Cawder460

‫د‪ .‬سامان فەوزی‪ ،‬بۆ “چاودێر”‪:‬‬

‫هەر بڕیارێكی سەرۆكی هەرێم بەرامبەر‬ ‫بەغداد‪ ،‬دەبێت كۆدەنگیی لەسەربێت‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪ :‬پارلەمانتارێكی یەكێتی لەپارلەمانی عیراق‪ ،‬رایدەگەیەنێت‪ ،‬راستە بڕیارو هەڵوێستەكان لەالیەن سەرۆكی هەرێمی‬ ‫كوردستانەوە بەرامبەر بەغداد دەدرێن‪ ،‬بەاڵم پێویستە هەر رێگاچارەیەك لە ئێستادا جۆرێك لە راوێژ‌و كۆدەنگیی هێزە سیاسییەكانی‬ ‫هەرێمی لەسەربێت‪ ،‬بەتایبەت هێزە براوەكانی پارلەمانی كوردستان‪ ،‬چونكە هەر بڕیارێك بەباش‌و خراپ پێویستە هەموان بەرپرسیارێتی‬ ‫هەڵبگرین‪ .‬د‪ .‬سامان فەوزی‪ ،‬لەدیالۆگێكیدا لەگەڵ "چاودێر"‪ ،‬دەشڵێت "ناشبێ‌ ئێمە دەرگاكانی گفتوگۆ بەیەكجاری دابخەین‌و پێویستە‬ ‫كێشەكان تا بكرێ‌ بەگفتوگۆ چارەسەربكرێن‪ ،‬بەشێوازێكی هێمنانە لەچوارچێوەی دەستوردا‪ ،‬بەاڵم ئەگەر‬ ‫‪4‬‬ ‫چارەسەر نەبو ئەوا هەر دەستور رێگای داوە‪ ،‬چاو بەو گرێبەستەدا بخشێننەوە كە ناوی دەستورە"‪.‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )460‬دو شةممة ‪2014/٣/17‬‬

‫ئەگەر لەگەڵ بەغداد نەگەینە چارەسەر‬ ‫دەبێت بیر لە كۆنفیدراڵی بكەینەوە‬ ‫مەال بەختیار لەنوێترین دیداریدا‪ ،‬داوای گۆڕینی جەوهەری دانوستانەكان لەگەڵ بەغداد دەكات‬ ‫ئەم حكومەتانەی كوردستان‪ ،‬كابینەی حەوت‪،‬‬ ‫شەش‪ ،‬پێنج‌و چوار‪ ،‬لەوەیان كۆڵیوەتەوە كە‬ ‫بانكەكان بۆ پارەیان تێدا نییە؟‬

‫دامەزراندن خەڵك رازی ناكات‪ ،‬دەبێت‬ ‫بەسۆشیال دەستەبەری ژیانی خەڵك بكەین‬

‫مەال بەختیار لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسیی یەكێتی‪ ،‬لەنوێترین دیداریدا لەگەڵ كەناڵی ئاسمانیی گەلی‬ ‫كوردستان‪ ،‬شرۆڤەی مێژوی (‪ )23‬ساڵەی راپەڕین دەكات‌و‪ ،‬لەو روانگەیەشەوە بۆ بەردەوامی‌و بەدیهێنانی ئەركەكانی راپەڕین‪ ،‬بەردەوامی‬ ‫دیموكراسی‪ ،‬ئاییندەی كوردستان‪ ،‬چەندین تێزی نوێ‌و ئاراستەی نوێی خستەڕو‪ .‬هەروەك لەدرێژەی دیدارەكەدا تیشك دەخاتە سەر‬ ‫كێشەكانی نێوان بەغدادو هەولێرو قەیرانی دارایی هەرێمی كوردستان‪.‬‬ ‫دەقی دیدارەکەی مەال بەختیار لە الپەڕەکانی ‪ 2‬و ‪ 3‬و ‪ 5‬دا دەخوێننەوە‬

‫تۆپەكەی كابینەی هەشت لەگۆڕەپانی پارتیدایە‬ ‫الیەنەكانی كوردستان چاوەڕوانی دوا وەاڵمی پارتی دەكەن‬

‫پۆستی سەرۆكی پارلەمان‬ ‫گۆڕان دەكات بە دو بەرەوە‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪ :‬سەرباری یەكالبونەوەی‬ ‫چەند پۆستێك بۆ لیستە براوەكانی‬ ‫هەڵبژاردنی پارلەمانی كوردستان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫تائێستا كاتی پێكهێنانی كابینەی نوێی‬ ‫حكومەتی هەرێم بەنادیاری ماوەتەوە‌و‬ ‫بەگوێرەی زانیارییەكانیش یەكالبونەوەی‬ ‫پۆستی سەرۆكی پارلەمانی كوردستان‬ ‫بۆ بزوتنەوەی گۆڕان‪ ،‬ئەو حزبەی بەسەر‬ ‫دو بەرەدا دابەشكردوە‪ ،‬چونكە دو كاندید‬ ‫لەملمالنێدان بۆ وەرگرتنی ئەو پۆستە‪.‬‬ ‫بەگوێرەی ئەو زانیارییانەی دەست "چاودێر"‬ ‫كەوتون‪ ،‬دوابەدوای یەكالبونەوەی پۆستی‬ ‫سەرۆكی پارلەمانی كوردستان بۆ گۆڕان‬ ‫كە لەماوەی رابردودا یەكێك بوە لەبابەتە‬ ‫گەرمەكانی نێو دانوستانەكانی پێكهێنانی‬ ‫حكومەت‪ ،‬لەئێستادا هەریەك لە(یوسف‬ ‫محەمەد) كە هاوكات سەرۆكی فراكسیۆنی‬ ‫حزبەكەشە لە پەرلەمانی کوردستان‪،‬‬ ‫لەگەڵ (عومەر عینایەت) پارلەمانتاری‬ ‫گۆڕان كاندیدن بۆ وەرگرتنی ئەو پۆستە‪.‬‬ ‫ل��ەوب��ارەی��ەوە س��ەرچ��اوەی��ەك��ی ئ��اگ��ادار‬ ‫بە"چاودێر"ی راگەیاند‪ ،‬یەكالكردنەوەی‬ ‫كاندیدی گ��ۆڕان بۆ پۆستی سەرۆكی‬ ‫پارلەمان‪ ،‬بزوتنەوەی گۆڕانی بەسەر‬ ‫دو ب��ەرەدا داب��ەش��ك��ردوە‌و بەرەیەكیان‬ ‫لەگەڵ ئەوەدان كە یوسف محەمەد ئەو‬ ‫پۆستە وەربگرێت‪ ،‬كە ئەمەش لەالیەن‬ ‫باڵە ئیسالمیەكەی ناو ئەو بزوتنەوەیەوە‬ ‫پشتگیری دەكرێت‪ ،‬بەشێكیشیان لەگەڵ‬ ‫ئ��ەوەدان كە عومەر عینایەت پۆستەكە‬

‫وەربگرێت‪ ،‬ئەمەشیان زۆرینەی یەكێتیە‬ ‫كۆنەكان لەگەڵیدان‪.‬‬ ‫"چاودێر" بۆ وەرگرتنی زانیاری زیاتر‬ ‫پەیوەندیكرد بە محەمەد حاجی رێكخەری‬ ‫ژوری پەیوەندییە سیاسیەكان‌و‪ ،‬یوسف‬ ‫محەمەد سەرۆكی فراكسیۆنی گ��ۆڕان‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم هەریەكەیان بەپاساوی جیاواز‬ ‫لێدوانیان ن��ەدا‪ .‬ه���ەروەك "چ��اودێ��ر"‪،‬‬ ‫پ��ەی��وەن��دی��ی ب��ەچ��ەن��د هەڵسوڕاوێكی‬ ‫دیكەی ئەو بزوتنەوەیەوە ك��رد‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پەیوەندییەكانیان دەستگیرنەبو‪.‬‬

‫زانیاریی زیاتر لەالپەڕە ‪2‬دا دەخوێننەوە‬

‫جەمال زەهران‪ ،‬مامۆستای زانکۆ لە میسر بۆ "چاودێر"‪:‬‬

‫دوای شکستی ئیخوان لە میسر‬ ‫ئیسالمی سیاسی ناگاتەوە دەسەاڵت‬ ‫‪8‬‬

‫سەركردەیەكی ئەنجومەنی بااڵی ئیسالمی عیراق‪ ،‬بۆ "چاودێر"‪:‬‬

‫سەرۆك وەزیرانی داهاتوی عیراق لەئێمە دەبێت‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪ :‬سەركردەیەكی كوتلە ‌‬ ‫ی‬ ‫مواتنی ئەنجومەنی‌ ب��ااڵی‌ ئیسالمی‪،‬‬ ‫ل��ە ئەنجومەنی‌ ن��وێ��ن��ەران �ی‌ ع��ی��راق‪،‬‬ ‫رایدەگەیەنێت‪ ،‬سەرۆكوەزیرانی داهاتوی‬ ‫عیراق لەوان دەبێت‪ .‬حەبیب تەرەفی‌‪،‬‬ ‫لەلێدوانێکی تایبەتدا بۆ "چ��اودێ��ر"‪،‬‬ ‫ئاماژە بەوەدەكات‪ ،‬بەپێی دەرئەنجامی‌ ع��ی��راق‪ ،‬ك��ە ساڵی‌ ‪ 2013‬بەڕێوەچو‪،‬‬ ‫هەڵبژاردنی‌ ئەنجومەنی‌ پارێزگاكان‌و ئەنجومەنی‌ بااڵی‌ ئیسالمی‌و رەوتی‌ سەدر‬ ‫بەپێی ئامارەكانی‌ خۆیان‪ ،‬سەرۆكوەزیرانی‌ ئەنجامی‌ باشیان بەدەستهێناو ژمارەی‌‬ ‫داهاتوی‌ عیراق لە ئیئتیالفی دەوڵەتی‌ دەنگەكانیان لە چاو هەڵبژاردنەكانی‌‬ ‫یاسا نابێت‌و ئەوان دەبنە لیستی‌ براوە‪ .‬پێشو زیادیكرد‪ ،‬لەبەرامبەردا ژمارەی‌‬ ‫لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی‌ پارێزگاكانی دەنگەكانی‌ ئیئتیالفی دەوڵەتی‌ یاسا‬

‫كەمیكرد‪ ،‬سەبارەت بە پێشبینییەكان‬ ‫بۆ هەڵبژاردنی‌ داه��ات��وی‌ پەرلەمان ‌ی‬ ‫عیراق‪ ،‬حەبیب تەرەفی‌‪ ،‬وتی‌ "ئەنجامی‌‬ ‫لیستەكەی‌ ئێمە لە هەڵبژاردنی‌ پارلەمان‬ ‫زۆر باشتر دەب��ێ��ت ل��ە هەڵبژاردنی‌‬ ‫ئەنجومەنی‌ پ��ارێ��زگ��اك��ان"‪ .‬ئ��ام��اژەی‌‬ ‫بەوەشدا‪ ،‬ئەوان بە پێی ئامارو داتاكانی‌‬ ‫خۆیان‪ ،‬دەبنە لیستی‌ ب��راوەی‌ یەكەم‌و‬ ‫ب��ەدوای‌ ئەوانیشدا رەوتی‌ سەدر دێت‪.‬‬ ‫وتیشی "بەدڵنیاییەوە سەرۆك وەزیرانی‌‬ ‫داه��ات��وی‌ عیراق لە ئەنجومەنی‌ بااڵی‌‬ ‫ئیسالمی دەبێت"‪.‬‬

‫کانی دەنگێکی گەردونی‬

‫راپەڕین و رەنگی یەکگرتو‬ ‫نەجمەدین ئەحمەد‬

‫‪5‬‬

‫‪2‬‬

‫نوسینێکی باڵونەکراوەی شێرکۆ بێکەس‬

‫‪1‬‬

‫راپەڕین‬ ‫نەورۆز‪ ،‬پارێزگای هەڵەبجە‬ ‫هەمیشە كە پێ دەنێینە مانگی سێ‌ و سەرەتای بەهارەوە‪ ،‬كورد بە یادكردنەوەی‬ ‫كۆمەڵێك روداودا تێدەپەڕێت‪ ،‬كە لەمێژوی پڕ لەسەروەری خۆی تۆماریكردون‪ ،‬یان‬ ‫تاوانی دەرهەق كراون كە بونەتە كارەساتنامەیەك بۆ میللەتەكەمان‪ .‬سەرەتای بەهارو‬ ‫هاتنەوەی جەژنی نەورۆز كە بە درێژایی مێژوی كۆن‌و هاوچەرخی كورد‪ ،‬هەمیشە‬ ‫بوەتە وێستگەیەك بۆ ژیانەوەی خەبات دژی هێزە سەردەست‌و داگیركارەكانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬بەجۆرێك ئەگەر الپەڕەكانی مێژو هەڵبدەینەوە‪ ،‬ئەوا نەورۆزێك‬ ‫بەبێ خەبات‌و راپەڕین‌و ناڕەزایی دەربڕین دژی زوڵم‌و ستەم بەدیناكەین‪ ،‬لوتكەی‬ ‫ئەو خەباتەش هەر لەسەرەتای بەهارو نەورۆزدا بوو كە لە ‪ 1991/3/5‬راپەڕین‬ ‫لەباشوری كوردستان بەرپاكراو‪" ،‬بەهاری كوردی" ‪ 20‬ساڵ پێش سەرهەڵدانی‬ ‫ناڕەزایی‌و راپەڕینەكانی واڵتانی عەرەبی‌و رۆژهەاڵتی ناوەڕاست كەوت‪ .‬هەر لە‬ ‫جەژنی نەورۆزیشدایە‪ ،‬كورد لەپارچەكانی دیكەی كوردستان‪ ،‬باكور‪ ،‬رۆژئاواو‬ ‫رۆژهەاڵت‪ ،‬گڕوتینی خەبات تێیاندا دەژێتەوە‪ ،‬ئەوەتا هەر لەنەورۆزدایە سەركردەی‬ ‫زیندانیكراوی باكوری كوردستان عەبدوڵاڵ ئۆجەالن پەیامی ئاشتیانەو ورەی‬ ‫خەباتی مەدەنی‌و پارلەمانی‪ ،‬لەباكوری كوردستان رادەگەیەنێت‪ ،‬كە بەدورنازانرێت‬ ‫ئیتر لەدوای ئەم نەورۆزەشەوە لەباكوری كوردستان هاوشێوەی كانتۆنەكانی‬ ‫رۆژئ���اوای كوردستان‪ ،‬یەكەی خۆبەڕێوەبردنی ك��وردان ل��ەدوای هەڵبژاردنی‬ ‫‪ 2014/3/30‬لەرێگەی شارەوانییەكانی كوردستانی توركیاوە‪ ،‬دابمەزرێت‌و‪ ،‬توركیای‬ ‫ئیمپراتۆری‌و سەنتراڵ بەرەو توركیایەكی فیدراڵ هەنگاوبنێت‪ .‬هەر لەسەرەتای‬ ‫نەورۆزو مانگی ئاداردایە‪ ،‬كە كوردی رۆژئاوای كوردستان لە ‪11‬ی ئاداری ‪،2004‬‬ ‫تەنانەت پێش ئەوەی ناڕەزایی الی عەرەبی سوریا بیریلێبكرێتەوە‪ ،‬كوردانی‬ ‫رۆژئاوا بە دەنگی بەرز دژی سیستمی بەعسی ئەسەدی وەستانەوەو چەندین‬ ‫قوربانیشیان دا‪ .‬بۆیە جێگەی خۆیەتی هەر لەم نەورۆزو بەهاری كوردایەتییەدا‪،‬‬ ‫هەرێمی كوردستانیش گۆڕانكارییەكی گەورە لەسیاسەت‌و ستراتیژی خۆی بەرامبەر‬ ‫حكومەتی ناوەندی بگرێتەبەرو جەوهەری دانوستانەكانی لەسەر مەسەلەی خاك‌و‬ ‫سنوری جوگرافیای كوردستان چڕبكاتەوە‪ ،‬چونكە دوای ‪ 11‬ساڵ لەروخانی بەعس‌و‬ ‫دەستاودەستكردن بە مادەی ‪ 140‬لەم سەرۆك وەزیرەوە بۆ ئەو سەرۆك وەزیر‪،‬‬ ‫ئیتر حەقە سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان بیر لە ئەلتەرناتیڤ بكاتەوە‪،‬‬ ‫ئەویش تەنهاو تەنها مەسەلەی خاك‌و سنوری جوگرافی هەرێمی كوردستانە‪ ،‬كە‬ ‫كلیلی چارەسەركردنی كێشەكانی دیكەشە‪.‬‬ ‫وێڕای ئەم سەروەرییانە‪ ،‬هەر لە بەهارداو لە ‪3/16‬ی هەموو ساڵێك یادی ئەو‬ ‫تاوانە گەورەیە دەكەینەوە كە دەرهەق بە خەڵكی خۆڕاگری هەڵەبجە ئەنجامدرا‪،‬‬ ‫ئەویش كیمیابارانكردنی شارەكە بوو لەالیەن رژێمە لەناوچوەكەی بەعس‪ ،‬كە‬ ‫بەهۆیەوە زیاتر لە ‪ 5‬هەزار شەهیدی سڤیل و ‪ 10‬هەزار برینداری لێكەوتەوە‪،‬‬ ‫بەداخەوە تا ئەمڕۆش كە ‪ 24‬ساڵ بەسەر ئەم كارەساتە تێدەپەڕێت‪ ،‬بەشێك‬ ‫لەبریندارەكان هێشتا چارەسەرنەبون‌و كاریگەرییە ئابوری‌و كۆمەاڵیەتییەكانیشی‬ ‫تا چەندین ساڵی دیكە بەردەوام دەبن‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ ئەو كارەساتە گەورەیەشدا‬ ‫بەهارو نەورۆزی ئەمساڵی هەڵەبجەییەكان‌و ناوچەكانی دەوروبەری جیاوازن‌و بە‬ ‫تابلۆی "پارێزگای هەڵەبجە بەخێرهاتنتان دەكات" پێشوازییان لەمیوانەكانی یادی‬ ‫جینۆسایدی شارەكە كردو بەشێك لەئازارەكانیان بە بۆنەی بون بە پارێزگاوە‬ ‫كەمبۆیەوە‪ ،‬هەر بەم بۆنەیەشەوە بەناوی سەرنوسەرو ستافی رۆژنامەی چاودێر‬ ‫پیرۆزبایی گەرم لەدانیشتوانی هەڵەبجەو قەزاو ناحیەكانی شارەكە دەكەین‌و داوای‬ ‫ئەوەش دەكەین تەنیا بەناو ئەم شارە نەكرێتە پارێزگا بەڵكو بە كردەوە لەروی‬ ‫ئیداری‌و ئابوریییەوە هەلی ئەوەی بۆ بڕەخسێت كە بنەما سەرەكییەكانی پارێزگای‬ ‫تێدا بونیادبنرێت‪.‬‬ ‫سەروەری‌و ئازارەكانی كورد لەئادارو بەهارو نەورۆزدا زۆرن‪ ،‬لەم كورتە نوسینەدا‬ ‫جێگەی ئەو هەمو خەبات‌و سەروەری‌و ئازارانەی تێدا نابێتەوە‪ ،‬بەاڵم مەبەستمان‬ ‫بوو كە نەورۆزو بەهاری كوردان هەمیشە وەك ساتەوەختی ئازادیی‌و بەرخودانی‬ ‫كوردستان وێنابكەین‪ .‬جێگەی خۆشیەتی لێرەدا جەژنی ن��ەورۆز لە تەواوی‬ ‫هاواڵتیانی كوردستان پیرۆز بكەین‌و بەهیواین پشوەكانی ن��ەورۆز لەخۆشی‌و‬ ‫سەیراندا بگوزەرێنن‪.‬‬ ‫رۆژنامەی چاودێر‬ ‫‪2014/3/17‬‬

‫تایبەت‬

‫ذمارة (‪ )460‬دو شةممة ‪2014/٣/17‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫مەال بەختیار لەدیالۆگێكدا لەگەڵ کەناڵی ئاسمانیی گەلی كوردستان‪:‬‬

‫ئەگەر فیدراڵ چارەسەر نەبو‬ ‫دەبێت بیر لەئەڵتەرناتیڤی كۆنفیدراڵ بكەینەوە‬ ‫كەناڵی گەلی كوردستان‪ ،‬سەعات‬ ‫(‪ )8:05‬دەقیقەی ئێوارەی ‪،2014/3/15‬‬ ‫دەقی تەواوی ئەو دیدارەی پەخش كرد‪،‬‬ ‫كە لەگەڵ مەال بەختیار‪ ،‬لێپرسراوی‬ ‫دەستەی كارگێڕی مەکتەبی سیاسیی‬ ‫یەکێتی‪ ،‬ئەنجامیدابو‪ .‬دیدارەكەش تایبەت‬ ‫بو بەخوێندنەوەو شرۆڤەكردنی مێژوی‬ ‫(‪ )23‬ساڵەی راپەڕین‌و لەچوارچێوەشیدا‪،‬‬ ‫بۆ بەردەوامی‌و بەدیهێنانی ئەركەكانی‬ ‫راپ��ەڕی��ن‪ ،‬ب���ەردەوام���ی دیموكراسی‪،‬‬ ‫ئاییندەی كوردستان‪ ،‬چەندین تێزی‬ ‫نوێ‌و ئاراستەی نوێی خستەڕو‪.‬‬ ‫ئەمەی خ��وارەوەش‪ ،‬تەواوی دەقی‬ ‫ئەو دیدارە تایبەتەیە‪.‬‬

‫گەلی ك��وردس��ت��ان‪ :‬جەنابت لەگەڵ‬ ‫ئ��ەوەدای��ت‪ ،‬كە ئێستا راپەڕین هەیە‌و‬ ‫شتێك هەیە ب��ەن��اوی راپ��ەڕی��ن وەك‬ ‫چەمك؟‬ ‫م���ەال ب��ەخ��ت��ی��ار‪ :‬ب��ەڵ��ێ‌‪ ،‬راپ��ەڕی��ن‬ ‫ب��ەردەوام��ە‪ .‬بزانە بۆ ئ��ەوەی بینەرو‬ ‫گوێگر بزانێت كە دەتوانم قسە لەسەر‬ ‫ئەم بابەتە بكەم‪ ،‬بەرگی ئەو كتێبەی‬ ‫ك��ە خ��ۆت��ان ك��ردوت��ان��ە بەباكگراوند‪،‬‬ ‫شۆڕشی كوردستان‌و گۆڕانكارییەكانی‬ ‫س����ەردەم‪ ،‬ب��ەس��وپ��اس��ەوە تەوزیفتان‬ ‫ك��ردوە لەم دی��ك��ۆرەدا‪ .‬ئەم كتێبە بۆ‬ ‫یەكەمجار ساڵی (‪ )1989‬نوسیومەو‬ ‫لەساڵی (‪)1990‬ی��ش��دا‪ ،‬بەڕۆنیۆ چاپم‬

‫مەال بەختیار‪ ،‬کاتی دیدارەکەی لە کەناڵی گەلی کوردستان‬

‫كردوەو لەساڵی (‪)1992‬ش��دا‪ ،‬لەسوید‬ ‫چاپی نوێم ك��ردوە‪ ،‬ئەوكاتەی من ئەم‬ ‫كتێبەم نوسیوە‪ ،‬قسەم لەسەر ئەوەیە‬ ‫كە ستراتیجی خەباتی چەكداری‪ ،‬وەك‬ ‫ستراتیج لەمێژوی نەتەوەی ك��ورددا‪،‬‬ ‫كۆتایی پێهاتوە‪ .‬سەردەم گۆڕا‪ ،‬دوایی‬ ‫ب��ەرەو جەنگی س��ارد دەڕۆی���ن‪ ،‬دوای‬ ‫ئەوەشی جەنگی س��ارد كۆتایی هات‪،‬‬ ‫سیستمی جیهانی‪ ،‬سیستمی رۆژهەاڵتی‪،‬‬ ‫سیستمەكانی ئێمە هەمو ئاڵوگۆڕی‬ ‫ب��ەس��ەرداه��ات‪ .‬ئێمە‌و ن��ەت��ەوە ژێر‬ ‫دەستەكانی وەك ئێمەش‪ ،‬دەبێت خۆمان‬ ‫بۆ ئەركی ت��ازە ئامادەبكەین‌و ئەركی‬ ‫تازەشمان لەشاخەكاندا سەركەوتن‬ ‫بەدەستناهێنێت‪ ،‬بەڵكو دەبێت خۆمان‬ ‫بۆ شارەكان ئامادەبكەین‪ .‬بۆ ئەوەشی‬ ‫بتوانم ئەمە بەخوێنەر بگەیەنم‪ ،‬هەرچی‬ ‫شۆڕشی چ��ەك��داری هەیە‪ ،‬لەجەنگی‬ ‫یەكەمی جیهانییەوە‪ ،‬هەتا سەردەمی‬ ‫ئەنفالەكان‪ ،‬هەمو ئ��ەو شۆڕشانەم یەكێك لەشێوەكانی خەبات دەكەوێتە حەزدەكەم‪ ،‬سەرنجی جەنابت‌و بینەرانیش‬ ‫ب��ە ب��ەش��ەك��ان��ی ك��وردس��ت��ان��ی��ش��ەوە‪ ،‬سەردەمی پێش سەرهەڵدانی ماركسیزم‌و بۆ ئەوە رابكێشم‪ ،‬هەتا كۆتایی هەشتاكان‪،‬‬ ‫هەڵسەنگاندوە‌و بەرەنجامەكەیشم داوە پێش سەرهەڵدانی ئینتەرناسیونالیزم‪ ،‬خەباتی چەكداری‌و جەبهەی نیشتمانی بو‬ ‫بەدەستەوەو ناویشم ن��اوە‪ ،‬راپەڕینی كرێكارانی دنیا‪ .‬كە ئەوكاتە كاریگەری بەمەرجی سەركەوتنی گەالنی ژێردەستەی‬ ‫‌و‬ ‫ڵ‬ ‫ئەمسا‬ ‫بەتایبەتی‬ ‫كوردستان‪:‬‬ ‫گەلی‬ ‫ب������ەردەوام‪ .‬ب��ەرەن��ج��ام��ی راپ��ەڕی��ن��ی نەبو‪ ،‬ئێستاش وەكو ئەوە نەماوە‪.‬‬ ‫نیشتمان كۆلۆنیالیستە داگیركراو یان‬ ‫گەلی كوردستان‪ :‬ئەمە بیانوە بۆ ئەوەی‬ ‫بەردەوامی ئێران‪ ،‬بەرەنجامی راپەڕینی‬ ‫راپ��ەڕی��ن��دا‪،‬‬ ‫س��اڵ��ەی‬ ‫(‪)23‬‬ ‫��ادی‬ ‫�‬ ‫��ەی‬ ‫�‬ ‫ل‬ ‫ن��ی��م��چ��ەداگ��ی��رك��راوەك��ان‪ .‬ل��ەم كتێبەدا‬ ‫بڵێین پرۆسەی دیموكراسی لەكوردستاندا‪،‬‬ ‫ف��ەڵ��ەس��ت��ی��ن��ی��ی��ەك��ان‪ ،‬وت��وش��م��ە‪ ،‬كە‬ ‫گەلی كوردستان‪ :‬كەواتە دەتەوێت وەك دەیسەلمێنم‪ ،‬كە زۆربەی خەباتی چەكداری خوێندنەوەی جیاوازمان بینی بۆ راپەڕین‪ ،‬پێگەیشتو نییە؟‬ ‫راپ��ەڕی��ن لەكوردستاندا بەرپادەبێت‌و چەمك‪ ،‬راپەڕین لەشۆڕش جیا بكەیتەوە؟ لەسەدەی راب��ردوەوە شكستی خ��واردوە‌و هەندێك پێیانوابو كە راپەڕین چركەساتێك‬ ‫مەال بەختیار‪ :‬نا نەخێر‪ ،‬بیانو بۆ ئەوە‬ ‫راپەڕینەكەش بەردەوامدەبێت‪ ،‬هەتا‬ ‫مەال بەختیار‪ :‬راپەڕین هەر بەشۆڕش شۆڕشی چەكداریش مەرجی سەركەوتنی بوە بۆ وەدەرنانی سوپای عیراق لەخاكێك ناهێنمەوە‪ ،‬بەپێچەوانە‪ ،‬دەم��ەوێ��ت بڵێم‬ ‫ئەركەكانی‬ ‫لێرەدا‬ ‫‌و‬ ‫ە‬ ‫كوردستان‪-‬‬ ‫ناوی‬ ‫كە‬ ‫ئامانجەكانی دیموكراسی‪ ،‬ئامانجەكانی دەبینم‪ ،‬بەاڵم دەڵێم شۆڕشی چەكداری‪ .‬گەالن نییە‪ .‬لەو كتێبەدا سەلماندومە بەئامار‪،‬‬ ‫لەزایگای شۆڕشە دیموكراسییەكانی دنیا‪،‬‬ ‫رزگاری‪ ،‬ئامانجەكانی مەدەنی‌و تەواوی واتا پێش ئەوەی شۆڕشی چەكداری‪ ،‬وەك ئامارێكم پێشكەشكردوەو دەمەوێت بڵێم كە تەواوبو؟ هەندێكیش دەڵێن‪ :‬ئەگەر راپەڕین كە باگراوند یاپێشینەیەكی دو سەد یا س ‌ێ‬ ‫ئامانجەكانی تر بەدیدەهێنێت‪.‬‬ ‫پارتیزانی‪ ،‬وەك��و شۆڕشی درێژخایەن‪ ،‬خەباتی چەكداری تەواوی روبەری خەباتی ئەركەكانیشی مابوبێ‌‪ ،‬لەقۆناغی شەڕی سەد ساڵەی ئازادكردنی ئەقڵ‪ ،‬مەعریفە‪،‬‬ ‫راپەڕین‬ ‫دەڵێن‪:‬‬ ‫هەندێكیش‬ ‫مرد؟!‬ ‫ناوخۆدا‪،‬‬ ‫یەكەمجار شۆڕشی پارتیزانی ل��ەدوای ئازادیخوازی گەالنی لەمێژودا داگیرنەكردوە‌و‬ ‫پیشەسازیان هەیە‪ ،‬ئینجا كە دێن‌و شۆڕشی‬ ‫نامێنێت‬ ‫شتێك‬ ‫��ەاڵت‪،‬‬ ‫�‬ ‫دەس‬ ‫�ە‬ ‫�‬ ‫�ات‬ ‫�‬ ‫دەگ‬ ‫كە‬ ‫گەلی ك��وردس��ت��ان‪ :‬پێتوایە‪ ،‬ئەمە ئ��ەوەی ناپلیۆن ئیسپانیا داگیردەكات‪ ،‬ت��اك��ە ستراتیجی س��ەرك��ەوت��ن��ی گ��ەالن‬ ‫دیموكراسییەكەیان سەردەكەوێت‪ ،‬ئینجا حزبە‬ ‫تێزێكی كۆمۆنیستییانە نییە بۆ شۆڕش سوپای ئسپانیا ناتوانێت بەرگری بكات‪ ،‬نەبوە‪ ،‬نەخێر راپەڕین پێش ئەوە هەبوە‪ ،‬بەناوی راپەڕین؟ قسەی ئێوە لەسەر ئەمە سیاسییەكان‪ ،‬رێكخراوەكان‪ ،‬سەندیكاكان‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی كە شۆڕش هەر بەردەوامە‪ ،‬هێزەكانیان پەرشوباڵودەكەن‌و مەفرەزە سەرلەنوێ‌ دەورانی ژیان بایەخ بۆ شارەكان چییە؟‬ ‫نوسەرەكان‪ ،‬بیریارەكان‪ ،‬هونەرمەندەكان‪،‬‬ ‫وادەڵێن‪،‬‬ ‫ئەوانەی‬ ‫یەكەم‬ ‫بەختیار‪:‬‬ ‫مەال‬ ‫هەروەك چۆن ئێستا لەكوبا‪ ،‬لەچین‪ ،‬یان مەفرەزەیان لێپێكدەهێن‌و دەچنەوە بەگژ پەیدابۆوەو لە(‪ 15‬بۆ ‪ )20‬ساڵی رابردودا‪،‬‬ ‫باوەڕیانوایە كە پێیان ناوەتە ناو پرۆسەیەكی‬ ‫ئەم‬ ‫ئیتر‬ ‫بڵێن‪:‬‬ ‫�ت‬ ‫�‬ ‫�ەوێ‬ ‫�‬ ‫�ان‬ ‫�‬ ‫دەی‬ ‫بێگومان‬ ‫پێشتر لەیەكێتیی شورەوی هەبو‪ ،‬بەوەی ناپلیۆندا‌و هەرەسی پێدەهێنن‌و هەراسانی شارەكان بونەتەوە چەقی خەباتی خەباتی‬ ‫مێژویی دورودرێ��ژ‪ ،‬كە دەبێ خەبات بكەن‌و‬ ‫شۆڕش هەر بەردەوامە؟‬ ‫دەكەن ئیسپانیا بەجێدەهێڵێت‪ .‬لەمەوە دیموكراسی‪ ،‬چەقی خەباتی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬دەس���ەاڵت���ەش ل��ەخ��ەڵ��ك داب�����ڕاوە‪ ،‬ئەم ئ��ەرك��ە بنچینەییەكانی دی��م��وك��راس��ی بە‬ ‫مەال بەختیار‪ :‬شۆڕشی بەردەوام‪ ،‬تێزی هەمو ئەوانەی قسە لەشۆڕش دەك��ەن‪ ،‬چەقی روخاندنی رژێمە دیكتاتۆرەكانی دەسەاڵتەش لەپرۆسەی دیموكراسی دابڕاوە‪ ،‬بەردەوامی بەدیبهێنن‪ .‬ئەمە بۆ ئەوروپایەك‬ ‫ترۆتسكییە‌و ناكۆكییەكی زۆری لەنێوان تیۆری خەباتی پارتیزانی وەكو شۆڕشی دنیا‪ .‬راپەڕین شۆڕشە‪ ،‬ب��ەاڵم بەچەمكە ئەم دەسەاڵتەش لەبونیادنانی كۆمەڵێكی وابوبێت‪ ،‬كە چاكسازیی دینی بینیوە‪ ،‬كە‬ ‫ئایدۆلۆجیستییەكانی‬ ‫ماركسیست‌و چ��ەك��داری كەمە كەمە خەڵك لێی بو شارستانییەتەكەی‪ ،‬بەخەباتە كۆمەاڵیەتی‌و مەدەنی‌و لەئازادی عەقڵ‪ ،‬لەسەربەستی رێنیسانسی دیوە‪ ،‬كە رۆشنگەری دیوە‪ ،‬كە‬ ‫بەاڵم‬ ‫دروستكرد‪.‬‬ ‫دنیا‬ ‫كۆمۆنیستەكانی‬ ‫بەستراتیج‪ ،‬هەتا ماوتسی تۆنگ‪ ،‬بەتەواوی فكرو فەلسەفە تازەكەی‌و ئەوەتانێ‌ راپەڕین ژن داب����ڕاوە! بۆیە وەك��و دەسەاڵتێكی شۆڕشی دیموكراسی‪ ،‬شۆڕشی پیشەسازی‪،‬‬ ‫راپەڕین پێش ماركسیزمە‪ .‬بەرپابونی كردی بەستراتیج‪ ،‬جەنەراڵ جیاب‪ ،‬گیڤارا‪ ،‬لەناو خەڵكدا ژیاوەتەوە‪.‬‬ ‫داب��ڕاو لەهەمو ئەركە بەدینەهاتوەكانی مەدەنییەت‌و مۆدێرنەتەی دیوە‪.‬‬ ‫ئێستا ئ��ەوەی لەئەوروپای رۆژه��ەاڵت مێژوی دیموكراسی سەیری بكرێت‌و ئیتر‬ ‫راپەڕین لەناو گەالن‪ ،‬لەئەوروپا‪ ،‬هەتا كاسترۆ‪ ،‬لەكوردستانی خ��ۆم��ان‪ ،‬ئەو‬ ‫لەناو هەندێك لەواڵتانی رۆژهەاڵتدا‪ ،‬وەكو خەباتی چەكدارییە بو بەیاسا‪ .‬لێرەوە دەی��ب��ی��ن��ی��ن‪ ،‬ب��ەچ��ی ئ���ەو س��ەرك��ەوت��ن��ە هەمو الیەك دەبێت دژی بێت! كە ئەمە‬

‫هەمو ئەو تێزانەی كە حزب‪ ،‬وەكو‬ ‫حیكایەتی گەورە نیشاندەدات‌و‬ ‫كۆتایی پێدەهێنێت‪ ،‬بەپێچەوانەوە ئەو‬ ‫تێزانە تێكشكان‌و لەبەرامبەردا‪ ،‬حزب‬ ‫ئێستا بەهێزترە‬ ‫دەبێت دانوستاندن لەگەڵ حكومەتی‬ ‫عیراق لەسەر سنور‌و خاكی‬ ‫كوردستان بكەین‬

‫بەدەستهات؟ ب��ەڕاپ��ەڕی��ن بەدەستهات‪.‬‬ ‫بەپێچەوانەوە ئ��ەو راپەڕینانە تێكەڵ‬ ‫بەخەباتی چەكدار لەیوگسالڤیا‌و لەناو‬ ‫سالڤەكان‌و لەناو سربییەكان‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫راپەڕین ئینحیرافی كردو لەخەباتی شارەوە‬ ‫بۆ خەباتی ش��اخ‪ ،‬بۆیە خەڵتانی خوێن‬ ‫كران‪ .‬ئێستا لەسوریا بۆ وایلێهات؟! ئەگەر‬ ‫راپەڕینی شارەكان‪ ،‬بەبێ‌ پەنابردن بۆ چەك‬ ‫بەردەوامبوایە‪ ،‬خەڵكێكی ئیجگار زۆر‪،‬‬ ‫بەملیۆنەها كەس‪ ،‬هەر ئەوانەی ئاوارەبون‪،‬‬ ‫لەناو خەباتی راپەڕین‌و شارەكاندا بونایە‪،‬‬ ‫ئێستا ن��ە دو س��ەد ه���ەزار دەك����وژراو‬ ‫سەركەوتنیش بەدەستهاتبو‪ .‬بۆیە دەبێت‬ ‫ئاگامان لێبێت كە تێكەاڵوكردنی خەباتی‬ ‫چ��ەك��داری‪ ،‬مەترسییەكی گ��ەورە لەسەر‬ ‫راپەڕین دروستدەكات‌و وەكو وتم‪ :‬راپەڕین‬ ‫چركەساتی دەستپێكردن نییەو ئەنجامی‬ ‫سەركەوتنیش نییە! بەڵكو راپ��ەڕی��ن‪،‬‬ ‫راپەڕاندنی خەڵكە بۆ ئ��ەوەی لەقۆناغی‬ ‫نوێی پرۆسیسی دیموكراسی‌و بەدیهێنانی‬ ‫ئەركە بنچینەییەكانی دیموكراسی‪ ،‬دەبێت‬ ‫راپەڕین بەردەوام بێ‌‪.‬‬

‫«««‬

‫گەلی ك��وردس��ت��ان‪ :‬ل��ەی��ادی (‪)23‬‬ ‫ساڵەی راپەڕینی كوردستاندا‪ ،‬جیاواز‬ ‫لەگێڕانەوەی مێژو‪ ،‬جیاواز ل��ەوەی كە‬ ‫ێ كردی‌و‬ ‫ێ كارەكتەری سەرەكییەو ك ‌‬ ‫ك‌‬ ‫ێ خواردی‌و‪...‬هتد‪ ،‬جیاواز لەگێڕانەوەو‬ ‫ك‌‬ ‫خوێندنەوەیەكی روك��ەش بۆ راپەڕین‪،‬‬ ‫دەمانەوێت‪ ،‬قوڵتر لەرەهەندە جیاوازەكانی‬ ‫راپەڕین بڕوانین‪ .‬لەئەمڕۆداو دوای (‪)23‬‬ ‫ساڵ لەو وەرچەرخانە مێژوییە‪ ،‬قسە‬ ‫لەسەر بەهاو فەلەسەفەكانی راپەڕین‬ ‫بكەین‪ ،‬كە هەتا ئێستا درێژەیان هەیە‪،‬‬ ‫كە تا چەند راپەڕین هەژێنەری پرۆسەی‬ ‫دیموكراسییە لەهەرێمی كوردستان؟‬ ‫تاچەند راپەڕین تائەمڕۆ ئامادەی هەیە؟‬ ‫پێویستە بەشێوازێكی ت��ر درێ���ژەی‬ ‫پێبدرێت؟ بۆ قسەو باسكردن دەربارەی‬ ‫هەمو ئەوانە‪ ،‬میواندارێتی هەڤاڵی بەڕێز‬ ‫م��ەال بەختیار‪ ،‬لێپرسراوی دەستەی‬ ‫كارگێڕی مەكتەبی سیاسیمان كردوەو‬ ‫زۆر بەخێربێیت‪.‬‬ ‫سەرەتا پیرۆزبایی یادی (‪ )23‬ساڵەی‬ ‫راپەڕین لەجەنابتان دەكەین‌و دەمانەوێت‬ ‫لەم یادەدا خوێندنەوەیەكی جیاواز بۆ‬ ‫راپەڕین بكەین‌و ئەوانەی كە الیەنەكانی‬ ‫تر‪ ،‬یاخەڵكی تر‌و ئێمەو مانانیش باسمان‬ ‫كردوە‪ ،‬بەدیوەكەی تردا باسی بكەین‪.‬‬ ‫ئەویش ئەوەیە‪ ،‬ئایا دوای (‪)23‬س��اڵ‬ ‫شتێك ماوە ناوی راپەڕین بێت؟‬ ‫م��ەال ب��ەخ��ت��ی��ار‪ :‬پێمخۆشە قسە‌و‬ ‫ب��اس��ەك��ەم��ان‪ ،‬دوب���ارەب���ون���ەوەی ئەو‬ ‫قسەوباسانە نەبێت‪ ،‬ك��ە لەهەفتەی‬ ‫راب���ردودا‪ ،‬لەپێنجی ئ���ازارەوە تائێستا‬ ‫لەتەلەفزیۆنەكانەوە گوێم لێیەتی‪ .‬دەبێت‬ ‫بزانین‪ ،‬كە ئەركەكانی راپەڕین لەبەردەوام‬ ‫بونی تێگەیشتنی ت��ازەی راپەڕیندایە‪،‬‬ ‫ئەركەكانی راپەڕین‪ ،‬لەدوبارەبونەوەی‬ ‫راپەڕیندا نییە‪ ،‬لەنوێبونەوەی ئێستاو‬ ‫ئاییندەدایە‪ ،‬راپ��ەڕان��دن��ی ئەركەكانی‬ ‫راپەڕین‪ .‬ئەمەش پێویستی بەوەیە كە‬ ‫تێبگەین‪ ،‬راپەڕین گەیشتۆتە دەسەاڵت‪.‬‬ ‫دەس���ەاڵت ئ��ەو ئەركە هاوچەرخانەی‬ ‫راپەڕینی لەسەرشانەو چەمكەكان‌و‬ ‫ئ��ەرك��ەك��ان��ی راپ��ەڕی��ن ب����ەوردی ورد‬ ‫بكەینەوە‪ ،‬وردی بكەینەوە بۆ هەمو‬ ‫بەشەكانی ژیان‪ ،‬بۆ كۆمەڵ‪ ،‬بۆ ژیانی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ ،‬بۆ ت��اك‪ ،‬بۆ س��ەردەم‌و‬ ‫ئەوپەڕی هەوڵبدەین كە خۆمان لەدوبارە‬ ‫بونەوە بپارێزین‪.‬‬

‫تێگەیشتنێكی هەڵەیەو باوەڕیشموایە‪،‬‬ ‫كە وردە وردە ئەم تێگەیشتنە هەڵەیە‬ ‫راستدەبێتەوە‪.‬‬ ‫راپەڕین‪ ،‬نەچركەساتی دەستپێكردنەو‬ ‫ن��ە ئ��ەو چركەساتەیە‪ ،‬ك��ە سەركەوتن‬ ‫ب��ەدەس��ت��دێ �ت‌و ئیتر ه��ەت��ا ئ���ەوەی كە‬ ‫ل��ەڕاپ��ەڕی��ن��ی��ش ن��ەب��وە‪ ،‬رادەپ���ەڕێ���ت!‬ ‫سەركەوتن هەموی رادەپەڕێنێت‪ ،‬پێش‬ ‫سەركەوتن هەموی راناپەڕێت‪ ،‬بەاڵم لەدوای‬ ‫سەركەوتن هەموی رادەپەڕێت‌و دێنەسەر‬ ‫شەقام‪ .‬بەشێوەیەك ئەوەی لەماڵەوە خۆی‬ ‫ش��اردۆت��ەوەو ناهێڵێت مناڵ‪ ،‬ژن‪ ،‬كچی‬ ‫بێتە دەرەوە‪ ،‬ب��ەاڵم كاتێك دەڵێن رژێم‬ ‫روخا‪ ،‬هەموی دەخرۆشێت‌و ئااڵی راپەڕین‬ ‫بەرزدەكەنەوە‪ .‬بەاڵم راپەڕین ئامانج بەدی‬ ‫دەهێنێت‪ ،‬لەمێژودا‪ ،‬ئەم پرسیارە زۆر‬ ‫گرنگەو بە بەردەوامیش ئەو كراوە‪ ،‬ئەویش‬ ‫ئەوەیە كە (شۆڕشی راپەڕین‪ ،‬بۆ ئەوەیە‬ ‫تەنها دەستپێبكەیت؟ یان تەنها بۆ ئەوەیە‪،‬‬ ‫بیپارێزیت‌و ب��ەردەوام��ب��ێ��ت؟)‪ .‬بێگومان‬ ‫پاراستن‌و بەردەوامییەكەی هەیە‪ .‬چونكە‬ ‫ناتوانیت بەردەوام بیت‪ ،‬ئەگەر نەیپارێزیت‪.‬‬ ‫ن��اش��ت��وان��ی��ن ب��ەردەوام��ب��ی��ن‪ ،‬ئ��ەگ��ەر‬ ‫نەیپارێزین! ناشتوانین پاراستنی راپەڕین‬ ‫داببڕیت‪ ،‬لەبەدیهێنانی ئەركەكانی راپەڕین‪.‬‬ ‫ئەم پەیوەندییە ئۆرگانیكییە‪ ،‬پاراستن‌و‬ ‫بەدیهێنانی ئەركەكانی راپەڕین‪ ،‬ئەركی‬ ‫هێزە سیاسی‪ ،‬هێزی م��ەدەن��ی‪ ،‬میدیا‪،‬‬ ‫دەسەاڵت‌و یاسایە بۆ ئەوەی بەردەوامبێت‪.‬‬ ‫چۆن ب��ەردەوام بێت؟! ئێمە بۆ دیكتاتۆر‬ ‫دەڕوخێنین؟ با ئەم پرسیارە لەخۆمان‬ ‫بكەین‪ ،‬بۆ ئەوەی نیشتمان داگیركراوبێت‪،‬‬ ‫رزگ����اری دەك��ەی��ن؟ ئ��ەم��ە پرسیارێكی‬ ‫گرنگەو دەبێت وەاڵمی بدەینەوە‪ .‬نیشتمان‬ ‫لەداگیركردن رزگ��اردەك��ەی��ن‪ ،‬دیكتاتۆر‬ ‫دەڕوخ��ێ��ن��ی��ن‪ ،‬ب��ۆ ئ���ەوەی سیستمێكی‬ ‫دیموكراسی بەدیبهێنین‪ .‬ئالێرەشەوەیە‬ ‫ئەركە گەورەكان‪ ،‬ئەركە بنچینەییەكان لەم‬ ‫چركەساتە بەرۆكت دەگرێت‪ .‬چونكە تۆ‬ ‫سیستم دادەمەزرێنیت‪ ،‬ئەمە مانای چییە‪.‬‬ ‫واتە پێدەنێیتە ناو پرۆسەیەكی مێژوی دورو‬ ‫درێژی تازە‪ .‬چونكە دیموكراسی پرۆسەیە‪،‬‬ ‫نەك كودەتا‪ .‬تۆ دەڵێیت چۆن بەردەوام‬ ‫دەبێت؟ لەكاتێكدا دیموكراسی پرۆسەیەكە‬ ‫دەبێت بەردەوامبێت‪.‬‬ ‫لەتۆ دەپرسم‪ ،‬نەخێر لەهەمو نوسەرێك‪،‬‬ ‫خوێنەرێك‪ ،‬بینەرێكی هۆشیار دەپرسم‪،‬‬ ‫لەكوێی دنیا دیموكراسی بە بیست‪ ،‬بەسی‪،‬‬ ‫بە چل‪ ،‬بەپەنجا‪ ،‬خاتریشان دەگرم بەسەد‬ ‫ساڵ هاتۆتەدی؟! لەكوێ‌؟ بۆ؟ لەو ماوەیەدا‬ ‫نایەتەدی‌و لەئەوروپاش نەهاتۆتەدی! چونكە‬ ‫ئەوروپای پێش شۆڕشی دیموكراسی‪ ،‬پێش‬ ‫شۆڕشی پیشەسازی‪ ،‬پێش رۆشنگەریش‪،‬‬ ‫بە (‪ 250‬تا ‪ )300‬ساڵ رێنیسانس لەئەوروپا‬ ‫بەرپابوە‪ .‬سەدان فەیلەسوف دروستبون‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )460‬دو شةممة ‪2014/٣/17‬‬

‫تایبەت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫ێ دیموكراسی‌و مۆدێرنەتە لەئەوروپا بەردەوام نییە؟! بابێت هەر‬ ‫كێ‌ دەتوانێ‌ بڵ ‌‬ ‫لەم تەلەفزیۆنەوە بەسەعات گفتوگۆیان لەگەڵ دەكەم‪ .‬چونكە ئەم تێزە بێ‌ پێزە‪،‬‬ ‫لەكوردستانیش هاتە پێشەوە‬ ‫زۆربەی خەباتی چەكداری لەسەدەی رابردوەوە شكستی خواردوە‌و شۆڕشی‬ ‫چەكداریش مەرجی سەركەوتنی گەالن نییە‬

‫گەلی كوردستان‪ :‬ئەگەر ئەم ماراسۆنە‪،‬‬ ‫راكەری خۆڕاگرو ماسولكە بەهێزو خاوەن‬ ‫تەكیتیكی تێدا نەبێت‪ ،‬چۆن دەتوانێت‬

‫بگاتە پەتی كۆتایی؟ ئەگەر ئێمە هێشتا‬ ‫لەسەرەتاكانی پرۆسەی رزگ��اری��دا بین‪،‬‬ ‫پێویستمان بەهێزگەلێك ئامادەیە ئەمە‬ ‫بجوڵێنێت! ئایا ئەم هێزگەلە ئامادەیە؟‬ ‫مەال بەختیار‪ :‬بەڵێ‪ ،‬ئەمە پرسیارێكی‬ ‫گرنگە‪ .‬چونكە هەمیشە مێژو‪ ،‬كارەكتەری‬ ‫س��ەرەك��ی‪ ،‬دای��ن��ەم��ۆی س��ەرەك��ی هەیە‌و‬ ‫ئەم دانەمۆیەش بەردەوام لەناو پرۆسەی‬ ‫بەدیهێنانی ئ��ەرك��ە بنچینەییەكانی‬ ‫دیموكراسیدا كاردەكات‪ .‬كۆمەڵ‪ ،‬نەتەوە‪،‬‬ ‫دەوڵ���ەت‪ ،‬سیستم نییە لەدنیا‪ ،‬بەب ‌ێ‬ ‫ئەوەی داینەمۆی هەبێت‪ ،‬بتوانێت ئەركە‬ ‫مێژوییەكانی بەدیبهێنێت!‪.‬‬ ‫لەسەدا هەشتای باشترین بیرمەندەكانی‬ ‫دنیا‪ ،‬باوەڕیانوایە ح��زب‪ ،‬داینەمۆیەكی‬ ‫گ����ەورەی م��ێ��ژوە‪ .‬ل��ەو ش��وێ��ن��ەی حزب‬ ‫الواز دەبێت‪ ،‬لەو شوێنە مەجەعییەت‪،‬‬ ‫مەركەزییەت‪ ،‬بەرەاڵیی‌و كێشەی گەورە‪،‬‬ ‫كێشەی چارەسەرنەكراو‪ ،‬كەڵەكە دەبێت‬ ‫بەسەر كێشەی چارەسەرنەكراوی رابردودا‪.‬‬ ‫بۆ نمونە ئێستا لەهەمو ئەوروپا لەوە‬ ‫دەك��ۆڵ��ن��ەوە ك��ە ح��زب‪ ،‬رێ��ك��خ��راوەك��ان‪،‬‬ ‫سەندیكاكان دەبێت رۆڵی خۆیانیان بۆ‬ ‫بگەڕێتەوە بەزیاتریشەوە‪ .‬هەمو ئەو‬ ‫ت��ێ��زان��ەی ك��ە ح���زب‪ ،‬وەك���و حیكایەتی‬ ‫گەورە نیشاندەدات‌و كۆتایی پێدەهێنێت‪،‬‬ ‫بەپێچەوانەوە ئ��ەو تێزانە تێكشكان‌و‬ ‫لەبەرامبەردا‪ ،‬حزب ئێستا بەهێزترە‪ .‬تۆ‬ ‫ناو بەناو سەیری هەڵبژاردنەكانی ئەوروپا‬ ‫بكە‪ ،‬نەخێر هی ئەمریكا‪ ،‬هی ئەمریكای‬ ‫التین بكەن‪ ،‬نەخێر هی ئەفریقا‪ ،‬هی‬ ‫هندستان بكەن‪ ،‬لەكوێی ئەم دنیایەدا‪،‬‬ ‫ح��زب رۆڵ��ی سەرەكی نەبینیبێت‪ ،‬نەك‬ ‫حزبێك‪ ،‬بەڵكو دوان‌و سیان‪ ،‬فەلەسەفی‬ ‫جیاواز‪ ،‬ئایدۆلۆجییەتی جیاواز‪ ،‬ئینتمای‬ ‫چینایەتی‌و كۆمەاڵیەتی جیاوازیان نەبوبێ‌‪،‬‬ ‫لەكوێ‌ لەكاتێكدا كە ملمالنێیەكی بەهێزی‬ ‫بابەتی ن��ەك��ەن‪ ،‬بۆ بەدیهێنانی ئەركە‬ ‫دیموكراسییەكان‌و تەواوكەری یەكتر نەبن‬ ‫لەهەڵگرتنی لێپرسراوێتی بەشبەشی‬ ‫دیموكراسی‪ ،‬لەكوێی دیموكراسی هەیە‬ ‫بەب ‌ێ ئەمانە؟ لەسعودیە دیموكراسی‬ ‫هەیە؟ لەبەر ئەوەی حزب نییە‪ ،‬لەلیبیا‬ ‫دیموكراسی هەبو‪ ،‬لەبەر ئ��ەوەی حزب‬ ‫گەلی كوردستان‪ :‬دوای (‪ )23‬ساڵ‪،‬‬ ‫ن��ەب��و؟ ك��ە م��وع��ەم��م��ەر ق��ەزاف��ی هەمو‬ ‫لەگەیشتن بەدەسەاڵت‪ ،‬ئەوەی كە راپەڕینی‬ ‫شتێك خۆی بو‪ ،‬هەر بەكتێبێكی دوانزە‬ ‫كردو راپەڕینی تا ئەمڕۆ هێنا‪ .‬یان بابڵێین‪،‬‬ ‫الپەڕە بەناوی كتێبی سەوز‪ ،‬كە پێیوابو‬ ‫ئ���ەوەی راپ��ەڕی��ن ك���ردی ب��ەدەس��ەاڵت‪،‬‬ ‫قوفڵی مێژوی داوە‪ .‬نەخێر ئەوە یەمەن‪،‬‬ ‫بەهەمان فەلسەفەی راپەڕین كار دەكات‌و‬ ‫سوریا‪ ،‬بەحرەین‪ ،‬ئیمارات‪ ،‬قەتەر‪ ،‬كوێت‬ ‫بۆ ئازادییەكان دەڕوان��ێ��ت‪ .‬بۆ ئ��ازادی‬ ‫دیموكراسی هەیە‪ ،‬هەر لەبەر ئەوەی حزب سوننەكانیشدا حزبی بەهێز نییە‌و لەناو ئەو دەكرێت!‪.‬‬ ‫تاك‪ ،‬بۆ كایەكانی ئابوری‪ ،‬كۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫نییە دیموكراسی‌و حزبایەتی لێك جو ‌ێ پێكهاتەیەشی پێیدەڵێن شیعەو سوننە‪،‬‬ ‫ئەوەندەشی من شاهێدی ئەو رۆژگارە فەرهەنگی و تا دوای��ی‪ ،‬گلەییەكی زۆر‬ ‫ناكرێتەوە؟! بەپێچەوانەوە حزب‪ ،‬شادەماری بزانە چی لەباشور‌و ناوەڕاستی عیراق ب��م‪ ،‬راپ��ەڕی��ن هەلومەرجی داگیركردنی لەالیەن خەڵكەوە هەیە؟‬ ‫جواڵندن‌و خوێنبەری بەدیهێنانی ئەركەكانی هاتوە؟! بزانە لەئەنبار عەشایەر چ رۆڵێك كوێت‪ ،‬ل��ەڕوی بابەتییەوە‪ ،‬وردە وردە‪،‬‬ ‫مەال بەختیار‪ :‬خەڵك مافی خۆیەتی‪،‬‬ ‫دیموكراسییە‪ .‬بێگومان لەهەمو واڵتێك دەبینێت! حكومەت بەهەمو گەورەیی دۆخ��ی سیاسی‪ ،‬ئاسایش‪ ،‬س��ەرب��ازی‪ ،‬گلەیی‌و رەخنەو چاوەڕوانییەكی زۆرتری‬ ‫لەواڵتەكانی دنیا‪ ،‬سێ‌ ئەو پەڕی چوار خۆی‪ ،‬كە شەش بۆ حەوت سەد هەزار بیكردنەوەی خەڵك دەخەمڵێ‪ ،‬ناڵێم لەسەر راپەڕین هەبێت‪ .‬بەاڵم دەمەوێت‬ ‫حزب هەیە‪ ،‬كە ئەو دیانەمۆیە بن‪ .‬ئەگەر چەكداری هەیە‪ ،‬ناتوانێت بارودۆخەكەیان پێگەیشتبو‪ .‬یەكێكیش لەمەرجەكانی هەمو كەسێك بەهۆشیارییەوە سەیری ئەم‬ ‫وردتریشی بكەمەوە‪ ،‬تەنها دو حزب لەمێژودا لەگەڵدا یەكالیی بكاتەوە‪.‬‬ ‫سەركەوتنی راپەڕین ئەوەیە‪ ،‬كە خەڵك پرسە بكات‪ .‬چونكە راپەڕین لەكۆتاییەكانی‬ ‫داینەمۆی گەورەن‪ .‬لەئەوروپا‪ ،‬لەئەمریكا‬ ‫ئامادەیی راپەڕین بێت‪ .‬چونكە بەبڕیاری جەنگی سارددا پەیدابوە‌و سەركەوتوە‪ ،‬كە‬ ‫ئ���ەوە ك��ۆم��اری��ی��ەك��ان‌و دیموكراتەكان‪،‬‬ ‫گ��ەل��ی ك��وردس��ت��ان‪ :‬ئ��ەم حزبانەی سیاسی ناتوانیت خەڵك رابپەڕێنیت‪ .‬دوەم هیچ ئاڵوگۆڕێكی بنەڕەتی لەناوچەكەدا‬ ‫ل��ەف��ەرەن��س��ا‪ ،‬ئ��ەوە سۆشیالیستەكان‌و كوردستان‪ ،‬توانیویانە‪ ،‬فەلەسەفەكەی مەرجیش ئەوەیە‪ ،‬كە دنەدانی راپەڕین‌و بەدینەهاتوە‪ .‬تەنها حكومەتی عیراق‬ ‫ئەو راس��ت��ڕەوەك��ان‪ ،‬نەخێر لەئیسپانیا‪ ،‬راپەڕین دەمەزەرد بكەنەوەو تیایدا بژین؟ ناوەندی سەركردایەتی دنەدانی راپەڕین‪ ،‬نەبێت‪ ،‬ك��ە خ��رای��ە ژێ��ر ه��ەن��دێ‌ یاسا‌و‬ ‫لەئەڵمانیا هەر هەمانشتە‪ .‬لێرە كەمێك‬ ‫م��ن بەشەكەی یەكێتی باسدەكەم‪ ،‬ئەوەیە كە هەمیشە تەغزییەی خەڵك بڕیاری ئاسایش‪ ،‬بنكەی ئەنچەرلینك‪،‬‬‫دەستكاری دەكرێت‪ ،‬حزبێكی پۆپۆلیستی‪ ،‬چونكە یەكێتی لەساڵی (‪)1982‬ەوە باسی بكات‌و زانیاری بداتێ‌‌و ئاراستەی بكات‪.‬‬ ‫هێڵی (‪‌)36‬و لەالیەن هاوپەیمانانیشەوە‬ ‫ئ��ەم دو مەرجە ب��و‪ ،‬مەرجی ئ��ەوەی ئێمە دەپارێزراین‪ .‬واتا لەتەواوی ناوچەكە‪،‬‬ ‫حزبێكی لبیراڵ تر دێتەپێشەوە بۆ خولێك راپەڕین دەكات‪ ،‬ئەگەر ئێوە نامیلكەیەك‬ ‫یان دو خولی هەڵبژاردن‪ ،‬كە دەتوانێت هەیە‪ ،‬كە لەكۆبونەوەی سەركردایەتی ساڵی خەڵك ئ��ام��ادەی راپ��ەڕی��ن ب��و‪ ،‬چونكە گۆڕانكارییەكی هەمەالیەن روینەدابو‪ ،‬كە‬ ‫بااڵنسێك رابگرێت‌و چانسی هاتنەپێشەوەی (‪ )1980‬لەخڕی ناوزەنگ بوین‪ ،‬لەشەڕی حكومەت لەكوێت شكاو شكانەكەشی راپەڕین‌و كە ستراتیجی ئۆتۆنۆمیمان بۆ‬ ‫هەبێت‪ ،‬بەاڵم دواتر دادەتەپێت! چونكە نێوان ئێران‌و عیراق سەركردایەتیمان لەسنورێكدا بو‪ ،‬كە سەربازی عیراقی‪ ،‬فیدرااڵ گۆڕاو وردە وردە ئیعترافمان پەیدا‬ ‫ت��ەن��ه��ا ح��زب��ە رەس����ەن‌و م��ێ��ژوی��ی��ەك��ان بەجێ‌ نەهێشتبو‪ ،‬ك��ە جەنابی مام پۆستاڵی سەربازی ئەمریكی ماچ دەكرد‪ .‬كرد‪ .‬بەاڵم سەیری دنیا خۆی بكە‪ .‬دنیا‬ ‫شادەمارەكانی خوێنبەری دیموكراسین ج��ەالل نوسیوێتی‌و راپ��ۆرت��ی كۆمیتەی ئەمە لەڕوی سایكۆلۆژییەوە دەركەوت‪ ،‬كە لەجەنگی س���اردەوە بۆ سیستمی نوێی‬ ‫لەمێژودا‪ .‬رۆژهەاڵتیش وای��ە‪ ،‬حزب زۆر سەركردایەتییە‌و تیایدا دەڵێت (جۆش‌و رژێمی عیراق‪ ،‬هیچی پێناكرێت‪ .‬خەڵكیش جیهان رۆیشت‪ .‬سیستمی نوێی جیهان دوای‬ ‫گرنگە‪ ،‬بەپێچەوانەی هەمو ئەو قسانەی خرۆشدانی خەڵك‪ ،‬بۆ راپەڕاندنیان لەشارو بەپێچەوانەوە بەدەیان بەرامبەر ئامادەیی ساڵەها ئێستا لەجیهانگیری فۆرمێالكراوە‪.‬‬ ‫كە دەوترێت‪ ،‬حزب رۆڵی نەماوەو ناتوانێت شارۆچكەكان)‪ ،‬كە نامیلكەكەش راپۆرتەو دەرب��ڕی��ب��و‪ ،‬ه��ەروەه��ا هەمو ئ��ەو هێزە لەجیهانگیرییدا ورد بۆتەوە‪ ،‬ئابوری زۆر‬ ‫پەیامە گەورەكانی بەدیبهێنێت‪ .‬فەرمو لەكۆمیتەی سەركردایەتی پێشكەشی كرد‪ .‬چەكدارانەی لەگەل رژێم بون‪ ،‬هەمویان ئازادە‪ ،‬لەمیدیای كۆنتڕۆڵكراوەوە بۆ ماس‬ ‫لەلیبیا قەزافی‪-‬ش نەما‪ ،‬بەاڵم لەبەر ئەوەی ساڵی (‪ )1982‬یەكێتی راپەڕینی كردو پ��ەی��وەن��دی��ان ك��رد ب��ەح��زب��ەك��ان��ەوە‪ ،‬كە میدیا رۆشتوین‪ .‬ئینتەرنێت‪ ،‬فەیسبوك‪،‬‬ ‫یەك دو ئایدۆلۆجییەتی بەهێز نەبو‪ ،‬خەڵك بەشبەحاڵی خۆم‪ ،‬بەبڕیاری سەركردایەتی‌و ئامادەبون‪ ،‬یارمەتی خەڵك بدەن‪ ،‬هەروەها ئەم هەمو سایتانە‪ ،‬لەسەردەمی دوای‬

‫بناغەی بیرو رێبازو‬ ‫فەلسەفەی راپەڕین لەسیاسەتی‬ ‫یەكێتیی‪-‬دا‪ ،‬لەساڵی (‪)1980‬كانەوە‬ ‫هەیە‬

‫ئەم حكومەتانەی كوردستان‪،‬‬ ‫كابینەی حەوت‪ ،‬شەش‪ ،‬پێنج‌و‬ ‫چوار‪ ،‬ئایا لەوەیان كۆڵیوەتەوە كە‬ ‫بانكەكان بۆ پارەیان تێدا نییە‬

‫گەلی كوردستان‪ :‬بەڕای تۆ‪ ،‬هەندێك لەو‬ ‫ئەركە تازانە چین؟‬ ‫مەال بەختیار‪ :‬هەندێك لەو ئەركە تازانە‪،‬‬ ‫بەبڕوای من ئەوەیە‪ ،‬كەواز لەوە بهێنین‪،‬‬ ‫كە ب��ەدام��ەزان��دن خەڵك رازی بكەین‪،‬‬ ‫بەپێچەوانە دەستەبەری ژیانی خەڵك‬ ‫بەسۆشیال بكەین‪ .‬چونكە سۆشیال بیمەی‬ ‫ژیانی خەڵك دەكات‪.‬‬

‫«« «‬

‫«««‬ ‫واتە قۆناغ بەندییەكانی ئەوروپا هەموی‬ ‫ئیستحقاقاتی خۆی بەدیهێناوە‪ ،‬ئینجا‬ ‫تا ئێستا دیموكراسی ل��ەئ��ەوروپ��ا هەر‬ ‫بەردەوامە‪.‬‬ ‫ك��ێ‌ دەت���وان��� ‌ێ ب��ڵ �ێ‌ دی��م��وك��راس �ی‌و‬ ‫مۆدێرنەتە لەئەوروپا ب���ەردەوام نییە؟!‬ ‫بابێت هەر لەم تەلەفزیۆنەوە بەسەعات‬ ‫گفتوگۆیان لەگەڵ دەكەم‪ .‬چونكە ئەم تێزە‬ ‫بێ‌ پێزە‪ ،‬لەكوردستانیش هاتە پێشەوە‪.‬‬ ‫ك��ە م��ۆدێ��رن��ەت��ە ت���ەواوب���وەو حیكایەتە‬ ‫گەورەكان تەواوبوە! دیموكراسی لەئەوروپا‬ ‫ب��وە بەپۆست كۆلۆنیالیزم‌و بۆ پۆست‬ ‫مۆدێرنەو بۆ هەمو پۆستەكان رۆشتوەو‬ ‫لێمان بگەڕێن باتێربخۆین لەئەنارشیزم‪،‬‬ ‫لێمان بگەڕێن باتێربخۆین لەدەسەاڵتی‬ ‫ئ��ازادی لۆكاڵی‪ ،‬لێمان بگەڕێن با گەنج‬ ‫بەئارەزوی خۆم حوكم بكات‪ .‬دەسەاڵت‬ ‫ناهێڵێت‪ ،‬دەسەاڵت رێگرە! ئەم قسانەمان‬ ‫لەفەرەنسا‪ ،‬لەئەمریكا‌و لەبیرمەندی گەورە‬ ‫گەورە بینی‪ ،‬كە باوەڕیانوابو هەمو شتێك‬ ‫لەئەوروپا تەواو بوە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئێستا وردە وردە‪ ،‬ئەم خڵتەو‬ ‫پڵتەیەی فەلسەفە‪ ،‬بنی نایەوەو ئێستا‬ ‫ه��ەر هەمویان هاتونەتە س��ەر ئ��ەوەی‬ ‫قسەكەی هابرماز‪ ،‬قسەكەی ئاالن تۆرێن‌و‬ ‫ئەو سۆسۆلۆگ‌و بیرمەندو سیاسیانەی‬ ‫كە باوەڕیانوایە دیموكراسی بەردەوامە‌و‬ ‫حیكایەتە گەورەكانیش هێشتا ماوێتی‬ ‫دەوران��ی خۆی ت��ەواو بكات‪ ،‬وەك فۆكۆ‬ ‫یاماش رایگەیاندبو‪ ،‬گوایە كۆتایی مێژوە‪،‬‬ ‫دەرك��ەوت هێشتا ئایدۆلۆجییەت كۆتایی‬ ‫پێنەهاتوە‪.‬‬ ‫نەخێر فەلسەفەی لیبڕاڵیش پرۆسەی‬ ‫گۆڕانكارییەكانی م��ێ��ژوی قوفڵ ن��ەدا‪.‬‬ ‫نەخێر دیموكراسی ئەركەكانی هەتا‬ ‫لەباكوری ئەوروپا ماوە‪ .‬كە لەدەوڵەتانی‬ ‫سوید‪،‬‬ ‫بەتایبەتی‬ ‫ئیسكەندەنافیا‌و‬ ‫دانیمارك‌و نەرویج‪ ،‬كە لەخۆشگوزەرانترین‬ ‫واڵتانی دنیا ناسراون‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫ئێستا ب��ەدەی��ان كێشەی بنچینەیی لەو‬ ‫واڵتانەدا چارەسەر نەكراون‪.‬‬ ‫باشە‪ ،‬ئێستا ل��ەوە دەگ��ەڕێ��م‪ ،‬بەاڵم‬ ‫فەرەنسایەك‪ ،‬بەریتانیایەك كە زایگای‬ ‫شۆڕشی دیموكراسییە‪ ،‬دوات��ر ئیتاڵیا‪،‬‬ ‫كە زایگای رێنیسانسە‪ ،‬نەخێر ئیسپانیا‪،‬‬ ‫بۆ واڵتانی ت��ر‪ ،‬كە ل��ەوێ‌ دیموكراسی‌و‬ ‫مۆدێرنە ب���ەردەوام بێ‌‪ ،‬چەمك‌و ئەركی‬ ‫نوێی دیموكراسی دەدۆزن��ەوە بۆ ئەوەی‬ ‫دیموكراسی ب���ەردەوام ب �ێ‌‪ ،‬ك��ەوات��ە بۆ‬ ‫كوردستانێك‪ ،‬كە هێشتا نیشتمانێكی‬ ‫داگیرو دابەشكراوین‪ ،‬كە هێشتا پەنجا‬ ‫ملیۆنی مرۆڤین ك��ە ل��ەس��ەدا حەفتاو‬ ‫پێنجی ئەم نەتەوەیە‪ ،‬بەزمانی خۆی قسە‬ ‫ناكات! ئێمەش (‪ )23‬ساڵە راپەڕینمان‬ ‫كردوە‌و لەو ماوەیەش دە بۆ دوانزە ساڵ‬ ‫هەمو رەنگەكانی ش��ەڕی خۆكوژیمان‪،‬‬ ‫بەكاڵی‌و كواڵوی كردوە‪ ،‬بەبێئەوەی ناوی‬ ‫هێزەكان بهێنم‌و ئەمەش دەكەم بەخاتری‬ ‫مێژو‪ .‬ب��ەاڵم ئ��ەم هەمو ش��ەڕی ناوخۆو‬ ‫بەدبەختییە‪ ،‬دەتەوێت بە(‪ )23‬ساڵ بڵێت‬ ‫دیموكراسی تەواو‪ ،‬دەسەاڵت ئەركی تەواو‪،‬‬ ‫مۆدێرنەتە تەواو‪ ،‬حیكایەتی گەورە تەواو‪،‬‬ ‫نەخێر لەحەڤدە شوبات راب��پ��ەڕەو ژێرو‬ ‫ژوری بكەو حەوت خاڵ باڵوبكەرەوەو بڵێ‬ ‫بەم ح��ەوت خاڵە‪ ،‬حكومەت‌و پارلەمان‬ ‫هەڵبوەشێتەوە؟! ئەم جۆرە بیركردنەوەیە‪،‬‬ ‫بۆ راپەڕینی ئەكرۆباتیكییە!‬

‫ل��ەدەوری دو ح��زب‪ ،‬دو ئایدۆلۆجییەت‌و‬ ‫فەلسەفە كۆنەببۆوە‪ ،‬بزانە چی بەسەرهات!‬ ‫كە ئێستا هەر گەڕەكێكی حكومەتێكە‬ ‫ب��ۆخ��ۆی‪ .‬نەخێر میسر‪ ،‬ل��ەب��ەرئ��ەوەی‬ ‫حزبە تەقلیدییەكان نەیانتوانی ئەركی‬ ‫سەردەمەكە جێبەج ‌ێ بكەن‪ ،‬بزوتنەوەیەكی‬ ‫تازە لەمێژودا هاتەپێشەوە‪ ،‬ئیخوانەكان‬ ‫توانیان بیقۆزنەوە‌و بۆ ساڵێك سەربكەون‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم ل��ەئ��ەن��ج��ام��دا گ��ۆڕان��ك��اری��ی��ەك��ان‪،‬‬ ‫ئیخوانەكانی لەناخی خەڵكدا بەج ‌ێ‬ ‫هێشتبو‪ ،‬ل��ەب��ی��رك��ردن��ەوەو پەیوەندی‬ ‫كۆمەاڵیەتی خەڵكدا‪ .‬لەپێویستییەكانی‬ ‫رۆشنبیری‪ ،‬ئابوری‪ ،‬رۆشنگەری خەڵكدا‪،‬‬ ‫ئیخوانەكانیش بێخەبەر لەوەی روداوەكان‬ ‫لەناخی خەڵكدا‪ ،‬لەبیر‌و ئەندێشەی خەڵكدا‬ ‫ئ��ەوان��ی ب��ەج�ێ‌ هێشتبو‪ ،‬دەیانویست‬ ‫هەلەكان وا لێبكەن‪ ،‬كە هەلی مێژوییە‌و‬ ‫خەڵك لەقاڵب بدەن‪ .‬بەاڵم بۆ یەك ساڵ‬ ‫پێیان نەچوەسەر‪ .‬فەرمو لەبەر ئەوەی‬ ‫ئەلتەرناتیڤیشیان نییە‪ ،‬ئەوەتا عەسكەر‬ ‫دێتەوە‪ .‬لەلیبیا سەرۆكوەزیرانی مەدەنی‬ ‫الدەب���ەن‌و س��ەرۆك��وەزی��ران��ی سەربازیان‬ ‫هێناوە‪ .‬كە من باوەڕموایە‪ ،‬كە سیناریۆكە‪،‬‬ ‫لەدوای ئەوەش هەر سەربازی پێویستە‪.‬‬ ‫بۆیە ح��زب زۆر گرنگەو الی ئێمەش‬ ‫هەروایە‪ .‬ئەوەتا لەعیراقدا‪ ،‬حزبی بەهێز‬ ‫دیموكراسی نییە‪ ،‬دو حزب‪ ،‬شیعەو لەناو‬ ‫شیعەكانیشدا حزبی بەهێز هەیەو لەناو‬

‫بەنهێنی‪ ،‬لەگەڵ كاك قادری حاجی عەلی‌و‬ ‫شەهید عوسمان ك���اژاوی هاتوینەتە‬ ‫سلێمانی‌و لەماڵی شەهید دكتۆر خەسرەو‬ ‫خاڵ بوین‌و سەرپەرشتی ئەو راپەڕینەمان‬ ‫كردوە‌و هەمو شەوێك لەگەڵ سەرۆكایەتی‬ ‫راپەڕینەكە دانیشتوین‪ ،‬دروشمەكانمان‬ ‫داب��ەش��ك��ردوەو دروش��م��ی ن��وێ��م��ان بۆ‬ ‫نوسیون‌و ئاگام لەهەولێر‪ ،‬رانیە‪ ،‬كۆیە‪،‬‬ ‫كەركوك بوە‪ ،‬ئەگەر سەرنجتان دابێت‌و‬ ‫ئەدەبیانی هەمو حزبەكان بخوێننەوەو‬ ‫ب���ەراوردی بكەن بەئەدەبیاتی یەكێتی‪،‬‬ ‫پۆستەرەكان ببینن هی ساڵی (‪،)1982‬‬ ‫كە شەهید سنۆبەرو شەهیدەكانی تر‪،‬‬ ‫دو گەنجەكەی لەقەرەداغ‌و لەدێی باخان‬ ‫شەهیدكران‪ ،‬هەمو ئەوانە ئێمە پۆستەرمان‬ ‫بۆ ك��ردون‪ .‬هەتا ئ��ەو نوسینەی لەژێر‬ ‫پۆستەرەكەی شەهید سنۆبەر نوسراوە‪،‬‬ ‫شیعرێكی پ��ی��رەم��ێ��ردی ش��اع��ی��رەو من‬ ‫گۆڕیومەو نوسیومە (وادیسان رویدایەوە‬ ‫لەتەئریخی میللەتا‪ ،‬قەڵغانی گوللە سینگی‬ ‫كچان بێ لەهەڵمەتا)‪ ،‬بناغەی بیرو رێبازو‬ ‫فەلسەفەی راپەڕین لەسیاسەتی یەكێتیی‪-‬‬ ‫دا‪ ،‬لەساڵی (‪)1980‬ك��ان��ەوە هەیە‪ .‬بۆ‬ ‫راپەڕینەكەی تریش‪ ،‬لێرەو ل��ەوێ‌ قسە‬ ‫دەبیستم كە كێ‌ راپەڕینی ك��ردوەو كێ‌‬ ‫نەیكردوە‪ ،‬كە هەندێك كاریگەری سیاسی‌و‬ ‫جیابونەوەو ئەو بارودۆخە وایكردوە‪ ،‬كە‬ ‫راستییە مێژوییەكان‪ ،‬لەفۆرمی تردا باسی‬

‫نامەشیان ب��ۆ ه��ات‌و ئەركیشیان پێ‌‬ ‫دەسپێردرا‪ .‬لەناو ئەو هەلومەرجە بابەتییە‪،‬‬ ‫كە من دەڵێم هەلومەرجە بابەتییەكە‪،‬‬ ‫چ هێزێك توانی پرۆژەیەكی ستراتیجی‪،‬‬ ‫بۆ قۆستنەوەی هەلومەرجەكە دابنێت‌و‬ ‫بەوردیش پرۆژەكە جێبەجێ‌ بكات؟ ئەوە‬ ‫یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان بو‪ .‬ئەوە‬ ‫ئێستگەی یەكێتیی بەئێستگەی الیەنەكانی‬ ‫تر ب��ەراورد بكەن‪ .‬ژمارەی شەهیدەكانی‬ ‫یەكێتیی ب��ەژم��ارەی شەهیدەكانی تر‬ ‫بەراورد بكەن‌و راپەڕین لەناوچەكانی ژێر‬ ‫كاریگەری سیاسەتی یەكێتیی ب��ەراورد‬ ‫بكەن‪ ،‬ئەوە دەروازەی راپەڕین‪ ،‬سلێمانی‪،‬‬ ‫هەولێرو شوێن‌و ناوچەكانی تر‪ ،‬ئەوەش‬ ‫بەڵگەو دۆكیۆمێنتەكان‪ ،‬كە یەكێتی‬ ‫چ رۆڵێكی ت��ێ��دا ه��ەب��و‪ ،‬ئ���ەوە س��رك‪،‬‬ ‫ئەوە مەفرەزەكان‌و پاشان لێپرسراوانی‬ ‫ئ��ەوك��ات��ەی یەكێتی‪ ،‬بەلێپرسراوانی‬ ‫الیەنەكانی تر ب���ەراورد بكە‪ ،‬كە چۆن‬ ‫توانیان بگەنە ش��ارو كۆنتڕۆڵی بكەن‌و‬ ‫بەرەی كوردستانی حوكمڕانی خۆی بكات‪.‬‬ ‫ئەگەر بەحوكمڕانی دەڵێت لەهەولێرەوە‬ ‫تائێرە‪ ،‬یەكێتیی نیشتمانی حوكمڕانی بو‪،‬‬ ‫بەژمارەی شەهید دەڵێت شەهیدەكانی‬ ‫یەكێتی زۆرترە‪ ،‬بە بەڵگەنامەو دۆكیۆمێنت‬ ‫دەڵ��ێ��ت‪ ،‬ه��ەر یەكێتی زۆر زۆرت���رە‪.‬‬ ‫بەژمارەی راپەڕیوان‌و تێكەاڵوكردنی هەمو‬ ‫هێزەكان دەڵێیت‪ ،‬ئاشكرایە كە هەر‬ ‫یەكێتییە‪ .‬ئەوە بۆ كەركوك‪-‬یش دەڵێیت‪،‬‬ ‫دی���ارە ك��ە ك��ەرك��وك چ��ۆن رزگ��ارك��راو‬ ‫راپەڕینەكەی چ��ۆن ب��و‪ .‬خانەقین‪-‬یش‬ ‫دەڵێت‪ ،‬ئەوە دوێنێ‌ هەڤااڵنی مەڵبەند‪،‬‬ ‫سەردانی گۆڕی شەهیدانی راپەڕینیان كرد‌و‬ ‫سەیری شەهیدەكان بكە‪ ،‬كە هەندێكیان‬ ‫بەئۆتۆمبیل راك��ێ��ش��راون‌و شەهیدیان‬ ‫كردون‪ .‬پێشمەرگە شەهیدەكان‪ ،‬راپەڕیوە‬ ‫شەهیدەكان‪ ،‬ئەوانەی خانەقین‌و كەركوك‪،‬‬ ‫بەشی هەرە زۆریان یەكێتی بون‪ .‬تائێستا‬ ‫راستییەكان بەهۆی هەر هۆكارێكەوە بێت‪،‬‬ ‫بەجۆرێكی تر لێكدەدرێتەوە‪ ،‬ئەگەرچی‬ ‫خەڵك ئازادە‪ ،‬بەاڵم راستی مێژویی تازە‬ ‫ناتوانرێ‌ دەستكاری بكرێت‪.‬‬

‫راپەڕین هاتونەتە ئاراوە‪ .‬ئێستاش پرسێكی‬ ‫تر لەدنیادا هاتۆتە پێشەوە پێیدەڵێن‬ ‫تاكگەرایی‪ .‬چونكە ئەوە نەوە‪ ،‬كام چین‪،‬‬ ‫كام دەوڵەت‪ ،‬كام كۆمەڵ بەكۆنتڕۆڵكراویی‌و‬ ‫بەئاراستەی گشتی رابەرایەتی دەكرا‪ ،‬ئەوە‬ ‫هەڵوەشاوەتەوە‪ .‬ئابوری ت��اك‪ ،‬عەقڵی‬ ‫تاك‪ ،‬بەرژەوەندی تاك‪ ،‬هەتا ملمالنێكان‬ ‫لەتاكدا وەك راب��ردو بلۆك بەندی نییە‪،‬‬ ‫ئ��ەم��ە ك��رێ��ك��اری ئ��ەو چینەیەو‪ ،‬ئەمە‬ ‫سەرمایەداری ئەو چینەیەو‪ ،‬نەتەوەش هی‬ ‫ئەو خاكەیە‪ .‬خاك‌و سنورەكان بەزیون‌و‬ ‫جێ گۆڕكێ‌ بەچینەكان كراون! لەرابردودا‬ ‫باوەڕمان بەوەهەبو‪ ،‬كە كرێكارانی جیهان‬ ‫یەكگرن‪ ،‬ئێستا سەرمایەدارانی جیهان‬ ‫یەكیانگرتوە! ئێستا هەر لەم كوردستانەدا‪،‬‬ ‫بەپێی دواهەمین ئامار كە باڵوبۆتەوە‬ ‫زیاتر لەیانزە هەزار ملیۆنێر لەكوردستاندا‬ ‫هەیەو ئەمانەش تۆڕێكی فراوانی ئابوریان‬ ‫لەگەڵ كۆمپانیا‌و سەرمایەدارەكانی جیهان‬ ‫ه��ەی��ە‪ .‬بۆیە لەتۆ دەپ��رس��م‪ ،‬ك��ە چەند‬ ‫كرێكار لەكوردستاندا‪ ،‬لەناو بزوتنەوەی‬ ‫كرێكاری‌و ئینتەرناسیونالی جیهانیدا‬ ‫خەباتی ناوخۆییان هەیە‪ .‬بەپێچەوانەوە‪،‬‬ ‫س��ەرم��ای��ەدارەك��ان یەكیانگرتوە‪ .‬بۆیە‬ ‫دەم��ەوێ��ت ل��ێ��رەدا بڵێم‪ :‬دیموكراسی‌و‬ ‫راپ��ەڕان��دن��ی ئ��ەرك��ەك��ان��ی دیموكراسی‬ ‫لەسەردەمێكی ئاوادا‪ ،‬بێگومان ئاڵوگۆڕی‬ ‫بەسەرداهاتوە‪ ،‬لەچاو ساڵی (‪ )1991‬كە‬ ‫راپەڕین بوەو دیموكراسی ئەوكاتە هێشتا‬ ‫بەچەمكە كالسیكییەكەی سەیر دەك��را‪.‬‬ ‫بەاڵم ئێستا بەچەمكی نوێچەشن سەیری‬ ‫دیموكراسی دەكرێت‪ .‬بۆیە خەڵك هەقێتی‌و‬ ‫حكومەتی ئێمەش‪ ،‬دەبێت فەلسەفەی‬ ‫حوكمڕانی خ��ۆی‪ ،‬سیستمی حوكمڕانی‬ ‫خ���ۆی‪ ،‬چۆنێتی راپ��ەڕان��دن��ی ئ��ەرك��ە‬ ‫بنچینەییەكانی دیموكراسی‪ ،‬لەگەڵ ئەم‬ ‫س��ەردەم‌و ئاڵوگۆڕە بگونجێنێت‪ .‬چونكە‬ ‫ئەم هەمو دامەزراندن‌و ئەم هەمو زەوی‬ ‫دابەشكردن بۆ رازیكردنی خەڵك نەبو‪،‬‬ ‫هەمو ئەمانە زادەی شەڕی ناوخۆ نەبو؟!‬ ‫باشە كەواتە من لەحكومەت دەپرسم‪،‬‬ ‫ملیۆنێك‌و س��ەدو هەشتاو چ��وار ه��ەزار‬ ‫خەڵكیان دامەزراندوە‪ ،‬لەپێنج ملیۆن‌و نیو‬ ‫بۆ شەش ملیۆن كەس‪ ،‬كە ئەمە لەجیهاندا‬ ‫رێژەی دامەزراوی وانییە!‬ ‫ئایا خەڵك لەم دامەزراندنە‪ ،‬لەهەمو‬ ‫خزمەتگوزارییەی پێشكەشكراوە‪ ،‬رازییە؟‬ ‫دوێنی لەكەالر بوم‪ ،‬لەبەڕێز سەاڵح كوێخا‪،‬‬ ‫سەرپەرشتیاری ئیدارەی گەرمیانم پرسی‪،‬‬ ‫كە تائێستا چەند ملیۆن دۆالر بۆ گەرمیان‌و‬ ‫كەالر سەرفكراوە‪ ،‬وتم پێنج سەد ملیۆن‬ ‫دۆالر سەرفكراوە؟ وەاڵمیدامەوە كە‪ :‬زۆر‬ ‫زیاترە!‪.‬‬ ‫باشە‪ ،‬خەڵك بەپێنج سەد ملیۆن دۆالر‪،‬‬ ‫لەخزمەتگوزاری ناوچەكە رازی نییە‪.‬‬ ‫هەڵەبجە داری بەسەر بەردییەوە نەمابو‪،‬‬ ‫خەڵك رازی نییە‪ ،‬پێنجوێن‪ ،‬چوارتا‪،‬‬ ‫قەاڵدزێ‌‪ ،‬داریان بەسەر بەردییەوە نەمابو‪،‬‬ ‫ئێستا هەموی ئاوەدانكراوەتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫خەڵكەكەی هێشتا رازی نییە‪.‬‬ ‫كەواتە دەبێت بیر لەراپەڕاندنی ئەركی‬ ‫ت��ازە لەناو كۆمەڵدا بكەینەوە‪ ،‬لەناو‬ ‫چینەكان‪ ،‬لەژیانی كۆمەاڵیەتیدا‪.‬‬

‫‪5‬‬

‫ذمارة (‪ )4٦٠‬دو شةممة ‪2014/3/١٧‬‬

‫ديالؤط‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫هەر بڕیارێكی سەرۆكی هەرێم بەرامبەر بەغداد‪ ،‬پێویستە كۆدەنگی لەسەر بێت‬ ‫سامان فەوزی‪ ،‬پارلەمانتاری عیراق‪ ،‬بۆ “چاودێر”‬ ‫سازدانی‪ :‬ئارام بۆرە‬ ‫پارلەمانتارێكی عیراق‪ ،‬رایدەگەیەنێت‪،‬‬ ‫هەر رێگاچارەیەك لەئێستادا بۆ چارەسەری‬ ‫كێشەكان لەگەڵ بەغداد پێویستە جۆرێك‬ ‫لەراوێژ‌و كۆدەنگیی هێزە سیاسییەكانی‬ ‫هەرێمی لەسەر بێت‪ ،‬بەتایبەت هێزە‬ ‫براوەكانی پارلەمانی كوردستان‪ ،‬چونكە‬ ‫ه��ەر بڕیارێك بەباش‌و خ��راپ پێویستە‬ ‫هەموان بەرپرسیارێتی هەڵبگرن‪.‬‬ ‫د‪.‬سامان فەوزی‪ ،‬لەم دیالۆگە تایبەتەیدا‬ ‫لەگەڵ «چ��اودێ��ر»‪ ،‬ئاشكراشیدەكات‪،‬‬ ‫پێشبینیدەكرێت ئەمساڵیش بودجە بەب ‌ێ‬ ‫ك��ورد تێپەڕێنرێت‪ ،‬چونكە دەوڵ��ەت��ی‬ ‫یاسا داوای لە پارلەمانتارەكانی كردوە‬ ‫بەشداریی دانیشتنەكان بكەن‌و‪ ،‬هەروا‬ ‫لیستی موتەحیدونیش بۆ بودجە بەشداریی‬ ‫كۆبونەوەكان دەبن‪ ،‬كە ماوەیەكە بەهۆی‬ ‫كێشەكانی فەلوجە‌و ئەنبار دانیشتنەكان‬ ‫بایكۆتدەكەن‪ ،‬بۆیە ئەگەر ئەو رێژەیە‬ ‫تەواوبكەن بودجە تێدەپەڕێنن‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬بەرپرسانی هەرێمی كوردستان‬ ‫باسلەوەدەكەن‪ ،‬ناگەڕێنەوە دواوە‪ ،‬ناچنە‬ ‫ژێر ركێفی بڕیارەكانی بەغداد‪ .‬خوێندنەوەی‬ ‫ئێوە بۆ ئەوە چییە؟ ئایا ئەوە چارەسەرە؟‬ ‫د‪.‬سامان فەوزی‪ :‬نزیكەی دو ساڵ پێش‬ ‫ئێستا بەغداد رازی نەبو بەوەی كۆمپانیاكان‬ ‫لەهەرێمی كوردستان ك��اری پشكنین‌و‬ ‫بیرهەڵكەندن بۆ نەوت بكەن‪ ،‬جەختیشیان‬ ‫ل��ەوەدەك��ردەوە هەر گرێبەسێتكی نێوان‬ ‫ه��ەرێ��م ل��ەگ��ەڵ كۆمپانیاكان بەتاڵەو‬ ‫نایاساییە‪ ،‬هەروا وتیان هەر كۆمپانیایەك‬ ‫گرێبەستی نەوتی بكات لەگەڵ هەرێم‬ ‫دەیخەنە لیستی رەش��ەوە‪ ،‬ه��ەروا ساڵی‬ ‫راب����ردو پ����ارەی ئ���ەو كۆمپانیایانەی‬ ‫نەدەنارد كە كاری پشكنینیان بۆ نەوت‬ ‫دەكرد‌و بەوهۆیەوە بودجەش بەب ‌ێ كورد‬ ‫پەسەندكرا‪ ،‬ب��ەاڵم دوای سەردانەكەی‬ ‫مالكی بۆ هەولێر‌و سەرۆكی هەرێم بۆ‬ ‫بەغداد بەشێك لەپارەی ئەو كۆمپانیایانە‬ ‫رەوانەكرا‪ ،‬بۆیە ئەگەر سەیربكەین ئێستا‬ ‫هەرێمی كوردستان ئەو سێ‌ كێشەیەی‬ ‫تێپەڕاند‌و بەغداد تەنها كێشەی ئەوەیە كە‬ ‫كێ‌ نەوت هەناردەبكات‪ ،‬ئایا كوردستان‬ ‫خۆی بیفرۆشێت یاخود كۆمپانیای سۆمۆ كە‬ ‫هی حكومەتی عیراقە‪ ،‬تەنانەت بەغدادیش‬ ‫رازییە ب��ەوەی ئەگەر لەڕێگای سۆمۆوە‬ ‫نەوتی هەرێم بفرۆشێ‌ ئەوان پێداچونەوە‬ ‫بەهەیكەلی كۆمپانیای سۆمۆدا بكەن‌و‬ ‫نوێنەری هەرێمی كوردستانی تێدابێت‪،‬‬

‫بەاڵم تائێستا لەسەر ژمارە‌و دەسەاڵتی ئەو‬ ‫نوێنەرە رێكنەكەوتون‪ ،‬هەروا خاڵێكی تر‬ ‫كە كێشەی لەسەر ماوە ئەو پارەیەیە كە‬ ‫دەچێتە بانكێكی ئەمەریكا‪ ،‬هەمو پارەكە‬ ‫بچێتەوە بەغداد‌و دواتر لە‪ %17‬رەوانەی‬ ‫هەرێم بكرێ‌‪ ،‬هەرێمیش رەتیدەكاتەوە‬ ‫دەڵێت‪ ،‬دەب ‌ێ راستەوخۆ ‪%17‬ی بودجەی‬ ‫هەرێمی لێ‌ جیابكرێتەوە‪ ،‬بۆیە نەگەڕانەوە‬ ‫بۆ دواوە‪ ،‬چونكە هەرێم كێشەكانی پێشوی‬ ‫تێپەڕاندوە‌و پشتی بەدەستور بەستوە‪،‬‬ ‫بەتایبەت لە نەبونی یاسای نەوت‌و گاز كە‬ ‫لەپارلەمان دەرچوبێت‌و پشتی بەدەستور‬ ‫بەستبێ‌‌و لەگەڵ سیستەمی فیدراڵیدا‬ ‫گونجابێت‪ ،‬بۆیە چاودێرانیش بونەتە دو‬ ‫بەشە‌وەو‪ ،‬بەشێك بە مافی كوردستانی‬ ‫دەزانێت‌و هەندێكیش بەنایاسایی دەزانن‪،‬‬ ‫بەاڵم دواجار دادگای فیدراڵی یەكالكەرەوەی‬ ‫هەمو ئەو كێشانە دەبێ‌‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫ئەگەر هەرێمی كوردستان مافی دەستوری‬ ‫نەبوایە چۆن ئەو كۆمپانیا گەورانە كە هەن‬ ‫نزیكەی هەزار پارێزەری هەیە گرێبەست‬ ‫لەگەڵ حكومەتی هەرێم دەك��ەن‪ ،‬ئەم‬ ‫هەنگاوانە زۆر گرنگە بۆ هەرێم‪ ،‬تاوەكو‬ ‫سەربەخۆیی ئ��اب��وری بەدەستبهێنێت‪،‬‬ ‫تاوەكو بەهێزتر مامەڵە بكات‌و كەمتر‬ ‫بكەوێتە ژێر فشارەكانی بەغداد كە لەگەڵی‬ ‫بەكاریدەهێنێت‪.‬‬ ‫چ��اودێ��ر‪ :‬ب���ەردەوام مالكی‪ ،‬هەرێمی‬ ‫كوردستان بە پارێزگاكانی تری عیراقەوە‬ ‫دەبەستێتەوە‪ ،‬بۆ ئەوەی وەك پارێزگاكانی‬ ‫دیكە داوای هەمان شت بكات لە هەرێم‪.‬‬ ‫پێتوانیە ئەمە بچوككردنەوەی هەرێم بێت؟‬ ‫د‪.‬س��ام��ان ف���ەوزی‪ :‬ترسی ئێمە لەو‬ ‫بیركردنەوەیەیە‪ ،‬بۆیە رەتیدەكەینەوە‪،‬‬ ‫ب���ەغ���داد ل���ەم���ەدا ه��ەڵ��ەی��ە‪ ،‬چونكە‬ ‫دەسەاڵتەكانی هەرێمی كوردستان وەك‬ ‫دەسەاڵتی هیچ پارێزگایەك‌و تەنانەت هیچ‬ ‫هەرێمێكیش نین كە لەداهاتو دروستدەبن‪،‬‬ ‫چونكە هەرێم ه��ەر سێ‌ دەسەاڵتەكەی‬ ‫ه��ەی��ە‪ ،‬ب���ەاڵم پ��ارێ��زگ��اك��ان ب��ەگ��وێ��رەی‬ ‫دەستور دەسەاڵتیان هەیە‪ ،‬ناكاتە ئەوەی‬ ‫پارلەمان‌و سەرۆكی هەرێم‌و حكومەت‌و‬ ‫دەسەاڵتی دادوەری��ان هەب ‌ێ لەگەڵ ئااڵ‪،‬‬ ‫لەالیەكیترەوە هیچ هەرێمێكی تریش وەك‬ ‫هەرێمی كوردستان نابێ‌‪ ،‬چونكە لەساڵی‬ ‫‪1992‬ەوە دروستبوە واتە پێش حكومەتی‬ ‫عیراقی فیدراڵ كە لە‪ 2005‬دوای دەستور‬ ‫دروستبوە‪ ،‬بۆیە دەبێ‌ هەرێمی كوردستان‬ ‫لەگەڵ هەر هەرێمێكی تر كە دورستدەب ‌ێ‬ ‫جیاواز بێت نەوەك پارێزگایەك‪ ،‬چونكە‬ ‫تەنها هەرێمیشە بە رەسمی لەدەستوری‬

‫عیراقدا ناوی هاتوە‌و ناوی هیچ هەرێمێكی‬ ‫تر نەهاتوە‌و دان��ی ن��اوە بەهەمو یاساو‬ ‫گرێبەستەكان كە لە‪1992‬ەوە كە هەرێمی‬ ‫كوردستان كردویەتی‪ ،‬هەرچەندە ئەگەر‬ ‫ب��ۆی��ان ب��ك��رێ‌ دەس��ەاڵت��ەك��ان��ی ه��ەرێ��م‬ ‫ك��ەم��دەك��ەن��ەوە‪ ،‬وەك��چ��ۆن دەس��ەاڵت��ی‬ ‫پارێزگاكانیان كەمكردۆتەوە‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬وتارەكەی سەرۆكی هەرێم چۆن‬

‫سامان فەوزی عومەر‬ ‫لەدایكبوی ‪1975‬‬ ‫دكتۆرا لە یاسا‬ ‫ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەران ‪ -‬لیستی هاوپەیمانیی‬ ‫كوردستان (یەكێتی)‬ ‫ئەندامی لیژنەی راگەیاندن‌و رۆشنبیریی پارلەمان‬

‫نابێ‌ دەرگاكانی گفتوگۆ‬ ‫بەیەكجاری لەگەڵ بەغداد‬ ‫دابخەین‬ ‫دەخوێننەوە؟ كە باسی لەوەكرد هەندێ‬ ‫هەڵوێستیان دەبێت كە ناوەند چاوەڕێی‬ ‫ناكات‪ ،‬بە بۆچونی ئێوە كورد دەتوانێت چ‬ ‫هەڵوێستێكی وای هەبێت؟‬ ‫د‪.‬سامان فەوزی‪ :‬هەر رێگاچارەیەك لە‬ ‫ئێستادا پێویستە جۆرێك لە راوێژ‌و كۆدەنگیی‬ ‫هێزە سیاسییەكانی هەرێمی لەسەربێت‪،‬‬ ‫بەتایبەت هێزە ب��راوەك��ان��ی پارلەمانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬چونكە هەر بڕیارێك بەباش‌و‬ ‫خ��راپ پێویستە هەموان بەرپرسیارێتی‬ ‫هەڵبگرین‪ ،‬راس��ت��ە دواج���ار بڕیارەكە‬ ‫ل��ەالی��ەن س��ەرۆك��ی هەرێمەوە دەدرێ��ت‪،‬‬ ‫بەاڵم پێویستە بڕیارە چارەنوسسازەكان‪،‬‬ ‫بەتایبەت لەگەڵ مامەڵەكردن لەگەڵ بەغداد‬ ‫الیەنەكان رێكبكەون‪ ،‬هەروا ناشبێ‌ ئێمە‬

‫د‪.‬سامان فەوزی‪ :‬دەتوانم زیاتر لە ‪20‬‬ ‫ماددەی دەستوری باسبكەم كە لەعیراقدا‬ ‫پێشێلكاری تێداكراوە‪ ،‬دەستور لەواڵتانە‬ ‫زۆر گرنگە كە رێزی دەگیرێت‌و كەلتوری‬ ‫دیموكراسیان ه��ەی��ە‪ ،‬ب��ەاڵم ب��ەداخ��ەوە‬ ‫ل��ە واڵت��ی ئێمە دەس��ت��ور بەشێكی زۆر‬ ‫لەماددەكانی پێشێلكراون‪ ،‬هەروا بڕینی‬ ‫بودجە بڕیاری ئەنجومەنی وەزیران نەبوە‪،‬‬ ‫بەڵكو بڕیاری تاكەكەسیی وەزیری دارایی‬ ‫بوە‪ ،‬كە رەزامەندیی لەسەرۆكی حكومەت‬ ‫وەرگرتوە‪ ،‬بڕیارەكەش پشت بەهیچ ماددەو‬ ‫یاسایەك نابەستێ‌ كە ئەو مافە بدات بە‬ ‫بەغداد بودجە‌و موچە ببڕێت‪ ،‬بۆیە ئەمە‬ ‫پێشهاتێكی ترسناك بو‪ ،‬چونكە تا بودجە‬ ‫پەسەنددەكرێ‌ تەنها موچە‌و پارەی پرۆژە‬

‫لەبڕیارەكانی ئەو داداگایە لەرابردو جێگای‬ ‫چاودێر‪ :‬پێتوایە ئەمساڵیش بەبێ‌ كورد‬ ‫سەرنجی چاودێرانی یاسایی‌و سیاسی بوە بودجە پەسەندبكرێ‌؟‬ ‫كە نەگونجاوە لەگەڵ دەستور‪ ،‬بەنمونە‬ ‫د‪.‬س��ام��ان ف��ەوزی‪ :‬هەوڵێك هەبو بۆ‬ ‫دادگای فیدراڵی لە‪ 2010‬بڕیارێك دەردەكات ئەوەی ئەگەر بودجە پەسەندنەكرێ‌ ئەوا بە‬ ‫پارلەمان كە نوێنەری خەڵكە بۆی نیە هیچ میكانیزمێكی تر بودجە رەوانەی پارێزگاكان‬ ‫یاسایەك دەربكات لەسەر بنەمای پێشنیار بكرێ‌ لەالیەن حكومەتەوە‪ ،‬كە ئەمەش تەواو‬ ‫ئەگەر رەزامەندیی سەرۆكی حكومەت‌و پێچەوانەی دەستورە‪ ،‬باسیشلەوەدەكرا‬ ‫سەرۆككۆماری لەسەر نەبێ‌‪ ،‬لەكاتێكدا ئەو كە لەبەر بەرژەوەندیی گشتی ئەم كارە‬ ‫دوانە لەپارلەمان متمانەیان وەرگرتوە‪ ،‬ئەم دەكەن‪ ،‬بەداخەوە لەواڵتە دیكتاتۆرییەكاندا‬ ‫بڕیارە لەهیچ واڵتێك نەبوە‪.‬‬ ‫بەناوی بەرژەوەندیی گشتی زۆر كات یاسا‌و‬ ‫دەستور پێشێلدەكرێن‪ ،‬یا هەنگاوی وەها‬ ‫چ���اودێ���ر‪ :‬ه��ەن��دێ الی��ەن��ی عیراقی دەنرا تەنها بەالی خۆیانەوە لەبەرژوەندیی‬ ‫باسلەوەدەكەن‪ ،‬پەرەسەندنی ئەم كێشانەو گشتیە‪ ،‬كەچی بەالی هەمو واڵتانی جیهان‬ ‫قوڵبونەوەیان‪ ،‬پەیوەندیی بە بانگەشەی كارێكی نایاسایی‌و نامرۆڤانەبوە‪ ،‬رێكاڵمی‬ ‫ئەوەشدەكرا دەب ‌ێ چاو لە رێژەی یاسایی‬ ‫هەڵبژاردنەوە هەیە‪ .‬ئێوە راتان چیە؟‬ ‫د‪.‬سامان ف��ەوزی‪ :‬رەنگە هەندێ‌ لەو بەشداربونی پارلەمان بپۆشرێ‌‪ ،‬بەوەی‬ ‫الیەنانەی تەرەفی كێشەكەن سودمەندبن خوێندنەوەی یەكەم بۆ پ��رۆژە یاسای‬ ‫بودجە بكرێ‌‪ ،‬چونكە لەبەرژەوەندیی‬ ‫گشتییە‪ ،‬ئەمەش نیگەرانیی تەنانەت‬ ‫هەندێ‌ الیەنی شیعەشی لێكەوتەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫راستە كێشەیەك چارەسەردەكات بەاڵم‬ ‫بەدەیان كێشەی تر دروستدەكات‪ ،‬بۆیە‬ ‫پێشبینیدەكەین ئەمساڵیش بودجە بەب ‌ێ‬ ‫كورد تێپەڕێنرێت‪ ،‬چونكە دەوڵەتی یاسا‬ ‫بۆ بانگەشەی هەڵبژاردن‪ ،‬بەاڵم پێموانیە داوای لەهەمو ئەندامەكانی كردوە بگەڕێنەوە‬ ‫هۆكاری دروستبونی كێشەكان بانگەشەی واڵت بۆ بەشداریكردن‌و تەواوكردنی رێژەی‬ ‫هەڵبژاردن بێت‪ ،‬چونكە كێشەكان كێشەی یاسایی‪ ،‬ه��ەروا گوێبیست بوین لیستی‬ ‫چەند ساڵەن‌و كێشەی قوڵن كە بارودۆخی موتەحیدونیش ب��ۆ ب��ودج��ە ب��ەش��داری‬ ‫هەڵبژاردن لەئارادا نەبوە‪ ،‬بەاڵم سودیشی كۆبونەوەكان دەبن‪ ،‬كە ماوەیەكە بەهۆی‬ ‫دەب �ێ‌ ل��ەوەی كە چەند مانگێكە بۆڕی كێشەكانی فەلوجە‌و ئەنبار دانیشتنەكان‬ ‫نەوتی هەرێم‌و توركیا ت��ەواوب��وە‌و نەوت بایكۆتدەكەن‪ ،‬بۆیە ئەگەر ئەو رێژەیە‬ ‫لەعەمبارەكانی توركیا هەڵگیراوە وەك تەواوبكەن بودجە تێدەپەرێنن‪ .‬ئومێدەوارم‬ ‫باسدەكەن‪‌،‬و كەمتریش لە دو مانگ ماوە بودجە تێنەپەڕێ‌‌و كێشەكان چارەسەربكرێن‬ ‫بۆ هەڵبژاردن‪ ،‬ئەمەش وایكردوە كێشەكان بە ئامادەبونی هەمو كوتلەكان‪ ،‬چونكە‬ ‫كوردستان ئەمجارە كاردانەوەی جیاوازی‬ ‫بگەنە لوتكە‌و بەمشێوەیە بتەقنەوە‪.‬‬ ‫دەبێ‌ لەگەڵ ساڵی رابردو‪.‬‬

‫ئەگەر ئەمساڵ بودجە بەبێ كورد پەسەندبكرێت‪،‬‬ ‫ئەوا كاردانەوەی جیاوازتری هەرێم دەبینن‬ ‫دەرگاكانی گفتوگۆ بەیەكجاری دابخەین‌و بەردەوامەكان خەرجدەكرێ‌‪ ،‬واتە ‪ 1‬لەسەر‬ ‫پێیوستە كێشەكان تا بكرێ‌ بەگفتوگۆ ‪12‬ی بودجە خەرجدەكرێ‌‪ ،‬تەنانەت كار‬ ‫چارەسەربكرێن‪ ،‬بەشێوازێكی هێمنانە گەیشتۆتە ئ��ەوەی كە هەرێم ئامادەنییە‬ ‫لەچوارچێوەی دەس��ت��وردا‪ ،‬ب��ەاڵم ئەگەر گفتوگۆش ل��ەم��ب��ارەی��ەوە بكات لەگەڵ‬ ‫چارەسەر نەبو ئەوا هەر دەستور رێگای حكومەتی ف��ی��دراڵ‪ ،‬بەڵكو دەب � ‌ێ ئەمە‬ ‫داوە‪ ،‬ئەگەر پێشێلكاری تێدا كرا‌و چارەسەر خۆیان چارەسەری بكەن‌و دواتر گفتوگۆ‬ ‫نەكران ئەوا الیەنەكان بۆیان هەیە چاو بەو لەسەر بودجە‌و مەسەلەی نەوت‌و گاز بكەن‪،‬‬ ‫گرێبەستەدا بخشێننەوە كە ناوی دەستورە‪ .‬لەكاتی خۆیشیدا رەنگە هەنگاو بنرێ‌ بۆ‬ ‫دادگای فیدراڵی‪ ،‬هەرچەندە رەنگە جۆرێك‬ ‫چاودێر‪ :‬ئەگەر بڕینی بودجە‌و موچە لەگومان هەبێ‌ لەسەر ئ��ەو بڕیارە لەو‬ ‫نادەستوری بن‪ ،‬بۆچی ك��ورد سكااڵ لە دادگایە دەردەچێ‌‪ ،‬پێشمانوایە حكومەتی‬ ‫ه��ەرێ��م مافی خۆیەتی‪ ،‬ب��ەاڵم بەشێك‬ ‫دادگای فیدراڵی تۆمارناكات؟‬

‫دواكەوتنی پێكهێنانی حكومەت پرسی هەڵبژاردن بەرەو دواوە دەبات‬ ‫سەرتیپ عەلی‪ ،‬چاالكوانی كۆمەڵی مەدەنی‪ ،‬بۆ “چاودێر”‬ ‫سەرتیپ عەلی محەمەد‬ ‫بەكالۆریۆس لە زمانی ئینگلیزی‬ ‫سكرتێری كۆمەڵەی خوێندكارانی كوردستان‬ ‫شارەزا‌و چاودێری نێودەوڵەتیی هەڵبژاردن‬ ‫راهێنەر لە بواری كاری رێكخراوەیی‬

‫سەرتیپ عەلی‪ :‬دواكەوتنی پێكهێنانی‬ ‫كابینەی هەشتەم‪ ،‬كاریگەریی نەگەتیفی‬ ‫سازدانی‪ :‬هەوراز چنگیانی‬ ‫سیاسی‌و ئابوری‌و كۆمەاڵیەتی دەبێت‪ ،‬هەروا‬ ‫چ��االك��وان��ێ��ك��ی ك��ۆم��ەڵ��ی م��ەدەن��ی‪ ،‬بە دواكەوتنی پرۆژەكان‌و راگرتنی پێشینەی‬ ‫پێویستی دەزانێت‪ ،‬یەكێتی گرنگیی تەواو بە خانوبەرە‌و پێشینەی هاوسەرگیری‌و قەرزی‬ ‫نەوەی نوێ بدات‪ ،‬چونكە ئەم حزبە خاوەنی بچوك دەبێتە هۆی راگرتنی جوڵەی ئابوری‪،‬‬ ‫سەرمایە‌و توانایەكی گەورەیە لەكوردستاندا‪ .‬لە روی سیاسییشەوە متمانەی هاواڵتیان‬ ‫سەرتیپ عەلی‪ ،‬كە هاوكات سكرتێری بە پرۆسەی سیاسی لە هەرێمی كوردستان‬ ‫كۆمەڵەی خویندكارانی كوردستانە‪ ،‬لەم الوازدەكات‪ ،‬دواكەوتنی پێكهێنانی حكومەت‬ ‫دیالۆگە تایبەتەیدا لەگەڵ «چ��اودێ��ر»‪ ،‬پرسی هەڵبژاردن بەرەو دواوە دەبات‪ ،‬چونكە‬ ‫الوازی����ی رۆڵ���ی رێ��ك��خ��راوەك��ان��ی كۆمەڵی مانگێك دوای هەڵبژاردنەكان دەبوایە ئەم‬ ‫مەدەنییش لە پرسی دواكەوتنی پێكهێنانی كابینەیە رابگەیەنرایە‪.‬‬ ‫حكومەت دەگەڕێنێتەوە بۆ ئەوەی‪ ،‬ئەوەندەی‬ ‫چاودێر‪ :‬رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی‬ ‫ئیرادەی سیاسی دەسەاڵتی هەیە لەهەرێمی‬ ‫كوردستاندا‪ ،‬هێندە ئیرادەی مەدەنی‌و یاسایی لەمڕوەوە كەمترین فشاریان هەبوە‪ ،‬ئێوە‬ ‫راتان چیە؟ پێتانوایە رێكخراوەكان ئەركی‬ ‫دەسەاڵتی نییە‪.‬‬ ‫خۆیان بەجێنەگەیاندوە؟‬ ‫چاودێر‪ :‬وەك چاالكوانێكی رێكخراوەكانی‬ ‫س��ەرت��ی��پ ع���ەل���ی‪ :‬راس��ت��ی��ی��ەك��ەی‪ ،‬یاداشتەوە ناڕەزاییان ئەنجامداوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كۆمەڵی مەدەنی‪ ،‬چۆن دواكەوتنی پێكهێنانی رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی كەمتەرخەم پێموایە ئەوەندەی ئیرادەی سیاسی دەسەاڵتی‬ ‫حكومەتی هەرێم دەخوێننەوە؟ بە بۆچونی نەبون بەرامبەر بە دواكەوتنی پێكهێنانی هەیە لە هەرێمی كوردستاندا‪ ،‬هێندە ئیرادەی‬ ‫تۆ ئەم دۆخە تاوەكو چەند زیان بە پرسی حكومەت‪ ،‬ئ��ەوەن��دەی پێیانكرابێت كاری مەدەنی‌و یاسایی دەسەاڵتی نییە‪.‬‬ ‫خۆیان كردوە‪ ،‬لە روی دەركردنی بەیاننامە‌و‬ ‫دیموكراسی دەگەیەنێت؟‬

‫ن��ەوەی ن��وێ بدرێت تاكو ببنە‬ ‫خ��اوەن ب��ڕی��اردان‌و بەشداریشیان‬ ‫پێبكرێت لە پرۆسەی سیاسیدا‪.‬‬

‫دەبێت یەکێتی گرنگیی‬ ‫تەواو بەنەوەی نوێ بدات‪،‬‬ ‫چونکە حزبێکی خاوەن‬ ‫سەرمایەی گەورەیە‬ ‫چاودێر‪ :‬بەو پێیەی سكرتێری كۆمەڵەی‬ ‫خ��وێ��ن��دك��اران��ن‪ ،‬ب��ە رای ئ��ێ��وە‪ ،‬یەكێتی‬ ‫توانیویەتی بە گوتارێكی نوێوە مامەڵە لەگەڵ‬ ‫نەوەی نوێدا بكات؟‬ ‫سەرتیپ عەلی‪ :‬بەپێی پێویست نەیتوانیوە‬

‫نەوەی نوێ لە ناوەندی بڕیاردان بەشداری‬ ‫پێبكات‪ ،‬بۆیە دەبێت یەكێتی گرنگیی تەواو بە‬ ‫نەوەی نوێ بدات‪ ،‬چونكە ئەم حزبە خاوەنی‬ ‫سەرمایە‌و توانایەكی گەورەیە لەكوردستاندا‪،‬‬ ‫بۆیە ئەم سەردەمە وادەخوازێت بایەخ بە‬

‫چ��اودێ��ر‪ :‬زۆرك���ات دەوت��رێ��ت‬ ‫گۆڕینی كۆمەڵ لە پرۆگرامێكی‬ ‫ب���اش���ی پ�����ەروەردەی�����ی�����ەوە‬ ‫سەرچاوەدەگرێت‪ ،‬ئایا مەنهەجی‬ ‫ئێستای پ��ەروەردە دەتوانێت ئەو‬ ‫گۆڕانكارییە دروستبكات؟‬ ‫س��ەرت��ی��پ ع��ەل��ی‪ :‬پێموایە‪،‬‬ ‫ئ���ەو م��ەن��ه��ەج��ی پ���ەروەدەی���ەی‬ ‫ئێستا ناتوانێت ئەو گۆڕانكارییە‬ ‫دروس��ت��ب��ك��ات‌و ب��ت��وان��ێ��ت ئ��ەو‬ ‫ف��ەل��س��ەف��ەی پ���ەروەردەی���ی���ە‬ ‫ئەنجامبدات‪ ،‬ئ��ەو گەشەیە بە‬ ‫پرۆگرام بدات‌و بەرەو پێشەوەی‬ ‫ب���ب���ات‪ ،‬ب��ۆی��ە ك���ەم���وك���وڕی لە‬ ‫پڕۆگرامی پەروەردەدا هەیە‪ ،‬واشدەبینم كە‬ ‫پڕۆسەی خوێندن پێویستی بە پێداچونەوە‌و‬ ‫گەشەپێدان هەیە لەسەر بنەمای پێشكەوتن‌و‬ ‫گۆڕانكاری لە كۆمەڵدا‪.‬‬

‫ناوخۆ‬

‫ذمارة (‪ )4٦٠‬دو شةممة ‪2014/3/١٧‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫بەهۆی كەمبونەوەی بودجەوە‬

‫سەرهەڵدانی قەیرانی تەندروستیش لەئارادایە‬ ‫راستەوخۆی لەسەرژیانی هاواڵتیان‬ ‫دەبێت‪ ،‬دورنییە بەهۆی كەمكردنەوەی‬ ‫ب��ودج��ەوە ق��ەی��ران��ی تەندروستیش‬ ‫دروستبێت‪.‬‬ ‫د‪ .‬ئاسۆ فەرەیدون عەلی‪ ،‬ئەوەی‬ ‫خستەڕو‪ ،‬یەكێك لەوكەرتە گرنگانەی‬ ‫نابێت ب��ودج��ەی ل��ێ كەمبكرێتەوە‬ ‫تەندروستییە‪ ،‬چونكە پەیوەندیی‬ ‫بەژیانی هاواڵتیانەوە هەیە‪ ،‬دەبوایە‬ ‫ح��ك��وم��ەت پ�لان��ی ه��ەب��وای �ە‌و بیری‬ ‫لەوەبكردایەتەوە لەرۆژێكی ئ��اوادا‬ ‫جێگرەوە بۆ ئەم حاڵەتانە چی دەبێت‪،‬‬ ‫تاكو بەرگەی نەبونی بودجە بگرن‬ ‫لەهەر كاتێكدا بێت‪.‬‬

‫چاودێر‪-‬تابان رەزا‪:‬‬ ‫چەند مانگێكە قەیرانی دارای��ی‬ ‫ه��ەرێ��م��ی ك��وردس��ت��ان��ی گ��رت��ۆت��ەوە‪،‬‬ ‫حكومەتیش سیاسەتی كەمكردنەوەی‬ ‫خ���ەرج���ی���ی���ەك���ان "ت���ەق���ەش���وف"‬ ‫پێڕەودەكات‪ ،‬كەرتی تەندروستیشی‬ ‫گرتۆتەوەو ئاستی خزمەتگوزارییەكان‪،‬‬ ‫سەرباری ئەو گلەییانەی لەرابردودا‬ ‫ل��ێ��ی ه��ەب��و‪ ،‬داب���ەزی���وە‪ ،‬ئ��ەم��ەش‬ ‫هاواڵتیانی نیگەرانكردوە‪ ،‬بەوەی وەك‬ ‫جاران خزمەتگوزاریی تەندروستییان‬ ‫پێشكەشناكرێت‪ ،‬وتەبێژی وەزارەتی‬ ‫تەندروستیش دەڵێت "ئ��ەم بڕیارە‬ ‫كلینیكی راوێ��ژك��اری ئ��ێ��واران‪ ،‬كە‬ ‫حكومەت ‪%50‬ی پ��ارەك��ەی دەدات‬ ‫دەگرێتەوە نەك بەیانیان"‪ .‬پسپۆڕێكی‬ ‫بواری تەندروستیش ئاماژەبەوەدەكات‪،‬‬ ‫پێویستبو حكومەت پالنی بۆ هەر‬ ‫قەیرانێكی ئ��اب��وری هەبوایە‪ ،‬تاكو‬ ‫كاریگەری لەسەر كەرتی تەندورستی‌و‬ ‫ژیانی هاواڵتیان نەبێت‪.‬‬ ‫وەكوجاران نەماوە‬ ‫ئاران جەزا‪ 19 ،‬ساڵ‪ ،‬هاواڵتییەكی‬ ‫شاری سلێمانییەو دوچاری نەخۆشی‬ ‫گرانەتا ب��وە‪ ،‬ئ��ەو دەڵ��ێ��ت "توشی‬ ‫نەخۆش گرانەتا بوم‪ ،‬كاتێك چوم بۆ‬ ‫نەخۆشخانە بۆ ئ��ەوەی شیكاری بۆ‬ ‫نەخۆشییەكەم بكەم‪ ،‬پێیان وتم چەند‬ ‫رۆژێكە بڕیارمان بۆ هاتوە‪ ،‬لەئێستادا‬ ‫نەیكەین‪ ،‬ب��ەاڵم ج��اران ل��ەو بنكەیە‬ ‫ئ��ەو شیكارییە دەك��را‪ ،‬پاشان چوم‬ ‫ل��ەدەرەوە شیكارییەكەم كرد‪ ،‬كاتێك‬ ‫بردمەوە بۆ بنكەیەكی تری تەندروستی‬ ‫داوای دەرزیم كرد‪ ،‬ئەم جاریش پێیان‬ ‫وتم ناتوانین دەرزیت بۆ بکەین"‪.‬‬

‫کەمبونەوەی خزمەتگوزاری تەندروستی هاواڵتیان نیگەران دەکات‬

‫حكومەت پالنی تۆكمەی هەبێت‬ ‫بەڕێوەبەری فەرمانگەی تەندروستیی‬ ‫سلێمانی‪ ،‬ئاماژەبەوەدەكات‪ ،‬بودجەی‬ ‫كەرتی تەندروستی لەهەمو واڵتێك‬ ‫بودجەی گ��ەورەی پێویستە‪ ،‬چونكە‬ ‫پەیوەندیی ب��ەژی��ان��ی راس��ت��ەوخ��ۆی‬ ‫هاواڵتییەوە هەیە‪ ،‬دەبێت حكومەت‬ ‫بۆ هەر قەیرانێكی سیاسی‌و ئابوریی‬ ‫هەوڵبدات كەرتی تەندروستی نەکەوێتە‬ ‫ژێ��رب��اری ئ����ەوەوە‪ ،‬پالنی تۆكمەی‬ ‫هەبێت‪ ،‬بەهۆی ئەوەی تائێستا بودجە‬

‫س���ەرچ���ەف‌و پ��اك��وخ��اوێ��ن��ی ل��ەگ��ەڵ‬ ‫پاكردنەوەی نەخۆشخانەكان‪.‬‬ ‫د‪ .‬میران محەمەد‪ ،‬باس لەوەدەكات‪،‬‬ ‫دەرم���ان ه��ەی��ە‪ ،‬ب���ەاڵم بەپێی ئەو‬ ‫قەیرانە داراییە‪ ،‬كە لەئێستادا هەیە‪،‬‬ ‫جاران حكومەت ‪%50‬ی پارەكەی دەدا‬ ‫لەئێستادا نەماوە‌و نەشتەرگەری نیمچە‬ ‫تایبەت‪ ،‬كە ماوەی ساڵێكە دەكرێت‬ ‫‪ %80‬حكومەت پ��ارەك��ەی دەدات‪،‬‬ ‫ئەمەش ناكرێت‪.‬‬

‫لەكلینیكە راوێژاكارییەكانی ئێواران‬ ‫ب��وە‪ ،‬ك��ە پێشتر بەپێی بڕیارێكی‬ ‫حكومەت بەرێژەی‪%50‬ی نرخی دەرمان‬ ‫لەالیەن حكومەتەوە پاڵپشتی دەكرا‪،‬‬ ‫بەاڵم بەهۆی ئەو قەیرانە داراییەوە‬ ‫ناچاربوین‪ ،‬ئەو بڕە پارەیە راگرین‪.‬‬ ‫د‪ .‬خاڵس قادر‪ ،‬ئەوەشی خستەڕو‪،‬‬ ‫یەكێك لەهۆكارەكانی بەرزبونەوەی‬ ‫نرخی دەرم���ان ئ��ەوەی��ە لەئێستادا‬ ‫دەرمانی خراپ بەكەمترین كوالێتیی‬ ‫ل����ەب����ازاڕدا ك��ەم��ب��ۆت��ەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫پشكنینی بۆدەكرێت‪ ،‬ئەو دەرمانەی‬ ‫دەرن��ەچ��ن‪ ،‬رێ��گ��ە ن���ادەن بێتە ناو‬ ‫كوردستان‪ ،‬ئ��ەوەی دێ��ت كوالێتیی‬ ‫ب���ەرزە‪ ،‬ل��ەالی��ەك��ی ت���رەوە نرخێكی‬ ‫كلینیكی راوێژكاریی ئێواران‬ ‫جێگیری نییە‪ ،‬كە دەرمانخانەكان‬ ‫دەگرێتەوە‬ ‫پێی پابەندبن‪ ،‬لەئێستادا لیژنەیەك‬ ‫وت��ەب��ێ��ژی ح��ك��وم��ەت��ی ه��ەرێ��م��ی‬ ‫بۆ ئەم مەبەستە دەستی بەكاركردوە‬ ‫بۆ دانان‌و جێگیركردنی نرخی دەرمان ك��وردس��ت��ان‪ ،‬بۆ "چ��اودێ��ر"‪ ،‬دەڵێت‬ ‫لەدەرمانخانەكان‪ ،‬ئەمەش هەنگاوێكی "بەپێی ئەو بڕیارەی لەئەنجومەنی‬ ‫باشدەبێت‪ ،‬گرانبونی دەرمانیش هیچ وەزیرانەوە دەرچوە‪ ،‬بۆ وەزارەتەكان‬ ‫ب��ەك��ەم��ك��ردن��ەوەی خەرجییەكان‌و‬ ‫پەیوەندییەكی بەبودجەوە نییە‪.‬‬ ‫كەمكردنەوەی كڕینی كەلوپەل كە‬ ‫پێویست نییە‪ ،‬ك��اری��گ��ەری لەسەر‬ ‫ئەگەری دروستبونی قەیرانی‬ ‫ب��واری خزمەتگوزاری تەندروستیدا‬ ‫دارایی‬ ‫الی���خ���ۆش���ی���ەوە‪ ،‬پ��س��پ��ۆڕێ��ك��ی نابێت‪ ،‬لەبەرئەوەی پەیوەندیی بەژیانی‬ ‫ن���ەخ���ۆش���ی���ی���ەك���ان���ی ه����ەن����او‪ ،‬هاواڵتیانەوە هەیە"‪.‬‬ ‫سەفین دزەی��ی‪ ،‬باسی لەوەشكرد‪،‬‬ ‫ئ��ام��اژەب��ەوەدەك��ات‪ ،‬كەمبونەوەی‬ ‫بودجە لەهەر بەشێكی تەندروستی لەنەخۆشخانە حكومییەكان ل��ەڕوی‬ ‫هەمو شتێكەوە بەتایبەت دەرم��ان‌و‬ ‫ن��ەش��ت��ەرگ��ەری وەك خۆیەتی هیچ‬ ‫گ��ۆڕان��ك��اری��ی��ەك��ی تێدانییە‪ ،‬تەنها‬ ‫لە نەخۆشخانە ئێوارانەكان بڕێك‬ ‫ل��ەو مەسرەفانە حكومەت دەی��دات‬ ‫چ وەكو خۆپاراستن‪ ،‬یان بەشەكانی نادرێت‪ ،‬تائەو كاتەی ئەم قەیرانە‬ ‫چارەسەركردن لەنەخۆشخانەو بنكە چارەسەردەكرێت‪.‬‬ ‫ن��اوب��راو‪ ،‬وتیشی "ئ��ەم بڕیارە بۆ‬ ‫كاریگەرییەكی‬ ‫تەندروستییەكان‪،‬‬ ‫باشی نابێت لەسەر ج��ۆرو ژم��ارەی وەزارەتی تەندروستی تەنها كۆمەڵێك‬ ‫خزمەتگوزارییەی پێشكەشی هاواڵتی شت دەگرێتەوە‪ ،‬كە پێویست نییە‪،‬‬ ‫ێ شتی ترە"‪.‬‬ ‫دەك���رێ���ت‪ ،‬ل��ەب��ەرئ��ەوە ك��اری��گ��ەری ئەویش كەلوپەل‌و هەند ‌‬

‫د‪ .‬ئاسۆ فەرەیدون‪ :‬ناكرێت بودجەی كەرتی‬ ‫تەندروستی كەمبكرێتەوە‬ ‫پەسەندنەكراوە‪ ،‬ئێمە ئێستا ئیش‬ ‫بەڕێژەی‪ %30‬یەك لەسەر دوی پارەكە‬ ‫كاردەكەین‪ ،‬كە زۆر كەمە‪ ،‬سێ شت‬ ‫زۆر گرنگە لە تەندروستییدا ئەویش‬ ‫خ��واردن‌و دابینكردنی جلی نەخۆش‬

‫حكومەت‪ :‬ناچارین‬ ‫وتەبێژی وەزارەت���ی تەندروستی‪،‬‬ ‫ب��ە"چ��اودێ��ر"ی راگ��ەی��ان��د‪ ،‬نەبونی‬ ‫ب��ودج��ە ك��اری��گ��ەری ل��ەس��ەر كەرتی‬ ‫ت��ەن��دروس��ت��ی ه��ەب��وە‪ ،‬ب���ەاڵم زیاتر‬

‫بەڕێوەبەری گشتیی فەرمانگەی تەندروستیی سلێمانی‪ ،‬بۆ "چاودێر"‪:‬‬

‫شاری سلێمانی كەوتۆتە بەر لێشاوی نەخۆش‬

‫سازدانی‪ :‬تابلۆ رەزا‬ ‫ب��ەڕێ��وەب��ەری گشتی فەرمانگەی‬ ‫تەندروستیی سلێمانی‪ ،‬ئاماژە بەوە‬ ‫دەك��ات‪ ،‬لەئێستادا ش��اری سلێمانی‬ ‫هەمو نەخۆشخانەكان كەوتونەتە بەر‬ ‫لێشاوی نەخۆش‪ ،‬كە بەشێكی زۆریان‬ ‫ل��ەش��ارەك��ان��ی ن��اوەڕاس��ت‌و باشوری‬ ‫عیراقەوە دێن‪ ،‬بەجۆرێك ئەگەر رۆژانە‬ ‫‪ 700‬نەخۆش سەردانی نەخۆشخانەكان‬ ‫بكەن‪%40 ،‬ی عەرەبن‪.‬‬ ‫د‪ .‬میران محەمەد‪ ،‬لەدیالۆگێكدا‬ ‫لەگەڵ "چاودێر" باس لەوەشدەكات‪،‬‬ ‫ئ���ەم زۆری رێ����ژەی ن��ەخ��ۆش��ە‪ ،‬لە‬ ‫دەس��ەاڵت دەرچ���وە‪ ،‬كە لەالیەكەوە‬ ‫باشە‪ ،‬كە خەڵك بۆ چ��ارەس��ەر رو‬ ‫لەسلێمانی دەكات‪ ،‬بەاڵم ئەم كێشەیەی‬ ‫دروستكردوە‪.‬‬ ‫چ���اودێ���ر‪ :‬ئ���ەو ن��ەخ��ۆش��ان��ەی بۆ‬ ‫چارەسەر دەنێردرێنە دەرەوەی واڵت‬ ‫زیاتر بۆ كام لەنەخۆشییەكان دەچن؟‬ ‫د‪ .‬میران محەمەد‪ :‬ئەو نەخۆشانەی‬ ‫لەئێس���تادا دەنێردرێن���ە دەرەوەی‬ ‫واڵت ب���ۆ چاندنی مۆخ‌و ش���ێرپەنجەو‬ ‫ساالس���یمایە‪ ،‬هەندێكیش بۆ چاندنی‬ ‫جگەرە‪ ،‬ك���ە هەرچەندە لەهەولێریش‬ ‫دەكرێ���ت لەچەن���د مانگێك���ی ت���ردا‬ ‫لەس���لێمانیش دەكرێت‪ ،‬ئەگەرنا لەڕوی‬ ‫نەخۆش���ییەكانی هەن���اوو چاوو گوێ‌و‬ ‫ئەوانەی دیكە‪ ،‬وەكو واڵتانی ترین‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬دەنگۆی ئەوە هەیە‪ ،‬هەندێ‬ ‫ل��ەو نەخۆشانەی س��ەردان��ی دەرەوە‬

‫ب��ۆ ك��وردس��ت��ان وەك‬ ‫جۆرێك لەبازرگانیكردن‬ ‫د‪.‬میران محەمەد عەباس‬ ‫ب��ەژی��ان��ی خ��ەڵ��ك��ەوە‬ ‫لەدایكبوی ساڵی ‪1978‬‬ ‫ل��ێ��ك��دەدرێ��ت��ەوە‪ ،‬ئایا‬ ‫بڕوانامەی ماستەر لەنەخۆشییەكانی پێست‬ ‫ئێوە تاچەند چاودێری‬ ‫بەڕێوەبەری گشتی فەرمانگەی تەندروستیی سلێمانییە‬ ‫دەك���ەن ب��ەس��ەر ئەو‬ ‫كۆمپانیایانەوە؟‬ ‫س���كااڵی ئەوەی هەبێت ك���ە یەكێك‬ ‫د‪ .‬می���ران محەم���ەد‪ :‬لەش���اری‬ ‫لەئەندامەكانی لەش���یان دەرهێنابێت‪ ،‬س���لێمانی هی���چ كۆمپانیایەك���ی لەو‬ ‫مەگ���ەر پزیش���كێكی تایبەت���ی خۆی ش���ێوانە نییە‪ ،‬هیچ كەس���ێكی بیانی‬ ‫بینێرێت دوای گەڕانەوەشی بچێتەوەالی بۆی نییە ئیشبكات‪ ،‬ئەگەر پشتگیری‬ ‫پزیشكەكەی پشكنینی بۆبكات‪.‬‬ ‫ئێمەی نەبێت‪ ،‬ئ���ەوەی كە دێتە ئێرە‬ ‫لەنەخۆش���خانە ئەهلیی���ەكان دەبێت‌و‬ ‫چاودێر‪ :‬ئایا تائێستا هەوڵتان داوە ئەو نەخۆش���خانەیە بەرپ���رس دەبێت‬ ‫لەهێنان���ی ئەو پزیش���كە بەڵێننامەی‬ ‫پێ پڕدەكرێتەوە‪ ،‬لەهەر كێش���ەیەكی‬ ‫یاس���ایی‪ ،‬كە ڕودەدات‪ ،‬دەبێت زەمانی‬ ‫ئەوەیان بكەن‪.‬‬

‫‪%40‬ی ئەوانەی سەردانی‬ ‫نەخۆشخانەكانی سلێمانی دەكەن‬ ‫خەڵكی شارەكانی دیكەی عیراقن‬

‫دەكەن‪،‬‬ ‫ئەندامێكی لەشیان دەرهێنرابێت؟ ئایا ناردنە دەرەوەی نەخۆش رێكبخەن‬ ‫لیژنەیەك لەهەرێمی كوردستان هەیە‪ ،‬لەرێگەی لیژنەوە؟‬ ‫د‪ .‬می���ران محەم���ەد‪ :‬بەدڵنیاییەوە‬ ‫پێش ئ��ەوەی ب��ڕۆن پشكنینیان بۆ‬ ‫بۆ نەخۆش���ی ساالس���یما لیژنەیەكمان‬ ‫بكەن‪ ،‬بەپێچەوانەشەوە؟‬ ‫د‪ .‬می���ران محەمەد‪ :‬بەڵێ لیژنەیەك دان���اوە‪ ،‬كە پێكهاتوە ل���ەدو نوێنەری‬ ‫لەرێگەی بەڕێوەبەرایەتییە گشتییەكان س���لێمانی‌و دو نوێن���ەری وەزارەت���ی‬ ‫وەزارەت���ی تەندروس���تییەوە هەیە‪ ،‬بۆ تەندروس���تی‌و نوێنەری وەزارەتەكانی‬ ‫ئەو كەسانەی كە بەشێوەیەكی رەسمی ترە‪ ،‬ئەوەی ناردومانەتە دەرەوە‪ ،‬تەنها‬ ‫دەڕۆنە دەرەوە‪ ،‬ئەو لیژنەیە تەنسیقیان بەلیژنەب���وە‪ ،‬پێش ئەوە پش���كنینیان‬ ‫لەگەڵ هندس���تان‌و ئ���وردن هەیە‪ ،‬كە بۆدەكرێت‪ ،‬تا بزانرێت چ نەخۆش���ێك‬ ‫لە باردۆخی نەخۆش���ەكان ئاگادارمان پێویستی بەناردنەدەرەوە هەیە‪.‬‬ ‫دەكەنەوە‪ ،‬بەاڵم نەخۆش���ێك كە خۆی‬ ‫چاودێر‪ :‬هاتنی پزیشكان لەدەرەوە‬ ‫دەڕوات ئێم���ە ئ���اگاداری ئەوەنی���ن‪،‬‬

‫چ��اودێ��ر‪ :‬داخستنی دەرمانخانە‬ ‫نایاساییەكان تاچەند جێبەجێكراوە؟‬ ‫د‪ .‬میران محەمەد‪ :‬لەماوەی پێشودا‬ ‫لیژنەم���ان ناردوە‪ ،‬ب���ۆ چێككردنەوەی‬ ‫دەرمانخانەكان لەڕوی تەندروستییەوە‪،‬‬ ‫ئ���ەوەی بڕوانامەی نەبوبێ���ت‪ ،‬پێمان‬ ‫داخس���توە‪ ،‬ئەوانەی بڕوانامەیان هەیە‬ ‫لەئێستادا وەزارەتی تەندروستی خۆی‬ ‫بۆردێكی هەیە لەس���ەر ئاستی بۆردی‬ ‫تەندروس���تی لەئەنجومەن���ی وەزیران‬ ‫س���ەرقاڵی ئ���ەوەن‪ ،‬كە دەس���ەاڵتی‬ ‫ئەوەی���ان هەبێت‪ ،‬ك���ە چەند ئایتمێك‬ ‫بفرۆش���ن‌و بەكاریبهێن���ن‪ ،‬لەئێس���تادا‬ ‫لەگفتوگۆی ئ���ەوەدان كە بڕیارەكەمان‬ ‫پێگەیش���ت‪ ،‬ئێمەش دەس���ت دەكەین‬ ‫بەكار‪.‬‬

‫چاودێر‪ :‬هەندێ لەپزیشكان لەهەندێ‬ ‫لەتاقیگەدا‪ ،‬بۆنمونە تاقیگەی مەركەزی‬ ‫كەبەپارە دەكرێت‪ ،‬كاتێك دەبرێتەوەبۆ‬ ‫ع��ی��ادەك��ات پزیشكەكان ئیش بەو‬ ‫فەحسە ناكەن؟‬ ‫د‪ .‬می���ران محەم���ەد‪ ،‬چاودێری���ی‬ ‫عیادەكان لەناوش���اری سلێمانی بەپێی‬ ‫یاسای عیراقی س���ەندیكای پزیشكان‬ ‫لێی بەرپرس���یارە‪ ،‬تاقیگ���ەی ئێواران‬ ‫پزیشكی پسپۆڕ دادەنیشێت بەنرخێكی‬ ‫كەم‪ ،‬ش���یكاری تاقیگ���ەی مەركەزی‬ ‫لەهەمو تاقیگەكان بەهێزترە‪.‬‬

‫چ��اودێ��ر‪ :‬ه��ەن��دێ پزیشك ه��ەن‪،‬‬ ‫دو نەخۆش بەیەكەوە دەكاتە ژورە‬ ‫ب��ەب��ەرچ��اوی ی��ەك��ت��رەوە پرسیاریان‬ ‫لێدەكات‪ ،‬ئەمەش وادەك��ات نەخۆش‬ ‫روی نەیەت شتە تایبەتییەكانی خۆی‬ ‫بەپزیشك بڵێت؟‬ ‫د‪ .‬میران محەم���ەد‪ :‬لەوانەیە چەند‬ ‫پزیش���كێكی ك���ەم بێت ئەو ش���ێوازە‬ ‫بەكاربهێنێت‪ ،‬بەهۆی بونی نەخۆشێكی‬ ‫ئێجگار زۆرەوەیە لەنەخۆش���خانەكان‪،‬‬ ‫لەئێس���تادا ش���اری س���لێمانی هەمو‬ ‫نەخۆشخانەكان كەوتونەتە بەر لێشاوی‬ ‫نەخ���ۆش لەناوچەكانی عیراقەوە دێن‪،‬‬ ‫ئەگەر رۆژانە ‪ 700‬نەخۆش س���ەردانی‬ ‫نەخۆش���خانەكان بكەن‪%40 ،‬ی عەرەبە‬ ‫ئەم���ەش ل���ە دەس���ەاڵت دەرچ���وە‪،‬‬ ‫لەس���ەرێكەوە باش���ە ئێم���ە بوینەتە‬ ‫ئەوەی لەش���ارەكانی ترەوە سەردانمان‬ ‫بك���ەن‪ ،‬لەالیەكی ترەوە ئەم كێش���ەی‬ ‫دروستكردوە‪ ،‬كە ناتوانرێت رێكبخرێت‌و‬ ‫نەخۆش بەبێ چارەس���ەر بنێرێتەوە بۆ‬ ‫ماڵەوە‪.‬‬

‫‪5‬‬

‫پرسی داهات‌و‬ ‫پاشەكەوت‬ ‫ئەحمەد دەروێش‬ ‫‪2-1‬‬ ‫بەش���ێكی گەورەی خەڵكی كوردس���تان‬ ‫داهات���ی نەختینەی���ی (موچ���ە) لەكەرتی‬ ‫گش���تی (حكومەت) وەردەگ���رن‪ ،‬ئەمەش‬ ‫بارگرانییەك���ی ئێجگار زۆر دەخاتە س���ەر‬ ‫بودجەی گش���تی لەسەر حس���ابی بودجەی‬ ‫وەبەرهێنان‪ ،‬بەش���ێوەیەك ك���ە ئومێدێك‬ ‫ب���ۆ پەرەپێدان���ی س���ێكتەرە بنچینەی���ی‌و‬ ‫بەرهەمهێنە هەمیش���ەییەكانی (كشتوكاڵ‌و‬ ‫پیشەسازی) ناهێڵێتەوە‪.‬‬ ‫لێ���رەدا خۆم���ان دورەپەرێ���ز دەگری���ن‬ ‫لەباس���كردنی پەرەپێدان‌و هەروەها بنەماو‬ ‫رەهەندەكانی پەرەپێدان���ی ئابوری‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئ���ەوەی جێی مەبەس���تمانە زۆری‌و قەبەیی‬ ‫موچەخۆرانی كەرت���ی حكومەتە لەالیەك‌و‪،‬‬ ‫لەالیەك���ی دیكەوە داڕوخاوی‌و كەمبرس���تی‬ ‫"ئەگ���ەر نەڵێی���ن بێبڕس���تی" هەری���ەك‬ ‫لەسێكتەرەكانی كشتوكاڵ‌و پیشەسازی‪ ،‬كە‬ ‫یەكەمیان بەرپرسە لەدابینكردنی ئاسایشی‬ ‫خۆراك بۆ هەرێمی كوردس���تان‪ ،‬ئەمە جگە‬ ‫لەوەی پێویس���تە ئەم دو س���ێكتەرە رۆڵی‬ ‫گەورە بگێڕن لەزێدەكردنی داهاتی نەتەوەیی‌و‬ ‫هەروەه���ا كارپێ���دان "وەسەركارخس���تنی‬ ‫كرێكاران"‪ ،‬بەپێچەوانەش���ەوە بەشێكی زۆر‬ ‫لەدراوی قورس بەمەبەستی كڕینی بەروبومی‬ ‫كش���توكاڵی (روەكی‌و ئاژەڵی)و بەروبومی‬ ‫پیشەسازی رو لەبازاڕەكانی دەرەوە دەكات‪.‬‬ ‫موچەخۆران���ی هەرێم���ی كوردس���تان‬ ‫(بەهەم���و ناوونیش���انەكانیانەوە) زۆرینەی‬ ‫هێ���زی كرێكاری (ق���وی العامل���ە) هەرێم‬ ‫پێكدەهێن���ن‪ ،‬بەپێی ئام���اژەكان‪ ،‬مانگانە‬ ‫حكومەتی هەرێ���م نزیك���ەی (‪ )650‬ملیار‬ ‫دینار كە لەبەغداد بۆی دیاریكراوە (موچەی‬ ‫فەرمانب���ەران) وەردەگرێ���ت‌و‪ ،‬مانگان���ەش‬ ‫پێویس���تی بەنزیكەی (‪ )900‬ملی���ار دینار‬ ‫هەی���ە بۆ ت���ەواوی موچەخۆرەكانی؟! بۆیە‬ ‫هەركێش���ەیەك كە لەئێستاو ئاییندەدا دێتە‬ ‫رێی دەستخس���تنی ئەو ژمارە گەورەیە‪ ،‬ئەو‬ ‫بڕە قەبەی���ە راچڵەكینی ئاب���وری گەورەی‬ ‫لێدەكەوێتەوە‪.‬‬ ‫لەئێس���تادا دواكەوتنی موچە كێش���ەی‬ ‫جددی بۆ خەڵك‌و حكومەت دروس���تكردوە‪،‬‬ ‫تەنانەت كاریگەری بەرچاوی نەرێنی لەسەر‬ ‫ب���ازرگان (وردەو كۆف���رۆش)‪ ،‬كاس���بكارو‬ ‫كرێكاران���ی كەرتی تایبەت دروس���تكردوەو‬ ‫لەئەگ���ەری بەردەوامبون���ی قەیران���ەكان‬ ‫داهاتەكانی���ان بەبەردەوام���ی رو لەك���زی‬ ‫دەكات‌و سوڕەكە دوبارەدەبێتەوە‪ .‬بێگومان‬ ‫بڕیارسازانی هەرێم مامەڵەیەكی تەندروست‌و‬ ‫زانس���تیانەیان لەگ���ەڵ زۆری ژم���ارەی‬ ‫موچەخۆرەكانی‌و لێكەوتەكانی نەكردوە‪ ،‬بەو‬ ‫مانایەی بەپێی بەش���ەبودجەی وەبەرهێنان‬ ‫مامەڵەی گونج���اوی لەگەڵ كەرتی تایبەتدا‬ ‫نەكردوە بەلەبەرچاوگرتنی ملمالنێكان لەگەڵ‬ ‫بەغداد ئەمە لەالیەك‌و‪ ،‬لەالیەكی دیكەشەوە‬ ‫بەش���ێكی هاواڵتیانی هەرێ���م بەئاگاییەوە‬ ‫مامەڵەیان لەگەڵ خەرجكردنی داهاتەكانیان‬ ‫بۆ كڕینی شمەك‌و خزمەتگوزاری بەكاربردن‬ ‫نەك���ردوە "ئەوەی لەزانس���تی ئابوریدا پێی‬ ‫ێ ئاگای���ی بەكاربردن (ترش���ید‬ ‫دەگوت���ر ‌‬ ‫االس���تهالك)‪ ،‬بۆیە لەرابردودا الی بەشێكی‬ ‫دی���اری خەڵك‪ ،‬پاش���ەكەوت زۆر كەمبوەو‬ ‫تەنانەت الی هەندێكیش���یان سفر بوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئێس���تا لەرادەبەدەر تەنگەتاوبون‌و ئارامیان‬ ‫لێهەڵگیراوە"‪.‬‬ ‫لەپێناو دروستكردنی ئیرادەیەكی تۆكمە‬ ‫الی هاواڵتی���ان‌و بەدەس���تهێنانی متمانەیان‬ ‫بۆ هەمو پێش���هاتەكان‪ ،‬ئەركی بڕیارسازان‌و‬ ‫حكومەتداری هەرێم���ە‪ ،‬كە رێبەرایەتی ئەم‬ ‫قۆناخ���ەی هەرێم دەكەن كار لەس���ەر ئەم‬ ‫رەهەندانە بكەن‪:‬‬ ‫‪-1‬ش���ەفافیەت ‪-2‬بەكردەی���ی هەوڵ���ی‬ ‫بەنیش���تمانیكردنی دام���ەزراوەكان ب���دەن‬ ‫‪-3‬زۆرتری���ن رێ���ژە لەعەدال���ەت ‪-4‬پالن���ی‬ ‫زانس���تییانەی ئاب���وری بەگش���تی‌و پالنی‬ ‫دارای���ی‌و بانك���ی بەتایبەت���ی‪ ،‬بەجۆرێ���ك‬ ‫متمان���ەی خەڵكی بۆ بانك���ەكان بگێڕنەوە‪،‬‬ ‫چونكە لەئێس���تادا خەڵك سوتان‌و دزرانی‬ ‫پارەكانیان لەخۆدەگرن‪ ،‬ب���ەاڵم ئامادەنین‬ ‫بەبەبانكی بسپێرن‪.‬‬

‫َ‬ ‫هةوال‬ ‫ل َيكدانةوةى‬

‫ذمارة (‪ )4٦٠‬دو شةممة ‪2014/3/١٧‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫غەدر لەئۆپۆزسیۆن؟ یان سیاسەتی تەندروست؟‬ ‫ئەنوەر حسێن (بازگر)‬ ‫تا دێ���ت پ���رس‌و ماناكانی دیموكراس���ی‌و‬ ‫هەڵبژاردن‌و ئیس���تیحقاقی هەڵبژاردن خەریكە‬ ‫دەكەوێتە بەردەم مەترس���ی‪ ،‬لەدوای ش���ەش‬ ‫مانگ لەدەرچون���ی ئەنجامەكانی هەڵبژاردن‌و‬ ‫هەرپێن���ج الیەنە براوەكە یەكت���ری تۆمەتبار‬ ‫دەكەن بەدواكەوتن‪ ،‬كە لەڕاس���تیدا‪ ،‬هۆكاری‬ ‫یەك���ەم پارتی‌و یەكێتی���ی‪-‬ن وەكو دو هێزی‬ ‫سەرەكی‪.‬‬ ‫ئەگەرنا‪ ،‬س���ەرەڕای ئەوەی (س���ێ هێزە‬ ‫س���ەرەكییەكە) دەی���ان رەخنەو س���ەرنجیان‬ ‫لەس���ەرە لەڕوی سیاس���ییەوە‪ ،‬لەبابەتی ئەو‬ ‫نەرمی نواندنەی هەیانە لەهەمبەر بۆچونەكانی‬ ‫پێش���ویان‪ ،‬كە بارزانی دیكتاتۆرە‪ ،‬حكومەت‬ ‫كاربەڕێكەرە‪ ،‬هەرێم ماوەبەسەرچوە‪ ،‬حكومەت‬ ‫گەندەڵە‪ ...‬بۆچی ئێس���تا رەوشەكە گۆڕاوە‪،‬‬ ‫لەكاتێك���دا یەكێتی‌و پارتی هی���چ نەگۆڕاون‪،‬‬ ‫بەڵكو ئ���ەوەی گ���ۆڕاوە (گ���ۆڕان‪ ،‬كۆمەڵ‌و‬ ‫یەكگرتو)ن لەپێناو بەرژەوەندییەكانیان‪.‬‬ ‫قس���ە ئەوەی���ە‪ ،‬س���ەرەڕای ئەم قس���انە‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم پێموایە ئەوان ماف���ی خۆیانە بە(‪)40‬‬ ‫كورس���ییەوە‪ ،‬وەزارەت‌و پل���ەو پۆس���تیان‬ ‫پێبدرێت‪ ،‬بەوەزارەتی ناوخۆشەوە بۆ گۆڕان‪.‬‬ ‫كە هەقە ئەگەر پارتیش دژ بێت‪ ،‬یەكێتیی‬ ‫پێش���نیار ب���كات بۆ ئ���ەو داوای���ەو داواكانی‬ ‫یەكگرتو‌و كۆمەڵ‪ ،‬چونكە مەبەستەكە ئەوەیە‬ ‫یان نابێ���ت باس لەپرۆس���ەی هەڵب���ژاردن‌و‬ ‫دیموكراسی بكرێت‪ ،‬یان دەبێت بەشی خۆیان‬

‫پێبدرێت‪ ،‬چونكە چەند خاڵێك گرنگە‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬ئەگەر پارتی پێیوایە حزبی براوەی‬ ‫یەكەمە‪ ،‬ئ���ەوە بەخۆی رەوا دەبینێت‪ ،‬چۆنی‬ ‫بوێت ئاوا بڕیار بدات‌و حكومەت تەشكیل بكات‪،‬‬ ‫هەقە ئەو چوار هێزەی تر پاشەكشە بكەن‪ ،‬با‬ ‫خۆی لەگەڵ هێزە گچكەكان حكومەت دروست‬ ‫بكات‌و چوار ساڵی ئاییندە واڵت بەڕێوەببات‪،‬‬ ‫ئەمكارەش بەنۆرماڵ سەیربكرێت‪ ،‬نەك بەڕق‌و‬ ‫قین‌و هەڵوێس���تی‪ ،‬دوژمنان���ەی لەبەرامبەردا‬ ‫بگرێتەبەر‪ ،‬بەڵكو ئاسایی سەیربكرێت‪.‬‬ ‫دوەم‪ :‬ئەگ���ەر یەكێت���ی پێیوای���ە‪ ،‬پ���اش‬ ‫پاشەكش���ەی ‪ 9-21‬ب���ە(‪ )18‬كورس���ییەوە‬ ‫هەمان دەس���ەاڵت‌و ئیمتیازی جارانی هەبێت‪،‬‬ ‫ئەوە بۆچونێكی سیاس���ی‌و مەنتیقی‌و تەنانەت‬ ‫بیركاریش نییە‪ ،‬چونك���ە نە پارتی‌و نە هێزە‬ ‫ئۆپۆزسیۆنەكانیش ئەمەیان قبوڵ نییە‪ ،‬بۆیە‬ ‫‌وا باش���ە‪ ،‬ك���ە یەكێتیی هەم رێ���ز لەبراوەی‬ ‫یەكەم‌و هەم رێز لەداواكانی سێ هێزەكەی تر‬ ‫بگرێت‪ ،‬رغمی هەمو بۆچونە سیاس���ییەكان‌و‬ ‫ئیمتیازەكان‌و دەس���ەاڵت‌و حكومەت‪ ،‬تەنها بۆ‬ ‫پش���تیوانی سەرخستنی پرۆسەی دیموكراسی‬ ‫لەهەرێم���دا‪ ،‬چونكە س���ادەترین پرۆس���ەی‬ ‫دیموكراس���ی چ���ۆن س���ەركەوتنە بەس���ەر‬ ‫پەیژەیەك���دا‪ ،‬هاتن���ە خوارەوەش���ە بەهەمان‬ ‫پەیژەدا‪ ،‬ئەمە پرۆس���ەی دیموكراسییە‪ ،‬نەك‬ ‫مانەوەی هەمیشەیی لەدەسەاڵتدا‪.‬‬ ‫س���ێیەم‪ :‬یەكێتی���ی‌و پارت���ی دەبێت لەوە‬ ‫تێبگ���ەن مۆدێلی حوكمڕان���ی (‪‌)50- 50‬و دو‬ ‫حزبی كۆتاییهات‪ ،‬بۆیە هەر بیركردنەوەیەكی‬ ‫ل���ەو بابەت���ە خوێندنەوەیەك���ی ناسیاس���ی‌و‬ ‫نامەنتیقیی���ەو رەنگ���ە هەرێمی كوردس���تان‬ ‫پەلكێش بكات بۆ بیركردنەوە لەسیس���تمێكی‬ ‫نادیموكراسی‪.‬‬ ‫دەبێ���ت یەكێتی���ی‌و پارت���ی لەمبارەیەوە‬ ‫هەندێ���ك رەهەن���دی قەیران���ەكان بخوێنەوە‬

‫لەبابەتی‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬ئەم س���ێ هێزە ئۆپۆزس���یۆنەش‪،‬‬ ‫جەماوەرو كادیریان هەیە‪ ،‬ح���ەزو ئارەزویان‬ ‫هەیە‪ ،‬بۆ دەس���ەاڵت‌و وەرگرتنی پلەو پۆست‪،‬‬ ‫ئیمتیازی ماددی‌و مەعنەوی‪ ،‬ئەگەر بەشداری‬ ‫حكوم���ەت نەك���ەن‪ ،‬جارێك���ی ت���ر دەبێت‬ ‫جەماوەرەكەی���ان بەدژایەتی حكومەت راگرن‌و‬ ‫قەناعەت پێبهێنن‪ ،‬جا بەخۆپیشاندان‌و شەڕو‬ ‫ناكۆكی‌و بگرە كوش���تنیش بێ���ت‪ ،‬چونكە بۆ‬ ‫ئەوانیش رێگەی سێیەم نییە‪ ،‬یان حكومەت‪،‬‬ ‫ی���ان ئەنتی حكوم���ەت‪ ،‬پێش���موایە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫یەكێتیی‌و پارتیش لەشوێنی (گۆڕان‪ ،‬كۆمەڵ‪،‬‬ ‫یەكگرت���و) بن‪ ،‬هەمان هەڵوێس���تیان دەبێت‪،‬‬ ‫بۆی���ە دەبێت یەكێتیی‌و پارت���ی ئەم رەهەندە‬ ‫ئاوا بخوێنن���ەوەو درك بەخۆزگەو گرفتەكانی‬ ‫ئەوانیش‌و جەماوەرەكەیان بكەن‪.‬‬ ‫دوەم‪ :‬بێگوم���ان حكوم���ەت‌و دەس���ەاڵت‪،‬‬ ‫هەم خۆش���ەو هەم ئیمتیازی زۆریشی هەیە‪،‬‬ ‫لەڕابردودا سەرۆكی حكومەت هەبوە‪ ،‬بەدەیان‬ ‫ملیۆن دۆالر سودی وەرگرتوە‪ ،‬جێگری سەرۆكی‬ ‫حكومەتی���ش هەبوە تەنها ئیش���ی بۆ خۆی‌و‬ ‫چەند كەس لەحزبەكەی‌و چەند كەسی نزیكی‬ ‫خۆی كردوە‪ ،‬تەنانەت نەیانتوانیوە بەیەك چاو‬ ‫سەیری ئەندامان‌و كادیرانی حزبەكەی خۆشی‬ ‫ب���كات‪ ،‬چ جای هەمو جەماوەر یان جەماوەرو‬ ‫الیەنگر‌و هێزە ئۆپۆزسیۆنەكان‪.‬‬ ‫وەزی���ری وا هەبوە ل���ەم چەند س���اڵەدا‪،‬‬ ‫لەهیچ���ەوە بوەتە خاوەن���ی چەندین پڕۆژەو‬ ‫ڤێال‌و ئیمتیازی زۆر‪.‬‬ ‫بەرپرسی‌وا هەبوە ئەوەندەی بەخزمایەتی‌و‬ ‫هاوڕێیەتی‌و تەكەتول كاری كردوە بۆ ئەوانەی‬ ‫خۆی‪ ،‬هیچی بۆ كەسی تر نەكردوە‪.‬‬ ‫بۆیە ئۆپۆزس���یۆنیش‪ ،‬ناهەقیان نییە‪ ،‬كە‬ ‫داوای ماف‌و ئیمتیازی حكومەت‌و دەس���ەاڵت‬ ‫بكەن‪ ،‬ئەگەرنا رەنگە تێكیبدەن‪.‬‬

‫سێیەم‪ :‬لەڕاستیدا‪ ،‬ئەركی یەكێتیی‌و پارتیە‪،‬‬ ‫كە هەم هەوڵی جددی بدەن بۆ رازیكردنی ئەو‬ ‫س���ێ هێزەی ئۆپۆزسیۆن بەشداری بكەن‪ ،‬كە‬ ‫ئەم���ە لێبوردەییە‪ ،‬هەم ل���ەوەش تێبگەن كە‬ ‫شەریكیان بۆ دروس���تبوەو دەبێت شەریكیان‬ ‫بكەن‌و هەندێك لەكێككەی خۆیانیان پێبدەن‪،‬‬ ‫ئەگەرنا ناهێڵن بەدڵیانەوە بنوس���ێت‪ ،‬رەنگە‬ ‫نەتوانن بەتەنها بیخۆن‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬ئیتر كاتی ئەوەش هاتوە‪ ،‬یەكێتیی‌و‬ ‫پارتی لەو ناشەفافیەت‌و گەندەڵییەی هەرێمی‬ ‫گرتوەتەوە‪ ،‬چاكس���ازی بكەن‪ ،‬ئەوەش یەكەم‬ ‫هەنگاو بەدورخس���تنەوەی بەش���ێكی زۆر لەو‬ ‫دەموچاوانەی كە چەند س���اڵە لەحكومەتدان‬ ‫لەخوارەوە بۆ سەرەوە‪ ،‬كە بەڕاستی بەشێكیان‬ ‫شكڵ‌و ماناو ناوەڕۆكی حكومەت‌و ئیداری‪-‬شیان‬ ‫ناشرین كردوە‪ ،‬بۆیە كاتی ئەوەیە لەكۆڵ ئەم‬ ‫خەڵكەیان بكەنەوەو دوریان بخەنەوە‪.‬‬ ‫ئاخ���ر گوناه���ە‪ ،‬خەڵكێ���ك‌و دەموچاوێك‬ ‫چەندی���ن س���اڵ لەحكوم���ەت‌و پەرلەم���ان‌و‬ ‫دامودەزگا ئیداریی���ەكان بكەیتە واجیهە‪ ،‬كە‬ ‫ن���ەك جەماوەری ئۆپۆزس���یۆن‪ ،‬بەڵكو كادرو‬ ‫الیەنگرو جەماوەری حزبەكەی خۆش���ت حەز‬ ‫لەچارەیان ناكەن‪ ،‬ئیتر ئەم داسەپاندنە لەپای‬ ‫چی‌و بۆچی‪..‬؟ وەڵاڵ گوناهە‪!..‬‬ ‫چونك���ە دڵنی���ام ب���ەم هەنگاوان���ە‪ ،‬ك���ە‬ ‫هەندێكیان بەخ���ۆدا چونەوەی���ە‪ ،‬لەقازانجی‬ ‫یەكێتیی‌و پارتییە‪ ،‬هەندێكیان پراكتیزەكردنی‬ ‫چەمكی لێبوردەییە كە یەكس���انە بەچەمكی‬ ‫گەورەیی‪ ،‬هەندێكی���ان دەچێتە چوارچێوەی‬ ‫دركك���ردن بەبەرپرس���یاریەتی‪ ،‬بەش���ێكیان‬ ‫غەدرێك���ی درەنگ وەختە دەبێ���ت رابگیرێت‪،‬‬ ‫بەتایبەتی غەدر لەو س���ێ هێزە ئۆپۆزسیۆنە‪،‬‬ ‫هەندێكیش���یان ئەركێكی سیاسی‪ ،‬ئەخالقی‪،‬‬ ‫ئینسانی‪ ،‬ویژدانی‪ ،‬دیینی‌و دونیایشە‪.‬‬

‫پارتی لەگۆڕان دەترسێت ریسەكەی لێبكاتەوە بە خوری‬ ‫دڵزار حەسەن‬ ‫دواكەوتنی پێكهێنانی كابینەی هەشت‪ ،‬بەپلەی‬ ‫یەك لەئەستۆی الیەنی براوەدایە‪ ،‬كە راسپێردراوە‬ ‫ئەو ئەركە بگرێتە ئەستۆ‪ ،‬دەبوا نەیهێشتبوایە بەو‬ ‫ش���ێوەیە دوابكەوێت‌و زوتر بەشێوەیەكی سیاسی‌و‬ ‫دیبلۆماس���یانە تەنگژەكانی بەرە‌و ئاقارێكی باشتر‬ ‫ببردای���ە‪ .‬بەهەرح���اڵ قەیرانەكە رۆژ ب���ەرۆژ ئەوە‬ ‫دەردەخەن‪ ،‬كە راگەیاندنی كابینەی هەشت پڕیەتی‬ ‫لەئەجێندا دژ بەیەك‌و الم الشەوە راگەیاندنەكانیان‬ ‫یەكت���ری بەه���ۆكاری دواخس���تنی حكوم���ەت‬ ‫تاوانباردەكەن‪ .‬پارتی س���ەرباری دانیش���تنەكانی‬ ‫لەگ���ەڵ الیەنەكانی دیكە‪ ،‬ناوە ن���اوە لەراگەیاندن‬ ‫لێدوان‌و پێشنیاری دیكەش باڵودەكاتەوە‪ ،‬چاودێران‬ ‫ئەمە بەدەرهاویش���تەیەكی بێ‌ ئاكام دەزانن‪ ،‬نەك‬ ‫گەیش���تن بەدەرئەنج���ام‪ .‬س���ەرەتا هەم���و الیەك‬ ‫یەكێتییان تاوانباركرد لەم دۆسێیە‪ ،‬بەاڵم دەركەوت‪،‬‬ ‫پێداگری بزوتنەوەی گۆڕان لەسەر‌وەزارەتی ناوخۆ‪،‬‬ ‫خاڵی جەوهەری ناكۆكی نێوان پارتی‌و گۆڕان بوە‪،‬‬ ‫بۆیە پرۆسەی دانیشتنی الیەنەكانیش لەسەر پرسی‬

‫پێكهێنانی كابینەی هەش���ت هۆڵەكانی جێهێشتو‪،‬‬ ‫ئێستا دەبێ‌ چاوەڕێی راگەیاندنەكانیان بكەین ئاخۆ‬ ‫الیەنەكان داخوازی‌و داواكانیان لەكابینەی هەش���ت‬ ‫چییە؟!‬ ‫چاوپێكەوتنەكەی رێكخەری گش���تی بزوتنەوەی‬ ‫گۆڕان‌و دوای���ن لێدوانی وتەبێ���ژی پارتی لەبارەی‬ ‫قەی���ران‌و ئاڵۆزیەكانی پێكهێنان���ی حكومەت ئەوە‬ ‫دەردەخەن‪ ،‬كە دانیشتن‌و كۆبونەوەی الیەنەكان بۆ‬ ‫ئەم مەبەستە بەم نزیكانە رێك ناخرێت‪ ،‬چونكە هەمو‬ ‫الیەك دەزانین ئەگەر پێش���نیار‌و داوای الیەنەكان‬ ‫خزایە نێو میدیا‪ ،‬مانای ئەوەیە دانیش���تنەكان ب ‌ێ‬ ‫ئەنجام ماونەتەوە‌و نەگەیش���تونەتە هیچ ئاكامێك‪.‬‬ ‫ئەمەش ه���ۆكاری خۆی هەیە‪ ،‬دروش���می (بەرە‌و‬ ‫دەسەاڵت) بەالی گۆڕانەوە سەنگی مەحەكی ئەوان‬ ‫لەبەشداری دەس���ەاڵتدا‪ ،‬بونە بەدەسەاڵتداریەتێكی‬ ‫راستەقینە‪ ،‬نەك پاش���كۆیەتی‪ ،‬یان دەركەوتنیان‬ ‫بەس���كێچێكی ناڕۆشن‌و الواز‪ ،‬ئەم س���تراكتۆرەی‬ ‫گۆڕان كاری پێدەكات‪ ،‬بەش���داریكردنێكی ش���كڵی‬ ‫دەس���ەاڵت نیی���ە‪ ،‬بەڵك���و بەره���ەم هێنانەوەی‬ ‫خودی دەس���ەاڵتە‪ ،‬بەاڵم بەروانگەیەگی جیاوازتر‪،‬‬ ‫ئەوان دەیانەوێت دەس���ەاڵت بتاشنەوە‪ ،‬بەاڵم بەو‬ ‫كارەكتەرانەی خۆیان دەیانەوێت‪ ،‬رەنگی كایەكانی‬ ‫دەسەاڵت بكەن بەو نەریتانەی ئەوان دایانتاشیوە‪،‬‬ ‫ئەوان ئێنەرجی لەخەڵك وەردەگرن‪ ،‬بۆ گەیش���تن‬ ‫بەدەس���ەاڵت‪ .‬ئامانجی هەمو شۆڕش���ێك گەیشتنە‬ ‫بەدەس���ەاڵت‪ ،‬گۆڕان كە دواج���ار وزەی لەناڕەزایی‬

‫خەڵ���ك وەرگرت���وە‌و بەقەول���ی خۆیان شۆڕش���ی‬ ‫ناڕەزایی جەماوەرییان لەهەناوی دەس���ەاڵتداریەتی‬ ‫كوردی بەرپاكردوە؟!‪.‬‬ ‫بێگومان خەونی یەكەم‌و كۆتایی شۆڕشەكانیش‬ ‫گەیش���تن بەدەس���ەاڵت بوە‪ .‬كە پێموایە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫خۆكوش���تنی هەمو شۆڕش���ەكانی دونی���ا بوە بە‬ ‫(بزوتن���ەوەی گۆڕان)یش���ەوە‪ .‬كە هەمیش���ە بەو‬ ‫هەناسەیە كاریانكردوە‪.‬‬ ‫لێ���رەدا دەرك���ەوت پارتی‌و گ���ۆڕان دو الیەنی‬ ‫س���ەرەكی بەردەم پێكنەهێنانی كابینەی هەشتن‪.‬‬ ‫ئەمەش بەش���ێوەیەك لەشێوەكان بۆ خاڵی الوازی‬ ‫الیەنی ب���راوەی یەكەمی هەڵبژاردنەكانی پارلەمانی‬ ‫كوردستان دەگەڕێتەوە بۆ كێشەكانی لەگەڵ بەغداد‌و‬ ‫دەس���ەاڵتدارانی عیراق‌و رێككەوتنە ب ‌ێ ئاكامەكەی‬ ‫لەگەڵ ئەنقەرە‪ ،‬ئەوان لەحاڵی حازردا روبەڕوی س ‌ێ‬ ‫دۆسیەی ناكۆك بەیەك بونەتەوە‪( ،‬هەرێم‪ ،‬بەغداد‪،‬‬ ‫ئەنقەرە)‪ .‬هەرس���ێ‌ مەلەف بەبێ‌ چارە‌و بەكراوەیی‬ ‫جێهێڵدراوە‪ ،‬بەشێك لەسیاسی‌و چاودێران‌و تەنانەت‬ ‫حزب‌و الیەنەكانیش پێیانوایە ئەم س���ێ‌ ئارێشەیە‬ ‫بەشەخس���ی‌و حزبی ك���راوە‪ ،‬بۆی���ە دەرئەنجامی‬ ‫خراپ���ی بەره���ەم هێن���اوە‪ .‬گۆڕانی���ش دەیەوێت‬ ‫ئ���ەم مەلەفە بەهۆی وەرگرتن���ی وەزارەتی ناوخۆ‌و‬ ‫پێشمەرگە‪ ،‬یان س���امانە سروشتیەكانەوە بكەوێتە‬ ‫دەست ئەو‪ .‬دیارە ئەم س ‌ێ‌وەزارەتە بێ‌ رەزامەندی‬ ‫بەتایبەت (ئەنقەرە) مافی یەكالكردنەوەی لەدەست‬ ‫كەس���دانییە‪ ،‬بۆیە ئەم ئاس���نی س���ارد كوتانەی‬

‫گۆڕان بۆ گەیش���تن بەدەسەاڵت لەو هەلومەرجەدا‪،‬‬ ‫ك���ە پارت���ی وەزارەتەكانی (ناوخۆ‌و پێش���مەرگە‌و‬ ‫سامانە سروشتیەكان)ی وەك سێكوچكەی گەیشتن‬ ‫بەئامانجەكانی ئێس���تا‌و ئاییندەی خ���ۆی داناوە‪،‬‬ ‫ئەس���تەمە‌وا بەئاس���انی بیكاتە تیكەیەك‌و بیخاتە‬ ‫دەمی گۆڕانەوە؟!‪ .‬كەوایە ئەجێندای ئیقلیمی رۆڵی‬ ‫كاریگ���ەری لەیەكالكردنەوەی كێش���ە‌و گرفتەكانی‬ ‫بەردەم كابینەی هەشت هەیە‪.‬‬ ‫وەك ئاماژەم���ان پێ���دا ئەس���تەمە پارتی ئەم‬ ‫س���ێ‌ وەزارەتە رادەس���تی گۆڕان بكات‌و ریسەكەی‬ ‫لێبكاتەوە بەخوری‪ ،‬بۆ نمونە وەزارەتی پێشمەرگە‬ ‫كە تاكە كارتی فشاری ئەوە لەگەڵ بەغداد‪ ،‬مەلەفی‬ ‫ئەمنیش‪ ،‬كە بەرۆحی دەس���ەاڵتداریەتی پارتی لە‬ ‫(زۆن���ی زەرد) دادەندرێ���ت بەكەس���ێكی گ���ۆڕان‬ ‫بس���پێرێت‪ .‬وەزارەتی سامانە سروشتیەكانییش بۆ‬ ‫پارتی هیچی ل���ەدو وەزارەتەكەی دیكە كەمترنییە‬ ‫ئەگ���ەر زیاتری���ش نەبێ���ت‪ ،‬ئ���ەم وەزارەتە وەك‬ ‫چاودێران‌و تەنان���ەت گۆڕان‌و هەندێك لەالیەنەكانی‬ ‫دیكەش وای دەخوێننەوە‪ ،‬كە هەڵگری جفەرەیەكی‬ ‫تایبەتە‌و كۆدەك���ەی بەشەخس���ی‌و حزبی كراوە‪.‬‬ ‫بێگوم���ان لەنێ���و ئ���ەو داواكاری‌و ئەجێندا ناكۆك‬ ‫بەیەكانەوە ئەگەری پێكهێنانی كابینەی هەشت بەم‬ ‫نزیكانە زۆر دورە‪ ،‬مەگەر دەرئەنجامی هەڵبژاردنی‬ ‫ئەنجومەن���ی نیش���تمانیی عی���راق‌و پارێ���زگاكان‬ ‫هاوكێشەكان بگۆڕێت‪.‬‬

‫ێ حوكمەتین چی لەدۆخەكە گۆڕاوە؟!‬ ‫كە ب ‌‬ ‫راددەیەك بەناراس���تەوخۆ ئ���ەوەی بەالیەنە‬ ‫براوەكان���ی راگەیان���دوە ك���ە وەزارەت���ی‬ ‫سامانە سروش���تییەكان‌و وەزارەتی ناوخۆ ‌و‬ ‫س���ەرۆكایەتی ئاژانسی پاراس���تنی هەرێمی‬ ‫كوردس���تان كااڵی پڕ بەبااڵی خۆیانە‌و كەس‬ ‫ب���ۆی نیە داوای بكات‪ ،‬هەرچەندە بزوتنەوەی‬ ‫گۆڕان یەك دوجارێك شەرمنانە نوكەیەكی بۆ‬ ‫ستار باقی كەریم‬ ‫ئەم پۆس���تانە كرد! بەاڵم وەاڵمێكی لۆژیكی‬ ‫هەرچەندە ئەوەی لەس���ەر ئ���ەرزی واقیع دەستنەكەوت‪.‬‬ ‫دەگوزەرێ‌‪ ،‬رێكنەكەوتن���ی الیەنە براوەكانە‬ ‫بەرژەوەندییەكانی دواخستنی پێكهێنانی‬ ‫لەسەر چەند پۆست‌و پلەیەك‪ ،‬بەاڵم لەراستیدا‬ ‫حكومەت‬ ‫جۆرێ���ك لەدواخس���تنی بەئەنقەستیش���ی‬ ‫بەپێی دەس���توری عیراق���ی دەبێ‌ براوەی‬ ‫لەخۆگرت���وە‪ ،‬بەتایب���ەت لەالی���ەن براوەی‬ ‫یەك���ەم‪ ،‬چونك���ە بەب���ێ‌ ئ���ەوەی حوكمەت یەكەم لەماوەی سی رۆژ حوكمەت پێكبهێنێت‪،‬‬ ‫پێكهاتبێ���ت پێش���تریش‌و ئەوس���اش ه���ەر ئەگەر لەوماوەیە نەیتوانی دەبێ‌ براوەی دوەم‪.‬‬ ‫حوكمەت بوە زۆر سەربەس���تانە‌و بێمنەتانە لەكوردستانیش بەحوكمی نەبونی دەستورێكی‬ ‫رەفتار دەكات لەس���ەروی هەموشیانەوە‪ ،‬تا بڕیار لەسەردراو‪ ،‬ئەو كارە درێژەی كێشاوە‪،‬‬

‫ئەگینا دەبوایە ئێستا براوەكانی دوەم‌و سێیەم‬ ‫پێكهێنان���ی حوكمەتی���ان بگرتایە ئەس���تۆ‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم لەوەناچێ���ت براوەی یەك���ەم لەخۆی‬ ‫بترازێت‪ ،‬رێگە بەهیچ براوەیەكی دیكە بدات‪.‬‬ ‫چونكە بەدواخس���تن‌و دەستدەستی پێكردنی‬ ‫پێكهێنانی حوكمەت توانراوە تا ڕادەیەكی زۆر‬ ‫لەالیەنی كۆمەڵناسی‌و دەرونییەوە ئەو كارانە‬ ‫بكات (الیەنەكانی ئۆپۆزسیۆن بكاتە دوبەرە‌و‬ ‫الیەنە ئیس�ل�امییەكان تا بەئەندازەیەكی زۆر‬ ‫یەكالبونەت���ەوە لەبەش���داریكردن‌و گۆڕانیش‬ ‫ئاس���ان نییە بەگڕوتینی ج���اران خۆی وەك‬ ‫ئۆپۆزسۆن نمایش بكاتەوە‪.‬‬ ‫توانیویشیانە بەئەندازەیەكی دی متمانەی‬ ‫هاواڵتیان���ی هەرێ���م بەپڕۆس���ەی هەڵبژاردن‬ ‫كاڵبكەنەوە‌و تەنانەت توانیویانە وا لەبەشێكی‬ ‫هاواڵتیانی هەرێ���م بكات باوەڕیان بەدەنگدان‬ ‫نەمێنێت‪ ،‬چونكە تەزویر خاڵی یەكالیكەرەوەی‬

‫پڕۆس���ەكەیە‌و براوە‌و دۆراو پش���ت دەبەستن‬ ‫بەئاب���وری‌و هێ���زی چەكدار بۆ خ���اوەن ئەم‬ ‫دوان���ەش هەردو ئەنجام وەك یەكن‪ ،‬هەروەها‬ ‫هاوالتیان لەتواناكانی ئۆپۆزیسۆن كەوتونەتە‬ ‫گومان كە ئەوانیش كاردەكەن بۆ پلەو پایە‌و‬ ‫پۆست‌و دەسەاڵت‪ ،‬توانراوە تا رادەیەكی باش‬ ‫وا لەخەڵكە س���ادە‌و س���اكارەكان بكەن كە‬ ‫سەرچاوەی پێكنەهێنانی حوكمەتی ئەمجارە‬ ‫یەكێتی‌و گۆڕانن هەروەه���ا كارەكانی براوەی‬ ‫یەك���ەم لەئێس���تا‌و دوێنێش���دا وای لەخەڵك‬ ‫گەیاندوە كە هەر ئەو دەس���ەاڵتی پێكهێنان‌و‬ ‫خۆش���ی‌و ئاس���ایش‌و ئارامی خەڵك‌و هەرێمە‬ ‫ئەوەی لەدەرەوەی خۆی بێت (س���ەرچاوەی‬ ‫دواكەوتن‌و ناخۆشگوزەرانیە)‪.‬‬ ‫بەڵێنی بێكردار؟‬ ‫ئەگەر سیاسەت بریتی بێت لەتەنها فڕێدانی‬

‫‪8‬‬

‫پێكهێنانی حكومەت‌و‬ ‫ئاڵۆزیی‬ ‫پڕۆسەی سیاسی‬ ‫ئاوات محەمەد‬ ‫پرۆسەی سیاس���ی لەم واڵتەدا هەمیش���ە بەرەو قەیران‬ ‫دەچێت‌و قەیران دەبێتە پێوەری سەركەوتنی ئەو پرۆسەیە‪،‬‬ ‫پێكنەهێنانی حكومەتی هەرێم‌و بونی بۆش���اییەكی سیاسی‬ ‫لەهەرێم���ی كوردس���تان‪ ،‬دۆخێكە كەتەنه���ا هاواڵتی تێدا‬ ‫زەرەرمەندە‪.‬‬ ‫كێش���ەی هەرێم ئەوە نییە پڕۆس���ەكە بەش���ێوەیەكی‬ ‫دیموكراتییانە‌و پێوەری هەڵبژاردن بەڕێوەیبەرێت‪ ،‬زۆرجار‬ ‫نەبونی گیان���ی یەكتر قبوڵكردن دەبێت���ە هۆكاری ئەوەی‬ ‫الیەنەكان جۆرێك لەكەلەڕەق���ی بنوێنن‪ ،‬كەئەمەش نابێتە‬ ‫ه���ۆكاری ئەوەی ئەزمونی دیموكرات���ی بەهێز بكات‪ ،‬بەڵكو‬ ‫دەبێتە هۆی ئەوەی هاواڵتی س���ادە جۆرێك لەكاردانەوەی‬ ‫نێگەتیڤی بۆ دروستبێت‪.‬‬ ‫پێكنەهێنانی حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و لەهەمانكاتدا‬ ‫بون���ی حكومەت وەك بڕیاردەر ن���ەك كاربەڕێكەر بۆ خۆی‬ ‫ئەو دەاللەتە هەڵدەگرێت‪ ،‬كەهێش���تا بیركردنەوەی شمولی‬ ‫لەناو هێزە سیاس���یەكاندا لەوپەڕیدایە‪ ،‬هێش���تا حكومەت‬ ‫پێكنەهات���وە بڕیاری گەورە دەردەكات‌و پەیوەندی دەرەكی‬ ‫دەبەس���تێت‪ ،‬كەهەمو ئەمانە جۆرێك لەبێباكی تێدایە‪ ،‬یان‬ ‫بڕیاری پێشوەخی تێدایە كەحكومەت ئەمە شێوەیەكەیەتی‬ ‫ك���ێ‌ قبوڵییەتی با قبوڵی بێت‪ ،‬ئ���ەم بیركردنەوەیە تەنها‬ ‫ئ���ەوەی لێدەكەوێتەوە كەپرۆس���ەی ئاڵوگۆڕی سیاس���ی‌و‬ ‫دەستاودەس���تكردنی دەس���ەاڵت‪ ،‬نەگەیش���توەتە ئاستێك‬ ‫كەهێزە سیاسییەكان بەئاسانی بتوانن قبوڵی بكەن‪ ،‬ئەمە‬ ‫جگە لەو هاوكێشە هەرێمایەتییەی دەستی لەم پرۆسەیەدا‬ ‫هەیە‪ ،‬كەدەیەوێت بە بەرژەوەندیی هەندێك هێزی هەرێمایەتی‬ ‫كۆتایی بەو پڕۆسەیە بهێنێت‪ ،‬كەهەندێكجار دەستێوەردانی‬ ‫ئ���ەوان قەیرانەكە هێن���دەی تر قوڵدەكات���ەوە‪ ،‬ئەمە جگە‬ ‫ل���ەوەی ئەتوانین بڵێی���ن حكومەتی هەرێمی كوردس���تان‬ ‫خاوەنی بنەمایەكی پتەوی ئیداری‌و س���تراتیژیەتێكی بەهێز‬ ‫نییە بۆ كردەی بەڕێوەبردن‪ ،‬هەروەها توانای چارەس���ەری‬ ‫قەیرانەكانی نیی���ە‌و بەرگەی كەمترین قەیرانی سیاس���ی‌و‬ ‫ئابوری ناگرێت‪ ،‬باش���ترین بەڵگەش بۆ ئەم قسەیە ئەوەتا‬ ‫حكومەتی هەرێمی كوردس���تان بەرگەی دو مانگ گەمارۆی‬ ‫مەركەزی نەگرت‪ ،‬كەهەر هێندەی دراوی لێبڕی نەك ئابوری‬ ‫خەریكە هەمو كۆمەڵگا لەلێواری كارەس���ات نزیكدەكاتەوە‪،‬‬ ‫كەواتە بیركردنەوەی ئیدارەی حكومەتی هەرێمی كوردستان‬ ‫لەس���ەر بنەمایەكی ئابوری پتەو نەوەستاوە‪ ،‬بەڵكو لەسەر‬ ‫تەنها ئەو موستەحاقاتە وەستاوە كە لەسەنتەرەوە دەگاتە‬ ‫حكومەت‪.‬‬ ‫ئەوەی س���ەیرە لەم هاوكێش���ەیەدا پارتی تەنها لەروی‬ ‫دەنگدانەوە لەپارتەكانی تری زیاتر هێناوە‪ ،‬بەاڵم پارتەكانی‬ ‫ت���ر ئەگەر كوتلەیەك پێكبهێنن دەبنە زۆرینە‪ ،‬وەك ئەوەی‬ ‫لەبەغداد رویدا‪ ،‬كە لیستەكەی ئەیاد عەلالوی (ئەلعیراقییە)‬ ‫زۆرینەی دەنگەكانی بەدەس���ت هێنا‪ ،‬ب���ەاڵم براوەی دوەم‬ ‫حكومەتی پێكهێنا‪ ،‬كەهەڵبژاردن‌و رێكەوتنەكان دەریدەخات‬ ‫كـێ‌ دەتوانێت هاوپەیمانی دروس���تبكات‪ ،‬ب���ەاڵم لەهەرێم‬ ‫ئیرادەیەك هەیە لەس���ەرو ئیرادەكانی ت���رەوە‪ ،‬كەبەتەنها‬ ‫خ���ۆی بڕیاردەرە‌و ئەو مەرجەكان دی���اری دەكات‪ ،‬كەئەمە‬ ‫تەنها نوكتەیەكی سیاسییە‌و هیچی تر‪.‬‬ ‫پێكهێنان���ی حكومەتی هەرێم تەنها لەڕوی ش���كڵییەوە‬ ‫گۆڕانكاری دروست دەكات‪ ،‬ئەگەرنا پاش ئەو هەمو ماوەیە‬ ‫لەپێكنەهێنان���ی حكوم���ەت جگە لەقوڵبون���ەوەی قەیرانی‬ ‫دەس���ەاڵتداری لەم هەرێمە چیتر چارەسەر كراوە‪ ،‬كەواتە‬ ‫كێش���ەی پێكنەهاتنی حكومەت كێش���ەیەكی سیاسی نییە‬ ‫بەپلەی یەكەم‪ ،‬بەر لەهەمو ش���تێك كێشەی قبوڵنەكردنی‬ ‫یەكترە‪.‬‬

‫قس���ە‌و بەڵێنی بێك���ردار‪ ،‬بێگوم���ان هەرێم‬ ‫دەبێتە س���ەنتەری سیاس���ەتی جیهانی! پتر‬ ‫لەجارێكە لەبەرپرس���ە حزبی‌و حوكمییەكانی‬ ‫براوەی یەكەم دەبیس���تین كە چەند رۆژێكی‬ ‫دیك���ە حوكم���ەت رادەگەینرێ���ت‪ ،‬هەڵبەت‬ ‫لەوەشدا مەرامی خۆیان هەیە‪ ،‬یەكێك لەوانە‬ ‫غافاڵندنی خەڵكە ت���ا ئەوكاتەی نزیكببنەوە‬ ‫لەهەڵبژاردنەكانی داهاتوی عیراق‌و لەوێشەوە‬ ‫كێش‌و قەبارەی یەكێتی‌و گۆڕان بزانن‪ ،‬چونكە‬ ‫هەر ئەو دو الیەنەن بەتەواوی شتەكان ناڵێن‬ ‫راست‌و دروستە‪ .‬پاش���انیش دەیانەوێت ئەم‬ ‫دوالیەن���ەی ی���ەك منداڵدانن‪ ،‬پت���ر بەیەكتر‬ ‫هەڵش���اخێن‌و ل���ەوە پتر الوازب���ن بۆ ئەوەی‬ ‫حوكمی موتڵەق ه���ەر بۆ براوەی یەكەم بێت‬ ‫وەك لەپێكهێن���ان‌و پێكنەهێنان���ی حوكمەت‬ ‫بۆیان چۆتەسەر‪.‬‬ ‫ل���ەروی س���ایكۆلۆژییەوە گاڵتەكردنێكی‬

‫مونەزەمە بەعەقڵی ئەو كەسانەی متمانەیان‬ ‫پێدەك���ەن‪ ،‬چونكە پێش ه���ەر پێكهێنانێك‬ ‫دەبێ‌ رێككەوتن لەسەر وەزارەتەكان بكرێت‪،‬‬ ‫چونكە دیارە قس���ە تەنها لەس���ەر وەرگرتنی‬ ‫وەزارەتێ���ك‌و دوان نیی���ە بەڵكو دەس���ەاڵت‬ ‫گرنگترە ل���ەوەزارەت‪ ،‬ب���راوەی یەكەم لەوە‬ ‫تێگەیش���توە لەم خولەی پارلەم���ان دەبێت‬ ‫دەس���تور بگەڕێتەوە‌و رەنگە لەبەرژەوەندیی‬ ‫ئەویش نەش���كێتەوە‪ ،‬بۆیە لەئێستادا ئەگەر‬ ‫حوكمەت پێكبهێنرێت یان پێكنەهێنرێت‪ ،‬هەر‬ ‫براوەی یەكەم كارەكان���ی حوكمەت دەكات‌و‬ ‫ئەوەش دەبێتە هەڕەشەیەكی گەورەی ئایندەی‬ ‫نەتەوەیی‪ ،‬وەك پشكۆی ژێر خۆڵەمێش خۆی‬ ‫مەاڵس���داوە لەهەر كاتێك بێ���ت رەنگە هەمو‬ ‫گەلی كوردس���تان بس���وتێنێت‪ ،‬چونكە كار‬ ‫لەسەر نەهێشتنی بەهای هەڵبژاردن‌و متمانەی‬ ‫خەڵك‌و دیموكراسییەت دەكرێت‪.‬‬

‫كوردستان سةرانسةر‬

‫ذمارة (‪ )4٦٠‬دو شةممة ‪2014/3/١٧‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫كاڵكان‪:‬‬ ‫ئاك پارتی كودەتا بەسەر كوردا دەكات‬

‫بەشیر ئەتەاڵی‪:‬‬

‫دەوڵەتی سێبەر لەناو دەبەین‬

‫كوركچو‪:‬‬ ‫دەبینە ئۆپۆزسیۆنێكی بەهێز‬

‫دوران كاڵكان ئەندامی ناوەندی كۆمیتەی‬ ‫پ‪.‬ك‪.‬ك دەڵێت «حكومەت لەیاسادا‬ ‫دوفاقی پەیڕەو دەكات بەوەی لەكوردستان‬ ‫دەستگیركراوانی ك‪.‬ج‪.‬ك ئازاد نەكراون‌و‬ ‫ئەوانەی ئەرگەنەكۆن ئازاد دەكرێن‪ ،‬ئەمە‬ ‫مانای ئەوەیە ئاك پارتییە كودەتا بەسەر‬ ‫كورددا دەكات»‪.‬‬

‫بەشیر ئەتەاڵی یاریدەدەری سەرۆكوەزیرانی توركیا‬ ‫رایگەیاند‪ :‬ئاك پارتی لەگشت قەیرانەكاندا پەنای‬ ‫بۆ یاسا بردووە‪ ،‬بەمزوانەش لەڕێگەی دادگاوە‬ ‫دۆسێی یاسایی بۆ دادگایكردنی ئەوانەی كار بۆ‬ ‫دەوڵەتی سێبەر دەكەن دەكرێتەوەو لەسەرجەم‬ ‫ئۆرگانەكانی دەوڵەتدا لەناویان دەبەین‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫ئەرتوغول كوركچو‪ ،‬هاوسەرۆكی پارتی‬ ‫دیموكراتی گەالن لەكۆبونەوەیەكی جەماوەریدا‬ ‫رایگەیاند لە ‪30‬ی مارتدا‪ ،‬هەدەپەو بەدەپە‬ ‫لەسەرانسەری توركیا دەنگی بەرچاو‬ ‫دەهێنین‌و لەكوردستان بەڕێوەبەرایەتی‬ ‫خۆیەتی رادەگەیەنین‪ ،‬لەپارلەمانیش دەبینە‬ ‫ئۆپۆزسیۆنێكی بەهێز‪.‬‬

‫ئەزمونێكی نوێی نەخشاندنەوەی كوردستان‬ ‫پشتیوان عەبدولرەحمان‬ ‫ل���ە س���اڵی‪ 1990‬ب���ەدواوە ‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫بەهێزبون���ی بزوتن���ەوەی كوردایەتی لە‬ ‫توركیا‪ ،‬بزاڤی ك���ورد گرنگی بەخەباتی‬ ‫یاس���ایی داوە‪ .‬لەو چوارچێوەیەدا پارتی‬ ‫ه���ەپ دامەزرا‪ ،‬ئەو پارتە بە ش���ێوەی‬ ‫پڕۆتۆك���ۆل لەگەل پارت���ی (س‪.‬هـ‪.‬پ)‬ ‫بەشداریی هەڵبژاردنی كردو لە ئەنجامدا‬ ‫ك���ورد بەكۆمەلێ���ك نوێن���ەر گەیش���تە‬ ‫پارلەمانی توركیا‪.‬‬ ‫ئەو هەن���گاوە بۆ بزوتن���ەوەی كورد‬ ‫لەباكور وەچەرخانێك���ی مێژویی بو لەو‬ ‫قۆناغەدا‪ ،‬لەو دەیەدا خەباتی كوردایەتی‬ ‫لەو پارچەیەی كوردس���تان بەرزو نزمی‬ ‫بەخۆی���ەوە بین���ی تا لە س���اڵی ‪1999‬‬ ‫عەبدوڵ�ڵ�ا ئۆج���ەالن رێب���ەری پ‪.‬ك‪.‬ك‬ ‫دەستگیركرا‪.‬‬

‫ێ‬ ‫لە ‪15‬ی ش���وباتی ئەو س���اڵە‪ ،‬كات ‌‬ ‫ئۆج���ەالن دەس���تگیركرا‪ ،‬دوای مانگێك‬ ‫زیاتر هەڵبژاردنی شارەوانییەكان لەتوركیا‬ ‫ئەنجامدرا‪ ،‬كورد ئەو كات ‪ 52‬شارەوانی‬ ‫لەسەرتاسەی توركیا بە دەستهێنا‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪ ،2004‬ئەوكات د‪.‬ت‪.‬پ‪ ،‬وەك‬ ‫پارتێك���ی نوێنەری كورد‪ 57،‬س���ەرۆكی‬ ‫ش���ارەوانییان بەدەس���تهێنا‪ ،‬هەندێك لە‬ ‫ش���ارەزایانی سیاس���یی ئەوكاتە پێیان‬ ‫واب���و‪ ،‬بەرزبونەوەی ڕێ���ژەی دەنگی ئەو‬ ‫پارتە بۆ ئەو گۆڕانكارییە دەگەڕێتەوە كە‬ ‫لە سیاسەتی ئەو واڵتەدا ڕوویدا‪.‬‬ ‫بەدەر لە بەدەستهێنانی سەرۆكایەتیی‬ ‫چەند ش���ارەوانییەك‪ ،‬لە س���اڵی ‪2009‬‬ ‫د‪.‬ت‪.‬پ س���ەرۆكایەتی ‪ 98‬ش���ارەوانی‬ ‫گرتەدەست‪ ،‬ئەو ڕێژەیە بۆ كورد خاوەن‬ ‫گرنگییەك���ی زۆر بوو بۆ‌ پێگەی كورد لە‬ ‫نەخشەی سیاسی توركیادا‪.‬‬ ‫ئەو كات���ە رەجەب تەی���ب ئەردۆغان‬ ‫س���ەرۆكوەزیرانی توركی���ا دانی بەوەدانا‬ ‫ك���ە هاواڵتیی���ە ك���وردەكان دەنگی���ان‬ ‫بەخزمەتگوزاری نەداوە‪ ،‬بەڵكو دەنگیان‬ ‫بە ناسنامەی خۆیان داوە‪.‬‬

‫ڕابردو زۆرێك لەو ڕاس���تییانە كەوتنەڕوو‬ ‫ك���ە ئەم پارتە چی بۆ ك���ورد لە هەگبە‬ ‫چارەنوسی ئاك پارتی‬ ‫بەنزیكبون���ەوەی وادەی هەڵبژاردن���ی دایە؟‬ ‫ئەوەی لە سەرو تیشكم خستبووە سەر‬ ‫ش���ارەوانییەكان‪ ،‬دوای نزیك���ەی ی���ەك‬

‫«کاتێک هەڵبژاردنی ‪ ٢٠٠٩‬کورد دەنگێکی‬ ‫بەرچاوی هێنا‪ ،‬ئەردۆغان وتی کورد دەنگی‬ ‫بە شوناس داوە نەک بەخزمەتگوزاری»‬ ‫س���اڵ بە فەرمی راگەیاندنی ئاگربەست‬ ‫لەالیەن ئۆجەالنەوە‪ ،‬سیاس���ەتی ب‪.‬د‪.‬پ‬ ‫بۆ بەرقەراركردنی ئاشتی ڕۆلێكی گرنگی‬ ‫نواندوە‪ ،‬ب���ە پێچەوانەوە ئ���ەوەی ئاك‬ ‫پارت���ی دەی ووت كە هەنگاوی بۆ بنێت‬ ‫نەینا و نەبوو!‬ ‫ئ���ەوە گرنگە ك���ە ل���ەم هەڵبژاردنەدا‬ ‫ئەنجامەكەی چی دەبێت؟ ئەوەی ب‪.‬د‪.‬پ‬ ‫دەیەوێ���ت چیە؟ ئ���ەوەی ئ���اك پارتی‬ ‫دەیەوێت بی���كات‪ ،‬كە لە چەند س���اڵی‬

‫ك���ە (ب‪.‬د‪.‬پ) وەك پارتێكی كوردی لە‬ ‫س���اڵی ‪ 2009‬بە دەستی خست‪ ،‬بێ وێنە‬ ‫بو لەنەخش���اندنی هەرێمێكی كوردنشین‬ ‫لە توركیا كە ناسنامەی خۆیان دەوێت‪.‬‬ ‫لەو س���اڵەدا ئاك پارت���ی لە لوتكەی‬ ‫دەس���ەاڵتدا بوو‪ ،‬هەم���و پارتەكانیتری‬ ‫توركیاش بەرامب���ەر بە پارتێكی كوردی‬ ‫پش���تیوانیان لە ئاك پارت���ی دەكرد لە‬ ‫شارە كورد نش���ینەكاندا بە بێ جیاوازی‬ ‫لە ڕاس���تەوە ب���ۆ چ���ەپ‪ ،‬هەروەها ئەو‬

‫توركیا كار دەكات‪ ،‬سەرەڕای ئەوەی كاندیدی‬ ‫(ج‪.‬هـ‪.‬پ) بۆ شارەوانی ئەستەنبول مستەفا‬ ‫ساریگوڵە كە كەسایەتیەكی بەهێزی هەیە و‬ ‫ئەزمونێكی سەركەوتوی هەیە لەبەڕێوەبردنی‬ ‫ش���ارەوان���ی ش��ارۆچ��ك��ەی شیشلی سەربە‬ ‫ئیستەنبول‪ ،‬بەاڵم ج‪.‬ه��ـ‪.‬پ نیگەرانە بەوەی‬ ‫هـ‪.‬د‪.‬پ سڕڕی سورەییا ئۆندەری كاندیدكردوە‬ ‫بۆ پۆستی شارەوانی ئیستەنبول‪ ،‬ئەمەش‬ ‫هاوژین محێدین‬ ‫مەترسیەكی سەرەكیە بۆ لەدەستدانی بەشێك‬ ‫لەدەنگەكانی ج‪.‬هـ‪.‬پ‪ ،‬لەگەورە شارێكی وەك‬ ‫لەپێناوی چ��ارەس��ەری��ی پ��رس��ی ك��ورد‪ ،‬ئیستەنبول كە نزیكەی ‪ 10‬ملیۆن دەنگدەری‬ ‫ئاك پارتی ساڵی ‪ 2009‬پڕۆسەی كرانەوەی هەیە‪ ،‬ئەگەر چی بەهۆی كەمی كورد لە شارە‬ ‫دیموكراسی دەستپێكرد‪ ،‬ه��ەروەه��ا ساڵی‬ ‫پ��ار پ��ڕۆس��ەی دی��ال��ۆگ��ی ه��ات��ەئ��اراوە‪ ،‬ئەم‬ ‫هەنگاوانە وایانكرد گۆڕەپانی سیاسیی بۆ‬ ‫سیاسەتمەدارانی كورد لەباربێت‪ .‬لەمساڵدا هاك‬ ‫پار كە سیاسەتمەداری ناودار كەمال بوركای‬ ‫سەرۆكایەتی دەك��ات‪ ،‬یەكێكە لەو پارتانەی‬ ‫بەگەرموگوڕییەوە بەشداریی لەم هەڵبژاردنە‬ ‫دەكات و هەوڵدەدات بەشدارییەكی بەرچاوی‬ ‫هەبێت‪ ،‬ه��ەرچ��ەن��دە ئ��ەم پ��ارت��ە ‪ 12‬ساڵە‬ ‫دامەزراوە و لە شارە كوردیەكان لەدوای ئاك‬ ‫پارتی و ب‪.‬د‪.‬پ وە سێیەم پارتی ناوچەكەیە‪،‬‬ ‫بەاڵم لەمساڵدا مەبەستێتی لە كوردستان‬ ‫و ناوچەكانیتری توركیا كاندیدی هەبێت‪،‬‬ ‫یەكێك لە دروشمەكانی ئەوەیە لەپێناوی‬ ‫چارەسەریی پرسی ك��ورد‪ ،‬مۆدێلی فیدڕاڵی‬ ‫بەچارەسەر دەزانێت بۆ توركیا‪ ،‬هەرچەندە‬ ‫پێشبینی ناكرێت ئەم پارتە سەركەوتو بێت لە‬ ‫هەڵبژاردنی شارەوانییەكان و تەنها دەتوانێت‬ ‫شارەوانی چەند شارۆچكەیەك بەدەستبێنێت‬ ‫لە شارە كوردییەكانی خۆرهەاڵت و باشوری‬ ‫خۆرهەاڵتی توركیا‪ ،‬ب��ەاڵم بەهۆی ئ��ەوەی‬ ‫پارتێكی ئیسالمی ك��وردی��ی��ە‪ ،‬كاریگەریی‬ ‫سنورداری لە كەمكردنەوەی دەنگەكانی ئاك‬ ‫پارتی دەبێت‪.‬‬ ‫توركییەكاندا وایكردووە كە ه��ـ‪.‬د‪.‬پ تەنها‬ ‫شارەوانی چەند شارۆچكەیەك بەدەستبهێنێت‪.‬‬ ‫كێشمەكێشمی ج‪.‬هـ‪.‬پ و هـ‪.‬د‪.‬پ‬ ‫ب‪.‬د‪.‬پ وەك��و دی��ارت��ری��ن پ��ارت��ی ك��وردی‬ ‫ئەو كاراكتەرە سیاسیانەی ساڵی رابردو لە‬ ‫ب‪.‬د‪.‬پ جیابونەوە و هـ‪.‬د‪.‬پ یان دروستكرد‪ ،‬لەم هەڵبژاردنەدا‪ ،‬لە ‪ 21‬پارێزگا بەشداریی‬ ‫ئامانجییان ئەوەیە بەتەنها سیاسەت لەپێناوی هەڵبژاردن دەكات‪ ،‬لەم هەڵبژاردنەدا ب‪.‬د‪.‬پ‬ ‫كورد نەكەن‪ ،‬بەڵكو بۆ گشت نەتەوەكانیتری بەچەند دەستكەوتێك بەشداریی دەك��ات‪،‬‬ ‫توركیا سیاسەت بكەن‪ ،‬بەهۆی ئەوەی ئەو سەرەكیترین لەو دەستكەوتانەش‪ ،‬بێگومان‬ ‫پارتە لەسەر هێڵی ئایدۆلۆژی چەپەكانی بێدەنگبونی چەكەكان و سەرهەڵدانی پڕۆسەی‬

‫«ب‪.‬د‪.‬پ وەکو‬

‫دیارترین پارتی کوردی‬ ‫لە باکور بە دروشمی‬ ‫بەڕێوەبردنی خۆجێی‬ ‫و ئازادی شوناس‬

‫بەشداری هەڵبژاردنی‬ ‫شارەوانییەکان‬ ‫دەکات»‬

‫ئامانجی ب‪.‬د‪.‬پ‬ ‫(ب‪.‬د‪.‬پ) دەیەوێ���ت بەش���ێكیتر‬ ‫لەنەخش���ەی باك���وری كوردس���تان‬ ‫بنەخش���ێنێتەوە‪ ،‬چ���ۆن؟ لەڕێگ���ەی‬ ‫بەدەستخستنی سەرۆكی شارەوانییەكانی‬ ‫باكوری كوردس���تان لەوان���ەش ماردین‪،‬‬

‫لەیادی ‪ 10‬ساڵەی‬ ‫راپەڕینی ئاداردا‬

‫ستراتیژی ب‪.‬د‪.‬پ لەهەڵبژاردنی شارەوانییەكاندا‬ ‫ئاشتییە‪ ،‬دیدارەكانی ئیمراڵی و راسپاردەكانی‬ ‫ئۆجەالن بۆ چۆنێتی كاركردنی ب‪.‬د‪.‬پ‪ ،‬بەڵێندان‬ ‫بەخەڵكی ئاشتیخوازی ناوچە كوردییەكان‬ ‫بەوەی ب��ەردەوام دەبن لە پڕۆسەی ئاشتی‪،‬‬ ‫هەوڵدان بۆ الوازكردنی ئاك پارتی لە ناوچە‬ ‫كوردیەكان بەوەی بەڵێنەكانی جێبەجی ناكات‬ ‫دۆخێكی دیارەو هەروەها ب‪.‬د‪.‬پ مەبەستێتی‬ ‫مۆدێلی كانتۆنەكانی رۆژئاوا لە باكور جێبەجێ‬ ‫بكات‪ ،‬چونكە هیچیتر رازی نابن بەوەی ئەو‬ ‫ناوچانە پشتگوێ بخرێن‪ ،‬لەبەرئەوە بەڵێنیان‬ ‫بەخەڵكی ناوچە كوردییەكان داوە‪ ،‬دوای‬ ‫هەڵبژاردنەكان بە دروشمی «بەڕێوەبردنی‬ ‫خۆجێیی‌و ئازادیی شوناس» سەربەخۆیی‬ ‫دیموكراسی رابگەیەنن‪ ،‬وات��ە هەڵبژاردنی‬ ‫شارەوانییەكان وەكو ریفراندۆم سەیر دەكەن‬ ‫و هەر شارەوانییەك بەدەستبهێنن‪ ،‬یەكەیەكی‬ ‫خۆجێیی بەڕێوەبەرێتی لەخەڵكی ناوچەكە‬ ‫سەرپەرشتی دەكات‪ ،‬سیستەمی هاوسەرۆكی‬ ‫لەپۆستی شارەوانییەكاندا پەیڕەو بكەن‪.‬‬ ‫یەكێكیتر لە ستراتیژییەكانی ب‪.‬د‪.‬پ ئەوەیە‬ ‫بایەخی بەرچاوی بەبەشداریی ژنان داوە‪ ،‬ئەوەی‬ ‫ب‪.‬د‪.‬پ لە پارتەكانیتر جیادەكاتەوە بەشداری‬ ‫ژن کە ‪ %40‬ی كاندیدەكانی پێکدەهێنێت‪.‬‬ ‫ئەو شارە كوردییانەی بۆ ب‪.‬د‪.‬پ یەكالیی‬ ‫بونەتەوەو پێدەچێ‌ شارەوانییەكانی بەدەست‬ ‫بهێنێت ئەمانەیە‪ ،‬شڕناك‪ ،‬باتمان‪ ،‬دیاربەكر‪،‬‬ ‫ماردین‪ ،‬هەكاری‪ ،‬وان‪ ،‬موش‪ .‬ئەو شارانەی‬ ‫ئەگەری هەیە ب‪.‬د‪.‬پ سەركەوتوبێت تێیاندا‪:‬‬ ‫سیرت‪ ،‬ئ��اگ��ری‪ ،‬بتلیس‪ ،‬ئ��ورف��ا‪ ،‬بینگۆل‪،‬‬ ‫ئیغدیر‪ ،‬بەتایبەتی چوار شاری یەكەم ئەگەری‬ ‫زۆری هەیە ب‪.‬د‪.‬پ بتوانێت شارەوانییەكانی‬ ‫بەدەستبێنێت‪ ،‬هەروەها لەم هەڵبژاردنەدا‬ ‫ب‪.‬د‪.‬پ دەیەوێت لەو شارە كوردییانەی الوازە‬ ‫ركابەری ئاك پارتی بكات‪ ،‬بۆ نمونە لەشاری‬ ‫ئورفا كە پێگەی ب‪.‬د‪.‬پ تاڕادەیەك الوازە‬ ‫عوسمان بایدەمیر‪ -‬ی كاندید كردوە‪ ،‬بایدەمیر‬ ‫كەسایەتیەكی بەهێزی هەیە و كەسێكی‬ ‫سەركەوتوبو لە بەڕێوەبردنی شارەوانی ئامەد‪،‬‬ ‫كاریگەریی بایدەمیر لە ئورفا وای��ك��ردووە‬ ‫پێگەی الوازی پێشوی كورد لەو ش��ارەدا و‬ ‫پێگەی بەهێزی ئاك پارتی نزیك كردۆتەوە‬ ‫لەیەكتری و بەدور نازانرێت ب‪.‬د‪.‬پ لەم شارەدا‬ ‫سەركەوتو بێت‪.‬‬

‫كارتان���ەی ب���ەكاری دەهێن���ان وەك‬ ‫یارمەتیدانی خەڵكان���ی كەمدەرامەت بۆ‬ ‫بەدەستخستنی دەنگەكانیان‪ ،‬لە رێگەی‬ ‫دابەشكردنی پێویستیەكانی ماڵ و خەڵوز‬ ‫و هاوكاری ماددی و هتد‪...‬لە هەمانكاتدا‬ ‫كردنەوەی كەناڵی تەرەتە ش���ەش‪ ،‬وەك‬ ‫یەكەم كەناڵی دەوڵەت بەزمانی كوردی‪،‬‬ ‫ئامادەكاری بۆ خوێندن بە زمانی كوردی‬ ‫ل���ە زانك���ۆكان بە ك���وردی و كرانەوەی‬ ‫دیموكراسی و بەڵێنی چارەسەری پرسی‬ ‫كورد‪ ،‬سەرباری هەمو ئەمانە ئاك پارتی‬ ‫شكس���تی خوارد‪ .‬ئەم جارەیان ئەنجام‬ ‫چ���ی دەبێت ل���ە ناوخۆ بە كەیس���ی‬ ‫گەندەڵییەوە تێوەگالوەو ئابوری واڵت لە‬ ‫دابەزینەو هێرشی دژبەرانیشی لە ناوەوەو‬ ‫دەرەوە زۆر بەهێزە‪.‬‬

‫ئورفا‪ ،‬بینگ���ۆل‌و موش‪...‬هتد ‪...‬دەبێت‬ ‫كە هەندێك ش���ارو ش���ارۆچكەی تریش‬ ‫كتوپڕ هەبن بە تایبەت شاروچكەكان‪.‬‬ ‫بە وردبونەوە لە ئەنجامی هەڵبژاردنی‬ ‫شارەوانییەكانی ڕابردو‪ ،‬ئەوە دەردەخات‬ ‫(ب‪.‬د‪.‬پ) وەك درێژەپێ���دەری خەباتی‬ ‫پارتی داخ���راوی د‪.‬ت‪.‬پ‪ ،‬ل���ە ئامانجی‬ ‫سەركەوتنی نزیكە‪ ،‬بەو جیاوازیە كەمەی‬ ‫لەم شارانەدا لەگەل ئاك پارتی هەیبوە‪،‬‬ ‫ب���ە دەر لە ئورف���ا كە س���ەربەخۆكان‬ ‫سەركەوتوون‪.‬‬ ‫ئەوەی تا ئێستا بە ڕوونی دەركەوتوە‬ ‫‪ ،‬ئەمە بەش���ێكی ڕوون���ی ئامانجەكانی‬ ‫ب‪.‬د‪.‬پ ی���ە‪ ،‬ك���ە ل���ە ڕاس���تیدا ڕێگای‬ ‫س���ەركەوتنی نزیكە‪ ،‬بۆیە وا پێدەچێت‪،‬‬ ‫ل���ە قۆناغی ئاش���تیدا ك���وردان بتوانن‬ ‫دەس���ەاڵتی ئی���داری ش���ارەكانیان ب���ە‬ ‫دەس���تبخەنەوە‪ ،‬لەو ڕێگایەدا نەخشەی‬ ‫باكوری كوردستان‪ ،‬لە ڕوی پڕۆسەیەكی‬ ‫دیموكراس���ی بنەخشێننەوە‪.‬كە ئەو هێڵە‬ ‫لە مێژوی خەباتی بزوتنەوەی كوردایەتی‬ ‫ل���ە كوردس���تان ئەزموونێك���ی نوێ���ی‬ ‫نەخشاندنە‪.‬‬

‫حاجی عەفرینی‬ ‫رۆژی ‪ 12‬ی ئادار كورد لە رۆژئاوای كوردس���تان‬ ‫ژیایەوە‪ .‬ئەوی���ش ئەوكاتە بو كە رۆژی ‪ 12‬ئاداری‬ ‫ئەمساڵ یادی ئەو رۆژەی كردەوە كە لە بیرەوەری ‪١٠‬‬ ‫ساڵەی ئەم رۆژەدا كورد راپەڕینێكی مەزنی لەدژی‬ ‫ئەو سەركوت‌و داپڵۆسینە نەتەوەییە دەسپێكرد كە‬ ‫بەدرێژایی دەیان ساڵ لەالیەن حكومەتە یەك لە دوا‬ ‫یەكەكانی سوریا چەشتبووی‪ .‬ئەوەبو كورد توانیان‬ ‫لەو رۆژەدا یەكەم پەیكەری دیكتاتۆری لە ناوچەكە‬ ‫تێكبش���كێنن‌و بەمەیش دەتوانین بێژین كە بەهاری‬ ‫عەرەب���ی لە خۆرهەاڵت���ی ناوەڕاس���ت لەرۆژئاوای‬ ‫كوردستانەوە دەسیپێكرد‪.‬‬ ‫راپەڕینی ئادار كە بڵێس���ەكەی لە قامیش���لۆ وە‬ ‫دەس���یپێكرد‪ ،‬دواتر تێك���ڕای ناوچەكانی كۆبانی‌و‬ ‫عەفرین‌و گش���ت گەڕەك���ە كوردییەكانی حەلەب‌و‬ ‫دیمەش���قی گرت���ەوە‪ .‬ك���ورد بەتەنها ب���ەرەوڕوی‬ ‫گەورەترین دەزگای س���ەركوتكەر ب���ۆوە بێئەوەی‬ ‫دەنگ���ی ناڕەزایەتی لەو الیەنان���ەوە دەربكەوێ كە‬ ‫ئەمڕۆ بانگ���ەوازی ئازادی‌و دیموكراس���ی دەكەن‌و‬ ‫ئەمڕۆیش خۆیان بەجەمس���ەرەكانی ئۆپۆزیسیۆنی‬ ‫سوریا دەزانن‪ .‬ئەوساتەی رژێمی شۆڤێنی دەستی‬ ‫دایە كوشتاری مناڵ‪ ،‬ژن‌و الوان‌و هەزاران كەسیشی‬ ‫لەوپەڕی بێدەنگی ناوچەیی‌و جیهانیدا دەسگیركرد‪.‬‬ ‫گومان���ی تێ���دا نیی���ە راپەڕین���ی ‪ 12‬ی ئ���ادار‬ ‫بەرپەرچدان���ەوەی ئ���ەو سیس���تەمە قەمعییە بوو‬ ‫كە رژێمی بەعس���ی لەدژی ك���ورد پیادەی دەكرد‌و‬ ‫خۆی لە قانونە ئاوارتەكان (پش���توێنەی عەرەبی‪،‬‬ ‫س���ەرژمێری ناڕاس���ت‪ ،‬تەعریب‌و بێبەش���كردن لە‬ ‫ناسنامە) سوتاندنی مندااڵن لە سینەمای عامودێ‌و‬ ‫زیندانی حەسەكە دەبینیەوە‪ .‬بۆیە دەتوانین بڵێین‬ ‫ئ���ەوە كورد خۆیان بون كە بڵێس���ەی شۆڕش���یان‬ ‫هەڵگیرساند‪ ،‬هەروەها هەر لە سەرەتای شۆڕشەوە‬

‫ك���ورد یەكێك لە هێزە كاراكان بوون كە بانگەوازی‬ ‫ئاش���تیانە‌و دیموكراتیانە یان دەكرد‪ ،‬بەاڵم كاتێك‬ ‫ش���ۆڕش لە رێڕەوی خ���ۆی الیدا‌و دەس���تی هێزە‬ ‫بیانی���ی‌و خۆرئاواییەكان���ی تێوەخزا‌و ش���ۆڕش لە‬ ‫ئامانجەكانی الیدا‪ ،‬ئەوە رێژەی توندوتیژیی لەنێوان‬ ‫پێكهاتەی سوننە‌و عەلەوی رووی لەزیادبوون كرد‌و‬ ‫ش���ۆڕش بەرەو جەنگی مەزهەبی‌و تایەفی ملیناوە‪،‬‬ ‫ئەمەیش پاڵی بە كوردەوە ناوە ناوچەكانی خۆیان‬ ‫بپارێزن‌و هێڵی س���ێیەم بنیاتبنێن‪ .‬سەرەنجام ئەم‬ ‫هێڵە ئیدارەی خۆیەت���ی دیموكراتی لێكەوتەوە كە‬ ‫لە سێ كانتۆنی جزیرە‪ ،‬كۆبانی‌و عەفرین پێكدێت‪.‬‬ ‫ئێس���تاش دوای تێپەڕبوونی ‪ 10‬ساڵ لەڕاپەرینی‬ ‫ئاداری رۆژئاوای كوردس���تان‪ ،‬هەتا ئێس���تا هێزە‬ ‫نەیارەكان���ی ك���ورد هەوڵ���ی ئ���ەوە دەدەن كە لە‬ ‫گۆڕەپانە سیاس���یی‌و نێوەن���دە نێونەتەوەییەكان‬ ‫دوری���ان بخەن���ەوە‌و زی���ان بەدەس���تكەوتەكانیان‬ ‫بگەیەنن كە لە فەترەی دواییدا دەسیانخستون‪ .‬ئەم‬ ‫هێزانە هەر ئێستاش هێرشی پەیتاپەیتا دەكەنەسەر‬ ‫كورد لەرۆژئاوای كوردس���تان‌و دواهەمینیشیان ئەو‬ ‫كارەس���اتە بووە كە لە رۆژی ‪11‬ی ئادار لەش���اری‬ ‫قامیشلۆ رویداوە‪ .‬ئەمەیش وەكو نامەیەك بۆ كورد‬ ‫وای���ە بۆ ئەوەی واز لە بەدیموكراتیكردنی كۆمەڵگە‬ ‫بهێن���ن تاك���و نەبنە نمون���ە بۆ ئایندەی س���وریا‌و‬ ‫پێكهاتەكانیتریش چاوی لێبكەن‪.‬‬ ‫لەكاتێك���دا ئێمە ی���ادەوەری راپەڕین���ی ئاداری‬ ‫رۆژئاوای كوردس���تان بیردەهێنینەوە كە بێگومان‬ ‫لە یەكەم راپەڕین���ە دیموكراتیی���ە نەتەوەییەكان‬ ‫بووە‌و بۆتە پەیامێكی بەهێزی شۆڕشەكانی بەهاری‬ ‫عەرەبی‪ .‬بێگوم���ان دەبوا هێ���زە دیموكراتییەكان‬ ‫پش���تیوانی مافەكان���ی كوردی���ان بكردای���ە ك���ە‬ ‫لەدەس���ت زوڵم‌و ستەمی حكومەتە جۆربەجۆرەكان‬ ‫نااڵندوویەتی‪.‬‬ ‫گومانی تێدا نییە كە دەبێ هێزە كوردستانیەكانیش‬ ‫پش���تیوانی لە دەس���كەوتەكانی كورد لە رۆژئاوای‬ ‫كوردس���تان بك���ەن‪ ،‬چونك���ە ك���ورد لەپێناو ئەم‬ ‫دەس���كەوتانەدا هەتا ئێستاش س���ەدان لە كچان‌و‬ ‫كوڕانی خۆی بۆ پاراستنی ناوچەكانی لە دەسەاڵتی‬ ‫قەمعی‌و ئەو هێزە تیرۆریس���تییانە بەخش���یوە كە‬ ‫بوونی كوردیان لەناوچەكانی خۆی كردۆتە ئامانج‌و‬ ‫لەس���ەر ئاس���تی ناوچەی���ی‌و نێودەوڵەتیش رۆڵی‬ ‫كوردیان پشتگوێخس���توە‌و هەوڵی بێكاریگەركردنی‬ ‫دەدەن‪.‬‬

‫كؤمةآليةتى‬

‫ذمارة (‪ )4٦٠‬دو شةممة ‪2014/3/١٧‬‬

‫مرۆڤ و شار‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫میتۆلۆژیای پالنسازیی شار‬

‫یاسین النصیر‬ ‫و‪ :‬خەسرەو میراودەلی‬ ‫(‪)1‬‬ ‫پالندانان���ی ئاوەدانیی نوێی ش���اری‬ ‫هاوچ���ەرخ زۆر نەگ���ۆڕاوە‪ ،‬ب���ەراورد‬ ‫بەپالندانانی كۆن���ی میتۆلۆژی‪ ،‬بەهۆی‬ ‫بون���ی ریش���ەی میتۆل���ۆژی لەه���ەر‬ ‫ئەندازیارییەك���ی نوێ���ی بیناس���ازییدا‪،‬‬ ‫ئی���دی ئەو ریش���ەیە هی م���اڵ‌و بازاڕو‬ ‫ش���ەقام‌و باخچ���ەكان بێت‪ ،‬ی���ان هی‬ ‫ئیدارەو بانك‌و دەزگاكانی دەوڵەت‪ ،‬ئەم‬ ‫بونی���ادە ش���اراوەیەی نائاگایی مرۆڤ‌و‬ ‫حەشاردراو لەودیو زمان‌و كارەوە‪ ،‬هێند‬ ‫وردە كە دەكرێ���ت زەمینەیەكی خاوەن‬ ‫دەاللەتی قوڵی مرۆیی بۆ ژیان لەش���ارە‬ ‫نوێیەكاندا دابمەزرێنێت‪ ،‬بۆ نمونە شاری‬ ‫ئیس�ل�امیی‌و باڵەخانەكان���ی‪ ،‬هەروەها‬ ‫م���اڵ‌و كۆاڵنەكانیش���ی وردەكارییەكانی‬ ‫ناو ماڵ‌و پەیوەندی بەدراوس���ێوەو ئەو‬ ‫دەزگایانەی لەپەیوەندیی شانبەش���انی‬ ‫نێوان مەركەزیەتی ش���ار‪ ،‬كە مزگەوت‌و‬ ‫ب���ازاڕو نزیكی���ی‌و دوری���ی ماڵەكان���ە‬ ‫لەمەركەزیەت���ەوە‪ ،‬ك���ە بەڕێگایەك���ی‬ ‫چینایەتیانە زۆر دابڕێنراوە‪ ،‬بەشێوەیەك‬ ‫كە والی یاخود فەرمانڕەوا لەمەركەزداو‪،‬‬ ‫خەڵكان���ی دیك���ەش بەگوێ���رەی پێگە‬ ‫كۆمەاڵیەت���ی‌و ئاینیەكانیان بەجیاوازیی‬ ‫دورو نزیكیان‪ ،‬داب���ەش دەبن‪ ،‬ماڵەكان‬ ‫لەناوەوە داخراون‪ ،‬بەاڵم كراوەن بەڕوی‬ ‫دراوس���ێدا بەهۆی پەنجەرەكانەوە‪ ،‬كە‬ ‫ئەوە دەگەیەنێت پەیوەندیی كۆمەاڵیەتی‬ ‫نێوان خەڵكیی لەمیان���ی پەنجەرەكان‌و‬ ‫دانیش���تنی ب���ەردەرگاكان ك���ە چەند‬ ‫پەردەیەكی���ان لەنێواندای���ە ب���ۆ چونە‬ ‫ژورەوەو بینی���ن‪ ،‬لەكاتێكدا كە ماڵەكان‬ ‫لەش���اری خۆرئاواییدا دیوارێكی رێگرو‬ ‫ئەستور لەنێوان دراوس���ێكاندا دروست‬ ‫دەكات بۆئ���ەوەی ك���راوە بێ���ت بەڕوی‬ ‫ژینگەی بەكۆمەڵی شارستانیی‪.‬‬ ‫ئ���ەم بابەت���ە بەدواییەكداهاتوان���ە‬ ‫ب���ەدی دەكەین تەنان���ەت لەپەیوەندییە‬ ‫رۆژانەیی���ەكان نێوان خەڵكیش���دا‪ ،‬بەو‬ ‫مانای���ەی ش���اری ئیس�ل�امیی ل���ەڕوی‬ ‫بونی���ادو وەزیف���ەو ئیس���تاتیكیەوە‪،‬‬ ‫لەس���یاقە ئاینی���ە كۆمەاڵیەتیەك���ە‬ ‫نەچۆت���ە دەرەوە‪ ،‬دواتری���ش میتۆلۆژیا‬ ‫(ئەفس���انە)ی خۆی لەماڵ‌و پەیوەندیی‬ ‫نێ���وان رۆڵەكانی كۆمەڵ���دا بەڕێبازێكی‬ ‫ئاینیانە چەس���پاندوە‪ ،‬بەشێوەیەكیش‬ ‫جیایكردون���ەوە كە دەش���ێت لەهەندێك‬ ‫لەس���یماكانیدا زی���ان بەپێكهات���ەی‬ ‫دانیش���توان‌و كەلت���وری‌و كۆمەاڵیەت���ی‬ ‫بگەیەنێ���ت‪ ،‬گرنگ ئەوەی���ە‪ ،‬كە بزانین‬ ‫چۆن ئەزمون���ی م���رۆڤ لەئەندازیاریی‬ ‫بیناس���ازیی ش���اردا دەڕازێت���ەوە‪ ،‬ئەو‬ ‫ئەزمون���ەی كە تەنیا لەس���ەر ریش���ەی‬ ‫كۆن راگیراوە رۆژگارێكیش بەدیدەكەین‬ ‫كاتێك لەگوندەوە بۆ شار دەگوازێتەوە‪،‬‬ ‫چەن���د بەش���ێك لەماڵ���ی گون���دو‬

‫نەریت‌و زم���ان‌و ژیانەكەی لەگەڵ خۆیدا‬ ‫هەڵدەگرێ���ت كە س���یمای وەردەكاریی‬ ‫رەهەندە مرۆییە كۆمەاڵیەتیەكەی هەیە‪،‬‬ ‫ئ���ەم ج���ۆرە ئەزمون���ەی ئەندازیارانی‬ ‫بیناسازیی لەژیانی رۆژانەی شوێنەكانی‬ ‫نیش���تەجێبونەوە دەیخوازن‪ ،‬سودمەند‬ ‫دەبێ���ت لەڕێكخس���تنی پەیوەندییەكی‬ ‫خاوەن مرونەتی زیاتر لەنێوان خواستە‬ ‫هاوچەرخەكان‌و میتۆلۆژیا (ئەفس���انە)‬ ‫ی كۆندا كە رەنگە بین���را‌و ئەزمونكراو‬ ‫نەبێ���ت‪ ،‬ئەندازی���اری بیناس���ازەكان‬ ‫لەشارە خۆرهەاڵتیەكاندا سەرجەم توانا‬ ‫كەلتوریەیكان���ی خۆی���ان لەبیناكانیاندا‬ ‫تەوزیف دەك���ەن‪ ،‬بۆئەوەی وایانلێبكەن‬ ‫لەڕوی روپاڵ‌و س���ودی بین���اوە نوێبن‌و‬ ‫توان���ای لەخۆگرتنی ئەو فەزا دەرونیەی‬ ‫هەبێت كە ماڵی گوند فەراهەمی دەكات‪،‬‬ ‫لەو س���ۆنگەیەوە كە لەگوندە ئەفریقیە‬ ‫دێرینەكان���دا پالن���ی بیناس���ازیی ماڵ‬ ‫لەسەر شێوەی مرۆڤ بەڕێوە دەچو‪ ،‬كە‬ ‫سەرەكە مەدخەلی ماڵەكە بوو‪ ،‬گەدەش‬ ‫ژوری نانخواردن‌و‪ ،‬پەلەكانیش ژورەكانی‬ ‫نوس���تن‪ ،‬لەناوەڕاستیش���دا ش���وێنی‬

‫سیاس���یی ئاینیە ك���ە هەژمونی هەبوە‬ ‫بەس���ەر بیناسازی‌و ش���ارو خەڵكیداو‪،‬‬ ‫ل���ەڕوی كەلتورییش���ەوە ئینتیم���ای بۆ‬ ‫ریش���ەیەكی رەس���ەنی میتۆلۆژیی هەیە‬ ‫كە لەهەژمونی دەسەاڵتی ئاینی‌و چینی‬ ‫دەوڵەمەن���ددا بەس���ەر روبەرگەلێك���ی‬ ‫هەڵبژێراو بۆ نیتش���ەجێبون‌و كاركردندا‬ ‫خۆی نمایش دەكات»‪.‬‬ ‫ش���وای‬ ‫وەك‬ ‫ئاشكراش���ە‬ ‫دەڵێت»مەنزوم���ەی ش���ار ژیانی رۆژانە‬ ‫رێكدەخ���ات‌و‪ ،‬گوزارش���ت ل���ەو رۆڵ���ە‬ ‫س���ەرەكیە دەكات كە بەئاین‌و سیستمی‬ ‫فیوداڵیی‌و پەیوەن���دی بەرژەوەندیەكان‬ ‫سپێردراوە‪.‬‬ ‫ئاشكرا بوە كە زمان بەسیستمەكانیەوە‬ ‫دەس���توەردەداتە داڕشتنی شارەوە‪ ،‬بۆ‬ ‫نمونە چ���ادر ماڵی بیابان���ەو‪ ،‬هەڵگری‬ ‫بیناس���ازی عەم���ودو فراوانیی���ە‪ ،‬ك���ە‬ ‫بیناس���ازییەكی كۆنی میتۆلۆژییە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەبیناس���ازیی نوێی شاردا بەشێوەیەكی‬ ‫ئیستاتیكیانە تەوزیفكراوە‪ ،‬بەمشێوەیە‬ ‫خانوی قامی���ش‌و ماڵ���ی بەردینی چیا‬ ‫بەدی دەكەین‪ ،‬ك���ە عەمود بۆتە پایەی‬

‫لەخانوەكان���ی نیش���تەجێبون‌و‪ ،‬لەهەر‬ ‫پەیوەندییەك بەئیس���تاتیكای ماڵەوە‪،‬‬ ‫ئەم بازدانە ئەوەی بۆ كەسی نیشتەجێ‌‬ ‫رەخساندوە كە جیاكاریی بكات لەنێوان‬ ‫دیزاینەكانی قەاڵو شێوەی هەر دەزگایەكی‬ ‫حكومییدا‪ ،‬ك���ە نهێنیەكان���ی دەوڵەت‬ ‫دەبنە بەشێك لەبونیادی كۆشك‌و قەاڵو‬ ‫دەزگای سەربازی‌و دەسەاڵتی داوەریی‌و‬ ‫یاس���ایی‌و جێبەجێك���ردن‌و‪ ،‬نێ���وان‬ ‫دیزاینەكانی روبەرو فراوانیی‌و شارەكانی‬ ‫دەوروب���ەرو‪ ،‬نیش���تەجێكردنی میللی‌و‬ ‫دەس���ەاڵتی چ���وارەم‌و ژیان���ی رۆژانەی‬ ‫خەڵكی‪ ،‬كە بابەتی ژیانی گشتی خەڵكە‬ ‫ئاساییەكەیە‪ ،‬بۆئەوەی شاری نوێ‌ بكەن‬ ‫بەدو بەشی جیاوازەوە‪:‬‬ ‫بەش���ێكیان پەیوەس���ت بێ���ت‬ ‫بەمیتۆلۆژیبون���ی ژیان���ی رۆژان���ەی‬ ‫خەڵكیی���ەوە بۆئەوەی وا هەس���تنەكەن‬ ‫نامۆبون لەژیانە ریش���ەداكوتاوەكەیان‪،‬‬ ‫بەشەكەی دیكەش���یان دەیانگوازێتەوە‬ ‫بۆ بونی���ادی نوێگەری‌و پەرەس���ەندنە‬ ‫ئیستاتیكیەكانی‪ ،‬كە چێژی ئیستاتیكی‬

‫‪10‬‬

‫زنجیرە وتارێکە‬ ‫نوسەرو روناكبیری‬ ‫ناوداری عەرەب «یاسین النصیر»‬ ‫دو هەفتە جارێك‬ ‫تایبەت بە «چاودێر» دەینوسێت‪.‬‬

‫دەزگاكانی ئەمڕۆ مەیلیان بەالی‬ ‫وەبەرهێنانی فەزای شوێنەكانی‬ ‫دەوروبەری شارە بۆ بونیادنانی كارگەو‬ ‫دەزگاكان‪ ،‬لەكاتێكدا بەشەكانی شار‬ ‫بۆ بونیادنانی خانو و یەكە بازنەییەكان‪،‬‬ ‫بەكاردەهێنرێن‪ ،‬ئەم بونیادە خاوەنی‬ ‫ریشەیەكی قوڵی میتۆلۆژییە‪ ،‬كە شاری‬ ‫بەغدای بازنەیی هاوشێوەی شاری ئوروكی‬ ‫شورادارەو‪ ،‬شاری (قلعە سكر)یش‬ ‫لەئەسیناو گوندو شارەكانی (دوكون)‬ ‫لەئەمەریكا باشور دەچێت‬ ‫كردن���ی ئ���ەوەی لێ���ی دەمێنێت���ەوە‬ ‫بەماددەی���ەك ب���ۆ كڕی���ن‌و فرۆش���تن‌و‬ ‫ئاڵوگۆڕكاری‪ ،‬لەوێوە بەروبوومی نوێ‌‌و‬ ‫كاری پەرەسەندو ‌و پەیوەندی دامەزراو‬ ‫لەسەر ئاڵوگۆڕكاریی دێتە ئاراوە‪.‬‬

‫شاری بةغداد‬

‫پاشەڕۆ‪ ،‬بەاڵم ئەم بونیادە پێكهێنەرەی‬ ‫ماڵ‌و م���رۆڤ بەئیجتیهادگەلێكی تایبەت‬ ‫لەچاخ���ی ناوەن���ددا دەس���تكاریكرا‪،‬‬ ‫ك���ە ش���ار بب���و بەچوارچێوەی���ەك بۆ‬ ‫رێكخس���تنی كۆمەاڵیەت���ی‌و سیاس���ی‬ ‫زبرترو ئاڵۆزتر‪ ،‬وەك(فرانسواز شوا)ی‬ ‫دەڵێ���ت «كە دیوار ببو بە بەربەس���ت‌و‬ ‫رێگرێ���ك بۆ هەمو ماڵێك‌و‪ ،‬ش���ارەكان‬ ‫بەس���ەر دوالیزمێكی چینایەتی‌و ئاینیدا‬ ‫داب���ەش ببون‪ ،‬ماڵ���ی بچوكی كەنارگیر‬ ‫بۆ نیش���تەجێبونی خەڵكی‌و‪ ،‬كڵێس���او‬ ‫كۆش���ك‌و گۆڕەپ���ان بۆ چین���ە ئاینی‌و‬ ‫ئەرس���تۆكراتیەكان‪ ،‬ئەم دابەش���كارییە‬ ‫دیمۆگرافی���ە رەنگ���دەرەوەی تەرزێكی‬

‫شارەكان بریتین لەتۆڕێكی پێكەوە‬ ‫بەستراوی نێوان ئەوەی مرۆڤی هاوچەرخ‬ ‫تێیدا دەژی‌و ئەوەش كە كەلتورە‬ ‫میتۆلۆژییە شاراوەكەی لەنەستی‬ ‫دانیشتوانەكەیدا حەشاری دەدات‬

‫بنمیچ���ەكان‌و بوارێك بۆ بەس���تنەوەو‬ ‫پەیوەندی نێ���وان روبەرەكانی بیناكە‪،‬‬ ‫پەیوەندی زمانیانەی نێوان رس���تەیەك‌و‬ ‫یەكێك���ی دیك���ە لەه���ەر دەقێك���دا بۆ‬ ‫بەرهەمهێنان���ی مانایەكی تێ���رو تەواو‌و‬ ‫مەفه���وم‪ ،‬هەم���ان پەیوەن���دی نێوان‬ ‫س���تون‌و بنمیچ‌و روب���ەرە زەمینیەكانە‪،‬‬ ‫كە ماناگەلێكی بەیەك���ەوە لكاو لەڕوی‬ ‫ئیس���تاتیكی‌و وەزیفیەوە بەرهەمدەهێنن‬ ‫لەوەبەرهێنان���ی‬ ‫بەس���ودوەرگرتن‬ ‫ئەقاڵنیان���ەی ش���وێنی نیس���تەجێبون‪،‬‬ ‫هەروەها وەكچ���ۆن لەزمان���دا دەكرێت‬ ‫ش���تێك بخوازرێت بۆ دەاللەتكردنە سەر‬ ‫شتێكی دیكە‪ ،‬لەبونیادی ماڵی شاریشدا‬ ‫بەهەمان شێوەیە‪ ،‬كە دەكرێت خێمەیەك‬ ‫یاخ���ود ماڵێكی قامیش���ین یان ماڵێكی‬ ‫بەردین بخوازرێت (ئیس���تیعارە بكرێت)‬ ‫بۆ كەلتورو رێكخستنی ماڵی شار بەبێ‌‬ ‫ئاگاداركردنی كەس���ی نیشتەجێ‌ كە زۆر‬ ‫گۆڕاوە بەراورد بەوەی لەسەری راهاتوە‪.‬‬ ‫ئەندازیارانی بیناس���ازیی شێوەكانی‬ ‫بیناس���ازیی نوێگەرییان لەب���ازاڕەكان‌و‬ ‫مۆڵەكان‌و س���اختمانەكانی دەس���ەاڵتی‬ ‫فەرمان���ڕەوا و‪ ،‬دەزگاكان���ی دەوڵەت���دا‬ ‫چەس���پاندوەو‪ ،‬وایانلێكردون جیاوازبن‬

‫بۆ كاتبەس���ەربردن‌و فراوانبونی بینین‌و‬ ‫وەبەرهێنان���ی ماوەو روبەرەكانی بینین‌و‬ ‫كارو بونیادنان پێكدەهێنێت‪.‬‬ ‫لەبەرئ���ەوە دەزگاكانی ئەمڕۆ مەیلیان‬ ‫بەالی وەبەرهێنانی فەزای ش���وێنەكانی‬ ‫دەوروبەری شارە بۆ بونیادنانی كارگەو‬ ‫دەزگاكان‪ ،‬لەكاتێكدا بەشەكانی شار بۆ‬ ‫بونیادنانی خان���و و یەكە بازنەییەكان‪،‬‬ ‫بەكاردەهێنرێن‪ ،‬ئ���ەم بونیادە خاوەنی‬ ‫ریش���ەیەكی قوڵ���ی میتۆلۆژیی���ە‪ ،‬كە‬ ‫ش���اری بەغ���دای بازنەیی هاوش���ێوەی‬ ‫ش���اری ئوروكی ش���ورادارەو‪ ،‬ش���اری‬ ‫(قلع���ە س���كر)یش لەئەس���یناو گوندو‬ ‫ش���ارەكانی (دوكون) لەئەمەریكا باشور‬ ‫دەچێت‪ ،‬كە ماوەكانی ش���ار دابەشدەبن‬ ‫بەسەر ریزبەندی دانیش���توانداو دوری‌و‬ ‫نزیكی���ان لە (كڵێس���ا‪ ،‬مزگ���ەوت) و‪،‬‬ ‫فەرمان���ڕەواو بازاڕەوە‪ ،‬ئ���ەم میتۆلۆژیا‬ ‫دێرین���ە لەزگەی هەڵواس���راو نیە وەك‬ ‫هەندێك لەهونەرمەندە ش���ێوەكارەكان‬ ‫لەوەبەرهێنان���ی پیت���ە عەرەبیەكان���دا‬ ‫دەیك���ەن وەك واجیهات���ی سیاس���ی‌و‬ ‫ئاین���ی لەفڕۆكەخان���ەو میوانخانەكانی‬ ‫هەندێك دەوڵەتی عەرەبیدا‪ ،‬كە بونیادی‬

‫كۆالژ پش���تی پێبەس���تراوە‪ ،‬نەس���تی‬ ‫بەكۆمەڵی بینای النە لەنێوان سەرجەم‬ ‫زیندەوەرانی مرۆیی‌و نامرۆییدا هاوشێوە‬ ‫بەدی دەكەین‪ ،‬واتە ماڵی نیشتەجێبون‬ ‫بەوەزیف���ەی منداڵدانانەیان���ەوە‪ ،‬بریتیە‬ ‫لەمۆركی هاوبەش���ی نێ���وان زیندوان‪،‬‬ ‫وەزیفەكەش���ی ب���ۆ زاوزێ‌‌و زۆرب���ون‌و‬ ‫پش���ودانە نەك بۆ كارك���ردن‪ ،‬زۆربەی‬ ‫زین���دوان لەهێالنەكانیان���دا كارناكەن‪،‬‬ ‫بەڵكو لەدەرەوەیاندا كاردەكەن‪ ،‬بەهەمان‬ ‫شێوە دانیشتوانی گوندو الدێیەكانیش‪،‬‬ ‫دانیش���توانی ش���ارەكانیش بەگش���تی‪،‬‬ ‫چونك���ە كاركردن خوازیاری بەردەوامیی‬ ‫جوڵەی جەس���تەیە‪ ،‬لەكاتێكدا كە ماڵ‬ ‫بۆ گەڕاندنەوەی چاالكی دانراوە‪ ،‬ئەوەتا‬ ‫ئێم���ە لەمیتۆلۆژیایەكداین كە زمانەكەی‬ ‫قوڵ���ە‪ ،‬ن���ەك تەنیا یاری���دەی چۆنێتی‬ ‫ژیانم���ان دەدات‪ ،‬بەڵكو ئەو چۆنێتیەش‬ ‫ك���ە بەهۆی���ەوە لەگ���ەڵ ئەوان���ی دیدا‬ ‫پەیوەندیی دەگرین‪.‬‬ ‫مەبەستیش تەنیا بنیادنانی خێزانێكی‬ ‫پێكهات���و لەتاكەك���ەس نی���ە‪ ،‬بەڵك���و‬ ‫لەبنیادنانی مەنزومەی���ەك لەپەیوەندی‬ ‫كۆمەاڵیەت���ی بۆ پێكهێنان���ی كۆمەڵگە‪،‬‬ ‫كاركردن لەپێناو بەدەس���تهێنانی قوتی‬ ‫رۆژانەی���ش بۆ خێزان ئامانج نیە‪ ،‬بەڵكو‬

‫(‪)2‬‬ ‫لەڕەهەندە قوڵە میتۆلۆژیەكاندا‪ ،‬گوند‬ ‫وەك ماڵ دەبێت‪ ،‬لەو س���ۆنگەیەوە كە‬ ‫م���اڵ پەیوەندیدارتر دەبێ���ت بەپێكهاتە‬ ‫میتۆلۆژیەكان���ی بون���ەوەری زیندوەوە‪،‬‬ ‫لەكاتێك���دا گون���دەكان‪ ،‬ب���ەوەدا ك���ە‬ ‫وەك بونی���ادی م���اڵ لەم���رۆڤ ناچن‬ ‫پێكهاتەیەك���ی س���ەربەخۆ لەم���رۆڤ‬ ‫پێكدێن���ن‪ ،‬بۆئ���ەوەی وەك (ئەلدوفان‬ ‫دایك) دەڵێ���ت» نمونەیەك���ی تایبەت‬ ‫بەخۆیان دروستبكەن‪ ،‬كە گوند وەك ماڵ‬ ‫وایە لەحاڵەتی چواندنیدا بەبونی روەك‪،‬‬ ‫كە گ���ەاڵ درەخت���ەو‪ ،‬درەختیش گەاڵ‪،‬‬ ‫ماڵیش ش���ارەو‪ ،‬شاریش ماڵ‪ ،‬بەوەشدا‬ ‫كە شار بەردەوامیی تێكەڵبونە‪ ،‬لەنێوان‬ ‫خەڵكیدا‪ ،‬خەونەكان وەك (شكس���پیر)‬ ‫دەڵێت «دروس���تكەری شارن‪ ،‬وەكچۆن‬ ‫ماڵ دەبێتە گەردونێكی بچوك‪ ،‬گوندیش‬ ‫دەبێتە گەردونێكی گەورە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی‬ ‫گون���د لەماڵ جیادەكات���ەوە ئەوەیە كە‬ ‫گوند ل���ە «نەریت���ی دوكوندا لەس���ەر‬ ‫ش���ێوەی پیاوێكی پاڵكەوتوە لەس���ەر‬ ‫پش���ت‪ ،‬لەباكورەوە بۆ باشور ئاڕاستەی‬ ‫وەرگرت���وە»‪ ،‬هەروەه���ا گوندەكان���ی‬ ‫ئەمری���كای التی���ن‪ ،‬بۆئ���ەوە دەچن كە‬ ‫شوێنی ئاسنگەریی بكەن بەسەری پیاوە‬ ‫پاڵكەوتوەك���ە‪ ،‬كە لەبین���ای كارگەكان‬ ‫لەدەرەوەی س���ەنتەری شارەكان لەالی‬ ‫ئێم���ە دەچێت‪ ،‬ش���وێنەكانی تریش كە‬ ‫كەوتونەت���ە دەرەوەی گوند بریتین لەدو‬ ‫دەس���تەكە‪ ،‬كە ئەمە لەنەخۆشخانەكانی‬ ‫الی ئێم���ە دەچێ���ت‪ ،‬پەرس���تگا‬ ‫بنەڕەتیەكانی���ش دو پێیەكان���ن‪ ،‬ك���ە‬ ‫لەمزگەوت دەچێت كە وێس���تگەی نوێژو‬ ‫پەرستش���ەو‪ ،‬س���ەرجەم ئەو مااڵنەش‬ ‫كە لەدەوری گوند دروس���تكراون بریتین‬ ‫لەسنگ‌و س���ك‪ ،‬لەدابەشكردنی شوێنی‬ ‫نیش���تەجێبون دەچێت بەسەرچاوەگرتن‬ ‫لەتیش���كۆی مەرك���ەزو پل���ەو پایەوە‪،‬‬ ‫لەبەرئەوە ش���ارەكان بریتین لەتۆڕێكی‬ ‫پێك���ەوە بەس���تراوی نێ���وان ئ���ەوەی‬ ‫مرۆڤی هاوچەرخ تێیدا دەژی‌و‪ ،‬ئەوەش‬ ‫كە كەلت���ورە میتۆلۆژییە ش���اراوەكەی‬ ‫لەنەس���تی دانیش���توانەكەیدا حەشاری‬ ‫دەدات‪.‬‬

‫ثشو‬

‫ذمارة (‪ )4٦٠‬دو شةممة ‪2014/3/١٧‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪ 116‬ساڵە‌و بەتەمایە ‪ 34‬ساڵی تر بژی!‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫میساو ئاوكاوای‪ ،‬ژنێكی ژاپۆنییە‪،‬‬ ‫بەتەمەنترین ژن��ی دون��ی��ای��ە‌و بەو‬ ‫ب��ۆن��ەی��ەش��ەوە ن���اوی چ���وە كتێبی‬ ‫گینسەوە‪ ،‬میساو ئ��اوك��اوای لەیادی‬ ‫‪ 116‬ساڵەی لەدایكبونیدا بەبەشداری‬ ‫ن��ەوەك��ان��ی ئاهەنگێكی س��ازك��رد‪،‬‬ ‫ئاهەنگەكەی هاوكات بو لەگەڵ چونە‬ ‫ناو كتێبی گینس‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــةكـ ـت ـ ـ ــرب ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫م��ی��س��او ئ���اوك���اوای‪ ،‬لەئاهەنگی‬ ‫لەدایكبونەكەیدا وت��ی «دڵمخۆشە‪،‬‬ ‫ئێستا تەمەنم دەبێـتە ‪ 116‬ساڵ‪،‬‬ ‫هیوادارم ‪ 150‬ساڵ بژیم‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫زۆرترین نەوەی خۆم ببینم‪ ،‬ئێستاش‬ ‫هیچ گرفتێكم نییە‪ ،‬تەنها ئەوە نەبێت‬ ‫كەمێك چ��اوەك��ان��م ك��زب��ون‌و هەست‬ ‫بەماندوبونیان دەكەم»‪.‬‬

‫«درەختی سپی»‬ ‫جوانترین‬ ‫تەالری‬ ‫فەڕەنسا‬

‫رۆژانە ‪ 30‬كیلۆمەتر لەسەر‬ ‫شانی باوكیەتی‬ ‫ئاسۆیی‪:‬‬ ‫‪-1‬میوەیەكی خشۆكە‪ ،‬برینداری‬ ‫‪-2‬ه��ون��ەرم��ەن��دێ��ك��ی ك���وردە «پ»‪،‬‬ ‫نیوەی قاسە‪ ،‬كەسێك سەرەتایەتی‬ ‫«پ» ‪-3‬دەم‌وچ�����او‪ ،‬رێگە «پ»‪،‬‬ ‫ێ «پ»‪ ،‬شارێكی‬ ‫نیوەی مەرج ‪-4‬ناب ‌‬ ‫كوردییە ‪-5‬پلەدارێكە ‪ +‬باڵندەیەكە‬ ‫‪-6‬م����اوە‪ ،‬دوع���ا «پ»‪ ،‬مەیمونی‬ ‫عەرەب ‪-7‬دراوێكە‪ ،‬بۆنێكە ‪ +‬پیتێك‪،‬‬ ‫ن��ی��وەی باقی ‪-8‬خ��واردن��ی ئ��اژەڵ��ە‪،‬‬ ‫كەسێكی بەدە‪ ،‬روناككەرەوەیە «پ»‬ ‫‪-9‬بەشێكە لەلەش‪ ،‬بەشێكە لەلەش‪،‬‬ ‫ه��ەرا ‪-10‬رەنگێكە‪ ،‬بۆ ناوباخچەیە‪،‬‬ ‫لەوەرەدایە ‪-11‬مەزن «پ»‪ ،‬ژمارەیەكە‬ ‫‪ +‬بۆ بڕینەوەیە «پ»‪ ،‬نیوەی كارل‬ ‫‪-12‬شاعیرێكی كۆچكردوی ك��وردە ‪+‬‬ ‫شەوێكی درێژی ساڵە‪.‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنامەی دەیلی مەیلی بریتانی باڵویكردەوە‪ ،‬بڕیارە لەناوەڕاستی ساڵی ‪ 2015‬لەشاری‬ ‫مۆنپیلیەی فەڕەنسا‪ ،‬تەالرێك بەناوی «درەختی سپی» بەبەرزی ‪ 56‬مەترو‪ 17 ،‬نهۆم كە‬ ‫نزیكەی ‪ 120‬یەكەی نیشتەجێبون لەخۆبگرێت دروست بكرێ‌‪ .‬بۆ ئەوەی سەرنجی زۆرترین میوانان‌و‬ ‫گەشتیارانیش رابكێشێت‪ ،‬ئەندازیارانی تەالرەكە بەنیازن زۆرترین جوانكاری‌و داهێنانی تێدا‬ ‫ئەنجامبدەن‪ .‬نەخشەی تەالرەكە لەالیەن ئەندازیارانی فڕەنسیەوە كێشراوەو لەالیەن ئەندازیارانی‬ ‫یابانەوە جێبەجێدەكرێت‪ ،‬تەالرەكە لەشێوەی درەخت بەرز دەكرێتەوە‪ ،‬هەوڵیشدەدرێت نوێترین‬ ‫هونەری تەالرسازیی سەدەی ‪21‬ی تێدا رەنگبداتەوە‪ ،‬لەهەمانكاتدا چێشتخانەو هۆڵی گەورەی‬ ‫هونەریی‌و چەندین پێداویستی تری تێدا دروستبكرێت‪ .‬بڕیارە پرۆژەكە لەتەموزی ‪2015‬‬ ‫دەست بەكارەكانی بكرێت‌و لەكۆتایی ساڵی ‪ 2017‬تەواو ببێت‪.‬‬

‫بابیربكەینەوە‬

‫تازەترین جۆری دزی‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫پۆلیسی نیقۆسیای پایتەختی قوبرس‪،‬‬ ‫پیاوێكی تەمەن ‪ 48‬ساڵیان دەستگیركرد‬ ‫لەكاتی پرسەدا دزی دەك��ات‪ ،‬دوای ئەوەی‬ ‫خێزانەكان بۆ دوا ماڵئاوایی‪ ،‬خواحافیزی‬ ‫لەمردوەكانیان رو لەكەنیسە دەكەن‪ ،‬لەوكاتەدا‬ ‫ئەم پیاوە دەچێتە ئەو مااڵنەو دزی دەكات‪.‬‬ ‫پ���اش م���اوەی���ەك ل��ەالی��ەن ه��اواڵت��ی��ان��ی‬ ‫گەڕەكێكەوە پۆلیس لەو جۆرە دزیانە ئاگادار‬ ‫كرایەوە‪،‬‬ ‫پۆلیس‪-‬ی نیقۆسیا بۆ میدیاكان ئەوەی‬ ‫ئاشكرا ك��ردوە‪ ،‬ئەم دزە زۆر وریایانە ئەو‬ ‫دزیانەی ئەنجامداوەو رۆژان��ە سەرنجی ئەو‬ ‫رۆژن��ام��ان��ەی داوە كە ه��ەواڵ��ی م��ردوەك��ان‬ ‫باڵودەكاتەوە بۆ ئەوەی بتوانێت ناونیشانی‬ ‫ت���ەواو وەرب��گ��رێ��ت‌و ل��ەك��ات��ی مەراسیمی‬ ‫ماڵئاواییدا بچێتە نێو ماڵەكانیان‌و كارەكەی‬ ‫خ��ۆی ئەنجامبدات‪ ،‬راشیگەیاند‪ ،‬بەهۆی‬ ‫هەڵگرتنەوەی شوێن پەنجەكانیەوە‪ ،‬تائێستا‬ ‫پێنج دزیی تری ئەم پیاوە ئاشكرا بوە‪.‬‬

‫كەللەسەری‬ ‫مردوەكان‬ ‫بۆ ئاو‬ ‫خواردنەوە‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنامەی دەیلی میرۆری بریتانی باڵویكردەوە‪ ،‬وێنەگری ئێرلەندی گراگ‬ ‫ماسۆن‪-‬ی تەمەن ‪ 37‬ساڵ‪ ،‬چەندین وێنەی سەبارەت بەهۆزێكی هیندستانی‬ ‫باڵوكردەوەو وێنەكانیش بوە جێی باسوخواسی نێو میدیاكانی جیهان‪.‬‬ ‫لەراپۆرتە وێنەییەكەدا هاتوە‪ ،‬هۆزێك كە لەسەر روباری گانج‪-‬ی هیندستان‬ ‫دەژین‪ ،‬پارێزگاری لەپەیكەرە ئێسكی مردوەكان دەكەن لەماڵەكانیانداو وەك‬ ‫ئەندامانی خێزانەكەیان سەیری دەكەن‌و كەللەسەری مردوەكانیش بۆ خواردنەوەی‬ ‫ئاو‪-‬و زۆرێك لەشلەمەنیەكانی تر بەكار دەهێنن‪ ،‬تەنانەت گۆشتی مردوەكانیشیان‬ ‫دەخۆن‪ .‬ئەم هۆزە كارەكەیان وەك بیروباوەڕێكی ئاینی سەیر دەكەن‌و پێیان وایە‬ ‫لەپیری دەیان پارێزێت‌و هێزی زۆریان پێدەبەخشێت‪.‬‬ ‫هۆزەكە ناویان ئاغور‪-‬ەو بەمانای ئازاو چاو نەترس دێت‌و لەسەدەی ‪14‬دا لەهۆزی‬ ‫كابالكا جیابونەتەوەو خوای هیندیەكان دەپەرستن‪ ،‬ماسۆنی وێنەگر ماوەیەكی دور‬ ‫درێژ لەنێو ئەو هۆزەدا ماوەتەوەو دەڵێت‪ :‬ئەم هۆزە الشە مردوەكانی ناو روباری‬ ‫گانج دەردەهێننەوەو بۆ خواردن بەكاری دەهێنن‪.‬‬

‫ستونی‪:‬‬ ‫‪-1‬شاعیرێكی كوردە ‪ +‬پێداویستی‬ ‫خانوە ‪-2‬چۆن «ب»‪ ،‬گاڵتەپێكردنێكە‪،‬‬ ‫تین ‪-3‬پیاوی دارستانە‪ ،‬تێر ‪-4‬پیتێك‪+‬‬ ‫ناوێكی كوڕانەیە‪ ،‬بەشێكە لەلەش‪،‬‬ ‫ژمارەیەكە ‪-5‬ج���ۆرە چاوێكە‪ ،‬پایە‬ ‫‪-6‬ژم���ارەی���ەك���ە‪ ،‬گ��ی��ان��ل��ەب��ەرێ��ك��ە‪،‬‬ ‫زیندەوەرێكە ‪-7‬گیانلەبەرێكە ‪ +‬پەت‪،‬‬ ‫میوەیەكە ‪-8‬ئۆتۆمبێلێكە‪ ،‬ئامێرێكی‬ ‫مۆسیقایە ‪-9‬درەختێكە‪ ،‬كەسی نزیكە‬ ‫«پ»‪ ،‬تۆ ‪-10‬روخ��س��ار‪ ،‬پێداویستی‬ ‫خ��ان��وە ‪-11‬گ��ەم��ە‪ ،‬ك��ی��ن‪ ،‬رەنگێكە‬ ‫‪-12‬كەشتی نوح هی ئەوە‪.‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫میدیای شینخوای چین باڵویكردەوە‪ ،‬پیاوێك لەناوچەی‬ ‫یبین‪-‬ی هەرێمی سیشوان لەچین‪ ،‬بۆ ئەوەی كوڕە تەمەن ‪12‬‬ ‫سااڵنەكەی لەخوێندن دانەبڕێت‪ ،‬رۆژانە بۆ ماوەی ‪ 30‬كیلۆمەتر‬ ‫بەسەرشان دەیبات بۆ خوێندنگەكەی‪ .‬یو تشاو‪-‬ی تەمەن‬ ‫‪ 40‬ساڵ‪ ،‬رۆژانە ئەم ماوە دورودرێژە بەپێ‌ دەبڕێت‌و دوای‬ ‫ئەوەش دەچێت بۆ سەر كارەكەی‪ .‬منداڵەكەی یو تشاو خاوەن‬ ‫پێداویستی تایبەتەو بەهۆی ئەوەی هیچ هۆكارێكی گواستنەوە‬ ‫لەشوێنی نیشتەجێبونیان نیە‪ ،‬لەسەرەتای مانگی سێپتێمبەری‬ ‫ساڵی رابردوەوە‪ ،‬ئەمە پیشەیەتی‪ ،‬جگە لەمە ماوەی نۆ ساڵە‬ ‫ێ‬ ‫بەهۆی جیابونەوە لەژنەكەی‪ ،‬منداڵەكە لەنازی دایكایەتی ب ‌‬ ‫بەشەو هەمو ئەركێكی لەسەر باوكیەتی‪ ،‬دوای باڵوبونەوەی‬ ‫وێنەی یو تشاو‪-‬ی كوڕەكەی لەمیدیاكانەوە حكومەتی لۆكاڵی‬ ‫ێ بۆ‬ ‫ناوچەكە بڕیاریدا لەنزیك خوێندنگەكەی خانویەكیان بەكر ‌‬ ‫بگرێت‌و بەڕێوەبەری خوێندنگەكەش ئامادەیی خۆی نیشاندا‬ ‫بەدروستكردنی ژورێك بۆ مندااڵنی خاوەن پێداویستی تایبەت‬ ‫لەخوێندنگەكەیدا‪.‬‬

‫كاور‬ ‫‪4/20-3/21‬‬

‫دوانة‬ ‫‪6/20-5/21‬‬

‫ـ هیچ چارەیەكت نیە‬ ‫ج��گ��ە ل��ەخ��ۆگ��ون��ج��ان��دن‪،‬‬ ‫بەختت باشە‪ ،‬ژیان هەوڵی‬ ‫دەوێ‌‪ ،‬بەكەسێكی لەبیرچو‬ ‫شاد دەبیتەوە‪.‬‬

‫ـ ئەم هەفتەیە بەخت‬ ‫ی����اوەرت����ە‪ ،‬س��ات��ەك��ان‬ ‫پ��ڕدەب��ن ل��ەب��ەخ��ت��ی��اری‪،‬‬ ‫دەبێ‌ خۆشی زیاتر بدەی‬ ‫بەخۆشەویستەكەت‪.‬‬

‫طا‬ ‫‪5/20-4/21‬‬

‫ـ وریابە تاوان بۆ كەس‬ ‫ه��ەڵ��م��ەب��ەس��ت��ە‪ ،‬ت��ان��ەش‬ ‫م���ەگ���رە‪ ،‬ك����اری ئ��ەم��ڕۆ‬ ‫مەخەرە سبەینێ‌‪ ،‬توڕەبون‬ ‫كارێكی باش نیە‪.‬‬

‫قرذاأل‬ ‫‪7/20-6/21‬‬

‫ـ ج��وان��ت��ری��ن ك��ارێ��ك‬ ‫لەمرۆڤدا باوەڕ بەخۆبونە‪،‬‬ ‫وری��اب��ە ل��ەی��اخ��ی ب��ون��دا‬ ‫گومڕایی هەیە‪ ،‬هەڵەشەیی‬ ‫زیانی‬ ‫لەخۆشەویستیدا‬ ‫زۆرە‪.‬‬

‫رَ‬ ‫شي ‪21‬‬ ‫‪8/21-7/‬‬

‫ێ‬ ‫ـ پ���ڕۆژەی���ەك���ی ن��و ‌‬ ‫دەگریتە دەست‌و پاداشتێكی‬ ‫ماددی باش بەدەستدێنی‪،‬‬ ‫لەخۆشەویستیدا دڵت پیس‬ ‫نەبێ‌‌و وریابە‪.‬‬ ‫فةريك‬ ‫‪9/22-8/22‬‬

‫ـ بیر لەرابردو بكەرەوەو‬ ‫بزانە لەكوێدا هەڵە بویت‪،‬‬ ‫راس��ت��ی��ان ب��ك��ەرەوە‪ ،‬ئەو‬ ‫ێ وازی‬ ‫كەسەی ت��ۆی ن��او ‌‬ ‫لێبێنە‪.‬‬

‫لەوشەی «چەق»‪ 15 ،‬وشە‬ ‫ێ وشەی‬ ‫بنوسە‪ ،‬بەمەرج ‌‬ ‫«چەق» كەوتبێتە سەرەتای‬ ‫وشەكەوە؟‬ ‫بۆ نمونە‪ :‬چەقالە‪ ،‬چەقان‪،‬‬ ‫چەقۆ ‪ .....‬هتد؟‪.‬‬ ‫براوەی پێشو‪:‬‬ ‫دانا محەمەد حاجی‬ ‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪:‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫خەاڵت‪ :‬مانگێك رۆژنامەی‬ ‫چاودێر بە بێ بەرامبەر‬ ‫وەربگرە‬

‫تةرازو‬ ‫‪10/22-9/23‬‬

‫ـ ه��ەواڵ��ێ��ك��ی خ��ۆش‬ ‫دەبیستی‪ ،‬پارەیەكت دێتە‬ ‫دەست‪ ،‬بەرنامە بۆ رۆژەكان‬ ‫دابنێ‌‪ ،‬خۆشەویستییەك‬ ‫دێتە رێت‪.‬‬ ‫دوثشك‬ ‫‪11/22-10/23‬‬

‫ـ ئ���ەوەن���دە هەڵەشە‬ ‫م��ەب��ە‪ ،‬بەقسەی خ��اوەن‬ ‫ێ‬ ‫كارەكەت هەڵمەچۆ‪ ،‬كەس ‌‬ ‫ێ‬ ‫كە بەدەمتەوە پێئەكەن ‌‬ ‫مەرج نیە خۆشی بوێی‪.‬‬

‫كةوان‬ ‫‪12/20-11/23‬‬

‫ـ ژی��ران��ە مامەڵە بكە‪،‬‬ ‫گۆشەگیر مەبەو دو دڵیی‬ ‫فڕێدە‪ ،‬بڕوات بەخۆت بێ‌‪،‬‬ ‫خۆشەویستەكەت دیارییەكت‬ ‫دەداتێ‌‪.‬‬ ‫طيسك‬ ‫‪1/19-12/21‬‬

‫ـ م��ەچ��ۆرە ژێ���ر ب��اری‬ ‫كارێكەوە كە لەتوانای تۆدا‬ ‫نیە‪ ،‬سەفەرێك دێتە رێت‪،‬‬ ‫لەخۆشەویستیدا وەفا هەیە‬ ‫بەدەستی بێنە‪.‬‬

‫سةتأل‬ ‫‪2/18-1/20‬‬

‫ـ دڵت بۆ هاوڕێكانت‬ ‫بكەرەوەو شك‌و گومان‬ ‫ف����ڕێ����دە‪ ،‬ه���ەوڵ���ب���دە‬ ‫خۆشەویستەكەت توڕە‬ ‫نەكەی‪ ،‬باش نیە‪.‬‬ ‫نةهةنط‬ ‫‪3/20-2/19‬‬

‫ـ ژیان بەخۆشەویستی‬ ‫دەس��ت پێدەكات‪ ،‬ئەم‬ ‫هەفتەیە بەختەوەریت‪،‬‬ ‫مەهێڵە خۆشەویستەكەت‬ ‫زویر ببێت‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪w w w .c ha w d ernews .com‬‬

‫‪No. (460) 17-3-2014‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫دێوانەیەك‪ ،‬ئەكتەرانی كوردو ئەوروپی كۆدەكاتەوە‬ ‫چاودێر‪-‬كامۆ‪:‬‬ ‫لەنمایشێكی شانۆییدا كە بڕیارە ‪ ،3/27‬لەرۆژی‬ ‫شانۆی جیهانیدا‪ ،‬لەهەرێمی كوردستان‌و بەرلین‬ ‫نمایش بكرێت‪ ،‬گروپی كاری هونەری‌و تیپی‬ ‫شانۆیی دیالۆگ‪ ،‬شانۆگەریی (بیرەوەرییەكانی‬ ‫دێوانەیەك) نمایش دەكات‪ .‬لەشانۆگەرییەكەدا‬ ‫چەند ئەكتەر‌و سەماكار‌و مۆزیسیانێكی(كوردی‪،‬‬ ‫ئەڵمانی‪ ،‬روسی‪ ،‬كازاخستانی) رۆڵ دەبینن‪،‬‬ ‫تێكستی نمایشەكەیش كچە كوردێك لەشاكارێكی‬ ‫جیهانییەوە ئامادەی كردوەو دەرهێنەرەكەیشی‬ ‫كوردێكی دانیشتوی ئەڵمانیایە‪.‬‬ ‫ئیحسان ئوسمان‪-‬دەرهێنەری ئەو شانۆگەرییە‪،‬‬ ‫بە»چاودێر»ی راگەیاند‪ :‬ئێستا لەبەرلین‬ ‫لەقۆناغی پڕۆڤەداین‪ ،‬بڕیارە ‪27‬ی مارس لەڕۆژی‬ ‫شانۆی جیهانیدا‪ ،‬لەهەرێمی كوردستان‌و لەبەرلین‬

‫نمایشی بكەین‪ ،‬شانۆگەرییەكەش‬ ‫ناوی(بیرەوەرییەكانی دێوانەیەك)‬ ‫ە‌و نواندنی (ئەكتەری كورد سیار‬ ‫تەیب‪ ،‬ئەكتەر‌و موزیسیاری روسیای‬ ‫سپی ئەندریێ‪ ،‬موزیسیار تیمۆفی‪،‬‬ ‫گۆرانیبێژی ن���اوداری ئۆپێرایی‬ ‫كازاخستانی هێلینا‪ ،‬سەماكارو‬ ‫كیۆگرافی یۆهانا دەڤێ‪ ،‬ئەكتەری‬ ‫بالییە سۆزانا لەئەڵمانیاوە‪.‬‬ ‫ل��ەب��ارەی تێكستی نمایشەكەو‬ ‫شێوازی كاركردنەكەیان‪ ،‬ئیحسان‬ ‫وتی « تێكستی شانۆگەرییەكە‬ ‫كەڤال سدقی لەچیرۆكی نوسەری‬ ‫ن���اوداری روس��ی نیكۆالی گۆگۆل‬ ‫ئامادەیكردوە‪ ،‬مەبەستمانە لەم‬ ‫نمایشەدا ئەزمونی ئەكتەرانی‬ ‫ك��ورد‌و نەتەوە جیاوازەكانی تر‬ ‫لەنمایشێكی ئ��اوادا كۆبكەینەوەو‬ ‫لەئەڵمانیا‌و لەكوردستانیش نمایش‬ ‫بكەین»‪.‬‬

‫كۆڕێكی دیكەی شیعری لەهۆڵی دیالۆگ بەڕێوەچو‬ ‫دڵشاد عەبدوڵاڵ‪:‬‬ ‫بەشێكی زۆری‬ ‫شیعرەكانم سوتاندوە‬ ‫تابان‪-‬سلێمانی‪ :‬رۆژی ‪15‬ی ئەم مانگە‪ ،‬لەهۆڵی دیالۆگ‬ ‫لەناوەندیی رۆشنگەریی چاودێر‪ ،‬كۆڕێك بۆ شاعیر دڵشاد‬ ‫عەبدوڵاڵ بەستراو كە تیایدا ناوبراو چەند شیعرێكی لە دیوانە‬ ‫شیعری (پەلكە زێڕینە لە نزیكەوە) خوێنەدەوە‌و‪ .‬هەروەك‬ ‫لەو كۆڕەشدا دڵشاد عەبدوڵاڵ‪ ،‬كورتیەكی لەئەزمونی خۆی‌و‬ ‫قۆناغە مێژوییەكانی شیعری حەفتاكان‌و هەشتاكانی شاری‬ ‫هەولێر باسكردو لەوتەیەكیشدا ئەوەی ئاشكراكرد‪ ،‬كە «بەهۆی‬ ‫بەراوردكاریی تێكستەكانی بە تێكستی شاعیرە ناودارەكان‬ ‫لەكاتی خۆیدا‪ ،‬بەشێكی زۆری شیعرەكانی سوتاندوە»‪.‬‬

‫دەكرا ئەم تراژیدیا‬ ‫مرۆییانە رونەدەن!‬ ‫عەدالەت عەبدوڵاڵ‬ ‫لەم ماوەیەدا‪ ،‬زیاتر لەجارێك گەڕاینەوە بۆ مێژوی هەندێ تراژیدیای مرۆیی كە لەسەدەی بیستداو‬ ‫لەسەر ئاستی جیهان رویانداوە‪ .‬گەڕاینەوە بۆ هەڵدانەوەی دۆسییەی مەرگی سەدان هەزار مرۆڤ كە‬ ‫زۆربەیان مرۆڤی مەدەنیی بون و ژیانیان لەدەستداوە‪ .‬بۆ ئەمە‪ ،‬زیاتر لە‪ 10‬هەڵقەی دیكۆمێنتاریمان‬ ‫لەسەر جەنگی جیهانیی دوەم(‪1945-1939‬ز) و چەندین فیلمی تری دیكۆمێنتاریمان لەبارەی ئەزمونی‬ ‫نازیزم پشكنییەوە‪ .‬هەر لەوێوە‪ ،‬جگە لەزنجیرە فیلمی بەڵگەنامەیی تایبەت بەجیهانی شاراوەی‬ ‫نازیزم‪ ،‬چوینە سەر تراژدیدیای هێرۆشیماو ناكازاكی كە لەكۆتاییەكانی جەنگیی جیهانیی دوەمدا‬ ‫(ئابی ‪1945‬ز) لەالیەن ئەمریكاوە بەچەكی ناوكی كۆمەڵكوژ بۆمبارانكران و بەهۆیەوە زیاتر (‪)140‬‬ ‫هەزار كەس لەهێرۆشیماو (‪ )80‬هەزار كەسیش لەناكازاكی بونە قوربانی‪.‬‬ ‫ئەم تراژیدیا مرۆییە گەورەیە كە بەردەوام لەیادەوەریی مرۆڤایەتیدا دەمێنێتەوەو لەپاڵ تراژیدیاكانی‬ ‫تری جەنگی جیهانیی دوەمدا باسدەكرێت‪ ،‬هانیداینەوە بۆ خوێندنەوەی هەندێ رەهەندی ئەم روداوە‬ ‫كارەساتبارانە‪ .‬لەم خوێندنەوانەشدا چوینەسەر ژیاننامەی كانتارۆ سۆزوكی (‪1948-1868‬ز) سەرۆك‬ ‫وەزیرانی ئەودەمی ئیبمراتۆرییەتی ژاپۆن و هاوكات ژیاننامەی هاری ترۆمان‪-‬ی(‪1972-1884‬ز) سی و‬ ‫سێهەمین سەرۆكی ئەمریكا‪ .‬لەم خوێندنەوەیەدا گەیشتینە ئەو باوەڕەی كە ئەم دو سەركردەیە‪ ،‬وەك‬ ‫دو كاراكتەری سەرەكی لەجەنگی جیهانیی دوەمدا دەیانتوانی جەنگەكە بەو مەرگەساتە بەكۆمەڵە‬ ‫نەگەیەنن كە گیانی دانیشتوانیی مەدەنیی هێرۆشیماو ناكازاكی‪-‬یان كێشا‪ ،‬دەیانتوانی فشاری‬ ‫سیاسی و میكانیزمی دیبلۆماسیی تر بگیرێتەبەرو لەكۆتاییەكانی ئەو جەنگە ماڵوێرانكەرەدا كە‬ ‫ئەوروپای خەڵتانی خوێن و وێرانكاریی كردبو‪ ،‬درێژنەبێتەوە بۆ سەر خەڵكی سڤیلی ژاپۆن و بیانكاتە‬ ‫ئامانج‪ .‬ئێمە بۆمان دەركەوت رەگی میلیتارییانەی ئەو دو سەركردەیە رۆڵی هەبوە لەبەرپابونی ئەم‬ ‫تراژیدیایەدا‪ .‬سۆزوكی كە ئامادە نەبو مل بۆ جاڕنامەی كۆنگرەی بۆدستدام بدات ملهوڕییەكی سیاسیی‬ ‫گەورەی لەمێژودا نواند‪ .‬ئەو جاڕنامەیە داوای خۆبەدەستەوەدانی بێ مەرجی ژاپۆن‪-‬ی دەكرد‪ ،‬بەاڵم‬ ‫سۆزوكی لەسەر عەقڵییەتێكی میلیتارییانەو لێدوانی سەرەڕۆیانەی خۆی بەردەوام بو تا بەهۆیەوە‬ ‫سەری نزیكەی چارەكە ملیۆنێك هاواڵتی واڵتەكەی خواردو ئاكامیش هەر خۆبەدەستەوەدان بو!‪.‬‬ ‫هەرچی هاری ترۆمان‪-‬ە‪ ،‬ئەوا ئەویش لەبەر ئەوەی بەشێكی زۆر لەمێژوی خۆی مێژوی جەنگەكان‬ ‫و رۆڵبینە لەناو سوپای ئەمریكادا‪ ،‬بێبەزەییانەو بەخوێنێكی ساردەوەو بەوێرانكارترین چەكی ناوكی‬ ‫كۆمەڵكوژ بڕیاری بۆردومانكردنی گەلی ژاپۆنی دا‪.‬‬ ‫خوێندنەوەی ژیاننامەی بكەرە سیاسییە بەعەقڵ میلیتارەكانی لەبابەت هیتلەر‪ ،‬مۆسۆلینی‪،‬‬ ‫ستالین‪ ،‬چاوچیسكۆ‪ ،‬فرانكۆ و سەدام و میلۆسۆفیچ و‪ ..‬هتد‪ ،‬یارمەتیدەرن بۆ ئەوەی لەوە بگەین كە‪،‬‬ ‫زۆر روداو لەمێژودا هەن‪ ،‬فاكتەری كاراكتەرەكان رۆڵیان لەهۆكاری كەوتنەوەیاندا هەیە‪ .‬دەكرا ئەو‬ ‫تراژیدیا مرۆییانە رونەدەن ئەگەر ئەو كاراكتەرانە لەساتەوەختێكی مێژویدا فەرمانڕەوا نەبان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پێدەچێ ئیتر قەدەری شومی مرۆڤایەتی هەر ئاوهابێت‪ :‬بەبۆنەی چەند ستەمكارێكەوە‪ ،‬ژیانی سەدان‬ ‫هەزارو ملیۆنان كەس ببێتە دۆزەخ!‪.‬‬

‫رادیۆی مەدەنیەت‬

‫کۆبەندی شیعرەکانی پشکۆ نەجمەدین‬ ‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫لە خەزانی ڕەزێکەوە هەتا‪..‬‬ ‫ئاڵیی گوڵهەنارێک‬ ‫ناونیشانی ئەو دیوانەی شاعیرە و ئێستا لە کتێبخانەکاندایە‬ ‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )٤٠١‬دووشةممة ‪ 2014/3/١٧‬ثاشكؤيةكي هةفتانةي رةخنةيي ئةدةبي روناكبرييية‬

‫«كانی‪ ،‬دەنگێكی گەردوونی»‬

‫ڕەخنەی چاودێر نووسینێكی باڵونەكراوەی شێركۆ بێكەس دەربارەی کانی باڵو دەكاتەوە‬ ‫ئه‌و وه‌خته‌ی باڵندەبوو‌م) ك ‌ه تێكس���تی ش���ێركۆ‬ ‫بێكه‌س���ه‌‪ .‬هه‌روه‌ها گۆرانی���ی (بۆ دیالن) و (بێ‬ ‫ت���ۆ) له‌الی���ه‌ن كارزان مه‌حموده‌و‌ه نووس���راون و‬ ‫گۆرانیی (پاییز) ش���یعری گۆرانی شاعیرە‪ .‬دواتر‬ ‫گۆرانیی (دوودڵ) تێكستی هۆمه‌ر دزه‌یی ‌ه و سود‬ ‫ل ‌ه تێكستی فۆلكلۆرییش وه‌رگیراوە‪ ،‬وه‌ك گۆرانیی‬ ‫(وه‌ر‌ه حه‌ی���ران)‪ .‬هه‌روه‌ها میلۆدییه‌كان ل ‌ه الیه‌ن‬ ‫حه‌س���ه‌ن یوس���ف زەمانی‪ ،‬ماملێ‪ ،‬ئیس���ماعیل‬ ‫سابووری‪ ،‬كانی‪ ،‬كارزان‪ ،‬ئه‌نه‌وشیروان روحانی و‬ ‫جۆش گرۆبانه‌وه‌ دانراون‪.‬‬ ‫ه���اوکات کارزان مەحمود‪ ،‬هاوس���ەری کانی و‬ ‫یەکێك لە مۆزیسیان و ئاوازدانەرانی ئەم ئەلبوومە‪،‬‬ ‫لەبارەی ئەلبومەکەی کانی‪ ،‬ڕوونیکردەوە‪ ،‬ئاوازی‬ ‫گۆرانییەكان���ی ئەم ئەلبوومە‪ ،‬ئاوازی هەر یەک لە‬ ‫کارزان‪ ،‬كانی‪ ،‬حەسەن یوسف زەمانی‪ ،‬شاپور و‬ ‫فۆلكلۆرن‪.‬‬ ‫لەبارەی نووس���ینەكەی ش���ێركۆ بێكەس���یش‪،‬‬ ‫كارزان وت���ی‪« :‬گۆرانی���ی (خۆم ئ���ەو وەختەی‬ ‫باڵندەبووم) شیعری شێرکۆ بێکەسە‪ ،‬كاتی خۆی‬ ‫من بۆم وت‪ ،‬زۆر بەدڵی بوو‪ ،‬ئەو شیعرانەشی كە‬ ‫لەو نووس���ینەدا باس���ی دەكات زۆریان الی منە و‬ ‫بڕیاربوو ئیش���ی تێدا بكەین و ئاوازی بۆ دابنێین‪،‬‬ ‫بەاڵم بەداخەوە مەرگ ڕێگەی نەدا‪».‬‬

‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫بۆ یەكەمین جار ڕەخنەی چاودێر نووس���ینێكی‬ ‫باڵونەكراوەی شێركۆ بێكەس باڵو دەكاتەوە‪ ،‬لەو‬ ‫نووس���ینە کورتەدا بە ن���اوی (كانی‪ ...‬دەنگێكی‬ ‫گەردوون���ی) ش���ێرکۆ سەرس���امیی خ���ۆی ب���ۆ‬ ‫دەنگ���ی کانی دەردەبڕێت و خ���ۆی بە یەکێک لە‬ ‫گوێگرەکانی دەزانێت‪ ،‬ئەم نووسینەش الی هاوڕێ‬ ‫و هاوکارمان(کامەران سوبحان) ئەرشیف کرابوو‪.‬‬ ‫بڕی���ارە ڕۆژی ش���ەممەی داهات���وو‪ ،‬نوێتری���ن‬ ‫ئەلبوومی گۆرانیبێژی بەتوانا (كانی)‪ ،‬بەناونیشانی‬ ‫(بێ تۆ) باڵو بكرێتەوە‪ .‬ئەلبوومەكە‪ ،‬پێش���كەش‬ ‫بە ڕۆحی ش���اعیری گەورەی كورد شێركۆ بێكەس‬ ‫کراوە‪ ،‬لە ئەلبوومەكەش���دا ش���یعری (خۆم ئەو‬ ‫وەختەی باڵندەبووم)ی شێركۆ بێكەسی تێدایە‪.‬‬ ‫لە بارەی شیعری گۆرانییەكان‪ ،‬كانی بە ڕ‌ەخنەی‬ ‫چاودێری وت‪« :‬شیعرەكانی ئەم ئەلبوومە نوێیەم‬ ‫ش���یعری (ش���ێركۆ بێكەس‪ ،‬گ���ۆران‪ ،‬مەحوی‪،‬‬ ‫وەفایی‪ ،‬س���یمین چایچی و فۆلكلۆر)ن و هیوادارم‬ ‫كارێكم كردبێت بە دڵی گوێگرەكانم بێت‪».‬‬ ‫لە بارەی نووس���نێكی ش���ێركۆ بێكەس لەسەر‬ ‫گۆرانییەكانی‪ ،‬كانی بەچاوێكی پڕ لە فرمێسكەوە‪،‬‬ ‫وت���ی‪« :‬كاتێك ئەو تێكس���تەم بینی دڵم پڕ بوو‬ ‫لە گریان‪ ،‬من و مامۆس���تا شێركۆ پڕۆژەمان زۆر‬ ‫بوو بۆ ئەوەی لە داهاتوودا زۆر ش���یعری بكەم بە‬ ‫گۆرانی‪ ،‬بەاڵم بەداخەوە مەرگ ڕێگەی نەدا‪».‬‬ ‫ئه‌لبومه‌ك���ه‌ی کانی به‌گش���تی ل��� ‌ه ‪ ٨‬به‌رهه‌م‬ ‫پێكهات���ووه‌ و تێكڕای كاره‌كان ل���ه‌ واڵتی چیك‬ ‫و له‌گه‌ڵ ئۆركێس���ترای نیش���تیمانیی چیك و ل ‌ه‬ ‫س���تۆدیۆی تایبه‌تی خۆیان به‌ره���ه‌م هاتوون ب ‌ه‬ ‫ڕابه‌ری���ی كارزان مه‌حم���ود‪ .‬به‌رهه‌مه‌كان���ی ناو‬ ‫ئه‌لبومه‌كه‌ له‌ڕوی تێكست و مۆزیك و میلۆدییه‌و‌ه‬ ‫هه‌مه‌ڕه‌نگن‪ .‬كاری تا‌زه‌ دانراو‌‪ ،‬كاری كالس���یكی‬

‫كانی‪ ،‬دەنگێكی گەردوونی!‬ ‫شێركۆ بێكەس‬ ‫كانی‪ ،‬تەوارێك دەنگ������ی لەدەنگی (با) دەچێت‪،‬‬ ‫ئاوازێك میلۆدییەكان������ی ڕۆح دەلەرێنێتەوە‪ ،‬بۆنی‬ ‫کانی‪ ،‬لە ئۆفیسەکەی شێرکۆ بێکەسدا‪ ،‬لە دەزگای سەردەم‬ ‫دەنگی لە بۆن������ی گۆیژە و ئەزمەڕ و س������ەرچنار‬ ‫كوردی���ی فۆلكل���ۆر و‌ كاری جیهانییش���ی له‌خۆ ش���یعری حه‌زره‌تی مه‌حوییه‌‪ .‬هه‌روه‌ها تێكس���تی دەچێ������ت‪ .‬كان������ی‪ ...‬دەنگێ������ك بااڵی ب������ەرز وەك‬ ‫گرتووه‌‪ .‬له‌به‌رهه‌مه‌كاندا سود له‌ تێكستی كالسیك تازه‌دان���راو وه‌ك گۆرانیی (ئاوات) ك ‌ه تێكس���تی پیرەمەگروون و سەگرمە سەركەش‪ ،‬دەنگی جیاواز‬ ‫وه‌رگیراون‪ ،‬وه‌ك گۆرانیی (شیش���ه‌ی به‌تاڵ) ك ‌ه س���یمین چایچیی���ه‌ و تێكس���تی گۆرانیی(خۆم و لە ك������ەس ناچێ‪ ،‬هێمن و ڕۆحهەژێن‪ ،‬دڵس������ۆز‬

‫بۆلیڤاری نەی‬ ‫بۆلیڤاری نەی‪ ،‬ڕۆمانێکی کەریم دەشتی‬ ‫ن��ووس��ەر و شاعیرە و بەڕێوەبەرایەتیی‬ ‫چاالکیی وێژەیی هەولێر بە تیراژی ‪ ٥٠٠‬دانە‬ ‫و لە دووتوێی ‪ ٢١٠‬الپ��ەڕەدا چاپ و باڵوی‬ ‫کردووەتەوە‪.‬‬ ‫ک��ەری��م دەش��ت��ی‪ ،‬دەرب����ارەی ڕۆمانەکەی‬ ‫دەڵێت‪« :‬بۆلیڤار بە مانای کێڵگە دێت‪ ،‬یان‬ ‫کەنار‪ ،‬لە هەمان کاتدا هێمایە بۆ ڕزگاری‪،‬‬ ‫من وەکوو چەمکی بۆلیفۆنی بەکارم هێناوە‪،‬‬ ‫لەسەر سێ ئاستی یۆتۆبی و وەهم‪ :‬داڕمان‪،‬‬ ‫پەرتەوازەبوون و گۆشەگیریی مرۆڤەکان‪ ،‬کارم‬ ‫کردووە‪».‬‬

‫فەلسەفەی مارتن هایدیگەر‬ ‫فەلسەفەی مارتن هایدیگەر‪ ،‬نوێترین کتێبی شوان‬ ‫ئەحمەدە‪ ،‬کە بریتییە لە گفتوگۆ لەگەڵ د‪.‬محەمەد‬ ‫کەمالدا‪ ،‬دەربارەی فەلسەفەی مارتن هایدیگەر‪ .‬کتێبەکە‬ ‫بە تیراژی ‪ ٧٥٠‬دانە و لە دووتوێی ‪ ٩٥‬الپەڕەدا چاپ و‬ ‫باڵو کراوەتەوە‪.‬‬ ‫شوان محەمەد لە پێشەکییەکەیدا دەڵێت‪« :‬سااڵنێکە‬ ‫ئێمە ناوبەناو تێکست و کتێبە قەوارە ئەستوورەکانی‬ ‫دەبینین و خۆی بزرە‪ ،‬ئەم پیاوە نەبوایە‪ ،‬تا چەند‬ ‫ساڵێکی دیکەش‪ ،‬ئێمە لە (بوون و کات) و (بوون و‬ ‫نەبوون) و (میتافیزک لە سیاسەت و لە کاتیگۆرییەکان)‬ ‫بە زمانی کوردی بێبەش دەبووین‪».‬‬

‫سه‌فه‌رنامه‌ی نیبوور له‌ سه‌ده‌ی‬ ‫هه‌ژده‌دا بۆ کوردستان‬ ‫کتێبی سه‌فه‌رنامه‌ی‬ ‫ن��ی��ب��وور ل���ه‌ س����ه‌ده‌ی‬ ‫هه‌ژده‌دا‪ ،‬کتێبی گه‌ڕیده‌ی‬ ‫ئ �ه‌ڵ��م��ان��ی کریستیان‬ ‫ن��ی��ب��ووره‌‪‌،‬ل��ه‌الی��ه‌ن‬ ‫ئ���ه‌رده‌اڵن عه‌بدوڵاڵو‌ه‬ ‫کراو‌ه به‌کوردی‪ ،‬کە لە‬ ‫ساڵی ‪١٧٦١‬ـدا دەستی‬ ‫بە گەشتەکەی کردووە‪.‬‬ ‫س���ه‌ف���ه‌رن���ام���ه‌ی‬ ‫ن��ی��ب��وور گه‌شتێکی‬ ‫درێ��ژی مێژووییه‌‪ ،‬تا‬ ‫ئ��ه‌م��ڕۆش به‌شێکی‬ ‫زۆری ڕۆژهه‌اڵتناسانی‬ ‫ئ�������ەورووپ�������ا پ��ش��ت��ی‬ ‫پێده‌به‌ستن‪ .‬ئه‌و له‌و گه‌شته‌یدا سه‌ردانی واڵتانی «تورکیا‪،‬‬ ‫میسر‪ ،‬سعوودیه‌‪ ،‬یه‌مه‌ن‪ ،‬ئێران و هیند»ـی کردووە و پاشان‬ ‫به‌ کوردستاندا تێده‌په‌ڕێت‪.‬‬ ‫نیبوور به‌وپه‌ڕی زیره‌کییه‌و‌ه کۆمه‌ڵێک زانیاریی گرنگ ل ‌ه‬ ‫باره‌ی ( مێژوو‪ ،‬فه‌رهه‌نگ‪ ،‬زانست‪ ،‬شێوازی ئیداری‪ ،‬سیسته‌می‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ئایین و مه‌زهه‌به‌کان و هه‌موو شتێکی ل ‌ه باره‌ی‬ ‫ئه‌و واڵتان ‌ه نووسیوه‪ ،‬ک ‌ه پێیدا تێپه‌ڕیوه‌‌‪ ).‬جگه‌له‌وه‌ش‬ ‫کۆمه‌ڵێک وێنه‌ی شار و ناوچ ‌ه جیاجیاکانی رۆژهه‌اڵتی گرتووه‌و‬ ‫له‌هه‌مانکاتیشدا چه‌ندین تابلۆ و کتێب و کاری کۆنی ڕۆژهه‌اڵتی‬ ‫له‌گه‌ڵ خۆی بردۆته‌و‌ه بۆ ئەوروپا‪.‬‬ ‫له‌م کتێبه‌دا باسی ئیماره‌تی (بابان‪ ،‬بادینان‪ ،‬ماردین‪،‬‬ ‫موسڵ و دیاربه‌کر) ده‌کات‪ ،‬له‌هه‌مانکاتیشدا باسی ئه‌و هۆزو‬ ‫تیره‌ کوردانه‌ ده‌کات‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه نزیکی شاری حه‌له‌ب ده‌ژین‪.‬‬

‫و ڕاس������تگۆ لەگەڵ میلۆدی و وش������ە و دەنگ و‬ ‫مۆزیك‪ ،‬دەنگێك هەمیشە میوانی ڕۆحە‪.‬‬ ‫ئ������ەم خانمە گەنمڕەنگە ڕوخس������ار میهرەبانە‪ ،‬لە‬ ‫س������ەرەتاكانی دەركەوتنیدا لە گۆرانیوتندا لە هەموو‬ ‫نەغمەكان������ی تر جیاوازت������ر دەردەكەوێت‪ ،‬لە هەموو‬ ‫دەنگەكانی تر‪ ،‬لە هەموو میلۆدییەكانی تر‪ ،‬كاتێك‬ ‫گۆرانی دەڵێت وشە دەكەوێتە سەما‪ ،‬شیعر دەكەوێتە‬ ‫سەما‪ ،‬سرووشت یەك پارچە دەبێتە كۆرس و ئاوازی‬ ‫قەشەنگی ئەو دەڵێنەوە‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەی من زۆر ش������یعر و تێكستی وااڵم‬ ‫ك������راوە بە س������روود و گۆران������ی‪ ،‬هەندێكیان بااڵی‬ ‫شیعرەكانیان بەرزتر كردووەو هەندێكیان شیعرەكانیان‬ ‫بچووك و خنجیالنە كردووەتەوە!‬ ‫جیا ل������ەو گۆرانیبێژانە‪( ،‬كان������ی) یەكێكە لەو‬ ‫گۆرانیبێژان������ەی پڕ بە دڵ حەزدەكەم ش������یعرەكانم‬ ‫بكات بە گۆرانی‪ ،‬بەتایبەتیش ئەو ش������یعرانەی كە‬ ‫گوزارش������ت لە تەنهایی و بێزاریی و تووڕەبوونەكانم‬ ‫دەكەن‪ ،‬ل������ە دواهەمین جار و ل������ە گەڕانەوەمدا بۆ‬ ‫س������وید‪ ،‬بیرۆكەیەكی وامان هەبوو چەند شیعرێكی‬ ‫من بكات������ە گۆرانی‪ ،‬نازانم ك������ردی یان نا؟ بەاڵم‬ ‫پێم خۆش������ە ئەزمون������ە نوێكانی ش������یعری خۆم بەو‬ ‫دەنگە گەردوونیی������ەی ئەو گوێم لێبێت بەتایبەتیش‬ ‫ش������یعرەكانی (پایی������ز لەناو پاییزدا‪ ،‬س������ەعاتەكانی‬ ‫وەڕس������بوون‪ ،‬دەربەندی پەپولە‪ ،‬گۆڕستانی چراكان‪،‬‬ ‫هاتن‪ ،‬سووتان‪ ،‬خۆشەویستی) من وای دەبینم‪ ،‬ئەو‬ ‫شێوازە ش������یعرانەی من بە دەنگە گەردوونییەكەی‬ ‫(كانی) نەمرتر دەبن!‬ ‫چەند گۆرانییەكی نوێی هەیە‪ ،‬زۆرجار گوێیان‬ ‫لێدەگرم‪ ،‬لەو گۆرانییانەدا هێندە بە جۆش������ە دەڵێی‬ ‫بولبولێك������ی زیندانیك������راوەو هەم������وو چەكێك������ی‬ ‫لێس������ەنراوەتەوە گۆران������ی نەبێت‪ ،‬هێندە عاش������قانە‬ ‫گۆران������ی دەڵێت ڕۆحم دەهەژێنێ������ت‪ ،‬هەربۆیە ئەو‬ ‫دەنگە گەردوونییە هەژێنەری ڕۆحی منە و بەس!‬ ‫سلێمانی ‪٢٠١٣-٣-٢٥ -‬‬

‫جێنیفەر مەیدن‪ ،‬خەاڵتی‬ ‫ئەدەبیی ڤیکتۆریان وەردەگرێت‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫ڤیکتۆریان پریمیەر لیترەسی ئەوارد‪ ،‬لەالیەن دەوڵەتی ڤیکتۆریانەوە داهێنراوە‬ ‫بەمەبەستی بەرزڕاگرتنی پڕۆفایلی نووسینی سەردەم لە ئەدەبی ئوستورالیدا‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪٢٠١٣‬ـ���ەوە‪ ،‬بەنرخترین خەاڵتی ئوستورالییە کە یەکەمەکەی‬ ‫دەبێتە خاوەنی ‪ 125,000‬دۆالر و براوەکانی تر ‪ 25,000‬دۆالر وەردەگرن‪.‬‬ ‫ئەم خەاڵتە لە ساڵی‬ ‫‪١٩٨٥‬دا دروس��ت��ک��را‬ ‫ب����ۆ ه��ێ��م��اک��ردن��ی‬ ‫ئ����ەو س����ەدەی����ە بە‬ ‫لەدایکبوونی ڤانس و‬ ‫نێتی پامەر‪ ،‬کە دوو‬ ‫نووسەر و ڕەخنەگری‬ ‫بەناوبانگی ئوستورالی‬ ‫ب����وون و ب��ەره��ەم��ی‬ ‫بەخشيیە‬ ‫گرنگیان‬ ‫ک��ول��ت��ووری ئەدەبیی‬ ‫ئوستورالیا‪.‬‬ ‫خەاڵتی ڤیکتۆریان‬ ‫بۆ ئ��ەدەب بۆ ساڵی‬ ‫‪ ،٢٠١٤‬دەبەخشرێتە‬ ‫شاعیری ئوستورالی‪،‬‬ ‫ج��ێ��ن��ی��ف��ەر م��ەی��دن‪،‬‬ ‫ب��ۆ کتێبی شیعریی‬ ‫«لیکوید نایترۆجین»‬ ‫وات���ا «نایترۆجینی‬ ‫شل»‪.‬‬

‫‪2‬‬ ‫بکەین«‬ ‫ڕۆشنبیریی جەمال عیرفان‪ :‬هەوڵی ئەوە دەدەین چاالکییەکانمان فراوان «‬ ‫دەزگای‬ ‫ژمار ‌ه (‪ )٤٠١‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٣/١٧‬‬

‫ئا‪ :‬ئاراس عەبدوڵاڵ‬ ‫دەزگای ڕۆش����نبیریی جەم����ال عیرف����ان‪،‬‬ ‫یەكێكە ل����ەو دەزگایانەی ك����ە گرنگی دەدات‬ ‫ب����ە بواری چ����اپ و باڵوكردن����ەوە و چاالکیی‬ ‫کولت����ووری‪ ،‬تەمەنی ئەم دەزگایە بۆ س����اڵ و‬ ‫نێوێك لەمەوبەر دەگەڕێتەوە‪ ،‬لە سەرەتای ئەم‬ ‫مانگەدا‪ ،‬بە ئامادەبوون����ی ژمارەیەکی بەرچاو‬ ‫ل����ە هونەرمەندان و ڕۆش����نبیران ئەم دەزگایە‬ ‫ئۆفیس����ی تایبەتی خۆی لە ش����اری سلێمانی‬ ‫و لەنێ����و تەالری کاس����ۆمۆڵدا ک����ردەوە‪ .‬ئەم‬ ‫دەزگایە تا ئێستا زیاتر لە ‪ 120‬كتێبی لە بوارە‬ ‫جیاوازەكان����دا چاپ و باڵو کردووەتەوە‪ ،‬لەوانە‬

‫«هونەر‪ ،‬ئەدەب‪ ،‬فیكر‪ ،‬سیاسەت‪ ،‬جینوساید‪،‬‬ ‫كۆمەڵناس����ی و ئابووری» کە ب����ە زمانەکانی‬ ‫ك����وردی و عەرەبی و التینی و ئینگلیزی چاپ‬ ‫کراون‪ ،‬بۆ ئەمس����اڵیش وات����ا ‪ 2014‬كۆمەڵێك‬ ‫پرۆژەی تریان هەیە‪.‬‬ ‫سەبارەت بە ناوی دەزگاکە و پاڵپشتیکەری‬ ‫ئەم دەزگایە‪ ،‬بەڕیوەبەری دەزگاکە «بەختیار‬ ‫س����ەعید» بە ڕەخن����ەی چاودێ����ری ڕاگەیاند‪:‬‬ ‫دەزگای ڕۆشنبیریی جەمال عیرفان دەزگایەكی‬ ‫س����ەربەخۆیە و لە الیەن (د‪ .‬تەها ڕەسووڵ)‬ ‫ـ����ەوە پش����تگیری دەكرێت‪ ،‬جەم����ال عیرفان‬ ‫یەكێكە لە تێكۆش����ەرەكانی ب����واری ئەدەب و‬ ‫نیش����تیمانپەروەری لە باشووری كوردستان بە‬ ‫گشتی و بەتایبەت شاری سلێمانی و یەكەمین‬

‫ئەدیبی كوردە کە شەهید كراوە و دەكرێت بە‬ ‫یەكەمین ش����ەهیدی قەڵەم ناوی بهێنرێت‪ .‬ئەم‬

‫كەسایەتییە نیشتیمانپەروەرە ساڵی ‪ 1881‬لە‬ ‫شاری سلێمانی لە دایك بووە و لە ساڵی ‪1922‬‬

‫ش����ەهید كراوە‪ .‬وتیشی‪ :‬دەزگای ڕۆشنبیریی‬ ‫جەم����ال عیرفان گرنگی بە هەم����وو بوارەكان‬ ‫دەدات‪ ،‬ب����ەاڵم ئەوەی جێگ����ەی گرنگیپێدانی‬ ‫ت����ەواوە و بووه‌ت����ە كاری بەردەوام����ی‪ ،‬پێك‬ ‫هات����ووە لە «هون����ەر‪ ،‬مێژوو‪ ،‬كۆمەڵناس����ی‪،‬‬ ‫جیپۆلۆتی����ك و جینوس����اید» هەم����وو ئ����ەم‬ ‫بوارانەش كەس����ی تایبەت ب����ە خۆی هەیە كە‬ ‫بڕی����اری لێ دەدات‪ ،‬لیژنە و ئەو كەس����انە كار‬ ‫دەكەن بۆ بە ئەكادیمیبوونی چاپكراوی كوردی‬ ‫لە باشووری كوردستاندا‪.‬‬ ‫ڕونیش����ی کردەوە‪ :‬مەودای كارەكانی ئێمە‬ ‫تا ئێس����تا لە سنووری شاری سلێمانی‪ ،‬یاخود‬ ‫بە تەنیا هەرێمی كوردس����تانی نەگرتووه‌تەوە‪،‬‬ ‫بەڵك����وو ڕۆژه����ەاڵت و باكووری كوردس����تانی‬

‫گرتووه‌ت����ەوە و ئێس����تاش كار لەگ����ەڵ چەند‬ ‫نووسەر و وەرگێڕێكی ڕۆژئاوای كوردستانیش‬ ‫دەكەین‪ .‬واتا لە هەر كوێیەك كەسێك هەبێت‬ ‫كاری باش بكات ئێمە لە خزمەتیداین‪.‬‬ ‫ئاماژەی بەوەش کرد‪ :‬بە دڵنیاییەوە بوونی‬ ‫ناوەندی هاوشێوەی دەزگاکەی ئێمە‪ ،‬كاریگەری‬ ‫و قورسایی خۆیی دەبێت بۆ بەڕۆشنبیركردنی‬ ‫زیاتری تاكەكانی ناو كۆمەڵگا‪ ،‬لە هەمان كاتدا‬ ‫پاشخانێكی ڕۆشنبیریی گەورە دێنێتە پێشەوە‪،‬‬ ‫دیارە ئەم����ە كاری گرووپییە و هیوادارم ئێمە‬ ‫وەك����و دەزگای ڕۆش����نبیریی جەم����ال عیرفان‬ ‫بتوانین یەكێك بین لەو دەزگایانەی كە خزمەت‬ ‫بە شار و واڵت و میللەتەكەی خۆمان دەكەین‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٠١‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٣/١٧‬‬

‫ژنه‌كان له‌ ژووره‌كانی پیتەر ئاسمۆسندا‬ ‫سه‌باره‌ت به‌ شانۆنامه‌ی «لە چاوترووكانێكدا»‬

‫د‪ .‬نه‌وزاد ئه‌حمه‌د ئه‌سوه‌د‬

‫دو هه‌فت‌ه جارێک ده‌ینوسێت‬

‫كامەران سوبحان‬ ‫پیتەر ئاسمۆسن‪ ،‬شاعیر و ڕۆماننووس‬ ‫و شانۆنامەنووسی بەناوبانگی دانیماركی‪،‬‬ ‫لە س���اڵی ‪1957‬ـ���دا لە دای���ك بووە‪،‬‬ ‫س���ەرەتای ناوبانگی ئەم نووس���ەرە بە‬ ‫ڕێكەوتێكی زۆر س���ەیر دەبێت‪ ،‬ئەویش‬ ‫كاتێك لە س���اڵی ‪1989‬ـدا بۆ یەكەمجار‬ ‫دەزگایەك���ی چ���اپ و باڵوكردن���ەوەی‬ ‫دانیم���ارك ڕۆمان���ی (دەنگ)ـی بۆ باڵو‬ ‫دەكاتەوە‪ ،‬ئیدی دوای باڵوكردنەوەی ئەم‬ ‫ڕۆمانە‪ ،‬ناوبانگی پیتەر ئاسمۆسن ڕۆژ بە‬ ‫ڕۆژ زیاتر دەبێت‪ ،‬بە جۆرێك ئێستا ناوی‬ ‫ئ���ەو لە تەك ناوی (شكس���پیر‪ ،‬هارۆڵد‬ ‫پنتەر‪ ،‬ژان ژینییە و س���مۆئیل بیكێت)‬ ‫ـدا دێت‪.‬‬ ‫پاش ئەم رۆمانە وردە وردە ئەزموونی‬ ‫نووس���ینی شانۆنامەش���ی تاقیكردەوە و‬ ‫ئێس���تا لە ئەدەبیاتی ش���انۆدا نەك لە‬ ‫دانیمارك بەڵكو لە هەموو ئەوروپا پیتەر‬ ‫ئاسمۆس���ن ناوێكی دیاری هۆڵە شانۆیی‬ ‫و ناوەن���دە هونەرییەكان���ە‪ ،‬بەجۆرێ���ك‬ ‫ناوهێنانی ئەم نووسەرە بەسە بۆ ئەوەی‬ ‫دەیان وتار و نووس���ین و لێكۆڵینەوەت‬ ‫لەسەر بەرهەمەكانی دەست بكەوێت‪.‬‬ ‫پیتەر ئاسمۆسن‪ ،‬بە ش���انۆنامەكانی‬ ‫(ژوورێك���ی پڕ ل���ە خۆرەت���او‪ ،‬تاوان و‬ ‫ئۆپێ���را لەژێر ئاس���ماندا‪ ،‬خوێنی گەنج‪،‬‬ ‫ه���اوار‪ ...‬هت���د) هێندەی ت���ر ناوبانگی‬ ‫زیاتر بوو‪ ،‬تەنان���ەت هەندێ رەخنەگری‬ ‫ئەدەبی پیتەر ئاسمۆس���ن بە شكسپیری‬ ‫نوێی ئەوروپا ناو ده‌ب���ه‌ن و پێیان وایە‬ ‫ئ���ەو هاتووە جارێكی تر بە ش���ێوازێكی‬ ‫ن���وێ (هاملێ���ت و ماكپێس و ش���الیر)‬ ‫بنووسێتەوە‪.‬‬ ‫ب���ەدەر لە كاری نووس���ین‪ ،‬ئێس���تا‬ ‫پیت���ەر ئاسمۆس���ن دەرهێنەرێك���ی‬ ‫ناوداری دانیماركە و بەش���ی هەرەزۆری‬ ‫ش���انۆییەكانی خۆی خس���تووەتە سەر‬ ‫تەختەی شانۆ و لە نێوەندی شانۆییشدا‬ ‫ناوبانگێكی بەرفراوانیان داوەتێ‪ ،‬چ وەك‬ ‫باب���ەت چ وەك ن���اوەڕۆك و تەكنیك���ی‬ ‫هونەری‪.‬‬ ‫یەكێك لەو دەقە ش���انۆییانەی پیتەر‬ ‫ئاسمۆس���ن كە ناوبانگێك���ی زۆری هەیە‬ ‫ش���انۆنامەی (ل���ە چاوترووكانێكدا)ـیە‬ ‫كە بۆ یەكەمجار (بەهرۆز حەس���ەن) لە‬ ‫دانیماركییەوە بە زمانێكی پاراوی شانۆیی‬ ‫كردوویەتی بە كوردی‪ .‬ئەم دەقە دەبێتە‬ ‫یەك���ەم دەقی ش���انۆیی ئەو نووس���ەرە‬ ‫دانیماركییە ك���ە كرابێت وه‌رگێڕدرابێت‪،‬‬ ‫شانۆنامەكەش لە چوارچێوەی زنجیرەی‬ ‫(‪ )21‬ش���انۆی بیانی لە (دەزگای چاپ‬ ‫و باڵوكردن���ەوەی ئاراس) چ���اپ و باڵو‬ ‫كراوەتەوە‪.‬‬ ‫«ل��� ‌ه چاوترووكانێدا» ب���ە زمانێكی‬ ‫تێك���ەاڵو لە زمانی ش���یعر و پەخش���ان‬ ‫نووس���راوە و پێنج ئاف���رەت كە بریتین‬ ‫ل���ە «كەمیل���ە‪ ،‬ئەنێتا‪ ،‬س���ارا‪ ،‬تامی و‬ ‫بیگیت���ا» چیرۆك���ە پڕ ل���ە تراژیدی و‬ ‫بێبەزەییەكان���ی خۆیان بە زمانێكی دوور‬ ‫لە لوغز و ئاڵۆزی دەگێڕنەوە‪ ،‬بە جۆرێك‬ ‫خوێنەر یان بین���ەر لە كاتی خوێندنەوە‬

‫««‬

‫دوالیزم ‪Dualism‬‬ ‫دوالیزم ‪ Dualism‬یان دواڵیتی ‪ ،Duality‬بە عەرەبی (الثنائیة‪ ،‬الثنویة)‪،‬‬ ‫واتە دوانەییەكی دژ یان دوانەییەكی بەرامبەر‪ ،‬لە یۆنانی كۆندا دەیانوت هەمیشە‬ ‫دوو خواوەن���د هەیە‪ ،‬خواوەندی خێر و خواوەندی ش���ەڕ‪ ،‬چونكە دونیا بریتییە‬ ‫لە دووانەی خێرو ش���ەڕ‪ ،‬لەئایینی زەردەش���تیدا (ئەهریمەن) خواوەندی شەڕەو‬ ‫یەزدان یان (ئەهورامزدا) خواوەندی خێرە‪ ،‬سەرانسەری سروشت و ژیانی ئینسان‬ ‫بریتییە لە دووانەیەكی بەرامبەر كە هەمیشە پێكەوە مانا دەبەخشن‪ ،‬وەك‪ :‬رەش‬ ‫و س���پی‪ ،‬تاریكی و رووناكی یان ش���ەو و رۆژ‪ ،‬خەیاڵ و واقیع‪ ،‬نێرو مێ‌‪ ،‬ئازادو‬ ‫كۆیلە‪ ،‬رۆح و جەستە‪ ،‬ئایدیالیزم و ماتریالیزم‪.‬‬ ‫ئ���ەم زاراوەی���ە لەچەندین بواری ئایینی و مەعریفی و فەلس���ەفی و ئەدەبیدا‬ ‫بەكاردەهێنرێت‪ ،‬بەو مانایەی هەموو سیس���تمێكی فیكری لەبنەڕەتدا بریتییە لە‬ ‫دوو رەگەزی دژ‪ ،‬یان دوو رەگەزی جیاواز‪ ،‬بەپێچەوانەی ئەو سیس���تمەی لەیەك‬ ‫رەهەندەوە یان لەیەك پرەنسیپەوە تەماشای واقیع دەكات‪.‬‬ ‫یان بینینی ئەم ش���انۆنامەیەدا هەس���ت‬ ‫بەوە دەكات دیالۆگ و رس���تەكانی نێو‬ ‫شانۆییەكە ئەو ڕس���تانەن كە رۆژانە لە‬ ‫ناخ���ی هەر مرۆڤێكی ئەم هەس���ارەیەدا‬ ‫هەن و ب���ە نهێنی دەمێننەوە‪ ،‬بەاڵم ئەو‬ ‫پێنج ئافرەتە لەم گەمەی ش���انۆییەدا بە‬ ‫بێ هیچ پەردەیەك و زۆر بە راستەوخۆیی‬ ‫و هەم���وو ئ���ەو وش���ە و پەڕەگرافانەی‬ ‫الی بین���ەرەكان مای���ەی عەیبەن ئەوان‬ ‫دەیانڵێن و دواتریش لەسەری دەڕۆن تا‬ ‫رادەی گفتوگۆ و شەڕی بێزاركەرانە‪.‬‬ ‫دەكرێ���ت بڵێین ئ���ەم ش���انۆنامەیە‬ ‫س���تایلێكی نوێی���ە لە كاری نووس���ینی‬ ‫شانۆنامە تایبەتەكانی بوارێكی نووسین‪،‬‬ ‫بە تایبەتییش لەو ش���ێوازەی كە ئەمڕۆ‬ ‫ل���ە ئەدەبیاتی مۆدێرن���دا ناودەبرێت بە‬ ‫(ئەدەبی فیمنیس���تی)‪ .‬ئەم شێوازە لە‬ ‫ئەدەبیاتیشدا قورساییەكی زۆری هەیە‪،‬‬ ‫لە ئەدەبیاتی شانۆنامەدا دەیان نووسەر‬ ‫بەو شێوازە دەقی شانۆنامەیان نووسیوە‬ ‫و تا ئێس���تا ب���ە دەی���ان خوێندنەوەی‬ ‫جی���اواز و جۆراوجۆری���ان ب���ۆ كراوە‪.‬‬ ‫ئەوەی ئەم ش���انۆنامە لە سەرجەم ئەو‬

‫«‬

‫دەكات لە زۆر دیمەن و دیالۆگدا شێوازی‬ ‫رووداوەكان بۆ خوێنەر روون نییە كە چۆن‬ ‫روویداوە‪ ،‬بەبێ هیچ زەمینەس���ازییەكی‬ ‫پێش���وەخت روودەدەن و كاریگەری���ی‬ ‫لەس���ەر خوێنەریش جێدێڵن‪ ،‬زۆرجاریش‬ ‫ئ���ەو رووداوانە یان ئ���ەو توندوتیژیی و‬ ‫حاڵەتە ناخۆشانەی نێو شانۆییەكە هەر‬ ‫یەك لەو پێنج كارەكتەرە ژنە بە شێوازێك‬ ‫باس لە هاوڕێ و هاوسەر و برا و باوكیان‬ ‫دەكەن‪ ،‬راس���تەوخۆ كەس���ی تاوانبار و‬ ‫جەالد لە كەس���ێكی بەرجەستەكراوەوە‬ ‫الی ئەوان دەبێتە كەسێكی نادیار‪ ،‬ئەمە‬ ‫پێچەوانەی زۆرێك لەم ریتمە شانۆییانەی‬ ‫كە راستەوخۆ و بە زمانێكی دروشمئامێز‬ ‫دەكەونە س���ەروگوێالكی پیاو‪ -‬رەگەزی‬ ‫بەرامبەر‪ ،‬بەاڵم لەم ش���انۆییەی (پیتەر‬ ‫ئاسمۆس���ن)ـدا كارەكت���ەرەكان هێندەی‬ ‫رووداوەكان دەگێڕن���ەوە و هێن���دەی‬ ‫نمایشی رووداوەكه‌ بە زمانێكی بێ لوغز‬ ‫دەكەن هێندە هێرش ناكەنە سەر رەگەزی‬ ‫بەرامبەر‪ ،‬رەنگە ئەم���ەش خاڵێكی زۆر‬ ‫جیاوازی نێوان ئەم ش���انۆییە و زۆرێك‬ ‫لەو شانۆییانەی تر بێت كە بەم هەناسە‬

‫چەوس���ێنەری خۆیان‪ ،‬هێن���دەی ئەوەی‬ ‫بێ���زاری و بێئومێدبوونی���ان ل���ە ژیانی‬ ‫هاوسەرێتی و پێكەوەبوون دەخەنە ڕوو‪،‬‬ ‫ئەمەندە هەس���تە نەژادی و رەگەزییەكە‬ ‫ناخەن���ە روو‪ ،‬ب���ە بڕوای م���ن ئەمەش‬ ‫خاڵی سەرنجڕاكێش���ی ئەم شانۆنامەیە‬ ‫و دەتوانێ���ت خوێن���ەر ب���ە دوای خۆیدا‬ ‫رابكێشێت‪.‬‬ ‫ئەنێت���ا‪ :‬هەتا خۆم نەب���ووم بە دایك‬ ‫نەمزانی بۆچی لە دایك بووم!‬ ‫تام���ی‪ :‬هەرگیز نەمویس���تووە منداڵم‬ ‫ببێت‪.‬‬ ‫بێگیتا‪ :‬بۆ نا؟‬ ‫تام���ی‪ :‬چونكە تەنیا گ���ووم هەیە كە‬ ‫پێشكەش���ی منداڵەكەی بك���ەم‪ ،‬بەڵێ‪..‬‬ ‫گ���ووووو‪ ...‬ئ���ێ‪ ،‬گوویەك���ی زۆر و‬ ‫زەبەندەش لە جیهاندا هەیە!‬ ‫دوا خاڵی���ش لەم ش���انۆییەدا جێگەی‬ ‫هەڵوێستەكردنە‪ ،‬زمانی وەرگێڕانەكەیه‌تی‪،‬‬ ‫خوێن���ەر لە كات���ی خوێندن���ەوەی ئەم‬ ‫ش���انۆنامەیەدا هێن���دەی چێ���ژ ل���ەم‬ ‫ش���انۆنامەیە دەبینێت هەس���ت دەكات‬

‫شانۆنامه‌ی «له‌ چاوترووكانێدا» بە زمانێكی تێكەاڵو‬ ‫لە زمانی شیعر و پەخشان نووسراوە و پێنج ئافرەت‬ ‫كە بریتین لە «كەمیلە‪ ،‬ئەنێتا‪ ،‬سارا‪ ،‬تامی و بیگیتا»‬ ‫چیرۆكە پڕ لە تراژیدی و بێبەزەییەكانی خۆیان بە‬ ‫زمانێكی دوور لە لوغز و ئاڵۆزی دەگێڕنەوە‬

‫شانۆنامانە و ستایلە نووسینانەی تر جیا و ریتمە دەنووسرێن‪.‬‬ ‫خاڵێكی تری كاریگەریی ئەم شانۆنامە‬ ‫دەكاتەوە زمانی دەقەكە و ئەو شێواز و‬ ‫تەكنیكەیە كە لە بنەماوە شانۆنامەكەی لە ریتم و فەلس���ەفەی نووسینەكەیەتی‪،‬‬ ‫ب���ە جۆرێ���ك رەهەندێك���ی فەلس���ەفی‬ ‫پێ نووسراوە‪.‬‬ ‫ل���ە رووی تەكنیك���ەوە كاتێ���ك و بوونگەران���ەی ل���ە تێكس���تەكەدا‬ ‫ئ���ەم ش���انۆنامەیە دەخوێنیت���ەوە هیچ داگیرك���ردووەو هەم���وو پانتایی دەقەكە‬ ‫رێنیش���اندەرێك ب���ە خوێن���ەر ن���ادات داگیر نەك���راوە بۆ دژایەتی���ی پیاو یان‬ ‫لەس���ەر هەڵس���وكەوت و هاتنەژوورەو‌ه هاوڕەگەزەكان‪ ،‬كاتێك (ئەنێتا و تامی و‬ ‫و چوون���ەدەرەوە و ئێكسس���واراتی بیگیتا) باس لە شووكردن و منداڵبوونی‬ ‫ئەكت���ەرەكان‪ ،‬تەنانەت ئەم ش���ێوازە وا خۆی���ان دەكەن‪ ،‬پی���او ناكەنە دوژمن و‬

‫چیرۆك یان رۆمانێك دەخوێنێتەوە‪ ،‬نەك‬ ‫رووداوی ش���انۆنامەیەكی وەرگێڕاو‪ ،‬ئەم‬ ‫خاڵە پێچەوانەی زۆر ش���انۆنامەی تر كە‬ ‫رەنگە تۆزێك ئاڵۆزبێت بۆ خوێنەر تا بە‬ ‫دوای رووداوەكانیدا بچێت‪ ،‬رووداوەكانی‬ ‫ئەم ش���انۆنامەیە خوێن���ەر كەمەندكێش‬ ‫دەكات كە بە دوای رووداوەكاندا بڕوات‪،‬‬ ‫بێگومان ئەمەش بەسەلیقەیی و وردبینیی‬ ‫(بەهرۆز حەس���ەن) نیش���ان دەدات لە‬ ‫مامەڵەكردن لەتەك ئەو دەقەدا‪.‬‬

‫تۆتەمیزم ‪Totemism‬‬ ‫تۆتەمی���زم ‪ ،Totemism‬بەعەرەب���ی (الطوطمی��ة)‪ Totem ،‬ل���ەالی‬ ‫خێڵە س���ەرەتاییەكانی ئەمریكا و ئەفریقیا و ئوس���ترالیای كۆن ناوی باڵندە یان‬ ‫ئاژەڵێك���ە یان ناوی رووەكێكە باوەڕیان وایە بنەچەیان لەو ئاژەڵ یان رووەكەوە‬ ‫هات���ووە‪ ،‬چونكە باوەڕیان وایە لەس���ەردەمێكی دێریندا ئینس���ان بریتی بووە لە‬ ‫نیوەمرۆڤ و نیوەئاژەڵ كە لەسەر زەویدا ژیاوە‪ ،‬ئەگەر هەر هۆزێك چەند لقێكی‬ ‫هەبێ���ت ئەوا هەر یەكێك لەو لقانە تەوتەمێك���ی تایبەت بەخۆی هەیە كە لەبری‬ ‫خواوەندێك���ەو دەیانپارێزێت‪ ،‬لێرەدا تەوتەم پیرۆزە‪ ،‬بەرێزو پیرۆزییەكی تایبەتی‬ ‫تەماش���ا دەكرێت‪ ،‬وات���ە لێرەدا تەوتەم بریتییە لە ح���ەرام یان تابو ‪،Taboo‬‬ ‫فرۆی���د كتێبێكی هەیە بەناونیش���انی (تەوتەم و حەرام)‪ .‬ئەگ���ەر ئەو تەوتەمە‬ ‫ئاژەڵ ی���ان باڵندە بێت ئەوە نابێت بكوژرێت یان گۆش���تەكەی بخورێت‪ ،‬ئەگەر‬ ‫رووەك بێت ئەوە نابێت بخورێت بەڵكو موبارەك دەكرێت ولەماڵەوە دەپارێزرێت‪،‬‬ ‫لەكات���ی ئاهەنگ و كەرنەڤاڵەكانیاندا كارلێك لەگەڵ رۆحی ئەو ئاژەڵەدا دەكەن‪،‬‬ ‫ئاژەڵەكانیش بەزۆری بریتین لە‪ :‬ورچ‪ ،‬گا‪ ،‬كیس���ەڵ‪ ،‬چەقەڵ‪ ،‬س���مۆرە‪ ،‬و زۆری‬ ‫تریش‪ ،‬یان خۆر و درەخت‪ ،‬كە لەسور دیواری ماڵ و لەسەر چەكەكانیان و لەسەر‬ ‫قاپوقاچاخ و جەستەیاندا وێنەیان دەكێشا‪.‬‬ ‫زانای كۆموڵناسی ئیمیل دۆركهایم و زانای دەروونناسی سیگمۆند فرۆید پێیان‬ ‫وای���ە تۆتەمیزم یەكەمین وێن���ە و یەكەمین دەركەوتەی ژیان���ی ئایینی و ژیانی‬ ‫ێ‬ ‫ئەخالقی و ژیانی كۆمەاڵیەتییە‪ ،‬بەو پێیەی لەو چەشنە ژیان و سیستمەدا هەند ‌‬ ‫ش���ت حەرام و قەدەغە كراوەو هەندێ‌ ش���تی دیش رێگەی پێ���دراوە‪ .‬تۆتەمیزم‬ ‫قۆناغێكە هەموو كۆمەڵگە بەشەرییەكان پیایدا رۆیشتوون‪.‬‬ ‫تاكگەرایی ‪Individualism‬‬ ‫تاكگەرای���ی یان ئیندیڤیدوالیزم ‪ ،Individualism‬بە عەرەبی (الفردانیة)‪،‬‬ ‫بریتییە لە گرنگیدان بە خواست و ویست و ئازادییەكانی تاكەكەس وەك مرۆڤێكی‬ ‫سەربەخۆ‪ .‬تاكەكەس وەك بونەوەرێكی بایۆلۆجی هەمیشە بوونی هەبووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫تاكگەرای���ی لەمێ���ژوودا دەركەوتەیەك���ی نوێیەو لەتەك چەرخی رێنیس���انس لە‬ ‫سەدەكانی چواردەو پانزەداو پاشان لەچەرخی رۆشنگەری لەسەدەی هەژدەیەمدا‬ ‫لە ئەوروپادا س���ەریهەڵداوە‪ ،‬لەوێوە بۆ یەكەمجار تاكەكەس قەدەری خۆی ناداتە‬ ‫دەس���ت وەس���یەیەك یان پیاوێكی ئایینی یان دەوڵەت یان خێزان‪ ،‬بۆ یەكەمجار‬ ‫دەوێرێ���ت بڵێ‌ «من»‪ ،‬ئیدی تاكەك���ەس و تاكگەرایی دەبێت بە ئامانجی هەموو‬ ‫فیكرێكی فەلسەفی و ئەنترۆپۆلۆجی و سۆسیۆلۆجیی نوێ‌‪.‬‬ ‫زان���ای ئەنترۆپۆلۆجیی فەرەنس���ی لویس دیمۆنت یەكەم ك���ەس بوو گرنگیی‬ ‫ێ داوەو كتێبێكی لەس���ەر نووس���یوە‪ .‬لە كۆمەڵگە‬ ‫بە ئایدیۆلۆژیای تاكگەرایی نو ‌‬ ‫س���ەرەتاییەكان و لە سیس���تمە تۆتالیتارییەكاندا هی���چ بایەخێك بە تاكەكەس‬ ‫نادرێت بەڵكو لەناو گروپ و هۆزدا دەتوێتەوەو ژیان و قەدەری پەیوەس���تە بە‬ ‫هۆز یان عەشیرەت یان خێزان یان نەتەوە یان دەوڵەت یان چینێكی داخراوەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم لەرۆژگاری ئەم���ڕۆدا بایەخێكی گەورە بە تاكگەرایی و تاكەكەس دەدرێت‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫بیرمەندانی وەكو لویس دایمۆنت و شارل تایلۆر و میشیل فۆكۆ و مارسیل گوشی ‌‬ ‫ێ كاس���تل دەرگایەكی بەرینیان بۆ ئازادییەكانی تاكەكەس لەسەرانس���ەری‬ ‫و رین ‌‬ ‫جیهاندا كردەوە‪.‬‬ ‫تێبینی‪ :‬خوێنەرانی ئازیز ئاگادار دەكەینەوە كە لێرەدا كۆتایی بەم گۆشەیە دێت‪ ،‬لە ئایندەیەكی‬ ‫ێ زاراوەی باڵونەكراوەی دیكەدا‪ ،‬لەالیەن ناوەندی‬ ‫نزیكدا س���ەرجەمی ئەم زاراوانە‪ ،‬لەتەك كۆمەڵ ‌‬ ‫رۆش���نبیریی ئەندێش���ەوە لە دووتوێی كتێبێكدا‪ ،‬بە ناونیش���انی (فەرهەنگی زاراوەكانی ئەدەب‬ ‫و زانس���تە مرۆڤایەتییەكان) چاپ دەكرێن‪ .‬بەناوی س���تافی ڕەخنەی چاودێر و سەرپەرش���تیاری‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‬ ‫گشتییەوە سوپاسی هاوکارمان د‪ .‬نەوزاد دەکەین‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٠١‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٣/١٧‬‬

‫««‬

‫‪3‬‬

‫شیعرى كوردى و سه‌ده‌یه‌ك به‌هه‌ڵه‌به‌كارهێنانى ناونیشانه‌كانى نوێگه‌رى‬

‫عه‌بدوڵاڵ تاهیر به‌رزنجى‬ ‫به‌شی چواره‌م و کۆتایی‬ ‫*زاڵبوونى په‌خش���ان ساته‌ شیعر ل ‌ه‬ ‫خۆ ده‌گرێت و زاڵبوونى ش���یعریش سات ‌ه‬ ‫په‌خشان‪( .‬ئیدگار مۆران)‪.‬‬ ‫*ش���یعر ل ‌ه ئ���ه‌وج و پۆپ���ه‌ى خۆیدا‬ ‫په‌خشانه‌ و په‌خشانیش ل ‌ه ئه‌وج و پۆپه‌ى‬ ‫خۆیدا شیعره‌‪( .‬هوشه‌نگ ئیرانى)‪.‬‬ ‫ل��� ‌ه كۆتایى حه‌فتاكاندا محمه‌د موكرى‬ ‫س���ێ ده‌قى نووس���یوه‌‪ ،‬دوانیان شیعرى‬ ‫په‌خشانن‪ ،‬ئه‌ویتریشیان شوناسی له‌ نێوان‬ ‫شیعرى په‌خشان و په‌خشانى شیعریدایه‌‪.‬‬ ‫لێره‌دا چه‌ند بڕگه‌یه‌ك له‌ش���یعرى (دوو‬ ‫مه‌زمور ) كه‌ى ده‌هێنینه‌و‌ه كه‌ له‌ ژمار‌ه‬ ‫‪ ،55‬حوزه‌یرانى‪ ،‬س���اڵى ‪ 1979‬گۆڤارى‬ ‫به‌یاندا باڵوبووه‌ته‌وه‌‪:‬‬ ‫[خۆشبه‌حاڵى ئه‌و كه‌س���ه‌ى‪ ،‬له‌سه‌ر‬ ‫رێ���گاى ب���ه‌دكاران ن���اڕوات و ڕێ ل��� ‌ه‬ ‫گوناهكاران ناگرێت]‬ ‫م‪ \1-‬ا‪ 1-‬ل���ه‌ مه‌زمووره‌كان���ى داود‬ ‫پێغه‌مبه‌ر‬ ‫تۆ‪ ..‬تۆ‪ ..‬تۆ‪..‬‬ ‫خۆش���به‌حاڵت‪ ..‬هاڕاویت و هه‌ناسه‌ى‬ ‫س���ۆزى ئاگرین���ت ش���ه‌نى ش���انه‌كانى‬ ‫له‌ش���ت ده‌كات ده‌یانس���پێرێت ‌ه زریان���ى‬ ‫س���ه‌رهه‌ڵگرتووى هه‌ناسه‌ساردانى كڵۆڵ‬ ‫و بس���ت به‌بستى ئه‌م زه‌مینه‌ش به‌سه‌ر‬ ‫ئه‌كه‌ى!!‬ ‫(‪ -‬وه‌ره‌ داود وه‌ره‌‪..‬‬ ‫وه‌ر‌ه ئ���ه‌م زریان ‌ه هه‌ڵمژ‌ه س���یه‌كانت‬ ‫پڕك ‌ه و بیكه‌ به‌ فو‬ ‫پڤ به‌ شمشاڵه‌كه‌تا بكه‌‪..‬‬ ‫ده‌ن���گ هه‌ڵب���ڕه‌‪ ..‬كام ئ���اوازه‌ت‬ ‫گیانبه‌خش���ه‌ و به‌تی���ن بكه‌ دی���ارى بۆ‬ ‫بێده‌نگى ئه‌م تاف ‌ه‬ ‫مه‌ییوو چاوه‌ڕوانه‌‪ ..‬وه‌ره‌ داود‪..‬‬ ‫داود وه‌ره‌‪)..‬‬ ‫خۆش���به‌حالت‪ ..‬تۆ‪ ..‬ت���ۆى هاڕاوى‬ ‫ملیارپارچ���ه‌‪ ،‬ت���ۆى پ���ه‌رش و ب�ڵ�اوى‬ ‫ش���ه‌نكراو ب���ه‌ده‌م زریانى ف���ووه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫كونه‌كانى شمشاڵه‌كه‌ى داو‌د ده‌رده‌په‌ڕێ‬ ‫له‌گه‌ڵ ئاوازه‌كه‌یدا ورد‌ه ورده‌‪ ،‬شانه‌كانى‬ ‫له‌ش���ت كۆده‌بێته‌وه‌‪ ..‬یه‌ك ده‌گرێته‌وه‌‪..‬‬ ‫ده‌بێته‌وه‌ به‌ئینسان خۆشبه‌حاڵت‪ ..‬تۆ‪..‬‬ ‫تۆى ئینسان‬ ‫جارێك���ى تر ل���ه‌ دای���ك بوویته‌وه‌‪..‬‬ ‫ئه‌مجاره‌یان ل ‌ه مناڵدانى شمشاڵه‌كه‌ى داود‬ ‫–وه‌(ك ‌ه خاوێنیت)! روخسارجه‌نگه‌ڵ‪)..‬‬ ‫(‪ .)15‬تاكۆتایى ده‌قه‌كه‌‪.‬‬ ‫یعره‌ك���ه‌ى موكرییش س���ه‌ره‌تایه‌كى‬ ‫پێش���كه‌وتوو‌ه بۆ ش���یعرى په‌خش���انى‬ ‫كوردى به‌تایب���ه‌ت ك��� ‌ه گه‌ڕاوه‌ته‌وه‌ بۆ‬ ‫مه‌زموره‌كانى داود و له‌رێگاى پرۆس���ه‌ى‬ ‫ده‌قئاوێزانه‌و‌ه كردوونى ب ‌ه س���ه‌رچاوه‌ى‬ ‫پێكهێنه‌ر‪ .‬ئه‌و سه‌ره‌تا شتێك ل ‌ه مه‌زمور‬ ‫ده‌هێنێته‌و‌ه و وه‌ك ئاستانه‌یه‌ك (عتب ‌ه )‬ ‫ده‌قى دووه‌مى خۆى تیا چڕده‌كاته‌وه‌‪ .‬ئه‌و‬ ‫ئاستانه‌یه‌ى كه‌ له‌پێش ده‌قه‌كه‌وه‌ دایناو‌ه‬ ‫ده‌روازه‌ى چوونه‌ناوه‌وه‌ی���ه‌‪ ،‬هاوش���انى‬ ‫ده‌قه‌كه‌ی���ه‌‪ ،‬یا با بڵێین ده‌قۆلكه‌یه‌ك ‌ه بۆ‬ ‫خۆى‪ .‬شیعره‌ك ‌ه له‌سه‌ر ئه‌و موفاره‌قه‌ی ‌ه‬ ‫دروس���تبووه‌‪ :‬به‌خت���ه‌وه‌رن ئه‌وانه‌ى ل ‌ه‬ ‫رێ���ى به‌دكارانه‌و‌ه ناڕۆن‪ ،‬ب���ه‌اڵم رێ ل ‌ه‬ ‫به‌دكارانی���ش ناگرن‪ .‬بونیادێكه‌ له‌س���ه‌ر‬ ‫پایه‌یى دوالیزمى دژ به‌رزبووه‌ته‌وه‌‪.‬‬

‫مه‌زم���ور ل���ه‌ هه‌م���وو دنی���ادا‪ ،‬الى‬ ‫میلله‌تانى جیهان بووه‌ به‌ س���ه‌رچاو‌ه و‬ ‫هه‌وێنى ش���یعر‪ ،‬جارێ ه���ه‌ن هه‌ر خۆى‬ ‫به‌پارچه‌ ش���یعر دائه‌نێن‪ .‬هه‌ن به‌شیعرى‬ ‫سه‌ربه‌ست و شیعرى مه‌نسورى دائه‌نێن‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئێمه‌ ل ‌ه گه‌ڵ ئه‌م بۆچوونه‌دا نیین‪،‬‬ ‫چونك ‌ه ش���یعرى سه‌ربه‌س���ت و شیعرى‬ ‫په‌خشان ناولێنانى نوێن له‌چه‌شنى تاز‌ه‬ ‫و ته‌مه‌نیان ئه‌وه‌ند‌ه درێژ نییه‌‪ .‬ش���یاو‌ه‬ ‫ب ‌ه چیرۆك و شیعر و شانۆ داڕیژرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ب���ۆ نموونه‌‪ ،‬ش���اعیرى به‌ناوبانگ جۆرج‬ ‫تراكل مه‌زمورى كردووه‌ به‌ س���ه‌رچاوه‌ى‬ ‫یه‌كێك له‌ شیعر‌ه په‌خشانه‌كانى‪ .‬یه‌كێك‬ ‫ل���ه‌ ش���یعر‌ه سه‌ربه‌س���ته‌كانى حس���ێن‬ ‫مه‌ردانى ش���اعیرى عێراقییش بریتییه‌ ل ‌ه‬ ‫داڕش���تنه‌وه‌ى مه‌زمورى داود‪ .‬ئه‌دۆنیس‬ ‫چه‌ند ش���یعرێكى په‌خش���انى ب��� ‌ه ناوى‬ ‫مه‌زم���وره‌و‌ه ل ‌ه دیوان���ى (گۆرانییه‌كانى‬ ‫میهیارى دیمه‌شقى)دا نووسیوه‌‪.‬‬ ‫كه‌وات ‌ه ش���یعرى په‌خشانى كوردى ب ‌ه‬ ‫تاكدانه‌یى ل��� ‌ه ناوه‌ڕاس���تى حه‌فتاكاندا‬ ‫س���ه‌رهه‌ڵئه‌دات و له‌و ده‌ی���ه‌دا ژماره‌ى‬ ‫زیادنابێ���ت‪ .‬ره‌نگ���ه‌ كه‌مبوون���ه‌وه‌ى‬ ‫ش���یعرى ته‌فعیله‌ رێخۆش���كه‌ربوو بێت‬ ‫بۆ گواستنه‌وه‌ى ش���یعرى په‌خشان له‌و‬ ‫ده‌ربه‌ند‌ه ته‌س���كه‌و‌ه بۆ ئ���ه‌وه‌ى بگه‌یت ‌ه‬ ‫فه‌زای���ه‌ك و پانتاییه‌كى ف���راوان‪ ،‬تاكو‬ ‫ئه‌ویش الى كورد ببێت ب ‌ه ئه‌زموون‪ .‬ئه‌م‬ ‫وه‌رچه‌رخان ‌ه گه‌وره‌یه‌‪ ،‬بۆ هه‌ش���تاكانى‬ ‫سه‌ده‌ى رابردوو مایه‌وه‌‪.‬‬ ‫زیات���ر دوو ده‌نگ���ى ش���یعریى ئه‌م‬ ‫ئه‌ركه‌ی���ان گرت��� ‌ه ئه‌س���تۆى خۆی���ان‪،‬‬ ‫یه‌كه‌میان له‌ناوه‌وه‌ى واڵت بوو (به‌ختیار‬ ‫عه‌لى) دووه‌میش���یان له‌ ده‌ره‌وه‌ى واڵت‬ ‫بوو (ئه‌حمه‌دى مه‌ال)‪.‬‬ ‫ئه‌م دوان ‌ه دوور له‌ هه‌راوهوریاو هه‌ڵپه‌ى‬ ‫باڵوكردنه‌و‌ه كارى خۆیان ده‌كرد‪ .‬به‌پێى‬ ‫ئاگاداریى من‪ ،‬به‌ختیار ئه‌و كات ‌ه ئه‌وه‌نده‌ى‬ ‫بیرى الى خۆئاماده‌كردن و خوێندنه‌وه‌ و‬ ‫بیركردنه‌و‌ه له‌ موغایه‌ره‌ت بوو‪ ،‬ئه‌وه‌ند‌ه‬ ‫بیرى الى باڵوكردنه‌وه‌یه‌كى ئاسایى نه‌بوو‪.‬‬

‫«‬

‫زۆر نه‌شیاو‌ه و زۆریش له‌ دواوه‌یه‌‪.‬‬ ‫ل���ه‌ یادمان نه‌چێت چ���ه‌ن نمونه‌یه‌كى‬ ‫جوان الى فه‌رهاد ش���اكه‌لى و دڵش���اد‬ ‫عه‌ب���دواڵ و عه‌ب���اس عه‌بدواڵ یوس���ف و‬ ‫له‌تیف هه‌ڵمه‌ت وسه‌باح ره‌نجده‌ر و ته‌یب‬ ‫جه‌بار و فه‌رهاد پیرباڵ و ئازاد ئه‌حمه‌د و‬ ‫ئازاد سوبحى و هه‌ندرێن و ئه‌دیب نادر‪..‬‬ ‫‪ .‬ده‌خوێنینه‌وه‌‪.‬‬ ‫فه‌رهاد شاكه‌لى و له‌تیف هه‌ڵمه‌ت دوو‬ ‫ده‌نگى هه‌ڵقواڵوى رۆش���نبیریى ره‌وتێكى‬ ‫نوێن‪ ،‬به‌اڵم هه‌ریه‌كه‌ی���ان تایبه‌تمه‌ندیى‬ ‫خ���ۆى هه‌یه‌‪ .‬ل��� ‌ه ده‌ق ‌ه كێش���داره‌كانى‬ ‫فه‌ره���اد‪ ،‬كۆمه‌ڵێ���ك ش���یعر ده‌بینی���ن‬ ‫مێژووى كۆتایى شه‌سته‌كان و سه‌ره‌تاى‬ ‫حه‌فتاكانی���ان پێوه‌یه‌‪ ،‬ده‌كرێت ب ‌ه ده‌ق ‌ه‬ ‫جوانه‌كانى نوێگه‌ریى دووه‌میان دابنێین‪،‬‬ ‫وه‌ك‪ :‬ونب���وون له‌ن���او ش���ه‌ودا‪ ،‬مردنى‬ ‫ش���ازاده‌‪ ،‬پڕۆژه‌ى كووده‌تایه‌كى نهێنى‪،‬‬ ‫له‌به‌ر خوێندنه‌وه‌ى جۆراوجۆردا جوانیى‬ ‫خۆیان له‌ده‌ستناده‌ن‪ .‬له‌ ئه‌زموونى ئه‌م‬ ‫دوو ده‌ی���ه‌ى دوای���ی فه‌رهاد ش���اكه‌لیدا‬ ‫كۆمه‌ڵێك شیعرى په‌خشان ده‌خوێنینه‌وه‌‪،‬‬ ‫خه‌س���ڵه‌ت و سیماى تایبه‌تیى خۆیان ل ‌ه‬ ‫چوارچێوه‌یه‌كى سۆفییانه‌دا ده‌بیننه‌وه‌‪.‬‬ ‫فه‌رهادی���ش ل���ه‌و ش���اعیرانه‌ی ‌ه ك���ه‌ ب ‌ه‬ ‫ئه‌زموونى ش���یعریى جۆراوجۆر ناسراون‪،‬‬ ‫شیعرى ته‌فعیله‌ یا شیعرى كێشى بڕگه‌ى‬ ‫كراو‌ه و سه‌ربه‌ست‪ ،‬شیعرى سه‌ربه‌ست‪،‬‬ ‫شیعرى په‌خشان‪.‬‬ ‫به‌هاى شیعرییش به‌و‌ه نییه‌‪ ،‬په‌خشانى‬ ‫شیعر له‌ شیعرى سه‌ربه‌ست جوانتر بێت‪،‬‬ ‫ی���ا ئه‌میان ل���ه‌وى تر‪ ،‬ده‌یان ش���یعرى‬ ‫سه‌ربه‌س���ت ئه‌خوێنینه‌وه‌ هێزى شیعرى‬ ‫په‌خشانیان نییه‌‪ ،‬یا به‌پێچه‌وانه‌وه‌‪ .‬پێش‬ ‫هه‌موو شتێك داهێنان الى شاعیر‌ه نه‌ك‬ ‫الى ئه‌و چه‌ش���ن ‌ه ش���یعرییه‌ى ك ‌ه پێى‬ ‫ده‌نووس���ێت‪ .‬راسته‌ چه‌ش���نى شیعرى‬ ‫كراو‌ه و پێش���كه‌وتو رێگاى باش���تر بۆ‬ ‫ش���اعیر ئه‌كاته‌وه‌‪ ،‬ب���ه‌اڵم ئه‌گه‌ر خۆى‬ ‫ئاماده‌گى ش���یعریى نه‌بێ���ت نایكات ب ‌ه‬ ‫داهێنه‌ر‪ .‬ده‌یان قه‌سیده‌ى سه‌ربه‌ست یا‬ ‫په‌خش���ان ئه‌خوێنینه‌وه‌ هێزى شیعرێكى‬ ‫كێشدارى جوانى شێركۆ بێكه‌سیان نییه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م جۆر‌ه شیعرانه‌ كۆمه‌ڵێك گرفتیان‬ ‫له‌ ت���ه‌ك خۆیاندا هه‌ڵگرت���ووه‌‪ ،‬گرفتى‬ ‫سه‌رهه‌ڵدان و ناولێنان و گرفتى سیستمى‬ ‫ریتم‪ ....‬لێره‌دا و له‌شۆێنى تریشدا باسمان‬ ‫كردوون‪ .‬هه‌ن به‌جۆرێكى دى باسیده‌كه‌ن‬ ‫و به‌ش���ێوه‌یه‌كى دى پێناس���ه‌یانده‌كه‌ن‪،‬‬ ‫ئێمه‌یش ب��� ‌ه هه‌ڵه‌ى باوی���ان ده‌بینین‪.‬‬ ‫نه‌نگى نییه‌ به‌ش���ێوه‌یه‌كى دروستتر ب ‌ه‬ ‫ناونیش���انه‌كاندا بچین���ه‌وه‌ و دانیش ب ‌ه‬ ‫هه‌ڵه‌كانماندا بنێین‪ .‬ش���اعیرى ناودارى‬ ‫لوبنانى (ئونس���ى ئه‌لح���اج) ك ‌ه یه‌كێك‬ ‫بوو له‌ كۆڵه‌كه‌كانى ش���یعرى په‌خشانى‬ ‫عه‌ره‌بى‪ ،‬پاش په‌نجاس���اڵ شیعرنووسین‬ ‫دانى به‌وه‌دا نا‪ ،‬ك ‌ه هه‌موو ش���یعره‌كانى‪،‬‬

‫به‌ختی���ار یه‌كێك ‌ه له‌وانه‌ى له‌ رێگاى ئه‌م‬ ‫چه‌شن ‌ه شیعره‌و‌ه مه‌ودایه‌كى ئه‌نتۆلۆجى‬ ‫ب ‌ه شیعرى نوێى كوردى به‌خشیوه‌‪.‬‬ ‫تا راده‌یه‌ك س���ه‌رچاوه‌ى تیۆری ئه‌م‬ ‫وه‌رچه‌رخانه‌‪ ،‬س���ه‌رچاوه‌یه‌كى فه‌ره‌نسى‬ ‫ب���وو‪ .‬ت���ا ئه‌و كات���ه‌ى ك��� ‌ه ئاگامان ل ‌ه‬ ‫بۆچوونه‌كانى سوزان برنار نه‌بوو‪ ،‬شیعرى‬ ‫په‌خش���انى كوردى به‌ مانا دروسته‌كه‌ى‬ ‫س���ه‌رى هه‌ڵنه‌دا و نه‌بوو ب��� ‌ه ئه‌زموون‪.‬‬ ‫ئه‌وانه‌ى ناوه‌وه‌ى واڵت له‌رێگاى گۆڤارى‬ ‫شیعرى لوبنانى و نووسینه‌كه‌ى ئه‌دۆنیس‬ ‫و پێش���ه‌كییه‌كه‌ى ئونس���ى ئه‌لح���اج بۆ‬ ‫دیوانه‌كه‌ى (لن)و خوێندنه‌وه‌ى ش���یعرى‬ ‫ئه‌وروپییه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه راس���تییه‌كان گه‌یشتن‬ ‫(‪.)14‬‬ ‫ل���ه‌ ده‌ره‌وه‌ى واڵتی���ش ئه‌حم���ه‌دى‬ ‫مه‌ال ل���ه‌ فه‌ڕه‌نس���ا نزیك له‌س���ه‌رچاو‌ه‬ ‫فه‌ڕه‌نس���ییه‌كه‌ى ش���یعرى په‌خش���ان و‬ ‫به‌زمانى فه‌ره‌نس���ى‪ ،‬ب ‌ه ئ���اگا له‌ دیوانى‬ ‫گاس���پارى ش���ه‌وى بیرتران و (بێزاریى‬ ‫پاریس)ى بۆدلێر و (دره‌وش���اوه‌كان )ى‬ ‫رامبۆ‪ ،‬شیعرى په‌خشانى ئه‌نووسى‪.‬‬ ‫شیعره‌كانى ئه‌حمه‌د زیاتر ب ‌ه دوو شێو‌ه‬ ‫رێده‌كه‌ن‪ ،‬هه‌ندێكیان شیعرى سه‌ربه‌ستن‬ ‫و هه‌ندێكیشیان شیعرى په‌خشان‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ب ‌ه ئ���اگا ل���ه‌ ئه‌زموونى جیهان���ى‪ .‬ئه‌م‬ ‫ل���ه‌ ده‌ره‌و‌ه بوارى زیات���ر و چاكترى بۆ‬ ‫ره‌خسا‪ ،‬تا له‌ ئه‌زموون ‌ه جۆراوجۆره‌كانى‬ ‫جیهان به‌ئاگابێت‪ ،‬ش���یعره‌ ب ‌ه په‌خشان‬ ‫نووس���راوه‌كانى ئه‌حمه‌د نموونه‌ى قووڵ‬ ‫و پێش���كه‌وتو و پێشه‌نگ و دامه‌زێنه‌رى‬ ‫دیمه‌نى شیعرى په‌خشانى كوردین‪ .‬ئه‌م‬ ‫وه‌ك وه‌ستایه‌كى شاره‌زا و ب ‌ه ئاگا رۆڵى‬ ‫ل ‌ه دامه‌زراندن و پێشخس���تنى ش���یعرى‬ ‫په‌خشانماندا بینیوه‌‪.‬‬ ‫نووسینى ش���یعرى په‌خشان قورسه‌‪،‬‬ ‫چونك��� ‌ه یاخیبوون��� ‌ه له‌سیس���تمێك‬ ‫و دۆزین���ه‌وه‌ى ش���ێوه‌یه‌كى ت���ر‌ه ل���ه‌و‬ ‫یاخیبوون���ه‌‪ ،‬وه‌ك تیورداڕێژان���ى ئ���ه‌م‬ ‫ب���وار‌ه بۆى ئه‌چن‪ ،‬بریتیی ‌ه له‌ یه‌كگرتنى‬ ‫كۆمه‌ڵێك ش���تى دوورله‌یه‌ك‪ :‬په‌خشان و‬ ‫شیعر‪ ،‬سه‌ربه‌ستى و پێداگرتن و ئیلتیزام‪،‬‬ ‫به‌ره‌اڵییه‌ك���ى روخێن���ه‌ر و هونه‌رێك���ى‬ ‫رێكخ���راو (س���وزان برن���ار و میش���ێل‬ ‫س���اندێرا) بۆی ‌ه ب���ه‌به‌رده‌وامى جووڵه‌و‬ ‫دینامیكییه‌تى تێده‌كه‌وێت‪ .‬وه‌ك شیعرى‬ ‫س���توونى ئاماد‌ه و له‌به‌رده‌ست نیی ‌ه ك ‌ه‬ ‫ش���ێوه‌یه‌كى ئاماده‌و نه‌گ���ۆڕى هه‌یه‌‪ .‬بۆ‬ ‫نموونه‌‪ ،‬مۆس���یقا تێیدا په‌یوه‌س���ت ‌ه ب ‌ه‬ ‫چه‌ند كێش���ێكى چه‌ندباره‌و‌ه و به‌ئاسانى‬ ‫دێته‌ده‌سته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم مۆسیقا ل ‌ه شیعرى‬ ‫په‌خش���اندا ریتمه‌ و په‌یوه‌سته‌ به‌ كه‌سى‬ ‫ش���اعیر و ده‌قه‌كه‌وه‌‪ ،‬له‌شاعیر و ده‌ق و‬ ‫ئه‌زموونه‌و‌ه ئه‌گۆڕێت بۆ ش���اعیر و ده‌ق‬ ‫و ئه‌زموونێكى تر‪ .‬ش���اعیره‌ گه‌وره‌كانى‬ ‫جیه���ان خۆیان لێ���داوه‌‪ ،‬كه‌میان هه‌موو‬ ‫ئه‌زموونه‌كه‌یان شیعرى په‌خشانه‌‪ .‬هه‌موو‬

‫ه روون و ئاشكراكه‌ى‪ ،‬له‌سه‌ر‬ ‫ه ش��یعرى په‌خشان‪ ،‬به‌ ش��ێو ‌‬ ‫المانوای ‌‬ ‫ده‌ستى به‌ختیار عه‌لى بوو به‌ ئه‌زموونى ته‌واو‬

‫به‌ختیار ده‌نگى هه‌ش���تاكانه‌‪ ،‬ئه‌گه‌رچى‬ ‫له‌سه‌ره‌تاى نه‌وه‌ده‌كانه‌وه‌ نووسینه‌كانى‬ ‫كه‌وتنه‌به‌رده‌ستى خوێنه‌ران‪ .‬من بۆخۆم‬ ‫ئ���اگام له‌ خوێندنه‌و‌ه و نووس���ینى بوو‪.‬‬ ‫ده‌سنووسى ش���یعره‌كانى و رۆمانه‌كه‌یم‬ ‫خوێندب���ووه‌وه‌‪ .‬وابزان���م تا ئ���ه‌م چه‌ند‬ ‫ساڵه‌یش چوارپێنج شیعرێكى ده‌سنووسى‬ ‫ئه‌وم له‌المابوو (گه‌ر ئێس���تایش مابن)‪،‬‬ ‫ك��� ‌ه ب���ه‌ عه‌ره‌ب���ى نووس���یبوونى‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ش���یعر‌ه عه‌ره‌بییانه‌یش���ى هه‌ر نموونه‌ى‬ ‫بااڵى ش���یعرى په‌خشان بوون‪ .‬المانوای ‌ه‬ ‫ش���یعرى په‌خش���ان‪ ،‬به‌ ش���ێو‌ه روون و‬ ‫ئاش���كراكه‌ى‪ ،‬له‌سه‌ر ده‌س���تى به‌ختیار‬ ‫عه‌لى بوو ب ‌ه ئه‌زموونى ته‌واو‪ .‬ئه‌م تاك ‌ه‬ ‫ش���اعیری كورد‌ه كه‌ ده‌ق ‌ه شیعرییه‌كانى‬ ‫ئه‌زموونى شیعرى په‌خشانن‪ .‬شاره‌زایان ‌ه‬ ‫هێزه‌ شاراوه‌كانى ناو په‌خشانى بۆ شیعر‬ ‫رامك���ردووه‌‪ .‬ریتمێكى ش���یعریانه‌ى تێدا‬ ‫به‌رهه‌مدێنێ‪ .‬سیماى هونه‌رى هاوسه‌نگى‬ ‫(التوازي) ب ‌ه ئیقاع و شیعرییه‌و‌ه دیاره‌‪.‬‬

‫ش���یعره‌كانى رامبۆ و بۆدلیر و ئه‌دۆنیس‬ ‫و ئونس���ى ئه‌لحاج ش���یعرى په‌خش���ان‬ ‫نیین‪ .‬ش���یعرى په‌خشان قورسه‌‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫ش���یعرێك ‌ه له‌ په‌خش���اندا ده‌نوس���رێت‪،‬‬ ‫كاتێ���ك بۆدلێ���ر په‌ن���اى بۆ ش���یعرى‬ ‫په‌خش���ان برد له‌به‌ر ئه‌وه‌ نه‌بوو‪ ،‬هێزى‬ ‫ل ‌ه كێش���دا نه‌بێت‪ ،‬چونكه‌ ئه‌و پێشینه‌ى‬ ‫پت���ه‌و و به‌پیتى ل���ه‌و ب���واره‌دا هه‌بوو‪،‬‬ ‫به‌ڵك���و خه‌ونى به‌وه‌وه‌ ئه‌بینى له‌پانتایى‬ ‫په‌خشاندا شیعر به‌رهه‌مبهێنێت‪ .‬شیعرى‬ ‫په‌خشان شیعرێكه‌ مادده‌كه‌ى په‌خشانه‌‪،‬‬ ‫وه‌رگێڕانیشى ب ‌ه فه‌ڕه‌نسى (‪poeme‬‬ ‫‪ )en prose‬ش���یعر ب ‌ه په‌خش���ان یا‬ ‫شیعر ل ‌ه په‌خشاندایه‌‪ .)17( .‬عه‌ره‌به‌كان‬ ‫ل ‌ه گۆڤارى (ش���عر)ى لوبنانیدا(قصید‌ة‬ ‫النثر)یان بۆ دانا‪ .‬دواى چه‌ند س���اڵیك‪،‬‬ ‫ل���ه‌ گۆڤارى (الحوار)ى تۆفیق س���ایغدا‪،‬‬ ‫ش���یعرى په‌خش���انیان به‌ناوى(ش���عر‬ ‫بالنثر‪ ،‬یا شعر في النثر) باڵوده‌كرده‌وه‌‪،‬‬ ‫واته‌(ش���یعر ب���ه‌ په‌خش���ان یا ش���یعر‬

‫له‌په‌خشاندا)‪ .‬ئێستا زۆر ل ‌ه ره‌خنه‌گران‬ ‫به‌باش���ى ئه‌زان���ن‪ ،‬ئه‌م���ه‌ بچه‌س���پێت‪،‬‬ ‫له‌وان���ه‌ ش���ربل داغر‪ .‬ل���ه‌ ئێرانیش‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫كۆتای���ى حه‌فتاكان���دا بی���ژه‌ن ئیالهى‬ ‫(دره‌وش���اوه‌كان)ى رامب���ۆى ك���رد ب ‌ه‬ ‫فارسى‪ ،‬له‌پێشه‌كییه‌كه‌یدا (شعر به‌ نثر)‬ ‫وات ‌ه شیعر به‌ په‌خش���انى به‌كاربردووه‌‪.‬‬ ‫ئێس���تایش هه‌ندێ���ك له‌ئێرانیی���ه‌كان‬ ‫ئه‌م��� ‌ه به‌كارده‌هێنن‪ ،‬له‌وانه‌‪ :‬ش���اعیر و‬ ‫ره‌خنه‌گرى به‌ناوبانگ ی���ه‌دواڵ روئیایى‪،‬‬ ‫به‌تایبه‌تى له‌پێشه‌كى كۆمه‌ڵه‌ شیعرێكیدا‬ ‫به‌ناوى (من كذش���ته‌‪ ،‬انتشارات كاروان‪،‬‬ ‫ترجمه‌ى كریس���تۆفه‌ر باالی���ى و پرهام‬ ‫شهرجودى‪ .)1381‬یا شاعیر و ره‌خنه‌گرى‬ ‫كۆچك���ردو محه‌مه‌دى حقوقى ل ‌ه كۆمه‌ڵ ‌ه‬ ‫ش���یعرى (سطحهاى ش���عر در سطرهاى‬ ‫نپ���ر‪ ،‬انتش���ارات ن���گا‌ه ‪ .1387‬وات��� ‌ه‬ ‫له‌جیاتى شیعرى سپى و شیعرى مه‌نسور‬ ‫هه‌وڵ هه‌ی ‌ه بۆ چه‌س���پاندنى ئه‌مه‌‪ .‬ئه‌و‌ه‬ ‫الى خۆمان(په‌خش���ان ‌ه شیعره‌كه‌ ) هه‌ر‬

‫شیعرى په‌خشان نین‪ ،‬به‌ڵكو به‌شێكیان‬ ‫شیعرى سه‌ربه‌س���تن‪ .‬هه‌روه‌ها شاعیرى‬ ‫عێراقییش سه‌رگۆن بۆڵس دانپیانانى له‌م‬ ‫شێوه‌یه‌ى هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئه‌مڕۆ له‌م قۆناغه‌ تازه‌ى شیعرى نوێى‬ ‫كوردی���دا‪ ،‬دیمه‌نه‌ك ‌ه چه‌ندین ئه‌زموون و‬ ‫ده‌نگ���ى نوێى پێوه‌دی���اره‌‪ ،‬له‌وانه‌ ده‌قى‬ ‫ك���راوه‌‪ ،‬كه‌ له‌گ���ه‌ڵ نزیكی���ى روونى ل ‌ه‬ ‫شیعرى په‌خشانه‌وه‌‪ ،‬خه‌سڵه‌تى جیاوازى‬ ‫خ���ۆى هه‌یه‌ ونموون���ه‌ى ده‌خوێنرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم یه‌ش���ێوه‌یه‌كى گش���تى ش���یعرى‬ ‫سه‌ربه‌س���ت زاڵه‌ پانتایى ئێجگار فراوانى‬ ‫داگیركردووه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ بۆ شیعرى عه‌ره‌بییش‬ ‫راسته‌‪.‬‬ ‫ئێم���ه‌ له‌م نووس���ینه‌دا زیاتر ل ‌ه روو‌ه‬ ‫شكڵییه‌كه‌و‌ه باس���ى جۆره‌كانى شیعرى‬ ‫نوێمان ك���ردووه‌‪ ،‬ب���ه‌اڵم نوێبوونه‌وه‌ ل ‌ه‬ ‫شیعردا ته‌نها له‌سنوورى شكڵدا نه‌بووه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵكو دی���دو روئیایش���ى گرتووه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫باسكردنى روئیا ل ‌ه مه‌سه‌له‌ى نوێگه‌ریدا‬

‫له‌ به‌رژه‌وه‌ندیى چه‌شنه‌كانى تردا بووه‌‪،‬‬ ‫چونكه‌ روئیا س���اغیئه‌كاته‌و‌ه نووسینى‬ ‫ش���یعر به‌ كێش و س���ه‌رواو‌ه په‌یوه‌ست‬ ‫نییه‌‪.‬‬ ‫ل��� ‌ه كۆتاییدا پێویس���ت ‌ه بڵێ���م من ل ‌ه‬ ‫كوتایى هه‌شتاكانه‌و‌ه له‌سه‌ر ئه‌م چه‌شن ‌ه‬ ‫ش���یعرییان ‌ه و گرفته‌كانیانم نووسیو‌ه و‬ ‫لێیان دواوم‪ ،‬دیس���انه‌و‌ه س���اڵى ‪-1992‬‬ ‫‪ 1993‬لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ك���م له‌س���ه‌ر هه‌مان‬ ‫بابه‌ت بۆ ژماره‌ چ���وارى گۆڤارى پرۆژ‌ه‬ ‫نووسى‪ .‬به‌داخه‌وه‌ له‌به‌ر كێشه‌ى دارایى‬ ‫ژماره‌كه‌مان ل���ه‌ چاپخان���ه‌ هێنایه‌و‌ه و‬ ‫گۆڤاره‌كه‌یش���مان وه‌ستا‪ .‬س���اڵى ‪2009‬‬ ‫به‌فراوان���ى كتێبێكم له‌س���ه‌ر ئه‌م بابه‌ت ‌ه‬ ‫ئاماده‌كرد‪ ،‬نزیكه‌ى چوارس���ه‌د الپه‌ڕه‌ی ‌ه‬ ‫و ئاماده‌یه‌ بۆ چ���اپ و نیازم ‌ه ب ‌ه زمانى‬ ‫عه‌ره‌بى و كوردى چاپی بكه‌م و بیشكرێت‬ ‫به‌زمان���ى فارس���ییش‪ ،‬چونك ‌ه له‌ گرفتى‬ ‫نوێگه‌ریى ش���یعرى سێ میلله‌ت ئه‌دوێم‪.‬‬ ‫كتێبه‌ك ‌ه له‌ بنه‌ڕه‌تا ب ‌ه ناونیشانى(قصید‌ه‬ ‫النپر‪ ،‬النشأه‌ واالشكالیه‌ والتحول‪ ،‬الشعر‬ ‫العربی و الكردی والفارسی نموژجا) ئه‌م‬ ‫نووسینه‌ى به‌رده‌س���تان په‌یوه‌ندیى به‌و‬ ‫كتێبه‌وه‌ هه‌یه‌‪.‬‬ ‫په‌راوێز و سه‌رچاوه‌‪:‬‬ ‫‪-1‬كۆمه‌ڵی���ك فه‌رهه‌ن���گ‪ ،‬له‌وان���ه‌‪ :‬معج��م‬ ‫مصطلح��ات االدب‪ ،‬جمم��ع اللغه‌العربی��ه‌‪ ،‬القاهره‌‪،‬‬ ‫‪ ،2007‬فرهن��ك اصطالحات ادبى‪ ،‬س��یما داد‪ ،‬چاپ‬ ‫س��وم ‪ ،1380‬انتش��ارات مرواری��د‪ ،‬ته��ران‪ ،‬معجم‬ ‫املصطلحات االدبی��ه‌ فی اللغه‌ واالدب‪ ،‬جمدى وهبه‌‬ ‫وكام��ل املهن��دس‪ ،‬مكتبه‌ لبنان‪ ،‬ب�یروت‪،1979 ،‬‬ ‫معجم النقد االدبی احلدیث‪ ،‬حممد حمى الدین مینو‪،‬‬ ‫دائره‌ الثقافه‌ واالعالم‪ ،‬الشارقه‌‪2012 ،‬‬ ‫‪-2‬ل���ه‌ پ���اڵ رۆژنام���ه‌ى ژیان���دا بگه‌ڕیو‌ه بۆ‬ ‫كتێبى پیره‌مێ���رد و پێداچونه‌وه‌یه‌كى نوێى ژیان‬ ‫و به‌رهه‌مه‌كانى‪:‬به‌رگ���ى دووه‌م‪ ،‬كۆكردن���ه‌وه‌و‬ ‫لێكۆڵین���ه‌وه‌ى ئومێ���د ئاش���نا‪ ،‬ده‌زگاى ئاراس‪،‬‬ ‫هه‌ولێر‪ ،‬چاپى دووه‌م‪ ،2009 ،‬ال‪.396‬‬ ‫‪-3‬بگه‌ڕیوه‌ بۆ‪ :‬عومه‌ر م���ارف به‌رزنجى‪:‬برایم‬ ‫ئه‌حمه‌د‪ ،‬كۆى به‌رهه‌مه‌ ش���یعرییه‌كانى‪ ،‬ناوه‌ندى‬ ‫چاپه‌مه‌نى وراگه‌یاندنى خاك‪ ،‬س���لێمانى‪،2007 ،‬‬ ‫ل‪ ،33‬شیعره‌كه‌ له‌وێیشدا هاتووه‌‪.‬‬ ‫‪-4‬بگه‌ڕی���وه‌ ب���ۆ دیوانى كام���ه‌ران موكریش‪،‬‬ ‫كه‌به‌جی���او دوو چاپى جیاواز ل��� ‌ه الیه‌ن‪ :‬عبدالل ‌ه‬ ‫عه‌زیز خالد وحسێن به‌فرینه‌وه‌ ساغ وسه‌رپه‌رشتى‬ ‫كراوه‌‪ ،‬هه‌ردووشیعره‌كه‌ له‌وێیشدا هاتوون‪.‬‬ ‫‪-5‬بگه‌ڕێ���وه‌ ب���ۆ‪ :‬ن���ورى وه‌ش���تى‪ :‬به‌رهه‌مه‌‬ ‫ش���یعرییه‌كانى ن���ورى وه‌ش���تى‪ ،‬ئاماده‌كردن و‬ ‫پیداچوونه‌وه‌ى م���ارف ناس���راو‪ ،‬به‌ڕیوبه‌رایه‌تى‬ ‫گش���تیى چاپ و باڵوكردنه‌وه‌‪ ،‬س���لێمانى‪،2003 ،‬‬ ‫ل‪ 11-5‬و‪ 54-43‬ه���ه‌ردوو ش���یعره‌ك ‌ه له‌وێیش���دا‬ ‫هاتوون‪.‬‬ ‫‪-6‬زارى كرمانج���ى‪ ،‬ژ‪ 17 ،5 ،‬ربی���ع الثان���ي‬ ‫‪ ،1345‬ال‪.4‬‬ ‫‪-7‬پیره‌مێ���رد‪ ،‬كۆكردن���ه‌وه‌ ولێكۆڵین���ه‌وه‌ى‬ ‫ئومێدئاشنا‪ ،‬به‌رگى‪ ،1‬ال‪.21‬‬ ‫‪-8‬امی���ن الریحانى‪ :‬االعمال العربی��� ‌ة الكاملة‌‪،‬‬ ‫المجلد التاسع‪ ،‬الكتابات الشعریة‌ والنقدیة‌ واالدبیة‌‪،‬‬ ‫تقدیم وتحقیق‪ ،‬امین البرت الریحانى‪ ،‬المؤسس��� ‌ة‬ ‫العربیه‌ للدراسات والنشر‪ ،‬بیروت‪ 1986 ،‬ص‪.16‬‬ ‫‪-9‬مهدى اخوان‪ ،‬احمد ش���املو‪ ،‬فروغ فرخزاد‪،‬‬ ‫س���هراب سپهرى‪ ،‬م‪ .‬ازاد تهرانى و گردارى تیكو‪،‬‬ ‫ترجمه‌ ویرایش‪:‬مرتضى كاخى‪ ،‬انتشارات زمستان‪،‬‬ ‫تهران‪ ،1384 ،‬ص‪.57‬‬ ‫‪ -10‬حس���ێن ع���ارف‪ :‬نووس���ینه‌كانم له‌بوارى‬ ‫ره‌خن ‌ه و لێكۆڵینه‌وه‌دا س���ااڵنى ‪ 1955‬بۆ ‪،1988‬‬ ‫چ‪ ،1‬زنجیره‌ كتێبى چاپى س���ه‌رده‌م‪ ،‬س���لێمانى‪،‬‬ ‫‪ ،2002‬ل‪ 4‬ول‪.242‬‬ ‫‪-11‬الدكتور عزالدین مصطفى رس���ول‪ :‬الواقعیة‌‬ ‫ف���ی االدب الك���ردى‪ ،‬گ ‪ 2‬دار ئ���اراس للطباع ‌ة‬ ‫والنشر‪ ،‬اربیل‪ ،2010 ،‬ص‪.191‬‬ ‫‪-12‬ش���ارل بودلیر‪:‬س���أم باریس‪ ،‬قصائد نثر‪،‬‬ ‫ترجمه‌ بش���یر الس���باعى‪ ،‬افاق للنش���ر والتوزیع‬ ‫ومنشورات الجمل‪ ،‬القاهرة‌ والمانیا‪ ،2007 ،‬ص‪.6‬‬ ‫‪-13‬ئه‌م كتێبه‌ى سوزان برنار دوو جار وله‌الیه‌ن‬ ‫دوو وه‌رگێڕى جیاوازه‌وه‌ كراوه‌ به‌ عه‌ره‌بى‪ ،‬یه‌كه‌م‬ ‫جار له‌الیه‌ن زوهیر مه‌جید مغامسه‌وه‌ ساڵى‪ 193‬ل ‌ه‬ ‫به‌غداد و دووه‌م جاریش ساڵى ‪ 1997‬له‌ قاهیره‌‪،‬‬ ‫ئ���ه‌وه‌ى قاهیره‌ ك���ه‌ راوییه‌ س���ادق كردوویه‌تى‬ ‫دوو به‌رگه‌‪ .‬به‌رگ���ى یه‌كه‌م‪ 423‬الپه‌ڕه‌یه‌ وبه‌رگى‬ ‫دووه‌م ‪ 630‬الپه‌ڕه‌ی���ه‌‪ ،‬هه‌ر په‌راوێز و پێش���ه‌كی‬ ‫به‌قه‌د وه‌رگێڕانه‌ك���ه‌ى زهیر مه‌جید‌ه كه‌ هه‌مووى‬ ‫نه‌كردووه‌ گوایه‌ پێویس���تى نه‌كردووه‌‪ ،‬كه‌ دووه‌م‬ ‫ده‌خوێنیته‌وه‌ هه‌س���ته‌كه‌ى زوهه‌ی���ر هیچى وای‬ ‫نه‌كردووه‌‪.‬‬ ‫‪– 14‬فه‌رهه‌نگى برنس���تۆن‪ :‬له‌كتێبى‪ :‬عتبات‬ ‫القول‪:‬حبی���ب بوهرور‪ ،‬عالم الكتب الحدیث و جدار‬ ‫للكتاب العالمی‪ ،‬اربد و عمان‪ ،2009 ،‬ص‪.58‬‬ ‫‪-15‬ئه‌ن���وه‌ر ق���ادر محه‌مه‌د‪ :‬تۆ ئ���ه‌و خه‌وه‌ى‬ ‫ئه‌تبینم و ناتبینم‪ ،‬گۆڤارى به‌یان‪ ،‬به‌غداد‪،‬‬ ‫ژماره‌‪ ،17‬ته‌مووزى‪ ،1975‬ل‪.14‬‬ ‫‪-16‬محه‌م���ه‌د موك���رى‪ :‬دوو مه‌زمور‪ ،‬گۆڤارى‬ ‫به‌یان‪ ،‬ژماره‌‪ ،55‬ده‌زگاى رۆشنبیرى وباڵوكردنه‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌غداد‪ ،1979 ،‬ل‪.72‬‬ ‫‪-17‬عبدالقادر الجنابى‪:‬قصید ‌ه النثر وما تتمیز‬ ‫به‌ عن الش���عر الحر‪ ،‬دار الغ���اوون‪ ،‬لبنان‪،2010 ،‬‬ ‫ص‪.34‬‬ ‫تێبینى‪ :‬هه‌ندێك ل ‌ه ناوه‌ عه‌ره‌بییه‌كانم به‌زارى‬ ‫عه‌ره‌بى نه‌نووسیوه‌ته‌وه‌‪ ،‬بۆیه‌ ره‌نگ ‌ه ل ‌ه هه‌ندێك‬ ‫ش���وێندا له‌گه‌ل ده‌ستورى رێنووس���ى عه‌ره‌بیدا‬ ‫نه‌گونجاوبێت ‪ 0‬ئه‌لمه‌الئیكه‌‪ ،‬ئه‌لحاج‪..‬‬

‫««‬

‫‪4‬‬ ‫مانیفێستۆی غەریب‪:‬‬ ‫ژمار ‌ه (‪ )٤٠١‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٣/١٧‬‬

‫هەر گۆڕانێك لە چێژەوە نزیك بووبێت‪ ،‬زووتر پەسەند کراوە‬ ‫ناخیانەوە س���ەرچاوەی گرت���ووە‪ .‬بەاڵم‬ ‫کاتێ���ك دەگات بە نەوەکان���ی داهاتوو‪،‬‬ ‫دەبێت بە ترادیسیۆن‪ .‬ئەدەبکاری گەورە‬ ‫ل���ە کۆمەڵێك مەرجی ب���ێ بڕانەوەدایە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەو مەرجان���ە هیچ کاتێك لەالیەن‬ ‫نەوەکانی پێشووترەوە پێشنیار نەکراوە‪.‬‬ ‫ئ���ەو ئەدەب���کارە بەدوای زیات���ر لەوەدا‬ ‫دەگەڕێ���ت کە ل���ە کتێبەکان���ەوە فێری‬ ‫ب���ووە و ه���ەوڵ دەدات مەرج���ی ن���وێ‬ ‫بخاتە ئەدەبیاتەوە‪ .‬کالس���یکی سەدەی‬

‫ئۆرهان وەلی کانك (‪)١٩٤١‬‬ ‫و‪ .‬لە تورکییەوە‪ :‬بەکر شوانی‬ ‫به‌شی دووه‌م‬ ‫شیعر‪ ،‬واتە هونەری گوتنەوەی وشە و‬ ‫کردنی قسە‪ ،‬لە دەورانی ڕابردوودا گۆڕانی‬ ‫زۆری بەسەرهاتووە تا دواجار بەم خاڵەی‬ ‫ئێستا گەیشتووە‪ .‬پێویستە ئەوە قەبوڵ‬ ‫بکەین کە ش���یعری گەیش���توو بەم خاڵە‬ ‫زۆر لە ئاخاوتنی ئاس���ایی جیاوازە‪ .‬واتە‬ ‫لە ڕەوش���ی ئەمڕۆیدا ب���ە بەراورد لەگەڵ‬ ‫ئاخاوتنی سرووش���تی و باودا جۆرێك لە‬ ‫جیاوازی و ڕێژەیەك لە پەنهانی و نامۆیی‬ ‫(غەراب���ەت) دەخاتەڕوو‪ .‬بەاڵم ڕەهەندی‬ ‫خۆشی ئەم کارە لەوەدایە کە ئەم شیعرە‬ ‫لە ئەنجامی گوش���ارێکی زۆردا خۆی بە‬ ‫قەبوڵکردن داوە و لەسەر ڕێی ئافراندنی‬ ‫ترادیس���یۆنێك پەنهانی و نامۆیی ئاماژە‬ ‫بۆ ک���راوی لەناوبردووە‪ .‬ئ���ەو منداڵەی‬ ‫تازە لە دایك دەبێت و لەس���ەر دەستی‬ ‫ڕووناکبیری ئەمڕۆ پ���ەروەردە دەکرێت‪،‬‬ ‫ڕاس���تەوخۆ لەم خاڵەدا هەست بە خۆی‬ ‫دەکات‪ .‬ئەو ل���ە هەلومەرجێکدا کە پێی‬ ‫پێشان دراوە‪ ،‬بە دوای شیعردا دەگەڕێت‬ ‫و ئەمەش ل���ەوەوە س���ەرچاوە دەگرێت‬ ‫ک���ە بەرهەمەکان���ی زادەی ئ���ارەزووی‬ ‫ئاساییکردنەوە بە شێوەیەکی سرووشتی‬ ‫وەردەگرێت‪ .‬ئەوەی لێرەدا دەخرێتەڕوو‪،‬‬ ‫پێویستە پێش���انی ئەو منداڵە بدرێت بۆ‬ ‫ئ���ەوەی گومان لەو ش���تانەی کە فێریان‬ ‫بووە‪ ،‬بکات‪.‬‬ ‫ترادیسیۆن شیعری لە چوارچێوەیەکدا‬ ‫پاراس���تووە کە بە نەزم ن���اوی دەبەین‪.‬‬ ‫ڕەگ���ەزە بەرچاوەکان���ی نەزمیش کێش‬ ‫و س���ەروان‪ .‬لە ڕابردووی دووردا مرۆڤ‬ ‫س���ەروای ب���ۆ دابینکردنی بە ئاس���انی‬ ‫بیرکەوتنەوەی بەیتی دووەم‪ ،‬واتە تەنیا‬ ‫وەك یاریدەرێ���ك بۆ ه���زر و بیرەوەری‬ ‫بەکاری هێناوە‪ .‬بەاڵم دواتر جوانکارییان‬ ‫تێدا دۆزیوەتەوە‪ .‬بەکارهێنانی سەروایان‬ ‫لەگەڵ کێشدا کە بە جۆرێك لە جۆرەکان‬ ‫هاوش���ێوەی فەلس���ەفەی هەبوون���ە‪،‬‬ ‫ب���ە لێهاتوویی دان���اوە‪ .‬ل���ە پێکهاتەی‬ ‫شیعریش���دا‪ ،‬وەك ئەوەی لە هونەرەکانی‬ ‫تریش���دا هەیە‪ ،‬ئ���ارەزووی جۆرێك لەو‬ ‫گەمەیە هەیە‪ .‬ئەو ئ���ارەزووە بۆ مرۆڤی‬ ‫س���ەرەتایی خ���اوەن بەهایەک���ی گرنگ‬ ‫ب���ووە‪ .‬وەلێ م���رۆڤ ل���ەو زەمانەوە تا‬ ‫ئەمڕۆ گەش���ەی زۆری ک���ردووە‪ .‬وای بۆ‬ ‫دەچم و ئۆمێدیش���م وایە مرۆگەلی ئەمڕۆ‬ ‫دژوارییەك کە مایەی سەرسووڕمانی من‬ ‫بێت‪ ،‬ی���ان جوانییەکی دابینکەری جۆش‬ ‫و خرۆش���ی گەورە لە بەکارهێنانی کێش‬ ‫و سەروادا نادۆزنەوە‪ .‬بەتایبهت ئهوانهی‬ ‫سهرنجیان لهو ڕاستییه وهڕهسکهرهداوه‪،‬‬ ‫بهچاوی دای���ك و باوکهوه بۆ ڕهگهزێکی‬ ‫نوێی ش���یعریان ڕوانیوه که تیایدا کێش‬ ‫و س���هروا به (هارمۆن���ی) ناودهبرێت و‬ ‫ئه���وان بهتوندی ئامێزی���ان بهو نیعمهته‬ ‫نوێیهدا ک���ردووه‪ .‬لهم ش���یعرهدا ئەگەر‬ ‫هارمۆنییهکی شایهن بهڕێز لێگرتن ههبێت‪،‬‬ ‫دابینکهری ئهو نهکێشه و نه سەروا‪ .‬ئهو‬ ‫هارمۆنیی���ه له دهرهوی کێش و س���هروا‬ ‫و له هه‌بوونی کێش و سەروایش���دا ههر‬ ‫ههیه‪ .‬بهاڵم ئهوهی هارمۆنی له ش���یعردا‬ ‫دهخات���ه دۆخێکی هەس���ت پێکراوهوه و‬ ‫هه‌واڵ���ی ههبوونی به کهس���انی خاوهن‬ ‫کهمترین ئاستی تێگهیشتن دهگهیەنێت؛‬ ‫کێ���ش و س���هروایه‪ .‬بهو پێی���ه‪ ،‬ئهوهی‬ ‫ڕوون دهبێته���وه‪ ،‬وات���ه چێژوهرگرتن له‬ ‫هارمۆنییهک���ی زادهی کێش و س���هروا‪،‬‬

‫واتەی کەس���ێکی خاکی و هەڵگری‬ ‫ئااڵ و فیداکاری دۆزێك دەگەیەنێت‪.‬‬ ‫مرۆڤێك ئەگەر ل���ە پێناوی هزر و‬ ‫بۆچوونێکدا فی���داکاری لەبەرچاو‬ ‫گرتبێ���ت‪ ،‬پێویس���تە بەڕێزەوە‬ ‫پێش���وازی لێ بکرێ���ت‪ .‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەش���دا ئ���ەو مرۆڤ���ەی بە‬ ‫لەبەرچ���او‬ ‫فیداییبوون���ی‬ ‫گرت���ووە‪ ،‬نە پێویس���تی بە‬ ‫سوپاس���ە و نە بە هاندان‪،‬‬

‫یان گوتنهوهی وش���ه و قس���هکردن لهو ش���یعرەی کە تا ئەمڕۆ موڵک���ی بۆرژوا‬ ‫پێوان���ه س���ادانهدا و ئهژمارکردن���ی ئهو ب���ووە و پێش س���ەرهەڵدانی شۆڕش���ی‬ ‫کاره به لێهاتووی���ی‪ ،‬بهدڵنیایی ترۆپکی پیشەسازیش تەنیا کۆیالیەتی بۆ زومرە‬ ‫س���اویلکهیییه‪ .‬ئهگهر مهسهله بڕواکردن ئاین���ی و فیۆداڵ���ەکان ک���ردووە و لەوە‬ ‫ب���ه هارمۆنییهك بێت ل���ه دهرهوهی ئهم بترازێت هیچ سوودێکی تری نەبووە‪ ،‬ئەو‬ ‫بۆچوونه‪ ،‬ئه���وا دوای کهمێکی تر ڕوونی ڕەهەندە نەگ���ۆڕە تیایدا لە چوارچێوەی‬ ‫دەکەمهوه چهنده بۆ شیعر ناپێویسته و دواندنی چێژی چینە خۆشگوزەرانەکاندا‬ ‫دەردەکەوێت‪ .‬چینی خۆش���گوزەران لەو‬ ‫بگره چهند زیانبهخشه بۆی‪.‬‬ ‫با ئهوهش قهب���وڵ بکهین که کێش و مرۆڤانە پێکدێت کە بۆ ژیان پێویستیان‬ ‫سهروا سهرباری ههموو شتێك مەرجن و ب���ە کارک���ردن نیی���ە‪ .‬ئ���ەو مرۆڤان���ە‬ ‫وهك چۆن کاریگەرییان بهسهر بیرکردنهوه دەسەاڵتداری سەردەمە بەسەرچووەکانن‪.‬‬ ‫و هەس���تی ش���اعیرهوه ههیه‪ ،‬بهههمان ئەو ش���یعرەی نوێنەرایەتی ئەو چینەی‬ ‫ئەو چێژەی کە شیعری نوێ پشتی‬ ‫شێوه گۆڕانکاری له ش���ێوازی زمانیشدا کردووە‪ ،‬گەیش���تووە ب���ە کامڵبوونێکی‬ ‫دروست دهکهن‪ .‬پهنهانی و نامۆیییهکانی زۆر گەورەت���ر ل���ەوەی کە ش���ایەنێتی‪.‬‬ ‫پ��ێ ب��ەس��ت��ووە‪ ،‬چ��ێ��ژی ئ���ەو چینە‬ ‫ڕێزم���ان لهزمانی نهزمدا لهپێداویس���تیی ب���ەاڵم ئەو چێ���ژەی کە ش���یعری نوێ‬ ‫خۆشگوزەرانە نییە کە ئیدی بووە بە‬ ‫کێ���ش و س���هرواوه له دایك ب���ووه‪ .‬به پشتی پێ بەس���تووە‪ ،‬چێژی ئەو چینە‬ ‫فراوانکردنهوهی ئه���م دەربڕینە دهکرێت خۆش���گوزەرانە نییە ک���ە ئیدی بووە بە‬ ‫کەمینە‪ .‬مرۆگەلی ئەم سەردەمەی‬ ‫بگوترێت ئهو پهنهان���ی و نامۆیییانه بۆ کەمینە‪ .‬مرۆگەلی ئەم سەردەمەی گۆی‬ ‫شیعر بهس���وود بوون‪ .‬تهنانهت ئهگهری زەوی لە ئەنجامی تێکۆشانی بەردەوامدا‬ ‫گۆی زەوی لە ئەنجامی تێکۆشانی‬ ‫ئهوه ههیه ئهوان ئه‌مانهیان له دهرهوهی مافی ژیان دەدۆزنەوە‪ .‬ش���یعریش وەك‬ ‫ئهندێش���هکانی نهزمیش کردبێت بهتاجی هەر ش���تێکی تر مافی ئەوانە و پێویستە‬ ‫بەردەوامدا مافی ژیان دەدۆزن��ەوە‪.‬‬ ‫سهر‪ .‬بهاڵم ئهم تێزه بۆچوونێکی له جۆری لە ئاستی چێژی ئەواندا بێت‪ .‬ئەم قسەیە‬ ‫شیعریش وەك هەر شتێکی تر مافی‬ ‫«پێکهاته���ی تایبهتی زمانی ش���یعر»ـی واتەی هەوڵدان نیی���ە بۆ ڕوونکردنەوەی‬ ‫بردووهته س���هری ههندێك کهسهوه‪ .‬ئهو ویس���تەکانی چینی ئاماژە بۆ کراو خۆی‬ ‫ئەوانە و پێویستە لە ئاستی چێژی‬ ‫مرۆڤانه ههندێك شیعر ڕهت دهکهنهوه و بە ئامرازەکانی ئەدەبیاتی کۆن‪ .‬مەسەلە‬ ‫دهڵێن‪« :‬ل���ه زمانی ئاخاوتن دەچێت»‪ .‬بەرگریکردن لە پێداویستییەکانی چینێك‬ ‫ئەواندا بێت‬ ‫ئه���و بۆچوونه که ڕهگ و ڕیش���هی خۆی نیی���ە‪ ،‬بەڵکو م���ژار تەنیا من���ەی چێژ‬ ‫ل���ه کێش و س���هرواوه وهرگرت���ووه‪ ،‬له و دۆزین���ەوەی و کردنی بە س���ەروەری حەڤدەیەم���ی فەرەنس���ا خ���اوەن ڕێباز چونکە س���وپاس و هاندان هیچ ش���تێك‬ ‫ش���یعری هه‌ڵ���وه‌دای دۆزینهوهی ڕهوتی ئەدەبە‪ .‬گەیشتن بە چێژی نوێش‪ ،‬تەنیا بوو‪ ،‬ب���ەاڵم ترادیسیۆنپەرس���ت نەبوو‪ ،‬بۆ هەس���تی بە خۆباوەڕبوونی ئەو زیاد‬ ‫ڕاس���تهقینهدا هەمیشه ههمان پهنهانی و ب���ە ڕێگە و ب���ە هۆکاری نوێ مەیس���ەر چونکە خۆی���ان ڕێبازەکانیان ئافراندبوو‪ .‬ناکەن و هیچیش ل���ە بوێریی تاریکترین‬ ‫نامۆیی زیادک���راو دهدۆزێتهوه و نایهوێت دەبێت‪ .‬گوتنەوەی چەند بیردۆزەیەك و ئەگەرچی نووسەرانی سەدەی هەژدەیەم بزووتنەوە کۆنەپەرستەکانی بوارەکە کەم‬ ‫خۆقایمکردن ل���ە قاڵبە زانراوەکاندا هیچ زیاتر ترادیسیۆنپەرس���ت بوون‪ ،‬بەاڵم لە ناکەنەوە‪...‬‬ ‫په‌سه‌ندی بکات‪.‬‬ ‫من الیەنگری دەستخستنە ناو ئەدەب‬ ‫هونهرهکانی وش���هو وات���ا زۆر جاران نوێکاری و هەنگاوێکی هونەرییانەی تێدا ڕووی توانای ئەدەبییەوە نەگەیشتوون بە‬ ‫س���وود لهو تایبهتمهندییانهی زیرهکی که نییە‪ .‬پێویستە پێکهاتەکە لە بنەڕەتەوە ئاستی دامەزرێنەرانی ترادیسیۆن‪ ،‬چونکە و هون���ەر نیم‪ .‬پێویس���تە ش���یعر وەك‬ ‫توان���ای گۆڕین و تێکدانی سرووش���تیان بگۆڕدرێت‪ .‬بۆ ڕزگاربوون لەو ئەدەبیاتەی هەستیان بە مەرجەکان نەکردووە‪ ،‬بەڵکو ش���یعر‪ ،‬شێوەکاری وەك ش���ێوەکاری و‬ ‫ههی���ه‪ ،‬وهردهگ���رن‪ .‬ب���ۆ مرۆڤێك که کە چەندین ساڵە جڵەوی چێژ و ویستی فێریان بوون‪ .‬لە ڕاستیدا پێویستە هەست موزیك وەك موزیك قەبووڵ بکرێن‪ .‬هەر‬ ‫لهزانس���ت و پهروهردهبوونی���دا قهرداری ئێمەی بەدەستەوەیە و دیارییان دەکات و بە پێویستی شتێك‪ ،‬یان ناپێویستبوونی ئەدەب و هونەرێك خەسڵەتی تایبەت بە‬ ‫س���هردهمه بهس���هرچووهکان بێت‪ ،‬هیچ شێوەیان پێ دەبەخشێت‪ ،‬بۆ ڕزگاربوون بکرێت‪ ،‬ب���ەاڵم هەرچۆنێ���ك بێت ئەوان خۆی و ئامرازی خۆگوزارەکردنی تایبەت‬ ‫ش���تێکی ت���ر نیی���ه لهوه سرووش���تیتر ل���ە گاریگەریی بێزارک���ەر و هێڵنجدەری پەیان پێ نەبردووە‪ .‬ئەوانەی هەس���تیان بە خۆی هەیە‪ .‬ئایا گەیاندنی مەبەس���ت‬ ‫بێت‪ .‬لێکچواندن (تش���بیه)‪ ،‬ناچاربوونی ئەو ئەدەبیاتە‪ ،‬هەر شتێك لەو ئەدەبەوە پ���ێ کردووە‪ ،‬دامەزرێنەر و ئەوانەیش���ی ب���ەو ئامرازانە و مان���ەوە بە داخراوی لە‬ ‫بینین���ی ش���تهکانه به ش���ێوهیهکی تر‪ .‬فێ���ر بووین‪ ،‬ناچاری���ن فڕێی بدەین‪ .‬خۆ هەس���تیان پێ نەک���ردووە‪ ،‬ڕووخێنەرن‪ .‬ناو ئەو خەس���ڵەتانەدا ل���ە هەمان کاتدا‬ ‫ئەگەر مرۆڤێك ئه���و کاره بکات‪ ،‬مایهی ئەگەر لە دەستمان دێت‪ ،‬با ئەو زمانەش هەردوو الشیان بۆ زیندووڕاگرتنی هزری ڕێزگرتن نییە لە نرخ و بەهای ئەدەبێکی‬ ‫سەرس���ووڕمان نیی���ه و ناکرێ���ت هی���چ فڕێ بدەین کە هەڕەش���ە ل���ە چاالکیی کۆمەڵگە زۆر لە مرۆڤە قاڵبپەرس���تەکان دیاریک���راو و جێگ���ە بەخش���ین نییە بە‬ ‫شتێکی ناسرووشتی بدرێته پاڵی‪ .‬کەچی ئافراندمان دەکات و دەڵێت‪« :‬پێویستە گرنگترن‪ .‬ئاشکراشە ئەو مرۆڤانە هەموو توان���ا و ڕەنجێک؟ ئەو دژوارییەی الیەنی‬ ‫هەرکەس���ێك لە لێکچوان���دن هەڵبێت و لە کاتی نووس���ینی ش���یعردا بەم وشانە جارێك س���ەرکەوتوو نابن‪ .‬س���ەرگرتنی جوانی دابین دەکات‪ ،‬دیارە دەبێت ئەمە‬ ‫بە وش���ە بەکاربراوەکانی خۆی باس���ی بی���ر بکەینەوە»‪ .‬تەنیا بەو جۆرە لەو لە کارەکانی���ان پەیوەس���تە بە ه���ۆکاری بێت‪ .‬هەر کارێکی مرۆڤ ئەو دژوارییە لە‬ ‫کەس���انی تر بکات‪ ،‬بەالی ڕووناکبیرانی ڕێ ترازانەی ک���ە خووەکانمان ئێمەیان گۆڕانکارییەکان���ی بونیادی کۆمەاڵیەتیی شیعر موزیك و شێوەکاری و ئەدەبیاتدا‬ ‫ئەم���ڕۆوە دەخرێتە خان���ەی پەنهانی و بردووەتە س���ەری‪ ،‬ڕزگارم���ان دەبێت و کارەک���ە و گرنگیی ئەو گۆڕانکارییانەوە‪ .‬نەبەزێنێ���ت‪ ،‬جگە لە فێڵ هیچ ش���تێکی‬ ‫نامۆییەوە‪ .‬هەڵەی ئەوان لەوەدایە تێگەی بێگەردی و ڕاس���تیی خۆمان بەدەس���ت یەکێك لە هۆکارەکانی سەرکەوتنی مرۆڤ تر نیی���ە‪ .‬جگە لەوەش‪ ،‬هەر یەکێك لەو‬ ‫هونەرانە بچێتە ئەوانی ترەوە‪ ،‬زۆر ش���ت‬ ‫لە بەهای ڕاس���تەقینەی خۆی لە دەست‬ ‫هەرکەسێك لە لێکچواندن هەڵبێت و بە وشە بەکاربراوەکانی دەدات‪ .‬ب���ۆ نموونە‪ ،‬ئ���ەو موزیکەی لە‬ ‫ئەنجامی چەند وش���ەیەکی ئاوازداری ناو‬ ‫خۆی باسی کەسانی تر بکات‪ ،‬بەالی ڕووناکبیرانی ئەمڕۆوە ش���یعرێکدا پەیدا دەبێ���ت‪ ،‬ئایا دەکرێت‬ ‫دەخرێتە خانەی پەنهانی و نامۆییەوە‪ .‬هەڵەی ئەوان لەوەدایە لەگ���ەڵ موزیکێک���ی ڕاس���تەقینەدا کە‬ ‫ل���ە ڕووی هەمەجۆری���ی نەغمەکان���ی و‬ ‫تێگەی شیعرێکی لە دۆخی الدانی جۆراوجۆردا گەشەکردوویان دەوڵەمەندی���ی ژێیەکانی���ەوە هونەرێکی‬ ‫زۆر بەرزە‪ ،‬بەراورد بکرێت؟ «هارمۆنی‪-‬‬ ‫کردووە بە خاڵی دەست بەکاربوونی خۆیان‬ ‫ئاوازی کالس���یک»یش کە ل���ە ئەنجامی‬ ‫بە یەکگەیش���تنی پیتە هاوشێوەکانەوە‬ ‫زانینی جیاوازیکردنە لە نێوان کارێکدا کە پەیدا دەبێت‪ ،‬فێڵێکی تا بڵێیت س���ادە‬ ‫ش���یعرێکی لە دۆخی الدانی جۆراوجۆردا دەهێنینەوە‪.‬‬ ‫ئەو مرۆڤانەی کە مێژوو پەس���ەندیان دەکرێت و کارێك کە پێویس���تە بکرێت‪ .‬و س���اکارە‪ .‬من باوەڕم وایە چێژوەرگرتن‬ ‫گەشەکردوویان کردووە بە خاڵی دەست‬ ‫بەکاربوونی خۆیان‪ .‬لەوەتەی نووس���ین دەکات و ناویان دەپارێزێت‪ ،‬هەمیشە لە م���ەرج نییە م���رۆڤ بتوانێت کاری خۆی لەو فێاڵنە خۆشحاڵییەکە سەرچاوەکەی‬ ‫دۆزراوەت���ەوە‪ ،‬ه���ەزاران ش���اعیر پەیدا خاڵەکانی وەرچەرخان���دا هەڵکەوتوون‪ .‬بەتەواوی ئەنجام بدات‪ ،‬بەاڵم بناغەیەکی دەگەڕێتەوە بۆ هەستکردن بەو ئاوازە لە‬ ‫بوون و هەریەکەیان هەزاران لێکچواندنی ئەوان���ە ترادیس���یۆنێك دەڕووخێن���ن و بەن���رخ دادەڕێژێت بۆ ئەوەی کە لە دوای شیعردا‪ .‬مرۆڤ کاتێك لە شتێك تێدەگات‬ ‫کردووە‪ .‬ئایا بە زیادکردنی چەند کەسێك ترادیس���یۆنێکی تر بنیات دەنێن‪ .‬ئەوەی خ���ۆی دێت و ی���ان ڕێگەیەك پێش���ان کە پێش���تر پێی وابووە بۆ لێ تێگەیشتن‬ ‫بۆ ئەو مرۆڤانەی پێیان سەرس���امین‪ ،‬چ ڕاس���تی بێت‪ ،‬ئەو شتەی بنیاتی دەنێن‪ ،‬دەدات‪ ،‬یاخ���ۆ لە هەبوون���ی ڕێگەیەکی نابێت‪ ،‬خۆش���حاڵ دەبێ���ت‪ .‬دانانی ئەو‬ ‫س���وودێك ب���ە ئەدەبی���ات دەگەیەنین؟ سیس���تەمی مەرجگەلێک���ی نوێیە و لە هەڵە ئاگادارم���ان دەکاتەوە‪ .‬ئەو مرۆڤە خۆشحاڵییە بە سەرکەوتنی تێگەیشتن لە‬ ‫ش���تێك کە مرۆڤ پێشتر پێی وابووە بۆ‬ ‫ئومێ���دم وایە چاوی کراوەی مێژوو ئیدی‬ ‫تێگەیش���تن نابێت‪ ،‬شتێکی تر نییە جگە‬ ‫لە لێکچواندن‪ ،‬خواستن (استعارة)‪ ،‬زیاد‬ ‫لە ئ���ارەزووی خۆبەگەنکردن یان ئەوەی‬ ‫پێوەنان (مبالغة) و دەوڵەمەندیی هزری‬ ‫ک���ە مرۆڤ خۆی بە ڕزگارکەرێك بەراورد‬ ‫زادەی ئەو سێ چەمکە تێر بووبێت‪.‬‬ ‫بکات‪ .‬بەو پێیە‪ ،‬ئەو بەرهەمانەی خەڵك‬ ‫لە مێژووی ئەدەبیاتدا زۆر جار گۆڕانی‬ ‫حەزیان لێ دەکات‪ ،‬تێگەیش���تنیان زۆر‬ ‫فۆرم هەبووە و هەموو جارێكیش فۆرمی‬ ‫ئاسان دەبێت‪ .‬بۆ نموونە‪ ،‬ئەو کەسانەی‬ ‫نوێ دوای چەند دڵش���کاندنێکی بچووك‬ ‫چێژی موزیکیان تازە چەکەرەی کردووە‪،‬‬ ‫بە ئاسانی پەسەند کراوە‪ .‬هەر گۆڕانێك‬ ‫بە سەرس���امییەوە گوێ بۆ «کردنەوەی‬ ‫لە چێژەوە نزیك بووبێت‪ ،‬زووتر پەسەند‬ ‫‪»1812-Overture – ١٨١٢‬ـ���ی‬ ‫کراوە‪ .‬ئەو ج���ۆرە گۆڕانانە بە دەگمەن‬ ‫چایکۆڤس���کی دەگ���رن ک���ە بابەتەکەی‬ ‫تووش���ی ڕووداو هاتوون و جگە لەوەش‪،‬‬ ‫لە هێرش���ی ناپۆلیۆن بۆ س���ەر مۆسکۆ‬ ‫ئەو ئەدەبانەی بەم ش���ێوەیە پەیدابوون‬ ‫وەرگی���راوە و ڕووداوەکان���ی وەکو نیگار‬ ‫و سەرباری هەموو شتێك نەگۆڕدراون و‬ ‫وێنا کراون‪ .‬هەروەها «دانسێ ماکابرێ –‬ ‫درێژەیان هەب���ووە‪ ،‬دەبینین ڕەهەندێکی‬ ‫سەمای مردووان»ی ساینت سێس کە باس‬ ‫هاوب���ەش ل���ە هەموویاندا هەی���ە‪ .‬ئەو‬

‫«‬

‫«‬

‫لە و ە‬ ‫دەکات م���ردووەکان‬ ‫لە س���ەعات دوازدەی ش���ەو بە دواوە لە‬ ‫گۆڕەکانیان دێنە دەرێ و س���ەما دەکەن‬ ‫و پەیکەرە ئێس���کەکان لەگەڵ بوولێڵ و‬ ‫بیستنی قووقەی کەڵەشێردا دەچنەوە ناو‬ ‫گۆڕەکانیان و بەرهەمی «لە دەشتەکانی‬ ‫ئاس���یا»ـی بۆرۆدین کە باس لە ڕەوتی‬ ‫ڕۆیشتنی کاروان بەدەم دەنگی خووڕەی‬ ‫ئاو و زرنگەی زەنگۆڵەوە دەکات‪ ،‬بەالی‬ ‫هەمان ئەو کەس���انەوە شاکاری گەورەی‬ ‫موزیکی���ن‪ .‬ب���ە ڕای م���ن‪ ،‬پەنابردن بۆ‬ ‫فێڵێک���ی س���ادەی وەك ڕاوک���ردن ب���ە‬ ‫وێناک���ردن لە هونەرێک���ی وەك موزیکدا‬ ‫ک���ە ئامرازی زۆر فراوان���ی گوزارەکردنی‬ ‫هەیە‪ ،‬کێماسییەکی گەورەی ئاوازدانەرە‬ ‫و چاوپۆش���ی لێ ناکرێت‪ .‬ئەم هەستەی‬ ‫خەڵك پەیوەس���تە بە جۆرێك لە گرێی‬ ‫خۆ بەک���ەم زانینی هاوش���ێوەی ئەوەی‬ ‫لەس���ەرەوە باس���م کرد و هی���چ گەورە‬ ‫هونەرمەندێ���ك نابێ���ت خ���راپ کەڵکی‬ ‫ل���ێ وەربگرێ���ت‪ .‬پێویس���تە هونەرمەند‬ ‫خەسڵەتەکانی ئەو هونەرە بدۆزێتەوە کە‬ ‫کاری تێدا دەکات و ناچاریش���ە هونەری‬ ‫خۆی لە ڕێی ئەو خەس���ڵەتانەوە پێشان‬ ‫بدات‪ .‬ش���یعر هونەرێک���ی ئاخاوتنە کە‬ ‫هەموو خەس���ڵتەکانی لە ئەداکردنیدایە‪.‬‬ ‫واتە هەرهەمووی لە مانا پێکهاتووە‪ .‬مانا‬ ‫پێنج هەستەکەی مرۆڤ نا‪ ،‬مێشکی مرۆڤ‬ ‫دەدوێنێت‪ .‬کەوابوو خەس���ڵەتی شیعری‬ ‫ڕاس���تەقینە کە ڕاستەوخۆ روحی مرۆڤ‬ ‫دەدوێنێت و ت���ەواوی بەها و نرخەکەی‬ ‫ل���ە ماناکەیدای���ە‪ ،‬نابێت لە بیریش���مان‬ ‫بچێت کە وەك موزیکی ش���یعر و نازانم‬ ‫چی تر بە ه���ۆی چەن���د هۆقەبازییەوە‬ ‫لەبەر سەرنجمان دەڕەوێتەوە‪ .‬ئەوانی تر‬ ‫ڕەخنە لە دیک���ۆر دەگرن لە کاتێکدا کە‬ ‫بۆ ش���انۆ زۆر پێویستە‪ ،‬بەاڵم ڕەخنە لە‬ ‫موزیکی ناو شیعر ناگرن‪.‬‬ ‫ئاپۆلینێر لە کتێبی «کالیگرامەکان»دا‬ ‫هونەرێک���ی تریش دەخاتە ش���یعرەوە‪:‬‬ ‫ش���ێوەکاری‪-‬نیگار‪ .‬ئ���ەو بەیتەکان���ی‬ ‫بارانە ش���یعرێکی خەیاڵی لە گۆش���ەی‬ ‫س���ەرەوە تا گۆش���ەی خوارەوەی پەڕە‬ ‫ڕیز کردووە‪ .‬لە هەمان کتێبدا شیعرێکی‬ ‫گەش���توگوزار هەی���ە؛ ڕیزکردنی پیت و‬ ‫وش���ەکان لەبەرچاوم���ان تابلۆی���ەك لە‬ ‫واگۆن‪ ،‬س���توونەکانی تەلەگراف‪ ،‬مانگ‬ ‫و ئەس���تێرەکان دەکێشێت‪ .‬دەبێت دانی‬ ‫پێ���دا بنێین کە گش���ت ئەمان���ە هەوای‬ ‫بارانێك و گەشتێکی بە ئێمە بەخشیوە‪،‬‬ ‫واتە پێویس���ت دەکات بڵێی���ن ئاپۆلینێر‬ ‫بە چەند فێڵێک���ی هونەرێکی تر ئێمەی‬ ‫خستووەتە کەشی شیعرەوە‪.‬‬ ‫ئاپۆلینێر تاک���ە کەس نییە پەنای بۆ‬ ‫ئەو فێڵ���ە بردبێت‪ .‬زۆرن ئەوانەی کە لە‬ ‫ڕێی ش���ێوەوە نیگاری���ان ڕژاندووەتە ناو‬ ‫شیعرەوە‪ .‬بۆ نموونە؛ شاعیرانی ژاپۆنی‬ ‫زۆر ج���ار بابەتەکانی خۆیان بە قامیش‪،‬‬ ‫گۆل‪ ،‬تریفەی مانگ‪ ،‬بەلەمی حەس���یردار‬ ‫و دار هەڵووژەی گوڵکردوو شوبهاندووە‪.‬‬ ‫ئەحمەد هاش���م کاتێك وش���ەی «ئالێڤ‬ ‫– گڕ» بە ئەلفوبێی کۆن دەنووس���ێت‪،‬‬ ‫ئەفس���وونێکی دەدۆزیی���ەوە ک���ە گڕی‬ ‫ڕاستەقینەی دەهێنایە بەر دیدەی مرۆڤ‪.‬‬ ‫مەبەس���تم لە هێنانەوەی دانە بە دانەی‬ ‫ئەو نموونانە بۆ ئەوەی���ە بڵێم بەهەمان‬ ‫شێوەی سوودوەرگرتن لە موزیکی شیعر‪،‬‬ ‫دەکرێ���ت س���وود لە نیگاری ش���یعریش‬ ‫وەربگیرێت‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٠١‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٣/١٧‬‬

‫««‬

‫‪5‬‬

‫سیاسەت وەک گەمەی شاردنەوە‬ ‫دیالۆگ لەگەڵ بەختیار عەلیدا‬

‫سازدانی‪ :‬مەنسووری تەیفووری‬ ‫بەشی هەشتەم و کۆتایی‬ ‫مەنسوور تەیفووری‪ :‬باسێکی دیکە سوبێکت‬ ‫یان هەمان س���ووژەی سیاسەتە‪ .‬دیارە هەموو‬ ‫سیاس���ەتێک لە ئێس���تەدا بە ناوی س���ووژەی‬ ‫ل���ە خۆدا دوول���ەت و پارچەک���راوی خەڵکەوە‬ ‫دەدوێت‪ ،‬کێیش دێتە سەر دەسەاڵت‪ ،‬هەر ئەم‬ ‫کارە دەکات‪ .‬ل���ە کتێبی ئەش���عیادا ئەم درزە‬ ‫بە جوانی تۆمار کراوە‪« :‬ئەی ئیس���راییل‪ ،‬گەر‬ ‫خەڵکەک���ەی تۆ هێندەی لم���ی زەریاش بێت‪،‬‬ ‫تەنی���ا «ماگ‪ »rest -‬ێک���ی رزگار دەبێت»‪.‬‬ ‫واتە خەڵک هیچکات ئەو وێنا نییە لە گشتێکی‬ ‫بێدرزی یەکپارچە ک���ە هەموو ناکۆکیەکانی بە‬ ‫دەنگدانێ���ک جارە بکرێت‪ ،‬ب���ەاڵم فۆرمی زاڵی‬ ‫هەنووکەی سیاس���ەت و بەڕێوەبردنی سیاسی‪،‬‬ ‫خەریک���ی ئ���ەم کارەیە‪ .‬لە هەم���وو الیەکیش‬ ‫ئاگام���ان ل���ە تەقین���ەوەی بەردەوام���ی ئەم‬ ‫سووژەیە بە رووی سیستمدا و کەچی شتەکان‬ ‫بە زۆری لە جێگەی خۆیاندان‪ ،‬کەی کەلێنەکە‬ ‫دەمدەکات���ەوە‪ ،‬دەوڵەت دێتە پێش���ەوە‪ ،‬یان‬

‫پۆلیسی نێونەتەوەیی – ناتۆ‪ -‬یان لە ئیستەدا‬ ‫و لە نزیکی ئێمە لە خۆرهەاڵتی نێوەراس���ت و‬ ‫جیهانی ئیس�ل�ام ئەوەی���ە فەندەمێنتالیزمە کە‬ ‫س���ەرهەڵدەدات و بانگ���ی نوێنەرایەتی هەموو‬ ‫کۆمەڵگا دەدات‪ .‬سووژەی سیاسەت لەم ناوەدا‬ ‫چۆن پێناسە بکەین و لەکوێدایە؟‬ ‫بەختی���ار عەل���ی‪ :‬هەموو تیورە سیاس���ییە‬ ‫«پۆس���ت ـ فەندەمنتاڵەکان» ل���ە الکالوە وە‬ ‫بۆ بادێو‪ ،‬قس���ە لەو مەحاڵە دەکەن‪ ،‬مەحاڵی‬ ‫«نوێنەرایەت���ی هەم���وو کۆمەڵ���گا» مەحاڵی‬ ‫بوون���ی «بنەمایەک���ی کۆتایی و ڕیش���ەیی بۆ‬ ‫کۆمەڵگا»‪ ،‬ئەو گش���تە ی���ەک پارچەیە کە لە‬ ‫ڕێگای جەستەی «سوڵتانێک» یان «پادشا»‬ ‫یەک���ەوە نوێنەرایەتی بکرێت‪ ،‬لەگەڵ مۆدێرنەدا‬ ‫کۆتایی دێت‪ ،‬تەفس���یری مۆنارش���یانەی ڕووت‬ ‫تەنی���ا پارچەیەک���ی بچوک���ی دونی���ای ئێمە‬ ‫تەفس���یردەکات تا خۆی لە هەموو بەشەکانی‬ ‫دیک���ە غافڵبکات‪ .‬ئ���ەوەی تۆ باس���یدەکەیت‬ ‫لەسەر ئاستی مۆالرە‪ ،‬ئاستی سیستمی گەورە‬ ‫و دەوڵەتەکان و جەنگە یونیفرس���اڵەکانی ئەم‬ ‫بیست ساڵەی پێش���ووە‪ ،‬کە تێیدا کەپیتالیزم‬ ‫بۆ جیهانێکی چوونی���ەک دەگەڕێت‪ ،‬گوندێکی‬ ‫جیهانی کە هەموو تێیدا بە یەک ش���ێوە دەژین‬ ‫و بیردەکەین���ەوە و مەس���رەفدەکەین‪ ،‬لەوەدا‬ ‫لەگەڵتدام‪ .‬بەاڵم الی من لەوە بەدتر ئەوەیە کە‬ ‫لە ئاس���تە وردەکاندا ڕوودەدات‪ ،‬تەماشابکە لە‬ ‫ژێر ناوی تۆلیرانسدا چ درۆ و نیفاقێکی سیاسی‬ ‫و ئەخالقی ل���ە کۆمەڵگاکانی ئێمەدا روویداوە‪،‬‬ ‫وشەی تۆلێرانس بۆ ئەوە بەکاردەهێنن کە درزە‬

‫قووڵەکە بشارێتەوە‪ ،‬ئەو ساتە ناکۆکە ونبکات‬ ‫کە لە ناوەڕاستی کۆمەڵگاکاندا خوڵقاوە‪ ،‬واتە‬ ‫بووە بە کەرەستەیەک بۆ شاردنەوەی سروشتی‬ ‫ئەنتاگۆنیس���ت «ناکۆکی» کۆمەڵگا‪ .‬سیاسەت‬ ‫خۆی ئێس���تا بووە ب���ە گەمەی ش���اردنەوەی‬ ‫درزەکان و بێدەنگکردنیان‪ ،‬بۆئەوەی سیاسەت‬ ‫ئەو زامە هێوربکاتەوە کە لە راستیدا هیچ کات‬ ‫هێور نابێتەوە‪ ،‬زامی ناکۆکییە هەمیشەییەکان‪،‬‬ ‫زامی درزێک کە داناخرێت و برینێک هەمیش���ە‬ ‫کراوەی���ە‪ ،‬جیهانێک���ی سیاس���ی فیرتوئێل و‬ ‫ئیفتیرازی دروس���تدەکات‪ .‬سیاس���ەت دەبێتە‬ ‫کایەکی دابڕاو‪ ،‬کایەیەک هەموومان لەگەڵ خۆیدا‬ ‫دەبات‪ ،‬بەجۆرێک تا بە ناو سیاس���ەتدا ڕۆبچین‬ ‫لە ژی���ان دووردەکەوین���ەوە‪ .‬رۆژ دوای ڕۆژ تا‬ ‫کۆنترۆڵی سیاسەت بەسەر ژیاندا گەورەتربێت‪،‬‬ ‫سیاس���ەت پتر خ���ۆی وەک کایەیەکی جیاواز‬ ‫پیشاندەدات کە کێشەکانی تەنیا لە ناو خۆیەوە‬ ‫دێ���ن و لە ناو خۆی���دا چارەدەب���ن‪ ،‬بێئەوەی‬ ‫کاریگەرییەکی ڕاستەوخۆیان لەسەر باشکردنی‬ ‫ژیانی ئێمەی مرۆڤ هەبێت‪ ،‬بەجۆرێک سیاسەت‬ ‫خۆی ب���ەردەوام دەمامکەکانی خۆی دەگۆڕێت‬ ‫و ئ���ازاری ئینس���انەکان و هەلومەرجی ژیاناین‬ ‫هەر لە ش���وێنی خۆیدایە‪ .‬هەڵەی کوش���ندەی‬

‫«‬

‫مرۆڤ و ژیان‪ .‬سیاسەت مەحکومی کردوین لە‬ ‫نێوان کۆمەڵێک شوناس و هێز و حیزبدا یەکێک‬ ‫هەڵبژێرین‪ ،‬ن���ەوەک هەڵبژاردنم���ان لە نێوان‬ ‫کۆمەڵێک س���تایلی ژیان و کۆمەڵێک ش���ێوازی‬ ‫بەرگری و کۆمەڵێک هەڵوێستدا بێت‪ .‬دابڕانێکی‬ ‫قووڵ لە نێوان سیاسەت «پۆلەتیک» و سیاسی‬ ‫«پۆلەتی���کاڵ» دا هەی���ە‪ ،‬تا دێت سیاس���ەت‬ ‫وەک گەمەیەکی دەس���ەالت لەدەرەوەی کێشە‬ ‫ڕاس���تەقینەکان پراکتیک دەکرێت‪ ،‬واتە چیتر‬ ‫کێشەی سیاس���ی درێژکراوەی کێشە دەرونی و‬ ‫کۆمەاڵیەتی و فەردیی���ەکان نییە‪ ،‬بەڵکو بۆتە‬ ‫فەزایەکی جیاواز کە جگە لە دەس���ەاڵت هەموو‬ ‫ش���تێکی تر و هەموو وش���ەیەکی تر لە ناویدا‬ ‫ڕیتۆریک و مەجازییە‪ .‬ئەم جیهانە سەربەخۆیە‬ ‫کینە و ڕق و زمانی تایبەت بەخۆی دروستکردوە‪،‬‬ ‫کە دەڵێین ڕیفۆرم بێمانایە‪ ،‬بەو مانایە بێمانەیە‬ ‫کە ڕیفۆرم لە ناو سیاس���ەت خۆی و بەتەنیا بە‬ ‫سیاس���ەت خۆی و لە ئاستی «مۆالر» دا‪ ،‬واتە‬ ‫لە ئاس���تە گەورەکاندا ناکرێت‪ ،‬واتە لە ئاستی‬ ‫دەوڵەت و پەرلەمان و ئەحزاب و ئەنس���تیوتە‬ ‫کۆمەاڵیەتیی���ە زەبەالحەکان���دا‪ ،‬قس���ە لێرەدا‬ ‫لەس���ەر شۆڕش���ی چەکدار نییە‪ ،‬لەسەر ئەوە‬ ‫نیە بە چەکەوە بچینە سەر بنکەی حیزبەکانی‬

‫دا‪ .‬کە دەڵێم ریفۆرمێک لیبرالەکان بانگەش���ەی‬ ‫بۆدەکەن ئەفسانەیە‪ ،‬لەبەرئەوەیە هیچ هێزێکی‬ ‫سیاس���ی نییە لەخۆرهەاڵت���دا‪ ،‬بتوانێت هەموو‬ ‫ئەو کێشانەی لەس���ەرەوە باسمانکردن‪ ،‬بخاتە‬ ‫س���ەر زمانی سیاسەت‪ ،‬یان الیەنی هەرە کەمی‬ ‫وەربگێرێت���ە س���ەر زمان���ی سیاس���ەت‪ .‬خۆت‬ ‫دەزانیت ئەمە پێشتر توند لە فیکری فەرەنسیدا‬ ‫الی دۆل���ۆز و گویتاری ڕەخنەک���راوە‪ ،‬چەمکی‬ ‫میکرۆپۆلەتیک‪ ،‬کە ماوەیەکی لەوەوبەر وتارێکی‬ ‫درێژم لەس���ەر نوس���ی هەوڵە بۆ بەخشینەوەی‬ ‫ن���رخ بە مۆلیکیوالر لە ناو م���ۆالردا‪ ،‬بە بچوک‬ ‫لە ناو گەورەدا‪ ،‬بە س���وبێکتیڤ و شەخسی لە‬ ‫ن���او کۆمەاڵیەتی و گەردونیدا‪ .‬ل���ەو بڕوایەدام‬ ‫کە بیریارێکی گرنگ���ی وەک کلۆد لیفۆریش لە‬ ‫جیاکاریدا بۆ سیاسەت «وەک کایەی دەسەاڵت»‬ ‫و سیاسی «وەک پڕۆسەی فۆڕمگرتنی دەزگا و‬ ‫ئەنس���تیوتە کۆمەاڵیەتییەکان» زۆر دوور لەم‬ ‫تێزەیەوە ناوەس���تێتەوە‪ .‬بە هەرحاڵ پێمخۆش‬ ‫نییە لێ���رەدا زۆر بچینە ن���او وردەکاری تیورە‬ ‫نوێکانی سیاس���ەتەوە‪ ،‬چونک���ە زۆر دوورمان‬ ‫دەخاتەوە‪ .‬بەکورتی کێشە لەگەڵ لێبرالەکاندا بە‬ ‫گشتی لە خاڵێکدا کۆدەبێتەوە‪ ،‬ئەوان ناپرسن‬ ‫سیاس���ەت خۆی ب���ە چییەوە س���ەرقاڵکردوە‪،‬‬ ‫بابەتەکان���ی چی���ن‪ ،‬چ���ۆن دەکەوێت���ە ئیش‪،‬‬ ‫لەسەر ئاس���تی زمانەوانی و س���ەمبولیدا چی‬ ‫بەرهەمدەهێنێت‪ ،‬دابەش���کردنی بۆ کێش���ەکان‬ ‫لە چ ج���ۆرە ڕیزبەندییەکدای���ە‪ ،‬پەیوەندی بە‬ ‫سیس���تمی کۆنترۆڵ���ەوە چییە‪ ،‬ل���ەدەرەوەی‬ ‫شانۆگەری و نمایشی دەسەاڵت و ئۆپۆزسیۆن‪،‬‬ ‫چ ماترێکسێکی گەورەتر تەواوی گەمەی سیاسی‬ ‫لە ئامێز گرتووە‪ .‬ئەم پرسیارانە تەواو غائیبن‪،‬‬ ‫ئەوان سیاس���ەتیان کورتکردۆتەوە بۆ ملمالنێی‬ ‫حیزبی لەس���ەر دەس���ەاڵت و هەم���وو پرۆژەی‬ ‫ئازادیش���یان خس���تۆتە ناو ئ���ەم ملمالنێیەوە‪.‬‬ ‫گۆرینی وەزیرێ���ک بە وەزیرێک‪ ،‬س���ەرۆکێکی‬ ‫پەرلەم���ان ب���ە یەکێکی دی‪ ،‬وەک پرۆس���ەی‬ ‫ئازادکردنی ئینس���ان تەماشادەکەن‪ .‬ئەمە هەر‬ ‫هەڵەیەک���ی فیکری نییە‪ ،‬ئەمە هەڵوێس���تێکی‬ ‫ئایدۆلۆژیی���ە کە ل���ە ڕۆح���ی بەرگریکردن لە‬ ‫سیس���تمەوە هاتووە‪ .‬سیاس���ەت جەوهەرێکی‬ ‫نەگۆڕی نیی���ە تا وەزیفەیەک ی���ان پڕۆژەیەک‬ ‫ی���ان خەتێکی مێژوویی نەگۆڕی لێوە دەرەنجام‬ ‫بهێنین‪ ،‬تا وەزیفەیەکی پۆزەتیڤ یان نەگەتیڤی‬ ‫بدەینێ‪ .‬کێشەکە تەنیا ئەوە نییە کێ هەژموونی‬ ‫بەس���ەر کایەی دەسەاڵتدا هەیە‪ ،‬بەڵکو ئەوەیە‬ ‫بزانین‪ ،‬لەم س���اتەدا‪ ،‬لەم چرک���ە مێژووییەدا‪،‬‬ ‫لە ناو ئەم ماترێکس���ەدا بە چ���ی دەگووترێت‬ ‫سیاس���ەت و‪ ،‬چ جۆرە ئامان���ج و زیهنییەتێک‬ ‫پراکتیک���ی دروش���مەکان دەکات‪ .‬ل���ە فەزای‬ ‫فاشیزمدا‪ ،‬سیاسەت دەبێتە ئەکتێکی سادییانە‬ ‫دژ بەوان���ی تر‪ ،‬واتە دەبێت ب���ە جێگایەک کە‬ ‫ناتوانین لە ناویدا خەبات بۆ باش���کردنی دونیا‬

‫پێناسەی لیبرالەکان بۆ سیاسەت وەک کایەی دروستکردنی‬ ‫ڕێکی و ن��ەزم و عەدالەت‪ ،‬جیاوازییەکی نییە لە وەسفی‬ ‫دینییەکاندا بۆ کایەی دین‪ ،‬وەک شوێنی ئیمان و پاکی و ڕێکی‬

‫لیبراڵەکان هەر تەنیا ئەو ستایش���ە هەرزانەی‬ ‫سیاسەت نییە کە دەیکەن‪ ،‬بەڵکو چەسپاندنی‬ ‫سیاسەتە وەک کایەیەک کە سیاسی لە ڕێگایەوە‬ ‫ب���ە تەنی���ا دەتوانێت فۆرم و مانا و ش���ێوەی‬ ‫کۆمەڵ���گا بەوجۆرە دیاریب���کات کە دەیەوێت‪.‬‬ ‫پێناس���ەی لیبرالەکان بۆ سیاسەت وەک کایەی‬ ‫دروس���تکردنی ڕێک���ی و ن���ەزم و عەدال���ەت‪،‬‬ ‫جیاوازییەکی نییە لە وەس���فی دینییەکاندا بۆ‬ ‫کای���ەی دین‪ ،‬وەک ش���وێنی ئیم���ان و پاکی و‬ ‫ڕێکی‪ .‬بەبروای من ڕەخنەی سیاسی و ڕەخنەی‬ ‫کۆمەالیەتی و هەتا ڕەخنەی سیس���تمی ڕەمزی‬ ‫و هەموو جۆرەکان���ی دیکەی رەخنەش پوچن‪،‬‬ ‫گەر لە ڕەخنەدا لە تێگەیش���تن و «فنکسیۆن‬ ‫ـ کاربردی» سیاس���ەتدا بە گشتی کۆنەبنەوە‪.‬‬ ‫سیاسەت لە ئێس���تادا کایەیەکە پەردە بەسەر‬ ‫کێش���ە ڕاس���تەقینەکانی ژیاندا دەداتەوە‪ .‬بە‬ ‫بروای من کێش���ەکە بە پل���ەی یەکەم لە دیندا‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵکو لە سیاسەتدایە‪ ،‬کە تەواوی وزەی‬ ‫ژیان و مانای ژی���ان و ڕوانینی مرۆڤ بۆ خۆی‬ ‫بە هەڵەدا دەبات و بەالڕێ���دا ڕێنماییاندەکات‪،‬‬ ‫سیاسەت بووە بە کایەکی سەربەخۆ و دابراو لە‬

‫دەس���ەاڵت ی���ان ئۆپۆزس���یۆن‪ ،‬مەس���ەلەکە‬ ‫گێڕانەوەی ئ���ەو پەیوەندیی���ە جەوهەرییە کە‬ ‫لە بنەڕەتدا مانا بە سیاس���ەت دەبەخش���ێت‪،‬‬ ‫ئەکتیڤکردن���ی پەیوەن���دی م���ۆالر ـ گەورە و‬ ‫مۆلیکیوالر ـ بچوکە ‪ /‬یونیفرس���ال و تایبەتی‪/‬‬ ‫س���وبێکتیڤ و کۆمەڵگایی‪ ،‬واتە بەخشینەوەی‬ ‫هێزە بە بابەتە فەرامۆشکراوەکان‪ ،‬بەو کێشانەی‬ ‫کە لە سیاس���ەت کراونەتە دەرەوە‪ .‬بەدرێژایی‬ ‫سەد ساڵی رابوردوو لەوە تێگەیشتین کە حیزب‬ ‫ناتوانێت ئەم پەیوەندییە دروستبکاتەوە‪ ،‬حیزب‬ ‫خۆی هەر زوو دەبێت بە ماش���ێنێکی خۆخواز‬ ‫و خۆپەرس���ت ک���ە نەخۆش���ی گەورەبوون و‬ ‫ئاوسان و دەس���ەاڵت وەرگرتن و بەشداریکردن‬ ‫ل���ە خواردنی کێکە سیاس���ییەکەیدا دەیگرێت‪،‬‬ ‫حی���زب خۆی دەزگایەکە هەم���وو کارێکی تێدا‬ ‫دەکرێت سیاس���ەت نەبێت بە مانای گۆڕانکاری‬ ‫کۆمەاڵیەتی‪ ،‬بە مانای وەرگەرانی کێشە تایبەتی‬ ‫و مۆلیکیوالر و بچوکەکان بۆ کێش���ەی گەورە‪،‬‬ ‫حیزب خۆی گوزارش���تە لە دیلبوونی سیاسەت‬ ‫لە ئاستی ملمالنێی رووتی دەسەاڵتدا‪ ،‬نیشانەی‬ ‫وەستانی سیاسەتە لە سەتحی مۆالر «گەورە»‬

‫بکەی���ن‪ .‬بۆی���ە پێداگرتنی لیبرالەکان لەس���ەر‬ ‫ئەوەی سیاس���ەت کۆمەڵ���گا ڕزگاردەکات‪ ،‬لە‬ ‫کاتێک���دا خۆیان جگە لە ش���ەڕی حیزبایەتی و‬ ‫دەسەاڵت هیچی دییان نییە پێشکەشمانبکەن‪،‬‬ ‫بەبروای من جۆرێکە لە خۆشباوەریی بێ بنەما‪.‬‬ ‫ئ���ەوەی گرنگ���ە پێناس���ەکردنەوەی دووبارەی‬ ‫سیاس���ەتە‪ ،‬بە جۆرێک چەقی قورسایی خۆی‬ ‫لە پۆلەتیک���ەوە بگوازێتەوە بۆ هەرێمی هەموو‬ ‫ش���تە «پۆلەتیکاڵ���ەکان»‪ ،‬وات���ە گەڕانەوەی‬ ‫سیاس���ەت بۆ ئەکتی ئەکتیڤکردنی جیاوازیی‪،‬‬ ‫بە گەڕخس���تنی فەردیی‪ ،‬هونەریی‪ ،‬پەراوێزیی‪،‬‬ ‫فەرامۆشکراو‪ ،‬خنکاو و بیرکراو‪ ،‬واتە بەخشینی‬ ‫ڕەهەندێکی یۆنیفێرس���اڵ بە هەموو ئەو ش���تە‬ ‫بچوکانەی لە مانای گەورە کراونەتە دەرەوە‪.‬‬ ‫ڕوونكردنه‌وه‌‪:‬‬ ‫ئ���ه‌م گفتوگۆیه‌ له‌گه‌ڵ نووس���ه‌ر و ڕووناكبیر به‌ختیار‬ ‫عه‌لیدا‪ ،‬دوورودرێژ‌ه و ده‌رباره‌ی زۆر ته‌وه‌ره‌ی تر قس��� ‌ه‬ ‫ده‌كات‪ ،‬به‌اڵم ئێمه‌ ته‌نها توانیومانه‌ ئه‌و چه‌ند به‌ش���ه‌ی‬ ‫ب�ڵ�او بكه‌ینه‌وه‌ و دواتر ته‌واوی گفتوگۆك ‌ه به‌ كتێب چاپ‬ ‫و باڵو ده‌كرێته‌وه‌‪ .‬وه‌ك «ڕ‌ه‌خنه‌ی چاودێر» سوپاس���ی‬ ‫زۆرمان بۆ به‌ختیار عه‌لی و مه‌نسووری ته‌یفووری هه‌یه‌‪.‬‬

‫شەهوەتی قسەکردن‬

‫گوتاردان وه‌ك ده‌رمانی خه‌و‬

‫گابرێل گارسیا مارکیز‬ ‫و‪ .‬ل ‌ه فارسییه‌وه‌‪ :‬ڕه‌خنه‌ی چاودێر‬ ‫محەمم���ەد زەفەروڵاڵخان���ی وەزی���ری دەرەوەی‬ ‫پاکستان‪ ،‬لە گوتارێکیدا )کە لە ئەنجومەنی ئاسایشی‬ ‫نێودەوڵەتی���دا و لەمەڕ داگیرکردنی «کەش���میر» لە‬ ‫نێوان پاکستان و هیندوستاندا خوێندییەوە( ڕێکۆردی‬ ‫درێژدادڕی ش���کاندووە‪ .‬گوتارەکەی جەنابیان شەش‬ ‫سەعات و بیس���تودوو خولەکی کێش���اوە‪ ،‬زەمەنێکی‬ ‫لەبار و درێژ‪ ،‬بۆ بەش���دارانی کۆبوونەوەیەکی گرنگ و‬ ‫پێویست‪ ،‬کە القی لێ ڕاکێشن و خاترجەم و ئەرخەیان‪،‬‬ ‫لێی بخ���ەون‪ .‬دەنگی محەمم���ەد زەفەروڵاڵخان‪ ،‬ڕێک‬ ‫دەڵێیت‪ :‬دەرمانی خەوە‪ .‬س���وودمەندترین و نایابترین‬ ‫دەرمانی خەو‪ ،‬لە ڕۆژهەاڵتدا‪.‬‬ ‫ئەم ڕووداوە‪ ،‬چیڕۆکێکی «ئاڤێرچینکۆ»ـی خستەوە‬ ‫بیرم‪ .‬الدێییەکی ئەفریقی‪ ،‬بە هەڵکەوت ڕێی دەکەوێتە‬ ‫نێ���و قومارخانەیەکی ئەوروپییەوە و س���ەری س���ووڕ‬ ‫دەمێنێ کە دەبینێ‪ :‬قوماربازەکان چەندین سەعات لە‬ ‫پشت مێزەکان دادەنیشن‪ ،‬تاکو پارەیەک لە کەسەکەی‬ ‫بەرامبەریان ببەنەوە‪ .‬ب���ە بۆچوونی کابرای ئەفریقی‪،‬‬ ‫چاکتر و ئاس���انتر ئەوەیە‪ ،‬کە دەستبەجێ‪ ،‬پەالماری‬ ‫کاب���رای بەرامبەر ب���درێ و پارەکەی لێ بس���تێنرێ‪.‬‬ ‫هەڵبەت ئەمە بۆچوونێک���ی لەبار و لۆژیکییە‪ ،‬چونکە‬ ‫ئەگەر کەس���ەکەی بەرامبەر زیرەکت���ر و وریاتر بێت‪،‬‬ ‫کابرای هەڵمەتبەر دەدۆڕێنێ و ئەو دەیباتەوە‪.‬‬ ‫ئێمەی���ش‪ ،‬ئەگ���ەر خۆمان ل���ە جێگ���ەی کابرای‬ ‫ئەفریقیای���ی دابنێی���ن و ل���ە چاوی ئەوەوە س���ەیری‬ ‫گوتارخوێندنەوەکانی ئەنجوومەنی ئاسایش و تەنانەت‬ ‫ئ���ەو کۆبوونەوانە بکەین کە بایەخێکی زۆرتریش���یان‬ ‫هەی���ە‪ ،‬هەم���ان بۆچوونم���ان دەبێ���ت‪ .‬محەمم���ەد‬ ‫زەفەروڵاڵخان ش���ەش سەعات و بیس���تودوو خولەک‬ ‫قس���ە دەکا تاکو پارچە زەوییەک بەدەس���ت بێنێت و‬ ‫هەوڵی دۆزینەوەی چارەس���ەرێك بۆ کێشەیەک دەدا‪،‬‬ ‫کە واڵتانی پێشکەوتووتر لە پاکستان‪ ،‬ئەو کێشەیەیان‬ ‫بە تێالتڕێنکردنێکی س���ادە و س���اکارەوە بە الیەکدا‬ ‫خستووە‪.‬‬ ‫پی���اوە گرنگەکانی ئەمڕۆ‪ ،‬ح���ەز ناکەن و نایانەوێ‬ ‫قبووڵ بکەن کە «ش���ەهوەتی قسەکردن» بابەتێکی‬ ‫کۆن���ە و کاریگەرییەکی ئەوت���ۆی نەماوە و دەبێ وەال‬ ‫بن���رێ‪ .‬چونک���ە ئەم کارە‪ ،‬بەس بۆ ئەوە باش���ە‪ ،‬کە‬ ‫نوێنەرانی واڵتانی دنیا القی لێ ڕاکێشن و سەرخەوێکی‬ ‫پێ بشکێنن‪ ،‬ئەویش ڕێک لە کاتێکدا کە زانستمەندان‬ ‫خەریکی تەیارترکردنی بۆمبای ئەتۆمین‪.‬‬ ‫ئێمە لە «کۆلۆمبیا»دا نموونەگەلی کەمبایەخترمان‬ ‫هەب���ووە‪ .‬گرووپێک ل���ە «تاژپڵنگەکان���ی نوێنەرانی‬ ‫پەرلەمان» وەزی���ری دەرەوەی پاکستانیش���یان بۆڕ‬ ‫داوە‪ .‬یەکێ���ک لەم پەرلەمانتارانە‪ ،‬چەندین س���اڵ‪ ،‬بە‬ ‫ئەستەمترین زمان (زمانی ئیسپانیۆلی) و بە پالنگەلی‬ ‫پێچەڵپێچ���ەوە‪ ،‬خەڵکی بە گوێگرتن لەمەڕ بۆینباخە‬ ‫س���وورڕێئالەکانی خۆی���ەوە‪ ،‬خەواندب���وو‪ .‬پیاوێکی‬ ‫سەرڕووت کە پەرلەمانی وەک جامخانەی بەرگدووریی‬ ‫دەبین���ی‪ .‬س���ەرلەئاخیر ئەو کابرای���ە‪ ،‬ناوبانگی بەوە‬ ‫دەرکرد‪ ،‬کە بیس���ت س���اڵی ڕەبەق قسەی کرد‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هیچ کەس تەنانەت ڕس���تەیەکیش لە قسەکانی حاڵی‬ ‫نەبوو‪.‬‬ ‫جیهانی ئەمڕۆ‪ ،‬دەبێ دەست هەڵێنێ و گشت ئەوانەی‬ ‫«ش���ەهوەتی قس���ەکردن»ـیان هەیە‪ ،‬ک���ۆ بکاتەوە‬ ‫و بیانخات���ە نێ���و جامخانەی ئەنتیکەفرۆش���ەکانه‌وه‌‪.‬‬ ‫یادگاری س���ەردەم و ڕۆژگارێک کە «لۆژیک» بەسەر‬ ‫«غەریزە»ـ���دا زاڵ ب���وو‪ .‬ڕیزک���راو ڕێکوپێ���ک‪ ،‬لە‬ ‫جامخانەی ئەنتیکەفرۆش���ەکاندا‪ .‬پسپۆڕانی شەهوەتی‬ ‫قس���ەکردن‪ ،‬ئیدی بەکار ئەو شتانە نایەن کە پێیان وا‬ ‫ب���وو تێیدا بەکارن‪ .‬ئەوان بەس بەکاری ئەوە دێن‪ ،‬کە‬ ‫بخرێنە نێو شووشە خڕ و بچووکەکانی دەرمانەکانەوە‪،‬‬ ‫ناونیش���انیان لەس���ەر بنووس���رێ و لە دەواخانەکاندا‬ ‫بفرۆشرێن‪ ،‬تاکو خەڵک لە بری دەرمانی خەو‪ ،‬کەوچک‬ ‫کەوچک بەکاریان بێنن‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪ :‬نوشته‌ های كرانه‌ای‪ ،‬گابریل گارسیا ماركز‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٠١‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٣/١٧‬‬

‫‪6‬‬

‫واڵتە تیژ و شیرینەکەم‬

‫««‬

‫فیلمێك كه‌ جاشایه‌تیی كوردمان بیر ده‌خاته‌وه‌‬

‫نووسین و ئامادەکردنی‪ :‬ئاالن پەری‬ ‫«واڵت����ه‌ تی����ژ و ش����یرینه‌كه‌م» ناونیش����انی فیلمە‬ ‫نوێیه‌کەی هونەر سەلیمە کە لە چاالکییەکانی سێهەمین‬ ‫ڕۆژان����ەی فیلمی کوردی لە کۆپنهاگن پێش����کەش کرا و‬ ‫کرایە دەس����تپێکی کردن����ەوەی چاالکییەکە‪ ،‬کە چەندین‬ ‫کەسایەتیی دانیمارکی و ڕەوەندی کوردی ئامادەی بوون‪.‬‬ ‫ڕاس����تی من دەمێک بوو چاوەڕێی بینینی ئەم فیلمەی‬ ‫هونەر بووم بە تایبەت بیستبووم کە بەدەر لە فیلمەکانی‬ ‫تری باس لە کێش����ە کۆمەاڵیەتییەکان����ی کورد دەکات‪.‬‬ ‫(واڵتە تیژ و ش����یرینەکەم) بە ناونیشانە ئینگلیزیەکەی‬ ‫(‪ )My Sweet Pepper Land‬ک����ە بە فیلمی‬ ‫ئاغاش ناس����راوە‪ ،‬لەم فیلمە هونەر بە س����ەلیقەیەکی تر‬ ‫ئەو ستمەی ئاغا و پیاوەکانی لەگەڵ خەڵک دەردەخات‪.‬‬ ‫لەم فیلمەدا کورد بەش����ێوەیەک دەردەکەوێ کە جڵەوەی‬ ‫فەرمانڕەوایی لەبەر دەس����تە لە باش����وری کوردستان و‬ ‫بەهەمان ڕەفتاری حكومەتەکانی پێش����وی عێراق مامەڵە‬ ‫لەگەڵ کێشە ئەمنیەکان لە دەزگای ئاسایش دەکات‪ ،‬بە‬ ‫جۆرێک داپڵۆس����ین بۆتە ڕەمزێک بۆ مانەوە کە چەندین‬

‫پابلۆ نیرۆدا‪:‬‬

‫س����اڵە کورد پێ����وەی دەناڵێنێ‪ .‬هون����ەر زۆر بە ئازایانە‬ ‫دەس����ت بۆ ئەو بابەتانە دەبات کە چ����ۆن مرۆڤی کورد‬ ‫دوای ڕوخانی سەدام حوسین هیچ گۆڕانکاریەکی ئەوتۆی‬ ‫بە خۆیەوە نەبینیەوە‪ ،‬ئەمە لە ڕێی پەیڕەوکردنی یاس����ا‬ ‫و بەڕێوه‌بردن����ی دەزگا ئەمنییەکانه‌وه‌‪ .‬بۆیە (باران) کە‬ ‫پۆلیسێکی دەزگای ئاسایشە و ڕەفتاری بەڕێوبردنی ئەو‬ ‫دەزگایە قبوڵناکات و ئەبینێ هەرکەسەو بە پێی مەزاجی‬ ‫خ����ۆی حوکم و بڕی����اری مان و نەمانی تاکەکەس����ەکان‬ ‫دەدەن‪ ،‬ناچاردەبێ����ت بچێت����ە گوندێک����ی داب����ڕاو نزیک‬ ‫س����نورەکانی تورکیا و لەوێ ببێت����ە بەڕێوبەری پۆلیس‬ ‫و ل����ە ڕێگا بە ڕێکەوتێک ئێجگار ج����وان چاوی بە کیژە‬ ‫مامۆس����تایەک دەكه‌وێت (گۆڤەند) و پێکەوە ڕوودەکەنە‬ ‫گوندەکە (قومریان)‪.‬‬ ‫(گۆڤەند) کە ئەویش بەدەست ڕەفتاری پیاوساالریی‬ ‫دەناڵێنێت و خوش����کی چەندی����ن برایە کە هونەر زۆر بە‬ ‫پێکەنین����اوی خەمگینتری کردووە‪ ،‬براکانی هەریەکەو بە‬ ‫دیالێکتێکی کوردیی جیاواز قس����ەدەکەن‪ ،‬نێش����انەیەکی‬ ‫تایبەت����ە بۆ بین����ەری کورد‪ ،‬کورد لە ه����ەر پارچەیەکی‬ ‫بێت گرنگ و مەبەس����تێتی داکۆکی لە ش����ەرەفی بکات‬ ‫و دابونەریت����ی خۆی بپارێزێت‪ ،‬بەوپێیەی ش����ەرفی ژن‬

‫لە خەباتی خۆی پاش����گەز نەبۆتەوە‪« .‬من لە تەنیشت‬ ‫خانمێکی دانیمارکی دانیش����تبووم ل����ە دوای تەواو بونی‬ ‫فیلمەک����ە پێی وتم من نەمزانیوە ک����ە ژن لە ڕۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست بتوانێ بەرەنگاری پیاو ببێته‌وە و پیاو بکوژێ‪،‬‬ ‫دیارە وەک ئاماژەیەک بۆ کوش����تن و بریندارکردنی ئاغاو‬ ‫پیاوەکانی‪ ،‬منیش پێم وت وا دیارە زانیاریی زۆر لەس����ەر‬ ‫مێژوو و خەباتی کوردت نییە‪ ،‬ئەمە دەستپێکی فلمێکی‬ ‫ب����اش بوو بۆ تۆ‪ ،‬بە پێکەنین����ەوە وەاڵمی دامەوە‪ :‬بەڵێ‬ ‫باش بوو ئامادەی ئەم فیلمە بووم‪».‬‬ ‫ئەگەر تەکنیکی س����یناریۆو بەس����ەرهاتی ڕووداوەکان‬ ‫باس بکەی����ن‪ ،‬ئەوا نابێ ڕۆڵی ب����اران فەرامۆش بکەین‪،‬‬ ‫(باران) وەک قارەمانێکی نێ����و فیلمەکانی (کاوبۆی) و‬ ‫ئەندیانا جۆنز نیش����ان دەدرێ کە ئەو فریادڕەس����ی ئەو‬ ‫گوندەیە لە دڕندەیی ئاغا و پیاوەکانی ڕزگاریان دەکات‪،‬‬ ‫«لێ����رە هونەر کاڵو و ئەس����پ و مەتریاڵەکانی تر جوان‬ ‫بەکاردەهێنێ» لەهەمان کاتیش����دا (باران) پارێزگاری لە‬ ‫(گۆڤەند) دەکات و بەیەک����ەوە ئەیانەوێ ئەو ملمالنێیە‬ ‫ببەن����ەوە‪ ،‬ئ����ەو کاره‌ ناک����رێ بێ ئەوەی هەس����تیان بۆ‬ ‫یەکتری نەجوڵێ و یەکتریان خۆش نەوێ‪ ،‬کاتێک گۆڤەند‬ ‫ناوهومێد دەبێت بەو ئاس����تەنگیانەی ک����ە ئاغا دایناوە‬ ‫ب����ۆ ئەوەی مناڵەکان نەچن����ە خوێندنگە‪ ،‬گۆڤەند بێهیوا‬ ‫دەچێتەی الی باران و بارانیش پێش����وازی لێ دەکات و‬ ‫هیوای پێدەبەخش����ێ و هیوایەک بە پشکۆی ماچکردنی‬ ‫هەردوکیانەوە پەیوەس����تە‪ .‬بەڕای من ئەم گرتەی ماچە‬ ‫جوانترین گرتەیە لە سینەمای کوردی بەو پێیەی هەستە‬ ‫سروش����تیەکانی ماچ و باوەش����ە ڕووتەکان زۆر بە کەمی‬ ‫لە فیلمە کوردییه‌کان دەردەکەون‪ ،‬بەاڵم هونەر س����ەلیم‬ ‫ئازایانە دەس����ت بۆ ئەو ڕۆمانس����یەتە دەبات و دواتریش‬

‫نیش����انیان دەدات کە تەواو تێکەڵ بەیەکتری بوون و تا‬ ‫سەحەر لەناو جێگا ڕاموسانیان کردووە‪.‬‬ ‫س����ەلیم لەم فیلمەدا ئەیەوێ ئەومان پێ نیشان بدات‪:‬‬ ‫کەسایەتیی کورد گیانێکی شیرینی هەیە بەاڵم لەهەمان‬ ‫کاتیش����دا بە دەس����تی عەقڵیەتی دابونەریتە کۆنەکاندا‬ ‫هەمیشە دوژمنی خۆیەتی‪ ،‬بەڕای من ناونیشانی فیلمەکە‬ ‫جوانترین ناونیش����انە‪ ،‬واڵتێک هێندەی ش����یرین و جوانە‬ ‫هێندەی تر ترش و تاڵ و تیژە‪.‬‬ ‫هەروەه����ا وەک هەمیش����ە کە چۆن بی����ری ناچێت لە‬ ‫فیلمەکانی����دا ئاماژە بۆ سروش����تی جوانی کوردس����تان‬ ‫بکات‪ ،‬ئەمجارەش دیمەن و گرتە نایابەکانی ش����اخەکان‬ ‫و سەوزایی و کانییەکان‪ ،‬بەبیرهێنانەوەیه‌کە بۆ جوانیی‬ ‫واڵت بۆ ش����یرینی سروشت و خەڵکەکەی‪ .‬وەک هەمیشە‬ ‫بینەر ناچ����ار ئەکات پێبکەنێ لە قس����ە دەرهاویش����تە‬ ‫سادەکان لە کاتی نواندنی ئەکتەرکان‪ ،‬بەشێوەیەک بینەر‬ ‫دەزانێ لە دوای ئەو پێکەنینە موسیبەتێک بەڕێوەیە!‬ ‫من لە دوای کۆتایی ئەم فیلمە چێژێکی تیژ و شیرینم‬ ‫لێ وەرگرت‪ ،‬هەندێجار ئەمویس����ت بس����وتێم لە تاو ئەو‬ ‫کێش����ە ناهەموارانەی کە دابونەریت دروس����تی دەکات و‬ ‫هەندێ جاریش ئەمویس����ت دڵم خ����ۆش بێت کە مرۆڤی‬ ‫کورد تا زۆر ئاس����ت مرۆڤێکی ڕۆحس����وک و کەلتورێکی‬ ‫دڵڕەوانی هەیە‪ .‬لێرە من وەک هەڵس����ەنگاندنێک ئەمەوێ‬ ‫‪ 4‬ئەستێرە بدەم بەو فیلمە‪ ،‬لەبەر تەکنیکی بەکارهێنانی‬ ‫کامێرا و ئاستی بەرجەستەکردنی ئەکتەرەکان بەتایبەت‬ ‫(ب����اران‪ ) Korkmaz Arslan‬و (گۆڤەن����د‬ ‫‪ )Golshifteh Farahani‬هەروەها سیناریۆیەکی‬ ‫سادە و نزیک لەخەڵک کە زۆربەی دیالێکتە کوردیەکانی‬ ‫لە خۆ گرتووە بە دەرهێنانێکی ئاست بەرز‪ .‬ڕەنگە دەکرا‬ ‫کۆتایی فیلمەکە ب����ەرەو ئاقارێکی نەزانراو بڕۆیش����تایە‬ ‫نەک ئام����اژە بە باران بکرێ وەک باری����ن و گۆڤەندیش‬ ‫وەک کەسێک بەدوای بارانەکەی هاوار بکات‪ .‬بەاڵم ئەوە‬ ‫ناگەیێنی کە فیلمەکە سەرکەوتوو نەبووە بە پێچەوانەوە‬ ‫ئێمە پێویس����تمان بە دروس����تکردنی چەندین فیلمی لەو‬ ‫بابەتەیە کە دەس����ت بەرێت بۆ کێشە کۆمەاڵیەتیەکان و‬ ‫بێش����ەرمانە باسی لێوە بکرێ‪ ،‬نەک تەنها یەکەم باس و‬ ‫دواهەمین بابەت مەرگەسات و قاتوقڕیی کورد بخاتە ڕوو‪.‬‬

‫بەبیرهێنانەوەیه‌ک��ە بۆ جوانیی واڵت بۆ ش��یرینی‬

‫* فیلم���ی (واڵتە تیژ و ش���یرینەکەم) و چەندی���ن فیلمی تری‬ ‫ک���وردی ل���ە چاالکیەکانی س���ێهەمین ڕۆژانەی فیلم���ی کوردی لە‬ ‫کۆپنهاگ���ن‪ /‬دانیمارک لە ‪23/20‬ـی ‪ 2014-02‬کە چوار ڕۆژی خایاند‬ ‫پێشکەش کرا‪.‬‬

‫بەس����تراوە بە چەند گرێیەکی کۆمەاڵیەتیی کۆن و پیاوی‬ ‫کورد بۆ مەرامە شەرمنەکانی زۆربەی جار بەکاریدێنێ‪.‬‬ ‫(گۆڤەن����د) دوای ڕووبەڕووبوونەوەیەکی زۆری براکانی‬ ‫بۆ نەهێش����تنی چونی ب����ۆ ئەو گوندە دواج����ار و دوای‬ ‫ڕەنجێکی زۆر باوکی ڕازی دەکات بۆ ئەوەی بتوانێ بچێتە‬ ‫ئەو گوندە وانە بە خوێندکارەکانی ئەو گوندە بڵێتەوە‪.‬‬ ‫ب����ەاڵم لەوێش کێش����ەکانی زیات����ر دەب����ن و ئاغا و‬ ‫پیاوەکان����ی ناهێڵن وانە بڵێتەوە بە حوکمی ئەوەی چۆن‬ ‫ئەبێ کچێکی س����ەڵت و تەنیا لەشوێنێکی دوور هاتبێت‪،‬‬ ‫بێت وانە بڵێتەوە‪ ،‬لێرە گۆڤەند لەگەڵ باران هەردوکیان‬ ‫دەکەون����ە گێژاوێک لە توندوتی����ژی و بەرەنگاربوونەوە‪،‬‬ ‫یەکەمیان‪( :‬باران) ئەیەوێ حوکمی یاس����ا بەرقەرار بێت‬ ‫لەدەس����تی زوڵم و ناحەقیی ئاغا کە نابێ یاس����ای ئاغا‬ ‫بڕوات‪ ،‬بەڵکو یاس����ایەک کە پش����تیوانیی هەموو خەڵک‬ ‫بکات‪ .‬دووەمیان‪( :‬گۆڤەن����د) ئەیەوێ مناڵەکان بێبەش‬ ‫نەبن لە خوێندن تا بتوانن چاوکراوە بن بە زانست‪ ،‬ئاغا‬ ‫هیچکام لەو دوو کەس����ایەتیە قب����وڵ ناکات چونکە وەک‬ ‫هەر دیکتاتۆرێک ئەیەوێ تەنها خەڵک بە نەزانێتی خۆیان‬ ‫بمێننەوە و دوای بکەون‪.‬‬ ‫ئ����ەم فیلمە جاش����ایەتیی کوردمان بی����ر دەخاتەوە‪،‬‬ ‫کاتێ����ک پیاوەکان����ی ئاغا دەچ����ن بە گ����ژی چەند ژنە‬ ‫گەرێالی����ەک ئەیان����ەوێ خەباتەکەی����ان پ����ەک بخەن و‬ ‫یەکێ����ک لە ژنە گەرێالکان دەکوژن‪ ،‬دواتر ئەوانیش وەک‬ ‫تۆڵەسەندنەوەیەک دەچنە سەر ئاغا و پیاوەکانی دەکوژن‬ ‫و خۆیشی برینداری دەکەن و بە جاشی لەقەڵەم دەدەن‪.‬‬ ‫لێ����رە فیلمەکە ئەوەمان ب����ۆ دەرئەخات لەالیەک خەڵکی‬ ‫کوردس����تان خەریک����ی فەرمانڕەوایەتیی����ە و لەالیەکیش‬ ‫پارچەیەکی تری ئەم واڵتە هێش����تا دەناڵێنێ و هه‌رگیز‬

‫«‬

‫هونه‌ر س��ه‌لیم وەک هەمیش��ە کە چۆن بیری‬

‫ناچێ��ت ل��ە فیلمەکانی��دا ئام��اژە ب��ۆ سروش��تی‬

‫ه‬ ‫جوان��ی کوردس��تان ب��کات‪ ،‬ل��ه‌ فیلم��ی واڵت�� ‌‬ ‫«تی��ژ و شیرینه‌كه‌م»یش��دا دیم��ەن و گرت��ە‬

‫نایابەکانی ش��اخەکان و س��ەوزایی و کانییەکان‪،‬‬

‫سروشت و خەڵکەکەی‬

‫شیعری من پارچەیەکە لە ڕاستگۆیی‬

‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬چرا نەوزاد‬ ‫(‪)٢-٢‬‬ ‫ئێریک بۆکس���تیڵ‪ :‬هەندێک باس لەو شیعرانە‬ ‫دەک���ەن دەیانخەن���ە ڕیزی مەتیریالیس���تیک یان‬ ‫مەتیریالیزمە مێژووییەکانەوە‪.‬‬ ‫پابل���ۆ نیرۆدا‪ :‬م���ن باوەڕم وا نییە ش���یعر لە‬ ‫مەتیریالیزمی مێژوویی دروس���ت ببێ���ت‪ .‬یان با‬ ‫بڵێم مەتیریالیزم مێژووی رێتێچوونێکی زانستی و‬ ‫فەلسەفییە کە هەموو شێوازێکی دیاردە لە خۆی‬ ‫دەگرێ‪ .‬ئەگەر کەسێک مەتیریالیزمی مێژوویی لە‬ ‫شیعری مندا بدۆزێتەوە‪ ،‬ئەوا شتێکە بە تەواوەتی‬ ‫لە دەرەوەی بوونی منە‪ .‬من لە کارەکانمدا بەدوای‬ ‫هیچدا ناگەڕێم‪ ،‬نە مەتیریالیزم نە مەتیریالیستیک‬ ‫و نە رۆحیەت���ی مێژوویی‪ .‬من تەنها دەنووس���م‪.‬‬ ‫تەنها شتێک پێویس���تمە بۆ نووسین خۆزگەیەک‬ ‫بۆ نووس���ینە لەگەڵ قەڵ���ەم و کاغەزێک‪ .‬هەموو‬ ‫ئەو بیرکردنەوانەی کەس���ێک درووس���تی ئەکات‬ ‫دەربارەی ش���یعری من بە تەواوەتی لە دەرەوەی‬ ‫من���ن‪ .‬م���ن درگا بە کراوەیی جێدێڵ���م بۆ هەموو‬ ‫ئەوەی هەی���ە‪ ،‬بەاڵم بەگش���تی ئەتوانم بڵێم من‬ ‫مەتیریالیس���تم لە هەس���تکردن بە شیعری باودا‪،‬‬ ‫یان ناتوانم قس���ە بکەم دەربارەی ش���تێک‪ ،‬یان‬ ‫گۆرانی بڵێم یان دەربارەی ئەو ش���تانە بنووس���م‬ ‫ک���ە بە تەواوەتی ل���ە دەرەوەی فیزیکیین‪ .‬ئەگەر‬ ‫بە ئەوە بوترێت مەتیریالیزم‪ ،‬من مەتیریالیس���تم‪.‬‬ ‫ئەبێت چاوێک بە ش���یعرەکانمدا بخش���ێنی تەنها‬ ‫تایتلەکانیان بۆ هەستکردن بەمە به‌سه‌‪ .‬دەربارەی‬ ‫هەمووشتێک ئەنووس���م کە شایەنی بیرلێکردنەوە‬ ‫بێت‪ ،‬ی���ان لەبارەی یاخیبوون���ی مرۆڤەوە‪ .‬ئەمە‬ ‫گرنگە‪ ،‬ئەمە بەشێکە لە شیعر‪ ،‬زۆر گرنگە و جێی‬

‫شانازییە‪ .‬ویس���تم پێت بڵێم کە من بەتەمەنترین‬ ‫شاعیرم‪ .‬ئەمەوێ دەربارەی ئەستێرەکان گۆرانی‬ ‫بڵێم‪ ،‬لەب���ارەی مانگەوە‪ ،‬گوڵ���ەکان‪ ،‬دەربارەی‬ ‫خۆشەویستی‪ ،‬هەر وەک س���ولی پروودۆم‪ ،‬وەکو‬ ‫ڤیکتۆر هیگۆ‪ ،‬یان وەک‪ ،‬پێش هەموو شتێكی تر‪،‬‬ ‫هەموو شاعیرەکانی هەموو سەردەمەکان‪ .‬نامەوێ‬ ‫ببمە شۆڕشگێڕی ش���یعری‪ ،‬من دکتۆرام نییە لە‬ ‫ش���یعردا‪ ،‬ئایدیۆلۆژیای شیعرییم نییە‪ .‬من رقم لە‬ ‫لێکدان���ەوەی زمانەوانییە‪ .‬لە ڕاس���تیدا زمانەوانی‬ ‫شتێکی دەرەکییە‪ ،‬حەزیش بە لێکدانەوەی زیادی‬ ‫فەلسەفی ناکەم لە شیعردا‪ ،‬بەگشتی نەک بەتەنها‬ ‫لە ش���یعری خۆمدا‪ .‬ئەوه‌ندە بەس���ە کە شاعیران‬ ‫ه���ەن‪ ،‬بەاڵم ئەگەر ‪ ٤٠‬کتێب بنووس���رێ لەالیەن‬ ‫شاعیرانەوە‪ ٤٠ ،‬هەزار کتێبی لێکدانەوەی شیعری‬ ‫دەنووس���رێن‪ ،‬ئیتر شاعیران چۆن و لەکوێ بژین؟‬ ‫ئایا من ش���اعیرم لەم هەس���تە زۆر سەرەتاییەدا‪:‬‬ ‫زیاتر نەڕۆم لەس���ەر لێکدانەوەی شیعرم‪ ،‬زیاتر لە‬ ‫پێویس���تیم بۆ گۆرانیوتن زیاتر لە دەربڕینی خۆم‬ ‫و زیاتر لە تێبینی و بیرکردنەوەم لە دروستبوونی‬ ‫دونیا‪ .‬م���ن لەم دنی���ا سەرس���ووڕهێنەرەدا ئەو‬ ‫ئاڵۆزییان���ە ئەبینم کە مرۆڤایەتی ل���ە داهاتوودا‬ ‫پێیدا تێدەپەڕێت‪ .‬چونکە گۆڕینی چارەنووس���ی‬ ‫مرۆڤایەتی بەش���ێکی مەزنی ژیان���ە کە هەروەها‬ ‫منیش گرنگیی پێ دەدەم‪.‬‬ ‫ئێریک بۆکستیڵ‪ :‬هەست ئەکەم ئەم گفتوگۆیەی‬ ‫دەربارەی مرۆڤایەتی الی تۆ هەڵهاتنێکی ڕوونە لە‬ ‫ژیانی واقعی‪.‬‬ ‫پابلۆ نیرۆدا‪ :‬من هیچ بیردۆزێکم نییە دەربارەی‬ ‫مرۆڤ‪ .‬بیردۆزێک���م نییە دەربارەی ئەو پێاڵوانەی‬ ‫کە دەیانکڕم کاتێک ئەمانەی پێم دەدڕێن‪ ،‬یان ئەو‬ ‫جالنەم کە ئێستا کۆن بوو‪ .‬من نازانم مرۆڤ چییە‬ ‫و خۆم مرۆڤێک���ی زیندووم و ژیان بۆ بیرکردنەوە‬

‫نییە لەوەی مرۆڤ لە س���ەرچاوەدا چییە‪ .‬بەڵکوو‬ ‫کاری فیتەرێک یان زەویناس���ێک زیاتر ش���ایانی‬ ‫بیرلێکردنەوەی���ە‪ .‬ئ���ەم قس���ەکردنە لەبارەی کە‬ ‫ئای���ا مرۆڤ چیی���ە زیادەڕۆییە ک���ە هیچ چێژێکم‬ ‫پ���ێ ناگەیەنێت‪ .‬ئێمە ئ���ەوە ئەزانین کە لەدایک‬ ‫بووین‪ ،‬ئەوەش کە ئەمرین‪ .‬بەاڵم هەمووش���تێکی‬ ‫تر زۆر ئاسانە بە وشە باسی لێوە بکرێت‪ .‬بەڵکو‬ ‫دەرککردنە بەوەی ئایا چی ش���تێک جیاوازترینە‬ ‫دەرب���ارەی ئایدیالیزمی فەلس���ەفی ی���ان دووان‬ ‫لەسەر ئەو ش���تانەی چارەسەریان نییە‪ .‬بەگشتی‬ ‫من ش���اعیرێکی پراکتیکیم‪ .‬شیعریش لەزۆر باردا‬ ‫ئەبێت پراکتیکال بێت‪ .‬بۆ نا؟ ش���یعری پراکتیکی‬ ‫چییەتی؟ بۆ ئەو هەڵهاتنەی باست کرد‪ ،‬کە بەرەو‬ ‫سیس���تەمێکی فەلسەفی ئەڕوات یان گفتوگۆیەکی‬ ‫ترسناک یاخود س���تایلکردنی گفتوگۆ‪ ،‬ئەمانە لە‬ ‫راس���تیدا پێویس���تن وەکو ئاین‪ .‬بەاڵم ئێمە زۆر‬ ‫س���ەر‌قاڵین لەم جیهان���ەدا بەجۆرێک ئەگەر ئەوە‬ ‫پێش���ان بدەین ک���ە لێکۆڵینەوەیەک بێس���وودە‬ ‫ل���ە واڵتێکی ت���ری جیهاندا‪ ،‬بۆچ���ی بەردەوامین‬ ‫لەس���ەر ش���ێوازی ئەش���کەنجەدانی کەسانی تر؟‬ ‫فەیلەس���وفەکان بە ئازادی جێ دێڵم بۆ پرس���ین‬ ‫لە خۆیان کە مرۆڤ چییە‪ .‬بەاڵم لە من مەپرس���ە‬ ‫چونکە من تەواو بێئاگام لەو پرسیارە‪.‬‬ ‫ئێریک بۆکس���تییڵ‪ :‬پێم خۆشە بگەڕێمەوە بۆ‬ ‫ئ���ەوەی وتت ملمالنێ لە نێوان زمانی ش���یعری و‬ ‫شیعری پراکتیکی و ناپراکتیکیدا‪...‬‬ ‫پابڵۆ نیرۆدا‪ :‬با بڵێم گرنگە تێبینی ئەوە بکرێ‬ ‫کە جێگایەک هەیە بۆ شیعری سادە و راستەوخۆ‬ ‫و ش���وێنێک هەیە بۆ س���ەرەتایی‪ ،‬بۆ ش���یعری‬ ‫س���ەرەتایی‪ ،‬بۆ گۆڕانکاریی نێ���و زمان و بۆ ئەو‬ ‫هەستەی نووسەران و شاعیران هەیانە بۆ پێوانەی‬ ‫زم���ان و دەربڕینی���ان لە هەندێ کات���دا کەمن و‬

‫بەشی بیرکردنەوەکانی ئەوان ناکەن‪.‬‬ ‫ل���ە دەرەوەی ئەم���ە گۆڕانکارییە‬ ‫بەردەوام���ەکان لەدای���ک دەبن‪،‬‬ ‫گروپ���ە بەردەوامەکانی ئەدەب‪.‬‬ ‫م���رۆڤ ناتوانێ سیس���تەمێکی‬ ‫دروس���تکراوی هون���ەر ی���ان‬ ‫گۆرانی یان جلوبەرگ رەت‬ ‫بکات���ەوە‪ .‬بەاڵم من ئەمە‬ ‫ب���ە خوێندکارێک دەڵێم‪.‬‬ ‫ئەگ���ەر بە تەنها باس���ی‬ ‫ش���یعر بکەی���ن‪ ،‬لەگەل‬ ‫بەرەوپێش���چوونی می���دڵ‬ ‫کالس و دامەزراندنی شارە گەورەکاندا نووسەر و‬ ‫وێنەکێشەکان لە هەستی خەڵکەکانیانەوە دوورن‪.‬‬ ‫لە س���ەرەتای دەس���تپێکردنی ئەم س���ادەییەوە‬ ‫پیشەس���ازی و دیاردە سروش���تییەکان بوونیان‬ ‫هەبووە‪ .‬ناتوانین نەیانبینین‪ ،‬ناتوانین س���ەیریان‬ ‫بکەی���ن و گوێ ب���ە ئەنجامەکانیان نەدەین‪ .‬بەاڵم‬ ‫رۆڵی ش���یعری رۆمانتیک���ی گۆتە یان ش���یلەر‪،‬‬ ‫یاخ���ود کیتس و بایرۆن و ڤیكت���ۆر هۆگۆ لەگەڵ‬ ‫دەستپێکردنی س���ەدەکەدا و لەگەڵ گەشەکردنی‬ ‫پیشەس���ازیدا ون ب���وون‪ .‬ش���اعیرەکان خۆی���ان‬ ‫گۆڕی‪ ،‬شاعیران و وێنەکێش���ەکان خۆیان گۆڕی‬ ‫بۆ پسپۆر و ش���ارەزا‪ .‬ئەو زانیاریی و هەستانەی‬ ‫لەناو وێنەیەکدا بەدی دەک���را هەڵهاتن و نەمان‪.‬‬ ‫لەوکاتەدا ش���وێنێکی تایبەتیان دروس���ت کرد بۆ‬ ‫هونەر‪ .‬هەموو ئەم کارەساتانە کاریگەریی خۆیان‬ ‫هەبوو‪ .‬چۆن خۆمان بەڕێ دەکەین بۆ ش���وێنێکی‬ ‫ن���وێ بە گۆڕینی مێژووی ئاب���ووری و پەیوەندیی‬ ‫چینایەتی؟ چۆن ڕێگای گەڕانەوە بۆ پێش���تر بۆ‬ ‫ئەو ش���وێنەی ئەم گەشتە دوورەمان لێوە دەست‬ ‫پێک���رد بدۆزینەوە؟ من خۆم ب���ەدوور ناگرم لەم‬ ‫کێش���ەیە‪ ،‬لەبەر ئەوەی بەتایبەت ش���یعرەکانی‬

‫م���ن زۆر س���ەخت بوون ب���ۆ تێگەیش���تن‪ .‬بەاڵم‬ ‫دەتوانم یەک ش���ت بڵێم‪ :‬شیعری من پارچەیەکە‬ ‫ل���ە ڕاس���تگۆیی‪ .‬بگر‌ه ئ���ەوە ئەدەب���ی هەموو‬ ‫ش���اعیرەکانی تریشە‪ .‬بەاڵم وەکو خوێندنگەیەکی‬ ‫وێنەکێشان‪ ،‬ش���انۆ‪ ،‬سینەما‪ ،‬ش���یعر و مۆسیقا‬ ‫خ���ۆی بە تەواوه‌ت���ی جیا دەکات���ەوە لە خەڵک‪.‬‬ ‫الی من ئەم���ە لە رێگایەکی هەڵەوە تێپەڕیوە‪ ،‬لە‬ ‫دااڵنێک���ی تاریکدایە کە ناتوانێت زۆرتر بڕوات‪ .‬لە‬ ‫الیەکی ت���رەوە‪ ،‬خۆم رەت ناکەم���ەوە‪ ،‬ئەوپەڕی‬ ‫بێماناییە خۆڕه‌تکردنەوە‪ .‬لێکۆڵینەوەی بەردەوام‬ ‫و ئەگەرەکانی دەربرین‪ ،‬کێش���ەگەلێکن ناتوانیت‬ ‫بە رەخنە بیانگەیت���ێ‪ ،‬تەنانەت لە ڕێی تێبینییە‬ ‫وردەکانمان���ەوە‪ ،‬یان لە رێ���گای بەرهەمهێنان و‬ ‫پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکانەوە ناتوانی بیگەیتێ‪.‬‬ ‫کاتێک خەڵکی ئاسایی ئازار دەچێژن‪ ،‬کاتێک باری‬ ‫مرۆڤایەتی لە جیهاندا جێگایەکی تر دەگرێت‪ ،‬یان‬ ‫کاتێ���ک رۆژئاوا دەیەوێت پەیوەندیی کۆمەاڵیەتیی‬ ‫پتەوی هەبێت من جیاوازیی گەورە دەبینم کە ئێمە‬ ‫توانام���ان دەبێت بەرەو رووناکی بڕۆین‪ ،‬چاالکییە‬ ‫هونەرییەکان بەبێ خۆپەرس���تی دەبن‪ ،‬توانامان‬ ‫دەبێ���ت ڕووە بنچینەییەکانی هونەری داهاتوو بە‬ ‫کۆمەڵگا ببه‌خشین‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٠١‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٣/١٧‬‬

‫««‬

‫‪7‬‬

‫هەر جارەی کتێبێک‬ ‫دانا ڕەووف‬ ‫هیچ شانۆکارێک بە درێژایی مێژوو‪ ،‬هێندەی (ئێدوارد‬ ‫گۆردن کرەیگ) بە قەیران و مەس���ەلەکانی چاکسازیی‬ ‫ش���انۆوە خەریک نەبووە‪ .‬ئەم ریژیس���ۆرە دەیویس���ت‬ ‫سەرلەنوێ ستراکتوری ش���انۆ و بنەماکانی‪ ،‬لەدیدێکی‬ ‫هون���ەری و تێڕوانینێکی س���ەراپاگیرییەوە ڕۆبنێتەوە‪.‬‬ ‫شانۆ هونەرێکی گشتگرە و هیچ توخمێکیشیان لەویتریان‬ ‫گرینگتر نییە‪ ،‬هەر لەم ڕووەوە لە گفتوگۆیەکیدا‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫بینەرێکی ش���انۆدا دەڵێت‪( :‬هونەری شانۆ‪ ،‬نواندن و‬ ‫ش���انۆنامە نییە‪ ،‬هەروەها دیکۆر و س���ەمای شانۆیش‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵکو تێکەاڵوبوون و چوونە ناویەکی هەموو ئەم‬ ‫توخمانەیە‪ .‬ش���انۆ لە جووڵەی شانۆیی پێک دێت‪ ،‬کە‬ ‫ڕۆحی نواندنە و لەپەیڤ‪ ،‬کە جەستەی شانۆنامەکەیە‪،‬‬ ‫لە هێڵ و ڕەنگەکان‪ ،‬ک���ە دڵی دیمەنەکانن و هەروەها‬ ‫لە ڕاگرتنی ریتم‪ ،‬کە وزەی سەمایە‪ .‬هیچ کامێکیشیان‬ ‫لەویترییان گرینگتر نییە‪).‬‬ ‫کرەیگ لەس���اڵی ‪١٨٧٢‬دا‪ ،‬لە بنەماڵەیەکی هونەریدا‬ ‫لەدای���ک بووە‪ ،‬باوکی ئەدوارد ولیەم ئەکتەرێکی گەورە‬ ‫و ناس���راو بووە‪ ،‬خاتوو ئەلیانۆر ئەلیسی دایکیشی بە‬ ‫شاژنی کۆشکی شانۆی ئینگلیزی ئاماژەی بۆ کراوە‪.‬‬ ‫کرەیگ لە تەمەنی دوانزەساڵییەوە چۆتە سەر شانۆ‬ ‫و لە ش���اکارەکانی شەکس���پیردا‪ ،‬بەتایبەتی رۆڵی‬ ‫هاملێ���ت و ماکبێ���س و رۆمیۆی بینی���وە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەم ئەکتەرە الوە‪ ،‬هەر لەس���ەرتاوە هەست بە‬ ‫تەنگەژەکانی شانۆی ئینگلیزی دەکات‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئەوە بڕیاری ئەوەی داوە واز لەنواندن بهێنێت‬ ‫و لەب���ری ئەوە پاکژکردنەوە و چاکس���ازی‬ ‫لەبوارەکانی شانۆدا بگرێتە ئەستۆی خۆی‪.‬‬ ‫کرەی���گ دوای دوورکەوتنەوەی لەنواندن‪،‬‬ ‫ڕوو دەکات���ە نووس���ین و باڵوکردنەوەی‬ ‫بابەتی تایبەت بەشێوازەکانی تەکنیکی‬ ‫ش���انۆیی و دیدی خۆی سەبارەت بە‬ ‫پاش���ەڕۆژی ش���انۆ‪ ،‬دەخات���ە ڕوو‪.‬‬ ‫لەس���اڵەکانی ‪١٨٩٦‬یش ب���ەدواوە‪،‬‬ ‫ڕوویکردۆتە دەرهێنانی ئەزموونە شانۆییەکانی‪.‬‬ ‫لەسەرەتای سااڵنی سەدەی ڕابووردودا گۆڤارێکی شانۆی‬ ‫بەناوی (ماس���ک)ـەوە باڵو دەکاتەوە‪ ،‬یەکەم ژمارەی‬ ‫ئەم گۆڤارە لەساڵی ‪١٩٠٨‬دا لە فلۆرەنس دەردەچێت‪.‬‬ ‫هەر لە فلۆرەنسیش لەس���اڵی ‪١٩١٣‬دا ئامۆژگایەک بۆ‬ ‫هونەری نوان���دن دەکاتەوە‪ ،‬ئەم ئامۆژگایە ناوبانگێکی‬ ‫نێونەتەوەی���ی گ���ەورە بەدەس���ت دێنێ���ت و لەهەموو‬ ‫ئەوروپ���اوە خوێندکار ڕووی تێدەکات‪ ،‬هەروەها دەبێتە‬ ‫مەڵبەن���دی باڵوکردن���ەوەی گۆڤاری (ماس���ک)‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەس���اڵی ‪١٩١٤‬دا‪ ،‬بەهۆی جەنگی جیهانیی یەکەمەوە‬ ‫دادەخرێت‪.‬‬ ‫کرەیگ لە س���اڵی ‪١٩٠٤‬دا کتێبێک بەناوی (هونەری‬ ‫ش���انۆ) باڵو دەکاتەوە و لەم کتێبەیشدا هەموو هەوڵ و‬ ‫تەقەال هونەریی و دیدی خۆی لەبارەی چاکسازی و قیران‬ ‫و ئێستاتیکای شانۆوە دەخاتە ڕوو‪ .‬کرەیگ لەم کتێبەدا‬ ‫ئاوڕێک���ی پڕ لە ڕەهەند و ڕەخنە لەئەزموونی داهێنانی‬ ‫ش���انۆیی خۆی‪ ،‬وەک ریژیس���ۆر و بەڕێوبەری هونەری‬ ‫شانۆکانی ئەو دەمەی واڵتەکەی و بەشێک لەشانۆکانی‬ ‫ئەوروپا ئەداتەوە‪ .‬ئەم ئەزموونە دەوڵەمەندەیش تەنها‬ ‫بۆ شانۆکاران‪ ،‬جا ئەو ش���انۆکارانە‪ ،‬شانۆنامەنووس‪،‬‬ ‫ریژیسۆر‪ ،‬ئەکتەر‪ ،‬ئامادەکاری جلوبەرگ‪ ،‬نەخشەسازی‬ ‫س���ینۆگرافیا و کارە هونەرییەکان���ی تری پش���تەوەی‬ ‫شانۆبن‪ ،‬سوودبەخش و گرینگ نییە‪ ،‬بەڵکو بۆ هەموو‬ ‫ئەوانەی���ش گرینگ���ە‪ ،‬کە دەیانەوێت ئاس���تی بینین و‬ ‫چێژی خۆی���ان بۆ کارە ش���انۆییەکان برەو پێ بدەن‪.‬‬ ‫ل���ەالی کرەیگ بینەری ش���انۆ هیچ���ی کەمتر نییە لەو‬ ‫هونەرمەندان���ەی کارە هونەرییەکان دەخوڵقێنن‪ ،‬بەبێ‬ ‫ئامادەبوونی بینەران داهێنانی شانۆیی لەشتێکی بۆش‬ ‫زیات���ر هیچیتر نییە‪ ،‬لەبەر ئ���ەوە کرەیگ ئامادەبوونی‬ ‫بینەران بەهەند وەردەگرێت و بەئامڕازێکی گرینگیشیان‬ ‫لەنێوان ش���انۆ و هۆڵی بینەراندا‪ ،‬دەزانێت‪ .‬هەر لەبەر‬ ‫ئەوەیش���ە لەم کتێبەدا‪ ،‬چەند دی���دار و گفتوگۆیەکی‬ ‫قووڵ لەنێوان ریژیس���ۆر و بینەراندا؛ سەبارەت بەوەی‪،‬‬ ‫ک���ە بینەر چ���ی لە ش���انۆ دەوێت و بەچ ش���ێوەیەک‬ ‫دەبێت هونەرمەند‪ ،‬بەتایبەتی ریژیس���ۆر‪ ،‬کە نووسەری‬ ‫نەمایشە شانۆییەکانە‪ ،‬بگاتە ئاس���تەکانی ڕەزامەندی‬ ‫و تێگەیش���تن و کاردانەوەی بین���ەران‪ ،‬لەخۆدەگرێت‪.‬‬ ‫کتێبەکەی���ش زۆر فراوانە و لەچەندین بەش���دا‪ ،‬گرفتە‬ ‫کردەیی و تێۆرییەکانی شانۆ و پەیوەندیی هونەرمەندی‬ ‫شانۆ بە ش���انۆ و بینەران و پرۆس���ەی شانۆوە ڕوون‬ ‫دەکاتەوە‪ .‬بۆ نموونە هونەرمەندانی ش���انۆ و داهاتوو‪،‬‬ ‫هونەری نواندن‪ ،‬ریژیس���ۆری ش���انۆ‪ ،‬س���ینۆگرافیا و‬ ‫جووڵ���ە‪ ،‬هیوا بە ئایندە‪ ،‬ئەکتەر و ش���انۆی بووکەڵە‪،‬‬ ‫تەوژمە کوش���ندەکانی ش���انۆی هاوچەرخ‪ ،‬شانۆنامە و‬ ‫شانۆنامەنووس���ەکان‪ ،‬ش���انۆ لەڕووس���یا و ئەڵمانیا و‬ ‫بەریتانیا‪ ،‬دیدارەکانی پسپۆری شانۆ و بینەر‪ ،‬بینەر و‬ ‫ریژیسۆری شانۆ‪ ،‬تارمایی لەشانۆنامەکانی شەکسپیردا‪،‬‬ ‫ک���ە لەتارماییەکانی شەکس���پیریش دەدوێت‪ ،‬دیدێکی‬

‫هونەری شانۆ‬

‫کردەیی و ئێس���تاتیکی هەیە‪ .‬بۆ نموونە بەم شێوەیە‬ ‫باسی (ماکبێس) دەکات‪( :‬لە ماکبێسدا‪ ،‬ئەتمۆسفێری‬ ‫تراجیدیاکە‪ ،‬لەچڕی و هێزی نهێنییەکاندایە‪ ،‬لەبەر ئەوە‬ ‫دەبێت شێوازی نواندنیش هێزێکی گەورەی ڕاز و نهێنیی‬ ‫بیخوڵقێنێت‪ ،‬ئەوەی ئەو جوانییەیش دەبەخشێت بەم‬ ‫تراجیدیا پڕ لەنهێنییە و ئەو سەراپاگیرییە بێسنوورە‪،‬‬ ‫وشە و تارماییەکانە‪ .‬ئەو وشانەی‪ ،‬کە هەرگیز گوێمان‬ ‫لێیان نابێت‪ ،‬ئەو تارماییانەیشی لەسێبەری نهێنییەکاندا‬ ‫دەجوڵێنەوە‪ ،‬ئەمانە توخمە سەرەکییەکانی پڕ لەترسی‬ ‫تراجیدیاکەن‪ ).‬هەروەها ڕێبازی ڕیالیزم و ئەکتەریش‪،‬‬ ‫بەش���ێکن لەو تەوەرانەی لەم کتێبەدا باسی کردوون‪،‬‬ ‫ئ���ەم تەوەرانەی���ش چەندین بەش و‬ ‫تەوەری ت���ر و تێڕوانینی‬ ‫تێ���ۆری جودا‬

‫دەگرنەخۆ‪.‬‬ ‫کرەی���گ ئەم کتێبەی‬ ‫دوای ئەزموون و کارێکی دوورودێژ و‬ ‫ملمالنێ و بەرێوەبردنی شانۆ گەورەکانی ئەوروپا‬ ‫نووس���یوە‪ .‬لەبەر ئەوەی کرەیگ ئاگاداری بزووتنەوەی‬ ‫شانۆی ئەوروپی بوو‪ ،‬خۆیش���ی جگە لە بەریتانیا‪ ،‬لە‬ ‫ئیتالیا‪ ،‬ئەڵمانیا و ڕووس���یا و لەگەڵ ریژیس���ۆرەکانی‬ ‫ئەو دەمە‪ ،‬بۆ نموونە ستانیسالڤس���کی کاری کردووە‪،‬‬ ‫دەیزانی گرفتەکانی ش���انۆ لەڕووی فیکر و تەکنیکەوە‬ ‫لە کوێ و ل���ە چیدایە‪ .‬کتێبەکەی���ش کورتکراوەیەکی‬ ‫ئ���ەو ئەزموون���ە و دەستنیش���انکردنی تەنگەژەکان و‬ ‫ڕێگاچ���ارە بنەڕەتییەکانە‪ ،‬هاوکات گونجاندنی هونەری‬ ‫ش���انۆیە لەگەڵ پێش���کەوتنە گەورەکان���ی کۆمەڵگای‬ ‫ئەوروپ���ی‪ ،‬چ ل���ەڕووی تەکنەلۆژی���ا و چ ل���ەڕووی‬ ‫ئاب���ووری و باروودۆخ���ە کۆمەاڵیەتییەکانەوە‪ .‬کرەیگ‬ ‫لەم کتێبەدا دەیەوێت پێناس���ەیەک بۆ هونەری ش���انۆ‬ ‫بکات و وێنەیەک���ی ڕەهای ل���ەدەرەوەی چەمکەکانی‬ ‫نەت���ەوە و پێناس���ە تەقلیدییەکانەوە پێ ببەخش���ێت‬ ‫(هیوادارم ئەوەتان لەیاد بێت‪ ،‬کە من باس���ی ش���انۆ‬ ‫دەکەم‪ ،‬بەهیچ ش���ێوەیەک مەبەستم شانۆی ئینگلیزی‬ ‫نییە‪ ،‬هەروەها ئەو شتەیش���ی بەش���انۆی فەڕەنس���ی‬ ‫ناوزەد کراوە‪ .‬مەبەستیش���م ئەوە نیی���ە‪ ،‬کە خەڵکی‬ ‫ئام���اژەی ب���ۆ دەکەن‪ ،‬کە ئ���ەوە ش���انۆی ئەڵمانی‪،‬‬ ‫ئیتاڵی‪ ،‬س���وێدی یان ڕووس���ییە‪ ،‬هەموو ش���انۆکانی‬ ‫دونیا چۆنیەکە و تەنه���ا لەزماندا جیاوازییان هەیە‪...‬‬ ‫دوای ئ���ەوە جێگای داخە! کە ش���تە هەڵە و بێمانا و‬ ‫ڕێگاگرەکان‪ ،‬لەهەر شوێنێک بێت‪ ،‬هەر یەکە‪ ،‬ئەمەیش‬ ‫جێگای پێکەنینە‪ ).‬هەروەها ئەم هونەرمەندە بەچاوی‬ ‫گوم���ان و دڵەڕاوکە و دوودڵیی���ەوە دەیڕوانییە هەموو‬ ‫شانۆکانی ئەوروپا و ئەمەریکا‪ ،‬لەپێش هەمووشیانەوە‬ ‫ش���انۆی ئینگلیزی‪ .‬کرەیگ نە خانووبەرەی شانۆکان‪،‬‬ ‫نە ئەوەیش���ی تیا پێشکەش دەکرا‪ ،‬نە ئەکتەرەکانی و‬ ‫نە ئاس���تی نواندنەکەیان‪ ،‬نە ریژی و نە ریژیسۆرەکان‪،‬‬ ‫تەنانەت کرێکاری ش���انۆ و کارمەندە هونەرییەکانیشی‬ ‫بەدڵ نەبووە‪ .‬ئەوەی جێگای س���ەرنجە‪ ،‬تەنانەت ئەو‬ ‫بینەرانەیش ک���ە دەچوونە ئەم ش���انۆیانەوە‪ ،‬جێگای‬ ‫س���تایش و ڕەزامەندیی ئەو نەب���وون‪ ،‬بەڵکو ئاماژەی‬ ‫ب���ۆ ئەوە دەکرد‪ ،‬کە ئەو بینەران���ە بەتەواوی زەوقیان‬ ‫شێوێندراوە و باش و خراپ لەیەک جیاناکەنەوە و تەنها‬ ‫بۆ کاتبەس���ەربردن و خۆدەرخس���تن دەچن بۆ شانۆ‪.‬‬ ‫کرەی���گ ئەو هونەرمەندە بوو‪ ،‬کە لەدیدێکی گش���گر و‬ ‫س���ەراپاگیری چڕ و گرانەوە دەیڕوانییە هونەری شانۆ‪،‬‬ ‫چەن���دە گرینگی بەدەق و فیکری ش���انۆنامەکان ئەدا‪،‬‬ ‫هێندەیش مەسەلەکانی تر‪ ،‬نواندن‪ ،‬ڕووناکی‪ ،‬جووڵەی‬ ‫جەس���تە‪ ،‬ڕەنگەکان‪ ،‬مۆسیقا و سینۆگرافیا‪ .‬هەست و‬ ‫س���ۆز لەبنەماکانی یەکەیەکی فیکری و ستراکتورێکی‬

‫هونەری���دا لەبەریەککەوتنێکی بەردەوام���ی بەهێزدان‪،‬‬ ‫ئەم بەریەککەوتنەیش بینەران لەپرۆسە هونەرییەکەدا‬ ‫کۆدەکات���ەوە‪( .‬من بەوە قایل نابم‪ ،‬کە وێنە و دیمەنی‬ ‫س���ینۆگرافیاکەم تەنها لەش���انۆنامەکەوە س���ەرچاوە‬ ‫وەربگرێ���ت‪ ،‬بەڵک���و دەبێت لەو دی���د و فیکرەوە‪ ،‬کە‬ ‫شانۆنامەکە لەئەندێشەمدا دروستی دەکات‪).‬‬ ‫کرەیگ بەهەموو ش���ێوەیەک دژی شانۆی واقیعی و‬ ‫ناتورالیزمی دەبێت‪ ،‬زیاتر لەکارەکانیدا‪ ،‬پەنای دەبردە‬ ‫بەر وێنە و هێما و شانۆیەک‪ ،‬کە لەسەر بنەماکانی بینین‬ ‫ڕۆنراوە‪ ،‬نەک لەسەر گوێگرتن و گێڕانەوەی چیرۆکەکان‪.‬‬ ‫لەب���ەر ئەوە دەیویس���ت ئەکتەرەکانی‪ ،‬ببنە بەش���ێک‬ ‫لەهێ���ڵ و ڕەنگ و دەنگ‪ ،‬جووڵەی جەس���تەیش ببێتە‬ ‫تەواوکەری وێنە گشتگرەکە و توخمێک لە توخمەکانی‬ ‫س���ینۆگرافیا و ڕووناکی‪ .‬بەب���ڕوای کرەیگ مرۆڤ‪ ،‬کە‬ ‫دەژی و کار دەکات تەنه���ا بەه���ۆی هێماگەلەکان���ەوە‬ ‫هەس���ت بەبوونی خۆی‪ ،‬لەنێو هێماکاندا دەکات‪،‬‬ ‫ئ���ەو نەوانەی���ش‪ ،‬ک���ە هەس���ت بە‬ ‫بەه���ای هێماگەل���ەکان‬ ‫دەک���ەن‪ ،‬ن���ەوە بەرز و‬ ‫گەورەکان���ن‪( .‬هێماگەل‬ ‫ش���تێک نییە‪ ،‬ک���ە تەنها‬ ‫لە ش���ێوازەکانی هونەردا‬ ‫بێت‪ ،‬بەڵکو لە ڕەگوڕیشەی‬ ‫هەموو ژیاندایە؛ ئێمە ناتوانین‬ ‫وا ل���ەم ژیان���ە بکەی���ن‪ ،‬کە‬ ‫م���رۆڤ بتوانێت تیا بژی‪ ،‬تەنها‬ ‫بەڕێ���گای هێماگەلەکانەوە ئەوە‬ ‫دەکەی���ن‪ ،‬کە ئێم���ە بەبەردەوامی‬ ‫بەکاری���ان دەهێنی���ن‪ ).‬بێگوم���ان‬ ‫ئەکتەرەکان���ی کرەیگ نە دەیانتوانی‬ ‫دیدە هونەرییەک���ەی ئەم هونەرمەندە‬ ‫بەرجەس���تە بکەن و نە دەشیانویس���ت‬ ‫لەکۆش���کی پادشایەتیی ش���انۆکان بێنە‬ ‫خ���وارەوە‪ .‬ئەکتەرەکانی ئەو س���ەردەمە‪،‬‬ ‫ئەکتەری بینەران بوون و خۆیان ریژسۆر و‬ ‫ئەکتەر بوون‪ ،‬هەموو ئامڕاز و پێداویستییەکانی‬ ‫تری ش���انۆ لەبەرژەوەندی و خزمەتی ئەواندا‬ ‫کاری دەکرد‪ .‬کرەیک لەئەنجامدا ناچار دەبێت‪،‬‬ ‫دەستبەرداری ئەکتەرەکانی ببێت و لەبری ئەوان‬ ‫بووکەڵەی گەورە بەکاربهێنێت‪ .‬لەم ڕووەیش���ەوە‬ ‫گوتویەتی‪( :‬ڕەوش���ێکی ش���اعیریی سەیر دەبینم‪،‬‬ ‫ئەو بووکەاڵنە ڕۆڵی دیمەنەکان بەشێوەیەکی بێگەرد‬ ‫دەبینن‪ ،‬بەش���ێوەیەک کە زۆر لەئەکتەرە ڕاستییەکان‬ ‫ئ���ەو توانایەی���ان نیی���ە؛ بووکەڵەکان ئ���ەوەی پێیان‬ ‫دەسپێردرێت‪ ،‬بەبێ کەم و زیاد دەیبینن‪).‬‬ ‫کرەیگ هونەرمەندێکی س���ەراپاگیری لێهاتوو بووە‪:‬‬ ‫وێنەگر‪ ،‬ڕەخنەگری ش���انۆ‪ ،‬ڕۆژنامەنووس‪ ،‬نووس���ەر‪،‬‬ ‫مۆسیقار‪ ،‬نەخشەسازی سینۆگرافیا و هونەری ڕووناکی‬ ‫بووە و لەهەموو ئەم بوارانەیشدا مامۆستایەکی دەگمەن‬ ‫بووە‪ .‬ئەم توخمانەی لەنەمایش���ەکانیدا کۆکردۆتەوە و‬ ‫لەسەر ئاستێکی بەرز و بەدیقەتێکی ورد و بەلێزانینێکی‬ ‫بێهاوتا بەرجەس���تەی کردوون‪ .‬هەندێک لەڕەخنەگر و‬ ‫پسپۆرەکانی شانۆ دووپاتی ئەوە دەکەنەوە‪ ،‬کە کرەیگ‬ ‫شاعیری شانۆ بووە و توانیویەتی لەهیچەوە دونیایەکی‬ ‫گ���ەورە بخوڵقێنێت‪ ،‬گەمەی ب���ە ڕووناکی و ڕەنگەکان‬ ‫ک���ردووە‪ ،‬هەر ب���ەم گەمەیە کۆش���ک و خانووبەرەی‬ ‫بێس���نووری لەسەر شانۆکان ڕۆناوە‪ ،‬پەنای بردۆتە بەر‬ ‫پەردە و بەپەردەی ئاس���ایی‪ ،‬مەوداکانی شانۆی قووڵ‬ ‫کردۆتەوە و دیمەنەکان ل���ە گۆڕانکارییەکی بەردەوامدا‬ ‫ب���وون‪ .‬هەرچەن���دە کرەی���گ دژی ش���انۆی ڕیالیزم و‬ ‫ناتورالیزم دەبێ���ت‪ ،‬بەاڵم ڕێزێکی زۆری بۆ هەوڵەکانی‬ ‫ستانیسالڤس���کی دەبێت و لەشانۆی هونەری مۆسکو‪،‬‬ ‫لەپرۆژەیەکی هاوبەش���دا شانۆنامەی هاملێت پێشکەش‬ ‫دەکەن‪ .‬کرەیگ لەکتێبەکەش���یدا چەندین جار تیش���ک‬ ‫دەخاتە س���ەر هەوڵەکانی ستانیسالڤس���کی و شانۆی‬ ‫هونەری مۆسکۆ و دەڵێت‪( :‬ستانیسالڤسکی‪ ،‬شتێکی‬ ‫گەورەی بەدەست هێناوە؛ شانۆیەکی دامەزراندوە‪ ،‬کە‬ ‫هیچ سیمایەکی بازرگانی پێوە نییە‪ ...‬هەروەها بڕوای بە‬ ‫ڕێبازی واقیعی هەیە‪ ،‬لەو دەروازەیەوە‪ ،‬کە بەهۆی ئەم‬ ‫ڕێبازەوە دەتوانێت ڕاڤەی ژیانی سیکۆلۆژیی کارەکتەرە‬ ‫ش���انۆییەکان بکات‪ ،‬هەرچەندە من بڕوام بەمە نییە‪).‬‬ ‫هەروەها کرەیگ ئاماژە بۆ ئەوە دەکات‪ ،‬کە ش���انۆکەی‬ ‫ستانیسالڤس���کی قوتابخانەیە‪ ،‬ه���ەر لەبەیانییەوە تا‬ ‫شەو و بەدرێژایی س���اڵ کاتەکانی خۆیانی تیا بەسەر‬ ‫دەب���ەن‪ ،‬تەنه���ا چەند هەفتەیەک نەبێت کە پش���ووی‬ ‫هاوینیان هەیە‪( .‬ب���ەاڵم لەبەریتانیا‪ ،‬دەتوانیت بچیتە‬ ‫هەر شانۆیەکەوە‪ ،‬لە هەموو ڕۆژەکانی ساڵدا‪ ،‬لە تەنها‬ ‫دارت���اش و ریژیس���ۆرێک و چەن���د موچەخۆرێک زیاتر‬ ‫کەس���ی تر نابینیت‪ ،‬شانۆکەی کۆنس���تان شەو و ڕۆژ‬ ‫پڕە لەخەڵک‪).‬‬ ‫ئەم هونەرمەندە‪ ،‬لەچەندین ش���وێنی ئەم کتێبەدا‪،‬‬ ‫ئ���ەوە دووپ���ات دەکاتەوە‪ ،‬ک���ە ریژییەک���ی خراپ و‬ ‫نواندنێکی نزم‪ ،‬شانۆ وێران دەکەن و فیکری نووسەریش‬ ‫دەشێوێنێت‪.‬‬

‫د‪ .‬ئازاد حه‌م‌ه ده‌ینوسێت‬

‫شێتی‌و ناعەقڵ بەبۆچوونی میشێل فوكۆ‪:‬‬ ‫مێژووی شێتی لەسەردەمی كالسیك‬ ‫بەشی یانزەیەم‬ ‫لەسەدەی ‪ 18‬گرتووخانەكان كەسانێكی جۆراوجۆری ئەو سەدەیەیان لێتووندكراوە‪،‬‬ ‫بۆنموونە ئەو كەس���انەی لێتووندكراوە كە گاڵتەی���ان بەپیرۆزیەكان كردووە‪ .‬فوكۆ‬ ‫ئەم الیەن���ە والێكدەداتەوە ئەوانەی وەك بێئیمان س���ێردەكران ئەوانەبوونە خەلەل‬ ‫لەعەقڵیانا هەب���وو‪ ،‬یان بێئیمانیان تیابووە‪ .‬واتە ش���ێت‌و مولحید هەردوو پێكەوە‬ ‫لەگرتوخانەكانا قایمكراون‪ .‬بۆیە ناعەقڵی كالس���یك بەبۆچوونی فوكۆ تەنیا لەشێوە‬ ‫قەدەغەكراوەكانی س���ێكس بریتی نەب���ووە بەڵكو لەو زەب���رەش بریتیبووە كە دژ‬ ‫بەپیرۆزی پیادەكراون‪ ،‬ئەمانە ئەو ش���ێوانەن لەناو ڕەوش���تی سێكس���ی ئاماژەیان‬ ‫لەدەستداوە‌و سنووری نوێش لەناو قەدەغە ئاینییەكان دەستنیشانیاندەكا‪ .‬تەنانەت‬ ‫بەشێ لەوانەش كە كەوتونەتە گرتووخانەكانەوە ئەوانەبوونە كە هەوڵی خۆكوشتنی‬ ‫خۆیانداوە‪ .‬ئەمانە لەبەرئەوەی گەمەیان بەپیرۆزیەكان كردوە س���زاكەیان ئەوەبووە‬ ‫لەگرتووخانەكانا توندكرێن‪ .‬واتە‪ ،‬ئەوانەی لەس���ەدەی كالسیك هەوڵی خۆكوشتنی‬ ‫خۆیاندەدا‌و س���ەرینەدەگرت سزادەدران‪ .‬لەئەرشیفی ئەوانەش‪ ،‬ئەوانەی دەیانویست‬ ‫خۆیانبكوژن‌و دواتر نەدەمردن‪ ،‬لەگرتووخانەكانا دەنوسرا" ویستویەتی ئازار بەخۆی‬ ‫بگەێنێ"‪ .‬بەپێیئەوەی لەسەدەی ‪ 17‬خۆكوشتن وەك دیاردەێ ڕەوشتی سێردەكرا‪،‬‬ ‫ئەمەش وایدەكرد س���زادانی بەدواوەبێ‌و ئەو كەس���انە بەش���ێوازی جیا س���زادرێن‌و‬ ‫پارێزراویشبن‪ ،‬ئەمەش بۆئەوەی نەبا ئەوانە جارێتر ئەوە دووبارەكەنەوە‌و‪ ،‬مەسەلەی‬ ‫خۆكوش���تنەكەش وەك حاڵەتێ دەروونی س���ێردەكرا‪ .‬تەنانەت گرتووخانەكان ئەو‬ ‫كەسانەشی لێدادەنرا كە خەریكی سیحر‌و جادوو و كیمیاسازی (دەرمانگرەوەكۆنەكان)‬ ‫دەبوون‌و‪ ،‬ئەمجۆرە كارانە بەكارگەلێ ئیلحادی‌و دوور لەڕەوش���تەوە سێردەكرا‪ ،‬بۆیە‬ ‫س���زادانی ئەوانە لەس���ەدەی ‪ 17‬ڕەهەندی ڕەوش���تی دەدرایەپاڵ‌و وەك شتی دوور‬ ‫لەعەقڵیش���ەوە دەبینرا‪ .‬هەموو ئەمانەش وەك بەشێ لەناعەقڵ دەبینرا‪ .‬گەر شێتی‬ ‫ناعەقڵی بووبێ بۆ سەدەی كالسیك (سەدەی ‪‌17‬و ‪ )18‬ئەوا بوونەوەرە ناعەقڵەكان‬ ‫بریتیكراب���وون لەمولحید‌و جادوگەر‌و ئەوانەش ك���ە خۆیاندەكوژن‪ ،‬هەموو ئەمانەش‬ ‫لەگرتووخانەكانا لەگەڵ دز‌و س���واڵكەر‌و س���ۆزانی‌و النەواز‌و شازەكان كۆدەكرانەوە‪.‬‬ ‫تەنانەت ئەوانەش كە بانگەش���ەی شتی ئاینییان دەكرد‪ ،‬لەسەدەی ‪‌17‬و ‪ ،18‬وەك‬ ‫بێئیمان‌و ناڕەوش���ت س���ێردەكران‌و ئەم دیاردەیەش گرتن‌و سوتان‌و دەربەدەركردنی‬ ‫بەدەمەوەبووە‪.‬‬ ‫بەپێی توێژینەوەكەی فوك���ۆ بێ ئەم دوو چاخە‪‌17 ،‬و ‪ ،18‬لەناو ناعەقڵ عەقڵی‬ ‫ئامادەكردووە‪ .‬كەواتە دەش���ێ بپرسین‪ :‬ئایا ئەم دوو چاخە دەیانویست پێمانبڵێن‪:‬‬ ‫ژیانمان لەگ���ەڵ هەموو گەش���بینیێكیا تەنیا بریتیە لەهەقایەت‪ ،‬زانینەكانیش���مان‬ ‫لەدەبەنگ���ی زیاتر ش���تێتر نیین‪ ،‬بەكورت���ی جیهان لەكومیدیایێ هەمیش���ەی زیاتر‬ ‫ش���تێ ئەوتۆ نییە؟ خۆی لەخۆیدا ئەستەمیشە‪ ،‬فوكۆ وتەنی‪ ،‬جیاكردنەوە لەنێوان‬ ‫مانا‌و ش���ێتی‪ ،‬هەردووش پێكەوە لەیەكیەتیێكا لەدایكبونە كە ناش���ێ لەنهێنیەكەی‬ ‫تێبگەی���ن‌و‪ ،‬بەردەوامی���ش لەگوازتنەوەداین لەیەكێكیانەوە بۆ ئەویتر‪ .‬دەش���ێ ئەو‬ ‫ش���تانەی هیچیانتیابەسەرنییە ماناداربن‌و دەششێ شێتی دانای بێ‪ .‬ئەوەی سەدەی‬ ‫‪ 17‬كردی دابڕانبوو لەنێوان عەقڵ‌و ناعەقڵ‌و گرتووخانەكانیش تەنیا گوزارەكردنێبوون‬ ‫ل���ەو دابأانە‪ .‬تایبەت بەناعەقڵ فوكۆ ئاماژە بەوەش���دەكا كە عەقڵ دەبێ بەكۆیلەی‬ ‫هەوەس‌و پاش���كۆی دڵ‪ .‬لەسەدەی ‪ 18‬جەستەو پارە‌و هەوەس عەقڵ كۆیلەدەكەن‪.‬‬ ‫ئەمە فوكۆ ناویدەنێ كاركردنێكیتری ناعەقڵ لەناو ژیانی ئەم دوو س���ەدەیە‪ .‬ناعەقڵ‬ ‫دەكەوێتە ناو عەقڵەوە‪ ،‬عەقڵیش دەبێ بەكۆیلەی هەوەس‪ .‬ئەمەش وەك كێش���ەێ‬ ‫ڕەوش���تی دەبینرێ‪ .‬فوك���ۆ وتەنی ئەحمەق هێماێك بووە ب���ۆ نامرۆیی‪ .‬بۆیە فوكۆ‬ ‫هێما بۆئەوە دەكا كە‪ ،‬ئێمە‪ ،‬مەبەست سەدەی كالسیك‪ ،‬ناعەقڵێك نزدیك لەمرۆڤ‬ ‫ئاشكرا دەكەین‪ ،‬ناعەقڵێ وەك وازهێنانی مرۆڤ لەخودیخۆی‪.‬‬ ‫گرتوخان���ەكان ناعەق���ڵ‪ ،‬فوك���ۆ وتەن���ی‪ ،‬هەڵدەوەش���ێننەوە‪ ،‬گومڕاییەكان���ی‬ ‫ئاش���كرادەكەن‪.‬لێرەوە ناعەقڵ دەبێ بەبابەتێ بۆ دەرك‪ .‬لەس���ەرەتای سەدەی ‪17‬‬ ‫وە ناعەقڵ نەبوو بەش���تێ كە جیهان بترس���ێنێ‌و لەوەش���كەوت بب���ێ بەڕەهەندی‬ ‫سرووش���تی عەقڵ‪ ،‬بەڵكو بوو بەفۆڕمێ مرۆی‌و شوێنی لەناو توێژە كۆمەاڵیەتیەكانا‬ ‫دۆزییەوە‪ .‬ناعەقڵ‪ ،‬بوونەوەرە پەراوێزەكان (جادوكەر‪ ،‬الدەر‪ ،‬شازەسێكس���یەكان‪،‬‬ ‫مولحیدەكان‌و‪ )..‬بەپێی الدانیان لەپێوانەی كۆمەاڵیەتی دەپێوران‪ .‬هەرئەو كەش���تی‬ ‫ئەحمەقانەی پێش���تر فوكۆ لەم توێژینەوەی���ە ئاماژەیپێدەكا بریتین‪ ،‬لەدیدی فوكۆ‪،‬‬ ‫لەكۆمەڵە كەس���انێ لەجۆری ڕەوش���تی كە بەرەو ش���وێنە دوورەكان‪ .‬لەسەرەتای‬ ‫س���ەدەی ‪ 17‬وە مرۆڤی ناعەقڵ‪ ،‬بەپێچەوانەی قۆناغی كەشتی ئەحمەقەكان‪ ،‬كەسێ‬ ‫بەرجەستەبووە‌و هەڵقوواڵوی جیهانێ كۆمەاڵیەتیبووە‌و كۆمەڵگەش بڕیاریبەسەراداوە‬ ‫وابژیت‪ .‬بەمجۆرە ش���ێت‪ ،‬بەڕێكەوت‪ ،‬دەبێ بەبەش���ێ لەژیانی كۆمەاڵیەتی‌و جێیێك‬ ‫بۆخۆی دابیندەكا‪ .‬لێرەوە ش���ێت ئەو كەسەیە كە لەگشت كوچەوكۆاڵنێ دەبینرێ‌و‬ ‫بەشێوازێ پۆلیسی دەستبەسەریشدەكرێ‪.‬‬ ‫كاتێ شتێ بووە بەبابەتێ بۆ پزیشكی دەروونی كە دەربازیبوو لەو لێكدانەوە ئاینی‌و‬ ‫ڕەوشتییانەی سەدەكانی ناوەڕاست وێنایكردبوو‪ .‬عەقڵ لەسەدەی كالسیك ناعەقڵی‬ ‫كۆیلەیخۆیكرد‪ ،‬ئەمەی لەس���ەر حیسابی شێتی كرد‪ .‬لەدوای سەدەی ڕێنیسانسەوە‬ ‫دیوارێ كەوتە نێوان باش���ە‌و خراپەوە‪ .‬لێرەوە جیاكردنەوەێك كەوتە نێوان عەقڵ‌و‬ ‫ناعەقڵەوە‪ .‬بەبۆچوونی فوكۆ ئەمەیە قەیرانە ڕەوش���تییە نوێكە‪ .‬نموونەش لەس���ەر‬ ‫ئەمە‪ ،‬فوكۆ وتەنی‪ ،‬ماركیز دۆ س���اد‌و نیچەیە‪ .‬نیوەی جیهانی ڕەوشتیش دەكەوێتە‬ ‫بواری ناعەقڵەوە‪ .‬كەوابێ عەقڵ كە ناعەقڵ دروس���تدەكا ئەم ناعەقڵە وەك ش���تێ‬ ‫ناڕەوش���تیش سێردەكا‪ .‬سەدەی كالس���یك وایكرد مەیدانی ناعەقڵ شوێنێ ئیرۆسی‬ ‫بێ‌و كراش بەبوارێ بۆ س���یحگەرای‌و عیرفان‪ .‬شێتی‪ ،‬بەمجۆرەبێ‪ ،‬دەبێ بەمەیدانێ‬ ‫ب���ۆ لەخۆگرتنی ناعەقڵ‪ ،‬ئەم ناعەقڵەش‪ ،‬بەپێی قس���ەی فوكۆ‪ ،‬دەبێ بەیادەوەری‬ ‫گەورەی گەلەكان‪ ،‬واتە ناعەقڵی وەفای گەورەی ئەم گەالنەیە بۆ ڕابردوو‪.‬‬ ‫‪Michel Foucault.Vansinnets historia under den klassiska epoken.‬‬ ‫‪Inledning av Sune Sunesson, 1983. Arkiv förlag, Lund.‬‬ ‫‪Michel Foucault. History of Madness. Jean Khalfa (ed.). translated‬‬ ‫‪by Jonathan Murphy. Routledge, 2006.‬‬ ‫‪Michel Foucault. Madness and Civilization: A History of Insanity‬‬ ‫‪in the Age of Reason. Translated by Richard Howard. Vintage;1988.‬‬ ‫‪Michel Foucault & Paul Rabinow. The Foucault Reader. Pantheon.‬‬ ‫‪1984.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٠١‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٣/١٧‬‬

‫««‬

‫‪8‬‬

‫به‌ درێژایى كتێبى ڕێ‬ ‫كه‌ریم ده‌شتی‬ ‫‪1‬‬ ‫ڕێگایه‌كان هه‌ر یه‌كه‌و ده‌نگى خۆى هه‌بوو‬ ‫ده‌نگى شكان‪ ،‬ده‌نگى وردوخاشبوون و ڕمان‬ ‫مێژووى درزى دڵى ئه‌م كه‌ونه‌یان ده‌گێڕاو‌ه‬ ‫جیاوازى نه‌ده‌ما ل ‌ه میانى به‌رد و ئینسان‬

‫‪6‬‬ ‫ئه‌و ڕێگایان ‌ه چه‌ند درێژ بوون هه‌ناسه‌كانى منیش چه‌ند كورت‬ ‫چه‌ند ڕووناك بوون و چاوه‌كانى منیش چه‌ند كز‬ ‫باسى نهێنیى منیان ده‌كرد ك ‌ه من له‌ ئاشكراییدا غه‌رق بووبووم‬ ‫ئه‌و ڕێگایان ‌ه وه‌ك كتێبى مردووان وابوون‪ ،‬كتێبى بێتامى ژیان‬

‫‪2‬‬ ‫ك ‌ه هه‌موو ڕێگاكانمان بڕى و وجوودى بێماناى خۆمان‬ ‫وه‌ك كیسه‌یێ سه‌رسامى‪ ،‬ل ‌ه دواى خۆماندا به‌جێ هێشت‬ ‫وه‌ك چه‌ند قه‌پێلكێكى بۆش له‌ناو سووڕى زه‌مان‬ ‫ل ‌ه مرۆڤ نه‌ده‌چووین‪ ،‬ل ‌ه ته‌ونى ڕۆژگاردا مه‌سخ بووبووین‬ ‫بووبووین به‌ حه‌رفێ ل ‌ه كتێبی ڕه‌شى هه‌ره‌س و داڕمان‬ ‫بووبووین ب ‌ه ئه‌دگارى خۆڵه‌مێشیى ناو كتێبى زمان‬

‫‪7‬‬ ‫چه‌ند ماندووم له‌و ڕێگایان ‌ه ك ‌ه پرسیارن له‌ ئێسته‌تیكاى شوێن‬ ‫چه‌ند ماندووم له‌و ڕێگایان ‌ه ك ‌ه وه‌اڵمن ل ‌ه ناشیرینییه‌كانى كات‬

‫‪3‬‬ ‫هه‌موومان وه‌ك كۆمه‌ڵ ‌ه مه‌ستێكى شكاو ل ‌ه ته‌النێكا وه‌ستاین‬ ‫كه‌س نه‌یده‌زانى ئێم ‌ه چین و ل ‌ه كام قه‌ڵه‌مڕه‌وى خوداین‬ ‫كه‌س نه‌یده‌زانى كه‌ ئێم ‌ه له‌ چه‌ند تارماییه‌كى بێزه‌وه‌رین‬ ‫له‌ناو هه‌نده‌سه‌ى قه‌ده‌رێكى چه‌ند جوداین‬ ‫‪4‬‬ ‫ل ‌ه ناوه‌ندى زه‌مین و ئاسمان ب ‌ه هه‌ڵواسراوى ماینه‌و‌ه‬ ‫نه‌مانده‌توانى ن ‌ه بۆ خودا به‌رز بینه‌و‌ه ن ‌ه بۆ شه‌یتان‬ ‫ن ‌ه ئاسمان به‌ هیى خۆى ده‌زانین ن ‌ه زه‌وى‬ ‫بۆ ئه‌به‌د له‌و فه‌زایه‌دا سووڕاینه‌و‌ه‬ ‫ئێستاش هه‌روا ده‌سووڕێینه‌وه‬ ‫‌‬ ‫‪5‬‬ ‫به‌ناو ڕێگاكاندا ده‌ڕۆیشتم دره‌خته‌كان قسه‌یان بۆ ده‌كردم‬ ‫به‌رده‌كان قسه‌یان بۆ ده‌كردم‪ ،‬بۆقه‌كان قسه‌یان بۆ ده‌كردم‬ ‫ك ‌ه به‌ناو مرۆڤه‌كاندا ڕه‌ت بووم به‌رده‌وام ته‌قه‌یان لێ ده‌كردم‬ ‫زانیم دار و به‌رد و درخته‌كان‪ ،‬چه‌ند ئینسانیترن له‌ ئینسان‬

‫‪8‬‬ ‫ئێم ‌ه هه‌موومان به‌و ڕێگایانه‌دا ده‌ڕۆین ك ‌ه وه‌ك ناواخنى كتێب وان‬ ‫هه‌موو ئایدیاكانى ئینسان ب ‌ه وردوخاشییه‌و‌ه له‌ناو ڕێگادان‬ ‫ڕێگاكان زیندانى خودان ك ‌ه ل ‌ه زیندانى مرۆڤ ڕه‌شترن و هه‌م جودان‬ ‫‪9‬‬ ‫ل ‌ه دڵى ڕێگاكاندا گیام بینى ته‌نها و شه‌ونم له‌سه‌ر به‌رده‌كان كه‌وتبوو‬ ‫دره‌خته‌كانم بینى ته‌نها و گه‌اڵ به‌سه‌ر ئاو كه‌وتبوو‬ ‫ڕێگاكان ل ‌ه هه‌وا بوون و زه‌وییه‌كانیش بێ ڕێگا‬ ‫‪10‬‬ ‫ڕێگاكان پڕ كۆبرابوون‪ ،‬ئێم ‌ه ب ‌ه دوژمنمان ده‌زانین‬ ‫ئه‌وان بۆ نیشتیمانى خۆیان ده‌چوون و عه‌وداڵى گه‌یشتن بوون‬ ‫ئێمه‌ش به‌ره‌و كوشتنیان ده‌چووین و عه‌وداڵى خوێنڕشتن بووین‬ ‫ئه‌وان گه‌یشتن و به‌اڵم ئێم ‌ه نه‌گه‌یشتین و خوێنمان پڕ ژه‌هر بوو‬ ‫‪11‬‬ ‫له‌ناو چه‌قى ئه‌و ڕێگایانه‌ى ئێمه‌یان ده‌برده‌و‌ه ناو زیندان‬ ‫یه‌ك ‌ه یه‌ك ‌ه باڵنده‌كان خۆیان ده‌كوشت‪ ،‬گریاین خۆمانمان بیر ده‌هاته‌و‌ه‬ ‫ك ‌ه له‌و ڕێگ ‌ه بێ كۆتاییانه‌دا ئێمه‌ش یه‌ك ‌ه یه‌ك ‌ه خۆمان ده‌كوژین‬ ‫‪12‬‬ ‫چه‌قۆمان پێ نه‌بوو شریتى ئه‌و ڕێگایانه‌ى پێ ببڕین‪ ،‬ناچار به‌ پێ‬ ‫بڕیمان‬ ‫هه‌موومان كه‌وتین ‌ه داوى مه‌حاڵ ناچار په‌نامان برده‌و‌ه به‌ر یاریى قومار‬ ‫دۆڕاندمان‪ ،‬گه‌ڕاینه‌و‌ه سه‌ر یه‌كه‌م ڕووتى و زیڕه‌ى مناڵ‬ ‫‪13‬‬ ‫بێده‌نگى زمانى پڕ سامى ڕێگ ‌ه بوو‪ ،‬ئێمه‌ش هه‌ر هاوارمان ده‌كرد‬ ‫به‌اڵم نه‌مانتوانى شه‌خته‌ى بێده‌نگی ڕێگ ‌ه بشكێنین‬ ‫ئێم ‌ه شكاین وردوخاش بووین‪ ،‬هه‌مدیس ڕێگ ‌ه زمانى خۆى نه‌گۆڕى‬ ‫بێده‌نگى بۆ ئه‌به‌د داگیرى كردین‬ ‫‪14‬‬ ‫له‌ناو ڕێگاكاندا هه‌زاران جام شه‌رابم هه‌یه‌‪ ،‬شه‌رابى هاتونه‌هات‬ ‫هه‌زاران كتێبم هه‌یه‌ ده‌رباره‌ى زیندانى زمان‬ ‫ك ‌ه با هه‌مووى كۆ كردنه‌و‌ه‬ ‫كردى ب ‌ه گه‌وره‌ترین كتێبى ئه‌لفباى شێواوى گومان‬ ‫‪15‬‬ ‫ك ‌ه گه‌یشتین ‌ه سه‌مه‌رقه‌ند زمان ل ‌ه گۆ كه‌وتبوو‬ ‫چراكان تاز‌ه كتێبى سه‌مایان ده‌نووسییه‌و‌ه و خۆیان ده‌كوشت‬ ‫تازه‌ بخوردى كێلى زیندان ده‌دره‌وشایه‌و‌ه و مه‌ل ده‌گه‌ڕانه‌و‌ه ل ‌ه فڕین‬ ‫باڵى شكاوى خۆیان ب ‌ه با ده‌به‌ستایه‌و‌ه و‬ ‫قه‌رى خۆیان دابووه‌ ده‌ست جریو‌ه و چڕین‬ ‫من له‌وێدا ب ‌ه په‌ل ‌ه یاده‌وه‌رییه‌كانى خۆم نووسییه‌و‌ه‬ ‫مابوو بگه‌م ب ‌ه ناخى خۆم ك ‌ه كتێبى بێهووده‌یى بانگى كردم‬ ‫له‌و ناوه‌دا وه‌ك شمشێر ل ‌ه با چه‌قیم و بۆ ئه‌به‌د نه‌بریسكامه‌وه‌‬

‫مۆتیڤ‪ :‬شەماڵ سەعدوڵاڵ‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫به‌ڕێوه‌به‌ری هونه‌ری‪ :‬جەلیل حسێن‬ ‫‪jaleelhsen@yahoo.com‬‬

‫ذمارة (‪ )192‬دوشةممة ‪2014/٣/17‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪192‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ذمارة (‪ )192‬دوشةممة ‪2014/٣/17‬‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫زانــستەكان گـــومڕایین!‬ ‫(لە پەراوێزی وتارێكی د‪.‬عەبدولواحید)دا‬ ‫هاوژین ئەبوبەكر‬ ‫لە كلتوری ئاینیدا زۆر باس لە زانست دەكرێت‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم هەمیشە مەبەست ل��ەو دەس��ت��ەواژەی��ە‬ ‫كە پێیدەگوترێت (زانستە ئاینیەكان) كە بە‬ ‫(نەحو س��ەرف) و (بەالغە)ی زمانی عەرەبی‬ ‫دەستپێدەكات بۆ (فیقه) و (عەقیدە) و (كەالم)‬ ‫و (ئوسوڵی دین) و هتد‪ ...‬ئەم بوارانە ئەمڕۆ‬ ‫نزیكی هەزارساڵ بەسەریاندا تێپەڕیوە‪ .‬واتە‬ ‫ه��ەزار ساڵ بەسەر فۆرمەلەبونیاندا تێپەڕیوە‬ ‫و نزیكی هەزارساڵە زاراوەكانیان و هەموو ئەو‬ ‫بەڵگە و بەڵگەكاری و لێكدانەوانەی كە كراوە بۆ‬ ‫دەقە بنەڕەتیەكان و بۆ روانین بۆ دیاردەكان و‬ ‫بۆ زانیاری سەبارەت بە مرۆڤ و دەوروبەری‪ .‬ئەم‬ ‫«زانستە ئاینیانە» بەتەواوی پیرۆزكراون‪ ،‬تا ئەو‬ ‫رادەی جێگەی دەقە بنەڕەتیەكانیان گرتۆتەوە‪،‬‬ ‫ئەمە ل��ە كاتێكدا هیچ ی��ەك ل��ەو «زانستە‬ ‫ئاینیانە»ی كە پیرۆز كراون نە لە قورئاندا‬ ‫ئاماژەیان پێكراوە‪ ،‬نە لە وتەكانی پێغەمبەردا‪.‬‬ ‫بۆیە لە هەموو حاڵەتێكدا ئ��ەو ب���وارەی كە‬ ‫پێیدەگوترێت «زانستە ئیسالمیەكان» یان‬ ‫«زانستە ئاینیەكان» بەرهەمی بیركردنەوەی‬ ‫چەند كەسانێكە و سودیان لە زانست و زانیاری‬ ‫سەردەمی خۆیان‪ ،‬بەتایبەت یۆنانی و ئێرانی‬ ‫و گەالنی ناوچەكە بینیوە و لە روانگەیەكی‬ ‫دیاریكراوەوە و دایانڕشتۆتەوە‪ .‬ئەمڕۆش بەو‬ ‫روانگە و روانینانە دەگوترێت «زانستی ئاینی»‪،‬‬ ‫یان «زانستە ئیسالمیەكان»‪.‬‬ ‫تا ئەو شوێنەی كە ئ��ەوەی پێیدەگوترێت‬ ‫«زانستە ئیسالمیەكان» وەك��و روانینێك و‬ ‫لێكدانەوەیەك لە نێو لێكدانەوە و روانینەكانی‬ ‫دیكەدا سەیربكرێن شتێكی ئاساییە‪ .‬وەكو‬ ‫روانینێكی نەریتی و كلتوری و سونەتی‬ ‫سەیربكرێن ئاساییە‪ .‬بەاڵم ئەوە ئاسایی نییە و‬ ‫كوفرێكی مەعریفی و جەهالەتی سەردەمە كە‬ ‫پێیوابێت تاكە زانستێك هەبێت ئەو «زانستە‬ ‫ئاینیانەن» و زانستەكانی دیكە گومڕاییە و‬ ‫بەتاڵن و سەرلێشێوان بۆ مرۆڤ دروستدەكەن‪.‬‬ ‫مەگەر ئەوە گوڕایی و سەرلێشێوان نییە كە ئەو‬ ‫كەسانەی ئەمڕۆ جەهلی لەمجۆرە باڵودەكەنەوە‬ ‫ل��ەب��ەردەم مایكێكەوە قسە ف��ڕێ��دەدەن كە‬ ‫بەرهەمی ئەو زانستەیە كە بە «عیلمی باتڵ»‬ ‫و «واڵت��ی كافران» ناویاندەبەن‪ .‬ئەو مەال و‬ ‫بەناو دكتۆرانە وتارەكانیان بە تیڤی و رادیۆ‬ ‫باڵودەكەنەوە كە بەرهەمی ماندوبون و داهێنانی‬ ‫ئەو زانستە باتیڵەیە‪ .‬ئەو مەال و دكتۆرانە بە‬ ‫مۆبایل پەیوەندییەكانیان رێكدەخەن و بە بڵندگۆ‬ ‫لە مزگەوتەكانەوە وتار دەخوێننەوە و لەبەردەم‬ ‫و گەرم و فێنكی سپلێتی ئەو زانستە باتڵەدا‬ ‫دەحەوێنەوە و كەشخەیی دەنوێنن‪ .‬نمونەی‬ ‫ئەمجۆرە كەسانەش (د‪.‬عەبدولواحید محمد‬ ‫ساڵح)ە و لە وتارێكدا بەناونیشانی (نەمانی‬

‫سەبارەت بە زانستە‬ ‫ئاینییەكان‪،‬‬ ‫د‪ .‬عەبدولواحید‪:‬‬ ‫(غەیری ئەم عیلمە‬ ‫عیلم نییە و باتڵە)‬

‫د‪ .‬عەبدولواحید‪ ،‬بانگخوازی ئاینی و مامۆستای زانکۆ‬ ‫عیلم) كە لە یوتوپ دانراوە‪ ،‬زۆرێك لەو دەربڕین‬ ‫و بیروبۆچونانەی دەربڕیوە‪.‬‬ ‫س��ەرەت��ا دك��ت��ۆر س��ەب��ارەت ب��ە «زانستە‬ ‫ئاینیەكان» دەڵێت كە (گەورەترین عیلم ئەم‬ ‫عیلمەیە)‪ .‬ئەم روانینە بۆ مەالیەك یان شێخێك‬ ‫یان فەقێیەك كە خۆی لە ناوەندی حەوزە و‬ ‫پسپۆڕە ئاینیەكاندا دەخوێنێ‌ و بەرژەوەندی‬ ‫و موچە و ناونیشان و تەنانەت سومعەیشی‬ ‫پەیوەستە پێوەی شتێكی ئاسایی بێت كە‬ ‫زانست و بوارەكەی خۆی بە گەورەترین زانست‬ ‫بزانێت‪ ،‬بەاڵم بۆ كەسێك كە پزیشكبێت و هەموو‬ ‫كاری رۆژانە و شەوانەی بەسترابێت بە ئامێر و‬

‫مەگەر ئەوە گومڕایی و سەرلێشێوان نییە كە ئەو كەسانەی‬

‫ئەمڕۆ جەهلی لەمجۆرە باڵودەكەنەوە لەبەردەم مایكێكەوە قسە‬ ‫فڕێدەدەن كە بەرهەمی ئەو زانستەیە بە «عیلمی باتڵ» و «واڵتی‬

‫كافران» ناویاندەبەن‬

‫ئایا‬ ‫یەکگرتوی ئیسالمی‬ ‫شەهیدی راپەڕینی هەیە‬ ‫‪2‬‬

‫پرانسیپەكانی كیمیا و فیزیا‪ ،‬میتۆد و تیۆرە‬ ‫زانستیەكانی واڵتە كافرەكانەوە شتێكی ئاسایی‬ ‫نیە‪ .‬بەاڵم ئەم دكتۆرە بەمەوە ناوەستێت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫دەربڕینێكی زۆر دۆگما و گشتگیرانە دەردەبرێت‬ ‫كە لە شەتەح و وڕێنە دەكات و دەڵێت (غەیری‬ ‫ئەم عیلمە عیلم نییە و باتڵە)‪ ،‬بۆ تۆخكردنەوەی‬ ‫هەمان دەربڕین و یەكالكردنەوەی‪ ،‬دوبارە دەڵێت‪:‬‬ ‫(هەر عیلمێك بە «اقرأ» و دەستی پێنەكرد و‬ ‫«باسم ربك» نەبوو عیلمێكی باتڵە)‪.‬‬ ‫ئەم دەربڕینە زۆر حەددیە و ئەمالوالی تێدا‬ ‫نییە و هیچ لێكدانەوەیەكی دیكە هەڵناگرێت‬ ‫و پێیوایە نەكو تەنها ئ��ەوەی پێیدەگوترێت‬

‫«زانستە ئاینیەكان» گ��ەورەت��ر و پیرۆزن‬ ‫بۆ هەموو س��ەردەم��ێ��ك‪ ،‬بەڵكو جگە ل��ەوان‬ ‫هیچ شتێكی دیكە زانست نییە‪ .‬دواتر ئاماژە‬ ‫بەوەدەكات كە(عیلم لەم سەردەمەدا نەماوە) و‬ ‫(یەكێك لە نیشانەكانی قیامەت فێربوونی عیلمە‬ ‫بۆ غەیری خوا)‪(.‬بۆیە ئەو عیلەمەمان ئەوێت‬ ‫كە لە مزگەوت و «جامع‪ -‬مزگەوت»ەكانەوە‬ ‫دەستپێبكاتەوە)‪ .‬هەر لەوێدا ئاماژە بەوە دەكات‬ ‫كە مزگەوت پیرۆزتر و گەورەترە لە زانكۆ و‬ ‫زانستەكانی ئاین كە لە مزگەوتدان پیرۆزتر و‬ ‫گەورەترن لە زانستەكانی زانكۆ‪ ،‬هەر لەبەر‬ ‫ئەمەیشە (جامع) لە زمانی عەرەبیدا (نێر)‬

‫نەجمەدین ئەحمەد‬

‫؟‬

‫بۆ بینینی ئەو وتارەی د‪.‬عەبدولواحید‪ ،‬بڕوانە‪:‬‬ ‫‪http://www.youtube.com/‬‬ ‫‪watch?v=Cc173tt4H6Y‬‬

‫بۆ تێگەیشتن لە ئیسالمیزم‬ ‫ئه‌و ‌ه بەس نیە تەنها‬ ‫هەوڵەكان لە چەمكە دینی و‬ ‫سیاسییەكاندا کورتبکه‌ینه‌وه‌‬

‫‪3‬‬

‫ە و (جامعە)ە (مێ‌)یە‪ .‬ئەم لێكدانەوەیە كە‬ ‫مزگەوت «نێر»ە و زانكۆ «مێ‌«یە لە روخساردا‬ ‫زۆر سادە و كۆمیدیانەیە تا ئاستی گێلی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە ناوەرۆكدا ئاماژەیە بە نەبوونی مەعریفە و‬ ‫بیركردنەوە و نەبونی هۆشیاریی و زانیاری‬ ‫سەرپێیانە و گشتیش‪ .‬ئەمە ئاماژەیە بەوەی كە‬ ‫خاوەنی ئەم دەربڕینە تەنها لەزمانی عەرەبیدا‬ ‫بیردەكاتەوە و بەپێی رەگەزەكانی نێر و مێی‬ ‫ئەو زمانە پۆلبەندی بۆ گ��ەردون و م��رۆڤ و‬ ‫ژیان و تەنانەت زانستەكانیش دەكات‪ .‬ئەمە لە‬ ‫كاتێكدا نێر و مێ‌ لە زماندا هیچ پەیوەندییەكی بە‬ ‫بیركردنەوە و زانست و پۆلبەندییەكانی ژیانەوە‬ ‫نییە و بە هیچ پێوانەیەكی تەنانەت «زانستە‬ ‫ئاینیەكان»یش پۆلێنی وا ئەنجام نەدراوە‪ .‬ئەم‬ ‫جۆرە بیركردنەوە و لێكدانەوانە ئاماژەن بە‬ ‫هەژاریی بیركردنەوە و لێكدانەوە تاكو ئاستی‬ ‫كوفری مەعریفی و سادەگۆیی و نەبونی قوڵی‬ ‫لە بیركردنەوەدا‪.‬‬ ‫ئەم تەوژمە لە بیركردنەوە و لێدوان لە ئاستی‬ ‫ئەوانەی پێیان دەگوترێت «بانگخوازی ئاینی»‬ ‫ئەمڕۆ برەوی هەیە‪ .‬لەو ئاراستەدا زانستەكانی‬ ‫ئەمڕۆ نادیدە دەگیرێن و بێ‌ بەها دەكرێن تا‬ ‫ئاستی ئەوە پێیان دەگوترێت (عیلمی باتڵ) و‬ ‫(عیلمی كافران) و (واڵتی كافران)‪ .‬ئەمە تەنها‬ ‫مەال و شێخ و فەقێكان نین كە باوەڕیان وایە‪،‬‬ ‫بەڵكو دكتۆرەكانی زانكۆ و بواری پزیشكیشن‪.‬‬ ‫رەوت��ێ��ك و تەوژمێك ئەمانەش نوێنە ر و‬ ‫بیركەرەوە و منەویرەكانی بن‪ ،‬داخۆ بەچیبگات‬ ‫جگە لە ب�ڵاوك��ردن��ەوەی نەزانی و داخ��ران و‬ ‫چەقبەستویی و سەرلێشێوان و جەهالەت؟!‬ ‫بۆیە دەبێت تاكو سەدساڵی دیكەش چاوەڕێی‬ ‫ریفۆرمی ئاینی لەو ب��وارەدا نەكەین‪ ،‬چونكە‬ ‫ریفۆرمی ئاینی هەمیشە لە ئاستی مەعریفەوە‬ ‫دەستپێدەكات‪ ،‬بناغەی مەعریفەی ئاینیش بواری‬ ‫«زانستە ئاینیەكان»ەو دەبێت ریفۆرم لەوێوە‬ ‫هەنگاو هەڵبێنێت‪.‬‬

‫عەزیز ڕەوف‬

‫ئیخوان کە چونە دەسەاڵت‬ ‫دەستیان کرد بە ئەخوەنەکردنی‬ ‫دەسەاڵت و کۆمەڵگا‬

‫‪8‬‬

‫پرۆفیسۆر جەمال زەهران‬

‫ذمارة (‪ )192‬دوشةممة ‪2014/٣/17‬‬

‫ئيسالمى سياسى‬

‫‪2‬‬

‫راپەڕین‌و رەنگی یەكگرتوو‬ ‫نەجمەدین ئەحمەد‬ ‫لەهەستیارترین ساتەكانی سەردەمی‬ ‫ئەنفال‌و كیمیاباراندا‪ ،‬غیرەتدارترین‬ ‫پیاوەكان‌و جەوانەكانی كورد لە غوربەت‌و‬ ‫شاخەكانی كوردستاندا مژوڵی خەبات‌و‬ ‫لەخەمی پ��رۆژەی راپەڕینی كوردستاندا‬ ‫ب��وون‪ .‬دروس��ت لەوكاتەدا‪ ،‬سەالحەدین‬ ‫محەمەد بەهادینی دامەزرێنەرو داینەمۆی‬ ‫راگەیاندنی یەكگرتووی ئیسالمی كوردستان‬ ‫لە نەوەدەكاندا لە قەزای پاوەی سەر بە‬ ‫ئوستانی كرماشانی ئێراندا‪ ،‬دوكانێكی‬ ‫گچكەی ه��ەب��وو‪ ،‬سەرقاڵی چاكکردنی‬ ‫كاتژمێرە شكاو و سوتاوەكان بوو‪ .‬مامۆستا‬ ‫سەالح لەساڵی ‪ 1987‬دا دروست لەشاری‬ ‫پاوە سەرقاڵی پیشەی سەعاتچییەتی بوو‪.‬‬ ‫رۆژان���ەش هاموشۆی مزگەوتی دوخ��ان‌و‬ ‫م��زگ��ەوت��ی پیرپڕچنی پ���اوەی دەك���ردو‬ ‫نوێژەكان‌و تاعەتی خ��وای دەك��رد‪ .‬لەو‬ ‫دەم��ەدا مامۆستا سەاڵح كات لەدەستیدا‬ ‫ب��وو‪ ،‬وەل��ێ‌ ل��ە رووە مادییەكەی كات‬ ‫تێگەیشتبوو‪ ،‬چوون لەرووی عەمەلییەوە‬ ‫ب���ڕوای بەچاككردنەوەی ت��ەن‌و م��ادەی‬ ‫كاتژمێرەكان بوو‪ .‬بۆ هێزێكی تەڤگەرو‬ ‫شۆڕشگێڕ لەو دەمەدا دەرفەتێكی فرەباش‬ ‫هەبوو بۆ خەباتی چەكداری‪ ،‬هەروەك چۆن‬ ‫چەپە شۆڕشگێرەكان‌و پاسۆك و پارتی‬ ‫گ��ەل‌و حسك‌و یەكێتی‌و پارتی لەچیادا‬ ‫سەرقاڵی چاالكی بوون‪.‬‬ ‫عەجەبا بانگەشەكارێكی ری��ف��ۆرم‌و‬ ‫ئیسالمی سیاسی كیمیابارانی ‪ 5000‬هاواڵتی‬ ‫دەڤەرەكەی‌و ئەنفالی دەیان هەزار كوردی‬ ‫گەرمیان راینەچڵەكان‌و بەیاننامەیەكی‬ ‫پێدەرنەكرد‪ .‬هەروەك چۆن پیاوماقوڵێكی‬ ‫دەڤ��ەری پاوە دەگەڕێتەوە لەو دەمانەی‬ ‫كوردانی هەڵەبجە ئ��اوارەی ئۆردوگاكانی‬ ‫جوانڕۆ ببوون‪ ،‬مامۆسا س��ەاڵح ئێمەی‬ ‫لە چاخانەكاندا بەگیر دەهێناو دەیگوت‬ ‫براكانم شەترەنج‌و دۆمینە حەرامەو لێی‬ ‫دوورك���ەون���ەوە‪ .‬لەراستیدا یەكگرتووی‬ ‫ئیسالمی كوردستان نایشارنەوە وەك‬ ‫لقێكی كاریگەر بە ئیخوان موسلمینی‬ ‫میسر رێكخستنەكانیان بەچڕی لەكۆتایی‬ ‫حەفتاكانەوە لە كوردستانی باشووردا‬ ‫دەستیان داوەتە كارو چاالكی سیاسیی‪.‬‬ ‫لەراستیدا چاالكی سیاسیی وەك مەفهومێكی‬ ‫شۆڕشگێڕی بەشێكی مەحكەم‌و مەدێكی‬ ‫رەسەنی شۆڕشگێڕییە لەناو بزووتنەوەی‬ ‫رزگ��اری��خ��وازی ك��وردی��دا‪ .‬ب��ەاڵم پرسیارە‬ ‫جەوهەرییەكە لێرەدا كاتێك رووب��ەڕووی‬ ‫ئەندامان‌و سیاسییانی یەكگرتووی ئیسالمی‬ ‫دەكرێتەوە‪ ،‬جۆرێك لە رووگەی شەرمن‌و‬ ‫نەزمێك لە ئیحراجی نومایان دەكەن‪ .‬هێزە‬ ‫سیاسییەكانی كوردستان لە چەپەوە بۆ‬ ‫راست بەشدارو بایەخدارن بە بزووتنەوەی‬ ‫رزگاریحوازی نەتەوەیی كورد‪ ،‬بەشداری‬ ‫هەموو ئەو رەوتانە بەتایبەت لە دوای‬ ‫نسكۆی ئەیلوول ب��ەچ��ەپ‌و نەتەوەیی‌و‬ ‫دوات���ر لەكۆتایی هەشتاكان بەهێزی‬ ‫چەكداری ئیسالمییەوە حاشا هەڵنەگرە‪.‬‬ ‫وەل��ێ‌ ب��ەش��داری یەكگرتووی ئیسالمی‬ ‫وەك مۆدێلێكی ریفۆرمخوازو وەك هێزێكی‬ ‫باوەڕدار بە نەزمی سیاسی‌و دوور لە رەونەقی‬ ‫چەكداری لێرەدا دەبێتە جێگەی پرس‌و‬ ‫جۆ‪ .‬ئایا یەكگرتووی ئیسالمی كە هێڵێكی‬ ‫ئەستووری ئیخوانیی نێو بزووتنەوەی‬ ‫ئیسالمی بوو‪ ،‬رابردوویشی زەمەنێكی دوور‬ ‫لە دروستبوونی بزووتنەوەی ئیسالمی‬ ‫لەخۆ دەگرێت‪ .‬چ سوچێكی كاروانەكەو‬ ‫چ سیمایەكی سیاسەت‌و ریفۆرمخوازی لە‬ ‫دەستدا بوو‪ ،‬ئایا بوون‌و سەنگی ئیخوان لە‬ ‫نێو تەڤگەری رزگاری خوازیدا لەكوێدا بوو؟‬ ‫ئایا ئ��ەو زان��ا ئاینیی‌و ئ��ەو قەڵەم‌و‬ ‫نوسەرانەی یەكگرتوو یان روونتر بڵێین‬ ‫خەتی یەكی ئیخوان لە گۆشەی كام لە‬ ‫زیندانەكانی بەعسا تاسا بوون‪ ،‬ئەدی كامەن‬ ‫ئەو بابەت‌و گوتارو گریمانە سیاسیانەی‪،‬‬ ‫كە خەتی یەكی ئیخوان لە پێش راپەرینداو‬ ‫لەناو شۆڕشی كوردیدا تەرحی كردبوون‬ ‫بۆ خەبات‌و بۆ ئەو ریفۆرمەی‪ ،‬كە ئێستا‬ ‫لەناو كابینەكانی حكومەتی هەرێمدا باسی‬ ‫دەكەن؟ رەنگی یەكگرتوو لە كام رێگەی‬ ‫راپەڕینەوە دەبینرا؟ رەونەقی یەكگرتوو‪،‬‬

‫كەسایەتییەكانی یەكگرتوو ‪ ،‬كادیرەكانی‬ ‫یەكگرتوو لەكام كێوی داستان‌و كێشەی‬ ‫بەعسەوە تالبوون؟‬ ‫گەر بەوردی سەیری راب��ردووی نەتەوە‬ ‫بندەستەكانی جیهانی س ‌ێ بكەین‪ ،‬هەر لە‬ ‫خەباتی گەلی ڤێتنامەوە تا كۆرییەكان‪،‬‬ ‫ه��اوك��ات ه��ەر لەخەباتی گ��ەالن��ی هندو‬ ‫پاكستانەوە تا نەتەوە خەباتگێرەكانی‬ ‫ئاسیای نێوەڕاست دژ بە ئیمپریالیزمی‬ ‫ئینگلیز‪ ،‬هاوكات گەر بڕوانینە میتۆدی كاری‬ ‫بزووتنەوە شۆڕگێرەكانی واڵتانی عەرەبی‬ ‫لەپەنجاكاندا كە لە باكوری ئەفریقاوە تا‬ ‫دورترین خاڵ لەیەمەن‌و سۆماڵ دەست‬ ‫پێدەكات‪ .‬تێدەگەین كە دنیایەك هێزی‬ ‫سیاسیی ریفۆرمخوازی دژ بەنەتەوەی‬ ‫بااڵدەست‌و دەسەاڵتی سەركوتكار هەبوون‬ ‫كە ب��ڕوای��ان بە چ��ەك‌و چۆڵی سەربازی‬ ‫نەبوو‪ .‬شتێكی جوان‌و مۆدێلێكی دیار لە‬ ‫زانستی سیاسیی و خەباتی بەرگریدا بوونی‬ ‫هەیە‪ ،‬تەنانەت ئەم نەزمە شۆڕبووەتەوە‬ ‫ب��ۆ نێو ئ��ەدەب��ی��ات��ی ب��ەرگ��ری��ی ن��ەت��ەوە‬ ‫بندەستەكان‪ .‬ب��ەروون��ی هەموو ئەوانە‬ ‫پێمان دەڵێن‪ ،‬دوور لە دەست بردن بۆ‬ ‫چ��ەك چ رەونەقێكیان داوەت��ە ش��ۆڕش‌و‬ ‫چ بایەخێكیان ب��ووە لە سەربەخۆیی‌و‬ ‫سەردارییەتی نەتەوە بندەستەكەیان‪ .‬دیارە‬

‫یەکگرتوی ئیسالمی‪ ..‬هێزێکی هەگبەخاڵی لە یادی راپەڕیندا‬ ‫ریشەی یەكگرتوو قواڵیی لەحەفتاكان‌و‬ ‫پێش راپەریندا نەبووایە‪ .‬ب��ەاڵم كاتێك‬ ‫ئامادەیی یەكگرتوو لەحەفتاكانەوە هەیە‪،‬‬ ‫ئ��ەدی بۆ یەك بەیاننامەی ناڕەزایەتی‪،‬‬

‫بەئیمان‌و ه��ەق ویست ب��وو‪ .‬ئ��ەدی ئەو‬ ‫هەموو هەقە بۆ چی لەهەگبەی ئەرشیفێكی‬ ‫یەكگرتووی ئیسالمیدا ب��ەدی ناكرێت؟‬ ‫ئەو زمان پاراوییەی میدیای یەكگرتوو لە‬

‫بوونەوە‪ ،‬كە لەئەساسەوە یەكگرتوو بۆ‬ ‫ت��ان‌و پۆی قسەكردن لەسەر ئەو پرسە‬ ‫دروست نەبووە‪ .‬لێرەوە تێدەگەین بۆچی‬ ‫یەكگرتوو ئەو هەموو كارەساتی شەرم‌و‬

‫كاتێك ئامادەیی یەكگرتوو لەحەفتاكانەوە هەیە‪ ،‬ئەدی بۆ یەك‬ ‫بەیاننامەی ناڕەزایەتی‪ ،‬یەك دۆكیۆمێنتی پشتیوانی لەگەلی كورد‪،‬‬ ‫یەك كاسێتی تۆماركراو‪ ،‬یەك ئەندامی لەسێدارەدراوی دەستی‬ ‫بەعس‪ ،‬كەسەر بەیەكگرتوو یان خەتی ئیخوان بوونیان نیە؟‬ ‫لەدەوروبەری واڵتانی هەرێمیشدا بەتایبەت‬ ‫گەر لە شۆڕشی گەالنی ئێرانیش وردبینەوە‬ ‫چەندین رەوتی مەزهەبی‌و هزری دەبینین‬ ‫كە ئەسڵەن ب��روای��ان بەچەك نەبووەو‬ ‫مەچەكێكی بەهێزی سەركەوتنی شۆڕشی‬ ‫گەالنی ئێرانیش بوون‪ .‬بەاڵم پرسیاری جدی‬ ‫لێرەدا كاتێك سەرهەڵدەدات‪ ،‬یەكگرتوو‬ ‫یاخود خەتی ئیخوان بۆچی رۆڵی لەكایە‬ ‫سیاسییەكانی پێش راپەڕیندا ونە‪ .‬بۆچی‬ ‫یەكگرتوو‪ ،‬ئەو هەموو ئیحراجییە لەبەرامبەر‬

‫یەك دكیۆمێنتی پشتیوانی لەگەلی كورد‪،‬‬ ‫یەك كاسێتی تۆماركراو‪ ،‬یەك ئەندامی‬ ‫لەسێدارەدراوی دەستی بەعس‪ ،‬كەسەر‬ ‫بەیەكگرتوو یان خەتی ئیخوان بوونیان نیە؟‬ ‫خۆ لەنێو بزووتنەوەی نەتەوەیی كوردیداو‬ ‫لەنێو خەباتی رزگ��اری��خ��وازی ك��وردی��دا‬ ‫شەهیدەكان هەر پێشمەرگەی نێو سەنگەر‬ ‫نەبوون؟ چەندین مامۆستا لەسەر وتنەوەی‬ ‫سروودێکی نیشتیمانی بە خوێندكارەكانی‬ ‫شەهید بوون‪ .‬چەندین هونەرمەند لەسەر‬

‫ئەمڕۆی میدیای كوردیدا كە بەر بووەتە‬ ‫تەخت‌و تاراجی دەسەاڵتی كوردی بۆچی‬ ‫پێشووتر لەئاستانەی تەختی سەدامدا‬ ‫تاساوی تاراوگەو قەڵەم شكاوی بەردەم ئەو‬ ‫نەفرەتە مەزنانەی سەر ژیان‌و ژیواری كورد‬ ‫بوون؟ لێرەدا هۆكارەكان لە زیهنی واقیع‬ ‫بینەكاندا دیسانەوە سەرمان دەكێشێت‬ ‫بەرەو وەاڵمێكی جدی كە یەكگرتووەكان‬ ‫خۆیان لەوەاڵم دانەوەی دەبوێرن‪ .‬گرنگ‌و‬ ‫گەورەیی ئەو تاوانە لە بەشدارنەبوون‬

‫گوناهە لەكۆڵدەگرێت‌و لەئاست كاسی‌و‬ ‫كەمتەرخەمییەكانی راپ��ەڕی��ن بەرەنگ‬ ‫پ��ەڕی��وی دەم��ێ��ن��ێ��ت��ەوەو هیچ ناڵێت‌و‬ ‫ئەرشیفەكانی خۆی بێ‌ زمان رادەگرێت‬ ‫لەو ب��وارەدا‪ .‬هۆكارێكی تری پەیوەست‬ ‫بە نەنگی بەشدار نەبوونی یەكگرتوو لە‬ ‫راپەرینی خەڵكی كوردستاندا وابەستەیە بە‬ ‫تەوجیهە سەرەكیەكەو پەیوەندی بەسەری‬ ‫مارەكەی قاهیرەو ئەسكەندەریەوە هەیە‪.‬‬ ‫گەر وردتر بچین بۆ پرسەكە دڵداری نێوان‬

‫لێرەوە تێدەگەین بۆچی یەكگرتوو ئەو هەموو كارەساتی شەرم‌و‬ ‫گوناهە لەكۆڵدەگرێت‌و لەئاست كاسی‌و كەمتەرخەمییەكانی‬ ‫راپەڕین بەڕەنگ پەڕیوی دەمێنێتەوەو هیچ ناڵێت‌و ئەرشیفەكانی‬ ‫خۆی بێ‌ زمان رادەگرێت لەو بوارەدا‬ ‫نەیارانیدا یاخود رەخنەگرانیدا قبوڵ‬ ‫دەكات‌و لەباسكردنی راپەڕینی (‪)1992‬ی‬ ‫گەلی كورددا رەنگی پێوەنامێنێت‪ ،‬كامەیە‬ ‫ئەو رەنگە خاكییەی یەكگرتوو تاوەاڵمی‬ ‫ئاوێتەبوونی خۆی بەپرۆسەی سیاسیی‬ ‫ئێستای هەرێم بداتەوە‪.‬‬ ‫بۆچی یەكگرتوو چووەتە ژێر باری ئەو‬ ‫هەموو نەنگییەوە؟ ئایا بزووتنەوەیەكی‬ ‫ریفۆرمخوازو سیاسی تەڵەبی دور لە‬ ‫هێزی چەكدار بۆی نەبوو بەشدار بێت‬ ‫لە فشارهێنان بۆ بەعس‌و بەعسییەكان؟‬ ‫ئایا قەڵەم‌و پێشەنگە رەسەنەكانی دنیای‬ ‫هونەرو ئەدەبی ئیسالمی نەیاندەتوانی‬ ‫سوچێكی خەباتەكە لەدەستانی خۆیاندا‬ ‫توند بگرن؟ یەكگرتوو بۆ وای نەكرد؟‬ ‫رەن��گ��ە وەاڵم���ی ئ��ەم پ��رس��ی��اران��ە سانا‬ ‫بووایە گەر دروستبوونی یەكگرتوو‪ ،‬یاخۆ‬

‫چڕینی گۆرانییەكی ك���وردی بێسەرو‬ ‫شوێنكران‌و لەدار دران‪ .‬چەندین قوتابی‬ ‫زانكۆو چەندین جوتیارو پاڵەو رەنجدەر‬ ‫بوونە قۆچی قوربانی شۆڕشی ك��ورد‪.‬‬ ‫ئەدی كامەیە ئەو قوربانییەی‪ ،‬كە خەتی‬ ‫ئیخوان بۆ سەركەوتنی شۆڕشی كورد‬ ‫كردوویەتی‪ .‬ئەوان باش دەزانن كاسێتی‬ ‫پیاوە مەزهەبییەكانی مەرجەعە شیعییەكان‬ ‫چ م��ەح��ش��ەرێ��ك��ی��ان ب��ۆ ش���ای ئ��ێ��ران‬ ‫خوڵقاندبوو‪ .‬ئەدی بۆ كاسێتێكی تۆماركراو‬ ‫لە ناو مونەوەرەكانی یەكگرتوودا نییە كە‬ ‫لەگوڵكاڵتریان بە رژێمی شۆڤێنی بەعس‬ ‫گوتبێت؟ ئەدی كوان ئەو هەموو قەڵەم‌و‬ ‫قودرەتانەی نوسین كە لەئاست كیمیاباران‌و‬ ‫ئەنفالی كوردا نوقەیان لێوەنەهات؟ بەڵ ‌ێ‬ ‫راپەڕین تەنها دەستكەوتی پێشمەرگە‬ ‫نەبوو‪ ،‬دەستكەوتی هەموو شۆڕشگێڕێكی‬

‫لەراپەڕین دەگەڕێتەوە بۆ چەند خاڵێكی‬ ‫ج��ەوه��ەری‌و ج��دی��ی‪ .‬گرنگترین خاڵی‬ ‫راڤەی ئێمە لەسەر ئەجێندای یەكگرتوو‬ ‫دەوەستێت‪ .‬چوون ئەجێندای دروستبوون‌و‬ ‫خوڵقانی ئەوان پەیوەندیدارە بە دروشمێكی‬ ‫سیاسیی‌و مەزهەبییەوە‪ .‬ئەوان ئاراستە‬ ‫ن��ەك��راون تا وەاڵم��ی پرسی قەیرانێكی‬ ‫نەتەوەیی بن‪ .‬لەو دۆخەشدا هێزی سەرەكی‬ ‫ج��واڵن��ەوەك��ە ن��ەت��ەوە دەی��ج��واڵن��د‪ ،‬وات��ە‬ ‫كوردبوون تەواوی گێچەڵەكەی خۆی لەخۆ‬ ‫ئااڵندبوو‪ .‬هەربۆیە زەروریەتی یەك حەرف‬ ‫بۆ یەكگرتوو مانای نەبوو‪ .‬یەك گرتوو چی‬ ‫بكات لە رەوشێك كە كێشە سەرەكییەكە‬ ‫خۆی لە كوردبوندا دەبینێتەوە‪ .‬هەربۆیە‬ ‫وەاڵم���ی زانستی بێدەنگبوونی خەتی‬ ‫ی���ەك دەره����ەق ب��ەج��ی��ن��ۆس��ای��دی ك��ورد‬ ‫بەدڵنیاییەوە وابەستەیە بە پرسی كورد‬

‫بەعسی ئێراق‌و ئیخوان راستییەكی ترمان‬ ‫پێدەڵێت‌و شەرمی ژێر بەڕەكەی یەكگرتوو‬ ‫دەهێنێتە س��ەر ب���ەڕە‪ .‬چ��وون ئیخوان‬ ‫موسلمین لەمەسەلە پەیوەستەكانی تایبەت‬ ‫بەعروبە‪ ،‬بەتەواوی بدەم بڕووحی دەكرد بۆ‬ ‫سەدام حسێن‪ .‬ئیخوان یەكەم هێزی سیاسی‬ ‫عەرەبی بوو كە سەرمەستانە مەست دەبوو‬ ‫بەهەر ساروخێك كە سەدام دەینا بە زەوی‬ ‫ئیسرائیلەوە‪ .‬ئیدی قەباحەتێكی گەورەی وا‬ ‫چلۆن دەكات گەر دەروێشێكی لەئاستانەی‬ ‫سەدامدا بوێرێت بڵێت لەل‪.‬‬ ‫بەم شێوەیە و بەشرۆڤەی ئەم بوارانەی‬ ‫پێوەندی نێوان بەعسی ئێراق بەتایبەت‬ ‫ن��ەزم��ی س��ەدام��ی لەبەعسدا تێدەگەین‬ ‫یەكگرتوو وج��ودی خۆی لەچ كەتنێكی‬ ‫دژە كوردبووندا دەبینێتەوە‪ .‬چوون روونتر‬ ‫بڵێین‪ ،‬جیاوازییەكانی ئەجێندای یەكگرتووی‬

‫ئیسالمی‌و بەعسی عەرەبی فرە كەمتر بوون‬ ‫لە جیاوازییەكانی یەكگرتووی ئیسالمی‌و ئەو‬ ‫هێزە سیاسیە كوردییە تێكۆشەرانەی كە‬ ‫ئەسپی تۆڵەو توانای راپەڕین بوون‪ .‬چۆن؟‬ ‫ئەجێندای یەكگرتوو گەر ئەجێندایەكی‬ ‫كوردیی نەبوبێت‪ ،‬ئیدی هیچ مانایەك بۆ‬ ‫نیگەرانی بەعس ناهێڵێتەوە‪ .‬بەپێچەوانەوە‬ ‫دنیایەك جیاوازی لەنێوان یەكگرتوو و ئەو‬ ‫هێزە قەومییە كوردییانەدا قوتدەكاتەوە‬ ‫كە نزیكەی سەدەیەك بوو لە ملمالنێی‬ ‫سەلماندنی شوناسی نەتەوەییاندا بوون‪.‬‬ ‫ئایا ئەو هەموو بێدەنگییەی قەڵەمەكانی‬ ‫یەكگرتوو یاخۆ سیاسی‌و رۆشنبیرەكانی‬ ‫یەكگرتوو‪ ،‬هەوانتەو ب ‌ێ بەرنامە بوو؟‬ ‫نەخێر‪ ،‬یەكگرتوو بەبەرنامەوە حەرفێكی‬ ‫دژ بەبەعس نەدەنووسی‪ .‬نەخێر ئیخوانە‬ ‫ك��وردی��ی��ەك��ان ب��ەب��ەرن��ام��ەوە وتارێكیان‬ ‫لەمیمبەرەكاندا ن���ەدەدا دژ بەبەعسی‬ ‫ئەفلەقیی‪ .‬ئەدی هەموو كوردێكی پاوەو‬ ‫كرماشان‌و جوانڕۆی كوردستانی رۆژهەاڵت‬ ‫باش لەو راستییە گەیشتوون كە بۆچی‬ ‫هەم بەڕێز محەمەد فەرەج كە لەو ‌ێ مژوڵی‬ ‫پیشەی دارتاشی بوو‪ ،‬هەمیش مامۆستا‬ ‫س��ەالح��ەدی��ن م��ح��ەم��ەد ب��ەه��ائ��ەدی��ن كە‬ ‫مژوڵی پیشەی سەعاتچییەتی بوو‪ ،‬بۆچی‬ ‫وان وتەیەكیان پێنەبوو بۆ هۆشیاریی؟‬ ‫بۆچی دەزگایەكی خەیرییان رانەسپارد‬ ‫بۆ ئاوڕدانەوە لەئاوارەكانی هەڵەبجە لە‬ ‫كەمپەكانی كەرگێنەی شویشەو هەزارخانی‌و‬ ‫سەریاس‌و جوانڕۆو دزڵ��ی؟ مەگەر هێند‬ ‫كاریان پێنەدەكرا‪ .‬رێكخستنێكی سیاسیی‬ ‫كە رابردووەكەی لە كۆتایی حەفتاكانەوە‬ ‫ب��ەدرێ��ژای��ی دەس���اڵ ت��ا س��اڵ��ی ‪1988‬‬ ‫نەیدەتوانی لیژنەیەكیان هەبێت تەنانەت‬ ‫بۆ گەیاندنی ئ��ەو هەموو هاوكارییەی‬ ‫ك��ە ئ��ەو دەم الی��ەن��ە خێرخوازییەكانی‬ ‫ئیخوان بەدنیای ئیسالمی دەدا‪ .‬یاخود‬ ‫رێككەوتنەكە فرە وردترو قوڵتر واژۆكرابوو‬ ‫لەوەی كە خەڵكی بیری لێدەكەنەوە‪.‬‬ ‫بەدڵنیاییەوە یەكگرتوو لە سەردەمی‬ ‫شۆڕشدا هێزێكی بەبەرنامە بوو‪ ،‬دەیزانی‬ ‫چی دەك��ات‌و چی ناكات‪ .‬باش دەیزانی‬ ‫تەنانەت راسپاردنی دەزگایەكی وەك رابیتەی‬ ‫ئیسالمی لەنێو ئاوارەكانی هەڵەبجەدا‬ ‫لەتمەیەكی گەورەیە لەپێوەندییەكانی نێوان‬ ‫بەعسی عەرەبی سەدام‌و ئیخوان موسلمینی‬ ‫میسر‪ .‬لەبەر ئ��ەوە نەك ‪ 5000‬ك��وژراوو‬ ‫كەسوكاری ‪ 10000‬بریندار مۆڵبوونایە‬ ‫هەموو كوردیش لەت‌و پەتكرایە یەكگرتوو‬ ‫بایی ئەوە رۆڵی نەدەبینی كە پەتوو یاخۆ‬ ‫چرا نەوتییەك بكەن بەخێمەی ئاوارەیەكی‬ ‫دەربەدەری هەڵەبجەیدا‪ .‬ئەو میساقەی كە‬ ‫خودی یەكگرتووی لەسەر لەدایك ببوو زۆر‬ ‫بەبەهاترو پاراوتر رێگەی خۆی دەزانی تا‬ ‫ئەو میساقە ئینسانییەی كە خانەوادەیەكی‬ ‫هەڵەبجەیی بەرچەپۆكی كیمیاباران ئاتاجی‬ ‫پێی هەبوو‪.‬‬ ‫لەبەر ئەوە بەدڵنیاییەوە یەكگرتوو لە‬ ‫ئێستادا بۆخۆی باجی هەموو ئەو هەڵە‬ ‫ستراتیژیانەی دەدات‌و لەداهاتویشدا‬ ‫روونتر بۆ هەموو الیەك نومایان دەبێت‬ ‫كە بەڵێ‌ یەكگرتوو ئەو هێزە ریفۆرمخوازو‬ ‫رەون���ەق���دارەی سیاسەتی ئیسالمیزمی‬ ‫كوردیی نییە‪ .‬بەڵكو ئ��ەوان گەر تەنها‬ ‫ئەندامێكیشیان لەبەر هەڵەسیاسییەكانیان‬ ‫نەمێنێت‪ ،‬ئەوا هەر مورتەزەقەو موریدی‬ ‫پ���رۆژە دەرەك��ی��ی��ەك��ەی خۆیانن‌و لەنێو‬ ‫ئ��ەو بازنەو مەرجەعەی ئیخوان بووندا‬ ‫دەخولێنەوە‪ .‬ئیتر ئەمەیە حیكایەتی‬ ‫رەنگی ونی یەكگرتوو لە راپەڕینداو ئەمەیە‬ ‫دەرهاویشتەی ئەو ئەجێندا غەیان‌و غەریبەی‬ ‫كە لە جەستەی خەڵكی راپەڕینی كوردیدا‬ ‫لەئەمڕۆدا هاتوونەتە سەر سفرەی حازری‌و‬ ‫بوونەتە فریشتەی ئاشتەوایی‌و لەكەڵكەڵەی‬ ‫دەسەاڵتداریدا وەختە هەموو قوربانییەك‬ ‫ئەگەرچی بە سڕینەوەی شوناسی كوردیش‬ ‫بێت دەبەخشن‌و دەیكەن‪ .‬وەلێ‌ جەماوەری‬ ‫كورد لە رۆژگارێكی فرە هۆشیارانەتر لە‬ ‫راب���ردوو رەش‌و چەرمە جیادەكاتەوەو‬ ‫ب��اوەڕی تەنا بە وج��ودی ئێستای كیانە‬ ‫سیاسییەكان نییە بەڵكوو رابردویش بۆ‬ ‫هەموو هێزە سیاسییەكان بووەتە سەنگی‬ ‫مەحەكی ك���وردب���وون‌و ئ��ەم��ەك��دارب��وون‬ ‫بەئایندەیان‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫ذمارة (‪ )192‬دوشةممة ‪2014/٣/17‬‬

‫دياردةى ئاينى‬

‫دیاردە‬ ‫دین‬

‫من و‬ ‫ئه‌وانی‬ ‫تر!‬

‫گۆشه‌یه‌ک ‌ه دو هەفتە جارێک‬

‫عەزیز ڕەوف‬ ‫ده‌ینوسێت‬

‫پۆست ئیسالمیزم و شار‬ ‫مەدرید نەك كەربەال‬

‫سیگمۆند فرۆید‬

‫شارا تاهیر‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ له‌ سه‌ر چرپای‬ ‫ده‌رونشیكاری!‬

‫ملمالنێی نێوان ئاره‌زوه‌كانی مرۆڤ‬ ‫و ئه‌و هێزانه‌ی كه‌ به‌ربه‌رچی‬ ‫ده‌ده‌نه‌وه‌‌ به‌ ته‌نها له‌ ناو خودی‬ ‫مرۆڤ خۆیدا نین‌‪ ،‬به‌ڵكو له‌و‬ ‫جیهانه‌ كۆمه‌اڵیه‌تیه‌شدان كه‌‬ ‫ده‌كه‌وێته‌‌‌‌ ده‌ره‌وه‌ی خۆی‬

‫ق��ۆن��اغ��ی ب���ه‌ر ل��ه‌ دام��ه‌زران��دن��ی‬ ‫ده‌رونناسیی كۆمه‌اڵیه‌تی وه‌ك زانست‬ ‫ت��اڕاده‌ی �ه‌ك ئ��اڵ��ۆزه‪ ‌،‬چونكه‌ له‌سه‌ر‬ ‫ئاستی م��ێ��ژووی�ی‌ ده‌گ��ه‌ڕێ��ن��ه‌وه‌ بۆ‌‬ ‫كۆتاییه‌كانی س��ه‌ده‌ی ن��ۆزده‌ی �ه‌م و‬ ‫گه‌شه‌كردنی كۆمه‌ڵگه‌ی پیشه‌سازی‪،‬‬ ‫په‌یوه‌ستی فراوانبوونی شاره‌كان ‌و‬ ‫قۆناغی به‌ركه‌وتنی تاكه‌كه‌سه‌ به‌‬ ‫شوناسه‌ كۆگه‌لی و دامه‌زراوه‌ییه‌كان‪،‬‬ ‫هه‌موو ئه‌مانه‌ش پێكه‌وه‌ هاوكاتی‬ ‫ئ��ه‌‌و پ �ه‌ره‌س �ه‌ن��دن �ه‌ن ك �ه‌ له‌زانستی‬ ‫ده‌روونشیكارییدا به‌سه‌ر بۆچوونه‌كانی‬ ‫(فرۆید) دا بۆ توێژینه‌وه‌ له‌ بكه‌ره‌‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان دێ��ن‪ ،‬به‌و مانایه‌ی په‌لهاویشتنی ده‌روونشیكاری بۆ ناو‬ ‫كه‌ گه‌شه‌یه‌كیش له‌خودی تیۆره‌ی ك��ای�ه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی ته‌نها ب��ه‌وه‌وه‌‬ ‫(فرۆید) یدا هه‌یه‌ به‌ ئاڕاسته‌ی بینینی ناوه‌ستێت كه‌ له‌ نوسینه‌كانی فرۆید‬ ‫كاره‌كته‌ری تر‪ ،‬كه‌ سه‌ره‌نجام وای خۆیدا چه‌ق ببه‌ستێت‪ ،‬به‌ڵكو ده‌بێته‌‬ ‫لێده‌كه‌ن به‌ ته‌نها له‌ خودی تاكه‌كه‌س سه‌رچاوه‌یه‌كی ئیلهامبه‌خشیش بۆ‬ ‫خۆی نه‌كۆڵێته‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو له‌سه‌ر ئه‌و كه‌سانی تر ل ‌ه ده‌وروب����ه‌ری‪ ،‬كه‌ له‌‬ ‫هێز و فاكته‌رانه‌ش بوه‌ستێت كه‌ ده‌بنه‌ دیارترینیان ڕه‌نگدانه‌وه‌‌كانیه‌تی له‬ ‫به‌ربه‌ست و چه‌پاندنی ئاره‌زووه‌كانی‪ .‬نوسینه‌ ت �ه‌واون �ه‌ب��ووه‌ك �ه‌ی (واڵته‌ر‬ ‫ه���ه‌ر ب��ۆی��ه زی������اده‌ڕه‌وی ن��ی��ه گ�ه‌ر‌ بنیامین) دا ب �ه‌ ن���اوی (خ �ه‌ون �ه‌‬ ‫بڵێین فرۆید ‌پێشه‌نگی ‌ده‌رونناسه‌ پاریسیه‌كان)‪ .‬ئه‌ڵبه‌ته‌ تێزه‌‌كانی‬ ‫ف��رۆی��د ب �ه‌ ته‌نها ب��ۆ تێگه‌شتن له‌‬ ‫كۆمه‌اڵیتیه‌كانه‌‪.‬‬ ‫له‌م ئاسته‌یشدا‪ ،‬كتێبی (لێكدانه‌وه‌ی به‌رخۆریی و گۆڕانكاریه‌كانی جیهانی‬ ‫خه‌ونه‌كان)ـی فرۆید بایه‌خ و گرنگیه‌كی ماتریاڵی به‌كارناهێنرێن‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫تایبه‌ت به‌ خ��ۆی هه‌یه‪ ‌،‬چونكه‌ بۆ پتر ل �ه‌و لێكۆڵینه‌وانه‌یشدا خۆیان‬ ‫یه‌كه‌م ج��ار فرۆید توانی ئ��ام��راز و ده‌نوێنن كه‌ ئامانجیان‌ توێژینه‌وه‌یه‌‌ له‬ ‫كه‌ره‌سته‌ شیكارییه‌كانی‌‌ بۆ ڕاڤه‌كردنی گۆڕانكاریه‌كانی تێڕوانین له‌ جه‌سته ‌و‬ ‫جیهانی هه‌ریه‌كه‌ له‌ ناوه‌وه‌‌و ده‌ره‌وه‌ی سێكسوالیتی مرۆڤ‪.‬‬ ‫سێكسوالیتی م��رۆڤ به‌ ب �ه‌ردی‬ ‫م��رۆڤ به‌كاربهێنێت‪ :‬وات�ه‌ ملمالنێی‬ ‫ن��ێ��وان ئ��اره‌زوه‌ك��ان��ی م��رۆڤ و ئه‌و بناغه‌ی تیۆره‌كه‌‌ی فرۆید داده‌نرێت‪‌،‬‬ ‫هێزانه‌ی كه‌ به‌ربه‌رچی ده‌ده‌ن �ه‌وه‌‌ به‌ ئه‌گه‌رچی له‌ ئێستادا به‌ چاوی ڕه‌خنه‌‬ ‫ته‌نها له‌ ناو خودی مرۆڤ خۆیدا نین‌‪ ،‬سه‌یری دی��د و بۆچوونی فرۆید بۆ‬ ‫به‌ڵكو له‌و جیهانه‌ كۆمه‌اڵیه‌تیه‌شدان ژنبوون و پیاوبوون ده‌كرێت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ك��ه‌ ده‌ك��ه‌وێ��ت��ه‌‌‌‌ ده‌ره‌وه‌ی خ��ۆی‪ .‬ئه‌و هه‌ر زوو توانیویه‌تی تیشكبخاته‌‬ ‫سه‌ر سێكسوالیتی مرۆڤ و خاسیه‌تی‬

‫و‬

‫پالستیكیانه‌ی غه‌ریزه‌كانی‪ ،‬چونكه‌‬ ‫ئ�ه‌و پێی واب��ووه‌ كه‌ ح �ه‌زه‌ تایبه‌ت ‌ه‬ ‫سێكسیه‌كانی م���رۆڤ و پێكهاته‌‬ ‫غه‌ریزیه‌كانی به‌ هه‌ماهه‌نگی له‌ نێوان‬ ‫الیه‌نه‌ ده‌روونیه‌كه‌ی خۆی و جیهانی‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی دروس��ت ده‌ب��ن‪ .‬ب �ه‌وه‌دا كه‌‌‬ ‫فرۆید سێكسوالیتی و گه‌شه‌ی ڕه‌گه‌زی‬ ‫مرۆیی له‌ چه‌ند گریمانه‌یه‌كدا دیل‬ ‫نه‌كردوه‌‪ ،‬هه‌ر بۆیه‌ توانیویه‌تی ده‌رگا‬ ‫به‌ ڕوی چه‌ندین گفتوگۆ و مشتومڕ‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت ب �ه‌ ج��ۆره‌ جیاوازه‌كانی‬ ‫سێكسوالتیدا بكاته‌وه‪‌،‬ئه‌مه‌ش بۆ خۆی‬ ‫‌زمونی‬ ‫هه‌لی ڕاڤه‌كردنی هه‌ست و ئه ‌‬ ‫جه‌سته‌ی م��رۆڤ و ژینگه‌كه‌ی‪ ،‬به‌‬ ‫به‌كارهێنانی ت��ی��ۆره‌ی سایكۆلۆژی‬ ‫هێناوه‌ته‌‌ئاراوه‌‪ .‬له‌به‌رئه‌وه‌‌ ده‌بینین‬ ‫به‌شێكی زۆری تیۆریه‌كه‌ی (نۆبه‌رت‬ ‫ئێلیاس) یش وه‌ك كۆمه‌ڵناسێك‪،‬‬ ‫سه‌باره‌ت به‌ پڕۆسه‌‌ی به‌ ژیاربوون‪،‬‬ ‫ت��اڕاده‌ی �ه‌ك هه‌مان بیروبۆچونه‌كانی‬ ‫ف��رۆی��دی س���ه‌ب���اره‌ت ب �ه‌ خاسیه‌ته‌‬ ‫پالستیكه‌كه‌ی غه‌ریزه‌ له‌خۆگرتوه‌‪.‬‬ ‫یه‌كێكی ت��ر ل �ه‌ به‌شدارییه‌كانی‬ ‫فرۆید له‌م زانسته‌ نوێیه‌دا بریتیه‌ له‌‬

‫به‌كاهێنانی گرێی ئۆدیپ‌ كه ‌باسكردن ‌ه‬ ‫له‌ درامایه‌كی سێگۆشه‌ییانه‌ی خێزان‬ ‫‌و جه‌ختكردنه‌وه‌یه‌ له‌ سێكسوالێتی‬ ‫مناڵ‪ ،‬حه‌زه‌ چه‌پێنراوه‌كانی‪ ،‬شه‌رم‪،‬‬ ‫هه‌ستكردن به‌ ت��اوان‪ .‬هه‌ر بۆیه‌ له‌‬ ‫ده‌رون��ش��ی��ك��اری��دا خ��ێ��زان یه‌كه‌یه‌كی‬ ‫شیكاری سه‌ره‌كی پێكدێنێت‪ ،‬له‌ دراما‬ ‫سێگۆشه‌یه‌كی نێوان مناڵ و دایك و‬ ‫باوكدا كێشه‌ و ته‌نگه‌ژه‌ ده‌روونیه‌كان‬ ‫خ��ۆی��ان ن��م��ای��ش��ده‌ك�ه‌ن‪ ،‬وه‌ك چۆن‬ ‫كاره‌كته‌ره‌ كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانیش هه‌ر‬ ‫له‌وێدا دروستده‌بن‪.‬‬ ‫ه �ه‌ڵ��ب �ه‌ت ب �ه‌ك��اره��ێ��ن��ان��ی تێزی‬ ‫ده‌رون��ش��ی��ك��اری ل �ه‌ كۆنتێكست و‬ ‫شیكردنه‌وه‌كانی ده‌رونزانی كۆمه‌اڵیه‌تیدا‬ ‫كارێكی ه �ه‌روا ئاسان نیه‌‪ ،‬وه‌كچۆن‬ ‫نابێت ئه‌و ڕاستیه‌یش‌ پشتگوێ بخه‌ین‬ ‫كه‌ ئه‌م تیۆره‌یه‌ ب �ه‌زۆری جه‌خت له‌‬ ‫سه‌ر جیهانه‌ ناوه‌كیه‌ سایكۆلۆژیه‌كه‌ی‬ ‫تاكه‌كه‌س ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬له‌ كاتێكدا ئێمه‌‬ ‫عه‌وداڵی گۆڕینی كۆ‌مه‌ڵگه‌ین! لێ بۆ‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی چه‌مك و بیروبۆچونه‌كانی‬ ‫ده‌رون��ش��ی��ك��اری جدیه‌تی خ��ۆی��ان له‌‬ ‫ده‌ستنه‌ده‌ن‪ ،‬ئه‌وا پێویسته‌ بیر له‌وه‌‬ ‫بكه‌ینه‌وه‌ به‌ چ شێوه‌یه‌ك چه‌مكه‌كانی‬ ‫ده‌رونشیكاری له‌ تیۆره‌ی ده‌رونزانی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیدا به‌كاربێنین‪ .‬له‌به‌رئه‌وه‌‬ ‫ئاساییه‌ كه‌ ده‌بینین مانا و گرنگی خۆیان‬ ‫له‌ ده‌ستده‌ده‌ن كاتێك به‌ شێوه‌یه‌كی‬ ‫زۆره‌ملێیانه‌ له‌ زانسته‌ كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كاندا‬ ‫به‌كارده‌هێنرێن‪ ،‬به‌تایبه‌تی له‌و كاتانه‌دا‬ ‫كه‌ كۆمه‌ڵگه‌ وه‌ك‌ نه‌خۆشێك له‌ سه‌ر‬ ‫چرپای شیكاری پاڵده‌خرێت‪ ،‬ئیدی‬ ‫‌خاسیه‌تێكی زۆر ئه‌بسۆرد و بێهودانه‌‌‬ ‫وه‌رده‌‌گرێت‪‌.‬‬ ‫م�����اوه‌ت�����ه‌وه‌ ب��ڵ��ێ��ن م���ی���رات و‬ ‫ب���ه‌ش���داری س���ه‌ره‌ك���ی ف��رۆی��د ل �ه‌م‬ ‫زان��س��ت��ه‌دا بریتیه‌ ل���ه‌ ه���ه‌ر دوو‬ ‫تێكسته‌ به‌ ناوبانگه‌كه‌ی‪(:‬ته‌وته‌م‬ ‫و تابو)‪(،‬سایكۆلۆژیای جه‌ماوه‌ر و‬ ‫شیكاركردنی خود)‪ ،‬كه‌ دواتر له‌ ڕێی‬ ‫خوێندنه‌وه‌ی زاناكانی پاش خۆیه‌وه‌‪،‬‬ ‫دێنه‌وه‌ سه‌ریان‪.‬‬

‫دكتۆر «ئاسف بەیات» پرۆفیسۆرێكی سۆسیۆلۆژی ئێرانییە‪ .‬ئەو پسپۆڕێكی‬ ‫گەورەی بواری ئیسالمیزمە و لەو بارەیەوە كتێبێكی هەیە بەناوی بەدیموكراسیكردنی‬ ‫ئیسالم‪« .‬بەیات» یەكێكە لەو نوسەرانەی كە كار لەسەر چەمكی پۆست ئیسالمیزم‬ ‫دەكات‪ .‬یەكەمین هەنگاوی بەیات گوتارێك بوو بەناوی (‪the making of‬‬ ‫‪ )post Isalmist society‬كە لە ساڵی ‪ 1995‬نوسی و بۆ یەكەمجار چەمكی‬ ‫پۆست ئیسالمیزمی بەكارهێنا‪ .‬بەیات پێی وایە كە دەبێت جارێكی تر بە شێوازێكی‬ ‫تر بیر لە ئیسالم و ئیسالمیزم بكەینەوە‪ .‬ئەمەش بەوە ناودەنێت پۆست ئیسالمیزم‬ ‫كە پشتكردنە دەوڵەتی نەتەوە لەالیەن ئیسالمیستەكانەوە هەستپێدەكرێت‪ .‬بە‬ ‫بۆچوونی بەیات پۆست ئیسالمیستەكان وەك ئەوانی تر بڕوایان بە پارلەمان و‬ ‫هەڵبژاردن هەیە و تەكنەلۆژیای مۆدێرن بەكاردەهێنن‪ .‬ئەم ملمالنێ سیاسییە بۆ‬ ‫خۆی جۆرێكە لە پشتكردنە پرۆژەی ئیسالمیزم‪.‬‬ ‫ئاسف بەیات ئیسالمیزم تەنها وەك چەمك و دیاردە یان وەك هێزێكی سیاسی‬ ‫و دینی ڕاڤە ناكات‪ ،‬بەڵكو ئەو پێی وایە ئیسالمیزم كاریگەری لەسەر كۆی‬ ‫دەوروبەر و شار و شتەكان هەیە‪ .‬بەمانایەكی تر بۆ تێگەیشتن لە ئیسالمیزم ئه‌و‌ه‬ ‫بەس نیە تەنها هەوڵەكان لە چەمكە دینی و سیاسییەكاندا کورتبکه‌ینه‌وه‌‪ ،‬یان‬ ‫تەنها كاریگەرییە ئابووری و كۆمەاڵیەتیەكانی ببینین‪ ،‬بەڵكو دەبێت كۆی شتەكانی‬ ‫دەوروبەر ببینین كە هێزێكی سیاسی یان بزوتنەوەیەكی دینی و كۆمەاڵیەتی دوای‬ ‫خۆی جێی دەهێڵێت‪ .‬شۆڕشەكان دەتوانن گۆڕان بەسەر سیمای شارەكاندا بێنن‪.‬‬ ‫هەرگیز مۆسكۆ شاری پێش شۆڕشی سوری كۆمۆنیزم نەبووە و هەرگیز سیماكانی‬ ‫كابول لە ئەفغانستان ڕوخساری ئەو شارە نیە كە پێش تاڵیبان مومارەسەی‬ ‫شاربوونی خۆی كردووە‪ .‬هەڵەبجە لەئاستی كۆمەاڵیەتیدا هەرگیز شاری پێش‬ ‫دەسەاڵتی ئیسالمییەكان نەبووە وەك چۆن قاهیرەی دوای ئیخوان ڕوخسارێكی‬ ‫تری هەیە‪.‬‬ ‫ئەم باسە بۆ تارانی پایتەختی ئێرانیش ڕاستە‪ .‬بەدیدی ئاسف بەیات شاری تاران‬ ‫دوای شۆڕشی ئیسالمی ‪ 1979‬ئیدی شارێكی ترە و دوای شۆڕش پڕە لە دروشمی‬ ‫دینی و تێكەڵ بە سیاسی توندڕەو‪ ،‬بەاڵم دوای جەنگ ئیدی ئەم دروشمانە‬ ‫پاشەكشەدەكەن و تاران دەگۆڕێت بۆ شارێكی مۆدێرن‪.‬‬ ‫غواڵم حوسێن كرباسچی بەڕێوەبەری شارەوانی تاران بوو لە ساڵی ‪.1998-1989‬‬ ‫ئەم بەڕێوەبەرە ڕیفۆرمیستە هەوڵێكی زۆریدا تا تاران لە شارێكی كالسیكەوە‬ ‫بگۆڕێت بۆ شارێكی مۆدێرن‪ .‬غوالم حوسێن لە شوێنێكدا دەڵێت‪ (:‬الی ئێمە‬ ‫ئاساییە مزگەوتێك بڕوخێنین ئەگەر بەرجادەی خێرا بكەوێت و دیزاینی شار‬ ‫تێكبدات)‪ .‬دوای شۆڕشی ئیسالمی ئێران و دروست دوای كۆتایی هەشت ساڵەی‬ ‫شەڕ لەگەڵ ئێراق‪ ،‬ئیدی سیماكانی شار لە ئێران گۆڕانیی ڕیشەییان بەسەردا هات‪.‬‬ ‫دوای شەڕ ئیدی تاران پێویستی بە دروشمی جیهاد و خۆبەختكردن نیە‪ ،‬هێندەی‬ ‫پێویستی بە مۆدێرنبوون و شارستانیەتە‪.‬‬ ‫تاران بەرەو ئەوە دەڕوات لە شارێكی مۆدێرنی وەك مەدرید و تەنانەت لۆس‬ ‫ئەنجلس بچێت‪ ،‬نەك لە كەربەال و قوم‪ .‬دەركەوتنی شار وەك شارێكی ئاینی‬ ‫و مەرجەعی دینی لەمەڕ كەربەال و قوم كۆمەك بە تاران ناكات‪ .‬پشتكردنە بە‬ ‫كەربەالبوونی تاران سیمایەكی هەرە دیاری ئێستای دەسەاڵتە لە ئێران‪.‬‬ ‫الی ئاسف بەیات شار فۆرمێكی تر وەردەگرێت و چیتر باس لە دروشمەكانی‬ ‫شۆڕش ناكرێت‪ .‬بەمانایەكی تر بۆ ئەوەی شاری مۆدێرنت هەبێت دەبێت وەك‬ ‫هاواڵتی مامەڵە بكەیت‪ ،‬نەك وەك موسوڵمان‪ .‬لێرەوە بەیات شارێكی وەك تاران‬ ‫بە شاری پارادۆكس ‪ Tehran: Paradox City‬وەسفدەكات‪ ،‬شارێك پڕ‬ ‫لە جیاوازی‪ ،‬پڕ لە ڕیفۆرمیست و شۆڕشگێڕی دینی‪ ،‬پڕ لە چەپی ڕادیكاڵ و پڕ‬ ‫لە نەوەی نوێ‪.‬‬ ‫لە سەردەمی شۆڕش و دروست لە دۆخی شەڕدا دروشمی سەر شەقامەكانی‬ ‫تاران دروشمگەلی ئایدۆلۆژی ئیسالمیستی سیاسی توندن و زیاتر لە وشەگەلی وەك‬ ‫(بڕوخێ و سەركەوێ و بژی) دا خۆی دەبینێتەوە‪ ،‬بەاڵم دوای شەڕ دروشمەكان‬ ‫دەگۆڕێن و لەبری دروشمە ئایدۆلۆژییەكان‪ ،‬دروشمی بازرگانی ‪commercial‬‬ ‫‪billboard‬دەبینرێن‪ ،‬ئیدی شار پێویستی بە فۆرمێكی ترە و دروشمەكان كۆمەك‬ ‫بە پێكەوەژیانی شارنشینان ناكەن‪ .‬بە مانایەكی تر ئیدی تەنها دروشمی ئایدۆلۆژی‬ ‫و هاندانی خەڵك بۆ كۆبوونەوە لە سەر خوانی شۆڕش كۆمەك بە هاونیشتیمانیان‬ ‫ناكات‪ ،‬لەپاڵ ئەم دروشمانەدا دروشمی گەمارۆی ئابووری ‪sanction slogan‬‬ ‫دەبینرێت‪ .‬شار دروشمەكان دەگۆڕێت‪ ،‬دەبێت نەرمیەك بنوێنیت تا گەمارۆت‬ ‫لەسەر هەڵبگیرێت‪ ،‬دەبێت تەنەزولێك لە دروشمەكانت بكەی تاكو بتوانیت لەگەڵ‬ ‫شار و شارنشینەكاندا ژیان ئەزمون بكەی‪.‬‬ ‫ئاسف بەیات پێی وایە پیشاندانی شار وەك شارێكی ئاینی و ئیسالمی تەنها‬ ‫مانایەكی سیمبوڵی هەیە‪ .‬شێوە پێدانێكی سیمبوڵی هەیە لەسەر ئاستی جلوبەرگ‬ ‫و خیتاب و مزگەوتە زەبەالحەكان‪ ،‬بۆ ئەوەی فۆرمێكی تر بەخۆی ببەخشێت و لە‬ ‫ئەوی دی (خۆرئاوا) جودا بكاتەوە‪ .‬ئەگینا تاران وەك شارێكی مۆدێرن دەبینرێت‬ ‫لەسەر ئاستی زانكۆ و سەنتەرە كەلتورییەكان و هونەر و میوزیك و تەكنەلۆژیای‬ ‫مۆدێرن(‪.)modern technology‬‬ ‫ئیدی بەكەربەالبوونی ش��ارەك��ان كۆمەك بە شۆڕشی ئیسالمی ناكات‪.‬‬ ‫پاشەكشەیەك هەست پێدەكرێت‪ .‬ئاسف بەیات پێی وایە شار پێویستی بە پاركی‬ ‫مۆدێرنە‪ ،‬هەڵكشان بە سەر شاخ و خلیسكێنەی سەر بەفر و پاسكیلسواری هەرگیز‬ ‫سیماكانی شاری دینی نین‪ ،‬مزگەوتەكان تەنها وەك سیمبوڵ گرنگن بۆ گوتارە‬ ‫سیاسییەكان دژ بە خۆرئاوا‪ ،‬ئەگینا شار پڕە لە ڕۆژنامەی ڕۆژانەی ڕەنگاوڕەنگ‬ ‫جیاواز لە جلوبەرگی ڕەش و ڕەساسی ئافرەتان‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )192‬دوشةممة ‪2014/٣/17‬‬

‫ئاينناسى‬

‫‪4‬‬

‫جیهاد‪ ..‬لەنێوان دەقی قورئان و کەلەپوری ئیسالمیدا‬

‫نووسینی‪ :‬ئێال النداو‪-‬تاسێرۆن*‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬شێرکۆ یاسین‬ ‫بەشی یەکەم‬ ‫«جیهاد»‪ :‬ملمالنێ یان تێکۆشان و‬ ‫زۆرجار هەردووکیان‪ ،‬لە نەریتی ئیسالمی‬ ‫و دەرەوەی ئەو چوارچێوەیەشدا بە‬ ‫شەڕ لە دژی دژبەران و کافرەکان لێک‬ ‫دەدرێتەوە‪.‬‬ ‫وشەی جیهاد لە ڕەگی «ج ـ هـ ـ د»‬ ‫به واتای تێکۆشان و هەوڵی دووقات‬ ‫و بەکارهێنانی هێز و زیان‌لێ‌دانەوە‬ ‫وەرگ���ی���راوە‪ .‬وش���ە و دەس���ت���ەواژە‬ ‫وەرگ��ی��راوەک��ان لە ڕەگ��ی «ج ـ هـ ـ‬ ‫د» لە چل و یەک ئایەتی قورئاندا‬ ‫بەکار هێنراون‪ .‬لە پێنج ئایەتیاندا‬ ‫«جهْدَ َأ مْيا ِن ِه ْم» بە واتای‬ ‫دەستەواژەی َ‬ ‫«[سوێند خواردن] سوێندی سەخت»‬ ‫هاتووە که کە پێوەندیی بەم باسەوە‬ ‫نیە و ئایەتەکانی دیکەیش ئاماژە بە‬ ‫شەڕ ناکەن‪.‬‬ ‫لەبەر ئەوەی چەمکی جیهاد پێوەندیی‬ ‫بە شەڕەوە هەیە؛ زۆر کات باس لەو‬ ‫ب��ارەی��ەوە تێکەڵی لێکدانەوەگەلێکی‬ ‫بەهادارانە و پاساوهێنانەوەی ڕوون‬ ‫یان ن��اڕوون دەبێت‪ .‬لە ڕاستیدا شەڕ‬ ‫و جیهاد لە ئیسالمدا هەمیشە بە یەک‬ ‫واتا بەکارهێنراون‪ ،‬هەڵبەت ئێمە بە‬ ‫دوو هۆکار بە جیا باسیان دەکەین‪:‬‬ ‫ی��ەک��ەم؛ چەمکی جیهاد ل��ە شەڕ‬ ‫بەرفراوانترە‪.‬‬ ‫دووه��������ەم؛ دەت���وان���ی���ن ب��ەب��ێ‬ ‫ک��ەڵ �ک‌وەرگ��رت��ن ل��ە وش���ەی جیهاد‬ ‫بیروباوەڕ «دۆکتۆرین» ی شەڕ لە‬ ‫قورئان وەرگرین‪.‬‬ ‫هەر بۆیە لەم وتارەدا سەرەتا وشە و‬ ‫دەستەواژەکانی بەکارهێنراو لە قورئاندا‬ ‫کە لە ڕەگی «ج ـ هـ ـ د» وەرگیراون‪،‬‬ ‫دەخەینە بەر باس و لێکۆڵینەوە و‬ ‫پاشان بیردۆزیی شەڕ بەو شێوەیەی لە‬ ‫قورئاندا باس کراوە‪ ،‬شی دەکەینەوە‪.‬‬ ‫ريشەی «ج ـ هـ ـ د» و ئەو‬ ‫وشانەی لە قورئاندا لێی داڕێژراون‬ ‫دەستەواژە وەرگیراوەکان لە ڕەگی‬ ‫«ج ـ هـ ـ د» لە پێش ئیسالمدا‪،‬‬ ‫بە وات��ای شەڕڤان و شەڕکەر بەکار‬ ‫نەهێنراون و ئەگەر تەنیا بە پێوەرە‬ ‫زمانناسییەکان و بە بێ لەبەرچاوگرتنی‬ ‫ڕاڤەکانی قورئان بڕیار بدەین؛ تەنیا دە‬ ‫دانە لە سی و شەش وشە و دەستەواژە‬ ‫قورئانییەکە بە ئاشکرا پێداگری لە‬ ‫شەڕ دەکەن و لە شوێنەکانی دیکەدا‬ ‫واتایەکی ناڕوونیان هەیە و لە هەندێ‬ ‫شوێندا بە ئاشکرا باس لە تێکۆشان یان‬ ‫ملمالنێی بێ شەڕ و پێکدادان دەکەن‪.‬‬ ‫بەم ڕێنماییانەی خوارەوە بۆمان ڕوون‬ ‫دەبێتەوە کە دەستەواژە وەرگیراوەکان‬ ‫لە ڕەگی «ج ـ هـ ـ د» لە کوێدا باسی‬ ‫شەڕ و لە کوێدا باسی بابەتێکی دیکە‬ ‫دەکەن‪:‬‬ ‫‪ )١‬ک��ات��ێ��ک وش���ەک���ە ل��ەگ��ەڵ‬ ‫دەستەواژەگەلێکی سەربازی و شەڕڤانیی‬ ‫وەک��وو «پاشماوەکانی ش��ەڕ» واتە‬ ‫(موخەللـەفون «خملفون»‪ ،‬قاعیدون‬ ‫«قاعدون»‪ ‌،‬لە سوورەتی «النساء»‪،‬‬ ‫ئایەتی ‪٩٥‬؛‌ هەروەها سوورەتی التوبة‪‌،‬‬ ‫ئایەتەکانی ‪ ٨١‬و ‪ )٨٦‬يان «خێرا بڕۆن»‬ ‫(«اِن�� ِف��روا»‪‌ ،‬س��وورەت��ی «التوبة»‪‌،‬‬ ‫ئایەتی ‪ )٤١‬دا بەکار دەهێنرێن‪ .‬وا‬ ‫دیارە ئەو ئایەتانەش کە تێیاندا «ج‬

‫ـ هـ ـ د» لەگەل «داوای دەرفەت و‬ ‫مۆڵەت کردن‪ /‬بیانووگرتن» (استئذان)‬ ‫بەکار دەهێنرێت‪ ‌،‬لە ڕاڤەکاندا بە شەڕ‬ ‫و پێکدادانەوە پەیوەند دەدرێنەوە‪.‬‬ ‫(س��وورت��ی «التوبة»‪ ،‬ئایەتی ‪٤٤‬؛‬ ‫ب��ەراورد بکەن لەگەڵ ئایەتی ‪ ٨٦‬ی‬ ‫هەمان سوورەتدا) کە « داوای دەرفەت‬ ‫و مۆڵەت کردن» و «پاشماوەکان»‬ ‫پێکەوە بە کار دەهێنێت‪.‬‬ ‫‪ )٢‬کاتێک ن��اوەڕۆک��ی ئایەتەکە‪،‬‬ ‫بایەخ و گرینگیی الیەنی سەربازی و‬ ‫شەڕڤانیمان بۆ ئاشکرا دەکەن‪ .‬وەکوو‬ ‫سوورەتی «المائدة»‪ ،‬ئایەتی ‪٥٤‬؛ کە‬ ‫پێوەندیی نێوان توندوتیژی لە دژی‬ ‫کافرەکان و لە ئاین هەڵگەڕاوەکان و‬ ‫هەروەها ئازایەتی و نەترسی و «ج ـ هـ‬ ‫ـ د» مان بۆ ئاشکرا دەکات؛ هەروەها‬ ‫ئایەتی یەکەمی سوورەتی «‌الممتحنة»‬

‫ئاشتیخوازانە؛ بەتایبەت «قورئان»‬ ‫شەڕ بکات)‪.‬‬ ‫بە گشتی تەنیا لە دە شوێنی قورئاندا‬ ‫بە دڵنیاییەوە دەتوانین بڵێین کە‬ ‫وشەی وەرگیراو لە ڕەگی «ج ـ هـ ـ د»‬ ‫واتای شەڕ دەدات و بەو مەبەستە بەکار‬ ‫هاتووە‪ .‬لەوانەیە ئەو دە ئایەتە‪ ،‬چوار‬ ‫ئایەتی دیکەیشیان پێ زیاد بکرێت کە‬ ‫بناغەی ژیان و بارودۆخی ئەو کەسانەی‬ ‫«ئیمانیان هێنا و کۆچیان کرد و لە‬ ‫ڕێی خودادا شەڕ و غەزایان کرد» (إ َِّن‬ ‫َاج ُروا َو َجا َهدُوا)‬ ‫ا َلّذِينَ آ َم ُنوا َوا َلّذِينَ ه َ‬ ‫سوورەتی «االنفال»‪ ،‬ئایەتەکانی ‪٧٢‬‬ ‫و ‪٧٤‬؛ سوورة «‌التوبة» ئایەتی ‪،٢٠‬‬ ‫ب��ەراوردی بکەن لەگەڵ ئایەتی ‪٧٥‬ی‬ ‫سورەتی «األنفال» دا دادەڕێژێت‪.‬‬ ‫بە لەبەرچاوگرتنی ئ��ەوەی کە لە‬ ‫ق��ورئ��ان��دا ب��ە پێداگرییەوە بەرگری‬

‫ئایکۆنێکی باوی جیهاد لە کولتوری ئیسالمیدا‬ ‫که باسی «دوژم��ن��ان» و ن��اردن (ی‬ ‫یاوەران) بۆ شەڕ دەکات‪.‬‬ ‫‪ )٣‬کاتێ ناوەڕۆکی ئایەتەکە پێداگری‬ ‫ل��ەس��ەر گرینگیی ه��ێ��زی س��ەرب��ازی‬ ‫دەک��ات‪( .‬وەک ئاماژەمان ک��رد‪ ،‬لەو‬ ‫شوێنانەدا) ن��اوەڕۆک��ی دەق��ەک��ان بە‬ ‫هۆی شێوازەکانی کۆکردنەوەی دەقەوە‬ ‫لە مێژوو و سەردەمی کۆکردنەوەی‬ ‫ق��ورئ��ان��دا‪ ،‬ئ��اڵ��ۆزە؛ ه��ەروەه��ا کە لە‬ ‫مێژووی کۆکردنەوەی قورئاندا پێداگریی‬ ‫لەسەر دەکرێت‪ ،‬ئایەتەکان بە پێی ئەو‬ ‫ڕووداوە جۆراوجۆرانەی هۆکاری دابەزین‬ ‫(أس��ب��اب ال��ن��زول) ـیانن‪ ،‬ڕیزبه‌ندی‬ ‫کراون‪.‬‬ ‫ه��ەن��دێ ج��ار ئایەتگەلێکی ت��ەواو‬ ‫دژەی��ەک لەبەر ئەوەی کە دەگوترێت‬ ‫پێوەندییان بە یەک ڕووداوەوە هەیە‪،‬‬ ‫لە تەنیشت یەک دانراون (بۆ وێنە لە‬ ‫سوورەتی «البقرة‌» دا ئایەتەکانی ‪٣‬‬ ‫و ‪١٩٠‬؛‌ لە سورەتی «األن��ف��ال» ‌دا‪،‬‬ ‫ئایەتەکانی ‪ ٥‬و ‪ .)٧٢‬هەڵبەت هەندێ‬ ‫ج��ار پێوەندیی ن��ێ��وان ڕی��زب��ەن��دی و‬ ‫هۆکاری دابەزینی ئایەتەکان ئاشکرایە‬ ‫و لەوانەیە پاش خوێندنەوەی دەقی‬ ‫ئایەتەکە وات��ای شەڕ و پێکدادان بە‬ ‫زەی��ن��ی خوێنەر بگات (س��وورەت��ی‬ ‫«التوبة»‪ ،‬ئایەتی ‪ ،٤١‬هەروەها هەمان‬ ‫سوورەت ئایەتەکانی ‪ ٤١ – ٣٨‬و ئایەتی‬ ‫‪٤٤‬؛ هەمان سوورەت‪ ،‬ئایەتەکانی ‪ ٤٤‬و‬ ‫‪٤٦‬؛ ‌هەڵبەت دەتوانین ئەو دوو ئایەتە‬ ‫بە ڕوونکردنەوەی ژم��ارە یەکیشەوە‬ ‫پەیوەند بدەینەوە؛ ‌دیسان سوورەتی‬ ‫«التوبة»‪ ،‬ئایەتی ‪ ،٨٨‬لە هەمان‬ ‫سوورەتدا‪ ،‬ئایەتەکانی ‪.)٩٢ – ٨٧‬‬ ‫‪ )٤‬هەروەها لە شوێنێکدا کە «ج ـ‬ ‫هـ ـ د» لە شێوازی سێهەمدا واتای‬ ‫ڕاستەوخۆی باسەکە دەگەیەنێت‪ .‬ئەو‬ ‫وشەیە لە بنەڕەتدا ئاماژە بە دوو‬ ‫گروپ دەک��ات کە هەرکامیان هەوڵی‬ ‫ئەوە دەدەن بەرانبەرەکەیان بفەوتێنن‬ ‫و تێکی بشکێنن‪ ،‬بە ه��ۆی ئ��ەوەوە‬ ‫کە دەی��ەوێ ش��ەڕ بکات (سوورەتی‬ ‫«‌التوبة»‪ ،‬ئایەتی ‪ = ٧٣‬سوورەتی‬ ‫«التحريم»‪ ،‬ئایەتی ‪٩‬؛ بەاڵم بەراوردی‬ ‫بکەن لەگەڵ ئایەتی ‪ ٥٢‬ی سوورەتی‬ ‫«الفرقان» ‌دا؛ «وجاهدهم به جهادًا‬ ‫را»؛ ل��ەو کاتەدا کە فەرمان بە‬ ‫ك��ب�ي ً‬ ‫پێغەمبەر دەدرێت بە شێواز و ئامێری‬

‫لە چەمکی شەڕ دەکرێت؛ دەتوانین‬ ‫بڵێین ئاماژەکردن بە ورەی بەرزی‬ ‫موجاهیدەکانیش ل��ە ڕاستیدا هەر‬ ‫دەچێتەوە سەر شەڕکەران و شەڕڤانان‪.‬‬ ‫هەروەها ئاشکرایە کە ئەو ئایەتانە‬ ‫ئ��ام��اژە بە کۆچبەران (المهاجرین)‬ ‫دەکات‪.‬‬ ‫لەوانەیە بڵێن هەندێ جار وشەی‬ ‫وەرگ��ی��راو لە ڕەگ��ی «ج ـ هـ ـ د»‬ ‫لە بەرانبەر کۆچ «هجرة» دا بەکار‬ ‫دەهێنرێت‪« ،‬ک���ۆچ» ک��ه لەوانەیە‬ ‫مەبەست کۆچی موسوڵمانان (لە‬ ‫مەککەوە) بۆ مەدینە بێت (وەک لە‬ ‫سەرەوە ئاماژەی پێ‌کراوە؛ سوورەتی‬ ‫«البقرة» ئایەتی ‪٢١٨‬؛ سوورەتی‬ ‫«األن��ف��ال» ئایەتەکانی ‪٧٥ - ٧٢‬؛‬ ‫س��وورەت��ی «ال��ت��وب��ة» ئایەتی ‪٢٠‬؛‬ ‫س��وورەت��ی «النحل» ئایەتی ‪١١٠‬؛‬ ‫ب���ەراوردی بکەن لەگەل ئایەتی‪٢٤‬ی‬ ‫سوورەتی «التوبة» دا)‪.‬‬ ‫سەیر ئەوەیە کە لە هیچ ئایەتێکی‬ ‫قورئاندا ئاماژە بە هاوکاریی سەربازی‬ ‫یان تایبەتمەندی و شێوازەکانی شەڕی‬ ‫موسوڵمانە خانەخوێکانی دانیشتووی‬ ‫مەدینە لە کاتی کۆچدا (األنصار)‬ ‫ن��ەک��راوە‪( .‬ه��ەڵ��ب��ەت ل��ە س��ەرچ��اوە‬ ‫مێژووییەکان و حەدیس و گێرانەوەکانی‬ ‫ئەو سەردەمەدا بە زۆری باس کراوە)‪.‬‬ ‫لە یەک شوێندا وشەی وەرگیراو لە‬ ‫ڕەگی «ج ـ هـ ـ د» باسی پێکدادانێکی‬ ‫ناپیرۆز و نائایینی دەکات کە مەبەست‬ ‫ملمالنێ و شەڕ لەگەڵ ئەو دایک و بابە‬ ‫کافرانەدایە کە پێش بە موسوڵمانبوونی‬ ‫منداڵەکانیان دەگ���رن (س��وورەت��ی‬ ‫«العنکبوت»‪ ،‬ئایەتی ‪.)٨‬‬ ‫بەاڵم لە زۆربەی ئایەتەکاندا ناتوانین‬ ‫ج��ۆری ئ��ەو ه��ەوڵ و تێکۆشانەی بە‬ ‫بەکارهێنانی وشەی وەرگیراو لە ڕەگی‬ ‫«ج ـ هـ ـ د» باس دەکرێت‪ ،‬دیاری‬ ‫بکەین‪ .‬ڕاڤەکاران زۆربەی ئەو وشە و‬ ‫دەستەواژانە شرۆڤ ناکەن لە کاتێکدا‬ ‫کەسانی ئاسایی ئەو نموونە ئاڵۆزانەش‬ ‫ه��ەر ب��ە م��ان��ای ش��ەڕ ل��ە ب��ەران��ب��ەر‬ ‫کافرەکانی و دژبەراندا لێک دەدەنەوە‪.‬‬ ‫(بڕوانە ڕاڤەی ئەم ئایەتانە‪« :‬سوورەتی‬ ‫«البقرة‪‌ ،‬ئايه‌تی ‪٢١٨‬؛ سوورەتی «آل‬ ‫‌ع��م��ران»‪ ،‬ئایەتی ‪١٤٢‬؛ س��ووره‌ت��ی‬ ‫«المائدة»‪ ،‬ئایەتی ‪٣٥‬؛ سوورەتی‬

‫«التوبة»‪ ،‬ئایەتەکانی ‪ ١٦‬و ‪ ١٩‬و ‪ ٢٠‬و‬ ‫‪٢٤‬؛ سوورەتی «النحل»‪ ،‬ئایەتی ‪١١٠‬؛‬ ‫سووره‌تی «العنکبوت»‪‌ ،‬ئایەتەکانی‬ ‫‪ ٦‬و ‪٦٩‬؛ سووره‌تی «محمد»‪ ،‬ئایەتی‬ ‫‪٣١‬؛ سووره‌تی «الصف»‪ ،‬ئايه‌تی ‪.)١١‬‬ ‫هەڵبەت ئەو کەسانە لە هەر شوێنێکدا‬ ‫تووشی گومان ببن؛ بە یەکێک لەم‬ ‫شێوانەی خ��وارەوە واتای مەبەستیان‬ ‫وەردەگرن‪:‬‬ ‫‪ )١‬شەڕ و جیهاد لە دژی خواستە‬ ‫دەروونییەکان و «نەفسی ئەممارە»‪.‬‬ ‫‪ )٢‬بەردەوامی لەسەر یاسا و ڕێسا‬ ‫ئاینییەکان‪.‬‬ ‫‪ )٣‬تێکۆشان بۆ فێربوونی زانستە‬ ‫ئاینییەکان (طلب العلم)‪.‬‬ ‫‪ )٤‬پ��ێ��داگ��ری ل��ە ب��ەڕێ��وەب��ردن��ی‬ ‫سوننەتەکاندا‪.‬‬ ‫‪ )٥‬بەندایەتیی خودا و بانگکردنی‬ ‫خەڵک بۆ بەندایەتیی ئەو و‪( ...‬بۆ‬ ‫وێنە بڕوانە‪ :‬الخازن‪ ،‬لباب التأويل في‬ ‫معاني التنزيل‪ ،‬بەرگی ‪ ،٥‬ل‪٢٠٠ .‬؛‬ ‫هەروەها‪ :‬ابن أبي‌ حاتم‪ ،‬تفسير‪ ،‬بەرگی‬ ‫‪ ،٩‬ل‪.)٣٠٨٤ .‬‬ ‫هیچ کام لەو چەمکانە بە ئاشکرا لە‬ ‫قورئاندا باس نەکراون‪ .‬هەروەها هیچ‬ ‫دەستەواژەیەک بە وات��ای «جیهادی‬ ‫گ���ەورە و پ��ی��رۆز (الجهاد األک��ب��ر)»‬ ‫(تێکۆشانی تاکەکان بۆ پێگەیشتن و‬ ‫نزیکبوونەوە لە خودا) که لە سەرچاوە‬ ‫تازەکاندا بەکار دەهێنرێن و به «جیهاد‬ ‫لەگەڵ خ��ود‪-‬دا» (جهاد النفس) يان‬ ‫«جیهاد لەگەڵ ئەهریمەندا» (جهاد‬ ‫الشيطان) ناو دەبرێت‪ ،‬لە قورئاندا‬ ‫نەهاتووە‪.‬‬ ‫چەمکی قورئانیی جیهاد لە بنەڕەتدا‬ ‫هیچ پێوەندییەکی بە دوژمنایەتیی‬ ‫نێوان ب��ڕواداران و خەڵکانی دیکەوە‬ ‫ن��ەب��وو‪ .‬بەستێن و بنەمای واتایی‬ ‫و ڕاڤ���ەی���ی (وش���ە و دەس���ت���ەواژە‬ ‫وەرگیراوەکان لە) ڕەگی «ج ـ هـ ـ د»‬ ‫و هەروەها بەکارهێنانیان لە قورئاندا‪،‬‬ ‫باسی سەرچاوەیەکی دیکە دەک��ەن‪.‬‬ ‫لەوانەیە ئەو سەرچاوەیە ڕەنگدانەوە و‬ ‫دەرکەوتەی ئەو بیرۆکە کۆن و باوە بێت‬ ‫کە ب��ڕواداران دەبێ بایەخ و قورسایی‬ ‫خۆیان بۆ وەرگرتنی دەستخۆشانە و‬

‫سەلماندنی شیاویی خۆیان؛ شێوازێکن‬ ‫بۆ جیاکردنەوەی بڕوادارانی ڕاستەقینە‬ ‫لە دووڕوو و مونافیقەکان و کافرەکان و‬ ‫هەروەها دیاریکردنی دۆخ و چۆنیەتیی‬ ‫پێوەندیی نێوان تاکەکانی لە کۆمەڵگادا‪.‬‬ ‫یەکێک لە شێوازەکانی تاقیکردنەوە‬ ‫خودایی و ئاسمانییەکان؛ جیهادە‪.‬‬ ‫لەوانەیە لەو بوارەدا جیهاد بە واتای‬ ‫بەشداریکردن لە ش��ەڕدا بێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەموو ئەو هەواڵنەش کە بۆ بانگهێشتی‬ ‫خەڵک بۆ سەر ئاینی خودا دەدرێن‪،‬‬ ‫دەگرێتەوە‪( .‬بڕوانە‪ :‬سوورەتی «آل‬ ‫ع��م��ران»‪ ،‬ئایەتی ‪١٤٢‬؛ س��وورەت��ی‬ ‫«التوبة»‪ ،‬ئایەتی ‪١٦‬؛ سوورەتی‬ ‫«م��ح��م��د»‪‌ ،‬ئ��ای��ەت��ی ‪٣١‬؛ ه��ەروەه��ا‬ ‫ب���ەراوردی بکەن ل��ەگ��ەڵ‪ :‬سوورەتی‬ ‫«التوبة»‪ ،‬ئایەتەکانی ‪ ٢٤‬و ‪ ٤٤‬و‬ ‫‪ .٨٨‬تەنیا لە سورەتی «التوبة»‪،‬‬ ‫ئایەتەکانی ‪ ٤٤‬و ‪٨٨‬دا‪ ،‬ئەو جۆرەی‬ ‫لە دەقەکە بۆمان دەردەک��ەوێ��ت‪ ،‬بە‬ ‫ڕاش��ک��اوی ئ��ام��اژە ب��ە ش��ەڕ دەک��ات‪.‬‬ ‫هەروەها بڕوانە‪ :‬سوورەتی «النساء»‪،‬‬ ‫ئایەتەکانی ‪ ٧‬و ‪ ٧٦‬و ‪ ٩٥‬و ‪٩٦‬؛‬ ‫سوورەتی «التوبة»‪ ،‬ئایەتەکانی ‪ ٤‬و ‪٩٠‬؛‬ ‫سوورەتی «العنکبوت»‪ ،‬ئایەتەکانی ‪١‬‬ ‫و ‪١٠‬؛ سوورەتی «محمد»‪ ،‬ئایەتی ‪٢٠‬؛‬ ‫«سوورەتی الحجرات»‪ ،‬ئایەتەکانی ‪ ٥‬و‬ ‫‪١٤‬؛ سوورەتی «الحديد»‪ ،‬ئایەتەکانی‬ ‫‪ ١٠‬و ‪.)٢٥‬‬ ‫هەندێ جاریش نەک جیهاد بەڵکوو‬ ‫م��ردن يان شەڕ و کوشتن (القتال)‬ ‫«لە ڕێگای خودادا» بە ئاشکرا وەکوو‬ ‫تاقیکردنەوەیەک باسی لێوە دەکرێت‬ ‫(سوورەتی «آل ‌عمران»‪ ،‬ئایەتەکانی‬ ‫‪ ٧‬ـ ‪١٦٦‬؛ سوورەتی «محمد»‪ ،‬ئایەتی‬ ‫‪٤‬؛ بەراوردی بکەن لەگەڵ‪ :‬سوورەتی‬ ‫«آل‌‌عمران»‪ ،‬ئایەتەکانی ‪ ١٥٤‬و ‪١٥٥‬؛‬ ‫سوورەتی «النساء»‪ ،‬ئایەتی ‪٦٦‬؛‌‬ ‫سوورەتی «األحزاب»‪ ،‬ئایەتەکانی ‪١١‬‬ ‫و ‪ ٢٣‬و ‪.)٢٤‬‬ ‫ت���ەن���ی���ا ت����ۆزێ����ک ل����ە الی���ەن���ە‬ ‫ئاشتیخوازانەکەی «ج ـ هـ ـ د» لە‬ ‫کەلەپووری ئیسالمیدا مایەوە‪ ،‬و ئیتر‬ ‫ش��ەڕ و کوشت‌وبڕ ب��وو ب��ە بنەمای‬ ‫تێگەیشتن و لێکدانەوەی جیهاد‪،‬‬ ‫و س����ەرەڕای ئ���ەوەش؛ ل��ە قورئاندا‬

‫وەگەڕ بخەن‪( .‬جاهِدوا) ئاماژەیە بۆ‬ ‫ئەوەی کە نابێت ئەو ئەرکە زەروورە‬ ‫لە ڕادەب���ەدەر بە ق��ورس و ئەستەم‬ ‫سەیر بکرێت لەبەر ئەوەی خودا «هیچ‬ ‫ئەرکێکی قورس و لەکردەنەهاتووی لە‬ ‫ئایندا بۆ ئێوە دیاری نەکردووە»‪.‬‬ ‫لەو ئایەتەدا باسی شەڕ نەکراوە‪ .‬هەر‬ ‫بەو شێوەیە لە ئایەتی ‪١٥‬ی سوورەتی‬ ‫«ال��ح��ج��رات‌« دا ب��اس��ی چۆنیەتیی‬ ‫بیروباوەڕ دەکات و دەستەواژەی‪« :‬ئەو‬ ‫کەسانەی جیهادیان کردوە» (الذين‪...‬‬ ‫جاهَدوا) بە ڕوونی باسی ئەو کەسانە‬ ‫دەکات کە تێکڕای فەرمان و بەرنامەکەی‬ ‫خودا بەڕێوە دەبەن؛ نه‌ک تێکۆشەرانی‬ ‫مەیدانی شەڕ‪( ،‬بەراوردی بکە لەگەڵ‪:‬‬ ‫البيضاوي‪ ،‬أنوار التنزیل‪ ،‬بەرگی ‪ ،٢‬ل‬ ‫‪ ،)٢٢٧‬بەاڵم زۆرب��ەی ڕاڤەکاران (بۆ‬ ‫وێنە‪« :‬الطربي» کە ‪ ٣١٠‬ک‪٩٢٣ / .‬‬ ‫ز‪ .‬م��ردووە) پێداگری دەکەن کە ئەو‬ ‫وشەیە لەو دوو شوێنەدا ئاماژە بە‬ ‫بەشداری‌کردن لە مەیدانی شەڕ دەکات‪.‬‬ ‫کەواتە واتا و چەمکی سەربازیی جیهاد‬ ‫لەپێشترە‪ ،‬بە ڕادەی��ەک کە بڕێ جار‬ ‫«ق ـ ت ـ ل» «کوشتن» لە ڕێگای‬ ‫«ج ـ هـ ـ د» ـەوە ڕاڤە دەکرێت (بۆ‬ ‫وێنە بڕوانە‪ :‬البيضاوي‪ ،‬أنوار التنزیل‪،‬‬ ‫بەرگی ‪ ،١‬الپ��ەڕەی ‪ ،١٠٥‬پەراوێزی‬ ‫ئایەتی ‪ ١٩٠‬ی سوورەتی «البقرة»)‪.‬‬ ‫لەوانەیە بڕیار وا بێت کە ئەو بایەخ‬ ‫و گرینگییە لە ڕێگای ئەو ڕاستییەوە‬ ‫ش��رۆڤ��ە بکرێت ک��ە ئ��ەو چەمکەی‬ ‫«ش��ەڕ»‪ ،‬واتە جیهاد‪ ،‬بە پاساوێکی‬ ‫یاساییەوە‪ ،‬ڕێسای ئاینیی بۆ دانراوە‬ ‫و پۆلبەندی ک��راوە و شەرعیەتی پێ‬ ‫بەخشراوە‪.‬؛ ئ��ەو چەمکانەی کە بە‬ ‫وردی و بە تێروتەسەلی لە الیەن‬ ‫زانایانی ئاینیی ئیسالمەوە شرۆڤە‬ ‫ک��راون (ئ��ەو کەسانەی کە زۆر کات‬ ‫وشەی «سير» |سییەر| یان لە باتی‬ ‫جیهاد بەکار هێناوە)‪.‬‬ ‫هەروەها لەوانەیە هاوسەنگیی نێوان‬ ‫دوو دەستەواژەی قورئانیی جیهاد «لە‬ ‫ڕێگای خ��ودادا» (في سبيل الله) و‬ ‫قیتال «لە ڕێگای خ��ودادا» پێوەند‬ ‫بدرێتەوە بە یەکسانی و هاوسەنگیی‬ ‫«ج ـ هـ ـ د» لەگەل وشەی شەڕ و‬

‫تەنیا کەمێک لە الیەنە ئاشتیخوازانەکەی ماددەی‬ ‫«جیهاد» ی قورئان لە کەلەپووری ئیسالمیدا مایەوە‪،‬‬ ‫و ئیتر شەڕ و کوشت‌وبڕ بوو بە بنەمای تێگەیشتن و‬ ‫لێکدانەوەی جیهاد‬ ‫پاداشتی ئاسمانیی خودا بسەلمێنن‪.‬‬ ‫ئەو بڕوانامەیە بە کێشانی هەموو جۆرە‬ ‫ڕیازەت و مەینەتێکی درێژخایەن (لە‬ ‫ڕێی خودادا) دەستەبەر دەبێت‪.‬‬ ‫حەج و ڕۆژوو لەگەل دابڕان لە دنیای‬ ‫مادە و خۆشییەکانی دنیا لەو تاقمەن‪.‬‬ ‫بە پێچەوانەی ئەوەوە ئەو کێشە و تەنگ‬ ‫و چەڵەمانەی بڕواداران تووشیان دەبن؛‬ ‫وەک تاقیکردنەوەی خودایی و ئاسمانی‬ ‫سەیر دەکرێن که هەل و دەرفەتێکن‬ ‫بۆ بڕوادارن دانراون بۆ ئەوەی بتوانن‬ ‫شیاویی خۆیان بسەلمێنن‪.‬‬ ‫ئ��ەو بیرۆکە ئاینییە کۆنانە لە‬ ‫قورئاندا خۆ دەنوێننەوە‪ .‬خودا چەندین‬ ‫جار و لە چەندین شوێندا ڕادەگەیەنێت‬ ‫کە دەیەوێت بڕواداران تاقی بکاتەوە و‬ ‫ئەوانەی ناتوانن یان نایانەوێت و حەز‬ ‫ناکەن‪ ،‬لێپێچینەوەیان لێ دەکات بۆ‬ ‫ئەوەی لەگەڵ مەینەت و ناخۆشییەکان‬ ‫ڕابێن‪( .‬بۆ وێنە‪ :‬سوورەتی «البقرة»‪،‬‬ ‫ئایەتەکانی ‪ ٦‬ـ ‪ ١٥٥‬و ‪٢١٤‬؛ سوورەتی‬ ‫«آل عمران»‪ ،‬ئایەتی ‪١٤٢‬؛ سوورەتی‬ ‫«ال��ن��س��اء»‪ ،‬ئایەتی ‪٤٨‬؛ سورەتی‬ ‫«محمد»‪ ،‬ئایەتی ‪.)٤‬‬ ‫ئ��ەو تاقیکردنەوانە لە ئیسالمدا‪،‬‬ ‫سەرەڕای دەرفەت‌دان بە بڕواداران بۆ‬

‫ئایەتگەلێک ه��ەن ک��ە سەلمێنەری‬ ‫واتاکانی دیکەی وشەکەن‪ ،‬کە وەک‬ ‫باشترین نموونەیان دەتوانین ئاماژە‬ ‫بە ئایەتی ‪٧٨‬ی سوورەتی «الحج»‬ ‫بکەین‪ .‬بە پێی پێوەرەکانی زمانناسی‬ ‫و ڕاڤەی دەق بۆمان دەردەکەوێت لە‬ ‫ڕستەی «ل��ە ڕێگای خ��ودادا جیهاد‬ ‫(جا ِهدُوا‬ ‫بکەن‪ ،‬بە شیاوترین شێوە» َ‬ ‫يِف َسبيلِ َهّ ِ‬ ‫الل َح َّق جِ َهادِهِ ) ـدا؛‪ ،‬ئاماژە‬ ‫ب��ە ش���ەڕ ن��اک��ات ب��ەڵ��ک��وو ب���اس لە‬ ‫شێوازگەلێکی دیکەی هەوڵ و تێکۆشان‬ ‫بۆ بەندایەتی و پەرستنی خودا دەکات‪.‬‬ ‫ئ��ەو ئایەتە بەشێکە ل��ە بیردۆزیی‬ ‫«ئایینی ئیبراهيم» ( ِملَّ َة ِإ ْب َراهِي َم)‪ ،‬کە‬ ‫ناوبراو بە سەرچەشنی شوێنکەوتووان‬ ‫و موسوڵمانان و هەروەها یەکەمین و‬ ‫ڕەسەنترین موسوڵمان دەزانن (بڕوانە‪:‬‬ ‫سوورەتی «البقرة»‪ ،‬ئایەتەکانی ‪– ٢٥‬‬ ‫‪.)٣٦‬‬ ‫ئایەتی ‪٧٨‬ی سورەتی «الحج»‬ ‫به موسوڵمانان دەڵێت کە ئەو ئەرکە‬ ‫ئاینییانەی سەرەتا بۆ ئیبراهیم دیاری‬ ‫ک��راب��وون و لە سەرشانی ئ��ەو فەرز‬ ‫ک��راب��وون‪ ،‬جێبەچی بکەن‪ .‬هەروەها‬ ‫داوای��ان لێ دەکات جیهاد بکەن و بۆ‬ ‫گەیشتن بەو ئامانجە هەموو هەوڵەکانیان‬

‫هاوماناکانیدا‪ .‬لە ڕاستیدا دەستەواژەی‬ ‫«لە ڕێگای خودادا» بەرە بەرە واتای‬ ‫«شەڕ لە دژی دژبەران و کافرەکان»‬ ‫ی پێ بەخشرا‪ ،‬ئەگەرچی لە قورئاندا‬ ‫هەمیشە بەو شێوەیە نیە (بۆ وێنە‬ ‫ب��ڕوان��ە‪« :‬ک��ۆچ لە ڕێگای خ��ودادا»‬ ‫سوورەتی «النساء»‪ ،‬ئایەتی ‪100‬؛‬ ‫س��وورەت��ی «ال��ن��ح��ل»‪ ،‬ئایەتی ‪٤١‬؛‬ ‫س��وورەت��ی «ال��ح��ج»‪ ،‬ئایەتی ‪٥٨‬؛‌‬ ‫سوورەتی «النور»‪ ،‬ئایەتی ‪.)٢٣‬‬ ‫س���ەرچ���اوە‪ :‬م����اددەی ‪،Jihād‬‬ ‫ل���ە ئ��ێ��ن��س��ای��ک��ل��ۆپ��ی��دی��ای ق��ورئ��ان‬ ‫‪Encyclopaedia of the‬‬ ‫‪ Quran‬ی بریل‪ .‬پاکنوسکاریی‪:‬‬ ‫‪.Jane Dammen McAuliffe‬‬ ‫‪ .٢٠٠٣‬بەرگی ‪ ،٣‬الپەڕەکانی ‪.43 - 35‬‬ ‫* خاتوو (ئێال النداو‪-‬تاسێرۆن)‬ ‫‪:Ella Landau-Tasseron‬‬ ‫پرۆفێسۆر لە زانکۆی عیبریی قودس‪،‬‬ ‫بەشی زم��ان و ئ��ەدەب��ی ع��ەرەب��ی‪ ،‬و‬ ‫خ��اوەن��ی پێشوی ک��ورس��ی��ی بەشی‬ ‫توێژینەوەکانی ئیسالم و خۆرهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست لە هەمان زانکۆ‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )192‬دوشةممة ‪2014/٣/17‬‬

‫‪5‬‬

‫خو َيندنةوةى ئاين‬

‫ڕابردو و داهاتو‬ ‫بێرنارد لویس‬ ‫و‪ .‬شوان ئەحمەد‬ ‫ملمالن َيى ن�� َي��وان دمي��وك��راس��ىء‬ ‫ف � َي��ن��دةم � َي��ن��ت��ال��ي��زم‪ ،‬ك��اري��ط��ةرى‬ ‫راستةوخؤى لةسةر هةلَبذاردن َيكى‬ ‫ديكةى ن َيوان مؤد َيرنةى دةرةك��ىء‬ ‫ناوخؤدا دةب َيت‪ .‬مؤد َيرنةى دةرةكى‬ ‫واتة رازيبون بةدةزطاو هؤكارةكانى‬ ‫ح���ةوان���ةوةو خ��ؤش��ط��وزةران��ى كة‬ ‫دةسكةوتى زانستء ثيشةسازينء‬ ‫لةخؤرئاواوة د َي��ن‪ .‬لةهةمانكاتيشدا‬ ‫رةتكردنةوةى ئةو شتانةى بة بةها‬ ‫ق َيزةونةكانى خ��ؤرئ��اوا دادةن��ر َي��ت‪.‬‬ ‫بةآلم ئةمة زؤرجار وادةكةو َيتةوة كة‬ ‫زانست رةتبكر َيتةوة‪ ،‬رةتكردنةوةى‬ ‫رَ‬ ‫ئاميةكانى‬ ‫ئ��ةو زانستةى ئ��ام��رازو‬ ‫ئةو خؤشطوزةرانىء ش َيوازى ذيانةى‬ ‫ب��ةره��ةم��ه � َي��ن��اوة‪ .‬ب��ةك��ورت��ي��ةك��ةى‬ ‫م��ؤد َي��رن��ةى دةرةك���ى وات��ة ك ِرينى‬ ‫تفةنط َيكء تةقة ث َيكردنى‪ ،‬بةآلم‬ ‫مؤد َيرنةى ناوخؤيى وات��ة رَ‬ ‫فيبونى‬ ‫ضؤنيةتى دروس��ت��ك��ردن��ى تفةنطء‬ ‫دواج��اري��ش دانانى ديزاين َيك بؤى‪.‬‬ ‫ئةلَبةتة ئةمة كارى نةكردةية بةتايبةت‬ ‫لةو وآلتانةى بةكت َيب طةل َيكةوة زانست‬ ‫لةقوتاخبانةكانياندا دةخو َينر َيت كة‬ ‫تةمةنيان ‪ 50‬سالَ َيك دةب َيت‪ ،‬هةندآ‬ ‫ل��ةوآلت��ان��ى ن��اوض��ةى خ��ؤره��ةآلت��ى‬ ‫ناوة ِراستيش لةم ضةشنةن‪.‬‬ ‫مؤد َيرنةى ناوخؤيى واتة راطةيشنت‬ ‫ب��ةك��اروان��ى شارستانيةتى ن��وآ‪،‬‬ ‫نةك بريتى ب َيت لةخواسنتء ك ِرينى‬ ‫تةكنةلؤذياى م��ؤد َي��رن وات���ة بون‬ ‫بة بةش َيك ل��ةو ثرؤسةيةى كة ئةو‬ ‫تةكنةلؤذياية بةرهةمد َين َيت‪ ،‬بةماناى‬ ‫ئةزمونكردنى شؤ ِرش َيكى فيكرىء‬ ‫وةرضةرخان َيكى ئابورىء كؤمةآليةتىء‬ ‫دواجاريش سياسيى‪ ،‬بةر لةدةستكردن‬ ‫بةطؤ ِرانى تةكنةلؤذى‪ .‬لةم روةوة‬ ‫تا هةنوكةش خؤرهةآلتى ناوة ِراست‬ ‫ل��ةدواى زؤر َي��ك لةو ناوضانةوةية كة‬ ‫تازة بةمؤد َيرنة راطةيشتون‪ ،‬وةكو‬ ‫كؤرياو تايوانء سةنطافورة‪.‬‬ ‫ه��ةت��ا ئ � َي��س��ت��اش زؤر ل����ةدواى‬ ‫يابانةوةن‪ ،‬ئةو يابانةى دواى ضةند‬ ‫س���ةدةي���ةك ل��ةي��ةك��ةم ث��ةي��وةن��دى‬ ‫بةستنى ن َيوان خؤرهةآلتى ناوة ِراستء‬ ‫خ���ؤرئ���اواوة‪ ،‬ي��ةك��ةم ث��ةي��وةن��دى‬ ‫َ‬ ‫لةطةل خ��ؤرئ��اوادا ئةجنامدا‪.‬‬ ‫خ��ؤى‬ ‫َ‬ ‫وةرضةرخانى ثلنطةكانى ئاسيا زؤر‬ ‫دراماتيكيرت بو‪ ،‬بةجؤر َيك ئ َيمة رؤذ‬ ‫نَ‬ ‫كةليء جياوازية‬ ‫ل��ةدواى رؤذ ئ��ةو‬ ‫ط��ةورةي��ةى ن� َي��وان ئ��اب��ورى ئ��ةوانء‬ ‫ئابورى وآلتانى خؤرهةآلتى ناوة ِراست‬ ‫هةستث َيدةكةين‪.‬‬ ‫لةناوضةيةكدا كة ساآلنة زانكؤكانى‬ ‫دةيان هةزار ئةندازيار ث َيدةطةيةن َيت‪،‬‬ ‫ئ��اس��اي��ي��ة ح��ك��وم��ةت��ةك��انء ئ��ةو‬ ‫كؤمثانيايانةشى كارى تةكنيكى ئاست‬ ‫ب��ةرزو ث َيشكةوتو ئ��ةجن��ام��دةدةن‪،‬‬ ‫لةو ب��واران��ةدا ئةندازيارو تةكنيكار‬ ‫لةوآلتى كؤرياوة به َينن‪ ،‬ئةو كؤريايةى‬ ‫ئ��ةوةن��دة ناب َيت ل��ةذ َي��ر دةسةآلتى‬ ‫حوكم َيكى كؤلؤنيالستى در َيذ خايةن‬ ‫هاتؤتة دةرو دواى ئةويش ساآلن َيكى‬ ‫ديكةى لةشة ِرى سةختء مالَو َيرانكةر‬ ‫بةر َيكرد‪.‬‬ ‫ئةطةر وآلتانى خؤرهةآلتى ناوة ِراست‬

‫نةتوانن بةسةردةمى مؤد َيرن رابطةنء‬ ‫خؤيان نوآ بكةنةوة‪ ،‬ئةوا ئةو نَ‬ ‫كةليء‬ ‫جياوازية تا د َيت طةورةتر دةب َيت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ئةلَبةتة سـآ هؤكار هةن كة دةشيت‬ ‫يارمةتى خؤرهةآلتى ناوة ِراست بدةن‬ ‫تا ب��ط��ؤ ِر َي��ت‪ ،‬ئ��ةو سـآ هؤكارةش‬ ‫(ت��ورك��ي��او ئ��ي��س��رائ��ي��لء ذن��ان��ن)‪.‬‬ ‫لةرابردودا توركيا خؤى لةناوضةكة‬ ‫بةدور طرتوةو ئيسرائيل لةدؤخ َيكى‬ ‫تةريكء طؤشةطريدا ب��وةء ذنانيش‬ ‫دوضارى سةركوتكردن بونةتةوة‪.‬‬ ‫لةن َيو ئ��ةو سـآ ه��ؤك��ارةدا ذنان‬ ‫بايةخء طرنطيةكى تايبةتيان هةيةو‬ ‫ط���ةر ب���واري���ان ث��آ ب���در َي���ت‪ ،‬ئ��ةوا‬ ‫دةت��وان��ن رؤلَ َيكى سةرةكى‬ ‫بطين‬ ‫رَ ِ‬ ‫لةوةى خؤرهةآلتى ناوة ِراست بةرةو‬ ‫سةردةم َيكى ن��وآ لةطةشةكردنى‬ ‫مادىء ث َيشكةوتنى زانستىء ئازادى‬ ‫كؤمةآليةتىء سياسى بةرن‪.‬‬ ‫لةن َيو ت َيك ِراى دانيشتوانى خؤرهةآلتى‬ ‫ن���اوة ِراس���ت���دا‪ ،‬ذن���ان ط��ةورةت��ري��ن‬ ‫بةرذةوةنديان لةئازادى كؤمةآليةتىء‬ ‫سياسيدا هةية‪ .‬هةر بؤية لةئ َيستادا‬ ‫ئ��ةوان لةريزى سةرسةخترتين ئةو‬ ‫ك��ةس��ان��ةدان كة داك��ؤك��ى ل��ةئ��ازادى‬ ‫دةك��ةنء لةهةموشيان كاريطةريان‬ ‫زي��ات��رةو رةن��ط��ة‪ ،‬بةديه َينانى ئةو‬ ‫ئازادية لةسةردةستى ئةوان ب َيتة دى‪.‬‬ ‫وةك ناوضةكانى ديكةى جيهان‪،‬‬ ‫هةندآ لةذنان بةرطرى لةملكةضى‬ ‫ه��اورةط��ةزةك��ان��ى خ��ؤي��ان دةك��ةنء‬ ‫خؤشحالَن ث َيىء هةند َيكى ديكةشى‬ ‫قايلن ب��ةو دؤخ���ةى خ��ؤي��انء ئ��ةوة‬ ‫وةك ض��ارةن��وس� َي��ك س��ةي��ردةك��ةن‪،‬‬ ‫ب���ةآلم زؤرب���ةى زؤري���ان ب��ةط��ذ ئةو‬ ‫ب���ارودؤخ���ةدا دةض���ن���ةوة‪ ،‬ئةويش‬ ‫بةهؤى ئاطاداربونيان ل��ةو ئايدياو‬ ‫بريوبؤضونانةى تايبةتن بةثرسى‬ ‫ئازادىء يةكسانىء كرانةوةيان بة ِروى‬ ‫دنياى دةرةوةدا‪.‬‬ ‫دةتوانني َبل َيني ءآلتانى ئيسالمى‬ ‫هيض ئوم َيد َيكى ئ��ةو تؤيان ناب َيت‬ ‫تا بةجيهانى ث َيشكةوتو رابطةن‪،‬‬ ‫م����ادام ئ����ةوان خ��ؤي��ان ل��ةب��ةه��رةو‬ ‫تواناكانى نيوةى دانيشتوانةكانيان‬ ‫ب َيبةشدةكةنء ئةركى زؤربةى زؤرى‬ ‫ن��ي��وةك��ةى دي��ك��ةش بةدايكان َيكى‬ ‫رَ‬ ‫دةسثي َيت‪.‬‬ ‫نةخو َيندةوارو سةرشكاو‬ ‫ب��زوت��ن��ةوةى ذن��ان لةخؤرهةآلتى‬ ‫ناوة ِراستدا روبة ِروى ئاستةنطى جدى‬ ‫دةب َيتةوة‪ ،‬بةآلم ئةو ئاستةنطانةش‬ ‫ءةك ئةو تاوانانةى بزوتنةوةى تاليبان‬ ‫لةئةفغانستان ئةجنامى دةداتء وةك‬ ‫ئةو سةركوتكردنة ق َيزةونةى لةوآلتانى‬ ‫عةرةبيدا ثةي ِرةو دةكر َيت‪ ،‬تا هةتاية‬ ‫رَ‬ ‫لةئيانيش‪،‬‬ ‫سةرناطر َيت تةنانةت‬ ‫كة دذايةتيكردنى مافةكانى ذنان‬ ‫درومش َيكى سةرةكى شؤ ِرشةكةى‬ ‫(خومةينى) بو‪ ،‬خةريكة ذنان رؤلَ َيكى‬ ‫كاراتر لةهةندآ بوارى ذيانى طشتيدا‬ ‫دةط� َِي�رَ ن‪ .‬ب َيطومان ذنانى رةوةن��دى‬ ‫ئيسالمى لةئةوروثاو ئةمريكا‪ ،‬دةتوانن‬ ‫ىَ‬ ‫رؤل طةورةيان هةب َيت لةئازادكردنى‬ ‫دةس��ت��ة خوشكةكانيان لةوآلتانى‬ ‫خؤياندا‪.‬‬ ‫لةئ َيستادا توركيا لةبةردةم ضةند‬ ‫ئةطةر َيكى طرنطء كراوةداية رةنطة‬ ‫(وةك هةندآ لةسةركردةكانى ث َييان‬

‫یاریکەرانی گۆڕەپانی عەرەب ‪ -‬ئیسرائیل‬ ‫باشة) ئ��ةوة هةلَبذ َير َيت كة ثشت دةتوان َيت رؤلَ َيكى كارا لةناوضةكةدا‬ ‫بطي َيتء هةر ئةوةشى ل َيضاوة ِرآ‬ ‫بكاتة خؤرئاواو ِروبكاتة خؤرهةآلتى‬ ‫رَ ِ‬ ‫ن���اوة ِراس���ت‪ ،‬ب���ةآلم ط���ة ِران���ةوةى دةكري‪َ.‬‬ ‫ب�����ةراورد ب��ةوآلت��ان��ى ع��ةرةب��ى‪،‬‬ ‫ئ��ةجم��ارةىوةك ثاشكؤيةك دةب َيت‬ ‫لةرةوت َيكدا ِروطةو ئاراستةكانى ئةوانى ت��ورك��ةك��ان خ��اوةن��ى ئةزمون َيكى‬ ‫دى دياريدةكةن‪ ،‬نةك سةرمةشقء سياسى طةورةترنء ئابوريةكى زؤر‬ ‫ث َيشكةو توترو كؤمةلَطةيةكى زؤر‬ ‫رابةر َيك ب َيت‪.‬‬ ‫لةبةرامبةريشدا رةنطة (وةك ئةوةى هاوسةنطرتن‪ .‬بؤية توركيا دةتوان َيت‬ ‫هةندآ ل��ةراب��ةران��ى ديكةى ث َييان كاريطةرى سةرةكىء راستةوخؤى‬

‫‌واڵتانی ئیسالمی هیچ ئومێدێكی‬ ‫ئەوتۆیان نابێت تا بەجیهانی‬ ‫پێشكەوتو ڕابگەن‪ ،‬مادام ئەوان‬ ‫خۆیان لەبەهرەو تواناكانی نیوەی‬ ‫دانیشتوانەكانیان بێبەشدەكەن‌و‬ ‫ئەركی زۆربەی زۆری نیوەكەی‬ ‫دیكەش بەدایكانێكی‬ ‫نەخوێندەوارو سەرشكاو دەسپێرن‬ ‫ىَ‬ ‫لةهةول ئةوةدا بن ثةيوةندى‬ ‫خؤشة)‪،‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل خؤرئاوادا ثتةو بكةنء‬ ‫خؤيان‬ ‫ثشت بكةنة خؤرهةآلتى ناوة ِراست‪،‬‬ ‫جطة ل��ةو وآلت��ان��ةى وةك��و توركيا‬ ‫خ��وارئ��اواخ��وازنء هةمان خواستء‬ ‫ويستى دمي��وك��رس��ي��ان��ةى ئ��ةوي��ان‬ ‫هةية‪ .‬لةهةردو حالَةتةكةتةدا توركيا‬

‫لةسةر ب��ذاردةى وآلتانى عةرةبيش‬ ‫هةب َيت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لةداهاتويةكى نزيكداء بةثيى ئةو‬ ‫ب��ذاردةي��ةى توركيا دي��ارى دةك��ات‪،‬‬ ‫دةردةك��ةو َي��ت ض جؤرة كاريطةريةك‬ ‫لةناوضةكةدا جآ د َي َل َيتء تةنانةت‬ ‫ئ����ةوةش ب��ةج��ؤر َي��ك ل��ةج��ؤرةك��ان‬

‫كاريطةرى لةسةر ك َيشةى ع��ةرةب‬ ‫– ئيسرائيلء لةسةر طةشةو بةرةو‬ ‫ث َيشضونى ناوضةكة بةطشتى دةب َيت‪.‬‬ ‫ل��ةوان��ةي��ة ئ��ةو كاريطةر َيتيةش‬ ‫ث��ؤزةت��ي��ظ ب � َي��ت ي��ان ن َيطةتيظ‪.‬‬ ‫لةاليةكى ديكةوةو طةر ب َيتء ك َيشةو‬ ‫ملمالن َيكانى ع���ةرةب‪ -‬ئيسرائيل‬ ‫ه��ةر ب��ةو ش� َي��وةى خ��ؤى ب���ةردةوام‬ ‫ب َيت‪ ،‬ئ��ةوا كاريطةرى زؤر خراثى‬ ‫ىَ‬ ‫ىَ‬ ‫كؤمةل‬ ‫كؤمةل ئيسرائيلء‬ ‫لةسةر‬ ‫عةرةبى دةب َيتء وزةو تواناكانى ئةو‬ ‫ناوضةية دةخر َيتة خزمةتى ئاماجنة‬ ‫و َيرانكارىء شة ِرانط َيزةكانء‪ ،‬ناه َي َل َيت‬ ‫ناوضةكة ب��ةرةو سةردةم َيكى نوآ‬ ‫لةتةكنةلؤذياى ث َيشكةوتو ء ئازادى‬ ‫سياسى هةنطاو بن َيت‪.‬‬ ‫بةث َيضةوانةى ئ���ةوةوة‪ ،‬ئاشتى‬ ‫دةب َيتة هؤكارى ئةو بةرةو ث َيشضونةو‬ ‫هةنطاوةكانى رَ‬ ‫خياتر دةكات‪ .‬تةنانةت‬ ‫الي��ةن��ة ن َيطةتيظةكانى حوكم ِرانى‬ ‫ئيسرائيليش‪ ،‬رةنطة (بةبآ ئةوةى‬ ‫مةبةستى ب�� َي��ت)‪ ،‬ك��ةم ت��ا زؤرء‬ ‫ىَ‬ ‫رؤل لةو‬ ‫بةش َيواز َيكى دي��اري��ك��راو‬ ‫ثرؤسةيةدا هةب َيت‪.‬‬ ‫الن���ي���ك���ةم رؤذان��������ة رادي������ؤء‬ ‫تةلةفزيؤنةكانء بةتايبةتيش راديؤو‬ ‫تةلةفزيؤنةكانى ئيسرائيل‪ ،‬باس‬ ‫لةنا ِرةزايةتى فةلةستينةكان دةكةن‬ ‫(ئيرت لةثارلةمان يان دادطاكان ياخود‬ ‫لةميدياكانء شةقامةكاندا ب َيت كة‬ ‫خةلَكان َيك كؤدةبنةوة تا طوزارشت‬ ‫ل��ةرقء تو ِرةيى خؤيان بكةن)‪ ،‬دذ‬ ‫ب��ةس��ةرك��وت��ك��ردنء ناهةقيةكانى‬ ‫دةولَةتى ئيسرائيل‪.‬‬ ‫دةب َيت مرؤظ بزان َيت هةمو ئةوانة‬ ‫شتطةل َيكى ت��ازةن لةناوضةكةدا‪،‬‬ ‫ضونكة لةخؤرهةآلتى ن��اوة ِراس��ت��دا‬ ‫هاوآلتيان لةدادطاكان سكاآل لةسةر‬ ‫حكومةتةكانيان ت��ؤم��ار ن��اك��ةنء‬ ‫ه َيزةكانى ئؤثؤزسيؤنيش لةثارلةمانء‬ ‫لةر َيى ماس‪ -‬ميدياكانةوة بةرثةرضى‬ ‫ئةو سياسةتان نادةنةوةكة دةولَةت‬

‫ێ هۆكار هەن كە دەشێت یارمەتی خۆرهەاڵتی‬ ‫ئەڵبەتە سـ ‌‬ ‫ێ هۆكارەش (توركیاو‬ ‫ناوەڕاست بدەن تا بگۆڕێت‪ ،‬ئەو سـ ‌‬ ‫ئیسرائیل‌و ژنانن)‪ .‬لە ڕابردودا توركیا خۆی لەناوچەكە‬ ‫بەدور گرتوەو ئیسرائیل لەدۆخێكی تەریك‌و گۆشەگیردا‬ ‫بوە‌و ژنانیش دوچاری سەركوتكردن بونەتەوە‬

‫ثةي ِرةويان دةكات‪.‬‬ ‫لةوةش طرنطرت ئةوةية لةزؤربةى‬ ‫وآلت���ان���ى ن���اوض���ةك���ةدا‪ ،‬ط��ةجن��ان‬ ‫س��ةرب��ازةك��ان ب���ةردب���اران ن��اك��ةنء‬ ‫س��ةرب��ازةك��ان��ي��ش ل��ةث��اى ئ���ةوةدا‬ ‫بةطوللةى ثالستيكىء بؤمبى فرم َيسك‬ ‫ر َيذ وةآلميان نادةنةوة‪ .‬هةمو ئةو‬ ‫جياوازيانة خةلَكى دةيان بيننء ت َيى‬ ‫دةطةن‪.‬‬ ‫طةر ئاشتى ب��ةرق��ةرار بو‪ ،‬رةنطة‬ ‫وآلت��ان��ى خ��ؤره��ةآلت��ى ن��اوة ِراس��ت‬ ‫ب��ةه��اوك��ارى ي��ةك�ترى بتوانن وةك‬ ‫ن��اوض��ةك��ان��ى دى تةكان َيك بدةنة‬ ‫بةر خؤيانء جار َيكى دى ئةو رؤلَة‬ ‫بطينةوة كة ث َيشرت لةم َيذوى‬ ‫كاراية رَ ِ‬ ‫رَ‬ ‫طياويانة‪.‬‬ ‫شارستانيةتدا ِ‬ ‫(تؤماس ئ َيدوارد لؤرانس) ناسراو‬ ‫بة (لؤرانسى ع��ةرةب)‪ ،‬لةوتار َيكيدا‬ ‫ىَ‬ ‫ل��ةس��ال ‪ 1920‬نوسيويةتىء‬ ‫ك��ة‬ ‫َ‬ ‫ث َيشبينيةكى سةيرى تيداية‪ ،‬باس‬ ‫لةيةك َيك ل��ةو ئ��ةط��ةران��ة دةك��اتء‬ ‫دةلَ َيت»ب َيطومان سةركةوتنى ثالنى‬ ‫زايؤنيزم ئاستى م��ادى دانيشتوانى‬ ‫ع���ةرةب لةئ َيستادا ب���ةرةو باشرت‬ ‫دةب���اتء ث��اش ماوةبةكى كةميش‬ ‫ئ��ةوة ك��اري��ط��ةرى ط���ةورةى لةسةر‬ ‫جيهانى عةرةب دةب َيت‪ .‬رةنطة ئةو‬ ‫سةركةوتنة ب َيتة سةرضاوةيةك بؤ‬ ‫ئةوةى لةتةكنةلؤذيا بةهرةمةندبنء‬ ‫ئةوةش وايان ل َيدةكات سةربةخؤ بنء‬ ‫لةذ َير هةذمونى ئةوروثاى ثيشةسازيدا‬ ‫ب َينة دةرآ‪ ،‬ل��ةوةه��ا حالَةت َيكدا‬ ‫رةنطة كؤنفيدراليةت َيكى نوآ ب َيتة‬ ‫رةط��ةز َي��ك��ى طرنط لةرةطةزةكانى‬ ‫ه َيزى ن َيودةولَةتى‪ .‬بةآلم ئةم ئةطةرة‬ ‫لةنةوةى يةكةمء تةنانةت لةنةوةى‬ ‫دوةميشدا رونادات»‪.‬‬ ‫بةهؤى ئاشتىء هاريكارى ن َيوان‬ ‫طةالنى ناوضةكةوة‪ ،‬رةنطة بتوانر َيت‬ ‫ضارةسةرى ضةندين ك َيشة بكر َيتء‬ ‫دةست بةثرؤسةيةكى ئابورى طةورةو‬ ‫بةرفراوانيش بكر َيت‪ ،‬لةم ثرؤسةيةدا‬ ‫ئيسرائيل بةهؤى تةكنةلؤذياو زانستة‬ ‫ئالَؤزو ث َيشكةوتوةكانيةوة‪ ،‬دةتوان َيت‬ ‫بةشداريةكى كاريطةر بكات‪.‬‬ ‫بؤ طةيشنت بةو هاريكاريكردنةى‬ ‫يةكرتى‪ ،‬ث َيويستة زؤر َيك لةكؤسثء‬ ‫ر َيطرة دةرون��ي��ةك��ان الب�بر َي��ن‪ ،‬وةك‬ ‫وةالوةنانى بآ متمانةيىء لةبريكردنى‬ ‫مَ‬ ‫زولء زؤريةكانء دةستبةرداربونى‬ ‫فيزو لوت ب��ةرزى‪ .‬هةمو ئةم شتانة‬ ‫قورسنء رةنطة مةحالَيش بن‪ ،‬بةآلم‬ ‫بةبآ ئةوانةش ناوضةكة ناتوان َيت‬ ‫ئوم َيدى طةورةى بةث َيشكةوتنى مادى‬ ‫يان مةعنةوى هةب َيت‪ .‬لةنةوةدةكانى‬ ‫س���ةدةى بيستةمدا‪ ،‬ك��ؤى داهاتى‬ ‫نةتةوةيى لةميسرو ئوردونء سورياء‬ ‫لوبنان (وات��ة ل��ةت��ةواوى ئ��ةو وآلتة‬ ‫عةرةبيانةى دراوس َيى راستةوخؤى‬ ‫ئ��ي��س��رائ��ي��ل)ن ب���ةرادةي���ةك���ى زؤر‬ ‫ل��ةخ��وار داه��ات��ى ئيسرائيلةوة بون‬ ‫بةتةنها‪ .‬ئةلَبةتة جياوازى داهاتى‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫تاكة كةسيش ل��ةو وآلت��ان��ة‬ ‫ئيسرائيلدا‪ ،‬زؤر ل��ةوة ط��ةورةت��رة‪.‬‬ ‫بةث َيى ئامارى نةتةوةيةكطرتوةكان‬ ‫لةهةمان ئةو قؤناغةدا (داهاتى تاكة‬ ‫كةس لةئيسرائيل حةوت قاتى داهاتى‬ ‫تاكة كةسة لةلوبنانء دةقاتى داهاتى‬ ‫هاوآلتيانة لةئوردونء دوان��زة قاتى‬ ‫سورياء بيست قاتى داهاتى تاكة‬ ‫كةسة لةميسر)‪.‬‬ ‫رةنطة هاريكارى وآلتانى خؤرهةآلتى‬ ‫ناوة ِراست لةن َيو خؤياندا‪ ،‬يارمةتى‬ ‫دةرب َيت بؤ ئ��ةوةى ث َيشبينيةكةى‬ ‫نَ‬ ‫كةليء دورييان‬ ‫(لؤرانس) ب َيتة دىء‬ ‫لةيةكةوة بضوكرت ب َيتةوة‪ .‬بةآلم‬ ‫طومانى ت َيدا نية كة بةردةوام َيتى‬ ‫شة ِرو يةكدى فةرامؤشكردن‪ ،‬ك َيشةو‬ ‫ناكؤكىء جياوازيةكان قولَرتء قولَرت‬ ‫دةكاتةوة‪.‬‬ ‫سةرضاوة‪ :‬برنارد لويس‪ ،‬املاضي‬ ‫واملستقبل‪ ،‬ري��اض ال��ري��س للكتب‬

‫ذمارة (‪ )192‬دوشةممة ‪2014/٣/17‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫‪6‬‬

‫پێنج خاڵ دەربارەی ڤاڵتەر بێنیامین‬ ‫نووسینی‪ :‬ژولیان رۆبەرتز‬ ‫وەرگێڕانی لە فارسییەوە‪:‬‬ ‫هێرۆ ئەحمەد‬ ‫ڤ��اڵ��ت��ەر بێنیامین یەكێك ب��وو لە‬ ‫كاریگەرترین فەیلەسوفانی كولتوور‬ ‫ل��ە س����ەدەی ب��ی��س��ت��ەم��دا‪ .‬ك��ارەك��ەی‬ ‫ئ��ەو شیكردنەوەی فۆرماڵی بەرهەمە‬ ‫هونەرییەكان ب��وو بە بەستنەوەی بە‬ ‫ت��ی��ۆری كۆمەاڵیەتی ت��ا ئاراستەیەك‬ ‫بخاتەڕوو كە بەمێژووییبوونیدا‪ ،‬الیەنی‬ ‫ماتەریالیزمیش لەخۆبگرێت‪ .‬پۆلێنبەندی‬ ‫دوو الیەنی بەرهەمەكانی ئەو لەنێوان‬ ‫ماركسیزم و ئیالهیاتدا‪ ،‬ئەوی كردووە بە‬ ‫كەسایەتییەك‪ ،‬كە توانیویەتی شتەكان‬ ‫رووبەڕووی تەنگژە بكاتەوە‪.‬‬ ‫یەك‪ :‬ژیان و بەرهەمەكان‬ ‫بێنیامین لە خێزانێكی خۆشگوزەران لە‬ ‫بەرلین لەدایكبووە‪ .‬تێزی دكتۆراكەی خۆی‬ ‫دەربارەی رەخنەی هونەر لە رۆمانتیزمی‬ ‫ئەڵمانیدا نووسی و لە ساڵی ‪1925‬‬ ‫سەرچاوەكانی درامای ماتەمی ئەڵمانی بۆ‬ ‫بەدەستهێنانی پلەی مامۆستای یاریدەدەر‬ ‫لە زانكۆی فرانكفۆرت نووسی‪ .‬بەم وەسفە‪،‬‬ ‫چیتر ئ��ەم بەرهەمە شیاوی باسكردن‬ ‫نەبوو و بێنیامین لە بەرنامە پیشەییە‬ ‫ئەكادیمییەكان دوور كەوتەوە و كتێبەكەی‬ ‫ئ��ەم��ڕۆ وەك بەشێكی كالسیكەكان‬ ‫دادەنرێت‪ .‬چەند دوای ئەم قۆناغە‪ ،‬واتا‬ ‫سەردەمێك كە وەك رۆژنامەنووس‪ ،‬بوو بە‬ ‫هاوڕێ و هاوكاری بێرتۆلد برێخت‪ ،‬تیۆدۆر‬ ‫ئادۆرنۆ و رۆشنبیرانی دیكەی چەپ‪،‬‬ ‫ناچار بوو لە ساڵی ‪ 1933‬بڕواتە پاریس‪.‬‬ ‫لەمیانەی ئەو بەرپرسیارێتییەی لەالیەن‬ ‫دەزگای لێكۆڵینەوە كۆمەاڵیەتییەكان‬ ‫پێی سپێردرابوو‪ ،‬خۆی تەرخانكرد بۆ‬ ‫پرۆژەیەكی تیۆری و مێژوویی گرنگ‬ ‫دەربارەی پاریسی سەدەی نۆزدەهەم‪.‬‬ ‫ئەم پرۆژەیە بە پ��رۆژەی پاساژەكان‬ ‫(یان ئاركادێس پرۆژێكت) ناسراوە‪.‬‬ ‫دوای دەیەیەك لە مەترسی دارای��ی و‬ ‫كەسایەتی‪ ،‬دووبارە ناچار بوو لەدەستی‬ ‫نازییەكان رابكات؛ سەرەنجام دوای بڕینی‬ ‫كێوەكانی پیرنە‪ ،‬لە هەوڵێكی بێبەرهەم‬ ‫و شكستخواردوودا بۆ بەدەستهێنانی‬ ‫ئەمن و ئاساییش لە ئیسپانیا‪ ،‬كۆتایی‬ ‫بەژیانی خۆی هێنا‪.‬‬ ‫بێنیامین بەدرێژایی ژیانی كەمتر‬ ‫ناسرابوو؛ بەم حاڵەشەوە‪ ،‬لە ساڵی‬ ‫‪1955‬دا ل��ەالی��ەن ه��اوڕێ كۆنەكانی‪،‬‬ ‫بەتایبەت تیۆدۆر ئادۆرنۆوە‪ ،‬كارەكانی‬ ‫بەشێوەیەكی بەرفراوان وەرگێڕدران و‬ ‫باڵوكرانەوە‪.‬‬ ‫دوو‪ :‬هونەر‪ :‬نیچە و ماركس‬ ‫رێنماییەكانی تیۆری جوانیناسی‬ ‫م��ۆدێ��رن‪ ،‬ب��ەه��ۆی نیچەوە دام���ەزرا‪،‬‬ ‫كە ب��اوەڕی واب��وو هونەر دەركەوتەی‬ ‫پانتاییەكە‪ ،‬بونیادیتر و بنەماییترە لەوەی‬ ‫كە لەالیەن زانستە سروشتییەكانەوە‬ ‫بەرهەم بێت‪ .‬الیەنگرانی كەمی ئەو‪،‬‬ ‫ل��ەوەی وەه��ا رەوایەتییەكی گرنگ و‬ ‫جوان بە زانستە مرۆڤایەتییەكان بدەن‪،‬‬ ‫زۆر دڵخۆش بوون‪.‬‬ ‫ماركسیستەكان كە هونەریان وەك‬ ‫بارودۆخێكی ناو مێژوو لەقەڵەم دەدا‪،‬‬ ‫دووركەوتنەوە لە قبوڵكردنی بانگەشەی‬ ‫الیەنگرانی نیچە‪ .‬لەگەڵ ئەمەشدا ئەوان‬ ‫باوەڕیان وابوو ئەم مێژووە‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫سیاسیی بووە و جەوهەری هونەر لەگەڵ‬ ‫دیاریكردنی روانگەی پەیوەندییەكەی بە‬ ‫ناكۆكییە سیاسییەكانەوە‪ ،‬شتێكی كۆن‬ ‫و لەكاركەوتوو بووە‪ .‬بە مانایەكی تر‪،‬‬ ‫هونەر لەگەڵ بونیادی واقیعییەتی خۆیدا‬ ‫نایەتەوە؛ بەڵكو تەنها رەنگدانەوەی‬ ‫«س��ەرخ��ان»ی دروستكەری بنەمای‬ ‫سیاسەتە‪.‬‬ ‫بێنیامین بە سروشتی خۆی مەیلی‬ ‫بەالی ماركسیزمی رەخنەییدا هەبووە‬ ‫و حەزی دەكرد بەشداری لەم رەوتەدا‬

‫بكات‪ .‬بەتایبەت چونكە ئەمە دیارترین‬ ‫ه��ون��ەری چ��ارەگ��ی یەكەمی س��ەدەی‬ ‫بیستەم‪ ،‬وات��ا هونەری ماركسیستی‪،‬‬ ‫بوو‪ .‬النیكەم الی بونیادگەرایی رووسی‬ ‫و سێرگی ئایزنشتاین و برێخت و‬ ‫باوهاوس‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەمەشدا روون��ە كە مۆدێلی‬ ‫«ژێرخان – سەرخان»ی ماركسیزمی‬ ‫ئ��ەرت��ەدۆك��س‪ ،‬بە دەگمەن دەیتوانی‬ ‫تەداخولی ئەم داهێنان و خوڵقاندنە‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫پرۆژەی بێنیامین دەشێت كۆششێك‬ ‫بێت لە ئاستی كەشفكردنی ئامرازێكدا كە‬ ‫بەهۆیەوە‪ ،‬هونەر تەنها لەپانتاییەكانی‬ ‫فەرهەنگی ئابووری سیاسییدا شایستە‬ ‫بێت لێیبڕوانرێت‪ .‬بەاڵم خۆی لەخۆیدا‬ ‫و بەبێ وەفاداری بە پێوەری سادەڕوانی‬ ‫و رووكەشگەراییەكی وەك ئایدیای‬ ‫«پ��ێ��ش��ك��ەوت��ن»‪ .‬بێنیامین لەگەڵ‬ ‫باوەڕبوونێكی یەقینیانە بە پۆلێنبەندی‬

‫سێ‪ :‬سیمبولیزم‪ ،‬ماخولیا و سیاسەت‬ ‫دەكرێت لە دوو قۆناغدا باس لە بیری‬ ‫بێنیامین بكرێت‪ .‬كاری سەرەتای ئەو‬ ‫وتارێكی گرنگە بە ناوی «‪Goethes‬‬ ‫‪»Wahlverwandtschaften‬‬ ‫(وات��ا خزمایەتییە هەڵبژێردراوەكانی‬ ‫گ���ۆت���ە)‪ ،‬ك���ە س���ەرەن���ج���ام كتێبی‬ ‫سەرچاوەكانی درامای ماتەمی ئەڵمانی‬ ‫لێكەوتەوە‪ .‬لێرەدا بێنیامین ب��ەدوای‬ ‫ئەوەدا دەگەڕێت‪ ،‬كە رێگایەك بدۆزێتەوە‬ ‫تاوەكو باس لەو رێگایانە بكات‪ ،‬كە‬ ‫هونەر تێیدا هەڵوێستی پراگماتیستی‬ ‫وەردەگ��رێ��ت‪ .‬ئامانجی یەكەمی ئەو‬ ‫ئەوەیە كە خۆی پێیدەڵێت «روانگەی‬ ‫سیمبولیستی بۆ هونەر»‪ :‬روانگەیەك كە‬ ‫لەالیەن رەخنەگرانەوە باسی لێكراوە یان‬ ‫لە خودی بەرهەمهێنانە هونەرییەكاندا‬ ‫بەكارهێنراوە و لەگەڵیشیدا‪ ،‬هونەر‬ ‫پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ی ج���ادووی���ی ل��ەگ��ەڵ‬ ‫بونیادە جەوهەرییەكانی واقیعییەتدا‬

‫ئیمانێكی گەمژانە بە توانای هونەر‬ ‫دەخرێتە نێو چنگی تەقلیدی ئافراندنی‬ ‫خوداوەندەوە‪ .‬ئەوەی بە گشتی لەگەڵ‬ ‫ئەم تەقلیدەدا دێتەوە ئەو شتەیە كە‬ ‫بێنیامین پێیدەڵێت «ماخولیا»؛‬ ‫وات���ا گ��وم��ان��ك��ردن ل��ە بانگەشەكانی‬ ‫زانست و مەعریفەی ئەزموونگەرایی‪.‬‬ ‫هونەرمەندی ماخولیایی‪ ،‬وێنەی تەمسیل‬ ‫و خۆگەورەبینی دەكێشێت تاوەكو‬ ‫جەخت لەسەر نیگەرانییەكانی خۆی‬ ‫دەرب��ارەی بەدەستنەهاتنی واقیعیەتی‬ ‫خوداوەند بكاتەوە‪ .‬دراما ماتەمییەكانی‬ ‫ستایلی ب��ارۆك��ی نموونەیەكی ئەم‬ ‫ج��ۆرە روان��گ��ەی��ەی��ە‪ .‬ب��ەم حاڵەشەوە‬ ‫كاردانەوەیەكی ئازایانە و جوامێرانەیە‬ ‫بەرانبەر بە مەسەلەكانی ریالیزمی‬ ‫تەقلیدی یان «سیمبولیزم» كە رێگای‬ ‫سێیەم لەبەردەم هونەرمەنددا دەكاتەوە‪:‬‬ ‫پراگماتیزمێكی تەداخولكەرانە‪.‬‬ ‫ئەم شتە پەیوەستە بە توانای ئەو‬

‫هونەری ڕەسەن ئامراز و توانای خۆی‬ ‫بۆ پەروەردەكردنی خەڵك بەشێوەیەكی‬ ‫گشتی بەكاردەهێنێت – و لە ڕاستیدا‬ ‫هەمیشەش وەها بووە‬ ‫ماركسیستیانەی هونەر وەك دیاردەیەكی‬ ‫درۆزن��ان��ەی سەرخانی پەتی‪ ،‬رەگ��ەزە‬ ‫مێتافیزیكییەكانی نیچەی هێنایە ناو‬ ‫دەزگای بیركردنەوەی خۆیەوە‪.‬‬

‫بەدیدەهێنێت‪ .‬روانگەیەكی ئاوا لەوانەیە‬ ‫لە چارەنووسگەراییەكی وەهمپەرستانەدا‬ ‫دەربكەوێت‪ ،‬یان بەو جۆرەی لە دراما‬ ‫گ��ەورەك��ان��ی س���ەدەی ح��ەڤ��دەه��ەم��دا‬

‫كەسانەوە لە تێگەیشتنی چاالكییەكانی‬ ‫خۆیاندا لە چوارچێوەیەكی سیاسیی‬ ‫بەرفراوانتر و كراوەتردا‪ .‬الی بێنیامین‪،‬‬ ‫ئەگەر هونەرمەندان ئەم ك��ارە بكەن‬

‫«ئەوا لەژێر ئاسمانی فراوانی مێژوودا‬ ‫وشیار دەب��ن��ەوە»؛ ب��ەاڵم جەوهەری‬ ‫رێك و دەقیقی هونەری تەداخولكەر‪،‬‬ ‫شتێكە لە كارەكانی بێنیامیندا هێشتاش‬ ‫ئامادەیە‪.‬‬ ‫چوار‪ :‬تەكنەلۆژیا‬ ‫بەشێكی دیكەی كارەكانی بێنیامین‬ ‫پەیوەستە بەمەوە كە بە وردبوونەوەی‬ ‫ه��ەرچ��ەن��د ت���ەواوت���ری چ��ۆن��ای��ەت��ی‬ ‫لێكدانەوەی ه��ون��ەر وەك شوناسی‬ ‫سیاسیی ب��اس بكرێت‪ .‬ئ��ەم پرسە‬ ‫بابەتێكە لە لێكدانەوە و دیاریكردنی‬ ‫ئەوەی لە بنەڕەتدا هونەر چۆن خۆی‬ ‫لە بوار و كایەی گشتیدا دەردەخ��ات‬ ‫و چۆن وەك فۆرمێكی ئاگاییانە خۆی‬ ‫لەگەڵ ئەو دژایەتی و ناكۆكییانەدا‬ ‫دەگونجێنێت یان نا‪ ،‬كە بەسەر ئەو‬ ‫مەیدان و كایەیەدا حاكم و زاڵ بووە؟‬ ‫ئەم باسە دوو الیەنی هەیە‪ :‬تیۆری‬

‫ل��ە پ��رۆس��ەی دووب���ارە لێڕوانینەوە‪،‬‬ ‫تاقیكردنەوە و بەكارهێنانێكی كاتی‪.‬‬ ‫هونەری ئێپیك (حەماسی) و برێخت‬ ‫یەكێكە لەم نموونانە‪.‬‬ ‫رۆڵ��ی دەستەجەمعی‪ ،‬كە بۆ هەر‬ ‫فیلمێك زەرووری���ی���ە‪ ،‬نموونەیەكی‬ ‫دیكەیە‪.‬‬

‫پێنج‪ :‬مێژوو‬ ‫تیۆری مێژوو دوایین بابەتی كاری‬ ‫بێنیامین ب��ووە ل��ە –چ��ەن��د تێزێك‬ ‫دەربارەی چەمكی مێژوو‪-‬دا‪ .‬جوانیناسی‬ ‫بێنیامین ل��ە ت��ی��ۆری «ن��وان��دن��ەوەی‬ ‫زان��ی��ن»ی ماركسیزمی ئەرتەدۆكس‬ ‫دووردەكەوێتەوە و چیتر بەرگری لەو‬ ‫روانگەی مێژوو بۆ ئیمان و باوەڕبوون‬ ‫بە ئایدیای پێشكەوتن ناكات‪ .‬ئەو‬ ‫دەڵ��ێ��ت‪ :‬رەوت��ی مێژوو لە بنەڕەتدا‬ ‫وێران بووە‪ .‬ئەمە بەو مانایە دێت كە‬ ‫مێژوو لە دۆخێكی ناكاو (ئیمێرجنسی)‬ ‫هەمیشەییدایە كە تێیدا شوناسەكان‬ ‫تەنها لە رێگای نیشاندانە ئیزۆلە و‬ ‫دەستەجەمعییەكانی ناكۆكییەكان و‬ ‫گرژییەكاندا دەردەكەون‪.‬‬ ‫«مێژوو لەو مانایە دوور كەوتۆتەوە كە‬ ‫لە روانگەی تیۆرییەوە شایستەی باش‬ ‫بوون و قەرەبوو كردنەوە بێت و تەنها‬ ‫چۆتە ژێرباری یادەوەری رزگاركەرانەوە»‪.‬‬ ‫لەم روانگەیەوە ئەركی مێژوونووس ئەوەیە‬ ‫ناكۆكی و گرژیی رووداوەكان بۆ ئازادی و‬ ‫رزگاركردن بگوازێتەوە‪ ،‬كە بۆ نموونە لە‬ ‫ناكۆكییەكانی ئێستاشدا ئامادەییان هەیە‪.‬‬ ‫بێنیامین ئەم روانگەیە وەك جۆرێك لە‬ ‫بەڵێندان و كەواتە فۆرمێكی ئیالهیات‬ ‫دەخاتە بەردەست‪ .‬پێویستە باس لەوە‬ ‫بكرێت‪ ،‬كە ئەم مۆدێلە سەرەكییە‪ ،‬هەروەها‬ ‫لە چەمكەكانی مافی عورفی دیوی یاساشدا‬ ‫بەكاردەهێنرێت؛ ئەم ك��ارە سەرەكییە‪،‬‬ ‫ڤاڵتەر بێنیامین‬ ‫پەیوەندی بە قەڵەمڕەوی ئایینەوە نییە‬ ‫بەڵكو وەك تەواوی نووسینەكانی بێنیامین‪،‬‬ ‫هەڵگری پەیوەندییەكی سیكۆالری روون و‬ ‫تەكنەلۆژیا و تیۆری مێژوو‪.‬‬ ‫ك���ارە سەرەكییەكانی بێنیامین بەردەوامە‪.‬‬ ‫دەربارەی هونەری تەكنەلۆژیا كتێبێكە‬ ‫بەناوی بەرهەمی هونەری لەسەردەمی‬ ‫بەرهەمەكان‬ ‫دووبارە بەرهەمهێنانەوەی میكانیكیدا‪،‬‬ ‫ك��ە یەكەمین ج��ار ل��ە ساڵی ‪1935‬‬ ‫‪ .1‬تیۆرییەكانی فاشیزمی ئەڵمانی‬ ‫ب�ڵ�اوك���رای���ەوە‪ .‬ئ���ەو ب��ەڵ��گ��ەی ئ��ەوە‬ ‫‪ .2‬دەربارەی زمان و زمانی مرۆیی‬ ‫دەهێنێتەوە كە لە هونەردا تەنها یەك‬ ‫‪ .3‬ئ��ەرك��ی وەرگ��ێ��ڕ (پێشەكی بۆ‬ ‫مەیلی گشتی بوونی هەیە‪ .‬لە بارودۆخی وەرگێڕانی تابلۆی پاریسی بودلێر)‬ ‫كۆمەاڵیەتی سەرەتایی و كۆندا‪ ،‬هونەر‬ ‫‪ .4‬نووسەر وەك بەرهەمهێنەر‬ ‫لە بنەڕەتدا ئەركێكی ئایینی (ریتوالی)‬ ‫‪ .5‬بەرهەمی ه��ون��ەری لەسەردەمی‬ ‫ه��ەب��وو؛ ب��ۆ نموونە بەڕەمزیكردنی دووبارە بەرهەمهێنانەوە میكانیكیدا‬ ‫قودسییەت‪ .‬ئ��ەم ئەركە‪ ،‬بەهایەكی‬ ‫‪ .6‬سەرچاوەی درامای ماتەمی ئەڵمانی‬ ‫«خەرمانەیی» (هالە) بەرزی هەیە‪.‬‬ ‫‪ .7‬ساڵەكانی منداڵی لە بەرلین‬ ‫كارە ئایینییەكانی دەسەاڵتی خۆی بە‬ ‫‪ .8‬شەقامی یەك ئاراستە‬ ‫سنورداركردنی فەزا ریتوالییە دەست‬ ‫‪.9‬خزمایەتییە هەڵبژێردراوەكانی گۆتە‬ ‫پێنەگەیشتووەكان پ��اراس��ت��ووە یان‬ ‫‪ .10‬پ��اری��س‪ ،‬پایتەختی س��ەدەی‬ ‫زیادی كردووە‪ .‬لە سەردەمی مۆدێرندا نۆزدەهەم‬ ‫بە لەناوچوونی خەرمانەی پێشوو ئەم‬ ‫‪ .11‬پرۆژەی پاساژەكان‬ ‫جۆرە هونەرە لەالیەن كەسانێكی چینی‬ ‫‪ .12‬سێنترال پارك (دەربارەی بودلێر)‬ ‫بااڵوە تەقلید كرایەوە (بۆ نموونە لە‬ ‫‪ .13‬دەربارەی تێگەیشتن لە برێخت‬ ‫مۆزەخانەكان و هۆڵەكانی ئۆپێرادا)‪.‬‬ ‫‪ .14‬رەخنەی توندوتیژی‬ ‫ه��ون��ەری ك��ۆن ل��ەب��ەر ئ���ەوەی لە‬ ‫‪ .15‬كارل كراوس‬ ‫روانگەكەیدا لە باسی مێژووی هاوچەرخ‬ ‫‪ .16‬پاریس دووەم ئیمپراتۆری الی‬ ‫دوورك���ەوت���ۆت���ەوە‪ ،‬ب��ۆی��ە بەدەگمەن بودلێر‬ ‫شایستەی پرۆژەیەكی كولتووری بووە‪.‬‬ ‫‪ .17‬رۆژانەكانی مۆسكۆ‬ ‫هونەری رەسەن ئامراز و توانای خۆی‬ ‫‪ .18‬نامەكان لە دوو بەرگدا‬ ‫بۆ پەروەردەكردنی خەڵك بەشێوەیەكی‬ ‫‪ .19‬چەند تێزێك دەرب��ارەی چەمكی‬ ‫گشتی بەكاردەهێنێت – و لە ڕاستیدا مێژوو‬ ‫هەمیشەش وەها بووە‪ .‬ئەمانە ئەمڕۆ‬ ‫‪ .20‬چ��ەن��دان ن��ووس��راوی دیكە كە‬ ‫وەك فاكتەرەكانی هاندانی جەماوەر كۆبەرهەمی بێنیامین لە حەوت بەرگدا‬ ‫ئەژمار دەكرێن‪ .‬ئەم كارە دوو الیەنی كۆكراونەتەوە‬ ‫هەیە‪ :‬لە قۆناغی یەكەمدا هونەری‬ ‫(سەرچاوەی بەرهەمەكان ‪http://‬‬ ‫مۆدێرن لەگەڵ چەمكی ئۆبژەی پەتیدا ‪%fa.wikipedia.org/wiki/%D9‬‬ ‫تێكدەئاڵێت و لەالیەن جادوی هونەری ‪AA%%D8%84%D9%A7%D8%88‬‬ ‫قودسییەوە ئابڵوقە دەدرێت‪ .‬هونەری ‪DB%86%D9%A8%D8%_B1%D8‬‬ ‫مۆدێرن دەتوانێت بەبێ لەدەستدانی ‪8C%DB%85%D9%A7%8C%D8%‬‬ ‫شوناسی خۆی بەرهەم بهێنرێتەوە – ‪)86%%D9‬‬ ‫هەر بەو جۆرەی لە فیلم‪ ،‬فۆتۆگرافی و‬ ‫تەواوی ئەو بەرهەمانەدا‪ ،‬كە شایستەن‬ ‫سەرچاوەی ئەم وەرگێڕانە‬ ‫بە ئەلیكترۆنیك ببن‪ .‬لە قۆناغی دووەمدا‬ ‫لە كتێبی (ماركسیسم غربی و مكتب‬ ‫‪http://changizi.‬‬ ‫هونەر خاسیەتی ئامانجگەرایی خۆی فرانكفورت)‬ ‫لەدەست دەدات و دەبێت بە بەشێك ‪/blogfa.com‬‬

‫ذمارة (‪ )192‬دوشةممة ‪2014/٣/17‬‬

‫‪7‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫فۆكۆ و بونيادى دەق‬

‫بابەك ئەحمەدى‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬وەرين عوسمان‬ ‫(‪)2-2‬‬

‫گرنگترين ئيشى فۆكۆ له‌ بوارى«تيۆرى‬ ‫ئه‌ده‌بى»دا كتێبێكه‌ كه‌ له‌باره‌ى ڕيمۆن‬ ‫ڕۆسل(‪)1987-1932‬ـه‌وه‌ نوسى‪ .‬ستايلى‬ ‫نوسينى ڕۆسل سه‌رسوڕهێنه‌ر بوو‪ .‬دوو‬ ‫ڕسته‌ى ده‌خسته‌ شوێنى يه‌كتر‪ ،‬كه‌ له‌‬ ‫ڕووى فۆنه‌تيكه‌وه‌ هاوشێوه‌ بوون و له‌‬ ‫ڕووى ماناناسييه‌وه‌ جياواز بوون‪ .‬شێوازێك‬ ‫كه‌ له‌ اليه‌كه‌و‌ه له‌سه‌ر مانا جۆراوجۆره‌كانى‬ ‫وش�ه‌ي�ه‌ك به‌نده‌ و له‌اليه‌كى تريشه‌وه‌‬ ‫له‌سه‌ر تواناى دابه‌شبوونى وشه‌يه‌ك به‌نده‌‬ ‫كه‌ بۆ چه‌ند به‌شێك ك�ه‌رت ده‌كرێت و‬ ‫هه‌ريه‌كه‌يان مانايه‌كى جياوازيان هه‌يه‌‪.‬‬ ‫له‌ هه‌نگاوى دوات��ردا ئه‌م به‌شانه‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫ڕه‌گه‌زه‌كانى وشه‌يه‌كى تردا تێهه‌ڵكێش‬ ‫ده‌بن‪ .‬ئه‌مه‌ش ده‌بێته‌ مايه‌ى تێكشكاندن و‬ ‫وێرانكرنى مانا‪ .‬ڕۆسل خۆى به‌م شێوازه‌ى‬ ‫ده‌وت (مه‌جاز) و ده‌يوت شێواه‌كه‌م به‌‬ ‫ته‌واوى (شاعيرانه‌)يه‌‪ .‬چيرۆكه‌كانى توخمى‬ ‫گێڕانه‌وه‌يان تيا نه‌بوو‪ ،‬يان به‌ ده‌ربڕينێكى‬

‫تر‪ ،‬به‌ جۆرێكى نامۆ و ناباو ده‌گێڕرانه‌وه‌‪.‬‬ ‫بۆيه‌ سه‌ره‌تا جێى ستايشى سوريالييه‌كان‪-‬و‬ ‫پاشانيش نوسه‌رانى«ڕۆمانى نوێ‪-‬به‌تايبه‌ت‬ ‫ميشێل ب��ۆت��ۆر» ب��وو‪ .‬جه‌ختكردنه‌وه‌ى‬ ‫فۆكۆ له‌ كتێبه‌كه‌يدا بريتى بوو له‌«گه‌مه‌‬ ‫زمانييه‌كان» و «دي��وى له‌ خوێندنه‌وه‌‬ ‫به‌ده‌ر»ـى به‌رهه‌مه‌كانى ڕۆسل‪ .‬بۆ نمونه‌‬ ‫ڕۆسل‪ ،‬له‌ ڕۆمانى لۆكۆس سۆلۆسدا(‪)1914‬‬ ‫ب��اس ل �ه‌ ماشێنێك ده‌ك���ات ك �ه‌ «ب �ه‌و‬ ‫ئامانجه‌وه‌ درووس��ت ك��راوه‌ كه‌‪ ،‬سه‌رتاپا‬ ‫زاده‌ى سيفه‌ته‌ ماشێنييه‌كه‌ى زمانه‌» و‬ ‫كۆڵه‌كه‌ى چيرۆكه‌كه‌ «گه‌مه‌ى زمانى»يه‌‪.‬‬ ‫له‌ په‌ره‌گرافى يه‌كه‌مه‌وه‌‪ ،‬به‌ هۆى فره‌مانايى‬ ‫ڕسته‌كانه‌وه‌‪ ،‬چيرۆكێك ده‌خولقێنرێت كه‌ به‌‬ ‫ڕواڵه‌تدا زاده‌ى ماشێنه‌‪ :‬شازاده‌يه‌ك عاشقى‬ ‫كچێك ده‌بێت«كه‌ به‌ ددانه‌كانى گرتويه‌تى»‪.‬‬ ‫فۆكۆ ڕوونى كرده‌وه‌ كه‌ له‌اليه‌كه‌وه‌‪ ،‬ده‌قه‌كه‌‬ ‫به‌ هۆى به‌رده‌واميى ڕسته‌ بێ ماناكانييه‌وه‌‬ ‫خولقاوه‌(شێوه‌يه‌كى گۆڕاو و جيانه‌كراوه‌)‪،‬‬ ‫له‌اليه‌كى تريشه‌وه‌ ده‌رفه‌تى به‌ده‌ستهێنانى‬ ‫ل��ێ��ك��دراوى ج���ي���اوازى خ��س��ت��ۆت �ه‌ڕوو تا‬ ‫سنورێكى نه‌ژمێراو‪ .‬ئه‌و لێكدراوانه‌ى كه‌‬ ‫له‌ ئه‌نجامى«ڕيزبه‌نديى فۆنه‌تيكييه‌وه‌‪،‬‬ ‫نه‌ك په‌يوه‌نديى مانايى وشه‌كان»ـه‌وه‌‬ ‫به‌ده‌ست هاتوون و سه‌ره‌نجام وه‌كو تواناى‬

‫سه‌رسوڕهێنى زمان‬ ‫ده‌ژم��ێ��ردرێ��ت«ك��ه‌‬ ‫دي���وه‌ ب�ه‌ت��وان��اك�ه‌ى‬ ‫ڕێ�����ك ب���ه‌ره���ه‌م���ى‬ ‫هه‌ژارييه‌كه‌يه‌تى»‪.‬‬ ‫ف����ۆك����ۆ ئ������ه‌وه‌ى‬ ‫پ��ي��ش��ان��دا ك���ه‌ به‌‬ ‫«س��ت��اي��ل»ـ �ه‌ك �ه‌ى‬ ‫ڕۆس������ل‪ ،‬وه‌اڵم����ى‬ ‫فه‌نتازى ده‌رهه‌ق به‌‬ ‫زم��ان(ل��ه‌و جێيه‌دا‬ ‫كه‌ زمان به‌ جۆرێكى‬ ‫ئ������ازادان������ه‌«وه‌ك‬ ‫س����ي����س����ت����ه‌م����ى‬ ‫جياوازييه‌كان گه‌مه‌ى‬ ‫خ����ۆى ده‌ك�����ات»)‬ ‫ه �ه‌ل��ى ده‌رك��ه‌وت��ن��ى‬ ‫ماناى زۆر و زه‌به‌نده‌ ده‌ڕه‌خسێنێت و‬ ‫ماناكانيش ده‌بنه‌ نيشانه‌‪« :‬داهێنانى‬ ‫زمانه‌وانى كه‌ ته‌نيا خ��ودى خۆى قسه‌‬ ‫ده‌ك��ات‪ ،‬توانا و فه‌زايه‌كى سه‌رسوڕهێن‬ ‫ده‌به‌خشێته‌ زمانى ئه‌ده‌بى و ڕه‌نگه‌ بتوانين‬ ‫ناوى بنێين زمانه‌وانييانه‌؛ گه‌ر وێنه‌يه‌كى‬ ‫ئاوه‌ژو نه‌بێت(به‌كارهێنانێكى خه‌ونئاسا‬ ‫و سه‌رمه‌ست و ئه‌فسانه‌يى له‌ ف�ه‌زاى‬ ‫زمانه‌وانييانه‌دا)»‪ .‬فۆكۆ باسى پێشينه‌ى‬ ‫به‌كارهێنانى مه‌جازى كرد له‌ سه‌ده‌ى‬ ‫هه‌ژده‌يه‌مدا(به‌تايبه‌ت له‌ به‌رهه‌مه‌كانى‬ ‫ڕێزماننوسێكى كه‌متازۆر نه‌ناسراودا به‌ناوى‬ ‫دۆمارشه‌وه) و بايه‌خى كاره‌كانى ڕۆسلى‬ ‫له‌ «ستايله‌ ئاوه‌ژووكه‌ره‌وه‌»كه‌يدا بينى‪:‬‬ ‫«گه‌ڕاندنه‌وه‌ى وشه‌كان بۆ ئه‌و جێيه‌ى‬ ‫كه‌ لێيه‌وه‌ به‌ڕێ كه‌وتبوون‪ .‬ئه‌مه‌يه‌ ماناى‬ ‫ستايله‌كه‌ى ڕۆس��ل»‪ .‬ديسان«ئامانجى‬ ‫ڕۆس��ل‪ ،‬بنياتنانه‌وه‌ى واقيعى دونياى‬ ‫ده‌ره‌وه‌ ب��وو ل�ه‌ ڕێ��گ�ه‌ى به‌كارهێنانى‬ ‫خۆڕسكانه‌ى زمانه‌وه‌‪ ،‬شاردنه‌وه‌ى فه‌زاى‬ ‫پێشبينى نه‌كراو و ده‌رخستنى هه‌موو ئه‌و‬ ‫شتانه‌ى كه‌ تا ئێستا نه‌وتراون»‪.‬‬ ‫ف��ۆك��ۆ ج�ه‌خ��ت��ى ل���ه‌وه‌ ك����رده‌وه‌ كه‌‬ ‫ڕۆس��ل ب��ه‌دواى دۆزي��ن �ه‌وه‌ى دونيايه‌كى‬

‫ت��ازه‌وه‌ نه‌بوو(ئه‌و دونيايانه‌ى تر كه‌‬ ‫زۆرجار له‌ ئه‌فسانه‌ زانستييه‌كانه‌وه‌ سه‌ر‬ ‫ده‌رده‌ه��ێ��ن��ن)‪ .‬ئ �ه‌و ده‌يويست دونياى‬ ‫ت��ازه‌ى زم��ان ب��دۆزێ��ت�ه‌وه‌‪ :‬ف�ه‌زاي�ه‌ك كه‌‬ ‫له‌ «قسه‌ ده‌رن �ه‌ب��ڕاوه‌ك��ان»ـ �ه‌وه‌ دێته‌‬ ‫دى‪ .‬به‌م ج��ۆره‌ فۆكۆ مانايه‌كى تازه‌ى‬ ‫سه‌باره‌ت به‌ «ئه‌ده‌بى سه‌رسوڕهێنه‌ر»‬ ‫به‌ده‌ستهێنا‪ .‬ئه‌و له‌ وتارى «كتێبخانه‌ى‬ ‫خه‌ياڵى»دا نوسى‪« :‬نابێت خه‌ياڵ به‌‬ ‫دژ و پێچه‌وانه‌ى واقيعه‌وه‌ ب��ڕوات تاكو‬ ‫لێى تێپه‌ڕێت‪ ,‬هێنده‌ به‌سه‌ كه‌بڕواته‌ ناو‬ ‫نيشانه‌كان‪ ،‬له‌ كتێبێكه‌وه‌ بۆ كتێبێكى‬ ‫تر»‪ .‬واته‌ بۆ نێوان دوو ده‌ق‪ ،‬مه‌وداى‬ ‫نێوان ده‌ق و ڕاڤه‌(ته‌ئويل)‪ .‬لێره‌وه‌يه‌‬ ‫كه‌ له‌ كتێبخانه‌كه‌ى ف��ۆك��ۆدا م��ه‌وداى‬ ‫نێوان كتێبه‌كان گرنگه‌‪ ،‬ن �ه‌ك خودى‬ ‫كتێبه‌كان‪ .‬ئه‌م كتێبخانه‌يه‌ ته‌نيا فه‌زاى‬ ‫ئه‌ده‌بى نمايش ناكات‪ ،‬به‌ڵكو فه‌زايه‌كى‬ ‫خه‌ياڵييه‌‪ .‬به‌ وته‌ى ڕۆسل خۆى «هه‌موو‬ ‫دونياى ديبوو» له‌ چين و هيندستانه‌وه‌‬ ‫تاكو دوورگه‌كانى باشور‪ ،‬له‌ ئوسترالياوه‌‬ ‫تا ئه‌فريقا و «بست به‌ بستى ئه‌وروپا»‪،‬‬ ‫نوسيبووى‪« :‬ڕاستييه‌كه‌ى‪ ،‬سه‌فه‌ره‌كانم‬ ‫تۆسقاڵێك يارمه‌تييان نه‌داوم له‌ نوسينى‬ ‫كتێبه‌كانمدا‪...‬الى من فه‌نتازيا هه‌موو‬ ‫شتێكه‌»‪ .‬فۆكۆ له‌ كتێبى ڕيمۆن ڕۆسلدا‬ ‫پتر سه‌رنجى خۆى خستبووه‌ سه‌ر «گه‌مه‌ى‬ ‫زمانى»‪ .‬به‌اڵم كاره‌كه‌ى ڕۆسل سه‌باره‌ت‬ ‫به‌ زمان جيا له‌ فيكرى‪ ،‬ده‌رباره‌ى پێگه‌ى‬ ‫سوبێكتى فه‌لسه‌فى نيه‌‪ .‬ڕۆسل بڕواى به‌وه‌‬ ‫نه‌بوو كه‌ «من» سوبێكتێكه‌ كه‌ « سه‌رنج‬ ‫» ده‌داته‌ ئه‌وى تر‪ .‬به‌پێچه‌وانه‌وه‌‪«،‬من»‬ ‫ته‌نيا ده‌توانێت ببێته‌ ئۆبێكتێك بۆ‬ ‫خۆى‪ .‬بێ توانايى و شكستى«من» له‌‬ ‫مه‌سه‌له‌ى ده‌ربڕيندا لێره‌وه‌ سه‌رچاوه‌‬ ‫ده‌گرێت‪ .‬ڕۆسل له‌م ڕووه‌وه‌ ماناى ڕاڤه‌‬ ‫نه‌كرد‪ ،‬به‌ڵكو نيشانه‌كانى ڕاڤ �ه‌ كرد‪.‬‬ ‫«چۆن ده‌نوسم؟» به‌پێى ته‌فسيره‌كه‌ى‬ ‫فۆكۆ ده‌بێت به‌ «چۆن ده‌نوسن؟»‪ .‬هه‌ر‬ ‫ئه‌مه‌ش يه‌كێكه‌ له‌ ته‌وه‌ره‌ سه‌ره‌كييه‌كانى‬ ‫كتێبى وشه‌كان و شته‌كان‪ ،‬بانگه‌شه‌يه‌ك‬

‫ب��ۆ س �ه‌ل��م��ان��دن��ى«م �ه‌رگ��ى سوبێكتى‬ ‫قه‌لسه‌فى»‪.‬‬ ‫به‌ بۆچوونى فۆكۆ‪ ،‬گه‌ر ئه‌مڕۆ نوسين‬ ‫له‌ ڕوونكا‌رى ڕزگاربووبێت و‪ ،‬به‌ ده‌الله‌ت‬ ‫و گه‌ڕانه‌وه‌ بزانرێت بۆ خۆى‪ ،‬ئه‌وا نيه‌تى‬ ‫نوسه‌ر(دانه‌ر) ئاوا ده‌بێت و ده‌ق ده‌بێته‌‬ ‫بنچينه‌ى كاره‌كه‌‪ .‬فۆكۆ له‌ وتارى «نوسه‌ر‬ ‫چيه‌؟»دا نه‌ك (كێيه‌)دا له‌سه‌ر زارى‬ ‫ساموێل بێكێته‌وه‌ ده‌نوسێت‪« :‬يه‌كێك‬ ‫قسه‌ ده‌كات‪ ،‬چ بايه‌خێكى هه‌يه‌ كه‌سێك‬ ‫قسه‌ بكات»‪ .‬پاڵه‌وانه‌ گه‌نجه‌كانى تراژيديا‬ ‫يۆنانييه‌كان مه‌رگيان قبوڵ ده‌كرد‪ ،‬چونكه‌‬ ‫بڕوايان به‌ نه‌مرى هه‌بوو‪ .‬له‌ هه‌زارويه‌ك‬ ‫شه‌وه‌دا شه‌هره‌زادى حه‌كاتخوان‪ ،‬مردن‬ ‫ده‌به‌زێنێت‪ .‬به‌اڵم نوسه‌رى نوێ نه‌ بڕواى‬ ‫به‌ نه‌مرى هه‌يه‌ و نه‌ به‌ به‌رده‌وامبوون‬ ‫له‌سه‌ر گێڕانه‌وه‌كه‌ش ده‌توانێت له‌ مردن‬ ‫هه‌ڵبێت‪« :‬ئێستا –عاقيبه‌تى‪-‬نوسين‬ ‫گه‌يشتۆته‌ كوشتن‪ ،‬پيش هه‌مووشى‬ ‫كوشتنى نوسه‌ر‪ .‬فلۆبێر و پرۆست و‬ ‫كافكا له‌ نيشانه‌ زه‌قه‌كانى ئه‌م گۆڕانه‌ن‬ ‫–ل��ه‌ ن��وس��ي��ن��دا‪ .»-‬ه �ه‌روه‌ه��ا«ئ �ه‌رك��ى‬ ‫ڕه‌خنه‌ش ئيدى درووستكردى په‌يوه‌ندى‬ ‫ن��ي�ه‌ ل �ه‌ن��ێ��وان ن��وس��ه‌ر و ب �ه‌ره �ه‌م��دا‪،‬‬ ‫شيكردنه‌وه‌ى فيكر و ئه‌زموونه‌كانى‬ ‫نوسه‌ريش نيه‌ ك ‌ه له‌ به‌رهه‌مه‌كه‌دا ڕه‌نگى‬ ‫دابێته‌وه‌‪ .‬ئيستا ده‌بێت ڕه‌خنه ته‌نيا ئاوڕ‬ ‫له‌ بونيادى به‌رهه‌مه‌كه‌ بداته‌وه‪ ،‬واته‌ ئاوڕ‬ ‫له‌ شێوه‌ بيناسازييه‌كه‌ى بداته‌وه‌ كه‌ له‌‬ ‫په‌يوه‌نديى ناوه‌كيى نێوان به‌شه‌كانيدا‬ ‫درك ده‌كرێت‌‌»‪.‬‬ ‫پێشتر له‌ باسى فۆرماليسته‌ ڕووسه‌كاندا‬ ‫بينيمان كه‌ ئه‌وان پێيتن وايه‌‪ ،‬هه‌لومه‌رجى‬ ‫مێژوويى و كۆمه‌اڵيه‌تى و ده‌روونى نابێته‌‬ ‫ده‌سپێك و سه‌ره‌تاى ناسينى به‌رهه‌مه‌‬ ‫ئه‌ده‌بييه‌كان و پێويسته‌ له‌ لێكۆڵينه‌وه‌ى‬ ‫ئه‌م به‌رهه‌مانه‌دا به‌ر له‌ هه‌موو شتێك‬ ‫س �ه‌ي��رى پ�ه‌ي��وه‌ن��دي��ى ن��اوه‌ك��ي��ى نێوان‬ ‫ڕه‌گه‌زه‌كانى فۆرمه‌كه‌يان بكه‌ين‪ .‬ئه‌م‬ ‫حوكمه‌ له‌و قوتابخانه‌ به‌ناوبانگهش‌دا كه‌‬ ‫پێيان ده‌وت «ڕه‌خنه‌ى نوێ» و چه‌ندين‬

‫ده‌يه‌ قوتابخانه‌يه‌كى بااڵده‌ستى ڕه‌خنه‌ى‬ ‫ئه‌ده‌بى بوو له‌ واڵتانى ئه‌نگڵۆساكسۆندا‪،‬‬ ‫قبوڵ كرا‪ .‬پێش ئه‌مانيش ت‪.‬س‪.‬ئه‌ليوت‬ ‫له‌ ساڵى ‪1920‬دا و له‌ وتارى«نه‌ريت و‬ ‫زه‌وقى تاكه‌كه‌سيدا» نوسيبووى‪« :‬ئه‌و‬ ‫كاريگه‌رى و ئه‌زموونانه‌ى كه‌ گرنگ دێنه‌‬ ‫به‌رچاومان‪ ،‬ڕۆڵيان له‌ شيعره‌كه‌يدا نيه‌‬ ‫و‪ ،‬ئه‌وه‌شى كه‌ له‌ شيعره‌كه‌يدا گرنگن‪،‬‬ ‫له‌ چ��اوى خ��ۆي�ه‌وه‌ ه �ه‌ر گرنگ نين»‪.‬‬ ‫له‌ به‌رهه‌مه‌كانى ف��ۆك��ۆدا‪ ،‬ئ�ه‌و به‌ڵگه‌‬ ‫و بيانووه‌ سه‌ره‌كييه‌ تيۆرييانه‌ى كه‌‬ ‫پێويستن بۆ سه‌لماندنى ئه‌م حوكمه‌‪،‬‬ ‫ده‌س��ت�ه‌ب�ه‌ر ك���راون‪ .‬فۆكۆ ل�ه‌ كۆتايى‬ ‫وشه‌كان و شته‌كاندا نوسى‪« :‬م��رۆڤ‬ ‫داهێنانێكه‌ و ئاركيۆلۆژياى زانين ئه‌وه‌مان‬ ‫پيشان ده‌دات كه‌ داهێنانێكى تازه‌يه‌ و به‌‬ ‫زووييش ئاوا ده‌بێت»‪.‬‬ ‫چه‌مكى نوسه‌ريش(وه‌ك سوبێكتێكى‬ ‫فه‌لسه‌فى) كه‌ له‌ سه‌ده‌كانى ئه‌م دواييه‌ى‬ ‫ڕۆژئ���اوادا بايه‌خى په‌يدا ك��ردووه‪ ،‬ئاوا‬ ‫ده‌ب��ێ��ت‪ .‬فۆكۆ باسى ئ���ه‌وه‌ى ك��ردووه‌‬ ‫كه‌ زم��ان بيرده‌كاته‌وه‌ و شتراوسيش‬ ‫باسى ئ�ه‌و خاڵه‌ى ك��ردووه‌ كه‌«گرنگ‬ ‫نيه‌ كه‌سه‌كان چۆن بير له‌ ئه‌فسانه‌كان‬ ‫ده‌كه‌نه‌وه‌؛ گرنگ ئه‌وه‌يه‌ كه‌ ئه‌فسانه‌كان‬ ‫چۆن له‌ مرۆڤه‌كاندا بيرده‌كه‌نه‌وه‪ ،‬بێ‬ ‫ئ �ه‌وه‌ى كه‌سه‌كان ل�ه‌وه‌ ئاگادار بن كه‌‬ ‫چى ده‌گوزه‌رێت‌»‪ .‬نيه‌تى نوسه‌ر شتێكى‬ ‫بێ بايه‌خه‌‪ ،‬ئه‌م نيه‌ته‌ش وه‌كو زۆرينه‌ى‬ ‫ڕووداوه‌ ئۆبژه‌كتيڤه‌كانى ژيان‪ ،‬يان وه‌ك‬ ‫ئه‌و تيۆره‌ ستاتيكييانه‌ى كه‌ وه‌ه��م و‬ ‫خه‌ياڵى ن��وس �ه‌رى ك��ردۆت �ه‌ بنسينه‌ى‬ ‫كاره‌كه‌ى‪ ،‬بێ نرخه‌‪ .‬خاڵى گرنگ خودى‬ ‫به‌رهه‌مه‌كه‌ و ئه‌و په‌يوه‌ندييه‌ ناوه‌كييانه‌ى‬ ‫نێوان ڕه‌گ���ه‌زه‌ پێكهێنه‌ره‌كانێتى كه‌‬ ‫نوسه‌ر ڕۆڵێكى ئه‌وتۆى نيه‌ له‌ درووست‬ ‫بوونياندا‪...‬‬ ‫*به‌شێكه‌ له‌ به‌شى حه‌وته‌مى‬ ‫كتێبى(بونياد و ڕاڤه‌ى ده‌ق)ـى بابه‌ك‬ ‫ئه‌حمه‌دى‪.‬‬

‫كلیله‌كانی كه‌لتور‪:‬‬ ‫گیپسن گراهام‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬بڕوا عه‌الدین‬ ‫(‪)2-1‬‬

‫له‌ كۆتاییه‌كانی سه‌ده‌ی بیسته‌مدا ئابوری‬ ‫بوو به‌ زاراوه‌یه‌كی رۆژانه‌ وه‌ك مانایه‌ك بۆ‬ ‫ئه‌و هێزه‌ی كه‌ ئیدی ده‌بێت له‌ ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫سیاسه‌ت و كۆمه‌ڵگه‌ سه‌یربكرێت‪ :‬له‌یه‌ك‬ ‫كاتدا ه �ه‌م وه‌ك ئه‌بستراكتێكی ئاڵۆز‬ ‫ده‌كه‌وێته‌‌ به‌رزاییه‌كانه‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها وه‌ك‬ ‫هێڵێكی سه‌ره‌كی ڕاگر و پایه‌یه‌كی پته‌ویش‪،‬‬ ‫له‌ نزماییه‌كانیشدا ده‌بینرێت‪ .‬دیاره‌ ئابوری‬ ‫وه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌ زیاتره‌ له‌ كۆی به‌شه‌كانی‪،‬‬ ‫چه‌ندین شت له‌ خۆ ده‌گرێت‪ :‬مایه‌‪ ،‬بازاڕ‪،‬‬ ‫كااڵ‪ ،‬سامان‪ ،‬پیشه‌سازی‪ ،‬كار و پڕۆژه‌كانی‬ ‫وه‌به‌رهێنان‪ ،‬به‌شی دارای��ی و به‌كاربردن‬ ‫و به‌گه‌ڕخستن و به‌رهه‌مهێنان‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫به‌شه‌كانی گه‌رانتیكردن و قه‌رزپێدان و‬ ‫كێبه‌ركێ و قۆرخ و په‌ره‌سه‌ندیش‪ .‬ئه‌گه‌رچی‬ ‫له‌ كتێبی (كلیله‌كان) ی (ره‌یموند ویلیه‌مز)‬ ‫دا ناوی ئابوری وه‌ك زاراوه‌یه‌ك نه‌هاتوه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم مه‌حاڵیشه‌ له‌ سه‌ره‌تاكانی سه‌ده‌ی‬ ‫بیستویه‌ك ب�ه‌دواوه‌ فه‌رامۆشبكرێ‪ .‬خۆی‬ ‫له‌ سی ساڵی ڕابردودا ((ئابوری)) توانی‬ ‫تۆڕێكی نوێ له‌ مانای به‌هێز و سۆزداری‬ ‫له‌ گوتاری میللیدا دروستبكات كه‌ هیچ‬ ‫كام له‌ به‌ره‌كانی چه‌پ و ڕاست نه‌یانتوانی‬ ‫لێی ده‌رب��از بن‪ :‬به‌و پێیه‌ی كه‌ڵكه‌ڵه‌ و‬ ‫ته‌ندێنسی ئ��اب��وری‪ ،‬هه‌میشه‌ له‌ الیه‌ن‬ ‫چه‌په‌كانه‌وه‌ له‌سه‌ر ئاسته‌ كۆمه‌اڵیه‌تی و‬ ‫سۆسیالیستیه‌كه‌ داواكاری زۆر له‌سه‌‌ره‌‪ ،‬وه‌ك‬ ‫چۆن له‌سه‌ر ئاستی هێزه‌ ڕاستڕه‌وه‌كانیش‬ ‫گرنگ ب��ووه‌‪ ،‬چونكه‌ وه‌ك بیركردنه‌وه‌ی‬

‫ئابوری‪ ،‬االقتصاد‪Economy ،‬‬

‫میتۆدیی‪ ،‬پێداویستیه‌كانی تاكه‌كه‌س وه‌ك‬ ‫گرنگترین پێداویستی فه‌رامۆشده‌كات و‬ ‫ده‌یانخاته‌ دواوه‌‪ ،‬له‌كاتێكدا ئه‌م كێشه‌یه‌‬ ‫خۆی هه‌میشه‌ وێڵی دادپه‌روه‌ریه و به‌دوای‬ ‫بڕێك له‌ یه‌كسانیدا ده‌گه‌ڕێت‌‪.‬‬ ‫وش���ه‌ی (ئ��اب��وری) ب �ه‌ م��ان��ا ڕه‌س�ه‌ن�ه‌‬ ‫گریكیه‌كه‌ی پتر وابه‌سته‌ی به‌ڕێوه‌بردنی‬ ‫م��اڵ (‪ )sokoi‬ب���وه‌‪ ،‬پاشتر مانای‬ ‫ب �ه‌ڕێ��وه‌ب��ردن و ی�ه‌ك�ه‌ی ئ��اڵ��ۆز ی��ان ئه‌و‬ ‫ستره‌كتوره‌ی به‌خشیوه كه‌ پێویستی به‌‬ ‫به‌ڕێوه‌بردن هه‌یه‌‪ ،‬جا به‌ڕێوه‌بردنی ماڵ‬ ‫بێت (وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌ سه‌ره‌تاكانی سه‌ده‌ی‬ ‫چوارده‌یه‌مدا ده‌یبینین)‪ ،‬یان به‌ڕێوه‌بردنی‬ ‫الهوت (كۆتاییه‌كانی سه‌ده‌ی پانزه‌یه‌م)‪،‬‬ ‫جه‌سته‌ بێت یان سروشت (نیوه‌ی سه‌ده‌ی‬ ‫پانزه‌یه‌م)‪ ،‬نه‌ته‌وه‌ بێت یان ئه‌قڵ (نیوه‌ی‬ ‫س�ه‌ده‌ی شانزه‌یه‌م)‪ ،‬هه‌قه‌قه‌ت و ڕاستی‬ ‫بێت بێت (كۆتاییه‌كانی سه‌ده‌ی هه‌ژده‌یه‌م)‬ ‫یان سیستمی ئابوری (وه‌ك ئ �ه‌وه‌ی له‌‬ ‫سه‌ره‌تاكانی سه‌ده‌ی بیسته‌مدا ده‌یبینین)‪.‬‬ ‫كاتێكیش وێنه‌ و نمایشه‌كانی سیسته‌مه‌كان‬ ‫زیاتر ده‌كه‌ونه‌ ژێر كاریگه‌ری تیۆره‌ بیۆلۆژی‬ ‫و میكانیكیه‌كانی خۆڕێكخستنه‌وه‌‪ ،‬ئیدی‬ ‫ئه‌و په‌شۆكانه‌ی زیاتر ده‌كات كه‌ له‌ مانای‬ ‫وشه‌كه‌دا هه‌یه‌‪ ،‬چ وه‌ك به‌ڕێوه‌بردن (وه‌ك‬ ‫پراكسیسێك بۆ ده‌ستێوه‌ردان)‪ ،‬چ وه‌ك‬ ‫سیستمیش (واته‌ خۆبه‌ڕێوه‌بربردن)‪ ،‬كه‌‬ ‫دیاره‌ هه‌موو ئه‌مانه‌ش ده‌بنه‌‌ مانای گۆڕانی‬ ‫وشه‌كه‌‪.‬‬ ‫بیرۆكه‌ی سترا‌كتوری ئابوری ته‌واوی ئه‌و‬ ‫پراكسیس و ده‌زگایانه‌ی كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك له‌‬ ‫خۆ ده‌گرێت كه‌ به‌پێی بڕێك پره‌نسیپی‬ ‫ئ��اب��وری ك���ارده‌ك���ه‌ن و ل��ه‌ پالنه‌كانی‬

‫سه‌رمایه‌داریی نیوه‌ی سه‌ده‌ی نۆزده‌یه‌مه‌وه‪‌،‬‬ ‫وه‌ك وێنه‌یه‌كی تایبه‌ت ل�ه‌ وێنه‌كانی‬ ‫ڕێكخستنی ئابوری‪ ،‬وه‌رگیراون‪ .‬له‌ كاتێكدا‬ ‫بنچینه‌ی بیركردنه‌وه‌ له‌ ئابوری خۆی وه‌ك‬ ‫گشتێك كه‌ شایسته‌ و شیاوی زانین و‬ ‫ناسینه‌‪ ،‬له‌ كۆتاییه‌كانی سه‌ده‌ی شانزه‌یه‌م‬ ‫و سه‌ره‌تاكانی سه‌ده‌ی حه‌ڤه‌یه‌مدا‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ب��وژان �ه‌وه‌ی بازرگانی و ده‌ركه‌وتنه‌كانی‬ ‫ڕاژه‌ك����ردن و ژم��ێ��ری��اری ب��ۆ هه‌اڵیسانی‬ ‫سامان‪ ،‬دامه‌زرێنراون‪ .‬به‌ پێی (میشێل)‬ ‫ی��ش‪ ،‬ئ��اب��وری سیاسی وه‌ك ئ��ه‌وه‌ی كه‌‬ ‫(ئاده‌م سمیس) و ئه‌وانی تر له‌ سه‌ده‌كانی‬ ‫حه‌ڤه‌یه‌م و هه‌ژده‌یه‌مدا وێنه‌یان كێشاوه‌‪،‬‬ ‫ئاماژه‌یه‌ بۆ به‌ڕێوه‌بردنێكی توندوتۆڵ و‬ ‫یه‌كانگیر یان حكومه‌تی كاروباری گروپ‪،‬‬ ‫وات �ه‌ ئ��اب��وری ش��ار (وه‌ك به‌ڕێوه‌بردنی‬ ‫ك��ۆم�ه‌ڵ��گ�ه‌ ب���ه‌و پ��ێ��ی�ه‌ی ك��ه‌ چه‌شنێك‬ ‫ستره‌كتوری ئ��اڵ��ۆزه‌)‪ .‬ئ �ه‌و تیۆریزه‌ی‬ ‫سمیس بۆ كۆمه‌ڵگه‌ی شارستانی (وه‌ك‬ ‫چه‌شنێك‌ له‌ خۆڕێكخستن و به‌ڕێوه‌بردنی‬ ‫ب��اش) ی ده‌ك��ات‪ ،‬ده‌بێته‌ جۆرێك قاڵب‬ ‫بۆ ستره‌كتورێكی كه‌متر نه‌رمونیان و‬ ‫ت��اراده‌ی �ه‌ك��ی��ش بێڕه‌حم ك �ه‌ پره‌نسیپه‌‬ ‫ئابوریه‌كانی كێبه‌ركێ و كه‌ڵه‌كه‌بوون‪،‬‬ ‫قۆستنه‌وه‌ و گه‌شه‌ و قه‌یرانه‌ خولئاساكان‬ ‫ڕێكیده‌خه‌ن و ده‌یبزوێنن‪ ،‬قاڵبێك‌ كه‌‬ ‫ئابوریناسه‌ سیاسیه‌كانی دوای خۆی‬ ‫سودی لێوه‌رده‌گرن‪ .‬له‌م وێنه سمیسیه‌دا‪،‬‬ ‫((به‌ڕێوه‌بردن)) بۆ ڕێكخستنی ئابوری و‬ ‫په‌كخستنی‪ ،‬ل�ه‌ڕوی كرداریه‌وه‌ مه‌حاڵن‪.‬‬ ‫‌‌خۆی ئایرۆنیه‌كه‌یش له‌وه‌دایه كه‌ ده‌شێت‬ ‫ملكه‌چكردن بۆ یاساكانی ئه‌م چه‌شنه‌ له‌‬ ‫ئابوری ب��ه‌ره‌وه‌ كۆنترۆڵكردنمان ببه‌ن‪،‬‬

‫وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌ دۆخی شۆڕشی پڕۆلیتاریدا‬ ‫بینیمان كاتێك به‌ ستره‌كتۆرێكی جیاواز و‬ ‫بگره‌ ناكۆكیشه‌وه‌‌جێگه‌ی سه‌رمایه‌داری گر‬ ‫ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ل�ه‌ س�ه‌ره‌ت��اك��ان��ی س���ه‌ده‌ی بیسته‌مدا‬ ‫س��ۆس��ی��ال��ی��س��ت��ه‌ك��ان (ك����ه‌ چ �ه‌ش��ن �ه‌‬ ‫ئابوریه‌كی پالن بۆدانراو دروستده‌كه‌ن)‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیكردنی ده‌وڵه‌تیان بۆ ئابوری‬ ‫خسته‌ ناو سه‌نته‌ری ڕێكخراوه‌یی ستره‌كتوری‬ ‫ئابوریه‌وه‌ (بۆ نمونه‌ وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌ پالنی‬ ‫نوێی ئابوریی بروبرازینسكی له‌ یه‌كێتی‬ ‫سۆڤێتدا ده‌یبینین)‪ .‬وه‌ك كاردانه‌وه‌یه‌كیش‬ ‫بۆ (شكسته‌ گه‌وره‌كه‌) چه‌ندین پرۆژه‌ی‬ ‫ب �ه‌ڕێ��وه‌ب��ردن��ی ئ��اب��وری ن �ه‌ت �ه‌وه‌ی��ی له‌‬ ‫ئابوریه‌كانی بازاڕدا دامه‌زرێنران كه‌ (جۆن‬ ‫منیارد كینز) له‌ ماكرۆـ ئابورییدا ئاراسته‌ی‬ ‫ده‌ك��ردن و به‌ڵێنیان دا‌ له‌ ڕێگه‌ی بڕێك‬ ‫ده‌ستكاریكردنه‌وه‌‪ ،‬سنورێك بۆ قازانجه‌‬ ‫له‌خۆزیاده‌كانی سه‌رمایه‌داری دابنێن‪.‬‬ ‫‌ب���ه‌اڵم چ��اك��س��ازی��ك��ردن ل �ه‌ ئ��اب��وری��دا‪،‬‬ ‫له‌سه‌ر ئاستێكی ب�ه‌رف��راوان له‌ هه‌ریه‌كه‌‬ ‫له‌ گوتاری میللی و پراكسیسی مه‌یدانیدا‬ ‫وه‌ك (گشتێكی ڕون و ئاشكرا) به‌ته‌نها‬ ‫له‌گه‌ڵ سه‌ره‌تاكانی س��ه‌ده‌ی بیسته‌مدا‬ ‫ده‌ستیپێكرد (میشێل‪ .)2002:7 ،‬سه‌باره‌ت‬ ‫به‌ الیه‌نگرانی ئ��ه‌وه‌ی له‌ كۆتاییه‌كانی‬ ‫سه‌ده‌ی نۆزده‌یه‌میشدا پێیده‌وترا ئابوری‬ ‫مۆدێرن‪ ،‬له‌م كایه‌ نوێیه‌دا‪ ،‬به‌زۆری بایه‌خ‬ ‫به‌و كرده‌وه‌ تاكه‌كه‌سیانه‌ ده‌ردا كه‌ له‌ژێر‬ ‫هه‌لومه‌رجی دانسقه‌ و ئ��اوارت�ه‌دا كاریان‬ ‫له‌سه‌ر قه‌به‌ و كه‌ڵه‌كه‌كردنی قازانج ده‌كرد‪،‬‬ ‫نه‌وه‌ك پرۆسه‌كانی ستره‌كتورێكی ناوه‌كی‬ ‫خۆی‪‌ .‬تاوه‌كو بنه‌ما و پایه‌‌كانی خۆیشی‬

‫وه‌ك زانستێك دابمه‌زرێنێت‪ ،‬ئابوری‬ ‫كالسیكی نوێ‌ زۆر ده‌ستكراوانه‌ چه‌ندین‬ ‫زاراوه‌ و چه‌مكی له‌ كایه‌ پێشكه‌وتوه‌كانی‬ ‫فیزیا و ب���واری میكانیكیه‌وه‌ هێنا و‬ ‫س �ه‌رل �ه‌ن��وێ به‌كاریهێنانه‌وه‌‪ ،‬بۆنمونه‬ ‫به‌كارهێنانی چه‌مكه‌كانی وه‌ك هاوسه‌نگی‪،‬‬ ‫ن��ی��ان��ی‪ ،‬ب �ه‌ری �ه‌ك��ك �ه‌وت��ن‪ ،‬ه�ه‌ڵ��ئ��اوس��ان‪،‬‬ ‫به‌رفراوانبوون‪ ،‬متبوون‪ ،‬هه‌موو ئه‌مانه‌ش‬ ‫بۆ نمایشكردنی پرۆسه‌ یاساییه‌كانی نرخ‬ ‫و ب��ازاڕه‌ك��ان‪ .‬ئه‌وه‌یشی كه‌ كه‌مێك ڕێز‬ ‫و شكۆی بۆ ئابوری وه‌ك ستره‌كتورێكی‬ ‫یه‌كگرتو گێڕایه‌وه‌ و له‌ چنگی شۆڕشگێڕه‌‬ ‫سۆسیالیستیه‌ په‌ڕگیره‌كانی ڕزگاركرد‪ ،‬ئه‌و‬ ‫جۆره‌ كارلێككردن و هه‌ماهه‌نگیه‌ بوو كه‌‬ ‫له‌نێوان ته‌كنیكه‌ نوه‌كانی شیكاركردن و‬ ‫كۆنترۆڵكردا ڕویدا‪ .‬سه‌رهه‌ڵدانی ده‌وڵه‌ته‌‬ ‫ناسیۆنالیه‌ مۆدێرنه‌كانیش‪ ،‬بیرۆكراسیه‌‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیه‌كانیان و یاساكانیان‬ ‫بۆ ئ��اب��وری هه‌رێمایه‌تی‪ ،‬بوونه‌ مایه‌ی‬ ‫زیاتر ڕه‌خساندنی توانای كۆكردنه‌وه‌ی‬ ‫زانیاری له‌ بواره‌كانی بازرگانی و كار و‬ ‫پیشه‌سازییدا‪ .‬هه‌روه‌ها بوونی بانكێكی‬ ‫زان��ی��اری پێشكه‌وتویش ب���ووه‌ مایه‌ی‬ ‫دامه‌زراندنی چه‌شنێك ئابوری نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫و ڕاژه‌ك��ان��ی به‌رهه‌مهێنان و جۆرێك‬ ‫ل�ه‌ ب �ه‌رچ��اوڕون��ی ئ��ام��اژه‌ سه‌ره‌كیه‌كانی‬ ‫ك���رده‌ و ك��ارای��ی ئ��اب��وری‪ .‬ه��اوك��ات له‌‬ ‫جیهانی كاركردنیشدابواره‌كانی ژمێریاری‬ ‫به‌ڕێوه‌بردن (ناوه‌ڕاستی سه‌ده‌ی نۆزده‌یه‌م)‬ ‫و ڕاپ��ۆرت�ه‌ك��ان��ی دارای���ی (سه‌ره‌تاكانی‬ ‫س �ه‌ده‌ی بیسته‌م) گه‌شه‌ده‌كه‌ن‪ ،‬هه‌موو‬ ‫ئه‌مانه‌ش وه‌ك گه‌رانتیه‌ك بۆ هه‌ماهه‌نگی‬ ‫به‌ڕێوه‌بردنێكی كارا و كاریگه‌ری كۆمپانیا‬

‫فره‌نه‌ته‌وه‌ییه‌‌ مه‌زنه‌كان‪ .‬دوابه‌دوای ئه‌مانه‌‬ ‫میتۆده‌كانی ڕاژه‌كردنی تێچون‌‪ ،‬قازانج‪ ،‬كااڵ‪،‬‬ ‫هه‌اڵوسان و سه‌رمایه‌ و بژێوی هه‌مویان‬ ‫له‌ناو سیستمێكی داخ���راو له ‌متمانه‌دا‬ ‫په‌ره‌یان پێده‌درێت تاوه‌كو بتوانرێت له‌سه‌ر‬ ‫هه‌موو ئاسته‌كانی شیكاركردن‪ ،‬ڕاژه‌یه‌كی‬ ‫ئه‌قڵیانه‌یان بۆ بكرێت‪ .‬شانبه‌شانی ئه‌م‬ ‫ته‌كنیكه‌ نوێیانهی ڕاژه‌ك��ردن‌‪ ،‬هه‌ستێكی‬ ‫ن���وێ ب��ۆ زاڵ���ب���وون و ك��ۆن��ت��رۆڵ��ك��ردن��ی‬ ‫كێشه‌ ئابوریه‌كان هاته‌ ئ���اراوه‌‪ :‬ئیدی‬ ‫خوێندنگه‌كانی كار و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی له‌‬ ‫ناوه‌ڕاستی سه‌ده‌ی بیسته‌مدا نه‌شونمایان‬ ‫ك��رد‪ ،‬ئاژانسی نێوده‌وڵه‌تی (وه‌ك بانك‬ ‫و سنوقی پاره‌ی نێوده‌وڵه‌تی) دام�ه‌زران‬ ‫كه‌ هه‌مویان بوونه‌ مایه‌ی تیژكردنه‌وه‌ی‬ ‫هه‌ستی ڕێكخستنی گه‌شه‌پێدانو بزواندنی‬ ‫ئابوریه‌ نه‌ته‌وه‌ییه‌ لێكجوداكان‪ .‬به‌اڵم‬ ‫له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌وانه‌یشدا ئابوری شتێك‬ ‫بوو كه‌ ده‌بوایه‌ به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌دا زاڵ‬ ‫ببێت‪ ،‬چونكه‌ پاشخانێكی ئۆرگانیكی‬ ‫بوو‪ .‬پاشتر زاراوه‌ی ئابوری وه‌ك ئه‌وه‌ی‌‬ ‫ئه‌لته‌رناتیڤێكی كاراتر و هه‌رزانتر بێت‪ ،‬زۆر‬ ‫زیاتر به‌سه‌ر زمانی ریكالمه‌كاندا زاڵ بوو‪،‬‬ ‫به‌تایبه‌تی وه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌ له‌ دۆخی سنوقی‬ ‫‌سپیكردنه‌وه‌ی قه‌باره‌ی ئابوری زه‌به‌الح‬ ‫و پله‌‌ی ئابوری (پله‌ی بزنسمانه‌كان) له‌‬ ‫گه‌شته‌ ئاسمانیه‌كاندا‪ ،‬ده‌یبینین‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪ :‬طوني بينيت‪ ،‬لورانس غرونسبيرغ‪،‬‬ ‫ميغان موريس‪ ،‬مفاتيح اصطالحية جديدة‪ ،‬معجم‬ ‫مصطلحات الثقافة والمجتمع‪ .‬وه‌رگێڕانی‪ :‬سعيد‬ ‫الغانمي‪ .‬باڵوكراوه‌كانی‪ :‬املنظمة العربية للترجمة‪.‬‬ ‫چاپی یه‌كه‌م‪ ،‬به‌یروت ‪ ،2010‬الپه‌ڕه‌كانی‌ ‪ 108‬ـ ‪.111‬‬

‫ذمارة (‪ )192‬دوشةممة ‪2014/٣/17‬‬

‫‪8‬‬

‫جەمال زەهران مامۆستای زانکۆ لە میسر‪:‬‬

‫دوای شكستی ئیخوان له‌ میسر‬ ‫ئیتر ئیسالمی سیاسی ناگاتە سەركورسی دەسەاڵت‬ ‫سازدانی‪ :‬دوعا عەبدولعەزیز*‬ ‫(‪)2-1‬‬ ‫دكتۆر جەمال زەهران‪ ،‬ئەو كەسایەتییە‬ ‫ئەكادیمەی كە لە میسریدا ناوێكی دیار‬ ‫و پێگه‌یه‌كی مەعریفی داگ��ی��رك��ردوە‪.‬‬ ‫بە باشمان زان��ی ئ��ەو كەسایەتیە وەك‬ ‫كەسایەتیەكی سیاسی وئەكادیمی لە‬ ‫نزیكەوە‪ ،‬تێگەیشتنی بۆ ئیمرۆی ڕۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست و پرسی كورد و گۆڕانگارییەكانی‬ ‫پاش بەهاری عەرەبی و ئیخوان و ئیسالمی‬ ‫سیاسی بخه‌ینه‌ڕوو‪.‬‬ ‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬لە سەدەی ڕابردوودا‬ ‫واڵتانی ژێردەستی دەوڵەتی عوسمانی»‬ ‫دوای ڕووخانی» دووبارە لەسەر نەخشەیەك‬ ‫بەدابەشكراوی و لەژێر ناوی چەند دەوڵەت و‬ ‫ئیمارات دروستكرانەوە‪ ،‬ئایا پێت وایە دوای‬ ‫شۆڕشەكانی نیشتمانی عەرەبی گۆڕانكاری‬ ‫نوێ‌ لە نەخشەی سیاسی ڕۆژهەاڵتی ناوین‬ ‫ڕودەدات؟‬ ‫جەمال زەهران‪ :‬وەك دەزانن دوای الچوونی‬ ‫دەس��ەاڵت��ی عوسمانی و هەڵوەشانەوەی‬ ‫سه‌ڵته‌نه‌تەكەی‪ ،‬ئەم نیشتمانە لە الیەن‬ ‫ئیستیعمارەوە دابەشكرا‪ ،‬تا ئیمڕۆش هەر‬ ‫هەوڵێكی ڕێكخستن و كۆكردنەوەی درابێت‬ ‫زلهێزەكان بەرەنگاری بوونەتەوە‪ ،‬لەمڕۆشدا‬ ‫هەمان شت لە ئ��ارادای��ە‪ ،‬هەوڵەكان بۆ‬ ‫پارچە پارچەكردن و درووستكردنی واڵتی‬ ‫بچووكی بێ نینۆك ه��ەر لە ئ���ارادان و‬ ‫ویستی دووب��ارە دابەشكردنەوەی واڵتانی‬ ‫عەرەبی هەر لەئارادایەو لە نەخشەی كۆن‬ ‫حاڵی باشتر نییه‌‪ ،‬من حەزدەكەم ئاماژە‬ ‫بە ڕاپۆرتێكی باڵوكراوە بدەم لە ڕۆژنامەی‬ ‫«نیۆیۆرك تایمز»‪ ،‬كە زیاتر لەهەفتەیەك‬ ‫دەبێت بەرچاوم كەوتووە‪ ،‬باس لە پارچە‬ ‫پارچەكردنی نیشتمانی عەرەبی دەكات بۆ‬ ‫‪ 24‬دەوڵەتۆچكەی عەرەبی‪ ،‬جا ئەمە لە‬ ‫ئارادایەو نیازی ڕۆژئاوایە بۆ داڕشتنەوەی‬ ‫نەخشەی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫من قسەم لەسەر واڵتانی عەرەبیە‪ .‬بۆیە‬ ‫لە سەر واڵتانی عەرەبیە باش ئاگاداری‬ ‫ئەم دەستكیسەیه‌ بن و زیاتر هەماهەنگی‬ ‫نێوانیان پتەوتر بكەن‪ ،‬بۆ ئەمەش تاكە‬ ‫چارەسەرێك من بیبینم وەك دەرچەیەك‬ ‫ب��ۆ ڕزگ���ارب���وون ه��ەم ل��ە مەینەتیەكان‬ ‫و ه��ەڵ��وەش��ان��دن��ەوەی ئ���ەم نەخشەی‬ ‫دابەشكاریە‪ ،‬چەسپاندنی دیموكراتیە كە‬ ‫فاكتەری پتەوكردنی گیانی پێكەوەژیان‬ ‫و گەیشتنی تاكەكانە بە مافەكانیان و‬ ‫دوورخستنەوەی دەستە گەندەڵەكانه‌‪.‬‬ ‫دوع��ا عەبدول عەزیز‪ :‬ئایا « ئاین و‬ ‫تایفەگەری» چەند یارمەتیدەرە بۆ دوبارە‬ ‫گۆڕینی نەخشەی واڵت��ان��ی ڕۆژه��ەاڵت��ی‬ ‫ناوەڕاست و واڵتانی عەرەبی بەشێوەیەكی‬ ‫گشتی؟ پاشان دەبێتە هۆكارو میكانیزمی‬ ‫پشێوی بۆ زیاتر ڕەخساندنی بارودۆخی‬ ‫لەبار بۆ جێبەجێكردنی خواستی واڵتانی‬ ‫زلهێز؟‬ ‫ج��ەم��ال زەه����ران‪ :‬تایفەگەری وئاین‬ ‫دوومیكانیزمی گونجاون بەدەست دەوڵەتانی‬ ‫گ��ەورەی خۆرئاواوە بۆ لێكهەڵوەشاندنی‬ ‫نیشتمانی عەرەبی و دووبارە داڕشتنەوەی‬ ‫نەخشەی ئەو واڵتانە بە ویستی خۆیان‪.‬‬ ‫هەر بۆیە تۆخكردنەوەی ئەم میكانیزمە‬ ‫شێواوانە‪ ،‬هۆكاری دەرەك��ی لە پشتەوە‬ ‫دەبینم بۆ ئەوەی ئەو ئامانج و نەخشەیەی‬ ‫كە لە هەگبەیانە زوتر جێبەجێی بكەن‪،‬‬ ‫بۆیە ل��ەم دۆخ���ەدا پێویستە شوناسی‬ ‫نەتەوەیی و نیشتمانی تۆخبكرێتەوەو‬ ‫پارێزگاری لێبكرێت و دورخستنەوەی ئاین‬ ‫و تایفەگەری لە ه��ەر بانگەشەیەك كە‬ ‫ئیمرۆ خراوەتەڕو بۆ دروستكردنی دەوڵەت‬ ‫دوربخرێتەوە‪.‬‬ ‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬ڕۆڵی كورد ‪ ،‬یان‬ ‫پشكی كورد لەو نەخشە سیاسییە نوێیەدا‬ ‫چییە؟‬

‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬یانی بیركردنەوە له‌‬ ‫دوع���ا ع��ەب��دول��ع��ەزی��ز‪ :‬ت��ۆ ک��ه‌ ئ��ەم‬ ‫جەمال زەهران‪ :‬كوردەكانیش ئیمرۆ‬ ‫داوای جیابوونەوەی دەوڵ���ەت بكەن چارەسەرەت هەیە كە» یەكێەتی نیشتمانی هەڵنەوەشاندنەوەی واڵتی ئێراق و سوریا‬ ‫لە سوریاو ئێراق بانگەشەی بۆ بكەن عەرەبییە و پارچەنەبوونی نیشتمانی بۆ ك��وردان بەچاك دەزانیت‪ ،‬لەسەر چ‬ ‫دەبێتە هۆكار بۆ زیاتر خراپكردنی عەرەبییە وەك كەسێكی عەرەبی؟ یان بنەمایەك کێشه‌که‌ چارەسەر دەبێت‪ ،‬خۆ‬ ‫دۆخەكە و بەشبەشكردنی دەوڵەتەكان وەك كەسێكی ئەكادیمی و تێڕوانینت بۆ پێشتریش ئەمە هەبووە‪ ،‬بەاڵم كوردان هەر‬ ‫و بەهێزكردنی بانگەشە تایەفی و بارودۆخەكە؟ باشە گەر نەتەوەكانی تری تووشی سته‌م و کۆمه‌ڵکوژی بوونەتەوە؟‬ ‫جەمال زەه��ران‪ :‬ڕاستە‪ .‬ئاخر تەنها‬ ‫ئاینیەكانی ت��ر‪ ،‬ب���ەاڵم ب��ۆ نموونە وەك ت��ورك و ف��ارس و داوای یەكێەتی‬ ‫كوردەكانی سوریا وەك كوردەكانی نیشتمانی خۆیان بكەن كە دەسەاڵتدارن‪ ،‬ب��ان��گ��ەش��ەی یەكێەتی خ��اك��ی واڵت و‬ ‫دروستبونی دەوڵەتێكی بەهێز گرنگ‬ ‫ئێراق داوای یەكپارچەیی واڵت بكەن بۆ كوردەكانیش هەقی خۆیان نییه‌؟‬ ‫ئەوە زۆرباشە‪ ،‬بۆیە پارتێكی كوردی‬ ‫جەمال زەهران‪ :‬هەر واڵتێكی خاوەن كیانی نییە! ئ��ەگ��ەر ئ��ەو دەوڵ��ەت��ە خ��اوەن‬ ‫لە سوریا یان ئێراق تەنها بەرگری لە سیاسی لەم سەرزەمینە گلەیی لێناكرێت سیستمێكی دیموكراتی و هەڵگری بیری‬ ‫كوردبوونی بكات ئەوە بۆ ئیمرۆ بەالی كە ئەمە خواستی بێت‪ ،‬ئەمە لەجیهانی دادی كۆمەاڵیەتی ڕاستەقینە نەبێت‪،‬‬ ‫منەوە باش نیە‪ ،‬ب��ەاڵم ئەگەر پارتە سیاسەتدا هەرهەبووەو هەیە‪ ،‬بۆ نمونە واڵتە چونكە دەوڵەتێكی ئیتیحادی بەهێز‪ ،‬بێ‬ ‫كوردیەكە وەك پارتی ك��وردی ئێراق یەكگرتوەكانی ئەمریكا» یەك نەتەوە و یەك دیموكراسیەت و دادی كۆمەاڵیەتی پایەكانی‬ ‫پارێزگاری لە نەتەوەكەشی « كورد» پارچەییی خاك» لە دروشمەكانیدا هەیە‪ ،‬دان��ام��ەزرێ��ن‪ ،‬بۆیە پێویستە كۆمەڵگە‬ ‫و ئاینەكەشی و واڵتەكەشی بكات ئەوە تەنانەت گوێ لە س��رودە نیشتمانیەكەی خ��ۆی ی��ان دەوڵ��ەت توانای گرتنەخۆی‬ ‫ئەم بۆچونە جیاوازانەو خواستی‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��گ��ەك��ەی‬ ‫پێكهاتەكانی‬ ‫خۆی هەبێت‪ ،‬بتوانێت دادگەریی‬ ‫• پرۆفیسۆر دكتۆر جەمال زەهران لەساڵی ‪ 1955‬لە قاهیرە لەدایکبووە‪.‬‬ ‫كۆمەاڵیەتی فەراهەمبكات‪ ،‬بۆ‬ ‫• هەڵگری بروانامەی دوكتۆرای فەلسەفەیه‌ لەزانستە سیاسیەكاندا‪.‬‬ ‫نمونە لەبەشینەوەی س��ەروەت و‬

‫یەكپارچەیی نیشتمان‪ ،‬بە بۆچوونی تۆ بۆ‬ ‫كورد ئەمرۆ چارەسەرێك نەهاتوەتە گۆڕێ‌‬ ‫ئیتر لەو چەرمەسەریە ڕزگاری بێت و پەلی‬ ‫مافی چارەی خۆی بگرێت؟‬ ‫جەمال زەهران‪ :‬من ئەوەم پێ چارەسەر‬ ‫بوو وتم ‪ ،‬جیابوونەوەی كوردەكان لەو‬ ‫دەوڵەتانە ‪ ،‬یارمەتی پارچە پارچەبونی‬ ‫ئەو واڵتانە دەدات‪ ،‬بۆیە هەرێمی كوردستان‬ ‫ئێستا هەرێمێكی ئێراقییە‪ ،‬بەجیابوونەوەی‬ ‫یارمەتی جیابوونەوەی شیعەش دەدات‪،‬‬ ‫دواتر لێكهەڵوەشانی تەواو دێت‪ ،‬پاشان‬ ‫واڵت��ە عەرەبەكان ئێستاش و جارانیش‬ ‫ئێراق بە پارێزگارو دەروازەی نیشتمانی‬ ‫عەرەبی دەزانن‪ ،‬هەر زیانێك لە ئێراق و‬ ‫یەك پارچەیی ئێراق یان سوریا دواجار‬ ‫ب��ە ه��ی نیشتمانی ع��ەرەب��ی دەزان���ن‪،‬‬ ‫باش نییە جیابوونەوەیەكی تری وەك‬ ‫باشووری سودان ڕوبداته‌وه‌‪ .‬بۆیە بوونیان‬ ‫لە هەرێمێك لەناو دەوڵەتێكی ئیتیحادی‬ ‫دیموكراسی ئازاددا‪ ،‬بە باشترین چارەسەر‬ ‫دەزانم‪.‬‬

‫سامانی واڵتدا جیاوازیی نەكات‪ ،‬بۆ نمونە‬ ‫لە ئێراقدا لەبەشكردنی بووجەدا ناكرێت‬ ‫باكور» كوردەكان ‪10‬ملیۆن بێ‪ ،‬بەسرە له‌‬ ‫باشوور تەنها «‪5‬ملیۆن بێت» كەچی تۆ‬ ‫بچیت لە بووجە زیاتر بە باشور بدەیت‪.‬‬ ‫هەرێمی كوردستان لە ئێراقدا نابێت‬ ‫بەشی كەم بدرێت یان بیانووی جیاوازی‬ ‫وبیركردنەوەی تایفیەوە تۆ بچیت مافە‬ ‫نیشتمانییەكانی چ ئابووری و سیاسی‬ ‫و‪..‬هتد لێ زەوتبكەیت‪.‬‬ ‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬باشە ئەوەندەی من‬ ‫ئاگاداربم لەسەدەی راب��ردودا كوردەكان‬ ‫لەمە زیاتریان نەویستووە‪ ،‬بۆ گەیشتن بە‬ ‫مافی خۆیان هەوڵ و كۆشش و بەرخودانی‬ ‫گەورەیان ئەنجامداوە‪ ،‬بۆ بەدەستهێنانی‬ ‫ئەوە بۆنمونە « دیموكراتی بۆ ئێراق و‬ ‫داننان بەمافی نەتەوەییدا» ڕوب��ەڕوی‬ ‫دەوڵەتانی عەرەبی لە ئێراق و سوریا‬ ‫بونەوە‪ ،‬دەوڵەتانی عەرەبی لە سوریاو‬ ‫ئێراق درێغیان نەكرد لە كپكردنەوەو‬ ‫سیاسەتی قەتڵ و عامكردنی كورد‪ ،‬كورد‬ ‫بە پاڵنەری البردنی زوڵم و الیه‌نی دوەمیش‬ ‫لە ژێرپەردەی پاراستنی واڵت و بیانووی‬

‫دوعا عەبدولعەزیز ‪ :‬بۆچوونی ئیسالمی‬ ‫سیاسی سەبارەت بە دۆزی كورد چۆنە؟‬ ‫هیچ جیاوازیی دەبینیت لە نێوان ڕەوتی‬ ‫ئیسالمی سیاسی ل��ە گ��ەڵ بۆچوونی‬ ‫كەسانی وەك ئێوه‌ بۆ پرسی كورد؟‬ ‫جەمال زەه��ران‪ :‬سەرەتا من هەرگیز‬ ‫داننانێم بە بوونی» ئیسالمی سیاسی»دا‪،‬‬ ‫چونكە ئەمە چەمكێكە خزێنراوەتە ناو‬ ‫ڕۆشنبیریی ئێمەوە‪ ،‬ئەوەی كەمن دەیبینم‬ ‫بریتییە لە ئیسالم‪ ،‬ئەوەی ئەم چەمكەی‬ ‫خستە ناو ئێمەوە كە چەمكێكی تائێسقان‬ ‫هەڵەیە‪ ،‬بۆ برەوپێدان و بەرژەوەندیی‬ ‫كۆمەڵێكی توندڕه‌و بەكاهاتووەو چەمك و‬ ‫داهێنراوێكی ئەمریكییە‪ ،‬بۆ هەموو ئەوانەی‬ ‫لە ژێر سایەی ئیسالمدا ڕەوای��ی دەدەن‬ ‫بەكوشتن‪ ،‬هەر ئەویش بۆی بەكاربردن‪.‬‬ ‫پاشان من بۆ خۆم بۆچوونی خۆمم پێ‬ ‫وت��ی كە من س��ەب��ارەت بە دۆزی كورد‬ ‫چییە‪ ،‬باوەڕم وایە ئەو پێڕوو تاقمانەی‬ ‫وەك ئیخوان و شوێنكەوتوانی كار لەسەر‬ ‫لێكهەڵوەشانه‌وه‌ی كۆمەڵگە و دەوڵەتانی‬ ‫ڕۆژهەاڵتی دەكەن‪ ،‬ئەوان بانگەوازكەری‬ ‫جیاوازیی خستنەوەو لێكهەڵوەشاندنن‪.‬‬

‫• ئەمینداری گشتی كۆمەڵەی عەرەبی بۆ زانستە سیاسیەكانه‌‪.‬‬ ‫• لەناوەندی دیراساتی ستراتیژی ئەهرام لێکۆله‌ره‌‪.‬‬ ‫• دیارتربن چاپكراوەكانی‪ :‬قه‌یرانه‌کانی سیستمی عه‌ره‌بی و شێوازەکانی‬ ‫ڕوبه‌ڕوبونه‌وه‌‪ ،2001 ،‬بنه‌ماکانی دیمۆکراتی و چاکسازیی سیاسی ‪ ،2005‬پێوانه‌کانی‬ ‫هێزی ده‌وڵه‌تان و شیمانه‌کانی په‌ره‌سه‌ندنی ملمالنێی عاره‌ب‪ -‬ئیسرائیل ‪.2006‬‬

‫زۆر باشە‪ .‬پوختەكەی بانگەشەكردنی‬ ‫هەر شتێك كە ببێتە هۆكاری تێكچوونی‬ ‫ئاسایش و بێهێزكردن و هەڵوەشانی‬ ‫دەوڵەتەكانی ناوچەكە خراپە‪ ،‬چونكە‬ ‫ئیمرۆ هەوڵی لێكهەڵوەشاندنی نەخشەی‬ ‫واڵتەكانی ڕۆژه��ەاڵت��ی ن��اوەڕاس��ت لە‬ ‫ئ��ارادای��ە‪ .‬پاشان حەزدەكەم ئەوەش‬ ‫بڵێم من بانگەشەی دەوڵەتی مەركەزی‬ ‫ئیستبدادی ناكەم‪ ،‬پێم وانییە بەهێزیی‬ ‫دەوڵ��ەت لە چەسپاندنی دەسەاڵتێكی‬ ‫مەركەزی وا توند دابێت‪ ،‬چونكە ئەوە‬ ‫تاقیكرایەوە تەنها مەینەتیی بوو‪ ،‬نەخێر‬ ‫ئێمە نمونەی میرنشینە عەرەبییە‬ ‫یەكگرتوەكانمان لە بەردەستدایە‪ ،‬كە‬ ‫حەوت میرنشینی بچووك دەگرێتەخۆ و‬ ‫ئەم میرنیشینانە لە ژێر یەك دەسەاڵتی‬ ‫ئیتحادی و یەك ئااڵدا بە هۆشیاریەوە‬ ‫بە شێوەیەكی المەركەزی كاردەكەن و‬ ‫گەورەترین سەركەوتنیان بەدەستهێتاوە‪.‬‬ ‫بۆیە ئەم چارەسەرە لەهەبوونی دەوڵەتی‬ ‫یەكگرتووی مەدەنی عه‌لمانی دیموكرات‬ ‫ك��ە ب���اوەڕی ب��ەالم��ەرك��ەزی��ەت هەبێ‪،‬‬ ‫گونجاوه‌‪.‬‬

‫بگرە‪ ،‬بۆیە ئەمە ئ��ەو دروشمەیە كەالی‬ ‫هەموو دەوڵەتان هەیە‪ ،‬پێچەوانەكەی كە‬ ‫هەڵوەشاندنەوەو پارچەپارچەبوونە نەیاری‬ ‫دەكرێت‪ ،‬بۆیە ئەگەر عەرەبێك و خاوەن‬ ‫واڵتێك نەیاری بكات لە پارچەپارچە بوونی‬ ‫خاكەكەی وەك پیاوێكی عرووبی و سیاسی‬ ‫لە سوریاو لە ئێراقیش‪ ،‬نابێتە گلەیی‬ ‫لەسەری‪ ،‬بەاڵم دەبێت ئەویش بزانێت تازە‬ ‫باوی سیاسەتی دیكتاتۆری و مەركەزیەت‬ ‫نەماوە و بۆی ناچێتەسەر‪ .‬بۆیە دەڵێم‬ ‫بە ك��وردان « با لەناو ئەو دەوڵەتانەی‬ ‫خۆیاندا بمێننەوە» و واڵتێكی فیدڕاڵی‬ ‫لەگەڵ ئ��ەوان��ی ت��ردا دروستبكەن‪ ،‬وەك‬ ‫سەركردەكانی كورد لە ئێراق دەیخوازن‪،‬‬ ‫چونكە عەرەبە ڕۆشنبیرەكان و ئێمەمانان‬ ‫بە بەشێكی تێكەڵ بە مێژوو وكلتووری لە‬ ‫نەتەوەو نیشتمانی عەرەبی دەیانزانین‪ .‬باشە‬ ‫خۆ یەكیەتی خاك بنەمای بنچینەییە بۆ لە‬ ‫خۆگرتنی هەموو ڕەگەزەجۆراو جۆرەكان‪،‬‬ ‫بۆیە دەبێت ئەو لێوانە گ��ەورە بێت كە‬ ‫هەموان لەژێر سایەی دەوڵەتێكی ئیتیحادی‬ ‫دیموكراتی مەدەنی كە بنەمای دەوڵەتەكەی‬ ‫بێت‪ ،‬بگرێتەخۆ‪.‬‬

‫ئەوان خواستی گەلیان لەالیەك داناو ئەجینداو كاری خۆیان كە مەرامێكی تر بوو دەستپێكرد‪،‬‬ ‫یەكەمجار دەستیان كرد بە هەوڵی ئەخوەنەكردنی دامودەزگاكانی حكومەت و ڕاستەوخۆ‬ ‫هەوڵی هاوپەیمانی درووستكردنیان لەگەڵ عەسكەر و ئەمریكا داو‬

‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬لە سەدەی ڕابردودا‬ ‫و پ��اش ئیستیعمار پ��ی��اوان��ی ئاینی و‬ ‫دامودەزگا ئاینییەكان پێگەیەكی باش و‬ ‫بەرچاویان نەبوو لە دووبارە بونیادنانەوەی‬ ‫دەوڵەتەكاندا‪ ،‬مەگەر ئەمڕۆ لەگەڵ بوونی‬ ‫ڕەوتی ئیسالمی سیاسی گونجاوە و دەبێت‬ ‫كە ئاین پنتەکانی دەسەاڵت پڕبكاتەوە و‬ ‫بونیادی دەوڵەتی لەسەر بنرێت؟ ئایا ئەو‬ ‫ڕەوتە ئاینییە سیاسیانە چەندە لەو بوارەدا‬ ‫سەركەوتوودەبن؟‬ ‫جەمال زەهران‪ :‬دوای شكستی ئیخوان‬ ‫هەرگیز هیچكامیان ناگاتە سەركورسی‬ ‫دەس��ەاڵت‪ ،‬ئەوەش بە هۆی فاشیستی لە‬ ‫بیركردنەوەیاندا‪ ،‬تا كاروباری سیاسی و‬ ‫ئابووریان لە ژێر ڕەحمەتی فتوای كەسێكی‬ ‫بێ ئاگا لە واقیع دا بێت و بەم الو بەوالدا‬ ‫فتوای ن��وێ‌ دەرب��ك��ات و نەیاریكردن و‬ ‫بەرپەرچدانەوەی فتواكانیشی گوناه و كوفر‬ ‫بێت‪ ،‬ئەوە ئیتر تۆ چ خێرێك و چ گومانێكی‬ ‫پێشكەوتن لە سیاسەتدا دەبینیت! بۆیە پێم‬ ‫وانییە بتوانن هیچ شوێنگەیەك داگیربكەن لە‬ ‫سیاسەتی دوارۆژی ئەم واڵتانەدا‪ .‬بەتایبەت‬ ‫دوای قه‌ده‌غه‌کردنی ئیخوان‪ ،‬پیاوانی ئاینی‬ ‫تەواو لە ده‌ستوه‌ردان لە كاروباری سیاسەت‬ ‫كەنارگیردەكرێن‪ .‬ئاخر ئاین بریتی نییە لە‬ ‫موفتیە جۆراوجۆرو دژبەیەكەكان و پیاوانی‬ ‫ئاینی‪ ،‬ئاین مامەڵەو ئه‌خالق و بەهای‬ ‫بەرزو بونیادی شارستانیەتە‪.‬‬ ‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬لەساڵی ڕاب��ردوی‬ ‫تەمەنی ئیخوانی میسردا‪ ،‬نەیارەكانیان‬ ‫ئەو وتەیان دوبارەدەكردەوە كە « ئیخوان‬ ‫خاوەنی ئایدیۆلۆژیایەكی ئاینییەو دژی هەر‬ ‫گۆڕانكاریەكی بنەڕەتییە ڕوەو پێشكەوتن‪،‬‬ ‫ئەوان دیكتاتۆر بەرهەمدەێنن و دواجاریش‬ ‫ف��ت��وای ح��ەرام��ك��ردن��ی ڕوب��ەروب��ون��ەوەی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی خۆیان بەگوێی خەڵكاندا ده‌ده‌ن‪،‬‬ ‫خوێندنەوەت بۆ ئەمە چییە؟‬ ‫جەمال زەه��ران‪ :‬جارێ‌ ئیخوان خاوەن‬ ‫هیچ ئایدیۆلۆژیایەك نییە‪ ،‬تا پارێزگاری‬ ‫لێبکات‪ ،‬چونكە ئایدیۆلۆژیا بەمانای‬ ‫دنیابینی و بیرو فەلسەفەێكی ڕوون‬ ‫وئاشكراو تەواوكار بۆ ژیان و سیاسەت‬ ‫وكۆمەڵگاو‪ ،‬ئه‌وان ئەمەیان نییە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئەوان كۆمەڵێكی ئیرهابین گیریان خواردووە‬ ‫لە نێوان بانگه‌واز و سیاسەتكردندا‪ .‬ئەمەش‬ ‫فاكتەری شکستیانە‪ .‬تەوزیفی ئاین دەكەن‬ ‫بۆ ئامانجی سیاسی ‪ ،‬باسی «مامۆستایەتی‬ ‫پێشڕەو» دەكەن كە هیچی وانیە و ناتوانن‬ ‫بۆ خۆشیان ئەوە بن‪ ،‬بەڵكو پێڕێكی هیچ‬ ‫نەزانن‪ ،‬لە بەر نەبوونی شارەزاییان لە‬ ‫ئیدارەی واڵت و توانای گۆڕانكاری توشی‬ ‫شكست بوون‪ ،‬خەڵك بە ڕویاندا هەڵشاخاو‬ ‫دوری خستنەوە‪.‬‬ ‫دوعا عەبدولعەزیز ‪ :‬یانی پێت وایە ئەوە‬ ‫هۆكاری دووركەوتنەوەی ئیخوان بوو لە‬ ‫دەسەاڵت؟ یاخود بڵێین خەڵك بەڕوویاندا‬ ‫ته‌قییه‌وه‌؟‬ ‫جەمال زەه��ران‪ :‬ئەزانی چی‪ :‬ئیخوان‬ ‫كاتێك دەنگی خەڵكی بەدەستهێنا ‪ ،‬بیری‬ ‫چوو «كە بۆچی دەنگی پێدراوە‪،‬؟» بۆ‬ ‫ئەوە دەنگی پێدرا بوو كە گەل ئەو خواست‬ ‫و داواو داواكاریانەی هەیەتی ئەو قۆڵی لێ‬ ‫هەڵبكات و بچێت بەدەمیانەوە و ئەنجامیان‬ ‫بدات‪ ،‬بەاڵم ئەوان خواستی گەلیان لەالیەك‬ ‫داناو ئەجینداو كاری خۆیان كە مەرامێكی تر‬ ‫بوو دەستپێكرد‪ ،‬یەكەمجار دەستیان كرد‬ ‫بە هەوڵی ئەخوەنەكردنی دامودەزگاكانی‬ ‫حكومەت و ڕاستەوخۆ هەوڵی هاوپەیمانی‬ ‫درووستكردنیان لەگەڵ عەسكەر و ئەمریكا‬ ‫داو بۆ چوونە سەرحوكم‪ ،‬وەختێك گەلیش‬ ‫بردنیە ناو ژووری حوكمڕانیەوە‪ ،‬یەكسەر‬ ‫دەرگ��ای حوكمداریان بە كلیل داخست‬ ‫لەسەر خۆیان‪ ،‬بەاڵم گەل دەرگاكەی شكاندو‬ ‫لەدەرگایەكی ترەوە فڕێیدانە دەرەوە‪.‬‬ ‫*رۆژنامەوانێکی میسرییە تایبەت بۆ‬ ‫روانگە و رەخنە کار دەکات‬