پێکەوەژیانی ئاینی لە هەرێمی کوردستان لە چ دۆخێکدایە؟ «هەڵوەستەیەک لەسەر ڕونکردنەوەکەی یەکێتیی زانایان سەبارەت بەشداریی چەند مەالیەک لە بۆنەیەکی زەردەشتییەکاندا»
رؤذنامةيةكي سياسي ،روناكبريي ،كؤمةآليةتيي هةفتانةية
ذمارة ( )622دو شةممة 2017/8/21
وەفدەكەی بەغداد ،ئەلتەرناتیڤی الیەنە عیراقییەكان دەخاتە بەردەم ئەنجومەنی بااڵی ریفراندۆم مەال بەختیار :لەدەسەاڵتی هیچ كەسێكدا نییە بڕیاری ریفراندۆم بگۆڕێت ،بەاڵم تاوتوێی ئەلتەرناتیڤی گونجاویش دەكەین مەسعود بارزانی :ریفراندۆم بە هیچ شێوەیەك دواناخرێت سەعدی ئەحمەد پیرە :زۆرینەی الیەنە عیراقییەكان‌و باڵیۆزەكان ،داوای دواخستنی ریفراندۆم دەكەن
پارتی و گۆڕان بەستەڵەكەكە دەتوێننەوە؟
بڕیــارە ئەمــڕۆ دوو شــەممە لیژنەی بااڵی ڕیفرانــدۆم لەبەغــداد بگەڕێنــەوە هەرێمــی كوردســتان‌و لەڕاپۆرتێكــدا ئەنجامی زنجیرە كۆبونەوەكانــی هەفتەی رابردویان لەشــاری بەغداد لەگەڵ الیەنە عیراقییەكان‌و باڵیۆزەكانی واڵتانــی دەرەوە لەكۆبونــەوەی كۆمیتــەی بــااڵی ڕیفراندۆمــدا بخەنــەڕو( .چاودێر)یش بەشێك لەبۆچونی ئەو الیەنانە باڵودەكاتەوە كــە لیژنــەی بــااڵی ریفرانــدۆم لەگەڵیــان كۆبونەتــەوە‌و لەتــەواوی كۆبونەوەكانیشــدا داوای دواخســتنی كاتــی ریفرانــدۆم كراوە. ئەندامێكــی ئــەو لیژنەیــەش لەبەغــدادەوە باســیلەوەكرد ،ئەنجامــی كۆبونــەوەكان دەكەنــە راپۆرتێك‌و لەكۆبونــەوەی كۆمیتەی ریفراندۆمــدا دەیخەنــەڕو .الی خۆشــیەوە
زانیاریی زیاتر لەالپەڕە 3دا دەخوێننەوە
چەند بازنەیەكی نوێی پالتفۆڕمی دابڕان راگەیەندران
مەال بەختیار :ئەركی سەرشامنانە بەرپەرچی هێزە ئیسالمگەرا توندڕەو و دواكەوتووەكان بدەینەوە 2
چاودێر -تایبەت: ئەمڕۆ دوشــەممە ،دوای دو ســاڵ لە پەكخستنی پارلەمانی كوردستان، وەفدێكی بااڵی پارتی دیموكراتی كوردســتان سەردانی مەكۆی بزوتنەوەی گۆڕان لە ســلێمانی بكات‌و تاوتوێی ئەو پرســانە بكرێت ،كە ســەرچاوەی تەنگژەی سیاســی‌و ئابوری‌و یاسایین لە هەرێم .بەرپرسێكی بااڵی پارتی، رایدەگەیەنێــت ،بەبێ قبوڵكردنی مــەرج دەچینە ئەو كۆبونەوەیە ،چونكە پارتی مەرجی نییە .هاوكات بەرپرسێكی گۆڕانیش ،دەڵێت «جگە لەوەی جەخــت لەســەر دوایین راگەیەنــدراوی جڤاتــی نیشــتیمانی دەكەینەوە، لەدانیشتنەكاندا شتی دیكەش باس دەكرێت».
ئیسالمگەرا لەنێوان دوێنێ و ئەمڕۆدا هەستی مەحمود
«
چاودێر – تایبەت:
مەال بەختیار بەرپرســی دەســتەی كارگێڕی مەكتەبی سیاســی یەكێتــی ،دەڵێت «ئەگەر بەدیلێكــی نوێ هەبێت لەالیەن بەغدادەوە بۆ دواخســتنی ریفراندۆم ئامادەن تاوتوێیبكەن، بەاڵم هیچ كەسێك دەسەاڵتی گۆڕینی بڕیاری ریفراندۆمی نییە» .هاوكات مەسعود بارزانی ئاشــكرایكردوە ،كــە داوایەكــی ئەمریــكای بــۆ دواخســتنی ریفرانــدۆم رەتكردۆتــەوە، تەنها ئەنجامدانــی گفتوگۆیان لەگەڵ بەغداد قبوڵكردوە. لەبــارەی بۆچونــی باڵیــۆز و الیەنــە عێراقییــەكان ،لەســەر پرســی ریفرانــدۆم، ســەعدی ئەحمــەد پیــرە ،ئەندامی شــاندی دانوســتانی هەرێمی كوردســتان لە بەغداد، بــە (چاودێــر)ی راگەیانــد ،زۆربــەی زۆری ئــەو الیەنــە عێراقیانــە و ئەو كەســایەتی و باڵیۆزانــەی كــە لــە بەغــداد كۆبونەوەمــان لەگەڵــدا كــردون ،دان بە مافی چارەنوســی خەڵكــی كوردســتاندا دەنێــن ،بــەاڵم پێیان
باشە ریفراندۆم دوابخرێت. ناوبــراو وتیشــی «داوای بەشــێك لــەو الیانەنانــە بــۆ دواخســتنی ریفرانــدۆم، پەیوەندیــی بــە شــەڕی داعشــەوە هەیــە، بەشێكیان وەكو باڵیۆزی ئەمەریكاو نوێنەری نەتــەوە یەكگرتــوەكان ،داوای ئەوەیان كرد، ریفرانــدۆم بخرێتــە دوای شــەڕی داعــش و هەڵبژاردنە گشتییەكانی عێراقەوە. لەبــارەی ئەنجامــی كۆبونەوەكانیشــییان، ناوبراو ،ئاماژەی بەوەكــرد ،كۆی بۆچونەكانی ئــەو زنجیــرە كۆبونەوانــەی ئەنجامیانداون لە راپۆرتێكــدا كۆدەكەنــەوەو رۆژی دوشــەممە دێنەوە كوردســتان ،پاش ئــەوە لەگەڵ الیەنە كوردســتانییەكان دادەنیشــن‌و لــەوێ قســەی خۆیان دەبێت.
پارتی :بە بێ مەرج‌و مەرجكاری دەچینە ناو كۆبونەوەكەمان لەگەڵ گۆڕان گ ــۆڕان دەیــەوێــت بەیاننامەكەی جڤاتی نیشتامنی بكاتە بنەمای كۆبونەوەكە یەكێتی :لــەبــەر ئــەم كــۆبــونــەوەیــە كاتی كاراكردنەوەی پارلەمامنان دواخست
3
پاموک :میدیای تورکیا ناتوانێت ئازادانە دەربارەی کوردەکان بدوێت
ژنە قژسوورەکە خەاڵتێکی ئیتاڵی دەباتەوە
«
ذمارة ( )622دوشةممة 2017/8/21
راپۆرت
info_chawder@yahoo.com
2
چەند بازنەیەكی نوێی پالتفۆڕمی دابڕان راگەیەندران
مەال بەختیار :ئەركی سەرشانمانە بەرپەرچی هێزە ئیسالمگەرا توندڕەو و دواكەوتووەكان بدەینەوە ســەرلەبەیانی رۆژی -8-17 2017لەهۆڵــی دیالــۆگ ،لــە بــارەگای ســەرەكی پالتفۆرمــی دابــڕان ،بەئامادەبونــی مــەال سەرپەرشــتیاری بەختیــار، گشــتی پالتفۆرمی دابڕان ،چەند بازنەیەكــی نــوێ ڕاگەیەنــران و سەرپەرشــتیاری دابــڕان لەگەڵ بازنــە نوێیەكانــی (شــكارتە، سەروچاوە ،دەوروبەری قەاڵدزێ و فەرمانبەرانی ســەید ســادق) كۆبووەوە. لەو كۆبونەوەیەدا سەرپەرشتیاری دابڕان ،وتەیەكی پێشكەش كردو باسی لە ئەو دەسكەوتانە كرد كە دابڕان بەدیهێناون و وتی :ئێستا ئەركەكانمان لە شارە گەورەكان و شــارۆچكەكان پەڕیوەتەوە بۆ ناو دێهاتەكانیش. مــەال بەختیــار ،ئامــاژەی بەوەشــكرد :بەگشــتی ئێمە ڕێز لە پیاوانی ئاینی دەگرین ،نابینە هــۆی كێشــە بــۆ هیــچ كەس و الیەنێــك ،بــەاڵم باڵوكردنەوەی بیرێكــی دواكەوتــوی وەك ســەلەفیەت و وەهابیــەت كــە زیانــی گــەورە بــە ئێســتا و ئایندەمــان دەگەیەنێــت و بــە «پــارە ،فیكر ،دەســەاڵت» لە دەوڵەتانی كەنــداوەوە هاوكاری تــەواو دەكرێــن ،ئێمە بە ئەركی سەرشانمانی دەزانین بەرپەرچی ئەو هێزە ئیســامگەرا توندڕەوە دواكەوتووانە بدەینەوە.
(چاودێر) دەقی وتەكانی مەال بەختیار لەو كۆبوونەوەیەدا باڵو دەكاتەوە .. بەخێربێــن هاوبیــران ،خۆشــحاڵتان كردین ،بێگومــان پێكهێنانی بازنە نوێكان لەدەڤــەری جیاجیــا ،گرنگی خــۆی هەیە، تەنهــا شــارەكان چەقی ڕۆشــنبیری نین، ڕەخنەگرتــن‌و بیری ڕەخنەیــی پەڕیوەتەوە بــۆ دێهاتەكانیش ،ئەمە وردە وردە لەبیری ســتونیەوە دەگۆڕێت بۆ بیرێكی ئاســۆیی، جــاران لەســەرەوە بۆ خوارەوە دەســەاڵت دەســەپێندرا ،جاران تەنهــا چەند ئەدیب‌و هونەرمەندێك ناویان هەبوو ،ئێستا هەزاران ناویان هەیە ،جــاران یەك ڕەخنەگر هەبوو ئێســتا هەر ڕۆژنامــە‌و گۆڤارێك دەردەكەی بایی ئەوە ڕۆژنامەنوس‌و نوســەر‌و ڕەخنەگر هەیە ،بۆیە ئەم دەركەوتنانە ئەبنە ڕووداو ، ئەویش بەو مانایەی دەبێتە كوردستانگیر، ئێستا دیاردە‌و دەركەوتەكان بوون بەڕووداو لەســەر هەموو بــوارەكان قســەیان هەیە، ئەمەش مانای ئەوەیە خەریكە دەســەاڵتی مەدەنــی پێكدێت بەهەموو پەلوپۆكانیەوە، هەموو ئەمانە مەیدانە جیاجیاكانی فشاری مەدەنین ،دەســەاڵتی مەدەنی دەســەاڵتی حزبــی كەمدەكاتەوە ،ســاڵی 1998یەكەم گۆڤــاری مەدەنیەتمــان دەركــرد‌و یەكــەم كۆنفرانســی مەدەنییەتمــان لەســلێمانی بەســت بەناونیشــانی عەلمانییــەت‌و سەلەفییەت‌و ئایندەی دیموكراسی ،لەبیرمە كــە باســی عەلمانییەتــم دەكــرد ،دەیــان وت بــۆ خاتری خوا باســی چــی دەكەی؟ ئەوەتــا هەوڵەكانــی ئێمــە چییــان كرد؟ فیســتیڤاڵی گەالوێژمان لە 1996كرد ،مام جــەالل هات‌و هاوكاریشــی كردین ،ئێســتا فیســتیڤاڵی گەالوێژبووەتــە نێودەوڵەتی، ئێوە ئێستا لەناو كاروانێكدا خەبات دەكەن
گــوێ بــەوە نــادەم كــە مامۆســتایەكی ئاینــی لەمینبەرەكانــەوە دژایەتیــان دەكات ،دڵنیاشــیان دەكەینــەوە كــە ئێمە دژایەتییــان ناكەیــن ،بەپێچەوانــەوە ئێمــە ڕێزیــان دەگریــن ،ئێمــە دژی بیــری ســەلەفی‌و هەڵــە دەوەســتینەوە، ســەدەكانی پێشــوو قەشــەكان خەڵكیــان دەكوشــت بــەاڵم ئێســتا ڕێزیــان زیــادی كــردووە چونكــە تێگەیشــن كــە ئای ـن‌و دەســەاڵت دەبێــت جیابێــت ئێمــە دەمانەوێــت زەویەكــی ڕەقــەن بكێڵیــن كــە 1400ســاڵ زیاتــرە بەپــەروەردەی عەشــایەری گۆشــكراوە كە شــتێكی نوێیە لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست، كە سایت‌و گۆڤار‌و بازنەمان هەیە ،جێگەی شــانازییە بــۆ كوردســتان‌و ئەزمونەكەی، ســلێمانیش بۆتە جێگەی لەدایكبوونی ئەم بزوتنەوە ڕۆشــنگەرییە ،گــوێ بەوە نادەم كە مامۆســتایەكی ئاینــی لەمینبەرەكانەوە دژایەتیمان دەكات ،دڵنیاشــیان دەكەینەوە كــە ئێمە دژایەتییان ناكەین ،بەپێچەوانەوە ئێمــە ڕێزیــان دەگریــن ،ئێمــە دژی بیری ســەلەفی‌و هەڵە دەوەستینەوە ،سەدەكانی پێشــوو قەشــەكان خەڵكیــان دەكوشــت بەاڵم ئێســتا ڕێزیان زیادی كردووە چونكە تێگەیشــتن كــە ئایــن‌و دەســەاڵت دەبێت جیابێت 3 ،ملیار مەســیحی هەیە كەمترین كێشــە هەیە ،بەاڵم ملیارێك‌و چەند ســەد ملیۆنێك موســوڵمان هەیە بــەاڵم زۆرترین كێشەیان دروست كردووە ،سەرچاوەكەشی دەگەڕێتەوە بۆ بیری ســەلەفی ،بۆیە ئێوە ئێســتا لەنــاو بزاڤێكــدان كــە دەتانەوێت دنیایەكــی جوان لەعەقــڵ پێكبهێنن ،ئێمە ناتوانیــن پێویســتیەكانی ژیانتــان دابیــن بكەیــن ،دەتوانین بەفكر خزمەتتان بكەین، ئەركــە قورســەكە دەخەینــە سەرشــانی خۆمان‌و ئەركە سوكەكە دەخەینە سەرشانی ئێــوە ،گۆڤــار‌و ســایتی دابــڕان‌و دوڕیــان بخوێننــەوە تــا هۆشــیار بن ،ئێمــە داوای ملمالنێ‌و پیاهەڵدانی كەسمان لێنەكردوون، حزبایەتی‌و گۆشەگیری ئایدۆلۆژی الی ئێمە نییە ،خۆشتان لەخۆتان بپرسن ئایا ئەشێت لەواڵتێكی دواكەوتودا دیموكراسی بەدیبێت كە عەقڵەكان دیموكراسییان قبوڵ نەبێت؟، ئایا ئەشێ لەم واڵتە چاوەڕێی ئەوە بكەیت پڕبێت لەدیموكراســی؟ ،كۆمەڵەكە نەبێتە دیموكراسی حكومەتیش نابێتە دیموكراسی، یاسا‌و ڕێسای دیموكراسی لەناو دەزگاكان‌و چین‌و توێــژەكان جێبەجێ دەبێت ،تا تاك تێنەگات ئــەو بڕیارە بــۆ مەدەنیەتە چۆن قبوڵی دەكات ،ئێمــە دەمانەوێت زەویەكی ڕەقــەن بكێڵیــن كــە 1400ســاڵ زیاتــرە بەپەروەردەی عەشــایەری گۆشــكراوە ،تا ئــەو زەوییە نــەرم دەكــەی زۆری دەوێت، پەنجا ســاڵی تریش ئاوا بژین كورد نابێتە دیموكراســی ،چونكە كلتوری دیموكراسی
لەنــاو كۆمەڵ الوازە ،خەونــی ئێمە لە75و 76ئــەوە بــوو كــە ئــەم ڕۆژە بەدیبێــت، ئێســتا ئێــوە لەبەرامبــەر دوو ئەركــدان یەكیان بەدیهێنانی دەوڵەت‌و سەربەخۆییە‌و دوەمیش بەدیهێنانی كۆمەڵی دیموكراسییە، مرۆڤ چییە ئەگەر خاوەن فەلسەفە نەبێت، ژیــان هەر ئەوەیە بچیت بخۆیت‌و بخەویت؟ ئەم جــۆرە ژیانــە جیاوازی لەگــەڵ ئاژەڵ ئەوەیــە كــە تــۆ بەعەقڵ ئەو ژیانــە دابین دەكەیت بــەاڵم ئاژەڵ بەبــێ عەقڵ دابینی دەكات ،ئەمــە بێماناتریــن جــۆری ژیانــە، وەك ئەرســتۆ دەڵێــت مــرۆڤ ئاژەڵێكــی قسەكەرە ، ،دەبێت خۆمان لەو ژیانە ڕزگار بكەیــن ،ئەمەش بەمانای یاخیبوون نایەت، یاخــی ببە لەتێگەیشــتنی خۆت‌و پرســیار لەمێشــكتا دروســت بكە بۆ ئەوەی بەدوای زۆرترین وەاڵمدا بگەڕێی ،ئەگەر ئەتانەوێت ئێستایەكی باشتر دابین بكەن ئەبێت سود لەمێــژوو وەربگــرن ،ئەگــەر دەشــتانەوێت ئایندەیەكی باشترتان هەبێت دەبێت بیرتان بگۆڕن ،كە سەیری ســایتی دوڕیان دەكەم سودێكی باشــی لێدەبینم داواتان لێدەكەم بخوێننەوە ،بەدوای شــتی نوێــدا بگەڕێن، تكاتان لێدەكەم لەشــەوڕۆژێكدا سەعاتێك بخوێننەوە‌و ســەیری ســایتی دوڕیان بكەن ئــەو كتێبانــەش بخوێننــەوە كــە چاپمان كردووە ،ناكرێت ســێ مانگ بەسەر ژیانتان تێپەڕێت ســێ پرســیاری نوێ لەمێشكتان دروســت نەبووبێت ،هیــوادارم كات بۆ خۆ پەروەردەكردن دابین بكەن. بەشــێوەیەكی گشــتی پالتفۆڕمــی دابڕان‌و فێمێنیزم‌و ڕۆشــنگەری ســەرەڕای پڕوپاگەندەكان وا دیارە كاریگەری هەبووە‌و بەشــەوقەوە خەڵــك بــەرەو ڕووی دێــت، ئەمــەش بەڵگــەی ئەوەیە بەس ســودمان گەیانــدووە‌و كاری باشــمان كــردووە ،ئەم كارانەش كە كردوومانە هەمووی بۆ خزمەتە بۆ دەسكەوت نیە ،ساڵی ئایندە گەورەترین كۆنگــرەی جیهانــی لەنێــوان ڕێكخراوێكی ئەڵمانــی‌و خۆمــان دەبەســتین كــە ڕەنگە لەڕۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت كۆنفرانســی وا نەبەســترابێت كە لەســەر حســابی خۆیان كۆنفرانســەكە دەكــەن ،بۆیە دابــڕان باش
گەشــە دەكات ،بەدڵنیاییەوە پێتان دەڵێم چەند ســاڵی ئاینــدە لەگــەڵ ناوەندەكانی ئەمریــكا‌و ئیتاڵیــا‌و بەریتانیــاش دەچینە پێشــەوە ،چونكــە لەكاتێكــدا دەژیــن كە مەترسی ســەلەفیزم لەســەر ئازادییەكانی دنیا سەریهەڵداوە‌و بەردەوامە ،ئێمە چەندین ســاڵە زەمینــە خۆشــدەكەین بــۆ ئەوەی بتوانیــن بزوتنەوەیەكی نوێی ڕۆشــنگەری پێكبهێنین ،لەسەرەتاوە كۆنفرانسی دابڕان بووە هەاڵ لەســەرمان ،بەاڵم كۆڵمان نەدا، ئیسالم بەشیعە‌و سونە 1400ساڵ حوكمیان كرد نەیانتوانی شــتێكی جوان پێشــكەش بكەن ،ئەوروپا چەند ســەد ساڵێكە حوكم دەكەن هەموو پێشكەوتنەكان لەوێ بوونیان هەیە ،باشترین زانكۆ‌و بیرمەند‌و ئۆتۆمبێل‌و پێشــكەوتنەكان لەوێــن ،ئــەوان هەمــوو شتێكیان ڕێكخســتووە ،كاتێك فڕۆكەكانی ئوســامە بــن الدن تاوەرەكانــی بازرگانیان ڕوخانــد وەزارەتی بەرگــری ئەمریكا زانیان فڕۆكــەی تــر بەئاســمانەوەیە وتیــان بــا فڕۆكەخانــەكان دابخەیــن ،بەڕێوەبــەری فڕۆكەوانــی ئەمریكا وەاڵمی دانەوە كە لەم ســاتەدا 50هەزار فڕۆكە لەســەر ئاسمانی ئەمریكایــە چۆن دەتوانیــن فڕۆكەخانەكان دابخەین؟ ،دەمی سەلەفیەكانیش بكەیتەوە ئــەوان بەكافر دەزانن ،عیبــادەت‌و عەقیدە بەویژدانە ،بەچی خزمەتی مرۆڤایەتی بكەی ئــەوە خزمەتــی مرۆڤایەتیــە ،خزمەتكردن بەزانســت دەبێــت نەك بەوەی تەفســیری قورئان بــۆ خەڵك بكەی ،هیــچ داناهێنین خۆمان بەهەموو شــتێك دەزانین ،ئەوروپا هەموو شــتێك دادەهێنن خۆشــیان بەهیچ دانانێن ،هەرچی ڕێكخراوی گرنگ‌و جیهانییە لەئەوروپــاوە دروســتبووە ،هیچیــان لەالی ئێمەوە دروســت نەبــووە ،ئــەوان كافرن‌و ئێمــەش موســوڵمانین ،كەچی كەســێكی ســەلەفی دەهێنــن قســەیان پێدەڵێــت، ئەوانیــش بەتیلیســكۆب دوو ئەســتێرەیان دۆزیوەتەوە كە 13ساڵی ڕوناكی لەزەویەوە دوورە ،هێشــتا شانازیشــی پێــوە ناكەن‌و دەڵێن ماومانە‌و سەدان ملیۆن دۆالر بۆ ئەو لێكۆڵینەوانە خەرج دەكەن ،ئەوە خزمەتی مرۆڤایەتیــە ،یان دۆزینەوەی چارەســەری
بەدڵنیاییــەوە پێتــان دەڵێــم چەند ســاڵی ئاینــدە لەگــەڵ ناوەندەكانــی ئەمەریكاو ئیتاڵی ـا‌و بەریتانیــاش دەچینــە پێشــەوە، چونكــە لەكاتێكــدا دەژیــن كــە مەترســی ســەلەفیزم لەســەر ئازادییەكانــی دنیــا ســەریهەڵداوە‌و بەردەوامــە نەخۆشــیەكان ئــەوە خزمەتێكــی زۆرە، تكاتان لێدەكــەم لەم ژینگــە كۆمەاڵیەتیە داخــراوە بكرێینــەوە باشــە ،تەواوبوو ئەو ژیانەی باوك‌و باپیرە گەورەت تیای ژیاوە، بۆیــە پێویســتە كۆببنــەوە‌و بزافێكی تازە لەناوچەكەتان دروست بكەن ،ساڵی 1975 لەناوچەكــەی ئێــوە تەنهــا دوو كەســمان هەبــوو كە دەســتمان پێكــرد‌و وردە وردە گەشەمان كرد ،ئێستا ئێوە چەند بازنەیەكن لەقەاڵدزێ‌و دەتوانن هەموو شتێك بكەن. هاوبیــران ..ئەمــە كارێكــی گــەورەی مێژوییە‌و چەند ســاڵێكی تــر دەردەكەوێت چیمــان كردووە ،بەچەند ســاڵێك شــەڕە جنێومان لەمزگەوتەكان نەهێشــت ،ئێستا ناتوانن بەئارەزووی خۆیان بەربەست بخەنە بەردەممان ،ئیســام خۆیــان دەڵێن بەزۆر ئیسالممان بەسەر كورددا سەپاندووە بەاڵم ئێمــە دوایــان كەوتووین ،تەحــەدا دەكەم 98%ی كورد نازانێت ئەنفال مانای چیە؟، میللــەت هەیــە لەدنیــا دوای گەورەتریــن شكســتی خۆی بكەوێــت ،الی ئێوە گۆڕی ئەســحابەكان‌و گاوران هەیــە ،گاوران ئــەو كەســانەن كــە بەگرییان لەكــورد كردووەو ئەســحابەكانیش هاتوون كۆمەڵكوژی كورد بكــەن ،بەاڵم خەڵــك دەچنە ســەر گۆڕی ئەسحابەكان ،سەرەتای هاتنی ئیسالم بووە یەك كوردیش نەبووە بزانێت قورئان چییە؟ بەاڵم هاتوون بەزۆر ویستویانە خەڵك بكەن
بەموســوڵمان ئەوەی نەبووە كوشــتویانە، ناخی ئێمە شكستی سایكۆلۆژی تیایە ،بۆیە بەئاسانی دەسەاڵتی بێگانە قبوڵ دەكەین، چونكە گیانی بەرەنگاری لەســایكۆلۆژیەتی كوردا بەرامبەر ئیســام‌و دەوروبەر الوازە، تەســلیمی ڕۆحــی زۆر مەترســیدارترە لەتەسلیمی جەســتەیی ،چونكە ڕۆح بڕیار دەدات جەســتە تەســلیم بێت ،ئێســتاش ناوێریــن ڕەخنەیــەك بگریــن ،دابڕانمان بۆ ئەوە دروســتكردووە ڕەخنە لەم عەقڵیەتە بگرین ،نامانەوێت كەس ئیهانەی عەقیدەی بەرامبەری بكات ،بەاڵم تێناگەم بۆ نەتوانم ڕەخنــە لەخالیــدی كوڕی وەلیــد‌و حەجاج بگــرم كە گەورەترین كوشــتاریان كردووە، ئەوانــە لەڕشــتنی خوێن چێژیــان بینیوە، ئەگــەر ئێمەش دەمانەوێت لەژێر كاریگەری ئــەو كلتــورە بژیــن ئــەوە ئەو ژیانــە هەر نەبێت باشترە ،نامەوێت توندڕەو بین گوێ نەدەینــە هیچ شــتێك ،دەمانەوێت هەنگاو بەهەنگاو پێشــبكەوین ،ئێوە لەناو كاروانی خەباتی ڕۆشنگەریدان ،ئومێدەوارم قەاڵدزێ لەبزافــی ڕۆشــنگەریدا ببێتــە پێشــەنگ ، لەڕانیە دیالۆگی ڕۆشنگەری زیاتر لەساڵێكە بەردەوامــە ،پێویســت ناكات بڵێــن زۆرین یان كەمین ،هەر ئەوەندە دەتوانن هەفتەی دوو بۆ ســێجار دیالۆگ بكەن ،خۆشــحاڵم بەهاتنتان.
راپۆرت
ذمارة ( )622دوشةممة 2017/8/21
info_chawder@yahoo.com
3
وەفدەكەی بەغداد ،ئەلتەرناتیڤی الیەنە عیراقییەكان دەخاتە بەردەم ئەنجومەنی بااڵی ریفراندۆم مەال بەختیار :لەدەسەاڵتی هیچ كەسێكدا نییە بڕیاری ریفراندۆم بگۆڕێت ،بەاڵم تاوتوێی ئەلتەرناتیڤی گونجاویش دەكەین
مەسعود بارزانی :ریفراندۆم بە هیچ شێوەیەك دواناخرێت
سەعدی ئەحمەد پیرە :زۆرینەی الیەنە عیراقییەكان‌و باڵیۆزەكان ،داوای دواخستنی ریفراندۆم دەكەن چاودێر -نزار جەزا:
بڕیــارە ئەمــڕۆ دوو شــەممە لیژنــەی بــااڵی ڕیفرانــدۆم لەبەغــداد بگەڕێنــەوە هەرێمــی كوردســتان‌و لەڕاپۆرتێكــدا ئەنجامــی زنجیرە كۆبونەوەكانی هەفتەی رابردویــان لەشــاری بەغــداد لەگــەڵ الیەنــە عیراقییــەكان‌و باڵیۆزەكانــی واڵتانــی دەرەوە لەكۆبونەوەی كۆمیتەی بــااڵی ڕیفراندۆمــدا بخەنــەڕو( .چاودێر) یــش بەشــێك لەبۆچونــی ئــەو الیەنانە باڵودەكاتــەوە كە لیژنەی بااڵی ریفراندۆم لەگەڵیــان كۆبونەتــەوە‌و لەتــەواوی كۆبونەوەكانی بەغداددا داوای دواخستنی كاتــی ریفراندۆم كــراوە .ئەندامێكی ئەو لیژنەیــەش لەبەغدادەوە باســیلەوەكرد، ئەنجامی كۆبونەوەكان دەكەنە راپۆرتێك‌و لەكۆبونــەوەی كۆمیتــەی ریفراندۆمــدا دەیخەنــەڕو .الی خۆشــیەوە مــەال بەختیــار بەرپرســی دەســتەی كارگێڕی مەكتەبــی سیاســی یەكێتــی ،دەڵێــت «ئەگــەر بەدیلێكی نــوێ هەبێت لەالیەن بەغــدادەوە بــۆ دواخســتنی ریفرانــدۆم ئامادەن تاوتوێیبكەن ،بەاڵم هیچ كەسێك دەســەاڵتی گۆڕینــی ریفراندۆمی نییە». هاوكات مەســعود بارزانی ئاشكرایكردوە، كــە داوایەكــی ئەمریكای بۆ دواخســتنی ریفراندۆم رەتكردۆتەوە ،تەنها ئەنجامدانی گفتوگۆیان لەگەڵ بەغداد قبوڵكردوە.
ئەنجامی كۆبونەوەكانی شاندی ریفراندۆم
ئەندامێكــی شــاندی بــااڵی ریفراندۆم
لــە شــاری بەغــدادەوە ،بە(چاودێــر)ی راگەیانــد14 ،ی ئــەم مانگە شــاندێك بۆ گفتوگۆكــردن لەســەر بابەتــی ریفراندۆم چونە بەغداد ،ســەرەتاش لەگەڵ حەیدەر عەبــادی ســەرۆكی ئەنجومەنــی وەزیران كۆبونــەوە ،لەكۆبونەوەكەدا عەبادی وتی «هەرگیــز دژی مافی چارەی خۆنوســین نەبــوم بۆ كــوردو بــۆ هیــچ میللەتێكی دیكــەش ،ئەگەریــش كوردبومایــە ئــەوا ئیفتیخارم دەكــرد بەو هەواڵنەی ئێوە»، داواشــیكرد «لەگەڵیــان دابنیشــین‌و رێكبكەویــن ،داعــش كۆتایــی نەهاتوەو ئەو كاتەی داعــش كۆتاییهات ،دەتوانین گفتوگۆ لەسەر هەمو شتێك بكەین». ســەعدی ئەحمــەد پیــرە ،باســی لەوەشــكرد ،لــە رۆژی دواتــردا لەگــەڵ باڵیــۆزی ئەمەریكا كۆبونــەوە ،ئەوانیش داعشــیان بــە كاری لەپێشــینە زانــی‌و پێیانباشــبو ،ریفرانــدۆم بخرێتــە دوای شــەڕی داعش ،بە زمانێكی دیكە بخرێتە دوای هەڵبژاردنــی پارلەمــان‌و حكومەتی عیراق ،هاوكات لە ئەنجامی كۆبونەوەیان لەگــەڵ باڵیۆزی ئێــران بۆیان دەركەوت، بۆچونیان لەگــەڵ ئەمەریــكا تاڕادەیەك نزیكــە ،تەنهــا لــەوەدا جیــاوازن ،كــە ئێــران پێی بــاش نییە كــورد ریفراندۆم بــكات ،بەڵكو هــاوكاری كورد دەكەن بۆ چارەسەری كێشەكانی. ناوبراو ئاماژەی بەوەشدا ،دواتر لەگەڵ د.فوئاد مەعسوم ســەرۆككۆماری عیراق كۆبونەوەیــان ئەنجامــداوە ،لەوێش باس لە پرســی ریفراندۆم كــرا ،و لەبەرئەوەی ئەو ســوێندی یاسایی خواردوە ،كە هەتا ئەو كاتەی ســەرۆككۆماربێت ،پارێزگاری
لــە یەكپارچەیــی خاكــی عیــراق بكات، بۆیــە لێدوانی رەســمیی نییــە ،بەاڵم بە دڵنیاییەوە پشتیوانی هەرێمی كوردستان دەكات‌و لەگــەڵ چارەســەركردنی كێشەكانە. پیــرە ،دەشــڵێت «لەگــەڵ رێكخەری نەتەوەیەكگرتوەكان لە عیراق كۆبوینەوە، ئەویــش لە نیویۆركەوە راســپێردراوە كە هاوكاری‌و پشتیوانیی خەڵكی كوردستان بــكات‌و رێگەبگرێت لە دروســتبونی هەر كارەســاتێك ،لــە هەمانكاتــدا لەگــەڵ دواخســتنی ریفراندۆمــدان بــۆ دوای هەڵبژاردنــی پارلەمانی عیراق .پاش ئەو كۆبونەوەیــەش لەگەڵ باڵیــۆزی بریتانیا كۆبوینــەوە ،ئەویــش پشــتیوانیی مافی چارەی خۆنوســینی گەلی كــوردی كرد، بــەاڵم پێیوابو ،كە ریفرانــدۆم دوابخرێت بــۆ دوای هەڵبژاردنــی پارلەمانی عیراق‌و كۆتاییهێنانی شەڕی داعش». لەبارەی كۆبونەوە لەگەڵ نوری مالكی، ســەعدی ئەحمــەد پیــرە وتــی «نوری مالكی لە چوارچێوەی دەســتوری عیراق پشــتیوانی كــوردی كردو پێیباشــبو كە ریفرانــدۆم دوابخرێــت،و لە چوارچێوەی دەســتوردا گفتوگۆبكرێــت‌و یەكپارچەیی خاكی عیــراق چارەســەربكرێت ،هاوكات عەمــار حەكیمیش لەســەر ئەو بابەتە بە رونی وتــی «ناتوانم لەســەر ئەم بابەتە لەگــەڵ كورددابــم ،چونكــە كاتەكــەی گونجاونییــە ،بۆیــە دوابخرێــت بۆ دوای هەڵبژاردنــی پارلەمانی عیــراق ،هاوكات دەبوایــە پێشــتر كــورد راوێــژی لەگەڵ دۆستەكانی بكردایە». ئەو ئەندامەی لیژنەی بااڵی ریفراندۆم،
رایگەیانــد ،پاش ئەو زنجیرە كۆبونەوەیە لەگــەڵ باڵیۆزەكانــی یەكێتیــی ئەوروپا كۆبونــەوەو هەمــان بوچونیــان هەبــو، پاشــان ســەردانی حزبــی شــیوعی عیراقییــان كــرد ،كــە پشــتیوانی مافی چارەی خۆنوسینی كورد دەكەن .پاشان لەگەڵ بەرەی توركمانی كۆبونەوە ،كە بۆ ناوچە كێشەلەســەرەكان كێشەیان هەبو، و پێیانوابــوو ریفرانــدۆم زیــان لە ئەوان دەدات .هەروەهــا لەگــەڵ ئەیــاد عەالوی كۆبونــەوە ،ئەوانیــش بوچونیان لەســەر ریفرانــدۆم خراپ نەبــو ،بەاڵم كاتەكەیان پێ گونجــاو نەبو .هەروەهــا زۆر الیەن‌و باڵیۆزی واڵتانی دیكەیان بینی‌و بە وردی گفتوگۆیان لەسەر پرسی ریفراندۆم كرد. لەبارەی ئەنجامی كۆبونەوەكانیشییانەوە، ناوبــراو ،ئامــاژەی بەوەكــرد ،كــۆی بۆچونەكانــی ئــەو زنجیــرە كۆبونەوانــەی ئەنجامیانداون لە راپۆرتێكدا كۆدەكەنەوەو رۆژی دوشــەممە دێنەوە كوردستان ،پاش ئــەوە لەگــەڵ الیەنــە كوردســتانییەكان دادەنیشن‌و لەوێ قسەی خۆیان دەبێت.
«ریفراندۆم دواناخرێت»
مەســعود بارزانی لــە چاوپێكەوتنێكدا لەگــەڵ رۆژنامــەی (عوكاز)ی ســعودی كــە دوێنــێ یــەك شــەممە 20ی ئابــی 2017باڵوكرایــەوە ،رایگەیانــدوە ،بــە هیچ شــێوەیەك ریفرانــدۆم دواناخرێت، داواكاری وەزیــری دەرەوەی ئەمەریكاش بــۆ ئەم مەبەســتە رەتكراوەتەوە ،بەاڵم گفتوگۆ لەگەڵ بەغداد قبوڵكراوە. بارزانــی وتوشــییەتی «بــە رونــی
قســەمان لەگــەڵ برایانمــان لــە بەغداد كــردوە ،كــە شكســتمانهێناوە لــە هاوبەشــی ،پێویســتە دراوســێ بیــن، راستییەكەی ،نێوەندگیری لە ئەمەریكاو ئەوروپــاو واڵتانی هەرێمی هەبون ،بەاڵم پرســیارمان لــەم الیەنانە كــردوە ،كوا بەدیــل؟ ئایا بەدیلێكی باشــترتان پێیە بــۆ واقیعــی پەیوەندییەكانــی هەرێم و بەغــداد؟ ئەمڕۆ ئێمە ســورین لە ســەر ریفراندۆم». لە بــارەی وەاڵمی بارزانی بۆ (رێكس تێلەرســن) وەزیــری دەرەوەی ئەمەریكا ســەبارەت بــە دواخســتنی ریفرانــدۆم، رونیكردۆتــەوە ،هیــچ رەزامەندییەك بۆ دواخســتنی ریفرانــدۆم نــەدراوە ،بەاڵم رەزامەنــدی دراوە بــۆ گفتووگــۆ لەگەڵ بەغداد لە پێناو دۆزینەوەی داڕشتەیەك بۆ ئاینــدەی پەیوەندییەكانــی هەردوال، بــەاڵم بــە هیــچ شــێوەیەك ریفرانــدۆم دواناخرێت. ناوبــراو راشــیگەیاندوە ،ئەگــەر بەغدادیــش بــە هاوبەشــی قایــل بێت، ریفرانــدۆم دواناخرێــت ،چونكــە لە ژێر فشــارەكاندا ئەگەر بشــكرێت بۆ ساڵێك دو ساڵە ،دواتر شكستدێنن.
ئەلتەرناتیڤی گونجاو
الیخۆیــەوە لێپرســراوی دەســتەی كارگێــڕی مەكتەبی سیاســیی یەكێتیی نیشــتمانیی كوردســتان دوێنــێ یــەك شەممە 20ی ئابی 2017لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەنوسیدا لەشاری سلێمانی لەبارەی شاندی ریفراندۆم لە بەغداد ،وتی «ئەو
وەفــدە بەدەســەاڵتەوە چۆتــە بەغداد، دەسەاڵتەكەشــی ئەوەیە كە هەڵوێست‌و بڕیارەكانــی لیژنــەی بــااڵی ریفراندۆم‌و حزبــە سیاســییەكان رونبكاتــەوە، بەهیچ شــێوەیەك بــۆی نییە رێككەوتن ئیمزابــكات‌و نــە بۆشــی هەیــە ،هیــچ پێشــنیازێكی ئەوان رەتبكاتەوە ،ئەگەر هــەر پێشــنیازو پرۆژەیەكیــش هەبێت، وەفدەكــە دەیهێنێتــەوە بــۆ حزبەكانی كوردســتان‌و لیژنەی بــااڵی ریفراندۆم‌و ئەگــەر پەرلەمانیش كاراكرایــەوە ،ئەوا دەچێتە ناو پەرلەمانیشەوە». مەال بەختیار ،وتیشــی «ئەگەر هیچ پێشــنیازێك‌و پرۆژەیەكیــش لەبەغــداد نییە ،بۆ ئەوەی گرەنتی ئەلتەنارتیڤێكی باشــتر بەكورد بدەن ،كــە ریفراندۆم بۆ ماوەیەكی كــەم دواخرا ،ئــەو گرەنتی‌و ئەلتەرناتیڤە ،لیژنــەی بااڵی حزبەكانی كوردســتان‌و لیژنەی بــااڵی ریفراندۆم‌و بەزوتریــن كاتیــش كــە پەرلەمــان كاراكرایەوە ،ئەوا هــەر ئەلتەرناتیڤێك، كــە گرەنتــی بێ بــۆ دەســتكەوتەكانی ئەم قۆناغە ،ســاڵێك ،شەش مانگ یان هەرچەندێكــەو دەتوانیــن رێكبكەویــن لەگەڵی ،ئەوا ئــەو ئەلتەرناتیڤە ،ئەگەر گونجاوبێ ،بێگومان بەشبەحاڵی خۆمان لێپرســراوانە ،گفتوگــۆی ئەلتەرناتیڤــە گونجاوەكەش دەكەین». ناوبــراو ،ئامــاژەی بەوەشــكرد، بڕیــاری ریفراندۆم تا ئەم چركەســاتە، لەدەســەاڵتی هیــچ كەســێكدا نییــە بیگۆڕێت.
پارتی و گۆڕان ،بەستەڵەكەكە دەتوێننەوە؟ پارتی :بە بێ مەرج‌و مەرجكاری دەچینە ناو كۆبونەوەكەمان لەگەڵ گۆڕان
گۆڕان دەیەوێت بەیاننامەكەی جڤاتی نیشتامنی بكاتە بنەمای كۆبونەوەكە یەكێتی :لەبەر ئەم كۆبونەوەیە كاتی كاراكردنەوەی پارلەمامنان دواخست
بڕیاردەری فراكسیۆنی گۆڕان :بەم كۆبونەوەیە دەردەكەوێت كە پارتی‌و گۆڕان دەتوانن رێكبكەون یان نا چاودێر -رێبین حەسەن: بڕیارە ئەمڕۆ دوشەممە ،دوای دو ساڵ لــە پەكخســتنی پارلەمانی كوردســتان، وەفدێكــی بــااڵی پارتــی دیموكراتــی كوردستان ســەردانی مەكۆی بزوتنەوەی گۆڕان لە ســلێمانی بــكات‌و تاوتوێی ئەو پرسانە بكرێت ،كە سەرچاوەی تەنگژەی سیاســی‌و ئابوری‌و یاســایین لــە هەرێم. بەرپرسێكی بااڵی پارتی ،رایدەگەیەنێت، بەبــێ قبوڵكردنــی مــەرج دەچینــە ئەو كۆبونەوەیــە ،چونكــە پارتــی مەرجــی نییــە .هــاوكات بەرپرســێكی گۆڕانیش، دەڵێــت «جگە لــەوەی جەخت لەســەر دوایین راگەیەندراوی جڤاتی نیشــتیمانی دەكەینەوە ،لەدانیشتنەكاندا ئەگەر هەیە، شــتی دیكەش باســبكرێت» .پێشیوایە، كــە بــە دو كۆبونــەوە دەردەكەوێت ،كە پارتی‌و گۆڕان رێكدەكەون یاخود نا.
مەال بەختیار :كۆبونەوەكەی گۆڕان‌و پارتی گرنگە
دوێنــێ مــەال بەختیــار ،لێپرســراوی دەســتەی كارگێــڕی مەكتەبی سیاســیی یەكێتــی ،لەمیانــەی بەشــداریكردنی لەكۆنگــرەی (پێكەوەژیانــی مێژویــی بــۆ عەرەبەنیشــتەجێبوەكانی ناوچــە كوردســتانییەكانی دەرەوەی ئیــدارەی هەرێمــی كوردســتان) ،رایگەیانــد، كۆبونەوەی پارتی‌و گۆڕان كۆبونەوەیەكی چاواڕوانكــراوە ،بێگومان ئەو كۆبونەوەیە دەبێتە هۆكارێكی گرنگ بۆ لێكتێگەیشتنی نێوان ئەو دو الیەنە سیاسییەو هەمومان چاوەڕوانی مــوژدەی خۆش لە كۆبونەوە دوقۆڵییەكە دەكەین. ناوبــراو ،وتیشــی «ئێســتا لەســەر داوای یەكێتی ،كاراكردنــەوەی پارلەمان دواخــراوە ،بــۆ ئــەوەی هەریــەك لــە گۆڕان‌و كۆمەڵی ئیســامی بێنەپێشەوە، كارانەكردنــەوەی پارلەمــان لەبــەر ئەوە نەبوە ،كە نەمانتوانیبێت كارای بكەینەوە، بەڵكو بۆ هاتنەپێشەوەی زیاتری گۆڕان‌و كۆمەڵ بوە».
كۆبونەوەی گۆڕان‌و پارتی
رۆژی 12ی ئــاب ،جڤاتــی نیشــتمانیی بزوتنــەوەی گــۆڕان ،راگەیاندراوێكی پێنج خاڵــی باڵوكــردەوە ،تێیــدا ئامــاژەی بــە هەڵوەشــاندنەوەی بڕیــاری پاشــەكەوتی موچــەو دواخســتنی ریفڕانــدۆم ،و ئاســاییكردنەوەی پارلەمانــی كوردســتان كردبــو ،كە لە دوای رێككەوتنی سیاســیی نێوان هێزو الیەنە سیاســییەكان‌و بەردەوام بێت لە هەمواركردنی یاسای سەرۆكایەتیی هەرێم. بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست (چاودێر) كەوتون ،بڕیارە ئەمڕۆ دوشەممە لە مەكۆی ســەرەكی بزوتنــەوەی گــۆڕان لــە شــاری سلێمانی ،بۆ یەكەمجار لە دوای پەكخستنی پارلەمانــی كوردســتان ،وەفدێكــی بــااڵی پارتی‌و گــۆڕان كۆببنــەوە ،و ئەو وەفدەی پارتی كە سەردانی سلێمانی دەكات ،هەمو دەســەاڵتێكی بڕیاردانیان بەدەســتدەبێت، هاوكات پرســی ڕیفرانــدۆم‌و كاراكردنەوەی پارلەمانی كوردستان تاوتوێدەكەن. هــەر بەپێــی زانیارییــەكان ،بــە بڕوای پارتــی لەو پێنــج خاڵەی جڤاتی گشــتیی
گــۆڕان بۆ گفتوگۆكانی دیاریكردووە ،ســێ خاڵیــان پەیوەندی بە حكومەتی هەرێمەوە هەیە ،جگە لەوەی گۆڕان پرسی دواخستنی ریفراندۆمی بە پارتییەوە بەستۆتەوە ،بەاڵم هێشــتا پارتی پێیوایــە ،كە ئەوە 16حزب واژۆی لەســەر ریفرانــدۆم كــردوەو مەحاڵە دوابخرێت.
«ئەوەی گۆڕان داوایدەكات ،لەناو پارلەمان چارەسەریان دەكەین»
لە شــێوازی كاركردنی بەرنامەی پارلەمان، ئەویش ســازانی نیشــتمانی بــو ،ئێمە ئەو سازانە نیشتیمانییەی كە دیار نەما ،كێشەی 23ی حوزەیران دروستبو ،بۆیە دەمانەوێت ئــەو كێشــانەی گــۆڕان مەبەســتییانە لــە پارلەمــان چارەســەری بكــەن ،حزبــەكان نابنە بەدیلی پارلەمــان ،چونكە ئەندامانی پارلەمــان حزبــەكان دیاریكــردون بەهۆی ئەوانەوە سەركەوتون».
گۆڕان ،چی دەوێت؟ ســكرتێری مەكتەبــی سیاســی پارتــی، هەرلەوبارەیەوە ،بڕیاردەری فراكسیۆنی لــە لێدوانێكیــدا بــۆ میدیــای حزبەكــەی، رایگەیانــد ،وەك پارتــی بــۆ كۆبونەوەكان گــۆڕان لــە پارلەمانــی كوردســتان ،بــە مەرجمــان نەهێشــتوە ،مەرجیــش جێگای (چاودێر) راگەیانــد ،لە دوایین بەیاننامەی الی ئێمــە نابێت بەو واتایــەی كە دەچینە جڤاتــی نیشــتیمانیی گۆڕانــدا ،ئاماژەمان كۆبونەوەكان ،بەبــێ ئەوەی مەرجی یەكتر بــە پێنج خــاڵ كــردوە ،كە ئەمانــە خاڵە گرنكەكانن ،هەر لە كەیســی باشــتركردنی قبوڵ بكەین. فازڵ میرانی ،وتیشــی»ئەو پرســانەی موچەو گوزارەنی خەڵكەوە بۆ دواخســتنی پەیوەندیــان بــە پارلەمانی كوردســتانەوە پرســی ریفڕانــدۆم‌و هەمواركردنی یاســای هەیەو گــۆڕان داوایدەكات ،بــە دڵنیاییەوە ســەرۆكایەتیی هەرێــم ،بێگومــان لــەو ئێمــە ئەوانە لەناو پارلەمان چارەســەریان چوارچێوەیەدا دانیشــتنی (گۆڕان‌و پارتی) دەكەیــن ،بەاڵم بنەمایەك هەیە كە ون ببو رەنگــە زۆر لەوە باشــتر بێت ،كــە الیەنی
دوەم‌و سێیەم لەنێوانیانیدا بن. عەبدولڕەحمــان عەلــی ،وتیشــی « ئەو پێنــج خاڵــە دەكرێــت وەكــو بنەمایــەك ســەیربكرێت ،بەاڵم لە دانیشتنیشــدا دیارە بابەتی تر دێتە پێشــەوەو كێشــەی تریش باسدەكرێت». ســەبارەت بــە لێدوانــی بەشــێك لــە سەركردەبااڵكانی گۆڕان كە باسلەوەدەكەن، كۆبونــەوەی كورتخایــەن لەگــەڵ پارتــی دەكەن ،ناوبراو نەیشاردەوە مەبەست لەوە ئەوەیە ،كــە گۆڕان نایەوێــت كۆبونەوە لە پێنــاوی كۆبونــەوەدا بێــت‌و كاتێكــی زۆر بخایەنێــت‌و خەڵكــی لەچاوەڕوانیــدا بــن، بەڵكــو دەیانەوێــت لە كۆبونــەوەی یەكەم هەمــو كێشــە ســەرەكییەكان باســبكرێن‌و لــە كۆبونەوەی دوەمیشــدا ،بڕیار لەســەر ئەوەبدرێــت ،كە ئایا دەتوانرێت كێشــەكان چارەســەربكرێن‌و پارتــی‌و گــۆڕان دەتوانن بــە تەواوەتــی رێكبكــەون ،یاخــود پارتی ســورە لەســەر ئەجێنداكانــی خــۆی‌و ئەو پێشــێلكارانەی لــە دو ســاڵی رابــردودا كردونی.
وتار
ذمارة ( )622دوشةممة 2017/8/21
لە نێوان (بەڵێ) و (نەخێر) دا كامیان بۆ ریفراندۆم؟
نەفیكردنی (نەخێر) بەرامبەر (بەڵێ) كردن بۆ دیموكراسی خەرسەو مەحمود یەكێك لە نیشــانە دیارەكانی قەیراناویبونی سیاســەتی هــەر واڵتێك بریتیە لە بونی ئیزدیواجیەت لە ئایدیاكانیدا، لە هەڵوێســتە سیاســیەكانیدا ،بەڵكــو ئاماژەیە بۆ ئەوەی ئــەو چەشــنە لــە سیاســەتكردن لەبنەڕەتدا لــە قەیرانی غیابی مەعریفەی راســتەقینەی سیاســیدا دەژی ،بەڵگەی مانەوەیەتی لە بۆشــایی فیكرییدا ،سیاســەتكردنیش لەناو ئــەو فەراغەدا بەشــێوەیەكی سروشــتی مانــای جۆرێك لە خێڵەكیبــون دەگەیەنێــت ،بەوپێیــەی لەگــەاڵ بنەماكانی دیموكراسیەتدا نەگونجاو و ناتەبا دەبێت .لەو روانگەیەشەوە كە دیارترین ســیمای دیموكراســیەت بەخشــینی ئازادییە بەدەربڕینــی راوبۆچونی هاواڵتیان ،چاوەڕێكردنی (نەخێر) ەكان لــە هەمــو هەلومەرجێكــدا و لەگەڵ هەمــو بڕیارێكی دەسەاڵتدا ئەگەرێكی مومكینە. ئاشــكرایە كــە دیموكراســیەت لەســەر قەبوڵكردنــی لۆژیكــی جیاوازیی بەندە ،جیوازبونیش مانای بونی رەنگی لەیەكنەچــو دەگەیەنێــت ،تەنانــەت ئاماژەیە بــۆ ئەگەری ئامادەبونــی بۆچونــی دژو ناكــۆك بەیەكتر ،لێرەشــەوەیە كــە لەدۆخــی دیموكراســیبونی دەســەاڵتدا ،ئامادەبونــی ئۆپۆزسیۆن وەك دۆخێكی ئاسایی دێتە بەرچاو. پاساوی دەسەاڵتی هەرێمی كوردستان بۆ قەبوڵنەكردنی (نەخێــرەكان) بریتیــە لــەوەی گوایــا ناكرێت لــە دۆخی دەنگدان بــۆ ریفراندۆمی دەوڵەتدا هیچ جۆرێك لە رەخنەو رەتكردنــەوە بونی هەبێت ،بەوپێیەی دامەزراندنی دەوڵەت ێ هەموان (بەڵێ) ی بۆ بكەن. زەرورەتێكی حەتمییەو دەب لێرەدا لەپــاڵ نەگونجانی هەلومەرجی هەرێم لە چەندین روەوە بــۆ ئەنجامدانــی ریفرانــدۆم لــە ئێســتادا ،یــان لە بنەڕەتدا شیاونەبونی دەسەاڵتێكی لەم چەشــنە بــۆ بــون بــە دەوڵەت ،كــە رای خاوەنانی (نەخێــر)ە ،ئەوەی مایــەی سەرســوڕمانە ئەوەیــە كــە دەســەاڵت (دەوڵەت) وەك فریادڕەســێكی ئایدیاڵیــی دەبینێــت‌و ،پێی وایە لە ئامادەگیــی دەوڵەتدا چارەســەركردنی قەیرانەكان دەبێتە ئەگەرێكی حەتمی‌و مســۆگەر ،بەجۆرێك كە لە جۆرەكان تەقدیسكردنی دەوڵەتە .لە كاتێكدا كە ئەو دیكتاتۆریەتەی لەمڕۆدا لەسەر ئاستی جیهان‌و لە الیەن چەندین دەسەاڵتەوە بەرێوەدەچێت ،دیكتاتۆریەتی دەسەاڵتگەلێكە كە هەمویان خاوەنــی دەوڵەتــن ،بەڵكــو مێژویەكــی دورودرێژیــان لە بــون بــە دەوڵەت بەســەر بــردوە ،نە دیموكراســیەت‌و نە دیكتاتۆریەتیــش وابەســتەی بون‌و نەبونــی دەوڵەت نین، بەڵكو جۆری سیســتمی دەســەاڵت‌و چۆنێتیــی كەلتوری فەرمانڕەواییــە كە ئەمــە جیادەكاتەوە ،هەربۆیە دەشــێت دەســەاڵتێكی بێدەوڵــەت دیموكراســیی‌و دادپەروەر بێت، وەكچۆن رەنگە دەســەاڵتێكی خــاوەن دەوڵەتێكی گەورەو بەهێزیش دیكتاتۆر و نا دادپەروەر بێت. واتــەی ئەوەی لێرەدا شــیاوی جۆرێك لــە بەپیرۆزكردن بێت دەســەاڵتە لە دۆخی دیموكراســیبوندا ،ئیدی خاوەنی دەوڵەت بێت یان نا. ئەوەی لە دۆخی بون بە دەوڵەتدا بە ئێمە دەبەخشرێت، شــەرعیەتێكی یاســاییە نــەك گرەنتیــی دادپەروەریــی‌و خۆشــگوزەرانیی ،بــە مانایەكــی دیكە ،ئەو شــەرعیەت‌و دەسكەوتە لە ئاستی دەرەوەی دەسەاڵت‌و هەرێمەكەدایە، واتــە ئێمــە وەك دەوڵەتێكی شــەرعیی‌و یاســایی دانمان پێدادەنرێت‌و بونمان دەچەســپێت ،بەاڵم سەبارەت بەوەی ئــەم دەوڵەتــە نوێیە شــەرعییە تــا چەند دیموكراســی‌و دادپەروەرە ئەمەیان بابەتێكی دیكەیە. هەڵبەت دەشــێت دروســتبونی دەوڵەت ،گەر هەلومەرج لەبــار بێــت و ئاســتەنگ لەئــارادا نەبــن ،جۆرێــك لــە زەمینەســازیی تێــدا بێــت بۆ ئــەوەی واڵت بەئاراســتەی چاكســازیی و چارەســەری قەیرانەكانــدا بــڕوات ،بــەاڵم سەركوتكردنی گوتنی ئازادیی (نەخێر) لە ئێستادا ،لێدانی شــاوری مەترسییە ،مەترسییەك كە لە خەمی فراوانكردنی بازنەی (بەڵێ) كاندا خۆی نمایش دەكات ،دەسەاڵتێك كە ئەوەندەی لە خەمــی گەورەكردنی زۆنی (بەڵێ) كانیدایە، نیو ئەوەندەش ئاوڕ لە قەبارەی (نەخێر)ەكان ناداتەوە! لە كام دەســەاڵتی دیموكراســیدا ،بــەرەی (نەخێر) بە ێ خیانەتكار و جاش‌و خۆفرۆش دراوەتە قەڵەم ،چۆن دەب دەســەاڵت دڵــی بە بنیادنانــی دەوڵەتێك خــۆش بێت كە نیوەی هاونیشتمانیانی (نەخێر)ی بۆ بكەن! ێ شێوا بو و گریمان ئەو خاوەن (نەخێر)انە سەریان لـــ ،وەك دەڵێــن خائیــن‌و پیاوی ئەم‌و ئــەو بون ،بەاڵم لە هەمو حاڵەتێكدا تەخوینكردن یان پەراوێزكردنیان كێشەكە ێ بدرێتەوە، ێ ئاوڕێكی جدییان لـ چارەسەر ناكات ،یان دەب یاخود هەرێمبەدەر بكرێن ،لەو ســۆنگەیەوە كە دەسەاڵتی ێ هەرێمێــك كە لە هەوڵــی بەدەوڵەتبوندا بێــت چۆن دەب رێگە بدات نیوەی هاواڵتیانی ناپاك‌و ســیخوڕ و دوژمنانی خاك‌و واڵت بن!!
info_chawder@yahoo.com
4
نەوزادی موهەندیس *لە ئێســتادا 2 ، 2017/8/21مانگ و 18 رۆژی رێك تێپەڕ بوە بەســەر یەكەم كۆبونەوەی پارت و سەركردە سیاسیەكاندا لە 2017/7/6دا كە تیایدا بڕیاری سازدانی ریفراندۆمیان راگەیاند لــە 2017/9/25دا .ئیــدی ئــەو ماوەیە هێندەی باســی ریفرندۆم كــراوە لەم هەرێمــەدا باس لە هیچ بابەتێكی تر نەكراوە و بەهەق بۆتە بابەتی پلە یەكــی گەرموگوڕی هەمو كۆڕ و گفتوگۆگان هەر لە شــەقامەوە تا لوتكەی ســەركردایەتی و دەسەاڵت لەم هەرێمەدا. *هەر لە سەرەتاشەوە بەداخەوە دوبەرەی دژ بە یەك دروســتبون لەســەر ریفراندۆم و لەسەر وەاڵمدانــەوە بە ((بەڵێ)) و ((نەخێر)) .ئیدی ئــەم دوبەرەیــی و جیابونــەوە و دوركەوتنــەوە لەیەكتریە شۆڕبۆتەوە بۆ ناو سادەترین جومگە و ئۆرگان لەم كۆمەڵگایەدا و خێزان و تاكەكانیشی دابەشــكردوە .كــە لــە بنچینــەدا پێویســت بو پرســی ریفرانــدۆم بۆ خۆی ببوایاتــە هۆكارێكی ســەرەكی بۆ كۆكردنــەوە و یەك ریزی و تەبایی و متمانە دروستكردن و كۆدەنگیەكی گشتگیری نیشــتیمانی و نەتەوەیی .چونكە پڕۆســەكە بۆ خــۆی پێویســتی زۆر و گــەورەی بــە كۆدەنگی و دەنگــی تاك بەتاكــی میللەتەكەمانە .ئەم دو بەرەییــەش لــە ئەنجامی 26ســاڵ حوكمڕانیی
گەندەڵی و بێ پالنی و قۆرخكاری و نا عەدالەتی و بێ ویژدانی دەســەاڵتدارانەوە هاتۆتە بون .كە بەشێك لە رەوایی و حەقیانەتی تیادایە. *لە هەمان كاتدا لێكدانەوە و شــیكردنەوەی ریفرانــدۆم و ئامانج و رونكردنەوەی مەبەســت و تێڕوانینە جیاوازەكان لەســەری ،ریفراندۆمی لە هەنــگاو و هۆكارەوە كــردە ئامانج و هەموان لە هەوڵدایــن بەرگێكی پیــرۆز بكەینە بەر بەرواری 9/25و ریفراندۆمیــش وەكــو دوا ئامانــج و كۆتایی دونیا و ژیان و خەباتیش لێیانبڕوانین. *لە ئێستادا و دوای تێپەڕبونی ئەو دو مانگە و مانــەوەی نزیكــەی 40رۆژ بــۆ 25ی ئەیلول، نــەك كاری زۆر جدی نەكراوە بۆ سەرخســتن و زەمینەسازی گونجاو و شیاو و هەنگاو هەڵگرتنی بوێرانــە لــە ناوخــۆ و ناوچەكە و دەرەوەشــدا، بەڵكــو لە ناوخۆدا بەرەیەكی فەرمی راگەیەنراوە بــۆ كاركــردن دژی ســەرگرتنی ئەم پڕۆســەیە لــە ژێــر ناونیشــانی ((نەخێــر لە ئێســتادا)). كــە ئــەم كارە بۆ خــۆی بە مەبەســت بێت یان بێمەبەســت دەچێتــە خانەی دژایەتــی خەباتی چەندین ســاڵەی گەلەكەمان كــە هەمو خەون و ئامانجی بریتی بوە لە ئازادی و ســەربەخۆیی و راگەیاندنی دەوڵەتی ســەربەخۆی كوردی و دژی هەمــو خــەون و ئاواتە لە مێژینە نیشــتیمانی و نەتەوایەتیەكانمانە .بەاڵم ئەم بەرەیە لە پێكهاتە و رابەرانیدا بەرەیەكی الواز و نە ناسراو و خاوەن مێژویەكی پرشــنگداریش نین لە نێو كۆمەڵگەی كوردەواریــدا .بۆیــە بەرەی نەخێر الواز و كەم و بچوكن لە بەرانبەر بەرەی بەڵێی زۆرینەدا. *پرسیاری گرنگ ئەوەیە لە نێوان ((بەڵێ و نەخێــردا)) دا كامیان هەڵببژێرین بۆ ریفراندۆم؟ دور لە تێڕوانینی تەسكی حیزبی و دەسكەوت و بەرژەوەندی مادی و پلە و پۆست؟ گــەر وەك تاكێكــی كــورد و خەمخــۆر بــۆ مەسەلەی كورد و كوردایەتی و ئایندەی میللەت و نەوەكانــی داهاتومــان بڕوانینــە هەنــگاوی
ریفرانــدۆم كە ئامانجی ســەرەكی بریتی بێت لە راگەیاندنــی دەوڵەتی ســەربەخۆی كوردی .ئەوا دەبێت بە بێ دو دڵی بڵێین ((بەڵێ)). خــۆ ئەگەریــش بــە چاویلكــەی تەســكی حیزبایەتــی و دەســكەوتی هەڵبــژاردن و دەنگ كۆكردنەوە و بەدەســتهێنانی دەســكەوتی مادی و پلە و پۆســتی حكومی و حیزبی ،ئەوا دەبێت نەخێر هەڵببژێرین. بــەاڵم لە راســتیدا ریفراندۆم و ســەربەخۆیی موڵكی هیچ ســەركردە و حیــزب و بنەماڵەیەك نیە ،بەڵكو دروشــم و ئامانجێكی دێرینی نەتەوە و نیشــتیمانیە بە درێژایی 100ســاڵی رابوردوی خەباتــی كوردایەتــی لــە هەر چوار بەشــەكەی كوردســتاندا ،بــەاڵم ســەركەوتن و راگەیاندنــی دەوڵەتی ســەربەخۆییش دەبێتە دەســكەوتێكی گــەورە و گرنگــی ئــەو حیزب و ســەركردەیەی كــە پێشــنیازی كــردوە و كاری جــدی بــۆ دەكات و خەبــات و خوێنــی لە پێنــاودا دەدات و نــاو و ناونیشــانی لە مێژودا بە درەوشــاوەیی دەمێنێتەوە. بــەاڵم هــەردو وشــەی ((بەڵــێ و نەخێــر)) یش ،زەمان و زەمینە و داروپەردوی پێویســتی خۆیان گەرەكە ،چونكە گەر تەنها بە هەســت و ســۆز و حەماسەتی نیشــتیمانی و نەتەوەییەوە كاربكەیــن دور لە حســاب كردنــی هەلومەرج و فشــار و كاریگــەری و ئاڵنگاریەكانــی دەوروبەر و ناوچەكــە و دونیاش ،ئــەوا دەكەوینە هەڵەی گەورە و كارەساتی دڵتەزێنیشی لێدەكەوێتەوە. وتنــی ((بەڵــێ)) باجــی خــۆی هەیــە و نەخێریش بە هەمان شێوە .بەڵێ روبەڕوی فشار و گەمــارۆی ئابوری و سیاســی و ســەربازیمان دەكاتــەوە و روبــەڕوی برســێتی و كوشــتن و قاتوقڕیمان دەكاتەوە ،روبەڕوی ملمالنێی توندی ناوخۆیی و ناوچەیمان دەكاتەوە. ((نەخێر))یش بە هەمان شــێوە دەبێتە هۆی بچوكبونەوەی زیاتری مەســەلەی كورد و ســوك
و چروكبونی لە ناوخۆ و ناوچەكە و جیهانیشدا، دەبێتە هــۆی لێكترازانی زیاتری نێوماڵی كورد، دەبێتە هۆی چەســپاندنی داگیر و دابەشــكردنی زیاتری كوردستان ،دەبێتە هۆی زاڵبونی زیاتری دوژمنانی كورد و كوردستان. *بەمشێوەیە گەرەكە زۆر بە وردی و جدیەوە كاربكرێــت بــۆ سەرخســتنی ئــەم ریفراندۆرمە ئەویش بە هەڵبژاردنی كات و ســاتی گونجاو كە بریتیــە لەوەی كە تــەواو دڵنیابین لە((بەڵێ)) كانــی ناوخــۆ و ناوەچەكــە و دۆســتەكانمان لە زلهێزەكانی دونیا و متمانەی جەماوەرەكەشــمان هەبێت ،بۆ پشــتگیری و مقاوەمەتكردنی ئایندە. بۆیە گەر لە وادەی 25ئەیلولیشدا ئەم ریفراندۆمە چێنەكــرا مانــای كۆتایــی كوردایەتــی و ژیان و مانمان نیە ،بەڵكو تەنها دواخستنێكی كاتیە بۆ كەشوهەواو دۆخێكی گونجاوتر كە سەركەوتنمان مســۆگەر تر بكات نەك وەك ئێســتا دو دڵی و راڕاییمــان تیادا باڵوبكاتەوە و ترســمان هەبێت لەسەر خستن یان سەرنەگرتنی. *لەكۆتایــدا بــەرەی ناوخــۆی میللەتەكەمان لــە هەمــو كاتێكــدا زۆر گرنگتــر و كاریگەرترە لــە بەرەی دەرەكــی چونكە هەمیشــە فاكتەری ناوخۆ ســەرەكی و فاكتــەری دەرەكیش الوەكی بــوە هەرچەنــدە بە هێــز و كاریگەریــش بێت. بۆیــە بــۆ مســۆگەركردنی زۆرینــەی ((بەڵێ)) ی میللەتەكەمــان پێویســتە كاربكرێــت بــۆ خۆشــگوزەرانكردنی میللــەت ،چونكــە ((نــان و ئــازادی)) بــێ یەكتــر نابن و ئاشــتەواییەكی راستەقینەی بە متمانە چێبكرێت و دواتر پێویستە ریفرانــدۆم ســەرجەم ناوچــە كوردنشــینەكان بگرێتەوە و پڕۆسەكەش دەبێت بە رێكار و رچە یاســایەكاندا تێبپەڕێــت و ئامانجەكەشــی تەنها ســەربەخۆی بێت ،گــەر بمانەوێــت دەوڵەتێكی ســەربەخۆیی یاســایی دابمەزرێنیــن كــە ببێتە ئەندام لە نەتەوە یەكگرتوەكاندا وەك ئۆرگانێكی یاسایی نێودەوڵەتی باوەڕپێكراو.
كۆتایی «دەوڵەت -نەتەوە» لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا
لە دەوڵەتی خێڵەكییەوە بەرە و دەوڵەت نەتەوە ،لە دەوڵەت نەتەوەوە بەرەوە دەوڵەتی ئایینی دەوڵەتێكی شــێوە ئەوروپی لەسەر سەرزەوینی ئەم دو ئیمپراتورییە هاتە ئاراوە.
نەتەوەسازەكان كێبون؟
پرۆســەی نەتەوەســازی لــە دوای شۆڕشــی فەرانســا لەئەوروپــا دەســتیپێكردبو ،بیــری نەتەوەیــی لە ســەدەی نۆزدەهەمــدا لە رێگەی رۆشــنبیرانەوە كە پەروەردەكراوی رۆژئاوا بون گواســترایەوە بۆ ئێرا ن و عوسمانی ،حكومەتی حسێن رابی بەریتانیا گەورەترین پشــتیوانی باڵوكردنەوەی ئەم بیركردنەوە بون. لــە دوای تەســكبونەی خاكــی ئێــرا ن و عوســمانی (توركیا) و جیابونەوەی ژمارەیەكی پێناسەی نەتەوە پێناســەی زۆر بــۆ نەتەوە -نەیشــێن -هەیە ،زۆر ویالیــەت لــەم دو ئەمپراتۆرییە ،پرۆســەی بــەاڵم گشــتیترین پێناســە دەتوانێــت ئەمــە دروستكردنی دەوڵەت -نەتەوە ،دەستیپێكرد. بێــت؛ گروپێــك لەخەڵك كە زمانــی هاوبەش، كلتوری هاوبەش ،ئیســنیكی هاوبەش ،نەسبی دروستكردنی كلتورو مێژو زمان و مێژوی هاوبەش یــان مێژوی هاوبەشــیان هەیە ،پێش هاوبەش بە زۆرەملێ سەدەی بیســتەم واڵتانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست توركیا و ئێرا ن و عێرا ق و ســوریا‌و میسر.... لــە ژێر فەرمانڕەوایی ئیمپراتۆرییەكانی ئێرا ن و عوســمانییدا بون ،ئەم دو ئیمپراتورییە لەسەر لە ســەرەتای سەدەی بیســتەمدا پاشماوەی دو بنچینــەی خێ ڵ و ئاییــن دامەزرابون ،خەڵكانی ئەمپراتــۆری بون ،خەلكانی نێو ئــەم واڵتانە لە نێــو ئەم ئەمپراتۆریانە كەمترین زما ن و كلتورو زمــا ن و كلتور و ئەســنیكدا جیاواز بــون ،بۆیە مێژوی هاوبەشیان هەبو ،سەرچاوەی دەسەاڵتی بڕیاری یەكخســت ن و یەكســانكرد ن و سڕینەوەی ئیمپراتــۆر ئاییــ ن و خێڵ بو ،بەهەڵوەشــانەوە كلتــور و زمانــە جیــاوازەكان دەســتیپێكرد، و الوازبونــی ئــەم دو ئیمپراتۆرییــە گروپــە بۆنمونــە لە توركیا هەمو یەكســانكران بە تورك ئەســنیكییەكان لە ژێر فەرمانڕەوایی حكومەتی و لە ئێرانیشدا بە نەتەوەیەكی دەسكرد بە ناوی شــاو خەلیفــە دوركەوتنــەوەو پرۆســەی ئێرانی كە كۆڵەكەی سەرەكییەكەی فارسبون بو. بڕیــاری ســڕینەوەی كلتــوری لۆكاڵــ ی و نەتەوەســازی بــۆ كاڵكردنــەوەی فرەرەنگــی كلتــوری زمانــی بە مەبەســتی دروســتكردنی جێگیركردنی بە كلتوری ئەوروپییدرا ،پۆشاكەكان یەكخــرا ن و زمانــەكان قاچاغكران ،لــە توركیادا
ی و لە ئێرانیشدا كورد بە زۆر كرا بە توركی كێو كورد بون بە فارســێك كە لە ســەردەمی كۆندا ماونەتەوە ،توركە ئازەرییەكانیش فارسگەلێكبون كــە زمانەكەیان فەوتاوەو بونــە بە تورك! كەم‌و زۆر سیاســەتێك لەم شــێوەیەش لــە واڵتانیتردا جێبەجێكــرا ،ئەمانــە هەمــوی لــە ئاراســتەی دروستكردنی زۆرەملێی زما ن و كلتور و ئەسنیك‌و مێژوی هاوبەشــدا بــو .لە هەمانكاتیشــدا ئایین كە لە هــەردو ئەمپراتۆری ئێران‌و عوســمانییدا كۆڵەكەی ســەرەكی حوكمڕانیبو ســەركوتكر‌ا و پەراوێزخــرا ،بەاڵم تیانەچو بەڵكو بە بەهێزی لە نێو كۆمەڵگادا مایەوە.
شكستی پرۆژەی دروستكردنی دەوڵەت- نەتەوە لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا
لــە ســاڵی ()١٩٧٩دا رێبەرانــی ئایینــی بــە قۆســتنەوەی نارەزایەتییەكانــی خەڵكــی ئێران كۆتاییــان بــە حكومەتــی دەوڵــەت -نەتەوەیی شاهەنشــایی ئێــران هێنــا ئەمــە ســەرەتای دەستپێكردنی پاشەكشەی پرۆژەكە بو ،لە دوای ئێران حكومەتی ســەدام حسێن كە حكومەتێكی دەوڵــەت نەتەوەیــی بــو لــە الیــەن ئەمریكاوە رۆخێنرا و ئەوەی جێگــەی گرتوە ،حكومەتێكی ئایینی بو ،واڵتی میســر و تونســیش بە هەمان رێگــەدا رۆیشــتن ،لــەم واڵتانەدا ئاییــن زیاد لە هــەر فاكتەرێكیتــر جێگەی دەوڵــەت -نەتەوەكە دەگرێتــەوە ،توركیــاش بە هەمان شــێوە هەمو رۆژێك زیاتر لە رۆژی پێشو بەرگی ئایینی لەخۆ دەگرێت ،بێگومان سوریاش لە ئێستادا شكستی پرۆژەی دەوڵەت -نەتەوە تەجروبە دەكات.
دەوڵەتــی ئایینی بەرەو كوێ؟
دەوڵەتی ئایینــی ئەگەر لە دەوڵەت -نەتەوە كێشــەی زیاتر نەبێــت ،بێگومــان كەمتر نییە، لە هــەر كام لــە واڵتــە ئیســامییانەدا ،ئایین و ئایینــزای جیــاواز لــە ئایینــی فەرمانڕەوای تێدایــە كــە لەگــەڵ دامەزراندنــی دەوڵەتــی ئایینــی دەكەونــە دژایەتــی ئــەو دەوڵەتە ،لە هەمانكاتیشــدا ،دەوڵەتی ئایینی بە شــێوەیەك میراتگری دەوڵەت -نەتەوەیە لەســەركوتكردنی كەمــە نەتەوەكانــدا ،چونكە دەوڵەتــی ئایینی بەرژەوەنــدی جەمــاوەری ئایینــی ســەرەكی دەپارێزێــت كــە لــە هەمانكاتیشــدا نەتــەوەی سەرەكیین ،بۆیە كێشەكانی ناو واڵتەكان ئەگەر قوڵتــر نەبنەوە الوازتر نابن ،بۆ نمونە دەوڵەتی ئایینی شیعی لە عێراقدا كێشەی لەگەڵ ئایینزای ســونییدا هەیە و لە هەمانكاتیشــدا دەسەاڵتی بەســەر ناوچە كوردییەكاندا نییە ،كێشــەكانی ئێســتای نێوان حكومەتی توركیا لەگەڵ كوردا زۆر فراوانتــرە لــە كێشــەكانی حكومەتەكانــی پێشــو ،یان لە ئێراندا حكومەت كێشــەی زۆری لەگــەڵ كەمە نەتــەوە و ئاینییەكاندا هەیە ،كە لە ســەردەمی شــادا هەرگیز بــەو بەرفراوانییە نەبــوە ،لە هەمانكاتیشــدا دەوڵەتــی ئایینی بە سروشــت دەوڵەتێكــە لەگەڵ بیــروڕای ئازاددا ناتەبایــە ،بیروڕاكان تەنها لــە چوارچێوەیەكی دیاریكــراودا دەكرێــت دەرببردرێــن ،بۆیە ئەم شــێوازە لە حكومەت قەیراناویترە لە حكومەتی دەوڵــەت -نەتــەوە و ناتوانێــت زاڵببێــت بەســەر جیاوازییەكانــدا و بێگومــان دەگۆڕێت بەشێوەیەكیتری حكومڕانی.
ذمارة ( )622دوشةممة 2017/8/21
کوردستان سەرانسەر
info_chawder@yahoo.com
5
رەققە و چارەنووسی رۆژئاوای كوردستان هۆزان عەفرینی رزگاركردنی شاری رەققەی پایتەختی دەوڵەتی خەالفەتی ئیســامی (داعش) لە سوریا ،چارەنووسی دۆزی گەلی كورد لــە رۆژئاوای كوردســتان دەستنیشــان دەكات ،گەلــی كوردیش ســەنگی زیاتر دەبێــت و دەبێتە خــاوەن رۆڵ و بڕیارە هەرەگرنگ و چارەنووسسازەكان. بەشــداریكردنی هێزەكانی ســوریای دیموكراتــی ،لــە ئۆپەراســیۆنی رزگاركردنــی شــاری رققــە ،هاوشــانی هێزەكانی هاوپەیمانــی نێودەوڵەتی دژ بەداعش لەسەرو هەموشیانەوە ئەمریكا، ئەوەمان پێدەڵێت كە ئێدی كورد بۆتە هێزێكــی واقیعی و خاوەن سیســتەم و نەخشەســاز بــۆ دواڕۆژی دۆزی گەلی كورد و كوردســتان لە بەشی رۆژئاوای كوردستان ،ئەمەش نیشانەی رەوابونی هاوپەیمانانــی نێودەوڵەتی ئامادەكاری كێشــەی نەتــەوەی كــوردە كــە ئەمڕۆ بۆ نەخشەسازی سنورەكانی هێزەكانی شان بەشانی هاوپەیمانانی نێودەوڵەتی ســوریای دیموكراتــی و رژێمی ســوریا شــەڕی لــە دژی تێــرۆر دەكــەن و رۆژ دەكــەن ،ئــەم پڕۆژەیــە لــەڕۆژی -17 لــەدوای رۆژ ســەركەوتن لــە دوای 2017-8لــە الیەن نوێنەری ســەرۆكی سەركەوتن تۆمار دەكەن. ئەمریكا (بریت ماكگورگ) ەوە ئاشــكرا شــاری ئازادكردنــی ئۆپەراســیۆنی كرا. هەیــە، درێــژەی رۆژ رەققــە 77 ئامانجی ئەمریكا لە سوریا ئەوەیە كە شــەڕڤانانی هێزی ســوریای دیموكراتی ڕێگای هەرێمی كوردســتان و رۆژئاوای توانویانە %60ی شاری رققە لە دەست كوردســتان لەگەڵ دەریای ناوەڕاســت داعــش رزگار بكەن و ئۆپەراســیۆنەكە لەیەك بــدات ،دیســان ئامانجیەتی كە بەردەوامــە ،لــە ئێســتادا هێزەكانــی ئاڵۆزییەكانــی هەرێمــی لە (ســوریا و
عێــراق) بەشــێوەیەكی دیموكراتیانــە چارەسەر بكات ،بۆ ئەوەی پێكهاتەكانی دیكــەش ســوودمەند بــن و ئارامــی و ئاشتی لە ناوچەكەدا بەرقەرار بێت. دوای رزگاركردنــی شــاری رەققــەی پایتەختــی خەالفەتــی داعــش ،زۆر گۆڕانــكاری دروســت دەبن و رەوشــی كێشــەی كوردیــش روونتــر دەبێــت، بەجۆرێــك گەلی كــورد بە پلەی یەكەم ســودمەنتر دەبــەن ،چونكــە كــورد خاوەنی پــڕۆژە بووە و لە زۆر ناوچەی ژێر دەســەاڵتی داعش دەستپێشــخەری
كردووە لە رزگاركردنیدا ،زۆر شوێن كە لە ژێر كۆنترۆڵی داعشــدا بووە وەك ( گری ســپی و عەین عیســا و ســلوكی) و گوندوارەكانــی ( كۆبانــی و تەبقا و تل تەمر و شــاخی كەزوان و حەســەكە ) گوندوارەكانــی (قامیشــلو و هــۆڵ و شــەدادی و مونبــج ) كــە كارێكی زۆر ترســناك و ئەســتەم و مەترسیدار بوو ،بــەاڵم هێزەكانــی كــوردی لە دەســت داعش رزگاری كردن. هەموومــان دەزانیــن تەنانەت دەیان جار هەم كەســانی پلــە بەرزی ئەمریكا
رایانگەیانــدووە هەمیــش هێزەكانــی نێودەوڵەتــی كە زیاتــر لە 73دەوڵەت تێــدا بەشــدارە ،جەخت لەســەر ئەوە دەكەنــەوە كە یەك هێز هەیە دەتوانێت لەگــەڵ ئەمریكا و هێزەكانی هاوپەیمان شەڕ لە دژی تێرۆر بكەن و كاریگەرییان لەســەر لەناوبردنــی داعــش هەبێــت، ئەویش شــەڕڤانانی یەپەگە و یەپەژەن كە بەشــی هەرە زۆری پێكهاتەی هێزی سوریای دیموكراتیین . ئاشــكرایە كــە شــەڕ لــە دژی داعــش ئاســان نیــە و زۆر زەحمەت و
مەترســیدارە ،هۆكارەكــەش ئەوەیە كە هــەر چەكدارێكی داعــش وا پەروەردە كــراوە كە كوژرا بەهەشــتی مســۆگەر كردووە ،بۆیە هیچ ترســیان لە كوشتن نیــە و پێیــان وایە لــە دوای كــوژران وخۆكۆشتنیان یەكسەر دەچنە بەهەشت و 70حوریــش خزمەتیــان دەكــەن! بەهەمــان شــێوەش ئــەم تێگەیشــتنە خەیاڵییە لە مێشكی منااڵن و گەنجانی رێكخراوەكــە چێنــدراوە و پــەروەردە كراون بۆ ئەوەی هەمان كاری ئێســتای داعــش بەردەوامــی پێبــدەن وئامادەی كردەوەی خۆكۆژی ببن. ئەمــڕۆ شــاری رەققــە نزیكبۆتــەوە لەوەی بە تەواوی لە داعش پاكبكرێتەوە بە تایبەت لەدوای رزگاركردنی شــوێنە ســتراتیژییەكان بەتایبــەت شــەقامی( قوەتلــی) و گەڕەكــی مەنســورە و زۆر شــوێنی گرنگ و ســتراتیژی رزگاركران ،ئەمــەش نیشــانەی ئەوەیــە كە ئیتر ســەركەوتنی هێزەكانــی ســوریای دیموكراتی نزیكە و هەنگاوی زۆر مەزن لە دوای رزگار كردنی رەققە رادەگەێنێت كــە بە تەواوی لە خزمەتی گەلی كوردە بە كۆتایی دێت. رزگاركردنی شــاری رەققە پاراستنی دەســتكەوتەكانی كــوردی رۆژئــاوای كوردســتانە و تەنانەت ســوودی زۆری بــۆ باشــوور و بەشــەكانی دیكــەی كوردســتان دەبێــت ،ئــەوە بــە بیــر هەمــوو جیهان دێنینــەوە كە داعش لە رەققەوە هێرشــی كردە ســەر كۆبانی، ئەمــڕۆش لــە كۆبانی یەوە دەســت بە پڕۆسەی رزگاركردنی رەققا دەكرێت كە ئەمڕۆ نێوەی شارەكەی رزگار كردووەو تەمەنی داعش زۆری نەماوە و نەخشەی ســوریا و عێراق تێدا گوڕانكاریی زۆری تێدا دەكرێت.
نزیكبونەوە لە ئێران و دەرئەنجامەكانی موراد یەتكین و :هێژا دڵشاد لە رۆژانی 15بۆ 17ی ئاب ،محەمەد حوسەین ،ســەرۆكی فەرماندەی گشتیی ســوپای ئێــران ،ســەردانێكی فەرمــی بــۆ ئەنقــەرە ئەنجامــدا ،ئەم ســەردانە لــەدوای شۆڕشــی ئیســامی ئێرانــەوە لــە ســاڵی ،1979بە یەكەم ســەردانی بااڵی ســەربازی دەژمێردرێت .هاوكاتی سەردانەكە و دەرئەنجامەكانی گرنگە. محەمەد حوســەین ،بەتەنهــا لەالیەن حلوسی ئەكار فەرماندەی گشتیی سوپای توركیــاوە پێشــوازی لێنەكــرا ،بەڵكــو دواتر لەالیــەن رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆككۆماری توركیا و وەزیری بەرگری توركیــا و چەنــد بەرپرســێكی بــااڵی توركیاوە كۆبونەوەیان سازكرد .لەكاتی گەڕانەوەی سەرۆكی فەرماندەی سوپای ئێران ،لەالیەن راگەیەنراوەكانی ئێرانەوە دەربارەی ســەردانەكە ئاماژە بەوەكراوە كــە لــەو ســەردانەی ئێــران و توركیــا دەربارەی پرسی روبەڕووبونەوەی تیرۆر، ئاڵوگــۆڕی هەواڵگیریــی و هەماهەنگــی سەربازی گەیشتونەتە رێككەوتنێك. ئــەو كاتــەی موحەمــەد حســەین لە
ئەنقــەرە لە كۆبونەوەدا بــوو دەربارەی مەســەلەی ســوریا و دۆسیەی كورد لە عێراق ،گرژییەكی نوێ لەنێوان توركیا و یەكێتــی ئەوروپا هاتــە كایەوە .ئەنجێال مێــركل ،ســەرۆكوەزیرانی ئەڵمانیــا، رایگەیانــد كــە چاوپیاخشــانەوە بــە رێككەوتنــی نێــوان توركیــا و ئەڵمانیا دەربارەی گومرگ دەكەنەوەو ئاماژەی بە رێككەوتنامەیەكی نوێ كرد ،ئەمەش بوە جێی نیگەرانی توركیا و گرژی سیاســی لێكەوتــەوە .هەرچەندە پێشــوتر عومەر چەلیــك ،وەزیری توركیا بــۆ كاروباری یەكێتــی ئەوروپــا ،رایگەیاندبــوو ئــەو هەواڵنەی هەندێ لە یەكێتی ئەوروپا لەو بارەیەوە ،بەهەند وەرناگرن .پێشیوابوو كە ئــەو هەواڵنە پەیامێكــی روونە دژبە حكومەتی توركیا. چەلیک ویستی ئەم هەوڵە بەزمانێكی دیبلۆماســییەوە بڵێت :ویستی ئەڵمانیا بۆ نوێكردنەوەی رێككەوتنامەی گومرگ، لەبەر ئەوە نییە رەخنە لە سەرۆككۆماری توركیا و حكومەتــی ئاك پارتی بگرێت لەسەر دیموكراسی و مافی ئازادی تاك، بەڵكو هەڵمەتێكە بۆ بەرژەوەندی ماددی و ئابووری ئەڵمانیایە!. ئەم كاردانەوەیەی مێركل دژبە توركیا خوێندنەوەیەكیتریشــی بــۆ دەكرێــت، ئەوەیــە كــە هاوكاتــە لەگــەڵ ئــەوەی ئەردۆغــان ،كەمــال كڵچدارئۆغڵــوی ســەرۆكی پارتی كۆماری گەل تۆمەتبار دەكات و ئەگەریــی ئــەوەی هەیــە وەك ســەاڵحەدین دەمیرتاشــی هاوســەرۆكی هەدەپە ،زیندانی بكات! ئەڵمانیا بەوردی مامەڵە لەگەڵ ئەو رەوشە دەكات.
پێرێ ئەردۆغانی سەرۆككۆمار ،بیناڵی یڵدرمی ســەرۆكوەزیر و چەند وەزیرێكی حكومەتی ئــاك پارتی،كۆبونەوەیەكیان ئەنجامــداوەو بــاس لــە هەنــدێ شــت كــراوە .توركیــا لەپــاش كودەتاكــەی تەممــوزی ،2016بــاری نائاســایی لەو واڵتــە راگەیەنــراوە ،لەژێــر پاســاوی بــاری نائاســایی ،رۆژنامەنووســان، سیاسەتكاران ،پارلەمانتاران ،چاالكوانی روناكبیــران خراونەتــە مەدەنــی، زیندانــەوە .ئەمــەش وایكــردووە كــە بۆشــایی زیاتر لەنێوان توركیا و یەكێتی ئەوروپا دروســت بكات .توركیا ناكۆكی قوڵــی لەگــەڵ ئەڵمانیــا لەدۆســیەی پەنابــەران و لەگەڵ ئەمریكاش لەســەر رادەستكردنەوەی فەتحواڵ گولەن هەیە. یــەك لە ناكۆكییەكانیتری توركیا لەگەڵ ئەمریــكا دەربارەی دۆســیەی ســوریا و روبەڕووبونەوەی داعشە ،بەوەی ئەمریكا لــە ســوریا هەماهەنگــی بــااڵی لەگەڵ یەپەگــە (باڵــی ســەربازی پەكەكە) لە روبەڕووبونەوەی داعشــدا هەیە .ئەمە بە كاریگەرتریــن خاڵی ناكۆكــی ئەمریكا و توركیا دادەنرێت. لــە راســتیدا توركیــا و ئێــران ،لــە دۆســیەی ســوریادا ،ركابەری یەكترین، تــاران هــاوكاری رژێمی ئەســەد دەكات و بەردەوامە لەپشــتیوانی رژێمی شــام. لەالیەكیترەوە ،ئێران و توركیا و روسیا، لــە ئەســتانەوە تاكــو ئێســتا لەهەوڵی ئــەوەدان ئاگربەســتێك لــە ســوریا بێتەئــاراوە .نزیكبونــەوەی توركیــا و ئێران لەوانەیە ترســێك لەسەر سعودیە و ئیسرائیل دروست بكات.
بێگومــان خاڵێكی هاوبەش و هۆكاری لەیــەك نزیكبونەوەی تــاران و ئەنقەرە، مەســەلەی پەكەكە-یــە ،وەك دوژمنــی هاوبەشی دەبینن ،لە سوریا و لە عیراق، بەتایبــەت لەپــاش ئــەوەی هاوكاریی و هەمەهانگی لەنێــوان ئەمریكا و پەكەكە دەســتیپێكردووە ،لەم خاڵەدا مەسەلەی پــژاك بۆ ئێران جێــی بایەخە .وتەكانی ســەرۆكی فەرمانــدەی ســوپای ئێــران ئاماژەیەكە كە هەماهەنگی ئۆپەراسیۆنی ســەربازی مەبەســتی لە پەكەكە بووە، هــاوكاری هەواڵگیریی توركیــا دەكەن، پێدەچێــت لەپــاش ئــەو ســەردانە كاردانەوەی هەبێت.
تەوەرەیەكیتــری ئــەم ســەردانە، دەربــارەی ئەنجامدانــی ریفراندۆمــە بۆ ســەربەخۆیی لــە هەرێمی كوردســتانی عیــراق دەكرێــت لەالیــەن مەســعود بارزانییــەوە راگەیەنراوە .وابڕیارە لە 25 ی ئەیلولی ئەمساڵ ئەنجامبدرێت .ئێران و توركیا لەدژی ریفراندۆمن و جگە لەوەش هەریەك لە ئەمریكا ،ئەڵمانیا ،ئینگلتەرە و فەڕەنســا و هەنــدێ واڵتانــی رۆژئاوا لــەدژی ئەنجامدانــی ریفراندۆمەكــەن. راســتییەكیتر هەیــە لەپــاش ئــەوەی لەالیەن باڵی ســەربازیی ئەم دوو واڵتە دژایەتی خۆیان بــۆ ریفڕاندۆم راگەیاند، بارزانی ئاشكرای كردووە كە ئەگەر بێت
و هەلومەرجەكە لەبار بێت ئەگەری ئەوە هەیە ئەنجامدانــی ریفڕاندۆم دوابخرێت. لەوانەشــە ئەنجامێكی جیاوازبێتەئاراوە بارزانی ریفڕاندۆم ئەنجام نەدات. باشــە ئــەم هاوهەڵوێســتەی ئێران و توركیا چۆن كاریگەریی لەســەر واڵتانی رۆژئــاوا دەكات؟ وەاڵمی ئەم پرســیارە لەئێســتادا كەمێك زەحمەتە ،پێدەچێت لەپاش ســەردانەكەی جەیمــس ماتس، وەزیــری بەرگــری ئەمریــكا بــۆ توركیا رونتر ببێتەوە.
سەرچاوە :رۆژنامەی حورییەت 9/18
ذمارة ( )622دوشةممة 2017/8/21
وتار
info_chawder@yahoo.com
6
پەروەردە چییە؟
ئۆشۆ و .لە ئینگلیزییەوە :محەمەد سەعید پەروەردەكردنمــان هەمــوی رۆتینەو دەتكاتە كارمەندو پۆلیس‌و پۆســتەچی و بەڕێوەبەری وێســگە ،یاخود بریكار. ژیان و خۆشەویســتیت پێ نابەخشــێ، بەڵكــو تەنهــا بژێوی .یەك لەســەرێی پەروەردكردنمــان دەبێ بۆ مەعیشــەت و بژێــوی بــێ ،یەك لەســەر ســێی تر بــۆ تەندروســتی و رێــگای مانەوە بە گەنجێتــی و تەمەنــی درێــژ بــێ ،یەك لەسەر سێی تری دەبێ كە دوا بەشەو زۆر گرنگە بۆ خۆشەویســتی و مردن و نهێنینی خودی ژیان بێ ،ئینجا دەبێتە پەروەردەیەكی تەواو كامڵ. دەتوانیــن لــە رێــگای پــەروەردەوە مــرۆڤ و كۆمەڵگایەكی تەندروســت و گەنج و پڕ لە شــادی و خۆشەویســتی دروســتبكەین كە هەمــو ئەندامەكانی هاوبەشــی تیــادا بكــەن ،چونكــە هیچ كەس بەهێزتر نییە لەسەر زەوی هەمو زەوی یەك خێزانە. هەمو پەروەردە تەنها وەكو بەشــێك لە مێشــك و ئاوەز دەمێنێتەوە ،نابێتە دروستبونی ئاگایی و هۆشیاری ،بەڵكو تەنها مێشــكت پڕ دەكات لە زانیاری و وەكــو كۆمپیوتەرێك مامەڵــەت لەگەڵ دەكات .بەرژەوەندی و ئارەزوی كۆمەڵگا ئەوەیــە كە چــۆن بچەوســێنرێیتەوە و كۆیلــە بكرێی یاخود چۆن بە باشــترین شــێوە وەكــو ئامێرێــك بەكارتبێنــێ. كۆمەڵــگا هەمــو پەروەردەیەكــت پــێ دەبەخشــێ تەنهــا بــۆ ئەو مەبەســتە شــاراوەو نهێنیانە ،ڕێگریت لێدەكات لە هەمو مێدیتەیشن و تێڕامانێك. پەروەردەكردنمــان لەســەر تەنهــا فێركــردن (تعلیــم) دەڕوات ،بۆیــە بەتەواوەتــی تێكــدەرە ،بەنــاوی پــەروەردەوە بــەرەو ناپەروەردەییمان
دەبــەن ،دەبــێ بەتەواوەتــی بگۆڕێ و بگواســترێتەوە و چەمكەكانــی وەكــو پێشــبڕكێ و ســەركەوتن و تەمــاع بەتەواوەتی بهێنرێتە دەرەوی مێشــكی ئادەمیــزاد كــە ئەمــەش گونجــاوە. پەروەردە لەجیاتی ئەم شــتە ناشیرین و قێزەونانە بڵێتەوە ،پێویستە خەڵكی فێری ئــەوە بــكات چــۆن بەتەواوەتی و چــڕو پری باشــتر ژین بەســەر بەرن و خۆشەویســتی بكــەن ،ژیــان جوانتر بكەن ،بەبێ بەراوردكردن لەگەڵ ئەوانی تردا ،بەڵكو تەنها بۆ ســاتێ لە ئارامی بێ. ئایــن و پەروەردەكــەت فێــری الســاییكردنەوەت دەكــەن ،هیچ كەس پێــت ناڵــێ “تەنهــا خودی خــۆت بە، ئەمەش رێــگای بەهەشــتە” .بەردەوام دەڵێن “ السای بكەرەوەو دوایان كەوە، ببە بەمەســیح و بودا” ،بــەاڵم هەرگیز ناڵێن “خودی خۆت بەو پشو بدەو چێژ لە بونت ببینە ،وزەو توانا شــاراوەكەت بگەیەنە لوتكەی پێگەیشتن”. ئاسانیاسن (ئاینێكی روحی هیندیە. وەرگێڕ) پێكدێ لە دو بەش :بێدەنگی، ئاشتی ،روناكی ،ســیفەتەكانی جیهانی نــاوەوەی مرۆڤ بەشــەكەی تریشــیان بریتییــە لــە یاخــی بــون دژی هەمــو نادادپەروەرییــەك كــە بەرامبــەر بــە مرۆڤایەتــی دەكــرێ .پەروەردەیەك كە میانڕەو بێ و تەنهــا مەعلوماتی نەبێ، گۆڕانــكار بێ دەتوانێ هەل و چانســی یەكسان فەراهەم بكات بۆ كۆمەڵگایەكی رەسەن كە تیادا تاكی ئازاد بەباشترین شێوە گەشەبكات. پەروەردە لەبەرئەوەی ناتوانێ بگاتە دیوی نــاوەوەت ،روحــت بپێكێ ،بۆیە ئاشــتی و بێدەنگــی و بەختەوەریت بۆ دروســتناكات .دەشێ پەروەردە بتكاتە پزیشــك و ئەندازیار و پڕۆفیسۆر بەاڵم ناتوانــێ روحی گواتــەم و بودات تیادا دروستبكات. مانــای راســتەقینەی “پــەروەردە” بریتییــە لە “راكێشــان” بــەاڵم ئەوەی كە پــەروەردەی ئێســتا بەكاریدەهێنی بریتییــە “ لــە كردنــە نــاوەوە بەهێز” ئەویــش ئەوەیــە زانیــاری و زانیــن لە دەرەوە بەزۆر دەكرێتە مێشكی منااڵنی بێگەرد و بێ تاوانەوە. پــەروەردە بــە بۆچونی من ســەرەتا تەنهــا تێڕامــان و مێدیتەیشــنە ئینجــا پڕۆســەی پــەروەردە ،واتــە دەبــێ یەكەمجــار گرنگی بدرێ بە پەروەردەی مێدیتەیشــن و تێڕامانــی نــاوەوە. هەتاوەكــو لەگەڵ خودی خۆتدا ئاشــنا نەبی ،هەمو زانیاریەك بێ ســود دەبێ، بۆیــە پێش پــەروەردە تێڕامــان دەبێ
ئایــن و پەروەردەكــەت فێــری الســاییكردنەوەت دەكــەن ،هیــچ كــەس پێــت ناڵــێ “تەنهــا خــودی خــۆت بــە، ئەمــەش رێــگای بەهەشــتە” .بــەردەوام دەڵێــن “ الســای بكــەرەوەو دوایــان كــەوە ،ببــە بەمەســیح و بــودا” ،بــەاڵم هەرگیــز ناڵێــن “خــودی خــۆت بــەو پشــو بــدەو چێــژ لــە بونــت ببینــە ،وزەو توانــا شــاراوەكەت بگەیەنــە لوتكــەی پێگەیشــن” هەبێ .پەروەردەو فێركردنی جوگرافیا، مێژو ،بیركاری باشن بۆ دونیای فیزیكی و دەرەكــی بەاڵم بــاش نییە بۆ دونیای نــاوەوەی مــرۆڤ .دەتوانی بــەردەوام بــی لە كەڵەبونی نمــرە .بەاڵم جیهانی ناوەوەت بــە بەتاڵی دەمێنێتەوە .نمرە دەتوانــێ خەڵكــی گــەوج و گێل بكات تەنانەت لەگەڵ خودی خۆشــیدا ،بەاڵم ناتوانــێ ئارامی و خۆشــی و ئاشــتی و سۆزی بودات پێ ببەخشێ. گــەر پەروەردە و فێركــردن دو باڵی نەبو ناتوانێ بە ئازادییەكی تەواو بفڕێ لە ئاسماندا. پــەروەردەی ئێســتا تەنها یەك باڵی هەیــە ئــەوی تریان ون بــوە ،بۆ دەبێ باڵەكەی تر نەمابێ؟ چونكە قەشــەكان نایانەوێ ببیتە كەسێكی مێدیتەیشن. بــەالی منــەوە پــەروەردەی نــاوەوە دەبێ یەكەمجار بێ ئینجا شتەكانی تر، “ناسینی خود” بەنرخترین پەروەردەیە، چونكە دەبێتە ئاشــنابون لەگەڵ هەمو شــتەكانی تــردا .گــەر مــرۆڤ خودی خــۆی نەناســێ پــەروەردە و فێركردن بەكاردەهێنێ بۆ چەوســانەوەی خەڵكی و دروستكردنی هەژاری. بێگومــان پەروەردە پێویســتە بەاڵم پێش ئەوە تێڕامان و مێدیتەیشن گرنگە، هەركەســێ كە قۆناغــی خوێندن تەواو دەكات گــەر ببێتە ئەندازیار یان دكتۆر و پڕۆفیســۆر ،دەبێ لــە تاقیكردنەوەی مێدیتەیشنیشــدا دەرچێ .هەمو كۆلێج و دانیشــگایەك پێویســتە خوێندكاران كاڵسی تایبەتیان هەبێ بۆ مێدیتەیشن، تەنانەت دەبێ خەڵكی دەرەوەش فێری
مێدیتەیشن بكرێن گەر لە گەنجێتیدا فێر نەكرابــن .مرۆڤ كاتــێ پەروەردەیەكی تــەواو دروســتدەكرێ كە لــەدەرەوە و نــاوەوەدا پــەروەردەی دروســتكرابێ. پێویســتە خەڵكــی دروســتبكەین كــە بتوانن هەمو ستراكچەرێكی چەوسانەوە بگــۆڕێ بــە خۆشەویســتی و ســۆز لە دیموكراسیدا. دەبــێ رێگاكانی پەروەردە بدۆزینەوە بــۆ منــااڵن كــە تیــادا بتوانن یــاری و گەمە بكــەن لە بەر خۆر هەتاودا ئینجا فێــری بیــركاری و فیزیایــان بكەیــن، چونكــە دەبێ ئــەوە بزانین كــە وانەی فیزیــاو بیــركاری بــە ئەنــدازەی یاری بــەر خــۆر گر‌نــگ نییە .هەمو كەســێ نابێ بە ئەلبێرت ئەنیشــتاین ،ئەوەشی كــە دەبێ بەیاریكردنی بــەر خۆر بێزار نابێ ،خۆشیشــیان لە فیزیا بریتییە لە شیعر ،بۆیە ئەمە جیاوازە بە تەواوەتی، چونكە گەشەكردنیان رێگری لێناكرێ و تاوان دروستنابێ. بۆچونی من لەسەر پەروەردە ئەوەیە كە نابێ ژیان ببێتە ملمالنێ بۆ مانەوە، دەبــێ ببێتــە ئاهەنگ و خۆشــی .ژیان تەنهــا كێبڕكــێ نییــە ،بەڵكــو چێژ و گۆرانــی و ســەما و شــیعر و مۆســیقا و وێنەشــە ،هەمــو ئــەو شــتانەیە كە گونجــاوە لەگەڵ جیهانی پــەروەردەدا، دەبــێ ئامــادەت كات بــۆ كەوتنــە ناو ئــاوازی دار و درەخــت و باڵنــدەكان و ئاسمان و خۆر و مانگەوە. پەروەردە پێویســتە ئامــادەت بكات كــە خــودی خــۆت بــی ،بەاڵم ئێســتا
یــەك لەســەرێی پەروەردكردمنــان دەب ـ ێ بــۆ مەعیشــەت و بژێــوی بــێ ،یــەك لەســەر ســێی تــر بــۆ تەندروســتی و رێــگای مانــەوە بــە گەنجێتــی و تەمەنــی درێــژ بــێ ،یــەك لەســەر ســێی تــری دەبــێ كــە دوا بەشــەو زۆر گرنگــە بــۆ خۆشەویســتی و مــردن و نهێنینــی خــودی ژیــان بــێ ،ئینجــا دەبێتــە پەروەردەیەكــی تــەواو كامــڵ نــادەن بە رودانــی ،چونكە ئەمە یاخی بونە. ئــەوەی كە نــاوی دەبەم پــەروەردە ئەوەیە كە خەڵكێكی هۆشیار و رۆشنبیر دروستبكەی ،گەر ئەم پریشكی ئاگرەش باڵوبێتــەوە ئــەوا كۆمەڵــگای رۆتیــن نامینێتەوە ،گەر بشــمێنێتەوە تەنها لە الشعورتدا دەمێنێتەوە. هەمو سستمی پەروەردەیمان گێلیە، كــە ئامادەت دەكات بــۆ جیهانێكی كە لەوە زیاتــر بونی نابێ ،ئامادەت ناكات بــۆ جیهانێك كە تــازە دێت و هەڵدێت، بۆیە بە ناتەبایی دەمێنیتەوە. بۆیــە گــەر دوای ئــەم پەروەردەیــە بكەوی ناتوانی بە ڕاستی بژی و هەست بەوە دەكــەی كە لەگەڵ رۆژگاردا نیت. لــە جیهانێكــی پێشــكەوتودا منــااڵن سەرپشكن و ئازادن ،بۆیە هەوڵی دایك و باوكان ئەوەیە كە مناڵەكانیان رابێنن بــۆ كارهێنانی توانای خۆیــان .ئەوەت لــە یــاد بێ هەمــو پەروەردەی ئێســتا ئامادەت دەكات بۆ شەڕكردن‌و ملمالنێ و دوژمنــكاری ،نــەك بــۆ هاوڕێیەتی و خۆشەویستی .
پــەروەردە ئامــادەت دەكات بــۆ بونــە السایكەرەوە ،فێرت دەكات چۆن لەوانی تر بچی ،ئەمەش دژی پەروەردەكردنە. پــەروەردەی راســت ئەوەیە كــە فێرت دەكات بەشــێوەیەكی جەوهــەری خۆت بــی ،تۆ جیــاوازی كەس لە تــۆ ناچێ هەرگیز نابێ لە كەسی تر بچی .ئەمەش گەورەترین رێزە كە خواوەند بەســەرتدا رژاندوێتــی ،ئەمە ســەركەوتنتە كە تۆ جیاواز و تایبەتمەندی ،ئەوەی كە ناوی دەنێ پەروەردە دەتكاتە كاربۆنی كۆپی و دەموچاوە راستەقینەكەت دەشێوێنێ. وشــەی پــەروەردە دو مانــای هەیە كە هەردوكیان جوانن ،مانای یەكەمیان ســەرەڕای ئــەوەی كــە زۆر ناســراوە بــەاڵم هەرگیز بەكارناهێنــرێ ،بریتییە لە دەرهێنان و راكێشــانی هەندێ شــت لە تۆدا“ .پەروەردە” مانای راكێشــانی ئەو توانا راســتەقینە شــاراوەیەی كە لە تۆدایە وەكو راكێشانی ئاو لە بیردا. پەروەردەی راست ئەوەیە كە ئەوەی شاراوەتەوە لە تۆدا راكێشێتە دەرەوە، ئــەو گەنجینە شــاراوەی كــە خواوەند تیادا دانــاوی بیدۆزێتەوە و ئاشــكری كات و رۆشــنت كاتەوە .پــەروەردە لە تاریكییــەوە بــەرەو روناكیــت دەبات، ئەمە ئەوەیە كە لێرەدا دەیكەم .پارمەر سەرچاوە: (حكومەتی هیندی ..وەرگێڕ) وتی پێم The book: The ســەیر نیە كە حكومەتــی هیندی كاری remembering and the پەروەردەی یەكەمی پەســند نەكردوەBecoming ، ئەمەش سروشتییە ،چونكە من كارمەند Www.galieogst.tumbler. و بەڕێوبــەری وێســتگە دروســتناكەمcom ، بەڵكــو مرۆڤی نوێ دروســتدەكەم ،كە ئەمەش مەترســیدارە بۆیان ،بۆیە رێگا
تەندروستی
ذمارة ( )622دوشةممة 2017/8/21
info_chawder@yahoo.com
7
قەڵەویی‌و سكپڕیی لەسەریەك هۆكارن بۆ توشبون بە دەوالی بۆچی قاچەكان زیاتر توشی دەوالی دەبن؟
د.ئارام بارام، پسپۆڕی نەشتەرگەری دڵ‌و سنگ‌و بۆری خوێن: وەرزش باشرتین رێگەیە بۆ خۆپاراسنت لە دەوالی
چاودێر-تابان رەزا: دەوالــی نەخۆشــییەكی درێژخایەنــە‌و بریتییــە لــە گەورەبونــی بەردەوامــی بۆرییەكانی خوێن ،كە زیاتر لە قاچەكاندا رودەدات ،هــۆكاری ســەرەكی قەڵەویی‌و بۆماوەیی‌و بەپێوە وەستانی زۆرە ،رێژەی توشبون بەم نەخۆشییە لە ژناندا زۆرترە وەك لە پیاوانــدا ،ئەوەیش بەهۆی بونی هۆڕمانات‌و دوگیانی یەك لە دواییەك ،كە لە ئێســتادا رێژەی توشبون بە نەخۆشی دەوالــی لــە زیادبوندایــە ،بەهــۆی بونی قەڵەویی زۆرەوە الی خۆیشــیەوە د.ئارام بارام ،پسپۆڕی نەشتەرگەری دڵ‌و سنگ‌و بــۆری خوێــن ،دەڵێــت «وەرزشــكردن تاكە رێگەیە بۆ خۆپاراســتن لە توشبون بەدەوالی».
دەوالی چیە؟
د.ئارام بارام ،پســپۆڕی نەشتەرگەریی دڵ‌و ســنگ‌و بــۆری خوێن ،ئامــاژە بەوە دەكات ،نەخۆشــی دەوالــی بریتییــە لــە گەورەبونــی هەمیشــەیی بۆریــی خوێنهێنــەری قاچ ،كە زیاتر لەقاچەكاندا رودەدات ،بــەاڵم دەوالــی ئەگــەری هەیــە لــە ســورێنچك‌و دیــواری ســك‌و پەلەكانی ســەرەوە‌و گوندا روبدات ،بەاڵم بەشێوەیەكی گشتی %97ی حاڵەتەكان لەهــەردو پەلەكانی خــوارەوە رودەدات، ئەوەیش نەخۆشییەكی درێژخایەنە.
هۆكارەكان
ناوبراو باس لەوەیشــدەكات ،تائێســتا هۆكاری ســەرەكی بۆ توشبون بە دەوالی دیــاری نەكــراوە ،بەاڵم چەنــد هۆكارێك هەیــە ئەویش بــۆ ماوەیــی‌و زۆر بەپێوە وەســتان‌و دوگیانبونی یەك لە دواییەك، قەڵــەوی وەك یەكێــك لەهــەرە هۆكارە ســەرەكییەكان‌و گەرمــا بەتایبــەت ئــەو واڵتانەی گەرمە ،چونكە خوێن هێنەرەكان زیاتــر گەورە دەبــن ،هەروەهــا هەندێك جۆری نەخۆشــی وەك كێشە لە حەوزدا‌و گرێی هێلكەدان‌و گرێی لیمفاوییەكانی ناو حەوز ،هــۆكاری هۆڕمۆنی كە دەمارەكان
لــە كاتــی دوگیانی شــل دەبنــەوە‌و وای لێدێــت بۆرییە خوێنبەرەكان زیاتر شــل بێتەوە.
دەوالی گون چی یە؟
ئــەو پزیشــكە پســپۆڕە، رونیشــدەكاتەوە ،خوێــن لــە دەوربەری گــون بەشــێوەیەكی ئاســایی هاتوچــۆ نــەكات ،ئەگــەری هەیە زیــان بگەیەنێت بەو گونەی شــوێنی دروستكردنی تۆوە، نەخۆشــەكە هەســتدەكات كرمێك لەناو تورەكەكەیدایە ،بەدەســتی خۆی هەستی پێدەكات ،دەوالی گونەكان %10ی كەمتر كاریگەریــی لەســەر منــداڵ بــون هەیە، پیــاوان زیاتر لــە تەمەنی 45-25ســاڵی توشــی دەوالی گون دەبن ،هۆكارەكەشی زیاتــر بۆماوەییــە ،هەروەهــا شــێوازی چارەســەرەكانیش بــە نەشــتەرگەریی‌و دەرمانە.
نیشانەكان
د.ئــارام بــارام ،دەڵێــت «باوتریــن نیشــانەكانی دەوالــی نەخۆشــەكە هەســتدەكات شوێنەكەی بەرز دەبێتەوە، كــە رەنگەكــەی دەبێتە شــینێكی تۆخ‌و
شــوێنەكەی ناشــرینە كە دەردەكەوێت، هەروەهــا هەبونی ئــازار ،زو هیالك بونی قاچەكان». جەختــی لەوەیشــكردەوە ،دەوالــی دەرەجەی هەیە لە یەك تاوەكو شــەش، رەنگــی پێســتەكە لــە كۆتــا دەرەجەدا تێكدەچێــت‌و قاوەیــی دەبێــت ،ئەگــەر كەســەكە زوو فریــای خــۆی نەكەوێــت، لەوانەیە ببێت بە برین‌و بتەقێت‌و توشــی خوێــن بەربــون ببێــت ،ئــەم دەوالییــە ئەگــەر گوێــی پێنەدرێــت كڵــۆی خوێن دروســتدەكات ،چونكــە لــەو شــوێنەدا جوڵەی خوێنەكە ئاسایی نییە ،ئەمەیش دەبێتە هۆی دروستبونی كڵۆ كە ئەگەری هەیە بڕوات بۆ سەرەوە بۆ سییەكان.
رێژەكە لەژناندا زۆترە
زیاتــر دەمارەكە گەورە دەكات ،هەروەها دەمارەكانــی قاچ گەورەتــرن لە دەماری پەلەكانی ســەرەوە ،لەبەرئەوە پەلەكانی خوارەوە زیاتر توشی دەوالی دەبن.
زۆر كەمــە ئەگــەر هەبــو هۆكارەكــە بۆ ماوەییە ،لە دوای تەمەنی 18ســاڵییەوە تا 50ساڵی هەردوو رەگەزەكە وەك یەك دەوالی لەژنانی دوگیاندا توش دەبن ،لە ئێســتادا رێژەی توشبون د.ئارام بارام ،رونیشــیكردەوە%90 ،ی لــە زیادبوندایە ،لە بەرئەوەی واڵتی ئێمە ژنانی دوگیان توشی دەوالی دەبن ،بەاڵم خەڵكەكــەی بــەرەوە قەڵــەوی دەڕوات ،هەمویــان كێشــەیان بۆ دروســت ناكات، هاوكات لە ژناندا دەرەجەی یەك‌و دو سێ لەبەرئەوەی رەحمی ژن كە گەورە دەبێت زۆرە ،لــە بەرئەوەی ناشــرینە بەقاچەوە لە ســێ مانگی یەكەم دەوری نیە ،بەاڵم، دیــارە ژنانیش زوتر دێنە الی پزیشــك‌و كە بەرەوە گەورەبونی سك بچێت چەندە چارەســەر وەردەگــرن ،بەمەیش ناچێتە رەحم گەورە بێت ئەوەندە زەخت دەخاتە دەرجەكانی تر ،بەاڵم لە پیاواندا جیاوازە ســەر بــۆری خوێنەكــە ،چەنــد زەخــت پشــتگوێی دەخەن ،كە دێنە الی پزیشك بكات ئەوەنــد كەمتر خوێن دەگەڕێتەوە، لە دەرەجە چــوار‌و پێنجەدایە‌و بێتاقەتی ئەمەش لە قاچەكاندا دەمێنێتەوە ،ئەگەر كردون ،ئازاری هەیە ،هەڵئاوساوە رەنگی ژنەكــە خــۆی پێــش دوگیانــی دەوالــی قاچەكە گــۆڕاوە ناتوان ێ بــڕوات هیالكی نەبێت ،لە كاتــی دوگیانی توش دەبێت‌و دەكات ،پاشان دێتە الی پزیشك». وردە وردە زیاد دەكات ،دوای دوگیانیەكە %90ی ئەوەی خۆی نەیبوە دەگەڕێتەوەو نامێنێــت ،بــەاڵم ئــەوەی خــۆی دەوالی بۆچی زیاتر دەوالی لەقاچەكاندا هەبوبێــت ،بــەاڵم پشــتگوێی خســتوە دروستدەبێت پزیشــكە پســپۆڕەكەی بــواری لەكاتــی دوگیانیەكەیــدا 10ئەوەندە زیاد نەشــتەرگەریی دڵ‌و ســنگ‌و بــۆری دەكات ،واتــە دەبێتە 10ســانتیم ،دوای خوێــن ،جەختدەكاتــەوە ،كاتێــك بــە تەواوبونــی دوگیانییەكە قــەت نابێتەوە پێــوە دەوەســتیت ئەوكاتــە بەهــۆی یەك ســانتیم ئەگەر بگەڕێتەوە دەبێتە 5 راكێشــانی زەوییــەوە خوێنەكــە زیاتــر سانتیم ،واتە بەتەواوەتی ناڕوات.
ئەو پزیشكە وتیشی «رێژەی توشبون لەهــەردو رەگەزەكــەدا بونی هەیە ،بەاڵم لــە ژنانــدا زیاتــرە ،وەك لــە پیــاوان، واتــە تاوەكــو دو ژن تــوش دەبێت یەك پیــاو توشــی دەبێــت ،هۆكارەكەیشــی دەگەڕێتــەوە بــۆ هۆڕمۆنــات‌و قەڵەوی، دوگیانــی‌و بــۆ ماوەیــی ،بەشــێوەیەكی گشــتی لە خــوار تەمەنی 18ســاڵییەوە دەڕوات ،لەبەرئــەوە وەســتانی لەوێــدا
لێكۆڵینەوەیەكی پزیشكی: ڤیتامین B3رێگری لەبارچون‌و شێواویی جەستەی كۆرپەلە دەكات چاودێر-بی بی سی: لێكۆڵینەوەیەكــی نــوێ كــە لەســەر مشــكی تاقیكردنەوە ئەنجامدرا گەیشــتە ئــەوەی كــە ڤیتامیــن (بــی )3رێگــری رودانی لەباربردن‌و شــێواویی جەســتەی كۆرپەلە دەكات. توێژەرانــی پەیمانگــەی ڤیكتۆر چانگ لەسیدنی ئوســترالیادا ،لێكۆڵینەوەكەیان بەوە ناساندوە كە «بازدانێكی گەورە»یە، دوای ئەوەی گەیشتنە هۆكار‌و چارەسەری خۆپارێزانە لەیەك لێكۆڵینەوەدا. هەروەها توێــژەران بە ئومێدی ئەوەی كەرتێكی فراوان ســود لەدەرەنجامەكانی لێكۆڵینەوەكەیان وەربگرێت ،بەتایبەتیش كە 7،9ملیۆن منداڵ ســااڵنە بەشێواویی جەستەییەوە لە دایك دەبن. توێــژەران ترشــی ناوكییان بــۆ چوار خێــزان شــیكردەوە كــە دایــك تێیانــدا گیــرۆدەی لەبارچونی بەردەوام یان هاتنە
دنیــای منداڵی شــێواو بون ،لــە نمونەی بونی كێشە لە دڵ‌و گورچیلە‌و بڕبڕەكاندا. هەروەهــا زانایان گەیشــتنە بونی بازدان لــە دوان لــە جینــە بۆماوەییەكانــدا كــە بــون بەهــۆی رودانــی كەموكوڕیــی لەگەردیلەیەكــی زینــدو الی منــداڵ كــە بەنــاوی «دوانــە نوكلیوتیــدی ئەدنین‌و ئەمیــد نیكۆتین»ەوە ناســراوە ،كە رێگە بە خانەكان دەدات بۆ بەرهەمهێنانی وزەو ئەندامەكان والێدەكات كە بەشــێوەیەكی سروشتی گەشە بكەن. هەروەها سەرپەرشتیاری لێكۆڵینەوەكە، ســالی دانــودی ،بازدانی هاوشــێوەی لە مشكدا هێنایە ناو لێكۆڵینەوەكەوە ،بەاڵم گەیشــتە ئەگەری توانای راســتكردنەوەی دەرەنجامــەكان گەر بێتــو دایكی دوگیان (نیاسین) بەكاربهێنێت (ڤیتامین بی .)3 وتیشی «دەكرێت ئاستەكانی پێكهاتەی دوانــەی نوكلیوتیــد ئەدنیــن و ئەمیــد نیكۆتیــن زیاد بكرێت‌و رێگریی لە رودانی
لە باربردن‌و شێواویی جەستەی منداڵ بە تەواویی بكرێت .ئەمە رێگەیەكی الوەكییە بــۆ رزگاربــون لــە كێشــەی بۆماوەیــی. بەدەگمەنیــش توێــژەران دەگەنە هۆكار‌و چارەسەرەكە لە یەككاتدا .خۆپاراستنیش ئاسانە‌و بریتیە لە بەكارهێنانی ڤیتامین». هەروەها كاتی موریس ،خانمە پسپۆڕی كۆرپەلەناسیی لە زانكۆی بێرمینگهام وتی: «گەرچی دەرەنجامەكان سەرنجڕاكێشــن، بەاڵم ناكرێت ئــەم دۆزینەوەیە بگۆڕدرێت بــۆ رێنمایــی بــۆ ئــەو دوگیانانــەی كــە زۆربەیان گیرۆدەن بە كەمیی ڤیتامین بی 3یەوە. گوتیشــی« :ئــەو رێژانــەی لــەم لێكۆڵینەوانەدا بەكارهاتون 15ئەوەندەی ئــەو رێــژە رۆژانانەن كە وەك پێویســتی دەدرێنە ژنان». گوتیشــی كە شــوێنەوارە الوەكیەكانی رێــژەی بەكارهێنانــە بااڵكان زانــراو نین، وەكچــۆن هەمیشــەش كێشــە رودەدات
لەدوگیانیدا بەهۆی كارلێكگەلێكی پێكهاتو لەچند فاكتەرێك. هەروەهــا ژان گوڵدنیــگ ،لــە زانكۆی بریســتۆڵ ،باســی لــە لێكۆڵینەوەكــە كــرد بــەوەی «كارێكــی بەهێــزە» بەاڵم هۆشــداریدا لەخوێندنــەوەی زۆرێــك لــە دەرەنجامەكان ،لەو روانگەیەوە كە پشــت بەزانیاریــی بۆماوەیی دەبەســتێت كە لە چــوار خێــزان‌و مشــكی تاقیكردنــەوەوە وەرگیرابون. هەروەهــا دانودی رێنمایی دوگیانەكانی كــرد بە بەكارهێنانــی ڤیتامیناتی تایبەت بە ماوەی دوگیانیــی كە بڕی رێنماییكراو لەخۆدەگــرن كە هاوتــای 18میللیگیرامە لەنیاسین. وتیشــی« :ئێمــە نازانیــن كێــن ئــەو ژنانەی ئاســتی پێویست (لە پێكهاتەكە) بەرهەمدەهێنــن ،هەربۆیــە ئــەوە دەبێتە هەنگاوێكی دواتری لێكۆڵینەوەكە».
چارەسەرەكان
ئاماژەی بەوەیشــكرد ،چارەســەرەكان بەپــێ دەرەجەكان دەگۆڕێت ،واتە ئەگەر دەرجــە یــەك‌و دوو بێــت ئــەو وردیلــە ملولــە ژێر پێســت كــە دەركەوتوە ئەوە زیاتــر بۆجوانكارییــە بــەدەرزی‌و كرێم‌و لێزەر الدەبرێت ،دەرەجەی ســێ‌و بەرەو سەروتر نەشــتەرگەریی دەكرێت ،ئەویش یان لەنــاو دەمارەكە بە بەنجی مەوزوعی دەمارەكە دەســوتێنین كــە بەلێزەر یان جواڵن دەســوتێن ،یان بەشێوەی دەرزی كــە مادەیــەك دەكەنە نــاو دەوالیەكەوە دەســوتێت ،هەندێ كات ئەمانە ســودی نابێت ،پاشــان دەكرێت بە نەشتەرگەری لەو شــوێنەی دەمارەكــەی گەورە بوە تا شوێنی گەورە بونەكەی ال دەدەن. وتیشی «سەركەوتنی نەشتەرگەرییەكە دەكەوێتــەوە ســەر نەخــۆش‌و جــۆری نەخۆشــییەكە‌و جــۆری چارەســەرەكە، بەشــێوەیەكی گشــتی ئەگەر نەخۆشەكە بڕوات لەگەڵ ئەو چارەســەرانەی پزیشك بــۆی دەكات‌و جوڵــەی زۆر بــكات ،زۆر بەپێوە نەوســتێت‌و كێش كــەم بكاتەوە %3-2ی هەڵدەداتەوە كە ئەمە رێژەیەكی ســەركەوتنی باشــە ،بەاڵم زۆر رۆشــتن‌و راكردن‌و مەلەكردن زۆر باشن بۆ دەوالی، چەند ماسولكەكانی خوارەوە بەهێتر بێت ئەگەر توشبون بەدەوالی كەمترە».
خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر :مةال بةختيار ستافى كارا :سامى هادى -بةهمةن تاهير نةريمان -رزطار فايةق
يةكةمني ذمارةى
لة 2004/10/4دةرضوة
info_chawder@yahoo.com
No. (622) 21-08-2017
فێستیڤاڵی گەالوێژ بە رەسمی دەكرێتە فێستیڤاڵێكی نێودەوڵەتیی لە فێستیڤاڵی ئەمساڵدا كولتوری كوردی-روسی ،تەوەرێكی سەرەكی دەبێت چاودێر-تایبەت: بڕیــارە رۆژی 2017/11/21و بۆمــاوەی ( )5رۆژ ،لــە هۆڵــی تــەوار ،لــە هــەردو كاتەكانــی بەیانیــان و پــاش نیــوەڕوان، فێســتیڤاڵی گەالوێژ ،كە ئەمســاڵ كراوەتە نێودەوڵەتیی بەڕێوەبچێت. بەپێــی ئــەوەی كــە ئەمســاڵ گەالوێــژ ێ كراوەتە نێودەوڵەتیی ،چەندین بابەتی نو ێ‌و كاری نوێتری بۆ كراوە و و بڕگــەی نــو لە روی بەڕێوەچونیشــەوە جیاوازتر دەبێت گەیشــتونەتە دەســت لێژنــەی وەرگرتنــی لە سااڵن. ســەبارەت بــە بابەتەكان‌و بەشــداربوان بابەتەكان ،ئەوە دەریدەخات كە لەمســاڵدا و میوانــان ،دواتــر جیــاوازی ئەمســاڵ و بەشداریكردن باش دەبێت. دەربــارەی هاتنــی میوانانیــش وتــی: ســااڵنی رابــردو لەگەڵ ئەو بڕگــە نوێیانەی كە ئەمســاڵ لــە فێســتیڤاڵ دا دەخرێنەڕو ،ســەرباری میوانەكانی هەرێمی كوردستان، (تەلعــەت تاهیر) جێگری ســەرۆكی بنكەی میوانێكــی زۆریــش لــە دەرەوەی هەرێمــی روناكبیری گەالوێژ بە (چاودێر)ی راگەیاند :كوردســتان بانگێشــت كراون‌و ئامادەییان 2017/9/15دواییــن وادەیە بــۆ وەرگرتنی دەبێ ،لەم ساڵدا دیالۆگی كولتوری كوردی بابەتــەكان ،لەگــەڵ ئەوەشــدا ژمارەیەكــی – روســی هەیــە و لــە واڵتانــی روســیاش بەرچاو لە شــیعر و چیــرۆك‌و لێكۆڵینەوە میوانمــان دەبــێ ،كــە بریتیــن لــە ئەدیب
و هونەرمەنــد و لێكۆڵــەر ،لــە بوارەكانــی رۆژهەاڵتناســی و كاریگــەری ئەدەبیاتــی روسی بەسەر ئەدەبیاتی رۆژهەاڵت بەگشتی و كوردی بەتایبەتی. وەك ئــەوەی كە ئەمســاڵ چ جیاوازیەك ێ لە چاو سااڵنی لە فێســتیڤاڵ بەدی دەكر رابردودا ئامــاژەی بەوەدا كە :جیاوازیەكەی ئەمســاڵ لەوەدایە كە فێســتیڤاڵی گەالوێژ بــە فەڕمــی دەكرێتــە فێســتیڤاڵێكی نێودەوڵەتیــی ،لەگــەڵ ئەوەشــدا وێــڕای كۆڵەكــە ســەرەكییەكانی فێســتیڤاڵ، هەوڵدەدرێــت فێســتیڤاڵی گرنگی بە بواری هونەری شــانۆ و میوزیك بدرێت ،لە هەمان ێ‌و كاتــدا بــە پێی توانا كتێب چــاپ دەكر ئــەوەی جێگیریشــە چاپكردنی ســاڵنامەی گەالوێژە كە سەرجەم بابەتە بەشداربوەكانی فێستیڤاڵ لەخۆدەگرێ ،سەرباری ئەمانەش پێشــانگەی كتێب ،پێشانگەی فۆتۆگرافی‌و شــێوەكاری دەكرێتــەوە و چەندین خەاڵتی تایبــەت دەبەخشــرێنە ئــەو نوســەرانەی ێ پەنجەیــان لە ناوەنــدی ئەدەبی و كــە ج روناکبیریدا دیارە.
فیلمی (ئۆپنین) ئازارو نەهامەتییەكانی میللەتێكی هاوشێوەی كورد دەگێڕێتەوە بەڕێوەبەری پرۆگرامی فێستیڤاڵی فیلمی نێودەوڵەتی سلێامنی:
فیلمەكان بۆ پێنج كاتەگۆری دابەشكراون
بەڕێوەبــەری پرۆگرامــی فێســتیڤاڵی فیلمــی نێودەوڵەتــی ســلێامنی ،لــە چوارچێــوەی ئامادەكارییەكانــدا بــۆ دوەمیــن خولــی فێســتیڤاڵ ئامــاژە بــەوە دەكات ،لــە هەنــگاوی یەكەمــدا ،لــە رێگــەی شــەش پالتفۆرمــی جیهانــی و ،وێب ســایتی فێســتیڤاڵ و ،پەیجــی كۆمپانیــای مەســتی فیلمــەوە، كــۆی فیلمــەكان كــە نــۆ هــەزار بــون بــە دەســتامن گەیشــت. هەنــگاوی دوەمیــش ،فیلمــەكان بــۆ پێنــج كاتەگــۆری (جــۆر) جیاكرانــەوە بــۆ فیلمــی درێــژ، كــورت ،دیكۆمەنتــەری ،ئەنیمەیشــن ،ئەزمونیــی، بەمجــۆرە ئامادەكــران بــۆ لیژنــەی هەڵبــژاردن. دواتــر وەك هەنــگاوی ســێیەم پێنــج لیژنــەی ســێ كەســی بــۆ هــەر پێنــج كاتەگۆرییەكــە بــە جیــا دروســتكران و لیژنــەكان بــە پێــی یاســاكانی
Political, Educational & Social Weekly Press
كتێبێك لەسەر پرسی كورد لە باكورو رۆژئاوای کوردستان باڵوكرایەوە چاودێر-تایبەت: لــە دو توێی ( )442الپەڕەی قــەوارە گەورەدا، كتێبــی (دو پرســی گرێــدراو) ،كــە كۆدیدارێكــە لەسەر دۆســیەی باكور و رۆژئاوای كوردستان ،لە الیــەن رۆژنامەنوس (هێژا دڵشــاد)ەوە ،شــرۆڤەو توركیاش كراوە. ئامادەكراوە ،باڵوكرایەوە. كتێبەكــە لــە الیــەن رۆژنامــەی (كوردســتانی كتێبەكــە ،دو بەشــی ســەرەكی لەخۆدەگرێت، بەشــی یەكەم ( )50دیداری رۆژنامەوانی مەیدانییە نــوێ) چاپكراوە و بەرهەمی ( )10ســاڵ ئەزمونی و بەشــی دوەمیــش پێكهاتــوە لە ( )10شــرۆڤەی رۆژنامەوانــی نوســەرە ،وەك رۆژنامەنوســێكی جیاواز لەســەر تەوەرەی پەیوەست بە پرسی كورد تایبەتمەند لە بواری توركیا كار دەكات‌و زیاتر لە 20جار گەشتی ئەو واڵتەی كردوە ،تا ئەو دیدارانە و سیاسەتی توركیا بە گشتی. لــەم كتێبــەدا ،دیدار لەگــەڵ سیاســەتمەدار و ئەنجام بدات. هێژا دڵشــاد ،ئامادەكاری كتێبەكە ،لە پێشەكی پارلەمانتارانی باكوری كوردستان كراوە ،دیداریش لەگەڵ بەرپرســانی بــااڵی حكومەتی ئــاك پارتی ئــەو كتێبــەدا ،ئاماژە بــەوە دەكا :توركیا لە روی و پارتــە ئۆپۆزســیۆنەكانی توركیــا ئەنجام دراوە سیاســییەوە دوالیزمیانــە مامەڵــە لەگەڵ پرســی و راوبۆچونیان لەســەر پرســی كورد لێوەرگیراوە ،كــورددا دەكات ،جارێــك لــە هەوڵــی پتەوكردنی جگــە لەمانەیــش دیــدار لەگــەڵ رۆژنامەنــوس‌و پەیوەندیدایــە لەگــەڵ هەرێمــی كوردســتان وەك گۆشەنوســە ناودارەكانــی توركیا ئەنجــام دراوە ،ســتاتۆیەكی فەڕمــی‌و ناســراو مامەڵــەی لەگەڵ هەندێ لەو رۆژنامەنوسانەیش لە نزیكەوە ئاگاداری دەكات ،لــە الیەكــی تــرەوە مامەڵەیەكــی زۆر كێشــەی كوردن‌و تەنانەت وەك دۆستی كوردیش ناتەندروســت لەگەڵ رۆژئاوای كوردســتان دەكات و هەمو ســتاتۆیەك بۆ كوردانــی رۆژئاوا بە هێڵی دەناسرێن. دیــدارەكان تایبەتــن بــە پرســی كــورد لــە ســور ناودەبــات ،لــە كاتێكدا حكومەتی ئێســتای باكــور و رۆژئاوای كوردســتان ،قســەش لەســەر توركیا گیرۆدەی پرســی كــورد بوەتەوە و نزیكەی پەیوەندییەكانــی نێــوان هەرێمــی كوردســتان و سەدەیەكە چارەسەری بۆ نەكردوە.
فێســتیڤاڵ ،هەڵســەنگاندنیان بــۆ فیلمــەكان كردوە. لینــا رەزا ،بەڕێوەبــەری پرۆگرامــی فێســتیڤاڵی فیلمــی نێودەوڵەتــی ســلێامنی ،ئــەوەش دەخاتــە رو ،كــە دەســتكراوەتر لەگــەڵ فیلمــە كوردییــەكان مامەڵەیــان كــردوە ،تــا مافــی زیاتــر بدەنــە فیلمــی كــوردی لــە فێســتیڤاڵدا ،بــەاڵم لەگــەڵ ئەوەشــدا لــە یاســاكانی فێســتیڤاڵ الیــان نــەداوە. دواتــر خاتــو لینــا ،ئامــاژە بــەوە دەكات كــە لــە (-2 )6هەمیــن رۆژی فێســتیڤاڵ لــە كاتژمێــر (10ی بەیانــی بــۆ 8ی شــەو) فیلــم لــە هۆڵــی ســیتی ســینەما منایــش دەكرێــت. رۆژی دەســتپێكیش تەنهــا بــە یــەك فیلمــی نێودەوڵەتــی (ئۆپنیــن) دەكــرێ كــە لــە ئێســتادا ناتوانیــن نــاوی فیلمەكــە ئاشــكرا بكەیــن ،تەنیــا دەتوانیــن بڵێیــن ( )106واڵت لــە فێســتیڤاڵدا ئامادەییــان دەبێــت و فیلمــی (ئۆپنیــن) ئــازار و نەهامەتییەكانــی یەك ـێ لــەو واڵتانــە دەگێڕێتــەوە كــە هاوشــێوەی خەباتــی كــوردە ،دوا رۆژیــش تایبەتــە بــە دابەشــكردنی خــەاڵت و چاالكــی ئــەم دو رۆژە لــە تــەالری هونــەر دەبێــت. لینــا ئامــاژەی بەوەیشــدا :لــە ئێستاداســەرقاڵی دابەشــكردنی فیلمەكانــن بــە ســەر حــەوت
رۆژەكــەدا ،كــە خۆیــان لــە زیاتــر لــە ( )125فیلــم دەدەن ،هەروەهــا بــە مەبەســتی بانگهێشــتكردن پەیوەندیــان بــە دەرهێنــەری ســەرجەم فیلمــە بەشــداربوەكانی فێســتیڤاڵەوە كــردوە. لــە كۆتاییــدا لینــا دەڵێــت ،جیــاوازی فێســتیڤاڵی ئەمســاڵ لەگــەڵ پــار ســاڵ ئەوەیــە ،كــە ئەمســاڵ ســەفارەت و كونســوڵگەرییەكان لــە فێســتیڤاڵدا سێكشــنێكی تایبەتیــان هەیــە ،ئەمــەش بــە مەبەســتی منایشــی كلتــوری خۆیــان لــە رێگــەی فیلمــەوە ،كــە دەكــر ێ بوتــرێ ،بــە باشــرین فیلمــی واڵتەكانیــان بەشــدارییان كــردوە ،بــۆ ئــەو مەبەســتەش كونســوڵەكانی ئەمریــكا ،فەرەنســا، ئەڵامنیــا ،هەنگاریــا ،میوانــی فێســتیڤاڵ دەبــن، ئەمــە جگــە لــە میوانــداری هەندێــك لــە ئەســتێرە جیهانییــەكان ،ئەوەشــی كــە نرخــی كەمــر نییــە لــە فیلمــەكان و دەبـێ ئامــاژەی بــۆ بكرێــت ،ســیمینار و وۆرك شــۆپەكانن ،كــە كاتــی تایبەتییــان بــۆ تەرخانك ـراوە و نامانــەوێ بینەرامنــان لێــی بێبــەش بــن. لــە كۆتاییــدا ،لینــا رەزا دەڵێــت ،بــە لــە بەرچاوگرتنی زۆریــی بینەرامنــان ،فێســتیڤاڵ لــە ( )4رۆژەوە كرایە ( )7رۆژ.
REKLAM
ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات
ناونیشان: سلێمانی – گردی ئەندازیاران -گەڕەکی ،١٠٥کۆاڵنی ٤١ نزیك هۆڵی رۆشنبیری ئاسیا07701959999 : كوردتێل3302158 : فانۆس تیلیكۆم07480134687 : كۆڕەك07501147133 : دابەشكردن07701517533 : نرخ 500 :دینار چاپخانە :كوردستان
w w w.ch awder n ews. com
ژمارەکان ی داهاتوو
چیرۆكی كوردی و كێشەكانی لە دیدی نووسەرانەوە
سه‌رپه‌رشتیار :سامی هادی
ئامادەکردنی :شاخەوان سدیق
r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m
www.chawdernews.com
پاموک :میدیای تورکیا ناتوانێت ئازادانە دەربارەی کوردەکان بدوێت
ژنە قژسوورەکە خەاڵتێکی ئیتاڵی دەباتەوە ڕەخنەی چاودێر ئۆرهان پاموک ،نووسەری تــورک و بــراوەی خەاڵتی نۆبێڵ بۆ ئــەدەب ،لە کاتی وەرگرتنی خەاڵتی ئەدەبیی جۆزپێ تومازی دی المپەدوزا ڕەخنەی لە دۆخی ئازادیی ڕادەربڕین گرت لە تورکیا و گوتی: «میدیای واڵتەکەم بووەتە قوربانیی ئەم دۆخە». ئۆرهان پاموک لە لێدوانێکی کورتدا ڕایگەیاندووە« :تورکیا بە هۆی نەبوونی ئــازادیــی ڕادەربــڕیــنــەوە لــە دۆخێکی سەختدایە و بــەداخــەوە ئەمە کــاری کردووەتە سەر میدیا و باڵوکراوەکان». مەراسیمی پێشکەشکردنی خەاڵتی جۆزپێ تومازی دی المپەدوزا لە شاری «سانتا مارگریتا دی بلیچە»ـی ئیتاڵیا بەڕێوە چوو ،پاموک ئەم خەاڵتەی بۆ ڕۆمانی «ژنە قژسوورەکە» پێ بەخشرا. ئەم ڕۆمانە بە کوردییش هەیە و سامان کەریم لە تورکییەوە کردوویە بە کوردی. پاموک بەر لە وەرگرتنی خەاڵتەکە لە کۆنفڕانسێکی ڕۆژنامەوانیدا ڕایگەیاند: «سانسۆر زیانێکی بۆ قەشە تازەکان نییە ،بەاڵم زیان لە ڕۆژنامەوانان دەدات». ئۆرهان پاموک نــووســەری «بەفر» و «مــن نــاوم ســـوورە» ئــامــاژە بــەوە دەکــات« :بابەتگلەکێکی هەستیار بۆ چاپەمەنی و میدیاکانی تورکیا هەن ،کە ناتوانن ئازادانە لێی بدوێن ،وەک بابەتی کوردەکان ».ئەو هەروەها ڕەخنەی لە ڕەجەب تەیب ئەردۆگان -سەرۆککۆماری تورکیا گرت ،کە بەر لە ١٥ساڵ بەڵێنی
داوە تورکیا لە ئەورووپا نزیک بکاتەوە، بەاڵم هەندێ شت ڕوویان داوە ،کە ئەم ستراتیژە گۆڕانکاریی بەسەردا هاتووە. ڕۆمــانــی «ژنـــە قــژســوورەکــە» کە براوەی ئەم خەاڵتەیە ،لە مەڕ کوڕێکی هـــەژارەوە دەدوێــت کە باوکی بە هۆی چاالکییە چەپگەرایییەکانییەوە خراوەتە بەندیخانەوە .پاموک لەم ڕۆمانەدا هەوڵی داوە ئەفسانە و واقعییەت ئاوێتە بکات و چیرۆکێکی پێچەڵپێچ ڕەوایەت بکات .ئەو بۆ گێڕانەوەی چیرۆکەکەی پەنا دەباتە بەر ڕۆستەم و سۆهرابی فیردەوسی و هەروەها ئۆدیب پاشای سۆفۆکلیس. ئۆرهان پاموک کە لە ساڵی ١٩٥٢ لــە دایــک بــووە و لــە ساڵی ٢٠٠٦ــــدا خەاڵتی نۆبێڵی بۆ ئەدەب بردووەتەوە، لە پاڵ ڕۆماننووسیندا بە ڕەخنەکانی لە سیاسەتی تورکیا ناسراوە .ئەو پێشتریش بەرگریی لە ئەرمەنییەکان کــردووە کە بە دەستی عوسمانییەکان کۆمەڵکوژ کراون و هەروەها چەندین جاریش پشتی کوردەکانی گرتووە. خەاڵتی ئەدەبیی جۆزپێ تومازی دی المپەدوزا پانزە ساڵ لەمەوبەر بنیاد نرا، وەک ڕێزلێنانێک لە یادی ئەم نووسەرە ئیتاڵییە ،سااڵنە دەدرێــت بە ڕۆمانێک کــە لــە زمانەکانی تـــرەوە بــۆ ئیتاڵی وەرگێڕدرابێت. جۆزپێ تومازی دی الپــەدۆزا ساڵی ١٩٧٥کۆچی دواییی کــردووە و ڕۆمانە ناودارەکەی بریتییە لە «پڵینگ» ،ئەم ڕۆمانە یەکێکە لە ڕۆمانە پڕخوێنەرەکانی ئەدەبیاتی ئیتاڵی.
ژمارە ( )564دووشەممە 2017/8/21
پاشكۆيەكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە
سەاڵح عومەر «وڕێنە و تارماییەکان»ی باڵو کردەوە ئا :ڕەخنەی چاودێر ســەاڵح عومەری ڕۆماننووس ،ڕۆمانی «وڕێنە و تارماییەکان»ی باڵو کردەوە، کــە لــە الیــەن بــەڕێــوەبــەرایــەتــی چــاپ و باڵوکردنەوەی هەولێرەوە چاپ کــراوە و
ئێستا لە کتێبفرۆشییەکان دەست دەکەوێت. سەالح عومەر لە ساڵی 1989دا یەكەمین كۆمەڵەچیرۆكی خۆی باڵو كردووەتەوە و ئێستا خاوەنی چەندین ڕۆمــان و كتێبە. بــە گشتی جیهان لــە نێو كتێبەكانی ئــەم نــووســەرەوە جیهانێكی تــاریــك و
دڵشكاوانەیە .جیهانی مرۆڤانێكی دڵڕەق و دەستدرێژیكەر و چاوبرسییە .ڕۆمانی «وڕێنە و تارماییەكان» سەرەتاكەی بەم جۆرە دەست پێ دەكات و بانگی خوێنەر دەكات بۆ نێو ڕووداوگەلێك كە بۆ تاكی كوردزمان نامۆ نییە :وەك دز و پیاو خراپێ
لە ناوەختدا بە ماتەمات هات و دەرگای پێ گرتم .هەرچی ویستی گوتی .بێ ترس داوای كرد بچم شتی خراپی لەگەڵدا بكەم، شتێك كە شەرم دەكەم بۆ خۆشمی باس بكەم ،یا بیڵێم.
2
ژمار ه ( )564دووشه‌مم ه 2017/8/21
شیعرە «کوردییەکان»ی فزوولی و .لە تورکییەوە :بەکر شوانی ئەگەر مەرگ بواری جەمال سوورەیا (-١٩٣١ )١٩٩٠ی بدایە ،نیازی وابوو «بەنگ و بادە»ی فزوولی وەربگێڕێتە سەر تورکیی هاوچەرخ. ئەو دەیگوت« :ئەو شیعرە درێژە دەبێت بە دەست لە مالنێی کورد و تورک» و فزوولیشی وەک سیمبولی «برایەتی» وەسف دەکرد. باشە ،بەاڵم بۆچی شاعیرێکی تر نا و هەر ئەو؟ لە ژمارەیەکی زۆر کتێب و وتاردا فزوولی بە کورد دانراوە و نووسەران بێ ئەوەی بەڵگە پێشان بدەن ،ئاماژەیان کردووە بۆ ئەوەی کە ئەو شاعیرە بە کوردیش شیعری نووسیوە. داخۆ جەمال سوورەیا بەمەی دەزانی؟ ئایا ئەو وەک شاعیرێکی شارەزا لە ئەدەبیاتی کۆن ئەو شیعرانەی بینیبوو؟ خۆ بە خاوەنکردن لە شاعیرێکی گەورەی وەک فزوولی ،ئەگەر تەنانەت بناغەی مادیش لە ئارادا نەبێت بۆی ،هەنگاوێکی واتــادارە. بەاڵم لە کاتێکدا مێژووی میتۆلۆژیی تورک کە لێوانلێوە لە ڕەگەزپەرستیی بێ واتا، بەوە ناسراوە هەموو شتێکی تایبەت بە کورد و زمانی کوردی پەردەپۆش دەکــات ،بۆچی ئەو «بانگەشە»یە بەهەند وەرنەگرین؟ وەلێ بێگومان بە پارێزەوە .وەک نموونە بۆ «بە پارێزەوە» باسی دوو شت دەکەم: بە درێژایی چەندین ساڵ دەگوترا . 1 نەفی ( )١٦٣٥-١٥٧٢شیعری کوردیی هەیە. یەکێک لەوانەی ئەو بانگەشەیەیان دەکرد، ئەکمەلەدین ئیحسانئۆغڵو بوو کە ئێستا لەسەر لیستی مەهەپە پەرلەمانتارە .پاشان تەحسین ئیبراهیم دۆسکی کە توێژەرێکی چاالکی خەڵکی باشووری کوردستانە ،کۆپییەکی دۆزییەوە و بــاوی کــردەوە .ئەو دەقــە هی نەفی نــا ،بەڵكو هی «نەفایی»یە کە بە تورکی و فارسی و گۆرانی و سۆرانی شیعری نووسیوە .ئەوە ناوێکی نەزانراو بوو ،کارێکی زۆر باشیش بوو .بیرۆیەک بۆ ڕۆمان :گەنجێکی خەڵکی سوێرەکی ئورفا سااڵنی ١٩٦٠کە بە ناچاری دەکەوێتە ژێر باری «نە کورد هەیە و نە زمانی کــوردی» و سەرقاڵی نووسینی نامەی دکتۆرا دەبێت لە ئەدەبیاتی کالسیکی تورکیدا ،لە کتێبخانەی دەستنووسەکاندا چــاوی بــەو دەقــەی نەفایی دەکــەوێــت و وا دەزانێت هی «نەفی»یە .لە ترساندا ڕەنگی زەرد هەڵدەگەڕێت .هۆکارێکی تەنکنۆلۆژیش نییە بۆ ئەوەی کۆپییەکی لەبەر بگرێتەوە! بیر دەکاتەوە ئەگەر کۆپیشی لەبەر بگرێتەوە، چۆن لە دەوڵەتی بشارێتەوە؟ لە ئاکامدا ئەم گەنجەمان بە ناسۆری لە کتێبخانەکە دێتە دەرەوە .ڕۆژێک بە سیاسەتمەدارێکی کورد دەڵێت کە شیعری کوردیی «نەفی»ی بینیوە و ئیدی ئەو بانگەشەیە باڵو دەبێتەوە .بێگومان ئەمە واتەی ئەوە نییە کە نەفی شیعری کوردیی نییە. لە کتێبخانەی میللیی ئانکارا . 2 دیوانێکی مەالی جزیری هەیە ،بەاڵم بەرگەکەی «لەیل و مەجنوون»ی فزوولییە! بیرۆیەکی تر بۆ ڕۆمانێکی تر :حسێن واسف چناری نــەوەی بەدرخانییەکان کە لە سەروبەندی قەدەغەکردنی زمانی کوردیدا ماوەیەک وەزیری پەروەردەی میللی بووە و هەر لەو سەرەمەیشدا هەموو دەستنووسەکان لەالیەن دەوڵەتەوە کۆ کراونەتەوە( ،لەوانەیە) بە پێویستی زانیبێت دیوانەکەی جزیری بشارێتەوە و ویژدانی ڕێی پێ نەدابێت بفەوتێت ،بۆیە دەبێت لە بەرگی «لەیل و مــەجــنــوون»دا شاردبێتییەوە و ڕادەستی کردبێت .ئەو کۆپییە هێندە گرنگیش نییە ،بەڵکو دانەیەکە لە دەستنووسێک
کە بــاوەڕ دەکــرێــت تەیار پاشای ئامێدی نووسیبێتییەوە( .لە ترسی ئــەوەی نەبادا فەرمانبەرانی کتێبخانەی ئاماژە بۆ کراو ئەو کۆپییە بدۆزنەوە و بیفەوتێنن ،من دەستوبردم کرد و کۆپییەکم لەبەر گرتەوە!) لەوانەیە کەسێك ئەو دەقەی بەرچاو کەوتبێت و وای بۆچووبێت کە فزوولی بە کــوردی شیعری نووسیوە!
لــەو بــارەیــەوە لەخۆدەگرێت .ئێستا هەر ئەوەندە دەڵێم :ئەو کۆمەڵگەیە سەرکردەیەکی کولتووریی هەیە بە ناوی کەلیمواڵ تەوەحودی (کانیمال) .ئــەم تــوێــژەرە لە کتێبێکی ٦ بەرگیدا باسی چۆنێتیی کۆچپێکردنی ماڵ بە ماڵ و عەشیرەت بە عەشیرەتی ئەو کوردانە لە سەدەکانی شازدەیەم و حەڤدەیەمدا دەکات. لە سەردانماندا بۆ ماڵیان لە گوندی کانیمال کە زیاتر لە مۆزەخانەیەکی ئەنتۆگرافی دەچێت ،توێژەر دانەیەک لە کتێبەکانی خۆی پێشکەشم کرد کە کۆمەڵێک زانیاری دەربارەی فزوولی لەخۆدەگرێت و هەر ئەوەیش بوو ئێمەی گەڕاندەوە بۆ باس و خواسی فزوولی و زانیارییەکانیش لێرەدا دەخەمە ڕوو.
خزمایەتیی کورد و ئازەری
فــزوولــی ساڵی ١٤٨٣لە دایــک بــووە و ژمارەیەکی زۆر سەرچاوە بە ئازەری دایدەنێن و هەر لەو سۆنگەیەشەوە بە تورکی دەزانن. بــەاڵم لــەوێــدا بــەســەر چەند خاڵێکدا باز دەدرێت .ئازەریی کۆن کە زمانێکی ئێرانییە، پەیوەندییەکی پتەوی لەگەڵ زمانی کوردیدا هەیە و خزمن .لەو دوو زمانەدا هەم «ئەز» و هــەم «مــن» هــەیــە .ئاسمیالسیۆنێکی زمانەوانی پێک دێــت و ئــەو «ئــەز»ە الی ئەوان وەردەگەڕێتە سەر «ئوێز» .ئەم دوو کۆمەڵگەیە خزمی یەکدین ،بەاڵم ئازەری لە ئەنجامی ئاسیمالسیۆندا بووە بە زمانێکی «تورکی» .بۆیە ئەگەر فزوولی چ ئازەری بێت و چ کورد ،مایەی سەرسووڕمان نابێت ئەگەر کوردی زانیبێت و بە کوردی شیعری نووسیبێت .هەموو سەرچاوە پەیوەندیدارەکان ڕوونــی دەکەنەوە کە فزوولی بە عەرەبی و فارسی و تورکی شیعری نووسیوە .باشە ئەدی کوردی؟ لە توێژینەوەکانی تایبەت بە ئەدەبیاتی نووسراوی کوردیدا بە شێوەیەکی گشتی باس لە دەقــە «گۆرانی-هەورامی»یەکانی دوای سەدەی نۆیەم دەکرێت .ئەو دەقانە لە سەدەی نۆزدەیەمدا یان سەرلەنوێ نووسراونەتەوە، یان لە شێوەی دەفتەر و کەشکۆڵدا ڕێک خراونەتەوە ،ئەگەرچی دەفتەر و کەشکۆڵی بە مێژوو کۆنتریش هەن؛ «کەشکۆڵی شیعری گۆرانیی کوردی»ی ئا .م .مەردۆخی کە ساڵی ١٩٩٨لەالیەن ئەنوەر سوڵتانی لە لەندەن چــاپ ک ــراوە ،نزیکەی هەموو شیعرەکانی ناوی لەسەر شێوازی «شیعری میللی»ن. بەاڵم کۆنترین دەقی شیعری کالسیک ،وەک ئــەوەی د .کەمال فوئاد ( )٢٠١٤-١٩٣٢لە کتێبی «دەستنووسە کوردییەکان»دا کە ساڵی ١٩٧٠بە زمانی ئەڵمانی چاپی کردووە، ئاماژەی بۆ کردووە ،شیعرێکی سۆفیگەرانەیە کە لە سەدەی چواردەیەمدا لەالیەن «مەال پەرێشان»ەوە نووسراوە .بەاڵم کۆنترین ناوی شیعری کالسیک بە زاراوەی کرمانجیی سەروو عەلی هەریرییە (.)١٠٧٩-١٠٠٩
نموونەی دەستنووسی بەیتە کوردی و تورکییەکانی فزوولی لە کتێبەکەی کانیمال دا
دیوانی ونبوو
زیاتر وەک سیخووڕی هەواڵگیری ناسراوە نەک شاعیر .با نەچینە ناو ئەم بابەتەوە ،چونکە زۆر ئاڵۆزە.
شەرەفخان لە «شەرەفنامە»دا کە ساڵی ١٥٩٧نووسیوێتی ،دەڵێت «میر یاقوبی زەرقی»یش دیوانێکی کوردیی هەیە .تا ئێستا جیاوازی و تایبەمتەندیی فزوولی الی نەتوانراوە ئەو دیوانە بدۆزرێتەوە .بەاڵم ئەگەر شاعیرانی کورد قەبوڵمان بێت کە هەریری و زەرقی لە سااڵنی لە سەردەمی کالسیکدا شاعیرانی عوسمانی/ ١٥٠٠دا ژیاون ،پێویستە ئەوەیشمان قەبوڵ بێت تــورک و کــورد زۆر دانیان بە شاعیربوونی کە هاودەمی فزوولی بوون .هەروەها ئەگەر ئەو یەکدیدا نەدەنا .بــەاڵم شاعیرانی کــورد لە سەرچاوە و بەیتە کوردییانەی کە الی خوارەوە گۆشەنیگایەکی جــیــاوازەوە بۆ فزوولییان دایاندەنێم ،ڕاست بن ،ئەوا لەوانەیە پێویست ڕوانیوە .بۆ نموونە ،شیعرێکی پەرتەو بەگی بێت فزوولی بە کۆنترین نــاوی ئەدەبیاتی هەکاری ( )١٨٤١-١٧٧٧دەقاودەق وەرگێڕانی کالسیکی کرمانجیی سەروو دابنێین! شیعرێکی فزوولییە .با سەرنج لە چەند بەیتێک بێگومان فزوولی ئەگەر بە کوردیش شیعری بدەین کە لە وتارێکی عەبدولڕەحمان ئاداک نووسیبێت ،ئەمە واتای ئەوە نییە کە کورد دا هاتوون :فزوولی دەڵێت« :مەنویم تەک بێت .هەوڵی منیش لێرەدا کارکردن نییە بۆ هیچ کیم زار و پەریشان ئۆڵماسون یا ڕەب سەلماندنی کوردبوونی فزوولی .شتێک کە /ئەسیری دەردی عیشق و داخی هیجران هەرە زیاد سەرنجی من ڕادەکێشێت ئەوەیە کە ئۆڵماسون یا ڕەب ».پەرتەو بەگی هەکاری هەندێک لە ناوە باوەکانی بواری تورکۆلۆژی دەڵــێــت« :وەکــی من قــەت کەسەک ژار و دەیان الپەڕەیان تەرخان کردووە بۆ باسکردنی پەریشان هەر نەبت یا ڕەب /ئەسیر و دەردی کوردنەبوونی فزوولی .هەر ئەمەیشە کە الی من دارێ داخێ هیجران هەر نەبت یا ڕەب ».ئایا گومان دروست دەکات! گرنگیدانی شاعیرانی کورد بە فزوولی تەنیا لە کە بکەین نیوێک و ناو دەتوانین باس لە سۆنگەی شاعیربوونی ئەوەوەیە ،بەتایبەتیش کوردی بە و هاتوون تورکییەوە لە هەناوی ئەگەر بزانین پەرتەو بەگی هەکاری سوونی و عەلی ـە ـ ـاوەک ـ ن نیوە ـوە؛ ـ ـی ـ ـووس ـ ن شیعریان فزوولیش شیعە بووە؟ گەلیبۆلولوە ( .)١٦٠٠-١٥٤١گەلیبۆلولو لە نــازانــم دەزانـــن یــان نا کە لە ویالیەتی نووسیوێتی، چامەیەکدا کە بە ١٠زمــان خۆراسانی باکوری ئێران نزیکەی دوو ملیۆن سەروو) (کرمانجیی نیو بەیتی بە کــوردی کوردی عەلەوی-شیعە هەن .بەشی هەرەزۆریان بونی ئیلە وەلوەلە ئۆالن نووسیوە« :کورد بە ڕەچــەڵــەک خەڵکی مەالتیا ،سیواس، ئیراد ئەیلەر /دکوژم تە ،تو بزانی دروڤێ من دەرسیم ،ئەرزڕووم ،ئەهالت و شوێنانی ترن. تو بیار ».ناوە تەواوەکەیش ئیبراهیم خەلیل ئەمیش بابەتێکی درێــژە .کتێبێکم بە ناوی سۆغوکئۆڵوە ( .)١٩٥٢/١٩٠١لە دیوانی ئەم «کوردەکانی خۆراسان :مێژوو-ئەدەبیات» کە شاعیرەدا ٦شیعری کوردی هەیە ،بەاڵم خۆی بەم زووانە باڵو دەکرێتەوە ،زانیاریی بەرفراوان
شیعرە لەناوبراوەکانی فزوولی
نووسەر لە کتێبی «هزار و یک شب ،کرمانج خراسان ،فلسفە شعر و موسیقی کرمانج» کە بە فارسی نووسیوێتی ،باس لە دەستنووسێک دەکات کە عەلی ڕەحمەتی قوردانلو لە گوندی عەلیئابادی ســەر بە بۆجنوری پایتەختی ویالیەتی خۆراسان دۆزیویەتییەوە (قوردانلو بەڕێوەبەری فەرمانگەی بــاری کەسایەتیی ویالیەتە و هەمان کات مرۆڤێکی کولتووردۆست و قەدرگرانە) .کانیمال ڕوونی دەکاتەوە کە فزوولیش وەک ئەحمەدێ خانی و شاعیری گــەورەی خۆراسانی جەعفەر قولی زەنگەلی بە چوار زمان شیعری نووسیوە .بە بۆچوونی ئەو ،شیعرە کوردییەکانی فزوولی لەناوبراون. بەشی زۆری مێژوونووسانی ئەدەبیش باس لە کوردبوونی وی ناکەن ،تەنیا ئــا .ئی، کریمسکی نەبێت کە دەنووسێت فزوولی سەر بە عەشیرەتێکی کوردی ئازەربایجانە .کانیمال دەنووسێت کە بابا مەردۆخیش زانیاریی هاوشێوەی ئەوەی کریمسکی خستووەتە ڕوو. بەپێی ڕوونــکــردنــەوەی نــووســەر ،ئەو دەستنووسەی کە دەستی کەوتووە بە هۆی لەبەرنووسینەوەی زۆرەوە گەیشتووەتە دۆخێک کە خوێندنەوەی ئاسان نییە .دەستنووسی ئــامــاژە بۆ کــراو بە قەڵەمی فەڕەنسی و مەرەکەبی ڕەش نووسراوە و لە ٤٨٩بەیت پێک دێت کە ٣٢٠بەیتیان بە تورکی و ١٦٢ بەیتیان بە کوردی (کرمانجیی سەرووە) .بەاڵم نووسەر ئەوەمان بۆ ڕوون ناکاتەوە کە داخۆ ٧بەیتەکەی تر بە چی زمانێک نووسراون. هەموو سەردێرەکان بە زمانی فارسین و ١٤٩بەیت لە کۆی ١٦٠بەیتی سەرەتا بە زمانی کوردین و ١١بەیتەکەی تر بە زمانی تورکین .بەپێی بۆچوونی کانیمال ،ئەم ڕەوشە دەمانگەیەنێت بەو بڕوایەی کە کۆپیی یەکەمی
«« ئــەو دەستنووسە بەیتی کــوردیــی زیاتری تێدا بووە ،بەاڵم وا دیارە ئەوانەی کە لەبەر دەستنووسەکەیان نووسیوەتەوە ٨ ،پیتە جیاوازەکەی زمانی کوردییان نەزانیوە و دژوار بووە بەالیانەوە ،بۆیە بەیتە کوردییەکانیان فەرامۆش کردووە و بەزۆری بەیتە تورکی و فارسییەکانیان نووسیوەتەوە .ئەگەرچی ئەوە بۆچوونێکی زۆر بەهێز نییە ،بــەاڵم ئیدی نووسەر وا دەڵێت. با بێینە ســەر بەیتە کوردییەکان .بە سەرنجدان لە بەیتە کوردییەکان بۆمان دەردەکــەوێــت لە بادینییەوە کە یەکێك لە شێوەکانی کرمانجیی ســــەرووە ،نزیکن. ئەم بەیتانەم لە الپەڕەکانی ١٥٣و ١٥٤ی کتێبەکەی کانیمال وەرگرتووە و یەکێك لە بەیتەکان لە کۆپییەکی لە تورکیا چاپکراودا بەمجۆرەیە :ئەلبەتە بیر ئۆد کی دوێشدی جانا /ئاخر دوتوشوپ چەکەر زەبانە» .لە بەیتە کوردییەکانیشدا گرفتی کێش و سەروا هەیە و چارەسەری ئەوەیش بۆ کەسانی شارەزا بەجێ دەهێڵم .بێ هیچ گومانێک ئەم شیعرانە هی فزوولین و بەیتە کوردییەکانیش لە کەناردا نا ،لە چەقی دەقەکەدان .ئەمەیش بەڵگەیەکی بەهێزە کە ئــەو بەیتە کوردییانە لەالیەن فزوولییەوە نووسراون.
منوونەی چەند بەیتێک لە «لەیل و مەجنوون»ی فزوولی: ئەاڵ تو بکە ل من شەفاقەت ئەز بکەم گوفتارێ وی ڕیوایەت ئەو هەردوو ل هەڤ کرن نزارە یەکی چوو قەمەر ،یەکی چوو زووهرە ئەشقێ دلێ وان ل وان ئەسەر کر دووری فەلەکێ ل وان خەبەر کر ....... ئەو چەرە گەپە دکر وەکی تیر جەم الیالیی هات ژنەکە پیر گۆت :ئەو چ موناسیبە ل دینە شێرێ درندە چ نێر چ می نە ڕۆنشتی ل جەم دگۆت قیزێ گۆلچەرە نیگاری پڕ تەمیزێ مە دۆهـ هۆد بیست ژ فەالنی ئەشق ل تە بوویە نوجەوانی باقی تە دبینی ،تە دکوژی خوێنێ تە مینا پلنگ دمژی وەکی مە نەگۆت ل مە وەها کی دۆستان ل مە ،دوژمنان تو شا کی ڕەحمەت ل تە بی ،تە کار ڕند کر فەرهاد و شیرین کارێ تە نەکر ....
تێبینییەکانی وەرگێڕ:
بەرگی کتێبەکەی کەلیمواڵ تەوەحودی (کانیمال) بە زمانی فارسی
کەلیمواڵ تەوەحودی (کانیمال)
سەلیم تەمۆ
وێنەیەکی خەیاڵیی شاعیر فزوولی
. 01ئـــەم وتــــارە ل ــەالی ــەن سەلیم تەمۆ بە زمانی تورکی نــووســراوە و ڕۆژی ٢٠١٦/١٢/١لە ڕۆژنامەی «گازێتە دوڤار» باڵو کــراوەتــەوە و وتارەکە لەم لینکەدایە: http://www.gazeteduvar.com. fuzulinin-/01/12/2016/tr/kitap /kurtce-siirleri . 02تەمۆ نووسەر و شاعیر و وەگێڕ و ئەکادیمیسیانێکی کوردە ساڵی ١٩٧٢لە شاری باتمان لە دایک بووە و تا ئێستا ١٣کتێبی لە بوارەکانی شانۆ و چیرۆک و ڕۆمان و توێژینەوە و وەرگیڕاندا هەیە. . 03لە شیعری کۆتایی وتارەکەدا خۆم لە دانانی بەیتە تورکییەکان پاراست ،چونکە مەبەست لەم وەرگێڕانە تەنیا پێشاندانی نموونەی بەیتە کوردییەکانە.
حەوت ڕۆژ بۆ فیلمی نێودەوڵەتی ئا :ڕەخنەی چاودێر هاوکاری مەال بەختیار ،سەرپەرشتیاری دەستەی کارگێڕی مەکتەبی سیاسی یەکێتی نیشتیمانی وا بڕیارە لە ١ی ١٠ی ئەمساڵ دووەمین فێستیڤاڵی کوردستان و ژمارەیەک کۆمپانیا و کەسایەتی بەڕێوە فیلمی نێودەوڵەتی لە شاری سلێمانی و بۆ ماوەی دەبرێت. حەوت ڕۆژ بەڕێوە بچێت ،کە تیایدا ژمارەیەکی زۆری ئەو فێستیڤاڵە ساڵی پار بۆ ماوەی چوار ڕۆژ فیلمی نەتەوە جیاوازەکانی تێدا پەخش دەکرێت. بـــەردەوام بوو و ســەرەڕای ڕەخنەکان لەسەری، فێستیڤاڵەکە لە زانکۆی سلێمانی دەبێت و بە پێشوازییەکی باشی لێ کــرا ،بۆ ئــەم ساڵیش
زەمینەسازییەکی باشتر کــراوە و هاوکات ماوەی فێستیڤاڵەکە لە چوار ڕۆژەوە کراوە بە حەوت ڕۆژ. جێگەی باسە سەرجەمی ئــەو فیلمانەی لەو فێستیڤاڵەدا وەردەگیرێن و پەخش دەکرێن ژێرنووسی کوردیان بۆ دەکرێت.
««
3
ژمار ه ( )564دووشه‌مم ه 2017/8/21
شیعرى كوردیى دواى ڕاپه‌ڕین ،گۆڕینى ئاسۆكاىن چاوه‌ڕواىن
عه‌بدوملوته‌ڵیب عه‌بدوڵاڵ بەشی دووەم شێوازى ته‌عبیرى ده‌الله‌تخوازانه (گرووپى یه‌كه‌م /شیعرى دنیایى)
شاعیرى تــازه‌گ ـه‌رى كــوردى ل ه (دنیاى شیعریی)هوه بۆ (شیعرى دنیایى) ،ل ه كارى شیعرییه‌و‌ه بۆ ده‌قگه‌رایى هه‌نگاوى هه‌ڵێنا... به‌اڵم ئه‌گه‌ر نیازى زمان ل ه شیعرى كالسیزمى كوردیدا خۆ سه‌پاندن بنوێنێ ،هه‌میش ه ل ه سه‌ر وه‌اڵم وه‌ستا بێت ،نه‌ك پرسیاركردن، ئهوه قسه‌ى من ئه‌وه‌ی ه ك ه سه‌پاندنى زمان و نیازى دوور مه‌وداى زمان یه‌كتر ته‌واو ناكه‌ن، من له‌و به‌یه‌كنه‌گه‌یشتنه‌وه ،ل ه وه‌اڵمه‌و‌ه بۆ پرسیاركردن ،ل ه كاره‌و‌ه بۆ ده‌قگه‌رایى قس ه ل ه شیعرى دواى ڕاپه‌ڕین ده‌كه‌م! بێگومان هه‌رگیز ناتوانین زمان ل ه شیعر بكه‌ینه‌وه ،بــه‌اڵم ده‌شــێ شیعر لـ ه ئایین بكه‌ینه‌وه ،ده‌شێ شیعر پرسیار بێ ،نه‌ك كار له‌سه‌ر وه‌اڵمــى ئاماده بكات ...زمان شیعر به‌ڕێو‌ه ده‌بات ،به‌اڵم بیركردنه‌وه‌ى ئاڕاسته‌كراو و وه‌اڵمى ئاماده شیعر ده‌خات ه ئابڵوقه‌وه، خـــه‌ون و خـه‌یــاڵــى شیعریى شیعرییه‌ت هه‌ڵده‌نێت ،به‌اڵم وێنه‌ى دنیاى واقیعى ،خۆى ل ه بابه‌تى حه‌قیقه‌تدا ده‌بینێته‌وه... زمان وه‌ك ماڵى شیعر جیای ه ل ه زمانبازى، زمان وه‌ك پرسیار جیای ه ل ه زمان وه‌ك وه‌اڵمى ئاماده ،زمان تاقى بكهیتهوه جیای ه له‌وه‌ى ژیان ل ه ڕێگاى زمانه‌و‌ه تاقى بكهیتهوه ...ب ه بڕواى من چه‌مكى (شیعرى دنیایى) شیعرى نوێى كوردى و شیعرى دواى ڕاپه‌ڕین ب ه گشتى به‌ره‌و (ده‌ربڕینى ده‌الله‌تخوازانه‌ى زمان) و نیازى دوور مه‌وداى زمان و به‌تاڵى زمانمان دهكاتهوه ،به‌ره‌و (ته‌عبیرى) و (ته‌عبیرى ئه‌بستراكت) و (ئه‌بستراكت)مان ده‌بات ،یان ل ه كاره‌و‌ه به‌ره‌و ده‌قگه‌رایى ده‌بێته‌وه. ده‌شێ به‌شێكى گه‌وره‌ى شاعیرانى دواى ڕاپه‌ڕین ،هه‌وڵبده‌ن گوزارشت ل ه هه‌ست و نه‌ست و ئه‌و پڕشنگ و حاڵه‌ت ه عه‌قڵییان ه بكه‌ن ،ك ه كاریگه‌رى ڕووداوه‌كــان و شته‌كان ل ـ ه ده‌روونــــى شاعیر دروســتــى ده‌كـــه‌ن، به‌شێكى گ ـه‌وره‌ى شاعیرانى دواى ڕاپه‌ڕین الساییكردنه‌وه‌ى ئه‌رستۆیان ه ڕه‌ت دهكهنهوه و وێنه‌ى دنیاى حه‌قیقى فه‌رامۆش ده‌كه‌ن ،خۆیان له‌گه‌ڵ خه‌ون و خه‌یاڵه‌كانیان ده‌گونجێنن. بێگومان ڕێبازى ته‌عبیرى وه‌ك هه‌ڵگرى خودگه‌راییه‌كى زیاد ل ه پێویست ه ده‌بینرێ... قسه‌كردنى من ل ه شێوازى ته‌عبیركردنى ده‌اللـه‌تــخــوازانـ ه ناكه‌وێت ه نێو قسه‌كردنى زمانه‌وانى فڕه‌نسى (بوفۆن-1707 Buffon- )1788هوه ،ك ه پێیوای ه خــودى مــرۆڤ بۆ خۆى شێوازه ،نه‌ونده‌بێ ،نه‌ده‌گوازرێته‌وه، نه‌ده‌گۆڕێ .به‌ڵكو ب ه گشتى ئه‌و شێوازگه‌ریی ه ته‌عبیرییه‌ى من باسى ده‌كه‌م ،به‌شێكى زۆرى ئاوڕدانه‌وه‌ی ه ل ه زمانه‌وانى سویسرى (شارل بالى )1947 -1865قسه‌كردنى ئه‌و ته‌نها ب ه به‌هاى جوانى جیا ناكرێته‌وه ،به‌ڵكو قسه‌كردن ه ل ه میكانیزم و دیارد‌ه یان جێكه‌وته‌ى ته‌عبیرى ل ه زمــانــدا ،ب ـه‌اڵم ئه‌گه‌ر بالى شێوازگه‌رى ته‌عبیرى ل ه دوالیزمى شێوازگه‌رى ده‌ره‌كى و ناوه‌كى ،بیركردنه‌و‌ه و ده‌ربڕین ،لۆجیكى زمان
و ویژدانى زمان ،به‌ها و گه‌یاندن ،قسه‌كردن و نوسین ...هه‌ڵگرێته‌وه ،ئهوه من قس ه ل ه ده‌اللـه‌تــى زمــان و ڕاڤـه‌كــردن ده‌كــه‌م! لێر‌ه ده‌م ـه‌وێ بڵێم به‌شى زۆرى شیعرى نوێ و دواى ڕاپه‌ڕین خۆى ل ه نێوان گوزارشتكردن و ته‌ئویلكردندا هه‌ڵده‌نێت ،پرسیارى ده‌ق و پرسیارى وه‌رگر ...هه‌ر وه‌ك زمانى شیعرى نوێ و دواى ڕاپه‌ڕین دوور‌ه ل ه ڕاسته‌وخۆیى، هه‌ڵگرى ڕوویه‌ك ه ل ه ڕووه‌كانى حه‌قیقه‌تى ده‌روون! به‌شێكى زۆرى شیعرییه‌تى ئه‌و شێوازه ل ه سه‌ر الدانى زمانى و خواز‌ه و ڕه‌مز به‌ره‌و كه‌شفكردن هه‌نگاو ده‌نێت ،هه‌ڵبه‌ت ه شێواز بۆخۆى ئامانج نییه ،به‌ڵكو هۆكارێك ه هونه‌رمه‌ند یــان ئه‌دیب ل ه میانى هه‌وڵى كاره‌كانیدا بۆ كه‌شفكردنى ئه‌و دنیایه‌ى ك ه تێیدا ده‌ژى به‌كارى ده‌هێنێت. له‌و لێكۆڵینه‌وه‌یه‌دا پۆلینكردنى به‌شێكى تایبه‌ت ل ه شیعرى دواى ڕاپه‌ڕین و شێوازى نوسینى شیعرى دواى ڕاپــه‌ڕیــن ،خۆى ب ه ته‌مه‌نه‌و‌ه هه‌ڵناواسێت ،به‌ڵكو خۆى ل ه تایبه‌تمه‌ندییه‌كانى نوسین و شێوازى گــوزارشــتــكــردنــدا ده‌دۆزێـــتـــه‌وه ...لــێــره‌دا هه‌وڵده‌ده‌م گرووپى یه‌كه‌مى شیعرى دواى ڕاپه‌ڕین و شێوازى نوسینیان ب ه مه‌عریفه‌ى شیعرى و خه‌یاڵى شیعرى و به‌رفره‌وانكردنى ســنــوره‌كــانــى گــوتــن و ئ ـه‌زمــوونــى ن ــاوه‌وه ببه‌ستمه‌وه ،بێگومان به‌شێكى زۆرى ئه‌و به‌رفره‌وانكردنه‌ش ده‌كه‌وێت ه سه‌ر فه‌زایه‌كى تا ئه‌ندازه‌یه‌ك ئــازاد و زمانێك تا سنورى په‌رده‌نه‌پۆشین ...ده‌شێ ئه‌و گرووپ ه (وه‌ك من ده‌یبینم) لـه‌و ناوان ه (ئــازاد سوبحى، هه‌ندرێن ،ڕۆژ هه‌ڵه‌بجه‌یى ،ته‌لعه‌ت تاهیر، دالوه‌ر ڕه‌حیمى ،داستان بارزان )...و زێتریش له‌گه‌ڵ جیاوازییه‌كانیان كۆبكه‌مه‌وه. ب ه گشتى شیعرى نوێ و دواى ڕاپه‌ڕین بنه‌ما ئاینییه‌كان و فه‌زاى ئایدیۆلۆژى پشتگوێ ده‌خات ،له‌سه‌ر مه‌یلى خودگه‌رایى و ڕه‌تكردنه‌و‌ه ڕاده‌بێته‌وه! شێوازى ده‌ربڕینى ده‌الله‌تخوازانه‌ى (ك ــارى گــرووپــى ی ـه‌ك ـه‌م)ى شیعرى دواى ڕاپه‌ڕین ،خۆى ل ه ڕێگاى ژیانه‌و‌ه نیشان ده‌دا و پشت ب ه ڕیتمى ناوه‌كى ده‌به‌ستێ ...زۆربه‌ى شاعیرانى ئه‌و گرووپ ه بۆ ڕه‌نگاوڕه‌نگكردنى مانا ،گــرامـه‌ر تێكده‌شكێنن ،ه ـه‌وڵــده‌ده‌ن جوانگوتن و چیگوتن بپارێزن ،جه‌خت ل ه شێوازى گواستنه‌وه‌ى زمان ل ه شێوه‌یه‌ك بۆ شێوه‌یه‌كى دیك ه دهكهنهوه (بابه‌تێك ته‌نها ب ه البردنى ئه‌ویدى ده‌بێت به‌و شته‌ى ك ه هه‌یه)! بۆ نموون ه الدانى زمانى الى (ڕۆژ هه‌ڵه‌بجه‌یى) ب ه البردنى تۆخكردنى گێڕانه‌و‌ه كۆتایى دێت و شیعرییه‌ت ده‌خاته‌وه ،به‌اڵم الدانى زمانى الى (هه‌ندرێن) ب ه تۆخكردنى گێڕانه‌وه‌و‌ه به‌نده ،شیعرییه‌ت ل ه چیگوتن و جوانگوتن هه‌ڵده‌گرێته‌وه ...وه‌ك چۆن هه‌ندێكیان جه‌خت ل ه دامه‌زراندنى په‌یوه‌ندى نوێى نێوان وش ه و وشه ،وش ه و مانا ده‌كه‌ن ،بۆ نموون ه (ته‌لعه‌ت تاهیر) ...هه‌ندێكیان دواى ڕسته‌ى شیعریى و دووباره كردنه‌وه‌ى ناوكۆیى ده‌كه‌ون ،وه‌ك (دالوه‌ر ڕه‌حیمى) ...ئه‌و گرووپی ه الدانى ده‌اللى ل ه وه‌سف ه باوه‌كان ب ه كارى خۆیان ده‌زانن ،هه‌ندێكیان الدانى ده‌اللى ب ه وڕوژانى ماناو‌ه ناس ده‌كه‌ن ،به‌اڵم ب ه گشتى ل ه سه‌ر وێنه‌ى شیعرى و واقیعى ژیان كار ده‌كه‌ن و ڕیتمى نوسینیان خاوه! (دالوه‌ر ڕه‌حیمى) و كۆمه‌ڵ ه شیعرى (حكایه‌تى قوڕ ،ب ه قه‌ڵه‌مى خه‌ون نوس ،چ :)2013
په‌ڕ و باڵى ته‌یرێ پاش هاتنه‌وه‌یان له كێڵگه‌ى ئه‌و جوتیارانه‌ى خۆیان ده‌كوشت
فڕینیان ال په‌شیامنییه زماىن خاوى منداڵێ له‌گه‌ڵ خوێندنه‌وه‌ى رسووده‌كاىن سه‌ركه‌وتن ده‌نگى پێ كوفره.
دالوه‌ر ڕه‌حیمى هه‌میش ه هه‌وڵده‌دات الدانى ده‌الله‌تخوازان ه ب ه وڕوژانــى ماناو‌ه بلكێنێ، له‌و نموونه‌یه‌ى سه‌ره‌وه‌دا هه‌موو ڕۆناكییه‌ك ه ل ه سه‌ر ده‌الله‌تى (خۆكوشتن) و ده‌الله‌تى (كوفر) ده‌وه‌ستێ ،په‌یوه‌ندى (ته‌یر و كێڵگ ه و جوتیار) ب ه وڕوژاندنى خۆكوشتن ڕێچكه‌یه‌كى دیكه‌ى بیركردنه‌و‌ه ب ه خوێنه‌ر ده‌به‌خشێت و خوێنه‌ر ل ـ ه چــاوه‌ڕوانــیــی ـه‌ك ـهوه بــه‌ره‌و چاوه‌ڕوانییه‌كى دیك ه ده‌بات ،وه‌ك چۆن له‌و كۆپله‌یه‌دا شێوازى گواستنه‌وه‌ى ناوكۆیى ل ه شێوه‌یه‌كه‌و‌ه بۆ شێوه‌یه‌كى دیك ه ده‌بینین... ب ه مانایه‌كى دیك ه په‌یوه‌ندى (زمان و منداڵ و سه‌ركه‌وتن) هه‌مان وڕوژانى په‌یوه‌ندى نێوان (ته‌یر و كێڵگ ه و جوتیار) ده‌نوێنێ... شاعیر په‌یوه‌ندى (ته‌یر -كێڵگه -جوتیار) ب ه پرسى خۆكوشتن ده‌وڕوژێنرێ ،ئه‌و پرس ه ل ه ئاسۆى چاوه‌ڕوانى خوێنه‌ردا به‌رانبه‌ر كۆمه‌ڵێ (مه‌دلولى مرۆیى) ده‌بێته‌وه ،ب ه مانایه‌كى دیك ه خۆكوشتن ل ه نێوان (ته‌یر -كێڵگه- جوتیار) ساتم ه ب ه خه‌یاڵى خوێنه‌ر ده‌كات، ئه‌و ساتمه‌ی ه هه‌ر ته‌نها خوێنه‌ر ناوڕوژێنێ، به‌ڵكو خوێندنه‌وه‌یه‌كى دیكه‌ش ه بۆ ته‌یر و كێڵگه! دواجار ئه‌وه‌ى ك ه له‌و په‌یوه‌ندییانه‌و‌ه ڕۆناكى زۆرى ل ه سه‌ر‌ه ده‌الله‌تى خۆكوشتنه، وه‌ك گوتم ڕۆناكى خستن ه سه‌ر ده‌الله‌تى كوفر ل ه ڕسته‌ى دووه‌مــدا شێوازى گواستنه‌وه‌ى زمان ه ل ه خۆكوشتن (مه‌دلولى مرۆیى) بۆ كوفر (مه‌دلولى كلتورى) ...ڕسته‌ى شیعریى یه‌كه‌م ل ه په‌یوه‌ندى (ته‌یر -كێڵگه -جوتیار)دا چه‌مكى (خۆكوشتن) وه‌ك كۆدێكى مرۆییانه‌ى گوماناویى به‌رجه‌ست ه ده‌كـــات ،ڕسته‌ى شیعریى دووه‌م ،ل ه په‌یوه‌ندى (زمان -منداڵ- سه‌ركه‌وتن)دا ،چه‌مكى (كوفر) وه‌ك كۆدێكى كلتورى گوماناویى ده‌خات ه ڕوو! ده‌مه‌وێ بڵێم كۆدى یه‌كه‌م مرۆڤ وه‌ك كرده‌یه‌كى به‌رده‌وام خۆى به‌ڕێوه‌ى ده‌بــات ،به‌اڵم دووه‌م كلتور وه‌ك كارێكى بۆماو‌ه پێى هه‌ڵده‌سێت ،كۆدى یه‌كه‌م زێتر خودگه‌رایى ڕۆڵى تێدا ده‌بینێ، كۆدى دووه‌م زێتر گشتگه‌راییه ،ب ه ڕووه‌كه‌ى دیك ه چه‌مكى خۆكوژى مرۆڤ په‌یوه‌ندییه‌كى گلۆباڵ دروست ده‌كات ،به‌اڵم ل ه پشت ب ه كوفر دانانى ده‌نگدانه‌وه‌ى ده‌نگى منداڵ كلتورێكى لۆكاڵى ده‌بینرێت ...له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌وانه‌شدا په‌یوه‌ندى نێوان (ته‌یر ،كێڵگه ،جوتیار و زمان ،منداڵ ،سه‌ركه‌وتن) ل ه زۆربه‌ى باره‌كاندا ئاسایى ده‌كه‌وێته ،به‌اڵم چه‌مكى خۆكوشتن و چه‌مكى كوفر ،ئه‌و په‌یوه‌ندیی ه ئاسایی ه تێكده‌شكێنێ و خوێنه‌ر دووچــارى گومان و ساتمه‌كردن ده‌كات... كۆمه‌ڵ ه شیعرى (له‌به‌ر ئاوازێك نایه‌وێ ببێت ه گۆرانى ،ته‌ڵعه‌ت تاهیر ،ده‌زگاى چاپ و باڵوكردنه‌وه‌ى ئــاراس ،چ )2011شێوازى ته‌عبیرى ده‌الله‌تخوازانه‌ى (ته‌ڵعه‌ت تاهیر) ل ه سه‌ر كۆكردنه‌وه‌ى نێوان لێكدووره‌كان (هاونه‌گونجاوه‌كان) وه‌ســتــاوه ،بۆ ئه‌وه‌ى ده‌الل ـه‌ت و مانایه‌ك ب ه ڕست ه شیعرییه‌كان ببه‌خشێت ...بۆ نموون ه پشت ب ه ڕه‌نگێك یــان په‌سنێكى نائاسایى ده‌به‌ستێ ،یان وشه‌یه‌ك و وشه‌یه‌كى دیــكـه ...بۆ ئـه‌وه‌ى خوێنه‌ر دووچارى ئاوڕدانه‌و‌ه بكات ،بۆ ئه‌وه‌ش لێكدووركه‌وتنه‌وه‌یه‌كى خه‌یاڵى ل ه نێوان په‌یوه‌ندیی ه ئاساییه‌كان ،ل ه نێوان وش ه و وش ه داده‌هێنێ ،بۆ نموونه:
تۆ هه‌بیت ئاژاوه‌ى دنیا نامێنێ
به‌ندیخانه‌كان ده‌بنه دایه‌نگه تاوانباره‌كان به ده‌نكه شقارته پیكاىب بچووك بۆ منداڵه هه‌ژاره‌كان دروست ده‌كه‌ن.
په‌یوه‌ندى نێوان (منداڵى دایه‌نگه) و (تاوانبارى به‌ندیخانه) لێكدووره ،به‌اڵم شاعیر ڕه‌هه‌ندێكى نوێ ل ه پێناو مانایه‌كى نوێ و تێكشكاندنى ئاسۆى چــاوه‌ڕانــى خوێنه‌ران و ئــاوڕدان ـهوه دروســت ده‌كـــات ...بێگومان ئه‌گه‌رچى وشه‌ى (به‌ندیخانه) و (دایه‌نگه) دوو ناوى گشتگیرن ،به‌اڵم وشه‌ى (به‌ندیخانه) وه‌ك تێگه‌یشتن ل ه برى وشه‌ى (دایه‌نگه) دژ ب ه یه‌كن و پرسیار له‌و نێوه‌دا ده‌چێنن ،كه‌چى وه‌ك شوێن ده‌شێ له‌گه‌ڵ یه‌ك ئاشتمان بكه‌نه‌وه... ب ه مانایه‌كى دیك ه ئه‌گه‌ر دایه‌نگ ه له‌و واڵته‌دا بۆ خۆى به‌ندیخان ه بێت و تاوانباریش هه‌میش ه منداڵى هه‌ژاران بن ،ئهوه زمانى شاعیر زمانى ئاوڕدانه‌و‌ه و به‌دواداچوون و ڕه‌خنه‌یه ،یان ب ه مانا (باختین)ه‌كه‌ى ئه‌نجامى پێكچواندنى (دایه‌نگه) و (به‌ندیخانه) پێكه‌نین و ئازادییه! به‌اڵم شاعیر ب ه ڕاكردن ل ه واقیع ،ناڕاسته‌وخۆ و ل ه ڕێگاى به‌رجه‌سته‌كردنى هاونه‌گونجانى ئاسایى ب ه هاوگونجانى نائاسایى تیروتوانجى خۆى ده‌وه‌شێنێ ... وه‌ك گوتمان شێوازى ده‌ربڕین ل ه كارى ئه‌و گرووپه‌دا به‌شێكى گه‌وره‌ى ل ه ڕه‌نگدانه‌وه‌ى ژیانه‌و‌ه هه‌ڵقواڵوه ،به‌اڵم ل ه ڕست ه شیعرییه‌كانى ته‌ڵعه‌ت تاهیر جگ ه ل ه ته‌عبیركردن ل ه ڕێگاى ئاوڕدانه‌و‌ه ل ه ژیان و ده‌روون ،جگ ه ل ه الدانى زمانى ل ه ڕێگاى هاونه‌گونجانى دوور ،الدانى زمانى زیاد ل ه پێویستیش ده‌بینرێ ،یان ب ه مانایه‌كى دیك ه الدان ده‌خات ه سه‌ر الدانه‌وه، ئ ـه‌وه‌ش كتوپڕى و هـه‌دانـه‌دان ده‌خات ه نێو خه‌یاڵ و بیركردنه‌و‌ه و خوێندنه‌وه‌وه ،وه‌ك چــۆن ته‌ختى ئاسۆى چــاوه‌ڕوانــى خوێنه‌ر ده‌خــات ـ ه لــــه‌رزه‌و‌ه و چــاوه‌ڕوانــیــیـه‌كــى بێ چاوه‌ڕوانى دروست ده‌كات ...ده‌مه‌وێ بڵێم له نێوان الدان و الدان خستنه‌سه‌ر ،هه‌دانه‌دان و بۆشاییدا سپێتى دروســت ده‌بــێــت ،ئه‌و هه‌دانه‌دان و بۆشاییان ه جوله‌یه‌كى نائاسایى ل ه ئاوڕدانه‌وه‌ى خه‌یاڵ و بیركردنه‌وه‌ى خوێنه‌ر ده‌سازێنن:
ئیره‌یى به چاوى منداڵه‌كه‌م ده‌به‌م ده‌توانێ ڕكه بگرێت تا ڕۆناىك بكات ه پلیكان ه و خۆر تام بكات باده‌م ماچ بكات و چیڕۆك بخاته پاروه نانێكه‌وه .ل39 شێوازى ته‌عبیرى ئه‌بسرتاكت (گرووپى دووه‌م /دنیاى به‌تاڵى شیعرى)
ده‌شێ ب ه پێى ئاگایى من و ده‌رككردنى مــن كـــارى گــرووپــى دووه‌م ،لــه‌و نــاوانـه هه‌ڵگرینه‌و‌ه (ته‌یب جه‌بار ،شااڵو حه‌بیبه، په‌روێز زه‌بیح غواڵمى ،جه‌میل مورادى ،ڕابه‌ر فاریق ،به‌شدار سامى ،به‌یان عه‌زیزى)... له‌گه‌ڵ جیاوازییه‌كانیان ...شێوازى نوسین ل ه دنیاى به‌تاڵى شیعریدا ،شێوازى (ته‌عبیرى ئه‌بستراكت)ه ،وات ه ل ه ڕووى جول ه و ڕیتم و داڕشتنه‌و‌ه ته‌عبیریی ه و ل ه ڕووى ماناو‌ه ڕووت ده‌كه‌وێته‌وه! ب ه گشتى گرووپى دنیاى به‌تاڵى شیعرى به‌شێك ل ه هێزى خۆى ل ه الدان و ئاماژه خه‌رج ده‌كات ،بۆ پڕكردنه‌وه‌ى ڕووتى مانا و بۆشاییه‌كانى هه‌وڵده‌دات تا سنورێ ،پشت ب ه خه‌یاڵى خوێنه‌ر ببه‌ستێ ،بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش ل ه ڕێگاى جوله‌ى شیعریى و ده‌ربڕینى واقیعى كارئاسانى بۆ ڕاڤه‌كردن و خه‌یاڵى خوێنه‌ر ده‌كات! وات ه ل ه زۆربه‌ى باره‌كاندا جوله‌یه‌كى
ته‌عبیرى ده‌كێشى و ماناكانى لێ داده‌ماڵێ و ڕووتى دهكاتهوه ،بۆ ئه‌وه‌ى جول ه ب ه گومان و خه‌یاڵ بدات ،ب ه گشتى ل ه سه‌ر جول ه و جوانى كار ده‌كه‌ن و ڕیتمى نوسینیان نیمچ ه خاوه... به‌اڵم (ته‌یب جه‌بار) ل ه داڕشتندا ئاسۆیی ه و ل ه جوله‌دا ستوونى ده‌كه‌وێته‌وه ،وات ه وشه‌كان ب ه شێوه‌یه‌كى ئاسۆیى ل ه ڕووى بیر و مه‌به‌ست و ئاگایى و دروستى ماناو‌ه ڕسته‌كان ته‌واو ده‌كه‌ن و دیار و ڕه‌وانن ،شاعیر په‌یڕه‌وى له یاسا و ڕێساى زمانه‌وانى و په‌یوه‌ندى ڕێزمانى ده‌كات ،به‌اڵم ده‌الله‌ته‌كانى ل ه (ئاستى ستوونی) دان و له‌گه‌ڵ (ئاستى ئاسۆیى) داڕشتندا هاوگونجاو نایه‌نه‌و‌ه و له‌گه‌ڵ هه‌ستپێكراو‌ه گشتییه‌كان و بینراو و هه‌ست ه مرۆیی ه باوه‌كان و واقیع دژ ده‌كه‌ونه‌وه ،ئاستى ستوونی یان ده‌الله‌ته‌كان جوله‌ى ڕه‌مزى و فر‌ه ڕه‌هه‌ندى ده‌نوێنن ،ده‌الله‌ته‌كان بۆ قواڵیى ماناو جوانى شۆڕ ده‌بنه‌وه ...ئه‌و جیاوازییه‌ى ته‌یب جه‌بار خۆى تێكه‌ڵ ب ه سرووشتگه‌رایى و پێكچوواندن ه هاونه‌گونجاوه‌كان و به‌رفره‌وانكردنى خه‌یاڵى فانتازى و الدان ل ه واقیع و الدانى ده‌اللى زیاد ل ه پێویست و دروستكردنى فه‌زایه‌كى ناباوى شیعرى ده‌كات! هه‌موو ئه‌وان ه ل ه الى (په‌روێز زه‌بیح غواڵمى) پێچه‌وان ه ده‌بێته‌وه ،ده‌مه‌وێ بڵێم پـه‌روێــز زه‌بیح غواڵمى ل ه داڕشتندا ستوونیی ه و ل ه جوله‌دا ئاسۆییه؟! بــ ه گشتى كـــارى گــرووپــى ته‌عبیرى ئه‌بستراكت ل ه یه‌كه‌م (ئاماژه)دا چاو ل ه پێش خۆیان ده‌كه‌ن ،ئه‌و ئاماژه‌كردن ه چ حه‌قیقى بێت یان خه‌یاڵى ،چ وه‌ك جوله‌ى شیعرى بــێ ،چ وه‌ك ده‌ربڕینى واقیعى ڕۆژانـــه... دواتر هه‌موو ئه‌و گوتاران ه ل ه نێو بۆشایى و سپێتى ون ده‌كه‌ن و شێوه‌یه‌كى ئه‌بستراكتى پێده‌به‌خشن( ،به‌اڵم ئاماژه ناوبراوه‌كان الى ته‌یب جه‌بار له‌و قواڵییه‌دا ون نابن و دووباره خۆیان ده‌نوسنه‌وه؟!)... ب ـ ه گشتى ئــه‌و شــێــو‌ه ته‌ماشاكردنه، سه‌یركردنى واقیع ه وه‌ك واقیعێكى گوماناوى، له‌الیه‌كى دیكه‌و‌ه ساتمه‌كردن ه ب ه خوێنه‌ر وه‌ك جوله‌ى شیعریى ...ب ه مانایه‌كى دیك ه سه‌یركردنى دنیای ه ب ه چاوى شیعر و گومانهوه، وات ه ل ه چاوى شیعر و گومانهوه دێن ه ناوه‌و‌ه و ساتم ه ب ه ئاسۆى چاوه‌ڕوانى خوێنه‌ر ده‌كه‌ن! تێگه‌یشتنمان بۆ ئه‌و دوو شێو‌ه ل ه ته‌ماشاكردن له‌و ده‌رككردنه‌و‌ه سه‌رچاو‌ه ده‌گرێ ،ك ه ئه‌گه‌ر چه‌مكى گومان په‌یوه‌ندى نێوان شوێن و كات ل ه واقیعدا تۆخ بكاتهوه ،ئهوه جوله‌ى شیعرى ده‌الله‌ت و لێڵى ماناكان چڕ دهكاتهوه. دنیاى به‌تاڵى شیعریى و خه‌سڵه‌ته‌كانى شێوازى ته‌عبیرى ئه‌بستراكت ،گه‌یشتن ه ب ه دوورترین خاڵى هه‌ستكردن ب ه واقیع و هه‌ستكردن ب ه وشـه‌ى ڕووت و به‌ركه‌وتنى خه‌یاڵى خوێنه‌ر ،دواجار له‌و شێوازه‌دا خه‌ون جوانترین وێنه‌ى به‌رجه‌ست ه و ده‌رككراوه، وه‌ك چۆن ده‌توانین ساتمه‌كردن ل ه بۆشایى، ب ه بۆشاییه‌كانى نێو بوونى مرۆڤ بچوێنین... ده‌توانین ئه‌و شێوازه ته‌عبیرى ئه‌بستراكت ه دابه‌شى دوو شێوازى به‌نێویه‌كداچوودا بكه‌ین. یه‌كه‌م ،ئه‌بستراكتى ته‌عبیرى (گه‌ردوونى): ئه‌و شێوازه دوو ڕووى هه‌یه: رووى یه‌كه‌مى ل ـ ه ســه‌ر كــزى ڕیــتــم و بایه‌خنه‌دان ب ه گرامه‌ر و بایه‌خدان ب ه شێوازى ده‌ربڕینى ستوونى وه‌ستاوه ،چڕى و پڕى و ونبوون له‌خۆ ده‌گرێت ،نموونه‌ى ئه‌و شێوازه ل ه شیعره‌كانى (په‌روێز زه‌بیح غواڵمى) و نموونه‌ى دیارى ل ه فه‌وزاى شارییانه‌ى (كراكه) ى (ره‌زاى عه‌لى پوور)دایه... ڕووى دووه‌مى ل ه جوله‌ى سرووشتى (ئه‌و شیعرانه‌ى ئاوڕ بۆ پێشه‌و‌ه ده‌ده‌نه‌وه)ى (ته‌یب جه‌بار) ب ه ماناى خاوى ڕیتم و بایه‌خدان به
گــرامـه‌ر و بایه‌خدان ب ه شــێــوازى ئاسۆیى ده‌ربڕینى ڕست ه و یه‌كتر ته‌واوكردنى وش ه و ب ه دوایه‌كداهاتنى مانا به‌رجه‌ست ه ده‌بێت، یه‌كه‌میان گۆڕینى ئاگایى و نیگا ده‌نوێنى، دووه‌میان گۆڕینى كرده‌ى دیتن و بۆشایى درێژ دهكاتهوه... ل ه شێوازى ئه‌بستراكتى ته‌عبیرى گه‌ردوونى، بونیادى جول ه (ئاوڕدانه‌و‌ه بۆ واقیع) پێكهاته‌ى ڕست ه دی ــارى ده‌كـــات ،ئ ـه‌و ئــاوڕدان ـه‌وه‌ی ـ ه هـه‌وڵــده‌دات ل ه ڕێگاى هونه‌رى سوریالى و سۆفیگه‌رى و دنیاییه‌و‌ه ئه‌زموونى بوونگه‌رایى گه‌ردوونى خۆى بنوێنێ ،یان ده‌ربڕین ل ه ناخى سوبێكت و دنیابینى كه‌سى بكات ...به‌و مانایه‌ش ل ه ڕووى ته‌عبیرییه‌و‌ه (شێوه‌كان) دیـــارى ده‌كـــه‌ن ،ل ـ ه ڕووى ئه‌بستركته‌و‌ه (گه‌ردوونى) خۆى ده‌نوێنێ!
بێزارى بۆ باخێىك بردم منداڵێك به بۆیه كێشابووى «كۆمه‌ڵه شیعرى كه‌سێك لێرهوه تێپه‌ڕى، شااڵو حه‌بیبه،2008 ،ل»21
لــه‌و كۆپله‌یه‌ى ش ــااڵو حه‌بیبه‌دا دوو جول ه دیــاره ،جوله‌یه‌كى واقیعى ك ه بێزارى ده‌ینه‌خشێنێ ،جوله‌یه‌كى ڕووتــى وش ه ك ه له‌سه‌ر كاغه‌ز ب ه ده‌ستى منداڵێك كێشراوه، یه‌كه‌میان هه‌ست و هوشیارى ڕابه‌رایه‌تى ده‌كات ،دووه‌میان نه‌ست و ناهوشیارى ...ئه‌و كۆپله‌ی ه ل ه ڕووى جوله‌ى شیعرى و داڕشتنه‌و‌ه ته‌عبیرییه ،به‌و مانایه‌ى ك ه هه‌ستكردن ب ه بێزارى په‌یوه‌ندییه‌كى ڕاسته‌وخۆى ب ه نه‌ست و ده‌روونه‌و‌ه هه‌یه ،به‌اڵم ل ه ڕووى ماناو‌ه ڕووته بێزارى باخێك ه ك ه عه‌قڵى سپى منداڵ وێنه‌ى كێشا بێت ،ئه‌وه‌ش هه‌مان ڕه‌هه‌ند و ماناى باخى سرووشتى ب ه ده‌سته‌و‌ه نادات ،به‌ڵكو ده‌بێ بۆ پڕكردنه‌وه‌ى ڕووتى و بۆشاییه‌كانى هه‌میش ه پشت ب ه خه‌یاڵ و لێكدانه‌وه‌ى نـــاوه‌وه‌ى خوێنه‌ران ببه‌ستین ،ئـه‌و پشت پێبه‌ستنه‌ش سه‌یركردنى دنیای ه ب ه چاوى شیعر و گومانهوه و ونبوون له‌خۆ ده‌گرێت! دواجــار ئه‌و دوو دنیایه‌ى شیعرى ته‌عبیرى ئه‌بستراكت ،ل ه ڕووى ته‌عبیرییه‌و‌ه مه‌عریفه‌ى شیعریى و دنیابینى كه‌سى ده‌كێشێ ،ل ه ڕووى ئه‌بستراكته‌و‌ه به‌ره‌و ئه‌زموونى بوونگه‌رایى گه‌ردوونیمان دهكاتهوه. ه ـه‌مــوو ئــه‌و قسان ه ده‌مــانــب ـه‌ن ـهوه بۆ نووسینێكى پێشتر له‌سه‌ر شااڵو حه‌بیب ه و له‌وێدا گوتم (ئــایــزه‌ر)ى ڕه‌خنه‌گر پێیوای ه مه‌رجى كارلێكردنى (ده‌ق) و (خوێنه‌ر) له‌یه‌كنه‌چوونه! ئه‌و له‌یه‌كنه‌چوونه ،نه‌چوونه‌و‌ه سه‌ر ناوكۆیى باو و ڕوانینى باوى نوسه‌ر و خوێنه‌ره ،ئهوه ئه‌و كاته‌یه ،ك ه نوسه‌ر و خوێنه‌ر ناسنامه‌ى یه‌كتر له‌بیر ده‌كه‌ن .یان خۆیان ل ه ناسنام ه كۆنه‌كه‌یان دهكهنهوه ،له‌و كاته‌دا هه‌ر یه‌ك ل ه دانوستان له‌گه‌ڵ یه‌كتردا حه‌قیقه‌تى خۆیان ل ه سه‌ر نا»شت» یان ناڕێككه‌وتن و نه‌گونجان وێنا دهكهنهوه :بێزارى بۆ باخێكمان ده‌بات ،منداڵێك ب ه بۆی ه كێشاوویه‌تى ...ل ه باخى واقیعه‌و‌ه بۆ باخى سه‌ر كاغه‌ز ،ل ه باخى ته‌عبیرییه‌و‌ه بۆ باخى ئه‌بستراكت ...ئه‌و بۆشاییه‌ى ل ه نێوان زینده‌گى و شتدایه ،ئه‌و نه‌گونجان و ناڕێككه‌وتن ه ده‌بێت ه هانده‌رێك بۆ خوێنه‌ر تاكو هه‌وڵى پڕكردنه‌وه‌ى بدات ،ل ه سه‌ر بنه‌ماى ئه‌و نه‌گونجان و ناڕێككه‌وتن و بۆشایی ه و ناشت ه په‌یوه‌ندى نوێ داده‌مه‌زرێ! بێگومان دامه‌زراندنى په‌یوه‌ندى نوێ ل ه نێوان نوسه‌ر و خوێنه‌ر ،ل ه سه‌ر هه‌وڵى پڕكردنه‌وه‌ى ئه‌و بۆشاییانه‌و‌ه دێت ك ه خوێنه‌ر ساتمه‌ى لێكردووه.
ئێمە سێ کەس بووین Biz üç kisiydik
یوسف خەیاڵۆغلو وەرگێڕانی :دالوەر
ئێمە سێ کەس بووین بەدرخان ،نازلی گیان و من سێ دەم ،سێ دڵ ،سێ فیشەکی نەزرکردوو ناومان وەک بەاڵ لە چیا و بەرد هەڵکۆڵراو بەرپرسیارێتییەکی قورس لە ئەستۆمان ،بە سینگامنەوە دوو تفەنگی خاچئاسا هەڵوارساو پەنجە لە سەر پەلەپیتکە و گوێقواڵغ پشتبەستوو بە متامنەی خاک دەستامن کە لە سەرمادا دەلەرزی، لە شوکەران*ی تاڵامن هەڵدەسوو لە ژێر لێفەیەک ئەستێرەدا، دەخزاینە باوەشی یەکرتەوە. زەریا دوور بوو ،تەنیایی عەزابی دەداین شەو دەتگووت خەرەندە ،بە لوورەی چەقەڵ لە دوورەوە، کە پەالماری دەموچاو و نان و گۆرانییەکامنانی دەدا و تێدەپەڕی نازلی گیان مەرهەمی جاترەی لە سینگ و بەرۆکی دەدا، کە بۆنە خۆشەکەی هەموو جێگەیەکی دەتەنی ئێمە دزەنیگایامن دەکرد و دڵامن بۆی وەخورپە دەکەوت. ڕەنگبێ نازلی گیامنان لە شمشاڵی شوانێکدا لە دەست دابێ لەگەڵ گوڵەستێرەکاندا یەکانگیر بوو باڵەفرتێی کرد و سووتا
یاریدەدەری سەرپەرشتیار :بڕوا بەرزنجی ستاف :پێشەوا محەمەد ..شااڵو حەبیبە
پەپوولەیەکی بچووک و مردووی لە ناوماندا جێهێشت، وەک گولـلە و مین ،بڵێسەی دا و دیار نەما. نازلی گیان ،ئەی ئاسکی عەلەفزارانی کێویی نازلی گیان ،زریان پرچت شانە دەکا ئایا تۆیش ،هەر ئاوها دەڕۆیت بۆ زێدی ئەستێران؟ نازلی گیان ،ئەی زامێک لە ڕۆحدا نازلی گیان ،ئەی گوڵی ساراکانی فێنک نازلی گیان ،ئەی شەاڵڵ بە هەژانی شێتانە ئەی پەپوولەی عەشق لە دڵی مندا نازلی گیان ،ئای نازلی گیان... دوای ئەوە لە سوپایەکی بەزیو دەچووین، پایەماڵ و تەنیا دەڕۆیشتین شەکەت بە دڵی لەت و پەتەوە ئەوەی مایەوە هەستێکی سیخناخ بە مەرگ و بێدەنگییەکی الڵ بوو ڕۆیشتین ،بە بێ نازلی گیان لەگەڵامندا لە گەلییەکدا بەدرخانیان لە دواوە پێکا لە کاتێکدا کە دڕی بە گەمارۆیەکی گەورە دەدا، وەک تفەنگێک کە لە شان بخزێ، کەوت و پەلەکانی بەمالوالیدا شۆڕبوونەوە مەرگ هەروەک دڕکەزی گەمارۆی دا سێبەرەکەی لە بەر تریفەی مانگدا دەتگووت درەختێکە کەوتبێ بە الدا بە سەریا دانەویمەوە و لە چاوانیدا بوومە ڕۆندک لە کاتێکدا کە تەپەی لێدانی چۆڕبڕاوی دڵم ،سینگی شەقار دەکردم
وەک بڵێی ئەوە لە گاڵتەیەک زیاتر نەبێ وەک بڵێی هەر ئێستا بێدار بێتەوە، ئاگرێک بکاتەوە و سیگارێک بپێچێتەوە ئاهـ ،بەاڵم مەرگ ڕاستگۆیانە لە سەر بەڵێنی خۆی بوو چیدی بەدرخانیش هەروەک نازلی گیان، زیندوو نەدەبۆوە. بەدرخان ،ئەی هەیوالی شەوانی قەترانیی بەدرخان ،ئەی بەاڵی بۆسەی نامەردان ئایا تۆیش کەسێک بوویت کە دەبوو ئاوها لە پێ بکەویت؟ قسە بکە! بەدرخان ،ئەی مەزارەکەت هێالنەی هەڵۆ بەدرخان ،ئەی ڕاکردووی چیاکانی ئەرخەوانیی بەدرخان ئەی وەک پادشایان چاوشین ئەی نەشتەرێک لە زوڵمەتی شەوی الڵدا بەدرخان ،ئای بەدرخان ئێمە سێ کەس بووین سێ گوڵی خۆکوژ: بەدرخان ،نازلی گیان و من :سوبحی*.
ــــــــــــــــــــــــــــــــ
• شوکەران :ڕووەکێکی ژەهراوییە و بۆنێکی ناخۆشی هەیە. • مستەفا سوبحی ١٩٢١ -١٨٨٣ :دامەزرێنەری حیزبی کۆمۆنیستی تورکیا. ئەحمەد کایا ،شاعیر و سرتانبێژ و چاالکوانی مەدەنی و سیاسی کورد ئەم شیعرەی کردووەتە گۆرانی
www.chawdernews.com
سەرپەرشتيار: بەهمەن تاهري نەرميان
354
www.chawdernews.com
ژمارە ( )354دوشەممە 2017/8/21
rwangewrexne@yahoo.com
پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی ،ئاينناىس ،هزر
پێکەوەژیانی ئاینی لە هەرێمی کوردستان لە چ دۆخێکدایە؟ «هەڵوەستەیەک لەسەر ڕونکردنەوەکەی یەکێتیی زانایان سەبارەت بەشداریی چەند مەالیەک لە بۆنەیەکی زەردەشتییەکان دا» لــە ئاســتی کۆمەاڵیەتیــدا ئــەوەی لــە کوردســتان لەنێــوان ئاینەکانــدا هەبــوە، نەجەنــگ نــە ئاشــتی بــوە و ئەمــڕۆش ئــەو دۆخــە هــەر مــاوە و نەگوازراوەتــەوە بــۆ قۆناغــی پێکەوەژیــان
عەلی مستەفا کەریم لە گوتاری ئاینی و تەنانەت سیاسیشدا لە کوردستان؛ ئەوە زەقدەکرێتەوە کە کۆمەڵی کوردی و پیاوی ئاینی و دەزگای ئاینی، کە سێ الیەنی پەیوەندیدارن ،پێکەوەژیانی ئاینییان قەبووڵە .ئەم گوزارشتە و ئەم ڕستەیە هەندێ لەسەر وەستانی دەوێت و لــە هــەنــدێ گــۆشــە و ڕوانــگــەشــەوە خەڵەتێنەرە .ئایا چ یەکێک لــەم سێ الیەنە« ،کۆمەڵی کــوردی» و «دەزگای ئاینی» و «پیاوی ئاینی» پێکەوژیانیان قەبووڵە؟ ئایا ئەو دۆخــەی ئێستا هەیە چــەنــدە دۆخێکی ڕەســـەن و قــووڵــە و ئایندەکەی بەرەو کوێ دەچێت؟ بەتایبەت لەم ناوچە گەرمەی جەنگی ئێسکشکێنی شیعە و سوننە لە زۆرینەی واڵتانی ئێراق و سوریا و یەمەن و سعودییە و دەرپەڕاندنی زۆریــنــەی کریستانەکان لــە ئــێــراق و ساتی پێكەوەژیانی پیاوانی ئاینی هەمو ڕۆژهــەاڵتــی ناوەڕاستدا و کەمینە کاکەیی ئاینییەکانی تری وەکو ئێزیدی و کە زەردەشتییەکان لە بۆنەکەیاندا چەند و زەردەشتییەکان و هتد ،ئایا کوردستان مەالیەک و قەشە و الیەنی تریان داوەتکردوە لەوەدا پێی دەگوترێت پێکەوەژیانی ئاین و ئەوانیش بەدەم داوەتکردنەکەوە چون و و مەزهەبەکان دەتوانێ بەردەوامیی بدات نوێنەرەکەشیان کە «مەال زانا خەیام»ە و قووڵی بکاتەوە؟ کارکردن لەسەر ئەو وتــارێــک پێشکەشدەکات و دواتــریــش پرسیارانە ئایندەی پرسەکە ڕونتر و دیارییەک ،کە ئارمی زەردەشتییانە و مسۆگەرتر دەکــات .بەتایبەت کارکردن پیرلوقمان لە سنگی دەدات ،قەبووڵدەکات. لەسەر ئەوەی «کۆمەڵی کوردی» چەندە ڕەخنەی یەكێتیی زانایان لەسەر دو خاڵی پێکەوەژیانی ئاینی ڕەسەن و قووڵە تیایدا سەرەکییە: و گرەنتییەکانی ئەو پێکەوەژیانە چین؟ یەکەم :ئەم چەند مەالیە لە بۆنەکەدا بەاڵم ئێمە لەم وتارە کورتەدا تەنها لەسەر هەڵوێستیان الواز نــوانــدوە .لــەوەشــدا ڕوانگەی پیاوانی ئاینی «مــەالکــان -کە مەبەستیان ئەوەیە کە مەالکان لەو بۆنەدا یەکێتی زانایان نوێنەرایەتییان دەکات» ڕەخنە لە ئیسالم دەگ ــرن ،بە تایبەت دەوەستین ،ڕوانگەکەشیان لەم دۆخەدا لەو مــەال خــیــام ،جگە لــە مــێــژوی ئیسالمی ڕاگەیانراوەدا خۆی نمایشکردوە کە لەسەر و خەالفەتەکان ،ڕەخنەش لە هاوەاڵنی بۆنەیەکی زەردەشتییەکان و بەشداریی پێغەمبەر دەگرێ و پێی وایە هەڵەکانی چەند مەالیەک لەو بۆنەدا دەرکردوە و بە ئەوانیش ناکرێ لەسەر ئاینەکە بژمێردرێت زویی باڵویان کردۆتەوە. و تەنانەت ئەگەر لە قورئانیشدا چەند دەق زانایانی یەکێتیی ئەو ڕونکردنەوەی و ئاماژەیەک هەبن دژی پێکەوە ژیانبن، ١٤ی ڕۆژی ـە ـ ک ـان ئیسالمی کــوردســتـ وەکو بڕیاری کوشتنی کافر و وەرگەڕاوە ڕایانگەیاندوە، خاڵێکدا ٢٠١٧-٨لە چەند و بێ ئاینەکان ،ئەوانە بۆ دۆخی تایبەت و بە بۆنەی یــاد و ئاهەنگێکی کلتوریی جەنگەکانی ئەو کاتە دەگەڕێنەوە. زەردەشتییەکانەوەیە ،بەناوی «رۆژی دوەم :مەالکان ئەوە قەبووڵدەکەن کە پــەیــمــان» ،کــە چەند مەالیەکیش لەو ئارمی زەردەشتییان بە سنگیانەوە بکرێ، بۆنەدا بەشداربون و زۆرینەی ڕەخنەکان و کە ئەمەش بــەالی یەكێتیی زانایانەوە ڕونکردنەوەکانی یەکێتی زانایان بە ڕوخسار ئەگەر وەرگەڕانیش نەبێ لە ئاین؛ ئەوا بەرەو ڕوی مەال بەشداربوەکان کراوەتەوە .قەبووڵکردنی هەمو ئایدیای ئاینەکەی بــەاڵم ئەو بــاوکــراوەی یەکێتیی زانایان بەرامبەرە. ڕاستەوخۆ لەسەر ئەو دۆخەیە کە مەالیەکی نــــاوەرۆکــــی ئـــەم دو خـــاڵـــەش لە ئاینی چۆن لە ئاینەکەی خۆی دەڕوانێ و پێشەکیی ڕونکردنەوەکەیاندایە کە ئەمە ئاین و مەزهەبەکانی تر چۆن وێنادەکات دەقەکەیەتی« :دوای ئــه‌وه‌ی كۆمه‌ڵ ه و چەندەش پێکەوەژیانی قەبووڵە و بە كه‌سێك ڕۆژی شه‌م ه 2017/8/12ب ه چ مانایەکیش .ئەم بەیاننامەیەش لەبەر نــاوی (مامۆستایانی ئایینی) به‌شداری ئەوەی دیکۆمێنتە و بە فەرمی دەرچوە مه‌راسیمی جه‌ژنی زه‌رده‌شتییه‌كانیان و بەرزترین پلەی پیاوانی ئاینی دەریان كـــرد ،ك ـه ب ـه‌شــداریــكــردن ـه‌ك ـه گه‌یشت ه کــردوە ،بۆیە دەکــرێ وەکو چوارچێوەی ئاستی ئه‌نجامدانی مه‌راسیمی ئایینی و گوتاری هەمو مەالکان ،یان بەالی کەمەوە هه‌ڵواسینی دروشمی ئایینی و قسه‌كردن زۆرینەیان ،بیژمێرین. له‌سه‌ر هاوه‌اڵنی پێغه‌مبه‌ری ئیسالم و و ڕوداو کۆنتێکستی چــوارچــێــوە و پیاهه‌ڵدانی دروشمه‌كانی زه‌رده‌شتی ،ئه‌م ئەوەیە زانایانیش یەکێتیی ڕونکردنەوەکەی كار‌ه ناڕه‌زایه‌تییه‌كی زۆری مسوڵمانانی
كوردستان به گشتی و زانایانی ئایینی به‌تایبه‌تی به دوای خۆیدا هێنا». ئەم دو خاڵە الی یەکێتیی زانایان قەبوڵ نییە و وەکو خۆیان دەڵێن ناڕەزاییەکی زۆری خەڵکی و مەالکانی لێکەوتۆتەوە، بــۆیــە ئــەوانــیــش ئـــەم ڕونــکــردنــەوە و بەیاننامە دەردەکەن تا وەکو ناڕەزاییەک و ئەستۆپاکییەکی خۆیان لەو مەالیانە دەرببڕن و ڕەخنەش لە بۆنەکە دەگرن کە بەو بارەدا براوە .دواتر بە چوار خاڵ بــاس لــەوە دەکـــەن کــە ئــەو مەالیانەی لــەوێ ئــامــادەبــون نە وتارخوێنن و نە پێگەیەکی زانستی و ئاینیان هەیە «تاکو هەڵەکانیان» لەسەر مەالکان و یەکێتیی زانایان نەژمێرێت .بۆ ئەوەی ئەم جۆرە کارانەش دوبارە نەبێتەوە داوادەکــەن کە جلی مەالیەتی فەرمی بکرێت ،تاکو مەالی لەمجۆرە نەتوانن بە ناوی مەالوە هەڵوێستی لەمجۆرە بنوێنن و هەڵەی لەمجۆرە بکەن. ئەو دو خاڵەی ســەرەوە کە ئاماژەی پێکرا وایکردوە وەکــو یەکێتیی زانایان دەڵێن «خەڵک» و مەالکان توڕە ببن. لــە ڕاســتــیــدا ئـــەوەی ئـــەوان پێیدەڵێن ناڕەزایی خەڵکی کوردستان ،ئەوە تەنها مەبەستییان زۆرینەی توێژی مەالکان و چەند خەڵکانێکی نزیک بــەو چینەیە، ئەگینا هیچ ئاماژەیەک لە ئارادا نییە کە خەڵکی کوردستان چاودێری بۆنەیەکی بچوکی چەند سەد کەسییان کردبێت و دواتر بەو هۆیەوە کە بەو جۆرە مەالیەک قسەییکردوە و دیاری لە زەردەشتییەکان وەگرتوە ،ئــەوا «ناڕه‌زایه‌تییه‌كی زۆری مسوڵمانانی كــوردســتــان ب ـ ه گشتی» لێکەوتبێتەوە .ئــەوەش ڕاســت نییە کە یەکێتیی زانــایــان دەڵێن ئەوانە مــەال و وتارخوێن نین ،چونکە دیــارە هەر یەک لەوانە لە مزگەوتەکاندا وتاردەخوێننەوە و موڵەتیشیان هەیە ،وەکو دواتر خۆیان لە چاوپێکەوتندا پیشانیانداوە .بەاڵم ئەوەی گرنگە لەسەری بوەستین ئەو دەربڕین
بــەو پێکهاتــەی کــە هەیــە و بــەو گوتــارەی کــە زاڵــە لــە یەکێتیــی زانایانــدا ناکرێــت چاوەڕێــی ئەوەیــان لێبکەیــن ڕۆڵیــان هەبێــت لــە گواســتنەوەی کۆمەڵی کــوردی و مــەالکان و پیاوانــی ئاینــی دیکــە لــە قۆناغــی نەجەنــگ نــە ئاشــتییەوە بــۆ قۆناغێکــی ســەرەتایی پێکەوەژیانــی ئاینــەکان
و هەڵوێستەی یەکێتیی زانایانە کە ئایا چەندە لەگەڵ بانگەشی پێکەوە ژیاندا دێتەوە؟ دەکرێت سەرەتا بــاس لە دو ئاستی پــێــکــەوەژیــانــی ئاینی بــکــەیــن ،ئاستی کۆمەاڵیەتی و ئاستی دەزگــای ئاینی و پیاوانی ئاینی .ئێمە پێمان وایە لە ئاستی کۆمەاڵیەتیدا ئەوەی لە کوردستان لەنێوان ئاینەکاندا هەبوە ،نەجەنگ نە ئاشتی بوە و ئەمڕۆش ئەو دۆخــە هەر مــاوە و نەگوازراوەتەوە بۆ قۆناغی پێکەوەژیان، یان دەکرێت بگوترێت لە ئاستێکتێک زۆر بەشداریی نوێنەری ئاینەکانە لە بۆنەکانی گوتارە زاڵەی کە پیاوانی ئاینی تەبەنییان سەرەتایی پێکەوەژیانی ئاینیدایە .واتە یەکتردا و بەشداریی هاوبەشی ئاینەکانە کــردوە ،یەکێتیی زانایان ئــەوەی قەبوڵ ئەوە لە مێژوی نزیکی کۆمەڵی کوردیدا لە هەندێ کۆنفرانس و کۆبونەوەی فەرمی نییە کە ڕەخنە لە هاوەاڵنی پێغەمبەر بگیرێت لـــەوەی کــردویــانــە لــە کوشتن دەیبینین و لە ئێستاشدا هەر زاڵ ئەوەیە داخراودا. کە ڕاستە ناوە ناوە جەنگ و پێشێلکاری لە ئاستی پیاوانی ئاینی و دەزگای یان لە هەر ڕوانینێکی هەڵەی تر کە بۆ و گــرژی لەنێوان مەزهەب و ئاینەکاندا ئاینیدا ،دۆخــی پێکەوەژیانی ئاینی لە ئەمڕۆ نەگونجێ .بە هەمان شێوە ئەوەیان هەبوە ،بااڵم ئەم جەنگ و پێشێلکارییانە دۆخە کۆمەاڵیەتییەکە گرژتر و توندترە .قەبوڵنییە کە ئاڕمی زەردەشتییەکان یان زۆر درێژەی نەکێشاوە و بەردەوام نەبوە لەو بارەوە زۆرە جار دەبینرێت کە پیاوانی خاچی کریستیانەکان یان مەلەک تاوسی و نەگەشتۆتە ئاستی پــاکــتــاوکــردن و ئاینی هێرشی توند دەکەنە سەر ئاینەکانی ئێزیدییەکان وەکــو هەدییەک لەالیەن جینۆسایدو ڕەشەکوژی .بۆیە هەر ئاین و تر و بەو پێوانە و ڕاڤانەی کە ڕۆژانە لە موسڵمانێکەوە وەربگیرێت ،چونکە ئەوە بە مەزهەبێک داخران و دابڕانی هەبوە لە ئەوی وتەکانیاندا دەبینرێت ئاین و مەزهەبی مانای ئەوە دێت تۆ وەرگەڕاوی لە ئاینەکەت تر .بۆ نمونە کاکەییەکان یان کریستیان و بەرامبەر الدەر و سەرلێشێواو و بێ ئەقڵ و و هەمو ئایدیا و ڕوانینی ئەوانت قەبووڵکرد. پێشتریش جوەکان کۆاڵن و گوندی تایبەت نەفام و زاڵم و بێوەفا و بێویژدانن و تاکو ڕەخنەنەگرتن لەو هەمو کلتور و دەقەی بە خۆیان هەبوە و نەیان توانیوە و بە هەندێ جاریش دەگاتە ئاستی ئەوەی کە کە هەیە و ڕەخنە نەگرتن لە هاوەاڵنی ئاسانی قەبوڵنەکراوە وەکو خێزان و تاکی بگوترێ گاڵو و پیسن و لە مرۆڤایەتیش پێغەمبەر و پێدانەچونەوە بەو هەمو ڕوانین سەربەخۆ لەنێو موسڵمانەکاندا بژین کە دەکرێنەدەرەوە .ئەمە جگە لەوەی لە ڕۆژی و دەقانەی کە ڕێگرن لە پێکەوەژیان، زۆرینەبون .بە هەمان شێوە ئاستی ئەم دواییدا دەرەنجامێکی سەخت چاوەڕێیانە .ئەمڕۆ ئەو گوتارەیە کە یەکێتیی زانایان دابڕانە لە ئاستێکدا بوە کە ژنخوازی و ئەم گوتارە زاڵە و لەو باوەڕەدا نین هیچ بەرگری لێدەکات و لە بۆنەیەکی لەمجۆرەدا خزمایەتی هەمیشە داخراوبوە و زۆرینەی پێاویکی ئاینی لە کوردستاندا لەم گوتار و بەو جۆرە دەریدەبڕێت. بۆیە بــەو پێکهاتەی کە هەیە و بەو جار ئەگەر کوڕ و کچێک لە هەرالیەک ڕاڤانە الیدابێت .بۆیە پیاوانی ئاینی ،پاش سەرکێشی ئەوەیان کردبێت پەیوەندیی سیستمی ئابوری و سیاسی ،یەکێکن لە گوتارەی کە زاڵــە لە یەکێتیی زانایاندا خۆشەویستی دروستبکەن؛ ئەنجامەکەی هۆکارە سەرەکییەکە کە ڕێگرن لەوەی لە ناکرێت چاوەڕێی ئەوەیان لێبکەین ڕۆڵیان کوشتن و ناکۆکی توندی لێکەوتۆتەوە و ئاستی کۆمەاڵیەتیدا کرانەوە و پێکەوەژیانی هەبێت لە گواستنەوەی کۆمەڵی کوردی و ئێستاش بە هەمان شێوەیە و شتێکی وا پراکتیکی و واقیعی بێتەئاراوە لە قۆناغی مەالکان و پیاوانی ئاینی دیکە لە قۆناغی لەم پەیوەندی و گرژییە نەگۆڕاوە .بۆنە نەجەنگ نە ئاشتی دوربکەوێتەوە .لەم نەجەنگ نە ئاشتییەوە بۆ قۆناغێکی ئاینییەکانیش بە داخراوی ئەنجامدراون و بارەشەوە ئەوەی هەیە بۆنەیەکی لەم جۆرە ســەرەتــایــی پــێــکــەوەژیــانــی ئاینەکان. هیچ الیەک بەشداریی الیەنی بەرامبەری و ڕوداێکی لەم جۆرەی ئەو چەند مەالیە کە هەڵوێستێکی لــەمــجــۆرەی ئــەو چەند نەکردوە ،مەگەر تاکوتەرایەک .ئەوەش چون و بەشدارییان بەو شێوە لە بۆنەی مەالیەش ،هەر چەند سادەیە و هەڵوێستی لەم سیستمە لەم سااڵنەی دواییدا گۆڕاوە زەردەشتییەکاندا کردوە .بۆیە بەپێی ئەو تاکەکەسییە ،شایەنی دەستخۆشییە.
ژمارە ( )354دوشەممە 2017/8/21
2 چەند سەركردەیەكی ئیسالمگەرا لەمڕۆ و دوێنێدا
ێ و ئەمڕۆدا ئیسالمگەرا لەنێوان دوێن هەستی مەحمود ســەركــەوتــنــی خـــاوەنـــانـــی هــەر ئـــایـــدیـــۆلـــۆژیـــایـــەك بـــە تـــوانـــای بەرەوپێشچون و گۆڕانكارییكردنیان لە پرۆژەو بەرنامەكانیاندا دیاری دەكرێت، هەر كاتێك وەك خۆیان بمێننەوە ئەوە جۆرێكە لە نیشانەی شكست ،خۆ ئەگەر لە الوازیی و پاشەكشێدا بون، ئەوە خودی ئەم دو زاراوەیە (الوازیی، پاشەكشێ) بۆ خۆیان بە ئاشكرا بۆ شكستهێنان بە كاردێن. نەبونی پرۆژەی نوێ و پالنی تازە بۆ ئەو بەرنامەو ئایدیایانەی مرۆڤ هەڵگریانە ،ئاماژەی كڕكەوتنە لەسەر دەســتــكــەوتــە كــۆنــەكــان و ،هێمای مشەخۆرییە بەسەر ئەو بەرهەمانەوە كە دوێنێ بەدەستی هێناون و ،لەمڕۆدا وەك ســەروەریــی نەمر پشتیان پێ دەستێت و ،درێژە بەخۆی دەدات. گــەیــشــتــنــی هـــەر بــزوتــنــەوەیــەك بـــەم قــۆنــاغــە نــێــگــەتــیــڤــە ،لــەگــەڵ دانــنــەنــان بــە سروشتی قۆناغەكە، یان بونی خەمساردیی و بێباكی لە ئاستیدا ،بەڵگەی ئەوەیە ئامانجی ئــەو بزوتنەوەیە لە ئێستادا تەنیا مــانــەوەیــەكــی رۆتــیــنــگــەرایــانــەیــە، هەوڵدانە بۆ خۆگونجاندنی ناچاریی لەگەڵ هەلومەرج و پێشتهاتەكاندا، دڵخۆشبونە بە تــوانــای بەرێكردنی كات و درێــژەدان بە چەقبەستویی و سوربون لەسەر مانەوەیەكی بێبەرهەم و پاسیڤانە. گــەر لــەم روانــگــەیــەوە بێینە سەر بزوتنەوەیەكی وەك ئیسالمگەرایی، ئــــەوا لـــە راســتــیــی و دروســتــیــی بڕیارەكانمان دڵنیادەبین ،بزوتنەوەیەك بەدی دەكەین كە نەك تەنیا لە دۆخی جارانی خۆیدا ماوەتەوە ،بەڵكو لەگەڵ بەردەوامیدان بە گۆڕینی شێوەو رەنگی خۆیشیدا ،هێشتا هــەر لە دۆخێكدا دەژی كە مانەوەی مایەی پرسیارو سەرسوڕمانە. ئیسالمگەرایانی دوێنێ لە هەوڵی بانگەوازكردندا بون بۆ ئاینەكەیان ،بۆ ئاشناكردنی ئەندامان و الیەنگرانیان بە سەرەتاكانی زانستە ئیسالمیەكان و ،هاندانیان بۆ خوێندنەوەی كتێب و فێربونی زمانی عەرەبی ،كردنەوەی خولی بــــەردەوام لــەم پــێــنــاوەدا لە پــاڵ هــەوڵــی دیــكــەدا بــۆ بەخشینی كارەكتەرێك بە ئــەنــدامــان ،جیاواز لــەوەی لە ناو كۆمەڵگەدا ئامادەیی
هــەیــە ،لـــەروی زانــیــاری و مامەڵەو هەڵسوكەوتەوە. لــە كــاتــێــكــدا كــە ئیسالمگەرایی ئەمڕۆ نە هەوڵێك بۆ فێربونی زمانی ئاینەكەیان دەدەن ،نــە هەنگاوی راستەقینەش بـــەرەو ئاشنابون لە ئاینەكەیان هەڵدەهێنن ،بە تایبەتیش لەمڕۆی سەردەمی فەیسبوك و مۆبایلی زیرەكدا ،هەمومان بێهودە لەوەهمی ئەوەدا دەژین كە مادامەكی ئامێرێكمان لە بەردەستدایە كە زانیاریگەلێكی بێشوماری لە خۆگرتوە ،ئەوا ئێمەی بەكارهێنەریش خوایار بێت (ببورن وەهم یاربێت) النیكەم بەشێوەیەكی سروشتی لە هەندێك لەم زانیاریانە بێبەش نابین. نــەوەی ئینتەرنێت و كتێبی (پی دی ئێف)ی ئەلیكترۆنی ،بەدەگمەن بـــەالی كتێبی چــاپــكــراوی كــاغــەزدا دەچــن ،چونكە بــە ئاسانی بونەتە خــاوەنــی كتێبخایەكی ئەلیكترۆنی كە لە (المكتبة الشاملة :كتێبخانە گشتگیرەكەدا) خۆی نمایش دەكات كە دە هەزار كتێبی بنەڕەتیی ئیسالمیی تێدایە .ئەم كتێبخانە ئەلیكترۆنیە لەیەك (ســی دی) دا پــارێــزراوە كە قــەبــارەو قــورســایــی نامیلكەیەكی چكۆالنەی هەیە ،ئیدی خاوەنەكەی چییەتی بەسەر كتێبی گەورەوە ،خۆ سەبارەت بە كتێبە چەند بەرگییەكان ئەوە هەر مەپرسە ،ئەوێك كە تاقەتی كڕین و خوێندنەوەی كتێبێكی نەبێت، چی لە موجەلەدێكی چەند بەرگیی بكات ،لە كارتۆنێكدا جیگەی نابێتەوە. ئــەگــەر ســەردەمــانــێــك خەڵكی لە بۆشاییەكی فیكریی و ئاینیدا ژیابێت، ئــەوا لــەمــڕۆدا نــەك تەنیا لەوەهمی پڕكردنەوەی بۆشاییدا دەژین ،بەڵكو لەوەهمی نەبونی بۆشاییدا دەژیــن! سااڵنی دوای راپەڕین ،لە پاڵ بونی ئەو بۆشاییەدا ،لەو روەوە كە خەڵكی لە ئومێدێكی گەورەی دونیایەكی نوێی دوای راپەڕیندا دەژی ــان ،باوەشیان بــۆ هەمو شتێكی نــوێ كــردبــوەوە، بە تایبەتیش كە ئابڵۆقەی ئابوریی و برسێتیش لە ئـــارادا بــو ،لە پاڵ كــارەســاتــەكــانــی جەنگی نــاوخــۆدا، ئــیــســامــگــەرایــی تــوانــی خەڵكەكە بــۆ خــۆی كێش بــكــات ،خەڵكانێكی ســۆزگــەراو هەڵچو ،ئــەوانــەی بە دڵ بیریان دەكردەوەو ،ئەقڵی خۆشیان بە سۆزی دڵیان سپاردبو .ئەو بانگەوازی ئیسالمگەراییەی كە پێش راپەڕین و لەسەردەمی رژێمی بەعسدا قەدەغە
بو ،لەو كاتەدا دەرگایەكی گەورەی ئەم ساتەوەختەش لەسەر هیچ یەكێك بۆ كــرایــەوەو ،خەڵكانێكی ئاینداری لە یاسا كۆنە ناجێگیرەكان ئامادەی خوێنگەرمی بێبەش لە پــەروەردەی مشتومڕی راستەقینە نین ،بەڵكو نوێی مەدەنیی و ،دور لە هۆشیاریی لەسەر كۆی بڕیارە بەسەرچوەكانیان راستەقینەی فیكریی ،مــەحــروم لە سورن ،لێرەشەوە ئەوەی بەر لە هەر ئــازادیــی و ئــاســودەیــی ،بــە تاسەو شتێك بــەرەو خــاوبــونــەوەو شكستی تامەزرۆییەوە رویــان لــەو بزوتنەوە بردون ،بونی ئیزدیواجیەتە لە فیكرو ئیسمالگەراییانە كرد ،وەكئەوەی خودا رەفتاریاندا ،لە هەڵوێستی سیاسیی و ئاینێكی نوێی بۆ ناردبن ،ئاینێك كە سروشتی بانگەوازی ئاینیاندا. بــەردەوام لە روی پرەنسیپەوە لە لە هەمو كێشەو قەیرانەكانی ژیانیان رزگــاریــان دەكــات و ،لە هەمو بوارو هەوڵی رەتــكــردنــەوەی عەلمانیەت و كایەكانی ژیانیشدا بەسەركەوتنیان دەستەكەوتەكانیدان ،كەچی لەروی دەگــەیــەنــێــت ،كــە ئــەمــانــە مـــژدەی سیاسی و بانگەشەی میدیاییەوە ،هەمو بــەردەوامــی كــارەكــتــەرە بانگخوازە هەوڵێكیان بۆ ئەوەیە بیبسەلمێنن كە ئەوانیش خاوەنی ئەو دەستەكەوتە ئیسالمگەراكان بون. بەڵـێ بۆ ئەو سەردەمە زانیاریەكان نوێیانەی دنیای مۆدێرنەو سێكۆالرن، ێ لەنمونەی دیموكراسیەت و مافی مرۆڤ نوێ بون ،ئومێدەكان هەڵمیان لــ هەڵدەستا ،كارەكتەرانی ئیسالمگەرایی و مەدەنیەت و ئەقاڵنیەت و ئازادیی لەو سەروبەندانەدا سەركەوتو بون لەوەی ئەقڵ و ..تاد. لەبەر ئەوە شوناسی ئیسالمگەرایی بتوانن كەم تا زۆر وەك گروپێكی نوێ و خاوەن ئایدیۆلۆژیایەكی جیاواز بێتە لــەمــڕۆدا بەچەشنێكە كــە هەڵگری مەیدانەوە ،بەاڵم چەند ساڵێكی كەم چــەواشــەكــاریــی و متوربەكردنێكی بەسەر مــوژدەو بەڵێنەكانیاندا تێپەڕ پارادۆكساوییە .ئەوان لە بانگەشەدا نەببوو كە وردە وردە پاشەكشەیان كرد ،ئــیــســامــگــەران ،بـــەاڵم لــە واقــیــعــدا كادرەكانیان تواناو خوێنگەرمییەكەی تــێــكــەڵــەیــەكــی ســـەیـــری نــێــوان جارانیان لە دەستداو ،جەماوەریش ئیسالمگەرایی و عەلمانیەتە .لەدوێنێدا بەرەو قۆناغی نوێ و جیاواز هەنگاوی جیاكردنەوەی شوناسی ئیسالمگەراكان دەنا .لێرەوە پاشەكشەكردنەكە بو بە لە شوناسی عەلمانیەتەكان ئاسان واقیع .گەرچی لەمڕۆدا ئیسالمگەرایان بــو ،هێڵی جــیــاكــەرەوەی نێوانیان وەك ژمارە كەمیان نەكردوە ،كە بەاڵم تــۆخ و دیــاربــو ،لــەگــەڵ دۆگمابونی وەك شوناس لە شكستدان ،بێگومان ئایدیۆلۆژیەكەشیاندا بەاڵم لە دوێنێیدا هۆكاریش بۆ ئەم شكستە زۆرن ،لە راســتــگــۆتــربــون لــەگــەڵــیــدا ،پێشتر پاڵ ئەوانەدا لەسەرەتادا ئاماژەیەكی پرەنسیپ بەسەر بەرژەوەندیدا زاڵ بو، النی كەم الی ئەندامانی خوارەوە ،لە خێرامان پێكردن. هێشتا هــاواڵتــیــانــی ئــەم هەرێمە كاتێكدا كە لەمڕۆدا بەرژەوەندییەكان بە بە تەواویی لە شوناس و بانگەوازی ئاشكرا دەكەونە پێش پرەنسیپەكانەوە. ئیسالمگەرایان حاڵیی نەببوو كە ئەو ئیسالمگەرایانەی كە دوێنێ دژی كــەوتــنــەنــانــەوەی چــەنــد شەڕێكی دروشمی (الغایة تبرر الوسیلة) مەبەست بێمانای خوێناویی لە ناوخۆی واڵتدا( .پاساوە بۆ هۆكارەكان هەرچیەك بن)، بــەر ل ــەوەی هیچ یەكێك لــە مــژدەو لەمڕۆدا بەڵگەی شەرعیی بۆ دێننەوەو، بەڵێنەكانیان بێنە دی ،راشكاوانە وەك پێداویستی سەرەكی قۆناغەكە دروشمی (ئیسالم چــارەســەرە) یان و دنیایی نوێی بانگەوازەكەیان بۆی برەو پێدەداو بەقەناعەتێكی قوڵەوە دەڕوانن. دوێــنــێ ئــــەوان خـــاوەنـــی ،تاكە دوبارەیان دەكــردەوە! هچ یەكێك لە ئایدیا میسالییەكانیان لەسەر ئەرزی كەناڵێكی تەلەفزیۆنی ناوخۆ بون، واقیع نەهاتبوە دی كە بیریان لە لەمڕۆدا چەندین كەناڵی سەتەالیتیان رامــاڵــیــنــی حــزبــە عەلمانیەكان و ،هەیە ،سەرەڕای سایتەكانی ئینتەرنێت، دەستگرتن بە دەســەاڵتــی سیاسیی بەاڵم بەراورد بە دوێنێ بانگەوازەكەیان دەكردەوە .دوای تێپەڕبونی 26ساڵ كاریگەریی كەمترەو ناچێتە قواڵیی بەسەر بانگەشە وەهمیەكانیاندا ،لەسەر ناخی تاكەكانەوە. شــایــانــی بــاســە عەلمانیەكانیش بۆچونەكانی جارانیان ســورن ،بەاڵم بەدەمامكی نوێ و (مۆدێرن!)ەوە ،بە بــەهــەمــان شێوە لــە پاشەكشێدان، بەرگی دیموكراسیەت و مەدەنیەت و بەاڵم جەختكردنی ئێمە لێرەدا لەسەر مافی مرۆڤەوە ،لە كاتیبَكدا كە تا ئیسالمگەراكان لە سۆنگەی ئەوەوەیە
گەیشــتنی هــەر بزوتنەوەیەك بــەم قۆناغــە نێگەتیڤە، لەگــەڵ داننەنــان بــە رسوشــتی قۆناغەكــە ،یــان بونــی خەمســاردیی و بێباكــی لــە ئاســتیدا ،بەڵگــەی ئەوەیــە ئامانجــی ئــەو بزوتنەوەیــە لــە ئێســتادا تەنیــا مانەوەیەكــی رۆتینگەرایانەیــە ،هەوڵدانــە بــۆ خۆگونجاندنــی ناچاریــی لەگــەڵ هەلومــەرج و پێشــتهاتەكاندا ،دڵخۆشــبونە بــە توانــای بەرێكردنــی كات و درێــژەدان بــە چەقبەســتویی و ســوربون لەســەر مانەوەیەكــی بێبەرهــەم و پاســیڤانە ئــەوەی بــەر لــە هــەر شــتێك ئیســامگەراکانی بــەرەو خاوبونــەوەو شكســت بــردوە ،بونــی ئیزدیواجیەتــە لــە فیكــرو رەفتاریانــدا ،لــە هەڵوێســتی سیاســیی و رسوشــتی بانگــەوازی ئاینیانــدا .بــەردەوام لــە روی پرەنســیپەوە لــە هەوڵــی رەتكردنــەوەی عەملانیــەت و دەســتەكەوتەكانیدان ،كەچــی لــەروی سیاســی و بانگەشــەی میدیاییــەوە ،هەمــو هەوڵێكیــان بــۆ ئەوەیــە بیبســەملێنن كــە ئەوانیــش خاوەنــی ئــەو دەســتەكەوتە نوێیانــەی دنیــای مۆدێرنــەو ســێكۆالرن كە بەناوی ئاین و موقەدەسەوەیە، بانگەشەی رەهابون و خودایببونی بۆ دەكرێت .هەروەها دەبێ ئەوەش بڵێین كە سەرگەردانبونی ئەم دو ئاراستەیە (ئیسالمگەرایی و عەلمانیگەرایی) وەك دیالەكتیك هەمیشە لێكدانەبڕاوو تــەریــبــن ،بـــەو مــانــایــەی لــە هــەر فەزایەكی كەلتوریدا عەلمانیەتێكی راستەقینە ئامادەیی هەبێت ،مەحاڵە ئیسالمگەرایی بەم قەبارەو بەم قەیران
و ئیزدیواجیەتانەوە جێگەی ببێتەوە. هەروەها پێویستە دان بەو راستیەشدا بنێین كە بەداخەوە عەلمانیەكانی لەمەڕ خۆشمان لە هەمان ئیزدیواجیەتدا دەژیـــن ،بەفیكر عەلمانین ،بــەاڵم بەهەڵسوكەوت ئیسالمگەرا ،بەبانگەشە مۆدێرن و مەدەنی ،لە كاتێكدا كە لە هەڵوێستدا تەقلیدیی و كۆنگەرا.
ژمارە ( )354دوشەممە 2017/8/21
3
پێشه‌كيى كتێبى «ڕق له ديموكراسى» ناجى ئه‌فراسياو ئه‌رسه‌الن ئه‌فراسياو وشــــەی دیــمــوکــراســی ب ــۆ ئێمەی ستەمدیدە ،تەرزێکی خۆشی هەبوو؛ هەرکات بەر گوێمان دەکەوت ،دونیایەکی جــوان دەهاتە پێش چاومان :ژیانێکی شارستانی ،ئازادیی ڕادەربڕین ،پێشکەوتن و خۆشگوزەرانی ،هەڵبژاردن و میدیای ئــازاد ،هتد .بــەاڵم ئــەم خۆشخەیاڵییە خــەریــکــە لــەنــاودەچــێــت و شــێــوەی ڕاستەقینەی دیموکراسیيەتی هاوردەکراوی ڕۆژئاوا وردە وردە سەردەردێنێت .کاتێک سەیری چواردەورمان دەکەین ،کاتێک ئەو هەموو بێدادی و گەندەڵی و هەژارییە دەبینین ،کاتێک ئەو هەموو چەک و خوێن و کۆچ و ماڵوێرانییە دەبینین ،کاتێک ئەو هەموو سیناریۆ و ڕێکەوتنە ژێربەژێرەی باوکانی دیموکراسی و ستەمکاران دەبینین، تێدەگەین دیموکراسی هیچ نییە جگە لە وشەیەکی باقوبریق بۆ پەردەپۆشکردنی تاوان و بەدیهێنانی بەرژەوەندیی دەسەاڵتە ملهوڕەکان .ئەگەر جــاران زلهێزەکان بە زەبــری هێز واڵتانیان داگیرکردایە و دەسەاڵتی خۆیان بسەپاندایە ،ئەمڕۆ بە نەرمی و بەناوی بەخشینی دیموکراسییەوە واڵتــان داگیر دەکــەن و خۆیشیان وەک چاکەکار نیشاندەدەن .سەرمایەداری هێندە بە ژیری ئیش دەکات بوارێکی بۆ ڕامان لە ڕووی ڕاستەقینەی ئەو سیستەمە نەهێاڵوەتەوە؛ دیموکراسيی کــردووە بە ماسکێک بۆ شاردنەوەی ڕووی نەگریسی خۆی ،دیموکراسییەتێکی خز و فریودەر کە کار لەسەر هەوەس و ئارەزووەکانمان دەکـــات .تاکگەرایی دەکــاتــە بەدیلی هەرەوەزی و کاری دەستەجەمعی ،مرۆڤ لە بەهاکان دادەماڵێت و دەیکاتە مرۆڤێکی ڕووت و داماڵراو ،دەیکاتە تاکێکی بێباک و بەرخۆر ،تاکێک نە خەمی گشتی هەبێت نە ئایدیا ،تاکە خەمێک کە هەیبێت ورگــی و مۆبایلەکەی بێت .بــازاڕکــردن دەکاتە ئایدۆلۆژیا و بانگەشەی نەمانی ئایدۆلۆژیاش دەکـــات ،سوپەرمارکێت دەکاتە بتێک و هانماندەدات شەو و ڕۆژ تەوافی بکەین و بەدەوریدا بخولێینەوە، لەکاتێکدا بانگەشه‌ی شکاندنی بتەکان و نەهێشتنی پیرۆزییەکان دەکــات .ئەمڕۆ سەرمایەداری لە پێستی دیموکراسیدا، لەبری زەبروزەنگ ،بە میدیا و سۆشیاڵ میدیا و پەروەردە ،خەڵک ڕامدەکات و لە جوڵەیان دەخات؛ لەبری سێدارە و زیندان و ئەشکەنجەدان ،بە دراما و سێکسچات و ڤیدیۆگەیم ،مرۆڤەکان لەسیاسەتدەخات؛ لەبری داگیرکاری و لەشکرکێشی ،بە هەناردەکردنی ئــازادی و دیموکراسی و سیستەمی هەڵبژاردن ،هەرچی سامانی سەر زەوی و ژێر زەوی هەیە حەپەلوشی دەکــات؛ بۆ کەڵەکەکردنی سەرمایە و بەهەژارهێاڵنەوەی کرێکاریش ،لەبری زیادکردنی مــاوەی کــار و هەڵگوشینی وزەی کرێکار ،دەیان ئامرازی فریودەری وەک یانە شەوانەییەکان دەخاتە بەردەست کرێکارەوە و بەڕۆژ هەرچی پەیدا کردووە بەشەو لێی دەستێنێتەوە؛ کرێکار و کرێگرتەی گۆڕیوە بە کارمەند و مووچەخۆر و بەخەونی بۆرژوازانە هەمووانی پاسیڤ کـــردووە .بۆ دوورخستنەوەی شەڕیش لەسەر خاکی خۆی ،دەیــان سیناریۆ و پیالنگێڕیی گاڵو لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست و جیهانی سیێهەمدا دەنێتەوە و لەوالشەوە خۆی وەک فریادڕەسێک قوتدەکاتەوە. جاڕی هەڵبژاردن و دونیای ئازاد دەدات و کۆمەڵێک بژاردە دەخاتە بەردەستمان هەموویان ساختەن و وەک یەکن. زاراوه‌ى ديموكراسى هه‌روا وشه‌يه‌كى ساد‌ه نييه ،جگه‌له‌وه‌ى هاوماناى ده‌سه‌اڵتى گه‌له ،هاوكات دژه‌كه‌شى(ديكتاتۆرى) وه‌ك خۆى ته‌فسيرێكى زۆر هه‌ڵده‌گرێت.
ڕە‌چه‌ڵه‌كى ديموكراسى ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ جمێنێكى يۆنانيى كۆن ،ك ه گوزارشت له ڕق و كين ه ده‌كات ،دواتر ل ه ديالۆگه‌كانى ئه‌فاڵتۆنيشدا باسكراوه .له‌اليه‌كى تره‌وه وشه‌ى (ديكتاتۆرى) ل ه كۆمارى ڕۆمانياوه هاتووه ،ك ه به‌ماناى بارودۆخێك دێت له‌كاتى جه‌نگدا ،له‌و كاته‌دا دۆخى نائاسايى بــۆ مــاوه‌ي ـه‌كــى كاتى ڕاده‌گ ـه‌ي ـه‌نــرێــت. ديكتاتۆرى ڕۆمانى دادوه‌رێكى نائاسايى بوو ،ده‌سه‌اڵتێكى ڕە‌هاى ل ه جێبه‌جێكردنى ئه‌و ئه‌ركانه‌دا هه‌بوو ،ك ه ل ه ده‌ره‌وه‌ى ده‌سه‌اڵتى ئاسايى دادوه‌ردا بــوون .له سـه‌ره‌تــادا ئه‌ركه‌كه‌ى به‌ناوى دادوه‌رى گ ـه‌لــەوە بــوو ،واتــا دادوه‌رى سوپاى نيشتيمانى .هه‌ميش ه رۆڵێكى سه‌ربازيى ده‌بينى ،ل ه گۆڕە‌پاندا سه‌ركردايه‌تيى سوپاى ده‌كرد .ب ه كۆتايهاتنى ئه‌و ماوه‌ى بۆى دياريكراوه ،ديكتاتۆر ل ه ئه‌رك و فه‌رمان دوور ده‌خرايه‌وه. ڕە‌خنه‌كردنى ديموكراسييه‌تى ليبراڵيزم وه‌ك بابه‌تێكى بنه‌ڕە‌تيى فه‌لسه‌فى، گرنگترين جه‌مسه‌ره‌كانى فيكرى سياسيى هاوچه‌رخ كاريان لـه‌سـه‌ركــردووه .وەک ئاالن باديۆ دەڵێت :ئه‌مڕۆ دوژمن ن ه ناوى ئيمپراتۆريه‌ت ه ن ه سه‌رمايه ،به‌ڵكو ناوى ديموكراسييه .نوام چۆمسكییش ده‌رباره‌ى «ديموكراسييه‌تى پروپاگه‌ندەى ميديايى» و گه‌وجاندنى ڕاى گشتى قسەی زۆری هەیە. لە ڕیزی ئەوانیشدا سالڤۆى ژيژه‌ك وه‌ك وه‌اڵمێك بۆ تێڕوانينى بزاوتى وۆڵ ستريت ده‌ربـــاره‌ى دووبـــار‌ه به‌رهه‌مهێنانه‌وه‌ى ديموكراسی ،ل ه كتێبى ساڵى خه‌ونه ترسناكه‌كاندا ده‌ڵێت« :چۆن درێژ‌ه به ديموكراسی بده‌ين ،به‌م فۆرم ه سياسييه‌ى ئێستا هه‌يه‌تى ،ك ه بێتواناييى خۆى له ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ى ئاكام ه وێرانكه‌ره‌كانى ژيانى ئابووريدا سه‌لماند؟ ئايا ناوێك هه‌يه بۆ دووباره ديموكراسييه‌تى به‌رهه‌مهێنراو، ك ه ل ه هه‌ناوى سيسته‌مى نوێنه‌رايه‌تى و فره‌حيزبييه‌و‌ه خۆى به‌رهه‌م دێنێته‌وه؟ به‌ڵێ هه‌يه :ديكتاتۆريه‌تى پرۆليتاريا». ماركس باسى ل ه ديكتاتۆريه‌تى پرۆليتاريا كـــردووه ،ك ه چه‌مكێكى زانستيي ه بۆ (ده‌سـه‌اڵتــى سياسيى چينى كرێكار)، ئه‌و ل ه دژى ئايديا هه‌ڵه‌كانى ئه‌نارشيزم دووپاتيكرده‌و‌ه ك ه كرێكاران پێويستيان به ده‌وڵه‌ت ه بۆ سه‌ركه‌وتن به‌سه‌ر به‌ره‌نگاريى چينى چه‌وسێنه‌ردا .چونك ه «سه‌رجه‌م فۆرمه‌كانى ده‌وڵه‌ت ئامرازێك ن به‌ده‌ستى ته‌نها چينێكه‌و‌ه بۆ كۆنترۆڵكردنى زۆرينه‌ى كۆمه‌ڵگا .ته‌نانه‌ت ل ه فۆرمى ئه‌وپه‌ڕى ديموكراسيشدا ،ده‌وڵـــه‌ت بريتيي ه له ديكتاتۆريه‌تى چينێك (چينى بااڵده‌ست)، ئه‌و چينه‌ى خاوه‌ندارێتى و كۆنترۆڵى ئامرازه‌‌كانى به‌رهه‌مهێنان ده‌كات .ده‌وڵه‌تى مۆدێرن دڕنده‌يه‌كى بيرۆكراسييه ،بڕێكى زۆر ل ه سامان قووتده‌دات ك ه به‌رهه‌مى چينى كرێكارانه» .به‌اڵم لينين جگه‌له‌وه‌ى ماركسيزمى ل ـ ه تــيــۆره‌و‌ه گـــۆڕى بۆ پراكتيك ،ديكتاتۆريه‌تى پرۆليتارياى گۆڕى بۆ ديموكراسييه‌تى پرۆليتاريا ،كاتێك ده‌ڵێت« :ديموكراسييه‌تى پرۆليتاريا، ك ه يه‌كێك ل ه فۆرمه‌كانى بريتيي ه له حكومه‌تى شورايى ،گه‌ش ه و مه‌ودايه‌كى داوه‌ت ه ئه‌و ديموكراسييه‌ته‌ى په‌يوه‌ست ه به زۆرينه‌ى زۆرى خه‌ڵكه‌وه ،واتا چه‌وساو‌ه و زه‌حمه‌تكێشه‌كان ،ك ه ل ه جيهاندا هاوتاى نه‌بووه». چه‌ند ڕۆژێـــك پێش نووسينى ئه‌م پێشه‌كييه ،كۆنداليزا ڕايس ڕايگه‌ياند، ڕوخــانــدنــى ڕژێــمــى ســـه‌دام حسێن بۆ هێنانه‌ئاراى ديموكراسى نه‌بوو .خاڵى ده‌ستپێكى ئه‌م كتێبه‌ش بريتيي ه ل ه ڕووداوى كه‌وتنى به‌غداد له‌ژێر ئااڵى ديموكراسيدا. به‌شى يه‌كه‌م به‌ناوى «لە دیموکراسیيەتی براوەوە بەرەو دیموکراسيیەتی تاوانبار» به‌مشێوه‌ي ه ده‌ستپێده‌كات« :دیموکراسی لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا دەگەشێتەوە»، لەژێر ئــەم ناونیشانەدا ،گۆڤارێک کە ئااڵهەڵگری لیبڕاڵیزمی ئابوورییە ،چەند مانگێک پێش ئێستا دڵخۆشی خۆی دەربڕی بەرامبەر بە هەڵبژاردنەکانی عێراق
و ،خۆپیشاندانەکان لــەدژی سوریا لە بەیروت .ڕانسێر ده‌ڵێت ئه‌م ه ئه‌و لێدوانه‌ى وەزیــری بەرگريی ئەمریکامان دێنێتەوە یاد ك ه دەربارەی ئەو تااڵنییەی لە پاش ڕووخانی ســەدام حسێن ڕوویــدا ،وتى: «ئێمە ئازادیمان بۆ عێراقییەکان هێنا. ئاخر خۆ ئەنجامدانی کارێکی خراپیش ئازادییە» .لێرهوه ڕانسێر ڕە‌خنه‌يه‌كى ڕاشكاوان ه بۆ ديموكراسييه‌تى ليبراڵيزم ل ه فۆرم ه ڕۆژئاوايي ه دڕە‌نده‌كه‌يدا ده‌كات. له‌گه‌ڵ ئـه‌وه‌شــدا وه‌اڵمێكى فه‌لسه‌فيى قووڵ ه بۆ نوخبه‌ى ڕۆشنبيرى ڕۆژئــاوا، ئه‌وانه‌ى ك ه ڕقيان ل ه ديموكراسيي ه و ته‌ماهى ل ه نێوان ديموكراسييه‌ت و ڕژێمى تۆتاليتارى ليبراڵيزمدا ده‌كه‌ن ،ك ه پشت ب ه خۆپه‌رستى و چاوچنۆكى و به‌رخۆريى بێسنوورى تاكه‌كان بۆ ژيانى ديموكراسى ده‌به‌ستێت .بۆي ه ده‌رباره‌ى لێدوانى وه‌زيره ئه‌مريكييه‌ك ه ڕانسێر ده‌ڵێت« :ئەم لێدوانە تەنها نوکتەیەکی ڕێکەوت نییە ،لۆژیکێکە کــە دەکــرێــت ڕەگـــەزە لێکترازاوەکانی کۆبکەینەوە :لەبەرئەوەی دیموکراسی بریتی نییە لــە چــامــەی حوکمکردنی گەل لەالیەن خۆیەوە ،بەڵکو بریتییە لە پشێوویی ئەو هەستانەی کە ئــارەزووی تێربوون دەکــەن ،بۆیە دەکرێت و بگرە دەبێت بەزەبری چەک لەالیەن هێزێکی زەبەالحەوە لە دەرەوە هــاوردە بکرێت، بە تێگەیشتن لەوەی ئەو هێزە زەبەالحە تەنها دەوڵەتێک نییە ك ه خاوەنی هێزێکی سەربازیی لەڕادەبەدەرە ،بگرە بەگشتی خاوەنی هێزی کۆنترۆڵکردنی پشێوویی دیموکراسیشە» .سه‌رجه‌م ئه‌و تاوانانه‌ى به‌رامبه‌ر گه‌لى عێراق كران ،له‌ژێر ناوى باڵوكردنه‌وه‌ى ديموكراسيدا له‌شێوه‌ى بۆمب ل ه ئاسمانه‌و‌ه داده‌باريي ه خواره‌وه .ڕانسێر پێيواي ه به‌خشينى ديموكراسی ب ه گه‌لێك، به‌ماناى به‌خشينى گرژى و پشێويش دێت، گرژييه‌ك ك ه واده‌كات ل ه ديموكراسی له هه‌موو كايه‌كاندا له‌ڕاده‌به‌ده‌ر بێت .بۆيه نووسه‌ر ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ يه‌كه‌م ڕە‌خن ه له ديموكراسى له‌اليه‌ن ئه‌فاڵتۆنه‌وه ،ل ه يه‌كه‌م ديموكراسييه‌تى مرۆيى .چونك ه ديموكراسی ل ـ ه بــن ـه‌ڕە‌تــدا ب ـه‌مــانــاى سه‌رهه‌ڵدانى سياسه‌ت دێت له‌پاش مه‌رگى چاودێريى خوداوه‌ند .بۆي ه ده‌ڵێت« :دەبێت تێبگەین شەڕنگێزییەکە لە شوێنێکی دوورتــرەوە دێت .تاوانی دیموکراسی دژ بە نەزمی نه‌ژاد و ڕە‌چه‌ڵه‌كى مرۆیی بەپلەی یەکەم تاوانە ،تاوانێکی سیاسییە ،ڕێکخستنی کۆمەڵگایەکی مــرۆیــیــە بـه‌بــێ بوونی پەیوەندی لەگەڵ خوداوەند-باوکدا». ڕە‌نــگـ ه زه‌قترين فــۆرمــى دووڕوويــــى و ڕياكاريى ديموكراسى بريتى بێت ل ه فۆرمه ئه‌مريكييه‌كه‌ى .زۆرينه‌ى خه‌ڵك ئهوه ده‌زانــن يه‌كه‌م شوێن ك ه سه‌رۆكى نوێى ئه‌مريكا (دوناڵد ترامپ) ل ه ڕۆژهه‌اڵتى نــاوه‌ڕاســتــدا س ـه‌ردانــى كــرد شانشينى عه‌ره‌بيى سعوديي ه بوو ،توندوتۆڵكردن و نوێكردنه‌وه‌ى هاوپه‌يمانێتيى نێوان ئه‌مريكا و سعوديي ه ل ه كاتێكداي ه تاكو ئێستا ئافره‌تى سعودى مافى لێخوڕين ئۆتۆمبێلى نييه .بۆي ه ساده‌ترين پرسيار ك ه له‌الى خه‌ڵك دروستده‌بێت ئه‌وه‌يه :ئايا به‌ڕاست ئه‌مريكا په‌رۆشى ته‌شه‌نه‌پێكردنى ئــازادى و ديموكراسيي ه ل ه ناوچه‌كه‌دا يان خزمه‌تكردنى كۆمپانيا فره‌ڕە‌گه‌ز و زه‌به‌الحه‌كانى؟ ل ه ئێستادا ل ه كوردستان و ناوچه‌كه؛ مافى ده‌نگدان و ده‌نگى گه‌ل و ديموكراسی بۆ‌ت ه دروشمى ده‌سه‌اڵتى ئۆليگارشيى نــه‌وت و بازرگانەکانی ئيمپرياليزم. گه‌لى كــورد پێش ئ ـه‌وه‌ى ب ه دروشمى ساخت ه فريوبخوات ده‌بێت ل ه ماهييه‌تى خــودى ديموكراسی تێبگات ،ب ـه‌ر ل ه دوێنێ ئه‌مريكا (دايكى ديموكراسييه‌ت) به‌شانازييه‌و‌ه گه‌وره‌ترين بۆمب (دايكى بۆمبه‌كان)ى ئاراسته‌ى ئه‌فغانستان كرد. دوێنێش توركيا له‌ژێر ناوى ده‌نگى گه‌لدا، ده‌نگيدا له‌سه‌ر گه‌ڕانه‌وه‌ى سوڵتانييه‌ت و خه‌الفه‌تى عوسمانى .له‌ڕاستيدا ڕێژه‌ى %51ب ه %49سه‌دان جار ديموكراسييه‌ت
و هه‌ڵبژاردن ده‌خات ه ژێر پرسياره‌وه ،ئايا ده‌كرێت سياسه‌تى گه‌النى نێو واڵتێك له‌اليه‌ن نيوه‌ى ئه‌و واڵته‌و‌ه بڕيارى له‌سه‌ر بدرێت؟! ڕە‌نگ ه ئه‌و رێژ‌ه كه‌مه‌ى ()%1 ك ه ده‌نگدانه‌كه‌ى يه‌كالييكرده‌وه ،ئه‌و فاشيستانه‌ى نێو واڵتبن ك ه ل ه ده‌سه‌اڵتى ئۆليگارشى و كه‌مين ه سوودمه‌ندن و درێژ‌ه ب ه ته‌مه‌نى گروپى حوكمڕان ده‌ده‌ن. دواى ڕاگـــه‌يـــانـــدنـــى ئ ـه‌نــجــامــى گشتپرسييه‌كه‌ى توركيا؛ سه‌رۆكوه‌زيرانى دانيمارك (الرس لۆك) وتى« :شتێكى سه‌ير و نامۆي ه ك ه ده‌بينين ديموكراسييه‌ت كۆتوبه‌ندى ديموكراسييه‌ت ده‌كــات». هه‌ڵبژاردن و س ـه‌روه‌ريــى ڕاى زۆرينه لــ ه ســه‌رانــســه‌ى جــيــهــانــدا بــووه‌تــ ه جێگاى پرسيار و مشتومڕ .پايه‌كانى ديموكراسييه‌ت بريتيي ه ل ه سه‌ركه‌وتنى ده‌نگى زۆرين ه به‌سه‌ر كه‌مينه‌دا ،واتا ئــه‌وه‌ى ب ه ن ـه‌رێ ده‌نــگ ده‌دات چيتر ده‌بێت چه‌وساندنه‌و‌ه و قۆرخكاريى ئه‌و اليه‌ن ه قبوڵبكات ك ه براوه‌يه ،به‌اڵم هێشتا ئه‌مه‌ش كێشه‌ك ه نييه ،كێشه‌ك ه له‌وه‌داي ه ئه‌وانه‌ى ب ه ده‌نگدان ده‌چن ه سه‌ر حوكم كه‌مينيه‌كى ده‌سه‌اڵتدارن و چيتر گوزارشت ل ه ده‌نگده‌ران ناكه‌ن .ئه‌وانه‌ى ده‌نگ ب ه حيزبێك ده‌ده‌ن ،بێئاگان له‌وه‌ى گروپێكى ئه‌و حيزب ه هه‌موو كاروباره‌كانى واڵت به‌ڕێو‌ه ده‌بات .نه‌ك هه‌موو ئه‌وانه‌ى ده‌نگيان داو‌ه به‌ڵكو ئه‌وانه‌شى ك ه وه‌ك نوێنه‌ر هه‌ڵده‌بژێرێن ،هيچ كاريگه‌رييه‌كيان له‌سه‌ر سياسه‌ت و ئيداره‌دانى واڵت نييه. ئ ـه‌گ ـه‌ر ئه‌نجوومه‌نى نــوێــن ـه‌ران و په‌رله‌مان وه‌ك ده‌ره‌نجامى پرۆسه‌يه‌كى ديموكراسى ،بريتى بێت ل ه نواندنه‌وه‌ى كۆمه‌ڵگا و گـه‌ل ،ئـه‌وا ل ه كوردستانى عێراقدا ئه‌م پرۆسه‌ي ه و ئاكامه‌كه‌ى؛ چه‌ند قاتى واڵتانى ترى جيهان ده‌كه‌وێت ه ژێر پرسيار و لێپرسينه‌وه‌وه .لێر‌ه حيزبێك كـ ه هه‌ڵگرى پاشكۆى ديموكراسيي ه ل ه ڕێگه‌ى هێز و هه‌يمه‌نه‌ى ئابوورى و سه‌ربازييه‌و‌ه په‌رله‌مانى داخستووه، كه‌چى بانگه‌شه‌ى گشتپرسى و ده‌نگى گـه‌ل ده‌كــات ،واتــا ده‌بێت گـه‌ل بڕيار بــدات .ئه‌م ه ل ه كاتێكدا بانگخوازانى ديموكراسى لـ ه ئــه‌وروپــا و ئه‌مريكا ئاگايان ل ه وردودرشــتــى ئـه‌م ڕە‌فتار‌ه (ناديموكراسييانه‌يه) ،ب ـه‌اڵم به‌هۆى به‌رژه‌وه‌نديى كۆمپانيا نه‌وتييه‌كانيان و تااڵنكردنى زياترى سامانى واڵت ،به‌رده‌وام پاڵپشتى له‌و ده‌سه‌اڵت ه ده‌كه‌ن ك ه بووه‌ت ه هۆى (پێشێلكردنى ديموكراسى) .سه‌مير ئه‌مين ئــابــووريــنــاس و ماركسيستى فه‌ره‌نسى پێيواي ه ل ه واڵتانى جيهانى سێهه‌مدا «ده‌وروبه‌ره‌كانى سيسته‌م»، كــاتــێــك ديــمــوكــراســيــي ـه‌ت ناتوانێت ملكه‌چى خواسته‌كانى سه‌رمايه‌داريى دڕنـــد‌ه و وه‌حــشــى ببێته‌وه ،ده‌بێت ه مه‌هزه‌ل ه و كۆميديايه‌كى تراژيدى ،يان ديموكراسييه‌تێكى ساخت ه و بێنرخ ،ئه‌مين ل ه كتێبى ڤايرۆسى ليبراڵدا ده‌نووسێت: «لێره‌دا پراكتيزه‌كردنى ديموكراسييه‌ت ل ه هه‌موو ناوه‌ڕۆكێك به‌تاڵ ده‌بێته‌وه، ڕێگا بۆ ئه‌و شت ه خۆشده‌كات ك ه ناوى ده‌نێم «ديموكراسييه‌تى ئاست نزم». چونك ه مانۆڕ‌ە نيمچ ه سه‌ربازييه‌كانى چه‌ند توێژێك جێگاى به‌رنامه‌ى حيزبه‌كان ده‌گــرێــت ـهوه« .ئـه‌مـه‌ش ده‌بێت ه هۆى سه‌رهه‌ڵدانى په‌رچه‌كردارى توندوتيژتر و پاشه‌كشێى كــولــتــوورى ،هـه‌روه‌هــا كۆده‌نگى له‌سه‌ر وه‌همى پشتبه‌ستوو ب ه ئاين و نه‌ته‌و‌ه و خێڵ ،ياخود ئيتنيكى شۆڤێنى ،دێته ئاراوه .ئه‌مڕۆ مرۆڤايه‌تى چيتر مۆدێلى كۆنى كۆيل ه و مێگه‌لى جێهێشتووه ،حاكم نازناوى خۆى گۆڕيوه، باس ل ه ده‌زگــاى ده‌وڵه‌تى ديموكراسى ده‌ك ــرێ ــت كــ ه پــشــت بــ ه سيسته‌مى نواندنه‌و‌ه و نوێنه‌رايه‌تى (واتا ده‌نگدان) ده‌به‌ستێت .ڕانسێر ڕە‌خنه‌ى ئه‌م فۆرم ه ل ه ديموكراسييه‌تى نواندنه‌و‌ه ده‌كات ،ك ه سه‌ره‌نجام هيچ نيي ه جگه‌ل ه حوكمڕانيى كه‌مينه ،ك ه شه‌رعييه‌ت ب ه زۆردار و سته‌مكار ده‌به‌خشێت .بۆي ه ده‌ڵێت :ئه‌مڕۆ
كۆمه‌ڵگاكان هاوشێوه‌ى دوێنێ ،گه‌م ه و ياريى ئۆليگارشييه‌كان ڕێكيده‌خات. حوكمێكى ديموكراسى به‌ماناى وشه‌ك ه بوونى نييه .فۆرمه‌كانى حوكمڕانى هه‌ميش ه له‌اليه‌ن كه‌مينه‌و‌ه به‌سه‌ر زۆرينه‌دا پياد‌ه ده‌كرێت .له‌به‌رئه‌و‌ه «ده‌سه‌اڵتى گه‌ل» له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵگاى نايه‌كسان و حوكمى ئۆليگارشيدا ناته‌با و ناكۆكه .له‌ڕاستيدا ئه‌وه‌ى ئه‌مڕۆ ل ه سيسته‌مى ديموكراسيدا به‌ديده‌كرێت ،بريتيي ه ل ه گۆڕينى ده‌وڵه‌ت بۆ ئۆليگارشى ،هه‌روه‌ها گۆڕينى گه‌ل ب ه حانوتى به‌رخۆرى .ده‌بينين ده‌سه‌اڵتى ديموكراسى هه‌وڵده‌دات تۆڵ ه ل ه كايه‌ى گشتى بكاتهوه و ل ه سياسه‌ت دايماڵێت. به‌اڵم ديموكراسييه‌ت پرۆسه‌ى خه‌بات ه لــه‌دژى مۆنۆپۆلكردنى ژيــان ،ل ـه‌دژى به‌تايبه‌تيكردن ،له‌دژى كۆتاييى سياسه‌ت. مــلــك ـه‌چــبــوونــى ديــمــوكــراســی بۆ خواسته‌كانى بازاڕ و لۆژيكى سه‌رمايه، ده‌مانگه‌يه‌نێت ب ـه‌و ده‌ره‌نــجــامـه‌ى ك ه ده‌نگدان به :سپى يان سوور ،زه‌رد يان نيلى ،ياخود سه‌وز ،هيچ جياوازييه‌كيان نييه ،چونك ه چاره‌نووسى كۆمه‌ڵگا ل ه شوێنێكى تر ده‌ستنيشان ده‌كرێت :ل ه بــازاڕ ،ده‌ره‌وه‌ى په‌رله‌مان .ده‌بينين ملكه‌چبوونى ديموكراسييه‌ت بۆ بازاڕ ،ل ه زمانى سياسيدا ب ه (ده‌ستاوده‌ستكردنى ده‌ســـه‌اڵت) ته‌عبيرى لێده‌كرێت ،واتا گۆڕينى كه‌سه‌كان له‌نێو حكومه‌ت (نه‌ك لـ ه ده‌ســــه‌اڵت) ،ئ ـه‌وان ـه‌ى هه‌ڵده‌ستن بـ ه جێبه‌جێكردنى هـه‌مــان سياسه‌ت (گوێڕايه‌ڵى و ملكه‌چبوون بۆ بازاڕ) ،كه جێگه‌ى ئه‌ڵته‌رناتيڤ و ده‌ستاوده‌ستكردنى ده‌سه‌اڵتى گرتووه‌ته‌وه .بۆي ه ڕانسێر ده‌نگدان و هه‌ڵبژاردن وه‌ك پرۆسه‌يه‌كى ڕۆتينى و ســواو ته‌ماشا ده‌كــات ،ئه‌و جياوازييه‌ك ل ه نێوان كانديده‌كانى حيزبى حوكمڕان و كانديده‌كانى ئۆپۆزسيۆندا نابينێت .ده‌بينين زۆرجـــار كانديد‌ه ناڕازييه‌كان ده‌نگى زياتر ل ه كانديد‌ه حكومييه‌كان ده‌هێنن ،بــه‌اڵم دواتــر هه‌موويان خزمه‌تى يه‌ك ئايدۆلۆژيا و يه‌ك سيسته‌م ده‌كه‌ن .ڕانسێر ئه‌م پرۆسه‌ي ه بـ ه پــرۆس ـه‌ى بــازاڕكــردن ده‌چوێنێت؛ بۆنموون ه كه‌سێك له‌نێو چه‌ندين لقى نانه‌واخانه‌يه‌كدا نانى يه‌كێك له‌و لقان ه هه‌ڵبژێرێت ك ه ڕوويخۆش ه يان دڵخۆشى ده‌كــات .كــورد واته‌نى حيزبه‌كانى نێو سيسته‌مى ديموكراسييه‌تى په‌رله‌مانى سێوێكن و كراون ب ه چه‌ند له‌تێكه‌وه. ڕانسێر ئاشكرايده‌كات كـ ه ڕق ل ه ديــمــوكــراســى شتێكى نــوێ نيي ه بە ئەندازەی کۆنیی دیموکراسی کۆنە ،لەبەر یەک هۆکاری زۆر سادە :وشەکە خۆی گوزارشت لە ڕق دەکات .چونکە سەرەتا لە یۆنانی کۆندا وەک جمێن بەکاردەهات. ئیدی هەر وەک هاومانایەکی ڕق مایەوە، ڕقی ئەو کەسانەی پێیانوایە دەسەاڵت مافی ئەوانەیە کە بەحوکمی پێگه‌ى لەدایکبوون و لێهاتوویی ،دەســەاڵت دەگرنە دەست .لەمەڕ ديموكراسی ڕقێكى دوواليه‌ن ه لە ئارادایە ،لەالیەک له‌اليه‌ن ئـه‌وانـه‌ی ڕقيان ل ه س ـه‌روه‌ريــى گه‌الن ه به‌سه‌ر خۆياندا ،لەالیەکی تر له‌اليه‌ن ڕە‌خنه‌گرانى نوێى ديموكراسيى ڕۆژئاوايى ل ه فۆرم ه ليبراڵيي ه دڕنه‌ده‌كه‌يدا .ڕانسێر ئــه‌م دوو فــۆرم ـ ه ڕووبـــــه‌ڕووى يه‌كتر دهكاتهوه .ڕوونيده‌كاته‌و‌ه ك ه نوخبه‌ى سياسى و ئابوورى و ڕۆشنبير له‌به‌رئه‌و‌ه ڕقيان ل ه ديموكراسييه ،چونك ه به‌ماناى دواكاريى له‌ڕاده‌به‌ده‌رى جه‌ماوه‌ر دێت، ك ه فشار له‌سه‌ر حكومه‌ت دروستده‌كات و شڵه‌ژان و پشێوى ده‌نێته‌وه ،بەو هۆیەشەوە تاكه‌كان دسپلين ناكرێن. ئ ـه‌و نوخبان ه ژيــانــى ديموكراسى ب ه دوژمنێكى سه‌رسه‌ختى ديموكراسى ده‌زانــن ،بۆي ه كار له‌سه‌ر ئهوه ده‌كه‌ن ئه‌و وز‌ه و توانا به‌تينه‌ى جه‌ماوه‌ر ل ه دابينكردنى پێداويستى و حه‌ز و ئاره‌زووى كۆمه‌اڵيه‌تيدا به‌تاڵبكه‌نه‌وه .ئیدی ديموكراسی ده‌گۆڕێت بۆ كااڵى گه‌لێكی به‌رخۆر و مه‌سرەفچى.
ســـــه‌ره‌ڕاى ئــــه‌وه‌ى پێشتر ته‌نها پياوان (ديندار و خاوه‌ن موڵك) مافى ده‌نگدانيان هه‌بوو ،به‌اڵم فراوانبوونى ماف ه ديموكراسييه‌كان ك ه جگه‌ل ه پياوانى ئايينى/خاوه‌ن كاره‌كان خه‌ڵكى ديكه‌ش له‌خۆده‌گرێت ،ده‌ره‌نجامى گه‌شه‌سه‌ندنى خۆڕسكيى سـه‌رمــايـه‌دارى نييه ،وه‌ك چۆن گوزارشت ل ه داخوازييه‌كانى ناكات. به‌ڵكو به‌پێچه‌وانه‌وه ،قوربانييه‌كانى سيسته‌م پله‌به‌پل ه به‌ده‌ستيانهێناوه، واتــا چينى چه‌وساو‌ه (هــه‌ژار ،بێكار، كرێكار و ئافره‌تان) ،ئه‌وه‌ش ل ه ئه‌نجامى خه‌باتێكى بێوچان بوو ل ه دژى سيسته‌م. بۆي ه ڕانسێر جه‌خت له‌و‌ه دهكاتهوه كه: «ديموكراسييه‌ت ئه‌و فۆرم ه حوكمڕانيي ه نيي ه ك ه ڕێگ ه ب ه ئۆليگارشى ده‌دات به‌ناوى گه‌له‌و‌ه هه‌يمه‌ن ه و ده‌سه‌اڵتداريى بكات ،ئه‌و فۆرمه‌ى كۆمه‌ڵگاش نيي ه ك ه هێزى كااڵ ڕێكيده‌خات .ئه‌و كردار و ئه‌كته‌ي ه ك ه بــــه‌رده‌وام ،مۆنۆپۆلى ژيــانــى گشتى ل ـ ه ده‌ســتــى حكومه‌ت ه ئۆليگارشييه‌كان ده‌رده‌هێنێت و تواناى گشتى به‌سه‌ر ژياندا ،ل ه ده‌ستى هێزى ســامــان ده‌رده‌كــــات .ئ ـه‌و هێزه‌ي ه ك ه پێويست ه ئه‌مڕۆ زياد ل ه هه‌موو كاتێكى تر ،له‌دژى تێكه‌اڵوكردنى ئه‌و ده‌سه‌اڵتان ه له‌نێو يه‌ك ياساى هه‌يمه‌نه‌دا ،خه‌بات بكات .دووبــار‌ه دۆزينه‌وه‌ى بێوێنه‌يى و دانسقه‌ييى ديموكراسى ،به‌هه‌مان شێو‌ه به‌ماناى ئاگابوون ل ه په‌راوێزخستنى دێت» .ئه‌وه‌ى لە م بڕگەدا جێى سه‌رنج ه ئه‌وه‌ي ه ديموكراسی ل ه فۆرم ه ليبراڵيي ه هاوچه‌رخه‌كه‌يدا دووچارى گۆشه‌گيرى و په‌راوێزخستن بووه‌ته‌وه .مانا ڕە‌سه‌نه‌كه‌ى شێوێندراوه. كه‌وات ه وه‌ك ڕانسێر ده‌ڵێت ئايند‌ه چــاوه‌ڕوانــمــان نــاكــات ،ئـــه‌وه‌ى هه‌ي ه بريتيي ه ل ه كار و خه‌بات ،بۆ ئه‌وانه‌ى ده‌يانه‌وێت ب ه گێلى نه‌مرن .چونك ه هيچ شتێك ڕزگارمان ناكات جگه‌ل ه ڕێڕە‌وێكى ئۆبێكتيڤ ك ه هه‌لومه‌رجى ڕزگاريى ڕاديكااڵن ه دروستبكات .ڕە‌نگ ه ده‌وڵه‌ت/ ده‌سـه‌اڵت بتوانێت ده‌ستبه‌سه‌ر بازاڕ و كااڵ و ميديادا بگرێت ،به‌اڵم ناتوانێت ڕێگرى ل ه خه‌ونى خه‌ڵك بكات ،خه‌ون ب ه داهێنانى فۆرمى ژيانى هاوبه‌شه‌وه. بۆي ه ئايدياى ڕزگــارى الى چه‌پى نوێ جارێكيتر ل ه ئايدياى كۆمۆنيزمدا خۆى ده‌نوێنێته‌وه .ئايدياى عه‌داله‌تخوازى و نه‌هێشتنى سته‌مكاريى كه‌مين ه به‌سه‌ر زۆرينه‌دا .وەک ئه‌وه‌ى باديۆ ل ه كتێبى گريمانه‌ى كۆمۆنيستيدا دەڵێت« :ئايدياى كۆمۆنيزم ده‌توانێت ڕياڵى سياسه‌ت بــخــات ـه‌س ـه‌رپــێ ،ل ـ ه چنگى ده‌وڵـــه‌ت ده‌ربازيبكات و به‌ره‌و «ده‌وڵه‌تێكى تر»ى ببات .به‌ومانايه‌ى «ده‌وڵه‌ته‌كه‌ى تر» خۆى ل ه ده‌سه‌اڵتى ده‌وڵه‌ت و ده‌سه‌اڵتى خۆى خاوێنكردبێته‌وه ،واتا ده‌وڵه‌تێك بێت بۆ توانه‌وه«.
پەراوێزەکان: M a g i s t r a t u s - -1 .Extraodinarius .Magister Populi -2 -3ئــاالن وودس ،كتێبى (جيهان له لێوارى دۆزه‌خــدا) ،وه‌رگێڕانى بۆ كوردى: ناجى ئه‌فراسياو .دەزگای جه‌مال عيرفان، ساڵى .2016ال.101 . .Soviet Government -4 -5ســـه‌رچـــاوه :سايتى نيگه‌تيڤ. وه‌رگێڕانى :وه‌ليد عومه‌ر. ،Condoleezza Rice -6ل ه نێوان سااڵنى 2001بۆ 2005ڕاوێژكارى ئه‌نجومه‌نى ئاسايشى نه‌ته‌وه‌ييى ئه‌مريكا بـــووه ،ساڵى 2005بــۆ 2009وه‌زيــرى ده‌ره‌وه‌ى وياليه‌ت ه يه‌كگرتووه‌كانى ئه‌مريكا بووه. 5 ,The Economist -7 .2005 ,March
4
ژمارە ( )354دوشەممە 2017/8/21
چەمكی یەزدان لەسەردەمی ڕۆشنگەریدا د.هاشم ساڵح شوان ئەحمەد كردویەتی بەكوردی ئەوانەی لەدەرەوە (واتە بەشێوەیەكی ڕوكەشانە) سەیری ڕۆشنگەریی دەكەن، وادەزانــــن فەیلەسوفانی ڕۆشــنــگــەری، سەرتاپایان ئەتایست بوون! لــەڕاســتــیــدا ڕۆشــنــگــەران دەبـــن بە دووبــەشــەوە :بەشێك بــڕوای بە یــەزادان هەیە و بەشێك مادیی ئەتایستە .لەبەشی یەكەمیاندا دەكرێت هەندێ لەناوە دیارەكانی وەك (ڤۆلتێر ،جان جاك ڕۆسۆ ،ئیمانوێل كانت و تەنانەت دیدرۆش لە قۆناغەكانی سەرەتایدا و ....هتد) ،پۆلبەندی بكرێن. لەبەشی دووەمــیــشــدا دەشــێــت ئەمانە ببینین( :دیــدرۆ لە قۆناغی دواتــری یان لە كۆتاییەكانیدا ،لەگەڵ بارۆن دۆلباك، المیتری ،هیلفیتۆس و ....هتد). بەاڵم داخۆ بڕوابوونی فەیلەسوفان بەخودا، وەك بڕوابوونی فێندەمێنتالیستەكان و زۆربەی زۆری خەڵكی وابوو؟ بەمانایەكی دیكە ئایا تێگەیشتن و وێناكردنی ئەوان دەربــارەی یەزدان ،لەگەڵ ئەوانی دیكەدا هەریەك شت بوو؟ پــۆڵ هــازار پێی وایــە فەیلەسوفانی ڕۆشــنــگــەری ،تێرمی بــونــەوەری بڵندو بااڵدەستیان بۆ ئاماژەكردن بە یــەزدان بەكارهێناوە .ئەو تێرمەش خاڵی بووە لەو مانا تیۆلۆژییە تەقلیدییەی ،الی پیاوانی ئایینی و خەڵك و خوای ئاسایی باوبووە. فەیلەسوفان خواوەندێكی ترنسندنتال و نەناسراویان دەپەرست ،خودایەك كە بەهیچ شێوەیەك نەدەتوانرا پێی بگەن. ئــەوە لەكاتێكدا فێندەمێنتالیستەكان، بڕوایان بەخوداوەندێكی زۆر نزیك هەبوو (ئەویش ئەو خوداوەندە بوو كە لەیەسوعی مەسیحدا بەرجەستەببوو). خاڵی جــیــاوازی سەرەكیش لەنێوان فەیلەسوفان لەالیەك و پیاوانی ئایینی و خــەڵــك و خــوا بەگشتی لــە الیەكی دیــكــەوە ،لــەوەدابــوو .ســەربــاری ئــەوەی یــەزدان لە ڕوانــگــەی فەیلەسوفاندا ،بۆ تەواوی مرۆڤایەتی بوو ،نەك تەنها هەر بۆ مەسیحییەكان بێت .هەر لەبەر ئەوەش بوو دیدرۆ لەیەكێك لە كتێبەكانی سەرەتایدا، ئەم دروشمەی بەرزكردبووەوە( :خوداوەند لە كۆت و بەندەكانتان ئازادبكەن! .)..ئاخر یــەزدان بۆ ئەم یان ئەو دین و بۆ ئەم یان ئەو ئایینزا نییە ،بەڵكو بۆ تەواوی مرۆڤایەتییە. ئەم قسانە فێندەمێنتالیستەكانی زۆر تــوڕەدەكــرد ،لــەبــەرئــەوەی پێیان وابــوو هەركەسێك باوەڕدارنەبێت بەمەسیحییەت، ناشێت بــڕوای بە یــەزدان هەبێت یاخود ڕەزامــەنــدیــی خـــودای دەسگیرنابێت. ڤۆلتێریش لەیەكێك لە كتێبەكانیدا ،باس لە خواوەندی هەموو گــەردون و تەواوی بونەوەرەكان دەكات. جیاوازییەكی دیكەی نێوان دیدگای فەیلەسوفان بۆ یەزدان ،لەگەڵ تێڕوانینی خەڵكی بەگشتی ئەوەیە ،فەیلەسوفان بڕوایان بە پەیجورەكان نییە و ئەوانی دی بڕوایان پێیەتی .هەر بۆیە الی ئیمانداران تـــەواوی ئــەو پەیجورانەی لە ئینجیلدا هاتووە ،ڕاست و دروستن و گەروانەبوایە، بڕوایان نەدەهێنا. بەاڵم فەیلەسوفان دەڵێن( :خوداوەند پێویستی بە موعجیزە نواندن نییە ،تا تواناو دەسەاڵتدارێتی خۆی بسەلمێنێ. خودا خۆی ئەندازیاری مەزنی گەردونە و هەر ئەویشە لەسەر ڕێسایەكی تۆكمە، ڕایگرتووە و یاساگەلێكی حەتمی فیزیایی و سروشتی بۆ داناوە .بۆیە ناشێت خودا ئەو یاسایانە ڕەتبكاتەوە كە بۆ خۆی دایناون!).
یەزدانی رۆشنگەرە باوەڕدارەكان لەیەزدانی ئاینەكان جیاوازبوو موعجیزە دەرچونە لەیاسای سروشتی. زۆرجار دەبینین فەیلەسوفانی ڕۆشنگەری (بەتایبەتیش ڤۆلتێر) ،گەردون دەشوبهێنن بە ئامێرێك یان بە كاتژمێرێكی میقاتكراوی وا ،بەموو لەو یاسایانە النــادات كە بۆی دانراوە. كێ بــوو یاساكانی خــوداوەنــدی لەم دنیایەدا دۆزییەوە؟ نیوتن بوو .سەرسام بوونی ڤۆلتێر بە نیوتن و دانانی لەبەرزترین پــایــەدا كــە هــیــچ بیرمەندێكی دیكە نەیگات ێ (جگە لە جۆن لــۆك) ،لەوێوە سەرچاوەدەگرێت. بــــەم پــێــیــە دەتـــوانـــیـــن بــڵــێــیــن: (ئیمانداریی ســەردەمــی ڕۆشــنــگــەری، ئــیــمــانــداریــیــەكــی ئــەقــانــی بــــوو)، فێندەمێنتالیستەكانەوە بەپێچەوانەی كە ئیماندارییەكەیان ،پەیوەست بوو بەو موعجیزانەی لە كتێبە ئایینیەكاندا هــاتــبــوون .نمونەی ئــەو موعجیزانەش ئــەمــانــەبــوون( :بەخشینەوەی بینایی بەنابینایان و شیفادانی ئەوانەی توشی گولی ببوون و چاكبوونەوەی شێتەكان، تەنها هەر بــەوەنــدەی مەسیح دەستێك بەسەر و سیمایاندا بهێنێت) .تەنانەت هەندێجار ئەو موعجیزانە گەشتۆتە ئاستی زیــنــدوكــردنــەوەی مـــردوان ،وەك ئــەوەی لەگەڵ (لعازر)دا دەیكات. ئەڵبەت فەیلەسوفان زۆر بەو شتانەی ناو ئینجیل وەڕسبوون و بەخورافات و شتگەلێكی ناكۆك بە یاساكانی سروشتیان زانــیــوون ،هــەرچــەنــدە زۆربـــەی زۆریــان ڕێزیان لە ئینجیل گرتووە و بەناوازەترین پەرتوكیان لەقەڵەم داوە. كــەچــی فێندەمێنتالیستەكان ئەو موعجیزانەیان بە بنەڕەتی ئیمان داناوە و هەركەس بڕوای پێی نەبووبێت ،بەالدەر و گومڕا حسابكراوە و پێویست بووە كەسەكە سەركۆنەبكرێت و تەكفیریی بكەن .لەسەر ئەو بابەتە ،شەڕ و شۆڕی زۆر لەنێوان ڕۆشنگەران و فێندەمێنتالیستەكاندا ڕویدا. كەواتە ڤۆلتێر بەشێوەیەكی ئەقاڵنی وێنای خودای كردووە و بونی بەگرنگ داناوە ،بۆ ڕێكخستنی گەردون. ئەوەتا لەو بارەیەوە دەڵێت( :بڕواهێنان بەیەزدان پێویستە ،بۆ ئەوەی كاروبارەكان لە كۆمەڵگە و گەردوندا بەڕێكوپێكی بچن بەڕێوە .خۆ ئەگەر یەزدان نەبوایە ،دەبوو دروستبكرایە ..بۆچی؟ لەبەرئەوەی هەبوونی یــەزدان ڕێ لە دزیكردن دەگرێت یاخود دزیكردن كەمدەكاتەوە ،كاتێك دزەكە بیری دەكەوێتەوە لەوەدنیا سزادەدرێت .هەروەها هانی مرۆڤی چاكەكار دەدات چاكە بكات،
چونكە دەزانێت درەنگ یا زوو لەسەر ئەو تەحەمولی ئەو ناهەقییە بكەین كەناتوانین كردەوەیەی پاداشت دەكرێتەوە .مرۆڤ بەری پێبگرین. بـــڕوا و ئیمانداریی ڤۆلتێر لەیەك گەر بیزانیایە لەم دنیایەدا پاداشت و سزا نییە ،ئەوا كار لەكاردەترازا و پشێوی و ب ێ ڕستەدا كورت دەكرێتەوە( :چاكەكردن سەروبەری كۆمەڵگەی دەگرتەوە .هەربۆیە باشترین خوا پەرستییە و ملكەچكردن گەر مرۆڤی ستەملێكراو و چەوساوەش ،بۆ یـــەزدان ،تاكە بڕوامانە).بەو جۆرە بــڕوای بەبونی دادپەروەرییەكی ئیالهی توانی ئایینی مەسیحی ،لەهەموو سروت نەبێت كەهەقی بۆ بستێنێ ،ڕەنگە خۆی و ڕێوڕەسم و پەیجور و بیر و باوەڕێکی بكوژرێت .ئاخر زوڵمی زۆر و بێ پەردە ،البەال پاكبكاتەوە و تەنها دەست بەكرۆكی قبوڵكردنی زەحمەتە .هەربۆیە بڕوابوون ئایینەوە بگرێت كە كردنی كاری چاكە و بەخودا ،نرخ و بەهایەكی ئەرێنی هەیە خــۆالدان لەخراپەیە .لەوەبەدەر هەرچی و ژیــان بەبێ ئــەوە ناچێت بــەڕێــوە و هەیە ،شتی البــەالو زیــادەیــە .ڕەنگە بۆ تەحەمولناكرێت .تەنانەت فەرمانڕەوای زاڵم خەڵكانی ئاسایی سودمەندبێت ،وەل ێ بۆ و ستەمكاریش ،گەر بزانێت خودایەك هەیە فەیلەسوفان پێویست نییە .ئاخر مرۆڤ
ئیامنداریی سەردەمی ڕۆشنگەری، ئیامندارییەكی ئەقاڵنی بوو بەپێچەوانەی فێندەمێنتالیستەكانەوە كە ئیامندارییەكەیان ،پەیوەست بوو بەو موعجیزانەی لە كتێبە ئایینیەكاندا هاتبوون بە ئاسمانەوە و لەخۆی گەورەترە و لەسەر كردارەكانی سزای دەدات ،ئەوا تۆزێك لە زوڵم و ستەمكارییەكەی كەم دەكاتەوە و دەسڵەمێتەوە). بەاڵم ڤۆلتێر زۆر بڕوای بە پاداشت و سزای دوای مردن نەبوو ،بەڵكو لێرە لەمە دنیادا باوەڕی پێی هەبوو ..چۆن؟ لەڕێی ئــەوەی كە بڵێین ،كەسانی شەڕانگێز و خراپەكار گەر ڕۆژێك لە ڕۆژان ویژدانیان ئازاری نەدان ،ئەوا مەحاڵە دەرون ئارام بن. ئەستەمە تاوانبارێك ببینیت ،بەختەوەر یان ئاسودەبێت .پاشان قەدەر كەسانێكیان بۆ نازڵدەكات ،تا بەجۆرێك لە جۆرەكان درەنــگ یــان زوو ،تۆڵەیان لێبكاتەوە. كەوابێت دەبێ بڕوامان بەدادپەروەرییەكی گەردونی پەنهان هەبێت كە لێمان دیارنییە. یاخود لەسەرو ئەقڵ و ئیدراكی ئێمەوەیە. ئــەوەش یارمەتیمان دەدات بۆ ئــەوەی
ناتوانێت هەمووكاتی خۆی ،تەرخانبكات بۆ بەجێهێنانی ئەو سروت و ڕێوڕەسمانەی كۆتاییان نایەت. با ئێستا گو ێ بۆ نوێژكردنی ڤۆلتێر بگرین كــە زۆربــــەی زۆری عـــەرەب و موسڵمانان پێیان وایە كافر و ئاتەیستە، تەنها لەبەرئەوەی دژایەتی فێندەمێنتالیست و پیاوانی ئایینی كردووە! لەپاڕانەوەیەكیدا دەڵێت( :ئەی خودای تــەواوی گــەردون و سەرجەم بونەوەران، چاكترین نوێژێك بۆتی بكەین ،ئەوەیە كڕنۆشت بۆ بــەریــن .ئێمە دەبێت چی لەتۆ داوابكەین ،تۆیەك كەهەموو شتت ڕێكخستووە و هەموو شتێكت لەجێی خۆی داناوە و هەر لەئەزەلەوە ،پێشبینی هەموو شتەكانت كردووە؟). بەاڵم لێرەدا ملكەچكردن بۆ یــەزدان، بەمانای دەستەپاچەیی و خۆبەدەستەوەدان نایەت .بەڵكو بەمانای سەرسامبوون دێت
هەر بە شێوازی فەیلەسوفەكان بڕوای بەیەزدان هەبوو .بەاڵم بیست ساڵ دوای ئەو بەروارە (كاتێك كتێبەكەی -خەونی داالمــپــێــر-ی نــوســی) ،بــوو بە كەسێكی سەرومڕ مادی. بۆ نمونە دەیــوت( :گــەردون جگە لە دەریایەكی پان و پۆڕ لەماددە ،شتێكی تر نییە .لەگەردون و مرۆڤ و ئاژەڵدا، تەنها یــەك شت هەیە ،ئەویش مــاددە. بەپێچەوانەی ئەوەی پێمان وایە ،ماددەیە لەناو ناچێت ،بەڵكو گۆڕانكاری بەسەردا دێت و لەدۆخێكەوە دەگۆڕێت بۆ دۆخێكی دیكە .كەوابێ مردن بونی نییە ،بەڵكو دوای مردن و مەحفبوونەوەم ،دەگۆڕێم بۆ چەند ڕەگەزێكی سروشتی .ئەوەش سەبوریمان دەداتـــەوە ،لەبەرئەوەی تاهەتایە وەك گەردێك لە گەردەكانی ماددە دەمێنینەوە. بۆ هەمیشە ،بەزیندوییەتی دەمێنینەوە. دەی كەواتە ئیتر بۆچی لەمردن بترسین؟ یان كێ پێی وتن ئێمە دەمرین؟). فەلسەفەی ماتریالیستی دیــدرۆ ،زۆر لەپێش سەردەمەكەی خۆیەوە بوو .بۆیە لەكاتی خۆیدا تێینەگەیشتن و قبوڵنەكرا. ئەوە ناچاریکرد زۆرێك لە كتێبەكانی ،لە پەناو پەسێودا بشارێتەوە ،بۆ ئەوەی تەنها دوای مردنی خۆی باڵوبكرێنەوە. ئـــاخـــر زۆری چـــەشـــت بـــەدەســـت مەسیحییەكانەوە، فێندەمێنتالیستە ئــەوانــەی زیــاد لــە جــارێــك هەڕەشەیان لێكرد و چاویان لێسوركردەوە .شەست ساڵ بەرلەوەی داروین دەربكەوێت ،دیدرۆ باسی لە تیۆریای پەرەسەندەن و وەرگۆڕان كردبوو. بۆ نمونە دەڵێت( :شتەكان هەموویان لەسوڕانەوەیەكی هەمیشەیی و بەردەوامدان. هەموو ئاژەڵێك كەم تازۆر مرۆڤە و هەموو كانزایەك كــەم تــازۆر ڕووەكـــەو هەموو ڕووەكێكیش ،كەم تا زۆر ئاژەڵە. تەنها یەك تاكە بونەوەر هەیە ئەویش گشتە ،واتە سروشتە بەپڕاوپڕی .كەواتە لەدایكبیت و بژی و بمریت ،مانای ئەوەیە تۆ دۆخ و فۆرم دەگۆڕیت ،نەك شتێكی دیكە .لەسروشتدا مردن و مەحفبوونەوە نییە .ئێمە بەشێكین لەم گەردونە پان و پۆڕە ،لەم گەردونە ناكۆتایە.)....
بە داهێنان و دروستكراوەكانی خودا لە گەردوندا ،یاخود واقوڕمانە لەئاست ئەو یاسا وردو تۆكمانەی جڵەوی ئەو ئامێرە زەبەالحە دەكات كەپێی دەڵێن گەردون. هــەرچــی جــان جــاك ڕۆســۆشــە ،ئــەوا بــۆچــونــی جــیــاوازیــیــەكــی زۆری لەگەڵ بۆچونەكەی ڤۆلتێردا نییە ،ئەوەندە نەبێت تۆزێ لەو بێگەردتر و ڕەوانترە .بۆ نمونە لەنوسینێكیدا دەڵێت( :لە كتێبەكەمدا جگە لە ئایینی سروشتی ،شتێكی دیكەت بەرچاوناكەوێت ،بەاڵم سەیرەكە ئەوەیە مرۆڤایەتی پێویستی بە شتێكی دیكە هەیە ،جیاواز لەوە). دواتر ئەم دەستەواژەیەی بەگران كەوتەوە لەسەری ،كاتێك كەوتنە سەركوتكردنی و لەهەمووالیەكەوە هەڵیان كوتایە سەری، هەم پرۆتستانتەكان و هەم كاتۆلیكەكان. تەواوی مەسیحییە فێندەمێنتالیستەكان، سەنگەریان لێگرت و وەك الدەرێــك لە ئایین سەیریان دەكــرد .لەكاتێكدا ئەو نوێنەرایەتی نۆرماڵترین جۆری ئیمانداری دەكــرد لەسەردەمی ڕۆشنگەریدا! بەاڵم لەبەرئەوەی موعجیزەكانی ناو ئینجیلی ڕەتـــدەكـــردەوە و بــەرپــەرچــی دیــنــداری تەقلیدی دەدایەوە كە دژ بە ئەقڵ و ژیری بوو ،تەریك و گۆشەگیركرا ،چونكە لەو كاتانەدا هێشتا فێندەمێنتالیزم هێزی بااڵدەست بوو لە ئەوروپادا. هــەرچــۆنــێــك بــێــت چــەمــكــی یـــەزدان بــەو جــۆرەی فەیلەسوفانی ڕۆشنگەری فۆرمەالیان كرد ،جیاوازبوو لەو چەمكی یەزدانەی الی مەسیحییە تەقلیدییەكان هــەبــوو .هــەرچــەنــدە جــان جــاك ڕۆســۆ سازشی زۆری بۆ ئیماندارە تەقلیدییەكانی ســەردەمــەكــەی خــۆی كــرد (النــی كەم بەشێوەیەكی ڕوكەشانە) ،كەچی لەگەڵ ئــەوەشــدا ڕەحمییان پێنەكرد ،بەڵكو كەوتنە وێزەی و لەڤۆلتێر زیاتر تەنگیان پێهەڵچنی. ئەوەش بەڵگەی ئەوەیە لەسەردەمی ڕۆشنگەریدا ،چەمكێكی نوێ بۆ دینداری و بۆیەزدان لەشكۆفەكردندا بووە .بەاڵم لەبەرئەوەی ئەوانەی خەریكی هێنانەئارای ئــەو چەمكە نوێیانەبوون ،لەسەرەتادا كەمینەبوون ،الیەنگرانیان كەوتنە بەر پەالماردان و ڕاوەدونان و پاكتاوكردن. ســـەبـــارەت بــە ئــاقــارەكــەی دیــكــەی سەرچاوە: ڕۆشــنــگــەریــش كــەمــەبــەســتــم (ئــاقــاری هــاشــم صــالــح :مــعــارك التنویریین بێباوەڕییە) ،ئــەوا دیــدرۆ بە چاكترین و االصولیین فی اوروبــــا-دار الساقی , شێوە نوێنەرایەتی دەكرد .سەروەختێك بیروت-الطبعة االولی.2010 , لەدەوروبەری ساڵی 1750دا دیدرۆ كتێبی (ئایدیا فەلسەفییەكان)ی نوسی ،هێشتا