«
چەند الیەنێک هۆشداری لە تەعریبی ناوچە دابڕێرناوەکان دەدەن
2 رؤذنامةيةكي سياسي ،روناكبريي ،كؤمةآليةتيي هةفتانةية
ژمارە ( )631دووشەممە 2017/10/30
لەدوای ئامانجە سەربازییەكانی سوپاو حەشدی شەعبی
بەغداد بەنیازە دەستور هەمواربکاتەوە و مادەی 140و سیستمی فیدراڵیش هەڵبوەشێنێتەوە چاودێر -تایبەت: دوای كۆتاییهاتنــی پڕۆســەو كــردە ســەربازییەكانی هێــزە عیراقییــەكان‌و حەشــدی شەعبی ،پێشــبینی دەكرێت یەكێك لــەو كارتانەی لە دژی هەرێمی كوردســتان لەالیــەن بەشــێك لە هێزو فراكســیۆنەكانی نــاو ئەنجومەنــی نوێنەرانــی عیراقــەوە بەكاربهێنرێــت، پرســی هەوڵدانــە بــۆ هەمواركــردن، یــان دەســتكاریكردن‌و البردنــی چەند بڕگــەو ماددەیەكــی نــاو دەســتوری عیــراق ،بــە تایبەتــی ئــەو مادانــەی پەیوەندییــان بــە مــاددەی ( )140و سیســتمی فیدراڵییــەوە هەیە ،ئەمەش لەكاتێكدایــە ،كــە نوێنەرانــی كــورد بــە توندی هــەر جــۆرە هەوڵێكی لەو شــێوەیە رەتدەكەنەوە .الیخۆشییەوە، پارلەمانتارێكــی گــۆڕان لــە پارلەمانی عیراق ،دەڵێــت «دەمێكە هاوپەیمانیی نیشــتمانیی شیعە پەشیمانبونەتەوە لە دەستوری عیراق ،بە تایبەت پێكهێنانی دەوڵەتــی فیدڕاڵی‌و هەمو ئەو بڕگانەی پەیوەنــدی بــە مافــی پێكهاتەكانــەوە هەیە ،هەربۆیە دوای تێكشكانی داعش، عیراق دەســتیكردوە بە جێبەجێكردنی ئــەو ئەجێندایەی كــە دەمێكە پالنیان بۆ دانــاوەو ئێســتا گونجاوتریــن كاتە بۆیان». هــاوكات ،دوێنــێ شــەو ،مەســعود بارزانی لە وتارێكی ڤیدیۆییدا ،جەختی لــەوە كــردەوە ،كە دەســەاڵتی بەغداد دەمێكە بەنیازی ئەم پیالنانەن و ئەگەر ریفراندۆمیــش نەكرایە ،ئەوان ئەو كارە داگیركارییانەیان هەر دەكرد.
پارلەمانتارێكی گۆڕان :عیراق كار بۆ ئەوە دەكات فیدڕاڵیەت نەمێنێ‌و كورد بگەڕێتەوە بۆ حوكمی زاتی پارلەمانتارێكی یەكێتی :هەمواركردنەوەی دەستور كارێكی قورسە‌و دەبێت رێككەوتنی لەسەر بێت
زانیاریی زیاتر لەالپەڕە 3دا دەخوێننەوە
چاودێرێكی سیاسی :ئەم پیالنانەی عێراق دەمێكە بەرنامەی بۆ داڕێژراوەو پەیوەندیی بە ریفراندۆمەوە نییە حەشدی شەعبی ،لە شەڕی داعشەوە بۆ شەڕی کوردستان
لە وەرزشكردنەوە بۆ ژیاندۆستی محەمەد سەعید 6
كاریگەری هەستی مەزهەبگەرایی لەسەر ئەندێشەی مسوڵامنی كورد
تایبەت بە مەرگی دەرویشییان
«
موچەی فەرمانبەرانی سلێمانی لە دوڕیانی هەولێر و بەغدادا
2
«
ذمارة ( )631دووشەممە 2017/10/30
راپۆرت
info_chawder@yahoo.com
2
موچەی فەرمانبەرانی سلێمانی لە دوڕیانی هەولێر و بەغدادا سەرۆكی ئەنجومەنی سلێامنی :ئەگەر وەاڵمی حكومەتی هەرێم ئیجابی نەبوو ،دەگەڕێینەوە بۆ دەستوری عیراق جێگری سەرۆكی ئەنجومەن :تاكو ئێستا هیچ وەاڵمێكی فەڕمیامن لە حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی عێراقیشەوە دەستنەكەوتوە سكرتێری ئەنجومەن :دەمانەوێت لەچوارچێوەی حكومەتی هەرێمدا داوا لەبەغداد بكرێت ،كە موچە دابینبكات
فراكسیۆنی خزمەت :ئەگەر وەاڵمەكانی حكومەتی هەرێم ئیجابی نەبوون ،رێگای دیكە دەگرینە بەر فراكسیۆنی پارتی :پەیوەندیكردن لەگەڵ حكومەتی مەركەزی لەالیەن ئەنجومەنی پارێزگای سلێامنیەوە نایاساییە چاودێر -نزار جەزا: ئەنجومەنی پارێزگای ســلێمانی هەفتــەی رابــردو ،مــاوەی پــازدە رۆژی بــۆ حكومەتــی هەرێمــی كوردســتان دیاریكرد، كــە وەاڵمبداتــەوە «ئایــا توانــای دابەشــكردنی موچــەی موچەخۆرانــی هەیــە؟» ،بەاڵم نزیكــی هەفتەیــەك بەســەر ئــەو وادەیــەدا تێپەڕێــوە‌و تاكو ئێســتا ئەنجومــەن لەچاوەڕوانی وەاڵمدایــە .بەوتــەی ســەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانیش بــەو بودجەیــەی لەبەردەســتی حكومەتدایە ،توانای ئیدارەدانی هەرێمــی نییە .هەربۆیە هەندێك لەئەندامانــی ئەنجومــەن داوای گەڕانــەوە بۆ دەســتوری عیراق دەكــەن ،یاخــود هاوشــێوەی ســەرۆكی فراكســیۆنی خزمەت داوادەكــەن حكومەتــی رزگاری نیشــتیمانی بۆ سنوری سلێمانی دروســتبكرێت .لەبەرامبەریشــدا بەشــێك لەئەندامــان دژی دوئیدارەیــی‌و جیاكردنــەوەی سلێمانین.
تائێستا حكومەت وەاڵمی دەســەاڵتەكانی بۆ دیاریكردوین ،بەاڵم هەمو ئەو دەسەاڵتەی هەمانە دەتوانین ئەنجومەنی نەداوەتەوە بەكاریان بێنین‌و داوادەكەین دەستوری جێگــری ســەرۆكی ئەنجومەنــی عیــراق‌و مــادەی 117ی دەســتور كــە پارێــزگای ســلێمانی ،بە(چاودێــر) رێــز لەهەرێمــی كوردســتان گیــراوە، ی راگەیانــد ،لەچلەمیــن كۆبونــەوەی جێبەجێبكرێت». هەفتەی پێشووی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانیدا ،بەنوسراوی فەرمی حكومەتی ئەنجومەنی پارێزگای سلێامنی هەرێمــی ئاگاداركردۆتەوە ،كە لەســەر دوبارە كۆدەبێتەوە موچــەی موچەخۆران بێتەســەرخەت‌و هۆشــدارییان لەكێشەكانی موچەخۆران ســكرتێری ئەنجومەنــی پارێــزگای داونەتێ ،هاوكات نوسراویان ئاڕاستەی سلێمانی ،بە(چاودێر)ی راگەیاند ،هەمو حكومەتــی عیراقی كــردووە ،بۆئەوەی داواكارییەكانیان بۆ حكومەتی هەرێمی نەوتــی ســپی دابینبــكات‌و دەســتوور كوردســتانە ،كە بەهەرشــێوەیەك بێت جێبەجێبكرێت بۆ دابینكردنی بودجەی موچەی موچەخۆرانی هەرێم دابینبكات‌و پەرەپێدانــی پارێــزگاكان ،هــاوكات لەمــاوەی 15رۆژدا وەاڵمبداتەوە ،دوای داوایــان لەكۆمــاری ئیســامی ئێــران ئــەو ماوەیــەش دەكرێــت ئەنجومەنی كرد ،كە مەرزی نێودەوڵەتی باشــماخ‌و پارێــزگا جارێكی دیكــە كۆببێتەوە كە پەروێزخان بكرێتەوە. چۆن مامەڵە بكات‌و چی بكات. ئەنــوەر شــەهید تاهیــر ،ئامــاژەی مەهــدی مەحمــود ،وتیشــی «دژی وەاڵمێكی بەوەشــدا ،تاكو ئێســتا هیچ دوئیدارەییــن ،بۆیــە دەمانەوێــت حكومەتی و فەڕمییان لە حكومەتی هەرێم لەچوارچێــوەی حكومەتــی هەرێمــدا دەستنەكەوتووە. عێراقیشەوە داوا لەبەغــداد بكرێــت ،كــە موچــەی ناوبراو ،باســی لەوەشــكرد ،بەرگری موچەخــۆران دابینبــكات ،نــەك لەیەكپارچەیــی خاكــی كوردســتان ئەنجومەنــی پارێــزگای ســلێمانی دەكەن ،چونكە ئەمەیان لەهەمو شت ال ســەربەخۆ پەیوەنــدی بە بەغــدادەوە پیرۆزترە ،بەاڵم داوادەكەن هاوشێوەی بكات». ســااڵنی پێشــوو چــۆن بودجــەی ســەرۆكی فراكســیۆنی خزمــەت پەرەپێدانی پارێزگاكان هەبوو ،ئێستاش لەئەنجومەنــی پارێــزگای ســلێمانی بەردەوامبێت .دەشڵێت «یاسا سنووری
بە(چاودێــر)ی راگەیانــد ،دوای ئــەو ماوەیە دەبێــت ئەنجومــەن پەیوەندی بەحكومەتــی عیراقــەوە بــكات ،یــان لەڕێگــەی كۆبونــەوەی ئەنجومەنــەوە بڕیاربدرێــت هەڵوێســتی داهاتویــان چۆنبێت. میدیــا شــێخ ئەحمــەد ،وتیشــی «وەك ســەرۆكی فراكســیۆنی خزمەت پێشــنیازی بــۆ ئەنجومەن كــردوە ،كە ئەگــەر وەاڵمەكانــی حكومەتــی هەرێم ئیجابی نەبــوون ،حكومەتێكی رزگاری نیشــتیمانی بــۆ ســنوری ســلێمانی دابمەزرێنرێــت ،كــە ئیشــوكاری ئــەم هەرێمەی خۆمان بەڕێوەبەرین ،هاوكات ئەندامانــی ئەنجومــەن دەبێت لەســەر ئەم پرســە هەڵوێستی جدییان هەبێت، چونكە خەڵك دەنگی بەئێمە داوە ،كە بەرگریكاری مافەكانیان بین».
«ئەنجومەن ناتوانێت راستەوخۆ مامەڵە لەگەڵ بەغداد بكات» ســەرۆكی فراكســیۆنی پارتــی دیموكراتــی كوردســتان لەئەنجومەنی پارێــزگای ســلێمانی ،بە(چاودێــر) ی ڕاگەیانــد ،ئەو كاتەی ئیمزا لەســەر بڕیارەكانــی ئەنجومــەن كۆكرایــەوە، لەســەر ئیمزاكــەی نوســیویەتی كــە ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی ناتوانێت
ماوە بۆ حكومەتی هەرێم دابنێت. زیــاد كاكــە رەزا ،وتیشــی «لەگەڵ ئەوەشــدام ئەنجومەنی پارێــزگا داوای موچــەی هەمــوو فەرمانبــەران بكات‌و حكومەتی هەرێــم چەندێك پێیدەكرێت موچەی فەرمانبەران بدات». ناوبراو ،ئاماژەی بەوەشــدا ،هەرگیز لەگــەڵ دوو ئیدارەیــی‌و بەشــكردنی كوردســتان نین ،چونكە هێندەی دیكە ماڵی كورد وێران دەكات ،هاوكات بەپێی یاســاش ئەنجومەنی پارێزگا بۆی نییە، راســتەوخۆ مامەڵە لەگــەڵ حكومەتی مەركەزی بكات ،چونكە مامەڵە لەگەڵ حكومەتــی مەركــەزی تەنهــا لەڕێگەی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمەوە دەبێت‌و مەرجەعــی ئەنجومەنــی پارێــزگاش ئەنجومەنی وەزیرانە.
ئەنجومەنی پارێزگا دەگەڕێتەوە بۆ دەستووری عیراق ســەرۆكی ئەنجومەنــی پارێــزگای ســلێمانی ،رایگەیانــد ،چاوەڕێدەكــەن وەاڵمــی حكومەتــی هەرێــم ئیجابــی بێــت ،ئەگــەر ئیجابی نەبــوو ،ئەوكاتە ئەنجومەن ناچاردەبێت بەپێی یاســای ژمار ســێی ســاڵی 2009ی ئەنجومەنی پارێــزگاكان‌و دەســتوری عیــراق، دەگەڕێنەوە بۆ دەستوری عیراق.
ئــازاد حەمە ئەمین ،بــۆ (چاودێر)، ئامــاژەی بەوەشــدا ،هەرچی رێگایەكی یاسایی‌و دەستوری هەبێت ئەنجومەنی پارێــزگا كەمتەرخەمــی نــاكات ،لــە دابینكردنــی موچە‌و بودجە‌و كردنەوەی بەردەوامیــدان خاڵەســنورییەكان‌و بەخوێنــدن ،هــاوكات نایانەوێــت فەرمانگەكانــی حكومــەت وەك ئــەم ماوەیەی رابردوو بێت ،بۆیە هەوڵدەدەن هەمــوو شــێوازەكان بگەڕێتەوە ســەر ڕێــكاری یاســایی‌و ئیــداری‌و كارگێڕی دارایی خۆی. ناوبراو ،باسیلەوەشــكرد ،دانوستان لەگەڵ بەغداد دەبێت لەڕێگەی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق‌و ســەرۆك كۆمــاری عیــراق‌و ئــەو لیژنەیەوەبێت، كە حكومەتی هەرێم دروســتی دەكات. وتیشــی «حكومەتــی هەرێــم بــەو بودجەیــەی لەبەردەســتیدایە ناتوانێت ئیــدارەی هەرێمــی پــێ بــكات ،بۆیــە ئەگەر مەبەســتیان هەبێــت بگەڕێنەوە بــۆ دەســتور ،ئــەوا رێكەوتنــی نێوان هەرێــم‌و بەغــداد دەكرێــت ،ئەگەریش ئەم رێكەوتنە نەكــرا ،ئەوا ئەنجومەنی پارێــزگاكان بەپێی دەســتوور دەتوانن رێــكاری یاســایی خۆیــان بگرنەبەر بۆ خزمەتی هاواڵتیانی سنوری خۆیان».
هۆشداری لە تەعریبی ناوچە دابڕێنراوەکان دەدرێت چاودێر – بابان: پــاش هێــرش‌و هەڕەشــە خوێناویەكانی بڕیارەكانــی شــەعبی‌و حەشــدی حكومەتــی ناوەنــدی بــۆ ســەر كەركوك‌و ناوچەدابڕێنراوەكان ،ئێستا لەهەموو كاتێك زیاتر هەڕەشە لەسەر گۆڕینی دیموگرافیای ناوچــە دابڕێنراوەكان بەگشــتی‌و كەركوك‌و خورماتــوو بەتایبەتی لەئارادا هەیەو الیەنە سیاســییەكانی هەرێمــی كوردســتانیش لەوبارایــەوە هۆشــداری جــدی دەدەن. ئەمە جگــە لەوەی كە چەندیــن رێكخراوی نێودەوڵەتــی ئاماژە بە پێشــێلكارییەكانی حەشــدی شــەعبی دەكــەن لەناوچــە دابڕێنراوەكان. كوردســتانییە ناوچــە ژووری دابڕێندراوەكانــی بزووتنــەوەی گــۆڕان و هــاوكات مەكتەبــی سیاســی یەكێتیــی نیشــتمانیی كوردســتان ،دەربــارەی مەترســی گۆڕینــی دیمۆگرافیاو مەترســی جینۆســایدی كــورد لــەو ناوچانــە ،دوو راگەیەنــراو باڵو دەكەنەوە تێیدا ئاماژە بەو مەترسییانە دەكەن لەسەر كەركوك‌و ناوچە
دابڕێنراوەكان هەیە. مەكتەبــی سیاســی یەكێتی نیشــتمانی كوردســتان ،بــە راگەیەنراوێــك ئامــاژەی مەترسی جیدی لەسەر ناوچەدابڕێنراوەكان بەگشــتی و خورماتــوو بەتایبەتی دەكات‌و تێیدا هاتووە ئەگەر بەوشــێوەیەی ئێســتا ئــەو بارودۆخــە بمێنێتــەوەو چارەســەری سیاســی‌و ئیداری بــۆ نەدرۆزێتــەوە ،ئەوا خورماتــوو لەژێــر هەڕەشــەیەكی گەورەی جینۆســایدایەو دەبێــت زوو بــەزوو الیەنە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان لەبەغداد رۆڵ بگێڕن بۆ ئاســاییكردنەوەی بارودۆخ و گرژی‌و تەنگژەكان. راگەیەندراوەكەی بزوتنەوەی گۆڕانیش، چەنــد خاڵێك لەبارەی دۆخــی كەركووك‌و خورماتوو‌و تەواوی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیــدارەی هەرێمــی كوردســتان ئاراســتەی خەڵكــی كوردســتان‌و الیەنــە سیاســییە كوردســتانییەكان‌و رای گشتی‌و كۆمەڵگــەی نێودەوڵەتی دەكات‌و پێیانوایە ئێســتا تــەواوی دەســتكەوتەكانی گەلــی كورد لەباشــووری كوردســتان كەوتوونەتە بــەر هەڕەشــە‌و لەدەســتدانی مافەكانــی، كــە خــۆی لەقــەوارەی فیدراڵــی هەرێمی
كوردســتان دەبینێتــەوە ،هەروەهــا %50ی خاكــی هەرێمی كوردســتان كــە دەكەوێتە ناوچــە كوردســتانییە دابڕێندراوەكانــەوە لەالیەن ســوپای عێراق‌و حەشــدی شەعبی كۆنترۆڵكراون‌و خەڵكەكەی تووشی جۆرەها ســتەم بووەتــەوە ،لەوانە كوشــتن‌و بڕین‌و ســووتاندن‌و داگیركردنی ماڵ‌و موڵكیان و، هەروهــا هەوڵەكانی گۆڕینــی دیمۆگرافیای ئــەو ناوچانە بەچــڕی ســەریهەڵداوەتەوە، بەتایبەت لەقەزای خورماتوو. ئامــاژە بۆ ئەوەش دەكەن كــە نەدەبوو فەرمــان بەهێــزی پێشــمەرگە‌و ئاســایش بكرێت بەتەواوەتــی كەركووك بەجێبهێڵن‌و كەركــووك‌و ناوچــە كوردســتانییەكان تەســلیمی هێزەكانــی عێــراق‌و حەشــدی شــەعبی بكــەن‌و بەتەنیــا لەژێــر ركێــف‌و رەحمەتی ئەواندا بێت ،چونكە ئەو ناوچانە كێشەلەسەرن‌و دەبێت لەنێوان الیەنی كوردو دەوڵەتی عێراقدا بەهاوبەشی بەڕێوەببرێن، هێزەكانی عێراق‌و حەشــدی شــەعبی چەند مافی بوونیــان لەو ناوچانــە هەیە ،الیەنی كوردیش هەمان ئەو مافانەی هەیە. لــە راگەیەنراوەكەشــیاندا ئــەوە هاتووە پێویســتە هەرچــی زووە الیەنــی كــورد
داوای چەســپاندنی پرەنســیپی هاوبــەش لەكەركــووك‌و ناوچــە كوردســتانییە دابڕێندراوەكان لەڕووی ئیداری‌و ئەمنییەوە لەعێــراق‌و ئەمریــكا‌و هاوپەیمانــان بكات، وەك لەدەســتووری عێــراق‌و مــاددەی 140 دا هاتــووە‌و وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكاش لــەرۆژی 2017-10-21دووپــات‌و جەختــی
لەســەر ئەو پرەنســیپە كردووەتــەوە ،كە هیــچ گۆڕانكارییــەك بەســەر ناســنامەی ئــەو ناوچانــەدا نەهاتــووە‌و وەك ناوچەی كێشەلەســەر دەمێننەوە ،واتــا لەماوەكانی نێــوان 2014-2003چــۆن بــووە هــەر وا دەمێنێتەوە. ئــەو راگەیەنراوەی بزووتنــەوەی گۆڕان،
ئاماژەیەكــی تــەواوە بەمەترســی جیــدی لەســەر گۆڕینــی دیمۆگرافیــای ناوچــە دابڕێنراوەكان‌و تێدا هاتووە «داوا لەخەڵكی ناوچە كوردستانییە دابڕێندراوەكان دەكەین ئەوەندەی بۆیان دەكرێت شــار‌و شاروچكە‌و گوندەكانــی خۆیان بەجێنەهێڵــن ،چونكە چۆڵكــردن‌و بەجێهێشــتنی ئــەو ناوچانــە ئاسایشــی نەتەوەیــی كــورد دەخاتــە مەترسییەوە باری دیمۆگرافی دەگۆڕدرێت بەقازانجی نەیارانی كورد». لــە كۆتایــی راگەیەنراوەكەشــدا، بزووتنــەوەی گــۆڕان داواكارە نوێنەرانــی خەڵكی كوردســتان لەبەغــدا هەرچی زووە سەردانی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمــی كوردســتان بكــەن ،بۆئــەوەی خۆیــان لەنزیكــەوە ئــەو واقیعــە ببینــن كە بەســەر ناوچەكــە‌و دانیشــتووانەكەیدا هاتــووە‌و لەرێگای ئەنجوومەنــی نوێنەران‌و حكومەتی عێراقەوە لیژنەیەكی لێكۆڵینەوە دابمەزرێنــن‌و كار بــۆ قەرەبووكردنــەوەی زیانلێكەوتووان‌و بەســزاگەیاندنی تاوانباران بكەن ،هەروەها كار بۆ گێڕانەوەی خەڵكەكە بۆ ســەر زێــد‌و ناوچەكانی خۆیــان بكەن‌و گەرەنتی سەر‌و ماڵیان بكرێت.
ذمارة ( )631دووشەممە 2017/10/30
راپۆرت
info_chawder@yahoo.com
3
لە ئێستاوە بە هەرێمی كوردستان دەڵێن شیاملی عێراق
پارلەمانی عێراق نیازی هەمواركردنەوەی دەستورو
هەڵوەشاندنەوەی مادەی 140و سیستمی فیدراڵی هەیە چاودێر– رێبین حەسەن: دوای كۆتاییهاتنــی پڕۆســەو كــردە ســەربازییەكانی هێــزە حەشــدی عیراقییــەكان‌و پێشــبینیدەكرێت شــەعبی، یەكێــك لــەو كارتانــەی لە دژی ســەركردایەتی‌و هاواڵتییانــی هەرێمــی كوردســتان لەالیــەن بەشێك لە هێزو فراكسیۆنەكانی نــاو ئەنجومەنــی نوێنەرانــی عیراقــەوە بەكاربهرێندرێــت، پرسی هەوڵدانە بۆ هەمواركردن، یــان دەســتكاریكردن‌و البردنــی چەنــد بڕگــەو ماددەیەكــی نــاو دەســتوری عیراق ،بــە تایبەتی ئەوەی پەیوەندی بە سیســتمی فیدراڵــی‌و البردنــی مــاددەی ()140وە هەیــە ،ئەمــەش لەكاتێكدایە ،كە نوێنەرانی كورد بــە توندی هەر جــۆرە هەوڵێكی لــەو شــێوەیە رەتدەكەنــەوە. الیخۆشــییەوە ،پارلەمانتارێكــی پارلەمانــی لــە گــۆڕان عیــراق ،دەڵێــت «دەمێكــە هاوپەیمانیی نیشــتمانیی شیعە پەشــیمانبونەتەوە لە دەستوری عیراق ،بــە تایبــەت پێكهێنانی دەوڵەتــی فیدڕاڵــی‌و هەمو ئەو بڕگانــەی پەیوەنــدی بــە مافی پێكهاتەكانــەوە هەیە ،لەوانەش كــورد ،دوای تێكشــكانی داعش ،عیراق دەســتیكردوە بە جێبەجێكردنــی ئەو ئەجێندایەی كــە دەمێكە پالنیــان بۆ داناوەو ئێستا گونجاوترین كاتە بۆیان». پارلەمانتارێكــی هــاوكات، یەكێتیش ،جەختلەوەدەكاتەوە، هــەر هەوڵێكــی لــەو شــێوەیە سەرناگرێت.
«فریای كورد بكەون» پارلەمانتارێكــی كــورد لــە فراكســیۆنی گــۆڕان لــە پارلەمانــی عیــراق ،لەئەكاونتی تایبەتــی خۆی لەفیســبوك ،نوســیویەتی، دەمێكــە هاوپەیمانیــی نیشــتمانیی شــیعە پەشــیمانبونەتەوە لــە دەســتوری عیــراق، بە تایبــەت پێكهێنانی دەوڵەتــی فیدڕاڵی‌و هەمــو ئــەو بڕگانــەی پەیوەندی بــە مافی پێكهاتەكانــەوە هەیە ،لەوانەش كورد ،دوای تێكشــكانی داعش ،عیراق دەســتیكردوە بە جێبەجێكردنــی ئەو ئەجێندایەی كە دەمێكە پالنیــان بــۆ دانــاوە ،و ئێســتا گونجاوترین كاتــە بۆیان ،چونكە كــورد لە ماوەی ()25 ســاڵی رابــردودا ،وەكو ئێســتا پەرتەوازەو سەرگەردان نەبوە. مەسعود حەیدەر ،ئاماژەی بەوەشكردوە، ئەمــڕۆ زۆنێك یــان الیەنێك لەگــەڵ بەغداد رێكبەوێت ،یان رێككەوتنی كردبێت لەســەر هەندێك شت ،هەمو ئەوانە كاتی دەبن‌و لەو رێگەوە هەرێــم الوازتر دەكرێت‌و دوبەرەكیی قوڵتر دەكرێتەوە ،عیراق كار بۆ ئەوە دەكات فیدڕاڵییــەت نەمێنــێ‌و كــورد بگەڕێتەوە بۆ حوكمی زاتی ،حوكمی زاتیی رژێمی پێشــو، ئــەم حــزب‌و دەســەاڵتانە دو ســاڵە پالنی عیراق‌و واڵتانــی ناوچەكەیــان پێدەڵێین لە كۆبونــەوە رەســمییەكان ،گوێیــان نەگرت‌و
پارلەمانتارێكی گۆڕان :پارلەمانتارێكی یەكێتی :چاودێرێكی سیاسی: ئەم پیالنانەی عێراق عیراق كار بۆ ئەوە هەمواركردنەوەی دەمێكە بەرنامەی دەكات فیدڕاڵیەت دەستور كارێكی نەمێنێ‌و كورد بۆ داڕێژراوەو قورسە‌و دەبێت بگەڕێتەوە بۆ حوكمی رێككەوتنی لەسەر پەیوەندیی بە زاتی ریفراندۆمەوە نییە بێت
ئێســتا هەمــوو كــورد باجی بڕیــارە هەڵەو خوێندنەوە هەڵەكانیان دەدات. ناوبراو ،دەشڵێت « فریای كورد نەكەون، هەرێمی كوردستان هەڵدەوەشێنن‌و دەكرێتە حوكم زاتیی باكوری عیراق».
دەستربدن بۆ هەمواركردنەوەی دەستور لەوبارەیــەوە ،پارلەمانتارێكــی كــورد لە پارلەمانــی عیراق ،بە (چاودێر)ی راگەیاند، دەگەڕێینــەوە بــۆ بەغــدادو بەشــداری لــە دانیشتنی ئەمڕۆی پارلەمانی عیراق دەكەین، بەاڵم هێشتا بە شێوەیەكی رەسمی زانیاریمان لەوبارەیەوە نییە ،و ئەوەشــی لەســەر ئەوە بــاس بكرێت ،لێــرەوە رایدەگەیەنم دورە لە راســتییەوە ،بۆیە لە كۆبونەوەی پارلەماندا،
ئێمــە وەك كــورد پرســیاریان لێدەكەیــن، بزانیــن چــی لەالی الیەنــە عیراقییەكانی تر دەگوزەرێت؟ ئایا راستە ئەو شتە هەیە؟. شیرین رەزا ،وتیشــی «بەاڵم دەستبردن بــۆ هەمواركردنــەوەی دەســتوری عیــراق‌و البردنــی چەنــد ماددەیەكــی وەك ()140 و پرســی فیدڕاڵــی‌و ئــەوەی پەیوەنــدی بە چارەنوســی گەلی كوردەوە هەیە ،شــتێكی زۆر قورســەو لــەم كاتــەدا نابێــت ،ئەگــەر هاتــو وتیان هەمواری دەكەنەوە ،بە تایبەت ئــەو مــاددەو بڕگانــە هەمواربكەنــەوە ،یان دەســتكاریی بكــەن ،كــە پەیوەندییــان بە هەرێمــی كوردســتانەوە هەیە ،رێوشــوێنی دەستوری هەیە ،هیچی جێگەی گۆڕانكاریی نییە». ناوبراو ،نەیشــاردەوە كــە ئەو كارە هەر بۆخــۆی لە بنەڕەتدا یاســایی نییە ،چونكە لــە مــاددەی ( )126بڕگــەی ( )1خاڵــی
( )3هاتــوە «ناتوانــن هەمــواری بكەنەوەو دەستكاریی دەسەاڵتەكانی هەرێم بكرێتەوەو بــۆ كــەس نییــە دەســتكاری بــكات ،ئەمە شتێكی جێگیرە لە دەستوری عیراقیدا». لەبــارەی هەوڵەكانــی نوێنەرانی كورد لە بەغــداد بۆ هــەر هەوڵێكی لەوشــێوەیە كە لــە ئاینــدەدا بكرێــت ،شــیرین رەزا ،وتی «ناتوانن هیچ شتێكی بەدیلیی بۆ بدۆزنەوە، چونكــە ئــەوە یاســاییە ،ئێمــە ئەوپــەڕی بەرگری دەكەین‌و ئەو شتە نابێت».
هەمواركردنەوەی دەستور چی پێویستە؟ هاوكات ،ئەندامێكی فراكســیۆنی یەكێتی لــە ئەنجومەنــی نوێنــەران ،بــۆ (چاودێر) ئاماژەی بەوەكرد ،راســتییەكەی ،هەمواری
دەســتوری عیــراق كارێكــی ئاســان نییەو پێویســتی بــە رەزامەندیــی ســێ پارێــزگا هەیــە ،واتــە پڕۆســەیەكی ئاســان نییــە، ئەمەی ئێســتا باسدەكرێت بۆ خۆی شتێكی زۆر ســەیرە ،چونكــە میكانیزمی قورس بۆ هەمواركردنەوەی دەســتور دانــراوە ،ئەگەر رێككەوتنــی هەمــو پێكهاتەكانــی عیراقــی تێدا نەبێت‌و كورد لەســەر یەك خاڵی رازی نەبێت ،ئەوا ناكرێت. شــوان داودی ،پێشــیوایە ،شــێوازی گۆڕانكاریكردنی دەستور ئەگەر سێ پارێزگا رەتیكردەوە ،ناكرێت ،ئــەوەش لەكاتێكدایە كە ئێمە سێ پارێزگای هەرێمی كوردستانمان هەیــە بــە گرەنتییــەوە ،لەبەرئــەوە هیــچ گۆڕانكارییــەك ناكرێت ،ئەگــەر كورد رازی نەبێت. داودی ،نەیشــاردەوە ،هۆكاری وروژاندنی ئــەم بابەتــە لــەم كاتــەدا ،پەیوەنــدی هەیــە بــەوەی ،كــە ئێمــە وەك كــورد لــە هاوكێشەیەكداین ،كە دۆڕاوین تێیدا.
«لە رێگەی مادەی 140ەوە ،كەركوك دەگەڕێتەوە سەر هەرێم» الیحۆشییەوە ،وتەبێژی رەسمیی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان ،ئاماژە بەوە دەدات، كە بە هۆی راگرتنی ئاگربەســتەوە ،بەغداو هەرێمی كوردســتان كۆدەبنــەوەو گرنگترین تــەوەری كۆبونەوەكــەش ئەوەیــە بەپێــی مــادەی 140كەركــوك بگەڕێتــەوە ســەر هەرێمی كوردستان. ســەعدی ئەحمــەد پیــرە ،لەلێدوانێكدا، بــۆ ماڵپەڕی (باســنیوز) وتیشــی «ئەگەر ئاگربەســتی ســوپای عیــراق‌و هێــزی پێشــمەرگەی كوردســتان بــۆ راگرتنــی شــەڕ بێــت ،بەغــدادو هەرێمی كوردســتان
كۆدەبنــەوەو هەمو واڵتانی دنیا پشــتیوانی لــەو هەڵوێســتەی گەلــی كــورد دەكــەن، بێگومــان لــە روانگەی گەلی كــوردەوە ئەو ئاگربەستە بۆ راگرتنی شەڕی نێوان سوپای عیراق‌و هێزی پێشمەرگەیە». ناوبراو ،راشــیگەیاند ،ئەگەر كۆتایی بەم شــەڕەی ئێســتا بهێنرێت ،بەغدادو هەرێمی كوردستان كۆدەبنەوەو لە رێگەی گفتوگۆی راســتەوخۆوە چارەســەرێكی بەپەلە بۆ ئەم دۆخــەی ئێســتا دەدۆزنــەوە ،یەكێــك لــە تــەوەرە گرنگەكانــی كۆبونــەوەی بەغدادو هەرێمــی كوردســتان ،ئەوەیــە لــە رێگەی مــادەی 140كەركــوك بگەڕێتــەوە ســەر هەرێمی كوردستان».
ریفراندۆم تەنیا بیانووە لەبارەی ئەم پالن‌و ســتراتیژانەی بەغداد بەرامبــەر هەرێمی كوردســتان ،چاودێرێكی سیاســی كە نەیویســت ناوی باڵوبكرێتەوە، ئامــاژە بەوەدەكات ،كــە دەمێكە حكومەتی عێراق پالن‌و بەرنامەی هەیە بۆ كەمكردنەوەی دەســەاڵتەكانی هەرێم‌و دەســتگرتن بەسەر ناوچەكێشەلەسەرەكان ،ئەو هێرشانەی ئەم دواییەی سوپای عێراق‌و حەشدی شەعبیش، پەیوەندییەكی راستەوخۆی بە ریفراندۆمەوە نەبــووە ،چونكــە ئــەم پالنەیــان زیاتــر لــەدو ســاڵە لەبەرنامەدایە .هــەر بۆ نمونە دواخســتنی ئۆپەراســیۆنی رزگاركردنەوەی حەویجە لەالیــەن عێراقــەوە ،پەیوەندی بە پیالنی داگیركردنی كەركوكەوە هەبوە. ئەو چاودێرە سیاسییە ،ئاشكراشیدەكات، حكومەتی عێراق ریفراندۆمی كردە بیانویەك بــۆ جێبەجێكردنی ئەم پالنانــەی ،ئەگەرنا زیاتر لەدو ساڵیشــە هەوڵ هەیە بۆ البردنی مادەی 140لە دەستوری عێراقدا.
وتار
ذمارة ( )631دووشەممە 2017/10/30
كوردو مشتومڕی بیزەنتی
16ی ئۆكتۆبەر كۆتایی دونیایە؟
ژوان ئەحمەد لە سەدەی 15ی زایینی كاتێك سوڵتان محەمەدی دوەمی ســوڵتانی عوســمانی كە بــە محەمەد فاتیح ناســرابو گەمارۆی (قوســتەنتینیە)ی دابو ،كاتێك تــەواوی چارەنوســی ئیمپراتۆریەتــی بیزەنتــی لــە مەترسیدا بو ،ئەنجومەنی پیرانی ئەو ئیمپراتۆریەتە سەرقاڵی مشتومڕی البەال بون. مشــتومڕەكانی ناو ئەنجومەنــی پیران تایبەت بو بەوەی ئایا فریشــتە نێرە یــان مێیە؟ ئایا قەبارەی ئیبلیــس چەنــدە ئایــا ئەوەنە گەورەیە كــە لە هیچ شــوێنێ جێــی نابێتەوە یــان بچوكە كە بــە كونی دەرزیدا گوزەر دەكات؟ ئەگەرچــی ئیمپراتــۆری بیزەنتی هەوڵــی زۆریدا ئــەو مشــتومڕە كۆتایــی بێت و هەمویــان روبەروی داگیركــەری عوســمانی ببنەوە بەاڵم ســودی نەبو، عوســمانیەكان هاتنــە نــاو گەڕەكەكانــی پایتەخت هێشتا ئەنجومەنی پیران لە مشتومڕدا بون. ئێستاش لە كوردستان هەمان شتە: قەیــس خەزعەلــی ســەرۆكی گروپی عەســائیبی ئەهلــی حــەق دەڵێت :حەشــدی شــەعبی خاوەنی قســەی یەكالكەرەوەیە لە عێراق و پێویســت بكات بڕیار دەدات. وتیشی :هەولێر لە بەردەم لولەی تفەنگی ئێمەدایە و هــەر كاتێك بمانەوێ دەچینە ناو هەمو ناوچەكان و ئەوەی بەرهەڵستی بكات سزای دەدەین. لە بــارەی ناوچە كوردســتانیەكانیش ،خەزعەلی وتی :ئەو ناوچانە پێشتر لە الیەن جوداخوازەكانەوە دەســتدرێژی كراوەتە سەر‌و دەیگێڕینەوە و ئەوەی پێی وابێ بێ زیان دەبێت لە هێرشی ئێمە بەهەڵەدا چوە. لەمكاتــەدا كــە عێــراق بۆتە گۆڕەپانی میلیشــیا شیعەكان و بە هەمان زمانی عەلی حەسەن مەجی د و حسێن كامیل و سەدام حسێن دەدوێن ،كورد هێشتا هەر بەردەوامە لەســەر قوڵكردنەوەی ناكۆكیەكان و دانــا و ژیرێــك نییە گوێ بــۆ هاوارەكانی هەتوان و ساڕێژكردنی برینەكان بگرێت. حەشدی شەعبی خۆی دەڵێت :كەس لە كوردستان دۆســت نیە و كەســیش پارێزراو نیە ،چونكە عێراق نە یاسا و نە حكومەتی تیادا نیە ،ئەوەی دەسەاڵتی هەیە كۆمەڵێك ســەرۆكی بانــد و چەتەی چەكدارە لە شــێوەی قەیس خەزعەلی و هاوشێوەكانیان ،ئایا كورد كەی ئەتوانێت لەگەڵ ئەم جۆرە بیركردنەوانە هەڵ بكات؟ ئێســتا كورد گەڕاوەتەوە بۆ خاڵی زۆر ســەرەتا، لــە ئەقڵ و بیركردنــەوەش زۆر گەڕاوینەتە دواوە بۆ نــاو قواڵیی ناكۆكیەكانی 1964و ،1994كە ئەمەش هێنــدەی لــە بەرژەوەنــدی داگیركەراندایــە ،هێندە لــە بەرژەوەندی رێككردنەوەی پرۆســەی سیاســی كوردستاندا نییە. هەمــو تاكێك لە پێشــیانەوە ســەركردە و حزبە سیاسیەكان پێویستە بە لە بەرچاوگرتنی ئەم جۆرە لێدوان و قسە و سیاسەتانە كاربكەن ،چونكە كورد ئێســتا بێ دۆســتترین و بێ پشــتیوانی ترین گەل و میللەتــە لــە ناوچەكــە و جگە لە خــۆی ناتوانێ پشــت بە كەس ببەســتێت .ئایا ئێمە لە مشــتومڕ كــە رادەپەڕین و فریای خــۆی دەكەوین یان كاتێك لەســەر كۆمپیوتەر و خەو هەڵدەستین كە خەزعەلی و هاوبیچمەكانــی لــە دەرگای حەوشــەكانمان دەدەن.؟؟!!!
info_chawder@yahoo.com
4
لەتیف حسێن بەداخــەوە 16ی ئۆكتۆبەریــش چــوە ناو ئــەو مێژوەوە كە لە ئێســتاوە وەك ســاڵی روداوە كارەســاتبارەكانی سەر ئەم میللەتە ئەبێت ســااڵنە یادی بكەینەوە و بكەوینەوە ســەركۆنەی یەكتــری و هەمــو ئەو قســەو باســانەی لــە كاتــی رودانــی تا ئێســتاش دەكرێــت دێنــەوە بەرباس و قســەلێكردن، باوەڕیشــم نییە ئەم رۆژە هەر وا بەئاســانی بەســەر ویژدانــی هەمومانــەوە تێپەڕێــت و كۆتایی پێ بێت. ئاســاییە كۆتایی پێنەیەت و یادبكرێتەوە
و خەڵكانــی پســپۆڕ و رای جیــاواز شــیكارییەكانی خۆیانــی لەســەر بخەنەڕو، بــەاڵم ناكرێــت ئــەم روداوە وەك ئــەوەی ئێســتا وێنــا دەكرێــت بــۆ خەڵــك و وێنە راســتییەكەی لەبەرچــاوان ونكــراوە ،ببێتە نائومێدییەكــی زۆر بــۆ خەڵكــی كەركوك و ناوچە كێشــە لەســەرەكان و هەمو ئەوانەی ئەو كارەســاتەیان بەســەردا هــات ،ناكرێت هــەر كەســەو یــان هــەر الیەنــەو بەگەزی بەرژەوەندییەكانــی خــۆی یان بــە هۆكاری ئەو بارودۆخەی لە كوردستان چەند ساڵێكە خوڵقێنــراوە بپێورێــت و هەرچــی بۆ وتن و كردن نەشێت ئێمە ئەنجانی بدەین. وەك ئامــاژەم بــۆ كــرد بــە داخــەوە روداوەكانــی 16ی ئۆكتۆبــەر بەهــۆی ئــەو قەیــران و كێشــە سیاســی و ئابــوری و كۆمەاڵیەتیــەی لــە هەرێمــی كوردســتان دروســتبوە ،روی راســتی روداوەكان تــا بە ئێستاش دەگات سەرنگومكراون و بەجۆرێك وێنــا دەكرێــت ،تا ئێســتا شــیكەرەوەكانی ســەر شاشــەكانی میدیــا نەیانتوانیوە وێنە راســتییەكە بۆ خەڵكی بخەنەڕو ،ئەگەرچی وێنە راســتییەكە لە الیەن شــیكەرەوەكانی پشتی پەردەو پشتی مێدیاكان بەباشی لێی تێدەگەن... 16ی ئۆكتۆبەر نە كۆتایی دونیایە و نە ئەو نائومێدیەشە كە بەسەر خەڵكی ئەم واڵتەدا پەخشــكراوە ،چونكــە بە چاوخشــاندنێكی زۆر خێراو بە دەربڕینێكی زۆر ســادە گەلی كورد لەو روداوە زۆر كارەســات بارتر و زۆر ناخۆشتری گوزەراند و باجی زۆر گەورەشیدا، لەگەڵ ئەوەشــدا گەلی كورد توانی درێژە بە خەباتی جۆراوجۆری خۆی بدات و وەاڵمێكی خێــراو گورچك بڕ بەهەمــو ئەوانە بدات كە بــەردەوام لە هەوڵی ئەوەدان كورد توشــی ئــەو كارەســاتانە بكەن ،بۆیە ئــەم روداوە راســتە كە تەواو روداوێكی كەمەرشــكێن بو
ســۆی كردە دڵی هەمومان ،بەاڵم ئەمە بەو مانایــە نییە تەنهــا بەدیــار ئازارەكانییەوە دابنیشین و هەوڵی تیماركردنی نەدەین ،كە بــە بــڕوای من ئەگــەر ئیــرادە هەبێت ،یان ئەگــەر ئیرادەیەكــی بەهێــز دروســت ببێت دەتوانین بە باشــی بكەوینە هەتوانی هەمو برینەكان.. لە ئێستادا عەرەبی عێراق بەهێزییەكەیان بەســەر كــورددا و داگیركردنــەوەی ئــەو ناوچانــەی كــە لــە مێــژە كورد خــەون بە كوردســتانیبونییەوە دەبینێ ،بەهێزی شان و باڵی خۆیــان نییە ،بەڵكو ئەوە بێ هێزی و كامــڵ نەبونــی سیاســەت و سیاســەت بینــی ئێمــەوە هەیە كە لە ماوەی 4ســاڵی رابردوی شــەڕی داعش ئێمــە لەو ناوچانەدا پیادەمان كردو بەردەوامیش بوین لەسەری، ئەمــە ســەرباری ئەو راســتییەی كــە كورد بەدرێژایی هەژمونی بەعس و تەعریبكردن و راگواســتن و هەمو رێگاكانی پاكتاوی كورد لــەو ناوچانە كــورد نەیتوانی لەســەردەمی ئەو رژێمە نەگریســەدا بێ ئومێد بێت ،ئەی ئاخۆ چۆن دەكرێت كورد بە هاتنی حەشــد و بڕیــار و پاڵپشــتی واڵتانی تــر و هەڵەی سیاســەتی خۆمــان ،دەســت لــە ئەژنۆ لە دورەوە چاو بەفرمێســك بیــن بۆی؟ كە بە باوەڕی من هەمو ئەوانەی بەم نائومێدییەوە لــەم بارودۆخە دەڕوانن لە ئایندەی نزیكیان دور لــەوە تێدەگــەن كــە نیشــاندانی 16ی ئۆكتۆبــەر بە كۆتایی دونیا و لە دەســتدانی ئــەو ناوچانــە لەالیەن كوردەوە پەشــیمانی زۆریش دادی نادات. كاتێك مام جەالل بە سیاســی و ئیدارەی كەركــوك دەڵــێ( :ئەگــەر پارەیەكتــان دەستكەوت ،لە پێشدا بۆ عەرەب و توركمان و نەتەوەكانــی تــری خەرج بكــەن نەك بۆ خۆتــان) ئەمــە قســەیەكی ســەرپێی نەبو، چونكە مام باوەڕی وابو بەمكارە دەتوانرێت
دڵنیایــی دروســت بــكات بــۆ نەتەوەكانــی تــری كەركوكــە ئەوانیش وەك كــورد مافی ژیــان و مافــی ئیدارەدانیان لــە كەركوك و ناوچەكانــی تری كێشــە لەســەر هەیە و بۆ ئەمــەش ئێمەی كورد لە دەســتوردا دانمان بــەم مافە بۆ هەموان داوە ،بەاڵم بەداخەوە بەهۆی ئەو سیاســەتە هەڵەیەی كە بەشێك لە سیاسییەكان و ئیدارییەكانی ئەو ناوچانە و چاوپۆشی و خۆخاڵفاندن لە راو سەرنج و پەیــام و بڕیارەكانی مام جەالل ،نەیانتوانی ئــەو دەرفەتە بقۆزنەوە كــە كەركوك هەمو نەتــەوەكان بەهــی خۆیانــی بزانــن ،ئەمــە جگــە لــەو هەڵــە سیاســی و ئیدارییەی كە لە هەرێمی كوردســتان تا ئێســتاش ئەنجام دەدرێ و بێگومان كاریگەریشــی لەسەر ئەو ناوچانە هەبوە. ئێســتا ئێمــە پێویســتمان بــەوە نییــە بكەوینــەوە تەخویــن و ناشــرینكردنی یەكتــری ،ئــەوەی ئێســتا پێویســتە كورد بیــكات ئەوەیە ،كــە 16ی ئۆكتۆبەر بكرێتە خاڵــی وەرچەرخانی مێژوی لــە گۆڕانكاری لە سیاســەت و ئیدارەدانی كورد لە هەرێمی كوردســتان و پاشــان خەباتــی سیاســی و دیپلۆماســیانە بۆئــەوەی بتوانین ئەوەی لە ئێســتا لە دەســتمانداوە بە بێ خوێنڕشــتن بەدەســتی بێنینــەوە ،ناكرێــت شــیكارە هەڵــەكان ببێتە دروســتكردنی نائومێدی بۆ كەركــوك و كەركوكییــەكان و بەردەوامــی بــدات بەو ئازارەی خورماتــو ناوچەكانی تر دەیچێژن ،چونكە لــە بنەڕەتدا خەڵكی ئەم ناوچەیــە بەعس نەیتوانی ناچاریان بكات بە بڕیارەكانی خۆی ،چۆن شــیعە و دەسەاڵتی عێــراق بــەو هەمو كێشــەیەی كــە هەیەتی دەســاتی خــۆی بەســەر ئــەم خەڵكــەدا دەسەپێنێ.
كاڵوی دۆست و راوێژكارەكانی بارزانی
لەتیف فاتیح فەرەج وتارێكی» بێرنارد هێنری لێڤی»م خوێندەوە كــە كرابو بــە كوردی ،لــە ڕوكەشــدا وتارەكە رەخنە گرتنە لــەو بێدەنگییەی دنیای ئەوروپا و ئەمەریــكا بەرانبەر بــە كاردانەوەكانی عێراق و ئێــران و توركیــا دژی ریفراندۆمی باشــوری ێ لــە ناوەڕۆكــدا هەوڵدانێكــە كوردســتان ،لـــ بۆئــەوەی ســەر زەمینی كوردســتانی باشــور بكرێتــە گۆڕەپانــی شــەڕی نێــوان ئێــران و ئەمەریكا ،یان ئێران و واڵتانی رۆژئاوا. لێڤی كە لە ماوەكانی رابردودا فیلمی لەسەر ێ پێشــمەرگە دەردەكــرد و لە كۆشــكی ئەلیز بە تەنیشــت بەرپرسانی پێشــمەرگەوە وێنەی دەگــرت ،خــۆی وەك خەمخۆری پرســی كورد نیشــاندەدات ،چ ئــەم كــە ئێســتا وتارەكــەی بۆنی شــەڕێكی نەگریســی لێدێت ،چ راوێژكارە بیانیەكانی دیكەی بارزانی كە هەندێكیان ناوی زۆر دیارن ،لە شكســتی باشــوری كوردستاندا نەیانتوانی بەر بە هاتنی هەمەرێك بگرن ،ئەوان ئیــدی رەنگە هــەر ئەوەندەی لێڤــی بكەن یان
نا ،بانگەشــە بۆئەوەی ئێرانیەكان و حەشــدی شــەعبی بەیەكەوە شــەڕی كورد دەكەن ،وەك دنەدانی ئیســرائیل و ئەمەریكا وایە ،دەنا هەر ئەو ئێرانە و هەر قاســم ســلێمانی و ئەفسەرە بااڵكانی دیكــەی ئێران بو ،كە دەیانگوت ئێمە نەباین داعش هەولێریان دەگرت. كێشــە ئــەوە نیە ،كێشــە ئەوەیە كــورد لە ئێســتادا لە باشــوری كوردستان ســەیری كام دەم و راوێــژ بكات هی لێڤی كە لە دوای 26ی مانگی 9ەوە كەس نازانێ لە كوێیە ،یان قاسمی ســلێمانی كە رەنگە ئێســتا زۆر لە هەولێرەوە نزیك بێت ،لێڤی لە وتارەكەیدا لەســەر گریمانە و گوایە زانیاری باســی بونی ئەفسەری ئێرانی لە كەركوك و باســی پەیوەندی چەند كەسێكی یەكێتیــش دەكات بە پیالنەكەوە ،ئەو پێشــتر بە ڕونی باســی پیالنــە گەورەكە دەكات ،بەاڵم ئــەوەی كارەكتەرەكانــی یەكێتــی ،وەك خــۆ خافاڵندن وایە بە پرسی الوەكیەوە. راوێژكارەكــەی بارزانــی و ئەوانــی دیكــەش بــە راوێــژكارە كوردەكانیشــەوە بارزانیــان لە ێ لە دەنگەكانی خشتە برد ،كە نەیانهێشت گو دیكــەش بگرێــت بــە خوێندنــەوەی نامەكەی تیلەرسنیشــەوە ،جگــە لە پەیامــی بەردەوامی دەرەوە و ئەو هاوپەیمانانەی لە شەڕی داعشدا ێ كوردســتانیان پاراســت ،لیڤــی بــاش دەزان ئەوە ئەو نەبو كوردســتانی دەپاراســت ،ئەوە فڕۆكەكانــی هاوپەیمانــان بون ،پێشــمەرگەش ئازایانــە بە هــاوكاری ئــەوان قوربانــی دەداو شــەڕی دەكــرد ،ئــەوەی لیڤــی دەیەوێت وەك خائین نیشانیان دات ،پێشتر سیان لە ژەنەڕاڵە ئازاكانیان لە كەركوك شــەهید بوە» شــێركۆ شــوانی و حوسێن مەنســورو سەالح دیلمانی» لە قوربانی تر مەپرسە ،ئەم وتارە واڵم نیە بەو برادەرە ،هێندەی هەڵوەســتەیە لەسەر ئەوەی چی ڕویداو بۆ؟ لــە ماوەیەكی زۆر كەمــدا نزیكەی 35هەزار
كیلۆمەتــر چــوار گۆشــەمان لــە دەســت داو حەشدی شــەعبی لە بەر لوتمان قوت بونەوە، حەشــدی شــەعبی میلیشــیایەكی دانپیانراوی پارلەمانــی عێراقیە و لە شــەڕەكانی داعشــدا نزیكــەی 100هــەزار چەكداری كــوژراوە و هەر یــەك لە پارێزگاكانی ئەنبار ،تكریت ،موســڵ، لەســەر دەســتی ئەوان ئازاد كراوەتەوە ،بەاڵم رێكخراوێكــی مەزهەبــی تونــدڕەوە و جگــە لە شــیعەگەرایی بڕوای بە پێكەوە ژیانی ئاشتیانە و پێكەوە هەڵكردن نیە ،ئەم میلیشیایە ،ئەگەر چــی لە رابردودا لە خورماتــو ،پارێزگای دیالە زۆرجار بونەتە هۆی سەر ئێشە بۆ كورد و وردە شــەڕ لە نێواندا رویداوە ،بەاڵم وا نیشاندەدەن ێ شەڕی كورد بكەن. كە ئەوان نایانەو لە دوای 10-16ەوە ئیدی ئەو نمایشــە بو بە بڵقی ســەر ئــاو ،بەاڵم كێن ئەوانــەی ئەمەیان دروســت كرد و ئەم دۆخەیــان ئاوەژو كردەوە، ئایــە هەر ئەوەیە كە ئێران چەند كارەكتەرێكی یەكێتــی ناچــار كردبێت ،یان قیرســیچمەیی و ملنەدانی بەردەوام بە ئاگاداركردنەوەكانی دەرو ێ و دنیا ،رۆژی 7-2بە ئاگاداری هاوڕێی دراوس نوســەرم ســمكۆ محەمەد لە كافێیەكی هەولێر لەگــەڵ یەكێك لە ئەندامانــی ئەنجومەنی بااڵی ریفرانــدۆم دانیشــتم و هەمو ئەم مەترســیانەم بــۆ باس كــرد ،لـــێ ئەو گوتــی بارزانــی ئەو ریفراندۆمــە هەر دەكات ،من بڕواناكەم زۆر كەم كورد هەن لە دنیادا نەیانەوێت دەوڵەتی كوردی ببینــن ،بــە هاوڕێیەكی فەڕەنســیم وت ئەگەر بــۆ هیچ دەوڵەتــم نەوێت ،بۆ ئــەوە دەمەوێت تیپــی تۆپێنی كوردســتان ببینم لــە بەرانبەر كەڵەشــێرەكانی فەڕەنســا یاری بكات ،خەونی دەوڵــەت بــە یاخــی بــون و نەبینینــی ئایندە نایەتــە دی ،ئێمە لە بــەردەم گازینۆی مەچكۆ دەماننوســی «بای بای سایكس بیكۆ» ئێستا هاتوینەتــەوە ئەو شــوێنەی بارزانــی دەیگوت تۆپ لێوەی دەگاتە هەولێر.
راوێژكار و دۆســتەكانی بارزانــی لە كاتێكی زۆر هەســتیاردا بارزانیان بە تەنیا بە جێهێشت و ئێســتا هــەر یــەك بــە جۆرێــك خۆیــان لە بابەتەكــە دەدزنەوە ،ئێمــە وەك ئەرمەنەكان، وەك جولەكــە ،جگە لــە نەوت رێگەی تر هەبو بۆئــەوەی لێــوەی بچینــە دیرۆكــەوە ،پرســی جینۆســاید و ئەنفــال و هەڵەبجە ،ئەو دەرگایە بو ،بەاڵم راوێژكار و دۆستەكانی بارزانی لە بەر رەنگی دۆالر و بۆنی نەوت پرســی جینۆسایدی كوردیــان لــە بیــر بارزانی بردەوە ،تــا ئەوەی ئێســتا هیومان رایست و هۆچ و رێكخراو گەلی دیكە باسی كوشت و بڕی خورماتو بكەن ،وەك ئەوەی جۆرێك لە جینۆسایدی تر بەڕێوە بێت. هەوڵدان بۆ ئەوەی ســەرزەمینی كوردستان ببێتــە مەیدانی شــەڕی ئێــران و خەڵكانی تر، جگــە لە مــاڵ وێرانی هیچی تر بۆ كوردســتان ناهێنێت ،شەڕی قاسمی سولەیمانی و ناتانیاهۆ ێ لە كوردســتان ێ دەبێت با ببێت ،ل لە هەركو نــا ،تەنانــەت راگەیەنراوەكــەی ئەنجومەنــی ئاسایشــی كوردســتانیش كەوتوەتە هەڵەیەكی ێ لەگەڵ حەشــدی قورســەوە كــە دەیەوێت بڵ شەعبی و حكومەتی عێراقیدا سوپای پاسداران و حیزبواڵی لوبنانی شەڕی پێشمەرگە دەكەن، تۆ بۆ ئەمە دەبێت بەڵگە و دەكۆمێنتت هەبێت، بەڵگەو دەكۆمێنت نەك قسەی ڕوت. جەهلێكی گەورەیــە دۆخەكە بەرەو ئاقارێك بەریــن كە ئەوەی ماویشــە لە دەســتی بدەین، هەرچەند من بڕوام وایە دۆستەكانمان ،ئەوانەی نرخی شــەڕوان و پێشــمەرگە دەزانــن ،ناهێڵن بگەڕێینەوە خاڵی ســفر ،كورد دەڵێت زەرەر لە نیوە بگەڕێتەوە قازانجە ،درێژەدان بەم شــەڕە رەنگــە ببێتــە هۆیــەك بۆئەوەی نــەك هەر لە باشوری كوردستان ،لە رۆژئاوای كوردستانیش زیانــی زۆرمــان بــەر بكەوێت ،ئێســتا ئێمە لە بەردەم زیانی گەورەداین ،چۆن دەتوانین ئەمە رابگرین.
ذمارة ( )631دووشەممە 2017/10/30
کوردستان سەرانسەر
info_chawder@yahoo.com
5
لە پاش ئازادكردنی رەققە هۆزان عەفرینی لەپــاش 137رۆژ لــە دەســتپێكردنی ئۆپەراســیۆنی رزگاركردنــی رەققــە لەالیــەن هێزەكانــی ســوریای دیموكراتی و هێزەكانــی هاوپەیمانانــی نیۆدەوڵەتیــەوە، هەواڵــی ئازادكردنــی رەققــەی پایتەختــی داعــش لەالیەن نەســرین عەبــدواڵ وتەبێژی یەكینەكانــی پاراســتنی ژن (یەپــەژە) وە، راگەینرا كە لە دوای 137رۆژ لە بەرخۆدان و تۆماركردنــی داســتانەكانی شــەڕڤانانی یەپەگــە و یەپەژە رەققە ئازاد كرا ،هەروەها سەرۆكی ئەمریكا دوناڵد ترامپ لەو بارەیەوە رایگەیانــد :هاوپەیمانانی خۆمان لە شــاری رەققە ســەركەوتنی مەزنیــان تۆماركردوە و ئێمــە دەستخۆشــی و پیرۆزبایی لەوان و لە تەواوی خەڵكی ســوریا دەكەین ،ســەرۆكی ئەمریكا راشــیگەیاند ئێمە بــەردەوام دەبین لــە پشــتیوانی و هاوكاریكردنــی هێــزە خۆجێییــەكان ،هەروەهــا لە هەمــان رۆژی ئازادكردنــی شــاری رەققــەی پایتەختــی داعش ،برێــت ماكگۆرك نوێنــەری تایبەتی ترامپ لە هاوپەیمانی نێودەوڵەتی لە شەڕی دژی داعــش ســەردانی شــارەكەی كــرد و چاوپێكەوتنی لەگەڵ خەڵكی ســڤیل كرد و بە خۆشحاڵییەوە وتی :من زۆر دڵگەشم بەو سەركەوتنەی شەڕڤانان تۆماریان كردووە و هەروەها دەســتپێكردنی پڕۆسەی خوێندنی
قوتابیــان لە رەققــە هەنگاوێكی زۆر مەزنە و پیرۆزە. میدیاكانی توركیاش لەكاتی ئازادكردنی رەققــەدا چاویــان لە وێنــەی رێبەری كورد عەبدواڵ ئۆجەالن بووە و زیاتر لە هەفتەیەك لە هەمــوو هــەواڵ و راپۆرتەكانــی خۆیان ئاماژەیــان بەوە كردوە كە چۆن ئەو وێنەیە دانــراوە و رەخنــەی توندیــان لــە ئەمریكا گرتــووە كــە چــۆن دەرفەتی هەڵواســینی وێنەی ئۆجەالنیان داوە!. لــە بەرامبەردا میدیاكانــی عەرەبیش بە هەمان رەفتار و هەڵویست دەكەن ،كە رازی نین بەو هەنگاوە بەوەی لەدژی سەركەوتنی الیەنــی كــورد دەوەســتنەوە .لەالیــەن خۆیانــەوە هەندێك لە چاودێرانی سیاســی كــوردی پێیان وایە كە میدیاكانی توركیا و ئۆپۆزســیۆنی ســوریا رازین بە هەڵواسینی وێنەكانــی رەجــەب تەیــب ئەردۆغــان لــە جەرابلوس و ئەعزاز و باب و ئەدلیب ،بەاڵم بــۆ كورد قەدەغەیە وێنەكانی ســەركردە و رێبەرانــی خۆیان هەڵواســن .بەاڵم ئەمریكا زۆر بە جدی ئەم مەســەلەیەی وەرنەگرتوە و ئەوەی گرنگە كە چۆن دەیانەوێت شــاری رەققــە ئــاوادان بكەنــەوە و هاوكاربــن بۆ ئــەوەی ژیانــی خەڵكەكــە بگەڕێتەوە وەك جاران ،هەروەها وەزیری كاروباری دەوڵەتی ســعودییە ســامر سەبهان ســەردانی شاری رەققەی كــردووە و گفتی پێشكەشــكردنی هــاوكاری و ئاودانكردنــی شــارەكەی داوە كە ئەوان پڕۆژەی هــاوكاری و نۆژەنكردنی شــاری رەققە و شــارەكانی دیكــە دەكەن كــە لە ژێــر دەســتی داعــش رزگار كراون، هەر لــەدوای رزگاركردنــی رەققە توركیاش ئدلیبــی بــە تەواوی كۆنترۆڵ كــرد و كە بە هەماهەنگی لەگەڵ بەرەی نوســرە و ئەحرار شــام و نورەدین زەنگی بوە و بەبێ شــەڕ
تەواوی پارێزگای ئدلیب-یان كۆنتڕۆڵ كرد و هەتا شاری دارە عەزەی حەلەبیش هاتوتەوە كە ئەمەش بە مەبەستی گەمارۆدانی هەرێمی عەفرینە و دواتریش سەرۆك كۆماری توركیا رەجەب تەیب ئەردۆغان راگەیاند :توركیا لە
دوای كۆنتڕۆڵكردنی ئدلیب هەنگاوی دووەم عەفریــن دەبێت كە كۆنتڕۆڵــی دەكات و لە یەپەگە پاكی دەكاتەوە! چاودێــران پێیان وایــە ئەمە وەك پیالنی تۆڵســەندنەوەی توركیــا لــە یەپەگەیــە كە
شــاری رەققەی ئازادكردووە و لە بەرامبەردا دەیانەوێــن عەفرین داگیر بكــەن و ئەمەش مەحاڵــە لەبەرئــەوەی هێــزە خۆجێییەكانی عەفریــن ئامادەباشــییەكی زۆر مەزنیــان كردووە و لە ئەگەری هەر هێرشێكی توركیا،
ئــەوا زیانێكــی زۆر مەزنیــان لێدەكەوێــت. كەواتــە لــەدوای رەققــە چاوەڕوانی دیالۆگ و دانوســانی رژێم و ئیــدارەی زاتی دەكەن كە زۆر شــتی دیكەش لە بەرژەوەندی دۆزی كورد دێتەكایەوە.
توركیا باوەڕی بە پلورالیزم نیە مــەودای نێــوان دۆســت و دوژمــن زۆر نزیــك بووەتــەوە لەیــەك چونكە ئەوە دوژمنەكانمــان یاریمــان پێدەكــەن، هیــچ هۆكارێك نیــە كە توركیــا ناچار بكات پەیوەنــدی دوژمنكارانەی خۆیان ئاشــكرا بكــەن .حكومەتــی توركیا بە ســەرۆكایەتی رەجەب تەیب ئەردۆغانی ســەرۆككۆمار سیاسەتی شەڕ لە ناوخۆ و لــە دەرەوە پەیــڕەودەكات پێیوایــە ئەمــە باشــترین بژاردەیە بــۆ مانەوە و درێژەپێدانی دەسەاڵتە تاكڕەوەكەی ،بۆ نمونە دەستوەردانی توركیا بۆ رۆژئاوای كوردســتان رادەبەدەرە بــەوەی هێزی ســەربازی جواڵنــدووە ،ئێســتاش باس لە هێزی سۆفت پاوەر دەكات بەرامبەر بە هەرێمی كوردســتان بەكاریبهێنێت، رەنگــە ئــەم هەنــگاوەی لــە داهاتوودا قورستر بكات.
ئا :سامان غەفور هەورامی ئایــا توركیــا لەكێشــەدایە؟ یــان ئایا مەترســی لەســەر توركیــا هەیە؟ ئایــا توركیــا پاســاو دەهێنێتــەوە بۆ دەســەاڵتە تاكڕەوەكــەی یاخــود نــا؟ گومانی تێدا نیە لەســەردەمی رەجەب تەیــب ئەردۆغانــدا بــە دەستنیشــان كراوی پاش ئەوەی بزوتنەوەی سیاسی كورد وەك بەرەیەكــی بەهێز لەڕێگەی هەدەپــە وە چووە پەرلەمــان و دواتر ئەو هەوڵە نەزۆكەی كە ویسترا كودەتا بەســەر ئەردۆغانــدا بكرێــت ،توركیــا وحكومەتەكــەی ئەردۆغان مەســاحەی جەنگــی لــە چیاكانــەوە بــردە نێــو شــارەكان و نەیارەكانی لە سیاسەت و كاری پەرلەمانی دوور خســتەوە و هەر یەكێك لەو سیاســیانەی كــورد یەكی مەلەفێكــی گــەورەی بۆ دروســتكردن و راپێچــی دادگای كــردن و لەوێــوە بــۆ ســوچی بەندیخانــە گوازرانــەوە، هێزی لە ســنورەكان زیاد كرد و شارە كوردییەكانــی پــڕ كــرد لە ســەرباز، ئەمــە كارێك بوو زیاتر بۆ پاراســتنی بەرژەوەندیەكانی خۆی بوو. توركیــا زۆركات ئەمــەی وتــووە گــەر پەنجــەی ســەربازێكی خوێنــی
لێبێــت تۆڵــە دەكاتەوە ،یــان زیان بە دامــودەزگا ئەمنیەكانــی بگەیەنرێــت تۆڵــە دەكاتــەوە .بۆیــە كێشــەكانی توركیــا ئاســان و بچوك نیــن ،بەڵكو جۆرێــك لــە پیادەكردنی دەســەاڵت و نەخوێندنــەوەی بەرامبەرەكانــی خۆی دەبینێتەوە.
توركیا و دیالۆگ
وەك وتمــان كێشــەكانی توركیــا ئاســان نین بەڵكو كێشــەی جەوهەرین و پێویســتیان بەجۆرێك لە گۆڕانكاری هەیە .بۆیە لێرەدا یەكێك لەو بژاردانەی كــە زۆركات خراوەتــە بەربــاس و
لێكۆڵینەوە قسەكردنە لەسەر زەرورەتی دیالــۆگ ،ئەمەش زیاتر ســەری لە كات كوشــتنەوە دەردەچێــت چونكــە ئــەو دوو هێــزە نەیــارە باوەڕیــان بەیەكتــر نیــە ،توركیــا پالنی ئەوەیە كە فشــار لەســەر خۆی البەرێت تــا خاڵی الوازی نەیارەكانی بدۆزێتەوە. حكومەتــی توركیــا دەیوســیت رێی لــە جموجوڵەكانــی پارتــی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) بگرێت ،بەتایبەت لــە كاتــی پڕۆســەی ئاشــتیدا هەوڵیدا چەك بە پەكەكە دابنێت؟ بەاڵم پەكەكە بــاوەڕی بە توركیــا و سیاســەتەكانی ئەردۆغان نەكرد .توركیاش نیەتی جدی
بۆ ئاشــتەوایی هەتاســەر نیشان نەدا و سیاسەتی شەڕی درێژە پێدا.
توركیا و گەمە سیاسییەكان
راســتڕەوەكانی بەدڵنیاییــەوە ئەوروپــا و ئەمریــكا كاریگەرییــان لــە گەمــە سیاســیەكانی توركیــادا هەیە، یــان بە گشــتیتر قســە بكەین لەســەر رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت ،ناكۆكییەكانی نێوانیــان قســەیە لەســەر مەســەلەی بەرژەوەندییەكانــی نێوانیــان ،ئایــا دیالــۆگ كێشــەكانیان چــارە دەكات؟ یان قۆناغەكە دەگەیەنێت بە شوێنێكی تر ،ئایــا هەڵە لەكاری هەردووال هەیە؟
ئایا توركیا سرتاتیژیەتی خۆی دەگۆڕێت
زۆرێك لە چاودێرانی سیاســی ئاماژە بــەوە دەدەن كــە توركیــا پێویســتە ســتراتیژیەتی خــۆی بگۆڕێت و باوەڕی بە پلوڕاڵیزم هەبێت ،چونكە بەم جۆرە لەسیاســەتكردنی توركیــا ئایینــدەی روون نابێــت ،مەبەســتیش لەوەیــە لەوانەیــە توركیا خــۆی بچوك بكاتەوە گــەر سیاســەتەكانی خــۆی نەگۆڕێــت توركیا نەكاتــە دەوڵەتێكی دیموكراتی لیبــڕااڵ ،دەبێــت توركیــا بــاوەڕی بــە یاســا و سیســتەم هەبێــت ،تەركیــز بخاتــە ســەر ئەو جــۆرە لەسیاســەت كــردن كە بــاوەڕی بە ئــازادی و مافی
مرۆڤ هەبێت.چونكە ئێســتاكە توركیا لەڕووی دەســەاڵت و حوكمی یاساوە لە ئاستێكی زۆر خراپدایە ،ئەوەی نەیاری سیاســی ئەردۆغان بووبێت لە رابردودا ئەوا لەكونجی زیندان خۆی بینیوەتەوە. توركیــا دەبێت كار بۆ ئــەوە بكات كە هاواڵتیەكانــی هەســت بەئارامش بكەن لەژێر چەتری ئااڵ و دەسەاڵتی توركیادا نــەك ترس و تۆقانــدن باڵوبكاتەوە ،تا توركیــا بگاتە ئــەو ئاســتەی كە وەك چــۆن ئەوروپا باوەڕی بــە مافی مرۆڤ هەیە ئەویش هەیبێت.
توركیا و ئازادی
لەڕوكەشدا وادەردەكەوێت كە توركیا بــاوەڕی بەئازادی هەیــە ،بەاڵم ئەوەی كاری سیاســی بكات لــە توركیا ،باش ئەوە دەزانێ كە توركیا و دەسەاڵتەكەی بەپاســاوی رادەربڕین ســزای زۆرێك لە نەیارەكانــی دەدات .دادگای كردۆتــە قەڵغانێك بۆ ئەوەی نەیارەكانی راپێچی زینــدان بــكات ،لەمــڕۆدا لــە توركیــا زۆر لــە رۆژنامەنوســە ســەربەخۆكان، سیاســەتكارە كوردەكان لە زینداندان، پانتایــی ئــازادی رادەربڕیــن بەتەواوی لەئارادا نەمــاوە .كاتێك ئەگەر بتەوێت لێكۆڵینــەوە بكەیــت لەســەر ئــازادی رادەربڕین لــە توركیــادا ئەواڕوبەڕووی كۆمەڵێك بەربەســت دەبیتەوە ،توركیا هەوڵیدا مەســەلەی ئازادی مافی مرۆڤ بكاتە ســەنتەر بــۆ كارەكانــی چونكە خوازیار بــوو بچێتە یەكێتــی ئەوروپا، بەاڵم لەئاستی پێویستدا نەبووە.
ذمارة ( )631دووشەممە 2017/10/30
تەندروستی
info_chawder@yahoo.com
6
لە وەرزشكردنەوە بۆ ژیاندۆستی
محەمەد سەعید جوڵەو چاالكی یەكێكە لە هەرە ســیما دیارەكانی بونــەوەران لە ســەرەتایترین زینــدەوەرەوە بــۆ بااڵترینیــان كــە ئادەمیــزادە ،ئەقڵ‌و هۆشــیاریی راســتە بەرهەمهێنــەری دیزایــن‌و نەخشــەی ژیــار‌و شارســتانیەتن ،بــەاڵم لەڕێگــەی كاروچاالكــی مرۆڤەكانە نەخشــەی ژیان جێبەجێ دەكرێ. هەمو چاالكییەكی جەســتەیی دەچێتە خانــەی وەرزشــكردنەوە بەشــێوەیەكی ناڕاســتەوخۆ واتــە گــەر ســەرنجی كارو كردەوەكانی مرۆڤ بدەین بەشێكی زۆریان بە وەرزشــكردن ئەژمار دەكرێن ،چونكە وەرزشــكردن جوڵەیەكی مەبەستدارە بۆ ئامانجێكی گەورە كە لەشســاغییە ،واتە جوڵــەی ڕۆژانــەی مرۆڤەكان راســتە بە نیازی وەرزشــكردن نییە ،بەاڵم دەچێتە چوارچێــوەی وەرزشــكردنەوە ،كــە واتە جەوهــەری ژیان‌و مانــەوەی زیندەوەران‌و بەردەوام بونیان جوڵەیە ،ئەمیش كرۆكی وەرزشــكردنە ،گەر زیادەڕۆیی نەبێ ژیان یەكسانە بەوەرزشكردن. پرســیارێ لێرەدا دروستدەبێ ئایا گەر كارو كــردەوەی رۆژانەی مرۆڤ جۆرێكبێ لە وەرزشــكردن ،كەواتە بۆ دەبێ مرۆڤ وەرزش بكات‌و كات بەفیڕۆ نەدا؟ هیچ ســەردەمێك بــە ئەنــدازەی ئەم ســەردەمە مرۆڤ پێویســتی بــە وەرزش نەبــوە ،راســتە لە هەمو ســەردەمەكاندا وەرزشــكردن گرنــگ بــوە ،بــەاڵم هاتنە كایەی تەكنەلۆجیا‌و داهێنانی كۆمپیوتەرو رۆبۆت‌و چەندەها ئامێری پێشــكەوتویتر بونــە هــۆی ئــەوەی كە مــرۆڤ زیاتر لە ئیش‌و كارەكانیدا زیاتر پشــت ببەسستێ بــە بەكارهێنانــی هێــزی ئەقڵــی ،بەاڵم
پێشــتر ئەقڵ هێــزی جەســتەی كردبوە ڕێگایــەك بــۆ بەدیهێنانــی بەرنامەكانی، بەمانایەكی تر مرۆڤ پێش دروســتبونی ئامێری پێشكەوتو بۆ راپەڕاندنی كاروباری ڕۆژانەی پشــتی دەبەست بە هێزی بازو‌و جواڵندنی ماســولكەكانی ،كە ئەم جۆرە جوڵەیــە بە جۆرێك لە جۆرەكان وەرزش بوە ،بەاڵم سەدەی دیجیتاڵ‌و ئەنتەرنێت‌و رۆبۆت سەدەی وەســتانی ماسولكەیە لە بەرامبەر ئیشپێكردنی وزەی مێشك . گەر خوێندنەوەی كتێب‌و پەیداكردنی زانســت‌و زانیاری داینەمۆی ڕوحی مرۆڤ بێ بە هەمان شێوەش وەرزشكردن بەردی بناغەی وەســتان‌و مانەوەی تەندروســتی جەستەمانە . گــەر مــرۆڤ خاوەنــی جەســتەیەكی تەندروســت نەبو ئەوا بۆ ئەو هۆشیاری‌و ژیــری هیچ بەهایەكی نابێ ،تەنانەت گەر مرۆڤ جەســتەیەكی شــەكەت‌و هەمیشە ناســاغی هەبو دەبێ روح لــەم كاتەدا چ بەهایەكی هەبــێ؟ ،ئیمامی علی ،جوانی پێكاوە كە دەڵێ «تامی هەمو خۆشــی‌و شــادییەكانی دونیــام كــرد ،هیچیان بە ئەندازەی لەش ساغی بەتام نەبون» واتە لەش ســاغی تاجی پاشایەتی یە ،بەاڵم مرۆڤ چــۆن دەتوانێ لــە دونیایەكی پڕ لــە خواردنی بەقتوكراو ژینگەیەك تابینە قاقــا ژەهراوی بە گازی د‌وەم ئۆكســیدی كاربۆن‌و نەمانی چینی ئۆزندا تەندروست دەربچێ؟ یەكێك لە گرنگترین خۆپاراستەنەكان‌و مانەوەی جەستەمان بە تەندروستی‌و دور لە هەمو نەخۆشییەكی باودا وەرزشكردنە، چونكــە وەرزش رێــگای توانــەوەو فڕێدانــی زۆربەی ماددەی زیان بەخشــی جەســتەیە ،بەهێزكردنــی ماســولكەو ئێســكە كە بەشێكی ســەرەكی بونیادی جەستەی لەشی ئادەمیزادە ،بەهێزكردنی
بەرگری جەســتەی ئادەمیزادە ،تەنانەت وەرزشــەوان كەمتــر بەكتریــاو ڤایــرۆس دەچنە جەســتەیەوە ،وەك لە كەســێك كە وەرزش ناكات ،ســودبینین لە میوەو خــۆراك زیاتــر بــۆ ئــەو كەســانەیە كە وەرزشــكردن بەرنامەی ژیانیانە ،یەكێك لە هەرە نەخۆشــییە باوەكانی ســەردەم كۆبونەوەی چەوری زیادەیە لە جەستەی مرۆڤــدا تەنهــا چارەســەری گونجــاو بــۆ نەمــان‌و توانــەوەی وەرزشــكردنە، شــاڕێگای مانەوەی مرۆڤ بە ڕوخســارو جەســتەیەكی گەنجانە‌و ئاكتیڤ‌و چاالك تەنهــا وەرزشــكردنە ،هــەر نەخۆشــێك بەبێ جیاوازی لە جۆری نەخۆشــییەكەی كاتێ كەسەردانی پزیشك دەكات یەكێك لــە ڕێنماییــە گرنگەكان كــە وەریدەگرێ وەرزشــكردنە ،واتــە وەرزش پشــتێنی پاراستنی جەستەو زەندەگیمانە. وەرزشــكردن پەیوەندییەكــی ڕاســتەوخۆی بەســایكۆلۆجیاو مــرۆڤ‌و كۆی ژیانی كۆمەڵگاوە هەیە ،لێرەدا باس لە چەند الیەنێكــی دەرونی‌و كۆمەاڵیەتی جەســتەیی دەكــەم كــە وەرزشــكردن رۆڵێكی گەورە دەبینێ تێیاندا: وەرزش‌و تونــدو تیــژی :هەرچەنــدە توند‌وتیــژی بەشــێكی دانەبــڕاوە لــە كەســایەتی‌و بونیــادی مرۆڤ كــە چەند هۆكارێكی بۆماوەو دەوروبەر دەبنە هۆی گەشــەپێدانی ،بەاڵم ئــەوەی كە جێگای ســەرنجی زۆربــەی زانایانی دەرونناســی یــە ئەوەیــە كــە وەرزشــكردن دەورێكی بــااڵ دەبینــێ لــە هێوربونــەوەی ڕوحی شــەڕانگێزی لــە مرۆڤــدا ،وەرزشــكردن ڕێگایەكە بــۆ خاڵی كردنەوەی هەمو ئەو وزەیــەی كــە مرۆڤ دەشــێ لە ســاتێك لەســاتەكانی ژیانیــدا بەكاریبێنــێ لــە توندوتیژیدا. زۆربــەی ئەو گەالنەی كە وەرزش بۆتە
بەشــێك لــە كەلتــورو پالنــی ڕۆژانەیان توندوتیژی‌و شەڕانگێزی لە ئاستێكی زۆر نزمدایە لە چاو ئەو كۆمەڵگایەی كە دورە لە وەرزشكردنەوە. وەرزش‌و كۆمەڵــگای تەندروســت: كۆمەڵگا بەهۆی تاكەكانییەوە دروستدەبێ، تاكــی ســاغ‌و ســەالمەت كۆمەڵگایەكــی تەندروســتی لــەش ســاغ دێنێتــە بون، ڕاســتە كۆمەڵگایەكی تەندروســت تەنها بە لەشســاغی ئەندامەكانییەوە نایەتەدی گــەر بێت‌و هۆشــیاری‌و ئەقڵێكی كراوەی لەگەڵدانەبــێ ،بــەاڵم یەكێــك لەســیما دیارەكانــی كۆمەڵــگای پێشــكەوت‌و برتییە لە پێشــكەوتن‌و بونی هۆشــیاریی تەندروســتیی هاواڵتییەكانــی ،لــە هــەر واڵتێكــدا ڕێــژەی مــردن‌و نەخۆشــی لە ئاستێكی بەرزدابو ئەوا ئەو واڵتە خاوەنی كۆمەڵگایەكی ناهۆشیاریی تەندروستییە، ئەم هۆشــیاریی تەندروستیەش بەشێكی زۆری لــە ڕێــگای وەرزشــكردنەوە دێتــە بــون ،گــەر ســەرنجێكی واڵتــە پێشــكەوتوەكانی دونیا بدەیــن دەبینین وەرزشــكردن بۆتــە ســیمایەكی دیــاری ڕۆژانەیان تەنانەت لە كاتی سەفەركردن‌و گەشتیشدا وەرزشــكردن دەبێتە بەشێك لە گەشــتەكەیان ،لە گەشتی ئاسمانیشدا لە وەرزشكردن ناكەون . وەرزش‌و ژیان‌و خۆشەویســتی :مرۆڤ كاتــێ توانی خــودی خۆی خــۆش بوێ (مەبەســتمان لــە خــود ئەڤینــی نییە، نێرجســیەت) ئەوكات دەتوانێ كەســانی ترو كۆی مرۆڤەكانی دونیای خۆش بوێ، وەرزشكردن هەنگاوێكە بۆ خۆشەویستی خــود چونكــە هەرمرۆڤێــك پەرۆشــی مانەوەی جەستە بوو بەساغی‌و گەنجێتی بێگومــان خۆشەویســتی هەیە بۆ خۆی‌و بــۆ ژییانیش كە ئەمــەش هەنگاوێكە بۆ خۆشەویستی دەوروبەرو بەرامبەریش .
وەرزشكردن مرۆڤ دەكاتە بونەوەرێكی جیاوازتــر لــەو كەســانەی كــە وەرزش ناكــەن ،چونكــە وەرزشــكار هەمیشــە چوســت‌و چاالكە تەمەڵــی میوانی نییە، ئەمەیش هەنگاوێكە بۆ سەرنج ڕاكێشانی بەرامبەرو موعجیب بون پێی ،سەرسامی بۆ بەرامبەر تەنها لە ژیرییەوە ســەرچاوە ناگــرێ ،بەڵكــو زۆرجــار جەســتەیەكی گورجو گۆڵ دەبێتە خاڵی قەبوڵكردن لە هەركایەكی ژیاندا بێ . وەرزش‌و تەكنەلۆجیــا :راســتە پێشــكەوتنی تەكنەلۆجیا كارئاســانی بۆ ژیانــی مرۆڤایەتی كردوە ،بەاڵم ئەوەمان لەیــاد نەچــێ هــەر تەكنەلۆجیایــە ئەم هەســارە جوانەی زەویمانی وێرانكرد‌وە، ئەویــش بەهــۆی گەرمبونــی زەوی‌و پیســبونی ژینگەو باڵوبونەوەی چەندەها نەخۆشــی مەترســیدار ،هەمــوو ئەمانــە بەهــۆی زیــاد بونــی دوان ئۆكســیدی كاربــۆن‌و گازە ژەهراویەكانــی تــرە كــە لــە فاكتــۆری‌و تاقیكردنــەوی چەكــی ناوەكییەوە دروستدەبێ. تەكنەلۆجیا وای كردوە مرۆڤ پێویست نەكات بەپێ بڕوات‌و ماسولكەكانی بەكار بهێنێ ئەمە لەكاتێكدا كاتێ كە ئۆتۆمبێل بەوشــێوە فراوانییــەی ئێســتا بونــی نەبووە ،مرۆڤەكان زیاتر پشتیان بەهێزی جەســتەیان دەبەســت ،كــە ئەمەیــش بۆخۆی سوكە وەرزشێك بوە ،پێشهاتنی كۆمپیتــەرو ئەنترنێــت‌و بەرنامەكانــی فەیســبوك‌و مێسنجەرو هتد ...مرۆڤەكان زیاتــر لــە جوڵەدابــون بۆ بەســەربردنی ڕۆژگار ،بەاڵم لە ئێســتادا مانەوەی چەند كاتژمێری‌و دانیشتن بەرامبەر كۆمپیتەرو مۆبایلەكانمان بوینەتە مرۆڤێكی ناچاالكی پاســڤی تەمەڵ ،ناشــكرێ دەستبەرداری ئەم تەكنەلۆجیایە بین كە بۆتە بەشــێك لەزیندەگیمــان ،ئــەی چارەســەرچییە
بــۆ ڕزگار بــون لــەم تەمەڵــی‌و الوازی ماسولكەیەی كە توشمان دەبێ؟ یەكێك لە كاریگەرترین چارەســەرەكان وەرزشە، هــەر وەرزشــكردنە نایەڵــێ جومگــەو ئێســك‌و ماسولكەكانمان بەرەو پوكانەوە بچن ،دەمانكاتە مرۆڤێكی ئاكتیڤی چاالك بــەد‌ور دەبین لەو زیانە جەســتەیەی كە تەكنەلۆجیــا لــە گەڵ خۆیــدا هێناوێتی، چونكــە گــەر فریانەكەوین جەســتەمان دەهاڕێ. لە كۆتایدا ئەوەی گرنگە بۆ كۆمەڵگای كــوردی ئەوەیە دەبێ وەزشــكردن ببێتە كلتــور نابێ ببێتــە چاولێكــەری ،بەڵكو دەبــێ ببێتــە نەریتی ڕۆژانە ،كارەســات لــە كۆمەڵــگای كوردیدا لەوەوە دەســت پێــدەكات كــە وەرزش تەنهــا بــۆ كێش دابەزاندن دەكرێ كە ئەمە تەنها سودێكە لــە كۆی هەزرانی ســودی وەرزش ،بەاڵم دەبــێ وەرزش ببێتــە خــوی ڕۆژانە واتە نابێ تەنها مرۆڤە كێش زۆرەكان ئەنجامی بــدەن ،بەڵكــو دەبــێ لــە خوێندنــگای بنەڕەتییەوە بكرێتە بەرنامەی ژیان ،نەك ئــەوەی كە لــە خوێندگای كوردســتاندا دەكرێ كــە وانــەی وەرزش وانەكانی تر قۆرغــی دەكــەن ،بــۆ خۆیان كــە ئەمە لــە كاتێكــدا مــرۆڤ چەنــد پێویســتی بەبیركارییــە بەو ئەندازەیەش پێویســتی بەوەرزشــە ،لێرەوەیــە كــە زۆربــەی كە ســایەتی ئێمە لە دوارۆژدا نابنە ئاشقانی دونیــای وەرزش ،تەنها وەرزش بۆ كێش دابەزانــدن ســەیر دەكــەن ،جەســتەی تەندروست‌و لەش ساغ هەڵگری ئەقڵێكی سەلیمە ،چونكە مرۆڤ گەر ژیر بو وەرزش دەبێتە بەرنامەی ڕۆژانەی كە ئەمەش شا ڕێگای مانەوەمانە بە جەستەیەكی جوان‌و تەندروست .
تیشكی خۆرو ڤیتامین D چاودێر -ئاژانسەكان: تیشــكی خــۆر رۆڵێكــی ئێجــگار گەورە دەبینێــت لــە زیادكردنی بڕێكی پێویســت لــە ڤیتامیــن Dلــە جەســتەدا ،بــەاڵم كاریگەرییەكی خراپیشی هەیە بۆ توشبوون بە شێرپەنجەی پێست ،ئەگەر زۆر بەر خۆر بكەویت‌و مەرهەمی دژە خۆر بەكارنەهێنرێت لەگەڵیدا. تیشــكی خــۆر پێكدێــت لەو تیشــكەی كــە ناودەنرێــت تیشــكی ســەروو وەنەوشــەیی( ،)UVكــە ئەویشــیان دوو جۆرن ،جۆری یەكەمیان ناوە زانستییەكەی
( )UVAە ،كــە زۆر بەزیانە بۆ پێســتی مرۆڤ‌و لەسەر جەستەی مرۆڤ نیشانەكانی پیریی دروســت دەكات .جۆری دووەمیشان بــە( )UVBناســراوە ،كــە ئەمجۆرەیانە لەســەر پێســتی مــرۆڤ ووزە دروســت دەكات بــۆ دروســتكردنی ڤیتامیــن ،D بەاڵم ئەم جۆرەشــیان لەمەترســی بەدوور نییەو ســووربوونەوەو ســووتانەوە لەســەر پێستی مرۆڤ دروســت دەكات‌و خانەكانی پێســت لەناو دەبات ئەگــەر زۆر بمێنیتەوە لەبەرخــۆرو مەرهەمی پارێزگاری‌و دژە خۆر بەكار نەهێنیت. چــۆن پێســت ڤیتامیــن Dدروســت دەكات؟
یەكەم :پێست هۆكارە ســەرەتاییەكانی دروســتكردنی ڤیتامیــن Dدروســت دەكات كە پێــی دەوترێت Vitamin D . precursor دووەم :پێســت وزەی لــە تیشــكی ســەروو وەنەوشــەییەوە لە جۆری یەكەم كــە لەســەرەوە باســكرا ،وەردەگرێت‌و ئەو وزەیە بەكاردەهێنێت بۆ ئەوەی ڤیتامین D سەرەتایی بگۆڕێت بۆ ڤیتامین .D3 سێهەم :ڤیتامین D3دەگوازرێتەوە بۆ جگەر‌و لەوێــدا چەن كارلێكێكــی كیمیایی روودەدات كــە گەردەكانــی ڤیتامیــن D3 لەگــەڵ چەنــد گەردێكی ئۆكســجین ئاوێتە دەبــن‌و تــا ببێت بــە )هایدرۆكســیڤیتامین
هەورو نیمچە هەوریشــە ،جەســتەی مرۆڤ درێژ‌و جەستەپۆش لەبەر بكەین. (.D25 دژە خــۆر بــەكار بهێنیین كــە تواناكەی ڤیتامین Dلە جگــەرەوە دەگوازرێتەوە تەواو ناتوانێت ڤیتامین Dدروســت بكات، بــۆ گورچیلەكان‌و لەوێشــەوە لەگەڵ چەند هەروەهــا رەشپێســت‌و ئەســمەرەكانیش ،لەســەروو 30پلــەو زیاتــرەوە بێــت‌و بــە گەردێكــی دیكەی ئۆكســجین‌و هایدرۆجین لەكاتــی خۆدانــە بەرخــۆردا توانــای جوانــی‌و بەشــێوەی بازنەیی لە جەســتەی ئاوێتــە دەبێت‌و لەئاكامیشــدا ئەو ڤیتامین دروســتكردنی ڤیتامیــن Dیــان كەمتــرە بدەین‌و بڕێكی پێویستیش بەكاربهێنرێت لە Dیە دروســت دەبێــت‌و دابەش دەكات كە لەوانــەی تــر .هەربــۆ خۆپاراســتنیش هەر جارێكدا. ســێیەم :ئەگەر كێشــەت لەگــەڵ كەمی لــە مەترســییەكانی خۆدانــە بەرخــۆر جەستەی مرۆڤ پێویستی پێیەتی. پێویســتە ئــەم رێنماییانــەی الی خوارەوە ڤیتامیــن Dدا هەیــە ،بەزووتریــن كات رێنماییەكانی خۆدانە بەرخۆر ســەردانی پزیشــك بكــە ،تــا رێنماییــت بەپێی خشتەی خۆراكە تەواوكارییەكانی جێبەجێبكرێت: بكەوینــەوە بــكات بــۆ گۆڕینــی خشــتەی خــۆراك‌و دوور یەكــەم: ســەربە (پەیمانــگا نیشــتمانییەكان بــۆ تەندروســتی) لە ویالیەتــە یەكگرتووەكانی لەخۆدانەبەرخۆری ســتوونی ،كە كاتەكانی پێدانــی تەواوكارییــەكان (چارەســەر) بۆ ئەمەریــكا ،خۆدانەبەرخــۆر لــەم دیــو لــە نێوان كاتژمێــر 10ی بەیانییەوە بۆ 6ی بەرزكردنــەوەی رێــژەی ڤیتامیــن Dلــە جەستەدا. پەنجــەرەوە ،نابێتــە هۆی دروســت بوونی ئێوارەدایە. دووەم :پێویستە لەوكاتانەدا جل‌وبەرگی ڤیتامیــن .Dهەروەهــا ئــەو رۆژانــەی كە
جۆراوجۆر
ذمارة ( )631دووشەممە 2017/10/30
چەند ئامۆژگارییەك بۆ ژنانی فەرمانبەر
ئاژانسەكان:
خەیار ،بۆ چارەسەری نەخۆشی (زەهایمەر) ئاژانسەكان: لێكۆڵــەرەوان ئەوەیــان راگەیاند كە گەیشــتونەتە پەرەپێدانی دەرمانێك كە بنەماكــەی (خەیار)ەو دەڵێــن ،خەیار چارەســەری نەخۆشــی دەردەپیریــی (زەهایمــەر) دەكات ،بەشــێوەیەك كــە وا خۆپارێــزی پەیــدا دەكات دژی دەردەپیریی‌و (هەســتیاریی پشیلە) و سەدەفیە. ێ لــە زانایانی زانكۆی (داندی) هەند و زانكــۆی (ئۆكســفۆرد) ی بریتانــی، هەستان بە بەكارهێنانی جۆرە روكەشێك (سەرپۆش)ی پرۆتینی موزایكی خەیار،
كــە بەهۆیــەوە دەنكۆڵەی رەق لەســەر روی دەرەوەی خەیارەكــە پەیدا دەبێ، ئەمەش بــۆ پەرەپێدانی ئەو دەرمانە و پاشــان مادەیەكی پرۆتینییــان تێكەڵ كرد لەگەڵ دەرمانی چارەسەری گوزاز. كە ئەمەش هانی كۆئەندامی (بەرگری) دەدات. دكتۆر (جۆن فۆنتەر)یش كە پسپۆرە لە نەخۆشییەكانی پێستدا و ئەندامە لە تیمــی لێكۆڵەرەوانــدا ،دوپاتیدەكاتەوە و دەڵــێ ،تاقیكردنــەوەكان ئەنجامــی باش‌و ئەرێنییان داوە بەدەســتەوە كە ێ چارەســەری نەخۆشــی خەیار دەتوان (زەهایمەر) بكات.
ئەو دایكانەی لە دەرەوەی ماڵ كاردەكەن‌و فەرمانبەرن ،فشــارێكی زۆریان ێ لە دەكەوێتە ســەر و هیالك دەبن ،هەندێجار توانای خۆكۆكردنەوەیان نامێن تاو ئەو هەمو فشار و كاروباری ناو ماڵ‌و ئەرك‌و فەرمانی دەرەوە. ئەمــەش وایكــردوە كە زۆرجار ئــەو خانمانــە پەنا ببەن بــۆ بەكارهێنانی وریاكــەرەوە ،یان زۆریان پەنا دەبەنە بەر وەرگرتنی مۆڵەتی درێژخایەن ،یان واز لە كارەكانیان دەهێنن. ێ لەبەرئــەوە چەندیــن ئامۆژگاری‌و تاقیكردنەوە گەاڵڵــە كراوە ،كە پێئەچ سودی لێوەربگیرێ ،تا بتوانی هەماهەنگیی دروست بكەیت لە نێوان پیشەكەت و كاروباری ناو ماڵدا لەوانە: ـ بەكارهێنانی تەكنۆلۆژیا: تەكنەلۆژیــا ،كۆنترۆڵــی زۆر الیەنی ژیانی ئێمەی كــردوە ،لەبەرئەوە هەرچ كارێكــت لەو بوارەدا هەیــە ئەنجامی بدە ،ئەمەش دەبێتە جۆرێك لە یارمەتی بــۆ كەمكردنــەوەی كات‌و كەم هیالكی ،لەدەرەوە بێــت ،یاخود لە ناو ماڵدا، ئەمیش بەهۆی رێكخســتنی بەرنامەیەكەوە بۆ بەكارهێنانی ئامێرە تازەكان‌و رێكخستنی كات‌و ساتەكان. ـ پەیداكردنی كەسێك: ئەگــەر كارەكــەت پێویســتی بە هــەوڵ‌و ماوەیەكی زۆر لــە كات هەبو بۆ ێ پەیدا بكەی كە پشــتی پێدەبەســتی بۆ ێ كەســ بەئەنجامگەیاندیــان ،ئەكر بەڕێوەبردنــی كارەكانت‌و ئەنجامدانی زۆرێك لە مامەڵەكانت ،ئەمەش ئەبێتە هۆی كەمكردنەوەی ئەو فشارە زۆرەی كەوتۆتە سەرت. ـ كارگوزارێكی شارەزا و لێهاتو لەناو ماڵدا: ئەتوانی پشــت بە ژنێكی كارگوزاری شــارەزا لە بواری ماڵداریدا ببەســتی، ێ لە رێكوپێك راگرتنــی كاروباری ناو ماڵ‌و كــە لــە رێگەیەوە یارمەتیدەر بــ چاودێریكردنــی منداڵەكانــت‌و گرنگیی دان بە بــواری پاكوخاوێنی ،هەروەها ێ كاتت بۆ فەراهەم دەبێ. پاككردنەوە ،چێشتلێنان ،بازاڕكردن ،بەمەش هەند ـ كاتێكی باش بۆ خەوتن: خــەو ،گرنگیــی خۆی هەیــە و هۆكارێكی گرنگە بۆ حەوانــەوە ،بە هۆیەوە مێشــك بە درێژایی رۆژ چاالكیی بۆ دەگەڕێتەوە ،لەبەرئەوە پێویستە كاتێكی چاك وەربگریت بۆ خەوتن ،گەرنا ئەوا توشی بێزاریی‌و كەمتاقەتی‌و هیالكی دەبیت ،دواتر پەنات پێدەباتە سەر بەكارهێنانی مەوادی هێور كەرەوە. ـ بەشداریی خێزانی: پێویســتە هەمــو ئەندامانــی خێزان لە ئــەرك‌و فەرمانەكانیــان ،كە بۆیان دیاریكراوە ئاگادار بكەیتەوە ،ســوریش بیت لەسەرئەوەی جێبەجێی بكەن ،تا ببێتە كارئاسانی بۆت.
داعش خەالفەتێكی گریامنەیی دروست دەكات ئاژانسەكان: شــارەزایان‌و بەرپرسان رایانگەیاند ،دوای ئەوەی رێكخــراوی (داعش) ،جار لــەدوای جار لە عیراق‌و سوریا ،توشی پاشەكشەو دۆڕاندن‌و شكستی گەورە دەبــون‌و دێن ،لە ئێســتادا بەنیازن شــێوازێكی تر بگرنە بەر ،ئەویش پەنابردنە بۆ جیهانی گریمانەیی، بەنیــازە بــرەو بدات بــە چاالكییەكانــی ،ئەویش لە ێ دەوڵەت‌و رێــی تۆڕەكانــی ئەنتەرنێتەوە ،دەیــەو خەالفەتەكەی بەم شــێوازە گەشــە پێبدات ،لەگەڵ الیەنگران‌و هــەواداران‌و شــوێنكەوتوانی پەیوەندی توندوتۆڵتر بكات‌و خەڵكانی تر راكێشــێتە نێو ئەو
رێكخراوە تیرۆریســتییەوە .ئەمەش بەدروستكردنی تۆڕێكی گەورە و تۆكمــە و پتەوی (جاڵجاڵۆكەیی) و هانی شــانەكان‌و خانە چەكداری‌و هەواڵییەكانی بدات بە جوڵەكردن‌و چاالكی ئەنجامدان. ئــەم رێكخراوە كە بە بەرفراوانترین شــێوە تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكانــی داگیــر كردوە و لــە رێگەیانەوە پشــتگیری و كۆمــەك و بەســەربازكردنی گەنــج، زۆرێكن لە ئەنجامەكانی .ئەمانە هەموی شــارەزایان ناویان ناوە (خەالفەتی گریمانەیی لە بۆشــاییەكانی ئەلكترۆنیدا). شــارەزایان بــۆ بنەبڕكردنــی ئــەم رێكخــراوە تیرۆریســتییە لە تــۆڕە كۆمەاڵیەتییەكانــدا دەڵێن،
ئەمە زۆر قورسترە لە رێگەی سەربازی‌و شەڕ. وەزیــری ناوخــۆی ئیتالیــا (ماركۆمینیتــی) رایگەیانــد %80 ،ی شــوێنكەوتوانی داعــش لە رێی تــۆڕە كۆمەاڵیەتیەیكانەوە بەدەســتهاتون‌و چونەتە نێو داعش .بەاڵم ژەنەراڵ (جوزیف فۆتل) بەرپرسی قیادەی ئەمەریكی ناوەڕاست ،لە سەرەتای ئەمساڵدا هۆشــیاری ئەوەیدا كە بۆ كۆتایــی هێنان بە داعش تەنیا شــەڕ بەس نییە ،ســەرباری ئەو هەمو گورزە ئاســمانیە كوشــندەیە بۆ ســەریان ،كەچی چاالكی ێ‌و كاری نێــو تــۆڕە كۆمەاڵیەتیەكانیان زیاتــر دەب نەكردۆتە سەریان.
info_chawder@yahoo.com
7
وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر
ئاسۆیی
ستونی
-1زانایەكی كۆچكردوی كوردە بە بێ پیتی كۆتایی. -2نیوەی سایە ،وەك یەكن ،مراوی و خڕ ،وەك یەكن. -3لەیەك دەچن ،ئاگرەكەی زۆرە، دوان لە جرج. -4وەك یەكن ،نیوەی سەرە ،نیوەی كەرە ،داد هەیەتی. -5بۆ تاشینە ،سەركردەیەكی كۆچكردوی كوردە ،زیندەوەرێكە. -6بازو ئەیناسێ ،بۆچون ،دوان لە دار. -7تایبەتە بۆ چێشت. -8دەبێتە خزم «پ» ،ئاوی تیایە، زۆر بچوك. -9زەوی ،ئالیكی ئاژەڵە ،رەقی بێ سەر ،نیوەی كاسۆ. -10خاڵ هەیەتی ،هەوا ،درەختێكە. -11بەبێ ماركس ،درەختێكە. -12هەویر و رۆن ،داری باریكی درەخت.
-1شیكردنەوە ،شوێنێكە لە سنوری پێنجوێن. -2نێرەی گیانلەبەرێكە ،لوس. -3پێداویستی ماڵە ،نیوەی كورە. -4لەسەرخۆیی ،پێداویستی خانوە، رۆژنامەیەكی كوردییە. -5ئارەزو ،لێهاتو. -6خواردنێكە ،بەرگ «پ». -7ئاوی هەیە. -8ناوێكی كوردییە ،دواكەوتن. -9دایە پیرە ،خواردنەوەیە ،لە خەستەخانە زۆرە. -10درەختێكە ،رێوییە و داماو بوە. -11روت ،سەندی «پ» ،قەبە. -12دەزگایەكی رۆشنبیرییە، باڵندەیەكە.
وش ـ ــةى ونبو
وشەی ونبو: ناوی شارۆچكەیەكە
دۆندرمە – تەتەڵەمیران – كۆمەك پاشقولقەپان – گەشتیار – كیلۆمەتر – قژ – قۆری – كەڵەشێر ساڵۆن – – پۆڕ – الند چاڤی – مۆز گەرمیانی–– پارت – زیز – چڵێس مەستی– كۆتر ێ–– پرد خانزاد تۆڕنەچی – ز كۆگا––زەلیل – – زۆرداری شەریك – گرد – سڵق – گەاڵڕێزان – – سەردەم – بلوز – قۆخ – باسكە – برۆ – مێشولە – بەڕازیل – چڵ – گەاڵڕێزان – چوار – كۆاڵن – – سۆز – دڕك – كەسك – مازو سمە –.سەرچنار كۆشك كەندەكەوە – – – مەردان – تەالن – مشك – غاردان.
ناونیشان: سلێمانی – گردی ئەندازیاران -گەڕەکی ،١٠٥کۆاڵنی ٤١ نزیك هۆڵی رۆشنبیری ئاسیا07701959999 : كوردتێل3302158 : فانۆس تیلیكۆم07480134687 : كۆڕەك07501147133 : دابەشكردن07701517533 : نرخ 500 :دینار چاپخانە :كوردستان
ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر :مةال بةختيار ستافى كارا :سامى هادى -بةهمةن تاهير نةريمان -رزطار فايةق
يةكةمني ذمارةى
لة 2004/10/4دةرضوة
w w w.ch awder n ews. com
No. (631) 30-10-2017
info_chawder@yahoo.com
Political, Educational & Social Weekly Press
خەمی ژنان ،بۆتە سەنتەری كارە هونەرییەكانی بەناز رەوف چاودێر -تریفە حەسەن:
هونەرمەنــدی پەیكەرســاز (بەناز رەوف) ،هونەرمەندێكــی بەتوانایــە و بەشــی ســیرامیكی لە پەیمانگەی هونــەرە جوانەكانی ســلێمانی تەواو كــردوە ،تاكــو ئێســتا لــە ()50 پێشانگەی هاوبەشدا بەشداریكردوە و لە ئێستاشــدا لەخۆئامادەكردندایە بۆ پێشانگەیەكی تایبەت. ســەبارەت بــە حــەز خولیــا و پەیوەســتبون بەم هونــەرەوە ،بەناز رەوف بــە (چاودێــر)ی راگەیانــد: ســەرەتا كە چومە پەیمانگە ،ئەوەی زیاتر پەیوەســتی كردم بە هونەرەوە بەشــی ســیرامیك بو ،ئەو بەشە زۆر كاری لەمن كرد ،بیرم لەوە دەكردەوە كە چۆن مرۆڤ لەســەرەتادا خولیای دروســتكردنی پێداویســتیەكانی هەبــوە بــۆ كۆكردنەوەی خــۆراك‌و بەكارهێنانیــان ،بۆیــە پەنای بۆ قوڕ بردوە. ســەبارەت بەوەی كــە تا چەند لە خەمــی ئەم كارەدایــە و پەیامی چیە بۆ ژنــان ،وتی ،توانیومــە لە رێگەی كارەكەمەوە گوزارشت لە خەمی ژنان
بكــەم ،هەمــو دەم ێ هانــدەر بوم بۆ گەشــەكردنی ئــەم هونــەرە ،ژنان لە كۆنــەوە دۆســتایەتییان لەگــەڵ ئەم هونــەرەدا هەبــوە ،ئەوەتا ئێســتاش لە پشــدەر كاری ســیرامیك دەكەن، زۆریشــیان بــە بنەماڵــە ســەرقاڵی هونەری سیرامیكن. دەربــارەی شــێوەی كارەكانــی و جیاوازییەكانیــش وتــی :زۆربــەی كارەكانم فۆلكۆرین ،زۆر كار لەســەر نەخش‌و نیگار دەكەم بۆ جوانكاری، وەك متوموروی ژنان‌و نەخشی سەر بــەڕەی كوردی‌و ئەو خشــانەی كە
ژنی كــورد بەكاریدەهێنــن ،ئەمانە و زۆری تــر لەســەر كارەكانــم دوبارەم كردونەتــەوە ،مەبەستیشــم لــە بەكارهێنانــی ئــەم خشــڵ‌و موروانە هەموی ئازارن ،بیر دەكەمەوە كە ژنی ئەنفال ،ئاخۆ دوای خۆیان چییان لەو جێگــە جێماوەدا لێبەجــ ێ مابێ ،كە پێش ئەنفال هیوا و ئاواتێكی هەبوە، ئاخــۆ ئــەو ملوانكــە جێمــاوە ،هــی خۆشەویستەكەی یان هی مێردەكەی بوە چۆن وەك دیارییەك پێشكەشــی كــردوە ،ئەمانە هەمو گوزارشــتن لە خەم‌و ئازار ،یان موروم بەكارهێناوە بــۆ زەردویی ،كە ئەمیش گوزارشــتە لەخەمی ئــەو دایكەی كە منداڵەكەی نەخــۆش بــوە و هیــوای پێیبوە كە چاكبێتەوە. وەك كێشــەو باری داراییش وتی، بارودۆخــی دارایی ئەمــڕۆی هەرێمی كوردستان ،كاری زۆری كردۆتە سەر هونــەر ،بەتایبەتی ســیرامیك ،ئێمە پێویســتی زۆرمــان بە كەرەســەیە، كەرەســەی ســەرەتایی ســیرامیك گڵەو شوشــەیەو پاشــان (كورە) بۆ ســوركردنەوەی كارەكان ،ئەمانــە لە ئێستادا زۆر بەزەحمەت دەستدەكەون.
(ئەو مرۆڤانەی دەگمەنن) باڵوكرایەوە
www.galawej.com
سایتی نوێی بنکەی روناکبیریی
گەالوێژ
www.galawej.com
لە دو توێی ( )120الپەڕەی قەوارە مامناوەدیدا ،كتێبی (ئەو مرۆڤانەی دەگمەنن) چاپ و باڵوكرایەوە ،كە كتێبێكی پەخشان ئامێزە و باس لە ێ لە بەرهەم‌و ژیانی هەند شاعیرو شانۆكارەكان دەكات‌و لە نوسینی (ئازاد پێنجوێنی)یە. ئازاد پێنجوێنی ،لەم كتێبەیدا ێ بە هاوڕێیەتی باران دەیەو راپێچمان بكات بۆئەوەی وچانێك لە سایەی پیاوە دەگمەنەكاندا بدەین‌و ئاشنا بین بە كارو داهێنانەكانیان بۆیە لەدوا بەرگی كتێبەكەدا دەڵێ: ێ تێڕامانم بۆ ناسینی ژیان، دوێن بە حزوری باران بو.. جوانی خوڵقابو ،دڵ تامەزرۆ بو ژیان لە رێڕەوی راستەقینە الینەدا بو ،بەاڵم ئەمڕۆ نە بارانێك بە ویستی من ،نە دڵێكی پاراو بۆ ئەشقی ژیان، نە حەسرەتێك بۆ ویژدان هەستی پێناكرێ سبەینانیش ،تاریكیی‌و هەر تاریكی كەوایە ،بۆئەوەی دەروازەی ئەو تاریكییە بۆ ئەبەد دابخەین.. وەرن با بە هاورێیەتی باران، لە سایەی ئەو مرۆڤانەی دەگمەنن ،وچانێك بدەین.
r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m
ژمارەکان ی داهاتوو
دەقی نوێ نەشمیل عەلی بەرزنجی بەشدار سامی
www.chawdernews.com
سه‌رپه‌رشتیار :سامی هادی
ژمارە ( )573دووشەممە 2017/10/30پاشكۆيەكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە
ساڵم وە نووسەر ساڵەیل هەوری کە پەنجشەمە وەجامان هیشت ڕەخنەی چاودێر ڕۆژی پێنجشەممە٢٦ ،ـی ١٠ـی ،٢٠١٧ چیرۆکنووس و لێکۆڵەری فارسینووسی ناوداری کورد ،عەلی ئەشرەف دەرویشییان ،کۆچی دواییی کرد. ئەمە کورتەی هەواڵەکە بوو .سەرەڕای هاوخەمیمان بۆ لەدەستدانی قەڵەمێکی وا ،لە خوارەوە دەقی قسەکانی -لە مەڕ خۆیەوە -کە لە گفتوگۆیەکیدا لەگەڵ عادڵ محەمەدپوور کردوونی ،وە لەهجە خۆی، باڵو دەکەینەوە. مــن بــیــچــک ئــێــوە عــەلــی ئــەشــرەف دەرویشییان سال (1320ک.ه) وە دونیا هاتمە وە کرماشان ،خۆب سەرگۆزشتی داشــتــمــە بـــەهـــەرحـــاڵ ،دانــشــســەرای مۆقەدەماتی کرماشان ،بەعد دانشگاهـ تـــاران و دانــشــســەرای عالی خوێندمە، بەعدیش زیندان و مەسائل ئی جــوورە، بەعد ئــەز ســاڵ ( )57لە مــاڵ نیشتمە وە کارەیلە فولکلۆر و فەرهەنگ و ئەو چشتەیلە کە عەالقە داشتمە ،دەر مەورد فەرهەنگ کوردی و چیرۆکەیلەی نووسامە، ڕۆمان ،یانە گەشت ،لەناو ئی کارانە ،گشت عەالقە و عەشق منە وە زوانی کوردی و مەردم کورد کامڵەن دیارە. مــن -ئــی کـــارەی کــە ئـــەوەڵ دەفــەس لەناو ئێران ئی کارە ئەنجام ئەوێت -یەک کۆمەڵەچیرۆکیک لە نووسەرەیل کوردستان فەراهەم کردمە ،کە یانە وەرگێڕامە وە فارسی ،دەر حدوود بیستوپەنج نویسەندەی کوردن ،ئەزقەبیل «ڕەووف بێگەرد ،شێرزاد حەسەن ،حەمەفەرێق حەسەن ،حەسەن قزڵجی و فــەرهــاد پیرباڵ» یانە جەم کردمە ،تەرجمەی کردەمە وە فارسی و یەک موقەدەمەی موفەسەلێک دەر مەوردی ئەدەبیات و هونەر کوردی و موعەرەفی ئی نویسەندەیلە کردمە.
فۆتۆ :بەڕۆژ ئاکرەیی
««
چیرۆکنوس و رۆماننوسی گەورە عەلی ئەرشەف دەروێشیان، لە حەڤدەیەمین فێستیڤاڵی گەالوێژدا لەالیەن مەال بەختیارەوە خەاڵتی «هەردی»ی پێدەبەخرشێت 2013
من دەر مــەورد ئی چیرۆکەیلە کوردی کە بە فارسی تەرجمە کردمە وەی نەتیجە ڕەسیمە کە نویسەندەیلە جەدید کوردی ئاشنایی وە ئەدەبیات جەهانی نەیرن، فرەیک وە ئاسار جەهانی وە زوان کوردی تەرجەمە نەبییە ،وە ئـــەدەب کــوردی ناشناختە مایە ،ئەو ئاسارەیلە کوردی تەرجەمە بییە وە فارسی گرتنە ،فەرز «دۆن ئارام» یە موتەرجم لە ڕووسی یا فەرانسەوی تەرجەمە کردنەسە فارسی ،ئەو کوردە هاتییەسە وە فارسییەکەی تەرجەمە کردییەسە کوردی .یانێ ئیمە زوان بیانە فیر نین ،وە فەرهەنگ داستاننویسی جەهانی ئاشنا نین ،بایەد یە جوبران بوود، بایەد زوان یاد گرن کە بتوونن تەرجەمە بکەن ،وە گەرد نویسەندەیلە جەهان داد و ستەد بکەن ،بتوانن فەرهەنگە خۆیان مونتەقل بکەن .ئەالن فەرهەنگ کوردی هیچی کەمتر وە فەرهەنگ ئامریکای التین نییە ،کە ئەمساڵ وەکــوو «مارکیز» و ئەو چشتەیلە وە ناویان هەڵسانە ...ئی گشتە فەرهەنگە شەفاهی و ئەفسانەیلە کە
جەماوەری نەکردیمن باد جەماوەری بوون، باد ئی نویسەندەیلە یەک زەبــت سەوت بگرن وە داد یانە بڕەسن ،یە پیرە زەنەیل و پیرە مەردەیل. یە مەجبوورییە کە ئینسان فارسی نووسێ ،ئەگەر توانستام کوردی نووسام. کــوورە توانستم کە کرماشان چاپخانەی کــوردی نەیاشت ،کــوورە چاپخانە پەیا بکەم یا حرووف‌چینیی کوردی ،لە تەرەفێ تر «یاشار کەماڵ» کوردە وەلێ تورکی نووسێ« ،ئەحمەد مەحموود» بەهەرحاڵ نژادەن کوردە وەلێ بە فارسی نووسی. من تا ئەو حەددە کە نەشرییات کوردی وە دەســم بــڕەســێ ،خــۆب دوســت دێــرم موتالەعە بکەم ،وە کومەک دوستەیلە کە کوردیی سۆرانی زانــن ،وە گەردیان مەشوەرەت بکەم و دەر ئین مەورد ئیتالعات کەسب بکەم ،خەیلێکیش عەالقە دیرم کە هەرچە کتاو کوردییە تەهیە بکەم و موتالەعە بکەم ،نەهایەت عەالقەی من هەر ئەو کتاوە ئەفسانەها و مەتەڵ‌های کوردی، بەعد گەمە و بازی‌یەلە کوردی جەماوەری کردمە .یا کتاو دیرم دەربــارەی عەقاید و ڕســووم مردم کرماشان ،کە نزیکە وە کوردی .یەکسەد متر وە کرماشان ئەوالتر بچن تواو دیهاتەکانی کوردن .ئیمە گشت خۆمان کورد بینە ،هاتینەسە ناو کرماشان، مونتەها دەوڵەتەیلە مەرکەزی تواستنە وە زوور زوان کــوردی وە فارسی کــەن ،کە بتوانن سیاسەتەیلە خۆیان عەمەلی بکەن و یە زبانە قەدەغەن بیە .من باوکم کورد بی و داڵگم کرماشانی بی ،وەلێ داڵگم وەتییە فارسی قسە بکەن و باوکم وەتییە باد کوردی قسە بکەن ،دایمەن مرافعە بییە بان ئییە .ئەو وەتییە ئەگەر بچن مەدرەسە نییەتوانن فارسی قسە بکەن .دەوڵــەت مەرکەزی تەئکید داشت کە ئیمە باد فارسی بخوونین ،منیچ وەختێ شرووع کردم کە چشت بنووسم ،ناچار بیم فارسی بنووسم چوون موسەللەت بیم. من کامڵەن ئیفتخار دەکەم کە کوردم، ئەڵبەتە ئەگەر کوردەیل من بپەزێرن وە عنوان بیچک خۆیان. من جــەدیــدەن شنەفتمە کە بەختیار عەلی ڕۆمــان نویساس ،کە ئــەم ڕۆمانە مەورد تەوجۆهـ قرار گرتییە ،وە مەحافڵ خارجی ،ڕۆمان سەبک نوێ دیری و فیلم درووست کردنە ،بەهمەن قوبادی «زمانی برای مستی اسب‌ها» ساختییە ،یانە گشتی نیشانەی یەسە کە فەرهەنگ کورد توانایی و ئیستعداد جەهانیی دیری ،مونتەها ئەو ئاسایش فیکری کە بایەد داشتۆ ،مللەت کورد نەیرێ ،ئییەسە کە واقێعەن کەمن، وە یانەیش یەواش یەواش دێرن ئەالن زاهر ئەون.
عەلی ئەرشەف دەرویشییان
ژمار ه ( )573دووشه‌مم ه 2017/10/30
لە مەرگی عەلی ئەرشەفدا بۆ شەهناز
ژمار ه ( )573دووشه‌مم ه 2017/10/30
خۆزگە لە بری بەفر 2 گەمنەشامی دەباری!
2
««
گێڕەرەوەی سەرلەبەری منداڵە هەژار و نەخۆشەکان بەختیار حەمەسوور مەحموود دەوڵەتئابادی و .لە فارسییەوە :شەماڵ وەلی عەلی ئەشرەف دەرویشییان ،نووسەری خەڵکانی دەستکورت و بێچارەی توێ شاراوەکانی کۆمەڵگەی ئێمە ،کۆچی دواییی کرد. عەلی ئەشرەف نەخۆشی نەخۆشینێکی دێرینەی سەرزەمینی ئێران بوو و هەروەتر ئارەزوومەندی ئەوەی کە ڕۆژێ-ڕۆژگارێک ئەم نەخۆشییە چارەسەر ببێت ،کە هەڵبەت نەبوو و پێ دەچێت بەم زووانەش دەرمان نەبێت .هەڵبەت عەلی ئەشرەف خۆی لەناو کێشمەکێشی زەمانە و دژوارییەکانیدا نەخۆش کەوت و بە جۆرێ کە کاتێک دوکتۆر خوسرەو پارسا ،خەبەری دامێ کە بچمە سەر سەرینی ،عەلی ئەشرەف تەقریبەن مردبوو. سەرەڕای ئەمە بە گەواهیی من ،دوکتۆر دەستی دایە کارێکی مەزن کە ئەم ڕۆژانە پێی دەڵێن «ڕیسک» ،ڕوونە کە ئەو دیققەت و کارە کاریگەر کەوت و عەلی ئەشرەف گەڕایەوە و ئەوە زیاتر بە ڕووداوێکی جیاواز دەکرێ تەعبیر بکرێت .لەوەبەدوا سەختیی ژیانی شەهناز دارابییانی بەڕێز (هاوسەری عەلی ئەشرەف) بووە دەهێندە؛ چونکە تیماری مرۆڤێک کە توانای ئیدارەدانی خۆی نەبوو ،بۆ هیچ خانمێک ئاسان نییە و بۆ خانم دارابییان هاوکاتی کێشەگەلێک کە هەموان پێیان ئاشناین چەندهێندە بوو. بەم پێیە بەر لە هەر کەسێک من پرسە و سەرەخۆشیی خۆم ئاراستەی شەهناز دارابییان دەکەم و هاودەردیی خۆمی بۆ بەیان دەکەم و حەزیش دەکەم ئەوەی بخەمە سەر کە کۆمەڵگەی ئەدەبی-فەرهەنگیی ئێران ،یەکێک لەوانە من ،قەدرزانی فیداکاری و لەخۆبردووییی خانمێکین کە شەهناز دارابییانە و ڕێزدارە الی ئێمە.
فۆتۆ :بەڕۆژ ئاکرەیی
دەرویشییان مرد .هەواڵەکە تاڵ و ناخۆش و ناکاو گەیشت .ئەمە بۆ الیەنگرانی ئەدەب و بە تایبەت تاقمی چیرۆکخوێن و چیرۆکنووسان، دووچەندە تاڵ و ناخۆش بوو .لە دەرویشییان دەتوانم بڵێم بەشێکی بەرچاو لە کارەکانیم خوێندوونەتەوە ،بــەردەوام پێم وا بووە کە ئەو چیرۆکنووسە (تەنانەت ڕۆمانی ئەستوور و پڕماجەرای «سااڵنی هەورین»یش دەکرێ وەک کۆمەڵەچیرۆکێکی پێکپەیوەند تەماشا بکرێ و بخوێنرێتەوە ،کە هەمان تێما و ئایدیا پەرە دەدات بە شێوەیەکی بەرفرە و فراوان)، چیرۆکنووسێک نزیک لە هەستەکانەوە ،زۆر نزیک .کــەم جــار پێش هــاتــووە چیرۆکێکم لەو نەخوێندبێتەوە و چــاوم تەڕ نەبووبن، نەگریابم .ئەدەبیاتی ئەو ،ئەدەبیاتی چینێکە ڕووت و ڕەجاڵ ،ئەو چیرۆکنووسی ماڵوحاڵە نسرم و نزمەکانە ،خەڵکانی هەژار و لەرزیو، ماڵە سەقف‌تکەکردووەکان و ...چیرۆکنووسی خەڵکانی دەرکراو لەسەر کار ،کەم‌دەرامەت، خەڵکانێک کە بۆ بژێویی ڕۆژانە هەموو کارێک دەکەن ،ژیان و ڕەنجی ژیان دەیانڕەتێنێت، بەردەوام لەژێر بار و زەحمەتی ژیاندا دەناڵن، ناڵەیان دەبیستین. کارەکتەرەکانی دەرویشییان زیــنــدوون، زرمــەی دڵیان دێــت ،هەناسەیان ســوارە و نالەبار و بێحەواسن ،کارەکتەرەکانی کارتۆنیی نین ،تۆ درکیان دەکەیت ،تۆن ،درواسێکەتن، هاوماڵتن .هەستیان پێ دەکەیت کە لە سەرمادا هــەڵــدەلــەرزن ،چۆقەی ددانــیــان دەبیستی، دەبینی کە چۆن لە خەمی نانی بەیانیدا، خەمی ئەوەی چ ڕۆژێک چاوەڕێیانە ،خزیونەتە تەنیشت یەک و لەژێر بەتانییەکی شڕ و کۆندا قاچیان گرمۆڵە کردووە. لە چیرۆکەکانی دەرویشییاندا بــەردەوام خێزانێک هەیە ،خێزانێک کە بە تــەوژم و گوژم قەیران لێی داوە ،قەیرانێک کە بەردەوام ئێمە لە گۆشە و دیدی بچووکترین ئەندامی ئەو خێزانەوە دەچینە ناو ئەو گێژەنی قەیرانە و ئاشنای دەبین؛ پرسیارێک کە هەمیشە لە ساتی خوێندنەوەی دەرویشییاندا بە زەینمدا هاتووە و لە خۆم پرسیوە :بۆ منداڵ؟ بۆ ئەم شووڵە ناسک و ئاسان‌چەماوە؟ هەموو کات وەاڵمی ئەم پرسیارە بۆم دوو ئەگەر بووە: یــەک ،بەو حوکمەی دەرویشییان بۆ خۆی مامۆستا بووە و سااڵنێک لە گوندەکان وانەی گوتووەتەوە ،بینەر و شایەدی ئەو جۆرە ژیانە بــووە و ســەروکــاری لەگەڵ مندااڵندا بــووە، لە زمانیان گەیشتووە ،لە ڕازونیازیان ،لە خەونیان« :خۆزگە لەبری بەفر گەنمەشامی دەباری!» .دوو ،بەو پێیەی مندااڵن یەکەمین نوێنەری ئــەو خەسار و قەیرانانەن کە لە خێزان دەدرێن ،ئەویش بەو تەکلیفە بچووک، بەاڵم بەردەوامانەی کە هەیانە لە گەورەکان، لە جلوبەرگەوە بۆ پێاڵو ،لە ئامرازەکانی گەمەکردنەوە تا پایسکیل و کــۆاڵن و... دەرویشییان قەت بیری ناچێت ئەم خەمانە کە لە زار و چاوی مندااڵنەوە بۆ ئێمە دەگوازێتەوە، گەورە و کامڵ و پڕ پێشان بدات ،هەمیشە گۆشەی ئەم گێڕانەوانە مندااڵنەن ،هێندە مندااڵنە کە هەر دەڵێی منداڵێکی گوندنشین لە بەردەمتدا دانیشتووە و ئەم ڕووداوانەت بۆ دەگێڕێتەوە .دەرویشییان بە هەڵبژاردنی ئەم ڕاوی و گۆشە بۆ چیرۆکەکانی ،کاریگەرییەکان
وەک الیەنی تەکنیک ،ئەدەبیاتی دەرویشییان ئەدەبیاتێک نییە ئاڵۆز و قەڵەوکراو بە تەکنیک و زمانبازی ،ئەو ژیانێک دەگێڕێتەوە لە ئاست و محتەوایەکی هێجگار نزم و سادەدا ،گوزەرانێک بەیان دەکا کە ناکرێ و نابێ بە تەکنیک و زمانێکی بااڵ و زەخرەفەکراو بنوێرنێت لەسەر زەین و عەینی خوێنەر بە شێوەیەکی بنەڕەتیتر و تۆختر جێ دێڵێت. وەک الیەنی تەکنیک ،ئەدەبیاتی دەرویشییان ئەدەبیاتێک نییە ئاڵۆز و قەڵەوکراو بە تەکنیک و زمــانــبــازی ،ئــەو ژیانێک دەگێڕێتەوە لە ئاست و محتەوایەکی هێجگار نزم و سادەدا، گوزەرانێک بەیان دەکــا کە ناکرێ و نابێ بە تەکنیک و زمانێکی بااڵ و زەخرەفەکراو بنوێنرێت ،بەکاربردی هەر یەکێک لەوانە ،واتا داشاردنی ئەو ژیانە ،داشاردنی ئەو ڕەنجە، ئەو قەیران و خەسارە ،ئەمەیش واتە خیانەت. زمانی گێڕانەوە زۆر سادەیە« :ڕۆژێکیان لە
کاتێکدا هەموومان بێدەنگ بووین ،خشەخشی ڕۆژنــامــەیــەک کــە لــە جیاتیی شــووشــە لە پەنجەرەمان دابــوو ،سەرنجی منداڵەکانی ڕاکێشا ».ئەم ئاستە لە گێڕانەوە ،هەرچەند ڕەنگە باری ڕیالیزم و واقیگەرایی زۆرتر بێت و وا بکا کەمتر بپەرژێتە ســەر تەکنیک و فۆڕم ،بەاڵم ئەمە هەرگیز بەو مانا نییە کە ئەم ئەدەبیاتە ئەدەبیاتێک بێت ناوەڕۆکخواز، بەڵکوو لەو نێوانەدا ،لەو لێکگیران و ملمالنێی ژیانەدا ،فۆڕمێک بەرجەستە دەبێت ،فۆڕمی وەاڵمدەرەوەی دەرد. «نەدارەد» یەکێکە لە چیرۆکە کورتەکانی
دەرویشییان ،ئەم چیرۆکە باس لە نیازعەلی نــەدار دەکــا ،منداڵێک لە خێزانێکی هــەژار، نیازعەلی خوێندکارە .پۆلی دوو .بچووک و ڕێوەڵە ،ڕەنگزەرد و ڕەگی ملی لەبن پێستەوە دیارە کە وەک نۆبەتی داران لێ دەدا .خەون بە ئەستێرە و چۆلەکەوە دەبینێ و پێیان ناگات و دەمرێ ،بە نەخۆشینی خوێنهێنانەوە دەمرێ. مەرگی دەرویشییان زیاد لە هەر دەاللــەت و مانایەک ،مەرگی دەیان نیازعەلییە. دەرویشییان مرد ،گێڕەرەوەی سەرلەبەری منداڵە هەژار و نەخۆشەکان .هەواڵەکە ناخۆش و تاڵ بوو.
ژمار ه ( )573دووشه‌مم ه 2017/10/30
نیاز عەلی نەدارەد! بەڵـێ.یەكەم جار كە بینیم لە تەنیشت لوولەی پلووسكی قوتابخانەوە دانیشتبوو. كۆخەی گــرت .كۆخەكۆخ بە سەختی تەكانی دەدا .خوێنێكی كەمڕەنگی هــێــنــایــەوە ،دەمـــی بــەســەر دەســتــی كورتەکەكەی ســڕیــیــەوە ،بــە خێرایی چووە پۆلەوە و لەسەر یەكەم كورسی دانیشت ،پۆلی دووەم بوو .بچكۆڵە و وردیلە بوو ،ڕەنگی وەك تریفەی مانگ بــوو ،دەمــاری ملی لەژێر پێستییەوە دیار بوو ،وەك مرۆڤی نەخۆش و تادار دەمارەكانی هەڵدەپەڕین و لێیان دەدا. قەڵەمەكەی بە دەزوویەكەوە شەتەكدراو و ئاوێزان لە كونی قۆپچەی كورتەكەكەی بەستبوو .هەر كە شتێكی دەنووسی لەبەر ئەوەی دارە دەزووەكە كورت بوو، سكی دەهێنایە پێشەوە ،هەروەك ئەوە وا بوو لە جیاتی قەڵەم ،لەشی خۆی لە ڕووی كاغەزەكەی بخشێنێت ،وەختێ كە مەشقەكەیم لێ وەردەگرت ،دەستەكانی دەلەرزین .كاغەزی نووسینەوەی نەبوو، لەناو تەنەكەی زبڵ كاغەزی بۆ خۆی پەیدا دەكرد. كــە هێڵم بــەســەر ڕاهێنانەکانیدا دەهێنا ،وام هەست دەكرد كە هێڵ بەسەر ژیانیدا دەكێشم .نیوەڕۆیان نەدەچووەوە ماڵەوە ،لە ڕاستیدا زۆربەی مندااڵن بۆ ماڵ نەدەچوونەوە ،بەرماوەی نانی شێوی دوێنێیان ،هەر لە هەمان شوێن لە ڕۆخ دیوارە قوڕینەكەی قوتابخانەدا دەخوارد. ئــەویــش تــێــشــووی نـــیـــوەڕۆی لە بــاخــەڵــدا بـــوو .پــێــاوە الستیكەكەی هێڵێكی سوورڕەنگی ناشیرینی لەسەر پێی كێشابوو ،شوێنەواری برینی جێ هێشتبوو. وانەكانی باش دەخوێند .زووتر لەوانی دیكە كەوتبووە خۆ و بە باشی دەیتوانی نووسینە درشتەكانی ســەر الپــەڕەی ڕۆژنامەكان بخوێنێتەوە .ڕۆژێكیان لە كاتێكدا هــەمــوومــان بێدەنگ بووین، خشەخشی ئەو ڕۆژنامەیەی كە لە جیاتی شووشە بە پەنجەرەكانمانەوە گرتبوو، سەرنجی منداڵەكانی ڕاكێشا. بە نیاز عەلیم گوت: «نــیــاز عــەلــی دەتـــوانـــی ڕۆژنــامــە بخوێنیتەوە؟ هــا ،بەڵكە بــزانــی چی نووسراوە؟» پــاشــی كەمێك ســوورهــەڵــگــەڕان و منەمنكردن ،دەستی بە خوێندنەوە كرد. «مامۆستا نووسراوە چاكەتی»- «ئافەرین ،ڕاستە ،دەی بیخوێنەوە، باشە». «مامۆستا دووسەدوپەنجا هە هە هەزار تمەنی»- «ئــافــەریــن ،ئــافــەریــن ،زۆر باشە بەردەوام بە». «مامۆستا ،لە تاراندا هە هە هەڕاج كرا». هەناسەی تازە كردەوە ،ڕووی لە من كرد و گوتی« :مامۆستا ،چەند درشت و باش نووسراوە!» گــوتــم« :بــەڵــێ ،نــیــاز عــەلــی ،لە
ڕۆژنامەکاندا ئەم ڕۆژانە شتی درشت و باش دەنووسن». *
نیاز عەلی نەدارەد! بەڵـێ.ناسنامەکەی (نــــەدارەد) بــوو ،لە پۆلەكەمدا زۆر لە مندااڵن ناسنامەکانیان (نـــــەدارەد) بـــوو .وەخــت ـێ كــە ناویم دەخوێندەوە تەكانێكی بەهێزی دەدا، بە شەرمەوە ،لە حاڵێكدا كە قەڵەم و دەزووەكــەی دەشــاردەوە تا نەیانبینم، بــە جیقەیەکی کــــزەوە دەی گــوت: «بەڵـێ» و لەو كاتەدا دەنگی لە بێچووە قەلەڕەشێک دەچــوو كە لەناو لەپدا بیگوشی .تاكەشتێك كە ئەو یاریی پێ دەكرد تۆپێك بوو کە بە كاغەزی ڕەشی تۆپەڵكراو درووستی كردبوو و هەندێک پەتیشی بە دەورەوە پێچابو .کاتێک کە منداڵەكان یارییان دەكــرد ،ئەو لە بن دیوار دادەنیشت و تۆپەكەی لەناو دەستیدا دەگوشی. ســەیــری ئــاســمــانــی دەكــــرد و بە حــەســرەتــەوە چـــاوی لــە یاریكردنی منداڵەكان دەبڕی .هەر وەختێك یاریی دەكــــرد ،كــۆخــەی دەگـــرت و خوێنی دەهێنایەوە. *
حــەزم دەكــرد زیاتر قسەی لەگەڵدا بكەم ،ڕۆژێك لەسەر قادرمەی قوتابخانە دانیشتبوو ،لەسەرەخۆ هــات لە ڕۆخ قادرمەكە دانیشت ،تۆپەکاغەزییەکەی لەناو دەستدا بوو ،سەرچۆكە چڵكنەكانی لە دووتــوێــی دڕاوی ــی شەرواڵەکەیەوە بە دەرەوە بوون ،پرسیم« :نیاز عەلی ماڵتان لە كوێیە؟» «مامۆستا لە پشت قەاڵیە». «باوكت ناوی چییە؟!» «ڕیشچەرمی ،١مامۆستا». «چ كارەیە؟» «هیچ مامۆستا ،زۆر پیرە ،لە ماڵ دانیشتووە و كتێبی دوعا دەخوێنێتەوە، مامۆستا». «دایكت چی دەكات؟» «بــێــکــار بـــووە مــامــۆســتــا ،دوێنێ ددانەكانی پێشەوەی كەوتن و بێکار کەوت». كــە بــە باشی لێم كۆڵییەوە ،بۆم دەركـــەوت كە دایكی بۆ مــەش باقر- بــازرگــانــی مــیــوەی وشــكــكــراوە -كــاری كــردووە .ئیشی شكاندنی بستە بووە. ئەو بستانەی كە دەمیان نەكرابووەوە، بــە ددانــەكــانــی دەیــكــردنــەوە و ڕۆژی بیستوپێنج ڕیاڵی وەرگــرتــووە .پاش سااڵنێك كاركردن ،ددانەكانی شکاون و بێکار کەوتووە .برا گەورەكەی گڵهەڵكەن بووە ،دوو ساڵ پێشتر پاش گەڕانەوەی لە سەربازی لە كاتی كاركردندا كەوتووەتە ژێر داروپــەردوو و ئەوانی بەتەنیا جێ هێشتووە. زستان داهــات ،مندااڵن لە دێهاتی دوورەوە دەهاتن ،وەختێ كە دەگەیشتن هەر لە مرۆڤەشەختە دەچوون .دەوری برژانگ و برۆ و كونەلووتیان بەستبووی. كە برژانگەكانیان دەترووكاندن ،وەكوو ئـــەوەی دوو پــارچــە شــووشــە پێكدا بــدەن چق چق دەنگی لێوە دەهــات، لە ڕۆخ کــوورەدارەكــەدا دادەنیشتن و پارچەشەختەیان لە لووتیان دەكردەوە.
««
ئەوانەیش كە سمێڵیان گوگرە بووبوو قوتابیی پۆلی بەرزتر بــوون ،سمێڵی شەختەییی گەورە لەسەر لچیان درووست دەبـــوو ،كاڵشەکانیان بە کــوورەکــەوە دەنووساند و بۆنی الستیكی سووتاو و بۆنی تیژی عەرەقی پێیەكانیان لە هەوادا بــاو دەبــــووەوە ،لــەمــاوئــەوالی كاڵش و پێاڵوە الستیكەكانیان ئاو دەچۆڕا و دوروبەری کوورەکەی تەڕ دەكرد. *
ژوورەكــــەم لــە تەنیشت پۆلەکەوە بــوو ،هەموو بەیانیان لە پەنجەرەوە، منداڵەكانم دەدیت كە دەهاتنە قوتابخانە. نیاز عەلی وەك مەلێك داویــان لە قاچ بەستبێت ،خۆی بەرەو قوتابخانە کێش دەکرد .كە وانەكانمان تەواو دەبوو داوام لە قوتابییەكان دەكرد بێنە پێشەوەی پۆلەكە و چیرۆك بگێڕنەوە ،هەندێ وەختیش دەمگوت هەر كەسێك خەونێكی سەرنجڕاكێشی دیوە بیگێڕێتەوە. ڕۆژێكیان ســەرە گەیشتە سەر نیاز عەلی .یەكەمجار بەرهەڵستیی کرد، بــەاڵم لــە دوایــیــدا هــات ،لــە حاڵێكدا كە سوورییەکی نەخۆشئاسا پەڕییە ڕووخساری و دەنگی دەلەرزی ،گێڕایەوە: (خەونم بینی بووبوومە مەلووچ،٢ هەر فڕیم ،هەر فڕیم ،لەسەر بانەوە بۆ ناو حەوشەکە هەڵفڕیم .لە حەوشەوە فڕیمە سەر تاقەکە ،باوكم گوتی :ئەی دادوبێداد ،منداڵەكەمان بووەتە چۆلەكە. من دیتم كە باوكیشم بووە چۆلەكە و چوو لەسەر كتێبی دوعاكەی هەڵنیشتەوە. دایكم یەكەمجار پێكەنی ،پاشان گریا .لە پڕێكدا ئەژدیهایەكی گەورە هاتە ماڵەوە. دایكم كە ئەژدیهایەكەی بینی ،گوتی: «وای وای خوایە مش باقر هــات». خێراخێرا بستەی لەناو كۆشی دەرهێنا و دەمی لێك كردنەوە .بینیم كە دایكم ددانی نییە و خوێنی لە دەمەوە دێت، ویستم بچم و چاوی ئەژدیها دەربهێنم، فستقێكیان پێكەنی و گوتی« :دەرهێنانی چاوی ئەژدیها هیچ سوودێكی نییە ،ئێمە ئێستا كارێكی وا دەكەین كە لە داخان شەق بەرێ ».هەموو بستەكان پێكەنین و پاشان پێكەوە دەمی خۆیان داخست. ئەژدیها چووە ناو عەمماری فستقەوە و بینی كە هەموو فستقەكان دەمیان بەستراوە ،ئەژدیها بە ڕقەوە گوتی: «ئــەی بستەكان ،ئێستا بابتان لە گۆڕ دەردەهێنم!» ڕۆیشت و دەستی دایــە كوتەكێكی گــەورە تا بیکوتێتە سەری بستەکان ،ژێر قاچەكانی پڕ لە ددان بوو ،پێی لەسەر ددانەكان هەڵخزی و ســەراوســەر كەوتە سەر زەوی .بەم کارەی ئەژدیها هەموو بستەکان پێکەنین و دەمیان کرایەوە .مەش باقر خۆشحاڵ بوو ،بەاڵم فستقەكان بە یەكیان گوت: «منداڵەکان دەبێت چیتر پێنەکەنین». ئەژدیها كاری پێكەنیناویی دەكــرد بۆ بە پێكەنینهێنانیان ،ملی درێژ دەكرد تا دەگەیشتە ئاسمان و ئەستێرەكانی دەخوارد ،تەقلەی لـێ دەدا .چاوەكانی قیچ دەکــرد و ئەستێرەكانی لە گوێی دەردەهێنانەوە .من پێكەنین گرتمی .بە دەنگی پێكەنینەكەم ئەژدیها گەڕایەوە، منی بینی و گوتی« :ها .ئەم ئیشانە هەمووی لەژێر سەری تۆدان ».لە هێکڕا شااڵوی بۆ هێنام و ویستم لە پەنجەرەوە بۆی دەرچــم ،پەنجەرە وێك هاتەوە و
تەنگ بوو ،یەکێک لە فستقەکان لەوێ كە نزیكی من بوو گوتی« :وەرە لەسەر من دانیشە تاكوو هەڵبێین ».فستقەكە وەك باڵۆنێكی لێ هاتبوو .منیش لەسەری دانیشتم ،باڵۆن منی لە كونی کوورەکەوە برد و برد و برد تا گەیشتینە ئاسمان. حــەزم دەكــرد ئەستێرەیەكی جــوان بۆ دایكم هەڵگرم تا لە ملی بكات ،بەاڵم لە پڕێكدا قاچم خزی و بەسەر هاتمە خـــوارەوە ،هاتم و هاتم .لە دوورەوە بینیم کە باوکم خەریکە کاگڵ بۆ سەربان دروســت دەکـــات ،بەسەر کەوتمە ناو کاگڵەکەوە و لە پڕ لە جێ دەرپەڕیم. بینیم کە سەقفی ژوورەکە لەسەر سەرم دڵۆپە دەکات). مــنــدااڵن هــەمــوویــان پێكەنین و چەپڵەیان بۆ لێ دا .وەختێ كە چوو دانیشیتەوە ،وەك بێچووەمراوییەک بوو کە بەرەو النەکەی ڕابکات.
فۆتۆ :بەڕۆژ ئاکرەیی
عەلی ئەرشەف دەرویشییان و .لە فارسییەوە :گوشاد حەمەسەعید
نەدارەد 3
ژمار ه ( )573دووشه‌مم ه 2017/10/30
3
گــوێ .وەك ئەمەی كە نیاز عەلی لە ڕێگای دوورەوە چیرۆكی دەگێڕایەوە یان خەونەكانی دەگێڕایەوە .دەنگیم ،کاتێک کە ڕۆژنامەی دەخوێندەوە لە گوێدا بوو. پــەڵــەهــەورێــكــی ڕەش لــەســەر دڵی ئاسمان ڕۆنیشتبوو ،هەموومان بێدەنگ بــوویــن ،چ ــاوم کــەوتــە ســەر ڕۆژنــامــە تازەکەی سەر پەنجەرەکە ،بە خەتێکی درشت نووسرابوو: «پاراستنی تەندروستی بۆ هەموان».
زستانی ئەو ساڵە لە سااڵنی پێشوو ســاردتــر بــووبــوو .پەنجەرەكانمان بە ڕۆژنامە و مقەبا چاك گرتبوون .ڕۆژێكیان بەیانی ناوی قوتابییەكانم دەخوێندەوە: نیاز عەلی نەدارەد! چەند منداڵێك لەسەرەخۆ گوتیان: نەهاتووە. ڕاچەنیم ،جێگاكەی چۆڵ بوو .خەمێكی نائاشنا لە دەموچاوی منداڵەكاندا دەبینرا. هەموو سەریان لەبەر خۆیان نابوو .هۆی نەهاتنەكەیم لــە ئەکبەری چــاودێــری پۆلەكە پرسی ،گوتی« :مامۆستا ،دوێنێ پەرواێزەکانی نووسەر دەمەدەمی ڕۆژئــاوا بوو مرد .مامۆستا، چەرمی :لە کوردیدا بە واتــای سپی لە سەرمان ،خوێن لە قوڕگی هات و دێت. مرد ،هەر دەیگوت ،ئەستێرەم دەوێ، مەلووچ :چۆلەکە ،بە کرماشانی. ئەستێرەم دەوێ ،ئەستێرەیەكی جوان بۆ دایكم ».منداڵەكان بێدەنگ بوون .با، سەرنج :ئەم چیرۆکە لە کۆمەڵەچیرۆکی ڕۆژنامەی ڕووی پەنجەرەی پۆلی دەهێنا «لــەم واڵتــــەدا» -وەرگــێــڕانــی گوشاد و دەبرد و ویزەویزێكی لێوە دەهاتە بەر حەمەسەعید ،وەرگیراوە.
سااڵنی هەورین
فۆتۆ :بەڕۆژ ئاکرەیی
بۆ عەلی ئەرشەف دەرویشییانی ئازیز
لە بۆنی ئەو گەنمەی نەمچنیبوو، تۆ لەوێ بووی لە سێبەری سێوەکاندا بیرەوەرییەکانی منت دەنووسییەوە. لە پەنامدا بوویت لەو ساڵە درێژانەی دەمردم و بە ترسەوە ،جارێکی تر لە دایک دەبوومەوە، تا پاشماوەی بەردەکان بە کۆڵ بۆ جێی مەبەست کێش بکەم.
شەمس لەنگرودی و .لە فارسییەوە :مەریوان هەڵەبجەیی
لەو ڕۆژگارەوەی جەستەی ساردمیان بۆ بیرچوونەوە تووڕ هەڵدایە گۆمی خوێوە قەڵەمەکەی تۆ ئازادیی پێ بەخشیم تا پەیکەرەکەم بلوورین و نەمر لە گۆڕەپانەکاندا بدرەوشێتەوە، ئێستاش لێرە ،لە پەنای من وەستاوی و سەرپەنجەکانم دەگریت و دەنووسیت: سااڵنی هەورین. هەتاویش وەک قەدیسێکی شەهید لە دەوری سەرت دەدرەوشێتەوە.
لە پەنام بووی لەو ڕۆژگارەوەی وا فریشتەکان لەسەر شانم دەنیشتنەوە و بە باڵی ناسک و هەنگئاسایان بە نهێنی بیرەوەرییەکانی منیان دەنووسییەوە. لەو سااڵنەی لە سێبەری تووبا*دا نغرۆدەبووم و خواردنم پارچەڕووناکیی برژاو بوو باڵەکانی منیش لە ئاوی ئەزەلدا لە باڵی ماسییەکان دەچوون. لەو ساتەوەی بە وردەزیخەکانی بەهەشت منیان دەردەکرد
لەتیف تەڵخستانی
سەبارەت بە عەلی ئەرشەف ڕەخنەی چاودێر عەلی ئەشرەف دەروێشییان چیرۆکنووس و لێکۆڵەری ناوداری کورد کە بە فارسی دەینووسی، لە ساڵی ١٩٤٦دا لە ئابشوورانی کرماشان لە دایک بوو .دەرویشییان لە سەرەتاکاندا بەر لە شۆڕشی گەالنی ئێران بە ناوی خوازراوی لەتیف
ڕاهۆز كامەران
لەو ڕۆژگارەی وا دەممیان هەڵدروو تۆ دەمتت بە من بەخشی، هەناسەتت بە من بەخشی،
بەرهەمەکانی دەرویشییان ڕۆمان (سااڵنی هەورین) عەزیز گەردی کردوویە بە کوردی (سلوولی )١٨ عەزیز گەردی کردوویە بە کوردی کۆمەڵەچیرۆک :ئابشووران ،درشتی، شەو دووگیانە ،وەرزی نان
*بە پێی گێڕانەوە ئاینییەکان درەختێکی پیرۆزە لە بەهەشت .لەنێو ئاودایە.
تەلخستانی نووسینەکانی باڵو دەکرەوە .ئەو بەر لە شۆڕش و دوای شۆڕشیش چەندین جار بە هۆی نووسینەکانییەوە کەوتووەتە گرتووخانەوە. دەرویشییان لە چیرۆکەکانیدا بایەخ بە مندااڵن و خەڵکی هــەژار دەدات .هــەروەهــا زۆرێــک لە چیرۆکەکانی بەشێکە لە ژیانی کۆمەاڵیەتیی خۆی. ئەو کەڵک لە ئەزموونی مامۆستایەتیی خۆی وەردەگرێت و بینینەکانی خۆی دەنووسێتەوە. تەنانەت ڕۆمانی چەندبەرگیی «سااڵنی هەورین» هێندە لە ژیانی خۆیەوە نزیکە کە هێندێک لە هاوڕێیەکانی گلەیی لێ دەکەن ،کاتێک خۆیان لە کتێبەکەیدا دەناسنەوە. دەرویــشــیــیــان نــووســەری ئــازارچــەشــتــووی نەتەوەیەک بوو کە ڕەنجەکانی ئەوانی دەکرد بە ئەدەبیات .بــەاڵم حــەزی نــەدەکــرد جیهان ناشیرین نیشان بــدات .ئــەو دەیــگــوت جیهان خۆی ئەوەندە ناشیرینە کە پێویست ناکات بە نووسین ناشیرینتری بکەین .ئەو دەڵێت« :من ئەو ڕووداوانەی کە لە کۆمەڵگەکەمدا ڕوویان دەدا
یاریدەدەری سەرپەرشتیار :بڕوا بەرزنجی ستاف :پێشەوا محەمەد ..شااڵو حەبیبە
ئەدەبیاتی مندااڵن و الوان کەی دەگەڕێیتەوە کاکە گیان؟ ئاگر لە کتێبجانەی مندااڵن هەوری ڕەشی هەزارچاو ڕەنگینە
و ئازاریان دەدام ،تا کاتێک کە نەمنووسیبانەوە و نەمخوێندبانەوە ،دڵم ئارامی نەدەگرت .من ئەم شتانەم بە شێوەی چیرۆک دەنووسینەوە بۆ ئەوەی کۆمەڵگەی ئێمە بزانن کە لە کوێ دەژین. من ڕێک ئەوەی کە ڕۆژنامەکان نەیاندەوێرا باسی بکەن ،دەمکرد بە چیرۆک .من بە جوانی تەماشای جیهان دەکــەم .هونەریش دەبێت جیهان جوان بکات». دەروێشییانی چیرۆکنووس و چەپ پێی وا بوو کە بەڵێ دەکرێ لە ڕێی ئەدەبیاتەوە ئینسان و جیهان بگۆڕین .ئەو هەوڵی دەدا بە ئەدەبیات لە خەباتی کۆمەاڵیەتیی جیهان لە تێکۆشاندا بێت. دەرویشییان کە کرماشانی بوو ،زۆر حەزی بەوە دەکرد کە جارجار لە چیرۆکەکانیدا وشەی شێوەزاری کرماشانی بەکار بێنێت و پەرواێزیان بۆ دابنێت ،ئەو لە سەرەتاکاندا کەس نەبووە یان چاپخانەیەک نەبووە هاوکاریی بکات تا بتوانێت بە کوردی بنووسێت .ئەمەش یەکێکە لە خەمەکانی. یەکێک لە کارە هەرە مەزنەکانی عەلی ئەشرەف
دەرویشییان کۆکردنەوەی چیرۆکە فۆلکۆرییەکانی ئێرانە و بە هاوکاریی ڕەزا خەندان نزیک بە ٢٠ بەرگی لێ چاپ بووە. ئــەو هــەروەهــا هەڵبژاردەیەکی لە چیرۆکی نووسەرانی کوردی کردووە بە فارسی و بە ناوی «بە هیوای باران» چاپی کردووە. عەلی ئەشرەف سەبارەت بە نووسەرانی تازەکار، یەک ،دەڵێت :دەبێ ئەوەی دەینووسن ئەزموونیان کردبێت ،دوو :پێی وایە کە چیرۆکنووسان حەتمەن دەبێت ئاگەداری ڕەوتی فەلسەفە بن. عەلی ئەشرەف ئەدەبیاتی خۆی بە قەرزارباری چێخۆف ،مارکیز ،فۆکنەر و خوان ڕوڵفۆ دەزانێت. عەلی ئەشرەف دەرویشییان لە ساڵی ٢٠١٤ـدا وەک میوانی فێستیڤاڵی گــەالوێــژ ســەردانــی سلێمانیی کرد و خەاڵتی هەردیی پێ بەخشرا. ئەو سااڵنی ساڵ لەگەڵ نەخۆشیدا دەستوپەنجەی نەرم کرد و سەرەنجام لە ٢٦ـی ١٠ـی ٢٠١٧ـدا کۆچی دواییی کرد.
www.chawdernews.com
سەرپەرشتيار: بەهمەن تاهري نەرميان
363 www.chawdernews.com
ژمارە ( )363دووشەممە 2017/10/30
rwangewrexne@yahoo.com
پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی ،ئاينناىس ،هزر
كاریگەری هەستی مەزهەبگەرایی لەسەر ئەندێشەی مسوڵمانی كورد د.سەالم عەبدولكەریم – بەرزانی مەال تەها
()2-1
سەردەق
ئەگەرچی لــەرابــردووشــدا كۆمەڵگەی كـــوردی ئێمە‌و پانتایی ئــایــنــداریـی‌و ئیسالمیی لــەژێــر كــارای ـی‌و هەژموونی جــۆرێــك لەملمالنێی مــەزهــەبــگــەرایــی سووننە‌و شیعەدا بووە ،بەهۆی رووداو‌و پێشهاتە سیاسیەكان‌و تەركیزی زیاتری گــوتــاری ئیسالمیی‌و زوومــیــی لەسەر رووداو‌و گۆڕانكارییە سیاسییەكان ،ئەوا پێشبینی دەكرێت دوای كۆتایهاتنی داعش لــەرووی ســەربــازی‌و چەكدارییەوە ،ئەم پانتایی‌و زەمینەیە دیسان بكەوێتە ژێر ئەو كارلێكە مەزهەبیەوە ،چونكە لەالیەك سروشتی پێكهاتەی عێراق جگە لەوەی مەزهەبگەراییە ،هاوكات تادێت كاریگەرییە مــەزهــەبــگــەرایــیــەكــانــی شیعەگەرایی‌و ســوونــنــەگــەرایــی واڵت ــان ــی دراوســــێ‌و دەروبـــەریـــش تۆختر دەبــنــەوە ،ئەمە سەرباری ئەوەی بەگشتی لەدامەزراندنی دەوڵەتی عێراق‌و بەدیاریكراویش لەدوای داگیركاریی ساڵی 2003ەوە لەالیەن نــاوەنـد‌و مەرجەعیەت‌و هێزە سیاسییە شیعەگەراكانەوە هەوڵی كاڵكردنەوەی ســیــمــا‌و خــەســڵــەتــە گــشــتــیــیــەكــانــی سووننەگەرایی لەعێراقدا دەدرێت لەسەر ئاستی جوگرافیای پارێزگا‌و شارەكان‌و و دیموگرافیا‌و رواڵـــەت‌و هێما ئاینییە سووننیەكان .لەخۆڕا نییە لەماوەیەكی زەمەنی كەمدا دیارترین شارە سووننیەكانی عێراق لەنموونەی موسڵ‌و سامەڕا لەگەڵ خــاكــدا یەكسان كــرانــەوە! بۆیە جگە لەشارەكانی هەرێمی كوردستان ئەوەندەی تێبیدەكرێت شارێكی سووننەگەرایی بــەو شێوەیە لەعێراقدا نــەمــاوەتــەوە‌و یەكپارچە جگە لەوەی وێران كراون ،هێزو میللیشیا‌و مەرجەعەكانی شیعە رێگە نادەن دانیشتووانە سووننەكانی وەك پێشوو لەشوێنی خۆیاندا جێگیرببنەوە‌و وەك جاران درێژە بەژیان بدەن ،واتە ئێستا ئێمە لەعێراق لەبەردەم هەژمونێكی گەورە‌و خێرایی فراوانخوازیی شیعەگەراییدان، كــەدوور نییە شارەكانی كوردستانیش لەداهاتوودا بگرێتەوە .هەروەك بێگومان بـــەردەوام لەالیەن ناوەند‌و كەسایەتی‌و بانگخواز‌و سیاسییە سووننەكانیشەوە لەسەر ئاستی عێراق‌و ناوچەكە‌و جیهانی ئیسالمی‌و كوردستانیش دنــەی هەستی سووننەگەرایی دژ بەشیعەگەرایی دەدرێت‌و بمانەوێ‌و نەمانەوێ كایەی دینداریی‌و كۆمەڵگەی ئاینداری كوردیی كەوتۆتە ژێر
جۆرێك لەو ملمالنێیە مەزهەبگەراییەوە، پرسیارەكە لێرەدا ئەوەیە ئاخۆ پێویست دەكـــات ئێمەش ببین بەبەشێك لەو ملمالنێ مەزهەبگەراییە ،كەرەگوریشەیەكی قوڵتری هەیە؟ ئایا ئێمە چۆن بتوانین بابەتیانە لەو ملمالنێ مەزهەبیانە بڕوانین بێئەوەی بكەوینە ژێر كارایی‌و هەژموونی هیچ یەكێكیانەوە؟ هەروەك ئایا لەرووی ئایینیەوە پێویستە چۆن مامەڵەی لەگەڵدا بكەین؟ هــەروەك پێویست دەكــات لەم بابەتەدا روانگەی ئایینی‌و نەتەوەیی ئاوێتە بكەین‌و لەرێگەیەوە ملمالنێ مەزهەبییەكە شرۆڤە بكەین؟
عێراق ..چاوگی دەسپێكی ملمالنێی مەزهەبگەرایی
بـــەو پــێــیــەی ئێمە تائێستا وەك كــورد لەچوارچێوەی دەوڵەتی عێراقدا دەژین ،گرنگە ئاماژە بەهەندێ زانیاریی دەربــــارەی ســەرهــەڵــدان‌و گرفتەكانی دیـــاردەی مەزهەبگەرایی بــدەیــن .بۆیە لەروانگەی مێژووییەوە ،ســەبــارەت بە عێراق ،هەمیشە فاكتەری مەزهەبگەرایی بە هێزەوە لەمێژووی هاوچەرخی ئەم واڵتــەدا خــۆی نمایش كـــردووە ،چونكە بەدرێژایی ئەم مێژووە تا ساڵی 2003و رووخانی رژێمە توتالیتێرە بەعسییەكەی سەدام شیعەكان بێئامان لێیادراوەو ژێرپێ نراون ،بەتایبەت لە قۆناغی بەعسییەكاندا، كە پتر مۆركێكی مەزهەبگەرایی سوننەی پێوە دیــاربــوو بەشێوەیەكی توندیش كــاری بۆ پەراوێزخستن و سڕینەوەی شــونــاســی شــیــعــەكــان دەكــــرد ،لــەپــاڵ نینۆككردنی مەرجیعە ئایینییەكانی شیعەو قــارســكــردنــی رۆڵـــی حـــەوزەی زانستیی و دامــەزراوەی ئایینییەكانیان. لەبەرامبەر ئەم زەبرو زەنگەی دەسەاڵتی بەعسیی سوننەی عێراقدا ،شیعەكان بۆ پاراستنی شوناسی مەزهەبییان كەوتنە پێكهێنانی پارت و رێكخستنی سیاسیی بەئامانجی بەگژداچوونەوەی دەسەاڵتە سوننە ساالرەكەی بەغدا .هەر لە قۆناغی حوكمڕانیی بەعسییەكانیشدا شانبەشانی شیعەكان ،كــوردی عێراق هاوشێوەی ئ ــەوان كــەوتــە بــەر هێرش و پــەالمــاری بەعسییەكان ،ئەمەش زەمینەیەكی لەباری بــۆ كــاری هــاوبــەش لەنێوان رێكخراوە سیاسیی و چــەكــداریــیــە شیعەكان و كــوردە سوننەكاندا دروستكردو هەردوو گروپە ئیتنییەكە لە چەوساندنەوەدا هاوبەشبوون .ئیدی لەئەدەبیاتی سیاسیی رەوتە شیعەگەراكانی عێراقیشدا ،كێشەی كورد رەنگیدایەوە ،بەنمونە لە ئەدەبیاتی سیاسیی (حیزبی دەعــوەی ئیسالمیی
یەكێك لەو گرفتە ریشەییانەی ،كە لە ناو روانین و ئەندێشەی تاكی مسوڵامنی كورددا هەیە نائامادەیی هۆشیاریی ئاینیی قووڵە سەبارەت بە ملمالنێی مێژوویی نێوان سوننەو شیعە
و ئەنجومەنی بااڵی شۆڕشی ئیسالمیی شیعە)دا و بڕوایان بە بەشداریی سیاسیی كورد هەبوو لە دەوڵەتی عێراقیدا لەپاڵ پێشنیاركردنی بیرۆكەی فیدرالیزم وەك چارەسەر بۆ كێشەی كورد لە عێراقدا. تەنانەت لە كۆتایی شەستەكاندا دەسەاڵت لەعێراقدا دەیخواست لەرێگەی شیعەكانەوە رەوایەتیی بدات بە سەركوتكردنی كورد، بــەاڵم وەختێكیش حكومەتی عێراق لە كۆتایی شەستەكانی ســەدەی رابــردوودا جەنگی دژ بە كورد بەرپاكرد ،هەوڵیدا لەرێگەی فەتوای مەزنە زانایانی شیعەوە رەوایەتیی شەڕكردن لەگەڵیاندا بەوەی مــوڕتــەدن بــەدەســت بهێنێت ،زانایانی شیعە دژ بەم هەنگاوەی حكومەتی عێراق وەستانەوە ،تەنانەت (سەید موحسین ئەلحەكیم) لە ( )1965/6/17دا فەتوایەكی بەناوبانگی دەركــردو تێیدا شەڕی دژ بە كوردی حەرامكرد ،هەروەها كۆمەڵێك لە زانایانی بەغداو كازمیەی شیعە بروسكەیان ئاڕاستەی بەرپرسانی دەوڵــەت كردووە، داوایانكردووە شەڕی دژ بەكورد رابگرێت. بەاڵم لەو قۆناغەی سەركوتكردنی كورددا هیچ بەیاننامەو نووسراوەیەكی رەوتــە سوننەگەراكان بەتایبەت گەورەترین جواڵنەوەی ئیسالمیی بزاڤگەریی لەژێرناوی ئیخوان موسلیمیندا بــەدی ناكەین ،كە ئەوكات لەچاالكییدا بوون .لەكاتێكدا كورد لەعێراقدا ریشەی مەزهەبییان سوننەو شافیعی مەزهەبن ،هەروەها بەدرێژایی سەركوتكاریی بەعسییەكانیش لەعێراقدا هیچ جۆرە ناڕەزایەتیی و خۆپیشاندانێكی رەوتە مەزهەبییە سوننەگەراكان لە جیهانی عەرەبیدا بــەدی ناكەین ،كە پاڵپشتی بێت بۆ چارەسەركردنی كێشەی كوردو بەدەستهێنانی مافەكانی. هەڵبەتە ،یەكێك لەو گرفتە ریشەییانەی، كە لە نــاو روانــیــن و ئەندێشەی تاكی مسوڵمانی كــورددایــە هەیە نائامادەیی هۆشیاریی ئاینیی قووڵە سەبارەت بە ملمالنێی مێژوویی نێوان سوننەو شیعە، كە لە ئێستادا رەوتی شیعەگەرایی ئێران نوێنەرایەتیی دەكــات ،ئەوەكەی تریش لەچوارچێوەی رەوتــی سوننەگەراییدا سعودیە نوێنەرایەتیی دەكات .كوردیش لە بازنەی سوننەگەراییدایە .لە ئێستاشدا بــەهــۆی تــونــدبــوونــەوەی پــێــكــدادان و شــەڕەقــۆچــی سوننەو شیعە پرۆسەی بە تایفیی بوونی جەنگی نێوان سوننەو شیعە لە عێراق ،سوریاو یەمەندا ،تادێت بازنەی ئــەو بەریەككەوتنە مەزهەبییە توندتر دەبێت ،كە رەنگە كوردستانیش بگرێتەوەو كاریگەریی قووڵی لەسەر جێ بهێڵێت .پرسیارە راستەقینەكە لێرەدا ئەوەیە تا چەند دەسەاڵتدارانی سیاسیی باشووری كوردستان خۆیان بەدوور دەگرن لە رەنگدانەوەی فاكتەری مەزهەبگەرایی لە دیدو گوتارەكانیاندا؟ ئایا دەتوانن لەناو چەقی ملمالنێی تایفییدا بێالیەن بمێننەوە؟ چونكە كەوتنە سەنگەری بەرەیەك لەدژی بەرەكەی تر ،قۆناغێكی مەترسیدار لە ملمالنێی تایفیی نێوان سوننەو شیعە دێنێتەوە ئاراوە ،تا ئێستا كوردی عێراق لەمێژووی هاوچەرخی سیاسیی خۆیدا لە پرسێكی مەزهەبگەرایی لەمشێوەدا بەشێوەیەكی راستەوخۆ لەشەڕێكی واوە نەگالوە ،چونكە فاكتەری مەزهەبگەرایی، سوننە بێت یــاخــود شیعە ،مەترسیی وەحشەتناك لــەم ناوچەیەدا دێنێتەوە ئـــاراوەو هێندەی تر ئاگری جەنگەكە خۆش دەكات .هەروەها هۆشیاریی تاكی مسوڵمانی كورد بەستراوەتەوە بە رەوتی
ئیسالمی بزاڤگەریی دەرەكیی ،لەرووی ئایدیاو گوتارەوە هاوبەستەگییەكی قووڵ پێكڕا دەیانبەستێتەوە ،ئەمەش زادەی ناخۆماڵیی بوونی تێفكرینی مسوڵمانی كوردە ،كە هەمیشە بارگاوییە بە گۆڕانكارییە دەرەكییەكانی جیهانی ئیسالمییەوە ،واتە پاشكۆی عەقڵییەتی ئیسالمی سیاسیی عەرەبییەو وەك رەوتێكی میللیی كوردیی بە ئایدیای ئیسالمیی میللییەوە سواخ نـــەدراوە .لەكاتێكدا ئیسالمیی میللیی لەكوردستاندا لەقۆناغی سەرداربوونی ئەواندا لەچوارچێوەی تەریقەتی قادریی و نەقشبەندییدا چەقی كاریگەریی و پەخشكردنەوەی بوون بە واڵتانی هەرێمیی و تەواوی ناوچەكەدا .بەنمونە تەریقەتی نەقشبەندیی لەسەردەستی (مــەوالنــا خالیدی نەقشبەندیی)دا ،كە توانی چ كاریگەرییەكی كۆمەاڵیەتیی و سیاسیی لە زیهنییەتی مرۆڤی ك ــورددا دروســت بكات .زیهنییەتێك ،كە زادەی روانینێكی بێ غــەل‌و غەشی كوردییانە بوو لەپاڵ رەسەنایەتیی پاك و پوختەكەیدا ،كە هیچكات وەك پاشكۆیەك دەرنەكەوتووەو، جگە لە دەوڵەتانی هەرێمیی و ئیسالمیی، كاریگەرییە كۆمەاڵیەتیی و سیاسییەكەشی پەڕیوەتەوە بۆ ئەفەریقاو بگرە ئەوروپاش. بەاڵم بەداخەوە لە ئێستای نەخشەی بزاڤە ئیسالمییەكانی باشووریی كوردستاندا دیاردەی بە سەلەفیی بوونی كۆمەڵگەی كوردیی ،یەكێكە لەو مەترسییانەی ،كە زادەی كەوتنە ژێر كاریگەریی فاكتەری مەزهەبگەرایی سوننەیە ،بەدیاریكراویش هەڵكشانی شەپۆلی سەلەفیزمی ئیسالمیی، كە ناوكێكی زۆر بەهێزی لە كوردستاندا پێكهێناوە ،بێگومان ئەمەش ئەجێندایەكە لەالیەن سعودیەوە لەباشووریی كوردستاندا پ ــەرەی پــێــدەدرێــت و سەلەفیزم وەك دیواربەندێك قایم دەكــەن ،تاكو رێگر بێت لە پەڕینەوەو پەلكێشانی تەوژمی شیعەگەرایی .ئێمە بڕوامان وایە لەدوای راپــەڕیــنــەوە بــەدیــاریــكــراوی بــەهــۆی گەشەكردنی بزاوتی ئیسالمیی‌و دوای نەمانی سیمبوڵە ئایینیەكان ،كە لەزۆر بــاردا هەڵگری بەشێكی باش لەگوتاری نەوەی پیاوانی ئایین‌و شێخانی تەرقەت بوون ،درێژەیان بەو ئاراستە نەتەوەیی‌و ئایینییەدا ،بــەاڵم گەشەكردنی خێرای ئیسالمی سیاسیی‌و سەلەفییەت‌و كاركردن لەسەر پاشەكشەپێكردنی رەوتی تەسەوف‌و رێبازە سۆفیگەرییەكان كاریگەریی هەبوو لەسەر الوازكردن‌و جێ پێلێژكردنی گوتاری نەتەوەیی‌و ئایینی ،بەڵكو زیاتر گوتارێكی ئایینی جێگەی گــرتــەوە ،كە بەكەمی خەسڵەتی نەتەوەیی لەپێشچاو گرتووە، هەروەها لەمڕەوەوە زەمینە ئایینییەكەش كاریگەری هەبووە ،بەهۆی بوونی هێزو تــەوژم‌و ئاراستە‌و بیركردنەوەی ئاینی‌و ئیسالمیی جیاواز لەباشووری كوردستان، هاوكات الوازبوونی ئایینداریی‌و ئیسالمیی میللیی‌و كۆمەاڵیەتیی .بێگومان یەكێك لەدەرهاویشتە نێگەتیڤەكانی گەشەكردنی ئیسالمیی سیاسیی ،بەتایبەت ئەو ئاراستانەی ،كەتایبەتمەندیی كۆمەڵگەی كــوردیــی‌و بــزوتــنــەوەی رزگــاریــخــوازیــی كوردیان بەهەند وەرنەگرت‌و بایەخیشیان پێنەدا‌و بەپێچەوانەوە كاریان كرد لەسەر بەستنەوەی زیهنییەتی تاكی بــاوەڕداری كــوردیــی بەچەمكی خەالفەتگەرایی‌و ئوومەتگەرایی‌و ئەو ئایدۆلۆژیایەی كەباس لەچەمكی برایەتی ئیسالمیی نەتەوەكان دەكات‌و لەبنەڕەتدا لەخزمەتی نەتەوەكانی عـــەرەب‌و فــارس‌و تــورك دایــە‌و زۆرجــار
شیعەش هاوبەشییەكی گەورەی حوكمڕانیی لەنێوانیاندا هەیە ،بەاڵم لەوساوە تا ئەمڕۆ جگە لە بەرتەسككردنەوەی مافەكانی كورد ،هیچ بڕوایەكی ئەوتۆ دروستنەكراوە.
بارگاوی دەبێت بەو ملمالنێ مەزهەبیانەی سوننەو شیعە لەعێراق‌و دنــەی هەستی سووننەگەرایی لەژێر كاریگەریی چەمكی برایەتی ئیسالمیی‌و ئوممەتگەراییدا دەدات لــــەدەرەوەی هۆشیاری ئاینی. لەالیەكیترەوە نەبوونی یەك مەرجەعییەتی داعش ..بزوێنەری خێراتركردنی هەستی ئایینی لەباشووری كوردستان‌و هاتنەئارای مەزهەبگەرایی رای جیاوازی بیروباوەڕیی‌و سیاسیی‌و یەكێكی تر لە رەنگدانەوە مەزهەبییەكان ســەرهــەڵــدانــی نــاكــۆكــیـی‌و لێكترازانی ســیــاســیـی‌و رێــكــخــراوەیــی ،یەكێكیتر لەدەركەوتنی داعشدا خۆی نمایش دەكات، لەفاكتەرەكانی زەمینەسازیی كاریگەریی داعش وەك زبرترین بزووتنەوەی رادیكاڵی هەستی مەزهەبگەرایی سووننە‌و شیعە مەزهەبیی سوننە ،كە توانی لەماوەیەكی بــووە ،خۆ لێرەدا تەنها باسكردن نییە كەمدا بەشێكی گەورە لە عێراق داگیر بكات. لەمەترسییەكانی زاڵــبــوونــی هەستی هەرچی پەیوەندیی بە كوردستانەوە هەیە، سووننەگەرایی لەملمالنێی مەزهەبیدا بینیمان چۆن بەدەیان گەنج لە باشوورو ســـەبـــارەت بــەئــایــنــدەی كــوردســتــان ،رۆژهەاڵتی كوردستانەوە خۆیان خزاندە ناو ئـــەوەنـــدەی پــەیــوەنــدی بــەمــەتــرســی ریزەكانی ئەو رێكخراوەوە ،كە ئاماژەیەكی هەستی شیعەكەراییشەوە هەیە ،مەگەر زۆر مەترسیدار بــوو بۆ پاشكۆیەتیی لەناوچەكانی خانەقین‌و مەندەلی‌و الی ئەو تێڕوانینی موسڵمانی كورد ،بۆیەشە بەو كوردانەی بەمەزهەب مسوڵمانی شیعەن زووییە كەوتنە ژێر كاریگەرییان ،بێگومان هەستی مەزهەبی زاڵ نییە بەسەر هەستی ئەم دیاردەیەش پەیوەندییەكی بەهێزی بە ئاینی‌و هۆشیاری ئاینی‌و نەتەوەییاندا؟ فاكتەری مەزهەبییەوە هەبوو ،چونكە لە مەگەر هــەر بەریككەوتنێكی مەزهەبی سوریادا شیعەی عەلەویی لەسەردەستی ئەگەر رووبــدات دەتوانن خۆیان یەكالیی (بەشار ئەسەد) لەدەسپێكی شۆڕشی نەكەنەوە‌و هۆشیارانە مامەڵە بكەن؟ سورییەكانەوە بینیمان بە چ عەقڵییەتێكەوە بێگومان نەخێر .كــەوابــوو لەهەرجوو كەوتە بەرپەرچدانەوەی ناڕەزایەتییەكان و باردا دەبێ مرۆڤی بــاوەڕداری كورد زۆر گرووپە بەرهەڵستكارەكان ،كە لەالیەن هۆشیارانە لــەگــەڵ رووداو‌و پێشهاتە سعودیە ،قەتەرو ئیماراتەوە دنــەدەدران سیاسی‌و ملمالنێ مەزهەبییەكاندا مامەڵە و كۆمەك دەكـــران ،هــەروەهــا بینیمان بكات .لەئێستاشدا ،دەنگۆی ئەنجامدانی چۆن ئێران میلیشیاگەلێكی زۆری خزاندە ریفراندۆم رێــك وابەستەیە بــەو جۆرە سوریاوەو مۆركێكی تەواو تایفیی بەسەر بــیــركــردنــەوەی مەزهەبییەوە ،چونكە جەنگەكەدا دراو رادیكاڵیزمی سوننەی جوگرافیای دابەشبوونی سوننەكان لە عێراقیشی گرتەوە .سەرەنجام بێ ئاگابوون نــاوەڕاســت و باكووریی عێراقدا تێكو و بەردەوامبونی پاشكۆیەتیی ئایدیای پێكدراوە ،زۆرینەی سوننەكان لە باشووری مسوڵمانی كورد بۆ رەوتی ئیسالمی سیاسیی كوردستاندا گیروساونەتەوە ،كە بەهۆی و سەلەفیزمی جیهادیی ،مەترسییەكی شــااڵوی میلیشیا شیعەكانەوە زۆربــەی گەورەیە بۆ سەر ئایندە ئیسالمی كوردیی. شارو ئاواییەكانیان خاپووركراوە ،ئەمەش دەركەوتنی داعش سەبارەت بەجواڵنەوەی رەنــگــدانــەوەی فاكتەری مەزهەبگەرایی رزگاریخوازیی كورد ،تەنها مەیدانبازیی‌و شیعەیە ،كە تۆڵەی لەمێژینەی خۆیان روبـــەڕووبـــوونـــەوەیـــەكـــی ســیــاســیـی‌و لــە سوننەكان دەكــەنــەوەو بــەتــەواوی چەكداریی نییە ،بەڵكو لەهەمان كاتدا كەوتوونەتە ژێر هەژموونی شیعەگەرایی مەیدانبازییەكی ئایینی‌و بیروباوەڕییە‌و ئێرانییەوە .بۆیەشە ،لەالیەن ئێرانەوە هەر مەترسییەكی گەورەشە لەسەر ناسنامەی چەشنە جیابوونەوەو لەخۆگرتنی سوننە نەتەوایەتی‌و كەسێتی نەتەوەیی كوردیی، عەرەبەكان لەچوارچێوەیەكی قەوارەیەكی چونكە ئەم هێزە لەیەك كاتدا لەروانگەی سەربەخۆیی كوردیدا بە هەڕەشەیەكی سیاسیی‌و چەكداریی‌و هزرییەوە روبەڕووی گەورەی لەقەڵەم دەدەن بۆ سەر ستراتیژو بزوتنەوەی رزگاریخوازیی كوردیی بۆتەوە‌و بــەرژەوەنــدیــیــەكــانــی ئــێــران لەعێراق و تاڕادەیەكیش توانیویانە لەنێو كۆمەڵگەی ناوچەكەدا .دەشێت بە وریاییەكی زۆرە كــوردیــدا‌و لەڕێگەی پاڵنەری ئایینەوە مامەڵە لەگەڵ ئەم دۆسیەدا بكرێت ،چونكە كاریگەری خۆیان هەبێت ،بەدیاریكراویش مەزهەبگەرایی شیعەو سوننە هیچ خێرێكی لەسەر رێــژەیــەك لەگەنجان .سەرباری بۆ كورد نەداوەتەوە ،بەتایبەت لەعێراقدا ئـــەوەی داعـــش راســتــەوخــۆ تەكفیری بەهۆی زاڵبوونی ناسیۆنالیزمی عەرەبییەوە كۆمەڵگەی كــوردیــی دەكـــات‌و لــەرووی لەالی بــژاردەی سوننەو شیعەوە هەرگیز ئاینییەوە هێزی پێشمەرگەی كوردستان رێگە بەهیچ مافخوازییەكی كورد نەدراوە لەهێمای بەرخودان‌و پاراستنی سنوور‌و تا ئێستا بدرێت .بەتایبەت لەپاش سااڵنی خاكی كوردستانەوە بۆهێزی هەڵگەڕاوە‌و 2003وە ،گرنگترین جومگە سەرەكییەكانی بێدین شرۆڤە دەكات‌و لەئەدەبیات‌و كتێب‌و دەوڵەتی عێراق بەدەست شیعەوەیە ،كوردو باڵوكراوەكانیاندا ئاماژەیان پێداوە.
ژمارە ( )363دووشەممە 2017/10/30
2
دەوڵەتی عەلمانی تــا دیــن لــە سیاســەت جــوێ نەکرێتــەوە ،تاوانــی گــەورە هــەر درێــژەی دەبێــت ،ئاخــر دیــن و سیاســەت پێکــەوە ،قاعیــدە و تالیبــان و داعــش بەرهــەم دەهێنــن ســیکوالریزم کولتوورێکــی گەردوونییە ،ئینســانێک بەرهــەم دەهێنێــت ،ڕێــز لــە بەهاکانــی ئــەوی دی و لــە جیاوازییــەکان بگرێــت
حەمەسەعید حەسەن ()٢-2 دزێوترین تیرۆر و تاوان و جینۆساید بە ناوی دینەوە کراون ،بە ناوی دینەوە مۆزە و شوێنەوار و کەلەپووری مرۆڤایەتی تێک دراون .تا دین لە سیاسەت جوێ نەکرێتەوە ،تاوانی گــەورە هەر درێــژەی دەبێت ،ئاخر دین و سیاسەت پێکەوە، قاعیدە و تالیبان و داعش بەرهەم دەهێنن. سیکوالریزم کرۆکێکی ئینساندۆستانەی هەیە ،ئیشی ئەوە نییە ،دین بسڕێتەوە، ئاخر بــەگــژدا چــوونــەوەی دیــن ،لەگەڵ دیــمــوکــراتــیــدا نــایــەتــەوە .سیکوالریزم کولتوورێکی گــەردوونــیــیــە ،ئینسانێک بەرهەم دەهێنێت ،ڕێز لە بەهاکانی ئەوی دی و لە جیاوازییەکان بگرێت .دین یەکێکە لە پێکهاتە ڕووحی و دەروونییەکانی تاک، سیکوالریزم خوێندنەوەی تایبەتی بۆی هەیە ،بەاڵم نیازی ئەوەی نییە ڕیشەکێشی بکات. عەلمانیبوونی و ئیلحاد شتێک نییین، دوو شتی تــەواو جــیــاوازن ،لە سایەی سیستەمی عەلمانیدا ،ئــازادیــن دەچین بۆ پەرستگە یان نا .لە فەرەنسادا کە دەوڵەتێکی عەلمانییە ،لە ٢٠٠٨دا ٢٢٦٠ مزگەوت هەبووە .جیاوازیی سەرەکیی نێوان دەوڵەتی دینی و عەلمانی ئەوەیە، یەکەمیان تەنیا ڕێز لە دینی زاڵ دەگرێت و دینەکانی دیکە سەرکوت دەکات ،بەاڵم لە دووەمیاندا هەموو دینەکان هەمان ڕێز و بایەخیان هەیە .دەوڵەتی عەلمانی، دەوڵەتێکی ئیلحادی نییە ،ئاخر لە دەوڵەتی ئیلحادیدا هەموو دینێک قەدەغەیە ،بەاڵم لە دەوڵــەتــی عەلمانیدا هەموو دینێک ئازادە .لە دەوڵەتی عەلمانیدا ،هاووەاڵتی بە چاوپۆشین لەوەی سەر بەکام ئایین، یان ئایینزایە ،هەمان ڕێز و هەمان مافی هەیە .الی عەلمانییەکان ،ئیسالم کێشە نییە ،حیزبی ئیسالمی کێشەیە ،ئیسالم کە وەک بەشێک لە کولتووری لێ هاتووە، ســەرچــاوەی تیرۆر نییە ،ئــەوە حیزبی توندڕۆی ئیسالمییە کە سەرچاوەی تیرۆرە. ئەوە ڕەچاوکردنی سیاسەتی کافراندنی ئەوانی دیکەیە ،ئەم یان ئەو دین وەک سەرچاوەی تیرۆر پیشان دەدات ،نەک عەلمانییەکان .لە ئەورووپا لەمێژە شەڕی نێوان ڕۆشنگەران و تاریکبیران ،لە قازانجی بەرەی یەکەم کۆتایی پێ هاتووە ،بەاڵم لە گەلێک وەاڵتی دونیای ئیسالمدا ،هێشتا دین لەژێر چەپۆکی حیزبی ئیسالمیدایە. عەلمانیبوون ئەوەیە ،وەک چۆن پێڕەوی هەر دینێک بکەیت ،ئازاد و ڕێزلێگیراویت، هەر وایش ئازاد و ڕێزلێگیراویت ،ئەگەر پێڕەوی هیچ دینێکیش نەکەیت .کانت
( )١٨٠٤ – ١٧٢٤گوتوویەتی( :دینێک جــاڕی شــەڕ لــەگــەڵ عەقڵدا بـــدات ،بە تێپەڕینی کات ،ناتوانێت خۆی لە بەردەم عەقڵدا ڕابگرێت ).ئیسالمییەکان چونکە وەک دوژمــنــی عەقڵ خــۆیــان بــە دونیا ناساندووە ،لەسەر ئاستی ئــەورووپــا و ئەمریکا ،دوژمنێکی زۆریان بۆ موسوڵمانان پەیدا کردووە و مەترسیی ئەوە لە ئارادایە، لە ڕوانگەی بەشێکی بەرچاو لە خەڵکەوە، موسوڵمانبوون وەک تۆمەتی لێ بێت .ئەوە ئەرکی ڕۆشنفیکرانە ،لێ نەگەڕێن (عەق) یدە بەسەر (عەق)ڵدا زاڵ ببێت .بۆچی ئیبن ڕوشدیان ( )١١٩٨ – ١١٢٦کافراند و کتێبخانەکەیان سووتاند؟ چونکە دەیویست بۆ لێکدانەوەی دەق ،عەقڵ بەگەڕ بخەین، نەک پشت بە نەقڵ ببەستین و شتی کۆن کاوێژ بکەینەوە. جۆن لۆک ( )١٧٠٤ – ١٦٣٢دەیگوت: (دین بۆ ئەوە دانەهاتووە ،سرووتەکانی جێبەجێ بکەین ،یان بە هۆیەوە دەست بەسەر دەوڵەتدا بگرین ،یان بە ناوییەوە هانا بۆ ستەم ببەین ،بۆ ئەوە داهاتووە، ژیانی ئینسان ڕێــک بخات و جوانتری بکات ).دین مافی ئــەوەی نییە بەسەر عەقڵ و ویــژدانــمــانــەوە چــاودێــر بێت و مافە سەرەتایییەکانمان لێ زەوت بکات. عەلمانیبوون بەها بۆ ئینسان دەگەڕێنێتەوە و پێ لەسەر ئەوە دادەگرێت ،ئەوە ئینسان خۆیەتی ،خۆی ڕزگار دەکات ،نەک ئەم یان ئەو ئایین .ڤۆلتێر( )1778–1694دەڵێت: (چونکە دەمارگیری زادەی هەمەجیبوونە، بۆیە کەس مافی ئــەوەی نییە دەمارگیر بێت .پڵنگی برسی بۆیە نێچیرەکەی لەتوپەت دەکات بۆ ئەوەی بیخوات ،بەاڵم ئینسانی دەمارگیر ،بە حوکمی ئەم یان ئەو دەق ،نەیارەکەی سەردەبڕێت!). هــەیــە هیچ شــک نــابــات پێشکەشی مرۆڤایەتیی بکات ،غەیری هەندێک دەقی دینی ،کە ئینسان بۆ کوشتوبڕ و خوێنڕشتن هان دەدەن( .ئەگەر نەهاتە سەر دینی تۆ، یان سەرانەی نەدا ،بیکوژە!) بۆچی ئەو بێتە سەر دینی من؟ بۆچی سەرانەی لێ بسەنم؟ بۆچی بیکوژم؟ ئەوە چۆن یاسایەکە ،ئەو مافانە بە من ڕەوا دەبینێت؟ بۆ ئەوەی سنوور بۆ کوشتوبڕ دابنرێت ،بۆ ئەوەی بەر بە الفاوی خوێن بگیرێت ،بۆ ئەوەی ڕێزگرتن لە جیاوازی ،جێی دەمارگیری
بگرێتەوە ،سیکورالریزم سەری هەڵدا ،کە نەک هەر دژایەتیکردنی ئایین نییە ،بەڵکوو لە بەهایەکی دینییەوە کە (لێبوردەیی)یە، دەستی پێ کرد. بەاڵم لێبوردەیی چارەسەر نییە ،عەقڵ چارەسەرە ،عەقڵ هێژاترە لە دەق ،ئاخر ئەوە عەقڵە ئینسان لە زیندانی الهووت ئازاد دەکات .ئینسان ئەگەر ئازاد نەبێت، ئینسانبوونی خۆی لە دەست دەدات ،بۆیە ئامانج ،ئینسانی ئــازادە .هەموو شتێک پێویستە لە خزمەتی ئینساندا بێت و هیچ شتێک لەسەروو ئینسانەوە نەبێت ،ئاخر ئینسان تا ئازاد و ڕێزلێگیراو نەبێت ،لە دەست دەمارگیری و وەهم ڕزگاری نابێت. ئەگەر ئەوانەی بازرگانی بە دینەوە دەکەن، لێ بگەڕێن ،بێباوەڕ و باوەڕدار ،دەتوانن بە ئاشتەوایی پێکەوە بژین. لە زووەوە گوتراوە :دین هی خوایە، بــەاڵم وەتــەن هی هــەمــووانــە .مەبەست ئەوەیە ،ئایین شتێکە تایبەت بەم یان بەو تاک ،شتێکە لە نێوان تاک و خوادا ،بەاڵم سیاسەت گشتییە ،تایبەت نییە بەم یان بەو هاووەاڵتی .لە دەوڵەتی تیۆکراتیدا، ســەرۆک هەر فەرماندەی سیاسی نییە، باوکی ڕووحیشە ،ئەمەیش بە قەدیسکردنی ســیــاســەتــمــەدارە .کــە (مــەســیــح)یــش گوتوویەتی :بەشی قەیسەر بۆ قەیسەر و بەشی خوایش بۆ خوا ،هاوزەمان بەگژ دەمارگیریدا چووەتەوە و تەکەزی لەسەر ئەوەیش کردووە کە قەیسەر نوێنەری خوا نییە لەسەر زەوی. کــە مــوحــەمــمــەد عــەبــدە (– ١٨٤٩ )١٩٠٥گوتی :با خەلیفە فەرمانڕەوایەکی مەدەنی بێت ،لەوە بە دواوە لە میسر، لەبری دەوڵەتی دینی ،دەوڵەتی مەدەنی، بوو بە یەکێک لە خواستەکانی میللەت. ساتیع ئەلحوسرەی ()١٩٦٩ – ١٨٧٩ کە یەکێکە لە دامەزرێنەرانی عورووبە، دەڵێت( :تەنیا خەڵکی نیمچە دوورگەی عـــەرەب ،ســەر بە عــورووبــە نیین ،هەر کەسێک لــە وەاڵتێکی عــەرەبــیــدا بــژی، ســەر بــە عــورووبــەیــە .هــەر کەسێک بە عەرەبی بپەیڤێت ،بە چاوپۆشین لەوەی موسوڵمانە یان نا ،سەر بە عورووبەیە). چونکە دامەزراندنی سیستەمی عەلمانی ،لە سەربەخۆیی دوورەدەستترە ،بۆیە بۆ کورد و تورکمان و کریستیان ،وا باشترە چی
زووترە خۆیان لەبن هەژموونی دەوڵەتی عەرەب ڕزگار بکەن .کوردستان تا لەبن هەژموونی عێراقدا بێت ،کە دەوڵەتێکی تیۆکراتی شیعە مەزهەبە ،نابێتە خاوەنی سیستەمێکی عەلمانی. لــە ئــەورووپــا لــە س ــەدەی هــەژدەیــەم بەدواوە ،شێوازێکی نوێی فەرمانڕەوایی هاتە ئاراوە ،شێوازێکی نادینی ،کە نوێنەرایەتیی خــوای نــەدەکــرد و فەرمانڕەوا خــۆی بە سێبەری خوا نەدەزانی ،سیستەمی عەلمانی بۆ ئەو سەردەمە دەگەڕێتەوە .نە عەلمانی، مولحیدە و نە عەلمانیبوون ،ئیلحاد ،لە سەرهەڵدانییەوە تا هەنووکە ،سیکوالریزم دژی دین نەبووە و ئازادیی بیر و باوەڕی بۆ هەموو هاووەاڵتییان بە یەکسانی دابین کردووە .لە سایەی سیکوالریزمدا ،نە دین دەست وەردەداتە سیاسەت ،نە سیاسەت ســواری ســەری دیــن دەبــێــت .گەوهەری سیکوالریزم ئەوەیە کە جیاوازی لە نێوان فەزای گشتی و فەزای تایبەتیدا دەکات ،هەر ئەمەیشە جیاکردنەوەی دین لە دەوڵەت. دەوڵەتی عەلمانی ڕەنگدانەوەی خواستی ئــازادی خەڵکە ،بە تۆپزی بەسەریاندا نەسپێندراوە .فەزای گشتی ،گرێبەستێکی کۆمەاڵیەتییە کە هاووەاڵتییانی خۆویستانە پێکەوە گرێ داوە .فەزای تایبەتی ،ژیانی ڕووحـــی تاکەکانە کــە دەســـەاڵت مافی ئەوەی نییە ،دەستی تێ وەربــدات .ئەوە ئەتککردنی فەزای تایبەتییە کە واعیزێک جۆری خۆراک و پۆشاک ،بۆ هاووەاڵتییان دیاری بکات ،یان لێخوڕینی ئۆتۆمۆبیل بۆ ژن بە تابوو لە قەڵەم دەدات. سەپاندنی دەســەاڵت بە نــاوی دین و دابونەریتەوە و بە میراتی مانەوەی دەسەاڵت لە بــاوکــەوە بۆ کــوڕ ،مۆدێلی حوکمی سەدەکانی ناوەڕاست بــوون ،لە سایەی سیستەمی عەلمانیدا ،ئەوە هاووەاڵتییانن متمانە بە دەسەاڵت دەبەخشن ،یان لێی وەردەگــرنــەوە .ئــەوە نسکۆی سیستەمی عەلمانییە ،ئەگەر دەسەاڵت شەرعیبوونی خۆی لە کوودەتا یان شۆڕشەوە وەرگرتبێت، یان بەهۆی جاڕدانی باری نائاساییەوە، درێـــژە بــە حــوکــم بـــدات .لــە دەوڵــەتــی عەلمانیدا دەستاودەستکردنی دەسەاڵت، ئاشتییانە ڕوو دەدات ،ئینسان سەرکوت ناکرێت و زەبروزەنگی شۆڕشگێڕانە لە ئارادا نییە .سپینۆزا ()١٦٧٧ – ١٦٣٢
گوتوویەتی( :مەبەست لە ڕۆنانی دەوڵەت، بە کۆیلەکردن و ئامێراندنی هاووەاڵتییان نییە ،بەڵکوو ئازادکردنی وزە شاراوەکانیانە و هاندانیانە بۆ ئەوەی بە ئازادی بیروڕای خۆیان دەربــبــڕن ).مەترسیی گــەورەی دەوڵــەتــی ســتــەمــکــار ،کوشتنی تاکی نــاڕازی نییە ،بەڵکوو بە مێگەلکردن و مل پێ کەچکردنی خەڵکە .لە دەوڵەتی عەلمانیدا عەقڵێکی ڕەخنەگرانە سەروەرە کە بەردەوام کۆمەڵ بەرەو پێشەوە دەبات. دەمــارگــیــریــی دیــنــی ک ــە دوژمــنــە سەرسەختەکەی سیکوالریزمە ،ئیش لەسەر شێواندنی ویژدان و دەروون دەکات .هەر دەوڵەتێک دین بکات بە ئایدۆلۆجیا و شەرعیبوونی خۆی لە دینەوە وەربگرێت، خۆی بە پیرۆز و نەیارانی بە دژەدین لە قەڵەم دەدات .دەوڵەتی وا فەزای گشتی بە دینی دەکــات ،ئیدی هەر لە حیزب و سەندیکاوە ،تا زانکۆ و شانۆ .دەوڵەتی عەلمانی بە کۆمەکی کاوێژکردنەوەی کەلەپوور و وەاڵمە دێرینەکان دانامەزرێت، لــەڕێــی ورووژانـــدنـــی پــرســیــاری نــوێ و داهێنانەوە دێتە ئـــاراوە .سیکوالریزم، مامەڵەکردنێکی واقعییە لەگەڵ ئینسان و کاروبارە دونیایییەکاندا ،مامەڵەکردنێکی بەدەر لە هەژموونی دین ،بەاڵم کێشەکە ئەوەیە ،دینداری دەمارگیر ،بڕوای بەوە نییە ،شتێک هەبێت نەکەوێتە ژێر چەتری لێکدانەوەی خۆیەوە بۆ دین. کە وەاڵتێکی وەک یەکێتیی سۆڤیەتی جاران ،ئازادیی لەبەردەم ئەم یان ئەو دیندا بەرتەسک دەکردەوە ،لە عەلمانیبوونییەوە نەبوو ،لە سۆنگەی ئــەوەوەبــوو ،ئەوسا لەوێ یەک گوتار زاڵبوو ،یەک کولتوور سەروەربوو ،پەرستنی یەک کەسیش باوبوو. جیاکردنەوەی دین لە دەوڵــەت ،بەردی بناغەی دامەزراندنی سیستەمی عەلمانییە، بــەاڵم بــە ڕەچــاوکــردنــی تایبەتمەندیی وەاڵتانەوە .لە سایەی سیستەمی عەلمانیدا ڕێز لە هەموو دینێک دەگیرێت و کەس ناچار ناکرێت بچێتە سەر دینێکی دیکە، بەاڵم دەوڵەتی دینی ،ئەو شێوازی ژیانە بەسەر خەڵکدا دەسەپێنێت کە بانگاشەی بــۆ دەک ــات و ڕێ لــە هــەمــوو دەنگێکی جیاواز دەگرێت ،تەنانەت ئەگەر دەنگێکی ڕیفۆرمخوازی سەر بە دینی فەرمییش بێت. عەلمانیبوون جاڕدانی جەنگ نییە لە دژی دین ،قەبووڵکردنی ئەوی دیکەیە ،سەر بە هەر ئایین و کولتوورێک بێت .عەلمانیبوون دیالۆگێکی هەمە الیەنەیە ،لە گۆشەنیگا جیاوازەکانەوە ،بە مەبەستی شکاندنی ئەو تابووانەی جەهل بەرهەمی هێناون و عەقڵی خەڵکانێکی زۆریان سڕ کردووە. دەقـــی پــیــرۆز سیستەمێکی دیــاری
نــەکــردووە تــا دەوڵـــەت پابەندی بێت، بەڵکوو موسوڵمانانی سەرپشک کردووە، ئەو سیستەمە ڕەچــاو بکەن کە لەگەڵ هەلومەرجیاندا دەگونجێت .گرنگ ئەوەیە سیستەمەکە دادپــەروەر بێت ،ئــازادی و یەکسانی لەبەر چاو بگرێت ،نە سیاسەت بکات بە دین و نە دین بکات بە سیاسەت. دەوڵــەتــی عەلمانی شەرعیبوونی خۆی لە پیاوانی ئایینەوە وەرناگرێت ،لەڕێی هەڵبژاردنەوە لە هاووەاڵتییانی وەردەگرێت. لە سیستەمی عەلمانیدا ،نە دەوڵەت دەست وەردەداتــە کاروباری ئایینەوە ،نە ئایین دەست لە بینی دەوڵەت گیر دەکات. سیستەمی عەلمانی نە گوێڕایەڵی ئەو جیهادیستانە دەبێت کە لە دەستی عەدالەت هەاڵتوون ،نە ملکەچی ئەو ئیسالمیستانەی لە پەرلەمانەوە بەگژ نیشتماندا دەچنەوە و نە ڕێز لەو واعیزانە دەگرێت کە مزگەوتیان وەکوو کارگەی بەرهەمهێنانی داعش لێ کردووە .ناکرێت خۆمان بە عەلمانی بزانین و الفــی دیموکراتی لێ بــدەیــن ،کەچی گوتاری ئایینێک بەسەر فەزای گشتیدا زاڵ بێت .دەوڵەتی دینی بۆیە لەسەر ئاستی دونیا شکستی هێناوە ،چونکە ڕێز لە بەها ئینسانییەکان ناگرێت. سەرچاوەکان ( )١علي مبروک ،العلمانیة ذات جوهر إنساني ،الملحق الثقافي لجریدة اإلتحاد ١٠ أب ٢٠١٧أبوظبي. ( )٢د .ألفة یوسف ،الدولن الدینیة خارج العصر ،الملحق الثقافي لجریدة اإلتحاد ١٠ أب ٢٠١٧أبوظبي . ( )٣حنا عبود ،الخروج علی األیدولوجیا، الملحق الثقافي لجریدة اإلتحاد ١٠أب ٢٠١٧ أبوظبي . ( )٤أحمد فرحات ،حرکة تحریر من عمی التعصب الدیني ،الملحق الثقافي لجریدة اإلتحاد ١٠أب ٢٠١٧أبوظبي. ( )٥أم الزین بنشیخة المسکیني ،کانت ونقد التعصب ،الملحق الثقافي لجریدة اإلتحاد ١٠أب ٢٠١٧أبوظبي. ( )٦هاشم صالح ،هذه هي العلمانیة، الملحق الثقافي لجریدة اإلتحاد ١٠أب ٢٠١٧ أبوظبي . ( )٧الفاهم محمد ،الفکر العلماني، الملحق الثقافي لجریدة اإلتحاد ١٠أب ٢٠١٧ أبوظبي. ( )٨محمود عبداللە ،صحافة تنویریة، الملحق الثقافي لجریدة اإلتحاد ١٠أب ٢٠١٧ أبوظبي. ( )٩أمین مسعود ،الظلمة والدیاجیر، الملحق الثقافي لجریدة اإلتحاد ١٠أب ٢٠١٧ أبوظبي.
3
ژمارە ( )363دووشەممە 2017/10/30
شۆڕشی ئۆکتۆبەر و ڕزگاريی ژنان
لە ئینگڵیزییەوە :شلێر ڕەشید شۆڕشی سۆسیالیستی لە ڕووسیا و ئەوەی کە بەدوایدا هات لە پێکهێنانی یەکێتيی سۆڤیەت، بــە ڕابــەرایــەتــيــی هـــاوڕێ لینین و پارتی بەلشەفیک ،کە دوایی ناوی نرا پارتی کۆمۆنیستی یەکێتيی سۆڤیەت بەشێوەیەکی سەرسوڕهێنەر بەدنیای نیشاندا کە شۆڕشی سۆسیالیستی تاکە ڕێگەیە بۆ ڕزگاريی ژنان. ئــەو سیاسەتانە یــەکــەم دەوڵــەتــی سۆسیالیستیان دامەزراند لە جیهاندا و جێبەجێیانکرد ،ژنـــان و منااڵن سودمەندترین کەس بوون تیایدا .ئەو ژنانەی کە بەیەکسانی بەشداربوون لە بزووتنەوەی شۆڕشگێڕی کە کۆتایی بە دەســەاڵتــی قەیسەر هێنا .دوایــش حکومەتێکی کاتی دەسەاڵتی گرتەدەست هۆکارێکی گەورەبوو بۆ گــۆران .وەکو لینین گوتی “پرۆلیتاریا ناتوانێت ئــازادی تــەواو بەدەست بهێنێت بەبێ بەدەستهێنانی ئازادی تەواوی ژنان”. ژنان لە یەکێتيى سۆڤیەت نزیکبوونەوە لێی. لـــەیـــادی ســـەدســـاڵـــەی شــۆڕشــی ئۆکتۆبەردا ،چوار الیەن لەبەرچاودەگرین لە ئەزمون ودەستکەوتەکانی سۆڤیەت لە خەباتی جۆراوجۆر بۆ ڕزگاريی ژنان. -١چوارچێوەی کاری یاسایی -٢گــۆڕانــی مـــادی ،ڕۆڵــی ژنــان لە بەرهەمهێنانی کۆمەاڵیەتیيدا و هەوڵ و تێکۆشان بۆ چارەسەرکردنی دابەشکردنی کار بە پێی ڕەگەزی نێرومێ. -٣خێزان و یاسای خێزان -٤ڕۆڵى پارت و ڕۆڵی ژنان لەناو پارت دا.
سەنرتاڵکردنی گرێبەست چیای نایەکسانی لە ڕوسیا لەکاتی شۆڕشدا گەلێ بەرز بوو .لەڕاستیدا لە سەدا ٨٥ی دانیشتوان پشتیان بە کشتوکاڵ بەستبوو کە لەالیەن خاوەن‌موڵکەکان و کۆالکەکانەوە دەستی بەسەردا گیرابوو. چینی کرێکار بەشێکی کەم بوون بەراورد بە سەرژمێری دانیشتوان .لەناو کارگە گەورەکاندا چڕکرابوونەوە لە هەلومەرجی
کاری ترسناکدا ١٤-١٣کاتژمێر کارکردنی ڕۆژانە بەبێ هەبوونی سودمەندی . یەک لەسه‌ر سێی کرێکاران ژن بوون، نیو ئــەوەنــدەی هەقدەستی پیاوانیان وەردەگرت ،کە ئەو هەقدەستە بۆ خۆی زۆر نزم بوو .یاسای کار بۆ ژنان بوونی نەبوو .ڕێژەی ژنانی خوێندەوار تەنها ١٧ لە سەدابوو .ڕێــژەی تەمەنی ناوەندی ژیان بۆ ژنان ٣٤ساڵ بوو .زۆربەی زۆری ژنان جووتیار و کرێکاری الدێ بوون کە مافی یاسایی زەوییان نەبوو. خێزانی بــاوکــســاالری ،یەکەیەکی ســـەرەکـــی بـــوو بــۆ بــەرهــەمــهــێــنــان. کاولکارییەکانی جەنگی جیهانيی یەکەم بوو بەهۆی نەبوونییەکی گــەورە لەناو واڵتـــدا .دوای جــەنــگ ،یــاســای نوێی کــرێــکــاران ڕووبـــــەڕووی گەمارۆیەکی خراپی ئابوری بووەوە لەالیەن دەوڵەتی ئیمپریالییەوە. دووساڵ جەنگی ناوخۆ بە ڕابەرایەتيی شۆڕشگێڕان دژ بــە مــوڵــکــدارەکــان و سەرمایەداران و هێزەکانی الیەنگرانی قــەیــســەری توندوتیژ خەسارەتیکی قورسیان بەجێهێشت .یەکسەر دوای ئەوە دوو وشکەساڵيی بــەدوای خۆیدا هێنا کە بــوو بەهۆی الوازيـــی زەويــی الدێکان .لەسایەی ئەو باگراوندە لە جەنگ و کاولکاری، بەلشەفیکەکان لەژێر ڕێبەرایەتيی لــیــنــیــن‌دا هـــەمـــوو هــەنــگــاوێــکــی شۆڕشگێڕانەیان گرتەبەر بۆ ڕزگاريی ژن لە کۆیالیەتی. لــەنــاوبــردنــی چــوارچــێــوەی یاسای نایەکسانی لە شــەش مانگی یەکەمی شۆڕشدا هــەمــوو ئــەو یاسایانەی کــە هەبوون لەناوبران ،یاسای دادپەروەريی ژێندەريی ژنان جێی گرتەوە .یەکەم کاری شوراکان نەهێشتنی زەويـــی مــوڵــکــدارەکــان و دابەشکردنی بــوو بەسەر جووتیاری الدێکاندا .لینین مافی هەبوونی زەويی دا بەژنان و واژۆی کرد بۆ ئەوەی ژنان لە هەبوونی زەوی‌وزاردا يه‌كسان بن. ئــەوە دەستکەوتێکی کــەم نەبوو .لە ١١ی نۆڤەمبەر بە فیعلی ڕۆژی دوای شۆڕش ،ماوەی کاتی کاری ڕۆژانــە بە هەشت کاتژمێر دیاریکرا .شەوکاری ژنان قەدەغەکرا .لە ١٤ی نۆڤەمبەر ئاسایشی کۆمەاڵیەتی خرایە دەستورەوە ،تیایدا بۆ یەکەمجار لە جیهاندا سودمەندبوونی ژنان لە مافی الیەنی کەمی شەش هەفتە مۆڵەتی دایکایەتيی ڕاگەیاند. مافی وەرگــرتــنــی مــۆڵــەت لــە کاتی ســـووڕی مــانــگــانــەدا بــۆ کەسێک کە ئارەزووی بێ مۆڵەت وەربگرێت. لــە ١٩١٨ئيمتياز و سودمەنديی دایکایەتی فراوانتر بوو ،دڵنیابوون لەوەی کە دایک بۆ هەموو سێ کاتژمێر جارێک کاتی مۆڵەتی شیردان بە کۆرپەکەی موچەی پێ بدرێت .بڕیاردرا الیەنی کەمی کرێى یەکسان بەرامبەر کاری یەکسان بدرێت بە ژنان .يه‌كێتيى سۆڤیەت یەکەم واڵت بوو لە دنیادا چوارچێوەی یاسای زەوی و کــاری داهێنا بۆ ژنــان ،دوای چەندەها دەیە ،حکومەتی سەرمایەداری ناچارکرا ئەو یاسایە تێپەڕێنێت لەژێر پاڵەپەستۆی شەڕی چینایەتی لەالیەن خەڵک خۆیانەوە کە سۆڤیەت نمونەیەکی ئیلهامبەخش بوو. لە جــواڵی ١٩١٨یەکەم دەستوری ڕژێمی سۆسیالیستی پشتی پێبەسترا، یــەکــەم واڵت بــوو لــە دنــیــادا مافی یەکسانيی دا بە ژن وپیاو بۆ دەنگدان، ئه‌ويش بەبێ مەرجی موڵکایەتی و ڕادەی خوێندەواری .لەهەموو كايه‌كاندا مافی یەکسان درا بە ژنان .لە ڕووسیا مافی
دەنگدان لەالیەن ژنانەوە سەرکەوتنی بەدەستهێنا ،دەیەیەک لەپێش ژنانی بــەریــتــانــیــاوە .شوێنی لەدایکبوونی چاالکوانان بوو بۆ مافی ژنان لە پێش واڵتــە یەکگرتووه‌کانی ئەمریکاوە کە تیایدا ژنان مافی دەنگدانیان نەبوو تاکو .١٩٢٠ فه‌رمانی باڵوکردنەوەی نەهێشتنی نــەخــوێــنــدەواری جێگەی گرنگیپێدان بـــوو .درووشــمــی گرنگی نەهێشتنی نــەخــوێــنــدەواری لــە هند هه‌ركه‌سه‌و كه‌سێك فێربکات “دەیــەیــەک پێشتر لە ڕووسیای سۆسیالیستی وەکو یاسا پشتی پێ‌بەسترابوو .لە دیسەمبەری١٩١٩ بیست ساڵ دواتر لە ١٩٣٩لە ڕووسیا بــە شــێــوەیــەکــی گشتی کــۆتــایــی بە نەخویندەواريی ژنان هات. ئــەم پێوانانە ڕادیکاڵترین پێوانە بــوون لە یاسای خێزاندا ،لــەم واڵتە سۆسیالیستییەدا یاسای باوکساالری و یــاســای خــێــزان کۆتایی پیهێنرا، پێش چــەنــدەهــا دەیـــە لــە بەرگريی ژنـــانـــی فيمينيستی ڕۆژئــــــاوا بۆ نەهێشتنی پیاوساالری لەناو خێزاندا. وردەکارییەکانی لەبەشی دواتــرە .لە پێداچوونەوە بەو دەستکەوتانەدا لینین وتی :نە تاکە پارتێکی دیموکراتی لە جیهاندا و تەنانەت نە پێشکەوتوترین کۆماری بــۆرژوازی لە چەندەها دەیەدا ئـــەوەی ن ــەک ــردووە ســەد ئــەوەنــدەی کەلەیەکەم ساڵی دەسەاڵتماندا کردمان. “بەڕاستی ئەو یاسایەمان تێکشکاند کە ژنی لە پێگەیەکی نایەکساندا دانابوو”، ئــەوە یەکەم هەنگاوی گــەورە بوو، دامەزراندنی چوارچێوەی یاسای یەکسان و یاسایی.
چارەسەرکردنی نایەکسانی و جیاکردنەوەی کرێکار لەڕووی ڕەگەزی نێرومێ‌وە تیۆری مارکسی بۆ ئازاديی ژن هەڵگری ئەوەیە ،دابەشبوونی لەڕووی ڕەگەزەوە (بەرهەمهێنانی ڕەگــەزی بەشەری و ئامرازەکانی بەرهەمهێنان) کاتێک چارەسەردەکرێت کە ژنــان پێ‌بەپێ یەکسان بن لەگەڵ پیاوان لە بەرهەمهێنانی کۆمەاڵیەتی .نەهێشتنی خێزان وەکو یەکەی بنچینەیی بەرهەمهێنان ،کاتێک کە بەرپرسیارییەکانی بەرهەمهێنان دابەشدەکرێت .ژنــان ئــازاد دەبــن لە جیبەجێکردنی ئەرکەکانی ناوماڵدا. وەکو لینین وتی :ســەرەڕای هەبوونی ئەو هەموو یاسایانە ،ڕزگاربوونی ژنان تەنها کاتێک دەســت پێدەکات کە خەباتی سەرتاسەری دەستپێدەکات دژی ئەرکە بچوکەکان... ســـرووشـــتـــی خـــــودی ئــابــوريــی ســــەرمــــایــــەداری لـــەســـەر بــــازاڕی ســەرمــایــەداری وەســتــاوە .ڕووبـــەڕوو لەگەڵ بەدیهێنانی ئەوپەڕی توانای قازانج کە هەرگیز نابێتە چارەسەری کێشەکان .مەرجی سەرەکيی موڵکیەتی گشتيی ئامرازەکانى بەرهەمهێنان و هێزی ئابوريی پــان‌بــۆدانــراو .یەکەم دەوڵەتی کرێکاری پێش هەموو شتێکە بۆ چارەسەری ئەم الیەنە. کـــرانـــەوەی خــولــی ڕاهــێــنــان ،لە قوتابخانە پیشەییەکان و مەشقکردن لەکاتی کاردا بۆ گەشەسەندنی ڕادەی زیرەکی ،لەگەڵ زیادکردنی ژمــارەی ژنانی کرێکار کە بنچینەی دەوڵــەت بــوون لە مــێــژوودا بۆ بزووتن بــەرەو نەهێشتنی هەبوونی دوو ئەر ک �dou “ ”ble burdenبەسەر ژنانەوە، کە ژیانی ژنانی کرێکار جیادەکاتەوە. دەوڵەتی سۆسیالیستی دەستیکرد بە
کردنەوەی ژمارەیەکی زۆر لە سەنتەری چــاودێــری بــۆ مــنــااڵن و کــردنــەوەی شوێنی جل شۆرین یــان جلشۆرگە، ئەنجامەکانی زۆر بــەرچــاوبــوون ،لە دەیــەی دواتــردا ملیۆنان ژن تەقلیدی ترادسیۆنیان تێکشکاند .لــەکــاری قازانجهێندا سەرکەوتنیان بەدەستهێنا یەکسان لەگەڵ پیاوان .لە هەمان کاتدا ئەرکەکانی ماڵەوە بەشێوەیەکی زۆر، کەمبوونەوە .ژن ڕۆڵی سەرەکيی گێڕا لە درووستکردنەوەی ئابوری واڵتی سۆسیالیستیيدا. لــەســەدا ٣٦ـــی ژنــانــی دەرچـــووی قوتابخانەکان زۆرایەتییان پێکهێنا لە کارکردن لە بوارەکانی فێرکردن و تەندرووستی ،ئەندازیاری و پزیشکی و زانست .کارکردن لە زەويی الدێکان گۆڕا بۆ کاری هەرەوەزيی کشتوکاڵی، ژمارەیەکی زۆر لە ژنان بەشداربوون بە ڕێژەی بیست ملیۆن ،بەهەزارانیان کاری ڕابەرايه‌تییان دەکرد وەکو بەڕێوەبەر و ،جێگری سەرۆک .یەکەمجار بوو لە مێژووی جیهاندا لەناو چەند دەیەیەکدا دوای شۆڕش ،ژن پانتاییەکی یەکسانی داگیرکرد لە هەموو بوارەکانى کارکردن و کاری مرۆڤایەتیدا.
یاسای خێزان
یەکسان ،یاسا پشتگیريی لێکرد. توندوتیژيی ناوخێزان دەبێتەهۆی گرتنەبەری تاوانی گەورە و ڕەتکردنەوەی کۆمەاڵیەتی .بەراورد بە باروگوزەرانی واڵتە سەرمایەدارییەکان .توندوتیژيی هاوپیشەکان بــاو و مەترسیدارە. باروگوزەران لە ڕووسیای سۆسیالیستی دا بە شێوەیەکی ڕێژەیی باشترە .بەاڵم لە سیاقی تاقیکرنەوەی یاسای ئازاد و یاسای جیابوونەوە و زوو ئیلغاکرنەوە و هاوسەرگیری تۆمارکرا .وادیارە کە پیاو بەتەواوی سودمەندبوو. هەروەها چەوسانەوەی ژنان لەڕووی سێکسەوە لە پەیوەندییە کورتەکانداو دوای ئەوە جێهێشتنی، زۆر جــار جێهێشتنی بــە مناڵی شیرخۆرەوە بووە بە دیاردەیەکی باو. بــە شــیــوەیــەکــی گــونــجــاو یاسا تۆمارکردن ئیجباری ڕێکخرایەوە، بــوو .دڵنیايی لە دانــی نەفەقە کرا، یاسای جیابوونەوە کە پێشتر پیاو سودمەندبوو لێی ،دوایی زەحمەتتربوو بۆ پیاوان .ئەم گۆڕانە بەشێوەیەکی فــراوان ڕەنگیدایەوە و باڵوبوەوە لە دیبەیتی گشتی دەربـــارەی خێزان و پەیوەندییە کەسیەکاندا ،هەروەها بووە هۆی دەرکەوتنی نەرمی ،تێگەیشتنی باوکایەتی لە وەهمی ئــەوەی گوایە گۆڕانی باری مادی ئۆتۆماتیکی دەبێتە هۆی هەرەسهێنانی ئایدیۆلۆژیای بەرزی پیاوان. لەو سااڵنەی دواییدا بە ڕابەرایەتيی هــاوڕێ ستالین ،ژنان پێشکەوتنێکی ئابوريی مەزنیان بەدەستهێنا ،بەاڵم هەوڵەکان جــیــاواز بــوون لە شەڕی نیشتمانی بۆ بــەرگــری لە یەکێتيى سۆڤیەت دژی فاشيستەکان. دیــســانــەوە ژنـــان پێشەنگ بــوون لە جەنگی پاڵەوانێتی کە هاندەر و ئیلهامبەخشەکەی لە کاری بێوێنەدا ستالین بــوو .بــەالم لــەو کــاتــەدا و بەتایبەت دوای جەنگی جیهانيی دووەم، ڕۆڵی خێزان لە دووبارە بنیاتنانەوەی واڵتێکی وێرانی دوای جەنگ ،شێوەیەکی وەرگرت کە جەختی لەسەر ڕۆڵی دایک دەکرده‌وه ،ئەرکی بوو نەوەیەکی نوێ بەرهەمبێنێت ،.هەروەها ڕۆڵــی تری ترادسیۆن کە بەتوندی بەرەنگاری کرایەوە لەالیەن پارتی بەلشەفیکيی ســەرەتــاکــانــەوە .مافی لەباربردنی کۆرپەلە لە ١٩٥٥گــەڕایــەوە .ڕۆڵی دایک لە بوارە ناوخۆییەکاندا جەختی لەسەرکرايه‌وه. لە ساڵى ١٩٤٤دا فرمانی خێزان ڕێکخرایەوە ،هەندێ الیەنی گرنگ کە لەساڵەکانی یەکەمدا بە ڕێگای جــیــاوازدا هەبوون لــەدوای جەنگ و شکستەکانی .لەگەڵ ئەوەشدا زۆربەی ڕەخنەگران ناتوانن نكۆڵى له پرۆژه‌ى سۆسیالیستی بــکــەن لــە ئەزمونی سۆسیالیستی کە حەوت دەیە بەردەوام بوو ،دەریخست کە ستراکتۆری خێزان و پەیوەندییە تاکەکەسیەکانی نێوان ژن وپیاو دەکرا گۆڕانکاری تێدابکرێت و هەوڵبدریت بۆ بەدیهێنانی یەکەم دەوڵەتی کرێکاری.
مەشقکردنی ژنان لە کارەکەدا لە کاتی شــۆڕش دا ،ئەندامانی پارتی ژنان تەنها ١٠لە سەدابوون .لە نێوەندی سهینەدێڵ گەیشتە ملیۆنان ژن، ڕۆژنامەی تایبەت ڕێکخرا بۆ ژنانی کۆمۆنیست و ژنانی کرێکار لە پێناوی مەشقی ئایدیۆلۆژیيدا .ئەنجامەکانی تابڵێی یارمەتیدەرو پاڵنەربوون بۆ زیاتر نوێنەرایەتيی ژن لە هەموو ئاستە هەڵبژێردراوەکاندا .تاکو نزیکەی ٤٠لەسەدا لە دەیەی یەکەمدا .ئەوە جارێکی تر دەستکەوتیکی مێژوویی بێ‌وێنە بــوو تاکو ئەمڕۆ لە واڵتە سەرمایەدارییەکاندا. لە ١٩٣٠سهینەدێڵ هه‌ڵوه‌شێنرايه‌وه گــوایــە ئــەرکــەکــانــی کــامــڵ بـــووە و پڕبووەتەوە .پێشتر وا دەردەکــەوت کە بڕیارەکانی لە پێشە و زۆرکاری کردووە. ڕیکۆردی مێژوويی بۆ پێشکەوتنی ژنان ئەگەری هەبوو بە هۆی دیدگای بەلشەفیکەکان و ژنان و پیاوان و ئەو ڕۆڵەی ژنانی شۆڕشگێڕی کۆمۆنیست دەیــگــێــڕێــت .بــەهــۆی پاڵپشتيی لینینەوە ،ژنانی پێشەنگ دەیانتوانی بەوپەڕی بڕواوە ببزوێن و تەحەدای پیاوساالری بکەن لەناو خێزاندا .ناوی ئەو ژنە ڕابەرە کۆمۆنیستە پاڵەوانانەی کە شەو و ڕۆژ کاریاندەکرد و خەونیان بە دنیایەکی نوێوە دەبینی ئەم ژنانە بوون: ئــەلــکــســانــدرا کــۆڵــۆنــتــای ،ئنسا ئەرماند ،ئین کرۆپسکایا(هاوسەری لینین) ،کــەی ساملینۆڤا ،ماریا ئۆڵیانۆڤا(دایکی لینین) .سۆفیا سمیدۆڤیچ ،لیبودمیاڵ ستاڵ ،زاڵتە لیلیانە ،ڕۆزەڵیا زمالچیکا ،ئینۆڤا ساسۆڤا ،ڤێرا گۆڵۆلڤیا ،پۆڵینا ڤی، ئەلکساندرا ئاڵتوکینا ،ڤێرا لبدیڤا ،زۆری تر .ئەوانە لەناو حکومەتدا پێشەنگ بوون ،لەناو سوپای سووردا ،لە بواری فێرکردندا ،لە بواری یاسادا ،لە بەشی پزیشکیدا ،لەناو ليژنە جیاوازەکاندا، لە شوراکاندا ،لە بــواری هاتوچۆی ئۆتۆمبیلدا بۆ گۆڕانی کۆمەاڵیەتی و هاتوچۆ .مێژووی تاکەکەسییان ناسراو و نەناسراو بوو .سەرەڕای هەبوونی دوا ئەرشیفیان لە خەبات لە دامەزراندنی یەکەم واڵتی سۆسیالیستی دا. لــــەم ســــەد ســـاڵـــەی شــۆڕشــی ئــۆکــتــۆبــەردا ،لــە ڕابــــردووی ڕژێمی سۆسیالیستی بە ڕووسیاشەوە ،کە لــەالیــەن سەرمایەدارییەوە دەستی بەسەردا گیرا ،دیراسەیەکە لە ناکۆکی و گــەڕانــەوەی هەموو نایەکسانییە کۆنەکان. تـــازەتـــریـــن ســـەرژمـــێـــری ئـــەوە نیشاندەدات کە ژنان لە خراپترین باردان لە هەموو دنیادا ،بە ڕووسیاشەوە. زۆر ســەرکــەوتــن و سەرنەکەوتن هەبوو ،دەستکەوتی گــەورە هەبوو هەروەها شکست ،لە پێناو ڕزگارکردنی ژناندا لە نێوەندی ٧٥ساڵی ژیانی یەکێتيى سۆڤیەتدا؛ بەاڵم لەو سااڵنەدا جێگیربوو، هــەنــگــاوی گــــەورەش نــرا بــەرەو بەدیهێنانی هیوای ئازاديی کۆمەاڵیەتی بۆ ژن كه لە چوارچێوەی سۆسیالیزمدا نەبێت بەدی نایه‌ت.
شۆڕش گسکی لە هەموو یاساکۆنەکان دا کە دژی ڕەگەزی ژن بوون ،یاسایەک جێی گرتەوە کە تیایدا ژنان و پیاوان مافی یەکسانیان هەبوو لە هاوسەرگیری و جیابوونەوەدا ،هەروەها دڵنیایی لە پاراستنی مناڵ و نەفەقەپێدانی و مافی یەکسان لە مولکدارییەتی دا. هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى جیاوازيی نێوان ئەوەی کە پێی دەڵێن مناڵی شەرعی و مناڵی ناشەرعی ،دەوڵەت هەڵگری بەرپرسیارییەتيی یاسای چاودێريی مناڵ دەگرێتەئەستۆ لەگەڵ دڵنیابوون لە مافی یاسایی لەژێر چاودێريی دایک و باوک تاکو تەمەنی ١٨ساڵی. یاسا مافی مناڵ لەباربردنی دا بە ژنان .یەکەم واڵت بوو لەدنیادا لەدانی ماف بەتاک لە هەڵبژاردنی سێکس، ئیلغاکردنەوەی یاسای دژی هۆمۆسێکس و هاوڕەگەزبازی و جۆری تر لە چاالکيی سێکسی بە ڕازیبوونی هەردووال. بــە نــزیــکــبــوونــەوە لــە حکومەتی سۆسیالیستی ،لە ١٩٢٣نامیلکەیەکی ڕەسمی باڵوبوەوە ،تێیدا وترا: “یاسای سۆڤییەتی ئەوە ڕادەگەیەنێت کە دەوڵەت و کۆمەڵگە بە هیچ جۆرێک خۆ هەڵناقورتێنن لە کێشەی سێکسی تاکو ئەو جێیەی کە کەس بریندارنەبێت و لە بەرژەوەنديی کەسدا نەبێت. لەشفرۆشی بە نایاسایی دانەنرا، سەرەڕای ئەوەی کە بەتوندی خەلکیان هان نەدەدا ،ئەو ژنانەی کە بازرگانییان پــێــوە دەکـــرا دەهــێــنــران بــۆ کــاری بەرهەمهێن. لە ساڵى ١٩٢١دا لیژنەی حکومی دژی لەشفرۆشی بوو .حکومەت بەنیاز نەبوو بەهیچ جۆرێک خۆی هەڵبقورتێنێت لە بواری پەیوەندییە سێکسییەکان ،هەموو ناچارکردنێک دەبێتە هۆی شێواندنی چارەنوسی سێکسيی هاونیشتمانيی خاوەن‌ئابوريی سەربەخۆ. ڕۆڵی هاوبەشی ژنانی پێشەنگی بەلشەفیکەکانی سەرەتا ،لەو بڕوایەدا بوون کە خێزانی باوکساالری نەمێنێت ،کۆمۆنیست لە ڕزگاريی کۆمەاڵیەتی‌دا سەرچاوە: یەکەم یاسای خێزان ڕەنگدانەوەی http://peoplesdemocracy. پارتی کۆمۆنیست بەشێکی جیای ئــەوە بــوو .ئیلتیزامی دەوڵـــەت بە in/2016/1106_pd/october-revهه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى خێزانی باوکساالری کـــردەوە بــۆ مەشقی ژنـــان لەسەر olution-and-womens-emanci- سیاسەتی پراکتیکی ،ئەو بەشە ناوی pation تاسانێکی کتوپڕبوو. بۆ ڕووبــەڕووبــوونــەوەی عــادەت و نرا سهینەدێڵ Zhenotdelكه بە تەقالیدی کۆن و گۆڕینی بە نرخی هاندانی ڕاستەوخۆی لینین دامەزرا. کـــاری یــەکــجــار مــەزنــی ئەنجامدا.
4
ژمارە ( )363دووشەممە 2017/10/30
پەتای تەکفیر و فێندەمێنتالیزمی ئیسالمی گفتوگۆ لەگەڵ د .نەرص حامد ئەبوزێد شوان ئەحمەد کردویەتی بەکوردی *وەكو هەموالیەك ئاگادارن ،لەماوەی ڕابـــــردودا لــەگــەڵ هــەنــدێــك لــە ڕەوتـــە ئسوڵیەكانی ناو میسردا ،دوچــاری كێشە و گیر و گاز هاتیت .ئەوەش دەنگدانەوەی گــەورەی لە واڵتانی عەرەبی و ئیسالمیدا هەبوو .ئەو قەیرانە الی تۆ چۆن كەوتەوە؟ ئاخۆ هانی دایت بۆ نوسین و ئەنجامدانی توێژینەوە ،یاخود خەون و خولیاكانی نەصر حامد ئەبوزێدی لەباربرد؟ مرۆڤ هەمیشە دەڵێت( :ئەو سەختیو زەحــمــەتــیــەی نــاتــكــوژێــت ،بەهێزترت دەكــات) .ئەو كێشەیەی ڕوبــەڕوم بووەوە هەم كێشەیەكی سیاسیە و هەم كێشەیەكی گشتیشە .بێگومان لێكەوتەی نەرێنی دەبێت، گرنگترین لێكەوتەشی ئەوەیە من ئێستا لە نیشتمانی خۆمدا ناژیم. بەاڵم مرۆڤ دەبێت هەوڵبدات و دەرەنجامە ئەرێنیەكانی كێشەكە بقۆزێتەوە ،ئەویش بــەوەی كــاری زیاتر و زۆرتــر بكات .ئەو ڕەخنە و گازندانەشی لەدژم نوسراون (النی كەم ئەوانەی بڕ ێ لە جدییەتیان تێدایە)، وەك ئەڵنگارییەك وەرگرێت و هەوڵبدات ڕەوایەتی ئەو ناڕەزایەتیانە ،بدات لەمەنگەنە و لەوێشەوە بەشێوەیەكی ورتر گەشە بە بیركردنەوەی خۆی بدات .ئەمە ئەو ڕووە ئەرێنیەی كێشەكەمە كە هەوڵمداوە ،سودی ل ێ ببینم و كاری لەسەربكەم. كەواتە كێشەكە الیەنی نەرێنی و الیەنی ئەرێنی لەخۆدەگرێت و من الی خۆمەوە ویستومە ،هــەردوو الیەنەكە بەهێندبگرم. چونكە ئەوەی كەڕویدا بەهەموو پێوەرەكان، شتێكی وێرانكەر بوو بۆ كلتور و هزر و داهاتوومان .دەكرا بۆ منیش ماڵوێرانی بوایە، وەل ێ من و هاوسەرەكەم توانیمان خۆمان لەو هێزە وێرانكارە زەبەالحە بدەین كە خەریك بوو ئەو ڕەوتە ئسوڵیانە بەسەرمانیدا بهێنن. بــەكــورتــیــەكــەی ئــەو كێشەیە چۆكی پێدانەدام ،بەڵكو تین و تــاوی دام ـ ێ بۆ بــەرخــوردكــردن و بۆ بــەر پــەرچ دانــەوەی ئــەو هێرشە و بۆ بەگژاچونەوەی ڕەوتــە تاریكخوازەكان. *سەروەختێك تەها حوسێن پەالماردرا، زانكۆ النی گرت و پاڵپشتی لێكرد ،ئەوەی لەدژی وەستایەوە شەقامی میسری بوو .وەلێ ئەوەی لە ئێوە ڕویدا ،تەواو پێچەوانەبوو. ئاخۆ دەبێت لەو ماوەیەدا ،چی لە پێكهاتەی شەقامی میسردا گۆڕابێت؟ شتگەلێك گــۆڕاوە ..لەسەردەمی تەهاحوسێندا تاڕادەیەكی زۆر لەمیسردا ،كەش و هەوایەكی دیموكراسی هەبوو .پارت و هێزی سیاسی جۆرا و جۆر هەبوون كە ملمالنێی یەكدییان دەكرد. ئــەوەی تەها حوسێنی پــاراســت ،هەر تەنها زانكۆ خۆی نەبوو وەك دامەزراوەیەك، بەڵكو وەك دامەزراوەیەك لە چوارچێوەی دەزگاگەلێكی سیاسی و كۆمەاڵیەتی دیكەدا ئەو کارەی کرد .پێشم وانییە شەقام هەر هەمووی ،لەدژی تەها حوسێن بووبێت .ئەم بەراووردكردنە دروست نییە .ئەوەی لەدژی تەها حوسێن وەستایەوە ،دام و دەزگــا ئایینیەكان بوون. بەاڵم لە ئان و ساتی مندا نە دیموكراسی هەبوو ،نــەدام و دەزگــاكــان وەك خۆیان مــابــوونــەوە .ئــاقــاری ئیسالمی سیاسیش (بەمانا سەلەفی و تەقلیدییەكەی) ،بوو بە هێزی بااڵدەست .تــاوای لێهات خودی زانكۆش وەرگۆڕا و بوو بە دامەزراوەیەك كە عەلمانی بونی خۆی لەدەستدا و خەسڵەتی مەدەنیانەی بزركرد .ئەو خەسڵەتەی زانكۆی قاهیرەی ،لە زانكۆی ئەزهەر جیادەكردەوە. تۆمەتباركردنی من لە زانكۆوە هات، ئەویش لە سیاقێكی پڕ تــرس و بیمدا. ڕژێمی سیاسیش هەر هەمووی ترسابوو. خەریكی دانوستان بــوون لەسەر بڕگەی
تیرۆر لە زیندانەكاندا .لەو سیاقەدا بڕیاری تەنها ئەركی منداڵ خستنەوەیە .پرسی ژن سەركۆنەكردنیان دام و تەكفیرییان كردم .پرسێكی زۆر زۆر گرنگە لە كۆمەڵگاكانی بەاڵم من بۆخۆم پێموایە كێشەكە بەگشتی ،ئێمەدا و ئازادكردنیشی ،دەسپێكێكی زۆر كێشەیەكی سیاسیە. گرنگە بۆ ئازادكردنی كۆمەڵگە. ڕاستە ئازادییەكان بونیان نییە ،بەاڵم جەماوەر خاوەنی هۆشیاریین .كێشەكەی *لەشوێنێكدا دەڵێیت( :ئایدیاكان باڵیان تەها حوسێن بــەوە چــارەســەربــوو ،ئەو هەیە) ،بۆ ئەوەش نمونە بەبیر و بۆچونەكانی ڕستەیەی لە كتێبەكەی البردا كە هەڵاڵكەی ئیبن ڕوشد دێنیتەوە كە نەمردن ،بەڵكو لەسەر دروست بوو ،بەاڵم بۆمن نەالبردنی گواسترانەوە بۆ ئەوروپا .تاچەند ئایدیاكانی ڕستەیەك لە كتێبەكە و نەدەسكاریكردنی نەصر حامد ئەبوزێد ،لە جیهانی عەرەبی میتۆدی نوسینەكەش ،بەدەردم نەدەهات و ئسالمی و نێودەوڵەتیدا ،پێشوازییان لێكرا؟ چارەسەری كێشەكەی نەدەكرد. واز لە جیهانی خۆرئاوا بێنە ،لەبەرئەوەیبیسوتێنم، و دەبوو كتێبەكەم بكێشمەوە دەتوانێت قبوڵی هەموو ڕەخنەیەك بكات. چونكە ڕاستەخۆ باسم لەدەسەاڵتی دەزگای بەاڵم با باس لە جیهانی عەرەبی و ئیسالمی ئاینی كردبوو ،دەسەاڵت بەمانا سیاسی و بكەین و كتێبی (چەمكی دەق)) بەنمونە ئابوریەكەی .من ب ێ ئەوەی مەبەستم بوبێت ،وەربگرین كە تا ئێستا دەیــان جار چاپ دەستم بردبوو بۆ ڕستێك بەرژەوەندی ئابوری كــراوەتــەوە ،لەكاتێكدا خــۆم لە واڵتانی كە لەژێر پەردەی ئاییندا خۆی مەاڵس دابوو .عەرەبی و ئیسالمیدا نەبووم. دواجــار ئــەوە وەك مەترسیەك سەیركراو ئەوە مانای وایە خەڵكی زیاتر و زۆرتری دەبوو ئەو دەنگەی باسی لەشتێكی وادەكرد ،دەخوێننەوە و كتێبەكەش سااڵنە چاپ بێدەنگ بكرێت. دەكرێتەوە .ئەمە دەریــدەخــات نەوەیەك هەربۆیە هەرچی ئامێر و ئامراز هەبوو لەخوێنەری گەنج پــەیــدابــوون و حەز لەدژم بەكاریان هێنا ،ئەو ئامێر و ئامرازانەش بەخوێندنەوەی ئەو كتێبانە دەكەن .ئەوەش شەریفانە نەبوو .تەنانەت دوای دەرچونی بۆخۆی ئاماژەیەكی ئەرێنیە .دووەم ئاماژەی حوكمەكە و ڕازی نەبونی هاوسەرەكەم بە ئەرێنی ئەوەیە ،كتێبەكانم بۆ تەواوی زمانە حوكمی لێك جیابوونەوەمان ،تاوانباركرام سالڤیەكان و زمانی فارسی و ئینگلیزی و كەمن بەناشەرعی لەگەڵ هاوسەرەكەمدا كوردی و توركی ،وەردەگێڕدرێت. ماومەتەوە و بەهەڵگەڕاوە تۆمەتباركرام. ت ئایدیاكان نەك ئەمەش ئەوە دەگەیەنێ بەرامبەر ئەوەش ئەوپەڕی بێوژدانی بوو هەر لە واڵتانی عەرەبی ،بەڵكو لە تەواوی بــە مــن و هیچ هەستێكی كۆمەاڵیەتی واڵتانی ئیسالمیشدا پێشوازییان لێدەكرێت. ڕاستەقینەی تێدانەبوو .چونكە كارێكی لەو تەنانەت ئەوەشی بە سەرمداهات ،بایەخی جــۆرە ڕێی خۆشدەكرد بۆ كەسانێك كە زیاتری بۆ بیر و بۆچونەكانم پەیداكرد. خوێن ساردانە ،تاوانبارێك بكوژن .من لێرەدا چونكە سەروەختێك ڕێگری لە ئایدیایەك قسە لە گوتار دەكەم ،نەك یاسا. دەكرێت یاخود بیر و بۆچونێك سەركوت كێشەی تەها حوسێن لەگەڵ شیعری دەكەن ،نازانن ئەوە دەبێتە باعیسی ئەوەی جاهلیدا تێپەڕی ،بەاڵم نەیارانی لەدەرەوەی گرنگیەكی زیاتر بەو بیر و بۆچونانە بدرێت. زانكۆ وەك خۆیان مانەوە .كەچی لەگەڵ مندا ڕەنگە گرنگی پێدانە كە نا -تەندروست یەكەم كەس كە لەدژم وەستایەوە سەرۆكی بێت ،بەاڵم بەهەرحاڵ بایەخپێدانی زیاتر زانكۆ بوو ،سەرۆكی زانكۆش سەربە دەوڵەت پێی ،مانای وایە ئەو ئایدیایانە نەمردون و بوو كەهەست و ویژدانی مردبوو. ناشمرن. كــێــشــەی نــەصــر حــامــد ئــەبــوزێــد لە پرسی ئەوەی ئایدیاكان نامرن و باڵیان كۆمەڵگەیەكی گەندەڵدابوو (گەندەڵ بەمانای هەیە بۆ فڕین ،پرسێكە لە مێژوودا زیندووە. ئایینی و مۆراڵی و سیاسی) .گەندەڵكاران هەر لەكاتی كتێب سوتاندنەوە ،تا كوشتنی بەدەم یەكەوەن و تاهەنوكەش ئەو گەندەڵییە حەالج و بە سوتماككردنی كتێبەكانی. هەرماوە و دكتۆر عەبدولسەبورشاهینیش بەڵ ێ حەالج مرد ،وەل ێ بیر و بۆچونەكانی ئەستێرەكی ناو تەلەفزیۆنە. بەزیندویەتی مــانــەوە .بەڵگەی زۆر و زیاتری دیكەمان لەو بارەیەوە هەیە .مرۆڤ *بەڕای تۆ هەوڵی لێكجیاكردنەوەت لە بەسروشتی خۆی بونەوەرێكی فانییە ،بەاڵم هاوسەرەكەت ،تاچەند دەچێتە چوارچێوەی ئایدیا ڕاستەقینەكان ،نامرن و لەناوناچن. ئەم بابەتەوە؟ *لەو قەیرانەی توشت هات ،كۆمەڵگەی من پێموایە ئەوانەی ئەو كارەیان كرد،ئەوەندە ژیرنەبوون تابەو نیازە ئەوەبكەن .عەرەبی هاوسۆزبوو لەگەڵتدا .كەچی ڕەوتە من وەك خۆم تاڕادەیەكی زۆر لەگەڵ ئەو فێندەمێنتالیستەكان ،داهێنەرانی عەرەب و چونەدام ،لەبەرئەوەی ژن كارەكتەرێكی موسڵمان تەكفیردەكەن .بەبۆچونی تۆ چۆن گرنگە لــە كــۆمــەڵــگــەدا ،تــەنــانــەت گەر بتوانین ئاستێك بۆ ئەو ئاقارە ئسوڵیانە پەراوێزیشی بخەین و بیچەوسێنینەوە و دابنێین و كاریگەرییان لەسەر بزاوتی داهێنان ،كەم كەینەوە؟ لەماڵەوە بەندی بكەین. من پێموایە بۆ بەرگرتن بەئسوڵیەت،بەاڵم دواجار ئەوە ژنە كە نەوەی نوێمان بۆ دەخــاتــەوە و پ ــەروەردەی ــان دەكــات .پێویستمان بەفەراهەمكردنی ئازادییە بۆ ئەڵبەت ئەوانەی ئەو كارەیان لەتەك مندا كۆمەڵگە .بابەڕونی قسەبكەین ،تەكفیر كرد ،لەمانای ئەوە نەگەیشتن .بۆیە كەوتنە ئامێر و ئامراز و تەكتیكێكە لە گروپە سزادانی ژنێك كە لە ڕوانگەی ئەواندا ،ئیسالمیستەكان و ئەو تاریكخوازانەی ئێستا قسەیان لەبارەوە دەكەین كۆنترە. هاوسەرەكەی هەڵەی كردووە. ناسیۆنالیستەكان ئەوانە تەكفیردەكەن كە بەوەش كەوتنە ناو ناكۆكیەكی لۆژیكیەوە. پێموایە ڕەوتە ئیسالمیەكانی ناو میسر لە ناسیۆنالیست نین و كۆمۆنیستەكان یەكتری ئاستێكی تێگەیشتنی وەهادا نیین ،تابتوانن بەالڕ ێ الدەر تاوانباردەكەن (لەڕ ێ الدانیش ژنان بەالی خۆیاندا ڕابكێشێن .بەبڕوای من بەواتای بڕوانەبوونە بەپرسەكە) .كەواتە ئەوەش یەكێكە لە كۆسپ و تەگەرەكانی ئەو كۆمەڵگەی ئەتنیكی و مەزهەبی و حیزبایەتی پرسە ،لەبەرئەوەی خانەوادەی میسری و و ئایدیۆلۆژی ،كۆمەڵگەیە بڕوای بە ئازادی نییە ،ئــەوەی هەیە و بەزەقی دەبینرێت، ژنی میسری ناكرێت بەوە ڕازی ببێت. ڕەنگە هەندێك لــەوانــەی پشتیوانیان خۆسەپاندن و تەكفیركردنە .تەكفیر بەمانا لێكردین ،قەناعەتیان بە بیر و بۆچونەكانمان سیاسی و ئایدیۆلۆژی و ئایینیەكەی. من پێموایە گەرهاتوو ئازادی لە كۆمەڵگەدا نەبوبێت ،بەاڵم كە كارهاتە سەر ئەوەی خێزانێك وێران بكەیت و ژن لەمێردەكەی چێنرا (لەسەر تەواوی ئاستی كۆمەاڵیەتی)، ئەوا بە مسۆگەری پاشەكشە بە چەمكی جیابكەیتەوە ،ئەوە قابیلی قبوڵ نییە. بـــەداخـــەوە ژن بــەجــۆرەهــا شــێــواز تەكفیردەكات و كاریگەری ناهێڵێت. ئێمە بــۆ ئ ــەوەی بتوانین كۆمەڵگەی بەكاردەهێنرێت و هەندێك پێیان وایــە،
مەدەنی بنیادبنێین ،پێویستە ئەولەویەت بدەینە ئەو پرسە و ئازادی بۆ ئەو گروپە ئیسالمیانەش فەراهەمبكرێت و نەهێڵدرێت لــــەڕووی سیاسیەوە ســەركــوت بكرێن، لەبەرئەوەی كەش و هەوای دیالۆگ و گفتوگۆ دەتوانێت ،دەسەاڵتی ئەو كەسە تاریكخوازانە سنورداربكات. لەسەردەمانی كرانەوەدا (تەكفیركردن) بونی نییە ،لەبەرئەوەی بــوار بۆ تــەواوی گوتارەكان فەراهەمە و دەتوانن لەناوخۆیاندا هەماهەنگی بكەن. ڕەوتـــە تــاریــكــخــوازەكــان گوزارشتێكە حەزناكەم بەكاری بهێنم ،چونكە ئەویش دواتر وەاڵمم دەداتەوە و پێم دەڵێت( :تۆش سەر بەو ئاقارانەی كەڕاستە ڕێگای ئیمانیان بزركردووە). ئەمەش مانای تۆمەت باركردنی یەكتری دەگەیەنێت و ئەم پرۆسەیەش ،دەسەاڵت بەگەڕی دەخــات و هاوكات دەسەاڵتیش نــەیــارەكــانــی تــەكــفــیــردەكــات .كێشەی كۆمەڵگەكانی ئێمە ئەوەیە ،گو ێ بۆ ڕای ئەوی دیكە ناگرین و پێمان هەزم ناكرێت. هــەركــەســەو خــۆی بــەخــاوەنــی هەقیقەت دەزانێت و بەوەش ئێمە ناكۆكیمان لەسەر ماناكانە ،نەك لەسەر هەقیقەت بێت. ئێمە لەسەر بوونی خــودا ناكۆك نین (تەنانەت گەر لەسەر بونی خوداش ناكۆك بین ،ئەوا ناكۆكیە کەلەسەر مانایەو هیچی تــر) .جــیــاوازبــوون و ناكۆكی پرسێكی سروشتیە و تـــاوان نییە ،وەك مــرۆڤ قەدەرمان وەهایە ،لەسەر (مانا) ناكۆك بین. *لەكاتێكدا دەوڵەت الیەنگرت بوو ،كەچی لەوالشەوە دەوڵەت یان حكومەت خەریكی كردنەوەی مزگەوت بوو .لەمبارەیەوە دەڵێیت چی؟ من تەواو دژی ئەم مەسەلەیەم .ڕۆڵیحكومەت ڕێكخستنی كۆمەڵگەیە .حكومەت پاسەوان بۆ نەصر حامد ئەبوزێد دادەنێت، تا نەهێڵێت بكوژرێت .من پێموایە گەر ڕێگەی قسەكردن لەهەموو ئەوانە بگرێت كە نەیاری منن ،ئــەوا هەر ڕۆڵێكی سەركوتكارانەی گێڕاوە .بڕوام وایە كۆمەڵگەی میسری ،تۆوی كۆمەڵگەی مەدەنی تێدایە ،لەبەرئەوەی خەڵك و خوا پەنا بۆ یاسا دەبەن. لەوانەیە گەندەڵی لەیاسادا هەبێت ،بەاڵم ماڵوێرانی ڕاستەقینە ئــەوەیــە ،دەوڵــەت هەستێت بــە بــەرگــری كــردن لێمان .لە حاڵەتێكی وادا دەبینە پاشكۆ و خزمەتكاری دەوڵــــەت .ڕۆڵـــی دەوڵــــەت ڕێكخستنی سستمی هاتوچۆیە ،تا سەالمەتی هاواڵتیان پــارێــزراوبــێــت .ئــەویــش بــەوەدەبــێــت كە ئیشارەتی سور و سەوزدابنێت. ئەوە ئاماژەیەكی ڕەمزییە و بۆ ئەوەیە، دەســەاڵتــێــك خــۆی بــەســەر دەسەاڵتێكی دیكەدا نەسەپێنێ .بەداخەوە حكومەتەكانی الی ئێمە ،ڕۆڵی سەربازێكی بەرتیل خۆر وازی دەكەن. *چەندین هێڵی ســورهــەن پێویستە لەسەر بیرمەندیان ڕۆشنبیر نەیان بەزێنێت، پرۆسەی بەزاندنی ئەو هێاڵنە كێشە دروست دەكات .بەڕای تۆ چارەسەر بۆ ئەمە چییە؟ گەرهاتوو گریمان ئەگەری ڕێكخستنیكۆمەڵگەمان بــەوجــۆرە كــرد ،ئــەوا هێڵی سوریش بونی دەبێت یان النی كەمی ئەوەی پێی دەوترێت (ڕێككەوتنی كۆمەاڵیەتی) دەبێت هەبێت .ئەو هێاڵنە هێڵی بڕەر و یەكجارەكی نین ،بەڵكو هێڵ گەلێكی نەرم و تەنكن ،لەبەرئەوەی بە بەردەوامی ئێمە دەبێت دەسكاری شتەكان بكەین و لەهیچ كۆمەڵگەیەكیشدا ،شتی هەمیشەیی و نەگۆڕ بونی نییە. هــێــڵــی ســــور لـــە كــۆمــەڵــگــەیــەكــی دیسپۆتیزمیدا ،لەڕێی دەسەاڵتی سیاسی یاخود دەسەاڵتی ئایینیەوە دادەنرێت و ئەو
دوو دەسەاڵتەش پشتگیری لەیەكدی دەكەن. بەپشتگیری كردنیشیان لەیەكتر ،هێڵی سوردادەنێن كە بریتی دەبێت لە حەاڵڵ و حەرام. من پێموایە ئەركی داهێنەر یان ڕۆشنبیر ئــەوەیــە ،ئــەو هێڵە ســورانــە ببەزێن ێ و بیانسڕێتەوە .ئەڵبەتە چەند هێڵێك هەن، وەك( :پرسی ڕزگــاری نیشتمانی ،پرسی خەبات لــەدژی داگیركەر) و كەس لەسەر ئەم پرسانە ناكۆك نییە ،بەاڵم ناكۆكیەكە دەگەڕێتەوە بۆ ماناكەی .واتە بەچ شێوەیەك خەبات لەدژی كۆلۆنیالیزم بكەین. پرسەكە هەر زۆر هەستیارە و پرسی هێڵی سور ،مەترسیە بۆسەر چەندین بابەت. من لێرەدا دووبــارەی دەكەمەوە و دەڵێم: (ئەركی ڕۆشنبیر بەزاندن و تێپەڕاندنی ئەو هێڵە سورانەیە) و پێویستە پرۆسەی ئەو بەزاندن و تێپەڕاندنەش ،بەشێوەیەكی گونجاوبێت. ئەڵبەتە هێڵی نادیاری وەها هەیە كە لە نوسەرێكەوە بۆ یەكێكی دیكە دەگۆڕێت و هەند ێ جار دەگاتە قۆناغی دێوانەیی. دێوانەیی هونەری ،تەنانەت ئەو دێوانەییەش دەبێت قبوڵ بكەین .دەبێت ڕێگە بە شێتیش بدەین ،لەبەرئەوەی هەند ێ جار بەشێتی ئەقڵ چێدەبێت. ئەمە پرسێكی زۆر سەختە ،گەربێتو لەو قسانە ڕابمێنین كە موشریكەكان دەربارەی محەمەد لە ئایەتەكانی قورئاندا كرودیانە، دەبینین كە هێڵی سوری زۆریان بەزاندووە!..
هەیە كەداخۆ ئەمەی هەیە شارستانەیتە یان كلتور ،یاخود شارستانیەت جیاوازە لە كلتور. من هــاوڕام لەگەڵ ئەو قسانەدا ،بەاڵم وشەی شارستانیەت هەڵدەبوێرم و لەبری ئــەوە وشــەی كلتور بــەكــاردێــنــم .بــەالی منەوە تا ئێستاش چەمكی شارستانیەتی عەرەبی ئاڵۆز و تەلیسماویە .ئەی ئاخۆ ئــەو شارستانیەتانەی الی ئێمە دروســت بوون ،شارستانیەتی عەرەبییە؟ یان عەرەبی ئیسالمیە؟ یاخود ئیسالمی خۆرئاواییە؟ ئــەو شارستانیەتەی بــەعــەرەبــی یان ئیسالمی نــاوی دەبــەیــن ،ناچێتەوە سەر عــەرەب ،بەڵكو عــەرەب لە دروستكردنی هەندێكیدا بــەشــداربــووە .ئێمە لەسایەی شارستانیەتێكی مرۆڤایەتیدا دەژیــن كە كلتوری جیاجیای تێدایە .كلتوری عەرەبی ئەو قسەیەی بەسەردا دەچەسپێت (كە دكتۆر ئەحمەد بەرقاوی باسی دەكــات) و هەر بەتەنها لەوەدا دەستەوستان نییە كە ناتوانێت دیالۆگ لەگەڵ ئەوی دیدا بكات، بەڵكو توانای ئەوەشی نییە لەگەڵ خۆشیدا بكەوێتە گفتوگۆ .مەترسیەكەش لەوەدایە. ناكرێت لەگەڵ كلتوریێكی دیكەدا بكەویتە دیالۆگ ،لەكاتێكدا توانای ئــەوەت نەبێت گفتوگۆ لــەگــەڵ خــۆتــدا بكەیت .هەوڵی تێكڕای ڕۆشنبیران و داهێنەران (بەجیاوازی نێوانیانەوە) ،بۆ ئەوەیە ئەم بەستەڵەكەی سەر كلتوری عەرەبی بتوێننەوە ،تابتوانێت هەستێتەوە و ڕۆڵــی لــە شارستانیەتی مرۆڤایەتیدا هەبێت.
*تۆ لە لێكۆڵینەوەكانتدا ،هەستاویت بە *ئێستا قسە و باسێكی زۆر دەكرێت لێكدانەوەی ئایەتەكانی قورئان و ئەوەی تۆ ڕووبــەڕووی ڕەخنە دەكاتەوە ئەوەیە ،دەربارەی گفتوگۆی نێوان شارستانیەتەكان وەك تێكستێكی میتۆلۆژی سەودا لەگەڵ و پێكدادانی ژیارەكان .ئایا دیالۆگ هەیە یان قورئاندا ناكەیت و وەك تێكستێكی ئەدەبی پێكدادان؟ بیرمەندێكی وەك نەصر حامد سەیری دەكەیت كە هاوشێوەی تێكستە ئەبوزێد ،چۆن لەو مەسەلەیە دەڕوانێت؟ هەردووكیان لەئارەدان .هەم دیالۆگ وشیعرییەكانە ،بەوپێیەی شیعر دیوانی هەم پێكدادانی سەربازی و سیاسی هەیە. عەرەبە. یەكێك لــەو هــەاڵنــەی نــەصــر حامد پێكدادان هەیە و ناتوانین نكوڵی لێبكەین، ئــەبــوزێــد كــردویــەتــی ئ ــەوەی ــە ،جەخت بــەاڵم لەهەناوی ئەو پێكدادانەدا دیالۆگ لەسەر ئەوەدەکاتەوە قورئان تێكستێكی دروست دەبێت. خــۆرئــاوا لــەبــارەی ئێمەوە دەنوسێت، زمانەوانییە ،بەو پێیەش ئــەوەی بەسەر زماندا پراكتیزە دەكرێت ،بەسەر قورئانیشدا ئێمەش وەاڵمــی نوسینەكانی فرانسیس فوكۆیاما و ساموئێل هنتنگتۆن دەدەینەوە. جێبەج ێ دەبێت؟ ئەوەش چ ناوێكی لێدەنێت؟ ئەوە دیالۆگە بەڵێ ..پێم بڵێ ،ئەی قورئان تێكست و پێشموایە دیالۆگ لەڕێگەی پێكدادانەوەنییە؟ ئایا قورئان تێكستێكی مۆسیقیە یان دەكرێت .شەڕی خاچ پەرستان گەورەترین نمونەیەكە بۆ ملمالن ێ و چەندین سەدە چی؟ پێموایە ئەگەرێك بۆ نێو -لێكدانەوە هەیە .بــــەردەوام بــوو .لەنێو ئــەو پــێــكــدادان و سەروەختێك دەڵێین دەقێكی زمانەوانییە ،ملمالنێیەدا ،گفتوگۆ ڕویدا. گەر سەرنج لە دەرەنجامی شەڕی خاچ واتە بۆنیادی زمانەكە لە كەلەپورەكەیدایە. بەاڵم ئاخۆ قورئان لەژێر كام جۆرەی تێكستدا پەرستی بدەین ،دەبینین بەسەركەوتنی پۆلێن دەكرێت؟ یاخود هەیە بتوانێت پێم عەرەبی -ئیسالمی و بەشكستی خۆرئاوا بڵێت ،قورئان تێكستێكی زمانەوانی نییە؟! كۆتایی هات .بەاڵم دەرەنجامەكانی لەسەر من دەڵێم قورئان لەوشە پێكهاتووە ،ئاستی ژیاری ئەوەبوو ،ڕابونی خۆرئاوایی ئەو وشانەش پەیوەندیان پێكەوە هەیە و و چەقبەستنی ئیسالمی لێكەوتەوە .گەر ڕستەكانیشی هەروەها .كەواتە دەخوێنرێت دیقەت لە قۆناغەكانی مێژوو بدەین ،دەبینین و دەوترێت و ڕێتم و بونیادی دەاللی هەیە و لەڕێی پێكدادانەوە ،گفتوگۆ و كەناڵی جیاجیای دیالۆگ هاتۆتە ئارا. ئەوەش بریتیە لەزمان... ئێمە ئاوا سەیری ئەو پرسە دەكەین و بەاڵم ڕەنگە هەبێت بڵێت ،ئەوە تێكستێكی خــودایــیــە ...بــەڵـ ێ ڕاســتــە تێكستێكی پێمانوایە ،دۆخێك لە پێكدادانی سیاسی زمانەوانی خواداییە تــەواوی گەرودونیش و كۆمەاڵیەتی و ئابوری لە گۆڕێدایە ،بەاڵم تێكستێكی یەزدانییە ،وەل ێ زمانەوانی نییە .ئەوە لەڕێی میكانیزمەكانی گفتوگۆوە بەڕێوە ئەمانە شتی بەڵگەنەویستن ،بەاڵم بەداخێكی دەچێت و ڕەنگە بەفۆرمی جۆراوجۆرەوە زۆرەوە خەڵك و خوا ،بەزۆری بەرامبەر بەوە دەربكەوێت ،یان وەاڵم و وەاڵم كاری یاخود دەركردنی بە یاننامەو خۆپیشاندان و ... ناڕەزایەتی دەردەبڕن. من دەڵێم قورئان بە ئیمتیاز دەقێكی هتد ،لەخۆبگرێت گفتوگۆی نێوان كلتورەكان ،بەب ێ ویستی زمانەوانی -ئەدەبییە. *توێژەر و بیرمەندی سوری د.ئەحەمد بەشداربوانی بەڕێوە دەچێت .گەرهاتوو بەرقاوی دەڵێت( :لەئێستادا شارستانیەتی دیالۆگمان خستە بــۆتــەی هەماهەنگی عەرەبی لەدۆخی چەقبەستویدایەو توانای كــردنــەوە ،ئــەوا پێكدادانیش جۆرێكە لە ئەوەی نییە ،نەكاریگەری جێبهێڵێت و نە هەماهەنگی كــردن و بەو پێیەش ،مانای دیالۆگ لەگەڵ شارستانیەتەكانی دیكەدا گفتوگۆكردن لەخۆدەگرێت. بكات).بەڕای تۆ ئەمە ڕاستەو تاچەند لەگەڵ سەرچاوە: ئەو بۆچونەدایت؟ جیاوازییەك لەنێوان من و بەرقاویدارۆژنامەی(الزمان)