637

‫قــــــودس یــان ئــــــۆرشەلیم‪..‬‬ ‫قەیرانێكی دیكەی رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست‬ ‫‪2‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ژمارە (‪ )637‬دووشەممە ‪2017/12/11‬‬

‫«‬

‫دوای چەندین دەستپێشخەری‪ ،‬هێشتا بەغداد دانوستان رەتدەكاتەوە‬

‫«ئــابــــڕوچونە سیاسییەكە»ی عەبادی‬ ‫وەاڵمی توند وەردەگرێتەوە‬ ‫چاودێر – تایبەت‪:‬‬

‫وتەبێژی یەكێتی‪ :‬عەبادی ناتوانێت رۆڵی پێشمەرگە لەشەڕی دژ بە داعش كەمبكاتەوە‬ ‫پارلەمانتارێكی پارتی‪ :‬عەبادی توشی غروری سیاسی بوە‬

‫فراكسیۆنی گۆڕان‪ :‬ناونەهێنانی پێشمەرگە لەالیەن عەبادییەوە ئابڕوچونێكی سیاسییە‬

‫دوای چەندین هەوڵ‌و دەستپێشخەری ناوخۆیی‌و دەرەكی‪،‬‬ ‫بــەاڵم هێشــتا بەغــداد دانوســتان‌و گفتوگۆ لەگــەڵ هەرێمی‬ ‫كوردســتاندا رەتدەكاتەوە‪ ،‬ئەمە ســەرەڕای ئــەوەی لەالیەن‬ ‫حكومەتــی هەرێمــەوە سازشــی زۆر لەســەر ئەنجامەكانــی‬ ‫ریفراندۆم كراوە‪ .‬چاودێرانی سیاسی‌و كاربەدەستانی هەرێمی‬ ‫كوردســتانیش پێیانوایە‪ ،‬كە عەبادی توشــی غروری سیاسی‬ ‫بــوەو زیاتر لەبەڕەكــەی خۆی پێ ڕادەكێشــێت‪ .‬ئەم غرورە‬ ‫سیاســییەی عەبــادی وایكــرد‪ ،‬لەوتارەكەیــدا كــە بەبۆنەی‬ ‫كۆتاییهاتنی شــەڕی داعش لەعێراق پێشكەشــیكرد‪ ،‬باســی‬ ‫رۆڵی پێشــمەرگە نەكات‪ ،‬دواتریش ئەم هەڵوێستەی عەبادی‬ ‫كاردانەوەی توندی هەرێمی كوردستانی بەدواداهات‌و تەنانەت‬ ‫هەندێك الیەنی وەك فراكســیۆنی گــۆڕان لەپارلەمانی عیراق‬ ‫وتارەكەی عەبادی بە ئابڕوچونی سیاسی ناودەبەن‪ .‬هەروەك‬ ‫تــا ئێســتاش كاردانەوە توندەكان بەردەوامــن‌و بڕیارە ئەمڕۆ‬ ‫لەپارلەمانــی عیراقــەوە‪ ،‬عەبــادی وەاڵمێكــی تونــدی دیكە‬ ‫وەربگرێتەوە‪.‬‬ ‫الیخۆشــیەوە پارلەمانتارێكــی فراكســیۆنی پارتــی‪ ،‬لــە‬ ‫پارلەمانی عێراق‪ ،‬پێیوایە‪ ،‬دەستپێكردنی دانوستانی هەولێرو‬ ‫بەغدا‪ ،‬پەیوەســتە بــە ئەنجامدانــی هەڵبژاردنــی عێراقەوە‪.‬‬ ‫لەوبارەیــەوە عەرەفــات كەرەم‪ ،‬بــە (چاودێــر)ی راگەیاند‪،‬‬ ‫عەبــادی توشــی غرور بــوە‪ ،‬دەیەوێت ســەركەوتن بەســەر‬ ‫داعــش‌و گرتنەوەی چەند ناوچەیەك‪ ،‬بۆ هەڵمەتی هەڵبژاردن‬ ‫بەكاربهێنێــت‌و ئەگەر هەڵبژاردنەكە كرا‪ ،‬گفتوگۆ پەیوەســتە‬ ‫بــەوەوە‪ ،‬چونكــە دەیەوێــت لــەو رێگایــەوە دەنگــی زیاتــر‬ ‫بكات‌و پیشــانی خەڵك بــدات‪ ،‬كە گوایە ســەرۆك وەزیرانی‬ ‫هەمو عیراقــە‪ ،‬لەكاتێكدا زۆر بەداخەوە خەڵكی كوردســتان‬ ‫قوربانی هەڵمەتی هەڵبژاردنن‪ ،‬هەرچەندە لەماوەی رابردودا‪،‬‬ ‫چەندین جار لەبەیاننامە‌و راگەیاندراوەكاندا‪ ،‬حكومەتی هەرێم‬ ‫پێشــوازی بۆ دانوســتان دەربڕیــوە‌و پشــتگیری بڕیارەكانی‬ ‫دادگای فیدڕاڵی كردوە‌و سازش‌و نەرمی زۆری نواندوە‪.‬‬ ‫زانیاریی زیاتر لەالپەڕە ‪3‬دا دەخوێننەوە‬

‫پارلەمان رۆلێكی الواز لە پرسە هەستیارەكاندا دەبینێت‬

‫‪ 20‬رۆژە پارلەمان بانگهێشتی ئاشتی هەورامی‬ ‫كردووە‪ ،‬بەاڵم تا ئێستا ئامادە نەبووە‬ ‫پارلەمانتارێكی یەكێتی‪ :‬ئاشتی هەورامی نەیەتە پارلەمان رێگەی دیكە دەگرینەبەر‬ ‫پارلەمانتارێكی یەكگرتوو‪ :‬دەست بۆهەر پرسێك بەرین‪ ،‬الیەنێك پێی قەڵس دەبێت‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫پــاش دوو ســاڵ لەپەكخســتنی‬ ‫كارەكانــی‪ ،‬پارلەمانــی كوردســتان لــە‬ ‫‪ 2017/9/15‬كاراكرایــەوە و ڕۆژی‬ ‫ئەنجامدانی ریفراندۆمی دیاریكرد‪ ،‬لەپاش‬

‫ئــەم كۆبونەوەیە‌و لەگــەڵ ئەوەی ماوەی‬ ‫دوو خولی دیكەی بۆ درێژكرایەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هێشــتا رۆڵی لەچارەســەركردنی كێشەو‬ ‫قەیرانەكانی هەرێمی كوردســتاندا الوازەو‬ ‫نەیتوانیوە دەست بۆ پرسە هەستیارەكان‬ ‫بەرێــت‪ .‬هــەروەك پارلەمانتارێك دەڵێت‬

‫«دەست بۆ هەر پرسێك دەبەین‪ ،‬الیەنێك‬ ‫پێــی قەڵس دەبێت‪ ،‬ئەمــەش وایكردووە‬ ‫چاوپۆشــی لەیەكتر بكەن»‪ .‬یەكێك لەو‬ ‫پرســانەی كە الی بەشــێك لەنوێنەرانی‬ ‫خەڵك گرنگبوو لێپرسینەوەبوو لەوەزیری‬ ‫سامانە سروشتییەكان‪ ،‬كە ‪ 24‬پارلەمانتار‬

‫ئیمزای بانگهێشــتكردنی ئــەو وەزیرەیان‬ ‫بۆ پارلەمان كرد‪ ،‬بەاڵم تائێســتا ئاشتی‬ ‫هەورامی ئامادەنەبووە بچێتە پارلەمان‪.‬‬ ‫زانیاریی زیاتر لەالپەڕە ‪2‬دا‬ ‫دەخوێننەوە‬

‫ئایا قودس کێشەی ماف و‬ ‫ڕاستییە یاخود کێشەی ئەمری‬ ‫واقیعە؟‬ ‫عەلی مستەفا کەریم‬

‫بەختیار عەلی‬ ‫بووە براوەی خەاڵتی‬ ‫نیلی زاکس‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )637‬دووشەممە ‪2017/12/11‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫پارلەمان رۆلێكی الواز لە پرسە هەستیارەكاندا دەبینێت‬

‫‪ 20‬رۆژە پارلەمان بانگهێشتی ئاشتی هەورامی‬ ‫كردووە‪ ،‬بەاڵم تا ئێستا ئامادە نەبووە‬ ‫پارلەمانتارێكی یەكێتی‪ :‬ئاشتی هەورامی نەیەتە پارلەمان رێگەی دیكە دەگرینەبەر‬ ‫پارلەمانتارێكی یەكگرتوو‪ :‬دەست بۆهەر پرسێك بەرین‪ ،‬الیەنێك پێی قەڵس دەبێت‬ ‫بۆچی پارلەمان الوازە؟‬

‫چاودێر‪ -‬نزار جەزا‬ ‫پــاش دوو ســاڵ لەپەكخســتنی‬ ‫كارەكانی‪ ،‬پارلەمانی كوردستان لە‬ ‫‪ 2017/9/15‬كاراكرایــەوە و ڕۆژی‬ ‫ئەنجامدانی ریفراندۆمی دیاریكرد‪،‬‬ ‫لەپــاش ئــەم كۆبونەوەیە‌و لەگەڵ‬ ‫ئەوەی مــاوەی دوو خولی دیكەی‬ ‫بــۆ درێژكرایــەوە‪ ،‬بــەاڵم هێشــتا‬ ‫رۆڵــی لەچارەســەركردنی كێشــە‬ ‫قەیرانەكانی هەرێمی كوردســتاندا‬ ‫الوازەو نەیتوانیوە دەست بۆ پرسە‬ ‫هەســتیارەكان بەرێــت‪ .‬هەروەك‬ ‫پارلەمانتارێــك دەڵێت «دەســت‬ ‫بۆ هەر پرســێك دەبەین‪ ،‬الیەنێك‬ ‫پێــی قەڵــس دەبێــت‪ ،‬ئەمــەش‬ ‫وایكــردووە چاوپۆشــی لەیەكتــر‬ ‫بكەن»‪ .‬یەكێك لەو پرســانەی كە‬ ‫الی بەشــێك لەنوێنەرانــی خەڵك‬ ‫گرنگبوو لێپرسینەوەبوو لەوەزیری‬ ‫ســامانە سروشــتییەكان‪ ،‬كــە ‪24‬‬ ‫پارلەمانتار ئیمزای بانگهێشتكردنی‬ ‫ئەو وەزیرەیــان بۆ پارلەمان كرد‪،‬‬ ‫بــەاڵم تائێســتا ئاشــتی هەورامی‬ ‫ئامادەنەبووە بچێتە پارلەمان‪.‬‬

‫ئەندامێكــی فراكســیۆنی یەكگرتــووی‬ ‫ئیســامیی كوردســتان لەپارلەمانــی‬ ‫كوردســتان بــە «چاودێــر»ی راگەیاند‪،‬‬ ‫پارلەمانــی كوردســتان نەیتوانیــوە‬ ‫لەســەر بابەتە گرنگەكانــی وەك موچە‌و‬ ‫مەلەفــی نــەوت‌و بابەتە سیاســییەكان‌و‬ ‫شكستەكانی ‪16‬ی ئۆكتۆبەر لێپرسینەوە‬ ‫لەگەڵ دەســەاڵتی جێبەجێكــردن بكات‪،‬‬ ‫بەهۆكاری ئەوەی‪ ،‬برینەكان نەكولێنەوە‌و‬ ‫رەوشــی هێمنــی‌و تەبایــی الیەنــە‬ ‫سیاســییەكان خراپترنەبێــت‪ ،‬هەورەهــا‬ ‫دابەشــبونی حزبــی ڕێگــرە‪ ،‬هــاوكات‬ ‫پەیڕەوی ناوخــۆش هۆكارێكەی دیكەیە‪،‬‬ ‫بەنمونە لێسەندنەوەی متمانە لەوەزیرێك بیربكەینــەوە‪ ،‬بــەاڵم لەگــەڵ ئەمەشــدا‬ ‫قورســە‪ ،‬هەمــوو ئەمانــە وایكــردووە پارلەمانتــاران قوربانــی ئــەم دۆخــە‬ ‫پارلەمان كارانەبێت‪.‬‬ ‫سیاســییەن‪ ،‬كە دەســت بۆ هەر كەسێك‬ ‫«ئەوەی‬ ‫وتیشــی‬ ‫هەڵەدنی‬ ‫ئەبوبەكــر‬ ‫یــان پرســێك دەبەیــت‪ ،‬الیەنێــك پێــی‬ ‫لــەم دۆخــە بەرپرســیارە‪ ،‬یەكــەم حزبە قەڵس دەبێت‪ ،‬ئەمە وایكردووە چاوپۆشی‬ ‫سیاســییەكانن‪ ،‬كــە پارلەمانێكــی كەڕ‌و لەیەكتــر بكــەن‪ ،‬ئەگەریــش چاوپۆشــی‬ ‫كاس‌و بــێ ئیرادەیــان دەوێــت‪ ،‬دووەم نەكرێت‪ ،‬هەر نەتوانراوە لێپرســینەوە لەو‬ ‫خودی پارلەمانتارانین‪ ،‬كە ناتوانین لەژێر كەسانە بكرێت»‪.‬‬ ‫هەیمەنــەی حزبەكانمــان بێینــەدەرەوە‌و‬ ‫ناوبراو ئاماژەی بەوەشــدا‪ ،‬كۆبونەوەی‬ ‫لەســەر ئاســتی نیشــتیمانی‌و هاواڵتیان لیژنە هەمیشەییەكانی پارلەمان بەردەوام‬

‫ئــەو پارلەمانتــارە دەشــڵێت‪،‬‬ ‫كاراكردنەوەی پارلەمان ســێ دەسكەوتی‬ ‫بەدەســتهێنا‪ ،‬یەكەم‪ ،‬بۆشــایی یاســایی‬ ‫پڕكــردەوە‪ ،‬دووەم‪ ،‬قــەوارەی هەرێــم‬ ‫پارێــزرا‪ ،‬ســێهەم‪ ،‬ڕێگرییــان كــرد‬ ‫لەحكومەتی ناوەندی وەك پارێزگا مامەڵە‬ ‫لەگەڵ هەرێــم بكات‪ ،‬بۆیــە پارلەمانێكی‬ ‫نیوەناچڵ باشترە لەنەبونی پارلەمان‪.‬‬

‫حكومەت‌و حزب مل‬ ‫بۆ جێبەجێكردنی یاسا‌و‬ ‫بڕیارەكان نادات‬ ‫هەیــە‪ ،‬بــەاڵم ئــەم كۆبونەوانــەش وەك‬ ‫كۆبونــەوەی حزبــەكان وان‪ ،‬چونكــە‬ ‫بەرهەمیان كەمە‪.‬‬ ‫باسیلەوەشــكرد‪ ،‬ئەگــەر دۆخەكە هەر‬ ‫بەم شــێوەیەبێت‪ ،‬خەڵكی كوردستان زۆر‬ ‫بەدودڵــی‌و نیگەرانییــەوە مامەڵە لەگەڵ‬ ‫پرســی سیاســی‌و هەڵبژارنــدا دەكــەن‪،‬‬ ‫چونكــە متمانەیــان بەحوكمڕانــی‌و هێزە‬ ‫سیاسییەكان نەماوە‪ ،‬بۆیە دەبێت كارێك‬ ‫بكرێت‪ ،‬كە متمانە بگەڕێندرێتەوە‪.‬‬

‫الی خۆشــیەوە ئەندامێكی فراكسیۆنی‬ ‫یەكێتــی نیشــتیمانیی كوردســتان‬ ‫لەپارلەمانی كوردستان‪ ،‬بە «چاودێر»ی‬ ‫راگەیانــد‪ ،‬پێویســتە وەزیــری ســامانە‬ ‫سروشــتییەكانی حكومەتــی هەرێــم‬ ‫بێتــە پارلەمانــی كوردســتان‌و وەاڵمــی‬ ‫پارلەمانتــاران بداتــەوە‪ ،‬پارلەمانتارانیش‬ ‫بەپێــی پەیــڕەوی ناوخــۆ لــە بــەرواری‬ ‫‪ 11/26‬و پێشــتریش چەندجارێــك داوای‬ ‫بانگهێشــتیان لــەو وەزیرە بــۆ پارلەمان‬

‫كردووە‪ ،‬بۆیە پێویســتە بەپێی پەیڕەوی‬ ‫ناوخۆ مامەڵە لەگەڵ ئەم پرســە بكرێت‪،‬‬ ‫پێشــتریش چەندجارێــك داواكــراوە‬ ‫حكومەتــی هەرێــم پابەندبێت بەیاســای‬ ‫بڕیارەكانــەوە‪ ،‬بەاڵم پابەنــد نەبوو‪ ،‬ئەم‬ ‫دۆخە خراپەی ئێستاش بەسەر هاواڵتیاندا‬ ‫هاتــووە‪ ،‬بەهۆی خراپی گرێبەســتەكانی‬ ‫نەوتەوەیــە‪ ،‬كە هەموو بڕگــەكان ئیمزای‬ ‫ئاشــتی هەورامــی لەســەرە‪ ،‬بۆیــە ئــەو‬ ‫بەرپرســیارە لــەو بارگرانییــەی بەســەر‬ ‫خەڵكــدا هاتــووە‌و مەبەســتیانە پرســی‬ ‫دەستلەكاركێشانەوەی ئەو وەزیرە بخرێتە‬ ‫بەرنامەی كاری پارلەمانی كوردستانەوە‪.‬‬ ‫بەرپــرس‬ ‫الیەنــی‬ ‫لەبــارەی‬ ‫لەئامادەنەبوونــی ئاشــتی هەورامــی‬ ‫لەپارلەمانی كوردســتان‪ ،‬ســاالر مەحمود‬ ‫وتــی «حكومەتــی هەرێــم لەبــەردەم‬ ‫تاقیكردنەوەدایــە‪ ،‬كــە ئایــا پابەنــدی‬ ‫یاســا‌و بڕیــارەكان دەبێــت‪ ،‬یاخود وەك‬ ‫پێشــتر مل بۆ ئیرادەی گــەل‌و پارلەمانی‬ ‫كوردســتان نادات‪ ،‬ئەگەریــش حكومەت‬ ‫ڕازینەبوو وەزیری ســامانە سروشتییەكان‬ ‫بێتە پارلەمان‪ ،‬ئــەو كاتە ڕێگەی دیكەی‬ ‫یاسایی دەگرینەبەر»‪.‬‬

‫قودس یان ئۆرشەلیم‪..‬‬ ‫قەیرانێكی دیكەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫واڵتانی عەرەب‪ :‬بڕیارەكەی ترامپ‪ ،‬ناوچەكە بەرەو دۆزەخ دەبات‬ ‫ئاژانسەكان ‪ -‬بابان حەمە‪:‬‬ ‫بڕیارە ئەمەریكییەكە‪ ،‬بە واژۆی‬ ‫ســەركردە ســورفلەكە (دۆناڵد‬ ‫ترەمپ)‪ ،‬سەبارەت بە ناساندنی‬ ‫قــودس وەك پایتەختــی‬ ‫ئیسرائیل‪ ،‬كۆبوونەوەی بەپەلەی‬ ‫وەزارەتەكانــی دەرەوەی واڵتــە‬ ‫عەرەبییەكانــی بــەدوای خۆیدا‬ ‫هێناو دەڵێــن «ئەو بڕیارە پاڵ‬ ‫بەناوچەوەكــەوە دەنێــت بەرەو‬ ‫دۆزەخ»‪.‬‬ ‫هــاوكات چاودێرانــی سیاســیش لــە‬ ‫رۆژنامــە عەرەبــی‌و جیهانییــەكان‪،‬‬ ‫بۆچونیان وایە كە ئەو بڕیارە هەوڵەكانی‬ ‫ئاشتەوایی عەرەب‪-‬ئیسرائیل پەكدەخات‌و‬ ‫دۆخی جەنگ دەباتــە قۆناغێكی ئێجگار‬ ‫مەترســیدارو خوێناوییــەوە‪ ،‬هــاوكات‬

‫هەندێــك لــە رۆژنامــە جیهانییەكانیش‬ ‫لەبــاوەڕەدان كــە ئەمەریــكا پاشــگەز‬ ‫نابێتــەوە لــەو بڕیارەو ناوچەكــە بەرەو‬ ‫گۆڕانكارییەكــی نــوێ‌و هــاوكات گرژی‌و‬ ‫ئاڵۆزی نوێش هەنگاو هەڵدەگرێت‪.‬‬

‫ئاشتەوایی پەك دەخات‬ ‫وەزیرانــی دەرەوەی واڵتانــی عەرەبی‬ ‫لــە راگەیەنــدراوی كۆتایــی كۆبوونــەوە‬ ‫بەپەلەكەیاندا‪ ،‬رایانگەیاند كە بریارەكەی‬ ‫دۆناڵــد ترامپــی ســەرۆكی ئەمریــكا‬ ‫ســەبارەت بە گواستنەوەی باڵیۆزخانەی‬ ‫ئەمریكا بۆ قودس و ناســاندنی شارەكە‬ ‫وەك پایەتەختــی ئیســرائیل‪ ،‬دژی‬ ‫یاســا نێودەوڵەتییەكانــە و گرژیــی و‬ ‫ئاڵۆزییەكانــی ناوچەكــە فراوانتر دەكات‬ ‫و پاڵنەرێكــی بەهێز دەبێت كە ناوچەكە‬ ‫بەرەو دۆزەخ ببات‌و شەڕو ماڵوێرانییەكی‬ ‫چاوەڕوانكــراوی لێبكەوێتــەوە‪ ،‬هاوكات‬ ‫رێگــری لــەو هەواڵنــەش دەكات كــە بۆ‬

‫بەرپاركردنی ئاشتی لەناوچەكە دەدرێت‪،‬‬ ‫هــەر لەرێــی راگەیەندراوەكــەوە داوایان‬ ‫لــە نەتەوەیەكگرتــووەكان كــردووە ئەو‬ ‫هەنــگاوە ڕەتبكاتــەوە لەرێــی بڕیارێكی‬ ‫ئەنجومەنــی ئاسایشــەوە رێگــری لــەو‬ ‫بڕیارە بكرێت‪.‬‬

‫ئەوان دژن!‬ ‫فەرەنســا و توركیــاش هەوڵەكانیــان‬ ‫بــۆ قایلكردنــی دۆناڵــد ترامپــی‬ ‫ســەرۆكی ئەمریــكا بۆ پاشــگەزبونەوە‬ ‫لەبریارەكــەی ســەبارەت بە ناســاندنی‬ ‫قــودس وەك پایتەختــی ئیســرائیل‬ ‫چــڕ كردۆتــەوە و ئاژانســی هەواڵــی‬ ‫رۆیتــەرز لــەزاری ســەرچاوەیەكی نزیك‬ ‫لە رەجــەب تەیب ئەردۆغانی ســەرۆكی‬ ‫توركیــاوە باڵویكردۆتــەوە‪ ،‬ئەردۆغان و‬ ‫ئیمانوێــل ماكرۆنی ســەرۆكی فەرەنســا‬ ‫لــە پەیوەندیەكــی تەلەفۆنیــدا دواییــن‬ ‫پێشهاتەكانیان تاوتوێكردووە و سەبارەت‬

‫نیوز ویك‪ :‬بڕیارە ئەمەریكییەكە پاشگەزبوونەوەی زەحمەتە‬ ‫بەبریارەكــەی ترامپیــش بــۆ ناســاندنی‬ ‫قودس وەك پایتەختی ئیسرائیل هەردووال‬ ‫كۆك بوون لەســەر ئــەوەی ئەم بڕیارە‬ ‫دەبێتــە هۆی ئاڵۆزتركردنی رەوشــەكە‪،‬‬ ‫هەربۆیە هــەردوال جەختیــان كردۆتەوە‬ ‫پێویستە بە هەماهەنگی هەوڵەكانیان بۆ‬ ‫پاشــگەزبوونەوەی واشــنتۆن لەو بریارە‬ ‫بەردەوامیــی هەبێت‪ ،‬هەمان ســەرچاوە‬ ‫ئاشكراشــیكردووە كــە رەجــەب تەیــب‬ ‫ئەردۆغانی ســەرۆكی توركیــا بۆ هەمان‬ ‫مەبەســت پەیوەنــدی تەلەفۆنیی لەگەڵ‬ ‫هەریەك لە ســەرۆكەكانی كازاخســتان‪،‬‬ ‫لوبنــان و ئازاربایجانــدا ئەنجامــداوە و‬ ‫داوای كــردووە لەهەفتــەی داهاتــوودا‬ ‫كۆبونــەوەی بەپەلــە دژی بریارەكــەی‬ ‫ترامپ بەرێوەبچێت‬

‫مەترسی دروست دەكات‬ ‫هــەر لەبەردەوامیــی هەوڵەكاندا بۆ‬ ‫پاشــگەزكردنەوەی ئەمریكا (لەبڕیاری‬

‫ناســاندنی قــودس وەك پایتەختــی‬ ‫ئیســرائیل ‪ ،‬ئەنتۆنیــۆ گۆتیرێــس‬ ‫ســكرتێری گشتی نەتەوەیەكگرتوەكان‬ ‫رایگەیانــدووە‪ ،‬بریارەكــەی ترامــپ‬ ‫ســەبارەت بە ناســاندنی قودس وەك‬ ‫پایتەختی ئیســرائیل مەترسی لەسەر‬ ‫ئــەو هەواڵنــە دروســت دەكات كــە‬ ‫بۆبەرپاكردنــی ئاشــتی لەناوچەكــەدا‬ ‫دراون‪ ،‬هەربۆیــە جەختیكردۆتــەوە‬ ‫لەوەی كە پێویستە لەرێی چارەسەری‬ ‫كۆتایــی بــە‬ ‫دوو دەوڵەتــەوە‬ ‫ناكۆكییەكانی فەڵەســتین و ئیسرائیل‬ ‫بهێندرێت ‪.‬‬ ‫هــاوكات گۆڤــاری (نیــوز ویــك)ی‬ ‫ئەمەریكیش پێیوایــە زەحمەتە ئەمەریكا‬ ‫لەو بڕیــارە پاشــگەز ببێتــەوە‪ ،‬بەمەش‬ ‫رەنگــە دەنگــی ناڕەزایەتــی دژی بڕیارە‬ ‫ئەمەریكییەكــە‪ ،‬بەچەند خۆپیشــاندان و‬ ‫ناڕەزایەتییەكــدا درێــژ ببێتەوەو پاشــان‬ ‫بارودۆخەكــە هێدی هێدی خامۆش و كپ‬ ‫بێتــەوەو بڕیاری قــودس وەك پایتەختی‬ ‫ئیسرائیلی بچەسپێنێت‪.‬‬

‫مەترسی‬ ‫بۆ جیهانیش دروست دەكات‬ ‫سەرۆكی فەلەستین مەحموود عەباسیش‬ ‫هۆشــداریی دەدات كــە گــەر قــودس‬ ‫وەك پایتەختــی ئیســرائیل ڕابگەیەنرێــت‬ ‫دەرئەنجامی خراپی بۆ پرۆســەی ئاشــتیی‪،‬‬ ‫ئارامــی و ســەقامگیریی ناوچەكە و هەموو‬ ‫جیهان دەبێت‪.‬‬ ‫بە پێچەوانەی ئەم نیگەرانییانەی جیهان‬ ‫و ناوچەكــە وەزیــری بەرگریــی ئیســرائیل‬ ‫ئاڤیگدۆر لیبەرمــان دەڵێت ترەمپ هەلێكی‬ ‫مێژوویی لەبەردەم دایە‪ .‬بەوەی باڵێۆزخانەی‬ ‫ئەمەریكا لە ئۆرشەلیم دەبینم‪.‬‬ ‫كۆتایــی هەفتــەی رابــردوو ‪ ،‬دۆناڵــد‬ ‫ترامــپ ســەرۆكی ئەمەریكا گواســتنەوەی‬ ‫باڵیۆزخانــەی ئەمریكای بۆ قودس راگەیاند‬ ‫و شــارەكەی وەك پایتەختــی ئیســرائیل‬ ‫ناساند‪ ،‬ئەو بریارەش لەسەر ئاستی جیهان‬ ‫كاردانــەوەی لێكەوتــەوە و زۆرینەی واڵتان‬ ‫دژایەتییان بۆ بڕیارەكە راگەیاند‪.‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )637‬دووشەممە ‪2017/12/11‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫«ئابڕوچونە سیاسییەکە»ی عەبادی‪ ،‬وەاڵمی توند وەردەگرێتەوە‬ ‫دوای چەندین دەستپێشخەری‪ ،‬هێشتا بەغداد دانوستان رەتدەكاتەوە‬ ‫چاودێر – رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫هــەوڵ‌و‬ ‫چەندیــن‬ ‫دوای‬ ‫ناوخۆیــی‌و‬ ‫دەستپێشــخەری‬ ‫دەرەكــی‪ ،‬بــەاڵم هێشــتا بەغداد‬ ‫دانوستان‌و گفتوگۆ لەگەڵ هەرێمی‬ ‫كوردســتاندا رەتدەكاتــەوە‪ ،‬ئەمە‬ ‫سەرەڕای ئەوەی لەالیەن حكومەتی‬ ‫هەرێمــەوە سازشــی زۆر لەســەر‬ ‫ئەنجامەكانــی ریفرانــدۆم كــراوە‪.‬‬ ‫چاودێرانی سیاسی‌و كاربەدەستانی‬ ‫هەرێمی كوردســتانیش پێیانوایە‪،‬‬ ‫كــە عەبــادی توشــی غــروری‬ ‫سیاســی بوەو زیاتــر لەبەڕەكەی‬ ‫خۆی پێڕادەكێشــێت‪ .‬ئەم غرورە‬ ‫سیاســییەی عەبــادی وایكــرد‪،‬‬ ‫لەوتارەكەیــدا كــە بەبۆنــەی‬ ‫كۆتاییهاتنی شەڕی داعش لەعێراق‬ ‫پێشكەشــیكرد‪ ،‬باســی رۆڵــی‬ ‫پێشــمەرگە نەكات‪ ،‬دواتریش ئەم‬ ‫هەڵوێســتەی عەبادی كاردانەوەی‬ ‫تونــدی هەرێمــی كوردســتانی‬ ‫بەدواداهــات‌و تەنانــەت هەندێــك‬ ‫الیەنــی وەك فراكســیۆنی گــۆڕان‬ ‫لەپارلەمانــی عیــراق وتارەكــەی‬ ‫عەبــادی بــە ئابڕوچونی سیاســی‬ ‫ناودەبــەن‪ .‬هەروەك تا ئێســتاش‬ ‫كاردانەوە تونــدەكان بەردەوامن‌و‬ ‫بڕیارە ئەمڕۆ لەپارلەمانی عیراقەوە‬ ‫عەبــادی وەاڵمێكی تونــدی دیكە‬ ‫وەربگرێتەوە‪.‬‬

‫كاردانەوەكانی وتارەكەی‬ ‫عەبادی‬

‫ئەو وتارەی عەبادی‪ ،‬کە رۆڵی پێشمەرگەی نادیدەگرت‬ ‫لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا‪ ،‬ســەبارەت بە‬ ‫هەڵوێستی یەكێتی بەرامبەر بە ناونەهێنانی‬ ‫پێشــمەرگە لەالیــەن ســەرۆك وەزیرانــی‬ ‫عێراقەوە رایگەیاند‪ ،‬حەیدەر عەبادی‌و هیچ‬ ‫كەسێك ناتوانێت رۆڵی پێشمەرگە لەشەڕی‬ ‫دژ بــە داعــش لەبیربكات‪ ،‬كــە چ رۆڵێكی‬ ‫لەكۆنتڕۆڵكردنەوەی ناوچەكانی ژێر دەستی‬ ‫داعش هەبوە‪.‬‬

‫وتارەكــەی عەبــادی كاردانــەوەی‬ ‫راســتەوخۆی بەدواهــات‌و زۆرینــەی الیەنە‬ ‫كوردســتانییەكان وەاڵمی توندی عەبادییان‬ ‫دایەوە‪ .‬لەڕاگەیەنراوێكی وەزارەتی كاروباری‬ ‫پێشــمەرگەی حكومەتــی هەرێمــدا‪ ،‬ئاماژە‬ ‫پیرۆزبایی‬ ‫بــەوەدرا‪ ،‬قســەكانی عەبــاد‬ ‫چەكدارەكانــیی‌وعیــراق‪ ،‬كە نوێنەرانی كورد لەبەغداد‬ ‫لەهەمــو هێــزە‬ ‫بەهیچ شێوەیەك ناوی پێشمەرگەی نەهێنا‌و‬ ‫بێدەنگییان شكاند‬ ‫هیــچ ئاماژەیەكــی بــۆ ڕۆڵ‌و قارەمانیەتیی‬ ‫پێشــمەرگە لەشــەڕی دژی داعــش نەكرد‪،‬‬ ‫هــاوكات‪ ،‬دوێنێ هەر پێنج فراكســیۆنە‬ ‫بەداخەوە ناوبراو جارێكی دیكەش نەیتوانی كوردســتانییەكەی پارلەمانــی عیــراق‪،‬‬ ‫وەك سەرۆك وەزیرانی واڵت مامەڵە بكات‌و لەبەیاننامەیەكــدا‪ ،‬رایانگەیانــد‪ ،‬بەهــۆی‬ ‫رۆڵی پێشــمەرگە قارەمانەكانی كوردستان وتارەكــەی عەبادی‪ ،‬لەبارەی ســەركەوتنی‬ ‫پشتگوێنەخات‪ ،‬لە كاتێكدا جیهان شاهیدە عێراقییەكان‪ ،‬توشــی شــۆك بــون كاتێك‬ ‫كە یەكەمجار پێشــمەرگە بەر لەهەمو هێزە باســی پێشمەرگەی نەكردوە‌و رۆڵی ئەوانی‬ ‫چەكدارەكانــی دیكەی عیراق‪ ،‬ئەفســانەی لەشــەڕی دژی داعــش فەرامۆشــكردوە‪،‬‬ ‫داعشی تێكشاند‌و ئەگەر پێشمەرگە نەبوایە ئەو كارە پشتگوێخســتنێكی ئاشــكرایە بۆ‬ ‫هیــچ دور نەبــو ئێســتاش داعــش نیوەی قوربانییەكانی پێشمەرگە‪ ،‬كە دەیان هەزار‬ ‫جوگرافیای عیراقی لەژێر دەستدا نەبێت‪ .‬شــەهید‌و بریندار‌و دیلی هەیە‪ ،‬پێشــمەرگە‬ ‫لەبەیاننامەیەكیشــدا‪ ،‬ســەرۆكایەتی بەهەمــو توانایەكەوە لەدژی داعش شــەڕی‬ ‫پارلەمانــی كوردســتان‪ ،‬رایگەیانــد‪ ،‬كردوە‌و هێرشــیكردۆتە ســەر پێگە‌و قەاڵ‌و‬ ‫لێدوانەكەی عەبادی‪ ،‬لێدوانی نا بەرپرسانەو حەشارگەكانی ئەو رێكخراوە تیرۆریستییە‌و‬ ‫هەڵەیەكــی راشــكاوانەیە‪ ،‬چونكــە دورە پێویستە داوای لێبوردن بكرێت‪.‬‬ ‫لەیاســا‌و بەهــا‌و پرەنســیپەكانی هاواڵتــی‬ ‫بــون‌و پێچەوانــەی خــودی مــادەی‬ ‫(‪ )9‬گۆڕان‪ :‬وەاڵمی ئابڕوچونەكەی‬ ‫ی دەســتوری هەمیشــەییە‌و داواكاریــن كە‬ ‫هێــزی لۆژیك بگرێتەبەر‌و دەرگای گفتوگۆ‌و‬ ‫عەبادی دەدەینەوە‬ ‫دانوســتان بەرەو روی هەرێمی كوردســتان‬ ‫دانەخات‌و رێگەش نەدات مەرامە سیاســییە‬ ‫هۆشــیار عەبدوڵاڵ‪ ،‬سەرۆكی فراكسیۆنی‬ ‫تەســكەكان‪ ،‬هەژمونیــان بــە ســەر ماف‌و گــۆڕان لەپارلەمانی عیراق‪ ،‬لەپەیجی خۆی‬ ‫ئیــرادەی گەالنــی عیــراق‌و دەســتورەكەی لەفیســبوك‪ ،‬باڵویكردۆتــەوە‪ ،‬ناونەهێنانی‬ ‫هەبێــت‪ ،‬چونكــە زەرەرمەنــدی یەكــەم‌و پێشمەرگە لەالیەن عەبادییەوە‪ ،‬لەو وتارەدا‬ ‫كۆتایــی لەزمانــی هەڕەشــەو بەكارهێنانی كــە بەبۆنەی ئازادكردنی عیراق لەدەســتی‬ ‫هێز‪ ،‬خودی هاواڵتییانی عیراقن‌و ئەم جۆرە داعــش پێشكەشــیكرد‪ ،‬بەهەمــو پێوەرێك‬ ‫لێدوانانەش مەترســی‌و هەڕەشــەن لەســەر ئابڕوبەرییەكی سیاسی گەورەیە‪.‬‬ ‫ئایندەی عیراق‪.‬‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬دەشــڵێت «وەك فراكســیۆنی‬ ‫الی خۆشــیەوە ســەعدی ئەحمەد پیرە‪ ،‬گــۆڕان راگەیاندراوێكمــان بــۆ رایگشــتی‬ ‫وتەبێژی یەكێتی‪ ،‬دوێنێ لەشاری سلێمانی عێراقی دەبێت دەربارەی ئەو ئابڕوبەرییە»‬

‫‪.‬‬

‫وتەبێژی یەكێتی‪ :‬عەبادی ناتوانێت رۆڵی پێشمەرگە لەشەڕی دژ بە داعش كەمبكاتەوە‬ ‫پارلەمانتارێكی پارتی‪ :‬عەبادی توشی غروری سیاسی بوە‬ ‫سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی لەپارلەمانی عیراق‪ :‬كارەكانی عەبادی پێچەوانەی دەستورە‬ ‫سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان‪ :‬ناونەهێنانی پێشمەرگە لەالیەن عەبادییەوە ئابڕوچونێكی سیاسییە‬ ‫رێبازە نوێیەكە عەبادی‬

‫هــەر لەدرێــژەی كاردانــەوەكان دژی‬ ‫وتارەكەی عەبادی‪ ،‬ســەرۆكی فراكســیۆنی‬ ‫یەكێتــی لەپارلەمانــی عیــراق‪ ،‬لەپەیجــی‬ ‫تایبەتــی خۆی لەفیســبوك‪ ،‬نوســیویەتی‬ ‫«كاتێــك گوێم لە وتارەكەی عەبادی گرت‪،‬‬ ‫كە پێشكەشــیكرد‪ ،‬بینیم ناوی پێشمەرگە‬ ‫ناهێنــێ‌و باســیش لــەو هەمــو قوربانــی‌و‬ ‫قارەمانییەتییە ناكات‪ ،‬كە هێزی پێشمەرگە‬ ‫لەروبەڕوبونــەوەی لەگــەڵ داعــش تۆماری‬ ‫كرد‪ ،‬زۆر نیگەران بوم بۆ پڕۆتســتۆكردنی‬ ‫ئــەو هەڵوێســتەی عەبــادی بڕیارمــدا كە‬ ‫بەشداری ئەو فیستڤاڵە نەكەم‪.‬‬ ‫ئارێــز عەبدوڵــا‪ ،‬ئەوەشــی نوســیوە‬ ‫«عەبــادی ســەری زمــان‌و بنــی زمانــی‬ ‫یەكپارچەیــی خاكی عیراق‌و جێبەجێكردنی‬ ‫دەستورە‪ ،‬بەاڵم بەكردار بە پێچەوانەوەیە‪،‬‬ ‫ئــەو سیاســەت‌و هەڵوێستانەشــی لەالیەك‬ ‫بەڵگەی پابەندنەبون بەدەستور‌و لەالیەكی‬ ‫دیكــەش هۆكارێكــە بــۆ لێكترازاندنــی‬ ‫عیــراق‪ ،‬عەبادی هێزی پێشــمەرگە لەمافە‬ ‫دەســتورییەكانی بودجــەی ‪ ٢٠١٨‬بــێ‬ ‫بەشدەكات‌و هێرشی سوپاو حەشد بۆ سەر‬ ‫كەركوك وەك پەالماری ئەو هێزانە بۆ سەر‬ ‫داعــش وەســف دەكات‌و لەوتــاری كۆتایی‬ ‫هاتنی داعشــیش ناوی پێشمەرگە ناهێنێ‪.‬‬

‫كەواتــە عەبــادی رێبازێكی جیــا لەرێبازی‬ ‫عیراقــی نــوێ‌و جێبەجێكردنــی دەســتور‬ ‫گرتۆتەبەر»‪.‬‬

‫لەپارلەمانەوە فشار‬ ‫دەخرێتەسەر عەبادی‬ ‫الیخۆشــیەوە‪ ،‬پارلەمانتارێكــی پارتــی‬ ‫لەپارلەمانــی عیــراق‪ ،‬بە(چاودێــر)ی‬ ‫راگەیاند‪ :‬وەكو فراكسیۆنە كوردستانییەكان‬ ‫بەهاوكاری بەشێك لەفراكسیۆنی الیەنەكانی‬ ‫سونە‌و شیعە هەماهەنگیمان هەیە‌و فشاری‬ ‫زۆرمان كردۆتە ســەر حكومەتــی عیراقی‌و‬ ‫ســەرۆكوەزیران‪ ،‬بەوەی پێویستە ئەوان كە‬ ‫ئەوەنــدە تەركیز دەكەنە ســەر پابەندبون‌و‬ ‫جێبەجێكردنــی دەســتور‪ ،‬ئێمــەش هەمان‬ ‫شــتمان تەئكیدكردۆتەوە‪ ،‬بەاڵم بەداخەوە‬ ‫عەبادی هەر شتێكی بەدڵ بێت‪ ،‬جێبەجێی‬ ‫دەكات‌و بەپێچەوانەشــەوە ئــەوەی بەدڵــی‬ ‫نەبێت‪ ،‬جێبەجێی ناكات‪.‬‬ ‫عەرەفــات كەرەم‪ ،‬وتیشــی «بــۆ نمونە‬ ‫ئەو رەشنوسی یاسای بودجەیە كە هاتۆتە‬ ‫پارلەمان‪ ،‬نزیكەی پێنج الپەڕەمان نوسیوە‪،‬‬ ‫وەك سەرجەم فراكسیۆنە كوردسانییەكان‪،‬‬ ‫چونكــە هەمــوی پێچەوانــەی دەســتورە‌و‬ ‫بەعەبادیمان وتوە‪ ،‬كاتێك باســی دەستور‬ ‫دەكەیــت‪ ،‬خــۆت كارەكانــت پێچەوانــەی‬

‫دەســتورە‪ ،‬جگــە لــەوەش رەتكردنــەوەی‬ ‫قەوارەی سیاســی هەرێمی كوردستان‪ ،‬كە‬ ‫نوســراوە پارێزگاكانی كوردستان‪ ،‬ئەمەش‬ ‫پێچەوانــەی دەســتورە‪ ،‬هەروەهــا لەدواین‬ ‫وتاری ســەركەوتن بەســەر داعشدا كاتێك‬ ‫ناوبــراو بەهیــچ شــێوەیەك باســی رۆڵ‌و‬ ‫پێگــە‌و ئازایەتــی هێزەكانی پێشــمەرگەی‬ ‫نەكرد‪ ،‬زۆر جێگەی داخە ئەگەر پێشمەرگە‬ ‫نەبوایە‪ ،‬ئەم سەركەوتنە نەدەبو‪ ،‬لەموسڵ‌و‬ ‫شــوێنەكانی تــر‪ ،‬كــە بەخوێنــی هەزارەها‬ ‫پێشمەرگە تۆماركراوە»‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬ئاماژەی بەوەشــكرد‪ ،‬ئەمانە بۆ‬ ‫خۆیــان بەڵگــەن لەســەر ئەوەی كــە ئێمە‬ ‫لەگــەڵ عەقڵیەتێــك كار دەكەیــن‪ ،‬بەهیچ‬ ‫شــێوەیەك لەگەڵ دیموكراسی‌و مەدەنیەت‬ ‫ناگونجێــت‪ ،‬بۆیــە وەك فراكســیۆنەكانی‬ ‫(پارتی‌و یەكێتی‌و یەكگرتو) بەشدارنەبوین‬ ‫لەو ئاهەنگەی عەبادی وتاری ســەركەوتنی‬ ‫بەسەر داعش تێدا خوێندنەوە‪.‬‬

‫بۆچی‬ ‫گفتۆگۆكان دەست پێناكاتەوە؟‬ ‫جیــاواز لەناونەهێنانــی پێشــمەرگە‬ ‫لەالیــەن عەبادییــەوە‪ ،‬دوای نزیكــەی‬ ‫دوو مانــگ لــە رووداوەكانــی ‪16‬ی‬ ‫ئۆكتۆبــەرو كۆنترۆڵكردنــەوەی زۆرینــەی‬

‫ناوچــە كێشەلەســەرەكان لەالیــەن هێــزە‬ ‫عێراقییــەكان‌و ســەرباری هەمــو هەوڵــە‬ ‫هەرێمــی‌و نێودەوڵەتییــەكان‌و نیشــاندانی‬ ‫خواســتی هەرێم بۆ گفتوگۆ لەگەڵ بەغداد‌و‬ ‫چارەســەركردنی كێشــەكان لەسەر بنەمای‬ ‫دەستور‪ ،‬كەچی عەبادی ئامادەنییە گفتوگۆ‬ ‫لەگەڵ هەرێمدا بكات‪.‬‬ ‫بــەرای چاودێرانــی سیاســی‪ ،‬بەهــۆی‬ ‫روداوەكانی چەند ســاڵی رابردودا بەتایبەت‬ ‫لــە شــەڕی داعــش‌و پرســی ریفراندۆمــدا‬ ‫حەیــدەر عەبادی ســەرۆك وەزیرانی عیراق‬ ‫توشی لەخۆبایبون بوە‪.‬‬ ‫لەوبارەیــەوە عەرەفــات كــەرەم‬ ‫پارلەمانتاری پارتی وتی «عەبادی توشــی‬ ‫غرور بــوە‪ ،‬دەیەوێت ســەركەوتن بەســەر‬ ‫داعش‌و گرتنەوەی چەند ناوچەیەك‪ ،‬ئەوانە‬ ‫بــۆ هەڵمەتــی هەڵبــژاردن بەكاربهێنێــت‌و‬ ‫ئەگەر هەڵبژاردنەكە كرا‪ ،‬گفتوگۆ پەیوەستە‬ ‫بــەوەوە‪ ،‬چونكــە دەیەوێت لــەو رێگایەوە‬ ‫دەنگــی زیاتــر بــكات‌و پیشــانی خەڵــك‬ ‫بــدات‪ ،‬كــە گوایە ســەرۆك وەزیرانی هەمو‬ ‫عیراقــە‪ ،‬لەكاتێكــدا زۆر بەداخەوە خەڵكی‬ ‫كوردســتان قوربانی هەڵمەتی هەڵبژاردنن‪،‬‬ ‫هەرچەنــدە لەماوەی رابردودا‪ ،‬چەندین جار‬ ‫لەبەیاننامــە‌و راگەیاندراوەكاندا‪ ،‬حكومەتی‬ ‫هەرێم پێشوازی خۆی دەربڕیوە‌و پشتگیری‬ ‫بڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵی كردوە‌و سازش‌و‬ ‫نەرمی زۆری نواندوە»‪.‬‬

‫وتار‬

‫ذمارة (‪ )637‬دووشەممە ‪2017/12/11‬‬

‫دۆناڵد ترامپ‬ ‫سەرۆكە‬ ‫شێتەكە یان‬ ‫سەرۆكە ئازاكە؟‬

‫سوریا لەكۆبونەوەكانی‬ ‫(ریاز و سوچی و جنێف)ەوە بەرەو كوێ؟‬

‫نەوزاد موهەندیس‬ ‫پــاش ئــەوەی چــوار شــەممەی هەفتەی‬ ‫رابــردو ‪ 2017/12/6‬دۆناڵد ترامپ ســەرۆكی‬ ‫ئەمریــكا بڕیارێكــی زۆر هەســتیار و گرنگ و‬ ‫مەترسیداری دەركرد بە‪:‬‬ ‫‪ :1‬گواستنەوەی باڵیۆزخانەی ئەمریكا لە‬ ‫تەلئەبیبەوە بۆ شاری قودس‪.‬‬ ‫‪ :2‬داننان بە شاری قودس وەك پایتەختی‬ ‫هەتاهەتایی ئیسڕائیل‪.‬‬ ‫ئــەم بڕیــارە‪ ،‬لە هەمان كاتدا مەترســیدار‬ ‫و لەهەمانكاتیشــدا دەكرێــت بڵێــن گەلێــك‬ ‫هەســتیارە‪ ،‬چونكــە لەســاڵی ‪ 1948‬وە كە‬ ‫ئیســڕائیل وەك دەوڵەتــی جولەكە دامەزرا و‬ ‫بەشــی ڕۆژئاوای شاری قودســی داگیر كرد‪،‬‬ ‫بەشــی ڕۆژهەاڵتی قودسیش لە ساڵی ‪1967‬‬ ‫داگیركــرا و لەســاڵی ‪1980‬وە بڕیاردراوە كە‬ ‫بلكێنرێتەوە بەبەشــی ڕۆژئاواوە كەلەســاڵی‬ ‫‪1948‬وە داگیر كراوە‪ .‬تائێستا ئیسڕائیلیەكان‬ ‫‪ 69‬ساڵە بوێری ئەوەیان نەكردوە كە قودس‬ ‫بكاتە پایتەخی خۆی‪ ،‬چونكە شــاری قودس‬ ‫بــەالی مســوڵمامانانەوە زۆر پیرۆزە و دەبوە‬ ‫هۆی شەڕ و كوشتار و توندوێژی زیاتر‪ .‬بەاڵم‬ ‫هەمیشە لەهەوڵدا بوە بۆ ئەو كارە‪.‬‬ ‫لە كۆنگرێســی ئەمریكا لەســاڵی ‪1995‬وە‬ ‫یاسایەك دەرچوە بۆ گواستنەوەی سەفارەتی‬ ‫ئەمریــكا بــۆ قــودس‪ ،‬بەاڵم ئەوە ‪ 22‬ســاڵە‬ ‫ێ سەرۆكی ئەمریكا (بیل كلنتۆن و جۆرج‬ ‫س‌‬ ‫بۆشــی كوڕ و باراك ئۆبامــا) نەیانتوانی ئەو‬ ‫ێ بكەن لەبــەر هۆكاری‬ ‫یاســایەیان جێبەجــ ‌‬ ‫سیاسی و بەرژەوەندیەكانی ئەمریكا‪.‬‬ ‫بــەاڵم لــە ئێســتادا ترامــپ یــان لــە‬ ‫ئازایەتیەوەیەتــی یــان پیاوێكــی شــێت و‬ ‫نەزانــە لە سیاســەت ئــەم كارەی كــردوو و‬ ‫بەم بڕیارەشــی بۆ دووەم جار مســوڵمانان و‬ ‫عــەرەب و فەلەســتینی كوشــتەوە و داگیری‬ ‫كــردەوە‪ ،‬یەكــەم جار لەســاڵی ‪ 1948‬دا بە‬ ‫ڕاگەیاندن و دامەزراندنی دەوڵەتی ئیســڕائیل‬ ‫و ئێســتاش ‪ 2017‬بە دانانن بە شاری قودس‬ ‫بە پایتەخی ئیسڕائیل‪.‬‬ ‫ئەم هەنگاوەی ئەمریكا ڕێگا خۆش دەكات‬ ‫بۆ ‪:‬‬ ‫‪-1‬واڵتانــی تریــش باڵیۆزخانەكانیــان‬ ‫بگوازنەوە بۆ شاری قودس ‪.‬‬ ‫‪ -2‬بەمــەش ئیتر عەرەبە فەلەســتینیەكان‬ ‫ناتوانن چیتر دەست بەقودسەوە بگرن‪.‬‬ ‫‪-3‬پرۆســەی وەدەرنانــی ئــەو عەرەبانەش‬ ‫دەســتپێدەكات كــە تائێســتا لــە قودســدا‬ ‫ماونەتەوە‪.‬‬ ‫‪-4‬ئەم بڕیــارە ئەو ڕاســتیەش دەردەخات‬ ‫كــە ماڵــی عــەرەب لەهەمــوو كات الوازتر و‬ ‫پەرتەوازەتــرە بۆیە ئەمریــكا و ترامپ بوێری‬ ‫و ئازایەتیــان نوانــد لــە جێبەجێكردنی ئەم‬ ‫بڕیارەدا و بەمەش فەلەستین و عەرەبەكان بۆ‬ ‫هەتاهەتایە قودســیان لەدەســتدا‪ .‬كە هەموو‬ ‫خەبات و ژیانی یاسر عەرەفات بۆ گەڕانەوەی‬ ‫قودس بوو‪.‬‬ ‫وەك دەڵێن ئەم بریارە بە ئاگاداری سەرۆكە‬ ‫عەرەبەكانیــش بــوە‪ ،‬ئیدی چەنــد رۆژێك لە‬ ‫راگەیانــدن و بەیــان دەركردن و خۆپیشــاندا‬ ‫بەوالوە هیچی تر ناكەن و بیدەنگی لێدەكەن‪.‬‬ ‫بەو هیوای ئێمــەی كوردیش ((كەركوكی‬ ‫قودســی كوردســتانەكەمان)) بــۆ هەمیشــە‬ ‫لەدەســت نەدەیــن و لەیادیشــی نەكەیــن و‬ ‫خەبــات بكەیــن بــۆ گێڕانەوەی بۆ باوەشــی‬ ‫كوردستان‪.‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫د‪.‬مەیادە نەجار‬ ‫ئەمــرۆ گەالنی ســووریا چەن ســاڵێك لە ماڵ‬ ‫وێرانــی و جەنگــی بــەردەوام تیدەپەڕێنــن‪ ،‬كە‬ ‫ئەمــەش ئەم میللەتــەی ناچاركردووە كە پەنا بۆ‬ ‫هەمــوو جۆرە واڵتیكــی جیهان ببــات بۆ ئەوەی‬ ‫دەرگایەكی ریكەوتن بدۆزێتەوە‪.‬‬ ‫رەنگــە ئەم هەنگاوانەی ئەمجــارە تارادەیەك‬ ‫جیاوازبن‪ ،‬چونكە گەلی سووریا ئێستا زۆر بەدەست‬ ‫جەنگــی ناوخۆییەوە ماندووبــووەو چیتر بەرگەی‬ ‫ئەو جەنگە دریژخایەنە ناگرێت‪ ،‬و لەالیەكی ترەوە‬

‫جەنگــی داعش بــەرەو كۆتایی چووە كە ئەگەری‬ ‫ئەوەی هەیە سووریا كەمێك ئارام بێتەوە‪ .‬سوریا‬ ‫ئەمرۆ لەقۆناغێكی نوێدایە‪ ،‬ئەو واڵتە دەیەوێت لە‬ ‫ئاشووبی شەڕ كەمێك دوور بكەوێتەوەو بەئاشتی‬ ‫بژی و نایەوێــت واڵتەكەیان پاش داعش ببێتەوە‬ ‫گۆڕەپانێك بۆ ملمالنێی سیاســییەكان بەتایبەتی‬ ‫لــە دوای قوڵبوونەوەی ناكۆكی نێوان ســعودیەو‬ ‫قەتەر كە كاریگەری راســتەوخۆی لەسەر سووریا‬ ‫هەیە‪ ،‬چونكە ئۆپۆزســیۆنی ئەو واڵتەی بەســەر‬ ‫هەردوو بەرەی جیاوازدا دابەشــكردووە‪ ،‬لەالیەكی‬ ‫ترەوە قوڵبوونەوەی ناكۆكی نێوان ئێران لەالیەك‬ ‫و واڵتــە عەرەبیەكانــی وەك ســعودیەو ئیمارات‬ ‫و واڵتــە یەكگرتووەكانــی ئەمریــكا لەالیەكی تر‪،‬‬ ‫ئەوەندەی تر هاوكێشــەی ئــەم واڵتە ئالۆزدەكات‬ ‫و لەپرســی ئاشتی و چارەسەری سیاسی دووری‬ ‫دەخاتەوە‪.‬‬ ‫پرسیارە جەوهەرییەكە لێرەدایە كە ئایا سووریا‬ ‫بەكــوێ دەگات؟ ئایــا لە دوای ئــەم كۆبوونەوانە‬ ‫ئاشــتی بەرقەرار دەبێت؟ یان هەمان ســیناریۆی‬ ‫كۆبوونەوە كۆنەكان دووبارە دەبێتەوە؟‬ ‫ئــەوەی گرنگــە ئایە رووســیا دەیەوێت چۆن‬ ‫كاریگــەری لەســەر هەمــوو هێــزكان لەســووریا‬ ‫جێبهێڵێــت؟ رووســیاو دروســتكردنی هێــزی‬ ‫ئاشتیپارێز زۆربەی راگەیاندنە جیهانیەكان باس لە‬ ‫بەرنامەی روسیا دەكەن بۆ دروستكردنی هێزێكی‬ ‫ئاشــتیپارێزی فرەنەتەوەیــی لە ســووریا‪ ،‬رەنگە‬ ‫ئەم نەخشــەیەی رووسەكان كۆتایی بەهەژموونی‬ ‫ئێرانیــەكان لەالیەك و لەالیەكی ترەوە هەژموونی‬ ‫واڵتانــی عەرەبــی لەو واڵتــەدا بهێنێــت‪ ،‬چونكە‬ ‫رووســەكان دەیانەوێت ســووریا وەك دەرگایەك‬ ‫بەكاربهێنــن بۆ ســەر دەریای ســپی ناوەراســت‬

‫بــۆ ئەوەی لەوێوە بەردوامی بە پرۆژە سیاســی‌و‬ ‫بازرگانی و ئابوورییەكان لەالیەك و دەستگرتن بە‬ ‫بازاڕی گازی سروشتی لە رۆژهەاڵتی ناوەراست و‬ ‫ناوچەكە لەالیەكی ترەوە‪.‬‬ ‫روســیا دەیەوێــت ســوریا وەك بنكەیەكــی‬ ‫ئاســمانی بۆ راییكردنی كارەكانــی بەكاربهێنێت‪،‬‬ ‫بەتایبەتــی كــە گەورەتریــن بنكەی ئاســمانی و‬ ‫دەریایی روســیا لەرۆژهەاڵتی ناوەراست لە شاری‬ ‫تەرتوسی سووریایە‪.‬‬ ‫بۆیە بەتێكڕا سیاسییەكانی روسیاو ئەو گەمە‬ ‫سیاســییەی لــەو واڵتەدا دەیــكات‪ ،‬دەگەینە ئەو‬ ‫ئەنجامەی كە روســیا دەیەوێت كۆتایی بەجەنگی‬ ‫ســوریا بهێنێــت بــەاڵم بــەو رێگەیــەی كەخۆی‬ ‫دەیەوێت ئەویش خۆی لەدروستكردنی ناوچەیەكی‬ ‫ئــارام لەباشــووری ئــەو وواڵتــەدا دەبینێتــەوە‬ ‫كــە لەناوچــەی دەرعاوە دەســت پێــدەكات و لە‬ ‫جــۆالن كۆتایی دێت‪ ،‬بەمەش نەخشــەی ســوریا‬ ‫بەتەواوەتی دەگۆڕێت‪ ،‬چونكە ئەم ناوچەیە روون‬ ‫نیە كەالیەن كێیــەوە بەڕێوە دەبرێت‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫وەك دەزانیــن كە ئەم ناوچەیــە لەژێر كۆنتڕۆلی‬ ‫ئەو گروپانەی ئۆپۆزســیۆنی ســوریایە كە نزیكن‬ ‫لەوواڵتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە‪.‬‬ ‫ئــەوەی گرنگــە لوتكــەی ســوچی كەزۆربەی‬ ‫چاودێرانی سیاسی هەر لەئێستاوە لە ئەنجامەكانی‬ ‫نائومێــدن‪ ،‬پێیانوایە هیچ گۆرانكاڕییەك لەســەر‬ ‫ئەرزی واقع لەســوریا دروست ناكات‪ ،‬جارێكی تر‬ ‫پرســیاریكی زۆر گرنگ دروســت دەكات‪ ،‬كە ئایە‬ ‫ئەمریكییەكان چی دەكەن لەدوای ئەم كۆنگرەیە؟‬ ‫ئایــا ئەمەریــكا كــە ســااڵنیكی زۆرە چاوەڕوانی‬ ‫كۆتایــی هێنانە بەهەژمونەكەی بەشــار ئەســەد‪،‬‬ ‫ئاوەهــا بەئاســانی ســووریا رادەســتی رووســیا‬

‫دەكات؟ ئایــە ئەمەریــكا رازی دەبێــت روســیا‬ ‫بنكەیەكی وەها گرنگی لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاســتدا‬ ‫هەبێــت؟ بەتایبەتــی وەك دەبینن كــە هەنگاوە‬ ‫نوێیەكانــی سیاســەتی ســەرۆكی نوێــی واڵتــە‬ ‫یەكگرتووەكانــی ئەمەریكا (دۆناڵــد ترامپ) زۆر‬ ‫توونــدەو تارادەیەكی زۆر بەشــێكی لەچاودێرانی‬ ‫سیاســی پیانوایــە ئــەوەی كەدەبنێرێــت هەمان‬ ‫سیاسەتی جۆرج بۆشی كوڕە‪ ،‬بەاڵم بەشێوەیەكی‬ ‫تــر‪ ،‬بۆیــە دەبێت چاوەڕوانــی جەنگێكی نوێ لە‬ ‫جیهانــدا بكەین كە ئەگەرێكــی زۆرە ئەو جەنگە‬ ‫لەسەر خاكی سوریا بێت‪.‬‬ ‫ئەوەی گرنگە ئایا سوریا دەبێتە گۆڕەپانی ئەو‬ ‫جەنگــە نوێیــە؟ یان نا ئایا ســوورییەكان دەبنە‬ ‫ئەكتەری گۆڕانكارییەكانی ناوچەكە‪ ،‬لێرەدا روونە‬ ‫كە ئەمریكییەكان دەیانەوێت سووریا لەژێر بەڕەی‬ ‫رووســیا دەربهێنن و بۆ ئەو مەبەســتە ئەمەریكا‬ ‫هەمــوو هەوڵەكانی خســتۆتەگەڕ بۆ كۆتاییهێنان‬ ‫بەدەســەاڵتی بەشــار ئەســەد‪ ،‬لەالیەكــی ترەوە‬ ‫روســیا نایەوێت ملمالنێیەكی راســتەوخۆ لەگەڵ‬ ‫ئەمەریكا بكات‪ ،‬چینیش كە پێشتر پەیوەندیەكی‬ ‫تووندوتۆڵــی لەگەڵ ســووریا هەبوو ئێســتا بەو‬ ‫چەشنە نەماوە‪ ،‬چین زیاتر گرنگی بەبەهێزكردنی‬ ‫ئابــووری دەدات‪ ،‬ئەمــەش وادەكات لەجیاتــی‬ ‫ســووریا بیەوێت خۆی لەوواڵتیكــی دەوڵەمەندی‬ ‫وەك ســعودیە نزیك بكاتــەوە‪ .‬لەكۆتایدا ئەوەی‬ ‫گرنگــە ســوورییەكان دەبنە خۆراكــی جەنگێكی‬ ‫ماڵویرانكــەری گەورەتــر كــە ئەگــەری زۆرە‬ ‫ئەمجــارە ئەو جەنگە لوبنانیــش بگرێتەوە‪ ،‬وەك‬ ‫ســەرەداوەكانی لەو ماوەیەی پێشــوودا لەو واڵتە‬ ‫دەركەوتن‪.‬‬

‫سودو و زیانەكانی‬ ‫بڕیاری لێبوردنی گشتی‬

‫پارێزەر‪ :‬لوقامن مستەفا ساڵح‬ ‫هــەر لە دوای كۆتایی هاتنی ماوەی ســەرۆكی‬ ‫هەرێــم و جێگرەكــەی لە دوای مشــتومڕێكی زۆر‬ ‫سەرجەم دەسەاڵتەكانیان دابەشكرا بەسەر هەرسێ‬ ‫ســەرۆكایەتیەكەدا هــەر یــەك لە ســەرۆكایەتی‬ ‫پەڕلەمــان و ئەنجومەنــی وەزیــران و ئەنجومەنی‬ ‫دادوەری هەرێــم‪ ،‬هەرچــی دەســەاڵتەكانی وەك‬ ‫دامەزراندنــی دادوەر و بریكاری یاســایی‪ ،‬بڕیاری‬ ‫لەسێدارەدان و لێبووردنی گشتی درایە ئەنجومەنی‬ ‫دادوەری هەرێم‪ .‬كە لێرەدا جێی باسەكەی ئێمەیە‬ ‫ئەویش مەسەلەی لێبوردنی گشتییە‪.‬‬ ‫تائێســتا پرۆژەیاسای لێبوردنی گشتی‪ ،‬لەسێ‬ ‫كاتی جیــاوازدا لەالیەن چەنــد پەرلەمانتارێكەوە‬ ‫پێســكەش بــە ســەرۆكایەتی پەرلەمــان كراوە‪،‬‬ ‫لــە ‪ ٢٠١٧-١١-١٥‬لــە پەرلەمانــی كوردســتان‪،‬‬ ‫خوێندنــەوەی یەكەمی بۆكراوە‪ ،‬ئێســتا لە لیژنە‬ ‫پەیوەندیدارەكانــی پەرلەمانەو بڕیــارە لە یەكەم‬ ‫دانیشتنی داهاتوی پەرلەمانی كوردستان‪ ،‬بخرێتە‬ ‫بەرنامــەی كار بۆئەوەی گفتوگــۆ و دەنگدانی لە‬ ‫سەربكرێت‪.‬‬

‫ئەگەرچی راپۆرتی كۆتایی لەسەر پرۆژەیاسای‬ ‫لێبوردنی گشتی‪ ،‬لەالیەن لیژنە پەیوەندیدارەكانی‬ ‫پەرلەمانــەوە تەواونەبــوە لــە قۆناغــی گفتوگــۆ‬ ‫و وەرگرتنــی تێبینــی و پێشــنیاری الیەنــە‬ ‫پەیوەندیدارەكانــە‪ ،‬بــەاڵم خــۆش بەختانــە‬ ‫هەندێــك تــاوان لەوانــە( ئەو تاوانەی مەترســی‬ ‫لەســەر ئاسایشــی گشــتی دروســت دەكــەن‪،‬‬ ‫ماددەهۆشــبەرەكان‪ ،‬كەیســی بردنــی موڵــك و‬ ‫ماڵــی گشــتی‪ ،‬ســاختەكردنی دراو‪ ،‬كوشــتنی‬ ‫ژنان‪ ،‬تیــرۆر )‪ ،‬لێبوردنی گشــتی نایانگرێتەوە‪.‬‬ ‫چونكە پێشــتریش كە لە لێبوردنی گشتی ساڵی‬ ‫‪ 2007‬و ‪ 2012‬دا بەهەمان شــێوە ئەو كەیسانەی‬ ‫نەگرتۆتەوە‪.‬‬ ‫لــە هەمــوو حاڵەتێكــدا ئەگــەر پرۆژەكــە‬ ‫بەڕێكارەكانــی خۆیدا نــەڕوات كاریگەری خراپی‬ ‫بۆ كۆمەڵگا دەبێت‪ ،‬بۆیە دەبێت خوێندنەوەیەكی‬ ‫ووردی بۆ بكرێت بە بەشــداری یاساناســان خاڵە‬ ‫الوازەكانی پرۆژە یاســاكە دەستنیشــان بكەن و‬ ‫دواتــر لــە ڕێگــەی یاداشــتێكەوە بیدەنــە لیژنە‬ ‫پەیوەندیدارەكان‪.‬‬ ‫چونكە مەترســی ئەوە هەیە پرۆژەكە دەرفەت‬ ‫بداتــە ئــەو كەســانەی بەهــۆی گەندەڵیــەوە‬ ‫دەســتگیركراون ئــازاد بكرێــن و دواتــر ببنــەوە‬ ‫مەترسی لەسەر كۆمەڵگا‪.‬‬ ‫لەبەر هەستیاریی بارودۆخی هەرێمی كوردستان‬ ‫كە ئێســتا پێیــدا تێپــەڕ دەبێــت‪ ،‬داوا دەكرێت‬ ‫ئەو لێبوردنە گشــتییە دەربچێت‪ ،‬مەبەســت لەم‬ ‫لێبوردنە گشــتییە ئەوەیە كە بە شــێوازێك بێت‬ ‫بــۆ زیندانیان كە ئازادبوونی ئەو كەســانە نەبێتە‬ ‫هــۆی تێكدانی بارودۆخی كۆمەاڵیەتی لە هەرێمی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬بەڵكو ببێتــە هۆكارێك تا ئەوان بۆ‬ ‫جارێكیتر بتوانن بێنەوە ناو كۆمەڵ و دەرفەتێكی‬ ‫تریان پێبدرێت ژیانی خۆیان رێكبخەنەوە‪ .‬ئەگەر‬ ‫ئەمە مەبەســتە ســەرەكیەكە بێت بەڕاستی جێی‬ ‫دەسخۆشیكردنە‪.‬‬ ‫بەاڵم پێویستە لە دەركردنی ئەو یاسایەدا مەرج‬

‫هەبێــت و هەمــوو زیندانیان نەگرێتــەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫هەندێك تاوان نابێ لێخۆشبوونی لەسەر بێت‪ ،‬كە‬ ‫رای گشتیی كوردســتان قبوڵی نییەو تائێستاش‬ ‫جێی نیقاشــی الیەنــە پەیوەندیدارەكانە‪ .‬چونكە‬ ‫پێشــترچەندین زیندانی لە گرتووخانەكان كە بەر‬ ‫لێبوردنــی گشــتی كەوتوون‪ ،‬بــە ماوەیەكی كەم‬ ‫دوای ئازادبوونیــان‪ ،‬تاوانیان ئەنجام داوەتەوە و‬ ‫بۆ شــوێنەكەی خۆیان گەڕاونەتەوە‪« ،‬سزا دەبێ‬ ‫ئازاری تاوانبار بدات‪ ،‬ئەگەر نا هەست بە قەبارەی‬ ‫تاوانەكــەی نــاكات و دووبــارەی دەكاتــەوە»‪.‬‬ ‫لەبــەر ئــەوەی تاوەكو ئێســتا ناتوانین بڵێین كە‬ ‫زیندانەكانی هەرێمی كوردستان بەتەواوی بوونەتە‬ ‫دەزگای چاكســازی و تاوانبار بە چارەسەركراوی‬ ‫رەوانەی كۆمەڵگا دەكەنەوە‪.‬‬ ‫لــە هەرێمی كوردســتان ژمــارەی حكومدراوان‬ ‫زیاتــر لە ‪ ٤٥٠٠‬كەســە و بەهەزاران كەیس هەیە‪،‬‬ ‫ئەو كەیســانە چــۆن دادەخرێن‪ ،‬لێرەدا ئەوەی لە‬ ‫پرۆژە یاســاكان هاتووە هەمووی بەســتراوەتەوە‬ ‫بــە بابەتی لێخۆشــبوون‪ ،‬واتا كاتێــك ئەو تاوانە‬ ‫لێبوردنی گشتی دەیانگرێتەوە دەبێت لێخۆشبوون‬ ‫لەنێوان سكااڵكار و سكااڵلێكراو هەبێت‪.‬‬ ‫گوومانــی تێدا نیــە دەركردنــی بڕیارێكی لەم‬ ‫چەشــنە( بڕیــاری لێبوردنــی گشــتی )بڕیارێكی‬ ‫زۆرهەســتیارە‪ ،‬هەم سوودی هەیەو هەم زیانیش‪،‬‬ ‫بۆیــە لێرەدا بەگرنگی دەزانم كە باس لە هەندێك‬ ‫لە سوودو زیانەكانی ئەم بڕیاری یاسای لێبوردنی‬ ‫گشتیە بكەین كەوا چاوەڕوان دەكرێت بە نزیكانە‬ ‫دەربچێت‪.‬‬ ‫سوودەكانی‬ ‫‪-1‬لــەڕووی داراییــەوە دەبێتــە هــۆی كــەم‬ ‫كردنەوەی ئەرك لەسەر حكومەت‪ ،‬وەك خەرجی‬ ‫و خزمەتگوزاریەكانــی تــر‪ ،‬چونكــە لە ئێســتادا‬ ‫بەهۆی زۆر بوونی ژمارەی زیندانیەكانەوە تێچوی‬ ‫زیاد لە پێویست دەكەوێتە سەر حكومەت‪.‬‬ ‫‪ -2‬دەرفەتێــك دەدات بــە هەندێــك لــە‬ ‫زیندانیــەكان كە ســوود مەنــد بوونە لــە بواری‬

‫چاكســازیەوە‪ ،‬گەڕانەوەیان بۆ ناو ژیانی ئاسایی‬ ‫لە نێوكۆمەڵگادا‪.‬‬ ‫‪ -3‬لــەڕووی كۆمەاڵیەتیــەوە بــۆ خێزانەكانیان‬ ‫كۆمەڵێك كێشەی جۆراوجۆر چارەسەردەكات‪.‬‬ ‫‪ -4‬بڕیارەكە دەبێتە هۆی ئاشتەوایی كۆمەاڵیەتی‬ ‫بە هۆی لێخۆشبوونی خێزانەكان لەیەكتر‪،‬زیاتری‬ ‫ئەوكەیســانەی كە كوشــتنی تیایە و كە پێشــتر‬ ‫زۆرترین ڕوداوی كۆمەاڵیەتی لێكەوتۆتەوە‪.‬‬ ‫‪-٥‬دەبێتــە هــۆی كەمكردنــەوەی ئــەرك‬ ‫وماندووبوونی دادگاكان‪.‬‬ ‫زیانەكانی‬ ‫‪-1‬دەرچونــی لێبوردنی گشــتی بــۆ تاوانباران‬ ‫مەترســیدارە‪ ،‬زۆرجــار لــەم ڕێگــەوە تاوانباری‬ ‫مەترسیدار ئازاد دەكرێت‪ ،‬یان سوڵحی كۆمەاڵیەتی‬ ‫كــەزۆر جار لە گەورەیــی تاوانەكان كەمدەكاتەوە‬ ‫و وادەكات تاوانبــار بەبــێ تــرس بەهــۆی بونی‬ ‫پاڵپشتی عەشایەری تاوانەكە دووبارە بكاتەوە‪.‬‬ ‫‪ -2‬هەندێ لەتاوانبارەكان لە بری ســوودیان لە‬ ‫چاكسازی وەرگرتبێت‪ ،‬پێچەوانەكەیان وەرگرتووە‬ ‫بــە هــۆی تێكەاڵویــان لەگەڵ كەســانی الســار‪،‬‬ ‫كەدواتر دەبنە هۆی مەترسی لەسەر كۆمەڵگا‪.‬‬ ‫‪ -3‬ئەگــەر پرۆژەكــە بەڕێكارەكانــی خۆیــدا‬ ‫نــەڕوات كاریگــەری خراپی بــۆ كۆمەڵگا دەبێت‪،‬‬ ‫واتە سەرجەم ڕێكارە یاساییەكان پەڕەوبكرێت‪.‬‬ ‫‪-4‬ئەگــەر لــە دوای ئــازاد كردنیــان چاودێری‬ ‫نەكرێــن ئــەوە زیانەكانی زۆرتــر دەبێت وەك لە‬ ‫سوودەكانی‪.‬‬ ‫‪ -5‬ڕەنگە ببێتە هۆی هاندانی خەڵك بۆ كردنی‬ ‫تاوانی هەمەچەشنە‪.‬‬ ‫لــە ئەنجامــدا‪ ،‬دەكرێــت بڕیــاری لێبوردنەكە‬ ‫دەربكرێــت‪ ،‬بــە مەرجــێ ســودوو بەرژەوەنــدی‬ ‫گشتی ڕەچاوبكرێت‪ ،‬دووربێت لە مەرامی سیاسی‬ ‫و بانگەشــەی هەڵبــژاردن‪ ،‬چونكــە هەڵســان بە‬ ‫بەرپرســارێتی ئەركێكی پیرۆزە لەگەڵ ئەوەشــدا‬ ‫گەورەتریــن دەســكەوتی بەهــا ئەخالقــی و‬ ‫مرۆڤایەتیەكانە پێش هەرشتێكیتر‪.‬‬

‫کوردستان سەرانسەر‬

‫ذمارة (‪ )637‬دووشەممە ‪2017/12/11‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫كورد لەنێوان گەمەی گول و ئەردۆغاندا‬

‫هێژا دڵشاد‬ ‫ماوەیەكــە لــە راگەیاندنەكانــی توركیا‬ ‫پانتاییەكــی زۆر بــە چاالكــی و هەواڵــی‬ ‫خــۆ كاندیدكردنــەوەی عەبــدواڵ گــول بۆ‬ ‫هەڵبژاردنەوەی ســەرۆككۆماری دەدرێت‪،‬‬ ‫ئەمــەش لــەوەوە ســەرچاوەی گرتــووە‬ ‫كــە گول بەنیــازە لەگەڵ دەســتەیەك لە‬ ‫ئەندامەكانــی پێشــووی ئــاك پارتی (كە‬ ‫پێشــتر هاوخەبات بون و ئێســتا لە ئاك‬ ‫پارتی دابــڕاون یاخــود دوورخراونەتەوە)‬ ‫پارتێكی سیاسی نوێ دابمەزرێنێت‪.‬‬ ‫لەم بارەیــەوە نیهاد گەنج رۆژنامەنوس‬ ‫و شــرۆڤەكاری توركیــا لــە وتارێكیــدا‬ ‫ئامــاژە بــەوەدەكات‪ ،‬هەوڵەكانی گول بۆ‬ ‫پێكهێنانــی رەوتێكــی نوێ‪ ،‬لــە بەرامبەر‬ ‫ئەردۆغــان درێــژەی هەیە‪ .‬بەم شــێوەیە‬ ‫باســی دەكات‪ :‬ماوەیەكی زۆرە قسەوباس‬ ‫لەســەر گەڕانــەوەی عەبــدوال گــوڵ بــۆ‬ ‫سیاســەت دەكــرا‪ ،‬بــەاڵم ئیتــر لەمەودوا‬ ‫كارەكە لە قســە دەرچــووەو پێی ناوەتە‬ ‫كــردار‪ ،‬ئیتــر گەڕانەوەی گــول بۆ كایەی‬ ‫سیاســی شتێكی رونە‪ ،‬لەماوەی رابردوودا‬ ‫عەبدوال گول‪ ،‬لەگەڵ‪ ،‬ئەحمەد داودئۆغڵو‪،‬‬ ‫عەلــی باباجــان‪ ،‬جەمیــل چیچــەك و‬ ‫نزیكەی ‪ 40‬لە پارلەمانتارەكانی پێشــووی‬ ‫ئــاك پارتــی كۆبونەوەیــان ئەنجامــداوە‪.‬‬ ‫ئەمەش نیشــانەی لەت بونــی ئاك پارتی‬ ‫و جیابونەوەی بەشــێك لە سیاســەتكارە‬ ‫دێرینەكانی ناو ئەو پارتەیە»‪.‬‬ ‫هاوكات ئەحمەد تاقان‪ ،‬رۆژنامەنوس و‬ ‫نوسەر‪ ،‬كە پێشتر بۆ ماوەیەك راوێژكاری‬ ‫عەبــدواڵ گول بووە‪ ،‬لە وتارێكیدا ئاماژەی‬ ‫بەوە كــردووە كە عەبدواڵ گــول لەڕێگەی‬ ‫بەشــیر ئەتەاڵی‪-‬یەوە‪ ،‬كە پێشتر پۆستی‬ ‫یاریــدەدەری ســەرۆكوەزیرانی ئاك پارتی‬ ‫و دواتریــش وەزیــری ناوخۆی پێــدراوە‪،‬‬ ‫ئامــادەكاری بــۆ دروســتكردنی پارتێــك‬ ‫دەكات و لــەو رێگەیەشــەوە خۆیــان بــۆ‬ ‫هەڵبژاردنی ‪ 2019‬ئامادەدەكەن‪.‬‬

‫گول و ئەردۆغان‬

‫لە مێژووی ئــاك پارتیدا‪ ،‬عەبدواڵ گول‬ ‫و رەجــەب تەیــب ئەردۆغــان‪ ،‬وەك دوو‬ ‫كەســایەتی سیاســی بەهێزی ناو پارتەكە‬ ‫دەركەوتــوون كــە رابەرایەتی ئــەو رەوتە‬ ‫نوێیــەی توركیایــان دەكــرد‪ ،‬ئــەم دوو‬

‫سیاسەتەكانی داهاتووی هەریەك لە‬ ‫گول و ئەردۆغان‪ ،‬دەبێتە پێوەرێك كە‬ ‫بااڵنسی سیاسی خۆیان بۆ گەلی توركیا‬ ‫دەربخەن‪ ،‬ئایا كامیان سەردەكەوێت‬ ‫هێشتا زووە بۆ ئەوە‪ ،‬بەاڵم ئەوەش‬ ‫روونە كە هیچكامیان لە ناوەڕۆكدا‬ ‫نابنە فریادڕەسی گەلی كورد و‬ ‫پێكهاتەكانیرتی توركیا‬ ‫ســەركردەیە تاكــو ئەم ســااڵنەی دوایی‪،‬‬ ‫پەیوەندییەكــی زۆر پتەویان لەگەڵ یەكدا‬ ‫هەبووە‪ ،‬ئــەم پەیوەندییە جگە لە الیەنی‬ ‫سیاسی‪ ،‬الیەنی كۆمەاڵیەتی و خێزانیشی‬ ‫گرتۆتەوە‪.‬‬ ‫لەســاڵی ‪ 2001‬ئــاك پارتــی لەالیــەن‬ ‫هەریــەك لــە رەجــەب تەیــب ئەردۆغان‪،‬‬ ‫بوالنــت ئەرنــج‪ ،‬عەبدواڵ گــول و عەبدول‬ ‫لەتیف شــەنەرەوە دامــەزرا‪ ،‬ئەردۆغان بە‬ ‫سەرۆكی پارتەكە و ئەوانیتریش بە جێگیر‬ ‫هەڵبژێردران‪.‬‬ ‫لەســەرەتای گرتنەدەســتی دەسەاڵتی‬ ‫حكومەتی ئاك پارتی‪ ،‬لە ســاڵی ‪ 2002‬وە‬ ‫كاتــێ‌ ئــاك پارتــی ‪ 34.3‬ی دەنگەكانی‬ ‫بــرد‪ ،‬ئەردۆغان وەك ســەرۆكی پارتەكە‪،‬‬ ‫لەبەرئــەوەی پێشــترلە دادگا داوایەكــی‬ ‫یاسایی لەسەر تۆماركرابوو‪ ،‬نەیتوانی لەو‬ ‫هەڵبژاردنــە خــۆی كاندید بــكات‪ ،‬بەپێی‬ ‫یاســاكانی توركیا ســەرۆكوەزیر پێویستە‬ ‫پارلەمانتــار بێــت‪ ،‬ئەوجــا ئــەو پۆســتە‬ ‫وەردەگرێــت‪ ،‬بۆیە عەبدواڵ گول پۆســتی‬ ‫ســەرۆكوەزیرانی وەرگــرت‪ ،‬لەپاش چەند‬ ‫مانگێــك ئەردۆغــان لە شــاری ســیعرت‬ ‫خــۆی كاندید كردەوە و لــە ‪ 14‬ی مارتی‬ ‫‪ 2003‬پۆســتی ســەرۆكوەزیرانی لــە گول‬ ‫وەرگرتەوە‪.‬‬ ‫گــول و ئەردۆغــان دوانەیەكــی‬ ‫تەواوكــەری یەك بوون‪ ،‬یەكگرتویی ئەوان‬ ‫توانی قۆناغ بە قۆناغ بچنەپێشــەوە‪ ،‬ئەم‬ ‫دوانە چەندجارێك پۆســتەكانیان ئاڵوگۆڕ‬ ‫كردووە‪ ،‬بێگومان بە رێكەوت و تێگەیشتن‬ ‫لەیەكتریی‪ ،‬هەڵقواڵوی بیری ناسۆنالیزمی‬ ‫ئیســامی نەتەوەپەرســتی توركــن و ئەو‬ ‫رەوتــەی كە نەجمەدین ئەربــەكان لە ‪70‬‬ ‫كانەوە رابەرایەتی دەكرد‪.‬‬ ‫ئەردۆغــان لــە پــاش خولی ســێیەمی‬ ‫ســەرۆكوەزیرانی و پێــش ئــەوەی ببێتە‬ ‫سەرۆككۆمار‪ ،‬وەك ســەرۆكی ئاك پارتی‬ ‫و ســەرۆكوەزیر‪ ،‬یاســایەكی تایبەتــی‬

‫پێدەچێت كورد نەچێتە ژێرباری‬ ‫هیچ رێككەوتنێك لەگەڵ هەریەك‬ ‫لە گول و ئەردۆغان‪ ،‬ئەگەری زۆرە‬ ‫هەدەپە وەك تەنها بژاردە كاندیدی‬ ‫خۆی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی‬ ‫‪ 2019‬هەبێت و بەمەش بتوانێ‌‬ ‫قورسایی خۆی لە هەڵبژاردنەكە‬ ‫دەربخات‬

‫پێشــنیاری پارلەمــان كــرد و بەزۆرینەی‬ ‫دەنگی پارتەكەی تێپەڕ بوو‪ ،‬لەو یاســایە‬ ‫هاتــووە كە لەپاش ســێ‌ خولی پارلەمانی‬ ‫لەدوای یەك‪ ،‬كەس نەتوانێ‌ خۆی كانیدید‬ ‫بكاتــەوە‪ ،‬بەمــەش راســتەوخۆ لێدانــی‬ ‫هاوخەباتە دێرینەكانی بوو كە دەرفەتیان‬ ‫نەبێت خۆیــان كاندید بكەنەوەو درێژە بە‬ ‫ژیانی سیاســی خۆیان بــدەن‪ .‬ئەردۆغان‬ ‫قۆناغ بە قۆناغ لە هاوڕێكانی دوركەوتەوەو‬ ‫بەسیاســەتێكی تاكڕەوی لەناو پارتەكەیدا‬ ‫پەیڕەو كرد‪.‬‬

‫چاالكییەكانی گول‬

‫لەمــاوەی رابــردوودا عەبــدوال گــول‪،‬‬ ‫یانزەهەمیــن ســەرۆككۆماری پێشــووی‬ ‫توركیــا‪ ،‬زیاتــر لــە میدیــاكان دەبینرێت‬ ‫لەپاش ئەوەی لە ئابی ‪ 2014‬پۆســتەكەی‬ ‫رادەســتی ئەردۆغان كرد‪ ،‬گول ســەردانی‬ ‫ئورفــەی كــردوو لــەوێ‌ چاوی كــەوت بە‬ ‫چەند سەرۆك عەشیرەتێك‪،‬‬ ‫لــە هەفتــەی رابــردوو‪ ،‬لــە ئەنقــەرە‬ ‫بەشــداری لــە ‪ 25‬ســاڵەی كۆڕبەنــدی‬ ‫پەیوەندییەكانــی كازاخســتان و توركیــا‬ ‫كردو لەوێ‌ وتارێكی پێشــكەش كرد‪ .‬گول‬ ‫لە ‪ 2007‬تاكو ‪ 2014‬بۆ ماوەی حەوت ساڵ‬ ‫‪ 11‬هەمین سەرۆككۆماری توركیا بوو‪.‬‬ ‫گــول لــە قۆناغێكی زۆر ســەختدا بوو‬ ‫بــە ســەرۆككۆمار بــەوەی ملمالنێیەكــی‬ ‫زۆری لەگەڵ ســوپا كــرد‪ ،‬گول بە یەكەم‬ ‫ســەرۆككۆماری مەدەنــی دادەنرێت بەبێ‌‬ ‫دەستوەردانی سوپا و راستەوخۆ لەڕێگەی‬ ‫پارلەمانــەوە هەڵبژێردرا‪ ،‬پۆســتەكەی لە‬ ‫ئەحمەد نەجدەت ســەزەرەوە وەرگرت كە‬ ‫پیــاوی دەوڵــەت بووەو چەند پۆســتێكی‬ ‫بااڵی لەناو دەوڵەتدا هەبووەو لە ســوپاوە‬ ‫نزیك بووە‪.‬‬ ‫ژیانــی سیاســی عەبــدواڵ گــول‪ ،‬لــە‬ ‫پارلەمانتارییــەوە تاكــو ســەرۆككۆماری‬ ‫و بەچەنــد وێســتگەیەكدا تێپەڕیــوە‪ ،‬لە‬ ‫هەڵبژاردنــی پارلەمانــی ســاڵی ‪ 1991‬بە‬ ‫پارلەمانتار لەسەر پارتی رەفا هەڵبژێردرا‪.‬‬ ‫پارلەمانتــار‪ ،‬ســەرۆكوەزیران‪ ،‬وەزیــری‬ ‫دەرەوە‪ ،‬یاریــدەدەری ســەرۆكوەزیران‪،‬‬ ‫وەزیری دەوڵەت‪ ،‬ســەرۆككۆمار‪ ،‬لەماوەی‬ ‫دەســەاڵتی ســەرۆككۆماریدا لــە زۆربەی‬ ‫رووداوەكانی توركیا هەڵوێســتی ئەرێنیتر‬ ‫بوە زمانی نەرمی و دیالۆگی بەكارهێناوە‪،‬‬ ‫زۆرجاریش لێدوانەكانی پێچەوانەی هاوڕێ‬ ‫و هاوخەباتەكەی ئەردۆغان بووە‪.‬‬

‫كورد و هەڵبژاردنی سەرۆككۆماری‬

‫كــورد بەگشــتی و الیەنــی بزوتنەوەی‬ ‫سیاســی كورد لــە باكووری كوردســتان‪،‬‬ ‫ئەزمونێكــی ئەوتۆیــان نییــە لەگــەڵ‬ ‫پڕۆســەكانی هەڵبژاردنی ســەرۆككۆماری‬ ‫لــەو واڵتــەدا‪ ،‬بەو پێیەی هەمیشــە كورد‬ ‫وەالنراوەو دەرفەت نەدراوە رۆڵی سیاسی‬ ‫خۆیان بگێڕن‪ ،‬بۆ نمونە پارتە كوردییەكان‬ ‫روبەرووی داخســتن بونەتەوە‪ ،‬سەرۆك و‬ ‫پارلەمانتــارەكان زیندانی كراون یاخود لە‬ ‫سیاسەت دورخراونەتەوە و مافی بەشداریی‬

‫هەڵبژاردنی ‪2019‬ی تورکیا‪ ،‬پێامن دەلێت چیرت گول و ئەردۆغان دوانەیەکی هاوتای یەک نین و رکابەری یەکرتن‬ ‫سیاسیان لێوەرگیراوەتەوە‪ ،‬هەروەها بونی‬ ‫یاســای بەربەســتی ‪ %10‬ئاســتەمییەكی‬ ‫زۆری دروست كردووە بەوەی كورد دەنگی‬ ‫راســتەقینەی دەربكەوێــت و بەشــداری‬ ‫زیاتری هەبێت‪.‬‬ ‫وەك نمونە ئەگەر باسی هەڵبژاردنەكانی‬ ‫ئــەم ســااڵنەی دوایی ســەرۆككۆماری لە‬ ‫توركیا بكەین و ئاماژە بە پێگە و هەڵوێستی‬ ‫كورد بدەین‪ ،‬لە بەرواری ‪28‬ی ئابی ‪2007‬‬ ‫كاتێ‌ عەبدواڵ گــول لە پارلەمان لە گەڕی‬ ‫سێیەمی دەنگدان بۆ سەرۆككۆماری‪339 ،‬‬ ‫دەنگی بەدەســتهێنا‪ ،‬ئــەوكات كوردەكان‬ ‫دەتەپــە ‪ 20‬پارلەمانتاریــان هەبــوو‪،‬‬ ‫هەموویــان كاغــەزی ســپییان خســتەناو‬ ‫ســندوقی دەنگدانەوەو بەمەش بێ‌ الیەنی‬ ‫خۆیان لــەو هەڵبژاردنە دەربــڕی‪ ،‬بەپێی‬ ‫دەســتوری ئەوكاتەی توركیا هەڵبژاردنی‬ ‫ســەرۆككۆماری دەبوایــە كاندیدەكــە لە‬ ‫كــۆی ‪ 550‬پارلەمانتــاری نــاو پارلەمــان‬ ‫‪ 367‬دەنــگ بەدەســتبهێنێت‪ ،‬ئەگــەر نا‬ ‫دەبوایــە بۆ خولی دووەم یاخود ســێیەم‬ ‫هەڵبژاردنەكە دووبــارە بكرابایەتەوە‪ ،‬ئەو‬ ‫كات ئاك پارتی ‪ 341‬پارلەمانتاری هەبوو‪،‬‬ ‫واتــە پێویســتی بە ‪ 26‬دەنگیتــر دەبوو‪،‬‬ ‫ئەوە بــوو بەپێــی یاســاكانی دەبوایە لە‬ ‫گەڕی سێیەمی هەڵبژاردنەكە ‪ 276‬دەنگ‬ ‫ببــات‪ ،‬گول ‪ 339‬دەنگــی پارتەكەی هێنا‬ ‫و بــە یانزەهەمین ســەرۆككۆماری توركیا‬ ‫هەڵبژێردرا‪.‬‬ ‫لەدوا هەڵبژاردنی سەرۆككۆماری توركیا‪،‬‬ ‫لــە ئابی ‪ 2014‬بەڕێوەچوو‪ ،‬ئەمجارە كورد‬ ‫رۆڵی بەرچاوی گێڕا و توانی هەلێكی باش‬ ‫بۆ داهاتــووی خۆی بقۆزێتــەوە‪ ،‬ئەوەبوو‬ ‫پارتــی دیموكراتــی گــەالن (هەدەپــە)‬ ‫ســەاڵحەدین دەمیرتاشــی هاوســەرۆكی‬ ‫پارتەكەیان وەك كاندید دەستنیشان كرد‪،‬‬ ‫بێگومان چاوەڕوانییەكان جیاوازتر بوو بۆ‬ ‫الیەنی كورد‪.‬‬ ‫دەمیرتــاش توانــی ســەردانی زۆربەی‬ ‫شــارەكانی توركیا بكات و دەنگی بەشێك‬ ‫لە توركەكانیش بۆ خۆی ببات‪ ،‬ئەوەبوو لەو‬ ‫هەڵبژاردنــەدا بۆ یەكەمجار رێژەی دەنگی‬ ‫كورد گەیشتە نزیكەی ‪ %10‬ئەمەش ئەوەی‬ ‫نیشــاندا كە بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو كورد‬ ‫دەتوانــێ‌ بەربەســتی هەڵبــژاردن ببڕێت‪.‬‬ ‫دەمیرتــاش وەك كاریزمایەك دەركەوت و‬ ‫ســەركردەیەكی گەنجی ئازادیخواز‪ ،‬توانی‬ ‫‪% 9.76‬ی دەنگەكان ببات‪.‬‬ ‫ئەكمەلەدیــن ئیحســانئۆغڵو‪ ،‬یــەك‬ ‫بــوو لــەو ســێ‌ كاندیــدەی كە خــۆی بۆ‬ ‫پۆستی ســەرۆككۆماری تەرخان كردبوو‪،‬‬ ‫ئیحســانئۆغڵو لەالیــەن هەریــەك لــە‬ ‫جەهەپە‪ ،‬مەهەپــە و چەندپارتێكیتر (لە‬ ‫دەرەوەی پارلەمــان بــوون) رێكەوتنیــان‬ ‫لەسەر كردبوو‪ ،‬بۆ ئەوەی وەك كاندیدێكی‬ ‫بەهێز بەرامبەر ئەردۆغان بوەستێ‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەویش تەنها ‪ % 38.4‬ی دەنگەكانی برد‪.‬‬ ‫رەجــەب تەیــب ئەردۆغان توانــی ‪51.7‬‬ ‫‪%‬دەنگــەكان ببــات و بــە دوانزەهەمیــن‬ ‫سەرۆككۆماری توركیا هەڵبژێردرا‪.‬‬ ‫بەبۆچونــی من هەدەپــە دووبارە وەك‬

‫هاوشــێوەی هەڵبژاردنەكــەی ‪،2014‬‬ ‫كاندیــدی خــۆی بــۆ هەڵبژاردنــی ‪2019‬‬ ‫دەبێــت‪ ،‬هیچ نەبێت لەو رێگەیەوە بتوانێ‌‬ ‫چێكی بااڵنســی سیاســی خــۆی بكات و‬ ‫دەرفەتی زیاتری بۆ بڕەخســێت سیاسەت‬ ‫بــكات و لەمەیدانــەكان پەیامــی خــۆی‬ ‫بەباشــی بگەیەنێــت‪ ،‬بەمــەش رێككەوتن‬ ‫و ســازش لەگەڵ هیچ الیەنێكی سیاســی‬ ‫نــەكات و وەك بەرەیەكــی ئۆپۆزســیۆنی‬ ‫ئازادیخواز و ئاشــتیخواز درێژە بەچاالكی‬ ‫سیاســی خۆی بــدات‪ .‬بەواتایەكیتر كورد‬ ‫ناچێتــە ژێرباری رێككەوتنێك لەگەڵ هیچ‬ ‫لــەو دوو كاندیــدە واتە هەریــەك لە گول‬ ‫و ئەردۆغــان‪ ،‬ئەگــەری زۆرە كــە وەك‬ ‫تەنها بژاردە كاندیدێكی خۆیان هەبێت كە‬ ‫بتوانێ‌ قورســایی خۆی لــە هەڵبژاردنەكە‬ ‫دەربخات‪.‬‬ ‫لێرەدا پرســیارەكە ئەوەیە ئایا عەبدواڵ‬ ‫گــول دەبێتــە فریادڕەســی كــورد یاخود‬ ‫نا‪ ،‬پێموانییە‪ ،‬دەشــێ‌ هەنــدێ‌ هەنگاوی‬ ‫ئیجابــی بــۆ هێوەربونــەوەی دۆخــی‬ ‫ناوخــۆی توركیــا بهاوێژێــت‪ ،‬بەبیرمــان‬ ‫نەچێت ســەرۆككۆماری ئەمجارە كەســی‬ ‫یەكەمــی واڵت دەبێت و كار بە سیســتمی‬ ‫ســەرۆكایەتی دەكات‪ ،‬هەموو جومگەكانی‬ ‫دەســەاڵت دەخاتەوە ژێردەســتی خۆی و‬ ‫دەتوانــێ‌ كاری جدی بۆ هەمواركردنەوەی‬ ‫دەستوریش بكات‪ .‬بۆیە هەڵبژاردنی ‪2019‬‬ ‫تا دواڕادە چارەنوسسازە بۆ گشت گەالنی‬ ‫توركیا‪.‬‬ ‫لە پڕۆســەی هەڵبژاردنی ســاڵی ‪2019‬‬ ‫ی توركیا پێمــان دەڵێت چیتر ئەردۆغان‬ ‫و گــول دوانەیەكــی هاوتــای یــەك نین و‬ ‫ركابەری یەكترن‪.‬‬ ‫لــە توركیــا لەگشــت هەڵبژاردنــە‬ ‫چارەنوسســازەكاندا‪ ،‬پشــتیوانی كــورد‬ ‫گرنگ بووە‪ ،‬لێرەدا بە درویش نییە دیسان‬ ‫لەســەر حســابی كــورد هەنــدێ‌ هەنگاو‬

‫بنرێت لەوانــەش ئازادكردنــی دەمیرتاش‬ ‫و پارلەمانتارەكانیتــری كــورد بۆ ئەوەی‬ ‫ســۆزی كورد رابكێشــن بــەالی خۆیاندا‪،‬‬ ‫هەڵبژاردنی ‪ ،2019‬ئەوپەڕی گرنگی خۆی‬ ‫دەبێــت لــە رووی داڕشــتنەوەی كایــەی‬ ‫سیاســی و پەیكــەری بەڕێوەبردنی واڵت‪،‬‬ ‫بــەوەی لــەو هەڵبژاردنەدا ســەرۆككۆمار‬ ‫و پارلەمانتــار پێكــەوە بەڕێوەدەچێــت و‬ ‫دواتریــش ســەرۆككۆمار دەبێتە كەســی‬ ‫یەكەمی دەسەاڵت‪.‬‬ ‫لێــرەدا‪ ،‬سیاســەتەكانی داهاتــووی‬ ‫هەریــەك لــە گــول و ئەردۆغــان‪ ،‬دەبێتە‬ ‫پێوەرێــك كــە بااڵنســی سیاســی خۆیان‬ ‫بۆ گەلــی توركیا دەربخــەن‪ ،‬ئایا كامیان‬ ‫ســەردەكەوێت هێشــتا زووە بــۆ ئــەوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئــەوەش روونە كــە هیچكامیان لە‬ ‫ناوەڕۆكدا نابنە فریادڕەســی گەلی كورد و‬ ‫گشــت پێكهاتەكانیتری توركیا‪ ،‬پێدەچێت‬ ‫گــول بەو پێیــەی كەمێــك میانڕەوترە لە‬ ‫ئەردۆغان باشــتر ببینرێت‪ ،‬هەروەها گول‬ ‫پەیوەندییەكــی باشــی لەگــەڵ بەشــێكی‬ ‫زۆر لــە ســەرۆكی حزب و ســەركردەكانی‬ ‫باشــووری كوردســتان هەیــە‪ .‬ئەمــەش‬ ‫دەشــێ‌ هەنــگاوی ئیجابــی لێبكەوێتەوە‪.‬‬ ‫لــە رووداوە هەســتیارەكانی ناوخــۆی‬ ‫توركیــا‪ ،‬لێدوانەكانــی گــول پێچەوانــەی‬ ‫لێدوانەكانــی ئەردۆغــان بووەو هەمیشــە‬ ‫الیەنــی ئاشــتیخواز بــووەو دور بــووە لە‬ ‫بەكارهێنانی زمانی زەبر و شــەڕ‪ ،‬بیرمان‬ ‫نەچێــت ئەویش لــە هەمــان قوتابخانە و‬ ‫رەوتــی ئیســامی سیاســیی لــە توركیا‬ ‫هاتــووە‪ ،‬دەشــێ‌ تێڕوانینــی ئیجابیانەتر‬ ‫بێــت‪ ،‬بــەاڵم ئەمە مانای ئــەوە ناگەیەنێ‬ ‫كــە ببێتــە ســەركردەیەك بەتەواوەتــی‬ ‫هاوكێشەكان لەهەمبەر چارەسەری پرسی‬ ‫كــورد بگۆڕێــت‪ .‬ئەگەریش ئــەوە بكات‪،‬‬ ‫ئەوە كارێكی باش و رێگایەكی دورودرێژی‬ ‫لەبەردەمدایە‪.‬‬

‫هەڵبژاردنی ‪ ،2019‬ئەوپەڕی‬ ‫گرنگی خۆی دەبێت لە رووی‬ ‫داڕشتنەوەی كایەی سیاسی و‬ ‫پەیكەری بەڕێوەبردنی واڵت‪،‬‬ ‫بەوەی هەڵبژاردنی سەرۆككۆمار‬ ‫و پارلەمان پێكەوە بەڕێوەدەچێت‬ ‫و دواتریش سەرۆككۆمار دەبێتە‬ ‫كەسی یەكەمی دەسەاڵت‬

‫ذمارة (‪ )637‬دووشەممە ‪2017/12/11‬‬

‫تەندروستی‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪6‬‬

‫بەهۆی خراپی باردۆخی كوردستانەوە‬ ‫خەمۆكی زیادی كردوە‬ ‫چاودێر‪ -‬تابان رەزا‪:‬‬ ‫نەخۆشــی خەمۆكی بــە یەكێك‬ ‫لە نەخۆشــیە دەرونیــە باوەكان‬ ‫دەدانرێت‪ ،‬كە روبەڕوی تاكەكانی‬ ‫كۆمەڵگــە دەبێتــەوە و هەریەكە‬ ‫لە هــۆكارە بایلۆجــی و دەرونی‬ ‫و كۆمەاڵیەتیــەكان دەبێتەهــۆی‬ ‫دروســتبونی خەمۆكــی‪ ،‬لــە‬ ‫ئێســتادا بەهۆی ئەو بارودۆخەی‬ ‫هەرێمی كوردســتانی تێكەوتوە‬ ‫رێژەی توشــبون بەم نەخۆشیە‬ ‫زیــادی كــردوە‪ ،‬پزیشــكێكی‬ ‫پسپۆری نەخۆشیە دەرونیەكان‪،‬‬ ‫د‪.‬جەعفــەر عومــەر ئەحمــەد‪،‬‬ ‫دەڵێــت» لە هەر ســێ نەخۆش‬ ‫كــە لــە كلینیكەكــەم دەیانبینم‬ ‫دوانیان خەمۆكیان هەیە»‬

‫هۆكارەكانی خەمۆكی‬

‫پزیشــكێكی پســپۆڕی نەخۆشــیە‬ ‫دەرونیــەكان‪ ،‬ئاماژەبــە وەدەكات‪،‬‬ ‫نەخۆشــی خەمۆكی یەكێكە لە نەخۆشیە‬ ‫دەرونیــە بەربــاوەكان لەســەر ئاســتی‬ ‫جیهان‪ ،‬كە ئەمســاڵ رێكخراوی ‪wHo‬‬ ‫لە رۆژی جیهانی تەندروســتیدا نەخۆشی‬ ‫خەمۆكــی بــە نەخۆشــی روبەڕوبونەوە‬ ‫بۆســاڵی ‪ 2017‬دانــاوە‪ ،‬ئەم نەخۆشــیە‬ ‫نەخۆشــیەكی مەترســیدار نیــە‪ ،‬تەنهــا‬ ‫وا لــە تاك دەكات هەســت بەدڵتەنگی و‬ ‫بێزاری لە ناخی خۆیدا بكات و بەردەوام‬ ‫خــەم و خەفەتی لەدڵــدا هەبێتو چێژ لە‬ ‫خۆشیەكانی ژیان وەرنەگرێت‪.‬‬ ‫د‪ .‬جەعفــەر عومــەر ئەحمــەد‪ ،‬بــاس‬ ‫لــەوەدەكات‪ ،‬كــە هۆكارەكانی توشــبون‬ ‫بــەم نەخۆشــیە دابــەش دەكرێــن بــە‬ ‫ســەر ســێ بەشــدا یەكەمیــان هۆكاری‬ ‫بایلۆجــی‪ ،‬ئەویــش بریتیە لــە تێكچونی‬ ‫مادەی ســیرۆتۆنی لە مێشــكی كەسەكە‬ ‫پێدەوترێت هۆڕمۆنی دڵخۆشی‪ ،‬یان بونی‬ ‫نەخۆشــی وەك غــودە كەمــی ڤیتامیــن‬ ‫‪ D‬ونەخۆشــی هۆڕمۆنــی ئەوانــەی‬ ‫دوای ئــەوەی توشــی جەڵــدە دەبــن‬ ‫بەشــێكی زۆریان نزیكی ‪ %30-20‬توشی‬ ‫خەمۆكی دەبــن‪ ،‬بەكارهێنانــی دەرمانی‬ ‫هۆشــبەر‪ ،‬یاخود ئەوكەسانەی كە كهول‬ ‫بەبەردەوامی دەخۆنەوە و ئالودەی دەبن‬ ‫توشی كاردانەوەی خراپ دەبن كە ئەویش‬ ‫خەمۆكیــە‪ ،‬زۆربــەی زۆریــان لــە ‪%50‬‬ ‫ئەوانەی كهول دەخۆنەوە توشی خەمۆكی‬

‫دەبــن‪ ،‬دوەم هــۆكارە دەرونیەكان وەك‬ ‫بونی شــۆك یان كێشــەیەك كــە لەڕوی‬ ‫دەرونیەوە كەسەكە بیری لێبكاتەوە‪ ،‬یان‬ ‫دەست نیشــانكردنی نەخۆشیەكانی وەك‬ ‫زەخت و شەكرە و شێرپەنجە‪ ،‬ئەمانەش‬ ‫دەبێتەهۆی بیركردنەوەی زۆر نیشــانەی‬ ‫خەمۆكــی لــێ دەردەكەوێــت‪ ،‬ســێیەم‬ ‫هۆكاری كۆمەاڵیەتی وەك جیابونەوەی‬ ‫نێوان هاوســەرەكان دروستبونی كێشەی‬ ‫كۆمەاڵیەتــی نێوان خێزان و كەســوكار‬ ‫كە نەتوانرێت چارەســەر بكرێت دەبێتە‬ ‫هۆی خەمۆكی‪.‬‬

‫روی كۆمەاڵیەتــی و دەرونی و ئابوریەوە‪،‬‬ ‫بەراورد بەســااڵنی رابڕدو رێژەكە زیاتر‬ ‫بــوە‪ ،‬لە كلینیكەكەم رۆژانە ئەگەر ســێ‬ ‫نەخــۆش بینم بەدڵنیاوە یەك بۆ دوانیان‬ ‫نەخۆشی خەمۆكیە‪.‬‬

‫چارەسەرەكان‬

‫نیشانەكانی‬

‫ئەو پزیشــكە رونیدەكاتەوە‪ ،‬نیشــانە‬ ‫ســەرەكیەكانی خەمۆكــی بریتیــە لــە‬ ‫دڵتەنگــی و خەفــەت و نەمانــی توانای‬ ‫چێژ وەرگرتن لە ژیان‪ ،‬تێكچونی خەو كە‬ ‫زۆربــەی زۆری ئەوانەی توشــی خەمۆكی‬ ‫دەبــن خەویــان تێكدەچێــت‪ ،‬تێكچونی‬ ‫خــۆراك نەمانــی ئــارەزوی خــواردن‪،‬‬ ‫جۆرێكی تریان هەیە ئــارەزوی خواردنی‬ ‫زۆر دەبێــت و تەركیزیــان تێكدەچێــت‪،‬‬ ‫بێهێزی دەبن و كەســەكە ئارەزوی مردن‬ ‫و بیری خۆكوشتن دەكاتەوە و هەوڵی بۆ‬ ‫دەدات‪ ،‬جوڵەی كەمدەبێتەوە گۆشــەگیر‬ ‫دەبێــت‪ ،‬جۆرێكــی تریان هەیــە جوڵەی‬ ‫زۆرە و ماخۆالنــی تێدەكەوێــت‪ ،‬یــان‬ ‫كەســی توشــبو هەســت بە تاوانباری و‬ ‫گونــاه دەكات‪ ،‬خــۆی بەكــەم دەزانێت‪،‬‬ ‫ئەگەر ئەم نیشــانانە بە گشتی لەتاكێكدا‬ ‫كۆبێتەوە یان چەند نیشانەیەك هەبێـــت‬ ‫مــاوەی دوو هەفتە بخایەنێت و هەســتی‬ ‫پێبكرێت ئەوە كەسەكە توشی نەخۆشی‬ ‫خەمۆكی بوە‪.‬‬

‫ئەوپزیشــكە پســپۆرە لەبــارەی‬ ‫چارەسەری ئەم نەخۆشــیەوە‪ ،‬دەڵێت»‬ ‫بــۆ نەخۆشــی خەمۆكــی ســێ جــۆر لە‬ ‫چارەســەر بەكاردێــت‪ ،‬بۆئەو كەســانەی‬ ‫خەمۆكیەكی سوكیان هەیە‪ ،‬بەكۆمەڵیك‬ ‫رێنمایی و چارەسەری دەرونی چارەسەر‬ ‫دەكرێت‪ ،‬دوەم لە چارەســەر دەرمانە بۆ‬ ‫ئەوكەســانەی كە خەمۆكی سوكی هەیە‪،‬‬ ‫بــەاڵم وەاڵمدانەوەی بۆ ئەو چارەســەرە‬ ‫دەرونیە نیــە خەمۆكیەكــی مامناوەندی‬ ‫هەیــە‪ ،‬بۆیە ناچاریــن دەرمانیان بدرێت‪،‬‬ ‫جــۆری دوەم بەهەمــان شــێوە دەرمــان‬ ‫بۆئەوانــەش بەكاردێــت كەخەمۆكــی‬ ‫توندی هەبێـت راستەوخۆ دەخرێتە سەر‬ ‫دەرمان لەگەڵیشــدا چارەســەری دەرونی‬ ‫بــۆ دادەنرێت‪ ،‬ســێیەم چارەســەركردنی‬ ‫بــە تــەزەوی كارەبا بۆ هەنــدێ حاڵەت‬ ‫بەكاری دەهێنین كە پێویستە و ناتوانین‬ ‫دەرمــان بدەین بە كەســەكە وەك ژنێكی‬ ‫دوگیــان كە توشــی خەمۆكــی توند بوە‬ ‫بیــری خۆ كوژی هەیــە ناتوانێت دەرمان‬ ‫بخــوات تــەزوی كارەبــای بــۆ بەكاردێت‬ ‫كە ســەالمەتە بۆی‪ ،‬ئەوانەی خەمۆكیان‬ ‫هەیە نان ناخۆن زۆر زەعیف بون وشك‬ ‫بونەتەوە كارەبایان لێدەدەین بۆئەوی زو‬ ‫چاك بنەوە‪ ،‬یان ئەوانەی بیری خۆكوژی‬ ‫توندیان هەیە‪ ،‬یان كەسەكە حەز دەكات‬ ‫زوو چاك بێتەوە تەزوی كارەبای بۆ بەكار‬ ‫دەهێنین تەزوی كارەبا لە چارەسەركانی‬ ‫تــر باشــترە كــە نەخــۆش بەنــج وەر‬ ‫دەگرێــت وپاشــان تــەزوی كارەبای بۆ‬ ‫بەكاردێــت كە پێنج خولەكی پێدەچێت و‬ ‫منداڵیشــدا هەیە جار هەبــوە لە منداڵی كەسەكە بەهۆش خۆی دێتەوە»‬ ‫تەمەن سێ ساڵ دەستنیشانكراوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئــەم حاڵەتــە زۆر دەگەمەنــە‪ ،‬چونكــە‬ ‫ڕێنامیی‬ ‫خەموكی زیاتر توشی گەورە دەبێت‪ ،‬لە‬ ‫ناوبــراو بــاس لــەوەش دەكات‪ ،‬كــە‬ ‫خوار تەمەنی نێوجەوانی لە هەزار منداڵ‬ ‫ئەگەر منداڵێك توشــببێت‪ ،‬نەخۆشیەكە بۆخۆپاراســتن لەخەمۆكــی‪ ،‬پێویســتە‬ ‫لەرەگەزی مێ دوهێندەی رەگەزی نێرە هەمو جــۆرە خواردنێك بخورێت لەگەڵ‬ ‫لەتەمەنــی ســەرو هەرزەكاریەوە‪ ،‬بەاڵم میوە و ســەوزە‪ ،‬هەروەها وەرزشــكردن‬ ‫لە خــوار هەرزەكاریەوە رێژەكە لە نێوان و تێكەاڵوبــون لەگــەڵ خەڵــك و چونــە‬ ‫بۆنــەكان گشــیتەكان‪ ،‬هەمو ئەمانە وا‬ ‫كور كچ یەكسانە‪.‬‬ ‫ناوبــراو وتیشــی‪ ،‬لەئێســتادا ئــەم لەخەڵــك دەكات دەرونی ئــارام بێتەوە‪،‬‬ ‫باردۆخەی ئێســتای كە خەڵكی هەرێمی ئەمانــەش دەبێتەهۆی دەردانی هۆڕمۆین‬ ‫كوردســتانی تێكەوتوە رێژەی توشــبون سیرۆتۆنین كە ئێمە پێوستمان پێیەتی‪.‬‬ ‫بە نەخۆشــی خەمۆكی زیــادی كردوە لە‬

‫د‪ .‬جەعفەر عومەر‪ ،‬پسپۆری نەخۆشیە دەرونیەكان‪:‬‬ ‫لە هەر سێ نەخۆشێكی كلینیكەكەم‪ ،‬دوانیان خەمۆكیان هەیە‬ ‫تەزوی كارەبا‪ ،‬باشرتین چارەسەرە بۆخەمۆكی قورس‬

‫خەمۆكی رەش وەك توندترین جۆری خەمۆكی دیاری دەكرێت‬

‫جۆرەكانی خەمۆكی‬

‫د‪ .‬جەعفەر عومــەر ئەحمەد‪ ،‬جەختی‬ ‫لەوەكردەوە‪ ،‬خەمۆكــی رەش توندترین مانگانە توشی حاڵەتێكی دەرونیی توند نەكردوە و خەمۆكیەكەی بەردەوام بوە‪.‬‬ ‫جــۆری خەمۆكیە بــە بەیانــی زو دڵیان دەبن توشــی جۆرێــك لەخەمۆكی دەبن‬ ‫تەنگــە و زوو خەبەریان دەبێـــتەوە خەو‬ ‫خۆراكیان تێكدەچێت بە توندی دەیگرن‪ ،‬و بێتاقەت دەبــن بەاڵم نابێتە خەمۆكی زیاتر توشی كەسانی كامڵ دەبێت‬ ‫پاش هەفتەیك باش دەبن‪.‬‬ ‫د‪.‬جەعفەر عومەر ئەحمەد‪ ،‬ئاماژەشی‬ ‫خەمۆكــی ئەتیپیــكاڵ جۆرێكــی تــرە‬ ‫بەوەكــرد‪ ،‬هەمــو تەمەنــەكان ئامــادە‬ ‫لەخەمۆكی كە نیشــانەكانی ناســەرەكین‬ ‫خواردنیــان زۆرە و دەخــۆن قەڵــەو ژنانی دوگیان توشی خەمۆكی دەبن باشــیان تێدا بۆئەوەی توشــی خەمۆكی‬ ‫ئــەو پســپۆڕە‪ ،‬دەڵێــت» ئافرەتانی ببن‪ ،‬بەاڵم بەشێوەیەكی گشتی لەتەمەنی‬ ‫دەبــن خەویــان زۆر دەبێــت‪ ،‬مەزاجین و‬ ‫كاردانەوەیــان هەیــە‪ ،‬خەمۆكــی وەرزانە دووگیان نزیكی‪ % 80‬توشی جۆرێك لە كامڵیدا لە‪ 30 - 20‬ساڵیەوە‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫بەتایبــەت ئــەو وەرزانــەی روناكی خۆر بێتاقەتــی دەبن‪ ،‬بەاڵم بەشــێكیان لە‪ -10‬دوای ‪40-30‬ســاڵیەوە توشــی خەمۆكــی‬ ‫كەمــە وەك پایز و زســتان‪ ،‬جۆرێك لە ‪ %15‬توشــی نەخۆشــی خەمۆكی دەبن‪ ،‬دەبــن‪ ،‬چونكــە لــەو تەمەنــدا هۆكارە‬ ‫خەمۆكــی بریتیە لە خەمۆكی هۆرمۆنی و زۆربــەی ژنانی دوگیان چــاك دەبنەوە‪ ،‬كۆمەاڵیەتی و دەرونیەكان دەردەكەوێـــت‬ ‫بەاڵم ئەوەی كە چاك نابێـــەوە پێشــتر بیر دەكاتەوە تێكەڵ بە كۆمەڵگە دەبێت‬ ‫پاش منداڵ بون‪.‬‬ ‫وتیشــی‪ ،‬ژنان پاش و پێش ســوڕی هۆكاری تری هەبوە یان خۆی چارەســەر و بەرپرســیارێتی دەكەوێتە سەرشان‪ ،‬لە‬

‫چەند ئامۆژگارییەك بۆ دوگیانییەكی تەندروست‬ ‫هەمیشــە ژنــان پێــش پالندانانێكی‬ ‫پێشــوەخت دوگیــان دەبــن‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫ئاراستەیەكی گەشەكردو بەرەو پالندانان‬ ‫و ئامادەكردنێكــی بــاش بــۆ دوگیانی‬ ‫هەیە‪ ،‬لە بەرئەوەی پالندانانی دروســت‬ ‫و تەندروســت كاریگەریــی پۆزەتیڤــی‬ ‫لەســەر دایك و منداڵی ئایندە و دەبێت‬ ‫و دەبێتە رێگر لە مەترسیگەلێكی زۆر و‬ ‫بارودۆخی ترسناك‪.‬‬ ‫پێگەی»ســیدتی» لەگەڵ پزیشــكی‬ ‫خێزاندا (نور الهدی) پەیوەندی بەســت‬ ‫كــە ئامۆژگاریــكاری خــاوەن بــۆردی‬ ‫بەلجیكی‪-‬یــە لــە پزیشــكی خێزانــی‬ ‫و تەندروســتیی ژنانــدا بــۆ ئــەوەی‬ ‫هەندێــك لــەو ئامۆژگاریانــە بخاتە رو‬ ‫كــە لــە ئامادەكردنــی ئــەم قۆناغــەدا‬ ‫بــە ســەالمەتیی یارمەتــی دوگیانیەكی‬

‫تەندروست دەدەن‪:‬‬ ‫د‪ .‬نور ئەلهودا‪ ،‬جەختی لەسەر ئەوە‬ ‫كردەوە‪ ،‬پێویستە لەسەر هەمو دایكێك‬ ‫بــەر لــە بیركردنــەوە لە خســتنەوەی‬ ‫منــداڵ ســور بێــت لەســەر ئــەوەی‬ ‫تەندروســتیەكەی لە باشــترین حاڵەتدا‬ ‫بێــت‪ ،‬لــەو روانگەیــەوە كە جەســتەی‬ ‫دەبێتــە مــاڵ بــۆ كۆرپەلە لــە ماوەی‬ ‫هەشت مانگی یەكەمیدا‪.‬‬ ‫لــە خــوارەوە پێنج هەنــگاو دێت كە‬ ‫پێویســتە بەر لە سكپڕی ئەنجام بدرێن‬ ‫بــۆ ئــەوەی دوگیانیەكی تەندروســت و‬ ‫منداڵێكی دروست دەستبخەیت‪:‬‬ ‫‪-1‬بەكارهێنانــی ترشــی فۆلیــك بــۆ‬ ‫ماوەی مانگێگ النیكەم بەر لە سكپڕیی‬ ‫بــۆ یاریدەدان لە رێگرتن لە شــێواندنە‬ ‫جەستەییەكان دوای راوێژی پزیشك‪.‬‬

‫‪-2‬وازهێنان لە جگەرە كێشان‪.‬‬ ‫‪-3‬دڵنیابــون لــە وەرگرتنــی دەرزیی‬ ‫پێویست‪.‬‬ ‫‪-4‬دوركەوتنــەوە لە گۆشــتی نەكواڵو‬ ‫بەباشــیی یــان هێلكــەی دەڵەمــە‪،‬‬ ‫چونكــە دەبێتــە هــۆی میكرۆبــی‬ ‫«توكسوبالســموز» كــە كاریگەریــی‬ ‫خراپ لەسەر كۆرپەلە جێدێڵێت‪.‬‬ ‫‪-5‬سوربون لەسەر سەردانی پزیشك‪.‬‬ ‫گرنگترین ئــەو بابەتانەی پێویســتە‬ ‫پزیشكی لـی ئاگادار بكەیتەوە‪:‬‬ ‫ئەو دەرمانانەی بەكاریان دەهێنیت‪.‬‬‫بونــی نەخۆشــیی بۆماوەیــی لــە‬‫خێزانەكەتدا‪.‬‬ ‫كێشــەی تەندروســتیی كە لە سكی‬‫پێشترتدا توشی بویت وەك لە بارچون‬ ‫بۆ نمونە یان منداڵبونی پێشــوەخت و‬

‫هۆكارەكانی رودانیان‪.‬‬ ‫پشــكنینی پێویست بۆ دڵنیابون لە‬‫ئامادەیی جەســتەت بۆ منداڵبوونەكە و‬ ‫دوریــی لەو نەخۆشــیانەی رێگرن لێی‪،‬‬ ‫ئەم پشكنیانە ئەمانە دەگرنەوە‪:‬‬ ‫‪-1‬پشــكنینی ژنانــە‪ :‬وەك ئــەوەی‬ ‫كێشــەی پێشــترت هەبێــت لە ســوڕی‬ ‫مانگانەو ئەو جۆرە شتانە‪.‬‬ ‫‪-2‬پشــكنینی میــز‪ :‬بــۆ دڵنیابــون‬ ‫لەنەبونــی هەوكــردن لــە دەرچەكانــی‬ ‫میزدا‪.‬‬ ‫‪-3‬پشــكنینی خوێن‪ :‬بۆ كەمخوێنی و‬ ‫كێشە تەدروستیەكانی دیكەی خوێن‪.‬‬ ‫‪-4‬پشكنینی فشاری خوێن‪.‬‬ ‫‪-5‬پشكنینی بۆماوەیی‪ :‬كە لەئێستادا‬ ‫بەر لە هاوسەرگیری ئەنجام دەدرێت‪.‬‬

‫جۆراوجۆر‬

‫ذمارة (‪ )637‬دووشەممە ‪2017/12/11‬‬

‫هەوای ناو ئۆتۆمبێل‬ ‫سێ‌ ئەوەندەی هەوای دەرەوە‬ ‫پیسە‬

‫بۆ ئەوانەی رەبویان هەیە‪:‬‬

‫لەم وەرزی سەرمایەدا‪،‬‬ ‫ئەم كارانە بكەن‬ ‫ئاژانسەكان‪:‬‬ ‫كۆمەڵــەی (رەبو)ی خێرخــوازی لە‬ ‫بریتانیا‪ ،‬ئامۆژگاری هەمو ئەو كەســانە‬ ‫دەكات كە نەخۆشی (رەبو) یان هەیە‪،‬‬ ‫لە كاتی وەرزی زســتاندا ئەو كەرەستە‬ ‫تەندروستیانەبەكاربهێنن كە دەم‌و لوت‬ ‫دادەپۆشێ‌‪ ،‬تا لەسەرما بپارێزرێن‪.‬‬ ‫كۆمەڵەكە راشیگەیاند كە‪ ،‬هەڵمژین‌و‬ ‫هەناســەدان لە هەوای سارددا‪ ،‬لەوانەیە‬ ‫ببێتــە هــۆی تەنگەنەفەســی‌و ببێتــە‬ ‫هۆكارێك بۆ كێشــەی رەبو‪ ،‬ئەمەش لە‬ ‫ێ كەســێكدا یان چوار كەســدا‬ ‫هەر ســ ‌‬ ‫رودەدات‪ ،‬كــە لــە وانەیــە ببێتــە هۆی‬ ‫سكچون‪ ،‬یان تەنگەنەفەسی قورس‪.‬‬ ‫كۆمەڵەكە دەشڵێ‌‪ ،‬داپۆشینی لوت‌و‬ ‫ێ‌و رزگاری‬ ‫دەم‪ ،‬ژیانــی مرۆڤ دەپارێز ‌‬ ‫دەكات‪ ،‬بــەاڵم جێگــرەوەی دەرمانــی‬ ‫(رەبــو) نیــە‪ ،‬ئەوەیش دەخاتــەڕو‪ ،‬لە‬ ‫بریتانیــا دا چــوار ملیۆن كــەس كە بە‬ ‫نەخۆشــی (رەبــو) توشــبون‪ ،‬هــەوای‬ ‫سارد لە زستاندا نەخۆشییەكەیان زیاتر‬

‫دەكات ئەگەر رێنماییەكان بەكارنەهێنن‪.‬‬ ‫(ئیســان جینینگز) منداڵێكی تەمەن‬ ‫چوار ســاڵەیە‪ ،‬لە منداڵییەوە بەدەست‬ ‫نەخۆشــی (رەبــو)ەوە دەناڵێنــێ‌‪ ،‬لــە‬ ‫یەكــەم ســاڵی ژیانییەوە نێــردراوە بۆ‬ ‫نەخۆشــخانە و زیاتــر لــە (‪ )17‬جــار‬ ‫چارەسەر كراوە‪.‬‬ ‫(تریفــۆر)ی باوكــی دەڵێــت‪ :‬هەمو‬ ‫كاتێ‌ وەرزی زســتان وەرزێكی ناخۆش‬ ‫ێ وەرزی‬ ‫بــوە بۆ منداڵەكەی‪ ،‬هــەر كات ‌‬ ‫زســتان دێــت‪ ،‬منداڵەكــەم توڕەیــە و‬ ‫(رەبو)ەكەی زیاد دەكات‪.‬‬ ‫(ئیســان) بەرەو باشــتر چــو‪ ،‬هەمو‬ ‫جــۆرە پێداویســتییەكی پزیشــكی‬ ‫پێدراوە‪ ،‬بەاڵم باوكی دەڵێ‌‪ ،‬پێویســتە‬ ‫لە سەرمای زستان بیپارێزین‪.‬‬ ‫(د‪.‬ئانــدی ویتامــور)‪ ،‬كە شــارەزا و‬ ‫پزیشــكە لــە نەخۆشــییەكانی (رەبو)‬ ‫دەڵــێ‌‪ :‬تەنیــا دەرچونێك لــە رۆژێكی‬ ‫ســارددا بــە ئیهمالــی‪ ،‬لەوانەیــە ببێتە‬ ‫گەورەترین كێشــە بۆ ئەو كەسانەی كە‬ ‫نەخۆشی (رەبو) یان هەیە‪.‬‬

‫ئاژانسەكان‪:‬‬ ‫زانایان‪ ،‬ئەو دایك‌و باوكانە ئاگاداردەكەنەوە كە منداڵەكانیان بە ئۆتۆمبێل‬ ‫دەبەن بۆ قوتابخانە‪.‬‬ ‫پرۆفیســۆر (ســتیڤن هوڵگێــت)‪ ،‬لــە زانكــۆی (ساوســمبتون)ی بریتانی‬ ‫رایگەیاند‪ ،‬گواســتنەوەی منداڵ بەئۆتۆمبێلی ماڵەوە بۆ قوتابخانە‪ ،‬بێبەشیان‬ ‫دەكات لەو ماوەیەی كە لەگەڵ كەســانی تردا تێكەڵ دەبن‪ ،‬بێبەشیان دەكات‬ ‫لە نزیكبونەوەیان‪ ،‬ئەمەش كێشەیەكە كە بریتانیا بە دەستیەوە دەناڵێنێ‌‪.‬‬ ‫(هۆلگێت) ئاماژەی بەوەیشــدا‪ ،‬كە پیســبونی هەوا لە ساڵێكدا لە بریتانیا‪،‬‬ ‫دەبێتە هۆی مردنی (‪ )40‬هەزار كەس‪ ،‬كە ئەمەش دوەمین جۆری مردنە دوای‬ ‫مردن بە جگەرەكێشان‪.‬‬ ‫لەهەمــان كاتــدا (هۆلگێــت) دەڵێ‌‪ :‬ئەو بــاوك‌و دایكانــەی منداڵەكانیان‬ ‫بەئۆتۆمبێلــی خۆیــان دەگەیەننە قوتابخانە‪ ،‬ئاگایان لەوە نییە كە پیس بونی‬ ‫هەوا لە ناو ئۆتۆمبێلدا زۆر مەترسیدارترە وەك لەدەرەوە‪.‬‬ ‫دەشــڵێ‌‪ :‬ئەو كەســەی لەناو ئۆتۆمبێلدا دادەنیشــێ‌‪ ،‬هەوایەكی زۆر خراپ‬ ‫ێ‌و ئەو هەڵمژینەش كەمترە لەوەی كە بەسەر شەقامێكدا دەڕۆی‪.‬‬ ‫هەڵدەمژ ‌‬ ‫كەواتــە ئــەو باوك‌و دایكانەی كــە منداڵەكانیان بــە ئۆتۆمبێل دەگەیەننە‬ ‫قوتابانــە‪ ،‬وا دەزانــن منداڵەكانیــان دەپارێزن‪ ،‬بەاڵم لە ڕاســتیدا ژەهراوییان‬ ‫ێ دەگەیەننە قوتابخانە‬ ‫دەكــەن‪ ،‬وەك ئەو باوك‌و دایكانەی مناڵەكانیان بە پ ‌‬ ‫یان بە پایسكیل‪.‬‬ ‫پرۆفیسۆر (هۆلگێت)‪ ،‬بانگەوازی بۆ هەمو هەرێمە ناوخۆییەكانیش كرد كە‪،‬‬ ‫هانی ئەو كەسانە بدەن كە بە پێ‌‪ ،‬یاخود بە پایسكیل رێبكەن‪ ،‬نەك هەر بۆ‬ ‫نەخۆشــییەكانی گورچیلە و دڵ‪ ،‬بەڵكو بۆ جوانی لەش‌و تەندروســتی مێشك‬ ‫و هەڵمژینی هەوای پاك‪.‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫ئاسۆیی‬

‫ستونی‬

‫‪-1‬جۆرە باڵندەیەكە ‪ +‬جۆرە‬ ‫پیساییەكە‪.‬‬ ‫‪-2‬زۆر ساردە‪ ،‬هەڵكەو ‌ێ خۆشە‪.‬‬ ‫‪-3‬جۆرە چاوێكە‪ ،‬زۆری كوشت‪،‬‬ ‫نیوەی سەدر‪.‬‬ ‫‪-4‬درەختێكە (پ)‪ ،‬هانێ‌‪ ،‬خوا‬ ‫پێیدا‪.‬‬ ‫‪-5‬كەلەپچكەكراو‪.‬‬ ‫‪-6‬بە ب ‌ێ مێرد‪ ،‬نیوەی مەرگ‪.‬‬ ‫‪-7‬بۆ سەری خاوەنێتی‪ ،‬دوان لەبەر‪،‬‬ ‫پێداویستی خواردنە‪.‬‬ ‫‪-8‬سیان لە زیرە‪ ،‬شتی دەخرێتە‬ ‫سەر‪ ،‬زۆر جار سوارە‪.‬‬ ‫‪-9‬هەمو كردومانە‪ ،‬نیوەی قالە‪،‬‬ ‫ژمارەیەكە (پ)‪ ،‬لە پێشەوەیە‪.‬‬ ‫‪-10‬چەكێكی كۆن بو‪.‬‬ ‫‪-11‬ناوێكی كچانەیە (پ)‪ ،‬پاڕانەوە‪،‬‬ ‫كانزایەكە‪.‬‬ ‫‪-12‬ئای گریاوین بەسەریاندا‪ ،‬كۆن لە‬ ‫مااڵندا هەبو ‪ +‬پیتێك‪.‬‬

‫‪-1‬بیدە و قسە مەكە ‪ +‬جنێوێكی‬ ‫خۆشەویستییە‪.‬‬ ‫‪-2‬روبار‪ ،‬سەرما هەیەتی (پ)‪،‬‬ ‫ژمارەیەكە‪.‬‬ ‫‪-3‬وەكو یەكن‪ ،‬ئاگر ئەیناسێ‌‪ ،‬هی‬ ‫خۆمە و هی خۆم نییە‪.‬‬ ‫‪-4‬هەردەم لەسەردەممانە (پ)‪،‬‬ ‫سیان لە بۆرە‪ ،‬بۆ پارێزگارییە‪.‬‬ ‫‪-5‬بەز بە تێكەاڵوی‪ ،‬گەورە (پ)‪،‬‬ ‫بەشێكە لە لەش‪.‬‬ ‫‪-6‬ئامێرێكی مۆسیقایە‪،‬‬ ‫خواردنەوەیەكە‪.‬‬ ‫‪-7‬شەیدایەكی قوڕ بەسەر بو (پ)‪،‬‬ ‫لە بەرزاندایە‪.‬‬ ‫‪-8‬وەك یەكن‪ ،‬بەشێكە لە لەش‪.‬‬ ‫‪-9‬پەلەی لەگەڵدا نییە‪ ،‬روی لە‬ ‫هەموان كردوە‪ ،‬نیوەی هندی‪.‬‬ ‫‪-10‬نەرم‪ ،‬شارۆچكەیەكە‪ ،‬قاز بە‬ ‫تێكەڵی‪.‬‬ ‫‪-11‬ژمارەیەكە‪ ،‬گیانلەبەرێكە‪ ،‬دوان‬ ‫لە قازی‪.‬‬ ‫‪-12‬جۆرە هۆنراوەیەكە ‪ +‬زۆر داماو‪.‬‬

‫وش ـ ــةى ونبو‬

‫(ئەڵامسی ئاشتی)‪ ،‬بە شەش ملیۆن‌و نیو دۆالر فرۆرشا‬ ‫ئاژانسەكان‪:‬‬ ‫ئــەو ئەڵماســەی لــە (ســیرالیۆن) دۆزرایــەوە و‬ ‫كێشــەكەی (‪ )907‬قیــرات بــو‪ ،‬لــە مەزادكردنێكی‬ ‫ئاشــكرادا لە شــاری نیویۆرك‪ ،‬نرخەكەی گەیشــتە‬ ‫(‪ )6،5‬شەش ملیۆن و نیو دۆالر‪.‬‬ ‫لــە دواجــار دا (لۆرانس گــراف)‪ ،‬كە ســەرۆكی‬ ‫جێبەجێــكاری (گــراف دیامۆنــدس)ە‪ ،‬توانــی ئەو‬ ‫ئەڵماسە بكڕێت‪ ،‬كە ناسراوە بە (ئەڵماسی ئاشتی)‪،‬‬ ‫ئەویش بە بەرزترین نرخ لەو مەزادكردنەدا‪.‬‬ ‫بڕیاریشــە نیــوەی نرخــی ئــەو ئەڵماســە كــە‬ ‫ێ بــۆ‬ ‫نزیكــەی (‪ )3،8‬ملیــۆن دۆالرە‪ ،‬بەكاربهێنــر ‌‬ ‫كاری خزمەتگوزاریــی لــەو گونــدە بچوكەی كە ئەو‬ ‫ئەڵماسەی تیا دۆزراوەتەوە‪.‬‬ ‫حكومەتی سیرالیۆن دژی فرۆشتنی ئەو ئەڵماسە‬

‫ێ بكات‪،‬‬ ‫چارەســەركردنی دارایی هاواڵتیــان جێبەج ‌‬ ‫بەتایبەتی لە گوندی (كوریاردۆ)‪ ،‬كە ئەڵماســەكەی‬ ‫تێــدا دۆزراوەتــەوە‪ ،‬ئەو كارانەشــی كــە حكومەت‬ ‫ێ بیــكات‪ ،‬گەیاندنــی ئــاوی خورادنــەوە بۆ‬ ‫دەیــەو ‌‬ ‫ماڵــەكان‪ ،‬پێدانــی كارەبــا‪ ،‬دروســتكردنی بینــا‪،‬‬ ‫شۆســتەی شــەقامەكان‪ ،‬خزمەتكردنــی كایــە‬ ‫تەندروستیەكان‪ ،‬نۆژەنكردنەوەی قوتابخانەكان‪.‬‬ ‫(ئەڵماســی ئاشتی) كە ئێستا (گراف) بەدەستی‬ ‫ێ ژیانی زۆرێك بگۆڕێت‪ ،‬گەرچی لە‬ ‫هێنــاوە‪ ،‬دەتوان ‌‬ ‫نرخەكەی خۆی بە كەمتر فرۆشرا‪.‬‬ ‫بــو لە كاتێكدا نرخەكەی گەیشــتبوە (‪ )7،8‬ملیۆن‬ ‫زانایــان لەو بــوارەدا وایدەبینن كە‪( ،‬ئەڵماســی‬ ‫دۆالر لــە مەزادێكــدا كە پێشــتر ئەنجامدرابو‪ ،‬بەاڵم ئاشــتی)‪ ،‬چواردەهەمیــن ریزبەنــدی دەگرێــت‬ ‫نەكــراو ناچــار بون بــەم نرخەی ئێســتا رازی ببن‪ ،‬لــەو ئەڵماســانەی كــە لەجیهانــدا وەك گەورەیــی‬ ‫هەرچەندە لەوی پێشوتر كەمترە‪.‬‬ ‫دۆزراونەتەوە‪.‬‬ ‫حكومەتیــش بــە نیــازی ئــەم بــڕە پارەیــە بــۆ‬

‫‪7‬‬

‫وشەی ونبو‪:‬‬ ‫گیانلەبەرێكە؟‬

‫دۆندرمە – تەتەڵەمیران – كۆمەك‬ ‫قەپان –‬ ‫گەشتیار –‬ ‫شیرینی‬ ‫كیلۆمەتر––كۆست –‬ ‫نانەوا – –سەمفۆنیا‬ ‫ساڵۆن –‬ ‫–‬ ‫پۆڕ‬ ‫–‬ ‫الند‬ ‫چاڤی‬ ‫– مۆز –مۆز –‬ ‫ێ–‬ ‫مەعكەرۆنی – كۆت – باسن ‌‬ ‫هەرەوەزیكۆتر‬ ‫ێ–– پرد –‬ ‫قەڵەمجاف ‌‬ ‫تۆڕنەچی – ز‬ ‫خورما – كۆگا –‬ ‫پەرەمێز –‬ ‫كۆماندۆ– گرد‬ ‫جاڵجاڵۆكە––شەریك‬ ‫گەاڵڕێزان – سڵق‬ ‫– لیمۆ –– قۆز –‬ ‫– برۆ – مێشولە – بەڕازیل – چڵ‬ ‫– شەهابی – شەریك – شامی – كونجی‬ ‫– سۆز – دڕك – كەسك – مازو‬ ‫شوشە – داالس‬ ‫– شلك – پەنجە––سمە‪.‬‬ ‫– قۆرخ‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬

‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (637) 11-12-2017‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫الچن گەورەكان‪ ،‬بڕۆن وازمان لێبێنن!‬

‫غەزەلنوس‪ 12 ،‬كتێبی نوێ‌ باڵودەكاتەوە‬ ‫چاودێر – تایبەت‪:‬‬ ‫ئەمجارەیش كتێبخانــەی كوردی بە‬ ‫چەند كتێبێكی نوێ‌‪ ،‬لە چاپكراوەكانی‬ ‫(ناوەنــدی غەزەلنــوس)‪ ،‬رازێنرایەوە‪،‬‬ ‫ئــەم ناوەنــدە هەمیشــە لــە هەوڵــی‬ ‫چاپكردنی كتێبی نوێدایە بە جوانترین‬ ‫شــێوەی دیزایــن‌و هەر هەمویشــی لە‬ ‫چاپخانەكانی تاران بە چاپ گەیەنراون‪.‬‬

‫روشــد)‪ ،‬ئاین‌و ئەفسانەناسی‪ ،‬هاوژین‬ ‫مەال ئەمین‪.‬‬ ‫ـ (دۆنی ئارام)‪ ،‬رۆمان – چواربەرگ‪،‬‬ ‫میخائیــل شــۆلۆخۆف‪ ،‬وەرگێڕانــی لە‬ ‫فارسییەوە حەمە كەریم عارف‪.‬‬ ‫ـ (مێــژوی هونــەری شــێوەكاری)‪،‬‬ ‫شێوەكاری‪ ،‬سوزی هۆچ‪ ،‬وەرگێڕانی لە‬ ‫ئینگلیزییەوە هەڵگورد ئەحمەد‪.‬‬ ‫ـ (دیوار)‪ ،‬رۆمان‪ ،‬ژان پۆڵ سارتەر‪،‬‬ ‫وەرگێڕانــی لــە ئینگلیزییــەوە ئــاران‬ ‫موهەندیس‪.‬‬ ‫ـ (پاڵتــۆ) رۆمــان – چاپــی نوێ‌‪،‬‬ ‫نیكــۆالی گوگــۆل‪ ،‬وەرگێڕانــی لــە‬ ‫ئینگلیزییەوە ئاران موهەندیس‪.‬‬ ‫ـ (گــەڕان بــۆ كاتی لە دەســتچو)‪،‬‬ ‫راكردو – پەرتوكی شەشــەم‪ ،‬رۆمان‪،‬‬ ‫مارســیل پروســت‪ ،‬وەرگێڕانــی لــە‬ ‫ئینگلیزییەوە سیاسمەند شاسواری‪.‬‬

‫(مەزهەری خالقی) ئامادەی فێستیڤاڵەكە دەبێت‬

‫زانكۆی راپەڕین‪ ،‬فێستیڤاڵێكی كولتوری رێكدەخات‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫ێ ‪ ،2017/12/12‬ئینیســتیتوتی‬ ‫بڕیــارە ســبەین ‌‬ ‫كەلەپــوری كــورد‪ ،‬بــە هــاوكاری زانكــۆی راپەڕین‪،‬‬ ‫فێستیڤاڵ‌و سیمیناری كولتوری رێكبخەن‪.‬‬ ‫فێســتیڤاڵەكە لە كاتژمێر (‪)10‬ی سەر لەبەیانییەوە‬ ‫دەســتپێدەكات ‌و تــا كاتژمێــر (‪)3‬ی پاشــنیوەڕۆ‬ ‫بەردەوام دەبێت‪ ،‬كە تێیدا چەندین چاالكیی هەمەجۆر‬ ‫پێشــكەش دەكرێــن‪ ،‬و چەندین نوســەر و هونەرمەند‬ ‫و كەســایەتی شارەزای كورد بەشــداری چاالكییەكان‬ ‫دەبن‪ ،‬لەم كەشــە هونەریی‌و ئەدەبییەدا پێشــانگەی‬

‫تایبــەت بۆ كتێــب‌و بەرهەمەكانــی (دەنگ‌و رەنگ)‬ ‫دەكرێتــەوە‪ ،‬و چەندین چاالكیــی گۆرانی‌و میوزیكی‬ ‫رەسەنی كوردی پێشكەش دەكرێن‪.‬‬ ‫لە بەشــێكی دیكەی فێســتیڤاڵەكەدا دو پێشانگەی‬ ‫ناوازە دەكرێنەوە‪ ،‬یەكێكیان پێشــانگەی فۆتۆگرافییە‬ ‫دەربارەی (جوانی كولتور لە ژیانی كوردەواریدا) ئەوی‬

‫تریشیان پێشانگەیەكە تایبەت بە (مێژوی رۆژهەاڵتی‬ ‫كوردستان لە ‪)1875‬دا‪.‬‬ ‫لەگــەڵ ئــەم چاالكییانــەدا فیلمێكــی بەڵگەنامەیی‬ ‫نمایشدەكرێت‪.‬‬ ‫هــەر لەم فێســتیڤاڵەدا‪ ،‬هونەرمەندی دەنگخۆشــی‬ ‫كــورد مامۆســتا (مەزهــەری خالقــی) لــە كۆڕێكــدا‬ ‫دەربــارەی (كولتوری كورد لە كۆڕێكی شــارەزایاندا)‬ ‫بەشداردەبێت‪ ،‬لە هەمان كاتدا هەریەك لە مامۆستایان‬ ‫‌و شــارەزایان (د‪ .‬محەمەد دلێر و م‪ .‬مستەفای سەید‬ ‫مینە) بەشداری ئەو كۆڕە دەكەن‪.‬‬

‫دوو‬ ‫شەم هە‬ ‫مەی موو‬ ‫ەک‬

‫رۆ‬ ‫بە ژنام‬ ‫رپر ەوان‬ ‫رۆ سیا یی‬ ‫شن ر و‬ ‫گەر‬

‫كتێبە چاپكراوە نوێیەكانیش بریتین‬ ‫لە‪:‬‬ ‫ـ (تاعــون)‪ ،‬رۆمــان‪ ،‬ئەلبیركامــو‪،‬‬ ‫وەرگێڕانــی لــە فەڕەنســییەوە د‪.‬‬ ‫موحسین ئەحمەد عومەر‪.‬‬ ‫ـ (لەبیردەچیتــەوە وەك ئــەوەی‬ ‫هەرگیــز نەبوبیــت)‪ ،‬ژیــان‌و هەندێك‬ ‫لــە شــیعرەكانی مەحمــود دەروێــش‪،‬‬ ‫وەرگێڕانی ئازاد بەرزنجی‪.‬‬ ‫ـ (كەمینــەكان)‪ ،‬ئایــن ‌و‬ ‫ئەفسانەناسی‪ ،‬دڵشاد حامید دەروێش‪.‬‬ ‫ـ (ئایــن ‌و زانســت)‪ ،‬زانســتی‪،‬‬ ‫وەرگێڕانــی لە ئینگلیزییەوە حوســێن‬ ‫حوسێنی‪.‬‬ ‫ـ (هێزی كێشكردن)‪ ،‬زانستی‪ ،‬جۆرج‬ ‫گامــۆڤ‪ ،‬وەرگێڕانی لــە ئینگلیزییەوە‬ ‫حوسێن حوسێنی‪.‬‬ ‫ـ (میرنامە)‪ ،‬رۆمان‪ ،‬جان دۆســت‪،‬‬ ‫وەرگێڕانــی لــە عەرەبییــەوە ســەباح‬ ‫ئیسماعیل‪.‬‬ ‫ـ (مارتینــی بەختــەوەر)‪ ،‬رۆمــان‪،‬‬ ‫جان دۆست‪ ،‬وەرگێڕانی لە عەرەبییەوە‬ ‫سەباح ئیسماعیل‪.‬‬ ‫ـ (فەلســەفەی ئیســامی ئیبــن‬

‫رزگارمان كەن‪ ،‬كێ‌ هەیە جگە لە گەورەكان رزگارمان‬ ‫كات‪ ،‬لەسەر لێواری مەرگ ژەمێك دەنۆشین‪ ،‬بەرامبەر‬ ‫پەنجەرە تەڵخەكان دانیشتوین‌و لەو دیویانەوە‪ ،‬تاتە شۆرە‬ ‫سافەكان دانراون‪ ،‬رزگارمان كەن‪ ،‬تەنیا ژەمێك بۆ هەمومان‪،‬‬ ‫تەنیا دەستێك بۆ سەرسەرمان‪ ،‬با پەنجەكان شایەدی بەن‪،‬‬ ‫كە چۆن بەسەر ریزە پەراسوماندا دێن‌و دەچن‪ ،‬ئەو ریزە‬ ‫پەراسوانەی تەنیا پێستێكی بە بێ‌ گۆشت دایپۆشیون‪.‬‬ ‫سەمامان لەگەڵدا بكەن‪ ،‬خۆتانمان لـێ‌ مەشارنەوە‪ ،‬ئیتر‬ ‫ئێمە نە پێئەكەنین نە ئەڕۆین‪ ،‬بە دیار سێبەرەكانمانەوە‬ ‫دادەنیشین‌و ئەشك ئەڕێژین‪‌،‬و لە ماڵە وێرانەكەمان‬ ‫دەڕوانین‪ ،‬سەمامان لەگەڵدا بكەن فیكەیەكمان بۆ لێدەن‌و‬ ‫لەتێ‌ نانیشمان بدەنێ‌‪ ،‬تفێك رۆكەنە ئەو الوەو مێشێكمان‬ ‫لـێ‌ دورخەنەوە‪ ،‬سەمامان لە تەكدا بكەن‪ ،‬بەردێكمان تێگرن‬ ‫‌و سابونێكیشمان بدەنێ‌‪ ،‬تا خەم‌و ژان‌و مەراقی هەمو‬ ‫رۆژەكانمان بشۆین‪ ..‬نا نا مەیەن‪ ،‬گەورەكان وازمان لێبێنن‪،‬‬ ‫ئێوە زۆر خراپتریش دەبن هەركە جەنگێ‌ دەقەومێنن‪ ،‬ئێمە‪..‬‬ ‫ئێمە‪ ..‬ئێمە‪ ..‬ئێم‪ ..‬ئێ‌‪ ..‬ئـ ئـ ئـ ‪ ..‬كۆتا سەرخەومان‬ ‫دەشكێنین‪.‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ژمارەی داهاتوو‬ ‫پاسەوانی سێبەر‪ ..‬ئاکۆ کەریم مەعروف‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫ژمارە (‪ )579‬دووشەممە ‪2017/12/11‬‬

‫پاشكۆيەكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە‬

‫فۆتۆ‪ :‬خەرسەو حەمەکەریم‬

‫بەختیار عەلی بووە براوەی خەاڵتی نیلی زاکس‬ ‫ئا‪ :‬بڕوا کیانی‬ ‫دوێنێ یەکشەممە‪،٢٠١٧/١٢/١٠ ،‬‬ ‫ڕێوڕەسمی خەاڵتی نیلی زاکس‬ ‫لە شاری دۆرتمۆندی ئەڵمانیا‬ ‫بـــەڕێـــوە چـــوو‪ ،‬کــە بـــراوەی‬ ‫ئەمساڵی خەاڵتەکە‪ ،‬بەختیار‬ ‫عەلی‪ ،‬نووسەر و ڕۆماننووسی‬ ‫کوردە و بڕی خەاڵتەکەش ‪١٥‬‬ ‫هەزار یۆرۆیە‪.‬‬ ‫خــەاڵتــی نیلی زاکـــس‪ ،‬یەکێکە لە‬ ‫کۆنترین خەاڵتە ئەدەبییەکانی ئەڵمانیا‬ ‫و تەنیا بە ناوە زۆر ناسراو و گرنگەکان‬ ‫دراوە‪ .‬لــەو نووسەرانەی پێشتر ئەم‬ ‫خەاڵتەیان وەرگرتووە ئەم ناوە گەورانە‬ ‫دەبینین «ئەریک فرۆم‪ ،‬میالن کۆندێرا‪،‬‬ ‫نادین گۆردمیر‪ ،‬ئەلیاس کانیتی‪ ،‬کریستا‬ ‫ۆلف‪ ،‬دافید گرۆسمان و مارگرت ئەتود»‪.‬‬ ‫خــەاڵتــی نیلی زاکــــس‪ ،‬لــە ساڵی‬ ‫‪١٩٦١‬ــــەوە دووســـاڵ جارێک دەدرێــت‬ ‫و ناوی خەاڵتەکەش بە ناوی شاعیری‬ ‫جولەکە‪ ،‬نیلی زاکسەوە ناو نراوە‪.‬‬ ‫نێلی زاکس‪ ،‬ساڵی ‪ ١٨٩١‬لە شاری‬ ‫دۆرتمۆندی ئەڵمانیا لە دایک بووە و وەک‬ ‫ئاوارە چووە بۆ سوید‪ ،‬لە بنەماڵەیەکی‬ ‫دەوڵەمەند بــووە و کاتی هەبووە بۆ‬ ‫نووسین و میوزیک و خۆپەروەردەکردن و‬ ‫لە دوای ساڵی ‪١٩٤٠‬ـەوە لە سوید زیاتر‬ ‫ناوبانگ پەیدا دەکــات و ساڵی ‪١٩٦٦‬‬

‫خەاڵتی نۆبێڵی ئەدەبیات وەردەگرێت‪.‬‬ ‫بەختیار عەلی‪ ،‬بە ڕۆمانی دواهەمین‬ ‫هەناری دونیا‪ ،‬کە سەرەتای ساڵی ‪٢٠١٦‬‬ ‫لەالیەن ڕاوێژ سەلیمەوە کاری وەرگێڕانی‬ ‫بۆ ئەڵمانی بۆ کرا بووە کاندیدی ئەو‬ ‫خەاڵتەو ڕۆژی ‪٧‬ی سێپتەمبەری ئەمساڵ‬ ‫دەستەی داوەرانی خەاڵتەکە ئاشکرایان‬ ‫کــرد بەختیار عەلی بــووەتــە بــراوەی‬ ‫خەاڵتی نیلی زاکس بۆ ساڵی ‪.٢٠١٧‬‬ ‫دواهەمین هەناری دونیا تا ئێستا‬ ‫شــەش جــار لە واڵتــی ئەڵمانیا چاپ‬ ‫کــراوەتــەوە و دەنگدانەوەیەکی زۆری‬ ‫لە ناوەندە ئەدەبییەکانی ئەو واڵتەدا‬ ‫هەبووە‪ .‬جگە لــەوەش‪ ،‬ڕۆمانی شاری‬ ‫مۆسیقارە سپییەکان لە الیەن پێشەوا‬ ‫فەتاحەوە کراوە بە ئەڵمانی و مانگی ‪٨‬‬ ‫چاپ و باڵو کرایەوە و بە هەمان شێوەی‬ ‫ڕۆمــانــی یــەکــەم دەنــگــدانــەوەی زۆری‬ ‫هەبووە و لە ئێستاشدا چاپی یەکەمی‬ ‫تەواو بووە و بڕیار وایە چاپی دووەمی‬ ‫بخرێتە کتێبفرۆشییەکانەوە‪.‬‬ ‫ئەو نووسەر و کتێبانەی ئەم خەاڵتە‬ ‫دەیانگرێتەوە‪ ،‬مــەرجــە تێگەیشتنی‬ ‫کولتووری لە نێوان خەڵک و گەالنی تردا‬ ‫درووست بکەن و بەرەو پێشەوەی بەرن‪.‬‬ ‫خــەاڵتــی نیلی زاکــــس‪ ،‬لــە ساڵی‬ ‫‪١٩٦١‬ـــەوە تا ئێستا تەنها ساڵی ‪٢٠٠٩‬‬ ‫دابەش نەکرا بەهۆی پشتگیرینەکردنی‬ ‫خەاڵتەکە لە الیەن هیچ دەزگا و دامەزراوە‬ ‫و کەسایەتییەکەوە‪ ،‬ئەوەش بە شتێکی‬ ‫نامۆ لە مێژووی خەاڵتەە سەیر دەکرێت‪.‬‬ ‫بەختیار عەلی خاوەنی هەشت ڕۆمانە‪:‬‬ ‫«مــەرگــی تاقانەی دووەم‪ ،‬ئــێــوارەی‬ ‫پەروانە‪ ،‬دواهەمین هەناری دونیا‪ ،‬شاری‬

‫ ‬ ‫دیمەنێک لە مەراسیمەکە‬ ‫مۆسیقارە سپییەکان‪ ،‬غەزەلنووس و‬ ‫باغەکانی خەیاڵ‪ ،‬کەشتیی فریشتەکان‪،‬‬ ‫جەمشیدخانی مامم کە هەمیشە با لەگەڵ‬ ‫خۆیدا دەیبرد و هەورەکانی دانیال‪».‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا دەیان کتێبی فیکری و‬ ‫فەلسەفی تری هەیە‪.‬‬ ‫ئەوەی جێگەی ئاماژەیە ئەوەیە‪ ،‬ساڵی‬

‫‪ ٢٠١٣‬نووسەری عێراقی‪ ،‬عەباس خزر‪ ،‬فێرالگەوە چاپ و باڵو دەکرێنەوە و بڕیار‬ ‫هەمان خەاڵتی بەدەست هێناوە و بە وایە ساڵی ‪ ٢٠١٨‬ئەو دەزگایە ڕۆمانی‬ ‫درێژایی مێژووی خەاڵتەکە دوو نووسەری جەمشید خانی مامم‪ ،‬کە هەمیشە با‬ ‫عێراقی لــە خــەاڵتــەکــەدا دەبیندرێن‪ ،‬لەگەڵ خۆیدا دەیبرد بە زمانی ئەڵمانی‬ ‫ئەوانیش عەباس خزر و بەختیار عەلین‪ .‬باڵو بکاتەوە‪.‬‬ ‫هەموو ساڵێک ڕێوڕەسمی خەاڵتەکە‬ ‫کتێبەکانی بەختیار عەلی لە واڵتی‬ ‫ئەڵمانیا‪ ،‬لە الیــەن دەزگــای یونیونس لە شاری دۆرتمۆندی ئەڵمانیی دەبێت‬

‫فۆتۆ‪ :‬خەرسەو حەمەکەریم‬ ‫کە شوێنی لەدایکبوونی نیلی زاکسە‬ ‫و بـــراوەی ساڵی خەاڵتەکە وتارێک‬ ‫دەخوێنێتەوە‪ .‬ڕەخنەی چاودێریش لە‬ ‫ژمارەکانی داهاتوویدا دەقی وتارەکەی‬ ‫بەختیار عەلی لــەو بــارەیــەوە‪ ،‬باڵو‬ ‫دەکاتەوە‪.‬‬

‫ڕۆمانێکی تری عەباس مەعروفی باڵو کرایەوە‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫عەباسی مەعروفی دەربارەی ڕۆمانەكە دەنووسێت‪ :‬ڕۆمانی‬ ‫تواوە بیرەوەری و خەیاڵەكانی منە سەبارەت بە كەشێك كە‬ ‫تیایدا ژیاوم و هەناسەم داوەو چیرۆكی نووسەرێكە كە لەژێر‬ ‫«تواوە» ڕۆمانێكی سااڵنی گەنجی نووسەری فارس عەباس ئەشكەنجە و لێپرسینەوەدا ناچار دەبێت چیرۆك دابڕێژێت‪،‬‬ ‫مەعروفییە و وەرگێڕ ڤیدا قادری وەرگێڕانی بۆ كردووە و دەزگاو دواجار لەناو چیرۆكەكانی خۆیدا ون دەبێت‪ ،‬ئەم كتێبە بەرهەمی‬ ‫چاپ و پەخشی سەردەم باڵوی كردووەتەوە‪.‬‬ ‫داستان و تێكۆشانی منە لە سەردەمی الوێتیدا كە دەبوو هەر‬

‫ئەوكات باڵو بێتەوە‪.‬‬ ‫ئەم كتێبە ئێستا لە كتێبفرۆشییەكاندا دەست دەكەوێت‪..‬‬ ‫ڕۆمانێك لە بارەی نووسەرێكەوە كە لەژێر ئەشكەنجەدا چیرۆك‬ ‫دادەڕێژێت و دوایی لەنێو خەیاڵەكانی خۆیدا ون دەبێت‪.‬‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )579‬دووشه‌مم ‌ه ‪2017/12/11‬‬

‫فڕین لە ڕێی سینەماوە‬ ‫كازم ئۆز سه‌باره‌ت ب ‌ه فیلمی زه‌ر بۆ ڕەخنەی چاودێر دەدوێت‬ ‫سازدانی‪ :‬پشتیوان كه‌مال‬ ‫ل ‌ه فێستیڤاڵی نێوده‌وڵه‌تی فیلمی دهۆك‬ ‫فیلمی زه‌ری كــازم ئۆز نمایش كــرا‪ .‬هه‌ر‬ ‫له‌وێ چاوم ب ‌ه ده‌رهێنه‌ری فیلمه‌ك ‌ه كه‌وت‬ ‫و ده‌ستمان ب ‌ه گفتووگۆ كــرد سه‌باره‌ت‬ ‫ب ‌ه ئه‌زموونی كاركردنی ئه‌و ل ‌ه سینه‌مادا‬ ‫و به‌تایبه‌تیش س ـه‌بــاره‌ت بـ ‌ه چۆنیه‌تی‬ ‫درووستكردنی فیلمی زه‌ر‪ .‬زه‌ر فیلمێكی‬ ‫سه‌رنجڕاكێش ‌ه ك ‌ه تیایدا هه‌وڵ ده‌دات به‌‬ ‫جۆرێكی تر مێژووی كوردت بۆ بگێڕێته‌وه‌‪.‬‬ ‫كاره‌ساتێك ك ‌ه ل ‌ه ڕاب ــردوودا به‌سه‌ر ئه‌م‬ ‫نه‌ته‌وه‌ی ‌ه هاتووه‌‪ ،‬ئه‌و هه‌وڵ ده‌دات به‌هۆی‬ ‫گۆرانییه‌كه‌و‌ه بۆت بگێڕێته‌وه‌‪ .‬ئه‌و ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫ئه‌وه‌ی تا ئێستا ئێمه‌ی كورد بینیوومان ‌ه و‬ ‫تیایدا ژیاوین ل ‌ه مێژوودا‪ ،‬ل ‌ه میوزیك و گۆرانی‬ ‫ئێمه‌دا تۆمار كراوه‌‪ .‬له‌به‌ر ئه‌م هۆكاره‌ی ‌ه كه‌‬ ‫میوزیكی ئێم ‌ه و میوزیكی گه‌النی تر وه‌ك‬ ‫یه‌ك نین‪.‬‬ ‫ئۆز ئه‌م قسه‌ی ‌ه ب ‌ه بێ هۆكار ناكات‪ .‬بده‌ین ل ‌ه فیلمه‌كه‌دا ك ‌ه یا دۆكومێنته‌ری‬ ‫ئه‌و خه‌یاڵی درووستكردنی فیلمی زه‌ر_ی بێت‪ ،‬یاخود فیكشن‪.‬‬ ‫ل ـ ‌ه ئه‌نجامی درووســتــكــردنــی فیلمێكی‬ ‫ڕەخــنــەی چـــاودێـــر‪ :‬چـــۆن بــ ‌ه دوای‬ ‫دۆكومێنته‌ریدا بنیات ناو‌ه ب ‌ه ناوی‪ ،‬دوور‪ .‬به‌‬ ‫ت و ده‌یانكه‌یت ‌ه فیلم؟‬ ‫دێهاته‌كاندا گه‌ڕاو‌ه تا ئه‌و میوزیك و گۆرانیه‌ چیرۆكه‌كانتدا ده‌گه‌ڕێی ‌‬ ‫كوردیی ‌ه به‌جێماوان ‌ه بدۆزێته‌و‌ه ك ‌ه فه‌رامۆش پاشان چۆن بڕیار له‌سه‌ر ستایلی كاركردنت‬ ‫كــراون‪ .‬وه‌ك كــازم خۆی ده‌ڵێت‪ :‬بابه‌تی ده‌ده‌یت بۆ درووستكردنی فیلمه‌كانت؟‬ ‫کــازم ئــوز‪ :‬ئه‌مه‌ش ده‌كه‌وێته‌و‌ه سه‌ر‬ ‫په‌یوه‌ند ب ‌ه كورده‌كانه‌و‌ه ته‌نها ل ‌ه گونده‌كاندا‬ ‫ماوه‌‪ ،‬ڕه‌وشی ناو شاره‌كان زۆر خراپ بووه‌ فیلمه‌كه‌‪ .‬هه‌ندێ جار فیلم ل ‌ه هه‌واڵێكه‌وه‌‬ ‫و هه‌موو شتێكی په‌یوه‌ندیدار ب ‌ه مێژوو و دروست ده‌كرێت‪ ،‬هه‌ندێ جاریش ڕه‌وشێك‬ ‫فیلم دروست ده‌كات‪ ،‬هه‌ندێ جار بابه‌تێك‬ ‫كولتووری كورده‌و‌ه گۆڕاوه‌‪.‬‬ ‫شی ده‌كه‌یته‌و‌ه و ده‌یكه‌یت ‌ه فیلم‪ .‬هه‌ندێ‬ ‫ڕەخــنــەی چــاودێــر‪ :‬كــه‌ی ده‌ســتــت به‌ جاریش چیرۆك ده‌كه‌یت ‌ه فیلم‪ ،‬ك ‌ه بۆ‬ ‫ده‌ستپێك ئه‌م ‌ه شتێكی باشه‌‪ .‬بۆ نموون ‌ه من‬ ‫دروستكردنی فیلم كرد؟‬ ‫کازم ئوز‪ :‬ده‌ستپێكردنی من بۆ كاركردن چیرۆكێكی جوان و به‌هێزم ده‌ست بكه‌وێت كه‌‬ ‫ل ‌ه سینه‌مادا ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ بیست ساڵێك من بیبیستم یان تیایدا ژیابم یان هاوڕێیه‌كم‬ ‫پێش ئێستا‪ .‬ل ‌ه ساڵی ‪ ١٩٩٩‬یه‌كه‌مین فیلمی تیایدا ژیابێت‪ ،‬ده‌كرێت ئه‌و‌ه بۆ فیلمێكی‬ ‫خۆمم درووست كرد‪ ،‬ئه‌ویش كورته‌فیلمێك ده‌ستپێك بشێت‪ .‬بۆ قۆناغه‌كانی تریش‪،‬‬ ‫بــوو‪ .‬ل ‌ه ساڵی ‪٢٠٠١‬یــش یه‌كه‌مین فیلمی ب ‌ه پێی هه‌لومه‌رجه‌ك ‌ه كار ده‌كه‌یت‪ .‬ده‌مێك‬ ‫درێژی خۆمم به‌رهه‌م هێنا‪ .‬پاشان فیلمی لێكۆڵینه‌و‌ه پێویسته‌‪ ،‬ده‌مێكیش خه‌باتی‬ ‫دۆكومێنته‌ری‪ ،‬ئیتر به‌و شێوه‌ی ‌ه ل ‌ه كاركردن دراماتۆرگی له‌سه‌ر میله‌تێك پێویسته‌‪،‬‬ ‫هه‌ندێ جار دراماتۆرگی دروست ده‌كه‌یت و‬ ‫به‌رده‌وام بووم‪.‬‬ ‫به‌و شێوه‌ی ‌ه كاره‌ك ‌ه به‌رده‌وام ده‌بێت‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬وه‌ك ده‌بینین تۆ فیلمی‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬چۆن پالنت دانــا بۆ‬ ‫درێژ‪ ،‬كورته‌فیلم‪ ،‬دۆكومێنته‌ریشت به‌رهه‌م‬ ‫هێناوه‌‪ ،‬خۆت ده‌ته‌وێت ل ‌ه كامیاندا كار درووستكردنی فیلمی زه‌ر؟‬ ‫کازم ئوز‪ :‬چیرۆكی فیلمی زه‌ر ساڵی ‪٢٠٠٥‬‬ ‫بكه‌یت؟‬ ‫کازم ئوز‪ :‬بۆ من هیچ جیاوازیه‌كی نییه‌‪ .‬ده‌ستی پێ كرد‪ .‬ساڵی ‪ ٢٠٠٥‬من ڕه‌شنووسی‬ ‫ئه‌و‌ه په‌یوه‌ندی ب ‌ه چیرۆكه‌و‌ه هه‌یه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر فیلمه‌كه‌م نوسیبوو‪ .‬كاتێك خه‌ریكی‬ ‫چیرۆكێك هه‌بێت بۆ دۆكومێنته‌ری باش بێت درووستكردنی فیلمێكی دۆكومێنته‌ری بووم‬ ‫كه‌وات ‌ه باشتر‌ه فیلمه‌ك ‌ه ب ‌ه دۆكومێنته‌ری ب ‌ه ناوی «دوور» نووسیم‪ ،‬كه ئه‌و فیلمه‌‌‬ ‫دروست بكه‌م‪ .‬ئه‌گه‌ر چیرۆكه‌كه‌ش توانی ل ‌ه چه‌ندین فێستیڤاڵدا به‌شداری كرد‪ .‬له‌‬ ‫ل ‌ه فیلمێكی فیكشندا خۆی بنوێنێت‪ ،‬كه‌واته‌ ئه‌وروپا و كه‌ناڵی ئاڕتێی فه‌ڕه‌نسی نمایش‬ ‫باشتر‌ه چیرۆكه‌ك ‌ه ب ‌ه فیكشن دروســت كــرا‪ .‬لـ ‌ه كاتی نمایشكردنی ئ ـه‌و فیلمه‌‬ ‫بكه‌م‪ .‬ب ـه‌اڵم هه‌ندێ جــار‪ ،‬بۆ نموون ‌ه له‌ دۆكومێنته‌ریه‌دا چه‌ندینجار خه‌یاڵی چیرۆكی‬ ‫فیلمی هه‌بوو نه‌بوو_دا‪ ،‬چیرۆكه‌ك ‌ه هێنده‌ فیلمی زه‌ر هــات ب ‌ه مێشكمدا‪ .‬فیلمه‌كه‌‬ ‫‌ره و ب ‌ه شێوه‌ی‬ ‫واقیعی بوو ك ‌ه پێویست بوو فیلمه‌ك ‌ه وه‌ك درێــژ بــوو‪ .‬هه‌ر كاره‌كته ‌‌‬ ‫دۆكومێنته‌ری دروست بكه‌م‪ .‬بۆی ‌ه فیلمه‌كه‌م جیاواز شتێكیان ده‌زانی و ده‌یانگێڕایه‌وه‌‪.‬‬ ‫ب ‌ه دۆكومێنته‌ری دروست كرد‪ .‬هه‌رچه‌نده‌ چیرۆكێكی خۆشه‌ویستی تیادا بوو‪ .‬ته‌نانه‌ت‬ ‫ل ‌ه فیلمی زه‌ر‪ ،‬زمانی دۆكومێنته‌ری هه‌یه‌‪ ،‬دۆكومێنته‌ریه‌ك ‌ه بـه‌و‌ه كۆتایی پێ دێت‪.‬‬ ‫به‌اڵم پێویست ‌ه فیلمه‌ك ‌ه وه‌ك فیكشن دروست كۆتایی فیلم ‌ه دۆكومێنته‌ریه‌ك ‌ه ب ‌ه گۆرانی‬ ‫بكرێت‪ .‬ئه‌گه‌ر بیر ل ‌ه كاره‌كته‌ری سه‌ره‌كی فیلمی زه‌ر كۆتایی دێت‪ .‬چۆن كۆتایی دێت؟‬ ‫فیلمه‌ك ‌ه بكه‌ینه‌وه‌‪ ،‬ده‌بینین ئیمكانی نه‌بوو بۆ نموونه‌‪ ،‬ل ‌ه كۆتایی فیلمه‌كه‌دا‪ ،‬وێنه‌ی‬ ‫فیلمه‌ك ‌ه ب ‌ه دۆكومێنت دروست بكه‌ین‪ .‬ئێمه‌ دارێك پیشان ده‌درێت ل ‌ه لقه‌كانی سه‌ره‌وه‌ی‬ ‫سه‌یری باس و چیرۆكی فیلمه‌ك ‌ه ده‌كه‌ین تا ڕه‌گه‌كه‌ی ده‌چێت و له‌وێدا فیلمه‌ك ‌ه كۆتایی‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی بڕیار له‌سه‌ر میتۆدی كاركردنمان دێت‌‪ .‬ئه‌مه‌ش وه‌كو چیرۆكی زه‌ر بوو‪ .‬له‌‬

‫چیرۆکی فیلمی زەر ماوەی دە ساڵ لە سەر و‬ ‫دڵمدا مابووەوە و دوای ئەوە ئیشم لەسەر کرد‬ ‫فیلمی زه‌ردا من ل ‌ه بابه‌تێكی زۆر گشتییه‌وه‌‬ ‫ده‌ست پێ ده‌كه‌م و پاشان ورد ده‌بمه‌و‌ه و‬ ‫ده‌چم ‌ه كڕۆكی فیلمه‌كه‌وه‌‪ .‬من بۆ ماوه‌ی ده‌‬ ‫ساڵێك ئیشم نه‌كرد‪ .‬ته‌نها چه‌ند فیلمێكی‬ ‫دۆكومێنته‌ریم دروســت كرد‪ ،‬ئه‌و چیرۆكه‌‬ ‫هه‌ر ل ‌ه سه‌رمدا بوو‪ .‬چیرۆكێكی خۆش له‌‬ ‫سه‌ری مندا ل ‌ه دڵی مندا مابۆوه‌‪ .‬ساڵی ‪٢٠١٣‬‬ ‫ده‌ستم كرد ب ‌ه نووسینی سیناریۆی فیلمه‌كه‌‪.‬‬ ‫پاشان ل ‌ه كاتی لێكۆڵینه‌و‌ه ل ‌ه چیرۆك و‬ ‫به‌ره‌وپێشبردنی چیرۆكی فیلمه‌كه‌‪ ،‬هێدی‬ ‫هێدی قه‌تلوعامی ده‌رسیم كه‌وت ‌ه ناو چیرۆكی‬ ‫فیلمه‌كه‌وه‌‪ .‬زۆربه‌ی ڕووداو‌ه گرنگه‌كانی ناو‬ ‫فیلمه‌ك ‌ه ل ‌ه كاتی به‌ره‌وپێشچوونی سیناریۆكه‌‬ ‫دروست بوون‪ .‬پاشانیش بوو‌ه سیناریۆی‬ ‫فیلمی زه‌ر‪.‬‬

‫بەاڵم لە واقعدا بەو جۆرە نییە‪ .‬ئه‌گه‌ر ل ‌ه‬ ‫توركیا تێكۆشانێك نه‌بووای ‌ه و ئێستاش‬ ‫ئه‌و تێكۆشان ‌ه به‌رده‌وام نه‌بێت‪ ،‬بڕوا ده‌كه‌م‬ ‫ل ‌ه ماوه‌ی سێ ڕۆژدا كورمانجی ب ‌ه ته‌واوی‬ ‫قه‌ده‌غ ‌ه بكرێت‪ .‬ئه‌گه‌ر ل ‌ه كوردستانی باكوور‪،‬‬ ‫تێكۆشانێك هه‌میش ‌ه ل ‌ه ئارادا نه‌بێت‪ ،‬كورد‬ ‫پشتی یه‌ك نه‌گرێت و پشتیوانی یه‌كدی‬ ‫نه‌كه‌ن‪ ،‬ئه‌و شته‌ی ك ‌ه ئێستا هه‌ی ‌ه ڕه‌نگه‌‬ ‫نه‌بێت‪ .‬به‌اڵم ئێستا ل ‌ه توركیادا كورمانجی‬ ‫خۆی مه‌سه‌له‌یه‌كی گرنگه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر له‌سه‌ر‬ ‫مه‌سه‌له‌ی كورد شتێك دروست بكرێت‪ ،‬له‌‬ ‫الیه‌ن ده‌وڵه‌ته‌و‌ه هیچ هاوكارییه‌كی پێویست‬ ‫ناكرێت‪ .‬بۆ نموون ‌ه ‪ ٢٥‬ملیۆن كورد ل ‌ه توركیا‬ ‫ده‌ژی‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه توركیا ته‌نها ته‌له‌فزیۆنێكی‬ ‫كــوردی هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌ویش ل ‌ه ژێر كۆنتڕۆڵی‬ ‫ده‌وڵه‌تدای ‌ه و پڕوپاگه‌ند‌ه بۆ ده‌وڵه‌ت ده‌كات‪،‬‬ ‫ته‌نها ئه‌و كه‌ناڵ ‌ه كوردییه‌‪ ،‬وه‌ك كه‌ناڵێكی‬ ‫فه‌رمیی‪ .‬ناتوانیت ل ‌ه هه‌موو كه‌ناڵه‌كانی تردا‬ ‫هه‌واڵێكی كورمانجی‪ ،‬فیلمێكی كورمانجی و‬ ‫به‌رنامه‌یه‌كی كورمانجی ل ‌ه ناو كه‌ناڵه‌كانی‬ ‫تردا ببینیت‪ .‬ده‌توانین بڵێین ك ‌ه مه‌سه‌له‌ی‬ ‫زمانی كوردی ل ‌ه چه‌ندین ڕووه‌و‌ه وه‌ك خۆی‬ ‫ماو‌ه و هیچ به‌ره‌وپێشچوونێكی ب ‌ه خۆیه‌وه‌‬ ‫نه‌دیووه‌‪.‬‬

‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬ئایا ده‌توانین بڵێین‬ ‫ل ‌ه پاڵ جواڵنه‌و‌ه سیاسیه‌كاندا ل ‌ه توركیا‪،‬‬ ‫سینه‌ما كاریگه‌ری هه‌بووبێت تا بتوانێت‬ ‫په‌یوه‌ندیه‌كی باشتر ل ‌ه نێوان حكومه‌تی‬ ‫توركیا و كورده‌كاندا دروست بكات؟‬ ‫کازم ئوز‪ :‬نا شتێكی وانییه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر له‌‬ ‫توركیا‪ ،‬كورد پڕۆژه‌یه‌ك بكات‪ ،‬ده‌وڵه‌ت ڕێگه‌‬ ‫نادات‪ ،‬ئه‌گه‌ر ده‌وڵه‌ت هاریكاری پڕۆژه‌یه‌ك‬ ‫بكات‌‪ ،‬كورد ناگرێته‌وه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر باسی ئه‌و‬ ‫كات ‌ه بكه‌ین ك ‌ه چاره‌سه‌ری ئاشتی ل ‌ه گۆڕێ‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬بۆچی هه‌میش ‌ه ڕه‌گێكی بوو‪ ،‬له‌و ده‌مه‌دا هه‌ندێك خه‌بات هه‌بوون‪،‬‬ ‫فیلمی دۆكومێنته‌ری ل ‌ه فیلم ‌ه فیكشنه‌كاندا هه‌ردووال هاوكاری یه‌كتریان ده‌كرد‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫هه‌یه‌؟‬ ‫ئێستا نییه‌‪.‬‬ ‫کــازم ئــوز‪ :‬ئ ـه‌و‌ه ڕاست ‌ه ل ‌ه سینه‌مای‬ ‫كــوردیــدا‪ ،‬زمانێكی دۆكومێنته‌ری هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬ل ‌ه كاتێكدا فیلمه‌ك ‌ه به‌‬ ‫ئه‌ویش به‌هۆی واقعیی ژیانی كورده‌كانه‌وه‌یه‌‪ .‬ناوی گۆرانیه‌كی كوردییه‌وه‌یه‌‪ ،‬ئه‌فسانه‌ی‬ ‫ڕه‌وشــی گه‌لی كــورد‪ ،‬گه‌لێك مه‌سه‌له‌ی كوردی ل ‌ه فیلمه‌كه‌دا باس ده‌كرێت‪ .‬چۆن‬ ‫په‌یوه‌ند ب ‌ه گه‌لی كورده‌و‌ه هه‌ی ‌ه چاره‌سه‌ر بڕیاری ئه‌وه‌ت دا فیلمێك درووست بكه‌یت‬ ‫نه‌بووه‌‪ .‬بۆ نموون ‌ه میلله‌تێكی وا گه‌ور‌ه نییه‌ له‌سه‌ر كولتووری كوردی؟‬ ‫ل ‌ه دنیادا هێشتا ده‌وڵه‌تی خۆی نه‌بێت‪.‬‬ ‫کازم ئوز‪ :‬چیرۆكه‌ك ‌ه چیرۆكی منه‌‪ .‬ئه‌و‬ ‫سانسۆرێكی زۆر هه‌ی ‌ه له‌سه‌ر زمانی كوردان‪ .‬كاته‌ی دۆكومێنته‌ریه‌كه‌م درووست ده‌كرد‪،‬‬ ‫ل ‌ه هه‌ر پارچه‌یه‌ك گه‌لێك هه‌ی ‌ه دژی ئه‌م ئیشی من گ ـه‌ڕان ـه‌و‌ه بــوو بۆ گونده‌كان‪،‬‬ ‫میلله‌ت ‌ه ده‌جه‌نگێت‪ .‬کــوردەکــان خۆتان چونك ‌ه ئێستا مه‌سه‌له‌ی كــوردی زیاتر له‌‬ ‫دەخوازن چیرۆکی خۆیان بگێڕنەوە‌‪ .‬بۆ ئه‌و گونده‌كان ماوه‌‪ .‬ناو شاره‌كان زۆر خراپ بووه‌‬ ‫ئامانجه‌ش‪ ،‬زمانی دۆكومێنته‌ری گرنگترینه‌‪ ،‬و گۆڕاوه‌‪ .‬به‌اڵم ل ‌ه گونده‌كان ‌ل ‌ه زمانیاندا‪،‬‬ ‫ده‌توانن ڕاستیی حاڵی خۆیانی پێ بگێڕنه‌وه‌‪ .‬جوڵه‌یاندا هێزێكی گه‌ور‌ه هه‌یه‌‪ .‬ده‌مخواست‬ ‫پێم وای ‌ه هۆكاره‌ك ‌ه ئه‌وه‌یه‌‌‪.‬‬ ‫فیلمێك دروست بكه‌م ڕه‌وتێكی جوگرافی ئه‌و‬ ‫جێگایان ‌ه له‌گه‌ڵ ڕه‌وت ‌ه مێژووییه‌كه‌یان پیشان‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬ئه‌گه‌ر باسی ڕابردوو بده‌م‪ .‬وه‌ك چۆن ژان ده‌چێت ‌ه ده‌رسیم‪ ،‬به‌ره‌و‬ ‫بكه‌ین‪ ،‬ئه‌و كات ‌ه كورد ل ‌ه توركیا نه‌یتوانیووه كوردستان ده‌چێت‪ ،‬ده‌كه‌وێت ‌ه ئه‌و جێگایه‌وه‌‪،‬‬ ‫ب ‌ه كوردیش قس ‌ه بكات‪ ،‬به‌اڵم ئێستا فیلم ئه‌مه بۆ ژا ‌ن ده‌ریایه‌كه‌‪ ،‬له‌و ده‌ریایه‌دا به‌‬ ‫دروست ده‌كرێت ك ‌ه باسی ئازاره‌كانی كورد دوای ناسنامه‌ی خۆیدا ده‌گه‌ڕێت‪.‬‬ ‫ده‌كات و چۆن تورك كورده‌كانی ل ‌ه توركیادا‬ ‫‌رجی‬ ‫چه‌وساندووەته‌وه‌‪ .‬پێت وای ‌ه هه‌لومه‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬پاش بینینی فیلمه‌كه‌‬ ‫ئێستا باشتر‌ه له‌وه‌ی ل ‌ه ڕابردوودا هه‌بوو؟‬ ‫ئه‌وه‌م بۆ ده‌رك ـه‌وت ك ‌ه به‌شێكی فیلمه‌كه‌‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫نموون‬ ‫کازم ئوز‪ :‬نا به‌و جۆر‌ه نییه‌‪ ،‬بۆ‬ ‫سه‌باره‌ت ب ‌ه ئاگاهاتنه‌وه‌یه‌‪ .‬كاره‌كته‌ری‬ ‫‌‪،‬‬ ‫ه‬ ‫‌ی‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫كورمانجی‬ ‫ل ‌ه فیلمدا قسه‌كردن ب ‌ه‬ ‫ژان هه‌ی ‌ه ك ‌ه وانه‌كانی خوێندنگای بێزاری‬ ‫و‬ ‫توركیا‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ل‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ئێم‬ ‫ه ـه‌روه‌هــا فیلمه‌كانی‬ ‫ده‌كــات‪ ،‬شه‌وان ل ‌ه باڕه‌كان به‌سه‌رده‌بات‪،‬‬ ‫كوردستانی باكوور نمایش ده‌كرێت‪ .‬لە ڕۆژێــك داپــیــره‌ی گۆرانیه‌كی كــوردی بۆ‬ ‫دەرەوە وا دەردەکەوێ کە چارەسەر بووبێت‪ ،‬ده‌ڵێت‪ ،‬ئه‌ویش پاش مردنی داپیره‌ی ده‌ست‬

‫ل ‌ه ناو سینه‌مای هه‌موو دنیا و سینه‌مای گشت‬ ‫نه‌ته‌وه‌كانی دنیادا‪ ،‬سینه‌مایه‌ك كه‌ دره‌نگ‬ ‫كه‌وتبێت‪ ،‬سینه‌مای كوردییه‌‬ ‫ده‌كات ب ‌ه گه‌ڕان ب ‌ه دوای ئه‌و گۆرانیه‌دا‪،‬‬ ‫له‌و ڕێگایه‌و‌ه ب ‌ه مێژووی خۆی و جوگرافیای‬ ‫خۆی ئاشنا ده‌بێت‪ .‬ب ‌ه ئاگاهاتنه‌وه‌ی ئه‌م‬ ‫كه‌سایه‌تیه‌ت چۆن به‌كارهێناوه‌؟‬ ‫کازم ئوز‪ :‬من ده‌ڵێم كێشه‌ی كورد زیاتر‬ ‫ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه خــۆی ون ده‌كــات‪ .‬بیركردنی‬ ‫مه‌سه‌ل ‌ه و مێژووی خۆی‪ .‬ئه‌گه‌ر پێویست‬ ‫بێت شتێكی نوێ ل ‌ه ناو كــوردا بكرێت‪،‬‬ ‫زانستیی مێژوویی زۆر گرنگه‌‪ .‬بۆ كاره‌كته‌ری‬ ‫ژان هه‌مان شت هه‌یه‪ .‬بۆ كوردی باكوور‬ ‫ئه‌م شت ‌ه زۆر زیاتر‌ه وه‌ك ل ‌ه پارچه‌كانی‬ ‫تــر‪ .‬ئ ـه‌و سیسته‌مه‌ی ل ‌ه توركیا هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ئه‌و ناسیۆنالیستانه‌ی ل ‌ه توركیادا هه‌ن‬ ‫ئ ـه‌وه‌نــده‌ی كــورده‌كــان ناسیۆنالیستێكی‬ ‫توركن‪ ،‬توركه‌كان خۆیان وانین‪ .‬ئاماده‌ن‬ ‫بۆ تورك خۆیان فیدا بكه‌ن‪ ،‬ك ‌ه لێكۆڵینه‌وه‌‬ ‫ده‌كه‌یت ئه‌وانه‌ی ناسیۆنالیستن كوردن‪ .‬ئه‌و‬ ‫سیسته‌مه‌ی حكومه‌تی تورك دایڕشتووه‌‪،‬‬ ‫ئه‌نجامه‌كه‌ی ئه‌وه‌ی ‌ه ئه‌و تاكه‌ی به‌رهه‌م دێت‬ ‫زیاتر ناسیۆنالیست ده‌رده‌كه‌وێت‪ .‬فیلمه‌كه‌‬ ‫ئ ـه‌م مه‌سه‌له‌ی ‌ه بــاس ده‌كـــات‪ .‬چیرۆكی‬ ‫فیلمه‌ك ‌ه چیرۆكێكی جیهانییه‌‪ ،‬ل ‌ه جیهاندا‬ ‫زۆر چیرۆكی وا نووسراوه‌‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬تۆ میوزیكت به‌كارهێناو‌ه‬ ‫تا ژان بگه‌ڕێته‌و‌ه زێدی خۆی و ب ‌ه دوای‬ ‫كولتوور و نه‌ریتی خۆیدا بگه‌ڕێت‪ .‬بۆچی‬ ‫میوزیك؟‬ ‫کازم ئوز‪ :‬ل ‌ه فیلمه‌كه‌دا ده‌پرسین‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫ئه‌مڕۆ كولتووری كوردی هه‌یه‌‪ ،‬زێده‌تر له‌‬ ‫گۆرانیدایه‌‪ .‬گۆرانی یـــاده‌وه‌ری كوردانه‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ل ‌ه گۆرانیه‌كی كوردی بكۆڵینه‌و‌ه ته‌نها‬ ‫گۆرانیه‌ك نییه‌‪ ،‬ل ‌ه ناویدا مێژووی كورد‬ ‫ده‌بینین‪ ،‬وێژه‌ی كورد ده‌رده‌كه‌وێت‪ ،‬هه‌موو‬ ‫ئه‌وه‌ی ك ‌ه ئێم ‌ه پیایدا ژیاوین و بینیومانه‌‪،‬‬ ‫ل ‌ه میوزیكی كوردیدا هه‌یه‌‪ .‬میوزیكی كوردی‬ ‫و میوزیكی گه‌النی تر وه‌ك یه‌ك نین‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫وێژه‌ی نووسینمان نه‌مابێت‪ ،‬ئه‌و‌ه وێژه‌ی‬ ‫زاره‌كیمان ل ‌ه ناو گۆرانیه‌كاندا ماوه‌‪ .‬ژان نه‌ك‬ ‫ته‌نها ب ‌ه دوای خۆیدا ده‌گه‌ڕێت به‌ڵكو به‌‬ ‫دوای داپیره‌یدا ده‌گه‌ڕێت‪ ،‬ب ‌ه دوای گوندی‬ ‫خۆیدا ده‌گـه‌ڕێــت‪ ،‬ل ‌ه مێژووی ده‌گه‌ڕێت‪.‬‬ ‫گۆرانیه‌ك ‌ه هۆكارێك ‌ه تا كاره‌كته‌ری سه‌ره‌كی‬ ‫بكه‌وێت ‌ه ڕێ و گه‌شته‌كه‌ی ده‌ست پێ بكات‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬دوای مردنی داپیر‌ه چی‬ ‫بۆ ژان جێده‌مێنێت؟‬ ‫کــــازم ئــــوز‪ :‬گ ـه‌لــێــك پـــرس بــۆ ئ ـه‌و‬ ‫جێده‌مێنێت‪ .‬گرنگترین شت بۆ جواڵنه‌وه‌‬ ‫پرسه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر یه‌كێك كارێك بكات‪ ،‬ده‌بێت‬

‫سه‌ره‌تا پرسێك بكات‪ .‬بۆ نموونه‌؛ من‬ ‫كێم ‌؟ ئه‌و ب ‌ه دوای چیدا ده‌گه‌ڕێت؟ یان‬ ‫دنیا بۆ وایه‌؟ مرۆڤ هێدی هێدی ل ‌ه پرسی‬ ‫فه‌لسه‌فی نزیك ده‌بێته‌وه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر ل ‌ه سه‌ری‬ ‫هه‌ر مرۆڤێكیشدا پرسی فه‌لسه‌فی هه‌بوو‪،‬‬ ‫ئیتر ژیانێكی نوێ ده‌ست پێ ده‌كات‪ .‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی ‌ه ئه‌كرێ هه‌موو شتێك بگۆڕێت‪ ،‬هه‌ر‬ ‫شت مانایه‌كی نوێ وه‌ربگرێت‪ .‬بۆ ژانیش هه‌ر‬ ‫ب ‌ه هه‌مان شێوه‌یه‌‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬سینه‌مای كوردی بۆ تۆ‬ ‫چییه‌؟ ئێستا له‌كوێدایه‌؟‬ ‫کازم ئوز‪ :‬سینه‌مای كوردی‪ ،‬سینه‌مایه‌كی‬ ‫دره‌نگكه‌وتووه‌‪ ،‬ل ‌ه نــاو سینه‌مای هه‌موو‬ ‫دنــیــا و ســیــنـه‌مــای گــشــت نـه‌تـه‌وه‌كــانــی‬ ‫دنیادا‪ ،‬سینه‌مایه‌ك ك ‌ه دره‌نــگ كه‌وتبێت‪،‬‬ ‫سینه‌مای كوردییه‌‪ .‬سینه‌مای كوردی زیاتر‬ ‫ل ‌ه سینه‌ماكانی تــری دنیا‪ ،‬سینه‌مایه‌كی‬ ‫سه‌ربه‌خۆیه‌‪ .‬گه‌لێك خه‌بات هه‌ی ‌ه ل ‌ه دنیادا‪،‬‬ ‫سینه‌مای پڕ هێژا هه‌یه‌‪ ،‬ده‌رهێنه‌ری پڕ هێژا‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬سینه‌مای نه‌ته‌وه‌یی هێژا هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫سینه‌مای كوردی شتێكی تر‌ه ك ‌ه ده‌یه‌وێت‬ ‫ڕێگایه‌كی نوێ ئــاوه‌دان بكاته‌وه‌‪ .‬جودایی‬ ‫سینه‌مای كوردی په‌یوه‌ندی ب ‌ه گه‌لی كورده‌وه‌‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر سه‌یری مێژووی كورد بكه‌یت‪،‬‬ ‫گه‌لێك تراژیدیا‪ ،‬كۆمیدی‪ ،‬گه‌لێك هه‌ڵچوون‬ ‫و داچوون هه‌یه‌‪ ،‬هه‌ربۆی ‌ه سینه‌مای كوردیش‬ ‫ب ‌ه هه‌مان شێوه‌یه‌‪ .‬شتێكی ئاسایی نییه‌‪،‬‬ ‫ژیان و سینه‌مای كوردیش ده‌خوازێت شتێكی‬ ‫ئاسایی نه‌بێت‪ .‬چیرۆكی زۆربــاش هه‌ی ‌ه بۆ‬ ‫نمایش‪ .‬جیاوازییه‌كی تری سینه‌مای كوردی‬ ‫‌پڕ زمانی سینه‌مای كوردییه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر بۆ نموونه‌‬ ‫له‌م فێستیڤاڵ ‌ه سه‌یری فیلمه‌كان بكه‌ین‪ ،‬كه‌م‬ ‫فیلمی كوردی ده‌بینین ك ‌ه ته‌نها ب ‌ه زمانی‬ ‫كوردیی كاری له‌سه‌ر كــراوه‌‪ ،‬به‌ڵكو زمانی‬ ‫تری دونیاشی تیادا به‌كارهاتووه‌‪ .‬له‌به‌رئه‌وه‌‬ ‫ده‌توانین بڵێین سینه‌مای كــورد‪ ،‬زیاتر له‌‬ ‫سینه‌مای دونیا پڕ زمانییه‌‪ .‬ئه‌وه‌ش هێزێك ‌ه كه‌‬ ‫سینه‌مای كوردی ده‌توانێت هه‌موو دونیا وه‌كو‬ ‫بینه‌ر ببینێت‪ .‬ئه‌و‌ه هێزێكی مه‌زن ‌ه چونكه‌‬ ‫ئه‌م ‌ه ئه‌و‌ه پیشان ده‌دات ك ‌ه چیرۆكی ئێمه‌‬ ‫ته‌نها چیرۆكی كوردان نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو چیرۆكی‬ ‫توركه‌‪ ،‬چیرۆكی عه‌ره‌به‌‪ ،‬چیرۆكی فارسه‌‌‪،‬‬ ‫چیرۆكی ئه‌ڵمانه‌كانیشه‌‪ .‬ب ‌ه هه‌ر هۆیه‌ك بێت‬ ‫ژیانی ئه‌وانیش تێكه‌ڵی ژیانی ئێم ‌ه ده‌بێت‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ش مانای وایه‌‪ ،‬سینه‌مای كورد‪ ،‬دونیا‬ ‫وه‌ك ئامانج ده‌بینێت‪ .‬ئه‌م ‌ه هێزێكی گه‌وره‌یه‌‪.‬‬ ‫ڕەخــنــەی چــاودێــر‪ :‬تــۆ ل ـ ‌ه كۆمه‌ڵێك‬ ‫فێستیڤاڵی دونیا به‌شداریت كردوو‌ه و به‌ر‬

‫شانۆ و هەمبەرەکەی باڵو بووەوە‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫شانۆ و هەمبەرەكەی‪ ،‬ئەنتۆن ئارتۆ‪ ،‬لە الیەن مستەفا‬ ‫قەسیم وەرگێڕدراوە و دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم‬ ‫چاپ و باڵوی کردووەتەوە و ئێستا لە كتێبخانەكاندایە‪.‬‬ ‫بابەتی سەرەكی ئەم كتێبە ڕەخنەگرتنە لە شانۆی‬

‫ڕۆژئاوایی نەریتگەرا‪ ،‬كە ملكەچی وشە و دەقە‪ ،‬لە نەریتگەرایی و ڕیالیزمی نزم بانگەشە بۆ شانۆیەكی‬ ‫پەتی دەكات‪ ،‬شانۆیەك لەسەر بنەما شانۆییەكان و‬ ‫هەمان كاتدا بانگەشەكردنە بۆ شانۆیەكی دیكە‪.‬‬ ‫ئارتۆ لەم كتێبەدا بانگەشە بۆ ستایلێكی تری هونەری بنەما هونەرییەكان دامەزرابێ‪.‬‬ ‫دەكات كە مۆرك و خەسڵەتێكی پیرۆز دەگرێتە خۆ‬ ‫و بە شانۆی توندوتیژی نــاوزەد دەكــرێ‪ .‬ئارتۆ لەم‬ ‫كتێبەدا دژی شانۆی كالسیكی ڕۆژئاوایی و شانۆی‬

‫‪3‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )579‬دووشه‌مم ‌ه ‪2017/12/11‬‬

‫ده‌رهێنه‌ر و ئه‌كته‌ر و خه‌ڵكی بیانی‬ ‫كه‌وتووی‪ ،‬ئه‌وان چۆن سینه‌مای كوردی‬ ‫ده‌بینن؟‬ ‫بــۆ ئـه‌وانــیــش شتێكی گـــه‌ور‌ه تــازه‌‬ ‫ده‌ركــه‌وت ــووه‌‪ .‬چیرۆكی ژیانێكی جیا‬ ‫ده‌بینن‪ .‬ل ‌ه فیلمی كوردیدا كاره‌كته‌ری وا‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه دنیادا كاره‌كته‌ری وا نه‌ماون‪.‬‬ ‫داوایه‌كی فیداكارییان هه‌یه‌‪ ،‬خه‌بات ده‌كه‌ن‪،‬‬ ‫ژیانێكی پێكه‌وه‌یی‪ ،‬پشتگرتنی یه‌كتری‪،‬‬ ‫میوانداریی‪ ،‬سینه‌مای ئێم ‌ه پاڵه‌وان‬ ‫دروست ده‌كات‪ ،‬ئه‌مه‌ش شتێكی گرنگه‌‪ .‬له‌‬ ‫هه‌لومه‌رجی زۆر دژواردا سینه‌مای كوردی‬ ‫كار ده‌كات‪ .‬بۆ نموون ‌ه ئێم ‌ه فیلمه‌كانمان به‌‬ ‫پاره‌یه‌كی زۆر كه‌م دروست ده‌كه‌ین‪ .‬فیلمم‬ ‫دروستكردوو‌ه ب ‌ه پاره‌یه‌كی زۆرك ـه‌م له‌‬ ‫فێستیڤاڵی زۆر گرنگدا به‌شداریم كردووه‌‪.‬‬ ‫كورت ‌ه فیلمێكم ب ‌ه ‪ ٧٠٠٠‬یۆرۆ دروستكردووه‌‬ ‫و به‌شداری فێستیڤاڵێكم كرد ل ‌ه پاریس له‌‬ ‫كاتێكدا فیلمه‌كانی تری به‌شداربوو زیاتر له‌‬ ‫ملیۆن دۆالریان سه‌رف كردبوو‪ ،‬به‌اڵم ئێمه‌‬ ‫هه‌ردووكمان ل ‌ه هه‌مان پێشبڕكێدا بووین‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ش شتێكی گرنگه‌‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬چۆن بیر ل ‌ه بینه‌ری‬ ‫كوردی ده‌كه‌یته‌وه‌؟‬ ‫ل ‌ه سینه‌مای كوردیدا گرنگترین شت‬ ‫بینه‌ر‌ه چونك ‌ه ل ‌ه نــاو میله‌تی ئێمه‌دا‬ ‫هێشت‌ا بینه‌ری باشمان نیی ‌ه و فیلمی‬ ‫ئێم ‌ه بینه‌ری دروســت نـه‌كــردووه‌‪ .‬ئه‌مه‌‬ ‫هه‌م بۆ فێستیڤاڵه‌كان ڕاست ‌ه وهه‌م بۆ‬ ‫فیلمی تایبه‌تیش‪ .‬ئه‌گه‌ر من كێشه‌یه‌كم‬ ‫ل ‌ه فێستیڤاڵی دهۆك بینیبێت ئه‌وه‌یه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه پێویست ‌ه هه‌موو فیلمێك ك ‌ه نمایش‬ ‫ده‌كرێت‪ ،‬نه‌ك ته‌نها فیلم ‌ه كوردییه‌كان‪،‬‬ ‫ب ‌ه ژێرنووسی كــوردی هه‌بێت و نمایش‬ ‫بكرێن‪ .‬ئێم ‌ه ناتوانین ب ‌ه زمانی ئینگلیزی‪،‬‬ ‫سینه‌مای خۆمان بــه‌ره‌و پێش ببه‌ین‪.‬‬ ‫كۆمه‌ڵێك فیلمم بینی ك ‌ه تایتڵی ئه‌وان‬ ‫ته‌نها ب ‌ه ئینگلیزییه‌‪ .‬ئه‌م ‌ه هه‌ڵه‌یه‌‪ .‬ده‌بێت‬ ‫ب ‌ه زمانی دایك بنووسرێت و ژێرنووسی‬ ‫ئینگلیزی بكرێت‪ .‬یان ب ‌ه دوو زمان ئیشی‬ ‫له‌سه‌ر بكه‌ن‪ .‬بۆ نموون ‌ه ده‌توانن ده‌رهێنه‌ر‬ ‫هه‌م ب ‌ه ئینگلیزی و هه‌م ب ‌ه كــوردی له‌‬ ‫پاڵ یه‌كدا بنووسرێت‪ .‬ده‌كرێت فێستیڤاڵ‬ ‫ل ‌ه هه‌ندێك به‌ش پار‌ه كه‌م بكاته‌و‌ه و له‌‬ ‫ژێرنووسی كوردیدا پاره‌كه‌ی سه‌رف بكات‪.‬‬ ‫ئه‌م ‌ه ده‌بێت به‌و جۆر‌ه بێت‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬ئایا ده‌رهێنه‌رێك هه‌یه‌‬ ‫كاریگه‌ری هه‌بووبێت له‌سه‌ر تۆ؟‬ ‫گه‌لێك ده‌رهێنه‌ر هه‌یه‌‪ .‬ئه‌و ده‌رهێنه‌رانه‌‬ ‫كاریگه‌رییان له‌سه‌ر من دروست كردووه‌‪.‬‬ ‫یه‌كێك نیی ‌ه ك ‌ه بڵێم ل ‌ه هه‌موویان زیاتره‌‪.‬‬ ‫بۆ نموون ‌ه سینه‌مای ئیتاڵیی‪ ،‬نیوڕیاڵیزم‪،‬‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه ‪١٩٣٠‬ی ـه‌كــان كاریان ده‌كــرد‪ ،‬من‬ ‫زۆر له‌ژێر كاریگه‌ری ئه‌واندا كارده‌كه‌م‪.‬‬ ‫دیسان سینه‌مای ڕووسیی‪ ،‬یاخود بڵێم‬ ‫ده‌ستپێكی سینه‌مای ڕووسیی‪ ،‬زۆر له‌‬ ‫ژێر كاریگه‌ریاندام‪ .‬سینه‌مای فه‌ڕه‌نسا‪ ،‬له‌‬ ‫توركیا و سینه‌مای كورددا‪ ،‬یه‌ڵماز گونه‌ی‪،‬‬ ‫گه‌لێك كاریگه‌ری هه‌بوو‌ه به‌سه‌رمه‌وه‌‪.‬‬ ‫گه‌لێك ده‌رهێنه‌ری هێژا هه‌ی ‌ه ك ‌ه گشتیان‬ ‫مامۆستای منن‪.‬‬ ‫ڕەخــنــەی چــاودێــر‪ :‬چ شتێكی ئه‌و‬ ‫ده‌رهێنه‌ران ‌ه كاریگه‌ریی هه‌بوو‌ه له‌سه‌رت؟‬ ‫كاتێك من سه‌یری فیلمه‌كانم كردوون‪،‬‬ ‫ڕۆڵی هونه‌ر چییه‌‪ ،‬من ئه‌وه‌م بینیووه‌‪،‬‬ ‫یاخود ئه‌و‌ه تێگه‌یشتووم‪ .‬هونه‌ر چۆن‬ ‫مرۆڤێك ده‌خات ‌ه فڕین‪ .‬ده‌رهێنه‌رێك چۆن‬ ‫بابه‌تێك ده‌گێڕێته‌وه‌‪ ،‬یاخود چۆن كارێكی‬ ‫مێژوویی باس ده‌كات‪ ،‬ئه‌م مه‌سه‌النه‌ن كه‌‬ ‫وام لێده‌كات بكه‌وم ‌ه ژێر كاریگه‌رییه‌وه‌‪‌‌ .‬‬

‫كۆاڵن كۆاڵن‪ ،‬گێڕانەوە‬

‫««‬

‫(سۆز‪ ،‬بیركردنەوە‪ ،‬كردە)‬

‫عەبدوملوتەڵیب عەبدوڵاڵ‬

‫و هێور هێور شۆڕ دەبێتەوە و بەرە‬ ‫بەرە خود دەبڕێت و ژانــوژواری ژیانی‬ ‫سەردەمەكەی وێنە دەكــات‪ .‬بە هێزی‬ ‫بیرهاتنەوە و بە پاراستنی هاوسەنگی‬ ‫و راشكاوی‪ ،‬گێڕەڕەوە گۆشەنیگاكانی‬ ‫دەنەخشێنێ‌‪ ،‬بە كوردییەكی رەوان و‬ ‫شیرین و جوان رایەڵی نێوان هۆكار و‬ ‫ئەنجام دەچنێ‌ و دەقێكی ئەدەبی و‬ ‫هونەری لێدروست دەكات‪ .‬دەمەوێ‌ بڵێم‬ ‫كەریم كاكە بە رەنگكردنی پانتاییەكانی‬ ‫گێڕانەوە و ئاستی شارەزایی بایەخی‬ ‫یادەوەری دەخاتە روو‪.‬‬

‫كۆاڵن كۆاڵن گێڕانەوەی تاكە‪ ،‬یان‬ ‫بەشێك لە ژیانی (كــەریــم كاكە)یە‬ ‫سۆز (العاطفة‏ ‪)sentiment-‬‬ ‫بە قەڵەمی خۆی‪ .‬كۆاڵن كۆاڵن وەك‬ ‫یەكێك لە رەگــەزە بنەڕەتیەكانی‬ ‫گێڕانەوە‪ ،‬خودی نووسەر دەبڕێت‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی كەشفی جولە دیار و نادیارەكانی دەقـــی ئـــەدەبـــی و كـــاری ئــەدەبــی‬ ‫ژیانی سەردەمێكی دیاریكراو و ناوەوەی گێڕانەوە‪ ،‬ســۆزە‪ ،‬گێڕانەوەی وشك‬ ‫كــوردی و ئاستی ژیــان و رۆشنبیری و مــردوو ناتوانێ‌ هەستی خوێنەر بۆ‬ ‫وەك بابەتی گێڕانەوە بخاتە روو‪ .‬كۆاڵن خۆی كێش بكات‪ ،‬هەمیشە خوێنەر‬ ‫كــۆاڵن بە راستگۆیی و بێ‌ پێلێنان دووچــاری بێزاری دەكــات‪ ،‬خوێنەر لە‬ ‫بارگەی خۆی دەخات‪ ،‬بار خستنێ‌ كە نێو دەقــی مـــردوودا هەموو ئەوانەی‬ ‫هاوسەنگی خود و بابەتی لەبەر چاوان دەیخوێنێتەوە بە ماوەیەكی كورت لە‬ ‫بێت‪ ..‬بە بڕوای من شێوازی دەربڕین بیری دەچێتەوە‪ ،‬لەبیرنەچوونەوە ئەگەر‬ ‫لە كۆاڵن كۆاڵن گێڕانەوەدا‪ ،‬خۆی لە بەشێكی پەیوەندی بە سۆزەوە هەبێت‪،‬‬ ‫نێوان شێوازی دەربڕین لە رێگای هەست ئەوە بەشێكی گــەورەی پەیوەندی بە‬ ‫و شێوازی دەربڕین لە رێگای ژیانەوە رووداوەوە هەیە! دەمەوێ‌ بڵێم سۆز و‬ ‫دەنوێنێ‌‪ :‬شێوازی دەربڕین لە رێگای رووداو (الحدپ) جێكەوتەی خۆیان لە‬ ‫هەستەوە‪ ،‬خۆی لە ئاڕاستەخوازیدا دەروونی خوێنەر چاپ دەكەن و شتێ‌ لە‬ ‫دەبینێتەوە و پشت بە ریتم و گرامەر دەروون و خەیاڵی خوێنەر دەجولێنن‪،‬‬ ‫دەبەستێ‌‪ ،‬زمــان تێیدا خــاوە‪ ،‬بەاڵم كۆاڵن كۆاڵن گێڕانەوە‪ ،‬دەربڕینی واقیعە‬ ‫پەرتوباڵو نییە‪ .‬ئەوەی دووەم‪ ،‬شێوازی لە رێگای ژیــانــەوە‪ ،‬نوسەر پشت بە‬ ‫دەربڕین لە رێگای ژیانەوە‪ ،‬پشت بە ریتمی واقیع دەبەستێ‌‪ ،‬وەك چۆن‬ ‫ریتمی ناوەكی ژیان دەبەستێ‌‪ ،‬وەك هــەوڵــدەدات بە رەنگاوڕەنگی خۆی‪،‬‬ ‫چۆن كار لە تێكشكاندنی گرامەر و پەرتوباڵوی ژیان راست بكاتەوە! ئەو‬ ‫رەنگاوڕەنگی دەكــات و پەرتوباڵویش هەست و رەنگاوڕەنگییەی دەقی ئەدەبی‬ ‫نییە‪ ...‬بــەاڵم یـــادەوەری (مژكرات) لە خوێنەرەكانیدا دەیجولێنێ‌ مەرج نییە‬ ‫وەك ئــەدەب دەچێتە توێی ئەدەبی هەمیشە شادی هێن بێت‪ ،‬خەم و پەژارە‬ ‫خــودگــەرایــیــەوە‪ ،‬لــە پشت ئــەدەبــی و گاڵتەجاریش جێكەوتەی خۆیان لە‬ ‫خودگەرایی بــڕوایــەك هەیە‪ ،‬ئەویش سەر خوێنەر بەجێدەهێڵن‪ .‬وەك چۆن‬ ‫ئــەوەیــە كــە خــود سەربەخۆیە و لە ترس و دڵەڕاوكێ‌‪...‬‬ ‫كۆاڵن كۆاڵن‪ ،‬گێڕانەوە‪ ،‬هەستەكانی‬ ‫بەرانبەر خۆی تیوار و شەفافە‪...‬‬ ‫یادەوەری‪ ،‬یان بیرەوەری بە گشتی خۆی تەنها لەگەڵ خوێنەرانی سەردەمی‬ ‫لە سێ‌ تەوەرەدا دەخولێتەوە (كردە)‪ ،‬یادەوەرییەكان بــەش ناكات‪ ،‬بەڵكو‬ ‫(بیركردنەوە)‪( ،‬ســۆز) تا سنورێكی لەگەڵ خوێنەرانی نادیاریش هەستەكانی‬ ‫زۆر چییەتییەكەی دیــاری كــراوە بۆ خۆی بەش دەكات‪ ،‬وەك چۆن چێژ و‬ ‫نموونە‪ :‬یادەوەری سیاسی‪ ،‬مێژوویی‪ ،‬خۆشییەكی زۆر بە هاوسەردەمەكانی‬ ‫دیكۆمینتاری‪ ،‬رۆشنبیریی‪ ...‬وەك دەبەخشێت‪ ،‬ئەگەر بشێ‌ گێڕانەوە‬ ‫چۆن لە خانەی یــادەوەریــدا یاداشتی بیرۆكەكانی لــە رێــگــای وڕوژانــدنــی‬ ‫كەسی (مژكرات الشخصیە) هەیە‪ ،‬تەواو ســۆزی خــوێــنــەرەوە بێت‪ ،‬ئــەوە بەو‬ ‫دەكەوێتە نێوان بابەتگەرایی و مێژووی مانایە نییە‪ ،‬پەیامی نوسەر لە دەقدا‬ ‫لە دەرەوەی زمان و تەنها لە بابەتەوە‬ ‫خودگەرایی سەربردەوە‪.‬‬ ‫لــە یـــادەوەریـــدا پــرســیــار ئــەوەیــە هەڵگرینەوە‪ ،‬وەك چــۆن یـــادەوەری‬ ‫ئــایــا گـــێـــڕەڕەوە وێــنــەیــەكــی چەند نــوس ناشێ‌ دانــدیــانــە خــۆی لــە نێو‬ ‫راستگۆییانەمان لە بارەی خۆیەوە بۆ دەقی گێڕانەوەدا بنوێنێ‌ (داندی‪ :‬بە‬ ‫دەكێشێ‌؟ كاتێ‌ چەپێنراوەكانی ناوەوەی كەسێك دەگوترێ‌ كە بەردەوام حەزی‬ ‫خۆی و هەڵوێست و بیركردنەوەكانی لە خۆنواندن و دەركــەوتــن ب ـێ‌)‪ .‬لە‬ ‫خۆی كەشف دەكات‪ ،‬دەیەوێ‌ چیمان كۆاڵن كۆاڵن گێڕانەوەدا نە كەریم كاكە‬ ‫داندییە و نە دەق دەكەوێتە دەرەوەی‬ ‫پێبڵێت؟‬ ‫كۆاڵن كۆاڵن گێڕانەوە‪ ،‬نموونەیەكی زمانی ئەدەبییەوە‪ ...‬دەمــەوێ‌ بڵێم‬ ‫بەرزی گێڕانەوەی ئەدەبییە‪ ،‬گێڕەڕەوە لەو یادەوەرییەدا (ژیان) وەك بابەتی‬ ‫تێیدا دیــارە‪ ،‬بــەاڵم بكەر ونــە‪ .‬وەك ســەرەكــی سەركێشییەكانی زمــان و‬ ‫زەمــەن بە ریتمێكی دوور لە شڵەژان گێڕانەوە دەكێشێ‌‪ .‬نوسەر ئەو كەسەیە‬ ‫كە جوان لە ژیان دەڕوانێ‌‪ ،‬نوسەر ئەو‬

‫كەسەیە كە جوان زمان بەكار دەهێنێ‌‪.‬‬ ‫دواجار ئەوە كەریم كاكەیە روویەك لە‬ ‫حەقیقەتی ژیانی خۆی دەهێنێتە ناو‬ ‫گێڕانەوە‪.‬‬ ‫هـــەمـــوو ئــــەو قــســانــە بــــەرەو‬ ‫بیركردنەوەمان دەبەن‪ ،‬بەاڵم پرسیاری‬ ‫من لێرەدا خۆی ناخاتە نێوان پەیوەندی‬ ‫نێوان (بیركردنەوە و زمــان‪ /‬زمان و‬ ‫بیركردنەوە) بەڵكو وێنەی ئەو پەیكەر‬ ‫و گۆشەنیگا دیاریكراوانە دەكێشێ‌‪ ،‬كە‬ ‫بە شێوەیەكی هاڕمۆنی نوسەر تێكەڵ‬ ‫بە یەكتریان دەكات‪ ،‬لە كۆی ئەو (‪)63‬‬ ‫بەشەی كۆاڵن كۆاڵن گێڕانەوەدا خوێنەر‬ ‫بەو تێكەڵبوونە ئاشنا دەبێت‪.‬‬

‫بیركردنەوە (الفكرة ‪)idea-‬‬

‫هەمیشە (بیرۆكە‪ /‬زمــان) پەیكەر‬ ‫و گۆشەنیگای دەقــی لە سەر بونیاد‬ ‫دەنرێت‪ ،‬ناشێ‌ دەقی یادەوەری لە سەر‬ ‫كۆمەڵێك (بیرۆكە‪/‬زمان)ی پەرتوباڵو‬ ‫یان دژ بەیەك بونیاد بنرێت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫دەب ـێ‌ پارێزگاری لە هێلی سەرەكی‬ ‫و پــەیــوەنــدی نــێــوان بــیــركــردنــەوە و‬ ‫سۆز بكات‪ ،‬دەبـێ‌ هاوسەنگی نێوان‬ ‫هێلە الوەكییەكان و پەیامی سەرەكی‬ ‫رابگرێت‪ ,‬واتە دەبێ‌ راستگۆیانە لە‬ ‫نێوان سۆز و پەیام رازیمان بكات! دەكاتەوە و جوانییەكانی رێكدەخات‪،‬‬ ‫كــۆاڵن كــۆاڵن گێڕانەوە‪ ،‬توانیویەتی كەچی مــێــژوونــوس بیر لــە رووداوە‬ ‫هاوسەنگی نێوان بیرۆكەی سەرەكی سیاسییەكان دەكاتەوە و دەیانكات بە‬ ‫و الوەكی رابگرێت و تا ئەندازەیەكی حەقیقەت‪ .‬هەمیشە واقیع دەوڵەمەندترە‬ ‫گەورەش نەخشی نێوان سۆز و پەیام بە لە مێژوو‪ ،‬جوانی دەوڵەمەندترە لە‬ ‫خوێنەران ببەخشێت‪ .‬هەموو ئەوانەش حەقیقەتی بەرجەستەكراو‪.‬‬ ‫دەشێ‌ وەاڵمی راستگۆیی بێت لە نێوان‬ ‫مێژوونوس و گــێــڕەڕەوەی ئەدەبی‪،‬‬ ‫كردە (ال ِفعل‏ ‪)act-‬‬ ‫دەشێ‌ وەاڵمی هاوسەنگی بێت لە نێوان‬ ‫كــەریــم كــاكــە مــیــمــۆری خـــۆی و‬ ‫ژیان و دەقی گێڕانەوە‪.‬‬ ‫كۆمەڵگاكەی بــە زمانێكی ئەدەبی‬ ‫ئــەوەی هاوسەنگی و راستگۆی لە دەگێڕێتەوە‪ ،‬هەموو ئەو وێنە كۆمۆنییە‬ ‫دەقی یادەوەریدا بە یەك دەگەیەنێت بە زمان دەنەخشێنێ‌ و لە چوارچێوەی‬ ‫حەقیقەت نییە‪ ،‬بەڵكو بەرجەستەكردنی كردەی زمانەوانیدا ئەو بنچینە و پێوەرە‬ ‫ئاستی بــەرزی گێڕانەوە و جوانییە‪ ،‬كۆمەاڵیەتییانە دیاری دەكات‪ ،‬كە بەهای‬ ‫ئەوەی كۆاڵن كۆاڵن‪ ،‬گێڕانەوە بە خوێنەر مرۆیی ئەو واڵتەی لە سەر بونیاد نراوە‪.‬‬ ‫دەلكێنێ‌ فریوی گێڕانەوە و جوانییە‪ ،‬ئــەو میمۆرییە خــۆی وەك رەمزێكی‬ ‫نەك فریوی حەقیقەت و مێژوو‪ ،‬جوانی رۆشنبیریی و زمانەوانی دەكاتەوە‪ ،‬كە‬ ‫بەرەو ئازادیمان دەبات‪ ،‬بەاڵم حەقیقەت كۆمەڵگای كــوردی لەخۆ دەگرێت‪...‬‬ ‫بەرەو باوەڕ! جێگیربوونی بڕوا بەرەو بەاڵم جولەی جوانی ئەو گێڕانەوەیە‬ ‫دۆگما دەچێ‌ و جوانی لە كرانەوە و هــەر تەنها خــۆی لە جوانی زمــان و‬ ‫ئاستی ئەگەری جــیــاوازدا كۆمەڵێك ئازادی هەڵناگرێتەوە‪ ،‬بەڵكو لە خەیاڵی‬ ‫رووی حەقیقەتمان نیشان دەدات‪ ،‬مرۆییانە و كەشفكردنی ژانـــوژوار و‬ ‫دواجار دەركەوتنی رووەكانی حەقیقەت ملمالنێی واقیع و بەهای ژیان و سروشت‬ ‫لە كاری ئەدەبی و هونەرییدا لەنێودژی و ئایینیدا دەبینێتەوە‪.‬‬ ‫تاریكی و رۆناكیدایە‪ ،‬نەك باوەڕ‪...‬‬ ‫كــردەی گەیشتنی زمانەوانی‪ ،‬یان‬ ‫كـــۆاڵن‪،‬‬ ‫بـــیـــركـــردنـــەوەی كــــۆاڵن‬ ‫تیۆری راستی گوتن لە كۆاڵن كۆاڵن‬ ‫گێڕانەوە لە سەر چارەنووسی تاكەكان گێڕانەوەدا‪ ،‬بەو مانایە دێ‌‪ ،‬كە چۆن‬ ‫دەوەســت ـێ‌‪ ،‬نــەك رووداوە سیاسییە بیرۆكەكان بە وشەكان دەگوترێن‪ ،‬چۆن‬ ‫گەورەكان‪ ،‬لە سەر دیوە نەبینراوەكانی بیرۆكەكان دەنوسێتەوە؟ ئەو نوسینەوە‬ ‫واقیع دەوەستێ‌‪ ،‬نەك پاڵەوانە بینراو و گوتنە هەرگیز بە سادەیی سەیری‬ ‫و دیــارەكــان‪ ...‬جــیــاوازی یـــادەوەری زمان ناكات‪ ،‬بەڵكو زمان وەك كارێكی‬ ‫لەگەڵ نوسینەوەی مێژوو ئەوەیە‪ ،‬كە فرە الیەن و فرە رەهەند و فرە مەبەست‬ ‫لە نوسینەوەی مێژوودا ژیانی تاكەكان دەبینێ‌‪ ،‬كردەی گەیشتنی زمانەوانی لە‬ ‫بایەخیان نییە‪ ،‬ئەوەی شوێنی بایەخ سەر پرۆسەی بەرهەمهێنانی گێڕانەوە‬ ‫بێت رووداوە سیاسییەكان و پاڵەوانبازی كار دەكــات و دەبێتە كــردەی بەیەك‬ ‫و لێپرسراوە گەورەكانن‪ .‬گێڕانەوەی گەیاندنی دال و مەدلول‪ ،‬دال و مەدلول‬ ‫ئەدەبی بیر لە ئەگەرەكانی ناو واقیع‬

‫بەرەو بونیادنانی دەاللەت یان واتامان‬ ‫دەكاتەوە‪ ،‬بەو مانایەش ئەوە كردەی‬ ‫زمــانــە نــوســەر و خوێنەر بەیەكەوە‬ ‫دەبەستێتەوە‪ ،‬نەك رووداوەكان!‬ ‫جــیــاوازی نێوان رووداو و كــردەی‬ ‫زمانەوانی ئەوەیە‪ ،‬كە گێڕانەوە تەنها بە‬ ‫بیرۆكە و رووداو دروست ناكرێ‌‪ ،‬رووداو‬ ‫تەنیا سەرهات نییە‪ ،‬بیرۆكە تەنها‬ ‫پەیام نییە‪ ،‬بەڵكو بیرۆكە و سەرهات‬ ‫لە كــردەی گەیشتنی زماندا دەتوانن‬ ‫جوانی خۆیان بگێڕنەوە‪ ،‬دەتوانن ئازادی‬ ‫پرۆسیسە بكەن‪ .‬كردەی زمانەوانی لە‬ ‫جوانیدا دەگات‪ ،‬بە ئازادی جیاوازییەكان‬ ‫دەدوێنێ‌! بەاڵم رووداو لە حەقیقەتدا‬ ‫كورت دەكرێتەوە‪ ،‬باوەڕ دەچەسپێنێ‌‪...‬‬ ‫كۆاڵن كۆاڵن گێڕانەوە‪ ،‬هونەری جوان‬ ‫تێكەڵكردنی ئــازادی و باوەڕەكانە لە‬ ‫رێگای كردەی زمانەوە‪.‬‬ ‫ئـــەوەی كـــردە و رووداو لێكجیا‬ ‫دەكاتەوە‪ ،‬تەماشاكردنی رووداوە وەك‬ ‫سروتی گەڕانەوە و سەرەتایی و وەك‬ ‫یەكەم خاڵی دامەزراندن‪ ،‬وەك ئەوەی‬ ‫چەقی دامەزراندن لە سەر یەك رەنگ‬ ‫و یەك دەنگ وەستا بێت‪ ،‬یەك باوەڕ‬ ‫كۆیان بكاتەوە‪ ...‬بەاڵم كردەی زمانەوانی‬ ‫دەركەوتنێكی تایبەتی ئازادییە كە لە‬ ‫كاری هونەرییدا روودەدات‪ .‬هەمیشە‬ ‫هەڵگری ئامادەییەكی هەنووكەییە‪ ،‬نەك‬ ‫گەڕانەوە بۆ خاڵی یەكەم‪ ،‬بەو مانایەش‬ ‫كردەی زمانەوانی وەك رووداوی ئازادی‪،‬‬ ‫یان جۆرێك لە جولەی جوانی بابەتی‬ ‫تەئویلكردنە و هونەرمەند یان نوسەر‬ ‫دایدەهێنێ‌ و خوێنەران تەئویلی دەكەن‪.‬‬

‫هەولێر ‪2017/5/5‬‬

‫‪1‬‬

‫گەر زەمەنێك دراوسێی گۆڕستان بم‬ ‫دڵم هەر الی باخچەكەی ماڵی‬ ‫ئێوە‬ ‫دەبێت‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫هەمیشە شەڕی من لەگەڵ پاییز بووە‬ ‫تا وەكو یادی خۆی‬ ‫لە باخچەی حەوشەكەی ماڵی‬ ‫ئێوەدا نەكاتەوە‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫هەموو سپێدەیەك تا دەمی غروب‬ ‫لەو دیو پەنجەرەی‬ ‫ژوورەكەت‬ ‫جەستەم هەڵدەخەم تا ئارام‬ ‫بێتەوە‪.‬‬

‫‪4‬‬

‫لە كاتی سەرماو سۆڵەدا‬ ‫گەاڵیەكت بۆ دەكەم بە كاڵو‬ ‫ئەستێرەت بۆ دەكەم بە ملپێچ‬ ‫خۆرت بۆ دەكەم بە پاڵتۆ‬ ‫بە ئەسپایی بە هەناسەی (مانگ)‬ ‫گەرمت دەكەمەوە و‬ ‫گوڵە شیالنەت بۆ ڕادەخەم‬ ‫نەبادا ڕەهێڵە بتبات‪.‬‬

‫‪5‬‬

‫لەگەڵ زەردەپەڕی ئێواراندا‬ ‫هەر كە پەنجەرەكەم دەخەمە سەر پشت‬ ‫بۆنی مێخەكی بەر هەیوانەكەتان‬ ‫مەستم دەكات‪.‬‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ ..‬شااڵو حەبیبە‬

‫‪6‬‬

‫لە وەرزی‬ ‫بێتاقەتیدا تریفەی بەختەوەریت‬ ‫بۆ ئەبارێنم‬ ‫هێشووە ترێت بۆ دەكەم‬ ‫بە شەراب و‬ ‫بە ماچ ئەتالوێنم‪.‬‬

‫‪7‬‬

‫كاتێك (مردن)‬ ‫دەیەوێت دەست بۆ (دڵم) ببات‬ ‫لێمەگەڕێ‪...‬‬ ‫با وەك كلووە بەفرێك‬ ‫لە نێو‬ ‫دەستە نەرم و نۆڵەكانی تۆدا بتوێمەوە‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫هەموو دەمەو عەسرێ‬ ‫دڵم بۆنی تۆ‬ ‫دەگرێ و‬ ‫پیاسەی نێو مێرگەكەتی دەوێ‪.‬‬

‫‪10‬‬

‫پڕمكە لە نۆتەكانی دڵت‬ ‫تا وەكو پەنجەكانم زمانی مۆسیقا‬ ‫بگرن‬ ‫دەسكەنەی گوڵ بكە‬ ‫تا هەرچی گوڵی‬ ‫حەوشەكەمان هەیە‬ ‫شوێن سەبەتەكەی دەستی تۆ بكەون‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫‪8‬‬

‫لە گوندەكەی جارانماندا‪،‬‬ ‫لە لقی شۆڕی دار هەنارەكان‪،‬‬ ‫كەپرێكت بۆ چێ دەكەم و‬ ‫كارێك دەكەم‬ ‫لەنجەوالری مراوییەكان‪،‬‬ ‫بزەو پێكەنین بۆ لێوەكانت بگرن‪.‬‬

‫وا دەكەم‬ ‫لە ئینجانەی سەر تاقی پەنجەرەكەت‬ ‫گوڵە الوالو شین ببێت‬ ‫نەوەك لەودیو منەوە مانگ لێت‬ ‫بڕوانێت‪.‬‬

‫‪12‬‬

‫بمخەرە سەر باڵی هەتاوی ئێوارانت‬ ‫تا (كزە)بای تەزیوی‬ ‫نێو كۆاڵنەكانی گیانم‬ ‫بۆ ئەبەد هێور بێتەوە‪.‬‬

‫دڵت‬

‫پڕمکە لە نۆتەکانی‬

‫‪13‬‬

‫ژیان بگەڕێنەوە‬ ‫بۆ یەكەمین چركە سات‬ ‫تا دڵم‪،‬‬ ‫لەگەڵ دڵی تۆدا لێ بدات!‬ ‫بە ئاراستەی «هەوا» هەنگاو بنێ‬ ‫با لە ژوورەكەمدا‬ ‫عەتری هەناسەی تۆ هەڵ بكات‪.‬‬

‫حەسەن جومعە‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫سەرپەرشتيار‪:‬‬ ‫بەهمەن تاهري نەرميان‬

‫‪369‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )369‬دووشەممە ‪2017/12/11‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی‪ ،‬ئاينناىس‪ ،‬هزر‬

‫ئایا قودس کێشەی ماف و ڕاستییە‬ ‫یاخود کێشەی ئەمری واقیعە‬ ‫«ترەمپ ئەمری واقیعی دۆخی قودس دەکاتە ڕاستی و یاسا»‬

‫عەلی مستەفا کەریم‬ ‫کێشەی قودس تەنها کێشەی شارێک‬ ‫نییە کە دوالیەن ناکۆکن لەسەری‪ ،‬بەڵکو‬ ‫کێشەی دو ئاینە بە ئەفسانە و ڕەمز‬ ‫و عەقیدەیانەوە کە پێغەمبەر و شوێنە‬ ‫هەرە پیرۆزەکانیان لەوێدا چڕکردۆتەوە‪.‬‬ ‫ئەم کێشە ئاینییەش لە سەردەمی نوێدا‬ ‫بوەتە کێشەیەکی نەتەوەیی و فراوانتربوە‬ ‫و بوەتە پایەیەکی ناسیۆنالیزمی بۆ‬ ‫هەردو ناسیۆنالیزمی عەرەبی و ئیسرائیلی‬ ‫و هەمیشە الیەنگرانی خۆیان لەسەر‬ ‫ئەو دۆزە کۆکردۆتەوە‪ .‬کێشەی قودس‬ ‫کێشەیەکە ئەوەندە ئاڵۆزە‪ ،‬کە نەتەوە‬ ‫یەکگرتوەکان لە دروستبونی خۆیەوە‬ ‫زۆرتــریــن دانیشتنی لــەســەر کـــردوە و‬ ‫زۆرتــریــن بڕیار و پێشنیازی لەبارەوە‬ ‫داوە‪ ،‬بــەاڵم ئاڵۆزییەکانی و مانەوەی‬ ‫کێشەکانی بە هەڵواسراوی و چارەنەکراوی‬ ‫و ڕێکنەوتنی الیەنەکان لــەســەری‪ ،‬لە‬ ‫ئەمڕۆدا ڕەنگە قوڵتربێت لە نیوسەدە‬ ‫پێشتر‪ .‬نیو سەدە پێش ئێستا‪ ،‬ساڵی‬ ‫‪ ،١٩٦٧‬زۆربەی واڵتە عەرەبییەکان چونە‬ ‫جەنگێکی سەختەوە لەگەڵ ئیسرائیل کە‬ ‫ئەو کات تەنها بەشی ڕۆژئاوای شارەکەی‬ ‫لەبەردەستدابو‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ شکستی‬ ‫عەرەبەکان‪ ،‬ئیسرائیل بەشی ڕۆژهەاڵتیشی‬ ‫داگیرکرد و ئەو داگیرکردنەی لەو کاتەوە‬ ‫کردوەتە ئەمری واقیع و ئیتر یەکالیەنە‬ ‫قودس(ئۆرشــەلیم)ی کردوەتە پایتەختی‬ ‫خۆی‪.‬‬ ‫واڵتانی جیهان‪ ،‬بێجگە لە ئەمریکا‪،‬‬ ‫تاکو ئێستا دانییان نەناوە بەو ئەمری‬ ‫واقیعەدا‪ .‬بەاڵم ترەمپ وەکو سەرۆکێکی‬ ‫تایبەتی ئەمریکا‪ ،‬لەو کاتەوەی دەسەاڵتی‬ ‫کۆشکی سپی وەرگرتوە‪ ،‬چەندین بڕیار‬ ‫و پالن و سیاسەتی تایبەتی دەرکردوە‬ ‫و جێبەجێکردوە‪ ،‬کە مۆرکی کەسایەتی‬ ‫خۆی پێوەیانەوە دیارە‪ .‬ئەم بڕیارەش کە‬ ‫زۆربەی واڵتان دژینی‪ ،‬سەپاندنی ئەمری‬

‫واقیعە‪ .‬ئەم دۆزەش پێمان دەڵێت ئەمری‬ ‫واقیع و هێز لە کۆتاییدا دەبێتە نۆرماڵ‬ ‫و هەر دەبێت بە ئەمرێکی واقیعی دیکە‬ ‫بسڕێتەوە و بگۆڕێت‪ .‬بەاڵم ئەم ئەمری‬ ‫واقیعەی لە کێشەی قودس و فەلەستیندا‬ ‫بەرجەستەبوە زۆر پێچیدە و ئاڵۆزە و‬ ‫ئەوانەی وەکو داگیرکەر لە گۆشەیەکەوە‬ ‫وێنایان دەکرێت‪ ،‬لە گۆشەیەکیترەوە‬ ‫خاوەنی ماف و ڕاستین‪.‬‬ ‫واتە قودس وەکو گرێیەکی سیاسی‬ ‫و ئاینی‪ ،‬نێودەوڵەتی و هەرێمایەتی‪،‬‬ ‫مێژویی و جوگرافی‪ ،‬ئەوەندە قووڵ و‬ ‫پێچاوپێچ و ئاڵۆزە کە ڕاستی و ماف‬ ‫تیایدا جیاناکرێتەوە‪ ،‬تاکو ئەو ڕادەیەی‬ ‫ئەگەر بمانەوێ پرسیار بکەین کێ مافی‬ ‫هەیە و کێ پێشیلکارە‪ ،‬کێ ڕاستە و کێ‬ ‫ناڕاستە‪ ،‬کێ خاوەنە و کێ داگیرکەرە‪،‬‬ ‫ئەوا وەاڵمەکە دەکەوێتە سەر ئەوەی کە‬ ‫ئایا پرسیارەکە ئاراستەی کێ دەکرێت‪.‬‬ ‫ئایا مەبەست لە کام قۆناغی مێژوییە و‬ ‫کێ لە قۆناغێکدا خاوەن ماڵ و مافە و‬ ‫کێ داگیرکەرە؟ ئەگەر پرسیار ئاڕاستەی‬ ‫موسڵمان بەگشتی و عەرەب بەتایبەتی‬ ‫بکرێ جیاوازە لەوەی ئاڕاستەی جوێک‬ ‫یان کریستیانێک بکرێت‪ .‬چونکە ئەوەی‬ ‫بەتایبەت لەم کێشەدا بەرچاوە ئەوەیە کە‬ ‫مێژوی پێنج هەزار ساڵ تێکەڵبوە بەسەر‬ ‫یەکدا و لە هەر قۆناغێکدا الیەنێک خاوەن‬ ‫مافە و الیەنێک داگیرکەرە و لە قۆناغێکی‬ ‫تردا ئەم دو ڕۆڵە پێچەوانە دەبنەوە‪.‬‬ ‫سێ هەزارساڵ پێش ئێستا جوەکان و‬ ‫پێغەمبەرەکانیان لە قودسدا مەملەکەتیان‬ ‫دروســتــکــردوە‪ ،‬لــە هـــەزارەی یەکەمی‬ ‫پێش زایندا‪ ٦٠٥ ،‬پێش زایــن‪ ،‬لەالیەن‬ ‫بابلییەکان و دواتـــر ئێرانییەکانەوە‬ ‫داگیرکراون‪ ،‬لە هەزارەی دوەمیشدا لەالیەن‬ ‫ڕۆمانییەکانەوە چەوسێنراونەتەوە و شوێن‬ ‫و شارە پیرۆزەکانیان داگیرکراوە‪ .‬هەر لە‬ ‫ناوەراستی هــەزارەی دوەمیشدا لەالیەن‬

‫ئێمــە وای دەبینیــن کــە ئایــن لــە ڕۆژهەاڵتــی‬ ‫ناوەڕاســتدا کلیلــی کێشــە و چارەسەرەکانیشــە‪ .‬تــا‬ ‫نەگەینــە قۆناغێــک کــە ئاینــەکان و مەزهەبەکانیــان‬ ‫پێکــەوە بژیــن‪ ،‬هەمیشــە ناوچەکــە لەبــەردەم‬ ‫جەنگێکــی وێرانکەردایــە‪ .‬چــی دەبــو ئەگــەر‬ ‫قــودس ببوایەتــە شــوێنی کۆبونــەوەی هەرســێ‬ ‫ئاینــی هەمــان بەرەبــاب و لەوێــدا ئــەو ســێ ئاینــە‬ ‫کۆببونایەتــەوە؟ چــی دەبــو ئەگــەر قــودس ببوایەتە‬ ‫شــوێنێکی گەشــتیاریی هاوبەشــی هەرســێ ئاینــی‬ ‫ئیرباهیمــی و لەوێــدا کۆنفراســی هاوبــەش و‬ ‫ڤیســتیڤاڵی کلتــوری و جــەژن و بۆنــەی جیهانــی‬ ‫ســازبکرایە؟‬

‫کلیلی قودس کێ دەیبات؟‬ ‫موسڵمانەکانەوە‪ ،‬لە سەردەمی عومەری‬ ‫کــوڕی خــەتــابــدا‪ ،‬هەمو شوینەکانیان‬ ‫لێداگیرکراوە‪ .‬لە سەدەکانی ناوەڕاستیشدا‬ ‫کریستیانەکانی ئەوروپا‪ ،‬بە بیانوی ئەوەی‬ ‫کە حاجییەکانیان کە دێن بۆ قودس بۆ‬ ‫حەجی شوێنە پیرۆزەکانیان‪ ،‬ڕێگریان‬ ‫لێدەکرێت و دەچەوسێنرێنەوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫هەڵمەتێکی داگیرکردنی ناوچەکەیان‬ ‫دەستپێکرد کە بە هێرشی خاچهەڵگرەکان‬ ‫نــاســێــنــرا‪ ،‬بــــەاڵم دواتـــــر ل ــە الی ــەن‬ ‫سەاڵحەدینی ئەیوبییەوە وەدەرنران و ئەو‬ ‫ناوچەیە کەوتەوە دەستی موسڵمانەکان‪.‬‬ ‫تاکو جەنگی یەکەم و دوەمــی جیهانی‬

‫جوەکان بۆیان هەڵکەوت و هاتنەوە سەر‬ ‫خاکی خۆیان و دەوڵەتی ئیسرائێلیان‬ ‫دامەزراندوە‪ .‬بەاڵم ئەم دەوڵەتە لەسەر‬ ‫«بــەدەرنــان» و ئاوارەکردنی ملیۆنان‬ ‫خەڵکی ترەوە دامەزرا کە پێیان دەوترێ‬ ‫عــەرەبــی فەلەستین‪ .‬ئــەم موسڵمانە‪-‬‬ ‫عەرەبە‪ -‬فەلەستینیانە زیاتر لە هەزارساڵە‬ ‫لــەوی دەژیـــن‪ .‬ئــەگــەر زۆر بەسادەیی‬ ‫وەسفی دۆخــەکــە بکرێت بەوجۆرەیە‪:‬‬ ‫موسڵمانە‪-‬عەرەبەکان پێش هــەزار و‬ ‫سێسەدساڵ ئەوێیان «داگیرکرد» و بە‬ ‫ئەمری واقیع پاش چەندین سەدە بونە‬ ‫خاوەنی قودس و نەوە دوای نەوە لەوێدا‬

‫ئێســتا مرۆڤایەتــی و یاســا و وێــژدان و ئــەوەی‬ ‫پێــی دەگوترێــت سیســتمی نێودەوڵەتــی و مافــە‬ ‫ســەرەتاییەکانی مــرۆڤ و نەتــەوە و ئاینــەکان‬ ‫لەبــەردەم ئــەم دۆزە ئاڵــۆزەدا نزیکــی ســەدەیەکە‬ ‫ڕاوەســتاوە و هیــچ چارەســەرێکی بــۆی نییــە‪ .‬کێشــە‬ ‫ســەرەکییەکەش ئەوەیــە کــە ئایــا کــێ خاوەنــە و کێ‬ ‫داگیرکــەرە؟ کام خاوەنــی و کام داگیرکــردن دەکرێتــە‬ ‫پێوانــە‪ ،‬کام هــەزارە و کام قۆنــاغ؟ ئایــا کام ئەمــری‬ ‫واقیــع‪ ،‬هــی کام ســەردەم‪ ،‬دەبێتــە یاســا؟‬

‫بونە خاوەنی شار و شوێنە پیرۆزەکانی‪.‬‬ ‫بەاڵم لە کۆتاییدا خاوەنە کۆنەکە هاتەوە‬ ‫و بە ئەمرێکی واقیع و هێز شار و شوێنە‬ ‫پیرۆزەکانیان «داگیر»کردەوە‪ .‬ئێستە‬ ‫لــەبــەردەم دو ڕاستی و دو مــاف و دو‬ ‫خاوەنداین‪ .‬ڕاستی و ماف و خاوەنی سێ‬ ‫هەزارساڵ‪ ،‬لە بەرامبەردا ڕاستی و ماف و‬ ‫خاوەنی هەزارو سێسەدساڵ‪.‬‬ ‫ئێستا مرۆڤایەتی و یاسا و وێــژدان‬ ‫و ئـــەوەی پێی دەگــوتــرێــت سیستمی‬ ‫نێودەوڵەتی و مافە سەرەتاییەکانی مرۆڤ‬ ‫و نەتەوە و ئاینەکان لەبەردەم ئەم دۆزە‬ ‫ئاڵۆزەدا نزیکی سەدەیەکە ڕاوەستاوە‬ ‫و هیچ چارەسەرێکی بۆی نییە‪ .‬کێشە‬ ‫سەرەکییەکەش ئــەوەیــە کە ئایا کێ‬ ‫خاوەنە و کێ داگیرکەرە؟ کام خاوەنی‬ ‫و کام داگیرکردن دەکرێتە پێوانە‪ ،‬کام‬ ‫هــەزارە و کام قۆناغ؟ ئایا کام ئەمری‬ ‫واقیع‪ ،‬هی کام سەردەم‪ ،‬دەبێتە یاسا؟‬ ‫ئێمە وای دەبینین کــە ئــایــن لە‬

‫ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا کلیلی کێشە و‬ ‫چارەسەرەکانیشە‪ .‬تا نەگەینە قۆناغێک‬ ‫کە ئاینەکان و مەزهەبەکانیان پێکەوە‬ ‫بــژیــن‪ ،‬هەمیشە نــاوچــەکــە لــەبــەردەم‬ ‫جەنگێکی وێرانکەردایە‪ .‬چی دەبو ئەگەر‬ ‫قــودس ببوایەتە شوێنی کۆبونەوەی‬ ‫هەرسێ ئاینی هەمان بەرەباب و لەوێدا‬ ‫ئــەو سێ ئاینە کۆببونایەتەوە؟ چی‬ ‫دەبو ئەگەر قودس ببوایەتە شوێنێکی‬ ‫گەشتیاریی هاوبەشی هەرسێ ئاینی‬ ‫ئیبراهیمی و لەوێدا کۆنفراسی هاوبەش‬ ‫و ڤیستیڤاڵی کــلــتــوری و جـــەژن و‬ ‫بۆنەی جیهانی سازبکرایە؟ توندڕەوی و‬ ‫دەمارگیری لەناو ئایندا هەمیشە بیانو‬ ‫بۆ خۆی دەدۆزێتەوە و توندرەوەکانی‬ ‫ئەو ئاینانەش‪ ،‬بەتایبەتی توندڕەوەکانی‬ ‫هەردو ئاینی ئیسالم و جوەکان‪ ،‬قودسیان‬ ‫کردوەتە بیانوی کارو و پالنەکانیان و‬ ‫پاساو بۆ هەمو هەنگاوێکیان بەو ئامانجە‬ ‫دەدۆزنەوە‪.‬‬

‫تونــدڕەوی و دەمارگیــری لەنــاو ئاینــدا هەمیشــە‬ ‫بیانــو بــۆ خــۆی دەدۆزێتــەوە و توندڕەوەکانــی ئــەو‬ ‫ئاینانــەش‪ ،‬بەتایبەتــی توندڕەوەکانــی هــەردو ئاینــی‬ ‫ئیســام و جــوەکان‪ ،‬قودســیان کردوەتە بیانــوی کارو‬ ‫و پالنەکانیــان و پاســاو بــۆ هەمــو هەنگاوێکیــان‬ ‫بــەو ئامانجــە دەدۆزنــەوە‬

‫‪2‬‬

‫ژمارە (‪ )369‬دووشەممە ‪2017/12/11‬‬

‫لەنێوان كەسایەتیی مەالی مەشهوور و خدری زیندەدا‬ ‫موعتەسەم ساڵەیی‬ ‫(‪)2/1‬‬ ‫لە ئەفسانەوە بۆ چیرۆکی میللی‬

‫هــەر میللەتێك لــەســەر گــۆی زەویــدا‬ ‫دەستنیشان بكەیت؛ دەبینیت ـ زۆر یا‬ ‫كــەم ـ خــاوەنــی داســتــان و حیكایەت و‬ ‫سەرگوزشتەی تایبەتیی خۆیانن‪ .‬كۆڵەواریی‬ ‫مرۆڤی سەرەتایی بەرامبەر بە نهێنیەكانی‬ ‫گەردوون و سروشت‪ ،‬وەهای كردووە چەندین‬ ‫داستان و حیكایەت دابهێنێت بۆ لێكدانەوەی‬ ‫كۆمەڵێك دی ــاردەی بینراو و نەبینراو و‬ ‫شاراوە‪ .‬لە كۆمەڵگا سەرەتاییەكاندا داستان‬ ‫یاخود ئەفسانە (میتۆلۆجیا) گرنگییەكی‬ ‫زۆر دەبینێت بۆ لێكدانەوەی چۆنیەتیی‬ ‫دروس ـت‌بــوونــی گــــەردوون و خوڵقاندنی‬ ‫مرۆڤ و دەست‌نیشان‌كردنی چارەنووسی‪.‬‬ ‫حیكایەتە میللییەكان بە ڕادە و شێوازی‬ ‫داســتــانــەكــان پــیــرۆزی ناگرنە خــۆیــان و‬ ‫خواوەندەكانیش تێیاندا دەوری بــااڵ و‬ ‫سەرەكی ناگێڕن‪ .‬كەسایەتی و پاڵەوانی نێو‬ ‫داستانەكان بریتین لە خواوەند و كەسایەتیی‬ ‫نیمچە خواوەند‪ ،‬بە زۆری بە جۆرە كاروبار‬ ‫و چاالكییەكی سەرسوڕهێنەری ئەوتۆ‬ ‫هەڵدەستن كە لە توانا و وزەی مرۆڤی‬ ‫ئاسییدا نین‪ .‬لەگەڵ سەرهەڵدانی ئایینەكاندا‬ ‫بەشێك لەداستانەكان بــوون بەهەوێنی‬ ‫ئایینەكان‪ ،‬ئەو داستانانەیش لەالیەن خاوەن‬ ‫باوەڕەكانەوە جێی متمانەن و گومان و دوو‬ ‫دڵی هەڵناگرن‪.‬‬ ‫حیكایەتی میللی دادەبەزێتە نێو كۆمەڵ و‬ ‫خەڵكی سادە و چەندین ئەركی كۆمەاڵیەتی‬ ‫و كاروباری ویژدانی و دەروونی دەبینێت‪.‬‬ ‫كۆمەڵێك پەند و عیبرەت و ئامۆژگاریی‬ ‫كۆمەاڵیەتی لەخۆ دەگــرن‪ .‬بۆنموونە باس‬ ‫لەكێشە و چەوسانەوەی كۆمەاڵیەتی دەكەن‪،‬‬ ‫یاخود زوڵــم و ستەمی بــاوەژن و زڕبــاوك‬ ‫دەخەنەڕوو‪ .‬دوو جۆر حیكایەت هەن كە‬ ‫بەشێكیان بە حیكایەتی میللی و كۆمەاڵیەتی‬ ‫دەناسرێن‪ .‬بەشێكی تریشیان بەو جۆرە‬ ‫حیكایەتانە دەناسرێن كە دێو و جنۆكە و‬ ‫ج‌ڕو‌جانەوەر و سیحرو تەلەسم بازی تیایاندا‬ ‫بااڵدەستن‪ .‬بە زمانی ئینگلیزی بەم جۆرە‬ ‫حیكایەتانە دەووتــرێــت ‪.Fairy Tale‬‬ ‫لەالی زۆرێك لە میللەتان حیكایەتەكان لە‬ ‫چەند ڕوویەكەوە هاوشێوەی یەكترن‪ .‬شتێكی‬ ‫ئاساییە گەر لە حیكایەتەكاندا الوێكی ئازا و‬ ‫بوێرمان بكەوێتە پێش چاو‪ ،‬كە بەوپەڕی‬ ‫ئازایەتی و لێزانی و شارەزاییەوە بەسەر‬ ‫تەلەسم‌باز و دێو و درنجەكاندا سەربكەوێت‬ ‫و شكستیان پێ‌بهێنێت‪ .‬یاخود لەنێو زۆرێك‬ ‫لە حیكایەتە میللیەكاندا باسی زوڵم و زۆری‬ ‫حاكم و پاشاكان دەكرێت‪.‬‬

‫چیرۆکە میللیەکانی‬ ‫مەالی مەشهور و خدری زیندە‬

‫حیكایەتەكانی مـــەالی م ــەزب ــوورە و‬ ‫سەرگوزشتەی خــدری زیندە‪ ،‬جــاران لەم‬ ‫ناوچەیەی ئێمەدا زۆر باو و باڵو بوو‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئامڕازە نوێیەکانی ڕاگەیاندنی ئەم سەردەمە‬ ‫بە ڕادەیەكی زۆر پاشەكشەیان بەو جۆرە‬ ‫حیكایەتانە كردووە‪.‬‬ ‫«ج��ح��ا» بە زمانی عەرەبی‬ ‫(جــوحــا) ُ‬ ‫خاوەنی كەسایەتیەكی قۆشمە و گاڵتەچی‬ ‫و نوكتەبازە‪ .‬لــە شــاری كــەركــوك پێی‬ ‫دەووتــرێــت «مــەالی مــەشــهــوورە»‪ ،‬و لە‬ ‫شاری سلێمانیش پێی دەووترێت «مەالی‬ ‫مەزبوورە» و «مەال نەسرەدین»یشی پێ‌‬ ‫دەووتــرێــت‪« .‬خضر احلي»یش بە زمانی‬ ‫عەرەبی ناوێكی ناسراوە‪ ،‬كە َ‬ ‫«خ ِضر» مانای‬ ‫«هەمیشە سەوز» دەبەخشێت‪ ،‬لە ڕیشەی‬ ‫« ‌خض‌ر»ەوە بە واتای سەوزایی‪ .‬لە هەمان‬ ‫كاتدا بە مانای «هەمیشە زیندوو» دێت و‬ ‫گوایە كەسێكە نامرێت‪ .‬لە شاری سلێمانییش‬ ‫هەردوو پیتی دالەكەی قووت دەدرێت و پێی‬ ‫دەووترێت «خیری زینە»‪.‬‬ ‫حیكایەت و سەرگوزشتەی ئــەم دوو‬ ‫كەسایەتیە لەنێو میللەتانی كورد و عەرەب‬

‫قیددیس نیکۆالس‪ ،‬یاخود سانتا کلۆز‪ ،‬و‬ ‫گوێدرژی هەڵگری باری دیاریەکانی‬

‫مەال نەرسەدین‪ ،‬بە سواریی‬ ‫گوێدرێژەکەی‪ .‬ئەنکەرە‬

‫پەیکەری مەال نەرسەدین‬

‫گڵکۆی خواجە نەرسەدین لە شاری‬ ‫ئاق‌شەهر‪ ،‬تورکیا‬

‫ڕادەیەكی زۆر ئەو كەسایەتیە لە مەالی‬ ‫مەزبوورەی الی خۆمان دەچێت‪.‬‬ ‫توركەكان بە مــەالی مــەزبــوورە دەڵێن‬ ‫خــواجــە نــەســرەددیــن ‪Nasreddin‬‬ ‫‪ .Hoca‬لە شــاری ئاق‌شەهری توركیدا‬ ‫گۆڕێك هەیە و دەوترێت گۆڕی مەالیە و‬ ‫لەسەری نووسراوە لەنێوان سااڵنی (‪-1208‬‬ ‫‪ 1284‬ز‪ ).‬ژیاوە‪.‬‬ ‫گەلێك نوكتە و قسەی نەستەق دەدرێنە‬ ‫پاڵ مەال گوایە دەرهەق بە (تەیمور لەنگ)‬

‫‪ ،Eulenspiegel‬بەو پێیەی كابرایەكی‬ ‫جووتیاری خەڵكی باكووری ئەو واڵتەیە‬ ‫و لە ســەدەی چــواردەی زایینیدا لەنێوان‬ ‫سااڵنی (‪ 1350-1300‬ز‪).‬دا ژیاوە‪ ،‬و ئێستا‬ ‫گۆڕەكەی لە گوندی (مۆلن) ‪Mölln‬ـدایە‬ ‫لە خوارووی شاری (لوبێك) ‪Lübeck‬ی‬ ‫ناوچەی (شـلێـسـڤیچ هۆلشتاین ) �‪Schle‬‬ ‫‪ ،swig-Holstein‬كۆمەڵە دارێكیش‬ ‫دەورەی گۆڕەكەی داوە و خەڵكیش وەها‬ ‫ڕاهــاتــوون لە كاتی ســەردانــی گــۆڕی ئەو‬

‫نووسیوە و باڵوی كردۆتەوە‪ .‬هەروەها (ابن‬ ‫الندیم) ـ كە لە ساڵی (‪ 995‬ك‪).‬دا كۆچی‬ ‫دووایی كردووە ـ كتێبێكی بە ناوی «نوادر‬ ‫جحا»وە داناوە(‪( .)5‬ابن الجوزي) ـ كە لە‬ ‫ساڵی (‪ 597‬ك‪).‬دا لە شاری بەغدا مردووە‬ ‫ت گوایە چاوی بە جوحا كەوتووە‪،‬‬ ‫ـ دەڵێ ‌‬ ‫بەو پێیەی كابرایەكی گاڵتەچی و نوكتەباز‬ ‫بووە و لە هەمان كاتدا گەمژەییەكی پێوە‬ ‫دیار بووە(‪.)6‬‬ ‫تاكو ئێستا كەسانێكی زۆر لەبارەی ئەو‬ ‫كەسایەتیەوە نووسیویانە‪ .‬نووسەرێكی‬ ‫وەكو عەبباس ئەلعەققاد زیادە‌ڕۆیی دەكات‬ ‫ت گوایە جوحا بە كەشف و كەرامەت‬ ‫و دەڵێ ‌‬ ‫ناسراو بــووە و نوكتە و بەزمەكانیشی‬ ‫لەپێناوی پەند و دانــایــی و حیكمەتدا‬ ‫بووە(‪.)7‬‬

‫و تورك و فارسدا باو و باڵوە‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫سااڵنی زوو زۆر دەمــاودەمــیــان پێ‌دەكرا‬ ‫و كــۆڕ و مەجلیسیان پ ‌ێ گــەرم دەكــرا‪.‬‬ ‫هەردوو كەسایەتیەكە مۆركێكی مێژووییان‬ ‫وەرگرتبوو‪ ،‬خەڵكیش بە ڕێز و حورمەتەوە‬ ‫لەبارەیانەوە دەدووان‪.‬‬ ‫خــدری زیندە خەرمانەیەكی پیرۆزیی‬ ‫ئایینیی بە دەوروبــەریــدا نەخشاوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫مەالی مەزبوورە وەكو كەسێكی ڕیش‌سپی‬ ‫بەسەر گوێ درێژەكەیەوە نوكتە و خەسڵەتە‬ ‫پڕ لە گاڵتەجاڕیەكانی خەڵكییان دەخستە‬ ‫قاقای پێكەنین‪.‬‬ ‫خدری زیندە بەو مانایە دێت گوایە كە‬ ‫هەمیشە زیندووە و هەرگیز مردنی بۆ نییە‪.‬‬ ‫هەندێك لە خەڵكیی سادە و ساكاریش بڕوای‬ ‫تەواویان بەو شتە هەبوو‪ .‬هەندێك پیرە‬ ‫پیاویش هەبوون جەختیان لەوە دەكردەوە‬ ‫گوایە بە چاوی خۆیان ئەو كەسایەتیەیان‬ ‫بینیوە‪ .‬ب ـێ‌گــومــان ئــەم بــۆچــوونــە بە‬ ‫پێچەوانەی كرۆكی زانست و ئایینەوە دێت‪،‬‬ ‫و لە قورئانیشدا هاتووە كە خوا هەموو‬ ‫گیانلەبەرێك دەمرێنێت «اهللُ َي َت َو َّفى ْ َ‬ ‫الن ُف َس‬ ‫ِح َ‬ ‫ني َم ْو ِت َها َوالَّ ِت َ ْل َُت ْت ِف َم َنا ِم َها» (الزمر‪:‬‬ ‫‪.)٤٢‬‬ ‫خەیاڵ و هزر و بیری هەموو میللەتێك چەند‬ ‫كەسایەتییەكی كولتووری دەخوڵقێنێت‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە لە ڕۆژئاوادا كەسایەتیی بابا نۆئێل‬ ‫(سانتا كلۆز) ‪ Santa Claus‬داهێنراوە‪،‬‬ ‫وەكــو مــەالی مــەزبــوورە كەسایەتییەكی‬ ‫ڕیش‌سپییە و لە ئاهەنگی سەری ساڵدا لەنێو‬ ‫بەفری زستاندا بەسەر خشكۆكەدا كە ئاسكە‬ ‫ڕایدەكێشێت دەسووڕێتەوە و دەستەو‌دیاری‬ ‫بەسەر منااڵندا دەبەخشێنێتەوە‪ .‬یاخود لە‬ ‫واڵتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكادا كولتووری‬ ‫ناوچەكەیان و فەنتازیای هاوچەرخیان‬ ‫چەند كەسایەتییەكی ئەندێشاویی لە بواری‬ ‫ئەدەب و هونەردا خوڵقاندووە وەكو (میكی‬ ‫ماوس) ‪ Mickey Mouse‬و (تەڕەزان)‬ ‫‪ Tarzan‬و (سوپەرمان) ‪Superman‬‬ ‫و (باتمان) ‪ Batman‬یاخود (پیاوی‬ ‫شەمشەمە كوێرە)‪ .‬كولتووری كۆمەڵگای وتراون‪ .‬لە كاتێكدا تەیمور لەنگ بە سەد و‬ ‫كشت‌وكاڵیی سەردەمانی كۆنی ناوچەكەی پەنجا ساڵ پاش مێژووی تۆماركراوی سەر‬ ‫ئێمەیش هەردوو كەسایەتیی خدری زیندە كێلی گۆڕەكە ژیــاوە(‪ .)1‬بۆچوونێكی وەها‬ ‫و مەالی مەزبوورەی داهێنابوو‪ .‬بۆ نموونە هەیە دەڵێت نوكتە و قسە خۆشەكانی مەال‬ ‫گوایە خدری زیندە لەو دەشت و دەرەدا لەپاش داگیركاریی عوسمانی بە واڵتانی‬ ‫وەكو كابرایەكی ڕیش‌سپیی فریاد ڕەس لە دنیادا باڵوبوونەتەوە‪ ،‬وەكو واڵتانی ئەلبانیا‬ ‫كاتی تەنگانەدا‪ ،‬بە هانای خەڵكیەوە دەچێت و ئەرمینیا و بولگاریا و قرم و جۆرجیا و‬ ‫و دەستی یارمەتییان بۆ درێــژ دەكــات‪ .‬یۆنان و ڕۆمانیا و ڕوسیا و ئۆكرانیا‪.‬‬ ‫پاشتریش بە چاو تروكاندنێك خۆی ون‬ ‫مــەالی مــەزبــوورە بۆتە كەسایەتییەكی‬ ‫دەكات و لەبەر چاو بزر دەبێت‪ .‬یاخود مەالی خەیاڵیی جیهانی‪ .‬بگرە هەر میللەتێكی‬ ‫مەزبوورە وەكو كابرایەكی قۆشمەی ڕیش‌سپی دنیا كەسایەتییەكی نوكتەباز و گاڵتەجاڕی‬ ‫بە سواری گوێ‌‌درێژەكەیەوە بەدووای گێچەڵ میللیی لەو جــۆرەی هەیە‪ .‬لە ماڵتا پێی‬ ‫و نوكتەبازیدا دەگەڕێت‪ .‬ئەم دوو كەسایەتیە دەوتـــرێـــت «جــیــۆهــان» ‪،Giohan‬‬ ‫كولتووریە بۆیان نییە بۆ نموونە لەنێو شارە سیکیلیاییەكان پێی دەڵێن «جیوفە»‬ ‫گەورە پڕ لە جەنجاڵیەكانی وەكو نیویۆرك و ‪ ،Giufà‬و ئیتالیەكانیش پێی دەڵێن‬ ‫لەندەندا جێی خۆیان بكەنەوە‪ .‬لە سەرەتای «بێرتۆلدۆ» ‪ ،Bertoldo‬و ڕوسەكانیش‬ ‫ســـەدەی حــەڤــدەدا نــووســەری ئیسپانی پێی دەڵێن «ئیڤان ئیڤانۆڤیچ» ‪Ivan‬‬ ‫(سێرڤانتێس) ‪ Cervantes‬كەسایەتیی ‪ Ivanovitch‬یاخود «بالكیرۆ»(‪،)2‬‬ ‫(دۆن كیخۆتێ) ‪Don Quijote‬ی لە ئەڵمانەكانیش كەسایەتیەكی لەو جۆرەیان‬ ‫ڕۆمانە سەركەوتووەكەیدا داهێناوە‪ ،‬كە بە هەیە پێی دەڵێن «تیل ئۆیلنشپیگل» ‪Till‬‬

‫لەگەڵ سەرهەڵدانی ئایینەكاندا بەشێك لە‬ ‫داستانەكان بوون بە هەوێنی ئایینەكان‪ ،‬ئەو‬ ‫داستانانەیش لەالیەن خاوەن باوەڕەكانەوە‬ ‫جێی متامنەن و گومان و دوو دڵی هەڵناگرن‬

‫كەسایەتیە میللی و فانتاسیاییەکانی بابانۆئێل‬ ‫و مەال نەرسەدین و خدری زیندە‪ ،‬لە کولتوری‬ ‫خۆرهەاڵتی و خۆرئاواییدا؛ بە پێچەوانەی‬ ‫كردەوەكانی موسوڵامنە توندڕەوەكانەوەن كە‬ ‫هەردەم لە هەڵپەدان بۆ چاندنی تۆوی مردن و‬ ‫كوشنت لە هەموو شوێنێكدا‬ ‫كەسایەتیە ڕووح‌سووكە‪ ،‬بزمارێك لە قەد‬ ‫یەكێك لەو دارانەدا بچەقێنن‪ .‬هەروەها لە‬ ‫خوارووی واڵتی ئەڵمانیاشدا كەسایەتییەك‬ ‫لەهەمان شێوە هەیە بە ناوی «بوخارت»‬ ‫و گوایە لە نێوەڕاستی سەدەی شازدەیەمدا‬ ‫ژیــاوە(‪ .)3‬ســەرەڕای ئەمانەیش كۆمەڵێك‬ ‫كەسایەتیی تر لە جــۆری مــەال هــەن كە‬ ‫لەنێو میللەتە جیاجیاكاندا باون‪ ،‬وەكو لە‬ ‫ڕۆمانیا (پاكاال) ‪ ،Păcală‬و لە بولگاریا‬ ‫(هیتەر پیتەر) ‪ ،Hitar Peter‬و لە‬ ‫فڕەنسا (الجا كان) و (سانت ماكسێنتا)‪،‬‬ ‫و لە ئیتالیا (جیرۆماتی)‪ ،‬و لە ئینگلستان‬ ‫(سوجان)(‪.)4‬‬

‫«جحا»ی کەلەپوری عەرەبی‬

‫كۆنترین سەرچاوە لە زمانی عەرەبیدا‬ ‫كە باسی جوحای كردبێت؛ كتێبی «القول‬ ‫فی البغال»ی نووسەر (اجلاحظ)ـە‪ ،‬كە‬ ‫لە ساڵی (‪)1955‬دا (چارل پال) لەسەری‬

‫مەالی مەشهور‬ ‫لە کولتوری گەالن و بەتایبەت کوردیدا‬

‫مەالی مەزبوورە یاخود مەال نەسرەدین‬ ‫یاخود هەر ناوێكی تری هەبێت؛ بەتەنیا‬ ‫موڵكی میللەتێكی تایبەتی نیە‪ .‬لەنێو‬ ‫میللەتی كوردی ئێمەدا سیما و ڕەنگ و‬ ‫بۆیەكی كوردەواریی خۆماڵیی پۆشیوە‪.‬‬ ‫كۆمەڵێك حیكایەت و گاڵتە و گەپ هەن‬ ‫كە جاری ئەوتۆ هەن بە ناهەق دەدرێنە‬ ‫پــاڵ مــەالی بەدبەخت‪ .‬گەرچی مــەال لە‬ ‫سەردەمی تەیمور لەنگدا نەژیاوە‪ ،‬كەچی‬ ‫دەوترێت ڕۆژێك تەیمور لەنگ پرسیاری لە‬ ‫مەال كردووە گەر لەبازاڕدا بفرۆشرێت چەند‬ ‫دەكات؟ ئەویش لە وەاڵمدا دەڵێت‌‪:‬‬ ‫ـــ بەتەنیا هەزار لیرە دەكەیت!‬ ‫ئەویش بە توڕەییەوە دەڵێت‌‪:‬‬ ‫ـــ بەتەنیا پشتێنەكەی پشتم ئەوەندە‬ ‫دەكات!‬ ‫ئەویش لە وەاڵمدا دەڵێت‌‪ :‬تۆ بەتەنیا‬ ‫پارەی ئەو پشتێنە دەكەیت!‬ ‫دەوترێت ڕۆژێك مەال میوانێكی لە ماڵدا‬ ‫دەبێت و میوانەكە لە دوورەوە منارەیەكی‬ ‫ڕەشـــی دەكــەوێــتــە پێش چـــاو‪ .‬لەمەال‬ ‫دەپرسێت ئەو لوولە درێژە چییە ؟ ئەویش‬ ‫لە وەاڵمدا دەڵێت‌‪:‬‬ ‫ـــ ئەو شتە ڕەشە بیری ئاوە و هەاڵوگێڕ‬ ‫كراوەتەوە بۆ ئەوەی وشك ببێتەوە!‬ ‫شەوێك مەال دەچێتەوە ماڵ و دەبینێت‬ ‫چەند دزێــك خەریكی دزینی ماڵەكەین‪.‬‬ ‫ت داخــۆ لەنێو‬ ‫ئــەویــش لێیان دەپرسێ ‌‬ ‫ماڵەكەیدا چی دەكــەن؟ ئەوانیش دەڵێن‬ ‫گوایە دەهــۆڵ وزوڕنــا لـــێ‌دەدەن! لێیان‬ ‫دەپرسێ‌ت جا بۆچی دەنگی زوڕنا ژەنین‬ ‫و دەهۆڵ كوتانەكەتان نایەت؟ ئەوانیش‬ ‫پێی دەڵێن‪ :‬ئێمە ئێستا دەهۆڵ و زوڕنا‬ ‫لێ‌دەدەین‪ ،‬بەاڵم سبەی لەگەڵ خۆرهەاڵتدا‬ ‫دەنگەكەی دەردەچێت!‬ ‫یــاخــود دەوتـــرێـــت جــارێــكــیــان گــو ‌ێ‬ ‫درێژەكەی مەال دەدزرێت و ئەویش دەچێت‬ ‫لە گۆڕستاندا بــەدووی گو ‌ێ درێژەكەیدا‬ ‫دەگەڕێت‪ .‬خەڵكیش بە سەرسوڕمانەوە‬ ‫لێی دەپرسن بۆچی لەنێو قەبرساندا منەی‬

‫كــەرەكــەی دەكـــات؟ ئەویش لە وەاڵمــدا‬ ‫دەڵێت‌‪ :‬شوێنی دزەكــان هــەر ئێرەیە و‬ ‫چارەنووسیشیان لەوەدایە كە هەر بۆ ئەم‬ ‫شوێنە بێن!‬ ‫لە سەردەمی مناڵیماندا لە شاری كەركوك‬ ‫كۆنە كەالوەیەك لەنێو خانووە قوڕینەكانی‬ ‫گەڕەكی زێویەی دێریندا هەبوو‪ .‬هەندێك لە‬ ‫خەڵكی دەیان‌وت گوایە كاتی خۆی ماڵی‬ ‫مەالی مەشهوورە بووە‪ .‬بەرزاییەكیش هەبوو‬ ‫دەوترا شوێنی كۆنە ئاخوڕی گوێ‌‌درێژەكەی‬ ‫مەال بووە‪ .‬هەندێك جار گوێمان دەخستە‬ ‫ســەر ئــەو بەرزاییە و دەمـــان‌وت گوایە‬ ‫دەنگی زەڕینی گوێ‌‌درێژی مەال لە گوێماندا‬ ‫دەزرنگێتەوە!‬ ‫هەروەكو دەزانین گاڵتە و گەپ و قسە‬ ‫نەستەقە گاڵتە ئامێزەكانی مەالی مەزبوورە‬ ‫لەنێو میللەتی كورددا سااڵنی زوو زۆر باو‬ ‫و باڵو بوون‪ .‬یەكەم جار لە ساڵی (‪)1939‬‬ ‫دا كۆمەڵێك لە قسە و باسە خۆشەكانی‬ ‫مەال لەالیەن (محەمەد مستەفا كوردی)‬ ‫ـەوە چاپ‌كرا‪ .‬بۆ جارێكی تر لە چاپخانەی‬ ‫تەرەقی لە شاری كەركوكدا لە چاپ درایەوە‪.‬‬ ‫بۆ سێیەم جار لە ساڵی (‪)1967‬دا لە‬ ‫چاپخانەی هەولێر لەالیەن (گیو موكریانی)‬ ‫كۆمەڵێك لە حیكایەتەكانی مەال بە ناوی‬ ‫(مەالی بەناوبانگ ـ مەالی مەشهورە ــ بۆ‬ ‫پێكەنین) لە چاپ درا‪ .‬پاشتریش تاوەكو‬ ‫ئێستا بۆ چەند جارێك ئەو حیكایەتانە‬ ‫باڵوبوونەتەوە‪ .‬تەنانەت محەمەد مستەفا‬ ‫كــوردی مەالی مەزبوورە بە ڕەگــەز كورد‬ ‫دەزانێت‪ .‬گوایە ناوی ڕاستەقینەی «مەال‬ ‫نەسرەدین»ـە و لە كوردەكانی ناوچەی‬ ‫مازەندەرانە(‪.)8‬‬

‫لێکچونی هەرسێ کەسایەتیی‬ ‫بابانۆئێل و مەالی مەشهور و خدری‬ ‫زیندە‬

‫پێویستە جەخت لەسەر ئەو ڕاستیە‬ ‫بكەینەوە كە لێكچوون و هاوشێوەییەكی‬ ‫زۆر لەنێوان هەر س ‌ێ كەسایەتیی پیرەپیاو‬ ‫و ڕیش‌سپیی بابانۆئێل و مەال نەسرەدین‬ ‫و خــدری زیــنــدەدا هــەیــە‪ .‬هەرسێكیان‬ ‫تو‌كاڵین لە‬ ‫هەڵقواڵوی نێوەندێكی كش ‌‬ ‫قۆناخی دەرەبەگایەتیدا‪ .‬بابا نۆئێل لە‬ ‫ئاهەنگی ســەری ساڵدا دەسووڕێتەوە و‬ ‫خۆشی دەخاتە دڵی هەمووانەوە و دیاری‬ ‫بەسەر منااڵندا دەبەخشێنێتەوە‪ .‬مەال‬ ‫نەسرەدینیش پێكەنین و خەندە بەسەر‬ ‫لێوی هەموواندا دەنەخشێنێت‪ .‬خدری‬ ‫شو‌نما لە هەموو‬ ‫زیندەیش سەوزایی و نە ‌‬ ‫الیەكدا باڵو دەكاتەوە‪ .‬هەموو ئەمانەیش‬ ‫بە پێچەوانەی كردەوەكانی موسوڵمانە‬ ‫توندڕەوەكانەوەن‪ ،‬كە هەردەم لە هەڵپەدان‬ ‫بۆ چاندنی تۆوی مردن و كوشتن لە هەموو‬ ‫شوێنێكدا‪.‬‬ ‫پەراوێزەكان‪:‬‬ ‫(‪ )1‬سلوى اجل���راح‪ ،‬جحا ون���وادره‪ .‬جملة‬ ‫(العاملون فى النفط)‪ ،‬أيلول ‪ .1971‬ص‪.6 .‬‬ ‫(‪ )2‬أمحد احلميدى‪ ،‬ن��وادر جحا‪ .‬القاهرة‪،‬‬ ‫‪ .1967‬ص‪.70 .‬‬ ‫(‪ )3‬د‪ .‬أمحد كامل عبد الرحيم‪ ،‬جحا ونوادره‬ ‫فى األدب األملاني ‪ .‬جملة (الفيصل)‪ .‬ص‪.‬‬ ‫‪.65‬‬ ‫(‪ )4‬د‪ .‬فاروق سعد‪ ،‬جحا ونوادره‪ .‬دار االفاق‬ ‫اجلديدة‪ ،‬بريوت‪ .1986 .‬ص‪.41 .‬‬ ‫(‪ )5‬كاظم سعد الدين‪ ،‬جحا العربي وانتشاره‬ ‫فى العامل‪ .‬وزارة الثقافة واإلع�لام‪ ،‬بغداد‬ ‫‪ .1992‬ص‪.11 .‬‬ ‫(‪ )6‬د‪ .‬حممد رجب النجار‪ ،‬جحا العربي‪ .‬عامل‬ ‫املعرفة‪ ،‬الكويت‪ .1978 .‬ص‪.26 .‬‬ ‫(‪ )7‬عباس العقاد‪ ،‬جحا الضاحك املضحك‪.‬‬ ‫كتاب اهلالل‪ ،‬العدد ‪ ،65‬أغسطس ‪.1965‬‬ ‫ص‪.190 .‬‬ ‫(‪ )8‬د‪ .‬عــیــزەدیــن مستەفا ڕەســـول‪،‬‬ ‫لێكۆڵینەوەی ئەدەبی فۆلكلۆری كوردی‪.‬‬ ‫چاپی دووەم‪ .1979 ،‬ل‌ل‪.172 ،171 .‬‬

‫ژمارە (‪ )369‬دووشەممە ‪2017/12/11‬‬

‫‪3‬‬

‫“شۆڕش‪ ،‬ئێوارەخوان نییە”‬ ‫يان داكۆىك له‌ شۆڕىش كه‌لتورى‬ ‫بيرخستنه‌وه‌يه‌ك‪:‬‬

‫ئاالن بادیۆ‬ ‫له‌ ئينگليزييه‌وه‌‪ :‬زه‌رده‌شت نوره‌دين‬

‫“شۆڕشی کەلتوری”ی بۆ بادیۆ‬ ‫دواهــەمــیــن شــۆڕشــی گــەورەی‬ ‫ڕزگــاریــخــوازیــیــە کــە ئــەگــەر‬ ‫و ئیمکانەکانی داهــاتــووی‬ ‫مرۆڤایەتيی‬ ‫کۆمۆنیستانەی‬ ‫لــەخــۆیــدا هــەڵــگــرتــووە و لەم‬ ‫سۆنگەوە بادیۆ بە بەردەوامی‬ ‫وەک ڕووداوێــــک بــۆ شۆڕشی‬ ‫کــەلــتــووری دەگـــەڕێـــتـــەوە و‬ ‫هەڵێنجاندنی نوێی لێدەکات‪ .‬لەم‬ ‫سۆنگەوە و لەو ماوەی پێشوودا‬ ‫بادیۆ لە کتێبی “دەبێت چی‬ ‫بکرێت”دا کە دیالۆگە لەگەڵ‬ ‫مارسێل گۆشێ‪ ،‬چەندين جار بۆ‬ ‫شۆڕشی کەلتوری دەگەڕێتەوە‬ ‫و داکۆکی لە شۆڕشی کەلتوری‬ ‫دەکـــات‪ .‬پــاش بــاوبــوونــەوەی‬ ‫کتێبەکە‪ ،‬کاردانەوەی بەشوێن‬ ‫خۆیدا هێنا کە هێشتا بادیۆ‬ ‫ماویستە! و داکۆکی لە شۆڕشی‬ ‫کەلتوری دەکــات لەم میانەدا‬ ‫لــۆران ژێفرین لە بــاوکــراوەی‬ ‫لیبراسیۆن کــە هــی خۆیەتی‬ ‫لەسەر بادیۆ نوسی و بادیۆی‬ ‫بە دایناسۆری بەبەردبوو ناوزەد‬ ‫کرد‪ .‬ئەم وتارە واڵمی بادیۆیەیە‬ ‫بۆ ژێفرین‪.‬‬ ‫لە کاتی خستنەڕووی ئەرگومێنتیێکی‬ ‫ئــاڵــۆزدا [بەمەبەستی ڕوونکردنەوەی‬ ‫زیاتری بابەتەکە] گەڕامەوە بۆ ئەدگارە‬ ‫تایبەتییەکانی شۆڕشی کەلتوری‪ ،‬لە‬ ‫درێژەی ئەو وتووێژەدا کە لەگەڵ مارسێل‬ ‫گوشێ لەسەر بابەتی «کۆمۆنیزم و‬ ‫دیموکراسی» کردم‪ .‬ئەم کارەی من بووە‬ ‫هۆی ئەوەی لۆران ژێفرین کە دەتوانم‬ ‫بڵێم واز لەو کارەی بێنێت کە تەواوی‬ ‫کاتەکانی پێ بەخشییەوە(دەرکردنی‬ ‫نــزیــکــەی ســەد کــەس لــە ڕۆژنــامــەی‬ ‫لیبراسیۆن بەئەسپایی) و سەبارەت بە من‬ ‫حوکمبدات و بڵێت‪ :‬بادیۆ داینەسۆرێکی‬ ‫“بەبەردبوو”ە ‪.‬‬ ‫مــیــتــۆدی ژێــفــریــن بــۆ پیشاندانی‬ ‫مــن وەک بــەبــەردبــوویــەک زۆر ســادە‬ ‫و هەڵپەئامێزە‪ :‬دەربــڕیــنــی ســادەی‬ ‫«شــۆڕشــی کــەلــتــوری»دەبــێــتــە هۆی‬ ‫ئەوەی کە دەربڕینی «حەوت سەد هەزار‬ ‫کوژراو» لە هەناویدا دەنگ بەرزکاتەوە‬ ‫و هەموو وردەکارییە دڵخورپێنەکانی‬ ‫گێچەڵکردن بە ڕۆشنبیرە ناودارەکانی‬ ‫چین لەسەردەستی گاردی سورەکانەوە‬ ‫وەبیریبێتەوە‪.‬‬ ‫لەوانەیە ژێفرین بـــەڕادی پێویست‬ ‫لە داڕشتنەوەی ئەم بابەتە بەڕواڵەت‬ ‫گوناحئامێزەدا تێنەفکریبێت‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫ژمــاردنــی مـــردووەکـــان لــە ڕوانــگــەی‬ ‫شیکردنەوەی سیاسییەوە هیچ مانایەکی‬ ‫نییە‪ .‬وەرن وێنای ئەوە بکەین کەسێک‬ ‫لە کاتی دیبەت لەبارەی دیموکراسییەوە‬ ‫بە [مەبەستی ڕونکردنەوەی بابه‌تەکەی]‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ هەندێ بڕگەی گرنگ‬ ‫و هەستیاری شۆڕشی فەڕەنسی‪ .‬وا‬ ‫وێنادەکەم [لەو کاتەدا] ژێفرین دەبێت‬ ‫قسەکانی پێ ببڕێت و بڵێت‪ :‬شۆڕشی‬ ‫فەڕەنسا؟ ئــەوە بەڕاستتە؟ دووســەد‬ ‫هەزار کوشتن و ملپەڕاندنی وەحشیانەی‬ ‫شاعیری گــەورە ئاندرە شانیە [یان‬ ‫ملپەڕاندنی دامەزرێنەری زانستی کیمییای‬ ‫مۆدێرن الڤازییە]؟ نــا‪ ،‬ژێفرین شتی‬ ‫واناڵێت لەبەرئەوەی ئەو هەندێ شت‬

‫ئەگەرچی کەمیش بێت لەبارەی ڕۆڵی‬ ‫بنچینەيی شۆڕشی فەڕەنساوە لەمەڕ‬ ‫پەرەپێدانی دیموکراسییە مۆدێرنەکانەوە‬ ‫دەزانــێــت‪ .‬کــەواتــە خاڵە [گرنگەکە]‬ ‫لێرەدایە ئــەو هیچ شتێک سەبارەت‬ ‫بە شۆڕشی کەلتوريی چین و ڕۆڵ و‬ ‫کارکردی ئەو شۆڕشە لە پەرەپێدان و‬ ‫بەرەوپێشبردنی کۆمۆنیزمی مۆدێرن‬ ‫نازانێت و نایەوێت بزانێت‪ .‬ژێفرین‬ ‫تەنانەت نازانێت لە شۆڕشی کەلتوريی‬ ‫چیندا چ کەسێک و لە چ هەلومەرجێکدا‬ ‫و لەبەرچيی کوشتى‪ .‬هەرچەندە پرسی‬ ‫کۆمۆنیزمی سیاسی زۆر مۆدێرنترە لە‬ ‫پرسی دیموکراسيی لیبراڵ‪ .‬لەبەرئەوەی‬ ‫دیموکراسيی لیبراڵ نەیتوانیوە ڕەگ و‬ ‫ڕیشەکانی سااڵنی ‪ ١٨٤٠‬تێپەڕێنێت و‬ ‫تێیدا چەقی بەستووە‪ .‬وانەکانی شۆڕشی‬ ‫کەلتوری کە وانەکانی شکستەکەشی‬ ‫لــەخــۆدەگــرێــت بــۆ ناسینی کێشە‬ ‫لەژێر‬ ‫هاوچەرخەکانی(سەرمایەداری‬ ‫ڕکێڤدا نەماوە و كێوى بــووە‪ ،‬ئاستی‬

‫شێوەيه نەبوو؟ و باڵوکراوە ئازادبوو‪،‬‬ ‫ئەو باڵوکراوانەی کە ئازادییان لە ئازادی‬ ‫باڵوکراوه‌ی ژێفرین زیاتر بوو‪ ،‬سەرەڕای‬ ‫ئـــەوەی ژێفرین هاوپشکی بەهێزی‬ ‫هەیە لە ڕۆژنامەکەدا‪ .‬بەم پێیەش ئەم‬ ‫دەوڵەتانە هیچ الیەنێکی تۆتالیتارییان‬ ‫نەبوو‪ .‬بەاڵم هەموان ئەمڕۆ لەسەر ئەوە‬ ‫کۆکن کە ئەو جەنگە پوچ و بێ‌کەڵک بوو‪.‬‬ ‫ئەوان بەموتڵەقی لە پێناو هیچدا شەڕیان‬ ‫کرد‪ ،‬تەنیا دەتوانین بڵێین کە ئەوان بۆ‬ ‫خۆکوژيی خوێناوی شەڕیان کردووە [و‬ ‫هیچی تر]‪ .‬ئەو خۆکوژییەی کە هێشتا‬ ‫ئەوروپا زیانەکانی قەرەبوونەکردۆتەوە‪.‬‬ ‫لەم پنتەوە ئایا ژێفرین دەتوانێت هیچ‬ ‫مانایەکی سیاسيی قــووڵ بداتە پاڵ‬ ‫شەڕی ‪١٩١٤‬؟ پێم وانییە‪.‬‬ ‫[دەزانن] ئەم شەڕە لە فەڕەنسادا بووە‬ ‫هۆی کوشتنی ملیۆنێک و چوارسەد هەزار‬ ‫مرۆڤ؛ ڕێژەیەکی ئێجگار زۆر لە گەنجان‬ ‫و پیاوان لە قوڕ و ئاگر نران‪ ،‬بەدرێژایی‬ ‫‪ ٤‬ساڵ لەناو جەهەنمدا هەڵیان کرد‪.‬‬

‫بەداخەوە کۆمەڵگاکانی ئەمڕۆ‪ ،‬لە غیابی‬ ‫ئەم ئایدیایەدا‪ ،‬بەشێوەیەکی پاسیڤانە‬ ‫و ملکەچانە بەتەواوەتی بەربەرییەتی‬ ‫سەرمایەدارییان قبوڵکردووە؛ بەربەرییەتێک‬ ‫کە درێژبوونەوەی بۆ ناو شەوی تاریکی‬ ‫جەنگە ناكۆتاكان حەمتییە‬ ‫نایەکسانی خەریکە دەگەڕێتەوە بۆ بۆ‬ ‫هەمان ئاست کە له‌پێش جەنگی جیهانيی‬ ‫یەکەم هەبوو‪ .‬شێوەی دابەشبوونی کار‬ ‫بێ‌ڕەحمانەیە‪ .‬ئــەوەی کە بڕیاربوو لە‬ ‫خزمەتی بــەرژەوەنــديــی گشتیدا بێت‬ ‫پێچرایەوە و شوێنەکەی بە کەرتی‬ ‫تایبەت پــڕکــرایــەوە و نابێت ئــەوەش‬ ‫لەبیرکەین کە داهێنانی سیاسیيش بەرەو‬ ‫داکشانێکی بەرچاو ڕۆيشتووە) زۆر‬ ‫زیاتر لەو وانانە بەسودترە کە شۆڕشی‬ ‫فــەرەنــســی(ســەرەڕای گرنگییەکەی)‬ ‫دەتوانێت پێشکەشمانی بکات‪ .‬لەم‬ ‫سۆنگەوە ژێفرین زۆر لە من کۆنتر و‬ ‫لەمۆدکەوتووتر و کۆنەپارێزترە‪.‬‬ ‫بەم پێیەش ئەو هیچ کارێک ناتوانێت‬ ‫بکات جگە لەوەی ئەو ژمارانەی کە زۆر‬ ‫بۆی ئەزیزن لە بڵندگۆوە فوی پیابکات‬ ‫و ئااڵیەکی شەرمەزاری لەسەر سەری‬ ‫ڕاگرێت کە لەسەری نوسراوە «شێتيی‬ ‫تۆتالیتاری » و لەوە دڵنیابێته‌و‌ه کە‬ ‫خوێنەرەکانی بــە سەرلێشێواوی لە‬ ‫تاریکیی خەمئامێزی نەزانیندا دەمێننەوە‪.‬‬ ‫زۆرباشە کە ئێستا باسی ژمــارە لە‬ ‫گۆڕێیە با دەستکەین بە ژماردن‪ .‬شەڕی‬ ‫‪١٩١٤‬ــــەی نــێــوان فــەڕەنــســا‪ ،‬ئەڵمان‬ ‫و بەریتانیا بهێننەوە بيرى خۆتان؛‬ ‫شــەڕی نێوان هێزە شارستانییەکانی‬ ‫ڕۆژئــاوا‪ ،‬کە پێش شەڕەکە [هەمویان]‬ ‫لە خاکی خۆیاندا نوقمی دیموکراسيی‬ ‫مۆدێرن بــوون؛ دیموکراسيی مۆدێرن‬ ‫لەگەڵ هەڵبژاردنی ئــازاد‪ ،‬پەرلەمان‪،‬‬ ‫یەکێتییە بازرگانييه‌كان‪ ،‬حیزبەکان‬ ‫و ڕێژەیەکی بەرچاوییش لە حیزبی‬ ‫سۆسیاڵ‌دیموکراسيیان تێدا بوو‪ .‬بەم‬

‫وەک خەسارەی تۆپ مامەڵەیان لەگەڵ‬ ‫دەکردن [وەک ئەوەی کە لە شەڕدا بۆ‬ ‫کوشتن تایبەتبکرێن]‪ .‬ئەوان دەمردن‬ ‫و تەرمەکانیان بە پارچەپارچەیی و‬ ‫شێواوی دەچوونە ژێر خاک و بوونیان لە‬ ‫نێوان هێرشى کەلەڕەقان و پاشەکشە‬ ‫بێ ســەرەوبــەرەکــانــدا لێکهەڵدەوەشا‪.‬‬ ‫شەڕی جیهانيی یەکەم(هەروەها ڕۆژئاوا‬ ‫دووەم جەنگيی جیهانیيشی کــرد‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا [دەستیداوەتە]بێ‌شومار‬ ‫داگیرکاريی دڕنــدانــە‪ ،‬لەمڕۆشدا لێرە‬ ‫و لەوێ بەرده‌وامە لە ناردنی سەرباز‪،‬‬ ‫فڕۆکە‪ ،‬فڕۆکەی بێ‌فڕۆکەوان‪ ،‬کوشتن‬ ‫بەبێ جــیــاوازی [گــرنــگ نییە منداڵە‬ ‫یــان ژنــە یــان هاواڵتيی مەدەنییە]‪،‬‬ ‫تێکدان و وێرانکردنی دەوڵــەتــەکــان‬ ‫بەبێ [هێنانەديی] کەمترین عەدالەت‬ ‫یان یەکسانی) تەنیا لە فەڕه‌نسا و لە‬ ‫ماوەی ‪ ٤‬ساڵدا دوو هێندەی ژمارەی ئەو‬ ‫کەسانەی بەدرێژایی ‪ ١٠‬ساڵی شۆڕشی‬ ‫کەلتوری کوژران‪ ،‬تەنانەت بە گوێرەی‬ ‫ژماردنەکانی خودی ژێفرین‪ ،‬تەرمی لە‬ ‫شوێن خۆی بەجێهێشت‪ .‬ئەویش بەراورد‬ ‫بە “چین” کە بیست هێندەی فەڕەنسا‬ ‫دانیشتوانی هەیە[هەرنایەتە ئەژمار]‪.‬‬ ‫(وەرن با بیژمێرین) ئەگەر شۆڕشی‬ ‫کەلتوريی چین بیویستايه‌‪ ،‬کارەساتێکی‬ ‫هاوشێوەی ئەوەی کە تەنیا لە فەڕه‌نسا‬ ‫لە شەڕی ‪١٩١٤‬دا ڕوویدا‪ ،‬درووستبکات‬ ‫(شەڕێک کە لەنێوان هێزە ڕۆژئاواییەکاندا‬ ‫ڕوویــدا کە نمونەی دیموکراسی بوون)‬ ‫ئــەوکــات دەب ــوو ‪ ٢٨‬ملیۆن کــەس لە‬ ‫شۆڕشی کەلتوريیدا بکوژرایە! کەواتە‬ ‫وەرن با دان بەوەدا بنێین لە مێژووی‬

‫دەکرێت ئەو شتە بهێنرێتەدی کە لینین‬ ‫بە کلیلی پەرەپێدان و باڵوکردنەوەی‬ ‫کۆمۆنیستانەی شۆڕشی دەزانی؛ کارێک‬ ‫کە زۆر بااڵترە لە بەدەستەوەگرتنی‬ ‫دەسەاڵت؛ واتە چاودێريی واقیعی ڕێکخراوە‬ ‫سەربەخۆکانی خەڵک بەسەر دەوڵەتەوە‬ ‫کە هەردەم مەیلی بۆ کۆنەپارێزی هەیە‪.‬‬ ‫تێکست و دۆکیۆمێنتی ســەبــارەت بە‬ ‫شۆڕشی کەلتوريیمان هەیە کە لەمڕۆدا‬ ‫بەردەستن؛ ئــەو دۆکیۆمێنتانەی کە‬ ‫ملیۆنان ڕۆژنامە‪ ،‬پۆستەر‪ ،‬بەیاننامە‪،‬‬ ‫بڕیار و هەروەها پاشماوەی سەدان هەزار‬ ‫ڕێکخراوی میلیتانتی جەماوەری کە لەو‬ ‫سااڵنەدا درووستبوون لەخۆدەگرێت‪ .‬ئەم‬ ‫دوکیۆمێنتانە شایەتی بایەخدارترین‪،‬‬ ‫مــۆبــۆلــیــزە و ســازوئــامــادەبــوونــی‬ ‫دیموکراسییانەی [کۆمەاڵنی خەڵکن] کە‬ ‫تا ئێستا جیهان بەخۆیەوە بینیبێتی‪.‬‬ ‫سازوئامادەبوونی [کۆمەاڵنی خەڵک]‬ ‫تا ئەو ڕادە ڕۆيشتەپێش کە ڕێکخراوە‬ ‫ســەربــەخــۆکــانــی خــەڵــک ئـــەو مافە‬ ‫بەدەستبهێنن تا بتوانن بچنەناو هەموو‬ ‫دامودەزگا و ڕێکخراوە فەرمییەکانەوە و‬ ‫دوکیۆمێنت و ئەرشیفی دەوڵەت بپشکنن‪.‬‬ ‫کتێبگەلی زۆر هەن کە دەپەرژێنەسەر‬ ‫ساتە سەخت و درەوشــاوە و نوێکانی‬ ‫شــۆڕشــی کــەلــتــوری‪ .‬ئـــەوە شتێکی‬ ‫بەڵگەنەویستە کە ئەم کتێبانە بچنە‬ ‫ســەروەخــتــی ســاتــە توندوتیژەکانی‬ ‫شۆڕشەوە(بە هەمان شێوە کە ماوتسی‬ ‫تۆنگ وتی “شۆڕش‪ ،‬ئێوارەخوان نییە”)‪.‬‬ ‫ئەم کتێبانە هەوڵدەدەن ڕێچکەی خۆیان‬ ‫لــە پــڕوپــاگــەنــدەی دژەکۆمۆنیستيی‬ ‫ڕۆژئــاوایــی و پڕوپاگەندەی سەرکردە‬ ‫بۆرژواکانی چینی ئێستا جیابکەنەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەوەی کە ڕێگە بە کۆنەپەرستێکی‬ ‫لیبراڵی وەک ژێفرین دەدات کە دەربڕینی‬ ‫“شێتيی تۆتالیتاريی” ســەبــارەت بە‬ ‫شۆڕشی کەلتوری بەکاربێنێت‪[ ،‬تەنیا‬ ‫تـــرس] لــەو فاکتەیە کــە داهــاتــووی‬ ‫[کۆمۆنیستانەی مرۆڤایەتی] ل ‌ه هه‌ناوى‬ ‫ئــەم شــۆڕشــەدا نوستووە‪ .‬پره‌نسیپە‬ ‫نوێکانی نەزمی کۆمۆنیزمی [نوێ] دەبێت‬ ‫لەسەر بنەڕەتی شۆڕشی کەلتوری(کە لە‬ ‫ئەکچواڵکردنی خۆیدا شکستی خوارد)‬ ‫دابڕێژرێتەوە‪ .‬دوژمنانی هەنووکەیی ئەم‬ ‫شۆڕشە ئەندامانی ئەو حیزبەن کە دۆنگ‬ ‫سیاوپینگ ڕێبەرایەتيی دەکرد‪ .‬حیزبێک‬ ‫کە جڵەوی کاروباری چینی بەدەستەوە‬ ‫گرتووە و هەر زوو چینی خستە سەر‬ ‫ڕێگەی سەرمایەداری(بەهەمان شێوە کە‬ ‫شۆڕشگێڕەکان پێشبینییان کردبوو)‪.‬‬ ‫بــەاڵم شکستی خوێناويی کۆمۆنەی‬ ‫پاریس‪ ،‬زەمینەی بۆ داهێنانی سیاسیی‬ ‫لینین و شۆڕشی ئۆکتۆبەر خۆشکرد‪،‬‬ ‫بــە هــەمــان شــێــوە شکستی شۆڕشی‬ ‫کەلتوریی چین دواجــار وەک ڕێگەیەک‬ ‫بۆ درووســتــکــردنــەوە و نوێکردنەوەی‬ ‫ئایدیای کۆمۆنیزم کاردەکات‪ .‬بەداخەوە‬ ‫کۆمەڵگاکانی ئــەمــڕۆ‪ ،‬لە غیابی ئەم‬ ‫ئایدیایەدا‪ ،‬بەشێوەیەکی پاسیڤانە و‬ ‫ملکەچانە بــەتــەواوەتــی بەربەرییەتی‬ ‫ســـەرمـــایـــەداریـــیـــان قــبــوڵــکــردووە؛‬ ‫بەربەرییەتێک کە درێــژبــوونــەوەی بۆ‬ ‫ناو شــەوی تاریکی جەنگە ناكۆتاكان‬ ‫حەتمییە‪.‬‬

‫تــاریــک و وێــرانــی جــۆری بــەشــەردا‪،‬‬ ‫هەموو دەوڵەتەکان(لەم سۆنگەوە ئیدی‬ ‫جیاوازی نییە کە دەوڵەتەکان دیموکراسی‬ ‫بوون یان تۆتالیتار) تا بینە قاقایان لە‬ ‫خوێن نــاوە‪ .‬بــەاڵم وەرن با ئاگاداری‬ ‫ئەو خاڵە بین کە دەوڵەتە دیموکراسی‬ ‫و ناتۆتالیتارییەکانی بەشدار لە جەنگی‬ ‫جیهانی یــەکــەمــدا بــەجــۆریــک بۆنەی‬ ‫مردنیان بەگەڕخست کە کوژراوەکانی‬ ‫شۆڕشی کەلتوریی چین لەچاویدا بە‬ ‫هیچ جۆرێک ئەژمار ناکرێت‪ .‬ئەگەر‬ ‫جورئه‌تى دەرەنجامگیريی سوبێکتیڤ و‬ ‫شه‌خسى بەخۆم بدەم‪ ،‬ئەوا وەبیرتانی‬ ‫دەخەمەوە کە لە تافی الویمدا بە بینينی‬ ‫جەنگە کۆلۆنیاڵییەکان‪ ،‬دەستم کرد‬ ‫بە دەســت و پەنجە نەرمکردن لەگەڵ‬ ‫پانتایی سیاسەتدا‪ .‬لەو سااڵنەدا ناوەندی‬ ‫پۆلیسی پاریس بە ئەشکەنجەدانێکی‬ ‫بێ ڕەحمانە بەخێرهاتنی منى كرد‬ ‫بــۆ پانتایی ســیــاســەت‪ .‬لــەو کــاتــەدا‬ ‫دەوڵــەت بە ئــازادی هەڵبژێردرابوو و‬ ‫تەنانەت ڕێبەرایەتییەکەی بەدەستی‬ ‫سۆسیالیستە[دیموکراتەکانەوە]بوو‪.‬‬ ‫ئایا کاتی ئەوە نەهاتووە کە ژێفرین لە‬ ‫جیاتيی “شێتيی تۆتالیتاری” لەگەڵ‬ ‫ئـێمەدا باس لە “شێتيی دیموکراسی “‬ ‫بکات؟‬ ‫گەيشتینە خاڵێك کــە بڵێین‪ ،‬با‬ ‫ژمــارەکــان لــەالیــەک دابنێین و ئــەوە‬ ‫بهێنینەوەیاد کە جەنگی ‪ ١٩١٤‬هیچ‬ ‫مانایەکی عەقاڵنيی نەبوو‪ ،‬هیچی نەکرد‪،‬‬ ‫بۆ ئەو کەسانەی کە تێیدا بەشداربوون‬ ‫و دەرگــیــری بــوون(بــە واقیعی هیچی‬ ‫بــۆ نــەکــردن) و هــەروەهــا [لــە ڕووی‬ ‫تیۆرییەوە] هیچ بەشدارییەکی لە هزری‬ ‫سیاسیدا نەکرد [و هیچی نەخستەسەر]‪.‬‬ ‫من بــەڕاشــکــاوی دەیڵێم کە شۆڕشی‬ ‫کەلتوری زۆر بەرز دەنرخێنم[لەبەرئەوەی‬ ‫بــەشــداریــیــەکــی مـــەزنـــە لـــە هـــزری‬ ‫سیاسيی مۆدێرندا و هاوکات داهاتووی‬ ‫کۆمۆنیستانەی مرۆڤایەتی لە هه‌ناوى‬ ‫وانەکانیدا نوستووە]‪ .‬دەزانم ئەو کرێکار‬ ‫و خوێندکارانەی کە خۆیان خستەناو‬ ‫جەرگەی شۆڕشی کەلتوریيەوە‪ ،‬هیچ‬ ‫لێکچوونێکییان لەگەڵ ئەو پیاوانەدا‬ ‫نییە کە بەشدارییان لە جەنگی‪١٩١٤‬دا‬ ‫کرد‪ .‬خوێندکاران و کرێکارانی بەشدار‬ ‫لە شۆڕشی کەلتوری‪ ،‬قوربانی دەوڵه‌ت‬ ‫نەبوون؛ ئەو قوربانيیانە نەبوون کە بۆ‬ ‫مردن دەنێردرانە بەر دەستڕێژيی گولەکان!‬ ‫ئەوان شێوازی نوێییان بۆ بەشداریکردن‬ ‫و تەداخولکردن[لەکاروباری دەوڵەت و‬ ‫خەڵکدا] داهێنا و جۆرێکی نوێی ژیانی‬ ‫خەباتگێڕانەیان هێنایەبوون‪ .‬ئەوان بە‬ ‫گوێرەی ڕێنوێنییەکانی ماوتسی تۆنگ‪،‬‬ ‫ئازادنە [و بە ویستی خۆیان] بەشداريیان‬ ‫لە کاروباری دەوڵەتدا کرد‪ .‬من گرنگترینی‬ ‫ئەو دروشمانەی کە لەالیان بەهاداربوو‬ ‫دەزانم‪ .‬دەزانم بۆ ئەوان گرنگ بوو لەوە‬ ‫تێبگەن کە چۆن دەتوانن لە ڕێگەی‬ ‫تازەگەريی ڕاستەقینەی کۆمۆنیستانەوە‬ ‫ســەرکــەون بەسەر بیرۆکراسیییەت و‬ ‫چەقبەستوویی تۆقێنەرى دەوڵــەت‪-‬‬ ‫حیزبدا‪ .‬بۆ ئەوان گرنگ بوو کە بزانن‬ ‫چۆن و بەچ شێوەیەک دەکرێت شێوازی‬ ‫نوێی هاوبەشیکردن بهێننەئاراوە کە‬ ‫جیاواز بێت لە خاوەندارێتيی دەوڵەتی؛‬ ‫ئەوەی چۆن و بەچ شێوەیەک دەکرێت‬ ‫سەرچاوە؛‬ ‫بــەشــێــوه‌ي ـه‌كــی داهــێــنــەرانــە بــەســەر ‪Warren,Rosie, The ancient‬‬ ‫ناکۆکییەکانی نێوان شار و گوند‪ ،‬هێزی ‪Alain Badiou responds to the‬‬ ‫کــاری دەستی و زەینی‪ ،‬کشتوکاڵ و ‪dashing Laurent Joffrin. (Verso‬‬ ‫پیشەسازی‪ ،‬ئەندازیاران و کرێکاراندا‬ ‫‪Books). 29 October 2014.‬‬ ‫‪http://www.versobooks.com/‬‬ ‫سەرکەون‪ .‬ئەوەی کە کارگەکانی چین‪،‬‬ ‫‪blogs/1741-the-ancient-alain‬‬‫چۆن و بە چ شێوەیەکی ڕادیکاڵ دەکرێت‬ ‫‪badiou-responds-to-the-dash‬‬‫لە کارگەکانی ســەرمــایــەداری جیاواز‬ ‫‪ing-laurent-joffrin‬‬ ‫بێت‪ .‬ئەوەی کە چۆن و بەچ شێوەیەک‬

‫‪4‬‬

‫ژمارە (‪ )369‬دووشەممە ‪2017/12/11‬‬

‫لەمەڕ پەیوەندیی نێوان ئایدۆلۆژیا و ئایین‬ ‫عەبدولكەریم رسوش‬ ‫و‪ .‬لە فارسییەوە‪ :‬موسعەب ئەدهەم‬ ‫دەتوانرێ‌ بۆ ئایدۆلۆژیا پێناسە گەلی‬ ‫زۆر بكرێت‪ .‬ئەمەش لە الی خاوەن‬ ‫بۆچوونە جیاوازەكان‪ ،‬مانای جیاواز‬ ‫و بەكارهێنانی جیاوازی هەبووە‪ .‬لەم‬ ‫ساتەدا هەندێجار مومكینە لەسەر دوو‬ ‫مانای ئایدۆلۆیا ملمالنێ‌ دروست ببێت‬ ‫و هیچ شتێكیش بەدەست نەیەت‪.‬‬ ‫سەرەتا ئەوە باشە مانای دیاریكراو بۆ‬ ‫ئایدۆلۆژیا دیاری بكەین و بەداویاندا‬ ‫بچین و پاشتر باس لەو مانا دیاریكراوە‬ ‫بكەین و بە هەمان مانا ئەوە ڕوون‬ ‫بكەینەوە بەوەی ئایا بۆ نموونە ئایین‪،‬‬ ‫دەكرێتە ئایدۆلۆژیا یان نا و چاكە و‬ ‫خراپەی ئەم كــارە چییە؟ لەبارەی‬ ‫پێناسەی ئایینەوە ئەو دەركــەی من‬ ‫لە ئایین هەمە و ئەو گرنگییەی بۆ‬ ‫ئایین قایلم‪ ،‬لەم ڕوونكردنەوەیەدا‬ ‫كورت دەبێتەوە‪ ،‬ئەویش ئەوەیە ئایین‬ ‫هاتووە تاكو ڕێگری لە خوداییكردنی‬ ‫مرۆڤ بگرێت و گرنگترین وانەیەك بە‬ ‫مرۆڤی دەدات ئەوەیە مرۆڤەكان خودا‬ ‫نین‪ .‬ئەم قسەیە هەرچەندە مومكینە‬ ‫بە سادە بێتە بەرچاو‪ ،‬بەاڵم سەرەنجام‬ ‫و ئەنجامی ســەروو ئاسایی قووڵی‬ ‫هەیە‪ .‬لەبەرئەوەی مرۆڤەكان هەمیشە‬ ‫لە سەنگەری ئەم مەترسیەدان كە‬ ‫بانگەشەی خودایەتی بكەن – چ بە‬ ‫شێوەی ئاشكرا یان شاراوە‪ -‬هەمیشە‬ ‫پێویستیان بە گــەورەیــەك هەیە بۆ‬ ‫ئەوەی فێرییان بكات و تەڵقینیان بكات‬ ‫بەوەی ئەوان كاریان بریتیە لە بەندەیی‬ ‫كردن‪ ،‬نەك خودایی كردن‪ .‬لەبەرئەوە‬ ‫گرنگترین وانــەی ئایین‪ ،‬فێربوونی‬ ‫وانەی بەندایەتییە‪ .‬تەرحكردنی بابەتی‬ ‫بەندایەتی لە ڕابـــردوودا بە جۆرێك‬ ‫بووە هەندێجار لەگەڵ بابەتی بەندەیی‬ ‫تێكەڵ كـــراوە و ڕەنــگــە بــۆ مرۆڤی‬ ‫ئەمڕۆیی بەندایەتی خودا و بەندەییی‬ ‫بەندەكانی خودا بەو جۆرەی كە دەبێت‬ ‫ببێت هەست بە شیرینی و قووڵیەكەی‬ ‫نەكرێت‪ .‬بــەاڵم ئەگەر خۆمان لەم‬ ‫بانگەشە مێژووییانە ڕزگار بكەین و‬ ‫مانای قووڵی بەندایەتیكردنی خودا‬ ‫لەبەرچاو بگرین و ئەنجام و لقەكانیشی‬ ‫بەدەست بهێنین‪ ،‬لەمكاتەدا دەتوانین‬ ‫قسە لەسەر جێگە و پێگەی ئایین‬ ‫لە حاڵی حازردا و لە هەر قۆناغێكی‬ ‫مێژووییدا بكەین‪.‬‬ ‫ئــەم پــرســیــارەی كــە ئــایــا ئایین‬ ‫گشتگیرە یان نا؟ بەو مانایەی ئایا بۆ‬ ‫هەموو الیەنەكانی ژیانی مرۆڤ حوكم‬ ‫و دەستورێكی هەیە یان نا؟ بە گومانی‬ ‫ئەو خاڵە گرنگەی دیكەیە و دەتوانێت‬ ‫جێگەی بــاس بێت و لــە بنەڕەتدا‬ ‫دەبێت سەرەتا تەواوكاریبوونی ئایین‬ ‫و گشتگیربوونی پێناسە بكرێت و‬ ‫پاشتر فەرمانێك دەربچێت كە ئایا‬ ‫بەمجۆرەیە یــان بە جۆرێكی ترە؟‬ ‫بـــەاڵم گــەوهــەری ئایین و ئــەوەی‬ ‫سەرەكیترین وانەی ئایینە‪ ،‬هەمان ئەو‬ ‫شتەیە خستمەڕوو و عەرزمكردن‪ .‬لە‬ ‫ئایەتیكدا لە سورەتی (النحل‪)36 :‬دا‬ ‫هاتووە كە ئێمە هەموو پێغەمبەرانمان‬ ‫ناردوە‪ ،‬دوو پەیامی گرنگیان بۆ هەموو‬ ‫مرۆڤایەتی هەبووە و ئەویش ئەوە‬ ‫بوو كە یەكێكیان پەرستنی خودا و‬ ‫ئەویتریان دووركەوتنەوە لە سەركشی‪.‬‬ ‫یەكێكیان ســـەری تەسلیم دانــان‬ ‫لەبەردەم خودادا و دووەمیان وەستان‬ ‫لەبەردەم ستەمكاران و سەركەشاندا و‬ ‫لێدان لەسەر و بەرپەرچدانەوەی وتە و‬ ‫گوتەكانیان و هەر كەسێك بانگەشەی‬ ‫ڕكابەریكردن لەگەڵ خودا بكات‪ ،‬دەبێت‬ ‫بە دۆست و خۆشەویست نەگیرێت‪ .‬ئەم‬ ‫بەندایەتیە لە ئاستی بااڵدا بە عیرفان‬

‫دەست پێدەكات و تاكو ئاستی سادەی‬ ‫ئەخالقی‪ ،‬واتە لە بەرزترین پلەیەكەوە‬ ‫كە مرۆڤ دەتوانێت پێی بگات كە پلەی‬ ‫فەنایە تاكو خۆبەكەمزانینی ئەخالقی‪.‬‬ ‫ناتوانرێ‌ لە مانای قووڵی زۆرێك لە‬ ‫بەها ئەخالقیەكان تێ بگەین‪ ،‬مەگەر‬ ‫ئەوەی بزانین ئەم بەهایانە هاتوون‬ ‫تاكو مرۆڤ لە بانگەشەی خودایەتی‬ ‫واز بهێنێت و لێی دوور بكەوێتەوە‪.‬‬ ‫ئەوەی كە دەوترێ‌ بۆ نموونە‪ :‬تەقدیری‬ ‫ئیالهی بەسەر ئێمەدا فەرمانڕەوایە‪،‬‬ ‫ئەوە كە دەوترێ‌ دەبێت ئێمە ئەهلی‬ ‫پشت بەستن «توكل» بین‪ ،‬ئەهلی‬ ‫خۆراگری بین‪ ،‬ئەهلی سوپاسگوزاری‬ ‫بین»بە هەموو مانا جیاوازەكان و‬ ‫هەندێجار ڕووخێنەر كە هەندێك كەس‬ ‫خوێندنەوەیان بۆ ئــەو گوتەزایانە‬ ‫كردووە»‪ ،‬خاڵێكی هاوبەش لە نێوان‬ ‫هەموو ئەمانەدا بوونی هەیە و ئەویش‬ ‫ئەوەیە ئێمە هەمە كارە نین و ناتوانین‬ ‫هەموو كارێك ئەنجام بدەین و كەسێكی‬ ‫دیكە‪ ،‬هێزگەلی دیكە بەسەر ئێمەدا‬ ‫فەرمانڕەوان و ژیان و چارەنووس و‬ ‫فیكر و ئامانجەكانمان دیاری دەكات و‬ ‫ڕۆڵی تیایاندا هەیە‪ .‬هەر لەبەرئەمەش‬ ‫پێمان دەوتــرێ‌ ژیانمان دیاریكراوە‪،‬‬ ‫ســەربــەرزی بەدەستی خــوداوەنــدە‪،‬‬ ‫سەرشۆڕبوونیش بەدەستی خودایە‪.‬‬ ‫نابێت ئەم چەمكانە بە مانای جەبر‬ ‫وەربگیرێن‪ ،‬هەندێك وێنایان ئەوە بووە‬ ‫ئەمانە ڕۆڵی جەبری دەگێڕن‪ ،‬نەخێر‪،‬‬ ‫ئەمانە نەفی خودایەتی دەكەن‪ ،‬دەبێت‬ ‫ئەم مانایانە لەمانە فێر بین و ئەمەش‬ ‫خاڵێكی زۆر زۆر گرنگە‪ .‬ئەوەی كە‬ ‫(مەولەوی) دەیگوت‪:‬‬ ‫موسی و فرعون در هستی توست‬ ‫باید این دو خصم را در خود جست‬ ‫(مــەســنــەوی‪ ،‬دەفــتــەری سێیەم‪،‬‬ ‫بەیتی‪)1253 ،‬‬ ‫واتە‪« :‬موسا و فیرعەون لە ناو تۆدا‬ ‫بوونیان هەیە‪ ،‬دەبێت ئەم دووانە لەناو‬ ‫خۆتدا بۆیان بگەڕێیت»‪.‬‬ ‫لـــە ئـــەنـــدێـــشـــەی ئــایــیــنــیــەوە‬ ‫بـــەرزدەبـــێـــتـــەوە‪( .‬مــــەولــــەوی)‬ ‫ڕوونكردنەوەیەكی باشی هەیە‪ ،‬دەڵێت‪،‬‬ ‫كاتێك داستانی (موسا) و (فیرعەون)‬ ‫دەخــوێــنــیــتــەوە‪ ،‬دەڵـــێـــی‪« :‬ئــەم‬ ‫حیكایەتانە پێشتر بوونیان هەبووە»‪،‬‬ ‫ئەمانە هی ڕابردوون‪ ،‬پەیوەندییان بە‬ ‫ئێمەوە چییە؟ ئێستا نە فیرعەونێك‬ ‫بوونی هەیە و نە موسایەك‪ .‬مومكینە‬ ‫بــۆ ســەرگــەرمــی بیان خوێنینەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم نەك زیاتر‪ .‬ئەو دەڵێت نەخێر‪،‬‬ ‫ئــەم فیرعەونبوونە لە خــودی هەر‬ ‫مرۆڤێك و لە ناو هەر مرۆڤێكدا بوونی‬ ‫هەیە‪ .‬ئەمە چیرۆكی هەمیشیەییی‬ ‫مێژووە و لەبەرئەوە هەمیشە ئێمە‬ ‫پێویستمان بە (موسا)یەكە تاكو‬ ‫لە فیرعەونیەتیمان بــدات‪ .‬هەموو‬ ‫ئەم ڕاهێنانەی عاریفانمان وتویانن‪،‬‬ ‫لەسەرووی ئەو جۆراوجۆریەتەی كە‬ ‫هەیانە و لەسەرووی ئەو خراپ سوود‬ ‫وەرگرتنانەی لێیان وەرگیراوە‪ ،‬جارێكی‬ ‫دی مانایەكی زیاتریان نیە و ئەویش‬ ‫هەر ئەمەیە كە خودایەتی ئێمە وورد‬ ‫و خاش بكەن‪.‬‬ ‫نفس فرعونی است هان سیرش مكن‬ ‫تـــا نـــیـــارد یــــاد زان كــفــر كهن‬ ‫(مەسنەوی‪ ،‬دەفــتــەری چــوارەم‪،‬‬ ‫بەیتی‪)3621 ،‬‬ ‫واتە‪« :‬نەفس فیرعەونێكە‪ ،‬تێری‬ ‫مەكە‪ ،‬تاكو یــادی ئەو كوفرە كۆنە‬ ‫نەهێنێتەوە بیری خۆی»‪.‬‬ ‫لەبەرئەوە ئەگەر بەندە بمەوێت‬ ‫لــە گــوتــەیــەكــدا كــورتــی بــكــەمــەوە‪،‬‬ ‫هەر بەو جــۆرەی عەرزمكرد‪ ،‬ئایین‬ ‫مەبەستنامەیەكە فێرمان دەكات خودا‬ ‫نین‪ .‬ئــەو مــرۆڤــەی خــۆی بە خودا‬ ‫نازانێت‪ ،‬ڕەفتارێكی هەیە‪ ،‬سیاسەتی‬

‫سیاسەتی بەندەكانە‪ ،‬نەك سیاسەتی‬ ‫خــوداكــان‪ ،‬حكومەتی‪ ،‬حكومەتی‬ ‫بەندەكانە نەك حكومەتی خوداكان‪،‬‬ ‫ئەخالقی ئەخالقی بەندەكانە‪ ،‬نەك‬ ‫ئەخالقی خــودایــان‪ .‬لــەبــارەی هەر‬ ‫یــەك لــەمــانــەوە دەتــوانــرێ‌ قسەی‬ ‫زۆر بكرێ‌ و من تەنها پێڕست ئاسا‬ ‫ئاماژە دەكەم بەوەی كەسانێ‪ :‬هەن‬ ‫بانگەشەی ئایینیان هەیە‪ ،‬كــار بە‬ ‫حوكمەكان دەكەن‪ ،‬بەاڵم لە ڕاستیدا‬ ‫فیكریان‪ ،‬ئەخالقیان‪ ،‬سیاسەتیان و‬ ‫بەرنامەرێژییان لە ژیاندا‪ ،‬بەرنامەرێژی‬ ‫خوداكانە و ئەمەش جیاوازە لەگەڵ‬ ‫بانگەشەی بەندایەتیدا‪ .‬لەبەرئەوە‬ ‫ئایین پەیامە سەرەكیەكەی ئەمەیە‬ ‫فێرمان دەكات ئێمە بەندەین‪ .‬پێمان‬ ‫دەڵــێــت‪ ،‬ئێوە هەموو كــارووبــارتــان‬ ‫لە ژیــانــدا لە هــەر جۆرێكی دەبێت‬ ‫تەگبیرێك بێت هـــاوڕای تەگبیری‬ ‫بەندەكان نەك خوداكان‪.‬‬ ‫ئێستا من بۆ ئایدۆلۆژیا دەگەڕێمەوە‪،‬‬ ‫لە پێناسەی بــەنــدەدا‪ ،‬ئایدۆلۆژیا‬ ‫مەرامنامە و مەبەستمانەی مرۆڤێكە‬ ‫كە خۆی بە خودا دەزانێت‪ .‬مومكینە‬ ‫گفتوگۆ لەسەر ئەم پێناسەیە دروست‬ ‫ببێت و شایەنی گفتوگۆشە و ئەوەش‬ ‫هەڵدەگرێت‪ ،‬چونكە هەر بەو جۆرەی‬ ‫عەرزمكرد ئێمە دەتوانین پێناسەی‬ ‫جیاواز لەبارەی ئایدۆلۆژیاوە بهێنینەوە‬ ‫و لــە هــەنــدێــك لــە پێناسەكاندا‪،‬‬ ‫ئایدۆلۆژیا دەتوانێت بە تەواوی هاوڕا‬ ‫و یەكسان بێت بە ئایین‪ .‬ئەگەر بڵێین‬ ‫لە بنەڕەتدا ئایدۆلۆژیا ناوی ئەمڕۆی‬ ‫ئایینە‪ ،‬زرۆباشە ئەم جۆرە ملمالنێیە‬ ‫بە شێوەی زارەكی و ئاسان چارەسەر‬ ‫دەبن و ئێمە كێشەیەكمان نیە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئێوە لە ڕووی مێژووییەوە بگەڕێنەوە‬ ‫و سەیر بكەن بزانن ئایدۆلۆژیا لە‬ ‫جیهاندا بۆچی و چۆن خرایەڕوو‪ ،‬چ‬ ‫كەسانێك هێنایە كایەوە و دروستیان‬ ‫كرد؟ بە چ بەڵگەیەك هەستكردن بە‬ ‫نیازی ئایدۆلۆژیا دروست بوو؟ بۆچی‬ ‫هەندێك كــەس هاتن و لەكەناری‬ ‫ئایین و ئایینی ئیالهیدا‪ ،‬گوتەزایەكی‬ ‫تریان بەناوی ئایدۆلۆژیاوە خستەڕوو؟‬ ‫ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ ئەم شوێنگە‬ ‫مێژووییە ئەوكاتە نزیكتر دەبینەوە لەو‬ ‫پێناسەیەی بەندە كە بۆ ئایدۆلۆژیا‬ ‫پێشنیازم كــرد‪ .‬ئەمە كتومت وەكو‬ ‫چیرۆكی خانەقا و مزگەوتە‪ ،‬ئێوە‬ ‫تێبینی مێژووی فەرهەنگی ئیسالمی‬ ‫خــۆمــان بــكــەن‪ ،‬كۆمەڵێك هاتن و‬ ‫شوێنی كــۆبــوونــەوەیــان لــە شوێنی‬ ‫كۆبوونەوەی موسوڵمانان كە مزگەوت‬ ‫بوو جیاكردەوە‪ .‬بە هەر بەڵگەیەك‬ ‫كــە هــەبــوو ڕۆیشتن و جێگەیەكی‬ ‫دیكەیان هەڵبژارد بەناوی خانەقاوە و‬ ‫وتیان كۆبوونەوەكانمان لەوێ‌ ئەنجام‬ ‫دەدەیـــن‪ ،‬یــادی خـــوداش دەكــەیــن‪،‬‬ ‫پەرستشی خوداش ئەنجام دەدەین‪،‬‬ ‫پێچەوانەی شەرعیش ناجوڵێینەوە‪،‬‬ ‫وانەی ئەخالق دەڵێینەوە‪ ،‬وانەی فەنا‬ ‫و یەكتاپەرستی دەدەینەوە‪ .‬بەاڵم هیچ‬ ‫كات موسوڵمانان بەگشتی نەیانتوانی‬ ‫ئەمە هــەرس بكەن بـــەوەی ئەگەر‬ ‫كەسانێك لەگەڵ ئەواندا هاوڕان‪ ،‬بۆچی‬ ‫جێگەیەكی تریان بە ناوی خانەقاوە‬ ‫دروستكردوە؟ بۆچی هەر ئەم وانانە‬ ‫بە مزگەوتەكاندا ناڵێنەوە؟ بۆچی‬ ‫كۆبوونەوەكانیان هەر لێرەدا ئەنجام‬ ‫نـــادەن؟ بۆچی ئــەم هاوهەنگاوی‪،‬‬ ‫هــاوڕایــی و هــاوداســتــانــیــان لەگەڵ‬ ‫موسوڵمانانی تر نییە؟‬ ‫ناچار نیازێك‪ ،‬شوێنگەیەكی فیكری‬ ‫بوو كە كۆتایی بەم ئەنجامە كردارییە‬ ‫هات‪ .‬لە بابەتی ئایدۆلۆژیا و ئاییندا‬ ‫لە سەرزەمینی ڕۆژئـــاوادا‪ ،‬هەڵبەتە‬ ‫بابەتەكە زۆر ڕیشەدارتر و بەهێزتر‬ ‫و قووڵترە‪ .‬بە بۆچوونی من ڕۆیشتن‬

‫ڕوەو ئایدۆلۆژیا بە قووڵی هۆكارەكەی‬ ‫ئەم بابەتەیە مرۆڤەكان لە ئاسمان‬ ‫بڕاون و دابڕاون و كاری دیاریكردنی‬ ‫بەها و ئامانج و كاری تەگبیركردن و‬ ‫بەڕێوەبردنی ژیان و جیهانیان بەدەستی‬ ‫خۆیانەوە گرتوە‪ .‬نەك ئەوەی كەسێك‬ ‫بەدەستی ئەوانی سپاردبێت‪ ،‬لەبەرئەوە‬ ‫جێگەیەك نیە پێیان بسپێرێت‪،‬‬ ‫لەبەرئەوە ئەمانە خۆیان ئەم كارەیان‬ ‫گرتە ئەستۆی خۆیان‪ .‬لە حەقیقەتدا‬ ‫ئێوە لە ئایدۆلۆژیادا ناوەند و چەقێكی‬ ‫سەرەكی دەبینن و ئەویش سەنتەر و‬ ‫ناوەندی ڕەخنەگرتن و ناڕازیبوونە‪.‬‬ ‫ئایدۆلۆژیا مەرامنامە و مەبەستنامەی‬ ‫مرۆڤێكی ناڕازییە كە بــاوەڕی وایە‬ ‫دەتــوانــرێ‌ لــە هــەمــوو شتێكی ئەم‬ ‫جیهانەدا بەچاوی نوێكردنەوە بۆچوون‬ ‫و ڕوانینەوە سەیر بكرێت و سەیر‬ ‫بكەین‪ .‬ئایین مەبەستنامەی مرۆڤێكە‬ ‫كە خودا نیە و بــاوەڕی وایە زۆرێك‬ ‫لەو كارووبارانەی لەم جیهانەدا بوونیان‬ ‫هەیە پێویستیان بە نوێكردنەوە و‬ ‫سەرلەنوێ‌ بینیەوە نیە‪ .‬لە بنەڕەتدا‬ ‫بە مرۆڤەكان نەسپێرراوە لەبارەیانەوە‬ ‫ڕوانــیــنــی خــۆیــان نــوێ‌ بــكــەنــەوە و‬ ‫سەرلەنوێ‌ سەیریان بكەن‪ .‬نموونە‬ ‫دەهــێــنــمــەوە‪ :‬ئێمە لــەم دونیایەدا‬ ‫ئەوەمان قبوڵكردوە كە بۆ نموونە‪،‬‬ ‫وەرزەكــان بوونیان هەیە‪ ،‬زستانێك‬ ‫بوونی هەیە‪ ،‬هاوینێك بوونی هەیە‪.‬‬ ‫ئێمە بڕیارمان لەسەر ئەو دانەناوە كە‬ ‫لە سەرەوە تا كۆتایی كۆمەڵەی خۆر‬ ‫بگۆڕین‪ ،‬بڵێین بە چ بەڵگەیەك زەوی‬ ‫بەم جۆرە و بەم ڕادەیە لە خۆرەوە‬ ‫دوور بێت‪ ،‬بیگۆڕین‪ .‬بۆچی دەبێت‬ ‫ئێمە لەسەر ڕووی زەوی بین‪ ،‬بڕۆین‬ ‫بۆ شوێنێكی تر‪ .‬بۆچی دەبێت ئەم‬ ‫وەرزانە بوونیان هەبێت‪.‬‬ ‫مرۆڤەكان هەموویان ئەوەیان قبوڵ‬ ‫كردوە و پێی ڕازیبوون كە لەم شتانەدا‬ ‫بڕیار نیە دەستوەردانمان هەبێت‪ .‬ئێمە‬ ‫كۆمەڵە شتێكی گریمانەكراو‪ ،‬دیاریكراو‪،‬‬ ‫دانــراو وەردەگــریــن‪ .‬لە شوێنێك بە‬ ‫دواوە نــۆبــەمــان دێــت گــۆڕانــكــاری‬ ‫ئەنجام بدەین‪ .‬ئێمە دەبێت لە ڕووی‬ ‫مێژووییەوە ئــەوە بزانین مرۆڤەكان‬ ‫تەنها لە پارچەیەكی دیاریكراودا لە‬ ‫مــێــژوودا بــەم ئەنجامە گەیشتوون‬ ‫كە ناتوانرێ‌ گریمانەی هیچ شتێكی‬ ‫دیاریكراو و دانــراو بكەین‪ ،‬هەموو‬ ‫شتێك دەتوانێت جێگەی سەرلەنوێ‌‬ ‫نوێكردنەوەی ڕوانین و نارازیبوونمان‬ ‫ئەنجام بدرێت و دەبێت هەموو شتێك‬ ‫لــەســەرتــاوە دەســت پێ‌ بكەینەوە‪.‬‬ ‫ئەو ڕستەیەی كە (ماركس) گوتی‪،‬‬ ‫هۆشمەندانەترین قسەیەكە كە لەرووی‬ ‫مێژووییەوە كردوویەتی‪ ،‬بۆ هەمیشە‬ ‫دەتوانێت ڕێنمونیكەری ئەم باسە بێت‪.‬‬ ‫(ماركس) لە یەكێك لە یانزە تێزەكانی‬ ‫كە لەبارەی (فیورباخ)ەوەیە‪ ،‬دەڵێت‪:‬‬ ‫«فەیلەسوفان تاكو ئێستا جیهانیان‬ ‫ڕاڤەكردوە‪ ،‬بەاڵم قسە لەسەر گۆڕینی‬ ‫جیهانە‪».‬ئەم قسەیە تاكو قووڵترین‬ ‫الیەنەكان دەڕوات و بە بۆچوونی من‬ ‫بە باشترین ڕوو ئــەوە پیشاندەدات‬ ‫مرۆڤی ئەمڕۆ چۆن بیردەكاتەوە و‬ ‫و ئەو كەسەی ئایدۆلۆژیا دەهێنێت‪،‬‬ ‫بەدوای چیدا دەگەڕێت‪ .‬ڕازی نیە بە‬ ‫ڕاڤەی جیهان‪ ،‬بۆ ئەوەی بە تەفسیر و‬ ‫ڕاڤەی جیهان ڕازی بێت‪ ،‬واتە ڕازیبوون‬ ‫لەسەر ئەم دۆخەی جیهان‪ ،‬ڕێگە بە‬ ‫خۆی دەدات تاكو قووڵترین الیەنەكانی‬ ‫جیهان بەرەو پێشەوە بڕوات و لە هەر‬ ‫شوێنێك پێویستی كرد بیگۆڕێت‪ .‬ئەو‬ ‫هیچكات ڕازی نیە كە بە شێوەیەكی‬ ‫گشتی ئەم جیهانە بە ڕاست و دروستی‬ ‫بونیادنراوە‪ ،‬مومكینە لە بنەوەڕا بە‬ ‫خوار و خێچی بیناكرابێت‪ .‬لەبەرئەوە‬ ‫مۆڵەتی ئەوەی هەیە لە ڕەگوڕیشەوە‬

‫ئەم جیهانە بگۆڕێت‪ ،‬مەگەر ئەوەی‬ ‫نەتوانێت‪ ،‬مەگەر ئەوەی زۆر و پێی‬ ‫نەگات‪ .‬ئەمەیە قسە لەسەر گۆڕینیەتی‪.‬‬ ‫وێنای مرۆڤی ئایینی لە جیهان‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬جیهان لە بنەڕەتدا دادپەروەرانە‬ ‫دروست كراوە‪ ،‬بیناسازییەكی ڕاستی‬ ‫هەیە و ئەندازیاری و بەرێوەبردنی‬ ‫جیهان بە مرۆڤەكان نەسپێردراوە‪.‬‬ ‫مرۆڤی نائایینیی ئایدۆلۆژی ساز‪ ،‬لە‬ ‫بنەڕەتدا بەم جــۆرە بیر ناكاتەوە‪،‬‬ ‫ئەو بەرنامە بۆ هەموو جیهان دەدات‪،‬‬ ‫لــەوانــەش جیهانی مــرۆیــی‪ .‬ئەمە‬ ‫هەڵەیە گەر ئێمە وا بیربكەینەوە لە‬ ‫ئایدۆلۆژییەكاندا تەنها خەریكی جیهانی‬ ‫مرۆیی دەبن‪ .‬لە بنەڕەتدا و هەرگیز‬ ‫بەمجۆرە نیە‪ .‬بەرنامە‪ ،‬بەرنامەی‬ ‫گۆڕینی هەموو ئەندازیاری جیهانە تاكو‬ ‫ئەو جێگەیەی كە مومكینە‪ .‬ئەو كاتە‬ ‫لە دوو توێی ئەم گۆڕینەدا‪ ،‬جیهانی‬ ‫مرۆییش دەبێتە جێگای مەبەست‪.‬‬ ‫نموونە لە ماركسیزم دەهێنمەوە‪ .‬ئێوە‬ ‫سەیری ئەم چیرۆكی دژیەكیە بكەن‪،‬‬ ‫نموونەیەكە زۆر شایەنی هێنانەوەیە‪.‬‬ ‫چیرۆكی دژیەكیش هەر بەمجۆرەیە‪،‬‬ ‫ئەمانە كە لەسەرەتاوە لە ملمالنێی‬ ‫كرێكار و خــاوەن كــارەوە دەستیان‬ ‫پێنەكرد‪ .‬هەموو جیهانی ماددەیان‬ ‫لە دژیەكیدا نوقم كــرد‪ .‬وتیان لە‬ ‫ئەلەكترۆن و پرۆتۆنەوە بیگرە كە لەناو‬ ‫گەردیلەدان لەگەڵ یەكدا جەنگ دەكەن‬ ‫تاكو دەگــاتــە هاوكۆلكە و ژمــارەی‬ ‫هاوبەش لە جیهانی ماتماتیكدا‪« .‬ئەو‬ ‫نمونانەی مائو باسیكردوون» و‪...‬‬ ‫هتد‪ .‬ئەو كاتە نموونەیەك لەم جەنگ‬ ‫و ملمالنێیانە هەر ئەمەیە كە لە نێوان‬ ‫كرێكار و خاوەن كاردا بوونی هەیە‪.‬‬ ‫بەمجۆرە نەبوو كە بڵێن ئێمە كارمان‬ ‫بە بەشەكانی تری جیهان و مرۆڤەوە‬ ‫نیە‪ .‬لە ئایدۆلۆژیاشدا لە ڕاستیدا‬ ‫بەمجۆرەیە‪ .‬ئایدۆلۆژیا مەرامنامەی‬ ‫مرۆڤێكی بێ‌ خودایە كە بە شێوەیەكی‬ ‫بنەڕەتی ڕەخنە لە هەموو سیستەمی‬ ‫جیهان دەگــرێــت و لێی نــارازیــیــە‪.‬‬ ‫باوەڕی بەوەیە ناتوانین گریمانەی هیچ‬ ‫جێگەیەكی دونیا بكەین بە دیاریكراو و‬ ‫تەواو بوو‪ .‬مرۆڤ ڕێی پێدراوە ئەگەر‬ ‫توانای ئەوەی هەبێت‪ ،‬هەموو شتێك‬ ‫بگۆڕێت و هەموو شتێكیش لە بنەڕەتەوە‬ ‫دەكرێ‌ جارێكی تر نوێ بكرێتەوە و‬ ‫جۆرێكی تر سەیری بكەین‪ ،‬لەوانە‬ ‫مێژووی مرۆڤ و لەوانەش كۆبوونەوەی‬ ‫مرۆڤ‪ .‬ئەوەی كە (ماركس) دەیوت‬ ‫تاكو ئێستا پێش مێژووی مرۆڤ بووە‬ ‫و ئێمە دەمانەوێ‌ لێرە بەدواوە مێژووی‬ ‫مرۆڤ دەستپێبكەین‪ ،‬مەبەست هەر‬ ‫ئەمە بوو‪ .‬زۆرێك لە قسەی دیكە كە‬ ‫كەسانی تر هەیانبووە‪ .‬ئەمە هەمان‬ ‫ئەو ڕەگوڕیشە فیكریەیە كە ئایدۆلۆژی‬ ‫مرۆیی دروســت دەكــات‪ .‬ئایدۆلۆژیا‬ ‫پەیوەندییەكی تایبەتیش لەگەڵ‬ ‫حیزبایەتیدا هەیە‪ ،‬واتە لە بنەڕەتدا‬ ‫حیزب ئایدۆلۆژیای هەیە و ئایدۆلۆژیاش‬ ‫ناتوانێت ناحیزبی بێت‪ .‬ئەم دوانە الزم‬ ‫و مەلزومی یەكتر و بەبێ‌ یەكتر نابن‬ ‫و هەر لەبەرئەمەش ئایدۆلۆژیا هەمیشە‬ ‫ڕوەو كردار دەڕوات و ڕوەو بەرژوەندی‬ ‫سیاسی‪ .‬واتە ئێوە ناتوانن ئایدۆلۆژیا‬ ‫دروســـت بــكــەن و ئــەم دوو الیەنە‬ ‫شتانی یەكەمین نەبن تێیدا و لە شتە‬ ‫یەكەمینەكان نەبن و كاروبارەكانی‬ ‫تر بە دوای خۆیدا نەهێنێت‪ .‬لە دوو‬ ‫توێی ئەوەشدا ئایدۆلۆژیا لەبەرئەوەی‬ ‫ڕوەو كــردار و ڕووە و بــەرژەوەنــدی‬ ‫سیاسییە و لــەبــەرئــەوەی هەمیشە‬ ‫پەیوەندی بە حیزبێك و الیەنێكی‬ ‫تایبەتەوە هەیە‪ ،‬یەكەم‪ ،‬ئەوانیتر بە‬ ‫شتانی دەرەكــی دەژمێرێت و دووەم‬ ‫لە پلەی داوەریكردندا ئامانجەكان و‬ ‫بنەماكانی مانەوەی حیزب بۆی گرنگی‬

‫پلە یەكیان هەیە‪.‬‬ ‫ئێمە لە مێژووی ئەم سەد ساڵەی‬ ‫كۆتاییدا كە ئایدۆلۆژیاكان ڕەونەق و‬ ‫برەوی زۆریان هەبوو‪ ،‬بە باشی ئەم‬ ‫بابەتە دەبینین‪ .‬ئەم جۆرە لە كردار‬ ‫و ئەم الیەنگیرییە لە نێوان پەیڕەوانی‬ ‫ئایدۆلۆژیادا سەرووئاسایی ئاشكرایە‪.‬‬ ‫ئایدۆلۆژیا لەبەرئەوەی كار لەسەر‬ ‫كردار و شتێكی كردارییە‪ ،‬هەر بەو‬ ‫جۆرەی ئاماژەی پێدرا‪ ،‬بە دڵنیاییەوە‬ ‫دەبێت چەمك گەلی سادەی هەبێت‪.‬‬ ‫هیچ كــات ناكرێت ئێوە لــە پلەی‬ ‫كـــرداردا تاكەكان بخەنە ســەر دوو‬ ‫ڕێگە یان چەند ڕێگەیەكەوە‪ ،‬قسەی‬ ‫چەند الیەن و ئاڵۆزیان پێ‌ بڵێن و‬ ‫دواجــار تێ‌ نەگەن دەبێت چ كارێك‬ ‫بكەن‪ .‬دەبێت فەرمانی دیاریكراویان‬ ‫بەسەردا بدەیت بــەوەی دەبێت بەو‬ ‫جــۆرە بكەن و بــەو جــۆرە نەكەن‪.‬‬ ‫سنووری ئێمە لەگەڵ ئەوانیتردا لەم‬ ‫خاڵەدایە‪ .‬لێرەدا ئێمە لە ئەوانیتر‬ ‫جیا دەبینەوە و خۆمان دیاریكردن‬ ‫و سنوور دادەنێین‪ .‬ئایدۆلۆژیاش بۆ‬ ‫خــۆی بانگەشەی گشتگیری هەیە‪.‬‬ ‫هیچ كات بەو جۆرە نیە بڵێن ئێمە‬ ‫خاڵێكمان داناوە یان لە زەمینەیەكدا‬ ‫قسەیەكمان نیە‪ .‬ئایینەكان بەم جۆرە‬ ‫نین و ئەگەر كەسانێك ئەمڕۆ لە‬ ‫الەین ئەوانەوە بانگەشەیەكی لەمجۆرە‬ ‫دەكەن‪ ،‬ئەوە پەیوەندی بە خۆیانەوە‬ ‫هەیە‪ ،‬نەك ئایینەكان‪ .‬دەرهێنانی‬ ‫هونەر و تەكنیك و زانست و فەلسەفە‬ ‫و ‪...‬هتد‪ ،‬لە ناو ئاییندا و دەروونی‬ ‫ئاییندا‪ ،‬بەشێكە لە هەوەس و حەزی‬ ‫ئایدۆلۆژیا ئەندێشانی مۆدێرن‪ ،‬نەك‬ ‫بانگەشەی ئاییندارانی خۆبەكەمزان‪.‬‬ ‫ئەوی دی كە پەیڕەوانی خۆی تەڵقین‬ ‫دەدات كە جگە لە ئەویتر‪ ،‬پێویستان‬ ‫بە شتێك نیە لە دەرەوەی ئێمە‪،‬‬ ‫ئەوەی نیازی ئێوەیە‪ ،‬ئێمە دەیخەینە‬ ‫بەردەمتانەوە و هــەر لەبەرئەمەش‬ ‫بانگەشەی گشتگیری هەیە‪ .‬ئەگەر‬ ‫ئێمە ئــەم تایبەتمەندییانەما قبوڵ‬ ‫بێت لە ئایدۆلۆژیادا‪ ،‬لەمكاتەدا وێنای‬ ‫ئەوە دەكەم بەم دەستەواژەیە‪ ،‬ئایین‬ ‫هەرگیز ناكرێتە ئایدۆلۆژیا‪.‬‬ ‫مــن لــە هــەنــدێــك لــە باسەكانی‬ ‫تریشمدا ئاماژەم بەم بابەتە كردوە كە‬ ‫تایبەتمەندییەكی سەرەكی و گرنگ كە‬ ‫لە مەعریفەی مرۆییدا بوونی هەیە و‬ ‫مەزنەكانیشمان ئاماژەیەكی خێرایان‬ ‫پێداوە‪ ،‬ئەویش بابەتی حیرەتە و ئەم‬ ‫حیرەتە لەو شتانەیە كە بەو ڕوونیە‪،‬‬ ‫یان هەندێجار تەنانەت ئەو ڕووكەشیەی‬ ‫لە ئایدۆلۆژیاكاندا دەبینرێت‪ ،‬هەرگیز‬ ‫شایەنی كۆكردنەوەنیە‪ .‬خوازیار و‬ ‫داواكراویش نیە‪ ،‬لەبەرئەوەی ئایدۆلۆژیا‬ ‫بــەو تایبەتمەندییانەی كــە بەندە‬ ‫خستمنەڕوو و پیشانمدان‪ ،‬هەمیشە‬ ‫تەمەنێكی كاتی هەیە‪ ،‬لە بنەڕەتدا‬ ‫بۆ قۆناغێكی كاتی دروست دەكرێت‬ ‫و پاش ماوەیەك‪ ،‬كاتێك كاری خۆی‬ ‫كرد‪ ،‬ئیدی لە ڕۆڵەكە دەچێتە دەرەوە‬ ‫و ڕۆڵــی خــۆی بەجێهێناوە و ئیدی‬ ‫كاری نیە و دەبێت ئایدۆلۆژیایەكی تر‬ ‫لە جێگەیدا دابنیشێت‪.‬‬ ‫ئایین ئەگەر بیەوێت ببێتە ئایدۆلۆژیا‪،‬‬ ‫لە ڕاستیدا فەتوای بە كاتیبوونی‬ ‫خۆی داوە و دەستی لە نەمربوون و‬ ‫جاویدانبوونی خۆی شۆردوە‪ .‬هیچكام‬ ‫لە ئایینەكان گریمانەیەكی لەمجۆرەیان‬ ‫نیە و ئەوە قبوڵ ناكەن‪ .‬هیچ یەكێك‬ ‫لە پەیڕەوانی ئایینەكان بەمجۆرە‬ ‫سەیری ئایینی خۆیان ناكەن‪ ،‬بەڵكو بە‬ ‫گەنجینەیەكی كۆتا نەهاتووی دەزانن‬ ‫كە بۆ هەمیشە دەتوانێت مامۆستای‬ ‫ژیــان و ڕێنمونیكەری كردارەكانیان‬ ‫بێت‪.‬‬