634

‫«‬

‫پالتفۆڕمی دابڕان‌و‬ ‫فێمینیزمی ڕۆشنگەری‬ ‫داوای لێپرسینەوە لەئامادەكارانی‬ ‫یاسای جەعفەری دەكەن‬

‫‪3‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ژمارە (‪ )634‬دووشەممە ‪2017/11/20‬‬

‫رەنگە بەم نزیكانە كۆبونەوەی حكومەتی هەرێم‌و بەغداد ئەنجامبدرێت‬

‫كۆبونەوەی ژێربەژێر‌و نهێنی‪ ،‬گفتوگۆی‬ ‫رەسمی نێوان هەولێرو بەغداد تێكدەدات‬ ‫مەال بەختیار‪ :‬لە كابینەی مالیكیەوە‪ ،‬هەرێم بێباكانە دانوستاندنی كردوە‬ ‫پارلەمانتارێکی عێراق‪ :‬حكومەتی هەرێم چاوەڕوانی دیاریكردنی كاتە لەالیەن حكومەتی ناوەندەوە بۆ دەستپێكردنی گفتوگۆ‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫ئەگەرچی هێشــتا وادەیــەك بۆ كۆبونــەوەی نێوان وەفدی‬ ‫حكومەتی هەرێمی كوردســتان‌و بەغــداد دیارینەكراوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫زانیارییەكان ئەوە دەردەخەن‪ ،‬كە ئەو كۆبونەوە چاوەڕوانكراوە‬ ‫زۆری نەماوەو ئەگەری هەیە‪ ،‬ئەم هەفتەیە یان هەفتەی داهاتو‬ ‫ئەنجامبدرێــت‪ .‬ئەمە لەكاتێكدایە كە هەندێك الیەنی سیاســی‬ ‫كۆبونــەوەی ژێربەژێر‌و نهێنییــان لەگەڵ بەرپرســانی بەغداد‬ ‫هەیــە‪ .‬بــەرای چاودێرانی سیاســیش‪ ،‬ئەم گفتوگــۆ نهێنیانە‬ ‫پێچەوانــەی ئەو پرەنســیپەن كــە زۆربــەی الیەنەكانی هەرێم‬ ‫پێی رازیبون بەوەی حكومەتی هەرێمی كوردســتان بەرەسمی‬ ‫دانوستان لەگەڵ بەغداد ئەنجام بدات‪.‬‬ ‫لــەدوای روداوەكانــی ‪16‬ی ئۆكتۆبــەر‌و گرژییەكانــی نێوان‬ ‫بەغــداد‌و هەولێر‪ ،‬الیەنە سیاســییەكانی هەرێمی كوردســتان‪،‬‬ ‫لەپێش هەمویانەوە‪ ،‬یەكێتی نیشــتمانی كوردستان داوای كرد‬ ‫لەمــەودوا مەلەفی دانوســتانی نێوان هەرێــم‌و ناوەند لەالیەن‬ ‫حكومەتی هەرێمی كوردســتانەوە سەرپەرشــتی بكرێت‌و هەر‬ ‫حكومەتیــش وەفــد پێكبێنێــت‪ .‬بــەاڵم لە ئێســتادا هەندێك‬ ‫دانوســتان‌و گفتوگــۆی ژێربەژێــر‌و نهێنــی لەالیــەن هەندێك‬ ‫حزبەوە لەگەڵ بەرپرســانی بەغداد هەیە‪ ،‬ئەوەش پێچەوانەی‬ ‫ئــەو پرەنســیپەیە كــە حكومەت سەرپەرشــتی ئەم كەیســە‬ ‫بــكات‪ ،‬چاودێرانی سیاســیش پێیانوایە دانیشــتنی ژێربەژێر‬ ‫كاریگەری نێگەتیڤ دەكاتە سەر كۆی چارەسەری كێشەكانی‬ ‫نێوان هەولێرو بەغداد و وادەكات گفتوگۆكان ئاڕاســتەی دیكە‬ ‫وەربگرن‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫رەنگە بەم نزیکانە ئەم وێنەیە دوبارە ببێتەوە‬

‫«‬

‫هەرچەندە چاوپێكەوتنەكانی د‪ .‬نەجمەدین دووربوون لە گیانی بەرپرسیارێتی‪ ،‬بەاڵم‬

‫"ئەندامێكی سەركردایەتی مافی ئەوەی نییە بەناوی سەركردایەتییەوە‬ ‫بەیاننامە دژی ئەندامێكی مەكتەبی سیاسی دەربكات"‬

‫سعودییە بۆ ئیسالمی بزنس‬ ‫ئیسالمی وەهابی لەگۆڕدەنێت‬ ‫بەهمەن تاهیر نەریامن‬

‫سەرچاوەیەك لە سەركردایەتیی یەكێتی‪ :‬بردنی كەلوپەلەكانی ماڵەكەی د‪ .‬نەجمەدین لەسلێامنی‪ ،‬شەرمەزارییەكی گەورەیە‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫بەپێی ئەو زانیارییانەی لەناو سەركردایەتیی‬ ‫یەكێتی دەســت (چاودێــر) كەوتون‪ ،‬لەدوای‬ ‫چاوپێكەوتنەكەی د‪ .‬نەجمەدین‪ ،‬كە هێشــتا‬ ‫ئەندامــی مەكتەبــی سیاســیی یەكێتیــە‪،‬‬ ‫لەكەناڵی روداو‪ .‬ئەندامێكی ســەركردایەتیی‬ ‫یەكێتی‪ ،‬بەناوی سەركردایەتیی یەكێتییەوە‪،‬‬ ‫بەیاننامەی لەســەر قســەكانی د‪.‬نەجمەدین‬ ‫دەركردوە‪ .‬ئەمە لەكاتێكدایە سەركردایەتیی‬ ‫یەكێتی زیاتر لە ‪ 50‬ئەندامە و چۆن دەكرێت‬ ‫ئەندامێــك لەبری ‪ 50‬كەس بەیاننامە بەناوی‬ ‫ســەركردایەتیی یەكێتییەوە دژی ئەندامێكی‬

‫مەكتەبی سیاسی باڵوبكاتەوە‪ ،‬كە هێشتا بە‬ ‫وتەی خــۆی وازی لە یەكێتی نەهێناوە‪ .‬هەر‬ ‫پێرێش ‪ ،11/18‬لە كۆبونەوەیەكی بەشــێكی‬ ‫ئەو ســەركردانەی یەكێتیدا كــە هاومەرامن‪،‬‬ ‫لەسەر دەركردنی ئەو بەیاننامەیە قسەی رەق‬ ‫كەوتۆتە نێوانیان‪.‬‬ ‫لەوبارەیەوە‪ ،‬سەرچاوەیەكی سەركردایەتیی‬ ‫یەكێتی بە (چاودێــر)ی راگەیاند‪ ،‬ئەگەرچی‬ ‫قســەكانی د‪ .‬نەجمەدین‪ ،‬ئەندامی مەكتەبی‬ ‫سیاســیی یەكێتــی‪ ،‬لــە دوو چاوپێكەوتنــە‬ ‫تەلەڤزیۆنییەكــەی دوای روداوەكانــی ‪16‬ی‬ ‫ئۆكتۆبەر‪ ،‬دوور بوو لە گیانی بەرپرسیارێتی‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئەندامێكــی ســەركردایەتیی یەكێتــی‬

‫ئەو مافەی نییە بەناوی ســەركردایەتییەوە‪،‬‬ ‫بەیاننامە دژی ئەندامێكی مەكتەبی سیاسیی‬ ‫حزبەكــەی دەربكات‪ ،‬چونكــە د‪ .‬نەجمەدین‬ ‫هێشتا ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكێـتییەو‬ ‫وازی لــەو حزبــە نەهێنــاوە‪ .‬ســەرچاوەكە‬ ‫دەشڵێت «د‪ .‬بەرهەم وازی لە یەكێتی هێناوە‪،‬‬ ‫خــۆی بەزمانی خۆی رایگەیاندوە رێككەوتنی‬ ‫لەگەڵ گۆڕان و كۆمەڵی ئیســامیدا كردووە‪،‬‬ ‫بــارەگای دامەزرانــدوەو لیســت و قــەوارەی‬ ‫پێشكەشی كۆمسیۆن كردوە‪ ،‬بەیاننامە دژی‬ ‫دەرناكرێــت‪ ،‬كەچــی لەســەر چاوپێكەوتن‪،‬‬ ‫بەیاننامــە لەســەر ئەندامانی تــری مەكتەبی‬ ‫سیاسی دەردەكرێت»‪.‬‬

‫ئەو ســەرچاوەیەی ســەركردایەتی‪ ،‬ئاماژە‬ ‫بەوەشــدەكات‪ ،‬كە د‪ .‬نەجمەدین نەدەبوو لە‬ ‫دوای روداوەكانــی ‪16‬ی ئۆكتۆبــەر بچوایەتە‬ ‫هەولێــر‪ ،‬بەڵكو‪ ،‬دەبوو بهاتایەتە ســلێمانی‪،‬‬ ‫ئەگەر ترسیشــی هەبوایە لە ســلێمانی‪ ،‬ئەوا‬ ‫بچوایەتــە بــارەگای مەكتەبی سیاســی‪ ،‬یان‬ ‫ماڵی مام جەالل‪ ،‬یان ماڵی كاك كۆســرەت‪،‬‬ ‫ئەوكات كەس نەیدەتوانی دەستی بۆ بەرێت‪.‬‬ ‫سەرچاوەکە ئەوەش ئاشكرادەكات‪ ،‬ماڵەكەی‬ ‫د‪ .‬نەجمەدین لە ســلێمانی دەستی بەسەردا‬ ‫گیراوە‪ ،‬كە دوو قاسەی تێدا بووەو هەردوكی‬ ‫شــكێنراون و كەلوپەلەكانــی براون‪ ،‬ئەمەش‬ ‫شەرمەزارییەكی گەورەیە‪.‬‬

‫«دەربەندی پەپوولە»ـی شێرکۆ‬ ‫بێکەس بە وەرگێڕانی چۆمان‬ ‫هەردی یەکێکە لە براوەکانی‬ ‫خەاڵتی ئینگلیش پێن‬

‫ذمارة (‪ )634‬دووشەممە ‪2017/11/20‬‬

‫راپۆرت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫رەنگە بەمنزیكانە كۆبونەوەی حكومەتی هەرێم‌و بەغداد ئەنجامبدرێت‬

‫كۆبونەوەی ژێربەژێر‌و نهێنی‪ ،‬گفتوگۆی رەسمی‬ ‫نێوان هەولێرو بەغداد تێكدەدات‬ ‫مەال بەختیار‪ :‬لە كابینەی مالیكیەوە‪ ،‬هەرێم بێباكانە دانوستاندنی كردوە‬ ‫ئەندامێكی پارلەمانی عێراق‪ :‬حكومەتی هەرێم چاوەڕوانی دیاریكردنی كاتە‪ ،‬لەالیەن حكومەتی ناوەندەوە بۆ دەستپێكردنی گفتوگۆ‬ ‫چاودێر‪ -‬رێبین حەسەن‬ ‫ئەگەرچــی هێشــتا وادەیــەك بــۆ‬ ‫كۆبونەوەی نێوان وەفدی حكومەتی‬ ‫هەرێمــی كوردســتان‌و بەغــداد‬ ‫دیارینەكــراوە‪ ،‬بــەاڵم زانیارییەكان‬ ‫ئەوە دەردەخەن‪ ،‬كە ئەو كۆبونەوە‬ ‫چاوەڕوانكــراوە زۆری نەمــاوەو‬ ‫ئەگــەری هەیە‪ ،‬ئــەم هەفتەیە یان‬ ‫هەفتەی داهاتو ئەنجامبدرێت‪ .‬ئەمە‬ ‫لەكاتێكدایــە كــە هەندێــك الیەنی‬ ‫سیاســی كۆبونــەوەی ژێربەژێــر‌و‬ ‫نێهنییان لەگەڵ بەرپرسانی بەغداد‬ ‫هەیە‪ .‬بەرای چاودێرانی سیاسیش‪،‬‬ ‫ئــەم گفتوگۆ نهێنیانــە پێچەوانەی‬ ‫ئــەو پرەنســیپەیە كــە زۆربــەی‬ ‫الیەنەكانــی هەرێــم پێــی رازیبون‬ ‫كە حكومەتی هەرێمی كوردســتان‬ ‫بەرەسمی دانوستان لەگەڵ بەغداد‬ ‫ئەنجام بدات‪.‬‬

‫كاریگەرییەكانی گفتوگۆی ژێربەژێر‬

‫لــەدوای روداوەكانــی ‪16‬ی ئۆكتۆبــەر‌و‬ ‫گرژییەكانــی نێوان بەغــداد‌و هەولێر‪ ،‬الیەنە‬ ‫سیاســییەكانی هەرێمی كوردستان‪ ،‬لەپێش‬ ‫هەمویانەوە‪ ،‬یەكێتی نیشــتمانی كوردستان‬ ‫داوای كرد كە لەمەودوا مەلەفی دانوســتانی‬ ‫نێــوان هەرێــم‌و ناوەنــد لەالیــەن حكومەتی‬

‫«لەكابینەی مالیكیەوە‪ ،‬هەرێم بێباكانە‬ ‫دانوستاندنی كردوە»‬

‫هەرێمی كوردستانەوە سەرپەرشتی بكرێت‌و‬ ‫هــەر حكومەتیــش وەفد پێكبێنێــت‪ .‬بەاڵم‬ ‫لە ئێســتادا هەندێك دانوســتان‌و گفتوگۆی‬ ‫ژێربەژێــر‌و نهێنی لەالیــەن هەندێك حزبەوە‬ ‫لەگــەڵ بەرپرســانی بەغداد هەیــە‪ ،‬ئەوەش‬ ‫پێچەوانــەی ئەو پرەنســیپەیە كە حكومەت‬ ‫ئــەم سەرپەرشــتی ئــەم كەیســە بــكات‪،‬‬ ‫چاودێرانی سیاســیش پێیانوایە دانیشــتنی‬ ‫ژێربەژێــر كاریگــەری نێگەتیــف كاریگەری‬ ‫دەكاتە ســەر كۆی چارەســەری كێشەكانی‬ ‫نێوان هەولێرو بەغداد‪ .‬وادەكات گفتوگۆكان‬ ‫ئاڕاستەی دیكە وەربگرن‪.‬‬

‫هەرێم چاوەڕێی بەغدادە‬

‫ئەندامێكی پارلەمانی عێراق لە فراكسیۆنی‬ ‫یەكێتــی‪ ،‬بــۆ (چاودێر) وتــی «حكومەتی‬ ‫هەرێمی كوردستان‪ ،‬ئامادەیی خۆی دەربڕیوە‬ ‫بۆ دەستپێكردنی دانوستان‌و گفتوگۆ لەگەڵ‬ ‫حكومەتی ناوەند‪ ،‬لەچوارچێوەی دەستوری‬ ‫عیراقیدا‪ ،‬لەئێستاشدا چاوەڕوانی دیاریكردنی‬ ‫كاتە لەالیەن حكومەتــی ناوەندەوە‪ ،‬دەبێت‬ ‫ئــەو پێشــوازیی‌و ئامادەییــەی حكومەتــی‬ ‫هەرێــم بەهەند وەربگیرێت بۆ دەســپێكردن‬ ‫بەگفتوگۆكان»‪.‬‬ ‫فەرهــاد مەال قادر‪ ،‬ئاماژەی بەوەشــكرد‪،‬‬ ‫دوای ئــەوەی هــەردوال لەمــاوەی رابــردودا‬ ‫لەرێگــەی لێــدوان‌و راگەیاندراوەكانیانــەوە‪،‬‬ ‫جەختیان لەسەر ئەوە كردۆتەوە‪ ،‬كە ئامادەن‬

‫بۆ پابەندبون بەدەستورەوە‪ ،‬بۆیە كاتی ئەوە‬ ‫هاتــوە‪ ،‬دەســتبكەن بەكۆبونــەوەكان‪ ،‬واتە‬ ‫حكومەتی عیراقی تاكو ئێستا بەشێوەیەكی‬ ‫رەســمی پێشــوازی لەداوای وەفدی هەرێمی‬ ‫كوردســتان نەكــردوە بــۆ دانیشــتن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بیرمــان نەچێــت نێوەندگیرییــەك هەیــە‬ ‫لەئاســتی نێودەوڵەتــی‌و هەمیــش فشــارە‬ ‫لەســەر حكومەتەكــەی عەبادی بــۆ ئەوەی‬ ‫گفتوگۆكان دەستپێبكاتەوە‪.‬‬ ‫ســەبارەت بەوەی كــە الیەنێك لەالیەن‬ ‫كوردییەكان‪ ،‬ئەگەر هاتو بەتەنیا دەستبكات‬

‫بەكۆبونــەوەو گفتوگــۆی ژێربەژێــرو البــەال‬ ‫لەگــەڵ حكومەتی ناوەند‪ ،‬ناوبــراو ئاماژەی‬ ‫بەوەكــرد‪ ،‬هەرچەنــدە مــن زانیــاری ئەوەم‬ ‫نییــە‪ ،‬كــە ئاخــۆ الیەنــی كــوردی هەبێت‬ ‫لەبەغــداد ژێر بەژێر لەگەڵ حكومەتی ناوەند‬ ‫گفتوگۆی البــەالی كردبێت‪ ،‬بــەاڵم پێموایە‬ ‫لەئێســتادا لەهەمــو كات زیاتر پێویســتمان‬ ‫بەیەكڕیــزی نــاو ماڵی كــورد هەیــە‪ ،‬دوای‬ ‫ئــەوەی ئێمــە وەكــو كــورد بەدۆخێكی زۆر‬ ‫هەستیارو بە شكســتێكی سیاسی روبەڕوی‬ ‫عیــراق دەبینەوە‪ ،‬پێویســتمان بەوە هەیە‪،‬‬

‫كــە هەر الیەنێكی سیاســی بەبــێ گەڕانەوە‬ ‫بــۆ الیەنە سیاســییەكانی دیكــەی هەرێمی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬ئەوانــەی كــە پێگەیــان هەیە‬ ‫لەپارلەمانی عیراق‌و كوردستان‪ ،‬دەستبكات‬ ‫بەگفوگۆ لەگــەڵ حكومەتی ناوەند‪ ،‬خیانەت‬ ‫لەكۆمەاڵنی خەڵكی كوردســتان دەكات‪ ،‬بەو‬ ‫پێیەی لەمــاوەی رابردو ئێمەی گەیاندە ئەم‬ ‫رۆژە نەبونــی یەكدەنگــی‌و یەكڕەنگــی نــاو‬ ‫ماڵــی كــوردی بو‪ ،‬گــەر بمانەوێت شــتێك‬ ‫بەدەستبهێنین پێویستمان بەیەكدەنگییە‪.‬‬

‫لێپرسراوی دەســتەی كارگێڕی مەكتەبی‬ ‫سیاســی یەكێتی رایگەیانــد‪ ،‬لەدوای ‪/16‬ی‬ ‫ئۆكتۆبــەری شــومەوە‪ ،‬باســی گفتوگــۆ‬ ‫گەرمــە‪ ،‬هەرێم نەرم باســی دەكاو بەغداش‬ ‫رەق وەاڵمدەداتــەوە‪ ،‬بــا راشــكاو بیــن‪:‬‬ ‫لەكابینــەی مالیكیــەوە‪ ،‬هەرێــم بێباكانــە‬ ‫دانوســتاندنی كردوە‪ .‬چارەنوسی بەپرۆژەی‬ ‫نەوت (بەكەركوكیشــەوە) بەســتبوو‪ ،‬باقی‬ ‫داخوازییەكان پەراوێزخرابون (مادەی ‪،140‬‬ ‫سنوری كوردستان‪ ،‬پشكی كورد لەبەغداد‪..‬‬ ‫تاد) دەركەوت‪ ،‬دوای شەڕی داعش‪ ،‬جیهان‪،‬‬ ‫ئەم گۆڕانكاریەی بازاڕی نەوت‪ ،‬ناسەلمێنن‪.‬‬ ‫گەورەتریــن كێشــەی بەغــداش‪ ،‬نەبونــی‬ ‫رێســای دیوكراســیەو نیوەی دەســتوریش‪،‬‬ ‫تایفەگەرییە‪.‬‬ ‫مەال بەختیار‪ ،‬لە نوسینێكدا كە لە پەڕەی‬ ‫خۆی لە فەیسبوك باڵویكردۆتەوە‪ ،‬دەشڵێت‬ ‫«دانوســتانی ئێســتا‪ ،‬دۆخــە سیاســی‌و‬ ‫عەســكەریەكەی‪ ،‬الســەنگە‪ .‬قۆناغەكــە‬ ‫پێویستی بە ستراتیژێكی سەراپا نوێ‌ هەیە‪.‬‬ ‫ئەمــەش مەحاڵە‪ ،‬بەبێ‌ زانینی هەڵەكانمان‪.‬‬ ‫ســتراتیژەكەش‪ ،‬بۆ دابینكردنی مافەكانمان‬ ‫لەعێراقی فیدراڵدا‪ ..‬ئەگەر دوای دانوســتان‬ ‫بەپێی دەســتور‪ ،‬سودی نەبوو‪ ،‬ئەوكاتە بیر‬ ‫لە بەرەنگاری میللی هەمەالیەنە بكرێتەوە»‪.‬‬

‫بەڵكو خەونە كوردییەكە نزیكترە!‬

‫عەدنان حسین *‬ ‫وەرگێڕانی لەعەرەبییەوە‪ :‬بابان حەمە‬ ‫پێــم وانییــە ئــەو ســزایەی بەرامبــەر‬ ‫ریفراندۆم لەسەر مافی چارەی خۆنووسین‬ ‫لــە عیــراق‌و ناوچە ناكۆكی لەســەرەكاندا‬ ‫بەســەر كورد ســەپێنرا‪ ،‬كورد لە خەونی‬ ‫سەربەخۆیی دوور بخاتەوە‪ ،‬وەك هەندێك‬ ‫شــرۆڤەكار و ئەوانی دیكەش دەیاننووسی‬ ‫و باسیان دەكرد‪.‬‬ ‫رۆژێــك بــەر لــە ریفرانــدۆم خەونــی‬ ‫كــورد هیچ كات لەوەوە نزیكتر نەبووە كە‬ ‫ببێت بەراســتی‪ ،‬بەاڵم ئێســتا ئەو خەونە‬ ‫دوور خراوەتــەوە‪ ،‬پاش ئــەو رێكەوتنەی‬ ‫حكومەتەكانــی ئێــران‌و عیــراق‌و توركیــا‬ ‫دژ بــە ئەزموونــی ئــازادی رادەربڕیــن و‬ ‫چارەی خۆنوســینی كــورد ئەنجامیان دا‪،‬‬

‫بە گوشارخستنەســەر كورد گەمارۆدانی‌و‬ ‫باڵوەپێكردنــی هێــزە عیراقییــەكان لــە‬ ‫ســەرجەم ناوچــە ناكۆكی لەســەرەكان‌و‬ ‫داخستنی سنورە وشكانی‌و ئاسمانییەكان‬ ‫لێیان‪.‬‬ ‫بۆماوەی ‪ 100‬ســاڵی تــەواو ئەو خەونە‬ ‫بــووە دیلــی دەوڵەتــە زلهێــزەكان‪ ،‬كــە‬ ‫پــاش جەنگی جیهانــی یەكەم و دواتریش‬ ‫پێكهاتبوون‪ ،‬كە نەتەوەكانی رۆژهەاڵتیان‬ ‫لەنێوان ئیمپراتۆرییەت و براوەكانی جەنگدا‬ ‫دابەشــكرد و كوردیــان دابــەش‌و پەرتــی‬ ‫چــوار دەوڵــەت كرد كە توركیــاو ئێران و‬ ‫عیراق‌و سوریا بوو‪ .‬هەڵبەتە دابەشكردنی‬ ‫واڵتە عەرەبییەكانیش‪ ،‬بەاڵم جیاوازییەكە‬ ‫لەوەدا بوو كە كوردانی عیراق بە ئاشــتی‬ ‫بێت یاخود بە خەباتی چەكداری‪ ،‬هەوڵیان‬ ‫داوە دان بنرێــت بــە شــوناس‌و مافــە‬ ‫سیاســی‌و ئیدارییەكانیــان‪ ،‬بەرهەمەكەی‬ ‫بریتی بــو لە حوكمی زاتی تەمەن كورت‪،‬‬ ‫كــە لەســەروەختی ســەدام حوســێندا‪،‬‬ ‫كاتێكــی كــەم نەبێت لەســایەیدا نەژیان‌و‬ ‫هەوڵیــدا بەســەركوتكاری‌و بەكارهێنانــی‬ ‫چەكــی كیمیایــی‌و زیندەبەچاڵكردنییــان‬ ‫لــە بیابانەكان‪ ،‬بیانچەوســێنێتەوەو خۆی‬ ‫زاڵبكات بەســەریاندا‪ ..‬پاشان فیدڕاڵیزمی‬ ‫پــاش ســەدام حوســێنیش‪ ،‬ناتــەواو و‬ ‫ناجێگیرو كەمو كورت‪.‬‬ ‫ســەرەڕای ئــەو هەســتانەوەیەی تر بۆ‬ ‫بەدیهێنانــی خەونی ســەربەخۆیی كورد‪،‬‬

‫بەاڵم ئەو لێپێچینەوەیەی حكومەتی عیراقی‬ ‫بە هەمــوو رەهەندەكانییەوە بەرامبەر بەو‬ ‫خەونەی ســەربەخۆیی كورد كە كردوێتی‪،‬‬ ‫رەنگە باجی هەبێت‪ ،‬چونكە پاساوەكەی‬ ‫دژبــەری تێدایــە‪ ،‬پاســاوەكەش بریتییــە‬ ‫لــە دەســتگرتن بــە یەكپارچەیــی خاكی‬ ‫عیراقەوە‪ ،‬یەكێتیی هەر دەوڵەتێك ناكرێت‬ ‫بەبێ یەكێتیی پێكهاتە نەتەوەییەكانی ئەو‬ ‫دەوڵەتە‪ ،‬بەپێكهاتەی نەتەوەیی‌و ئاینیی‌و‬ ‫مەزهەبیی‌و سیاسیشەوە‪.‬‬ ‫ســەپاندنی ئەو ســزاو لێپێچینەوانەی‬ ‫حكومەتــی عیراقــی بــۆ ســەر هەرێمــی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬رەنگە پاڵیــان پێوەبنێت بۆ‬ ‫شــتی دیكــە‪ ،‬بەتایبەتی ئــەو نەوەیەیەی‬ ‫ئێســتایان كە دوور لەدەســەاڵتی بەغداد‬ ‫ژیاون و كاریگەییان لەسەر بووە بەدرێژایی‬ ‫چارەكــە ســەدەیەك‪ ،‬كــە هەڵوێســتێكی‬ ‫یاخیگەرانــە بنوێنن‪ ،‬ئیــدی لەژێر چەتری‬ ‫جموجۆڵــە نەتەوەییەكــەدا بێــت یاخــود‬ ‫ئاینییەكە‪.‬‬ ‫لــە رابــردودا‪ ،‬نوخبــەی سیاســی‌و‬ ‫روناكبیرانــی كــورد‪ ،‬زمانــی عەرەبییــان‬ ‫بەباشــی دەزانــی‪ ،‬زۆربەیــان لەبەغداد‌و‬ ‫شــارەكانی دیكەی عیراق ژیــاون‌و زمانی‬ ‫عەرەبــی فێربــوون‪ ،‬روناكبیرانــی دیــار‬ ‫نوســیویانەو بەشــداربوون لە بزوتنەوەی‬ ‫روناكبیــری عیــراق‪ ،‬هەندێكیــان تــەواو‬ ‫نوقمی كاری سیاســی‌و نیشــتمانی بوون‬ ‫لەوانەش حزبی شیوعی‌و حزبی نیشتمانی‬

‫دیموكراتی‌و ئەوانەی دیكەش‪.‬‬ ‫تەنانەت بزوتنەوەی نەتەوەیی كوردیش‬ ‫بەهەمانشــێوە لەنێو شارە عەرەبییەكاندا‬ ‫بوونــی هەبــووەو بەشــێك بــوون لــەو‬ ‫بزووتنــەوە نیشــتمانییە عیراقییانــەی‬ ‫كــە لەزۆربــەی كاتەكانــدا هەڵوێســتی‬ ‫ئۆپۆزســیۆنییان هەبــووە لەهەمبــەر‬ ‫سیاســەتی حكومەتــە عیراقییــەكان‪ ،‬بە‬ ‫تایبەتــی سیاســەتی چارەســەری دۆزی‬ ‫كورد‪.‬‬ ‫بــەاڵم ئێســتا‪ ،‬زۆر بەدەگمــەن لــەم‬ ‫نەوەیەی ئێســتادا كوردێــك دەدۆزیتەوە‬ ‫كــە بەباشــی عەرەبــی بزانێــت‪ ،‬یــان‬ ‫ســەردانی بەغــداد یــان بەســڕە یــان‬ ‫شــارێكی دیكــە بكات‪ ،‬نــەك تەنها لەبەر‬ ‫هۆكاری ئاســایش‪ ،‬بەڵكو لەبەر نەبوونی‬ ‫پێویستی‌و بەرژەوەندی‪ .‬كە ئەمە یەكێكە‬ ‫لەو هۆكارە سەرەكییانەی كە وای لەكورد‬ ‫كرد بە شــێوەیەكی چــڕو بەرز (زیاتر لە‬ ‫‪ ) %90‬لەبەرژەوەنــدی بەڵێ بۆ ریفراندۆم‬ ‫و جیابوونەوە دەنگ بدەن‪.‬‬ ‫پێڕۆی عیراقی ئێستا‪ ،‬ئەم الیەنەی بە‬ ‫گرنــگ وەرنەگرتووە‪ ،‬هەربۆیە ئەو ســزاو‬ ‫لێپێچینەوەی بۆ ریفراندۆم دەستی دایێ‪،‬‬ ‫وەك ســزای بەكۆمەڵی گەلــی كورد وێنا‬ ‫كرا‪ ،‬هەر ئەمەش ترســی ئەوەی دروست‬ ‫كــردووە كە یاریدەدەربێــت بۆ هەڵقواڵنی‬ ‫بزووتنــەوەی نەتەوەیــی پەڕگیر و یاخی‪،‬‬ ‫كــە چ مەســعود بارزانــی و چ هــەرچ‬

‫سەركردەو رابەرێكی دیكەی كورد نەتوانن‬ ‫كۆنترۆڵی ئەو یاخیبوونە بكەن‪.‬‬ ‫ئــەو لێپێچینەوانــەی بــۆ یەكپارچەیی‬ ‫خاكــی عیــراق ئەنجامــدرا‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫لێپێچینــەوەكان و بەشــێوەیەكی گشــتی‬ ‫هەڵوێســتی حكومەتــی عیراقــی بــۆ‬ ‫ریفرانــدۆم‪ ،‬هێــزی شــۆڤێنیزمی عەرەبی‬ ‫تێدا دەركەوت‪ ،‬بەاڵم ئەمجارەیان لەســەر‬ ‫دەســتی ئیسالمییەكانی شــیعەو سوننە‪،‬‬ ‫نــەك بەتەنهــا و وەك جــاران لەســەر‬ ‫دەســتی هێزی نەتەوەیــی تەقلیدی وەك‬ ‫حزبــی بەعس‪ ،‬كە ئەمەش هەلێكی زێڕین‬ ‫بــوو كــە دژ بەكــورد بانگەشــەی رق و‬ ‫كینــە پەخشــاندنی تێــدا ئەنجامدرێــت‪،‬‬ ‫كــە گەیشــتە ئاســتێكی ترســناكی‬ ‫وەهــا‪ ،‬بەئاشــكرا لەرێگــەی هۆكارەكانی‬ ‫راگەیانــدن‌و راگەیاندنــە تەقلیدییەكان و‬ ‫تۆڕەكۆمەاڵیەتییــەكان جەنگی دژ بەكورد‬ ‫و داگیركردنــی شــارو شــارۆچكەكانیان‌و‬ ‫شــكاندنی ســەری ســەركردایەتییەكانی‬ ‫كوردی تێدا رابگەیەنرێت‪.‬‬ ‫سیاســیی بەهرەمەنــد‌و ســەركەوتوو‬ ‫ئەوەنییــە كــە لەپشــت رای جەماوەرەوە‬ ‫شــتەكان بخوڵقێنێت‪ ،‬كە زۆربەیان لەژێر‬ ‫كاریگــەری تیۆری دابڕكردنــدان‪ ،‬بەڵكو‬ ‫سیاسیی بەهرەمەندو سەركەوتوو ئەوەیە‬ ‫جەماوەر دەخاتە ســەر ئــەو باوەڕەی كە‬ ‫ئــەوەی دەیــكات هەڵوێســتێكی راســت‬ ‫و كردارێكــی دروســتەو بــۆ بەدیهێنانــی‬

‫بەرژەوەندیــی كۆمــەڵ و هەمووانــە‬ ‫بــە یەكســانی‪ .‬مســۆگەركردنی ئــەو‬ ‫بەرژەوەندییــەش زۆر گرنگــە بــۆ كاری‬ ‫سیاسی‪ ،‬بەتایبەت بۆ دەوڵەتمەدار‪.‬‬ ‫هاتوومەتــە ســەر ئــەو بــاوەڕەی‬ ‫ئــەو گوتــارە حكومــی‌و سیاســییەی‬ ‫ئاراســتەی كــورد كــراوە‪ ،‬بەتایبەت بۆ‬ ‫یەكالكردنــەوەی ریفرانــدۆم‪ ،‬نەیتوانیــوە‬ ‫ســەركەوتوو بێت لە باوەڕپێهێنانی كورد‬ ‫(چەند هەزاركەسێكیان نەبێت) لەهەمبەر‬ ‫هەڵوێست‌و سیاسەتی حكومەتی بەغداد‌و‬ ‫رێوشوێنگرتنەكانی ئەو حكومەتە‪.‬‬ ‫ئەم گوتارە‪ ،‬دوژمنكارانەو لەخۆباییانەو‬ ‫خۆبەزلزانەو تاكەكەسیی دەركەوت‪ ،‬پێمان‬ ‫وانەبێت كە ئــەم گوتارە توانیوێتی كورد‬ ‫بێنێتە ســەر ئەو باوەڕەی دەستبەرداری‬ ‫ئــەو خەونــە لەمێژینەیــەی خــۆی بێت‌و‬ ‫جارێكــی دیكــە بیگێڕینــەوە ماڵەباوان!‬ ‫هــەر بۆیە بــەم سیاســەتەو بــەم جۆرە‬ ‫گوتــارە‪ ،‬كوردمان لە ماڵــە باوان دوورتر‬ ‫خســتەوە‪ ،‬واشــمان لێكردن كە ســوورتر‬ ‫و زیاتر پەیوەســت بن بــەو خەونە رەواو‬ ‫لەمێژینەیەی خۆیان كە پێویستی بە ‪100‬‬ ‫ساڵی تر نییە بۆ بەدیهێنانی‪.‬‬ ‫*نوسەرێكی دیاری عیراقی‪ -‬عەرەب‬ ‫ســەرچاوە‪ :‬رۆژنامــەی (الشــرق‬ ‫االوسط)‪ ،‬ژمارە (‪)14230‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )634‬دووشەممە ‪2017/11/20‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫پالتفۆڕمی دابڕان‌و فێمینیزمی ڕۆشنگەری داوای لێپرسینەوە لەئامادەكارانی یاسای جەعفەری دەكەن‬

‫«بەشودانی كچی منداڵ هاوشێوەی كارەكانی‬ ‫داعشە لەژێر پەردەی یاسادا»‬ ‫د‪.‬نیكۆال ئەرشەف شاڵی‪ ،‬ئەندامی كارای فێمینیزمی رۆشنگەری‪ :‬ئەم پڕۆژە یاسایە دەستدرێژی سێكسییە بۆ سەر منداڵ بەناوی یاساوە‬ ‫شیالن حەمە ئەمین‪ ،‬ئەندامی ئەنجومەنی فێمینیزمی رۆشنگەری‪ :‬ئەم یاسایە دەمانباتەوە بۆ سەردەمی دەرەبەگایەتی‬ ‫پرشنگ ساڵح‪ ،‬ئەندامی ئەنجومەنی فێمینیزمی رۆشنگەری‪ :‬ئەم پڕۆژەیە جۆرێكە لەدەستدرێژی سێكسی بۆ سەر منداڵ‬ ‫دەقی بەیاننامەکەی پالتفۆڕمی دابڕان و فێمینیزمی رۆشنگەری‬

‫چاودێر‪ -‬نزار جەزا‬ ‫بەشودانی كچی منداڵ لەتەمەنی نۆ ساڵیدا‬ ‫بۆتــە جــێ باســی پارێزەرانی مافــی ژنان و‬ ‫مروڤ‪ ،‬بەهۆی ئــەوەی چەند پەرلەمانتارێك‬ ‫پرۆژە یاســا‌ی هەمواركردنەوەی یاسای باری‬ ‫كەســێتییان لەئەنجومەنــی نوێنەرانی عیراق‬ ‫ئامادەكــردووە‪ ،‬كــە بە(یاســای جەعفەری)‬ ‫ناسراوە‪ ،‬تێیدا شەرعیەت بەبەشودانی كچی نۆ‬ ‫ساڵ دەدەن‪ ،‬لەو چوارچێوەیەشدا پالتفۆڕمی‬ ‫دابڕان‌و فێمینیزمی ڕۆشنگەری بەفەرمی دژی‬ ‫ئەو پــڕۆژە یاســایە وەســتاونەتەوە و كاری‬ ‫جدی دەكەن بۆئەوەی ڕێگــری لەتێپەڕاندنی‬ ‫پڕۆژەكــە بكرێــت و داوای لێپێچینــەوە‬ ‫لەئامادەكارانی ئەو پڕۆژە یاسایەش دەكەن‪.‬‬ ‫رۆژی ‪18‬ی ئــەم مانگە پالتفۆڕمی دابڕان‌و‬ ‫فێمێنیزمــی رۆشــنگەری لەكۆنگرەیەكــی‬ ‫رۆژنامەوانیــدا‪ ،‬لەبەیاننامەیەكدا هەڵوێســتی‬ ‫خۆیان لەسەر ئەو پڕۆژە یاسایە راگەیاند‪.‬‬

‫لەگەڵ یاساكانی داعش جیاوازی نییە‬

‫ئەندامێكی ئەنجومەنی گشــتی پالتفۆڕمی‬ ‫دابڕان‪ ،‬كە ئەندامی كارا‌و ئەندامی ئەنجومەنی‬ ‫گشتی فێمینیزمی رۆشنگەریشە بە(چاودێر)‬

‫ی ڕاگەیانــد‪ ،‬ئــەم پڕۆژە یاســایە بریتییە لە‬ ‫دەستدرێژی سێكســی بۆ سەر منداڵ بەناوی‬ ‫یاســاوە‪ ،‬چونكە منداڵ لەتەمەنی نۆ ســاڵیدا‬ ‫نــەك هی ئــەوە نییــە خێزان دروســتبكات‪،‬‬ ‫بەڵكــو هــی ئەوەیە كــە خێزانێــك خەریكی‬ ‫پەروەردەكردنی بێت و گرنگی پێبدەن‪.‬‬ ‫د‪.‬نیكۆال ئەشرەف شاڵی‪ ،‬وتیشی «بەهۆی‬ ‫ئــەم پڕۆژەیــەوە دەگەڕێینــەوە ســەردەمی‬ ‫تاریكی‪ ،‬هاوكات پێشــێلی دەستووری عیراق‬ ‫و رێكەوتننامــە نێودەوڵەتییەكانــی مندااڵن‌و‬ ‫مرۆڤیشــە‪ ،‬هەروەهــا ئەمە بێڕەوشــتییەكی‬ ‫پەردەپۆشــكراوە بەنــاوی یاســاوە‪ ،‬بۆیــە‬ ‫پێویســتە ڕێگــە بەتێپەڕاندنــی ئــەم پڕۆژە‬ ‫یاســایە نەدرێــت‪ ،‬چونكــە دەبێتــە هــۆی‬ ‫شــێواندنی دەرونــی منــداڵ‌و بێبەشــكردنی‬ ‫لەقۆناغــی منداڵــی‪ ،‬هەروەهــا ئــەم منداڵە‬ ‫توانــای بەڕێوەبردنی خێزانــی نییە‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫خێــزان تێكدەچێــت‪ ،‬ئەمــەش وادەكات‬ ‫كۆمەڵگــە تێكبچێــت‪ ،‬بۆیە ئەمــە كاریگەری‬ ‫لەســەر كۆی كۆمەڵگە دەبێت‪ .‬وتیشی»ئەم‬ ‫پــڕۆژە یاســایە هیچ جیــاوازی نییــە لەگەڵ‬ ‫ئــەوەی داعــش دەیكــرد‪ ،‬داعــش منداڵی نۆ‬ ‫ســاڵی دەكڕێ‌و دەیفرۆشــت‌و دەســتدرێژی‬ ‫سێكســییان دەكردەســەری‪ ،‬ئەمەش هەمان‬

‫یاســای داعشــە‪ ،‬بــەاڵم پەردەپۆشــكراوە‬ ‫بەیاسا‌و شەرعیەتی پێدراوە»‪.‬‬

‫گەڕانەوە بۆ سەردەمی دەرەبەگایەتی‬

‫ئەندامێكی ئەنجومەنی گشتی فێمینیزمی‬ ‫ڕۆشنگەری لەپالتفۆڕمی دابڕان بە(چاودێر)ی‬ ‫ڕاگەیاند‪ ،‬كاتێك پڕۆژەیاسایەكی لەم شێوەیە‬ ‫دەبینیــت‪ ،‬بەڕاســتی ئەمە بــۆ هەموو عیراق‬ ‫كارەســاتە‪ ،‬چونكە ئەوەی باسی لێ دەكرێت‬ ‫ژن نیــە هەرزەكاریش نییــە‪ ،‬بەڵكو منداڵە‪،‬‬ ‫بۆیە ڕەوا نییە منداڵێك لەتەمەنی نۆ ساڵیدا‬ ‫هاوسەرگیری بكات‪.‬‬ ‫شــیالن حەمە ئەمیــن دەشــڵێت‪ »:‬ئێمە‬ ‫دەمانەوێــت بــەرەو پێشــكەوتن بچین‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەگەر ئەم پڕۆژەیاســایە بچەسپێندرێت‪ ،‬ئەوا‬ ‫دەگەڕێینەوە ســەردەمی دەرەبەگایەتی‌و زۆر‬ ‫زیاتریش دەچینە دواوە»‪.‬‬

‫ئامادەكارانی پرۆژەكە سزابدرێن‬

‫ئەندامێكــی دیكەی ئەنجومەنی فێمینیزمی‬ ‫ڕۆشنگەری لەپالتفۆڕمی دابڕان بە(چاودێر)ی‬ ‫ڕاگەیاند‪ ،‬ئیدانەی ئەو پڕۆژە یاسایە دەكەین‪،‬‬ ‫چونكــە شــێوەیەكی ترســناك لەكۆمەڵگەدا‬

‫یاســا و پەیماننامە نێودەوڵەتیەكانی تایبەتمەند بەمافەكانی‬ ‫بەیاننامەی پالتفۆرمی دابڕان و فێمێنیزمی رۆشنگەریی‬ ‫دەربارەی پرۆژە یاسا‌ی هەمواركردنەوەی یاسای باری كەسێتی ژنــان و منــدااڵن لەهەمــان كاتــدا پێشــێلكاریەكی ڕوونە بۆ‬ ‫دەســتوری عیراقی و لــەڕوی جێبەجێكردنیشــەوە كۆمەڵێك‬ ‫ژمارە‪١٨٨‬ی ساڵی ‪١٩٥٩‬‬ ‫گرفتــی گــەورە بــۆ دادگاكان دەنێتــەوە و د‌ەیانخاتە بەردەم‬ ‫دوابەدوای ئەو پرۆژەیاســایەی بۆ هەمواركردنەوەی یاسای دابەشــبوون و پەرتەوازەیی لەوردەكاریی‌ و لە‌جێبەجێكردنی‬ ‫باری كەسێتی ژمارە‪١٨٨‬ی ساڵی ‪ ١٩٥٩‬لە ڕۆژی (‪ )٢٠١٧\١١\١‬یاساكاندا‪.‬‬ ‫ئــەم پرۆژەیە لەكاتێكــدا دێت كە زۆرینەی هەڵســوڕاوانی‬ ‫لەالیــەن چەنــد فراكســیۆنێكی پەرلەمانییەوە پێشكەشــكرا‬ ‫و پەرلەمانــی عێــراق لەڕوی مەبدەئییەوە ڕەزامەندی لەســەر بــواری مافەكانی ژنــان و كۆمەڵی مەدەنــی لەهەوڵی ئەوەدا‬ ‫دەربڕیــوە‪ ،‬تەوژمێكی ناڕەزایی لەنێوەندە جیاوازەكانی عێراق بــوون‪ ،‬كــە خــودی یاســاكەی پێشــووی بــاری كەســێتی‬ ‫هەڵوەشــیتەوە و بگۆڕێت بەیاســایەكی تر‪ ،‬كە لەگەڵ دنیای‬ ‫و چاودێرانی بوارەكانی مافی مرۆڤدا بەرپاكردوە‪.‬‬ ‫ئەم پــرۆژە یاســایە هەوڵێكە بــۆ جیاكارییەكــی تائیفی‌و نــوێ و بنەماكانی مافی مرۆڤ بگونجێ و دەســتەبەری مافە‬ ‫مەزهەبی لەعێراقدا و جۆرێكی تر لەســوكایەتی بۆ كاراكتەری یاســایی و جێندەرییەكانی ژنــان بكات‪ ،‬كەچی پرۆژەیەكی وا‬ ‫دێتەگــۆڕێ‪ ،‬كەهێندەی تر كێشــەكان دەئاڵۆزێنێ و چەندین‬ ‫ژن زیاد دەكات‪.‬‬ ‫تێپەڕاندنــی پرۆژەكــە لەپەرلەمــان و جێگیركردنی دەبێتە سەدە دەمانباتەوە دواوە‪ ،‬دورتر لەسەدەكانی ناوەڕاستیش‪.‬‬ ‫پالتفۆرمــی دابــڕان و فێمێنیزمــی رۆشــنگەری بەتونــدی‬ ‫نســكۆیەكی گــەورەی یاســایی و كارەســاتی كۆمەاڵیەتــی و‬ ‫دەروونی لە داهاتوودا لێدەكەوێتەوەو بەشبوونی عێراق لەروی ئیدانەی ئەم پرۆژەیە یاســایە و هەڵوێستی پەرلەمانی عێراق‬ ‫دەكەن و داوادەكەن خاوەنی پرۆژەكە لێپێچینەوەی یاساییان‬ ‫مەزهەبییەوە بەیاسا تۆختر دەكاتەوە‪.‬‬ ‫یەكێــك لەترســناكترین خاڵەكانــی نێــو پــرۆژە‌یاســاكە لەگەڵ بكرێت‪ ،‬چونكە ئەوان دژی دەســتور و مافەدەســتوری‬ ‫كەمكردنەوەی تەمەنی هاوســەرگیرییە بۆ قۆناغێك كە بەپێی و مەدەنیەكانــی ژنــان و منــدااڵن كاریان كردوەو پێشــێلیان‬ ‫یاســا و ســتانداردە نێودەوڵەتییەكان‪ ،‬كە عێراق خۆی دانی كردوون‪.‬‬ ‫هــاوكات داوا لە ســەرجەم رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی‬ ‫پێداناون‪ ،‬بەقۆناغی منداڵی دەناسرێت‪.‬‬ ‫لــەو قۆناغەدا منداڵ بەهیچ شــێوەیەك شــیاوی پرۆســەی و رێكخــراوی (‪ )UNICEF‬و تــەواوی رێكخراوەكانی مافی‬ ‫هاوســەرگیری نیــە و لــەروی جەستەیشــەوە پێنەگەیشــتوە مــرۆڤ دەكەن‪ ،‬كە ڕێگە لەو كارەســاتەبگرن‪ ،‬كە سیســتمی‬ ‫و ئۆرگانەكانــی جەســتەی ئامــادەی ئــەو گۆڕانكارییانەنین‪ ،‬گشــتی لەكۆمەڵــی عێراقــی دەشــێوێنێت و دەیباتــەوە بــۆ‬ ‫كــە هاوســەرگیری دەیهێنێتە گۆڕێ‪ ،‬هــاوكات هەردوو دۆخی ســەردەمە تاریكــەكان و‌هێندەی تر لەرەوتی پێشــكەوتن و‬ ‫دەرونــی و كۆمەاڵیەتی منداڵ دەكەوێتەبــەر زەبرێكی توند و نوێبوونــەوە دووری دەخاتەوەو هیوای بەدیهێنانی كۆمەڵێكی‬ ‫كاریگەری نەرێنی درێژخایەن لەسەر كەسایەتی‌ جێدەهێڵێت‪ .‬دیموكراسی رۆشنگەر‪ ،‬كە بتوانێ ڕێز لەمافە دیموكراسییەكانی‬ ‫ئەم پرۆژە یاســا‌یە لەگەڵ ئەوەی پێشــێلكارییەكی رونە بۆ تاك بگرێت بەتەواوی لەبەین دەبات‪.‬‬ ‫دروســتدەكات و هەمــوو ســتانداردە‬ ‫جیهانییەكان قسە لەســەرەئەوە دەكەن‪ ،‬كە‬ ‫كاتی هاوسەرگیری لە هەژدە ساڵی دابنرێت‪،‬‬ ‫بۆئەوەی ئەو كەسە خۆی بڕیار لەچارەنوسی‬ ‫خۆی بدات‪ ،‬بەاڵم بەپێی ئەم پڕۆژە یاســەیە‬ ‫بێــت‪ ،‬كــچ لەتەمەنــی نــۆ ســاڵی دەتوانێت‬

‫هاوسەرگیری بكات‪ ،‬لەم كاتەشدا توندوتیژی‬ ‫و زۆرلێكردنی لــێ دەكەوێتەوە‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫ئەو كەسە منداڵە‪.‬‬ ‫پرشنگ ساڵح راشــیگەیاند‪ ،‬داوا لەهەموو‬ ‫ڕێكخــراوە نێودەوڵەتیــەكان دەكــەن بێنــە‬ ‫ســەرخەت‌و رێگــری لەجێبەجێكردنی پڕۆژە‬

‫یاســاكە بكرێت‌و ئــەو كەســانەی ئامادەیان‬ ‫كردووە بەشێوەیەكی توند سزابدرێن‪ ،‬چونكە‬ ‫ئــەم پڕۆژەیــە لێدانــە لەمافەكانــی مرۆڤ و‬ ‫جۆرێكــە لەدەســتدرێژی سێكســی بۆ ســەر‬ ‫منداڵ بەپێی یاسا‪.‬‬

‫ناكۆكی لەبارەی شوێنی كۆبونەوەی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك هەیە‬

‫ئەگەر كاندیدی یەكێتی بۆ پۆستی پارێزگاری كەركوك رەتبكرێتەوە‬ ‫كاریگەری خراپی لەسەر ئاساییكردنەوەی رەوشی كەركوك دەبێت‬ ‫چاودێر‪ -‬نزار جەزا‬ ‫وەك رێبوار تاڵەبانی سەرۆكی ئەنجومەنی‬ ‫پارێزگای كەركوك رایگەیاندوە‪ ،‬بڕیارە رۆژی‬ ‫سێ‌ شــەممە ئەنجومەنی پارێزگای كەركۆك‬ ‫كۆببێتــەوە‪ ،‬بەاڵم ناكۆكی لەبارەی شــوێنی‬ ‫ســازكردنی كۆبونەوەكە هەیە‪ .‬بەپێی وتەی‬ ‫ئەندامێكی ئەنجومەنــی پارێزگای كەركوك‪،‬‬ ‫كۆبونەوەكــە لــە كەركــوك بەڕێوەدەچێت‌و‬ ‫هەوڵدەدەن سەرۆكی ئەنجومەن‌و پارێزگاری‬ ‫كەركوك هەڵبژێرن‪ ،‬بەاڵم ئەندامێكی دیكەی‬

‫ئەنجومــەن لــە لیســتی برایەتی لە پشــكی‬ ‫پارتی‪ ،‬دەڵێت «رەنگە كۆبونەوەكە نەكرێت‬ ‫بەهۆی ئەوەی هەندێك لە ئەندامان ترسیان‬ ‫لەگەڕانەوە بۆ كەركوك هەیە»‪.‬‬ ‫بــۆ پۆســتی پارێــزگاری كەركوكیــش‬ ‫یەكێتــی رزگار عەلــی كاندیدكــردوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫نەتوانــراوە كۆدەنگــی لیســتی برایەتــی بۆ‬ ‫بەدەســتبهێنرێت‪ ،‬بەپێــی زانیارییەكانیــش‬ ‫لــە ئەگــەری رەتكردنــەوەی ئــەم كاندیدە‪،‬‬ ‫ئــەوا كاریگــەری خراپــی دەبێــت لەســەر‬ ‫ئاساییكردنەوەی رەوشی پارێزگای كەركوك‪.‬‬

‫رێبــوار تاڵەبانی ســەرۆكی ئەنجومەنی‬ ‫پارێــزگای كەركوك بانگهێشــتی ئەندامانی‬ ‫ئەنجومەنــی كــردوە بــۆ كۆبونــەوەی‬ ‫ئەنجومــەن كــە بڕیــارە بەپێــی كارنامەی‬ ‫كۆبونەوەكــە‪ ،‬كاتژمێر ‪10‬ی ســەرلەبەیانی‬ ‫رۆژی سێشــەممەی داهاتــو بەڕێوەبچێت‌و‬ ‫گرنگترین بڕگەكانی تاووتوێكردنی رەوشی‬ ‫ئێســتای پارێزگاكەیــە‪ ،‬بــەاڵم شــوێنی‬ ‫كۆبونەوەكە ئاشكرانەكراوە‪.‬‬ ‫الی خۆیــەوە ئەندامێكــی ئەنجومەنــی‬ ‫پارێــزگای كەركــوك‪ ،‬بــە (چاودێر)ی وت‬ ‫«رۆژی ســێ شــەممە كۆبونەوەی رەسمی‬

‫ئەنجومــەن لــە كەركوك دەكرێــت‪ ،‬ئەگەر‬ ‫رێبوار تاڵەبانی ســەرۆكی ئەنجومەن بێت‪،‬‬ ‫باشــە‪ ،‬نەیەت‪ ،‬ئەڵمــاس فازیل بڕیاردەری‬ ‫ئەنجومــەن ســەرۆكایەتی كۆبونەوەكــە‬ ‫دەكات‪ ،‬تــا هەڵبژاردنــی ســەرۆكی نوێــی‬ ‫ئەنجومــەن‌و تاوتوێــی رەوشــی كەركــوك‬ ‫دەكەین»‪.‬‬ ‫جەمــال مەولــود باپیــر‪ ،‬وتیشــی‬ ‫«دەمانەوێــت ســەرۆكی ئەنجومــەن‌و‬ ‫پارێزگاری كەركوك هەڵببژێرین»‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬ئاشكراشیكرد‪ ،‬كە قسەی لەگەڵ‬ ‫ئەو ئەندامانەی لیستی برایەتی كردوە‪ ،‬كە‬

‫چــون بۆ هەولێر‪ ،‬بــۆ هاتنەوە بۆ كەركوك‬ ‫چاوەڕێی بڕیاری حزبەكانیان دەكەن‪.‬‬ ‫الی خۆشــیەوە ئەندامێكــی دیكــەی‬ ‫ئەنجومەنــی پارێزگای كەركوك لەلیســتی‬ ‫برایەتی‪ ،‬لە پشــكی پارتــی‪ ،‬بە (چاودێر)‬ ‫ی راگەیانــد‪ ،‬دەستپێشــخەری كۆبونەوەی‬ ‫ئەنجومەنــی پارێزگای كەركــوك‪ ،‬لەالیەن‬ ‫رێبــوار تاڵەبانــی ســەرۆكی ئەنجومەنــی‬ ‫پارێــزگای كەركــوك‌و ســەرۆكی لیســتی‬ ‫برایەتــی محەمــەد كەمالەوە كــراوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫وا پێدەچێت لەســەر شــوێنی كۆبونەوەكە‬ ‫ناكۆكــی هەبێــت‌و تاكــو ئێســتا دیارنییە‬

‫لەكوێ دەكرێت‪.‬‬ ‫كامەران كەركوكی‪ ،‬وتیشــی «بەشــێك‬ ‫لــە ئەندامانــی ئەنجومــەن ناتوانن بچنەوە‬ ‫بــۆ كەركــوك‪ ،‬داوا دەكــەن كۆبونەوەكــە‬ ‫لەكەركوك نەكرێت‪ ،‬لەبەرامبەریشدا لیستی‬ ‫عەرەبــی‌و توركمانــی نایەنە شــوێنێك لە‬ ‫هەرێــم‪ ،‬بۆیــە ئەگــەری هەیــە‪ ،‬كۆبونەكە‬ ‫نەكرێت»‪.‬‬ ‫ناوبــراو بــەدوری زانــی‪ ،‬گرووپێــك لە‬ ‫ئەندامانــی ئەنجومەن بەتایبــەت ئەوانەی‬ ‫پارتی بچنەوە كەركوك‪ ،‬چونكە مەترسیی‬ ‫لەسەر ژیانیان هەیە لە كەركوك‪.‬‬

‫وتار‬

‫ذمارة (‪ )634‬دووشەممە ‪2017/11/20‬‬

‫كوردو بریت‬ ‫ماكگۆرك‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫‪25‬ی نۆڤەمبەر رۆژی‬ ‫بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی دژی ژنان‬

‫لەتیف فاتیح فەرەج‬ ‫ئەگەر واز لە پێشــبینیە ناخۆشەكانی «دیڤید مید»ی‬ ‫زانای بەریتانی بێنین بۆ كۆتاهاتنی دنیاو ســەیری هەوڵە‬ ‫نوێیەكانــی «بریت ماكگۆرك»ی ئەمەریكی و «نێردراوی‬ ‫تایبەتی ســەرۆكی ئەمەریكا لــە هاوپەیمانی نێودەوڵەتی‬ ‫دژی داعــش» بكەین دەڵێین هێشــتا كــورد نەك هەر لە‬ ‫باشوری كوردستان بگرە لە هەر چوار پارچەی كوردستان‬ ‫ئومێدێكی زۆری هەیــە بڕواتە دیرۆكەوە‪ ،‬مێژوو ئەو تۆپە‬ ‫خڕەیە كە هێشتا كورد لە دەرەوەیدایە‪ ،‬هەڵبەت ماكگۆرك‬ ‫نەهاتووە دەســتی بگرێت و بیباتە ژورەوە‪ ،‬بەاڵم بە دوای‬ ‫هاتنەكــەی ماكگۆركدا هاتنی تــرو روداوی تر روودەدەن‪،‬‬ ‫رەنگــە پەیوەندیــە تەلەفونیەكــەی تیلەرســنیش بــە‬ ‫نێچیرڤانــەوە لەو چوار چێوەیەدا بێت‪ ،‬بۆ كورد كە چەند‬ ‫رۆژێك لەمەوبەر سروشت لە باشورو رۆژهەاڵتی كوردستان‬ ‫رایچڵەكانــدو قوربانیەكــی زۆری دا كۆتای دنیاكەی دیڤید‬ ‫میــد هێنــدەی چوونــە نێو مێژوەكــە گرنگ نیــە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫بۆچەنــد رۆژێكی كەمیش بێت كورد مافی خۆیەتی بڕواتە‬ ‫دیرۆكــەوە‪ ،‬مافێك كە بە درێژایــی مێژوو لێی زەوتكراوە‪،‬‬ ‫خۆیشی هەمیشە بەشێك بووە لە تێكدانی یاریەكە ‪.‬‬ ‫ماكگۆرك كە ماوەیەكی دیكە تەمەنی دەبێتە ‪45‬ساڵ لە‬ ‫ســاڵی ‪ 1973‬لە دایك بووەو لە زانكۆی كۆڵۆمبیا یاسای‬ ‫تەواو كردووە‪ ،‬لە ســاڵی ‪2004‬ەوە لە بواری دیبلۆماســیدا‬ ‫كاردەكات لە شــەڕی دژی داعشیشدا بووبە ئەستێرەیەكی‬ ‫دیــاری نێو میدیاكان و لە باشــورو رۆژئاوای كوردســتان‬ ‫وەك نوێنەرێكــی دیــاری ئەمەریكی دەركــەوت‪ ،‬نەك هەر‬ ‫ئەوە‪ ،‬ئەو تەنانەت»جینا تشون»ی خێزانیشی كە یەكێك‬ ‫لــە پەیامنێرەكانی « ۆڵ ســتریت ژورنــاڵ»ە هێنایە نێو‬ ‫یاریەكەوەو چەندین دیداری بۆ ساز كرد‪ ،‬ئەو پیاوە یەكەم‬ ‫كــەس بــوو وەك نێردەیەكی بیانــی ســەردانی رۆژئاوای‬ ‫كوردســتان و كۆبانی كرد‪ ،‬ئــەوەش تا رادەیەكی زۆر الی‬ ‫كوردەكان خۆشەویستی كرد‪ ،‬ل ‌ێ هەر خۆشەویستی بەس‬ ‫نیەو كورد لەوە زیاتری لە دۆستەكانی دەوێت ‪.‬‬ ‫نازانــم ماكگــۆرك تــا ئێســتا « قوڕاو»ێكــی كوردی‬ ‫یــان النی كەم ســاوەرێكی كوردەواری خــواردووە یان نا‪،‬‬ ‫كوردەكان حەزدەكەن باشــترین جــۆری خواردنی خۆیان‬ ‫پێشكەشــی میوانەكانیان كەن‪ ،‬خۆ ئەگــەر نەیخواردووە‪،‬‬ ‫من پێشنیازی ئەوەی بۆ دەكەم سەردانێكی قەندیل بكات‬ ‫و لەوێ‌ لە تەك جەمیل بایكا قوڕاوێكی كوردەواری بخۆن‪،‬‬ ‫ناكرێت‪ ،‬كورد لە پارچەكانی كوردســتان بە پێی خواستی‬ ‫نەتەوە سەر دەستەكانی كوردستان ناوزەد بكرێن‪ ،‬شتێك‬ ‫نیە بە نێوی كوردی تیرۆریست و كوردی ئازادیخواز‪ ،‬یان‬ ‫كوردی یاخی و كوردی ئاشتی خواز‪ ،‬ئەم دابەشكاریە لیپە‬ ‫لە ســتەمكاری و نادادی‪ ،‬كوردەكان بــە دوی ئازادیەوەن‬ ‫نەك لە خەیاڵی كوشــتنی دوو ژاندارمی توركا‪ ،‬كە ئەگەر‬ ‫دەسەاڵت لێبگەڕێت دەتوانن بەیەكەوە لە گەڵ كوردا برابن‬ ‫‪.‬‬ ‫بــەر لەوەی دنیا كۆتای بێت‪ ،‬ماكگۆرك ئەركێكی زۆری‬ ‫لەســەرە لەم ناوچەیە‪ ،‬لێرە نادادیەك هەیە پێویســتی بە‬ ‫راســتكردنەوەیە‪ ،‬ئێمە نامانەوێت ماكگۆرك دەستی كورد‬ ‫بگرێــت بۆ نێو دیرۆك‪ ،‬بەاڵم دەمانەوێت دەســتی ئەوانی‬ ‫تــر بگرێت تــا ئەوەندە پاڵ بە كوردەكــەوە نەنێن بۆ نێو‬ ‫بیرەكــە‪ ،‬خــوا بكەم ماكگۆرك «ســورەتی یوســف» ی‬ ‫خوێندبێتــەوە‪ ،‬هەڵبــەت كورد ئەوانی تر وەك برا ســەیر‬ ‫دەكات‪ ،‬بــەاڵم ئەوان كورد وەك برا ســەیر ناكەن‪ ،‬ئەگەر‬ ‫رۆژێ‌ لــە رۆژان ماكگۆرك فێری كوردی بوو‪ ،‬من ئەو دەم‬ ‫شــیعرەكەی گۆرانی شاعیری بۆ دەنێرم‪ ،‬شیعری « برای‬ ‫عەرەبــی چاو رەشــم «كوردەكە نایەوێت چی تر یوســف‬ ‫بێــت‪ ،‬هەڵبــەت تایوســف بێــت نەیارەكانی لــە خۆی‪،‬لە‬ ‫جەستەی یوسف دوژمنی بۆ دەتاشن‪ ،‬ئەو دەمیش دەڵێن‬ ‫خۆ ئێمە نەمانخســتە بیرەكەوە ئەو خۆی پاڵی بەخۆیەوە‬ ‫نا ‪.‬‬ ‫پرسیاری من ئەوەیە تۆبڵێی مەكگۆرك برینی جەستەی‬ ‫خوێناویی كورد نەبینێت‪ ،‬برینێك كە تەمەنی «هەزاران»‬ ‫ســاڵەو هێشــتا خوێنی لێدەچۆڕێت‪ ،‬ئەوانی تر كەســیان‬ ‫لە ســەر برینەكە نەوەســتان‪ ،‬هەندێكیان بــە بۆنی نەوت‬ ‫كەوتــن‪ ،‬ئەوانەی بــە بۆنی نەوت كەوتــن زۆر زوو بیریان‬ ‫چوو یوســف لــە بیرەكەدا رەنگە بخنكــێ‌‪ ،‬ئاو جادویەكی‬ ‫ســەیری تیایە لە ناویدا دەتخنكێنێت و لە دوریشــی هەر‬ ‫دەتخنكێنێت‪ ،‬یوســفی كورد نەیارەكانی دەیخەنە بیرەوەو‬ ‫ناشهێڵن دەستی بگات بە دەریا ‪.‬‬

‫سۆزان عارف*‬ ‫رێكخــراوی نەتــەوە یەكگرتــوەكان لــە‪17‬ی‬ ‫ئۆكتۆبــەری ســاڵی ‪ ،1999‬بە زۆرینــەی دەنگ‪،‬‬ ‫رۆژ ‌ی ‪25‬ی نۆڤەمبــەری هەمــو ســاڵێكی‌ وەك‬ ‫رۆژی بەرەنگاربونــەوەی توندوتیــژی دژی ژنــان‬ ‫دیاریكــردوە‪ ،‬كاتێــك كــە ئێمە باس لــە ‪/25‬ی‬ ‫نۆڤەمبەر بــە رۆژی بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی‬ ‫دژی ژنان دەكەین كە یەكێكە لە رۆژە مێژوییەكان‬ ‫لەخەباتی ئافرەتان‪ ،‬چونكە ئەم رۆژە پەیوەســتە‬ ‫بەنیادنــان و چەســپاندنی مافەكانــی ئافرەتان‪،‬‬ ‫شــایەنی گوتنــە ئافرەتانی جیهان بــە خەبات و‬ ‫ماندوبــون هەوڵــی بەردەوامبونــی تێكۆشــانیان‬ ‫لــە پێنــاوی پاراســتنی مافەكانیــان لــەم وتارە‬ ‫شــیكارییەدا زیاتر تیشــك دەخەینە ســەر هەمو‬ ‫الیەنەكانی ئەم هەفتە گرنگە‪.‬‬

‫ئاوڕدانەوەیەكی مێژوی‬

‫ئەگــەر كەمێــك بچینــەوە بــۆ قواڵیــی مێــژو‬ ‫ئــەم رۆژە لەوكاتــەوە ســەرچاوەی گــرت كاتێك‬ ‫كــە بەهۆی كوشــتنی دڕندانە ‌ی ســێ چاالكوانی‬ ‫خەباتكــەری واڵتــی دۆمنیــكان كــە خوشــكی‬ ‫یەكتربــون بــە ناوەكانــی (پاتریــا مرســدس‬ ‫میرابــال‪ ،‬ماریا ئارژانتینا مینروا میرابال‪ ،‬ئانتونیا‬ ‫ماریــا تڕســا میرابال) لەســاڵ ‌ی ‪ 1960‬ئەم تاوانە‬ ‫لــە ســەردەمی‌ دیكتاتــۆری ئــەو كاتــەی واڵتی‬ ‫دۆمینیكان بە ناوی (رافائیل تروخیۆ) ئەنجامدرا‪،‬‬ ‫ئەوەی گرنگە ئەم ســێ تێكۆشــەرە مێژویەكییان‬ ‫دروســتكرد كە هەتا هەتایە مرۆڤایەتی شــانازی‬ ‫پێــوە دەكات‪ ،‬چونكــە یەكێــك لــەو خوشــكانە‬ ‫ئامــادە دەبێــت‪ ،‬كە پیشــەی‌ پارێــزەر ‌ی بوە لە‬ ‫بۆنەیەكی‌ گشــتیدا كە دیكتاتــۆر تروخلیۆ‪ ،‬لەو ‌ێ‬ ‫دەبێــت‌ و هــەوڵ دەدات تەحەروشــی‌ پێبــكات‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەو بەتوندی‌ روبەڕوی‌ دەبێتەوە‌و شوێنەكە‬ ‫بــە جێدەهێڵێت‪ ،‬دواتــر پەیوەنــدی‌ بەگروپێك ‌ی‬ ‫نەیــاری‌ تروخلیۆ كــرد‪ ،‬كە بــە بزوتنەوە ‌ی ‪14‬ی‌‬ ‫یونیۆ ناسراون‪ ،‬هەر سێ‌ خوشكەكە لەم گروپەدا‬ ‫چاالكیەكانیــان دژی‌ دیكتاتــۆری‌ دۆمێنیــكان‬ ‫دەستپێكرد‪ ،‬دواتر دیكتاتۆر ‌ی ئەو واڵتە فەرمان ‌ی‬ ‫دەســتگیركردنی‌ بۆ دەركــردن‪ ،‬دوای‌ ئازادبونیان‬ ‫بەفەرمانی‌ تروخلیۆ تیرۆر كران‪ ،‬دواتر رێكخراوی‬ ‫نەتــەوە یەكگرتــوەكان وەك رێزێك بــۆ خەباتی‬ ‫ئافرەتان ئەم رۆژەی وەك رۆژی بەرەنگاربونەوەی‬ ‫توندتیژی دەستنیشانكرد‪.‬‬ ‫یەكەمجــار لــە ســاڵی ‪ ١٩٨١‬لــە الیــەن‬

‫فیمێنیســتەكانی ئەمریــكا رۆژی ‪25‬ی نۆڤەمبەر‬ ‫وەكــو رۆژی خەبــات دژی توندوتیــژی‪ ،‬یــان‬ ‫نەهێشتنی توندوتیژی دەستنیشان كرا‪ ،‬پاشان لە‬ ‫‪١٧‬ی دیســەمبەر ساڵی ‪ ١٩٩١‬لە الیەن رێكخراوی‬ ‫نەتــەوە یەكگرتنەوەكانەوە وەكــو رۆژی جیهانی‬ ‫بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی راگەیاندرا‪.‬‬ ‫شــایەنی گوتنــە توندوتیــژی دژ بــە ئافرەتان‬ ‫بە بنەمای پێشــێلكردنی مافــی مرۆڤ و ئازادییە‬ ‫بنەڕەتییەكانیان ناسراوەو یەكێكە لەو میكانیزمە‬ ‫كۆمەاڵیەتییە گرنگانەی ئافرەت ناچار دەكات پلە‬ ‫و پایــەو پێگــەی نزمتــر لە پیاوان قبــوڵ بكات‪.‬‬ ‫بۆیە ئافرەتان بۆ نەهێشتنی ئەو نادادپەروەری و‬ ‫جیاوازییە رەگەزییانەو بۆ نەهێشــتنی توندوتیژی‬ ‫و بەرەنگاربونەوەی ئەو دیاردەیە لەســەر لەبەری‬ ‫جیهــان خەباتێكــی بێوچانیــان كــردو بەرهەمی‬ ‫قوربانیدانەكانیشــیان رۆژی جیهانــی ‪25‬ی‬ ‫نۆڤەمبــەری لێكەوتەوە‪ ،‬رەنگە هــەزاران و بگرە‬ ‫زۆر زیاتریــش ئافرەتــان لەپێناوی چەســپاندنی‬ ‫ئازادی و شــكاندنی كۆت و بەندەكان لەنێوبرابن‪،‬‬ ‫بەاڵم وەك پێویست مێژو تۆماری نەكردون‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئــەوەی گرنگــە ئەم پانــزە رۆژە دەبێــت بكرێتە‬ ‫ســومبلێك بۆ چەســپاندن و جێبەجێكردنی مافە‬ ‫رەواكانــی ئافرەتــان هەرچەندە راســتیەك هەیە‬ ‫دەبێــت بیزانین ئەویــش ئەوەیە كە بە پازدە رۆژ‬ ‫ناكرێ توندوتیژی بنبڕ بكرێت‪ ،‬بەاڵم دەكرێت ئەم‬ ‫ماوەیە بكرێتە دەســپێكی كاری هەمەچەشــنە بۆ‬ ‫بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی‪.‬‬

‫هۆشیاری و هەنگاوی هەنوكەیی‬

‫لــەم قۆناغەی ئێســتای كۆمەڵگەدا باشــترین‬ ‫رێــكارو بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی پێویســتی‬ ‫بە هۆشــیاریی گشــتی و بەرزكردنەوەی ئاســتی‬ ‫لێبوردەیــی تاكــەكان هەیــە‪ .‬رەنگــە هەمــو‬ ‫كۆبونەوەو قســەكردنێك بەشــی خۆی ج ‌ێ بگرێ‬

‫و رۆڵی هەبێت‪ ،‬بەاڵم نەهێشتنی توندوتیژی بەوە‬ ‫دەبــێ‌ چۆن پەرە بە گیانی لێبوردەیی و پێكەوە‬ ‫هەڵكــردن و یەكتــر قەبوڵكــردن بدەین‪ ،‬چۆن وا‬ ‫بكەیــن بە هێمنــی هەڵەو كێماســییەكانی یەكتر‬ ‫چاك بكەین‪ ،‬چۆن تاكەكان رابێنین لەسەر ئەوەی‬ ‫یەكتریان بە جیاوازییەكانەوە قەبوڵ بێت‪.‬‬ ‫هەنگاوەكانــی‬ ‫پێویســتە‬ ‫هەروەهــا‬ ‫بەرەنگاربونەوەو نەهێشــتنی توندوتیژی بەچەند‬ ‫قۆناغێك بێت‪ ،‬یەكەم هەنگاو لەخێزانەوە دەســت‬ ‫پێبــكات‪ ،‬چونكــە زۆربــەی توندوتیژییــەكان لە‬ ‫خێزانــەوە دەســت پێدەكــەن و دواتــر دەخزێتە‬ ‫نــاو كۆمەڵگەو بەم هۆیــەوە كاریگــەری نەرێنی‬ ‫لەســەر كۆمەڵگــە بە گشــتی دروســت دەكات و‬ ‫كۆمەڵگەیەكی توندوتیژ بەرهەم دێت‪ ،‬واتا یەكەم‬ ‫هەنگاو دەبێت كار لەســەر خێــزان بكرێت‪ ،‬بۆیە‬ ‫بەبڕوای من دەبێــت هەڵمەتەكان لەخێزانەكانەوە‬ ‫دەســت پێ‌ بكــەن‪ ،‬چونكە تــا كۆمەڵگەو خێزان‬ ‫بەرەو رۆشنبیرییەكی تەندروست نەچێت و لەسەر‬ ‫پەروەردەیەكــی پتەو بونیــاد نەنرێن‪ ،‬توندوتیژی‬ ‫رێگەی لێناگیرێت‪ ،‬واتا خاڵی ســەرەكی لەوەدایە‬ ‫كــە دەبێت ژنــان وا پەروەردە بكرێــن كە بتوانن‬ ‫بەرامبــەر ئــەو توندوتیژییانە بوەســتنەوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫پێویستە هەموان هەوڵی تەواوی خۆمان بدەین بۆ‬ ‫ئەوەی وشیاری تەواو لەنێو ئافرەتاندا بەتایبەتی‬ ‫باڵو بكەینەوە‪ ،‬بۆ ئەوەی بەسەر هەمو كێشەكاندا‬ ‫زاڵ بن‪ ،‬چونكە بەردەوامیی توندوتیژیی بەرامبەر‬ ‫بە ئافرەتان دەكرێت و تائێستا نەتوانراوە رێگری‬ ‫لە توندوتیژی بكرێت‪.‬‬ ‫ئــەوەی گرنگە دەبێت لەم رۆژەدا هەوڵەكانمان‬ ‫بــۆ بەرەنگاربونەوەی توندوتیــژی چڕ بكەینەوە‪،‬‬ ‫چونكــە ئــەو رۆژە جیهانییــە خــۆی لــە خۆیدا‬ ‫پەیامێكە بــۆ مرۆڤایەتی بە هەردو رەگەزەوە كە‬ ‫پێكەوە هەوڵبــدەن توندوتیژی و دڕندەیی لە ناو‬ ‫خێزان و كۆمەڵگە بنبڕ بكەن‪.‬‬

‫یاسا ئەركی گرنگ دەبینێت‬

‫هەروەها دەشــبێت كار لەسەر ئەوە بكرێت كە‬ ‫یاســاكان بەجۆرێك ئامادە بكرێــن مافی تەواوی‬ ‫ژن پارێــزراو بێــت و رێگە بەو كەســانە نەدرێت‬ ‫دەیانەوێت ســوكایەتی بە ژن بكــەن‪ ،‬هەرچەندە‬ ‫یاســای زۆر بــاش هەمواكراوە‪ ،‬بەاڵم پێویســتی‬ ‫بــەكاری زیاتــر هەیــە بــۆ جێبەجیكردنــی بۆیە‬ ‫ئەركــی هەمومانــە كاری زۆر لەم بــوارەدا بكەین‬ ‫هەنگاوەكانمــان بــۆ هەمواركردنەوەی یاســاكان‬ ‫دەست پێبكەین‪.‬‬

‫راگەیاندن چی دەكات؟‬

‫راگەیانــدن بەگشــت تــەوەرە جیاوازەكانیەوە‬ ‫یەكێكــی تــرە لــە كارەكتــەرە گرنگەكانــی‬ ‫بەرەنگاربونــەوەی كەمكردنەوەی توندتیژی بگرە‬ ‫راگەیاندن دەتوانێت رۆڵێكی گرنگ لە بنبڕكردنی‬ ‫توندوتیژیــدا بگێرێــت‪ ،‬بەاڵم بەداخــەوە زۆرجار‬ ‫راگەیاندنەكان رۆڵێكی سلبی وەردەگرن و ناتوانن‬ ‫وەك پێویســت هەنــگاوی جدی بنێــن بەتایبەتی‬ ‫ئێســتا سۆشــیال میدیــا كاریگــەری خراپــی‬ ‫دروستكردوە تاڕادەیەك بۆتە هۆی ئەوەی بەشێك‬ ‫بێــت لەتوندوتیژی بەرامبەر بــەژن‪ ،‬بۆیە دەبێت‬ ‫كاری زۆر لەسەر راگەیاندنەكان بكرێت بەتایبەتی‬ ‫كار لەســەر بنیادنانی راگەیاندنی تایبەت بەژنان‬ ‫بكرێــت كــە یەكێكە لەهەنــگاوە ســەرەكیەكان‪،‬‬ ‫چونكــە بونــی راگەیاندنــی تایبــەت بــەژن جــا‬ ‫رۆژنامــەو گۆڤار بێت یان تەلەفزیون و رادیۆ یان‬ ‫ســایتی ئەلیكترۆنی بەگشــتی كاریگەری باشیان‬ ‫دەبێت لەســەر بەرەنگاربونــەوەی كەمكردنەوەی‬ ‫توندتیژی‪ ،‬واتا دەبێت راگەیاندن بكەینە باشترین‬ ‫مینبەر بۆ بەرگریكردن لەمافەكانی ژن‪.‬‬ ‫*سەرۆكی رێكخراوی تواناسازی ئافرەتان‬

‫ذمارة (‪ )634‬دووشەممە ‪2017/11/20‬‬

‫کوردستان سەرانسەر‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫دوای ساڵێك‪ ،‬هێشتا چارەنووسی دەمیرتاش و‬ ‫هاوڕێكانی دیارنییە!‬ ‫روانگــەی ئێمــەدا دیموكراســی‪ ،‬ئاشــتی‪،‬‬ ‫ماف‪ ،‬ســەربەخۆییەكان‪ ،‬نوێنەری ئیرادەی‬ ‫گــەل‪ ،‬مافــی سیاســەتكردن و ئــازادی‬ ‫رادەربڕیــن لــە هەمــوو شــتێك پێشــترە‪.‬‬ ‫دادگای دەســتووری بەو بڕیارەی داویەتی‪،‬‬ ‫نكۆڵــی لە یاســاكانی نێودەوڵەتی دەكات‪.‬‬ ‫راشــیگەیاند كە دۆسییەكان بەتەواوەتی بۆ‬ ‫مەرامی سیاسی پشتگوێ‌ خراون و لەدادگا‬ ‫یەكالناكرێنەوە»‪.‬‬

‫راپۆرت‪-‬چاودێر‪-‬میدیاكان‬ ‫لەپــاش كودەتاكــەی تەمــووزی ســاڵی‬ ‫‪ ،2016‬حكومەتــی توركیــا هەڵمەتێكــی‬ ‫فراوانــی لــەدژی نەیارەكانی دەســتپێكرد‪،‬‬ ‫ئەم هەڵمەتەش لە ئۆپەراسیۆنی پۆلیسی و‬ ‫شــەڕی میدیاوە خۆیبینییەوە و دواجاریش‬ ‫لەڕێگــەی دادگاكانــەوە ســكااڵی یاســایی‬ ‫لەســەر دەیان سیاســەتكار‪ ،‬پارلەمانتاری‬ ‫كــورد و رۆژنامەنوســان تۆمــار كــرا‪.‬‬ ‫هەرچەندە ســەرەتا ئەو هەنگاوانەی توركیا‬ ‫وا دەردەكــەوت بــۆ لێپێچینــەوەی ئــەو‬ ‫ســەرباز و ئەفســەرانە بێت‪ ،‬كە دەســتیان‬ ‫لــە ئەنجامدانــی كودەتاكــەدا هەبــووە‪،‬‬ ‫بــەاڵم لە راســتیدا رەوشــەكە زۆری نەبرد‬ ‫ئاقارێكــی نادادپەروەرانە باڵی بەســەر ئەو‬ ‫والتەدا كێشــا‪ ،‬بــەوەی تەنها لــە بەرامبەر‬ ‫ئەنجامــدەران و تۆمەتبارانــی كودەتاكــە‬ ‫رێكاریــی یاســایی نەگیرایەبــەر‪ ،‬بەڵكــو‬ ‫كەســان و الیەنیتریشــی گرتەوە كە بەهیچ‬ ‫جۆرێك پەیوەندییان بە كودتاكەوە نەبووە‪،‬‬ ‫بگــرە لــەدژی كودەتــا بوون لــە توركیا ‪،‬‬ ‫ئــەو الیەنــەش بێگومان الیەنــی كوردە كە‬ ‫زیندانیکردنی دەمیرتاش‪ ،‬زیندانیکردنی ئیرادەی شەش ملیۆن دەنگدەری کوردە‬ ‫هەمیشە كراونەتە قوربانی‪.‬‬ ‫لەپاش ســاڵێك بەســەر دەستگیركردنی‬ ‫هاوسەرۆكەكان و بەشێك لە پارلەمانتارانی لەماوەی ساڵێكدا دوو هەزار و ‪ 232‬نامە گەیشــتوونەتە دوو هــەزار و ‪ 223‬نامــە‪.‬‬ ‫پارتــی دیموكراتــی گــەالن (هەدەپــە)‪،‬‬ ‫كــە لەالیــەن سیاســەتكار و هاوخەبــات و‬ ‫بۆ دەمیرتاش نێردراون‬ ‫‪13‬‬ ‫رۆژی ‪ 2016-11-4‬دەمیرتــاش و‬ ‫ناوەنــدی راگەیاندنی پارتــی دیموكراتی الیەنگیرانی دەمیرتاشەوە نوسراوە‪.‬‬ ‫بــە‬ ‫هەدەپــە‬ ‫پەرلەمانتــاری فراكســیۆنی‬ ‫گــەالن (هەدەپــە) ئامــاری ئــەو نامانەی‬ ‫لەالیەن‬ ‫جیاوازەوە‬ ‫پاكێجێكــی ‪ 55‬تۆمەتی‬ ‫لــە روونكردنەوەكەی بارەگای ســەرەكی‬ ‫باڵوكــردەوە كــە لەمــاوەی ســاڵێكدا بــۆ‬ ‫هێزە ئەمنییەكانی توركیاوە دەستگیركران ســەاڵحەدین دەمیرتــاش‪ ،‬هاوســەرۆكی هەدەپــەدا هاتووە «دوو هەزار و ‪ 107‬نامە‬ ‫و ماوەی ســاڵێكە زیندانیكراون‪ ،‬و تائێستا زیندانیكــراوی هەدەپــە بــۆ گرتووخانــەی لەنــاو توركیا و ‪ 125‬نامــەش لە دەرەوەی‬ ‫توركیا نێردراون»‪.‬‬ ‫دادگای توركیا بڕیاری لەبارەی چارەنوسی ئەدیرنە نێردراون‪.‬‬ ‫دۆسێی زۆربەیان نەداوە‪.‬‬ ‫لــە ناوخــۆی توركیــا زۆرتریــن نامــە‬ ‫لە كۆی ئەو نامانەی لەماوەی ســاڵێكدا‬ ‫بــۆ ســەاڵحەدین دەمیرتاش‪ ،‬هاوســەرۆكی بەپێی ریزبەندی لە ئەنقەرە‪ ،‬ئیســتەنبوڵ‪،‬‬ ‫زیندانیكــراوی هەدەپــە نێــردراون‪ ،‬كۆجائێلی‪ ،‬ئامەد‪ ،‬ئیزمیر‪ ،‬وان‪ ،‬باڵكئەسیر‪،‬‬ ‫تەكیــرداغ‪ ،‬ئێلیــە و رووهــا نێــردراون‪ .‬لە‬

‫چوار پارلەمانتار پارێزبەندی‬ ‫لێوەرگیراوەتەوە!‬

‫دەرەوەی توركیــاش زۆرتریــن نامــە لــە‬ ‫ئەڵمانیــا‪ ،‬سویســرا‪ ،‬فەرەنســا‪ ،‬ئەمریكا و‬ ‫هۆڵەندا بەدەست دەمیرتاش گەیشتوون‪.‬‬

‫دۆسییەكان بەتەواوەتی بۆ مەرامی‬ ‫سیاسی پشتگوێ‌ خراون‬

‫ئایهــان بیلگــەن‪ ،‬وتەبێــژی هەدەپە لە‬ ‫كۆنگرەیەكــی رۆژنامەوانیــدا رایگەیانــد‪،‬‬ ‫دادگاكان گوشاری دەســەاڵتیان لەسەرە و‬ ‫بڕیــاری دادگای دەســتووری الی ئێمە هیچ‬ ‫بەهایەكی نییە‪.‬‬

‫لــە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانــی وتەبێژی‬ ‫هەدەپــە رایگەیانــد «پارتــی دەســەاڵت‬ ‫لەرێگــەی دادگاكانــەوە هــەوڵ دەدات لــە‬ ‫گۆڕەپانی سیاســەتی دیموكراسی دوورمان‬ ‫بخاتــەوە‪ .‬لەمەودوا پشــت ئەســتوورین بە‬ ‫هەڵوێســت و لێدوانەكانمــان و باجــی ئەم‬ ‫خەباتەشمان لەبەرچاو دەگرین كە بەڕێوەی‬ ‫دەبەین»‪.‬‬ ‫ئایهــان بیلگــەن‪ ،‬وتەبێــژی هەدەپــە‬ ‫رەخنــەی لــە حكومەتــی توركیــا گــرت‬ ‫و وتــی «لــە رۆژەڤــی حكومــەت بــاری‬ ‫تەندروســتی رزا زەڕاب گرنگــە‪ ،‬بــەاڵم لە‬

‫هەفتــەی رابــردوو‪ ،‬دادگا بڕیاریــدا بــە‬ ‫بەندكردنی بەســیمە قۆنجــە پارلەمانتاری‬ ‫شــاری سیعرت لە لیســتی هەدەپە بۆ دوو‬ ‫ساڵ و نیو‪ ،‬بەو هۆیەشەوە پارێزبەندنی لە‬ ‫پارلەمانتاری ناوبراو وەرگیرایەوە‪.‬‬ ‫جێی باســە تا كو ئێستا پارێزبەندی لە‬ ‫چــوار پارلەمانتاری هەدەپە وەرگیراوەتەوە‬ ‫و دۆســێی هەشــت لــە پارلەمانتارانــی‬ ‫هەدەپە یەكالنەبۆتەوە لە دادگا و تائێســتا‬ ‫لــە بەندیخانــەن‪ .‬بــەو پێیەش ئێســتا ‪44‬‬ ‫پارلەمانتــاری هەدەپە لــە پارلەمان بونیان‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫هەدەپــە ئیدانــەی دەســتگیركردن‬ ‫و لێســەندنەوەی پارێزبەنــدی لــە‬ ‫پارلەمانتارەكانــی كــرد بــە هەوڵێكــی‬ ‫نادیموكراتــی و نادادپــەرەوەی لەقەڵــەم‬ ‫داوە‪ ،‬بەوپێیــەی ئــەوان نوێنــەری خەڵكن‬ ‫و هێشــتا خولەكانیــان تــەواو نەبــووە‪،‬‬ ‫هاوكاتیــش حكومەتی ئاک پارتی تۆمەتبار‬ ‫كــرد بــەوەی حكومەتــی توركیــا دەیەو ‌ێ‬ ‫لــە ئــەو پارلەمانتارانــە زیندان بــكات كە‬ ‫زۆرترین چاالكی و لەسەرئاســتی توركیاش‬ ‫دەركەوتــوون‪ ،‬بەو پێیــەش مەرامی پارتی‬ ‫دەســەاڵت ئەوەكە كە پێگەی هەدەپە الوز‬ ‫بكات‪.‬‬

‫لە رۆژئاوا كار بە سیستەم دەكرێت نەك بە كەسایەتی!‬

‫هۆزان عەفرینی‬

‫كاریگەری رۆیشتنی تەالل سلۆ‬

‫بە حوكمی ناسینی تەالل سلۆ و جێگەی‬ ‫ئەو لەنێو هێزەكانی سوریای دیموكراتیكدا‬ ‫(هەســەدە)‪ ،‬هەروەهــا شــارەزایی من لە‬ ‫سیســتەمی رۆژئاوای كوردستان‪ ،‬پێم وایە‬ ‫هیچ كاریگەری رۆیشتنی لەسەر هێزەكانی‬ ‫ســوریای دیموكراتیك نابێــت‪ ،‬جار هەبوو‬ ‫بــە منیــان دەگوت كــە هەڤــااڵن رێگە و‬ ‫دەســەاڵتی باش نادەن بــە ئەو‪ ،‬بۆئەوەی‬ ‫كارەكانــی بەڕێوەببــات و بــە تایبەتــی‬ ‫لەڕووی پۆســتەكەیەوە گلەیــی هەبوو كە‬ ‫هەڤااڵن تەنها ئەو بۆ واجیهە بەكار دهێنن‬ ‫و هیچ رۆڵێكی چاالك و جێگای كاریگەری‬ ‫پێ نادەن‪.‬‬ ‫ئەوەی من لێیتێگەیشتوم‪ ،‬كە ئەو خاوەن‬ ‫بانــدۆر و رۆڵێكی كاریگــەر نەبوو و تەنها‬ ‫كاری ئــەو ئەوە بوو لە كاتــی راگەیاندنی‬ ‫هــەر هەنگاوێــك لەالیــەن هێزەكانــی‬ ‫ســوریای دیموكراتیكــەوە‪ ،‬لەالیەن تەالل‬

‫ســلۆ بۆ راگەیاندنەكان پێشــكەش دەكرا‪،‬‬ ‫واتــە ئەو جێــگای بڕیــاردەر و فەرماندان‬ ‫نەبوو‪ ،‬تەنهــا وتەبێژی بە ناوی هێزەكانی‬ ‫ســوریای دیموكراتیك بوو‪ ،‬تەنها لە رووی‬ ‫راگەیاندنــەوە رۆڵــی هەبــووە‪ ،‬ئێســتاش‬ ‫لەوانەی لەالیــەن توركیا بەكار بهێنرێت و‬ ‫بكــەن بە فەرمانــدەی قەڵغانی فورات یان‬ ‫هێزەكانی ســوپای ئازاد بۆ هەڕەشەكردن‬ ‫یــان هێرشــكردنی بــۆ ســەر رۆژئــاوای‬ ‫كوردســتان‪ ،‬بــەاڵم پێم وایە ســەركەوتوو‬ ‫نابن‪.‬‬

‫هەڵویستی هەسەدە‬

‫هــەر لەو بارەیەوە فەرماندەی گشــتی‬ ‫هێزەكانــی ســوریای دیموكراتیــك لــە تەڤدەم رابەرایەتی سیستەمی بەڕێوەبردنی شۆڕش لە رۆژئاوای کوردستان دەکات‬ ‫بەیانامەیەكــدا رایگەیاند‪ :‬كە تەالل ســلو‬ ‫ئاڵۆزییەكانی سوریا و‬ ‫و تێكدانی ئامانجەكانی ئاشتیانەی خەڵكی‬ ‫و گروپەكــەی لە ســەر داخــوازی خۆیان‬ ‫ســوریا لە دژی رژێمی بەعســی ســوریای‬ ‫هەڵوێستی كورد‬ ‫بەشــداری لە ریزەكانی هەســەدە بوون و‬ ‫وەك دەزانرێت كە ئەمە زیاتر لە ‪ 6‬ساڵ دیكتاتــۆر‪ ،‬بــەاڵم گەلی كــورد لێرە خۆی‬ ‫وەك وتەبێــژی هەســەدەش دەستنیشــان‬ ‫كرابــوو‪ ،‬هەتــا ئــەو كاتــەی پەیوەنــدی زیاتــرە لە ســوریا بویــەر و ئاڵۆزییەكانی جیاكردۆتــەوە لــەو هەمــوو نەهامــەت و‬ ‫لەگەڵمان بچڕاوە هەر لە ســەر كاری خۆی سەرتاسەری سوریای گرتۆتەوە و رەوشی ناڕەحەتیەك كە لە ئەنجامی ناكۆكییەكانی‬ ‫ســوریا و خەڵكەكەی بــەرەو بە ئاقارێكی تایەفەگــەری و مەزهەبگەریــەوە كــە لــە‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫ســوریا بەڕێوە دەچێــت‪ ،‬الیەنی كوردی و‬ ‫فەرماندەی هەســەدە ئاماژە بەو دەكات نادیار رۆیشتوە‪.‬‬ ‫بە گوێرەی بۆچوونی چاودێران لە دوای بە تایبەتی تەڤگــەری جڤاكا دیموكراتیك‬ ‫كــە دەزگا هەواڵگیرییەكانــی توركیــا‬ ‫دەســتیان هەیە لە ون بوونی تەالل ســلو دەستپێكردنی شۆڕشــی گەالنی سوریا بە (‪ )TEV.DEM‬و هەندێــك لــە پــارت‬ ‫وتەبێژی هێزەكانی ســوریای دیموكراتیك شێوەیەكی ئاشتیانە كە داوای خۆشكردنی و رێكخراوەكانــی دیكــەی كــورد هێڵــی‬ ‫لــەو بەیانامەیــدا ئاشــكرایكردوە كــە خزمەتگــوزاری خۆیان دەكــرد و هەروەها ســێهەمینیان بــۆ رەوشــی رۆژئــاوای‬ ‫پێشــتر چەندین جــار لەالیــەن توركیاوە كاریــان بۆ نەهێشــتنی گەندەڵــی دەكرد‪ ،‬كوردســتان هەڵبژاردووە و ئەو مەترســی‬ ‫هەڕەشــەی لێكراوەو زۆر جــار رووبەڕووی بــەاڵم ئەجنیدەكانــی توركیــا و قەتــەر و ئاڵــۆزی كە لە سەرتاســەری ســوریادا‬ ‫فشــار و گێچەڵی دەبووەوە‪ ،‬بە كۆشــتنی و ســعودیە و ئیــران و روســیا و ئەمریكا هەیە لێی بێبەشبون و ئەمەش بە حوكمی‬ ‫منداڵەكانی كە لە توركیا بوون‪ ،‬هەڕەشــە دەســتێوەردانی بــۆ نــاوەوە كــردووە و دەســتپێكردنی كار و خەبــات بە پڕۆژە و‬ ‫ئاڕاستەكەی گۆڕاوە بەرەو شەڕی چەكداری بەرنامە و تێكۆشانێكی بێ وێنە ‪.‬‬ ‫لەسەر خێزاكەی هەبوە‪.‬‬

‫دامەزراندنی یەپەگە‬

‫وەك ســیپان حەمــوو سەرلەشــكەری‬ ‫گشتی هێزەكانی یەكینەكانی گەل یەپەگە‬ ‫ئاماژە بە خۆ ئامادەكردنی بۆ شۆڕشــێكی‬ ‫خۆپاراســتن و رزگاری گەلــی كــورد و‬ ‫گەالنــی دیكەی لە ســوریا هــەر لە دوای‬ ‫كۆمەڵكوژیەكی قامشــلۆ و دەستپێكردنی‬ ‫ســەرهەڵدانی سەرتاســەری رۆژئــاوای‬ ‫كوردســتان كە لــە ‪ 2004-3-12‬ەوە بووە‪،‬‬ ‫حەموو دەڵێت «ئێمە لە پێش دامەزراندنی‬ ‫یەپەگــە پێشــنیارمان ئاڕاســتەی زۆربەی‬ ‫حــزب و الیەنــە سیاســیەكانی رۆژئــاوای‬ ‫كوردســتان كــردوە‪ ،‬بــەاڵم بــە داخــەوە‬ ‫هەموویان بە ئێمەیان راگەیاند كە ئێســتا‬ ‫كاتــی نیە و بۆ داهاتوی كورد زۆر خراپە‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئێمــە وەك كۆمەڵێك لــە گەنجانی‬

‫رۆژئاوای كوردســتان كە خاوەن ئەزمونی‬ ‫سەربازی و سیاسی بووین‪ ،‬دەستمان كردوە‬ ‫بە پەروەردە و مەشــقی خۆئامادەكردن بۆ‬ ‫ئەوەی لە هەر دەرفەتێكی یان رەوشــێكی‬ ‫نائاســایی بتوانین خاوەنــداری لە خاك و‬ ‫گەلی خۆمان بكەین‪».‬‬ ‫چاودێرانــی سیاســیش ئامــاژە بــەو‬ ‫دەكــەن كــە یەپەگــە لــە شــاخی گارە و‬ ‫چیــای ســپی و چیــای بێ خێر لــە نزیك‬ ‫ســنوری رۆژئاوای كوردستانەوە دەست بە‬ ‫پــەروەردە و خۆئامادەكردنــی خۆیــان بۆ‬ ‫دەربازبونی شــاخەكانی عەفریــن كردووە‬ ‫و لە دوای دەســتپێكردنی شااڵوی بەهاری‬ ‫عەرەبی هێزەكانی یەپەگە خۆیان دەربازی‬ ‫شــاخەكانی عەفریــن كــردووە و لــەوێ‬ ‫ئامادەباشــی زیاتر كردووە بــۆ ئەوەی لە‬ ‫ســوریا هــەر رەوشــێك نا ئاســایی هەبێ‬ ‫ئەوان رۆڵی خۆیــان ببینن‪ ،‬لە بەرامبەردا‬ ‫لــە رۆژئاوای كوردســتان تەڤگەری جڤاكا‬ ‫دیموكراتیك (تەڤدەم) وەك سیستەمێكی‬ ‫بۆ بەڕێوەبردنی شۆڕشی كورد لە رۆژئاوای‬ ‫كوردســتان دامــەزراوە و یەپەگــەش‬ ‫ئامادەكــراوە بۆ پاراســتنی سیســتەمەكە‬ ‫و ژیانــی خەڵكــی كــورد و پێكهاتەكانــی‬ ‫لە رۆژئــاوای كوردســتان‪ ،‬ئەمەش بۆمان‬ ‫دەریدەخــات كــە لە رۆژئاوای كوردســتان‬ ‫كەسایەتی زاڵ نیە و كاریگەری نیە بەڵكو‬ ‫سیســتەمێك لە ســەر بناغەی نیشــتمانی‬ ‫دیموكراتیــك هەیــە ‪ .‬كــە لــە خزمەتــی‬ ‫هەموو پێكهاتەكانی رۆژئاوای كوردســتان‬ ‫و باكووری سوریایە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )634‬دووشەممە ‪2017/11/20‬‬

‫تەندروستی‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪6‬‬

‫دابەزاندنی کێش لەرێگەی‬ ‫باڵۆنی (گەدە)وە چۆن دەکرێت؟‬ ‫د‪ .‬هیوا ئەبوبەكر‪ ،‬پزیشكی پسپۆڕی نەخۆشییەكانی هەرس‌و جگەر‪:‬‬ ‫باڵۆنی گەدە بۆ ماوەی شەش مانگ بۆ ساڵێك دادەنرێت‬ ‫چاودێر‪-‬تابان رەزا‪:‬‬ ‫لەســەرو ‪ 40‬وە بێت مەترسی لەسەر ژیانی لــە رێگــەی هەناوبینەوەیــە دادەنرێت‪ ،‬لە‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫نەشــتەرگەریەكی كورتــی ‪ 15‬خولەكیدا بە‬ ‫بــەو پێیــەی لــە ئێســتادا قەڵــەوی‬ ‫نیــو بەنج دەكرێت‪ ،‬دەتوانێت دوای دانانی‬ ‫كێشــەی بۆ زۆرێك لە خەڵك هەم لەڕوی‬ ‫باڵۆنەكــە هەســتێتەوە‌و خەریكــی كاری‬ ‫مەترسییەكانی قەڵەوی بۆسەر‬ ‫تەندروســتییەوە‌و هەم‌و لەڕوی جوانیشەوە‬ ‫رۆژانەی خۆی بێت‪ ،‬لە روی تێچوی مادیەوە‬ ‫تەندروستی‬ ‫دروســتكردوە‪ ،‬خەڵــك زۆرتریــن رێــگای‬ ‫كەمی دەوێـت‪ ،‬ئەو هاواڵتیانەی ئیرادەیان‬ ‫تاقیكردۆتــەوە‪ ،‬لەئێســتادا دەتوانــن لــە‬ ‫ئەو پزیشــكە پســپۆرە‪ ،‬رونیدەكاتەوە‪ ،‬بەهێــزە‌و توانای كۆنتڕۆڵكرنی سیســتمەی‬ ‫هۆكارەكە‬ ‫دەكرێت‬ ‫زۆرە‪،‬‬ ‫هۆكاری‬ ‫قەڵەوی‬ ‫كە‬ ‫رێگــەی دانانــی باڵۆنێكە لەنــاو گەدە‬ ‫خواردنیانــی خۆیان هەیــە‪ ،‬دەتوانن بڵێن‬ ‫‌و‬ ‫ە‬ ‫ژینگ‬ ‫دەوربــەرو‬ ‫یــان‬ ‫بێــت‪،‬‬ ‫بۆماوەیــی‬ ‫خۆیان‬ ‫لە ڕێگــەی هەناوبینــەوە دەكرێــت‬ ‫لــە ‪ 20‬كیلۆوە بۆ ‪ 35‬كیلۆ كێشــیان كەم‬ ‫پەروەردەو‬ ‫هەروەها‬ ‫خــواردن‪،‬‬ ‫كاریگەریی‬ ‫لــە قەڵــەوی رزگار بكەن‪ ،‬كــە لە رێگەی‬ ‫دەكات‪ ،‬ئــەم رێگایە بۆ ئەو كەســانەیە كە‬ ‫نەشــتەرگەریەكی كورتــی ‪ 15‬خولەكیــدا خواردنــی خێزانــی كاریگەریــی هەیە‪ ،‬ئەو نایەنەوێت نەشــتەرگەریی بكەن‌و كێشــیان‬ ‫دەكرێــت‪ ،‬د‪.‬هیوا ئەبوبەكر‪ ،‬پزیشــكێكی كەسە بەرەو قەڵەوی بڕوات‪.‬‬ ‫ئەوەندە زۆر نیــە واتە لە‪ 105 -75‬كیلۆیە‪،‬‬ ‫پســپۆرێ نەخۆشــیەكانی هەرس‌و جگەرو‬ ‫د‪ .‬هیــوا ئەبوبەبكــر‪ ،‬دەڵێت “قەڵەوی ئەم باڵۆنە لەتەمەنی ســەرو ‪ 18‬ساڵییەوە‬ ‫هەیــە‪،‬‬ ‫دڵ‬ ‫كۆئەندامــی‬ ‫لەســەر‬ ‫مەترســی‬ ‫(هەناوبینــی) رایدەگەیەنێت‪ ،‬ئــەم باڵۆنە‬ ‫دادەنرێــت‪ ،‬هەتاوەكــو ‪ 75‬ســاڵی‪ ،‬ئەمە‬ ‫بۆماوەی شەش مانگ بۆساڵێك دادەنرێت‌و كەســەكە توشــی بەرزبونەوەی پەســتانی جۆرێكــە لــە چارەســەری قەڵــەوی بەبێ‬ ‫كەسەكە ‪ 35-25‬كیلۆ دادەبەزێنێت”‬ ‫خوێــن‌و گیرانی دەمارەكانی دڵ‌و مێشــك‌و مەترسی‪ ،‬هیچ ماكێكی خراپی نیە”‪.‬‬ ‫تەقینــی دەمارەكانــی دڵــی دەبێــت‪،‬‬ ‫كاریگەریی لەسەر كۆئەندامی هەرس هەیە‪،‬‬ ‫قەڵەوی گرفتێكی تەندروستییە‬ ‫جۆرەكانی باڵۆن‬ ‫كەســەكە توشــی هەناســە توندی دەبێت‪،‬‬ ‫پزیشــکی‬ ‫د‪ .‬هیــوا ئەبوبەکــر‪،‬‬ ‫ئــەو پزیشــكە پســپۆرە‪ ،‬دەڵێــت‬ ‫زۆربەیان توشی چەوری جگەر دەبن ئەگەر‬ ‫جگــەر‬ ‫و‬ ‫نەخۆشــییەکانی هــەرس‬ ‫ئــاگاداری خۆیــان نەبــن جگەریــان لەكار “باڵۆنەكــە جــۆری هێلســفیل‌و ئۆربێــرا‌و‬ ‫بــەوەدەكات‪،‬‬ ‫(هەناوبینــی)‪ ،‬ئامــاژە‬ ‫دەكەوێــت‪ ،‬توشــی ئــازاری جومەگەكان‌و مێدســێل‌و جۆرێكــی ئەمریكــی هەیــە كە‬ ‫قەڵــەوی گرفتێكی تەندروســتی گەورەیە‌و فەقــەرات دەبــن‪ ،‬هــەر بۆیــە قەڵــەوی بەپێــی جــۆرەكان قەبــارەی باڵۆنەكــە لە‬ ‫یەكێكــە لــەو گرفتــە تەندروســتییانەی لە مەترســی هەیــە لەســەر تەمــەن‪ ،‬ئــەو ‪ 500‬سیســی بۆ ‪ 600‬ســی سی شــلەمەنی‬ ‫ئێســتادا روبەڕووی مرۆڤایەتــی دەبێتەوە‪ ،‬كەســانەی زۆر قەڵــەون تەمەنیان ‪ 15- 10‬دەگرێــت‌و هەیانــە هــەوای تێدەكرێــت‪،‬‬ ‫لــە واڵتــی ئێمەیشــدا گرفتێكــی گەورەیە‪ ،‬ســاڵ كەمترە لەخەڵكی ئاســایی‪ ،‬چونكە قورســییەكەی كیلۆیــەك بــۆ كیلۆنیوێكە‪،‬‬ ‫بەپێــی ئامارەكانــی تەندروســتی جیهانی‪ ،‬ئەو شــێوازی ژیانــەی كەهەیانــە ژیانێكی بەشــێوەیەكی بچوك دەچێتــە ناو گەدەوە‬ ‫پاشان ماددە شلەكەی تێدەكەی‪ ،‬زۆربەی‬ ‫لە ئێســتادا یەك لەسەر سێی دانیشتوانی پڕكێشە‌و كاریگەر‌و تەندروستییە”‪.‬‬ ‫گۆی زەوی یان قەڵەون یان كێشیان زۆرە‪.‬‬ ‫زۆری هاواڵتیــان لەســێ رۆژی یەكەمدا كە‬ ‫ناوبــراو باس لەوەیشــدەكات‪ ،‬قەڵەوی‌و‬ ‫باڵۆنەكەیــان بۆدادەنێـــن هەســت بــەدڵ‬ ‫لەرێگەی‬ ‫قەڵەوی‬ ‫چارەسەركردنی‬ ‫كێش زۆری پەیوەســتە بە هاوكێشــەیەكی‬ ‫تێكەڵهاتن‌و ئازار دەكەن‪ ،‬دوایی باش دەبن‪،‬‬ ‫وەرزشــییەوە‪ ،‬كــە پێدەوترێــت ‪BMI‬‬ ‫باڵۆنەوە‬ ‫باڵۆنەكە ئیشــێكی ئاســانەو زۆر بەئاسانی‬ ‫بەپێــی ئــەم دەســتەواژەیە دەتوانرێــت‬ ‫ئەو پزیشكە پسپۆرە‪ ،‬ئاماژەی بەوەیشدا‪ ،‬دادەنرێــت خۆشــبەختانە لەكوردســتان‬ ‫كەسەكان بەپێی رەگەزەكان جیا بكاتەوە‪ ،‬دانانــی باڵۆنــی گــەدە شــێوازێكی تازەیە هەمــوو جۆرەكانی باڵۆن هەیە‌و بۆ هاواڵتی‬ ‫ئایــا كەســێكی قەڵەوە یان كێــش زۆرە‪ ،‬لە زۆربــەی واڵتە پێشــكەوتوەكان ئەنجام دادەنرێت‪ ،‬ئەو شلەیە مادەی نۆڕمەسەالنی‬ ‫ئەویــش ئەگــەر رێژەكــە بەپێــی زاراوەی دەدرێت بەتایبەت لەئەمریكا‪ ،‬لە ئێســتادا تێدەكرێت لەگــەڵ مادەیەكی تر كە رەنگی‬ ‫تەندروســتی لەســەرو ‪ 25‬بوە ئەوا بەكێش رێكخراوی ‪ FDA‬رێكخراوی دەرمانســازی پێــدەدات‌و پێیدەوترێــت مەســلین بلــو بۆ‬ ‫زۆری دادەنرێــت‪ ،‬ئەگەر لەســەرو ‪ 30‬بوە ئەمریكــی دانانــی باڵــۆن بەیەكێــك لــەو ئەوەی لەحاڵەتی تەقینی باڵۆنەكە نەخۆش‬ ‫بەقەڵــەوەی دادەنرێــت‪ ،‬هەروەهــا ئەگەر چارەســەرە باشــانە دادەنێت‪ ،‬ئــەم باڵۆنە هەستی پێبكات”‪.‬‬

‫ئیشی باڵۆنەكە‬

‫رونیدەكاتــەوە‪ ،‬ئیشــی ئــەم باڵۆنە وا‬ ‫لەنەخۆشــەكە دەكات‪ ،‬ناهێڵێــت خــواردن‬ ‫بخــوات‪ ،‬لە ســێ مانگی یەكەمدا كێشــی‬ ‫كەســەكە كەم دەكات‪ ،‬لە مانگی یەكەمدا‬ ‫پێنــج بــۆ شــەش كیلــۆ كەمــدەكات‌و لە‬ ‫مانگەكانی كۆتایدا كەمتر كێشی كەمدەكات‪.‬‬ ‫د‪ .‬هیــوا ئەبوبەكــر‪ ،‬رونیدەكاتــەوە‪،‬‬ ‫باڵۆنەكــە لــە ماددەیەك دروســتكراوە كە‬ ‫مەترســی تەقاندنــی نییــە‪ ،‬بــە مەرجێك‬ ‫كەســەكە خۆی لەخواردنی رەق‌و ئێســقان‬ ‫بپارێزێت‪ ،‬ئەم باڵۆنە ترســی نیە توشــی‬ ‫شــێرپەنجە ببیت‪ ،‬چونكە لــە لێكوڵینەوە‬ ‫زانســیتییەكان ســەلمێنراوە كــە هیــچ‬ ‫مەترسی نییە كە نەخۆش بەرەو شێرپەنجە‬ ‫بڕوات‪ ،‬هەروەها ترسی ئەوەی نییە بڕواتە‬ ‫خــوارەوە‪ ،‬چونكــە مادەیەكــی تێدەكەین‬ ‫هەركاتێــك باڵۆنەكــە بتەقێــت یــان كون‬ ‫بێت رەنگی میزی نەخۆشــەكە دەگوڕێت‌و‬ ‫نەخۆش هەســتی پێدەكات‪ ،‬لــە كورترین‬

‫ماوەدا باڵۆنەكەی بۆ دەردەهێنن‪ ،‬هەروەها‬ ‫هیچ حاڵەتێكی كونبونی گەدە یان تەقینی‬ ‫رونادات‪ ،‬بەشــێكی زۆری ئــەو هاواڵتیانە‬ ‫ئــەم باڵۆنەیــان بۆ دادەنرێت دوای شــەش‬ ‫مانــگ لەرێگــەی نــازۆرەوە باڵۆنەكــە‬ ‫دەردەهێنرێتەوە‪.‬‬

‫باڵۆنەكە بۆ ماوەی شەش مانگ بۆ‬ ‫ساڵێكە‬

‫ئــەو پزیشــكە‪ ،‬ئاشــكرای دەكات‪،‬‬ ‫پێشــئەوەی باڵــۆن بــۆ نەخــۆش دابنێــن‬ ‫پێیان دەڵێن كە دەبێت كۆنترۆڵی ئیرادەی‬ ‫خــواردن بكــەن‪ ،‬چونكە باڵــۆن ناتوانێت‬ ‫كۆنترۆڵی بكات‪ ،‬باڵۆنەكە شــتێكی كاتیە‌و‬ ‫بــەردەوام نیە زۆربــەی باڵۆنەكان لەماوەی‬ ‫شــەش مانگ بــۆ ســاڵێك دادەنرێت‪ ،‬لەو‬ ‫ماوەیــەدا هاواڵتــی كێشــی كــەم دەكات‪،‬‬ ‫بــەاڵم دوای ئــەو ماوەیــە ئەگــەر بێتــو‬ ‫سیستەمێكی تەندروســت بۆخۆی دانەنێت‬

‫كە لە ســەری بــڕوات لەوانەیە دوای دانانی‬ ‫باڵۆنەكە ئەو هاواڵتییە كێشی زیاد بكاتەوە‬ ‫وەك جــاران‪ ،‬ئەگــەر كەســەكە ئیــرادەی‬ ‫هەبێــت بڕیــاری دابێت نەچێتــەوە قۆناغی‬ ‫قەڵەویەكــەی زۆربــەی زۆریــان ســودمەند‬ ‫دەبن لە باڵۆنەكە‪ ،‬بە شێوەیەكی سەرەكی‬ ‫كەســەكە بەالیەنی كەمەوە ‪ 40 - 15‬كیلۆ‬ ‫كەم بكات‪ ،‬زۆبەی نەخۆش چۆتە ‪ 30‬كیلۆ‬ ‫كێشــی كەمی كــردوە‪ ،‬ئەگەر ئەو كەســە‬ ‫دوای ئــەوەی باڵۆنەكــەی دەرهێنا لەســەر‬ ‫رێنماییــەكان بــەردەوام نەبێــت‪ ،‬لەوانەیە‬ ‫كێشــی زیاد بكات‪ ،‬بەاڵم ناگاتەوە كێشــی‬ ‫جارانــی‪ ،‬بە زۆری ژنان دێن چارەســەری‬ ‫قەڵەوی دەكەن‪ ،‬چونكە لە دیدی جوانیەوە‬ ‫ســەیری قەڵەوی دەكەن‪ ،‬لەئێستادا رێژەی‬ ‫دانانــی باڵۆن لەنــاو هاواڵتیاندا زۆر زیادی‬ ‫كــردوە‪ ،‬لەســاڵی ‪ 2013‬كــە باڵۆنەكــە‬ ‫هاتۆتــە كوردســتان باڵۆنم بــۆ ‪300- 200‬‬ ‫كەس داناوە‪.‬‬

‫شێرپەنجەكانی تایبەت بە ژنان‬ ‫ئەو شێرپەنجانەی توشی ژنان دەبێت‬ ‫‪%19‬ی تەواوی حاڵەتەكانی شێرپەنجە پێكدەهێنێت‬ ‫شــێرپەنجەكانی ژنــان بریتیــن لــە‬ ‫توشــبونی بە شێرپەنجەكە لە كۆئەندامی‬ ‫زاوزێــی ژنــەوە دەســتپێدەكەن‪ ،‬پێنــج‬ ‫جۆری ســەرەكیی لە شــێرپەنجەی ژنان‬ ‫هــەن‪ ،‬بریتیــن لــە‪ :‬شــێرپەنجەی ملــی‬ ‫منداڵــدان‪ ،‬شــێرپەنجەی هێلكــەدان‪،‬‬ ‫شێرپەنجەی منداڵدان (یان شێرپەنجەی‬ ‫ێ و‪،‬‬ ‫ناوپۆشی منداڵدان)‪،‬و شێرپەنجەی ز ‌‬ ‫شێرپەنجەی ئەندامی مێینە‪.‬‬

‫شــێرپەنجەی منداڵدان‌و شــێرپەنجەی‬ ‫هێلكــەدان لــە هەمــو جۆرەكانــی دیكە‬ ‫بەرباڵوتــرن‪ .‬شــێرپەنجەی هێلكەدان بە‬ ‫پلەی پێنجەم دێ‪ ،‬لە نێوان ئەو جۆرانەی‬ ‫شــێرپەنجەدا كە لە هەمویان زیاتر دەبنە‬ ‫مایــەی مردنــی ژنــان لە ســەر ئاســتی‬ ‫جیهان‪ ،‬شــێرپەنجەی هێلكەدان هەمیشە‬ ‫ێ دەستنیشــانكردن دمێنێتەوە تا بە‬ ‫بەب ‌‬ ‫تەواوی لــە ناوچەی حەوزی ســكدا باڵو‬ ‫دەبێتەوە‪.‬‬ ‫ئامارەكانــی ئاژانســی نێودەوڵەتــی‬ ‫توێژینەوەكانــی شــێرپەنجەی ســەر بــە‬ ‫رێكخــراوی تەندروســتی جیهانیی ئاماژە‬

‫بۆ ئەوە دەكات كە حاڵەتەكانی توشبون‬ ‫بــە شــێرپەنجەكانی ژنــان لــە شــوێنە‬ ‫جیاوازەكانی جیهاندا گەیشــتۆتە رێژەی‬ ‫‪ %19‬لە كۆی حاڵەتەكانی شــێرپەنجە كە‬ ‫دیاریكردنیان ســااڵنە بــە رێژەی نزیكەی‬ ‫‪ 5.1‬ملیۆن حاڵەت دەخەمڵێنرێت‪.‬‬ ‫ســەرجەم ژنــان ئەگەری توشــبونیان‬ ‫بــە شــێرپەنجەكانی ژنان هەیــە‪ ،‬رێژەی‬ ‫مەترســیەكەش الی ژن زیــاد دەكات‬ ‫كاتێك مێژوی توشبون بە شێرپەنجە الی‬ ‫ئەندامانــی خێزانەكەی بونی هەبێت‪ ،‬یان‬ ‫كاتێــك ژن گیرۆدەی قەڵەویــی دەبێت‪،‬‬ ‫یاخود دەگاتە قۆناغی وەســتانی سوڕی‬

‫مانگانە‪.‬‬ ‫دەكرێــت ژنــان ســنور بۆ مەترســیی‬ ‫توشبون بەم شێرپەنجانە دابنێن لەرێگەی‬ ‫ئاشــنابون بــە نیشــانەكان‌و ئەنجامدانی‬ ‫پشــكنینی پێشــوەخت‌و دەتسخســتنی‬ ‫چاودێری خۆپاراستن بەشێوەیەكی خێرا‪.‬‬ ‫هەتا دیاریكردنی توشــبون بە شێرپەنجە‬ ‫زوتر بە ئەنجام بگات هەلەكانی سەركەوتن‬ ‫لە چارەسەرەكەدا زیاتر دەبن‪.‬‬ ‫قەڵەویــی دەبێتــە هــۆی دەردانــی‬ ‫زیاتــری هۆرمۆنــی ئەســترۆجین‌و‬ ‫توشــبونی هەوكردنــە درێژخایەنــەكان‪،‬‬ ‫كــە دەبێتــە مایــەی زیادبونی توشــبون‬

‫بە شــێرپەنجەكانی ژنان‪ ،‬بەشــێوەیەكی‬ ‫تایبەتیــش ئەمــە بەســەر حاڵەتەكانــی‬ ‫توشــبون بــە شــێرپەنجەی منداڵدانــدا‬ ‫پراكتیك دەبێت‪.‬‬ ‫توشــبون بــە (خوێنبەربونــی زێ‌)‬ ‫ش بەدیاردەیەكــی بــاوی ســەرجەم‬ ‫شــێرپەنجەكانی ژنــان دێتــە ئەژمار‪ ،‬لە‬ ‫كاتێكدا كە دەشــێت دروستبونی ئازار لە‬ ‫ناوچەی حەوزدا نیشــانەی توشــبون بە‬ ‫شــێرپەنجەی هێلكەدان یان شێرپەنجەی‬ ‫منداڵدان بێت‪.‬‬ ‫نیشــانە باوەكانــی شــێرپەنجەی زێ‌‌و‬ ‫شــێرپەنجەی منداڵــدان هەســتكردن‬

‫بــە پێویســتی میزكــردن بەشــێوەیەكی‬ ‫دەســتبەجێ‌‌و بــە شــێوەیەكی دوبارە لە‬ ‫خۆدەگــرن‪ ،‬لە كاتێكدا كە نیشــانەكانی‬ ‫نەمانی ئــارەزوی خواردن‌و ئاوســان یان‬ ‫هەســتكردنی ناباو بە تێریی‌و هەستكردن‬ ‫بە ئازار لە ناوچەی ســك یان پشــتدا بە‬ ‫شێرپەنجەی هێلكەدانەوە پەیوەستن‪.‬‬

‫جۆراوجۆر‬

‫ذمارة (‪ )634‬دووشەممە ‪2017/11/20‬‬

‫بۆ خۆپاراسنت لە شێرپەنجە‬ ‫و نەخۆشیەكانی چاو‪،‬‬ ‫كەلەرم بخۆن‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫ئاسۆیی‬

‫چۆن داوای لێبوردن‬ ‫لە بەرامبەرەكامنان بكەین؟‬ ‫ئاژانسەكان‪:‬‬ ‫گومانی تێــدا نیە كە ئێمە بەدرێژایی‬ ‫ێ‬ ‫ژیــان‪ ،‬بەمەبەســت بێــت یاخــود بــ ‌‬ ‫مەبەست‪ ،‬ئازاری كەسانی دەوروبەرمان‬ ‫دەدەیــن‪ ،‬ئیتر ئەمە بــوەو هەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫شــتێك هەیە كــە زۆر گرنگــە ئەویش‪،‬‬ ‫ئاخــۆ كام رێــگاو چ شــێوە رێگەیــەك‬ ‫بدۆزینــەوە بــۆ ئــەوەی داوای لێبوردن‬ ‫لەبەرامبەرەكەمان بكەین؟‪.‬‬ ‫لــە لێكۆڵینەوەیەكــدا كــە زانــای‬ ‫دەروننــاس‪ ،‬مامۆســتاو یاریــدەدەر لە‬ ‫زانكۆی (بێتســبێرگ) كارینا شــومان‪،‬‬ ‫دەڵـێ‌‪ :‬باشترین ئامراز بۆ ئەو كەسانەی‬ ‫دەبنە مایەی ئازاردانی كەسانی دەوروبەر‬ ‫(داواكردنی لێبوردنە)‪ ،‬لەوەش باشــتر‬ ‫ێ كــە تۆ بەراســت‬ ‫بــۆ ئــەوەی بزانــر ‌‬ ‫پەشــیمانیت لەوەی كردوتە‪ ،‬دانپیانانە‬ ‫بــەو هەڵەیــەی كە كردوتە‪ ،‬دیســانەوە‬ ‫دوپــات كردنــەوەو جەختكردنەوەیــە‬ ‫لەسەر ئەوەی كە پەشیمانی پەیمانێكە‬ ‫ێ لە زاری تۆوە بێت و دوربارە‬ ‫كــە دەب ‌‬ ‫نەكرێتەوە‪.‬‬

‫ێ خاڵ‬ ‫كارینا شومان‪ ،‬ئاماژە بە ســـ ‌‬ ‫دەدات‪ ،‬كە لە كاتی داواكردنی لێبوردندا‬ ‫سەركەوتوت دەكات‪.‬‬ ‫‪-1‬نواندنی پەشیمانی بە وتنی (داوای‬ ‫لێوردن دەكەم)‪.‬‬ ‫‪-2‬هەوڵبدە كەچۆنێتی چارەسەركردنی‬ ‫گرفتەكــە بخەیتە رو‪ ،‬كــە خۆت هۆكار‬ ‫بویت تێیدا‪.‬‬ ‫‪-3‬ئەو كەســەی كە هەڵەت بەرامبەر‬ ‫كــردوە‪ ،‬وا لێبكــەی كــە ئاخۆ ئێســتا‬ ‫هەستی ئەو چۆنە بەرامبەر بە تۆ‪.‬‬ ‫ێ شێوازی تری سەركەوتو هەیە‬ ‫هەند ‌‬ ‫بۆداواكردنــی لێبوردن‪ ،‬بــەو پێیەی كە‬ ‫(شومان) باسی كردوە ئەوانیش‪:‬‬ ‫رونكردنەوەی وشەو كردەوەكانت‪.‬‬‫پابەندبــون بــە پەیمانێــك بــەوەی‬‫كە بە شــێوازێكی جوانتر هەڵسوكەوت‬ ‫بكەی‪.‬‬ ‫ێ كــە بــە تەواوی‬ ‫دان بــەوەدا بنــر ‌‬‫لــە هەســتی ئــەو كەســە تێدەگــەی و‬ ‫پێــی بڵێــی‪ ،‬نەدەبــو مــن ئــەو جۆرە‬ ‫هەڵسوكەوتەت بەرامبەر بكەم‪.‬‬ ‫‪-‬داوای لێبوردن كۆتا خاڵە‪.‬‬

‫ئاژانسەكان‪:‬‬ ‫كەلەرم‪ ،‬لە ســەوزە گەاڵدارەكانە‪ ،‬رەنگی گەاڵكەی ســەوزێكی تۆخە و زۆر‬ ‫جۆری هەیە‪ ،‬ئەوەی الی ئێمە باوە ئەوەیە كە لە بازاڕەكاندا هەیە‪.‬‬ ‫كەلەرم‪ ،‬سەرچاوەیەكی دەوڵەمەندی ڤیتامینەكانی (‪)K. C. A‬یەو بڕێكی‬ ‫زۆری لە كالیســیۆم‪ ،‬زنگ‪ ،‬ئاسن‪ ،‬مەگنیسیۆم‪ ،‬پۆتاسیۆم ی تێدایە‪ ،‬ناوبانگ‬ ‫دەركردنــە راســتەقینەكەی‪ ،‬پەیوەســتە بەو مــاددە كیمیاییــە روەكیانەوەی‬ ‫كــەوا چەنــد رەنگێــك‌و جۆرەهــا بــۆن‌و بەرامە و ئەو هەمو ســود و كەڵكە‬ ‫تەندروستییەی كە پێمان دەبەخشێ‌‪.‬‬ ‫گۆڤاری (هێلس گراید)‪ ،‬چەند سودێكی كەلەرمی خستۆتەڕو لەوانە‪:‬‬ ‫‪-1‬مادەكانی (لوتین) و (زیاكسانسین) بۆ تەندروستی چاو‪:‬‬ ‫ئەم دو مادەیە بە بڕێكی باش لە كەلەرمدا دەستدەكەون‪ ،‬كە دژە ئۆكسیدن‌و‬ ‫یارمەتیدەرن لە رێگرتن لە توشبونی نەخۆشییەكانی چاو‪ ،‬بەتایبەتی (بەرچاو‬ ‫لێڵبــون) و (پەڵــە دروســتبون)‪ ،‬كە پەیوەســتن بە هەڵكشــانی تەمەنەوە و‬ ‫یەكێكە لە هۆكارە سەرەكییەكانی كوێر بون‪.‬‬ ‫بەپێی توێژینەوەكانی پەیمانگەی ئەمەریكیش بۆ شێرپەنجە‪ ،‬ئەم تێكەاڵنە‪،‬‬ ‫رێگری دەكەن لە توشبون بە شێرپەنجە و كۆئەندامی بەرگری لەشیش بەهێز‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫‪-2‬كلوكلۆزینۆالتس‪ ،‬بۆ بنەبڕكردنی شێرپەنجە‪:‬‬ ‫ێ پێكهاتە كە مادەی (كبریت)‬ ‫كەلەرم سەرچاوەیەكی دەوڵەمەندە بە كۆمەڵ ‌‬ ‫ی تێدایە‪ ،‬ئەم مادە دژە ئۆكســیدانە رێگرە لە بەردەم ئەو مادانەدا كە دەبنە‬ ‫هۆی شــێرپەنجە و یارمەتیدەرە لە هێواشكردنەوەی جوڵەی ئەو هۆرمۆنانەی‬ ‫تێوەگالون لە نەخۆشــیەكانی شــێرپەنجە‪ ،‬هەروەها رێگرە لە گەشەســەندنی‬ ‫(وەرەمە شێرپەنجە)ییەكان‪.‬‬ ‫‪-3‬دوژمنی شێرپەنجە مادەی (ئیسۆسیۆسیاناتس)ە‪:‬‬ ‫ئەم مادەیە بەشێوەیەكی باش‌و بەرچاو لە كەلەرمدا هەیە و دەستدەكەوێ‌‪،‬‬ ‫بە چەندین رێگەی جۆراوجۆر كاردەكات بۆ روبەڕوبونەوەی شێرپەنجە‪.‬‬ ‫توێژینــەوەكان بــاس لەوەش دەكەن كە ئــەم گیراوەیە هەرچی ژەهری ئەو‬ ‫ێ كە ئەبنە هۆی توشــبون بە شــێرپەنجە و هەمو خانەكان‬ ‫مادانەیــە رائەماڵ ‌‬ ‫ئەپارێزێ‌ لە تێكچون‌و خراپبون‪.‬‬

‫یوتیوب‪ ،‬سانسۆر دەخاتە سەر ئەو ڤیدیۆ ترسناك‌و‬ ‫سێكسیانەی منداڵی تێدا بەكارهاتوە‬ ‫ئاژانسەكان‪:‬‬ ‫كۆمپانیای (یوتیوب)‪ ،‬دڵنیایی دا بەوەی كە كۆت‬ ‫‌و بەند دەســەپێنێ‌‪ ،‬بەســەر ئەو گرتە ڤیدیۆییانەی‬ ‫كە لــە ئەنتەرنێت باڵودەكرێنەوە‪ ،‬بە تایبەتیش ئەو‬ ‫وێنانەی كە كەســایەتی منداڵ لە دیمەنی ترسناكدا‬ ‫یاخــود سێكســدا نیشــاندەدەن‪ ،‬چونكە لــە الیەنە‬ ‫بینەرانەوە سكااڵیان لەسەر تۆمار كراوە‪.‬‬ ‫(جیمس برایدەل) ی نوسەر‪ ،‬لە چاوپێكەوتنێكیدا‬ ‫ئــەوەی رونكردەوە كە‪ ،‬هەتاكو ئێســتا ئەم پێگانە‪،‬‬ ‫ێ ڤیدیــۆی نەگونجا و‬ ‫بەتایبەتــی (یوتیوب)‪ ،‬هەند ‌‬ ‫كــە بۆ منداڵ كراوە باڵو دەكەنەوە‪ ،‬بەاڵم بۆ بابەتی‬

‫دەستكەوت رێمان نەداوە باڵوبكرێنەوە‪.‬‬ ‫یوتیــوب دەڵــێ‌‪ ،‬زۆری ســكااڵكان گلەیــی لەوە‬ ‫دەكــەن كــە بەرهەمهێنەرانــی ئەم جــۆرە فیلمانە‪،‬‬ ‫كەســە ناودارەكان بەكاردەهێنــن‪ ،‬وەكو لە كارتۆنی‬ ‫ێ گرتەی‬ ‫(بیبابیــگ) یــان (بیبای بەراز) لــە هەند ‌‬ ‫ترس یان سێكسی منداڵی پێدەترسێنرێ‌‪.‬‬ ‫ئەمانەی ئەم نوسەرە دەیڵێ‌‪ ،‬باسی ئەو ڤیدیۆیانە‬ ‫دەكات كــە لە یوتیوبدایە‪( .‬برایدەل) نمونەی زۆری‬ ‫لەســەر ئەم ڤیدیۆیانە الیە كــە تایبەتە بە منداڵ‌و‬ ‫دەڵــێ‌‪ ،‬ئەگەر ترســناك‌و سێكســیش نەبن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫گونجــاو نین بۆ منــداڵ‪ ،‬چونكە ئازاریــان دەدات‌و‬ ‫دەیانترســێنێ‌‪ ،‬لــە راســتیدا ئەم گرتانــە بۆ كەڵك‬

‫وەرگرتنە نەك ترساندن‪.‬‬ ‫(برایدەل) ئەوەشــی خستەڕو كە‪ ،‬فیلم كارتۆن‌و‬ ‫پارچە مۆسیقاكان‪ ،‬هەمویان پێكەوە بەكاردەهێنرێن‬ ‫ێ كە كۆتاییان‬ ‫ێ ڤیدیۆیان لێدروســت بكر ‌‬ ‫تــا كۆمەڵ ‌‬ ‫ێ كەسایەتی خێزانی بەناوبانگ‬ ‫نایەت‪ ،‬بۆ نمونە هەند ‌‬ ‫وەك (پیاوی جاڵجاۆڵكە) و (ئەلســای بەســتو) كە‬ ‫ملیۆنەها جار نمایشكراون‌و بینراون‪.‬‬ ‫هەمــو ئەمانــە‪ ،‬تاك بیــكات یاخود كۆمــەڵ‪ ،‬لە‬ ‫ێ‌و بترسێنرێ‌‪،‬‬ ‫پێناوی ئەوەدایە كە منداڵ ئازار بدر ‌‬ ‫بەشــێوەیەكی بەرنامە بــۆ داڕێــژراو و هەڵبژێردراو‬ ‫لەسەر ئاستێكی فراوان‪.‬‬

‫‪7‬‬

‫ستونی‬

‫‪-1‬دانایەكی بەناوبانگ بو‪.‬‬ ‫‪-2‬نیوەی پایە‪ ،‬پێوانەیە‪ ،‬نیوەی‬ ‫وەلی‪.‬‬ ‫‪-3‬چارەسەری برین‪ ،‬شوێنی‬ ‫خوێندنە «پ»‪.‬‬ ‫‪-4‬نیوەی فراس‪ ،‬پێداویستی‬ ‫خانوە‪ ،‬بۆچون‪.‬‬ ‫‪-5‬كات‪ ،‬نیوەی هۆرە‪ ،‬تەمەن‪.‬‬ ‫‪-6‬ئۆتۆمبێلێكە ‪ +‬خوای جوانی‪.‬‬ ‫‪-7‬بەشێكە لەسەر‪ ،‬قاچ‪ ،‬قەاڵیەكە‪.‬‬ ‫‪-8‬وەك یەكن‪ ،‬سەد دۆالر‪،‬‬ ‫گەیشت‪.‬‬ ‫‪-9‬نیوەی قەرز‪ ،‬گیانلەبەرێكە‪،‬‬ ‫رێگە‪.‬‬ ‫‪-10‬ژمارەیەكە بە بیانی‪ ،‬خەڵكی‬ ‫بێ‌ تاوان‪.‬‬ ‫‪-11‬خواردنێكە‪ ،‬دوان لە شیلە‪ ،‬فێڵ‬ ‫«پ»‪.‬‬ ‫‪-12‬ناوێكی كوڕانەیە‪ ،‬شاعیرێكی‬ ‫كۆچكردوی كوردە‪.‬‬

‫‪-1‬قوڕی شل‪ ،‬زیندەوەرێكە‪.‬‬ ‫‪-2‬ناوێكی كۆنی پیاوانەیە‪ ،‬بۆ ئازار‬ ‫و نەرمكردنە‪.‬‬ ‫‪-3‬كورتكراوەی ناوێكە‪ ،‬بۆ جۆرێك‬ ‫لە ئاژەڵە‪.‬‬ ‫‪-4‬هەڕەتی الوی‪ ،‬لەنمەدایە‪.‬‬ ‫‪-5‬خۆزگە «پ»‪ ،‬خواردنێكە‪.‬‬ ‫‪-6‬نیوەی بەنا‪ ،‬چاوپێكەوتن‪.‬‬ ‫‪-7‬نیوەی سەیر‪ ،‬جۆرە جگەرەیەكە‬ ‫‪ +‬زیندەوەرێكە‪.‬‬ ‫‪-8‬سنور‪ ،‬گونجا «پ»‪.‬‬ ‫‪-9‬ئامێرێكی مۆسیقایە‪ ،‬نازناوی‬ ‫شاعیرێكی كورد بو‪.‬‬ ‫‪-10‬بۆ جوانكارییە‪ ،‬گیانلەبەرێكە‪.‬‬ ‫‪-11‬باڵندەیەكە «پ»‪ ،‬گەڕەكێكە‬ ‫لە سلێمانی‪.‬‬ ‫‪-12‬گۆڕ‪ ،‬ئەویش هەر بەرگە‪.‬‬

‫وش ـ ــةى ونبو‬

‫وشەی ونبو‪:‬‬ ‫شارۆچكەیەكە لە كوردستان‬

‫دۆندرمە – تەتەڵەمیران – كۆمەك‬ ‫قەپان –‬ ‫گەشتیار –‬ ‫كیلۆمەتر –‬ ‫بازن – –‬ ‫زەرد –‬ ‫هەكاری – داری‬ ‫میرە –‬ ‫ساڵۆن –‬ ‫–‬ ‫پۆڕ‬ ‫–‬ ‫الند‬ ‫چاڤی‬ ‫–‬ ‫مۆز‬ ‫قاژو – یاخسەمەر – گۆزە دەسكەوان –‬ ‫پۆپنە كۆتر‬ ‫كلۆر––پرد –‬ ‫ێ‬ ‫– ز‌‬ ‫قەرز –‬ ‫تۆڕنەچی‬ ‫كۆگا –‬ ‫شاناز –‬ ‫مەساسە –‬ ‫مێو گرد‬ ‫شەریك –‬ ‫–‬ ‫سڵق‬ ‫–‬ ‫گەاڵڕێزان‬ ‫– پەلك –– قایش – بالۆن – مارانگاز ‪-‬‬ ‫– برۆ – مێشولە – بەڕازیل – چڵ‬ ‫– گەردانە – بۆش – قەنداخ – باگردێن‬ ‫– سۆز – دڕك – كەسك – مازو‬ ‫سوس – سورێن‬ ‫– سمە‪.‬‬ ‫– دلێر – میوە –‬ ‫– پاراو‪.‬‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬

‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫كتێبی "دوو پرسی‬ ‫گرێدراو" ناسێرنا‬ ‫رۆژی ‪ ،11/5‬لە ساڵۆنی‬ ‫رۆژنامەی كوردستانی نوێ‌‪،‬‬ ‫مەراسیمی ناساندنی كتێبی‬ ‫"دوو پرســی گرێــدراو" بــە‬ ‫ئامادەبونــی ژمارەیــەك لە‬ ‫نوســەران و رۆژنامەنوسان‬ ‫و كەناڵەكانی راگەیاندنەكان‬ ‫بەڕێوەچــوو‪ ،‬لــە كۆتایــی‬ ‫مەراسیمەكەشــدا كتێبەكە‬ ‫وەك دیــاری بەســەر‬ ‫ئامادەبوان پێشكەش كرا‪.‬‬ ‫كتێبــی "دوو پرســی‬ ‫گرێــدراو"‪ ،‬لــە دوو بــەش‬ ‫پێكهاتــووە‪ ،‬بەشــی یەكــەم‬ ‫كۆدیدارە لەســەر دۆســێی باكوور و رۆژئاوای كوردســتان و بەشی‬ ‫دووەمیش شــڕۆڤە لەســەر ‪ 10‬تەوەرەی پەیوەەســت لەسەر پرسی‬ ‫كــورد كراوە‪ .‬لەالیەن رۆژنامەنوس (هێژا دڵشــاد)ەوە ئامادەكراوە‪.‬‬ ‫لەالیەن رۆژنامەی كوردستانی نوێوە چاپ كراوە‪.‬‬ ‫نوســەری كتێبەكە هاوكارمان (هێژا دڵشــاد) لــە لێدوانێكدا بە‬ ‫(چاودێر)ی رایگەیاند "دوو پرســی گرێدراو بەشێك لە ئەزمونی ‪10‬‬ ‫ساڵی منە وەك رۆژنامەنوسی تایبەتمەند لە كاروباری توركیا كارم‬ ‫كردووە و لە كاتە جیاوازەكاندا زیاتر لە ‪ 20‬جار سەردانی توركیا و‬ ‫باكووری كوردســتانم كردووە تاكو ئەو چاوپێكەوتنانە لەگەڵ پارتە‬ ‫سیاسییەكان و رۆژنامەنوسانی توركیا ئەنجام بدەم"‪.‬‬ ‫وتیشــی" لە ئایندەیەكــی نزیكدا دوو كتێبی تــرم چاپ دەبێت‪،‬‬ ‫یەكیــان بەناوی "لە ئامانەتی ئاشــتیدا بــن" و ئەویتریان كتێبێكە‬ ‫لەسەر ژیانی سینەماكاری كۆچكردووی كورد یەڵماز گونەی‪.‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (634) 20-11-2017‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫هونەرمەندان لە هەوڵدان بۆ بنیادنانی سینەمایەكی هاوچەرخی کوردی‬

‫عەلی كەریم‪ :‬هەستناكەم لە ئێستادا شانۆی‬ ‫كوردی بوونی هەبێت‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫هونەرمەندی بە تواناو لێهاتو‬ ‫لە بوارەكانی سینەما و شانۆو‬ ‫درامــا و نوســیندا (عەلــی‬ ‫كەریــم)‪ ،‬هونەرمەندێكــی‬ ‫هیالك‌و بە ئەزمونە‌و جێگەی‬ ‫ێ الیەنە‬ ‫رێــزو وەفایە‪ ،‬دەكر ‌‬ ‫رۆشــنبیری ‌و هونەرییــەكان‬ ‫لە ئێســتادا ئەم هونەرمەندە‬ ‫زیاتر و زیاتر و زیاتر بەســەر‬ ‫بكەنەوە‪.‬‬ ‫عەلــی كەریم رۆڵی گرنگ‌و ســەرەكی‬ ‫لەم كارە هونەرییانەدا بەرجەســتە كردوە‬ ‫(وەك دراما‪ :‬ژاڵــە‪ ،‬خۆرنەوەزان‪ ،‬خەمی‬ ‫چۆلەكەكان‪ ،‬ژیلەمــۆ‪ ،‬رابون‪ ،‬گەردەلول‪/‬‬ ‫وەك فیلم‪ :‬دانیشــتوانی عەلیــاوا‪ ،‬بازاڕی‬ ‫كۆنەفرۆشــان‪ ،‬گوڵچیــن‌و خەیاڵەكانــی‬ ‫رۆســتەم‪ ،‬بەهاری دزراو‪ ،‬مەرەزە‪ ،‬مەرگی‬ ‫ئەرخەوانی‪ ،‬فرمێسكی رەش‪ ،‬مەملەكەتی‬ ‫خــۆر‪ ،‬گەمــەی پــڕ لــە گونــاه‪ ،‬ســاو‬ ‫لەگوڵەكانــی پایز‪ /‬وەك شــانۆیش‪ :‬كچە‬ ‫الڵەكە‪ ،‬تەقینەوە‪ ،‬دورەگ‪ ،‬دكتۆر پاڵمی‬ ‫مانگــی ئاوابو‪ ،‬پاســەوان‪ ،‬ســزاو تاوان‪،‬‬

‫گۆڕستانێكی بێگۆڕ‪ ،‬سرودی خۆشنودی)‪.‬‬ ‫ئــەم هونەرمەنــدە لــە وەاڵمــی ئــەو‬ ‫پرســیارەی كــە ئاخۆ شــانۆی كــوردی‬ ‫لەمڕۆدا لە چ ئاستێكدایە‪ ،‬ئاخۆ ئاسۆكەی‬ ‫رونــە؟ وتــی‪ :‬هەســتناكەم لە ئێســتادا‬ ‫شانۆی كوردی هەبێت‪ ،‬ئەوەیشی كە هەیە‬ ‫تەنیا و تەنیا هەوڵێكــە‪ ،‬لەبەرئەوەی كە‬ ‫لە ئێســتادا شانۆ ئەو بونەی نییە و وەك‬ ‫بونەرێكی ســیحری كردەی ئیستاتیكی‌و‬ ‫مەعریفــی لە هەناوی خۆیــدا هەڵگرتبێ‌‪،‬‬ ‫ئەوەیشــی هەیە هەندی هەوڵی گەنجانە‪،‬‬ ‫چ وەك دەرهێنان‌و الیەنەكانی تری شانۆ‬ ‫نەیتوانیوە ئەو بونە سیحرییە بسەلمێنێ‌‪.‬‬ ‫*ئەی وەك بەشەكانی تری كوردستان‬

‫‌و هەرێمــی كوردســتان‪ ،‬لــە چ كامیانــدا‬ ‫پێشڕەویی یاخود ســەركەوتن لە شانۆدا‬ ‫دەبینین؟‬ ‫ـ دیــارە بەهــۆی ئــەو بوژانــەوە‬ ‫رۆشــنبیرییەی كــە لەباشــوردا هەیــە‪،‬‬ ‫حەتمەن هەر لێــرە دەوڵەمەندە‪ ،‬گەرچی‬ ‫مــن تەنیا لــە فێســتیڤاڵەكاندا شــانۆی‬ ‫بەشەكانی ترم بینیوە‪ ،‬شانۆ پێش ئەوەی‬ ‫هونەر بێت زانســتە‪ ،‬بــە پێی قۆناغەكان‬ ‫میتــۆدی فكــری‌و فەلســەفی هێناوەتە‬ ‫ئــاراوە‪ ،‬ئەمــەش بۆتە مایــەی ئەوەی لە‬ ‫باشوردا ئەزمونی هەمەچەشنە بە بەرهەم‬ ‫هێنرابێ‌‪.‬‬ ‫*ئەی وەك سینەما؟‬ ‫ـ لەئێســتادا بەشــێكی زۆری‬ ‫هونەرمەندان‪ ،‬رویان لە فیلمسازی كردوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم هەوڵەكانیــان ب ‌ێ پالنــە‪ ،‬چ جای‬ ‫ئەوەی وەزارەتی رۆشنبیریش نەیتوانیوە‬ ‫ئــەو بودجــە زۆرەی تەرخــان كــراون بۆ‬ ‫هونــەر بوبێتــە مایــەی گەشەســەندنی‬ ‫فیلمسازی كوردی‪ ،‬بەاڵم حەزو هەوڵێكی‬ ‫زۆر لــە الیــەن هونەرمەندانــەوە هەیە بۆ‬ ‫بنیادنانی سینەمایەكی كوردی هاوچەرخ‪.‬‬

‫‪www.galawej.com‬‬

‫سایتی نوێی‬ ‫بنکەی روناکبیریی‬

‫گەالوێژ‬

‫‪www.galawej.com‬‬

‫ئیتیكی راگەیاندن‌و روماڵی‬ ‫هەڵبژاردن‪ ،‬باڵوكرایەوە‬ ‫لــە دو توێــی (‪)38‬‬ ‫الپــەڕەی قــەوارە بچوكدا‪،‬‬ ‫كتێبی (ئیتیكی راگەیاندن‬ ‫‌و روماڵــی هەڵبــژاردن)‪،‬‬ ‫كە رێبەرێكــی كردەییە بۆ‬ ‫میدیاكاران‌و لە نوســینی‬ ‫(د‪ .‬هێــرش رەســوڵ)ە‪،‬‬ ‫چاپ‌و باڵوكرایەوە‪.‬‬ ‫لــە ســەرەتای ئــەم‬ ‫كتێبــەدا هاتــوە‪ :‬ئەگــەر‬ ‫هەڵبژاردنەكان‪ ،‬بە دیوێكدا‬ ‫ئەزمونێكی دیكــەی هێزە‬ ‫سیاسییەكان ‌و قۆناغێكی‬ ‫نوێــی ژیانی دیموكراســیی‬ ‫واڵتەكــە بێــت‪ ،‬لە رویەكی تــرەوە تاقیكردنەوەیەكیشــە بۆ میدیا‬ ‫و میدیــاكاران‪ ،‬تاقیكردنەوە لەســەر چۆنێتی مامەڵەكردن لەســەر‬ ‫ئەم پێشــهاتە تازەیە و روماڵكردنی پڕۆفیشــنااڵنەی پرۆســەكە و‬ ‫پاراستنی بنەماكانی میدیایەكی ئازاد و بەرپرسیار‪.‬‬ ‫كتێبەكــە ئــەم بابەتانــەی لەخۆگرتــوە‪ :‬بنەماكانــی ئێتیكــی‬ ‫پیشــە‪ /‬ئاســتەكانی چاودێركاریــی راگەیانــدن لــە هەڵبژاردندا‪/‬‬ ‫گرنگترین پرەنســیپەكانی ئێتیكی میدیا لە پرۆسەی ئامادەكاریی‬ ‫بۆ هەڵبژاردن‪ /‬گرنگترین پرەنســیپەكانی ئیتیكی میدیا سەبارەت‬ ‫بــە مافەكانــی دەنگدەر‪ /‬گرنگترین پرەنســیپەكانی ئێتیكی میدیا‬ ‫سەبارەت بە حزب‌و كاندیدەكان‪ /‬گرنگترین پرەنسیپەكانی ئێتیكی‬ ‫میدیــا لە وادەی هەڵمەتی هەڵبژاردندا‪ /‬گرنگترین پرەنســیپەكانی‬ ‫ئێتیكی میدیا لە پرۆسەی هەڵبژاردنەكەدا‪ /‬گرنگترین پرەنسیپەكانی‬ ‫ئێتیكی میدیا پاش ئەنجامدانی پرۆسەكە‪.‬‬

‫ژمارەکانی داهاتوو‬

‫دەربارەی دوایین شەوی سەرۆک‬ ‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫ژمارە (‪ )576‬دووشەممە ‪2017/11/20‬‬

‫پاشكۆيەكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە‬

‫«دەربەندی پەپوولە»ـی شێرکۆ بێکەس‬ ‫بە وەرگێڕانی چۆمان هەردی یەکێکە لە براوەکان‬ ‫خەاڵتەکانی ئینگلیش پێن بۆ وەرگێڕان ڕاگەیەندران‬

‫ئا‪ :‬بڕوا کیانی‬ ‫کۆتایی هەفتەی ڕابردوو دەزگای ئینگلیش‬ ‫پێنی بەریتانی‪ ،‬براوەکانی ساڵی ‪٢٠١٧‬ی‬ ‫بۆ وەرگێڕان ڕاگەیاند و تیایدا لە ناو‬ ‫شــانــزە کتێب‪ ،‬قەسیدەی دەربــەنــدی‬ ‫پەپوولەی شێرکۆ بێکەس دەبیندرێت‬ ‫کە چۆمان هــەردی‪ ،‬نووسەر و شاعیر‬ ‫وەریگێڕاوەتە سەر زمانی ئینگلیزی‪.‬‬

‫گالیشیان و ئه‌لبانی هەروەها بااڵنسی جێندەر‬ ‫لە هەڵبژاردنی نووسەرەکانیشدا پەیڕەو کراوە و‬ ‫به‌ یه‌كسانی كار له‌سه‌ر كاره‌كانی هه‌ر دوو ڕه‌گه‌ز‬ ‫كراوه‌‪.‬‬ ‫ڕۆس شوارتز‪ ،‬ئەندامی ده‌سته‌ی وه‌رگێڕانی‬ ‫ئینگلیش پێن‪ ،‬وتی‪« :‬شادمانین ك ‌ه ده‌بینین‬ ‫ده‌زگاكانی باڵوكردنه‌و‌ه زیاتر بە سەرنج دەبن لە‬ ‫هه‌ڵبژاردنی كتێبه‌كانیاندا‪ ،‬لەوەش سەرنجڕاکێشتر‬ ‫هه‌ندێك له‌و کتێبانەی باڵوی دەکەنەوە کتێبی‬ ‫وەرگــێــڕدراو‌ە ك ‌ه ئه‌مه‌ش جارێکی تر ئه‌و‌ه‬ ‫ده‌سه‌لمێنێت وه‌رگێڕه‌كان ڕۆڵێكی به‌رچاویان‬ ‫هه‌ی ‌ه ل ‌ه سەرنجڕاکێشانی ده‌زگاكانی باڵوكردنه‌وه‌ی‬ ‫كتێب بە الی کتێبەکاندا‪».‬‬ ‫ئه‌و كتێبانه‌ی هه‌ڵده‌بژێردرێن بۆ خه‌اڵتی‬ ‫«ئینگلیش پێن» له‌سه‌ر بنه‌مای باشی كواڵێتیی‬ ‫ئه‌ده‌بی و به‌هێزی پڕۆژەی باڵوكردنه‌وه‌كه‌ی‪ ،‬و‬ ‫له‌پاڵ ئه‌مانه‌شدا ئه‌و كتێبانه‌ی خزمه‌ت ب ‌ه ڕه‌وتی‬ ‫ئه‌ده‌بی جیاواز ده‌كه‌ن له‌ شانشینی یه‌كگرتوو‪.‬‬

‫کتێبەکەی شێرکۆ بێکەس بڕیارە لە ڕۆژی‬ ‫‪١٦‬ی ‪٣‬ی ‪٢٠١٨‬دا و لە یادی کیمیابارانکردنی‬ ‫هەڵەبجەدا باڵو بکرێتەوە‪ .‬خەاڵتەکە بریتییە لە‬ ‫چاپکردن و باڵوکردنەوەی کتێبەکە لە الیەن‬ ‫دەزگاکەوە و پێدانی بڕێک پارە بە وەرگێڕەکە‪.‬‬ ‫پێشتر کەریم عەبدولڕەحمان‪ ،‬بۆ وەرگێڕانی‬ ‫غەزەلنووس و باغەکانی خەیاڵ هەمان خەاڵتی‬ ‫وەرگرتووە‪.‬‬ ‫كتێبه‌كانی ئه‌م گه‌ڕه‌ی خه‌اڵتی ئینگلیش پێن‬ ‫بریتین لە شازدە بەرهەم کە ل ‌ه پازد‌ه واڵت و‬ ‫لیستی كتێب ‌ه وه‌رگــێــڕدراوه‌كــانــی بــراوه‌ی‬ ‫چوارد‌ه زمانی جیاوازه‌وه‌ن‪ ،‬ل ‌ه نێوانیاندا یەکەم «ئینگلیش پێن»‪:‬‬ ‫ڕۆمان کە بۆ جاری یەکەمە لە زمانی مۆریتانیەوە‬ ‫* «ژنەی یۆگاکەر» ل ‌ه نووسینی سانگێتا‬ ‫وەرگێڕانی بۆ بکرێت بۆ ئینگلیزی دەبیندرێت‪ .‬باندیۆپادهیای ك ‌ه ل ‌ه زمانی به‌نگالییه‌و‌ه ل ‌ه الیه‌ن‬ ‫بەرهەمەکانی دیکەش زیاتر ل ‌ه زمان ‌ه كه‌مه‌كانه‌و‌ه ئه‌روناڤا سینهاوه‌ وەرگێڕانی بۆ كراوه‪‌‌.‬‬ ‫و ئه‌و زمانانەن ك ‌ه ب ‌ه كه‌می وه‌رگێڕدراونه‌ته‌سه‌ر‬ ‫» هی نووسه‌ر و‬ ‫* «ده‌رب ـه‌نــدی په‌پووله ‌‬ ‫زمانی ئینگلیزی‪ ،‬وه‌كو زمانه‌كانی ئۆكسیتان‪ ،‬شاعیری کۆچکردووی کورد شێركۆ بێكه‌س ‌ه ك ‌ه‬

‫ل ‌ه زمانی كوردیه‌وه و له ‌الیه‌ن چۆمان هه‌ردیی‬ ‫نووسەر و شاعیرەوە وەرگێڕانی بۆ كراوه‌‪‌.‬‬ ‫* «بیابان و ته‌پڵ» هی نووسه‌ر مباره‌ك ئۆڵد‬ ‫بیروكه‌‪ ،‬ل ‌ه زمانی فه‌ڕه‌نسییه‌وە له‌الیه‌ن ڕیچێڵ‬ ‫مه‌كگیڵه‌وه كاری وه‌رگێڕانی بۆ كراوه‌‪‌‌.‬‬ ‫* «هه‌شت چیاکە» هی نووسه‌ر پاولۆ كۆیلۆ‬ ‫ل ‌ه زمانی ئیتاڵیه‌وه له ‌الیه‌ن سیمۆن كارنێڵ و‬ ‫ئێریكا سێرجه‌وه‌ وەرگێڕانی بۆ كراو‌ه‪‌.‬‬ ‫* «خێڵی لۆبیا توونه‌كان» هی نووسەر‬ ‫یان گی ‌ه ك ‌ه ب ‌ه زمانی چینییە و ل ‌ه الیه‌ن نیكی‬ ‫هارمانه‌وه‌ وەرگێڕانی بۆ كراوه‌‪.‬‬ ‫* «پــیــاوان ناگرین» هی نــووسـه‌ر فایز‌ه‬ ‫گوێنی ل ‌ه زمانی فه‌ڕه‌نسییه‌و‌ه له ‌الیه‌ن سارا‬ ‫ئه‌ردیزۆنه‌وه‌ وەرگێڕانی بۆ كراوه‪‌.‬‬ ‫* «لۆرا دو پاغتیغ» هی نووسەر سێرجی‬ ‫جاڤالۆیس لە زمانی ئۆکتانیەوە ل ‌ه الیه‌ن جه‌یمس‬ ‫تۆماس‪-‬ه‌و‌ه وەرگێڕانی بۆ كراوە‪.‬‬ ‫* «شوێنێت لەسەر ڕووخسارت» هی نووسەر‬ ‫سیما کایاگوسوز لە زمانی تورکییەوە ل ‌ه الیه‌ن‬ ‫نیكۆالس گالستۆنبێرییه‌وه‌وەرگێڕانی بۆ كراوه‌‪.‬‬ ‫*»ڕۆمانی درەوشــاوە» هی نووسەر ماریۆ‬ ‫لێڤرێرۆ لە زمانی ئیسپانییەوە له ‌الیه‌ن ئانی‬ ‫مكدێرمۆته‌وه‌وەرگێڕانی بۆ كراوە‪.‬‬ ‫* «مــەودای نەرێنی» هی نووسەر لۆلیتا‬ ‫لێشاناکو لە زمانی ئەلبانییەوە له ‌الیه‌ن ئانی‬ ‫گیكاوه‌وەرگێڕانی بۆ كراوه‪‌.‬‬

‫* «ماڵ وەکو کاتێکی جیاوازە» هی نووسەر‬ ‫ئیڤا مۆدێرا لە زمانی گالیشیەوە ل ‌ه الیه‌ن كریگ‬ ‫پاترسۆنه‌و‌ه وەرگێڕانی بۆ كراوه‌‪.‬‬ ‫* «مەملەکەتەکانی سۆزهی» نووسەر نیهاد‬ ‫سیریس لە عەرەبیەوە له ‌الیه‌ن ماكس ویسه‌و‌ه‬ ‫وەرگێڕانی بۆ كراوه‪‌.‬‬ ‫« *کتێبەکانی یەعقوب» هی نووسەر ئۆلگا‬ ‫لە زمانی پۆلیشیەوە له‌الیه‌ن جێنیفه‌ر كرۆفته‌و‌ه‬ ‫وەرگێڕانی بۆ كراوه‌‪.‬‬ ‫*»وێنەی خەراباتەکان» هی نووسەر ژان‬ ‫گابرێڵ ڤاسکویز لە زمانی ئیسپانییەوە له ‌الیه‌ن‬ ‫ئانی مكلینه‌و‌ه وەرگێڕانی بۆ كراوه‌‪.‬‬ ‫* «خۆشەویستە فرەزمانەکان» هی نووسەر‬ ‫لینا ۆڵف لە زمانی سویدیەوە له ‌الیه‌ن ساسكیا‬ ‫ڤۆگێله‌وه‌ وەرگێڕانی بۆ كراوه‌‪.‬‬ ‫* «بەشە جواڵوەکان» هی نووسەر پرابدا‬ ‫یــۆن لە زمانی تایلەندییەوە له ‌الیــه‌ن موی‬ ‫پوپكۆساكوڵه‌و‌ه وەرگێڕانی بۆ كراوه‌‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر لە ژمارەی داهاتوویدا‬ ‫دیدارێک لەگەڵ چۆمان هەردی‪ ،‬وەرگری‬ ‫خەاڵتەکە و وەرگێڕی دەربەندی پەپوولە‬ ‫باڵو دەکاتەوە دەربــارەی خەاڵتەکە و‬ ‫وەرگێڕانی دەقەکەی شێرکۆ بێکەس‪.‬‬

‫چاپکراوە نوێکانی ناوەندی غەزەلنووس‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫نــاوەنــدی غــەزەلــنــووس زنجیرەیەک کتێبی نوێی‬ ‫ئامادەکردووەو بڕیار وایە لەئاییندەیەکی نزیکدا باڵویان‬ ‫بکاتەوە‪ .‬کتێبەکان بریتین لە ڕۆمــان و شیعرو چەند‬ ‫کتێبیکی لیکۆڵینەوەی ئایینی و زانستی‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )576‬دووشه‌مم ‌ه ‪2017/11/20‬‬

‫مەحموود دەروێش‬

‫««‬

‫ژیان و سیاسەت و شیعر‬

‫ئازاد بەرزنجی‬ ‫خوێنەرانی هێژا‪:‬‬

‫ئــەمــە پــێــشــەکــیــیــەکــە ب ــۆ کتێبی»‬ ‫لــەبــیــردەچــیــتــەوە وەک ئـــەوەی هەرگیز‬ ‫نەبووبیت» کە بریتییە لە کۆمەڵێک وتار‬ ‫و هەڵبژاردەیەک لە شیعرەکانی شاعیری‬ ‫نــاوداری عەرەب»مەحموود دەروێــش» لە‬ ‫هەڵبژاردن و وەرگێڕانی ئازاد بەرزنجی‪ ،‬کە‬ ‫بەم نزیکانە لەالیەن ناوەندەی غەزەلنووسەوە‬ ‫باڵودەکرێتەوە‪:‬‬

‫کاتێ باسی گەورەیی و کاریگەریی شاعیری‬ ‫مەزنی عەرەب»موتەنەببی»(‪)٩٦٥-٩١٥‬‬ ‫دەکرێ‪ ،‬دەگوترێ «شاعر مأل الدنیا و شغل‬ ‫الناس» ‪ ،‬واتە شاعیرێک کە دنیای پڕکردەوە‬ ‫و خەڵکی بەخۆیەوە خەریک کرد‪ .‬ئەگەر لە‬ ‫دنیای تازەی شیعری عەرەبیدا یەکێک هەبێت‬ ‫ئەم گوتەیەی بەسەردا بچەسپێ‪ ،‬ئەوا بێ‬ ‫سێ و دوو «مەحموود دەروێش»ی شاعیرە‪.‬‬ ‫مەحموود دەروێش هەر لە شەستەکانی‬ ‫سەدەی ڕابردووەوە تا ماوەیەکی کەم بەر لە‬ ‫مەرگیشی‪ ،‬لە نووسینی شیعر و خۆتێپەڕاندن‬ ‫لە دنیای داهێنانی شیعریدا بەردەوام بوو‪ .‬ئەو‬ ‫سەرەتا وەکو شاعیری بەرەنگاری دەرکەوت‪،‬‬ ‫بەحوکمی ئەوەی لەناو خاکێکی بریندار و‬ ‫دەڤەرێکی پڕ کۆچ و مەرگەساتدا چاوی‬ ‫هەڵێنا و بە نەبوونی و ڕەنج و ئەشکەنجە‬ ‫و لە خێزانێکی کەمدەرامەتدا هۆش و گۆشی‬ ‫کرایەوە‪ ،‬ڕۆحی تووڕەیی و گیانی بەرەنگاری‬ ‫بوونە دوو ئەدگاری شیعرە سەرەتاییەکانی‪.‬‬ ‫ئەو هێشتا تەمەنی چواردە سااڵن دەبێت‪ ،‬کە‬ ‫لە فێستیڤاڵێکی قوتابخانەی دەیرولئەسەد‬ ‫شیعرێک دەخوێنێتەوە‪ ،‬دەبێتە مایەی‬ ‫سەغڵەتبوونی حاکمی سه‌ربازیی ئەوێ‬ ‫و دوای ئــەوەی حاکمەکە بانگی دەکــات‪،‬‬ ‫هەڕەشەی ئەوەی لێ دەکات ئەگەر جارێكی‬ ‫تر شیعری وا بنووسێت‪ ،‬باوکی لەسەر‬ ‫کارەکەی الدەبەن‪.‬‬ ‫مەحموود دەروێــش هــەر لە مناڵییەوە‬ ‫خولیای وێنەکێشان بووه‪ ،‬بەاڵم لەبەرئەوەی‬ ‫بــاوکــی ت ــوان ــای نــەبــوو کــەرەســەکــانــی‬ ‫وێنەکێشانی بۆ بکڕێت‪ ،‬ئیتر ڕووی کردە‬ ‫شیعرنووسین‪ .‬چونکە هەر لە مناڵیيشەوە‬ ‫چێژی ئاوارەیی و بێداڵدەیی و پەنابەریی‬ ‫چەشت‪ ،‬ئــازاری بەسوێی بێنیشتمانی و‬ ‫بێئەنوایی بوونە هەوێنی بەشێکی زۆر لە‬ ‫شیعرەکانی‪ .‬ئەو تەمەنی شەس سااڵن بوو‬ ‫وەختێ لەساڵی ‪ ١٩٤٧‬دا و دوای ئەوەی‬ ‫دێهات و شارۆچەکانیان کەوتنە بەر هێرش و‬ ‫وێرانکردن‪ ،‬لەگەڵ هەزاران فەلەستینیی تردا‬ ‫ڕێی باشووری لوبنان دەگرنە بەر و لەوێ بۆ‬ ‫یەکەمجار لەو تەمەنەدا ئەزموونی کۆچبەری‬ ‫و پەناهەندەیی تاقی کردەوە‪.‬‬ ‫مەحموود دەروێــش لەتەمەنی دوانــزدە‬ ‫ساڵییەوە دەست بە شیعرنووسین دەکات‬ ‫و لە هەژدە و نۆزدەساڵیدا یەکەم دیوانی‬ ‫بەناوی»چۆلەکە بێباڵەکان»ەوە لەچاپ‬ ‫دەدات‪ .‬ئــەم دیــوانــەی کۆمەڵێک شیعری‬ ‫سەرەتایی ئەو لەخۆدەگرێت‪ ،‬کە کەفوکوڵ‬ ‫و جۆشوخرۆشی سیاسی زاڵە بەسەریاندا و‬ ‫کاریگەریی شاعیرانی بەرەنگاریی عەرەب و‬ ‫جیهانی پێوە دیارە‪ ،‬بەاڵم کۆمەڵێک شیعری‬ ‫غەزەلیشی تیایە‪ ،‬کە بەئاشکرا کاریگەریی‬ ‫نــزار قەببانییان پێوە دیــارە و خۆیشی‬

‫نکووڵیی لەم کاریگەرییە نەکردووە‪.‬‬ ‫مەحموود دەروێش دوای ئەوەی خوێندنی‬ ‫دواناوه‌ندی تەواو دەکات‪ ،‬ساڵی ‪١٩٦٠‬لەگەڵ‬ ‫کەسانی خێزانەکەیدا دەچنە حەیفا و لەوێ‬ ‫لە گوندی ئەلجەدیدە نیشتەجێ دەبــن‪.‬‬ ‫هەر لەو ماوەیەدا لە ڕۆژنامەی»ئیتیحاد»‬ ‫و گۆڤاری»ئەلجەدید»دا کار دەکــات‪ ،‬کە‬ ‫زمانحاڵی حیزبی کۆمۆنیست دەبن‪ .‬لەنێوان‬ ‫سااڵنی ‪ ١٩٦١‬و ‪١٩٦٥‬یشدا دوو جار زیندانی‬ ‫دەکــرێ و دواتــر دەخرێتە ژێــر ئیقامەی‬ ‫جەبرییەوە‪.‬‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٦٤‬دیوانی»گەاڵزیتوونەکان»‬ ‫چاپ دەکات‪ ،‬دیسانەوە ئەم دیوانەشی پڕە‬ ‫لە ڕۆحی تووڕەبوون و ڕووبەڕووبوونەوە و‬ ‫بەرجەستەکردنی ئێشوئازارەکانی خەڵکانی‬ ‫هــەژار و ڕەنجدەر و چەوساوە‪ .‬به‌اڵم لەم‬ ‫دیوانەدا بەرەوپێشچوونێک دەبینین لەڕووی‬ ‫ڕیتمی شیعرییەوە‪ .‬یەکێک لە شیعرەکانی‬ ‫ئــەم دیــوانــە»نــاســنــامــە»ەیــە‪ ،‬کــە تێیدا‬ ‫دەڵێت»بنووسە من عەرەبم»‪ ،‬زۆر دەنگی‬ ‫دایــەوە و وای لێ هات کەوتە سەر زمانی‬ ‫زۆربەی خوێنەران و خوێندکاران و هەوادارانی‬ ‫مەحموود دەروێش و وەکو مۆرکێک پێوەی‬ ‫نووسا‪ ،‬ئه‌گەرچی لە یەکێک لە گفتوگۆکانی‬ ‫ئەم کتێبەدا‪ ،‬شاعیر ناڕەزایی خۆی بەرامبەر‬ ‫بەم حاڵەتە دەردەبڕێت لەوەی ژمارەیەکی‬ ‫زۆری خوێنەر تەنيا لەڕێی ئەم شیعرەیەوە‬ ‫دەيــنــاســن و حوکمی بــەســەردا دەده‌ن‪.‬‬ ‫بــەاڵم زۆربــەی شیعرەکانی ئــەم دیوانەی‬ ‫لە مانیفێستی سیاسی دەچــوون‪ ،‬بۆ ئەو‬ ‫ڕۆژگارە‪ .‬هەر بۆ نموونە‪ ،‬ئەو لەم دیوانەدا وا‬ ‫باس لە شیعر دەکات‪:‬‬ ‫شیعرەکانمان بێڕەنگن‬ ‫بێتام و بێدەنگن‬ ‫گەر لەم ماڵەوە بۆ ئەو ماڵ چرا هەڵنەگرن‬ ‫گەر چی خەڵکی سادەیە لێیان تێنەگا‬ ‫وا چاکترە بیاندەینە دەم با‬ ‫خۆشمان خامۆش بین‪.‬‬ ‫گەر ئەم شیعرانەم دەبوونە ئەسکەنە‬ ‫لە دەستی ڕەنجدەرا‬ ‫گەر دەبوونە نارنجۆک‬ ‫لە دەستی خەباتگێڕا‬ ‫گەر ئەم وشانەم‬ ‫گەر ئەم شیعرانەم دەبوونە گاسن‬ ‫لە دەستی جووتیارا‬ ‫‪.....‬هتد‪.‬‬ ‫(وەکــو سەرنج دەدەن‪ ،‬لە حەفتاکان‬ ‫و بگرە هەشتاکانیشدا‪ ،‬هەندێ شاعیری‬ ‫کــورد تــەواو کەوتبوونە ژێــر کاریگەریی‬ ‫ئــەم زمانەشیعرییەی ئەوسای مەحموود‬ ‫دەروێشەوە‪).‬‬ ‫مەحموود دەروێش بۆ یەکەمجار کە سەفەر‬ ‫دەکات بۆ دەرەوەی فەلەستین‪ ،‬ساڵی ‪١٩٧١‬‬ ‫دەبێت‪ .‬وەختێ دەڕوات بۆ یەکێتیی سۆڤێت‪،‬‬ ‫لــەوێ دەبێت بە خوێندکاری پەیمانگه‌ی‬ ‫زانستە کۆمەاڵیەتییەکان‪ ،‬بەاڵم تەنها ساڵێک‬ ‫لــەوێ دەمێنێتەوە‪ .‬دوای ئــەوە دەچێته‬ ‫قاهیرە و لەوێ ڕۆژنامەنووسی بەناوبانگی‬ ‫عــەرەب»مــحــەمــەد حەسەنێن هەیکەل»‬ ‫پێشوازیی لێ دەکــات و لــەالی ڕۆژنامەی‬ ‫ئەهرامەوە جێوڕێی بۆ دابین دەکات‪ ،‬ئەمەش‬ ‫دەبێتە هۆی ئەوەی نووسەرانێکی گەورەی‬ ‫وەکــو نەجیب مەحفووز‪ ،‬تۆفیق حەکیم‪،‬‬ ‫یوسف ئیدریس و ڕەجاء نەققاش بناسێت‪.‬‬ ‫کاتێ باس لەم قۆناغەی خۆی دەکات‪ ،‬بە‬

‫حەسرەتەوە باسی ئــەوە دەکــات کە لەو‬ ‫ماوەیەدا لە قاهیرە نەیتوانیوە نووسەری‬ ‫گەورە تەها حوسەین و هونەرمەندی گەورە‬ ‫ئوم کەلسووم ببینێت‪ ،‬بەاڵم توانیویەتی‬ ‫محەمەد عــەبــدولــوەهــاب و عەبدولحەلیم‬ ‫حافز ببینێت‪ .‬هەروەها لەناو شاعیرانیشدا‬ ‫لــەوێ‪ ،‬پەیوەندیی نزیکی لەگەڵ سەاڵح‬ ‫عەبدولسەبوور و ئەمەل دنقل و ئەحمەد‬ ‫حیجازیدا هەبووە‪.‬‬ ‫پـــاش قــاهــیــرە‪ ،‬مــەحــمــوود دەروێـــش‬ ‫ڕوودەکــاتــە بــەیــرووت و تا ساڵی ‪١٩٨٢‬‬ ‫لەوێ دەمێنێتەوە‪ .‬بەیرووت کە ئەو دەمە‬ ‫مەکۆی ئەدیب و شاعیر و ڕۆشنبیران بووە‪،‬‬ ‫کاریگەرییەکی زۆری لەسەر دەروێش کردووە‪،‬‬ ‫ئەویش خۆشەویستییەکی تایبەتی بۆ ئەو‬ ‫شارە هەبووە‪.‬‬ ‫لــەســااڵنــی ژیـــانـــی لـــە بـــەیـــرووتـــدا‪،‬‬ ‫گۆڤاری»کاروباری فەلەستین»ی دەردەکات‬ ‫و دەبێتە ســەرنــووســەری‪ .‬هەروەهاساڵی‬ ‫‪ ١٩٨١‬یەکەم ژمــارەی گۆڤاری»کەرمەل»‬ ‫دەردەکــات‪ ،‬کە گۆڤارێکی تایبەت دەبێت‬ ‫بــە ئ ــەدەب و ڕۆشنبیری‪ .‬بــەاڵم بەهۆی‬ ‫شــەڕی نــاوخــۆی لوبنانەوە‪ ،‬کارێکی زۆر‬ ‫لەسەر دەروونی دەکات‪ ،‬بەیرووت جێدێڵێت‬ ‫و لەکاتێکدا خۆی لە پاریس دەبێت‪ ،‬بە‬ ‫هاوکاریی شاعیری بەڕەچەڵەک کورد»سەلیم‬ ‫بەرەکات»‪ ،‬کە ئەو دەمە لە قوبرس دەبێت‪،‬‬ ‫گۆڤارەکە لە قوبرس دەردەکــــات‪ .‬پاش‬ ‫ئەوەش لە ڕامەڵاڵ‪ ،‬تا دواجار ساڵی ‪٢٠٠٧‬‬ ‫لە دەرچوون دەوەستێت‪ .‬دوای کۆچی دوایی‬ ‫ئەو و ساڵی ‪ ،٢٠٠٩‬دواژمارەی لێ دەردەچێت‪،‬‬ ‫کە تایبەتە بە مەحموود دەروێــش خۆی‪.‬‬ ‫لەڕاستیدا ئەم گۆڤارە یەکێکە لەو گۆڤارە‬ ‫سەنگینانەی لەودەمەدا دەرچوون‪.‬‬ ‫سەبارەت بە ژیانی سیاسیی مەحموود‬ ‫دەروێشیش‪ ،‬وەکــو ئاماژەشمان پێ دا‪،‬‬ ‫ئەو لە سەرەتای الویداچووە ڕیزی پارتی‬ ‫کۆمۆنیستی ئیسرائیلەوە و لە ڕۆژنامە‬ ‫و گۆڤاری ئــەو حیزبەدا کــاری کــرد و بە‬ ‫دژایەتیکردنی دەوڵەتی ئیسرائیل تاوانبار کرا‬ ‫و چەند جارێک دەسبەسەر و زیندانی کرا‪ ،‬تا‬ ‫دواجار خرایە ژێر ئیقامەی جەبرییەوە‪.‬‬ ‫ده‌روێـــــــــش هـــــەر لــــە ســــەرەتــــای‬ ‫شیعرنووسینیەوە بە شاعیری بەرەنگاری و‬ ‫شاعیری فەلەستین ناوبانگی دەرکرد‪ .‬دەبێ‬ ‫ئــەوەش بڵێین کە ئەو کاتی خۆی زۆر لە‬ ‫یاسر عەرەفاتەوە نزیک بوو و تا گەیشتە‬ ‫ئــەوەی ساڵی ‪١٩٨٨‬عــەرەفــات زۆری لێ‬ ‫کرد ببێتە ئەندامی لیژنەی جێبەجێکردنی‬

‫ژیان‪ ،‬بەتایبەتيیش ژیانی تایبەتیی شاعیر‬ ‫خۆی‪ ،‬دەبنە هەوێنی ئەم قەسیدەیە‪.‬‬ ‫یەکێک لە تایبەتمەندییە گرنگەکانی‬ ‫ئەزموونی شیعریی مەحموود دەروێش‪ ،‬کە‬ ‫پێویستە ئاماژەی بۆ بکەین‪ ،‬پەیوەندیی ئەم‬ ‫شاعیرەیە‪ ،‬یان باشترە بڵێین پەیوەندیی‬ ‫شیعری ئــەم شاعیرەیە بە خوێنەر و بە‬ ‫ئەوەشەوە کە پێی دەڵێن جەماوەر‪ .‬شایانی‬ ‫باسکردنە دیوانەکانی مەحموود دەروێش‬ ‫هەر لە سەرەتاوە خوێنەرێکی بێشوماری‬ ‫بۆ الی خۆی ڕاکێشا‪ .‬بێگومان ڕاستە ئەو‪،‬‬ ‫هەروەکو پێشتریش باسمان کرد‪ ،‬سەرەتا‬ ‫بە شیعرە سیاسی و ناسیونالیستییەکانی‬ ‫ناسرا و توانیی بەئاسانی ڕێگەی خۆی بۆ‬ ‫ناو دڵی جەماوەری عەرەبی بکاتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هه‌ر لەو قۆناغەدا نەوەستا‪ ،‬بەڵکو بەردەوام‬ ‫ڕێکخراوی ئازادیخوازی فەلەستین‪ .‬مەحموود هەوڵی دەدا فۆرمی تازە ئەزموون بکات و‬ ‫دەروێــش دواتــر خۆی لە چەند شوێنێکدا لەگەڵیشیدا چێژی خوێنەر و جەماوەرەکەی‬ ‫ئەوەی درکاندووە‪ ،‬کە لەدڵەوە ئەوەی پێ بۆ ئەزموونە تازەکانی خۆی پەلکێش بکات‬ ‫خۆش نەبووە‪ ،‬چونکە هەستی کردووە ئەوە و تا ڕادەیەکی زۆر و بێهاوتا لەم کارەشدا‬ ‫کارێکە لەگەڵ شاعیربوونیدا ناگونجێت‪ ،‬بەاڵم سەرکەوتوو بوو‪ .‬ئه‌گەرچی لە سااڵنی دواییدا‬ ‫وەکو بەرپرسیارێتییەکی ئەخالقی‪ ،‬پێنج مەحموود دەروێش هێندەی بایەخی بە الیەنی‬ ‫ساڵێک ئەو کارەی کردووە‪،‬پاشان ژیانی بۆ ئێستاتیکی دەدا لە شیعرەکانیدا و لەو زمانە‬ ‫ڕاستەوخۆیە دوورکەوتەوە‪ ،‬کە لە سەرەتادا‬ ‫شیعر تەرخان کردووه‌‪.‬‬ ‫هەر لە ڕاستيیشدا مەحموود دەروێــش پێیەوە پابەند بوو‪ ،‬وەلێ ئەمە وای نەکرد‬ ‫بیست ساڵی کۆتایی تەمەنی بۆ دنیای خوێنەران لێی بکشێنەوە‪ ،‬بەپێچەوانەوە‪،‬‬ ‫شیعر تەرخان دەکات و بەشێکی زۆری دەقە خوێنەر و جــەمــاوەری تــا دەهـــات زیاتر‬ ‫جوانەکانی لەو بیست ساڵەدا دەنووسێت‪ ،‬دەبوون‪ .‬وەکچۆن خۆیشی لە چەند شوێنێکدا‬ ‫تەنانەت لەو قۆناغەدا گۆڕانکاریی ڕیشەیی لــەوە دواوە و زانیویەتی چۆن وردەوردە‬ ‫بەسەر دید و شێوازیدا دێت و ڕوانینی بۆ شیعر خوێنەری خۆی بۆ ئاستێکی شیعریی بااڵتر‬ ‫کامڵتر دەبێت‪ ،‬تەنانەت لەو گفتوگۆیانەی کە ڕێنوێنی دەکـــات‪ .‬بۆیە کاتێک کۆڕێکی‬ ‫لەو سااڵنەدا لەگەڵیدا ئەنجام دراون‪ ،‬هەندێ شیعرخوێندنەوەی دەبــوو‪ ،‬ژمارەیەکی زۆر‬ ‫حوکمی توند بەسەر بەشێک لە بەرهەمەکانی لە خوێنەر و جەماوەری ئامادەی دەبوون‪.‬‬ ‫ئەو قۆناغانەی پێشووی خۆیدا دەدات و زیاتر گەرچی ئــەوەی نکووڵیيشی لێ ناکرێ‪،‬‬ ‫جەخت لەسەر بەرهەمەکانی دوایی دەکاتەوە‪ ،‬شێوەی خوێندنەوە‪ ،‬یان ئەدائی خۆیشی‪،‬‬ ‫کە دواتر بە «کارە نوێیەکان» ناوبران و ڕۆڵێکی گرنگی لە کاریگەری خستنەسەری‬ ‫هەر بەو ناوەشەوە چاپ کران‪ .‬تەنانەت لە ئەو جەماوەرەیدا هەبوو‪.‬‬ ‫مــەحــمــوود دەروێـــش لــە ژیــانــی خۆیدا‬ ‫زۆر شوێندا دەڵێت گەر دیوانەکانی خۆی‬ ‫بژار بکات‪ ،‬پێنج دیوانیان لێ دەهێڵێتەوە و کەسێک بوو حــەزی لە تەنیایی بوو و تا‬ ‫بۆی بکرایە خۆی لە چوونە ناو قەرەباڵغی‬ ‫ئەوانی تریان لێ دەردەکات‪.‬‬ ‫ئەم قۆناغە شیعرییە نوێیەی مەحموود و کــۆڕ و کــۆبــوونــەوەی زۆر دەپــاراســت‪.‬‬ ‫دەروێش لە هەشتاکانەوە دەست پێ دەکات جاری وا بووە بە چەند هەفتە لە ماڵەکەی‬ ‫و وردەوردە بەرگی شاعیری «مەسەلە»ی نەچووەتە دەرەوە‪ .‬ئەو عاشقی خوێندنەوە‬ ‫سیاسی و بەرەنگاری لەخۆی دادەماڵێت‪ ،‬و مۆسیقا بوو‪ .‬ئه‌گەرچی دوو جار چووە‬ ‫هه‌رچه‌نده‌ ناتوانین بڵێین ئەو داماڵینە‪ ،‬ژیانی هاوسەرییەوە‪ ،‬بەاڵم مناڵی نەخستەوە‪.‬‬ ‫داماڵینێکی سەددەرسەدە‪ ،‬چونکە دواجار هاوسەری یەکەمیساڵی ‪ ،١٩٧٣‬ڕەنا سەباح‬ ‫هەمان ئەو مەسەالنە بەجۆرێکی تر تێکەڵ قەببانی‪ ،‬برازای نزار قەببانی بوو‪ .‬هاوسەری‬ ‫بە ئازارە فەردییەکان دەبنەوە‪ ،‬بەاڵم شیعری دووەمیشی‪ ،‬ژنەشاعیری میسری حەیات‬ ‫مەحموود دەروێش ڕوو لە عیشق و مەرگ ئەلهەینی بوو لە ساڵی ‪١٩٨٤‬دا‪ .‬دوای ئەوەی‬ ‫و تەنیایی و نامۆبوون و چارەنووس و‪ ...‬لە هاوسەری دووەمیشی جیابووەوە‪ ،‬ئیتر‬ ‫هتد دەکــات و ڕوانینێکی مرۆگەرایانە و ژنی نەهێنایەوە و خۆیشی ددانــی بەوەدا‬ ‫گەردوونی بەسەر فەزای شیعریدا زاڵ دەبێت‪ .‬ناوە کە بۆ ژیانی هاوسەری بەکەڵک نایەت‪.‬‬ ‫بۆ گوزارشت لەم حاڵەتە تازانەش‪ ،‬گەرچی هەڵبەتە دەروێ ــش ساڵی ‪ ١٩٩٥‬و دوای‬ ‫پەنا بۆ پەخشانەشیعر نابات‪ ،‬بەاڵم کەمتر سااڵنێکی زۆر لە شــاردنــەوەی شوناسی‬ ‫خــۆی بە کێشەوە دەبەستێتەوە و زیاتر ڕاستەقینەی»ڕیتا»ش‪ ،‬ئاشکرای کرد‬ ‫بایەخ بە ڕیتمی ناوەوەی قەسیدە دەدات‪ ،‬تا کە کاتی خۆی پەیوەندیی خۆشەویستیی‬ ‫فەزایەکی فراوانتر بۆ دەربڕینی زمانی شیعری لەگەڵ ئەو کچەدا هەبووە کە لە ئەسڵدا‬ ‫فەراهەم بکات‪ .‬هەر بۆ نموونە گەر بڕوانینە ناوی»تەمار بن عانی» بووە و سەمازانێکی‬ ‫قەسیدەی»زارهەڵدەر»(کە لەم کتێبەدا جوولەکە بــووە‪ ،‬لە باوکێکی پۆڵەندی و‬ ‫هەیە)‪ ،‬بەئاشکرا ئــەو ڕووبــەڕووبــوونــەوە دایکێکی ڕووسی‪ .‬دوای ئەوەی بۆ سەربازی‬ ‫مێتافیزیکییەی شاعیر دەبینینەوە لەگەڵ بانگ دەکرێ و دەچێت بۆ ڕیزەکانی سوپای‬ ‫قــــەدەر و چ ــارەن ــووس ــدا‪ .‬ه ــەروەه ــا لە ئیسرائیلی‪ ،‬ئیتر مەحموود دەروێش لێی جیا‬ ‫قەسیدەی»دیواربەند»دا(کە دواتر وەرگێڕانە دەبێتەوە‪.‬‬ ‫ئەزموونی ژن و خۆشەویستی‪ ،‬ئەزموونێکی‬ ‫کوردییەکەی لە کتێبێکی جیادا دەخەینە‬ ‫بەرچاوی خوێنەران)‪ ،‬پرسیارەکانی بوون و قووڵ بووە لە ژیانی مەحموود دەروێشدا و‬

‫ڕەنگدانەوەیەکی بەهێزیشی هــەبــووە لە‬ ‫شیعرەکانیدا‪ .‬هــەر لــەو شیعرانەوەی کە‬ ‫بۆ «ڕیــتــا»ی نووسیون تا شیعرەکانی‬ ‫دوایی و ئەم ئەزموونەش‪ ،‬وردەوردە زیاتر‬ ‫ڕەگی لە شیعرەکانیدا داکوتاوە‪ .‬بەاڵم الی‬ ‫مەحموود دەروێش‪ ،‬خۆشەویستی و مەرگ‬ ‫دەبنە دوانەیەکی لێک جیانەکراوه‪ .‬گەرچی‬ ‫دواجار مەرگ ڕووبەرێکی گەورە لە زەینی‬ ‫شاعیردا داگیر دەکــات‪ ،‬بەتایبەتيیش لە‬ ‫قەسیدە درێژەکەیدا»دیواربەند»‪ .‬کاتێکیش‬ ‫لێی دەپرسن کە ئاخۆ لە مەرگ دەترسێت؟‬ ‫لە وەاڵمدا دەڵێت‪ ،‬زیاتر لە مەرگی نەمانی‬ ‫توانای بۆ نووسین و چێژبینین لە ژیان‬ ‫دەترسێت‪ .‬هەربۆیە لە «دیواربەند»یشدا بە‬ ‫مەرگ دەڵێت‪:‬‬ ‫ئەی مەرگ‪ ،‬لە دەرەوەی زەوی چاوەڕێم‬ ‫کە‬ ‫لە مەملەکەتەکەی خۆت چاوەڕێم کە‬ ‫تا گفتوگۆیەکی سەرپێیی‬ ‫لەگەڵ پاشماوەی ژیانما تەواو ئەکەم‬ ‫الی خێوەتەکەتەوە چاوەڕێم کە‬ ‫تـــا لـــە خـــوێـــنـــدنـــەوەی»تـــورفـــە بن‬ ‫ئەلعەبد»ئەبمەوە‬ ‫بوونگەراکان بۆ بەسەربردنی هەموو‬ ‫چرکەساتەکان‬ ‫بــــەئــــازادی و عـــەدالـــەت و بـــادەی‬ ‫خواوەندەکانەوە‪...‬‬ ‫کەمەندکێشم ئەکەن‬ ‫کەواتە ئەی مەرگ چاوەڕێم کە‬ ‫تا لە بەهارێکی ناسکدا‬ ‫کۆتایی بە تەدارەکی جەنازەکە دێنم‪.‬‬ ‫مــەحــمــوود دەروێـــــش ســاڵــی ‪١٩٨٤‬‬ ‫جەڵتەیەکی دڵ لێی دا‪ ،‬بەاڵم لێی قوتار‬ ‫بــوو‪ .‬دواتــر و ‪١٩٩٨‬یـــش دیسانەوە لێی‬ ‫دایــەوە‪ ،‬ئەمجارەش لە مردن ڕزگاری بوو‪،‬‬ ‫بەاڵم بە دڵێکی بێهێزەوە‪ .‬تا دواجار لە ‪٩‬ی‬ ‫ئابی ‪٢٠٠٨‬دا و لە نەخۆشخانەی هیوستن‬ ‫لــە تەکساسی ئەمەریکا کــەوتــەوە ژێر‬ ‫نەشتەرگەریی دڵ و بەرلەوە بە پزیشکەکانی‬ ‫وتبوو گــەر ژیانی هاتە ســەر ئــەوەی بە‬ ‫ســۆنــدە ب ــژی‪ ،‬ئ ــەوا نــایــەوێ ب ــژی‪ .‬ئیتر‬ ‫ئەوە بوو هەروەکو خۆیشی لە شیعرێکیدا‬ ‫پێشبینیی کردبوو‪ ،‬لە ڕۆژی شەممەدا بۆ‬ ‫دواجار دڵی لە لێدان کەوت‪ .‬ئیتر ئەوە بوو‬ ‫لەوێوە تەرمەکەیان بردەوە بۆ فەلەستین‪،‬‬ ‫بەاڵم لەبەر ئەوەی کاتی خۆی ئەو دێیەی‬ ‫خۆیان»بروە» لەالیەن ئیسرائیلەوە تەخت‬ ‫کرابوو‪ ،‬بۆیە بە ئامادەبوونی حەشاماتێکی‬ ‫زۆر‪ ،‬لە «ڕامەڵاڵ» نێژرا‪.‬‬ ‫ئەوەندەی ئاگادار بم‪ ،‬ئەم کتێبە‪ ،‬یەکەم‬ ‫کتێبە کۆمەڵێک شیعری هــەڵــبــژاردەی‬ ‫مەحموود دەروێش لەخۆبگرێت‪ ،‬لەپاڵ دوو‬ ‫گفتوگۆدا‪ ،‬کە تێیاندا شاعیر باس لە ژیان و‬ ‫ئەزموونی سیاسی و شیعریی خۆی دەکات و‬ ‫تێڕوانینی بۆ کۆمەڵێک مەسەلەی تر دەخاتە‬ ‫ڕوو‪ .‬هەڵبەتە سەرباری هەموو ئەو ڕا و‬ ‫بۆچوونانەی سەبارەت بە وەرگێڕانی شیعر‬ ‫هەن‪ ،‬کە لە دەرفەتێکی تردا لێی دەدوێم‪،‬‬ ‫هێندەی پێم کرابێت هەوڵم داوە فــەزای‬ ‫شیعرەکان و وێنەکان بپارێزم و جۆرێک لە‬ ‫شیعرییەتیان پێ ببەخشمەوە‪ .‬ئومێد دەکەم‬ ‫دەقەکان چێژ و جوانیی خۆیان هەبێت و کەم‬ ‫تا زۆرێک لە چێژ و جوانیی ئەسڵەکانیان‬ ‫نزیک بووبنەوە‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )576‬دووشه‌مم ‌ه ‪2017/11/20‬‬

‫کۆمیدیای ئەنتیک گاڵتەئامێز نەبووە‬

‫دانا ڕەئووف‬ ‫لە سوێدییەوە کردوویەتی بە کوردی و‬ ‫پەراوێزی بۆ نووسیوە‬ ‫‪٢-٢‬‬ ‫لــەم چەند ســاڵــەی دوایـــدا چەندان‬ ‫کتێبی دانسقە لەسەر ئەرستۆفانیس‬ ‫و شانۆنامەکانی‪ ،‬بۆ نموونە‪ ،‬ڕۆڵی‬ ‫کۆمیدیایەکی سیاسی لــە کۆمەڵگا‬ ‫و سیاسەتی ئــەو ڕۆژگـــارە و پێگەی‬ ‫ئەرستۆفانیس باڵو کراونەتەوە‪ ،‬لەناو ئەو‬ ‫کتێبانەدا کتێبی (ئەرستۆفانیس‪ :‬سێکس‪،‬‬ ‫گاڵتەجاڕی و سیاسەت) لە نووسینی‬ ‫نیکالس هۆڵتسباری‪ ،‬پرۆفیسۆری‬ ‫فەلسەفەی کالسیکیی لە زانکۆی میونیش‬ ‫جێگای ئاماژە و لەسەر وەستانە‪>٦<.‬‬ ‫ئــەوەی جێگای سەرنجە‪ ،‬لەم کتێبەدا‬ ‫لێکۆڵینەوەی بنەما کۆمیدییەکانی‬ ‫ئەرستۆفانیس دەروازەیەکە بۆ فەلسەفەی‬ ‫گرێکی و لە هەمان کاتدا تیشک خستنە‬ ‫سەر ئەو دید و ڕەخنە ساتەوەختە و‬ ‫هەنووکەییانەیە‪ ،‬کە شیکردنەوەیان‬ ‫گرانە و پێویستی بە لێکۆڵینەوە و‬ ‫ڕۆچــوونــە خــوارەوەیــەکــی قــووڵ هەیە‪.‬‬ ‫ئەم نووسەرە ئەوە دووپات دەکاتەوە‪،‬‬ ‫کە بنەما کۆمەاڵیەتی و سیاسییەکانی‬ ‫شــانــۆنــامــەکــانــی ئــەرســتــۆفــانــیــس‪ ،‬لە‬ ‫کۆنتێکستەکانی خــۆی و زەمـــەن و‬ ‫دەوروبــەرەکــەیــدا ڕوون دەکــرێــنــەوە‪،‬‬ ‫هــەر لــەبــەر ئــەوەیــشــە کۆمیدیاکانی‬ ‫ئەرستۆفانیس لە دەروازەکــانــی نزیک‬ ‫بــوونــەوە بــەو ســەردەمــەوە‪ ،‬وامــان لێ‬ ‫دەکەن ئاسانتر تێیان بگەین و لە هەمان‬ ‫کاتدا سەیرکردن و خوێندنەوەشیان‪ ،‬وەک‬ ‫کۆمیدیا خۆشتر و پڕ لە خەندەتر دەبێت‪.‬‬ ‫لەم کتێبەی نیکالس هۆڵتسباریدا‪،‬‬ ‫شیکردنەوەکە بەو ئاڕاستەیەدا دەروات‪،‬‬ ‫کــە ئەرستۆفانیس بــە پــلــەی یەکەم‬ ‫مەبەستی ئەوە بووە بینەران بهێنێتە‬ ‫پێکەنین‪ .‬ئەم بۆچوونەیش چەندین کێشە‬ ‫و گرفت دەخوڵقێنێت‪ ،‬بۆ نموونە پەیام‬ ‫و ڕۆڵی کۆمیدیا هاوشان دەبێت لەگەڵ‬ ‫جۆرە (فاش) ێک‪ ،‬کە هیچ جۆرە گرفتێک‪،‬‬ ‫ڕەخنە و پەیامێک لەخۆ ناگرێت و تەنها‬ ‫پێکەنین و تەهریج‪ ،‬دیدو بنەماکانی ئەم‬ ‫جۆرە کۆمیدیا (فاش)ە پێک دەهێنێت‪.‬‬ ‫فاش بنەما سەرەکییەکانی کۆمیدیا‪،‬‬ ‫خستنەڕووی گرفتە کۆمەاڵیەتی‪ ،‬سیاسی‪،‬‬ ‫خودییەکان و پەردە هەڵماڵینی بارودۆخە‬ ‫نالەبار و دژوارو چەوتەکان‪ ،‬بەشێوەیەکی‬ ‫کۆمیدی لەخۆ ناگرێت‪ ،‬بەڵکو زیاتر لە‬ ‫دونیایەکی گاڵتەئامێزی پێکەنیناوی‪،‬‬ ‫بــەبــێ هیچ پەیامێک دەســوڕێــتــەوە‪.‬‬ ‫هەرچەندە ئەرستۆفانیس (فاش)یشی‬ ‫نووسیوە و چەند دانەیەکیشی بە دەست‬ ‫ئێمە گەیشتوون و پاڕێزراون‪ ،‬لە وانە‪:‬‬

‫‪a la Georges Feydeau‬‬ ‫بەاڵم ئەرستۆفانیس توانیوویەتی لەم‬ ‫(فاش)ە دا لەسەر چەندان ئاست ڕەخنە‬ ‫و گاڵتەی کۆمیدی لە ڕووی سیاسەت‪،‬‬ ‫ئیرۆتیک و دیمەنی پــڕ لــە جــۆش و‬ ‫خرۆشەوە ئاوێزانی بەرهەمەکەی بکات‪،‬‬ ‫هەروەها بە زمانێکی لیریکی و لە هەمان‬ ‫کاتدا توندوتیژەوە‪ ،‬دیمەن بە دیمەن‬ ‫شانۆنامەکەی داڕشــتــووە و وێنەیەکی‬ ‫قــووڵ‪ ،‬هاوکات ساکار و پڕ لە چێژی‬ ‫(فاش)مان پێشکەش دەکات‪.‬‬ ‫نیکالس‌هۆڵتسباری لە لێکۆلینەوەکەیدا‬ ‫جەخت لەسەر ئەو ناو و کەسایەتیانەی‬ ‫لەو ســەردەمــەدا ژیــاون دەکــاتــەوە‪ ،‬کە‬ ‫ئەرستۆفانیس لە کۆمیدیاکانیدا بەکاری‬ ‫هێناون و دەیانکات بە نوکتە و ڕەخنەی‬ ‫تــونــدی گاڵتە ئامێزیان لێدەگرێت‪،‬‬ ‫زۆرجار وا ڕێکەوتووە‪ ،‬کە ئەو کەسانەی‬ ‫بەو شێوەیە هێرشیان کراوەتە سەر‪،‬‬ ‫لەناو بینەراندا دانیشتون و سەیری‬ ‫شانۆنامەکەیان کردووە‪ .‬بێگومان تیرە‬ ‫ژەهراوییەکانی ئەرستۆفانیس هەمیشە‬ ‫گــیــراوەتــە سیاسەتمەدار‪ ،‬ســەرکــردە‬ ‫شانۆنامەنووسەکان‪،‬‬ ‫سەربازییەکان‪،‬‬ ‫کاربەدەستانی بااڵی واڵت و کەسە دیارو‬ ‫ناسراوەکانی ئەو ساتەی ئەسینا‪ ،‬بە‬ ‫تایبەتی ئەو کەسانەی‪ ،‬کە ستایلی ژیان‬ ‫و گوزەران و کەسایەتییەکانیان جیاواز‬ ‫بوون و هەوڵیان داوە لە خەڵکی ئاسایی‬ ‫جیاوازتر بژین‪.‬‬ ‫نیکالس هۆڵتسباری بۆ لێکۆڵینەوەکەی‬ ‫پــەنــا دەبــاتــە بــەر لێکۆڵینەوەکانی‬ ‫نووسەرێکی تر بە ناوی (ماڵکۆم هیس)‬ ‫و باسە ناوازەکەی (کۆمیدیای سیاسی‬ ‫لەالی ئەرستۆفانیس)‪.‬‬ ‫‪Political‬‬ ‫‪comedy‬‬ ‫‪in‬‬ ‫‪ Aristophanes‬ئەم نووسەرەیش‬ ‫پێ لەسەر ئەوە دادەگرێت‪ ،‬کە ئامانجی‬ ‫کۆمیدیای گرێکی تەنها ئــەوە بــووە‬ ‫خەڵکی بخاتە پێکەنین‪ .‬ئەرستۆفانیس‬ ‫لە ڕەخنەکانیدا چەندە توندوتیژ بووبێت‪،‬‬ ‫چەندە مەسەلەی دەسەاڵتی خستبێتە‬ ‫ژێــر پــرســیــارەوە و پـــەردەی لــەڕووی‬ ‫سیاسەتمەدارەکان هەڵماڵیبێت‪ ،‬دواجار‬ ‫ئامانجەکانی هەر ئــەوە بــووە بینەران‬ ‫بخاتە پێکەنین‪ .‬پــیــاوی دەوڵـــەت و‬ ‫سەرکردەیەکی سەربازی بەناوی (کلیۆن)‬ ‫ەوە‪ ،‬بەشێوەیەکی بێ بەزەیی کەوتۆتە‬ ‫بەر شــااڵوی شانۆنامەکانی سەرەتا و‬ ‫دەستپێکی بەرهەمەکانی ئەرستۆفانیس‪،‬‬ ‫تەنانەت دوای مردنیشی وازی لێناهێنێت‪،‬‬ ‫ئەم (کلیۆن)ە لە ساڵی ‪٤٢٢‬ی بەر لە‬ ‫زایندا‪ ،‬لە یەکێک لە بەرەکانی جەنگدا‬ ‫کــوژراوە‪ .‬ئەرستۆفانیس بەشێوەیەکی‬ ‫بـــــەردەوام گاڵتە بــەم کەسایەتییە‬ ‫(کلیۆن) دەکات و ڕاستەوخۆ دەکەوێتە‬ ‫ژێـــر ڕەحــمــەتــی ڕەخــنــە و تــەنــانــەت‬ ‫جنێوەکانیشییەوە‪.‬‬ ‫یەکێک لە خاڵە الوازەکــانــی تێز و‬ ‫بۆچوونەکانی نیکالس هۆڵتسباری و‬ ‫کتێبەکەی (ئەرستۆفانیس‪ :‬سێکس‪،‬‬ ‫گــاڵــتــەجــاڕی و ســیــاســەت) ئــەوەیــە‪،‬‬ ‫کــە ئــەو هــۆکــارانــە ڕوون نــاکــاتــەوە‬ ‫بــۆ چــی ئەرستۆفانیس هــەنــدێــک لە‬ ‫سیاسەتمەدارەکان ڕیــســوا دەک ــات و‬ ‫هێرشی توندیان دەکاتە سەر‪ ،‬بەاڵم بە‬ ‫هیچ شێوەیەک لە هەندێکی تریان نزیک‬ ‫نابێتەوە و ناویان ناهێنێت‪ .‬هەرچەندە‬

‫هەندێک لە جنێو و گاڵتەکان بێکینەیە و‬ ‫هیچ ڕقێکیان تێدا نییە‪ ،‬بەاڵم لەالیەکی‬ ‫ترەوە ڕەخنەکانیش یەک الیەنەیە و بە‬ ‫شێوەیەکی تــەواو حسابیان بۆ کراوە‪،‬‬ ‫شتێکی سەیرە گەر لە پشت ئەم هێرش و‬ ‫ڕەخنەو جنێوانەوە‪ ،‬مەبەستێکی سیاسی‬ ‫نەبووبێت‪ .‬ئەرستۆفانیس هەمیشە‬ ‫پەیامی سیاسی خۆی هەبووە‪ ،‬لە یەکێک‬ ‫لە کۆمیدیاکانیشیدا ڕەخنەیەکی توند لە‬ ‫جەماوەری ئەسینا دەگرێت‪ ،‬لەبەر ئەوەی‬ ‫دەنگیان داوە بە کلیۆن‪ ،‬هەرچەندە ئەو‪،‬‬ ‫واتە ئەرستۆفانیس لە شانۆنامەی (ئەسپ‬ ‫سوارەکان) دا پەردەی لەسەر هەموو کەم‬ ‫و کوڕی و هەڵەکانی کلیۆن هەڵماڵیوە‪.‬‬ ‫ئەرستۆفانیس لــەم شــانــۆنــامــەیــەدا‪،‬‬ ‫وێنەیەکی ساکارو خراپی کلیۆن‪-‬ی وەکوو‬ ‫(پێستە خۆشکەر) کێشاوە (کلیۆن ئەم‬ ‫پیشەیەی لە بنەماڵەکەیانەوە بۆ ماوەتەوە‬ ‫و لــەم ڕوەشـــەوە بــازرگــانــی پێستەی‬ ‫کــردووە) ئەمە جگە لــەوەی وێنەیەکی‬ ‫کاریکاتێری‪ ،‬لە چەشنی سەرکردەیەکی‬ ‫بێ کەڵک و مەترسیداری ئەسینا دروست‬ ‫کــــردووە‪ .‬نیکالس هۆڵتسباری هیچ‬ ‫بەهایەک بۆ ئــەم پەیامە سیاسییەی‬ ‫ئەرستۆفانیس دانانێت و دەڵێت‪ :‬کلیۆن‬ ‫وەک هەموو ئەو سیاسەتمەدارانەی بەر‬ ‫لێشاوی ڕەخنە کەوتوون‪ ،‬ئەو ڕەخنە و‬ ‫گاڵتە و گەپانەیان بە سنگێگی فراوانەوە‬ ‫وەرگرتووە و لەگەڵیا پێکەنیوون‪ .‬بەاڵم‬ ‫کلیۆن بەو ڕەخنانە بێزا بووە و ئاماژەی‬ ‫بۆ ئــەوە کـــردووە‪ ،‬کە ئەرستۆفانیس‬ ‫هەموو سنورەکانی بەزاندووە‪ ،‬هەر لەبەر‬ ‫ئەم هۆکارەیشە دواتــر ئەرستۆفانیس‬ ‫ڕادەکێشێتە بەردەمی دادگا‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫لەبەر ئەوەی ئەرستۆفانیس و لە یەکێک‬ ‫لــە شانۆنامەکانی ســەرەتــای ڕەوتــی‬ ‫نووسیندا‪ ،‬بەناوی (بابلییەکان)ەوە‪،‬‬ ‫هێرشێکی توندی کردۆتە سەر‪>٧<.‬‬ ‫لەم باسەدا جێگای سەرنجە بزانین‬ ‫ئەرستۆفانیس لە شانۆنامەی (هەور)‬ ‫دا چـــۆن بــاســی س ــوک ــرات دەکـــات‪.‬‬ ‫ئەرستۆفانیس لەم شانۆنامەیەدا وێنەی‬ ‫سوکراتێکی فەیلەسوف و قوتابیەکانی‪،‬‬ ‫وەکوو کۆمەڵە کەسێکی سەیر و مەخسەرە‬ ‫و گێل بەرجەستە دەکات‪ :‬سوکرات دەبێتە‬ ‫ئــەو پیاوە زانستە سوفوستائییەی‪،‬‬ ‫کە زۆربڵێیە و قسە زۆر دەکات‪ ،‬بەبێ‬ ‫ئەوەی هیچ بڵێت و خۆیی و قوتابیەکانی‬ ‫لە کۆمەڵە دیمەنێکی کۆمیدی شپرزە‬ ‫ئاساو سەرلێشێواودا دروســت دەکات‪.‬‬ ‫سوکرات لە گوتاری بەرگرییەکەی خۆیدا‪،‬‬ ‫کە لەساڵی ‪ ٣٩٩‬ی بەر لە زاییندا‪ ،‬لە‬ ‫بــەردەم دادگــا دا (ئــەو دادگــایــەی‪ ،‬کە‬ ‫دواتر بە بڕیاری مەرگی سوکرات کۆتایی‬ ‫هــاتــووە) هــەر وەکــوو ئەفالتون دواتــر‬ ‫باڵویکردۆتەوە‪ ،‬گوتویەتی‪ :‬سوکرات دوو‬ ‫جۆر دادوەری گشتی هەبووە‪ ،‬یەکێکیان‬ ‫ئەوانە بوون ئەویان ڕاکێشاوەتە بەر دەم‬ ‫دادگا‪ ،‬ئەوانەیشی هەر لە دەمێ ساڵەوە‬ ‫ئەویان تاوانبارکردووە‪ .‬سوکرات لێرەدا‬ ‫مەبەستی لە شانۆنامەی (هەور) بووە‪،‬‬ ‫کە لەوێدا وەکوو فیگورێک خوڵقێنراوە‬ ‫قسەی بێ مانا دەکات‪ ،‬تەنانەت خۆشی‬ ‫نە دەزانێت چی دەڵێت و نە ئاگاداری‬ ‫ئــەو شتانەیشە‪ ،‬کە باسیان دەکــات‪.‬‬ ‫ئاشکرایە سوکرات و ئەفالتون هەستیان‬ ‫بەو تۆنە زبر و ڕەخنەئامێزەی هێرشی‬ ‫نووسەرە کۆمیدیاکان کردووە‪ ،‬هەروەها‬

‫ئــەو کەسانەیشی دواتــر سەیری ئەم‬ ‫مەسەالنەیان کردووە و لێی وردبوونەتەوە‪،‬‬ ‫درکیان بەهەمان شت کــردووە‪ ،‬هەر بۆ‬ ‫نموونە تەنها چەند ساڵێک لەمەوبەر و لە‬ ‫گۆڤاری ‪Magazine Litteraire‬‬ ‫ئــەم مەسەلەیە لە وتارێکدا بە ناوی‬ ‫(ســوکــرات بە دەستی ئەرستۆفانیس‬ ‫مردووە؟) وروژێنراوە‪.‬‬ ‫خاڵێکی تری الوازی لێکۆڵینەوەکەی‬ ‫نــیــکــاس هــۆڵــتــســبــاری ئـــەوەیـــە‪ ،‬کە‬ ‫کۆمیدیای گرێکی‪ ،‬بەتایبەتی لە ئەسینا‬ ‫بە تراژیدیا بەراورد دەکات‪ ،‬بێگومان ئەم‬ ‫بەراوردکارییە لە هەندێک الیەنەوە شتێکی‬ ‫ڕاستە‪ ،‬بەاڵم تەنها لە هەندێک الیەنەوە‪.‬‬ ‫پێناسەکردن و دەســت نیشانکردنی‬ ‫کۆمیدیا وەکــوو (خوشکی بچووکی)‬ ‫تــراژیــدیــا‪ ،‬کــەمــکــردنــەوەی بەهاکانی‬ ‫کۆمیدیایە‪ ،‬چونکە جیاوازییەکان لەڕووی‬ ‫چۆنییەتییەوە (چۆنایەتیانە) نییە‪،‬‬ ‫بەڵکو مەسەلەکە زیاتر لە ڕووی ستایل‬ ‫و شێوازەوەیە‪ .‬هەڵبەتە لێک جیاکردنەوە‬ ‫و جیاوازییەکی توندی بەم شێوەیە‪،‬‬ ‫بینەرانی شانۆی ئەسینای ئەوکاتەی‬ ‫تووشی ناڕەزایی و سەرسووڕمان کردووە‪.‬‬ ‫لەکاتی فیستیڤاڵەکانی دیۆنیسیۆس‬ ‫دا‪ ،‬کە لەنێوان مانگی سێ و چواری‬ ‫هــەمــوو ســاڵــێــکــدا کــــراوە‪ ،‬لــە پێنج‬ ‫شانۆنامەی کۆمیدی کەمتر نەمایش‬ ‫نەکراوە‪ ،‬هەروەها سێ ساتیریش (زیاتر‬ ‫نەمایشی گەمە و گاڵتەوگەپ بوون و لە‬ ‫میتۆلۆژیاکانەوە سەرچاوەیان وەرگرتووە)‬ ‫ئەمە شان بە شانی ئەو نۆ شانۆنامە‬ ‫تراژیدیانەی تر‪ ،‬کە لە ماوەی سێ چوار‬ ‫ڕۆژی فیستیڤاڵەکەدا نەمایشکراون‪>٨<.‬‬ ‫لە زۆر ڕووەوە کۆمیدیا شتێکە‪ ،‬کە‬ ‫تراژیدیا ئەوە نییە‪ ،‬لەبەر ئەوەی تراژیدی‬ ‫لەالیەکەوە لە داستان و میتۆلۆژیاکانەوە‬ ‫وەرگیراون و بنەمایەکی پڕ لە ڕاز و نهێنی‬ ‫لەخۆ دەگرێت و دیدێکی مێتا‪-‬فیزیکییان‬ ‫هــەیــە‪ ،‬لــە الیــەکــی تریشەوە کێشە و‬ ‫دەستەویەخەی مرۆڤی پاڵەوان ئاسا‪،‬‬ ‫لەگەڵ چارەنووسی خۆیدا دەخاتەڕوو‪،‬‬ ‫بــەاڵم کۆمیدیا بە تــەواوی پابەندە بە‬ ‫ژیــانــی ڕۆژانــــەی خەڵکی ئەسیناوە‪.‬‬ ‫تــراژیــدیــا کۆمیدیایە و کۆمیدیاش‬ ‫تراژیدیایە و بە پێچەوانەیشەوە‪ ،‬ئەم‬ ‫دوو شێوازە دراماتیکییە‪ ،‬واتە تراژیدی‬ ‫و کۆمیدی تەواوکەری یەکترین و پێکەوە‬ ‫بەرجەستەی هەموو ژیانی واقیعی و‬ ‫ڕاستەقیینەی ئەسینان‪ ،‬لەسەر ئاستێکی‬ ‫بەرز و نزم‪ ،‬لە الیەنی ڕۆحی و میتۆلۆژیا‬ ‫و دەنگۆی بێ بناغە‪ ،‬تا دەگاتە سەر‬ ‫مەسەلە ڕاستەقیینەکان و ئەو شتانەیشی‪،‬‬ ‫کە بینەران تامەزرۆین‪ ،‬دەکەن‪.‬‬ ‫هیچ شتێک نییە‪ ،‬کە خەڵکی ئەسینا‬ ‫خۆیانیان تیا نەدۆزیبێتەوە‪ ،‬هەروەها‬ ‫هیچ شتێک لەو شانۆنامانەدا نەبوون‪،‬‬ ‫کــە لــە فیستیڤاڵەکانی دیۆنیسیوس‬ ‫دا نەمایشکراون‪ ،‬لە دەرەوەی واقیع‬ ‫و ئــەزمــوون و ژیــان و بۆچوونەکانی‬ ‫بینەران و خەڵکی ئەسیناوە بووبێت‪.‬‬ ‫شانۆی گرێکی‪ ،‬بەتایبەتی لە ئەسینا‪ ،‬لە‬ ‫ساڵەکانی ‪٤٠٠‬ی بەرلە زاییندا‪ ،‬تراژیدی‪،‬‬ ‫کۆمیدی یان گەمەی ساتیر پێکەوە‪،‬‬ ‫وێنەیەکی گشتگر و تەواوی گەردوون و‬ ‫کۆمەڵگای گرێکی بووە‪ >٩<.‬ئێمە ئێستا‬ ‫لەم زەمەنەدا‪ ،‬بەشێوەیەک لە شێوەکان‬ ‫دەتوانین دووپاتی ئەو گوتەیەی فیکتۆر‬

‫هیگۆ بکەینەوە‪ ،‬کە دەڵێت‪( :‬هەمان‬ ‫هــێــزی هــەنــاســەدان‪ ،‬کــە لــە هــەنــاوی‬ ‫تراژیدیاکانی ئێسخیلۆس دایە‪ ،‬لە هەناوی‬ ‫کۆمیدیاکانی ئەرستۆفانیس‪-‬یشدایە‪).‬‬ ‫ئەریستۆ لە کتێبی هونەری شیعرەکەیدا‬ ‫(پۆیەتیکا) مەبەستی ئـــەوە بــووە‬ ‫(لەوانەیە ئەم کتێبە لە کۆتاییەکانی‬ ‫ساڵی ‪٣٠٠‬ی بەر لە زاییندا نووسرا بێت)‬ ‫تراژیدیا باسی ئەو کەسانە دەکات‪ ،‬کە‬ ‫لە ئێمە باشترن‪ ،‬بــەاڵم لەوانەیە بەو‬ ‫ڕادەیە باش نەبن‪ ،‬چونکە بەهۆی کارێکی‬ ‫هەڵەوە تێک دەشکێن و بەتەواوی خراپ‬ ‫دەبــن‪ >١٠<.‬بینەران لەو هاودەردیی و‬ ‫هەست و سۆز و ترسانەی‪ ،‬کە لە بینینی‬ ‫نەمایشە تراژیدیاکانەوە‪ ،‬لەناوەوەیاندا‬ ‫سەرهەڵئەدات و دەوروژێت‪ ،‬پاکژدەبنەوە‬ ‫(کاتاریس) <‪« >١١‬کۆمیدیاکانیش‬ ‫خستنەڕوو و پێشاندانی ئەو مرۆڤانەیە‪،‬‬ ‫کە خــراپــن‪ ،‬بــەاڵم نــەک ئــەوانــەی هەر‬ ‫زۆر بێکەڵکن ‪ /.../‬ئەو گاڵتەئامێزییە‬ ‫شتێکە‪ ،‬کە بە هەڵە دەکەوێتەوە‪ -‬ئەوە‬ ‫دزێوییە بەبێ ئازار و بەبێ وێرانکاریی‪».‬‬ ‫نووسینەکانی ئەریستۆ لەم بارەیەوە بە‬ ‫تەواوی نەگەیشتوون بە دەستمان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە دووتوێی هەندێک تێکست و نووسینی‬ ‫تری ئەریستۆوە‪ ،‬دەگەینە دەرئەنجامی‬ ‫لێکۆڵینەوەکانی سەبارەت بە کۆمیدیایش‪.‬‬ ‫هەر لەم دەروازەیــەوە‪ ،‬لەوانەیە بگەینە‬ ‫ئەو دەرئەنجامەی ئەریستۆ مەبەستی‬ ‫بــووە بڵێت‪ :‬کۆمیدیا چێژو پێکەنین‬ ‫دەبــەخــشــێــت بــە بــیــنــەرەکــانــی‪ ،‬لــەم‬ ‫ڕێگایەشەوە دەمانگەیەنێتە کاتاریس‪ ،‬واتە‬ ‫پاکژبوونەوە‪ ،‬بە ڕەچاوکردنی گەڕانەوە‬ ‫بۆ هەست و سۆزەکانمان‪ .‬بەالیەکی‬ ‫تردا ئەریستۆ ئەوەمان فێر دەکات‪ ،‬کە‬ ‫تراژیدی و کۆمیدی‪ ،‬هەردووکیان هەست‬ ‫و سۆزێکی قووڵ و گەورە لە دەروونماندا‪،‬‬ ‫لە بێئاگایماندا بە ئاگادەهێنێتەوە و ئەو‬ ‫هەستە توندوتیژەی‪ ،‬کە لە ناوەوەماندایە‬ ‫و ئێمە نامانەوێت بەردەوام بە شێوەیەکی‬ ‫جێگیر بوونی هەبێت‪ ،‬لە ڕێگای کارە‬ ‫هونەرییەکانەوە ڕزگارمان دەبێت لێیان‪.‬‬ ‫شیکارییەکانی ئەریستۆ بۆ کۆمیدیا‬ ‫هەمان شیکاری و لێکۆڵینەوەکانییەتی‬ ‫بۆ تراژیدیا و بە هەمان ئاڕاستە کاری‬ ‫کــردووە‪ ،‬هەرچەندە ئەریستۆ ئەو دوو‬ ‫شێوازەی هونەر بە تەواوکەری یەکتری‬ ‫دادەنێت و هەر لەبەر ئەوەیشە وەکوو‬ ‫دوو دیـــوی یــەک چــاالکــی‪ ،‬چاالکییە‬ ‫گشتگرەکانی دراماتیک ناوزەدیان دەکات‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەیشدا‪ ،‬کە لێکۆڵینەوەکەی‬ ‫نیکالس هۆڵتسباری لە زۆر ڕووەوە‬ ‫بە شێوەیەکی باش نــووســراوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫کۆمیدیای گرێکی تەنها وەکوو ئامرازی‬ ‫چێژ وەرگرتنێکی ساکار‪ ،‬لە پەراوێزی‬ ‫کــۆمــەڵــگــادا دادەنــێــت‪ ،‬بــەم شێوەیە‬ ‫تێزەکانی خۆیمان سەبارەت بە کۆمیدیای‬ ‫ئەرستۆفانیس‪ ،‬لە دیــدو بۆچوونێکی‬ ‫کۆنەوە پێ دەفرۆشێتەوە‪ .‬ئەم بۆچوونە‬ ‫ساکارەیش وێنەیەکی گشتگر و ڕاست‬ ‫نابەخشێتە ئەو سەراپاگیری و مەودا‬ ‫قووڵەی‪ ،‬کە لەو هونەرە بەرزە کۆمیدی و‬ ‫گاڵتەوگەپەی ئەرستۆفانیس‪ -‬دا هەیە‪ .‬لە‬ ‫کۆتایدا تەنها شتێک لەم بارەیەوە ئاماژەی‬ ‫بۆ بکەم‪ ،‬ئەوەیە‪ ،‬کە زۆر زەحمەت و‬ ‫دژوارە لەم خوێندنەوەیە بگەیت و بزانیت‬ ‫نووسەر مەبەستی چییە و بۆچی؟ هەر‬ ‫وەکــوو ئەفالتون نووسیوویەتی «ژنە‬

‫««‬

‫خــواوەنــدە هەوەسبازەکان کاتێک بە‬ ‫دوای پەناگەیەکی نەمردا گەڕان‪ ،‬ڕۆحی‬ ‫ئەریستۆفانیسیان دۆزیەوە‪».‬‬

‫سەرچاوە‪:‬‬

‫‪SvD,‬‬ ‫‪Understrecket.‬‬ ‫‪Den‬‬ ‫‪antika komedin var ingen fars av‬‬ ‫‪2012 ,Hans-Roland Johnsson‬‬

‫پەراوێزەکانی وەرگێر‪:‬‬

‫‪-٦‬ئەم کتێبە ‪ ٢٤٠‬الپەرەیە و لە ساڵی‬ ‫‪ ٢٠١٠‬دا لە دەزگــای ‪ C H Beck‬بە‬ ‫ئەڵمانی باڵو کراوەتەوە‪.‬‬ ‫‪-٧‬ئەم شانۆنامەیە فەوتاوە و نەگەیشتووە‬ ‫بە دەستمان‪.‬‬ ‫‪(-٨‬بیترستراتۆس) یەکەم فەرمانڕەوا‬ ‫بــووە‪ ،‬کە بڕیاری دامەزراندن و سازدانی‬ ‫فیستیڤاڵ و پێشبڕکێ هونەرییەکانی نێوان‬ ‫شاعیرە تراژیدیکانی داوە‪ ،‬بۆ ئەم مەبەستە‬ ‫هەموو ساڵێک لە ئەسینا ڕۆژەکانی جەژنی‬ ‫دیۆنیسیۆس‪ ،‬خواوەندی شانۆ و بەروبووم‬ ‫تەرخانکراوە بۆ ئەو دیاردە گرینگە‪ ،‬دوای‬ ‫دەرکــردنــی ئــەم بڕیارە و پەسەندکردنی‬ ‫لەالیەن ئەنجوومەنی شــاری ئەسیناوە‪،‬‬ ‫یەکەم شانۆگەری لە ساڵی ‪ ٥٣٤‬پ‪ .‬ز‬ ‫دا نمایشکراوە‪ .‬ئەم ڕیتواڵ و فیستیڤاڵە‬ ‫شانۆییە لە وەرزی بەهاردا سازکراوە و دە‬ ‫ڕۆژی خایاندووە‪ ،‬شانۆنامەکانیش لە سێ‬ ‫ڕۆژی کۆتایدا پێشکەشکراون‪ .‬لە سەرەتادا‬ ‫تەنها تراژیدیاکان بەشدارییان کــردووە‪،‬‬ ‫بەاڵم لە ساڵی ‪ ٤٨٦‬پ‪ .‬ز ەوە ڕێگا بە‬ ‫شانۆنامەنووسە کۆمیدییەکانیش دراوە‬ ‫بەشداری بکەن‪ .‬بەهۆی بەشداری شاعیرە‬ ‫کۆمیدیاکانەوە‪ ،‬هەندێک ڕێسا و بنەمای‬ ‫تر بۆ تێکڕای نووسەرەکان دادەنرێت تا‬ ‫پەیڕەوی بکەن‪ .‬بۆ نموونە شانۆنامەنووسە‬ ‫کۆمیدییەکان بوارێکی زیاتریان هەبووە بۆ‬ ‫گوزارشتکردن و جۆری دەربڕینەکانیان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫شانۆنامەنووسە تراژیدییەکان ئەو بوارەیان‬ ‫نەبووە‪ .‬کۆرسی ناو شانۆنامە کۆمیدییەکان‬ ‫توانیویانە و بۆیان هەبووە ڕاستەوخۆ‬ ‫ڕووبکەنە بینەران‪ ،‬ڕەوتــی شانۆنامەکە‬ ‫ڕابگرن و ڕای تایبەتی خۆیان سەبارەت بە‬ ‫مەسەلەیەکی هەنوکەیی‪ ،‬لە ڕووی ڕامیاری‪،‬‬ ‫ئــابــوری‪ ،‬هــونــەری‪ ،‬ڕۆشــنــبــیــری‪ ...‬هتد‬ ‫دەرببڕن و دواتر بگەڕێنەوە ناو ڕووداوەکانی‬ ‫شانۆنامەکە‪.‬‬ ‫‪-٩‬ئەریستۆ لە کتێبەکەیدا هونەری شیعر‬ ‫(پۆیەتیکا) ئاماژەی بۆ ئەوە کردووە‪ ،‬کە‬ ‫شانۆگەری بە هەردوو جۆرەکەیەوە؛ تراژیدیاو‬ ‫کۆمیدی‪ ،‬لە هونەری شیعرەوە سەریهەڵداوە‪.‬‬ ‫‪-١٠‬بــە پێی هەندێک سەرچاوە بەشی‬ ‫دووەمــی کتێبی هونەری شیعر دەربــارەی‬ ‫کۆمیدیا بووە‪ ،‬بەاڵم ئەو کتێبە فەوتاوە و‬ ‫نە گەیشتۆتە دەستمان‪.‬‬ ‫‪-١١‬کاتاریس‪ ،‬پاکژبوونەوە یان قوتاربوون‪،‬‬ ‫وشەیەکی یان چەمکێکی گرانە و چەندین‬ ‫شیکردنەوەی بۆ کراوە‪ ،‬بەاڵم بەشێوەیەکی‬ ‫گشتی هەموو پسپۆرو لێکۆلەرەوان لەسەر‬ ‫ئەوە ڕێکن‪ ،‬کە مەبەست لە پاکژبوونەوەی‬ ‫دەروونــە لە ترس و بەزەیی‪ ،‬ئەمەیش بە‬ ‫هۆی پێشاندانی بەرهەمە تراژیدیاکانەوە‪ .‬بۆ‬ ‫گەیشتن بەم مەبەستەیش پێویستە تراژیدیا‬ ‫خورپە یان ڕووداوێــکــی چاوەڕواننەکراو‪،‬‬ ‫گۆڕانکاری و جۆرە کارەساتێک لە خۆبگرێت‪.‬‬

‫زاری برین‬

‫زیندوومانه‌وه‌‬

‫تاریكایی نیوه‌شه‌و نهێنیی تۆیه‌‬ ‫پێكردنی هه‌ر چرایه‌ك‬ ‫ئاشكرابوونی زاری برینێكی دیكه‌یه‌‪.‬‬

‫پاش عاشقبوون و‬ ‫ل ‌ه پڕ جیابوونه‌و‌ه‬ ‫چه‌ند ڕۆژێك سه‌خت تێپه‌ڕی‬ ‫ئێستا به‌اڵم‬ ‫ئه‌م ڕستان ‌ه ك ‌ه ده‌نووسم‬ ‫ژنێك ك ‌ه خۆشی ده‌وێم‬ ‫ل ‌ه ته‌نیشتم فستق ده‌شكێنێ‬ ‫منیش‬ ‫چونك ‌ه ڕابردوو ئیدی فڕێم نادات ‌ه سه‌ر شه‌قامه‌كان‬ ‫خه‌ریكم شه‌ربه‌تی هه‌نار فڕ ده‌كه‌م‪.‬‬

‫په‌نجه‌ر‌ه داخراون به‌اڵم‬ ‫ئازار ‬ ‫زاری كردووەته‌وه‌‪.‬‬ ‫وه‌ك كه‌سێك ك ‌ه ب ‌ه ئارامی ده‌مرێ‬ ‫ئازاری خۆتت ل ‌ه به‌رده‌م خۆتدا باڵو كردووەته‌و‌ه و‬ ‫بێده‌نگ دانیشتوویت‪.‬‬

‫بۆ ئه‌ڤینێك‬

‫شه‌و شاد‬

‫نیوه‌شه‌و ماڵی تۆی ‌ه به‌اڵم‬ ‫ئازار‬ ‫زاری كردووەته‌وه‌‪.‬‬

‫هێند‌ه دڵخۆشم‬ ‫خه‌ریكم سه‌ما ده‌كه‌م‬ ‫خه‌ریكم گۆرانی ده‌ڵێم‪ ،‬خه‌ریكم ڕاده‌كه‌م‪...‬‬ ‫دڵته‌نگییه‌ك ك ‌ه هه‌بوو‪ ،‬نه‌ما‪.‬‬

‫حه‌وت نیوه‌ڕسته‌ی تاریك‌‬

‫نه‌ختێك دره‌نگ ‌ه‬ ‫ به‌اڵم‬ ‫ب ‌ه تیشكی باڵه‌خانه‌كان شه‌و ڕووناكه‌‬ ‫هه‌وایش هێند‌ه سارد نییه‬ ‫تا ل ‌ه ده‌ره‌وه‌‬ ‫ل ‌ه ته‌زینی په‌نجه‌كانمان بترسین‪.‬‬ ‫مرۆڤ به‌سه‌ر شۆسته‌كاندا‪ ،‬هه‌ندێكیان ده‌ست له‌نێو گیرفان‬ ‫هه‌ندێكیان جگه‌ر‌ه له‌نێو په‌نجه‌كانیان دووكه‌ڵ ده‌كات و‬ ‫ب ‌ه كۆمه‌ڵ ڕه‌ت ده‌بن‪...‬‬ ‫بیر ده‌كه‌مه‌وه‌‪:‬‬ ‫ئه‌گه‌ر خۆشه‌ویستێكم هه‌با‬ ‫بانگم ده‌كرد‬ ‫ تا ته‌نیا نه‌بین‪.‬‬

‫تا ئه‌وبه‌ر شه‌قام‬

‫به‌یانی بوو به‌اڵم هه‌وا بۆنی شه‌وی لێ ده‌هات‬ ‫چا‪ ،‬هێشتا نه‌خرابوو‌ه سه‌ر ئاگر‬ ‫ده‌نگی هیچ مرۆڤێك نه‌ده‌بیسترا‬ ‫ب ‌ه جاده‌كاندا هیچ پاسێك تێنه‌په‌ڕیبوو‬ ‫ی ك ‌ه خست ‌ه سه‌ر شانی‬ ‫جانتا ‌‬ ‫و‬ ‫گوتی ده‌ڕۆم‪.‬‬

‫خه‌ریكم بۆ چێشتخانه‌یه‌ك ده‌چم و‬ ‫داوای پێنج جۆر خواردن ده‌كه‌م‬ ‫پاشان‬ ‫بۆ چایخانه‌یه‌ك و داوای شه‌ش چای خه‌ست و‬ ‫پاشان ڕابردوو چونك ‌ه ئیدی قه‌تماغ ‌ه هه‌ڵناداته‌وه‌‬ ‫وا پێده‌كه‌نم خه‌ڵكی ددانه‌كانم ببینن‬ ‫ك ‌ه به‌ره‌و ماڵ ده‌بمه‌وه‌‪.‬‬

‫كێشه‌ی به‌ر له‌ خه‌وتن‬ ‫من كێشه‌ی برسێتیم هه‌یه‌‬ ‫پتر ل ‌ه نه‌ختێكیش بێزاربوون ل ‌ه نیشتیمان‬ ‫سه‌ختیی دیكه‌یش به‌اڵم‬ ‫ده‌ژیم و بیر له‌وانه‌ی كه‌ ئازار تێی په‌ڕاندوون‬ ‫ده‌كه‌مه‌و‌ه و‬ ‫به‌شی پێویست‬ ‫هه‌وای ژووره‌كه‌م هه‌ڵده‌مژم و‬ ‫بێ ئه‌وه‌ی هیچ كێشه‌ك درووست بكه‌م‬ ‫ده‌ڕۆم ‌ه سه‌ر ته‌ختی خه‌و و‬ ‫ده‌یپڕخێنم‪.‬‬

‫په‌رده‌‌م ك ‌ه ال دا‬ ‫كۆاڵن پتر ل ‌ه شه‌و ده‌چوو‬ ‫به‌اڵم‬ ‫خاڵی كۆتایی دانا و‬ ‫بۆ ڕۆیشتن‪ ،‬وه‌رسووڕا‪.‬‬ ‫ده‌ركه‌ی كرده‌وه‪ ‌،‬با قژی جوواڵند‬ ‫پێی چه‌پی ك ‌ه خسته‌ ده‌ره‌وه‌‬ ‫تا ئه‌وبه‌ر شه‌قام ك ‌ه ڕۆیشت ته‌ماشام كرد‪.‬‬ ‫با قژی ده‌جوواڵند‪.‬‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ ..‬شااڵو حەبیبە‬

‫به‌شدار سامی‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫سەرپەرشتيار‪:‬‬ ‫بەهمەن تاهري نەرميان‬

‫‪366‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )366‬دووشەممە ‪2017/11/20‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی‪ ،‬ئاينناىس‪ ،‬هزر‬

‫سعودییە بۆ ئیسالمی بزنس‬ ‫ئیسالمی وەهابی لەگۆڕدەنێت‬ ‫ئــەم دیــدەی شــازادە محەمــەد بــن ســەملان‬ ‫بەڕونــی لێدانــە لــەو جــۆرە ئیســامەی‬ ‫کــە نــاوی ئیســامی وەهابییــە‪ ،‬ئیســامی‬ ‫ســەلەفیەتە‪ ،‬ئیســامێک کــە توێژینەوەکانــی‬ ‫دونیــا لەســەر ئــەوە کۆکــن ئیســامی‬ ‫وەهابــی باوکــی شــەرعی ئیســامی جیهــادی‬ ‫و تەکفیرییــە‬

‫بەهمەن تاهیر نەریامن‬ ‫لــە ‪٢٦-٢٤‬ی ئــۆکــتــۆبــەر سندوقی‬ ‫وەبەرهێنانی سعودییە(‪ )PIF‬کۆنفڕانسی‬ ‫(دەستپێشخەریی داهاتوی وەبەرهێنان)‬ ‫ی لە ڕیازی پایتەختی سعودییە بەست‪،‬‬ ‫جێنشینی شای سعودییە محەمەد بن‬ ‫سەلمان(‪ ٣٢‬ساڵ تەمەنیەتی)‪ ،‬لە ڕۆژی‬ ‫یەکەمدا وتارێکی پێشکەشکرد‪ ،‬وتارەکەی‬ ‫بە وتاری وەرچەرخان لە مێژوی سعودییەدا‬ ‫دادەنرێت‪.‬‬ ‫لە وتارەکەیدا هێرشی زۆر توندی کردە‬ ‫سەر بیری ئاینی توندوتیژ‪ ،‬وتی‪( :‬ئێمە‬ ‫دەگەڕێینەوە بۆ ئەوەی لەسەری بوین‪،‬‬ ‫بۆ ئیسالمی میانەڕەو و کــراوە بەڕوی‬ ‫دونیا و بەڕوی هەمو دین و گەالندا)‪ .‬بۆ‬ ‫ڕوبەڕوبونەوەی توندڕەویی ئاینی وتی‪:‬‬ ‫(بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ بیری وێرانکەر؛‬ ‫سی ساڵی تەمەن ناکوژین‪ ،‬هەر ئەمڕۆ و‬ ‫بەخێرایی وێرانی دەکەین)‪.‬‬ ‫لــەو کۆنفرانسەدا جێنشینی شای‬ ‫سعودییە وتــی تــا ساڵی ‪ ٢٠٣٠‬ئێمە‬ ‫پڕۆژەی ئابوری فرە چەشن و گشتگیرمان‬ ‫دەبێت‪ ،‬نــەک تەنها نــەوت سەرچاوەی‬ ‫ئــابــوریــمــان بــێــت‪ .‬ئـــەو پـــڕۆژەیـــەش‬ ‫بوارەکانی گەشتوگوزار و خۆشگوزەرانی‬ ‫و هێنانەپێشەوەی ژن لەبواری ئابوریدا‬ ‫دەگرنەوە‪.‬‬ ‫ئەم هاوینەش وەلی عەهد نزیکەی بیست‬ ‫پیاوی دینی دەستبەسەرکرد‪ ،‬لەوانەش‬ ‫هەردو بانگخوازی سعودی (سەلمان عۆدە‬ ‫و عوض القرنی)یان تێدا بوو‪ .‬هەروەها‬ ‫دەسەاڵتەکانی دامەزراوەی فەرمان بەچاکە‬ ‫و نەهی لە خراپەی زۆر سنوردارکرد‪.‬‬ ‫بڕیاریش دراوە لەسەر شاشەی کەناڵی‬ ‫فەرمیی تەلەفزیۆنی واڵت گــۆرانــی و‬ ‫ئاهەنگی مۆسیقا لێبدرێت و ڕۆڵبدرێتەوە‬ ‫بە هونەری سینەما لەو واڵتەدا‪ ،‬هەردو‬ ‫گۆرانیبێژی عـــەرەب(کـــازم ساهیر و‬ ‫بەڵقیس) داوەتــکــراون بۆ گێڕانی دوو‬ ‫کۆنسێرتی جــیــاواز لــە نەجد و ریــاز‪.‬‬

‫هەروەها لە مانگی ڕابردوشدا‪ ،‬دوای ‪٢٧‬‬ ‫ساڵ گفتوگۆ‪ ،‬ڕێدرا بە خانمان سەیارە‬ ‫باژون‪.‬‬ ‫جێنشینی مەلیک دەیەوێت سعودییە‬ ‫بکات بــە واڵتێکی بازرگانیی کــراوە‪،‬‬ ‫دەشیەوێت ئەو جۆرە ئیسالمە لە واڵت‬ ‫پەرەپێبدات کە دەکــرێــت نــاوی بنێین‬ ‫ئیسالمی بزنس‪ ،‬ئیسالمێک دەرگاکانی‬ ‫بـــەڕوی خــۆشــگــوزەرانــی و ڕابــواردنــدا‬ ‫بکاتەوە‪ ،‬ئیسالمێک کێشەی نەبێت لەگەڵ‬ ‫هاتوچۆی ئازادانەی بازاڕ و بازرگانە فرە‬ ‫دین و فرە مەزەب و نادینییەکاندا‪ ،‬دین‬ ‫هەقی بەسەر کاروباری ئابورییەوە نەبێت‪.‬‬ ‫ئەوەی ئەم وەلی عەهدە باسی دەکات‬ ‫هەرگیز بریتی نییە لە دروستکردنی‬ ‫سیستمێکی دیمۆکراتی‪ ،‬کە کۆمەڵگەی‬ ‫سعودی بە کــۆی چین و توێژەکانەوە‬ ‫ب ــەش ــداری ــی ل ــە کـــــردەی ســیــاســی و‬ ‫بــەڕێــوەبــردن دا بکەن و سیستمێکی‬ ‫شەفافی ئابوری دابمەزرێنێت‪ ،‬بەڵکو ئەو‬ ‫باسی ئەوە دەکات لە چاکسازییەکانیدا‬ ‫پشت بە هێز دەبەستێت و سیستمێکی‬ ‫شانشینی ڕەها دادەمەزرێنێت‪ ،‬جیاواز‬ ‫لە سیستمی شانشینی پێشو کە کۆی‬ ‫شازادە سعودییەکان بە هەمو لقەکانییەوە‬ ‫بەشداریان لە دەسەاڵت و ئابورییی واڵتدا‬ ‫دەکرد‪ ،‬بۆ ئەم خەونەش هەموو ئەوانە‬ ‫ڕادەماڵێت دێنە بەردەم پڕۆژەکەی‪ ،‬دژ‬ ‫بە پازدە هەزار شازادەکەی ئالسعودیش‬ ‫بــیــلــدۆزەری ڕاماڵینی ناوەستێت‪ ،‬تا‬ ‫ئێستاش ‪ ١١‬شــازادەی لە زیندان ناوەو‬ ‫دانەیەکیشی لە فرۆکەکەیدا کوشتوەو‬ ‫ڕێژەکەش بەرزتر دەبێتەوە‪.‬‬ ‫هەروەها ئەو بیر لــەوە ناکاتەوە کە‬ ‫دەسەاڵت لە دەستوەردانی دین دوربخاتەوە‬ ‫و دینیش دوربخاتەوە لە شەرعییەتدان بە‬ ‫دەسەاڵتی شاهانەییەکەی‪ ،‬بەڵکو دین‬ ‫وەک سەرچاوەی ڕامکراو بەکاردێنێت و‬ ‫شەرعیەتی دینیش دەدات بە کارەکانی‪.‬‬ ‫ئەم دیدەی شازادە محەمەد بن سەلمان‬

‫بــەڕونــی لێدانە لــەو جــۆرە ئیسالمەی‬ ‫کە ناوی ئیسالمی وەهابییە‪ ،‬ئیسالمی‬ ‫سەلەفیەتە‪ ،‬ئیسالمێک کە توێژینەوەکانی‬ ‫دونیا لەسەر ئەوە کۆکن ئیسالمی وەهابی‬ ‫بــاوکــی شــەرعــی ئیسالمی جیهادی و‬ ‫تەکفیرییە‪.‬‬ ‫سعودییە کە هاوپەیمانی بێچەندوچونی‬ ‫ئێستای ئەمریکا و ئیسرائیلە‪ ،‬سەلەفێتی‬ ‫وەهــابــی ئیحراجییەکی گــــەورەی بۆ‬ ‫دەس ــەاڵت ــی ســعــودیــیــە‪ ،‬لــە بــەرانــبــەر‬ ‫هاوپەیمانەکانی و دونیادا دروستکردوە‪،‬‬ ‫بۆیە دەبــوو دەسەاڵتی سعودییە خۆی‬ ‫لەو دوڕیاندا یەکالبکاتەوە‪ ،‬ئاخر چۆن‬ ‫دەکرێت سعودییە خاوەنی مۆدێلێک لە‬ ‫ئیسالم بێت کە توێژینەوە زانستییەکان‬ ‫و ئەزمونی ڕابــردو بـــەردەوام ئەوەیان‬ ‫دەرخستوە سەلەفێتی وەهابی کێشەی‬ ‫قووڵ لەبەردەم پێکەوەژیان و ئاسایشدا‬ ‫دروســتــدەکــات‪ ،‬لــە هــەمــان کــاتــدا لە‬ ‫هــاوپــەیــمــانــی دژی تــیــرۆر خـــۆی بە‬ ‫ئەندامێکی چاالک بزانێت!! لەبەرانبەریشدا‬ ‫بۆ ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی سعودییە‬ ‫ئەم مۆدێلە لە دین ئیحراجیی بوو‪ ،‬چۆن‬ ‫دەکرێت ئەوان هاوپەیمانی واڵتێک بن کە‬ ‫ئایدیۆلۆژیا دینییەکەی باوکی ڕاستەقینەی‬ ‫گروپە تەکفیری و جیهادییەکانی دنیا‬ ‫بێت!! بۆیە بەردەوام فشاریان دەخستە‬ ‫سەر دەسەاڵتی سعودییە کە لەناوخۆوە‬ ‫هەستێت بە چاکسازی دژی ئیسالمی‬ ‫وەهابی‪ ،‬ئەم لینکە کە دام ناوە؛ ڕاستەوخۆ‬ ‫قسە و باسی سەرکردەو کۆنگرێسمان و‬ ‫بەرپرسانی ئەمریکان بەرانبەر گۆڕینی‬ ‫ئیسالمی وەهــابــی و ڕوبــەڕوبــونــەوەی‬ ‫سەلفێتی وەهابی لە ناو سعودییەوە‪،‬‬ ‫تا ئەم لینکە نەبینیت بۆت دەرناکەوێت‬ ‫کە چەند بە لێبڕاوانە کۆنگرێسمان و‬ ‫سەرکردە ئەمریکییەکان بابەتی ئیسالمی‬ ‫وەهابی بە بەرپرس دەزانن لە بەرانبەر‬ ‫سەرهەڵدانی گروپە جیهادییەکانی دونیادا‬ ‫و بۆشت دەرنــاکــەوێــت بۆچی محەمەد‬

‫ئیــر ســەردەم ڕەنگــە بــەرەو ئیســامی‬ ‫بزنــس بــڕوات‪ ،‬ئیســامێک کــە لەگــەڵ‬ ‫سیســتمی ســەرمایەداریی ئەمــڕۆدا خــۆی‬ ‫دەگونجێنێــت و پەیوەندییــە بازرگانــی و‬ ‫ئابورییــەکان لەســەر بنەمــای بەرژەوەندی‬ ‫و بــازاڕ ڕێکدەخــات‪ ،‬نەک لەســەر بنەمای‬ ‫حــەاڵڵ و حــەرام‬

‫بــن سەلمان بــەو ڕونییە قسە لەسەر‬ ‫ڕوبەڕوبونەوەی بیری وەهابیزم لە ناو و‬ ‫دەرەوەی سعودییەدا دەکات و پەلەشیەتی‬ ‫لە لەقاڵبدانی‪ ،‬تکایە بەوردی لەم لینکەوە‬ ‫بــنــواڕە چــی لــەنــاو بەرپرسە بااڵکانی‬ ‫ئەمریکادا دژ بە وەهابیزم دەگوزەرێت‪:.‬‬ ‫( ‪https://www.youtube.‬‬ ‫‪3 p K 1 Q - =c o m / w a t c h ? v‬‬ ‫‪.)AIX0I&feature=youtu.be‬‬ ‫مامەڵەی ئەم جارەی ئەمریکاییەکان لە‬ ‫دژی وەهابییەت لە بنەوان و شادەمارەوەیە‪،‬‬ ‫لەچاوگەوەیە کە دەیانەوێت چۆڕبڕی هەمان لێدانی گۆڕباتچۆڤە لە شیوعییە‬ ‫بکەن‪ ،‬نەک لە کلک و لقەکانەوە‪ ،‬مەلیک ئــایــدۆلــۆژســتــەکــانــی دونــیــا‪ ،‬بــۆیــە بە‬ ‫سەلمانیش بەتەواوی پشتگیری کوڕەکەی پشتکردنی سعودییە لە ئیسالمی وەهابی‬ ‫دەکات و وا خەریکە کورسیی دەسەاڵتیشی کۆی بزاڤە ئیسالمییە جیهادییەکان توشی‬ ‫بەتەواوی بۆ چۆڵدەکات‪.‬‬ ‫سەرگەردانییەکی قووڵ دەبنەوە‪ ،‬ئیتر‬ ‫ئیسالمی وەهابی لە هەر سێ قۆناغەکەی ســەردەم ڕەنگە بــەرەو ئیسالمی بزنس‬ ‫شاکانی سعودییەدا چاوگەی سەرەکی بــڕوات‪ ،‬ئیسالمێک کە لەگەڵ سیستمی‬ ‫شەرعییەتپێدەری دەسەاڵتی سیاسی بون‪ ،‬سەرمایەداریی ئەمڕۆدا خۆی دەگونجێنێت‬ ‫لە ئێستادا سعودییەی چوارەم دەیەوێت و پەیوەندییە بازرگانی و ئابورییەکان‬ ‫پشت لەم سەرچاوە شەرعییە بکات و لــەســەر بنەمای بــەرژەوەنــدی و بــازاڕ‬ ‫لە جێی ئەوە بەفرەکردنەی سەرچاوەی ڕێکدەخات‪ ،‬نەک لەسەر بنەمای حەاڵڵ و‬ ‫ئــابــوری و بــە نــەرمــکــردنــی مۆدێلی حەرام‪.‬‬ ‫ئیسالم سەردەمیکی تر لە سعودییەدا‬ ‫ئەو جۆرە لە سیستمی سیاسی ئێستا‬ ‫بهێنیتەئاراوە‪ ،‬کە کــراوە بێت بەسەر وەلی عەهدەکەی سعودییە دەیەوێت ببێت‬ ‫دونیادا‪ ،‬ئەمەش وەک محەمەد بن سەلمان بە شای؛ ئەو جۆرە لە سیستمی سیاسی‬ ‫دەڵێت کاتیان زۆر ناوێت و بەهێز ئەوە نابێت بۆ بــەشــداری پێکردنی خەڵکی‬ ‫دەکەن وێرانی دەکەن!!‬ ‫لە بڕیاری سیاسیدا‪ ،‬بەڵکو سیستمی‬ ‫کێشەکە ئــالــێــرەوە دەستپێدەکات‪ ،‬پاشایەتی ڕەها دەسەاڵتەکان الی پاشا‬ ‫سیستمی ســعــودیــی لــە پــاشــایــەتــی کۆدەکاتەوە‪ ،‬بۆیە ئەو جۆرە لە ئیسالمی‬ ‫دابەشکراوەوە بۆ پاشایەتی ڕەها دەگۆڕێت‪ ،‬بزنەسیش ئەو ئیسالمە نابێت کە ڕێز‬ ‫ئەم سیستەمەش واز لە ئاین ناهێنێت بۆ لە بەها دیمۆکراتییەکان بگرێت‪ ،‬بەڵکو‬ ‫خەڵکی‪ ،‬بەڵکو جۆرە ئیسالمێکی دەوێت ئەو جۆرە دەبێت شەرعییەت بۆ بازاڕی‬ ‫لە کرانەوە ئابورییەکەدا ڕێگری نەبێت و ئازاد دەستبخات‪ ،‬سعودییە تەنها واڵتی‬ ‫پشتگیری بکات‪.‬‬ ‫مسوڵمانەکان نابێت تێیدا بژین و کەسی‬ ‫دەستبەردان لە ئیسالمی وەهابی لە تر نەتوانێت تێیدا بژێت‪ ،‬کێ توانی لە‬ ‫سعودییەوە‪ ،‬یان دەستکاریکردنی بیری بواری بزنسدا خزمەت بەو واڵتە بگەیەنیت؛‬ ‫وەهابیی جیهادی؛ لێدانێکی بەهێز دەبێت دەتوانێت بچێت بزنس بکات و بمێنێتەوە‪.‬‬ ‫لە کۆی ئیسالمییە وەهابییەکانی دونیا‪،‬‬ ‫دامـــەزراوەی دینی لە سعودییەدا کە‬ ‫لێدانی مەلیک محەمەد لە وەهابیزم؛ ناوی (هیئة کبار العلماء)ە‪ ،‬لە مێژوی‬

‫خۆیدا لەگەڵ گۆڕانکارییەکانی دەسەاڵتی‬ ‫سعودییەدا خۆی گونجاندوە و ئەم جارەش‬ ‫خۆی دەگونجێنێت‪.‬‬ ‫ئەو ئیسالمە کراوەی لە ئاستی ئابوریدا‬ ‫دەسەاڵتی سعودی دەیەوێت؛ بەو نزیکانە‬ ‫ناتوانێت داببڕێت لە ئیسالمی وەهابی‬ ‫کە سعودییە کۆی سیستمی پەروەردەی‬ ‫ئەو واڵتەی پێداڕشتوە و هەر لە یەکەم‬ ‫دامەزراندنی سعودییەوە خەڵکی لەسەر‬ ‫گۆشدەکەن‪ ،‬بەڵکو ئەو دەیەوێت ئیسالمێک‬ ‫بەرهەمبێت لە ئاستی (ئەویدی) جیاوازدا‬ ‫کــراوە بێت و بە چەمکەکانی (والء و‬ ‫بەراء)ی وەهابیزمی سعودی مامەڵە لەگەڵ‬ ‫(ئەویدی)دا نەکرێت‪ ،‬بۆ کاری کرانەوە‬ ‫ئابورییەکەی ئیسالمێکی دەوێت ڕێ بە‬ ‫تێکەڵبونی کەسە جیاوازەکان لە دین‬ ‫بدات لە سعودییە لە بــازاڕدا بەشداربن‪،‬‬ ‫ئیسالمێک بــڕوای بە پێکەوەکارکردنی‬ ‫دیـــن و دیـــدە جــیــاوازەکــان هەبێت‪،‬‬ ‫ئیسالمێک کە ڕێ لە ئافرەت نەگرێت‬ ‫وەک دەســت و ئەقڵی کــار بچێتە ناو‬ ‫بازاڕەوە‪ .‬بەاڵم ئیسالمە وەهابییەکە لەناو‬ ‫تاک و خێزاندا وەک خۆی بمێنێتەوە‪.‬‬ ‫پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکانی ناو تاک و‬ ‫خێزان دەستکاری ناکرێت و وەک پێشو‬ ‫دەمێنێنەوە‪ ،‬ئیسالمی بزنس ئیسالمی‬ ‫قبوڵکردنی نیولیبراڵیزمە و تەواو‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫ژمارە (‪ )366‬دووشەممە ‪2017/11/20‬‬

‫جیاوازی نێوان ئاینەكان لەبەردەم پرسیاردا‬ ‫خەرسەو مەحمود‬

‫ێ‬ ‫دەكەن گەرچی هیچ شتێكی ئەو تۆی لـ ‌‬ ‫بەجێنەماوە كە لە مڕۆدا بكرێـت وەك‬ ‫ئاینێكی سەربەخۆ پیادە بكرێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫شوناسە كوردییەكەی گەلی كوردزمان‬ ‫ناچار دەكات بگەڕێتەوە بۆی و ئینتیمای‬ ‫خۆی بۆ نوێ‌ بكاتەوە‪.‬‬ ‫لە پاڵ بابەتی زماندا سەبارەت بە‬ ‫شوناسی نەتەوە‪ ،‬چەند بابەتێكی دیكەش‬ ‫بونیان هەیە كە رۆڵ و بایەخەكانیان‬ ‫ێ ناكرێت‪ ،‬وەك دابونەریتی‬ ‫نكوڵیی لــ ‌‬ ‫كۆمەاڵیەتی و فەرهەنگیی و هەلومەرجی‬ ‫ژیاریی و شارستانیی و‪ ..‬تــاد‪ ..‬واتە‬ ‫سەبارەت بە ئاینێكی وەك ئیسالم بۆ‬ ‫نمونە‪ ،‬ئەوەی بۆتە مایەی شوناسی بۆ‬ ‫عەرەب بۆ نمونە لە رێگەی ئەم ئاینەوە‪،‬‬ ‫لە پاڵ زماندا‪ ،‬بریتیە لەو كەلتورەی‬ ‫كە قورئانەكەیان پاراستویەتی‪ ،‬لە‬ ‫داب و نەریتی كۆمەاڵیەتی و دنیابینیی‬ ‫عەرەبەكان بۆ چەندین بابەتی جیاواز‬ ‫كە تایبەتە بە ژینگەی خۆیانەوە‪ ،‬ئەم‬ ‫راستییە ســەبــارەت بە مەسیحیەكان‬ ‫و جولەكەو هیندۆسەكان و ئاینەكانی‬ ‫دیكەش كەم تا زۆر راست دەردەچێت‪،‬‬ ‫بەو مانایەی مومكین نییە پێكهاتەكانی‬ ‫كــەلــتــوری نــەتــەوەیــەك هیچ رۆڵ ‌و‬ ‫كاریگەرییەكەی بــۆ ســەر پێكهاتنی‬ ‫ئاینەكەیان و ئاستی ژیاریی و جیهانبینی‬ ‫ئاینەكە نەبێت‪.‬‬ ‫لێرەدا دەگەینە سەر ئەوەی بپرسین‪:‬‬ ‫گەر هەر ئاینێك خاوەنی تایبەتمەندی‬ ‫خاوەنەكانی بێت‪ ،‬لە روی ئەو ژینگەو‬ ‫زمان و هەلومەرجە ژیاریی و كەلتورییەوە‬ ‫كــە تــێــیــدا ســەریــهــەڵــداوەو لــەوێــوە‬ ‫سەرچاوەی گرتوە‪ ،‬ئەوا بە دڵنیاییەوە‬ ‫دەبێت بۆ ئەو بابەتە بگەڕێینەوە كە‬ ‫سەرجەم ئاینەكان تێیاندا هاوبەشن‪ ،‬كە‬ ‫پلەی بنەڕەتیی هەمویانن‪ ،‬بە دۆزینەوەی‬ ‫ئەو بابەتانەش كە پایەكانی دیاردەی‬ ‫ئاین و ئاینداریی پێكدەهێنن‪ ،‬باشترو‬ ‫رونتر دەگەینە سەلماندنی ئــەوەی كە‬ ‫ئەو پێكهاتانەی تری ئاینەكان كە بۆ‬ ‫ئەو پایانە زیادكراون‪ ،‬یان لە پاڵ ئەو‬ ‫پایانەدا ئامادەگییان هەیە‪ ،‬ئینتیمایان‬ ‫بۆ پێكهاتەكانی كەلتورەكانی ئەو ژینگانە‬ ‫هەیە كە ئاینەكانیان تێدا سەرهەڵداوە‪.‬‬ ‫واتـــە پتر لـــەوە دڵنیا دەبــیــن كە‬ ‫پێكهاتەی بنەڕەتیی و راستەقینەی ئاین‬ ‫تەنیا ئەو پایانە یان بنەمایانەن‪ ،‬نەك‬ ‫ئەو بابەتانەی دیكە كە بە ناچاریی و‬ ‫بەگوێرەی سروشتی سەرچاوەگرتنیان‬ ‫لە ژینگەی ئــەو كەلتورانەوە بۆیان‬ ‫زیادكراوە‪.‬‬

‫مێژوی ئاینەكان لە كــۆن و نوێدا‬ ‫پێماندەڵێن كە شوێنكەوتوی هەر یەكێك‬ ‫لە ئاینەكان تەنیا خۆیان و ئاینەكەی‬ ‫خۆیان بەدروست دەزانــن و‪ ،‬سەرجەم‬ ‫ئاینەكانی دیكە بە هەڵەو نادروست‬ ‫دەدەنە قەڵەم‪ .‬ئەوەی لێرەدا لە هەموی‬ ‫زیاتر مایەی نیگەرانییە ئەوەیە كە ئەم‬ ‫یەكتر رەتكردنەوەیە تەنیا لە بواری‬ ‫تیۆردا نەماوەتەوەو‪ ،‬بازنەی بانگەشەی‬ ‫سەرزارەكیی یان ملمالنێی ناو نوسینی‬ ‫تێپەڕاندوەو‪ ،‬بەرەو جەنگ و كوشتارو‬ ‫كاولكاریی ملی ناوە‪.‬‬ ‫هــۆكــاری ئــەم یەكتر قەبوڵنەكردن‬ ‫‌و نەفیكردنەی ئەوانیترە لە بنەڕەتدا‬ ‫لەوەوە هاتوە كە خاوەنانی هەر یەكێك‬ ‫لەو ئاینانە كۆی پێكهاتەكانی ئاینەكانی‬ ‫خــۆیــان بەراستیی رەهــا دەزانـــن‪ ،‬لە‬ ‫پێكهاتەی باوەڕەوە تا دەگاتە چۆنێتی‬ ‫سروتەكانی ئاینەكەو موقەدەسات و‬ ‫ئەفسانەكانی‪ .‬ئەم هەڵوێستە نیگەتیڤەش‬ ‫لەالیەكەوە لــەوەوە سەرچاوەی گرتوە‬ ‫كە خوێندنەوەیان بۆ دیـــاردەی ئاین‬ ‫و ئاینداریی بەگشتی خوێندنەوەیەكی‬ ‫روكەشگەراو تەقلیدییە‪ ،‬رەچــاوی هیچ‬ ‫بنەمایەكی زانستیی و بابەتیی ناكەن‬ ‫لە هەوڵی تێگەیشتنیاندا بۆ دیاریكردنی‬ ‫جەوهەرو ماهیەتی بابەتەكەو‪ ،‬لەالیەكی‬ ‫دیكەشەوە دەگەڕێتەوە بۆ ئــەوەی كە‬ ‫خاوەنانی هەر یەكێك لە ئاینەكان بە‬ ‫گشتی لە هەوڵی ئــەوەدان ئەو ئاینەی‬ ‫خۆیان بكەن بە نیشانەی شوناس و‬ ‫بابەتێك وەك جیاكەرەوەی ناسنامەی‬ ‫نەتەوەیی‪ ،‬دیــارە شوناسیش بۆ خۆی‬ ‫بابەتێكە بۆ رەتكردنەوەی ئەوانی دی‪،‬‬ ‫بەو پێیەی شوناس تەنیا لە كاتی بونی‬ ‫جیاوازی و قەبوڵكردنی ئەوانی دیكەدا‬ ‫دەچەسپێت و توانای سەلماندنی بونی‬ ‫خۆی دەبێت‪ ،‬بونی شوناس لێرەدا تەنیا‬ ‫بۆ بونی تایبەتمەندی نییە ئەوەندەی بۆ‬ ‫دانپیانەنان و وەالنانی ئەوانی دییە‪.‬‬ ‫لێرەوە الی نەتەوەیەكی وەك عەرەب‬ ‫بــۆ نــمــونــە‪ ،‬پێداگیرییكردن لەسەر‬ ‫ئاینەكەیان كە ئیسالمە‪ ،‬لەوەوە هاتوە‬ ‫كە ئەو ئاینە بوە بە شوناس بۆیان‪،‬‬ ‫بۆتە مایەی شانازیكردن پێیەوە وەك‬ ‫بەهاو پیرۆزییەكی تایبەتی كەلتوریی‬ ‫كــە مۆركێكی جیهانیی وەرگــرتــوە‪.‬‬ ‫كتێبە پیرۆزەكەی كە قورئانە بە زمانی‬ ‫عەرەبی هاتوەو زانستە ئیسالمیەكان‬ ‫كە لەو كتێبەوە سەرچاوەیان گرتوە‬ ‫لە بنەڕەتدا بەو زمانە نوسراون‪ ،‬ئەو‬ ‫پێكهاتە بنەڕەتیەكانی ئاین‬ ‫ژیــارەش كە بەرهەمی هێناوە هەر بەو‬ ‫بەشێوەیەكی گشتی و لە زۆربــەی‬ ‫زمانە گوزارشتی لە پێكهاتەكانی كردوە‪ .‬ئاینەكاندا‪ ،‬بەگوێرەی لێكۆڵینەوەی‬ ‫لێرەوە سەرجەم موسڵمانانی سەر گۆی زانایانی مێژوی بــەراوردی ئاینەكان و‬ ‫زەوی‪ ،‬بە خاوەنانی هەمو دەنــگ و میتۆلۆژیست و ئەنترۆپۆلۆژیستەكان‪،‬‬ ‫رەنگ و نەتەوە جیاوازەكانەوە‪ ،‬هەمویان پێكهاتە بنەڕەتیەكانی بریتین لە‪:‬‬ ‫ناچارن خۆیان فێری ئەو زمانە بكەن‬ ‫گەر بیانەوێت بە شێوەیەكی باش و‬ ‫‪-1‬ئەفسانە‪:‬‬ ‫وەك خۆی لە ئاینەكە تێبگەن‪ ،‬واتە‬ ‫بریتیە لەو چیرۆك و بابەتانەی كە‬ ‫ئەوەی بۆتە مایەی شوناس بۆ نەتەوەی مێژوی سەرەتای دروستبونی شتەكان‬ ‫عـــەرەب بریتیە لــە زمــانــی ئاینەكە‪ ،‬دەگێڕنەوە‪ ،‬وەك مێژوی دروستبونی‬ ‫بێگومان (زمان)یش یەكەمین پێكهاتەی گــەردون (زەوی و ئاسمان)ەكان و‪...‬‬ ‫شوناسی نەتەوەیی هەر نەتەوەیەكە‪ ،‬تاد)‪ ،‬لەگەڵ مێژوی دروستبونی یەكەمین‬ ‫كەواتە ناسیۆنالییزمی عەرەبی خاوەنی مرۆڤ و‪ ،‬مێژوی ژیانی خواوەندەكان و‬ ‫كەلتورێكی پیرۆزو بایەخدارە لە مڕوەوە‪ .‬پێغەمبەران و پیاوچاكان‪ .‬ئەفسانەكان‬ ‫ســەبــارەت بــە هیندۆسەكانیش بۆ ئەفسونی سەرەتای پێكهاتنی شتەكان‬ ‫نمونە‪ ،‬ئاینی هیندۆسیی بەهەمان دەگێڕنەوە‪ ،‬هۆكاری ئەمەش لــەوەدا‬ ‫شێوە ئینتیمای بۆ نەتەوەی هیندزمان پــەنــهــانــە كــە مــــرۆڤ بــە ســروشــتــی‬ ‫هەیە‪ ،‬مەسیحیەتیش بۆتە شوناسی خۆی تامەزۆری ئاشنابونی سەرەتای‬ ‫نەتەوە ئەوروپیەكان‪ ،‬ئەو نەتەوانەی كە شتەكانە‪ ،‬بە تایبەتی زانینی مێژوی ئەو‬ ‫زمانەكانیان لە زمانی التینی كەوتۆتەوە بابەتانەی مەزن و پیرۆزن و پڕنهێنی و‬ ‫كــە زمــانــی ئینجیلە‪ ،‬ســەبــارەت بە سەرنجڕاكێشن‪.‬‬ ‫جولەكەش بابەتەكە بەهەمان شێوەیە‪،‬‬ ‫قەناعەتهێنان بەو بابەتە بنەڕەتیانەی‬ ‫كە بە زمانی عیبریی نــوســراوە‪ ،‬الی لە ئەفسانەكاندا هەن‪ ،‬دەبێتە كەرەستەو‬ ‫كــوردەكــانــی خۆشمان زەردەشـــت بە بابەتی باوەڕ الی ئاینداران‪ ،‬لە نمونەی‬ ‫پەیامبەری نەتەوەیی خۆیان هەژمار بــابــەتــە پــیــرۆزەكــانــی وەك خـــوداو‬

‫ئاین پەیامی ئاشتی پێیە یان تیرۆر؟‬ ‫پێغەمبەران و فریشتەو شەیتانەكان و‬ ‫هێزی خراپە و چاكەو‪..‬تاد‪.‬‬

‫كەواتە ئەفسانە بنەمای بــاوەڕەو‪،‬‬ ‫بــاوەڕیــش راگـــری ئەفسانەیە وەك‬ ‫حەقیقەتی موتڵەق‪.‬‬

‫بونی بیروباوەڕ لە ئاینەكاندا وەك‬ ‫بابەتێكی بنەڕەتیی بــۆی دەروانــێــت‪،‬‬ ‫واتە دەبێت ئاینداران لە سەرەتاداو بەر‬ ‫لە هەر جۆرە ئینتیماو پابەندبونێك‪،‬‬ ‫بــاوەڕیــان بــە چەند بابەتێك هەبێت‬ ‫كە وەك پایە وەهــان بۆ ئاینەكە‪ .‬بۆ‬ ‫نمونە لە ئاینە یەكتاپەرستیەكاندا وەك‬ ‫بونی بــاوەڕ بــەخــوداو پێغەمبەران و‬ ‫فریشتەكان و كتێبی پەیامبەران و رۆژی‬ ‫دوایــی‪ .‬بڕواهێنان بەمانە دەبێت هۆی‬ ‫دامەزراندنی پەیوەندی ئاینداری‪ ،‬چونە‬ ‫ناو بازنەی ئاین و ئایندارییەوە وەك‬ ‫هەمیشەو وەك زەرورەتێكی حەتمیی‬ ‫ێ لە باوەڕەوە سەرچاوە بگرێت‪.‬‬ ‫هەر دەب ‌‬ ‫باوەڕ وەك رەگ و ریشەو بناغە وایە كە‬ ‫سروت و پەرستشەكانی بەدوادا دێن‪.‬‬ ‫بونی پەیوەندییش بە ئەفسانەوە هەر‬ ‫لە رێگەی باوەڕەوە دروست دەبێت‪ ،‬واتە‬ ‫ئەو پەیوەندییە كاتێك دێتە ئاراوە كە‬ ‫تۆ ئەو ئەفسانانە وەك حەقیقەتی رەهاو‬ ‫پێویست سەیر بكەیت ئینجا ئەفسانە‬ ‫دێتە فەزای جیهانبینی و تێڕوانینەوە‪،‬‬ ‫بە گوزارشتێكی دیكە‪ ،‬ئەو كاتە ئەفسانە‬ ‫بە حەقیقەت دەزانرێت كە قەناعەتهێنان‬ ‫پێی ببێتە بنەمای باوەڕ‪ .‬لە بەرامبەریشدا‬ ‫دروستبونی بــاوەڕ بە بنەماكانی ئاین‬ ‫لەسەر ئەفسانە دامەزراوە‪.‬‬

‫‪-3‬رسوت‪:‬‬

‫‪-2‬بیروباوەڕ‪:‬‬

‫لەپاڵ بنەمای (باوەڕ) و (ئەفسانە)دا‪،‬‬ ‫یان لەگەڵ باوەڕ هێنان بە ئەفسانەدا‪،‬‬ ‫ئــەوەی وەك پێویستییەكی گــەورە بە‬ ‫دوایاندا دێت بریتییە لە بونی سروتەكان‬ ‫‌و ئەنجامدانیان‪ .‬ســروت بریتییە لەو‬ ‫پەرستشانەی لــە هــەر ئاینێكدا بە‬ ‫پێویست دەزانرێت‪ ،‬واتە الیەنی كردەیی‬ ‫ئاینەكە دەنوێنێت‪.‬‬ ‫(ئەفسانە) بــابــەت ‌و كەرەستەی‬ ‫(بـــاوەڕ)ەو‪( ،‬ســروت)یــش ئەنجامدانی‬ ‫چەند جوڵەو هەڵسوكەوتێكە كە لە‬ ‫دوای ئــەم دوانـــەوە (واتـــە لــە دوای‬ ‫ئەفسانە و بــــاوەڕەوە) بەشێوەیەكی‬ ‫سروشتی دێتە ئاراوە‪ .‬سروتەكان هەوڵی‬ ‫بەرجەستەكردنی حەقیقەتی ئەفسانەو و‬ ‫باوەڕەكان لە دنیای واقیعدا بەشێوەیەكی‬ ‫پراكتیكیی دەدەن‪.‬‬

‫جیاوازیی نێوان ئاینەكان لە چیدا‬ ‫بەرجەستەیە؟‬

‫ێ بابەتە وەك پایەی‬ ‫گــەر ئــەم س ‌‬ ‫ێ‬ ‫ئاینەكان بەگشتی دابــنــرێــن‪ ،‬دەب ـ ‌‬ ‫هۆكارەكانی جیاوازبونی ئاینەكان لە‬ ‫چیەوە سەرچاوەیان گرتبێت‪ .‬گەرچی‬ ‫بونی جــیــاوازیــی لەنێوان ئاینەكاندا‬

‫ئــەو فاكتەرانــەی ئــەم جیاوازیانەیــان‬ ‫خســتۆتەوە‪ ،‬لەڕاســتیدا فاكتــەری‬ ‫ئاینیــی نیــن‪ ،‬بەڵكــو فاكتــەری‬ ‫بەئاینیكــراون‪ ،‬ئــەو فاكتەرانــەن‬ ‫كــە لەرێگــەی پاڵنــەری نائاینییــەوە‬ ‫هەوڵــی بــە ئاینیكردنیــان دراوە‬

‫دیاردەیەكی سروشتییە‪ ،‬بەڵكو پێویست‬ ‫‌و حەتمیشە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی لێرەدا مایەی‬ ‫سەرنجە ئەوەیە كە ئەو جیاوازیانە بە‬ ‫چەشنێك كەوتونەتەوە وەكئەوەی لە‬ ‫بنەماو پایەی جـــوداوە سەرچاوەیان‬ ‫گرتبێت‪ ،‬جیاوازییەكان هێندە گەورەو‬ ‫كــاریــگــەر خــۆیــان نمایش دەكـــەن بە‬ ‫چەشنێك كە لە جیهانبینیی جیاوازی‬ ‫مەعریفییەوە هاتبن‪ ،‬وەكئەوەی خاوەنی‬ ‫گوتاری جیاوازی ئەپستمۆلۆژیی بن!‬ ‫هەروەها گەر هاوبنەمایی ئەو ئاینانە‬ ‫حەقیقەتێكی حەتمیی واقیعیی بێت‪،‬‬ ‫كــەواتــە ئــەو بنەما یــان هــۆكــارانــەی‬ ‫بونەتە هۆی دروستبون هاتنەئارای ئەم‬ ‫جیاوازیانەوە بەم چەشنەی لە ئارادان‪،‬‬ ‫دەبـێ‌ كەلتوریی یان سیاسیی یاخود‬ ‫ئابوریی بن‪.‬‬ ‫بە مانایەكی دیكە ئەو فاكتەرانەی‬ ‫ئەم جیاوازیانەیان خستۆتەوە‪ ،‬لەڕاستیدا‬ ‫فاكتەری ئاینیی نین‪ ،‬بەڵكو فاكتەری‬ ‫بەئاینیكراون‪ ،‬ئــەو فــاكــتــەرانــەن كە‬ ‫لەرێگەی پاڵنەری نائاینییەوە هەوڵی بە‬ ‫ئاینیكردنیان دراوە!‪.‬‬ ‫لێرەوە هەوڵ دراوە بە ناوی باوەڕەوە‬ ‫چەند بابەتێكی الوەكیی بهێنرێنە ناوەوەو‬ ‫هەرچۆنێك بوە هەوڵی بەڵگەهێنانەوەیان‬ ‫لەناو دەقەكانی ئاینەكە خۆیدا بۆ بدرێت‪،‬‬ ‫ئەمەش لە رێگەی پشت بەستن بە‬ ‫فەرمودەی بەناو سەحیح یان لێكدانەوەو‬ ‫تەئویلی چەندین ئایەت ‌و فەرمودەوە‪.‬‬ ‫لە نمونەی باسوخواسەكانی شركی‬ ‫گەورەو بچوك ‌و كوفری گەورەو بچوك‬ ‫‌و دیاریكردنی سیفەتەكانی مونافیق ‌و‬ ‫هۆكار و بابەتەكانی تری دەرچون لە ئاین‬ ‫‌و خستنە خانەی بێباوەڕان‌و فاسقانەوە‪.‬‬ ‫ێ ئاینە‬ ‫گــەر بهاتباو خاوەنانی س ‌‬ ‫ئاسمانیەكە بۆ نمونە‪ ،‬بەڕێككەوتن‬ ‫لەسەر بنەما بنەڕەتیەكانی باوەڕ وازیان‬ ‫بهێنابایەو‪ ،‬خاوەنانی هەر یەكێك لەو‬ ‫ئاینانە لق ‌و پۆپی الوەكییان بۆ ئەو‬ ‫بنەمایانە زیاد نەكردبایە‪ ،‬ئەوا گیرۆدەی‬ ‫ناكۆكیی ‌و دانــنــەنــان بــە یەكتردا و‬ ‫دواتریش دوژمنایەتیی ‌و شــەڕو شۆڕ‬ ‫لەگەڵ یەكتردا نەدەبون‪.‬‬ ‫دەبـــێ‌ ئـــەوەش بڵێین كــە لــە پاڵ‬ ‫هەستی رەگەزپەرستانەو تەسكبینانەی‬ ‫ئــەو جـــۆرە زانــایــانــەی ئاینەكاندا‪،‬‬ ‫بەرژەوەندی پیاوانی دەسەاڵت‌و كەسانی‬ ‫ناسیۆنالیست ‌و كەلتورپەرستیش رۆڵی‬ ‫بەرچاو و سەرەكییان لەم نێوەندەدا‬ ‫گێڕاوە‪ .‬دەشێت هەندێكجار سروشتی‬ ‫ئەو تیۆریزەكارییە رەگەزپەرستانەیە بە‬ ‫ێ مەبەست‌و بە ئاراستەی بەرژەوەندی‬ ‫ب‌‬ ‫دەسەاڵتدار كاری كردبێت‪ ،‬هەندێكجاری‬ ‫دیــكــەش بەچەشنێك لــە داواكــــاری ‌و‬

‫دنەدانی ئەو خاوەن دەسەاڵتانە بوبێت!‬ ‫ێ ئەم جۆرە‬ ‫پرسیارەكە ئەوەیە ئاخۆ دەب ‌‬ ‫بەرژەوەندی‌و پاڵنەرانە لە راستیدا ئاینیی‬ ‫بن‪ ،‬یان سیاسیی ‌و ناسیۆنالیستیی ‌و‪..‬‬ ‫تاد‪ ،‬وەك پێشتر ئاماژەمان پێدا‪.‬‬ ‫ئـــــــەوەی لـــــەمـــــڕۆدا لــــە دیــــدی‬ ‫رەگەزپەرستانەی خاوەنانی ئاینەكان‬ ‫رزگــارمــان دەكـــەن‪ ،‬بریتیی نییە لە‬ ‫خۆپڕچەككردنیان ‌و هەوڵدانی هەر‬ ‫الیەنێكیان بــۆ بەهێزكردنی پێگەی‬ ‫سەربازیی‌و ئابوریی‌و سیاسیی كەلتوریی‬ ‫‌و‪ ..‬تــاد خــۆی‪ ،‬یــان تۆمەتباركردنی‬ ‫یەكتر و دانانی بەرامبەر بە پیالنگێڕ و‬ ‫شەڕانگێز و چی و چی‪ ،‬نەخێر‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئەمجۆرە هەڵوێستانە هێندەی دیكە‬ ‫قوڕەكە خەستتر دەكەن‌و كڵپەی ئاگری‬ ‫شەڕەكە بەهێزتر دەكەن‪.‬‬ ‫بــەگــوزارشــتــێــكــی دیــكــە‪ ،‬ئـــەوەی‬ ‫وایكردوە ئەمجۆرە هەڵوێستە سیاسیی‬ ‫‌و دوژمنكارانەیە بگیرێنەبەر‪ ،‬خودی‬ ‫فاكتەرەكانی سەرهەڵدانی ئەم هەڵوێستە‬ ‫رەگەزپەرستانەی نێوانیانن كە فاكتەری‬ ‫ئەو سیاسیی ‌و دوژمنكارانەن‪ ،‬لەپاڵ‬ ‫فاكتەرەكانی دیكەشدا‪ .‬واتە دەخوازن‬ ‫چــارەســەری بابەتەكە بــەو فاكتەرانە‬ ‫بكەن كە لەبنەڕەتدا هۆكار و پاڵنەری‬ ‫قەیرانەكەن!‬ ‫لێرەشەوەیە وەك رێسا لۆژیكیەكە‬ ‫دەڵـــێـــت گـــەر پــێــشــەكــی هــەڵــە بو‬ ‫دەرەنجامیش هەر هەڵە دەبێت‪ ،‬ئێمەش‬ ‫لەسەر بنەمای ئــەم رێسایە دەڵێین‬ ‫گەر پێشەكی (هۆكاری سەرهەڵدانی‬ ‫قەیرانەكە) رەگەزپەرستیی ‌و توندوتیژی‬ ‫بو‪ ،‬دەرەنجامەكەشی (كە گوایا هەوڵی‬ ‫چارەسەركردنیەتی) هەر توندوتیژانە‬ ‫دەبێت‪ .‬واتە هەردو جەمسەری هاوكێشەكە‬ ‫بریتین لە توندوتیژیی‪ ،‬ئاشكراشە كە‬ ‫توندوتیژیی نەك بنەمایەكی راستەقینەی‬ ‫پێكهێنەری ئاین نییە‪ ،‬بەڵكو زەبرێكی‬ ‫كوشندەی لەناوبەری سەرجەم بنەماكانی‬ ‫ئاین‌و ئینسانیەت‌و ئاشتی‌و ئاوەدانیی‬ ‫یە!‬ ‫كەواتە ئەركی سەرەكیی هەڵگرانی‬ ‫پەیامی ئاینەكان بەگشتی‪ ،‬گەڕانەوە‬ ‫بۆ بنەما سەرەكیی ‌و راستەقینەكانی‬ ‫دیــاردەی ئاین ‌و ئاینداریی بەگشتی‪،‬‬ ‫كــە الی هەمویان هــەر هــەمــان شتە‪،‬‬ ‫نــەك گــەڕانــەوە بــۆ فەندەمێنتالیزم‪،‬‬ ‫لەڕاستیدا ئەوە بنەما راستەقینەكانی‬ ‫(رەسەنەكانی) ئاین ‌و ئاینداریی نین‬ ‫كە لەفەندەمێنتالیزمدا پەنهانن‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بەپێچەوانەوە ئــەوەی لەوێدا حەشارە‬ ‫بنەماكانی توندوتیژیی ‌و رەگەزپەرستیی‬ ‫‌و پەڕگیریین‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )366‬دووشەممە ‪2017/11/20‬‬

‫‪3‬‬

‫ن له‌گه‌ڵ فه‌یله‌سوفی فه‌ڕه‌نسی‬ ‫دیمانه‌یه‌كی پیته‌ر ئێنلما ‌‬ ‫ه كتێبی «كام كۆمۆنیزم؟»‬ ‫ئاالن بادیۆ ل ‌‬

‫و‪ .‬له‌ فه‌ڕە‌نسییه‌وه‌‪:‬‬ ‫فازڵ مه‌حمود وه‌لی‬ ‫پیته‌ر ئێنلمان‪ :‬فه‌لسه‌فه‌كه‌ی تۆ‬ ‫یەك بابه‌ت له‌ سوبێكتی جیاوا‌ز ده‌خات ‌ه‬ ‫روو‪ ،‬ئه‌ویش [سوبێكت‌] ل ‌ه كۆمه‌ڵگای‬ ‫ســـه‌رمـــایـــه‌داریـــيـــدا‪ ،‬كــه‌ ل ــه‌‌ شــێــوه‌ی‬ ‫مه‌سره‌فكه‌رێك یــان كێبه‌ڕكێكه‌رێكی‬ ‫ئابوری كورتكراوه‌ته‌وه‌‪ .‬چه‌مكی سوبێكت‬ ‫مــێــژووی ـه‌كــی دوورودرێــــــژی ه ـه‌ی ـ ‌ه ل ‌ه‬ ‫فه‌لسه‌فه‌دا‪ ،‬هه‌روه‌ها ل ‌ه فه‌ڕه‌نساش ك ‌ه‬ ‫تیۆری مه‌رگی سوبێكت بوونی هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ی‬ ‫بۆ من سه‌رنجڕاكێش ‌ه قه‌تیسبوونی چه‌مكی‬ ‫سوبێكت ‌ه له‌نێو ده‌ق ‌ه فه‌لسه‌فییه‌كاندا ل ‌ه‬ ‫سااڵنی ‪ 1960‬بۆ ‪.1970‬‬ ‫بادیۆ‪ :‬ده‌مه‌وێت له‌سه‌ر ئه‌م خاڵ ‌ه دوو‬ ‫تێبینی بخه‌مه‌ڕوو‪ .‬سه‌ره‌تا گه‌وره‌ترین‬ ‫كاریگه‌ريی فه‌لسه‌فی له‌سه‌ر من سارته‌ر بوو‬ ‫ل ‌ه سااڵنی ‪ 1950‬دا‪ ،‬له‌ ماوه‌ی سه‌ره‌تاكانی‬ ‫خوێندنی فه‌لسه‌فیمدا سه‌رنجی ئه‌وه‌م دا‬ ‫ت زۆر گرنگه‌‪ ،‬و هه‌ر‬ ‫كه‌ كاتیگۆری سوبێك ‌‬ ‫ئه‌م كاتیگۆریی ‌ه بوو ك ‌ه ب ‌ه تایبه‌ت ل ‌ه ژێر‬ ‫فۆرمی ئاگایی ئازاددا سارته‌ری په‌ره‌ی‬ ‫پێدا‪ .‬هه‌ر بۆی ‌ه وه‌كوو به‌ره‌نجامێك ده‌توانم‬ ‫بڵێم ك ‌ه م ‌ن له‌ فه‌لسه‌فه‌یه‌ك ده‌رچووم و‬ ‫ده‌ركه‌وتم كه‌ هه‌ژموونه‌كه‌ ‌ی تیۆری سوبێكت‬ ‫بوو ل ‌ه گه‌ڵ زمانێكی فینۆمنیۆلۆژی دا‪.‬‬ ‫واتـ ‌ه سوبێكت به‌ واتــا سارته‌رییه‌كه‌ی‪،‬‬ ‫هاوكات به‌ واتــا مێرلۆپۆنتی یه‌كه‌ی و‬ ‫دواجار هۆسرێلییه‌كه‌ی‪ .‬ل ‌ه ماوه‌ی سااڵنی‬ ‫په‌نجا‪ ،‬كاتێك من هاتمه‌ قوتابخانه‌ی‬ ‫بااڵی ئیكۆل نۆرمال سوپه‌ریۆر‪ ،‬و له‌وێدا‬ ‫ئالتووسه‌رم بینی‪ ،‬له‌و ده‌مه‌ی كه‌ كتێب ‌ه‬ ‫یه‌كه‌مه‌كانی دێریدام كه‌شف كرد هه‌روه‌ها‬ ‫فێركارییه‌كانی الكــان‪ ،‬هاتم ‌ه نێو ئه‌و‬ ‫شته‌ی ك ‌ه پێی ده‌وترێت ستراكچرالیزم‪،‬‬ ‫ت تێیدا‬ ‫وات ـ ‌ه فه‌لسه‌فه‌یه‌ك ك ‌ه سوبێك ‌‬ ‫ت‬ ‫پرۆبلۆماتیكه‌‪ .‬الی ئاڵتووسه‌ر‪ ،‬سوبێك ‌‬ ‫چه‌مكێكی ئایدۆلۆژییه‌‪ ،‬چه‌مێكی بۆرژوازی‪.‬‬ ‫بۆ لوی ئیشتروس ونه‌ریتی ستراكچرالیست‪،‬‬ ‫وات ‌ه ئه‌و ستراكچرانه‌ی ك ‌ه ل ‌ه سه‌ر نه‌ریتی‬ ‫ت چه‌مكێك ‌ه ك ‌ه‬ ‫هایدیگه‌رین‪ ،‬سوبێك ‌‬ ‫میتافیزیك زیندوو ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬ئه‌و شته‌ی ك ‌ه‬ ‫ده‌بێت هه‌ڵبوه‌شێنرێته‌وه‌‪ .‬ب ‌ه دڵنیاییه‌و‌ه‬ ‫من به‌ر هه‌موو ئه‌مان ‌ه كه‌وتم‪ ،‬به‌اڵم نه‌ك‬ ‫به‌ واتــای به‌ره‌نگارییه‌كی سه‌ره‌تایی‪،‬‬ ‫كه‌ سه‌رچاوه‌یه‌كی فه‌لسه‌فیی هه‌ی ‌ه ل ‌ه‬ ‫فێركاریییه‌كانی سارته‌ر و فینۆمینۆلۆژیای‬ ‫مه‌زنی ئه‌و سه‌رده‌مه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ڕه‌گ و‬ ‫ریشه‌یه‌كی زۆر كه‌سیی و زۆر پراكتیكیشی‬ ‫ه ـه‌ی ـه‌‪ ،‬هه‌ستم بــه‌وه‌ نــه‌ده‌كــرد چۆن‬ ‫كاتیگۆری سوبێكت ده‌توانرێت بۆ سیاسه‌ت‬ ‫چاوپۆشی لێ بكرێت‪.‬‬ ‫ــ چۆن ناتوانین چاوپۆشی ل ‌ه سوبێكت‬ ‫بكه‌ین ل ‌ه سیاسه‌ت دا؟‬ ‫بادیۆ‪ :‬ئه‌گه‌ر من (سیاسه‌ت)م ب ‌ه بیر‬ ‫هێناوه‌یه‌ ل ‌ه به‌ر ئه‌وه‌ی ‌ه كه‌ زۆر ب ‌ه روونی‬ ‫ئه‌و‌ه ب ‌ه دیده‌كه‌م ك ‌ه سیاسه‌ت پرسێكی‬ ‫ڕێنوێنی كـه‌ر‪ ،‬هه‌نگاونان‪ ،‬بــڕیــاردان‪ ،‬و‬ ‫پره‌نسیپه‌ ‪ ،‬پرسێك ك ‌ه سوبێك په‌یوه‌ست‬ ‫ب ‌ه ڕه‌هه‌ندێكی سوبژێكتیڤ ده‌كات‪ .‬هاوكات‬ ‫تێگه‌یشتم ك ‌ه هه‌وڵی كورتكردنه‌وه‌ی‬ ‫سیاسه‌ت ـــ و ماركسیزم ـ ل ‌ه كۆنتێكستی‬ ‫ته‌واو ئۆبژێكتیڤ و ته‌واو ستراكچه‌ڕ‪ ،‬ب ‌ه بێ‬ ‫بوونی فیگۆری سوبێكت‪ ،‬ئه‌نجامه‌كه‌ی هیچ‬

‫شتێكی لێناكه‌وێته‌و‌ه ل ‌ه جۆرێك‌ ئابووری‬ ‫په‌تی نه‌بێت‪ ،‬كه‌ له‌ ن ــاوه‌وه‌دا ئێم ‌ه ب ‌ه‬ ‫راستی نازانین كه‌ ئه‌وه‌ی ئه‌كتی سیاسی‬ ‫به‌ واتــای راسته‌قینه‌ی وشـه‌ی ده‌یڵێت‪،‬‬ ‫وه‌كــوو سیاسه‌تێكی بــڕیــاردراو‪ ،‬ئــازاد و‬ ‫دروستكه‌ره‌‪ .‬ب ‌ه دڵنیاییه‌وه‌ هه‌ر بۆیه‌ ل ‌ه‬ ‫گه‌ڵ هاوڕێكانمدا له‌و سه‌رده‌مه‌دا هاتم ‌ه نێو‬ ‫ستراكچرالیزم‪ ،‬بێ وازهێنان له‌و ئایدیایه‌ی‬ ‫ك ‌ه ده‌كرێت تیۆرییه‌كانی ستراكچرالیزم‬ ‫‪ /‬و یا هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌گه‌ریی هاوته‌ریب‬ ‫بكرێت ل ‌ه ئاستی چه‌مكی سووبێكت‌دا‪.‬‬ ‫هه‌ربۆی ‌ه دواجــار ئه‌وه‌م بۆ ده‌رك ـه‌وت ك ‌ه‬ ‫فێركارییه‌ك ك ‌ه له‌و سه‌رده‌مه‌دا بۆ من‬ ‫گرنگ بێت ئ ـه‌وه‌ی الكانه‌‪ ،‬ل ‌ه ئاستێكدا‬ ‫ك ‌ه الكان له‌وێدا له‌و الیه‌نه‌وه‌ گرنگییه‌كی‬ ‫بــه‌رچــاوی لــه ســتــراكــچـه‌ره‌كــان لــه‌‌ خۆ‬ ‫گرتووه‌‪ ،‬به‌ تایبه‌ت له‌ ستراكچه‌ری زمان‬ ‫دا ـ نه‌ستیش ستراكچه‌ڕێك ‌ه وه‌كوو زمان‬ ‫ــ به‌اڵم له‌ الیه‌كی تــره‌و‌ه ‪ ،‬ل ‌ه نه‌وه‌ی‬ ‫ده‌روونشیكاریدا ‪ ،‬كاتیگۆری سوبێكت‪،‬‬ ‫پێداگری ل ‌ه سه‌ركراوه‌‪ .‬نه‌ك ئه‌وه‌ش ك ‌ه‬ ‫ئه‌م كاتیگۆرییه‌ پێداگريی ل ‌ه سه‌ر كراوه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵكو ته‌نانه‌ت گۆڕاو‌ه بۆ چه‌ند شتێكی‬ ‫به‌ ت ـه‌واوه‌تــی سه‌نتراڵ‪ .‬ه ـه‌ر بۆیه‌ من‬ ‫سه‌رنجی ئه‌وه‌م دابوو ك ‌ه ئه‌م فێركاریی ‌ه‬ ‫وه‌كوو هه‌لێك بۆ دۆزینه‌وه‌ی ڕێگایه‌ك ك ‌ه‬ ‫قبووڵی ژماره‌یه‌كی زۆر فێركاری تر ده‌كات‬ ‫له‌ مۆدێرنه‌ی سه‌فسه‌ته‌ بازی‪ .‬له‌ ئێستادا‬ ‫كاتیگۆری سوبێكت‪ ،‬نرخیكی سروشتی‬ ‫هه‌یه‌ ل ‌ه گۆڕانێكی گرنگ دا‪ .‬له‌ڕاستیدا وا‬ ‫ده‌زانم كه‌ ئه‌م پرۆگرام ‌ه تاوه‌كوو ئه‌مڕۆ بۆ‬ ‫ئێمه‌وه‌ ماوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ــ ماوه‌یه‌كی زۆر‌ه ك ‌ه پرسیاری ئه‌و‌ه‬ ‫ل ـه‌ خــۆم ده‌كـــه‌م ك ـه‌ تــۆ چــۆن پێگه‌ی‬ ‫خۆت له‌ نێو ئه‌م كۆنتێكسه‌دا پێناس ‌ه‬ ‫ده‌كه‌ی‪ .‬تۆ وتت ب ‌ه تایبه‌ت له‌ سه‌ر هێڵێ‬ ‫سیاسه‌ت‪ ،‬ناتوانین بێ چه‌مكی سوبێكت‬ ‫هیچ هه‌نگاوێك بنێین‪ .‬به‌اڵم من ده‌مه‌وێت‬ ‫بگه‌ڕیمه‌وه‌ بۆ فه‌لسه‌فه‌‪ ،‬تۆ ئاماژه‌ت‬ ‫به‌و فه‌یله‌سووفانه‌ كرد ك ‌ه ره‌خنه‌یان بۆ‬ ‫چه‌مكی سوبێكت ده‌سته‌به‌ركردبوو‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫تۆ ب ‌ه سه‌ر ئه‌مه‌دا یه‌كسه‌ر تێپه‌ڕێت بێ‬ ‫ئه‌وه‌ی بیگوازیته‌و‌ه بۆ بواری سیاسه‌ت‪.‬‬ ‫بادیۆ‪ :‬نه‌خێر‪ ،‬من ته‌نیا فه‌لسه‌فه‌م‬ ‫وه‌كــوو نموویه‌ك له‌ بــوار و گۆڕه‌پانی‬ ‫ئافراندن و چاالكیدا خست ‌ه روو له‌و شوێنه‌دا‬ ‫ك ‌ه هه‌موو كێشه‌كان ب ‌ه تایبه‌ت بریتیی ‌ه ل ‌ه‬ ‫دروستكردنی سووبێكت‪.‬‬ ‫ــ كه‌وات ‌ه ئایا تۆ هاوڕای له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی‬ ‫كه‌ ئێمه‌ پێویستیمان ب ‌ه چه‌مكی سوبێكت‬ ‫هه‌ی ‌ه له‌ نێو هه‌موو بوار و گۆڕه‌پانه‌كان؟‬ ‫بادیۆ‪ :‬به‌ڵێ‪ ،‬بـه‌اڵم ل ‌ه هه‌لوومه‌رجی‬ ‫ســووڕانــه‌وه‌دا‪ ،‬چونك ‌ه الی من چه‌مكی‬ ‫سوبێكت به‌ توندی گــڕێــدراو‌ه ب ‌ه دوو‬ ‫چه‌مكی تره‌وه‌‪ :‬ئه‌ویش ڕووداو و هه‌قیقه‌ته‌‪.‬‬ ‫سوبێكت ب ـه‌رده‌وام سوبێكتی هه‌قیقه‌ته‌‪.‬‬ ‫چونكه‌ سوبیكت لـ ‌ه نێو پرۆسه‌یه‌كی‬ ‫یاسایی دروستكردنی هه‌قیقه‌تدایه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫من ره‌خنه‌ ل ‌ه چه‌مكی میتافیزیكی سوبێكت‬ ‫ده‌گرم‪ ،‬ل ‌ه به‌ر ئه‌وه‌ بوو‌ه كه‌ وتوم ‌ه سوبێكت‬ ‫ئافراندنه‌‪ ،‬دروستكردنه‌‪ ،‬پێدراو نییه‌‪ .‬ئه‌وه‌ی‬ ‫پێدرواوه‌ ل ‌ه نێو فیگۆری تاك دایه‌‪ .‬به‌اڵم‬ ‫بۆ من «تاك» یان «سوبێكت» یه‌ك شت‬ ‫نین‪ ،‬به‌ پێچه‌وانه‌وه‌‪ ،‬هه‌ر دوو چه‌مكه‌ك ‌ه‬ ‫له‌ جیاوازییه‌كی گرنگدان‪ ،‬ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر‬ ‫تاكه‌كان بــه‌رده‌وام بانگهێشت بكرێن بۆ‬ ‫بوون به‌ سوبێك یان چوون ‌ه نێو سوبێكت‪.‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌مه‌ ب ‌ه دروستی بانگهێشتنامه‌یه‌كه‌‪،‬‬ ‫نه‌ك جووڵه‌ و بزواتێكی سروشتی و جێگیر‪.‬‬ ‫ئه‌م بانگهێشته‌ش له‌ ژێر ناوی پرۆسه‌ی‬ ‫ڕیاڵ جێگیر ده‌بێت‪ ،‬ك ‌ه ده‌توانێت سیاسی‬ ‫بێت‪ ،‬به‌اڵم نه‌ك ب ‌ه شێوه‌یه‌كی ناچاری‪.‬‬ ‫ده‌توانێت ببێت ب ‌ه پرۆسه‌یه‌كی سیاسی‪،‬‬ ‫پرۆسه‌یه‌كی هونه‌ری یــان پرۆسه‌یه‌كی‬ ‫عاشقانه‌‪ .‬ب ‌ه هه‌موو باره‌كاندا پرۆسه‌یه‌كی‬ ‫سوبژێكتیڤ بوونی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ـــ كه‌وات ‌ه تۆ هــاوڕای ل ‌ه گه‌ڵ ئه‌وه‌ی‬ ‫بوترێت ك ‌ه ره‌خنه‌ی ل ‌ه چه‌مكی سوبێكت‬ ‫پاساو دراوه‌‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه هه‌مانكاتدا ره‌خن ‌ه‬

‫لـ ‌ه تــاك موومكین نییه‌‪ ،‬پــاشــان تاك‬ ‫پێدراوه‌؟‬ ‫بادیۆ‪ :‬به‌دڵنیاییه‌وه‌‪.‬‬ ‫ــ ئه‌م شت ‌ه زۆر ب ‌ه گرنگ به‌دی ده‌كه‌م‬ ‫چونك ‌ه ئه‌م شت ‌ه ده‌رفه‌تی چاره‌سه‌ركردنی‬ ‫هه‌ندێك كێشه‌ی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ ده‌دات‪.‬‬ ‫بادیۆ‪ :‬وا ده‌زانــم ك ‌ه ل ‌ه نێو ره‌خنه‌‬ ‫ل ‌ه چه‌مكی سوبێكتدا‪ ،‬گرنگی له‌وه‌دای ‌ه‬ ‫به‌ باشی ئ ـه‌و‌ه ببینین ك ‌ه ئه‌م چه‌مك ‌ه‬ ‫دروستكردنێكی فه‌لسه‌فی تایبه‌ت ده‌كات ‌ه‬ ‫ئامانج‪ ،‬كه‌ مێژوویه‌كی هه‌یه‌‪ .‬ئه‌و ئایدیای ‌ه‬ ‫قبوڵ ده‌كه‌م ك ‌ه ئه‌م چه‌مكه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ی ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫دیكارته‌و‌ه به‌دی ده‌كه‌ین تاوه‌كوو سارته‌ر‪،‬‬ ‫لـه‌ چه‌ند سه‌رنجێكدا دروستكراوێكی‬ ‫میتافیزیكییه‌‪ .‬كاتێك من ده‌ڵێم سه‌رله‌نوێ‬ ‫كاتیگۆری سوبێكت ده‌گــرمـه‌و‌ه ده‌ست‪،‬‬ ‫ئه‌وا ل ‌ه كۆنتێكستێكی ته‌واو جیاوازدای ‌ه‬ ‫كه‌ ئ ـه‌م ئیشه‌ ده‌كـــه‌م‪ .‬ب ‌ه شێوه‌یه‌كی‬ ‫سروشتی من هــاوڕام ل ‌ه گه‌ڵ ئـه‌وه‌ی ك ‌ه‬ ‫بڵێم كه‌ له‌م نه‌ریتی میتافیزیكییه‌دا چه‌ند‬ ‫فه‌زایه‌كی تێهه‌ڵكێش هه‌ی ‌ه ل ‌ه نێوان تاك و‬ ‫سوبێكت دا‪ .‬ئه‌گه‌ر بۆ نموون ‌ه سوبێكتێك‬ ‫له‌ كۆژیتۆیه‌كی دیكارتی وه‌رگرین‪ ،‬ئه‌وا ب ‌ه‬ ‫واتای دروستكردن دێت‪ ،‬دروستكراوێك‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫له‌ ناواخندا‪ ،‬ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ ئه‌زموونێكی‬ ‫فه‌ردی‪ .‬ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ئاگایی سارته‌ری‬ ‫ئاگاییه‌كی تــاك بێت‪ .‬سارته‌ریش تاك‬ ‫له‌ ڕێگای فیگۆره‌ سوبژێكتیڤه‌كه‌یه‌و‌ه‬ ‫ده‌ستنیشان ده‌كات‪ ،‬واته‌ ل ‌ه رێگای فیگۆری‬ ‫وشیاری و ئاگاییه‌وه‌‌‪ .‬ئه‌وه‌ی ك ‌ه من ل ‌ه‬ ‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی كاتیگۆری مێتافیزیكی‬ ‫سوبیكت ده‌یهێڵمه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه ده‌بێت‬ ‫ئه‌م دروستكردنه‌ جیهانیی ‌ه تێكبشكێنرێت‬ ‫كه‌ سوبێكتی ل ‌ه سه‌ر تاك گرێداوه‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫الی ـه‌ك ـه‌وه‌ دروستكراوێكی سوبێكتیڤ‬ ‫مان ده‌بێت كه‌ گرێدارو‌ه ب ‌ه پرۆسه‌یه‌كی‬ ‫یاسایییه‌كانی هه‌قیقه‌ته‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه الیه‌كی‬ ‫تــره‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه شێوه‌یه‌كی حاشاهه‌ڵنه‌گر‬ ‫كورتناكرێته‌وه‌‪ ،‬تاكه‌‪ ،‬ك ‌ه من هه‌ندێكجار‬ ‫ب ـه‌ «ئــاژه‌ڵــی مــرۆیــی» نـــاوی ده‌بـــه‌م‪،‬‬ ‫ئه‌ویش‪ ،‬پێدراوێك ‌ه ك ‌ه من ب ‌ه شێوه‌یه‌كی‬ ‫خۆویستانه‌و سروشتی ‌ پێی ده‌ڵێم هه‌ر‬ ‫شتێك و كه‌سێك بێت‪ .‬تاكه‌كان ل ‌ه نێو‬ ‫فیگۆری جیهانی دا بوونیان هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫نه‌ك ل ‌ه به‌رئه‌وه‌ی ك ‌ه ده‌بێت ئه‌وان وه‌كوو‬ ‫سوبێكت ده‌ستنیشان بكرێن‪.‬‬ ‫ــ ئه‌گه‌ر باش تێگه‌یشتبم‪ ،‬دوا تێبینیت‬ ‫ئــه‌و‌ه پیشان ده‌دات كـه‌ تــاك‪ ،‬وه‌كــوو‬ ‫تاكێكی هه‌بوو‪ ،‬هه‌ڵوه‌شاندنه‌و‌ه نییه‌‪ .‬به‌اڵم‬ ‫هه‌روه‌ها ده‌زانرێت ك ‌ه بۆ نموونه‌‪ ،‬هیگڵ‬ ‫ك‬ ‫فینۆمینۆلۆژیای رۆح ب ‌ه ئه‌رگۆمێنتێ ‌‬ ‫ده‌ستپێده‌كات ك ‌ه لێره‌و له‌م كاته‌دا ل ‌ه‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی زماندا بوونی نییه‌‪ .‬ئه‌ویش ڕێك‬ ‫له‌ ریگای بارودۆخێكی هاوبه‌رانبه‌ر ك ‌ه‬ ‫سیستمه‌ میتافیزیكییه‌ی دروست ده‌كات‪.‬‬

‫ك ل ‌ه پرنسیپێك ‌ه‬ ‫سیستمی هیگڵی به‌شێ ‌‬ ‫ك ‌ه پێدراو یه‌كسه‌ر پێداروێكی زمانه‌‪ .‬هیگڵ‬ ‫دانی به‌وه‌دا ناوه‌ ك ‌ه لێره‌و له‌ ئێستادا ئێم ‌ه‬ ‫ته‌نیا ل ‌ه نێو و له‌ ڕێگای زماندا به‌رده‌ستین‬ ‫و هه‌روه‌ها ئه‌و جیهان سه‌ر له‌نوێ ل ‌ه نێو‬ ‫سیستمی زانستی فه‌لسه‌فی دا دروست‬ ‫ده‌كــات ـه‌وه‌‪ .‬هه‌ربۆی ‌ه پێدراو كاره‌كته‌ر‌ه‬ ‫له‌ناكاوه‌كانی خۆیان یه‌كسه‌ر ل ‌ه ده‌ست‬ ‫دادت‪ .‬ب ‌ه شێوه‌یه‌ك ك ‌ه چیتر تاك ئه‌و‬ ‫تاك ‌ه هه‌ستپێكراو و داواكراو‌ه نییه‌‪ ،‬به‌ڵكوو‬ ‫تــاك بـــه‌رده‌وام نه‌زمێكی زمانه‌وانییه‌‪.‬‬ ‫ئ ـه‌م شته‌ كێشه‌یه‌كی راسته‌قینه‌ی بۆ‬ ‫دیسكۆرسی فه‌لسه‌فی خستوو‌ه روو‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها له‌ نواندنه‌وه‌ی «راسته‌قینه‌كان»‬ ‫بۆ به‌رژوه‌ندیی «راسته‌قینه‌«یی تاكه‌كان‪.‬‬ ‫منیش بــه‌رده‌وام ب ‌ه شێوه‌یه‌كی غه‌ریزی‬ ‫بۆ ده‌رچــوون ل ‌ه هه‌ژموونی تاك به‌رگریم‬ ‫ك ــردووه‌‪ ،‬یــان بـه‌و شێوه‌یه‌ی ك ‌ه ئه‌مرۆ‬ ‫ده‌وترێت‪ ،‬یان پێداگری ل ‌ه سه‌ر واقعێك‬ ‫ك ـه‌ تــاكــگـه‌رایــیـه‌ك بــوونــی هـه‌یـ ‌ه نه‌ك‬ ‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌و‌ه و حاشاهه‌ڵنه‌گری‪ ،‬و له‌و‬ ‫ره‌خنه‌یه‌ی من ل ‌ه سه‌ر هیگڵ‪ ،‬من الیه‌نی‬ ‫تاكم دژ به‌م هه‌ژموون ‌ه له‌ الیه‌ن پرۆسه‌ی‬ ‫زمانه‌وه‌‪ .‬ل ‌ه كاتێكدا هاوكات ره‌خنه‌یه‌ك‬ ‫به‌دی ده‌كه‌م كه‌ وامان لێده‌كات‪ .‬ل ‌ه راستیدا‬ ‫‪ ،‬چــۆن به‌رانبه‌ر ب ‌ه ره‌خــنـه‌ی هیگڵی‪،‬‬ ‫ده‌توانین به‌رانبه‌ر به له‌ناكاوبوونی تاك‬ ‫پێداگری بكه‌ین؟ ئه‌م شت ‌ه بۆ به‌ره‌نگاری‬ ‫فه‌لسه‌فی چ مانایه‌ك ل ‌ه خۆ ده‌گرێت؟‬ ‫ئایا ئه‌رگۆمێنتێكی فه‌لسه‌فی بوونی هه‌ی ‌ه‬ ‫كه‌ بتوانرێت به‌رانبه‌ر به‌م به‌ره‌نگاریی ‌ه‬ ‫دابنرێت؟‬ ‫ب ــادی ــۆ‪ :‬مــن هـــــاوڕام لــه‌ گـــه‌ڵ ئ ـه‌م‬ ‫به‌ره‌نگاریی ‌ه سه‌ره‌تاییه‌ی تاك ل ‌ه به‌رانبه‌ر‬ ‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌‪ ،‬له‌ هه‌لوومه‌رجێكدا ك ‌ه‬ ‫به‌جاریك له‌و‌ه تێبگه‌ین ك ‌ه ئه‌م تاك ‌ه هیچ‬ ‫شتێكی تر نیی ‌ه جگ ‌ه له‌ «بوونێك‌«‪.‬‬ ‫«بــوونــێــك»ی مــرۆیــی بــوونــی هه‌ی ‌ه‬ ‫هاوشێوه‌ی بوونی ئاژه‌ڵی‪ ،‬هیچ شتێكی‬ ‫‌وه له‌الیه‌ن‬ ‫تر بوونی نییه‌‪ .‬هه‌ربۆیه‌ ئـه ‌‌‬ ‫ئه‌وه‌وه‌ كورتناكرێته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م شت ‌ه هیچ‬ ‫به‌هایه‌كی تایبه‌ت نابه‌خشێت ب ‌ه ئه‌و جگ ‌ه‬ ‫له‌ به‌های بوونی نه‌بێت‪ .‬به‌ واتایه‌كی تر‪،‬‬ ‫من هاوڕام ل ‌ه گه‌ڵ ئه‌م كورتنه‌كراوه‌ییه‌ی‬ ‫تاك‪ ،‬ل ‌ه هه‌لوومه‌رجێكدا به‌های تاك ب ‌ه‬ ‫سـه‌ر به‌های سوبێكتی میتافیزێكی دا‬ ‫نه‌سه‌پێنرێت وه‌كوو ئه‌وه‌ی هه‌ردووكیان ل ‌ه‬ ‫سه‌ر یه‌ك هێڵدا بوون‪ .‬بۆ نموون ‌ه من هاوڕا‬ ‫نیم ل ‌ه گه‌ڵ ڕه‌خنه‌كه‌ی كێركێگارد ل ‌ه سه‌ر‬ ‫هیگڵ‪ .‬هاوڕام ل ‌ه گه‌ڵ كێركێگارد كاتێك‬ ‫ده‌ڵێت كه‌ بوونی تاك بۆ دواجــار كورت‬ ‫ناكرێته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم نه‌ك ئه‌وه‌ی ئاماده‌كردنی‪،‬‬ ‫به‌هه‌مان شێو‌ه ئه‌مه‌ بابه‌تێك ‌ه الی ئه‌و‪،‬‬ ‫ئـه‌ویــش موقه‌ده‌سكردنی تاكه‌ لـ ‌ه نێو‬ ‫فیگۆرێك ك ‌ه دواجار ئاینیی یه‌‪ .‬به‌واتایه‌كی‬

‫تر‪ ،‬ژیانی مرۆڤ هیچ شتێكی تر نییه‌‪،‬‬ ‫له‌ نێو كورت نه‌كراوه‌ییه‌كه‌یدا‪ ،‬ك ‌ه ژیانی‬ ‫ئاژه‌ڵی مرۆیی به‌هامنشێوه‌ی ئه‌و‪ .‬ده‌توانرا‬ ‫بوترێت كه‌ كورتنه‌كراوه‌یی جه‌سته‌یه‌ك‪،‬‬ ‫كــورتــكــراوه‌یــی جه‌سته‌یه‌كی زیــنــدوو‪،‬‬ ‫چونك ‌ه ب ‌ه دڵنیاییه‌و‌ه جه‌سته‌یه‌كی زیندوو‬ ‫قابیلی كــورت كــردنـه‌و‌ه نییه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫هه‌ڵناوه‌شێنرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ـ بێ گومان‪ ،‬ناتوانرێت كورت نه‌كراوه‌یی‬ ‫تاك ده‌ستنیشان بكرێت و پاشان به‌هایه‌كی‬ ‫پێبه‌خشرێت‪.‬‬ ‫بادیۆ‪ :‬ئه‌م ‌ه هه‌موو خاڵه‌كه‌یه‌‪ .‬هه‌ر‬ ‫بۆ ئه‌م ‌ه بوو ك ‌ه من ده‌مــوت ستراتیژی‬ ‫كــێــركــێــگــارد‪ ،‬ه ـه‌ڵــوه‌شــانــدن ـه‌وه‌ی ـه‌كــی‬ ‫سیسته‌ماتیكی هیگڵیی ‌ه لــ ‌ه پێناو‬ ‫ئاشكراكردنێكی كتووپڕی كورتنه‌كراوه‌یی‬ ‫سوبژێكتیڤی تاك‪ ،‬به‌اڵم بۆ دواجار‪ ،‬ل ‌ه نێو‬ ‫كۆنتێكستێكی تیۆلۆژی‪ ،‬كۆنتێكستێكی‬ ‫ئاینی دا‪.‬‬ ‫بۆ من هیچ شتێك ل ‌ه نێو تاكدا بوونی‬ ‫نیی ‌ه له‌ ئاژه‌ڵێكی هه‌بوو نه‌بێت‪ ،‬پره‌نسیپی‬ ‫ژیان‪ .‬ژیان بریتیی ‌ه له‌ تاكێیتی بوون‪ ،‬ژیان ب ‌ه‬ ‫جارێك خۆی ل ‌ه نێو چوارچێوه‌ی فه‌زایه‌كی‬ ‫تاكدا ده‌خات ‌ه ڕوو‪ ،‬له‌و الیه‌نه‌شه‌وه‌‪ ،‬ئه‌م ‌ه‬ ‫قابیلی هه‌ڵوه‌شاندنه‌و‌ه نییه‌‪ .‬به‌اڵم ئه‌م ‌ه‬ ‫هیچ به‌هایه‌كی پێنابه‌خشێت جگ ‌ه ل ‌ه‬ ‫بوونێكی ڕووت نه‌بێت‪ .‬پاشان‪ ،‬پرسی‬ ‫زانینی ئه‌وه‌ی ك ‌ه كام به‌های بوونی رووت‬ ‫واتای خۆی وه‌رناگرێت ل ‌ه گۆشه‌نیگایه‌كی‬ ‫هه‌قیقه‌تی سوبێكتیڤێتی وه‌ نه‌بێت‪.‬‬ ‫ــ كه‌وات ‌ه ناچارنین تاوه‌كوو بگه‌ڕێینه‌و‌ه‬ ‫بۆ پێشنیارێكی تر ل ‌ه كاتێكدا ده‌ویسترا‬ ‫چه‌ند به‌هایه‌كی تر بخرێته‌ س ـه‌ر ئه‌م‬ ‫تاكگه‌راییه‌ هه‌بووه‌؟‬ ‫بادیۆ‪ :‬ئه‌مه‌ ڕێك ئه‌و شت ‌ه نییه‌‪ ،‬ئه‌م ‌ه‬ ‫گۆشه‌نیگای ده‌ركه‌وتنێكی موومكینی‬ ‫كاتێگۆری سوبێكت نیی ‌ه ك ‌ه پرسه‌ك ‌ه‬ ‫هه‌مان به‌های تاك بخات ‌ه ڕوو‪ .‬چونك ‌ه تاك‪،‬‬ ‫له‌ نێو خۆیدا‪ ،‬هیچ به‌هایه‌كی تر دروست‬ ‫ناكات ل ‌ه به‌رگری ژیانی نه‌بێت‪« .‬به‌رگری‬ ‫كــردن ل ‌ه نێو بووندا» به‌هامنشێو‌ه ك ‌ه‬ ‫سپینۆزا ده‌یڵێت‪.‬‬ ‫ــ كه‌واته‌‪ ،‬سوبێكت واسیته‌یه‌ك ‌ه ك ‌ه‬ ‫له‌وێدا بیر له‌ هه‌موو به‌هاكان كراوه‌ته‌وه‌؟‬ ‫بــادیــۆ‪ :‬ه ـه‌مــوو به‌هابه‌خشینه‌كان‬ ‫شوێنێكیان ل ‌ه نێو سوبێكت دا هه‌یه‌‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫دڵنیاییه‌وه‌‪ .‬به‌اڵم ئه‌م ‌ه تێكه‌ڵ ناكرێت ل ‌ه‬ ‫گه‌ڵ ئه‌و واقیعه‌ی ك ‌ه خودی تاك تێكه‌ڵیان‬ ‫ده‌كات‪ ،‬له‌ ڕێگای ته‌نیا سه‌رچاوه‌یه‌كییه‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌هامنشێوه‌ الی هیگڵ‪ ،‬پرۆسه‌یه‌ك ك ‌ه بۆ‬ ‫دواجــار ده‌گــات به‌ موتڵه‌ق‪ .‬ئه‌گه‌ر هیچ‬ ‫شتێكی تریش نه‌بێت جگ ‌ه ل ‌ه به‌رگرییه‌كی‬ ‫ژیاری‪ ،‬تاك هیچ فه‌زایه‌كی به‌هابه‌خشین‬ ‫دروست ناكات‪ ،‬و ئه‌و په‌یوه‌ست نیی ‌ه ب ‌ه‬ ‫هیچ پرۆسه‌یه‌كی سوبژه‌كتیڤ‪ .‬ده‌بێت‬

‫شتی تر هه‌بێت‪ ،‬ك ‌ه من ناوم لێناوه‌ رووداو‪.‬‬ ‫ــ الی هیگڵ‪ ،‬ده‌ستپێكی فینۆمینۆلۆژیای‬ ‫رۆح‪ ،‬چه‌ند شتێكه‌ ك ‌ه ده‌بێت خۆت رزگار‬ ‫بكه‌یت‪.‬‬ ‫بادیۆ‪ :‬چونكه‌ الی هیگڵ‪ ،‬پرۆژه‌یه‌كی‬ ‫نێگه‌تیڤ بوونی هه‌یه‌‪ ،‬تاكگه‌رایی‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫هه‌مانكاتدا ئیشكردن ‌ه ل ‌ه سه‌ر نــاوه‌وه‌ی‬ ‫نێگه‌تیڤیتێ‪ ،‬هه‌وڵێك بۆ زاڵــبــوون به‌‬ ‫سه‌ریدا‪.‬‬ ‫ــ به‌اڵم ئه‌م ڕێك سوبژێكتیڤیتێی ‌ه نه‌ك‬ ‫تاكه‌گه‌رایی‪...‬‬ ‫بادیۆ‪ :‬به‌هامنشێو‌ه ك ‌ه هیگڵ ده‌یڵێت‪،‬‬ ‫موتڵه‌ق هه‌ر ل ‌ه سه‌ره‌تاوه‌ نزیك ‌ه ل ‌ه ئێمه‌وه‌‪.‬‬ ‫سوبژێكتیڤێتێ ل ‌ه نێو تاكگه‌راییه‌‪ .‬ئیشێكی‬ ‫نێگه‌تیڤ پێشتر بوونی هه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه موتڵه‌ق‬ ‫ده‌خات ‌ه نێو فیگۆره‌ به‌دوایه‌كداهاتووه‌كانی‬ ‫ئاگایی‪ ،‬چونك ‌ه موتڵه‌ق ئیشێك ‌ه له‌ نێو‬ ‫تاكگه‌رایی دا‪ .‬ئه‌مه‌ هه‌موو كێشه‌كه‌یه‌‪.‬‬ ‫ـ به‌اڵم من پێم وایه‌ كه‌ هیچ موتڵه‌قێك‬ ‫له‌ نێو تاكگه‌رایی دا ئیش ناكات‪.‬‬ ‫بادیۆ‪ :‬ئه‌مه‌ش هه‌ڵوێستی منه‌‪ .‬ئه‌ ‌م‬ ‫شته‌ی ‌ه كه‌ كێشه‌یه‌ك الی هیگڵ ب ‌ه دی‬ ‫ده‌كه‌م‪.‬‬ ‫تاك ل ‌ه الیه‌ن موتڵه‌قه‌و‌ه به‌ره‌اڵ ده‌كرێت‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ی ‌ه شته‌كه‌‪ .‬من كاتیگۆری موتڵه‌ق ب ‌ه‬ ‫كار ده‌به‌م به‌اڵم له‌ ئاستێكی تردا‪ ،‬ئه‌وه‌ی‬ ‫كه‌ هه‌قیقه‌ته‌كان له‌م یان له‌و سوبێكتدا‬ ‫به‌ توانایه‌‪ ،‬ئه‌و هه‌قیقه‌تانه‌ی ك ‌ه فیگۆری‬ ‫سوبێكتیڤ دروســت ده‌كــات و ده‌توانێت‬ ‫رووب ــدات‪ ،‬ئیمكانێكه‌‪ ،‬ده‌توانێت بوونی‬ ‫موتڵه‌قه‌كان به‌ چه‌ند مانایه‌ك هه‌بێت‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫ئه‌م موتڵه‌قانه‌ جیهانین‪ ،‬و په‌یوه‌ندییان‬ ‫ب ‌ه كۆنتێكستی دروستكردنیانه‌و‌ه نییه‌‪.‬‬ ‫سه‌رنجی ئه‌وه‌ش ده‌ده‌م كه‌ قسه‌كردن ل ‌ه‬ ‫سه‌ر هه‌قیقه‌ت ب ‌ه بێ باسكردنی موتڵه‌ق‪،‬‬ ‫بریتییه‌ ل ‌ه هیچ نه‌وتن‪ .‬ئه‌گه‌ر هه‌قیقه‌ته‌كان‬ ‫په‌یوه‌ندیدارن‪ ،‬ئه‌وا له‌راستیدا جیاناكرێنه‌و‌ه‬ ‫له‌ بیروڕاكان‪ .‬سه‌ره‌نجی ئه‌وه‌ ده‌ده‌م ك ‌ه‬ ‫له‌ تێپه‌ڕین ل ‌ه ره‌خنه‌ی موتڵه‌قی هیگڵی‪،‬‬ ‫لــه‌وه‌ی كـ ‌ه هــاوڕه‌گــه‌زه‌ لـ ‌ه گ ـه‌ڵ ئیشی‬ ‫نێگه‌تیڤ‪ ،‬ك ‌ه بۆ دواجار تاكگه‌رایی به‌ره‌و‬ ‫سوبێكتیڤیتێ به‌رز ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬سوبێكتیڤتێ‬ ‫به‌ره‌و فیگۆری ئاگاییه‌ك به‌ره‌و ئه‌وه‌ی ك ‌ه‬ ‫ئاگایی و وشیاری فه‌لسه‌فی و دیالێكتیكی‬ ‫لــێــبــكـه‌وێــتـه‌وه‌‪ ،‬ه ـه‌ربــۆی ـ ‌ه ره‌خــن ـه‌ له‌م‬ ‫موتڵه‌قه‌ی سه‌ره‌تا‪ ،‬و هه‌روه‌ها كۆتایی یش‬ ‫ـ چونك ‌ه ئه‌وه‌ی له‌ كۆتایی ‌ه هه‌ر ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه‬ ‫له‌ سه‌ره‌تادا هه‌بوو ـ بۆ من به‌و واتایه دێت‬ ‫ك ‌ه هیچ شتێك بوونی نیی ‌ه كه‌وات ‌ه ده‌توانین‬ ‫بڵێین ئه‌و‌ه موتڵه‌قه‌‪ .‬ده‌بێت «موتڵه‌ق»‬ ‫به‌ واتایه‌كی زۆر بنه‌ڕه‌تی وه‌ربگرین‪،‬‬ ‫به‌وه‌ی ك ‌ه په‌یوه‌ندیدار نییه‌‪ ،‬جیهانییه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫په‌یوه‌ست نییه‌‪ ،‬و ب ‌ه شێوه‌یه‌كی زه‌رووی‬ ‫نه‌به‌ستراوه‌ته‌و‌ه ب ‌ه هه‌لوومه‌رجه‌كانی‬ ‫دروستكردنیانه‌وه‌‪.‬‬ ‫تۆ ئه‌مه‌ت پێ قبووڵه‌؟‬ ‫بــادیــۆ‪ :‬ك ـ ‌ه موتڵه‌قێك به‌مشێوه‌ی ‌ه‬ ‫هه‌یه‌؟ به‌ دڵنییاوه‌‪ ،‬ب ‌ه ته‌واوه‌تی‪ .‬بۆ من‪،‬‬ ‫هه‌قیقته‌ ماتماتیكییه‌كان‪ ،‬زانستییه‌كان‪،‬‬ ‫هونه‌رییه‌كان‪ ،‬عاشقانه‌كان‪ ،‬سیاسییه‌كان‬ ‫به‌ شێوه‌یه‌كی مــانــادار و ب ‌ه به‌هایه‌كی‬ ‫موتڵه‌ق بوونیان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ــــ ئــه‌م هه‌قیقه‌ت ‌ه موتڵه‌قه‌‪ ،‬چۆن‬ ‫ب ـه‌ســتــراوه‌ت ـه‌وه‌ ب ـ ‌ه كۆتایی‌پێهاتوویی‬ ‫مرۆڤه‌وه‌؟‬ ‫بادیۆ‪ :‬مرۆڤ نه‌ كۆتایی پێهاتووه‌‪ ،‬ن ‌ه‬ ‫كۆتایی پێنه‌هاتوو‌ه ل ‌ه الیـه‌ن خۆیه‌وه‌‪.‬‬ ‫م ــرۆڤ كــراوه‌یــ ‌ه بـــه‌ره‌و نــاكــۆتــایــی‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫دڵنییاییه‌وه‌‪ .‬ئێم ‌ه حاڵه‌تێكی بیركردنه‌وه‌ی‬ ‫ناكۆتاین ل ‌ه ژێر هه‌موو جۆر‌ه فۆرمێكدا‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬

‫‪Alain Badiou, entretien‬‬ ‫‪avec‬‬ ‫‪peter‬‬ ‫‪Engelmann,‬‬ ‫? ‪QUEL COMMUNISME‬‬ ‫‪Paru le 26 mars 2015, éd.‬‬ ‫‪.Bayard. Pp. 13-22‬‬

‫ژمارە (‪ )366‬دووشەممە ‪2017/11/20‬‬

‫‪4‬‬

‫مارتن هایدیگەر‬

‫ جادوو بازەكەی مێسكرش‪-‬‬‫یەكێك لە پسپۆڕانی فەلسەفەی‬ ‫هایدیگەر‪ ،‬بە سەرسوڕمانێكی‬ ‫زۆرەوە دەنوسێت‪( :‬ڕۆحی‬ ‫سەردەم ڕووەو هەرالیەك مل‬ ‫بنێ‌‪ ،‬لەوێدا مارتن هایدیگەر‬ ‫بەدی دەكەیت)‬ ‫تۆماس ڕینگ‬ ‫شوان ئەحمەد كردویەتی بەكوردی‬ ‫(‪)٢-2‬‬ ‫(تەنها بــڕوا بــوون‪ ،‬بەتەنهایەك‬ ‫كــەس)‪ .‬ئەوە قسەی هانا ئارێنتی‬ ‫تەمەن هەژدە سااڵن بوو‪ ،‬بۆ مامۆستا‬ ‫و خۆشەویستەكەی كــە حەڤدە‬ ‫ســاڵ لەخۆی گــەورەتــربــوو‪ .‬ڕەنگە‬ ‫ئــەو بیرمەندەی هێندەی نەمابوو‬ ‫ببێتە قــەشــەیــەك‪ ،‬ئــەو ئامێرەی‬ ‫ێ‬ ‫شك نەبردبێت تائەو ئاماژانەی پ ‌‬ ‫تۆماربكات‪ .‬ئاماژەیەك كە بوون‬ ‫دوچـــاری مەترسی دەكـــات و ئەو‬ ‫مەترسیانەش لەدنیای ویـــژدان و‬ ‫هەست و سۆزەوە دێن‪.‬‬ ‫لەكتێبی (بــوون و كـــات)دا كە‬ ‫ڕەشنوسەكەی ئەو وەختە نوسی لە‬ ‫(ماربۆرگ) بوو‪ ،‬بەدرێژیی باس لە‬ ‫ێ و ترس و مردن دەكات‪.‬‬ ‫دڵەڕاوك ‌‬ ‫هەرچی ئەوینداریشە كە یەكێكە لە‬ ‫پێكهێنەرە ویژدانیەكانی مــرۆڤ‪،‬‬ ‫بایەخ و گرنگی پێدانی بەشێویەكی‬ ‫الوەكی بووە‪ .‬هانا ئارێنت لە هاوینی‬ ‫‪ 1925‬زانی هایدیگەر وێڵی دەکات‪.‬‬ ‫ئەو كچە دڵشفتەیەی هەر ئەوینداری‬ ‫بوو‪ ،‬بەخەمناکی چوو بۆ هایدڵبێرگ‬ ‫و بڕوانامەی دكتۆرای بەدەستهێنا‪.‬‬ ‫پاشان ڕویكردە واڵتە یەكگرتووەكانی‬ ‫ئەمریكا و لەوێدا بوو بە توێژەرێكی‬ ‫ناودار‪.‬‬ ‫ســەربــاری ئــەوە دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫فــرایــبــۆرگ و ئـــەوەش بوێرییەكی‬ ‫زۆری دەوێــت‪ .‬كاتێك ساڵی ‪1949‬‬ ‫بۆیەكەمجار دەگەڕێتەوە ئەڵمانیا‪،‬‬ ‫نــامــەیــەكــی كـــورت بــۆ هایدیگەر‬ ‫دەنێرێت و داوای بینینی دەكــات‪،‬‬ ‫ێ دەگاتە الی‪.‬‬ ‫ئەویش دەست بەج ‌‬ ‫لــە ژوری ئەومیوانخانەی لێی‬ ‫دابەزیووە‪ ،‬دیمەنێكی تراژ‪ -‬كۆمیدی‬ ‫ڕودەدات‪ ،‬لــەبــەرئــەوەی هایدیگەر‬ ‫زۆر بەئاسایی دەیەوێت ئەو پردی‬ ‫پەیوەندییە دروســت بكاتەوە كە‬ ‫بیست و پێنچ ساڵ بوو پچڕابوو‪.‬‬ ‫بەبێ‌ گوێدانە ئەوەی لە ماوەی ئەو‬ ‫چارەكەسەدەیەدا ڕویدابوو‪.‬‬ ‫بــــەاڵم دواجــــــار كـــەدەزانـــێـــت‬ ‫هەوڵەكەی بێ‌ ئەنجامە‪ ،‬دەگەڕێتەوە‬ ‫الی هــاوســەرەكــەی و دڵــی خۆی‬ ‫بۆدەكاتەوە و هەرچی هەیە باسی‬ ‫دەكات‪ .‬بەوەش هاوسەرەكەی توشی‬ ‫ئیرەییەكی كوشندە دەكات (ئیرەیی‬ ‫بردن بەهانا ئارێنت)‪.‬‬ ‫هایدیگەر چەند جارێك سەردانی‬ ‫هانا ئارێنتی خۆشەویستی دەكات و‬ ‫بەنامەو پۆست كارت و دەستنوس‪،‬‬ ‫هەراسانی دەكــات‪ .‬كەچی لەگەڵ‬

‫ئەوەشدا ناتوانێت‪ ،‬جارێكی تر دڵی‬ ‫بەالی خۆیدا ڕابكێشێتەوە‪.‬هانا ئارێنت‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ واڵتە یەكگرتووەكانی‬ ‫ئەمریكا و هایدیگەریش دەچێتەوە‬ ‫بۆالی هاوسەرەكەی‪ .‬لەمیانەی هەموو‬ ‫ئەو هەرا و زەنایەدا‪ ،‬ئەو دوو عاشقە‬ ‫كۆنە‪ ،‬بەڵێنێكی نــوێ‌ بەیەكتری‬ ‫دەدەن‪ .‬هانا ئارێنت لەنامەیەكدا‬ ‫بۆ یەكێك لە دەستە خوشكەكانی‬ ‫دەنوسێت‪( :‬قسەمان پێكەوە دەكرد‪،‬‬ ‫وەك ئــەوە وابــوو یەكەمجاربێت لە‬ ‫ژیانمدا)‪.‬‬ ‫گفتوگۆ و قسەكردنیان لەڕێی نامە‬ ‫ونامەكارییەوە بەردەوابوو‪ .‬بەاڵم وەك‬ ‫نامەكانی پێشوتریان‪ ،‬نامەكانی دوای‬ ‫جەنگیش بەشاردراوەیی لە شوێنێكدا‬ ‫هەڵدەگیرێن‪ .‬ڕەنــگــە ئــەو نامانە‬ ‫چاكترین بەڵگەیەك بن بۆ تێگەیشتن‪،‬‬ ‫لەتوانای بیركردنەوەی هایدیگەر‪ ،‬لەو‬ ‫قۆناغەدا‪ .‬وەلێ‌ ئەو نامانە هەرگیز‬ ‫ناخرێنە بــەردەســتــی خــوێــنــەران‪.‬‬ ‫(خوێنەر دەبێت ئاگاداری ئەوەبێت‬ ‫كە ئەم وتــارە پێش باڵوكردنەوەی‬ ‫نامەكانی هانا ئارێنت و مارتن‬ ‫هایدیگەر نوسراوە‪ ،‬چونكە دواتر ئەو‬ ‫نامانە ئاشكرابوون و بەچەندین زمان‬ ‫چاپكرا و باڵوبووەوە‪ .‬و‪ .‬كوردی)‪.‬‬ ‫هــێــرمــەن كـــوڕە بچوكی مارتن‬ ‫هـــایـــدیـــگـــەر‪ ،‬ڕێـــــك و ڕاســــت‬ ‫ڕایگەیاند(ئەو نامانە باڵونابنەوە)‪.‬‬ ‫هێرمەن سەرهەنگێكی خانەنشینەو‬ ‫میراتگری ئەو دەستنوس و بەرهەم‬ ‫و نــامــانــەیــە كــە لــــەدوای بــاوكــی‬ ‫بەجێماون و بەردەوامیش بەرگری لە‬ ‫باوكی دەكات‪ .‬لەو ماوەی دوایدا لە‬ ‫كۆڕێكدا لە زانكۆی فرایبۆرگ كاتێك‬ ‫هێرش دەكرێتە ســەر هایدیگەر‪،‬‬ ‫خۆی پێڕاناگیرێت و بەدەنگی بەرز‬ ‫ڕودەكــاتــە ئــامــادەبــوان و دەڵێت‪:‬‬ ‫(بوختان و درۆیە)‪ .‬سەروەختێکیش‬ ‫قسە هاتە سەر مەسەلەیهانا ئارێنت‪،‬‬ ‫دەموچاوی لێكناو نیشانەی بێزاری‬ ‫بە سیمایەوە دیاربوو‪.‬‬ ‫بێگومان هایدیگەر ڕایسپاردبوو‬ ‫ێ‬ ‫هەندێ‌ لەنامەكانی باڵوبكاتەوە‪ ،‬وەل ‌‬

‫نامەو نامەكارییەكانی لەگەڵ هانا لــەبــارەی هــەوڵــدان بۆ دەستگرتن‬ ‫ئارێنتدا‪ ،‬شتێكی ئەوتۆی تێدانییە بــەســەر وزەیـــەكـــی ئــەتــۆمــی زۆر‬ ‫بۆ باڵوكردنەوە بشێت‪ .‬هێرمەنی زەبـــەالحـــدا و دژایــەتــی خــۆی بۆ‬ ‫كوڕی وادەڵێت‪ .‬واچاكە خەڵك و خوا جینتەكنیك ڕادەگەیەنێت‪ ،‬بەوپێیەی‬ ‫ئەو شتانە بخوێننەوە كە چاپكراون ئەوە‪ ،‬دەستدرێژیكردنە بۆ سەر ژیانی‬ ‫و لەبەردەستدان‪ ،‬نــەك چاوەڕێی مــرۆڤ و ســروشــت‪.‬یــاخــود كاتێك‬ ‫خوێندنەوەی شتە چاپنەكراوەكان باسی لەچركەساتی كەینونی دەكرد‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫چركەساتێك ئەو دنیایە هەرەسدێن ‌‬ ‫بكەن‪.‬‬ ‫لـــەو ئــاهــەنــگــەی لــە مێسكرش كە لەسەر بنەمایەكی ماتماتیكی ورد‬ ‫سازدرا‪ ،‬لەڕیزی پێشەوەدا هێرمەن ڕۆنــراوە و خاڵییە لەهەر هەست و‬ ‫قنج و قیت دادەنیشێت‪ ،‬بەگوتاری نەستێك‪.‬‬ ‫مــارتــن هایدیگەر دوای جەنگ‬ ‫شارەداری ئەوێ‌ كەمێك ڕوگیردەبێت‪.‬‬ ‫بــەاڵم لــەدڵــی خــۆیــدا بەباوەڕێكی زۆرێكی زۆری نوسی و قسەی زۆریشی‬ ‫بەهێزەوە دەڵێت‪( :‬بیركردنەوەی كرد‪ ،‬بەاڵم ئەو قسانەی نە لەگەڵ‬ ‫باوكم بونی خۆی دەسەلمێنێ‌‪ ،‬ئەم ڕۆژنامەنوساندا كرد و نەلەبارەی‬ ‫هــەراو هوریایەش بیردەچێتەوە و ڕابردوی خۆیەوە بوون‪ .‬ئەوەی شتێكی‬ ‫كۆتایی دێــت)‪.‬بــەم پێیە هەرگیز سەیر و چاوەڕواننەكراوبوو‪،‬ئەوەبوو‬ ‫پێویست بەوەناكات‪ ،‬خۆمان بەپرسی دوای مردنی لە ‪-26‬ئایاری‪،1976-‬‬ ‫دەرگیربوونی لەگەڵ نازیزمدا خەریك گۆڤاری (دێرشبیگڵ)‪ ،‬گفتوگۆیەكی‬ ‫بكەین‪ ،‬یــان قسە لــەو سیاسەتی دورودرێـــژی ڕۆدۆڵــف ئاوكشتاین و‬ ‫بێدەنگیە بكەین كە پەیڕەوی كردبوو‪ .‬مارتن هایدیگەری باڵوكردەوە‪.‬‬ ‫ئەو گفتوگۆیە مانگی ئەیلولی ‪1966‬‬ ‫تۆما هاوف (قەسابێكی گەنجە)‪،‬‬ ‫بەشێوەیەكی زۆر ئاسایتر سەیری ئەنجامدرابوو‪ ،‬بەاڵم لەسەر داوای‬ ‫مەسەلەكە دەكــــات‪ .‬پـــازدە جار هایدیگەر دەبوو دوای لەدنیادەرچونی‬ ‫بــەڕێــگــای (ڤیلد فــیــگ)دا دێــت و باڵوبكرایەتەوە‪.‬ئەو ڕۆژەی ئاوكشتاین‬ ‫دەچێت و كتێبەكەی (ڤیلد فیگ)یشی دەچێت بۆ ئەنجامدانی گفتوگۆكە‪،‬‬ ‫بەدەستەوەیەو هەرجارەو شتێكی بــەتــرســێــكــی زۆرەوە دەچــێــت‪،‬‬ ‫تــازەی بۆ دەردەكــەوێــت‪( .‬ڕئالو) لەبەرئەوەی لەبەردەم بیرمەندێكی‬ ‫پیاوێكی خۆش مەشرەبە لە دەزگای نــــــاوداردا ڕادەوەســـتـــێـــت‪ .‬وەك‬ ‫مارتن هایدیگەر‪ ،‬ڕونكردنەوەیەكی گارسۆنی قاوەخانەیەك لە هایدیگەر‬ ‫ســادە و ساكار دەربــارەی هۆكاری نزیك دەبێتەوە و دەست بەجێش‪،‬‬ ‫بێدەنگی خاوەنی (بــوون و كات) پرسیاری یەكەمی بەمجۆرە دەست‬ ‫لەدوای جەنگی دووەمی جیهانیەوە پێدەكات‪( :‬مــرۆڤ واهەستدەكات‬ ‫دەدات و دەكرێت بەپێی پرانسیپێكی بەرهەمە فەلسەفیەكانت‪ ،‬بەجۆرێك‬ ‫ێ‬ ‫دایــكــی كــورتــی بكەینەوە كــە لە لەجۆرەكان لەژێركاریگەری هەند ‌‬ ‫ژیــانــدا هەیبووە و دەڵــێــت‪( :‬هیچ ڕوداودا بــوون كــە لەژیانتدا زۆر‬ ‫مەدركێنە‪ ،‬بێدەنگ بوون هەمووشت نەماونەتەوە و تەواوبوون)‪.‬‬ ‫واتـــە پــرســیــارەكــە بــەشــێــوازی‬ ‫دەسڕێتەوە)‪.‬‬ ‫حاڵی ئەڵمانەكان لەگەڵ مارتن لــێــبــوردنــێــكــی گشتی بــــووە‪ ،‬تا‬ ‫هایدیگەردا بەمجۆرەبوو‪ .‬بەتایبەت ئــەوشــتــانــەی تێدابێت كــە ڕەنگە‬ ‫میدیاكە هایدیگەر قەرەی نەدەكەوت‪ .‬هایدیگەر بۆ پاكانەكردن و بەرگریكردن‬ ‫ژیانێكی گۆشەگیرانە دەژیا‪ ،‬لەنێوان لەخۆی‪ ،‬بیانخاتەڕوو‪.‬هەر بەفیعلیش‬ ‫ماڵەكەی لــە فــرایــبــۆرگ و لەگەڵ وابــوو‪ ،‬هایدیگەر ئەو گفتوگۆیەی‬ ‫كوختە دورە دەستەكەی لە دارستانی بەچاكترین شێوە قۆستەوە‪ ،‬تاخۆی‬ ‫ڕەشدا كە نە تەلەفۆنی تێدابوو‪ ،‬نە وەك كەسێكی پەرێزخاوێن و ویژدان‬ ‫ئاو ‪ .‬ژمارە تەلەفۆنی ماڵەوەشی لە زیندوو نیشان بدات‪.‬‬ ‫ڕەنگە هــۆكــاری بێدەنگیكردنی‬ ‫فرایبۆرگ‪ ،‬تەنها الی چەند كەسێكی‬ ‫نزیك خۆی هەبوو‪.‬تا فەیلەسوفەكەمان لەو شتانەی پەیوەندییان بە ژیانی‬ ‫ێ تایبەتی خۆیەوە هەبوو تامردنی‪ ،‬زۆر‬ ‫ببوایەتە ئایكۆنە و زیاتر خۆی پ ‌‬ ‫شت بوایە‪ ،‬ڕۆژنامەنوسان زۆرتــر سادەبووبێت‪ .‬ئاخر هایدیگەر دەیزانی‬ ‫پەرۆشی بیستنی قسەیەكی دەبوون‪ .‬بۆمبێكی تەوقیتكراوی سیاسی‬ ‫زۆر زوو لــەكــایــەی فەلسەفی لە گۆڕێدایەو دەشێت لەهەر ئان و‬ ‫فەرەنسیدا كاریگەری بەجێهێشت ساتێكدا بێت‪ ،‬بتەقێتەوە‪.‬‬ ‫ئەوەبوو لە پایزی ‪ 1984‬تەقیەوە‪.‬‬ ‫و شوێنی خۆی كــردەوە‪ ،‬زوتریش‬ ‫زانــكــۆی فرایبۆرگ ئیعتیباری بۆ ســەروەخــتــێــك (هـــۆكـــۆئـــەوت)ی‬ ‫گێڕایەوە و بەوەش توانی لەوەرزی مێژوونوس لە ئەرشیفی حكومەتدا‪،‬‬ ‫خوێندنی زستانەی ساڵی ‪1950‬دا‪ ،‬تۆمارێكی فەرمی دۆزییەوە كە هی‬ ‫ســەرلــەنــوێ‌ دەســـت بــەوتــنــەوەی وەزارەتی خوێندنی بااڵبوو‪ .‬ئەوەش‬ ‫لەكاتێكدا كەوتە بەردەستی (هۆكۆ‬ ‫دەرسگوتارەكانی بكاتەوە‪.‬‬ ‫هــەمــوان گوێقواڵغی قسەكانی ئەوت) كە خەریكی گەڕان بوو‪ ،‬لە‬ ‫دەبـــوون‪ ،‬كاتێك هــۆشــداری دەدا دۆسێكانی مێژووی زانكۆدا‪.‬‬

‫لەكتێبی (بوون و كات)دا كە‬ ‫ڕەشنوسەكەی ئەو وەختە نوسی لە‬ ‫(ماربۆرگ) بوو‪ ،‬بەدرێژیی باس لە‬ ‫دڵەڕاوكێ‌ و ترس و مردن دەكات‪.‬‬ ‫هەرچی ئەوینداریشە كە یەكێكە لە‬ ‫پێكهێنەرە ویژدانیەكانی مرۆڤ‪ ،‬بایەخ‬ ‫و گرنگی پێدانی بەشێویەكی الوەكی‬ ‫بووە‬ ‫ســەروەخــتــێــك ئــــەو تــۆمــارە‬ ‫دەدۆزێـــتـــەوە‪ ،‬دەبینێت دۆسێی‬ ‫تایبەتی كیمیاناسی بەناوبانگ و‬ ‫خـــاوەن خــەاڵتــی نــۆبــڵ (هێرمەن‬ ‫شتاو دنگر)ی تێدایە و تێبینیەكی‬ ‫لەسەر نوسراوە‪.‬تێبینیەكە سكرتێری‬ ‫پــەیــمــانــگــای بـــااڵ نــوســیــویــەتــی و‬ ‫تێیدا هاتووە كە سەرۆكی زانكۆی‬ ‫فرایبۆرگ (واتە مارتن هایدیگەر)‪،‬‬ ‫لەكاتی سەردانیكردنیدا بــۆ ئەو‬ ‫زانــكــۆیــە لــە كۆتاییەكانی ساڵی‬ ‫‪ ،1933‬سەرنجی بۆ ئەوە ڕاكێشاوە‬ ‫كە پێویستە ڕێوشوێنی سیاسی دژی‬ ‫شتاودنگر بگیرێتەبەر‪ ،‬ئەویش بەهۆی‬ ‫هەڵوێستی نەرم و نیانی لە شەڕ و‬ ‫بانگەشەكردنی بۆ ئاشتی‪.‬‬ ‫هۆكۆئەوت دەڵێت‪( :‬كە ئەوەم‬ ‫بینی بــــاوەڕم نــەكــرد‪ .‬جارێكی‬ ‫تر بـــەوردی بــەتــەواوی دۆسێكەدا‬ ‫چوومەوە‪ ..‬بەهۆی ڕاپۆرت و زمان‬ ‫لێدانی هایدیگەرەوە‪ -‬نەك شتێكی‬ ‫دیكە‪ -‬لەالیەن گستاپۆوە‪ ،‬شتاودنگر‬ ‫دادگــایــی دەكرێت و هایدیگەریش‬ ‫لــەوبــارەیــەوە وردەكــــاری زۆریـــان‬ ‫پێدەدات)‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫پــرســی شــتــاودنــگــر‪ ،‬سەرلەنو ‌‬ ‫مشتومڕی نوێی دەربارەی هایدیگەر‬ ‫هێنایە ئـــارا‪ .‬لــەالیــەكــی دیــكــەوە‬ ‫بەیانكردنی الپەڕەیەكی تەلیسماوی‬ ‫دیــكــە‪ ،‬لـــەبـــارەی جــادوبــازەكــەی‬ ‫مێسكرشەوە كە هانا ئارێنت ئاماژەی‬ ‫پێداو تێیدا دەڵێت‪( :‬ئەنگێزەی‬ ‫هایدیگەر بۆ ستەمكاری‪ ،‬شتێكە‬ ‫تەواوی بیرمەندە مەزنەكان بەشدارن‬ ‫تێیدا‪ ،‬هەر لە ئەفالتۆنەوە تا نیتشە)‪.‬‬ ‫كوڕەزایەكی كەڕێی بەخۆی داوە‬ ‫بەشێوازی تایبەتی خۆی لە باپیری‬ ‫تێبگات‪ ،‬دەڵێت‪( :‬هایدیگەر زۆر‬ ‫پێش زانستی ئایكۆلۆژی كەوتووە‪.‬‬ ‫ئەوەش نەك هەرتەنها لەڕێی ئەزمونی‬ ‫تایبەتی خۆیەوەو گوزەراندنی ژیان‬

‫بەشێوەیەكی ســادەو ساكار‪ ،‬یان‬ ‫هەربەتەنها لەڕێی ڕەخنە توندەكانیەوە‬ ‫لە گەشەو پێشكەوتنی تەكنیك كە‬ ‫دەبێتە مایەی كۆنترۆڵكردن و بە‬ ‫كۆیلەكردنی مرۆڤ‪ ،‬بەڵكو بەپلەی‬ ‫یەكەم لەڕێی بڕوابونی بەوەی دەبێت‬ ‫مرۆڤ لەناوەوە خۆی بگۆڕێت‪ ،‬گەر‬ ‫بیەوێت دەستبەرداری ئازادی خۆی‬ ‫نەبێت)‪.‬‬ ‫(تەنها لەو پانتاییەی دنیادا كە‬ ‫تەكنۆلۆژیای مۆدێرنی تێدا لەدایك‬ ‫بــووە‪ ،‬دەشێت پرۆسەی گەڕانەوە‬ ‫دەســت پێبكات)‪ ،‬هایدیگەر وەها‬ ‫دەڵــێــت‪( .‬بــــارۆ)ش كــە لەهەموو‬ ‫ئــەنــدامــانــی ڕێــكــخــراوی مــارتــن‬ ‫هایدیگەر تەمەنی خوارترە‪ ،‬پێیوایە‪:‬‬ ‫(خەسڵەتی جێرمانی بەفیعلی‬ ‫دەتوانێت‪ ،‬بەشداری لە تیماركردنی‬ ‫جیهاندا بكات)‪.‬‬ ‫شــتــگــەلــێــك هـــەیـــە لـــەبـــری‬ ‫سوردگەیاندن بەئەڵەمانەکان بەزیان‬ ‫گەیاندن شكاوەتەوە‪ .‬بارۆ بەنمونە‬ ‫هێنانەوە بەوتەیەكی (تۆماس مان)‪،‬‬ ‫وەها دەڵێت‪ .‬بەاڵم ئەوان خوازیاری‬ ‫ئـــەوەن ڕۆژێـــك بێت‪ ،‬بتوانن ئەو‬ ‫دەستەواژەیە هەڵگێرنەوە‪.‬‬ ‫گومانی تێدانییە هێشتا داهاتویەكی‬ ‫گــەورە چــاوەڕوانــی جــادوبــازەكــەی‬ ‫مێسكرش دەكــــات‪ ،‬لــەســەردەمــی‬ ‫مــشــتــومــڕی مــێــژویــی دەربـــــارەی‬ ‫ێ و خەونەكانی‬ ‫تاوانەكانی دوێن ‌‬ ‫سبەینێ‌‪ ،‬لەپێناو یەكخستنەوە و‬ ‫هەستانەوەی ئەڵمانیادا‪.‬‬ ‫یەكێك لە پسپۆڕانی فەلسەفەی‬ ‫هایدیگەر‪ ،‬بە سەرسوڕمانێكی زۆرەوە‬ ‫دەنوسێت‪( :‬ڕۆحی سەردەم ڕووەو‬ ‫هــەرالیــەك مل بنێ‌‪ ،‬لەوێدا مارتن‬ ‫هایدیگەر بەدی دەكەیت)‪.‬‬

‫سەرچاوە ‪ :‬گۆڤاری (افاق)‪.‬‬