632

‫ئەمەریكا دەستبەرداری‬ ‫كوردی رۆژئاوا دەبێت؟‬

‫«‬

‫ئێران‪-‬توركیا‪-‬سوریا‪-‬عیراق‪ ،‬هەڕەشەی‬ ‫كۆنتڕۆڵكردنەوەی رەقە دەكەن‬

‫‪3‬‬ ‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ژمارە (‪ )632‬دووشەممە ‪2017/11/6‬‬

‫(چاودێر) بەشێك لەو بەڵگەنامانە باڵودەكاتەوە‪ ،‬كە تێیدا‬ ‫سەركردایەتیی یەكێتی پشتگیریی ریفراندۆمی كردوە‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫دوای گرژی و ئاڵۆزییە ســەربازی و سیاســییەكانی نێوان‬ ‫هەولێــر و بەغــداد‪ ،‬كــە پــاش ئەنجامدانی ریفرانــدۆم زیاتر‬ ‫ســەریانهەڵدا‪ ،‬زۆر الیــەن و كەســایەتی هــەن خۆیان ناكەن‬ ‫بەخاوەنــی ئــەو ریفراندۆمــەو بەرپرســیارێتیی هەڵناگرن‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا پێشتر هەر خۆیان بون كە پشتگیرییان لە ریفراندۆم‬ ‫كردووە‪ .‬ئەم حاڵەتە لەناو ســەركردایەتیی یەكێتیشــدا بۆتە‬ ‫بیانویــەك و بەكاردەهێنرێــت بــۆ یەكالكردنــەوەی كێشــە‬ ‫ناوخۆییــەكان‪ .‬ئەمانــە بەجۆرێــك قســەو رەفتــار دەكەن‪،‬‬ ‫وەك بڵێی تەنیا مەكتەبی سیاســی و چەند كەســێك بڕیاری‬ ‫ریفراندۆمیان دابێت‪ .‬لەكاتێكــدا بەپێی بەڵگەو راگەیەندراوە‬ ‫رەســمییەكان‪ ،‬زۆرینــەی ســەركردایەتیی یەكێتــی لە پێش‬ ‫ریفراندۆمدا لەچەندین بۆنەی جیاواز و كۆبونەوەو رێككەوتندا‬ ‫پشــتگیرییان لــە ئەنجامدانی ریفراندۆم كــردووە‪ .‬كە لێرەدا‬ ‫ســێ لە گرنگتریــن ئــەو بەڵگەنامانــە وەبیردەهێنینەوە كە‬ ‫ســەركردایەتیی یەكێتــی بەكــۆی دەنــگ پشــتگیرییان لــە‬ ‫ریفرانــدۆم كــردووە‪ .‬ئەوانیش بریتین لە‪ :‬نەخشــەرێگەكەی‬ ‫یەكێتــی‪ ،‬رێككەوتنی یەكێتی و گۆڕان‪ ،‬دوایین راگەیەندراوی‬ ‫رەســمی كۆبونەوەی سەركردایەتیی یەكێتی پێش ریفراندۆم‪.‬‬ ‫بــەم پێیەش دەگەینە ئەو بەرئەنجامەی كە ئەگەر ریفراندۆم‬ ‫شكســت بێت‪ ،‬ئەوا تەواوی سەركردایەتیی یەكێتی بەرپرسە‬ ‫لــەو شكســتە‪ ،‬چونكە لــەو ســێ بەڵگەنامانەی كــە ناویان‬ ‫براوە لەســەرەوە‪ ،‬هیــچ ئەندامێكی ســەركردایەتیی یەكێتی‬ ‫دژی ریفراندۆم نەبووە‪ ،‬بەاڵم لەئێســتادا شكســتی ریفراندۆم‬ ‫دەكەنــە بیانویــەك و بەكاریدەهێنن لــە ملمالنێ ناوخۆیی و‬ ‫شەخسییەكانی ناو یەكێتیدا‪.‬‬ ‫زانیاریی زیاتر لەالپەڕە ‪2‬دا دەخوێننەوە‬

‫رۆژی ‪ 2017/3/13‬ســەركردایەتی یەكێتــی‬ ‫نەخشــەرێگەكەی پەســەند كــرد كــە لەخاڵــی‬ ‫هەشــتەمدا دەڵێــت‪ :‬ریفرانــدۆم بۆ ســەربەخۆیی‬ ‫وەك مافــی چارەنوســی گەلــی كوردســتان‬ ‫لەهەرێـم‌‌و ناوچــە كوردســتانییەكانی تــر ئامانـج‌‬ ‫و دروشــمی یەكێتییــە‌و بــۆ بەدیهێنانــی ئــەم‬ ‫ئامانجــەش یەكێتــی ســوردەبێ لەســەر خەباتــی‬ ‫سیاســی‌و دیموكراتــی‌و ئاشــتییانەی خــۆی‬

‫بەغداد‌و هەولێر لە دانوستان‬ ‫نزیكبونەتەوە‬ ‫پارلەمانتارێكی یەكێتی لە بەغداد‪ :‬لەم ماوەیەدا گفتوگۆكانی نێوان هەرێم‌و بەغداد دەستیپێدەكەن‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫دوای روداوەكانــی كەركوك‌و ئاڵۆزبونی‬ ‫پەیوەندییەكانــی هەولێــر‌و ناوەنــد‪،‬‬ ‫هەوڵــەكان بە ئاڕاســتەی دەســتپێكردنی‬ ‫گفتوگۆی نێوان هەردوال چڕتركراونەتەوە‪،‬‬ ‫پێشــتریش‪ ،‬ئەگەرچی بەرپرســانی بااڵی‬ ‫حكومەتی عیراق داوای هەڵوەشاندنەوەی‬ ‫ئەنجامەكانــی ریفڕاندۆمیان دەكرد‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەدواییــن راگەیەندراوی كۆبونەوەی نێوان‬

‫حەیدەر عەبادیی ســەرۆكوەزیران‌و سەلیم‬ ‫جبوریی ســەرۆكی پارلەمانی عیراق‪ ،‬باس‬ ‫لە هەڵوەشــاندنەوەی ئەنجامی ریفراندۆم‬ ‫نەكــراوە‪ .‬الیخۆشــیەوە‪ ،‬پارلەمانتارێكی‬ ‫كــورد لــە پارلەمانــی عیــراق‪ ،‬دەڵێــت‬ ‫"بەهــۆی بۆنەی چلەی ئیمام حســێنەوە‪،‬‬ ‫كۆبونــەوەو دانوســتانی نێــوان هەولێــر‌و‬ ‫بەغــداد راگیــراوە‪ ،‬بەاڵم لــە ئایندەیەكی‬ ‫نزیكــدا دەســتپێدەكەنەوە"‪ .‬ئــەوەش‬

‫لەكاتێكدایــە‪ ،‬بەپێــی زانیارییەكانــی‬ ‫(چاودێر) پرۆژەیاســای بودجەی عیراق‪،‬‬ ‫كە پشــكی هەرێمی بۆ ســاڵی ‪ 2018‬تێدا‬ ‫كەمكراوەتــەوە‪ ،‬لەگــەڵ كۆتایینەهاتنــی‬ ‫كۆبونەوە ســەربازییەكانی نێــوان هەرێم‌و‬ ‫ناوەنــد كاریگەرییــان لەســەر دواكەوتنی‬ ‫گفتوگۆی سیاسیی نێوان هەولێر‌و بەغداد‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫زانیاریی زیاتر لەالپەڕە ‪3‬دا‬

‫ســەركردایەتیی یەكێتــی لــە نەخشــە رێگاكەیــدا‪،‬‬ ‫لــە رێككەوتنــی یەكێتــی و گۆڕانــدا‪ ،‬لــە دواییــن‬ ‫كۆبونــەوەی پێــش ریفراندۆمــدا‪ ،‬بەكــۆی دەنــگ‬ ‫پشــتگیرییان لــە ریفرانــدۆم كــردووە‬

‫رێكەوتنــی سیاســی نێــوان یەكێتــی نیشــتیامنی‬ ‫كوردســتان‌و بزوتنــەوەی گــۆڕان‪ ،‬كــە لــە‬ ‫‪ 2016/5/17‬ئیمزاكــراو ســەركردایەتیش‬ ‫پەســەندی كــردوە‪ ،‬لەبەشــی ســێهەم‪ ،‬مــاددەی‬ ‫یانــزەی رێككەوتنەكــە دەڵێــت‪ :‬هــەردووال كۆكن‬ ‫لەســەرئەوەی كــە مافــی چــارەی خۆنوســین‌و‬ ‫ســەربەخۆیی مافــی گەلــی كوردســتانە‪ ،‬پێویســتە‬ ‫ئامــادەكاری هەمەالیەنــەی بــۆ بكرێــت‬ ‫بەئەنجامدانــی ریفراندۆمیشــەوە‬

‫شانۆی شەقام‬ ‫چییە؟‬

‫ئەگــەر ریفرانــدۆم شكســت بێــت‪ ،‬ئــەوا‬ ‫ســەركردایەتیی یەكێتییــش بەرپرســە لــەو‬ ‫شكســتە‬

‫رۆژی ‪ ،2017/6/18‬لــە راگەیەنــدراوی‬ ‫ســەركردایەتیی یەكێتیــدا هاتــووە‪ :‬ئەنجومەنــی‬ ‫ســەركردایەتی جەختدەكاتــەوە‪ ،‬كــە یەكێتیــی‬ ‫وەكــو پێشــەنگی خەباتی مافــی دیموكراســیانەی‬ ‫چــارەی خۆنوســین‪ ،‬داكۆكیكــەری بــێ‌ ئەمــاو‬ ‫ئــەوال دەبـێ‌ و تێدەكۆشـێ‌ پرۆســەی ریفرانــدۆم‬ ‫لەپێنــاوی ســەربەخۆیی‪ ،‬لەهەرێمــی كوردســتان‬ ‫و تــەواوی ناوچــە كوردســتانییەكانی دابڕێنــدراو‬ ‫لەهەرێــم‪ ،‬ســەربخرێ‌‬

‫كێشەی‬ ‫نێوان ئایني و‬ ‫فەلسەفە‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )632‬دووشەممە ‪2017/11/6‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫(چاودێر) بەشێك لەو بەڵگەنامانە باڵودەكاتەوە‬ ‫كە تێیدا سەركردایەتیی یەكێتی پشتگیریی‬ ‫ریفراندۆمی كردوە‬ ‫ئەگەر ریفراندۆم شكست‬ ‫بێت‪ ،‬ئەوا سەركردایەتیی‬ ‫یەكێتییش بەرپرسە لەو‬ ‫شكستە‬ ‫سەركردایەتیی یەكێتی‬ ‫لە نەخشە رێگاكەیدا‪،‬‬ ‫لە رێككەوتنی یەكێتی‬ ‫و گۆڕاندا‪ ،‬لە دوایین‬ ‫كۆبونەوەی پێش‬ ‫ریفراندۆمدا‪ ،‬بەكۆی‬ ‫دەنگ پشتگیرییان لە‬ ‫ریفراندۆم كردووە‬

‫رۆژی ‪2017/3/13‬‬ ‫سەركردایەتی یەكێتی‬ ‫نەخشەرێگەكەی پەسەند‬ ‫كرد كە لەخاڵی هەشتەمدا‬ ‫دەڵێت‪ :‬ریفراندۆم‬ ‫بۆ سەربەخۆیی وەك‬ ‫مافی چارەنوسی گەلی‬ ‫كوردستان لەهەرێم‌‌و‬ ‫ناوچە كوردستانییەكانی‬ ‫تر ئامانج‌ و دروشمی‬ ‫یەكێتییە‌و بۆ بەدیهێنانی‬ ‫ئەم ئامانجەش یەكێتی‬ ‫سوردەبێ لەسەر خەباتی‬ ‫سیاسی‌و دیموكراتی‌و‬ ‫ئاشتییانەی خۆی‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬

‫دوای گرژی و ئاڵۆزییە سەربازی و سیاسییەكانی نێوان هەولێر و بەغداد‪ ،‬كە پاش ئەنجامدانی ریفراندۆم زیاتر سەریانهەڵدا‪ ،‬زۆر الیەن و كەسایەتی‬ ‫هەن خۆیان ناكەن بەخاوەنی ئەو ریفراندۆمەو بەرپرسیارێتیی هەڵناگرن‪ ،‬لەكاتێكدا پێشتر هەر خۆیان بون كە پشتگیرییان لە ریفراندۆم كردووە‪.‬‬ ‫ئەم حاڵەتە لەناو ســەركردایەتیی یەكێتیشــدا بۆتە بیانویەك و بەكاردەهێنرێت بۆ یەكالكردنەوەی كێشــە ناوخۆییەكان‪ .‬ئەمانە بەجۆرێك قســەو‬ ‫رەفتار دەكەن‪ ،‬وەك بڵێی تەنیا مەكتەبی سیاسی و چەند كەسێك بڕیاری ریفراندۆمیان دابێت‪ .‬لەكاتێكدا بەپێی بەڵگەو راگەیەندراوە رەسمییەكان‪،‬‬ ‫زۆرینەی سەركردایەتیی یەكێتی لە پێش ریفراندۆمدا لەچەندین بۆنەی جیاواز و كۆبونەوەو رێككەوتندا پشتگیرییان لە ئەنجامدانی ریفراندۆم كردووە‪.‬‬ ‫كە لەم راپۆرتە ســێ لە گرنگرتین ئەو بەڵگەنامانە وەبیردەهێنینەوە كە ســەركردایەتیی یەكێتی بەكۆی دەنگ پشــتگیرییان لە ریفراندۆم كردووە‪.‬‬ ‫ئەوانیش بریتین لە‪ :‬نەخشەرێگەكەی یەكێتی‪ ،‬رێككەوتنی یەكێتی و گۆڕان‪ ،‬دوایین راگەیەندراوی رەسمی كۆبونەوەی سەركردایەتیی یەكێتی پێش‬ ‫ریفراندۆم‪ .‬بەم پێیەش دەگەینە ئەو بەرئەنجامەی كە ئەگەر ریفراندۆم شكســت بێت‪ ،‬ئەوا تەواوی ســەركردایەتیی یەكێتی بەرپرســە لەو شكســتە‪،‬‬ ‫چونكە لەو ســێ بەڵگەنامانەی كە ناویان براوە لەســەرەوە‪ ،‬هیچ ئەندامێكی ســەركردایەتیی یەكێتی دژی ریفراندۆم نەبووە‪ ،‬بەاڵم لەئێستا شكستی‬ ‫ریفراندۆم دەكەنە بیانویەك و بەكاریدەهێنن لە ملمالنێ ناوخۆیی و شەخسییەكانی ناو یەكێتیدا‪.‬‬

‫ریفراندۆم لە رێككەوتنی نێوان‬ ‫گۆڕان و یەكێتیدا‬ ‫رێكەوتنی سیاســی نێوان یەكێتی‬ ‫نیشتیمانی كوردســتان‌و بزوتنەوەی‬ ‫گۆڕان‪ ،‬كە لەبــەرواری ‪2016/5/17‬‬ ‫ئیمزاكــرا‪ ،‬بەزۆرینــەی دەنگــی‬ ‫ئەندامانی ئەنجومەنی سەركردایەتی‬ ‫پەسەندكرا‪ ،‬لەبەشی سێهەم‪ ،‬ماددەی‬ ‫یانــزەی رێككەوتنەكــە‪ ،‬لەبــارەی‬ ‫مافــی ســەربەخۆیی و ڕیفراندۆمــدا‬ ‫«هــەردووال‬ ‫ئەوەخراوەتــەڕوو‪:‬‬ ‫كۆكــن لەســەرئەوەی كــە مافــی‬ ‫چــارەی خۆنوســین‌و ســەربەخۆیی‬ ‫مافی گەلی كوردســتانە‪ ،‬پێویســتە‬ ‫ئامــادەكاری هەمەالیەنەی بۆ بكرێت‬ ‫بەئەنجامدانــی ڕیفراندۆمیشــەوە‪،‬‬ ‫ئەم بابەتە بابەتێكی نیشــتیمانییە‌و‬ ‫دەبێت پەرلەمانی كوردســتان لەبەر‬ ‫رۆشــنایی بەرژەوەندییــە بااڵكانــی‬ ‫گەلی كوردستان یەكالی بكاتەوە»‪.‬‬

‫ریفراندۆم لە نەخشەرێگە‬ ‫پەسەندكراوەكەی سەركردایەتیدا‬

‫دابڕێنــراوەكان و ئەنجامدانــی‬ ‫ریفراندۆمــەوە‪ .‬كە تێیــدا هاتوە‪« :‬‬ ‫گەڕاندنــەوەی ناوچــە دابڕێنراوەكان‬ ‫بۆ سەر هەرێمی كوردستان ئەركێكی‬ ‫نیشــتمانییە‪ ،‬حكومەتــی فیــدراڵ‬ ‫كەمتەرخەمــی لەجێبەجێكردنــی‬ ‫مــاددەی ‪140‬دا كــردووە‪ ،‬بەمــەش‬ ‫دەســتوری پێشــێل كــردووە‪ ،‬بــۆ‬ ‫یەكالكردنــەوەی ئــەم مەســەلەیە‌و‬ ‫كۆتایی هێنــان بەم پێشــێلكردنەی‬ ‫دەســتور‪ ،‬یەكێتــی جێبەجێكردنــی‬ ‫مــاددەی ‪ 140‬بەزوتریــن كات‬ ‫بەپێویست دەزانێت»‪.‬‬ ‫هەروەهــا جەخــت لــەوەش‬ ‫«ســەربەخۆیی‬ ‫كراوەتــەوە‪:‬‬ ‫مافێكــی دیموكراتییانــەو رەوای‬ ‫گەلــی كوردســتانە‪ ،‬ریفرانــدۆم بــۆ‬ ‫ســەربەخۆیی وەك مافی چارەنوسی‬ ‫گەلی كوردســتان لەهەرێــم‌‌و ناوچە‬ ‫كوردســتانییەكانی تــر ئامانــ ‌ج و‬ ‫دروشــمی یەكێتییە‌و بــۆ بەدیهێنانی‬ ‫ئــەم ئامانجەش یەكێتی ســوردەبێ‬ ‫لەسەر خەباتی سیاسی‌و دیموكراتی‌و‬ ‫ئاشتییانەی خۆی»‪.‬‬

‫راگەیەندراوی كۆبونەوەی‬ ‫سەركردایەتی پێش ریفراندۆم‬

‫رۆژی ‪ 2017/3/13‬ئەنجومەنــی‬ ‫ســەركردایەتی یەكێتیی نیشتیمانی‬ ‫كوردســتان نەخشــە رێگایەكــی‬ ‫رۆژی ‪ 2017/6/18‬ئەنجومەنــی‬ ‫پەســەندكرد‪ ،‬كە تێیدا پشــتگیریی‬ ‫لــە مافــی چارەنوســی گەلــی ســەركردایەتیی یەكێتــی بــە‬ ‫كوردســتان دەكات بــە ئەنجامدانی سەرپەرشــتی كۆســرەت رەســوڵ‪،‬‬ ‫جێگــری ســكرتێری گشــتی‪ ،‬دوای‬ ‫ریفراندۆمیشەوە‪.‬‬ ‫راگەیەندراوێكــی‬ ‫خاڵی هەشــتەمی نەخشەرێگەكە كۆبونــەوە‪،‬‬ ‫تایبەتــە بــە چارەنوســی ناوچــە باڵوكردەوە‪ ،‬كە تێیدا پشــتگیری لە‬ ‫ئەنجامدانی ریفراندۆم دەكات‪.‬‬

‫لە بەشــێكی ئەو راگەیەندراوەدا‪،‬‬ ‫«یەكێتیــی‪،‬‬ ‫هاتــووە‪:‬‬ ‫هەتــا‬ ‫لەدامەزراندنییــەوە‬ ‫ئێســتا‪ ،‬دروشــمی مافــی چــارەی‬ ‫خۆنوســینی بــۆ گەلی كوردســتان‪،‬‬ ‫بنەمــای ســەرەكی خەباتــی بووە‪،‬‬ ‫لــەو روانگەیــەوە‪ ،‬ئەنجومەنــی‬ ‫ســەركردایەتی جەختدەكاتــەوە‪ ،‬كە‬ ‫یەكێتیــی وەكو پێشــەنگی خەباتی‬ ‫مافــی دیموكراســیانەی چــارەی‬ ‫ێ ئەمالو‬ ‫خۆنوســین‪ ،‬داكۆكیكەری ب ‌‬ ‫ێ پرۆســەی‬ ‫ێ و تێدەكۆشــ ‌‬ ‫ئەوال دەب ‌‬ ‫ریفرانــدۆم لەپێناوی ســەربەخۆیی‪،‬‬ ‫لەهەرێمــی كوردســتان و تــەواوی‬ ‫ناوچە كوردســتانییەكانی دابڕێندراو‬ ‫لەهەرێــم‪ ،‬ســەربخرێ‌‪ .‬بەمەرجێــك‬ ‫ســەراپای رێوشــوێنەكانی بــە‬ ‫یاســایەك لە پەرلەمانی كوردستاندا‬ ‫ێ و دەســەاڵتە‬ ‫پەســەند بكــر ‌‬ ‫تایبەتمەندییەكانــی هەرێم و تەواوی‬ ‫دامــەزراوە فەرمییەكانی تــر‪ ،‬لەبەر‬ ‫رۆشنایی یاسا بەركارەكانی هەرێمی‬ ‫كوردستان‪ ،‬ئەركە نیشتمانییەكانیان‬ ‫بــۆ سەرخســتنی پرۆســەكە‪،‬‬ ‫راپەڕێنــن‌و‪ ،‬زەمینــەی كــۆ دەنگی‬ ‫یەكڕیزی نیشتمانی بڕەخسێنن»‪.‬‬

‫ریفراندۆم لە كەركوك ناوچە‬ ‫دابڕێرناوەكان‬ ‫یەكێكــی تــر لــەو خااڵنــەی كــە‬ ‫هەنــدێ كەســی نــاو یەكێتــی‪ ،‬بــۆ‬ ‫ملمالنــێ و بەرژەوەندییەكانیــان‬ ‫لەناو كێشــە ناوخۆییەكانی یەكێتیدا‬ ‫بــەكاری دەهێنــن‪ ،‬مەســەلەی‬

‫ئەنجامــدان و ئەنجامنەدانــی‬ ‫ریفراندۆمە لەشــاری كەركوك‪ .‬بەاڵم‬ ‫زانیارییــە تایبەتەكانــی چاودێــر و‬ ‫خــودی بەیاننامــەو بەڵگەنامەكان‪،‬‬ ‫ئەوە دەسەلمێنن كە سەركردایەتیی‬ ‫یەكێتی و جێگری ســكرتێری گشتی‬ ‫و ئەنجومەنــی ناوەنــدی یەكێتــی و‬ ‫چەند كەسایەتیەكی ناو ئەم حزبەش‬ ‫بەر لــە ریفرانــدۆم‪ ،‬جەختیان لەوە‬ ‫دەكــردەوە‪ ،‬كــە ریفرانــدۆم دەبێت‬ ‫لــە كەركــوك و ناوچــە دابڕاوەكانی‬ ‫دیكــەش ئەنجــام بدرێت‪ .‬بــەاڵم لە‬ ‫ئێســتادا ئــەو كەســانە بەیاننامــەو‬ ‫لێدوانەكانــی خۆیــان لەبیرچۆتەوەو‬ ‫دەیانەوێت بەرپرســیارێتیەكە بخەنە‬ ‫ئەســتۆی خەڵكی دیكەو خۆشــیان‬ ‫وەك بەرزەكی بانــان بۆی دەربچن‪،‬‬ ‫بــێ ئاگا لەوەی كە ئــەم بەیاننامەو‬ ‫لێدوانانەیــان هەموویــان وەك‬ ‫دۆكیۆمێنت ماون‪.‬‬

‫رێكەوتنی سیاسی نێوان‬ ‫یەكێتی نیشتیامنی‬ ‫كوردستان‌و بزوتنەوەی‬ ‫گۆڕان‪ ،‬كە لە ‪2016/5/17‬‬ ‫ئیمزاكراو سەركردایەتیش‬ ‫پەسەندی كردوە‪،‬‬ ‫لەبەشی سێهەم‪ ،‬ماددەی‬ ‫یانزەی رێككەوتنەكە‬ ‫دەڵێت‪ :‬هەردووال كۆكن‬ ‫لەسەرئەوەی كە مافی‬ ‫چارەی خۆنوسین‌و‬ ‫سەربەخۆیی مافی گەلی‬ ‫كوردستانە‪ ،‬پێویستە‬ ‫ئامادەكاری هەمەالیەنەی‬ ‫بۆ بكرێت بەئەنجامدانی‬ ‫ریفراندۆمیشەوە‬ ‫رۆژی ‪،2017/6/18‬‬ ‫لە راگەیەندراوی‬ ‫سەركردایەتیی یەكێتیدا‬ ‫هاتووە‪:‬‬ ‫ئەنجومەنی سەركردایەتی‬ ‫جەختدەكاتەوە‪،‬‬ ‫كە یەكێتیی وەكو‬ ‫پێشەنگی خەباتی مافی‬ ‫دیموكراسیانەی چارەی‬ ‫خۆنوسین‪ ،‬داكۆكیكەری‬ ‫بێ‌ ئەمالو ئەوال دەب ‌ێ‬ ‫و تێدەكۆشێ‌ پرۆسەی‬ ‫ریفراندۆم لەپێناوی‬ ‫سەربەخۆیی‪ ،‬لەهەرێمی‬ ‫كوردستان و تەواوی‬ ‫ناوچە كوردستانییەكانی‬ ‫دابڕێندراو لەهەرێم‪،‬‬ ‫سەربخرێ‌‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )632‬دووشەممە ‪2017/11/6‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫بەغداد‌و هەولێر لە دانوستان نزیكبونەتەوە‬ ‫پارلەمانتارێكی یەكێتی لە پارلەمانی عیراق‪ :‬لەم رۆژانەدا گفتوگۆكانی نێوان هەرێم‌و بەغداد دەستپێدەكەنەوە‬ ‫چاودێرێكی سیاسی‪ :‬پشكی هەرێم لە بودجە‌و كۆبونەوە سەربازییەكان‪ ،‬دەستپێكردنەوەی گفتوگۆ سیاسییەكانی وەستاندوە‬ ‫چاودێر‪ -‬رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫دوای روداوەكانــی كەركــوك‌و‬ ‫ئاڵۆزبونــی پەیوەندییەكانــی‬ ‫هەولێــر‌و ناوەنــد‪ ،‬هەوڵــەكان‬ ‫بــە ئاڕاســتەی دەســتپێكردنی‬ ‫گفتوگــۆی نێــوان هــەردوال‬ ‫چڕتركراونەتــەوە‪ ،‬پێشــتریش‪،‬‬ ‫ئەگەرچــی بەرپرســانی بــااڵی‬ ‫حكومەتــی عیــراق داوای‬ ‫هەڵوەشــاندنەوەی ئەنجامەكانی‬ ‫ریفڕاندۆمیــان دەكــرد‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫راگەیانــدراوی‬ ‫لەدواییــن‬ ‫كۆبونــەوەی نێــوان حەیــدەر‬ ‫عەبادیی سەرۆكوەزیران‌و سەلیم‬ ‫جبوریــی ســەرۆكی پارلەمانــی‬ ‫باســلەوەنەكراوە‪.‬‬ ‫عیــراق‪،‬‬ ‫الیخۆشــیەوە‪ ،‬پارلەمانتارێكــی‬ ‫كــورد لــە پارلەمانــی عیــراق‪،‬‬ ‫دەڵێــت «بەهــۆی بۆنەی چلەی‬ ‫ئیمــام حســێنەوە‪ ،‬كۆبونــەوەو‬ ‫دانوستانی نێوان هەولێر‌و بەغداد‬ ‫راگیــراوە‪ ،‬بەاڵم لــە ئایندەیەكی‬ ‫نزیكــدا دەســتپێدەكەنەوە»‪.‬‬ ‫ئــەوەش لەكاتێكدایــە‪ ،‬بەپێــی‬ ‫(چاودێــر)‬ ‫زانیارییەكانــی‬ ‫پرۆژەیاســای بودجــەی عیراق‪،‬‬ ‫كــە پشــكی هەرێمی بۆ ســاڵی‬ ‫‪ 2018‬تێــدا كەمكراوەتــەوە‪،‬‬ ‫لەگەڵ كۆتایینەهاتنی كۆبونەوە‬ ‫ســەربازییەكانی نێــوان هەرێم‌و‬ ‫ناوەنــد كاریگەرییــان لەســەر‬ ‫دواكەوتنــی گفتوگۆی سیاســیی‬ ‫نێوان هەولێر‌و بەغداد هەیە‪.‬‬

‫دزەیی‪ :‬گفتوگۆی سیاسی‬ ‫دەستیپێنەكردوە‬

‫عیــراق‪ ،‬رونیكــردەوە‪ ،‬لــەم رۆژانــەدا‬ ‫دەستپێدەكەنەوە‪ ،‬چونكە ئەوەی تۆزێك‬ ‫كۆبونــەوەی نێــوان هەرێــم‌و ناوەنــدی‬ ‫راگرتــوە‪ ،‬چلــەی ئیمــام حســێن بــو‪،‬‬ ‫كە بەشــێكی زۆری بەرپرســانی شــیعە‬ ‫ســەرقاڵن پێــوەی‪ ،‬بەدڵنیاییەوەو دوای‬ ‫تەواوبونی بەرپرسانی شیعە ئامادەییان‬ ‫هەیە بــۆ گفتوگۆكردن لەگــەڵ هەرێمی‬ ‫كوردســتان‌و كۆبونەوەكانیــش ئەنجامی‬ ‫دەبێت‪ ،‬لەبەرئــەوەی حكومەتی ناوەند‪،‬‬ ‫چــی ویســتوە‪ ،‬هەموی جێبەجــێ بوە‪،‬‬ ‫بۆیــە دەبێت دانوســتان بكرێــت‪ ،‬تاكو‬ ‫ئاسایش‌و خۆشگوزەرانی بگەڕێتەوە‪.‬‬

‫دوێنــێ‪ ،‬وتەبێــژی حكومەتــی هەرێمی‬ ‫كوردستان‪ ،‬لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەنوسییدا‬ ‫رایگەیاند‪ ،‬لەبارەی گفتوگۆی نێوان هەرێم‌و‬ ‫بەغــداد‪ ،‬تۆپەكــە لە گۆڕەپانــی بەغدادەو‬ ‫بەر لەریفرانــدۆم‌و كاتی ریفرانــدۆم‌و دوای‬ ‫ریفراندۆمیــش جەختمــان لــە گفتوگــۆ‬ ‫كردۆتەوەو داوامان لەكۆمەڵی نێودەوڵەتی‬ ‫كردوە هاوكاربن بۆ گفتوگۆ‪.‬‬ ‫ســەفین دزەیــی‪ ،‬وتیشــی «ئێســتاش‬ ‫داوای گفتوگۆ دەكەین‪ ،‬لە هەندێ ئاســتی‬ ‫ســەربازی كۆبونــەوە لــە نێــوان هەرێــم‌و‬ ‫بەغداد كراوە‪ ،‬بەاڵم نەگەیشــتۆتە ئاســتی‬ ‫سیاســی‪ ،‬داوادەكەیــن بگاتە ئەو ئاســتە‌و‬ ‫گفتوگۆ بكەین»‪.‬‬

‫ئەمەریكاو هەرێم‪ ،‬داوای گفتوگۆ لە‬ ‫عەبادی دەكەن‬

‫رۆژی هەینــی ‪20‬ی مانگــی رابــردو‪،‬‬ ‫وەزارەتــی دەرەوەی ئەمەریــكا‪ ،‬لــە‬ ‫بەیاننامەیەكدا لە دوای شــەڕەكەی پردێ‪،‬‬ ‫داوای لــە هەرێــم‌و بەغــداد كــرد‪ ،‬گفتوگۆ‬ ‫دەستپێبكەن‪.‬‬ ‫دواتریش حكومەتی هەرێم‪ ،‬پێشوازی لە‬ ‫ناوەڕۆكی ئەو بەیاننامەیە كرد‪ ،‬و ئامادەیی‬ ‫خۆیشــی بــۆ دەســتپێكردنی گفتگــۆ‪ ،‬بە‬ ‫مەبەستی چارەسەركردنی كێشەكان لەگەڵ‬ ‫بەغداد بــە زوترین كات‌و لــە چوارچێوەی‬ ‫دەســتوری عیراق‌و بەبێ هیچ پێشمەرجێك‬ ‫راگەیاند‪.‬‬ ‫هــاوكات رۆژی ‪3‬ی ئــەم مانگــە‪ ،‬لــە‬ ‫پەیوەندییەكی تەلەفۆنیدا لەگەڵ نێچیرڤان‬ ‫بارزانیی سەرۆكی حكومەتی هەرێم‪ ،‬ریكس‬ ‫تیلەرســۆنی وەزیــری دەرەوەی ئەمەریكا‪،‬‬ ‫نیگەرانیــی خــۆی لــە گرژییەكانــی نێوان‬

‫دواكەوتنی گفتوگۆكان‬

‫هەولێــرو بەغــداد دەربڕیــوەو پشــتگیریی‬ ‫ئەمەریــكای بــۆ مافــە دەســتورییەكانی‬ ‫هەرێمی كوردستان لە عیراق دوپاتكردەوە‪.‬‬ ‫هەروا تیلەرســۆن هیواشــی خواستوە‪ ،‬كە‬ ‫ئــەو ئاگربەســت‌و دیالۆگــە مەیدانییــەی‬ ‫لەنێــوان هەرێمــی كوردســتان‌و حكومەتی‬ ‫عیراقــی فیدڕاڵــدا هاتۆتەئــاراوە‪ ،‬ببێتــە‬ ‫دیالۆگێكــی سیاســی بۆ چارەســەركردنی‬ ‫كێشەكانی هەرێمی كوردستان‌و عیراق‪.‬‬ ‫هــاوكات نێچیرڤــان بارزانــی‪ ،‬هەمــو‬ ‫ئامادەییەكــی هەرێمــی كوردســتانی بــۆ‬ ‫دەســپێكردنی دیالۆگێكــی سیاســی‪،‬‬ ‫لەپێناو چارەسەری ئاشتییانەی كێشەكان‬ ‫دوپاتكردۆتەوە‌‪.‬‬

‫نەرمبونی هەڵوێستی بەغداد‬

‫پێشتر بەرپرســانی حكومەتی ناوەند‬ ‫بــۆ دەســتپێكردنی گفتوگۆكانــی نێوان‬

‫هەرێم‌و ناوەند مەرجی هەڵوەشاندنەوەی‬ ‫ریفڕاندۆمیــان دانابــو‪ ،‬بــەاڵم لەدوایین‬ ‫كۆبونــەوەی حەیــدەر عەبادی‌و ســەلیم‬ ‫جبوری‪ ،‬بەپێی بەیاننامەی نوســینگەی‬ ‫جبوری‪ ،‬ئاماژە بەوەكراوە «لەدیدارەكەدا‬ ‫گفتوگۆكــراوە دەربــارەی شــێوازی‬ ‫چارەسەركردنی كیشەكان‌و كۆتاییهێنان‬ ‫بە قەیرانەكان‪ ،‬بە تایبەت قەیرانی نێوان‬ ‫حكومەتــی ناوەندی‌و هەرێــم لە رێگەی‬ ‫پشــتیوانییكردنی گفتوگــۆو رێزگرتن لە‬ ‫چەسپاوە نیشــتیمانییەكان‌و ناوبژیوانی‬ ‫لــە رێگــەی دەســتور بۆ هەموو كێشــە‬ ‫هەڵپەسێردراوەكان»‪.‬‬

‫«گفتوگۆی مەرجدار‬ ‫ئەنجامی نابێت»‬

‫لەوبارەیــەوە‪ ،‬پارلەمانتارێكی یەكێتی‬

‫لــە پارلەمانی عیراق‪ ،‬بۆ (چاودێر) وتی‬ ‫«راســتییەكەی‪ ،‬ئەو یارییە سیاسییەی‬ ‫لەئێســتادا لــە ناوچەكــەدا هەیــە‪ ،‬زۆر‬ ‫گەورەترە لە حكومەتی ناوەندو حەیدەر‬ ‫عەبــادی‌و هەمو بەرپرســانی ئەم واڵتە‪،‬‬ ‫بۆیــە تائێســتا بەرژەوەندیــی گشــتیی‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاســت بە گشتی‌و عیراق‬ ‫بــە تایبــەت وادەخوازێــت‪ ،‬كــە مێــزی‬ ‫گفتوگــۆ باشــتر فراوانتر بكرێــت‌و زیاتر‬ ‫بەو كۆتوبەندانەی هەیە‪ ،‬لەسەر ئەمالوال‬ ‫هەمو هەڵبگیرێن‌و بچینە دانوســتانێكی‬ ‫بێمەرجــەوە‪ ،‬چونكــە ئەگــەر مەرجدار‬ ‫بــو‪ ،‬بــە تەئكیــد ئــەو دانوســتانە هیچ‬ ‫ئەنجامێكی نابێت»‪.‬‬ ‫كــەی‬ ‫بــەوەی‬ ‫ســەبارەت‬ ‫گفتوگۆكانــی نێــوان هەولێــرو بەغــداد‬ ‫دەســتپێدەكەنەوە‪ ،‬محەمەد عوســمان‪،‬‬ ‫كــە نوێنەری كەركوكیشــە لە پارلەمانی‬

‫ســەبارەت بــە هــۆكاری دواكەوتنــی‬ ‫دەســتپێكردنەوەی دانوســتانی نێــوان‬ ‫هەرێــم‌و بەغــداد‪ ،‬چاودێرێكی سیاســی‬ ‫كە نەیوســت نــاوی ئاشــكرابكرێت‪ ،‬بۆ‬ ‫(چاودێــر) ئاماژەی بەوەكــرد‪ ،‬یەكێكە‬ ‫لــە هۆكارەكانی وەســتانی گفتوگۆكانی‬ ‫هەردو الیەنی حكومەتی هەرێم‌و بەغداد‪،‬‬ ‫پەیوەندی هەیە بە پێداگیرییە زۆرەكان‌و‬ ‫داواكارییەكانــی حكومەتــی ناوەنــد لە‬ ‫هەرێمی كوردســتان‪ ،‬جگــە لەوەش ئەو‬ ‫پرۆژەیاســایەی بودجەیــە‪ ،‬كــە لەالیەن‬ ‫ناوەنــدەوە دیاریكــراوە‌و تێیدا پشــكی‬ ‫هەرێمی كوردســتانی تێیدا بــەراورد بە‬ ‫سااڵنی رابردو كەمكراوەتەوە‪.‬‬ ‫ئــەو چاودێرە‪ ،‬وتیشــی «یەكێكی تر‬ ‫لــەو هۆكارانە ئەوەیە‪ ،‬كــە لەبەرئەوەی‬ ‫هێشــتا كۆبونــەوە ســەربازییەكانی‬ ‫بەرپرســانی بــااڵی ســەربازی هەرێــم‌و‬ ‫بەغــداد بەردەوامیــان هەیــەو ئەنجامی‬ ‫كۆتاییان نەبوە‪ ،‬بۆیە دەستیپێكردنەوەی‬ ‫گفتوگۆكانــی نێــوان هەولێــرو بەغــداد‬ ‫دواكەوتوە»‪.‬‬

‫ئەمەریكا دەستبەرداری كوردی رۆژئاوا دەبێت؟‬ ‫رۆژئاوای كوردستان مەیدانێك لەچاوەڕوانی پێكدادانی زلهێزەكان‌و لەناوبردنی ئەزموونە نوێیەكەیان‬ ‫ئێران‪-‬توركیا‪-‬سوریا‪-‬عیراق‪ ،‬هەڕەشەی كۆنتڕۆڵكردنەوەی رەقە دەكەن‬ ‫چاودێر ‪ -‬بابان حەمە‪:‬‬ ‫پاش ئەوەی مانگی پێشــو لەسەر‬ ‫دەســتی هێزەكانــی ســوریای‬ ‫دیموكــرات (هەســەدە)‪ ،‬رەقــە‬ ‫لەدەســتی داعــش پاككرایــەوە‪،‬‬ ‫ئێســتا بەبیانــوی جۆراوجــۆرەوە‬ ‫كــە بەشــێكیان بریتییــن‬ ‫لەپارچەپارچەكردنــی ســوریاو‬ ‫بەشــێكیان بریتیین لە هەڕەشەی‬ ‫زلهێــزەكان لەســەر حســابی‬ ‫ئەزموون و لەناوبردنی سیســتم و‬ ‫سیاســەتی رۆژئاوای كوردســتان‪،‬‬ ‫خەریكــە بارودۆخەكــە بەجۆرێكی‬ ‫دیكــەدا دەكەوێتــەوەو هەریەكــە‬ ‫لەئێــران لەالیــەك و توركیــاش‬ ‫لەالیەكــی دیكــەوە‌و عیراقیش بە‬ ‫كۆنتڕۆڵكردنــەوەی ســنورەكان‪،‬‬ ‫هەوڵــی ئەوە دەدەن ئاســتەنگی‬ ‫گەورە بۆ ئەو بەشــەی كوردستان‬ ‫دروســت بكــەن‌و پشــتیوانی‌و‬ ‫هاوكاری بەردەوامــی ئەمەریكاش‬ ‫دەمانخاتە بەردەمی ئەو پرســیارە‬ ‫گەورەیــەی ئایــا لــەم بارودۆخــە‬ ‫دەســتبەرداری‬ ‫تێكچــڕژاوەدا‬ ‫كوردانی رۆژئاوا دەبێت‪.‬‬

‫عەلــی ئەكبــەر ویالیەتــی‪ ،‬گــەورە‬ ‫راوێــژكاری رابــەری شۆڕشــی كۆمــاری‬ ‫ئیســامی ئێران عەلــی خامنەئی‪ ،‬رۆژی‬ ‫هەینی رایگەیانــد‪ ،‬هێزە چەكدارییەكانی‬ ‫حكومەتی سوریا‪ ،‬نزیكبوونەتەوە لەوەی‬ ‫شاری رەقە بەتەواوەتی كۆنتڕۆڵ بكەن‪،‬‬ ‫پــاش ئــەوەی هێــزەكان (مەبەســەت‬ ‫لەهێزەكانی سوریای دیموكرات هەسەدە‪-‬‬ ‫یە) بە پاڵپشــتیكردنی ئەمەریكا توانیان‬ ‫مانگی رابردوو بەسەر داعشدا سەركەون‬ ‫و ئەو شارە لەداعش پاك بكەنەوە‪.‬‬ ‫عەلی ئەكبەر ویالیەتی‪ ،‬ئەمەریكاشــی‬ ‫بــەوە تۆمەتباركــرد كە هەوڵــی پارچە‬ ‫پارچەكردنی خاكی سوریا دەدات‪ ،‬بەوەی‬ ‫ئەمەریكا دەیەوێت ســوریا بكات بە دوو‬ ‫بەشــەوە بە باڵوەپێكردنی سەربازەكانی‬ ‫لە رۆژهەاڵتی روباری فورات‪.‬‬ ‫لەلێدوانێكیدا بۆ ئاژانســەكانی هەواڵی‬ ‫لوبنان‪ ،‬پاش سەردانەكەی بۆ ئەو واڵتە‪،‬‬ ‫ویالیەتی دەڵێت‪ :‬لەوادەیەكی زۆر نزیكدا‬ ‫پێشــڕەوی هێزەكانی حكومەتی ســوریا‬ ‫دەبینــن لــە رۆژهەاڵتی روبــاری فورات‌و‬ ‫كۆنتڕۆڵكردنەوەی رەقە‪.‬‬ ‫ئــەم لێدوانانــەی عەلــی ئەكبــەر‬

‫ویالیەتــی‪ ،‬لەكاتێكدایــە كــە هێزەكانی‬ ‫ســوریای دیموكرات (هەســەدە)‪ ،‬تەنها‬ ‫مانگێكــە پاكردنەوەی شــاری رەقە‪ ،‬كە‬ ‫بــە پایتەختــی ویالیەتەكــەی ئەبوبەكر‬ ‫بەغــدادی خەلیفــەی داعــش دادەنــرا‪،‬‬ ‫راگەیانــد‪ ،‬كــە مــاوەی چەنــد مانگێك‬ ‫بوو بە هاوكاری‌و پشــتیوانی هێزەكانی‬ ‫هاوپەیمانــی شــەڕی دژ بەداعــش‬ ‫بەگشــتی‌و ئەمەریكا بەتایبەتی‪ ،‬شــەڕی‬ ‫خوێنــاوی‌و نەبەردییەكــی بێوێنەیان بۆ‬ ‫رزگاركردنەوەی ئەو پارێزگایە ئەنجامدا‪.‬‬

‫ملمالنێی زلهێزەكان‬

‫شــرۆڤەكارانی سیاســی ئەو بەشــەی‬ ‫كوردســتان (رۆژئــاوای كوردســتان)‪،‬‬ ‫بــاس لــەوە دەكــەن كــە توندتــر‬ ‫بوونــی ملمالنێكانــی ئێران‪-‬ئەمەریــكا‬ ‫لەالیــەك و روســیا‪-‬ئەمەریكا لەالیەكــی‬ ‫تــرەوەو هەروەهــا نزیكــی و هاوســۆزی‬ ‫حكومەتەكەی بەشار ئەسەد لەگەڵ ئێران‬ ‫و هاتنە ناوەوەی ســوپای پاســداران بۆ‬ ‫باشوری روباری فورات و پێشڕەویەكانی‬ ‫چەكدارانی حكومەتەكەی بەشــار ئەسەد‬ ‫بــەرەو ئــەو ناوچانــەی كــە هێزەكانــی‬ ‫ســوریای دیموكــرات‌و یەپەگــەو یەپەژە‬

‫كونترۆڵیــان كــردووەو بەدرێژایــی ئــەو‬ ‫چوارســاڵەی بوونی داعش لەوناوچانەدا‬ ‫دژیــان دەجەنگن‪ ،‬لەالیەكی دیكەشــەوە‬ ‫نزیكــەی ‪ %60‬ی ئــەو بیــرە نەوتانــەی‬ ‫دەكەوێتە ئەوناوچانەی ئێســتا سوریای‬ ‫دیموكــرات‌و رۆژئــاوای كوردســتانەوە‪..‬‬ ‫هەمــوو ئەمانە دەبنــە فاكتەرێكی بەهێز‬ ‫كــە شــەڕی زلهێزەكانــی وەك روســیاو‬ ‫ئێران و ئەمەریكا لەناوچەكەدا بخەنە بار‬ ‫و ئەگەرێكی چاوەڕوانكــراوەوە‪ ،‬بەمەش‬ ‫ئــەوەی دەبێتــە خۆڵەمێــش و قوربانی‬ ‫ئەو جەنگە‪ ،‬بەرژەوەندیی ئەو سیســتم و‬ ‫پێڕۆ پێشنیاركراوەی پەیەدەو هێزەكانی‬ ‫ســوریای دیموكــرات‪ ،‬كــە بریتییــە لــە‬ ‫سیســتمی فیدڕاڵــی بۆ باكوری ســوریا‪،‬‬ ‫دەخاتە نێوان دوو كەوانەی (لەباربردنی‬ ‫ئەو ئەزموونەوە)‪.‬‬ ‫بینیشــمان پاش رزگاركردنی رەقەش‬ ‫لەدەســت داعــش‪ ،‬هێزەكانــی ســوریای‬ ‫دیموكــرات رایگەیانــد كــە خەڵــك و‬ ‫دانیشــتوانی رەقە خۆیان ئــازادن چۆن‬ ‫بڕیار لەسەر چارەنووسی خۆیان دەدەن‪،‬‬ ‫كــە لەگەڵ سیســتمی فیدراڵــی باكوری‬ ‫سوریا دەمێننەوە یاخود نا‪.‬‬

‫بۆیــە خوێندنەوەی ئــەو لێدوانانەی چ‬ ‫بەرپرســانی كۆمــاری ئیســامی ئێران‌و‬ ‫چ لێدوانەكانــی حكومەتەكــەی بەشــار‬ ‫ئەســەد بۆ كۆنتڕۆڵكردنەوەی ئەو شارو‬ ‫پارێزگایانەی كە هەسەدە لەچنگی داعش‬ ‫پاكــی كردوونەتــەوە‪ ،‬بۆنــی پیالنێكــی‬ ‫ئیقلیمــی‌و ناوخۆیــی لێدێــت دژ بــەو‬ ‫بەشەی كوردســتان‌و هەوڵی لەباربردنی‬ ‫ئەو ئەزموونەی تائێستا بەخوێن پێكیان‬ ‫هێناوە‪.‬‬ ‫بۆیــە پاش رزگاركردنــەوەی رەقەش‪،‬‬ ‫بەشــار ئەســەد رایدەگەیەنێت كە رەقە‬ ‫هەر داگیركراوەو كۆنتــڕۆڵ نەكراوەتەوە‬ ‫هەتــا نەكەوێتــە ژێــر كۆنتڕۆڵــی هێزە‬ ‫چەكدارییــە رەســمییەكانی حكومەتــی‬ ‫سوریا‪.‬‬

‫بیانوی پارچەپارچەكردن‬

‫لەالیەكــی دیكەشــەوە چاودێرانــی‬ ‫سیاسی‪ ،‬پێیانوایە كە ئەمەریكا نایەوێت‬ ‫كەلێــن لە نێوان پاڵپشــتی خۆی‌و هێزە‬ ‫كوردییەكانــی ئەو بەشــەی كوردســتان‬ ‫دروســت بــكات‪ ،‬كە هــەر لەســەرەتای‬ ‫شــەڕی دژ بەداعشــەوە بــە هاوپەیمانی‬ ‫خــۆی ناویــان دەبــات‪ ،‬هەربۆیــە بــۆ‬

‫پارێزگاری كردنی كوردانی ئەو بەشــەی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬فڕۆكــە ئەمەریكییــەكان‬ ‫چەندیــن جــار بۆردومانــی ئــەو هێــزە‬ ‫جۆراوجــۆرە تێرۆریســتییەی كردووە كە‬ ‫نزیكبۆتەوە لە هەرەشــەكردن‌و لەناوچەو‬ ‫هێزە كوردییەكانی رۆژئاوای كوردستان‪،‬‬ ‫تەنانــەت هەفتەی پێشــوو بە تەنســیق‬ ‫لەگەڵ روســیادا ئەو ناوچانەی بۆردومان‬ ‫كــرد كــە مەترســی گەورەیــان لەســەر‬ ‫هێزەكانی ســوریای دیموكراتی دروســت‬ ‫كرد لە رۆژئاوای روباری فورات‪ ،‬كە پاش‬ ‫بۆردومانەكە ئەســەد لەكەناڵی رەســمی‬ ‫واڵتەكەیــەوە رایگەیاند كە ئەمەریكا بەو‬ ‫بۆردومانانەی‪ ،‬بەتەواوەتی بەری باشورو‬ ‫باكــوری روباری فوراتــی جیاكردۆتەوەو‬ ‫هەوڵــی پارچــە پارچەكردنــی خاكــی‬ ‫سوریا دەدات‪ ..‬كە هەر پاش لێدوانەكە‪،‬‬ ‫كۆمــاری ئیســامی ئێران لــەزاری عەلی‬ ‫ئەكبەر ویالیەتییەوە مژدەی پێشــڕەوی‬ ‫هێزەكانی حكومەتی ســوریای بۆ رەقەو‬ ‫دێرئەلــزوور و ئەوناوچانــە راگەیانــد كە‬ ‫بەدەستی هێزە كوردییەكان و هەسەدە‪،‬‬ ‫بەپاڵپشتی فرۆكەكانی ئەمەریكا لەچنگی‬ ‫داعش پاككراونەتەوە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )632‬دووشەممە ‪2017/11/6‬‬

‫وتار‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫تاوانی دژی مرۆڤایەتی لە خورماتوو‬ ‫دژی داعــش دەردەكەوێت و بەرپرســیارەتی‬ ‫زیاتری بارودۆخی ئەم ناوچەیەی لەســەرە‪،‬‬ ‫هەروەها خەڵكــی ناوچەكانی جێكناكۆكیش‬ ‫ئومێــدی زۆریــان لەســەر بەڵێنەكانــی ئەو‬ ‫بــە دیموكراتــی و پێكەوە ژیانی ئاشــتیانە‬ ‫هەڵچنیــوە‪ ،‬توركیــاو ئێرانیــش وەك دوو‬ ‫واڵتی دراوسێی عیراق لە الیەك و وەك دوو‬ ‫واڵت كــە كاریگەری زۆریان بەســەر خەڵكی‬ ‫ئــەو ناوچانەوە هەیە‪ ،‬بــە تایبەت كەركوك‬ ‫و خورماتــوو داقــوق و شــوێنەكانی دیكــە‬ ‫پێویســتە رۆڵی زیاتر لە لێكنزیكخستنەوەی‬ ‫نەتــەوەو پێكهاتەكانی ئەو ناوچانەدا ببینن‪،‬‬ ‫هەڵــەی گەورە لــەو ناوچانە لە ســەرەتای‬ ‫‪2003‬ەوە كاتێك كە ئێمە داوای چەكداماڵین‬ ‫و ناوچەی بێچەكمــان دەكرد باڵوكردنەوەی‬ ‫ئــەو هەموو چەك و چۆڵە بوو لەو ناوچانە‪،‬‬ ‫توركیاو ئێران و ئەمەریكاش لە باڵوكردنەوەی‬ ‫چەك لەو ناوچانە بەرپرسیارن ‪.‬‬

‫لەتیف فاتیح فەرەج‬ ‫عەبادی و خورماتوو‬

‫لــە ‪16‬ی ‪10‬وە خورماتــوو پێشــمەرگەو‬ ‫خۆبەخشــە كوردەكانــی تیا نەمــاوە‪ ،‬لەو‬ ‫ساتەوەتا ئێستا ســتەمكاری لە خورماتوو‬ ‫بەردەوامــی هەیەو ســەرۆكوەزیرانی عیراق‬ ‫حەیدەر عەبــادی لە كاتێكا هەفتانە وتاری‬ ‫هەیە‪ ،‬بەاڵم بە یەك وشــەش لە ســەر ئەو‬ ‫هەموو تاوانەی خورماتوو قسەی نەكردووە‪،‬‬ ‫كوشتنی خەڵكی سڤیل‪ ،‬شوێنبزركردنیان‪،‬‬ ‫تا ئێســتا ‪ 7‬هاواڵتی سڤیل كوژراوەو زیاتر‬ ‫لەو ژمارەیەش رفێنراون‪ ،‬سوتاندی سەدان‬ ‫ماڵ چەندین بارەگا ســەدان مۆڵ و دوكان‪،‬‬ ‫ئاوارە بوونی هــەزاران خێزان‪ ،‬ئایە هەموو‬ ‫ئەمانە بای ئەوە نین عەبادی قســەیەكیان‬ ‫لە ســەر بكات‪ ،‬كــوردی خورماتوو خۆیان‬ ‫باســی تەقاندنەوەی ‪ 159‬خانوو ســوتاندن‬ ‫و تااڵنكردنــی زیاتــر لــە ‪ 500‬مــاڵ‪ ،‬تااڵن‬ ‫و ســوتاندنی ‪ 500‬مــۆڵ و دوكان و بــازاڕو‬ ‫خواردنگــە دەكــەن‪ ،‬ئــەم ژمارانــە زۆر‬ ‫ترســناكن‪ ،‬هەروەهــا خەڵكــی خورماتــوو‬ ‫باســی دەســتدرێژی كردنــە ســەر ئافرەت‬ ‫دەكــەن‪ ،‬هەموو ئەمانــە دەگاتەوە عەبادی‬ ‫و بڕواناكــەم ئــاگادار نەبێــت‪ ،‬ئــەوە جگە‬ ‫لەوەی لە یەك دوو پەیجی خورماتووییەكان‬ ‫لیستی ناوی ئەو حەشدو كەسانەش دانراوە‬ ‫كــە بــەو كارانە هەســتاون‪ ،‬خــۆ كڕكردنی‬ ‫عەبادی واتە پێخۆشــبوون‪ ،‬ئەم بێدەنگی و‬ ‫خۆنەبانكردنەی عەبادی وا دەكات حەشــدو‬ ‫ســوپاو شــەڕەنگێزەكان هەمــان كار لــە‬ ‫شــوێنی تریش بكەن‪ ،‬ئەمەش جگە لەوەی‬ ‫كێشــەی گــەورەی لــە نێــوان پێكهاتەكان‬ ‫لێدەكەوێتەوە‪ ،‬گیانی تۆڵەســەندنەوەش بە‬ ‫جۆرێكی توند زیاد دەكات ‪.‬‬

‫مەترسیەكانی تاوانی دژی مرۆڤایەتی ‪:‬‬

‫نەتەوە یەكگرتوەكان لە دەرەوەی‬ ‫یاریەكە ‪:‬‬

‫لــە رابردودا نەتەوە یەكگرتوەكان كاری‬ ‫زۆریــان لــە ســەر ناوچــە دابڕێنــراوەكان‬ ‫كــردووە‪ ،‬راپۆرتــی دورو درێژی ســتیڤان‬ ‫دیمستۆراو هاوكارەكانی‪ ،‬وردە كاری زۆری‬ ‫تیایە سەبارەت خاوەندارێتی ئەو ناوچانە‪،‬‬ ‫مــرۆڤ ئەگەر بــە ویژدانــەوە راپۆرتەكان‬ ‫بخوێنێتــەوە تێدەگات لــەوەی كە نەتەوە‬ ‫یەكگرتــوەكان لــە ئــازاری خەڵكــی ئــەو‬ ‫ناوچانــە دەگات‪ ،‬ئــەوەی ئێســتا جێــی‬ ‫هەڵوەســتەو قســە لــە ســەر كردنــە ئەو‬ ‫بێدەنگیەی نەتەوە یەكگرتوەكانە بەرانبەر‬ ‫ئــەوە تاوانانــەی لە خورماتــوو دەكرێن و‬

‫ڕەنگە بگوازرێتەوە بۆ شوێنەكانی دیكەش‪،‬‬ ‫تاوانەكانــی خورماتوو رێكخراون‪ ،‬پێشــتر‬ ‫ئامادەكاریــان بۆ كــراوە‪ ،‬تێكەڵەیەكن لە‬ ‫رق و تۆڵــە‪ ،‬هەڵبــەت تۆڵــە لێــرەدا بــە‬ ‫مانــای دەستڕۆیشــتن نــەك مانایەكی تر‪،‬‬ ‫شــەوی راكردنەكــەی خورماتــوو‪ ،‬خەڵك‬ ‫نەپەرژاوەتە ســەر ئەوەی قوربانیەكەشــی‬ ‫بگوازێتەوە‪ ،‬لەو كاتەدا كە بە گولە خەڵك‬ ‫دەبێتــە قوربانــی هاوســەرەكەی بە پەلە‬ ‫كار بــۆ دەربازكردنــی مناڵەكانــی دەكات‬ ‫«چیرۆكی خەولە مەجید كە هاوسەرەكەی‬ ‫ســامی كاتژمێــر پێنج لە بــەر دەرگاكەی‬ ‫خۆیــان دەكوژرێــت و ئــەوان تەرمەكــەی‬ ‫جێدێڵن « نەتەوە یەكگرتوەكان و نێردەی‬

‫نەتەوە یەكگرتوەكان «یۆنامی» پێویستە‬ ‫لەســەر ئەو پێشێلكاریە ترســناكانە بێنە‬ ‫دەنــگ‪ ،‬بەیاننامەكەی لە ســەر كوشــتنی‬ ‫ئــەركان شــەریف مامۆســتاو كامێرامانی‬ ‫كوردســتان تیڤــی‪ ،‬كارێكــی خــراپ نیە‪،‬‬ ‫بەاڵم نابێت هەر لەوێدا بوەستێ‌‪ ،‬كوشتنی‬ ‫ئەركان بەو شــێوە دڕندانەیــەو بە چەقۆ‪،‬‬ ‫پێشــهاتێكی ترســناكەو‪ ،‬رق و كینە زیاد‬ ‫دەكات‪ ،‬كوشــتنەكەی ئەركان زۆر دڕندانە‬ ‫بووەو بینینی وێنەی دوای كوشتنەكە زۆر‬ ‫ئازار بەخشــە‪ ،‬ئەو روداوانــە ئەرك و بەر‬ ‫پرســیارەتی نەتەوە یەكگرتوەكان قورس‬ ‫تر دەكــەن و ناكرێت هەڵوێســتی رونتری‬ ‫نەبێت ‪.‬‬

‫كونسڵگەریەكانیش پێویستە قسەیان‬ ‫هەبێت ‪:‬‬

‫كونســڵگەریەكانی واڵتــان لــە هەولێــر‬ ‫بەتایبەت كونســڵگەری ئەمەریكا‪ ،‬فڕەنسا‪،‬‬ ‫بەریتانیاو توركیــاو ئێران‪ ،‬ناكرێ‌ هەر وەك‬ ‫تەماشــاكەر لەبەرانبــەر پێشــێلكاریەكان‬ ‫بوەســتن‪ ،‬لەســەر ئەوانــە لــە رێگــەی‬ ‫جیاجیــاوە كار بۆ وەســتاندنی ئەو كوشــت‬ ‫و بــڕو ناجۆریــە بكــەن‪ ،‬ئــەوان دەبێت لە‬ ‫رێگــەی راپۆرتەكانیانەوە ســەروی خۆیان و‬ ‫واڵتەكانیان لەو بارو دۆخە هەستیارە ئاگادار‬ ‫بكەنەوە‪ ،‬بە تایبەت ئەمەریكا بەرپرسیارەتی‬ ‫زیاتری دەكەوێتە ئەستۆ‪ ،‬بە حوكمی ئەوەی‬ ‫وەك ســەرۆكی هاوپەیمانیەتی نێودەوڵەتی‬

‫تاوانــی دژی مرۆڤایەتــی دەســەاڵت پێی‬ ‫هەڵدەستێت‪ ،‬یان میلیشیایەكی چەكدار یان‬ ‫هەر گروپ و تاقمێك‪ ،‬سەرەتایەكی ترسناكە‬ ‫بۆ گــەورە بوونــی تاوانەكەو گەیشــتنی بە‬ ‫ئاســتی جینۆساید‪ ،‬هەرچەندە ناچار كردنی‬ ‫خەڵــك بــە هەڵكەنــدن لــە ماڵــی خۆی و‬ ‫راكردن و بە جێهێشتنی شوێن و رێ‌ مۆركی‬ ‫جینۆسایدی پێوەیە‪ ،‬بەاڵم تاوانێكی گەورەی‬ ‫دژی مرۆڤایەتیــە‪ ،‬مەترســی ئەم تاوانە هەر‬ ‫ئەوە نیە گروپ یــان خەڵكانێك ڕووبەڕووی‬ ‫كوشــتن و راونــان و تــااڵن و ســتەمكاری‬ ‫دەبنەوە‪ ،‬مەترسیەگەورەكە پەیوەستە بە ‪:‬‬ ‫یەكــەم‪ :‬پــەرە دان بــە توندوتیــژی و‬ ‫كاردانــەوەی تونــدو لــە دەســتدەرچوونی‬ ‫رێگەكانی چارەسەر ‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬تێكدانی پەیوەندی كۆمەاڵیەتی و‬ ‫سیاسی و شێواندنی پێكەوە ژیان و پێكەوە‬ ‫هەڵكردن ‪.‬‬ ‫ئــەو تــاوان و ســتەمكاریانە ئەگــەر لە‬ ‫خورماتوو بەریان پێنەگیرێت دەگوازرێنەوە‬ ‫بــۆ شــوێنەكانی تــر‪ ،‬لەمەشــدا جگــە لە‬ ‫حكومەتــی عیراقــی‪ ،‬ئەمەریــكاو هەمــوو‬ ‫ئــەو هاوپەیمانانــەی جەنگــی دژی داعش‬ ‫بەرپرسیارن‪.‬‬

‫هێرش بۆ سەر دەزگاكانی راگەیاندن!‬

‫لوقامن مستەفا ساڵح‬ ‫هێرشــكردنە سەر دەزگاكانی راگەیاندن‪،‬‬ ‫لەدوو حاڵەت تێپەڕناكات‪ ،‬یەكەمیان ئەگەر‬ ‫بەشــێوەیەكی (عفوی) بێت ئەوە نیشانەی‬ ‫گەلێكــی نا ووشــیار دەردەخات پێویســتە‬ ‫ســەر لە نــوێ تاكەكانــی ئــەو كۆمەڵگایە‬ ‫پــەروەردە بكرێنــەوە‪ .‬دوەمیــان ئەگــەر‬ ‫بەفیتی الیەنە سیاسیەكان بێت و بە پیالن‬ ‫وبەرنامە بــۆ داڕێژراوبێت‪ ،‬ئەوە خراپترین‌و‬ ‫مەترسیدارترین جۆری توندوتیژیە بەرانبەر‬ ‫بە راگەیاندن بەشــێوەیەكی گشتی‪ ،‬چونكە‬ ‫ئــەم كارە قیزەونانــە لەگــەڵ بنەماكانــی‬ ‫دیموكراســی و مافی مرۆڤدا یەك نایاتەوە‪،‬‬ ‫بەڵكــو نیشــانەی پرســیار لەســەر كــۆی‬ ‫ئەزمونەكــە دادەنێــت كە زیاد لە‪٢٦‬ســاڵە‬ ‫لەپەیــڕەوو پڕۆگرامــی حزبەكانیاندا الف و‬ ‫گەزافــی پێوە لێدەدرێت‪ .‬هــەروەك زانراوە‬ ‫لــە هــەر حكومــەت‌و واڵتێكــدا‪ ،‬لەالیــەن‬

‫ســێ دەســەاڵتەوە واڵت بەڕێوەدەبرێــت‪،‬‬ ‫كــە بریتیــە لەدەســەاڵتەكانی (دادوەری‪،‬‬ ‫یاســادانان‪ ،‬جێبەجێكــردن) لــە دوای‬ ‫ئەوانــەش دەســەاڵتێكی تــر هەیــە پێــی‬ ‫دەوترێ دەســەاڵتی چوارەم كە مەبەســت‬ ‫لەمەیان دامەزراوەكانی راگەیاندنە بەهەموو‬ ‫جۆرەكانییــەوە واتــە بینــراو‪ ،‬بیســتراو‪،‬‬ ‫نووسراو‪ ،‬ئەم دەسەاڵتەیان رۆڵی چاودێری‬ ‫كردن دەبینێ بەسەر هەرسێ دەسەاڵتەكەی‬ ‫تری سیســتەمی فەرمانڕەوای واڵت‌و پەنجە‬ ‫لەســەر كەموكوڕییەكان دادەنێت‌و هەندێك‬ ‫جاریــش بۆڕاســتكردنەوەی هەڵەكانیــان‬ ‫بەرســیخورمەیان دەدات و هەڵەكانیــان بۆ‬ ‫راســتدەكاتەوە‪ .‬زۆر جــار ئەم دەســەاڵتە‬ ‫دەكەوێتــە ژێــر فشــارو هەڕەشــەی‬ ‫جۆراوجــۆرەوە تــا ئاســتی كوشــتن‌و‬ ‫تیرۆركردنی رۆژنامەنوســان و هێرش كردنە‬ ‫ســەر كەناڵە ئاســمانیەكان و هەڕەشــەی‬ ‫داخســتن لەچەندین رۆژنامەو گۆڤارەكانیان‬ ‫دەكرێت‪.‬‬ ‫ئەم هێرشانە بەشێوەیەكە‪ ،‬كە سەرجەم‬ ‫پێــوەرە نێودەوڵەتییەكانــی تێپەڕانــدوەو‬ ‫ئــەوەی لەهەرێمــی كوردســتان بەرامبــەر‬ ‫بەرۆژنامەنوســان و دەزگاكانــی راگەیاندنی‬ ‫بەتایبــەت میدیای ئــازاد دەكرێت جیاوازە‬ ‫لەســەرجەم ئەو واڵتانەی كە پێشــێلكاریی‬ ‫بەرامبــەر بەدەســەاڵتی چــوارەم دەكرێت‬

‫لەجیهانــدا‪ ،‬بــەو پێودانگــەی كوشــتنی‬ ‫رۆژنامەنوســان لەدونیــادا لەكاتی جەنگ‌و‬ ‫روماڵكردنــی پشــێوییەكان دایــە‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫لەهەرێمی كوردستان كوشتن‌و تیرۆركردنی‬ ‫رۆژنامەنوســان پیــان بــۆ دارێــژراوە‌و‬ ‫بەپاڵپشــتیی بەرپرســانی سیاســیی و بە‬ ‫فیتــی دوژمنانــی دەرەكــی دەكرێــت‪ ،‬ئەم‬ ‫هێرشــە ناڕەوایانــەش تەنهــا لەبەرامبــەر‬ ‫نوكــی قەڵەمەكەیــان یاخــود كاركردنیانە‬ ‫لەدەزگایەكــی راگەیانــدن‪ ،‬بــەو هۆیــەوە‬ ‫دەكەونــە بــەر هێــرش و پەالمــاردان‬ ‫و ســوكایەتیان پــێ دەكرێــت‪ ،‬یاخــود‬ ‫تیرۆردەكرێن‌و دەكوژرێن‪.‬‬ ‫كوشــتن‌و تیرۆركردنــی رۆژنامەنوســان‬ ‫لەواڵتانــی دونیــادا پەیوەســتە بەشــوێنی‬ ‫كاری رۆژنامەنوســان‌و ئــەو بارودۆخــە‬ ‫ئەمنییــەی كاری تێــدا دەكات هەربۆیــە‬ ‫زۆربــەی كوشــتنەكان لەكاتــی تەقینەوە‌و‬ ‫شــەڕو پێكدادانەكاندا بوە‪ ،‬بەاڵم لەهەرێمی‬ ‫كوردستان كەیسی كوشتنی رۆژنامەنوسان‬ ‫بە هۆی پیشەكەیان‌و بابەتی گەندەڵییەكانی‬ ‫دەسەاڵتی سیاســی‌و بەرپرسان دەكوژرێن‪.‬‬ ‫لەمــاوەی ســااڵنی رابــردودا چەندیــن‬ ‫رۆژنامەنــوس بــە هــۆی پیشــەكەیان‌و‬ ‫لەبەرامبەر كاری رۆژنامەنوسییاندا كوژراون‬ ‫و كەیسەكەشیان دیزە بەدەرخۆنە كراوە‪.‬‬ ‫بەرپرســان و دەســەاڵتی سیاســی‬

‫بەفشارخستنەســەر دادگاو دامــودەزگا‬ ‫تایبەتمەنــدەكان‪ ،‬كەیســەكەیان بەالڕێــدا‬ ‫بــردوە‌و یاخود ســیناریۆیان بۆ داڕشــتوە‬ ‫لەبەر ئەوەی كەیســەكان كەیسی كوشتنی‬ ‫ئاسایی نەبون‌و دەستی بەرپرسانی حزبیان‬ ‫لەپشتەوە بوە‪ .‬سەرجەمی كەیسی كوشتنی‬ ‫ئاســایی لەالیــەن دەزگا ئەمنییەكانــەوە‬ ‫ئاشكراكراون‌و تاوانبارانیان دەستگیركراوە‪،‬‬ ‫بەاڵم كەیسی تیرۆری رۆژنامەنوسان بەالڕێدا‬ ‫براون‌و تاوانباری سەرەكی نەدۆزراونەتەوە‪،‬‬ ‫یاخود چاوپۆشی لێكراویان شاردراوەتەوە‪.‬‬ ‫ئەمــە لەكاتێكدایە كە پارلەمانی هەرێمی‬ ‫كوردســتان لەســاڵی ‪ 1992‬ەوە تاكــو‬ ‫ئێســتا پێنج یاســای لەبــواری چاپەمەنی‌و‬ ‫رۆژنامەگــەری دەركــردووە كــە بریتیــن‬ ‫لەیاســای چاپەمەنی هەرێمی كوردســتانی‬ ‫عیراق ‪ -‬ژمارە (‪ )10‬ی ساڵی ‪‌1993‬و یاسای‬ ‫ســەندیكای رۆژنامەنوســانی كوردســتانی‬ ‫عیــراق ‪ -‬ژمــارە (‪)4‬ی ســاڵی ‪‌1998‬و‬ ‫یاســای باڵوكردنەوە لەرۆژنامەی رەســمیدا‬ ‫(وەقایعی كوردســتان) ژمارە (‪)4‬ی ساڵی‬ ‫‪‌1999‬و یاســای ســندوقی خانەنشــینی‬ ‫رۆژنامەوانــی كوردســتان ‪-‬عیــراق ‪ -‬ژمارە‬ ‫(‪)13‬ی ســاڵی ‪‌2001‬و یاسای رۆژنامەگەری‬ ‫لەكوردســتان ‪-‬ژمارە (‪)35‬ی ساڵی ‪،2007‬‬ ‫دەركرد‪ .‬ئەم یاسایانەش لەماوەی رابردوودا‬ ‫گوزارشــت لەوە دەكــەن كــە پارلەمان بە‬

‫بایەخ‌و گرنگیــەوە رووانیویەتی لەرۆژنامەو‬ ‫ئازادی رادەربرین‪ ،‬كە بێگومان بە هۆی ئەو‬ ‫یاســایانەوە هەرێمی كوردستان گەشەیەكی‬ ‫زیاتــری كــردووە لەبــواری رۆژنامەگەری‌و‬ ‫ئازادی رۆژنامەگەریدا‪.‬‬ ‫هەروەها جاڕیی گەردوونیی مافی مرۆڤ‪،‬‬ ‫مــادە‪ 19 /‬كــە تیایــدا هاتــووە‪« :‬هەموو‬ ‫كەســێك مافی ئازادیی بیروڕاو رادەربڕینی‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەم مافــەش هەڵگرتنی بیروڕا بەب ‌ێ‬ ‫خۆتێكەڵكردنی كەســێكی دیكەو وەرگرتنی‬ ‫هــەواڵ‌و بیروبــاوەڕو باڵوكردنەوەیــان بــە‬ ‫هەرشــێوەیەك‌و بێ‌ خۆبەستنەوە بەسنوری‬ ‫جوگرافــی دەگرێتەوە» جــاڕی گەردوونیی‬ ‫مافــی مــرۆڤ ‪ ،‬ئەنیســتیتۆی كــوردی‬ ‫لەپاریس‪ 1990 ،‬ل ‪‌،75‬و هەروەها ســەیری‬ ‫مــادە‪19 /‬ی بەڵێنــی نێودەوڵەتیــی مافە‬ ‫شارســتانێتی‌و سیاسییەكانی ساڵی ‪1966‬‬ ‫بكە كە تیایدا هاتووە‪:‬‬ ‫‪-1‬هەموو كەس مافــی راوەرگرتنی هەیە‬ ‫بێ‌ دەستێوەردان ‪.‬‬ ‫‪-2‬هەمووكــەس مافــی ئازادیی دەربڕینی‬ ‫هەیــەو ئــەم مافــە ئازادیــی تۆژینــەوە‬ ‫لەزانیــاری‌و هــزری هەربابەتێــك بێــت‌و‬ ‫وەرگرتن‌و گواستنەوەی ب ‌ێ گوێدانە سنوور‌و‬ ‫ئەویــش بەزاربێــت یــان بەنووســین یــان‬ ‫بەچاپكردن سائیتر لەقاڵبێكی هونەریدا ب ‌ێ‬ ‫یان بەهەر شــێوازێكیتر كە خۆی پەسندی‬

‫بكات‪.‬‬ ‫كــە چــی رۆژانــە بــێ گوێدانــە بەبەها‬ ‫ئەخالقــی و مرۆڤایەتیــەكان‪ ،‬بەئاشــكرا‬ ‫پێشــێلی ئەم یاســایانە دەكرێــت‪ ،‬خاوەن‬ ‫قەڵەمە بوێــرەكان تیــرۆر دەكرێن وهێرش‬ ‫دەكرێتە سەردەزگا میدیاییە ئازادەكان‪.‬‬ ‫ئەم جۆرە هەڵسوكەوتانە و تیرۆركردنی‬ ‫دەسەاڵتی چوارەم‪ ،‬بە هەموو پێوەدانگێك‬ ‫نامۆیــە بــەو بانگەشــە دیموكراســیەی كە‬ ‫حكومەتــی هەرێم رۆژانــە وەك ئەزمونێكی‬ ‫ناوازە دەیدات بەگوێچكەمانە‪!.‬‬ ‫بــەردەوام بــوون لەســەر ئەم رەوشــت‬ ‫و كــردارە‪ ،‬راو بۆچوونــی رێكخــراوە‬ ‫نێودەوڵەتیــەكان و رێكخراوەكانــی مافــی‬ ‫مــرۆڤ و ئــەو واڵتانەی خۆیان بەدۆســتی‬ ‫میللەتی كورد دەزانن‪ ،‬دەگۆڕێت‌و نیشانەی‬ ‫پرسیار دەخەنە سەر دەسەاڵتی حكومەتی‬ ‫هەرێم‌و كۆی ئەزمونی دەســەاڵتی سیاســی‬ ‫لەهەرێمی كوردستان‪.‬‬ ‫بۆیــە دەبێــت‪ ،‬حكومــەت و دەســەاڵتی‬ ‫سیاسی لەهەرێم‪ ،‬بەئاگا بێنەوە‪ ،‬یان هەنگاو‬ ‫بۆ ســەروەر بونی یاســاو بەرجەستەكردنی‬ ‫دیموكراســی و پاراســتنی مافەكانی مرۆڤ‬ ‫لە هەرێمی كوردســتان بنێن‪ ،‬یان گەڕانەوە‬ ‫بۆ چوار گۆشــەی یەكەم و دیكتاتۆریەت و‬ ‫یاساكانی جەنگڵستان‪.‬‬

‫کوردستان سەرانسەر‬

‫ذمارة (‪ )632‬دووشەممە ‪2017/11/6‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫باكوورییەكانی دژە هەدەپە‬ ‫چییان دەوێ؟‬

‫‪5‬‬

‫هاوسەرگیریی كاتیی‬ ‫توركیا و عێراق‬

‫پەیڕەو ئەنوەر‬

‫بەهــۆی ئــەوەی مــاوەی ‪ 10‬ســاڵە وەك‬ ‫رۆژنامەنوســی تایبەتمەند بە كاروباری توركیا‬ ‫كاردەكــەم‪ ،‬هاتوچــۆی زۆرم بــۆ باكــووری‬ ‫كوردســتان كــردووە‪ ،‬هــەر لەو رێگەیەشــەوە‬ ‫بەشــێك لە ئەندام و ســەرۆكی ئەو پارتانە لە‬ ‫نزیكەوە دەناســم تەنانەت پەیوەندیم لەگەڵیان‬ ‫هەیە‪.‬‬

‫هێژا دڵشاد‬ ‫لەم ســااڵنەی دوایدا لە باكووری كوردستان‪،‬‬ ‫هەندێك پارتی سیاسی كوردی هاتنە مەیدانەوە‪،‬‬ ‫ئەمەش لەپاش ئەوەهات كە لە كانونی یەكەمی‬ ‫‪ ،2013‬پڕۆسەی ئاشتی لە توركیا هاتەكایەوە و‬ ‫دەرفەتی سیاسەتی زیاترخولقاند‪.‬‬ ‫سەرەتا دەمەوێت ئاماژە بەوە بكەم‪ ،‬مەبەستم‬ ‫لە كوردانی باكوور‪ ،‬ئەو پارتە سیاسییانەیە كە‬ ‫وەك بەرەیــەك لەدژی سیاســەتەكانی پەكەكە‬ ‫دەوەســتنەوە و هاوكاتیــش رەخنــەی زۆریان‬ ‫لــە هەدەپە هەیە‪ .‬واتە مەبەســتم لە كوردانی‬ ‫بەرەی پەكەكە‪-‬هەدەپە نییە‪.‬‬

‫ئەو پارتانە كێن؟‬

‫بەشــێك لەو پارتە سیاسییانە پێشتریش لە‬ ‫توركیــا بونیان هەبووە‪ ،‬بەهــۆی رێگرییەكانی‬ ‫دەوڵەتــی تورك لەســەر بزوتنەوەی سیاســی‬ ‫كــورد ئــەم پارتانــە نــاو بەنــاو روبــەڕووی‬ ‫داخستن و ئەندامانیشی دەستگیركراون یاخود‬ ‫لەواڵتــی تاراوگە ســااڵنێكی زۆر ژیاون و دواتر‬ ‫گەڕاونەتــەوە بــۆ توركیــا‪ ،‬لەگــەڵ ئەوەشــدا‬ ‫هەندێكیتر لەو پارتە سیاسیانە لە ساڵی ‪2013‬‬ ‫بــۆ ‪ 2014‬دامەزران‪ ،‬ئەم پارتانە ســەرجەمیان‬ ‫كوردن و پێكدێن لە‪ :‬پارتی ئازادی كوردستان‪،‬‬ ‫پارتــی دیموكراتی كوردســتان‪-‬باكوور‪ ،‬پارتی‬ ‫دیموكراتــی كوردســتان‪-‬توركیا‪ ،‬هــاك پــار‪،‬‬ ‫پارتی سۆسیالیستی كوردستان‪ ،‬سەرجەم ئەم‬ ‫پارتانە هاوسۆزی تەواویان بۆ مەسعود بارزانی‬ ‫و پارتی دیموكراتی كوردستان هەیە‪ ،‬بێگومان‬ ‫تا ئێرە ئەمە شتێكی ئاساییە‪.‬‬ ‫لــەم ســااڵنەی دوایــدا ئــەم پارتانــە زیاتر‬ ‫خۆیــان لــە مەســەلە و رووداوەكانــی رۆژەڤی‬ ‫باشووری كوردســتان هەڵقورتاندووە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫لە رێگەی سۆســیال میدیاوە ئەم كارە دەكەن‪،‬‬ ‫وەك فەیســبوك و تویتــەر پەیامی زۆر ســەیر‬ ‫دەنوســن! بە جۆرێــك هەندێكجار كەســایەتی‬ ‫سیاســی باشوور دەكەنە قارەمان یاخود ئەگەر‬ ‫لەگەڵ سیاســەتی پارتی دیموكراتی كوردستان‬ ‫نەگونجێــت ئەوا دەســتبەجێ‌ بــە خیانەتكاری‬ ‫ناودەبەن!‬

‫ملمالنێكان‬

‫ئــەم حزبانــە ناكۆكییەكــی زۆریــان لەگەڵ‬ ‫پەكەكــە هەیــە‪ ،‬ئــەو ناكۆكییــەش بــۆ چەند‬ ‫هۆكارێك دەگەڕێتەوە لەوانە‪:‬‬ ‫‪-1‬ئەم پارتانە بەهیچ جۆرێك لەگەڵ خەباتی‬ ‫چەكداریــی نیــن و پێیان وایە ئیتــر لە توركیا‬ ‫ئەوە بەســەرچوە كە بەچــەك داوای مافەكانی‬ ‫خۆت بكەین و وەك ئەلتەرناتیڤیش لەبری ئەوە‬ ‫سیاسەت بەگونجاودەبینن‪.‬‬ ‫‪-2‬دەربارەی چارەســەركردنی پرســی كورد‬ ‫و مۆدێلەكانــی بیروڕایــان زۆر جیــاوازە لەگەڵ‬ ‫پەكەكە‪ -‬هەدەپە‪ ،‬بەشــێكی زۆر لــەم پارتانە‬ ‫داوای سیســتەمی فیدراڵــی بــۆ باكــووری‬ ‫كوردستان دەكەن واتە مۆدێلێك لە هاوشێوەی‬ ‫باشــووری كوردســتان‪ ،‬ئەمــە بە چارەســەری‬ ‫پرســی كــورد دەبینین‪ ،‬لــە كاتێكــدا پەكەكە‬ ‫لەپــاش ســاڵی ‪ 2007‬وە‪ ،‬داوای مۆدێلــی‬ ‫بەڕێوەبەرێتی خۆســەری لەڕێگەی دەستورێكی‬ ‫مەدەنــی دیموكرتی بۆ گشــت گەالنــی توركیا‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫‪-3‬زۆر لــەم پارتانە بەتەواوی هاوســۆزییان‬ ‫بۆ بارزانی هەیە لەبەرامبەر ئەمەشــدا ئۆجەالن‬ ‫وەك فیگورێــك یاخود رێبــەری گەلی كورد لە‬ ‫باكوور نابینن‪ .‬بگــرە رەخنەی زۆر توندیان لە‬ ‫ئۆجەالن و پەكەكە هەیە‪.‬‬ ‫‪ -4‬ئــەم پارتانــە لە كاتــی هەڵبژاردنەكاندا‬ ‫ئامادەنیــن دەنگ بــە هەدەپە بــدەن‪ ،‬زۆرجار‬ ‫رایدەگەیەنــن كە بایكۆتــی هەڵبژاردن دەكەن‪،‬‬ ‫لەوانەشــە رێژەیەكیــش كــەم لــە ئەنــدام و‬ ‫الیەنگرانی دەنگ بە ئاك پارتی بدەن‪.‬‬

‫شۆڕش لە باكوور بەردەوامە‬

‫دەشــێ‌ بڵێین باكووری كوردســتان قۆناغی‬ ‫شۆڕشــی تێنەپەڕاندووە و شۆڕشــی چەكداری‬ ‫لەالیــەن پەكەكــەوە بــۆ مــاوەی ‪ 33‬ســاڵە‬ ‫بەردەوامــە‪ ،‬بــەو پێیــەی تائێســتا هیــچ لــە‬ ‫مافــە بنەڕەتییەكانــی گەلــی كورد لــە باكوور‬ ‫بەدەســتنەهاتووە بەمــەش شــۆڕش ئامانجــی‬ ‫خۆی نەپێكاوە هێشتا‪،‬‬ ‫لێــرەدا زۆر روونــە كــە پەكەكــە درێژە بەو‬ ‫شۆڕشە دەدات و هەدەپەیش وەك درێژكراوەی‬ ‫باڵی سیاســی پەكەكە بەشــێكە لە میكانیزمی‬

‫ئــەو شۆڕشــە‪ ،‬هــاوكات بەپێــی الیەنگــران و‬ ‫رێــژەی دەنگی هەدەپە دەكــرێ‌ بڵێین پەكەكە‬ ‫رابەرایەتــی دەكات و هەدەپــە گەورەتریــن‬ ‫و تاكــە بزوتنەوەی سیاســی كورد لــە باكوور‬ ‫هەژماربكەین‪.‬‬ ‫بــەاڵم پارتانــە كــە دژایەتــی پەكەكــە‪-‬‬ ‫هەدەپــە دەكەن‪ ،‬لە بناغەدا خــاوەن جەماوەر‬ ‫و پێگەیەكــی سیاســی بەهێــز نین‪ ،‬تائێســتا‬ ‫نەیانتوانیــوە بەشــداری پڕۆســەی سیاســی‬ ‫بكەن یاخــود لەگەڵَ یەكتــردا رێككەوتنێك‬ ‫لەهەمبەر بەشــداریكردن لــە هەڵبژاردن بكەن‪.‬‬ ‫رێژەی دەنگدەری ئەمانە ‪ %1‬كەمترە لە باكوری‬ ‫كوردســتان‪ .‬بــەو پێیــەی ئــەوان نــەك تەنها‬ ‫نەیانتوانیوە بەشــداری پڕۆسەكانی هەڵبژاردن‬ ‫بكــەن‪ ،‬بەڵكو نەشــیانتواتیوە لەنــاو خۆیاندا‬ ‫رێكەوتنێك بكەن و بە یەك لیســت بەشــداری‬ ‫هەڵبژاردنەكان بكەن‪.‬‬ ‫خاڵێكیتــر ئەمانە لەڕێگەی میدیاكانی پارتی‬ ‫دیموكراتــی كوردســتان (باس نیــوز‪ ،‬رووداو‪،‬‬ ‫كوردســتان ‪ )24‬وە بەدواداچون لەسەر باشوور‬ ‫دەكەن بەو هۆكارەش زیاتر لە خزمەت پارتێكی‬ ‫سیاسی دیاریكراو تێڕوانینیان دەبێت و چانسی‬ ‫هاوسەنگی لە زانیاری وەرگرتنیان نابێت‪.‬‬ ‫لێرەدا دەشــێ‌ بپرســن بەشــێك لە كوردانی‬ ‫باكــوور چیتــان لــە ئێمــە دەوێــت؟ باشــوور‬ ‫هەمیشە پشتیوانی گەلی باكوور بوە ئەوەتا لە‬ ‫گشت پڕسەكانی ئاشتی هاوكار بووە‪.‬‬ ‫لەكاتێكدا لە باكوور شۆڕش بەردەوامە‪ ،‬بەو‬ ‫پێیەی دەوڵەتی تورك ئۆپەراسیۆنی سەربازی‬ ‫و پۆلیســی درێــژە پێــدەدات‪ ،‬هــەزاران لــە‬ ‫سیاســەتمەداری كورد‪ ،‬رۆژنامەوان و ئەندامان‬ ‫لەبەندیخانــەدان‪ ،‬ئێوە نــەك ئامادەنین دەنگ‬ ‫بــە هەدەپە بدەن‪ ،‬بەڵكو ئەو شۆڕشــەتان پێ‬ ‫قبــوڵ نییە‪ ،‬ناتانــەوێ‌ خۆتانی لێ تێبگەیەنن‪.‬‬ ‫ئیتر چۆن دەتونن پارتێكی سیاسی لە باشوور‬ ‫خەتابــار بكــەن؟ كاتــێ‌ ئەو هەمــوو زوڵمە لە‬ ‫باكــوور دەگوزەرێــت لــە گەلەكەمــان‪ ،‬ئێــوە‬ ‫بێدەنگــی لەئاســت ئــەو تاوانە هەڵبــژاردووە‬ ‫و چاوتــان لــە دەســتكەوتەكانی باشــوورە و‬ ‫سەرقاڵی خەتاباركردن و بە قارەمانكردنی ئەم‬ ‫و ئەون!‬ ‫هەر ئێوە بون لەئاســت داخســتنی دەرگای‬ ‫سنوری نێوان باشــوور و رۆژئاوای كوردستان‬ ‫بێ دەنگیتان نواند‪ ،‬ئێوە زۆر لە پۆستەكانتان‬ ‫ســەبارەت بــە باشــوور‪ ،‬باســی كــورد و‬ ‫كوردســتانی دەكــەن‪ ،‬هەســتێكی شــاعیرانە‬ ‫دەردەبڕن! باشــە بۆ باكوور‪ ،‬كام جەســارەتی‬ ‫كوردســتانیتان نوانــدووە؟ ئــەوە ئێوە نین لە‬ ‫ئاســت دەستگیركردنی سەاڵحەدین دەمیرتاش‬ ‫و هاوڕێیانــی بێدەنگیتان نوانــدووە‪ .‬بێگومان‬ ‫فــرە رەنگــی لە سیاســیەتی باكوور شــتێكی‬

‫باشــە‪ ،‬بەاڵم بەو جــۆرەی كە ئێــوە دەیكەن‬ ‫پەسەند نییە‪.‬‬ ‫سیاســەتی حكومەتــی ئاك پارتــی ئەوەیە‬ ‫لەبەرامبەر الوازكردنی هەدەپە چاوپۆشــی لەم‬ ‫پارتانە دەكات‪ ،‬ئەوەتا پارلەمانتارانی هەدەپە‬ ‫لەبەرئــەوەی داوای بەڕێوەبەرێتــی خۆســەری‬ ‫دەكــەن دەخرێنــە زیندانــەوە‪ ،‬كەچــی ئێــوە‬ ‫داوای ســەربەخۆیی و فیدراڵــی دەكەن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫حكومەتی توركیا بێ‌ دەنگی بەرامبەر بە ئێوە‬ ‫نواندووە‪.‬‬

‫توركیا و هەرێمی كوردستان بەرەو كوێ‌؟‬

‫مێــژووی پەیوەندی نێوان توركیا و هەرێمی‬ ‫كوردســتان گەرچی لە ســاڵی ‪ 1991‬هەنگاوی‬ ‫بــۆ نــرا بەاڵم لەســەر ئاســتی حكومــەت كە‬ ‫پەیوەندییەكــی نیمچە فەرمی بــەدوای خۆیدا‬ ‫هێنا لە ســاڵی ‪ 2008‬هاتەئاراوە‪ .‬تاكو ســاڵی‬ ‫‪ 2007‬هیــچ وەزیرێــك و بەرپرســێكی توركیا‬ ‫ئامادەنەبوو بێتە هەرێمی كوردستان‪ ،‬تەنانەت‬ ‫ســەفارەت و كونسوڵییەكانی توركیا لە موسڵ‬ ‫و لە بەغدا بەهۆی سیاسەتی دەوڵەتی توركەوە‬ ‫نەیاندەتوانــی ســەردانی هەرێمی كوردســتان‬ ‫سازبكەن‪.‬‬ ‫لەم پەیوەندییەدا نێچیرڤان بارزانی رۆڵێكی‬ ‫بەرچاوی گێڕاوە‪ ،‬لە دروستكردن و درێژەپێدان‬ ‫و تەنانەت بەرەوپێشــچوونی ئەم پەریوەندییە‬ ‫لەسەر ئاستی حكومەتی توركیا و هەرێم‪.‬‬ ‫ئەنجامدانی ریفراندۆم هاوكێشەكانی لەنێوان‬ ‫ئەنقەرە و هەولێر گــۆڕی‪ ،‬بەجۆرێك گەڕایەوە‬ ‫بــۆ ‪ 20‬ســاڵ بەر لەئێســتا‪ ،‬لەكاتێكــدا هەرێم‬ ‫بەنیاز بوو نوســینگەی نوێنەرایەتی حكومەت‬ ‫لــە ئەنقەرە بكاتەوە‪ ،‬بــەاڵم توركیا هەنگاوێك‬ ‫هاتــە دواوەو ئەو پەڕی ســاردیی بەرامبەر بە‬ ‫هەرێمی كوردستان نواندووە و تەنانەت ئامادە‬ ‫نییە لــەم قۆناغەدا لەگەڵ بەرپرســانی هەرێم‬ ‫دابنیشێت‪.‬‬ ‫توركیا ئێستا خوازیارە بە پوچەڵكردنەوەی‬ ‫ریفرانــدۆم و دواتریــش دووپاتكردنــەوەی‬ ‫یەكپارچەیی خاكی عیراق‪ .‬بۆ ئەم مەبەستەش‬ ‫هەماهەنگــی لەگــەڵ حكومەتــی عیــراق‬ ‫زیاتــر دەكات بــە رادەســتكردنەوەی دەرگا‬ ‫سنورییەكان‪ ،‬هەماهەنگی بازرگانی و پەیوەندیی‬ ‫ئابــووری بەهێزتر دەكات‪ .‬ئەنقــەرە لەهەوڵی‬ ‫ئەوەشدایە حكومەتی عیراق رازی بكات بەوەی‬ ‫هەماهەنگی لەشــەڕی پەكەكە دروســت بكات‪.‬‬ ‫بەش بەحاڵی خۆم ئاســاییبونەوەو رێكەوتنی‬ ‫مەودادرێــژ لەنێــوان ئەنقەرە و بەغــدا بە دور‬ ‫ئەبینم‪ .‬ئەوەی دەخوازرێت هەنگاوی بۆ بنرێت‬ ‫تەنها لە چوارچێوەی پاراستنی یەك پارچەیی‬ ‫خاكی عیراقە‪.‬‬

‫ســەرەتا باشــتر وایــە عیــراق و توركیــا وەك دوو یەكــەی‬ ‫جیــاواز بناســین و بخوێنینەوە‪ .‬دیارە ئــەم دوو یەكەیە بەدوو‬ ‫میتــۆدی میكانیكــی دژ بەیەك كاردەكــەن و دەجوڵێن‪ .‬عیراق‬ ‫ئاڵــۆزە‪ ،‬توركیــا لەو ئاڵۆزتــرە! عیراق بەرهەمــی كۆلۆنیال و‬ ‫پۆســت‪-‬كۆلۆنیالە‪ ،‬كۆلۆنیــال واتە عیراق لــەڕووی مێژووییەوە‬ ‫لەهەنــاوی ئیمپڕاتۆری عوســمانی وەك پڕۆژەیەكــی بەریتانی‬ ‫دەهێنرێتــەدەرەوە! دواتر وەك پڕۆژەیەكــی ئەمەریكی لەدوای‬ ‫‪ ٢٠٠٣‬ەوە پایەكانی دادەڕێژرێتەوە‪.‬‬ ‫وەهــا دەبینرێــت كە ئەمەریكا مەبەســتی بــوو عیراق بكات‬ ‫بــە رووبەرێكی لیبڕاڵ‪ ،‬واتە بازاڕێكــی گەورە و بەتایبەتكردنی‬ ‫بەشــێك لە ســێكتەرەكانی حكومڕانی! فەڕەنسییەكان رقییان‬ ‫لــەم بیركردنــەوە ئەمەریكییــە و پێیــان وایــە بەشــێكە لــەو‬ ‫جیهانگیرییــە ئەمەریكییەی كە هیچ خەونێكی كۆمەاڵیەتی پێ‬ ‫نییــە (تێكشــكاندنی مرۆڤ بەهــۆی هەژاری و بــێ پارەیی و‬ ‫نەبوونی سەرەتاكانی ژیانكردن)‪.‬‬ ‫لەئیســتادا ئــەم پــڕۆژە ئەمەریكییە بەتەواوەتــی مردووە و‬ ‫عیراق تەنها لەنێوان دیوارە كۆنكریتییەكانی ناوچەی ســەوزدا‬ ‫دەژی‪.‬‬ ‫توركیــا ئاڵۆزتــرە! یەكەیەكی بە خۆرئاواییكــراوە لەڕێگەی‬ ‫ســێكیۆالریزمێكی ساختە یا دەستی دووەوە‪ .‬توركیا بەرهەمی‬ ‫مۆدێرنیتەیە‪ ،‬بەاڵم بەبێ كۆلۆنیال‪ .‬ئەم رستەیە مانای ئەوەیە لە‬ ‫توركیادا بزووتنەوەیەكی سیاســی ناوەكی هەوڵیداوە بۆ ئەوەی‬ ‫بزووتنەوەیەكی كۆمەاڵیەتی و فەرهەنگی تازە بەرهەمبێنێتەوە‬ ‫(گۆڕینــی رێنووس و كاڵو و بانگدان و قورئان بەزمانی توركی‬ ‫و دروستبوونی سەندیكا و گروپە پیشەیییەكان)‪.‬‬ ‫عەبادی ســەردانی توركیا دەكات و رەجەب تەیب ئەردۆغان‬ ‫لەسەرئاستی سەرۆككۆمار و بیناڵی یڵدرمی سەرۆكوەزیر بەجیا‬ ‫پیشــوازی لێدەكــەن‪ .‬دیارە لەســەر كۆمەڵێك بابــەت گفتوگۆ‬ ‫دەكەن لەوانە مەسەلەی پاراستنی سنوور و یەكپارچەیی خاكی‬ ‫عیراق و رووبەڕووبوونەوەی پەكەكە و دۆسیەی وزە‪.‬‬ ‫وادەردەكەوێت عەبادی خەونی گەورەی هەبێت‪ ،‬خەونی ئەوەی‬ ‫چۆن مەسەلەی ناســیۆنالیزمی عەرەبی نۆژەن و تازەبكاتەوە!‬ ‫چــۆن وەك پاڵەوانێكی عەرەبی‪-‬شــیعی دونیای دوای ســەدام‬ ‫حسێنەوە دەركەوێت و خەونی دۆنكیشۆتیانە ببینێت و لەگەڵ‬ ‫ئاشە هەواییەكان بجەنگێت و ببێت بە خاوەنی (رۆسینات) ی‬ ‫تایبەت بەخۆی! كاتێك عەبادی قســەدەكات واپیشانی دەدات‬ ‫كە سەرۆك وەزیرانی واڵتێكی سادەی مەركەزییە و بڕیارەكانی‬ ‫لەهەمــوو كون و كەلێنەكانی واڵتەكــەی جێبەجێدەكرێت‪ .‬ئەم‬ ‫دیــدە ترســناكە و زیاتر لەمۆدێڵی ئەو بــرا گەورەیە نزیكە كە‬ ‫جــۆرج ئۆروێــڵ لە رۆمانــی ‪ ١٩٨٤‬دا پایەكانی بــاس دەكات‪.‬‬ ‫لەبەشــێكی گفتوگۆكان باســی وزە و هێڵی كەركووك‪-‬جەیهان‬ ‫كــراوە ئەمە ماناوی وایە عەبادی مەبەســتیەتی بڵێت من وەك‬ ‫كاراكتەرێكــی عەرەبــی و شــیعی هــەردوو دونیــای عەرەبی و‬ ‫توركی و هەردوو دونیای شــیعی و ســوننی لەڕێگەی نەوتەوە‬ ‫بەیەكەوە دەبەســتمەوە‪ .‬دیارە ئەمە لەڕووی جیۆپۆلەتیكییەوە‬ ‫شیعە فراوان و بەهەژموون دەكات‪.‬‬ ‫ئەردۆغــان باســی بەرەنگاربوونــەوە دەكات‪ .‬لــە ئەدەبیاتی‬ ‫سیاسی توركیدا بەرەنگاربوونەوە واتە چۆن بەسەر (پەكەكە)‬ ‫دا زاڵ بیــت و بچووكــی بكەیتــەوە‪ .‬ئــەم برینــە بەقوڵی و بە‬ ‫رووبەرێكــی زۆرەوە ئامادەیە لەجەســتەی سیاســی توركیاوە‪.‬‬ ‫ئەردۆغــان داوادەكات پەكەكــە هیــچ پانتاییەكــی نەبێــت لە‬ ‫كەركووك و شەنگال‪ .‬دیارە توركیا لەوە دەترسێت پەكەكە لە‬ ‫عیراق جیۆپۆلەتیكی ســوننە بخنكێنێت و الوازی بكات! عیراق‬ ‫زیاتــر بەهــۆی ئەم كارتەوە توركیا دەجوڵێنیت بۆ مەســەلەی‬ ‫ریفراندۆم‪.‬‬ ‫نزیكبوونــەوەی عیــراق و توركیــا نزیكبوونەوەیەكی كاتی و‬ ‫بــێ پایەیــە؛ كاتی بەو مانایەی هیچ ئامادەییەكی هەمیشــەیی‬ ‫نییــە لەنێوان ئــەم دوو یەكەوە بۆ ئەوەی بــۆ ماوەیەكی درێژ‬ ‫لەگەڵ یەكتردابن و بمێننەوە‪ .‬حەســەن پالیس وەك بكەرێكی‬ ‫نێو حەشــدی شــەعبی هەڕەشــە لــە ئەردۆغــان دەكات پێش‬ ‫ســەردانەكەی عەبــادی بۆ توركیا ئەمە مانای وایە حەشــد لە‬ ‫ناوەندێكــی ترەوە (ئێــران) دەجوڵێنرێت‪ .‬لەئێســتادا دونیای‬ ‫توركــی و عیراقی دوو دونیــای زۆر لەیەكتردوورن و دابڕانێكی‬ ‫قوڵــی جیۆسیاســی و مەزهەبــی لەنێوانیانــدا هەیــە و چەند‬ ‫پرســێكی كاتی كۆیكردوونەتەوە و هەردووال مەبەســتیانە لەو‬ ‫ماوە كورتەدا و لەو بەیەكەوەبوونە كورتەدا زۆرترین وەبەرهێنان‬ ‫بكەن و دواتر بڕۆنەوە نێو بلۆك و چوارچێوە ســتڕاتیژییەكانی‬ ‫خۆیانەوە‪ .‬كۆبوونەوەكەی نێوان ئەردۆغان و عەبادی نەیتوانی‬ ‫هیچ رێككەوتن و خاڵێكی ســتڕاتیژی بەرهەمبێنێت و نەیتوانی‬ ‫دەستكاری جیاوازییە جەوهەرییەكانی نێوانیان بكات!‬

‫ذمارة (‪ )632‬دووشەممە ‪2017/11/6‬‬

‫تەندروستی‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪6‬‬

‫ئەو زانیاریانەی پێویستە دایكان‌و باوكان لەسەر‬ ‫سورێژە‌و دڕكەو مێكوتە بیزانن‬ ‫د‪ .‬كۆیان زاهیر‪ ،‬پسپۆڕی نەخۆشییەكانی مندااڵن‪ :‬بۆ خۆپاراسنت لە سورێژە پێویستە مندااڵن بكوترێن‬ ‫چاودێر‪-‬تابان رەزا‪.‬‬

‫دەربكەوێت»‪.‬‬ ‫وتیشــی «هەركەســێك لەژیانــدا‬ ‫دڕكەومێكوتــەی نەگرتبێــت ئــەوا هــەر‬ ‫دەیگرێــت‪ ،‬ئەگەر كوتانی بۆ نەكرابێت‪،‬‬ ‫هــەر لە بەرئەوەی لە واڵتی ئێمە كوتانی‬ ‫دڕكەومێكوتــە نیــە‪ ،‬بۆیــە هەموو كەس‬ ‫دەیگرێــت‪ ،‬رێــژەی توبونیــش زیاتــر‬ ‫دەكات»‪.‬‬

‫سورێژە نەخۆشییەكی ڤایرۆسیی‬ ‫گوازراوەیە‪ ،‬توشی منداڵ دەبێت‪،‬‬ ‫ئەگەر هاتــو منداڵەكــە لەكاتی‬ ‫خۆیــدا كوتانــی بــۆ نەكرابێت‪،‬‬ ‫ماوەی ئــەم نەخۆشــییە ‪12-10‬‬ ‫رۆژ دەخایەنێــت تــا منداڵەكــە‬ ‫چــاك دەبێتــەوە‪ ،‬بــە هەمــان‬ ‫شێوە دڕكەومێكوتەیش بە هۆی‬ ‫ڤایرۆســێكەوە بــاو دەبێتــەوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم دەڕكەو مێكوتــە كوتانی‬ ‫نیە بۆیــە لەهەرێمی كورســتان‬ ‫هەمــوو كەســێك توشــی ئــەم‬ ‫نەخۆشــییە ببێــت‪ ،‬مــاوەی‬ ‫‪ 14‬رۆژ دەخایەنێــت تاوەكــو‬ ‫چــاك دەبێتــەوە‪ .‬د‪ .‬كۆیــان‬ ‫زاهیر پســپۆڕی نەخۆشییەكانی‬ ‫منــدااڵن‪ ،‬دەڵێــت» پێویســتە‬ ‫دایــك‌و بــاوكان منداڵەكانیــان‬ ‫لەكاتــی خۆیــدا بكوتــن‪ ،‬بــۆ‬ ‫ئەوەی توشی سورێژە نەبن»‪.‬‬

‫نیشانەكانی سورێژە؟‬

‫د‪ .‬كۆیــان زاهیــر هەورامی‪ ،‬پزیشــكی‬ ‫پســپۆڕی نەخۆشــییەكانی منــدااڵن‪،‬‬ ‫ئامــاژە بــەوە دەكات‪ ،‬نەخۆشــی‬ ‫ســورێژە(‪ )measls‬نەخۆشــییەكی‬ ‫ڤایرۆســییە‪ ،‬ســەر بە گروپی ڤایرۆســی‬ ‫(‪ ،)RNA‬ئەم ڤایرۆســە تاكە هۆكارە‬ ‫كە دەبێتە هۆی باڵوبونەوەی سورێژە‪.‬‬ ‫ناوبــراو بــاس لەوەیشــدەكات‪،‬‬ ‫نیشــانەكانی ئــەم نەخۆشــییە دەكرێت‬ ‫بــە چەنــد بەشــێكەوە‪ ،‬یەكــەم هەنگاو‬ ‫هیچ نیشــانەیەكی نەخۆشــییەكەی تێدا‬ ‫دەرناكەوێــت‪ ،‬وەك پەتایەكــی ئاســایی‬ ‫وایــە‪ ،‬منداڵەكــە توشــی تــا‌و هەاڵمەت‬ ‫دەبێت‪ ،‬بەشــێوەیەكی گشــتی خواردنی‬ ‫كــەم دەبێتــەوە‪ ،‬هەنــگاوی دوەم‬ ‫ســێ نیشــانە هەیــە‪ ،‬ئەگەر بــە یەكەوە‬ ‫هاتــن گومــان دەكرێــت نەخۆشــییەكە‬ ‫باڵوبوبێتــەوە‪ ،‬وەك كۆكــە‪ ،‬نیشــانەی‬ ‫وەك هەاڵمەت بەواتای (‪)CORYZA‬‬ ‫و چــاو ســوربونەوە‌و تایەكــی بەهێزیان‬ ‫هەیە‪ ،‬پەڵە لەســەر لەشیان دەركەوت‪،‬‬

‫نیشانەكانی‬

‫ســەرەتای نەخۆشــییەكە لەنــاو دەمەوە‬ ‫هەســتی پێدەكرێــت‪ ،‬بڵقێكــی ســپی‬ ‫رەساســی بــاوە كــە چــوار دەورەكــەی‬ ‫سوربۆتەوە‪ ،‬پێشدەركەوتنی پەڵەكان لە‬ ‫پێســتا لە ناو دەمدا دەردەكەوێت‪ ،‬ئەمە‬ ‫تایبەتمەندیی نەخۆشــییەكەیە‪ ،‬پاشــان‬ ‫پەڵەكان لەدەموچاوەوە دەســتپێدەكات‌و‬ ‫باڵو دەبێتەوە بۆ سك‌و پشت‌و پەلەكان‪،‬‬ ‫هەموو لەشــی دەگرێتــەوە‪ ،‬پەڵەكەیش‬ ‫سورباوە‪.‬‬ ‫پزیشــكە پســپۆڕەكە وتیشــی «لــە‬ ‫ئێســتادا لەبەرئەوەی كوتانی نەخۆشــی‬ ‫ســورێژە هەیــە‪ ،‬بــە تەواوەتــی رێژەی‬ ‫توشبون كەمی كردوە لەگەڵ دۆرزینەوەی‬ ‫ڤاكســین بەڕیژەیەكی زۆر بــاش‪ ،‬ئەگەر‬ ‫هاتــو كەســێك دەرزی ڤاكســینی بــۆ‬ ‫نەكرابێــت چەند كەســێك لەو شــوێنەدا‬ ‫توش بو ئەوا ئەو كەسەش توشی سورێژە‬ ‫دەبێــت‪ ،‬ســورێژەیش زۆر بەئاســانی لە‬ ‫رێگــەی هەناســەدانەوە دەگوازرێتــەوە‪،‬‬ ‫ڤایرۆســەكە لــە كەســێكی توشــبو‬ ‫راســتەوخۆ دەگوازرێتــەوە بۆ كەســێكی‬

‫دیكــە‪ ،‬مەرج نییە لــە هەمان رۆژدا یان‬ ‫دوای چەنــد رۆژێك لە هەمان نەخۆشــدا‬ ‫هەمان نیشانە دەربكەوێت‪ ،‬ئەو ڤایرۆسە‬ ‫كە دەچێتە لەشــی كەســێكەوە بۆماوەی‬ ‫‪ 12- 10‬رۆژ لە لەشــدا دەمێنێتەوە بەبێ‬ ‫ئەوەی نیشــانەكانی دەربكەوێت‪ ،‬ئەگەر‬ ‫نەخۆشــەكە بێ كاریگــەری بو لە ماوەی‬ ‫هەفتەیەكــدا زۆربــەی زۆری پەڵەكانیان‬ ‫دڕكەو مێكوتە چییە؟‬ ‫چارەسەرەكان‬ ‫بــەرەو كاڵ بونەوە دەڕوات‪ ،‬پاشــان لە‬ ‫ســەبارەت‬ ‫زاهیــر‪،‬‬ ‫د‪.‬كۆیــان‬ ‫ئەو پزیشكە پسپۆرە‪ ،‬ئاشكرایدەكات‬ ‫مــاوەی ‪ 7‬بــۆ ‪ 10‬رۆژدا تەندروســیتان ‪ ،‬ئــەم ڤایرۆســەی دەبێــت بەو كاتەی بــە دڕكــەو مێكوتــە دەڵێــت‬ ‫بەرەو باشی دەڕوات»‪.‬‬ ‫نەخۆشــییەكی‬ ‫خۆی كــە هەیەتی پیــادا تێپەر ِبێت‌و «دڕكەومێكوتــە‬ ‫چارســەری خێــرای نییــە‪ ،‬بــەاڵم ڤایرۆســییە كــە (‪varicelle‬‬ ‫چارەسەری كەمكردنەوەی تای منداڵەكە ‪  )z o s t e r‬پێد ە و تر ێــت ‪،‬‬ ‫سورێژەی ئەڵامنی چییە؟‬ ‫د‪ .‬كۆیــان‪ ،‬ئامــاژە بەوەیشــدەكات‪ ،‬بەفێنكردنــەوە‌و پێدانــی پاراســتیۆڵ‌و لەكەســێكەوە بۆ كەسێكی تر بە ئاسانی‬ ‫ســورێژەی ئەڵمانــی لەئەنجامــی بونــی پرۆفیین بكرێت‪ ،‬لەژێر رێنمایی پزیشكدا‪ ،‬دەگوازرێتــەوە‪ ،‬ئەوەیــش لــە رێگــەی‬ ‫ڤایرۆســی (‪ )rubella‬دروســتدەبێت‪ ،‬واتــە تەنهــا چارەســەری نیشــانەكانی هەناسە‌و لیك‌و بەریەككەوتنەوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫لەكەســێكەوە بگوازرێتــەوە بۆكەســێكی‬ ‫تونــدی نیشــانەكانی لەچــاو نەخۆشــی پێدەكرێت‪.‬‬ ‫تر دەســتبەجێ لەوكەسەدا دەرناكەوێت‪،‬‬ ‫ســورێژە لەمنداڵدا كەمترە‪ ،‬ئەگەر هاتو‬ ‫بەڵكــو بەالیەنــی كەمــەوە دوو هەفتەی‬ ‫ژنــی دوگیــان هەڵگری ئەم ڤایرۆســە بو‬ ‫خۆپاراستەنەكان‬ ‫ئەو دكتۆرە دەڵێت «باشترین شت بۆ دەوێــت‪ ،‬واتە ڤایرۆســەكە دوو هەفتەی‬ ‫كاریگەریی لەســەر منداڵی تازە لەدایكبو‬ ‫دەكات‪ ،‬ئــەم ڤایرۆســە كوشــندە نیە‌و خۆپاراستن لە نەخۆشییەكە كوتانە دژی پێویســتە بۆ ئــەوەی نیشــانەكانی تێدا‬ ‫نیشــانەكانی بەهەمان نیشانەی سورێژی‬ ‫ئاســاییە‪ ،‬بــەاڵم تایەكــەی بەهێز نییە‪،‬‬ ‫پەڵەكان لەپشــتی ملەوە دەستپێدەكات‬ ‫بــۆ دەموچاو‪ ،‬خڕبونی گرێ لیمفیەكانی‬ ‫پشــتی مــل‪ ،‬كــە مــاوەی ‪ 21 -14‬رۆژ‬ ‫دەخایەنێت‪.‬‬

‫نەخۆشــی ســورێژە‪ ،‬هەروەهــا تێكەاڵو‬ ‫نەبونــە بــەو كەســانەی كە توشــی ئەم‬ ‫نەخۆشــییە دەبــن‪ ،‬تاوەكو ئەو كەســە‬ ‫نەخۆشــییەكەی نامێنێــت‪ ،‬گرینگیشــە‬ ‫دایك‌و باوكان لەكاتی خۆیدا منداڵەكانیان‬ ‫بكوتن»‪.‬‬

‫رونیدەكاتەوە‪ ،‬یەكێك لە نیشــانەكانی‬ ‫ئەوەیــە كــە منداڵەكە توشــی بێتاقەتی‬ ‫دەبێــت‪ ،‬پێــش دەركەوتنــی پەڵــەكان‬ ‫لــە لەشــیدا تایشــی دەبێــت‪ ،‬زۆربــەی‬ ‫جــار خواردنــی كەم دەبێــت‪ ،‬پەڵەكەی‬ ‫یەكەمجــار پەڵەیەكی ســوری ســافە كە‬ ‫ئــەم پەڵەیــە لەمــاوەی ‪ 24‬كاتژمێــردا‬ ‫گوڕانكاری بەســەردا دێت‪ ،‬پاشان بەرز‬ ‫دەبێتــەوە وەك زیپكەیەكــی بچوك وردە‬ ‫وردە دەردەكەوێــت‪ ،‬وەك بڵقێــك كــە‬ ‫ئــاوی تێدایــە دەردەكەوێــت‪ ،‬جاریوایە‬ ‫لەسەرەتادا نەخۆشــەكە كە نیشانەكانی‬ ‫دەبینیت‪ ،‬جۆرە پەڵەیەك دروســتدەبێت‬ ‫لەشــێوەی جیــاواز‪ ،‬خرویەكــی زۆری‬ ‫دەبێــت‪ ،‬كاتێــك پەڵــەكان دەردێــت‬ ‫وەك دەرزی بچێــت بەلەشــدا وایــە زۆر‬ ‫دەخورێت‪ ،‬ئەگەر زۆر بیخورێت دەتەقێت‬ ‫ئەگەری هەیە ئیلتیهاب بكات‌و ببێتە چاڵ‬ ‫لەدوایدا‪.‬‬

‫چارەسەرەكان‬

‫لەبــارەی چارەسەریشــەوە ناوبــراو‪،‬‬ ‫ئاماژە بەوە دەكات‪ ،‬پێویستە ڤایرۆسەكە‬ ‫ســوڕەكەی خــۆی تــەواو بــكات‪ ،‬ئــەو‬ ‫تایەشی كە هەیەتی دەرمانی پێدەدرێت‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی كە دەخورێت دەرمانی خورووی‬ ‫پێدەدرێت‪ ،‬ئەگەرهات‌و لەمەرحەلەیەكدا‬ ‫نەخۆشەكە نەخۆشی زكماكی دڵی هەبێ‪،‬‬ ‫زۆر بچــوك بــن‌و ئیلتیهاباتــی كردبــێ‪،‬‬ ‫دەرمانێــك بۆ ڤایرۆســەكەی پێدەدرێت‪،‬‬ ‫كە ئەویش دەرزی بۆ گەورە‌و شــروب بۆ‬ ‫منــداڵ(‪ ،)CYCLOVIR‬ئەمەش‬ ‫نەخۆشــەكە چــاك ناكەتــەوە‪ ،‬بەڵكــو‬ ‫مــاوەی نەخۆشــییەكە كەمدەكاتــەوە‌و‬ ‫ناهێڵێت ڤایرۆسەكە بەهێز بێت‪.‬‬

‫رێكخراوێكی مرۆیی‪:‬‬

‫هەوكردنی سییەكان سااڵنە ملیۆنێك منداڵ لەناودەبات‬ ‫ئاژانسەكان‪:‬‬ ‫رێكخــراوی «منــدااڵن رزگار‬ ‫بكــەن»ی مرۆیــی‪ ،‬دەڵێــت‬ ‫«نزیكەی ملیۆنێك منداڵ سااڵنە‬ ‫بەهــۆی نەخۆشــیی هەوكردنــی‬ ‫ســییەكانەوە دەمــرن‪ .‬ئەمەیش‬ ‫لەكاتێكدایە كە دەرمانی پێویست‬ ‫بۆ چارەسەركردنی هەر منداڵێك‬ ‫تەنهــا نیــو دۆالری تێدەچێــت‪،‬‬ ‫ئەویــش بــە دەســتەبەركردنی‬ ‫رێــژەی پێویســتی دەرمانی دژە‬ ‫بەكتریا‪.‬‬

‫رێكخراوەكــە كەوتــە هەڵمەتێكــی‬ ‫فریاكەوتنــی جیهانــی بــۆ لــە ناوبردنی‬ ‫نەخۆشــی هەوكردنــی ســییەكان‪ ،‬بــە‬ ‫ئامانجــی رزگاركردنــی ژیانــی ملیۆنێك‬ ‫كەس لە پێنج ساڵی ئایندەدا‪.‬‬ ‫لــە چوارچێــوەی ئــەم هەڵمەتــەدا‬ ‫رێكخراوەكــە راپۆرتێكــی بەناونیشــانی‬ ‫«خەباتێــك لــە پێنــاو هەناســەداندا»‬ ‫باڵوكردەوە كــە تێیدا دەڵێت‪ :‬هەوكردنی‬ ‫ســییەكان‪ ،‬كە بە «بكوژی لە بیركراوی‬ ‫منــدااڵن» نــاوزەد كــراوە‪ ،‬بەرپرســی‬ ‫مەرگــی مندااڵنــی خــوار تەمەنــی پێنج‬ ‫ســاڵە‪ ،‬پتر لە هەر نەخۆشییەكی دیكە‪.‬‬ ‫كــە ئــەم هەوكردنــە دەبێتە مایــەی لە ژمــارەی ئــەو مردوانە تێپــەڕ دەكات كە‬ ‫ناوبردنــی ژیانی دو منــداڵ لەم گروپەی لــە نەخۆشــیەكانی مەالریا و وشــكیی‌و‬ ‫تەمەنــدا لــە هەمــو خولەكێكــدا‪ ،‬كــە سورێژە بەسەریەكەوە دەكەونەوە‪.‬‬

‫زۆرێكیشیان گیردۆەی الوازیی كۆئەندامی‬ ‫بەرگری دەبنەوە بەهۆی بەدخۆراكی یان‬ ‫نەبونی شیرپێدانی سروشتی كە وادەكات‬ ‫توانــای بەرگریكردنــی نەخۆشــیەكەیان‬ ‫نەمێنێت»‪.‬‬ ‫هەروەهــا رێكخراوەكە داوای بەســتنی‬ ‫كۆنگرەیەكی كرد بۆ سەركردەكانی جیهان‬ ‫كە ئامانج لێی هاندانی كاركردنە لە پێناو‬ ‫دابەزاندنــی ژمــارەی ئــەو مردوانــەی لە‬ ‫هەوكردنی ســی دەكەونەوە‪ .‬جەختیشی‬ ‫لەسەر چوار خاڵ كردەوە‪:‬‬ ‫*دابەزاندنــی تێچونــی دەرزی دژە‬ ‫بەرگــری هەوكردنــە و زیادكردنــی‬ ‫وەكچــۆن رێكخراوەكە وتیشــی «‪ %80‬وەبەرهێنانی‪.‬‬ ‫ی قوربانیانــی هەوكردنــی ســی لــە‬ ‫*تەبەنیكردنــی پالنــی كاركردنــی‬ ‫مندااڵنی كەمتر لە تەمەنی دو ســاڵیدان‪ ،‬پەیوەست بەم نەخۆشیەوە‪.‬‬

‫*دەستەبەركردنی دژە بەكتریاكان‪.‬‬ ‫*هاوبەشــیی نێوان كەرتی گشــتی‌و‬ ‫تایبەتی بۆ دەســتەبەركردنی ئۆكسجینی‬ ‫پێویست‪.‬‬ ‫تێچونــی ئــەو دەرمانــەش بۆمــاوەی‬ ‫پێنــج رۆژ‪ ،‬كەمترە لەتێچونی زەرفێك لە‬ ‫شیرینی‪.‬‬ ‫بــەاڵم ئــەم دژە هەوكردنانە لە زۆرێك‬ ‫لــەو دەزگا پزیشــكیانەدا بونیان نیە كە‬ ‫دەوڵەتەكانیــان زیانلێكەوتوترینیانــن‪،‬‬ ‫وەك تەنزانیا و كۆنگۆ‪.‬‬ ‫هەروەها رێكخراوەكە داوای دابینكردنی‬ ‫دەرزی بــۆ نزیكەی‪ 16 ،‬ملیــۆن منداڵی‬ ‫خوار تەمەنی دو ساڵەوە دەكات‪.‬‬

‫جۆراوجۆر‬

‫ذمارة (‪ )632‬دووشەممە ‪2017/11/6‬‬

‫‪ % 90‬ی كوشتنی‬ ‫رۆژنامەنوسان‪ ،‬بە بێ‌‬ ‫سزای تاوانباران تێدەپەڕێ‌‬

‫شیری دایك‪ ،‬بۆ تەندروستی‬ ‫گەورەكانیش بەسوودە‬ ‫ئاژانسەكان‪:‬‬ ‫لــە نوێتریــن تاقیكردنــەوە و‬ ‫لێكۆڵینــەوەدا دەركەوتــوە كە شــیری‬ ‫ێ گەورەكانیش بینۆشــن‪،‬‬ ‫دایــك‪ ،‬دەكر ‌‬ ‫شــیری دایــك پــڕە لــە دژە تــەن‪ ،‬كە‬ ‫یارمەتیدەرە بۆ مندااڵن لە نەهێشتنی بە‬ ‫مەترسی توشبون بە جۆرەها نەخۆشی‪.‬‬ ‫لێــرە بــەدواوەش‪ ،‬مرۆڤی گــەورە و‬ ‫كامڵیــش‪ ،‬دەتوانــن ســود لــە شــیری‬ ‫دایــك وەربگــرن لــە رێــی تەواوكەری‬ ‫خۆراكێــك كــە نــاوی (بریبیوتیك) ی‬ ‫تازەیــە‪ ،‬كۆمپانیــای بایۆتەكنۆلــۆژی‪،‬‬ ‫كە لــە ناوچەی (ســیلیكۆن ڤالی)یە و‬ ‫ســەنتەرێكی كۆمپانیا تەكنۆلۆژییەكانی‬ ‫ئەمەریكایە‪ ،‬ئەم تەواوكەرە خۆراكییەی‬ ‫دروستكردوە‪ ،‬بەشێوەیەك هەستاوە بە‬ ‫جیاكردنەوەی ئەو شەكرانەی كە رێگرن‬ ‫لــە بــەردەم ســودە تەندروســتیەكانی‬ ‫شــیری دایك‌و گۆڕیویانە بۆ بەرهەمێك‬ ‫‌و خراوەتــە بــازاڕەوە و گــەورەو بچوك‬ ‫دەتوانن بە یەكسانی سودی لێوەربگرن‪.‬‬ ‫زۆرێــك لــە زانایانیش‪ ،‬ئەوەیشــیان‬ ‫راگەیانــد كــە ‪ ،‬ئــەم جــۆرە لە شــیر‬ ‫(تەواوكــەرە خۆراكییــە)‪ ،‬بە بەكتریای‬

‫مرۆیی دروستدەكرێ‌‪ ،‬كۆمپانیای خاوەن‬ ‫بیرۆكــە و دروســتكاری ئــەم بەرهەمە‪،‬‬ ‫باوەڕی وایە‪ ،‬دروستكراوەكەیان دەبێتە‬ ‫هــۆی پتەوكردنی كۆئەندامــی بەرگری‬ ‫لەشــی مــرۆڤ‪ ،‬پێشــبینیش دەكــرێ‌‪،‬‬ ‫دەنگــۆو هــەاڵی دوارۆژ بێت لــە بواری‬ ‫تەندروســتی گشــتیدا‪ .‬هەمان كۆمپانیا‬ ‫بەهیوایــە‪ ،‬كە ئــەو شــەكرانەی كە لە‬ ‫شــیری دایكدا هەیە و خــواردن دەداتە‬ ‫بەكتریا سودبەخشــەكانی نــاو گەدەی‬ ‫ێ بۆ‬ ‫ێ بەكاربهێنــر ‌‬ ‫كۆرپەلــە‪ ،‬ئەتوانــر ‌‬ ‫ێ نەخۆشــی كە توشی گەورەكان‬ ‫كۆمەڵ ‌‬ ‫دەبن‪ ،‬ئەو نەخۆشــییانەی پەیوەندییان‬ ‫بە تەندروســتی گــەدەوە هەیــە‪ ،‬وەك‬ ‫نەخۆشــییەكانی شــەكرەو گــرژ بونــی‬ ‫گەدە‪.‬‬ ‫هەروەهــا ئــەو دایكــەی كــە توانای‬ ‫ێ‬ ‫شیردانی نییە‪ ،‬بە هەمان شێوە دەتوان ‌‬ ‫ێ‬ ‫سود لەم تەواوكەرە خۆراكییە وەربگر ‌‬ ‫بۆ چارەســەركردنی ئــەم جۆرە گرفتە‪،‬‬ ‫بەاڵم تاكو ئێســتا‪ ،‬بەتەواوی نەزانراوە‬ ‫كــە ئاخۆ‪ ،‬ئەو ســودەی شــیری دایك‬ ‫كە دەیداتە منداڵەكەی‪ ،‬هەمان ســودی‬ ‫هەیە بۆ گەورەكان‪.‬‬

‫ئاژانسەكان‪:‬‬ ‫رێكخراوی (یونسكۆ)‪ ،‬لە رۆژی دوی مانگی نۆڤەمبەری ئەمساڵدا‪ ،‬كە رۆژی‬ ‫كۆتایی هێنانە بە دەربازبونی تاوانبارانی كوشتنی رۆژنامەنوسان لە سزا‪ ،‬یاد‬ ‫كردەوە‪.‬‬ ‫بــە پێی ئــەو زانیارییانەی كە واڵتانی ئەندام لەو رێكخراوەدا پێشكەشــیان‬ ‫كردوە‪ ،‬لە ساڵی (‪ )2017‬دا‪ ،‬دەركەوتوە كە ‪ %90‬ی كوشتنی رۆژنامەنوسان‪،‬‬ ‫بە بێ‌ دەستگیركردن‌و وەرگرتنی سزا تێپەڕیوە‪.‬‬ ‫ئەم رێژەیە بە بەراورد لەگەاڵ ساڵی پاردا باشترە‪ ،‬بەوەی كە ساڵی پار ‪%8‬‬ ‫ی ئەو كەسە تاوانبارانە روبەڕوی سزا بونەتەوە‪.‬‬ ‫لەمبارەیــەوە‪ ،‬بەڕێوەبەری گشــتیی یونســكۆ (ئێرینا بۆكۆڤــا) رایگەیاند‪:‬‬ ‫دادگەریــی بــەردی بناغەی كۆمەڵگە ئازادەكانە‪ ،‬رێگــرە بەرامبەر ئەوانەی كە‬ ‫هەڕەشــەن بۆ ســەر ئازادی رادەربڕین‪ ،‬پاڵپشــتی هەمو ئەوانەیش دەكات كە‬ ‫پشتگیری لەو بۆچونانە دەكەن‪ ،‬لەبەرئەوە كۆمەڵگەكەمان باجێك‌و نرخێكی‬ ‫قورس‌و گرانبەهای داوە لە بەرامبەر ئەو ستەمەی كە روبەڕوی رۆژنامەنوسان‬ ‫دەبێتەوە‪.‬‬ ‫وتیشــی‪ ،‬لــە نێوان ســااڵنی ‪ )930( ،2016-2006‬رۆژنامەنــوس كوژراون‌و‬ ‫ئێمەیش سەركۆنەمان كردون‪ ،‬بەهەمانشێوە تەنیا لە ساڵی ‪2016‬دا‪ ،‬كوژرانی‬ ‫(‪ )102‬رۆژنامەنــوس راگەیەنراوە‪ ،‬ئەمەش بە پێی تازەترین ژمارە و ئامار كە‬ ‫لە یونسكۆ وە دەرچون‌و دراوەتە ناوەندە جیهانیەكان‪.‬‬ ‫قوربانیانــی رۆژنامەنوســان ســاڵی (‪ %94 ،)2016‬یــان رۆژنامەنوســە‬ ‫ناوخۆییــەكان بوە‪ ،‬كە روماڵی روداوە ناوخۆیــی واڵتەكانی خۆیانیان كردوە‪،‬‬ ‫لــە كاتێكدا نیوەی حاڵەتی كوشــتنەكان دەكاتــە ‪ ،%50‬ئەویش لەو واڵتانەدا‬ ‫كە شەڕی چەكداری تێدا نییە و نەبوە‪ ،‬بە بەراورد بە ‪ %47‬ی ساڵی ‪.2015‬‬ ‫لەگەڵ ئەمانەشدا‪ ،‬رێژەی رۆژنامەنوسانی كوژرا و لە ژناندا‪ %5 ،‬ی ساڵی‬ ‫‪ 2006‬وە‪ ،‬بەرز بوەوە بۆ ‪ %10‬لە ساڵی ‪2016‬دا‪.‬‬ ‫لــە ئێستاشــدا یونســكۆ‪ ،‬وەك بەشــێك لــە هەوڵەكانــی بــۆ دیاریكردنی‬ ‫ســەالمەتی رۆژنامەنوسان‌و مەســەلەی دەربازبون لە سزا‪ ،‬بانگهێشتی (‪)62‬‬ ‫دەوڵەتــی ئەندامــی كرد‪ ،‬لــەو دەوڵەتانەی كە لە ئێستاشــدا پڕن لە حاڵەتی‬ ‫ئاڵۆزیــی جۆاروجــۆر و داوای لێكردن كە زانیاری بنێرن دەربارەی لێكۆڵینەوە‬ ‫دادگەرییەكان‪ ،‬لە كۆی ئەو دەوڵەتانە‪ ،‬تەنیا (‪ )40‬دەوڵەت كە دەگاتە رێژەی‬ ‫‪ %74‬وەاڵمی داواكاریەكانی رێكخراوەكەیان داوەتەوە‪.‬‬

‫وریابە‬ ‫ئاگات لە (مۆرانە)ی ناو ماڵ بێت‬ ‫ئاژانسەكان‪:‬‬ ‫مۆرانــە‪ ،‬ئــەو مێروەیە كــە بە چــاو نابینرێ‌‪ ،‬لە‬ ‫شــوێنی نوســتن ‌و جێــگا و نوێــن ‌و فــەرش ‌و‬ ‫كەلوپەلەكانی تری ناو ماڵ‪ ،‬كە بە زۆری تەپوتۆزیان‬ ‫لێدەنیشــێ‌‪ ،‬ژیان بەســەر دەبات‪ .‬ئــەم مێروە‪ ،‬زۆر‬ ‫وردە‪ ،‬یەكێكــە لە زۆرترین ئەو هۆكارانەی كە ئەبنە‬ ‫هۆی بەر باڵوترین نەخۆشــیی‪ ،‬كە لەنێو ماڵ‌و خاو‬ ‫و خێزاندا هەیە‪ ،‬ئەویش هەستیارییە‪.‬‬ ‫ئەم مێروە‪ ،‬لەســەر پاشــماوەكانی پێستی مرۆڤ‬ ‫ێ بۆ ‪،%60‬‬ ‫خۆی دەژێنێ‌‪ ،‬لەگەڵ زیادبونی رێژەی ش ‌‬

‫ئەم مێروە لەســەر جێگا و شــوێنی خــەو وپەردەو‬ ‫ســەرین‌و چەرچەفەكان زیاتــر باڵودەبێتەوە و ژیان‬ ‫دەباتە سەر‪.‬‬ ‫نیشانەكانی هەستیاری بەهۆی (مۆرانە) وە‪:‬‬ ‫(گیرانــی بــۆری هەناســە‪ ،‬ئــاو لە لــوت هاتن‪،‬‬ ‫پژمین‪ ،‬بە قورسیی هەناسەدان‪ ،‬سوربونەوەی لوت‪،‬‬ ‫سورهەڵگەڕان‌و خورانی چاو‪ ،‬زۆر فرمێسك رشتن)‪.‬‬ ‫بــۆ رێگرتن لە باڵوبونەوە و نەهێشــانی (مۆرانە)‬ ‫لە نێو ماڵدا‪:‬‬ ‫ێ النیكــەم‪ ،‬هەفتــەی دو رۆژ‪ ،‬ئامێرەكانی‬ ‫ـ دەبــ ‌‬ ‫فێنككەرەی ناوماڵ پاك بكرێنەوە‪،‬‬

‫ـ رادەی شێی شوێنەكە بەڕێژەی ‪ %50‬بێت‪.‬‬ ‫ـ شــتن‌و پاكڕاگرتنی رایەخ‌و كەلوپەلی نوســتن‬ ‫‌و شــتە بەكارهێنراوەكانی ناوماڵ‪ ،‬بەئاوێكی كواڵو‪،‬‬ ‫كەپلــەی گەرمییەكــەی ‪ 56‬پلــەی ســەدی بێــت‪،‬‬ ‫هەفتەی جارێك‪ ،‬النی كەم‪.‬‬ ‫ـ بەكارهێنانــی ئامێــری (البــەری شــێ‌)‪ ،‬بــۆ‬ ‫رزگاربون لە شێی زیادەی ناوماڵ‪ ،‬البردنی قەرش‌و‬ ‫ئــەو بوكەاڵنەی ناواخن كراون بــۆ لۆكەو خوری‪ ،‬لە‬ ‫ژوری نوستنی مندااڵندا‪.‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪7‬‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫ئاسۆیی‬

‫ستونی‬

‫‪-1‬دو دیاردەن لە مرۆڤدا رودەدەن‬ ‫‪-2‬هەمو هەمانە‪ ،‬بەشێكە لەسەر‪.‬‬ ‫‪-3‬هەڵئەقورتێنرێ‌‪ ،‬دڵنیا‪ ،‬نیوەی‬ ‫سامر‪.‬‬ ‫‪-4‬جۆرە چەكێكە‪ ،‬نیوەی تەیر‪ ،‬بە‬ ‫كەسی كەتە ئەڵێن‪.‬‬ ‫‪-5‬حەسەن چاكی ئەڵێ‌‪.‬‬ ‫‪-6‬بە بزوێنێ‌ ئەبێ‌ بە شلە‪ ،‬دوان لە‬ ‫كار‪ ،‬وەك یەكن‪.‬‬ ‫‪-7‬زیاتر لە هەشتا وشە ئەڵێ‌‪ ،‬بوی‪،‬‬ ‫خڕە و لینجە‪.‬‬ ‫‪-8‬سەندی‪ ،‬وازهێنان‪ ،‬سیان لە‬ ‫كاهو‪.‬‬ ‫‪-9‬لە كەودایە‪ ،‬رویدا‪ ،‬گیانلەبەرێكە‪،‬‬ ‫«پ»‪ ،‬گاور‪.‬‬ ‫‪-10‬وشك‌و تەڕی هەیەو بەسودە‪.‬‬ ‫‪-11‬پلەیەكی ماوە بۆ پێنج‪ ،‬لە چیلی‬ ‫دایە‪ ،‬گیانلەبەرێكە‪.‬‬ ‫‪-12‬خوشكی گا‪ ،‬ژمارەیەكە‪ ،‬بەینی‬ ‫هەیە‪.‬‬

‫‪-1‬كاری دو پەنجەیە ‪ +‬مستەفای‬ ‫شێواو «پ»‪.‬‬ ‫‪-2‬سەفەری كرد‪ ،‬ئەگیرێ‌‪ ،‬نیوەی‬ ‫وازی‪.‬‬ ‫‪-3‬خەم هەیەتی‪ ،‬نوح هەیبو‪ ،‬گوێی‬ ‫لەگەڵدا نیە‪.‬‬ ‫‪-4‬كردنی عەیبە «پ»‪ ،‬سیان لە‬ ‫لیرە‪ ،‬تێئەگیرێ‌‪.‬‬ ‫‪-5‬باران ئەیناسێ‌‪ ،‬تامێكە‪.‬‬ ‫‪-6‬یاخوا تێكنەچێ‌‪ ،‬بێ‌ ئەو روتیت‪.‬‬ ‫‪-7‬ئەویان دوەم كەسە‪ ،‬پێش سفر‪.‬‬ ‫‪-8‬قەبەیی‪ ،‬زۆر بە شوێنیان‬ ‫گەڕاوین‪.‬‬ ‫‪-9‬بتەقێ‌ ناخۆشە‪ ،‬بە دەمی بزن‬ ‫خۆشە «پ»‪ ،‬ئەشبرژێ‌‌و فڕیش‬ ‫ئەدرێ‌‪.‬‬ ‫‪-10‬دوان لە خەت‪ ،‬ئەویش‬ ‫ئەكرێتەوە‪ ،‬ئەدرێ‌‪.‬‬ ‫‪-11‬بەشێكە لە لەش‪ ،‬جەستەو‬ ‫ئێسك خوار‪ ،‬نیوەی سارا‪.‬‬ ‫‪-12‬ئەو كاتە ژیان خۆشە ‪+‬‬ ‫قیروسیا‪.‬‬

‫وش ـ ــةى ونبو‬

‫وشەی ونبو‪:‬‬ ‫جۆرە بەرگێكە‬

‫دۆندرمە – تەتەڵەمیران – كۆمەك‬ ‫قەپان –‬ ‫گەشتیار –‬ ‫چین – –‬ ‫فەرەیدون‬ ‫كیلۆمەتر– –فلوت –‬ ‫كەشناسی‬ ‫ساڵۆن –‬ ‫–‬ ‫پۆڕ‬ ‫–‬ ‫الند‬ ‫چاڤی‬ ‫–‬ ‫مۆز‬ ‫ێ – گزی – پاژنە –‬ ‫– فەنتازیا – گەڕەالوژ ‌‬ ‫زەرد––كۆتر‬ ‫گۆپاڵ –– پرد‬ ‫ێ‬ ‫تۆڕنەچی– – ز ‌‬ ‫قۆری – كۆگا‬ ‫سورە –– شەنگ‬ ‫فەلەكناس گرد‬ ‫فیرار –– شەریك –‬ ‫سەفین –– سڵق‬ ‫سڕ – بلوز– –گەاڵڕێزان‬ ‫– برۆ – مێشولە – بەڕازیل – چڵ‬ ‫– زەردەزیڕە – جۆرج – مەتارە –‬ ‫– سۆز – دڕك – كەسك – مازو‬ ‫سمە‪ – .‬لۆفە –‬ ‫بەڕنوت – تاقم –– كلك‬ ‫فلس – دیش – دز‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬

‫يةكةمني ذمارةى‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (632) 06-11-2017‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫باری تەندروستی باشە و پاكنوسی بەشێكی‬ ‫تری (گەردەلول) دەكات‬ ‫جەلیل زەنگنە‪ 30 :‬ئەڵقەی درامای (ساتێك بۆ خۆشەویستی)‬ ‫لە ژێر قەرەوێڵەكەم كەوتوە‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫هونەرمەنــدی بــە توانــا و بــە ئەزمــون‌و‬ ‫خۆشەویســت‪ ،‬خاوەنــی درامــا و فیلمەكانی‬ ‫(مــەرەزە‪ ،‬ژیان‪ ،‬ژاڵە‪ ،‬كەژاوەی مەرگ‪ ،‬خولە‬ ‫پیــزە‪ ،‬مامە ریشــە و ســ ‌ێ بەش لــە درامای‬ ‫گەردەلول)‪ ،‬مامۆســتا جەلیــل زەنگنە‪ ،‬دوای‬ ‫ئــەو هەمو هیالكی‌و راكەڕاكە و ژان‌و ئازار و‬ ‫دەربەدەرییە‪ ،‬دوای ئەو هەمو خەم‌و ئومێدەی‬ ‫كە بۆ هونەری كوردی هەیبو‪ ،‬دوای ئەو هەمو‬ ‫نەخۆشی‌و نەشــتەرگەییە یەك لەدوایەكانە‪،‬‬ ‫خۆشــبەختانە لە ئێســتادا باری تەندروستی‬ ‫جێگیــرە و بــەو ئومێدەیە كە بــرەو بە كارە‬ ‫هونەرییەكانی بدا و بەردەوام ب ‌ێ‌و ئەوەی كە‬ ‫لە هەناسەكانیدایە بیانخاتە بەر دیدەی بینەر‪.‬‬ ‫لــە ئێســتادا ئــەو هونەرمەنــدە ئازیــزە‪،‬‬ ‫ســەرقاڵی چەنــد كارێكی نوێیــە‪ ،‬بەاڵم وەك‬ ‫خــۆی دەڵــێ‌‪ ،‬هەندێكیــم تــەواو كــردوە و‬ ‫(ئاخێكیش هەڵدەكێشێ‌)‪.‬‬

‫ئاهــی ئــەم دەرهێنــەرە زۆرە‪ ،‬وەك خۆی‬ ‫دەڵێ‌‪ :‬باشــە چۆن گوناهو نا ویژدانیی نییە‪،‬‬ ‫كە درامای (ســاتێك بۆ خۆشەویســتی)‪ ،‬كە‬ ‫‪ 30-25‬زنجیرەیــە و لە نوســین‌و ســیناریۆی‬ ‫خۆمە و ســ ‌ێ ســاڵە تــەواوم كــردوە‪ ،‬لە ژێر‬ ‫ئــەو قەرەوێڵەیەدا فــڕ ‌ێ بدرێ‌‪ ،‬كە خۆم وەك‬ ‫نەخۆشێك لە سەری راكشاوم‪.‬‬ ‫لە دوای زیاتر لە شەست ساڵی تەمەنەوە‪،‬‬ ‫ئێمــە (جەلیــل زەنگنە)مان دوانــد و ئەویش‬ ‫بەمشێوەیە وەاڵمی داینەوە‪:‬‬ ‫ـ تاڕادەیەك‪ ،‬باری تەندروســتیم جێگیرە و‬ ‫هەفتەی جارێكیش لــە بەیانیاندا‪ ،‬بۆ بینینی‬ ‫هاوڕ ‌ێ خۆشەویســتەكانم‪ ،‬دەچمە چایخانەی‬ ‫شەعب‪ ،‬سوپاسی هەمو ئەو خۆشەویستانەش‬ ‫دەكــەم كــە هەواڵی تەندروســتیم دەپرســن‬ ‫‌و پرســیویانە و مشــوریان خواردوم‪ ،‬هەرگیز‬ ‫ناكــر ‌ێ لە بیریان بكــەم‪ ،‬چونكە هەمومان بە‬ ‫یەكترییەوە جوانین‪.‬‬ ‫سەبارەت بە ئێستا و ئەو كارانەی كە ماون‬ ‫تەواویان بكات وتی‪:‬‬ ‫زنجیــرە درامایەكــم تــەواو كــردوە‪ ،‬كە لە‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫(مام جەالل‪ ،‬لوتكەی گەورەیی)‬ ‫باڵوكرایەوە‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬

‫نوسین‌و سیناریۆی خۆمە و ‪ 30-25‬زنجیرەیە‬ ‫بە ناوی (ساتێك بۆ خۆشەویستی)‪ ،‬س ‌ێ ساڵە‬ ‫تەواوم كردوە و لە ژێر قەرەوێڵەی ژورەكەمدا‬ ‫فرێــم داوە‪ ،‬ســەرم بە هەمو شــوێنێكدا كرد‬ ‫بۆ سپۆنســەر‪ ،‬هەر لە وەزارەتی رۆشــنبیری‬ ‫‌و كەناڵــەكان تا دەگاتــە كۆمپانیاكان‪ ،‬دواتر‬ ‫بۆمدەركــەوت‪ ،‬كە ئەمانە لــە كاری هونەریی‬ ‫تێناگــەن‪ ،‬زۆر بەداخــەوە‪ ،‬خۆزگــە ئەوەیان‬ ‫بزانیایــە كــە هونــەر هێمــای پێشــكەوتن‌و‬ ‫شارستانیەتە‪ ،‬دواتر خۆم بە خۆمم وت‪ ،‬ئەوانە‬ ‫تێناگەن‪ ،‬ئایا لە خۆشەویستی تێناگەن؟ وەك‬ ‫كاركردن لە بەشــێكی تری (گەردەلول)یشدا‬ ‫وتی‪ :‬لە ئێستاشدا‪ ،‬پاكنوسی بەشی چوارەمی‬ ‫گەردەلول دەكەم‪ ،‬ئەویش لە ساڵەكانی ‪1984‬‬ ‫وە تا ئەنفال‪ ،‬كە ئەمیشــیان رەنگە لە نێوان‬ ‫‪ 30‬زنجیرەیەكدا خۆی ببینێتەوە‪.‬‬ ‫لەدوا پرسیاردا پێموت‪ ،‬لەمڕۆدا‪ ،‬ژیان چۆن‬ ‫دەبینن؟ (دڵی پڕ بو‪ ،‬تەنیا ئاخێكی هەڵكێشا‬ ‫و چاوەكانی سڕین)‪.‬‬

‫لــە دو توێــی (‪ )96‬الپــەڕەی قەوارە‬ ‫گەورە و رەنگاورەنگ و شایستەدا‪ ،‬كتێبی‬ ‫(مــام جەالل‪ ،‬لوتكەی گەورەیی) چاپ‌و‬ ‫باڵوكرایــەوە‪ ،‬ئەم كتێبە لە كۆكردنەوە و‬ ‫ئامادەكردنی مامۆستا (مومتاز حەیدەری)‬ ‫یــە و وەك وەفایــەك و دیارییــەك لــە‬ ‫بنەماڵــەی تێكۆشــەری (حەیدەریــان)‪،‬‬ ‫شــەهیدی ســەركردە جەمال حەیدەری‪،‬‬ ‫شەهیدەی نەمر موهیب حەیدەری‪ ،‬هەردو‬ ‫كۆچكــرد و عاســم حەیــدەری‌و ســاڵح‬ ‫حەیدەری‪ ،‬پێشــكەش بە مامی گەورە و‬ ‫نەمر (مام جەالل) كراوە‪.‬‬ ‫ئــەم كتێبــە‪ ،‬زیاتــر لــە (‪ )40‬وێنەی نوسراوە دەڵێ‌‪:‬‬ ‫بە خەم‌و پەژارەیەكی زۆرەوە‪ ،‬هەواڵی‬ ‫رەنگاورەنگــی جەنابــی مــام جــەالل‌و‬ ‫كەســایەتی تری دەگمەنــی لە خۆگرتوە كۆچــی دوایــی ســەرۆك (مــام جــەالل)‬ ‫كە هەندێكیان بۆ یەكەمینجارە دەبینرێن كوردســتان‌و ناوچەكــەی شــڵەژاند‪ ،‬ئەو‬ ‫‌و بەرچــاو دەكــەون‪ ،‬وێنــەكان هــەر لە مرۆڤــە مەزنــە پتر لە ‪ 60‬ســاڵ‪ ،‬بێوچان‬ ‫ســەردەمی منداڵیــی‌و شــاخەوە‪ ،‬هەتا درێژەی بە خەباتداوە لە پێناو كوردایەتی‬ ‫‌و ئازادیــی گەلەكــەی‪ ،‬تفەنــگ لە شــان‬ ‫رۆژی ماڵئاوایی بەرچاو دەكەون‪.‬‬ ‫لــە نامەیەكــی سەرەخۆشــیی‪ ،‬كە بۆ لەشــاخەكانی كوردســتان‪ ،‬تــا لوتكــەی‬ ‫كۆچی دوایــی (مام جەالل) لەم كتێبەدا دەســەاڵت وەك ســەرۆك كۆماری عیراق‪،‬‬

‫‪www.galawej.com‬‬

‫سایتی نوێی‬ ‫بنکەی روناکبیریی‬

‫گەالوێژ‬

‫‪www.galawej.com‬‬

‫مــام جــەالل سیاســەتمەدارێكی لێهاتو‪،‬‬ ‫پشــودرێژ لە تێكۆشان‪ ،‬چ لە ریزی پارتی‬ ‫دیموكراتی كوردستان‌و چ لە سەركردایەتی‬ ‫یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان‌و چ وەك‬ ‫سەرۆك كۆماری عیراق‪ ،‬مام جەالل كتێب‬ ‫پــەروەر و ئەدەب دۆســت‌و روناكبیرێكی‬ ‫فرە رەهەند بو‪.‬‬ ‫بێگومان ماڵئاوایی مــام جەالل‪ ،‬نەك‬ ‫تەنیا زیانێكی گەورە بو بۆ تێكۆشــەرانی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬بەڵكو خەسارەتێكی گەورە‬ ‫بــو‪ ،‬بــۆ گەالنــی عیــراق‌و ناوچەكە‪ ،‬بە‬ ‫تایبەتی لەو بارودۆخە دژوارەی كوردستان‬ ‫‌و ناوچەكە‪.‬‬ ‫ئێمــەی بنەماڵەی حەیــدەر ئەفەندی‪،‬‬ ‫حەیــدەری لــە هەولێــر‪ ،‬پەیوەندییەكی‬ ‫مێژویی‌و خەباتمان لەگەڵ بەڕێزی هەبوە‬ ‫لــە پەنجاكانــەوە هاوڕ ‌ێ‌و هاودۆســت‌و‬ ‫هاوخەباتی براكانمان (ساڵح حەیدەری‌و‬ ‫جەمال حەیدەری) بوە و دۆستایەتی ئێمە‬ ‫لەگــەڵ بەڕێزیان‌و هەڵوێســتی بەڕێزیان‬ ‫بەرانبــەر بنەماڵەی ئێمە هیچ كات لە یاد‬ ‫ناكەیــن‪ .‬بێگومان جێگای مام جەالل‪ ،‬لە‬ ‫گۆڕەپانی سیاسیدا پڕنابێتەوە‪.‬‬

‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫ژمارەکان‬ ‫ی داهاتوو‬

‫دەقی نوێ‬ ‫نەشمیل عەلی بەرزنجی‬ ‫بەشدار سامی‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫ژمارە (‪ )574‬دووشەممە ‪2017/11/6‬‬

‫پاشكۆيەكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە‬

‫پانتایی شانۆی وااڵ‬ ‫پرتەقاڵی خوێن منایش دەکات‬ ‫«چیرۆکی منایشەکەمان سەبارەت بە ماڵێکی کوردییە»‬

‫ڕاڤیار نەوزاد‪ :‬دوو چەمک زۆر گرنگن لەم منایشەدا (زیندوویەتی و‬ ‫جیاوازی) زیندوویەتی بە جۆرێک بینەر لە کۆتاییدا هەست نەکات‬ ‫بەرامبەر حاڵەتێکی ئامادەکراو وەستاوە‬

‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫شانۆیی پرتەقاڵی خوێن دوایین‬ ‫کــاری شانۆیی گــرووپــی پانتایی‬ ‫شانۆی وااڵیــە کە کــاری نووسین‬ ‫و دەرهــێــنــانــی لــە الیـــەن ڕاڤــیــار‬ ‫نەوزادەوە بۆ ئەنجام دراوە و بڕیارە‬ ‫لە ‪ ٢٠١٧/١١/١١‬و ڕۆژانــی دوایی‬ ‫سەعات ‪ ٣:٣٠‬خولەکی دوای نیوەڕۆ‬ ‫یەکەم نماییشی ئەم کــارە لەناو‬ ‫هۆڵی پەیمانگای هونەرەجوانەکانی‬ ‫هەڵەبجە بەڕێوە بچێت‪.‬‬ ‫گرووپی پانتایی شانۆی وااڵ لە شاری‬ ‫هەڵەبجە کــار دەکـــەن و ئــەم کــارەیــان‬ ‫دەبێتە شەشەمین بەرهەمی گرووپەکەیان‪.‬‬ ‫سەرجەمی ئیشەکانیان لە شاری هەڵەبجەی‬ ‫شەهید لە پەیمانگای هونەرەجوانەکانی‬ ‫ئــەوێ پێشکەش کــردووە بۆ ئەمساڵ بە‬ ‫هۆی بچووکی هۆڵەکەیانەوە ئەو بینەرانەی‬ ‫دەیانەوێت شانۆییەکە ببینن دەبێت پێشتر‬ ‫لە ڕێگەی ژمارە تەلەفۆنێکەوە پەیوەندی‬ ‫بکەن و شوێن بگرن‪ ،‬وەک گرووپەکەش‬ ‫ئاشکرای دەکــات بەهۆی نەبوونی هۆڵی‬ ‫گونجاوەوە و بۆ فەراهەمکردنی پانتایی باش‬ ‫بۆ بینەر ئەو کارە دەکەن‪.‬‬ ‫ڕاڤیار نەوزاد‪ ،‬نووسەر و دەرهێنەری کارە‬ ‫شانۆییەکە‪ ،‬بە ڕەخنەی چاودێری ڕاگەیاند‪،‬‬ ‫«نماییشی ماڵی باوکم ساڵی ‪،۲۰۱۲‬‬ ‫خاڵی گۆڕانکاریکردن بــووە لە شێوازی‬ ‫مامەڵەکردنی من لەگەڵ دەقدا‪ ،‬یەکێک لە‬ ‫خاڵە گرنگەکان لە دوای ئەو ئەزموونەوە‬ ‫ئەوەبوو بۆم ڕوونبووەوە زیندوویی دەق لە‬

‫کاتی نمایشدا وابەستەیە بە زیندوویی دەق‬ ‫لە کاتی پڕۆڤەکردندا‪».‬‬ ‫وتیشی‪« :‬پڕتەقاڵی خوێن لەسەر دوو‬ ‫ئاراستەی گرنگی مێژووی شانۆ بنیاد نراوە‪،‬‬ ‫لە ڕووی دەق و نماییش و پانتاییەوە‬ ‫(شانۆی توندوتیژی و ئەنتوان چێخۆف) بە‬ ‫تایبەتتر لە ڕووی دەقەوە زۆر هەوڵم داوە بە‬ ‫پەیڕەویکردن لەو ئیقاع و میوزیکە تایبەتەی‬ ‫کە لە دەقەکانی چێخۆفدا هەیە بە تایبەتی‬ ‫(باخی گێالس و نـــەورەس)دا سەرجەم‬ ‫مەنەلۆژ و حاڵەتەکانی ناو دەق لەوێوە بنیاد‬ ‫بنێم‪( ،‬بەهێشتنەوەی پانتاییەکی فراوان بۆ‬ ‫ئیرتیجالی کاتی پڕۆڤە) و لەدەستنەدانی ئەو‬ ‫ڕۆحیەتە توندوتیژەی کە بە پەیڕەویکردن‬ ‫لە ئەنتوان ئاڕتۆ لەناو نمایشدا هەیە‬ ‫و هێشتنەوەی لەناو دەقــدا‪ ،‬واتــە ئێمە‬ ‫لەسەرەتادا مسوەدەیەکی نوسراومان هەبوە‬ ‫و دواتــر بەپێی گۆڕانکارییەکانی پڕۆڤە‬ ‫دەقەکە بەرەو پێشەوە چووە‪».‬‬ ‫کــارە شانۆییەکانی پانتایی شانۆی‬ ‫وااڵ بینەرێکی زۆری هەیە و دوای هەر‬ ‫نماییشێکیش ڕەخنەگرانی بــوواری شانۆ‬ ‫قسەی لەبارەوە دەکەن‪.‬‬ ‫ڕاڤیار نــەوزاد سەبارەت بە پانتایی لە‬ ‫کارەکەیاندا‪ ،‬وتی‪« :‬پانتایی ڕۆڵێکی زۆر‬ ‫گرنگ و کاریگەریی هەیە لەم نمایشەی‬ ‫ئــێــمــەدا‪ ،‬ئێمە هــەوڵــمــان داوە پانتایی‬ ‫نماییشەکەمان پانتاییەکی تەواوکەری نێوان‬ ‫نماییش و بینەرەکەی بێت‪ ،‬هەوڵی ئەوەمان‬ ‫نــەداوە وەهمی ماڵێک بۆ بینەرەکەمان‬ ‫بخوڵقێنین (چیرۆکی نمایشەکەمان سەبارەت‬ ‫بە ماڵێکی کوردییە) بە قەد ئەوەی هەوڵمان‬ ‫داوە ماڵ لە یادەوەریی بینەرەکماندا زیندوو‬ ‫بکەینەوە‪ ،‬ئەویش بە کارکردن لە سەر‬ ‫خەیاڵی بینەر و بە بەتاڵجێهێشتنی زۆرینەی‬

‫پانتایی ماڵەکەمان بۆ خەیاڵی بینەر‪».‬‬ ‫بە وتــەی ئــەو دەرهــێــنــەرە‪ ،‬پڕتەقاڵی‬ ‫خوێن نە لە ڕووی فۆڕمەوە و نە لە ڕووی‬ ‫ناوەڕۆکەوە لە کاری هیچ کەسێک و هیچ‬ ‫بەرهەمێکی پێشووتری خۆیان ناچێت‪.‬‬ ‫ئەکتەر‪ ،‬یەکێک لە گرنگترین ڕەگەزەکانی‬ ‫نماییشێکی زیندووی کاری شانۆییە‪ ،‬پانتایی‬ ‫شانۆی وااڵش گرنگییەکی بەرچاو بە ئەکتەر‬ ‫دەدەن لە کارەکانیاندا‪.‬‬ ‫«کــارەکــتــەری ئــامــادە لــەبــەر دەســت‬ ‫ئەکتەرەکاندا بوونی نەبووە لە سەرەتای‬ ‫پڕۆڤەدا‪ ،‬لە سەرەتادا بە نیوەی دەق (ئەگەر‬ ‫گونجاو بێت ناوی بنێین دەق) چووینە پڕۆڤە‪،‬‬ ‫هەموو ئاکتەرەکان ڕۆژ بە ڕۆژی پڕۆڤە‬ ‫بە بەرچاوی خۆیانەوە کارەکتەرەکانیان‬ ‫گەشەیان دەکرد و ئەمانیش لەگەڵی دەژیان‬ ‫و ناویان لێ دەنان ‪.‬ئەمەش بە مەبەستی‬ ‫زیندوهێشتنەوەی پەیوەندیی ئەکتەر و‬ ‫کارەکتەر ‪.‬لە کۆتاییشدا کۆتاڕۆژی نماییش‬ ‫کۆتاڕۆژی گەشەی کارەکتەرەکان دەبێت‪،‬‬ ‫کۆتا بینەریش کۆتا کەسە کە لە خەیاڵی‬ ‫خۆیدا کۆتا چیرۆکی نماییش تەواو دەکات‬ ‫(لەبەر ئەوەی کۆتایی الی ئێمە نییە و الی‬ ‫بینەرە)‪ ».‬ڕاڤیار نەوزاد وای وت‪.‬‬ ‫سەبارەت بە سینۆگرافی و هۆڵ و پانتایی‬ ‫نمایش‪ ،‬ناوبرا و وتی‪« :‬بە پەیڕەویکردن لە‬ ‫ئەنتوان ئاڕتۆ و شانۆی توندوتیژی سەرجەمی‬ ‫ئەو چەمکانە بەرهەم هێنراون‪ ،‬دوو چەمک‬ ‫زۆر گرنگن لەم نماییشەدا (زیندووێتی و‬ ‫جیاوازی) زیندووێتی بە جۆرێک بینەر لە‬ ‫کۆتاییدا هەست نەکات بەرامبەر حاڵەتێکی‬ ‫ئامادەکراو وەستاوە (کە ئەمە لە شانۆدا‬ ‫گەلێ سەختە‪ ،‬بەاڵم ئێمە هەوڵی زۆرمان‬ ‫داوە بۆی)‪».‬‬

‫ئەڤینم خۆش دەوێ‪ ،‬بەاڵم لە ژن دەترسم‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫کتێبی «ئەڤینم خۆش دەوێ‪ ،‬بەاڵم لە ژن دەترسم!»‬ ‫ھەڵبژاردەی شیعر و نووسین و گفتوگۆ و ژیانی شاعیر‬ ‫و ھونەرمەندی ئێرانی حسێن پەناھییە‪ ،‬توانا ئەمین لە‬

‫فارسییەوە کردوویەتی بە کوردی و لە باڵوکراوەکانی‬ ‫کتێبخانەی یادگارە‪.‬‬ ‫دنیای حسێن پەناھی دنیای شتانی ورد و بچکۆلەیە‪،‬‬ ‫دنیای شتانێکە کە لەنێو ژیانماندا هەنوو ڕۆژانــە‬ ‫لەگەڵماندان‪ ،‬دنیای خورپە و بێدەنگی و ئازارە‪.‬‬ ‫لە کتێبەکەدا هاتووە‪« :‬کە چومە مەکتەب؛ بۆیەیەکی‬

‫ئاوییم هەبوو زۆرم خۆش دەویست‪ ،‬نیشانی یەکبەیەکی‬ ‫هاوپۆلەکانم دا‪ ،‬ڕۆژێ تەماشا دەکەم؛ لە جانتاکەمدا‬ ‫نەماوە! ئەو کاتە تێگەیشتم‪ ،‬نابێ ئەوەی کە خۆشم‬ ‫دەوێ نیشانی کەسی بدەم‪ ،‬چونکە لەوانەیە لێم بدزن!»‬ ‫ئەم کتێبە ئێستا لە کتێبفرۆشییەکان دەست دەکەوێت‪.‬‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )574‬دووشه‌مم ‌ه ‪2017/11/6‬‬

‫شانۆی شەقام چییە؟‬ ‫عەقیل تەقیزادە‬ ‫و‪ .‬لە فارسییەوە‪ :‬محەمەد حەسەن‬ ‫هەر شانۆیەک کە لە شەقام پێشکەش‬ ‫کرا‪ ،‬شانۆی شەقامە‪ .‬لە ڕاستیدا نواندنی‬ ‫هەر درامییەک لە شەقامدا شكڵی شانۆی‬ ‫شەقام لە خۆ دەگرێت‪ .‬لە واقیعدا ئێمە‬ ‫هــەر یەکەمان پێناسەی جیاوازمان بە‬ ‫بڕوا تایبەتەکانمان هەیە‪ .‬تایبەتمەندیی‬ ‫دیاریکراو لە شانۆی شەقامدا دەردەبڕدرێت‬ ‫و ئــەوە شانۆیەکە‪ ،‬کە شەقام نــاوی لێ‬ ‫دەنێت‪.‬‬ ‫لــە ڕاستیدا هــەرچــی لــە شەقامەکان‬ ‫ڕێــڕەو و گۆڕەپان و پارکەکان و هەموو‬ ‫ئــەو جێگایانەی کە لە فــەزای کــراوەدا‬ ‫نمایش دەکرێن‪ ،‬نمایشی شەقامین‪ .‬دواتر‬ ‫کاتێ ڕووداوێــک زیادەیەک بۆ نمایشەکان‬ ‫زیاد دەکەین‪ ،‬نمایش دەگۆڕێت بۆ شانۆی‬ ‫شەقام‪ .‬کەوایە هەر ڕووداوێکی دراماتیکی‬ ‫کە ڕێسای نواندن ڕەچــاو دەکــات‪ ،‬کاتێ‬ ‫لەسەر شەقام پێشکەش دەکرێ‪ ،‬شانۆیەکی‬ ‫شەقامییە‪.‬‬ ‫بەم جیاوازییەش کە تایبەتمەندایەتییەکانی‬ ‫بەرەوپێشچوون و وریاکردنەوە و فێربوون‬ ‫و ڕامیاری و ورووژاندن‪ ...‬ئەم تێڕوانینانە‬ ‫ئــەوان لە جۆرەکانی تر جیا دەکەنەوە‪.‬‬ ‫لەمەشەوە گومان نییە کە شانۆی شەقام‪،‬‬ ‫فکر و فەرهەنگی تایبەت لە نێوان تاکە‬ ‫جیاوازەکانی کۆمەڵ بەرەو پێش بەرێت‪.‬‬ ‫خاڵە جیهانییەکە بەم هۆیەوە دامــەزرا‪،‬‬ ‫تــا وریــایــی بــدات و فکر و فەرهەنگی‬ ‫تایبەتی لە نێوان تاکەکانی کۆمەڵدا بەرەو‬

‫پێشەوە بەرێت‪ .‬بورووژێنێت و پڕوپاگەندە‬ ‫بکات‪ ،‬ناڕەزایی دەربڕێت‪ ،‬فێریان بکات‪،‬‬ ‫هەستەکانی بینەران هان بدات پێکەوە لە‬ ‫بارەی کێشە بەرچاوەکانەوە شیکردنەوە‬ ‫بکەن و جیای بکاتەوە بە هۆی وشیاریی‬ ‫بینەرەوە و بگەنە چارەسەرێکی گونجاو‪.‬‬ ‫پەیوەندیی نێوەندگیریی ئەکتەر و‬ ‫بینەر بەو الیەنەی کە تەماشاکەر لە هەر‬ ‫ساتێکی نمایشدا هەست بکات بێتە ناوەوە‬ ‫و بیروڕاکانی خۆی دەرببڕێت‪ .‬یەکێک لە‬ ‫تایبەتمەندییە دیاریکراوەکانی تایبەت بە‬ ‫تاک ئەم جۆرە نمایشەیە‪ .‬بە گشتی شانۆی‬ ‫شەقام بەو جۆرە دێتە بوون کە شوێنی‬ ‫ڕوودانــی ڕووداو لە شەقام بێت‪ .‬یەکێک‬ ‫لە تایبەتمەندییە بنەڕەتییەکانی شانۆی‬ ‫شەقام چۆنیەتیی بەڕێوەچوونی سەرپێیی‬ ‫گرووپی نمایشە‪.‬‬ ‫تایبەتمەندییەکی تری شیاویی پۆشین‬ ‫و جووڵەکردن و ئاگاداربوونە لە کەمیی‬ ‫توانایی‪ ،‬چون وتەیەک هەیە دەڵێت‪ :‬ئەکتەر‬ ‫یەکێک لە دیمەنەکانی شانۆی سەر شەقام لە دەربەندیخان‬ ‫هەموو شتێکی شانۆیەکی سەر شەقامە‪.‬‬ ‫کاتی ئەنجامدانی نمایش کورتە و لە ‪30‬‬ ‫لــە شــانــۆی شــەقــامــدا ئــامــادەبــوو بە‬ ‫خولەک تێ ناپەڕێت‪ ،‬تا حەوسەڵە و تاقەتی خەڵکی جێ دەهێڵێت؟‬ ‫پێویستیی خستنەڕووی نمایشی شەقام هۆی نەبوونی نێوەندگیری و پەیوەندیی‬ ‫بینەر کە بە زۆری پەیوەندییەک ڕووبەڕوو‬ ‫ڕاستەوخۆی بە گرووپی نمایشەوە‪ ،‬بەشدار‬ ‫بە نمایشەوەی بەستووەتەوە نەپچڕێ و چییە؟‬ ‫بۆچی لە بنەڕەتەوە فــەزای نــاوەوەی دەبێت و لەگەڵ گرووپدا بیروڕا ئاڵوگۆڕ‬ ‫نمایش بەجێ بهێڵێت‪ .‬پێویستە تێبینیی‬ ‫ئەوەش بکرێت‪ ،‬کە بینەر بۆ بینینی نمایش شانۆ ئازاد دەکەین و لە زنجیرەی گفتوگۆی دەکـــەن‪ ،‬پــاشــان لــەگــەڵ ئەکتەر و‪...‬‬ ‫ئەوانی تریشدا‪ .‬ئامادەبووان پێکەوە وەک‬ ‫شەقامەوە دەیهێنینەوە بەر باس؟‬ ‫پێشتر بەرنامەڕێژیی نەکردووە‪.‬‬ ‫لۆژیکترین وەاڵم ئەمەیە کە‪ :‬شانۆ بۆ گرووپێکی نمایشی هاودەنگ و یەکگرتوو‪،‬‬ ‫یەکێکی تر لە تایبەتمەندییەکانی شانۆی‬ ‫بڕیار دەدەن و دەجووڵێنەوە‪ ،‬ئەڵبەت ئەم‬ ‫شەقام‪ ،‬زمانی سادە و تێگەشتنی نمایشە‪ .‬خەڵکە و شانۆ بۆ ئامادەبووانە‪.‬‬ ‫ئــامــادەبــوویــەک کــە بــە هــۆی شتێکی فرمان بە جووڵە و هاندانە گرووپ بەهێزتر‬ ‫گەرچی لە واڵتی ئێران و جێگەی جیاواز‬ ‫کە خاوەن شانۆی شەقامن ئەم فاکتەرانە دیــکــەوە هــاتــووە بۆ بــازاڕ و بە بینینی دەکات‪.‬‬ ‫بە زۆری کاریگەریی شانۆی سەر شەقام‬ ‫نمایشەکە بە هەیەجانێکی نوێترەوە درێژە‬ ‫وەک پێویست ڕێسا نین‪.‬‬ ‫الی گوێگران زیاترە لە کاریگەریی شانۆی‬ ‫نمایشی شەقام چ کاریگەرییەک الی بە ڕێگای خۆی دەدات‪.‬‬

‫هۆڵ‪.‬‬ ‫بە گوێرەی ڕاوبۆچوونەکان لە گۆڕەپان‬ ‫و مەیدانەکان ‪٪٨٠‬ی خەڵکی لە بینەرانی‬ ‫ناڕاستەوخۆی بینەری شانۆ‪ ،‬دوای بینینی‬ ‫یەکەم شانۆی شەقام دووبارە حەز بە بینینی‬ ‫شانۆ دەکەن بە جۆرە جیاوازەکانەوە‪.‬‬ ‫لــێــرەشــەوە نمایشی شــەقــام لەگەڵ‬ ‫ئامادەبووان‪ ،‬پەیوەندییەکی ئاسوودە و‬ ‫کارا دادەمەزرێنێت و بابەتەکانی نواندن‬ ‫لە دڵی خەڵکیدا دەهێنێتە دەرەوە‬ ‫و بە کێشە و بابەتی ڕۆژی گرێ‬ ‫دەداتــەوە‪ ،‬شڵەژانی خەڵکی لە‬

‫كڕیار كە لە بۆسەدان بۆ كچانی هەرزەكار‪.‬‬ ‫لەفەترەیەكی زەمەنی كەم و كورتخایەندا‪،‬‬ ‫ئێزابێل بـــازاری گــەرم دەبــێــت‪ .‬زۆرێــك‬ ‫لەوانەی سێكسیان لەگەڵدا دەكات و لەشی‬ ‫خۆیان پێدەفرۆشێت‪ ،‬پیاوانی بەتەمەن و‬ ‫بەسااڵچون و لەعومری باوكیدان‪.‬‬ ‫ڕۆژانە ئەم جەستەی وەك كااڵ هەڕاج‬ ‫دەكات و جزدان و جانتای پارەكانیشی‬ ‫تادێت قەبەتردەبێت‪ .‬یەكێك لەو پیاوە‬ ‫بەتەمەنانەی لەگەڵیدا بە (‪ )300‬ئۆرۆ ڕێك‬ ‫دەكەون‪ ،‬دوای ئەوەی لەناو ئۆتۆمۆبێلی‬ ‫كابرادا سێكسێكی تەڕ و بڕدەكەن و ل ‌ێ‬ ‫دەبنەوە‪ ،‬لەڕێگا دەكەونە دەمەتەقێ‌‪:‬‬ ‫تۆ زۆر جوانی تەمنت چەندە؟‬‫بیست ساڵم‪.‬‬‫ئەمەت كردووە بە پیشە؟‬‫بەڵێ‌‪.‬‬‫بۆ پارەدەیكەیت؟‬‫ئەرێ‌‬‫كابرا لەوێدا پیێدەڵێت‪( :‬بــەاڵم بزانە‬ ‫كەیەكجار بویت بەلەشفرۆش و سۆزانی تا‬ ‫ئەبەدلێت نابێتەوە‪ ..‬لەشفرۆشی قۆناغێك‬ ‫نییە جێی بێڵیت و بڵێی تەواو)‪.‬‬ ‫ئێزابێل لەسەر تۆڕی نێت‪ ،‬ناوی خۆی‬ ‫دەگۆڕێت بە (لیا)‪ ..‬مشتەری زۆری هەیە‪،‬‬ ‫بەاڵم پیاوێكی بەتەمەنی خاوەن ژن و منداڵ‬ ‫(كە كچەكەی بەچەندین ساڵ لە ئێزابێل‬

‫گەورەترە)‪ ،‬زۆرترین كڕیاری‬ ‫ئەوە و ناوی (جۆرج فێرێر)‬ ‫ە و تاڵی ڕەش لەسەریدا‬ ‫نەماوە‪.‬‬ ‫هـــەم نــــەرم و نیانە‬ ‫لــەگــەڵــیــدا و هـــەم بۆ‬ ‫پـــارەدانـــیـــش قــســوری‬ ‫نـــــاكـــــات‪ ..‬شــوێــنــی‬ ‫یەكتربینینیان هۆتێلێكی‬ ‫پێنچ ئەستێرەی گەورەدەبێت‪ ،‬لە ژوری‬ ‫ژمارە (‪.)6095‬‬ ‫ئەو جارەیان كە جۆرج فێرێر ڤیاگرایەكی‬ ‫زۆر دەخـــوات‪ ،‬بــاری تەندروستی تێك‬ ‫دەچێت‪ .‬لەكاتی سێكسكردن كە ئێزابێل‬ ‫بەسەریەوەیەتی‪ ،‬گیانی دەردەچێت‪ .‬مردنی‬ ‫جۆرج فێرێر بەو شێوە و لەو ئوتێلەدا‪،‬‬ ‫دەبێتە باعیسی ئاشكرابوونی ئێزابێل الی‬ ‫ماڵەوەیان‪.‬‬ ‫كە پۆلیس ڕووداوەكە دەگەیەننە دایكی‬ ‫لەشوێنی كارەكەی و دەست بە پشكنینی‬ ‫ژورەكەی و الپتۆپەكەی دەكەن‪ ،‬تەواوی‬ ‫سیناریۆ و بــەســەرهــاتــەكــەیــان بــۆڕون‬ ‫دەبێتەوە‪.‬‬ ‫دایكە تێدەگات لە بێئاگایی ئــەودا‪،‬‬ ‫ئێزابێلی كچی بۆتە (لیا)‪ .‬هاوار و لەخۆدان‬ ‫و لێدانی كچەكەی و سەركردن بە كۆشی‬ ‫دەرونناساندا بۆ ئــەوەیــە‪ ،‬جارێكی تر‬

‫لەوەند و جوان‬ ‫شوان ئەحمەد‬

‫كارل پۆپەر لە گفتوگۆیەكدا‪ ،‬سەبارەت‬ ‫بــە م ــن ــدااڵن ئـــاوا دەڵــێــت‪(:‬مــنــدااڵن‬ ‫خــۆشــەویــســتــتــریــن و بــەنــرخــتــریــن‬ ‫ئەمانەتی ژیانن‪ ،‬بۆیە دەبێت بەوپەڕی‬ ‫بەرپرسیارێتییەوە‪ ،‬لەو ئەمانەتە بڕوانین)‪.‬‬ ‫ئــەڵــبــەتــە پــۆپــەر وەك بــیــرمــەنــد و‬ ‫فەیلەسوفێكی دیــاری ســەدەی بیستەم‪،‬‬ ‫بە پلەی یەكەم ڕووی دەمی لە دایكان و‬ ‫باوكانە و دوای ئەوانیش‪ ،‬بەرپرسیارێتییەكە‬ ‫ڕووبــەڕووی تــەواوی كۆمەڵگە دەكاتەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئاخۆ لەم ســەردەم و زەمانەدا كە‬ ‫خەریكە (هەموو نەزم و عورف و قانونێك)‬ ‫لەبەین دەچێ‌‪ ،‬خێزان وەك كۆمەڵگەیەكی‬ ‫بچوك و كۆمەڵگەش وەك خێزانێكی‬ ‫گەورە‪ ،‬دەربایسی ئەو شتانە هەن و وەك‬ ‫ئازیزترین و بەهادارترین ئەمانەتی ژیان‪،‬‬ ‫سەیری جگەرگۆشەكانیان دەكەن؟‬ ‫ئەم فیلمە ‪ ،Jeune&jolie‬ڕوویەكی‬ ‫تاریك و لێڵی ئەو مەسەلەیەمان نیشان‬ ‫دەدات‪ .‬لــە مەترسییەك بــە ئاگامان‬ ‫دێنێتەوە كە ڕەنگە‪ ،‬بەرۆكمان پێ بگرێت‬ ‫و ژیانی خۆمان و منداڵ و خانەوادەكانمان‬ ‫بشێوێنێ‌‪ .‬سەروەختێك منداڵەكانمان‬ ‫بەفەرامۆشی دەسپێرین‪ ،‬ئــەوا لــەوالوە‬ ‫زەمانە قەپاڵی گەورەمان لێدەگرێت‪.‬‬ ‫ئێزابێل كیژێكی جــوان و جەحێڵی‬

‫حەڤدە سااڵنە‪ ،‬لەگەڵ دایك و برایەكی‬ ‫لە خۆی بچوكتر و باوە پیارەكەیدا دەژی‪.‬‬ ‫هێشتا خوێندكاری دواناوەندییەو نەچۆتە‬ ‫زانكۆ‪ .‬هاوینی ئەو ساڵەی تەمەنی دەبێتە‬ ‫هەژدەساڵ‪ ،‬بۆ پشوو لەگەڵ ماڵەوەیان‬ ‫ڕوو لەناوچەیەكی گەشتوگوزاریی فەرەنسا‬ ‫دەكەن‪.‬‬ ‫ڕۆژانە بۆ مەلەكردن و خۆبە خۆردان‪،‬‬ ‫لەگەڵ برابچوكەكەیدا دەچنە كەنار دەریا‪.‬‬ ‫لــەو ‌ێ كوڕێكی گەنجی بلۆندی ئەڵمانی‬ ‫دەناسێت‪ ،‬بەناوی فیلیكس كە دوانــزە‬ ‫ساڵێك لەخۆی گەورەترە‪.‬شەوێك بەدزی‬ ‫ماڵەوەیان لەگەڵ فیلیكسدا دەچنە شەوە‬ ‫ئاهەنگێكی گەنجانە و هەر لەو شەوەدا‬ ‫لەكەنار دەریــا‪ ،‬تێك دەئاڵێن و ئێزابێل‬ ‫پەردەی كچێنی لەدەست دەدات‪.‬‬ ‫لەوكاتەی سەرگەرمی ماچ و موچن و‬ ‫خۆیان لەیەكتر هــەڵــدەســون‪ ،‬فیلیكس‬ ‫هەستدەكات پــەشــۆكــاویــەك بەسیمای‬ ‫ئێزابێلەوە دیارە‪ ،‬بۆیە بەگوێیدا دەچرپێنێ‌‪:‬‬ ‫(ئەمە یەكەمجارتە؟)‪ .‬ئێزابێل سەرێك‬ ‫ڕادەوەشێنێ‌ و بەڵێیەكی بۆدەكات‪.‬‬ ‫ئەمە تائێرە بۆ كلتوریی خۆرئاوا و‬ ‫پەیوەندی نێوان كوڕ و كچێكی ئەوروپایی‪،‬‬ ‫ئاساییە و جێی پرسیار و سڵەمینەو‬ ‫شورەیی نییە‪.‬‬ ‫ئەوەی نائاساییە و وەك مەترسیەك لەم‬

‫فلیمەدا نیشان دەدرێت‪ ،‬ئەوەیە كە دواتر‬ ‫پاش گەڕانەوەی ئەو خانەوادەیە بۆ ماڵەوە‬ ‫و دەست پێكردنەوەی ژیانی ئاساییان‪،‬‬ ‫لەنێو دنیا جەنجاڵەكەی شاردا ڕوودەدات‪.‬‬ ‫لەقوتابخانە ئێزابێل تەنها كچێك هاوڕێیەتی‬ ‫و هاتوچۆ و چونەدەرەوەیان پێكەوەیە‪.‬‬ ‫ڕۆژێك لەكاتی گەڕانەوە لە قوتابخانە‪،‬‬ ‫كابرایەك شوێنیان دەكــەوێــت و بانگ‬ ‫لەئێزابێل دەكات و پێیدەڵێت (ئامادەیت‬ ‫بەبڕێك پارە لەگەڵمدا بخەوی؟)‬ ‫هەرچەندە ئێزابێل نە بە (بەڵێ‌) و نە‬ ‫بە (نەخێر) وەاڵم ناداتەوە‪ ،‬بەاڵم كابرا‬ ‫ژمارەتەلەفۆنی خۆی بۆجێدێڵێت‪.‬دوای‬ ‫هەفتەیەك پەیوەندی بەكابراوە دەكات و‬ ‫ڕازی دەبێت‪ ،‬بەوەی لەگەڵیدا بخەوێت‪.‬‬ ‫لێرەبەدواوە‪ ،‬ڕۆڵی مەترسیداری تۆڕی‬ ‫ئەنتەرنێت و دنیایی دیجیتاڵی سەردەمی‬ ‫گڵۆبالیزەیشن و گەشەی خێرا و بەپەلەی‬ ‫تەكنۆلۆژیا و ئامرازەكانی پەیوەندی كردن‪،‬‬ ‫دێتە پێشێ‌‪.‬كەچۆن گەر ئاگاداری نەبین‪،‬‬ ‫دەشێت ژیان و چارەنوسی منداڵەكانمان‬ ‫وێران بكات‪.‬‬ ‫بــۆئــێــزابــێــل ئ ــەوت ــۆڕی پەیوەندییە‬ ‫بــەرفــراوانــەی دنــیــای (نــێــت) دەبێتە‬ ‫دەروازەیەك‪ ،‬بۆ بەستنی جۆرەها پەیوەندی‬ ‫نادروست و بۆ نمایشكردنی لەشو الری‬ ‫خۆی و دۆزینەوەی زۆرترین موشتەری و‬

‫دڵی ئامادەبوواندا دەنیشێتەوە‪ .‬پاشان‬ ‫بە جۆرێک گومان و کاریگەریی فراوانەوە‬ ‫گونجاوییەک بۆ ئامادەبوو دەدۆزرێتەوە‪.‬‬ ‫ئــەمــڕۆ دەتــوانــیــن بــە جــورئــەتــەوە‬ ‫بڵێین‪ ،‬سەرەڕای بوونی بێشوماری میدیا‬ ‫دەنگییەکان‪ ،‬دیـــداری و پەیوەندییە‬ ‫ئــیــنــتــەرنــێــتــیــیــەکــان؛ هێشتا شــانــۆی‬ ‫شەقام؛ تەماشاکەرساز‪ ،‬ئەکتەرساز و‬ ‫کۆمەڵگەسازە‪.‬‬

‫كچەكەی‬ ‫لە (لیا)وە بكاتەوە بە ئێزابێل‪.‬‬ ‫پەیامی فیلمەكەی (فرانسوا ئۆزۆن)ی‬ ‫دەرهێنەری ناسراوی فەرەنسی ئەوەیە پێمان‬ ‫بڵێت‪ ،‬گەر بەڕاست مندااڵن خۆشەویسترین‬ ‫و بەنرخترین ئەمانەتی ژیانن‪ ،‬ئەوادەبێت‬ ‫بەوپەڕی بەرپرسیارێتیەوە‪ ،‬لەو ئەمانەتە‬ ‫بڕوانین و بەفەرامۆشیان نەسپێرین‪..‬‬ ‫دەبێت نەهێڵین لەناو جەنجاڵیەكانی‬ ‫ژیــانــدا‪ ،‬جگەرگۆشەكانمان بژاكێن و‬ ‫لەناوتۆڕی پەیوەندییە تەكنۆلۆژییەكانی‬ ‫دنیای مۆدێرن و ســەردەمــی گڵۆباڵدا‪،‬‬ ‫فرەزەندەكانمان لەخشتەببرێن و ببنە‬ ‫نێچیری ڕاوچیان‪ .‬پەیامی ئەو بۆ ئەوەیە‬ ‫نەهێڵین ئێزابێلەكان ببنە (لیا)‪ ،‬چونكە‬ ‫زەحمەتە كاتێك بوون بە(لیا)‪ ،‬جارێكی‬ ‫ترببنەوە بە ئێزابێل‪.‬‬

‫بەرهەمێکی تری چیخۆف بە کوردی باڵو کرایەوە‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫ڕەبەنێکی ڕەشــپــۆش‪ ،‬کۆمەڵەچیرۆکێکی‬ ‫نووسەری گــەورەی ڕووس ئەنتۆن چیخۆفە و‬ ‫حەمەکەریم عــارف وەریگێڕاوەتە ســەر زمانی‬ ‫کوردی و دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم چاپ و‬

‫باڵوی کردووەتەوە‪.‬‬ ‫ئەنتۆن چیخۆف بۆ خوێنەرانی كورد ناوێكی‬ ‫ئاشنایە‪ ،‬نووسەرێكە كە لە هەر كەس زیاتر‬ ‫خوێنەری كورد بەر شانۆنامە و چیرۆك و دونیابینی‬ ‫و بەرهەمەكانی كەوتووە و پێی ئاشنایە‪ .‬ئەم‬ ‫كۆمەڵەچیرۆكە _ ڕەبەنێكی ڕەشپۆش‪ ،‬بەشێکی‬ ‫بەرچاو لە چیرۆکەکانی ئەو نووسەرە لە خۆی‬

‫دەگرێت‪.‬‬ ‫حەمەکەریم عارف‪ ،‬یەکێک لە وەرگێڕە دیارەکانی‬ ‫ناو ئەدەبیاتی کوردییە و زیاتر لە ‪ ١٠٠‬بەرهەمی‬ ‫وەرگێڕدراوی هەیە‪.‬‬ ‫ئــەو کتێبەی ئەنتۆن چیخۆف ئێستا لە‬ ‫کتێبفرۆشییەکان دەست دەکەوێت‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )574‬دووشه‌مم ‌ه ‪2017/11/6‬‬

‫بونیادی دوانە دژوازەکانی دەقی چیرۆک‬

‫««‬

‫بونیادی کۆچیرۆکی (خۆڵەمێشی ناودارەکان) بە منوونە‬ ‫حەمە مەنتك‬ ‫‪٢-١‬‬ ‫لە گەردووندا دوانە دژوازەکان بە ڕوویەکی‬ ‫دیاری بوون دادەنرێن‪ ،‬بۆتە هێڵێکی گشتی‬ ‫بۆ زۆربــەی دیــاردە گەردوونییەکان‪ :‬ڕۆژ‬ ‫و شــەو‪ ،‬نێر و مــێ‪ ،‬باکوور و باشوور‪،‬‬ ‫ئامادە و نائامادە‪...‬تاد‪ .‬تەنانەت بە بڕوای‬ ‫زۆرێک لە فەیلەسووفان دوانە دژوازەکان‬ ‫بوونیان لەسەر بونیادنراوە‪ .‬بە درێژایی‬ ‫سەردەمەکان مرۆڤ خۆی لەناو پێوەندی‬ ‫ئەو دوانــانــەدا دۆزیــوەتــەوە‪ ،‬لە ڕێیانەوە‬ ‫هەوڵی دەستخستنی واتا و دەاللەتەکانی‬ ‫ژیــانــی داوە‪ .‬بــەو بــڕوایــە گەیشتوون‪،‬‬ ‫کە ئــەدەب بەگشتی و زمــان بەتایبەتی‬ ‫بەهێزترین هــۆکــارن بــۆ گوزارشتکردن‬ ‫لە دوانــە دژوازەکـــان‪ ،‬بۆیەیش دەبینین‬ ‫دوانـــە دژوازەکـــــان هاوسەنگی دی ــاردە‬ ‫گەردوونییەکان ڕادەگــرن‪ .‬ئەمە هەر ئەو‬ ‫تێڕوانینەیە‪ ،‬کە «سۆسێر» تیۆرەکەی‬ ‫خۆی لەبارە زمانەوە لەسەر دادەڕێژێت‪،‬‬ ‫بەوەی زمان سێستەمێکە لە جیاوازی‪ .‬دواتر‬ ‫بونیادگەرەکانیش سوودیان لەو بۆچوونەی‬ ‫ئەو وەرگرت‪ .‬ئەوان وەها دەڕواننە جیهان‪،‬‬ ‫کە ((کۆمەڵێ دوانەی دژ و بەرانبەرین‪،‬‬ ‫ڕەنــگــدانــەوەی تۆڕێک لە پێوەندین‪)).‬‬ ‫[عبدالمطلب‪ ،٢٠٠٢ ،‬ص‪]١٤٩‬‬ ‫ڕەخــنــەی نــوێ لــە ڕووی تیۆرییەوە‬ ‫سوودێکی زۆری لە چەمکی دوانە دژوازەکان‬ ‫بەوە بونیادێکن بۆ ڕاڤەی دەق وەرگرت‪.‬‬ ‫بەتایبەتی لە توێژینەوەکانی «کلۆد لیڤی‬ ‫شتراوس» بۆ ئەفسانەکان‪ ،‬چونکە دوانەکان‬ ‫هەم دژ و هەم تەواوکەری یەکدین‪ .‬لێرەوە‬ ‫ڕاڤەی بونیادی دەقی ئەدەبی کرد‪ .‬کەواتە‬ ‫دوانــە دژوازەکـــان پایەکی بنەڕەتین لە‬ ‫پایەکانی دەقی ئەدەبی‪ ،‬بونیادێکی زمانیی‬ ‫کاریگەرن لە بەرهەمهێنانی وێنا بەرانبەر‬ ‫پێکهاتەکانی بوون‪ .‬وەکو «جان کۆهین»‬ ‫دەڵێت‪(( :‬دوانەی دژواز لە دوو هۆش و‬ ‫هەستی جیاوازەوە گەشە دەکەن‪ .‬یەکیان‬ ‫لەم دوو هەستە لە سێستەمی درککردن لە‬ ‫ئاگایییدا دێتەبەرهەم و ئەوەی دووەمیان‬ ‫لە نائاگایییدا‪[ )).‬کوهن‪ ،١٩٩٥ ،‬ص‪]١٨٧‬‬ ‫لێرەدا هەردوو عەقڵی ئاگایی و نائاگایی‪،‬‬ ‫کە «فرۆید» ئاماژەیان بۆ دەکــات‪ ،‬لە‬ ‫بەرهەمهێنانی دوانە دژوازەکاندا بەشدار‬ ‫دەبــن‪ .‬کەواتە یەکیان لە دەورووبەرێکی‬ ‫دیاریکراودا درککپێکراوە‪ ،‬ئەویدیکەیان لە‬ ‫نائاگایییماندا بە کۆگا کــراوە‪ .‬دەتوانین‬ ‫ئــەم بۆچوونە فراوانتر بکەین‪ ،‬بــەوەی‬ ‫دوانەی دژواز خاسیەتێکە لە خاسیەتەکانی‬ ‫بوون‪ ،‬بەتایبەتی زۆربەی هێڵە گەورەکانی‬ ‫گــەردوون و بوونی لەسەر بونیادنراوە‪،‬‬ ‫بۆ نموونە‪ :‬ئــاســمــان‪/‬زەوی‪ ،‬شــەو‪/‬ڕۆژ‪،‬‬ ‫نــێــر‪/‬مــێ‪...‬تــاد‪ .‬ئــەم دیـــاردە گــەورانــەی‬ ‫گەردوون‪ ،‬بە بڕوای زۆرێک لە فەیلەسووفان‬ ‫بوونی لەسەر بونیادنراوە‪.‬لە ڕێــی ئەم‬ ‫دوانــە دژوازانــــەوە جووڵە و سێستەمی‬ ‫گەردوونی پەیدا دەبێت‪ .‬تەنانەت بەهۆی‬ ‫ئەم دیاردانەوە گــەردوون و ژیان ڕێڕەوی‬ ‫لۆژیکی و ئاسایی خۆی وەرگرتووە‪ .‬واتە‬ ‫ئەم دیاردانە یاسایەکی ڕێك و لۆژیکیان بۆ‬

‫گەردوون داناوە‪ ،‬کە گەردوون بەو شێوە‬ ‫ڕێکەی ئێستا بجووڵێتەوە‪.‬‬ ‫دوانــــە دژوازەکــــــان لــە گــێــڕانــەوەدا‬ ‫کاریگەرییان لــەســەر بــە گەڕخستن و‬ ‫بەرەوپێشبردنی توخمەکانی گێڕانەوەدا‬ ‫هەیە‪ .‬کۆچیرۆکی (خۆڵەمێشی ناودارەکان)‬ ‫ی «سیامەند هادی» لە هەشت چیرۆك‬ ‫پێک دێت‪ .‬هەر هەشت چیرۆکەکە فەزایەکی‬ ‫هاوبەشیان هەیە‪ .‬کۆمەڵێ تێمە و بونیاد‬ ‫هەن‪ ،‬لە کۆی چیرۆکەکاندا هەیە‪ .‬بۆ نموونە‬ ‫وێنە‪ ،‬ئەلبووم‪ ،‬منداڵی‪ ،‬گەورەبوون هەموو‬ ‫ئەمانەملە چیرۆکەکاندا بە شێوەیەک لە‬ ‫شێوەکان کاریان لەبارەوە کــراوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫هەر جارەی لە گۆشەیەکەوە‪ ،‬هەر جارەی‬ ‫لە بیرکردنەوە و تێڕوانینی کارەکتەرێکەوە‬ ‫ئەمانەمان نیشان دەدرێ ــن‪ .‬لێرەوە من‬ ‫هەوڵدەدەم ئەو دوانە دژوازانــەی بوونەتە‬ ‫بونیادی گێڕانەوەیی لە کۆی دەقەکان ڕاڤە‬ ‫بکەم‪ .‬لە ڕێی ڕاڤەکردنیانەوە دیوی دووەمی‬ ‫چیرۆکەکان‪ ،‬یــان گــوتــاری چیرۆکەکان‬ ‫ئاشکرا بکەم‪ .‬بێگومان ئەوەیش دەبێتە‬ ‫توێژینەوەیەکی بونیادگەرانە‪ ،‬چونکە کار‬ ‫لەبارەی بونیادی دەقی چیرۆکەکان دەکەم‪.‬‬ ‫‪ .١‬ڕابردوو‪ /‬ئێستا‬ ‫کاتێك باسی هەر یەك لەم دوانانە دەکەین‪،‬‬ ‫ئەوا ڕاستەوخۆ باسی کات دەکەین‪( ،‬کات)‬ ‫ێک‪ ،‬کە تێیدا ژیاوین و بەردەوامیشین‪.‬‬ ‫ڕابردوو کاتێکە لە دەست مرۆڤ ڕۆیشتووە‪،‬‬ ‫دەسەاڵتی بەسەردا نەماوە‪ .‬بەردەوام خەمی‬ ‫بۆ دەخوات‪ .‬لە زۆربەی چیرۆکەکانی ئەم‬ ‫کۆچیرۆکە‪ ،‬کارەکتەرەکان ڕابردوویەکیان‬ ‫هەیە و خەم بۆ لە دەستچوونی دەخۆن‪.‬‬ ‫لە چیرۆکی (چوارەمین ئەلبومی تەنهایی)‬ ‫دا کارەکتەرێکمان هەیە‪ ،‬چوار ئەلبوومی‬ ‫هەیە و بەردەوام شەوانە تەماشای وێنەکان‬ ‫دەکــات‪ .‬کاتێک سەیری وێنەکان دەکات‬ ‫کۆمەڵێ دیمەن و ئەزموونی بیردەکەوێتەوە‪.‬‬ ‫لێرەدا دەکرێ بپرسین ئەم کارەکتەرە بۆ‬ ‫ئەلبوومی بۆ وێنەکان هەیە؟ بە بڕوای‬ ‫من چەمکی ڕابـــردوو‪ ،‬ئێستا‪ ،‬داهاتوو‬ ‫پێوەندییان بە جووڵەی کاتەوە هەیە‪،‬‬ ‫لەوێشدا پێوەندیی مرۆڤ بە بوونەکانی‬ ‫دیکەوە دەردەکەوێت‪ .‬بەاڵم کاتێك مرۆڤ‬ ‫بیری ڕابردوویەك دەکــات‪ ،‬ئەوا دەزانێت‬ ‫ئەو ڕابردووە لە جووڵە کەوتووە‪ ،‬چونکە‬ ‫((هــەمــوو جــووڵــەکــان بەڵگەن لەسەر‬ ‫ئێستاییبوون‪[ )).‬سیوەیلی‪ ،٢٠٠٤ ،‬ل‪]٣٥‬‬ ‫کارەکتەر لــەم چیرۆکەی ســـەرەوەدا لە‬ ‫ڕێی هەڵدانەوەی الپەڕەی ئەلبوومەکانەوە‬ ‫دەیــەوێ جووڵەیەك بخاتە ڕابـــردووەوە‪.‬‬ ‫((چۆن دەتوانێت ئەو تەمەنی کارکردنە‬ ‫بە هەموو وردەکارییەکانیەوە بهێنێتەوە‬ ‫بەرچاوی خۆی‪ ،‬هەر بۆیە لە گەڕانەوەیدا‬ ‫بۆ ئەو بیرەوەرییە دوورانــە‪ ،‬هەندێک لە‬ ‫ڕووداوەکانی یان بیردەچووەوە‪ ،‬یان تێکەڵی‬ ‫دەکردن‪[ )).‬هادی‪ ،٢٠١٧ ،‬ل‪ ]١٣‬کارەکتەر‬ ‫بۆ بە جووڵەخستنی ڕابــردووی سەرلەنوو‬ ‫هەوڵی هەڵدانەوەی‪ ،‬یان زیندووکردنەوەی‬ ‫ڕووداو و دیمەنەکانی ناو وێنەکان دەدات‪.‬‬ ‫باسی یەکە یەکەی دیمەنی ناو وێنەکان‬ ‫دەکات‪ ،‬بەاڵم لە ڕێی مەنەلۆگەوە‪ .‬دیارە‬ ‫مرۆڤ لە جووڵەی کاتدا بــەردەوام بەرەو‬ ‫مــەرگ دەڕوات‪ ،‬بۆیەیش ئــەوەی دەبێتە‬

‫کۆچیرۆکی‬ ‫(خۆڵەمێشی‬ ‫ناودارەکان)ی‬ ‫سیامەند هادی لە‬ ‫هەشت چیرۆك پێک‬ ‫دێت‪ .‬هەر هەشت‬ ‫چیرۆکەکە فەزایەکی‬ ‫هاوبەشیان هەیە‪.‬‬ ‫کۆمەڵێ تێمە و‬ ‫بونیاد هەن‪ ،‬لە کۆی‬ ‫چیرۆکەکاندا هەیە‬ ‫ڕابردوو‪ ،‬لەالیەك بە واتای لە دەستچوون‬ ‫دێت و مرۆڤ لە مەرگ نێزیك دەبێتەوە‪،‬‬ ‫بۆیەیش هەوڵی زیندووکردنەوەی ڕابردوو‬ ‫دەدات‪ ،‬بۆ؟ چونکە کات هەمیشە هەڵگری‬ ‫ژیان و تازەییە‪ .‬مرۆڤ چەند بە تەمەندا‬ ‫بچێت هێندە زیــادتــر تووشی ڕاڕایـــی و‬ ‫قەلەقی دەبێت‪ ،‬چونکە بــەردەوام هەست‬ ‫دەکــات بــەرەو نەمان دەچێت‪ .‬وێنەگرتن‬ ‫وەکــو دەڵێن‪ :‬وەستاندنی کاتە‪ ،‬یان بە‬ ‫واتایەکی دیکە بە خاوەنداریەتیکردنی‬ ‫کاتە‪ ،‬بە گەڕانەوە بۆ کاتی ناو وێنەکان‪،‬‬ ‫گەڕانەوەیە بۆ کاتێك بۆ ئەوەی بە جووڵەی‬ ‫بخاتەوە‪ .‬لە چیرۆکی (ئەوانیتر ئەو چیرۆکە‬ ‫دەگێڕنەوە)‪ ،‬کەسێکمان هەیە بە دوای‬ ‫بەشێك لە ڕابـــردووی خۆیدا دەگەڕێت‪،‬‬ ‫ئەویش ساتی لە دایکبوونیەتی‪ .‬ئەمجارە‬ ‫دەیــەوێ لە ڕێــی نووسینی چیرۆکی لە‬ ‫دایکبوونییەوە ڕابردووی وەجووڵە بخات‪.‬‬ ‫((‬ ‫ تۆ بەسەرهاتی ڕابردووت بیرماوە؟‬‫ لە مناڵییەوە هەرچی هەیە لەبیرم‬‫ماوە‪ ،‬جار هەبووە باسی شتی وام کردووە‪،‬‬ ‫دایکم بە ڕەحمەت بێت هەموو جارێک‬ ‫دەیگوت تۆ چۆن ئەوەت لەبیرە؟‬ ‫ من باسی مناڵی ناکەم‪ ،‬ئەو کاتە دەڵێم‬‫کە مامان بوویت‪ ،‬ئەو ڕۆژانەت لەبیرە؟))‬ ‫[هادی‪ ،٢٠١٧ ،‬ل‪]٥٤‬‬ ‫کارەکتەر هەوڵی زانینی بەشێک لە‬ ‫کاتی ژیانی دەدات‪ ،‬ئەو کاتەی ئەو تێیدا‬

‫لە دایکبووە‪ ،‬بۆ؟ چونکە دەیەوێ هەوڵی‬ ‫دەستخستنی وەالمی پرسیارێک بداتەوە‪،‬‬ ‫کە مامۆستاکەی لە قوتابخانە لێی کردوون‪،‬‬ ‫هەرچەندە کاتی پرسیارەکەیش بەسەرچووە‬ ‫و دەمێکە لەو قوتابخانەیە نەماوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەو پرسیارە بۆ ئەو بۆتە پرسیاری بوون‪.‬‬ ‫ئەو دەیــەوێ لە ڕێی ڕابــردووی خۆیەوە‪،‬‬ ‫هەوڵی زانینی بوونی خۆی بدات‪ ،‬چونکە‬ ‫هەست دەکــات کەسێکە بێ ڕابـــردووە‪.‬‬ ‫کارەکتەر هەست دەکات‪ ،‬بەشێك لە کات‬ ‫لە ژیانی ئەودا دیار نییە‪ ،‬وەك دەزانین‬ ‫مــرۆڤ لەگەڵ لە دایکبوونییەوە هەست‬ ‫بە کات دەکــات‪ .‬کەواتە بابەتەکە لێرەدا‬ ‫دەبێتە بابەتی بوون‪ .‬کات (ڕابردوو) لێرەدا‬ ‫دەبێتە پیوەرێک بۆ بــوون‪ ،‬بۆ مانەوە‪،‬‬ ‫چونکە کارەکتەر هەست دەکات بەشێک لە‬ ‫بوونی دیار نییە‪ .‬ئەگەر کات قۆناغبەندی‬ ‫ژیان بێت‪ ،‬منداڵی‪ ،‬گەنجی و پیری ئەوا‬ ‫کارەکتەر منداڵیەتی دیار نییە‪ .‬ئەو لە ڕێی‬ ‫ئەو پرسیارەی مامۆستاکەیان کردوویەتی‬ ‫دەیەوێ منداڵی خۆی بدۆزێتەوە‪ .‬کەواتە‬ ‫کات واتــای شوناسیش دەدات‪ .‬ڕابــردوو‬ ‫بۆ ئــەم کارەکتەرە شوناسێکە و دەبێ‬ ‫بیدۆزێتەوە‪ .‬بۆیەیش لە هــانــدەرانــەوە‬ ‫دەگــەڕێــتــەوە بــۆ ئــەو گــونــدەی لێی لە‬ ‫دایکبووە و مامانەکەی دەدۆزێتەوە‪ .‬گەڕان‬ ‫بە دوای شوناسدا‪ ،‬گەڕانێک نییە تەنێ‬ ‫بە دوای شوناسی خۆی‪ ،‬بەڵکو گەڕانێکە‬ ‫بە دوای شوناسی دایکی و خێزانەکەی‪.‬‬

‫کاتێک لــە قوتابخانە مامۆستاکەیان‬ ‫دەڵێت هەر یەکەتان چیرۆکی ساتی لە‬ ‫دایکبوونتان بنووسنەوە‪ ،‬ئەو نازانێ چی‬ ‫بنووسێت! کاتێک دەبینێت هاوڕێکانی‬ ‫هەموویان چیرۆکی خۆیان نووسیوە‪ ،‬ئەو‬ ‫خاوەنی هیچ چیرۆکێک نییە‪ ،‬کەواتە لەوێدا‬ ‫هەست بەبێ شوناسی دەکات‪ ،‬بەتایبەت‪،‬‬ ‫کە لە نەتەوەیەکی دیکەیە‪ .‬دەمەوێ بڵێم‬ ‫کارەکتەر لە ڕێی گەڕانی بە دوای چیرۆکی‬ ‫لە دایکبوونییەوە‪ ،‬دەیەوێ بە دوای چیرۆکی‬ ‫خێزان و نەتەوەکەیدا بگەڕێت‪.‬‬ ‫کۆی چیرۆکەکان بەشێکی ئیشکردنە‬ ‫لەبارەی ڕابــردوو‪ ،‬چیرۆکی (خۆڵەمێشی‬ ‫نــــاودارەکــــان) کــارەکــتــەرێــک لــە ڕێــی‬ ‫وێنەگرتنی لەگەڵ کەسە بەناوبانگەکانی‬ ‫وەکــو‪ :‬وەرزشــــوان‪ ،‬وەزیـــر‪ ،‬گۆرانیبێژ‪،‬‬ ‫پێشکەشکار‪...‬تاد دەیـــەوێ ڕابـــردووی‬ ‫بپارێزێت‪ ،‬بــەاڵم لــە شــەوێــکــدا هەموو‬ ‫وێنەکان دەسووتێنێت‪ .‬لە چیرۆکی (وێنەی‬ ‫نەناسراوەکان) چەند هاوڕێیەك لە ڕێی‬ ‫سەیرکردنی وێنەکانی خۆیانەوە دەیانەوێ‬ ‫واتا بدەن بە ژیانی ئەو کەسانەی لە وێنەکان‬ ‫دەرچوون و نایانناسن‪ .‬لێرەدا دەردەکەوێت‪،‬‬ ‫ڕابردوو شوناسە‪ ،‬ئەوان نایەنەوێت دەست‬ ‫لە مــێــژووی خۆیان هەڵگرن‪ ،‬تەنێ لە‬ ‫چیرۆکی (خۆڵەمێشی ناودارەکان) نەبێت‪،‬‬ ‫بە سووتاندنی وێنەکان‪ ،‬کارەکتەر دەیەوێت‬ ‫ئەو مێژووە (ڕابردووە) بسڕێتەوە‪.‬‬ ‫کاتی ئێستا بە گوێرەی کاتی ڕابردوو‪،‬‬

‫بە داهاتوو حیسابە‪ ،‬دەمەوی بڵێم کاتێك‬ ‫لە ئێستادا سەیری داهاتوومان کرد‪ ،‬ئەوا‬ ‫زەمانێک دێت ئەو ئێستا دەبێتە ڕابردوو‬ ‫و داهــاتــووی ئــەوکــات دەبێتە ئێستا‪.‬‬ ‫هەمیشە خۆشییەکان کات خێرا دەکەن‪،‬‬ ‫و ناخۆشی و تەنیاییش کــات هێواش‬ ‫دەکــەنــەوە‪(( .‬لــە ژیانی ڕۆژانەماندا لە‬ ‫بـــەردەم دوو پنتی بنەڕتین‪ :‬یەکیان‬ ‫ئێستایە‪ ،‬یان ئەو چرکەیەی تێیداین‪ ،‬ئەوی‬ ‫دیکەیان هۆشمانە‪ ،‬کە بە هۆشمان یان لە‬ ‫ڕابردووین‪ ،‬یان لە داهاتوو‪[ )).‬الصدیقی‪،‬‬ ‫‪ ،١٩٩٥‬ص‪ ]٤٠‬کارەکتەرەکان هەموویان لە‬ ‫کاتی ئێستادان‪ ،‬لەوێوە هەوڵی گەڕانەوە‬ ‫بۆ ڕابردوو دەدەن‪ .‬دەبێ بپرسین بۆ ئەوان‬ ‫دەیانەوێ ئێستا جێبهێڵن و بەرەو ڕابردوو‬ ‫بگەڕێنەوە؟ ئەوەی جێی سەرنجە لە زۆر‬ ‫بــاردا لە چیرۆکەکاندا کارەکتەرەکان لە‬ ‫ڕێی ڕابــردووەوە باسی ئێستا دەکەن‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە لە چیرۆکی (ڕۆژە پرشنگدارەکان‬ ‫هەر نەهاتن) کارەکتەرێک لە ڕێی نووسینی‬ ‫یادنووسی خۆیەوە دەیەوێ باسی ئێستایی‬ ‫ژیانی خۆی (لەناویدا ژیانی میللەتەکەی)‬ ‫بکات‪ .‬ئەو هەمیشە لە ئێستادا دەژی‪،‬‬ ‫هەمیشە چاوەڕێی ڕۆژێکی نوێ و تازەیە‪،‬‬ ‫بــەاڵم دەیــەوێ پێمان بڵێت ئــەو ڕۆژانــە‬ ‫هەرگیز نایەن‪ .‬کۆمەڵێ ڕۆژمــان بۆ باس‬ ‫دەکــات‪ ،‬کە پیشتر ئەو بە ڕۆژی ئێستا‬ ‫(نوێ)ی داناون بەاڵم‪ ،‬دواجار پێی خۆش‬ ‫بووە‪ ،‬کە بوونەتە ڕابردوو‪(( .‬ئەم ڕۆژانە‬ ‫چەند ساتێکی ناخۆش بــەڕێ دەکەین‪،‬‬ ‫حیزبەکان پەالماری یەکیان داوە و هەر‬ ‫ڕۆژەی یەکێکیان ئەویتریان ڕاو دەنێ‪ .‬لە‬ ‫شەڕەکاندا نەیارەکانیان دەکوژن و الیەنگرانی‬ ‫دوژمنەکانیان لە ماڵەکانیان دەردەکەن و بۆ‬ ‫شارێکی تر و الیەنگرە دەرکراوەکانی خۆیان‬ ‫دەخەنە شوێنی ئــەوان‪[ )).‬هادی‪،٢٠١٧ ،‬‬ ‫ل‪ ]١٢٢‬کاتی گێڕانەوە‪ ،‬کاتی ئێستایە‪.‬‬ ‫کاتی ئێستا بنەڕەتی بوونی مرۆڤە لە‬ ‫دیــدی بوونگەراکانەوە‪ .‬ئەو دەیــەوێ لە‬ ‫ڕێی کاتی ئێستاوە هەموو ئەو نەهامەتی‬ ‫و ناخۆشیانەی بوونی تاکی کوردیان‬ ‫داگیرکردووە بەرباس بدات‪ .‬دەمەوێ بڵێم‬ ‫ئەو نەهامەتیانەی کاریگەریان لەسەر بوونی‬ ‫تاكی کورد هەبوو لە ڕێی کاتی ئێستاوە‬ ‫دەگــێــڕێــتــەوە‪ ،‬ئەگەرنا کاتی چیرۆکە‪،‬‬ ‫ڕابردووە‪ ،‬بەڵکو ئەوەی کاتی ئێستایە کاتی‬ ‫گێڕانەوەیە‪ .‬هەموو ئەم گێڕانەوانە بە کاتی‬ ‫ئێستا‪ ،‬پرسیار بەرهەم دەهێنن‪(( .‬هەموو‬ ‫پرسیارکردنێک لــەوەی «من کێم؟» لە‬ ‫هەستیارییەکی قووڵەوە دێت بەرامبەر‬ ‫بە تێپەڕین و تێگەیشتنی تایبەتی کات‪.‬‬ ‫پرسیارێکی لەو بابەتە نەك پرسیارێکە‬ ‫لــەنــاو چــوارچــێــوەی کاتێکی تایبەتدا‬ ‫دەکرێت‪ ،‬بەڵکو پرسیارێکیشە کاتی ئێستا‬ ‫و هەنووکەییبوون دەکاتە کێشەی سەرەکیی‬ ‫بۆ پرسیارەکە‪[ )).‬سیوەیلی‪]٤٥ ،٢٠٠٤ ،‬‬ ‫«هایدیگەر» پێیوایە ئێمە هەمیشە لە‬ ‫ئێستادا دەژین‪ ،‬چونکە ئەوەی ڕابردووە‪،‬‬ ‫تازە ناگەڕێتەوە و ئەوەی داهاتووە‪ ،‬هێشتا‬ ‫نەهاتووە‪ .‬بۆیەیش دەبــێ بـــەردەوام لە‬ ‫ئێستا بژین‪ ،‬بۆیەیش وەگێڕ لەم چیرۆکەدا‬ ‫هەرچەندە ڕووداوەکان لە ڕابردوودان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بە کاتی ئێستا دەیانگێڕێتەوە‪.‬‬

‫م‬

‫ئەسپی سێیە‬ ‫شااڵو حەبیبە‬

‫کاتێک نادرشای ئەفشار هێرشی کردە‬ ‫سەر عوسمانییەکان و بە شەستودوو‬ ‫هەزار شەڕکەرەوە بەغدادی گەمارۆ‬ ‫دا‪ ،‬لەو کاتەدا تۆپاڵ عوسمان پاشای‬ ‫عوسمانی بۆ هاریکاریی ئەحمەد پاشا‬ ‫«والیی بەغداد» بە ڕێ کەوت‪ .‬ئەم‬ ‫سوپایە لە ئاراپخا‪ -‬کەرکووکی ئەمڕۆ‪-‬‬ ‫کە بە واتای شار دێت‪ ،‬لە ساڵی ‪١٧٣٣‬ـدا‬ ‫ڕووبەڕووی سوپاکەی نادرشا بووەوە و‬ ‫شەڕێکی خوێناوی ڕووی دا‪ .‬لەم شەڕەدا‬ ‫کە ئێرانییەکان دۆڕاندیان سەرەتا‬ ‫ئەسپەکەی نادرشا بریندار دەبێت‪ ،‬پاشان‬ ‫دەستبەجێ ئەسپێکی دیکەی بۆ تەیار‬ ‫دەکەن و درێژە بە شەڕەکە دەدات‪ ،‬ئەو‬ ‫ئەسپەیش بریندار دەبێت و یەکسەر‬ ‫سواری ئەسپێکی دیکە دەبێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەم بەینەدا سوپاکەی وا دەزانن نادر‬ ‫کوژراوە و هەڵدێن‪ ،‬نادریش پاشان خۆی‬ ‫دەرباز دەکات‪ ،‬کەواتە ئەسپی سێیەم بۆ‬ ‫هەاڵتنە‪-‬‬

‫شەهید بەاڵم ئەسپی سێیەمی نییە کە ڕابکات‬ ‫ئەو بە گیرفانی بەتاڵەوە‬ ‫لە سەنگەرەکاندا دەکەوێت‬ ‫لە دواهەمین هەستانەوەماندا‬ ‫کە لە دواخاڵدا بەجێی دەهێڵین‬ ‫شەهید تەماشامان دەکات‬ ‫کاتێک دوایین جگەرە لە گیرفانماندایە و ڕادەکەین‬ ‫کاتێک چەکەکەمان لێ بەجێ دەمێنێ و بۆی‬ ‫ناگەڕێینەوە‬ ‫کاتێک گوێ لە هەموو ناڵەیەک کەڕ دەکەین‬ ‫شەهید تەماشامان دەکات‬ ‫شەهید لەسەر شۆستەکان تەماشامان دەکات‬ ‫کە پیاسە دەکەین‬ ‫شەهید لە کافێیەکاندا تەماشامان دەکات‬ ‫کە بێدەنگ دانیشتووین‬ ‫شەهید لە چایخانەکاندا تەماشامان دەکات‬ ‫کە لە تیڤییەکانەوە‬ ‫بە دوای هەواڵەکانی ئەودا دەگەڕێین‬ ‫شەهید دەزانێت خەریکین درۆ دەکەین‬ ‫دەزانێت لە کافێیەکاندا ڕوومان نایەت تەماشای‬ ‫یەکتر بکەین‬ ‫ئەو دەگەڕێتەوە بۆ شارەکان و‬ ‫لە پەنجەرەی هەموو ماڵەکانەوە‬ ‫تەماشامان دەکات‬ ‫دیمەنی ئەمدیو پەنجەرەکان دڵنشین نیین‬ ‫چ زوو شەهید لە زیندووەکان بێزار دەبێت‬ ‫چ زوو شەهید خۆی لە زیندووەکان دەدزێتەوە‬ ‫شەهید دەگەڕێتەوە بۆ سەنگەرە چۆڵەکان‬ ‫بە دوای جگەرەکەیدا دەگەڕێت کە ئێمە کێشامان‬ ‫بە دوای مەتارەکەیدا دەگەڕ‌ێت کە ئێمە بینمان‬ ‫پێوە نا‬ ‫شەهید دەگەڕێتەوە بۆ ئەو شوێنەی کە لێی کوژرا‬ ‫ڕۆژنامە و تیڤی و سەرۆکەکان بە نەفرەت دەکا‬ ‫شارەکان تەنگن بە بەری شەهید‬ ‫تەنگن شارەکان بە بەری شەهید‬ ‫ماڵەکان دڵتەنگ شەقامەکان بێ ئااڵ‬

‫شەهید ئەگەر نەختێ پارەی هەبوایە‬ ‫دەیتوانی ماوەیەک لە هۆتێلەکان بمێنێتەوە‬ ‫بەبێ ئەوەی خاوەنهۆتێلەکان بیناسنەوە‬ ‫ئەم شارە بەاڵم گۆڕێکی ترە بۆ شەهید‬ ‫ئەم گۆڕە بەاڵم شاری ئەو نییە‬ ‫بێزارە لەم شار و لەم گۆڕانە شەهید‬ ‫●‬

‫شەهید لە مانشێتی ڕۆژنامەکاندایە و‬ ‫تەماشامان دەکات‬ ‫شەهید لە شاشەی تیڤییەکانەوە تەماشامان دەکات‬ ‫شەهید لە خۆپیشاندانەکاندا لەگەڵماندایە و‬ ‫تەماشامان دەکات‬ ‫ئێمە پێیان دەڵێین دەبێ بچنەوە ناو گۆڕەکانیان‬ ‫ئەوان بەاڵم بێزارن لە گۆڕەکانی ئێمە‬ ‫بێزارن لە کفنەکانی ئێمە‬ ‫لە تابووت و نوێژ و لە پرسەکانی ئێمە‬ ‫●‬ ‫بڕوانە دەرەوەی شارەکان‬ ‫تۆ بڕوانە ئەو سنوورانە‬ ‫ئەو ڕووناکییانەی وا دەڕۆن‬ ‫شەهیدەکانی ئێمەن‬ ‫لەبەر ئەم مااڵنە بوو کە کوژران‬ ‫ئەم مااڵنە بەاڵم چیتر ماڵەکانی ئەوان نیین‬ ‫لەبەر ئەم شارانە بوو کە کوژران‬ ‫شاری ئەوان بەاڵم لە شوێنێکی ترە‬ ‫●‬ ‫ئێمەیش‬ ‫لەسەر گۆڕە بەتاڵەکانیان‬ ‫دانیشتووین و دەگریین‬ ‫بۆ کوێ چوون شەهیدەکان؟‬ ‫چوون لە کوێ بێسەروشوێن بن شەهیدەکان؟‬ ‫ئەوان مەگەر هاوڕێیەکانی ئێمە نەبوون؟‬ ‫مەگەر قەرار نەبوو دڵمان بە گۆڕەکانمان خۆش بێت؟‬ ‫ئایا گومانێکیان کردبوو کە ئێمە بۆی دەردەچین؟‬ ‫داخۆ دەیانزانی ئەم گولالنە لە خۆمان دەگرین؟‬ ‫کە خەریکین کۆبوونەوەکان دەکەین و‬ ‫کە دەچینەوە بەر مایکەکان و‬ ‫کە دێینەوە سەر شاشەکان‬ ‫کە وا بە یەکتردا دەڕشێینەوە و‬ ‫کە لەسەر گۆڕە بەتاڵەکانیان دەگریین و‬ ‫کە هیچ قسەیەکمان بۆ گوتن نییە‬ ‫شەهید تەماشامان دەکات‬ ‫کەچی لە تیڤییەکانەوە‬ ‫شەهید لەناو گۆڕەکەی نیشان دەدرێت‬ ‫تەنانەت لە کافێیەکاندا‬ ‫قاوەمان لەگەڵدا دەخواتەوە‬ ‫ڕۆژنامە دەگرێت بە دەستەوە و دڵخۆشە‬ ‫هەر لەو تیڤییانەوە‬ ‫شەهید دەگەڕێتەوە و‬ ‫لەناو حەشاماتدا چەپڵە بۆ سەرۆک لێ دەدات‬ ‫بە نەفرەت بن تیڤییەکان‬ ‫کە شەهیدەکانیان تا سەر سنوور ڕاو نان‬ ‫کە ئەوانیان لەناو قاوەخانەکاندا نیشان دا و درۆ بوو‬ ‫کە زەردەخەنەی ئەوانیان‬ ‫بە دیار مانشێتەکانەوە نیشان دا و درۆ بوو‬ ‫کە هێشتا پێمان دەڵێن شەهیدەکانمان لە شارەکانی‬ ‫خۆماندان‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ ..‬شااڵو حەبیبە‬

‫شەهیدەکانمان لە گۆڕەکانی خۆیاندان‬ ‫شەهیدەکانمان هەموو شەوێک سروودەکان دەڵێنەوە‬ ‫بەاڵم دوور ڕۆیشتن شەهیدەکان‬ ‫تەنانەت ناوەکانیشیان نازانین‬ ‫ئەدرەسەکانیشیان نازانین‬ ‫بێ پارە بێ جلوبەرگ بێ فیشەک‬ ‫بێ هەموو شت و هەموو کەسێک‬ ‫لە گۆڕەکانیان دەرچوون و‬ ‫کورد و مێژوویان‬ ‫پێکەوە بەجێ هێشت‬ ‫تەنانەت حەز ناکەن ئەم تەرمانە بچنە مێژووەوە‬ ‫ئەوان دەبوو لە پێناو شارێکدا بمرن‬ ‫کە شاری خۆیان بێت‬ ‫بەاڵم ئەمە شاری ئەوان نییە‬ ‫ئەمە مێژووی ئەوان نییە‬ ‫ئەمە ڕووخساری ئەوان نییە‬ ‫بە نەفرەت بن تیڤییەکان‬ ‫کە هەمیشە تیڤییەکانی ئێمەن‬ ‫●‬ ‫کاتێک دەستمان نالەرزێت و‬ ‫بەیاننامەکان واژۆ دەکەین‬ ‫کاتێک سوێند بە گۆڕەکانیان دەخۆین و‬ ‫منداڵەکانیان برسیین‬ ‫شەهید تەماشامان دەکات‬ ‫تینوویانە و داوای ئاو لێ ئێمە ناکەن‬ ‫جگەرەیان پێ نەماوە و‬ ‫لە جگەرەکەی ئێمە ناکێشن‬ ‫کە بۆمان ڕاگرتوون‬ ‫ئەمە شەهیدەکانی ئێمەن‬ ‫کە وەاڵمی ساڵوەکانی ئێمە نادەنەوە‬ ‫کە نایەنە سەر مێزەکانی ئێمە و‬ ‫چیتر باوەڕ بە قسەکانمان ناکەن‬ ‫خۆمان سەرخۆش دەکەین و‬ ‫ئەوان هێشتا تەماشامان دەکەن‬ ‫قاقا لێ دەدەین و‬ ‫ئەوان هێشتا تەماشامان دەکەن‬ ‫خۆمان لە هەموو شتێک و‬ ‫هەموو کەسێک‬ ‫دەشارینەوە و گڕمۆڵە دەبین‬ ‫بەاڵم دەزانین‬ ‫ئەوان هێشتا تەماشامان دەکەن‬ ‫ئەوان کە نەیاندەزانی لەبەر چی دەژین‬ ‫الیان وا بوو النیکەم دەزانن لەبەر چی دەمرن‬ ‫بەاڵم کاتێک‬ ‫بەیاننامەکان دەخوێننەوە‬ ‫دەزانن هەموو شتێک درۆ بوو‬ ‫خوێنی ئەوان‬ ‫بەر لە شەهیدبوون ڕژابوو‬ ‫تەرمی ئەوان‬ ‫بەر لە کوژران‬ ‫گۆڕی بۆ لێ درابوو‬ ‫●‬ ‫کە لە پاس دادەبەزیت‬ ‫لەسەر شۆستەکە شەهید تەماشات دەکات‬ ‫کە لە ڕێستۆرانتەکاندا دادەنیشیت و‬ ‫چاوەڕێی خواردنەکەتی‬ ‫لەسەر مێزەکەی بەرامبەرت‬ ‫شەهید بە سکی برسییەوە‬ ‫تەماشات دەکات‬ ‫کە خەریکیت پیاسە دەکەیت و‬

‫دەتەوێت بیرت بچێتەوە‬ ‫ئەوەی کە ڕووی دا‬ ‫شەهید بەرەو ڕووت دێ و‬ ‫تەماشات دەکات‬ ‫کە هێشتا لە تیڤییەکانەوە‬ ‫بە دوای هەواڵی شەهیدەکانەوەی‬ ‫شەهید بەرامبەرت دانیشتووە و‬ ‫تەماشات دەکات‬ ‫●‬ ‫لە ئێمە جیا دەبنەوە شەهیدەکان‬ ‫ئێمە بە ڕێگایەکدا دەگەڕێینەوە بۆ شار‬ ‫ئەوان بە ڕێگایەکی تر بۆ شارێکی تر بۆ گۆڕێکی تر‬ ‫ئەوان لە سەنگەرێکدا دەکوژرێن‬ ‫نەک بۆ خەمێکی تر نەک بۆ ئااڵیەکی تر‬ ‫ئێمە لە خەمێکی تر درۆیەکی تر نیازێکی تر‬ ‫ئەوان لە هەوایەکدا شەهید دەبن‬ ‫تەمومژێکی تر سەرسووڕمانێکی تر بۆردومانێکی تر‬ ‫ئێمە لە هەوایەکی تر ئاشبەتاڵێکی تر سەودایەکی تر‬ ‫ئەوان بێدەنگ دەپێکرێن دوور لە هەاڵیەکی تر‬ ‫ئێمە؛ پەیمانێکی تر پەیامێکی تر فەوزایەکی تر‬ ‫تەنانەت شەهیدەکانی مێژوو‬ ‫بە کۆمەڵ لە گۆڕەکانیان دەردەچن و ئەوانیش دەڕۆن‬ ‫سەرهەڵگرتنێکی تر دڵشکانێکی تر مێژووفڕێدانێکی تر‬ ‫ئێمەیش یەک یەک تیڤییەکان دەگۆڕین‬ ‫ژەهرێکی تر جەنگێکی تر سەنگەرێکی تر‬ ‫شەهیدانێکی تر‬ ‫●‬ ‫ئەم بەیانییە کە خەبەرم بووەوە خەونێکم بینیبوو‬ ‫کە ڕەوێــک ئەسپ غاریان دەدا و منیش بەناو‬ ‫تەپوتۆزدا هەلوەال بۆ گرتنی ئەسپێک کە لە پڕ‬ ‫بینیم‪ ،‬شەهید لەوسەری ژوورەکەم دانیشتووە‪،‬‬ ‫تەماشای دەکردم‪ ،‬لە پڕ دامە پڕمەی گریان‬

‫گوتم‬ ‫خەتای منی تیا نەبوو‬ ‫خەتای منی تیا نەبوو‬ ‫بەخوا خەتای منی تیا نەبوو‬ ‫دەزانم ئێوەیش ڕۆژێک‬ ‫کە تەنگەتاو دەبن‬ ‫هەر ئەمە بە شەهید دەڵێن‬ ‫بەاڵم شەهید‬ ‫تەنیا سەری با دا و‬ ‫پاشان شتێکی گوت‬ ‫کە جوان تێی نەگەیشتم‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫‪٢٠١٧‬‬

‫سەرپەرشتيار‪:‬‬ ‫بەهمەن تاهري نەرميان‬

‫‪364‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )364‬دووشەممە ‪2017/11/6‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی‪ ،‬ئاينناىس‪ ،‬هزر‬

‫كاریگەریی هەستی مەزهەبگەرایی لەسەر‬ ‫ئەندێشەی مسوڵمانی كورد‬ ‫د‪.‬سەالم عەبدولكەریم – بەرزانی مەال تەها‬ ‫(‪)3-2‬‬ ‫توركیا‪ ..‬دۆستێكی دوور‌و پراگماتیكی‬ ‫سووننەی‬ ‫وێستگەیەكی تری كاریگەریی لەسەر‬ ‫بزواندنی هەستی مەزهەبگەرایی مرۆڤی‬ ‫بـــاوەڕدار هەیە برییتیە لەهەندێ لەو‬ ‫گــوتــارانــەی بەرپرسانی پــارتــی داد‌و‬ ‫گەشەپێدان لەتوركیا لەماوەی رابردوو‬ ‫لەكاتی بانگەشەكانی هــەڵــبــژاردن‌و‬ ‫كودەتاكەی ‪15‬ی تــەمــووزی ‪‌2016‬و‬ ‫لەبارودۆخی‌و ئێستای جەنگی سوریادا‬ ‫داویــانــە‪ ،‬ئەگەرچی داد‌و گەشەپێدان‬ ‫پارتێكی پاشخان ئیسالمیە‌و هەڵگری‬ ‫گــوتــاری مــەزهــەب ـی‌و سووننەگەرایی‬ ‫نییە‪ ،‬ب ــەاڵم نكوڵی لـــەوەش ناكرێ‬ ‫هەمیشە كــاری لەسەر ئــەوە كــردووە‪،‬‬ ‫كــە خــۆی بــەپــارێــزەری مسوڵمانانی‬ ‫سووننەی جیهانی ئیسالمی‌و كێشە‌و‬ ‫مەینەتییەكانیان بزانێت لەفەلەستینەوە‬ ‫تادەگاتە هەڵوێست‌و لێدوانەكانیان‬ ‫لەسەر مسوڵمانانی بۆرما‪.‬‬ ‫لەراستیشدا‪ ،‬لەقۆناغی هاتنەپێشەوەی‬ ‫پارتی دادو گەشەپێداندا‪ ،‬كە بنەڕەتدا‬ ‫بزاڤێكی ئیسالمی سیاسیی توركییە‬ ‫سوننەیە‪ ،‬لەدەسپێكی دامەزراندنیەوە‬ ‫لەساڵی ‪ ،2000‬جگە لە پێشنیاركردنی‬ ‫پرۆژەیەكی نیوەڕێ و شكستخواردوو‬ ‫بۆ چارەسەركردنی كێشەی كورد هیچ‬ ‫بەرنامەیەكی تری نییەو كار بۆ شێواندنی‬ ‫زیهنییەتی تێفكرینی مسوڵمانی كورد لە‬ ‫باكووری كوردستان و تەنانەت باشووریش‬ ‫دەكــــات‪ ،‬لەكاتێكدا هیچ بــڕوایــەكــی‬ ‫راستەقینە لەم هێزە ئیسالمییەدا بەدی‬ ‫ناكرێت سەبارەت بەكێشەیەكی گەورەو‬ ‫گرانی وەك ئاریشەی كورد لەتوركیادا‪.‬‬ ‫پارتی دادو گەشەپێدان لەساڵی ‪2000‬‬ ‫دامـــــەزراو زۆریــنــەی كورسییەكانی‬ ‫پارلەمانی لە سێ خولی هەڵبژاردندا‬ ‫لەساڵی ‪ 2002‬بەڕێژەی ‪ %34‬و لەساڵی‬ ‫‪ 2007‬ڕێــژەی ‪ %47‬و لەساڵی ‪2011‬‬ ‫رێژەی ‪ %50‬ی دەنگەكانی بەدەستهێناو‪،‬‬ ‫هەرسێ سەرۆكایەتییەكەی مسۆگەركرد‪.‬‬ ‫لە ناوچەكانی بــاشــووری رۆژهــەاڵتــی‬ ‫توركیادا‪ ،‬كە زۆرینەیان كوردن دەنگێكی‬ ‫زۆری بەدەستهێنا‪ ،‬لەرێگەی دەستگرتنی‬ ‫بەسەر شارەوانییەكان و پێشكەشكردنی‬ ‫خزمەتگوزاریی‪ ،‬لەالیەن كوردەكانەوە‬ ‫وەاڵمــدانــەوەی جەماوەریی هەبوو بۆ‬ ‫تێزەكانی پارتەكە‪ ،‬هــەروەهــا پارتی‬ ‫نێوبراو هەستا بەگرتنەبەری چەندین‬ ‫رێوشوێنی تایبەت بەكێشەی كــورد‪،‬‬ ‫پارتەكە پێیوابوو كێشەی كورد بەتەنها‬ ‫لــە رەهــەنــدی سیاسییەوە چــارەســەر‬ ‫ناكرێت‪ ،‬بەڵكو كێشەیەكی ئابووریی و‬ ‫كۆمەاڵیەتیی و فەرهەنگییە‪.‬‬ ‫پارتی نێوبراو لەبەرنامەی سیاسیی‬ ‫خــۆیــدا خۆشحاڵبوو بەدروستكردنی‬ ‫«بـــزووتـــن‌و جموجۆڵی فەرهەنگیی‬ ‫بەزمانەكانی تر جیا لەزمانی توركیی»و‬ ‫بە بەدەستهێنانێكی گرنگیان لەقەڵەمدا‬ ‫لەچەسپاندنی یەكێتیی لەتوركیادا‪.‬‬ ‫لەئاكامی راستەوخۆی ئەو سیاسەتەش‬ ‫دەركەوتنی كەناڵێكی تەلەفزیۆنی نوێ‬ ‫بوو بەناوی (‪ )6- TRT‬كە لەساڵی‬ ‫‪ 2004‬بەزمانی كوردیی پەخشی دەكرد‪،‬‬

‫ئەمەش گۆڕانكارییەك بوو لە جۆری‬ ‫خۆیدا یەكەمجاربوو لە مێژووی توركیادا‪.‬‬ ‫حكومەتی پــارتــی دادوگــەشــەپــێــدان‬ ‫نەخشەڕێگەیەكی دانا بۆ چارەسەركردنی‬ ‫كێشەی كوردو ناوی پڕۆژەی (برایەتیی‬ ‫و هاوبەستەگیی) لێنا‪ .‬دەوڵەتی توركیا‬ ‫هەستا بەرێوشوێنی بەرفراوانكردنی مافە‬ ‫فەرهەنگییەكانی كورد‪.‬‬ ‫ئــەردۆگــان چەندین چاوپێكەوتنی‬ ‫لەگەڵ رۆشنبیرانی واڵت ئەنجامدا‪،‬‬ ‫لەناویاندا بژاردەی كوردیی‪ ،‬بەئامانجی‬ ‫سەرخستنی نەخشەڕێگاكە‪ .‬بەمشێوەیە‬ ‫پارتی دادوگەشەپێدان پتر لەنیوەی‬ ‫دەنگەكانی لــە كوردستانی باكوور‬ ‫بەدەستهێناو لــەو نــاوچــانــەدا پێشی‬ ‫پارتی كۆمەڵگەی دیموكراتیی كوردیی‬ ‫دایــەوە‪ ،‬كە بنكەی جەماوەریی پارتە‬ ‫كوردییەكە بوو‪ .‬بەتایبەت الیەنگرانی‬ ‫پارتی دادوگەشەپێدان زیاتر فشار بۆ‬ ‫پارتی كۆمەڵگەی دیموكراتیی دەهێنن‬ ‫و لە دادگەكاندا داوایــان لەسەر تۆمار‬ ‫دەكـــەن بــەتــۆمــەتــی پاڵپشتیكردنی‬ ‫‪ .P.K.K‬دادگەی دەستووریی لەساڵی‬ ‫‪ 2009‬پارتەكەی قەدەغەكردو دەسەاڵت‬ ‫هەڵمەتێكی بەرفراوانی بۆ قۆڵبەستكردنی‬ ‫چاالكەوانانی كورد دەستپێكرد لەناویاندا‬ ‫سەرۆك شارەوانییە هەڵبژێردراوەكان‪،‬‬ ‫بەمەش كرانەوەی سیاسیی دووچــاری‬ ‫شكستێكی نوێ بۆوە بەهۆی وێڵبوون‬ ‫بەدووی دەسكەوتی حیزبیی بەرتەسكدا‪.‬‬ ‫بۆ سەلماندنی نیازپاكیی ئاكپارتیی‬ ‫لەبەرامبەر كورد لە ‪2‬ی تشرینی یەكەمی‬ ‫‪ 2009‬پارلەمانی توركیا كــۆبــۆوە بۆ‬ ‫گفتوگۆكردن لەبارەی پالنی گشتگیری‬ ‫حــكــومــەت‪ ،‬كــە كــۆتــایــی بەملمالنێی‬ ‫چەكداریی دەهێنێت‪ ،‬هەروەها ئەنجامدانی‬ ‫گۆڕانكاریی گەوهەریی بۆ قبوڵكردنی‬ ‫خواستە فەرهەنگیی و سیاسییەكانی‬ ‫كــوردو دیاریكردنی جێگری سەرۆكی‬ ‫حكومەت (بوڵەند ئارێنچ) وەك بەرپرسی‬ ‫دۆسیەی كوردو بەرپرس لەگفتوگۆكردن‬ ‫لەگەڵ كورد دا‪ ،‬حكومەتەكەی ئەردۆگان‬ ‫پەیوەندیی بە ئــۆجــەالنــەوە كــرد لەو‬

‫رێگەوە پڕوپاگەندە كرا بەبێ ئەوەی‬ ‫بەشێوەیەكی فەرمیی رابگەیەنرێت بۆ‬ ‫گەیشتن بــە نەخشەڕێگەی گەیشتن‬ ‫بــە چــارەســەركــردنــی كێشەی كــورد‪،‬‬ ‫بۆ ئەم مەبەستە گفتوگۆی سیاسیی‬ ‫و بـــەدواداچـــوون كـــران و سیمینارو‬ ‫گفتوگۆی ئەكادیمیی لەمبارەیەوە‬ ‫ئــەنــجــامــدران‪ .‬هــەروەهــا ئەنجامدانی‬ ‫راپرسیی لەسەر كۆمەڵێك چاكسازیی‪،‬‬ ‫كــە ‪ 26‬بــەنــدی بــەشــێــوەی پلەبەپلە‬ ‫لەخۆدەگرت‪ ،‬لەناویاندا بەندێك هەبوو‬ ‫دەكرا سوپا لەبەردەم دادگای مەدەنیدا‬ ‫لێكۆڵینەوەی لێبكرێت‪ ،‬بەاڵم گۆڕانكارییە‬ ‫پێشنیاركراوەكان بــۆ دامــەزرانــدنــی‬ ‫دادگــای دەستووریی و دەستەی بااڵی‬ ‫دادوەران و نــوێــنــەران و داواكــــاری‬ ‫گشتیی‪ ،‬ئۆپۆزسیۆنی وروژاند سەبارەت‬ ‫بەسەربەخۆیی دادوەریی لەسەروبەندی‬ ‫ئامادەكاریی بۆ راپرسییە دەستوورییەكە‪،‬‬ ‫كە لەئەیلولی ساڵی ‪ 2010‬دا ئەنجامدرا‪،‬‬ ‫پارتی دادوگەشەپێدان توانی توێژێكی‬ ‫گرنگی كورد رازی بكات بەوەی ریفۆرمە‬ ‫دەستوورییە پێشنیاركراوەكان بەقازانجی‬ ‫ئەوان دەشكێتەوە‪.‬‬ ‫ئیدی كوردەكان ئامادەیی بەرچاویان‬ ‫هەبوو لەبەرژەوەندیی ئەو گۆڕانكارییە‬ ‫دەســتــووریــیــانــە‪ ،‬هــەرچــەنــدە رێــژەی‬ ‫بەشداریی نەكردن لەناوچەی باشووری‬ ‫رۆژهەاڵتی ئەنادۆڵ گەورەبوو بەهۆی‬ ‫بڕیاری ‪ P.K.K‬وە‪.‬‬ ‫لـــەچـــوارچـــێـــوەی كــێــبــڕكــێ بۆ‬ ‫هەڵبژاردنەكەی ساڵی ‪ 2011‬خودی‬ ‫ئـــەردۆگـــان راشــكــاوانــە رایــگــەیــانــد‬ ‫ساڵی ‪ 2011‬ساڵی چارەسەركردنی‬ ‫كێشەی كــورد دەبــێــت لــە توركیادا‪،‬‬ ‫بەڵێنی بــەنــاوچــە كــوردیــیــەكــان دا‬ ‫بەتایبەت دیاربەكر پایتەختی هەرێمە‬ ‫كوردییەكە‪ ،‬ركابەرەكانی بە «شێتیی‬ ‫هەڵبژاردن»یان وەسفدار كرد‪P.K.K ،‬‬ ‫بـــەڕووی حكومەتەكەی ئــەردۆگــانــدا‬ ‫وەستایەوە لەرێگەی بانگەوازكردنی بۆ‬ ‫بیرۆكەی ئۆتۆنۆمیی‌و خۆبەڕێوەبەریی‬ ‫لەهەرێمە كوردییەكەدا وەك جۆرێك‬

‫لە واقیعگەرایی سیاسیی‪ ،‬ئۆجەالن‬ ‫داوای لەكوردەكان كرد كە ئامادەبن‬ ‫بۆ راگەیاندنی ئۆتۆنۆمیی لەهەرێمە‬ ‫كوردییەكەو پایتەختەكەی دیاربەكر لە‬ ‫‪15‬ی حوزەیرانی ‪ 2011‬دا وەك سەرەتای‬ ‫قۆناغێكی نوێ‪ .‬حكومەتی توركیاش ئەو‬ ‫بانگەوازەی بە فەندەفێڵ‌و تەڵەیەكی‬ ‫قێزەون و گەمەیەكی ترسناك لەقەڵەمدا‪،‬‬ ‫(لەیال زانــا) گوتی ساڵی ‪ 2011‬ساڵی‬ ‫خۆبەڕێوبەریی كورد دەبێت و ‪ 20‬ملیۆن‬ ‫كورد شوناس و زمان و ئۆتۆنۆمییان‬ ‫لــەچــوارچــێــوەی یــاســاكــانــدا دەوێـــت‪،‬‬ ‫ساڵی ‪ 2011‬ساڵی خۆبەڕێوەبەریی‬ ‫دەبێت و یەكەمین خواستی گەلیش‬ ‫بەرهەڵداكردنی تەواوی گیراوانی سیاسیی‬ ‫دەبێت لەپاش هەڵبژاردنەكان‪ ،‬دووبارە‬ ‫ئەردۆگان و پارتی ئاشتی و دیموكراتیی‬ ‫كــوردی كەوتنە ملمالنێ‌و شەڕەقۆچی‬ ‫هەڵبژاردنەوە‪.‬‬ ‫جێگەی باسە‪ ،‬پارتی دادوگەشەپێدان‬ ‫روویەكی نوێی بۆ چارەسەریی كێشەی‬ ‫كــورد جیاواز لەحكومەتەكانی پێشوو‬ ‫پــیــشــانــدا‪ ،‬ئــەویــش بــە گــرتــنــەبــەری‬ ‫چارەسەری ئاشتیی‌و دووركەوتنەوە لە‬ ‫رێگەچارەی ئەمنیی‪ ،‬كە شكستی هێنابوو‬ ‫و بازنەی ملمالنێی توركیی – كوردیی‬ ‫بــەرەو ئاقارێكی توندو دژوار بردبوو‪،‬‬ ‫ئیدی پارتی ناوبراو تێڕوانینی خۆی بۆ‬ ‫چارەسەركردنی كێشەی كورد لەتوركیادا‬ ‫لەدوو رێچكەدا كورت كردەوە‪ ،‬ئەوانیش‪:‬‬ ‫یەكەم‪ ،‬لەرێگەی پرۆسەی «كرانەوەی‬ ‫دیموكراتیی» بۆ چارەسەریی كێشەی‬ ‫كورد لەو واڵتەدا بەگرتنەبەری جموجۆڵی‬ ‫سیاسیی‌و كۆمەاڵیەتیی لەسەر هەردوو‬ ‫ئاستی فەرمیی‌و ناوخۆیی كێشەكە‪ ،‬كە‬ ‫خۆی لە گفتوگۆكانی نێوان حكومەت‌و‬ ‫رێــبــەری ‪ pkk‬عــەبــدواڵ ئۆجەالندا‬ ‫دەبینییەوە لەساڵی ‪2013‬دا لەرێگەی‬ ‫دەزگای هەواڵگریی توركیی‌و ئەندامانی‬ ‫پــارتــی دیموكراتیی گـــەالن‪ .‬دووەم‪،‬‬ ‫بەدیهێنانی گەشەپێدانی بـــەردەوام‌و‬ ‫خۆشگوزەراتیی ئابووریی لەناوچەكانی‬ ‫رۆژهەاڵتی توركیا‪ ،‬كە زۆرینەیان كوردن‪،‬‬

‫چونكە پێشتر لەسەردانەكەی ئەردۆگاندا‬ ‫لەساڵی ‪ 2008‬بۆ دیاربەكر پالنێكی‬ ‫حكومەتی ئاشكراكرد بۆ بەرزكردنەوەی‬ ‫ئاستی گەشەپێدان لەناوچە كوردییەكاندا‪،‬‬ ‫كە خۆی لەوەبەرهێنانی ‪ 12‬ملیار دۆالردا‬ ‫دەبینییەوە‪ ،‬لەماوەی پێنج ساڵدا لە‬ ‫‪ 73‬پرۆژەی جۆراوجۆردا‪ ،‬كە ‪ 9‬شاری‬ ‫كوردیی دەگرتەوە‪ ،‬هەروەها ئامانجیان‬ ‫ئەوە بوو دیاربەكر بكەنە ناوەندێك بۆ‬ ‫راكێشانی كۆمپانیاكان‌و بەڵێنیشیاندا‬ ‫زیــاتــر لــە ‪ 3,8‬مــلــیــۆن هــەلــی كــار‬ ‫بڕەخسێنن‪ .‬ئەم پالنەش لەچوارچێوەی‬ ‫هەوڵەكانی پارتی دادو گەشەپێداندا بوو‬ ‫بۆ باشكردنی دۆخی بژێویی كوردان تاكو‬ ‫بەهۆی بێكاریی‌و فەرامۆشكردنیانەوە‬ ‫نەدەنە پاڵ پارتی كرێكارانی كوردستان‪.‬‬ ‫ئەوەی بەالی ئێمەوە جێگەی سەرنجە‪،‬‬ ‫ئاكپارتی لە هەڵبژاردەكەی ساڵی ‪2002‬دا‬ ‫توانی لەناوچە كوردییەكاندا رێژەیەكی‬ ‫بەرچاوی دەنگەكان بەدەست بهێنێت‪،‬‬ ‫چونكە دەیویست خۆی وەك پارتێكی‬ ‫جــیــاواز لـــەرووی ئایدیا‌و ئەندێشەی‬ ‫سیاسییەی خۆی وێناو بكات‪ ،‬ئەمەش‬ ‫لــەخــۆیــدا هــەنــگــاوی چــارەســەریــی‬ ‫هێنایە ئــاراوە لەپێناو یەكالكردنەوەی‬ ‫كێشەی كــورد لە توركیادا‪ ،‬بەمپێیە‬ ‫لەروانگەی ئەوانەوە كێشەی كورد پتر‬ ‫كێشەیەكی ئــابــووری ـی‌و فەرهەنگییە‬ ‫وەك لـــەوەی كێشەیەكی سیاسیی‬ ‫بێت‪ ،‬ئەمەش بەئامانجی شێواندنی‬ ‫شوناسی نەتەوەیی كــورد لەباكووری‬ ‫كوردستان‌و پێشنیاركردنی تەرزگەلێكی‬ ‫نــوێــی چــارەســەریــی چــەواشــەكــاران ـە‌و‬ ‫هێنانەبەرباسی چەمكی «برایەتیی‌و‬ ‫هــاوبــەســتــەگــیــی»‪ ،‬كـــە جــگــە لە‬ ‫هەڵخەڵەتاندن‌و درۆسازیی هیچ شتێكی‬ ‫تــری لــێ ســەوز نــەبــووە‪ .‬گرتنەبەرو‬ ‫بڕوابوونیش بە برایەتیی ئیسالمیی‬ ‫لەوچوارچێوەبەندیەدا خۆی دەبینێتەوە‪،‬‬ ‫كە پارتی دادوگەشەپێدان چارەسەركردنی‬ ‫كــێــشــەی كــــورد لــەســایــەی چەمكە‬ ‫مۆدێرنەكانی پلورالیزم‌و بەهاواڵتیبووندا‬ ‫نــابــیــنــنــەوە‪ ،‬بەڵكو دەیــانــەوێــت بە‬

‫قۆستنەوەی دۆخــی پاشكەوتوویی‌و‬ ‫سوونەتیی دانیشتوانی كورد بەهەنگاوی‬ ‫لەخشتەبەرانە هاواڵتیانی كورد بەالی‬ ‫خۆیاندا رابكێشن‌و‪ ،‬نمایشێكی وەها‬ ‫بكەن‪ ،‬كە ئێمە لەچوارچێوەی چەمكی‬ ‫برایەتیی ئیسالمیدا چارەسەرمان پێیە‪.‬‬ ‫تــەنــانــەت ئـــەردۆگـــان لەهەڵمەتی‬ ‫هەڵبژاردنەكاندا بۆ لێدان لە تەڤگەری‬ ‫ئازادیخوازیی گەلی كورد گوتی «ئێوە‬ ‫دەنـــگ بــە كــەســانــێــك مـــــەدەن‪ ،‬كە‬ ‫رێــبــەرەكــەیــان بــە پێغەمەبەر (د‪.‬خ)‬ ‫دەزانـــن»‪ ،‬ئەمەش وەك هێمایەك بۆ‬ ‫پارتی كرێكارانی كوردستان‌و رێبەرەكەی‬ ‫عــەبــدوڵــا ئــۆجــەالن‪ .‬ئــەم گوتەیەش‬ ‫لەبنەڕەتدا بەكارهێنانی ئایینە لەخزمەت‬ ‫بەرژەوەندییە حیزبییەكاندا لەالیەن‬ ‫ئاكپارتییەوەو رووی پراگماتیی سەرانی‬ ‫پــارتــەكــە دەردەخـــــات‪ .‬ســەرەنــجــام‪،‬‬ ‫ئەزموونی ئیسالمی سیاسیی ئاكپارتیی‬ ‫لەتوركیا هیچ بڕوایەكی راستەقینەی‬ ‫بە برایەتیی ئیسالمیی نییە‪ ،‬وێــڕای‬ ‫ئــــەوەی لــەگــەڵ زۆریـــنـــەی كـــوردی‬ ‫باكووردا هاومەزهەبن‪ ،‬كەچی دەبینین‬ ‫مــــاوەی دووســـاڵـــە چ كارەساتێكی‬ ‫لەناوچە كوردستانییەكانی باكووردا‬ ‫دروستكردووەو بەدەیان شارو شارەدێ‬ ‫و ئاوایی خاپووركراون‪ .‬لەمبارەیەوە‬ ‫یەكێكی تر لە بەڵگەكانی پاشكۆیەتیی‬ ‫زیهنییەتی مسوڵمانی كــورد خۆی لە‬ ‫كۆدەتا شكسخواردووەكەی توركیادا‬ ‫دەبینێتەوە‪ ،‬بینیمان چۆن هەاڵیەكی‬ ‫گــــەورەی لــەبــاشــووری كــوردســتــانــدا‬ ‫دروســتــكــردو ئــەردۆگــان و پارتەكەی‬ ‫كرانە فریادڕەس و بەرە نەیارەكانیان‬ ‫كرانە دوژمــن‪ ،‬بەتایبەت رەوتی گولەن‬ ‫بەرێبەرایەتیی (فــەتــحــواڵ گــولــەن)‪.‬‬ ‫هەروەها لەئێستاشدا‪ ،‬كە رۆهینگییەكان‬ ‫لــە بــۆرمــا كەوتوونەتە بــەر پــەالمــارو‬ ‫هێرشی دەوڵـــەت‪ ،‬ســەرانــی ئاكپارتی‬ ‫سەردانی كەمپەكانیان دەكەن و بۆیان‬ ‫دەگرین‪ ،‬وەك هەوڵێك بۆ بەدەستهێنانی‬ ‫هــەســتــوســۆزی جیهانی ئیسالمیی‬ ‫بەتایبەت عەرەبیی‪ ،‬لەكوردستانیشدا‬ ‫لەالیەن ئەو ئیسالمییانەی‪ ،‬كەوتوونەتە‬ ‫ژێر كاریگەریی ئاكپارتییەوە دەهۆڵی‬ ‫بۆ دەكوترێت و بــەرز دەنرخێنرێت‪،‬‬ ‫بـــەاڵم ئــامــادەنــیــن بەهیچ شێوەیەك‬ ‫دیمەنی دەڤـــەرە خــاپــووركــراوەكــانــی‬ ‫بــاكــووری كوردستان لەسەر دەستی‬ ‫ئەكەپە باڵوبكەنەوە‪ ،‬بگرە بەهەموو‬ ‫شێوەیەكیش كەوتوونەتە دژایەتیكردنی‬ ‫خەباتی كورد لە باكووری كوردستان‪.‬‬ ‫یە هەموو ئەمجۆرە مامەاڵنەی توركیا‌و‬ ‫ئاكپارتی كاریگەریی لەسەر بزواندنی‬ ‫هەستی ئایینی مــرۆڤــی بــــاوەڕداری‬ ‫كــــوردەوە هــەبــووە‪ ،‬بــەجــۆرێــك كار‬ ‫گەیشتە ئەوەی لەكاتی كودەتاكە نوێژی‬ ‫بەكۆمەڵ‌و دوع ـا‌و قنوتیان بۆ بخوێنن‬ ‫لەكاتێكدا بەهەموو پێوەرێك ئەو رووداوە‬ ‫رووداوێكی سیاسیی بووە‌و دەشێ نەك‬ ‫تەنها لەتوركیا‌و دژ بەئاكپارتی لەهەموو‬ ‫واڵت‌و دژ بەهەموو پارتێكی فەرمانڕەوا‬ ‫پەیڕەو بكرێت‪ ،‬بەاڵم پرسیارەكەدا لێرەدا‬ ‫دوو ئاراستەی هەیە‪ ،‬یەكەمیان ئەوەیە‬ ‫بۆچی مرۆڤی باوەڕداری كورد بەخێرایی‌و‬ ‫ئاسانی دەكەوێتە ژێر كاریگەریی وەها‬ ‫رووداوێكی سیاسیەوە‌و هەستی ئاینی‬ ‫سووننەگەراییەكەی دەبزوێ؟‬

‫ژمارە (‪ )364‬دووشەممە ‪2017/11/6‬‬

‫‪2‬‬

‫كێشەی نێوان ئایين و فەلسەفە‬ ‫كارل ماركــس دەڵێــت «ئایــن ئەفیونــی گەالنــە»‪،‬‬ ‫بەپێــی خوێندنەوەیــەک بــۆ ئــەم وتەیــە؛ ئــەوە‬ ‫کاتێــک دەردەکەوێــت کــە ئاییــن بــەدا ‌مو‌دەزگا‬ ‫دەکرێــت کــە ئیــر دەركەوتــە زیانبەخشــەكانی‬ ‫ئایــن ســەرهەڵ‌دەدەن‬

‫موعتەسەم ساڵەیی‬ ‫(‪)٢/١‬‬ ‫قۆناغەکانی‪:‬‬ ‫سیحر‪ ،‬ئایین‪،‬‬ ‫فەلسەفە‪ ،‬زانست‬

‫كۆمەڵگای مرۆڤایەتی بە درێژایی مێژوو‬ ‫تاوەكو ئەم ســەردەمــەی ئێمە بە چوار‬ ‫قۆناخی گرنگدا ڕەت‌بووە‪ :‬قۆناخی سیحر‪،‬‬ ‫و قۆناخی ئایين‪ ،‬و قۆناخی فەلسەفە‪،‬‬ ‫و قۆناخی زانیاریی ئەزموونگەرایی‪ .‬بە‬ ‫درێــژایــی ســەردەمــەكــان هەمیشە ئایين‬ ‫سەنگ و قورسایی بەسەر بیر و هۆشی‬ ‫مرۆڤدا هەبووە‪ .‬تەنانەت لە قۆناخی سیحرو‬ ‫تەلەسمبازییشدا سەرەتایەك بەدی دەكرێت‬ ‫بۆ سەرهەڵدانی ئایين‪ .‬مرۆڤ بەرامبەر‬ ‫بە ئێش و ئــازاری برسێتی و تینوێتی و‬ ‫قات‌و‌قڕی دۆش دامــاوە‪ .‬كارەساتەكانی‬ ‫سروشتیش وەكو الفاو و زریان و بومەلەرزە‬ ‫و هەڵچوونی گڕكانەكان ژیانیان ل ‌ێ تاڵ‬ ‫كــردووە‪ .‬مرۆڤ بەرامبەر بەو مەترسی و‬ ‫هەڕەشە و گوڕەشانە هیچ دەرەتانێكی‬ ‫نەبووە جگە لەوەی پەنابەرێتەبەر سیحر‬ ‫و تەلەسمبازی‪ ،‬یاخود داهێنانێكی گیانی‬ ‫و ڕوحی بۆ خۆی دابین بكات‪ .‬لە ڕێگای‬ ‫گرتنەبەری چەند چاالكییەكی سیحری و‬ ‫چەند سروتێكی ئایينیەوە ویستویەتی خۆی‬ ‫لە زەرەر و زیان و ماڵوێرانی بپارێزێت‪،‬‬ ‫یاخود بتوانێت سود و قازانج بۆ خۆی‬ ‫دەستەبەر بكات و بەروبومی كشت‌و‌كاڵیی‬ ‫پەرەپێ‌بسەنێت‪ .‬تەنانەت لەم سەردەمە‬ ‫نوێیەی ئێمەیشدا ئــەو كۆمەڵگایانەی‬ ‫كە دوچــاری نەبوونی و هــەژاری دەبن؛‬ ‫دەبینیت ئایين لەنێویاندا بەسەختی ڕەگ‬ ‫دادەكوتێت و تێكەڵ بە هەڵس‌و‌كەوت و‬ ‫جۆری بیركردنەوەی تاكەكان دەبێت‪ .‬ئەو‬ ‫كەسەی كە هەموو دەرك و دەروازەیەكی‬ ‫ژیانی لەبەردەمدا دادەخرێت؛ ناچار پەنا‬ ‫دەباتە بەر ئایين‪ ،‬بەو ئومێدەی كە لەپاش‬ ‫مردن قەرەبوی نەهامەتیەكانی بكاتەوە و‬ ‫لەو دنیادا خۆش‌گوزەرانی بەدەست‌بهێنێت‪.‬‬ ‫ئایين ئارامی بە ناخی مرۆڤی خاوەن باوەڕ‬ ‫و چــەوســاوەدا دەبەخشێت‪ .‬لە قورئاندا‬ ‫دووپاتی ئەم دیاردەیە كراوەتەوە‪َ :‬‬ ‫«أ َل‬ ‫ِب ِذ ْك ِر ا ِ‬ ‫وب» (الرعد‪.)28 :‬‬ ‫هلل َت ْط َم ِئ ُّن الْ ُقلُ ُ‬ ‫لەم ڕووەوە میللەتی كوردیش فەلسەفەی‬ ‫ت «خوا‬ ‫تایبەتیی خۆی هەیە كە دەڵێ ‌‬ ‫دەلیلی داماوە»‪.‬‬ ‫نێوانی ئایین و فەلسەفە‬ ‫پەیوەندییەكی پتەو لەنێوان تێڕوانینی‬ ‫ئایينی و فەلسەفیدا بەدی دەكرێت‪ ،‬لە‬ ‫چەند الیەنێكیشەوە دابڕانێكی قــووڵ‬ ‫لەنێوانیاندا هەیە‪ .‬لەم ڕووەوە دەوترێت‪:‬‬ ‫ئایين فەلسەفەی میللەتان و خەڵكی‬ ‫سادەیە‪ ،‬فەلسەفەیش ئایينی كەسانی‬ ‫دەستە‌بژێرە‪ .‬لەالی ئایين‌پەروەر پەیامی‬ ‫دڵ و هێزی ئیمان و گەرم‌و‌گوڕیی سۆز‬ ‫بااڵدەستە‪ .‬لە دنیای فەلسەفەدا بەڕادەیەكی‬ ‫سەرەكی عەقڵ و هۆش و لۆژیك دەبزوێت‪،‬‬ ‫ئەویش لە ڕێگای تێڕامان و وت‌و‌وێــژ و‬ ‫بــەراوەردكــاری و ڕەخــنــەی هەمەالیەن‪.‬‬ ‫بۆ نموونە؛ (غەزالی) (‪ 1059-1111‬ز‪).‬‬ ‫باشترین نوێنەری فەلسەفەی ئیسالمیە كە‬ ‫پەیامی دڵ و ناخ و سۆزی ئایينی دەخاتە‬ ‫ژوور لێكدانەوە عەقڵیەكانەوە‪ .‬وەهای بۆ‬ ‫دەچێت كە لۆجیك و ژیربێژی بەشێكە لە‬ ‫«كفر» و «زەندەقە» («من تمنطق؛ فقد‬ ‫تزندق»)‪ .‬هەروەخت دابڕانێكی فیكری‪،‬‬ ‫بەتایبەتی لەنێو كۆمەڵگا هەژارەكاندا‪،‬‬ ‫بــەدی دەكــرێــت‪ .‬بــەاڵم لەنێو كۆمەڵگا‬ ‫پیشەسازیە پێشكەوتووەكاندا ئەو دابڕان‬ ‫و لێكترازانە فیكریانە بە ڕادەیەكی ئەوتۆ‬ ‫بەدی ناكرێت‪ .‬وتەیەكی (كارل ماركس)‬ ‫‪ Karl Marx‬زۆر باڵوە كە دەڵێت «ئایين‬ ‫ئەفیونی گەالنە»‪ ،‬لێرەدا خوێندنەوەی‬ ‫جیاواز بۆ ئەم وتەیەی ماركس دەكرێت‪:‬‬ ‫هەندێك وەه ــای لــێ ـك‌دەدەنــەوە كــە لە‬

‫مامۆستای چین (كۆنفۆشیوس)‪ .‬کە ئەوەندەی گرنگیی بە دەروون و ناخ و هەڵس‌و‌كەوتی مرۆڤ دەدا؛ ئەوەندە بایەخی‬ ‫بە دنیای پاش مردن نەدەدا‬ ‫كاتی بەدام‌و‌دەزگا‌كردنی ئایيندا دەركەوتە‬ ‫زیانبەخشەكانی ئایين سەرهەڵ‌دەدەن‪ .‬بەو‬ ‫مانایەی هەر كاتێك ئایين خۆی خزاندە نێو‬ ‫كایە سیاسیەكانەوە؛ ئەوسا چەند ئاكامێكی‬ ‫دژوار و ناهەموار لە بوارەكانی ژیاندا دێنە‬ ‫ئاراوە‪ .‬بۆ سەلماندنی ئەم بۆچوونەیش لە‬ ‫ئێستا و ڕابردوودا نموونە زۆرن‪.‬‬ ‫ئایین ئامادەیی هەر دەمێنێت‬ ‫ســەرەڕای هەمووی؛ بە وتەی بیرمەند‬ ‫و فەیلەسوفێك ئایين بــە تــەواوەتــی‬ ‫لەنێو‌ناچێت و لە بن هەڵ‌ناتەكێت‪ .‬تەنانەت‬ ‫لە واڵتە پێشكەوتووەكانیشدا ئایين وەكو‬ ‫فاكتەرێكی گیانی و چاالكییەكی كولتووری‬ ‫ـ زۆر یا كەم ـ لە ژیانی تاك و كۆمەڵدا‬ ‫ئامادەگیی هەیە‪ .‬بۆ نموونە؛ لە ڕۆژئاوا و‬ ‫سەرانسەری دنیادا هەموو سەری ساڵێك‬ ‫بە بۆنەی لەدایك‌بوونی سەروەری مەسیح‬ ‫ئاهەنگی فــراوان و بەرباڵوی جەماوەری‬ ‫دەگێڕدرێت‪ .‬تەنانەت خەڵكانێكی زۆریش‬ ‫هــەن كــە بـــڕوای تــەواویــان بــە ژی ــان و‬ ‫لەدایك‌بوونی ئــەو كەسایەتیە نییە كە‬ ‫گوایە بەب ‌ێ باوك لە ڕوحی خوا پەیدا بووە‪،‬‬ ‫كەچی ئەوانیش بەشداری لەو فێستڤااڵنەدا‬ ‫دەكــەن‪ .‬ئێمەی كوردیش هەموو ساڵێك‬ ‫بە بۆنەی جەژنی نـــەورۆزەوە ئاهەنگی‬ ‫فراوان دەگێڕین كە لە ڕاستیدا كولتورێكی‬ ‫نەتەوایەتی و جەژنێكی نیمچەئایينیە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئــەوەی تێبینی دەكرێت؛ لە واڵتە‬ ‫پێشكەوتووەكاندا توندڕەویی ئایينی و‬ ‫مەزەبی سڕدراوەتەوە و كاتی بەسەرچووە‪،‬‬ ‫لە كاتێكدا لە واڵتە ئیسالمیەكاندا هێشتا‬ ‫توندڕەویی ئایينی و دەمارگیریی مەزەبی‬ ‫باوی ماوە و ڕەواجی هەیە‪.‬‬ ‫ئایینە مرۆییەکانی خۆرهەاڵتی ئاسیا‬ ‫ئایين و كولتوری بوزی و كۆنفۆشیوسی‬ ‫و هیندۆسی و ئەوانی تر؛ بە هەموویانەوە‬ ‫توانیویانە واڵتانی وەكــو چین و ژاپۆن‬ ‫و هیندستان لە دیــاردەی توندوتیژی و‬ ‫خوێن‌ڕێژی بپارێزن‪ .‬لە سەرەتای مێژووی‬ ‫تــۆمــاركــراوی چینەوە ئــەو واڵتــە پــان و‬ ‫بەرینە پڕ لە حەشاماتە تێیدا ئایين لە‬ ‫سیاسەت خۆی بەدوورگرتووە‪ .‬ئیمپراتۆر و‬ ‫حاكمەكانیان زۆربەیان بە ناوی ئایينەوە‬ ‫فەرمانڕەواییان نەكردووە‪ .‬بەپێچەوانەی‬ ‫ئەمەیشەوە خەلیفە و سوڵتانەکانیی‬ ‫واڵتانی موسوڵمانەكان خۆیان بە نوێنەر‬ ‫و سێبەری خــوا دەزانـــی لەسەر ڕووی‬ ‫زەوی‪( .‬كۆنفۆشیوس) ‪Confucius‬‬ ‫كە لە واڵتی چین بە مامۆستا ناوبانگی‬ ‫دەركردووە؛ لەنێوان سااڵنی (‪ 551-478‬پ‪.‬‬ ‫ز‪).‬دا ژیاوە‪ .‬فەیلەسوفی گریكی (سۆكرات)‬ ‫‪ Socrates‬بە حەوت ساڵ پێش ئەو‬ ‫لەدایك‌بووە‪ .‬هەردووكیان بنەمای بەبڕشتی‬ ‫دنیاییان لە دوو شارستانیەتی جیاوازدا‬

‫داڕشت‪ .‬هەردوو كەسایەتی لە یەك خاڵدا‬ ‫هاوبەش بوون كە ئەویش تەقەالیان بوو‬ ‫بۆ جیاكردنەوەی ئایين لە ڕەوشــت و‬ ‫ئاكار‪ .‬كۆنفۆشیوس ئەوەندەی گرنگیی بە‬ ‫دەروون و ناخ و هەڵس‌و‌كەوتی مرۆڤ دەدا؛‬ ‫ئەوەندە بایەخی بە دنیای پاش مردن‬ ‫نەدەدا‪ .‬ڕۆژێك یەكێك لە قوتابیەكانی لێی‬ ‫پرسی كە چۆن بتوانین خزمەت بە گیانی‬ ‫مردووانی باووباپیران بگەیەنین؟ ئەویش‬ ‫لە وەاڵمــدا وتــی‪ :‬تۆ تاوەكو ئێستا فێر‬ ‫نەبوویت خزمەت بە زیندووان بگەیەنیت چ‬ ‫جای مــردووان! یەكێكی كەیش لە بارەی‬ ‫مــردووانــەوە پرسیاری ئاڕاستە كــرد و‬ ‫ئەویش لە وەاڵمدا وتی‪ :‬تۆ تاوەكو ئێستا‬ ‫لە ژیان تێنەگەیشتویت جا چۆن لە بارەی‬ ‫مردنەوە تێدەگەیت!(‪ )1‬واڵتی چین كە‬ ‫ژمارەی دانیشتوانەكەی دەگاتە ملیارێك و‬ ‫چوارسەد ملیۆن و خاوەنی چەكی ئەتۆمیە؛‬ ‫گەر بهاتبایە و خاوەنی كولتورێكی دێرینی‬ ‫شەڕانگێزی بوایە؛ ئەوا ئێستا هەموو دنیا‬ ‫زەاللەتی بوو بە دەستیانەوە‪ .‬خۆشبەختانە‬ ‫كولتوری ئایينیی بوزی و كۆنفۆشیوسی‬ ‫ئاشتیخوازن و زیاتر پێداگری لەسەر‬ ‫بنەمای كاركردن دەكەن‪.‬‬ ‫ئایینەکانی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫نمونەیەک لە کەلەپوری یەهودی‬ ‫تــەوڕات پڕە لە توندوتیژی و كوشتن‬ ‫و بڕین‪( .‬یەهواهـ)ی خواوەند بەپێی ئەم‬ ‫دەقە هانی یەشوعی كوڕی نونی جێنشینی‬ ‫موسا دەدات و داوای ئەوەی لێ‌دەكات تێكڕا‬ ‫میللەت و گەالنی نەیاری خۆی لەنێوبەرێت‪:‬‬ ‫«میللەتانێكی زۆر بــدە پێشی خــۆت و‬ ‫دەربــەدەریــان بكە وەكــو‪ :‬ئاوەدانیەکانی‬ ‫خیتتیەکان و عەمۆریەکان و کەنعانیەکان و‬ ‫پێریززیەکان و حیڤڤیەکان و یەبوسیەکان‪.‬‬ ‫كە حەوت میللەتی لە تۆ زۆرتر و مەزنترن؛‬ ‫خوا هەموویانی خستۆتە بەردەستی تۆ و‬ ‫لێیان بدە و بێ‌‌بەشیان بكە‪ ،‬هیچ بوارێكیان‬ ‫بۆ مەهێڵەوە و بەزەییت پێیاندا نەیەتەوە‪،‬‬ ‫پەرستگاكانیان وێــران بكە و بتەكانیان‬ ‫بشكێنە و شوورەكانیان پارچە‪-‬پارچە و‬ ‫خاپور بكە و كۆتەڵەكانیان بسووتێنە‪.‬‬ ‫چونكی تۆ میللەتێكی پیرۆزیت‪( .‬تەوڕات‪:‬‬ ‫کتێبی «دوبارە خوێندنەوەی شەریعەت»‪:‬‬ ‫‪.)٢٠-١٠ :٢٠‬‬ ‫نمونەیەک لە کەلەپوری ئیسالمی‬ ‫وەكو خەروارێك لە خەرمانێك؛ وەها‬ ‫باشە وەكو نموونەیەكی تەڵخ‪ ،‬تەنیا یەك‬ ‫ڕووداوی مێژوویی ناوچەكەمان بە مەبەستی‬ ‫بــەراوردكــاری بخەینەڕوو‪ .‬مێژوونووسی‬ ‫ئــیــســامــی (ئــیــبــن كــەثــيــر) لــەبــارەی‬ ‫لەشكركێشیی (موساى کوڕی نوصەير)‬ ‫بۆسەر واڵتی ئیسپانیا و واڵتانی ئەفریكا‬ ‫دەنووسێت‪ ‌:‬واڵتی ئەندەلوسی داگیركرد كە‬

‫واڵتێكی پڕ لە شار و گوند و ئاوەدانیە‪،‬‬ ‫خەڵكێكی زۆری بە «سەبایا» و كەنیزە و‬ ‫دیل برد و سەروەت و سامانێكی زۆریشی لە‬ ‫زێڕ و گەوهەری گرانبایی بەدەست‌هێنا كە‬ ‫لە ژمارە نەدەهات‪ .‬سەبارەت بە شت‌و‌مەك‬ ‫و واڵخ؛ ئەوا هەر مەپرسە‪ .‬مەڕوانی كوڕی‬ ‫بە سوپایەكەوە بۆسەر واڵتی ئەندەلوس‬ ‫ڕەوانــــە كــرد كــە تــوانــیــی ســەد هــەزار‬ ‫كەنیزە بەدەست‌بهێنێت‪ .‬برازاكەیشی بە‬ ‫سوپایەكەوە نارد و ئەویش سەد هەزار‬ ‫بەربەری وەكو كەنیزە و دیل گرت‪ .‬نامەی‬ ‫بۆ خەلیفە وەلید ڕەوانەكرد كە پێنج‌یەكی‬ ‫تااڵن و پااڵنەكەی دەیكردە چل هەزار سەر!‬ ‫(لێرەدا دیلەكان وەكو ئاژەڵ باس دەكات‬ ‫بۆیە دەڵ ‌ێ «سەر»!)‪ .‬خەڵكی وتیان ئەم‬ ‫گەمژەیە ئەم پێنج‌یەكەی كە دەكاتە چل‬ ‫هەزار كەس چۆن توانیی بەدەستی‌بهێنێت؟‬ ‫(« َو ِق َ‬ ‫يل‪ِ :‬إنَّ ُه َب َع َث ا ْب َن ُه َم ْر َوانَ َع َلى َج ْي ٍش‪،‬‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ب ِمائة أل ِف َرأ ٍس‪َ ،‬و َب َع َث ا ْبنَ‬ ‫َف َأ َص َ‬ ‫اب ِمنَ َّ‬ ‫الس ْ ِ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫اب ِما َئ َة ألْ ِف َرأ ٍس أ ْي ًضا‬ ‫َأ ِخي ِه ِف َج ْي ٍش‪َ ،‬فأ َص َ‬ ‫ِمنَ الْ َ ْب َبرِ‪َ ،‬ف َل َّما َجا َء ِك َتابُ ُه إ َِل الْ َولِي ِد َو َذ َك َر‬ ‫ُس الْ َغ َنا ِئ ِم َأ ْر َب ُعونَ َألْ َف َر ْأ ٍس‪َ .‬ق َ‬ ‫ال‬ ‫ِفي ِه َأ َّن ُخ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ح ُق‪ِ ،‬م ْن أ ْينَ ل ُه أ ْر َب ُعونَ أل َف‬ ‫اس‪ :‬إ َِّن َهذا أ ْ َ‬ ‫الن ُ‬ ‫ُس الْ َغ َنا ِئ ِم؟»)(‪.)2‬‬ ‫َر ْأ ٍس ُخ ُ‬ ‫كــاتــێــك مــوســای كــــوڕی نــوصــەیــر‬ ‫بەسەركەوتوویی گەڕایە دواوە؛ خەلیفە‬ ‫وەلیدی كوڕی عەبدولمەلیك پیاوەكانی‬ ‫خۆی نــارد و عەبدولعەزیزی كــوڕی ئەو‬ ‫سەركردەیەیان لەنێو كۆشكەكەی خۆیدا‬ ‫ســەربــڕی‪ .‬لەنێو مەجلیسێكدا ســەری‬ ‫ئەو كوڕەیان فڕێدایە بــەردەم باوكی كە‬ ‫بە «فاتح»ی گــەورە و مــەزن ناوبانگی‬ ‫دەركردبوو‪ ..‬هەر بەوەیشەوە نەوەستان‬ ‫و موسای كوڕی نوصەیریان بەتەواوەتی‬ ‫زەلیل كرد و هەرچی سەروەت و سامان و‬ ‫پلە و پایەی هەبوو هەموویان لێ‌ سەندەوە‪.‬‬ ‫لە دوا ڕۆژەكــانــی ژیانیدا لە گوندێكی‬ ‫التەریكی واڵتی حیجازدا بەنێو خێوەتەكاندا‬ ‫دەگەڕا و دەستی لە خەڵكی پان دەكردەوە‬ ‫و سواڵی دەكرد(‪.)3‬‬ ‫تراژیدیای گەورە و گران لەوەدا بوو كە‬ ‫لە سەردەمی بەعسیەكاندا ناوی خوێندنگا و‬ ‫قوتابخانەكانیان لە شارەكانی واڵتی عێراقدا‬ ‫بە ناوی سەركردە «موسى بن نصير» و‬ ‫خەلیفە «ولید بن عبد الملك»ـەوە دادەنا!‬ ‫لەنێوان «جاهیلیەت» و «خیالفەت»‬ ‫قۆناخی پێش سەرهەڵدانی ئایينی‬ ‫ئیسالم بــە ســەردەمــی شیعر و فیكر‬ ‫نــاســراوە‪ .‬لە ئەدەبیاتی ئیسالمییشدا‬ ‫بە ســەردەمــی نەفامی و گێلی نــاوزەد‬ ‫دەكرێت‪ .‬لەو سەروەختەدا فرەخواوەندی‬ ‫و بت‌پەرستی باوی هەبوو‪ ،‬بەو ڕادەیەی‬ ‫لەنێو كەعبەدا س ‌ێ سەد و شەست بت‬ ‫هەبوون‪ .‬هەمووان بە گیانی لێبوردەییەوە‬

‫پەیوەندییەكــی پتــەو لەنێــوان تێڕوانینــی ئایينــی‬ ‫و فەلســەفیدا بــەدی دەكرێــت‪ ،‬لــە چەنــد‬ ‫الیەنێكیشــەوە دابڕانێكــی قــووڵ لەنێوانیانــدا‬ ‫هەیــە‬ ‫كۆنفۆشــیوس و ســۆكرات لــە یــەك خاڵــدا‬ ‫هاوبــەش بــوون كــە ئەویــش تەقەالیــان بــوو بــۆ‬ ‫جیاكردنــەوەی ئایــن لــە ڕەوشــت و ئــاكار‬ ‫لــە ســەرەتای مێــژووی چینــەوە ئایني لە سیاســەت‬ ‫خــۆی بەدوورگرتــووە‪ ،‬و فەرمانڕەوایــی بــە نــاوی‬ ‫ئایينــەوە نەبــووە‪ ،‬بەپێچەوانــەی خەلیفــە و‬ ‫ســوڵتانەکانی واڵتانــی ئیســامیەوە کــە خۆیــان بــە‬ ‫نوێنــەر و ســێبەری خــوا دەزانــی لەســەر ڕووی‬ ‫زەوی‬ ‫ســوڵتان و خەلیفــەكان لــە پێنــاوی ڕایی‌كردنــی‬ ‫بەرژەوەندیــی تایبەتیــی خۆیــان؛ ئایينیــان كــرد‬ ‫بــە كوتەكێــك بــۆ چەوســاندنەوە و ســەركوتكردنی‬ ‫ڕەعیــەت و داپڵۆســینی بیــری ئــازاد‬ ‫سروتی ئایينیی خۆیان بەڕێوەدەبرد‪ .‬هیچ‬ ‫كەسێك ڕێگریی لە كەسێكی تر نەدەكرد‪.‬‬ ‫لە سەرەتادا چینی هەژار و كۆیلەكان پشت‬ ‫و پەنا بوون بۆ هەڵسانەوە و باڵوبوونەوەی‬ ‫ئایينی ئیسالم‪ .‬لە پاشاندا حاكم و سوڵتان‬ ‫و خەلیفەكان لــە پێناوی ڕایی‌كردنی‬ ‫بەرژەوەندیی تایبەتیی خۆیان؛ ئایينیان‬ ‫كــرد بە كوتەكێك بۆ چەوساندنەوە و‬ ‫سەركوتكردنی ڕەعیەت و داپڵۆسینی بیری‬ ‫ئازاد‪ .‬ئەو كوشت و بڕینە زۆرەی كە لە‬ ‫سەردەمی خەلیفە و حاكمەكاندا ئەنجام‌درا؛‬ ‫هەرگیز بــەراورد ناكرێت بەو سەردەمەی‬ ‫كە بە «جاهیلیەت» ناوزەد دەكرا‪ .‬گیانی‬ ‫لێبوردەیی و یەكتری قبوڵ‌كردن هێدی‪-‬‬ ‫هێدی ئاسەواری نەما‪ .‬لە ناوچەی نەجرانی‬ ‫یەمەن مەسیحییەكی زۆر مابوون و ئیمامی‬ ‫عومەر بە زۆرەمــل ـێ‌ تەرحیلی كــردن و‬ ‫ڕایگواستنەوە بۆ واڵتی عێراق‪ .‬پیر و ژن و‬

‫مناڵێكی زۆر نزیكەی مەودای هەزار و دوو‬ ‫سەد میلیان لە بیاباندا بە گەرمای هاوین‬ ‫بڕی تاوەكو گەیشتن‪ .‬هانایان بردە الی‬ ‫ئیمامی عەلی تاوەكو پاكانەیان بۆ بكات و‬ ‫بڕیارەكە هەڵ‌وەشێتەوە‪ ،‬بەاڵم بە ڕوویاندا‬ ‫هەڵشاخا و وتی‪« :‬عومەر هەڵە ناكات»‬ ‫ي َك! إ َِّن ُع َم َر َكانَ َر ِشي َد َ‬ ‫األ ْمرِ») (‪.)4‬‬ ‫(« َو ْ َ‬ ‫پەراوێزەكان‪:‬‬ ‫(‪ )1‬فراس السواح‪ ،‬دين اإلنسان‪ .‬دمشق‪:‬‬ ‫دار عالء الدين‪ .‬ص‪.81 .‬‬ ‫(‪ )2‬ابن كثري‪ ،‬البداية والنهاية‪ .‬القاهرة‪:‬‬ ‫دار ابن اهليثم‪ .2006 .‬جمـ‪ ،5 .‬جـ‪ ،9 .‬ص‪.‬‬ ‫‪.199‬‬ ‫(‪ )3‬يوسف زيدان‪ ،‬متاهات الوهم‪ .‬القاهرة‪:‬‬ ‫دار الشروق‪ .2013 .‬ص‌ص‪.257 ،256 .‬‬ ‫(‪ )4‬حممد امل��زوغ��ى‪ ،‬منطق امل��ؤرخ‪.‬‬ ‫منشورات دار اجلمل‪ .2014 .‬ص‪.264 .‬‬

‫ژمارە (‪ )364‬دووشەممە ‪2017/11/6‬‬

‫‪3‬‬

‫ماخۆلیای وێنه‌گریی‬ ‫نیام په‌رژام‬ ‫وه‌رگێڕاىن‪ :‬ئاسيا حه‌سه‌ن‬ ‫‪1‬‬

‫فانتازیای “ئه‌و ڕۆژگاره‌ی که‌ مێژوو ب ‌ه‬ ‫هێواشی ڕێى ده‌كرد” گه‌رچی یه‌کێک له‌‬ ‫نمونه‌‌کانی کرده‌ی ڕوول ـه‌دوای ئێمه‌یه‌ بۆ‬ ‫دروستکردنی ڕابــردوو (سه‌رده‌می پێش‬ ‫مۆدێرن)‪ ،‬به‌اڵم شتێکی گرنگمان ده‌رباره‌ی‬ ‫ئێستا واته‌ ده‌رباره‌ی خودی مۆدێرنه‌ پێ‬ ‫ده‌ڵێت‪:‬مرۆڤی مۆدێرن ئه‌زمونی ماناداری‬ ‫مێژووی له‌ ده‌ستداوه‌‪ .‬له‌ الیه‌که‌وه‌ مێژوو‬ ‫وه‌ک نمایشێکی بێمانا به‌ ڕیتمێکی تونده‌وه‌‬ ‫ب ـه‌س ـه‌ر پــــه‌رده‌وه‌ “ت ـه‌مــاشــا” ده‌ک ــات‪،‬‬ ‫نمایشێک که‌ خێراییه‌ سه‌رسامهێنه‌که‌ی‪،‬‬ ‫سیفه‌تێکی تارماییانه‌ی پێداوه‌ و له‌ الیه‌کی‬ ‫تریشه‌وه‌ وه‌خت و ناوه‌خت به‌ هه‌ره‌سی‬ ‫ئه‌و مه‌ودایه‌ی که‌ پێگه‌ی ته‌ماشاکه‌رێکی‬ ‫بۆ فه‌راهه‌مکردووه‌‪ ،‬خۆی به‌ هه‌ڵدراوی‬ ‫بۆ ناو ئه‌م نمایشه‌ بێمانایه‌ ده‌دۆزێته‌وه‌ و‬ ‫به‌مشێوه‌یه‌‪ ،‬هه‌مان تارمایی‪ ،‬ژیانی داگیر‬ ‫و سه‌ره‌وژێر ده‌کات‪ .‬ڕه‌نگه‌ هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌‬ ‫بێت که‌ وێناکردنی “ ئه‌و ڕۆژگــاره‌ی که‌‬ ‫مێژوو به‌ هێواشی ڕێی ده‌کرد‪ ”.‬ده‌توانێت‬ ‫هــاوڕێ بێت له‌گه‌ڵ حه‌سره‌ت و داخ و‬ ‫نۆستالیژیا‪ ،‬یان‪ ،‬ماخۆلیا‪:‬‬ ‫ڕۆژگارێک که‌ مێژوو له‌ ئێستا هێواشتر‬ ‫ڕێی ده‌کرد‪ ،‬هێنده‌ هێواش که‌ ده‌یتوانی‬ ‫بــاگــراوه‌نــدێــکــی تــا ڕاده‌یــــه‌ک پــت ـه‌و و‬ ‫به‌رده‌وام بۆ کردار و ئه‌زموونه‌ فه‌ردی و‬ ‫کۆمه‌اڵتییه‌کانی مرۆڤه‌کان فه‌راهه‌مبکات‪،‬‬ ‫باگراوه‌ندێک که‌ النیکه‌م تا ئه‌و ئاسته‌‬ ‫نه‌گۆڕ و خۆگرتوو بێت که‌ شاعیران به‌‬ ‫ته‌ختی شانۆی بچوێنن‪ ،‬ته‌ختێک که‌‬ ‫گه‌رچی کتوپڕ ده‌گـــۆڕێ‪ ،‬ب ـه‌اڵم هێنده‌‬ ‫به‌رده‌وامی هه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه بتوانی به‌سه‌ریه‌وه‌ و‬ ‫بێ دڵه‌ڕاوکێ شانۆی ژیان نمایشبکه‌يت‪.‬‬ ‫له‌ ڕۆژگارێکی وه‌هادا مرۆڤه‌کان ده‌رفه‌تێکی‬ ‫زیاتریان هه‌یه‌ تا ئاگاداری ڕووداوه‌کان بن‪،‬‬ ‫کاردانه‌وه‌یان هه‌بێت‪ ،‬ته‌فسیری بکه‌ن و‬ ‫پێگه‌ی خۆیان له‌ هه‌مبه‌ر ئه‌وانه‌دا یان‬ ‫له‌ هه‌ناوی ئـه‌وانـه‌دا ده‌ستنیشانبکه‌ن‪.‬‬ ‫ڕۆژگــارێــک به‌ر له‌ ده‌ستپێکی ڕۆژگــاری‬ ‫ئــێــم ـه‌‪ ،...‬ڕۆژگـــارێـــک بـــه‌رلـــه‌وه‌ی که‌‬ ‫گێژه‌ڵووکه‌ی چڵه‌وبڕی مۆدێرنه‌ ته‌خته‌که‌‬ ‫سه‌ره‌وژێر بکات ‪. ...‬‬ ‫به‌اڵم ده‌رکه‌وتنی مۆدێرنه‌ کتوپڕ مێژووی‬ ‫گۆڕی بۆ گێژه‌ڵووکه‌یه‌کی سه‌رخۆش و‬ ‫بێ ئۆقره‌‪ ،‬گێژه‌ڵووکه‌یه‌ک که‌ هه‌رجاره‌‬ ‫و ته‌خته‌که‌ وێرانده‌کات و پارچه‌کانی‬ ‫په‌رشوباڵوده‌کاته‌وه‌‪ ،‬هاوکاتیش هه‌رجاره‌‬ ‫و ئـه‌م پارچانه‌ له‌ تێهه‌ڵکێشی تــازه‌دا‬ ‫کۆده‌کاته‌وه‌ و فۆڕمیان پێ ده‌به‌خشێت‪،‬‬ ‫هه‌ر وه‌کو ئه‌و گێژه‌ڵووكه‌یه‌ی که‌ ئۆکتافیۆ‬ ‫پاز باسى ده‌كات “ئه‌وه‌ی که‌ پێی ڕاستی‬ ‫تێکده‌شکێنێت‪ ،‬ل ـه‌ژێــر پێی چه‌پیدا‬ ‫چرۆ ده‌کاته‌وه‌‪ ”.‬به‌م شێوه‌ له‌ ڕۆژگاری‬ ‫مۆدێرندا‪ ،‬مێژوو ئیتر وه‌کو ڕه‌وتێکی ئارام‬ ‫و سه‌بورانه‌ی ئه‌ستێره‌کان ناگوزه‌رێت‪،‬‬ ‫به‌ڵکو وه‌کو تۆفانێکی مه‌ست تێپه‌ڕده‌بێت‪،‬‬ ‫بایه‌کی به‌ په‌له‌ که‌ به‌ ده‌وری خۆیدا‬ ‫ده‌خولێته‌وه‌ و هه‌موو که‌س و هه‌موو شت‬ ‫وه‌کو خۆڵ و تۆزێک له‌گه‌ڵ خۆیدا به‌مالو‬ ‫و به‌والدا ڕاده‌کێشێت‪ :‬پرۆسه‌ی به‌رده‌وامی‬ ‫وێرانکردن و بنیاتنانه‌وه‌‪ ،‬ڕووخساری‬ ‫شاره‌کان به‌خێرایی گۆڕانی به‌سه‌ردا دێت‪،‬‬ ‫شێوه‌ی جلوبه‌رگه‌کان به‌رده‌وام ده‌گۆڕێن‪،‬‬ ‫بۆنه‌ و ڕێوڕه‌سمه‌کان هه‌میشه‌ ده‌گۆڕێن و‬ ‫وه‌کو ئه‌وه‌ی که‌ مارکس ده‌یوت‪ :‬ئه‌وه‌ی که‌‬ ‫ڕه‌ق و پته‌وه‌‪ ،‬ده‌بێته‌ دووکه‌ڵ و به‌ هه‌وادا‬ ‫ده‌ڕوات‪ .‬به‌مجۆره‌یه‌ که‌ ئه‌زموونی مێژوو‬ ‫له‌ چنگی مرۆڤ هه‌ڵدێت‪ .‬هه‌ر به‌ ڕێکه‌وت‬ ‫ئه‌مڕۆ به‌ جۆرێکی پارادۆکسانه‌‪ ،‬بۆ مرۆڤی‬ ‫دانیشتووی ناو گوندی په‌یوه‌ندییه‌کان که‌‬ ‫هه‌ر چرکه‌یه‌ک ده‌توانێت ئاگاداری دوایين‬

‫ڕووداوه‌کانی هه‌ر کونجێکی جیهان بێت‪،‬‬ ‫ئه‌زموونی مێژوو زیاد له‌ هه‌ر ڕۆژگارێکی‬ ‫تر الڵ و لێڵ و خه‌وناوییه‌‪ :‬ئه‌زموونی‬ ‫ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ له‌گه‌ڵ ڕه‌وتی خێراخێرای‬ ‫هه‌واڵه‌کان و ئه‌و ڕووداوانه‌ی که‌‪ ،‬یه‌کسه‌ر‬ ‫جێی خۆیان چۆڵده‌که‌ن بۆ ڕووداوی دواتر‬ ‫و هه‌ر ده‌ڵێی بۆ ئه‌به‌د له‌پشت پێڵووه‌‬ ‫داخراوه‌کانی له‌بیرچوونه‌وه‌ و مه‌رگه‌وه‌ ون‬ ‫ده‌بن‪ ،‬وه‌ک بڵێی ڕووداوه‌کان و هه‌واڵه‌کان‬ ‫له‌ مه‌سیره‌یه‌کی بێوچاندا به‌ره‌و عه‌ده‌ن‬ ‫ته‌کان ده‌ده‌ن‪ ،‬مێژوویش له‌ ساته‌وه‌ختی‬ ‫قڵببوونه‌وه‌ و غلۆربوونه‌وه‌ی به‌رده‌وامدایه‌‬ ‫له‌و شته‌ی که‌ واڵته‌ر بینیامین به‌ توانجه‌وه‌‬ ‫پێی ده‌وت‪“ :‬زاکیره‌ی خوا”‪ .‬هه‌ر له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌یه‌ که‌ به‌ بۆچوونی بادیۆ‪ ،‬ئه‌مڕۆ‬ ‫بیرکردنه‌وه‌یه‌کی هه‌ربه‌ڕاست شۆشگێرانه‌‪،‬‬ ‫بیرکردنه‌وه‌یه‌کی “هێواشه‌“‪.‬‬ ‫به‌اڵم گه‌ر مێژوو له‌ سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌مه‌وه‌‬ ‫و به‌ شێوه‌یه‌کی به‌رچاو خێرا بووبێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ده‌توانین ڕه‌ونه‌قگرتنی چه‌مکی مێژوو و‬ ‫مێژوونووسین له‌م سه‌ده‌یه‌دا و هه‌روه‌ها‬ ‫تامه‌زرۆیی ڕۆماننووسانی ئه‌م سه‌ده‌یه‌‬ ‫بۆ تۆمارکردنی ورده‌کارییه‌ ورده‌کانی‬ ‫شوێن و جلوبه‌رگ‪ ،‬مه‌راسیم و بۆنه‌کان‬ ‫و شێوه‌زاره‌کانی وه‌ک كۆمه‌ڵێك کاردانه‌وه‌‬ ‫به‌م “خێرابوونه‌وه‌ی مێژوو”يه‌ی درککرد‪.‬‬ ‫به‌اڵم ئایا ده‌توانن به‌ هه‌مان لۆژیک بیر‬ ‫له‌ سه‌رهه‌ڵدان و په‌ره‌سه‌ندنی دیارده‌ی‬ ‫وێنه‌گری بکه‌ینه‌وه‌ له‌ سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی‬ ‫نۆزده‌یه‌مدا‪ .‬ئایا هیچ په‌یوه‌ندییه‌ک له‌‬ ‫نێوان دیارده‌ی وێنه‌گری و خێرابوونه‌وه‌ی‬ ‫مێژوودا هه‌یه‌؟‬ ‫وێنه‌گری و ڕزگاریدا به‌ر قـه‌رار بکه‌ین‪ ،‬ئه‌مه‌‪ ،‬بۆ هه‌موومان ئه‌زموونێکی ئاشنای ‌ه‬ ‫‪2‬‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌ک که‌ له‌سه‌ر بنه‌مای جۆره‌ که‌ به‌ هه‌ستێکی نامۆیی و حه‌په‌سان و‬ ‫با وای دابنێن وێنه‌گرێک چه‌ند وێنه‌یه‌کی‬ ‫دژیه‌کییه‌کی ساده‌ی نێوان تۆمارکردن و ته‌نانه‌ت هه‌ندێک جاریش بێزرانه‌وه‌ سه‌یری‬ ‫ئه‌و که‌سه‌ بگرێت که‌ خه‌ریکی قسه‌کردنه‌‬ ‫بیرچوونه‌وه‌ دروستده‌بێت؟‬ ‫خۆمان بکه‌ین له‌ هه‌ندێک وێنه‌دا‪( .‬ئا له‌م‬ ‫له‌گه‌ڵتاند‌ا و پاشان پیشانتان بــدات‪.‬‬ ‫وا ده‌رده‌که‌وێت له‌ ئه‌زموونی وێنه‌گری توانای وێنه‌گری و سینه‌مایه‌دايه‌ كه‌ واقيعه‌‬ ‫ده‌توانن له‌و وێنانه‌دا به‌ ئاسانی ژێست و‬ ‫و پ ـه‌یــوه‌نــدیــی ب ـه‌ چــرکـه‌ســاتــی خزی باوه‌كه‌ له‌ شێوه‌ى ‪-‬دوانه‌‪-‬يه‌كى نامۆدا‬ ‫جووڵه‌ و دۆخه‌کانی ڕووخسار و ده‌ستانی‬ ‫هه‌ندێک ڕووکاری ئاڵۆزتره‌وه‌ نووستووه‌‪ .‬نامۆ ده‌كات‪ ‌،‬بۆيه‌شه‌‌ ڕه‌نگه‌ ئه‌مڕۆ هه‌روا‬ ‫که‌سه‌که‌ ببینن که‌ له‌ کاتی قسه‌کردن‬ ‫ڕووکارگه‌لێک ک ‌ه په‌یوه‌ندیی وێنه‌گری به‌ بتوانین جۆره‌ به‌رهه‌ڵستییه‌ک بدۆزینه‌وه‌‪).‬‬ ‫له‌گه‌ڵیدا نه‌تانتوانیوه‌ ده‌ستنیشانی‬ ‫ڕزگاری و به‌رهه‌ڵستیشه‌وه‌ ده‌گۆڕێت‪.‬‬ ‫به‌اڵم به‌ر له‌ هه‌ر شتێک ده‌بێت بۆ ئه‌و‬ ‫بکه‌ن‪ .‬هه‌ر له‌به‌ر ئه‌مه‌یه‌ که‌ زۆرینه‌ی‬ ‫واقیعه‌ به‌ڵگه‌نه‌ویسته‌ بگه‌ڕێينه‌وه‌ که‌ ئه‌مڕۆ‬ ‫ته‌ماشای وێنه‌کانی میواندارییه‌ک که‌‬ ‫جگه‌ له‌ چه‌ند حاڵه‌تێکی که‌م‪ ،‬ئه‌زموونی‬ ‫‪3‬‬ ‫تێیدا ئاماده‌بوون‪ ،‬کۆمه‌‌ڵێک ورده‌کاريی‬ ‫وێنه‌ شتێک تۆمارده‌کات که‌ له‌ ساتێکی ته‌ماشا کردنی وێنه‌ و فیلم‪ ،‬ئه‌زموونێکی‬ ‫نــوێ له‌گه‌ڵ خۆیدا ده‌هێنێت‪ .‬نمونه‌ی‬ ‫دیاریکراودا له‌ به‌رامبه‌ر کامێرادا حزووری زۆر ئاسایی و تــڕۆ و س ــواوه‌‪ .‬گه‌رچی‬ ‫دواتری ئه‌م ئه‌زموونه‌‪ ،‬ئه‌و توانایانه‌یه‌ که‌‬ ‫هـه‌بــووه‌ یــان ڕوویــــداوه‌‪ .‬تایبه‌تمه‌نديی وێنه‌گری هه‌میشه‌ دیارده‌یه‌کی فراوانتر‬ ‫کۆنترۆڵی ته‌له‌فزیۆن له‌ کاتی بینینی فیلمدا‬ ‫س ـه‌ره‌کــی هــه‌ر وێــنـه‌یـه‌ک لــه‌م خــاڵـه‌دا بووه‌ له‌ پانتایی پڕۆفیشناڵ و پسپۆڕیانه‌ی‬ ‫دروستی ده‌کات‪ ،‬واته‌ توانای وه‌ستاندنی‬ ‫نووستووه‌‪ .‬وێنه‌‪ ،‬شایه‌تی له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی خۆی و له‌ نێوان چینه‌ جیاوازه‌کانی خه‌ڵکدا‬ ‫وێنه‌‪ ،‬یان گه‌ڕاندنه‌وه‌ی بۆ بینینی ئه‌و‬ ‫له‌وێ و له‌و ساته‌ تایبه‌ته‌دا ده‌دات که‌ له‌ بره‌وی هه‌بووه‌‪ ،‬ده‌بێت بڵێین ئه‌مڕۆ ئه‌م‬ ‫شتانه‌ی که‌ له‌ ته‌ماشاکردنی ئاسایی‬ ‫به‌رامبه‌ر کامێرادا ئاماده‌بووه‌‪ .‬به‌اڵم ئه‌م گشتیبوونه‌‪ ،‬کۆمه‌ڵێک دیوی بێ پێشینه‌ی‬ ‫فیلمه‌که‌دا له‌ ده‌ســت ده‌چــن‪ .‬ده‌توانین‬ ‫تۆمار کردنه‌ی واقیع‪ ،‬ئه‌م کۆپی کردنه‌ له‌خۆ گرتووه‌‪ .‬ئێمه‌ که‌ هه‌موومان به‌ لوتفی‬ ‫درێژه‌ به‌م نمونانه‌ بده‌ین‪ :‬له‌ دیمه‌نێکی‬ ‫و ئه‌م زۆر کردنه‌ی واقیع دیوێکی تریشی که‌رامات و مهوعجیزاتی سه‌رمایه‌دای‪ ،‬له‌‬ ‫فیلمی “ئاگرانددیسمان”ی ئه‌نتۆنیۆنیدا‪،‬‬ ‫هه‌ر چرکه‌یه‌کدا ده‌توانین به‌ کامێراکان و‬ ‫وێنه‌گرێک به‌ ‪-‬ئاگرانددیسماند‪-‬کردنی هه‌یه‌‪:‬‬ ‫وه‌رن بــیــر لــه‌و ت ــرس و تۆقاندنه‌ مۆبایله‌کان و گه‌مه‌ گه‌ورانه‌‌کانی خۆمان‬ ‫په‌ڵه‌یه‌کی نـــاڕوون ک ‌ه به‌ ڕێــکـه‌وت له‌‬ ‫بکه‌نه‌وه‌ که‌ خه‌ڵک له‌ یه‌که‌مین هۆڵه‌کانی گرته‌ و فۆتۆ بگرین‪ ،‬ه ـه‌ر پێشوه‌خت‬ ‫سووچێکی چــوارچــێــوه‌ی یه‌کێک له‌‬ ‫سینه‌مادا ئه‌زموونیان کــرد‪ .‬سه‌یره‌ که‌ کامێرابه‌ده‌ست له‌ لێشاوێک وێنه‌ی بزواو و‬ ‫وێنه‌کانیدا جێی گرتبوو‪ ،‬له‌ ڕوودانــی‬ ‫ئه‌م نواندنه‌وه‌يه‌ تاڕاده‌یه‌ک ڕاستگۆییه‌ی نه‌بزواودا مه‌له‌ ده‌که‌ین‪.‬‬ ‫تاوانێک ئاگادار ده‌بێته‌وه‌‪ .‬وه‌ک چۆن ک ‌ه‬ ‫ده‌زانین که‌شفی کتوپڕی وێنه‌ی بکوژه‌کان واقیعی ديده‌كى و بينراو‪ ،‬ده‌بــووه‌ هۆی‬ ‫و ڕۆحه‌کان له‌ گۆشه‌ و که‌ناری په‌رت ئه‌و ترسه‌ی ک ‌ه له‌ بنه‌ڕه‌ته‌وه‌ جیاوازبوو‬ ‫‪4‬‬ ‫و بێبایه‌خی ئه‌و وێنانه‌ی که‌ به‌ڕێکه‌وت له‌گه‌ڵ ترسی بینینی وێنه‌ خه‌یاڵییه‌‬ ‫وه‌ک ده‌زانــیــن فۆتۆ‌ شایه‌تی ده‌دات‬ ‫گیراون‪ ،‬یه‌کێکه‌ له‌ کلیله‌ کڵێشه‌یه‌ باوه‌کان تۆقێنه‌ره‌کان‪ .‬ڕه‌نگه‌ بتوانین نموونه‌ی له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی له‌وێ و له‌و ساته‌ تایبه‌ته‌دا‬ ‫له‌ فیلمى پۆلیسی و تۆقاندندا‪ .‬له‌و هه‌موو پێشووتری ئــه‌م ترسه‌ ل ـه‌ ئه‌زموونی که‌ له‌ به‌رامبه‌ر کامێرادا ئاماده‌يی هه‌بووه‌‪.‬‬ ‫نمونه‌ وا ده‌رده‌که‌وێت که‌ وێنه‌ به‌شێک له‌و ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی وێنه‌گریدا بدۆزیته‌وه‌‪ .‬ده‌توانین بڵێین ئ ـه‌م تایبه‌تمه‌ندییه‌‪،‬‬ ‫واقیعه‌ به‌ ده‌ست دێنێته‌وه‌ که‌ له‌ توێی وتوویانه‌ که‌ له‌ ئاوێنه‌کاندا شتێکی ترسناک ماهیه‌تێکی دۆکیومێنتاريی بـه‌ وێنه‌‬ ‫په‌نجه‌کانی درکی ئاسایی ئێمه‌وه‌ ده‌خزێت و شه‌یتانی هه‌یه‌‪ ،‬چونکه‌ جیهان دوو هێنده‌ ده‌به‌خشێت‪ ،‬به‌اڵم له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌وه‌ی‬ ‫و له‌ ده‌ستده‌چێت‪ .‬وه‌هم و خه‌یاڵی کامێرا ده‌کاته‌وه‌! به‌مجۆره‌ “جــادوو”ی سینه‌ما س ـه‌بــاره‌ت به‌ تــامـه‌زرۆیــی وێنه‌گری بۆ‬ ‫وه‌کو گیرفانبڕێکی زیره‌ک‪ ،‬په‌نجه‌ی زیره‌ک ڕێک له‌ وێکهاتنه‌وه‌ سه‌رسوڕهێنه‌ره‌که‌یدا تۆمارکردنی ئه‌و شتانه‌ی له‌ بیر ده‌چنه‌وه‌‬ ‫و پێکه‌وه‌ نووساوی به‌ دزییه‌وه‌ ده‌خزێنێته‌ له‌گه‌ڵ “واقیع”دا‪ ،‬له‌ “دوو هێنده‌ کردنی و له‌ ده‌ست ده‌چن باسمان کرد‪ ،‬ده‌بێت‬ ‫قه‌ڵه‌مڕه‌وی له‌ بیرچوونه‌وه‌ و مه‌رگه‌وه‌‪ ،‬بۆ واقــیــع”دا‪ ،‬ده‌رده‌کـه‌وێــتـه‌وه‌‪ ،‬به‌م مانایه‌ ئه‌وه‌شی بۆ زیاد بکه‌ین که‌ ئه‌م ئاگایی ‌ه له‌‬ ‫هه‌ناوی تاریکییه‌کانی “زاکیره‌ی خوا” و ئ ـه‌زمــوونــی جـــادووی سینه‌ما هــاوتــای “حزوور‪ -‬ئاماده‌يی” زۆرجار له‌گه‌ڵ ئاگایی‬ ‫ئه‌و شتگه‌لێک له‌ هه‌ناوییه‌وه‌ دێنه‌ ده‌رێ ئه‌زموونی ڕووب ـه‌ڕووبــوون ـه‌وه‌ی ـه‌ له‌گه‌ڵ له‌ گوزه‌رکردنی ئه‌م ئاماده‌ییه‌دا‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫و ڕزگــاریــان ده‌کــات‪ .‬هه‌ڵبه‌ت به‌رهه‌می “دووانــــه‌“ی واقــیــعــدا‪ ،‬ئه‌زموونێک که‌ ئاگایی له‌ غیابه‌که‌یدا له‌ ئاینده‌دا هاوڕێیه‌‪:‬‬ ‫ئه‌م حیزه‌ دزییه‌ هه‌مان ئه‌و جادووه‌یه‌‌ که‌ ده‌بێته‌ هۆی غه‌ریب ‌بوونی واقیعی ئاشنا ئه‌وه‌ی که‌ له‌ به‌رامبه‌ر کامێرادایه‌ به‌م زووانه‌‬ ‫و نــزیــک‪ .‬شوێنپێی وه‌هــا ئه‌زموونێک چیتر نابێت‪ .‬هه‌ر له‌به‌ر ئه‌مه‌‪ ،‬ئێمه‌ وێنه‌ی‬ ‫تاریکخانه‌ ده‌گۆڕێت بۆ ژووری ڕووناک‪.‬‬ ‫که‌واته‌ ئایا ده‌توانین له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مایه‌ له‌ پانتایی وێنه‌گریشدا به‌دی ده‌کرێت‪ :‬چرکه‌ساته‌ گرنگه‌کانی ژیانمان ده‌گرین‪،‬‬ ‫قسه‌ له‌ جۆره‌ “به‌رهه‌ڵستی”یه‌ک بکه‌ین له‌ ژیانی ڕۆژان ـه‌ و ئاوێنه‌کاندا ناتوانین ه ـه‌ر له‌به‌ر ئه‌مه‌یشه‌ که‌ وێنه‌گره‌کان‬ ‫له‌ وێنه‌گریدا؟ ئایا ده‌توانین په‌یوه‌ندییه‌کی خۆمان له‌و گۆشانه‌وه‌ ببینین که‌ هه‌ندێک خه‌ریکی ڕاوکردنی چرکه‌ساته‌کانن‪ .‬به‌اڵم‬ ‫وه‌ها بێناوه‌نجی و ڕاسته‌وخۆ له‌ نێوان له‌ وێنه‌کانمان پیشانمان ده‌ده‌ن‪ .‬له‌به‌ر ئه‌م ئاگاییه‌ پێشینه‌یه‌ی له‌ ده‌ستدانی‬

‫ئاینده‌‪ ،‬په‌یوه‌ندیی وێنه‌گر و ئۆبێکته‌که‌ی‬ ‫هه‌ر له‌ بنه‌ڕه‌ته‌وه‌ ده‌گۆڕێت‪ .‬به‌ کورتی‬ ‫ماخۆلیايی ده‌کات‪.‬‬ ‫تێگه‌یشتنی بــاو بۆ دژیه‌کيی ماته‌م‬ ‫و مــاخــۆلــیــای فــرۆیــدی شتێکی لـه‌م‬ ‫جۆره‌یه‌‪ :‬که‌سێک که‌ ماته‌م ده‌گێڕێت‪،‬‬ ‫ب ـه‌م کــاره‌ غیاب و نه‌بوونی ئۆبێکته‌‬ ‫ل ـه‌ده‌ســتــچــووه‌ک ـه‌ی قــبــووڵ ده‌کـــات و‬ ‫له‌گه‌ڵیدا ڕادێت‪ ،‬به‌اڵم که‌سی ماخۆلیایی‬ ‫ئاماده‌ نیه‌ ڕووبه‌ڕووبێته‌وه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌م‬ ‫غیاب و له‌ده‌ستدانه‌دا‪ ،‬به‌مجۆره‌ هه‌روا‬ ‫ده‌نووسێته‌ ئۆبێکتی له‌ده‌ستچووه‌وه‌‪ .‬به‌م‬ ‫شێوه‌یه‌ ڕه‌نگه‌ بتوانین بڵێین خووگرتن‬ ‫به‌ نوقمبوون له‌ سه‌یرکردنی ئه‌لبوومه‌‬ ‫کۆنه‌کان وه‌ک کرده‌یه‌کی ماخۆلیایی به‌‬ ‫ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ له‌گه‌ڵ تێپه‌ڕینی ژیان‬ ‫و قوتخوادنی یــاده‌وه‌ری و ئه‌زموونه‌کان‬ ‫له‌ ئه‌سیدی بیرچوونه‌وه‌ و تیاچووندا‬ ‫لێک بدرێته‌وه‌‪ .‬ب ـه‌اڵم سالڤۆی ژیــژه‌ک‬ ‫به‌ پشتبه‌ستن به‌ ڕسته‌یه‌ک له‌ وتــاره‌‬ ‫به‌ ناوبانگه‌که‌ی فرۆیدا‪ ،‬پێچێکی ناسک‬ ‫ده‌دات به‌ چه‌مکی ماخۆلیا*‪ .‬ژیژه‌ک وا له‌‬ ‫فرۆید ده‌گێڕێته‌و‌ه که‌ ماخۆلیا بریتییه‌ له‌‬ ‫ماته‌مێکی زووگه‌یشتوو‪ .‬که‌سی ماخۆلیایی‬ ‫ئـه‌و کاته‌ ماته‌م بۆ ئۆبێکت ده‌گێڕێت‬ ‫که‌ ئۆبێکت هێشتا له‌ده‌ست نه‌چووه‌‪.‬‬ ‫له‌ ڕاستیدا ئه‌مه‌ “سێبه‌ری له‌ده‌ستدانی‬ ‫ئاینده‌“یه‌‪ ،‬که‌ پێشوه‌خت به‌سه‌ر شته‌که‌وه‌‬ ‫و به‌سه‌ر چرکه‌ساتی ئێستاو‌ه ده‌خزێته‌‬ ‫خــواره‌وه‌‪ ،‬وه‌ک چۆن ڕه‌نگه‌ ئاگایی دوو‬ ‫که‌سی عاشق لـه‌وپـه‌ڕی جۆشوخرۆشی‬ ‫عاشقانه‌یاندا‪ ،‬له‌و ڕاستییه‌ی که‌ دواجار‬ ‫ئه‌م جۆشوخرۆشه‌ یه‌ک ڕۆژ و بۆ ئه‌به‌د‬ ‫کۆتایی دێت‪ ،‬په‌یوه‌ندییه‌که‌یان ماخۆلیايی‬ ‫بکات‪ ،‬هه‌ر وه‌ک ئه‌و مه‌یله‌ی بۆ وێنه‌گرتن‬ ‫که‌ به‌هۆی ئاگایی له‌ “ئه‌وه‌ی له‌وێیه‌ به‌‬ ‫زووی چیتر بوونی نابێت‪ ”.‬ده‌ورووژێــت‪،‬‬ ‫ژیژه‌ک له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مایه‌ هه‌وڵ ده‌دات‬ ‫هه‌ڵوێسته‌ ماخۆلیاییه‌کانی ده‌ره ـه‌ق به‌‬ ‫بزوتنه‌وه‌ی ۆڵستریت ڕه‌خنه‌ بکات‪ ،‬واته‌‬ ‫ئه‌و هه‌ڵوێستانه‌ی که‌ ‪-‬زۆرجــار له‌ کاتی‬ ‫هاوخه‌میدا‪ -‬پێشوه‌خت ماته‌م بۆ ئه‌م‬ ‫بزووتنه‌وه‌یه‌ ده‌گێڕن‪ .‬به‌اڵم ژیژه‌ک په‌نجه‌‬ ‫ده‌خــات ـه‌ ســه‌ر شتێکی شــاراوه‌تــریــش‪:‬‬ ‫که‌سی ماخۆلیايی که‌ پێشوه‌خت و له‌و‬ ‫کاته‌ی که‌ هێشتا ئۆبێکت ئاماده‌یه‌ ماته‌م‬

‫ده‌گێڕێت به‌و هۆیه‌وه‌یه‌ که‌ ئیتر ئاره‌زووی‬ ‫بۆ ئۆبێکت ده‌رنابڕێت‪ .‬ئه‌وه‌ی که‌ که‌سی‬ ‫ماخۆلیايی له‌ده‌ستی داوه‌ ئۆبێکتی ئاره‌زوو‬ ‫نییه‌ به‌ڵکو “هۆکاری ئۆبێکتی ئاره‌زوو”ـه‌‪،‬‬ ‫واتــه‌ ئــه‌وه‌ی ک ‌ه له‌ ئۆبێکتدا زیــاد له‌‬ ‫خودی ئۆبێکته‌ و ئاره‌زوومان بۆ ئۆبێکت‬ ‫ده‌ورووژێنێت‪ .‬ژیژه‌ک پڕۆسه‌ی کۆچکردن‬ ‫به‌ نموونه‌ ده‌هێنێته‌وه‌‪ .‬به‌ بۆچوونی ئه‌و‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌ی که‌ ئازاری کۆچبه‌ر ده‌دات ڕاسته‌وخۆ‬ ‫دووری نییه‌ له‌ نیشتیمان و بیرهێنانه‌وه‌ی‬ ‫بیره‌وه‌رییه‌کانی نییه‌‪ ،‬به‌ڵکو ئه‌و ئاگاییه‌یه‌‬ ‫که‌ به‌پێی تێپه‌ڕینی زه‌مه‌نێکی نه‌ک زۆر‬ ‫درێژ نیشتمان له‌ بیر ده‌کات و تێهه‌ڵکێشی‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌ تازه‌که‌ ده‌بێت‪ .‬به‌م شێوه‌یه‌‬ ‫ئه‌وه‌ی که‌ که‌سی ماخۆلیايی سه‌رپێچی‬ ‫لێ ده‌کات ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ نییه‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫غیاب و له‌ده‌ستدانی ئۆبێکتدا به‌ڵکو‬ ‫ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌یه‌ له‌گه‌ڵ له‌ده‌ستدانی‬ ‫ئاره‌زووی خۆيدا‪.‬‬

‫‪5‬‬

‫‪ ...‬به‌م شێوه‌یه‌یه‌ که‌ هه‌میشه‌ ئێم ‌ه‬ ‫له‌جیاتیی ئه‌زموونکردنی ئه‌و چرکانه‌ی‬ ‫که‌ ده‌زانین نائومێدانه‌ له‌ده‌ستده‌چن‪،‬‬ ‫ئه‌و چرکانه‌ له‌ وێنه‌کاندا تۆمار ده‌که‌ین‪،‬‬ ‫بـه‌م شێوه‌یه‌یه‌ که‌ چه‌ندین و چه‌ندین‬ ‫جار له‌ شه‌قامه‌کاندا ئێستێک ده‌که‌ین‪،‬‬ ‫وه‌سیله‌ی گه‌مه‌ و یارییه‌کانمان ده‌گرین به‌‬ ‫ده‌ستمانه‌وه‌ و وێنه‌ی پێکدادانی ئۆتۆمبێله‌‬ ‫گرانبه‌هاکان و ش ـه‌ڕ و ده‌مه‌قاڵه‌کان‬ ‫و کـه‌ســانــی ب ـه‌نــاوبــانــگ و ژه‌نــیــارانــی‬ ‫سه‌رشه‌قام و ته‌نانه‌ت وێنه‌ی خه‌مهێنه‌ری‬ ‫گیانده‌رچوونی مرۆڤێک ده‌گــریــن‪ ،‬به‌م‬ ‫شێوه‌یه‌یه‌ که‌ له‌ سه‌فه‌ره‌کانماندا‪ ،‬له‌‬ ‫جه‌ژنه‌کانماندا‪ ،‬له‌ پرسه‌ و ماته‌مه‌کانماندا‪،‬‬ ‫له‌ خۆشه‌ویستترین و به‌ڕێزترین چرکه‌کانی‬ ‫ژیانماندا هه‌میشه‌ و به‌رده‌وام وێنه‌ ده‌گرین‬ ‫و وێنه‌ ده‌گرین و ‪...‬‬ ‫به‌م شێوه‌یه‌یه‌ که‌ ئیتر به‌رانبه‌ر به‌‬ ‫جیهان ئاره‌زوو ده‌رنابڕین‪ ،‬به‌م شێوه‌یه‌یه‌‬ ‫که‌ نائومێدانه‌ له‌ پرسه‌ و ماته‌م بۆ جیهانێک‬ ‫ده‌گێڕین که‌ هێشتا له‌ده‌ست نه‌چووه‌‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫*‪Transcript: Slavoj Zizek -‬‬ ‫‪- October 26, 2011 at St.‬‬ ‫‪Mark`s Bookshop‬‬

‫‪4‬‬

‫ژمارە (‪ )364‬دووشەممە ‪2017/11/6‬‬

‫ئێــــــــراقی مـــەزن‬ ‫ئەو نەخشەیەی بەزۆر سەپێرنا‬

‫سامان عوسامن سیوەیلی‬ ‫گەورەترین گرفتی مێژویی ئەو كاتە‬ ‫سەرهەڵدەدات‪ ،‬كە سەردەمەكانی ڕابردوی‬ ‫مرۆڤایەتی بەڕوداو و گۆارنگارییەكانییەوە‬ ‫بەپێی واقعی ئێستا حوكمی لەسەر بدرێت‪.‬‬ ‫وەك زۆرێك لە مێژونووسە شوفێنییەكانی‬ ‫عــەرەب دەسەاڵتی ئێراق و مێژوەكەشی‬ ‫بەچەواشەیی لــەســەر بنچینەی واقعی‬ ‫ئەم سەردەمە دادەرێژن و لەچوارچێوەی‬ ‫(داڕشــتــنــەوەی مــێــژو)دا هــەمــوو ئەو‬ ‫ڕوداوانەی لەسەر ئەو سنوورە دەستكردە‬ ‫بــەدرێــژایــی دیــرۆكــی ڕابـــردو ڕویــانــداوە‪،‬‬ ‫لەتۆمارگای مێژوی سیاسی ئێراقدا تۆماری‬ ‫دەكەن‪.‬‬ ‫لـــەوەش گــەورەتــر ئــەو هــەڵــە دوور‬ ‫لە زانستی‪-‬ئەكادیمیەیە كە بنچینەی‬ ‫شارستانیەتەكانی ئــاشــوری و كلدانی‬ ‫و ســۆمــەری و بابلی دەكــەنــە موڵكی‬ ‫عەرەبی ئێراقی‪ ،‬لەكاتێكدا كە هەموویان‬ ‫دەزانـــن ئــەو ئێراقە سیاسیەی ئێستا‬ ‫مێژوەكەی دەگەرێتەوە بۆ ساڵی ‪،1921‬‬ ‫گەر لە ڕاب ــردووی خاكی ئێراق بڕوانین‬ ‫وەك لەسەرچاوە مێژوییەكانەوە ئاماژەی‬ ‫پێكراوە‪ ،‬ئێراقی ئێستا ناوچەیەكی ژێر‬ ‫دەسەاڵتی فارس بووەو زۆربەی هەرە زۆری‬ ‫شارەكانی وەك بابل و بەغداد و سەلمان‬ ‫پاك و سامەڕا لەالیەن ئەوانەو دروستكراون‬ ‫و ناوی چەندین شارو شارۆچكەكانیشی لە‬ ‫بنچەدا ئێرانین‪.‬‬ ‫تەنانەت خودی ناوی ئێراق لە(ئەراك)‬ ‫ی ئێرانییەوە هاتووە كە مانای شاری‬ ‫شاهان دەبەخشێت‪ .‬نمونەیەك لەهەوڵە‬ ‫چەواشەكارییەكانی مێژوو نوسینەكانی‬ ‫(د‪.‬ئەحمەد سوسە)یە كە بۆ دروستكردنی‬ ‫ڕەسەنایەتی مێژوویی بۆ ئێراق دەڵێت‪(،‬‬ ‫پێش چوار هەزار ساڵ بەرلەئێستا واتە‬ ‫لەساڵی ‪ 2300‬پ‪.‬ز بابلییەكان نەخشەیەكی‬ ‫جیهانیان بە خەتی هیمۆگۆفی دارشتوەو‬ ‫ئێراقیان تیادا دەستینشانكردوە)‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كاتێك ســەیــری ئــەو نــەخــشــەیــەكــراوە‬ ‫نەناوی ئێراقی تیایە نەهیچ پەیوەندیەكی‬ ‫بــەعــەرەبــەوە هــەیــە‪ ،‬چونكە بابلی و‬ ‫ئاشورییەكان عەرەب نەبوون‪ ،‬بەڵكو خۆیان‬ ‫خاوەنی شارستانیەت و ناسنامەی تایبەتی‬ ‫خۆیان بوون بەهیچ جۆرێك لەسەر عەرەب‬ ‫پۆلێنناكرێن‪ .‬دەمــارگــرژەكــانــی عــەرەب‬ ‫بەوەوە نەوەستاون ودۆو دۆشاویان تێكەڵ‬ ‫بەیەكتر كردوە و پەالمارەكانیان سڕینەوەی‬ ‫حەقیقەتی مێژوویی و فەرهەنگەكانی دۆڵی‬ ‫ڕافیدەینی گرتۆتەوە و خۆیان بە میراتگری‬ ‫ئەو دەسەاڵتانە دەزانن كەلە مێزۆپۆتامیادا‬ ‫هەبوون‪ ،‬بەتەواوی ڕابردویانەوە بەموڵكی‬ ‫نەتەوایەتی عەرەبی دادەنێن‪ ،‬بەبێ گوێدانە‬ ‫تۆماركارییەكانی مێژوو‪ ،‬هەروەها زانستی‬ ‫دیكۆمێنتكارانەی زانكۆ جۆربەجۆرەكان‬ ‫و ئەنجومەنە باوەڕپێكراوەكانی جیهانی‬ ‫موتەمەدن‪ .‬سەیر لەوەدایە ئێستا زۆركەس‬ ‫پابەندی وتــەو واژەی(الــعــراق العظیم)‬ ‫ن و لەبۆنەو شانازییەكاندا دەیڵێین‬ ‫و دەیڵێنەوە ئەبێت ئــەو عەزەمەتە لە‬ ‫كۆیدا بێت‪ ،‬لەكاتێكدا پاش شەش سەد‬ ‫ســاڵ فــەرمــانــڕەوایــی ساسانییەكان كە‬ ‫بەهێرشی سوپای عەرەبی ئیسالمی‪ ،‬ئەو‬ ‫دەسەاڵتە لەناوچوو دۆڵی ڕافیدەین بووە‬ ‫بەشێك لەدەسەاڵتی تازەی عەرەب‪ ،‬لەو‬ ‫ناوچانەدا سێ شاریان دروستكرد‪ ،‬كوفە‪،‬‬ ‫بەسرە‪ ،‬واسط ئەو سێ شارە بەیەكەمین‬

‫کورسیی دەسەاڵتداریی لەعیراق بە کورسیی مەرگ ناودبرێت‬ ‫تەعریبی ئــەو ناوچەیە دەژمــێــردرێــت و بــااڵیــان پێكهێنا لە خــۆیــان‪ ،‬كە بریتی‬ ‫لەپێش داگیركردنی ئەو دۆڵەدا(تیفون) بــوو لە(سیر بــونــام‪ ،‬كۆلۆنیڵ هــاول‪،‬‬ ‫پایتەختی دەوڵەتی ساسانییەكان بووە مێجەر ســۆالن‪ ،‬میستەر فلیبی ‪ ،‬میس‬ ‫لەخوارووی بەغداد‪ ،‬كەتا ئەمرۆش بەتاقی بێل)‪ ،‬پاشان لە ‪ 1920/10/25‬دا ئەركی‬ ‫كیسرا نــاســراوە‪ ،‬پێشتر هیچ عەرەبێك سەرۆكایەتی ئەنجومەن بە( عبدالرحمن‬ ‫بەبێ پسوڵە مافی هاتنیان بۆ ئەم واڵتە نقیب) سپێردرا‪ ،‬بەنامەیەك لەالیەن برسی‬ ‫نــەبــووە‪ ،‬دەبــوایــە پسوڵەی كۆێخاكانی كۆكسەوە كە تیایدا ناوی وەزیرەكانی دیاری‬ ‫منازرەیان پێبوایە‪ ،‬ئەو دەم هاتوچۆیان كردبوو‪ ،‬نەقیبیش لەواڵمدا وتی «من‬ ‫كردبا‪ ،‬لەدوای بەعەرەبكردنی ئەم ناوچانە خزمەتكارێكی پاكی بەریتانیام»‪ ،‬یەكەم‬ ‫زیاتر شەپۆلی دەشتەكییەكان ئێراقی كۆبوونەوەی حكومەت لەماڵی عبدالرحمن‬ ‫گرتەوە‪ ،‬چونكە ئێراق دەشتێكی ڕاخراوی نقیب لە ‪ 1920/11/5‬بەئامادەبوونی كۆكس‬ ‫پڕِخێر و بیری هەیە‪ ،‬ئەمەش بۆتە هۆی كــرا‪ ،‬كە پێكهاتبوو لە هەشت وەزیــر‪،‬‬ ‫ئەوەی دەشتەكیەكان لە دێرزەمانەوە ڕووی لەدوای دروستكردنی حكومەت بەشێویەكی‬ ‫تێبكەن و بەهەموو كەلەبەرێكیدا باڵوببنەوە فەرمی لە ‪ 1921/5/26‬بڕیاردرا‪ ،‬سوپاش‬ ‫و نــاوی عەرەبی بەسەر ناوچەكانی دا دروستبكەن بۆ پاراستنی ئاسایشی ناوخۆی‬ ‫ئێراق‪ ،‬بەچەك و پێویستیی بەریتانی بۆ‬ ‫بسەپێنن‪.‬‬ ‫ســەرەتــای مێژویی بۆ دروستكردنی لێدانی هەر سەرهەڵدانێك‪ ،‬ئەو سوپایەش‬ ‫حكومەت لە ئێراقدا دەگەرێتەوە بۆ ئەو سەرۆكایەتی ئەی‪.‬سی‪.‬دالی بوو‪ ،‬هەرچەند‬ ‫كاتەی كە بەئامادەبوونی چل شــارەزای سەرەتا لەالیەن هەندێك زانای ئاینییەوە‬ ‫بەریتانی و هەرسێك نوێنەری ئینگلیز نارەزایی دەربــڕا لەدروستكردنی سوپا‪،‬‬ ‫لــە ئــێــراق‪ -‬برسی كــۆكــس‪ ،‬میس بێل‪ ،‬ئــەوان پێیان وابــوو دروستكردنی سوپا‬ ‫ویلسۆن) لە كۆنگرەی قاهیرەی ساڵی دەبێتە هۆی دروستبوونی شەڕی براكوژی‬ ‫‪ 1921‬دا بڕیاری دروستكردنی ئێراق درا‪ .‬هەر واشدەرچوو‪.‬‬ ‫هــەرلــەســەرەتــاوە هێزەكانی سوپای‬ ‫لە كۆنگرەكەدا گفتوگۆ هاتە سەر ئەوەی‬ ‫كوردستانی خـــواروو بخرێتە ســەر ئەو لیفی لەگەڵ سوپای بەریتانی پەالماری‬ ‫ئێراقەی وا دروستدەكرێت‪ ،‬بۆ هێنانەدی میللەتیاندا لــە دژی هـــەردوو شۆڕشی‬ ‫ئەم مەبەستە داگیركاریەییەیان كۆمەڵێك بــارزان لە كوردستان وشۆڕشی عەرەبی‬ ‫پاساویان هێنایەئاراوە‪ .‬چەچڵ وەزیری خ ــوارووی ئێراق لەساڵی ‪ ،1920‬ئەوە‬ ‫مستەعمەراتی بەریتانی كە یەكێك بووە نزیكەی سەدەیەكە كورد بەزۆرەمل ‌ێ لەگەڵ‬ ‫لەئامادەبوانی كۆنگرە‪ ،‬وتــی «بەهۆی میللەتێكی دوومەزهەبی لە واڵتێكی بەزۆر‬ ‫مادەی ‪64 -63 -62‬ی پەیمانی سیڤەرەوە سەپاو دا كۆكراوەتەوە‪ ،‬ئەم دووالیەنە‬ ‫بۆمان نییە كوردستان بخەینە سەر ئێراق‪ ،‬هەرچەندە بە درێژایی مێژوو لەگەڵ یەكتردا‬ ‫بەاڵم ئەو سێ كەسەی نوێنەری حكومەتی ناكۆك بوون‪ ،‬تەنیا لەسەر ئەوەنەبێت كە‬ ‫بەریتانیا لە ئێراق‪ ،‬یەكێك لەپاساوەكانیان ئەویش نەخوێندنەوەی پۆزەتیفانەی كوردە‪،‬‬ ‫ئەوە بوو وتیان «ئەگەر خواروی كوردستان هەر لەسەردەمی پاشایەتییەوە ئەوان كورد‬ ‫نەخرێتە سەر ئێراق‪ ،‬ئەوا دانیشتوانەكەی بە سەرچاوەی كێشە دەزانن و مەسەلەی‬ ‫لە برسان دەمرن‪ ،‬چونكە ئەو خاكە تەنیا هەبوون و مافی كورد بەدۆز ناخوێننەوە‪،‬‬ ‫لــەئــەنــجــامــی زەبــروزەنــگــی ســەردەمــی‬ ‫خو ‌ێ و خورمای هەیە‪.‬‬ ‫بەریتانییەكان بۆ بەئەنجامگەیاندنی پاشایەتی دا لەكۆمەڵەی گەالنەوە عەرەب‬ ‫خواستە داگیركارییەكانیان‪ ،‬كۆمەڵێك ناچاركران دان بە بونی كــورددا بنێن و‬ ‫پاساوی جۆراو جۆریان كردە دەستەچڵە‪ ،‬ڕێگەبدرێت كورد زمان و كلتوری خۆی‬ ‫یەكێكی تر لەپاساوە سیاسییەكانی ئینگلیز پیادە بكات‪ ،‬بــەاڵم بەپێچەوانەوە هەر‬ ‫بۆ دەستبەسەراگرتنی چاڵە نەتەوییەكانی بەیارمەتی زڵهێزەكانی ئــەو سەردەمە‬ ‫ئێراق‪ ،‬هێنانە سەركاری فەرمانرەواییەكی توانیان شۆڕشەكەی (شێخ مەحمود و‬ ‫ڕاپەرینەكانی بارزان)سەركوت بكەن‪ ،‬ئەم‬ ‫سەربەخۆییان بوو‪.‬‬ ‫لەسەرەتادا ئەنجومەنێكی فەرمانرەوایی بارودۆخە درێژەی كێشا تاكو( عبدالكریم‬

‫قاسم و هاوڕێكانی) بەپاڵپشتی سۆڤیەت بە كورتی ئەوان بێجگەلە كاولكاری هیچی‬ ‫توانیان كۆتایی بەدەسەاڵتی ئینگلیز بێنن تریان بۆ كورد و تاكی ئێراقی نەهێنا‪.‬‬ ‫ئەگەرنا لەشەستەكانەوە كودەتای یەك‬ ‫و سیستەمی پاشایەتی هەڵبوەشێننەوە‪.‬‬ ‫لــەبــەرایــدا دەســتــوری تـــازەی ئێراق لەدواتر ئەدگارو خاسیەتێكی دیاریان بوو‪.‬‬ ‫ڕاگــەیــەنــدرا كە كــورد هاوبەشە لەگەڵ لەوەتەی ئەم دەوڵەتە دروستكراوە‪ ،‬هیچ‬ ‫عــەرەب لە ئێراقدا‪ ،‬تەنانەت سۆڤیەت قۆناغێكی بەخۆیەوە نەدیوە و ئارامی و‬ ‫قاسمی ناچار كرد پێشوازی بكات لە مەال ئاشتی سیاسی و تیادا بەدینەكراوە‪.‬‬ ‫دروستبوونی ئێراق وەك دابەشكردنی‬ ‫مستەفای بارزانی و هاوڕێكانی‪ ،‬بەاڵم(‬ ‫ماوە هەنگوینیەكەی) كــوردو دەسەاڵتی غەنیمەیەكی دوای شەڕی جیهانی یەكەم و‬ ‫قاسم تەنیا (سێ ساڵ و دومانگ) بوو‪ ،‬بۆ پاراستنی بااڵنسی هێزە ئیمپریالیستەكان‬ ‫دوای ئەوە شەریكایەتیەكەی كورد بەتۆپ لە ناوچەكەدا دروستكرا‪ ،‬نەك بۆ كێشانی‬ ‫چــوارچــێــوەیــەكــی یــاســایــی لەپێناوی‬ ‫و دەبابە و فرۆكە وەاڵمدرایەوە‪.‬‬ ‫هەرلەساڵی ‪1958‬ز تا ساڵی ‪1968‬ز پارێزگاری لە پێكهاتەیەك وەك ئەوەی لە‬ ‫چەندین كودەتا لە بەغدا بەرپاكرا‪ ،‬هەموو فۆرمە پێشكەوتوەكانی دنیای دیموكراسیدا‬ ‫كۆدەتاچیەكان لەسەر كێشەی كورد یەك هەیە‪ ،‬تا ئەو پێكهاتانە لەچوارچێوەی‬ ‫ڕابوون‪ ،‬لەساڵی ‪1968‬دا كودەتا سپییەكەی جۆرەكانی فیدراڵی بەئاشتی لەسەر خاك‬ ‫ســـەدام و هاورێكانی بەتەمەنترین و و سامانی خۆیان بژین‪ .‬دۆخی ژیانی كورد‬ ‫دڕ‌ندەترین دەسەاڵتی لەبەغداد دروستكرد‪ .‬لەم دەوڵەتەدا تاكو ڕوخانی بەعس لەژێر‬ ‫ئەوان چونكە ئەنگۆ‪-‬ئەمریكی بوون لەالیەكی سەركوتكردندا بووە و كوردیش بەدەوام‬ ‫تریشەوە سەربە سۆڤیەت بوون‪ ،‬لەئەنجامی لەپێناوی مافەكانی دا لەشۆڕشدا بوە‪ ،‬خۆ‬ ‫دووشاری سەركەوتنەكانی شۆڕشی كورد ئەگەر ناوبەناو پشوویەكی دابێت دیسان‬ ‫بەسەركردایەتی(مەال مستەفا بارزانی)لە شــەڕی بــەســەردا سەپێنراوە‪ ،‬دەرفەتی‬ ‫شۆڕشی ئەیلول دا ڕژێمی بەعس ناچار گەشەپێدانی ئــابــووری و كۆمەاڵیەتی‬ ‫بــوون دان بە مافی ئۆتۆنۆمی بۆ كورد نەبووە و سەپاندنی سیستەمی تۆتالیتاری‬ ‫بنێت‪ .‬دیارە ئەوەش هەر بۆ چەواشەكردنی هەمیشە ئاشتیی سیاسی لــە ئێراقدا‬ ‫كوردبوو‪ ،‬بۆیە كە چوارساڵ خۆیان قایم خستۆتە بەر مەترسی گەورەوبەردەوام ئەم‬ ‫كرد‪ ،‬هیچ حسابێكیان بۆ بەیاننامەكەیان دەوڵەتە یان شەڕی دەرەكی یان ناوخۆیی‬ ‫نەكرد و بەیارمەتی ئەمەریكا توانیان هەبووە‪ .‬بەرلە ڕووخاندنی ڕژێمی بەعس‬ ‫زۆر كەس چاوەڕوانی ئەویان دەكرد‪ ،‬كە‬ ‫ئەوەی دەیانەویست بیكەن‪.‬‬ ‫دواتر خۆشیان كەوتنەداوی ئەمەریكاوە ژیانێكی ئــازادو شایستە لە ئێراقدا بێتە‬ ‫و دەستبەرداری بەشێك لە خاكی ئێراق بۆ دی‪ ،‬بــەاڵم ئــەم خەونانە نەهاتنەدی و‬ ‫ئێران بوون‪ .‬ئەو سیاسەتەی سەدام وای بەپێچەوانەوە‪ ،‬هەموو ئەو دەسەاڵتانەی لە‬ ‫لە ئێراق كرد بەدرێژایی ئەو سااڵنە هەرلە پاش ئەو ڕژێمەوە سەریان هەڵدا‪ ،‬بوونە‬ ‫كێشە و قەیراندا بژی و شەڕی یەكەم و ســەرچــاوەی مەینەتی بۆ گەلی ئێراق‪،‬‬ ‫دووەمــی كەنداو باجی كۆتایی شۆرشی هاوپەیمانی شیعەی زۆرینەو بااڵ دەست‬ ‫ئەیلول بــوو‪ ،‬ئــەوە بــۆ مـــاوەی هەشتا كە( حزبی دەعوە) سەرۆكایەتی دەكات‪،‬‬ ‫ساڵە تاكی ئێراقی لەزەلكاوی ملمالنێ‌ وەك حكومەتێكی تایەفی هەر لەسەرتای‬ ‫دەستبەركاربونیانەوە‪ ،‬بڕەویاندا بە گیانی‬ ‫ناشەرعییەكانی دەوڵەتدا دەژی‪.‬‬ ‫ئەوەی لەسەردەمی كۆماری دا ڕویدا تۆڵەسەندنەوەی سااڵنی ڕابــردوو ژرێمی‬ ‫تەنیا هەر لەناوبردنی شۆرشی كورد نەبوو‪ ،‬بەعس دژ بە عەرەبی سوننە‪ ،‬بۆ ئەمەش‬ ‫بەڵكو هەڕەشەی سڕینەوەی ناسنامەی لەپێناو لێدانی نەیارەكانیان لە ئەهلی‬ ‫بەشێكی كوردستان بوو بۆ بەعەرەبكردنی سوننە دەســەاڵتــی یاسا و دادوەریــیــان‬ ‫كەركوك و موسڵ و دیالەو شەنگال و شێخان بەسیاسی كردو ئاسایش و میلیشیاكانی‬ ‫و كەالر و كفری و خانەقین‪ ،‬بێجگە لەو خۆیان بەكارهێنا‪ ،‬بەرامبەر هەر كەسێك‬ ‫هەموو زەبروزەنگ و تۆقاندن و كوشتارە بە كە مەبەستیان بێت‪.‬‬ ‫ئــــەم ڕەفــــتــــارانــــەوە گــەنــدەڵــیــی‬ ‫كۆمەڵەكانی كارەساتی ئەنفال و هەڵەبجە‪،‬‬

‫بێئەندازەوسیاسەتی تێرنەخواردن بەتەواوی‬ ‫حكومەتی ئیفلیجكردووە‪ ،‬بەجۆرێك هێشتا‬ ‫نەتوانراوە خزمەتگوزاییە سەرەتاییەكانی‬ ‫وەك كــارەبــای بـــەردەوام و ئــاوی پاكی‬ ‫خواردنەوەو چاودێریی تەندروستی بۆ گەلی‬ ‫ئێراق دابینبكرێت‪ ،‬ئەمە جگە لەزیادبوونی‬ ‫ڕێژەی بێكاری لەناو گەنجەكاندا لە (‪)%30‬‬ ‫تێپەڕكردوە‪ ،‬ئەگەر ئاوڕێك بۆ ڕابــردوی‬ ‫دوای نەمانی ڕژێمی بەعس بدەینەوە‪،‬‬ ‫دێتە بەرچاومان بۆ دروستكردنی حكومەت‬ ‫و ئاساییكردنەوەی باوردۆخی ئێراق كورد‬ ‫چ ڕۆڵێكی كاریگەری هەبووە‪ .‬ئەگەر كورد‬ ‫نەبوایە هەرگیز لە ئێراقدا نەدەتوانرا‬ ‫حكومەت دروستبكرێتەوە‪ ،‬سەرەتا سوپای‬ ‫ئێراق لە سێ لیوای پێشمەرگە بنیاتنرایەوە‬ ‫تا هەڵبژاردن و ئامادەكردنی دەستوور‬ ‫لەسەر بنەمای شــەراكــەت و حكومەتی‬ ‫فیدراڵی‪ ،‬بەاڵم ســەرەڕای هەموو ئەمانە‬ ‫هــەركــات ك ــورد داوای جێبەجێكردنی‬ ‫بڕگەكانی دەستووری كردبێت‪ ،‬دەسەاڵتدار‬ ‫و و عەرەبی شۆڤێنی ئێراق ئەو هەمو‬ ‫چــاكــانــەی كــوردیــان وەالنــــاوەو هەموو‬ ‫شێوازێكی دوژمنكارانەیان بەگەڕخستووە‪،‬‬ ‫هەر لە دروستكردنی ئۆپراسیۆنەكانەوە‬ ‫بەمەبەستی دروستكردنی ئاژاوە لەناوچە‬ ‫كوردستانییەكانی دەرەوەی حكومەتی‬ ‫هــەرێــم بــۆ پەكخستنی مــــادەی(‪)140‬و‬ ‫سەرفنەكردنی بەشە بودجەی پێشمەرگە‬ ‫كە هەرلەساڵی ‪ 2007‬ەوە لە ڕەشنووسی‬ ‫دەستووردا جێگیركراوە بەناوی بودجەی‬ ‫پاراستنی هێزەكانی هەرێمەوە تا دواهەمین‬ ‫هەوڵیان بۆ كەمكردنەوەی بودجەی هەرێم‬ ‫بوو لە ڕێی ئیمزا كۆكردنەوە و بەگەرخستنی‬ ‫پەرلەمانەوە‪ .‬لەئەنجامدا لەالیەن سەرۆك‬ ‫وەزیرانی عێراق مالكی بەتەواوی بودجەی‬ ‫كوردستانیان بڕی‪.‬‬ ‫ڕەفــتــارە دووژمنكارییەكانی عەرەبی‬ ‫شۆڤێنی بەرامبەر بە كورد زۆر تری تێپەڕاند‬ ‫تا گەیشتە بەكارهێنانی گوتاری ئاینی و‬ ‫جواڵندنی سۆزی ئاینی خەڵك بەوێنەی‬ ‫هەوڵێكی ئەندامی پێشووی پەرلەمانی‬ ‫ئێراق و زانــای شیعە مــەزهــەب( جالل‬ ‫الدین الصغیر)‪ ،‬لەمیانەی وتاری ڕۆژێكی‬ ‫هەینی دا هێرشی كردە سەر گەلی كورد‬ ‫و باسی لەوە كرد كە كورد ئەو الدەرانەی‬ ‫كــە لــە كتێبی داســتــان و فیتنەكاندا‬ ‫باسكراون لە ئایندەیەكی نزیكدا( ئیمامی‬ ‫مەهدی) دەستبەجێ لەگەڵ دەركەوتنی دا‬ ‫تۆڵەیان لێدەكاتەوە و لەڕیشەوە دەریان‬ ‫دەهێنێت‌‪ .‬ناوبراو لە وتارەكەیدا بەئاشكرا‬ ‫جەختی لەوە كردەوە كە ئیمامی مەهدی‬ ‫چاوەڕوانكراو لەگەڵ كوردەكانی ئێراقدا‬ ‫دەجەنگێت‪ .‬ئــەوەبــوو وتەكانی سەغیر‬ ‫كاردانەوەیەكی توندی لەناوەندە ئایینی‬ ‫و سیاسییەكاندا لێكەوتەوە و دەستبەج ‌ێ‬ ‫چەندین كەسایەتی سیاسی و ئایینی كورد‬ ‫و تەنانەت شیعەش ڕەتیان دایەوە‪.‬‬ ‫ڕوناكبیری عەرەبی ئێراقی( حەسەن‬ ‫عــەلــەوی) یەكێك لــەو كەسانەبوو كە‬ ‫بەرپەرچی توندی ئاخاوتنەكەی ناوبراوی‬ ‫دایـــەوە و گــوتــی( ئیمامی مــەهــدی بۆ‬ ‫چاككاری دێــت نــەك بۆ كوشتار)‪ ،‬ئەم‬ ‫جۆرە هەڵوێستانە ئەومان بۆ دەردەخەن‬ ‫كە هێشتا ئەگەری كــردەوەی جینۆساید‬ ‫لە فیكری عــەرەبــی شوفێنی دا مــاوە‪.‬‬ ‫كەواتە ئەم بارودۆخە سیاسییە ئاڵۆزەی‬ ‫كە ئێستا ئێراقی تێدایە شتێكی نوێ‬ ‫نییە‪ ،‬بۆیە لەگەڵ هەر ئالۆزی و گرژییەكی‬ ‫سیاسی دا یەكێك لە ئەگەرەكان بریتییە‬ ‫لە هەڵوەشاندنەوەی ( دەوڵەتی بەزۆرە‬ ‫ملێدروستكراوی ئێراق)‪..‬‬ ‫سەرچاوەكان‪:‬‬ ‫االسالم والعلمانیة وأثرهما فی‬ ‫‪ )1‬‬ ‫نشأة الدولة العراقیة الحدیثة‪ ،‬مسعود‬ ‫عبدالخالق ‪ ،‬ص‪.95‬‬