633

‫تەپڵی شەڕێكی گەورە‬ ‫لێدەدرێت‬

‫«‬

‫سعودیەو ئێران‪ ،‬لەجەنگی بەوەكالەتەوە‬ ‫بۆ جەنگی راستەوخۆ‬

‫‪2‬‬ ‫ژمارە (‪ )633‬دووشەممە ‪2017/11/13‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫«پێویستە گۆڕانكاریی جەوهەریی لە سرتاكچەرو پەیڕەو و بەرنامەی یەكێتیدا بكرێت»‬

‫تەنها كۆنگرەیەكی چۆنایەتی‬ ‫یەكێتی لەم قەیرانە دەرباز دەكات‬ ‫ئەندامێكی سەركردایەتی یەكێتی‪ :‬سێ‌ وادە بۆ بەستنی كۆنگرە دیاریكراون‬ ‫كۆمەڵەی پێشمەرگە كەمئەندامبوەكان‪ :‬تێكدانی یەكگرتویی یەكێتی قبوڵناكەین‪ ،‬كێشەكان لەكۆنگرەدا چارەسەر بكەن‬

‫«‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫یەكێتــی نیشــتمانی كوردســتان لــە‬ ‫‪2010‬ەوە‪ ،‬تاكــو ئێســتا كۆنگــرەی‬ ‫نەبەســتوە‌و لــەم دواییەشــدا دوچــاری‬ ‫چەندیــن كێشــەو ناكۆكــی نێوخۆیــی‬ ‫بوەتــەوە‪ ،‬لــە دواییــن كۆبونــەوەی‬ ‫ئەنجومەنــی ســەركردایەتیی یەكێتیش‬ ‫بڕیــاردرا لەســەر پێویســتی بەســتنی‬ ‫كۆنگــرە لــە ‪ ،2018‬بەاڵم تاكو ئێســتا‬ ‫كاتەكەی بە رەسمی یەكالیینەكراوەتەوە‪،‬‬ ‫ئەمەش لەكاتێكدایە‪ ،‬بەســتنی كۆنگرە‬ ‫بــە چارەســەری بنەڕەتــی دەزانرێــت‬ ‫بــۆ كێشــە نێوخۆییەكانــی یەكێتــی‌و‬ ‫گەڕانــەوەی رۆڵــی ئــەم حزبــە لــە‬ ‫پرۆسەی سیاسی كوردستانی‌و عێراقی‌و‬ ‫ناوچەییدا‪ .‬بەاڵم وەك كادرانی یەكێتی‌و‬ ‫چاودێرانی سیاسی جەختی لێدەكەنەوە‪،‬‬ ‫دەبێــت ئــەو كۆنگرەیــە‪ ،‬كۆنگرەیەكی‬ ‫چۆنایەتی بێت بۆ نوێكردنەوەی تەواوی‬ ‫جومگەكانی یەكێتــی‪ ،‬نەك كۆنگرەیكی‬ ‫ئاســایی‪ .‬الیخۆیــەوە ئەندامێكــی‬ ‫سەركردایەتی یەكێتی‪ ،‬دەڵێت «لەدواین‬ ‫كۆبونەوەمانــدا هەمــوان هاوڕابویــن كە‬ ‫دەبێــت كۆنگرە لە ســاڵی ‪2018‬دا هەر‬ ‫ببەســترێت‌و بۆ ئەوەش بۆچونی جیاواز‬ ‫هەبو لەســەر وادەكانی كۆنگرە‪ ،‬كە سێ‌‬ ‫وادە گفتوگۆیان لەسەر كراوە»‪ .‬هاوكات‬ ‫كۆمەڵەی پێشــمەرگە كەمئەندامبوەكان‬ ‫لــە بەیاننامەیەكــدا داوا دەكــەن‪ ،‬تــا‬ ‫بەســتنی كۆنگــرە یەكگرتویــی یەكێتی‬ ‫تێكنەدرێت‪.‬‬

‫كۆنگــرەی حزبــە سیاســییەكان‬ ‫وێســتگەیەكی گرنگــە بــۆ نوێبونــەوەو‬ ‫داڕشــتنی سیاســەت‌و ســتراتیژی‬ ‫حــزب لەبــارەی بارودۆخــە ناوچەیــی و‬ ‫ناوخۆییــەكان‪ ،‬لــەم چوارچێوەیەشــدا‬ ‫كۆنگرە پێویستییەكی حەیاتییە بۆ یەكێتی‬ ‫نیشــتمانی كوردســتان‪ ،‬چونكە لەم چەند‬ ‫ساڵەی دواییدا جگە لە كێشە ناوخۆییەكان‬ ‫و گۆڕانكارییە سەربازیی و سیاسییەكانی‬ ‫ناوچەكە‪ ،‬مام جەالل ســكرتێری گشتی‬ ‫یەكێتــی نەخۆش كــەوت‌و دواجار رۆژی‬ ‫‪ 2017/10/3‬بەهــۆی نەخۆشــییەكەوە‬ ‫كۆچــی دوایــی كــرد‪ ،‬لــەدوای كۆچــی‬ ‫دوایــی مــام جەاللیش كێشــەو ملمالنێ‬ ‫ناوخۆییەكان نزیكبونەوە لە بنبەســت‪،‬‬ ‫بۆیــە بەشــێكی زۆری كادران‌و‬ ‫سەركردایەتی یەكێتی بۆ دەربازبون لەو‬ ‫كێشانە‪ ،‬ئەنجامدانی كۆنگرە بەچارەسەر‬ ‫دەزانن‪ ،‬لێرەدا پرســیاری جدی ئەوەیە‪،‬‬ ‫كە ئایا چ كۆنگرەیەك دەتوانێت یەكێتی‬ ‫نوێبكاتەوە‌و كێشەكانی چارەسەر بكات‪،‬‬ ‫وەاڵمــی جدیش ئەوەیە كە كۆنگرەیەكی‬ ‫ئاســایی توانــای گۆڕانــكاری گــەورەی‬ ‫نییــە لە نــاو یەكێتیدا‪ ،‬بەڵكــو یەكێتی‬ ‫پێویســتی بــە كۆنگرەیەكــی چۆنایەتی‬ ‫(نوعــی) هەیە‪ ،‬كە تێیدا ئۆرگانەكانی‪،‬‬ ‫ســتراكچەری‪ ،‬پەیــڕەو و بەرنامــەو‬ ‫ستراتیژی گۆڕانكاری تێدا بكرێت‪ ،‬ئەگەر‬ ‫نــا بەبــێ گۆڕانكارییەكــی جەوهەریــی‬ ‫مەحاڵە یەكێتی‪ ،‬نوێ‌و بەهێز بێتەوە‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫ئەگەری دانانی پارێزگارێكی‬ ‫سەربازی بۆ كەركوك لەئارادایە‬ ‫پەرلەمانتارێكی كورد لەبەغداد‪ :‬تاکو ئەنجومەنی پارێزگا‬ ‫نەكەوێتەوە كار‪ ،‬كەركوك سەقامگیر نابێت‬ ‫لــەدوای كۆنترۆڵكردنــی كەركوك‌و‬ ‫ناوچە كێشەلەسەرەكانی دیكە لەالیەن‬ ‫سوپای عێراق‌و حەشدی شەعبییەوە‬ ‫لــە‪2017/10/16‬وە‪ ،‬تاكــو ئێســتا‬ ‫رەوشــی ئەمنی نێو شــاری كەركوك‬

‫«‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬

‫ئــارام نەبوەتــەوەو رۆژانــە روداوی‬ ‫ئەمنی جیاواز رو دەدەن‪ .‬هەرچەندە‬ ‫ماوەیەكیشــە هــەوڵ بــۆ گەڕانەوەی‬ ‫هێزەكانی ئاسایشــی كوردی دەدرێت‬ ‫بــۆ كەركــوك‪ ،‬بــەاڵم تاكــو ئێســتا‬ ‫نەگەڕاونەتــەوە‪ .‬پارلەمانتارێكــی‬ ‫كوردیش لــە ئەنجومەنــی نوێنەرانی‬ ‫عێراق ئاماژە بەوە دەكات‪ ،‬كێشەیەكی‬

‫گــەورە لەكەركــوك هەیــە‪ ،‬ئەویــش‬ ‫تــا ئەنجومەنــی پارێــزگای كەركوك‬ ‫نەكەوێتــەوە كارو پارێزگارێكی نوێ‬ ‫دیــاری نەكرێــت‪ ،‬ســەقامگیربونی‬ ‫كەركوك قورسە‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫چیرۆکی‬ ‫یەکەمین‬ ‫ڕۆمانی‬ ‫نووسەران‬

‫شۆڕشی ئۆکتۆبەر‪:‬‬ ‫وێنەکانی و‬ ‫شۆکەکانی‬ ‫بە کامێراکەی‬ ‫ئێزنیشتاین‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )633‬دووشەممە ‪2017/11/13‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫تەپڵی شەڕێكی گەورە لێدەدرێت‬ ‫سعودیەو ئێران‪ ،‬لەجەنگی بەوەكالەتەوە بۆ جەنگی راستەوخۆ‬

‫سوپای ئێران‬ ‫چاودێر – بابان حەمە‪:‬‬ ‫رۆژی ‪4‬ی ئــەم مانگــە‪ ،‬بووە ئەو رۆژەی‬ ‫بــە كەوتنــەوە خــوارەوەی موشــەكێكی‬ ‫بالیســتی ئێران لەخاكی یەمەنەوە بۆ نزیك‬ ‫فڕۆكەخانــەی (خالیدی)ی نێو دەوڵەتی لە‬ ‫ریازی پایتەختی سعودییە‪ ،‬و ناكۆكییەكانی‬ ‫ئەو ودواڵتــەی گەیاندۆتــە لوتكەی گرژی‌و‬ ‫ئەگــەری پێكدادانی ئەو واڵتەی خســتۆتە‬ ‫بارێكی واقعی‌و چاوەڕوانكراوەوە‪.‬‬ ‫رەنگــە جەنگــی ئــەم دوو واڵتــە‪ ،‬كــە‬ ‫ســەرەتاكانی لەشەڕوكوشــتاری ســوریاوە‬ ‫دەركەوتــووەو لە (جەنــگ لەبری یەكتری)‬ ‫ەوە بگوازێتــەوە بۆ شــەڕی راســتەوخۆی‬ ‫نێوان ئەم دوو واڵتە‪.‬‬ ‫ئەگــەر لەرابردوودا خاكی ســوریا‪ ،‬كە‬ ‫پێكدادەرەكانــی بریتــی بوون لە ســوپای‬ ‫ئەســەد (عەلەوییە شــیعەكانی ســۆزداری‬ ‫ئێران) و لەســەرەتادا ســوپای ئــازاد (كە‬ ‫پێكهاتبــوو لــە ســەربازو پلەدارە ســوننە‬ ‫جیابووەكانــی ناو ســوپای ئەســەدو چەند‬ ‫گروپ و تاقمێكی سوننەی توندڕەوی دیكە‬ ‫كە دواتر بەرەی نوســڕەو نەقشــبەندی‌و و‬ ‫چەندیــن گروپ و دەســتەو تاقمی تری تیا‬ ‫ســەوز بوو لە زیندوو بوونــەوەی گەراكانی‬ ‫قاعیدەوە تا دروستبوونی داعش‪ ،‬كە ئەمانە‬ ‫هەموویــان لەالیــەن توركیــاو ســعودییەو‬ ‫قەتــەرەوە پشــتیوانیی‌و هاوســۆزیی‬ ‫دەكــران)‪ ..‬ئەوا ئەو شــەڕە لەئێســتادا لە‬ ‫بــاری (شــەڕكردن لەجیاتــی یەكتری)ەوە‬ ‫بۆتە شــەڕی بــێ لەجیاتی دانان و ئێســتا‬

‫سوپای سعودیە‬ ‫بارودخەكە بەجۆرێكە‪ ،‬كە مەترســی جدیی‬ ‫بەیكدادان چاوەڕوانی لێدەكرێت‪.‬‬ ‫رەنگە تێگرتنی ئەو موشەكە بالیستییە لە‬ ‫یەمەنەوە بۆ سعودییە‪ ،‬كە سعودییە ئێران و‬ ‫هاوسۆزە شیعەكانی یەمەن (حوسییەكان)‬ ‫و لەمدوایەشــدا دەستپێلەكاركێشــانەوەی‬ ‫سەعد حەریری سەرۆكی حكومەتی لوبنان‪،‬‬ ‫لــە دوافێرژنیشــدا فشــاری ئەمەریكاو ناتۆ‬ ‫بــۆ بەرنامــە ئەتۆمییەكەی ئێران‌و فشــارە‬ ‫نوێیەكانی ئەنجومەنــی پیران‌و لێدوانەكەی‬ ‫ترەمــپ بــۆ ســزای زۆرتــری ئێــران‪،‬‬ ‫زیاتــر بارودۆخەكــەی خســتۆتە بارێكــی‬ ‫مەترسیدارترەوە‪.‬‬

‫لەلێدوانێكدا رایگویاندبوو‪ ،‬كە ئێران لەپشت‬ ‫ئەو مووشەكانەوەیە كەحوسیەكانی یەمەن‬ ‫ئاراستەی خاكی سعودیەیان كردووە‪.‬‬

‫با ئەمەریكا بۆردومانی بكات‬

‫رەتكردنــەوەی ئــەو داوایەی ســەرۆك ‌ی‬ ‫فەڕەنســا‪ ،‬لەكاتێكدایــە كــە رۆژ ‌ی پێنــج‬ ‫شەممە‪ ،‬لەمیانەی‌ ســەردانەكەیدا بۆ ریاز‪،‬‬ ‫نیگەرانــی‌ خــۆی‌ نیشــاندابوو لەبەرنامە ‌ی‬ ‫موشــەكی‌ بالیســتی‌ ئێرانــی‌ و داوا ‌ی‬ ‫ئەنجامدانــی‌ گفتوگــۆی‌ كــرد لەبــارە ‌ی‬ ‫رێككەوتننامە ‌ی ئەتۆمی‌ یەوە‪.‬‬ ‫بەپێی ئاژانســی‌ مێهــر ‌ی ئێرانی‌‪ ،‬بەهرام‬ ‫قاســمی وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئێران‬ ‫رایگەیانــد « نیگەرانیین كە (ماكرۆن) ئەم‬ ‫قســانەی كردووە‪ ،‬چاوەڕوانی ئەوە دەكەین‬ ‫فەڕەنســا نەچێتــە ژێر كاریگــەری لێدوانی‬ ‫هەندێــك الیــەن‪ ،‬پێویستیشــە فەرەنســا‬ ‫ڕووداوەكانــی ئــەم دواییــەو ناوچەكــە و‬ ‫جیهان‪ ،‬رووە ڕاستیەكانی ببینێت»‪.‬‬ ‫بەهرام قاســمی جەختیكردەوە كە ئەوان‬ ‫چیتــر گفتوگۆ لەبارە ‌ی رێككەوتنی‌ ئەتۆم ‌ی‬ ‫ناكــەن و ڕێگە نــادەن بابەتــی دیكەی بۆ‬ ‫زیــاد بكرێت‪ ،‬چونكــە بەڕوونــی دیارە كە‬ ‫هەمــوو ڕاپۆرتەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان‬ ‫سەبارەت بە قەیرانی مرۆیی لەیەمەن كە بە‬ ‫هۆی هێرشەكانی عەرەبستانەوە ڕووی داوە‬ ‫لە بەر چاو نەگیراوە و كوشــت و بڕی ژنان‬ ‫و مندااڵنــی بێ تاوان درێــژەی هەیە و ئەم‬ ‫بێ دەنگیەش زۆر مانادارە»‪.‬‬ ‫‌ قاســمی‌ دەشــڵێت‪ :‬فەڕەنســا دەبێــت‬ ‫هــەوڵ بدات تا ســعودیە مل بۆ ڕێگە چارە‬ ‫ئاشتیانییەكان لە ناوچەكەدا بدات‪.‬‬

‫بەڕێوەبەری پێشــوی دەزگای هەواڵگری‬ ‫ئەمەریكــی ناســراو بــە (‪ ،)CIA‬داوا لە‬ ‫ئەمریــكا دەكات‪ ،‬بنكــە ســەرەكیەكانی‬ ‫سوپای پاسدارانی ئێران لەناو ببات‪.‬‬ ‫لەمیانــی دیدارێكــی لەگــەڵ رۆژنامــەی‬ ‫(جروســلم پۆســت)ی چاپی ئیســرائیلی‪،‬‬ ‫(جەیمــس ۆڵــز)ی بەرێوەبــەری پێشــوی‬ ‫دەزگای هەواڵگری ئەمریكا‪ ،‬داوا لەئەمریكا‬ ‫شەڕی لێدوانەكانی وەزراتی دەرەوە دەكات كە بۆ كەمكردنەوەی مەترسییەكانی‬ ‫ســوپای پاســداران و هەڕەشــەی بەرنامە‬ ‫وتەبێــژی وەزارەتــی دەرەوەی ئێــران ئەتۆمیەكانی ئێران‪ ،‬دەســتبەرداری قســە‬ ‫رایگەیانــد‪ :‬لێدوانەكــەی عــادل ئەلجەبیــر ببن و كردارەكییانە بۆردومانیان بكات‪ .‬ۆڵز‬ ‫وەزیری دەرەوەی سعودیە‪ ،‬كە بە (گەڕگرتن پێشــی وایە پێویستە هەرشتێك پەیوەندی‬ ‫بــە ســعودییە ئێرانــی تۆمەتبــار كردبوو) بە ســوپای پاسداران و بنكە ئەتۆمییەكانی‬ ‫دوورن لەڕاســتییەوەو بــێ بنەمان و ناچنە ئێرانــەوە هەبێــت‪ ،‬ئەمەریكا بە موشــەكی‬ ‫عەقڵەوە‪ ،‬وتیشــی‪ :‬وەزیرە سعودیەكە بەو ‪ 7‬تەنــی بۆردومانی بــكات‌و لەناوی ببات‌و‬ ‫لێدوانانــەی دەیەوێت راســتیەكان ئاوەژوو چیدی واز لەداواو داواكاری‌و قســەو باســی‬ ‫بــكات و ئــەم هەواڵنــەش شكســتخواردنی بێســوود بهێنێــت‌و یەكجار ئەو مەترســییە‬ ‫لەناوببات‌و تەواو‪.‬‬ ‫سعودیەیە‪.‬‬ ‫وتەبێژەكەی وەزارەتــی دەرەوەی ئێران‬ ‫ئاشكراشــیكرد‪ ،‬رای گشتی دەزانێت كەئەم «گفتوگۆی ئەتۆمی رەت دەكەینەوە»‬ ‫كارانــەی ســعودیە بــۆ تێكدانــی ئارامــی‬ ‫و ئاسایشــی ناوچەكەیــەو ئێــران هەوڵــی‬ ‫كۆماری‌ ئیســامی‌ ئێران‪ ،‬بەشــێوەیەكی‬ ‫حزبوڵاڵ‪-‬ش هاتە دەنگ‬ ‫ئاژاوەگێڕی و تێكدانی ئاسایشــی ناوچەكە رەســمیش داوایەكی ســەرۆكی‌ فەڕەنســا ‌ی‬ ‫نادات و هەمووانیش بانگهێشــت دەكەین بۆ رەتكــردەوە‪ ،‬بــۆ گفتوگۆكــردن لەســەر‬ ‫رێگریكردن لەم سیاسەتە ناكاماڵنە‪.‬‬ ‫الی خۆشــییەوە حەســەن نەســروڵاڵ‬ ‫رێككەوتننامــەی‌ ئەتۆمــی‌ و بەرنامــە ‌ی‬ ‫سعودیە‬ ‫عادل ئەلجەبیر وەزیری دەرەوەی‬ ‫ئەمینــداری گشــتی حزبوڵــای لوبنانی‬ ‫موشەكی‌ بالیستی‌ ئەو واڵتە‪.‬‬

‫رایگەیاند» سەعد حەریری دەستبەسەری‬ ‫ســعوودییەكانە و دەســت لــەكار‬ ‫كێشانەوەكەشــی بە زۆرەملێ بووە‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئەو دەست هەڵگرتنە نایاساییە‪.‬‬ ‫نەسروڵاڵ راشیگەیاند «سعودیە شەڕی‬ ‫دژی لوبنــان و حزبوڵــادا راگەیانــدووە‪،‬‬ ‫بۆیە ریاز هەوڵ دەدات سەرۆك وەزیرانی‬ ‫نوێ بەسەر لوبناندا بسەپێنێت و حەریری‬ ‫لە پێگــە سیاســییەكەی دووربخاتەوە و‬ ‫ســەرۆكێكی نوێ بۆ رەوتی موستەقبەل‬ ‫دەستنیشان بكات‪.‬‬ ‫دەشڵێت‪ :‬ئێران دەستوەرناداتە لوبنان‪،‬‬ ‫بەاڵم پلەی بااڵی ئاینی هەیە لەواڵتەكەدا‪،‬‬ ‫بۆیــە هەڵوێســت‌و نیگەرانییەكانــی‬ ‫هەرچییــەك بــن‪ ،‬وەاڵمدانــەوەی ئــەو‬ ‫دەســتێوەردانە ناڕەوایــەی ســعودییەن‬ ‫بــۆ لوبنــان‪ ،‬بۆیە پێویســت نــاكات ئەم‬ ‫راستییە پەردەپۆشبكرێت‪.‬‬

‫بەراواردی هێزو چەك‬

‫الی خۆشــییەوە رۆژنامــەی (‪daily‬‬ ‫‪ )express‬ی بەریتانــی بەراوردێكــی‬ ‫لەنێوان توانا ســەربازییەكانی ســعوودیە‬ ‫و ئیــران كــردووە‪ ..‬بەگوێــرەی راپۆرتی‬ ‫رۆژنامەكــە‪ ،‬ســعوودیە بــۆ ئــەو شــەڕە‬ ‫نزیكەی ‪ 934‬هەزار كەس بۆ خزمەتكردنی‬ ‫ســەربازی ئامــادە دەكات‪ ،‬لــە كاتێكــدا‬ ‫نزیكەی ‪ 4‬ملیۆن لە دانیشتوانی ئامادەن‬ ‫لەكاتــی پێویســتدا ئەركــی نیشــتمانی‬ ‫خۆیــان راپەڕێنن‪ .‬بەاڵم ئێران ‪ 250‬هەزار‬ ‫سەرباز و ئەفسەری لەسوپادان و بەمەش‬ ‫دەتوانێــت ‪ 14‬ملیۆن كــەس بۆ خزمەتی‬ ‫سەربازی ئامادە بكات‪.‬‬

‫هێــزی ئاســمانی ســعوودیە خاوەنــی‬ ‫‪ 790‬فڕۆكــەی جەنگــی و هێلیكۆپتەرەو‬ ‫ئەم فرۆكانەشــی زۆرترینیــان جەنگیین‪،‬‬ ‫بــەاڵم هێــزی ئاســمانی ئێــران خاوەنی‬ ‫‪ 476‬فڕۆكەیــە و زۆربەشــیان فڕۆكــەی‬ ‫گواستنەوەن‪.‬‬ ‫بــەاڵم لە رووی ژمــارەی تانكــەوە تا‬ ‫رادەیــەك لە یەكتریی نزیكن‪ ،‬ســعوودیە‬ ‫‪ 1142‬تانكــی هەیــە و ئێرانیــش ‪1161‬‬ ‫تانك‪ ،‬بەاڵم لە رووی كەلووپەلی سەربازی‬ ‫دیكەوە سعوودیە لە ئێران زیاتری هەیە‪.‬‬ ‫ســوپای ســعوودیە ‪ 5500‬زرێپــۆش و‬ ‫ئۆتۆمبێلی ســەربازی هەیە‪ ،‬بەاڵم ئێران‬ ‫لەو جۆرە تەنها ‪1315‬ی هەیە‪.‬‬ ‫بەگوێــرەی راپۆرتــی رۆژنامــە‬ ‫بریتانییەكە‪ ،‬ئێــران لە بواری تۆپخانە و‬ ‫تۆپهاوێژدا لە پێشــترە و خاوەنی ‪1474‬‬ ‫راجیمــەی موشــەك و ‪ 2500‬تۆپهاوێــژی‬ ‫دیكــەی هەیــە‪ ،‬بــەاڵم ســعوودیە ‪322‬‬ ‫راجیمە و ‪ 1000‬تۆپهاوێژی دیكەی هەیە‪.‬‬ ‫بەگوێــرەی زانیارییەكانــی رۆژنامەكە‪،‬‬ ‫ئەگــەری ئــەوە هەیــە ئێران لــە دەریادا‬ ‫شكســت بە ســعوودیە بهێنێــت‪ ،‬چونكە‬ ‫كەشــتیگەلی ســەربازی ئێــران لە ‪398‬‬ ‫پاپــۆڕی جەنگــی پێكدێــت‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫كەشــتیگەلی ســەربازی ســعوودیە ‪55‬‬ ‫بەلەمی لە خۆگرتووە‪.‬‬ ‫خەرجییــە‬ ‫بــە‬ ‫ســەبارەت‬ ‫سەربازییەكانیش‪ ،‬ریاز ‪ 43‬ملیار جونەیهی‬ ‫ئیســتەرلینی» نزیكــەی (‪ 57‬ملیــار‬ ‫دۆالر)ی بــۆ خەرجییــە ســەربازییەكانی‬ ‫تەرخانكــردووە‪ ،‬لــە بەرامبــەردا ئێــران‬ ‫ئەمســاڵ تێچــووی ســەربازیی واڵتەكەی‬ ‫نزیكەی ‪ 5‬ملیار دۆالرە بووە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )633‬دووشەممە ‪2017/11/13‬‬

‫راپۆرت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫پێویستە گۆڕانكاریی جەوهەریی لە سرتاكچەرو پەیڕەو و بەرنامەی یەكێتیدا بكرێت‬

‫تەنها كۆنگرەیەكی چۆنایەتی‪ ،‬یەكێتی لەم‬ ‫قەیرانە دەرباز دەكات‬ ‫ئەندامێكی سەركردایەتی یەكێتی‪ :‬سێ‌ وادە بۆ بەستنی كۆنگرە دیاریكراون كە دواتر یەكێكیان یەكالییدەبێتەوە‬ ‫كۆمەڵەی پێشمەرگە كەمئەندامبوەكان‪ :‬تێكدانی یەكگرتویی یەكێتی قبوڵناكەین‪ ،‬كێشەكان لەكۆنگرەدا چارەسەر بكەن‬ ‫چاودێر‪ -‬رێبین حەسەن‪:‬‬

‫بڕیاری ئەنجومەنی سەركردایەتی بۆ‬ ‫بەستنی كۆنگرە‬

‫رۆژی ‪ 4/11/2017‬بەسەرپەرشــتی‬ ‫كۆســرەت رەســوڵ عەلــی جێگــری‬ ‫سكرتێری گشــتی‪ ،‬كۆبونەوەی ئەنجومەنی‬ ‫ســەركردایەتی یەكێتیــی نیشــتمانیی‬ ‫كوردستان لە بارەگای مەكتەبی سیاسی لە‬ ‫سلێمانی بەڕێوەچوو‪.‬‬ ‫لەكۆبونەوەكــەدا دۆخی ناوخۆیی‌و ژیانی‬ ‫رێكخراوەیی یەكێتی باسكرا‌و‪ ،‬لەمبارەیەوە‬ ‫كۆمەڵێك پێشنیاز تاوتوێكران بۆ سازدانی‬ ‫كۆنگرەی چوارەمی یەكێتی‌و رێكخستنەوەی‬ ‫كاروبــاری حزبــی خرانــەڕوو‪ ،‬كــە بڕیــارە‬ ‫لــە كۆبونــەوەی ئاینــدەی ئەنجومەنــی‬ ‫ســەركردایەتیدا بڕیــاری یەكالكــەرەوەی‬ ‫لەبارەوە بدرێت‪.‬‬ ‫هــەر لــەو كۆبونەوەیــەدا‪ ،‬بەهــۆی‬ ‫بەئامانجگرتنــی مەكتەبــی سیاســی‌و‬ ‫هەڵوەشــاندنەوەی‪ ،‬كێشــە ناوخۆییەكانی‬ ‫یەكێتــی زیاتــر قوڵبونــەوەو لەئێســتادا‬ ‫ئەلتەرناتیڤــی گونجاو لەبەردەســتدا نییە‪،‬‬ ‫تاوەكــو لەنــاو ئــەم بارودۆخــە دژوارەی‬ ‫كوردستاندا سیاسەت‌و ســتراتیژی یەكێتی‬ ‫پیادەبكرێت‪.‬‬

‫یەكێتــی نیشــتمانی كوردســتان لــە‬ ‫‪2010‬ەوە‪ ،‬تاكو ئێستا كۆنگرەی نەبەستوە‌و‬ ‫لــەم دواییەشــدا دوچاری چەندین كێشــەو‬ ‫ناكۆكــی نێوخۆیــی بوەتــەوە‪ ،‬لــە دوایین‬ ‫كۆبونــەوەی ئەنجومەنــی ســەركردایەتیی‬ ‫یەكێتیــش لــەم مانگــەدا بڕیاردرا لەســەر‬ ‫پێویســتی بەســتنی كۆنگــرە لــە ‪،2018‬‬ ‫بــەاڵم تاكــو ئێســتا كاتەكەی بە رەســمی‬ ‫یەكالیینەكراوەتەوە‪ ،‬ئەمــەش لەكاتێكدایە‬ ‫كــە بەســتنی كۆنگــرە بــە چارەســەری‬ ‫بنەڕەتــی دەزانرێــت بــۆ چارەســەركردنی‬ ‫كێشــە نێوخۆییەكانی یەكێتی‌و گەڕانەوەی‬ ‫رۆڵــی ئــەم حزبــە لە پرۆســەی سیاســی‬ ‫كوردســتانی‌و عێراقــی‌و ناوچەییــدا‪ .‬بەاڵم‬ ‫وەك كادرانــی یەكێتــی‌و چاودێرانــی‬ ‫سیاســی جەختی لێدەكەنــەوە‪ ،‬دەبێت ئەو‬ ‫كۆنگرەیــە‪ ،‬كۆنگرەیەكی چۆنایەتی بێت بۆ‬ ‫نوێكردنەوەی تەواوی جومگەكانی یەكێتی‪،‬‬ ‫نــەك كۆنگرەیەکــی ئاســایی‪ .‬الیخۆیــەوە‬ ‫ئەندامێكی ســەركردایەتی یەكێتی‪ ،‬دەڵێت‬ ‫«لەدواین كۆبونەوەماندا هەموان هاوڕابوین‬ ‫كــە دەبێت كۆنگرە لە ســاڵی ‪2018‬دا هەر‬ ‫جیاواز‬ ‫ببەســترێت‌و بۆ ئــەوەش بۆچونــی‬ ‫وادەی بەستنی كۆنگرەی یەكێتی‬ ‫ێ‬ ‫‌‬ ‫ســ‬ ‫كە‬ ‫هەبــو لەســەر وادەكانی كۆنگرە‪،‬‬ ‫لەمبارەیــەوە ئەندامێكی ســەركردایەتی‬ ‫وادە گفتوگۆیان لەســەر كــراوە»‪ .‬هاوكات یەكێتی‪ ،‬بە (چاودێر)ی راگەیاند‪ ،‬كۆنگرەی‬ ‫كۆمەڵەی پێشــمەرگە كەمئەندامبوەكان لە پێشــوی یەكێتی حەوت ســاڵ لە مەوپێش‬ ‫بەیاننامەیەكــدا داوا دەكــەن‪ ،‬تا بەســتنی بەسترا‪ ،‬لەو ماوەیەدا كۆمەڵێك گۆڕانكاری‌و‬ ‫كۆنگرە یەكگرتویی یەكێتی تێكنەدرێت‪.‬‬ ‫پێشــهاتی گــەورە بەســەر ناوچەكــەو‬

‫كوردستان‌و مەسەلە فكرییەكانیشدا هاتوە‪ ،‬ســاڵ جارێك كۆنگرە دوابكەوێت‪ ،‬دەرفەت‬ ‫بۆیــە ئێســتا زۆر گرنگە كۆنگــرە‪ ،‬كە هەر كەمترە بۆ لەیەكتێگەیشتن‪.‬‬ ‫ئەسەســەرد‪ ،‬ئامــاژەی بەوەشــكرد‪،‬‬ ‫دەبێــت ببەســترێت‪ ،‬بــۆ ئــەوەی یەكێتی‬ ‫لــە كۆبونــەوەی پێشــوی ئەنجومەنــی‬ ‫بتوانێت خۆی نوێ‌ بكاتەوە‪.‬‬ ‫فەریــد ئەسەســەرد‪ ،‬وتیشــی «نــو ‌ێ سەركردایەتی یەكێتی هەموان هاوڕابون‪ ،‬كە‬ ‫بونــەوە لە نــاو حزبەكاندا بــە دڵنیاییەوە دەبێت كۆنگرە لە ساڵی ‪ 2018‬دا ببەسترێت‪،‬‬ ‫مەسەلەیەكی گرنگە بۆ ئەوەی حزب بتوانێت بەاڵم نەچوینە ســەر وردەكارییەكان لەسەر‬ ‫لە رێگەی خۆ نوێكردنەوە لەگەڵ پێشهات‌و رۆژی بەستنی كۆنگرە‪ ،‬بۆ ئەوەش بۆچونی‬ ‫روداوەكاندا بڕوات‪ ،‬هەڵسەنگاندنی حزب لە جیــاواز هەبو‪ ،‬كە خۆی لە ســێ‌ ئاراســتە‬ ‫رابــردوداو مانەوەی هەروەها لەدەســتدانی بــۆ دیاریكردنــی رۆژی كۆنگــرە بینییــەوە‬ ‫دەرفــەت‌و هەنگاونەنــان بــۆ پێشــەوە بە كــە بریتیبون لــە ‪ ،2018/1/31‬چونكە لە‬ ‫دڵنیاییەوە هەڵەیەكی كوشــندەیەو دەبێتە ‪ 2014/1/31‬ئەو رۆژەبو‪ ،‬بڕیاری دواخستنی‬ ‫هــۆی ئــەوەی حــزب نەتوانێــت هاوتەریب كۆنگرەیان دا‪ ،‬ئاراســتەی دوەم ئەوەبو كە‬ ‫لــە ‪ 2018/3/21‬كە دەكاتــە رۆژی نەورۆز‬ ‫لەگەڵ پێشهاتەكاندا بڕوات»‪.‬‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬رونیشــیكردەوە‪ ،‬باشــتروایە كۆنگرە ببەســترێ‌‌و نــاوی بنرێت كۆنگرەی‬ ‫حزبی سیاســی بتوانێت ســ ‌ێ ساڵ جارێك نەورۆز‪ ،‬ئاڕاســتەی ســێیەمیش ئەوەبو كە‬ ‫كۆنگرەیەك ببەستێت‪ ،‬بۆچونی زاڵ ئەوەیە دەیانــوت با لــە ‪ ،2018/6/1‬چونكە رۆژی‬ ‫لــەو ماوەیــەدا كۆمەڵێك كێشــەش هەبێت دامەزراندنــی یەكێتییە‪ ،‬كــە لە كۆبونەوەی‬ ‫دەكــرێ‌ چارەســەریان بــۆ بدۆزرێتــەوە‪ ،‬ئایندەی ئەنجومەنی سەركردایەتیدا یەكێك‬ ‫چونكە كێشــەكان تەمەنیان ســێ‌ ســاڵە‪ ،‬لەم پێشنیازانە قبوڵ دەكرێن‪.‬‬ ‫بــەاڵم كاتێــك كۆنگــرە زۆر دوادەكــەوێ‌‌و‬ ‫كێشەكان‬ ‫چەند ســاڵ بەســەریدا دەڕوات‪،‬‬ ‫تێكدانی یەكێتی پێش كۆنگرە‬ ‫حزبە‬ ‫لەبەرئەوە‬ ‫گەورەتــر‌و قوڵتر دەبنەوە‪،‬‬ ‫لــەم مــاوەی دواییــدا زۆرێك لــە كادرو‬ ‫ئێســتا‬ ‫ئەوەی‬ ‫ئەوروپــا‬ ‫دیموكراتییەكانــی‬ ‫بەرپرسانی یەكێتی داوای بەستنی كۆنگرەی‬ ‫ئەنجامی دەدەن‪ ،‬ئەوەیە هەوڵدەدەن ساڵی حزبەكەیــان دەكــەن‪ ،‬لــەو چوارچێوەیەدا‬ ‫جارێك یان دو ساڵ جارێك كۆنگرە ببەستن‪ ،‬كۆمەڵــەی پێشــمەرگە كەمئەندامبوەكانی‬ ‫بــەوەش هــەم ســەركردایەتی‌و هەمیــش ســەنگەر رۆژی ‪ 2017/11/10‬لــە‬ ‫كۆمەڵێك ســەركردە لە هــەر هەڵبژاردنێك بەیاننامەیەكــدا بــە بۆنــەی چلــەی كۆچی‬ ‫دێنەپێــش‪ ،‬ئەوانــەش كــە كادرانی حزب‌و دوایــی مام جەاللــەوە رایگەیانــد‪ ،‬بە هیچ‬ ‫ئەندامــەكان لێیــان رازیــن‪ ،‬پێیــان وایــە شێوەیەك قبوڵی ناكەین‪ ،‬یەكڕیزی یەكێتی‬ ‫شایستەی ئەوەن شــەرعیەت وەربگرنەوەو بــە هــەر بیانویــەك بــوە‪ ،‬هەتا بەســتنی‬ ‫بــەردەوام دەبــن‪ ،‬بەاڵم بــە دڵنیاییەوە ‪ 10‬كۆنگــرە تێكبدرێ‌‪ ،‬هەمومــان دەزانین‪ ،‬لە‬

‫نــاو ســەركردایەتیدا كێ‌ بە بەرپرســیاری‬ ‫یەكەمی كێشەكانی سااڵنی رابردو‪ ،‬هەروەها‬ ‫كێشــەكانی دوای نەخۆشــكەوتنی مــام‬ ‫جەاللیش دەزانین‌و بەقســەی زەردو ســور‬ ‫فریو ناخۆین‪.‬‬ ‫لــە بەیاننامەكــەدا ئــەوەش هاتــوە‬ ‫«ئەمانەتــی یەكێتی لەئەســتۆی مەكتەبی‬ ‫سیاسی‌و سەركردایەتی یەكێتییە‪ .‬لەكۆنگرە‬ ‫هەرچی هەیە دەیانخەینەڕوو‪ .‬كۆبونەوەكانی‬ ‫ســەركردایەتیش‪ ،‬بــۆ پیالنگێــڕان‌و‬ ‫تۆڵەسەندنەوە نییە‪ ،‬بەڵكو بۆ زەمینەسازی‬ ‫كۆنگرەیە‪ .‬بەتایبەتی ئەنجومەنی ناوەندیش‬ ‫بڕیاری بەســتنی كۆنگرەی لــە مانگی ‪2‬ی‬ ‫ســاڵی ئاینــدە داوە‪ .‬بۆ ئەو مەبەســتەش‬ ‫ســكرتاریەتی‬ ‫‪2017/11/7‬‬ ‫رۆژی‬ ‫كۆمەڵەكەمان‪ ،‬ســەردانی بەڕێزان كۆسرەت‬ ‫رەســوڵ جێگری ســكرتێری گشــتی‌و مەال‬ ‫بەختیــار بەرپرســی دەســتەی كارگێــڕی‬ ‫مەكتەیــی سیاســی‌و هێرۆخــان ئەندامــی‬ ‫مەكتەبی سیاسیمان كردو داوامان لێكردن‪،‬‬ ‫بــە زوتریــن كات كۆبونــەوە ئاســاییەكانی‬ ‫مەكتەبی سیاسی‌و سەركردایەتی بكەن‌و لە‬ ‫وادەی دیاریكراویشــدا كۆنگرەش ببەستن‪.‬‬ ‫بەڵێنیان پێ‌ داین‪ ،‬ئەم داوایەمان جێبەج ‌ێ‬ ‫بكەن»‪.‬‬ ‫هەروەهــا داواشــیان كــردوە «ئێمــە‬ ‫دڵنیایــن‪ ،‬ئەوانــەی لــە كۆنگــرەو ســزای‬ ‫كۆنگرە دەترســن‪ ،‬هەوڵ دەدەن ئاڕاستەی‬ ‫كۆبونــەوەكان تێكبــدەن‌و ئۆرگانەكانــی‬ ‫پەیــڕەوی ناوخــۆ بگــۆڕن بــە ئۆرگانــی‬ ‫دەستكرد‪ ،‬ئێمەی پێشمەرگەی كەمئەندام‪،‬‬ ‫هەرگیــز قبوڵ ناكەیــن یەكگرتویی یەكێتی‬

‫تێكبــدرێ‌‪ .‬ناچاریــش بیــن‪ ،‬هەڵوێســتی‬ ‫توندمان دەبێ‌‌و راســتییەكانیش زیاتر باڵو‬ ‫دەكەینەوە بۆ ئاگاداری هەمو الیەك»‪.‬‬

‫چۆن كۆنگرەیەك ببەسرتێت؟‬

‫كۆنگــرەی حزبــە سیاســییەكان‬ ‫وێســتگەیەكی گرنگــە بــۆ نوێبونــەوەو‬ ‫داڕشــتنی سیاســەت‌و ســتراتیژی حــزب‬ ‫لەبارەی بارودۆخەكانی جیهان‌و ناوچەكان‪،‬‬ ‫لەم چوارچێوەیەشدا كۆنگرە پێویستییەكی‬ ‫حەیاتییە بۆ یەكێتی نیشتمانی كوردستان‪،‬‬ ‫چونكــە لەم چەند ســاڵەی دواییدا جگە لە‬ ‫كێشــە ناوخۆییەكان مام جەالل سكرتێری‬ ‫گشــتی یەكێتی نەخــۆش كــەوت‌و دواجار‬ ‫رۆژی ‪ 2017/10/3‬بەهۆی نەخۆشــییەكەوە‬ ‫كۆچی دوایــی كرد‪ ،‬لــەدوای كۆچی دوایی‬ ‫مام جەاللیش كێشەو ملمالنێ ناوخۆییەكان‬ ‫نزیكبونــەوە لە بنبەســت‪ ،‬بۆیە بەشــێكی‬ ‫زۆری كادران‌و ســەركردایەتی یەكێتــی بــۆ‬ ‫دەربازبون لەو كێشانە‪ ،‬ئەنجامدانی كۆنگرە‬ ‫بەچارەســەر دەزانــن‪ ،‬لێرەدا پرســیارێكی‬ ‫جــدی ئەوەیــە‪ ،‬كــە ئایــا چ كۆنگرەیــەك‬ ‫دەتوانێت یەكێتی نوێبكاتەوە‌و كێشــەكانی‬ ‫چارەســەر بــكات‪ ،‬وەاڵمی جدیــش ئەوەیە‬ ‫كە كۆنگرەیەكی ئاسایی توانای گۆڕانكاری‬ ‫گــەورەی نییــە لــە نــاو یەكێتیــدا‪ ،‬بەڵكو‬ ‫یەكێتی پێویستی بە كۆنگرەیەكی چۆنایەتی‬ ‫(نوعــی) هەیــە‪ ،‬كە تێیــدا ئۆرگانەكانی‪،‬‬ ‫ســتراكچەری‪ ،‬پەیڕەووبەرنامەو ســتراتیژی‬ ‫گۆڕانــكاری تێــدا بكرێت‪ ،‬ئەگــەر نا بەبێ‬ ‫گۆڕانكارییەكی جەوهەریی مەحاڵە یەكێتی‬ ‫نوێ‌و بەهێز بێتەوە‪.‬‬

‫ئەگەری دانانی پارێزگارێكی سەربازی بۆ‬ ‫كەركوك لەئارادایە‬ ‫پەرلەمانتارێكی كورد لەبەغداد‪ :‬تاکو ئەنجومەنی پارێزگا نەكەوێتەوە كار‪ ،‬كەركوك سەقامگیر نابێت‬ ‫چاودێر‪ -‬نزار جەزا‪:‬‬ ‫لــەدوای كۆنترۆڵكردنــی كەركــوك‌و‬ ‫ناوچــە كێشەلەســەرەكانی دیكــە لەالیــەن‬ ‫ســوپای عێــراق‌و حەشــدی شــەعبییەوە‬ ‫لــە‪2017/10/16‬وە‪ ،‬تاكــو ئێســتا رەوشــی‬ ‫ئەمنی نێو شاری كەركوك ئارام نەبوەتەوەو‬ ‫رۆژانــە روداوی ئەمنــی جیــاواز رو دەدەن‪.‬‬ ‫هەرچەندە ماوەیەكیشە هەوڵ بۆ گەڕانەوەی‬ ‫هێزەكانــی ئاسایشــی كــوردی دەدرێــت بۆ‬ ‫كەركــوك‪ ،‬بەاڵم تاكو ئێســتا نەگەڕاونەوە‪.‬‬ ‫پارلەمانتارێكــی كوردیــش لــە ئەنجومەنــی‬ ‫نوێنەرانــی عێــراق ئامــاژە بــەوە دەكات‪،‬‬ ‫كێشــەیەكی گــەورە لەكەركــوك هەیــە‪،‬‬ ‫ئەویش تــا ئەنجومەنی پارێــزگای كەركوك‬ ‫نەكەوێتــەوە كارو پارێزگارێكــی نوێ دیاری‬ ‫نەكرێت‪ ،‬سەقامگیربونی كەركوك قورسە‪.‬‬

‫لــە دوای ‪16‬ی ئۆكتۆبــەرەوە‪ ،‬رەوشــی‬ ‫نێــو شــاری كەركــوك‌و هەندێــك ناوچــەی‬ ‫دەوروبەری نائارامە‪ ،‬شــەوانە لەالیەن هێزی‬ ‫چەكــدارەوە هەڵمەتــی گــەڕان‌و پشــكنین‬ ‫دەكرێــت‌و هەڵدەكوتنە ســەر مااڵن‌و خەڵك‬ ‫دەستگیردەكەن‪.‬‬ ‫هــاوكات لەهەندێــك شــوێنی ناو شــارو‬ ‫دەرەوەی هێرشــی چەكداری دەكرێتەســەر‬ ‫هێزەكانی حەشدی شەعبی‌و سوپای عێراق‌و‬ ‫شەڕ‌و پێكدادان دێتەئاراوە‪ ،‬ئەمەش مەترسی‬ ‫لەسەر ژیانی هاوواڵتیان دروست دەكات‪.‬‬ ‫دوێنــێ شــاندێكی فراكســیۆنی گــۆڕان‬ ‫لەپارلەمانــی عێــراق لەبــارەی رەوشــی‬ ‫كەركوكــەوە ســەردانی شــارەكەو دیوانــی‬ ‫ئەنجومەنی پارێزگای كەركوكی كرد‪.‬‬ ‫لەوبارەیــەوە ئەندامێكــی ئەنجومەنــی‬ ‫نوێنەرانی عیــراق‪ ،‬بە (چاودێر)ی راگەیاند‪،‬‬ ‫دوێنــێ پەرلەمانتارانــی فراكســیۆنی گۆڕان‬ ‫لەئەنجومەنــی نوێنەرانــی عێــراق لەگــەڵ‬

‫ئەنجومەنی پارێــزگای كەركوك‌و پارێزگاری‬ ‫كەركــوك بەوەكالەت بەجیــا كۆبونەوە‪ ،‬كە‬ ‫تێیــدا كۆمەڵێــك گلەیی لەســەر بارودۆخی‬ ‫ئەمنــی باســكران‪ ،‬بــۆ ئــەوەی كێشــەكان‬ ‫چارەســەربكرێن‪ ،‬لەبەرامبــەردا پارێــزگاری‬ ‫كەركــوك بەوەكالــەت بەڵێنیــدا كە شــتی‬ ‫نایاســایی نەكرێــت‌و هــەر بەڵگەیــەك‬ ‫لەســەر نمونەی تاوانــەكان هەبێت‪ ،‬كاریان‬

‫لەسەربكات‪.‬‬ ‫مەحمــود رەزا‪ ،‬ئامــاژەی بەوەشــدا‪،‬‬ ‫كێشــەیەكی گــەورە لەكەركــوك هەیــە‪،‬‬ ‫ئەویش تــا ئەنجومەنی پارێــزگای كەركوك‬ ‫نەكەوێتــەوە كارو پارێزگارێكــی نوێ دیاری‬ ‫نەكرێت‪ ،‬ســەقامگیربونی كەركوك قورسە‪،‬‬ ‫لەم كێشەیەشدا پارتی دیموكراتی كوردستان‬ ‫بەرپرســیارێتی گــەورەی لەئەســتۆیە‪ ،‬كــە‬

‫ناهێڵێــت رێــژەی یاســایی ئامادەبوانــی‬ ‫ئەندامانــی ئەنجومــەن تەواوببێــت‪ ،‬چونكە‬ ‫لــە‪ 12‬ئەندامــی ئەنجومەنــی پارتــی تەنها‬ ‫دوو ئەندامیــان لەوێن‌و ســەرۆكی ئەنجومەن‬ ‫كــە یەكگرتــوە لەبــەر خاتــری پارتــی بۆ‬ ‫هەولێــر گەڕاوەتــەوە‪ ،‬تەنانــەت ئەگــەر‬ ‫پارێزگاریــش هەڵنەبژێردرێــت تەنها رێژەی‬ ‫یاســایی تەواوبكرێت‪ ،‬ئــەوا دەتوانرێت ئەم‬

‫پارێزگارەی ئێستا بانگی ئەنجومەن بكرێت‌و‬ ‫لەبارەی كێشەكانەوە پرسیاری لێبكرێت‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬باسیلەوەشــكرد‪ ،‬ئەمەی ئێســتا‬ ‫دەكرێت ملمالنێی سیاســییە لەنێوان الیەنە‬ ‫سیاســییەكاندا كە تەنها خەڵــك باجەكەی‬ ‫دەدات‪ ،‬بەرپرسیارێتی مێژووییش لەئەستۆی‬ ‫پارتی‌و یەكێتی‌و یەكگرتووە‪.‬‬ ‫ئەو پەرلەمانتارەی عیراق‪ ،‬رونیشیكردەوە‪،‬‬ ‫پارێــزگاری كەركــوك دەبێــت ئەنجومەنــی‬ ‫پارێــزگا دیاریكات‪ ،‬چونكە بەغداد چاوەڕێی‬ ‫كورد نــاكات‪ ،‬بۆیە ئەگەر كورد پارێزگارێك‬ ‫دانەنێــت‪ ،‬ڕەنگە عیراق خــۆی پارێزگارێكی‬ ‫ســەربازی دابنێت‪ ،‬ئەوكاتەش گوێ لەكەس‬ ‫ناگرێــت‌و بەویســتی خــۆی كاردەكات‪،‬‬ ‫كەركوكیــش بەرگەی ئەو جۆرە دەســەاڵتە‬ ‫نــاكات‌و دۆخەكــەش زیاتــر ئاڵــۆز دەبێت‪،‬‬ ‫بۆیــە پێویســتە پەلەبكرێــت لەكۆبونەوەی‬ ‫ئەنجومەن و دانانی پارێزگارێكی نوێ‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )633‬دووشەممە ‪2017/11/13‬‬

‫وتار‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫هاوكێشە گەورەكان و هاوكێشە بچوكەكان‬

‫حوسێن رابی‬ ‫ئەوەی ئێســتا لە باشــوری كوردستان‬ ‫دەگوزرێــت ناكرێــت هیــچ ناوێكــی تــری‬ ‫جگــە لە فــەوزا لێبنرێت‪ ،‬كــە بەهۆی ئەو‬ ‫فــەوزاوە دەســتێوەردان و دەســتدرێژیی‬ ‫دەرەكی گەیشتوتە ئاستێك كە كارەساتی‬ ‫گەورەی لێكەوتوەتــەوە‪ .‬ئەوەی لە ناوچە‬ ‫كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم بەگشتی‬

‫و كەركوك و دوزخورماتو بەتایبەتی رویدا‬ ‫(ئــەوەی خورماتو جگە لــە ئەنفالێكی تر‬ ‫هیــچ ناوێكــی تــری ناكرێــت لێبنرێت) لە‬ ‫ئەنجامی لێكترازانی ماڵی كوردە لە باشور‪،‬‬ ‫كە چەندین ســاڵە لە هەمو الیەكەوە كاری‬ ‫لە سەر دەكرێت و ریفراندۆم تەنها تەوقیت‬ ‫و كاتێكی لە باربو بۆ بە ئەنجامگەیاندنی‪.‬‬ ‫ئەوانــەی كــە هەمــوی دەبەســتنەوە بــە‬ ‫ریفراندۆمەوە‪ ،‬ئــاگاداری مێژوی كورد نین‬ ‫و لــە وانەیە بڕوایان بە پرســێك بە ناوی‬ ‫پرســی كوردیــش نەبێت‪ ،‬ئەوانەشــی كە‬ ‫دەڵێــن ریفراندۆم هیــچ رۆڵێكی نەبوە! لە‬ ‫گرنگی ئەو هەنگاوە مێژوییە و ئەو تەحەدا‬ ‫گەورەیە تێنەگەیشــتون كە كورد لە ‪٢٥‬ی‬ ‫‪٩‬ی ‪ ٢٠١٧‬بە دژی هەمو مێژو و جیوگرافیا‬ ‫ناوچەكــە ئەنجامیــدا و پارادۆكســێكی لە‬ ‫ناو پارادایمی فەرمانڕەوای ئەم ســەردەمە‬

‫خســتە بەرچــاوی هەمــوان‪ .‬پارادۆكســی‬ ‫ناكۆكــی لــە نێــوان مافی مــرۆڤ و مافی‬ ‫گەالن لەگەڵ یاسای نێودەوڵەتی‪.‬‬ ‫هەمــو كارێكی گەورە ئەنجامی گەورەی‬ ‫دەبێت و لەوانەشــە كارەساتی گەورەی بە‬ ‫دوادا بێــت‪ ،‬كە بەداخــەوە كورد ئامادەیی‬ ‫بــۆ روبەڕوبونــەوەی كارەســاتە گەورەكە‬ ‫نەبــو‪ ،‬كە دەبێت بە هەوڵ و لە خۆبردویی‬ ‫قەرەبوی بكاتەوە‪.‬‬ ‫كورد لە ناو هەندێك هاوكێشەدایە‪ ،‬ئەم‬ ‫هاوكێشــانە ناوخۆیی و عێراقی و ناوچەیی‬ ‫و نێودەوڵەتیــن‪ ،‬ریفرانــدۆم هەوڵــدان بو‬ ‫بۆ دەســتكاریی هاوكێشــە نێودەوڵەتی و‬ ‫ناوچەییــەكان بــۆ رزگاربون لە هاوكێشــە‬ ‫عێراقییــەكان‪ ،‬زەربەی خۆی وەشــاندوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم بۆ دەركەوتنی هەمــو ئەنجامەكانی‬ ‫دەبێت چاوەڕێ بكەین‪.‬‬

‫سادەترین كۆمەڵە هاوكێشە لە باشوری‬ ‫كوردســتان دەســتەبەركردنی عەدالەتــی‬ ‫كۆمەاڵیەتــی و یەكگرتویــی ناوخۆییــە‪،‬‬ ‫كــە ئەمە ئەركــی سەرشــانی هەمو هێزە‬ ‫كۆمەاڵیەتی و سیاسییەكانە كە چارەسەری‬ ‫بكــەن‪ ،‬كاتێــك لێــرەدا هەوڵی پێویســت‬ ‫نادەن و كڵۆڵن لە شیكاریی هاوكێشەكاندا‪،‬‬ ‫پەنــا دەبــن بــۆ هاوكێشــەی گەورەتر كە‬ ‫لەوێــوە بتوانــن بە ئامانجەكانیــان بگەن‪.‬‬ ‫واتــە دێــن كێشــەكانی ناوخــۆی هەرێمی‬ ‫كوردســتان دەبەنەوە بەغدا كە خۆی پڕە‬ ‫لــە هاوكێشــەی ئاڵــۆز كە دەســبردن بۆ‬ ‫هــەر پارامیتەرێكــی كارەســاتێكی گەورە‬ ‫دەخوڵقێنێــت‪ ،‬یەكێــك لــەو هەواڵنــەی‬ ‫دەدرێت كاركردنی راســتەوخۆی پارێزگای‬ ‫سلێمانییە لەگەڵ بەغدا‪ ،‬كە هەندێك كەس‬ ‫و الیەن هەوڵی بۆ دەدەن‪.‬‬

‫بەغدا بەئاســانی ناكرێت راستەوخۆ كار‬ ‫لەگەڵ پارێزگای ســلێمانیدا بــكات بە دو‬ ‫هۆ‪:‬‬ ‫‪-١‬بە پێی دەســتوری عێــراق پارێزگای‬ ‫ســلێمانی و هەولێر و دهۆك بەشــێكن لە‬ ‫هەرێمی كوردســتان‪ ،‬هەرێمی كوردســتان‬ ‫لەگــەڵ هــەر هەرێمیكی تر كە لــە وانەیە‬ ‫لــە داهاتــودا لــە عێــراق دروســت ببێت‬ ‫جیاوازییەكــەی ئەوەیــە لــە دەســتوری‬ ‫عێراقــدا ســنورەكانی دیاریكــراوە‪ ،‬كــە‬ ‫سنورەكەی ساڵی ‪١٩٩١‬ە‪( :‬داننان بەوەی‬ ‫هەندێــك ناوچە لە دەرەوەی ئەم ســنورە‬ ‫كێشە لەسەرە)‬ ‫‪-٢‬هەرێمی كوردســتان بە سلێمانیشەوە‬ ‫بەشــێكە لەناوچــەی نفــوزی رۆژئــاوا‪ ،‬لە‬ ‫كاتێكــدا بەغدا وا نییە (هەرچەند ئەمریكا‬ ‫هەوڵــدەدا ئەویش لە رۆژهــەاڵت داببڕێت)‬

‫هەرچەشــنە هەوڵێــك بــۆ تێكدانــی ئەم‬ ‫جیۆپۆلیتیكــە‪ ،‬لــە وانەیــە كارەســاتێكی‬ ‫گــەورەی لێبكەوێتــەوە‪ ،‬دەكرێــت بــۆ‬ ‫تێگەیشــتن لەمە ئەو پرســیارە لە خۆتان‬ ‫بكــەن لــە ســاڵی ‪١٩٩١‬وە كــێ‌ هەرێمــی‬ ‫كوردستان (هێلی ‪ )٣٦‬لە بەعس و داعش‬ ‫و حەشد دەپارێزێت؟‬ ‫هاوكێشە گەورە و ئاڵۆزەكان گۆڕانكاریی‬ ‫تێیاندا ئاســان نییــە‪ ،‬هەمــو تەمەنت بە‬ ‫فیــڕۆ دەڕوات و ناتوانــی گۆڕانــی تێــدا‬ ‫بكەیت‪ ،‬بەاڵم هەندێك هاوكێشــەی بچوك‬ ‫هەیــە دەكرێــت كاری تێدابكەیت‪ .‬كاتێك‬ ‫لە شــیكاری هاوكێشــە بچوكــەكان كڵۆڵ‬ ‫و بێچارەیــن بەواتای ئــەوە نییە دەتوانین‬ ‫گۆڕان لە هاوكێشە گەورەكاندا بكەین!‬

‫لە ئێستادا پێویستە كورد چی بكات؟‬

‫بەرهەم كەڵهوڕی‬

‫حاڵــی كــورد و پەیوەندییەكانی هەولێر‬ ‫و بەغــدا لە پێــش ریفراندۆمی بیســت و‬ ‫پێنجــی ئەیلول و دوای بیســت و پێنجی‬ ‫ئەیلــول وەكــو یــەك نییــە و گــرژی و‬ ‫ئاڵۆزییەكــی زۆری تێكەوتــوە‪ ،‬هەروەكو‬ ‫روداوی نەخوازراویشــی لێكەوتــەوە‬ ‫وەكــو ئــەوەی بینیمــان‪ ،‬دوای ئــەوەی‬ ‫ســەركردایەتی كــورد ســەرەتا بــون بە‬ ‫دو بــەرە ســەبارەت بــە ئەنجامــدان و‬ ‫ئەنجامنەدانــی ریفرانــدۆم و بــە جۆرێك‬ ‫هەر هەمویان بە هەردو بەرەوە شــەیدای‬

‫پێكهێنانی كیانێكی ســەربەخۆی كوردی‬ ‫بون و بگرە هەمو تاكێكی كورد شــەیدای‬ ‫لــە دایكبونی ئەم كیانە ســەربەخۆیە بو‪،‬‬ ‫ئــەوەی هاوڕایەتــی تیــا نەبــو بریتی بو‬ ‫لــە هەلومــەرج و خوێندنــەوەی واقیــع و‬ ‫لەبارنەبونــی كاتەكەی بــو‪ .‬بە تایبەتیش‬ ‫هێشــتا هەرێمی كوردســتان پێگەی نەبو‬ ‫لــە روی سیاســی و ئابوری و ســەربازی‬ ‫و‪ ......‬بــە جۆرێــك نەیدەتوانی لەســەر‬ ‫پێی خۆی بوەســتێت و روبەڕوی لێكەوتە‬ ‫و شوێنەوارە نەرێنییەكانی ریفڕاندۆم بێت‬ ‫بە جۆرێك هەمو ئاماژەكان بە راستەوخۆ‬ ‫چ لــە الیــەن زلهێــزە دورە دەســتەكان‪،‬‬ ‫یاخــود واڵتــە هەرێمییــە دراوســێكان‪،‬‬ ‫نەرێنی بــون و توندترین گوتاریان بریتی‬ ‫بو لە (ئێمە لەگەاڵ یەكپارچەیی عێراقین)‬ ‫و نەرمترینیان بریتی بو لە (ئێستا كاتی‬ ‫ریفراندۆم نیــە)‪ .‬هەروەها نەخوێندنەوەی‬ ‫هەڵوێســتی راســتەقینەی زلهێــزەكان‪،‬‬ ‫بــە تایبەتیــش (ئەمەریــكا)‪ ،‬دەبو كورد‬ ‫بە پشــت بەســتن بــە زانســتی (مێژو)‬ ‫خوێندنەوەیەكی بۆ بكردایە و بەتایبەتیش‬ ‫رونــە كــە زلهێزەكان بــە درێژایــی مێژو‬ ‫هەڵوێســتی نەرێنیان هەبوە بەرامبەر بە‬

‫مافــە رەواكانــی گەلی كورد‪ .‬لەوانەشــە‬ ‫بەشێك لە سەركردایەتی كوردی ئەوانەی‬ ‫كە بە هەمو جۆرێك لەگەاڵ ریفراندۆم بون‬ ‫ئەوەشــیان خوێندبێتەوە كە (ئەمەریكا)‬ ‫هەڵوێستی وەكو قۆناغەكانی تری مێژویی‬ ‫و جارانــی تــری‪ ،‬نەرێنــی دەبێت‪ .‬بەاڵم‬ ‫پێیان وا بوبێت كە ئێســتا زەمەن گۆڕاوە‬ ‫و ناتوانــن وەكو جاران هەڵوێســتەكانیان‬ ‫بەرجەســتە بكەن‪ ،‬یاخــود ئەمەش وەكو‬ ‫جــاران فێڵێكــە و رازی بــون بــە هــەر‬ ‫بەدیلێكــی تــر رازی بونــە بــە دەســت‬ ‫هەڵگرتــن لە مافێكــی رەوا و كە لەوانەیە‬ ‫بۆ كات كوشــتن (المماطلە) بێت ‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دەبــو ئەوەمان لەبیر بێــت كە زلهێزەكان‬ ‫و تەنانــەت واڵتە هەرێمیەكانیش تەنانەت‬ ‫بــە گۆڕانــی زەمەنیــش بە كەرەســتە و‬ ‫میكانیزمــی تــر هەمیشــە لــە مەیدانــی‬ ‫سیاســەت كردنــن‪ ،‬بــە تایبەتیــش لــە‬ ‫رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت‪ .‬مێــژوش زۆرجار‬ ‫خۆی دوبارە دەكاتەوە و كوردیش لە روی‬ ‫سیاسیەوە بە بەراورد بە واڵتە زلهێزەكان‬ ‫و تەنانەت هەرێمیەكانیش كەمتر ئەزمونی‬ ‫سیاســی هەیــە‪ ،‬ئــەوەی هەیبــوە بریتی‬ ‫بــوە لــە خەباتێكی بێوچانی نەپســاوەی‬

‫شۆڕشــگێری بۆ داواكردنی مافە رەواكانی‬ ‫بە درێژایی مێــژو‪ .‬لە مێژودا دەبینین كە‬ ‫هەمو جارێك زلهێزەكان پشتیان لە كورد‬ ‫كردوە و پاڵشتی ئەو دەوڵەتانەیان كردوە‬ ‫كە كوردیان بەسەر دابەش كراوە‪.‬‬ ‫بەهەرحــاڵ ئەوەی رویاندا بونە رابڕدو‪،‬‬ ‫ئێســتا دۆخەكــە بــەرەو ئەوە رۆیشــتوە‬ ‫كــە دەیبینین‪ ،‬بریتین لــە لێكەوتەكانی‬ ‫ریفڕاندۆمەكــەی بیســت و پێنجی ئەیلول‬ ‫و بــە خەبەرهێنانــی ئەو هەســتانەی لە‬ ‫ناخەكانــدا خەوتبــون و پێدانــی پاســاو‬ ‫یاخــود ئــەوان ئیدیعــای ئــەو پاســاوە‬ ‫دەكــەن‪ ،‬مەركەز بەهێز بــوە و كوردیش‬ ‫لــە گوتــاردا پەرتــەوازە بــوە‪ ،‬تۆمــەت‬ ‫بەخشــینەوە‪ ،‬یەكتــر تۆمەتباركــردن بە‬ ‫كەڵكــی نایەت‪ ،‬چونكە من پێم وایە ئەمە‬ ‫ئیرادەی زلهێزەكان بەوەی كە بێ دەنگیان‬ ‫هەڵبژارد بەرامبەر بە هەڵوێستەكانی بەم‬ ‫دواییــەی بەغــدا و پێشــتریش ئاماژەیان‬ ‫بەوەدابــو كە ئەوان لەگــەڵ یەكپارچەیی‬ ‫عێراقــن و ئارەزوی واڵتە هەرێمیەكانیش‬ ‫بو بەوەی كە ئەوانیش هەر لەســەرەتاوە‬ ‫دژی ئەم ریفراندۆمە بون ئەم دۆخەیان بۆ‬ ‫كورد دروست كرد نە وەكو هیچ الیەنێكی‬

‫كوردی‪ ،‬پێــش ریفراندۆمیش ئەمەریكا و‬ ‫واڵتە هەرێمیەكان هۆشــیاریان دابو‪ .‬بۆیە‬ ‫یەكتــر تۆمەتباركــردن نــا بابەتیە و لەم‬ ‫دۆخە نا لەبارەی ئێستای نە وەكو پێشی‬ ‫ناخات‪ ،‬بەڵكو دوای دەخات لەوەی كە بە‬ ‫لۆژیكیانە و ئارامانە هەوڵ بدات لە ریگای‬ ‫دەســتور و یاســا بەرگری لــە مافەكانی‬ ‫بــكات لــە عێراقێكی فیدراڵــدا لە ریگەی‬ ‫پێكهێنانی لیژنەیەكی دانوستان كاری پڕ‬ ‫لە حیكمەتی سیاسی ‪ ،‬چونكە ئەمە تاكە‬ ‫رێگای لۆژیكیانەیەتی بۆ بەرگری كردن و‬ ‫هیچ ریگایەكی تری لەبەردەمدا نیە‪.‬‬ ‫مــن هــاوڕام لەگەڵ راكــەی بەڕێز كاك‬ ‫مــەال بەختیــار كە لــە وتارێكیــدا لە ژێر‬ ‫ناونیشانی (تۆمەتی خیانەت و تەمتومانی‬ ‫رۆژگار) كە دەڵێت (ئێســتاكە سیاسەتی‬ ‫‌نێودەوڵەتــی ‌دەركــەوت‪ ،‬كاردانــەوەی‬ ‫‌ئیقلیمیی‌سەپێنرا‪ ،‬گەوهەری‌بیركردنەوەی‬ ‫‌حكومەتــی ‌عیراقــی ‌بەرجەســتە بــو‪،‬‬ ‫هەڵەكانی‌خۆمان زانی‌‪ ،‬كاتی‌پیاچونەوە‬ ‫و داڕشــتنەوەی ‌پرۆژەیەكــی ‌نوێــی‬ ‫‌سیاســییە بۆ دانوستانێكی ‌ســەركەوتو‪،‬‬ ‫كــە بەداخەوە‪ ،‬لە ســااڵنی‌رابوردودا‪ ،‬بە‬ ‫پێــی‌پرۆژەیەكــی‌هەمەالیەنــە‪ ،‬هەرێمی‬

‫‌كوردســتان‪ ،‬دانوســتانێكی ‌باشــمان‬ ‫لەگــەاڵ بەغداد‪ ،‬نەكرد‪ ،‬بەڵكــو بیانومان‬ ‫بەیەكدەگــرت) بــەوەی كــە پێویســتە‬ ‫جدیانــە دانوســتان لەگەڵ بەغــدا بكرێت‬ ‫لــە چوارچێــوەی دەســتور و یاســا و‬ ‫هاواڵتیانیش لــەو قەیرانانە‪ ،‬بەتایبەتیش‬ ‫ئابــوری رزگار بكرێــت بــە تایبەتــی‬ ‫ئــەوەی كــە پەیوەنــدی بــە بودجــە و‬ ‫موچــەوە هەیــە و چیتر كات بە دروشــم‬ ‫و شــیعارات نەكوژیــن و هاواڵتــی ماندوە‬ ‫لە دەســت برســیەتی و بــێ‌ پارەییەوە‪،‬‬ ‫سیاســەتیش وەكــو (ماكیاڤیلی) دەڵێت‬ ‫هونــەری مامەڵەكردنــە لەگەڵ ئەوەی كە‬ ‫لــە توانــادا هەیە و مومكینــە و نە وەكو‬ ‫ئەوەی كە مەحاڵ و موستەحیلە‪( ،‬شارل‬ ‫دیگول)یــش دەڵێــت دەبێــت سیاســەت‬ ‫لەگەڵ واقیعــدا بگونجێنرێت‪ .‬واتە نابێت‬ ‫بــە خەیــاڵ و شــیعرو نــا واقیعیــەت و‬ ‫موســتەحیالت مامەڵە لەگەڵ سیاســەت‬ ‫بكەیــن‪ ،‬واقیعەكەمان ئەوەیە كە ئێســتا‬ ‫هەیــە‪ ،‬بۆیــە دەبێت ژیرانــە و لۆژیكیانە‬ ‫لەگەڵیــدا هەڵســوكەوت بكەیــن‪ ،‬دەنــا‬ ‫زیانەكان زیاتر دەبن‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )633‬دووشەممە ‪2017/11/13‬‬

‫کوردستان سەرانسەر‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫پەیوەندییەكانی هەرێم و توركیا بەرەو كوێ‌؟‬ ‫دیــداری لەگــەڵ بەڕێــز ســەرۆككۆمار و‬ ‫بەڕێــز ســەرۆكوەزیران ئــەو بابەتــە بــە‬ ‫چوارچێوەیەكی فراوانەوە باسی لێوەكراوە‬ ‫و لــە دۆخێكــی ئەرێنیدایــە‪ ،‬هەروەهــا‬ ‫كارەكان درێژەیــان هەیە‪ .‬توركیا ئەوە بە‬ ‫باشــتر دەزانێت كە خاڵە سنوورییەكان و‬ ‫بۆریی نــەوت لەژێر كۆنترۆڵــی حكومەتی‬ ‫ناوەندیی عێراقدا بێت‪ .‬هەروەها پاڵپشتیی‬ ‫خــۆی بــۆ هەوڵەكانــی حكومەتــی عێراق‬ ‫لــەو بارەیەوە نیشــانداوە‪ .‬دەكــرێ ئێران‬ ‫لــەم كاتــەدا هەنگاوێكــی وەهــای نابێت‪،‬‬ ‫بــەاڵم بەهۆی ئەوەی توركیــا لە دۆخێكی‬ ‫وەهــادا نییە و ســنووری (پێشــخابوور)‬ ‫كراوەیە‪ ،‬ئەمە نابێتە جێی باس‪ .‬كارەكانی‬ ‫كۆنترۆڵكردنەوەی خاڵی سنووری لەالیەن‬ ‫حكومەتــی عێراقەوە درێژەی هەیە و ئێمە‬ ‫وەكو توركیا پاڵپشتی ئەوە دەكەین››‪.‬‬

‫راپۆرت‪ :‬چاودێر‬ ‫لە ئێســتادا توركیــا لەهەوڵی ئەوەدایە‬ ‫كــە كار بــەو ئاڕاســتەیە بــكات هەرێمی‬ ‫كوردســتان بگەڕێتەوە بــۆ دیالۆگ لەگەڵ‬ ‫حكومەتــی ناوەنــد‪ ،‬فشــارەكانی بــەو‬ ‫ئاڕاســتەیە چڕتــر دەكاتەوە‪ .‬لــە نوێترین‬ ‫لێدوانی وتەبێژی ســەرۆككۆماری توركیا‪،‬‬ ‫باســی لــە پرســی ریفڕاندۆمــی هەرێمــی‬ ‫كوردستان و كاردانەوەكانی توركیا كرد‪.‬‬ ‫لــە دیدارێكــی تەلەفیزیۆنیــدا كەڵــن‬ ‫رایگەیانــد‪ ،‬نامانــەوێ كارێــك بكەین كە‬ ‫ببێتــە هــۆی زیان گەیاندن بــە هاواڵتی و‬ ‫شەقامی ئەوێ (باشــووری كوردستان) ‪،‬‬ ‫بــۆری نەوتمان رانەگرتــووە و چاوەڕوانین‬ ‫داهاتەكەی بچێتەوە بەغدا و پشــكی ‪%17‬‬ ‫بدرێتەوە بە هەرێمی كوردستان‪.‬‬ ‫ئیبراهیم كاڵن‪ ،‬وتەبێژی سەرۆككۆماری‬ ‫توركیــا لــەو بارەیــەوە وتــی‪« :‬ئێمــە‬ ‫وتوومانــە تەنیــا ســڕكردنی ریفڕانــدۆم‬ ‫چارەســەر نییە‪ .‬ئێســتا ئیــدارەی هەولێر‬ ‫دەڵــێ‪ ،‬ســەیركەن هیــچ گۆڕانكارییەكــی‬ ‫كرداری رووینەدا‪ ،‬دەوڵــەت‬ ‫رانەگەیێندرا‪ ،‬نەیاری حکومەتی تورکیا لە ریفراندۆمی هەرێم‪ ،‬ئەگەری ئەوە هەیە ئاکپارتی بەشێک لە دەنگدەرانی کورد لەدەستبدات‬ ‫بێگومان بەكارهێنانــی ئەنجامی ریفراندۆم‬ ‫وەكــو كارتێك‪ ،‬بــۆ داهاتــووی عێراقیش‬ ‫خاڵە سنورییەكان بكەوێتە ژێر‬ ‫دەبێتــە كێشــە‪ .‬ئێســتا چاوەڕوانیی ئێمە سنووریی پێشخابوور درێژەی هەیە»‪.‬‬ ‫وتــی‪« :‬تاوەكــو ئێســتا بۆریــی نەوتمان‬ ‫وتەبێژی ســەرۆكایەتی توركیا وتیشی‪ :‬دانەخســتووە‪ ،‬چونكــە بەپێــی دواییــن‬ ‫كۆنرتۆڵی حكومەتی عێراق‬ ‫هەڵوەشــاندنەوەی ئەنجامی گشتپرسییە‪،‬‬ ‫ئیدی هەولێر ئەمە بە چ شێوەیەك ئەنجام «هەروەها ئێمە داوامانكرد خاڵی سنوریی لێكۆڵینــەوە داهاتەكــەی بــۆ ئیــدارەی‬ ‫لەالیەكیتــرەوە بەكر بــۆزداغ‪ ،‬وتەبێژی‬ ‫دەدات و چۆن بۆ گەلەكەی رووندەكاتەوە‪ ،‬ئیبراهیــم خەلیل رادەســتی بەغدا بكرێت بەغدایش دەچێت و ئیدارەی بەغدا دەبێت حكومەتــی توركیا رایگەیانــد‪ ،‬حكومەتی‬ ‫یان بە هاوبەشــی بەڕێوەببرێت‪ ،‬بۆ ئەوەی پشكی ‪ %17‬بۆ هەولێر بنێرێت‪ ،‬جگە لەوە ئــاك پارتی بە باشــی دەزانــێ‌ كە خاڵی‬ ‫ئەوە تایبەتە بە خۆی››‪.‬‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫بەردەوام‬ ‫ئێســتا‬ ‫وەكو‬ ‫و‬ ‫دانەخرێــت‬ ‫هەن‪.‬‬ ‫كێشەیەك‬ ‫چەند‬ ‫هەولێریشــدا‬ ‫ناو‬ ‫لە‬ ‫ســنووری پێشــخابوور لەژێــر كۆنترۆڵــی‬ ‫ئیبراهیــم كاڵــن هەروەهــا لەبــارەی‬ ‫گەمارۆكانــی توركیــا لەســەر باشــووری ئێســتا ئەمە كاری بۆ دەكرێت‪ ،‬ئەگەرچی ئێســتا مــاوەی دەســەاڵتەكەی مەســعود حكومەتــی عێراقــدا بێــت و بــۆ ئــەو‬ ‫كوردســتان وتی‪« :‬بێگومــان ئێمە لەگەڵ قســە و باســی جۆراوجۆر بــۆ ئێمە دێن‪ .‬بارزانــی درێــژ نەكرایــەوە‪ ،‬بەشــێك لــە مەبەســتەیش پاڵپشــتیی لە هەنگاوەكانی‬ ‫ئەنجامدانــی ریفرانــدۆم زنجیرەیــەك گوایــە رادەســتكراوەتەوە یــان نەكــراوە‪ ،‬دەسەاڵتەكەی بە سەرۆكوەزیران‪ ،‬نێچیرڤان بەغدا دەكەن‪.‬‬ ‫گەمارۆمــان ســەپاند‪ ،‬هــەروەك دەزانــن یاخــود دەڵێن نایدەن و رێگە بەمە نادەن! بارزانی و بەشــێكی بە پەرلەمان درا‪ .‬ئەم‬ ‫لــە كۆنفڕانســێكی رۆژنامەوانیــدا‪ ،‬كــە‬ ‫كایەی ئاســمانی و فڕینەكانمان داخستن‪ ،‬بێگومان ئەگەر لەنێوان خۆیاندا رێكبكەون قۆناخە لەمەودوا چۆن جێبەجێ دەكرێت‪ ،‬دوای كۆبوونــەوەی ئەنجومەنــی وەزیرانی‬ ‫پەیوەندیــی نێوانمــان ســڕكرا‪ ،‬لێــرەدا ئەو خاڵە سنوورییە داناخرێت››‪.‬‬ ‫پێویســتە ئێمــە بیبینیــن‪ .‬لــە ئەنجامــدا توركیــا ئەنجامدرا‪ ،‬بەكر بۆزداغ‪ ،‬وتەبێژی‬ ‫دەمەوێ بڵێم ‪ ،‬ئێمە لەگەڵ كوردی عێراق حكومەتــی توركیــا رایگەیانــد‪ ،‬توركیــا‬ ‫ئێمــە وتمــان نامانەوێ كارێــك بكەین كە‬ ‫بووین‪،‬‬ ‫باشــدا‬ ‫پەیوەندیــی‬ ‫لــە‬ ‫هەمیشــە‬ ‫پاڵپشتی لە هەنگاوەكانی حكومەتی عێراق‬ ‫ببێتــە هــۆی زیان گەیاندن بــە هاواڵتی و مەسەلەی هەناردەی نەوتی هەرێم‬ ‫دەربــارەی راگرتنــی هەناردەكردنــی تەنانــەت لەكاتــە سەختەكانیشــدا‪ .‬ئــەم دەكات‪ ،‬بۆ كۆنترۆڵكردنی خاڵی سنووریی‬ ‫شــەقامی ئەوێ (باشــووری كوردســتان)‬ ‫ئێســتا ئاڵوگۆڕی بازرگانی بە مەبەســتی نەوتی كوردســتان پرســیارێكی دیكە بوو هەڵوێســتەمان نەگــۆڕاوە‪ ،‬بــەاڵم نەدەكرا پێشخابوور‪.‬‬ ‫پڕكردنــەوەی پێویســتییەكانی خەڵكــی كــە ئاڕاســتەی وتەبێــژی ســەرۆكایەتی بیــر لــە بێدەنگبوونــی ئێمــە بكرێتــەوە‪،‬‬ ‫لەبارەی هەڵوێســتی ئێران كە دەرگای‬ ‫ئەوێ(باشــووری كوردســتان)‪ ،‬لــە خاڵی توركیــا كــرا و لەوبــارەوە ئیبراهیم كاڵن لەبەرامبەر هەڵەیەكی وەهادا››‪.‬‬ ‫ســنووری بەســەر باشــووری كوردســتان‬

‫توركیا ناتوان ‌ێ پشت لە هەرێم بكات‬

‫كردووەتــەوە‪ ،‬بەكــر بــۆزداغ رایگەیاند‪،‬‬ ‫دەكــرێ ئێــران هەنگاوێكــی لــەو جۆرەی‬ ‫نابێــت‪ ،‬بــەاڵم توركیــا دەرگای بەســەر‬ ‫باكــووری عێراقــدا دانەخســتووە‪ ،‬بۆیــە‬ ‫شتێكی لەو شێوەیە جێی باس نابێت‪.‬‬ ‫هــەروەك دەزانــن لەنێــوان توركیــا و‬ ‫ئیــدارەی هەرێمی كــوردی باكووردا خاڵی‬ ‫ســنوریی خاپــوور (پێشــخابوور) هەیە‪.‬‬ ‫ئــەو دەرگایــە ئەســڵەن ئێســتا داخــراو‬ ‫نییــە و كراوەیە‪ .‬لەالیەكــی دیكەوە ئێمە‬ ‫لــە كۆبونــەوەی رابــردوی ئەنجوومەنــی‬ ‫وەزیرانــی توركیا باســمان لــەوە كرد كە‬ ‫دەســتمان بە كاروباری رادەستكردنەوەی‬ ‫خاڵی ســنووری بــە حكومەتــی ناوەندی‬ ‫عێراق كــردووە‪ .‬هەروەها لەبــارەی خاڵی‬ ‫ســنووریی ئۆڤاكــۆی وەكــو جێگــرەوە‪،‬‬ ‫دەســت بە هەنــدێ كار كــراوە‪ .‬هەروەها‬ ‫لــە ســەردانەكەی بەڕێــز عەبــادی لــە‬

‫بەپێــی بۆچونــی چاودێرانی سیاســی‪،‬‬ ‫پێیانوایە توركیا تاسەر ناتوانێ‌ پشت بكاتە‬ ‫هەرێمــی كوردســتان و پەیوەندییەكانــی‬ ‫هەڵبســەپێرێت‪ ،‬بەوپێیەی سااڵنێكی زۆرە‬ ‫توركیــا وەبەرهێنان و بازرگانی بە گوژمی‬ ‫‪ 10‬بۆ ‪ 12‬ملیار دۆالر هەیە‪.‬‬ ‫خاڵێكیتــر ئەوەیــە كــە توركیــا لــە‬ ‫دەســەاڵتی حكومەتــی ئــاك پارتیــدا‬ ‫پەیوەندیی لەسەر ئاستی حكومەت لەگەڵ‬ ‫حكومەتــی هەرێمدا بەســت و پەیوەندییە‬ ‫دیبلۆماسییەكان بەرەو پێش چوون‪.‬‬ ‫هەروەها بەشێك لە چاودێران پێیانوایە‬ ‫توركیا ناتوانێ‌ لە یەك كاتدا نەیاری لەگەڵ‬ ‫كوردانــی باكــوور و باشــوور و رۆژئــاوای‬ ‫كوردستان بكات‪ ،‬پێیا وایە ئەو سیاسەتە‬ ‫راستەوخۆ كاریگەریی راستەوخۆی لەسەر‬ ‫رێــژەی دەنگدەری ئــاك پارتی لە هەرێمە‬ ‫كوردییەكاندا دەبێت و ئەگەری ئەوە هەیە‬ ‫هەندێــك لــە دەنگدەرانــی كــورد لە ئاك‬ ‫پارتی پاشەكشە پێبكات‪.‬‬ ‫جێــی باســە نێچیرڤان بارزانی پێشــتر‬ ‫لە كۆنگرەیەكــی رۆژنامەوانیــدا رایگەیاند‬ ‫كــە خوازیارە ســەردانی توركیــا بكات و‬ ‫چاوپێكەوتــن لەگــەڵ گەورە بەرپرســانی‬ ‫توركیا لەســەر پرســی ریفڕانــدۆم ئەنجام‬ ‫بدات‪ ،‬بەاڵم تاكو ئێســتا لەالیەن توركیاوە‬ ‫ئەو ئامادەییە نیشان نەدراوە‪.‬‬

‫ئایا توركیا واز لە هاوپەیمانە نوێیەكەی‬ ‫دەهێنێت‬

‫سامان غەفور هەورامی‬ ‫تێڕوانینێكی دڵخۆشــكەر هەیە لەســەر‬ ‫ســوریا‪ ،‬چونكە ئاماژەكان بۆ ئەوە دەچن‬ ‫كــە جەنگــی ناوخۆیی لە ســوریا كۆتایی‬ ‫هاتبێت‪ ،‬لەوانەیە ئاسۆیەكی روون هەبێت‬ ‫بــۆ كــوردەكان لــە ســوریا‪ ،‬لــە كاتێكدا‬ ‫جۆرێك لە ئاگربەســت لەنێوان دەسەاڵتی‬ ‫رژێمی ئەســەد و ئۆپۆزســیۆنی ســورییدا‬ ‫هەیە‪ .‬ئەو پالنی ئاگربەســتە لە ئێســتادا‬ ‫شــتێكی پۆزەتیڤە‪ ،‬چونكە هەر یەكێكیان‬ ‫ئــەو رێگایەی كە دەیانەوێت مومارەســەی‬ ‫دەســەاڵتی خۆیانی تێدا بكەن‪ ،‬دەیانەوێت‬ ‫رێگاكــەی بە گواڵ بنەخشــێنن‪ .‬زۆرێك لە‬ ‫ئاماژەكان بۆ ئەوە دەچن كە دەســەاڵت و‬

‫هەیمەنەی ئێران لە ناوچەكەدا لە ئاستێكی‬ ‫زۆر بااڵدایــە‪ ،‬چونكە لەیــەك كاتدا ئێران‬ ‫دەسەاڵت و هەیمەنەی لە عێراق و سوریا و‬ ‫لوبنان دا هەیە‪ ،‬چونكە ئێران لە دەرەوەی‬ ‫ئەو ســوپایەی كە خــۆی هەیەتی چەندین‬ ‫هێزی تر و ســوپای تری دروست كردووە‪،‬‬ ‫كە كار بۆ بەرژەوەندییەكانی ئێران دەكەن‪،‬‬ ‫لەوانە حەشدی شەعبی و حزبواڵی لوبنانی‬ ‫و دەسەاڵتەكەی ئەسەد‪....‬‬ ‫زۆرێك لە شیكەرەوەكان ئاماژە بۆ ئەوە‬ ‫دەكەن یەكێك لەو هێزانەی كە نەیهێشــت‬ ‫دەســەاڵتەكەی ئەسەد بكەوێت ئێران بوو‪،‬‬ ‫چونكە ئێران وا ســەیری سوریا دەكات كە‬ ‫دەروازەیەكــە بۆگەیشــتن بــە لوبنان یان‬ ‫دەروازەیەكی تری شــیعەیە بۆ گەیشتن بە تورکیا و ئێران وەک دوو هێزی رکابەر لە دۆسیەی سوریادا دەبیرنێن‬ ‫لوبنان و دەریای ناوەڕاست‪.‬‬ ‫لــە ســوریا كۆمەڵێــك هێزی سیاســی رابەرایەتــی دەكات‪ ،‬دواتــر هێــز و بەهێزكرایــەوە‪ ،‬واتە عێــراق چەندین جار‬ ‫و ئایدۆلــۆژی هــەن كــە هەریەكەیــان بە دەسەاڵتەكەی ئەسەدە كە بەشێك لە هێزە بەهێزیان كردووتەوە هەر لە روخانی سەدام‬ ‫حسێن و كۆتایی هێنان بەدەسەاڵتی داعش‬ ‫ئاڕاســتەیەك كاردەكەن‪ ،‬لەوانە داعش كە نێودەوڵەتیەكان نەیانهێشت بكەوێت‪.‬‬ ‫لــە عێراقیــش حكومەتــی هەرێمــی لە عێراق و لەم داویانەشــدا بە لەباربردنی‬ ‫بەشــێكی كار و چاالكیەكانــی لە ســوریا‬ ‫ئەنجام دەدا كە ئێستە بەرە و پوكانەوە و كوردســتان لە هەنگاونان بۆ سەربەخۆیی خەونــی دروســتبوونی دەوڵەتــی كوردی‪.‬‬ ‫لەناوچــوون دەچێت‪ ،‬هێزە دیموكراتەكانی شكســتی هێنــا‪ ،‬بەهــۆی فشــارەكانی جارێكیتــر هەلێكی زێرێن درایەوە بەعێراق‬ ‫سوریا كە زیاتر وەك هێزێكی ئۆپۆزسیۆن توركیــا‪ ،‬ئێــران و عێراقــەوە‪ ،‬بەهاوكاری بۆ خۆ ئامادەكردن بۆ قۆناغێكی نوێتر‪.‬‬ ‫دەست لەكاركێشانەوەی سەعد حەریری‬ ‫دەردەكــەون و كــورد (پەیەدە‪-‬یەپەگــە) هێزە نێودەوڵەتیــەكان جارێكی تر عێراق‬

‫ئەگــەری پێكدانی نێوان ســعودیە و ئێران‬ ‫زیــاد دەكات‪ ،‬چونكــە هەریەكێك لەو دوو‬ ‫واڵتــە خۆیان بــە دوو جەمســەری گرنگ‬ ‫دەزانن یەكێك جەمســەری شیعی و ئەوی‬ ‫تر جەمسەری سونی‪ ،‬ئەگەری زۆرە توركیا‬ ‫بخرێتــە نــاو گێژاوی ئــەو جەنگــەوە كە‬ ‫لەوانەیە رووبدات‪ .‬گەر توركیا خۆی بخاتە‬ ‫یەكێك لــەو هێزانە كە زیاتر لە جەنگێكی‬

‫مەزهەبی دەچێت‪ ،‬ئەوا سودمەندی گەورە‬ ‫لــەم نێوەندەدا كورد دەبێت‪ ،‬چونكە هێزە‬ ‫نێودەوڵەتیەكان بۆ لێدان لە دەســەاڵت و‬ ‫هەیمەنەی ئێران پاڵپشتی كورد دەكەن لە‬ ‫دوو ناوچە‪ ..‬یەكێكیان هەرێمی كوردستان‬ ‫و ئــەوی تریــان كانتۆنەكانــی ڕۆژاوای‬ ‫كوردســتانە‪ ،‬واتــە قرتانی ئەو قاچەیە كە‬ ‫ئێران هاویشتویەتیە هەرێم و سوریاوە‪.‬‬ ‫توركیــا جەنگێكــی لە مێژینــەی هەیە‬ ‫لەگــەڵ ئێــران بــە حوكمــی دەســەاڵتی‬ ‫عوســمانی و ســەفەوی لەڕابــردودا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئێــران توانی ئەو بەســتەڵەكە بتوێنێتەوە‬ ‫لەگــەاڵ توركیــا لەكاتــی ریفراندۆمەكــەی‬ ‫هەرێم‪ ،‬واتە ئێران واڵتی چارەســەركردنی‬ ‫كێشــە سیاســیەكانی ناوچەكەیــە لــە‬ ‫بەرژەوەنــدی خــۆی‪ ،‬چونكە لە ئێســتادا‬ ‫دەســەاڵتەكەی ئەســەد و دەســەاڵتەكەی‬ ‫ئەردۆغان لەســەبەتەی تارانــدان‪ ،‬چونكە‬ ‫لــە رابــردودا زۆر هەوڵدرا ئەســەد بخرێتە‬ ‫ناوهاوپەیمانێتی سعودیە ــ سونەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەســەد ئــەو پێشــنیارانەی رەتكــردەوە‪،‬‬ ‫بۆیــە بەالیەنی كەمەوە ئەگەرێك هەیە كە‬ ‫توركیا پشتگیری جەمسەری شیعی بكات‪.‬‬

‫وتار‬

‫ذمارة (‪ )633‬دووشەممە ‪2017/11/13‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪6‬‬

‫هونەری خۆشەویستی‬ ‫محەمەد سەعید‬ ‫خۆشەویســتی یەكێكــە لــەو بابەتــە‬ ‫گرنگانەی‪ ،‬كە بەدرێژایی مێژوی مرۆڤایەتی‬ ‫بۆتــە جێگــەی بایەخــی مــرۆڤ‌و ئیلهامی‬ ‫بەزۆربەی نوسەرانداوە‪ ،‬كە بیكەنە هەوێنی‬ ‫نوسینەكانیان‪ ،‬لە حیكایەتی بەرئاگردانەوە‬ ‫بۆ چیــرۆك‌و رۆمان‌و فیلم‌و دراماو شــیعرو‬ ‫مۆســیقاو تەنانــەت كاری هونەریــش‬ ‫گــەر خۆشەویســتی نەبوبێتــە تــەوەری‬ ‫ســەرەكییان ئــەوا ئاوڕێكیــان لێداوەتەوە‪،‬‬ ‫زۆربــەی ئەو فلیمانەی كە بۆ مەبەســتێكی‬ ‫سیاســی‌و زانســتی‌و كۆمەاڵیەتــی‌و مێژوی‬ ‫هتــد؛؛؛؛ بەرهەمدەهێنرێــن دەرهێنــەر بــۆ‬ ‫چێــژ بەخشــین بــە بینــەر خۆشەویســتی‬ ‫دەكاتــە بەشــێك لــە موڤییەكــە‪ ،‬تاوەكو‬ ‫زۆرتریــن ئیفكــت‌و كاریگەریــی هەبــێ‪ ،‬لە‬ ‫فلیمــی تایتانیكدا ئەوەنــدەی بینەر ئاگای‬ ‫لــە چیرۆكی خۆشەویســتییەكەیە ئاگای لە‬ ‫الیەنی مێژویی فلیمەكە نییە‪.‬‬ ‫كەواتــە دەبــێ نهێنــی‌و تەلســمی‬ ‫خۆشەویســتی لەچیدابــێ وا مرۆڤایەتــی‬ ‫بەخۆیەوە سەرقاڵكردوە؟‬ ‫‌بــۆ وەاڵمــی ئــەم پرســیارە چەندەهــا‬ ‫فەیلەســوف‌و شــاعیرو بیرمەنــد‌و نوســەر‬ ‫هەریەكەیــان لــە گۆشــەنیگای خۆیــەوە‬ ‫وەاڵمیــان داوەتەوە‪ ،‬بــەاڵم لێرەدا دەمەوێ‬ ‫ســەرنجی بیرمەنــدی جولەكــە ئەریــك‬ ‫فــرۆم‪ ،‬بخەمــە ڕو ســەبارەت بــە چەمكی‬ ‫خۆشەویســتی‪ ،‬ئەویش خوێندنەوەیەكە بۆ‬ ‫كتێبی «هونەری خۆشەویســتی» كە فرۆم‬ ‫لەسەرەتای پەنجاكاندا نوسیوێتی‪ ،‬تائێستا‬ ‫بــە نایابتریــن كتێــب دادەنــرێ‪ ،‬لەســەر‬ ‫خۆشەویستی نوسرابێ‪.‬‬ ‫پێناســەی فرۆم بۆ خۆشەوەستی بریتی‬ ‫یە لەیەكگرتن لەگەڵ كەسێك یاخود شتێ‬ ‫لــەدەرەوەی كەســێكدا بەمەرجی مانەوەی‬ ‫سەروەری‌و جیای خودی كەسەكە بێ‬ ‫لــەم پێناســەیەوە فــرۆم ئەوەمــان بــۆ‬ ‫دەردەخــات‪ ،‬خۆشەویســتی گەڕانە بەدوای‬ ‫بەشــێكی تــری بونمــان‪ ،‬كە لــەدەرەوەی‬ ‫خودی خۆمانە‪ ،‬لەهەمانكاتیشــدا پاراستنی‬ ‫ســەروەریی هەردو بەشــە یەكگرتوەكەیە‪،‬‬ ‫واتــە ڕاســتە خۆشەویســتی یەكگرتنی دو‬ ‫مەملەكەتــە‪ ،‬بــەاڵم دەبــێ لــە هەمانكاتدا‬ ‫مانەوەشیان ببێ‌ بەســەر بەخۆیی‌و ئازادی‬ ‫وەكــو فــرۆم دەڵــێ «لەخۆشەویســتیدا‬ ‫پارادۆكســێك(دژیەك) ڕودەدات ئەویش دو‬ ‫بونــەوەر دەبنە یــەك بــەاڵم مانەوەیان لە‬ ‫هەمان كات دا بەدوانی «‪.‬‬ ‫بەمانایەكــی تــر خۆشەوەیســتی‬ ‫ئاوێزانبونــی دو جەســتەیە‌و گرێدانــی‬ ‫روحە‪ ،‬بەاڵم لە هەمانكاتیشــدا پاراســتنی‬ ‫وەحدانیەتــە‪ ،‬یاخود تاكێتییــە لە مرۆڤدا‪،‬‬ ‫بۆ پاراســتنی تاكێتی (ئیندیڤیجواڵێتی) لە‬ ‫خۆشەویســتیدا ئەوەیە كە دوكەسەكە نابێ‬ ‫لەیەكبچن یان لەیــەك چوبن‪ ،‬بەڵكو دەبێ‬ ‫یەكســانبن‪ ،‬بەاڵم بەمانــەوەی جیاوازییان‬ ‫لە كەســایەتیدا‪ ،‬واتە خۆشەویســتی ئەوە‬ ‫نییــە كە من چۆنم بــوێ بۆ بەرامبەرەكەم‪،‬‬ ‫بەڵكو قبوڵكردنــی بەرامبەرە وەكو ئەوەی‬ ‫كــە خــۆی دەیەوێــت‪ .‬ریلكــەی شــاعیری‬ ‫گەورەی فەڕەنسی لە كتێبە بەناوبانگەكەی‬ ‫بەناوی» خۆشەویســتی‌و كێشــەكانی تر»‬ ‫بــاس لــەوەدەكات كەتەنانــەت لەنێــوان‬ ‫كەســە زۆر نزیكەكانیــش دوری‌و جیاوازیی‬ ‫گــەورە دەمێنێتــەوە‪ ،‬واتــە جیــاوازی‌و‬ ‫دونیابینی شەخســی لە نێوان ئاشقانیشــدا‬ ‫دەمێنێتــەوە‪ ،‬كە ئەمــەش جوانی وجودی‬ ‫مرۆڤە‪ ،‬چونكە ئەم جیاوازییە خۆشەویستی‬ ‫بە گەورەیــی دەهێڵێتەوە‪ ،‬گەر ئەم دورییە‬ ‫لە نێوان خۆشەویســتاندا نەما ئەوا مەرگی‬ ‫ئازادییــە‪ ،‬كــە خۆشەویســتی بــێ ئازادیی‬ ‫كۆیالیەتی یە‪ ،‬واتە دەبێ لەخۆشەویســتیدا‬ ‫یەكســانی هەبــێ‪ ،‬بــەاڵم نابــێ لــە ســەر‬ ‫بنەمــای كوشــتنی ئیندیڤجواڵێتــی مرۆڤ‬ ‫بــێ‪ ،‬كۆمەڵــی كــوردی گیــرۆدەی ئەوەین‬ ‫دەمانــەوێ خۆشەویســتەكانمان هەمــان‬ ‫خۆزگەو خولیــاو بیركردنەوەیان هەبێ‪ ،‬كە‬ ‫ئەمــەش گەورەترین كێشــەی كۆمەاڵیەتی‬ ‫دروستكردوە ‪.‬‬ ‫فرۆم هەر لەو كتێبەدا باس لەوە دەكات‪،‬‬ ‫كــە ئایا بۆ لە ناو هەمــو بونەوەراندا تەنها‬

‫مرۆڤ خۆشەویستی دەكات ؟‬ ‫فــرۆم باوەڕیوایــە‪ ،‬كــە خۆشەویســتی‬ ‫وەاڵمدانــەوەی كێشــەیەكی قوڵــی‌وجودی‬ ‫مرۆڤــە كــە فرۆم بــە كێشــەی «تەنهایی‌و‬ ‫جیابونــەوە» ناویبــردوە‪ ،‬تەنهایــی‌و‬ ‫جیابونەوە چی یە؟‬ ‫فرۆم وای بۆدەچێ لەوكاتەوەی كەمرۆڤ‬ ‫لەسروشــت جیادەبێتــەوەو دەكەوێتــە‬ ‫بیركردنەوە توشی كێشەیەكی وجودی گەورە‬ ‫دەبێ‪ ،‬كە ئەویش كێشەی «جیابونەوەیە»‬ ‫یاخود» دابڕانە «‪ ،‬ئەم كێشەی جیابونەوە‬ ‫یە لــەو كاتەوە دەســتپێدەكات‪ ،‬كە مرۆڤ‬ ‫لە بەهەشــت دەردەكــرێ‌و دەبێتە خاوەنی‬ ‫ئەقــڵ‌و بیركردنــەوە هەســت بــە تەنهایی‬ ‫ودابــڕان‌و جیابونــەوەدەكات ‪ ،‬مرۆڤ تەنها‬ ‫بونــەوەرە بەهــۆی بیركردنەوەوە هەســت‬ ‫بەنامۆبونــی خۆی‌و بچوكــی خۆی دەكات‪،‬‬ ‫لەم گەردونە گەورەداو وەچارەنوسی خۆشی‬ ‫دەزانــێ كە مەرگە‪ ،‬فــرۆم لەوبارەوە دەڵێ‬ ‫« خۆشەویســتی تەنها وەاڵمێكی ڕاســت‌و‬ ‫دروست‌و قەناعەت پێكەرە بۆ وەاڵمدانەوەی‬ ‫كێشــەی وجودی مرۆڤ»* ئەو كێشەیەی‬ ‫كــە الشــعورییەن دەمان هــاڕێ وە دەبیتە‬ ‫دۆزەخ بــۆ مرۆڤــەكان وەكو ئــەوەی فرۆم‬ ‫دەڵــێ «تەنهایــی دروســتكەری ئەزمونی‬ ‫بەندیخانەیەكــی بێبەرگرییە بــۆ مرۆڤ كە‬ ‫ســەرچاوەی نیگەرانی یە لەمرۆڤدا « ‪ .‬بۆ‬ ‫دەربازبون لەم تەنگــەژە دەرونییە وجودی‬ ‫یــە فرۆم تەنها خۆشەویســتی بەڕێگا چارە‬ ‫دادەنێ‪.‬‬ ‫گــەر خۆشەویســتی ئەوەنــدە گرنگ بێ‬ ‫دەبێ چۆن بیكەین ؟‬ ‫فــرۆم خۆشەویســتی بەهونــەر دادەنێ‪،‬‬ ‫وەكو چۆن مۆســیقاو وێنەكێشان‌و ئەندازەو‬ ‫كۆی هونەرەكانی تر پێویستیان بە دو جۆر‬ ‫كارامەیی یە كە ئەوانیش تییۆری‌و پراكتیكی‬ ‫یــە‪ ،‬بەهەمانشــێوەش خۆشەویســتیش بۆ‬ ‫ئــەوەی مرۆڤ ســەر كەوتوبــێ تیادا دەبێ‬ ‫هەم لەســەر ئاســتی مەعریفەو قسەكردن‌و‬ ‫ڕۆمانســیەت هۆشــیاربین وەدەبــێ لــە‬ ‫كردەوەشــدا ئاكتیــڤ‌و چاالك بیــن‪ ،‬فرۆم‬ ‫ڕەخنەیەكی توند ئاڕاســتەی ئــەو بۆچونە‬ ‫كالســیكی یە دەگرێ كە زۆر لەناوخەڵكیدا‬ ‫بــاوە ئەویش «كەوتنە خۆشەویســتی یە»‬ ‫فــرۆم ئــەم وتەزایــە پێچەوانــە دەكاتەوە‬ ‫دەیكاتــە «وەســتان لــە خۆشەویســتی‬ ‫دا»‪ ،‬فــرۆم باوەڕی وایــە تەنها ئەوە بەس‬ ‫نییە بكەوینە خۆشەویســتی یــەوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫حیكمەت لەوەدایە چۆن بتوانین بوەســتین‬ ‫تیادا‌و بەردەوام‌و چاالك بین ‪.‬‬ ‫زۆربــەی خەڵكــی وای بۆ دەچــن وەكو‬ ‫ئــەوەی فــرۆم دەڵێ « كە خۆشەویســتی‬ ‫هەستێكی خۆشە‪ ،‬كە ئەزمونێكە پەیوەستە‬ ‫بەچانسەوەیە‪ ،‬كە شتێكە خەڵكی دەكەونە‬ ‫نــاوی تیــادا بەختــەوەر دەبــن»* فــرۆم‬ ‫مەبەســتی ئەوەیــە‪ ،‬كــە خەڵكــی وای بۆ‬ ‫دەچــن كــە خۆشەویســتی پێویســتی بــە‬ ‫فێربون نی یە‪ ،‬بەڵكو چانســێكە دەكەوینە‬ ‫ناوی دەســتمان دەكــەوێ‪ ،‬یاخود خەڵكی‬ ‫گەورەتریــن كێشــەیان ئەوەیە تەنها خۆش‬ ‫بویسترێن‌و خۆشەویست بن‪ ،‬سەرنجڕاكێش‬ ‫بن لەڕوكەش‌و جل وبەرگدا‪ ،‬وە چۆن لەالی‬ ‫خەڵكی دەركەون سەرنجیان ڕاكێشێ نەك‬ ‫توانای خۆشەویستییان هەبێ‪ ،‬واتە ئەوەی‬ ‫گرنگــە هونەری خۆشەویســتی كردنە نەك‬ ‫خۆش بویسترێ‪ ،‬كێشەكە لەدوای كەوتنەناو‬ ‫خۆشەویستی یەوە دەستپێدەكات كە چۆن‬ ‫بتوانین بوەستین تیادا وئەكتیڤ بین ‪ .‬فرۆم‬ ‫دەڵێ «خۆشەویستی بەرەنگاربونەوەیەك‌و‬ ‫تەحەدییەكی بەردەوامە‪ ،‬شوێنێكی وەستان‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكو گەشەكردن‌و جواڵن‌و كاركردن‌و‬ ‫هەوڵدانــە بەیەكەوە»‪ ،‬واتە خۆشەویســتی‬ ‫خەباتێكی بەردەوامــە لەگەڵ هاوژینەكەتدا‬ ‫بۆ ئەوەی بەرەنگاری هەمو ئەو نەهامەتیانە‬ ‫بێ كە دێتە ڕێگاتان‪.‬فرۆم باس لە خاڵێكی‬ ‫زۆر گرنــگ دەكات ئەویش ئەوەیە كە دەبێ‬ ‫خۆشەویســتی ئاڕاستەكراو بە هەم ناوەوە‌و‬ ‫دەرەوش بێ بۆ نمونە لە خۆشەویستیمانەوە‬ ‫بــۆ كە ســێك كــۆی مرۆڤایەتیمــان خۆش‬ ‫بوێ یاخود كە گیانلەبرێكمان خۆشویســت‬ ‫كــۆی گیانلەبەرانمــان خــۆش بــوێ‪ ،‬واتە‬ ‫لــە خۆشەویســتییەكی تایبەتــی یــەوە‬

‫بۆگشــتی بــێ‪ .‬فرۆم ڕەخنە لەو كەســانە‬ ‫دەگرێ كە وای بۆدەچن كە خۆشەویســتی‬ ‫بەئاســان دەزانــن بــەاڵم دۆزینــەوەی‬ ‫بابەتی خۆشویســتنەكە بە كێشــەو قورس‬ ‫دەزانن‪ ،‬بەمانایەكــی تر ئەوەندەی خەڵكی‬ ‫گیرۆدەی هەڵبژاردنی كەســەكانن ئەوەندە‬ ‫گوێنادەنە مومارەســەی خۆشەویستییەكە‪،‬‬ ‫ئــەم كێشــەیە لــە كۆمەڵــگای كوردیــدا‬ ‫بەرونــی دیــارە‪ ،‬چونكــە كەســێتی ئێمــە‬ ‫ئەوەنــدەی گرنگــی بە هەڵبژاردنی كەســی‬ ‫بەرامبــەر دەدات هیچ بایەخێك بە هونەری‬ ‫بەڕێوبردنــی خۆشەویســتی دوای كەوتنــە‬ ‫نــاو خۆشەویســتییەوە نــادات‪ ،‬لێرەوەیــە‬ ‫ئەوەنــدەی كــە دۆزەخ بۆ خۆشەویســتان‬ ‫لــەدوای هاوســەرگیریی دروســتدەبێ‬ ‫ئاسودەی دروستنابێ‪.‬‬ ‫مرۆڤ بەهۆی ئــەوەی كەخاوەنی ئەقڵ‌و‬ ‫ژیرییە‪ ،‬بۆیە هەست بە جیابونەوەو دابڕانی‬ ‫وجودی دەكات لە ژیاندا وە بۆ دەربازبونیش‬ ‫لەم نیگەرانی دابڕانە مرۆڤ پەنادەباتە بەر‬ ‫چەنــد هۆكارێك كە فــرۆم لەچەند خاڵێكدا‬ ‫باسی كردوە ئەوانیش ‪:‬‬ ‫*پەنا بردنە بەر ســروت‌و پیرۆزی دینی‬ ‫كە زیاتر مرۆڤی سەرەتای پەنای بۆ بردوە‪،‬‬ ‫واتــە مرۆڤ بۆئــەوەی ڕزگاری بێ لەو جیا‬ ‫بونــەوە وجودییەی كــە كەوتۆتە ناوی دین‬ ‫یاخود هەر ســمبول‌و ڕەمزێك كە ئاماژەبن‬ ‫بۆ شتێكی پیرۆز بەكاریدەهێنێ ‪.‬‬ ‫*بەكارهێنانی مادەی هۆشــبەرو یاخود‬ ‫دەرمانــی ئالودەبــون لەالیــەن مرۆڤەوە بۆ‬ ‫كۆنترۆڵكردنی هەســتی جیابونەوە یەكێكی‬ ‫ترە لە ڕێگاكان ‪.‬‬ ‫*هاوســەرگیریی كــە لەســەربنەمایەكی‬ ‫دور لــە هەمــو هونەرێكــی خۆشەویســتی‬ ‫تەنها بۆمەبەســتی سێكس‌و سەركوتكردنی‬ ‫بەرامبەر‌و بەكارهێنانی وەكو كەلوپەل‪ ،‬واتە‬ ‫پەنا بردنە بۆ هاوسەرگیرییەكی بێبەنەمای‬ ‫خۆشەویستی ڕاستەقینە ‪.‬‬ ‫*یەكگرتن لە گەڵ بنەماڵەو عەشــرەت‌و‬ ‫كۆمەڵدا یاخود پەنابردنە بەر‌و ئاوێزانبون‌و‬ ‫توانەوە لە كۆمەڵ و مێگەلدا‪.‬‬ ‫* بەرهەمهێنــان‌و داهێنانــی كاری‬ ‫هونەری كــە خاوەنەكەی وەكو یەكگرتنێك‬ ‫لــەدەرەوەی خــود دا بــەكاری دەهێنێ بۆ‬ ‫دەرباز بون لەو دابڕانە‪.‬‬ ‫فرۆم هەمو ئەم ڕێگایانەو چەندەها ڕێگای‬ ‫تریــش كەمــرۆڤ دەیگرێتەبــەر بەڕێــگای‬ ‫چارەســەر دانانێ بۆ ڕزگاربون لەو هەستی‬ ‫جیابونەوەیــەی‌و دابڕانــە ســایكۆلۆجیەو‬ ‫وجودی یەی كە مرۆڤایەتی گیرۆدەی بوە‪،‬‬ ‫بەڵكــو تەنهــا هێزێك كــە ڕزگارمان بكات‬ ‫خۆشەویســتی یــە‪ ،‬بــەاڵم خۆشەویســتی‬ ‫بازاڕی‌و ڕوكەشــانەو ڕۆمانســیانە نا بەڵكو‬ ‫دەبێ لەڕێگای هونەری خۆشەویستی یەوە‬ ‫بێ‪.‬فــرۆم ئەڵــێ «وەاڵمی تەواو دروســت‬ ‫بــۆ ئەم قەیرانە بەدەســتهێنانی یەكگرتن‌و‬ ‫پەیوەنــدی كەســێتی یە لەگەڵ كەســێكی‬ ‫تردا لەخۆشەویستی دا‪».‬‬ ‫ئــەوەی گرنگــە لێــرەدا ئەوەیــە چــۆن‬ ‫هونــەری خۆشەویســتی بكەیــن ؟ فــرۆم‬ ‫وای بــۆ دەچێ كەوەكو چۆن ژیان هونەرە‬ ‫بەهەمان شــێوەش خۆشەویســتیش دەبێ‬ ‫بــە هونەرەوە بكرێ واتــە تەنها ئەوەبەس‬ ‫نییــە هەرزەكارانــە بڵێــن « كەوتوینەتــە‬ ‫خۆشەویستی یەوە»‪ ،‬بەڵكو ئەوەی گرنگە‬ ‫چۆن بتوانین ئەم كەوتنە تیادا «بوەستین‬ ‫« ‪.‬؟!‬ ‫فــرۆم بــاوەڕی وایــە مرۆڤ بــۆ ئەوەی‬ ‫بتوانــێ لە خۆشەویســتی دا بەردەوام بێ‌و‬ ‫ســەركەوتوبێ دەبێ مرۆڤ سەرەتا خۆدی‬ ‫خــۆی خــۆش بــوێ‪ ،‬بــەاڵم ئەمــە بەمانا‬ ‫نێرجســییە خۆ پەرســتی یەكەی نا بەڵكو‬ ‫بەومانایــەی كاتێ مرۆڤ هەســتی بەبەهاو‬ ‫نرخی ژیانی خۆی كــرد دەبێتە هەنگاوێك‬ ‫بــۆ گرینگیــدان بەوانــی تــرو ڕێزگرتنــی‬ ‫كەرامەتیــان ئەمــەش لە پێنــاو حورمەتی‬ ‫خۆی دا‪ ،‬فرۆم دەڵێ» خۆشەوەستی خود‬ ‫زۆر جیــاوازە لە ئەنانییەت خۆ پەرســتی‪،‬‬ ‫بەڵكــو بەمانــای ئاگایی‌و بەرپرســیارێتی‬ ‫زانینە بەرامبەربە خود‪ ،‬ڕێز گرتنی خودە‪،‬‬ ‫زانینی ڕاســتی یــە ســەبارەت بەخود‪ ،‬بۆ‬ ‫نمونە دڵســۆزو ڕاســتگۆ بین سەبارەت بە‬

‫هێزو الوازیمان»‪.‬‬ ‫خاڵێكــی تر بۆ هونەری خۆشەوەســتی‬ ‫ئەوكەســەی‬ ‫واتــە‬ ‫بەخشــینە‪،‬‬ ‫كەخۆشەویســتی دەكات دەبــێ بەخشــەر‬ ‫بێ نــەك بەتەنها وەرگر‪ ،‬بەخشــەر یاخود‬ ‫پێدەر بەمانای الوازی‌و تەسلیمبون نایەت‪،‬‬ ‫بەڵكــو بەهێزی مــرۆڤ دەردەخــات وەكو‬ ‫فرۆم دەڵێ»كەســێك دەبێ چی ببەخشێ‬ ‫بەكەســی بەرامبــەر؟ خــۆی دەبەخشــێ‪،‬‬ ‫ژیان‌و خۆشــی‌و ئارەزوەكانی‪ ،‬تێگەیشتن‌و‬ ‫زانیــاری‌و گەمــەو خەمەكانی‪.»....‬واتــە‬ ‫هەمو مرۆڤێك ناتوانێ بەخشــەر بێ تەنها‬ ‫ئەوانەی كەلەخۆشەویستی ڕاستەقینەدان‪،‬‬ ‫مرۆڤ گەر بو بەبەخشەر هەست بەئازایەتی‬ ‫وپیاوەتــی دەوڵەمەندی ڕوحی دەكات‪ ،‬كە‬ ‫ئەمــەش پلەیەكە هەمــو كەس ناتوانێ پێ‬ ‫بگات تەنها ئاشقان نەبێ‪.‬‬ ‫نابێ بەخشــین لە پێنــاو وەرگرتندا بێ‬ ‫ئەوكات لەو بەخشــینەی فرۆم دەردەچێ‌و‬ ‫دەبێتــە جــۆری لــە قازانــج‌و بەرژەوەندی‬ ‫مادی فرۆم دەڵێ « بەخشین دەبێتە هۆی‬ ‫ئــەوەی كە كەســەكەیتریش(وەرگر) ببێتە‬ ‫بەخشــەر لەهەمانكاتــدا وەلــەزەت‌و چێــژ‬ ‫بەیەكــەوە ببینــن لەوەی كــە هێناویانەتە‬ ‫ژیانەوە»‪ .‬ئەم كرۆكی بەخشــینە لە نێوان‬ ‫خۆشەویستاندا لە كاتێ پرۆسەی سێكسیدا‬ ‫بــە ئاشــكرا دەبینــرێ‪ ،‬چونكە هــەم پیاو‬ ‫بەخشەرە وە هەم ئافرەتیش لە دوجاردا لە‬ ‫ئەنجامی ئەم پرۆسەی بەخشینەدا هەردوال‬ ‫هەســت بــە چێــژ بینیــن دەكــەن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەداخــەوە لــە كۆمەڵگەی باوك ســاالری‬ ‫دا پیــاو هەمیشــە داواكارە تەنها دەیهەوێ‬ ‫بەرامبەرەكەی بەخشەرێكی قوربانی بێ ‪.‬‬ ‫لەپــاڵ بەخشــین‌و خۆشەویســتی خودا‬ ‫فــرۆم چوار توخمــی گرنگیتر باس دەكات‬ ‫كە پێویســتن لە هەمو خۆشەویستی یەكی‬ ‫ســەركەوتودا هەبــێ ئەوانیــش «ئــاگای‪،‬‬ ‫لێپرسراوێتی‪ ،‬رێز‪ ،‬زانیاری»‪.‬‬ ‫ئاگای‪:‬ئاگای‌و وریای لەكەسی بەرامبەر‌و‬ ‫بەتەنگــەوە هاتن بــۆی ئاماژەیەكی دیارە‬ ‫بــۆ خۆشەویســتی گــەر مــرۆڤ نەیتوانی‬ ‫بەئــاگا بێ لــە خۆسەویســتەكەی جۆرێك‬ ‫لــە بێمتمانــەی‌و تەنانــەت دڵ پیســیش‬ ‫دروســتدەكات‪ ،‬ئاگای لێبون وا لە كەسی‬ ‫بەرامبەر دەكات هەســتبكات یەكێك ئەوی‬ ‫دەوێ كــە ئەمەش چاندنی تۆوی ئەشــقە‪.‬‬ ‫فــرۆم باس لــەوەدەكات «گــەر ئافرەتێك‬ ‫پێمان بڵێ گوڵەكانی خۆش دەوێ‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫بیــری بچێ ئاویان بدات‪ ،‬لەوكاتەدا باوەڕی‬ ‫پێناكەیــن كە ئەوباوەڕی بەخۆشەویســتی‬ ‫هەیــە‪ ،‬چونكــە خۆشەویســتی ئاگاییەكی‬ ‫چاالكانەیە بەرامبەر گەشەســەندن‌و ژیانی‬ ‫ئەوشتەی كەخۆشمان دەوێ»‪ .‬لە زۆربەی‬ ‫ئەو كەســانەی كە هونەری خۆشەویســتی‬ ‫نازانــن لەدوای ماوەیەك لە هاوســەرگیری‬ ‫بەچەشــنێك یەكتــر ئیهمــال دەكــەن‪،‬‬ ‫كــە هــەر ناڵێــی یەكتریــش دەناســن كە‬ ‫ئەمەش زەنگێكی مەترســیداری شكســتی‬ ‫خۆشەویستی یە‪.‬‬ ‫لێپرسراوێتی‪ :‬وەاڵمدانەوەی دابینكردنی‬ ‫پێویســتییەكی دەربڕاو بێ یاخود زانراوبێ‬ ‫یاخــود نادیــارو نەزانــراو بــۆ بەرامبــەر‪،‬‬ ‫لێپرســراوێتی بەمانای توانای بەرپرســیار‬ ‫دێ‪ ،‬لەوەاڵمدانەوە بۆ پێویســتی كەســێك‬ ‫كە پێویســتی بەیارمەتی یە‪ ،‬نەك بەمانای‬ ‫هەیمەنكــردن‌و كۆنترۆڵكردنــی بەرامبــەر‪.‬‬ ‫لــە كۆمەڵــگای دواكەوتــودا ئــەم چەمكی‬ ‫لێپرسراوێتی یە وا لێكدەدرێتەوە كە دەبێ‬ ‫پیــاو لێپرســراوی ژن بێ كە ئەم ڕاڤەیەش‬ ‫بۆ ئەم چەمكە لەگەڵ بۆچونی فرۆمدا یەك‬ ‫نایەتــەوە‪ ،‬چونكە لێپرســراوێتی الی فرۆم‬ ‫ئامادەبونی ڕوحی هاوكارییە نەك خۆكردنە‬

‫كوێخای بەرامبەرو پێشێلكردنی كەسایەتی‬ ‫بێ‪.‬‬ ‫رێز ‪ :‬یەكێكی ترە لە توخمە گرنگەكانی‬ ‫پێكهاتەی خۆشەوی ســتی‪ ،‬ڕێــز نابــێ‬ ‫لەتــرس‌و بەرژەوەندییــەوە بــێ‪ ،‬بەڵكــو‬ ‫دەبــێ لە خۆشەویســتییەوە بــێ تەنانەت‬ ‫خواوەندیش دەبێ لە خۆشەویســتی یە وە‬ ‫بێ خۆشــمان بوێ‌و فەرمانەكانی جێبەجێ‬ ‫بكەین‪ ،‬نەك لەترس‌و بچوكیمانەوە بێ ‪.‬ڕێز‬ ‫بریتــی یە لە ســەیركردنی بەرامبەر‪ ،‬وەكو‬ ‫ئەوەی كە هەیە نەك وەكو ئەوەی كە خۆم‬ ‫دەمەوێ‪ ،‬رێز ئاگاییە لە جیاوازی‌و تایبەت‬ ‫مەنــدی بەرامبــەر‪ ،‬ڕێــگای گەشــەپێدان‌و‬ ‫برەودانە بە بەرامبــەر وەكو خودی خۆی‪،‬‬ ‫كەواتــە ڕێــز وەكو ئەوەی كــە فرۆم دەڵێ‬ ‫«مانــای نەمانــی چەوســانەوە دێ»‪ .‬ڕێز‬ ‫نابــێ بۆخزمەتكردنی خۆتبێ وەكو ئەوەی‬ ‫پیاوانی ئێمە تەنها بۆ بەرژەوەندیی خۆیان‬ ‫رێز لە هاوسەرەكانیان دەگرن ‪.‬‬ ‫زانیــن ‪ :‬ئــاگای‌و ڕێــزو بەرپرســیارێتی‬ ‫گــەر زانینــی لــە گەڵ نەبــێ ئــەوا بەرەو‬ ‫هەڵدێرمان دەبەن فرۆم دەڵێ « ڕێزگرتنی‬ ‫كەســێك بەبێ زانیــاری دەبێتە ئەســتەم‬ ‫بەرپرســیارێتی‌و ئــاگای گــەر بەزانیــاری‬ ‫پێشــەڕوی نەكرێــن ئــەوا بــەرەو كوێــری‬ ‫دەڕوات»‪.‬زانیــاری‌و مەعلومــات لەســەر‬ ‫كەســی بەرامبــەر گەورەتریــن هەنگاوە بۆ‬ ‫لێكنزیكبونەوەو دواجار دروســتبونی پردی‬ ‫پەیوەنــدی خۆشەویســتی ‪.‬لــە كۆمەڵــگا‬ ‫داخراوەكانــی هاوشــێوەی كۆمەڵــگای‬ ‫كوردی بەهۆی نەبونی ئازادی بەتایبەت بۆ‬ ‫ئافرەتان‪ ،‬بۆیــە زۆر جار كوڕو كچ ناتوانن‬ ‫شــارەزای یەكتــر بــن‪ ،‬وە لەدوایشــدا ئەم‬ ‫نەزانینە دەبێتە هۆی شەڕو ئاژاوە ‪.‬‬ ‫هــەر چــوار توخمەكەی خۆشەوەســتی‬ ‫دەبــێ لەیەك كاتدا بونییان هەبێ‪ ،‬چونكە‬ ‫بــە نەبونــی هەردانەیەكیــان هاوكێشــەی‬ ‫خۆشەویســتی دروســت نابێ هاوســەنگی‬ ‫تێكدەچێ ‪.‬‬ ‫فــرۆم جیاوازی دەكات لە نێوان دو جۆر‬ ‫لە خۆشەویستی دا ئەوانیش خۆشەویستی‪:‬‬ ‫پێگەیشــت و كامــڵ وە خۆشەویســتی‬ ‫پێنەگەیشت و ناكامڵ‪.‬‬ ‫خۆشەویســتی ناپێگەیشــت و جۆرێكی‬ ‫پاســیڤە لــە نێــوان دو كەســدا ڕودەدات‬ ‫كــە هیــچ ســەلیقەو لێهاتویەكــی نــاوێ‬ ‫تەنها لــە بەر ئەوەی ژیانیــان بەیەكەوەیە‬ ‫بۆیــە دەبــێ یەكتریــان خــۆش بــوێ ئەم‬ ‫جــۆرە لەخۆشەویســتی فــرۆم لــە نێــوان‬ ‫دایكێكــی ســكپڕو كۆرپەكەیــدا دەیبینێ‪،‬‬ ‫لەم پەیوەندییەی دایــك‌و كۆرپەلەدا زیاتر‬ ‫پەیوەندییەكی بایەلۆجی یە كە هەردوكیان‬ ‫پێوســتیان بەیەكتــرە‪ ،‬واتە لەش ســاغی‬ ‫هەریەكەیان كاریگەری دەبێ لەســەر ئەوی‬ ‫تریــان‪ ،‬تەنانــەت فرۆم وای بــۆ دەچێ كە‬ ‫منداڵ تا تەمەنی نزیكەی هەشــت ســااڵنە‬ ‫تەنهــا خــۆش دەویســترێ بەبــێ ئــەوەی‬ ‫خۆی خۆشەویســتی بكات‪ ،‬چونكە منداڵە‬ ‫خۆش دەویســترێ‌ لەالیەن دایــك‌و باوكی‬ ‫یــەوە‪ ،‬بــەاڵم كاتــێ دەگاتــە تەمەنی ‪10‬‬ ‫ســاڵی ئەو كات هەســتدەكات كە شتێكی‬ ‫بــاش دەكات زیاتــر خۆشــیان دەوێ بۆیە‬ ‫لەوكاتــەدا هەســیتی خۆشەویســتی تیادا‬ ‫دروســتدەبێ كــە ئەمــەش هەنگاوێكــە بۆ‬ ‫خۆشەویستیكردن‪.‬‬ ‫لەالیەكــی تــرەوە خۆشەویســتی‬ ‫پێگەیشت‌و كامڵ بریتی یە لە پەیوەندیەكی‬ ‫چاالكــی بەرهەمــدار واتــە دەبــێ هەردوال‬ ‫توانــای جێبەجێكردنــی چــوار توخمــی‬ ‫خۆشەویســتیان(ئاگای‪ ،‬بەرپرســیارێتی‪،‬‬ ‫رێز‪ ،‬زانیاری) هەبێ كە ئەمە لە كاتێكدا‬ ‫لــە خۆشەویســتی ناكامڵدا ئــەم توخمانە‬

‫بونیــان نییــە وەكــو ئــەوەی لــە نێێوان‬ ‫دایك‌و كۆرپەكەدا بینیمان‪ .‬خۆشەویســتی‬ ‫پێگەیشــتوە پاراســتنی كەســایەتی‌و‬ ‫ئیندیڤجواڵێتــی هەردوالیــە‪ ،‬هێزێكــی‬ ‫چاالكانەیــە لەمرۆڤدا كە توانای شــكاندنی‬ ‫دیواری جیــا كەرەوەی نێــوان مرۆڤەكانی‬ ‫هەیــە وە دەبێتــە یەگرتنــی مرۆڤــەكان‌و‬ ‫هەستی گۆشەگیری‌و دابڕان نایەڵێ ‪.‬لێرەدا‬ ‫چاالكی مەبەســتمان لەوە نی یە كە مرۆڤ‬ ‫بیكات لە پێناو دەسكەوتێكی مادی یاخود‬ ‫هەر مەبەســتێك كە قازانجی لە پشــتەوە‬ ‫بێ لەم كاتــەدا مرۆڤەكــە دەبێتە كۆیلەی‬ ‫ســۆزو عاتیفــەی بۆیــە نابێتــە مرۆڤێكی‬ ‫ئاكتیڤ‪ ،‬بەڵكو پاسیڤە‪ ،‬فرۆم بە دو ڕستە‬ ‫جیاوازی نێوان خۆشەویســتی پێگەیشت و‬ ‫پێنەگەیشــتومان بۆ ڕوندەكاتــەوە ‪ ،‬فرۆم‬ ‫دەڵــێ لــە خۆشەویســتی پێنەگەیشــتودا‬ ‫هەمیشــە ئەم میكانیزمــە كاری پێدەكرێ‬ ‫كــە دەڵێ» خۆشەویســتی دەكــەم لە بەر‬ ‫ئــەوەی خۆش دەویســترێم یاخود خۆشــم‬ ‫دەوێ‪ ،‬چونكە پێویســتم پێیەتی « بەاڵم‬ ‫لە خۆشەویســتی ڕاستەقینەو پێگەیشتودا‬ ‫ئــەم جــۆرە لــە هەســتە ئیشــدەكات كە‬ ‫دەڵێ»خــۆش دەویســترێم لە بــەر ئەوەی‬ ‫خۆشەویســتی دەكــەم یاخــود پێویســتم‬ ‫پــێ یەتی لــە بەر ئەوەی خۆشــم دەوێ»‬ ‫‪ .‬بێگومــان ئەم دو ڕســتەیە دوجیهانبینی‬ ‫جیاوازن بۆ خۆشەویستی كە لە یەكەمیاندا‬ ‫زیاتــر ئەنانییــەت‌و خــۆ پەرســتی تیــادا‬ ‫دەبینــرێ چونكــە تــا ئەكاتــە» من» «‬ ‫تــۆم» خــۆش دەوێ كەپێویســتم پێتــە‬ ‫یاخــود خۆشەویســتی دەكــەم چونكــە‬ ‫خۆشدەویسترێم‪ ،‬بەاڵم لە جۆری دوەمدا كە‬ ‫پێگەیشــتوە « من « تۆم» خۆش دەوێ‬ ‫بۆیە پێویســتم پێتە واتە خۆشەویستی یە‬ ‫دەبێتە ئەوەی كە پێویستم بەتۆ بێ یاخود‬ ‫لــە بەر ئەوەی خۆشەویســتی دەكەم بۆیە‬ ‫خۆشیان دەوێم ‪.‬‬ ‫دەمەوێ لێرەدا باس لەوە بكەم‪ ،‬چەندین‬ ‫كــەس هــەن هەمو ئــەم مەرجانــەی فرۆم‬ ‫باســی دەكات جێبەجێ دەكات‌و مرۆڤێكی‬ ‫ئاكتیڤ‌و هۆشیارە بەهونەری خۆشەویستی‬ ‫بەاڵم دواجار ســەیر دەكەی شكست دێنێ‪،‬‬ ‫دەبێ نهێنی ئەم شكســتە لەخۆشەویستی‬ ‫دا لەچی دابێ ؟‬ ‫بەبۆچونی من هەمو چەمكێك چ زانستی‬ ‫بــێ یاخود فەلســەفی‌و كۆمەاڵیەتی مرۆڤ‬ ‫ناتوانــێ بگاتە دوا پێناســەی كۆتای بۆی‬ ‫واتــە هەمیشــە دەبــێ بۆشــای‌و گومانێك‬ ‫بمێنێتــەوە بــۆ مــرۆڤ كــە بــەردەوام‬ ‫بــەدوای وەاڵمــی تــردا بگەڕێن بــۆی‪ ،‬بۆ‬ ‫نمونە چەمكی دیموكراســی لە ســەردەمی‬ ‫یۆنانیەكاندا بەشــێوازێك تێگەیشــتون كە‬ ‫جیــاوازە لــە ســەردەمەكانی دوای خۆیان‬ ‫تەنانەت لەوسەردەمشــدا هەر فەیلەسوفەو‬ ‫تێگەیشتنی جیاواز هەبوە بۆی‪ ،‬لە بابەتی‬ ‫زانستیشدا بەردەوام تەلیسمێك دەمێنێتەوە‬ ‫كە زاناكان ناتوانن كەشــفی بكەن بۆنمونە‬ ‫لەســەر جەڵدەی مێشك‌و دڵ ڕاستە چەند‬ ‫هۆكارێــك دۆزراونەتــەوە بۆ دروســتبونی‬ ‫جەڵدە‪ ،‬بــەاڵم هەندێجار ئــەو هۆكارانەش‬ ‫بونیاننیەو كەچی مرۆڤیش توشــی جەڵدە‬ ‫دەبێ‪ ،‬واتە دەبێ لە هەموشــتێكدا درزێكی‬ ‫نەزانــراو یاخود مەتەڵێكی بێ وەاڵم هەیە‪،‬‬ ‫كە مــرۆڤ گیر دەخوات پێــوەی‪ ،‬بۆیە لە‬ ‫خۆشەویستیشــدا دەشێ لوغزێك هەبێ كە‬ ‫شكســتی پێبێنێ‪ ،‬مرۆڤــەكان هۆكارەكەی‬ ‫نەزانن ‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬

‫‪The Art of loving ,copy right‬‬ ‫‪,1956, printed in united‬‬ ‫‪state of America‬‬

‫جۆراوجۆر‬

‫ذمارة (‪ )633‬دووشەممە ‪2017/11/13‬‬

‫چوار كاریگەرترین گیراوەی‬ ‫رسوشتی‪ ،‬بۆ دابەزینی‬ ‫كێش‬

‫زلهێزەكانی ئینتەرنێت‪ ،‬بابەتە‬ ‫توندوتیژییەكان دەسڕنەوە‬ ‫ئاژانسەكان‪:‬‬ ‫هەریەك لە كۆمپانیای (مایكرۆسۆفت‪،‬‬ ‫فەیســبوك‪ ،‬گــوگل‪ ،‬تویتەر)‪ ،‬لەســەر‬ ‫هەوڵی خێراو جــدی بە پەلە رێكەوتن‪،‬‬ ‫بۆ ســڕینەوەی بابەتە توندوتیژییەكان‪،‬‬ ‫لەسەر پێگەكانی خۆیان‪.‬‬ ‫لەمــاوەی چەنــد كاتێكــی كەمدا لە‬ ‫باڵوبونەوەیــان‪ ،‬رێكەوتنەكە لە میانەی‬ ‫كۆبونەوەیەكــدا هــات كــە دو رۆژی‬ ‫خایاند‪ ،‬ئەمەیش بە ئامادەبونی هەریەك‬ ‫لە واڵتانــی (كۆمەڵەی حــەوت) و ئەو‬ ‫كۆمپانیایانە كە لەدورگەی (ئیسكیا)ی‬ ‫ئیتالی بەڕێوەچو‪.‬‬ ‫مەبەست لە كۆبونەوەكە‪ ،‬سڕینەوەی‬ ‫ناوەڕۆكــە جیهادییەكانی ئــەو گروپانە‬ ‫بــو لــە مــاوەی دو كاتژمێــردا‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫تویتــەرو گــوگڵ‪ ،‬وردەكارییەكانــی‬ ‫تریــان باســنەكرد‪ ،‬یوتیــوب رێگری لە‬ ‫باڵوكردنــەوەی هەمــو پڕوپاگەندەیەك‬ ‫ێ كــە لەگەڵیــدا بیــروڕای كینە‬ ‫دەگــر ‌‬ ‫لەخۆبگرێــت‪ ،‬گوگڵیش پەیمان دەدات‪،‬‬ ‫كە هەمــو رێگەیەك بگرێتەبەر بەرامبەر‬ ‫(بریتییــە) توندڕەوەكانی زۆرینەی ئەو‬ ‫كەسانەی هەڵگری ئەو جۆرە فكرەن كە‬

‫لەبریتانیا دەژین‪.‬‬ ‫الی خۆیشــیەوە‪ ،‬وەزیــری ناوخــۆی‬ ‫ئیتالیــا (ماركۆمینیتــی) رایگەیانــد‪:‬‬ ‫ێ‬ ‫ئــەوەی لەســەری رێككەوتوین كۆمەڵ ‌‬ ‫هەنگاوی گرنگە‪.‬‬ ‫لــە راگەیەندراوێكیشــیدا‪ ،‬كۆمەڵەی‬ ‫حەوت‪ ،‬ئاماژەیان بەوە داوە‪ ،‬كە وێڕای‬ ‫هەوڵەكانیــان بــۆ رێگریــی‪ ،‬رەچــاوی‬ ‫مافەكانــی مــرۆڤ‌و سەربەســتی تاكە‬ ‫كەسیی‌و بنەڕەتی لەبیر ناكەن‪.‬‬ ‫الی خۆیشــیەوە‪( ،‬تیریــزا مــای)‪،‬‬ ‫ســەرەك وەزیرانی بریتانیا وتی‪ ،‬لەسەر‬ ‫كۆمپانیاكان پێویســتە‪ ،‬هەنگاوەكانیان‬ ‫خێراتر بكــەن لەو هەواڵنــەی ئەنجامی‬ ‫دەدەن‪.‬‬ ‫(ئانــدرۆ باركەر)یــش‪ ،‬ســەرۆكی‬ ‫دەزگای زانیــاری بریتانیــاش (ئێم ئای‬ ‫پێنج) یش وتــی‪ ،‬رێگەدان بەتوندڕەوان‬ ‫بــە بەكارهێنانــی پانتایی ســەالمەتی‪،‬‬ ‫چاودێــری‌و دۆزینەوەی هەڕەشــەكانی‬ ‫قورســتر دەكات‪ ،‬ئەمــە یەكەمجــارە‬ ‫ئــەو هەمــو كۆمپانیایانــە پێكــەوە‬ ‫لەگــەڵ (كۆمەڵەی حــەوت) كۆببنەوە‪،‬‬ ‫واڵتەكانیــش‪( :‬كەنــەدا‪ ،‬فەرەنســا‪،‬‬ ‫ئەڵمانیا‪ ،‬ئیتالیا‪ ،‬یابان‪ ،‬بریتانیا‪ ،‬واڵتە‬ ‫یەكگرتوەكانی ئەمەریكا)ن‪.‬‬

‫ئاژانسەكان‪:‬‬ ‫لەدوا لێكۆڵینەوەدا بۆ دابەزینی كێش‪ ،‬زانایان گەیشتنە ئەو دەرئەنجامەی‪،‬‬ ‫كە بۆئەوەی لەشــێكی رێكوپێك‌و تەندروســتت هەبێ‌‌و لــە قەڵەویی رزگارت‬ ‫ببێ‌‪ ،‬ئەوا سیســتەمی خۆراكی تەندروســت‪ ،‬لەو هەنــگاوە كاریگەرییانەیە كە‬ ‫رێگــری لە زۆربــون‌و كەڵەكەكردنی چەوری دەكات لە لەشــدا‪ ،‬پەیڕەوكردن‌و‬ ‫بەرنامەی شــیاو بۆ ئەو خۆراكانەی بەكاری دەهێنی‪ ،‬رێگەی راســتت دەداتێ‌‌و‬ ‫ئومێدی لەشساغی‌و تەمەنێكی درێژت پێدەبەخشێ‌‪.‬‬ ‫ئــەم چــوار گیراوە سروشــتییە‪ ،‬گەر هــات‌و بە بەردەوامیــی‌و رێكوپێكی‬ ‫بەكاریان بهێنی‪ ،‬ئەوا لەشوالرێكی نمونەییت دەداتێ‌‪ ،‬ئەوانیش‪:‬‬ ‫ـ ئــاوی زەنجەفیــل‌و لیمــۆو خەیــار‪ :‬لیترێك ئــاو‪ ،‬تێكەڵــی چەند پارچە‬ ‫ێ توێكڵ‪ ،‬لەگــەڵ كەوچكێك‬ ‫خەیارێــك‌و چەنــد پارچــە لیمۆیەك بكە بــە ب ‌‬ ‫زەنجەفیــل‌و كەمێك دارچینی‪ ،‬جوان تێكەڵیــان بكە وازی لێبێنە تا بەیانی‪،‬‬ ‫ێ جاری لێبخۆرەوە‪.‬‬ ‫دواتر بیانپاڵێوە‪ ،‬رۆژی س ‌‬ ‫ـ شەربەتی شوتی‪ :‬رۆژانە دو كوبی لێبخۆرەوە‪ ،‬بەیانیان‌و ئێواران چونكە‬ ‫شوتی رۆڵێكی گرنگی هەیە لە سوتاندنی چەوریدا‪.‬‬ ‫ـ ئــاوی لیمــۆ و زیرە‪ :‬كوپێك ئاو‪ ،‬لەگەڵ كەوچكێك زیرەدا تێكەڵی بكە و‬ ‫پاشــان بیكوڵێنە‪ ،‬دواتر یەك كەوچك ئاوی لیمۆی فرێشــی تێبكە‪ ،‬بەیانیان‬ ‫‌و ئێواران ئەم گیراوەیە بخۆرەوە‪ ،‬ئەمیش كاریگەرە بۆ سوتاندنی چەوری‪.‬‬ ‫ـ شــیر بەحێل‪ ،‬دو كەوچكی بچوك لە حێل‪ ،‬بكەرە ناو كوپێك شــیرەوە‪،‬‬ ‫پاشــان بە ئاگرێكی هێــواش بیكوڵێنە‪ ،‬دوای ســاردكردنەوە‪ ،‬رۆژانە كوپێكی‬ ‫ێ هەفتەیەك لەسەر ئەم كارە بەردەوام بیت‪.‬‬ ‫بچوكی لێبخۆرەوە‪ ،‬دەكر ‌‬

‫ئەو مادەیەی بۆتە هۆی لە ناوچونی دایناسۆرەكان‪ ،‬بۆ‬ ‫چارەسەری شێرپەنجە بەكاردەهێرنێت‬ ‫ئاژانسەكان‪:‬‬ ‫زانایــان گەیشــتنە ئــەو دەرەنجامــەی كــە ئــەو‬ ‫ێ بۆ‬ ‫مادەیــەی دایناســۆرەكانی لەناوبــردوە‪ ،‬دەكر ‌‬ ‫چارەســەری نەخۆشــی شــێرپەنجە بەكاربهێنــرێ‌‪.‬‬ ‫ێ كانزا چڕەكە‬ ‫ئەوەیشــیان دۆزیوەتەوە‪ ،‬كە دەكــر ‌‬ ‫(ئیریدیــۆم)‪ ،‬بۆ كوشــتنی خانە شــێرپەنجەییەكان‬ ‫بەكاربهێنرێــت‪ ،‬ئەویش لە رێگەی بــە ئامانجكردنی‬ ‫راســتەوخۆ و پڕكردنــەوەی بە (نمونــەی بكوژ) لە‬ ‫ئۆكسجین‪.‬‬ ‫بــە بڕێكــی زۆریــش لەنــاو زەویــدا‪ ،‬ئــەو كانــزا‬

‫دەگمەنەی نەیزەكەكانیش دۆزرانەوە‪ ،‬كە ‪ 66‬ملیۆن بەنرخەكانی دیكەی وەك (ئیریدیۆم) بەڕێوەدەچێت‪،‬‬ ‫ێ كە خانە‬ ‫ســاڵی بەســەردا تێپەڕیوە‪ ،‬ئەمەیش زانایانی دڵنیا ئەویش بۆ دەســتەبەركردنی دەرمانی نو ‌‬ ‫كردۆتــەوە تاكــو بڵێــن (ئەمــە راســتییە و بۆ ئەو شــێرپەنجەییەكان دەكاتە ئامانج بەرێگاگەلی تەواو‬ ‫هەســارۆكەیە دەگەڕێتەوە كە بۆتە هۆی لەناوچونی نوێ‌‪ ،‬لەگەڵ بونی كەمترین شــوێنەواری كاریگەریی‬ ‫الوەكیی‪.‬‬ ‫دایناسۆرەكان)‪.‬‬ ‫رونیشــی كردەوە‪ :‬جەخت لەسەر ئەوەیش كراوە‬ ‫بە گوێرەی سایتی (روسیای ئەمڕۆ)یش‪ ،‬پڕۆفیسۆر‬ ‫(پیتــەر ســادلەر) لــە راگەیاندنێكــی رۆژنامەوانیدا كــە كاتی هەوڵــی بەكارهێنانی نوێی پزیشــكیانەی‬ ‫وتــی‪ :‬پالتینی بەهاداری كانزایــی‪ ،‬بۆ نزیكەی ‪( %50‬ئیریدیــۆم) هاتوە‪ ،‬كە لەمیانی هەســارۆكەیەكەوە‬ ‫ی چارەسەری كیمیایی شــێرپەنجە بەكاردەهێنرێ‌‪ ،‬بەر لە ‪ 66‬ملیۆن ساڵ بۆمان گواستراوەتەوە‪.‬‬ ‫لە ئێستاشــدا دۆزینــەوەی ئەگەرەكانی توانای كانزا‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪7‬‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫ئاسۆیی‬

‫ستونی‬

‫‪-1‬رۆژنامەنوسێكی الوی كوردە‪.‬‬ ‫‪-2‬دوان لە كۆنە‪ ،‬گیانلەبەرێكە‪،‬‬ ‫بادی سەربڕاو‪.‬‬ ‫‪-3‬ورد دائەنێ‌‌و زبڕ فڕێ‌ ئەدا‪ ،‬قۆڵ‬ ‫ئەیناسێ‌‪.‬‬ ‫‪-4‬ژمارەیەكە «پ»‪ ،‬خواردنێكە‬ ‫«پ»‪ ،‬نیوەی كاوە‪.‬‬ ‫‪-5‬ئای كە حەزی لە ئاوە‪ ،‬دوان لە‬ ‫شان‪ ،‬دانەوێڵەیەكە‪.‬‬ ‫‪-6‬هەمو دەم فیلی لە گەڵدایە‪.‬‬ ‫‪-7‬دیوار ئەیناسێ‌‪ ،‬پرسیارە «پ»‪،‬‬ ‫درەختێكە‪.‬‬ ‫‪-8‬چەماوە‪ ،‬ژن حەزی لێیەتی‬ ‫«پ»‪ ،‬لێمەوە نزیكە‪.‬‬ ‫‪-9‬دوان لە پنە‪ ،‬ناوێكی كوڕانەیە‪،‬‬ ‫نیوەی گشتی‪.‬‬ ‫‪-10‬چەلەحانێ‌‪ ،‬كفنی لێفە‪ ،‬رویداوە‪.‬‬ ‫‪-11‬میوانەكانی سەر‪ ،‬نیوەی زیاد‪،‬‬ ‫شوێنی نزم‌و فێنكایی‪.‬‬ ‫‪-12‬لە توانای هەمو كەسێكدا نییە‬ ‫بیڵێ‌‪ ،‬خواردنە‪.‬‬

‫‪-1‬كار ئەكاو رۆحی نییە‪ ،‬جوانترین‬ ‫چەرم الی ئەوە‪.‬‬ ‫‪-2‬گەر هات پاڵی لێئەدەینەوە‪،‬‬ ‫هەڵئەدرێتەوە‪.‬‬ ‫‪-3‬خزمی كێوە‪ ،‬لە پشیلەدایە‪.‬‬ ‫‪-4‬باڵندەیەكە «پ»‪ ،‬نیوەی شەكر‪.‬‬ ‫‪-5‬حەڤدەی تیا شەهید بو‪،‬‬ ‫گیانلەبەرێكە‪.‬‬ ‫‪-6‬دوان لە ئەرێ‌‪ ،‬واڵتێكە لە ئاسیا‪.‬‬ ‫‪-7‬پێشەوەی مرۆڤ‪ ،‬كە كردی‬ ‫گاڵتەی پێ‌ ئەكەین ‪ +‬سەیری كرد‬ ‫(پ)‪.‬‬ ‫‪-8‬كارەكەی تەنیا بۆ پێشەوەیە‪،‬‬ ‫فڕندە‪.‬‬ ‫‪-9‬تایم‪ ،‬نیوەی سەنی‪.‬‬ ‫‪-10‬هی شەق نیە هی دەستە «پ»‪،‬‬ ‫پێوانەیە و فەڕمی نییە‪.‬‬ ‫‪-11‬تایبەتە بە ژن‪ ،‬گوندێكە لە‬ ‫سلێمانی‬ ‫‪-12‬برای هادی «پ»‪ ،‬باڵندەیەكە‪.‬‬

‫وش ـ ــةى ونبو‬

‫وشەی ونبو‪:‬‬ ‫ناوی گوڵێكە‬

‫دۆندرمە – تەتەڵەمیران – كۆمەك‬ ‫قەپان –‬ ‫گەشتیار –‬ ‫كەوانتەر‬ ‫كیلۆمەتر––بازە –‬ ‫بۆدرە –– كەستانە‬ ‫ساڵۆن –‬ ‫–‬ ‫پۆڕ‬ ‫–‬ ‫الند‬ ‫چاڤی‬ ‫– پەژارەمۆز– –گوگڵ – داسەپاو – چەو –‬ ‫فەندی– كۆتر‬ ‫ێ –– پرد‬ ‫قەزم‌‬ ‫تۆڕنەچی– – ز‬ ‫كۆگا––جولەكان‬ ‫دۆڵەمیران‬ ‫فەقیانە– گرد‬ ‫پۆشتە––شەریك‬ ‫– سڵق‬ ‫شیالنە –‬ ‫– مەنمی– –گەاڵڕێزان‬ ‫– برۆ – مێشولە – بەڕازیل – چڵ‬ ‫– چزو – سیس – فنس – هەرزەكاری‬ ‫– سۆز – دڕك – كەسك – مازو‬ ‫سمە‪ –.‬فەرش –‬ ‫– پەتری پۆت ––بلكیان‬ ‫چلورە – شوت ‪ -‬پۆڕ‪.‬‬

‫مام‬ ‫مام‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬

‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬

‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫كۆچی‬

‫كۆچی‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫مام‬ ‫مام‬

‫بۆ كۆچی‬

‫بۆ كۆچی‬

‫مام‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (633) 13-11-2017‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫بۆ كۆچی‬

‫دەوڵەت هێشتا‬ ‫شەرابی فەلسەفەیەكە‬ ‫بۆ كوێ دەڕۆی‬ ‫لە خەیاڵی شاعرانە‬ ‫هێشتا زووە‪،‬‬ ‫یەكێتی نەك هەر یەك نیە نەكەوتووە‪،‬‬ ‫بە بۆنەكەی‬ ‫سەد و دووە‪.‬‬ ‫بە ڕەنگەكەی‬ ‫كەركووك هێشتا لە‬ ‫بەس خۆی نەبێ‪،‬‬ ‫بێشكەیا‬ ‫هەر چوار دەوری‬ ‫سەرپێی حیكایەتی‬ ‫مەست كردووە‪.‬‬ ‫خەونێك نەكەوتووە‪.‬‬ ‫سەربەخۆیی بوو بە لوغز‬ ‫شنگال ئۆركێسترای‬ ‫نە سنوورێك دەیبەزێنێ‪،‬‬ ‫حەزینی‬ ‫نە كاڵورۆژنەی هیوایەك‪،‬‬ ‫برینێكی سوریالی یە‪،‬‬ ‫بەسەریدا دەكرێتەوە‪،‬‬ ‫نیشتمانێك نەیژەنیوە و‬ ‫نە دەرچەیەك‬ ‫كوردستانێك نەیڕستووە‪.‬‬ ‫نە پەنجەرە‪.‬‬ ‫ئەنفال ڕدێنی غەدرێكە‬ ‫مەڕۆ ئازیز‬ ‫درێژ درێژ‪،‬‬ ‫چ خەبەرە‪،‬‬ ‫لە مۆزەخانەی ویژداندا‬ ‫سەگە ڕەشی برایەتی نوگرە دلی من بۆ‪،‬‬ ‫تاكە یەك جار بینینەوەت‪،‬‬ ‫سەلمان‬ ‫لەسەر پشكۆی گوی‬ ‫لە نووكەوە‬ ‫ئاگردان‬ ‫لە سەرنویشتی بەربووە‪.‬‬ ‫هەڵەبجە ئەگریجەی ژەهرە دەم ئاگرە‪.‬‬ ‫مەڕۆ گەورەم‬ ‫یا كاكۆڵی هەناسەدان‪،‬‬ ‫هێشتا كارمان تەمام‬ ‫شانزە ژمارەی خنكانە‪،‬‬ ‫نەشود‪،‬‬ ‫یا كەوتنە‬ ‫ئاپ‌ۆ هەروا لە زیندانە‪،‬‬ ‫یاخود نەمان؟‬ ‫سەربەخۆیی‪،‬‬ ‫لێم تێك چووە‪.‬‬ ‫ئەلفی ورەی پێشمەرگەیە‪،‬‬ ‫مەڕۆ مامە‬ ‫وەك برووسكەی‬ ‫بەم پایزە درەنگ وەختە‬ ‫ئەیڕەقیبی ڕێبازەكەت‪،‬‬ ‫چ كۆچ كۆچتە‬ ‫لە سەعاتی سفری هەڵمەت‬ ‫چ سەفەرە‪،‬‬

‫لە مەیدانە‬ ‫لە سەنگەرە‪.‬‬ ‫لەوەش داخ تر‪،‬‬ ‫پلنیۆم لە قولەی قافە‬ ‫دەستمان بە گەردنی ناگات‬ ‫كۆنفرانس هەڵپەسێردراوە‬ ‫بێ تۆ نابەسترێت و‬ ‫ناكرێ‬ ‫داد و بێ داد‬ ‫كۆنگرەش وركی گرتووە‬ ‫نایا و نایات‪.‬‬ ‫هۆ مامی من‬ ‫سێوەكەی دڵ‬ ‫لەم قەیرانی ڕاسگۆیی یە‬ ‫لەم ئەزمەی مرۆڤایەتی و‬ ‫داوێن پاكی و دەستپاكی یە‪،‬‬ ‫لەم دەڤەری بێ ئومێدی و‬ ‫بێ دەربەستی و بێ باكی یە‪،‬‬ ‫لەم جەنگەڵستانی ورە و‬ ‫ئاشتی وئاوەدانی و شەڕە‪،‬‬ ‫كوا وادەی دەست لێك‬ ‫بەردانە‬ ‫كەی ئێستا كاتی سەفەرە‪..‬‬

‫كەژاڵ عەلی – سویرسا‬

‫وتارێکی نوێی‬ ‫عەبدوملوتەلیب عەبدوڵاڵ‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )575‬دووشەممە ‪2017/11/13‬‬

‫پاشكۆيەكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە‬

‫ڕۆمان‬ ‫شەماڵ وەلی‬ ‫نووسەرانی گەورەی جیهان ئەگەرچی بۆ چاپکردنی‬ ‫یەکەمین ڕۆمانیان ڕووبــەڕووی دژواریــی تاقەتپڕووکێن‬ ‫بوونەتەوە‪ ،‬بــەاڵم زۆر جار ئەو نووسەرانە هەر بەم‬ ‫ڕۆمانەیان ناسراون و فرۆشێکی باشیشی هەبووە‪ .‬لێرەدا‬ ‫چەند نموونەیەک دەخەینە ڕوو‪.‬‬

‫وەاڵم بۆ پەخشخانە نائومێدکەرەکان‬

‫چیرۆکی یەکەمین ڕۆمانی نووسەران‬ ‫گوناح»ـەکەی یەکەمین ڕۆمانی ئەوە‪ ،‬کە لە‬ ‫ساڵی ‪١٩٤٧‬ـدا کاتێک تەمەنی بیستوپێنج‬ ‫ســاڵ بــوو بــاوی کـــردەوە‪ .‬نــووســەر دوای‬ ‫ئەم ڕۆمانە بیست ساڵ لە دنیای ئەدەبیات‬ ‫دوور کەوتەوە‪ .‬دوای ئەو هەموو ساڵە بە‬ ‫کۆمەڵەشیعرێک گەڕایەوە بۆ نووسین‪.‬‬

‫گاڵتەی چارەنووسەکان‬ ‫نەجیب مەحفووز‬

‫کڕێوەی گەاڵ‬ ‫گابرییەل گارسیا مارکیز‬

‫ڕۆمانی گاڵتەی چارەنووسەکان‪ ،‬یەکەمین‬ ‫ڕۆمــانــی ئــەم نــووســەرە میسرییەیە‪ ،‬کە‬ ‫لە ساڵی ‪١٩٣٩‬ــــدا لە کاتێکدا مەحفووز‬ ‫گەنجێکی بیستونۆسااڵن بوو‪ ،‬چاپ و باڵو‬ ‫کــرایــەوە‪ .‬نووسەر لەم ڕۆمــانــەدا ئەفسانە‬ ‫و مێژوو ئاوێتە دەکــات و دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫قوواڵیی مێژووی میسر‪ .‬پەیوەندییەکانی‬ ‫خانەوادەیەکی میسری لە کاتی دروستکردنی‬ ‫یەکێک لە هەرەمەکان نیشان دەدات‪ .‬ئەم‬ ‫ڕۆمانە کرا بە درامایەکیش‪ ،‬بەاڵم وشەی‬ ‫«گاڵتە» سانسۆر کرا‪ .‬نەجیب تاقەنووسەری‬ ‫عەرەبە کە خەاڵتی نۆبێڵی ئەدەبیاتی پێ‬ ‫بەخشراوە‪.‬‬

‫گابۆ لە سیانزەی سێپتەمبەری ‪١٩٤٧‬ـدا لە‬ ‫ڕۆژنامەی سپێکتادۆر یەکەمین چیرۆکی خۆی‬ ‫باڵو کــردەوە‪ .‬ئەو لە ‪١٩٥٥‬ـــدا سەرەنجام‬ ‫ڕۆمانی یەکەمیشی بە ناوی «کڕێوەی گەاڵ»‬ ‫چــاپ کــرد‪ ،‬هەڵبەت مارکیز کە وەرگــری‬ ‫خەاڵتی نۆبێڵیشە زیاتر بە ڕۆمانی «سەد‬ ‫ساڵ تەنیایی» ناسرا‪ .‬ڕۆمانی «کڕێوەی‬ ‫گەاڵ» لە مەرگی باپیرە دەدوێت‪ ،‬کە لە ڕێی‬ ‫چەند ڕاوییەکەوە ڕووداوەکان دەگێڕدرێنەوە‬ ‫و کاریگەریی ئەدەبیاتی ولیەم فۆکنەر بە‬ ‫ئاشکرا دەبینرێت‪ .‬گابۆ پێشتر ڕۆمانێکی بۆ‬ ‫چاپ ڕەت کرابووەوە‪.‬‬

‫سەرزەمینی گوناح‬ ‫جۆزێ ساراماگۆ‬

‫چارەڕەشان‬ ‫دۆستۆیۆڤسکی‬

‫جۆزێ ساراماگۆ‪ ،‬نووسەری پورتوگالی‬ ‫و براوەی خەاڵتی نۆبێڵی ئەدەبیات‪ ،‬کە لە‬ ‫ساڵی ‪١٩٨١‬ـدا زیاتر بە ڕۆمانی «کوێری»‬ ‫لە جیهاندا ناسرا‪ ،‬ڕۆمانی «سەرزەمینی‬

‫نــووســەری نـــاوداری ڕووس و خاوەنی‬ ‫ڕۆمانی «تاوان و سزا»‪ ،‬یەکەمین ڕۆمانی‬ ‫خۆی بە ناوی «چارەڕەشان» لە تەمەنی‬ ‫بیستوچوار ساڵیدا لە ساڵی ‪١٨٤٥‬ـدا بە نۆ‬

‫مانگ نووسی‪ .‬ئەو بەر لەم ڕۆمانە خەریکی تورکیا لە ســەدەی بیستەمدا‪ .‬هەروەها‬ ‫وەرگێڕانی ئەدەبیاتی نووسەرانی جیهان بوو‪ ،‬دەپەرژێتە سەر بابەتگەلێکی وەک‪ ،‬کەوتنی‬ ‫بۆ ئەوەی پارەی دەست بکەوێت و یەکەمین ئیمپڕاتۆریی عوسمانی‪ ،‬مەرگی ئەتاتورک و‬ ‫شۆڕشە سەربازییەکانی حەفتاکان‪ .‬پاموک‬ ‫ڕۆمانی خۆی پێ چاپ بکات‪.‬‬ ‫دوای نزیکەی دە ساڵ دووەمین ڕۆمانی خۆی‬ ‫بە ناوی «ماڵی بێدەنگ» باڵو کردەوە‪.‬‬ ‫ماڵی ڕۆحەکان‬

‫ئیزابێل ئالندێ‬

‫ئەم نووسەرە چیللییە‪ ،‬لە ساڵی ‪١٩٨٢‬ـدا‬ ‫«ماڵی ڕۆحــەکــان»ـــی بــاو کـــردەوە‪ ،‬کە‬ ‫یەکەمین ڕۆمانی ئەوە‪ .‬ئالندێ رۆمانەکەی لە‬ ‫تەمەنی چلودووساڵیدا نووسی‪ .‬نووسەر لەم‬ ‫ڕۆمانەدا چیرۆکی خانەوادەیەک لە سەرەتای‬ ‫سەدەی بیستەم تا پاش کودەتای ‪١٩٧٣‬‬ ‫دەگێڕێتەوە‪ .‬تێکڕای پەخشخانەکان لەو‬ ‫ڕۆژگارەدا ئەم ڕۆمانەیان ڕەت کردەوە‪ ،‬تەنیا‬ ‫پەخشخانەیەک لە بەرشەلۆنە قبووڵی کرد‬ ‫چاپی بکات‪ ،‬دواتریش زۆر پڕفرۆش دەرچوو‪.‬‬ ‫ئیزابێل ئالندێ بەوە تۆمەتبار دەکرێت کە تا‬ ‫ئاستی الساییکردنەوە بە مارکیز سەرسامە‪،‬‬ ‫کە خۆی ئەمە ڕەت دەکاتەوە‪.‬‬

‫جەودەت بەگ و کوڕەکانی‬ ‫ئۆرهان پاموک‬ ‫ئۆرهان پاموک نووسەری تورک و براوەی‬ ‫خەاڵتی نۆبێڵ‪ ،‬یەکەمین ڕۆمانی بە ناوی‬ ‫«جــەودەت بەگ و کوڕەکانی» لە تەمەنی‬ ‫سیساڵیدا باڵو کردەوە‪ .‬ئەم ڕۆمانە دەڕوانێتە‬ ‫ژیانی سیاسی‪ ،‬کۆمەاڵیەتی و کولتووریی‬

‫وەرزی کۆچ بەرەو باکوور‬ ‫تەیب ساڵح‬ ‫تەیب ساڵح‪ ،‬نووسەری سودانی‪ ،‬لە تەمەنی‬ ‫سیوپێنجساڵیدا و لە ساڵی ‪١٩٦٦‬ـدا توانی‬ ‫یەکەمین ڕۆمانی خۆی بە نــاوی «وەرزی‬ ‫کۆچ بەرەو باکوور» چاپ و باڵو بکاتەوە‪.‬‬ ‫ساڵح لەو نووسەرانە بوو کە بە ڕۆمانێک‬ ‫هێندە ناوبانگ دەردەکەن کە ئیتر کتێبەکانی‬ ‫تریان نابینرێن‪ .‬ئەم ڕۆمانەی ساڵح لە الیەن‬ ‫سەباح ئیسماعیلەوە کراوە بە کوردی‪ .‬تەیب‬ ‫گەرچی هەر لەو ساڵەدا کتێبی تریشی باڵو‬ ‫کردەوە‪ ،‬بەاڵم وەرزی کۆچەکەی ئەو دووبارە‬ ‫نابێتەوە‪.‬‬

‫عەبدوڵاڵ تاهیر بەرزنجی «گەردنێك نەماوە بۆ بڕین» باڵو دەکاتەوە‬ ‫نووسیویەتی‪« :‬چەند ساڵێكە بیر لەوە دەكەمەوە كار‬ ‫هاوسەر‪ ،‬محەمەد ماغوت و سەنییە ساڵحی هاوسەری‪.‬‬ ‫ئەم كتێبە كتێبی دوو هاوسەرە كە هەر یەكەیان لە پڕۆژەیەكی خۆمدا بكەم‪ ،‬پەیوەندی ڕاستەوخۆی بە‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫جیهان و دونیابینی خۆیان هەبوو‪ ،‬شیعریان دەنووسی ژن و مێردی شاعیر و باوك و كچی ئەدیبەوە هەیە‪ ،‬بە‬ ‫«گــەردنــێــک نــەمــاوە بــۆ بــڕیــن»‪ ،‬نوێترین کتێبی و لەناو ژووری خانوەكەیاندا پێكەوە دەژیان‪ ،‬بەاڵم وەك باشم زانی بە محەمەد ماغوتی شاعیر و سەنییە ساڵحی‬ ‫هاوسەری دەست پێ بكەم‪».‬‬ ‫وەرگێڕدراوی وەرگێڕ و لێكۆڵەر عەبدوڵاڵ تاهیر بەرزنجییە‪ ،‬یەك نەیان نووسی و بیریان نەكردەوە و نەژیان ‪.‬‬ ‫عەبدوڵاڵ تاهیر بەرزنجی لە پێشەكی كتێبەكەدا‬ ‫كە بریتییە لە وەرگێڕان و ئیشكردن لەسەر جیهانی دوو‬

‫‪2‬‬

‫ژماره‌ (‪ )575‬دووشه‌مم ‌ه ‪2017/11/13‬‬

‫تێامكانی غەریبی لە شیعری كوردیدا‬ ‫حسەین لەتیف‬ ‫سەرەڕای جیاوازی هەر یەك لە شیعر و‬ ‫فەلسەفە لە یەكتر‪ ،‬لە شێوازی كاركردنیاندا‪،‬‬ ‫چونكە شیعر بەرهەمهێنانی وێنەیە‪ ،‬شاعیر‬ ‫وێنەسازە‪ ،‬فەلسەفە خولقاندنی چەمكە‪،‬‬ ‫فەیلەسوفیش بەرهەمهێنەری چەمكە‪،‬‬ ‫لــەگــەڵ ئــەوەشــدا فەلسەفە بــــەردەوام‬ ‫قــســەی خــۆی لــەســەر شیعر هــەبــووە‪،‬‬ ‫قسەكردنەكانی ئەفالتۆن لەسەر شیعر‪،‬‬ ‫قسەكردنەكانی ئەرستۆ لەسەر شیعر‪،‬‬ ‫قسەكردنەكانی هایدگەر لەسەر ئەزموونی‬ ‫هۆلدەرلین‪ ،‬قسەكردنی سارتەر لەسەر‬ ‫بۆدلێر‪ ،‬قسەكردنەكانی كۆلن وڵسن لەسەر‬ ‫ڕامبۆ‪ ،‬تێكڕا ئاماژەن بۆ گرنگی شیعر لە‬ ‫هەموو ڕۆژگارێكدا‪ .‬وەكو تریش ئاماژەن‬ ‫بۆ ئەوەی وەك چۆن فەلسەفە پێویستی‬ ‫بەڕووبەرێك هەیە لــەدەرەوەی خۆی‪ ،‬بۆ‬ ‫نومایشكردنی خــۆی‪ ،‬وەك چۆن زانست‬ ‫پێویستی بەڕووبەرێك هەیە لــەدەرەوەی‬ ‫زانست بۆ سەلماندنی خــۆی‪ ،‬شیعر ئەو‬ ‫بوارەیە كە فەلسەفە دەتوانێت وەك هەر‬ ‫كایەیەكی تــری ڕۆشنبیری و ڕامیاری‬ ‫موومارەسەی خــۆی لەسەر بكات‪ .‬هەر‬ ‫بۆیەش تیۆرە فەلسەفییە كۆن و نوێیەكان‬ ‫دەتوانن لەخوێندنەوەی هەرتێكستێكی‬ ‫ئــەدەبــی‪ ،‬شیعر یــان هــەر ژانرێكی تری‬ ‫ئەدەبیدا كۆمەكمان بكەن‪ .‬ئەم نووسینە‬ ‫هەوڵێكە بۆ تێگەیشتن لە (غەریبی) لە‬ ‫سێ تێكستی شیعری كوردی دا‪ ،‬ئەوانیش‬ ‫بریتین لــە دیــدی نــالــی‪ ،‬حاجی قــادری‬ ‫كۆیی‪ ،‬دیدی ئەنوەر قادر جاف‪ ،‬كە هەر‬ ‫سیانیان ژیانی غەریبیان ئەزموون كردووە‪،‬‬ ‫نووسینەكە هەوڵ نییە بۆ دۆزینەوەی دیدی‬ ‫فەلسەفیان‪ ،‬ئــەوەنــدەی گەڕانە بــەدوای‬ ‫جیاوازی گۆشەنیگای شاعیرەكاندا‪ ،‬پاش‬ ‫ناساندنی ئەزموونی نالی و حاجی قادری‬ ‫كۆیی‪ ،‬لەسەر شیعری(غەریبی) ئەنوەر‬ ‫قادر جاف دەوەستین و بە زاراوەو چەمكە‬ ‫دۆلۆزیەكان بۆ فەلسەفە دەخوێنینەوە‪ ،‬بەو‬ ‫جۆرە جیاوازی ڕوانگەی ئەنوەر قادر جاف‬ ‫بۆ غەریبی ئاسانتر دەخوێنرێتەوە‪.‬‬

‫(ناشوێن) ئەگەر ئەم دەربڕینە گونجاو‬ ‫بێت بۆ گوزارشتكردن لە جوگرافیای ژیانی‬ ‫كەسێكی غەریب‪ ،‬غەریبیی بەرهەمی ئەو‬ ‫دوو كەرتبوونەیە‪ ،‬كەرتێك كە لە ڕابردوودایە‬ ‫شوێن ڕووبەرێكی گەورە لەبیركردنەوەی‬ ‫داگیر دەكـــات‪ ،‬كەرتێكیش كە دابــڕاوە‬ ‫لەشوێن لە نا شوێن ولەئێستادایە‪ ،‬هەموو‬ ‫بیركردنەوەیەك لە شوێن‪ ،‬بە جۆریك‬ ‫دەبێتە بیركردنەوە لە ڕابردوو‪ ،‬هەژموونی‬ ‫بیركردنەوە لە ڕابـــردوو بەرهەمهێنەری‬ ‫هەستی غەریبییە لە ئێستادا‪ .‬غەریبی‬ ‫هێنانەوەی مێژووە بۆ ناو ئێستا‪ ،‬زاڵبوونی‬ ‫شوێنی لە ڕابردوودا بەسەر شوێن لەئێستا‬ ‫دا‪.‬رزگار نەبوونی مرۆڤە لە هێزی پەیوەندی‬ ‫بەشوێنەوە‪ ،‬هاوكات بێهێزی مرۆڤە لە‬ ‫ئاشنابوون و ڕاهاتن بە ژینگەی نوێ‌‪.‬‬

‫غەریبی وەك تێمای شوێن‬ ‫غەرەیبیی نالی‪ ،‬ئەو جۆرە لەغەریبیەیە‬ ‫كە بەهۆی شوێنەوە دروست دەبێت‪ ،‬بەهۆی‬ ‫جێهێشتنی شوێنەوە و ڕووكردن لەشوێنێكی‬ ‫تر‪ ،‬بەبێ‌ ئەوەی هیچ هەڵبژاردنێكی خۆی‬ ‫تێدا بێت‪ ،‬بەڵكو لەژێر جەبرێكدا دەكەوێتە‬ ‫غــەریــبــیــی‪ ،‬لــەژێــر جــەبــری تێكچوونی‬ ‫بارودۆخی ڕامیاری واڵتــدا‪ .‬هەر بۆیەشە‬ ‫غەریبیی نالی بەپلەی یەكەم غەریبییكردنی‬ ‫شوێنە‪ ،‬ئەو شوێنانەی كە ئەم هۆگریان‬ ‫بووە‪ ،‬بەردەوام وەك موفرەدە ڕووبەرێكی‬ ‫گەورەیان لەیاداوەری و لەخەیاڵدانی نالیدا‬ ‫داگیر كــردووە‪ .‬لەو نامەدا كە بۆ سالمی‬ ‫ساحێبقڕانی دەنــێــرێــت‪ ،‬پرسیاری ئەو‬ ‫پرسیارە لە شوێن و بەس‪ ،‬پرسیارە لە‬ ‫حوجرەو مەدرسە و درەختەكانی حەوشەی‬ ‫مەدرەسەكەی‪ ،‬پرسیار نییە لەكەس‪ ،‬خەم‬ ‫و نیگەرانییەكن لەبارەی شوێنەوە نەك‬ ‫غەریبی وەك تێمای سروشت‬ ‫لە بارەی مرۆڤەوە‪ ،‬ئەوەی وادەكات نالی‬ ‫غــەریــبــیــی حــاجــی قـــــادری كــۆیــی‪،‬‬ ‫لەبارەی شوێنە جیاوازەكانی ئەو سەردەمەی غەریبییەكی جیاوازە لە نالی‪ ،‬غەریبییەك‬ ‫سلێمانییەوە پرسیار بكات‪ ،‬هۆگربوونیەتی نییە تێمای شوێن بێت بەڵكو غەریبییەكە‬ ‫بەو شوێنانەوە‪ ،‬هەر گۆڕانێك كەبەسەر تێمای سروشتی خاك و نیشتمانە‪ ،‬غەریبی‬ ‫شوێندا بێت بە جۆرێك لەجۆرەكان وەك گواڵو و ئاو و هــەورە‪ ،‬غەریبیكردنی ئەو‬ ‫گۆڕین و تێكدانی یاداوەری كەسەكان وایە‪ .‬موفرەدانەیە كە سروشتی خاك و نیشتمان‬ ‫لە نامەكەیدا بۆ سالم‪ ،‬نــاوی چــواردە پێك دەهێنن‪ ،‬بەهەمان شێوەی نالی‪ ،‬حاجی‬ ‫جێگای سلێمانی ئەو ڕۆژگارە دەهێنێت‪ ،‬قادریش غەریبی ئەزموون كردووە‪ ،‬حاجی‬ ‫وەك (شــارەزوور‪ ،‬شیوەسوور‪ ،‬سەرچنار‪ ،‬لە ڕێگای گەڕانەوەی سۆز بۆ نیشتمانەوە‪،‬‬ ‫بەكرەجۆ‪ ،‬خاك و خۆاڵ‪ ،‬پردی سەشەقام‪ ،‬وێنەیەكی شیعری بەرهەم دەهێنێتەوە‪،‬‬ ‫داری پیرمەسوور‪ ،‬شێخ هەباس‪ ،‬كانی با‪ ،‬بـــەاڵم وێــنــەیــەك لـــەبـــارەی سروشتی‬ ‫سەیوان‪ ،‬كانی ئاسكان‪ ،‬شیوی ئــاودار‪ ،‬نیشتمانەوە نــەك لــەبــارەی شوێنەكانی‬ ‫تانجەرۆ خانەقا) لەگەڵ پرسیاركردن نیشتمانەوە‪ ،‬وەلێ‌ جیاوازیەكەیان لەوەدایە‬ ‫لەچارەنووسی هەریەك لەو جێگایانە‪ ،‬بەر ئەگەر نالی بیری هەموو ئەو شوێنانەی‬ ‫چیرۆكێكی یاداوەری نالی دەكەوین‪ ،‬كۆی سلێمانی كردبێت كە یــاداوەری لەگەڵیان‬ ‫چیرۆكی ئەو یاداوەریانە پێكەوە وێنەیەكمان هەبووە‪ ،‬ئەوا حاجی قادری كۆیی‪ ،‬بیری‬ ‫لەبارەی ژیانی كۆمەاڵیەتی و فەرهەنگی ئەو سروشتی نیشتمانی كــردووە‪ ،‬پەیوەندی‬ ‫سەردەمەوە بۆ دروست دەكەن‪ ،‬لەگەڵ هەر نالی بە نیشتمانەوە گرێدراوە بە شوێنەوە‪،‬‬ ‫غەمێكیشدا كەپرسیارەكانی نالی لەبارەی بــەاڵم پــەیــوەنــدی حاجی گــرێــدراوە بە‬ ‫شوێنەكانەوە هەڵیان گرتوون‪ ،‬وێنەیەكی سروشتی شوێنەوە‪ .‬نالی وێنای نیشتمان‬ ‫ترمان لەبارەی سلێمانی دوای سەفەرە وەك (بەهەشتێك لە ڕابردوو‪ ،‬وێرانەیەك‬ ‫یەكجارەكیەكەی نالییەوە پێ دەبەخشن‪ .‬لە ئێستا)دا بۆ دەكات‪ ،‬هەر بۆیە بەترس و‬ ‫وێنەی هەردوو قۆناغەكە ژیانی (هاواڵتی\ نیگەرانییەوە باس لەگەڕانەوە بۆ نیشتمان‬ ‫تاراوگەنشین)ێك ڕەنگڕێژ دەكــەن‪ ،‬كە دەكات‪:‬‬ ‫دووركەوتنەوە لەشوێن چ كاریگەرییەك ئایا مەقامی ڕووخسەتە لەم بەینە بێمەوە‬ ‫لەسەر ویژدان و خەیاڵی دروست دەكەن؟! یا مەسڵەحەت تەوقوفە تاكو یەومی نەفخی‬ ‫ئـــەوەی كــەوا دەكـــات هەستی غەریبی سوور؟‬ ‫نالی تۆخ و تۆختر دەربكەوێت جگە لە‬ ‫بەاڵم حاجی قادر بەپێچەوانەی نالییەوە‪،‬‬ ‫هێزی پەیوەندی بەشوێنەوە‪ ،‬ئەفسوونی ئەفسوونی سروشتی نیشتمان هێزێكی‬ ‫یاداوەریەكانێتی كە لەگەڵ شوێنەكاندا بۆ گــەرانــەوە پێدەبەخشێت‪ ،‬هێزێك كە‬ ‫هەیەتی‪ ،‬بەشێكن لەپێكهاتەی دەروونی و دەیــەوێــت چــارەنــووســی لەغەریبییەوە‬ ‫ڕۆحی ئەو‪ ،‬دابڕان لەشوێن مرۆڤ تووشی بەئاراستەی گەڕانەوە بۆنیشتمان بگۆڕێت‪:‬‬ ‫جۆرێك لە كەرتبوون دەكــات‪ ،‬كەرتێك‬ ‫گووتم بە بەختی خەواڵو بەسە ئەتۆ بی‬ ‫لەشوێن و كەرتێك دابڕاو لەشوێن یاخود خودا‬ ‫لەخەو هەستە زەمانێ‌ بچینەوە ئەوال‬ ‫گوڕەی بەهاریە ئێستێكە شاخ و داخی واڵت‬ ‫پڕە لە اللە و نەسرین و نێرگسی شەهال‬ ‫لەگرمە گرمی سەحاب و لە هاژەی باران‬ ‫چیایە پڕ لە هەرا و نواڵە پڕ لەسەدا ‪.‬‬ ‫گوتاری شیعری هەر یەك لە نالی و‬ ‫حاجی قادر‪ ،‬لە دیدێكی ناسیونالیستیەوە‬ ‫سەرچاوە دەگرن‪ ،‬یەكەمیان لە ڕەهەندی‬ ‫شوێن دەدوێت و دووەمیان لە ڕەهەندی‬ ‫سروشتی شوێن‪ ،‬لەدوای ڕوانگەی نالیی‬ ‫و حاجییەوە بۆ غەریبی‪ ،‬ڕوانگەی ئەنوەر‬ ‫قــادرجــاف بۆ غەریبی‪ ،‬جێگای لەسەر‬ ‫وەستانە‪ ،‬ڕوانگەیەكی جیاوازە‪ ،‬ڕوانگەیەكە‬ ‫غەریبی لە ئاستی شوێن و سروشتەوە‬ ‫دەگوێزێتەوە بۆ ئاستێكی بااڵتر‪ ،‬كە ئەویش‬ ‫تێمای كەسە‪.‬‬

‫هەموو بیركردنەوەیەك لە شوێن‪ ،‬بە‬ ‫جۆریك دەبێتە بیركردنەوە لە ڕابردوو‪،‬‬ ‫هەژموونی بیركردنەوە لە ڕابردوو‬ ‫بەرهەمهێنەری هەستی غەریبییە لە‬ ‫ئێستادا‬

‫««‬

‫غەریبیی وەك تێمای كەس‬ ‫ڕوانین بۆ غەریبی وەك تێمای شوێن‪،‬‬ ‫الی نالی گەشتۆتە لووتكەی خۆی‪ ،‬لەدوای‬ ‫نالییەوە بەر نیگایەكی تر بۆ (غەریبی)‬ ‫دەكــەویــن‪ ،‬ئــەویــش ئــەو نیگایەیە كە‬ ‫(غەریبی)وەك تێمای كەس دەبینێتەوە‪.‬‬ ‫ئەم نیگا نوێیە لە شیعری(غەریبی) ئەنوەر‬ ‫قادر جافدا‪ ،‬خۆی مانیفێست دەكات‪ .‬لێرەدا‬ ‫دەقی شیعرەكەی دادەنێینەوە و قسەی‬ ‫لەسەر دەكەین‪:‬‬

‫غەریبی‬ ‫مەوالنا بەو گەورەییە‬ ‫ڕۆژێ‌ دوو‪-‬دوو‬ ‫تەنكە ئاوی بەسەرشان‬ ‫بۆ تەكیەكەی شێخ دەهێنا‬ ‫لە ڕێ‌ الی دا تۆزێ‌ دانیشت‪،‬‬ ‫نەختێ‌ ڕاما‬ ‫هۆن هۆن فرمێسك بەسەر ڕوویدا‬ ‫قەتارەی بەست‪،‬‬ ‫لەپەنجەری تەكیەوە شێخ چاوی‬ ‫لێ‌ بوو‪،‬‬ ‫بانگی كرد وتی خالید!‬ ‫لە لێزمەی فرمێسكی ئەمڕۆت‬ ‫نەگەیشتم‪،‬‬ ‫وتی قوربان! ئەو ئافرەتەی‪،‬‬ ‫كە بەتەنیشتما تێپەڕ بوو‬ ‫ڕووخساری هەر لە ڕووخساری‬ ‫دایكم دەچوو‬ ‫هەر كە بینیم‪ ،‬سلێمانیم كوچە‬ ‫كوچە هاتە پێش چاو‬ ‫یەكسەرئاگرمتێبەربوو‪،‬دڵمپڕبوو‬ ‫ببوورە لێم! خۆت دەزانی سۆز و‬ ‫قوربان! كەڵكەڵەی نیشتمان‪.‬‬ ‫‪١٩٨٢‬‬ ‫غەریبی‪ ،‬ئەنوەر قادر جاف‪ ،‬جیاوازە لە‬ ‫غەریبیەكەی نالی‪ ،‬چونكە نالی ڕاستەوخۆ‬ ‫باس لە غەریبی خۆی دەكات‪ ،‬ڕاستەوخۆ‬ ‫وێنەی خۆی وەك غەریبێك دەخاتە ڕوو‪،‬‬ ‫ڕاستەوخۆ پرسیار لە شوێن و ڕابــردوو‬ ‫دەكات‪ ،‬ڕاستەوخۆ گەرمەشین بۆ ڕابردوو‬ ‫دەك ــات و دۆخــی ئێستای خــۆی بەیان‬ ‫دەكات‪:‬‬ ‫لەم شەرحی دەردی غوربەتە‪ ،‬لەم سۆزی‬ ‫هیجرەتە‬ ‫دڵ ڕەنگە بێ‌ بە ئاو و بە چاوا بكا عوبور‪...‬‬ ‫ئــەم ڕاســتــەوخــۆی بــوونــەی نالی لە‬ ‫بەیانكردنی چەمكی غەریبی خۆیدا‪،‬‬ ‫وا دەكـــات تێڕوانینەكەی بــۆ غەریبی‬ ‫تێڕوانینێكی باو بێت‪ ،‬بەاڵم ئەنوەر قادر‬ ‫جاف‪ ،‬چیرۆكی غەریبی و ئاوارەیی مەوالنا‬ ‫خالیدی نەقشبەندی‪ ،‬دەكات بە بیانوویەكی‬ ‫هوونەریی بۆ قسەكردن لە سەر دۆخی‬ ‫غەریبی خــۆی‪ ،‬لەم شیعرەدا ئــەوەی كە‬ ‫سەنتەرە كەسە نەك شوێن‪ ،‬بەپێچەوانەی‬ ‫نالییەوە‪ ،‬ئە نوەر دەڵێت‪:‬‬ ‫ئەو ئافرەتەی‪،‬‬ ‫كە بەتەنیشتما تێپەڕ بوو‬ ‫ڕووخساری هەر لە ڕووخساری دایكم دەچوو‬

‫ئــــەوەی كــە ســــۆزی ئـــەنـــوەر قــادر‬ ‫دەجوڵێنێت وەك غەریبێك‪ ،‬بینینی‬ ‫ئافرەتێكی هاوشێوەی دایكیەتی‪ ،‬لەو‬ ‫كەناڵەوە هەم دایك و هەم شوێن ئامادە‬ ‫دەبنەوە لە خەیاڵیدا‪ .‬ئەوەی لەدیدی نالیدا‬ ‫سەنتەرە شوێنە‪ ،‬ئەوەی لە دیدی حاجی‬ ‫قادردا سەنتەرە سروشتە‪ ،‬بەاڵم الی ئەنوەر‬ ‫قادر یەكەم جار كەسە و پاشان شوێنە‪،‬‬ ‫غەریبی ئەنوەر قادر لەو فاسیلە دوورەوە‬ ‫دروست دەبێت كە دەكەوێتە بەینی دوو‬ ‫كەسەوە‪ ،‬نەك دەكەوێتە بەینی مرۆڤ و‬ ‫شوێنێكەوە‪.‬‬ ‫تەوزیفكردنی چیرۆكی دوورودرێـــژی‬ ‫غــەریــبــیــەكــەی مـــەوالنـــا‪ ،‬جــۆرێــكــە لە‬ ‫بەرهەمهێنانی (كەسێتی چەمكساز)‬ ‫بەڕوانینە دۆلۆزیەكە‪ .‬فەیلەسوفی فەرەنسی‬ ‫جیل دولوز لەكتێبێكیدا بەناوی (فەلسەفە‬ ‫چــیــیــە؟) هــەوڵــی پــێــنــاســەكــردنــەوەی‬ ‫هەریەك لە وشەی فەلسەفەو فەیلەسوف‬ ‫دەدات‪ .‬ڕوانگەیەكی جیاواز بۆ فەلسەفەو‬ ‫فەیلەسوف دەخــاتــە ڕوو‪ ،‬الی دۆلــۆز‬ ‫(فــەلــســەفــە پــیــشــەســازی و داهێنانی‬ ‫چەمكە)‪ ،‬بە تەنەنها بیركردنەوە و تێڕامان‬ ‫و پەیوەندی نییە‪ ،‬چونكە بیركردنەوەو‬ ‫تێڕامان و پەیوەندی هەموو كەس بەشدار‬ ‫دەبێت تیایاندا‪ ،‬هەموو كەسێكی دەتوانێت‬ ‫بیر بكاتەوە لەو شتەی كە خۆی دەیەوێت‪،‬‬ ‫لەو جێگایە ڕابمێنێت كە خۆی مەبەستێتی‪،‬‬ ‫پەیوەندیش دروســت بكات (فەلسەفە‬ ‫تێڕامان و بیركردنەوەو كۆمینكەیشن نییە‪،‬‬ ‫تەنانەت ئەگەر پێویستیش بكات ئەگەر‬ ‫چەمكسازی ئەو سیانەیش بكات) یان وەك‬ ‫ئەوەی هەریەك لەفەیلەسوفە مەزنەكانی‬ ‫وەك دیكارت و كانت بۆی چووبوون‪ .‬بەڵكو‬ ‫فەلسەفە بە پێناسە دۆلۆزیەكەی بریتییە‬ ‫لە داهێنانی چەمك‪ ،‬چەمكیش خۆی بریتی‬ ‫دەبێت لەو چوارچێوەیەی (بۆچوونەكان‬ ‫ڕزگـــار دەكـــات لـــەوەی زۆر وتــن و زۆر‬ ‫بڵێیی بن) فەیلەسوفیش كەسێكە توانای‬ ‫داهێنانی چەمكی هەیە‪ ،‬بەم پێیە هەموو‬ ‫فەیلەسوفێك دەبێت چەمكساز بێت‪.‬‬ ‫كەسێتی چەمكساز ناولێنانێكی تری‬ ‫دۆلــۆزە بۆ ئەو فەیلەسوفانەی لەپەنای‬ ‫كەسایەتیەكانی ترەوە ئایدیاكانیان دەخەنە‬ ‫ڕوو‪ ،‬ئەفالتۆن سۆكراتی وەك كەسێتی‬ ‫چەمكساز بەكارهێناوە‪ ،‬ماركس پرۆلیتاریای‬ ‫بەكارهێناوە‪ .‬فەیلەسوفەكان كەسایەتیەكان‬ ‫وەك دەمامكێك بەكار دەهێنن‪ ،‬نیتشە‬ ‫خۆی بانگەشەی بۆ ئەوە كردووە (هەموو‬ ‫ڕۆحێكی قــووڵ پێویستی بە دەمامكە)‪.‬‬ ‫ئەو كەسایەتیانەی نیتشە وەك دەمامك‬ ‫بەكاری هێناون یاخود كردوونی بەكسێتیە‬ ‫چەمكسازییەكانی خۆی هەریەك لە سوكرات‬

‫و مەسیح و زرادەشت بوون‪ ،‬لەپەنای ئەم‬ ‫ناوانەدا دیدە فەلسەفیەكانی خۆی بەیان‬ ‫كــــردووە‪( ،‬هــەمــوو شتێك الی نیتشە‬ ‫دەمامك بووە‪ ،‬تەندروستیی ئەو یەكەمین‬ ‫دەمامكی بلیمەتی ئەو بووە‪ ،‬ئازارەكانی‬ ‫دووەمین دەمامكی بوون)‪ .‬نیتشە بەردەوام‬ ‫پێویستی بە دەمامك هەبووە (تەنانەت‬ ‫هەندێك لە هاوڕێكانی وەكــو ئۆڤربك و‬ ‫غاست لەو باوەڕەدابوون شێتیەكەی دواین‬ ‫دەمامكی ئەو بووە)‪.‬‬ ‫بەو شێوەی كە نیتشە لە پەنای دەمامك‬ ‫و كەسێتیە چەمكسازیەكانیەوە‪ ،‬دیدی خۆی‬ ‫بۆ (مرۆڤی بااڵ‪ ،‬گەڕانەوەی هەمیشەیی‪،‬‬ ‫ئاین‪ ،‬عەقڵ) خستە ڕوو‪ ،‬بەهەمان شێوە‬ ‫ئەنوەر قــادر لە شیعری (غەریبیی)دا‪،‬‬ ‫غەریبیی مەوالنا وەك دەمامك و كەسێتی‬ ‫مەوالنا وەك كەسێتیەكی چەمكساز خستە‬ ‫ڕوو‪ ،‬بۆ باسكردن لە غەریبیی خۆی‪ .‬مەوالنا‬ ‫خالیدی نەقشبەندی كە دامەزرێنەری‬ ‫تەریقەتی نەقشبەندییە لەكوردستان‪،‬‬ ‫بەدوای گەیشتن بە حەقیقەت و عەشقی‬ ‫تەسەوفدا دەڕواتە واڵتی هیند‪ ،‬بۆ ماوەیەك‬ ‫لەو ‌ێ لەخزمەتی شێخ عەبدواڵی دەهلەویدا‬ ‫دەمێنێتەوە‪ ،‬هەر ئەو زاتە مۆڵەتی ئیرشادی‬ ‫كردن بە مەوالنا خالید دەبەخشێت‪ ،‬ئەنوەر‬ ‫قادر لە ڕێگای سازكردنی دیالۆگێكەوە‬ ‫لــەنــێــوان مــەوالنــا و شــێــخ عــەبــدواڵی‬ ‫دەهلەویدا‪ ،‬چیرۆكێك لە بارەی غەریبیی‬ ‫دەخولقێنێت و لەپەنای چیرۆكی ئەوی‬ ‫تــرەوە چیرۆكی خۆی دەگێڕێتەوە‪ .‬بەو‬ ‫شێوەی كە فەیلەسووفەكان لەپەنای‬ ‫كەسێتیە چەمكسازەكانیانەوە‪ ،‬چەمكەكان‬ ‫بەرهەم دەهێنن‪ ،‬ئەنوەر قــادر جافیش‬ ‫لەشیعری(غەریبیی)دا‪ ،‬لەپەنای كەسایەتی‬ ‫مــەوالنــاوە‪ ،‬وێنەیەكی قــووڵ و دەگمەن‬ ‫لەبارەی غەریبییەوە بەرهەم دەهێنێتەوە‪،‬‬ ‫بەبێ‌ گەڕانەوە بۆ كەلەپووری غەریبیی‬ ‫مــەوالنــا‪ ،‬هەرگیز ئــەو وێنە شیعرییە‬ ‫بــەرهــەم نــەدەهــات‪ ،‬ئــەگــەر بەرهەمیش‬ ‫بهاتایە ئــەوا وەك ئەو وێنە مەئلوفانە‬ ‫دەبــوو كە لــەزۆربــەی تێكستەشیعرییە‬ ‫كوردیەكاندا دەبینرێن‪ .‬پەنا بــردن بۆ‬ ‫دەمامك و كەسێتی چەمكسازی لەشیعری‬ ‫(غەریبیی )دا‪ ،‬كۆتاییی بــەو ڕوانینە‬ ‫بــاوە دەهێنێت كە پێی وایــە غەریبیی‬ ‫تێمای جوگرافیایە‪ ،‬ئەنوەر قادر چاوێكی‬ ‫ترمان بۆ بینینی غەریبی پێدەبەخشێت‪،‬‬ ‫ئەویش ئەوەیە غەریبیی كەس كردن نەك‬ ‫شوێن كــردن‪ .‬بەهۆی بەسەنتەر كردنی‬ ‫(كەس) نەك(شوێن) دیدی ئەنوەر قادر‬ ‫بۆ غەریبیی‪ ،‬لەو دیــدە جیا دەبێتتەوە‬ ‫كە لەنالی و حاجی قادری كۆییەوە درێژ‬ ‫دەبێتەوە تا دەگات بە ئەمڕۆ‪.‬‬

‫بیر ئەچیتەوە وەک ئەوەی هەر نەبووبیت‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫بیر ئەچیتەوە وەک ئــەوەی هەر نەبووبیت‪،‬‬ ‫نوێترین بەرهەمی شانۆیی کــۆڕی شانۆی بایە‬ ‫و لە دەرهێنانی محەمەد مستەفا و لە دەقی‬ ‫«نـــەورەس»ی ئەنتوان چیخۆفەوە وەرگیراوە‬

‫کە کاروان سۆفی کاری نووسینی شانۆییەکەی‬ ‫کردووە‪.‬‬ ‫شانۆییەکە بە هاوکاری بەڕێوەبەرایەتی گشتی‬ ‫ڕۆشنبیری سلێمانی بەشی شانۆ ئامادە کراوە و‬ ‫بڕیارە ‪٢٠‬ی ئەم مانگە تا کۆتایی مانگ لە هۆڵی‬ ‫ڕۆشنبیری سلێمانی و کاتژمێر ‪ 4,30‬پێشکەش‬ ‫بکرێت‪.‬‬

‫کۆڕی شانۆی با ساڵی ‪ ٢٠٠٠‬دامــەزراوە و تا‬ ‫ئێستا دەیــان بەرهەمی شانۆییان پێشکەش‬ ‫کردووە‪ ،‬نوێترین شانۆییان بریتی بوو لە «مارا‬ ‫ساد» کە لە الیەن هیوا فایەقەوە کاری دەرهێنانی‬ ‫بۆ کرابوو و پێشوازییەکی بەرچاوی لێ کرا‪.‬‬

‫««‬

‫‪3‬‬

‫ژماره‌ (‪ )575‬دووشه‌مم ‌ه ‪2017/11/13‬‬

‫بونیادی دوانە دژوازەکانی دەقی چیرۆک‬

‫بونیادی کۆچیرۆکی (خۆڵەمێشی ناودارەکان) بە منوونە‬ ‫حەمە مەنتك‬ ‫‪٢-2‬‬ ‫‪ .٢‬منداڵی‪ /‬گەورەبوون‬

‫ئەم دوو دوانەیە‪ ،‬هەمیشە لە ملمالنێیەکی‬ ‫گەورەدان‪ .‬هەمیشە کە باس لە منداڵی دەکەین‪،‬‬ ‫بەرائەت و پاکیی دنیایەکی جوان دەبینین‪،‬‬ ‫گەورەیی بە پێچەوانە‪ ،‬چونکە لە گەورەییدا‬ ‫بەر کۆمەڵێ ئەزموون و دیاردەی کۆمەاڵیەتی‬ ‫و دەروونــی کەوتووین‪ ،‬کە وا دەکات ڕقمان‬ ‫لە گەورەبوون ببێتەوە‪ .‬هەمیشە نووسەران بە‬ ‫شۆکەوە‪ ،‬بە ڕقەوە باسی گەورەبوون دەکەن‪،‬‬ ‫چونکە گــەورەبــوون ئــەو پاکییەی منداڵی‬ ‫ناهێڵێت‪ .‬لە چیرۆکی (چوارەمین ئەلبومی‬ ‫تەنهایی)دا بەر ئەم دوانە دژوازە دەکەوین‪.‬‬ ‫((بەاڵم ئەوە دەزانێت کە ئەم لەو وێنەیەدا‬ ‫تەمەنی لەنێوان پێنج بۆ شەش مانگدایە‪ .‬لە‬ ‫وێنەکەدا ئەم بە پێوە وەستاوە لە تەنیشتی‬ ‫الی ڕاستەوە دەستێك دیارە کە لە پشتەوە‬ ‫ئەمی ڕاگرتووە‪ ،‬لەالی چەپیشی گوڵدانێکی‬ ‫گەورە دانراوە‪ .‬لە وێنەکەدا ئەم قژێکی کەمی‬ ‫هەیە و بلووزێکی خەتخەتی لەبەردایە و هەردوو‬ ‫دەستی توند نوقاندووە و بە ڕووخسارێکی‬ ‫پێکەنیناوییەوە تەماشای کامێراکە دەکات))‬ ‫[هادی‪ ،٢٠١٧ ،‬ل‪ ]٢٣‬دیارە باسکردنی منداڵی‬ ‫لە خۆڕا نییە و کۆمەڵێ ڕەهەندی هەیە‪ .‬منداڵی‬ ‫وەکو یەکەم بەرکەوتنی مرۆڤە بە شتەکانی‬

‫ناو ژیان‪ ،‬لەوێوە سەرسامبوونی مرۆڤەکان‪،‬‬ ‫پرسیاری مرۆڤەکان دەست پێ دەکات‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئامانجی وەگێڕ لە هێنانەوەی وێنەی منداڵیی‬ ‫خۆی‪ ،‬بەراوردکردنیەتی بە دوا وێنەی خۆی‪،‬‬ ‫کە لە تەمەنێکی زۆردایــە‪(( .‬لەو کاتەدا بە‬ ‫خێرایی بیری ئەو وێنەیەی کەوتەوە کە ئەم‬ ‫ئێوارەیە هێنابوویەوە‪ ،‬هەر بۆیە وێنەکەی‬ ‫لەوالی خۆیەوە هەڵگرت و تەماشای کرد‪ .‬لە‬ ‫وێنەکەدا پاڵیداوە بە درەختێکەوە و قژێکی‬ ‫کەمی بەسەرەوەیە و کراسێکی خەتخەتی‬ ‫لەبەردایە هــەردوو دەستی توند نوقاندووە‬ ‫و بە ڕوویەکی گــرژەوە تەماشای کامێراکە‬ ‫دەکــات‪[ )).‬هادی‪ ،٢٠١٧ ،‬ل‪ ]٢٤‬بەراوردەکە‬ ‫لێرەدا دەردەکــەوێــت‪ .‬لە هــەردوو وێنەکەدا‪،‬‬ ‫کە هی دوو سەردەمی زۆر جودان (منداڵی‪/‬‬ ‫گــەورەیــی) قژی بــەســەرەوە نییە‪ ،‬جلەکەی‬ ‫بەری خەتخەتە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی گۆڕاوە‪ ،‬گوڵدانە‬ ‫دەسکردەکەیە بووە بە دارێکی گەورە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫شێوازی ڕووخساری‪ ،‬لە وێنە منداڵییەکەدا‬ ‫پێکەنینی لەسەر لێوانە و ڕووخسارێکی‬ ‫گەشی هەیە‪ ،‬بەاڵم لە وێنەی گەورەبوونەکەیدا‬ ‫ڕووخسارێکی گــرژ و مۆنی هەیە‪ .‬وەگێڕ‬ ‫دەیەوێ ئەوەمان پێ بڵێت لەو ماوەیەی کە‬ ‫کەوتۆتە نێوان تەمەنی منداڵی و گەورەییدا‬ ‫بەر ئەزموونی خۆش و ناخۆش کەوتووە‪.‬‬ ‫هەموو ئەو ئەزموونە خۆش و ناخۆشانە لە‬

‫ڕێی سەیرکردنی وێنەی ناو ئەلبوومەکان یاد‬ ‫دەکاتەوە‪ .‬لەوێوە ناڕاستەوخۆ پێمان دەڵێت‪،‬‬ ‫چۆن ئەو پێکەنین و ڕووخسارە گەشە دوای‬ ‫گەورەبوون چۆن بۆتە ئەم ڕووخسارە گرژ و‬ ‫مۆنە‪ .‬لەوێوە دەزانین پێوەندی نێوان منداڵی‬ ‫و گەورەبوون‪ ،‬پێوەندییەکی چەند دژوازە‪،‬‬ ‫چونکە لە کۆمەڵی کوردیدا کاتێك مرۆڤەکان‬ ‫زەمەنی منداڵیی جێدەهێڵن‪ ،‬ئیدی ژیانیان‬ ‫دەبێتە ملمالنێ لەگەڵ ژیان‪ ،‬جەنگ و کۆمەڵێ‬ ‫ڕێگری کۆمەاڵیەتی و سیاسی‪.‬‬ ‫لە چیرۆکی (نەزانراوەکانی پێش ونبوون)دا‪،‬‬ ‫دیسان بە دوانەی دژوازی منداڵی‪/‬گەورەبوون‬ ‫دەکــەویــن‪ .‬لەوێشدا کارەکتەرێك بە ناوی‬ ‫(ئاریان) ون دەبێت‪ .‬کۆمەڵێ کارەکتەرمان‬ ‫هەن‪ ،‬قسە و دیالۆگ لەبارەی ونبوونی ئەم‬ ‫کارەکتەرە لەگەڵ دایکوباوکی دەکەن‪ .‬لە ڕێی‬ ‫دیالۆگەکانەوە تیشک دەخرێتە سەر کۆمەڵێ‬ ‫الیەنی ژیانی (ئــاریــان)‪(( .‬هەموو جارێك‬ ‫دەیگوت‪ :‬ئێمە نازانین بۆچی دەژین‪ ،‬خوێندنیش‬ ‫تەواو بکەین وەك خوشک و براکانمان دەبێت‬ ‫لە ماڵەوە بێکار دابنیشین‪ .‬خوێندن ناهێڵێت‬ ‫کار بکەین‪ ،‬کاتێک خوێندنیش نەمانگەیەنێتە‬ ‫کارێک‪ ،‬ئەی کەی بیر لەوە بکەینەوە خۆمان‬ ‫دروست بکەین؟)) [هادی‪ ،٢٠١٧ ،‬ل‪ ]٢٧‬ئەم‬ ‫چیرۆکە پێمان دەڵێت‪ :‬منداڵیی مرۆڤ لە‬ ‫کۆمەڵی کوردیدا چۆنە! منداڵیی هەموومان بەر‬

‫کۆمەڵێ قەدەغە دەکەوێت‪( .‬ئاریان) کەسێکە‬ ‫یاریکردنی تۆپێن‪ ،‬پایسکیل‪ ،‬خۆشەویستی‬ ‫لێ قەدەغە کــراوە‪ ،‬ناچار هەموو ئەمانەی‬ ‫بە دزی دایکوباوکی ئەنجام داوە‪ .‬کاتێكیش‬ ‫گەورە دەبین‪ ،‬دەکەوینە ناو ملمالنێی جەنگ‪،‬‬ ‫حیزب‪ ،‬دابونەریتی کۆمەاڵیەتی‪ ،‬هەموو ئەمانە‬ ‫کاریگەری لەسەر بونیادی کەسایەتیمان‬ ‫دادەنێن‪ .‬منداڵیی هەموومان پڕە لە خەیاڵ‬ ‫و خـــەون‪ ،‬بـــەاڵم کاتێك گـــەورە دەبــیــن‪،‬‬ ‫پێچەوانەکەی ڕوودەدات‪.‬‬ ‫‪ .٣‬خود‪ /‬بابەت‬ ‫لە کۆی چیرۆکەکاندا خودێك بەرانبەر‬ ‫کۆمەڵێ بابەت هەیە‪ .‬جا ئەو بابەتانە بابەتی‬ ‫کۆمەاڵیەتی‪ ،‬دەروونــی‪ ،‬سیاسی‪...‬تاد بن‪،‬‬ ‫دەبنە ڕێگر لە بەردەم خۆپرۆسێسەکردنی خود‪.‬‬ ‫کاتێک خود دەیەوێت بەرەو ئامانجەکەی بڕوات‬ ‫ئەو قەدەغانە ڕێگر دەبن‪ .‬واقیعی کۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫کە هەموومان تێیدا دەژین‪ ،‬هەمیشە لەگەڵی‬ ‫لە ملمالنێداین‪ .‬بۆیەیش ئەم ملمالنێیە دەبێ‬ ‫بەالیەکدا بکەوێت‪(( .‬کۆمەڵگای ئێمە لە‬ ‫بچووکترین یەکەی خۆیەوە‪ ،‬کە خێزانە‪.....‬‬ ‫پێوەندییەکی نائاڵوگۆڕانەی لە پشتەوەیە‪.‬‬ ‫پەیوەندی نائاڵوگۆڕانە‪ ،‬یاخود ناپەیوەندی ئەو‬ ‫دۆخەیە کە تیایدا مەرجی ئامادەیی ئەوە نییە‬ ‫بەرامبەر‪ ،‬واتە الیەنی دووەمی پەیوەندییەکە‪،‬‬

‫خاوەنی کەسێتی و کارەکتەر و سەربەخۆیی‬ ‫خۆی بێت‪[ )).‬سیوەیلی‪ ،٢٠١٠ ،‬ل‪ ]٢٠٨‬کۆی‬ ‫کارەکتەرەکانی ناو چیرۆکەکان لە ملمالنێدان‬ ‫لەگەڵ کایەی کۆمەاڵیەتی و سیاسی‪ .‬بە‬ ‫شێوەیەك لە چیرۆکی (نەزانراوەکانی پێش‬ ‫ونبوون)دا هەمیشە کارەکتەر (ئاریان) بە‬ ‫دزییەوە ئــارەزووەکــانــی پراکتیک کــردووە‪.‬‬ ‫بۆیەیش ئــەو ملمالنێیە بـــەرەو ونبوونی‬ ‫دەبات‪ .‬ناونیشانی چیرۆکەکە دەاللەتی زۆری‬ ‫هەیە‪ .‬کۆمەڵێ نــەزانــراو هەبوونە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫پێشتر زانــدرابــان و چــارەیــان کــرابــا‪ ،‬ئەوا‬ ‫ڕەنگە ونبوونەکە ڕووی نەدابایە‪ .‬لە کۆتایی‬ ‫چیرۆکەکەدا چەند ڕستەیەکی دەاللەتداری‬ ‫تێدایە‪(( .‬خوایە ئەو برایەم چی کردووە‪ ،‬تا‬ ‫دوو چەقۆ بکەن بەسەر سینگیدا و فیشەکێک‬ ‫بنێن بەناو دەمییەوە و شاخوێنبەری دەستی‬ ‫چەپی ببڕن‪[ )).‬هادی‪ ،٢٠١٧ ،‬ل‪ ]٤٦‬لێرەدا دڵ‬ ‫(دەروون) شوێنێ کۆمەڵێ حەز و ئارەزووە‪،‬‬ ‫شوێنی شتە چەپێندراوەکانە‪ ،‬بە بــڕوای‬ ‫«فرۆید» ئەو حەزە چەپێندراوانە دواتر لە ڕێی‬ ‫عەقڵی نائاگایییەوە کاریگەریان لەسەر ژیانی‬ ‫تاك دەبێت‪ .‬دوو چەقۆ لەسەر دڵی دراوە‪،‬‬ ‫واتەی کوشتنی حەز و ئارەزووەکان‪ .‬هاوکات‬ ‫فیشەکێك بۆ ناو دەمی کارەکتەر‪ .‬مەدلوولی‬ ‫ئەمە بێدەنگکردنی تاکە‪ ،‬هەموو ئەوانەی بیروڕا‬ ‫و بیرکردنەوەی پێچەوانەی دەسەاڵتیان هەیە‪،‬‬

‫بێدەنگ دەکرێن‪ .‬لە پێشتریش ئاماژە بەوە‬ ‫دەکرێت‪ ،‬کە ڕەنگە یەکێک لە هۆکارەکانی‬ ‫ونبوونی ئەوە بێت باسی حیزبایەتی کردووە‪.‬‬ ‫بڕینی شاخوێنبەری دەستی چەپ‪ ،‬کە پیتی‬ ‫(ن)ی لەسەر نووسراوە‪ ،‬کە مەدلوولی ناوی‬ ‫خۆشەویستەکەیەتی (نیان)‪ ،‬ئەوا دەستبردن‬ ‫بۆ نامووسی خەڵکی‪ ،‬بڕینی دەست و ئەو‬ ‫دەمارەیە‪ ،‬کە خوێن بۆ دڵ دەبــات‪ .‬هەموو‬ ‫ئەم قەدەغانە وا دەکات خود بەرانبەر کایە‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکان بکەوێتە ملمالنێ‪.‬‬ ‫سەرچاوەکان‪:‬‬ ‫‪ .١‬سیوەیلی (ڕێــبــوار)‪ ،٢٠١٠ ،‬پییەر‬ ‫بۆردیۆ و کۆمەڵناسی فەلسەفی‪ ،‬دەزگای‬ ‫موکریان‪ ،‬هەولێر‪.‬‬ ‫‪ .٢‬سیوەیلی (ڕێبوار)‪ ،٢٠٠٤ ،‬هاوکاتی و‬ ‫هاوشوناسی‪ ،‬دەزگای سپیڕێز‪ ،‬دهۆك‪.‬‬ ‫‪ .٣‬هادی (سیامەند)‪ ،٢٠١٧ ،‬خۆڵەمێشی‬ ‫ناودارەکان‪ ،‬ناوەندی غەزەلنووس‪ ،‬سلێمانی‪.‬‬ ‫‪ .٤‬الصدیقی (عبداللطیف)‪،١٩٩٥ ،‬‬ ‫الزمان ابعادە و بنیتە‪ ،‬الموسسە الجامعیە‬ ‫للدراسات والنشر‪ ،‬بیروت‪.‬‬ ‫‪ .٥‬عبدالمطلب (محمد)‪ ،٢٠٠٢ ،‬بنا‌و‬ ‫االسلوب فی شعر الحداثة‪ ،‬عالم الکتب‪ ،‬اربد‪.‬‬ ‫‪ .٦‬کوهن (جــان)‪ ،١٩٩٥ ،‬اللغە العلیا‬ ‫(النظریة الشعریة)‪ ،‬ت‪ :‬احمد درویش‪،‬‬ ‫المجلس االعلی للثقافە‪.‬‬

‫کۆمیدیای ئەنتیک گاڵتەئامێز نەبووە‬ ‫دانا ڕەئووف‬ ‫لە سوێدییەوە کردوویەتی بە کوردی و‬ ‫پەراوێزی بۆ نووسیوە‬ ‫‪2-1‬‬ ‫ئەریستۆ لە یەکێک لە نووسینەکانیدا‬ ‫ئاماژەی بۆ ئەوە کــردووە‪ ،‬کە مرۆڤ (تاکە‬ ‫بوونەوەرێکی زیندووە پێ دەکەنێت) ئەم‬ ‫وتەیەی ئەریستۆ بۆ جۆرە هاوبەشییەک لە‬ ‫گاڵتەوگەپ و نوکتە و قسەی ڕەخنەئامێزی‬ ‫کۆمیدی ڕاماندەکێشێت‪ ،‬کە بە درێژایی مێژوو‬ ‫لە هەموو کولتوورەکاندا هەبووە و هەیە‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە ئێستا ئێمە بەهەمان شت پێ دەکەنین‪،‬‬ ‫کە خەڵکی لە سەردەمی گرێکەکان‪ ،‬سااڵنی‬ ‫ســەدەی ‪-١٧٠٠‬ەکــــان‪ ،‬یــان لە چاخەکانی‬ ‫ناوەڕاستدا پێی پێکەنیون‪.‬‬ ‫(ماری بێرد) پسپۆرێکی ئینگللیزییە لە‬ ‫بوارەکانی لێکۆڵینەوەی سەردەمی گرێک‬ ‫و ئەنتیک‪ ،‬ئــەوەی دووپــات کــردۆتــەوە‪ ،‬کە‬ ‫گرێکیەکان لــە ساڵەکانی ‪٣٠٠‬ی بــەر لە‬ ‫زاییندا‪ ،‬ئەنتۆلۆژیایەکی گاڵتەوگەپیان باڵو‬ ‫کردۆتەوە‪ ،‬زیاتر لە ‪ ٢٦٠‬نوکتە و ڕەخنەی‬ ‫کۆمیدیئامێز و قسەی نەستەقی لەخۆ گرتووە‪،‬‬ ‫ئــەم نوکتەوگاڵتەوگەپانە هــەر هەموویان‬ ‫بۆ ئەم سەردەمە دەگونجێن و هەندێک لە‬ ‫هونەرمەندە (ستانداپ) کۆمیدییەکانی ئەمرۆ‬ ‫لە نەمایشەکانیاندا بەکاری دەهێنن‪.‬‬ ‫ئەگەر خــودی ئــەم ئەنتۆلۆژیایە لەالی‬ ‫زۆربەمان نەناسراو بێت‪ ،‬ئەوە شانۆنامە کۆمیدیا‬ ‫پڕ لە ڕەخنە و گاڵتەو گەپەکانی ئەرستۆفانیس‬ ‫الی زۆربەمان ناسراون‪ >١<.‬ئەرستۆفانیس لە‬ ‫کۆتایی ساڵەکانی ‪ ٤٠٠‬و سەرەتاکانی ‪٣٠٠‬ی‬ ‫بەر لە زاییندا‪ ،‬شانۆنامەکانی نووسیوە‪ ،‬لە‬ ‫کۆی بەرهەمەکانی تەنها یانزەیان بە تەواوی‬

‫بەدەستمان گەیشتوون‪>٢<.‬‬ ‫شانۆنامە کۆمیدیاکان‪ ،‬بە شێوەیەکی گشتی‬ ‫هەمان ستراکتوری شانۆنامە تراژیدییەکانیان‬ ‫هەیە‪ ،‬مەبەست لە هەمان ستراکتور ئەوەیە‪،‬‬ ‫کە شانۆنامەکە یان نەمایشەکە‪ ،‬بەهاوبەشی‬ ‫کۆرس؛ سەرەتا ئەکتەرەکان لە دیالۆگەکایناندا‬ ‫لەگەڵ یەکتری و دواتریش کــۆرس گۆرانی‬ ‫دەڵێن و سەما دەکەن‪ .‬ئەوەی کۆمیدیاش لە‬ ‫تراژیدی جیادەکاتەوە‪ ،‬ئەوەیە کە ناوەڕۆکی‬ ‫شانۆنامە تراژیدیاکان چیرۆکەکانیان لە‬ ‫میتۆلۆژیا دێــریــنــەکــانــەوە وەرگ ــرت ــووە و‬ ‫بابەتەکانیان گوزارشت لە کەسایەتی پاڵەوان‪،‬‬ ‫پادشا و خواوەندەکان‪ ...‬هتد دەکەن و زیاتر‬ ‫بەرجەستەی جیهانی گرێکییەکان لە دەرەوەی‬ ‫سنورەکانی ئەسیناوە دەکەن‪ ،‬بەاڵم کۆمیدیا‬ ‫باسی ژیانی ڕۆژانــەی خەڵکی ئاسایی‪ ،‬لە‬ ‫خۆشی‪ ،‬ناخۆشی و گیروگرفتەکانیان‪ ،‬بە‬ ‫تایبەتی لەو ڕۆژگــارەی ئەسینادا‪ ،‬کردووە‪.‬‬ ‫لەبەر ئەوەی کۆمیدیا باسی خەڵکی ئاسایی‬ ‫و گیروگرفتی ژیانی ڕۆژانــە و هەندێک جار‬ ‫ڕووداوی ڕاستەقینەی خەڵکی ئەو ڕۆژگارەی‬ ‫کــردووە‪ ،‬بۆیە دەبێتە دۆکیومێنتێکی چر و‬ ‫دەوڵەمەند و گرینگ بۆ تێگەیشتن و زانینی‬ ‫چۆنیەتی گوزەران و ژیانی خەڵکی و جۆری‬ ‫بیرکردنەوەیان‪ ،‬لەو ڕۆژگــارەی گرێکییەکان‬ ‫بەگشتی و شاری ئەسینا بەتایبەتی‪ .‬هاوتەریب‬ ‫لەگەڵ بەشێک لە دیالۆگەکانی ئەفالتوندا‪،‬‬ ‫ئەو پرسیارە خۆی قوت دەکاتەوە‪ ،‬کە ئێمە‬ ‫لەنێو تێکستەکانی ئەنتیک‪ -‬دا‪ ،‬دەتوانین بەم‬ ‫شێوەیە لە ژیانی گرێکییەکان نزیک ببینەوە‪.‬‬ ‫لەبەر ئــەوەی کۆمیدیاکانی ئەرستۆفانیس‪،‬‬ ‫بەشێوەیەکی ڕاســتــەوخــۆ ڕەنــگــدانــەوەی‬ ‫ئەو ڕۆژگــارەن و پابەندن بە کەسایەتی و‬ ‫ڕووداوەکانەوە‪ ،‬لەوانەیە بۆ بینەرێکی ئەمرۆ‬ ‫شانۆنامە کۆمیدیاییەکان‪ ،‬بە بەراورد لەگەڵ‬

‫شانۆنامە تراژیدیاییەکان‪ ،‬کە باسی کەسانێک‬ ‫دەکەن‪ ،‬کە لەو ڕۆژگارەدا ژیاون‪ ،‬یان ڕووداوێک‬ ‫زۆر تایبەتمەند بووە بەو ڕۆژگارە‪ ،‬گران بێت‪،‬‬ ‫چ بۆ خوێندنەوە و چ بۆ بینین‪.‬‬ ‫هەموو ئەو شانۆنامانەی ئەرستۆفانیس‬ ‫بەدەستمان گەیشتوون‪ ،‬جگە لە دوو شانۆنامە‪،‬‬ ‫کە لە کۆتایی تەمەنیدا نووسیوونی؛ لەکاتی‬ ‫شەڕی سی ساڵەی نێوان ئەسینا و سپارتا‪،‬‬ ‫ئــەو شــەڕە خوێناوییەی لە ساڵی ‪٤٠٤‬ی‬ ‫بەر لە زاییندا بەکەوتنی ئەسینا کۆتایی‬ ‫هاتووە‪ ،‬نووسیوونی‪ .‬هەر لەبەر ئەوەشە‪،‬‬ ‫ئەرستۆفانیس لە زۆربــەی شانۆنامەکانیدا‪،‬‬ ‫باسی شەڕ و ئاشتی دەکات و خەونی ئاشتی‬ ‫و کۆتایی هاتنی شەڕ بابەتێکی سەرەکی و‬ ‫لەبەرچاوی شانۆنامەکانییەتی‪ .‬بۆ نموونە لە‬ ‫شانۆنامەی ‪ Acharnerna‬کە یەکێکە‬ ‫لە دێرینترین کۆمیدیاکانی شارستانیەتی‬ ‫ئەوروپا بە تەواوی بە دەست ئێمە گەیشتبێت‪،‬‬ ‫لــەم کۆمیدیایەدا جووتیارێکی گوندنشین‬ ‫بەناوی (دیکیە ئێوپۆلیس) دەتوانێت خۆی‬ ‫بەتەنها لەگەڵ سپارتەدا پەیمانێکی ئاشتی‬ ‫مۆربکات‪ .‬لە شانۆنامەی (ئاشتی) یشدا‪،‬‬ ‫کارەکتەری سەرەکی ئەم کۆمیدیایە دەچێتە‬ ‫سەر (ئۆلیمپن) تا خواوەندی ئاشتی‪ ،‬کە‬ ‫لەو شوێنەدا بەندکراوە ڕزگار بکات‪>٣< .‬‬ ‫بەاڵم دیارترین شانۆنامەکانی ئەرستۆفانیس‪،‬‬ ‫لــەم بـــوارەدا شانۆنامەی (لیسیستراتا)‬ ‫‪ Lysistrate‬یە‪ ،‬لەم دەقەدا ئەرستۆفانیس‬ ‫سێکس و جووتبوون لە نێوان ژن و پیاودا‪،‬‬ ‫دەکاتە چەکێکی گرینگی وەستانی شەڕ؛‬ ‫ژنــان مانگرتنێکی تەواوەتی ڕادەگەیەنن و‬ ‫پیاوەکانیش ناچار دەکەن‪ ،‬لە ڕێگای ئەوەوەی‪،‬‬ ‫کە تا شەڕ بە تەواوی نەوەستێت و ئاشتی باڵو‬ ‫نەبێتەوە‪ ،‬بە هیچ شێوەیەک نەچنە الی مێرد و‬ ‫پیاوەکانیان و جووت نەبن لەگەڵیاندا‪.‬‬

‫لە شانۆنامەی (باڵندەکان)دا‪ ،‬کە زیاتر‬ ‫لە هەموو بەرهەمێکی تری ئەرستۆفانیس بە‬ ‫نەفەسێکی شیعری بەرز و زمانێکی قووڵی پڕ‬ ‫لە وێنە نووسراوە‪ ،‬دوو کەسایەتی دانیشتووی‬ ‫شاری ئەسینا‪ ،‬داوا لە باڵندەکان دەکەن‪،‬‬ ‫کە لەگەڵ ئــەوان مەملەکەتێکی تایبەتمەند‬ ‫بە خۆیان لەناو هەورەکان دروســت بکەن‪،‬‬ ‫هەروەها شانۆنامەی (پلوتۆس)‪ ،‬کە یەکێکە‬ ‫لە دوا بەرهەمەکانی‪ ،‬جۆرێکە لە ئامۆژگاری و‬ ‫بەرجەستەکردنی موراڵ و ڕێگا پێشاندان‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونە ئەرستۆفانیس لەم شانۆنامەیەدا ئاماژە‬ ‫بۆ ئەوە دەکات و ئەو پرسیارە دەوروژێنێت‪،‬‬ ‫ئەگەر دەوڵــەمــەدەکــان کوێر نەبوونایە و‬ ‫چاو و ویژدانیان کراوە بوایە‪ ،‬ئەوا دیاری و‬ ‫پاداشتەکانیان دەبەخشییە ئەو کەسانەی‪ ،‬کە‬ ‫پێویستیانە و شایەنی ئەوەن‪.‬‬

‫لەناو بەرهەمەکانیشیدا تەنها شانۆنامەی‬ ‫(بۆقەکان)ە‪ ،‬کە باسی شەڕ ناکات‪ ،‬ئەم‬ ‫شانۆنامەیە ساڵێک بەر لە چەک دانانن و‬ ‫کەوتنی تــەواوی ئەسینا نــووســراوە‪>٤<.‬‬ ‫(بۆقەکان) بەراوردکارییەکی ورد‪ ،‬شایستە و‬ ‫بە بەهای نێوان ئێسخیلوس و یۆربیدس‪-‬ە‬ ‫‪ ،‬تراژیدیاکانیان دەخاتە ژێر تیشکی ڕەخنە‬ ‫و شاکارەکانیان بەراورد دەکات‪ .‬هەرچەندە‬ ‫شانۆنامەکە بە زمانێکی ساکار و ڕاستەوخۆ‬ ‫نووسراوە و چەندین دیمەنی کۆمیدی و گاڵتەو‬ ‫گەپ لەخۆ دەگرێت‪ ،‬دونیایەکی فەنتازی‬ ‫ئامێزیش دەخوڵقێنێت‪ .‬بەاڵم لەگەڵ ئەوەیشدا‬ ‫زۆر سەختە ئەم شانۆنامەیە لەم ڕۆژگارەی ئێمەدا‬ ‫نەمایش بکرێت‪ ،‬هۆکاری سەرەکی و گرینگی‬ ‫نەمایشنەکردنی (بۆقەکان) دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫ئەوەی‪ ،‬کە شانۆنامەکە بەشێوەیەکی سەرەکی‬ ‫پشت بە زانیاری و قووڵبوونەوەیەکی تەواوەتی‬ ‫دەبەستێت سەبارەت بە بەرهەمە تراژیدیەکانی‬ ‫پەراوێزەکانی وەرگێر‪:‬‬ ‫ئەم دوو نووسەرە و ستایلی کارەکانیان‪،‬‬ ‫‪-١‬ئەرستۆفانیس لە ساڵی ‪ ٤٤٥‬پ‪.‬ز لە‬ ‫ئەمە جگە لە ڕەوتی ژیانیان‪ ،‬کە تووخمێکی دایکبووە و لە ساڵی ‪ ٣٨٥‬پ‪.‬ز یشدا کۆچی‬ ‫سەرەکییە‪ >٥<.‬لەوانەیە ئەم هۆکارانەیش دوایی کردووە‪ .‬ئەم نووسەرە بۆ یەکەمجار لە‬ ‫لەگەڵ ئاستی هۆشیاری و زانیارییەکانی ساڵی ‪ ٤٢٧‬پ‪.‬ز دا یەکێک لە شانۆنامەکانی‬ ‫بینەری ئەمرۆ نەگونجێت و هەموو کەسێک ئەو نەمایشکراوە‪ .‬کۆنترین شانۆنامەشی‪ ،‬کە‬ ‫تێگەیشتن و لێکۆڵینەوە قووڵەیان سەبارەت دەســت ئێمە کــەوتــووە‪ ،‬دەگــەڕێــتــەوە بۆ‬ ‫بەو سەردەمە دێرینە و نووسەرەکانیان نەبێت‪ .‬ساڵەکانی ‪ ٤٢٥‬پ‪.‬ز‪ ،‬ئەم شانۆنامەیەیش‬ ‫بەاڵم لە هەندێک نەمایشی (بۆقەکان)دا بە یەکێک لە کارەکتەرەکانی ناوی (یوربیدس) ە‪،‬‬ ‫تایبەتی ئەو نەمایشانەی‪ ،‬کە لەم سەردەمە وەک ئاماژەیەک بۆ نووسەری تراژیدیای گرێکی‬ ‫و لە لەندەن پێشکەش کراون‪ ،‬ئامادەکردنێکی یوربیدس‪.‬‬ ‫وردییان لە شانۆنامەکەدا کردووە و هەوڵیان‬ ‫‪-٢‬ئەو شانۆنامانەی ئەرستۆفانیس‪ ،‬کە بە‬ ‫داوە لەم ڕۆژگارەی نێزیک بخەنەوە؛ بۆ نموونە دەست ئێمە گەیشتوون و پارێزراون بریتین‬ ‫ئێسخیلۆس و یوربیدس‪-‬یان گۆڕیوە و لەبری لە‪ :‬خەڵکی ئەفارینا‪ ،‬ئەسپ سوارەکان‪ ،‬هەور‪،‬‬ ‫ئەوان بەراوردکارییەکە لەنێوان شەکسپیر و زەردەواڵـــە‪ ،‬جەژنی تسمۆفۆریا‪ ،‬بۆقەکان‪،‬‬ ‫بەرناردشۆدا بووە‪ ،‬بەم چەشنەیش لە بینەری پەرلەمانی ستات‪ ،‬پلوتۆس‪ ،‬لیسیستراتا‪.‬‬ ‫ئەمرۆی ئینگلیزیی و ڕۆحی ئەم چەرخە نزیک‬ ‫‪-٣‬ئۆلیمپن‪ :‬ماڵی خواوەندی گرێکەکان‪ ،‬کە‬ ‫بوونەتەوە‪.‬‬ ‫بەسەر ترۆپکی چیای ئۆلیمپۆس‪-‬ەوە بووە‪،‬‬

‫لە هەمان کاتدا مانای جیهانی خواوەندەکانی‬ ‫گرێکییە کۆنەکانیش دەگەیەنێت‪.‬‬ ‫‪-٤‬شانۆنامەی (بۆقەکان) یەکێکە لەو‬ ‫شانۆنامانەی ئەرستۆفانیس توانا و سەلیقەی‬ ‫یــوربــیــدس دەخــاتــە تــــەرازووی ڕەخــنــە و‬ ‫بەراوردکاری و تەنانەت دانپیانانیشەوە‪ .‬ئەم‬ ‫شانۆنامەیە نیشانەیەکی گــەورەی ڕەخنەی‬ ‫ئەدەبی و شانۆیی گرێکییە‪ ،‬کە دوای مردنی‬ ‫هــەر سێ شاعیری گرێکی‪ :‬ئێسخیلوس‪،‬‬ ‫ســۆفــۆکــلــیــس و یــوربــیــدس نـــووســـراوە‪.‬‬ ‫ئەرستۆفانیس شانۆنامەی «بۆقەکان»ی لە‬ ‫کاتێکدا نووسیوە‪ ،‬کە گۆڕەپانی پێشبڕکێکان‬ ‫بــەهــۆی مــردنــی شــاعــیــرە مــەزنــەکــانــەوە‬ ‫بۆشاییەکی گــەورەیــان دروســتــکــردووە‪.‬‬ ‫ئەرستۆفانیس هەستی بەو بۆشاییە کردووە‬ ‫و لە دەروازەی شانۆنامەکەیەوە ڕۆڵی ئەو‬ ‫شاعیرانەی بــەرز نرخاندووە‪ .‬شانۆنامەی‬ ‫بۆقەکان هەڵسەنگاندنێکی شانۆیی و وردی‬ ‫توانای شانۆنامەنووسیی هەر سێ شاعیرە‬ ‫مەزنەکەی تراژیدیای گرێکە‪ .‬ئەرستۆفانیس‬ ‫لەم شانۆنامەیەدا زیاتر بــەراورد لە نێوان‬ ‫ئێسخیلوس و یوربیدس‪-‬دا دەکــات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫یوربیدس و سۆفۆکلیس‪-‬یش بەشێکی ئەو‬ ‫بەراوردکارییەن‪ .‬ئەرستۆفانیس بۆ یەکەمجار‬ ‫لەم شانۆنامەیەیدا ددان بە توانای یوربیدس‬ ‫و ڕۆڵی شانۆنامەکانی و هێزی تراژیدیاکانیدا‬ ‫دەنێت‪ ،‬لە دەرئەنجام و کۆتایی شانۆنامەکەیدا‬ ‫بەم شێوەیە پلەی شاعیرەکان دەستنیشان‬ ‫دەکات‪ :‬ئێسخیلوس پلەی یەکەم‪ ،‬سۆفۆکلیس‬ ‫دووەم و یوربیدس پلەی سێیەم‪.‬‬ ‫‪-٥‬شانۆنامەی بۆقەکان لە ساڵی ‪٤٠٥‬‬ ‫پ‪.‬ز دا پێشکەشکراوە و پاداشتی یەکەمی‬ ‫بەدەست هێناوە‪ ،‬دواتر بەهۆی سەرکەوتنی‬ ‫نەمایشەکەوە بۆ چەندان جار لە ئەسینا‬ ‫پێشکەشکراوەتەوە‪.‬‬

‫جەنگ ھات‬

‫تاکی پێاڵوی مندااڵنە و پۆستاڵ لەمبەر و ئەوبەری شەقامەکەن!‬ ‫جەنگ ھات باروت و بۆنی بەھار پێکەوە دێن!‬ ‫گوللە ‪ ،‬گوڵ و باخ و گەاڵ ناناسێت‬ ‫خوێن و گزنگی ئێوارە یەکدی ئەبڕن‬ ‫ھاڕەی تۆپ گوێی لە گمەی کۆتر نییە‬ ‫پیاوەکان ژنەکان منداڵەکان ئەگرین!‬ ‫جەنگ ھات و دوکەڵ ھات‬ ‫دەنگی ناسازی نارنجۆک !‬ ‫باوکەکان و دایکەکان‬ ‫بە سەر بەرماڵەکانەوە لەبەر دەرگای خودان‬ ‫دەپاڕێنەوە و سنگ ئەکوتن!‬ ‫جەنگ ھاتووە‬ ‫لێرەیە!‬ ‫کوڕە دڵسورەکان بە جلی تۆزاوییەوە‬ ‫بە قژی بژەوە شەهید دەبن‬ ‫دەڕۆن و دڵیان لەگەڵ خۆیان نابەن‬ ‫کچەکان سەریان دەنێنە قوڕ‬ ‫جەنگ لێرەیە‬ ‫قوڕ و خەنە لێک دەئاڵێن‬ ‫شۆخەکان دەڕۆن و گوارە و پێاڵوە پاژنە بەرزەکانیان نابەن!‬ ‫جەنگ ھات‬ ‫ماڵمان ڕووخا‬ ‫چاومان تەڕ و دڵمان شکا‬ ‫ئای مردین‬ ‫ئێمە مردین و لەم خاکەدا ڕوواوین‬ ‫مردووین و لە نێوەڕاستی ئەو جەنگەدا وەستاوین‬ ‫گوللە نامانبڕیت‬ ‫دەنگ دامان ناچڵەکێنێت‬ ‫ون بووین و ونبوون نامانترسێنێت‬ ‫برسین و بیر لە نان ناکەینەوە‬

‫ئای خاکی من خاکی بێ ڕەنگ‬ ‫جەنگ ھاتووە ‪....‬‬ ‫سەرمامانە و بیر لە باوەش ناکەینەوە‬ ‫دڵتەنگین و بیر لە دۆستان ناکەینەوە‬ ‫ھەموو‪ ،‬یان ڕۆشتووین‪ ،‬یانیش مردووین‬

‫جەنگ ھاتووە‬ ‫ھەموو شت کەمە گوللە نەبێ‪ ،‬خوێن نەبێت ھەموو شت کەمە!‬ ‫دڵتەنگی نەبێت ‪...‬‬ ‫پیاوە درۆزانەکان دێنەوە سەر شاشە و‬ ‫بە دەمولێوی شۆڕەوە بە قاتی گران و بریقەی گڵۆپەوە‬ ‫دەڵێن جەنگ جەنگە و یاری مندااڵن نییە!‬ ‫منداڵەکان دەمرن و بە یاریی دەزانن‬ ‫منداڵەکان دەکەونە ژێر تانک ژێر بلۆک و‬ ‫بە یاریی تێدەگەن!‬ ‫منداڵی من لە ژێر دەرگای باڵەخانەکەدا کەوتووە‬ ‫دەرگاکە ناکرێتەوە ھێشتا لە چاوشارکێم و نەموتووە شار!‬ ‫جەنگ ھات‬ ‫ئەسپەکان‪ ،‬مەڕەکان‪ ،‬پشیلە و مەل و مێرووەکان ‪ ..‬ڕادەکەن!‬ ‫ئەم جەنگە ناڕوات و ھەموومان کۆتاییمان دێت‬ ‫کەس بە دوای تەرمی کەسا ناگەڕێت‬ ‫چاوەڕوانی کۆتایی دێت‬ ‫فرمێسک کۆتایی دێت‬ ‫من و تۆ لێک ئەبڕێین و جەنگ تەواو نابێت‬ ‫جەنگ ھاتووە دیاری ئەبەدی ھێناوە لەگەڵ خۆی‬ ‫بۆ ھەتا ھەتایە چاوەڕوانی‬ ‫بیرکردن‪ ،‬فرمێسک ڕشتنی‬ ‫لێرە بەجێ دێڵێت‬ ‫خۆی لە سەرماندا لە دڵماندا‬ ‫لە ڕۆحماندا بەجێ دێڵێت‬ ‫جەنگ ھاتووە و ناڕواتەوە‪....‬‬

‫نەشمیل عەلی بەرزنجی‬ ‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ ..‬شااڵو حەبیبە‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫سەرپەرشتيار‪:‬‬ ‫بەهمەن تاهري نەرميان‬

‫‪365‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )365‬دووشەممە ‪2017/11/13‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی‪ ،‬ئاينناىس‪ ،‬هزر‬

‫كاریگەریی هەستی مەزهەبگەرایی لەسەر‬ ‫ئەندێشەی مسوڵمانی كورد‬ ‫لەبەرچاوگرتنی بنەما نەگۆڕەكان‌و ژیانی‬ ‫د‪.‬سەالم عەبدولكەریم – بەرزانی مەال تەها نوێ‌و ئەو تایبەتمەندییانەی مرۆڤی كورد‌و‬ ‫(‪)3-3‬‬ ‫كۆمەڵی كوردی هەیبووە‌و هەیەتی بیر‬ ‫لەخۆماڵیكردنەوەی دەقە شەرعیەكان‬ ‫هــــــەروەك ئـــاراســـتـــەی دووەمــــی بكاتەوە‪ ،‬بەشت بەستن بەو كولتورە‬ ‫پرسیارەكە ئــەوەیــە‪ ،‬بۆچی لەئاستی ئاینیەی هەمانە‪ ،‬چونكە لێرەوە دەتوانین‬ ‫گەورەترین تراژیدیا‌و رووداوی نەتەوەی خۆمان بەدوور بگرین لەهەر ملمالنێیەكی‬ ‫كـــورد‌و تەنانەت رووداو‌و تراژیدیای مەزهەبی‪ ،‬كە لەئاییندەدا روبــەڕووی‬ ‫پارتە ئیسالمییە سووننیە كوردەكانی هەرێمی كوردستان ببێتەوە‌و كەمترین‬ ‫بــاشــووردا هەستی ئیسالمیی سوننە‌و زیانمان لەلێكەوتەكانی بەر بكەوێت‪.‬‬ ‫مەزهەبی مرۆڤێكی بـــاوەڕداری تورك‌و‬ ‫عەرەب‌و فارس نابزوێت؟ بۆیە بەشێك‬ ‫ئێران‪ ..‬باوكی بەردەوامی ئاودیوكردنی‬ ‫لەو رەخنانەی لــەرابــردوودا ئاراستەی‬ ‫ئەندێشەی مەزهەبگەرایی‬ ‫هێزە ئیسالمییەكان دەكرا‪ ،‬ئەوەبوو كە‬ ‫وێستگەیەكی تری كارایی ملمالنێی‬ ‫كەمتر گوتاری نەتەوەیی‌و ئاینیان پێكەوە مـــەزهـــەبـــی‌و مــەتــرســیــیــەكــان وەك‬ ‫گــرێــداوە‪ ،‬ئــەم رەخنەیە رەخنەیەكی بیرخستنەوە‌و شرۆڤەكردنێك دەتوانین‬ ‫رووكەشانە‌و ئایدۆلۆژی نیە بەو مانایەی بگەڕێینەوە بۆ كاریگەریی مەزهەبگەرایی‬ ‫كەئیسالمیەكان ئینتیمایان بۆ نەتەوە‌و و كــەوتــنــە ژێـــر كــاریــگــەریــی ئایدیا‬ ‫نیشتمان نیە یــاخــود بــڕوایــان پێی شیعەگەرییەكانی شۆڕشی ئیسالمیی لە‬ ‫نیە‪ ،‬بەڵكو ئێمە بڕوامان وایە بناغەی ئێران‪ ،‬هەر لەدەسپێكی ناڕەزایەتیی‌و‬ ‫ئەم رەخنەیە بۆ بەسەربەخۆنەبوونی جموجۆڵە جەماوەرییەكانەوە سوننەكانی‬ ‫فیكری ئیسالمییەكان دەگــەڕێــتــەوە ئێران لەچوارچێوەی رێكخراوە سوننەكاندا‬ ‫لــەرابــردوو ئێستاشدا‪ ،‬كەبتوانن وەك هاریكاربوون بۆ سەرخستنی شۆڕشەكەی‬ ‫هێزێكی بــنــەڕەتــی كــۆمــەڵــی كــوردی ســاڵــی ‪ ،1979‬چونكە لــەو قۆناغە‬ ‫كۆی بیركردنەوە‌و فەتوا‌و بیروباوەڕ‌و هەستیارەی ژانگرتنی گەالنی ئێران‌و‬ ‫ســیــاســەتــكــردنــیــان خــۆمــاڵــی بــكــەن‪ ،‬بێزووكردن بەشۆڕشەوە‪ ،‬كەسایەتیی‌و‬ ‫وەكچۆن ئیسالمی سیاسیی لەتوركیا رۆحانییەكان لــە هـــەردوو مەزهەبی‬ ‫ئەگەر بەگشتی وەربگرین یاخود بەشە شیعەو سوننە كەوتنە رۆڵگێڕان لەكایە‬ ‫كاریگەرەكەی وەربگرین‪ ،‬كەلەرابردوو هەمەالیەنەكاندا‪ ،‬یەكێك لەو كەسایەتییانە‬ ‫ئێستاش لەحكومدان‪ ،‬هەرگیز رێگەیان (ئەحمەدی موفتی زادە) بوو‪ ،‬كە هەر لە‬ ‫نەداوە فیكری ئیسالمی ئیخوانیزم شوێنی سەرەتاوە پشتیوانیی خۆی بۆ شۆڕش‬ ‫فیكری ئیسالمی توركی خۆیان بگرێتەوە‪ ،‬دووپاتكردەوە‪ ،‬هەرچەندە لەسەرەتادا‬ ‫لەكاتێكدا ســودیــان لــەپــارەی واڵتانی لــەبــەرەی پشتیوان‌و هــاریــكــاربــوو بۆ‬ ‫كــەنــداو بینی‪ ،‬ســودیــان لەپشتیوانی دامەزراندنی كۆماری ئیسالمیی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫سیاسی‌و ئاینی جیهانی ئیسالمی بینی‪ ،‬بەهۆی جموجۆڵەكانیەوە زۆری نەبرد‬ ‫بــەاڵم تائێستاش ئامادەنین رێــرەوی لێكجیایی لەنێوان ئەوو رێبەرانی تری‬ ‫فیكری ئیسالمی توركی خۆیان رادەستی شۆڕشی ئێراندا دروستبوو بەتایبەت‬ ‫فیكری ئیخوانیزم یاخود سەلەفیزم یان خومەینی‪ ،‬چونكە نــاوبــراو لەرێگەی‬ ‫هیچ فیكرێكی دیكە بكەن‪ ،‬بەپێچەوانەوە (شورای ناوەندیی سوننەكان)ەوە‪ ،‬كە‬ ‫ئۆردوگان ئەوكاتەی سەرۆك وەزیران بوو بە (شەمس) ناسرابوو‪ ،‬دژی پرنسیپی‬ ‫لەسەردانێكیدا دوای سەركەوتنی بەهاری (ویالیەتی فەقیە) وەستایەوە‪.‬‬ ‫عەرەبی لەواڵتانی میسرو تونس‌و لیبیا بۆ‬ ‫لــەراســتــیــیــدا‪ ،‬راســتــەوخــۆ پــاش‬ ‫ئەو واڵتانە داوای لەئیخوان موسلیمین سەركەوتنی شۆڕش چەندین كەسایەتیی‌و‬ ‫كرد كە وەك ئاكەپە ئیسالم‌و عەلمانیەت رۆحانیی كورد بەهەمان شێوەی رۆحانییە‬ ‫ئاوێتە بكات‌و ئەزمونی ئیسالمیزمی شــیــعــەگــەراكــان هاتنە ســەر شانۆی‬ ‫توركی پێڕەو بكەن‪.‬‬ ‫سیاسیی‌و‪ ،‬ناوبانگێكی گەورەیان بەهۆی‬ ‫رێكخراوی‬ ‫وەك‬ ‫ئیخوان‬ ‫بۆیە ئەگەرچی‬ ‫هەڵوێستە ئایینیی‌و سیاسییەكانیانەوە‬ ‫كارایی‬ ‫‌و‬ ‫ر‬ ‫دێرینت‬ ‫سیاسیی‬ ‫ئیسالمی‬ ‫بەدەستهێنا‪ ،‬بەتایبەت لەپاش ئەوەی‬ ‫زیــاتــری هــەبــووە‌و رێــكــخــراوی دایكە‪ ،‬دەهــۆڵ بۆ چەسپاندنی دەسەاڵتێكی‬ ‫بــەاڵم ئــەم كــارایـی‌و دایكبوونەی وەك ئیسالمیی لــە ئــێــرانــدا لــێــدەدرا‪ ،‬لەم‬ ‫رێكخراو‌و فیكر الی ئیسالمی توركیی رێــگــەیــەشــەوە دەنــگــوســەدای ئ ــەوان‌و‬ ‫نەبۆتە پاساوێك بۆ خۆرادەستكردنی‌و رۆڵگێڕانیان بەهۆی ئەو گۆڕانكارییە‬ ‫پاشكۆبوونی‪ ،‬بــەاڵم ئەمە سەبارەت سیاسییانەوە پتر دەركــەوت‪ ،‬هەروەها‬ ‫بەئیسالمیزمی كوردییەوە پێچەوانەیە‌و هەڵوێست‌و گوتەی تایبەت بەخۆیان‬ ‫هەر قۆناغێك لەژێر كارایی ئاراستەیەكی هەبوو لەو گۆڕانكارییە كتوپڕانەی‪ ،‬كە‬ ‫فیكری‌و سیاسیی ئیسالمیزمی دەرەوەی بەهۆی هەستیاریی بارودۆخی ئەودەمی‬ ‫كۆمەڵگەی كوردیدا بووە‪.‬‬ ‫ئێرانەوە دەهاتنە پێشێ‪.‬‬ ‫ئەركی‬ ‫وەك‬ ‫فیكر‬ ‫ئەم خۆماڵیكردنەی‬ ‫یەكێك لەو بابەتانەی‪ ،‬كە گرنگییەكی‬ ‫ئیسالمیەكان‬ ‫بۆ‬ ‫هەستیارە‬ ‫ئەم قۆناغە‬ ‫زێـــدەی هەیە كەسایەتیی ئەحمەدی‬ ‫‌و‬ ‫ە‬ ‫نی‬ ‫ـرەوە‬ ‫ـ‬ ‫ـك‬ ‫ـ‬ ‫ـی‬ ‫ـ‬ ‫ف‬ ‫ـە‬ ‫ـ‬ ‫ب‬ ‫ـدی‬ ‫ـ‬ ‫ـوەن‬ ‫تەنها پــەیـ‬ ‫موفتی زادەیە‪ ،‬كە وەك یەكێك لەرێبەرە‬ ‫نــایــگــرێــتــەوە‪ ،‬بــەڵــكــو دەبـــێ الیــەنــی دیارەكانی سوننەكان لەئێران دەكەوێتە‬ ‫بیروباوەڕ‌و مامەڵەی رۆژانەی خەڵكیش پــێــشــچــاوان‪ ،‬موفتی زادە لــەدەڤــەرە‬ ‫بگرێتەوە‪ ،‬ئیدی كاتی ئــەوە هاتووە كوردییە جۆراوجۆرەكاندا ناوێكی دیاربوو‪،‬‬ ‫مرۆڤی ئاینداری نێو كەشو هەوای فێنك‌و جوواڵنەوەیەكی بەناوی (مەكتەب قورئان)‬ ‫شــێــداری وەك كــوردســتــان چــاوەڕێــی دروستكرد‪ ،‬كە نوێنەرایەتیی مەزهەبیی‬ ‫فەتوای زانایەكی عەرەبی بیابانەكانی سوونەی كوردی دەكرد‪ .‬لەقۆناغی بەرایی‬ ‫سعودیە‌و یەمەن‌و میسر نەبێت‪ ،‬بەڵكو شۆڕشی گەالنی ئێراندا‪ ،‬دەرفەتێكی‬ ‫پێویستەئیسالمیزمی كــوردیــی بە گەورە بۆ پێكهاتنی دەستەو گروپی جیاواز‬

‫ئەحمەدی موفتیزادە‬ ‫دروستبوو‪ ،‬كە هەریەك لەرێگەی بەرنامەو‬ ‫ئەجێندای خۆیەوە كاریان بۆ ناساندنی‬ ‫خۆیان دەكرد‪ ،‬رۆژهەاڵتی كوردستانیش‬ ‫ببووە مەیدانی دامــەزرانــدنــی چەندین‬ ‫رەوتــی جیاواز‪ ،‬كە لەرێگەی دروش ـم‌و‬ ‫بانگەوازەكانیانەوە لەهەوڵدا بوون بۆ‬ ‫البردنی ستەمی نەتەوەیی‌و ئاوەاڵكردنی‬ ‫ئازادییەكان‪ ،‬بەاڵم بەهۆی بەهێزیی باڵی‬ ‫كۆنەپارێزی مەزهەبییەوە لەچوارچێوەی‬ ‫راگەیاندنی كۆمارە ئیسالمییە نوێكەدا‪،‬‬ ‫ئامانج‌و خولیای ئەو رەوتە مەزهەبییانە‬ ‫لەناویاندا مەكتەب قــورئــان هــەرزوو‬ ‫بەرەو نەوی بوونەوە سەری برد‪ ،‬ئیدی‬ ‫الیەنە پشتیوانەكان لەشۆڕش دەستیان‬ ‫لە پشتیوانییەكانیان هەڵگرت‪ ،‬بەم‬ ‫هۆیەشەوە تـــەواوی پــارت‌و رێكخراوە‬ ‫مەزهەبیی‌و چــەپ‌و راستەكانی دژ بە‬ ‫كۆماری ئیسالمیی ئێران خرانە دەرێی‬ ‫بازنەی شەرعییەتی شۆڕشگێڕییەوەو‪،‬‬ ‫دەوڵ ــەت بــەرەو قــەوارەیــەكــی ئایینیی‬ ‫مەزهەبیی یەك رەنگ هەنگاوی نا‪.‬‬ ‫ئەحمەدی موفتی زادە‪ ،‬یەكێكە لەو‬ ‫رۆحانییانەی‪ ،‬كە پەیوەست بــوون بە‬ ‫پەرەپێدانی رابوونی ئیسالمیی یاخود‬ ‫ئیسالمی بزاڤگەریی (االســام الحركی)‬ ‫لەئێراندا‪ ،‬ناوبراو هەوڵێكی زۆری داوە‬ ‫خوێندنەوەیەكی شۆڕشگێرانە بۆ ئیسالمی‬ ‫سوننەگەرایی بكات بەلەبەرچاوگرتنی‬ ‫دۆخــی سوننەكانی ئــێــران‪ ،‬كــە كــورد‬ ‫رەگــەزێــكــی سەرەكیی پێكدەهێنێت‪.‬‬ ‫موفتی زادە لەروانگەی خوێندنەوەی‬ ‫هەمەالیەنەكانیەوە مۆركێكی ئایدۆلۆژیی‬ ‫داوە بە رەوتە ئایینیی‌و سیاسییەكەی‪.‬‬ ‫هەربۆیە لەقۆناغی پاش سەركەوتنی‬ ‫شــۆڕشــی ئــێــرانــیــی لــەگــەڵ كــۆمــاری‬ ‫ئیسالمیی پەیوەندیی هەبوو‪ ،‬بەاڵم پاشتر‬ ‫بــەهــۆی جموجۆڵە سیاسییەكانیەوە‬

‫بەتایبەت هەوڵەكانی بۆ یەكخستنی‬ ‫سوننەكانی ئێران لەتەواوی جوگرافیای‬ ‫ئێراندا لەژێر ناوی كۆنفرانسی شورای‬ ‫ناوەندیی سوننەكان (شەمس)‌و كۆنگرەی‬ ‫خودموختاریی كوردستان‪ ،‬دەسەاڵتدارانی‬ ‫ئەو واڵتە بەخۆیان كەوتن‪ ،‬بەدژی ئەو‬ ‫هەواڵنە وەستانەوە‪ ،‬كە ئەحمەدی موفتی‬ ‫زادە كاری بۆ چەسپاندنی دەكرد‪.‬‬ ‫هــەڵــبــەت گــرتــنــەبــەری رێوشێنی‬ ‫قارسكردنی رۆڵی ئەحمەدی موفتی زادەو‬ ‫قۆڵبەستكردنی‌و هەڵوەشاندنەوەی ئەو‬ ‫كۆنگرانەی بەناوی سوننەكانی ئێرانەوە‬ ‫دەكـــرا لــەچــوارچــێــوەی ئــەو هەڵمەتە‬ ‫گشتییەدا بوو دژ بە سەرجەم الیەنە‬ ‫دژبەرەكانی كۆماری ئیسالمیی‪.‬‬ ‫هـــەروەهـــا مــوفــتـی‌ زادە‪ ،‬لــە ژێــر‬ ‫كاریگەری تینوتاوسەندنی جوواڵنەی‬ ‫ئیسالمی سیاسیی‌و سەرهەڵدانی گوتاری‬ ‫شۆڕشگێڕیی ئیسالمیی لەناوچەكەدا‌و‪،‬‬ ‫گــەشــەســەنــدنــی بـــەربـــاوی ئــیــخــوان‬ ‫موسلیمیندا‌ دەستیدایە دامەزراندنی‬ ‫مەكتەب قورئان‪ .‬ئامانج لەدامەزراندنی‬ ‫رەوتــێــكــی ئیسالمیی لەمشێوەیە‬ ‫پێكهێنانی بەرەیەكی ئیسالمیی بوو‪ ،‬كە‬ ‫بە تێڕوانینێكی نوێی ئیسالمی سیاسیی‌و‬ ‫هەڵقواڵوی مەزهەبگەرایی سوننەكان‬ ‫دەســت بــداتــە زۆر كــایــەی زیــنــدوو تا‬ ‫لــەو رێگەیەوە كۆنترۆڵی كۆمەڵگەی‬ ‫كوردیی لەرۆژهەاڵتی كوردستاندا بكات‌و‬ ‫بەئاڕاستەی خەون‌و ئایدیاكانیدا بەرێت‪.‬‬ ‫بەڵێ موفتی زادە پێڕەویی لە گوتاریی‬ ‫مەزهەبگەرایی سوننە دەكرد‪ ،‬دەیخواست‬ ‫كار بۆ هێنانە ئارای سیستمی شورای‬ ‫ئیسالمیی بكات‌و‪ ،‬جیاوازیی مەزهەبیی‬ ‫لەبۆتەی ئەو شورایەدا بتوێنێتەوەو‪ ،‬مافە‬ ‫مەزهەبییەكانی كورد دەستەبەر بكات‪.‬‬ ‫سەرەنجام‪ ،‬پێكڕا نزیككەوتنەوەی كوردو‬

‫پێویستەئیســامیزمی كوردیــی بــە لەبەرچاوگرتنــی‬ ‫بنەمــا نەگــۆڕەكان‌و ژیانــی نــوێ‌و ئــەو‬ ‫تایبەمتەندییانــەی مرۆڤــی كــورد‌و كۆمەڵــی كــوردی‬ ‫هەیبــووە‌و هەیەتــی بیــر لەخۆماڵیكردنــەوەی دەقــە‬ ‫شــەرعیەكان بكاتــەوە‪ ،‬بەشــت بەســن بــەو كولتــورە‬ ‫ئاینیــەی هەمانــە‬ ‫پێویســتە هەوڵبــدرێ كار لەســەر ســەربەخۆكردنی‬ ‫بیركردنــەوەی ئایینـی‌و ئیســامیی كــوردی بكرێت‪،‬‬ ‫بەجۆرێــك خــاوەن دی ـد‌و جیهانبینــی خــۆی بــێ‬ ‫لەئاســتی ئــەو رووداوە سیاس ـی‌و كۆمەاڵیەتی ـی‌و‬ ‫ملمالنــێ مەزهەبیانــەی لەناوچەكــە‌و جیهانــی‬ ‫ئیســامیدا روودەدەن‬ ‫شیعە هیچی لێ شین نەبوو‪ ،‬بگرە بەرەی‬ ‫زاڵ و جڵەوكەری دەســەاڵت لەئێراندا‪،‬‬ ‫كە مۆركێكی شیعەگەریی تۆخی پێوە‬ ‫دیــارەوە بەتەواوی كەوتە شۆردنەوەی‬ ‫شــونــاســی بــزووتــنــەوەی ئیسالمییە‬ ‫سوننەگەراكان لە رۆژهەاڵتی كوردستان‪.‬‬ ‫لەكۆتاییدا ئـــەوەی گرنگە پێویستە‬ ‫هەوڵبدرێ كار لەسەر سەربەخۆكردنی‬ ‫بیركردنەوەی ئایینی‌و ئیسالمیی كوردی‬ ‫بكرێت‪ ،‬بەجۆرێك خاوەن دید‌و جیهانبینی‬ ‫خۆی بێ لەئاستی ئەو رووداوە سیاسی‌و‬

‫كۆمەاڵیەتیی‌و ملمالنێ مەزهەبیانەی‬ ‫لەناوچەكە‌و جیهانی ئیسالمیدا روودەدەن‪،‬‬ ‫بۆئەوەی لەئەگەری هەر مەترسییەك‌و‬ ‫هەاڵیسان‌و بەرزبوونەوەی ئەو ملمالنێیانە‬ ‫كوردستان‌و مرۆڤی مسوڵمان‌و كۆمەڵگەی‬ ‫كوردی دوور بێت‪ ،‬چونكە بەمشێوەیەی‪،‬‬ ‫كە هەیە كێڵگەی ئاینداریی بەرگەی‬ ‫قوڵبوونەوەی ناكۆكیە مەزهەبیەكان‬ ‫ناگرێ‌و ناشتوانێ خۆی لێ بپارێزێت‪،‬‬ ‫چونكە بەو زانیاریانەی لەسەرەوە لەسەر‬ ‫ئاستی بیركردنەوە‌و هۆشیاری ئایینی‌و‬

‫ژمارە (‪ )365‬دووشەممە ‪2017/11/13‬‬

‫‪2‬‬

‫كێشەی نێوان ئایين و فەلسەفە‬ ‫موعتەسەم ساڵەیی‬ ‫(‪)٢/٢‬‬ ‫«پێغەمبەر»ە فەلسەفیەکانی‬ ‫خۆرهەاڵتی ئاسیا‬

‫زەردەشـــت (‪ 583-660‬پ‪ .‬ز‪ ).‬لە‬ ‫ناوچەی میدیا سەری هەڵ‌دا و بانگەوازی‬ ‫ئایينێكی یەكتا پەرستیی دا‪( .‬بــوزا)‬ ‫‪ Buddha‬لە نیوەی سەدەی (‪ ٦‬پ‪.‬‬ ‫ز‪).‬ـدا لە هیندستان دەركەوت‪( .‬الوتزی)‬ ‫‪ Lao-Tze‬دامەزرێنەری ڕێچكەی تاوی‬ ‫لە واڵتی چین سەری هــەڵ‌دا‪ .‬هەروەها‬ ‫(كۆنفۆشیوس) (‪ 478-551‬پ‪ .‬ز‪).‬‬ ‫ئەویش هەر لە واڵتــی چین پەیدابوو‪.‬‬ ‫ئەم كەسایەتیانە گەر ناوی «پێغەمبەر»‬ ‫و یاخود هەر ناوێكی مەزنی تریان لێ‌‬ ‫بنێیت؛ كارێكی ڕەوایە‪ .‬هەموو ئەم ناوانە‬ ‫زیاتر پەرۆشی چاكسازی و بونیاتنانی‬ ‫ناخەكان و ڕاستكردنەوەی هەڵس‌و‌كەوت و‬ ‫ئاكاری مرۆڤ بوون‪ .‬سەرەڕای هەمووی؛‬ ‫بەزۆری پەیامەكانیان فەلسەفی بوو زیاتر‬ ‫لەوەی ئایينی بێت‪ .‬یەك خاڵی سەرەكی‬ ‫كۆی دەكردنەوە كە بریتی بوو لە جاڕدانی‬ ‫بێ‌‌وچان بۆ ئاشتی‌خوازی و داد‌پەروەری‪.‬‬

‫فەیلەسوفە گریکیەکان‬ ‫و جیاکردنەوەی بەرەی فەلسەفە لە‬ ‫بەرەی ئایین‬

‫فەیلەسوفە گریکی و خۆرهەاڵتیەکان‪ ،‬لە تابلۆکەی نیگارکێشی ئیتالی (ڕافائێلۆ)‪« ،‬قوتابخانەی ئەسینا» ‪ ،١٥١١-١٥٠٩ ،Scuola di Atene‬ڤاتیکان پااڵس‬ ‫وەهایان پێشان‌دەدا كە سەگ‌ئاسا بە‬ ‫سەرەڕۆیی و پەرپوتی و بەبێ‌ گوێدان‬ ‫بە داب و دەســتــوری كۆمەاڵیەتی بەو‬ ‫پەڕی ئازادیەوە ژیانیان بەسەردەبەن‪.‬‬ ‫چەند ناوێكی ناسراو لەنێو ئەو ڕێبازەدا‬ ‫بوون وەكو (دیۆگێن) ‪،Diogenes‬‬ ‫و (بــیــۆن‌ی بۆریستێن) ‪Bion of‬‬ ‫‪ ،Borysthenes‬و (كــراتــێــس)‬ ‫‪ ،Crates‬و (مێنیپۆس‌ی گـــەدارا)‬ ‫‪ .Menippus of Gadara‬ئەم‬ ‫كۆمەڵە فەیلەسوف و بیرمەندە بەبێ‌ هیچ‬ ‫ڕووپۆشێك بە گاڵتەجاڕیەوە ڕووبەڕووی‬ ‫سروتە ئایينیەكان دەبوونەوە‪ .‬بەوەیشەوە‬ ‫نەدەوەستان و خواوەندەكانی ئۆلیمپیان‬ ‫كردە مایەی گاڵتەجاڕی‪ .‬سەرزەنشتی‬ ‫هەموو نوێژو پاڕانەوە و قوربانییەکیان‬ ‫دەكــرد‪ .‬لەو بــاوەڕەدا بوون كە دەروون‬ ‫و گیانی مــرۆڤ لە كاتی مردندا لەنێو‬ ‫دەچێت(‪.)٢‬‬ ‫ئەریستۆ دەڵێت‪« :‬فەلسەفە لە واڵتی‬ ‫یۆنانەوە دەستی پێ‌كرد‪( ،‬تالیس)یش‬ ‫یەكەم فەیلەسوفە»(‪.)٣‬‬ ‫(تــالــێــس) ‪546-640( Thales‬‬ ‫ز‪ ).‬وەهــای بۆ دەچــوو كە ڕەگــەزی ئاو‬ ‫سەرچاوەی بوون و هەموو گەردوونە‪.‬‬ ‫یۆنانیەكان جیا لە میللەتانی دی پایدۆزی‬ ‫زانیاری و گەردوون‌ناسی و ئەستێرە‌ناسی‬ ‫بوون دوور لە چەمكی ئایينی‪ .‬هەوڵی‬ ‫دۆزیــنــەوەی ڕاستیەكانیان دەدا وەكو‬ ‫خۆیان‪ ،‬لە كاتێكدا زۆرێك لە دانا و ـ بە‬ ‫ناو ـ پێغەمبەرەكانی ڕۆژهەاڵت زانستیان‬ ‫خستەكار بۆ خزمەتی ئایين و سرووتە‬ ‫گیانیەكان‪ .‬دروستكردنی هەڕەمەکان‬ ‫و زەقورە و پەرستگاكانی ڕۆژهــەاڵت لە‬ ‫پێناوی خزمەتكردنی دنیای گیانی و‬ ‫ڕوحی بوو‪ .‬گرنگییان بە ئەستێرەناسی‬ ‫دەدا ئەویش بۆ دەستنیشان‌كردنی كات‬ ‫و وادەی سروت و جەژنە ئایينیەكان و‬ ‫پێشكەش‌كردنی قوربانی بۆ خواوەندەكان‪.‬‬ ‫فەیلەسوفە یۆنانیەكان لە تەقەالدا بوون‬ ‫بۆ دابڕانی بیروباوەڕی ئایينی لە بۆچوونی‬ ‫فەلسەفی‪ .‬فیتاگۆراس یەكەم كەس بوو‬ ‫كە وشەی «فەلسەفە»ی بەكارهێنا‪ .‬ئەم‬ ‫فەیلەسوفە وەهای بۆ دەچوو كە زەوی‬ ‫بریتیە لە بازنەیەكی خڕ بەسەر ئاوەوە‬ ‫لەنگەری بەستووە‪ .‬ئەم بۆچوونە گرنگە‬ ‫فەرامۆش كرا تا ئەو كاتەی زانای پۆڵەندی‬ ‫(كــۆپــەرنــیــكــوس) ‪Copernicus‬‬ ‫لە ساڵی (‪ 1543‬ز‪ ).‬شێوەی گۆیی‬ ‫هەسارەی زەویی ڕاگەیاند و سەلماندی‪.‬‬ ‫ئەم دۆزینەوە گرنگەیش كێشەی گەورەی‬ ‫نایەوە بۆ خۆی و پاشتریش بۆ زانای‬ ‫ئیتالی (گالیلێۆ) ‪.Galileo‬‬

‫ڕێكەوتێكی پڕ لە سەیر و سەمەرە‬ ‫نــەبــوو گــەر هــەر لــە دەوروبـــــەری ئەو‬ ‫ســـەردەمـــانـــەدا‪ ،‬لــە واڵتـــی یــۆنــان و‬ ‫دورگــەكــانــی دەوروبــــەریــــدا چەندین‬ ‫فەیلەسوفی مــەزن ببنە دامەزرێنەری‬ ‫قوتابخانەی فەلسەفیی ناسراو‪ .‬لە كۆتایی‬ ‫ســەدەی حەوتەم و سەرەتای سەدەی‬ ‫شەشەمی پێش زایین (پیتاگۆراس)‬ ‫‪« Pythagoras‬فيثاغورس» وەكو‬ ‫بلیمەتێكی گریكی دەركــــەوت‪ .‬پاش‬ ‫ئەویش (هێراكلیتوس) ‪Heraclitus‬‬ ‫و (دێموکریتوس) ‪Democritus‬‬ ‫و (کسێنۆفۆن) ‪ Xenophon‬و‬ ‫(پارمێنیدێس) ‪ Parmenides‬بوونە‬ ‫خــاوەنــی ڕێچكەی فەلسەفیی خۆیان‪.‬‬ ‫لەگەڵ سۆکرات ‪-469( Socrates‬‬ ‫‪ 399‬پ‪ .‬ز‪ ).‬فەلسەفەی یۆنانی‪-‬گریكی‬ ‫پێی نایە قۆناخێكی هەستیاری بەپیت‬ ‫و بــەرەكــەت(‪ .)١‬تێكڕای فەیلەسوفە‬ ‫یۆنانیەكان گرنگییان بــە زانــســت و‬ ‫پێكهاتەی دەروونــی و ئاكار و ڕەوشتی‬ ‫مرۆڤ دەدا‪ .‬هەردەم سەرقاڵی پشكنین‬ ‫و گەڕان بوون لە بوارەكانی زانیاری و‬ ‫گەردوونناسیدا‪ .‬توانییان تا ڕادەیەكی زۆر‬ ‫پەیوەندیی نێوان فەلسەفە و زانست لە‬ ‫یەكتر نزیك بكەنەوە‪ .‬زۆربەیان ڕاستەوخۆ‬ ‫یاخود ناڕاستەوخۆ لە هەڵپەدا بوون‬ ‫لە پێناوی كەمكردنەوەی كاریگەریی‬ ‫خواوەندەكان لەسەر هزر و بیری خەڵكی‬ ‫سەردەمەكەیان‪ .‬بەرامبەر بە سۆكرات؛‬ ‫تۆمەت هەڵ‌چنرا گوایە سوكایەتی بە ئایين‬ ‫دەكات و دەستەی الوان لە خشتە دەبات‪.‬‬ ‫هــەر بــەو هۆیەشەوە بــوو كە لە الیەن‬ ‫دادگای سەردەمەكەیەوە سزای مردن و‬ ‫ژەهرنۆشینی بەسەردا سەپا‪( .‬ئێپیكور)‬ ‫‪ Epicurus‬وەهــای دەردەخــســت كە‬ ‫خواوەندەكان نە بە چاكە و نە بە خراپە‬ ‫كاریگەرییان بەسەر مرۆڤەوە نییە‪ ،‬بە هیچ‬ ‫كلۆجێكیش گرنگی بە كێشەكانی مرۆڤ‬ ‫نــادەن‪ .‬یاخود دەیــوت‪ :‬خواوەندەكان‬ ‫پــاداشــت و ســزایــش بــە هیچ كەسێك‬ ‫نابەخشن‪.‬‬ ‫ســەگــگــەرایــیــەكــان «الــكــلــبــیــون»‬ ‫فەلسەفە لەژێر سایەی ئایینی‬ ‫‪ Cynics‬دەســتــە و تاقمێك بــوون‬ ‫لــە فەیلەسوف و بیرمەندی گریكی‪،‬‬ ‫مەسیحی‬ ‫(ئەنتیستێن) ‪ Antisthenes‬قوتابیی‬ ‫فەلسەفە لە سەردەمی گریكیی كۆندا‬ ‫(سۆكرات) ئەم قوتابخانەیەی دامەزراند‪ .‬هەڵسانەوەیەكی گەورە و پەرەسەندنێكی‬

‫بەرچاوی بە خۆیەوە بینی‪ .‬بەاڵم لەگەڵ‬ ‫ســەرهــەڵــدان وبــاوبــوونــەوەی ئایينی‬ ‫مەسیحیدا فەلسەفە بە ڕادەیەكی زۆر‬ ‫پاشەكشەی كــرد‪ .‬تێڕوانینی گیانی‬ ‫و ڕوحــی پێگەی فەلسەفەی جێ‌‌لەق‬ ‫كــرد و بە شێوەیەكی فــراوان توانیی‬ ‫شوێنی بگرێتەوە‪ .‬لــە ساڵی (‪313‬‬ ‫ز‪ ).‬ئیمپراتۆری ڕۆمانی (كۆنستانتین)‬ ‫‪« Constantine‬فەرمانی میالنۆ»‬ ‫‪Edict of Milan‬ی بــاوكــردەوە‪،‬‬ ‫ئازادیی دەربڕینی بۆ هەموو ئایينەكان‬ ‫فەراهەم كرد‪ .‬ئایينی مەسیحییش بواری‬ ‫بــۆ ڕەخــســا بــە ئـــازادی و ســەرفــرازی‬ ‫چاالكیی خــۆی بنوێنێت‪ .‬ســـەرەڕای‬ ‫هــەمــووی؛ بە بیانوی دژایەتی‌كردنی‬ ‫بت‌پەرستی «وثنية» هێرش كرایە‬ ‫سەر هەموو بیر و بۆچوونێكی جیاواز‬ ‫لە ئایينی مەسیحی‪ .‬جولەكەكان پێشتر‬ ‫خۆیان مەسیحیەكانیان دەچەوساندەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم دواتر مەسیحیەكان خۆیان بەتوندی‬ ‫كەوتنە هێرش و پەالماردانی الیەنگرانی‬ ‫ئایينی جووەكان‪ .‬مێژووی فەرمانڕەوایان‬ ‫و دەســەاڵتــدارانــی ئایينە ـ بــە نــاو ـ‬ ‫ئاسمانیەكان بریتیە لە دژایەتی‌كردنی‬ ‫یەكتر و بەگژاچوونی خەڵكانی تر و‬ ‫پێكدادانی خوێناوی‪ .‬لە ساڵی (‪435‬‬ ‫ز‪ ).‬فەرمانی وێران‌كردنی هەموو پەرستگا‬ ‫و بیناكانی ئایینە بت‌پەرستیەكان‬ ‫دەرچوو‪ .‬هەر كەسێكیش سەرپێچیی ئەو‬ ‫فەرمانەی بكردایە؛ بەتوندی سزا دەدرا‪.‬‬ ‫ئیمپراتۆری ڕۆمانی (كۆنستانتین) لە‬ ‫ئاكامی هەژموونی ئایينی مەسیحی و‬ ‫لەپێناوی چەسپاندنی دەسەاڵتی تەواوی‬ ‫خۆی پەنای بردەبەر مەسیحیەكان و‬ ‫پشتگیریی لێ كردن‪ .‬لە ساڵی (‪529‬‬ ‫ز‪ ).‬بە ناوی دژایەتی‌كردنی بت‌پەرستی‬ ‫ئەكادیمیای فەلسەفیی ئەفالتون لە‬ ‫شــاری ئەسینای پایتەختی یۆنان لە‬ ‫الیەن ئیمپراتۆری ڕۆمانی (یوستینیان)‬ ‫‪Justinian‬ی یەکەمەوە داخرا‪ .‬ئەو‬ ‫دامەزراوەیە بە خوێندنگایەكی فەلسەفیی‬ ‫مەزن دادەنرا كە بە درێژایی دوو سەدە‬ ‫تیشكی فیكریی بــە هــەمــوو الیەكدا‬ ‫پەخش دەكرد(‪ .)٤‬لەگەڵ سەرهەڵدان و‬ ‫باڵوبوونەوەی ئایينی مەسیحیدا فەلسەفە‬ ‫و بیری ئـــازاد پاشەكشەی كــرد‪ .‬بە‬ ‫درێژایی چەندین سەدە پیاوانی ئایينی‬ ‫لەژێر چەتر و سایەی ئایيندا دەسەاڵتی‬ ‫خۆیان چەسپاند‪ .‬شــەڕی خوێناویی‬ ‫نێوان مەزەبی كاسۆلیك و پرۆتیستانت‬ ‫سەری هەڵدا و درێژەی كێشا‪ .‬بە ناوی‬ ‫دادگای پشكنینەوە بە دەیان هەزار كەس‬ ‫كوژران و دەربــەدەر بوون‪ .‬بە درێژایی‬ ‫ه ــەزار ســاڵ واڵتــانــی ئــەوروپــا چوونە‬ ‫قۆناخی سەردەمە تاریكەکان «العصور‬ ‫المظلمة»ـەوە‪ .‬بیرمەندی فڕەنسایی‬ ‫(ڤۆلتێر) ‪ Voltaire‬وەهای خەماڵندووە‬ ‫كە قوربانیانی دەستی توندڕەویی ئایينی‬ ‫و مەزەبی لە ئەوروپادا ژمارەكەی نۆ‬

‫ملیۆنی ڕەت‌داوە‪ .‬ئیتر یا كــوژراون یا‬ ‫سوتێنراون یاخود خنكێنراون(‪.)٥‬‬

‫بوژانەوەی ڕێنەیسانس‬ ‫و چاکسازیی ئایینی‬

‫لـــەگـــەڵ ســــەردەمــــی ڕاپــەڕیــنــی‬ ‫ڕێنەیسانسدا‪ ،‬بە تایبەتی لە واڵتی ئیتالیا‬ ‫و پاشتریش سەرهەڵدانی ڕۆشنگەریی‬ ‫ێ فەلسەفە و‬ ‫ئەوروپاییدا‪ ،‬سەرلەنو ‌‬ ‫زانست بووژانەوە و بۆ جارێكی تر گیانیان‬ ‫كەوتەوەبەر‪ .‬جاڕی چاكسازیی ئایينی‬ ‫لە الیــەن (مارتین لوتەر) ‪Martin‬‬ ‫‪Luther‬ەوە دەنگ و سەدایەكی زۆری‬ ‫دایەوە‪ .‬لە ساڵی (‪ 1517‬ز‪ ).‬بەیاننامە‬ ‫چاكسازیە ئایينیەكەی خۆی ڕاگەیاند‪ .‬بە‬ ‫بەسەرچوونی كات و وەخت هێدی‪-‬هێدی‬ ‫دەسەاڵتی كڵێسە و پیاوانی ئایينی دای‬ ‫لە كزی‪ ،‬و فەلسەفە و زانست جێیان‬ ‫گرتەوە‪ .‬دۆزینەوەی جیوگرافیایی دەستی‬ ‫پێ‌كرد و شۆڕشی پیشەسازییش سەری‬ ‫هــەڵــدا‪ .‬لە ئاكامی هــەوڵ و كۆششی‬ ‫كۆمەڵێك فەیلەسوف و بلیمەت و زانا؛‬ ‫ســەردەمــی بــووژانــەوەی فیكری هاتە‬ ‫كایەوە‪ .‬بەشێكی زۆریــش لە بیرمەند‬ ‫و فەیلەسوف و زاناكان قوربانییان دا‬ ‫و ئێش و ئازاریان چەشت لە پێناوی‬ ‫باڵوكردنەوەی پەیامی مرۆڤ‌دۆستانەی‬ ‫خۆیان‪ .‬سەرجەم هەوڵ و كۆششەكان‬ ‫خرانە گەڕ لە پێناوی پێشخستنی لقەكانی‬ ‫زانست و پەرەپێدانی بیر و هۆش‪.‬‬ ‫لەم ڕۆژگــارەی ئێستاماندا لە واڵتە‬ ‫پێشكەوتووەكاندا گرنگییەكی لەڕادەبەدەر‬ ‫بە بوارەكانی پیشەسازی و زانست و‬ ‫پەروەردە دەدرێت‪ .‬پێگەی ئایينیش لە‬ ‫دام‌و‌دەزگــای سیاسی و دەسەاڵتدارێتیی‬ ‫دنیایی دوور كەوتۆتەوە و لە كڵێسەدا‬ ‫جێگیر بووە‪ .‬لە هەمان كاتدا ئایين وەكو‬ ‫كولتوورێكی دێرین و دیاردەیەكی ڕوحی‬ ‫و گیانیی دوور لە توندڕەوی ـ زۆر یا كەم‬ ‫ـ لەنێو كۆمەڵدا حزووری هەر ماوە‪.‬‬

‫پەراوێزەكان‪:‬‬

‫(‪ )١‬فراس السواح‪ ،‬دين اإلنسان‪ .‬دمشق‪:‬‬ ‫دار عالء الدين‪ .‬ص‪.44 .‬‬ ‫(‪ )٢‬ألبري بايه‪ ،‬تأريخ الفكر احلر‪.‬‬ ‫ترمجة‪ :‬بهيج شعبان‪ .‬ب�يروت‪ :‬عويدات‪.‬‬ ‫‪ .1961‬ص‪.20 .‬‬ ‫(‪ )٣‬عرفان عبد احلميد فتاح‪ ،‬املدخل‬ ‫إىل معانى الفلسفة‪ .‬بغداد‪ :‬وزارة الثقافة‬ ‫واإلعالم‪ .1986 .‬ص‪.20 .‬‬ ‫(‪ )٤‬جعفر آل ياسني‪ ،‬املدخل إىل الفكر‬ ‫الفلسفي عند العرب‪ .‬بغداد‪ :‬وزارة الثقافة‬ ‫والفنون‪ .1987 .‬ص‪.41 .‬‬ ‫(‪ )٥‬هاشم صاحل‪ ،‬معارك التنويريني مع‬ ‫األصوليني فى أوروبا‪ .‬بريوت‪ :‬دار الساقي‪.‬‬ ‫ص‪.69 .‬‬

‫زۆربــەی فەیلەســوفە یۆنانیــەكان ڕاســتەوخۆ‬ ‫یاخــود ناڕاســتەوخۆ لــە هەڵپــەدا بــوون‬ ‫لــە پێنــاوی كەمكردنــەوەی كاریگەریــی‬ ‫خواوەنــدەكان لەســەر هــزر و بیــری خەڵكــی‬ ‫ســەردەمەكەیان‪ ،‬و لــە تەقــەالدا بــوون بــۆ‬ ‫دابڕانــی بیروبــاوەڕی ئایينــی لــە بۆچوونــی‬ ‫فەلســەفی‬ ‫یۆنانیــەكان ـ جیــا لــە میللەتانــی دی ـ پایدۆزی‬ ‫زانیــاری و گەردوون‌ناســی و ئەستێرە‌ناســی‬ ‫بــوون دوور لــە چەمكــی ئایينــی‪ ،‬هەوڵــی‬ ‫دۆزینــەوەی ڕاســتیەكانیان دەدا وەكــو خۆیــان‬ ‫فەلســەفە و بیــری ئــازاد لەگــەڵ ســەرهەڵدان‬ ‫وباڵوبوونــەوەی ئایينــی مەســیحیدا بــە‬ ‫ڕادەیەكــی زۆر پاشەكشــەی كــرد‬ ‫مێــژووی فەرمانڕەوایــان و دەســەاڵتدارانی‬ ‫ئایينــە ـ بــە نــاو ـ ئاســانیەكان بریتیــە‬ ‫لــە دژایەتی‌كردنــی یەكــر و بەگژاچوونــی‬ ‫خەڵكانــی تــر و پێكدادانــی خوێنــاوی‬

‫‪3‬‬

‫ژمارە (‪ )365‬دووشەممە ‪2017/11/13‬‬

‫شۆڕشی ئۆکتۆبەر‪ :‬وێنەکانی و شۆکەکانی‬ ‫بە کامێراکەی ئێزنیشتاین‬ ‫بڕوا عه‌الدين‬ ‫فیلمەکەی ئێزنیشتاین ئەگەرچی‬ ‫ئارشیفیيە و یەکێک لە ئامانجەکانی‬ ‫گێڕانەوەی مێژووی شۆڕشی ئۆکتۆبەرە‪،‬‬ ‫لێ کورتکردنەوەی بۆ پلۆتێکی دیاریکراو‬ ‫(ســەرەتــا‪/‬نــاوەڕاســت‪.‬کــۆتــایــی) زۆر‬ ‫مەحاڵە‪ ،‬چونکە ڕووپێوکردنێکی وردی‬ ‫زنجیرەیەک بــەرخــۆدان و پێکدادان و‬ ‫قاچاغبوون و بوون بەبەرەی جوداجودایە‬ ‫کە بە ڕووخاندنی ئەلیکساندەری سێهەم‬ ‫دەستپێدەکات و بــە دەسەاڵتگرتنە‬ ‫دەســتــی لــیــنــیــن‪ ،‬کــۆتــایــیــدێــت‪ .‬بە‬ ‫کــورتــی‪ ،‬بینینی دیــمــەن و گرتەکان‬ ‫الی ئێزنیشتاین لە گێڕانە ڕووداوەکــەدا‬ ‫لە چەند دیمەنێکی یــەکــااڵکــەرەوەدا‬ ‫تایبەتمەندێتییەکانی‬ ‫نمایشدەکرێت‪:‬‬ ‫ئــەم کــارە بە وێنەکانی سەرەتایەوە‬ ‫دیارە کە زوومەکان لەسەر تفەنگەکانن‪،‬‬ ‫لەسەر قۆناغی تفەنگەکان و ڕمەکانیانن‪.‬‬ ‫وەک ئاماژەیەک بۆ هــەژان و کواڵنی‬ ‫ملمالنێیەکی کــۆن‪ ،‬هـــەزاران تفەنگ‬ ‫دەبینین بەو قەمانەوە کە بە لولەکانیانەوە‬ ‫بەندە لە خاک چەقێندراون‪ ،‬ئاماژەیەکی‬ ‫زۆر سایکۆلۆژی کە ئامادەمان دەکات بۆ‬ ‫بڵیسەسەندنی پزیسکی بەرخودانێکی‬ ‫توند کە بە ڕووخاندنی پەیکەرەکەی‬ ‫ئەلیکساندەری سێهه‌م دەستپێدەکات و‬ ‫پەرەدەستێنێت‪ .‬گرتەکان لە شۆڕشەکە‬ ‫خــۆی خــێــراتــرن‪ ،‬الفیتەکان سپەیس‬ ‫و ئاسمانی ڕووســیــایــان داپــۆشــیــوە‪،‬‬ ‫گوتاربێژەکان لەسەر مینبەرەکان کاڵشە‬ ‫دەکەن‪ ،‬خەڵکی هەژار و نەدار ئامادەباش‬ ‫بۆ راپــەریــن ڕیزیان بەستووە و گوێ‬ ‫کاریزماکانی وەک لینین و ترۆتسکی‬ ‫دەگرن‪.‬‬ ‫جەختێکی زۆر لــەســەر هەژموونی‬ ‫حەشامات و پــڕکــردنــەوەی سپەیسە‬ ‫جوگرافیيەکان (بــە ئاسمانیشەوە)‬ ‫بە قەرەباڵغی جــەمــاوەر و الفیتەکان‬ ‫دەبینین‪ .‬یەکەم ژن دەبینین سوار‬ ‫ســەری پەیکەرەکە دەبێت تا شلۆقی‬ ‫بــکــات‪ ،‬تــا بــە هــاوەڵــی هــاوڕێــکــانــی‬ ‫هەوڵبدات بیڕووخێنێت‪ .‬سەرکەوتنی‬ ‫ئەو بەرخودانە ئەو کاتە دڵنیادەکرێتەوە‬ ‫کە سەربازەکان دەبینین نانی دەمی‬ ‫خۆیان دەدەن بەیەکتری‪ ،‬دەستلەمالنی‬ ‫یەک پێدەکەنن‪ ،‬پێکە ڤۆدگا بۆ یەکتری‬ ‫فڕ دەکــەن‪ ،‬گەمە بە و خودە و کاڵوە‬ ‫سەربازیيانە دەکەن کە لە لەشکرەکەی‬ ‫قه‌يسه‌ر جێماون وەک ئاماژەیەک کە ئەم‬ ‫سوپایەی ئێمە هیرارکی و ژێر و ژووری‬ ‫تیانیە و هەموومان خەباتگێڕین‪ .‬وەک‬ ‫دابــڕان لەو ڕووداوە‪ ،‬یەکەم مانشێتی‬ ‫دامەزراندنی حکومەتی کاتی دەبینین‪،‬‬ ‫هاوکاتیش تەقوتۆقی سەرهەڵدانەوەی‬ ‫جەنگ دەبیسترێت‪ .‬مرۆڤەکان دەڕژێنەوە‬ ‫ناو خەندەق و ژێرزەمینەکان‪ ،‬نرخی نان‬ ‫گران دەبێت‪ ،‬برسێتی و زوقم و بەفر‬ ‫باڵدەکێشن بەسەر کۆی دیمەنەکاندا‪.‬‬ ‫سێ ی ئەپریلی ‪ ١٩١٧‬ەیە‪ ،‬ئەلیانۆڤ‬ ‫(لینین) لە فینالندەوە دەگەڕێتەوە‪،‬‬ ‫بەلشەفیکەکان لــە مه‌نشەفیکەکان‬ ‫جیادەبنەوە‪ ،‬لینین لە رۆژنامەی بڵێسە‬ ‫(‪ )ISKRA‬ەوە سەرنجەکانی خۆی‬ ‫دەربـــارەی ڕاپەڕین دەنووسێت‪ ،‬دێتە‬ ‫سەر مینبەر‪ ،‬کاڵوەکەی بە دەستیەوە‬ ‫گرتووە و قسە بۆ خەڵک دەکات‪ ،‬باس‬ ‫لە قەیرانەکانی مۆنارکیزم(پاشايه‌تى)‬ ‫و گرانی و برسێتی دەکــات‪ ،‬ترۆتسکی‬ ‫دێتە سەر سکرین‪ ،‬پشتگیری لە لینین‬ ‫دەکات لە کۆنفرانسی حیزبدا‪ ،‬خەڵکی‬ ‫گاڵتەیان بە ڕێگەچارەی ئاشتیانەی‬ ‫مەنشەڤیکەکان دێــت‪ ،‬لە سمۆلنی بە‬ ‫سەرپەرشتی خــودی لینین‪ ،‬پــان بۆ‬

‫لێدان لە مۆنارکیزم دادەنرێت‪ ،‬کۆشک‬ ‫دەگیرێت‪ ،‬کۆتایی بە مۆنارکیزم دێت‪،‬‬ ‫کۆشکەکە تااڵندەکرێت‪ ،‬مناڵێک لەسەر‬ ‫کــورســی و عــەرشــی پــادشــایــەتــی کە‬ ‫سیمبولە بۆ سۆسیالیزم و هاتنەئارای‬ ‫نــەوەی نــوێ‪ ،‬خــەوی لێکەوتووە و بە‬ ‫دواگرتە کە پێشوازیکردنە بە چەپڵە لە‬ ‫لینین وەک ڕابەڕی شۆڕشەکە‪ ،‬فیلمەکە‬ ‫کۆتاییدێت‪.‬‬ ‫وەک لەسەرەتایشەوە باسمانکرد‪،‬‬ ‫ئامانج لەم نوسینە بۆ ڕانانی فیلمەکە‬ ‫نیە وەک خۆی‪ ،‬هێندەی بۆ راکێشانی‬ ‫سەرنجی ڕەخنەگرانی شۆڕشی ئۆکتۆبەرە‬ ‫تا لە گێڕانەوەی شۆڕشی ئۆکتۆبەردا‬ ‫فــەرامــۆشــی نــەکــەن و هەمیشە وەک‬ ‫سەرمایەیەکی که‌لتوری و کارێکی دانسقەی‬ ‫سینەمایی ئەرشیفکاری شۆڕشەکە‬ ‫ببینرێت‪ ،‬وەک کارێکی ئەفرێنەرانەی بوێر‬ ‫کە زۆربەی گرتە پەڕیوە چەپیوەکانی‬ ‫ئـــەو شــۆڕشــەمــان بــیــردەخــاتــەوە و‬ ‫بەدیاریانەوە دەمانوەستێنێت‪ :‬دەمانخاتە‬ ‫بەردەم ئەو گومانەی کە بپرسین‪ :‬داخۆ‬ ‫هەڵگیرساندنی شۆڕشێکی تــری لەو‬ ‫چەشنە‪ ،‬لە سەدەی بیستویەکدا‪ ،‬مەحاڵ‬ ‫و ئەستەم بێت؟‬ ‫***‬

‫***‬

‫***‬

‫هەموو ئەوانەی سااڵنە یادی شۆڕشی‬ ‫ئۆکتۆبەریان کردۆتەوە (بە چەپەکان‬ ‫خۆیشیانەوە)‪ ،‬چاویان زیاتر لەسەر‬ ‫ڕووداوە مێژووییەکە بووە وەک جۆرێک‬ ‫لە کەرتبوونی سیاسی و دابەشبوونی‬ ‫خودی چەمکی سیاسەت بۆ دووبەرەی‬ ‫دژ بەیەک لە سەرتاسەری جیهاندا‪:‬‬ ‫بــەرەیــەک سۆسیالیستی و بەرەیەک‬ ‫بـــــۆرژوازی‪ .‬شــۆڕشــی ئۆکتۆبەر پتر‬ ‫وەک قەوارەیەک دژ بە دژەقەوارەیەکی‬ ‫پێشوەخت وێناکراوە‪ ،‬وەک دامەزراندنی‬ ‫ئیمپراتۆریایەکی کرێکاری دژ بە قه‌يسه‌ر‬ ‫و مۆنارکی و بۆرژواکان کە لەسەرەتاوە تا‬ ‫کۆتاییەکەی دیارن و بەتەنها زنجیرەیەک‬ ‫ڕووداو و هەل و هەڵکەوتەی مێژوويین‪.‬‬ ‫بێگومان ئەمە ئاسانترین بینینە‬ ‫بۆ شۆڕشێک کە تا ئێستایش سۆز و‬ ‫نۆستاليژيا بۆی‪ ،‬نەک لێی کەمنەبۆتەوە‪،‬‬ ‫بــەڵــکــو گــڕوتــیــن بــۆ گــێــڕانــدنــەوە و‬ ‫دووبارەکردنەوەی لە هەڵکشاندایە‪ .‬لێ‬ ‫ئــەوەی کە مایەی سەرنج و تێڕامانی‬ ‫منە لە ئێستادا (بەتایبەتی کە یادی‬ ‫ســەدســاڵــەی شــۆڕشــی ئۆکتۆبەر بە‬ ‫سەرکردایەتيی لینین و بەلشەفیکەکان‪،‬‬ ‫دەکرێتەوە)‪ ،‬چاونوقاندن و خۆکەڕکردنی‬ ‫بەردەوامی ڕەخنەگرانی ئێمە بووە لە‬ ‫گرنگترین دۆکیومێنتی سینەمای سۆڤێتی‬ ‫خۆی دەرب ــارەی شۆڕشەکە کە فیلمە‬ ‫بەناوبانگەکەی (سێرگی ئێزنیشتاین)ـە‬ ‫بە ناونیشانی (ئۆکتۆبەر‪ :‬ئەو دە ڕۆژەی‬ ‫کە جیهانی هەژاند)‪.‬‬ ‫ئەڵبەتە هۆکارەکانی خۆگێلکردن‬ ‫لەم بەرهەمە دانسقە هونەریە زۆرن‪،‬‬ ‫کورتکردنەوەی سۆسیالیزم بۆ یەک‬ ‫ڕووداو کە بە ڕابەرایەتيی لینین هەڵگیرسا‬ ‫و دەرەنجام وەک بلۆکی سۆڤێت ڕووخا‪،‬‬ ‫گیردانی ئایدیۆلۆژیای لینینیزم لە‬ ‫چەند ئەدەبیاتێکی حیزبیيدا کە بەس‬ ‫بۆ ڕێکخستنی شانەی چەکدار بەکەڵک‬ ‫دێن‪ ،‬نــەوەک تێز و تیۆری شۆڕشێکی‬ ‫فیکری بن‪ ،‬قێزکردنەوە لە مارکسیزم‬ ‫وەک کاردانەوە بۆ سەر هزری ئاینی‪،‬‬ ‫دێواندنی مارکسیزم وەک هەڕەشەیەک بۆ‬ ‫سەر ئەگەری بوونی دەوڵەمەند و بازرگان‬ ‫بە ئیدیاڵ لە فانتازی تاکەکەسەکاندا‪،‬‬ ‫تاوان و دڕندەییەکانی ستالین و کردنیان‬ ‫بە تاکە پەنجەرە بۆ هەڵسەنگاندنی‬ ‫دەرەنجامەکانی شۆڕشەکە‪ ،‬ئەمە جگە‬

‫لە قەبەبوونی گوتاری کوردایەتی و‬ ‫نووستنی کۆمۆنیستە کــوردەکــان لە‬ ‫سایەیاندا وەک مرۆڤی بێکار و‪ ...‬هتد‪،‬‬ ‫لێ گرنگترینیان بەالی منەوە دەگەڕێتەوە‬ ‫بۆ نەزانی و ناشارەزایی تــەواوی ئێمە‬ ‫لە سینەمای سۆڤێتی و بەتایبەتییش‬ ‫ئێزنیشتاین‪ .‬ئێزنیشتاین بۆ زۆر بینەر‬ ‫و دەرهێنەر یا ڕەخنەگری هونەری ئێمە‬ ‫وا دەردەکەوێت دەرهێنەرێکی زۆر ساکار‬ ‫بێت‪ ،‬زۆر ڕووکــەشــی و ڕەمــزی بێت‪،‬‬ ‫بەوەی کە جیهانێکی ڕەنگاوڕەنگ و پڕ‬ ‫لە رۆمانتیزم و گرتەی سێکسی و گۆرانی‬ ‫هیندی یا ڕاوڕاوێــنــی پۆلیسی نەبێت‪،‬‬ ‫هەربۆیە ڕەنگە شایستە بە ئاوڕلێدانەوە‬ ‫و ئەو بایەخە زۆرە نەبێت‪ ،‬لەکاتێکدا‬ ‫بــەڕای من تێنەگەیشتن لە ئاڵۆزی و‬ ‫وردەکاریەکانی کۆکەرەستەی سینەمایی‬ ‫ئەو‪ ،‬هەروەها تاوانبارکردنی بە یەکێک‬ ‫لە مێژوونووسە دڵپاکەکانی کۆمۆنیزم‬ ‫(وەک ئەوەی خودی کۆمۆنیزم گوناه و‬ ‫هەڵە بێت) وای کردووە کە خەڵکی خۆی‬ ‫لێ بە دوور بگرێت‪.‬‬ ‫باشترین فیلمەکانی ئێزنیشتاین (جگە‬ ‫لە ئیڤانی ترسناک) چونکە ڕەشوسپین‪،‬‬ ‫بێدەنگن‪ ،‬تەمەنیان دەگەڕێتەوە بۆ سێ‬ ‫چارەکە سەدە لەمەوپێش‪ ،‬بــەراورد بە‬ ‫هەژموونی فیلمی بریقەداری هۆلیودی و‬ ‫بولیودی و سینەمای تورکی و عەرەبی‪ ،‬وا‬ ‫وێنادەکرێن کە کالسیکی بن و تەپوتۆزیان‬ ‫لێ نیشتبێت‪ ،‬بەاڵم تێزەی ئێزنیشتاینی‬ ‫بۆ سینەما‪ ،‬بەتایبەتی دوای فیلمەکانی‪:‬‬ ‫(مانگرتن)‪( ،‬زرێپۆشی پۆتمکین) و‬ ‫فیلمە دۆکیومینتاریە بەناوبانگەکەی‬ ‫لەسەر شۆڕشی ئۆکتۆبەر‪ ،‬هەمیشە‬ ‫ئەوەمان بۆ دووپاتدەکەنەوە کە لەبەردەم‬ ‫یەکێک لە داهێنەرە ئەفسووناویەکانی‬ ‫مێژووی سینەماداین و سەرکێشیەکانیشی‬ ‫بەو بەرهەمە مێژوویەیەوە دیــارن کە‬ ‫ناوی شۆڕشی ئۆکتۆبەری ‪ ١٩١٧‬ەیە و‬ ‫لەپاڵ ئارشیفکردنی سەرهەڵدان و هاتنی‬ ‫بەلشەڤیکەکاندا بۆ دەســەاڵت‪ ،‬شتێکی‬ ‫زیاتری پێیە وەک هونەری سینەمای‬ ‫سۆڤێتی کە دەخوازێت پێمانی بڵێت‪.‬‬ ‫بــەرلــەوەی بچینە ســەر وردەکارییە‬ ‫هونەری و ئەفرێنەرەکانی فیلمەکەی‬ ‫ئێزنیشتاین دەربارەی شۆڕشی ئۆکتۆبەر‪،‬‬ ‫پێویستە کەمێک لــەســەر چــەمــک و‬ ‫تێگەیشتنەکانی ئەو بۆ سینەما و فیلم‬ ‫بووەستین تا لە ڕێیەوە لە کارەکەی‬ ‫تێبگەین کە لە داگرتنەوەی مرۆڤ بە‬ ‫تۆپەڵێک گرتەی یەکلەدوای یــەک و‬ ‫هوروژم و هێرشی کۆمەڵێک دیمەن لە‬ ‫فۆرمی بۆمبارانکردنی بینەردا‪ ،‬خۆی‬ ‫دەنوێنێت‪.‬‬ ‫سینەمای ئێزنیشتاینی بۆ من دوورتر‬ ‫لە دەرهێنان و پێکەوەلکاندنی گرتەکان و‬ ‫بەرهەمهێنانی دیمەن لە بەر رۆشنایی یەک‬ ‫بونیادی ڕاستەهێڵی حیکایەتدا‪ ،‬دەڕوات‪.‬‬ ‫ئێزنیشتاین بەرلەوەی دەرهێنەری فیلم‬ ‫بێت‪ ،‬ئەنترۆپۆلۆژیستێکی لۆکاڵيیە بەو‬ ‫مانایەی کە مالینۆڤسکی بەکاریدەهێنێت‪.‬‬ ‫الی مالینۆڤسکی ئەنترۆپۆلۆژیست هیچ‬ ‫نیە جگە لە چاودێریکارێکی بەشدار کە‬ ‫کار بە میتۆدی تێبینی بەشدارکەرانە‬ ‫(‪)Participant observation‬‬ ‫ی ئــەو بابەتانە دەکـــات کــە لێیان‬ ‫دەتــوێــژیــتــەوە و دەخـــوازێـــت ڕای‬ ‫خــۆی لــەســەریــان بـــدات‪ .‬ئەفسوونی‬ ‫ئــەم میتۆدە کە بە بۆچوونی من لە‬ ‫کارەکانی ئێزنیشتایندا زۆر نائاگایانە‬ ‫کاری پێکراوە‪ ،‬لەو تایبەتمەندێتيیەی‬ ‫داهێنان و توێژینەوەدایە کە هەم لەناو‬ ‫ڕووداوەکاندایت و هەم لە دەرەوەیشیانیت‪،‬‬ ‫هــەم بەشێکیت لە دیمەنەکان‪ ،‬هەم‬ ‫چاودێریش بەسەریانەوە‪ :‬واتە بەردەوام‬ ‫لــەنــاو‪/‬دەرەوە ی ئەو جیهانەدایت کە‬

‫ئامانج لەم نوسینە بۆ ڕانانی فیلمەکە نیە وەک‬ ‫خۆی‪ ،‬هێندەی بۆ راکێشانی سەرنجی ڕەخنەگرانی‬ ‫شۆڕشی ئۆکتۆبەرە تا لە گێڕانەوەی شۆڕشی‬ ‫ئۆکتۆبەردا فەرامۆشی نەکەن و هەمیشە وەک‬ ‫سەرمایەیەکی که‌لتوری و کارێکی دانسقەی‬ ‫سینەمایی ئەرشیفکاری شۆڕشەکە ببیرنێت‬ ‫دەخــوازیــت وێنای بکەیت‪ ،‬ئارشیڤی‬ ‫بکەیت‪ ،‬سەرنجەکانی خۆتی لەسەر‬ ‫بڵێیت و بــەو چــاوەیــش بیانبینیت‬ ‫کە هی خۆتن نەک لە دەزگایەک یان‬ ‫ئایدیۆلۆژیەکت قەرزکردبێت (بێهودەیش‬ ‫نیە ڕەخنەیەکی زۆری ئەنجومەنی‬ ‫شۆڕشی ڕووسی لە ئێزنیشتاین ئەوەیە‬ ‫کە فیلمەکەی لە ئاست چاوەڕوانيیەکانی‬ ‫ئەواندا نەبووە وەک مۆتیڤێک بۆ مۆبەالیز‬ ‫و وروژاندنی خەڵک)‪.‬‬ ‫تایبەتمەندێتيی سینەمای ئێزنیشتاینی‬ ‫کە بەشێکی زۆری کارکردنە لەسەر مۆنتاژی‬ ‫زەینیانە بە مەبەستی پڕوپاگەندەکردن‬ ‫(وەک ئــەوەی بەلشەڤیکەکان لێیان‬ ‫دەویست)‪ ،‬جەختێکی تەواویش دەکاتە‬ ‫سەر هەڵبژاردنی کاریگەرترین گرتە لە‬ ‫کۆی ڕووداوێک یان وێنە و دیمەنێکدا تا‬ ‫بتوانێت زیاترین کاریگەريی سایکۆلۆژی‬ ‫لەسەر بینەر‪/‬وەرگرەکەی بەجیبهێڵێت‪.‬‬ ‫بەڕای زۆربەی ڕەخنەگرانی سینەما‪ ،‬لە‬ ‫فیلمەکەیدا دەربارەی شۆڕشی ئۆکتۆبەر‪،‬‬ ‫ئێزنیشتاین بەچەشنێک ئــالــودە بە‬ ‫گرتەت دەکــات‪ ،‬گرتەکانت وەک ئاگر‬ ‫تێبەردەدات‪ ،‬جۆرێکی سۆزداريی ئەوتۆ‬ ‫مۆنتاژیان دەکات و پڕوپاگەندەیان پێ‬ ‫دەکات کە ناتوانیت بە بینینیان‪ ،‬نەبیتە‬ ‫بەلشەڤیست‪ ،‬یاخود ڕاستتر بڵیین‪،‬‬ ‫ئێزنیشتاین بە بایەخدانی بە گرتە و‬ ‫داگرتنەوەی بینەر بە ڕێژنەی گرتە‪،‬‬ ‫کار لەسەر مێنتاڵتی و هزر دەکــات و‬ ‫دەخــوازێــت دووچـــاری شۆکی بکات و‬ ‫ناچار بەبەرهەمهێنانی گرتەی تری بکات‪.‬‬ ‫سینەمای ئێزنیشتاینی کاردانەوەیەکی‬ ‫توندە بۆ لەناوبردنی سینەمای بۆرژوازی‬ ‫و خوڵقاندنی سینەمایەکی پرۆلیتاری کە‬ ‫ڕەنگە وەرگێڕانەکەی بە زاراوەی هونەری‬ ‫بریتی بێت لە‪ :‬کۆتاییهینان بە هەژموونی‬ ‫تاکئەستێرەیی و تاکپاڵەوانی و گۆڕینی‬ ‫بــە مۆدێلی پــاڵــەوانــی دەســتــەگــەل و‬ ‫جەماوەری‪ .‬جەختکردنەوەی ئێزنیشتاین‬ ‫لەسەر کاریگەریدرووستکردن و بایەخدان‬ ‫بە ورووژاندنی هزر و مێنتاڵتی لەو دیدە‬ ‫تایبەتمەندەی ئەو بۆ سترەکتوری کاری‬ ‫سینەمایی جیاناکرێتەوە کە تاڕادەیەک‬ ‫شیتەڵکردن و ئەتۆمیزەکردنەوەی‬ ‫سترەکتوری فیلمە بۆ خانەی ئەتۆميی‬ ‫بچووک بــچــووک‪ .‬بونیادی سەرەکيی‬ ‫بەرهەمی سینەمایی الی ئێزنیشتاین‬ ‫جۆرێک لە هیرارکیزمی خۆی هەیە کە‬ ‫دەکــرێــت بۆ پێنج ڕەگـــەزی سەرەکی‬ ‫دابەشیان بکەین‪ :‬گرتە‪ ،‬وێنە‪ ،‬دیمەن‪،‬‬ ‫جــەزرەبــەڕووداو (شــۆک) و دواجاریش‬ ‫فیلم (بیگومان لێرەدا گرنگیدانی ئەومان‬

‫مرۆڤ وێڵ و سەرلتێکچوو بەدیاریەوە‬ ‫دەکەوێت‪.‬‬ ‫ڕاستە الوازيی تەکنیکی سینەمای ئەو‬ ‫دەمە و ئاسان کۆنترۆڵنەکردنی بڕینی‬ ‫وێنەکان و پێکەوەلکاندنی گرتەکان لە‬ ‫کارەکەی ئێزنیشتایندا کاریگەریيەکی‬ ‫نیگەتيڤیان کردۆتە ســەر ئــەوەی کە‬ ‫هــەمــوو بینەرانی ئاسایی تاقەتیان‬ ‫نەبێت وەک فیلمێکی ڕژد و ئەفرێنەر‬ ‫لێی بڕوانن‪ ،‬بەتایبەتی کە هەندێکجار‬ ‫هەستدەکەیت سەیری فیلمەکانی چاپلن‬ ‫دەکەیت (بێ وروژاندنی زەردەخەنە)‪:‬‬ ‫وێــنــە و گــرتــەکــان لــێــت هــەڵــدێــن‪،‬‬ ‫تاکەکەسەکان لە هەڵمه‌تبردنیاندا بۆ‬ ‫سەر پەیکەری قه‌يسه‌ر و کۆشکەکان‪،‬‬ ‫لە شارە مێروولە و پۆلە هەنگ دەچن‪،‬‬ ‫دیمەنەکان برووسکەئاسان‪ ،‬جەختکردنە‬ ‫ســەر سیماکان لە تیشک خێراترن و‬ ‫بەس سکانێکی دەستوبرد دەکەن‪ .‬بەاڵم‬ ‫بە ڕای من ئێزنیشتاین مەبەستیشیەتی‬ ‫تایبەتمەندێتيی سایکۆلۆژيی ئەو جۆش‬ ‫و خرۆش و هەڵچوونە سۆزداريیەی پێ‬ ‫بخوێنێتەوە کە لە دۆخی بەرخودان و‬ ‫هەڵکوتانە ســەر ڕژێمێکدا خۆبەخۆ‬ ‫پەیدادەبن و واقیعین‪ .‬پەلەپەل و خێرایی‬ ‫گرتەکانی فیلمەکە کەموکوڕییەکی‬ ‫تەکنیکی سینەمایی نین‪ ،‬چونکە لە کۆی‬ ‫کارەکەدا زۆرترین بڕین‪ ،‬گرتە‪ ،‬گۆڕینی‬ ‫گۆشەنیگا و زووم‪ ،‬هەروەها ڕووبــەر و‬ ‫بەرزی و نزمی جیاواز دەبینین‪ ،‬هەندێک‬ ‫دیمەن ستوونیين‪ ،‬تیایاندایە لەسەر الن‪،‬‬ ‫هەیانە لەژێرەوە بۆ ســەرەوەن‪ ...‬هتد‪.‬‬ ‫ئەمە جگە لەوەی کە وەک لە سەرەتاوە‬ ‫باسمکرد‪ ،‬تێزی سەرەکيی ئێزنیشتاینی‬ ‫بۆ کاری سینەمایی کەمتر پابەندبوونە بە‬ ‫کرۆنۆلۆژیا و زنجیرەبەنديی ڕووداوەکانەوە‬ ‫(بۆ نمونە گرتە هەیە کە لەسەرەتادا‬ ‫دەیبینین‪ ،‬لــە نــیــوەی فیلمەکەیشدا‬ ‫دووبــارەدەبــێــتــەوە)‪ ،‬بەڵکو خولیای‬ ‫بەرهەمهێنانی زیاترین شۆک و ئایدیایە‬ ‫لە هزر و زەینی بینەردا تا بتوانێت‬ ‫خۆی مانای تری لێوە هەڵبهێنجێنێت‪.‬‬ ‫بێهودەیش نیە کە زۆرجــار دەوترێت‪:‬‬ ‫سینەمای ئەو زەینیيە و کاری لەسەر‬ ‫وەرزشکردنە بە مێنتاڵتی و هزری بینەر‪.‬‬

‫بە چەمکەکانی وەک شوێن‪ ،‬سپەیس‪،‬‬ ‫چواردەور‪ ،‬کاتی الوەکی و کاتی سەرەکی‬ ‫و ‪...‬هتد‪ ،‬فەرامۆشنەکردووە)‪.‬‬ ‫الی ئـــــەو‪ ،‬گـــرتـــە چــکــۆلــەتــریــن‬ ‫ڕەگـــەزی وێــنــەی سینەماییە کــە بە‬ ‫کەڵەکەبوونیان وێنە بەرهەمدەهێنن‪،‬‬ ‫کەڵەکەبوونی وێنەکانیش دەبنە مایەی‬ ‫سەرهەڵدانی دیمەن‪ ،‬دیمەنەکانیش کە‬ ‫بەسەریەکدا دەچڕژێن‪ ،‬شۆک و ڕووداوی‬ ‫جەزرەبەئاسامان ال دەخوڵقێنن‪ ،‬کۆی‬ ‫هەموو ئەمانەیش بەسەریەکەوە دەبنە‬ ‫خەسڵەتە سەرەکی و گرنگەکانی ئەو‬ ‫یەکە تەواو و یەکگرتووەی دەکرێت بە‬ ‫فیلمێکی سەرکەوتوو‪ ،‬ناوی ببەین‪.‬‬ ‫لــە دی ــدی ئـــەودا‪ ،‬دیــمــەن بەتەنها‬ ‫پاشخانی زمان نیە‪ ،‬بەڵکو تەریب بە‬ ‫زمــان و ئاماژەکان دێــت و لە فۆرمی‬ ‫ئاوێتەبوونی هەندێک گرتەدا بەردەوام‬ ‫دەبــێــت‪ .‬بــەاڵم خــودی چەمکی گرتە‬ ‫الی ئێزنیشتاین هەستیارە‪ ،‬چونکە‬ ‫پــێــی وایـــە بــەریــەکــکــەوتــنــی گــرتــەی‬ ‫یەکەم بە گرتەی دووەم (ســەربــاری‬ ‫ناکۆکی و تەباییەکانیان) دەبنە مایەی‬ ‫بەرهەمهێنانی گرتەی سێهەمی نادیار‬ ‫کە دەرەنجامی زەینی هــەردوو یەکەم‬ ‫و دووەمیانە و بوونیانە بە مانا لەالی‬ ‫بینەر‪ .‬بەکورتی‪ ،‬ئــەو ڕای وایــە کە‬ ‫دوو گرتە بەریەکدەکەون‪ ،‬سێهەمیان‬ ‫زەینيیە و بینەر خۆی درووستیدەکات‪،‬‬ ‫ئا لێرەیشەوەیە کە جەختێکی زۆر لە‬ ‫کارکردنی شۆکئامێزانەی گرتەی یەکەم و‬ ‫دووەم لە دیمەنەکانیدا دەبینین‪.‬‬ ‫ئەم باسکردنە کورتە لە تایبەتمەندێتيی‬ ‫کــاری سینەمایی ئێزنیشتاینی بەو‬ ‫ئامانجە بوو تا بتوانین قسە لە فیلمە‬ ‫ئارشیڤی‪/‬دۆکیومێنتاریەکەی‬ ‫نیمچە‬ ‫دەربـــارەی شۆڕشی ئۆکتۆبەر بکەین‪،‬‬ ‫چونکە بۆ مــاوەی کاتژمێریک و چل‬ ‫و سێ خولەک ئێمە لەالیەن گرتەوە‬ ‫بۆمباران دەکرێین‪ .‬فیلمەکە بێدەنگە‪،‬‬ ‫زۆر خــێــرا و شــەپــۆالويــیــە‪ ،‬پاشتر‬ ‫(گریگۆری ئەلیکساندرۆڤ) کەمەکێک‬ ‫دەنــگ و (دیمتری شۆستۆکڤیچ) یش‬ ‫موزیکی دەخەنە سەر‪ ،‬گەر ئەو چەند‬ ‫دێڕە کورتانە نەبێت کە جارجار وێستگە‬ ‫زەمەنی و ڕووداوە یەکااڵکەره‌وەکان لە‬ ‫یەکتری جیادەکەنەوە‪ ،‬ناتوانین وەک‬ ‫ده‌توانيت له‌م لينكه‌ى خــواره‌وه‌دا‪،‬‬ ‫داستانێکی مێژوویی بیبینین‪ ،‬بەڵکە پتر فيلمه‌ك ‌ه بـ ‌ه ژێــرنــووســى كــورديــيـه‌و‌ه‬ ‫وەک تۆمارکردنێکی زیاد لە پێویستی ببينيت‪:‬‬ ‫کۆمەڵەڕووداوێک دێن کە گەر کەسێک‬ ‫‪https://www.youtube.‬‬ ‫شارەزای چیرۆکی شۆڕشەکە نەبێت کە ‪c o m / w a t c h ? v = L U -‬‬ ‫بە راپەڕینێکی بچوک دەستپێدەکات و بە ‪RkZk1qaA&feature=youtu.be‬‬ ‫سەرکەوتنی بەلشەڤیکەکان کۆتایی دێت‪،‬‬

‫ژمارە (‪ )365‬دووشەممە ‪2017/11/13‬‬

‫‪4‬‬

‫مارتن هایدیگەر‬

‫ جادوو بازەكەی مێسكرش‪-‬‬‫تۆماس ڕینگ‬ ‫شوان ئەحمەد كردویەتی بەكوردی‬ ‫(‪)٢-١‬‬ ‫بــــەالی هــەنــدێــكــەوە هــایــدیــگــەر‬ ‫پادشایەكە لــە شانشینی هـــزردا و‬ ‫بۆهەندێكی دیكەش‪ ،‬تاوانبارە دەرهەق‬ ‫بەفیكر‪.‬‬ ‫هایدیگەر ساڵی ‪ 1889‬هاتۆتە دنیاوە‬ ‫و ساڵی ‪ 1976‬كۆچی دوایــكــردووە‪،‬‬ ‫ێ هەتا ئێستاش مشتومڕ و قسە‬ ‫وەل ‌‬ ‫وباس لەبارەیەوە بەردەوامە‪ ،‬هەنوكە‬ ‫هەڵاڵكە لــەســەر ئــەوەیــە كەئاخۆ‪،‬‬ ‫الیەنگیری ئەو بۆ نازیزم‪ ،‬بەرهەمی‬ ‫كەم و كووڕییەكی شەخسییە‪ ،‬یاخود‬ ‫بەرهەمی فەلسەفەكەی و ئاقاری‬ ‫بیكردنەوەیەتی‪( .‬دۆیــج)ی شانۆنامە‬ ‫نـــوس‪ ،‬ئــەگــەری دووەم بــەڕاســتــر‬ ‫دەزانێت‪ .‬واتە الیەنگری هایدیگەر بۆ‬ ‫نازیزم الی ئەو‪ ،‬بەرهەمی فەلسەفەكەی‬ ‫و ئاڕاستەی بیركردنەوەیەتی‪ ،‬نەك‬ ‫شتێكی دی‪.‬‬ ‫بەماوەیەكی كەم بەرلەوەی جەنگی‬ ‫دووەمی جیهانی كۆتایی بێت‪ ،‬هایدیگەر‬ ‫لەشاری وێرانبوی فرایبۆرگ هەڵدێت‪،‬‬ ‫لەترسی ئــەوەی نــەبــادا بانگهێشت‬ ‫بكرێت بۆ بەشداربوون لە بەرگی میللی‬ ‫و ڕودەكاتە ماڵی براكەی لە مێسكرش‪.‬‬ ‫وەلێ‌ لەوێشدا ژیان و دەستنوسەكانی‬ ‫(سەرباری شاردنەوە و هەڵگرتنیان‬ ‫لەهەشت باوەڵدا‪ ،‬هەر لە مەترسیدا‬ ‫دەبێت)‪ .‬مەترسی هێرشی ئاسمانی‬ ‫فڕۆكەكانی ئەمریكا‪.‬‬ ‫هایدیگەر لە كۆشكی (هاوزن)‪ ،‬ماڵی‬ ‫شازادە دۆگالس كەدەكەوێتە (ببرون)‬ ‫بەسەر لوتكەی شاخێكەوە و بەسەر‬ ‫ڕوباری دانوبدا دەڕوانێت‪ ،‬توانی ژیانی‬ ‫خۆی و دەستنوسەكانی بپارێزێت‪ .‬هەر‬ ‫لەو شوێنەدا قەاڵی (ڤلدنشتاین)یشی‬ ‫لێیەو ئەوێش بووبووە پەناگەی چەندین‬ ‫خوێندكاری بەشی فەلسەفە‪ .‬كۆشكی‬ ‫(هاوزن) بەتەنها لەنێو ئەو دارستانەدا‬ ‫كــە ڕوبـــاری دانـــوب بــە بــەردەمــیــدا‬ ‫ڕەتدەبێت و داری سەرو دەوری داوەو‬ ‫قەاڵكەش بەپایە و دیــوارە تۆكمە و‬ ‫بەرزەكانییەوە‪ ،‬لەوێدا بەپێوەماون‪.‬‬ ‫سروشتی ئەو شوێنە‪ ،‬بەپێی زەوق‬ ‫و سەلیقەی پــادشــای ئەفسانەیی‬ ‫(لۆدڤیك) ڕێكخراوە‪ .‬ئەوێ‌ نیشتمانی‬ ‫هایدیگەر و سەرزەمینی هۆڵدەرلینە‪،‬‬ ‫ئەو شاعیرەی گرێی زمانی هایدیگەری‬ ‫كــردەوە و لەدڵیشیدا ئــەو وەهمەی‬ ‫چاندكە‪( :‬جێرمانیا ڕۆحــی گەلێكی‬ ‫پیرۆزە)‪.‬‬ ‫لەوەرزی خوێندنی (هاوینی‪)1942 -‬‬ ‫دا‪ ،‬ئەو ساڵەی سوپای شەشەم بەرەو‬ ‫ستالینگرد پێشڕەوی دەكرد‪ ،‬هایدیگەر‬ ‫دەرســگــوتــارێــك لــەمــەڕ هۆڵدەرلین‬ ‫و ســرودەکــەی دەربـــارەی (دانــوب)‬ ‫پێشكەش دەكات‪ .‬لەو دەرسگوتارەیدا‬ ‫بەتوندی جەخت لــەوەدەكــاتــەوە كە‬ ‫خۆرئاوا لەبەردەم مەترسی گەورەدایە‪:‬‬ ‫(ئێمە لــەمــڕۆدا دەزانــیــن‪ ،‬ئەمریكا‬ ‫بڕیاری وێرانكردنی ئەوروپای داوە‪.‬‬ ‫ئەوەش بەمانای وێرانكردنی نیشتمان‬ ‫و تێكوپێكدانی ڕابــونــی خــۆرئــاوا‬ ‫دێــت)‪ .‬بەاڵم خۆرئاوا کە لە بەردەم‬ ‫مەترسییەكی وادایـــە‪ ،‬خەمساردانە‬ ‫سەیری مەسەلەكە دەكات و بێباكە‪.‬‬ ‫خــۆرئــاوا بەدڵنیاییەوە چاوەڕێی‬ ‫سەعاتی بەخت دەكات‪ ،‬بەاڵم لەبری‬ ‫سەعاتی بەخت و سەرفرازی‪ ،‬سەعاتی‬ ‫سفر دەست پێدەكات‪ .‬بەوەش هایدیگەر‬

‫و خەڵك و خــوای نــاو كۆشكەكە‪،‬‬ ‫دەكەونە دۆخێكی دژوارەوە‪.‬‬ ‫بنەماڵەی شازادە لەقاتی خوارەوەدان‬ ‫و شـــازادە (ڤــۆن زاكــســن ینینكن)‬ ‫و هــاوســەرەكــەی كــە لــە (شلیزین)‬ ‫ەوە هەڵهاتوون‪ ،‬لەقاتی یەكەمدان‪.‬‬ ‫هایدیگەر لە هەورەبانەكەدا دەبێت‪،‬‬ ‫بەاڵم لە كۆتایی مانگی نیسانی ‪1945‬‬ ‫لە كونێكدا خۆی دەشارێتەوە كەخۆی‬ ‫هەڵی كەندووە‪ ،‬تا لە لەشكری هەڵهاتوی‬ ‫نازییەكان و لەپێشڕەویكردنی سوپای‬ ‫فەرەنسا‪ ،‬خۆی بشارێتەوە‪.‬‬ ‫جەخار بۆ (تۆماس بێرنهارد) كە‬ ‫لە ژیاندانەماوە‪ .‬تا تۆماری قسەی ئەو‬ ‫شەوە ترسناكەی نیسانمان بۆبكات‬ ‫كە لەنێوان بیرمەندێكی ئەڵمانی و‬ ‫شازادەیەكی ئەڵمانیدا ڕویداوە‪.‬‬ ‫دەبێت ئەو ساتانە‪ ،‬تێكەڵییەك لە‬ ‫گاڵتەجاڕی و ترسی دروستكردبێت‪.‬‬ ‫گاڵتەجاڕی گەمەی دێرینی هندییە‬ ‫ســورەكــان و ترسێكیش بــەڕونــی لە‬ ‫دوژمــنــێــك كــە بــەڕێــوەیــە وتــرس لە‬ ‫دیلە ڕوسەكان لە كەمپی (هۆیبرك)‬ ‫و ترس لە ئاییندە‪.‬شتێك لەو ترسە‬ ‫پەتییەی مرۆڤ كە هایدیگەر لە كتێبە‬ ‫فەلسەفیەكەی (بوون و كات)دا باسی‬ ‫كردووە‪.‬‬ ‫لەوێدا هایدیگەر ترس بە بنەمایەكی‬ ‫ســەرەكــی بـــوون دادەنـــێـــت‪ .‬بــەاڵم‬ ‫لەپڕێكدا ئەوە كۆتایی دێت و ڕوسەكان‬ ‫نایەن‪ ،‬ئــەوەش ئومێدی گەڕانەوەی‬ ‫دوو كوڕەكەی پێدەبەخشێت‪ .‬هاوكات‬ ‫فەرەنسیەكانیش گرنگیەكی ئەوتۆیان‬ ‫بەدەستنوسەكانی نەدا‪ ،‬دوای ئەوەی‬ ‫لەبەكارهێنانی وەك پەڕەسیگار‬ ‫نائومێدبوون‪.‬‬ ‫ئیدی وەك ئەوە وابوو‪ ،‬سەردەمێكی‬ ‫نا‪-‬ڕاستەقینە دەســتــی پێكردبێ‌‪.‬‬ ‫دوای هەراوزەنای جەنگ‪ ،‬ئارامیەكی‬ ‫شێوە نا‪-‬دنیایی بەرقەراربوو‪ .‬شازادە‬ ‫(ڤــۆن ماینیكن) بیری دەكەوێتەوە‬ ‫و دەڵـــێـــت‪( :‬بــۆیــەكــەمــجــار ژیــان‬ ‫بەدڵنیاییەوە گەڕایەوە بۆ دار نارەوەنە‬ ‫بــەرز و بڵندەكان‪ ،‬لەژێر سێبەری‬ ‫قەد و لقەكانی ئەوانیشدا‪ ،‬گوڵێكی‬ ‫بــێــشــومــاری بــەهــاریــی گــەشــانــەوە‪،‬‬ ‫ناوبەناو گوزەرانمان وەهابوو‪ ،‬وەك‬ ‫ئــەوەی لەوپەڕی دونیادابین و خەم‬ ‫و ماندووبونەكانیشمان‪ ،‬لەئاست ئەو‬ ‫بێدەنگییە سەرتاسەری و ئەو جوانیەی‬ ‫دەوری دابووین‪ ،‬بەبادابێت)‪.‬‬ ‫مــاركــۆت ڤــۆن ماینیكن كەپێشتر‬ ‫هایدیگەر لەماوەی دەرسگوتنەوەی‬ ‫لــەفــرایــبــۆرگ ئاشنایەتی لەگەڵدا‬ ‫پـــەیـــداكـــردبـــوو‪ ،‬دڵــنــیــایــە لـــەوەی‬ ‫وەرگـــۆڕانـــێـــكـــی قــــووڵ لـــەڕەوتـــی‬ ‫بیركردنەوەیدا‪ -‬لەكۆشكی هاوزن‪ ،‬بە‬ ‫بەرزی ئەوشاخەوە‪ ،‬ڕویــداوە‪ .‬ئەوەی‬ ‫دواتر هایدیگەر ناوی دەنێت‪ -‬گەڕانەوە‪،-‬‬ ‫ڕەنگە لەو چەند مانگەدا لەخۆی ڕوی‬ ‫دابێت‪ .‬دەرەنجام‪( :‬لەترس گەورەتر‪،‬‬ ‫هەقیقەتی سروشتە)‪.‬‬ ‫چــەنــد مــانــگ ـێ‌ دوای جــەنــگ‪،‬‬ ‫هایدیگەر بەشێوەیەكی یەكجارەكی‪،‬‬ ‫دەستبەرداری نوسینی دووەم بەشی‬ ‫كتێبە ڕەشبینیەكەی (بوون و كات)‬ ‫دەبێت‪ .‬ئەو كتێبەی باس لە حەتمیەتی‬ ‫بونی مــرۆڤ و توڕەهەڵدانی بۆناو‬ ‫جیهانێکی نادیاردەکات‪.‬‬ ‫ڕۆژانی بەهار لە نزیك كەنارەكانی‬ ‫ڕوباری دانوب بەسەر دەبات‪ .‬زۆربەی‬ ‫كــات لــەگــەڵ شــــازادەدا دەچــێــت بۆ‬ ‫پیاسەكردن‪ ،‬یاخود لەگەڵ منداڵەكانیدا‬ ‫یاری دەكــات‪ .‬سەروەختێك خۆی بۆ‬ ‫تۆپ هەڵدەدات‪ ،‬شازادە بیردەكاتەوە‬ ‫و دەڵــێــت‪( :‬ڕێــك ئـــاواش خــۆی بۆ‬

‫ئایدییاكان هەڵدەدات‪ .‬لەسەروەختی‬ ‫گەشت و گــەڕانــەكــانــیــانــدا‪ ،‬كاتێك‬ ‫گەاڵیەك لێدەكاتەوە و لەتی دەكات‪،‬‬ ‫بــەرلــەوەی دیقەتی لێبدات‪ ،‬داڵغەی‬ ‫دەڕوات و بیركردنەوە دەیبات‪ .‬هیچ‬ ‫ێ وەكو خۆی نابینێت‪ ،‬چونكە چاو‬ ‫شت ‌‬ ‫و بینینی ئەو ڕوو لەناخی خۆیین)‪.‬‬ ‫لەو چەند هەفتە ئارامەدا‪ ،‬هایدیگەر‬ ‫ســەرلــەنــوێ‌ زیــنــدوو دەبــێــتــەوە و‬ ‫هەستی ئینتیمابونی بۆ گەردون تێدا‬ ‫سەوز دەبێتەوە و حەزدەكات‪ ،‬نمونە‬ ‫بەقسەیەكی پیتەر هیبڵ‪ -‬یەكێك‬ ‫لە نوسەرە دڵخوازەكانی‪ -‬بێنێتەوە‬ ‫كە دەڵێت‪( :‬بمانەوێت یان نا‪ ،‬ئێمە‬ ‫ڕوەكین و بۆ ئەوەشی گەشەبكەین و‬ ‫گوڵ دەركەین‪ ،‬پێویستە ڕەگەكانمان‬ ‫بەناخی زەویدا ڕۆبچێت)‪.‬‬ ‫ئەو بەوجۆرە مەسەلەكەی دەبینی‪.‬‬ ‫مــرۆڤ ڕەگ و ڕیشەی بەزەوییەكدا‬ ‫ێ كە جیاوازە لە زەوی لۆژیك‪-‬‬ ‫دادەكوت ‌‬ ‫ئەو‬ ‫دەكـــات‪،-‬‬ ‫لەیاد‬ ‫ڕۆح‬ ‫ـەك‬ ‫زەویــیـ‬ ‫دەكات بۆ بابەتە دڵخوازەكەی خۆی‪:‬‬ ‫زەوییەش پێویستی بە ڕەسەنایەتی (هۆڵدەرلین‪ ،‬ڕوباری دانوب و ئەڵمانیا)‪.‬‬ ‫ئینتماو بڕوابوون بەو ژینگەیە هەیە دروشــمــەكــەشــی دەســتــەواژەیــەكــی‬ ‫متمانەی پێیەتی و دەست و پەنجەی هــۆڵــدەرلــیــن دەبــێــت كــە دەڵــێــت‪:‬‬ ‫لــەگــەڵــدا نــەرمــكــردووە‪ .‬تەنها بەو (هەمووشتێك لە ئێمەدا‪ ،‬بــەدەوری‬ ‫چەشنەش دەتوانێت‪ ،‬خۆی لەبەردەم هزردا خول دەخوات‪ .‬هەژاركەوتوین‪،‬‬ ‫هێزە زەبەالح و غەوارەكاندا ڕابگرێت بۆخاتری ئەوەی دەوڵەمەندبین)‪.‬‬ ‫كە بریتین لە هێزی تەكنۆلۆژیا و‬ ‫ئــەڵــمــانــیــای ســـەرەكـــی‪ ،‬دەبــێــت‬ ‫پەڕگیری و (بەبڕوای هایدیگەریش بەچوار پــارچــەوە‪ .‬دوو كوڕەكەشی‬ ‫ئەوە لە ئەمریكانیزم و بەلشەفیەتدا)‪ ،‬لــە كەمپی دوژمــنــی ســەركــەوتــودا‪،‬‬ ‫خۆی بەیان دەكات‪.‬‬ ‫بــەدەســت برسێتیەوە دەناڵێنن‪.‬‬ ‫كۆتاییەكانی‬ ‫بڵێین‬ ‫لێرەوە دەتوانین‬ ‫هەژاری بەشێوەیەكی ترسناك لەواڵتدا‬ ‫نەكۆتایی)‪،‬‬ ‫‪(1945‬نەسەرەتابوو‬ ‫ساڵی‬ ‫باڵوبۆتەوە‪ .‬لەوەش خراپتر باڵوبونەوەی‬ ‫بەڵكو ئێستێك و وچانێك بوو لەماڵی ماڵوێرانیەكانی ئۆشفایتزە‪.‬‬ ‫شیعردا‪.‬ڕایخی سێیەم پەراوێزێكە‬ ‫بــەاڵم هایدیگەر گوێ‌ بەهیچ یەك‬ ‫تا‬ ‫لە مێژووی بوندا و هەرچیەكیش‬ ‫لــەوانــە نـــادات و دەربــایــس نییە‪.‬‬ ‫جگە‬ ‫ئێستا لەو مێژووەدا ڕویدابێت‪،‬‬ ‫پێشبینیەكانی‪ -‬بەتۆنی دەنگی ئەو‬ ‫لە سەرەتایەك بۆ هەنوكەو بۆداهاتوو‪ ،‬حیكایەتخوانانە بــاس دەكـــات كە‬ ‫شتێكی دیكە نییە‪ .‬لەو مێژووەشدا لە چیرۆكی خورافی لەبەردەم ئامادەبوانی‬ ‫ئەڵمانیا شتێك دەقەومێ‌‪.‬‬ ‫ئەو ئاهەنگە خنجیالنەیەدا دەگێڕێتەوە‬ ‫خۆ‬ ‫لـــەو‬ ‫ـەر‬ ‫زۆر نــابــات هــایــدیــگـ‬ ‫كە لە كۆشكی هاوزن ئامادەن‪-‬و باس‬ ‫خواردنەوە و بێزارییە قوتاری دەبێت‪ .‬لەوە دەكات قۆناغێكی مێژویی تازە‬ ‫لە ‪ -27‬حوزەیرانی‪ 1945 -‬كوشكی بەڕێوەیە و مرۆڤایەتیش لەسەرەتاكانی‬ ‫(هاوزن)‪ ،‬پێشوازی لە چەندین میوان ئــەو قــۆنــاغــەدان‪ .‬ئەڵمانیاش لەو‬ ‫دەكــات‪ .‬ئــەوە ئاهەنگێكی هاوینەیە سەرەتا مێژوییەدا‪ ،‬ڕۆڵێكی تایبەتمەند‬ ‫الی شازادە و پڕۆفیسۆرەكان لەقەاڵی دەگیڕێت‪.‬‬ ‫(فیڵد نــشــتــایــن)ەوەدێــن‪ ،‬هــەروەهــا‬ ‫ئــەو دەســتــەواژەیــەی بەشێوازی‬ ‫چەند ئەفسەرێكی سوپای داگیركاری جــۆراو جۆر لەسەر زاری بوو‪ ،‬ئەمە‬ ‫فەرەنسایش ئامادەدەبن‪.‬‬ ‫بوو‪( :‬تەنها لەڕێی گەلی ئەڵمانیەوە‪،‬‬ ‫میوانەكان بەجل و بەرگی ئاهەنگی مێژووی جیهانی دەتوانێت‪ ،‬ئاهێكی بە‬ ‫فەرمییەوە دەردەكـــەون و خوشكی بەردابێتەوە و دەست پێبكاتەوە)‪.‬تەنها‬ ‫شـــــازادەش‪ ،‬پیانۆ دەژەنـــێـــت‪ .‬لە ئــەوان وەك (گریكەكانی سەردەمی‬ ‫كۆتایی ئاهەنگەكەشدا پڕۆفیسۆر مــۆدێــرن)‪ ،‬شــاعــیــران و بیرمەدانی‬ ‫مارتن هایدیگەر‪ ،‬وتەیەك پێشكەش ســـەرمـــەدی‪ ،‬دەتـــوانـــن لـــەبـــەردەم‬ ‫دەكات‪ .‬لەوتارەكەیدا بەشێك تەرخان دەسەاڵتی تەكنۆلۆژیادا خۆیان ڕابگرن‬

‫الیەنگیری هایدیگەر بۆ نازیزم‪،‬‬ ‫بەرهەمی كەم و كووڕییەكی‬ ‫شەخسییە‪ ،‬یاخود بەرهەمی‬ ‫فەلسەفەكەی و ئاقاری‬ ‫بیكردنەوەیەتی‪( .‬دۆیج)ی شانۆنامە‬ ‫نوس‪ ،‬ئەگەری دووەم بەڕاسرت‬ ‫دەزانێت‬ ‫و بەگژ هەژمون و دەسەاڵتەكانیدا‬ ‫بچنەوە‪.‬‬ ‫چەند ڕۆژێك دوای ئەو قسانەی‪،‬‬ ‫بۆ دۆستێكی دەنوسێت و دەڵێت‪:‬‬ ‫لەئێستادا هەموان بیر لە ئاوابوون‬ ‫و پوكانەوە دەكەنەوە‪ ،‬بەاڵم ئێمەی‬ ‫ئەڵمانی نابێت بكوژێینەوە و ئاوابین‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی هێشتا ئێمە هەڵنەهاتوین‬ ‫و بەرلەوەشی هەڵبێین‪ ،‬پێویستە شەو‬ ‫تێپەڕێنین)‪.‬‬ ‫شەویش تا دێت بەتایبەت لەونزیك‬ ‫دەبێتەوە‪ .‬سەروەختێك لە هاوینی‬ ‫‪ 1845‬لە (هـــاوزن)ەوە گەڕایەوە بۆ‬ ‫فرایبۆرگ‪ ،‬لەوێدا خەڵك و خوا لە‬ ‫چــاوەڕوانــی پیاوێكدا بــوون گومانی‬ ‫ئەوەی لێدەكرا‪ ،‬تاوانی سیاسی ئەنجام‬ ‫دابێت‪.‬‬ ‫هەڕەشەی ئەوەی لەسەربوو ماڵ و‬ ‫كتێبخانەكەی دەستی بەسەردابگیرێت‪،‬‬ ‫هــاوكــات (لــیــژنــەی پــاكــتــاوكــردن)‬ ‫لەزانكۆ دەست بەکاربوو بەمەبەستی‬ ‫كردنەوەی ڕیزی مامۆستایان‪ ،‬لەوانەی‬ ‫نازیزست بوون‪.‬چەندین مانگ لێرەو‬ ‫لــەوێ‌ تۆمەتی ڕوبــەڕوو دەكرێتەوەو‬ ‫لێكۆڵینەوەیلەگەڵدا دەكرێت‪ ،‬قسەی‬ ‫لێوەردەگیرێت و پاساو دەهێنێتەوە و‬ ‫پەشیمانی نیشان دەدات‪.‬‬ ‫لەو ماوەیەدا هایدیگەر بەرگریەكی‬ ‫بێ‌ هاوتا لەخۆی دەكات‪ ،‬وەلێ‌ هیچی‬ ‫بــەدەردی نایەت‪ .‬بەری چەند ڕۆژێك‬ ‫لەكرسمسی ‪ 1946‬ڕاپۆرتی یەكێك‬ ‫لەشارەزاكان (كارل كاسبەر)‪ ،‬كۆتایی‬ ‫بە مشتومڕ و بێنەو بەردەیەكی دور و‬ ‫درێژهانی‪ .‬ئەوەی لەو ڕاپۆرتەدا هاتبوو‪،‬‬ ‫گورزێكی كوشندەی لە هایدیگەردا‪.‬‬

‫(ڕەوتــــی فیكری هــایــدیــگــەر كە‬ ‫خەسڵەتێكی ئاڵۆز و دیكتاتۆری و‬ ‫ناسەربەخۆیانەی هەیە‪ ،‬كاریگەری‬ ‫ێ‬ ‫زۆر خراپ لەمڕۆدا جێدێڵێت)‪ .‬وەل ‌‬ ‫كارل كاسبەر داوای لێبوردنی لەخۆی‬ ‫لێ‌ قبوڵ دەكــات و لەوێدا هایدیگەر‬ ‫دەڵێت‪( :‬لەبنەڕەتدا من كەسێكی‬ ‫سیاسی نەبووم و بانگەشەكردنیشم‬ ‫بــۆ سۆسیالیزمی نیشتمانی‪ ،‬هیچ‬ ‫پەیوەندی بە سۆسیالیزمە نیشتمانیە‬ ‫باوەكەوە نییە)‪ ،‬بەاڵم كارل كاسبەر‬ ‫بەخوێن ساردیەكەوە وەاڵمی دەداتەوە‬ ‫و وەاڵمدانەوەكەشی نمونە هێنانەوەیە‪،‬‬ ‫بــە دەســتــەواژەیــەكــی ماكس ڤیبەر‬ ‫كە دەڵێت‪( :‬ئــەو مندااڵنەی گەمە‬ ‫بە پێچكەكانی مێژوودەكەن‪ ،‬خۆیان‬ ‫توشی قەڵبەیەك دەكەن)‪.‬‬ ‫هــایــدیــگــەر پــۆســتــەكــەی لەزانكۆ‬ ‫لەدەست دەدات و مافی وانە وتنەوەی‬ ‫لێدەسێنرێتەوە‪ .‬بــەهــۆی ئـــەوەوە‬ ‫توشی نائومێدی و بێزاری دەبێت‪.‬‬ ‫ساڵی ‪ 1946‬بۆماوەی چەند مانگێك‬ ‫لــە نەخۆشخانەی دەرونـــی (بــارن‬ ‫ڤایلەر)‪ ،‬لەژێرچاودێری چارەسەری‬ ‫سایكۆسۆماتیك (دەرونی‪ -‬جەستەیی)‬ ‫دا دەبێت‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫نەیارەكانی و بەر لەوانیش هاوڕ ‌‬ ‫و خوێندكارەكانی خوازیاری ئەوەن‬ ‫داڕوخاندنی‪ ،‬بێتەمایەی ئــەوەی واز‬ ‫لەخود پەسەندی بێنێت‪.‬‬ ‫هەموان چاوەڕوانی ئەوەن دەرونی‬ ‫ئارام بێتەوە و دان بە گوناهەكانیدا‬ ‫بنێت‪ .‬ئــەوێــك كــە ســەردەمــانــێــك‬ ‫جادوبازێك بوو‪ ،‬ئەوەش وایكرد زۆرێك‬ ‫لە خوێندكارە گەنجەكانی گومڕابكات‪.‬‬ ‫بەاڵم هایدیگەر بەدرێژایی تەمەنی‬ ‫هیچی نەوت‪ ،‬جگە لەو دەستەواژەیە‬ ‫نەبێت كە سەرسەختی پێوەدیارەو‬ ‫دەڵــێــت‪( :‬هەركەسێك ئایدیاكانی‬ ‫مەزنبوون كە كەوتە هەڵەوە‪ ،‬ئەوا‬ ‫بێگومان هەڵەیەكی گــەورە دەبێت)‪.‬‬ ‫زۆرێك لە وبڕوایەدابوون هەڵەكردن‬ ‫ێ‬ ‫پرسێكە دەشێت لێی خۆشببین‪ ،‬وەل ‌‬ ‫بێدەنگی نا‪.‬‬ ‫هــێــربــرت مـــاركـــۆزی قــوتــابــی‪،‬‬ ‫دەســتــبــەرداری بــوو‪ .‬هانس یۆناسی‬ ‫فــەیــلــەســوفــیــش كــە زۆر لــە ژێــر‬ ‫كاریگەری هایدیگەردابوو‪ ،‬سەروەختێك‬ ‫دەچێت بــۆالی‪ ،‬نە دڵی دەداتــەوە و‬ ‫نەسەرەخۆشی لێدەكات بەبۆنەی كۆچی‬ ‫دوایی دایكییەوە كە لە كۆمەڵكوژیەكەی‬ ‫ئۆشڤاتیزدا تیاچووبوو‪ .‬تەنها یەك‬ ‫كەس لە هایدیگەر بورا‪ ،‬ئەو كەسەش‬ ‫هانا ئارێنت بوو كە هەم خوێندكار و‬ ‫هەم خۆشەویستیشی بوو‪.‬‬