گەردەلوولی جەزیرە‌و هەڵبژاردنە گشتییەكانی رۆژئاوای كوردستان پێكەوە هەڵدەكەن
2
رؤذنامةيةكي سياسي ،روناكبريي ،كؤمةآليةتيي هةفتانةية
ذمارة ( )624دو شةممة 2017/9/11
«
یەكێك لە خاڵە سەرەكییەكانی رێكکەوتنی یەكێتی و پارتی:
پارلەمانی كاراكراو ،پرۆژەیاسای باشكردنی موچەی فەرمانبەران دەردەكات دوایین هەوڵ لەگەڵ گۆڕان‌و كۆمەڵ دەدرێت تا بەشداریی كاراكردنەوەی پارلەمان بكەن ئەندامێكی سەركردایەتیی یەكێتی :لە كۆبونەوەكاندا گۆڕان و كۆمەڵیش پەرۆشی خۆیان بۆ كاراكردنەوەی پارلەمان راگەیاندووە
بڕیــارە لــەم هەفتەیــەدا ،پارلەمانــی كوردســتان كارابكرێتــەوە‌و دواییــن هەوڵەكانیــش بــۆ رازیكردنــی بزوتنــەوەی گۆڕان‌و كۆمەڵــی ئیســامی چڕدەكرێنەوە، تاكو ئەوانیش بەشداربن لەكاراكردنەوەكەدا. هەر دوێنێــش ئەنجومەنی بــااڵی ریفراندۆم كۆبۆیــەوەو بڕیــاری دا كــە 14ی ئەم مانگە پارلەمان كارابكرێتەوە. بەپێــی زانیارییەكانــی (چاودێــر) ،لــە دانیشــتنەكانی ســەرەتای پارلەماندا پرسی ریفرانــدۆم‌و باشــكردنی بژێــوی‌و موچــەی خەڵــك گفتوگۆیــان لەســەر دەكرێــت ،كە مەســەلەی چاككردنی موچەی فەرمانبەران یەكێكە لە خاڵە سەرەكییەكانی ئەنجومەنی ســەركردایەتیی یەكێتــی بــۆ كاراكردنەوەی پارلەمان. لەكۆتایــی هەفتەی رابــردودا ئەنجومەنی ســەركردایەتیی یەكێتــی پرۆژەیەكی حەوت خاڵــی بــۆ كاراكردنەوەی پارلەمان لەســەر بنچینەی یاسایی‌و ئابوری‌و سیاسی راگەیاند‌و پرۆژەكەی خستەبەردەم گۆڕان‌و كۆمەڵیش، دوێنێــش وەفــدی بــااڵی پارتــی‌و یەكێتــی لەهەولێــر كۆبونــەوە‌و بەپێــی زانیارییەكان گەیشتونەتە رێككەوتن. بەپێــی زانیارییەكانــی (چاودێــر)، ئەگەرێكــی بەهێــز لەئارادایــە ،كــە گۆڕان كۆبونــەوەی جڤاتــی نیشــتیمانی لەبــەر رۆشــنایی حــەوت خاڵەكــەی ئەنجومەنــی سەركردایەتیی یەكێتی ئەنجامبدات‌و وەاڵمی یەکیتیتــی و الیەنــەکان ئەرێنــی یەكێتــی بداتەوە.
زانیاریی زیاتر لەالپەڕە 3دا دەخوێننەوە
4
« رۆژئاوای كوردستان بەرەو فیدڕاڵی
تێری ئیگڵتۆن
«
هۆزان عەفرینی
پێشمەرگە‌و پۆلیسی ناوچە دابڕێرناوەكان خۆیان بۆ هەر ئەگەرێك ئامادە دەكەن بۆچی سەرمایەداری ئێمەی خۆپەرست‌كردوه؟
میدیای الدەر لە بەها كۆمەاڵیەتییەكان لەتیف حسێن
سوپاو حەشدی شەعبی مەترسی بۆ كەركوك‌و ناوچەكانی مادەی 140دروستدەكەن
5
براوەکە نەجیب مەحفووز بوو مەدالیای ئاڵتوونیی نیل ساختە دەرچوو
«
چاودێر -تایبەت:
لەوبارەیــەوە ،ئەندامێكــی ئەنجومەنــی سەركردایەتیی یەكێتی ،بە(چاودێر)ی راگەیاند، ئــەوەی لەنــاو كۆبونــەوەكان لەبرادەرانــی گــۆڕان‌و كۆمــەڵ دەیبســتین ،ئەوانیــش بەپەرۆشــن كــە بێنــەوە نــاو پارلەمانــی كوردســتان‌و كارای بكەنــەوە ،لەوانەیــە جیاوازییەكــە یــەك شــت بێــت ،كــە ئێمە پێمانوایــە پارلەمانی كوردســتان مەرجەعی خەڵكــی كوردســتانەو ناوەندێكی یاســایی بڕواپێكــراوی خەڵكــی كوردســتانە ،بۆیــە دەبێــت هەمــو جیاوازییەكانــی رابردومــان بخرێنەالوەو بەرێككەوتنی نێوان الیەنەكان‌و فراكسیۆنەكانی پارلەمان ،كارای بكەینەوەو لەوێدا چارەسەر بۆ كێشەكان بدۆزینەوە. بێگــەرد تاڵەبانی ،ئاماژەی بەوەشــكرد، ئــەو دو الیەنــە دەڵێن ،دەبێــت لەدەرەوەی پارلەمانی كوردســتان رێكەوتنێكی سیاسی بكەین ،ئەوكاتە لەناو پارلەماندا كار لەســەر ئەو ئامانجانە بكەین ،كە پێموایە لەئێستادا یەكێتــی بۆیــە ئەو وەفدەی نــاردە الی ئەو دوالیەنــە ،تاوەكــو پێیــان بڵێیــن ،ئەمانە بنەمای ئێمەن‌و لەبەر رۆشــنایی ئەو حەوت خاڵە ،دەچین لەگەڵ پارتی كۆدەبینەوە. ناوبراو ،كە هاوكات ســەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتیشــە لەپارلەمانــی كوردســتان، جەختیكــردەوە ،ئەگــەر هاتــو دەركــەوت كــە گۆڕان‌و كۆمەڵ ،خۆیان هــەر نایانەوێت پارلەمــان كارابكرێتەوە ،ئــەو كاتە یەكێتی بڕیاری ئەنجومەنی سەركردایەتی لەال هەیەو كاری پێدەكات‌و دەستی وااڵتر دەبێت».
3
راپۆرت
ذمارة ( )624دوشةممة 2017/9/11
info_chawder@yahoo.com
2
گەردەلوولی جەزیرە‌و هەڵبژاردنە گشتییەكانی رۆژئاوای كوردستان پێكەوە هەڵدەكەن رۆژ بەڕۆژ ئەمەریكاو هاوپەیامنان ،متامنە بە هێزەكانی سوریای دیموكرات‌و شەڕڤانان بەهێزتر دەكەن چاودێر – بابان حەمە: پاش ئەوەی هێزەكانی سوریای دیموكرات ســێ مانگــە لەشــەڕدان لەگــەڵ داعش بۆ كۆنتڕۆڵكردنەوەی شــاری رەققەی مۆڵگەی ســەرەكی داعش لەسوریا‌و تائێستا نزیكەی %70ی ئەو شــارەیان كۆنتڕۆڵكردووەتەوە‌و پێشــڕەوییەكی خێــراو بەرچــاو بــۆ رزگاركردنــەوەی ئــەو شــارە بەدیدەكرێت، هــاوكات دوێنــێ ئەنجومەنــی ســەربازی دێــرەزور دەســتپێكردنی ئۆپەراســیۆنی گەردەلولــی جزیــرەی بــۆ رزگاركردنی ئەو ناوچانەی لە جەزیرەی ســوریا و رۆژهەاڵتی فــورات و ناوچەكانی رۆژهەاڵتــی پارێزگای دێرئەلــزوور لــە دەســتی چەكدارانی داعش مــاون ،راگەیانــد .هــاوكات بەرپرســانی رۆژئــاوای كوردســتان ،لەئێســتاوە مژدەی نزیكبوونــەوەی هەڵبژاردنــە گشــتییەكانی رۆژئاوای كوردستان رادەگەیەنن.
%70ی رەقە پاككراوەتەوە
فەرمانــدەی ئەنجومەنــی ســەربازی دێرئەلزوور ،ئەحمەد ئەبو خەولە پێرێ 9ی ســێپتەمبەر ،لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا مزگێنــی دەســتپێكردنی ئۆپەراســیۆنی (گەردەلولــی جەزیــرە)ی راگەیانــد كــە ئامانجەكــەی بریتییــە لــە رزگاركردنــی پارێزگای دێرئەلزوور‌و ناوچەكانی جەزیرەی ســوریاو رۆژهەاڵتــی فــوڕات كە تائێســتا لەژێر دەستی داعشدا ماون. ئاماژەی بەوەشــدا شــەڕڤانان توانیویانە لەســەدا 70ی رەقــە كۆنتــڕۆڵ بكەنــەوە‌و كۆنتڕۆڵكردنــەوەی تەواوەتی ئەو شــارەش ماوەتەوە سەر چەند رۆژێكی دیكە. ئەنجومەنی ســەربازی دێرەزور بەشــێكە لــە هێزەكانــی ســوریای دیموكــرات كــە یەكینەكانــی پاراســتنی گــەل پێكهێنەری سەرەكی ئەو هێزانەن و لەالیەن هاوپەیمانی نێودەوڵەتییــەوە بە ســەرۆكایەتی ئەمریكا پشتیوانی دەكرێن.
لەرەقەوە بۆ ناوجەرگەی دێرئەلزوور
جەزیــرە كــە دوێنێ ئەنجومەنی ســەربازی دێرئەلزوور رایگەیاندبوو ،دوێنێ یەكشەممە، توانیویانــە هێڵەكانــی بەرگــری داعــش تێكبشــكێنن و بچنە ناو شاری پێشەسازی دێرەزور. ئاماژەبەوەشــكراوە ،كــە شــەڕڤانان گەیشتنە یەكەم شەقامی شاری پیشەسازی و ئێستا شەڕی ســەخت لەنێوان شەڕڤانان و چەكدارانــی داعــش لەكۆاڵنەكانی شــاری پیشەســازی دێرئەلــزوور بەردەوامــە و شەڕڤانان پێشڕەوی دەكەن.
لەگــەڵ ئــەوەی هێزەكانــی ســوریای دیموكــرات لە 6ی حوزەیرانی ئەمســاڵەوە دەســتیان كــردوە بــە ئۆپەراســیۆنی كۆنترۆڵكردنــەوەی شــاری رەققــە و تــا ئێســتا بەپێــی وتــەی فەرماندەكانیــان لەسەدا 70ی شــارەكەیان رزگاركردوە و لە پێشڕەوییەكانیشــیان بەردەوامن‌و درەنگانی دوێنێ ناوەندی شــاری رەقەیــان تێپەڕاندو شەڕی قورس لەنێوان شەڕڤانان‌و چەتەكانی داعش بەردەوام بووەو بەپێی زانیارییەكانی رۆژاڤانیوز-ی نزیك لــە پەیەدە ،هەردوێنێ ئەمەریكا كاروانە گەورەكەی بۆ شــەڕڤانان توانیویانە نزیكەی 54چەكداری شەڕڤانان نارد داعش لەناوەندی شاری رەقە بكوژن. هەموو جەنگ‌و فیداكارییەی شــەڕڤانان لەبەیاننامەكــەی ناوەنــدی راگەیاندنــی لەپێنــاو پاككردنــەوەی چەتەكانی داعش هێزەكانــی ســوریای دیموكــرات-دا هاتووە كردویانــە ،پاڵنــەری ئەوە بــوون كە هەر «لەچوارچێوەی ئۆپەراســیۆنی گەردەلولی لەم هەفتەیەدا ئەمریكا كاروانیكی هاوكاری
ســەربازی ڕەوانەی یەكینەكانی پاراستنی گــەل (یەپەگە) بكات كە لە ٧٠بارهەڵگر پێكهاتبوو. میدیاكانی توركیا باڵویانكردووەتەوە لە دوو ڕۆژی ڕابــردوودا كاروانێكــی گــەورەی هــاوكاری ســەربازی ئەمەریكا لــە ڕێگەی خاڵــی ســنوری ســمێڵكاوە گەیەندراوەتە دەســت هێــزە كوردییەكانــی ڕۆژئــاوای كوردستان لە باكووری شاری رەقە. ئاژانسی ئەنادۆڵ لەوبارەوە باڵویكردۆتەوە كە كاروانــی هاوكارییەكان 30ئۆتۆمبێلی ســەربازی تێــدا بــووە 21 ،ئۆتۆمبێلیان لــە الیــەن پەیامنێرەكەیانــەوە بینــراون، جگەلــەوە بەشــێكی تــری هاوكارییــەكان تانكەری گواســتنەوەی سووتەمەنی بوون، بە هۆی داپۆشینی بارهەڵگرەكانی دیكەوە بارەكانی سەریان نەبینراون. بەپێــی ئامارێكیــش كــە ئاژانســەكە
باڵویكردوەتــەوە لــە بــەرواری 13و 17هەزار دژە تانكی ئەمریكی و رووسی تێدایە .گشــتییەكان ،كــە بریتییە لــە هەڵبژاردنی هەروەها بە پێی لیســتەكە 235هاوەن ،پارلەمان‌و هەڵبژاردنی ئەنجومەنی قەزاكان، و 21ی ئــاب و 3ی ئەیلوولی ئەمســاڵ، بــە تێكــڕا نزیكــەی 330بارهەڵگــر لە 100نیشانشكێن 450 ،دوربینی شەو و 150هەمــوو ئــەم هەڵبژاردنانــەش ئەنجومەنی ســنورەكانی هەرێمــی كوردســتانەوە دوربینی لەیزەری گەیشتووەتە دەستی هێزە دامەزراندنــی فیدراڵی رۆژئاوای كوردســتان گەیەنراوەنەتــە شــاری حەســەكەی ژێر كوردییەكان. پێی هەڵدەســتێت‌و لەو بەشەی كوردستان ئەمە لــە كاتێكدایە هێزەكانی ســوریای ئەنجامی دەدات .بۆیە لەئێستاوە بەرپرسانی دەستی یەپەگە. هەربەپێــی ئامارەكــە لــە ســەرەتای دیموكــرات لە شەشــی حوزەیرانی رابردوو ئەو بەشەی كوردستان مژدەی سەركەوتنی مانگی حوزەیرانەوە ئەمریكا هەزار و 421بــە پشــتیوانیی ئەمریــكا ئۆپەراســیۆنی گــەورەی شــەڕڤانان لە رەقــەو دێرئەلزوور بارهەڵگر چەك و تەقەمەنی و ئۆتۆمبێلی رەققەی دەســتپێكرد و دوێنێ شــەممەش ،رادەگەیەنن‌و هاوكات مژدەی نزیك بوونەوەی ســەربازیی بۆ هێزەكانــی یەپەگە ڕەوانە ئۆپەراســیۆنی كۆنترۆڵكردنــەوەی هەڵبژاردنەكانیش باس دەكەن. دێرئەلزووریان دەستپێكرد. بەرپرســان‌و دەســەاڵتدارانی رۆژئــاوای كردووە. كوردســتانیش ،بــەو شــێوەیە هەڵبژاردنە بەپێــی زانیارییەكانــی ئاژانســەكە لە لیســتی ئــەو چــەك و پێداویســتییە مژدەی هەڵبژاردنە گشتییەكان دەدرێت گشتییەكانیان دیاری كردووە كە رۆژی 22ی هەموو ئەم رووداو و گۆڕانكارییە خێرایانەی ئەیلول هەڵبژاردنە گشتییەكان و رۆژی 22ی ســەربازییانەی لــە ســووریا بــە گرووپــە چەكدارەكان دراوە كە هێزەكانی یەپەگەش رۆژئاوای كوردستان‌و سوریا ،لەكاتێكدایە كە تشــرینی دووهەم هەڵبژاردنــی ئەنجومەنی لــە نێوانیادایە 12هەزار كاڵشــینكۆف ،نۆ كانتۆنەكانی رۆژئاوای كوردســتان ،زەمینە قــەزا و ناحیــەكان ،رۆژی 19ی كانونــی هەزار و 500چەكی دیكەی قورس و سووك ،ســازی دەكەن كە بەســێ قۆناغ و لە 22ی دووهەمــی 2018هەڵبژاردنــی ئەنجومەنــی ســێ هەزار چەكی 7-RPGی ئەمریكی و ئەم مانگەوە دەســتبكرێت بــە هەڵبژاردنە پارێزگاكان ئەنجامبدرێ.
بەڕێوەبەری هەواڵگریی سەربازیی ئەمەریكا:
سەربەخۆیی هەرێمی كوردستان شتێك نییە رێگری لێبكرێت چاودێر – ئاژانسەکان:
ڤنســنت ســتیوارد ،بەڕێوەبــەری هەواڵگریــی ســەربازیی ئەمەریــكا ،لــە كۆبوونەوەیەكــی ئەنجومەنــی پیــران، تایبەت بەكاروبــاری هێزەچەكدارییەكانی ئەمەریــكا ،بــاس لــەوە دەكات كــە ســەربەخۆیی هەرێمی كوردستان شتێك
نییە رێگری لێبكرێت. ستیوارد دەڵێت :سەربەخۆیی هەرێمی كوردســتان ،شــتێكە بوونــی هەیــە، پرسیارەكەش ئەوە نییە كە لەنەبوونەوە باســی بوونی بكرێت ،بەڵكو پرسیارەكە سەبارەت بەكاتە كە كەی دەكرێت ..بۆیە ئەو راپرسییە گرنگ سەیر دەكرێت.
دەشــڵێت :ئەو راپرســییە لەرابردوودا (بــەو شــێوەی ئێســتا) لەهیــچ كات و وادەیەكــدا بــە ووردی دەستنیشــان نەكــراوەو هیــچ زانیارییەكی ئــەو تۆش لــە تــۆڕی زانیارییــە نێودەوڵەتییەكاندا ســەبارەت بەراپرســییەكی وا ،بوونــی نەبووە.
ستیوارد دەشپرســێت :ئایا حكومەتی عیراقــی پاش كۆنتڕۆڵكردنەوەی موســڵ لەدەســت داعش ،دەتوانێت یەكپارچەیی خاكــی عیــراق بپارێزێت؟ وەاڵمەكەشــی ئەوەیــە كــە ئەركــە قورســەكەی ئــەو حكومەتــەی زۆرینــەی شــیعەیە، لەچارەســەركردنی ناكۆكییەكانــی نێوان
پێكهاتەكانی عیراق ،لە كوردو ســوننە دا خۆی دەبینێتەوە. دەشــڵێت :ئەركێكــی دیكــەی گرانتر كە لەســەر شــانی حكومەتــی عیراقییە، چارەسەركردنی كێشەی نەوتی كەركوكە، كە كێشەیەكی سیاسی گەورەو ئاڵۆزە. بەڕێوەبــەری هەواڵگــری ســەربازی
ئەمەریكاش پێیوایە ،ئەگەر چارەسەرێكی سیاســی نەدۆزرێتــەوە ،ئــەوا عیــراق دەبێتــە گۆڕەپانێك بۆ ملمالنێی الیەن و پێكهاتەكان‌و بەدووریش نازانرێت شــەڕی ناوخــۆ لەنێــوان پێكهاتەكانــی عیراقــدا رووبدات.
راپۆرت
ذمارة ( )624دوشةممة 2017/9/11
info_chawder@yahoo.com
3
یەكێك لە خاڵە سەرەكییەكانی رێكەوتنی یەكێتی و پارتییە
پارلەمانی كاراكراو ،كار بۆ باشكردنی موچەی فەرمانبەران دەكات دوایین هەوڵ لەگەڵ گۆڕان‌و كۆمەڵ دەدرێت تا بەشداری كاراكردنەوەی پارلەمان بكەن
ئەندامێكی سەركردایەتیی یەكێتی :ئەگەر دەركەوت گۆڕان‌و كۆمەڵ ،خۆیان هەر نایانەوێت پارلەمان كارابكرێتەوە ،ئەو كاتە یەكێتی بڕیاری ئەنجومەنی سەركردایەتی هەیەو دەستی وااڵتر دەبێت
چاودێر – رێبین حەسەن:
ئەنجومەنــی ســەركردایەتیی یەكێتــی پرۆژەیەكــی حــەوت خاڵــی بــۆ كاراكردنــەوەی پارلەمــان لەســەر بنچینەی یاســایی‌و ئابوری‌و سیاســی راگەیانــد‌و پرۆژەكــەی خســتەبەردەم گــۆڕان‌و كۆمەڵیــش ،دوێنێش وەفدی بــااڵی پارتــی‌و یەكێتــی لەهەولێــر كۆبونــەوە‌و بەپێــی زانیارییــەكان گەیشتونەتە رێككەوتن.
بڕیارە لــەم هەفتەیــەدا ،پارلەمانی كوردســتان كارابكرێتــەوە‌و دواییــن هەوڵەكانیــش بــۆ رازیكردنــی بزوتنەوەی گۆڕان‌و كۆمەڵی ئیســامی چڕدەكرێنــەوە ،تاكــو ئەوانیــش بەشداربن لەكاراكردنەوەكەدا .هاوكات دوێنــێ ئەنجومەنی بــااڵی ریفراندۆم ،پارلەمانی كوردستان كارادەكرێتەوە بەپێــی ئەو زانیارییانەی كە تایبەت بڕیــاری دا رۆژی 14ی ئــەم مانگــە یەكەم دانیشتنی پارلەمانی كوردستان دەســت (چاودێــر) كەوتــون ،رۆژی پێنج شەممەی ئایندە 14 ،ئەم مانگە، ئەنجام بدرێت. بەپێــی زانیارییەكانی (چاودێر) ،لە پارلەمانی كوردستان دوای زیاتر لە دو دانیشــتنەكانی ســەرەتای پارلەمانــدا ســاڵ لەپەكخســتنی ،كارادەكرێتەوە، پرسی ریفراندۆم‌و باشــكردنی بژێوی‌و یەكێــك لــەكارە هــەر گرنــگ‌و موچــەی خەڵــك گفتوگۆیــان لەســەر ســەرەتاییەكانی پارلەمانیــش ،بریتی دەكرێــت ،كــە یەكێكــە لــە خاڵــە دەبێــت لەچارەســەركردنی كێشــەی ســەرەكییەكانی یەكێتی بۆ چاككردنی پاشــەكەوتی موچــەی فەرمانبــەران‌و یاسای ریفراندۆم. موچەی فەرمانبەران. هــەر بەپێی زانیارییــە تایبەتەكانی لەكۆتایــی هەفتــەی رابــردودا
(چاودێــر) ،ئەگەرێكــی بەهێــز لەئارادایــە ،كــە گــۆڕان كۆبونــەوەی جڤاتــی نیشــتیمانی لەبەر رۆشــنایی حــەوت خاڵەكــەی ئەنجومەنــی ســەركردایەتیی یەكێتــی ئەنجامبدات‌و بەهــۆی نزیكــی زۆر لەنێــوان ئــەو خااڵنــەو خاڵەكانــی پێشــتری جڤاتی نیشــتیمانی گــۆڕان ،گۆڕانیش وەاڵمی ئەرێنــی یەكێتی بداتەوە ،بەتایبەتیش كە ئەو بزوتنەوەیە چاوەڕێی ئەنجامی كۆتایــی كۆبونەوەی یەكێتــی‌و پارتی دەكات.
«میكانیزم‌و رێككەوتنی سیاســی»
فەخرەدین قادر ،سكرتێری پارلەمانی كوردستان لەپشكی كۆمەڵی ئیسالمی، لەپەیجی تایبەتی خۆی لەفەیســبوك، نوســیویەتی «پێــش كاراكردنــەوەی پارلەمــان پێویســتە میكانیــزم‌و رێكەوتنــی سیاســی بكرێــت لەنێوان الیەنەســەرەكییەكانی كوردســتان‌و گرەنتــی دوبارەنەكردنــەوەی ئــەو
تاكــڕەوی‌و ســوكایەتییە بەدامەزراوە شەرعییەكان هەبێت». ناوبــراو ئامــاژەی بەوەشــكردوە، پارلەمــان دەبێت كاری خــۆی بكات‌و ئەجێنــدای بەســەردا نەســەپێنرێت، بــەاڵم ئەوەیش جێگەی پرســیاربو بۆ هێنــدە بەپەلــەن بــۆ كاراكردنــەوەی پارلەمان لەكاتێكدا وانزیكەی دو ساڵە پەكخراوە؟.
یەكێتی :گۆڕان‌و كۆمەڵ بەپەرۆشــن بێنەوە ناو پارلەمانی كوردســتان
لەوبارەیەوە ،ئەندامێكی ئەنجومەنی سەركردایەتیی یەكێتی ،بە(چاودێر)ی راگەیانــد ،ئەوەی لەنــاو كۆبونەوەكان لەبرادەرانی گۆڕان‌و كۆمەڵ دەیبستین، ئەوانیــش بەپەرۆشــن كە بێنــەوە ناو پارلەمانی كوردستان‌و كارای بكەنەوە، لەوانەیــە جیاوازییەكــە یــەك شــت بێــت ،كە ئێمــە پێمانوایــە پارلەمانی كوردســتان مەرجەعــی خەڵكــی
كوردســتانەو ناوەندێكــی یاســایی بڕواپێكراوی خەڵكی كوردستانە ،بۆیە دەبێت هەمو جیاوازییەكانی ماوەكانی رابردومان بخرێنــەالوەو بەرێككەوتنی نێــوان الیەنــەكان‌و فراكســیۆنەكانی پارلەمــان ،كارای بكەینــەوەو لەوێــدا چارەسەر بۆ كێشەكان بدۆزینەوە. بێگــەرد تاڵەبانــی ،ئامــاژەی بەوەشــكرد ،ئــەو دو الیەنــە دەڵێن، دەبێــت لــەدەرەوەی پارلەمانــی كوردســتان رێكەوتنێكــی سیاســی بكەیــن ،ئەوكاتــە لەنــاو پارلەمانــدا كار لەســەر ئــەو ئامانجانــە بكەیــن، كــە پێموایــە لەئێســتادا یەكێتــی بۆیــە ئــەو وەفــدەی نــاردە الی ئەو دوالیەنە ،تاوەكو پێیان بڵێین ،ئەمانە بنەمــای ئێمەن‌و لەبەر رۆشــنایی ئەو حــەوت خاڵــە ،دەچین لەگــەڵ پارتی كۆدەبینەوە. ناوبــراو ،كــە هــاوكات ســەرۆكی فراكســیۆنی یەكێتیشــە لەپارلەمانــی كوردســتان ،جەختیكــردەوە ،ئەگەر
هاتــو دەركــەوت كە گــۆڕان‌و كۆمەڵ، خۆیــان هــەر نایانەوێــت پارلەمــان كارابكرێتــەوە ،ئــەو كاتــە یەكێتــی بڕیاری ئەنجومەنی ســەركردایەتی لەال هەیەو كاری پێدەكات‌و دەســتی وااڵتر دەبێت». بێگــەرد تاڵەبانــی ،وتیشــی «جارێ گــۆڕان بە رەســمی نە لەنێو كۆبونــەوەكان‌و نــە لــەدەرەوەی كۆبونــەوەكان بەئێمەیــان نەگوتــوە، كە بەشداری كاراكردنەوەی پارلەمانی كوردستان ناكەین‌و چاوەڕێی ئەنجامی كۆبونــەوەی یەكێتی‌و پارتین ،واتە لە دواییــن كۆبونەوەدا گــۆڕان بەیەكێتی نەوتوە ،كــە نایەنەوە نــاو پارلەمان، بەڵكــو گوتیــان بــۆ میكانیزمــی كاراكردنــەوەی پارلەمان پرســیارمان لەســەری هەیــە ،با لــەدەرەوە الیەنە سیاســییەكان لەســەری رێكبكــەون دواتــر بێنەوە پارلەمان ،واتە لەســەر هەمو جیاوازییەكان رێكبكەوین».
پێشمەرگە‌و پۆلیسی ناوچە دابڕێرناوەكان خۆیان بۆ هەر ئەگەرێك ئامادە دەكەن
سوپای عیراق و حەشدی شەعبی مەترسی بۆ كەركوك‌و ناوچەكانی مادەی 140دروستدەكەن فەرماندەیەكی پێشمەرگە :هەر كەسێك سنوری كوردستان ببەزێنێت ،وەك داعش سەیری دەكەین بەرپرسی مەڵبەندی یەكێتی لەخانەقین :نامانەوێت گرژییەكانی مەندەلی تەشەنە بكەن
پۆلیسی كەركوك :بۆ هەر ئەگەرێك پالن‌و بەرنامەی تایبەمتان دەبێت چاودێر -نزار جەزا:
دۆخــی مەندەلییــەوە ئاشــكرای دەكات، پارێــزگاری دیالــە دڵنیایــی لەپاراســتنی ئەمنییەتی ناوچەكە داوە.
هاوكات سەنگاوی باسیلەوەشكرد ،رەنگە هێزە عێراقییەكان هێرشــبكەنە ســەرمان، ئەگەر ریفراندۆم بكرێت.
هەڕەشــەی لــێ بكرێــت ،بــەاڵم بەهــۆی ئەوەی ئەم ســنورە زیاتر ئێران بااڵدەستە، تێیــدا هێزەكانی هاوپەیمانان زۆر دەســتی تێوەرنادات.
پاشــئەوەی بڕیــاری ئەنجامدانــی ریفراندۆم درا ،لەالیەن حەشــدی شــەعبی‌و «ریفراندۆم دەكەین‌و خەڵكی مەترسییەكانی سەر كەركوك ســوپای عیراقەوە هەڕەشــە لــە كەركوك‌و پۆلیسی كەركوك :پالمنان بۆ هەر پاشــئەوەی لەماوەی رابــردوودا هێزێكی ناوچەكەش دەپارێزین» هێــز ناوچــە دابڕێنــراوەكان دەكرێــت‌و كەركوك لەدەوروبــەری عێراقــی ســەربازی دۆخێك هەیە لەوبارەیــەوەی فەرماندەی لیوای ســێی كۆدەكرێتــەوە، لەدەوروبــەری كەركــوك كۆكرانــەوە ،تاڕادەیەك تــرس‌و دڵەڕاوكێی گەرمیانی هێزەكانی پێشمەرگە ،بە(چاودێر) بەڕێوەبەری پۆلیســی قــەزاو ناحیەكانی ســەر بۆ مەترســی ئەمــەش بۆتــە جێگەی الی خەڵكی كەركوك‌و ناوچە دابڕێندراوەكان ی راگەیاند ،هەر كەسێك سنوری كوردستان كەركــوك ،بــە (چاودێــر)ی راگەیانــد، ئاسایشــی ناوچەدابڕێنراوەكانــی دەرەوەی دروســتكرد لــەوەی بەشــداری پڕۆســەی ببەزێنێــت ،وای دادەنێــن چەكداری داعش‌و لەكاتــی بەڕێوەچونــی هــەر بۆنەیەكــدا هەرێــم .هاوكات دوێنــێ كۆمەڵێك هاواڵتیی ریفرانــدۆم نەكــەن ،هــاوكات لەچەند رۆژی دوژمێكــی سەرســەختە ،پێشــمەرگەش هێــزە ئەمنییەكانــی كەركوك ئامــادەكاری مەندەلــی بەپشــتیوانی حەشــدی شــەعبی رابردوشــدا مەســعود بارزانــی ســەرۆكی هەمیشــە پارێزەری خاكی كوردستان بوە ،تەواودەكەن ،لەئێستاشــدا كــە ئەنجامدانی ئــااڵی كوردســتانیان هێنایەخــوارەوە‌و هەرێمــی كوردســتان ،لەچاوپێكەوتنێكیدا بۆیــە ئێســتاو داهاتوش خاكی كوردســتان پڕۆســەی ریفراندۆم بەڕێوەیە ،ئامادەكاری خۆپیشــاندانیان دژی ریفرانــدۆم ســازكرد .لەگــەڵ كەناڵــی BBCی فارســی باســی لەهــەر هێزێــك ،كــە بیەوێــت ســنوری تەواودەكــەن‌و یەكەمجاریــش نییــە ،كــە لەوبارەیــەوە بەڕێوەبــەری پۆلیســی قەزاو لــەو مەترســییانە كــرد كە لەســەر ناوچە كوردستان ببەزێنێت ،دەپارێزن. هەڵبژاردن لەناو شــاری كەركــوك بكرێت، ناحیەكانی كەركــوك ،دڵنیاییدەدات لەوەی دابڕێنــراوەكان‌و كەركــوك هــەن‌و وتــی عەمید روكن نەجمەدین عومەر ،دەشڵێت بەجۆرێك پێشــتر هەڵبژاردن ئەنجامدراوە‌و لەئێســتادا هیچ مەترسییەك لەسەر خەڵكی «هیوادارین دۆخەكە نەگاتە ئەوەی چەك بۆ «ریفرانــدۆم مافێكــی سروشــتی خۆمانە ،پالنی هێزە ئەمنییەكانیش بەســەركەوتویی كەركــوك نییــەو بــۆ هــەر ئەگەرێكیــش پاراســتنی كەركوك هەڵبگرین» ،لەالیەكی بۆیــە ئەنجامیدەدەیــن‌و لەكاتــی بونی هەر كۆتاییهاتــوە ،بــۆ ئەم پڕۆســەیەش پالنی ئامــادەكاری دەكەن .هاوكات فەرماندەیەكی دیكــەوە مەحمــود ســەنگاوی فەرمانــدەی ئەگەرێكدا پارێزگاری لەهەموو پێكهاتەكانی تایبەتی خۆیان هەیە. هێزەكانی پێشمەرگە ،جەخت لەئەنجامادنی میحوەری گەرمەســێری پێشــمەرگە ،باسی ناوچەكە دەكەین». عەمیــد ســەرحەد قــادر ،بێئاگایی خۆی ریفراندۆم دەكاتــەوەو دەڵێت «هەر هێزێك لــەو مەترســییانە كــرد‌و رونیكــردەوە «لە ناوبــراو ،رونیشــیكردەوە ،هێزەكانــی پیشاندا لەو هەڕەشــانەی كە لەكوردەكانی ســنوری كوردستان ببەزێنێت ،وەك داعش‌و هەند ێ ناوچە هەڕەشــە لەماڵــە كوردەكان هاوپەیمانــان پێیانناخۆشــە خەڵــك كەركــوك دەكرێــن ،كــە ئەگەر بەشــداری دوژمــن دەیبینیــن» .هەروەهــا بەرپرســی كــراوە ،ئەگــەر ریفرانــدۆم بكرێــت ،ئــەوا ئاوارەبێتەوە‌و كێشە دروستبێت‌و كوردستان ریفرانــدۆم بكــەن ،دەردەكرێن .وتیشــی» مەڵبەنــدی یەكێتــی لەخانەقیــن ،لەبارەی لەماڵەكانیان دەردەكرێن». لەالیــەن هێزێكــی نیشــتیمانی عێراقییەوە لەئێستادا دۆخی ئەمنی كەركوك زۆر باشە،
هیــچ حاڵەتێــك نییــە ،هێــزە ئەمنییەكان خانەقین ئەو پرۆسەیە ئەنجامبدەن. ناوبراو ،وتیشی «نامانەوێت گرژییەكانی لەنــاو شــاردان‌و هێــزی پێشــمەرگەش لەســەنگەرەكانی پێشــەوەن ،بەاڵم بۆ هەر مەندەلــی تەشــەنە بكــەن ،بــەاڵم ئەگــەر دووبارە نەبێتەوە». ئەگەرێك كە روودەدات ،ئەمادەین».
سنور بۆ هەر «دەستێكی گێرەشێوێن» دادەنرێت
هــاوكات دوێنــێ لــە دوای گرژییەكانــی مەندەلــی ،بەرپرســی مەڵبەنــدی یەكێتــی لەخانەقیــن لەكۆنگرەیەكــی رۆژنامەوانیــدا رایگەیاند ،لەگەڵ پارێزگاری دیالەو حەشدی شــەعبی لەســەر خەتــن ،بۆیە ســەالمەتی خەڵكــی ناوچەكــە لەئەســتۆی ئەوانــە، هەڵوێستیشیان ئەرێنییە‌و بەڵێنی پاراستنی ئاسایشــی مەندەلییــان داوە‌و هاتونەتــە ناوچەكــە بــۆ ئــەوەی ئەگــەر دەســتێكی گێرەشێوێن ،هەبێت سنورێكی بۆ دابنێن. شــێركۆ میروەیــس ئاشكراشــیكرد، ئەنجومەن‌و بەڕێوەبــەری ناحیەی مەندەلی بەفەرمی نوسراویان كردوە ،كە ئامادەن بۆ پرســی ریفراندۆم ،بەاڵم ئەگــەر حكومەتی لۆكاڵــی نەتوانێــت ،ئاسایشــی ناحیەكــە‌و رێوشــوێنی بەجێهێنانی پڕۆسەی ریفراندۆم بپارێزێــت ،ئەوا ناچاردەبــن لەجەلەوال یان
داگرتنی ئااڵی كوردستان‌و یەكڕیزیی
دوێنــێ لە شــارۆچكەی مەندەلی لەالیەن كۆمەڵێك كەس‌و بە پشــتیوانی عەسائیبی ئەهلــی حەق ،خۆپیشــاندان دژی ریفراندۆم سازكرا‌و ئااڵی كوردستان هێنرایە خوارەوە. لەوبارەیــەوە ئەندامێكــی ئەنجومەنــی نوێنەرانــی عیــراق ،لــە پــەڕەی تایبەتــی خــۆی لەتۆڕی كۆمەاڵیەتیی (فەیســبووك) نوســیویەتی «ئەمــڕۆ مەندەلــی‌و ســبەی دووزخورماتوو ،ئەوجا كەركوك‌و شوێنەكانی تر دەبنە ئامانج ،یەك هەڵوێستی سیاسی‌و یەكڕیزیی گشــت رەنگ‌و دەنگەكان باشترین پشــتیوانیە بــۆ بــرا پێشــمەرگەكانمان‌و هێزەكانــی تــر كــە گیــان‌و ماڵــی خەڵكی دەپارێزن». مەســعود حەیدەر ،ئاماژەی بەوەشداوە، كورد هەمیشــە دەســتی دانوستان‌و ئاشتی درێژدەكات‌و پێویستە خەڵكی ناوچە كێشە لەســەرەكان خۆیــان چارەنووســی خۆیان
ذمارة ( )624دوشةممة 2017/9/11
وتار
info_chawder@yahoo.com
4
میدیای الدەر لە بەها كۆمەاڵیەتییەكان
لەتیف حسێن گۆڕانكاری ســەردەم و پێشكەوتنەكانی كۆمەڵگەو زیادبونی پێداویستییەكانی تاك و كۆمەڵ ،پێشــكەوتنە تەكنەلۆژییەكان و زۆرێكــی تــر لەو بابەتانەی كــە ئەمڕۆ بۆ كۆمەڵگــە گرنگــە وایكــردوە میدیاو ماس میدیا و تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان زیاتر ئەرك و رۆڵیــان دەربكەوێــت و هیــچ كاتێكیش وەك ئێســتای كۆمەڵگەی كــوردی میدیا نەیتوانیــوە كاریگــەری لەســەر تاكەكان دابنێ ،جا ئەم كاریگەرییە سیاســیی یان ئابــوری ،كۆمەاڵیەتی یــان دەرونی بێت، چونكــە ئێســتای كۆمەڵگەی كــوردی بە بارودۆخێكــدا گــوزەر دەكات كــە پڕە لە قەیــران و هەڵكشــانی ئــەو قەیرانانە بە بەردەوامــی بە بێ ئــەوەی میدیا بتوانێ، ئەو ئەركە بگێڕێت كە دەبێت هەیبێت. هەموشــمان دەزانین پێناسەو تەعریفی میدیــا بەهــۆی زۆربونــی ئەزمونــی ئــەو كەســانەی كــە لــە ناوەندەكانــی میدیادا كاردەكــەن ،چەندیــن پێناســەی هەیــە و دەتوانــرێ بەهــۆی ئــەو ئەزمونانــەوە كــە هەن پێناســەی میدیــا و كاری میدیا بكرێــت ،ئەمــە جگــە لــەوەی هەوڵەكان بۆ بە پیشەســازیكردنی میدیــا و نەبونی یاســا و رێســای تایبــەت بەمــكارە و تێگەیشــتن لە پەیام و ئامانجە ســەرەكی و بنەڕەتییەكانــی كاری میدیایــی ،تــا ببێتــە میدیاییەكــی خــاوەن مــۆراڵ و خــاوەن بەرنامەیەكــی تۆكمــە و گونجاو، بۆتــە هۆی ئەوەی كــە چەندینجۆر میدیا خــۆی بخزێنێتە ناو هزری تاك و خێزان و كۆمەڵگە ،بەبێ ئەوەی هیچ حســابێك بۆ ئــەوە بكرێت كە ئەو بەرنامە و پەیامانەی میدیا لە ئێســتادا ئاراستەی وەرگرەكانی دەكات ،چ كاریگەرییــەك دادەنێت ،چۆن ئــەو كاریگەرییــە لــە داهاتــوی دور یان نزیك كۆمەڵگە بەرەو ئاراستە و ئاقارێكدا دەبات ،كە رەنگە نەتوانرێت وا بەئاســانی
هەمو كێشــەكان بــۆ خەڵكی بــۆ ئەوەی هۆشــیارییان هەبێت ،بێ ئاگان لەوەی كە ئێســتاو لە داهاتویەكی نزیكدا بە جۆرێك كاریگەریــی دروســت دەكات ،كە چەندین ســاڵ و بەرنامــە و پالنــی جۆراوجــۆری دەوێــت تا كاریگەری ئــەو میدیایانەی لە بەها كۆمەاڵیەتییەكانی كۆمەڵگە الدەدەن و پشێوی دوبەرەكی و رەفتارە باشەكانی خەڵكــی بــەرەو خــراپ دەگــۆڕن ،ئەمــە جگــە لەوەی ئەو كێشــە كەســییانەی كە پێویســتیان بەوەیــە كــە خەڵكــی پێیان نەزانرێت و هەوڵی چارەسەری خۆبەخۆی بدرێــت میدیا دەیخاتە ســەر تیڤییەكان و بەهۆیــەوە چەندین كێشــەی تر دروســت دەكات. لــە كۆمەڵگەیەكــی وەك ئەمریــكا و بەریتانیــا و كۆمەڵگەكــەی كە بەدەســت كێشــەی كۆمەاڵیەتــی یــان دەرونــی بناڵێنێــت ،وەك ئێمــە زۆر مانــدو نابێت بەدەست گەڕان بە دوای چارەسەرەكانی، بەڵكو تیڤییەكان هەڵدەست بە نیشاندانی كێشــەكان و چارەسەرییەكانیشــی ،كــە كێشــەی گشتن و خێزان و تاك گیرۆدەی بون ،لە نمونــەی ئەو بەرنامانە بەرنامەی ســوپەر نانییە ،كە ئەگــەر بینەر بە دیار ئــەم بەرنامەیــەوە دابنیشــێ ،دەتوانێت دەیــان زانیاری بەســود بــۆ مامەڵەكردن لەگــەڵ منداڵەكانــی بدۆزێتــەوە ،بــەاڵم لــە كوردســتان دەیــان بەرنامــە هــەن، كــە بونەتــە هۆی ئــەوەی نــەك زانیاری بەســودیان تێدا نییە ،بەڵكــو ئەبێت ئەو كاتانــەی ئــەو بەرنامانە پەخــش دەكرێن منداڵەكانمــان یان بخەوێنین یان بەشــتی تــرەوە مەشــغوڵیان بكەیــن ،چونكە ئەو وشــەو وتانەی لــەو بەرنامانــەوە پەخش زۆری خەڵك لە تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكانەوە ،دەكرێــن و ئەو كێشــانەی لەوێوە پەخش بەهۆی ئەمــكارەی میدیاوە بە بەردەوامی دەكرێن ،دەیانجار كێشەكان زیاتر دەكەن، ئــەوەی نەشــێ بۆ وتــن ئــەوان دەیڵێن ،لــە نمونە بەرنامەی نێت گرامی نێت تیڤی چونكــە دەزانرێت میدیا ئێســتا دەتوانێت و زۆرێــك لە بەرنامەی تیڤییەكانی تر ،كە هــەر پەیــام و قســەیەك ،هــەر وتەیەكی بەداخەوە زۆرێك لە سنورەكانی ئازادی و خــراپ یان یان هەبێــت ،كاریگەری خراپ زۆرێك لە دیاردە و كێشەكانی كۆمەڵگەی یان باشی هەبێت بۆی دەگوازێتەوە. بــەرەو ئاڵۆزبــون بــردوە و پێچەوانــەی رێگەی ماوەیەكــی زۆرە ئێمەمانــان لە پێناســەكەی چارلزكولــی ،بونەتــە هۆی رێگــەی وتــار و چاوپێكەوتــن و زۆر تێكدانی پەیوەندییە كۆمەاڵیەتییەكان ،كە تــرەوە لــە مەترســی ئەمــكارەی میدیا ،لێرەوە جێی خۆیەتی هەمو بە یەك دەنگ كــە ســەرجەمی دەبێتە هۆی ئــەوەی كە بــەو بەرنامــە و كەنااڵنــە بوترێــت چیتر ســەرجەم بەهاكانی كۆمەڵگــە دەبەزێن ێ ناكرێت لە كۆمەڵگەیەكی وەك كۆمەڵگەی و بــە بــێ رەچاوكردنــی كاریگەرییــە كــوردی كە لێوانلێوە لە كێشــە و گرفتی مەترســییەكانی لەنــاو كۆمەڵگــەدا ،كۆمەاڵیەتــی و دەرونــی ،ئێــوە میدیــای بەنــاوی بەرنامــەی مۆدێــرن و بەرنامەی كوردی بــە ناوی هەواڵــی مەگەزن و زۆر ســتانداردی جیهانییەوە ،دەیگوازنەوە ناو پاساوی ترەوە ،بەرەو میدیای زەرد ببەن. كۆمەڵگــەو بەناوی ئازادی و خســتنەڕوی
لــە كوردســتان دەیــان بەرنامــە هــەن ،كــە بونەتــە هــۆی ئــەوەی نــەك زانیــاری بەســودیان تێــدا نییــە ،بەڵكــو ئەبێــت ئــەو كاتانــەی ئــەو بەرنامانــە پەخــش دەكرێــن منداڵەكامنــان یــان بخەوێنیــن یــان بەشــتی تــرەوە مەشــغوڵیان بكەیــن ،چونكــە ئــەو وشــەو وتانــەی لــەو بەرنامانــەوە پەخــش دەكرێن و ئــەو كێشــانەی لەوێوە پەخــش دەكرێــن ،دەیانجــار كێشــەكان زیاتــر دەكــەن ،لــە منونــە بەرنامــەی نێــت گرامــی لــە نێــت تیڤــی لەو كاریگەرییانەی دەرباز بكرێت. ئەمــە جگــە لــەوەی بەداخــەوە لــە هەرێمــی كوردســتاندا هیــچ كات میدیــا خــۆی لەوە نەبــان كردوە كــە كاریگەری میدیــا ئەگەر بەرنامــە و پەیامەكانی رێك نەخرێــت و بــە هەســتیارییەوە مامەڵەی لەگەڵــدا نەكرێت ،لــە روی كۆمەاڵیەتی و دەرونییــەوە زۆر بــە ئاســانی كاریگەری لەســەر بواری كۆمەاڵیەتــی و دەرونیمان دەبێــت و دەتوانێــت زۆرێك لــەو دیاردە مەترســیدارانەی لــە كۆمەڵگــەدا بونیان هەیــە ،بــە ئاراســتەی تەشەنەســەندنی ببات ،چونكە ئەبێت ئــەوە بزانین الیەنی كۆمەاڵیەتــی میدیــا كــە كاری لەســەر دەكرێــت ،بێگومان كاریگەری كۆمەاڵیەتی ئەنجــام دەدات ،هــەروەك جــۆرج لندبرج ئامــاژە بــەوە دەكات كــە میدیــا بریتییە
لــەو كاریگەرییــەی كــە بەهــۆی هێمــاو نیشــانەكان ئەنجام دەدرێــت ،ئەمە جگە لــەوەی كــە چارلز كولــی پێیوایــە میدیا ئەو میكانیزمــە دەگەیەنێت كە بەهۆیەوە پەیوەنــدی كۆمەاڵیەتی مرۆڤانە گەشــەو پــەرە پێــدەدات ،بەاڵم ئەوەی ئێســتا لە كوردستاندا لەناو كاریگەرییەكانی میدیادا بەدیدەكرێــت ئەوەیە كە میدیا نەیتوانیوە لە ئاســت ئەو كاریگەرییە كۆمەاڵیەتییەدا هەڵوەســتە بــكات ،كە دایدەنێت لەســەر تــاك پاشــان كۆمەڵگــەش ،بــۆ ئەمەش رەنگە الیەنە سیاسییەكەی كە بە تەواوی بەسەر فەزاو ژینگەی میدیادا رەنگدانەوەی هەیــەو هەبوە ،ئەمەشــە وایكــردەوە ئەو ئاراستانەی میدیا جڵەو دەكەن چاویان لە كاریگەرییە سیاســییەكە بێت ،بە جۆرێك كــە هەر بەرنامە و هەواڵ یان راپۆرت یان
هەر كارێكی میدیایی تر كە لە كوردستاندا بــە وەرگرەكان دەدرێــت ،بچێتە خزمەتی ئــەو پەیــام و ئامانجــە سیاســییەی كــە دەســتی بەســەر كۆی كایەكانی كۆمەڵدا كێشاوە. ئێســتای میدیای كوردی بە شێوەیەكە كە بەناوی پێشــكەوتن و بە دەستخستنی هەمــو زانیارییــەك بۆ خەڵكی و پاشــان گواستنەوەی بۆ خەڵك ،بە شێوەیەكە كە هەرچی شــتێك كە بۆ وتن نەشــێ و هەر رەفتارێــك بــۆ ئەنجامدانە نەشــێ ،میدیا بــۆ وەرگــری دەگوازێتەوە ،كــە دەكرێت گەیاندنی زانیــاری بە خەڵك یەكێك بێت لە هۆكارەكانی ئەمە و هۆكار و پاساوێكی تر ئەوە بێت كە ئەگەر میدیا ئەمە نەكات، ئەوا تــۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان دەیكات ،كە بە داخەوە ئێســتا وای لێهاتوە بەشــێكی
ئایا نەخێر هیچ لۆجێكێكی لە پشتە؟ حوسێن رابی لەگەڵ بانگەشــەی ریفراندۆم ،حیزبە كوردســتانییەكان بەســەر دو بــەرەدا دابەشبون .بەرەی پشتیوانانی ریفراندۆم و بــەرەی دواخســتنی ریفرانــدۆم و ئەوانیــش لــە كۆتاییــدا هــەر دەنگیان بەڵێیــە! هیچ هێزێكی سیاســی كاریگەر لە باشــور تا ئەم ساتە وەختە داوای لە هاونیشــتیمانان نەكردوە كاتێك دەچنە پای ســندوقەكانی دەنگــدان ،لە جیاتی بەڵێ ،نەخێر هەڵبژێرێن.
بەاڵم تەوژمێكی بەهێز لە فەیســبوك و هەڵبەت الواز لەســەر جادە (نمونەی ئــەوەی رۆژی ١٠ی مانگی ٩لە یاریگای نێودەوڵەتــی ســلێمانی بینیمــان!) بــە پشــتیوانی ٣كەناڵــی تەلەفزیۆنــی كۆمپانیــای نالیــا و دەیــان پەیجــی پــڕ خوێنــەر و پــڕ الیكی فەیســبوك، بانگەشــەی ئەوە دەكەن لە كاتی چونە ســەر ســنوقەكانی دەنگــدان ،نەخێــر هەڵبژێرین! بەو شــێوەی خۆیان دەڵێن بــۆ ســزادانی كاربەدەســتان و هێــزە فەرمانڕەواكانی هەرێمی كوردســتان یان گونجاو نەبونی كات. بــەاڵم نەخێــرەكان كێن؟ ئــەوەی تا ئێســتا لــەو كۆمەڵــە خەڵكــەی خۆیان بــە «بزوتنــەوەی نەخێر لە ئێســتادا» ناســاندوە دەردەكەوێــت كەســانێكن بــە بیــروڕای زۆر جیــاواز و تەنانــەت ئامانجــی زۆر جیــاواز .بەشــێك لــەوان بەڕاســتی بڕوایــان تەنانــەت بــە بونی هەرێمــی كوردســتان نییە ،بەشــێكیان بڕوایــان بــە هەرێمــی كوردســتان لــە
چوارچێــوەی عێراقی دیموكراتی هەیە و بەشــێكی تریان بڕوایــان بە ریفراندۆم و سەربەخۆیی هەرێمی كوردستان هەیە و داوای گۆڕانكاریــی رادیكاڵی لە ئیدارەی هەرێمــی كوردســتاندا دەكــەن وەكــو پێشــمەرج بۆ ســەربەخۆیی ،بەشــێكی تریشــیان ئــەم كاتە و ئەم پرۆســە بە كاتێكی لەبــار دەبینیــن تاوەكو بتوانن لــە كێكی دەســەاڵت و ئابوریی هەرێمی كوردســتان شــتێكی زیاتــر بپچــڕن! گروپــی كۆتایــی گروپێكی هەلپەرســت و بەرژەوەنــدی خــوازن ،بــەاڵم هەمان لۆجیكی گروپەكانی تر بەكاردەهێنن. قســەمان لەســەر ئەوانە نییــە كە لە بنەڕەتدا بڕوایان بە هەرێمی كوردســتان و قەزییــەی كــورد نییە ،بــەاڵم هەردو گروپی ســەرەكی ،ئەوانــەی كە بڕوایان بە عێراقــی دیموكــرات و فیدڕالی هەیە و ئەوانــەی داوای گۆڕانكاریی ریشــەیی پێش سەربەخۆیی دەكەن پێویستە ئاوڕ لە لۆجیكەكەیان بدرێتەوە. عێراقی فیدڕاڵ و دیموكرات پرۆژەیەكی
دوبارەكردنــەوەی شكســتخواردوە، شكســت جارێكیتر كارێكی ژیرانە نییە، پرۆســەی بە دیموكراسیكردنی عێراق تا كاتی نەخۆشــكەوتنی بەڕێــز مامجەالل درێژەی هەبو ،كە بنچینەكەی تەوافق و هاوبەشی و یەكسانی سێ گەلی كورد و عەرەبی سونە و عەرەبی شیعە بو. بەاڵم كشانەوەی ئەمریكا و بەهێزبونی تایفەیــەك لە عێــراق و بڕینی بودجەی كوردستان و هاتنی داعش ،كە فەوتانی سیاسی گەلێك بە ناوی عەرەبی سونەی لێكەوتەوە كۆتایی بەم پرۆسە هێناوە. ئیتــر مومكیــن نییــە دیموكراســی تەوافقــی لە عێراقدا بێتە ئاراوە ،یەكێك لــە كۆڵەكەكانی توافــق روخاوە ،عێراق بــەرەو دیكتاتــۆری زۆرینــە دەچێــت، هەڵبەت بە روكەشــێكی پارلەمانییەوە، كە هەمو واڵتێكــی دیكتاتۆری هەیەتی. كارەســاتەكە ئەوەیە ئــەم دیكتاتۆرییە بــەرەو هەرچــی زیاتــر ئایدۆلۆژیك بون دەچێــت .عێــراق جگــە لــە تەوافقــی نەتەوەیــی هیــچ رێگەیەكــی تــری بــۆ
دیموكراســی نییە ،چونكە سەرمایەداری و لیبراڵیزم تەقریبەن لە ئاستی سفردایە. ئەو گروپەی كە باســی بە دیموكراتی بــون و بوژانەوەی هەرێمی كوردســتان و بنبڕكردنــی هــەژاری لــە عێراقێكــی نــا دیموكراتــدا دەكــەن ،بێگومانیــان بیانوەكانیان رەوایــە ،بەاڵم ئەنجامێكی ناڕەوای لێــوەر دەگرن .بە زمانێكی زۆر سادە دەكرێت بەم گروپە بگوترێت، وایدابنێ كوردســتان كەشــتییە ،ئەم كەشتییە خەریكە بە ناو تۆفاندا دەڕوات و پــڕە لە كــون ،تینوتــە! چیدەكەی؟ ئایا هەوڵدەدەی كونەكانی زل بكەیتەوە بۆئەوەی لە ئاوی سوێردا بخنكێی؟ یان هەوڵــدەدەی كونەكانی بگریت بۆئەوەی بگات بە كەناری ئارامی؟! دەنگــی نەخێر كونەكان زل دەكاتەوە و هەمــوان دەخنكێنێــت .دوای ئــەوە كەشــتییەكە گەیشــت بــە كەنــاری ئارامــی ،ئــەوكات دەكرێــت هەوڵبدرێت پێشكەوتنەكان بە گەرموگوڕی زیاترەوە بەرەو پێشەوە ببرێ ،هەر لە پەرەپێدانی
سیاســی و كۆمەاڵیەتییەوە بگرە تاوەكو دەگات بــە پیادەكردنــی شــەفافیەت و عەدالەتــی ئابوریــی .ئەمانە پرۆســەی درێژخایەنــن و كاری یەك رۆژ و دو رۆژ و تەنانەت یەك ساڵ دو ساڵ نییە. دوژمنانــی كــورد هــەر لە ئێســتاوە دانیشــتون بە وردی سەیری ئەنجامەكە دەكــەن ،بۆئــەوەی بزانــن دوای ئــەوە دەتوانــن بــە پێــی جوگرافیــا و رێژەی نەخێرەكــەی چی پالنێكــی جەهەنەمی دابنێــن! لــە هەمانكاتیشــدا دەنگــی نەخێری رێژە بــەرز توانای چانە لێدانی كورد لــە بەرامبەر نەیار و ركەبەرەكانی كەمدەكاتەوە. ئێســتا ئــەو چركەســاتە مێژوییــە دەبێــت لە پرۆســەی بونیادنانی عێراقی دیموكراتــەوە (كــە مومكیــن نییە بێتە ئــاراوە) كورد ئاڕاســتەی خــۆی بەرەو بنیادنانی دەوڵەتی ســەربەخۆ بگۆڕێت، ریفڕاندۆم سەرەتای ئەم پرۆسەیەیە.
ذمارة ( )624دوشةممة 2017/9/11
کوردستان سەرانسەر
info_chawder@yahoo.com
5
رۆژئاوای كوردستان بەرەو فیدڕاڵی
هۆزان عەفرینی
ریفڕاندۆمی كورستان و جیۆپۆلەتیكی توركیا
پەیڕەو ئەنوەر لــە ٢٣ی ئابی ٢٠١٧مەولود چاوشــئۆغلۆ وەزیری دەرەوەی توركیا ســەردانی هەریەك لــە بەغــدا و هەولێــری كــرد .لەمیانــەی ســەردانەكەیدا چــاوی بەهەریــەك لــە ســەرۆككۆماری عیــراق ،ســەرۆك وەزیران، ســەرۆكی دەزگای قانوندانــان و وەزیــری دەرەوەی عیــراق كەوت .لــە كۆبوونەوەكەدا چەنــد پرســێكی وەك ئۆپەراســیۆنی رزگاركردنــی تەلەعفــەر و توركمانەكانــی كەركوك و بەشــداری حەشــدی شەعبی لەو ئۆپەراسیۆنە و رووبەڕووبوونەوەی پەكەكە و كێشــەی ئاوی نێوان عیراق و توركیا باســی لێوەكرا. دواتــر لــە هەولێــر ســەردانی هەریەك لە ســەرۆكی هەرێــم و حزبــە سیاســییەكانی بەجیاكــرد و لەبــارەی چەنــد پرســێك گفتوگۆیان كرد بەتایبەت مەسەلەی راپرسی و ئاسایشی هەرێمی و وزە .پێدەچێت بەشێك لە بنەما و رەگەزەكانی سیاســەتی دەرەوەی توركیا لە ئێســتادا گۆڕانی بەســەرداهاتبێت و مەولود چاوشــئۆغلۆش رۆڵێك ببینێت لەو گۆڕانكارییانە.
لەنێوان ئەحمەد داودئۆغلۆ و مەولود چاوشئۆغلۆدا
یەكێك لە داڕێژەرانی بەرنامە و سیاســەت و ســتراتیژەكانی پارتــی دادوگەشــەپێدان هــەر لەســەرەتای دروســتبوونیەوە ئەحمەد داودئۆغلــۆ بــوو بەتایبــەت لــە مەســەلەی
سیاســەتی دەرەوە و سیاســەتی هەرێمــی. ئەحمەد داودئۆغلۆ بەشــێك لە نەخۆشــی و كێشــە مێژوویــی و میراتییەكانــی توركیای تیۆریزەكردبــوو و چوارچێوەیەكــی تیۆری و ئەكادیمی بۆ داڕشــتبوون و چارەسەریشــی بــۆ دانابوون .بەتایبەت لە پرســی گەڕانەوە بــۆ خۆرهەاڵت و شــێوازی پەیوەندیكردن بە كۆمەڵگــەی ئەوروپــی و پێگــەی توركیا لە گۆڕەپانی نێودەوڵەتیدا. بۆچونێــك هەیــە پێی وایە كــە توركیا و ئاك پارتی لەدوای پەراوێزخســتنی ئەحمەد داودئۆغلۆ و پاســیڤكردنی ،پاشەكشــێیەكی زۆری كــردووە و لەزۆرینــەی پرەنســیب و رەگەزەكانــی سیاســەتی دەرەوەی دووركەوتۆتەوە بەوپێیەی ئەحمەد داودئۆغلۆ وەك تیۆریســتێك تەنهــا خــۆی دەتوانێــت دونیابینــی و تیۆرەكانــی لەچوارچێــوەی وەزارەتــی دەرەوەدا جێبەجێبــكات و وەك خــۆی بیانخوێنێتــەوە و كاراكتەرەكانــی تــری هاوشــێوەی بیناڵــی یڵــدرم و مەولود چاوشــئۆغلۆ ناتوانن رۆڵــی خۆیان ببینن لە جێبەجێكردنــی پڕەنســیپ و بەكارهێنانــی چوارچێوەكان وەك خۆی و لەڕووی پاشخانی فكری و سیاسییشەوە هەژار و بێدەسەاڵتن.
دادەنێت و ســوننەكانی عیراق بە ئەڵقەیەكی دەكات و هەژماریــان دەكات .مەبەســتی نەپچڕاو لە جەمســەربەندی ســوننە هەژمار توركیــا زیاتــر لــەو تێڕوانیــن و سیاســەتە دەكات. وەبەرهێنانــی سیاســی و بەســتنەوەی بەشــێكی جوگرافیــای عیراقە بــە توركیاوە لەڕێگــەی توركمانەكانــەوە .توركیــا زیاتــر توركیا و هەرێمی كوردستان وادەردەكەوێــت ئەنكــەرە دژی بڕیــاری پاســاوێكی مێژووییانەی هەیە بۆ مەسەلەی ریفراندۆم و سەربەخۆیی هەرێمی كوردستان توركمانەكانــی عیراق بەاڵم بۆ مەبەســتێكی بێــت و چەنــد جارێــك و لەڕێگــەی چەنــد ستراتیژی كارییان لەسەردەكات و گرنگییان كەناڵێكی سیاســی و جومگەی سیاســییەوە پێــدەدات و دەیەوێت لەڕووی دیمۆگڕافییەوە ئــەم دژایەتیەیان راگەیانــدووە ،بەاڵم لەگەڵ فراوانبن و گەشەبكەن و لەڕووی سیاسییەوە ئەمانەشدا جۆری كاردانەوە و پەیوەندییەكانی ئامادەیــی و بەشــداری كارایان هەبێت لەنێو نێــوان هەرێمی كوردســتان و توركیای دوای جومگە جیاوازەكانی حكومڕانی و سێكتەری ڕیفراندۆمییان رانەگەیاندووە! لەسەردانەكەی ســەربازی لە عیراق و ســەرەڕای ئەوەی ببن وەزیــری دەرەوەی توركیا بۆ الی ســەرۆكی بــە خــاوەن ئابووری و ســەرمایەی گەورە و هەرێم باسی پرسی ریفراندۆم كراوە و مەولود ســەربەخۆ .ئەم هەواڵنەی توركیــا زیاتر بۆ چاوشــئۆغلۆ جەختی لەسەر گفتوگۆی نێوان هاتنــە نێو عیراقە لەڕێگــەی توركمانەكان و هەرێم و بەغدا كردۆتەوە و لە بەرامبەریشــدا ڕێگرتنێكی تــەواوە لە بەئێرانیكردن و رۆڵی ســەرۆكی هەرێم ئاماژەی بۆ بــێ ئومێدی و سیاسی ئێران لە داهاتوودا .بەاڵم توركیا وای بــێ متمانەیی كردووە لــە بەرامبەر بەغدا و دەبینێت كە پڕۆژەی سەربەخۆیی كوردستان پێداگــری لەســەر ئەوەكردووە كــە هەرێمی ئەم خەونەی توركیا كاڵ دەكاتەوە و ڕێگەی كوردستان فاكتەری سەقامگیری ناوچەكەیە .هاتنــەژوورەوەی بــۆ نێــو عیراقی بەســەردا دەكرێــت والێكبدەینــەوە كــە توركیــا دادەخات و توركمانەكان هەم وەك شــوناس ترسێكی گەورەی هەیەلە دەرچوونی هەرێمی هەمیش وەك ســتڕاتیژ تێكدەشكێن و پارچە كوردســتان لە عیراق لەبەر ئــەم هۆكارانەی پارچەدەبن. خوارەوە:
بەگوێرەی ســەرچاوەكانی هــەواڵ وەزیری دەرەوەی عیــراق بەڵێنــی ئەوەی بە وەزیری دەرەوەی توركیــا داوە كــە هاوكاریــان بێت لــە پرســی بەرەنگاربوونــەوەی پەكەكــە و دەستپێشــخەری بكــەن و ڕێگەیان پێنەدەن بێنــە نێــو خاكی عیــراق و ســەروەری ئەو واڵتــە ببەزێنــن .یــا ڕێگەنــەدەن عیــراق ببێتــە گۆڕەپانــی ملمالنێكانــی نێوان هێز و الیەنەكانی دەرەوەی عیراق. ئــەم بۆچوونانــە دەریدەخات كــە توركیا بەالیەوە گرنگە كە پەكەكە هیچ ئامادەییەكی لەنێــو خاكی عیراق و بەتایبەتیش شــەنگال و ناوچەكانــی دەوروبــەری نەبێــت .توركیا پەكەكــە بە هەڕەشــەیەكی گــەورە دەزانێت بۆ ســەر ئاسایشــی نەتەوەیی و ئاسایشــی هەرێمی ناوچەكە و زیاتریش لەوە دەترسێت هەم عیــراق و هەمیش ئێــران پەكەكە وەك كارتێكی فشــار لــە دژی بەكاربێنــن و هیچ رۆڵێــك بــۆ توركیــا نەهێڵنــەوە لــە عیراق و لەناویشــیدا موســڵ كــە توركیــا زیاتر بە جوگرافیــا و حەوشــەی پشــتەوەی خــۆی
سەردانی وەزیری دەرەوەی توركیا بۆ بەغدا و هەولێر خوێندنــەوەی جیاواز هەڵدەگرێت. توركیــا دەیەوێت گرەنتی ئەوە لە حكومەتی عیــراق وەربگرێــت كــە شــوێن بــۆ پەكەكە نەكاتــەوە و وەك كارتێكــی فشــار لــەدژی توركیا بۆ تەواوكردنی هیچ پڕۆژەیەكی ئێرانی بــەكاری نەهێنێت .لەالیەكی ترەوە دەیەوێت عیراق سیاسەتێكی تایبەت و گونجاوی هەبێت لەبەرامبەر توركمانەكانی عیراق و لەپڕۆسەی ئازادكردنی ناوچە توركماننشینەكانیش رێگە بە بەشــداری حەشدی شەعبی نەدرێت جگە لە ســوپای عیراقی .لە بەرامبەر هەولێریشدا ترسی لەوە هەیە پڕۆســەی ریفراندۆم ببێتە ئامرازێكــی ســتڕاتیژی و ناوەندێكی كاریگەر بــۆ پارچەكانی تری كوردســتان و توركیا لە هەموو هاوكێشــەكان بكرێتــەدەرەوە و پێگە سیاســی و جیۆپۆلەتیكییەكــەی الوازبێــت یــا هەرێمــی كوردســتان زیاتر لــە رۆژئاوای كوردستان نزیكبێتەوە بەم هۆیەوەش توركیا هاوســەنگی هێزی ناوخۆیی و هەرێمی خۆی لەدەستبدات.
عیراق و پرسی ڕووبەڕووبوونەوەی پەكەكە
-١مەسەلەی ئاسایش و جیۆپۆلەتیك
ســەربەخۆبوونی هەرێمی كوردستان ببێتە هۆی نزیكبوونەوەی لە رۆژئاوای كوردســتان و بەمــەش حكومەتــی هەرێمی كوردســتان چیتر پێویســتی بە توركیا نامێنێت لەڕووی جیۆپۆلەتیكــی و ئابوورییــەوە یــا دەبێــت بەهێزێــك لــە ئــاو و دەریــا و بــازاڕی وزە نزیكدەبێتــەوە و بەمــەش پێگەی سیاســی و دبلۆماســی و ســەربازی و جیۆســتڕاتیژی زۆر بەرزتردەبێتــەوە و دەبێــت بــە هێزێكی كاریگــەری هەرێمی و قواڵیی ســتڕاتیژی بۆ هەموو پارچەكانی تری كوردســتان دروست دەكات .ئــەم دیــدە بــۆ توركیــا جێگــەی نیگەرانییە و دەبێتە هۆی دابەزاندنی پێگەی جیۆپۆلەتیكی و سیاسی توركیا.
-٢توركامنەكانی عیراق ،سرتاتیژ و شوناس
توركمانەكانی عیراق و هەرێمی كوردستان بــەالی توركیــاوە گرنگــە .وەك گروپێكــی ئیتنیكی جیاواز لە كورد و عەرەب سەیرییان
دوا سەرنج:
روژی 2017-9-22ڕۆژی دەستپێكردنی پڕۆسەی هەڵبژاردنەكانــی فیدڕاڵیەتــی باكــووری ســوریا و رۆژئــاوای كوردســتانە ،ئەمەش لــە كاتێكدایە كە ستیڤان دی میستورا نوێنەری نەتەوە یەكگرتوەكان بۆ كاروباری ســوریا ئاماژە بــە گرنگی رۆڵی كورد و هێزەكانــی كــردوە كــە خەریكە شــاری رەققەی پایتەختــی خیالفەتــی داعش بە تــەواوی كۆنترۆڵ بكــەن و دواتــر نەخشــەی ســوریا لە سیســتەمی فیدڕاڵــی جێ بەجێ دەكرێ و ئــەم پڕۆژەڕێگایەی چارەســەری لەگەڵ خۆیدا دەهێنێت و كێشــەكانی ناوخۆی سوریا بەو شێوەیە چارەسەر دەكرێت. لەو بارەیەوە چاودێرانی سیاسی كورد ئاماژە بەو مژارە دەكەن كە لەدوای هەڵبژاردنەكانی كۆمینانی شار و شارۆچكەكانی هەرسێ هەرێمەكانی باكووری ســوریا و رۆژئاوای كوردســتان هەنگاوەكانی تازە و گرنگ دەســت پێــدەكات و بە تایبــەت لە دوای دیدارەكانــی ســتیڤان دی میســتورا لەگەڵ وەفدی ئەنجومەنــی ســوریای دیموكراتیــك و تەڤــدەم و هێزەكانــی ســوریای دیموكراتیــك وخۆســەری دیموكراتیك گەیشتە ئەو بڕوایە كە ئیتر فیدڕاڵیەت چارەسەرە لە سوریا و كورد الیەنێكی سەرەكییە لە پڕۆسەی چارەسەری سوریادا و هێزەكانی سوریای دیموكراتیــك هێزێكــی رەوایــە و بــە پشــتیوانی هێزەكانی هاوپەیمانانی نێودەوڵەتی شان بە شانی هێزەكانی ئەمریكا لەدژی تیرۆریستانی داعش شەڕ دەكەن و تا ئێستاش چەندین شار و شارۆچكەكانی رۆژئــاوای كوردســتانیان لــە دەســت داعشــیان رزگاركــردوە كە گری ســپی و تەبقا و شــەدادی و هۆڵ و بەشێكی مەزنە لە شاری رەققە. شــارەزایانی ســوریا پێیــان وایــە كە كــورد لە داهاتــودا دەبێــت خاوەنی بڕیار و ئۆپۆزســیۆنیش هیچ رۆڵی نامێنێ و هێزەكانی سوریای دیموكراتیك كــە یەپەگــە و یەپــەژە وەك ســتونی پشــتە و یەكەمین هێزی رەوایە لەالیەن ئەمریكا و هێزەكانی هاوپەیمانانی نێودەوڵەتی لە قەڵەم دەدرێت. دەربارەی ئۆپەراسیونی رزگاركردنی دێرەزووریش ئەمریــكا بڕیــاردا كە لــە الیەن هێزەكانی ســویای دیموكراتیكەوە ئازاد بكرێت و لەالیەكی دیكەشەوە هەندیــك بۆچونی رۆشــنبیرانی عەرەبیش هەیە كە رزگاریكردنــی دیرەزوور لەالیەن كوردەوە ســەنگی عەرەبــەكان لە داهاتــودا زیاتــر و بەهێزتر دەكات لە كــوردەكان و ئەمەش مەترســیدار بۆ داهاتوی كــورد ،بەاڵم الیەنــی كوردیش دەڵێــت ئێمە زیان ناكەن و ســودمەند دەبین بەهۆی بەدەستخســتنی بیــرە نەوتــەكان و غاز كە دێرەزوور یەكەم شــاری سوریایە لە بونی نەوت و غازی زۆر. هێزەكانــی ســوریای دیموكراتیك بریــاری داوە كــە لــەم نزیكانــە دەســت بــە ئۆپراســیونەكانی باكــووری دێرەزوور دەكــەن و دەبێت لە ماوەیەكی كورتــدا هێزەكانی ســوریای دیموكراتیــك تەواوی باكووری دێرەزوور پــاك بكەنەوە لە چەكدارەكانی داعــش .ئەمڕۆ چــاوی دنیا لە رەققەیــە و زوربەی كەناڵــە راگەیاندنەكانــی جیهانــی روماڵی هەواڵ و ســەركەوتنەكانی یەپەگــە و یەپەژە لــە رەققەیان دەكەن و شایەستە بە سەركەوتنەكانی كورد لەدژی تیرۆر دەكەن. چاودێــران پێیان وایە كە گەلی كورد لەڕۆژئاوای كوردســتان بۆتــە خاونــی ســەنگی بەهێــز و ئیتر هەموو جیهان بە ســەركەوتنەكانیان دڵخۆشن و بە تایبــەت هێزەكانی یەپەژە وەك ژمارەی زۆر گەورە و دیــار لە جیهاندا خۆی ســەلمەندوە كە یەكەمین جارە سوپای ژن بە شــانازیەوە سەركەوتن لەدژی بەهێزترین رێكخراوی تیرۆریســتی جیهان كە داعش و بــەرەی نوســرەیە بەدەســتبهێنن .ئەمــەش بــۆ تەواوی گەلی كورد و كوردستان جێگای سەربەرزی و سەرفرازییە و ژنی كورد لە جیهان بە قارەمانترین ژن لە قەڵەم دراوە كە زۆر لە ســەرۆك و رێبەرانی جیهانی باسی ئەو راستیەیان كردوە.
ذمارة ( )624دوشةممة 2017/9/11
تەندروستی
info_chawder@yahoo.com
6
هەناوبینی ،وەك جێگرەوەی نەشتەرو چەقۆ لەسەنتەری سلێامنی بۆ هەناوبینی ،تەواوی هەناوبینییەكان دەكرێن‌و پێویست ناكات نەخۆش بچێتە دەرەوەی واڵت چاودێر-تابان رەزا هەناو بینی( نازۆر) رۆڵێكی كاریگەرو یەكالكــەرەوەی لــە چارەســەركردن‌و دەستنیشانكردنی زۆرێك لە نەخۆشییە هەناوییەكانــدا هەیــە ،بەتایبــەت نەخۆشــییەكانی هــەرس‌و جگــەر ،ئەم ئامێرە جێگرەوەیەكی باشە بۆ هەندێك نەشــتەرگەریی ،هــەروەك د .هیــوا ئەبوبەكــر ،پســپۆڕی نەخۆشــییەكانی هەرس‌و جگەر ،ئاشــكرایدەكات ،بەهۆی هەنــاو بینییــەوە نەشــتەرگەریی كــۆ ئەندامــی هەرس‌و جگــەر بەڕێژەی %50 كەمی كردووە. هاوكات لەشاری ســلێمانی سەنتەری هەناوبینــی هەیــەو زۆربــەی هەناوبینی نەخۆشــییەكانی هەنــاو بەتایبــەت كۆئەندامــی هــەرس‌و جگــەری تێــدا دەكرێت ،پێویســت نــاكات نەخۆش بۆ هەناوبینــی بچێتــە دەرەوەی هەرێمــی كوردستان. د .هیوا بەكر ،بەڕێوەبەری سەنتەری ســلێمانی ،بــۆ هەناوبینی كــۆ ئەندامی هــەرس‌و جگەر ،ئاماژە بــەوە دەكات، ئــەم ســەنتەرە تایبەتە بــە كۆئەندامی هــەرس‌و جگــەر ،لــەم ســەنتەرەدا هەمــو جۆرەكانــی هەناوبینــی (نازۆر) بە پێشــكەوتوترین ئامێــر بۆ هاواڵتیان دەكرێت ،كە پێویست ناكات هاواڵتیان بۆ هەناوبینی بچێنە دەرەوە.
هەناو بینی (نازۆر) چی یە؟
ناوبراو كەخۆی پســپۆڕی كۆئەندامی هەرس‌و جگەرە،بــاس لەوەیش دەكات، هەناو بینی بریتیە لە بینینی ناوپۆشــی نــاوەوەی مــرۆڤ ،كەئەمەیــش بینینی ناوپۆشــی كۆئەندامی هــەرس بێت یان
كۆئەندامی هەناسە یاخود میزومیزەڕۆ، یــا ناپۆشــی زاوزێ یــا لــوت ،واتــە تێكنەدانی توێكاری زانی الشەی مرۆڤ، هەنــاو بینی ئامارێكی چارەســەركردن‌و دەستنیشــانكردنە بەبــێ ئــەوەی هیچ گۆڕانكارییــەك لــە بەشــی دەرەوەی لەشــی مرۆڤ دروســت بكات ،كەهەمو ئەم بەشــانەی مــرۆڤ هەنــاو بینی لە سەنتەرەكەدا بۆ دەكرێت.
ئامێری هەناوبینی لەچی پێكهاتوە
ئەو پزیشــكە پسپۆڕە ،رونیكردەوە، ئامێری هەناوبینــی كۆئەندامی هەرس‌و بریتییــە لەبەكارهێنانــی جگــەر، ئامێرێكهەندێكجار ئەو ئامێرە لەشێوەی عەدەســەیەكدایە كــە كامێرایەكــە بەستراوەتەوە بەسۆندەیەكەوە لەرێگەی كۆمەڵێــك ئامێــری تــری ئەلكترۆنیەوە بەمۆنیتەرێــك‌و بەســتراوەتەوە شاشــەیەكەوە لەرێگــەی یەكێــك لەدەرچەكانی كۆئەندامی هەرسەوە ،یا لەرێگــەی دەمــەوە یا كــۆم یاهەندێجار لەرێگــەی كونێكــەوە دەكرێتە ســكەوە هەمــو هەنــاوی مرۆڤی پــێ دەبینرێت، هەنــاو بینــی رۆڵێكی گرنگــی هەیە لە دەستنیشــانكردن‌و چارەســەركردنی بەشێكی زۆری نەخۆشییەكان بەتایبەتی كۆئەندامی هەرس. ئەو بەرێوەبەرەدەیشڵێت»هەناوبینی لەروی زانستییەوە پێیدەوترێت (ئیندۆس كۆپی)لــە دو بــەش پێكهاتوە(ئینــدۆ) بەواتای ناوەوە(،سكۆپ)یش واتە بینین، كەدابەش دەكرێت بەسەر چەند ئیشكدا، یەكەم دەستنشانكردن كە زۆربەی هەرە زۆرینەخۆشــییەكانی كۆئەندامی هەرس كــە لەقورگــەوە بۆ ســورێنچك‌و گەدە‌و دوانزەگرێ‌وریخۆڵــە گەورەو زراوو بۆری پەنكریاس دەمارەكانــی ناوجگەر‌و كۆم
هەناوبینی(نازۆر) رۆڵێكی گرنگی لە دەستنیشاكردن‌و چارەسەركردنی بەشێكی زۆری نەخۆشیەكاندا هەیە
بەشــی خوارەوەی ریخۆڵــە گەورە ،كە لەرێگەی هەنــاو بینیەوە دەستنیشــان دەكرێــت ،زۆر جار دەرەوەی كۆئەندامی هــەرس دەستنیشــان دەكرێــت ،وەك دەسنیشــانكردنی شــێرپەنجەی قــورگ یــان دەستنیشــان‌و قۆنــاغ بەنــدی بۆ شێرپەنجەی سییەكان». وتیشی»ئیشــی دوەم چارەسەركردنە كــە بەشــێكی زۆری نەخۆشــییەكانی هەرس‌و جگەر لەرێگەی هەناو بینییەوە چارەسەر دەكرێت».
رێژەی نازۆركردن زیادی كردوە
ناوبراو ،جەختدەكاتەوە ،لەم سااڵنەی دواییدا ئەنجامدانی هەناوبینی هەنگاوی گــەورەی نــاوە ،كــە نەشــتەرگەریی كۆئەندامــی هــەرس بەرێــژەی %50-30 كەمــی كــردوە ،لەبەرئــەوەی ئەوانەی جاران بە نەشــتەرگەری دەكرا ،ئێســتا بەهەناوبینی چارەسەر دەكرێن. بەرێوەبــەری ســەنتەرەكە ،بــاس لەوەیشــدەكات ،هەناوبینــی دەكرێــت هــەر 5ســاڵ جارێــك هەناوبینی گەدە بــە پێنج جۆری ســەرەكییەوە ،جۆری نەخۆشیەكانی زراووپەنكریاس%100 ERCPی هەناوبینی بەبەنج دەكرێت. یەكــەم :هەناوبینی بەشــی ســەرەوەی ئەمــە هەناوبینیەكــی پێشــەوكەوتوە، بــكات ،لێكۆڵینــەوە زانســتیەكان ئەوە نازۆر وەك چارەسەر بۆقەڵەوی كۆئەندامــی هەرس ،ئەم هەنــاو بینینە كــە چارەســەركردنی نەخۆشــییەكانی وتیشــی»هەناو بینی رۆڵێكی گرنگی دەردەخــەن لــەدوای تەمەنی 50ســاڵ ســۆندەكە لەدەمی نەخۆشەوە یا لوتی پەنكریــاس‌و بــۆری زراوو بــەردی زراو هەیــە ،لەچارەســەركردنی قەڵەویــدا ،رێژەیەكــی زۆر خەڵك گۆشــتی زیادەی دەڕواتەوە ناوەوە ،پێیدەوترێت ejdئەم دەكات ،لەرێگەیئــەم جــۆرەوە بــەردی بەشــێكی ئەو هاواڵتیانەی كێشــیان 15كۆڵۆنی هەیە لەچوار پیاو یەك‌و لەپێنج جۆرە ،بریتییە لەهەناوبینی سورێنچك‌و زارودەردەهێنرێت ،قەناتی پەنكریاســی 25-زیــادە دەتوانــن لەرێگــەی دانانی ژن دانەیەك گۆشــتی زیــادەی هەیە كە دوانزەگــرێ‌و گەدە بینــی ،گەورەترین‌و گیــراوە بــەری دەدەیــن ،ئــەم جــۆرە باڵۆنێك بەهۆی هەناو بینینەوە گەدەیان مەترســی هەیــە ببێت بەشــێرپەنجەی بەرباڵوتریــن جــۆری هەنــاو بیینیــە هەنــاو بینیەكــی قورســە‌و زۆر گرنگــە ببینرێت بۆماوەی شەش مانگ بۆساڵێك كۆڵــۆن ،ئەمەش بەهەناوبینی دەســت لەجیهان‌و كوردستان ،ئەم جۆرە بۆئەو بۆتەندروســتی مرۆڤ ،جــۆری پێنجەم :دایبنێین‌و كێشــیان كــەم دەكات‌و هیچ نیشــان دەكرێــت‌و چارەســەر دەكرێت، نەخۆشانە دەكرێت كەگرفتی كۆئەندامی هەناوبینی كەپسول ،لەرێگەی خواردنی كێشــەیەكیان نابێــت ،یــان ئەوانــەی ئەوانــەی ئــازاری ناوســك هەروەها لە هەرســیان هەیــە ،واتە ئــازاری گەدە‌و گوالجێكەوە كە نەخۆش دەیخوات،وەك زۆر قەڵەون ناتوانن نەشــتەرگەریان بۆ كۆمیانەوە خوێن دادەنێن ریخۆڵەكانیان سورێنچك‌و خواردنیان پێ قوت نادرێت ،كامێرایــەك وایــە ڤیــدۆ‌و وێنــەی بكرێــت لەرێگەی هەناوبینیەوە باڵۆنیان هەڵەئاوســێت ســكچونی بەردەوامیــان توشی نەزیف‌و كەمخوێنی دەبن ،جۆری دوانزەگرێ‌و ریخۆڵــە باریكە كەنزیكەی بۆدادەنرێت ،كە لەئێستادا هەنگاوی زۆر هەیە یان قەبزن‌و كێشیان كەم دەكات‌و دوەم :هەناوبینی ریخۆڵە گەورە(كۆڵۆن) 12كاتژمێرڤیــدۆی ناپۆشــی ریخۆڵــە گــەورەی ناوە ،بۆیە پێویســتە هاواڵتی ئازاری گەدەیان هەیە ،پێویستە هەناو بریتییە لەســۆندەیەك لەرێگەی كۆمەوە دەكات دەتوانرێــت نەخۆشــیەكەی ســاخ كەتەمەنی بو بە 40ســاڵ باشترە بینی بكات. دەبرێتە ناوەوە سەیری هەمو بەشەكانی دەستنیشان بكات‌و بیدۆزینەوە. ریخۆڵــە گەورەی پێدەكرێــت هەتاوەكو بۆچی هاواڵتیان لەنازۆر دەترسن ریخۆڵــە باریكــەو ناپۆشــینی نــاوەوە ئەو پســپۆڕە ،ئاماژە بــەوەدەكات، ریخۆڵە كوێرە ،جۆری ســێیەم :هەناوی بینی ســۆنەر،ئەم جۆرە لەهەمان كاتدا بەشــێكی زۆری ترســی هاواڵتیــان ســەیری ناپۆشــی گــەدەی پێدەكرێت‌و لەهەناوبینی لەئەنجامی دو خاڵە ئەویش سۆنەری بۆدەكەین ،ئەم جۆرە روڵێكی هەندێكی ترسێكی وەهمیان بۆ دروستبوە گرنگــی هەیــەو پێدەوترێــت EUSبۆ بەتایبەت لەســااڵنی رابــردودا ،چونكە دەستنیشــانكردن‌و چارەسەركردنیقۆناغ زۆربەی زۆری ئەوانەیهەناو بینیی كراون بەنــدی بــۆری زراوو پەنكریــاس‌و بەبــێ بەنج بــوە ،یاخود بەشــێوەیەكی سییەكان‌و رژێنەكانی سەرگورچیلە‌و ئەو زانســتی‌و الی پزیشكی شــارەزا ناكرێت شــتانەی لەپشــتی گەدەوەیــە ،جۆری نەخــۆش ئازار دەدات بۆیە دەترســێت، چــوارەم :هەناوبینــی چارەســەركردنی بەاڵم لەئێستادا لەسەنتەرەكەیان نزیكی
د .هیوا ئەبوبەكر ،پسپۆڕی نەخۆشییەكانی هەرس‌و جگەر: بەهۆی ئامێری هەناوبینییەوە ،رێژەی نەشتەرگەریی كۆئەندامی هەرس %50 كەمی كردووە
بەكارهێنانی ڤایرۆسی (زیكا) بۆ چارەسەری شێرپەنجەی مێشك چاودێر -بی بی سی: ئەمریكــی، پســپۆرانی ئاشكرایدەكەن ،كەدەتوانن ڤایرۆسی زیــكا بەكاربهێنن بۆچارەســەركردنی شــێرپەنجەی مێشــك ،ئەگــەر چــی لەئێســتادا ئەم ڤایرۆســە هەڕەشەیە بۆسەر تەندروستی خەڵكی. بەپــێ تاقیكردنــەوەی نــاو تاقیگــەكان ،كە لە ســەر مێشــكی مشــك ئەنجامــدراوە ،دەركەتــوە ڤایرۆســی زیــكا توانــای لەناوبردنی وەرەمە شــێرپەنجەیەكانی مێشــكی هەیە. تیمــە ئەوەشــدا لەگــەڵ ئەزمونگــەراكان، پزیشــكیە پێیانوایە،تاقیكردنــەوەی ئــەم جۆرە ڤایرۆســە لەســەر مــرۆڤ ئەگەرێكی
قورســە و پێویســتی بــەوە هەیــە ڤایرۆســەكە راســتەوخۆ لەرێگــەی نەشــتەرگەریەوە بخرێتە ناو مێشكی مرۆڤەوە. شــێرپەنجەی مێشــك لەگــەڵ ئــەوەی زۆربــەی چارەســەرەكانی وەك چارەســەری تیشكی‌و كیمیاویی بەكارهاتــوە ،بــەاڵم ئەمــە بەتەنهــا بــەس نییەبــۆ لەناوبردنــی خانــە پیسەكانی شــێرپەنجە ،هەربۆیە ئەم لیكۆڵینەوەیە تازەیەی لەسەر مێشكی مشــك تاقیكراوەتــەوە ســەركەتوە بــوە ،ئەگەر لەســەر مرۆڤیش بكرێت ســەركەتو دەبێــت ،چونكــە ئــەم ڤایرۆسە ئەو خانە شێرپەنجانە لەناو دەبــات كەزیاتر دەمنێنــەوە درەنگتر لەنــاو دەچــن ،كەئــەم جــۆرە خانە پیســانەبەو رێگە چارانەی لەئێستادا
بە ر د ە ستن ،چا ر ە ســە ر كر د نیا ن ئەستەمە. گروپێكــی پزیشــكی لەزانكــۆی واشــنتۆن‌و زانكــۆی كالیفۆرنیــا، هەڵســان بــەوەی كەگۆڕانــكاری لەم ڤایرۆســە بكــەن وزیاتــر چاكســازی تێدا بكەن بۆباشــتر چارەسەركردنی شێرپەنجەی مێشك. مایكل دایمۆند پزیشكی لێكۆڵەر» هیوایەكی زۆر هەیە كە ئەم ڤایرۆسی (زیكا)یــە ببێتە چارەســەرێكی باش و بەكاریبهێنیــن بــۆ لەناوبردنــی وەرەمەكان» هەروەهــا مایــكڵ وتیشــی،بەپێی توێژینەوەكان دەتوانین لەماوەی 18 مانگــی داهاتودا ئــەم تاقیكردنەوەیە لەسەر مرۆڤ ئەنجام بدەین هەرچەندە بەكارهێنانی ڤایرۆســی
زیكا بۆ چارســەركردنی شێرپەنجەی مێشــك بیرۆكەیەكــی بــاش نیــە، چونكــە بەكارهێنانــی ئەم ڤایرۆســە بۆ چارەســەری شــێرپەنجە شــتێكی تازەیــە ،هەربۆیە زانایانــی بەریتانی لەزانكۆكانی كامبرێج دەستیان كردوە بەلێكۆڵینــەوە‌و تاقیكردنەوە لەســەر ئەم بیرۆكە نوێیە. د.كاســرین بیكوورس ،لەدەزگای بەتوێژینەوەی شێرپەنجە لەبەریتانیا، دەڵێــت بەپێــی لێكۆڵینــەوەی ناو تاقیگــەكان دەركەوتــوە ،كەئــەم ڤایرۆسە هەڕەشــەیەبۆ سەر وەرەمە شــێرپەنجەییەكانی مێشــك ،بۆیــە رێی تێدەچێت رۆژێك بگەینە ئەوەی چارەسەرێكی گونجاو بۆ شێرپەنجەی مێشك بدۆزینەوە.
جۆراوجۆر
ذمارة ( )624دوشةممة 2017/9/11
info_chawder@yahoo.com
7
وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر
تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان سەرەكیرتین سەرچاوەی هەواڵن لە نێو گەنجاندا ئاژانسەكان: راپۆرتێكــی لێكۆڵینــەوەی بریتانــی ئــەوەی خســتۆتەڕو ،كــە پێگــەی تۆڕە كۆمەاڵیەتییــەكان لــە نێــو گەنجانــدا، جێگــەی ئامێری تەلەفزیۆنی گرتۆتەوە و وەك ســەرچاوەیەكی سەرەكیش بەكاری دەهێنــن بــۆ وەرگرتنــی هەواڵــەكان و
سەركەوتنیان بەدەستهێناوە. راپۆرتەكــە ئامــاژە بــەوە دەدات كــە %28ی گەنجــان ،كە تەمەنیان لە نێوان 24-18ســاڵیدایە ،پەنا دەبەنە بەر تۆڕە كۆمەاڵیەتییــەكان ،وەك ســەرچاوەیەكی ســەرەكی بــۆ وەرگرتنــی هــەواڵ و زانیارییــەكان ،لــە كاتێكــدا ئەوانــەی
تەلەفزیــۆن بەكاردەهێنن رێژەیان دەگاتە .%24 لــە درێــژەی راپۆرتەكەشــدا كــە پەیمانگــەی (رویتەرز) ئامــادەی كردوە هاتــوە كــە %51 :لەوانــەی كــە توانای بەكارهێنانــی ئەنتەرنێتیــان هەیــەن تــۆڕە كۆمەاڵیەتیــەكان بەكاردەهێنن بۆ
بەدەستهێنانی زانیاری. راپۆرتەكــە پشــت بــەو لێكۆڵینــەوە ێ كــە كۆمپانیــای مەیدانیــە دەبەســت ( )yougovبەدەســتی هێنــاوە كــە لــە نێــوان ( )25هەزار كەســدا و لە 26 واڵتدا )20( ،هەزاریان بریتانین.
بێبەهاترین پاسپۆرت لە جیهاندا ،پاسپۆرتی ئەفغانییە ئاژانسەكان: رۆژنامــەی (واشــنتۆن پۆســت)ی ئەمەریكــی رایگەیاند ،كە پاســپۆرتی ئەفغانی بۆ ساڵی ،2016 نــاوی لــە كۆتایی لیســتی هــەرە خراپترین جۆری پاسپۆرتەكانی جیهاندا هاتوە. رۆژنامەكە ئەوەشــی رونكردۆتەوە ،كە كۆمپانیای (هینلــی ئانــد بارتنیــرز)ی بریتانــی كــە تایبەتە و پســپۆرە لــە خزمەتگــوزاری راوێژكاریــدا ،لــە لیســتێكی ئامادەكراویــدا ئامــاژەی بــە بەهاترین‌و بەســودترین پاســپۆرتەكانی جیهــان داوە و تیایدا هاتــوە كە ئەڵمانیا بۆ جاری ســێیەم ،لە ســەروی ئەم لیســتەوەیە و بەرزترین ئاستی بە دەستهێناوە
لــە جیهانــدا ،بە دوایدا پاســپۆرتی زۆرێك لە واڵتە ئەوروپیەكان‌و پاشــان ئەمەریــكا و یابان‌و كەنەدا دێــن ،لە دواهەمینیان پاســپۆرتی ئەفغانی دێت كە ێ كەوتۆتــە كۆتایی لیســتەكەوە و بە خراپترین‌و ب بەهاترین جۆری پاسپۆرت هاتوە لە جیهاندا. كۆمپانیاكە ئەوەیشــی خستۆتەڕو ،كە پاسپۆرتی ئەفغانی لە ســاڵی ()2010ەوە تاكو ئێستا ،هەر لە شــوێنی خۆیدایە و لــە دوای دواوەیە ،لــە كاتێكدا پاسپۆرتی هەریەك لە خواروی سودان‌و فەلەستین، ێ جــار شــوێنی شــیاوی خۆیان بە دەســت هەنــد دەهێنن. ێ ســەرباری ئــەوەی كــە پاســپۆرتی ئەفغانی ب
بەهاتریــن پاســپۆرتە لــە جیهانــدا ،بــەاڵم بــەالی ئەفغانییەكانــەوە ،گرنگتریــن بەڵگەنامەیــە كــە هەیانبــێ ،چونكە لە هاوینی رابردودا ،بەهۆی باری نالەبــاری ئەو واڵتــەوە ،خەڵكانێكی زۆر ،ناچاربون كە روبكەنە تاقە نوســینگەی پاســپۆرت لە كابولی پایتەخــت ،بــە مەبەســتی دەركردنی پاســپۆرت‌و گەشتكردن بۆ دەرەوەی واڵت. شــایەنی باســە ،ئەفغانســتان واڵتێكی داخراوە، ێ‌و چونكە بەســەر هیــچ پانتاییەكی ئاویــدا ناڕوان ێ دەكەوێتە ناوەڕاســتی ئاســیاوە ،بۆیە پێی دەوتر دڵی ئاســیا ،روبەرەكەشــی 650هەزار كیلۆمەتری چوارگۆشەیە.
ستونی: ئاسۆیی: -1دو جۆر گیانلەبەرن. -1شەنگ ،گوندێكە لە بناری سورێن. -2سەر ئەژنۆ ،وەك یەكن. -2كورتكراوەی ناوێكە «پ» ،لێئەدر ێ -3پیتێك +نــاوێــكــی پــیــاوانــەیــە، «پ» ،فێڵ «پ». -3هونەرمەندێكی شێوەكاری كوردە .شارۆچكەیەكە. -4دوان لە بەهێ ،زیندەوەرێكە «پ». -4سیان لە كوێت ،زمان. -5كورتكراوەی ناوێكە +بەشێكە لە -5جۆرە یارییەكە. لەش +مانگێكی عەرەبیە. -6سوكان بە دەست ،ناوسك. -6لە پیمدایە ،بگرە ،رانی ناوقەد بڕاو. -7لە كوێیە ،ئاسمان ئەیناسێ ،بەبێ -7ئەگەر هەیەتی ،كێ بە عەرەبی نوزە. -8حــەرامــە ،پایتەختێكی عەرەبیە «پ» ،ژمارەیەكە «پ». -8ئەنەخشێنرێ «پ» +سەوزەیەكە. «پ» ،ژمارەیەكە. -9دوان لە سێوە ،زیندەوەرێكە. -9كورتكراوەی ناوێكە ،لێفە ئەیناسێ. -10سەوزەیەكە +سێ پیتی لەیەك -10بەشێكە لەسەر +تامێكە ،پیتێك چو ،واڵتێكە لە ئاسیا. +وەفد. -11لە زەالندایە ،قسەی كرد« ،پ». -11حەرامە «پ». -12بەشێكە لــە لــەش +مانگێكی -12بە ب ێ چەم ،جۆرە گوڵێكە. كوردییە.
وش ـ ــةى ونبو
بەهۆی پیسبونی كەشوهەواوە لەبریتانیا سااڵنە 40هەزار كەس دەبنە قوربانی ئاژانسەكان: دەرەنجامی ئامارەكان لە بریتانیا ئەوە دەخەنەڕو ،كە ســااڵنە زیاتر لە 40هەزار كــەس ،بەهۆی پیســبونی كەشــوهەواوە دەبنــە قوربانی ،ســەرباری ئــەو زەرەرو زیانــە ماددیانــەی كــە بەر ئــەو ناوچانە دەكەون زیاترە لە 20بلیۆن پاوەن. لەمبارەیــەوە ،كۆلێــژی پزیشــكیی شــاهانە ،بە هاوكاری كۆلێژی شاهانە بۆ نەخۆشــییەكانی منداڵ ،لە راپۆرتێكیاندا ئەوەیان خستۆتەڕو كە شوێنە داخراوەكان زوتــر و زۆرتــر پیس دەبــن‌و كاریگەری زیاتریان هەیە لەسەر تەندروستی منداڵ. پڕۆفیسۆر (ســتیفن هولغیت) ،پسپۆر و شــارەزا لــە نەخۆشــییەكانی رەبو ،لە زانكۆی (ساوســامبتۆن) ،لە راپۆرتێكیدا ێ ئەو كەســانەی روبەڕوی ئەم دەڵێ :كات نەخۆشــییە دەبنــەوە ،دەتوانــن خۆیانی ێ البدەن ،و لەسەر ئێمەیش پێویستە لـــ بێدەنگ نەبین‌و بێینە دەنگ. ئەوەشــی خستەڕو كە ،ئەم پیسبونی كەشوهەوایە ،دەبێتە هۆی رودانی جۆرەها
نەخۆشــیی درێژخایەن‌و كاردەكاتە سەر زیادبونی لێدانی دڵ ،و چەندەها بەڵگەی ســەلمێنراویش ئــەوە دەخەنــەڕو ،كــە نەخۆشــی رەبوی درێژخایەن الی مندااڵن و مێردمندااڵن پەیوەســتە بە پیســبونی ژینگەوە. رۆژنامــەی گاردیانــی بریتانیش ئەوەی خســتۆتەڕو ،كــە جگەرەكێشــان‌و ئــەو فڕنانــەی كە بەغاز كاردەكــەن‌و بۆیلەرە كارەباییەكان ،لەگەڵ بەكارهێنانی مەوادی ێ لەجۆرەكانــی بۆن، كیمیــاوی‌و هەنــد لەگرنگترین سەرچاوەكانی ئەو پیسبونەن كە لە شوێنە داخراوەكاندا رودەدەن. جگــە لەمانەیش ،ئــەو تەپوتۆزەی كە لەســەر رایەخ‌و كەلوپەلی ناوماڵدا هەن، یان پاشــماوەی ئەو ئاژەڵە ماڵییانەی كە لەمااڵنــدا بەخێودەكرێــن ،بەهەمانشــێوە كاریگەری خۆیانیان هەیە. ئامارەكانیش ئەوەیان خستۆتەڕو كە لە ســاڵی 2012دا لە سەرانسەری ئەوروپادا ( )99هەزار كەس بونەتە قوربانی.
سەركردەیەكی جیهانیی بو مەشــكە – گۆلك – شادی – مەالریا – هەڵەدن – وەســتان – ژەك – پــارە – وەرز – دانولــە – جەالد – جەاللەدیــن – زەریــا – تــور – كاهــو – دانەوێڵە – زەندەق – پور – بزن – گســك – شــین – مێش – مەستی – پاریس – ماریا – پۆست – پیشۆك – بلۆك = بەرد -بیرە
خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر :مةال بةختيار ستافى كارا :سامى هادى -بةهمةن تاهير نةريمان -رزطار فايةق
يةكةمني ذمارةى
لة 2004/10/4دةرضوة
info_chawder@yahoo.com
هونەرمەندانی سلێامنی‌و بەرسە لە فیلمێكی هاوبەشدا چاودێر – تریفە حەسەن: هونەرمەندانی شــاری بەســرە ،سلێمانی دەكەنە وێســتگەی بەرهەمهێنانی فیلمێكی سینەمایی‌و ژیانی ژنە پێشمەرگەیەك ،وێنە گەورەكەی ئەو فیلمە دروستدەكات. هونەرمەندانــی بەســرە ،بــە گەورەییەوە لە پێشــمەرگە دەڕوانن‌و لەگەڵ كۆمپانیای (ئەوج میدیا) لە ســلێمانی فیلمی (ئیڤ) بەرهەمدەهێنن. فیلمەكــە لــە دەرهێنانــی (ئەحمــەد عەبدولڕەحیم مەكی)یە و سیناریۆی (مستەفا ســتار ركابــی) ،هەریەك لــە هونەرمەندان، عەتا حەمە ساڵح ،شایی رەزا ،ئاكۆ محەمەد و ژمارەیەكی تر رۆڵی تێدا دەبینن ،هەریەك لە پێشــمەرگەكانی هێزەكانی پشتیوانی دو لەگەڵ پێشــمەرگەكانی لیوای سكرتاریەتی هەڤــاڵ (مام جەالل) هاوكاری‌و بەشــداری تێــدا دەكــەن ،فیلمەكە لە الیــەن (وەحید بیوتی) وێنەی دەگیرێ. ســەبارەت بــە ناوەڕۆكــی فیلمەكــە و
بەشــداری و شــوێنی فیلمەكــە (ئەحمــەد عەبدولڕەحیــم) ی دەرهێنەر بــە (چاودێر) ی راگەیانــد :فیلمەكــە بــاس لــە چیرۆكی ژنــە رۆژنامەنوســێك دەكات كــە چــۆن دەڕواتــە بەرەی پێشــەوەی ســەنگەرەكانی پێشــمەرگە ،لە كاتی جەنگدا و ســەرەنجام توشــی كێشــەیەكی ســەخت دەبێتەوە ،لە چیرۆكەكــەدا زیاتر تیشــك خراوەتە ســەر رۆڵــی ژن ،لە نێــوان ژنێكی پێشــمەرگە و ژنێك كە كاری مەدەنی دەكات. دەربارەی بەشــداری هونەرمەندانی كورد و شــوێنی وێنەگرتنــی لە كوردســتان وتی
«ئەوەی وایلێكردم ئــەم چیرۆكە هەڵبژێرم ئەوەیــە كــە هێزی پێشــمەرگە بــە دور لە تەعەســوبی قەومی‌و دینی ،توانی هێزێكی گــەورە بێــت بــۆ روبەڕوبونــەوەی تیرۆر و پاراســتنی خاكی كوردستان‌و عیراق ،جگە لەوەش سروشــتی كوردســتان سروشتێكی جوان‌و كەرەســتەیەكی گەورەی سینەمایە، سەرباری بونی هونەرمەندی خاوەن ئەزمون و بە توانا لە كوردستاندا». فیلمەكــە كاری وێنەگرتنی تــەواو بوە و بــەم نزیكانــە لــە تــاران كاری مۆنتاژی بۆ دەكرێ.
No. (624) 11-09-2017
Political, Educational & Social Weekly Press
نەبەز ئەسعەد :بەداخەوە ،هەندێك لە هونەرمەندانی كورد لە هەندەران ،گەر پارە نەبێ كاری هونەریی ناكەن چاودێر -تایبەت: هونەرمەنــدی میوزیكــژەن (نەبەز ئەسعەد) ،یەكێكە لەو هونەرمەندە بە توانایانەی شــاری كەركوك لە بواری میوزیكدا و ئێســتا لە هەندەران ژیان دەباتە سەر. لــە ســاڵی – 2003وە ســەرقاڵی كاری میوزیكــە و وەك مامۆســتاش لە چاالكیــی قوتابخانەكانــی هەولێر وانــەی میوزیكی وتوەتەوە و ســاڵی 2009بۆتە ئەندامی تیپی مۆســیقای هەولێــر ،یەكێك لــە كلیپە میوزیكیە ســەركەوتوەكانی نــاوی (دڵێكــی هەمیشە تەنیا)یە. ســەبارەت بــەوەی كــە ئاخــۆ میوزیــك‌و گۆرانــی كــوردی چــۆن ێ‌و چ گۆڕانكارییەكی بەسەردا دەبین هاتوە ،نەبەز ئەســعەد بە (چاودێر)
ی راگەیانــد :هونــەری كــوردی بــە بــەراورد لەگــەڵ هونــەری دەرەوەی هەرێمــی كوردســتان ،بەتایبەتــی لە روی میوزیكــەوە ،جیاوازییەكی زۆری هەیــە ،ئاســت‌و توانــای میوزیك‌و بیرۆكەی كاری هونەریی ڤیدیۆ كلیپ و كۆنســێرت‌و دروســتكردنی ئەلبوم و گۆرانیبێژی كورد ،ســااڵنێكی زۆری ێ كــە بگاتــە ئاســتی هونــەری دەو جیهانیی ،لەگەڵ ئەوەشــدا میوزیكی كــورد ،یاخــود بەگشــتی میوزیكــی رۆژهەاڵتی ناوەڕاســت ،بە ســەماعی بەهرەیەكی گەورەی تێدایە و حسابی ێ الی ئەوروپیەكان، تایبەتی بۆ دەكر چونكە خــۆم لەگــەڵ ئەوروپیەكاندا كاردەكەم ،زۆر ستایشی ئەو سیفەتە دەكەن. دەربــارەی ئەوەی كــە ئاخۆ كورد
ێ لەو واڵتانە چ كارئاسانییان بۆ دەكر وتــی :وەك خودی خــۆم ،لە ماوەی ســاڵێكدا بەشــداری 13كۆنســێرتم كــردوە ،كاركــردن بــۆ ئێمــە زۆر ئاســانە ،چونكە بەهــۆی تەكنەلۆژیا و ئینتەرنێتــەوە ،هــەر میوزیكژەنێك ســتۆدیۆی تایبەتی خۆی هەیە ،بۆیە كاركردن بۆ ئەلبوم ،یاخود كۆنسێرت لەگــەڵ ئەوروپیەكانــدا زۆر لەبــارو گونجــاوە ،كارەكان بەرێكوپێكــی و بەرنامــەی پوخــت ئــەڕوا بەڕێــوە، ێ ئەوەیش بڵێم كە بەداخەوە بۆ دەكر كۆكردنەوەی هونەرمەندانی كوردیش كارێكــی ئەســتەمە ،هۆكارەكەیشــی ێ كاری ئەوەیە كە زۆرێكیان پارە نەب هونەری ناكەن.
لە دوەمین خولی فێستیڤاڵدا كێن ئەوانەی بەسەر فەرشی سوردا دەڕۆن؟ فەرشــی ســور ،یەكێكــە لەدیــاردە بەناوبانگەكان لەجیهانــدا ،لەزۆرێــك لەبۆنــە فەرمییــە دیبلۆماســییەكان و ئاهەنگــە هونەرییەكانــدا دەبیرنێــت ،مەراســیمی فەرشــی ســور ،یەكێكــە لــە چاالكییــە گرنگەكانــی فێســتیڤاڵی فیلــم و تایبەمتەنــدی خــۆی هەیــە ،لەوبارەیــەوە لیژنــەی پێشــوازی و فەرشــی ســوری دوەمیــن خولــی فێســتیفاڵ ،وەك هەریــەك لەتیمەكانــی تــری فێســتیڤاڵی فیلمــی نێودەوڵەتی ســلێامنی، ســەرقاڵی تەواوكردنــی ئامادەكارییەكانــن و لــە ئامادەباشــیدان بــۆ رۆژانــی فێســتیڤاڵ ،كــە بڕیــارە رۆژی ()1ی ئۆكتۆبــەر بەڕێوەبچێــت. بــەو پێــوەرەی كــە هەرێمــی كوردســتان دەوڵەتێكــی ســەربەخۆ نییــە ،كەمــر دیــاردەی فەرشــی ســور دەبیــرێ ،بــە تایبــەت لــە بۆنــە سیاســییەكاندا ،هــەر ئەمــەش هۆكارێكــە بــۆ نەبونــی وشــیاریی تــەواو ســەبارەت بەفەرشــی ســور ،مێژوەكــەی و نەریتــی بەكارهێنــان و رێكــردن بەســەریدا. خاتــو (ئاشــنا رەئــوف) بەرێوەبــەری لیژنــەی پێشــوازی و فەرشــی ســور ،لــە دیامنەیەكــدا، ئامــاژە بەســەرجەم الیەنــەكان دەكات و دەڵێــت: رێكــردن بەســەر فەرشــی ســوردا ،هێامیەكــە بــۆ رێزگرتــن و پایــەدان بەكەســە نــاودارو بەناوبانــگ و جیــاوازەكان ،كەپێشــر زیاتــر لــە بۆنــە فەڕمییــە دیبلۆماســییەكان ،یــان ئاهەنگــە
هونەرییەكانــی وەك ئۆســكارو كان و بەرلیــن و لەنــدەن دا دەبی ـرا .بــەاڵم لەئێســتادا فەرشــی ســور ،لەچوارچێوەیەكــی فراوانــردا بەكاردێــت، وەك ئاهەنگــی دەرچــون ،یــان هــەر بۆنەیەكــی تــر كــە تیایــدا بتەوێــت پایەداریــی زیاتــر ببەخشــیتە كەســێكی دیــار. وتیشــی ،فەرشــی ســور ،نەریتێكــی كۆنــە تائێســتا راســتییەكەی نەزانــراوە لــە كوێــوە ســەریهەڵداوە ،هەرچەنــدە ســەرچاوەكان ئامــاژە بــەوە دەدەن ،كــە ســەرەتای ســەرهەڵدانی دەگەڕێتــەوە بــۆ پێــش میــادی، كاتـێ بــۆ یەكەمجــار لــە شــانۆی (ئاگامەمنــون) ی نوســەری بەناوبانــگ (ئەســخیلیوس) ،لــە 458ی پێــش میــاد ،خێزانەكــەی واتــە ژنــی ئاگامەمنــون ،فەرشــی ســوری بــۆ راخســتوە، وەك رێــز و بەخێرهاتنــەوەی ،كاتێــك لە شــەڕی تــەڕوادە بــە ســەركەوتویی دەگەڕێتــەوە، هەرچەنــد ئاگامەمنــون دو دڵ دەبێــت لــە رێكــردن بەســەریدا ،چونكــە واهەســت ئــەكات تەنهــا خواوەنــد شایســتەی رۆیشــتنی ســەرئەو فەرشــەیە ،هــاوكات لێكدانەوەیەكــی تریــش هەیــە كــە دەڵیــت ،بۆیــە رەنگــی ســوری بــۆ راخســتوە ،چونكــە زانیویەتــی كــە هاوســەرەكەی خیانەتــی لێــدەكات و رەنگــی ســوری وەك خۆیــن و ئاماژەیــەك بــۆ كوشــن بەكارهێنــاوە. هەنــدێ ســەرچاوەی تریــش ئەڵێــن ،كــە بابلیــەكان بــۆ یەكەمجــار فەرشــی ســوریان بەكارهێنــاوە ،بــۆ بەخێرهاتنــی گەورەكانیــان. هەروەهــا دەوترێــت هەڵبــژاردەی رەنگــی
ســور ،دەگەڕێتــەوە بــۆ گرانیــی نــرخ و بەهاكــەی لەالیــەك و ســەرنج راكێشــی و جوانییەكــەی لەالیەكــی تــر. پاشــان لەســاڵی ،1821لەیەكێــك لەســەردانە ناوخۆییەكانــی (جیمــس مونــرۆن) كــە پێنجــەم ســەرۆكی واڵتــە یەكگرتوەكانــی ئەمریــكا بــو، فەرشــی ســور بــۆ بەخێرهاتنــی راخ ـرا .دواتــر لەســاڵی 1902هێڵــی ئاســنینی نیویــۆرك لــە بۆنــە فەڕمییەكانــدا ،فەرشــی ســوری بەكارهێنــا بــۆ بەخێرهاتنــی گەشــتیاران و رێنیشــاندانیان، ئەمــەش وەك شــێوازێكی بازاڕیكــردن و هەســتكردن بــە رێــز و پایەداریــی. لــە شــیكاگۆ و ویالیەتەكانــی تــری ئەمریــكا، كەمتەرخەمــی نەكــرا لــە بەكارهێنانــی راخســتنی فەرشــی ســور ،تــا رێچكــەی گــرت بــۆ ئاهەنگــی ئۆســكار لــە ســاڵی 1961لــە خولــی 33هەمینیــدا ،كــە تەنهــا ئــەو كەســانەی خەاڵتیــان پێبەخــراوە توانیویانــە فەرشــی ســور ببیــن. ئــەم نەریتــە بــەردەوام بــو ،لەســاڵی 1968دا، واتــە لەخولــی 38مینــدا ،لەكاتــی دابەشــكردنی خەاڵتەكانــدا دیســان ئــەم نەریتــە بی ـرا. ئاشــنا رەئــوف ،ئامــاژە بەوەشــدەكات ئــەم چیرۆكانــە وامــان لێدەكــەن ،هەســت بــە قورســییەك بكەیــن لــە زانینیــی یەكــەم كاتــی بەكارهێنانــی فەرشــی ســور ،بەشــێوەیەكی راســتو دروســت ،بــەاڵم ســەرەتای بەكارهێنانــی بەشــێوەیەكی فەڕمــی ،لــە ویالیەتــە یەكگرتوەكانــی ئەمریــكا بــو ،كــە كارگــەی فەرشــی ئەمریكــی The American Turf and
،Carpetفەرشــی ســوریان وەك رەنگێكــی دیــار دروســتكرد ،كــە لــە زۆربــەی فێســتیڤاڵەكاندا بەكارهــات .پــاش ئــەوەش وشــەی فەرشــی ســور ،Red Carpetبەســرایەوە بــە نــاوداران لــە جیهانــی هونــەر و ســینەما جیهانییــەكان، بــە تایبــەت ڤیســتیڤاڵی (كان) ی ســینەمایی كــە ئەژمــار دەكرێــت بــە یەكێــك لــە گرنگرتیــن ڤێســتیڤاڵە ســینەماییە بــە ناوبانگــەكان لــە جیهانــداو دەســپێكی دەگەڕێتــەوە بــۆ ســاڵی .1939لەســاڵی 2013چەنــد رەنگێكــی تــر وەك پرتەقاڵــی بەكارهــات لەالیەن(نیكلودیــون)، بــۆ بەخێرهاتــن و رێزگرتــن لەناودارەكانــی خەاڵتــی دابەشــكردنی ئاهەنگــی نیكلودینكیــدز. ناوب ـراو رونیشــیدەكاتەوە :فەرشــی ســور وەك بڕبــڕەی پشــتی فێســتیڤاڵە ســینەماییەكان دادەنرێــت ،لۆكاڵــی بێــت ،یــان عەرەبــی و جیهانــی ،كەچینێكــی تایبــەت لەكەســایەتی و نــاوداران و ئەســتێرەكانی جیهــان بەســەریدا دەڕۆن. دەستنیشــانكردنی رەنگــی ســوریش ،وەك رەنگێكــی دینامیكــی و زینــدو نیشــانەیە بۆچاالكــی و خۆشــبەختی و خۆشەویســتی، نكوڵــی لەوەناكرێــت كــە رەنگــی ســور، رەنگێكــی دیــارە و رەنگــە نهێنییــەك هەبێــت لــە هەڵبژاردنیــدا ،كــە ســەرەتا تەنهــا لــە بۆنــە فەرمییــەكان بەكاردەهــات ،پاشــان بەشــێوەیەكی بەربــاو بــەكار هــات ،تا گەیشــتە زۆربــەی رێســتۆرانت و هۆتێلــە بەناوبانگــەكان و بەكارهێــرا بــۆ میوانداریكردنــی ئەوانــەی
رویــان تێدەكــەن ،بەتایبــەت فەخەمــات و بازرگانــەكان و شــێوازی بازاڕكــردن و پرۆتۆكــۆالت و ئاهەنگــە دیبلۆماســییەكان. دەبــێ ئــەوەش بزانیــن ،رێورۆیشــن لەســەر فەرشــی ســور ،وەك فەرمانێــك نییــە لەســەر كەســە بەناوبانگــەكان ،بۆیــە هــەركات نەیانەوێــت ئەتوانــن ئــەو كارە نەكــەن. لــە كوردســتانیش ،چەنــد ســاڵێكی كەمــە ئــەم نەریتــە پەیــڕەو دەكرێــت ،لــە بۆنــە هونەریــی و بەتایبــەت منایشــی تایبــەت و دەســتپێكی ڤیســتیڤاڵەكاندا ،بــەدەر لــەوەی وەك نەریتێكــی تایبــەت لــە بۆنــە فەرمییەكانــی دەوڵەتــدا بەكاردێــت. لــە ســاڵی پار و لــە یەكەمیــن خولی فێســتیڤاڵی فیلمــی نێــو دەوڵەتیــی ســلێامنی ،بەشــێوەیەكی فەرمــی هاوشــێوەی فێســتیڤاڵە جیهانییــەكان، دو رۆژ بەكارهــات ،لــە رۆژی دەســتپێك ســتافی فیلمــە بەشــدارەكان و هەندێــك لــە هونەرمەنــدە نــاودار و ماندوەكانــی بــواری هونــەر ،كــە هەندێكیــان میــوان و هەندێكــی تریــان خانــە خــوێ بــون ،لــە كۆتــا رۆژیشــدا، تەنهــا لیژنــەی داوەران لەســەر فەرشــی ســور رێیــان كــرد .بــۆ ئەمســاڵیش هەوڵامنــداوە بــە شــێوەیەكی جیاوازتــرو تایبــەت و رێكخراوانەتــر ئــەو رێورەســمە بەرێبكەیــن ،لەخولــی دوەمــدا ئەكتــەر و دەرهێنــەران بەســەر فەرشــی ســوردا رێدەكــەن كــە بــە فیلمەكانیــان بەشــداریی فێســتیڤاڵیان كــردوە.
REKLAM
ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات
ناونیشان: سلێمانی – گردی ئەندازیاران -گەڕەکی ،١٠٥کۆاڵنی ٤١ نزیك هۆڵی رۆشنبیری ئاسیا07701959999 : كوردتێل3302158 : فانۆس تیلیكۆم07480134687 : كۆڕەك07501147133 : دابەشكردن07701517533 : نرخ 500 :دینار چاپخانە :كوردستان
w w w.ch awder n ews. com
وەرگێڕانی لە فرانسییەوە :د .موحسین ئەحمەد عومەر r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m
ژمارەکان ی داهاتوو
شیعری :لۆكۆنت دو لیل
www.chawdernews.com
سه‌رپه‌رشتیار :سامی هادی
ژمارە ( )566دووشەممە 2017/9/11
پاشكۆيەكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە
مەدالیای ئاڵتوونیی نیل ساختە دەرچوو
براوەکە نەجیب مەحفووز بوو ڕەخنەی چاودێر مەدالیای ئاڵتوونیی نیل ،کە بیستونۆ ساڵ لەمەوبەر، لە الیەن حوسنی موبارەک -سەرۆککۆماری پێشووی میسڕ ،بە هۆی وەرگرتنی خەاڵتی ئەدەبیی نۆبێڵەوە، پێشکەش بە نەجیب مەحفووز کــرا ،سەرئەنجام دەرکەوت کە ساختەیە و ئاڵتوون نییە. ڕۆشنبیرانی عەرەب و میسڕ ،داوایان لە بەرپرسانی میسڕ کردووە کە لەم بارەیەوە ڕوونکردنەوە بدەن و پەردە لەم ڕیسوایییە هەڵبماڵن. ئوم کەلسووم -کچی نەجیب مەحفووز لە بەرنامەیەکی تەلەفزیۆنیدا ڕایگەیاند ،مەدالیای نیل کە ساڵی ١٩٨٨ حوسنی موبارەک پێشکەش بە نەجیب مەحفووزی کــردووە ،ئاڵتوون نییە ،بەڵکوو زیــوە و زێڕپۆش کراوە .پاش باڵوبوونەوەی ئەم بەرنامەیە شەپۆلێک لە تووڕەیی و سەرسامبوون ناوەندە ئەدەبییە عەرەبی و میسڕییەکانی گرتەوە. کچەکەی نەجیب مەحفووز ئاماژە بەوە دەکات کە سەرەتا دایکی گومانی کردووە و پاشان مەدالیاکەیان نیشانی زێڕنگەرێک داوە و دڵنیا کراونەتەوە کە ئاڵتوون
نییە و ساختەیە. مەدالیای نیل ،بااڵترین نیشانی مەدەنیی واڵتی میسڕە و دەدرێت بەو کەسانەی کە بە خزمەتەکانیان ڕۆڵێکی کاریگەریان لە ژیانی میسڕییەکاندا هەبووە. مەدالیای نیل لە ئاڵتوونی عەیار ١٨-دروست دەکرێت و بە بەردگەلێک لە یاقووتی سوور و فەیرووزەی شین دەڕازێنرێتەوە. محەمەد عەبدولوەهاب ،مۆسیقاری میسڕی و ئەحمەد زوەیــل -زانــای میسڕی -بــراوەی نۆبێڵی کیمیا لەو کەسانەن کە پێشتر ئەم مەدالیایەیان پێ بەخشراوە. سەرۆکی سندووقی پەرەپێدانی فەرهەنگیی میسڕ ڕایگەیاندووە ،کە مانگی داهاتوو ئەم مەدالیایە- بەبێ لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە ساختەیە یان نا ،لە مۆزەخانەی نەجیب مەحفووزدا نمایش دەکرێت. ڕووناکبیرانی میسڕی ئەم کارەی حوسنی موبارەک بە سووکایەتیکردن دەزانن و لە حکوومەت داوا دەکەن کە لە گاڵتەپێکردن و سووکایەتیکردن بە ڕۆشنیبیران و هونەرمەندان دەست هەڵبگرێت. هەندێک لە گومانەکان بۆ ئەوە دەچن کە بەر لە بەخشینی مەدالیاکە بە نەجیب مەحفووز؛ لە الیەن
یەکێک لە بەرپرسانی مەدالیاکەوە گۆڕدرابێت ،بەاڵم هێشتا ئەمە پشتڕاست نەکراوەتەوە. مستەفا عەبدوڵاڵ -ڕۆژنامەنووس و لە نزیکانی نەجیب مەحفووز ،ئاماژە بــەوە دەکــات کە نەخیب مەحفووز بە درێژاییی سااڵن لەم بارەیەوە هیچ قسەی نەکردبوو ،ئەگەریش پەی بە ساختەبوونی مەدالیاکە ببردایە بێگومان بە الیەوە ئاسایی دەبوو ،چونکە ئەو لە سەروو خەاڵتگەلی لەم جۆرەوەیە. نەجیب مەحفووز -ڕۆماننووس و شانۆنامەنووسی میسڕی کە ساڵی ١٩٨٨خەاڵتی نۆبێڵی ئەدەبیی پێ بەخشرا ،یەکەمین نووسەری عەرەب بوو کە ئەم خەاڵتەی بردەوە ،پاش ئەو هێشتا هیچ نووسەرێکی دیکەی عەرەب ئەم خەاڵتەی پێ ڕەوا نەبینراوە .لە بەرهەمە ناودارەکانی دەتوانین ئاماژە بە «سواڵکەر» و «مندااڵنی گەڕەک» بکەین .مندااڵنی گەڕەک ڕۆمانە هەرە ناودارەکەی مەحفووزە ،کە سااڵنی ساڵ قەدەغە کرابوو .لەسەر ئەم ڕۆمانە و فتوایەک کە دژی دەرچوو، هەوڵی تیرۆرکردنی درا ،بەاڵم سەرەڕای برینداربوونی سەالمەت دەرچوو ،بۆ لەوەدوا تا کۆتاییی تەمەنی، پاسەوانی هەبوو.
کتێبەکانی نەجیب مەحفووز لە زۆربــەی واڵتە عەرەبییەکاندا قەدەغە بوون ،چونکە ئەو پشتگیریی پڕۆژەی ئاشتیی ئەنوەر سادات و ئیسڕائیلی دەکرد، بەاڵم بە وەرگرتینی خەاڵتی نۆبێڵ ئیتر چاپ و فرۆشی کتێبەکانی ئازاد کرا. مەحفووز یەکەمین کتێبی خۆی لە ساڵی ١٩٣٢دا بە ناوت «میسڕی کۆن» باڵو کردەوە ،ئەو لە سەرەتادا ڕۆمانەکانی دەربارەی میسڕی کۆن دەنووسین ،بەاڵم دواتر دەستی کرد بە نووسین دەربارەی میسڕی مۆدێرن و گەندەڵییە کۆمەاڵیەتی و سیاسییەکانی .دواهەمین کتێبی نەجیب دوو ساڵ بەر لە مردنی باڵو بووەوە. جێی ئاماژەیە ڕەخنەگرەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە مەسەلەی مەرگ لە دەواهەمین چیرۆکەکانیدا بە ئاشکرا هەست پێ دەکرێت. نەجیب مەحفووز ،بە ناوی تەواوی نەجیب مەحفووز عەبدولعەزیز ئیبراهیم ئەحمەد ئەلباشا لە ١١ـی دیسەمبەری ١٩١١لە یەکێک لە گەڕەکەکانی قاهیرە بە ناوی جەمیلییە لە دایک بوو .ئەو لە ٣٠ـی ئۆگەستی ساڵی ٢٠٠٦ـدا پاش نەشتەرگەرییەک گیانی سپارد.
چۆڕاوی تریفە ئا :ڕەخنەی چاودێر چــۆڕاوی تریفە ،ناونیشانی نوێترین دیوانە شیعری شاعیر عەبدولڕەحمان فەرهادییە ،کە لەسەر بودجەی پایتەختی ڕۆشنبیریی لە دوتوێی ١٧٠الپەڕەدا چاپ
کراوە و ئێستا لە کتێبفرۆشییەکاندایە. عەبدولڕەحمان فەرهادی شاعیرێکی دیاری هەولێرە و ساڵی ١٩٦٣لەو شارە لەدایک بــووە ،چــۆڕاوی تریفە بەرهەمی ئیشکردنی سێ ساڵی شاعیرە و ئێستا لە دوتوێی ئەو کتێبەدا بە چاپی گەیاندووە.
لە دیوانەکەدا چەند شیعرێكی تایبەت بۆ (مەحمود زامــدار) و (جەالل بەیار) نووسیوە .شێوەی بەشێ لەم شیعرانەی بە زمانی سادە بەاڵم بە ناوەرۆك و وێنەی دەوڵەمەند چنیوە. عەبدولڕەحمان فەرهادی لە سەرەتای
هەشتاكانەوە شیعر دەنووسێت ،لە زۆربەی گۆڤار و ڕۆژنامەكانی بەر لە ڕاپەرین و دوای ڕاپەرین شیعری باڵو كردووەتەوە. ئێسته سەرۆكی لقی هەولێری یەكێتی نووسەرانە.
2
ژماره ( )566دووشه‌مم ه 2017/9/11
چیرۆكی كوردی و كێشەكانی لە دیدی نووسەرانەوە ئامادەكردنی تەوەر :شاخەوان سدیق بەشی یەکەم چیرۆك یەكێكە لە ژانــرە گرنگەكانی گێڕانەوە ،یان بە وتەی بەشێكی بەرچاو لە نووسەران ،قورسترین ژانری گێڕانەوەیە، لەناو ئەدەبیاتی كوردیشدا چیرۆك جێگە و بایەخێكی گرنگی هەیە ،لەو ڕوانگەیەشەوە ڕەخــنــەی چــاودێــر ئــەم تـــەوەرە دەخاتە بەردەست خوێنەران. ڕەخنەی چاودێر :ئەو گۆڕانە بەرچاوانەی كە لە ماوەی سااڵنی ڕابردوودا لە چیرۆكی كوردیدا ڕوویــان داوە چین؟ لە چیرۆكی (لەخەوما)ی جەمیل سائیبەوە ئا ئەمڕۆ. هەم لە ڕووی تێكست و تێماو ماناوە ،هەم لە ڕووی تەكنیك و گێڕانەوەوە؟ ڕەووف بێگەرد :ئــەو گــۆڕانــەی باسی لێوە دەكەیت كارێكی حەتمیە .چونكە ســەدەیــەك تــەمــەن نــەك بــۆ ژانرێكی ئەدەبی ،بەڵكوو بۆ سەرجەم پڕۆسەی مەعریفی زۆرە ،بەتایبەتی دوای ئەو ئاڵ و گۆڕە خێرایەی لــەدوای هــەردوو جەنگە جیهانییەكەوە هاتنە گــۆڕێ و بــوون بە هۆی گۆڕینی گەلێك سیستم و تەنانەت ئەو بەها كۆمەاڵیەتیانەیش تاڕادەیەكی زۆر بــەســەر ئەقڵ و هــزری كۆمەڵگای مرۆڤایەتییەوە هێالنەی نەمریی بۆ خۆی چێ كردبوو .هیچ شوێنێكی چەپەك و تەریكی سەر ئەم ئەستێرەیە نەمایەوە كاریگەرییەكانی ئەو تراژیدیا سامناكەیان بەرنەكەوێت و دەست لە یەخەی گەلێك لە بەهای چەقبەستوو بەرنەدەن .بەالی منەوە چیرۆكی لەخەوماكەی جەمیل سائیب بۆ ئەو سەردەمە كارێكی دیار و ناوازەیە ،ئەمەم لە زۆر دیمانەی تردا وتووە .چونكە جگە لــەوەی یەكەم چیرۆكی كوردییە ،یەكەم هەنگاوی ئەدەبیی نووسینی پەخشانیشە كە بە ڕەخنە دەست پێ بكات .نووسەرەكەی بوێرانە لە شان و شكۆیەكی پڕ لە خەوشی و كەلێنی سیاسەت بــدات كە لە ڕێگای گەندەڵیەوە پیادە كــراوە و جەماوەر لە سایەیدا جگە لە برسیەتی و ئاسایش نــەدیــوی و لە دەرگـــای جل خــوارنــەدان هیچی نەچنیوەتەوە .من هەمیشە ئەوە بە شەرەفی چیرۆكی كــوردی دەزانــم كە لەنێو گەرداوی سیاسی و ئاپووریەكی بێ جەمسەر و تابۆیەكی سەپێنراودا دەنگ هەڵبڕێت و تابۆكان بلەرزێنێت .دوای لە خەوما چیرۆك و گێڕانەوەكان ئاقاری تریان لەبەرگرت كە تا ڕادەیــەكــی زۆر چاولێكەریی مۆدێلێكی ئایدیۆلۆژی نوێ بوو كە نەك تەنیا كۆمەڵگای كوردی ،بەڵكوو سەرجەم كۆمەڵگاكانی تریشی گرتەوە. بابەتەكان زیاتربوون بە ملمالنێی چینایەتی كە لە زەبر و زەنگی دەرەبــەگ و خاوەن زەویــی لــەالیــەك و ،بەرەنگاربوونەوەی جوتیار و پاڵە لەالكەی ترەوە سەرچاوەی دەگرت (زۆربەی ئەو چیرۆكانە لە یەكتر دەچوون ،چونكە هەر لە سەرەتاوە خوێنەر دەیــزانــی ســەرچــاوەی كێشەكە چییە و كارەكتەرەكانی لەكوێدا خۆدەبیننەوە) جگە
گۆڕانی بنەڕەتی بەسەر فۆرم و بابەتی چیرۆكی كوردیدا لە سەرەتای سااڵنی حەفتای سەدەی ڕابردووەوە دەست پێ دەكات ڕۆحێكی تازە و زیندووتری بە چیرۆك داوە. دیارە پۆلێن كردنی ئەو كارانە لە ئێستادا زەحمەتە .پێویستی بە كۆڕ و سیمینار و پسپۆڕ گەلێك هەیە كە شارەزاییەكی تەواویان لەسەر ئەدەبی چیرۆك هەبێت و بتوانن بە ڕەهەندێكی جیاواز لە جاران ئەنجامگیری بكەن .ئەمەیش بۆ ئەم سەردەمە كارێكی ئەستەم نییە.
لەوەی زمانی گێڕانەوە حیكایەت خوانی دوور لە تەكنیك و شێوازە هونەریەكانی گێڕانەوە بوون .بەاڵم بەهۆی دەركەوتنی گۆڤاری گەالوێژەوە ( )١٩٤٩ - ١٩٣٩لەژێر كاریگەری ئەو وەرگێڕانەمانەدا كە لە ئەدەبی ئەوروپاوە دەكرا ،وردەوردە چیرۆكی كورت شەقڵی تایبەتی خۆی گرت ،بوو بە ئەدەبێك ستایڵ و تایبەتمەندیی خۆی بدۆزێتەوە و لەو قاوغە تەنگەبەرەیش دەربچێت كە ناوەرۆك و بابەتیان قۆرخ كردبوو .بابەتی خۆشەویستی، ڕەخنەی چاودێر :زۆر جار باس لەوە كێشەی نەتەوایەتی ،تاكەتاكە ئاوڕدانەوە كە دەكرێت ،نووسەری چیرۆكی كوردی زیاتر خولیاكانی تاك بوون بە كەرەسەی چیرۆك .بابەت و ناوەڕۆكی تێكستەكەی بۆ گرنگە من وادەزانــم گۆڕانی بنەڕەتی بەسەر فۆرم تا تەكنیك و كەمتر بەالی تەكنیكی نوێ و بابەتی چیرۆكی كوردیدا لە سەرەتای و دۆزیــنــەوەی شێوازی جیای گێڕانەوەدا سااڵنی حەفتای سەدەی ڕابردووەوە دەست دەگەڕێ ،تا چەند ئەم بۆچوونە ڕاستە؟ ئایا پێ دەك ــات .بەتایبەتی دوای گۆڕانێكی چیرۆكی ئێستای كوردی خاوەنی تەكنیكی سیاسی كە بواری باڵوكردنەوەی فراوانتركرد نوێ و بەهێزە بۆ گێڕانەوە؟ و پەنجەرەیەكی لــەســەر بیری ئـــازاد و ئارام كاكەی فەالح :بۆ ئەوەی وەاڵمی ئەم گەڕان و سووسەكردنی نوێ كــردەوە .لەم پرسیارە بدەینەوە باشترە كەمێك باسی سۆنگەوەیەوە ،كۆمەڵێك چیرۆكنووس هاتنە تەكنیك و فــۆرم و گۆشەنیگاو شێوازی ناو كایەكەوە كە تاڕادەیەك كاریگەریەتی گێڕانەوە بكەین كە الی ئێمەی خۆرهەاڵتی و ڕاستەوخۆی ئەدەبی ئەوروپایان لەسەربوو .كورد هەموو ئەمانە بە ناڕۆشنی ماونەتەوە و بەتایبەتی كە توانیان بابەتە تەقلیدیەكان و كاتێكیش خوێنەرێكی كورد (لێرەدا مەبەستم شێوازە حیكایەتخوانیەكەی جاران ئافەرۆز باشەكەشیانە) تێكستێكی دەكەوێتە بەر چاو بكەن .ئەگەرچی ئــەم شەپۆلە هەندێكی ئەوا لە باسكردنی زمان زیاتر هیچی تری پێ شڵەژاند ،و هەندێكیش بەرهەڵستیان كرد ،نییە و لە بارەی زمانیشەوە ڕستەی وەك: چونكە هەموو مۆدێلێكی تازە زوو هەرس كورد وا ناڵێی یان ئەم وشەیە بێگانەیە و ناكرێت ،بەتایبەتی ئەوانەی نەیاندەتوانی هــەمــوو هەڵدەستن خــۆیــان لــێ دەبێتە بەشێوازی تــازە بنووسن و ،هەندێك لەو مامۆستای زمان ،گەر ڕێی هەڵە كرد و كەوتە ڕەخنەگرانەیش كە بە ناوی (قوتابخانەی ناو ئەو زەوییانەی بە مین چنراون و لە ڕیالیزمی سوسیالستەوە) شەڕی ئایدیۆلۆژیان جیاتی زمانی ،پێنووسەكەی تەتەڵەی كردو دەفــرۆشــت و لــەگــەڵ بابەتە تــازەكــان و باسێكی تەكنیكی كرد بە بێ ئەوەی بە تەنها شێوازی نووسینەكاندا وێك نەدەهاتن و یەك ڕستە باسی تەكنیكمان بۆ بكات یان خۆیشیان پێی نامۆ بــوون .ئەم شەپۆلە پێناسەیەكی كورتمان بداتێ كە ئەو لەو تا ڕادەیەكی زۆر بایەخی بە مــرۆڤ دەدا بــارەوە چۆن بیردەكاتەوە ،ئەوا هەر لەم وەك خــۆی و ئــەو دەوروبــــەرەی مــەودای هەفتەیەدا دوو ڕستەی كۆمیدیم بەرچاو بیركردنەوە و حاڵەتە سایكۆلۆژیەكەی تیا كەوت وەك ئەم چیرۆكە بە تەكنیكێكی زۆر دروست كردوە .بەتایبەتیش گەڕان بەدوای سادەو جوان نووسراوە ،یان ڕستەیەكی تری ئــەو كەسە پــەراوێــزخــراوانــەدا كە كۆمەڵ وەك :لە ڕووی تەكنیكییەوە چۆتە قوواڵیی لێی بەرپرسیارە و خۆیشی فەرامۆشی سایكۆلۆژییەوە ،ڕستەی وا پێكەنیناوی كە كردصون .الی ئەم جــۆرە چیرۆكنووسانە تەواو بێئاگایی مرۆڤی ئێمە پیشان دەدات و كێشەی تاكەكانی كۆمەڵ كێشەی تەواوی لە هەمان كاتدا نەوسنێتی بۆ قسەكردن كۆمەڵگایە چونكە بەرهەمی خۆیەتی .لەبارەی ئەو شتانەی كە هیچی لێ نازانێ .لە خوێندنەوەی تاك لە ڕوانگە جیاوازەكانەوە بارەی تەكنیك و فۆڕم و شێوازی گێڕانەوەی لە كــارە گرنگەكانی كۆمەڵێك نووسەری تێكستێكدا سێ پرسیاری سەرەكی دەبێ ئەوروپایە كە بونیادەكەیان دانا ،بەتایبەتی ئامادە بێت و هەر سێ پرسیارەكەش بەسەر لە ئەدەبی سۆڤیەتدا الی چیخۆف و گۆگۆل و چەند لقی جیا جیادا دابەش دەبن .پرسیاری دۆستۆیفسكی ڕووبەرێكی فراوانی هەیە .هەر یەكەم ئەوەیە :ئەوە كێیە لەناو تێكستەكەدا لەو سەردەمەدا ،چیرۆكی كوردی هەڵگری دەگێڕێتەوە؟ پرسیاری دووەمیش ئەوەیە خەمی نەتەوە و شــەڕی بەرگریكردنیشی ئەوەی دەگێڕێتەوە چەند دەزانێت لەبارەی هەبوو .ئەمە بەرەنجامی سیاسەتی پڕ لە ئەوەی دەیگێڕێتەوە؟ پرسیاری سێیەمیش لە ستەمكارانەی دوژمنانی ئازادی و خەون و چ گۆشەنیگایەكەوە دەگێڕدرێتەوە؟ با جارێ خەمەكانی گەلی كوردستان بوو كە نیمچە بێینە ســەر پرسیاری یــەكــەم و وەاڵمــی هۆڵۆكۆستێكیان لە دژی ئەنجامدا .چیرۆكی بدەینەوە :كە ئەمەش بەسەر چەند لقێكدا ئێستامان ،بەتایبەتی الی نەوەیەكی نوێ كە دابەش دەبێ و یەكێكیان ئەوەی دەیگێڕێتەوە بەرهەم گەلێكی جۆراوجۆری لەبەردەستایە نووسەرەكە خۆیەتی ،بەو مانایەی نووسەرەكە و توانیویەتی شارەزاییەكی باش لە كلتور خۆی دێت و بەسەرهاتەكەمان بۆ دەگێڕێتەوە و ئەدەبی ئــەوروپــا و ئەمریكای التین و وەك بۆ نـموونە دۆنكیشۆتی سێرڤانتس شوێنەبااڵكانی تر وەربــگــرێــت .بێگومان ( )١٦٠٥كە بەم شێوەیە دەست پێ دەكات:
لە دێیەك لە المانشا ،كە من نامەوێ ناوەكەی بێنم لە كاتێكی زۆر دووریش نا ،یان دانتی بــە ئیتاڵییەكەی لــە دیڤینە كۆمیدییە، خوداوەندی كۆمیدی كە كاری زۆری كردە سەر نووسەرانی وەك جەیمس جۆیس و تێ سێ ئیلیۆت ولیام بالك .لقی دووەم كاتێ ئەوەی دەگێڕێتەوە یەكێك لە كاراكتەرەكانی چیرۆكەكەن كە زۆربەی زۆری ڕۆمان چیرۆكی پێ نــووســراوە بۆ نـموونە دوكتۆرێك لە دێیەكدا كافكا ( ،)١٩٢٢من لە دوودڵییەكی گەورەدا بووم ،دەبوایە سەفەرێكی زۆر خێرا بكەم .یان ئێوارەی پەروانەی بەختیار عەلی ١٩٩٧كە بەم شێوەیە دەست پێ دەكات: من (خەندانی چكۆلە) چەندین ساڵ لەمەو بەر هەموو ئەو ڕووداوە سەیرانە ژیام ....یان لقی سێیەم هەر نووسەر دەیگێڕێتەوە ،بەاڵم خۆی ون دەكات؟ بۆ نموونە كە دەڵێ ئەم چیرۆكەمان هەرچەندە چیرۆكە بــەاڵم لە ڕاستیدا ڕووی داوە .یان لقی چوار وەك چۆن پەپوولەیەك لە لقێكەوە دەچێ بۆ لقێكی تر، تێكستەكەش بریتییە لە تۆماركردنی چەند ڕووداوێك لە چەند شوێنی جیاواز وەك بۆ نموونە چیرۆكی دزینی خەونەكان یان من و كــامــێــراكــەم .پــرســیــاری دووەم :ئــەوەی دەگێڕێتەوە چەند دەزانێ؟ ئەمەش دیسانەوە دەكــرێ بەسەر چەند لقێكدا دابــەش بێت. یەكەم ئەوەی هەموو شتێ دەزانێ نمـوونەی ئەمەش دۆنكیشۆت .لێرەدا گێڕەڕەوە بە ئارەزووی خۆی بە فالش باك دەچێتەوە بۆ دواوە بۆ كاتی ڕابــردوو بە فالش فــۆروارد دەچێتە پێشەوە بۆ داهاتووی دوورو نزیك. لێرەدا ناراتوور دەتوانێت بە ئارەزووی خۆی بە ڕاستەوخۆ لەگەڵ خوێنەردا قسە بكات، دەتوانێ چی بەخەیاڵدا بێ ،بیڵێت .زۆربەی زۆری ڕۆمانەكانی سەدەی شازدەو سەدەی حەڤدەو هەژدە بەم جۆرە شێوازە نووسراون. هــەر لــە تــۆمــاس هــاردیــیــەوە تــا هێنری فاێڵدینگز ،بۆ سەلما الگەرلیۆفی سویدی و زۆربەی كورتە چیرۆكەكانی چێخەف .دووەم دانە هەر وەك ئەو پەپوولەیەی باسم كرد كە تۆماركردنی چەند ڕووداوێك لە چەند كاتێكی جیاوازدا ،سێیەم ئەوەی دەگێڕێتەوە دەزانێ كە یەكی لە كاراكتەرەكان دەزانێ ،وەك بۆ نموونە ١٩٨٤ی جــۆرج ئــۆریــۆڵ ،لێرەدا گێڕەڕەوە دەزانــێ كە ویستۆن سمپ چی دەزانێ بەاڵم كەسی تر ئەمە نازانێ .چوارەم ئەوەی یەكێ لە كاراكتەرەكان دەزانــێ كە ئەوانی تر چی دەزانــن بۆ نموونە غەریب ڕیكۆرد لە نووسینەوەی دڕكدا چونكە زانیاری زۆری پێ دەگات لەوانی ترەوە .پێنجەم دانە ئەوەی دەیزانێ زۆر سنووردارە ئەمەش بۆ شاردنەوەی زۆری ئەو زانیارییانە لە خوێنەر وەك نموونەی زۆربــەی ڕۆمانەكانی ئاگاپا كریستی .لەمەدا گێڕەڕەوە ناتوانێ زۆر شت ئاشكرا بكات ،بۆیە خوێنەر زۆر زانیاری چنگ ناكەوێت .جاری وا هەیە هێندە سنووردارە كە ئێمەی خوێنەر تەنها لە خەیاڵ و ئەگەری بۆچوون و مۆنۆلۆژو شڵەژانی دەروونــی كــاراكــتــەرە سەرەكییەكەوە زانیارییەكی كەممان دەست دەكەوێ وەك لە تێكستەكانی هێنری جەیمس و جەیمس جۆیس و فرجینا ولف وەك مۆنۆلۆژی ناوەكی كە دوایی هەر الی خودی جەیمس جۆیس دەبێتە شەپۆلی هۆش و ئەو وێنە گرنگەی ناوەوەی مرۆڤمان بۆ ئاشكرا دەكــات بە بەرجەستە بوونی نەخۆشی سەختی دەروونــی كە بێگومان سەرەتاكانی ئەم شەپۆلە الی دۆستۆێفسكی دەبینینەوە بە تایبەتی لە تاوان و سزادا. بـــەاڵم الی جەیمس جــۆیــس لــە ڕۆمــانــی
««
لە دوای دووهەزارەوە تا ئیستا كەسێكم نەبینیوە بە جددی بێتە پێشەوە و بیەوێ هەموو ژیانی بۆ چیرۆك تەرخان بكات ئــۆدیــســیــۆس ( )١٩٢٢ك ــە یــەكــێ لە كاراكتەرەكان لە كۆتاییدا بە پەنجا الپەڕە بە تەنها مۆنۆلۆژ كۆتایی بە ڕۆمانەكە دێنێت. لێرەدا من دەتوانم لقی شەشەم بۆ زۆربەی نووسەرە كوردەكان بكەمەوە ئەویش بەوەی نە هیچ بە خوێنەر دەڵێت و نەهیچیش دەزانێ واش دەزانێ هەموو شتێ دەزانێت. ئێستا دێینە سەر سێیەم پرسیار ئەویش وەك وتم لە چ گۆشە نیگایەكەوە دەگێڕیتەوە؟ یان كێ ڕووداوەكە دەبینێ؟ ئەمیش دەبێتە چەند لقێك و یەكێكیان گۆشەنیگای دەرەكی وەك كەسی سێیەمی وەك (ئەو یان ئەوان)، یان گۆشەنیگای ناوەكی وەك ڕاناوی یەكەمی من وەك لە هەندێ لە چیرۆكەكانی ئێلیس مۆنرۆ .ئەمەش كە تا ئێستا من باسم كردووە هیچیان تەكنیك نین و كە لە حەفتا و هەشتاكاندا بەم جۆرەیان دەوت تەكنیك ئێستاش زۆربــەی خوێنەرو نووسەران ئەو تێگەیشتنەیان هەیە ،لەم سێ پرسیارەوە كە كردم تۆ دێیت و تەكنیكی چیرۆك و ڕۆمان بۆ تێكستەكەت هەڵدەبژێری و لە تێكەڵییەك لەم سێ پرسیارە دروستی دەكەیت .وەك وتم ئەمانە تەكنیك نیین بەڵكو فۆرمی كەسایەتین لە ناو تێكستەكاندا ،تەكنیك بریتییە لــەو هێزەی كە دەبێتە ڕێخەرو دابەشكردنی ڕۆڵ وكەسایەتی و دیمەن و ڕووداوەكـــانـــی نــاو چــیــرۆك و رۆمـــان تا هارمۆنییەك بــدات بە گێڕانەوە .تۆ قەت ناتوانی پێش ئەوەی بنووسیت بڵێیت من ئەو تەكنیكە هەڵدەبژێرم چونكە نووسەر ناتوانێ تەكنیك هەڵبژێرێت بەڵكو پێویستی ڕۆمان و چیرۆكەكەیە دەیسەپێنێ بەسەرتا ،بۆ نموونە گەر كاراكتەرەكانی تۆ لەو گۆشەنیگایەوە قسە بكەن كە زانیاری كەمیان هەبێت و لە هەمان كاتدا نووسەر خۆی زۆر بەشداری نەكات و نەبێتە دەمڕاستیان ،ئەوا لێرەدا تۆ پێویستت بە تەكنیكی فرەدەنگی دەبێت تا بە هۆی هەموویانەوە بتوانی چیرۆكەكەت بگێڕیتەوە ،كە لێرەدا تۆوی فرەدەنگی لە فرەكەسایەتی ناو یەك كەسایەتییەوە ،لە ف ــرەدەن ــگ ــی نـــاو یـــەك دەنـــگـــەوە الی دۆستۆیفسكی دەدۆزمــەوە كە دوایی گەشە دەكـــات و دەبێتە تەكنیكێكی تــازە بۆ نووسەرانی مۆدێرن ،الی خۆشمان ڕۆمانی مەرگی تاقانەی دووەمی بەختیار عەلی الی من نموونەیەكی جوانی ئەم جۆرە تەكنیكەیە كــە كۆمەڵێك كەسایەتی هەریەكەیان هەڵدەستن بــە گــێــڕانــەوەی بەشێك لە چیرۆكێكی درێژ كە هەریەكە لەو دەنگانە بەشێكی كەمی زانیاری دەداتە خوێنەر و بە هەموویان هەموو تابلۆكە بۆ خوێنەر تەواو دەكەن .هەر بۆیە بۆ نمـوونە ئەو تەكنیكەی الی پامۆك لە ڕۆمانی (من ناوم سوورەیە)، كاتێك زەیــتــوون قسە دەكـــات ،مــردن، درەخــت ،ئەسپ بەناوی خۆیانەوە قسە دەكەن ،دەیگەڕێنمەوە بۆ ڕۆمانی كێڵگەی ئاژەاڵنی جۆرج ئۆریۆڵ .بێ دوودڵی دەزانم سەرچاوەكەی لەوێوەیە ،هەر بۆیە وا بە جوانی و ئاسانیش دەچێتە ناو شیعری
شێركۆ بێكەسەوە ،كە كاتێ درەخت قسە دەكات ،كۆتر ،دار ،مەل ،شاخ ،باخ قسە دەكەن .بۆیە گەر بۆ نموونە تۆ كەسایەتی سەرەكیت هــەمــوو شتێكی بزانیبایە و بیگەێنایەتە خوێنەر لەم بــارەدا تۆ قەت پێویستت بە فرەدەنگی نەدەبوو ،من لێرەدا دەمتوانی چەندەها الپ ــەڕەی تر لەسەر تەكنیك بۆ نموونە لە نیگای فۆرمالیستە ڕووسەكان و دەقی كراوەی ئیمبرتۆ ئیكۆ و فۆرمەكانی ڕۆمــان الی ستێفان بیۆرك و تەكنیك الی پامۆك و مۆراكامی درێژەم بە باسەكەم بدایە و هەندێ تیشكم بخستایەتە سەر تەكنیك كە لە چیرۆكەكانی مندا هەیە، بە تایبەتی چیرۆكی باوكی ناو تەلەفۆن و هەر سێ بەشەكەی نووسینەوەی دڕك ،من و كامیراكەم و زۆربــەی چیرۆكەكانی تریشم بەاڵم لێرەدا دەوەستم ،بۆ ئەوەی باسەكەم ڕوونــتــر بكەمەوە دەڵێم كە تەكنیك لە ڕێخستنی ماڵێك دەچێ كە جارێ شت و مەكت نەخستۆتە شوێنی خــۆی و هەر جارەی ڕێكی دەخەیتەوە و بە جۆری جیاواز پێشانی دەدەیت ،لێرەدا تەكنیك تەواو لەو كچە بەسەلیقە و زەوقجوانە دەچێت كەوا دەكات ژوورەكان لەگەڵ یەكدا هارمۆنییەكیان هەبێت و ڕەنگەكانی یەك ژووریش لەگەڵ یەكدا بگونجێن پەردەكەی لە فەرشەكەو فەرشەكەی لە قەنەفەو كورسییەكان بچێت، تەكنیك لێرەدا شتێك نییە شاردراوە بێت یان بۆ تەمومژ دروستكردن بەكار بێت بەڵكو دەبــێ لــەدووری دوورەوە ببینرێت .بۆیە لێرەدا هیچ نووسەرێكی جیهانی نییە چیرۆك و ڕۆمان بەبێ تەكنیك بنووسێت هەندێ لە نووسەری خەیاڵپاڵوی كــورد نەبێت .كە چیرۆكێك دەنووسێت و نــاوی لێ دەنێت ئەزموون ،كە كتێبی وەرگێڕدراو بە كتێبی خــودی خــۆی تەماشاو مامەڵە دەكــات و لەكاتی باڵوكردەنەوەیدا ئیمزای لەسەر دەكــات .ڕۆمــان وەردەگێڕێت و خۆی لێ دەبێتە ڕۆماننووس .لەوالشەوە ئەم بارە ناهەموارە خوێنەرێك دروســت دەكــات كە هێزی ڕەخنەو زەوق و چێژی خوێندنەوەی الواز دەبێت و بەرە بەرە نامێنێت و زیاتر بیر لە پڕكردنی ورگی دەكاتەوە تا پڕكردنی مێشكی بە كتێبی جوان .دواجــار من زۆر گومانم لەوەشە كە چیرۆكی كوردی ناوەڕۆكی ب ــەالوە گرنگ بێت ،مــن زۆر بەدەگمەن چیرۆكێكی جوانم بەرچاو دەكەوێ ،لەدوای دووهەزارەوە تا ئیستا كەسێكم نەبینیووە بە جددی بێتە پێشەوەو بیەوێ هەموو ژیانی بۆ چیرۆك تەرخان بكات ،ئــەوەی هەیە هەر قیژەقیژو خۆبردنەپێشەوەی درۆزنانەیەو هیچی تر ،وەهمی نووسین و نووسەربوونە نــەك نووسینی ڕاستەقینەو نــووســەری ڕاستەقینە .ماوەیەك دێ و تەپ و تۆزێك دەكات ئیتر دەڕوات .بەاڵم هەندێ گەنج هەن من زۆر دڵم پێیان خۆشەو هەست دەكەم ڕەنگە ئەوان بتوانن شتێ بكەن ،بابزانین چۆن دەبێ.
د.هاشم ئەحمەدزادە ،گێڕانەوەناسی باڵو دەکاتەوە ئا :ڕەخنەی چاودێر گێڕانەوەناسی ،كتێبێكی نوێی د.هاشم ئەحمەدزادەی نووسەر و ڕەخنەگرە ،كە بریتییە لە وتار و دەق و ڕاڤە و ماوەکانی ڕابردوو باڵوی کردووەتەوە و ئێستا لە کتێبفرۆشییەکاندایە. ئەم كتێبەی نووسەر و توێژەر د.هاشم ئەحمەدزادە
لێكۆڵینەوە و گێڕانەوەیە ،باسكردن و شیكردنەوەی هەندێك بابەتی گرنگی ئەدەبی و فیكرییە بە دیدێكی نوێ .لەم كتێبەدا چەند بابەتێكی گرنگی تێدایە لەسەر ڕۆمان و زمان ..پــەروەردەو زمان .ڕۆمان و ڕوانگە و شێواز و سنوورەكانی لێكۆڵینەوە _ هەر لەم كتێبەدا بایەخی ورد بە الیەنی خاڵبەندی و خاڵبەندیی كۆتایی ڕستە و خاڵی كۆتایی ڕستە و نیشانەی پرسیار دراوە..
ئەم بەرهەمە لە دوتوێی 312الپەڕەدا ڕوناكی خستوەتە سەر هەندێك بابەت و پرسیاری گرنگ ..هەر لەم كتێبەدا بە وردی باس لە واقیع و خەیاڵ لە دەستپێكی گوتاری گێڕانەوەی كوردیدا دەكــات ..ئەم وتارانە و چەندین وتاری تر لەم كتێبەدا ..سەبارەت بە ڕۆمان و زاراوە و پەراوێز و نووسەرانی دی ..گێڕانەوەناسی بۆ خوێنەرانی كوردیزمان كتێبێكی گرنگ و پڕ زانیارییە.
««
3
ژماره ( )566دووشه‌مم ه 2017/9/11
شیعرى كوردیى دواى ڕاپه‌ڕین ،گۆڕینى ئاسۆكاىن چاوه‌ڕواىن
عەبدوملوتەڵیب عەبدوڵاڵ 4-4 دوای تـه‌واوبــوونــی ڕسته‌ی (ه ـه‌زار كــون ل ه پرچم بــووه) -شیعری تەیب قادر ئه‌و‌ه خوێنه‌رانی باو ئاماد‌ه نیین بیر (ل ه سه‌رئاوكه‌وتن و سه‌رئاونه‌كه‌وتن) بكه‌نه‌وه ،چونك ه ل ه چاوی خوێنه‌رانی باو ڕسته‌ی دووه‌م به‌رده‌وامبوون ناگه‌یه‌نێت، به‌ڵكو بۆ به‌رده‌وامبوون ،ڕسته‌ی دووه‌م ده‌بــێ ب ه دیاریكراوی ڕسته‌ی یه‌كه‌م تــه‌واو بكات ،ده‌بــێ ل ه ڕووی ماناو‌ه ڕسته‌ی دووه‌م بۆ نموون ه په‌یوه‌ندی ب ه ئاڵۆزبوونی قژ و هه‌ڵوه‌رینی قژه‌و‌ه بكات، نه‌ك سه‌رئاوكه‌وتن؟! ب ه ئاڵۆزبوونی قژ و ب ه هه‌ڵوه‌رینی قژ به‌بێ ماندووبوون خوێندنه‌وه‌ی ڕسته‌ی یه‌كه‌م به‌ره‌وپێشه‌و‌ه ده‌چێت ...كه‌وات ه ئه‌گه‌ر ڕسته‌ی دووه‌م و (دواتر) ب ه هیچ شتێكه‌و‌ه (ب ه ڕسته‌ی پێشتره‌وه) به‌ند نه‌بوو ،ئه‌و‌ه جه‌ریانی بیركردنه‌وه‌ی خوێنه‌ری باو ده‌پچڕێ، یان تێڕوانینی باوی خوێنه‌ر دووچاری حه‌په‌سان ده‌بێت: ناترسیت من بڕژێم و هه‌موو كۆشت پیس بكه‌م ناترسیت ل ه دانه‌گیرسانی گلۆپێكی شه‌وت چاوم بكوژێنمه‌وه و هه‌موو ته‌مه‌نت خه‌ریكی ده‌ست ڕاكێشانی من بیت ب ه دیــار نینۆك كردنی من به‌سه‌ر ببه‌یت؟ ل19
هـــه‌ردوو كــاره‌ك ـ ه بــاری ئاسایی ژیان ده‌گه‌یه‌نن ،كه‌چی شاعیر ڕاگه‌یاندنی ئه‌و دوو بار‌ه ل ه ڕێگای (شــار) و (فیتوو لێدان) لێكدوور ده‌خاته‌وه ،به‌و مانایه‌ی ن ه گورگ شاریی ه و ن ه پۆلیس ڕوو ب ه ڕووی سروشت فیتوو لێده‌دات ...ڕاست ه ئه‌و لێكدوور خستنه‌وه‌ی ه هیچ مه‌عریف ه و گوتارخوازییه‌كی ل ه پشته‌و‌ه نییه ،به‌اڵم ده‌شێ بڵێین شاعیر توانیویه‌تی ل ه ڕووی زمانی چیگوتنه‌و‌ه ده‌نگی نائاشنابوون بكێشێ و ل ه ڕووی جوانگوتنی زمانه‌و‌ه تیشكی ئاگامه‌ندی بنه‌خشێنێ ،كه‌وات ه له‌و كۆپله‌یه‌دا چیگوتن ده‌كه‌وێت ه سه‌ر ده‌نگی مانا و جوانگوتن ب ه تیشكی ده‌الله‌ته‌كانه‌و‌ه په‌یوه‌ست ده‌بێت. به به‌فر سوێند ك ه سپێتی داوه‌ریــو‌ه ل ه خه‌ونی ئه‌و حه‌شیمه‌ته ك ـ ه س ـه‌رمــای ـه‌ك س ـه‌روب ـه‌نــدی ئه‌و شیعرانه‌یه و كه‌سیره‌تر شاعیرێكی وه‌ریو ل ه خه‌ونی سپیایی. ل 47 كۆمه‌ڵه‌شیعری (منم شاعیری ژنانی چاوه‌ڕوان ،یوونس ڕه‌زایی ،ده‌زگای چاپ و باڵوكردنه‌وه‌ی ئاراس ،چ ،1هه‌ولێر- )2007
ئه‌ده‌بی فیكره‌ی یه‌كگرتووی كۆتائامێزی نێوان ده‌ق و خوێنه‌ر ،بابه‌ت و خود، ده‌ق و دانـــه‌ر ...ڕه‌تــده‌كــات ـهوه .كار سه‌ر ب ه هیرمینۆتیكای ه و ده‌ق سه‌ر ب ه سیمیۆلۆژیایه. شیعری نوێی كوردی دوای ڕاپه‌ڕینی 1991ی كوردستانی باشور ،وه‌ك كاری ئه‌ده‌بی و ده‌قی ئه‌ده‌بی كۆی ئه‌و شه‌پۆل ه شیعریی ه ده‌گرێته‌وه ،ك ه ل ه فه‌زایه‌كی تا ئه‌ندازه‌یه‌كی زۆر ئــازاد و زمانێكی تا سنوری په‌رده‌نه‌پۆشیندای ه و بیر ل ه واتای كات و بنه‌ما ئاینییه‌كان و فه‌زای ئایدیۆلۆژی ناكاته‌وه .ب ـه‌اڵم شیعری كالسیزمی كوردی باركراو‌ه و نه‌یتوانیوی ه پرسیاری خۆی بكات ،ناتوانین دنیای كـــوردی ل ـ ه نێو شیعری كالسیزمی كــوردی ب ه ده‌ست بهێنین ...هه‌میش ه شیعری كالسیزمی كـــوردی چه‌مكی به‌دوایه‌كدانه‌گه‌ڕان و دیالۆگ نه‌كردن به‌رجه‌ست ه ده‌كــات ،شیعری كالسیزمی كوردی ب ه شیعركردنی مه‌عریفه‌ی ئایینیه. ل ه شیعری دوای ڕاپه‌ڕیندا شاعیر جوان ل ه دنیا و مه‌عریف ه و خه‌یاڵی شیعری ده‌ڕوانێ ،به‌اڵم ل ه واقیعی خۆی هه‌ڵدێت و خۆی ڕاده‌ستی ب ه شیعركردنی دنیا ده‌كــات ،ئه‌وه‌ش چه‌مكی دیالۆگكردنی شیعری و ژانــــوژواری مــرۆیــی تۆختر ده‌كاته‌وه .شیعری دوای ڕاپه‌ڕین ل ه ڕووی شێوازی نوسین و تێكشكاندنی ئاسۆی چاوه‌ڕوانی خوێنه‌ر دابه‌شی سێ پارچ ه كراو‌ه و ل ه سێ شێوازی دیالۆگئامێزدا به‌رجه‌سته كراون... یــــه‌كــــه‌م :شــــێــــوازی ده‌رب ــڕی ــن ــی ده‌الله‌تخوازانه ،ك ه ل ه ڕێگای ژیانه‌و‌ه خۆیان نیشان ده‌ده‌ن و پشت ب ه ڕیتمی ناوه‌كی ده‌به‌ستن ...زۆربه‌ی شاعیرانی ئه‌و گروپ ه بۆ ڕه‌نگاوڕه‌نگكردنی مانا گــرام ـه‌ر تێكده‌شكێنن ،هــه‌وڵــده‌ده‌ن جوانگوتن و چیگوتن بپارێزن ،هه‌ندێكیان جه‌خت ل ه دامه‌زراندنی په‌یوه‌ندی نوێی نێوان وش ه و وشه ،وش ه و مانا ده‌كه‌ن،
ل ه گۆڤاری «ڕامــان» ژماره ()227 ی نیسانی ( )2016نوسه‌ر و توێژه‌ر (ڕه‌هــبــه‌ر مــه‌حــمــودزاده) ل ـه بــاره‌ی تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی شیعری (یوونسی ڕه‌زایـــی) نوسیویه‌تی :ڕه‌زایـــی دوای جــووڵ ـه‌ی مــانــای نائاشنا ده‌ك ـه‌وێــت، نه‌ك سڕینه‌وه‌ی وێنه‌ی شیعری ...ئه‌و تایبه‌تمه‌ندیی ه بڕێك ل ه شاعیرانی شێوازی ئه‌بستراكت به‌و مانایه‌ی من لێره‌دا قسه‌م لێكردووه ،هه‌ڵبه‌ت ه ب ه شێوه‌ی جیاواز، ده‌گرێته‌وه ...ده‌مه‌وێ بڵێم ئه‌گه‌ر شیعری یوونسی ڕه‌زایــی ل ه ڕێگای جوانگوتن و لێكچوواندن ه نائاساییه‌كان و هه‌ستی نه‌یاری وشه‌كانه‌و‌ه ب ه شیعری نوێ و دوای ڕاپه‌ڕینی باشوری كوردستانه‌و‌ه بلكێ ،ئه‌گه‌ر چیگوتنی شیعری ئه‌و نامۆیی لێبكه‌وێته‌وه ،ئـه‌گـه‌ر وزه‌ی ده‌نگ و ئاگایی و ئه‌زموون له شیعری ئه‌ودا به‌رجه‌ست ه بێت ،ئه‌و‌ه جیاوازی ئه‌و له‌گه‌ڵ شیعری ئه‌بستراكتی دوای ڕاپه‌ڕین ،ل ه به‌رجه‌سته‌كردنی وێنه‌ی شێواودایه ،ئه‌وه‌ش ل ه فه‌زای شیعریدا ڕه‌نــگــكــردنــی وش ـه‌ی ـ ه ل ـ ه نه‌خشكاری به‌رجه‌سته‌دا ،ك ه مانای جیاواز و گوتاری جــیــاوازی لێدهكهوێتهوه و له‌وێشه‌و‌ه ساتم ه ب ه خوێنه‌ری باو ده‌كات و ده‌یخات ه بۆشاییه‌وه. گورگێك فه‌رز كه‌ن له پێستی شاردا ده‌وه‌ڕێ به‌و گوڵه‌به‌ڕۆژانه‌ی له په‌نجه‌كانی نه‌قاشێكدا ئاوابوون پۆلیسیش له ڕێگا فیتوو لێده‌دا و روو ب ه ڕووی كلوه به‌فره‌كان پێكێك هه‌ڵده‌دا ل ه ئاور .ڕۆژنامه‌ی «هیچ» ژ 2017/1/1 ،7 هونه‌رمه‌ندێك ل ه ڕێگادا پێش ئه‌وه‌ی بچێت ه ســه‌ر كــار و ده‌ســت ب ـ ه كــار‌ه هونه‌رییه‌كه‌ی بكات ،دڵخۆش ده‌بینرێ و فیتوو لێده‌دا ،پێش ئه‌وه‌ی كار ل ه سه‌ر كێشانی وێنه‌ی گورگ و پۆلیس بكات و ژیانیان بخات ه تابلۆیه‌كه‌وه ،بۆ خۆ گه‌رمكردنه‌و‌ه ل ه كاره‌كه‌ی پێكێك ل ه ئاور
هه‌ڵده‌دا و ئینجا په‌یتا په‌یتا ب ه سه‌لیقه‌ی هــون ـه‌ری خــۆی جیاوازییه‌كانی ژیــان ده‌نه‌خشێنێ ...لێر‌ه پرسیار ئه‌و‌ه نیی ه بۆ نه‌قاشه‌كه‌ی یوونسی ڕه‌زایی بۆ خۆ مه‌ستكردن ب ه وێنه‌كێشان ،ده‌خواته‌و‌ه و دڵی ب ه جیاوازییه‌كان خۆش ه و فیتوو لێده‌دا ،به‌ڵكو پرسیار ئه‌وه‌ی ه ئایا وه‌ك ئـه‌وه‌ی باو‌ه قه‌ده‌غ ه نییه ،پۆلیس ل ه سه‌ر كار بۆ خۆگه‌رمكردنه‌و‌ه بخواته‌وه؟! پـــه‌یـــوه‌نـــدی گــــورگ و پــۆلــیــس، گوڵه‌به‌رۆژ‌ه و به‌فر ل ه ڕه‌نگكردنی وشه‌دا جگ ه ل ه نائاشنابوون و ساتمه‌كردن ب ه خوێنه‌ر و دروستكردنی بۆشایی چییه؟ ئایا جیاوازی تێڕوانینمان بۆ (پۆلیس ،هونه‌رمه‌ند) و (گوڵه‌به‌ڕۆژ، كلوه‌به‌فر) په‌یوه‌ندی ب ه جیاوازی شار و الدێــو‌ه هه‌یه؟ وه‌ك دیــار‌ه جیاوازی (گــورگ) و (پۆلیس) زۆر ب ه ڕوونــی له‌الیه‌ن هونه‌رمه‌نده‌و‌ه وێنه‌كراوه... ئایا ئـه‌و چیگوتن ه ل ه ڕووی هه‌ستی مرۆڤدۆستی و ئاژه‌ڵدۆستی ب ه جۆرێك ل ه جۆره‌كان نامۆیی لێناكه‌وێته‌وه؟ ئه‌گه‌ر ئه‌و چیگوتن ه نامۆیی یان نائاشنابوون به‌رجه‌ست ه بكات ،ئ ـهوه نیگاركردنی (گوڵه‌به‌ڕۆژه) و (كڵوه‌به‌فر) جوانگوتنی لێده‌ڕژێ .له‌و ئاماژه‌كردنه‌دا ده‌مه‌وێ پ ـه‌یــوه‌نــدی شیعری ل ـه‌گ ـه‌ڵ شێوازی ئه‌بستراكتی شیعری دوای ڕاپه‌رین بخه‌م ه به‌ر چاوی خوێنه‌رانه‌وه... هــــه‌ر دوو كـــــاری (وه‌ڕیـــــــن) و (پێكهه‌ڵدان) جــیــاوازی نێوان مرۆڤ و ئــاژه‌ڵ دیــاری ده‌كـــات ،گورگه‌كه‌ی ڕه‌زایـــی ده‌وه‌ڕێ ،ب ـه‌اڵم پۆلیسه‌كه‌ی پێكهه‌ڵده‌دا ...ئه‌گه‌ر وه‌ڕین نیشانه‌ی ده‌مگه‌رمكردنه‌وه‌ی ئاژه‌ڵی لێبكه‌وێته‌وه، ئه‌و‌ه پێكهه‌ڵدان مێشكگه‌رمكردنه‌وه‌ی مرۆڤی لێدهكهوێتهوه ،ل ه ناوكۆییدا ده‌مگه‌رمكردنه‌و‌ه و مێشكگه‌رمكردنه‌وه‌دا هیچ جیاوازییه‌كیان نییه ،وه‌ك یه‌ك هاتنه‌وه‌ی ئه‌و سیاق ه بۆ تایبه‌تمه‌ندی هه‌ر یه‌ك ل ه گورگ و پۆلیس ده‌گه‌ڕێته‌وه،
ئـــــه‌ده‌ب ،ده‌كــه‌وێــتــ ه نــێــوان سێ بــوون و ســێ ستراتیژ و ســێ ده‌ق، جیاوازی ئه‌و سێیانه‌ش پێویستیان ب ه هاوگونجان هه‌یه ،ئه‌گینا جیاوازییه‌كان ناڕێك ده‌ك ـه‌ون ـهوه .ئــه‌ده‌ب ،هونه‌ر و ئیستێتیكایه ،جه‌مسه‌ری هونه‌ری وات ه بوونی ده‌ق و ده‌قی نوسه‌ر و ستراتیژی دانه‌ر .به‌اڵم جه‌مسه‌ری ئیستێتیكی وات ه بوونی خوێنه‌ر ،ستراتیژی خوێنه‌ر ،ده‌قی خوێنه‌ر .ئه‌ده‌ب ،ده‌كه‌وێت ه نێوان كاری ئه‌ده‌بی و ده‌قی ئه‌ده‌بی :كاری ئه‌ده‌بی ل ه حه‌قیقه‌تی بووندایه ،ب ـه‌اڵم ده‌قی
بەوەش دڵخۆش دەبن ،ئەمە گومانی تێدا نییە .بەاڵم ئەگەر كتێبێك بە دیــاری بدرێتە كەسێك كە بەهای كتێبەكە نەزانێ ،یان بدرێتە كەسێك خوێنەری ئەو جــۆرە كتێبە نەبێت، بێگومان كتێبەكە نەك شوێنی خۆی نــاگــرێ ،بەڵكو حەقی خوێنەرێكی دیكە دەخورێت و كتێبەكەش بەهۆی نەخوێندنەوە دەفەوتێت ،كەم كەسیش هەیە وەرینەگرێت ،چونكە لە ناو كورد وەكو كولتوورێكی لێ هاتووە كە دەڵێن :هەر شتێك بەالش بێت خۆشە. لەسەر ئەم بنەمایە ڕەتی ناكەنەوە و كەمجاریش دەیدەنە كەسانی دی. چــەنــد ساڵێك پێش ئێستا كە تەفسیرەكەی مەالی گەورە چاپ كرا. بەخۆڕایی دابەش كرا ،زۆرترین ئەو كەسانەی كە وەریان گرت ،یان پێیان درا ،ئەو كەسانە بوون كە نە كاریان
پێی بوو ،نە دەیانخوێندەوە!!.. بــە كــورتــیــیــەكــەی دەمـــــەوێ لە خاڵێك بدوێم ســەبــارەت بە كتێب وەكــو دیــاری ،كە لەم ماوەیە چەند جارێك دووبــارەبــووەوە ،لەم ماوەیە چــەنــد كــەس و نــووســەرێــكــی دیــار بیرەوەرییەكانی خۆیان نووسیەوە و كتێبەكانیان نەفرۆشتە بازاڕ ،بەڵكو وەكو دیاری دابەشیان كرد ،من لە سێ دانەیان ئاگادارم ،كە ئەوانیش بریتیین لە كتێبی (بیرەوەرییەكانم)ی فاروق مەال مستەفا و (ڕۆژگارم ئاوا تێپەڕی) ی فەرهاد عەونی ،كە بە دوو بەرگ باڵویكردەوە و (بیرەوەریینامەی ئەو ڕۆژانەی جارەكی دیی ناگەڕێنەوە)ی مامۆستا جەمال نەبەز ،ئەم كتێبانە ڕەنگە لە دڵسۆزیی خاوەنەكانیان و بۆ ئەوەی بگەنە دەستی ژمارەیەكی زۆری خوێنەر ،بە خۆڕایی باڵوكرانەوە،
هــەروەهــا ئــەوە پەیوەندی بە باری بنێردرێنە هەموو شارەكان ،دیسان دارایــی نووسەرەكەشەوە هەیە ،كە ئەو خوێنەرانەی كە كتێبفرۆشییەكان ڕەنگە پێویستی بە داهاتی كتێبەكە ناناسن بێ بەش دەبن و ئەمەش وەكو نەبێت ،بۆیە دەیەوێ بەخۆڕایی باڵوی پۆست و دیارییە سیاسی و حیزبیەكان بكاتەوە ،بەاڵم بە بۆچوونی من ئەمە دەبێتە خزمخزمێنە و ناسیاوی و پاساوێكی باش نییە ،یان پاساوێكە برادەرایەتی. كە كتێبێك بە دیاری دەبەخشرێتەنیا دیوە باش و بەخشندەییەكەی بینراوە و دیوە نەرێنییەكەی نەبینراوە ،و بــۆ ئــــەوەی بــەخــۆڕایــی بدرێتە خــوێــنــەران ،زۆر جــار هــەنــدێ لە بۆ نموونە: ئەگەر كتێبەكە لە مەراسیمێكدا كتێبفرۆشەكان دەیفرۆشنەوە و بەهۆیدابـــەش بكرێت ،ئــەو خوێنەرانەی ئەوەش خوێنەری ئاگادار ،ئەوە دەزانێ ناگەنە مەراسیمەكە بێ بەش دەبن ،كە كتێبەكە بەخۆڕایی دابەشكراوە، كە بێگومان زۆریــنــەی هــەرە زۆری كتێبفرۆش لێی دەشارێتەوە ،بۆ ئەوەی خوێنەرەكانن و لەالیەكی دیكەش داوای ئەوەی لێنەكات بەخۆڕایی پێی ئەوانەی لە مەراسیمەكە بەشدارن ،ببەخشێت ،واتا بە هەموو خوێنەرێكی زۆربەیان خوێنەرانی جدیی كتێبەكە نافرۆشێت و بە جۆرێك لە جۆرەكان نین و كەسانی البەالی زۆر تێدەكەوێ .قاچاخفرۆشیی پێوە دەكرێت. كەواتە باشترین چارەسەر ئەوەیە كە ئــەگــەر كتێبەكان بــەخــۆڕایــیبنێردرێنە الی كتێبفرۆشییەكان و نووسەر بەشێكی كتێبەكانی بە دیاری
ده‌رئه‌نجام:
هه‌ندێكیان دوای ڕسته‌ی شیعریی و دووبــار‌ه كردنه‌وه‌ی ناوكۆیی ده‌كـه‌ون، هه‌ندێكیان الدانــی ده‌اللــی ب ه وڕوژانــی ماناو‌ه ده‌به‌ستنه‌وه ،به‌اڵم ب ه گشتی ل ه سه‌ر وێنه‌ی شیعری و واقیعی ژیان كار ده‌ك ـه‌ن و ڕیتمی نوسینیان خــاوه .بۆ نموون ه شاعیران ئازاد سوبحی ،هه‌ندرێن، ڕۆژ هه‌ڵه‌بجه‌یی ،ته‌لعه‌ت تاهیر ،دالوه‌ر ڕه‌حیمی ،داستان بارزان... دووه‌م :شێوازی ته‌عبیری ئه‌بستراكت، ك ه ل ه ڕووی جول ه و ڕیتم و داڕشتنه‌و‌ه ته‌عبیریی ه و ل ه ڕووی ماناو‌ه ڕووت، هێزی خۆیان ل ه الدان و ئاماژ‌ه خه‌رج ده‌كــه‌ن ،بۆ پڕكردنه‌وه‌ی ڕووتــی مانا و بۆشاییه‌كانی پشت ب ه خوێنه‌ران ده‌به‌ستن ،ب ه گشتی ل ه سه‌ر جول ه و جوانی كار ده‌كه‌ن و ڕیتمی نوسینیان نیمچ ه خاوه .ئه‌و شێواز‌ه دوو به‌شه، یه‌كه‌م ،شێوازی ئه‌بستراكتی ته‌عبیری گه‌ردوونی و دووه‌م شێوازی ئه‌بستراكتی ته‌عبیری دره‌وشاوه .بۆ نموون ه شاعیران ته‌یب جه‌بار ،شــااڵو حه‌بیبه ،په‌روێز زه‌بیح غواڵمی ،جه‌میل مــورادی ،ڕابه‌ر فاریق ،به‌شدار سامی ،به‌یان عه‌زیزی... سێیه‌م :شێوازی ئه‌بستراكت ،خۆیان ل ه دواخستن و پێشخستن و ڕه‌مــز و هه‌ست ده‌بیننه‌وه ،ڕه‌هه‌ندێكی ناباوی ده‌نگ و تیشك ب ه ناوكۆیی ده‌به‌خشن، چیگوتنیان نامۆیی لێدهكهوێتهوه ،به‌اڵم جوانگوتنیان ئیستێتیكا و ئاگامه‌ندی، هه‌میش ه پشت ب ه خوێنه‌ران ده‌به‌ستن، مامه‌ڵه‌كردنیان له‌گه‌ڵ شێوازی داڕشتن ستوونی ده‌كه‌وێته‌وه ،مامه‌ڵه‌كردنیان له‌گه‌ڵ ده‌نگ و تیشكی وش ه ستوونییه، ب ه گشتی ڕیتمی نوسینیان توونده .بۆ نموون ه شاعیران ئه‌نوه‌ر مه‌سیفی ،یونس ڕه‌زایی ،كه‌مال ئه‌مینی ،ته‌یب قادر.
هه‌ولێر 2017/6/12
تكایە كتێب بە دیاری مەبەخشن! سەنگەر زراری بۆ خوێنەری جــددی ،هیچ شتێك لـــەوە خۆشتر نییە كــە كتێبێكی بە دیــاری لە الیــەن هاوڕێیەكییەوە پێ بگات ،یــان لەالیەن نووسەر و وەرگێڕەكانەوە پێ ببەخشرێت ،ڕەنگە ئەگەر پارەی دووئەوەندەی كتێبەكەی پێ ببەخشی ،بەقەدەر كتێبەكە پێی خۆش نەبێت .تەنانەت زۆرجار برادەر و خۆشەویستان كتێب لەجیاتی گوڵ و دیــاری دیكە دەبەخشنە یەكتر و
ببەخشێت ،وەكــو هەر نووسەرێكی دیكە كە ئــەم كــارە دەكـــات ،بەاڵم ئەو كەسەی دەیەوێ ڕێژەیەكی زۆرتر ببەخشێت و ڕێژەیەكیشی بۆ بازاڕ بنێرێت ،بۆ ئەمەش لەجیاتی ئەوەی بە نرخێكی زۆر بیفرۆشێت (لە حاڵەتێكدا ئەگەر نووسەرەكە مەبەستی پارە نەبوو ،وەكو ئەو حاڵەتانەی لەسەرەوە باسمان كــرد) ،دەكــرێ بە نرخێكی ڕەمزیی بیفرۆشێت ،پارەكەش بكرێتە دیــاری و هــاوكــاری بۆ پڕۆژەیەكی خێرخوازی ،بێگومان لەم حاڵەتەدا، خوێنەری جــدی كتێبەكە دەكڕێت، بەاڵم ئەو كەسەی لە مەراسیمەكاندا، یان لە هەر شوێنێكی دی كە لەجیاتی دانەیەك ،هەڵپەی وەرگرتنی چەند دانەیەك دەكات ،ئەگەر بە پارە بوو، هەمان كەس ئامادە نییە كەمترین پارە بە یەك دانەش بدات و نایەوێت.
سەرەتا! عەباس بۆسکانی بە شێوەیەکی سەیر هەر وەک کوندەپەپوو ،ئۆتۆمبیلەکەی دەئاژوو و سەری بەرەو دواوە با دەدا ،قسەکانی پچڕپچڕ بوون .یانی ڕێک وەک کوندەپەپوش نەبوو ،چونکە پێستی لۆچاولۆچی الملی تەمەنێکی درێژتریان پێی دەدا ،تەمەنێک کە لەگەڵ جۆری ئەو قسانەی ئەودا نەدەگونجا ،خوشکیشم
جارجارە هاواری لێ هەڵدەستا «بابە تەماشای ڕێگاکە بکە». بیرکردنەوە لە کاتی ئەو سەفەرە زیاتر دەمەقاڵێی ئەو کاتانەم دێنێتەوە یاد کە لەسەر کورسیی پێشەوە لەگەڵ خوشکم دەمانقەوماند .کورسی پێشەوە تەنها پێشەنگی نەبوو بۆ دەستگرتن بەسەر تەواوی ئەو وێنە و کارەساتانەی کە لەوانەیە لە ڕێگاکانەوە بێن ،سەرەڕای ئەوە ،نزیکبوون بوو لە پەیامە سەیروسەمەرەکانی باوکم و ئەمەکی بێهوودەی هەردووکمان بۆ تێگەیشتن لێی. هەرسێکمان بە بێدەنگی ملمان بەرەو ئوتێلە ساردوسڕەکەی نیوەی ڕێ نا .بەشی زۆری پارکی ئۆتۆمبیلەکان تاریک بوو، تەنها دوو سێ ماشێنی لێ بوو .هەندێک زەخرەفەی ئێرانی یان تورکی یساڵۆنی بەخێرهاتنی گەشتیارانی ڕازاندبووەوە، تاقە شتێک لەو ئوتێلەدا بە زەقیی -کوردی -بوو ،زمانی بەخێرهاتنیان بوو لێمان. ژوورەکەمان ژمارە ،نازانم ژمارە چەند بوو ،تەلەفیزیۆن و سەالجە و سپلێتی تێدا بوو .سیسەمێکی دەبڵ و تاکیش، من و خوشکم دەبوایە لەسەر جێگە دەبڵەکە بخەوین، جوڵەجوڵ و خنەخنی خوشکم ،سەرەڕای هیالکیم ،خەوی لێ دەتاراندم .تۆزێک دادەنیشتم و بە چەند هەنگاوێکی
لەرزۆکەوە بــەرەو پەنجەرەکە دەچــووم .زۆر بە المەوە سەیر بوو کە باوکمم لەسەر شۆستەی پێش ئوتێلەکە دی ،لەژێر ڕووناکیی ناوی بەگڵۆپ نووسراوی ئوتێلەکەدا ڕووی کردبووە ئەوبەری شەقامەکە .هەر بە خێوی سااڵنی پەنجاکان دەچوو ،خێوێک لە هەڕەتی گەنجێتیدا ،بوتڵێکی بە دەستەوە بوو ،هەر دەتگوت دەیەوێ بیگرێتە شتێک. لە ژوورە تاریکەکەدا ،سەالجەکەم کردەوە و بوتڵێک کۆکاکۆالم دەرهێنا ،خوشکم سەری بەرز کردەوە «نەکەی هەڵیپچڕیت نرخەکەی چوار بەرابەری فرۆشگاکانە» ،وەاڵمم نــەدایــەوە و ئەویش لەسەری نــەڕۆی ،دەچــوومــەوە الی پەنجەرەکە ،نازانم بۆ بوتڵەکە ،هەروەک بڵێی گرنگیی پێ نەدەم ،لەنێو پەنجەکانمەوە دادەخزا .لەوێوە دیسان دیمەنی باوکمم سەیر دەهاتە پێش چاو ،بەبێ مەبەست هەوڵم دەدا وەک ئەو ڕاوەستم و بوتڵەکە بە دەستمەوە بگرم .ئەو ماوەیەکی زۆر ئاوا ڕووی کردبووە شەقامەکە ،تەماشای خاڵێکی دەکرد لە تاریکیدا ،هەر دەتگوت چاوەڕێیە کەسێک بێت بە دویدا و لەگەڵ خۆی بیبات. بەیانی پاشماوەی ڕەشــە دڵۆپی بۆیاخی قژ لەسەر دەستشۆری حەمامەکە هەبوو ،خوشکم تەماشای باوکمی کرد «ئەوە هیچ لە مەوزوع ناگۆڕێت چونکە ئەویش نزیک
تەمەنی تۆیە و لەوە زیرەکترە بەو بۆیاخە فریو بخوات» سەرەڕای هەموو پاساوەکانی تر ،دوای چەند نەڕەیەکی باوکانە و تێسرەواندنی شەپازلەیەکی مزر ،بێدەنگ بوو. ئەو بەیانییە کە چووینەوە نێو ئۆتۆمبیلەکە ،هەرسێکمان بێدەنگ بووین. شــارەوشــارمــان بە بێدەنگی بــڕی ،کاتێک گەیشتین باوکم گوتی «ماوەیەکی تر هەر لە بیریشتان نامێنێت» من نەمزانی مەبەستی دایکم بوو یان شەپازلەکەی بەیانی بۆ خوشکم؟ مەبەستی ئەو شارەی بەجێمان هێشت بوو؟ یان ڕەنگی ڕەشی قەترانیی سەری خۆی بوو؟ بەهەرحاڵ دەمزانی درۆ دەکات ،چونکە کاتێک تەماشای کردم لێوانی بووبوونە هێڵێکی زەردی باریک و دواتر چاوانی لە ڕێگاکە هەڵنەدەگرت.
جارێکی تر مانگ
دوازده كورتیله‌چیرۆكی نووسه‌ری ئیسڕائیلی ئه‌لێكس ئیپسنت كیژۆڵه‌ك ه گوتی« ،هەرچی بێ ،تۆ ده‌سته‌كانتم بده‌یه. ده‌ترسم بە تەنیا سه‌ما بكه‌م».
بازنه هه‌مدیس هه‌وڵم دا ل ه کافێدا بنووسم ،به‌اڵم نه‌متوانی، چونك ه چاوه‌ڕێی زه‌نگی ئاگاداركردنه‌وه‌ی داهاتووم ده‌كرد. پیاوێكی قژماشوبرنجی ك ه ل ه مێزێكی نزیك مێزه‌كه‌ی منه‌وه دانیشتبوو ،گوتی« ،ناتوانم باوه‌ڕ بكه‌م منداڵه‌كان م لێر‌ه ده‌مێننه‌وه .شتی وا نابێت ».هاوڕێکەی لێی پرسی، «ئه‌ی بۆچی خۆت به‌ته‌نیا ناڕۆیت؟» پیاوه‌ك ه شانه‌كانی هه‌ڵته‌كاند و گوتی« ،له‌به‌ر دایكوباوكم».
له ده‌ره‌وه‌ی زه‌مه‌ن
كۆتاییی ناكۆكی ،یان موعجیزه‌ی كاتژمێره‌كان
چاویلكه‌ی خوێندنه‌وه‌یان گۆڕییه‌وه.
ده‌رباره‌ی هێزی ئه‌ده‌بیاتی ڕووسی
جارێكیان داپیره‌گه‌وره‌م كتێبێكی تۆڵستۆی هێند ب ه توندی داخست الپه‌ڕه‌كانی پڕیشكی ئاگریان لێ هه‌ستا، پریشكه‌كانیش گه‌یشتن ه پ ـه‌رده‌كــان و بڵێسه‌ی ئاگر هه‌ڵگیرسا و ماڵه‌هاوینه‌كه‌مان بوو ب ه خۆڵه‌مێش .من ئه‌م به‌هره‌یه‌ی داپیره‌گه‌وره‌م بۆ نه‌مایه‌وه ،به‌اڵم جارێكیان هه‌وڵم هه‌ناسه‌یه‌كی قووڵ هه‌ڵمژه .بنووس ه تا الپه‌ڕه‌ك ه شین ڕوو دا چیرۆكێك بنووسم ك ه تێیدا هه‌موو شته‌كان پێچه‌وان ه ده‌بێت. ده‌ده‌ن :ماڵه‌هاوینه‌ك ه ده‌بێت ب ه خۆڵه‌مێش .په‌رده‌كان گڕ ده‌گرن ،پریشكێكی ئاگر ل ه الپه‌ڕه‌كانی ئانا كارنینا به‌رز ده‌بێته‌وه ،ئیتر به‌م جۆره :داپیره‌گه‌وره‌م كتێبه‌كه‌ی هێن د به توندی داخست ئاگره‌ك ه خامۆش بوو.
دوایین ڕێبه‌ری نووسین
سیزیف یادداشت ده‌نووسێت
له‌ناو ژووره‌كـــه‌دا ك ه په‌رده‌كانی دادراونــه‌تــه‌وه ،ل ه ده‌ره‌وه‌ی بارانه‌كه ،تەختەخەوی كوڕه‌كه‌ی ڕێک ده‌خات. كچه‌ك ه خه‌ڵكی ئێره‌یه ،كوڕه‌ك ه نا :ئێوار‌ه بوو ك ه عاشق زه‌مه‌ن وه‌ستاوه .خه‌ون ب ه گه‌ڕانه‌وه‌ی كوڕ‌ه مردووه‌كه‌یه‌و‌ه بوون ،ته‌نیا كاتژمێره‌كان وه‌ستابوون( .هه‌ندێ ناڕێكی ده‌بینێ. ل ه سووڕی مانگدا؛ جه‌ست ه تامناخۆشه‌كه‌ی مه‌سیح؛ ئه‌و بارانه‌ی ده‌باری ،به‌اڵم ب ه هیچ جۆرێك په‌له‌ی نه‌بوو؛ له‌وانه‌ی ه باشتر بێ ئه‌و‌ه ڕوون نه‌كه‌مه‌و‌ه ك ه چۆن ده‌كرێ شتی وا له گۆشه‌ی ئایین ،ڕۆبۆتۆك ه نووسی :مرۆڤ. پیاوێک ناوی هه‌موو ئه‌و كه‌سانه‌ی له‌ناو مۆبایلەکەیدا ڕوو بدات) .با بڕۆن ،ملیان بشكێ ،كچه‌كه وای گوت ،با بوون ،گۆڕیبوونی ب ه ناوی ئه‌و ژنانه‌ی به‌جێیان هێشتبوو .بڕۆن ،ملیان بشكێ ،كوڕه‌ك ه وه‌اڵمی دایه‌وه( .با بڕۆن، لەو کاتەوە ،هه‌ر ك ه مۆبایله‌كه‌ی زه‌نگی لێ ده‌دا ،ئه‌گه‌ر بۆ ملیان بشكێ ،سیاسییه‌كان ،سه‌ربازه‌كان ،تیرۆریسته‌كان، كه‌شتییه‌كی ئاسمانیی كــۆن و بێپه‌نجه‌ر‌ه بوو جووله‌كه‌كان ،موسڵمانه‌كان ،مه‌سیحییه‌كان ،ئه‌وانه‌ی ساتێكیش بوایه ،وه‌ک منداڵێک به‌خته‌وه‌ر ده‌بوو. كه‌نارییه‌كان ده‌كه‌ن ب ه کانی خه‌ڵووز ،شۆفێری تاكسییه‌كان( ،نه‌یانده‌توانی دانه‌یه‌كی نوێ بكڕن) .پێش ئه‌وه‌ی بفڕن، قومارچییه‌كان ،گه‌شتیارانی ناو كات ،ناو كه‌شتییه‌كان ،ئه‌ستێره‌یان له‌سه‌ر بنمیچی ژووری نووستنی منداڵه‌كانیان ناو هێلیكۆپته‌ره‌كان ،تارماییه‌كان ،خاوەن‌خانووەکان ،كێشا. وه ده‌كه‌ن ،ئه‌وانه‌ی دژی مافی ئه‌وانه‌ی داوای مافی گه‌ڕانه «ده‌ی با سه‌ما بكه‌ین» كیژۆڵه‌ك ه وای گوت. گـه‌ڕانـه‌وه‌ن ،زیندووه‌كان ،مــردووه‌كــان ،ئه‌وانه‌ی له‌گه‌ڵ «نازانم سه‌ما بكه‌م» مه‌رگ وه‌اڵمی دایه‌وه. كه پێشنیازی كرد ،خۆپێشاندانن ،ئه‌وانی دژی خۆپێشاندانن ،ئه‌وانه‌ی هه‌موو «ئه‌گه‌ر ده‌ستتم بده‌یتێ» كیژۆڵه شتێكیان لە یادە ،ئه‌وانی هیچ شتێکیان له‌یاد ناچێت .هه‌ر «ده‌توانم فێرت بكه‌م». «پێم وا نیی ه كاتمان هه‌بێت» مه‌رگ ئاماژه‌ی پێ دا .هه‌موویان ب ه نه‌فره‌ت بن ).ئه‌م ه كۆتاییی ئه‌فسانه‌كه‌یه: له جیاتی گــوڵ ،كوڕه‌ك ه چه‌ترێكی شكاوی دیكه‌ی ی ئه‌ڵقه، كاتێ هاوسه‌رگیرییان كرد ،ل ه جیاتی گۆڕینه‌و‌ه «هاكا زه‌نگی ئاگاداركردنه‌وه ده‌نگی لێو‌ه هات».
ئالووده‌بوون به به‌خته‌وه‌ری
خه‌می منتان نه‌بێت ،من مه‌حكومم به‌مه .ئه‌وه‌ی ك ه تێی ناگه‌م تاشه‌به‌رده‌كه‌یه.
هیوا
په‌ناخوازه‌كان
چۆنیه‌تیی سه‌ماكردن
چیرۆكێكی خۆشه‌ویستیی ته‌قریبه‌ن ئاسایی
یاریدەدەری سەرپەرشتیار :بڕوا بەرزنجی ستاف :پێشەوا محەمەد ..شااڵو حەبیبە
بۆ كچه‌ك ه هێنا .كچه‌ك ه چه‌تر‌ه شكاوه‌كه‌ی خست ه ناو ئینجانەیەک و پڕی كرد ل ه ئاو .ڕۆژی دواتــر چه‌تره‌ك ه كرابووه‌وه.
مێژووی مانگ ڕه‌شنووسێكی دیكه‌ی ڕۆمانێكی مه‌حاڵ
ساڵی ١٩٢٤ـــه ،هه‌مدیس .سه‌ره‌تای مانگی شه‌شه، هه‌مدیس .به‌اڵم فرانز كافكا ل ه كۆكین و هێنانه‌وه‌ی خوێن وه‌ستاوه .بارودۆخه‌كه‌ی زۆر ب ه خێرایی گه‌ش ه ده‌كات. ل ه ناوه‌ڕاستی مانگی حه‌وت داوای ئه‌و ده‌ستنووسان ه ل ه ماكس بڕۆد ده‌كاته‌وه ،ك ه پێشتر پێی داوه؛ ده‌یه‌وێت دڵنیا بێ ك ه ده‌سووتێنرێن .ل ه مانگی نۆدا ،دوای مۆته‌كه‌یه‌كی دیكه ،سه‌ری سفر ده‌كا .دوای كه‌متر ل ه ساڵێك ب ه به‌له‌م ل ه هامبۆرگه‌و‌ه بۆ بۆینس ئایرس گه‌شت ده‌كا ،ب ه نیه‌تی هه‌رگیز-نه‌گه‌ڕانه‌وه .نامه‌كانی بۆ دۆرا ده‌گمه‌نتر و ده‌گمه‌نتر ده‌بن .ل ه پشتی دوایین فۆتۆگراف ،ك ه بۆ ئه‌می ده‌نێرێت، ده‌نووسێت :دیسێمبه‌ری .١٩٣١من و هاوڕێ باشه‌كه‌م لویس بۆرگاس .داوای ده‌ستی خوشكه‌كه‌یم كرد .دواتر چه‌ند به‌شێك ل ه كتێبی په‌یمانی كۆن ده‌نووسنه‌وه ،ئیدی به‌م جۆره .پاشانیش نازییه‌كان ئه‌ورووپا داگیر ده‌كه‌ن، ئیدی به‌م جۆره .دواتریش ،مانگ ،هه‌مدیس—
و .له ئینگلیزییه‌وه :ژیوار جه‌وهه‌ر
www.chawdernews.com
سەرپەرشتيار: بەهمەن تاهري نەرميان
356
www.chawdernews.com
ژمارە ( )356دوشەممە 2017/9/11
rwangewrexne@yahoo.com
پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی ،ئاينناىس ،هزر
بانگدان بە مەقامی کوردی
عەلی مستەفا کەریم
زۆر ئاساییە و نزیکبونەوەشە لە هەست و نەست و زەوقی خۆماڵی و کوردی کاتێک بانگدان لە قەتارئەاڵوەیسی نزیکبکرێتەوە و بەو ئاوازە ،یان نزیک و بە تاموچێژی ئەو مەقام و ئاوازە ئەدابکرێت ئەگەر گوێ لە مزگەوتەکانی لە هەرێمی کوردستان بگرین ،بە هیچ شێوەیەک مۆرکێکی تایبەت بەکوردبونی ئەو بانگانە هەستپێناکەیت ،بە پێچەوانەیشەوە ،زۆربەی بانگدەرەکان السایی بانگدەرە عەرەبەکان دەکەنەوە ،بەتایبەت سعودییەکان ،لە میدیاکانیشدا ،بە میدیای ئیسالمی و نەتەوەیی و ئەوانی تریشەوە بانگی واڵتە عەرەبییەکان وەردەگرن و باڵویدەکەنەوە بانگ(بانگدان) یەکێکە لە سروتەکانی ئاینی ئیسالم و لە ڕوی تەکنیکییەوە گوتنی کۆمەڵێک ڕستەی دیاریکراوە لە مزگەوتەکانەوە یان لە میدیاکانەوە بــە ئــاواز(مــەقــام)ێــکــی دیــاریــکــراو پەخشدەکرێت .واتە لە هەر دۆخێکدا بــێــت ،بــانــگ نــاخــوێــنــرێــتــەوە وەکــو کۆمەڵێک دەقی تری ئاینی ،بەڵکو بە مەقامێکی دیاریکراو ،بۆ مەبەستێکی ئاینی ،دەگوترێت .ئەم شێوازی گوتن و ئەداکردنەی بانگ ڕاستەوخۆ دەکەوێتە ناو کلتوری ئەداکردنی مەقامات و ئاوازی هەر گەلێک و تەنانەت شێواز و جیاوازیی گۆکردنی پیت و دەنگەکانی هەر زمانێک. ئەمەش ئەو جیاوازییانەی بەرهەمهێناوە کە هەندێ لەم وتــارەدا لێی دەدوێن. بەاڵم ئامانجی ئەم وتارە ئەوەیە وەاڵمی ئەو پرسیارە بداتەوە کە بۆچی کورد، بەتایبەت لە هەرێمی کوردستان ،السایی گــەالنــی تــر دەکــاتــەوە لــە بانگدان و بەشێوازی خۆی ،یان لەسەر مەقاماتی کـــوردی ،لە مــزگــەوت و میدیاکانەوە بانگنادات؟ ئایا کاتی ئــەوە نییە کە الیەنی بەرپرس لەوبارەوە خەمخۆرییەک و پرۆژەیەکی هەبێت؟ کاتێک ئاینی ئیسالم لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا باڵودەبێتەوە ،زمانی ئاینەکە کە عەرەبییە دەبێتە ناسنامەی ئاینەکە و تەنانەت زۆرێک واڵت و گەلی دەوروبەر و دوریش ،وەکو میسر و گەالنی تری باکوری
ئەفریقا و هتد ،بەهۆی موسڵمانبونیانەوە تەعریبیش دەکرێن .ئەم پرۆسە ئاڵۆزە، کە گــەالن بە خوایشی خۆیان یان بە زەبروزەنگ ،لەگەڵ وەرگرتنی ئاینێکدا وازیشیان لە زمانەکەی خۆیان هێناوە، پرۆسەیەکی زۆر قورسە و ئاماژەیە بە مێژوییەکی پڕ لە زەبروزەنگ و سەپاندن و گۆڕانکاریی کلتوری .بانگدانیش وەکو یەکێک لە سروتە ئاینییەکان هەر بە زمانی عەرەبی بوە و وەکو نوێژ و زۆرێک لە سروتەکانی تر گەالنی ناعەرەبیش بەکاریدێنن و تەنها بۆ ماوەیەکی کەم، نزیکەی ١٨ساڵ ،لە تورکیای سەردەمی ئەتاتورکدا بە زمانی تورکی ئەنجامدراوە و تەنها وشەیەک کە لەو بانگە تورکییەدا بە عەرەبی گوتراوە وشەی (فالح)*بوە .بەاڵم ســەرەڕای ئــەوەی زمانی بانگ عەرەبییە ،گەالنی موسڵمان بە عەرەب و ناعەرەبیانەوە لە چۆنییەتی بانگدانەکە و ئەداکردنیدا مۆرکی خۆیان پێبەخشیوە و تایبەتمەندییەکانیان بە گشتی لە دو بواردا ڕەنگیداوەتەوە ،ئەوانیش یەکەم: ئاواز و مەقامی بانگ و دوەم :ئاستی فۆنەتیکی بانگ ،واتە ئەو دەنگانەی کە لە بانگدا هەن هەر گەل و زمانێک لە چوارچێوەی سیستمی دەنگیی خۆیدا دەیانگۆڕێت و جێیاندەکاتەوە. هــەر بــە چاوخشانێکی خێرا ئــەوە ڕوندەبێتەوە کە هەر ناوچە و یان هەر کلتورە و بە شێوازی مەقاماتی خۆی
مەقامی کوردی بانگ ئاوازدار دەکات بانگدەدات .ئەو شێوازی بانگدانەی لە مەککە و حیجاز و دورگــەی عەرەبی دەدرێت ،جیاوازە لەوەی لە میسر یان شام یان مەغریبی عەرەبی دەدرێــت. ئەگەر لە ئەنتەرنێت بنوسرێت شێوازی بانگدانی حیجازی ،یــان شامی ،یان میسری ،یان تونسی و مەغریبی ،ئەوا گوێگرێکی سادەش هەست بەوە دەکات کە هەر یەک لەو جۆرە بانگدانانە جیاوازن. هۆکارەکەیشی ئەوەیە کە مەقاماتی جیاواز بەکارهێنراوە بۆ ئەداکردنیان. تەنانەت لە یەک واڵت و مەزهەبیشدا چەندین ستایڵ بۆ بانگدان دەرکەوتوە، وەکو لە میسردا عەبدولباست و مەنشاوی بە دو شێوازی جیا بانگدەدەن .ئەمە لە ئاستی یەک زماندا کە عەرەبییە و کە سوننە مەزهەبن .هەر لەناو عەرەبیشدا بانگدانی شیعە مەزهەبەکان ،بۆ نمونە لە لوبنان ،جگە لە ڕستەکان ،لە مەقاماتیشدا جیاوازە لە سوننە مەزهەبەکان. لە دەرەوەی زمانی عەرەبی و واڵتە عەرەبییەکان ،تورکیا و ئێران ،وەکو دو واڵت و گەلی جیاواز هەم مەقامی جیاواز هەمیش بە فۆنەتیکی جیاواز لە عەرەب و لە یەکتریش بانگدەدەن .کاتێک گوێمان لەبانگی ناو مزگەوتەکانی تورکیا دەبێت، وا هەستدەکەین گوێمان لە مەقام و گۆرانییەکی تورکی گرتوە و تەنانەت لە گۆکردنی دەنگەکانی ناو بانگدا جیاوازن. بەهەمان شێوە کاتێک گوێ لە بانگێکی ناو شــارە فارسییەکان و حوسەینییە و ڕادیــۆ و تەلەفزیۆنەکانیان دەگرین، وا هەستدەکەی مەقامێکی ئێرانی و فارسیت بیستوە .ئەمە جگە لەوەی لە زمانی فارسیدا دەنگەکەنی (ڵ،ک،ح،ع) کە لە بانگی عەرەبیدا هــەن ،ئــەوان بە (ل،چ،ه،ئ) دەریــدەبــڕن .تەنانەت فارسەکان ئەم دیاردەیان زۆر بە قووڵتر وەرگرتوە و سەدان ساڵە گرنگییان بەو کایە تایبەتە داوە و بنەماڵەی تایبەتیان هەبوە بۆ بانگدان و لە سەردەمی نوێشدا چەندین ناوەند و کەسی تایبەتمەندییان بۆ تەرخانکردوە و لەبواری مۆسیقیشدا بەردەوام توێژینەوەی لەسەردەکەن. ئەگەر لــەم چوارچێوەشدا ئاوڕێک لــە دیــــــاردەی بــانــگــدان بــدەیــنــەوە لەمزگەوتەکانی هەرێمدا کە وەزارەتێک
بەرپرسە لێی کە ئەویش وەزارەتـــی ئەوقافە ،بە هیچ شێوەیەک هەست بەوە ناکەین گرنگیپێدان یان تەنانەت وتووێژ و باسوخوسێکیشیان لەو بارەوە کردبێت .ئەگەر گوێ لە مزگەوتەکان لــە هەرێمی کوردستاندا بگرین ،بە هیچ شێوەیەک مۆرکێکی تایبەت بە کوردبونی ئەو بانگانە هەستپێناکەیت، بە پێچەوانەیشەوە ،زۆربەی بانگدەرەکان السایی بانگدەرە عەرەبەکان دەکەنەوە، بەتایبەت سعودییەکان ،لە میدیاکانیشدا، بە میدیای ئیسالمی و نەتەوەیی و ئەوانی تریشەوە بانگی واڵتــە عەرەبییەکان وەردەگــرن و باڵویدەکەنەوە .هەڵبەتە ئەم الساییکردنەوەی بانگدان بە شێوازی عەرەبی ،هەم لە ئاستی ئاواز و مەقامدا وهەمیش لە ئاستی پیت و دەنگەکاندا بەرهەمی ئەم نیوسەدەی کۆتاییە و ئێمە دڵنیاین لەوەی کە مرۆڤی کورد پێشتر بە شێوازی خۆی ،هەم بە ئاواز و مەقاماتی کــوردی ،هەم بەپێی ئەو فۆنەتیکەی کە کورد هەیەتی ،بانگیداوە و نەوەی پەنجاکان و شەستەکان ئەو جیاوازییە هەستپێدەکەن .بەاڵم لەبەر ئەوەی ئێمە هیچ تۆمارێکمان لەبەردەستدا نییە ناتوانین لەو وردەکارییانە بدوێین و ڕەنگە لە ئایندەدا لەو بارەوە زانیاری بکەوێتە بــەردەســت .نەبونی بانگ بە شێوازی کـــوردی ،وەکــو ئــەوەی هەمو نەتەوە و تەنانەت واڵتانیش بانگی تایبەتیان هەیە ،دەگەڕێتەوە بۆ ئەو سیستەمە گشتییە زاڵــەی کە کورد نیو سەدەیە لە شێوازی ئاینداریدا گرتویەتییەبەر. سیتمە زاڵــەکــەش ئــەوەیــە ئێمە لە هەرێمی کوردستان لە ژێــر هەژمونی ئــایــنــداری عــەرەبــیــدایــن ،لــە شێوازی بیرکردنەوە و سەرچاوەکانی ئاینداری و تەنانەت لە ئەداکردن و جێبەجێکردنی ئەو ئایندارییەشدا .بۆیە سەرچاوەی بیرکردنەوەی ئێمە ،لە مەالکانەوە بۆ پەیمانگا و بەشە زانکۆییەکان ،سەرچاوە عەرەبییەکانە .تەنانەت چەند ساڵێک گەشتبوە ئەوەی مەالکان بە دشداشە و عەگاڵەوە وتاری هەینیان دەخوێندەوە. ئــەم شــێــوازی بانگدانەش کە ئێستە زاڵە و عەرەبیانەیە دەکەوێتە ناو ئەو تەوژمەوە .بۆ ئــەوەی گۆڕانکاریی لەو
تەوژمە زاڵــەدا بکرێت و مرۆڤی کورد وەکو خۆی ئاینداری بکات ،پێویستی بە گۆڕانکارییە لە هەمو ئەو بوارانەدا، بانگدانیش بەشێکە لە سیستمەکە .بۆیە ئێمە پێشنیازی ئەوە دەکەین کە بانگدان بە مەقامی کوردی ئەنجامبدرێ. بانگدان بە مەقامی کــوردی ،یان بە تام و چێژی مەقامی کــوردی ،ڕەنگە پێشنیازێکی لەمجۆرە بۆ زەوق و گوێگری کــوردی ئەمڕۆ سەیر و نەگونجاوبێت. بەاڵم ئایا ئەو شێوازەی ئەمڕۆ لە هەرێمدا بانگی پێدەدرێت چ ئاواز و مەقامێک و شێوازێکە؟ دیارە هی عەرەبییە .ئەی بۆچی بانگی تورکی و فارسی السایی عەرەبی ناکەنەوە و لە ئاواز و مەقاماتی خۆیانەوە هەڵیانهێنجاوە؟ ئایا کورد ماقامات و ئاواز و زمانی تایبەت بەخۆی نییە؟ کــورد لە ڕوی ئــاواز و مەقاماتەوە دەوڵەمەندترینی کلتور و نەتەوەکانە و بەردەوامیش نەتەوەکانی دەوروبــەر سودیان لەو مەقام و گۆرانییە ڕەسەنانە بینیوە و بەکاریانهێناوە .بۆیە زۆر ئاساییە و نزیکبونەوەشە لە هەست و نەست و زەوقی خۆماڵی و کوردی کاتێک بانگدان لە قەتارئەاڵوەیسی نزیکبکرێتەوە و بەو ئاوازە ،یان نزیک و بە تاموچێژی ئــەو مــەقــام و ئــــاوازە ئەدابکرێت. تەنانەت پێشتر هۆرە یان سیاچەمانە و زۆرێک لە مەقامەکانی تر بۆ مەبەستی ئاینی بەکارهێنراون و ڕا و تێبینیش هەیە لەو بــارەوە کە ئەو مەقامانە لە بنەڕەتەوە خۆیان بۆ مەبەستی ئاینی بەکارهێنرابن و داهێنرابن .بە تایبەتی زەردەشتی و یارسانەکان هەمیشە هۆرە و سیاچەمانەیان لە بۆنە و گۆرانیی ئاینیدا بەکارهێناوە و سرودی ئاینییان پێ چڕیوە .بۆیە کاتێک گوێ لە هۆرە و سیاچەمانە و قەتار ئەاڵوەیسی و الوک و هتد دەگری هەست بەو سۆزە ئاینیانەش دەکەیت کە بۆیان بەکارهاتوە .لەوەشدا سەیر نییە کە سۆفیگەری لە کوردستاندا سودی لەو مەقام و ئاوازانە وەرگرتوە و کۆڕ و کۆبونەوەکانی پێ بەڕێبردوە. بــەاڵم شێوازی ئاینداری و هۆشیاری ئاینی لە هەرێمدا ئەوەندە الوازە کە نەیتوانیوە سود لەو کلتورە دەوڵەمەندە ببینێت .نەکو ئــەوە ،بەڵکو گوتاری ئاینداری لە هەرێمدا لە ژێر هەژمونی سەلەفیزمدا گــۆرانــی و مــەقــامــات و مۆسیقای حــەرامــکــردوە .تەنانەت دەرەوی سەلەفیزمیش ،کە ئەوقاف و یەکێتی زانایانن ،لەژێر هەژمونی گوتاری سەلەفیزمدان و بەتەواوەتی خۆیان لەو کلتورە دورخستۆتەوە. بانگدان بە ئــاواز و مەقامی کوردی کارێکی پێکەوەییە و بۆ دەستپێکردن و بنا‌غەدانانی هــەوڵــی فــرەالیــەنــەی پێویستە ،لەوانەش ،وەزارەتی ئەوقاف، هونەرمەندان و شارەزایانی مەقام ،مەال و پیاوی ئاینی بوێر و هۆشیار .ئەو گۆرانی و ســرودە ئاینیانە کە کاتی خۆی بە دەنگ و ئاواز و مۆسیقای بەڕێز «ئەنوەر قەرەداغی» تۆمارکران ،جوانترینی ئەو بەرهەمانەبون لەو بوارەدا .بۆیە دەکرێ ئەم هونەرمەندانە ،بە یارمەتی ئەوقاف پرۆژەیەکی لەمجۆرە تەبەنیبکەن و کاری بۆ بکەن و لە چەند ساڵێکدا بیکەنە کەلتور و زەوق و بیستن و کوێچکەی ئاینی لەگەڵدا ڕابهێنن.
2
ژمارە ( )356دوشەممە 2017/9/11
كاریگەریی كەسایەتیە بەڕەگەز كوردەكان لەسەر كۆمەڵگای عەرەبیی هاوچەرخ موعتەسەم ساڵەیی ()٢/٢ لە عێراق
گـــەر ڕووی خــۆمــان بــــەرەو الی واڵتی عێراقدا وەرگێڕا؛ دەبینین هەر وەكو واڵتانی دیكەی ناوچەكە ،ژنان لە ســەرەتــای ســەدەی بیستەمدا لە بارودۆخێكی تا بڵێیت ناهەموار و دژواردا دەژیان .بەاڵم هەروەكو ئەوەی پێشتر ئاماژەمان پێ‌كرد؛ ئافرەتانی كــورد بە بـــەراورد لەگەڵ ئافرەتانی واڵتانی تری عەرەبی و ئیسالمیدا ،بە ڕادەیــەكــی زۆر لە بــارودۆخ و هەل و مەرجێكی پڕ لە ئازادی و سەربەستیدا دەژیــان .بــەاڵم ئەمەیش مانای ئەوە نابەخشێت كە ژنانی كورد دوور بوونە لــە ستەم و چــەوســانــەوەی خێزانی و كۆمەاڵیەتی .لە گوند و الدێكانی كوردەواریدا ـ ئێستایشی لەگەڵدا بێت ـ پەچە و عەبا هەرگیز نەبووە ،ژنانی الدێ بەوە ناسراون كە بە شەو و بە ڕۆژ لە جم‌و‌جوڵدان و دەست‌بەكارن، بێ گومان پۆشینی پەچە و عەبایش لە جوڵە و پەل‌و‌پۆیان دەخات .بەاڵم لەنێو شارەكانی كوردستاندا پەچە و عەبا بەدی دەكرا .مێژوونووسی عێراقی (خیري العمري) وەسفی بارودۆخی ژنانی واڵتــی عێراق لە سەرەتاكانی سەدەی بیستەم دەكات و دەنووسێت: «ناوچەكە نوقمی خەوێكی قووڵی جەهل و نەزانی ببوو .داب و دەستوری بەدەویی خێڵەكی باڵی كێشابوو بەسەر بەها كۆمەاڵیەتیەكاندا ،بەو ڕادەیەی هیچ نرخ و بەهایەكی مرۆڤایەتییان بە ژنان نەدەبەخشی .ئافرەتان لە پەراوێزی ژیاندا لەنێوان شوورەی بەرز و بڵندی داب‌ونەریتی ســواوی كۆندا دەژیــان. بــواریــان پێ نـــەدەدرا بڕواننە دنیای دەرەوە جگە لە كونی دەرگا و درزی پەچە و حیجابەوە نەبێت .بەڵكو مێینە بە عەیب و عار دادەنــران و دەبوو بە دوو عەبای ڕەشەوە خۆیان بپێچنەوە. پیاوانیش لە كۆڕ و دانیشتنەكانیاندا وەكو نەنگییەك و ئابڕوچوونێك نەدەبوو ئیشارەت بە ژنەكانیان بكەن»(.)١ بەپێی فەرمانی سوڵتانی عوسمانی لە شاری ئەستەمبوڵ لە ساڵی ()١٩٠٤ دا والــی شــاری بەغدا (عبد الوهاب باشا) بڕیاری دا ئافرەتانی عێراقیش لــە پ ــرۆس ــەی ســەرژمــێــریــی واڵتـــدا ناونووس بكرێن ،ئافرەتانیش هەروەكو پیاوان ناسنامەی كۆمەاڵیەتییان پێ ببەخشرێت .كاتێك ئەم هەواڵە لەنێو دانیشتوانی شاری بەغدا باڵوبووەوە؛ هەموو خرۆشان بە مل یەكدا و دنیایان لەبەرچاو تاریك بوو ،گوایە ئەم ڕووداوە لەگەڵ داب‌ونەریتی عەرەبیدا ناگونجێت و شــەرەف و نامووسی هەمووانیش دەڕوشێنێت .پیاوانی گەڕەكەكانی شار بە تفەنگ و شمشێر و دەمانچە و كوتەك و تەپڵ‌لێدان و هۆسەكردن دەرچــوونــە دەرەوە .وەكــو ناڕەزایی دەربڕینێك خۆپێشاندانیان بەرپاكرد. سەید ئەحمەد نەقیب و موختاری گەڕەكەكان كەوتبوونە پێشی لێشاوەكە و ڕێ‌پێوانیان دەكــرد .پێش ئەوەی بگەنە بـــەردەم ســەرای و پێكدادان لەگەڵ جەندرمەكاندا ڕووبــدات؛ والی ناچار بوو بڕیارەكە هەڵوەشێنێتەوە. ئــەم بڕیارەیش خۆشیی خستە نێو دڵی هەمووانەوە و پاشەكشەیان لێ كرد ،گوایە بە سەركەوتنێكی مەزنیان
دانــا بۆ داب‌ونەریتی عەرەبیی باوی لەبەرچاوگیراو»(.)٢ لــە ساڵی ()١٩٢٢دا پەیمانگای زانــســتــی لــە بــەغــدا فێستیڤاڵێكی شیعریی بــە نـــاوی (ســـوق عكاظ) ســازكــرد .دەبـــوو (صەبیحە) خان كچی کەسایەتیی ناودار (الشيخ أحمد الداود) وەكو ڕەگەزی ئافرەت بەشداری لەو فیستڤاڵەدا بكات .ئەوەبوو شێخی عەمامەبەسەر (عبد الرحمن الكیالني النقیب)ی ســەرەك وەزیرانی ئەوسا، ڕێگریی لەو كچە كرد كە لەو ئاهەنگەدا شیعر بخوێنێتەوە .لە كاتێكدا ئەو كچە شاعیرە لەژێر دەستی ئەو كەسایەتیەدا بابەتی فەرموودە و فیقهی خوێندبوو. لە هەمان كاتدا تــونــدڕەوانــی بەغدا وتیان گەر ئەو كیژە شیعر بخوێنێتەوە؛ ئەوا خوێنی بەرپرسانی فیستڤاڵەكە دەڕێژین.
مەعروف ڕوصافی
هەر لەو ساڵەدا شاعیری بەڕەگەز كــورد (مــەعــروف ڕوصــافــی) لەسەر شانۆی سینەما ڕۆیــاڵ هەڵبەستێكی خوێندەوە و لەسەری تووشی هێرشی توندڕەوان بووەوە .شاعیر پارێزگاریی خۆی بۆ مافی ژنان دەربڕیبوو .ڕەخنەی لە كۆنەویستان گرتبوو ،وتبووی مافی ژنانیان پێشێل كردووە چونكی خۆیان وەكــو كۆیلە بەزەلیلی لــە ئامێزی كەسانی كۆیلە پەروەردە بوونە .شاعیر خەڵكی ڕۆژهەاڵتی سەرزەنشت كردبوو تاوەكو توڕەیان بكات .بەپێی بۆچوونی شاعیر ناشرینترین نەزانیی دانیشتوانی ڕۆژهەاڵت ئەوەیە كە بە كەسانی نەزان و جاهیل دەڵێن «عالیم» و «زانا»: لقد غمطوا حق النساء فشدّدوا عليـهن يف َح َس ٍب وطول ثوا ِء أمل َت َر ُه ْم أ ْم َس ْوا عبيدًا ألنّه ْم على ِّ الذل ش ّبوا يف جحو ِر إما ِء أقول ألهل الشرق َ قول مؤنِّ ٍب السـ َفها ِء وإن كان قولي ُم ْس ِخط ُّ جهل يف بين الشرق أنه ْم ُ وأقبح ٍ يُ َس ُّمون َ أهل اجلهلِ بالعلما ِء پـــاش بـــاوبـــوونـــەوەی شیعرەكە ڕۆژنــامــەی (دجــلــة) هێرشی توندی كردەسەر ڕوصافی .پیاوانی ئایینیش عەرزوحاڵیان دەرهــەقــی بــاوكــردەوە و فــتــوای كــافــربــوونــیــان ڕاگــەیــانــد. شەڕی نێوان الیەنگرانی «سفور» و «حیجاب» زیاتر گــەرم بــوو .كاتێك جێنشینی پاشای واڵت ئەمیر (غازی) لە شاری لەندەن لە خوێندن گەڕایەوە؛ كچانی قوتابخانەكان بە سەری ڕووتی پێشوازییان لێ كرد .پیاوانی ئایینی و موحافیزكاران ڕق و توڕەیی دایگرتن، لــە ســــەرووی هــەمــوویــانــەوە پیاوی ئایینیی توندڕەو (محمد بهجت األثري) بــوو ،كە شاعیر مــەعــروف ڕوصافی ناوی نابوو پۆلیسی ئاسمان «بولیس السما‌ء»!(.)٣
جەمیل زەهاوی
شاعیری بــەڕەگــەز كــورد (جەمیل صدقی زەهــاوی) ،كە بە زمانی خۆی دەڵێت لە خێڵی بابانەكانە ،و کوڕی موفتیی عێراقی (محمد فیضي الزهاوي) بوو .لە پێشەنگی ئەو كەسانە بوو كە داكۆكییان لە خوێندنی ڕەگەزی مێ لە خوێندنگاكاندا دەكــرد .لە سەردەمی عوسمانیدا لە ساڵی ()١٨٩٩دا دەورێكی بااڵی گێڕا بۆ كردنەوەی قوتابخانەی كچان .خوشكی ئەم شاعیرە (أسماء الزهاوي) لە ساڵی ()١٩٢٣دا یانەیەکی تایبەت بە ئافرەتانی بە ناوی (نادي النهضة النسائية) لە شــاری بەغدا
مەعروف ڕوصافی ،لە کاتی خوێندنەوەی قەسیدەیەکدا دامەزراند ،و بۆ ئەوەش چەند ئافرەتێكی دیكەی بەڕەگەز کورد هاوكارییان كرد، وەكــو (فخرية العسكري) خوشکی (جعفر العسكري) و (نعيمة السعيد) كچی (نوري السعید) .پیاوانی ئایینیش بەتوندی دژایەتیی ئەم یانەیەیان كرد. بەاڵم زەهاوی و ڕوصافی الیەنگرێكی بەهێزی یانەكە بوون. گەرچی هــەردوو شاعیر زەهــاوی و ڕوصافی بەڕەگەز كورد بوون؛ بەاڵم بە حوكمی ئەوەی لە شاری بەغدا دەژیان بە درێژایی ژیانیان خاوەنی بیرۆكەی عــەرەبــی بـــوون و هــیــچ هەستێكی كوردایەتیان نەبوو .ئەم دیاردەیەیش لە بەشێك لە شیعر و هەڵبەستەكانیاندا دەردەكــەوێــت .گەرچی لە سەردەمی ئــەوانــدا هێشتا وشــەی «عەلمانی» سەری هەڵنەدا بوو؛ بەاڵم دەتوانین بڵێین بــە دیــدگــایــەكــی عەلمانیی پێشكەوتن‌خوازانەوە هەڵس‌وكەوتیان دەكرد .لە واڵتێكی دوواكەوتوی خاوەن كولتوری خێڵەكیدا ئەم دوو كەسایەتیە پێش ســەردەمــی خۆیان كەوتبوون. ئەمەیش وەهــای كردبوو كە هــەردەم ڕووبــەڕووی هەڕەشە و گوڕەشەیەكی زۆر ببنەوە لە الیەن پیاوانی ئایینی و خەڵكیی ڕاهاتوو لەسەر كولتوری كۆنی بــاو .بەتایبەتی زەهـــاوی کە پێشەنگ بوو لە بواری داكۆكی‌كردن لە مافی ئافرەتان ،و داوای سەربەستیی ژنانی دەكرد و دەچوو بە گژ دیاردەی حیجابدا .ســەرەڕای هەموو لەمپەر و ئاستەنگەكان؛ بەاڵم بازنەی نوێ‌خوازی و تازەگەرێتی لە واڵتدا هێدی-هێدی لە فراوان‌بووندابوو .ئەمەیش گوڕ و تینێكی زیاتری خستە بەردەم كەسێكی وەكو زەهــاوی .ڕووی دەمی كردە ئافرەتان و داوای لێ كــردن حیجاب فڕێ‌بدەن و «سفور» بن و خۆیان لە ڕواڵەتی كۆن ڕزگار بكەن .تاوەكو بتوانن واڵت پێش‌بخەن و بەرەو دنیای تازە و نوێ هەنگاو بنێن .شاعیر پێداگرییەكی زۆری دەكرد و داوای كودەتایەكی كۆمەاڵیەتیی سەرانسەری دەكرد .دەیووت :ئەی كچی عێراقی! سفور بە ،و حیجاب پەتایەكی كــۆمــەاڵیــەتــیــە .گــەر هــەمــوو شتێك بــەرەو نوێ خــوازی بــڕوات؛ جا بۆچی پێداگری لەسەر كۆن بكرێت .ئەی كچی عێراقی! حیجاب فڕێ‌دە چونكی ژیان كودەتایە ،بەپەلە حیجابەكەت بدڕێنە و بیسوتێنە ،چونكی پاسەوانێكی درۆزنــە .بێ گومان شاعیری كوردیش (فایەق بێكەس) لەژێر كاریگەریی ئەم
جەمیل صدقی زەهاوی
هەڵبەستەدا ،لە شیعرێكیدا ڕووی دەمی دەكاتە «نەسرین» ناوێكی كــورد و داوای سەرپۆش فڕێدانی لێ دەكات. ئەوەتا زەهــاوی بە زمانی عەرەبی لە هەڵبەستەكەیدا بانگەوازی خۆی دەداتە بەر گوێی كچێكی عێراقی و پێی دەڵێت: اسفري فاحلجاب يا ابنة فهر هو داء يف االجتماع وخيم ماض كل شيء إىل التجدد ٍ فلماذا يُ ّق ُّر هذا القديم؟ هەروەها دەڵێت: َم ِّزقي يا ابنة العراق احلجابا واسفري ،فاحلياة تبغي انقالبا َم ِّز ِ قيه واحرقيه بال َر ْي ٍث حارسا ك ّذابا فقد كان ً لــە ســاڵــی ()١٩٠٨دا دەســتــوری عوسمانی ڕاگەیەندرا .بەو بۆنەیەوە لە شــاری بەغدا ئاهەنگ و فیستڤاڵ گێڕدرا .ئەوسا مامۆستای مافناسی جەمیل صدقی زەهــاوی لە هەڕەتی الوێتیدا بــوو .بە هەلی زانــی بیر و بۆچوونە ڕزگــاری‌خــوازیــەكــانــی خۆی بخاتەڕوو .ئەوە بوو لە ڕێكەوتی مانگی ئابی ساڵی ()١٩١٠دا بــە ناوێكی خواستراوەوە بابەتێكی لە ڕۆژنامەی «الــمــؤیــد»ی میسریدا بــاوكــردەوە. تیایدا داوای سەرفرازیی ژنانی كردبوو لە هەموو كۆت و زنجیرێكی ناڕەوای كۆمەاڵیەتی .هەروەها داوای لە دادگا شەرعیەكان كردبوو كە وەكو پیاوان مافی ئافرەتانیش دابین بكەن .بۆ پاڵپشتی‌كردنی بۆچوونەكانی ئاماژەی بە ئایەتێكی قورئانی كردبووَ « :و َُل َّن ِم ْث ُل الَّذِي َع َل ْيه َِّن( »..البقرة.)٢٢٨ : ڕۆژنــامــەكــە گەیشتە شــاری بەغدا و خەڵكی خوێندیانەوە و هەمووان ڕق و كینەوە توڕەیی دایگرتن دەرهــەق بــە نــووســەرەكــەی .وەهــا دەركـــەوت كەسانێك هەبوون ژێر بەژێر گزیریان كردبوو كە بابەتەكە گەرچی بە ناوی خــواســتــراوەوەیــە بــەاڵم لە نووسینی زەهاویە .ئەمەیش بووە هۆی ئەوەی زەهاوی تووشی هێرش و دەست‌درێژی ببێت لە الیەن ناحەز و نەیارەكانیەوە. والی ئەوسای بەغدایش (ناظم باشا) ناچاركرا بە زووترین كات هەڵسێت بە دەركردنی زەهاوی لە كارەكەی. لەساڵی ()١٩٢٤دا ڕۆژنامەیەك لە شاری بەغدا بە ناوی «الصحیفة»وە دەرچوو .چەندین بابەتی لە بارەی دۆخی ژنانەوە باڵوكردەوە .داوای چاكسازی و دابین‌كردنی مافی ڕەگەزی مێینەی دەكرد .هەروەها لە چەند ژمارەیەكیدا
پــێــداچــوونــەوەی بــۆ نووسینەكانی نــووســەری میسری (قــاســم ئەمین) كــردبــوو .بەتایبەتی ه ــەردوو كتێبی «ئازادكردنی ئافرەت» و «ئافرەتی نوێ» .لە ژمارە ()٣ی ڕۆژنامەكەدا هەڵبەستێك بە ناونیشانی «ئەی کچ!» («أيتها الفتاة!») لە دانانی كەسێك بە ناوی «بسیم» باڵوبووەوە ،تێیدا داوای فڕێدانی سەرپۆش و حیجابی كردبوو بۆ ژێر بەردی گۆڕستانەكان. هــەروەهــا شاعیر وەكــو نەنگیەك لە بارەی بااڵپۆشی ژنانەوە دوابوو ،داوای لە ژنان كردبوو كە ڕاپــەڕن و خۆیان سفور بكەن ،چونكی ئەو كردەوەیە عەیب و نەنگی نییە و بەڵكو لەگەڵ ڕەوتــی سەردەمدا هەنگاو دەنێت .لە پاشانیشدا داوای لە ئافرەتان كردبوو ڕوبەندەكانیان وەالوە بنێن و فڕێی‌بدەنە ژێر ئاگری مەنجەڵەكانەوە: ارفعيه مزقيه واطرحيه بني أحجار القبور وانهضي سافرة الوجه وغين هكذا كان السفور ليس عا ًرا أو شنا ًرا أن ُيا َرى سري تيار الدهور فارفعي الربقع عنك واطرحيه حتت نريان القدور باڵوبوونەوەی ئەم هەڵبەستە لە الیەن سەربازێكی خوێندكاری الوەوە هەرایەكی گــەورە و گرانی بــەدووی خۆیدا كێش كرد .لە مەیدانی مەشقدا ئەفسەرەكەی بەبەر چاوی هاوەڵەكانیەوە سوكایەتیی پێ‌كرد .لە ماڵەوەیش باوكی دەری‌كرد. لە مزگەوتەكانیشدا فــەتــوادەرەكــان خوێنیان حەاڵڵ كرد و داوای كوشتنیان كــرد ،بەو پێیەی گوایە بانگەواز بۆ بەدڕەوشتی و فسق و فجور دەكات. پـــاش لــەنــێــوچــوونــی دەســەاڵتــی عوسمانی و داگیركردنی عێراق لە الیەن ئینگلیزەكانەوە ،ئەوەبوو ئینگلیزەكان دەورێكی بااڵیان گێڕا بۆ گەشەپێدانی واڵت و ڕزگاركردنی دانیشتوانەكەی لە عەقڵیەتی كۆنی سواو .بنەماڵەی پاشایەتییش خــاوەنــی مێشكێكی كــراوە بــوون و هەماهەنگییان لەگەڵ ئینگلیزەكاندا كرد .خاتوو (گێرترود بێل) Gertrude Bellی ڕاوێژكار لە ساڵی ()١٩٢٠دا یەكەم هەنگاوی نا، بە ئامادەبوونی كۆمەڵێك لە خانمانی شاری بەغدا ،یەكەم قوتابخانەی كچانی كردەوە .پاش ئەوەیش لە نێوان سااڵنی ()١٩٢١-١٩٢٠دا چــوار قوتابخانەی دیكەی كچان كرانەوە .لە نێوان سااڵنی (١٩٢١ـ)١٩٢٢یشدا ژمارەكە زیادی كرد و گەیشتە ٢٧خوێندنگا و قوتابخانەی كچان .لە ساڵی ( )١٩٣٢ژمارەكە گەیشتە ٤٩قوتابخانە(.)٤ ســەردەمــی پاشایەتی ســەردەمــی زێڕینی واڵت بــوو .چونكی واڵت لە هەموو بوارەكانی ئاوەدانی و زانست و خوێندن و ئەدەب و هونەر پەرەی سەند .پاشای واڵت و نوری سەعیدی ســــەرۆك وەزیـــــران دوور بـــوون لە قەومچێتی و مەزەب‌پەرستی .كوردیش لە زۆربەی جومگەكانی واڵتدا بااڵدەست بــوو .تەنانەت چەند سەرچاوەیەك دەیسەلمێنن كە خودی نوری سەعید بەڕەگەز كوردبوو .بە داخەوە بە ناوی پێشكەوتن‌خوازیەوە و بە چەپڵە‌ڕێزان ڕژێمی پاشایەتی لەنێوبرا .ئەمەیش وەهای كرد كە پاشتر كەسانی خێڵەكیی خوێن‌ڕێژی وەكو عەبدوسسەالم عارف و
صەدام حوسێن دەسەاڵت بگرنە دەست. ئاكامەكەیشی ئەوەبوو كە واڵتیان نوقمی كوێرەوەری و فرمێسك و خوێناو كرد. لە سەردەمی پاشایەتیدا وەكو ئێستا ئافرەتی مامۆستا و فەرمانبەر بە دوو ســەرپــۆش ســەریــان نەدەپێچایەوە. یاخود دیاردەی نەرگیلە كێشان لەنێو گەنجان و الواندا وەكو ڕۆژی ئەمڕۆمان بەدی نەدەكرا .لە سااڵنی پەنجاكاندا دەبوو میللەتی عێراق بەگشتی ڕێ‌‌پێوان و خۆپێشاندانیان بكردایە لە پێناوی هێنایەكایەی سیستەمی دیمۆكراسی و دابــی ـن‌كــردنــی خــۆشــگــوزەرانــی و لەنێوبردنی دەرەبــەگــایــەتــی ،نەك لەنێوبردنی ڕژێمی پاشایەتیی ئەو سەردەمە .باشم لە بیرە كە بەتەمەن زۆر مناڵ بــووم ،كەسانێكی بێ‌‌ئاگا یاخود مێشك‌تەنراو بە ئایدیۆلۆژیەت بەناهەق گوایە نوێنەرایەتیی چینی بەزاز و كوتاڵ‌فرۆش دەكەن ،هوتافیان دەدا و داوای كوشتنی سەعید قەزازیان دەكرد. لە كاتێكدا سەعید قــەزازی وەزیــری ناوخۆ كەڵە پیاوێكی كوردپەروەر بوو، بۆ نموونە خاوەنی ئۆتۆمبیل و خانوی تایبەتیی خۆی نەبوو .ڕۆژێك سەردانیی شارۆچكەی چەمچەماڵ دەكات و لە حاڵ و گوزەرانی دانیشتووانەكەی دەپرسێت. چەند كەسایەتیەكی شارۆچكەكە داوای ئەوەی لێ دەكەن شارۆچكەكەیان لە لیوای كەركوك داببڕدرێت و بخرێتە سەر لیوای سلێمانی .ئەویش پێیان دەڵێت ڕۆژی دووشەممە بێن بۆ شاری بەغدا بۆالم و داواكاریەكەتان پێشكەش بكەن .لە ڕۆژی دیاریكراودا وەفدەكە دەگەنە ژووری وەزیر .ئەویش لە ئاستی خۆیەوە ڕوویان لێ گرژ دەكات و پێیان دەڵێت :ئەو ڕۆژە موتەسەرریفی شاری كەركوكم لەگەڵدابوو ـ كە عەرەبە ـ بۆیە وەاڵمم نەدانەوە ،بەاڵم هەرگیزا و هەرگیز بۆ جارێكی تر ئەم داواكاریەتان دووبارە مەكەنەوە ،من وەكو كوردێك گەر دەستم بڕوات شاری سلێمانییش دەخەمە سەر شاری كەركوك! ئێستا لە ڕۆژی ئەمڕۆماندا شیعەكان لــە واڵتـــدا بــااڵدەســتــن و ڕاستیشە هــەمــوو داواكــــاری و مافەكانمانیان جێبەجێ نــەكــردووە ،بــەاڵم ســەرەڕای هەمووی ئێمەی كورد لە شاری بەغدا دەنگمان هەیە .لە شاری كەركوكیش بااڵدەستین .لە شارەكانی سەرەوەیشدا نیمچەدەوڵەتێكمان هەیە .بۆیە وەها پێویست دەكـــات بـــەوردی بڕوانینە بــارودۆخــی نــاوەكــی و دەرەكـــی و لە خۆمانی تێك‌نەدەین ..بە گریمانەیەكی زۆر الواز گەر سوننە مەزەبەكان لە شاری بەغدا دەسەاڵت بگرنە دەست ـ كە ئەمەیش خۆشبەختانە مەحاڵە ـ؛ ئەوا بەدڵنیاییەوە هەوڵ دەدەن هەرچی دەستكەوتمان هەیە هەموویمان لێ بسەننەوە. پەراوێزەكان: ( )١ف��اروق عبد اجلبار « ،مبناسبة ذكرى مقالة الزهاوي الشهرية يف ٧آب ..١٩١٠بدايات الصراع لتحرير املرأة يف العراق» ،جريدة (املدى) ،ملحق «ذاكرة عراقية» ٧( .آب .)٢٠١٧ ( )٢سەرچاوەی پێشوو. ( )٣سەرچاوەی پێشوو. ( )٤موفق خلف العلياوي« ،حترير امل��رأة فى صفحاتها األوىل» ،جريدة (امل��دى) ،ملحق «ذاك��رة عراقية»٢٧( . شباط .)٢٠١٧
ژمارە ( )356دوشەممە 2017/9/11
3
بۆچی سەرمایەداری ئێمەی خۆپەرست‌كردوه؟ ڕانانێك بۆ کتێبی «پیشەسازيی به‌خته‌وه‌رى»ـى ویلیام دەیڤس
تێری ئیگڵتۆن و .ساڤان ئاكۆ
گومان لــەوەدا نییە کە هەمووکەس به‌خته‌وه‌ريى دەوێت ،تاکە کێشە لێرەدا ئەوەیە کە به‌خته‌وه‌رى لە چی پێکهاتووە؟ ئەمە کێشەیەکە کە بيرياره‌كانى ئەخالق هەرگیز نەگەیشتوونەتە ڕێککەوتن لەسەری و ڕەنگە هەرگیزیش نەگەن. ئایا به‌خته‌وه‌رى هەستێکی سوبێكتيڤ و زەینيی پاکە؟ یاخود ئایا دەتوانرێت پێوەری بۆ دابنرێت؟ ئایا دەتوانیت بێ ئەوەی درکی پێبکەیت ،به‌خته‌وه‌ر بیت؟ کەسێک دەتوانێت تەواو بەدبەخت بێت و هێشتا بڕوای بەوە هێنابێت کە لە دۆخی نه‌شوه و مەستیيدا بووە؟ لــە ســـەردەمـــی ئــێــمــەدا ،چەمکی بـــه‌خـــتـــه‌وه‌رى لــە چــوارچــێــوەیــەکــی تاکەکەسییەوە بــەرەو چوارچێوەیەکی گــشــتــی چـــــووه .وەک ئـــــەوەی کە «ویلیام دەیڤس» لە توێژینەوەکەیدا ئــامــاژەی پــێــدەدات ،ژمـــارەی ڕوو لە زیــادبــوونــی دەزگــاکــان فەرمانبەری ڕووخـــۆش بــۆ ســەرکــارەکــان(خــاوه‌ن كاره‌كان) دادەمەزرێنن لەکاتێکدا گوگڵ «بەردەستێکی ڕووخــۆش‌ی باش»ـی هەیە بۆ بەرزڕاگرتنی ئاستی چاالکيی دەزگاکە .ڕەنگە بانکی ئینگلتەرا باشتر بێت بۆی بیر لەوە بکاتەوە قەشمەرێک دابمەزرێنێت لەسەر کار .ڕاوێژکارانی پسپۆڕيی به‌خته‌وه‌رى ،ئامۆژگاری ئەو کەسانە دەکــەن کە بە زەبــری هێز لە ماڵەکانیان دەرکــراون سەبارەت بەوەی چۆن بەردەوامی بە ژیان بدەن [وه‌ك بڵێى كێشه‌ك ه كێشه‌يه‌كى زه‌ينيي ه و په‌يوه‌نديى ب ه دۆخــى ئۆبێكتيڤ و بابه‌تييه‌وه نيه و سيسته‌م هۆكار نيه!]. دوو ساڵ لەمەوبەر هێڵی ئاسمانيی بەریتانی «بەتانيی به‌خته‌وه‌رى»ـى بەکارهێنا ،بەتانییەک کە ڕەنگی لە سوورەوە دەگۆڕێت بۆ شین لەگەڵ زیاتر پشوو وەرگرتنی گەشتیارەکانیدا بۆ ئەوەی ئاستی ئاسودەیی گەشتیارەکە الی خزمەتکارەکانی فڕۆکەکە ڕوون بێت و دەربکەوێت .جۆرێکی نوێی دەرمان بە ناوی وێڵبوترین()Wellbutrin هاتووە کە بەڵێنی کەمکردنەوەی بەشی زۆری ئــەو ئ ــازارە دەدات کە لــەدوای لەدەستدانی کەسێکی ئازیز تووشی مرۆڤ دەبێت .دەبوو ئەوەندە کاریگەر بێت کە ڕێکخراوی دەروونيی ئەمریکا بڕیاری ئــەوەی دا کە خەمباربوون بۆ زیاتر لە دوو هەفتە لـــەدوای کۆچی دوایــی مرۆڤێکی دی دەتوانرێت وەک نەخۆشییەکی دەروونــی ئەژماربکرێت. نائومێدی و بێبەشبوون لە خۆشییەکانی ژیان هەڕەشەیە بۆسەر تەندرووستيی دەروونی هەر تاکێک. هـــەروەهـــا هــیــچ ســەیــر نــیــیــە کە به‌خته‌وه‌ريى ميله‌ت(نه‌ته‌وه) چووه‌تە خانەی خاوەندارێتيی گشتییەوە؛ ئه‌ويش بەهۆی باڵوبونەوەی نەخۆشيی ڕۆحی لە چـــوارده‌ورى جیهاندا .دەوروبـــەری سێ بەشی پێگه‌يشتووه‌کانی ئەمریکا و نزیکەی نیوەی پێگەیشتووانی بەریتانیا باوەڕیان‌وایە کە هەندێک کات خەمۆکن. بــەم شــێــوەیــە ،زیــاتــر لــە نیو ســەدە لەدوای دۆزینەوەی دژەخەمۆکی ،کەس نازانێت کە چۆن چاالکان ه ئەرکەکانی بەجێبهێنێت .کارکردنی زۆر ،کە تێیدا تاکەکان کۆنترۆڵی کەمیان بەسەریدا هەیە ،ئەگەری ئــەوە هەیە هەڕەشەی
نەخۆشیيەکانی دڵ زیاتر بکات .بەاڵم کــاری هــــەرەوەزی بەپێچەوانەوە بۆ دەروون و تەندرووستی باشه. سكهه‌ڵگوشين و تـه‌قـه‌شــوف[ـــى ئابورى] ،خەڵکی نەخۆشتر خستووە و زۆریشی بەرەو مەرگ بردووە .ميله‌ت ه نایەکسانەکانی وەک بەریتانیا و ئەمریکا زۆر زیاتر لە نەتەوە یەکسانخوازەکانی وەک سوید کێشەی نەخۆشيی دەروونی دەخەنەوە .نەخۆشی ،ئامادەنەبوون و ئامادەبوو ،ئامادەبوو بەو مانایەی کە بە جەستە ئامادەییت هەبێت لە کار، خەمڵێندراون بــەوەی کە لە ساڵێکدا پێنجسەد و پەنجا بلیۆن دۆالر لەسەر ئابوريی ئەمریکا دەکەوێت. بەڵگە هــەیــە ڕوونــیــدەکــاتــەوە کە هەڵوێستی ڕکابەرانە بە هەمان ڕادەی دۆڕاوەکـــان نەخۆشيی دەروونــی لەناو براوەکاندا دەچێنێت ،ئەمە بۆ ئەستێرە وەرزشوانییەکانیش فەرقی نییە و هەمان ڕادەیە .جگە لە دۆناڵد ترەمپ کە ئەمە بەدرۆدەخاتەوە ،تا زیاتر بەدوای پارە، پێگە و دەســەاڵتــدا ڕابکەیت بەهای لێهاتوویيت لە کەمترین ڕادەیدا دەبێت. بەپێی کەلتوری نەخۆشانه‌ى شادومانى يان ڕووخۆشی ،ئەمریکییەکان دەیانەوێت دڵتەنگییەکانییان کەمتر دەربکەوێت و تۆماربکرێت ،لەکاتێکدا فەڕەنسییەکان لــەگــەڵ گــومــانــی ئــــەوەی کــە گــوايــا به‌خته‌وه‌رى شتێكى ساد‌ه و ساكاره، زیاتر دووچــاری ئەوە دەبنەوە تۆماری بکەن .به‌خته‌وه‌رى لە بواری بازرگانیيدا نایابە ،کارکەرێکی شادومان و ڕووخۆش بەڕادەیەکی زۆر بەرهەمدارترە لەچاو کارکەرێک کە بە پێچەوانەوە بێت؛ زانستی هه‌ست‌وسۆزی مرۆڤ ،ئەوەی کە دەیڤس پێی‌دەڵێت «بەڕێوه‌بردنی چاودێری و دەسەاڵتی هەستەکانمان» یەکێکە لە خێراترینی فۆرمە پەرەسەندووەکانی زانینی کاریگەر .بەهەمان شێوە بازاڕ لە بازاڕکردن دەکۆڵێتەوە ،کە لە ئێستادا بــەرنــامــەی گــرانــبــەهــای سکانکردنی ڕووخسار بەکاردەهێنێت بۆ دەرخستنی دۆخە هەسته‌كى و عاتفييه‌كانى کڕیار. تا زیاتر چاویان گەشاوە بێت پسپۆڕانی دەمــار گلەیی ئــەوە دەکــەن نزیکن لە دۆزینەوەی «کلیلی کڕین» لە مێشکدا. دەروونناسی ،بۆ جێگۆڕکێ‌پێکردنی تەرکیز لەسەر هۆکارە کۆمەاڵیەتییەکان، ڕێگایەکی بڕواپێکراوە .لەدوای [قه‌يران] و کەوتن ه ئابورييه‌كه‌ى ساڵی ،٢٠٠٨ هەندێک لە دەروونناسەکان گەیشتن بەو دەرەنجامەی کە کێشەکە لە بانکەکاندا نەبوو بەڵکو لە مێشکدا بوو .شەقامی واڵ‌ستريت لەالیەن پسپۆڕانی دەماری هەڵەوە تووشی کارەسات بــوو! لەناو بازرگانەکاندا تێستێسترۆن ی هێجگار زۆر هەبوو ،هەروەها زۆرێك لە خاوەن بانکەکان ئــالــوودەی مــادەی کۆکایين بــوون .دەرمانێک بەرهەمهێنرا بەپێی سکانی مێشکی ئــەو بازرگانانەی کە بەڵێنی بڕیاردانی باشتریان دابوو .ئەوەی لە دونياى خۆپەرستانه‌ى سەرمایەداریى دوايــي ـن‌دا گرنگە ئــەوە نییە کە چۆن بیردەکەیتەوە و چی دەکەیت ،بەڵکو ئەوە گرنگە هەستت چی دەڵێت .هەروەها بەو پێیەی کە هەست ناتوانرێت ئه‌رگومێنت لەدژی بکرێت ،ئيدى بەئاسانی لە هەموو دیبەیتەکان جــیــاکــراوەتــەوە .ژنــان و
پیاوان ئێستا دەتوانن بە شێوازی خود- چاودێریکردنی بــەردەوام پیاسەبکەن، بــە بەکارهێنانی بــەرنــامــەو پــرۆگــرام بۆ چاودێریکردنی گۆڕانی میزاجیان. ئیگۆی دڕنـــدە و پشت‌پێبەستراوی شێوازێکی کۆنتری سەرمایەداری ڕێگای خۆپەرستییەکی نەرم و نیانی داوە بە شێوازە نوێیەکەی سەرمایەداری.یەکێک لە هەواڵە باشەکانی ئەوەیە کە ڕەنگە هۆشمەندی بە ئاشکرا بــەرەو شێتیت ببات. ئــەوەی دەیڤس باسیدەکات ئەوەیە کــە ســـه‌رمـــايـــه‌دارى بــەجــۆرێــک لە جــۆرەکــان لەگەڵ ڕەخنەکانی خۆیدا یەکیگرتووه‌تەوە .ئەوەی سیستەمەکە بە گومانەوە پەیڕەوی دەکرد_ هەستکردن، هاوڕێيەتی ،داهێنان و بەرپرسیارێتيی ئەخالقى ،ئێستا هەموویان بۆ مەبەستی زیــادکــردنــی قــازانــج هــەڵــبــژێــردراون. ڕەخنەگرێک تــەنــانــەت ئه‌رگومێنتی سەبارەت بە کەیسی بەخشینی بەرهەمی بێ‌بەرامبەریش هێناوه‌ته‌و‌ه کە لەپێناوی درووستکردنی پەیوەندییەکی بەهێزتر لە نێوان کڕیار و فرۆشیاردا ئەنجامدەدرێت. هەندێک لە سەرکارەکان مانگانەی زیـــاتـــر وەک دیـــــاری دەدەن بە کارمەندەکانیان وەک سوپاسگوزاريیەک و لەپێناو هاندانیان بۆ هەوڵدانی زیاتر و کاری باشتر .پێدەچێت لە ئێستادا هیچ شتێک نەمابێت کە بە ئامرازنەکرابێت .هێشتاش،تەواوی واتای به‌خته‌وه‌رى ئــەوەیــە کە خــۆی لە خۆیدا ئامانج ه بەپێچەوانەی ئەوەی کە ئامرازێك بێت بۆ دەسەاڵت و سامان و پێگه .بەنیسبەت نەریتی فيكرى ئيتيكييه‌وه(ئه‌خالقى) لە ئەرستۆ و ئەکویناس‌ـەوە بۆ هیگڵ و مارکس ،خودپڕکردنەوە و خۆتێركردنی مرۆڤەکان لە پراکتیزەکردنی کاری چــاکــەوە ســەرچــاوەدەگــرێــت و ئــەم خودپڕکردنەوەیەش خۆی ڕوودەدات. ئەوەی کە چۆن به‌خته‌وه‌ر ببیت بابەتە هەرە سەرەکییەکەیە کە ئەخالقییەکان پەنجەی لەسەر دادەنێن ،بەاڵم «بۆچی به‌خته‌وه‌ر بین؟» پرسیارێک نییە کە وەاڵمی بدرێتەوە. هـــەمـــان نــەریــتــی بــیــرکــردنــەوە ڕەتیدەکاتەوە کە به‌خته‌وه‌رى لەو دۆخە کااڵییەی پێوەی بەستراوە جیابکاتەوە، ژنان و پیاوان تەنها لە چەند دۆخێکی دیاریکراوی کۆمەڵگەدایە کە دەتوانن بگەشێنەوە .به‌خته‌وه‌رى بەستراوەتەوە بە چاالکییەکانمانەوە لەجیاتيی ئەوەی کە دۆخێکی تایبەتیی دەروونی بێت. ئێمە بريكارى پراكتيكيين نەک كۆمه‌ڵێك كه‌س بين له‌سه‌ر پێ بين و هۆشيار بين [يان به‌ده‌م خه‌وه‌و‌ه وه‌ك خه‌وگه‌ڕ بڕۆين و به‌ئاگا بين] .کۆیلەیەک کە بەردەوام لێی‌دەدرێت دەڵێت کە بەبەشی خۆی ڕازییە و به‌خته‌وه‌ره ،هۆکاری ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە ئاگاداريی له‌باره‌ى هیچ دۆخێکی تــره‌و‌ه نییە [و نازانێت چێژ و به‌خته‌وه‌رى و ئازادی چییە] .بەم مانایە ،به‌خته‌وه‌رى کارێکی تەواو زاتى و سوبێكتيڤ نییە .دەتوانیت وا بڕوابکەیت کە به‌خته‌وه‌ريت و لەهەمان کاتیشدا قوربانيی دەستی خۆفريودانه‌كه‌ت بیت. هەرچۆنێک بێت ،ئۆبێكتيڤ و بابەتییە وەک ئەوەی هەندێک لە دەمارناسەکان
وێنای دەکەن؛ بەو مانایەی گیرفانێکی پڕ بیت لە مێشکدا .ئەوەی لەبیریان کردووە وەک دەیڤس لەسەری سوورە ،ئەوەیە کە «پرۆسە دەروونییەکان» بەستراونەتەوە بەو چاالکيیانەی مرۆڤەوە کە چەسپاوە لەو پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییانەی بە مەبەست و نیازەوە ئاراستەدەکرێن و دەبێت شرۆڤەبکرێن. بـــۆ لــێــکــۆڵــەرەوەکــانــی بـــــازاڕ و دەروونناسەکان ،به‌خته‌وه‌رى هەستکردنە بە باشی .بەاڵم وا دیارە کە ملیۆنان تاک هەن بە هیچ جۆرێک هەست بە باشی ناکەن و ناشتوانن بەو تەکنۆلۆژیایانەی کۆنترۆڵی مێشك دەکەن و هانیان دەدات زیاتر کاربکەن و زیاتریش بەکاربەر بن دڵیان خۆش بێت و قایل بن .ناتوانیت به‌خته‌وه‌ر بیت ئەگەر لە هەمان کاتدا قــوربــانــیــى دەســتــی نـــادادپـــەروەری یاخود چه‌وسانه‌و‌ه بیت وەک ئەوەی لەگەڵ تەکنەلۆژیاکانی خۆشی‌بەخشین ئامانجیانە ڕوودەدات .لەبەر ئەمەیە کــاتــێــک ئــەرســتــۆ بـــاس لــە زانستی تەندرووستی دەکات ،ناوی سیاسەتی لێدەنێت .مەبەست و خاڵی سەرەکى، ســود و قازانجێکی وا ناگەیەنێت بە دەمارناسەکان ،ڕيکالمکەرە داهێنەرەکان و فرۆشیارە هۆشمەندەکان ،هەر بۆیەش زۆرێک لە کارەکانیان مەبەست و خاڵی سەرەکی دەپێکێت. پەراوێز: moral thinkers-1 the American-2 Psychiatric Association austerity -3 -4زۆرجار ده‌روونناسه‌كان كێشه‌كانى سيسته‌م ده‌بـه‌ســتــنـه‌و‌ه ب ـ ه هــۆكــارى شه‌خسييه‌وه .وه‌ك ئـــه‌وه‌ى لــێــره‌دا ئيگڵتۆن ئاماژه‌ى بۆ ده‌كات ،كێشه‌يه‌كى ئاڵۆزى ئابورى ل ه گرفتێكى زه‌ينييدا كورتده‌كه‌نه‌وه .زۆرجار ده‌روونناسه‌كان ده‌ڵێن كێشه‌كانى مرۆڤ له‌ناو زه‌ين و ده‌روونــى مرۆڤ خۆيداي ه و په‌يوه‌نديى ب ه ده‌ره‌وه‌و‌ه نيه .ديار‌ه ئه‌م ديدگاي ه خــزمــه‌ت بــ ه سيسته‌مى بــااڵده‌ســت ده‌كــات و ناهێڵێت خه‌تاكان بخه‌ين ه گه‌ردنى سيسته‌مه‌كه .كورتكردنه‌وه‌ى كێشه‌كانى سيسته‌م بۆ نــاو مێشكى مـــرۆڤ ،ڕوانينێكى ئايدياڵيستى و چه‌واشه‌كارانه‌ي ه ونيگاى خه‌ڵك له‌سه‌ر ڕيشه‌ى كێشه‌كان دوورده‌خاته‌وه -وه‌رگێڕ -5ناوى هۆرمۆنێكه ك ه گونى پياو ده‌ريده‌دات -وه‌رگێڕ instrumentalised -6 Neuroscientists -7 science of well-being -8 سه‌رچاوه: The Happiness Industry by William Davies review – why capitalism has turned us into narcissistsm Terry Eagleton: www. theguardian.com
4
ژمارە ( )356دوشەممە 2017/9/11
وەهابیزم و تێرۆریزمی نێونەتەوەیی
ماجد خەلیل لەم بابەتەدا ئەوە دەخرێتە روو كە ئایا ئایدیۆلۆژیای وەهابیزم بنەمای سەرەكی تێرۆریزمە یاخۆ نــا .دیــارە ئەم تێكەڵكارییە لەالی تیۆریستەكان و سیاسی و پسپۆڕانی خۆرئاواوە فرە تیشكی دەخرێتە سەر .زۆرترینی گروپە تێرۆریستییەكان كە لوتكەیان لە قاعیدەدا خۆیدەبینێتەوە ،وا گریمانە دەكرێت كە ئیلهامبەخشی جەنگ و جیهادەكەیان لە جواڵنەوەی وەهابییەوە سەرچاوەی گرتووە .سەرەتا پێویست دەكــات ،كە ێ هاوتا تێبینی ئەوە بكرێت وەهابییەكان ب و دەگمەن نین .دوای ملمالنێ‌و پێكدادان لەنێوان ئەرتەشی عەبدولعەزیز رەحمان سعودو ئیخوانەكان لە 1929دا لە نێو جواڵنەوەی وەهابییەكاندا جیابوونەوە روویــدا .لەوكاتەوە وەهابیەكان خزانە نێو دامەزراوەكانی میرییەوەو تاوەكو ئــەوڕۆ بوونەتە پشتیوان و سەرخەری خانەوادەی پادشایەتی سعودیی .تەنانەت لە میانی ســەدەی بیستەمدا هەندێك بڕیار لەالیەن دەسەاڵتی ریازەوە دران، كە پێچەوانەی بــاوەڕی وەهابییەكان بــوون ،بــەاڵم زاناكان نەك هەر دژی بڕیارەكان نەوەستان بەڵكو فەتوای پشتیوانییان دەركرد بۆ بڕیارەكانی ریاز. ئەحمەد موسڵی نموونەی فەتوای بن باز دەهێنێتەوە ،كەسەرخەری پرۆژەی وەهابیزمە لــەســەر بنەما رەســـەن و راستەقینەكەی .ئەو هەموو ئەوانەی كە ێ باوەڕ وەهابی نین بە بتپەرست و ب دادەنێت ،هەروەها هێرشی توند دەكاتە سەر هەموو ئەو زانا ئاینیانەی كە بە بــاوەڕی وەهابیزم رازینابن .لەراستیدا بن بــاز بــەردەوامــبــوو لە خستنەڕووی فەتواكانیدا و بە ئاشكرا داوای دەكرد كە موسڵمان نابێت هیچ هەماهەنگییەكی لەتەك ناموسڵماناندا هەبێت .كەچی لەنەوەدەكاندا بەفەتوایەك رێگەی بەوەدا كە سعودییە دەرگاكانی خۆی لەبەردەم هێزەكانی ئەمریكا بكاتەوەو بەو پێیەش ئەمریكا توانی ئێراق داگیر بكات .ئەوەی ێ نموونەیەكی روون و رەوانە بەوەی سەر سیاسەت لەپێش ئایندایەو ئەم نەزمەش بـــەردەوام لەالیەن زانایانی ئاینییەوە پشتیوانی لێ دەكرێت .لەالیەكیترەوە پاش .1929وەهابییەكان برانە دەرێی بــڕیــاری مــیــریــیــەوە ،هــەربــۆیــە ئــەوان بەردەوامبوون لە نەیارییەتی خانەوادەی
پادشایەتی سعودییەو زانا ئاینییەكانی دەورو خولیان .ئەو زانایانەی كە لەنێو دامەزراوەكانی میریدا شوێنیان ببوویەوە. لەراستیدا وەهابییەكان بەردەوام بوون لەسەر ئەوەی بنەمایەكی ئایدیۆلۆژییان برەو پێبدەن و وەك گروپێك هاوسۆزی و هاوڕاییان بۆ زانییارییە دروستەكانی محەمەدی كــوڕی عەبدولوەهاب درێژە پێبدەن .ئەو گروپە بە وەهابییە نوێیەكان ناسێنران .شانبەشانی وەهابییەكان ك ــە لـــەدەرێـــی دەوڵـــەتـــی زان ــاك ــان مابوونەوە ،بنچینەیەكی دی وەهابیزم لە گەشەكردندابوو ،كە تێكەڵ بوو بە ئیسالمگەرایانی خانەدانی سعودیی. ێ گروپی ئیسالمگەرا دەكرێت بڵێین س یان رەوتی ئیسالمیزم بوونیان هەبوو، ئەوانیش :ریــفــۆرمــخــوازەكــان ،رەوتــی بەرهەڵستكار و رەوتی جیهادییەكانن. رەوتــی یەكەم كە ریفۆرمخوازەكانن، چــاالكــوانــی ئایینی بـــوون و لــە ژێر هەژموونی ئەندامانی ئیخوان موسلمیندا بوون ،ئەوان لە حەفتاو هەشتاكانەوە ئەو هزرەیان هێنایە نێو سعودییەوە .ئەم ریفۆرمخوازانە گەرەكیانە وەهابیزم لەتەك ئیخواندا بسازێنن و لەوێوە ئامانجەكانیان خاستر بپێكن .ئــەوان بە پێچەوانەی زانا ئاینییەكانی وەهابییەوە ،هەوڵیان دەدا بەزمانی گفتوگۆ و لە سۆنگەی چارەسەركردنی ئاریشە كۆمەاڵیەتی و ێ سیاسی و كولتورییەكانەوە بێنە پێش نەك تەنها بوونی خۆیان لە مشتومڕ لە بابەتە ئاینییەكاندا كورتبكەنەوە .گروپی دووەم بەرهەڵستكارەكانن ،ئەوانیش دارای میتۆدێكی جیاوازن .بەپێچەوانەی ریفۆرمخوازەكانەوە ،نیگەرانی ئەوان ئـــااڵوەتـــە پــرســی بـــــاوەڕو ئیمانی تاكەكەسەكان و مــۆڕاڵــی كەسییان. ئەوە بەو واتایە نایەت كە ئەوان دژبن بە نەزمی دەوڵەتداری و نەتەوایەتی، بەڵكو پێیان وابــوو هەندێك پــرس و جۆهەن لە ئەتواری مرۆڤدا لەتەك ئایین و ئایندارییدا یەك ناگرنەوە .هاوكات ئەوان تێکڕای قوتابخانە ئاینییەكان و مزگەوتەكانیان دەدایە دواوەو ئەوەیان بە بەرژەوەندی ئایین دەزانی كە خوێندنێكی نافەرمی ئایینی برەو پێبدەن .سێهەم رەوتی ئیسالمگەرای سعودیی برێتیبوون لە جیهادییەكان .هەر ئەم رەوتە بوو كە پشتیوانی عەرەبستانی سعودی بۆ جەنگی ئەڤغانستان دژ بە سۆڤییەت برەو پێدا. هەموو ئەوانەی چووبوونە ئەڤغانستان، بە گەڕانەوەیان گەاڵڵەی بیروباوەڕێكیان ال دروستببوو ،ئیدی هەموو پرسە سیاسی و كۆمەاڵیەتی و تــەواوی ئامانجەكانی خۆیان لە بەكارهێنانی توندوتیژیدا دەبینییەوە .ئــەوان ئازادییان لەهامو
شۆی دەرێی واڵتدا هەبوو ،ئەوەش وەك ێ پێیان درابوو كەوا بەشداربوون پاداشت لە پێكدادانەكانی جەنگدا .ئیدی ئەمە بوو بەهۆی ئــەوەی كە ئەگەری هاتنە ناوەوەی الوانی موسڵمان زیاتر بكەن و بیر لە داهاتووی ملمالنێی دیكە بكەنەوە. هەر ئاكامی ئەم جواڵنەوەیە بوو كە الوەكان سەركێشیان گەیشتە رادەیەك كە دوواجار رێكخراوی تێرۆریستی قاعیدە چێبوو. لــە راســتــیــدا وەهــابــیــە نوێیەكان دابــەشــبــبــوون بـــەســـەر هــەرســێ رەوتــەكــەدا .وەل ـێ زۆرترینیان لەنێو جیهادییەكاندا خۆیان دەبینییەوە .لێرەدا گەر پەیجوری سەرچاوەكانی تێرۆریزم بین ،دوو هۆكار وامــان لێدەكات كە ریشەكانی بگەڕێنینەوە بۆ هەڵەیەك كە وەهابییەكان تێیدا بەرپرسیارن .هەوەڵ فاكتەر دەگــەڕێــتــەوە بۆ شرۆڤەكانی هزری وەهابیزم .چوون هزری وەهابیزم چەند رەوتێكی لێكەوتووەتەوە ،بەجۆرێ وەهابییە نوێیەكان و وەهابییەكانی نێو میریی هەمان بــاوەڕو پراكتیك و پێناوی فەندەمێنتاڵیان هەیە .بەاڵم دارای میتۆدێك نین بۆ گەیشتن بە ئامانجەكانیان .بۆنموونە وەهابیە نوێیەكان خاوەنی نەزم‌و نواڕینێكی جیاوازن‌و چەند وردە گروپێكیان لێبووەتەوە ،ئەوان هەردو رەوگەی توندوتیژ‌و ناتوندوتیژییان بۆ ئامانجەكانیان گرتووەتەبەر‌و لەڕێی جیاوازەوە ئیسالمیان كردووەتە چەكی بەدیهێنانی مەبەستەكانیان .لەنێو زۆرێك لە گروپەكاندا گروپی مەساری فــرە جێگەی بایەخ و وردبــوونــەوەیــە. ئەو پاش ئەوەی ناكۆكیی كەوتە نێوان خۆی و دەسەاڵتدارانی سعودییەوە ،ئیدی ملی رێی بەرەو لەندەن گرتە بەر .ئیدی لەوێ گروپێكی بەنێوی سەلەفییەكانەوە دامەزراند كە بە هەوەڵ پالتفۆرمی گشتی ناسرابوون .دواتریش ئەم گروپە بوونە ێ بەشی جیاوازەوە كە برێتی بوون لە: س .1گروپی سەید فەقیه ،ئەم گروپە لەژێر كاریگەری و هەژموونی ئیخوان موسلمیندا بوون. . 2گروپی محەمەد مەسعەری ، ئەویش هەڵسا بە دانانی كۆمیتەی مافی یاسایی لە لەندەندا. . 3گروپی ئوسامە بن الدن كە خەڵكییان بانگهێشت دەكــرد بۆ پێوەندیكردن و دەستپێكردنی شۆڕش .ئەم گروپە بووە مایەی گەڕانەوەی هەزاران موسڵمان لە ئەڤغانستانەوە بۆ سعودییە ،ئەوان پێیان وابوو واڵتەكەیان بووەتە زەمینەیەك بۆ كارو چاالكی و پشتیوانی ناموسڵمانان. ئوسامە بن الدن لە ساڵی 1997دا نامەیەكی ئاڕاستەی دەســەاڵتــدارانــی
وەهابیــە نوێیــەكان خاوەنــی نــەزم‌و نواڕینێكــی جیــاوازن‌و چەنــد وردە گروپێكیــان لێبووەتــەوە ،ئــەوان هــەردو رەوگــەی توندوتیـژ‌و ناتوندوتیژییــان بــۆ ئامانجەكانیــان گرتووەتەبــەر‌و لەڕێــی جیــاوازەوە ئیســامیان كردووەتــە چەكــی بەدیهێنانــی مەبەســتەكانیان
رەوگــە وەهابییــەكان‌و بیــری ئیســامگەرایی تێكــڕا لەهەمــان ســەرچاوەی قورئــان‌و ســوننەوە هەڵگــۆزراون ،وەلــێ میكانیزمــی كارو میتــۆدی كاریــان جیــاوازە ،ئــەوان رشۆڤەكانیــان بــۆ قورئــان جیــاوازە‌و ئامانجیــان گەڕانەوەیــە بــۆ ئیســامی پێشــین سعودییە كردو تێیدا بەڕۆشنی ناكۆكی و ناڕەزایەتییەكانی خۆی نەشاردبوویەوە. ئیدی ئەم نامەیە بــووە بناغەیەك بۆ جواڵنەوەیەكی شۆڕشگێڕی و رێكخراوی قاعیدە دامــەزرا .هەربۆیە لە 1998دا ئوسامە لەدایكبوونی بەرەیەكی ئیسالمی بۆ جیهاد دژ بە خاچپەرست و جووەكان راگەیاند .لەوێوە فەتوایەكیشی دا كە فەرمانی كوشتنی ئەمریكی و تەواوی هاوپەیمانەكانی ئەمریكای تێدابوو. پاش ئەوە قاعیدە مایەی چەندین كارو هەڵمەتی تێرۆریستی بوو .لە دیارترین هێرشە تێرۆریستییەكانی قاعیدە هێرشی سەر پنتاگۆن لە واشنتۆن و سەنتەری بازرگانی جیهانی بوو لە نیویۆرك ،كە لە 11ی سێپتەمبەری 2001دا روویاندا.
دووەم هــۆكــار كــە وام ــان لێدەكات بڵێین وەهابیزم سەرچاوەیەكی سەرەكی چێبوونی گروپە تێرۆریستییەكانە ئەوەیە كە گروپە تێرۆریستییەكانی وەك قاعیدە، پێكهاتوون لەو خەڵكانەی كە دارای پێشینەی ئایدیۆلۆژیی لێكجودان .دیارە كە جەنگی ئەڤغانستان موسڵمانەكانی ێ رەوت و ئاڕاستەی ئیسالمی لە س سەرەكیدا گردكردەوە ،ئەوانیش: ێ رێچكەیەكی سەربە سەلەفیزمی نو سەلەفیزمی سەرەكی بوو ،ئەوانیش وەك وەهابییە نوێیەكان دابەشبوون بەسەر ێ رەوتدا .گروپی یەكەمیان خاوێن و س دڵسۆزبوون ،میتۆدێكی ناتوندوتیژیان بۆ پروپاگەندەو پاكسازی لە ئیسالمدا گــرتــووەتــە بــەر .ئـــەوان سیاسەتیان
وادەبینی كە لەدەرێی ئاییندایە .گروپی دووەم گروپێكی سەلەفی سیاسیین و پێیان وایە سیاسەت ئامڕازێكی گونجاوە بۆ هێناوەی بیروباوەڕ ئیسالمییەكان و پاراستنیان .سێهەم گروپی سەلەفییەكان برێتین لــە جیهادییەكان ،ئەوانیش وەك جیهادییەكانی نێو وەهابیزمی ێ بــاوەڕیــان بە توندوتیژییە .هەر نــو ئەوان بوون ئاكامی جەنگی ئەڤغان و پێیان وایە توندوتیژیی دەیانگەیەنێتە ئامانجەكانیان .ئیسالمیزم ئامانجی سەرەكی ئەم هزرەیە ،ئەویش لە هەوڵی دامەزراندندایە بۆ چێبوونی دەوڵەتی ئیسالمی تــاوەكــو لــەوێــوە شەریعەتی ئیسالمی بسەپێنن. هەندێكیش وەك ســەلــەفــیــزم و وەهابییەكان گەرەكیانە بگەڕێنەوە بۆ ئیسالمی پێشین ،بــەاڵم بە نەزمێكی ێ بە میكانیزمێكی جیاواز لەوان ،دەیانەو خــۆرئــاوایــیــانــە و بــە گــرتــنــە بــەری پڕەنسیپەكانی دێموكراسی و حوكمی دەســتــوور ئــەو كــارە بكەن .ئەوانیش چەندین گ ــروپ و چەندین میتۆدی جیاوازیان پێیە .دیسان لەنێو ئەوانیشدا میانەڕەو و گروپی رادیــكــاڵ بوونیان هەیە .ئیسالمە رادیكاڵەكان لەم نەزمەدا ێ رەوتـــەوە: دابەشبوونە بە ســەر س هەوەڵینیان گــروپــە خۆماڵییەكانی سعودییەن و باوەڕیان بە جیهاد هەیە دژ بە دەوڵەتە ئیسالمییە گەندەڵەكان. دووەم گروپ برێتین لە ئەندێشمەندان، ئەوان لە بیری گەڕانەوەی قەڵەمڕەوی پێشووی موسڵمانانن و گەرەكیانە ئەو نێوچانەی پێشووتر لەدەستی موسڵمانان بوون بگەڕێننەوە بۆ ئیسالم .دوایین گروپ ،زێدەتر نێونەتەوەییانە دەناسرێن، ئــەوان نیازی جیهادیان هەیە دژ بە خۆرئاواو زێدەتر دڵپەسەندی قاعیدەو تێكەڵن بە ئەندێشەكانی ئەو رێكخراوە. لێرەدا دەكرێت بگەین بــەو ئاكامەی كــە قــاعــیــدەو گــروپــە هاوشێوەكانی دەرهــاویــشــتــەی ئــایــدیــای ئەندێشە رادیاڵەكانی نێو كۆمەڵی موسڵمانن، بەتایبەتی ئــەو تـــەرزە هزرییانەی كە وەهابییەكان جەختیان لەبارەوە دەكەنەوە .رەوگە وەهابییەكان‌و بیری ئیسالمگەرایی تێكڕا لەهەمان سەرچاوەی ێ قورئان‌و سوننەوە هەڵگۆزراون ،وەل میكانیزمی كارو میتۆدی كاریان جیاوازە، ئەوان شرۆڤەكانیان بۆ قورئان جیاوازە‌و ئامانجیان گــەڕانــەوەیــە بــۆ ئیسالمی پێشین ،لێرەدا دەكرێت بڵێین تێرۆریزم پەڕگیرترین جــۆری شرۆڤەو شیكاری قورئانە كە ئەوان پێی گەیشتوون.