Chawder464

‫یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان‬

‫‪77‬‬

‫‪266‬‬

‫پەرلەمانی عیراق‬

‫پارێزگاکان‬

‫ذمارة (‪ )464‬دو شةممة ‪2014/4/21‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫گۆڕان پاكێجەكانی ئۆپۆزسیۆنی كردە‬ ‫قوربانی رێکكەوتنامەی ‪17‬ی نیسان‬ ‫ئەحمەد میرە‪:‬‬ ‫ئەگەر ئۆپۆزسیۆن داواكاری‬ ‫خۆپیشاندانەكانی ‪17‬ی شوبات‬ ‫جێبەجێنەكات كارێكی كوشندە دەكات‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫پێش هەڵبژاردنە پارلەمانییەكەی ‪21‬ی ئەیلول‪،‬‬ ‫الیەنەكانی ئۆپۆزسیۆن‌و بەتایبەتیش گ��ۆڕان‬ ‫لەحاڵەتی چونە دەس��ەاڵت باسیان لەكۆمەڵێك‬ ‫پاكێجی چ��اك��س��ازی دەك���رد ك��ە ب��ە "ش��ەش‬ ‫پاكێجەكەی ئۆپۆزسیۆن" ناسراوبون‪ ،‬بەاڵم لەدوای‬ ‫رێكەوتنەكەی ‪17‬ی نیسان بەهیچ شێوەیەك گۆڕان‬ ‫باسی لەپاكێجەكانی نەكرد‪ .‬بە وتەی ئەندامێكی‬ ‫مەكتەبی سیاسی یەكگرتو‪ ،‬هیچ گرنتییەك‬ ‫نییە كە لەداهاتودا پارتی بتوانێت پاكێجەكانی‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی پێشو جێبەجێبكات‪ .‬ئەمەش‬ ‫لەكاتێكدایە پێشتر نەوشیروان مستەفا رێكخەری‬ ‫گشتی بزوتنەوەی گ��ۆڕان لەچاوپێكەوتنێكیدا‬ ‫ل��ەك��ەن��اڵ��ی (‪ )KNN‬دەی����وت "ب���ەت���ەواوی‬ ‫پاكێجەكانی سێ الیەنەكەی ئۆپۆزسیۆنەوە‪،‬‬ ‫دەچینە حكومەتەوە"‪ .‬پارلەمانتارێكی یەكێتیش‬ ‫پێیوایە‪ ،‬ئەوەی گۆڕان باسی دەكرد پاكێج نەبوە‪،‬‬

‫بەڵكو تەنیا بۆ چەواشەكردنی خەڵك‌و دەنگ‬ ‫كۆكردنەوە بوە‪ .‬هاوكات سەرنوسەری گۆڤاری‬ ‫لڤینیش دەڵێت "ئەگەر ئۆپۆزسیۆن داواکاریی‬ ‫خۆپیشاندەرانی ‪ 17‬ی شوبات نەباتە حکومەتەوە‬ ‫بۆ جێبەجێکردن‪ ،‬ئەوا كارێكی كوشندە دەكات"‪.‬‬ ‫هەر لەو بارەیەوە‪ ،‬ئەبوبەكر هەڵەدنی‪ ،‬ئەندامی‬ ‫مەكتەبی سیاسیی یەكگرتو‪ ،‬بە "چ��اودێ��ر"ی‬ ‫راگەیاند‪ ،‬پێشتر گ��ۆڕان زۆر تەئكیدی لەسەر‬ ‫چارەسەركردنی پرسەكانی ن��ەوت‌و گەڕانەوەی‬ ‫دەس��ت��ور‌و م���اددەی ‪ 140‬دەك���رد‪ ،‬ب��ەاڵم لەناو‬ ‫خاڵەكانی رێكەوتننامەكەیان لەگەڵ پارتیدا‪ ،‬ئەو‬ ‫بابەتانە بەهیچ جۆرێك ئاماژەیان بۆ نەكراوە‌و‬ ‫هیچ گرنتییەكیش نییە كە لەچوار ساڵی داهاتودا‬ ‫لەالیەن پارتیەوە ئەو پرسانە چارەسەر بكرێن‪.‬‬ ‫زانیاریی زیاتر لە الپەڕە ‪3‬دا دەخوێننەوە‬

‫ئەندامێكی مەكتەبی سیاسیی یەكگرتو‪:‬‬ ‫گۆڕان باسی گەڕانەوەی دەستورو چارەسەرکردنی پرسی‬ ‫نەوتی دەكرد‪ ،‬كەچی لەرێككەوتنەكەیاندا لەگەڵ پارتی‬ ‫بەهیچ شێوەیەك ئاماژەیان پێ نەكردوە‬

‫ئەندامێكی سەركردایەتیی یەكێتی‪:‬‬

‫لەمەودوا دەرگای یەكێتی بۆ وەرگرتنی ئەندامانی پارتی وااڵدەكەین‬ ‫بزوتنەوەی گۆڕان‬ ‫لە حەساری‬ ‫حکومەتدا‬

‫كاندیدە پەالماردراوەكەی یەكگرتو‪ ،‬بۆ “چاودێر”‪:‬‬

‫پارێزگاریم لێنەكرایە‬ ‫هەڵسوڕاوەكانی گۆڕان دەیانكوشتم‬

‫پشکۆ نەجمەدین‬

‫‪2‬‬

‫چەند كاندیدێكی یەكێتی‪:‬‬ ‫دۆخی سڕبونی ئەنجومەنی پارێزگاكانی‬ ‫دهۆك‌و هەولێر كۆتایی دێت‬ ‫ئایا سوریا مەیدانی راستەقینەی جیهادی‬ ‫الوانی کوردە؟‬ ‫مەحمود عەبدو سەمەد‬

‫طابؤ‬

‫شەش پارتی رۆژئاوا‪:‬‬ ‫‪4‬‬

‫خەندەقەکە‬ ‫بوەستێنن‬

‫ثاشكؤيةكى تايبةتى ضاوديَر بؤ‬

‫‪1‬‬

‫‪10‬‬ ‫مةرطى طابريَل طارسيا ماركيز‬

‫ذمارة (‪)12‬‬

‫دوو شةممة ‪2014/4/21‬‬

‫‪2‬‬

‫دەنگدان‪ ،‬شوناسێک بۆ مرۆڤی بڕیاردەر‬ ‫ئیبراهیم حاجی زەڵمی‬

‫‪4‬‬

‫سەرپەرشتیار‪:‬‬ ‫سامی هادی‬ ‫ئامادەکارانی پاشکۆ‪:‬‬ ‫شااڵو حەبیبە‬ ‫پێشەوا محەمەد‬ ‫بڕوا بەرزنجی‬

‫‪5‬‬

‫دیزاین‪:‬‬

‫جەلیل حسەین‬ ‫سۆران نەقشبەندی‬

‫هیچ شتێك‬ ‫جوانتر‬ ‫له زیندوومانهوه‬ ‫نییه‬

‫گابرێل گارسیا ماركیز له‬ ‫و نووسهرانه بوو له دنیای‬ ‫ئێمهدا شانسی ئهوهی هه‬ ‫كهمتازۆر تهواویان لهگهڵ‬ ‫بوو زۆر وهرگێڕدرا و خوێنه‬ ‫دنیای ئهدهبیاتی گابۆی‬ ‫رانی كورد ئاشنایهتییهكی‬ ‫به‬ ‫مهزندا ههبوو‪" .‬ڕهخنهی‬ ‫رههمهكانیدا ههبوو‪ ،‬بۆیه‬ ‫چاودێر"ـیش به پێی توانا‬ ‫هاوكاتی پهژارهمان بۆ‬ ‫پشكی خۆی له وهرگێڕانی‬ ‫ئه‬ ‫لهدهستدانی گهورهئهدیبی‬ ‫ودا‪ ،‬ئهم پاشكۆیهمان به‬ ‫سهدهی بیستهم‪ ،‬وهك‬ ‫پێویست زانی‪ -‬بۆ نووسه‬ ‫ڕێزلێنانێكیش له مهرگی‬ ‫رێك كه نووسهریهتیی وه‬ ‫ئهكادیمیای‬ ‫ك ئابڕوومهندترین پیشهی‬ ‫سوێدی‪ -‬بۆ خهاڵتی نۆبێل‪ ،‬لهبهر‬ ‫"ڕۆمان‬ ‫و‬ ‫كورته‬ ‫جیهان دهبینی و له ‪1982‬ـدا‪،‬‬ ‫چیرۆكهكانی‪ ،‬كه‬ ‫كه ڕهنگدانهوهی ژیان و‬ ‫فانتازیا و واقیع‪ ،‬له دنیایهكی‬ ‫ملمالنێیهكانیهتی‪ ".‬خهاڵتی‬ ‫پڕخهیاڵدا ئاوێته دهكات‪،‬‬ ‫نۆبێلی پێ بهخشی‪ ،‬به تایبه‬ ‫تتر‬ ‫له‬ ‫به‬ ‫ر‬ ‫"ماریۆ بارگاس یۆسا" به‬ ‫ڕۆمانی‬ ‫بوومه‬ ‫"سه‬ ‫له‬ ‫دساڵ‬ ‫رزەیهكی ئهدهبی ناوی برد‪.‬‬ ‫تهنیایی" كه ههر ئهوكات‬

‫ڕهخنهی چاودێر‬

‫پاشکۆیەکی‬ ‫تایبەت بۆ مەرگی‬

‫مارکیز‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )464‬دو شةممة ‪2014/4/21‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫رێككەوتنی ستراتیژی‬

‫لەنێوان هەڵوەشانەوەو‬

‫پەراوێزخستندا‬ ‫چاودێرێكی سیاسی‪ :‬رێككەوتنی‬ ‫ستراتیژی نێوان پارتی‌و یەكێتی‪،‬‬ ‫بەڕەسمی هەڵنەوەشاوەتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پەراوێزخراوە‬ ‫تەنها بۆ كێكەكەیە‪..‬‬ ‫پ��اش ئ��ەو رێكەوتنەی نێوان پارتی‌و‬ ‫چاودێر‪-‬ئارام بۆرە‪:‬‬ ‫گ��ۆڕان‌و تێپەڕبونی ح��ەوت مانگی تەواو‬ ‫راگەیاندنی رێككەوتنی نێوان پارتی‌و بەسەر هەڵبژاردنە پارلەمانییەكەی هەرێمی‬ ‫گ��ۆڕان دوای ‪17‬ی نیسانی ئەم مانگە‪ ،‬ك��وردس��ت��ان‌و پێكنەهاتنی حكومەت‪،‬‬ ‫كۆمەڵكێك دەنگۆو لێكەوتەی ب��ەدوای پارلەمانتارێكی سەر بەفراكسیۆنی یەكێتی‪،‬‬ ‫خۆیدا هێنا‪ ،‬كە دیارترینیان مەسەلەی لەلێدوانێكی تایبەتدا بۆ «چ��اودێ��ر»‪،‬‬ ‫ه��ەڵ��وەش��ان��ەوەو پەراوێزخستنی ئەو رایدەگەیەنێت كە ئەوان پێیان باشە الیەنە‬ ‫رێكەوتنەی نێوان یەكێتی نیشتمانی‌و پارتی سیاسییەكان بەیەكەوە تەبا بن‌و پەیوەندی‬ ‫دیموكرات بو كە ساڵی ‪ 2007‬لەنێوانیاندا دۆستانە‌و دیموكراسییانەو هاونیشتمانیانە‬ ‫ئەنجامدرا‪ ،‬كە بەرێككەوتننامەی ستراتیژی ه��ەب�ێ‌ ل��ەن��ێ��وان��ی��ان‪ ،‬ب���ەاڵم ئ��ەوك��ات��ەی‬ ‫رێككەوتنامەی شەرەفی نێوان پارتی‌و‬ ‫ناودەبرێت‪.‬‬ ‫گ��ۆڕان راگەیەنرا راستەوخۆ واتە بەتاڵ‬ ‫ب����ەڕای چ��اودێ��ران��ی سیاسیش ئ��ەو كردنەوەی رێككەوتنی ستراتیژی نێوان‬ ‫رێككەوتنە بەڕەسمی هەڵنەوەشاوەتەوە‪ ،‬یەكێتی‌و پارتی‪ ،‬چونكە ئەو رێككەوتنە‬ ‫ب���ەاڵم ل��ەژێ��ر ك��اری��گ��ەری��ی ب����ارودۆخ و تەنها پەیوەست نیە بەدابەشكردنی‬ ‫پ��ۆس��ت��ەك��ان ل��ەن��ێ��وان خ��ۆی��ان‪ ،‬بەڵكو‬ ‫پێشهاتەكاندا گۆڕانكاری بەسەردا هاتوە‪.‬‬

‫پارلەمانتارێكی یەكێتی‪ :‬ئەوكاتەی‬ ‫رێككەوتنامەی شەرەفی نێوان پارتی‌و‬ ‫گۆڕان راگەیەنرا واتە بەتاڵكردنەوەی‬ ‫رێككەوتنی ستراتیژی‬ ‫ماوەیەكی زەمەنی پێشتر ئەو رێككەوتنە‬ ‫كراوە‌و ئێستا بەشێكی راگەیەنراوە‪.‬‬ ‫ساالر مەحمود‪ ،‬باس لەوەشدەكات‪ ،‬كە‬ ‫رێككەوتنی ستراتیژی پارتی‌و یەكێتی لەگەڵ‬ ‫رێككەوتنی شەرەفی نێوان گۆڕان‌و پارتی‪،‬‬ ‫زۆر جیاوازی هەیە‪ ،‬هەم لەروی زەمەنەوە كە‬ ‫كۆتایی هێنا بەدو ئیدارەیی‌و شەڕی ناوخۆ‌و‬ ‫بێ‌ ئومێدی كورد لەحوكمڕانی لەو جۆرە‪،‬‬ ‫هەم لەگەڵ پاراستنی ئەزمونی حوكمرانی‌و‬ ‫دەستپێكردنی پرۆسەی ئاوەدانی‪.‬‬ ‫ئەو پارلەمانتارەی یەكێتی‪ ،‬ئاماژە‬ ‫بۆ ئەوەشدەكات كە رێككەوتنی گۆڕان‌و‬ ‫پارتی تەنها بریتیە لەدابەشكردنی كێكی‬ ‫دەس��ەاڵت‪ ،‬لەكاتێكدا لەم ساتەوەختەدا‬ ‫هەمومان پێویستمان بەدەستورێك‌و‬ ‫رێككەوتنێك هەیە كە ببێتە كۆكەرەوەی‬ ‫هەمو الیەنەكان‌و دامەزراندنی بنەمایەكی‬

‫شەش پارتی رۆژئاوای كوردستان‪:‬‬

‫با خەندەقەكە بوەستێنرێت‬ ‫نێچیرڤان بارزانی‪ :‬خەندەق‌و تەلبەند‪ ،‬بۆ پاراستنی ئاسایشی هەرێمە‬ ‫نوسەرێكی ناوداری تورك دوای سەردانێكی بۆ سوریا دەڵێت‬ ‫خەڵكی رۆژئاوای كوردستان بەرامبەر خەندەقەكە توڕەن‬ ‫چاودێر‪-‬ئاژانسەكان‪ :‬ماوەی زیاتر لەدو‬ ‫هەفتەیە هەڵكەندنی خ��ەن��دەق لەنێوان‬ ‫سنوری هەرێمی كوردستان‌و رۆژئ���اوای‬ ‫كوردستان دەسیپێكردوە‪ ،‬ئەمەش نیگەرانیی‬ ‫كوردانی رۆژئاوای كوردستانی لێكەوتۆتەوە‬ ‫بەرپرسانی ب��ااڵی هەرێمی كوردستانیش‬ ‫دەڵ��ێ��ن «ئ���ەو خ��ەن��دەق��ە ب��ۆ پاراستنی‬ ‫ئاسایشی هەرێمە»‪.‬‬ ‫دوێنی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكوەزیرانی‬ ‫هەرێمی كوردستان لەوەاڵمی رۆژنامەنوسان‬ ‫س���ەب���ارەت ب��ەه��ەڵ��ك��ەن��دن��ی خ��ەن��دەق‬ ‫لەسەرسنوری نێوان هەرێمی كوردستان‌و‬ ‫رۆژئ���اوا‪ ،‬بەئەركێكی هەرێمی وەسفكرد‬ ‫ب��ەوەی كە رێوشوێنی ئەمنی سنورەكان‬ ‫بگرێتەبەر‪ ،‬جەختی لەوەشكردەوە كە ئەو‬ ‫خەندەقە لەدژی هیچ الیەنێك نییە‪.‬‬ ‫بارزانی وتی «لێدانی خەندەق لەدژی هیچ‬ ‫الیەنێك نییە‌و ئێمە وەك هەرێمی كوردستان‬ ‫ئەركی سەرشانی خۆمانی دەزان��ی��ن كە‬ ‫لەئەمن‌و ئاسایشی واڵتەكەمان بپارێزین‌و‬ ‫بۆ ئەو مەبەستەش ئەگەر پێویست بكات‬

‫بەتەلبەندو بەخەندەق‪ ،‬سنوری واڵتەكەمان‬ ‫توندوتۆڵ دەكەین»‪.‬‬ ‫لەڕونكردنەوەیەكی هاوبەشی شەش‬ ‫پارتی سیاسیی رۆژئ���اوای كوردستان‪،‬‬ ‫ئەوانیش لە (پارتی یەكێتی دیموكرات‪،‬‬ ‫پارتی كۆمۆنیستی كوردستانی سوریا‪،‬‬ ‫كۆمەڵگەی نەتەوەیی دیموكراتی كورد‪،‬‬ ‫پارتی ئاشتی‌و چەند پارتێكتر پێكهاتبون)‪،‬‬ ‫تیایدا ئیدانەی هەڵكەندنی خەندەق لەنێوان‬ ‫ب��اش��ورو رۆژئ����اوای ك��وردس��ت��ان دەك��ەن‪،‬‬ ‫لەراگەیاندنەكەدا هاتوە» هەڵكەندنی ئەو‬ ‫خەندەقە هەوڵێكە بۆ لێدانی شۆڕشی‬ ‫رۆژئ��اوا‪ ،‬بۆیە داوا دەكەین بەزوترین كات‬ ‫كۆتایی بەو پڕۆسەیە بهێنرێت كە لەدژی‬ ‫گەلی كوردی رۆژئاوا دەستیپێكردوە»‪.‬‬ ‫ئابڵوقەدانی رۆژئاوا قبوڵ ناكەین‬ ‫سیپان ح��ەم��ۆ‪ ،‬ف��ەرم��ان��دەی گشتیی‬ ‫یەكەكانی پاراستنی گ��ەل (ی‪.‬پ‪.‬گ)‪،‬‬ ‫لەپەیامێكیدا ك��ە لەئاژانسی ف��ورات��دا‬ ‫باڵوكراوتەوە‪ ،‬ئاماژە بەوەدەكات كە ئەو‬

‫خەندەقە لەكاتێكدایە كە یەكەكانیان‬ ‫كۆنتڕۆڵی تەواویان بەسەر هەرێمی كۆبانی دا‬ ‫كردوەو دەشڵێت «هەرێمی كۆبانی لەگروپە‬ ‫تیرۆریستییەكان پاككراوەتەوە‪ ،‬هاوكات‬ ‫توركیا‌و پ‪.‬د‪.‬ك خەندەقیان لەسەر سنوری‬ ‫باكورو رۆژهەاڵت لێداوە‪ ،‬دەیانەو ‌ێ ئابڵوقە‬ ‫بخەنەسەر رۆژئاوا تاكو شۆڕش پەكبخەن‪،‬‬ ‫بۆیە ئێمەبەرەنگاری هەمو دژایەتییەك‬ ‫دەبینەوە»‪.‬‬ ‫چەند رۆژێكە نوسەرو رۆژنامەنوسی‬ ‫ناوداری توركیا حەسەن جەمال‪ ،‬بەمەبەستی‬ ‫بەدواداچونی خەندەقی توركیا‌و هەرێمی‬ ‫كوردستان‪ ،‬سەردانی رۆژئاوای كوردستانی‬ ‫كردوە‪ ،‬لەوتارەكەی دوێنێی لەسایتی ‪،T24‬‬ ‫ئاماژەی بەوەكردوە كە بونی ئەو خەندەقە‬ ‫هیچ مانایەكی دروس��ت��ی نییە‌و باسی‬ ‫لەتوڕەبونی خەڵكی رۆژئاوا دەكات‪،‬‬ ‫دەشڵێت «كوردانی رۆژئاوا بەرخودان‬ ‫بەردەوامن‌و بەلێدانی ئەو خەندەقە توڕەن‪،‬‬ ‫پێیان وای��ە كە توركیا‌و بارزانی پێكەوە‬ ‫دەیانەو ‌ێ ئابڵوقە بخەنەسەر رۆژئاوا»‪.‬‬

‫حوكمڕانی لەسەر دەس��ت��ور‪ ،‬لەجێگای‬ ‫ئ��ەوەش پێویستبو گ��ۆڕان زیاتر جەخت‬ ‫ل��ەه��ەم��وارك��ردن��ەوەی پ���رۆژەی دەستور‬ ‫بكاتەوە لەداهاتو و لەدانیشتنەكانی‬ ‫پارلەماندا‪.‬‬ ‫نەمر نییە تا نەگۆڕێت‪..‬‬ ‫سەبارەت بە راگەیاندنی رێككەوتنەكەی‬ ‫نێوان گۆڕان‌و حزبەكەی‪ ،‬پارلەمانتارێكی‬ ‫س��ەر بەفراكسیۆنی پارتی دیموكراتی‬ ‫كوردستان‪ ،‬ئاماژە بۆ ئەوەدەكات كە ئەو‬ ‫رێككەوتنە تەنها بۆ پێكهێنانی حكومەتەو‬ ‫لەبەرژوەندیی تەواوی خەڵكی كوردستانە‪.‬‬ ‫س��ەب��ارەت ب��ەگ��وڕو هێزی م��ان��ەوەی‬ ‫رێكەوتنە ستراتیژییەكەی نێوان یەكێتی‌و‬ ‫پ��ارت��ی‪ ،‬ف��رس��ەت س��ۆف��ی‪ ،‬ب��اس ل��ەوە‬ ‫دەكات كە رێكەوتنی ستراتیژی دەڵێت‪:‬‬

‫پارلەمانتارێكی پارتی‪ :‬رێككەوتننامەی‬ ‫ستراتیژی گۆڕانی بەسەردا هاتوە‪،‬‬ ‫بەاڵم گرنگ ئەوەیە نەگەڕێنەوە بۆ‬ ‫دوئیدارەیی‬ ‫یەكێتی‌و پ��ارت��ی دەب��ێ‌ ب��ەی��ەك لیست‬ ‫داببەزن تەنانەت لەرێكخراو‌و سەندیكاكان‌و‬ ‫هەڵوێستە نیشتیمانییەكانیش‪ ،‬بەاڵم كاتێ‌‬ ‫یەكێتی لەو پرەنسیپە الدەدات‌و بەلیستی‬ ‫جیا دادەبەزێت پێویستە ئەنجامەكەشی‬ ‫قبوڵبكات‪.‬‬ ‫ئ��ەو پارلەمانتارەی پ��ارت��ی‪ ،‬ئاماژە‬ ‫ب��ۆ ئ��ەوەی��ش��دەك��ات ك��ە رێككەوتنی‬ ‫ستراتیژی لە ‪ 2007‬ك��راوە‪ ،‬ئێمە ئێستا‬ ‫لە ‪ 2014‬دای��ن‪ ،‬تەنانەت رێكەوتنامەی‬ ‫نێودەوڵەتیش لەماوەی تێپەڕینی ئەو‬ ‫سااڵنە‪ ،‬پێویستە پێداچونەوەی بۆ بكرێ‌‌و‬ ‫هەمواربكرێتەوە‪ ،‬بەحوكمی یاسا‌و واقیع‪،‬‬ ‫چونكە رێككەوتنامە نەمر نیە بڵێی‬ ‫تاهەتایە ناگۆڕێ‌‪ ،‬بەاڵم ئەوەی گۆڕانی‬ ‫بەسەردا نایە ئەوەیە پەنا نابەینەوە بۆ دو‬ ‫ئیدارەیی‌و شەڕی ناوخۆیی‪.‬‬

‫هەردوال پەراوێزیان خستوە‪..‬‬ ‫ب��ەڕای چاودێرانی سیاسیش‪ ،‬ماوەی‬ ‫چەند ساڵێكە رێككەوتننامەی ستراتیژی‬ ‫ن��ێ��وان ی��ەك��ێ��ت�ی‌و پ��ارت��ی‪ ،‬مەحكومە‬ ‫بەگۆڕانكارییەكانی ناوچەكە‌و پێشهاتە‬ ‫ناوخۆییەكان‪ ،‬كە واپێویست دەكات ئەو‬ ‫رێككەوتننامەیە گۆڕانكاری تێدابكرێت‌و‬ ‫هەمواربكرێتەوە‪.‬‬ ‫چ��اودێ��ران ئ��ام��اژە بۆ ئەوەشدەكەن‪،‬‬ ‫رێككەوتنەكە ل��ەالی��ەن ه��ەردو حزبەوە‬ ‫لەهەندێك ك��ات��دا پ��ەراوێ��زخ��راوەو كار‬ ‫بەبڕگەكانی نەكراوە‪ ،‬لەوانەیش دابەزینی‬ ‫ی��ەك��ێ��ت��ی ل��ەه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان��ی ‪9/21‬‬ ‫بەلیستێكی سەربەخۆ‪ ،‬هەڵوەشانەوەی‬ ‫لیستی كەركوكی كوردستانی‪ ،‬وەرگرتنی‬ ‫كادیرانی یەكێتی لەالیەن پارتی‌و چەندین‬ ‫روداوی دیكەیش‪.‬‬

‫گەندەڵییەكانی هەڵسوڕاوێكی‬ ‫گۆڕان لە سەیدساق ئاشكراكرا‬ ‫كاندیدە پەالماردراوەكەی یەكگرتو‪ ،‬بۆ «چاودێر»‪:‬‬ ‫پارێزگاریم لێنەكرایە هەڵسوڕاوەكانی گۆڕان دەیانكوشتم‬ ‫چاودێر – تایبەت‪ :‬بزوتنەوەی گۆڕان‬ ‫ل��ە ق���ەزای س��ەی��دس��ادق هێرشدەكەنە‬ ‫س��ەر كاندیدێكی یەكگرتوی ئیسالمی‬ ‫بەهۆی ئەوەی رەخنەی لە گۆڕان گرت‪،‬‬ ‫ك��ە ل��ەم��اوەی راب����ردودا هەڵسوڕاوێكی‬ ‫گ��ۆڕان بەناوی جەبار جەالل بۆتە هۆی‬ ‫بەهەدەردانی سامانی نیشتیمانی لە قەزای‬ ‫سەیدسادق‪ .‬ئەو كاندیدەی یەكگرتو‪ ،‬بە‬ ‫«چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬كە سكااڵی لەسەر‬ ‫چەند هەڵسوڕاوێكی گۆڕان تۆماركردوەو‬ ‫دەشڵێت «ئەگەر بەرگیریم لێنەكرایە‬ ‫هەڵسوڕاوەکانی گۆڕان لە کاتی هێرشکردنە سەر کاندیدەکەی یەکگرتوو‬ ‫دەیانكوشتم»‪.‬‬ ‫ع��ادل ع��ەب��دواڵ‪ ،‬كاندیدی یەكگرتوی‬ ‫وتیشی «س��ك��ااڵی یاساییم لەسەر‬ ‫ئیسالمی بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی كامێرەمانی كەناڵی سپێدەی یەكگرتو‪،‬‬ ‫پارێزگای سلێمانی‪ ،‬لە میانەی سیمینارێكدا دواتر لەالیەن رێكخەرانی سیمینارەكەوە ژمارەیەك هەڵسوڕاوی گۆڕان لە قەزای‬ ‫سەیدسادق ت��ۆم��ارك��ردوە‌و بەهۆی ئەو‬ ‫لە قەزای سەیدسادق‪ ،‬رایگەیاند‪ ،‬جەبار پارێزگاری لێدەكرێت‪.‬‬ ‫ج��ەالل‪ ،‬نوێنەری گ��ۆڕان لە ئەنجومەنی‬ ‫عادل عەبدوڵاڵ‪ ،‬ئەو كاندیدەی لەالیەن هێرشەی كردیانە س���ەرم‪ ،‬ك��ە ئەگەر‬ ‫پ��ارێ��زگ��ای سلێمانی ی��ەك دی��ن��اری بۆ هەوادارانی گۆڕانەوە هێرشی كرایە سەر‪ ،‬پارێزگاریم لێنەكرایە دەیان كوشتم»‪.‬‬ ‫ئ��ەو ك��ان��دی��دەی یەكگرتو ئ��ام��اژەی‬ ‫سەیدسادق نەهێناوە‪ ،‬پڕۆژەی ئەم شارەی بە «چاودێر»ی راگەیاند‪ ،‬پێش ئەوەی لە‬ ‫بردوە لە گوندەكەی خۆی جێبەجێیكردوە‪ .‬سیمینارەكەدا قسەبكەم گۆڕان هێرشیان بەوەشكرد‪ ،‬وت��م نوێنەری سەیدسادق‬ ‫لە سیمنارەكەدا ئەوەشیخستەڕو‪ ،‬جەبار كردە سەر یەكگرتوی ئیسالمی بەهۆی جەبار جەالل‪ ،‬لە ئەنجومەنی پارێزگای‬ ‫ج��ەالل نەوتی ئ��ەم ش��ارەی فرۆشتوە‌و ئ��ەوە ش��ارەوان��ی ق���ەزای سەیدسادقی سلێمانی كە گ��ۆڕان��ە‪ ،‬هیچ خزمەتێكی‬ ‫ب��ردوی��ەت��ی‪ ،‬ب��ۆی��ە ب��زوت��ن��ەوەی گ��ۆڕان بەدەستە‪ ،‬ئێمەش وەاڵمان دایەوە بەاڵم ئ��ەم ق��ەزای��ەی ن��ەك��ردوە‌و بەشە نەوتی‬ ‫تاوانبارە‪.‬‬ ‫ئەوان رەخنەیان قبوڵنەكردو‪ ،‬لە الیەن بردوە‌و فرۆشتویەتی‌و پڕۆژەكانی بردوە بۆ‬ ‫هەڵسوڕاوێكی‬ ‫چەند‬ ‫الیەن‬ ‫لە‬ ‫دواتر‬ ‫بەاڵم‬ ‫چەند هەڵسوڕاوێكی گۆڕانەوە هێرش كرایە گوندەكەی خۆی‪.‬‬ ‫گۆڕانەوە هێرش دەكرێتە سەر ئەو كاندیدە‌و سەرم‪.‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )464‬دو شةممة ‪2014/4/21‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫رێكکەوتنەكەی پارتی‌و گۆڕان پاكێجەكانی‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی كردە قوڕگی شێرەوە‬ ‫ئەحمەد میرە‪:‬‬ ‫ئەگەر ئۆپۆزسیۆن داواكاری‬ ‫خۆپیشاندانەكانی ‪17‬ی شوبات‬ ‫جێبەجێنەكات كارێكی كوشندە دەكات‬ ‫چاودێر – رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫پێش هەڵبژاردنە پارلەمانییەكەی‬ ‫‪21‬ی ئەیلول‪ ،‬الیەنەكانی ئۆپۆزسیۆن‌و‬ ‫بەتایبەتیش گۆڕان لەحاڵەتی چونە‬ ‫دەسەاڵت باسیان لەكۆمەڵێك پاكێجی‬ ‫چاكسازی دەكرد‪ ،‬بەاڵم لەدوای‬ ‫رێكەوتنەكەی ‪17‬ی نیسان بەهیچ‬ ‫شێوەیەك گۆڕان باسی لەپاكێجەكانی‬ ‫نەكرد‌و هیچ گرنتییەكیش نییە كە‬ ‫لەداهاتودا پارتی بتوانێت پاكێجەكانی‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی پێشو جێبەجێبكات‪.‬‬ ‫ئەمەش لەكاتێكدایە كە پێشتر‬ ‫نەوشیروان مستەفا رێكخەری گشتی‬ ‫گۆڕان دەیوت «بەتەواوی پاكێجەكانی‬ ‫سێ الیەنەكەی ئۆپۆزسیۆنەوە‪،‬‬ ‫دەچینە حكومەت»‪ .‬پارلەمانتارێكی‬

‫یەكێتیش پێیوایە‪ ،‬ئەوەی گۆڕان باسی‬ ‫دەكرد پاكێج نەبوە‪ ،‬بەڵكو تەنیا بۆ‬ ‫چەواشەكردنی خەڵك‌و دەنگ كۆكردنەوە‬ ‫بوە‪ .‬هاوكات سەرنوسەری گۆڤاری‬ ‫لڤینیش دەڵێت «ئەگەر ئۆپۆزسیۆن‬ ‫بەرنامەكانی كە پێشتر باسی دەكرد‬ ‫نەباتە ناو حكومەتەوە‪ ،‬ئەوا كارێكی‬ ‫كوشندە دەكات»‪.‬‬ ‫«ئەوەی گۆڕان دەنگی پێ كۆكردەوە‪،‬‬ ‫لەرێككەوتننامەكە نییە»‬ ‫لەوبارەیەوە پارلەمانتارێكی یەكێتی‪ ،‬بۆ‬ ‫«چاودێر» رایگەیاند‪ ،‬ئەوانەی لەماوەی‬ ‫رابردودا ئۆپۆزسیۆن باسی لێوەدەكرد‪،‬‬ ‫ب��ەس پاكێج نەبون‪ ،‬بەڵكو تەنیا بۆ‬ ‫بانگەشەی هەڵبژاردن‌و چەواشەكردنی‬ ‫خەڵك‌و دەنگ كۆكردنەوە بەكاریانهێناوە‪،‬‬

‫ئەندامێكی مەكتەبی سیاسیی یەكگرتو‪:‬‬ ‫گۆڕان باسی دەستورو مادەی ‪‌140‬و پرسی نەوتی‬ ‫دەكرد‪ ،‬كەچی لەرێككەوتنەكەیاندا لەگەڵ‬ ‫پارتی بەهیچ شێوەیەك ئاماژەیان پێ نەكردوە‬ ‫چونكە بەشێكی خاڵەكانی ناو پاكێجەكە‬ ‫لەگەڵ واقیعدا نەگونجاوە‪.‬‬ ‫د‪.‬رێ��واس فایەق‪ ،‬وتیشی «لەماوەی‬ ‫گفتوگۆی نێوان الیەنە سیاسییەكان‬ ‫بۆ پێكهێنانی حكومەت‪ ،‬لەبەر پۆست‌و‬ ‫ئیمتیازاتەكانیان (گ���ۆڕان‌و كۆمەڵ‌و‬ ‫یەكگرتو) بەهیچ جۆرێك نەمانبیست‌و‬ ‫نەمانبینی باس لەپاكێجەكانیان بكەن‌و‬ ‫لەرێككەوتننامەكەی پارتی‌و گۆڕانیشدا‬ ‫نە باسی گەڕانەوەی دەستوری تیابوە‪،‬‬ ‫نە باسی بكوژەكانی ‪17‬ی شوبات‪ ،‬من‬ ‫پێم سەیرە ئ��ەوەی گ��ۆڕان دەنگی پێ‬ ‫ك��ۆك��ردەوە هیچی لەرێككەوتننامەكە‬ ‫نەبو»‪.‬‬ ‫پاكێجەكان بونە چوار خاڵ‬ ‫الیخۆشیەوە‪ ،‬ئەندامێكی مەكتەبی‬

‫س��ی��اس��ی ی��ەك��گ��رت��وی ئ��ی��س�لام��ی‪ ،‬بۆ‬ ‫«چاودێر» جەختیكردە‪ ،‬راستە پێشتر‬ ‫لەالیەن ئۆپۆزسیۆنەوە چەند پاكێجێك‬ ‫خرابونەڕو‪ ،‬بۆ ئەوەی خزمەتی دۆخی‬ ‫سیاسی ك��وردس��ت��ان ب��ك��ات‌و لەكاتی‬ ‫دانوستانەكانی پێكهێنانی حكومەتیشدا‬ ‫باسیان لێوەنەكراوە‪ ،‬ب��ەاڵم ئێمە ئەو‬ ‫پاكێجانەمان لەچوارچێوەی چوار خاڵدا‬ ‫كۆكردۆتەوە‪ ،‬كە بریتین لەحكومەتی‬ ‫ب��ن��ك��ەف��راوان‌و ب��ەش��داری��ك��ردن��ی هەمو‬ ‫الیەنەكان لەكابینەی هەشتی حكومەتی‬ ‫هەرێمدا‌و شەریكایەتی راستەقینەی‬ ‫الیەنە سیاسییەكان‌و پێدانی وەزارەت‌و‬ ‫پ��ۆس��ت��ەك��ان بەپێی ئیستیحقاقاتی‬ ‫هەڵبژاردنی ‪21‬ی ئەیلول‪.‬‬ ‫ئ��ەب��وب��ەك��ر ه���ەڵ���ەدن���ی‪ ،‬وتیشی‬ ‫«هەرچەندە ل��ەدوای روداوەكانی ‪17‬ی‬

‫‪3‬‬

‫د‪.‬رێواس فایەق‪:‬‬ ‫ئەوانەی گۆڕان باسی دەكرد‬ ‫بەس پاكێج نەبون‌و خەڵكی‬ ‫پێ چەواشەكرد‬

‫شوبات لەالیەن دەسەاڵتەوە جەخت لەسەر‬ ‫جێبەجێكردنی ئەو پاكێجانە كراوەتەوە‪،‬‬ ‫ئومێدەوارین لەم قۆناغەشدا بەبەشداری‬ ‫یەكێتیی حكومەت پێكبێت‌و پاكێجەكان‬ ‫بخرێنە بواری جێبەجێكردنەوە»‪.‬‬ ‫ناوبراو ئاماژەی بەوەشدا‪ ،‬پێشتر گۆڕان‬ ‫زۆر تەئكیدی لەسەر چارەسەركردنی‬ ‫پرسەكانی نەوت‌و گەڕانەوەی دەستور‌و‬ ‫م����اددەی ‪ 140‬دەك����رد‪ ،‬ب���ەاڵم لەناو‬ ‫خاڵەكانی رێكەوتننامەكەیان لەگەڵ‬ ‫پارتیدا ئ��ەو بابەتانە بەهیچ جۆرێك‬ ‫ئاماژەیان بۆ نەكراوە‌و هیچ گرنتییەكیش‬ ‫نییە كە لەچوار ساڵی داهاتودا لەالیەن‬ ‫پارتیەوە ئەو پرسانە چارەسەر بكرێن‪.‬‬ ‫هەڵەیەكی كوشندە‬ ‫الی��خ��ۆش��ی��ەوە ئ��ەح��م��ەد م��ی��رە‬

‫سەرنوسەری گۆڤاری لڤین‪ ،‬نەیشاردەوە‪،‬‬ ‫ئ��ەگ��ەر ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن بەرنامەكانی‬ ‫كە پێشتر باسی دەك��رد نەباتە ناو‬ ‫حكومەتەوە‪ ،‬ئ��ەوا كارێكی كوشندە‬ ‫دەكات‌و ئەگەریش نەتوانێت مەسەلەی‬ ‫داواكارییەكانی خۆپیشاندەرانی ‪17‬ی‬ ‫شوبات لەحكومەتدا جێبەجێبكات‌و‬ ‫كار بۆ هەمواركردنەوەی یاساكانی‬ ‫رۆژن��ام��ەوان �ی‌و خۆپیشاندانەكانیش‬ ‫نەكات‪ ،‬ئەوا نەیتوانیوە بە ئەمانەتەوە‬ ‫پەیامەكەی خۆی بگەیەنێت‪ ،‬چونكە‬ ‫لەبنەڕەتدا ك��اری ئۆپۆزسیۆن بون‬ ‫كاری رەخنەگرتن بوە‪ ،‬بۆیە دەبێت‬ ‫لەكابینەی هەشتدا كە پێشتر هەیبو‬ ‫دەی��ان��وت دو ح��زب��ەك��ەی دەس���ەاڵت‬ ‫نادیموكراسین بیگۆڕێت بۆ كلتوری‬ ‫دیموكراسی‪.‬‬

‫پۆستەكانی پارتی یەكسانە بە ‪ 56‬كورسی نەك ‪38‬‬ ‫پارتی‌و گۆڕان ئیستحقاقی هەڵبژاردنیان پێشێلكرد‬ ‫چاودێر‪ -‬ئاران جەزا‪:‬‬ ‫هەفتەی رابردو بزوتنەوەی گۆڕان‌و‬ ‫پارتی رێككەوتنێكیان بۆ دابەشكردنی‬ ‫پۆستەكانی كابینەی هەشتی حكومەتی‬ ‫هەرێم واژوكرد‪ ،‬ئەمەش بەڕای‬ ‫چاودێرانی سیاسی‪ ،‬رێككەوتنێكی‬ ‫سیاسییەو بەركەوتەی هەڵبژاردنی‬ ‫لەبەرچاونەگرتوە‪ ،‬بەو پێیەی ئەو دو‬ ‫حزبە‪ ،‬پۆستە سیادییەكانیان لەنێوان‬ ‫خۆیاندا دابەشكردوە‪ ،‬كە بەرای‬ ‫شارەزایان ئەو رێككەوتنەی پارتی‌و‬ ‫گۆڕان زیاترە لەئیستحقاقی هەڵبژاردن‬ ‫وەك نمونە ئەو پۆستانەی پارتی هی‬ ‫‪ 56‬كورسییە‪ ،‬نەك ‪ 38‬كورسی‪.‬‬ ‫ناهاوسەنگیی پۆستەكان‬

‫شرۆڤەكارێكی سیاسی‪:‬‬ ‫حكومەتی بنكەفراوان پێویستی‬ ‫بەرێككەوتنی دوالیەنە نییە‬

‫بەشداریكردنی وەف��دی ب��ااڵی یەكێتی‬ ‫ل����ەن����ەورۆزی ئ���ام���ەدو هەڵوێستە‬ ‫ن��ەت��ەوەی��ی��ەك��ان��ی ت���ری‪ ،‬ب��ۆ ئەمەش‬ ‫كاریگەری واڵتانی دراوسێی وەك توركیا‬ ‫ه��ەب��وە‪ .‬ن��اوب��راو داوای ك��رد‪ ،‬ئەگەر‬ ‫هێزێك لەالیەن داگیركەرەوە سزابدرێت‪،‬‬

‫«‬

‫«‬

‫سەرۆكی پێشوی پارتی چارەسەری‬ ‫دیموكراتی كوردستان‌و سیاسەتمەدار‬ ‫ب��ە»چ��اودێ��ر»ی راگ��ەی��ان��د‪ ،‬پارتی‌و‬ ‫گ����ۆڕان رێككەوتنێكی سیاسییان‬ ‫ك��ردووە بۆ دابەشكردنی پۆستەكان‌و‬ ‫ناهەوسەنگی دروستكردوە‪ .‬لەبارەی‬ ‫پۆستەكانی گۆڕانەوە‪ ،‬د‪ .‬فایەق گوڵپی‪،‬‬ ‫رون��ی��ك��ردەوە‪ ،‬گ���ۆڕان دو وەزارەت���ی‬ ‫سیادی‌و بریكاری وەزارەت��ی ناوخۆی‬ ‫بردوە‪ ،‬كەچی یەكێتی پۆستی سیادی‬ ‫بەرنەكەوتوە‪ ،‬ئەمەش ناهاوسەنگییە‪،‬‬ ‫چونكە دەبوایە ئەو الیەنانەی كورسی‬ ‫زۆریان هێناوە‪ ،‬هەریەكەیان وەزارەتێكی‬ ‫سیادی بەركەوتایە‪ .‬د‪ .‬فایەق گوڵپی لەو‬ ‫بڕوایەدا‪ ،‬لەم رێككەوتنەدا یەكێتی سزا‬ ‫دراوەو پەراوێخراوە‪ ،‬هۆكاری ئەمەشی‬ ‫گەڕاندەوە بۆ هەڵوێستە نەتەوەییەكانی‬ ‫ی��ەك��ێ��ـ��ت��ی ل��ەپ��ش��ت��گ��ی��ری��ك��ردن��ی‬ ‫خەباتی ك��وردان��ی ب��اك��ورو رۆژئ���اواو‬

‫پێویستە بەرگری لێ بكرێت‌و لەسەر‬ ‫خەڵك پێویستە بەرگری لێ بكەن‪.‬‬ ‫فیفتی بەفیفتی‬ ‫لەالیەكی دیكەوە عەدالەت عەبدوڵاڵ‪،‬‬ ‫شرۆڤەكاری سیاسی‪ ،‬بە»چاودێر»ی‬

‫د‪ .‬فایەق گوڵپی‪ :‬رێككەوتنە‬ ‫سیاسییەكەی پارتی‌و گۆڕان‬ ‫ناهاوسەنگی دروستكردوە‬

‫راگەیاند‪ ،‬پرۆسەی وتوێژو پێكهێنانی‬ ‫حكومەتی ئەمجارە‪ ،‬كە پێنج الیەنی‬ ‫براوەی هەڵبژاردن ئامادەیی خۆیان بۆ‬ ‫بەشداریكردن تێیدا دەرب��ڕی��وە‪ ،‬بەدو‬ ‫الیەن یەكالناكرێتەوە‪ .‬ئەو شرۆڤەكارە‪،‬‬ ‫رونیشیكردەوە‪ ،‬لەپێكهێنانی حكومەتی‬

‫بنكەفراواندا وت��وێ��ژی هەرالیەكیان‬ ‫پەیوەستە بەالیەنەكانی دیكەشەوە‪،‬‬ ‫ناكرێت دو الی��ەن لەنێوان خۆیاندا‬ ‫ی��ەك�لای ب��ك��ەن��ەوە‪ ،‬بەڵكو ئ���ەوە بۆ‬ ‫پێكهێنانی حكومەتی زۆرینەیە‪ ،‬نەك‬ ‫بنكەفراوان‪ ،‬بۆیە ناكرێت رێككەوتنی‬

‫دوقۆڵی رابگەیەنرێـت‪ ،‬مادام الیەنەكانی‬ ‫دیكە‪ ،‬هێشتا رەزامەندییان دەرنەبڕیوە‪.‬‬ ‫ن���اوب���راو‪ ،‬ه���ۆك���اری راگ��ەی��ان��دن��ی‬ ‫رێككەوتنی نێوان پارتی‌و گۆڕانی بۆ دو‬ ‫هۆكار گەڕاندەوە‪ ،‬یەكەمیان بۆ بەهێزی‬ ‫خۆیان‌و بێ منەت لەبەشداریكردنی‬ ‫الیەنەكانی دیكە‪ ،‬ئەگەر ئەمەشیان‬ ‫نەبێت دوەمیانە كە ئەویش ئەوەیە‪،‬‬ ‫كە لۆژیكی وتوێژ نازانن‌و رەچاویان‬ ‫ن��ەك��ردوە‪ .‬ع��ەدال��ەت ع��ەب��دوڵ�ڵا‪ ،‬ئەو‬ ‫رێككەوتنەی گ���ۆڕان‌و پارتی لەسەر‬ ‫بنەمای ئیستحقاقی هەڵبژاردن‌و رێژەی‬ ‫كورسی نییە‪ ،‬بەڵكو رێككەوتنێكی تەواو‬ ‫سیاسییەو دەتوانین بڵێین نیوە بەنیوە‬ ‫ی��ان فیفتی بەفیفتی پۆستەكانیان‬ ‫دابەشكردوە‪.‬‬ ‫شرۆڤەكارەكە‪ ،‬رونكردنەوەی زیاتری‬ ‫لەوبارەیەوە دا‪« ،‬پارتی سەرۆكوەزیران‌و‬ ‫لەبەرامبەردا گۆڕان سەرۆكی پارلەمانی‬ ‫وەرگ��رت��وە‪ ،‬ك��ە دو پۆستی سیادی‬ ‫گ��ەورەن‪ ،‬دو وەزارەت��ی سیادی ئەمنی‬ ‫ناوخۆو پێشمەرگە یەكەمیان بۆ پارتی‌و‬ ‫دوەمیان بۆ گۆڕان‪ ،‬هەرچی بواری نەوت‌و‬ ‫داراییە‪ ،‬وەزارەتی سامانە سروشتییەكان‬ ‫بۆ پارتی‌و دارایی ‌و ئابوری بۆ گۆڕانە‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا ئەو دو الیەنە كورسییەكانیان‬ ‫وەك نییە‪ ،‬پارتی ‪ 38‬كورسی هەیە‪،‬‬ ‫گۆڕان ‪ 24‬كورسی هەیە»‪.‬‬ ‫ئەو شرۆڤەكارە‪ ،‬وتیشی «پارتی‌و‬ ‫گ�����ۆڕان پ��ش��ك��ی زۆری������ان ب����ردوە‪،‬‬ ‫سەرباری پۆستی سەرۆكی هەرێم كە‬ ‫لەبەرامبەر پۆستی سەرۆككۆمارە‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا دوای ئ��ەم خولە گرەنتی‬ ‫نییە ئ��ەو پۆستە بدرێتەوە بەكورد‬ ‫یان بەیەكێتی نیشتمانی كوردستان»‪.‬‬ ‫وتیشی»پێكهێنانی حكومەت بەو شێوە‬ ‫گرژی‌و پەرچەكرداری لێ دەكەوێتەوە»‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )4٦4‬دو شةممة ‪2014/4/21‬‬

‫ديالؤط‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫لەمەودوا دەرگای یەکێتی بۆ وەرگرتنی کادرانی پارتی وااڵدەکەین‬

‫د‪ .‬جوان ئیحسان‪ ،‬ئەندامی سەركردایەتیی یەكێتی‪ ،‬بۆ”چاودێر”‬ ‫رێكخراو بكرێتەسەر یەكێتی‪ ،‬هۆكاری‬ ‫ئەمە بۆچی دەگەڕێنەوە؟‬ ‫د‪.‬ج���������وان ئ���ی���ح���س���ان‪ :‬ئ��ێ��م��ە‬ ‫لەهەڵسوكەوتكردندا هێمنین‪ ،‬بەاڵم بەو‬ ‫مانایە نا هەر هێرشێك بكرێتەسەرمان‬ ‫هێمن بین‌و وەاڵم��ن��ەدەی��ن��ەوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫زۆر بەتوندی وەاڵم��ی ه��ەر هێرشێك‬ ‫دەدەینەوە‌و سەبریش لەسەر وەاڵمدانەوە‬ ‫ناگرین‪ ،‬جا ئەو هێرشە بە وشە بێت‬ ‫یان بەهەر شێوەیەكی تر بێت بۆ سەر‬ ‫سنوری یەكێتی بەشێوەیەكی زۆر توند‬ ‫وەاڵممان دەبێ‌‪.‬‬

‫سازدانی‪ :‬ئارام بۆرە‬

‫ئەندامێكی سەركردایەتیی یەكێتی‬ ‫رایدەگەیەنێت‪ ،‬هیچ الیەنێكی سیاسی‬ ‫لەهەرێمی كوردستاندا هێندەی یەكێتی‬ ‫ێ‬ ‫بەهێزو كاریگەر نیە تاوەكو بتوان ‌‬ ‫پ���ەراوێ���زی ب��خ��ات‪ ،‬یەكێتیش خۆی‬ ‫بڕیاردەدات بچێتە كام رێككەوتنەوە‌و‬ ‫لەكام رێككەوتنیش بكشێتەوە‪.‬‬ ‫د‪ .‬ج���وان ئیحسان‪ ،‬ك��ە ه��اوك��ات‬ ‫وتەبێژی هەڵمەتی هەڵبژاردنی یەكێتییە‪،‬‬ ‫لەم دیالۆگە تایبەتەیدا لەگەڵ «چاودێر»‬ ‫چاودێر‪ :‬ئەگەر هێرشەكان بەمجۆرە‬ ‫ئاماژەبەوەشدەدات‪ ،‬لە دوای رێككەوتنی‬ ‫گ���ۆڕان‌و پ��ارت��ی‪ ،‬پەیامێكمان هەیە ل��ە الی���ەن الی��ەن��ەك��ان‌و میدیاكانەوە‬ ‫بۆ الیەنگران‌و ئەندامانی گ��ۆڕان‪ ،‬كە بەردەوامبێت‪ ،‬ئێوە چ جۆرە وەاڵمێكتان‬ ‫ئەوەشی ئەوەیە‪ ،‬ستراتیژیەتی گۆڕان دەبێت؟‬ ‫د‪.‬ج����وان ئیحسان‪ :‬ئێمە وەاڵم��ی‬ ‫بەتەواوەتی گۆڕا‪ ،‬ئایا بیر لەوەدەكەنەوە‬ ‫ئەندامەكانیان ستراتیژیەتی دەنگدانیان ئ����ەو ه��ێ��رش��ان��ەم��ان داون����ەت����ەوە‬ ‫دەگۆڕن یان وەك خۆی دەمێنێتەوە‪.‬‬ ‫ێ ئەوەی‬ ‫لەرێگەی راگەیاندنەوە‪ ،‬بەب ‌‬ ‫دەسپێشخەربین بۆسەر هێرشكردنەسەر‬ ‫چ��اودێ��ر‪ :‬ل��ەس��ەرەت��ای بانگەشەی ه��ەر الیەنێك‪ ،‬چونكە وەك هێزێكی‬ ‫هەڵبژاردنەوە‪ ،‬هێمنی لە بانگەشەی سیاسی متمانەی زۆرم��ان بەخۆمانە‌و‬ ‫یەكێتیدا دەبینرێت‪ ،‬ئەمە چۆن شرۆڤە متمانەشمان بەهەنگاوەكانمانە‪ ،‬چونكە‬ ‫دەكەیت؟‬ ‫پێشتر ل��ێ��ك��دان��ەوەو لێكۆڵینەوەی‬ ‫د‪ .‬ج���وان ئیحسان‪ :‬ل��ەس��ەرەت��اوە هەنگاوەكانمان ك��ردوە‪ ،‬بەپێچەوانەی‬ ‫ێ‬ ‫پێش دەستپێكردن‌و جێبەجێكردنی زۆرێك لەالیەنە سیاسییەكان كە هەند ‌‬ ‫بانگەشە‪ ،‬بڕیارماندا دەبێ بانگەشەیەكی الی��ەن هەن تەنها كاریان پێداكێشانە‬

‫زۆر بەتوندی وەاڵمی هەر هێرشێك‬ ‫دەدەینەوە‌و سەبریش لەسەر‬ ‫وەاڵمدانەوە ناگرین‬ ‫هێمن‌و سەردەمیانە بێت‌و زۆر دوربێت‬ ‫ل��ەه��اژوه��وژ‌و بێزاركردنی هاواڵتیان‪،‬‬ ‫لەسەروی هەموشیانەوە جوانیی یەكێتی‬ ‫دەرب���خ���ات وەك هێزێكی م��ۆدێ��رن‌و‬ ‫سۆشیالدیموكرات‪ ،‬تەنانەت لەچۆنێتیی‬ ‫هەڵواسینی پۆستەر‌و بەكارهێنانی ئەو‬ ‫ماددانەی كە قەدەغەكراونین‪ ،‬ئومێدیش‬ ‫دەكەین تاكۆتایی پڕۆسەی هەڵبژاردن‌و‬ ‫ب��ەدەس��ت��ه��ێ��ن��ان��ی ئەنجامێكی ب��اش‬ ‫بەمشێوەیە بەردەوام بێت‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬ئەو هێمنییەی یەكێتی بۆتە‬ ‫هۆی ئەوەی كە لە ئێستادا هێرشێكی‬

‫ێ‬ ‫بەم الوب���ەوالدا‌و دواتریش هیچیان پ ‌‬ ‫نیە‪ ،‬بۆیە كە هێمنین لەهەڵسوكەوتمان‬ ‫گرەنتی ئەوە ناكەین كە هەر هێرشێكمان‬ ‫بكرێتەسەر بەهەمان هێمنی وەاڵممان‬ ‫هەبێ‌‪ ،‬چونكە وەاڵمەكانمان بەبەڵگەوە‬ ‫ێ‬ ‫ێ بەپێچەوانەی ئەو هێرشانەی بەب ‌‬ ‫دەب ‌‬ ‫بەڵگە دەكرێتە سەرمان‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬لەگەڵ بانگەشەی هەڵبژاردندا‬ ‫لە الی��ەن پارتیەوە چەندین ئەندامی‬ ‫ب��ااڵی یەكێتی وەرگ��ی��راوە‪ ،‬ئایا ئەوە‬ ‫پێشێلكردنی رێككەوتننامەی ستراتیژی‬ ‫نییە؟ یان زەنگی كۆتایی رێككەوتنامەكە‬

‫دكتۆر جوان ئیحسان‬ ‫لەدایكبوی ‪ - 1975‬سلێمانی‬ ‫ماستەر لەزانستی تاوان ‪ -‬زانكۆی سەاڵحەددین‬ ‫دكتۆرا لەزانستی تێرۆر ‪-‬زانكۆی سلێمانی‬ ‫ئەندامی سەركردایەتی‌و لێپرسراوی بۆردی‬ ‫رێكخراوە دیموكراتییەكانی یەكێتیی‬ ‫وتەبێژی هەڵمەتی هەڵبژاردنی یەكێتی‬ ‫نییە؟‬ ‫د‪.‬ج��وان ئیحسان‪ :‬وەرگرتنی ئەندام‬ ‫پێشێلكردنی رێككەوتنامەی ستراتیژیە‪،‬‬ ‫ئ��ەگ��ەر زۆرێ����ك ل��ەخ��اڵ��ەك��ان��ی ت��ری‬ ‫ێ‬ ‫رێككەوتنامەكە ئەمەی بەرامبەر نەكراب ‌‬ ‫ئەوا لەدو ساڵی رابردو پارتی هەوڵیداوە‬ ‫ئ��ەن��دام��ەك��ان��ی ئێمە ب���ەالی خۆیاندا‬ ‫رابكێشن‪ ،‬بەاڵم یەكێتی باكی بەوە نیە‌و‬ ‫ناشیشارینەوە لەماوەی رابردودا كادر‌و‬ ‫ئەندامێكی زۆری پارتی داوای ئەندامێتی‬ ‫لەیەكێتی دەكەن‪ ،‬بۆیە ئەگەر لەرابردو‬ ‫كەمتر وەاڵمی ئەو كادرانە درابێتەوە ئەوا‬ ‫لەمەدوا یەكێتیش دەرگای وااڵدەكات بۆ‬ ‫هەر ئەندامێك ببێتە یەكێتی‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫ئەو كەسە ئەگەر بیەوێت یەكێتی وەك‬ ‫ماڵێكی گ��ەورە بەخۆی رەوا ببینێت‌و‬ ‫بیەوێت هەست بەدڵنیایی‌و كەرامەتی‬ ‫ت��ێ��دا پ��ارێ��زراو ب��ێ��ت‪ ،‬بەدڵنیاییەوە‬ ‫ئێمەش دەرگای بۆ وااڵدەكەین بۆ هەر‬ ‫كەسێك لەهەر الیەنێك بێت بێتە ریزی‬ ‫یەكێتییەوە‪.‬‬ ‫چ��اودێ��ر‪ :‬لە پێكهێنانی حكومەتدا‬ ‫پ��ارت �ی‌و هەندێك الی���ەن دەی��ان��ەوێ��ت‬ ‫یەكێتی پەراوێز بخەن‪ ،‬ئەو پۆستانەی‬ ‫نادرێتە یەكێتی كە دەیەوێت‪ ،‬هۆكاری‬ ‫ئ��ەوە بۆچی دەگ��ەرێ��ت��ەوە؟ بەتایبەت‬ ‫دوای ئەوەی رێككەوتنی گۆڕان‌و پارتی‬ ‫ئاشكراكرا؟‬ ‫د‪ .‬ج��وان ئیحسان‪ :‬هیچ الیەنێكی‬ ‫سیاسی لەهەرێم هێندەی یەكێتی بەهێزو‬

‫ێ یەكێتی‬ ‫كاریگەر نیە تاوەكو بتوان ‌‬ ‫پ��ەراوێ��زب��خ��ات‪ ،‬هیچ هێزێك تائێستا‬ ‫دروستنەبوە بتوانێ‌ لەیەكێتی بەهێزتر‬ ‫بێت ل���ەڕوی ف��ك��ری‌و كاریگەرییەوە‪،‬‬ ‫هەرچەندە لەهەڵبژاردنەكان بەڕونی‬ ‫ێ الیەنی سیاسی لەرێگەی‬ ‫دیاربوە هەند ‌‬ ‫ئەنجامدانی ساختەكارییەوە ریكۆردی‬ ‫ب��ۆخ��ۆی ت��ۆم��ارك��رد‪ ،‬ت��وان��ی ژم���ارەی‬ ‫دەن��گ��ەك��ان��ی لەیەكێتی زی��ات��ر بێت‪،‬‬ ‫لەبەرئەوە ئەو رێككەوتنانەش هێندە‬ ‫بەهێز نابینین كە بتوانن یەكێتی پەراوێز‬ ‫بكەن‪ ،‬یەكێتی خۆی بڕیاردەدات بچێتە‬ ‫كام رێككەوتنەوە‌و لەكام رێككەوتنیش‬ ‫بكشێتەوە‪ ،‬چونكە كاتێك یەكێتی ئەو‬ ‫بڕیارانە دەدات سەنگ‌و قورسایی خۆی‌و‬ ‫مێژوی خۆی لەبەرچاوگرتوە‌و تاكە هێزی‬ ‫سیاسیشە كە سەنگ‌و قورسایی داوەتە‬ ‫دەست بۆچونی كادرەكانی بەپێچەوانەی‬ ‫الیەنەكانی تر‪ ،‬بەڵگەش بۆ ئەمە كاتێك‬ ‫یەكێتی بڕیار دەدات ئەندام‌و كادرەكانی‬ ‫توشی شۆك ناكات‪ ،‬ب��ەاڵم هێزەكانی‬ ‫تر لەوانەش گۆڕان كاتێك بڕیار دەدات‬ ‫كادرەكانی توشی شۆك دەبن‪ ،‬بەنمونە‬ ‫لەراگەیاندنی ئەو رێككەوتنە‪ ،‬بەاڵم ئەمە‬ ‫لەناو یەكێتی نیە‪ ،‬لەكاتی خۆشیدا ئێمە‬

‫هیچ الیەنێك هێندەی یەكێتی بەهێزو‬ ‫كاریگەر نیە تابتوانێ‌ پەراوێزی بخات‬

‫لەرابردو نە لەئێستا‌و نە لەدوارۆژیش‪،‬‬ ‫ێ وەاڵمی ئەو هێرشانە بداتەوە‬ ‫تا نەتوان ‌‬ ‫كە ل��ەالی��ەن پارتیەوە كرایە س��ەری‌و‬ ‫سەرەنجام شەڕی ناوخۆی لێكەوتەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم لەئەنجامی سیاسەتی حەكیمانەی‬ ‫مام جەالل‌و سیاسەتی رون‌و ئاشكرای‬ ‫یەكێتی كە هەموان ب��اش دەزان��ن بۆ‬ ‫رێگەگرتن لەدوبارەبونەوەی كارەساتی‬ ‫شەڕی ناوخۆ ئەو رێككەوتنامەیە مۆركرا‪،‬‬ ‫تا واڵتێكی ئاسودە‌و ئارام بەرقەراربێت‪،‬‬ ‫بۆیە ل��ەو س��ەردەم��ەدا (م��ەرج نیە بۆ‬ ‫ئێستا )ئەگەر ئەو رێككەوتنامەیە نەبوایە‬ ‫رەنگە شەڕی ناوخۆ تائێستا بەردەوام‬ ‫بوایە‪ ،‬بەاڵم گۆڕان لەو سەردەمە بەو‬ ‫مێژوە الوازە‌و هاتنە پێشە الوازەی��ەوە‪،‬‬ ‫هەروا بەو بونە بێ‌ بنەمایە‌و لەرزۆكەی‬ ‫خ���ۆی���ەوە‪ ،‬ئ��ای��ا ب��ەرام��ب��ەر چ��ی ئ��ەو‬ ‫هێز‌و كاریگەریی خۆمان نیشان دەدا‪ ،‬رێككەوتننامەیەی كردوە‪ ،‬چونكە یەكێتی‬ ‫بەرامبەر ئەو الیەنانە‪ ،‬هەر هێزێكیش لەپێناو خوێننەڕشتن‌و رێگری لەشەڕی‬ ‫بیرلەوەبكاتەوە یەكێتی پەراوێز بخات ناوخۆ رێككەوتنی ستراتیژی ك��ردوە‪،‬‬ ‫دڵنیابێ‌ پەشیماندەبێتەوە‪.‬‬ ‫ێ بزوتنەوەی گ��ۆڕان وەاڵم‬ ‫بۆیە دەب � ‌‬ ‫بداتەوە‪ ،‬یان وەاڵمی الیەنگرانی خۆی‬ ‫چ��اودێ��ر‪ :‬پێتوانیە ئ��ەوەی پێشتر بداتەوە كە لەسەر چی‌و لەسەر حیسابی‬

‫ئێمە پەیامێكمان بۆ الیەنگران‌و‬ ‫ئەندامانی گۆڕان هەیە‪ ،‬ستراتیژیەتی‬ ‫گۆڕان بەتەواوەتی گۆڕا‪ ،‬ئایا‬ ‫ئەندامەكانیان ستراتیژیەتی دەنگدانیان‬ ‫دەگۆڕن یان وەك خۆی دەمێنێتەوە؟‬ ‫گ��ۆڕان دەی��وت یەكێتی بۆتە پاشكۆ‬ ‫یان باسی لە رێككەوتنی لەگەڵ پارتی‬ ‫دەكرد بەشێوەیەكی نائاسایی‪ ،‬ئێستا‬ ‫پێچەوانەی ئەو قسانە راستن‪ ،‬گۆڕان‬ ‫رێككەوتن دەكات لەژورە تاریكەكاندا؟‬ ‫د‪ .‬جوان ئیحسان‪ :‬مێژوی یەكێتی زۆر‬ ‫جیاوازە لەگەڵ پارتی‌و گۆڕان‪ ،‬یەكێتی‬ ‫ل���ەدوای ملمالنێیەكی زۆر سەخت‌و‬ ‫خوێناوی دروستبوە‪ ،‬هەمو كەسێكیش‬ ‫مێژوی باش لەبیرە كە یەكێتی هەرگیز‬ ‫دەستپێشخەر نەبوە لەو ملمالنێیانە‌و‬ ‫سەرشۆڕی هیچ الیەنێكیش نەبوە‪ ،‬نە‬

‫كێ‌ ئەو رێككەوتنەی ئیمزاكردوە‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەو رێككەوتنە لەسەر حسایی الیەنگرانی‬ ‫خۆی‌و ئەندامەكانی یەكێتی كردویەتی‌و‬ ‫مافی ئەوانەی خواردوە‪ ،‬لەجێگای ئەوەی‬ ‫یەكێتی ئەو دەستەی درێ��ژی كرد بۆ‬ ‫گۆڕان‌و الیەنەكانی تر بێنە ناو حكومەت‬ ‫بەو شێوەیە وەاڵمی یەكێتیان دایەوە‪،‬‬ ‫بۆیە ئێمە پەیامێكمان هەیە بۆ الیەنگران‌و‬ ‫ئەندامانی گ��ۆڕان ستراتیژیەتی گۆڕان‬ ‫بەتەواوەتی گۆڕا ئایا بیر لەوەدەكەنەوە‬ ‫ئەندامەكانیان ستراتیژیەتی دەنگدانیان‬ ‫دەگۆڕن یا نوەك خۆی دەمێنێتەوە‪.‬‬

‫چەند کاندیدێکی یەکێتی باسی بنەمای المەرکەزییەت دەکەن‬ ‫“ئەو سڕبونەی ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەولێر‌و دهۆك ناهێڵین”‬ ‫ئەم بنەمایەش دورتدەخاتەوە لە رۆتین‌و‬ ‫بێزاركردنی هاواڵتیان‪.‬‬ ‫چاودێر‪ -‬ئاودێر نەسرەدین‪:‬‬ ‫رێباز بێركۆتی بۆ «چاودێر»‪ ،‬وتیشی‬ ‫كاندیدانی یەكێتی بۆ هەڵبژاردنی «ل��ەالی��ەك��ی دی��ك��ەوە ئ��ەو ئەنجومەنە‬ ‫ئ��ەن��ج��وم��ەن��ی پ��ارێ��زگ��اك��ان��ی ه��ەرێ��م‪ ،‬دەسەاڵتێكی چ��اودێ��ری بەسەر هەمو‬ ‫جەختلەسەر جێبەجێكردنی دەسەاڵتەكانی ئاستەكاندا دەبێت لە پارێزگارەوە تاكو‬ ‫ئەنجومەن دەكەنەوە‪ ،‬بۆ كەمكردنەوە ئاستی خ��وارەوە‪ ،‬لە دەركرنی رێنمایی‬ ‫دەس��ەاڵت��ی ت��اك��ڕەوی لە پارێزگاكان‌و ئیداری بۆ ئەو كەسانەی كە كارەكانیان‬ ‫چ��ارەس��ەك��ردن��ی كێشەكانی سەرجەم وەكو پێویست بەڕێوەنابەن‪ ،‬ئەمە جگە‬ ‫هاواڵتیان لە رێگەی ئەنجومەنەوە‪ ،‬دەڵێن لەبابەتی رێكخستنی بودجەی پارێزگا بۆ‬ ‫“ئەو سڕبونەی ئەنجومەنی پارێزگاكانی تەخشان‌و پەخشان نەكردنی بودجەی‬ ‫پارێزگا‪.‬‬ ‫هەولێر‌و دهۆك ناهێڵین”‬ ‫بێركۆتی ئەوەشیخستەڕو‪ ،‬لە ماوەی‬ ‫رێباز بێركۆتی‪ :‬لەهەولێر تەخشان‌و رابردودا لەهەولێر تەخشان‌و پەخشانێكی‬ ‫پەخشانێكی زۆر بە موڵكی گشتییەوە زۆر ب��ە موڵكی گشتییەوە ك���راوە‌و‬ ‫بەهەزاران دۆنم زەوی بەهەدەر دراوە‌و‬ ‫كراوە‬ ‫كاندیدێكی یەكێتی بۆ هەڵبژاردنی دەست بۆ موڵكی گشتی براوە‪ ،‬دەسەاڵت‬ ‫ئەنجومەنی پارێزگا رایدەگەیەنێت‪ ،‬كە بۆ بەرژەوەندیی بەرپرسەكان بەكارهاتوە‌و‬ ‫ئەنجومەنی پارێزگای هەولێر لەسەر ئەمەش زیانی زۆری لەشاری هەولێر داوە‪.‬‬ ‫بنەمای یاسای ژمارە ‪3‬ی ساڵی ‪2009‬ی‬ ‫تەالر بەرزنجی‪ :‬بەپێی پێویستی‪،‬‬ ‫پارلەمانی كوردستان بە پشتبەستن‬ ‫ئ��ەن��ج��وم��ەن��ی پ��ارێ��زگ��ای سلێمانی‬ ‫بەشە بودجە بۆ شارو شارۆچكەكان‬ ‫ب��ەو یاسایە ئ��ەو ئەنجومەنە توانا‌و‬ ‫رایدەگەیەنێت‪ ،‬ئەنجومەنی پارێزگای‬ ‫دابینبكرێت‬ ‫دەسەاڵتێكی زۆری دەب��ێ �ت‌و لەسەر‬ ‫كاندیدێكی یەكێتی بۆ هەڵبژاردنی سلێمانی لەساڵی ‪2005‬ەوە شەرعیەتی‬ ‫بنەمای المەركەزییەت ك��اردەك��ات‪ ،‬كە‬

‫یاسایی خ��ۆی ن��ەم��اوە لە‬ ‫ئەنجامدانی كارەكانیدا‪.‬‬ ‫ت����ەالر ش��ێ��خ ئ��ەح��م��ەد‬ ‫بەرزنجی ب��ۆ «چ��اودێ��ر»‬ ‫وتیشی «ل��ە هەڵبژاردنی‬ ‫داه����ات����ودا ك���ار ل��ەس��ەر‬ ‫الم��ەرك��ەزی��ی��ەت دەك��ەی��ن‪،‬‬ ‫تا لەو رێگەیەوە بتوانین‬ ‫پێویستییەكانی‬ ‫ه��ەم��و‬ ‫خ��ەڵ��ك ب��ەب��ێ ج��ی��اوازی‬ ‫لەنێوان ش��ارو شارۆچكە‌و‬ ‫هەریەكەیان‬ ‫گوندەكاندا‬ ‫بەپێی پێویستی‪ ،‬بەشە‬ ‫بودجەی خۆیان كارەكانیان‬ ‫بۆ جێبەجێ بكرێت‪.‬‬ ‫ب���������ەرزن���������ج���������ی‬ ‫ئ��ام��اژەی��ب��ەوەش��ك��رد‪ ،‬بە‬ ‫پێی ئەو كارنامەیەیەی كە‬ ‫یەكێتی هەیەتی ئارامی‌و‬ ‫خۆشگوزەرانی بۆ شاری‬ ‫سەربەخۆیی‬ ‫سلێمانی‌و‬ ‫بۆ ئەنجومەنی پارێزگای‬ ‫سلێمانییە‪ ،‬ك��ە زی��ات��ر خزمەتكردنی‬ ‫هاواڵتیانە‪ ،‬بۆ هەمو چین‌و توێژەكانە‪.‬‬

‫حەمید بەدرخان‪ :‬هەرچی پرۆژەی‬ ‫خزمەتگوزاری هەیە دەگەڕێتەوە ژێر‬ ‫دەسەاڵتی ئەنجومەن‬ ‫كاندیدێكی یەكێتی بۆ هەڵبژاردنی‬ ‫ئەنجومەنی پارێزگاكان‪ ،‬رایدەگەیەنێت‪،‬‬ ‫ئەنجومەنی پارێزگا رۆڵێكی ئێجگار گرنگی‬ ‫لە ژیانی رۆژانەی هەمو تاكێكی هاواڵتیانی‬ ‫پارێزگاكەدا هەیە‪ ،‬بەتایبەت لە پەیوەست‬ ‫بە پرۆژە خزمەتگوزارییەكانەوە‪.‬‬ ‫حەمید بەدرخان‪ ،‬وتیشی «لەبەرنامەی‬ ‫ك����اری ئ��ێ��م��ەی��ە ه���ەرچ���ی پ����رۆژەی‬ ‫خزمەتگوزاری تایبەت هەیە بگەڕێتەوە‬ ‫ژێ��ر دەس��ەاڵت��ی ئەنجومەنەكە ئەمەش‬ ‫بەپێی یاسا دەبێت»‪.‬‬ ‫ب�����ەدرخ�����ان‪ ،‬ب����ۆ «چ����اودێ����ر»‬ ‫ئاشكراشیدەكات‪ ،‬ئەنجومەنی پارێزگا‬ ‫رۆڵی لە گێڕانەوەی هەمو ئەو كارگانەدا‬ ‫دەبێت كە ئێستا داخ��راون‌و لەپێشتردا‬ ‫هەبون‪ ،‬كە زیاتر لە ‪ 20‬هەزار كرێكار‌و‬ ‫فەرمانبەر ك��اری تێدا دەك���ردن‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئەنجومەن دەتوانێت رۆڵی زۆری هەبێت‬ ‫لە دروستنەكردنی تاكڕەوی لەدەسەاڵت‌و‬ ‫بڕیاردان لەسەر باشكردنی ژیانی هاواڵتی‪.‬‬

‫دلڤین نێروەیی‪ :‬چاودێریی كارو‬ ‫ئەدای حكومەت‌و ئیدارەی پارێزگا‬ ‫دەكەین‬ ‫كاندیدێكی یەكێتی بۆ هەڵبژاردنی‬ ‫ئ��ەن��ج��وم��ەن��ی پ���ارێ���زگ���ای ده����ۆك‪،‬‬ ‫رایدەگەیەنێت‪ ،‬بۆ ئەنجومەنی پارێزگا‬ ‫رۆڵێكی ئێجگار گرنگی لە بەڕێوەبردنی‬ ‫پارێزگاكاندا دەبێت‪ ،‬كاری ئەنجومەنی‬ ‫پارێزگا لەچەند خاڵێكی زۆر گرنگدا‬ ‫چڕ دەكرێتەوە‪ ،‬كە ئەوانیش بریتین لە‬ ‫چاودێریكردنی كارو ئ��ەدای حكومەت‌و‬ ‫ئیدارەی پارێزگاكە‪.‬‬ ‫دل��ڤ��ی��ن م��ح��ەم��ەد ن���ێ���روەی���ی‪ ،‬بۆ‬ ‫«چاودێر» ئەوەشدەخاتەڕو‪ ،‬لە زۆربەی‬ ‫واڵتە دیموكراسییەكاندا بەتایبەتی ئەو‬ ‫واڵت��ان��ەی كە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی‬ ‫پارێزگاكانی تێدا دەكرێت المەركەزیەت‬ ‫جێبەجێدەكرێت‪.‬‬ ‫وتیشی ئەنجومەنی پارێزگاکانی دهۆک‬ ‫و هەولێر پێشتر سڕکرابون هیچ رۆڵێکیان‬ ‫نەگێڕاوە‪ ،‬بۆیە ئێمە بەرنامەمان هەیە کە‬ ‫سڕبونی ئەنجومەنی پارێزگاکانی دهۆک و‬ ‫هەولێر نەهێڵین‪.‬‬

‫ناوخؤ‬

‫ذمارة (‪ )4٦4‬دو شةممة ‪2014/4/21‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫"ناهێڵین خەڵكی سلێمانی باجی ملمالنێ سیاسییەكان بدەن"‬ ‫كاندیدەكانی یەكێتی‪ :‬سلێمانی بەپێشەنگی دەهێڵینەوە‬

‫چاودێر‪ -‬ئاران جەزا‪:‬‬ ‫بەپێی ئامارو داتاكان ل��ەڕوی بونی‬ ‫خزمەتگوزارییەوە‪ ،‬پارێزگای سلێمانی‬ ‫لەنێو ه��ەر ‪ 18‬پارێزگاكەی عیراقدا‬ ‫پ��ل��ەی ی��ەك��ەم��ی گ��رت��وە‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫لەبوارەكانی تەندروستی‪ ،‬ئاوو ئاوەڕۆ‪،‬‬ ‫رێژەی بێكاری‌و هەژاری‪ ،‬لیستی یەكێتی‬ ‫نیشتمانی كوردستانیش بۆ هەڵبژاردنی‬ ‫ئەنجومەنی پ��ارێ��زگ��اك��ان ك��ە ل��ە‪30‬ی‬ ‫نیسان بەڕێوەدەچێت‪ ،‬بەرنامەی هەیە‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی‪ ،‬سلێمانی لەو پێشەنگییەدا‬ ‫بمێنێتەوەو بگرە پەرەشی پێبدەن‌و‬ ‫رێنەدەن ملمالنێ سیاسییەكان كاریگەری‬ ‫لەسەر خزمەتگوزارییەكانی شارەكە‬ ‫هەبێت‪.‬‬

‫پایتەختی رۆشنیری دەكەینە‬ ‫پایتەختی گەشتوگوزاریش‬

‫پرۆژەكان تێكەڵی سیاسەت نەكرێن‬ ‫ك��ان��دی��دێ��ك��ی یەكێتی نیشتمانی‬ ‫كوردستان بۆ ئەنجومەنی پارێزگای ئەوەی لەژێر چاودێری ورددا جێبەجێ‬ ‫سلێمانی ئاماژە بەوە دەك��ات‪ ،‬پەیامی بكرێن‪.‬‬ ‫ئ���ەوان وەك ك��ان��دی��دەك��ان‪ ،‬پەیامی‬ ‫لەبارەی رێگرتن لەكاریگەریی ملمالنێ‬ ‫یەكێتییە‪ ،‬كە بریتییە لە پێشكەشكردنی سیاسییەكان لەسەر خزمەتگوزارییەكان‪،‬‬ ‫خزمەتگوزاری بۆ سەرجەم شارەكان‪.‬‬ ‫ئ��ەو ك��ان��دی��دەی یەكێتی‪ ،‬ب��اس ل��ەوە‬ ‫محەمەد رەس���وڵ م���وراد كاندیدی دەك���ات‪ ،‬ئەنجومەنی پارێزگا‪ ،‬خۆی‬ ‫یەكێتی‪ ،‬دەڵێت "ئێمە كار بۆ چەسپاندنی خزمەتگوزارییە‪ ،‬هەمو لیستەكان نابێت‬ ‫سیستمی المەركەزی دەكەین لەپارێزگادا كارە خزمەتگوزارییەكان تێكەڵی كاری‬ ‫بۆ هەموو سێكتەرە خزمەتگوزارییەكانی سیاسی بكەن‪ ،‬كە پرۆژەیەك بۆ شوێنێك‬ ‫ب��واری تەندروستی‪ ،‬پ���ەروەردە‪ ،‬ئاو و دەكرێت‪ ،‬ئەوە هەر تەنها بۆ لیستێك‬ ‫شارەوانی‌و ئەوانی دیكەش"‪.‬‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكو بۆ هەمو لیستەكان‌و هەمو‬ ‫ن��اوب��راو‪ ،‬رون��ی��ش��ی��ك��ردەوە‪ ،‬ئ��ەوان خەڵكە‪.‬‬ ‫ه��ەوڵ��دەدەن پ��رۆژەك��ان لەسەر ئاستی‬ ‫جێبەجێبەجێبكرێن‌و‬ ‫خ������وارەوە‬ ‫سلێمانی لەسەر دەستی یەكێتی‬ ‫پ��رۆژەی��ەك‬ ‫��ەر‬ ‫�‬ ‫ه‬ ‫ب��ۆ‬ ‫�ان‬ ‫�‬ ‫�ەك‬ ‫ف��ەرم��ان��گ�‬ ‫پێشەنگە‬ ‫نەگەڕێنەوە بۆ فەرمانگەی سەروخۆیان‪،‬‬ ‫رێكەوت محەمەد زەك��ی كاندیدێكی‬ ‫وات��ە ك��ارەك��ان لەئاستی خ���وارەوەدا دیكەی یەكێتی‪ ،‬باس لەوە دەكات‪ ،‬ئەو‬ ‫جێبەجێ بكرێن‪ ،‬ئەمەش بەمەرجی پێشەنگییەی پارێزگای سلێمانی كە‬

‫ئامارو داتا فەرمییەكان باسی دەكەن بێكاری لە‪%6‬ەوە بۆ ‪ %4‬دابەزێنن‌و رێژەی‬ ‫لەڕوی بونی خزمەتگوزارییەوە‪ ،‬لەسەر هەژاری لە‪%2‬ەوە بكەن بە‪.%1‬‬ ‫دەستی یەكێتی بەدی هاتوە‪ ،‬كە پێشتر‬ ‫پایتەختی گەشتوگوزار‬ ‫ویستراوە بشێوێنرێت‪.‬‬ ‫سەرۆكی لیستی یەكێتی نیشتمانی‬ ‫ناوبراو‪ ،‬وتیشی "ئێمە هەوڵدەدەین‬ ‫ئەو پێشەنگییەی سلێمانی لەڕوی بونی ك��وردس��ت��ان‪ ،‬ب��اس ل��ەوەدەك��ات‪ ،‬ئێمە‬ ‫خزمەتگوزارییەوە‪ ،‬نەك هەر وەكخۆی بڕوامان بە پاراستنی دەستكەوتەكان‌و‬ ‫بیهێڵینەوە‪ ،‬بەڵكو دەمانەوێت بەرەو ئ��ەو پ��رۆژان��ە ه��ەی��ە‪ ،‬ك��ە ل��ەراب��ردودا‬ ‫بەدەستخراون‪ ،‬ئەویش بە پاراستنی‬ ‫پێشتریش ببرێت"‪.‬‬ ‫ئ��ەو ك��ان��دی��دەی یەكێتی‪ ،‬ئ��ام��اژەی سیاسی‌و ئابوری‌و هەروا پێشكەشكردنی‬ ‫بەوەشكرد‪ ،‬ئێمە پرۆژەی خۆمان دەكەین‪ ،‬خزمەتگوزاری شایستە بەو پێشەنگییەی‬ ‫ه��ەر كەسێكمان ل��ەگ��ەڵ بێت دەس��ت سلێمانی ل��ەڕوی بونی خزمەتگوزاری‬ ‫دەخەینە ناو دەستی بۆ پێشكەشكردنی لەنێوان شارەكانی عیراقدا‪.‬‬ ‫د‪ .‬ئاسۆ فەرەیدون‪ ،‬ئاماژەی بەوەكرد‪،‬‬ ‫خزمەتگوزارییەكان‪ ،‬ئ��ەوەی ملمالنێی‬ ‫سیاسی بكات‪ ،‬ئەوە خەڵك خۆی ئەوە سلێمانی لەڕوی خزمەتگوزاری یەكەمە‬ ‫دەزانێت‪ .‬باسی لەوەشكرد‪ ،‬درێژەپێدەری لە بوارەكانی تەندروستی‪ ،‬ئاوو ئاوەڕۆ‪،‬‬ ‫خەباتی یەكێتی دەبن‪ ،‬بەخزمەتكردنی پەروەردە‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬وتیشی "رێ��ژەی ستانداردی‬ ‫رەنجدەران‌و هەژاران‌و هەوڵدەدەن رێژەی‬

‫جیهانی لەبواری بێكاریدا ‪%3‬یە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەسلێمانی ‪%٦‬یە‪ ،‬ئەم رێژەیەش بەراورد‬ ‫بە واڵتانی دەوروب��ەرو دراوس��ێ‌‪ ،‬بگرە‬ ‫هەندێ واڵتانی ئەوروپاش باشترە"‪.‬‬ ‫د‪ .‬ئاسۆ فەرەیدون‪ ،‬باسی لەوەشكرد‪،‬‬ ‫سلێمانی شاری هەمومانەو نابێت بكرێتە‬ ‫شاری ملمالنێی سیاسی‪ ،‬بەڵكو پێویستە‬ ‫ئ��ارام��ی سیاسی‌و ئ��اب��وری��ی ش��ارەك��ە‬ ‫بپارێزرێت‪.‬‬ ‫سەرۆكی لیستی یەكێتی‪ ،‬ئاماژەی‬ ‫بەگرنگیدان بە سلێمانی كرد‪ ،‬لەماوەی‬ ‫داه���ات���ودا ب��ەت��ای��ب��ەت ل��ەب��وارەك��ان��ی‬ ‫تەندروستی‪ ،‬كردنەوەی ب��ازاڕی هەلی‬ ‫كار بۆ گەنجان‪ ،‬لەگەڵ ئەوەی هاوكات‬ ‫سلێمانی پایتەختی رۆشنبیرییە‪،‬‬ ‫بشكرێتە پایتەختی گەشتوگوزارو كۆلێژو‬ ‫پەیمانگای تایبەت ب��ەو ب��وارەی تێدا‬ ‫بكرێتەوە‪.‬‬

‫بەڕێوەبەری گەشتوگوزاری سلێمانی‪ ،‬بۆ "چاودێر"‪:‬‬

‫هەمو پرۆژە گەشتیارییەكان لەالیەن كەرتی تایبەتەوە جێبەجێدەكرێن‬ ‫بەڕێوەبەری گشتیی گەشتوگوزاریی‬ ‫سلێمانی رایدەگەیەنێت‪ ،‬هەرچی پرۆژەی‬ ‫گەشتوگوزارییە لەهەرێمی كوردستان‬ ‫كەرتی تایبەت بەڕێوەیدەبات‪ ،‬چونكە‬ ‫كەرتی گشتی توانای ئیدارەكردنی باش‬ ‫نییە‪ .‬هاوكات ئاشكراشیدەكات‪ ،‬بەهۆی‬ ‫قەیرانی دارای��ی��ەوە ئاوەدانكردنەوەی‬ ‫چەندین ناوچەی گەشتیاری راگیراون‪.‬‬ ‫یاسین فەقێ سەعید لەدیالۆگێكدا‬ ‫ل��ەگ��ەڵ "چ���اودێ���ر" ب���اس ل��ەپ�لان‌و‬ ‫كارەكانیان لەبواری گەشتیاریدا دەكات‌و‬ ‫ئاشكراشیدەكات لەنەورۆزی ئەمساڵدا ‪95‬‬ ‫هەزار گەشتیار هاتونەتە سلێمانی‪.‬‬ ‫چ���اودێ���ر‪ -‬دوای���ن ئ��ام��اری هاتنی‬ ‫گەشتیارانمان بۆ بخەیتەڕو لەسێ‌ مانگی‬ ‫رابردو بەتایبەت لەجەژنی نەورۆزدا؟‬ ‫یاسین فەقی سەعید‪ :‬ئاماری سێ‬ ‫مانگی رابردومان دەرنەهێناوە‪ ،‬چونكە‬ ‫كۆتایی س��اڵ دی��اری دەك��رێ��ت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بە نسبەت رۆژەكانی جەژنەوە كە لە‬ ‫بەرواری ‪ 16‬تا ‪28‬ی ئادار ژمارەی هاتوان‬ ‫لەبازگەكان‌و فرۆكەخانە وەردەگرین‪،‬‬ ‫لەخاڵی سنوری باشماخەوە ‪ 35‬هەزار‪،‬‬ ‫لەبازگەكان ‪ 50‬هەزار‪ ،‬لەفڕۆكەخانەی‬ ‫سلێمانییەوە ‪ 10‬هەزار گەشتیار هاتونەتە‬

‫مەترسی‬ ‫جەڕاحە‬ ‫میلییەكان‬ ‫سامان غەفور هەورامی‬

‫د‪ .‬ئاسۆ فەرەیدون‪:‬‬

‫چاودێر‪ -‬تابان رەزا‪:‬‬

‫‪5‬‬

‫شاری سلێمانییەوە‪.‬‬ ‫س���ەی���ران���گ���اك���ان كە‬ ‫خەڵك روی تێدەكات‪،‬‬ ‫یاسین فەقێ سەعید‬ ‫چاودێر‪ -‬پالنتان بۆ ئەم وەرزی بەهارە پشتگوێخراوە‪ ،‬خۆل‌و‬ ‫لەدایكبوی ساڵی ‪.1960‬‬ ‫خاشاكێكی زۆری لێ‬ ‫كە وەرزێكی گەشتیارییە چییە؟‬ ‫بڕوانامەی ئ��ەن��دازی��اری بیناسازی لەزانكۆی‬ ‫س���ەع���ی���د‪:‬‬ ‫ی����اس����ی����ن ف����ەق����ێ‬ ‫كەسیش‬ ‫ف��ڕێ��دەدەن‪،‬‬ ‫پۆلیتەكنیك لە واڵتی ئیتاڵیا وەرگرتوە‪.‬‬ ‫لەبەڕێوەبەرایەتییەكەمان‬ ‫گەشتیار ناچێت بۆ پاكردنەوەی‬ ‫لەئێستادا بەڕێوەبەری گشتیی گەشتوگوزاری‬ ‫لەسەیرانكەر جیادەكرێتەوە‪ ،‬چونكە ئ��ەو شوێنانە بەهۆی‬ ‫سلێمانییە‪.‬‬ ‫هەمو خەڵك ل��ەوەرزی بەهاردا دەچنە خراپیی رێگاوبانەوە‪،‬‬ ‫دەرەوە بۆ سەیران‪ ،‬لەبەرئەوە ناتوانین ئ��ەم��ەش گەشتیاران‬ ‫بۆ ئەمە پالنمان هەبێت‪ ،‬بەاڵم گەشتیار نیگەران دەك��ات‪ ،‬ئایا‬ ‫ئ��ەوان��ەن ل���ەدەرەوە دێنە ن��او هەرێمی تاچەند هەمەهانگیتان لەگەڵ شارەوانی‌و‬ ‫كوردستانەوە‪ ،‬بێگومان بۆ ئەوە سااڵنە بەڕێوەبەرایەتیی ئاوەدانكردنەوەدا هەیە؟‬ ‫پالنمان هەیە‪ ،‬لەپێشوازی خەڵكداین‪،‬‬ ‫یاسین فەقێ سەعید‪ :‬بێگومان وەكو‬ ‫ئەویش پێدانی نەخشەی گەشتیاری خۆمان كە ئەو پ��رۆژەی دانانی سێتی‬ ‫بەشێوەیەكی چاپكراوو پێدانی كۆمەڵێك ‪WC‬یانە كە لەسەیرانگاكان دادەنرێت‬ ‫رێنمایی بەزمانەكانی كوردی‪ ،‬عەرەبی‌و ئەو شوێنەو دەوروب��ەری ئەو كابینەیە‬ ‫ف��ارس��ی‪ ،‬ئ��اگ��اداری��ان دەك��ەی��ن��ەوە‪ ،‬كە پاكردنەوەی لەسەركۆمپانیاكەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫سروشتی كوردستان بپارێزن‪ ،‬لەگەڵ بەشێوەیەكی گشتی سەیرانگاكان‬ ‫ئەوەشدا هەر بۆ ئەمساڵ نزیكەی ‪ 55‬پ��اك��ردن��ەوەی��ان ل��ەالی��ەك��ەوە ئەركی پەیوەندیدار خزمەتگوزارییەكان بگەینن‬ ‫سێتی ‪ WC‬بەشێوەی كابینە لەناوچە سەرشانی ه��اواڵت��ی‪ ،‬لەالیەكی ت��رەوە بەسنوری ئەو شوێنە‪ ،‬هەمەهانگیمان‬ ‫جیاوازەكانی گەشتیاری دان���راوە‪ ،‬كە یەكێكە لەئیشەكانی ش���ارەوان���ی‌و‪ ،‬لەگەڵ ئاوەدانكرنەوەدا هەیە ئەویش‬ ‫قابیلی گواستنەوەیە بەپێی وەرزی هەر ق��ەزاو ناحیەیەك سنوری شوێنە لەرێگەی نوسراوە ئاگاداریان دەكەینەوە‪،‬‬ ‫سەیران‌و گەشتەكان‪ ،‬ئەمەش بەپێی گەشتیارییەكانی پاكوخاوێنی رابگیرێت‪ ،‬ئەگەر هەر سەیرانگایەك رێگاوبانەكەی‬ ‫گرێبەست دراوە بەكۆمپانیا ل��ە‪15‬ی ه���ەروەه���ا ئ��ەوش��وێ��ن��ان��ەش ك���ە لە پێویستی بەچاكردن بێت‪ ،‬ئاگاداریان‬ ‫ئ��ادار بەردەوامدەبێت تا كۆتایی ساڵ ماستەرپالنی گەشتوگوزاری هەرێمی دەكەینەوە تا ئەوانیش بیخەنە پالنی‬ ‫كە خزمەتگوزاریی پێداویستی تەواو كوردستاندا هەمانە‪ ،‬كە ناوچەیەكی خۆیانەوە دەست بكەن بەچاكردنی‪.‬‬ ‫پێشكەش بەهاواڵتیان دەكات‪.‬‬ ‫گەشتیارییەو پێویستە گرنگی پێبدرێت‪،‬‬ ‫شوێنانەدا‬ ‫لەو‬ ‫بدرێت‬ ‫هان‬ ‫تایبەت‬ ‫كەرتی‬ ‫چاودێر‪ -‬هەست بەوەدەكرێت زیاتر‬ ‫چاودێر‪ -‬بەشێك لەناوچە گەشتیاری‌و پرۆژەبكات‪ ،‬بەهەمەهانگی لەگەڵ الیەنی گرنگی بەوشوێنانە دەدرێت كە كەرتی‬

‫تایبەت دروستی ك��ردون‪ ،‬وەك لەوەی‬ ‫ك��ەرت��ی گشتی دروس���ت���ی ك���ردون؟‬ ‫هۆكارەكەی بۆچی دەگەڕێتەوە؟‬ ‫یاسین فەقێ سەعید‪ :‬هەرچی پرۆژەی‬ ‫گەشتوگوزارە لەم واڵتەدا هەیە كەرتی‬ ‫تایبەت دەیبات بەڕێوە‪ ،‬چونكە كەرتی‬ ‫گشتی توانای ئیدارەكردنی باش نییە‪،‬‬ ‫پێویستە كارئاسانیان بۆبكرێت یاسایەك‬ ‫هەبێت كە بتوانێت زەوییان پێبدرێت‌و‬ ‫هانیان بدرێت بۆ ئ��ەوەی كاری باشتر‬ ‫بكەن‪.‬‬

‫كەمی زانیاری تەندروستی زۆر‬ ‫كات كێش���ەی بۆ دروستكردوین‪،‬‬ ‫یەكێك لەو كێش���انەی بەردەوام‬ ‫روب���ەڕوی دەبین���ەوە تیش���كی‬ ‫س���ینیە‪ ،‬ئەوی���ش تیش���كێكی‬ ‫درێ���ژی‬ ‫كارۆموگناتیزی���ەو‬ ‫ش���ەپۆلەكەی لەنێ���وان ‪ 10‬ب���ۆ‬ ‫‪0.01‬نانۆمەترداردای���ە‪ ،‬وزەی‬ ‫تیشكەكەی ‪ 120‬هەزار ئەلیكترۆن‬ ‫ڤۆڵ���ت دەبێ���ت‪ ،‬تیش���ك لەزۆر‬ ‫بواری پزیش���كیدا بەكار دێت بۆ‬ ‫وێنەگرتنی ماسولكە‌و دەمارەكان‌و‬ ‫ئێسكەكان بەكاردێت‪ ،‬لە گرتەی‬ ‫تیشكیەكەدا وێنەی هەوا بە ڕەش‬ ‫دەردەچێت‌و خانەكان بەس���پی‪.‬‬ ‫ئەم تیش���كە زانایەك���ی ئەڵمانی‬ ‫لەساڵی ‪ 1896‬زاییندا لە زانكۆی‬ ‫فۆرتس���بۆرگ دۆزی���ەوە‪ ،‬بەناوی‬ ‫ویلیەم رۆنتیگن‪ ،‬بەوهۆیەش���ەوە‬ ‫لەساڵی ‪1901‬دا خەاڵتی نۆبڵی لە‬ ‫فیزیادا وەرگرت‪.‬‬ ‫تیشكی س���ینی گەشەدەكات‌و‬ ‫دەبێت���ە تیش���كی ئایۆنای���زی‪،‬‬ ‫ه���ۆكاری ئایۆنایزیەكەی ئەوەیە‬ ‫دەبێت���ە ه���ۆی جیابوون���ەوەی‬ ‫ئەلەكترۆنەكان و ئەمەش هۆكاری‬ ‫گۆڕانكاریە لە خانە زیندوەكانداو‬ ‫هۆكارێك���ە ب���ۆ توش���بوون بە‬ ‫شێرپەنجە‪.‬‬ ‫زۆرێ���ك ل���ە زانایانی تیش���ك‬ ‫باوەڕیانوای���ە یەكێ���ك ل���ە‬ ‫هۆكارەكان���ی توش���بون ب���ە‬ ‫ش���ێرپەنجە بەكارهێنانی تیشكە‪،‬‬ ‫ك���ە هەرچەندە گرتەی تیش���كی‬ ‫خزمەتێك���ی گەورە بەزانس���تی‬ ‫پزیش���كی ك���ردوە و دەی���كات‪،‬‬ ‫بەاڵم زۆر بەكارهێنانی مەترس���ی‬ ‫گەورەی هەیە‪ ،‬گرتنی تیش���ك بۆ‬ ‫مندااڵن زۆر هەس���تیار ترە وەك‬ ‫لە گ���ەورەكان‪ ،‬لە ئافرەتیش���دا‬ ‫توشبوون زیاترە وەك لە پیاوان‪.‬‬ ‫زانای���ان پێیانوایە ‪2%‬ی هۆكاری‬ ‫توشبون بە نەخۆشی شێرپەنجە‬ ‫گرتەی تیش���كیە‪ ،‬كە مەبەستی‬ ‫وتارەكەی من لێرەدایە‪.‬‬ ‫یەكێك لەو كێشانەی روبەڕوی‬ ‫وێنەگری تیشك دەبێتەوە گرتەی‬ ‫پزیش���كیە لەدەرەوەی رەچێتەی‬ ‫پزیش���كی‪ ،‬ئەم گرتەتیش���كیانە‬ ‫دەبەنە الی كەس���ی نەش���ارەزاو‬ ‫بەش���ێوەی نازانس���تی‌و نەشیاو‬ ‫مامەڵ���ەی پێدەك���ەن لەگ���ەڵ‬ ‫نەخۆشدا‪ ،‬ئەمەش سەردەكێشێت‬ ‫بۆ زۆر كێشەی تر كە بۆ نەخۆش‬ ‫دروس���تدەبێت‪ .‬ئایا ئەو سەردانە‬ ‫بەرفراوان���ەی خەڵ���ك‌و نەخۆش‬ ‫ب���ۆ الی جەڕاح���ە میلیی���ەكان‬ ‫هۆكارەك���ەی پەیوەندی بەگرانی‬ ‫تێچون���ی نەش���تەرگەرییەكانەوە‬ ‫هەی���ە‪ ،‬ی���ان هۆكارێك���ی ت���رە‬ ‫ك���ە زانیاریمان نییە لەس���ەری‪،‬‬ ‫قس���ەیەكی باوی ناو خەڵك هەیە‬ ‫كە هیچ بنەمایەكی زانس���تی نییە‬ ‫وەك لەو نەخۆش���انەوە بیستومە‬ ‫كە س���ەردانمان دەكەن‪ ،‬ئەوەیە‬ ‫گوایە پزیش���ك زانیاری لەس���ەر‬ ‫دەماردەرچ���ون‌و وردڵ���ە (ئازار‬ ‫گەیشتن بە ماسولكەكان) نییە‪..‬‬ ‫نەخۆش���م بینیوە پ���اش ئەوەی‬ ‫چوەتە الی جەڕاحی میلی بڕبڕەی‬ ‫پشتی درزی بردوە بەهۆی ئەوەی‬ ‫ك���ە راس���ت‌و چەپی بۆك���ردوە‪،‬‬ ‫لێرەوە تكا لەالیەن���ە پەیوەندی‬ ‫دارەكان دەكەم رێگەی یاس���ایی‬ ‫بگرنە بەر ب���ۆ ڕێگرتن لەم كارە‬ ‫نابەرپرسانەیە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )4٦4‬دو شةممة ‪2014/4/21‬‬

‫َ‬ ‫هةوال‬ ‫ل َيكدانةوةى‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫لەبارەی سیناریۆكانی پارتی‪:‬‬

‫سەپاندنی هەژمونی سیاسی‌و ملكەچكردنی الیەنەكان‬

‫ئەحمەد فاتح محەمەد‬

‫گۆڕان دانیشتنە ناكوكییەكانیان لەگەڵ‬ ‫یەكگرتودا دەس��ت پێكردەوە‪ .‬لێرەدا‬ ‫دەگەینە ئەو ئەنجامە‪ :‬ئەم ساتەوەختەی‬ ‫راگەیاندنی پارتی بۆ دو مەبەستە‪ :‬لەالیەك‬ ‫بەجەماوەر بڵێت من‌وەك براوەی یەكەم‬ ‫ئارامبوم لەسەر هێزەكان‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫یەكێتی‌و گ��ۆڕان بۆئەوەی لەناوخۆیان‬ ‫رێكبكەون‪ ،‬لەالیەكی تریش ناڕاستەوخۆ‬ ‫بەگوێی الیەنەكاندا بدات (ئەوە پارتییە‬ ‫دەتوانێت هەركاتێك بیەوێت حكومەت‬ ‫رابگەیەنێت یان هەڵیبوەشێنێتەوە) ‌واتە‬ ‫دەتوانین بڵێین ئەم بەرنامەیەی پارتی‬ ‫كەئامادەكراوە بەئاگرێكی هێواشی گۆڕان‬ ‫خراوەتە ب��ەردەم یەكێتی‌و یەكگرتو و‬ ‫كۆمەڵ‪.‬‬

‫لەرێگای ت��ۆری میدیایی روداوەوە‪،‬‬ ‫پارتی دیموكراتی كوردستان پەیامی‬ ‫خۆی بۆ الیەنەكان‌و كۆمەاڵنی خەڵكی‬ ‫كوردستان ئاشكرا كرد‪ ،‬ئەم پەیامەی‬ ‫پارتی لەكاتێكدایە م��اوەی ‪ 200‬رۆژ‬ ‫زیاترە پێكهێنانی كابینەی حكومەتی‬ ‫هەرێمی كوردستان دواكەوتوە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫گۆڕان هاوپەیمانی نوێی پارتی!‬ ‫بۆتە مایەی ناڕەزایەتی زۆری خەڵكی‬ ‫دوای ئاشكراكردنی ئەنجامەكانی‬ ‫ك��وردس��ت��ان‪ .‬ب��ۆی��ە ل��ێ��رەدا تاوتوێی‬ ‫ئەم پەیامەی پارتی دەكەین‪ ،‬چونكە هەڵبژاردنەكانی ‪21‬ی ئەیلولی ‪،2013‬‬ ‫راگ��ەی��ان��دن��ی ئ��ەج��ێ��ن��دای پ��ارت��ی‪ ،‬بۆ خودی رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان‬ ‫پێكهێنانی كابینەی هەشتەم ‪ ،‬دەاللەت‌و لەماوەی كەمتر لەدومانگ دا‪ ،‬سەردانی‬ ‫رەهەندی ئابوری‌و سیاسی‌و نەتەوایەتی بارزانی سەرۆكی ماوەبەسەرچوی هەرێمی‬ ‫خۆیی هەیە‪ ،‬لێرەدا تیشك دەخەینە سەر كوردستانی كرد‪ .‬هەردو كۆبونەوەكە‪،‬‬ ‫ك��ۆب��ون��ەوە‌و رێكەوتنی نهێنی نێوان‬ ‫ئەو دەاللەتانە‪.‬‬ ‫بارزانی‌و نەوشیروان بوە‪‌ ،‬واتە بارزانی‬ ‫بەشێوەیەكی ئاشكرا لەدوای گۆڕانكاری‬ ‫بۆلەم ساتەوەختەدا؟‬ ‫دوای ئەوەی گۆڕانكاری لەنەخشەی بااڵنسی هێز‪ ،‬بەشێوەیەكی راستەوخۆ‬ ‫سیاسی ه��ەرێ��م روی���دا‪ ،‬یەكێتی بوە پشتی كردە هاوپەیمانە ستراتیژییەكەی‪،‬‬ ‫هێزی سێهەم‌و گۆران بوە دوەم‪ ،‬ئیتر رێكەوتنێكی نهێنی ‌واژۆك��رد كە خودی‬ ‫ئەمە هەلێكی باشبو بۆئەوەی پارتی جڤاتی نیشتمانی گ��ۆڕان نازانن ئەم‬ ‫بەئارەزوی خۆی‌و بۆبەرژەوەندییەكانی رێكەوتنە چیە! تەنها ئەوەنە نەبێت‬ ‫خ��ۆی‪ ،‬گەمە لەگەڵ ئ��ەم دو هێزەدا لەهەمو ئەگەرێكی دانوستاندا‪ ،‬گۆڕان‬ ‫بكات‪ ،‬بۆیە بەبەرنامە‌و (بەمەبەست) پێداگری لەسەر پشكەكانی یەكێتی‬ ‫پیكهێنانی كابینەی هەشتەمی دواخست‪ ،‬كردوە‪ ،‬بەاڵم لەناكاو گۆڕان بەپێگوتنی‬ ‫‌واتە تەواوی ئەو الیەنانەی لەگەڵ پارتی پارتی دەست بەرداری پۆستی جێگری‬ ‫ێ لەگۆڕان ئاگاداری سەرۆكی حكومەت بوە‪ ،‬ئینجا جەختی‬ ‫لەكۆبونەوەدابون‪ ،‬ب ‌‬ ‫ئ��ەوە نەبون پارتی چ سیناریۆیەكی لەوەزارەتی ناوخۆ دەكرد‪ ،‬بەاڵم دوای‬ ‫ئامادەكردوە‪ ،‬بۆیە پارتی‌و گۆڕان هەمیشە ئەوەی پارتی بەئارەزوی خۆی تەماشای‬ ‫لەیەك سەنگەردا بون بۆڕەتكردنەوەی ئەومشتومڕە ئیعالمیەی نێوان یەكێتی‌و‬ ‫پڕۆژەی الیەنەكان‪ ،‬كاتێك فراكسیۆنی گۆڕانی كرد لەسەر ‌وەزارەت��ی ناوخۆ‪،‬‬ ‫سەوز پیشنیازی ئەوەی كرد پارلەمان لێرەدا پارتی هۆشداریدا كە ناوخۆ بۆ‬ ‫كۆببێتەوە پارتی‌و گۆڕان بەیەك گوتار پارتی یەكالیی بۆتەوە‪ .‬بۆیە بەئاماژەی‬ ‫ئەمەیان بەموزایەدەی سیاسی وەسفكرد‪ ،‬پارتی گۆڕان هاتە سەرخەت بۆئەوەی‬ ‫كاتێكیش یەكگرتوی ئیسالمی پێشنیاری داوای ‌وەزارەت����ی پێشمەرگە بكات‬ ‫كرد پارلەمان هەڵبوەشێتەوە پارتی‌و كەپشكی یەكێتییە‪ .‬ئێستا گۆڕان‌وا‌وێنای‬

‫خۆی دەك��ات ئەڵتەرناتیڤی یەكێتییە‪،‬‬ ‫ب��ەوەی ئێستا دۆخی ناوخۆی یەكێتی‬ ‫شڵەژاوە بۆیە ئەمان دەتوانن بااڵنسی‬ ‫پارتی رابگرن‪ .‬ئەمەش لەبەرامبەر ئەوەی‬ ‫پشكیان لەناو حكومەتی هەرێم پشكێك‬ ‫بێت بەو شێوەیەی ئێستا كە راگەیاندراوە‪،‬‬ ‫ئەوەش ئەوەیە دو ‌وەزارەت��ی سیادیان‬ ‫‌وەرگرتوە( پێشمەرگە‌و دارایی)‪ .‬لێرەدا‬ ‫بەرچاو رونیمان بۆ دوشت دەردەكەوێت‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬پارتی بەرپرسی یەكەم بوە‬ ‫لەوەی حكومەتی هەرێم پێك نەهاتوە‪.‬‬ ‫دوەم‪ :‬گەمەكردن بەگۆڕان‌و یەكێتی‌و‬ ‫هێزە سیاسییەكان ‪.‬‬ ‫پارتی‌و گۆڕان لەیەكێتی دەدەن؟!‬ ‫پارتی لەئێستادا بەبەرنامە لەیەكێتی‬ ‫نیشتمانی كوردستان دەدات‪ ،‬چونكە‬ ‫لەم ساتەوەختەدا چەند ‌وەزارەتێكی‬ ‫بەشێوەیەكی تەشهیركردن خستۆتە‬ ‫ب��ەردەم یەكێتی‪ ،‬دی��ارە هیچكام لەو‬ ‫‌وەزارەتانە‌وەزارەتی سیادی نین‪ ،‬ئەمەش‬ ‫بۆئەوەیە هەركاتێك یەكێتی رازی نەبو‬ ‫بەم پێشنیازەی پارتی‪ ،‬لەبەرامبەردا‬ ‫ب��ەج��ەم��اوەر دەڵ��ێ��ت ئ��ەوە ‪ 200‬رۆژە‬ ‫یەكێتی نیشتیمانی كوردستان بەربەستە‬ ‫لەدروستكردنی كابینەی هەشتەم‪ ،‬ئەگەر‬ ‫رازیش بو ئەوا باشتر‪ ،‬چونكە باش دەزانن‬ ‫ئەمە دەبێتە هۆی زیاتری بچوكبونەوەی‬ ‫جەماوەری یەكێتی‪ ،‬بەتایبەتی لەئێستادا‬ ‫یەكێتی ل��ەس��ەروب��ەن��دی هەڵبژاردنی‬ ‫پ��ارل��ەم��ان��ی ع���ی���راق‌و ئ��ەن��ج��وم��ەن��ی‬ ‫پارێزگاكاندایە‪ .‬بەمەش تۆڵە لەهێزێك‬ ‫دەكاتەوە كە تا ساڵی ‪ 2005‬ركابەرێكی‬ ‫مێژویی پارتی بوە‪ .‬هەروەها نەوشیروان‬ ‫مستەفاش بەشێوەیەك لەشێوەكان‬ ‫تۆڵە لەهاوخەباتەكانی دوێنێی خۆی‬ ‫دەكاتەوە‪ ،‬چونكە ئەو لەسەر ‌وەختی‬ ‫هەڵبژاردنی پارلەمانی ‪ 9- 21‬دا‪ ،‬سڵی‬ ‫لەوە نەكردۆتەوە كە بەشێوەیەكی دور‬ ‫لەمۆراڵی سیاسی رەخنە‌و قسەی توندی‬ ‫ئاراستەی تاڵەبانی ك��رد‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫تاڵەبانی لەنەخۆشخانە بو‪.‬‬ ‫گ�����ۆڕان ‌وەك ب��زوت��ن��ەوەی��ەك��ی‬ ‫پۆپۆلیستی‪ ،‬ئەو پەیام‌و دروشمانەی‬ ‫لەكاتی هەڵبژاردنەكان بەرزی دەكاتەوەو‬

‫بەرزیشی كردبوەوە‪ ،‬تەواو پێچەوانەیە‬ ‫ل��ەگ��ەڵ م��ام��ەڵ��ەك��ردن��ی ن��ەوش��ی��روان‬ ‫مستەفادا‪ ،‬كاتێك دەچێت سەردانی‬ ‫بارزانی‌و پارتی دەكات‪ .‬ئێستا پارتی‌و‬ ‫گۆڕان لەهێزێك دەدەن كەخاوەنی هێزی‬ ‫س��ەرب��ازی‌و چ��ەك‌و جبەخانەیە‪ .‬ئەمە‬ ‫بەو مانایە نیە یەكێتی بەچەك ‌وەاڵم‬ ‫دەدات��ەوە‪ ،‬چونكە هاوكێشە‌و نەخشەی‬ ‫سیاسی عیراق لەهەمو كاتێك ئامادەیە‬ ‫بگۆڕدرێت!‬ ‫پارتی‪ :‬خاوەنی دوا قسەیە لەهەمو‬ ‫پرسەكان؟‬ ‫پارتی لەرێگای ئەم پەیامانەیەوە‪،‬‬ ‫دەیەوێت خۆی ‌وەك دەسەاڵتی رەها‬ ‫نیشان ب��دات لەبەرامبەر حكومەتی‬ ‫ناوەنددا‪ ،‬بەمالكی یان هێزە براوەكانی‬ ‫بەغداد بڵێت ئێمە ‌وەك پارتی خاوەنی‬ ‫دواقسەین لەهەمو پرسەكانی كوردستان‪،‬‬ ‫ئەمەش بەوەی یەكێتی بكاتە دەرەوەی‬ ‫بازنەی ملمالنێی سیاسی‪ ،‬بزوتنەوەی‬ ‫گۆڕانیش لەرێگای ئ��ەوەی نەوشیروان‬ ‫كاریزمای بزوتنەوەكەیە‪ ،‬بەرامبەر پارتی‬ ‫دیموكراتی كوردستان الوازی‌و سستی‬ ‫پێوە دی��ارە‪ ،‬ئەمەش لەڕێگای تەواوی‬ ‫ئەو هەڵسوكەوت‌و دانیشتن‌و رێكەوتنە‬ ‫نهێنییە بەدیاردەكەوێت كە نەوشیروان‬ ‫هەیەتی‪ .‬لەالیەكی تریشەوە پەیامێكە بۆ‬ ‫‪‌pkk‬و هێزەكانی تری رۆژئاوا كەدەبێت‬ ‫تەنها مامەڵە لەگەڵ پارتی بكرێت‪،‬‬ ‫چونكە تەواوی ئەو هێزانەی لەهەرێمی‬ ‫كوردستانن لەئێستادا سڕكراون‪ .‬ئەو‬ ‫هێزەی كە ئێوەش پشتتان پێ‌ بەستوە‬ ‫كە یەكێتی نیشتیمانی كوردستانە‪،‬‬ ‫ئێستا لەدۆخێكی دژواردایە!‬ ‫ل��ێ��رەدا دەگەینە ئ��ەو دەرەنجامەی‬ ‫پارتی دیموكراتی كوردستان‪ ،‬ئامانجی‬ ‫سەپاندنی هەژمونی سیاسی ئابوری‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی خۆیەتی‪ ،‬بەتایبەتی لەدوای‬ ‫ێ توندەی نێوان یەكێتی‌و‬ ‫ئەو ملمالن ‌‬ ‫گۆڕان‪ ،‬كەبەپلەی یەك بۆ بەرژەوەندی‬ ‫پارتی شكایەوە‪ ،‬یەكگرتوی ئیسالمیش‬ ‫‌وەك ق��واڵی��ی ستراتیژی پەیوەندی‬ ‫بەتوركیا‌و سوننەوە هەیە بۆیە دەرەنجام‬ ‫لەگەڵ پرۆژەكانی پارتی‌وێك دێتەوە‪.‬‬

‫بەبێ یەكێتی؟!‬ ‫كیسرا ئەحمەد‬ ‫وا چەند رۆژێ��ك��ە‪ ،‬گفتوگۆكان بۆ‬ ‫پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەتی هەرێم‬ ‫كە بەشێكی خۆی لەچاالكی رێككەوتنی‬ ‫پێشوەختەدا بۆ بانگەشەی هەڵبژاردن‬ ‫دەبینێتەوە‪ ،‬گەرموگوڕی زۆری بەخۆوە‬ ‫بینیوە‪ ،‬دەت��وان��را ئ��ەم گەرموگوڕییە‬ ‫چەند مانگێكیش پێش ئێستا بكرایە‬ ‫نەخرایەتە ناوەڕاستی بانگەشەكەوە‪،‬‬ ‫زریانی ئەمجارەی بانگەشەی الیەنەكان‬ ‫لەهەمو الیەكەوە بەئاڕاستەی یەكێتی‬ ‫هەڵیكردوە‪ ،‬ئەویش ئامانج هیوایەكی پڕ‬ ‫لەخەیاڵی لەپشتەوەیە‪ ،‬كە هەڵكێشانی‬ ‫مێخ داڕم��ان��ی چ��ادرەك��ەی��ەت��ی‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫پێناچێت پالنەكان بۆ دابەزاندنی كێرڤی‬ ‫یەكێتی لەم هەڵبژاردنەدا سەركەوتوبن‪،‬‬ ‫بەڵكو سەرەتاكانی بەسود شكانەوە‬ ‫بۆی‪ ،‬دەركەوتون‪.‬‬ ‫یەكێتیی‪ ،‬بەدرێژایی مێژوی خەباتی‬ ‫پ��ڕ س���ەروەری���ی زۆرج�����ار روب����ەڕوی‬ ‫ئ��ەم پەالمارانە ب��ۆت��ەوە‪ ،‬ب��ەاڵم لەهەر‬ ‫پ��ەالم��ارێ��ك دوای ب��ەرەن��گ��ارب��ون��ەوەی‬ ‫‌وانەیەكی‌وەرگرتوە‪ ،‬الیەنە سیاسییەكان‬ ‫نابێت ئەوەیان لەبیر بچێت یەكێتی ئەو‬ ‫هێزەیە كە ل��ەس��ەرەت��اوە تاكو ئەمڕۆ‬ ‫هەڵگری دروشمی دیموكراسی بوەو لەو‬ ‫پێناوەشدا قوربانی بۆ داوە‪ ،‬بەرەنجامی‬ ‫ئەو قوربانییەشە كە ئەمڕۆ لەسایەیدا‬ ‫دەتوانن بەئازادانە كێكی دەسەاڵت لەم‬

‫هەرێمەدا داب��ەش بكەن‪ ،‬بەبێ‬ ‫ئامادەبونی خ��ودی یەكێتیی!‪.‬‬ ‫دەبێت ئەوەش بزانن لەناو هەمو‬ ‫حزبە كوردستانییەكانی ئەم‬ ‫هەرێمەدا‪ ،‬تەنها یەكێتیی ئەندامی‬ ‫كارای رێكخراوێكی سۆسیالست‬ ‫ئینتەر ناسیۆنالی نێودەوڵەتییە‪.‬‬ ‫زۆر باشیش الیەنەكان دەزانن دور‬ ‫كەوتنەوە لەژێر سایەی یەكێتیدا‪،‬‬ ‫گ���ڕەی ت��ەم��م��وز دەم��وچ��اوی��ان‬ ‫دەس��وت��ێ��ن��ێ��ت چیتر ن��ات��وان��ن‬ ‫بەئازادی لەژێر سایەیەكی تردا‬ ‫بحەوێنەوە‪.‬‬ ‫ل���ەدوای راپ��ەڕی��ن��ەوە گیانی‬ ‫لێبوردەیی یەكتر قبوڵكردن‪،‬‬ ‫ل���ەه���ەن���اوی ی��ەك��ێ��ت��ی��ی��ەوە کۆبونەوەیەکی جەماوەریی یەکێتی‬ ‫هەڵقوڵاڵوە‪ ،‬مافی ئازادانەی بۆ‬ ‫فرۆشتۆتەوە‪.‬‬ ‫سیاسەتی نوێ لەدیفاكتۆو ناوچەكەدا‪.‬‬ ‫ه��ەر ك��ەس الیەنێك ف��ەراه��ەم ك��ردوە‪،‬‬ ‫ئەوا بەرێككەوتننامەكەی بزوتنەوەی بۆیە دابەشكردنی كێكی دەس��ەاڵت كە‬ ‫ب��ەاڵم قبوڵیشی ن��ەك��ردوە بەئاسانی گ��ۆڕان پارتی دیموكراتی كوردستان‪ ،‬خۆی لەكابینەی ئەمجارەی حكومەتی‬ ‫مافێكی رەوای بخورێت‌و پێشێل بكرێت‪ ،‬پێكهێنانی كابینەی نوێ بەرەو كۆتایی هەرێم بەژمارە هەشت لەنێوان الیەنەكاندا‬ ‫لەهەرسێ پارێزگاكەی هەرێمدا ئەگەر دەڕوات‪.‬‬ ‫دەبینێتەوە‪ ،‬بەپێی سیستمێكە ئەویش‬ ‫لەسەر مەسەلەی ئازادییەكان بەراوردێك‬ ‫سازان رێككەوتننامە‪‌ ،‬واتە (توافق و سیستمی رێككەوتننامەی كۆنكرێتییە‪،‬‬ ‫بكەین‪ ،‬دەبینین سلێمانی لەپێشەنگەو االتفاقیە) دو مەسەلەی لەیەك جودان‪‌ ،‬واتا چاوپۆشین لەكارێكی خراپ ئەگەر‬ ‫ئ��ەم��ەش رێ��خ��ۆش��ك��ەر ب��وە ب��ۆئ��ەوەی چونكە كاتێك ب��اس لەرێككەوتننامە زیان بەبەرژەوەندی گشتی بگەیەنێت‬ ‫ببێتە چەقی ملمالنێكان‪ ،‬كە بەداخەوە دەكرێت ‌واتە بونی گرێبەستێكی ئیمزا س��ودی بۆ یەكێك لەالیەنانی خ��اوەن‬ ‫بۆخۆی زیانی بەشارەكە گەیاندوە‪ ،‬ك��راو لەنێوان دو الی��ەن ی��ان زیاتردا‪ ،‬رێككەوتننامەكە هەبێت‪ .‬پێموانییە‬ ‫چ��ون��ك��ە ه��ەن��دێ��ك الی���ەن م��ەس��ەل��ەی رێككەوتننامە ك��ارو جێبەجێكردنی یەكێتی زۆر ب��ەالی��ەوە گ��رن��گ بێت‬ ‫ئازادیی بیروڕا دەربڕینی ئازاداییەكانیان ئەركەكانی داه��ات��و س��ن��وردار دەك��ات قاشێك یان چەند قاشێكی كێكەكەی‬ ‫قۆستۆتەوەو گرێیانداوەتەوە بەمەسەلە ناهێڵێت ئ��ەو س��ن��ورە تێپەڕێنێ كە ب��ەرك��ەوێ��ت‪ ،‬چونكە ‪ 23‬ساڵە خۆی‬ ‫سیاسییەكانیان‪ .‬لەدواییشدا هەر ئەوان ب���ەدەوری بازنەكەدا كێشراوە‪ ،‬بەاڵم خاوەنی بڕینی سەرەتایی كێكەكە بوەو‬ ‫كردویانەتەوە بەپێخۆری كۆكردنەوەی كاتێك باس لەسازان دەكەین ئەوا بواری هیچ الیەنێكی لەدابەشكردنەكەیدا بێبەش‬ ‫دەن��گ��ەك��ان��ی��ان‬ ‫بەدانیشتوانەكەیان گۆڕانكاری دەبێت بەپێی هەلومەرج ن��ەك��ردوە‪ ،‬ب��ەالم��ەوە گرنگبو بەشێكی‬

‫‪8‬‬

‫پارتی‌و گۆڕان‪..‬‬ ‫چەند فڕێدانێك!‬ ‫سەروەر حەمە‬ ‫لێگەڕێن با‪ ،‬كۆمەڵێك ڕستە (فڕێ)بدەم!‬ ‫پەیامە پۆپۆلیس���تییەكانی وەك‪ :‬دزی‪ ،‬گەندەڵی‪ ،‬خەڵكی نەشیاو لەشوێنی‬ ‫ش���یاو‪( ،‬مافی گەلە‪ ،‬مافی زەحمەت كێش‌و هەژارانە!‪ ،‬قوتی میللەت‪ ،‬خواردنی‬ ‫پارەی رەش‌و روت‌و خەڵك‪)...‬‬ ‫هەڵاڵی بەخشینەوەی دو س���اڵی تر بەسەرۆكی هەرێم‪ ،‬ئەوەی پێش ‪ 9/21‬و‬ ‫پاش دەركەوتەی تروس���كایی رێككەوتن‌و تاوتوێیە (ژێربەژێرەكان)‪ ،‬تەسمیەی‬ ‫سەرۆكی ماوەبەسەر چو بو!‬ ‫كەیسی نەوت‌و داهاتی نەوت‌و گرێبەست‌و شیرینییەكان كە دوكەڵی ئەم كەیسە‬ ‫بەفوی (مو)عارەزە‪ ،‬سەرپاكی هەرێمی كوردستانی (قان)دا!‬ ‫دژایەتیكردن���ی حزبی بنەماڵەو دەیان مێزگردو كۆڕو س���یمینارو وتارو روماڵ‌و‬ ‫شەن‌و كەوی میدیایی‌و سۆشیال میدیایی لەسەر (تائێسقان دژبون بەحكومەت)‌و‬ ‫دژبون بەرێكەوتنێك‪ ،‬لەهەرقاپێكدا كە كەوچكی بنەماڵەی تێدا مەوجود بێت!‬ ‫رۆژە پەژموردەكانی ‪17‬ی ش���وبات‌و مارش‌و هوتاف‌و پەیامەكانی لە(سەرۆك‬ ‫بەقوربانت بێت)ەوە بۆ (بەقوربانبونەوەی سەرۆك)!‬ ‫پۆپۆلیس���تییانە لەداواكردنی تۆمەتبارو پەنجەبەخوێنبوەكانی كوژراوانی ‪17‬ی‬ ‫شوباتی چاكس���ازی‌و داواكارییەوە‪ ،‬بۆ قەفزە س���یحراوییەكەی رێكەوتنی ‪17‬ی‬ ‫نیس���ان‪ ...‬یان بەمانایەك���ی دی (لەپێكهاتە هەناویی���ەكان‌و روداوەكانی ‪17‬ی‬ ‫شوباتەوە‪ ،‬بۆ روداو و پێكهاتەی ‪17‬ی نیسان‌و لەززەتی كێكەكە بەكرێمەوە)!‬ ‫لەسەروەختی سوتانی مەكۆكانی هەولێرو دەوروبەریی‌و (تەقریبەن چۆڵپێكردن‌و‬ ‫بەزۆر پاشەكش���ە پێكردنی سیاسییان)ەوە‪ ،‬بۆ كۆنگرەكەی هەولێر‌و تیكیتاكیی‌و‬ ‫بە(كانی)كردنی سەر ڕێگای سەری رەش!‬ ‫لەبوتڵ تێگرتن لەسەرۆكی پارلەمانەوە‪ ،‬بۆ بچڕینی پۆستی سەرۆكی پارلەمان!‬ ‫لەڕەخنەبارانكردن (بگرە ژەهراوی كردنی نوكی ڕەخنەو تانەو تەشەرەكانییەوە)‬ ‫بۆ بچڕینی وەزارەتی دارایی‌و ئابوری‌و پیشەسازی‌و وزە!‬ ‫لەمێزو دەستكوتانەوە‪ ،‬بۆ مێز‌و چەپڵەكوتانێكی ‪ 180‬نمرە پێچەوانە!‬ ‫لەدژایەتی تاسەرئێسقانی دەس���ەاڵتەوە‪ ،‬بۆ شەڕی تاسەرئێسقانی وەرگرتنی‬ ‫دەس���ەاڵت‌و رێكەوتن لەگەڵ هەمان بەش‌و دیوی ئەو دەس���ەاڵتەی كە رۆژگارێك‬ ‫پیاهەڵدەشاخا تاڕادەی هیستریا!‬ ‫هەم���و ئەمانە دەمانخەنە پێش چەند رێیانێك كە لەدەس���تپێكی هەریەك لەو‬ ‫رێگەیانەدا‪ ،‬كۆمەڵێك عەالماتی گەورەی تەعەجوب‌و ئیستیفهام قوت بۆتەوە‪.‬‬ ‫ئینجا لێگەڕێن با كۆمەڵێك پرسیار (فڕێ)بدەم!‬ ‫سەرباری پێكهاتەو لێكەوتەو ئەگەرەكانی پاش رێكەوتنی گۆڕان‌و پارتی‪ ،‬ئایا‬ ‫بەڕاست‪ ،‬ئەم دو حزبەو هەندێك وردە حزبی دیكە‪ ،‬راحەت‌و بێسەرئێشە دەتوانن‬ ‫بێ یەكێتی كێكەكە بخۆن؟!‬ ‫ئایا یەكێتی ئەگەر دەس���ت بۆ بژاردەی ئۆپۆزس���یۆن بون ببات‪ ،‬چوار ساڵی‬ ‫ئارام‌و ش���امی ش���ەریف بۆ كابینەی هەش���تی حكومەتی هەرێمی كوردس���تان‬ ‫دەستەبەر دەبێت؟‬ ‫ئایا یەكێتی وەك حزبی دەیان ساڵەی نێو دەسەاڵت‪ ،‬وەك حزبێك كە قورسایی‬ ‫ئیقلیمی‌و نێو دەوڵەتی‌و لەئاس���ت ئەحزابی رۆژهەاڵت‌و ئەوروپیشدا كە یەكەمین‬ ‫حزبی كوردی ئەندامی رێكخراوی ‪ SI‬یە‪ ،‬رۆژگارێكی دورو درێژ پۆستە ئەمنییە‪،‬‬ ‫حكومییە‪ ،‬داراییە‪ ،‬دیپلۆماتییە‪ ،‬پەیوەندییە‪ ...‬هەستیارەكانی بەدەستەوە بوە‪،‬‬ ‫هەروا س���انا دەكرێت زو بەزو و لەوادەی ئەم هەڵبژاردنە بۆ ئەو هەڵبژاردنەو‪ ،‬بە‬ ‫لەدەستدانی چەند كورسییەك‪ ،‬پایزی عومر روی تێبكات ؟!‬ ‫هاوتا س���تراتیژەكەی (پارتی)‪ ،‬كە هەتا ‪17‬ی نیس���انی ئەم مانگە دواهەمین‬ ‫تیری خۆی بەسنگییەوە نا! و دواهەمین جورعەی پشت تێكردنی كرد بەگەرویا!‬ ‫ئیدی تەوا‌و! هەروا س���اناو س���ادە یەكێتی بەم س���ەرەتای بەهاری عومرەو بەو‬ ‫قەرسیلەی تەمەنییەوە هەڵدەوەرێت!؟‬ ‫ئی���دی تەواو؟ ك���ە یەكێتی لەحكومەتدا نەبێت‌و پۆس���تی س���یادی‌و ئیداری‬ ‫بەدەستەوە نەما‪ ،‬چیدی ئەندام‌و الیەنگران‌و دڵسۆزانی نامێنن؟!‬ ‫فرێدانەكانم تەواو بو! ‪ ..‬فرێدانی رس���تەكانی بەش���ی یەكەمی ئەم نوس���ینە‪،‬‬ ‫پێش���كەش بەهەمو ئەوانەی كە رۆژانێك (بەئێستاش���ەوە) هیواكانیان لەس���ەر‬ ‫پەیام‌و هوتاف‌و فەلس���ەفەی پۆپۆلیس���تی (گۆڕان)كاریی هەڵچنیوە‪ ..‬فڕێدانی‬ ‫پرسیارەكانیش پێشكەشە بەهەمو ئەوانەی لەمدۆخەدا لەیەكێتی راماون‌و بەچاوی‬ ‫خۆیان یەك یەك تیرەكانی سەردڵی دەبژێرن!‬ ‫پرۆگرامی یەكێتی ل��ەدوای كۆنگرەی‬ ‫سێ كە پەسەند ك��را‪ ،‬بەبیربخەمەوە‬ ‫ك��ە ل�����ەدەروازەی پ��ڕۆگ��رام��دا هاتوە‪،‬‬ ‫«یەكێتییەكی رەگ داكوتراوی ئاوەهای‬ ‫خاوەن دەستكەوت‌و گۆڕانكاری مێژویی‪،‬‬ ‫بێگومان هەڤاڵەكانی دەتوانن بڕیارو‬ ‫بەرنامەكانی‪ ،‬لەناو كۆمەاڵنی خەڵكدا‪،‬‬ ‫جێبەجێ بكەن‌و چیش پێویستە‪ ،‬بۆ‬ ‫ڕاستكردنەوەی كەموكوڕی‪ ،‬مشەخۆری‪،‬‬ ‫كەمتەرخەمی گ��ەن��دەڵ��ی‪ ،‬ب��ۆ باشتر‬ ‫خزمەتكردنی كۆمەاڵنی خەڵك‪ ،‬ئەنجامی‬ ‫بدەن‪ .‬بەهیواین‪ ...‬هەڤااڵنی یەكێتی‪،‬‬ ‫یەكێتی سەركەشی مێژوی نوێ‪ :‬یەكێتی‬ ‫بەدیهێنەری دەستكەوتە مێژوییەكان‪:‬‬ ‫ی��ەك��ێ��ت��ی پ���ارێ���زەرو پ��ەرەپ��ێ��دەری‬ ‫دیموكراسی‪ :‬یەكێتی‪‌ ..‬وەكو هێزێكی‬ ‫بەردەوامی مێژویی‪ ،‬هەڤاڵەكانی بێپەروا‪،‬‬ ‫خ��ەب��ات بكەن ل��ەك��ۆڕی خەباتیشدا‪،‬‬ ‫پەیڕەو پڕۆگرامی سێیەمین كۆنگرە‪،‬‬ ‫بكەنە ڕێنوێنی خزمەت هەڵسوكەوت‬ ‫هەڵمەت‪ ..‬لەهۆشیاركردنەوەی خەڵك‪،‬‬ ‫ل��ەب��ەرگ��ری��ك��ردن��ی ل��ەم��اف��ی خ��ەڵ��ك‪،‬‬ ‫ل��ەش��ۆڕب��ون��ەوە ب��ۆ ن��او ڕەن��ج��دەران��ی‬ ‫بیرو ب��ازو‪ ،‬بۆ ن��او گەڕەكەكان شارو‬

‫شارۆچكەكانی كەنار‪ ،‬بۆ دێهات‪ ،‬هەتا‬ ‫بتوانین‪ ،‬قۆناغی گوزەری دیموكراسی‪،‬‬ ‫‌وەك���و قۆناغە سەختەكانی دیكەی‬ ‫خەبات‪ ،‬سەركەوتوانە تێپەڕێنین‪.‬‬ ‫لەبەشێكی پەیڕەوی ناوخۆشدا هاتوە‬ ‫«یەكێتی نیشتمانیی كوردستان حزبێكی‬ ‫سۆسیال دیموكراتە‪ ،‬خەبات دەكات بۆ‬ ‫سەقامگیر كردنی ئاشتی پتەوكردنی‬ ‫ب��ەه��اك��ان��ی ئ�����ازادی‪ ،‬دی��م��وك��راس��ی‪،‬‬ ‫ه��اواڵت��ی��ب��ون‪ ،‬مافـــی م���رۆڤ‪ ،‬مافی‬ ‫چ��ارەن��وس ب���ڕوای هەیە بەكولتوری‬ ‫یەكسانی لێبوردەیی»‪.‬‬ ‫سەرقاڵبونی ئێستای الیەنەكان‬ ‫بەدابەشكردنی كێكی دەس��ەاڵت بەبێ‬ ‫یەكێتی!‪ ،‬لەژێر دروشمێكە كە تەنها‬ ‫یەكێتی خ���ۆی خ��اوەن��ێ��ت��ی ئ��ەوی��ش‬ ‫حكومەتی بنكە فراوانە‪ ،‬هەردو حكومەتی‬ ‫بنكە ف��راوان ئاشتەوایی نیشتمانییش‬ ‫یەكێكن ل��ەو دو دروشمانەی كە هەر‬ ‫یەكێتی لەعیراقدا چەسپاندی شانازیشی‬ ‫پێوە ك��ردوە‪ .‬بۆیە ئەگەر كێكەكەش‬ ‫بەبێ ئەو دابەشكراو پێیانخورا‪ !..‬ئەوا‬ ‫عافێتیان بێت!‬

‫كوردستان سةرانسةر‬

‫ذمارة (‪ )4٦4‬دو شةممة ‪2014/4/21‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫فەرماندەی ی‪.‬پ‪.‬گ‪:‬‬ ‫ئابڵوقەدانی رۆژئاوا شەرمەزاردەكەین‬

‫كشەناك‪:‬‬

‫بەڕێوەبەرێتی خۆیەتی جێبەجێدەكەین‬

‫سیپان حەمۆ‪ ،‬فەرماندەی گشتیی یەكەكانی پاراستنی‬ ‫گەل رایگەیاند‪ :‬لەكاتێكدا هێزەكانمان هەرێمی كۆبانی‬ ‫یان لەگروپە تیرۆریستییەكان پاكردۆتەوە‪ ،‬هاوكات‬ ‫توركیا‌و پ‪.‬د‪.‬ك خەندەق لێدەدەن‪ ،‬بەوەی دەیانەوێ‌‬ ‫ئابلوقە بخەنەسەر رۆژئاواو شۆڕشی كورد پەكبخەن‪،‬‬ ‫ئێمە بەرەنگاری هەمو دژایەتییەك دەبینەوەو ئەو‬ ‫هەواڵنەش شەرمەزار دەكەین‪.‬‬

‫گولتەن كشەناك‪ ،‬سەرۆكی شارەوانی گەورەی‬ ‫ئامەد لەدیدارێكیدا رایگەیاند‪ ،‬بەڕێوەبەرێتی‬ ‫خۆیەتی گرنگترین بنەمای دیموكراسییە كە‬ ‫لەرێگەی خەڵكەوە نوێنەرایەتی دەكرێت‪ ،‬توركیا‬ ‫لەیەكێتی ئەوروپا رێكەوتنی لەسەر سیستمی‬ ‫خۆبەڕێوەبەری كردووە‪ ،‬ئیتر كاتی ئەوەهاتوە‬ ‫بەكردار ئەمە بكرێت‌و ئێمە لەمەودوا سیستمی‬ ‫خۆبەڕێوەبەری جێبەجێدەكەین‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫ئەتەاڵی‪:‬‬ ‫پڕۆسەی ئاشتی سەقامگیر دەكەین‬ ‫بەشیر ئەتەاڵی‪ ،‬یاریدەدەری سەرۆكوەزیرانی توركیا‬ ‫رایگەیاند‪ :‬تێپەڕاندنی یاسای هەمواركردنەوەی‬ ‫میت بۆ بەرژەوەندی خەڵكانی توركیا‌و سەقامگیریی‬ ‫پڕۆسەی ئاشتییە لەتوركیا لەمەڕ هەر هەوڵێكی‬ ‫لەباربردن‪ ،‬بۆیە پێویستە گشت الیەنەكان پشتیوانی‬ ‫لەهەمواركردنەوەی یاساكە بكەن‪.‬‬

‫رەهەندەكانی پشت پەسەندكردنی پرۆژەكانی یاسای میت‬ ‫شنۆ هیرانی‬ ‫لەچەند ڕۆژی ڕاب���ردو پارلەمانی‬ ‫توركیا‪ ،‬لەپاش مشتومڕێكی سەخت‬ ‫لەنێوان پارتی دادو گەشەپێدان و پارتە‬ ‫ئۆپۆزسیۆنەكانی پارلەمان‪ ،‬پڕۆژە‬ ‫یاسایەك دەربارەی ڕێكخستنەوەی ئەرك‬ ‫و ئیمتیازاتەكانی دەزگای هەواڵگیریی‬ ‫توركیا (میت)‪ ،‬پەسەند ك��را‪ ،‬پاشان‬ ‫لەالیەن عەبدوڵاڵ گول سەرۆككۆماری‬ ‫توركیا پ��ڕۆژە یاساكە ئیمزاكراو چوە‬ ‫قۆناغی جێبەجێكردنەوە‪.‬‬ ‫یەكێ لەخاڵە گرنگەكانی ئەم پڕۆژە‬ ‫یاسایە‪ ،‬بریتییە لەوەی كە دەزگای میت‬ ‫دەسەاڵتی ڕێكەوتن و مۆركردنی هەر‬ ‫بەڵگە نامەیەكی هەیە كە پەیوەندی یە‬ ‫ئاسایشی نیشتمانیەوە هەبێت لەسەر‬ ‫ئاستی دەرەك���ی و ناوخۆیدا و هەر‬ ‫ڕێكەوتنێك‌و چاوپێكەوتنێك كە میت‬ ‫ئەنجامی بدات دەكەوێتە چوارچێوەیەكی‬ ‫یاسایی و حكومەت ناچارە پابەند بێت‬ ‫پێیەوە ‪ .‬ڕەنگە ئەم پێداگرییەی حكومەت‬ ‫بۆ ئەم ڕێكخستنەوە لە دوای ئەو قەیرانە‬

‫گەورەیەوە بێت كە ئەمساڵ رەجەب تەیب‬ ‫ئەردۆغان سەرۆكوەزیرانی توركیا بەهۆی‬ ‫دزە پێكردنی تۆمارە دەنگییەكانەوە‪،‬‬ ‫كە لە تۆڕەكۆمەاڵیەتیەكاندا باڵوكرانەوە‬ ‫و كاریگەریی لەسەر كاریزمای خودی‬ ‫ئەردۆغان و پارتەكەی گەیاند و دۆخی‬ ‫ئاسایشی نیشتمانیی توركیاشی خستە‬ ‫مەترسییەوە‪.‬‬ ‫پەیوەندی بەپڕۆسەی ئاشتییەوە‬ ‫ئەوەی جێی باسە‪ ،‬ئەوەیە كەیەكێ‬ ‫لە بەندەكانی ئەم پڕۆژە یاسایە‪ ،‬ئەوەیە‬ ‫كە ڕاستەوخۆ پەیوەندیی بە پڕۆسەی‬ ‫دانوستانەكانی پرۆسەی ئاشتی لەتوركیاوە‬ ‫هەیە كە لەنێوان عەبدوڵاڵ ئۆجەالن‌و‬ ‫بەرپرسانی توركیاوە بەڕێوەدەچێت‪.‬‬ ‫لەسەرەتای ئەم پڕۆسەیەدا‪ ،‬كە هاكان‬ ‫فیدان وەك راوێژكاری میت‌و بەرپرسی‬ ‫یەكەم لەبەڕێوەچونی دیدارەكان لەگەڵ‬ ‫ئ��ۆج��ەالن��دا‪ ،‬ك��ە ب��ە قۆناغی ئیمڕاڵی‬ ‫ناودەبرێت‪ ،‬ڕەنگە لە داهاتویەكی نزیكدا‬ ‫ڕێكەوتنێك لەنێوان میت و ئۆجەالن‬ ‫لەبارەی پرسی كوردەوە ئەنجام بدرێت‪،‬‬ ‫بخرێتە چوارچێوەیەكی یاساییەوە‪ ،‬بەوەی‬ ‫لەپڕۆژە یاساكەی پارلەماندا هاتوە كە‬ ‫میت دەتوانێت راستەوخۆ دیدار لەگەڵ‬ ‫سەرۆكی رێكخراو و گروپەجیاوازەكاندا‬

‫سازبكات‪ ،‬بەم شێوەیەش هەنگاو بەرەوە‬ ‫بە یاسایی كردنی پرسی كورد بنرێت‬ ‫لە توركیادا كە كورد لە ئێستادا وەك‬ ‫مەرجێكی بەرەو پێشچوون و بەردەوامی‬ ‫پرۆسەكە لەقەڵەمی دەدەن‪.‬‬ ‫هەرچەندە ئەگەر ئەودیوی مەسەلەكە‬ ‫بڕوانین‪ ،‬ئەوا ئەم یاسایە زیاتر واڵت‬ ‫دەكاتە واڵتێكی هەواڵگیریی و پایەكانی‬ ‫دەسەاڵتی ئاك پارتی بەهێزتر دەكا‪،‬‬ ‫چونكە بەپێی بەندەكانی ئەم پڕۆژە‬ ‫ێ‬ ‫یاساییە دەزگ��ای هەواڵگری دەتوان ‌‬ ‫سیخوری بەسەرهەمو كایەكانی واڵتدا‬ ‫ێ‬ ‫بكات تەنها دادگ���ای ب��ااڵش دەتوان ‌‬ ‫لێپرسینەوەی لەبارەوە بكات‪ ،‬ئەویش‬ ‫بەفەرمانی سەرۆكوەزیران توركیا دەبێت‪،‬‬ ‫ئەنجومەنی وەزیرانیش دەتوانێ لەگەڵ‬ ‫میت لە پەیوەندیی دابێت كە پێشتر‬ ‫تەنها لە س��ەرۆك وەزی��ران ئاڕاستەیان‬ ‫وەردەگ���رت‪ ،‬ه��ەروەه��ا میت دەتوانێ‬ ‫دان��وس��ت��ان ل��ەگ��ەڵ ه��ەر ڕێكخراوێكی‬ ‫تیرۆرستی یان نایاسایی ل��ەدەرەوەو‬ ‫ناوەوەی واڵتدا ساز بكات‪ ،‬بەمەش ئەگەر‬ ‫لەباربردنی پڕۆسەی دیالۆگ(ئاشتی)‬ ‫ناهێڵێت بەوەی لەشوباتی ‪ 2010‬رویدا‪،‬‬ ‫كە كۆتایی بەكۆبونەوەكانی ئۆسلۆ‬ ‫هات‌و هاكان فیدان یش لەالیەن دادگاوە‬ ‫بانگهێشت كرا‪ .‬بەمانایەك دەسەاڵتەكانی‬

‫سنورە دەستكردەكانی‬ ‫نێوان دهۆك ‪ -‬ئامەدو قامیشلی‬ ‫پشتیوان عەبدولرەحمان‬ ‫ئ��ەو دۆخ���ەی ك��ە گەلی كوردستان‬ ‫پێی گەیشتووە لە هەرسێ پارچەكانی‬ ‫باشور‪ ،‬باكورو ڕۆژئ��اوا‪ ،‬لەگەڵ ئەوەی‬ ‫خ��ۆی ل��ە ستاتۆ و ف��ۆرم��ی ج��ی��اواز‬ ‫بەستۆتەوە‪ ،‬وەك ئەنجام دڵخۆشكەرن و‬ ‫بەردەوام لە گەشەی زیاتردان‪ ،‬ئەو سێ‬ ‫بەشەی كوردستان ڕۆژبەڕۆژ كاریگەریی‬ ‫هەمەالیەنەیان بەسەریەكەوە زیاتر دەبێت‬ ‫و ئەمەش ڕوونتر دەكەوێتە بەرچاو‪.‬‬ ‫لەمانگی ڕاب��ردو‪ ،‬ئەوەمان بینی كە‬ ‫چۆن بابەتی سەرەكی كەناڵ و میدیاكانی‬ ‫باشوری كوردستان ببووە هەڵمەتی‬ ‫هەڵبژاردنی توركیاو باكوری كوردستان‬ ‫بەتایبەتی‪ ،‬ه��ەروەه��ا ئ��ەو ئەنجامەی‬ ‫ب‪.‬د‪.‬پ مان بینی‪ ،‬كەوا لە ‪ 31‬ی مانگی‬ ‫ڕابردو‪ ،‬وەك ئەنجامی بەرایی هەڵبژاردن‬ ‫ڕاگەیێنراو‪ ،‬بووە مایەی دەی��ان هەزار‬ ‫كۆمێنت و الیك لە تۆڕە كۆمەاڵیەتیەكان‬ ‫بەتیەنەوە ب��ەدواداچ��ون لەسەركەوتنی‬ ‫باكور دەكرا‪.‬‬ ‫ئەمەش وردە وردە ئەوە نیشان دەدات‬ ‫كە هەرچەندە پارتە سیاسیەكان لە سەر‬ ‫هەندێك بابەت ناكۆك بن‪ ،‬بەاڵم لەڕاستیدا‬ ‫پارچەكانی كوردستان كاریگەرییەكی‬ ‫تەواویان بەسەر یەكەوە هەیە‪ ،‬واڵتانی‬ ‫دەوروب��ەری��ش خوێندنەوەیان بۆ ئەو‬ ‫بابەتە ك��ردوە‪ ،‬كە هەریەكەو بە پێی‬ ‫ب��ارودۆخ��ی خ��ۆی ل��ەوە دەڕوان��ێ �ت‌و لە‬ ‫سەرویاندا ئێران و توركیایە‪ ،‬ئێستاش كە‬ ‫باشوری كوردستان و عێراق لە بەردەم‬ ‫هەڵبژاردندان بەهەمان شێوە كاریگەریی‬

‫لەسەر پارچەكانیتری كوردستان دەبێت‪،‬‬ ‫وەك نمونەش‪ ،‬لێدانی خەندەق لەسەر‬ ‫سنوری باشورو ڕۆژئ��اوای كوردستان‪،‬‬ ‫بۆتە بابەتی ب��اس‌و چەندین ناڕەزایی‬ ‫و خۆپیشاندانیشی لێكەوتۆتەوە‪،‬‬ ‫دروستكردنی خەندەقیش بەبیانوی‬ ‫ه��ەرچ��ی��ی��ەك ب��ێ��ت‪ ،‬ب��ەه��ەم��ان شێوە‬ ‫كاریگەریی خۆی دەبێت بۆ ئەو الیەنەی‬ ‫كە پ��ەی��ڕەوی ئ��ەو سیاسەتە دەك��ات‪،‬‬ ‫هەرچەندە ئەوە شتێكی حاشا هەڵنەگرە‬ ‫كە واڵتانی دەوروب��ەر‪ ،‬هیچیان بەنزیك‬ ‫ب��وون��ەوەی پ��ارت و الیەنە سیاسییە‬ ‫كوردستانیەكان دڵخۆش نین‪ ،‬تابگاتە‬ ‫ئاستی ئ��ەوەی ك��ەوا نمونە حكومەتی‬ ‫هەرێم لەگەڵ كانتۆنەكانی ڕۆژئ��اوای‬ ‫كوردستان پەیوەندیەكی باشی هەبێت‪ .‬لە‬ ‫هەمانكاتدا شارەوانییەكانی پارێزگاكانی‬ ‫باشوری كوردستان پەیوەندیان لەگەڵ‬ ‫شارەوانییەكانی باكوری كوردستاندا‬ ‫هەبێت‪ ،‬ئەمە پەیوەندیەكی ڕۆتینی‬ ‫تێنەپەڕاندوە‪ ،‬تەنها خۆی لە ئەنجامدانی‬ ‫چاالكی سنورداری سەردان و ئەنجامدانی‬ ‫كاری هونەری و رۆشنبیری گرتۆتەوەو‬ ‫نەگەیشتۆتە ئاستی ئ��ەوەی كە ببن‬ ‫ب��ەپ��ڕۆژەی ستراتیژی و ه��اوب��ەش كە‬ ‫ه���ەردوو الی���ان س��وودی��ان بەیەكتری‬ ‫هەبووبێت‪.‬‬ ‫زۆرب���اش ئ���ەوەم ل��ە ی��ادە لەساڵی‬ ‫‪ ،2010‬كە هێشتا هیچ یەك لەشارەكانی‬ ‫باشوری كوردستان نەببونە خاوەنی‬ ‫شاری یاری و هۆتێل و بازاڕی گەورە‪،‬‬ ‫ڕۆژنامەنوسێكی تورك لە لێكدانەوەیەكی‬ ‫سیاسیی سەبارەت بە باشوری كوردستان‬ ‫لەوتارەكەیدا نووسیبوی‪ ،‬ئەگەر لە‬ ‫هەولێر پارك و یاریگەی گەورە هەبێت‪،‬‬ ‫ئەوە بەدڵنیاییەوە هاواڵتیانی كورد لە‬ ‫شارەكانی ئامەد و ماردین و هەكاری‬ ‫یەوە ڕوو لەهەرێمی كوردستان دەكەن‪.‬‬

‫لەڕاستیدا ئەوەندەی نەبرد بۆچونەكەی‬ ‫ئ���ەو‪ ،‬ل��ەئ��ەم��ڕۆدا ب��ۆت��ە ڕاستییەكی‬ ‫حاشاهەڵنەگر‪ ،‬گەرچی ڕێژەی گەشتیاری‬ ‫باكور بۆ باشوری كوردستان كەمیش بێت‪،‬‬ ‫بەاڵم بونی ڕێژەی گەشتیار لە شارەكانی‬ ‫هەولێرو سلێمانی كە لە شارەكانی عێراق‬ ‫و ڕۆژهەاڵتی كوردستان دێن بەرچاوە‪،‬‬ ‫ب��ەردەوام بون و پێشكەوتنیشی واتای‬ ‫جیاجیا دەدات‪.‬‬ ‫دەمەوێت ئەو پرسیارە بوروژێنم‪ ،‬لە‬ ‫هاتنەئارای پێشكەوتنی زیاتر لە ڕۆژئاواو‬ ‫باكوری كوردستان‪ ،‬ده��ۆك دەكەویتە‬ ‫نێوان هەولێرو ئامەد و قامیشلی‪ ،‬ئەوەش‬ ‫ڕوون��ە كە لە ڕووی كلتورو فەرهەنگ‬ ‫و زم��ان و ‪...‬ه��ت��د‪ ،‬ن��اوچ��ەی بادینان‬ ‫جۆگرافیای نزیكە بۆ هەردو دیوەكەی‬ ‫كوردستان‪ ،‬كە ئەمەش دەبێت بەپێی‬ ‫ك���ات ك��اری��گ��ەرب��ن ب��ە ڕوی سیاسی‬ ‫یەكتری‪ ،‬بەاڵم تەنها لێكدانەوەو تێڕوانین‬ ‫لەو ڕوانگەیە بۆ ئەو خاڵە زۆر دەرفەتی‬ ‫باش لە دەست دەدات‪ ،‬بە تایبەتی لە‬ ‫ڕووی بازرگانی و گەشتیاری‪ ،‬كەلتوری و‬ ‫فەرهەنگی‌و هتد‪.‬‬ ‫تەنها بەستنەوەی گشت ڕێگاكان‬ ‫بەگۆشە نیگای سیاسیی چارەسەر نیە‪،‬‬ ‫بەتایبەت بەو ڕەخنانەی كە بیانون بۆ‬ ‫نەبوونی پەیوەندیی و دورستكردنی‬ ‫خەندەق و ناوزڕاندن و هتد‪ ،‬بۆیە لە‬ ‫حكومەتی نوێی هەرێمی كوردستاندا‬ ‫دەبێت بیر لەوە بكرێتەوە كە ئیتر ڕوانین‬ ‫لە دەروازەك���ان تەنها لە گۆشەنیگای‬ ‫بەرتەسك نەبن‪ ،‬ئەوە بكرێتە بەرنامە‬ ‫كەوا دەروازەی سنورەكان لەگەڵ هەمو‬ ‫ب��ۆ چ��وون��ە ج��ی��اوازەك��ان��ی سیاسەت‪،‬‬ ‫دەروازەك��ان چۆن بكرێنە هۆكارێك بۆ‬ ‫سوود و ئاڵوگۆڕی هەمەالیەنەی بەسود‬ ‫لەپێناو گەشەسەندن بۆ بەرژەوەندیی‬ ‫گشتی نەتەوەیی‪.‬‬

‫كەمتر نابێت لە دەسەاڵتی تەنفیزی و‬ ‫یاسادانان كە ئەمەش ڕەهەندێكی فراوان‬ ‫لەخۆ دەگرێت‪.‬‬

‫دەخاتە رێڕەوەیەكی فەرمی یاساییەوە‌و‬ ‫ئەمەش زیاتر پەرە بەپڕۆسەی ئاشتی‬ ‫دەدات‪.‬‬

‫رەنگە لە داهاتویەکی نزیکدا‬ ‫رێکەوتنێک لەنێوان میت و ئۆجەالن‬ ‫لەبارەی پرسی کوردەوە ئەنجامبدرێت‬ ‫بەوەی کە ئیتر پرۆسەکە خراوەتە‬ ‫چوارچێوەیەکی یاساییەوە‬

‫سەكك‪ :‬پڕۆژە یاساكە جێی‬ ‫دڵخۆشییە‬ ‫سرری سەكك پارلەمانتاری پارتی‬ ‫ئاشتی‌و دیموكراتی لەپارلەمانی توركیا‬ ‫رایگەیاند‪ :‬یاساكە جێی دڵخۆشییە‬ ‫ب���ەوەی دی��دارەك��ان ل��ەگ��ەڵ ئۆجەالن‬

‫سەرەڕایی هەمو دەستپێشخەرییەكان‪،‬‬ ‫كە لە ڕاب���ردودا لەالیەن ئەردۆغانەوە‬ ‫كرابون بۆ چارەسەری پرسی كورد ‪،‬‬ ‫كەچی لە قۆناغە جیاجیاكانی سیاسەتی‬ ‫دەوڵەتی توركیا ئەم پڕۆسەیە هەروەكو‬ ‫ق��ەوارەی��ەك��ی بەتاڵ م��اوەت��ەوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫دەكرێت ئەوە بڵێین كە ئەردۆغان بەبێ‬

‫توڕەكردنی نەیارەكانی دەیەوێت ئەم‬ ‫پرسە بخاتە چوارچێوەیەكی یاساییەوە‪،‬‬ ‫یاخود لە دۆخی ئێستادا هیواكان بۆ كورد‬ ‫تازەتر بكاتە‌وەو سۆزو پشتگیریكردنی‬ ‫ئ���ەوان ب��ۆ بەدەستهێنانی پۆستی‬ ‫سەرۆكایەتی كۆماری بەدەستبخات‪.‬‬ ‫لەهەمان كاتیشدا ئەگەر هەیە الیەنی‬ ‫كوردیش بەكەڵك وەرگرتن لەم پڕۆژە‬ ‫یاساییە حكومەت بخەنە ژێ��رب��اری‬ ‫جێبەجێكردنی ئەو دەستپێشخەریانەی‬ ‫كە لەڕابردودا كردوێتی‪.‬‬ ‫لەئێستادا چەند بەند و خاڵێكی ئەم‬ ‫یاساییە گەرچی لەبەر پتەوكردنی پێگەی‬ ‫دەسەاڵتی حكومەتی ئاك پارتی بێت‬ ‫بەوەی میت بەخۆیەوە دەبەستێتەوە‪،‬‬ ‫الیەكەیتری لەبەرژەوەندیی پڕۆسەی‬ ‫دانوساندەكاندایە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫ئاشتی‌و‬ ‫بتوانرێت لەالیەن حكومەتەوە بەجدی‬ ‫كار بۆ پراكتیزەكردنی لەسەر پڕۆسەی‬ ‫ئاشتی‌و دیموكراتی بكرێت‪ ،‬هەروەها‬ ‫پێداگری ئەردۆغان و حكومەتەكەی بۆ‬ ‫چارەسەری پرسی كورد لە توركیا‪ ،‬ئەوا‬ ‫دەكرێ‌ لەهەڵبژاردنی ئابی سەرۆككۆماریدا‬ ‫كورد دەنگی خۆی بۆ كاندیدی ئاك پارتی‬ ‫یەكالبكاتەوە كە ئەویش ئەردۆغانە كە‬ ‫ویستی لەسەرۆككۆماری توركیا هەیە‪.‬‬

‫پەرلەمانی ئەوروپا‌و رۆژئاوای كوردستان‬

‫حاجی عەفرینی‬ ‫لە هەنگاوێكی بێوێنەدا‪ ،‬بۆ یەكەمجار لەڕۆژی پێنج شەممەی‬ ‫رابردو‪ ،‬پەرلەمانی ئەوروپا پرۆژەیەكی پەس���ەندكرد كە تێیدا‬ ‫پش���تیوانی لەو تەدبیرانە دەكرێ كە رۆژئاوای كوردستان بۆ‬ ‫روبەڕوبونەوەی توندوتی���ژی تایفی‌و مەزهەبی گرتونیەتەبەر‪،‬‬ ‫هەروەها پەرلەمانتاران ئاماژەیان بەو ئاسایش‌و جێگرییە كردوە‬ ‫كە كورد لەناوچەكانی ژێر دەس���ەاڵتی خۆیاندا بەدیانهێناوە‪.‬‬ ‫لەالیەكیت���رەو پەرلەمان���ی ئەوروپا هەنگاوێكتیریش���ی ناوە‬ ‫ك���ە ئەویش بریتییە لەناوبردنی ناوچ���ە كوردییەكان بە ناوە‬ ‫رەسەنەكانی خۆی‪ ،‬ئەمەیش س���ەرنجی گەلێك لەچاودێرانی‬ ‫راكێشاوە‪ .‬ئەم بڕیارەی پەرلەمانی ئەوروپا دوای زنجیرەیەك‬ ‫دی���دار هاتەكایەوە كە نوێنەرانی پارت���ی یەكێتی دیموكراتی‬ ‫(پ‪.‬ی‪.‬د)‌و پارت���ی ئاش���تی‌و دیموكرات���ی (ب‪.‬د‪.‬پ) پێش‬ ‫ئامادەكردنی رەشنوس���ی پرۆژەكە لەگ���ەڵ لیژنەكان‌و گروپە‬ ‫تایبەتەكان ئەنجامیانداوە‪.‬‬ ‫لەچوارچێوەی مش���تومڕی رەشنوس���ی ئ���ەم پرۆژەیەدا‪،‬‬ ‫جۆرگین كلۆتە سەرۆكی گروپی دۆستانی كورد لە پەرلەمانی‬ ‫ئەوروپا وتی «س���ەرباری ئەو جەنگە پڕوكێنەر‌و بش���ێویەی‬ ‫كەوا لەس���وریا هەی���ە‪ ،‬ك���ورد توانیوێتی ناوچەك���ی ئارام‬ ‫دەس���تەبەربكات‪ ،‬ئەم ناوچە كوردییە تائێس���تا پێشوازیان‬ ‫ل���ە ژمارەیەكی بێوێن���ەی ئاوارەكان كردوە ك���ە لە ژمارەی‬ ‫دانیشتوانە سەرەكیەكەی زیاترە»‪.‬‬ ‫كلۆت���ە لەدرێ���ژەی قس���ەكانیدا ئاماژەی بەوەش���كرد كە‬ ‫ك���ورد لەناوچەكانی خۆیاندا ئاوارەكانیان پاراس���توە‌و هەمو‬ ‫پێداویس���تییەكیان بۆ فەراهەمكردووە‪ .‬لەبەر ئەمە پێویستە‬ ‫كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ئەم راستییە ببینێ‌و فشار بخەنەسەر‬ ‫توركی���ا بۆ ئ���ەوەی كۆمەك���ە مرۆیی���ەكان بگەیەنرێنە ئەم‬ ‫ناوچەیە‌و ئەركی توركیایە كە رۆڵی یارمەتیدەرانە بگێڕێت‪.‬‬ ‫لەكۆتایی مش���تومڕی ئەم پرۆژەی���ەدا پەرلەمانی ئەوروپا‬ ‫پش���تیوانی خ���ۆی بۆ تێكڕای ئ���ەو تەبیران���ە دەربڕی كەوا‬

‫ل���ە ناوچ���ە كوردییەكاندا بۆ قەاڵچۆكردنی تی���رۆری تایفی‌و‬ ‫مەزهەبی دەگیرێنەبەر‪ .‬لەتوێ���ی دەقی ئەم بڕیارەدا هاتوە‪:‬‬ ‫ئێمە پش���تیوانی خۆمان بۆ ئەو تەدبیرانە دەردەبڕین كە لە‬ ‫ناوچە زۆرینە كوردییەكانی ژێر دەس���ەاڵتی ئۆپۆزیس���یۆندا‬ ‫لەدژی توندوتیژی تایفی دەگیرێنەبەر‪ ،‬هەروەها ئەو هێرش���ە‬ ‫پەیتا – پەیتایانەش پرۆتێس���ت دەكەی���ن كە لەدژی كورد‌و‬ ‫كریستیانەكان لە سوریا ئەنجامدەدرێن‪.‬‬ ‫ئ���ەم بڕی���ارە وەك پش���تیوانی پەرلەمان���ی ئەوروپ���ا لە‬ ‫ئیدارەی زات���ی لە رۆژئاوای كوردس���تان لەقەڵەمدەدرێ‌و لە‬ ‫هەمان كاتیش���دا بۆ ك���ورد لە رۆژئاوای كوردس���تان لەڕوی‬ ‫دیپلۆماسیش���ەوە بە هەنگاوێكی گەورە‌و دەسكەوتێكی باش‬ ‫دەژمێردرێت‪ .‬ئەمەیش لەئەنجام���ی زنجیرەیەك قوربانیدان‌و‬ ‫بەرخۆدانی گەلی رۆژئاوای كوردستان لەدژی هێرشی گروپی‬ ‫تون���دڕەوەكان هاتۆتەكایەوە كە خۆیان ل���ە گروپی داعش‌و‬ ‫بەرەی نوس���رەدا دەبیننەوە‪ .‬هەروەها بەرەنجامی بەشداریی‬ ‫چاالكانەی كورد لە شۆڕش���ی س���وریایە بۆ روخاندنی رژێمی‬ ‫بەعسی فاشیست‪.‬‬ ‫لەالیەكیترەوە ئەم بڕیارە‪ ،‬راس���تبونی ئەو هێڵە سێیەمەی‬ ‫دەرخس���ت كەوا كورد ل���ە گۆڕانكارییەكان���ی ئەمدواییانەی‬ ‫س���وریا گرتویانەتەبەر‪ .‬ئەمە لەكاتێكدای���ە كە تێكرای هێزە‬ ‫ئیقلیمییەكان هەوڵی ناوزڕاندن‌و شكاندنی سومعەی كوردیان‬ ‫لە هاوكێشە ناوخۆییەكانی سوریا داوە‌و دەیانەوێ‌ لەكێشانی‬ ‫نەخشەی ئایندەی سوریا كورد دوربخەنەوە‪ .‬لێرەوە دەتوانین‬ ‫بێژی���ن بێگومان كەس ناتوانێ‌ نەخش���ەی ئایندەی س���وریا‬ ‫بێگەڕانەوە بۆ كورد‌و داننانی فەرمی بەم پێكهاتە سیاسییەی‬ ‫سوریادا بكێشێت‪.‬‬ ‫لێرەش���ەوە پێویس���تە ك���ورد ئ���ەو رێب���ازە بپارێ���زن‪،‬‬ ‫لەپێشهاتەكانی ئەم سااڵنەی دواییدا گرتویانەتەبەر‪ ،‬هەروەها‬ ‫پێویس���تە لەنوێوە هەوڵی رێكخس���تنەوەی ناوماڵی كوردی‬ ‫ب���درێ بۆ ئەوەی لەگەڵ گۆڕانكاریی���ە خێراكاندا بڕۆن‪ .‬جگە‬ ‫لەوە پێویستە خۆیان لە سیاسەتی تەخوین‌و دورخستنەوەی‬ ‫یەكتری بەدوربگرن‪ ،‬چونكە هەس���تیاری ئەم قۆناغە بەسەر‬ ‫هەمو الیەنەكانیدا دەس���ەپێنیت كەوا لەسەر مێزی گفتوگۆ‬ ‫بۆ دۆزینەوەی چارەسەری ریش���ەیی بۆ كێشە ناوخۆییەكان‬ ‫كۆببنەوە‪ .‬لە هێزە كوردستانییەكان دەخوازرێ كە هەڵوێستی‬ ‫س���لبی خۆیان لەمەڕ ئیدارەی زاتی لە رۆژئاوای كوردس���تان‬ ‫بگۆڕن‪ ،‬چونكە دۆزی كوردی لە سوریا‌و رۆژئاوای كوردستان‬ ‫لەناو نێوەن���دە نێونەتەوەییەكاندا خەریكە دەبێتە یەكێك لە‬ ‫دۆسێ ئاڵۆزەكان‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )4٦4‬دو شةممة ‪2014/4/21‬‬

‫شرؤظة‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪10‬‬

‫بزووتنەوەی گۆڕان لەحەساری حكومەتدا‬ ‫پشكۆ نەجمەدین‬ ‫"تۆ كە لەمێژە مافی سروشتیی خۆتت‬ ‫بەكار بردووە‌و هەڵسووڕاوی بزووتنەوەی‬ ‫گۆڕانی���ت‪ ،‬منیش هەم���ان مافم بە خۆم‬ ‫داوە ك���ە نەبم‌و ئێس���تاش نیم‪ .‬تۆ ئەی‬ ‫هاوڕێ ئازیزەك���ەم‪ ،‬دڵت لەبۆچوونەكانم‬ ‫گ���ەرد نەیگرێ‪ .‬من ماف���ی خۆمە چۆن‬ ‫سیاسەت دەبینم‪ ،‬وەها بنووسم‌و بپەیڤم‪،‬‬ ‫ه���ەر وەكوو ئەوەی ت���ۆ‌و ئەوانی تریش‬ ‫هەمان مافیان هەیە!"‬ ‫بە دووبارەنووس���ینەوەی بۆچوونێكم‬ ‫لەم���ەڕ بزووتن���ەوەی گ���ۆڕان‪ ،‬ك���ە‬ ‫لەدیمانەیەك���دا‌و لەنێوەڕاس���تی مانگی‬ ‫ئای���اری س���اڵی ‪2010‬دا‪ ،‬لەگۆڤ���اری‬ ‫«نێوەند»دا باڵوكراوەتەوە‪ ،‬دەس���ت پێ‬ ‫دەكەم‌و ئێس���تا‪ ،‬پاش���ی چوار سااڵن‪،‬‬ ‫كتومت ڕاست دەگەڕێ!‬ ‫(( م���ن پێش���تر گوتم ئەگ���ەر ئێمە‬ ‫دەس���تەاڵتێكی نۆرماڵم���ان نەبێت‪ ،‬ئەوا‬ ‫ئۆپۆزیس���یۆنێكی نۆرماڵیشمان نابێت!‬ ‫كە ب���ە دیاریكراوی قس���ە هاتە س���ەر‬ ‫بزووتنەوەی گ���ۆڕان‪ ،‬من گومانی ئەوەم‬ ‫هەی���ە كە داخۆ ئ���ەو س���ەركردایەتییە‬ ‫ی���ان ئ���ەو ڕێبەرایەتیی���ە‪ ،‬هاوئاهەنگە‬ ‫لەگ���ەڵ خواس���تەكانی ئ���ەم بزووتنەوە‬ ‫جەماوەرییەی ك���ە بوونی هەیە؟ لێرەوە‬ ‫دەس���ت پێدەك���ەم‪ ،‬ڕێبەرایەتیی گۆڕان‬ ‫بەش���ێكە لەیەكێتی جیا بووەتەوە‪ .‬ئەم‬ ‫گرووپە یان ئەم ڕێبەرایەتییە بە جۆرێك‬ ‫لەجۆرەكان ئیش���كاالتێك‌و كێش���ەیەكی‬ ‫گرنگی لەگەڵ س���ەركردایەتیی یەكێتیی‬ ‫نیشتمانیی كوردستان‌و پارتی هەیە‪ ،‬كە‬ ‫مەسەلەی دەستەاڵتە!‪ ...‬ئۆپۆزیسیۆنی‬ ‫كوردستان‪ ،‬یەكێكە لەئۆپۆزیسیۆنە زۆر‬ ‫بەپەل���ەكان‌و دەیەوێت لەم���اوەی كەمتر‬ ‫لەش���ەش مانگ‪ ،‬س���اڵێكدا هەموو دنیا‬ ‫ژێراوژوور بكات‪))...‬‬ ‫ئ���ەم بۆچوون���ەم تەنی���ا وەك���وو‬ ‫جەختكردنەوە لەس���ەر گومانەكانی خۆم‬ ‫لەم���ەڕ بزووتن���ەوەی گ���ۆڕان‌و بەرنامە‬ ‫«گۆڕانخوازی»یەكەی بۆ تێكش���كاندنی‬ ‫سیس���تێمی سیاس���یی كوردس���تان‌و‬ ‫س���ەرلەنوێ بنیاتنان���ەوەی لەف���ۆڕم‌و‬ ‫پێكهاتەیەكی تەندروستدا‪ ،‬نووسییەوە!‬ ‫باڵی ڕیفۆڕم لەیەكێتیی نیش���تمانیی‬ ‫كوردس���تاندا‪ ،‬پ���اش شكس���تخواردنی‬ ‫لەجەرگ���ەی ملمالنێكان���ی دەروون���ی‬ ‫حیزبدا‌و پاش ئەوەی نەیتوانی قوللەكان‬ ‫لەدڵی قەاڵك���ەوە داگیر بكات‪ ،‬دەرەوەی‬ ‫دیوارەكان���ی حی���زب‌و پانتاییەكان���ی‬ ‫ش���ەقامی ناڕەزایییەكانی خەڵكی كردە‬ ‫مەیدان���ی جەنگ‌و لەوێڕا لەش���كرەكانی‬ ‫خۆی بۆ داگیركردنەوەی قەاڵكانی حیزب‬ ‫ساز دان!‬ ‫حوكمـڕانییەكی ناتەندروست‌و سیخناخ‬ ‫لەگەندەڵ���ی‌و ناعەدالەتیی كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫سیاس���یی بیست‌و سێ س���اڵەی پارتیی‬ ‫دیموك���رات‌و یەكێتی���ی نیش���تمانی‬ ‫لەكوردس���تاندا‪ ،‬باش���ترین زەوینەی بۆ‬ ‫دەركەوتن‌و خورتبوونی باڵێكی یەكێتیی‬ ‫نیشتمانیی كوردستان (ڕیفۆڕم) خولقاند‬ ‫ت���ا جەم���اوەری ن���اڕازی‪ ،‬لە»خەونی‬ ‫گۆڕان���ەوە» بەرەو «وەهم���ی گۆڕان»‬

‫بگوێزێتەوە‌و ب���ە دێوجامەی ئیدۆلۆگی‌و‬ ‫بەرنامەی پرۆسەی گۆڕانێك ( كە خەم‌و‬ ‫خەونی ئەم گرووپە سیاس���ییە نەبوو)‪،‬‬ ‫مەست‌و بەنگ بكات!‬ ‫زیرەكترین ڕێبەری سیاس���ی كەسێكە‬ ‫ك���ە توان���ای خوێندن���ەوە‌و ڕاڤەكردنی‬ ‫ب���اری دەروونیی جەم���اوەری لەقۆناغ‌و‬ ‫س���ەردەمە جی���اوازە قەیراناوییەكان���دا‬ ‫هەبێ���ت‪ ،‬كرۆك‌و جومگ���ە بارگاوییەكان‬ ‫بناس���ێت‌و دیماگۆگییانە كاریان لەس���ەر‬ ‫ب���كات‌و هەم���وو وزە‌و توانس���تەكان بۆ‬ ‫گەیش���تن بە ئامانجەكانی كە لەڕواڵەتدا‬ ‫خواست‌و ویستی خەڵكن‌و لەنێواخنیشدا‬ ‫ش���تێكی دیكەن‪ ،‬بەگەڕ بخات! ڕێبەری‬ ‫لێوەش���اوە‪ ،‬ب���ۆ جێخس���تنی ه���ەر‬

‫كێكی دەس���تەاڵت)‪ ،‬هەم���ان ڕاگەیاندن‬ ‫لەگەڕدایە!‬ ‫گۆڕان ئێس���تا نەك هەر لەئاس���تانەی‬ ‫بگ���رە‬ ‫وەس���تاوە‪،‬‬ ‫دەس���ەاڵتدا‬ ‫كورسییەكانیشی لەدیوەخانی حكومەتدا‬ ‫س���از‌و ئام���ادەن‪ .‬م���ن هەرگی���ز دژی‬ ‫بەش���داریكردنی گۆران لەحكومەتدا نیم‌و‬ ‫ئەوەش دەزانم كە لەبزووتنەوەی سیاسی‌و‬ ‫گەم���ەی دیموكراتیدا ئامان���ج‪ :‬وەرگرتن‬ ‫یاخود بەش���داریكردنی دەستەاڵتە‪ .‬ئەمە‬ ‫ئەگ���ەر بۆ هەموو حیزبە سیاس���ییەكان‬ ‫ڕەوا بێ���ت‪ ،‬چما بۆ «گ���ۆڕان» نەبێت؟‬ ‫قس���ەی م���ن لەس���ەر تەندروس���تیی‬ ‫بەشداریكردنی گۆڕان لەحكومەتدا نییە‌و‬ ‫ئێس���تاش كاتی ئەو مش���تومڕە نییە كە‬

‫كە بە خەڵ���ك‌و الیەنگرانی خۆیی داون‪،‬‬ ‫دەگرێ���ت‌و چ���ۆن ئاب���ڕووی النیكەمی‬ ‫پرەنسیپە سیاسییەكانی دەپارێزێت‪.‬‬ ‫بینین‌و دروشمەكانی گۆڕان بۆ‬ ‫گۆڕینی سیستێم‌و شێوازی حوكمڕانی‬ ‫لەكوردستاندا‪:‬‬ ‫* دەس���تەاڵتێكی جووتحیزبی���ی‬ ‫دیكتات���ۆر‪ ،‬نادیموك���رات‌و بنەماڵەی���ی‪،‬‬ ‫شمولی‪ ،‬ناش���ەفاف‪ ،‬گەندەڵ‌و هێالنەی‬ ‫دزەسیاس���ییەكان‪ ،‬نادامودەس���گایی‪،‬‬ ‫نانیشتمانی‪ ،‬مەكۆی قاچاخچییانی نەوت‪،‬‬ ‫واڵت‌و ماڵوموڵك���ی خەڵ���ك داگی���ركار‪،‬‬ ‫تیرۆریس���ت‌و بكوژی ڕۆژنامەنووس���ان‪،‬‬ ‫خنكێن���ەری ئازادی���ی فیك���ر‌و بینی���ن‌و‬

‫قسەی من لەسەر ئەو ئەسڵە‬ ‫میكافیلییەیە كە هەموو ئامرازەكان‪ ،‬بە‬ ‫ئامرازی فریودان‌و خاپاندنی خەڵكیشەوە‬ ‫بۆ گەیشتن بە ئامانج‪ ،‬بە ڕەوا دەزانێت‌و‬ ‫گۆڕانیش لەم چوار ساڵەدا‌و لەم بوارەدا‪،‬‬ ‫بۆ گەوجاندنی هێزی گۆڕانخوازی‬ ‫شەقامی كوردی‪ ،‬ئەسپێكی ڕەسەنی‬ ‫ماندوونەناس بوو!‬ ‫چاوەڕوانیی خەڵك‬ ‫لەبزووتنەوەی گۆڕان‪:‬‬ ‫گ���ۆڕان حیزبێكی ماندوو لەپرۆس���ەی‬ ‫ئۆپۆزیسیۆنبووندا‌و هەواری پشوودانیش‬ ‫زەوتكردن���ی دەس���ەاڵت نەب���وو‪ ،‬بەڵكە‬ ‫گرتن���ی ش���وێنێك ب���وو لەهەیوان���ی‬ ‫دەس���تەاڵتدا‪ .‬گ���ۆڕان ماف���ی خۆیەتی‬ ‫بەش���ێك لەكێكی حكوم���ەت وەربگرێت‪.‬‬ ‫دیارە هەڵس���ووڕاوان‌و جەماوەری گۆڕان‪،‬‬ ‫چاوەڕێی دەستكەوتێك بوون كە بە خوێن‌و‬ ‫ماندووبوونی ئەوان بە دەس���ت هاتووە‪،‬‬ ‫بەاڵم نە بەمش���ێوەیەی كە «گۆڕان» بۆ‬ ‫دابینكردنی‪ ،‬مامەڵەی سیاس���ی دەكات‪.‬‬ ‫ئەو ستەمدیدانەی باجی «گۆڕانبوون»‌و‬ ‫ئۆپۆزیس���یۆنبوونی گۆڕانی���ان دا‪،‬‬ ‫چاوەڕوانی مەرج���ە ڕادیكاڵەكانی گۆڕان‬ ‫بوون ب���ۆ بەش���داریكردن لەحكومەتدا‌و‬ ‫وەهایان دەبینی كە ئەم بەش���داریكردنە‬ ‫هێن���دە مەرج���دار دەبێ ك���ە ئاییندەی‬ ‫گۆڕی���ن‌و هەڵتەكاندنی ئەم سیس���تێمە‬ ‫سیاسییە سەقەتە نێزیك بكاتەوە!‬ ‫ئەگ���ەر گ���ۆڕان هێزێك���ی ڕادیكاڵ‌و‬ ‫گۆڕانخ���وازە‌و خەم���ی بنچینەییی ئەو‪،‬‬ ‫خەمی گۆڕانكاریی ڕێش���ەییی سیستێمی‬ ‫سیاسییە‪ ،‬دەبوو بە ئاشكرا‌و بە نووسین‬ ‫ئەم مەرجانەی پێش���كەش ب���ە پارتیی‬ ‫دیموكراتی كوردس���تان بكردایە‌و گرەوی‬ ‫دامەزراندنی حكومەت���ی بنكەفراوانی بە‬ ‫جێبەجیكردنی خواس���تەكانی خەڵكەوە‬ ‫گرێ بدایە! دەبوو گۆڕان بۆ پاراس���تنی‬ ‫ئابڕووی پرەنس���یپ‌و بەڵێنەكانی‪ ،‬وەها‬ ‫ساتوس���ەودای لەگ���ەڵ دامەزراندن���ی‬ ‫حكومەت بكردایە‌و دوو پرۆژەی سیاسی‬ ‫ك���ە گرنگی���ی چارەنووسس���ازیان ب���ۆ‬ ‫ئاییندەی ژیانی سیاس���یی كۆمەڵی ئێمە‬ ‫هەیە‪ ،‬بكردنایەتە چەقی مش���تومڕەكان‪،‬‬ ‫نەك وەرگرتنی كاریكاتۆرییانەی هەندەك‬ ‫سەرۆكایەتیی مەس���عودبارزانی ناساند‌و وەزارەت!‬ ‫تێرم���ی ( س���ەرۆكی ماوەدرێژك���راوەی‬ ‫پرۆژەی مەرجە گریمانەییەكان‪:‬‬ ‫هەرێم)یان خس���تە فەرهەنگی سیاسیی‬ ‫‪ _1‬ملدان���ی پارتی���ی دیموكرات���ی‬ ‫ڕاگەیاندنەوە!‬ ‫* س���ەركردەیەتیی گ���ۆڕان‪ ,‬لێزان‌و كوردس���تان بۆ گێڕانەوەی دەس���تووری‬ ‫ش���ارەزا لەهەڵمژینی زووخاوی ناڕەزاییی هەرێم بۆ پەرلەم���ان‌و هەمواركردنەوەی‬ ‫جەماوەرێ���ك ك���ە لەخەم���ی گۆڕین���ی ت���ەواوی ئ���ەو بەن���د‌و بڕگان���ەی ك���ە‬ ‫سیس���تێمێكی سیاسیی ناتەندروستدایە‌و هەمواركردنەوەیان ب���ە قازانجی خەڵك‌و‬ ‫ئ���ەم ه���ەوڵ‌و كۆش���انەی جەماوەریش بزووتنەوەی دیموكراتییە‪(.‬لەم حاڵەتەدا‪،‬‬ ‫لەش���وباتی ‪2011‬دا ب���ە تەقینەوەی���ەك ب���ەرەی گۆڕینی سیس���تێم هێز‌و الیەنی‬ ‫گەیشت‌و ساتێكیش ئەم خرۆشانەی خەڵك لەحیزبی گۆڕان بەهێزتری لەخۆ دەگرت‌و‬ ‫بە ئامۆژگاریی گۆڕان‌و بە «گێرەشێوێن» فراوانتر دەبوو)‬ ‫‪ _2‬ئامادەیی���ی پارت���ی ب���ۆ‬ ‫تۆمەتباركردنیان ك���پ ناكرێتەوە‪ ،‬ئیدی‬ ‫«گ���ۆڕان» دەبێتە ڕێكخەر‌و س���ەنتەری دیس���ەنتراڵیزەكردنی دەس���تەاڵتەكانی‬ ‫دابەشینی دروشم‌و ئامانجەكانی خەڵكی س���ەرۆك‪ ،‬هەڵبژاردن���ەوەی س���ەرۆك‬ ‫ڕاپەڕیو‌و بە هاوكاریی هێزەكانی ئیسالمی لەپەرلەمان���دا‪ ،‬ب���ە تەش���ریفاتكردنی‬ ‫سیاس���ی‪ ،‬بەردەركی س���ەرای سلێمانی پل���ە‌و پێگەی س���ەرۆك لەسیس���تێمی‬ ‫دەكەنە مەك���ۆی نوێ���ژی هەینیی هێزە سەرۆكایەتی‌و دەسەاڵتی جێبەجێكردندا‪،‬‬ ‫بەشێكی ئەو مەرجانە بن كە پێكهێنانی‬ ‫ئەقڵڕەشەكان!‬ ‫گۆڕان‌و هێزەكانی دیكەی ئۆپۆزیسیۆن‪ ،‬حكومەت دوو سەد ڕۆژی تر دوا بخەن‪.‬‬ ‫«گۆڕان» بێ هیچ مەرجێكی بنەڕەتی‬ ‫بەرنامەیەك لەپەرلەمانی كوردستاندا چێ‬ ‫دەكەن كە وەاڵمدەرەوەی بەشێكی زۆری كە النیكەمی داخوازییەكانی گۆڕانخوازانی‬ ‫خواس���تەكانی خۆنیش���اندەرانی ڕۆژانی ش���ەقام لەخۆی بگرێت‪ ،‬بەدوی بەشێكی‬ ‫مانگی ش���وباتە‪ .‬ئەم پرۆژەیە ئەوسات‌و كێكە چەورەكەی دەستەاڵتدا غار دەدات‌و‬ ‫ئێس���تاش جێ���گای هومێ���دی خەڵكانی دڵنیاش���م كە دڵنیای���ە «پارتی» هیچ‬ ‫ناڕازیی كوردس���تانە‪ ،‬بەاڵم لەبەرنامەی ش���ەریكێكی ڕاس���تەقینە لەدەستەاڵتدا‬ ‫پێكهێنان���ی كابین���ەی هەش���تەمدا‪ ،‬قب���ووڵ ن���اكات! ئی���دی ك���ێ دەبێتە‬ ‫لەزاكیرەی گۆڕان‌و هێزە ئیسالمییەكاندا «پاش���كۆ»‌و كێیش «پێش���كۆ» ئەوە‬ ‫كێش���ەی من نییە‌و داهاتوویەكی نێزیك‬ ‫لەفەرامۆشیدا خەوتووە!‬ ‫وەاڵممان دەداتەوە!‬

‫حورمەتی سیاسی‌و كەسییەتیی هەر حیزب‌و الیەنێك‬ ‫لەوەدایە چەند ڕێز لەدروشم‌و بەڵێنەكانی كە بە‬ ‫خەڵك‌و الیەنگرانی خۆیی داون‪ ،‬دەگرێت‌و چۆن ئابڕووی‬ ‫النیكەمی پرەنسیپە سیاسییەكانی دەپارێزێت‬ ‫هەڵوەستە‌و دروشمێكی سیاسی‪ ،‬پاساوی‬ ‫ئامادەك���راوی پێش���وەختی هەی���ە‌و بۆ‬ ‫وەالنان‌و گۆڕینیشیان هەر وەسا!‬ ‫مەرج���ەع‌و ڕێبەران���ی گ���ۆڕان ل���ەم‬ ‫بوارەدا بااڵدەس���ت‌و ب���ۆ؛ جێگیركردنی‬ ‫ئ���ەم بااڵدەس���تییەیان‪ ،‬بەهەنگكردن���ی‬ ‫هەڵسووڕاوانیان‪ ،‬خرۆشاندن‌و گەوجاندنی‬ ‫ش���ەقام‌و ش���ەكەتكردنی نەیارەكانیان‪،‬‬ ‫كاربڕتری���ن لەدەس���گای ڕاگەیاندن���ی‬ ‫نووسراو‪ ،‬بیستراو‌و بینراویان بە كار هێنا‌و‬ ‫ئێس���تاش (بۆ پاشەكشەكردن لەوەهمی‬ ‫پرۆسەی گۆڕینی سیستێم‌و هەڵتەكاندنی‬ ‫حكومەتەوە بۆ بەشداریكردن لەحكومەت‌و‬ ‫دابەش���كردن «نەك هاوبەش���یكردن»ی‬

‫ئەو ستەمدیدانەی باجی «گۆڕانبوون»‌و‬ ‫ئۆپۆزیسیۆنبوونی گۆڕانیان دا‪ ،‬چاوەڕوانی‬ ‫مەرجە ڕادیكاڵەكانی گۆڕان بوون بۆ‬ ‫بەشداریكردن لەحكومەتدا‌و وەهایان دەبینی‬ ‫كە ئەم بەشداریكردنە هێندە مەرجدار دەبێ‬ ‫كە ئاییندەی گۆڕین‌و هەڵتەكاندنی ئەم‬ ‫سیستێمە سیاسییە سەقەتە نێزیك بكاتەوە!‬

‫داخۆ پێكهێنانی حكومەتی بنكەفراوان‌و‬ ‫بەش���داریی گورجوگۆاڵن���ەی «گۆڕان»‬ ‫ل���ەو حكومەت���ەدا‪ ،‬چ كاركردێكی باش‬ ‫یاخود خراپی لەسەر پرۆسەی حوكمڕانی‬ ‫لەكوردس���تاندا دەبێ! ئێستاش دەرفەتی‬ ‫ئ���ەوە نییە قسەوباس���ێك لەم���ەڕ ئەوە‬ ‫بكەین كە داخۆ بەش���داریكردنی گۆڕان‌و‬ ‫حیزبەكان���ی دیكەش‪ ،‬تەنیا دانیش���تنە‬ ‫لەهەیوان���ی دەس���تەاڵتدا‌و خەوبینین���ە‬ ‫بەهاوبەش���یی دەس���تەاڵتەوە‌و ڕمڵلێدانە‬ ‫بۆ گۆڕینی سیس���تێمی سیاسی‪ ،‬یاخود‬ ‫ئام���راز‌و ڕێگایەك���ە بۆ بەالداخس���تنی‬ ‫كێشەكانی دەس���تەاڵت لەزۆنی سەوزدا‌و‬ ‫هەوڵدانێكە بۆ جێگۆڕكێكردنی جەمسەر‌و‬ ‫س���یمبۆلەكانی دەستەاڵت لەم زۆنەدا كە‬ ‫گرێ دەروونییە ئەس���ڵییەكەی ڕێبەرانی‬ ‫ئەم بزووتنەوەیە‪ ،‬فاكتەری س���ەرەكیی‬ ‫خولقاندنییەتی!‬ ‫قس���ەی م���ن لەس���ەر ئەو ئەس���ڵە‬ ‫میكافیلییەی���ە كە هەموو ئامرازەكان‪ ،‬بە‬ ‫ئامرازی فریودان‌و خاپاندنی خەڵكیشەوە‬ ‫بۆ گەیشتن بە ئامانج‪ ،‬بە ڕەوا دەزانێت‌و‬ ‫گۆڕانیش لەم چوار ساڵەدا‌و لەم بوارەدا‪،‬‬ ‫بۆ گەوجاندنی هێزی گۆڕانخوازی شەقامی‬ ‫كوردی‪ ،‬ئەسپێكی ڕەسەنی ماندوونەناس‬ ‫بوو!‬ ‫من پێم وایە كە حورمەتی سیاس���ی‌و‬ ‫كەس���ییەتیی ه���ەر حی���زب‌و الیەنێ���ك‬ ‫لەوەدایە چەند ڕێز لەدروشم‌و بەڵێنەكانی‬

‫نووس���ین‌و ڕادەربڕی���ن‪ ،‬بەه���ەدەردەری‬ ‫سەروەت‌و سامانی نیشتمانی‪ ،‬سازشكار‬ ‫لەس���ەر بەش���ێك لەخاك���ی هەرێ���م‌و‬ ‫كەمتەرخەم لەئاست چارەنووسی ناوچە‬ ‫كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم‪...‬‬ ‫* سیس���تێمی سیاس���یی هەرێ���م‪،‬‬ ‫سیستێمێكی س���ەرۆكایەتییە‌و بەشێكی‬ ‫زۆری دەس���تەاڵتەكان لەدەس���تی‬ ‫س���ەرۆكدا چڕ بووەتەوە‌و ئەمیش لەگەڵ‬ ‫سیس���تێمی پەرلەمانی���دا ناجۆرە یاخود‬ ‫دەبێتە لەمپەری گەش���ەكردنی پرۆسەی‬ ‫دیموكراتی لەهەرێمدا‌و ئەنجام مەترسیی‬ ‫خولقاندنی تاكسەركردەی دیكتاتۆری لێ‬ ‫دەكەوێتەوە‪.‬‬ ‫* لەكێش���ەی دەس���تووری هەرێ���م‌و‬ ‫پرۆسەی بەدەنگ پەسەندكردنیدا‪ ،‬گۆڕان‬ ‫بانگەش���ەی بۆ گێڕانەوەی دەستوور بۆ‬ ‫پەرلەم���ان‌و هەمواركردنی ب���وو تا ئەو‬ ‫جێگایەی سیس���تێمی سیاس���ی ببێتە‬ ‫پەرلەمانی‌و «سەرۆك»یش تەشریفاتی‌و‬ ‫بێ دەستەاڵت بمێنێتەوە!‬ ‫* لەقەیرانی هەڵبژاردنەوەی سەرۆك‬ ‫یاخود درێژكردنەوەی ماوەی سەرۆكایەتی‬ ‫هەرێ���م ( كە یەكێتی دەستپێش���خەریی‬ ‫ك���رد‌و هەڵەیەكی سیاس���یی گ���ەورەی‬ ‫لەپرۆس���ەی سیاس���یدا تۆم���ار كرد!!))‬ ‫گۆڕان‌و كەناڵەكانی‪ ،‬واڵتیان لەهاوواڵتان‬ ‫كردە چەرمەچۆلەكە‌و هەلەسیاسییەكەی‬ ‫یەكێتییان ب���ە درێژك���ەرەوەی تەمەنی‬

‫ثشو‬

‫ذمارة (‪ )4٦4‬دو شةممة ‪2014/4/21‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫بەهجەت یەحیاو كامكارەكان دو كۆنسێرت سازدەكەن‬ ‫داهاتەكەی بۆ توشبوانی شێرپەنجەیە‬ ‫چاودێر‪ -‬زاموا‪:‬‬ ‫بڕیارە س��ەرەت��ای مانگی داهاتو‪،‬‬ ‫گروپی كامكاران‌و بەهجەت یەحیا دو‬ ‫كۆنسێرتی گەورەی گۆرانی‌و مۆزیكی‬ ‫ك���وردی لەسلێمانی‌و هەولێر ساز‬ ‫بكەن‪ ،‬داهاتی ئەو دو كۆنسێرتەش بۆ‬ ‫توشبوانی شێرپەنجەیە لەكوردستان‪،‬‬ ‫لەئێستاشدا بەهجەت یەحیا‌و كامكاران‬ ‫لەپڕۆڤەدان بۆ ئەو كۆنسێرتە‪.‬‬

‫@@@‪@2@ @1‬‬

‫‪@@1‬‬ ‫‪@@2‬‬ ‫‪@@3‬‬ ‫‪@@4‬‬ ‫‪@@5‬‬ ‫‪@@6‬‬ ‫‪@@7‬‬

‫پاشماوەی‬ ‫سەگ‌و‬ ‫مەیمونی‬ ‫خواردوە‬

‫سیكۆ بەوەفاترین سەگە‬ ‫بەرامبەر خاوەنەكەی‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنامەی كالرین‪-‬ی ئەرژەنتین باڵویكردەوە‪ ،‬پۆلیسی بۆینس ئایریسی پایتەختی ئەرژەنتین‬ ‫توانیان كچێكی ‪ 15‬ساڵ رزگار بكەن‪ ،‬كە ماوەی نۆ ساڵ لەگەراجێكدا بەند كراوە‪.‬‬ ‫كچە تەمەن ‪ 15‬ساڵەكە‪ ،‬لەالیەن دو هاوسەرەوە سەرپەرشتی كراوەو منداڵی خۆیان نەبوە‪،‬‬ ‫لەماوەی نۆ ساڵی رابردودا بێجگە لەنان‌و ئاو هیچ شتێكی تریان دەرخوارد نەداوەو كاتێكیش‬ ‫پۆلیس منداڵەكەی رزگاركردوە كێشی تەنها ‪ 20‬كیلۆ بوە‪ .‬رۆژنامەكە رونیشیكردۆتەوە‪ ،‬كچەكە‬ ‫لەنێو گەراجێكدا بەندكراوەو تەنها سەگێك‌و مەیمونێكی لێبوە‪ ،‬لەماوەی مانەوەیدا لەو جێگایە‬ ‫بەخراپترین شێوە مامەڵەی لەگەڵدا كراوە‪ ،‬زۆرجاریش بۆ ئەوەی لەمردن بگەڕێتەوە پاشماوەی‬ ‫سەگ‌و مەیمونەكەی خواردوە‪ .‬بەپێی زانیاریەكانی رۆژنامەكە ئەو دو هاوسەرە سەر بەئاینی‬ ‫(مردنی پیرۆز)ن كە یەكێكە لەئاینەكانی ئەرژەنتین‌و پەیكەرە ئێسكی مرۆڤ وەك پەرستش‬ ‫بەكاردەهێنن‪.‬‬

‫گرێبەستی بەرنامەیەك بەدو ملیۆن دۆالر‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنامەی نیۆرك پۆست‪-‬ی ئەمەریكی باڵویكردەوە‪،‬‬ ‫بەهۆی كەمی بینەری فیلمێكی دیكۆمێنتاری لەسەر‬ ‫ژی��ان‌و كارەكانی خانمە هونەرمەندی ئەمەریكی‬ ‫لیندسن لوهان‪ ،‬ئوپێرا وینفری كچە راگەیاندنكاری‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــةكـ ـت ـ ـ ــرب ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬ ‫@@‬

‫ل��ەرون��ك��ردن��ەوەی��ەك��دا س��ەب��ارەت‬ ‫ب��ەك��ۆن��س��ێ��رت��ەك��ە ه��ات��وە «رۆژی‬ ‫یەكی ئ��ای��ار لەهۆڵی ش��اری ج��وان‬ ‫لەسلێمانی كۆنسێرتەكە سازدەكرێت‌و‬ ‫رۆژی سێی ئایاریش لەهۆڵی سەعد‬ ‫عەبدوڵاڵ لەهەولێر دوەمین كۆنسێرت‬ ‫س��ازدەك��رێ��ـ��ت‪ ،‬كۆنسێرتەكانیش‬ ‫خێرخوازین‌و داهاتەكەشی دەبەخشرێتە‬ ‫توشبوانی شێرپەنجە لەكوردستان‪».‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫كەم مرۆڤ هەیە باسی وەفای سەگی بەرگوێ‌ نەكەوتبێت‪،‬‬ ‫میدیاكانی بەرازیل باڵویانكردەوە‪ ،‬دوای ئەوەی الوری داكۆستای‬ ‫تەمەن ‪ 55‬س��اڵ بەبرینداری دەگەینرێتە نەخۆشخانەی‬ ‫شاری باسو فوندو لەوالیەتی ریوگراند‪ ،‬دەستبەجێ‌ لەالیەن‬ ‫پزیشكەكانەوە چارەسەری بۆ دەكرێت‌و ئامۆژگاری دەكەن‬ ‫بۆماوەیەك لەنەخۆشخانە بمێنێتەوە‪.‬‬ ‫الوری داكۆستا كەسێكی بێ‌ النەیەو لەكەسوكاری دابڕاوەو‬ ‫رۆژانە لەگەڵ سەگەكەیدا ژیان دەباتە سەر‪ ،‬بەاڵم ئەوەی جێی‬ ‫سەرنجە دوای مانەوەی بۆ م��اوەی هەشت رۆژو كەس لێی‬ ‫نەپرسیوەتەوە‪ ،‬سیكۆ كە سەگەكەیەتی نەیتوانیوە بۆماوەیەكی‬ ‫كەمیش بەردەم دەرگای نەخۆشخانەكە چۆڵ بكات‪.‬‬ ‫سیكۆ‪ ،‬بۆ ئەوەی تەنها جارێك چاوی بەخاوەنەكەی بكەوێت‪،‬‬ ‫تادرەنگانێكی شەو لەبەر دەرگای نەخۆشخانەكەدا دەمێنێتەوە‪،‬‬ ‫دواتر دەچێتە باخچەی نەخۆشخانەكە بۆ پشودان تابەیانی‪.‬‬ ‫بەهۆی ئ��ەوەی یاسای ب��ەرازی��ل رێگە ب��ەچ��ون��ەژورەوەی‬ ‫گیانلەبەران نادات بۆ ناو هۆڵی نەخۆشخانەكان‪ ،‬بەاڵم بەهۆی‬ ‫هەوڵی كۆمەڵەی پاراستنی مافی گیانلەبەران‪ ،‬توانرا رەزامەندی‬ ‫نەخۆشخانەكە وەربگرن بۆ ئەوەی نەخۆشەكە بێننە دەرەوەو‬ ‫سیكۆ چاوی بەخاوەنەكەی بكەوێت‪ ،‬لەالیەن خۆیشیەوە كۆستا‬ ‫رایگەیاند‪ ،‬لەو ماوە دوردرێ��ژەی نەخۆشخانە لەجیاتی هەمو‬ ‫كەسوكارەكەم تەنها سیكۆ لەمنی پرسیوەتەوە‪.‬‬

‫ئەمەریكی بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی بەرنامەكەیدا‪.‬‬ ‫نیۆرك پۆست رونیشكردۆتەوە‪ ،‬جگە لەكەمی‬ ‫بینەری بەرنامەكە وینفری لەكاتی وێنەگرتنیشدا‬ ‫زۆر بێزاربوە لەهەڵسوكەوتی لوهان‪ .‬ئەمەش‬ ‫كاریگەری خۆیبوە لەسەر بەرنامەكەی ئۆپێراو‬ ‫یەكەم بەشی بەرنامەكەش نزیكەی ‪ 700‬هەزار‬

‫كەس بینەری هەبوە‪ ،‬وەك پاڵپشتێك‌و هەوڵدانێك‬ ‫بۆ گەڕانەوەی نێو دنیای هونەر لەماوەی رابردودا‪،‬‬ ‫كەناڵی ‪TV.O‬ی بەئۆپێرا گرێبەستێكی بەبڕی دو‬ ‫ملیۆن دۆالر لەگەڵ لیندسان لوهان ئیمزا كردوە‬ ‫بەمەبەستی بەشداریكردن لەبەرنامەیەكدا كە‬ ‫پێكهاتوە لەهەشت بەش‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫‪@@8‬‬ ‫‪@@9‬‬ ‫‪@10‬‬ ‫‪@11‬‬ ‫‪12‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‪@3‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‪@@@@12@@@@@@11@@@@@10@@@@@@9@@@@@@8@@@@@@@7@@@@@@6@@@@@@5@@@@@@4‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫ئاسۆیی‪:‬‬ ‫‪ -1‬نوسەرێكی ن����اوداری ك��وردە‬ ‫‪ +‬خ��واردن��ەوەی��ەك��ە ‪-2‬ل��ەق��ال��ەدای��ە‪،‬‬ ‫باڵندەیەكە «پ»‪ ،‬ن��ی��وەی وال��ی‬ ‫‪-3‬چنگ‪ ،‬رەنگێكە «پ» ‪-4‬خواردنێكە‪،‬‬ ‫ل��ەب��ادەدای��ە ‪-5‬ن��ی��وەی م��راك‪ ،‬جۆرە‬ ‫راخەرێكە‪ ،‬روناككەرەوەیە ‪-6‬بەرگێكە‪،‬‬ ‫سیان لەكلدان‪ ،‬ژمارەیەكە ‪-7‬ك��ار‪،‬‬ ‫كەسێكی بەدو قێزەونە ‪-8‬گیانلەبەرێكە‪،‬‬ ‫دوع��ا‪ ،‬گوندێكە ل��ەش��ارەزور «پ»‬ ‫‪-9‬ن��ی��وەی س��ی��ان‪ ،‬بەشێكە لەلەش‬ ‫‪ +‬پیتێك‪ ،‬سیان ل��ەس��ەرۆ ‪-10‬لەتی‬ ‫ك��رد‪ ،‬ژم��ارەی��ەك��ە‪ ،‬كەلوپەل «پ»‬ ‫‪-11‬قەبیلە «پ»‪ ،‬بەشێكە لەلەش‬ ‫‪-12‬سەركردەیەكی جیهانی بو‪.‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫ستونی‪:‬‬ ‫‪-1‬راكردن‪ ،‬روەكێكە ‪-2‬سەركردەیەكی‬ ‫جیهانی بو «پ»‪ ،‬واڵخ دەیناسێ‌‪،‬‬ ‫نیوەی ب��ازە ‪-3‬گیانلەبەرێكە‪ ،‬ئاوی‬ ‫ه��ەی��ە‪ ،‬لەیانەكاندایە ‪-4‬تەنیشت‪،‬‬ ‫ش��ەرت «پ» ‪-5‬بەشێكە لەلەش‪،‬‬ ‫م��ی��وەی��ەك��ە ‪-6‬ب����ەئ����ارەزوی خ��ۆت‪،‬‬ ‫ن��ی��وەی زەرو‪ ،‬وەك یەكن ‪-7‬دوان‬ ‫ل��ەق��ەل‪ ،‬ب��ی��رەوەری ‪-8‬وەك یەكن‪،‬‬ ‫ئامێرێكی مۆسیقایە ‪-9‬ئومێد «پ»‪،‬‬ ‫ئۆتۆمبێل هەیەتی‪ ،‬بۆ دورخستنەوەی‬ ‫باڵندەیە ‪-10‬خۆفرۆشبون‪ ،‬درەختێكە‪،‬‬ ‫ق��ای��م ‪-11‬چ��ی��ای��ەك��ە ل��ەك��وردس��ت��ان‬ ‫‪-12‬بەناوبانگ‪ ،‬زۆرینەی لەش‪.‬‬

‫بابیربكەینەوە‬ ‫لەوشەی «تۆ»‪ 25 ،‬وشە‬ ‫ێ وشەی‬ ‫بنوسە‪ ،‬بەمەرج ‌‬ ‫«تۆ» كەوتبێتە سەرەتای‬ ‫وشەكەوە؟‬ ‫بۆ نمونە‪ :‬تۆپەڵ‪ ،‬تۆز‪،‬‬ ‫تۆران‪ .....‬هتد؟‪.‬‬ ‫براوەی پێشو‪:‬‬ ‫حەسیب حەمەخان عەلی‬ ‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪:‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫خەاڵت‪ :‬مانگێك رۆژنامەی‬ ‫چاودێر بە بێ بەرامبەر‬ ‫وەربگرە‬

‫ئاهەنگێكی هاوسەرگیری بۆ دو مانگا رێكخرا‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫بەهۆی زۆری رێژەی دانیشتوان‌و زۆری ئاین‌و جۆری پەرستشەكانەوە‪ ،‬هیندستان‬ ‫یەكێكە لەو واڵتانەی كە شتی زۆر سەرنجڕاكێش تێیدا رودەدات‪ ،‬لەنوێترین‬ ‫روداویشدا‪ ،‬هاواڵتیانی گوندی ‪ Indore‬ی هەرێمی مادیا برادیش‪ ،‬كە دەكەوێتە‬ ‫ناوەڕاستی هیندستان‪ ،‬هەستان بەسازكردنی ئاهەنگێكی هاوسەرگیری بۆ دو‬ ‫مانگا كە تێیدا نزیكەی ‪ 5000‬میوان ئامادەی ئاهەنگی هاوسەرگیرییەكە بون‪،‬‬ ‫یەكێك لەبەڕێوەبەرانی ئاهەنگەكە وتی‪ ،‬نزیكەی دو مانگە خەریكی رێكخستنی‬ ‫ئەم ئاهەنگەین‪ ،‬جگە لەسەماكردن‌و خۆشی دەربڕین چەندین جۆری خواردن‌و‬ ‫خواردنەوە پێشكەشی میوانەكانیش كرا‬

‫كاور‬ ‫‪4/20-3/21‬‬

‫دوانة‬ ‫‪6/20-5/21‬‬

‫ـ پڕۆژە كۆششی دەوێ‌‪،‬‬ ‫بەالیەنی مادیت مەنازە‪،‬‬ ‫ل��ەژی��ان��ی خۆشەویستیدا‬ ‫ك��ێ��ش��ەی��ەك دێ��ت��ە رێ��ت‬ ‫وریابە‪.‬‬

‫ـ رێ����ز ل���ەه���اوك���ارە‬ ‫تازەكانت بگرە‪ ،‬پاداشتێك‬ ‫دێ��ت��ە رێ���ت‪ ،‬م���ەرج نیە‬ ‫ئ���ەوەی خۆشی دەوێیت‬ ‫راستگۆ بێت‪.‬‬

‫طا‬ ‫‪5/20-4/21‬‬

‫ـ مەرج نییە هەوڵەكان‬ ‫ل��ەب��اش��ی��دا ب���ن‪ ،‬گ��رن��گ‬ ‫بەردەوامییە‪ ،‬گرنگ پاكییە‪،‬‬ ‫توانج لەخۆشەویستەكەت‬ ‫مەگرە‪ ،‬باش نیە‪.‬‬

‫قرذاأل‬ ‫‪7/20-6/21‬‬

‫ـ سەفەرێك دێتە رێت‪،‬‬ ‫پ��ارەی��ەك لەپڕۆژەیەكدا‬ ‫ب���ەف���ی���ڕۆ دەدەی��������ت‪،‬‬ ‫ه��ەرچ��ی نهێنیت هەیە‬ ‫بەخۆشەویستەكەتی مەڵێ‌‪.‬‬

‫رَ‬ ‫شي ‪21‬‬ ‫‪8/21-7/‬‬

‫ـ ل��ەوان��ەی��ە گوێگرتن‬ ‫لەهەندێ‌ قسەی البەال زیانت‬ ‫ێ بگەیەنێ‌‪ ،‬كارەكی خۆت‬ ‫پ‌‬ ‫زۆر رەوایە‪ ،‬دیارییەكت بۆ‬ ‫دێت‪ ،‬پیرۆزە‪.‬‬ ‫فةريك‬ ‫‪9/22-8/22‬‬

‫ـ گ���وم���ان م���ەخ���ەرە‬ ‫ك��ارەك��ەت��ەوە‪ ،‬هەمومان‬ ‫دەب���ێ‌ هیالكی بچێژین‪،‬‬ ‫ق���س���ەی ه���اوڕێ���ك���ان���ت‬ ‫ب���ۆ خ��ۆش��ەوی��س��ت��ەك��ەت‬ ‫مەگێڕەرەوە‪.‬‬

‫تةرازو‬ ‫‪10/22-9/23‬‬

‫ـ گ�����وێ‌ ب���ەق���س���ەی‬ ‫ئ���ەو ك��ەس��ان��ە م���ەدە كە‬ ‫نەخوێندەوارن‪ ،‬لەجوانی‬ ‫خ���ۆت���ا ب���م���ێ���ن���ەرەوە‪،‬‬ ‫خۆشەویستەكەت دڵپاكە‬ ‫بەرامبەرت‪.‬‬ ‫دوثشك‬ ‫‪11/22-10/23‬‬

‫ـ گەر هەست بەهەڵەیەك‬ ‫دەكەیت مەترسە بەرامبەر‬ ‫ب����ەخ����اوەن ك���ارەك���ەت‬ ‫ب��ی��درك��ێ��ن��ە‪ ،‬ب��ەرام��ب��ەر‬ ‫خۆشەویستەكەت سۆزت‬ ‫هەبێ‌‪.‬‬

‫كةوان‬ ‫‪12/20-11/23‬‬

‫سةتأل‬ ‫‪2/18-1/20‬‬

‫ـ ی��ەك الی��ەن��ە بڕیار‬ ‫ێ‬ ‫ـ مەهێڵە كەسە نزیكەكان م����ەدە‪ ،‬ك��ارێ��ك��ی ن��و ‌‬ ‫بەرامبەر بەكارەكەت نهێنیت دەگ��ری��ت��ە دەس���ت‪ ،‬كە‬ ‫بزانن‪ ،‬نابێ‌ لەخۆشەویستیدا خۆشەویستەكەت وەفای‬ ‫نەبو‪ ،‬تۆ دڵت گەورە بێ‌‪.‬‬ ‫خیانەت هەبێ‌‪.‬‬ ‫طيسك‬ ‫‪1/19-12/21‬‬

‫ـ بیر لەرابردو مەكەرەوە‪،‬‬ ‫نەخشە بۆ ئایندە دابنێ‌‪،‬‬ ‫ئەوەندە مەغرور مەبە تا‬ ‫ل��ەخ��ۆش��ەوی��س��ت��ی��ش��دا ون‬ ‫ببیت‪.‬‬

‫نةهةنط‬ ‫‪3/20-2/19‬‬

‫ـ ن��ات��وان��ی بەهەمو‬ ‫ێ بڵێی وایە‪ ،‬گرنگ‬ ‫شت ‌‬ ‫ئەوەیە تۆ بەرپرسیار‬ ‫ب����ی����ت‪ ،‬ئ�����ەوەن�����دە‬ ‫خ��ۆش��ەوی��س��ت��ەك��ەت‬ ‫مەڕەنجێنە‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫ر‬ ‫یکالم‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (464) 21-4-2014‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫کاندیدەکانی لیستی یەکێتی بۆ پارلەمانی عیراق لە هەولێر‬

‫‪٢٦٦‬‬

‫طابؤ‬ ‫ثاشكؤيةكى تايبةتى ضاودَير بؤ مةرطى طابرَيل طارسيا ماركيز‬ ‫ذمارة (‪ )12‬دوو شةممة ‪2014/4/21‬‬

‫سەرپەرشتیار‪:‬‬ ‫سامی هادی‬ ‫ئامادەکارانی پاشکۆ‪:‬‬ ‫شااڵو حەبیبە‬ ‫پێشەوا محەمەد‬ ‫بڕوا بەرزنجی‬ ‫دیزاین‪:‬‬ ‫جەلیل حسەین‬ ‫سۆران نەقشبەندی‬

‫هیچ شتێك جوانتر ل ‌ه زیندوومانه‌و ‌ه نییه‌‬ ‫گابرێل گارسیا ماركیز له‌و نووسه‌ران ‌ه بوو ل ‌ه دنیای ئێمه‌دا شانسی ئه‌وه‌ی هه‌بوو زۆر وه‌رگێڕدرا و خوێنه‌رانی كورد ئاسنایه‌تییه‌كی‬ ‫كه‌متازۆر ته‌واویان له‌گه‌ڵ دنیای ئه‌ده‌بیاتی گابۆی مه‌زندا هه‌بوو‪" .‬ڕه‌خنه‌ی چاودێر"ـیش ب ‌ه پێی توانا پشكی خۆی له‌ وه‌رگێڕانی‬ ‫به‌رهه‌مه‌كانیدا هه‌بوو‪ ،‬بۆی ‌ه هاوكاتی په‌ژاره‌مان بۆ له‌ده‌ستدانی گه‌وره‌ئه‌دیبی سه‌ده‌ی بیسته‌م‪ ،‬وه‌ك ڕێزلێنانێكیش ل ‌ه مه‌رگی‬ ‫ئه‌ودا‪ ،‬ئه‌م پاشكۆیه‌مان ب ‌ه پێویست زانی‪ -‬بۆ نووسه‌رێك ك ‌ه نووسه‌ریه‌تیی وه‌ك ئابڕوومه‌ندترین پیشه‌ی جیهان ده‌بینی و ل ‌ه ‪1982‬ـدا‪،‬‬ ‫ئه‌كادیمیای سوێدی‪ -‬بۆ خه‌اڵتی نۆبێل‪ ،‬له‌به‌ر "ڕۆمان و كورته‌چیرۆكه‌كانی‪ ،‬ك ‌ه فانتازیا و واقیع‪ ،‬ل ‌ه دنیایه‌كی پڕخه‌یاڵدا ئاوێت ‌ه ده‌كات‪،‬‬ ‫كه‌ ڕه‌نگدانه‌وه‌ی ژیان و ملمالنێیه‌كانیه‌تی‪ ".‬خه‌اڵتی نۆبێلی پێ به‌خشی‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تتر له‌به‌ر ڕۆمانی "سه‌دساڵ ته‌نیایی" كه‌ هه‌ر ئه‌وكات‬ ‫"ماریۆ بارگاس یۆسا" به‌ بوومه‌له‌رزیه‌كی ئه‌ده‌بی ناوی برد‪.‬‬

‫ڕه‌خنه‌ی چاودێر‬

‫‪2‬‬

‫ثاشكؤيةكى تايبةتى ضاودَير بؤ مةرطى طابرَيل طارسيا ماركيز‬

‫ذمارة (‪ )12‬دوو شةممة ‪2014/4/21‬‬

‫پێنج ساڵ نووسینی كتێب‬

‫خۆمدا ببینم‪ ،‬ته‌ریق ده‌بمه‌وه‌‪ ».‬جگه‌ له‌وه‌ ل ‌ه‬ ‫یادنووسی «ئه‌ره‌ندیرای پاكیز‌ه و دایه‌گه‌وره‌ی؛‬ ‫ئیرنه‌پاپاس»ـدا نووسیویه‌تی‪« :‬سه‌رله‌ئاخیر‬ ‫حه‌قیقه‌ت به‌سه‌ر هه‌ر خه‌یاڵێك ده‌كه‌وێت‪».‬‬ ‫نه‌ختێك هه‌زمكردنی قورسه‌‪ ،‬گه‌ر بڵێم‪ ،‬ماركیز‬ ‫جگ ‌ه ل ‌ه ژیانی ڕۆژانه‌ و به‌رده‌وامی خۆی‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫چیرۆكه‌كانیدا هیچی دی به‌ر باس نه‌داوه‌ و ئه‌و‬ ‫شااڵو حەبیبە‬ ‫دنیا خه‌یاڵی و ئه‌فسووناوی و به‌ئه‌فسانه‌كراوه‌ی‬ ‫ده‌عوه‌ت بۆ مه‌راسیمی مردن له‌وانه‌یه‌ باشترین نێو چیرۆكه‌كانی‪ ،‬ڕاسته‌وخۆ ب ‌ه ژیانی خۆیه‌وه‬ ‫ده‌ربڕین بێت بۆ یه‌كه‌مین ڕۆمانی ماركیز‪ ،‬كه‌ به‌ پێوه‌سته‌‪ .‬هه‌تا ل ‌ه ڕێی ئه‌م یادنووسانه‌وه‌‪،‬‬ ‫«یه‌كه‌مجارمه‌ مردوو ده‌بینم» ده‌ست پێ ده‌كات ئه‌وه‌مان بۆ ڕوون ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬كه خۆی له‌و ڕووداو‌ه‬ ‫و «كڕێوه‌ی گه‌اڵ»ـیش‌ كه‌ ناوی ڕۆمانه‌كه‌یه‌ ئه‌فسووناويیانه‌دا ژیاوه‌‪ .‬كار ده‌گات ‌ه ئه‌وه‌ی‪،‬‬ ‫ڕه‌نگی زه‌ردمان بیر ده‌خاته‌وه‌‪ .‬به‌اڵم خودی یه‌ك له‌ سه‌رنووسه‌ره‌كان‪ ،‬وه‌ختێ ل ‌ه یادنووسی‬ ‫ڕۆمانه‌كه‌ «ویلیام فۆكنه‌ر»ـمان ده‌هێنێته‌وه‌ یاد‪« -‬ڕۆژێكی یه‌كشه‌ممه‌ی سه‌رسامكه‌ر»ـدا‪ ،‬ده‌بێت ‌ه‬ ‫ئه‌وكاته‌ی «وه‌ك چۆن ڕاكشابووم و خه‌ریك بووم میوانی و گابۆ بنه‌ماڵه‌‌ی خۆی پێ ده‌ناسێنێت‬ ‫و جه‌نابی سه‌رنووسه‌ر ئاشنای ژیانی ڕۆژانه‌ی‬ ‫ده‌مردم»ـی نووسی‪.‬‬ ‫وه‌ك شتێك گابۆی ‪ 1955‬ده‌یویست مردنێك ئه‌م بنه‌ماڵه‌ی ‌ه ده‌بێت‪ ،‬ب ‌ه گابۆ ده‌ڵێت‪« :‬ل ‌ه‬ ‫بژی‪ ،‬كه‌ خۆی گوته‌نی «ئوستاز» ویلیام كتێبه‌كانتدا هیچت له‌خۆ‌و‌ه هه‌ڵنه‌به‌ستووه‌‪ ،‬ده‌ڵێی‬ ‫فۆكنه‌ر ‪ 1930‬ژیابوو‪ .‬به‌ گشتی و ئه‌ده‌بییانه‌‪ ،‬ئه‌سڵه‌ن خه‌یااڵن ناناسی‪ ».‬ڕاستان ‌ه ژیانی ماركیز‬ ‫ده‌یویست مردنێكی قه‌رز بمرێت و بۆ ئه‌م ده‌بێت ڕێك وه‌ك چیرۆكه‌كانی ئه‌فسانه‌یی و ل ‌ه‬ ‫مه‌به‌سته‌یش باشتر له‌ ئوستاز ویلیام فۆكنه‌ری هه‌مان كاتیشدا كه‌یل ب ‌ه حه‌قیقه‌ت بێت‪ .‬گابۆ‬ ‫چنگ نه‌ده‌كه‌وت‪ ،‬بۆیه‌هه‌م ته‌رمه‌كه‌‪ ،‬هه‌م نووسیویه‌تی‪« :‬یه‌ك له‌ نه‌وه‌كانم‪ ،‬كه‌ كیژۆڵه‌یه‌كه‌‌‪،‬‬ ‫تابووته‌كه‌‪ ،‬هه‌م ماڵ و له‌حنی ڕاوییه‌كانیشیلێ هات و گێڕایه‌وه‌‪ :‬شه‌وی ڕابردوو بووبووم ‌ه دوو‬ ‫به‌ قه‌رز وه‌رگرت و ڕۆمانێكی وه‌ك ڕۆمانه‌كه‌ی كه‌رته‌وه‌‪ .‬ل ‌ه ئاوده‌ست ده‌گه‌ڕامه‌وه‌‪ ،‬خۆم بینی وا‬ ‫ئوستازی نووسی‪ .‬به‌اڵم ئه‌مڕۆ ئیتر گابۆ‪ ،‬به‌ هێشتا له‌ جێخه‌وه‌كه‌مدام‪ ».‬ب ‌ه گێڕانه‌وه‌ی گابۆ‪،‬‬ ‫مه‌رگی خۆی مرد‪ ،‬مه‌رگێك كه‌ ئیی هیچ زۆر شتی سه‌مه‌ره‌تریش له‌و ڕۆژه‌دا ڕووده‌ده‌ن و‬ ‫سه‌رله‌ئاخیر‪ ،‬ك ‌ه هاوڕێكه‌ی به‌ڕێ ده‌كات و تا‬ ‫كه‌سێكی تر نییه‌‪ .‬مه‌رگێك ك قه‌رز نه‌بوو‪.‬‬ ‫«نه‌رویجی» له‌ «زیندووم بۆ ئه‌وه‌ی فڕگ ‌ه ده‌یبا‪ ،‬هه‌رچه‌ند ده‌كات‪ ،‬ناتوانێت باوه‌ڕی‬ ‫بگێڕمه‌وه‌«ـدا پیاوێكه‌ هه‌میشه‌ شه‌تره‌نج ده‌كات؛ پێ بهێنێت‪ ،‬كه‌ ڕووداوه‌كانی ئه‌و ڕۆژ‌ه دروستكراو‬ ‫وه‌ختێ ده‌مرێت؛ گابۆ منداڵێكه‌ و به‌ باوكی نه‌بوون ‌ه و خۆكاران ‌ه ڕوویان داوه‌‪.‬‬ ‫شتێكی سه‌مه‌ره‌یه‌‪ ،‬كاتێ گابۆ خوێنه‌ر له‌و‌ه‬ ‫ده‌ڵێت‪« :‬نه‌رویجی چیتر شه‌تره‌نج ناكات‪».‬‬ ‫ئه‌مڕۆیش گابۆ چیتر «سه‌دساڵ ته‌نیایی» ئاگادار ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬هێشتان دوان ل ‌ه كاره‌كته‌ره‌كانی‬ ‫نانووسێت و چیتریش گوڵی زه‌رد له‌ كه‌س ڕۆمانی «ڕاپۆرتی مه‌رگێكی پێشوه‌خت‬ ‫وه‌رناگرێت‪ .‬كه‌سێك كه‌ ده‌بوو سه‌دساڵ بژی‪،‬سیانزه‌ ڕاگه‌یه‌ندراو» ل ‌ه ژیاندان‪ .‬هه‌تا ماركیز پاش‬ ‫ساڵ زووتر شانۆكه‌ی به‌جێ هێشت و چاوه‌ڕێی بیست سااڵن هه‌وڵ ده‌داواده‌یه‌كیانله‌گه‌ڵدادابنێت‪.‬‬ ‫هیچ نامه‌یه‌كی تری له‌ هیچ كه‌سێكه‌وه‌ نه‌كرد‪ .‬هه‌موو ئه‌مانه‌ سه‌لمێنه‌ری ئه‌وه‌ن‌‪ ،‬ڕۆمان به‌بێ‬ ‫ئیتر بۆی گرنگ نییه‌ كه‌س نامه‌ بۆ كۆلۆنێڵ بوونی حه‌قیقه‌ت خه‌یاڵكارییه‌كی پووچه‌‪.‬گابۆ‬ ‫ده‌نووسێت یان نا‪ ،‬خۆڵه‌مێشه‌كه‌ی له‌وانه‌یه‌ شتێكی گوته‌نی‪« :‬حه‌قیقه‌ت نووسه‌رێكه‌ له‌ ته‌واوی ئێم ‌ه‬ ‫چاتره‌‪».‬ماركیزحه‌قیقه‌تی ناوچه‌كانی كارائیبی ب ‌ه‬ ‫وامان پێ بڵێت‪.‬‬ ‫سیانزه‌ ساڵی تر سه‌دساڵه‌ی له‌دایكبوونی جۆرێكی شاعیرانه‌ ده‌ربڕیو‌ه ك ‌ه ئه‌فسوونكارتر‬ ‫گابرێل گارسیا ماركیز ده‌كه‌ینه‌ جه‌ژن‪ ،‬كه‌سێك بێت‪ .‬ئه‌و زیاد ل ‌ه جارێك ئه‌وه‌ی گوتووه‌ته‌و‌ه ك ‌ه‬ ‫كه‌ بێگومان هیچ ڕۆماننووسێك هێنده‌ی ئه‌و یه‌ك ڕسته‌یش له‌ كتێبه‌كانیدا نیی ‌ه ل ‌ه حه‌قیقه‌ته‌و‌ه‬ ‫نه‌یتوانی خۆشه‌ویست بێت‪ ،‬هه‌ڵبه‌ت ئه‌گه‌ر تا سه‌رچاوه‌ی نه‌گرتبێت‪.‬‬ ‫گابۆ له‌ مه‌ڕ دیمانه‌ی ئه‌ده‌بییه‌وه‌ ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫ئه‌وكات زیندوو بوایه‌‪ ،‬ئێمه‌یش ناچار ده‌بووین‬ ‫ده‌ربڕینێك له‌ «پاییزی په‌تریارك» به‌ قه‌رز «وه‌كچۆن ل ‌ه فڕۆك ‌ه ده‌ترسم‪ ،‬ل ‌ه مایكرۆفۆنه‌كان‬ ‫وه‌ربگرین و بڵێین‪« :‬ئیستا ئیتر له‌ خۆی پیرتره‌‪ ».‬و كامێراكانی تێلیڤزیۆنیش ده‌ترسم و هه‌موو‬ ‫ڕۆژنامه‌وانان ب ‌ه چاكی ده‌یزانن‪ ،‬كاتێ دیمانه‌یه‌ك‬ ‫كۆتاییهێنان به‌ خوێندنه‌وه¬ی «یادنووسه‌كانی قه¬بووڵ ده‌كه‌م‪ ،‬ته‌نیا له‌به‌ر ڕێزمه‌ بۆ كاری ئه‌وان‪.‬‬ ‫پێنج¬ساڵه‌«ـی گابرێل گارسیا ماركیز‪ ،‬وه‌ك حه‌ز ناكه‌م وه‌اڵمی نه‌رێنی بده‌مه‌وه‌‪ ».‬هه‌تا یه‌ك‬ ‫ئه‌و‌ه وایه‌ هه‌مدیس كۆچیرۆكێكیت خوێندبێته‌وه‌‪ ،‬له‌ جوانترین نێونیشانه‌كانیش‪ ،‬نێونیشانی ئه‌م‬ ‫كه‌ بێگوما ‌ن ل ‌ه ته‌كنیك و شێوازی گێڕانه‌وه‌ی یادنووسه‌یه‌‪« :‬دیمانه‌؟ نا‪ ،‬مه‌منوونم‪ ».‬هه‌ڵبه‌ت‬ ‫چیرۆكه‌كانی خاڵی نه‌بووه‪ .‬ئه‌م یادنووسانه‌‪ ،‬ك ‌ه ماركیز به‌ گوته‌ی خۆی‪ ،‬ده‌بێت دیمانه‌ی زۆری‬ ‫ل ‌ه ‪1980‬ـوه‌ ده‌ست پێ ده‌كه‌ن و تا ‪ 1984‬درێژ‌ه قه¬بووڵ كردبێت و بۆیه‌ ده‌شێت وه‌اڵمی فر‌ه‬ ‫ده‌كێشن‪ ،‬ل ‌ه شتگه‌لی وه‌ك‪ :‬ئه‌ده‌بیات‪ ،‬وه‌رگێڕان‪ ،‬پرسیاری دابێتنه‌و‌ه و له‌و ڕووه‌وه‌ خۆی گوته‌نی‪:‬‬ ‫محه‌مه‌دڕه‌زا په‌هله‌وی‪ ،‬كۆكاكۆال‪ ،‬خه‌اڵتی نۆبێل‪« ،‬زۆرینه‌یش وه‌ك هه‌میشه‌‪ ،‬دووپات‪ ».‬ماركیز‬ ‫جگه‌ره‌‪ ،‬فیلم‪ ،‬ڕۆڵبینه‌كان‪ ،‬ده‌رهێنه‌ره‌كان‪ ،‬دیمان ‌ه وه‌ك ئه‌ڤینداری وێنا ده‌كات‪ .‬الی وای ‌ه‬ ‫سیناریۆنووسه‌كان‪ ،‬فڕۆكه‌‪ ،‬شاره‌كان‪ ،‬براده‌ران‪ ،‬النیكه‌م دوو كه‌سى پێویسته‪ .‬ئه‌ڤینداريیش كاتێ‬ ‫نووسه‌ره‌كان‪ ،‬سه‌رنووسه‌ره‌كان‪ ،‬خستنه‌ڕووی‬ ‫شێوازی یه‌كه‌می هه‌ندێك ل ‌ه چیرۆكه‌كانی‪،‬‬ ‫كتێبه‌كان و هه‌تا چیرۆكی مندااڵنیش و لێره‌وله‌وێش‬ ‫ل ‌ه سیاسه‌ت ده‌دوێن‪ .‬هه‌ڵبه‌ت یه‌ك شت هه‌موو ئه‌م‬ ‫بابه‌تانه‌ی پێكه‌و‌ه كۆكردووه‌ته‌وه‌‪ ،‬ئه‌ویش خوانی‬ ‫گێڕانه‌وه‌یه‌؛‌ ناسێنه‌ری ماركی‌ز به‌ دنیا‪ ‌.‬گابۆ پاش‬ ‫تۆماركردنیان‪ ،‬سه‌رله‌نوێ بڕێكیان داده‌ڕێژێته‌و‌ه‬ ‫و ده‌یانگۆڕێت بۆ باشترین چیرۆكه‌كانی‪،‬‬ ‫ك ‌ه تا هه‌نووكه‌ و بۆ هه‌تایه‌ ل ‌ه زه‌ین و یادی‬ ‫خوێنه‌رانیدا جێگر ده‌بن‪ .‬له‌و یادانه‌‪ ،‬ك ‌ه پاشان‬ ‫كراونه‌ته‌ چیرۆك‪ ،‬ده‌كرێت ئاماژ‌ه به‌مانه‌ بده‌ین‪:‬‬ ‫یادنووسی «چیرۆكێكی كورت بۆ شه‌وی سه‌ری شتێكی باش ب ‌ه ده‌سته‌و‌ه ده‌دات‪ ،‬ك ‌ه هه‌ر دوو ال‬ ‫ساڵ» ك ‌ه پاشان كراوه‌ت ‌ه چیرۆكی «تۆقینه‌كانی یه‌كیان خۆش بوێت‪ ،‬ب ‌ه پێچه‌وانه‌ی ئه‌مه‌وه‌دیمان ‌ه‬ ‫ت ئه‌نجامه‌كه‌ی ده‌بێت ‌ه‬ ‫مانگی ئووت‪ »،‬یان یادنووسی «ته‌مه‌نی درێژ و پرس و وه‌اڵمێك ده‌بینێ ‌‬ ‫به‌خته‌وه‌رانه‌‌ی مارگاریتۆ دۆئارته‌« ك ‌ه كراوه‌ت ‌ه به‌دنیاهێنانی منداڵێك‪ ،‬به‌بێ هیچ بیره‌وه‌رییه‌كی‬ ‫چیرۆكی «قه‌دیس‪ »،‬یان یادنووسی «جوانی جوان‪.‬‬ ‫ماركیز له‌به‌ر ئه‌وه‌ی خۆیشی زه‌مانێك‬ ‫نوستوو» ك ‌ه پاشان هه‌ر به‌و ناوه‌وه‌ به‌ چیرۆك‬ ‫كراوه‌‪ ،‬یان «بۆ هیتران خه‌ون ده‌بینم‪ »،‬كه‌ پاشان ڕۆژنامه‌وانێكی چاالك بووه‌‪ ،‬چاك سه‌ره‌وده‌ر‌ه له‌م‬ ‫كراوه‌ت ‌ه چیرۆكی «من خه‌ون لێك ده‌ده‌مه‌وه‌‪ »،‬پیشه‌ی ‌ه ده‌رده‌كات و باش و جیاواز لێی ده‌دوێت‪.‬‬ ‫به‌هه‌رحاڵ‪ ...‬هه‌مان كاری له‌گه‌ڵ چه‌ند یادنووسی ڕۆژنامه‌نووسانێكیزۆر پێوه‌ندییان پێو‌ه كردوو‌ه و‬ ‫تریشدا كردووه‌‪ .‬لێره‌وه‌ی ‌ه بڕوا دێنين به‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه هه‌ریه‌كه‌ پێیان گوتووه‌‪« :‬من هه‌موو دیمانه‌كانی‬ ‫ماركیز گوتوویه‌تی‪« :‬شتێكی خه‌یاڵی ل ‌ه چیرۆكی ئێوه‌م خوێندوونه‌ته‌وه‌ و ده‌خوازم دانه‌یه‌كی‬

‫«‬

‫جیاوازتان له‌گه‌ڵدل ساز بكه‌م‪».‬گابۆ حه‌ز ناكات‬ ‫به‌ یه‌كبه‌یه‌كی ئه‌وان بڵێت‪« :‬خزمینه‌‌! هه‌موان‬ ‫هه‌ر وا ده‌ڵێن‪».‬‬ ‫وه‌ك هه‌میش ‌ه ل ‌ه هه‌ر سێ دیمانه‌ ئه‌نجامی‬ ‫دوانیان وه‌كوو یه‌كه‌‪ .‬دیمانه‌ی جیاواز بوونی‬ ‫نییه‌‪ ،‬چونك ‌ه پرسی جیاواز بوونی نییه‌‪ .‬هه‌تا‬ ‫زۆربه‌شیان وه‌كوو یه‌ك كۆتایی پێ ده‌هێنن‪:‬‬ ‫«ده‌خوازم بزانم پرسێك هه‌یه‌‪ ،‬كه‌ لێتان‬ ‫نه‌كرابێت و بخوازن وه‌اڵمی بده‌نه‌وه‌؟» هه‌ڵبه‌ت‬ ‫ماكیز وه‌ك هه‌میشه‌ ناچاره‌ بڵێ‪ :‬نا‪ ،‬نییه‌‪ .‬جا‬ ‫ڕاستانه‌یش هه‌ر نییه‌‪ .‬چونك ‌ه هه‌ر ڕۆژنامه‌وانێك‬

‫گوته‌نی‪« :‬خۆ ناتوانێ ترپه‌كانی دڵی ئه‌و تۆمار‬ ‫بكات‪».‬گابۆ‪ ،‬ئه‌و شێوازه‌ بۆ دیمان ‌ه ستایش‬ ‫ده‌كات‪ ،‬كه‌ دوو ئه‌ڤینداره‌كه‌ دانیشتنێكی خۆمان ‌ه‬ ‫ڕێك بخه‌ن‪ ،‬به‌بێ ده‌ستگه‌ی ده‌نگتۆماركردن‪.‬‬ ‫پاشان دیمانه‌كا‌ر به‌ چه‌ند یادنووسێك‪ ،‬ئه‌وه‌ی‬ ‫بووه‌‪ ،‬بینووسێته‌وه‌‪ .‬شێوازێك‪ ،‬كه‌ جێی سه‌رنجی‬ ‫منیشه‌‪.‬‬ ‫به‌ده‌ر ل ‌ه كاری ڕۆژنامه‌وانی‪ ،‬گابۆ ل ‌ه باره‌ی‬ ‫نووسه‌ره‌كانی تره‌وه‌ ده‌نووسێت‪»:‬فاكنه‌ر‪،‬‬ ‫پتر له‌سه‌ر ڕوحی من كاریگه‌ریی هه‌بووه‌‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫پێچه‌وانه‌ی هه‌منگوه‌یه‌وه‌‪ ،‬كه‌ كاری له‌ ته‌كنیكی‬

‫چووه‌ته‌وه‌‪ ،‬ئه‌و ده‌رده‌كه‌وێت و ده‌بێته‌ كه‌سێك‬ ‫ك ‌ه بیرخه‌ره‌وه‌ی هه‌موو شته‌كانه‌‪ .‬لێره‌وه‌یه‌ ك ‌ه‬ ‫پێی وای ‌ه نووسه‌ر ده‌بێت زه‌ینێكی باش و چاالكی‬ ‫هه‌بێت‪ .‬ماركیز زه‌ین وه‌ك پایه‌ی بنه‌ڕه‌تیی ژیان‬ ‫ده‌بینێت‪ ،‬له‌وانه‌یشه‌ هه‌ر ئه‌م ‌ه هۆكار بووبێت بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی ك ‌ه گابۆ له‌ ساڵه‌كانی ئاخری ته‌مه‌نیدا‬ ‫هیچی نه‌نووسی و له‌ دنیای نووسین و ئه‌ده‌بیات‬ ‫كشایه‌وه‌‪ .‬پایه‌یه‌كی گرنگی ژیانی ئه‌و‪ ،‬ك ‌ه زین‬ ‫بوو‪ -‬به‌ گریمانه‌وه‌‪ -‬له‌ق بووبوو‪.‬‬ ‫با باسی جگه‌ره‌یش بكه‌ین‪ ،‬ك ‌ه كه‌متازۆر‬ ‫به‌شێكی دانه‌بڕاو‌ه ل ‌ه ژیانی نووسه‌ران‪ .‬به¬اڵم‬

‫وێنه‌‪ :‬ئیزابێل ستیڤا هێرماندز‪1975 -‬‬

‫خۆی پێ باشترین ‌ه و ك ‌ه ئه‌و پرسه‌یش ده‌كا‪ ،‬وا‬ ‫ده‌زانێ ته‌نیا خۆی توانیویه‌تی وه‌ها بپرسێت و‬ ‫خۆی پێ هه‌ووه‌ڵینه‌‪ .‬نازانێ الی ماركیز ئه‌و‌ه‬ ‫ل ‌ه مێژه‌ كۆن بووه‌‪ .‬دیمانه‌كاره‌كان درك به‌و‌ه‬ ‫ناكه‌ن‪ ،‬كاتێ ماركیز وه‌اڵمیان ده‌داته‌وه‌‪ ،‬چه‌ند‌ه‬ ‫ل ‌ه شكستی ئه‌وان نیگه‌رانه‌‪ .‬ئه‌مه‌ شكستێك ‌ه‬ ‫ب ‌ه ماركیزیشه‌و‌ه په‌یوه‌ست ده‌بێت‪« :‬حه‌فته‌ی‬ ‫دابێ‪ ،‬خوێنه‌ر‪ ،‬ڕۆژنام ‌ه ده‌كاته‌وه‌ و دیمانه‌ك ‌ه‬ ‫ده‌خوێنێته‌وه‌‪ ،‬ده‌ڵێ‪« :‬حه‌و! دیسان خۆ‬ ‫ئه‌وه‌؛ نووسه‌رێك‪ ،‬ته‌نانه‌ت ل ‌ه قاپی سووپیشدا‬ ‫ده‌توانی بیدۆزییه‌وه‌‪ ».‬ئه‌م ‌ه به‌اڵیه‌كه‌ دیمانه‌كاران‬ ‫تووشی نووسه‌رانیان كردووه‌؛ خوێنه‌ران واز‬ ‫ل ‌ه خوێندنه‌وه‌ی دیمانه‌ك ‌ه ده‌هێنن و ده‌چن ‌ه‬

‫من كردووه‌‪ ».‬هه‌روه‌تر له‌به‌ر چێژبردنی‬ ‫تایبه‌تیی خۆی‪ ،‬زه‌مانێك خوازیار بوو‌ه به‌رهه‌می‬ ‫نووسه‌رانی وه‌ك «ئاندرێ مالرۆ» و «ئانتوان‬ ‫دۆسێنت ئێكزۆپێری» وه‌ربگێڕێت‪ .‬جا ل ‌ه باره‌ی‬ ‫وه‌رگێڕانه‌وه‌‌‪ ،‬ل ‌ه یادنووسی «بێچار‌ه ئه‌و وه‌رگێڕ‌ه‬ ‫باشانه‌«ـدا ده‌نووسێت‪ ،‬كه‌سێك گوتوویه‌تی‪:‬‬ ‫باشترین شێوازی كتێبخوێندنه‌و‌ه وه‌رگێڕانیه‌تی‬ ‫و ئه‌م ‌ه وه‌رگێڕه‌كان باشتر لێی حاڵی ده‌بن‪ .‬بۆ‬ ‫خه‌راپترین جۆری كتێبخوێندنه‌وه‌یش‪ ،‬پێی وای ‌ه‬ ‫جۆری ناو فڕۆكه‌یه‌‪ .‬ل ‌ه یادنووسی «چاره‌ی ترس‬ ‫ل ‌ه فڕین»ـدا نوسیویه‌تی‪« :‬كتێبخوێندنه‌وه‌‪،‬‬ ‫چاره‌یه‌كی زۆر كاریگه‌ره بۆ كێشه‌كانی سه‌ر‬ ‫ڕووی زه‌وی‪ ،‬به‌اڵم‌ ل ‌ه ئاسماندا‪ ،‬وه‌ك پووش ‌ه‬

‫گابۆ نووسه‌ر وه‌ك خه‌راپه‌كارێك وێنا ده‌كات‪ ،‬ك ‌ه ڕێك له‌و كاته‌دا‬ ‫خه‌ڵكی هه‌موو شتێكیان بیر چووه‌ته‌وه‌‪ ،‬ئه‌و ده‌رده‌كه‌وێت و‬ ‫ده‌بێته‌ كه‌سێك كه‌ بیرخه‌ره‌وه‌ی هه‌موو شته‌كانه‌‪ .‬لێره‌وه‌یه‌ ك ‌ه‬ ‫پێی وایه‌ نووسه‌ر ده‌بێت زه‌ینێكی باش و چاالكی هه‌بێت‬ ‫الپه‌ڕه‌ی نووكت ‌ه و گاڵته‌وگه‌په‌كانه‌و‌ه و ماركیز‬ ‫ده‌خوازێت ئیتر خوێنه‌ر ڕۆژنامه‌یه‌ك نه‌كڕێت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫چاوپێكه‌وتنی ئه‌وی تێدا بێت‪.‬‬ ‫به‌اڵم گابۆ یه‌ك ل ‌ه شێوازه‌كانی دیمانه‌كردنی‬ ‫زۆر ڕا لێی ‌ه و ئه‌وه‌ی به‌ تۆماركاری ده‌نگ‬ ‫ده‌كرێت‪ ،‬ئه‌سڵه‌ن ب ‌ه دڵیه‌وه‌ نانووسێت و به‌و‬ ‫ده‌ستگه‌ی ‌ه ده‌ڵێت‪« :‬ده‌ستگه‌ی ئه‌هریمه‌نانه‌‪».‬‬ ‫چونك ‌ه له‌وێ دیمانه‌كار خه‌یاڵی الی قسه‌كانی‬ ‫دوێندراو نییه‌‪ .‬پێی وایه‌ ده‌ستگه‌ك ‌ه هه‌موو شتێك‬ ‫به‌ وردی تۆمار ده‌كات‪ .‬بۆی ‌ه ئه‌وه‌ ده‌ستگه‌كه‌ی ‌ه‬ ‫گوێ له‌‪ -‬بۆ نموون ‌ه نووسه‌ر‪ -‬ده‌گرێت‪ .‬به‌اڵم گابۆ‬

‫ماركیز باسی جۆری ته‌رككردنه‌كه‌ی ده‌كات‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫شێوازێكی فر‌ه كارتێكه‌ر‌ه و پێشنیازێكی باشیش ‌ه‬ ‫بۆ ئه‌وانه‌ی ده‌یانه‌وێت ته‌ركی بكه‌ن‪ .‬ئه‌وه‌تا‬ ‫نووسیویه‌تی‪« :‬سااڵن ڕسته‌یه‌كم بۆ خۆم دووبار‌ه‬ ‫ده‌كرده‌وه‌‪ :‬ته‌نیا شێوازی ته‌رككردنی جگه‌ر‌ه‬ ‫ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ئیتر نه‌یكێشی‪ ».‬هه‌ڵبه‌ت به‌رله‌وه‌ی خۆی‬ ‫وازی لێ بێنێت‪ ،‬جارێك گوتوویه‌تی‪« :‬حه‌زده‌كه‌م‬ ‫بمرم و جگه‌ر‌ه ته‌رك نه‌كه‌م‪».‬‬ ‫سه‌باره‌ت به‌ پیری‪ ،‬ك ‌ه له‌م حه‌فتانه‌ی ئه‌خیردا‬ ‫شایه‌تی پیربوونه‌كانی ماركیز بووین و مه‌رگمان‬ ‫به‌ سێبه‌رێكی نزیك ده‌بینی لێیه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌وه‌یش ده‌زانین ك ‌ه ئه‌گه‌ر حه‌فته‌كانی كۆتایی‬ ‫ژیانی له‌به‌رچاو نه‌گرین ئاوا به‌ گشتی مرۆڤێكی‬ ‫سه‌ره‌حاڵ و له‌شساغ بوو‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌و پیریی‬ ‫وه‌ك شتێكی ڕۆحی ده‌بینی‪.‬جارێكیان ل ‌ه باره‌ی‬ ‫باپیریه‌و‌ه گوتی‪« :‬شته‌كه‌ زۆر ساده‌یه‌؛ ئه‌و پیر‌ه‬ ‫و بیری لێ ناكاته‌وه‌‪».‬‬ ‫گابۆ‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ‪1982‬ـدا نۆبێلی پێ به‌خشرا‪،‬‬ ‫ده‌ڵێت‪« :‬باشییه‌كه‌ی ته‌نیا ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه ئیتر‬ ‫ل ‌ه ڕیزدا ناوه‌ستی‪».‬هه‌ڵبه‌ت به‌ پێی ڕاپۆرتێكی‬ ‫شیكاریی خۆی‪ ،‬زۆربه‌ی ئه‌وانه‌ی خه‌اڵتی نۆبێل‬ ‫وه‌رده‌گرن‪ ،‬ته‌نیا تا شه‌ش ساڵ دوای وه‌رگرتنه‌ك ‌ه‬ ‫ب ‌ه زیندوویی ده‌مێننه‌وه‌‪ .‬له‌و باره‌یه‌و‌ه لیستێكت‬ ‫پێشكه‌ش ده‌كات ك ‌ه سه‌رسام ده‌بیت‪ .‬به‌اڵم خۆی‬ ‫نه‌كه‌وته‌ ئه‌و لیسته‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ یه‌ك ل ‌ه یادنووسێكی تری ئه‌م كتێبه‌دا‬ ‫ك ‌ه هه‌رگیز ناوه‌كه‌یم بیر ناكه‌وێته‌وه گابۆ ئه‌م‬ ‫ئه‌م ڕۆژانه‌ی ئێم ‌ه خه‌مگین ده‌نووسێت و ده‌ست‬ ‫له‌سه‌ر چاپنووسه‌كه‌ی هه‌ڵده‌گرێت‪«‌:‬هیچ شتێك‬ ‫جوانتر له‌ زیندوومانه‌وه‌ نییه‌‪».‬‬

‫ل ‌ه كۆشدا‪ ».‬ماركیز پێی وای ‌ه وه‌رگێڕ ده‌بێت‬ ‫نووسراوی نووسه‌ران وه‌ك خۆی وه‌ربگێڕێت و باش‬ ‫و خه‌راپی بگوازێته‌وه‌‪ .‬وات ‌ه له‌ شوێنێكدا ئه‌گه‌ر‬ ‫هه‌ڵه‌یه‌ك‪ ،‬یان خه‌راپه‌یه‌ك‪ ،‬یان كه‌مترخه‌مییه‌ك‬ ‫هه‌بوو‪ ،‬نابێ چار‌ه بكرێت و ده‌بێتبگوازرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫چونكه‌ باوه‌ڕی به‌و گوته‌یه‌ی «مۆریس ئێدگار‬ ‫كۆئێن» هێناوه‌‪ ،‬كه‌ ده‌ڵێ‪« :‬وه‌رگێڕ مه‌یموونی‬ ‫تێبینی‪:‬‬ ‫نووسه‌ره‌كه‌یه‌تی‌‪ ».‬واته‌ هه‌ر شتێك نووسه‌ر‬ ‫ئه‌م یادنووس ‌ه ل ‌ه ‪2011/2/20‬ـدا نووسراوه‌‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه‬ ‫كردی؛ بیكاته‌وه‌‪.‬‬ ‫پێداچوونه‌وه‌دا‪ ،‬لێره‌وله‌وێ‪ ،‬له‌گه‌ڵ كه‌شی مردنی ماركیزدا‪،‬‬ ‫گابۆ نووسه‌ر وه‌ك خه‌راپه‌كارێك وێنا ده‌كات‪ ،‬گونجێندراو‌ه و چاك كراوه‌‪.‬‬ ‫ك ‌ه ڕێك له‌و كاته‌دا خه‌ڵكی هه‌موو شتێكیان بیر‬

‫ثاشكؤيةكى تايبةتى ضاودَير بؤ مةرطى طابرَيل طارسيا ماركيز‬

‫ذمارة (‪ )12‬دوو شةممة ‪2014/4/21‬‬

‫نامەی ماڵئاوایی‬ ‫ئازاد بەرزنجی کردوویە بە کوردی‬ ‫سااڵنێک لەمەوبەر‪ ،‬وەختێ مارکیز دووچاری نەخۆشی‬ ‫هات و هەستی کرد لە مەرگ نزیک بۆتەوە‪ ،‬ئەم نامەیەی‬ ‫وەک وەسیەتنامەیەک ئاڕاستەی هاوڕێیان و مرۆڤایەتی‬ ‫کرد‪ ،‬ئێمەش بە پەسەندمان زانی بە بۆنەی کۆچی دوایی‬ ‫ئەم کەڵە داهێنەرەوە؛ لێرەدا ئەم وەسیەتەی بخەینەوە‬ ‫بەرچاوی خوێنەرانی کورد‪:‬‬ ‫ئەگەر خواوەند بۆ تاوێك ئەوەی لە یاد دەکرد کە‬ ‫من جگە لە بووکەڵەیەکی پەڕۆ هیچی تر نیم و کەمێک‬ ‫ژیانی تری پێ دەبەخشیم؛ ڕەنگبوو هەموو ئەو شتانەم‬ ‫نەدرکاندایە کە بیرم لێ دەکردنەوە‪ ،‬بەاڵم بیرم لە هەموو‬ ‫ئەو شتانە دەکردەوە کە دەمگوتن‪.‬‬ ‫ئەودەم بەهای شتەکانم هەڵدەسەنگاند‪ ،‬نەک بە گوێرەی‬ ‫ئەو نرخە مادییەی کە هەیانە‪ ،‬بەڵکو بە گوێرەی ئەو‬ ‫مانایەنەی کە هەیانە‪.‬‬ ‫هەنگینێ کەمتر دەخەوم و پتر خەون دەبینم‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئەوەی لەوە تێگەیشتووم کە هەر چاونووقاندنێکمان بۆ‬ ‫ماوەی خولەکێک؛ واتە لەدەستدانی شەست چرکە ڕووناکی‪.‬‬ ‫لەکاتێکدا ئەوانی تر ڕادەوەستن؛ من ڕێ دەکەم‪.‬‬ ‫لەکاتێکدا ئەوانی تر دەخەون؛ من بێدار دەبم‪ .‬لەکاتێکدا‬ ‫ئەوانی تر قسە دەکەن؛ من گوێ دەگرم و تا بۆم بکرێ چێژ‬ ‫لە تامی ئایسکرێمێکی شوکوالت دەبینم‪.‬‬ ‫گەر خوا کەمێک ژیانی ترم بداتێ؛ جلێکی سادە دەپۆشم‬ ‫و خۆم لەبەر هەتاودا ڕووت دەکەمەوە‪ ،‬نەک هەر جەستەم؛‬ ‫بەڵکو ڕۆحیشم‪.‬‬ ‫خودایا گەر ئەم جارە دڵێکم هەبوو؛ ئەوا ڕق و کینە‬ ‫لەسەر سەهۆڵ دەنووسمەوە و چاوەڕێ دەکەم خۆر‬ ‫دەرکەوێ تا پیشانی بدەم‪.‬‬ ‫بە خەونی ڤان گوغەوە وێنەی شیعری بێنیدیتی لەسەر‬ ‫ئەستێرەکان دەکێشم و گۆرانیی سێرات دەکەم بە سێرینادە‬ ‫و پێشکەشی مانگی دەکەم‪.‬‬ ‫فرمێسک بەسەر گوڵەباخەکاندا دەڕێژم تا هەست بە‬ ‫ئازاری دڕکەکانیان و ماچی سووری پەڕەکانیان بکەم‪.‬‬ ‫خودایا‪ ،‬گەر کەمێک ژیانی ترت دەدامێ؛ یەک ڕۆژم بە‬ ‫خەسار نەدەدا لەوەی بەو کەسانەی خۆشمدەوێن؛ پێیان‬ ‫بڵێم خۆشمدەوێن‪ .‬قەناعەتم بە هەموو ژن و پیاوێک دەکرد‬ ‫کە چەند لە دڵمەوە نزیکن و بە عیشقەوە بۆ عیشق دەژیام‪.‬‬ ‫ئەوەم بۆ پیاوان دەسەلماند کە چەند بە هەڵەدا چوون‬ ‫لەوەدا کە وادەزانن بە پیر بوونیان عیشق دەمرێت؛ بەبێ‬ ‫ئەوەی بزانن کە وەختێ عیشق نەما؛ ئەوکات پیری دێت‪.‬‬ ‫باڵم بە منااڵن دەبەخشی‪ ،‬بەاڵم لێیان دەگەڕام تا خۆیان‬ ‫فێری فڕین بن‪.‬‬ ‫بەسااڵچووانم تێدەگەیاند کە مردن لەگەڵ پیربووندا‬ ‫نایەت‪ ،‬بەڵکو لەگەڵ بیرچوونەوەدا دێت‪.‬‬ ‫ئای خەڵکینە‪ ،‬من زۆر شتتان لێوە فێر بووم‪ ...‬فێری‬ ‫ئەوە بووم کە هەموو کەسێک دەیەوێ لەسەر لووتکەی چیا‬ ‫بژی‪ ،‬بەبێ ئەوەی بزانێ کە بەختەوەریی ڕاستەقینە لە‬

‫هەڵگژاندایە بەرەو لووتکە‪.‬‬ ‫فێری ئەوە بووم کاتێ مناڵێکی کۆرپە بۆ یەکەم جار‬ ‫توند پەنجەی باوکی دەگرێت؛ واتە بۆ هەتاهەتایە دەیخاتە‬ ‫داوی خۆیەوە‪.‬‬ ‫فێری ئەوە بووم کە مرۆڤ بەتەنها کاتێک مافی ئەوەی‬ ‫هەیە لە سەرەوە سەیری مرۆڤێکی تر بکات کە مەبەستی‬ ‫ئەوە بێت دەستی بۆ درێژ بکات و یارمەتیی بدات تا‬ ‫هەڵیسێنێتە سەرپێ‪.‬‬ ‫من زۆر شت لە ئێوەوە فێر بووم‪ ،‬وەلێ ئەفسووس کە‬ ‫تازە بەکاری خۆم نایەن؛ لەبەر ئەوەی کاتێ دەخرێنە‬ ‫جانتاکەمەوە کە من ماڵئاواییم لە ژیان کردووە‪.‬‬ ‫هەمیشە ئەوە بڵێ کە هەستی پێ دەکەیت و ئەوە بکە‬ ‫کە بیری لێ دەکەیتەوە‪.‬‬ ‫ئاه‪ ،‬ئەگەر بمزانیایە ئەمە دواجارە بە خەوتوویی‬ ‫دەتبینم؛ توند دەمگرتیتە ئامێزم و لە خوا دەپاڕامەوە‬ ‫بمکاتە فریشتەی پاسەوانی ڕۆحت‪.‬‬ ‫هەمیشە سبەینێ هەیە‪ ،‬ژیانیش دەرفەتی ترمان دەداتێ‬ ‫تا کاری باشتر بکەین‪ ،‬بەاڵم گەر بە هەڵەدا چووبم و‬ ‫بەتەنها ئەمڕۆم لە ژیاندا مابێت؛ دەمەوێ پێت بڵێم کە‬ ‫چەندم خۆشدەوێیت و کە هەرگیز لە یادت ناکەم‪.‬‬

‫«‬

‫سبەینێ شتێکی مسۆگەر نییە بۆ کەس‪ ،‬نە بۆ الو و نە‬ ‫بۆ پیر‪ .‬ڕەنگە ئەمڕۆ دواجار بێت خۆشەویستەکانتی تیا‬ ‫ببینیت‪ ،‬هەر بۆیە نابێ لەوە زیاتر چاوەڕێ بکەیت‪ ،‬کات‬ ‫بە فیڕۆ مەدە و هەر ئێستا ڕەفتار بکە‪ ،‬چونکە دەشێ‬ ‫هەرگیز ئەو سبەینێیە نەیەت و دڵنیام ئەوکات پەشیمان‬ ‫دەبیتەوە لەوەی دەرفەتی بەخشینی زەردەخەنەیەک‪،‬‬ ‫لەئامێزگرتنێک‪ ،‬ماچێکت لە دەست دا‪ ،‬یان سەرقاڵییەکانی‬ ‫ژیان وایان لێ کردوویت خواستەکانی ئەوان نەهێنیتە دی‪.‬‬ ‫خۆشەویستەکانت بپارێزە و لەدەستیان مەدە‪ ،‬بەگوێیاندا‬ ‫بچرپێنە و ڕووبەڕوو پێیان بڵێ کە تۆ چەند پێویستت‬ ‫پێیانە و چەند خۆشتدەوێن‪ .‬ئەوانت خۆشبوێ و بایەخیان‬ ‫پێ بدە‪ ،‬با کاتی ئەوەت هەبێت پێیان بڵێیت‪ « :‬تێتدەگەم‬ ‫«‪ »،‬بمبوورە « ‪ « ،‬تکایە «‪ « ،‬سوپاس «‪ ،‬هەموو ئەو‬ ‫وشانەی گوزارشت لە خۆشەویستی دەکەن و دەیانزانیت‪.‬‬ ‫کەس تۆی لە ڕێی ئەو هەستانەوە نایەتەوە یاد کە لەناو‬ ‫دڵی خۆتدا حەپست کردوون‪ .‬هەر بۆیە داوا لە خوا بکە‬ ‫هێز و توانای دەربڕینی ئەو هەستانەت بداتێ تا دۆست و‬ ‫خۆشەویستەکانت بزانن کە بوونیان لە ژیانی تۆدا چەند‬ ‫گرنگە‪.‬‬

‫خودایا‪ ،‬گەر کەمێک ژیانی ترت دەدامێ؛ یەک‬ ‫ڕۆژم بە خەسار نەدەدا لەوەی بەو کەسانەی‬ ‫خۆشمدەوێن؛ پێیان بڵێم خۆشمدەوێن‬

‫‪3‬‬

‫عەبدوڵاڵ تاهیر بەرزنجی‬

‫سەیرە‪ ،‬هێزو كاریگەریی ماركیز‬ ‫ئەوەندە ڕەنگیداتەوە‪ ،‬ئەوە سی دەیەیە‬ ‫ئەوەندەی باسی ئەم دەكرێت‌و ئەو‬ ‫دەخوێنرێتەوە و ئەم ئەبێت بەجێگای‬ ‫مشتومڕ‪ ،‬نۆبڵییەكانی دوای ئەم‬ ‫باسناكرێن‬ ‫ێ دەیەو نیوە سیحری ماركیزو ناوی ماركیز‪ ،‬وەك‬ ‫ێ دەیە یا س ‌‬ ‫س‌‬ ‫واقیعیەتی سیحری باڵی بەسەر ڕۆمان‌و ناوی نۆبڵییەكاندا كێشاوە‪.‬‬ ‫دیارە واقیعیەتی سیحری پێش ماركیزیش هەبووە‪ ،‬بەاڵم زیاتر‬ ‫لەمەوە كەوتە سەر ڕامان ‌و لە ڕەخنەی ڕۆماندا بایەخی زیاتری‬ ‫پێدرا‪ .‬وایلێهات ماركیز و واقیعیەتی سیحری نووسان بەیەكەوە‪،‬‬ ‫ئەم بەمجۆرە واقیعییەتە ناسرا‪ ،‬واقیعیەتی سیحریش لەمەوە زیاتر‬ ‫خەیاڵی خوێنەری بۆ دەاللەتی ڕووداوی پاش واقیع برد‪.‬‬ ‫لەڕوویەكەوە‪ ،‬ڕۆمانی ماركیز تێكاڵوكردنی سیحر و واقیع ‌و‬ ‫خورافەیە‪ ،‬پەیوەندیی نێوان واقیع ‌و خەیاڵ ‌و كاری ماقوڵ ‌و‬ ‫ناماقوڵە‪ ،‬گرتنی مەحاڵە لەچوارچێوەی شێوەدا‪.‬‬ ‫ئەم چەشنە واقیعە لەالی ماركیز سەرچاوەی لەچەند شتێكەوە‬ ‫گرتووە‪ ،‬یەكەمیان مێژوو و دەوروبەری پڕ لە ئەفسانەیی‌و حیكایەتە‬ ‫سیحراوییەكانی داپیرە و خوێندنەوەی خۆیشی بۆ ئەدەبی فەنتازی‬ ‫و غەرائیبیی جیهان‪ .‬لەچاوپێكەوتنێكدا لەبارەی واقیعیەتی سیحری‬ ‫و ڕووكردنی ئەم لەو چەشنە ئەدەبە پڕ لە سیحر و خەیاڵەوە‪،‬‬ ‫دەڵێ‌‪ :‬كە ڕستەی یەكەمی ڕۆمانی بەدگۆڕانیی كافكام خوێندەوە‬ ‫(هەر كە گریگۆقی سامسا بەیانیانێك لەخەونە بێزاركەرەكانی‬ ‫خەبەری بووەوە‪ .‬بینی گۆڕاوەو بووە بەحەشەرەیەكی گەورە)‪.‬‬ ‫ماركیز دەڵێت بیرمكردەوە‪:‬‬ ‫نەفرەت بێت خۆ داپیرەیشم ئاوەها ئەدواو حیكایەتەكانی‬ ‫دەگێڕایەوە‪.‬‬ ‫ئەم وتەیە زۆر بەكورتی ئاماژەی بۆ هەردوو سەرچاوەكەی‬ ‫تێدایە‪ ،‬یەكەمیان حیكایەتەكانی داپیرە كە بۆ خۆیان هەڵگری‬ ‫كەلەپوورو ئەفسانە و خەیاڵ ‌و مێژووی دەوروبەرەكەیەتی‪،‬‬ ‫دوەمیشیان سەرچاوە دەرەكییەكەیە كە پەیوەستە بە سەرچاوەی‬ ‫خوێندنەوەیەوە‪ ،‬وەك ڕۆمان‌و چیرۆكی جیهانی‪ .‬بەاڵم ماركیز خۆی‬ ‫لەناو ئەمانەدا شت بووە‪ ،‬ئەم شێرێك بووە لەو مەڕ و بزن‌و ئاژەاڵنە‬ ‫خوڵقاوە كە خواردونی‪.‬‬ ‫دەركەوتنی ماركیز لە جیهاندا كاریگەریی گەورەی لەسەر‬ ‫نەشونماكردن ‌و پەرەسەندنی واقیعییەتی سیحری دانا‪ ،‬بەجۆرێك‬ ‫كە زۆر لە نووسەرانی ئەم ڕۆژهەاڵتەی خۆیشمان پاش گەشتنی‬ ‫ڕۆمانەكانی ئەم‪ ،‬هەستیان بە گرنگیی حیكایەت ‌و فۆلكلۆر و‬ ‫ئەفسانەی خۆمان كرد‪ .‬ئەو وایكرد كە حیكایەتی گوێئاگردان‬ ‫بكرێت بەسەرچاوەیەكی چیرۆك ‌و ڕۆمانی غەرائیبی‪ ،‬یاخود‬ ‫زۆریان ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ كەوتنە ژێر سیحری ئەم چەشنە‬ ‫واقیعیەتەوە‪ ،‬پاش ئەوەی خۆیان لەواقیعیەتی فۆتۆگرافی ‌و‬ ‫ئیشتراكیدا تاقیكردەوە‪.‬‬ ‫ئەمڕۆ دەیان ڕۆمان ‌و چیرۆك دەخوێنینەوە بڕگە و شێواز و‬ ‫زۆر ڕووداوی ماركیزیانەیان تێدا دیارن‪ .‬هەندێكیان بەشێوەیەكی‬ ‫چاك لە دەقەكانماندا نەشونمایان كردووە و بەرهەمی خۆمانەن‪،‬‬ ‫و هەندێكیشیان گواستنەوەی ئالین‌و دەقیان بۆ دروستنەكردوین‪.‬‬ ‫لە چیرۆك ‌و ڕۆمانی ئێرانیدا هەست بەم كاریگەریەی دەكرێت‪،‬‬ ‫سێبەری ماركیز لە ڕۆمانی هەندێك لە نووسەرە ناودارەكانی عەرەبدا‬ ‫دەبینرێت‪ ،‬بۆ نموونە الی نەجیب مەحفوز‪ ،‬فازیل عەزاوی‪ ،‬رەشید‬ ‫بوجدرە‪ ،‬ئیبراهیم كونی‪ ،‬سەلیم مەتەر‪...‬‬ ‫سەیرە‪ ،‬هێزو كاریگەریی ماركیز ئەوەندە ڕەنگیداتەوە‪ ،‬ئەوە سی‬ ‫دەیەیە ئەوەندەی باسی ئەم دەكرێت ‌و ئەو دەخوێنرێتەوە و ئەم‬ ‫ئەبێت بەجێگای مشتومڕ‪ ،‬نۆبڵییەكانی دوای ئەم باسناكرێن‪.‬‬ ‫لەوە ئەچێت تائێتسا هەر ناوداری نێو نووسەرانی نۆبڵ بێت‪ .‬ئەم‬ ‫لە هەموو زیاتر لەبیرگەی خەڵك‌و خوێنەردا ماوە‪.‬‬ ‫سەیرە نهێنی سیحری ماركیز سەیرە‪.‬‬

‫‪4‬‬

‫ثاشكؤيةكى تايبةتى ضاودَير بؤ مةرطى طابرَيل طارسيا ماركيز‬

‫ذمارة (‪ )12‬دوو شةممة ‪2014/4/21‬‬

‫ڕازاندنەوەی ئازادان ‌ه بۆ پڕكردنه‌وه‌ى چه‌ند په‌یامێك ب ‌ه زمانى ئیسپانى‬ ‫مەرگ‬

‫گابرێل گارسیا مارکیز‬ ‫و‪ .‬لە فارسییەوە‪ :‬ڕه‌ووف بێگەرد‬ ‫هەمیشە مەرگ‪ ،‬تەنانەت لە هەژارترین‬ ‫ماڵدا‪ ،‬بۆنەیەکە بۆ ڕازاندنەوەیەکی سەیر‬ ‫و سەمەرە‪ .‬لە هەر جێگایەک زیاتر ئەمە‬ ‫لە گوند و گەڕەکە هەژارنشینەکانی شاردا‬ ‫دەردەکەوێت‪ .‬مەرگ ڕازاندنەوەیەکی وا لەگەڵ‬ ‫خۆیدا دەهێنێت کە لە زۆر الیەنەوە هیچ جۆرە‬ ‫پەیوەندیەکی بە ناوماڵی خاوەنەکەیەوە نییە‪.‬‬ ‫چوار کورسی کۆن و شکاو‪ ،‬مێزێکی لە دار‬ ‫دروستکراوی گوندیانە‪ ،‬گوڵدانێک کە گوڵە‬ ‫مێخەکی لە سەرە‪ .‬بەرگی کەس و کاری کۆچ‬ ‫کردوویش هیچ لەو بەرگە خاکەڕاییانە ناچێت‬ ‫کە هەمیشە لەبەری دەکەن‪.‬‬ ‫جلی ڕەش یەکەمین ئارایشتی خەم بزوێنە‬ ‫کە مەرگ بە زۆر لەبەری پرسەدارانی دەکات‪.‬‬ ‫جلی ڕەش شتێکی گرنگ نییە تا ڕەنگی‬ ‫پەڕیوی دەم و چاوی خانمەکان نیشان بدات‪.‬‬ ‫بەرگێکی ئاسایی و ناچیزە کە بۆ نموونە خەم‬ ‫و بێدەنگیەکەیان دەردەخات‪.‬‬ ‫لە شوێنێکدا کە هەرگیز شتێکی کانزایی‬ ‫بوونی نەبوو‪ ،‬لە شوێنی مەرگا خاچێک و‬ ‫شەش مۆمدانی مسین دەبینرێت‪ ،‬کورسیەکی‬ ‫حەسانەوەی زۆر له‌بار و تابووتێک کە زۆر بە‬ ‫جوانی بریقەی دێت و گۆشەکانی برونزکاریی‬ ‫کراوە‪ .‬هەموو ئەم شتانە تەنانەت لە هەژارترین‬ ‫پرسەدا هەیە‪.‬‬ ‫ئەوانەی ڕێ و ڕەسمی کفن و دفن و پرسە لە‬ ‫ئەستۆ دەگرن‪ ،‬بە جوانیی هەموو شتەکانیان‬ ‫لەبەرچاو گرتوە و ناشتنی تەرمەکەیان‬ ‫گۆڕیوە بە نمایش‪ .‬هەموو شتێک زۆر لە بار‬ ‫و لەڕادەبەدەر ڕازاوەتەوە‪ .‬بەهەرحاڵ ئەوانە‬ ‫ڕێ و ڕەسمێکی زۆر کۆن بەڕێوە دەبەن و‬ ‫بەردەوامیی دەدەنێ‪ .‬بە مروری زەمانییش‬ ‫ڕازاندنەوەی مەرگ دەوڵەمەندتر بووە‪.‬‬ ‫بەجۆرێک کە پرسەدانان زیاتر بوەتە جێی‬ ‫پێکەنین نەک تازیەباریی‪ .‬النی کەم بۆ ئەو‬ ‫کەسانەی کە لە پرسەکەدا بەشداربوون‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەیش کە کەس و کاریی مردوەکە نین‪،‬‬ ‫لە ڕێ و ڕەسمی ناشتنی تەرمەکەدا ناچارنین‬ ‫مۆمی داگیرساو بە دەستەوە بگرن‪.‬‬ ‫هەرکەسێک کەوتۆتە دوای گالێسکەی تەرم‬ ‫ناشتنەکە دەزانێت مەسەلەکە چییە‪ .‬هەرگیز‬ ‫هیچ کەرەستەیەکی گواستنەوە بەوجۆرە‬ ‫نەڕازاوەتەوە‪ .‬پەردەی جوان بە پەنجەرەکانەوە‬ ‫و شیعریان بەمال و ئەوالدا چەسپاندوە‪ .‬دوو‬ ‫ئەسپی قەشەنگ گالێسکەکە ڕادەکێشن‪.‬‬ ‫تەنانەت گالێسکەوانەکانییش فراکیان لەبەردا‬ ‫و کاڵوی سلندەریان لەسەردایە‪ .‬وەک لیبۆکی‬ ‫سێرک یان لە شێوەی نوێنەری پارلەمان کە‬ ‫بۆ تەنگەژەیەک دانیشتبن‪ .‬هیچ کەسێکیش‬ ‫پاساوێکی گریانی بۆ خوا لێ خۆشبوو بە‬ ‫دەستەوە نەبێت‪ ،‬بەاڵم بە بینینی ئەم هەموو‬ ‫ڕازاندنەوە خەم بزوێنە گریان دەست پێ‬ ‫دەکات‪ .‬ئەم هەموو ڕازاندنەوە نابەجێیە بۆ‬ ‫ڕێ و ڕەسمی پرسە‪.‬‬ ‫چەند ڕۆژێک لەمەوبەر دەرفەتێک پێش هات‬ ‫بۆ ئەوەی بتوانم چاکتر لە نزیکەوە ئاشنای‬ ‫ڕەوشی مردن ببم‪ .‬چووبووین بۆ پرسەی‬ ‫ژنێک‪ .‬ماڵێک بوو جگە لە چەند قەنەفەیەک بۆ‬ ‫پێشوازیی میوان هیچ شتێکی جوانی تیانەبوو‪.‬‬ ‫لە ژووری نووستنی خوا لێ خۆشبوودا تەنیا‬ ‫تابووتێک دانرابوو‪ .‬تابووتێکی قەشەنگ لە‬ ‫دارگوێز کە تاقە شتێکی جوانی ئەو ماڵەبوو‪.‬‬ ‫تاقە شتێکی ژووری نووستن بوو کە دەکرا‬ ‫تەماشای بکەیت‪ .‬لەوکاتەدا وەک یەکێک‬ ‫بیری منی خوێندبێتەوە‪ ،‬لێم نزیک کەوتەوە‬ ‫و بە گوێمدا چرپاندی و وتی‪« :‬بە ڕای تۆ‬ ‫حەیف نییە تابووتێکی وا جوان لەژێر خاکدا‬ ‫بنێژرێت؟»‬

‫گابرێل گارسیا ماركیز‬ ‫و‪ .‬ل ‌ه فارسییه‌وه‌‪ :‬مه‌ریوان هه‌ڵه‌بجه‌یى‬ ‫له‌خه‌ون ‌ه وڕاو‌ه ئاساكانى خۆم‌و له‌كاتى نوسینى‬ ‫سه‌د ساڵ ته‌نیایدا‪ ،‬هه‌رگیز پێموانه‌بو تیراژى یه‌ك‬ ‫ملیۆنى ئه‌و ڕۆمانه‌ به‌چاوى خۆم ببینم‪ .‬ته‌سه‌ورى‬ ‫ئه‌وه‌ بكه‌ یه‌ك ملیۆن كه‌س بڕیار بده‌ن شتێك‬ ‫بخوێننه‌وه‌ ك ‌ه له‌ «ته‌نیایى» ژورێكدا نووسرا بێت‪،‬‬ ‫ب ‌ه ‪ 28‬پیتى ئه‌لف‌و بێ‌و چه‌كى كاره‌كه‌ش ته‌نیا دوو‬ ‫په‌نجه‌ بێت‪ ،‬وه‌ك شێتێتییه‌ك‪ ،‬ته‌واو په‌تى ده‌هات ‌ه‬ ‫پێشچاوم‪ .‬ئه‌مڕۆ لێره‌دا‪ ،‬مه‌راسیمى یادكردنه‌و‌ه‬ ‫به‌بۆنه‌ى ئه‌و ڕۆمانه‌و‌ه به‌ڕێوه‌ده‌به‌ن‪ ،‬ڕۆمانێك ك ‌ه‬ ‫یه‌ك ملیۆن كه‌س په‌نجا جار خوێندویانه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ڕێزلێنان له‌كرێكارێك كه‌ من بم‪ ،‬ئه‌و كه‌سه‌ى‬ ‫ك ‌ه هێشتا پشووى نه‌داوه‌و نه‌حه‌واوه‌ته‌و‌ه له‌و‬ ‫كاره‌ى كه‌ كردوێتى‪ .‬به‌اڵم ئه‌مه‌ نه‌بوه‌ هۆكارو‬ ‫ناتوانێت ببێته‌ هۆكار بۆئه‌وه‌ى ڕێزلێنان بۆ‬ ‫نووسه‌ره‌كه‌ى بكرێت‪ .‬ئه‌م په‌رجوه‌ نیشانى ده‌دا‬ ‫چه‌ندن‌و تا چى ڕاده‌یه‌كن ئه‌و كه‌سانه‌ى ك ‌ه‬ ‫به‌زمانى ئیسپانى كتێب ده‌خوێننه‌وه‌‪ .‬له‌ئاكامدا‬ ‫ملیۆنێك دان ‌ه له‌سه‌د ساڵ ته‌نیایى‪ ،‬ملیۆنێك جار‬ ‫رێزلێنان نیه‌ له‌نوسه‌ر‪ .‬ئه‌و نوسه‌ره‌ى ك ‌ه ئه‌مڕۆ‬ ‫لێره‌دا به‌ڕوخسارێكى سوربوه‌و‌ه ئه‌م نوسخ ‌ه‬ ‫تایبه‌ته‌ چاپ كراوه‌‪ ،‬بۆ ئه‌م كۆره‌ وه‌رده‌گرێت‪.‬‬ ‫هه‌ر ئه‌مه‌ نیشانى ده‌دا ملیۆنه‌ها خوێنه‌ر به‌زمانى‬ ‫ئیسپانى بوونى هه‌بووه‌‪ .‬له‌وكات ‌ه به‌دواوه‌ شێوه‌ى‬

‫«‬

‫خودى خۆمان‪ ،‬هه‌ر ئه‌و زمانه‌ بووه‌‪ .‬له‌پاش‬ ‫به‌چاپ گه‌یاندنى چوار كتێب ك ‌ه له‌البیست ساڵى‬ ‫دا نووسیبومن‪ ،‬له‌ته‌مه‌نى ‪ 38‬ساڵى دا له‌جێگاكه‌ى‬ ‫خۆمدا دانیشتم و نووسیم‪« :‬چه‌ندین ساڵ دواتر‪،‬‬ ‫كاتێك كه‌ كۆلۆنێڵ ئائورلیانۆ بوئندیا له‌به‌رامبه‌ر‬ ‫په‌تى سێداره‌دا وه‌ستا بوو‪ ،‬دواى نیوه‌ڕۆیه‌كى‬ ‫كۆنى هاته‌وه‌ بیر ك ‌ه باوكى بردبوى بۆ دۆزینه‌وه‌ى‬ ‫سه‌هۆڵ»‪ .‬له‌ماناو ره‌گو ریشه‌ى ئه‌م رسته‌ی ‌ه‬ ‫تێنه‌ده‌گه‌شتم‪ .‬هه‌روه‌ك چۆن نه‌مده‌زانى بۆكوێم‬

‫ر‌هش‌و هه‌ندێكى تریشى به‌سور چاپكرا بوو‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌و پرس ‌ه بۆ ژنێك ك ‌ه ئه‌و ژنه‌ى ك ‌ه له‌قه‌فه‌زى‬ ‫شێره‌كاندا راهاتبو به‌هه‌مو شتێ‪ ،‬شتێكى گرنگ‬ ‫نه‌بوو‪ .‬چه‌ندین ساڵ دواتر دانیپیانا‪ ،‬له‌كاتى‬ ‫دابه‌زین له‌پاسداو له‌ژێر ڕێژنه‌ى باراندا كه‌وتوه‌و‬ ‫نوسخه‌ چاككراوه‌كه‌ى منى كه‌وتوه‌ت ‌ه ناو چاڵێكى‬ ‫پڕ ل ‌ه ئاوه‌وه‌و به‌یارمه‌تى موسافیره‌كانى پاسه‌ك ‌ه‬ ‫الپه‌ڕ‌ه ته‌ره‌كانیان كۆكردوه‌ته‌وه‌ كه‌ به‌كه‌ڵكى‬ ‫خوێندنه‌وه‌ نه‌ده‌هات‌و دواتر له‌ماڵه‌وه‌ الپه‌ڕ‌ه‬

‫ژماره‌ى خوێنه‌رانى سه‌د ساڵ ته‌نیایى هێنده‌یه‌ كه‌ ئه‌گه‌ر‬ ‫له‌سه‌ر زه‌مینێك نیشته‌جێ ببن‪ ،‬یه‌كێك ل ‌ه بیست واڵت ‌ه پڕ‬ ‫ل ‌ه دانیشتوانه‌كانى جیهان پێكده‌هێنن‬

‫نووسینى من گۆڕانكارى به‌سه‌ردا نه‌هاتوه‌‪ .‬هه‌ر‬ ‫ئه‌و دوو په‌نجه‌یه‌ن ك ‌ه ده‌كه‌ون ‌ه سه‌ر ‪ 28‬پیتى‬ ‫ئه‌لف‌و بێ‪ ،‬ئه‌و پیتانه‌ى كه‌ نزیكه‌ى حه‌فتا ساڵ ‌ه‬ ‫له‌به‌رامبه‌ر چاوانمدا دامناون‪ .‬ئه‌مڕۆ لێره‌دا سه‌رم‬ ‫به‌رزكردوه‌ته‌و‌ه بۆئه‌وه‌ى له‌م مه‌راسیمى ڕێزلێنانه‌دا‬ ‫به‌شدارى بكه‌م و سوپاسى هه‌موان بكه‌م‪ .‬ژماره‌ى‬ ‫خوێنه‌رانى سه‌د ساڵ ته‌نیایى هێنده‌یه‌ كه‌ ئه‌گه‌ر‬ ‫له‌سه‌ر زه‌مینێك نیشته‌جێ ببن‪ ،‬یه‌كێك له‌بیست‬ ‫واڵت ‌ه پڕ له‌ دانیشتوانه‌كانى جیهان پێكده‌هێنن‪.‬‬ ‫ئه‌م ‌ه له‌به‌رخۆنواندن‌و ستایشكردنى خۆم ناڵێم‪.‬‬ ‫ته‌نیا ده‌مه‌وێ بڵێم ژماره‌یه‌كى بێشومار له‌مرۆڤ‬ ‫به‌ڕاهاتنیان به‌كتێب خوێندنه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌یان نیشان‬ ‫داوه‌ چۆن ده‌توانن ئازادان ‌ه چه‌ند په‌یامێك به‌زمانى‬ ‫ئیسپانى پڕبكه‌نه‌وه‌‪ .‬ئه‌و شه‌ڕ‌ه په‌یوه‌ست ده‌بێت‬ ‫به‌هه‌مو نوسه‌ران‌و شاعیران‌و مامۆستاكانى زمانى‬ ‫ئێمه‌وه‌‪ .‬هۆكارى بونى پیشه‌ى هه‌مومان‌و دیار‌ه‬

‫ده‌بات‪ .‬ئه‌وه‌ى ئه‌مڕۆ ده‌یزانم ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه له‌ماوه‌ى به‌الپه‌ڕه‌ به‌ئوتو وشكى كردبوه‌وه‌‪ .‬ئه‌وه‌ى‬ ‫ئه‌و هه‌ژده‌ مانگه‌دا ته‌نانه‌ت بۆ ڕۆژێكیش ده‌ستم ده‌توانێت بابه‌تى كتێبێكى باشتر بێت‪ ،‬شێوازى‬ ‫له‌نوسین هه‌ڵنه‌گرت تا كتێبه‌كه‌م ته‌واو كرد‪ .‬ژیانى من‌و مارسدیس‌و منداڵه‌كانم بوو ك ‌ه له‌و‬ ‫هه‌ر جاره‌ى كه‌ به‌هه‌ڵ ‌ه تایپم ده‌كرد كاغه‌زه‌كه‌م قۆناغه‌دا چۆن هه‌ژاران ‌ه ده‌ژیاین‪ .‬به‌هیچ شێوه‌ی ‌هك‌و‬ ‫ده‌رده‌هێنایه‌وه‌و فڕێمده‌دایه‌ سه‌تڵى كاغه‌ز‌ه له‌هیچ ڕێگایه‌كه‌وه‌ ده‌ستكه‌وت‌و به‌رهه‌مى مادییمان‬ ‫خراپ بوه‌كانه‌وه‌و به‌وشێوه‌یه‌ حسابم كردبو نه‌بوو‪ ،‬نازانم له‌ماوه‌ى ئه‌و مانگانه‌دا مارسیدس‬ ‫له‌دواى ساڵێك شه‌ش مانگى ترى مابو بۆئه‌وه‌ى چۆن توانى بووى كارێك بكات ك ‌ه ئێم ‌ه هه‌موو‬ ‫ڕۆژێ بتوانین پارویه‌ك نان بخه‌ین ‌ه ده‌ممانه‌وه‌‪.‬‬ ‫كتێبه‌كه‌م ته‌واو بكه‌م‪.‬‬ ‫خانمى سپرانزا ئارایسان تایپیستى شاعیران‌و خۆمان ڕاگرتبو له‌به‌رامبه‌ر دوو دڵى‌و قه‌رزكردن‌و‬ ‫خلیعه‌نامه‌نوسان بوو‪ ،‬به‌رهه‌مى گرنگى نوسه‌رانى دانه‌وه‌یى‌و پار‌ه چونه‌سه‌رى تا دواجار ناچاربوین‬ ‫مه‌كسیكى پاكنوس كردبوو‪ .‬وه‌ك (ناوكى كوره‌ى هه‌ندێك شت دابنێین له‌و پێناوه‌دا‪ .‬له‌پاش دانانى‬ ‫مانگ) كارلۆس فوئنتس‪ ،‬پیدرۆ پارامۆى به‌رهه‌مى هه‌ندێك شتى بێ بایه‌خ‪ ،‬به‌ناچار په‌نامان بۆ‬ ‫خوان ڕۆڵفۆ‪ .‬هه‌روه‌ها زۆر له‌فیلمنامه‌كانى لوئیس ئاڵتونه‌كانى مارسیدس برد‪ ،‬ئه‌و ئاڵتونانه‌ى ك ‌ه‬ ‫بۆ نوئیلیش‪ .‬پێشنیازم بۆ كرد دواین نوسخه‌ى له‌ماوه‌ى سااڵنێكى زۆرداو خێزانه‌كه‌ى پێیاندابو‪.‬‬ ‫ئاڵتون فرۆشێكى لێهاتو‪ ،‬به‌وردیى پزیشكێك‬ ‫كتێبه‌كه‌ وه‌ك نوسخه‌ى پاكنوسكراو تایپ بكات‪.‬‬ ‫نوسخه‌كه‌ى خۆم له‌هه‌ندێك له‌به‌شه‌كاندا به‌خه‌تى تاقیكردنه‌وه‌ى بۆ كردن كێشانى‌و به‌چاو‌ه‬

‫جادوییه‌كانى خۆى لێكدانه‌وه‌ى بۆ كردن‌و به‌هاى‬ ‫بۆ دانان‪ .‬ئه‌ڵماسى گواره‌كان‪ ،‬زمڕوده‌كانى‬ ‫ملوانكه‌كه‌و یاقوتى موسیله‌كه‌‪ .‬دواجاریش وه‌ك‬ ‫یاریزانێكى گاباز سوڕێكى خواردو دایه‌و‌ه پێمان‬ ‫وت «هه‌مویان شوشه‌ى ئه‌سڵن» كاتێ بارودۆخى‬ ‫ئابوریمان به‌ته‌واوى خراپ بوو بوو‪ ،‬مارسیدس‬ ‫بۆ پێشبینى گه‌ڕایه‌وه‌ بۆ ئه‌ستێره‌كانى خۆى‌و‬ ‫بۆ الى خاوه‌ن ماڵ ‌ه به‌سه‌بره‌كه‌مان‌و بێ ئه‌وه‌ى‬ ‫ده‌نگى بله‌رزێت‪ ،‬پێى ڕاگه‌یاندن‪« :‬ئێم ‌ه ده‌توانین‬ ‫تا شه‌ش مانگى تر هه‌مو ئه‌و كرێ خانوه‌مان ك ‌ه‬ ‫دواكه‌وتوه‌ پێكه‌و‌ه بیده‌ین» خاوه‌ن ماڵه‌ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫وه‌اڵمى ئه‌ودا وتبوى‪« :‬خانم‪ ،‬زۆر داواى لێبوردنت‬ ‫لێده‌كه‌م‪ ،‬به‌اڵم ئایا حسابت كردوه‌ تا ئه‌وكات ‌ه‬ ‫كرێكه‌تان ده‌بێت ‌ه ژماره‌یه‌كى چه‌ند زۆر؟»‬ ‫مارسیدسیش زۆر به‌ئارامییه‌و‌ه وتبوى‪:‬‬ ‫«به‌ڵێ‪ ،‬ده‌زانم‪ ،‬به‌اڵم تا ئه‌وكاته‌ هه‌موو شتێك‬ ‫باشده‌بێت خه‌یاڵتان ئاسوده‌«‪ .‬ده‌نگى ئه‌و كاك ‌ه‬ ‫به‌ڕێزه‌ش ن ‌ه له‌رزیبو‪ ،‬ئه‌و پیاوه‌ى ك ‌ه پیشه‌یه‌كى‬ ‫حكومه‌تى ئابڕومه‌ندانه‌ى هه‌بوو‪ .‬زۆر جوان پۆش‌و‬ ‫به‌سه‌بریش بوو‪.‬‬ ‫«زۆرباش ‌ه خانم‪ ،‬هه‌ر ئه‌م به‌ڵێنه‌ى تۆ به‌س ‌ه‬ ‫بۆم» پاشان به‌شێوه‌یه‌كى كوشند‌ه حسابى‬ ‫كردو وتبوى‪« :‬ڕۆژى حه‌وتى مانگى سیپتامبه‌ر‬ ‫چاوه‌ڕوانت ده‌بم» دواجارو ل ‌ه سه‌ره‌تاى ساڵى‬ ‫‪ 1966‬دا‪ ،‬من‌و مارسیدس چوین ‌ه پۆستخانه‌یه‌ك ‌ه‬ ‫له‌مه‌كسیكۆ سیتى‌و بۆ ئه‌وه‌ى دواین نوسخه‌ى‬ ‫سه‌د ساڵ ته‌نیایى پۆست بكه‌ین بۆ بوئنوس‬ ‫ئایرس‪ ،‬به‌سته‌یه‌ك ك ‌ه ‪ 590‬الپه‌ڕه‌ى تایپ‬ ‫كراوى تێدا بوو‪ ،‬ده‌مان نارد بۆ ناونیشانى به‌ڕێز‬ ‫(فرانسیسكۆ پورر ڤائا)‪ ،‬به‌ڕێوه‌به‌رى ئه‌ده‌بى‬ ‫باڵوكراوه‌كانى ئه‌مریكاى باشور‪ .‬فه‌رمانبه‌رى‬ ‫پۆستخانه‌ك ‌ه به‌سته‌كه‌ى خسته‌ سه‌ر ته‌رازوه‌كه‌و‬ ‫حسابى كردو وتى «ده‌كات ‌ه ‪ 82‬په‌زو»‪.‬‬ ‫مه‌رسیدس ئه‌و پاره‌و دراوانه‌ى له‌جانتاكه‌یدا‬ ‫مابو‪ ،‬ژماردى‌و زانى ك ‌ه «ئێمه‌ ته‌نیا ‪ 53‬په‌زومان‬ ‫پێیه‌«‪.‬‬ ‫به‌سته‌كه‌مان كرده‌وه‌‪ ،‬كردمان به‌دو به‌شه‌وه‌و‬ ‫به‌شێكیمان نارد بۆ بو‌وئنوس ئایرس‌و ته‌نانه‌ت‬ ‫له‌خۆشمان نه‌پرسى له‌كوێ پاره‌مان ده‌ست‬ ‫ده‌كه‌وێت بۆ ئه‌وه‌ى به‌شه‌كه‌ى ترى پۆست‬ ‫بكه‌ین‪ .‬دواتر زانیمان ئه‌وه‌ى پۆستمان كردبو‪،‬‬ ‫به‌شى كۆتایى كتێبه‌ك ‌ه بوو‪ ،‬نه‌ك به‌شى یه‌كه‌مى‪.‬‬ ‫به‌اڵم به‌هه‌رحاڵ پێش ئه‌وه‌ى پاره‌یه‌كمان ده‌ست‬ ‫كه‌وێت بۆ پۆستكردنى به‌شه‌كانى ترى كتێبه‌كه‌‪،‬‬ ‫نوێنه‌ره‌كه‌مان‪( ،‬به‌ڕێز پورڤائا) له‌و باڵوكراوانه‌دا‬ ‫ك ‌ه ده‌یویست هه‌رچى زوتره‌ به‌شى یه‌كه‌مى‬ ‫كتێبه‌ك ‌ه بخوێنێته‌وه‌‪ ،‬پاره‌یه‌كى دا پێمان بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ى دوایى لێى ده‌ركاته‌وه‌ تابتوانین پۆستى‬ ‫بكه‌ین‪.‬‬ ‫ئاوا بو پێمان نایه‌ ژیانى نوێى ئێستامانه‌وه‌و‬ ‫زیندو بووینه‌وه‌‪.‬‬

‫گابۆ‪ ،‬ئەوەی لە بری هەموومان نووسی‬ ‫تەڵعەت تاهیر‬ ‫هەمیشە لە ژیانی خوێندنەوەمدا ڕقم لەو كتێبانە‬ ‫بووە كە نەمتوانیوە بیانخوێنمەوە‪ ،‬بە تایبەتی لە‬ ‫قۆناغی سەرەتای خوێندنەوەمدا‪ ،‬چونكە پێم وابوو‬ ‫هەتا دەموچاوی ناشرینی ئەو كتێبانە مابن ئەوا‬ ‫كەمتەرخەمییەك لە ڕۆشەنبیریمدا دەمێنێ‌! لە‬ ‫سەرووی ئەو نوصسەرانە‪ ،‬ئەوسا زۆر بە تایبەتی‬ ‫ڕقم لە گابرێل گارسیا ماركیز بوو‪ ،‬دەمە و ئێواران‬ ‫ێ كتێبەكانی‬ ‫لەسەر شۆستەكانی بن قەاڵتی هەولێر ‌‬ ‫ماركیزم دەبینی و لەبەر خۆمەوە یەك دوو جنێوم‬ ‫بەو نووسەرە شیوعیە دەدا و دەمپرسی چییە ئەو‬ ‫نووسەرە لە خۆباییە و كەی شایەنی خوێندنەوەیە؟‬ ‫هەتا ڕۆژێكیان بڕیارم دا كتێبێكی بكڕم‪« ،‬لە‬ ‫ساتەوەختی شووم» یەكەم كتێبی ماركیز بوو كە‬ ‫بتوانم نیو دیناری پێبدەم‪ ،‬بە نابەدڵی بردمەوە‬ ‫ماڵێ‌ و بیست الپەڕەیەكم لێ‌ خوێندەوە و بە‬ ‫دیوارم دادا و پەستی كردم‪ ،‬ڕۆمانێكی وشكی‬ ‫ئەوتۆ كە خوێنەر تاقەتی خوێندنەوەی نییە! پێم‬ ‫خۆش بوو كە بە دڵم نەبووە و ئێواران دەستم‬ ‫ێ پاساوە‬ ‫كردەوە بە گاڵتە پێكردنی‪ ،‬ئەم ڕقە ب ‌‬ ‫خایاندی تا ڕۆژێك لە گۆڤاری سەقافەی ئەجنەبی‬ ‫دیمانەیەكی ماركیزم خوێندەوە تیایدا بە تایبەتی‬ ‫باسی ڕۆمانی «لە ساتەوەختی شووم» دەكات‬

‫و دەڵێت‪ :‬ئەو ڕۆمانەم سێ‌ جار دڕاندووە لەبەر‬ ‫ئەوەی كەشوهەوای ناو ڕۆمانەكە وەكو پێویست‬ ‫گەرم نەبوو! لەو ڕۆمانەدا دنیا هێندە گەرمە‬ ‫كە كارەكتەرەكان تاقەتی قسەكردنیان نییە و‬ ‫خوێنەریش بێزار دەكات!‬ ‫دوای دۆزینەوەی ئەو كلیلە سەر لە نوێ‌ دەستم‬ ‫كردەوە بە خوێندەوەی ڕۆمانەكە و لە هەموو‬ ‫ێ بەخشیوم‪.‬‬ ‫ژیانمدا كەم كتێب ئەو تامەی پ ‌‬ ‫دوای خوێندنەوەی ڕۆمانەكانی «كەس نییە نامە‬ ‫بۆ ژەنراڵ بنووسێت‪ ،‬ڕەشەبای كاغەز‪ ،‬سەد ساڵ‬ ‫گۆشەگیری‪ ،‬خۆشەویستی لە سەردەمی كۆلێرادا‪،‬‬ ‫پایزی پەتڕێرك‪ ،‬چەندانی دیكە» گەیشتمە ئەو‬ ‫ێ‬ ‫بڕوایەی كە تازە نووسەرێك ناتوانێت ماركیزم ل ‌‬ ‫بسەنێت‪ .‬ماركیز ئەو وەرچەرخانە بوو كە تیایدا‬ ‫سەلماندی بە جیهانیبوونی نووسین لە قواڵیی‬ ‫خۆماڵی بوونەوە دێت نەك بە پێچەوانەوە‪.‬‬ ‫لە مەینەتییەكانی ئەراكاتاكاوە كۆاڵنەكانی‬ ‫گەڕەكی كورانی هەولێرم بیر دەهاتەوە‪ ،‬ئێمە‬ ‫سااڵنێكە بە شوێن شیعری پەتی و بێ‌ زیادەدا‬ ‫دەگەڕێین‪ ،‬كەچی ماركیز لە ڕۆماندا ئیقتیساد‬

‫«‬

‫لە وشەدا دەكات و ڕستەیەكی زیاد نانووسێت!‬ ‫كەم نووسەر هەیە هێندەی ماركیز حسێب بۆ‬ ‫خوێنەری زیرەك بكات‪ ،‬ئەو قەت خوێنەر بە‬ ‫گەمژە نازانێت و پەراوێز بۆ خوێنەر دەهێنێتەوە‬ ‫كە كەسەكانی ناو ڕۆمانەكە بە كەسەكانی خۆت‬ ‫بچوێنیت! لەمەشەوە دەیەها ساڵ ڕێگەی نەدەدا‬ ‫ڕۆمانەكانی بكرێنە فیلمی سینەمایی نەبادا‬ ‫خوڵقاندنەكانی خوێنەر نەمێنن‪ ،‬ماركیز دەیگوت‬ ‫«لە كاتی خوێندنەوەی ڕۆمانی زۆربا بەدەست‬ ‫خۆت نییە دەموچاوی ئەنتۆنی كوین دێتە بەر‬ ‫چاوت» بۆیە لێدەگەڕا هەموومان پاڵەوانەكان‬ ‫بە كەسوكار و خۆشەویست و نەیارەكانمان‬ ‫بچوێنین‪ ،‬ڕێزی ماركیز بۆ خوێنەرەكانی هێندەبوو‬ ‫تا لەشێوەی هیمەنگوایدا بڵێت «ئەدەبیاتی باش‬ ‫وەكو چیای سەهۆڵ وایە‪ ،‬بەشێكی لە خوێنەر‬ ‫ێ بەشی ونە» ڕۆمانەكانی ئەوەندە‬ ‫دیارە و س ‌‬ ‫شت لەودیو دێڕەكانەوە دەڵێت‪ ،‬بەشی ئەوە بكات‬ ‫چەندین دەیەی دیكە خوێنەر بە شوێن بەشە‬ ‫نادیارەكانییەوە بگەڕێت‪.‬‬

‫كەم نووسەر هەیە هێندەی ماركیز حسێب بۆ خوێنەری زیرەك بكات‪،‬‬ ‫ئەو قەت خوێنەر بە گەمژە نازانێت و پەراوێز بۆ خوێنەر دەهێنێتەوە‬ ‫كە كەسەكانی ناو ڕۆمانەكە بە كەسەكانی خۆت بچوێنیت‬

‫ثاشكؤيةكى تايبةتى ضاودَير بؤ مةرطى طابرَيل طارسيا ماركيز‬

‫ذمارة (‪ )12‬دوو شةممة ‪2014/4/21‬‬

‫‪5‬‬

‫نووسه‌ری چیرۆكه‌ سه‌رگه‌ردانه‌كان قۆز و ده‌مبه‌خه‌نده‌یه‌‬ ‫دانیشتنێك له‌گه‌ڵ گابرێل گارسیا ماركیزدا‬

‫و‪ .‬لە فارسییەوە‪ :‬ڕه‌خنەی چاودێر‬ ‫خانووی ژمار‌ه ‪ 164‬له‌ شه‌قامی فوئێگۆ‪،‬‬ ‫به‌و دره‌خت ‌ه گه‌اڵ وشكانه‌ و هه‌وای پیس و‬ ‫دیوار دووكه‌ڵگرتووه‌كان و قێزه‌ونه‌كانییه‌وه‌‪،‬‬ ‫نموونه‌یه‌كی سه‌رپه‌ڕی بچكۆله‌یه‌ ل ‌ه ناوچه‌ی‬ ‫ئاوه‌دانی مه‌كسیكۆسیتی‪ .‬یانزه‌ ساڵه‌ نووسه‌ری‬ ‫ناودار و خۆشه‌ویستی ئه‌مه‌ریكای باشوور له‌وێدا‬ ‫ده‌ژی؛ واتا هه‌ر له‌و كاته‌وه‌ی به‌ هۆی دژایه‌تیی‬ ‫ئاشكرای ڕژێمی تۆتالیتاری حاكم له‌ كۆڵۆمبیا‪،‬‬ ‫له‌گه‌ڵ هاوسه‌ر و دوو كوره‌كه‌یدا «ڕۆدریگۆ و‬ ‫گۆنزالۆ» ناچار زێدی خۆی به‌جێ هێشت‪ .‬به‌اڵم‬ ‫سه‌رزه‌مینی كێوی و جادوویی ماكۆندۆ‪ ،‬ب ‌ه هه‌بوون ‌ه‬ ‫سه‌مه‌ر‌ه و ئه‌فسوونه‌كه‌یه‌وه‌‪ ،‬هێشتا له‌م ماڵه‌دا‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌ودایه‌‪ .‬مۆبیل ‌ه گرانبه‌هه‌كان‪ ،‬چوارچێو‌ه‬ ‫زیوینه‌كانی وێن ‌ه و یادگاره‌كانی كۆنینه‌‪ ،‬شوێنی‬ ‫نیشته‌جێبوونی ئه‌و ده‌ڕازێننه‌وه‌‪.‬‬ ‫ماڵ ‌ه خۆمانه‌یییه‌كه‌ی ئه‌و ب ‌ه ژوورێكی‬ ‫په‌نجه‌ره‌دار و پڕ ڕووناكی‪ ،‬ك ‌ه ده‌ڕاونێت ‌ه باخه‌ك ‌ه‬ ‫كۆتایی دێت؛ جێیه‌ك كه‌ ژنێكی فریشته‌ئاسا‪،‬‬ ‫ب ‌ه به‌روانكه‌ی په‌مه‌ییه‌وه‌ ك ‌ه به‌ستوویه‌تی ب ‌ه‬ ‫سنگییه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه به‌رامبه‌ر ئێمه‌دا ده‌رده‌كه‌وێت و ب ‌ه‬ ‫ده‌سته‌ سپییه‌كانییه‌و‌ه ئاماژه‌مان ده‌داتێ نه‌ختێك‬ ‫سه‌بر بكه‌ین‪.‬‬ ‫له‌م ماڵ ‌ه سه‌یره‌دا كه‌س قس ‌ه ناكات‪ .‬گابۆ‪،‬‬ ‫له‌ بچووكترین ژووری ماڵه‌كه‌یدا‪ ،‬ك ‌ه ئه‌وێ ب ‌ه‬ ‫شوێنێكی باش بۆ خوێندنه‌وه‌ و پاراستنی‬ ‫ئه‌زموونه‌كانی ده‌زانێت‪ ،‬چاوله‌ڕێی چاوپێكه‌وتنه‌ك ‌ه‬ ‫دانیشتووه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و‪ ،‬هه‌موو شتێكی ك ‌ه بۆ ژیانی نووسه‌رێكی‬ ‫ناودار پێویسته‌ ئه‌زموون كردووه‌؛ ڕه‌نجی‬ ‫ڕۆحپاڵێوی پیرۆزی ساڵه‌كانی سه‌ره‌تای ژیان‪،‬‬ ‫خه‌اڵتی نۆبێلی ‪ ،1982‬مه‌یلی سیاسیی توند بۆ‬ ‫فیدڵ كاسترۆ‪ ،‬به‌ختی گه‌ڕانه‌وه‌ی سه‌ركه‌وتووان ‌ه‬ ‫بۆ واڵت‪ ،‬به‌شداریی به‌رنامه‌ تێلیڤزیۆنییه‌كان‪،‬‬ ‫كۆكردنه‌وه‌ی بیره‌وه‌رییه‌كانی له‌ چوارچێوه‌ی‬ ‫به‌رهه‌مێكدا كه‌ هاوكاتی ڕۆمانه‌ تازه‌كه‌ی‪،‬‬ ‫«ل ‌ه ئه‌ڤین و شه‌یتانه‌كانی تره‌وه‌‪ »،‬سه‌رقاڵی‬ ‫نووسینیه‌تی؛ تێكڕا ئه‌زموونه‌كانی ئه‌ون‪.‬‬ ‫ماركیز‪ ،‬ئێستا زیاتر له‌ هه‌رشتێك‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫سه‌ركه‌وتنی فراوانی دوابه‌رهه‌می «سه‌فه‌رخۆش‪،‬‬ ‫جه‌نابی سه‌رۆككۆمار‪ »،‬ك ‌ه ب ‌ه ناونیشانی‬ ‫سه‌ره‌كیی «دوازده‌ چیرۆكی سه‌رگه‌ردان» كه‌ ل ‌ه‬ ‫گشت شوێنێك پێشوازیی بێوینه‌ی لێ كراوه‌‪ ،‬چێژ‬ ‫وه‌رده‌گرێت‪.‬‬ ‫كاتێك ده‌ركه‌ی په‌ناگه‌ی نووسه‌ر به‌كاوه‌خۆ‬ ‫ده‌كرێته‌وه‌‪ ،‬سه‌ره‌تا كه‌س نابینرێت‪ ،‬ده‌چینه‌ ژوور‌ه‬ ‫جادووییه‌كه‌ی ماركیزه‌وه‌‪ .‬ته‌ماشام ده‌كه‌وێت ‌ه‬ ‫سه‌ری‪ ،‬ك ‌ه له‌وپه‌ڕی ژووره‌كه‌دا‪ ،‬ل ‌ه ته‌نیشت مێزی‬ ‫خوێندنه‌وه‌ی هه‌ڵچنراو ب ‌ه كاخه‌ز دانیشتووه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و‪ ،‬پانتۆڵێكی شینی له‌به‌ره‌‪ ،‬ك ‌ه نه‌ختێك‬ ‫وه‌كوو پانتۆڵی كرێكاره‌كانه‌ و نه‌ختێكیش وه‌كوو‬ ‫پانتۆڵی شۆڕشگێر‌ه ڕووسییه‌كان‪ ،‬نیوپووتی ل ‌ه‬ ‫پێیه‌ و قژی زیوین ده‌رده‌كه‌وێت‪ .‬هه‌ر ك ‌ه چاوی‬ ‫پێم ده‌كه‌وێت‪ ،‬ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫«به‌خێر هاتن‪».‬‬ ‫بۆ خه‌ڵكانی ئه‌مه‌ریكای التین هه‌ر به‌ركه‌وتنێك‬ ‫ده‌كرێت دۆستایه‌تییه‌ك بێنێته‌ دی‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌ودا‬ ‫زیاتر ل ‌ه باره‌ی دوابه‌رهه‌می جوانییه‌و‌ه قس ‌ه‬ ‫ده‌كه‌ین‪ ،‬ئه‌و له‌ پڕ ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫«ب ‌ه من ده‌ڵێن كه‌سێكی بوێرم‪ ،‬بۆ كه‌سێك‬ ‫نییه‌ ب ‌ه من بڵێت ك ‌ه پیاوێكی زۆر قۆزم؟!»‬ ‫خۆستایشكردن گوناحێك ‌ه ماركیز كه‌یفی پێ‬ ‫دێت‪ .‬كۆمه‌ڵه‌چیرۆك ‌ه تازه‌كه‌ی «دوازد‌ه چیرۆكی‬ ‫سه‌رگه‌ردان» له‌سه‌ر مێز‌ه شووشه‌یییه‌كه‌ به‌رچاو‬ ‫ده‌كه‌وێت‪:‬‬

‫‪ ‬به‌بێ كتێبه‌كانی‬ ‫ویلیام فۆكنه‌ر و‬ ‫هه‌زارویه‌ككشه‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌رگیز نه‌ده‌بووم ‌ه‬ ‫نووسه‌ر‬

‫«بۆ كورته‌چیرۆك‪ ،‬یان به‌ قه‌ولی فه‌ڕه‌نسییه‌كان‬ ‫نۆڤڵ‪ ،‬مه‌یلێكی زۆرترم هه‌یه‌؛ چونك ‌ه گواستنه‌وه‌ی‬ ‫هه‌سته‌كان و ئاره‌زووه‌كان به‌ كورته‌چیرۆك‬ ‫ئاسانتر دێت ‌ه دی‪ .‬ب ‌ه الته‌وه‌ سه‌یر نه‌بێت گه‌ر‬ ‫بڵێم‪ ،‬له‌نێو به‌رهه‌مه‌كانمدا‪ ،‬كه‌س نامه‌ بۆ كۆڵۆنێل‬ ‫نانووسێت‪ ،‬منی سه‌وداسه‌ری خۆی كردوو‌ه و ڕێك‬ ‫تاقه‌ به‌رهه‌می جێی په‌سندی منه‌‪».‬‬ ‫گوتوبێژه‌كه‌ باش ده‌ڕواته‌ پێشه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم ده‌بێت‬ ‫بگه‌ڕێینه‌و‌ه الی كۆمه‌ڵه‌چیرۆكه‌ سه‌رگ ‌هر‌دانه‌كه‌‪.‬‬ ‫ب ‌ه گشتی ده‌كرێت بگوترێت كورته‌چیرۆكه‌كانی‬ ‫ماركیز‪ ،‬له‌پێشترن؟ ماركیز بیره‌وه‌رییه‌كانی زیاتر‬ ‫په‌سند ده‌كات‪« :‬به‌رهه‌مه‌كانی من‪ ،‬الیه‌نگه‌لێك‬ ‫ل ‌ه ژیانم ده‌خه‌ن ‌ه ڕوو‪ .‬هه‌ر ڕسته‌ و ده‌ربڕینێك‪،‬‬ ‫به‌شێك ل ‌ه پێشهاته‌كانی ژیانی منی له‌ خۆ‬ ‫گرتووه‌‪ .‬ل ‌ه كۆبه‌رهه‌می مندا‪ ،‬بیره‌وه‌رگه‌لێكی زۆر‬ ‫هه‌ن ك ‌ه له‌ بابه‌تی جۆراوجۆردا ده‌سته‌ كراون‪،‬‬ ‫ده‌مه‌وێت خاڵێك ڕوون بكه‌مه‌وه‌‪ :‬گارسیا ماركیز‪،‬‬ ‫نووسه‌رێكی ڕیالیست و بێ خه‌یاڵه‌‪».‬‬ ‫به‌اڵم ئایا ئه‌مه‌ ڕێی تێده‌چێت و ئه‌و به‌ڕاستی‬ ‫تۆزقاڵێك له‌ واقعییه‌ت واوه‌تر ناچێت؟‬ ‫«ب ‌ه گشتی‪ ،‬شێوه‌ی نووسه‌رێتیی من‪،‬‬

‫‪ ‬له‌وانه‌یه‌ ئیتالۆ‬ ‫كالڤینۆ باشترین‬ ‫چیرۆكنووس بێت‬ ‫به‌بێ زێد‌ه جادوویییه‌كه‌م هه‌رگیز نه‌مده‌توانی بۆ‬ ‫خۆم كه‌سێك بم‪».‬‬ ‫بۆچوونی له‌ باره‌ی كۆڵۆمبیاوه‌‪ ،‬خه‌باتكاران و‬ ‫قاچاخچیی مادده‌ بێهۆشكه‌ره‌كانه‌وه‌ چییه‌؟‬ ‫«بیست میلیۆن موعتاد ل ‌ه كیشوه‌ری‬ ‫ئه‌مه‌ریكادا ده‌ژین؛ كه‌واته‌ واڵته‌ به‌كاربه‌ره‌كان‬ ‫ده‌بێت ڕێچاره‌یه‌ك بدۆزنه‌وه‌‪ .‬ئه‌م واڵتان ‌ه زۆر ل ‌ه‬ ‫كاره‌ساته‌و‌ه نێزیك بوونه‌ته‌وه‌‪ .‬به‌م دوایییانه‌ باڵو‬ ‫بووه‌ته‌و‌ه ك ‌ه من له‌ قاچاخچیی خاوه‌نهێزی جیهان‪،‬‬ ‫پابلۆ سكۆبار‪ ،‬پاره‌م وه‌رگرتووه‌‪ .‬له‌ وه‌اڵمی ئه‌م‬ ‫ده‌نگۆیه‌دا گوتم‪ :‬من پێویستم به‌و پاران ‌ه نییه‌‪ ،‬من‬ ‫زۆر له‌وه‌ ده‌وڵه‌مه‌ندترم‪».‬‬ ‫ماركیز له‌ وه‌اڵمی ئه‌م پرسیاره‌دا‪ ،‬كه‌ ل ‌ه‬ ‫چیرۆكه‌كانی كتێبی «چیرۆك ‌ه سه‌رگه‌ردانه‌كان»ـدا‬ ‫كامیانی زیاتر خۆش ده‌وێت‪ ،‬ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫«چیرۆكی ئاسه‌واری خوێن له‌سه‌ر به‌فر‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫چیرۆكه‌كانی تر جیاوازه‌‪ .‬كتێبی كورته‌چیرۆكه‌كانی‬ ‫ئیتالۆ كالڤینۆ زۆر هاوكاریی كردووم‪ .‬ل ‌ه الیه‌كه‌و‌ه‬ ‫له‌وانه‌یه‌ كالڤینۆ گه‌وره‌ترین چیرۆكنووس بێت‪ .‬من‬ ‫زۆرێك له‌ نووسه‌ره‌كان‪ ،‬یان ل ‌ه ڕاستیدا هه‌موویان‬

‫ك ‌ه وه‌اڵمی‬ ‫‪ ‬‬ ‫ڕۆژنامه‌نووسان‬ ‫ده‌ده‌مه‌و ‌ه بۆ‬ ‫چاوپێكه‌وتن‪ ،‬ته‌نیا‬ ‫له‌به‌ر حورمه‌تم ‌ه بۆ‬ ‫پیشه‌كه‌یان‬ ‫به‌رده‌وام ئیلهامی له‌ پیشه‌ی ڕۆژنامه‌نووسی‬ ‫وه‌رگرتوو‪ .‬هه‌مان شێوازی غافڵگیركردن و‬ ‫وێنه‌گرتن ل ‌ه ڕووداوه‌كان‪ .‬ئه‌وكات شیعر ل ‌ه ڕێو‌ه‬ ‫ده‌گات و ڕه‌نگوڕوویه‌ك به‌ ڕووداوه‌كه‌ ده‌به‌خشێت‪.‬‬ ‫ڕۆژنامه‌وانی‪ ،‬به‌ره‌و ئه‌ده‌بیات ڕێ ده‌كات و ب ‌ه‬ ‫پێچه‌وانه‌یشه‌وه‌‪».‬‬ ‫به‌اڵم ئایا ژۆرنالیست‪ ،‬بكوژی بێڕه‌حمی هه‌ستی‬ ‫نووسه‌رێتی نییه‌؟‬ ‫«من‪ ،‬ژۆرنالیست‪ ،‬بانگه‌شه‌كار‪ ،‬ئاوازخوێن‬ ‫و سینه‌ماكار بووم‪ .‬هه‌موان ده‌یانگوت؛ ئاگه‌دار‬

‫نووسه‌رێكی‬ ‫‪ ‬‬ ‫ڕیالیست و بێ‬ ‫خه‌یاڵه‌‬ ‫شێوازێكی كتوپڕ شتێك دێت ‌ه سه‌ره‌وه‌ و پاشان‬ ‫هه‌روه‌ك ئاو ده‌ڕژێت ‌ه ده‌ره‌وه‌‪ .‬نووسین بۆ من‬ ‫وه‌ك هه‌اڵتنی هه‌ویره‌‪ .‬به‌اڵم هه‌ندێك كات قه‌ڵه‌م‬ ‫بیروهۆشت بۆ ناهێڵێت؛ ده‌تفڕێنێت‪ .‬من ئه‌مڕۆ ب ‌ه‬ ‫به‌رهه‌م ‌ه تازه‌كم وه‌ها هه‌ستێكم ئه‌زموون كرد‪.‬‬ ‫چیرۆكی منداڵێكی ئه‌فسووكراوم نووسیو‌ه ك ‌ه‬ ‫باوكی له‌ گۆشه‌ی په‌رستگه‌یه‌ك به‌جێ ده‌هێڵێت‪.‬‬ ‫شه‌و منداڵه‌كه‌ ده‌دۆزنه‌وه‌ و پێی ده‌ڵێن‪:‬‬ ‫ وا ئه‌فسوون بووبووی كه‌ نه‌ده‌بینرای‪.‬‬‫پێم وا نه‌بوو كێشه‌یه‌ك بێت ‌ه پێشه‌وه‌‪ .‬من‬ ‫ئه‌م چیرۆكه‌ درێژ‌ه پێ ده‌ده‌م‪ .‬نووسه‌رێك ك ‌ه‬

‫‪ ‬هیچكه‌س ناتوانێت نووسه‌رێك كه‌‬ ‫توانای گێڕانه‌وه‌ی هه‌یه‌‪ ،‬شكست پێ‬ ‫بهێنێت؛ ته‌نانه‌ت مه‌رگیش‬ ‫به‌‪ .‬قودره‌تی نووسه‌رێتیی تۆ له‌ناو ده‌چێت‪.‬‬ ‫نه‌ء! هیچكه‌س ناتوانێت نووسه‌رێك كه‌ توانای‬ ‫گێڕانه‌وه‌ی هه‌یه‌‪ ،‬شكست پێ بهێنێت؛ ته‌نانه‌ت‬ ‫مه‌رگیش!»‬ ‫ماركیز به‌رده‌وام ده‌په‌رژێته‌ سه‌ر وه‌سفكردنی‬ ‫هه‌رزانبوون‪ ،‬ئه‌مه‌یش عه‌یبی كاری ئه‌وه‌‪ .‬به‌اڵم‬ ‫به‌یانكردنی هه‌رزانبوون به‌ زمانێكی شیرین و‬ ‫جیاواز‪ ،‬كورته‌چیرۆكانی ئه‌وی جوانتر كردووه‌‪.‬‬ ‫«ئه‌م بابه‌تان ‌ه زۆر گرینگ نیین‪ .‬زه‌ینم‬ ‫بیره‌وه‌رییه‌ ڕاسته‌قینه‌كان و جێبایه‌خه‌كان‬ ‫تۆمار ده‌كات و ڕێكوپێكیان ده‌كات‪ .‬خودی‬ ‫بابه‌تدۆزینه‌و‌ه بابه‌تێكی گرینگه‌‪ .‬ده‌مناده‌مێك‬ ‫بۆ چه‌ندساتێك ده‌رده‌كه‌وێت و ڕه‌هه‌ندێكی تر‬ ‫بوونی نییه‌‪ .‬بۆ نموون ‌ه جارێك له‌ شه‌قامدا ویستم‬ ‫تاكسییه‌ك بگرم‪ ،‬به‌اڵم تاكسییه‌كه به‌تاڵ نه‌بوو‪،‬‬ ‫پاشان هه‌مان تاكسی هات ‌ه پێشتره‌وه‌‪ ،‬بینیم‬ ‫به‌تاڵه‌‪ .‬شۆفێره‌كه‌ گوتی‪:‬‬ ‫ نیگه‌ران مه‌به‌‪ .‬ئه‌م ‌ه جادوویه‌ك ‌ه زۆر جار ڕوو‬‫ده‌دات‪.‬‬ ‫ڕووداوه‌كه‌م بۆ هاوڕێی نووسه‌رم‪ ،‬لوییس‬ ‫بونوئێل‪ ،‬گێڕایه‌وه‌‪ .‬ئه‌و گوتی‪:‬‬ ‫ سه‌ره‌تایه‌كی باش ‌ه به‌اڵم ناتوانێت ببێت ‌ه‬‫چیرۆك‪.‬‬ ‫به‌ر له‌وه‌ی بمه‌وێت شتێك بنووسم‪ ،‬هه‌موو‬ ‫ڕۆژێك به‌ره‌به‌یان بۆ‌ ماوه‌ی دوو سه‌عات هه‌ست‬ ‫ده‌كه‌م بۆقێك له‌ زگمدا جرتوفرتییه‌تی‪ .‬پاشان ب ‌ه‬

‫ڕكێفی نووسینه‌كانی ل ‌ه بن ده‌ستدا نه‌بێت‪ ،‬وره‌ی‬ ‫ده‌ڕووخێت‪».‬‬ ‫ل ‌ه چیرۆكه‌كانی گابۆدا كێشمه‌كێشێكی به‌ئازار‬ ‫له‌ نێوان خه‌یاڵ و ئاوه‌زدا ڕوو ده‌دات‪ ،‬ده‌پرسم‬ ‫ئه‌م شه‌ڕه‌ له‌ كوێدا ده‌بێت ‌ه ڕاستی‪:‬‬ ‫«له‌ كامپیوته‌ره‌كه‌مدا‪».‬‬ ‫ماركیز‪ ،‬به‌ كۆكردنه‌وه‌ی هه‌سته‌كانی خۆی‬ ‫له‌سه‌ر مۆنیته‌ری كامپیوته‌ره‌كه‌ی‪ ،‬وێنه‌كان‬ ‫ده‌ئافرێنێت‪:‬‬ ‫«ئه‌گه‌ر پێشتر هه‌مبوایه‌‪ ،‬بێگومان تا ئێستا‬ ‫سه‌دان به‌رهه‌می جوانم نووسیبوون‪ .‬كامپیوته‌ر‬ ‫بۆ ته‌كنیكی نووسین حوكمی ترنجه‌بینی هه‌یه‌!»‬ ‫(ترنجه‌بین‪ :‬ماكی شه‌كری نێو ڕووه‌كی وشترخار‪،‬‬ ‫ك ‌ه زگ ده‌شواته‌وه‌‪ /.‬و‪.‬ك)‬ ‫دیسان ده‌گه‌ڕێینه‌و‌ه الی كورته‌چیرۆكه‌كان‪:‬‬ ‫«تا ئێستا ‪ 64‬كورته‌چیرۆكم نووسیوه‌‪.‬‬ ‫یه‌كه‌مینیان له‌ ساڵی ‪1947‬ـدا بوو‪ .‬پاشان ده‌فته‌ری‬ ‫كورته‌چیرۆكه‌كانم ون كرد‪ .‬زۆر په‌رێشان بووبووم‪.‬‬ ‫له‌سه‌ر گره‌وێك هه‌موویانم نووسییه‌وه‌‪ .‬ئێرنست‬ ‫هه‌منگوه‌ی ده‌ڵێت؛ كه‌سایه‌تیی نووسه‌رێك ل ‌ه‬

‫‪ ‬‬

‫ڕه‌شنووس ‌ه فڕێدراوه‌كانیدا ده‌رده‌كه‌وێت‪».‬‬ ‫یه‌كه‌مین چیرۆكی كۆمه‌ڵه‌چیرۆكه‌كه‌ی ماركیز‪،‬‬ ‫چیرۆكی سه‌رۆككۆمارێكی دوورخراوه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫زۆریش ل ‌ه خودی نووسه‌ر ده‌چێت‪ .‬گابرێل ب ‌ه‬ ‫شێوه‌زاری فه‌ڕه‌نسی ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫«‪ ...‬پاش ئه‌وه‌ی كورته‌چیرۆكێك ده‌نووسم هه‌ر‬ ‫ڕووداوێك ئه‌گه‌ری هه‌ی ‌ه ڕوو بدات‪ ،‬به‌اڵم هه‌رگیز‬ ‫ناچار نه‌بووم دێڕێك دیسان بنووسمه‌وه‌‪ .‬هه‌موو‬ ‫شتێك ل ‌ه چیرۆكه‌كه‌مدا پێشبینیكراوه‌‪ .‬له‌وانه‌ی ‌ه‬ ‫ئه‌وه‌ی كه‌ ده‌ڵێن شیعر قوده‌رتی پێشبینیی هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ڕاست بێت‪».‬‬ ‫هه‌ڵده‌ستێت و به‌ره‌و كتێبخانه‌كه‌ی ده‌چێت و‬ ‫كتێبێكی ویلیام فۆكنه‌ر هه‌ڵده‌گرێت‪:‬‬ ‫«من به‌بێ كتێبه‌كانی ئه‌و و هه‌زارویه‌ككشه‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌رگیز نه‌ده‌بووم ‌ه نووسه‌ر‪».‬‬ ‫دیسان ته‌ماشای كتێبه‌كان ده‌كاته‌وه‌‪ .‬هه‌ر‬ ‫ك ‌ه ته‌ماشای ده‌كه‌وێت ‌ه سه‌ر ناوی فرانز كافكا‪،‬‬ ‫ئێستێك ده‌كات و نه‌ختێك بێده‌نگ ده‌بێت؛‬ ‫سه‌رسامه‌ ب ‌ه جیهانی كافكا‪.‬‬ ‫ل ‌ه كتێبخانه‌كه‌یدا ئێنسایكلۆپیدیایه‌كان و‬ ‫فه‌رهه‌نگی مه‌زن و بچووكی ئیتاڵیایی‪ ،‬ئه‌ڵمانی‬ ‫و‪ ...‬ده‌بینرێن‪:‬‬ ‫«سه‌ره‌تا ده‌نووسم و پاشان پرسوڕا ب ‌ه‬ ‫فه‌رهه‌نگ ده‌كه‌م‪ .‬هه‌ندێك كات مانگێك سه‌رفی‬ ‫دۆزینه‌وه‌ی وه‌سفێك ده‌كه‌م‪ .‬پاشان ساتی تاڵی‬ ‫به‌چاپسپاردنی به‌رهه‌مه‌ك ‌ه ده‌گات‪ .‬ل ‌ه جیهانی‬ ‫ئه‌دبیاتدا كاركردن له‌سه‌ر به‌هه‌مێك ته‌واوبوونی‬ ‫بۆ نییه‌‪ .‬ئه‌وه‌ی گرینگه‌‪ :‬چیرۆك یان فیلم‪،‬‬ ‫ده‌بێت ناچار ب ‌ه باوه‌ڕكردنمان بكات؛ هه‌رچه‌ند‬ ‫ك ‌ه بابه‌ته‌ك ‌ه له‌گه‌ڵ واقعییه‌تدا یه‌ك نه‌گرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ب ‌ه شیوه‌یه‌كی گشتی‪ ،‬ڕۆمانێكی گه‌وره‌‪ ،‬هه‌میش ‌ه‬ ‫درۆیه‌كی گه‌وره‌ بووه‌‪».‬‬ ‫ماركیز ڕۆژانی دوورخراوه‌یی چۆن به‌سه‌ر‬ ‫بردووه‌؟‬ ‫«ب ‌ه گشتی ‪ 33‬ساڵ دوور ل ‌ه زێدی خۆم بووم‪.‬‬ ‫بووم ‌ه مرۆڤێكی دنیادیده‌‪ .‬سه‌ره‌ڕای ئه‌م ‌ه هه‌میش ‌ه‬ ‫به‌رهه‌می كۆڵۆمبیاییم نووسیوه‌‪ .‬سه‌باره‌ت ب ‌ه ماڵ ‌ه‬ ‫جادوویییه‌كه‌م له‌ ئاركاتادا و دایه‌گه‌ور‌ه ئاوازخوێن‬ ‫و چیرۆكبێژه‌كه‌م هه‌ست به‌ دڵته‌نگی ده‌كه‌م‪.‬‬

‫كه‌س نامه‌ بۆ كۆڵۆنێل نانووسێت‪،‬‬ ‫منی سه‌وداسه‌ری خۆی كردووه‬

‫ده‌ناسم‪ ،‬به‌اڵم ب ‌ه ته‌ما نیم ل ‌ه باره‌یانه‌و‌ه داوه‌ری‬ ‫بكه‌م‪».‬‬ ‫ده‌پرسم‪ ،‬ئایا ڕاست ‌ه ك ‌ه ئیتر شاكاری ئه‌ده‌بی‬ ‫ناخولقێندرێت؟‬ ‫گابۆ له‌ وه‌اڵمدا ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫«ڕۆمانی ناوی گوڵه‌باخ‪ ،‬ل ‌ه نووسینی ئومبێرتۆ‬ ‫ئیكۆ شاكارێكی مه‌زنه‌‪».‬‬ ‫ئایا باوه‌ڕه‌ سیاسییه‌كانی ئه‌ویان ل ‌ه په‌یبردن‬ ‫به‌ واقعییه‌ته‌كانی جیهان دوور نه‌خستووه‌ته‌وه‌؟‬ ‫«كۆمۆنیزم مردووه‌؛ به‌اڵم دژه‌كۆمۆنیزم‬ ‫كه‌ی ده‌مرێت؟ گۆرباچۆڤ یه‌ك ل ‌ه كه‌سایه‌تیی ‌ه‬ ‫گه‌وره‌كانی سه‌ده‌ی بیسته‌مه‌‪ .‬ل ‌ه باره‌ی‬ ‫كاسترۆیشه‌و‌ه ئه‌گه‌رچی زۆرێك ڕقیان لێیه‌تی‪،‬‬ ‫به‌اڵم من ئه‌و وه‌ك كه‌سایه‌تییه‌كی سیاسیی تاقان ‌ه‬ ‫ده‌بینم‪».‬‬ ‫ماركیز‪ ،‬سااڵنه‌ سێ جار ل ‌ه یه‌كێك له‌ فێرگ ‌ه‬ ‫سینه‌مایییه‌كانی كوبادا ده‌رده‌كه‌وێت‪:‬‬ ‫«چیرۆكه‌كان‪ ،‬خه‌ون پێشكه‌شی خه‌ڵكی‬ ‫ده‌كه‌ن و سینه‌ما واقعییه‌ت‪ .‬من عه‌شقێكی زۆرم‬ ‫بۆ سینه‌ما هه‌ی ‌ه و چێزاره‌ زاواتینی ب ‌ه مامۆستای‬

‫‪ ‬ڕۆمانی ناوی‬ ‫گوڵه‌باخی ئومبێرتۆ‬ ‫ئیكۆ شاكاره‬ ‫خۆم ده‌زانم‪».‬‬ ‫جوانترین فیلمی ئه‌مساڵ كامه‌یه‌؟‬ ‫«عاشق‪ .‬له‌وانه‌ی ‌ه ئه‌م وه‌اڵمه‌ سه‌رسووڕهێن‬ ‫بێت‪ ،‬به‌هه‌رحاڵ كه‌س حه‌زی لێ نه‌بوو‪ .‬من‬ ‫پێشتر خۆزگه‌م به‌م به‌رهه‌مه‌ی مارگه‌رێت دۆراس‬ ‫خواستبوو‪ .‬به‌اڵم به‌رهه‌می یادكراو ل ‌ه فیلمی ژان‬ ‫ژاك ئانووددا باش وێن ‌ه نه‌گیرابوو‪ ...‬فیلمی عاشقم‬ ‫سێ جار له‌ پاریسدا ته‌ماشا كرد‪ .‬له‌م باره‌یه‌وه‌‪،‬‬ ‫سینه‌ما زیاتر په‌رژاوه‌ت ‌ه سه‌ر پێشهاته‌كه‌ تا‬ ‫ڕۆمانه‌ك ‌ه خۆی‪».‬‬ ‫زه‌نگی ژووره‌كه‌ لێ ده‌درێت و گابرێل گارسیا‬ ‫ماركیز‪ ،‬به‌ره‌و مه‌تبه‌خه‌كه‪ -‬بۆ الی ژنه‌كه‌ی‪،‬‬ ‫مێرسێدس‪ ،‬ده‌ڕوات و ل ‌ه ماڵه‌ جادوویییه‌كه‌یدا‪،‬‬ ‫هه‌ڵكه‌وتوو ل ‌ه شه‌قامی فوئێگۆدا‪ ،‬ون ده‌بێت‪.‬‬ ‫‪١٩٩٢‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬قدیس‪ .‬گابریل گارسیا مارکز‪ .‬ت‪ :‬فراهانی‬

‫‪6‬‬

‫ثاشكؤيةكى تايبةتى ضاودَير بؤ مةرطى طابرَيل طارسيا ماركيز‬

‫ذمارة (‪ )12‬دوو شةممة ‪2014/4/21‬‬

‫نووسەری چیرۆکەکانی داپیرە‬

‫بیرم خەرەوە‪ ،‬مارکیز‬ ‫چەند سەدە ژیا؟‬

‫ئولریخ ڕودنئاوەر‬ ‫و‪ .‬لە ئەڵمانییەوە‪ :‬پێشەوا فەتاح‬

‫بوشرا کەسنەزانی‬ ‫لە منداڵییەوە تا ئێستاش زۆربەى حیکایەتە گرنگەکانم‬ ‫لە زاری ژنانەوە شنەفتووە‪ ،‬پێشم وابووە دایە و نەنەکان‬ ‫دەتوانن ڕۆحی حیکایەتت نیشان بدەن‪ ،‬ئەوان سیحری‬ ‫گێڕانەوە بەڵەدن‪ ،‬دەتوانن جادووت لێبکەن بێ ئەوەى بنوویت‬ ‫تا کۆتایی بمێنیتەوە بە الی حیکایەتێکەوە‪ ،‬کە ڕەنگە ئەمە بۆ‬ ‫بیستویەکەمین جار بێت بیبیستیت! لە زاری ئەوانەوە حیکایەتى‬ ‫سەیر و سەمەرەمان بیستووە و بڕوایشمان پێکردووە‪ ،‬چونکە‬ ‫لە ناو چوارچێوەى گێڕانەوەى ئەواندا شتێک نەبوو ناوی‬ ‫مەحاڵ بێت‪ ،‬هەموو شت ڕووی دەدا‪ ،‬ڕەوان و ڕێک و پاک وەک‬ ‫گوڵ‪ ،‬سادە و بێ زۆر لە خۆکردن‪ .‬ژنان وەک ئەوەى خۆیان‬ ‫بزوێنەری جیهان بن‪ ،‬دەزانن چۆن حیکایەتت بۆ بکەن‪ ،‬ئەوان‬ ‫تەنانەت دەتوانن ژیانى خۆیان بکڕنەوە بە حیکایەت‪ ،‬مەگەر‬ ‫ئەوە شەهرەزاد نەبوو بەهۆی حیکایەتەوە حوکمی دەکرد؟‬ ‫لە دوای ئەو کەس هەرگیز نەیتوانى هیندە ورد و سیحرئامیز‬ ‫تاسەى گوێگرتنت ال دروست بکات‪ ،‬بۆ حیکایەتێک کە نە‬ ‫دەتوانى جێی بهێڵیت نە دەشتوانى بڕوای پێنەکەیت‪ ،‬جا با‬ ‫باسی فەرشی فڕیو‪ ،‬یان دیوی یەک چاو‪ ،‬یانیش ئەژدەهای‬ ‫حەوت سەرت بۆ بکات! شەهرەزاد چەندان سەدەیە نامرێت‬ ‫بە حیکایەت نەک فریوی شەهریار‪ ،‬بەڵکو مەرگیشی دا‪.‬‬ ‫لەبەرامبەر ئەم بڕوایەمدا‪ ،‬تەنها یەک پیاوم دیتوە توانیبێتى‬ ‫شەهرەزادئاسا حیکایەت بکات‪ ،‬حیکایەتت بۆ بگێڕێتەوە نەک‬ ‫بڵێت چی ڕوو دەدات لە کۆتایی ئەم گێڕانەوەیەدا‪ ،‬بەڵکو‬ ‫پێش وەخت هەموو شتت پێدەڵێت‪ ،‬بەاڵم توشی کنجکۆڵی و‬ ‫بێ ئۆقرەییەکت دەکات‪ ،‬کە وەک دەستەمۆیەکى بەردەستى‬ ‫حیکایەتخوان چاوەڕوان بیت‪ ،‬تاسەت هەبێت بۆ بیستنى‬ ‫یەک بە یەکى ڕوونکردنەوە و باسی ئەو شتەى کە ڕووی‬ ‫داوە‪ ،‬و بڕاوەتەوە‪ ،‬بەاڵم جادوویەک نایەڵێت بڕوا بکەیت‬ ‫بەوەى کۆتایی هاتووە‪ ،‬جادووی گێڕانەوەیی شەهرەزادانە کە‬ ‫گابۆ کتومت بەرامبەر بە ئێمە بەکاری دێنێت‪ .‬هەرگیز بیرم‬ ‫ناچێتەوە کە سانیتاگۆ نازار لە یەکەم دێڕدا دەمرێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بڕوام نەدەکرد‪ ،‬چونکە مارکیز دەیویست بڕوا نەکەم‪ ،‬تەنها بۆ‬ ‫ئەوەى خۆی مەیلی لێ بوو قسەم بۆ بکات و تا ئاخر گوێی‬ ‫لێ بگرم‪ ،‬ئەو یارییەی ئەو دەیکات تەنها لەو قبول دەکرێت‪،‬‬ ‫چونکە هەم پەروەردەى دەستى حیکایەتخوانانى ژنە وەک‬ ‫چۆن خۆی هەمیشە باسی دەکات‪ ،‬هەم هونەری گیرانەوەى‬ ‫مۆدێرنی لە کەفی دەستدایە! حیکایەتخوانى ژن بە مانای‬ ‫ڕۆحێکى جڵەوکەری هەموو ڕووداوێک نەگێڕاوە!‬ ‫مارکیز تاکه حیکایەتخوانی نێرینەی سەدەى بیستە‪،‬‬ ‫شەهرەزادانە بڕوات پێدێنێت ئەو خەریکە ژیانت بەو شێوەیە‬ ‫بۆ دەگێڕێتەوە کە ئەو هەستى پێدەکات و تۆش هەستى‬ ‫پێدەکەیت‪ ،‬بەاڵم دەترسی بە گوناهی دواکەوتوویی یان نەفامى‬ ‫و خورافەدۆستی دەستت بۆ درێژ بکرێت و شەرم بکەیت‬ ‫لەوەى کە هەستى پێدەکەیت و بڕوات پێی هەیە‪ ،‬بەاڵم گابۆ‬ ‫شەرم ناکات و ڕۆحی خورافەدۆستى ئێمە زیندوو دەکاتەوە‪،‬‬ ‫یان ڕەنگە بە دیوەکەى تریدا ڕەوێنەرەوەى ئەو گومانە بێت‬ ‫بەرامبەر بە هەموو ئەوانەى لە حیکایەتەکاندا هەبوون و‬ ‫ئەدەبی نوێ بە ئەفسانە و دوور لە واقیع ناوی بردن‪ ،‬ئەو ڕێک‬ ‫لە هەناوی واقیعدا بۆی گێڕاینەوە و پێی وتین ئەمانە لەیەک‬ ‫دابڕاو نین‪ ،‬کێ دەڵێت فڕینى کیژێک ئەفسانەیە و مرۆڤێک‬ ‫کلکی لێ ناڕوێت و دیکتاتۆرێک چەند سەدە ناژی؟ کێ دەڵێت‬ ‫لەم دنیایەدا واقیع و ئەفسانە دووڕووی یەک جیهان نین! کێ‬ ‫دەڵێت مارکیز ڕۆحی شەهرەزاد نییە و دیسانەوە هاتۆتەوە‬ ‫هەموو دنیا فریو بدات و سبەى لە جەستەیەکى تردا لێمان‬ ‫نایەتەوە دەنگ؟ کێ چی دەزانێت!‬ ‫بێ گومان ئەم هونەری دڵنیابوونەیەتى هەموو دڵنیاکان‬ ‫لە واقیع و خورافە‪ ،‬دەخاتە نێو گومانەوە و پێت دەڵێت‬ ‫مەرج نییە‪ ،‬چونکە تۆ نەتدیبێت ئیتر نەبێت‪ ،‬چونکە نابێت‬ ‫دڵنیابیت‪ ،‬دڵنیایی نییە وەک چۆن جارێک سەرۆکی دایرەی‬ ‫پۆستە بە سەرهەنگ دەڵێت‪« :‬تەنیا شتێک کە بە دڵنیاییەوە‬ ‫دێت مەرگە!» ڕێک وەک ئەوەیە پێت بڵێ تەنها لەیەک شت‬ ‫دڵنیابە کە ئەویش مەرگە‪ ،‬هیچی تر‪ ،‬بەاڵم ئەم جارە من بڕوای‬ ‫پێ ناکەم‪ ،‬دەڵێم دڵنیانیم لەوەى مەرگیش بە دڵنیاییەوە‬ ‫هاتبێت بۆی‪ ،‬ڕەنگە ئەمەش ڕۆمانێکى تری بێت!‬

‫پۆرترێتێکی کورت کە گابرێل گارسیا‬ ‫مارکێز ساڵی ‪ ١٩٦٦‬خۆی نووسیوویەتی‬ ‫بە توانجێک دەستپێدەکات‪ ،‬وەک ئەوەی لە‬ ‫دوورەوە لە ژیانی خۆی بڕوانێت‪ ،‬وەک ئەوەی‬ ‫بەشێک بێت لە چیرۆکێک‪« :‬من ناوم گابرێل‬ ‫گارسیا مارکێزە‪ ،‬گەورەم‪ .‬ئەفسووس‪ ،‬منیش‬ ‫ئەو ناوەم بەدڵ نییە‪ ،‬تەنها ڕیزکردنی چەند‬ ‫ناوێکی ئاساییە وەک هەموو ناوەکانی دیکەی‬ ‫دنیا‪ ،‬کە هەرگیز نەمتوانییەوە خۆمیان پێ‬ ‫شووناس بکەم یاخود خۆمیان تیادا ببینمەوە‪.‬‬ ‫من نێزیکەی چل ساڵ لەمەوبەر لە ئاراکاتاکا‪،‬‬ ‫کۆڵۆمبیا لەدایک بووم‪ ،‬هێشتا پەشیمانیش‬ ‫نیم‪ .‬بورجەکەم ماسییە و مێرسێدز ژنەکەمە‪.‬‬ ‫ئەوە دوو گرنگترین شتن‪ ،‬کە لە ژیانمدا‬ ‫بەسەرم هاتبن‪ ،‬چونکە بە کۆمەکی ئەوان‬ ‫توانیومە‪ ،‬النی کەم هەتا ئەمڕۆ‪ ،‬بنووسم –‬ ‫هێشتا ماویشم‪)).‬‬ ‫ئەو ساڵەی کە ئەم تێکستەی تیادا‬ ‫نووسیوە‪ ،‬گارسیا کاری لەسەر ڕۆمانێک‬ ‫دەکرد‪ ،‬کە ناوە ئاساییەکەی کرد بە‬ ‫سیمبۆلێک‪ ،‬زێدیشی کرد بە مەککەیەک بۆ‬ ‫دەروێشەکانی‪ ،‬ژیانی خۆشی کرد بە ژیانێکی‬ ‫گشتی‪ .‬کاتێک گارسیای ڕۆژنامەنووس‬ ‫و نووسەری چەند پەخشانێکی چکۆالنە‬ ‫دەستنووسی سەد ساڵ تەنهایی لەو زەمەنەدا‬ ‫بۆ دەزگایەکی پەخش و باڵو کردنەوە دەنێرێت‪،‬‬ ‫پارەکەیان بەشی پوولی پۆستەکە ناکات‪.‬‬ ‫دەبێت بە دوو بەش بینێرێت‪ .‬خۆشبەختانە‬ ‫کتێبەکە بە تەواوی بەدەستی دەزگاکە دەگات‬ ‫و کەمێک پاش ئەوەش بە دەستی هەموو‬ ‫جیهان‪ :‬سەد ساڵ تەنهایی هەتا ئەمڕۆ بۆ‬ ‫سەر ‪ ٣٥‬زمانی جیهانی وەرگێڕدراوە و زیاد‬ ‫لە سی ملیۆن دانەی لێ فرۆشراوە‪ .‬هێندە‬ ‫نییە نووسەرەکەی بە جیهان ناساندبێت و‬ ‫خۆشگوزەرانی پێ گەیاندبێت‪ ،‬بەڵکو خەاڵتی‬ ‫نۆبڵی ئەدەبیشی پێ بەدەستهێنا‪ ،‬کە ساڵی‬ ‫‪ ١٩٨٢‬پێی بەخشرا‪.‬‬ ‫سەد ساڵ تەنهایی‪ ،‬ئەم نووسەرە‬ ‫کۆڵۆمبییەی پەڕاندە سەر لوتکەی ئۆڵمپی‬ ‫ئەدەبی‪ ،‬هەروەها بۆ سەرجەمی ئەدەبی‬ ‫ئەمەریکای التینیش ئەو کتێبە ئاوااڵیەک بوو‪.‬‬ ‫لەپاش ئەو سەرکەوتنە نووسەرانی دیکەی‬ ‫ئەمەریکای التین وەک خولیۆ کۆرتازار‪،‬‬ ‫ماریۆ ڤارگاس یۆسا یاخود ئالێخۆ کارپنتیێ‬ ‫بە هەندتر وەرگیران و ساڵی ‪ ١٩٧٦‬خاڵی‬ ‫سەرەکی پێشانگای فرانکفۆرت‪ ،‬ئەمەریکای‬ ‫التین بوو‪.‬‬ ‫حیکایەتەکانی نەنەی‬ ‫گابرێل گارسیا مارکێز لە ڕووی ستایلەوە‬ ‫کاریگەری بەجێهێشتووە‪ .‬ئەوەی ئێمە ئەمڕۆ‬ ‫لە ئەدەبی ڕیالیزمی جادوویی پێی ئاشناین‪،‬‬ ‫گارسیا بەشدار بووە لە گەشەپێدانیدا –‬ ‫ئەو بازبازێنە لەنێوان واقیع‪ ،‬خەیاڵ‪ ،‬خەون‬ ‫و ئەفسانەدا‪ .‬کاریگەری گەورە لەسەر ئەو‬ ‫ستایلە‪ ،‬ژیانی منداڵییەتی‪ ،‬بەتایبەتی‬

‫حیکایەتەکانی نەنەی‪ .‬مارکێز جارێک‬ ‫دەنووسێت‪ :‬ئەو تۆنەی کە من بەکارمهێناوە‪،‬‬ ‫لە چەشنی گێڕانەوەکانی نەنکمە‪ .‬نەنەم‬ ‫باسی شتگەلێکی دەکرد کە ناسرووشتی و‬ ‫خەیاڵی دەهاتنە بەرگوێ‪ ،‬بەاڵم بە چەشنێک‬ ‫باسی دەکرد وەک ئەوەی تەواو سرووشتی و‬ ‫واقیعی بن‪.‬‬ ‫لە سەد ساڵ تەنهاییدا‪ ،‬مێژووی کۆڵۆمبیا‬ ‫لە چەند حیکایەتێکدا دەگێڕدرێتەوە‪ ،‬ئەفسانە‬ ‫و سەرگوزەشتەی بەناودا دەهۆنرێتەوە‪،‬‬ ‫لێرەدا مەسەلە ئێستا و ڕابردووشە‪ ،‬مەسەلە‬ ‫جیهانی کۆن و نوێشە – مەسەلە شتگەلێکە‪،‬‬ ‫کە پەیوەندیان بە هەموو مرۆڤێکەوە هەیە و‬ ‫هەموو خوێنەرێک ڕاپێچدەکەن‪.‬‬ ‫ژیان بریتیی نییە لەو ژیانەی‬ ‫کە مرۆڤ ژیاوە‬ ‫لە یادەورییەکانیدا (دەژیم بۆ ئەوەی‬ ‫بگێڕمەوە) کە ساڵی ‪ ٢٠٠٢‬باڵو کرایەوە‪،‬‬ ‫گارسیا مارکێز لەگەڵ دایکی دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫زێدی بۆ ئەوەی خانووی باوەگەورە بفرۆشن‪.‬‬ ‫ئەوەش گەشتێکی پڕ دەرئەنجامە بۆ ئەو‬ ‫نووسەرە گەنجە‪ ،‬کە تازە بە تازە دەستی لە‬ ‫خوێندنی یاسا هەڵگرتووە‪.‬‬ ‫«لەو ڕۆژەدا کە لەگەڵ دایکمدا ڕۆیشتم بۆ‬ ‫فرۆشتنی خانوەکەی باوەگەورە‪ ،‬هەموو ئەو‬ ‫شتانە هاتنەوە یادم کە بە منداڵی سەرنجی‬ ‫منیان ڕاکێشابوو‪ ،‬بەاڵم نە دەمزانی چی‬ ‫شتێک پێشتر و چی شتێک دواتر ڕوویدابوو‪،‬‬ ‫نە دەشمزانی ئەو لە ژیانمدا چی واتایەک و‬ ‫گرنگییەکی دەبێت‪».‬‬ ‫سەرەتا لە نووسیندا ئەو یادەورییانە ڕیز‬ ‫دەبەستنەوە‪ .‬لە سەرەتای تێکستەکانیدا‬ ‫سەرەتا وێنەیەکی سانا ئامادەگی هەیە‪ .‬ئەو‬ ‫وێنەیە ئیشی لەسەر دەکرێت و بەرەو کۆتایی‬ ‫دەکێشرێت‪ ،‬هەتا تابلۆیەکی سەرنجڕاکێشی‬ ‫لێدەکێشرێت‪.‬‬

‫«‬

‫مارکیز دەیوت‪ ،‬ئەو ستایلی نووسینەی من بەکارمهێناوە‪،‬‬ ‫لە چەشنی گێڕانەوەکانی نەنکمە‪ .‬نەنەم باسی‬ ‫شتگەلێکی دەکرد کە ناسرووشتی و خەیاڵی دەهاتنە‬ ‫بەرگوێ‬

‫گابرێل گارسیا مارکێز چەند ڕۆمانێکی‬ ‫دیکەی نووسی‪ ،‬کە ناونیشانەکانیان چوونەتە‬ ‫ناو یادەورەی جیهانەوە‪ :‬پایزی پاتریارک‪،‬‬ ‫چیرۆکی مەرگێکی پێشوەخت ڕاگەیەندراو‪،‬‬ ‫خۆشەویستی لە زەمەنی کۆلێرەدا ‪...‬‬ ‫شانبەشانی پەخشان‪ ،‬کارەکانی هەموو جۆرە‬ ‫کارێکی ڕۆژنامەنووسییان لە خۆگرتووە‪ ،‬لەناو‬ ‫ئەو کارانەدا ڕێپۆرتاژیان تیادایە کە شاکاری‬ ‫ئەو ژانرەن‪ .‬لە بیۆگرافییەکەیدا‪ ،‬دەژیم بۆ‬ ‫ئەوەی بگێڕمەوە‪ ،‬کە بەڵێن بوو سێ بەش بێت‬ ‫و فریا نەکەوت تەواویان بکات‪ ،‬دەنووسێت‪:‬‬

‫براکەی بە جیهانی گشتی ڕاگەیاند‪ ،‬کە‬ ‫مارکێز بەدەست نەخۆشی (دیمێنشیا) وە‬ ‫دەناڵێنێت – ئەو یادەوەریانەی کە دەبایە‬ ‫بگێڕدرێنەوە پەیتا پەیتا لەناوچوون‪ .‬ئێستاش‬ ‫ئەم باپیرەگەورەیەی ئەدەبی سەردەمی‬ ‫ئەمەریکای التینی لە تەمەنی ‪ ٨٧‬ساڵیدا لە‬ ‫مەکیسکۆسیتی کۆچی دوایی کرد‪.‬‬

‫(ڕۆمان و ڕێپۆرتاژ منداڵی دایکێکن‪).‬‬ ‫مارکێز گابرێل گارسیا لە ساڵەکانی‬ ‫ڕابردوودا دەنگی نەما‪ ،‬نەخۆشی الوازی کرد‪.‬‬ ‫ژیان ئەو ژیانە نییە کە مرۆڤ ژیاوە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫ئەوەیە کە مرۆڤ لەیادی ماوە و چۆنیش‬ ‫لەیادی ماوە – دەژیم بۆ ئەوەی بگێڕمەوە‪.‬‬ ‫ئەمە دروشمی یادەورییەکانییەتی‪ .‬هەر بە‬ ‫واقیعیش کارەکانی مارکێز ژیانی خۆیان‬ ‫کردووە بە ئەدەب‪ ،‬بە شیعرکردنی ئەزموون‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫و وێنە‪ ،‬ملمالنێی واقیعە سیاسییەکانی ‪h t t p : / / w w w. z e i t . d e / k u l t u r /‬‬ ‫زەمەنی خۆی و هەوڵی ئەوەی عەدالەت ‪literatur/2014-04/garcia-marquez-‬‬ ‫بە کاراکتێرەکانی بگەیەنێت‪ .‬هاوینی ‪٢٠١٢‬‬ ‫‪nachru‬‬

‫كه‌ون به‌ته‌نهایه‌‬

‫ماركیز؛ ئه‌و پیاوه‌ى ناتوانێت بمرێت‬

‫پێشڕه‌و حسێن‬ ‫گابیتۆ ڕۆیشت و خۆشه‌ویستیى له‌ زه‌مه‌نى‬ ‫كۆلێرادا به‌جێ هێشت‪ .‬ئاهـ‌ گابیتۆ! تۆ ل ‌ه‬ ‫پێش زه‌مه‌نه‌وه‌ بوویت‪ ،‬له‌دایكبوونى مرۆڤ و‬ ‫ته‌نهاییه‌كانى ئاده‌میزاد و عه‌شق و مه‌حشه‌رى‬ ‫ئه‌م كه‌ونه‌ له‌ناو تۆدا ته‌جه‌الى كرد و مه‌رگى‬ ‫تۆ له‌ پێش هه‌موو شتێكه‌و‌ه بوو‪ ،‬ئه‌وكاتانه‌ى‬ ‫ل ‌ه ئاراگۆنیا و له‌سه‌ر كه‌ناره‌كانى كۆڵۆمبیا‬ ‫تۆ و پابلۆیتا شه‌فه‌قتان حونج ‌ه ده‌كرد‬ ‫و به‌نیازبووى دواده‌ستنووسى «سه‌دساڵ‬ ‫ته‌نهایى» بنێریته‌ الى بۆرخیس‪ ،‬له‌و‬

‫ده‌مانه‌دا ل ‌ه سپێده‌یه‌كى دڵته‌نگى سلێمانى‪،‬‬ ‫من و سامى هادى سه‌رقاڵى تاوتوێكردنى‬ ‫پرۆژه‌یه‌ك بووین‪ ،‬چ نه‌بوو جگ ‌ه ل ‌ه وه‌رگێڕانى‬ ‫بیره‌وه‌رییه‌كانت‪.‬‬ ‫ئه‌ى دۆست! خۆ هێنده‌ نییه‌ ل ‌ه دوائاهه‌نگى‬ ‫له‌دایكبوونتدا ده‌ستت بۆ ڕاوه‌شاندین و بزه‌ت‬ ‫بۆ كامێرا فزوولییه‌كانى ڕۆژنامه‌كان كرد‪.‬‬ ‫ئه‌ى چۆن بوو ئاوا به‌په‌ل ‌ه بوویت بۆ ئه‌م‬ ‫سه‌فه‌ره‌‪ ،‬ڕه‌نگ ‌ه له‌وێنده‌ر ده‌ستى باپیر‌ه‬ ‫بگریت و پێكه‌و‌ه بچین ‌ه بینینى به‌فره‌كان‬ ‫و ده‌ریا‪ ،‬ڕه‌نگ ‌ه خودا پێویستى به‌و‌ه بێت‬ ‫حیكایه‌تى كه‌ون و كائیناتى به‌و وێناكردن ‌ه‬ ‫ئه‌فسووناوییه‌ى تۆ گوێ لێبێت و به‌زه‌یى‬ ‫ببزوێ و كه‌مێك مه‌حشه‌ر دوا بخات‪.‬‬ ‫ئاسته‌م ‌ه كه‌سمان باوه‌ڕ به‌م مه‌رگ ‌ه‬ ‫بكه‌ین‪ ،‬ئاخر خۆ تۆ ل ‌ه هه‌ناو و هزرى‬

‫ئه‌م كه‌ونه‌دا ده‌مێنیته‌وه‌‪ ،‬مه‌رگ بۆ ئه‌و‬ ‫كه‌سانه‌ی ‌ه ڕاگوزه‌رن‪ ،‬تۆ چۆن ده‌توانیت‬ ‫بمریت كه‌ هێشتا له‌ناو «كاتژمێرى شووم» و‬

‫«پاییزى باوكساالر» و «به‌ یادی سۆزانیی ‌ه‬ ‫خه‌مباره‌كان»ـدا‪ ،‬هه‌ناس ‌ه ده‌ده‌یت‪.‬‬

‫ثاشكؤيةكى تايبةتى ضاودَير بؤ مةرطى طابرَيل طارسيا ماركيز‬

‫ذمارة (‪ )12‬دوو شةممة ‪2014/4/21‬‬

‫‪7‬‬

‫تەنیایی ئەمریكای التین‬

‫وتاری نۆبڵی گابرێل گارسیا ماركیز‬

‫و‪ .‬لەفارسیەوە‪ :‬مەریوان هەڵەبجەیی‬ ‫ئانتۆنیۆ بیگافتا‪ ،‬دەریاوانی خەڵكی فلۆرانسای‬ ‫ئیتاڵیا‪ ،‬كە بۆ یەكەمینجار بۆ سەفەر بە دەوری‬ ‫دونیادا لەگەاڵ ماجەالندا بوو‪ ،‬كاتی تێپەڕین بە‬ ‫ئەمریكای باشوردا‪ ،‬چەند یاداشتێكی نووسیوە كە‬ ‫خەیاڵی دێتە بەرچاو‪ .‬نووسیوێتی بەرازی لەوێ‬ ‫دیوە كە ناوكیان لە پشتیاندا بووە‪ .‬هەروەها‬ ‫باڵندەی دیوە كە پەنجەیان نەبووەو مێینەكانیان‬ ‫لە پشت نێرینەكانەوە لە سەر هێلكەكان نیشتوون‪.‬‬ ‫پەنگوینیشی دیوە كە زمانیان نەبووەو دەنوكیان‬ ‫لە شێوەی كەوچكدا بووە‪.‬‬ ‫نووسیوێتی ئاژەڵی بەدیمەنی ناشرینەوە دیوە‬ ‫كە سەرو گوێی لە قاتر چووەو جەستەی لە‬ ‫حوشترو قاچی لە كەڵەكێوی و وەك ئەسپیش‬ ‫حیالندوێتی‪ .‬دەگێڕێتەوە‪ ،‬كاتێك لە (پاتا گونیا)‬ ‫كە بۆ یەكەمجار كەسێكی ئەو ناوچەیە دەبینێت‪،‬‬ ‫ئاوێنەیەكی لە بەرامبەر دادەنێن‪ ،‬پیاوەكە لە‬ ‫بینینی وێنەی خۆی لە ئاوێنەكەدا شێت بووبوو‪.‬‬ ‫ئەو كتێبە كورت و زۆر سەرنجڕاكێشەی كە‬ ‫سەرچاوەی هەموو ڕۆمانەكانی ئەمریكای التینە‪،‬‬ ‫بەهیچ شێوەیەك نیشاندەری سەرسوڕهێنەری ئەو‬ ‫سەردەمە نەبووە‪ .‬مێژوونووسانی ئەو سەردەمە‬ ‫یاداشتی زۆریان بۆ ئێمە بەجێ هێشتووە‪.‬‬ ‫(ئۆلدورادو) سەرزەمینی دیاری كراو و زێڕینی‬ ‫ئێمە كە ساڵەهای ساڵ لەسەر نەخشەی جوگرافیا‬ ‫بوونی هەبوو بیرۆكەو چۆنێتی شوێنەكەی بە پێی‬ ‫ویستی ئەوانەی كە نەخشەكان دەكێشن‪ ،‬دەگۆڕا‪.‬‬ ‫(ئالڤارا نونیس كابسا دی ڤاكا) بۆ گەڕان بە‬ ‫دوای (گەنجێتی ئەبەدی)دا هەشت ساڵ باكوری‬ ‫مەكسیكی سەرو ژێر كردبوو‪ .‬لەگەڵ گروپێكی‬ ‫سەیرو سەمەرەدا لە ماوەی سەفەرەكەدا وەك‬ ‫مرۆڤخۆرەكان یەكتریان خواردبوو‪ .‬دواجار لە‬ ‫شەشسەد كەس تەنیا پێنج كەس گەڕانەوە‪.‬‬ ‫یەكێك لە ڕاز ئامێزترین ڕووداوەكان كە هەرگیز‬ ‫ئاشكرانەبوو‪ ،‬ڕووداوی یانزە هەزار قاتربوو كە هەر‬ ‫یەكەیان پەنجا كیلۆ ئاڵتونیان پێبوو‪ .‬ڕۆژێك لە‬

‫(ئیل كوسوكو)اوە بەڕێكەوتن بۆ ئەوەی خوێن كردبۆوە‪ .‬لەوە بەدواوە بیرو باوەڕی باش یان‬ ‫بەهای (ئاتاهو ئالپا) بدەن‪ .‬هەرگیز نەگەیشتنە خراپی ئەوروپییەكان لەوەدا بووە كە ئەم قاڕەیە‬ ‫شوێنێكی مەبەست‪ .‬دواتر لە سەردەمی داگیركاری بە شێوەیەكی تەواو ناسروشتی لەبەرچاو بگرن‪.‬‬ ‫لە (كارتا خینا دیال ئیندیا) مریشك گەلێكیان پیاوانێك بە خەیااڵتی ئەفسانەییەوەو ژنانێك كە‬ ‫دەفرۆشت كە لە ناوچە الفاو بەركەوتووەكاندا لەبیرناكرێن و هەمووان لە بارەی ئەفسانەكانەوە‬ ‫پەروەردە بووبوون و وردە ئاڵتون لە ناو سكیاندا دەدوێن‪ .‬ساتێكمان بەدەست نەهێناوە تا‬ ‫هەناسەیەكی ئاسودەی تیا هەڵبكێشین‪.‬‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫ئەم وڕێنە جوانانەی دامەزرێنەرانی ئێمە سەركۆمارێك كە بەتەنیا شەڕی لەگەاڵ سوپایەكدا دوو ملیۆن و نیو دانیشتووی هەیە‪ ،‬هەمیشە بە كێشا تاكو بە بەشێك لە مێژوو دابنرێت‪ .‬وە لە‬ ‫تاماوەیەك لەمەو پێش وازی لە ئێمە نەهێنابوو‪ .‬كردبوو لە ئاگری كۆشكەكەیدا ماڵئاوایی لە دونیا شارستانیترین واڵتی ئەمریكای التین دادەنرا‪ ،‬سەدەی شانزەهەمیشدا خەڵكی سویسرا كە بەو‬ ‫گروپێكی ئەڵمانی هاتبوو لە پاناما هێڵی كردو دوو ڕووداوی چاوەڕوان نەكراوی ناخۆشی یەك لەسەر پێنجی دانیشتوانەكەی هەڵهاتوون جۆرە بە پەنیرو سەعاتەكانیانەوە ئاشتی خوازن‬ ‫شەمەندنەفەر دروست بكات‪ ،‬دواجار گەیشتبووە فڕۆكەیش كە هەرگیز هۆكارەكەی ئاشكرانەبوو‪ ،‬و خۆیان تاراوگە كردووە بۆ واڵتانی تر‪ .‬شەڕی سەرتاسەری ئەوروپایان خوێناوی كردبوو‪ .‬لە‬ ‫ئەو ئاكامەی كە سكەكان لە ئاسن دروست نەكات‪ ،‬سەركۆمارێكی زۆر باش و كەسێكی سەربازی ناوخۆ لە واڵتی ئیل سالوادۆر لە ساڵی ‪ 1970‬سەردەمی ڕێنیسانسدا سوپای حكومەت هێرشی‬ ‫دا بووە هۆی ئەوەی لە هەر بیست خولەكێكدا كردە سەر شاری ڕۆما و تااڵنی كردو هەشت هەزار‬ ‫چونكە ئاسنێك بوو لەو ناوچەیەدا زۆر نایاب و دیموكرات خوازی لەناو برد‪.‬‬ ‫لە ئەمریكایی التیندا پێنج جار شەڕ هەڵگیرساوەو كەسێك لەو واڵتەدا هەڵبێت و لە جێگایەكی نیشتەجێی ئەوێی بە شمێر كوشت‪.‬‬ ‫دەگمەن بوو‪ .‬دەبوو سكەكان لە ئاڵتون دروست‬ ‫حەڤدە جار كودەتا كراوە‪ .‬دیكتاتۆرێك فەرمان تر ببێتە پەنابەر‪ .‬ئەگەر واڵتێكیان لە هەموو‬ ‫نامەوێ جارێكی تر هیوا پوچەكانی (تونیۆ‬ ‫بكەن‪.‬‬ ‫ئازاد بوون لە ئیستیعماری ئیسپانیاییەكانیش ڕەوای گرتۆتە دەست ( بەناوی خواوەندەوە)و پەنابەران و تاراوگە كراوەكانی ئەمریكای التین كروگەر) زیندو بكەمەوە كە حەزی دەكرد باكوری‬ ‫نەیتوانی ئێمە لە (شێتی) ڕزگار بكات‪ .‬ژەنڕاڵ یەكەمین ڕەشەكوژی لە ئەمریكایی التیندا ئەنجام دروست بكردایە‪ ،‬ژمارەیان زۆر زیاتر دەبوو لە ئارام لەگەڵ باشوری نائارامدا تێكەڵ بێت و‬ ‫(ئانتۆنیۆ لوكس دیسانتا ئانا) كە سێ جار داوە‪ .‬هەر لەو كاتەدا بیست ملیۆن منداڵی ساوا دانیشتوانی واڵتی نەرویج‪.‬‬ ‫تۆماس مان كە پەنجاو سئ ساڵ لەمەو پێش‬ ‫بەڕای من‪ ،‬هەر ئەم ڕاستییە نا ئاساییە بە بردنەوەی خەاڵتی نۆباڵ لەم هۆڵەدا گێڕایەوەو‬ ‫بووبووە دیكتاتۆری مەكسیك‪ ،‬لە مەراسیمێكی لە ئەمریكای التین مردون‪ ،‬ساوا گەلێك كە هێشتا‬ ‫زۆر بەشكۆدا‪ ،‬ئیزنی دا پێی ڕاستی كە لە تەمەنیان نەگەشتبووە یەك ساڵ‪ .‬ژمارەی ئەو بووە‪( ،‬نەك لەبەر ئەدەبیات) كە ئەمساڵ بەبیری هێنانەوە‪.‬‬ ‫شەڕدا لە دەستی دابوو بەخاك بسپێرن‪ .‬مندااڵنەی كە لە ساڵی ‪ 1970‬لە ئەوروپا لە دایك بووەتە جێگای ڕاوبۆچوون و پەسەندی‬ ‫لەگەڵ ئەوەی كە بواری كەشتی ئەو هەموو‬ ‫ژەنەڕاڵ ( گابرێل گارسیا مورنۆ)‪ ،‬شانزە ساڵ بوون زۆر كەمتر بوون لەو منداڵە مردووانە‪ .‬ئەكادیمیایی ئەدەبیاتی سوید‪ .‬ڕاستییەك كە پێشكەوتنەی بەخۆیەوە دیوەو مەودای نێوان دوو‬ ‫وەك پاشایەكی دیكتاتۆر فەرمان ڕەوایی كرد نزیكەی سەدو بیست هەزار كەس دیار نەماون پەیوەست نابێت بە (كاغەزەوە)‪ ،‬ڕاستییەك ئەمریكاو ئەوروپا ئاوا كورت بووەتەوە‪ ،‬دەبینیت‬ ‫بەسەر واڵتی ئیكوادۆردا‪ .‬جلوبەرگی میوانیان و تا ئەمڕۆش هیچ هەواڵێكیان نییە‪ .‬ژنانێكی كە لەگەاڵ ئێمەدا دەژی‪ .‬پەیوەستە بە مردووە مەودای كولتووری لەگەڵ ئەمریكای التیندا زیاتر‬ ‫كردە بەر تەرمەكەیی و هەموو مەدالیاكانیان بە بێشومار هەن كاتێك كە دەستگیریان كردبوون‪ ،‬ڕۆژانەو بێشومارەكانی ئێمەوەو سەرچاوەیەك بووە‪ .‬هەموو ساڵێك ‪74000000‬منداڵی ساوا لە‬ ‫سنگیدا هەڵواسی و لە سەر تەختی پاشایەتی دوگیان بوون و لە بەندینخانەكانی ئەرجەنتیندا دروستدەكات كە زۆر پڕ بەرهەموو داهێنەرە‪ .‬جیهاندا لە دایك دەبن كە ژمارەیان زۆر زیاترە‬ ‫دایان نا تامیللەت بە مەراسیمی سەربازی بە منداڵیان بووە‪ .‬بەاڵم هێشتاش هیچ هەواڵێك پڕ لە كارەسات و جوانی‪ ،‬ئەو جێگایەی كە لە مەرگی سااڵنە‪ ،‬ئەو بوونەوەرانەی كە تازە‬ ‫بەردەمیدا بڕوات‪ .‬ژەنەڕاڵ (ماكسی میلیانۆ لە بارەی منداڵەكانیان و شوێنی دانیشتنیان لە ئەم پیاوە كۆڵۆمبیاییە سەرگەردانە هیچ نییە دێن و هەموو ساڵێك دانیشتوانی نیویۆرك حەوت‬ ‫بەرامبەر دەكەن‪ .‬زۆربەی ئەو مندااڵنەی كە دێنە‬ ‫دونیاوە لە كیشوەرە هەژارترەكانی جیهاندا و‬ ‫لە ڕۆژێكی وەك ئەمڕۆدا‪ ،‬مامۆستام (ویلیام فۆكنەر) هەر لەم هۆڵەدا وتبووی‪:‬‬ ‫لەوانەش لە ئەمریكای التیندان‪.‬‬ ‫لە ڕۆژێكی وەك ئەمڕۆدا‪ ،‬مامۆستام (ویلیام‬ ‫«بەهیچ شێوەیەك ناتوانم قبوڵی بكەم كە مرۆڤایەتی كۆتایی پێدێ»‪ ،‬منیش كە‬ ‫فۆكنەر) هەر لەم هۆڵەدا وتبووی‪« :‬بەهیچ‬ ‫ئێستا لە جێگای ئەودا وەستاوم‪ ،‬ناچارم ئەوە پشت ڕاست بكەمەوە و هاوڕای بم شێوەیەك ناتوانم قبوڵی بكەم كە مرۆڤایەتی‬ ‫كۆتایی پێدێ)‪ ،‬منیش كە ئێستا لە جێگای‬ ‫هیرناندس مارتینز)‪ ،‬زانای ئاینی‪ ،‬كە جلوبەرگی بەردەستدا نییە‪ ،‬ئەو مندااڵنەی كە كاربەدەستانی جگە لە ژمارەیەك كە بووەتە براوە‪ .‬شاعیران ئەودا وەستاوم‪ ،‬ناچارم ئەوە پشت ڕاست‬ ‫ئاینی واڵتی سالوادۆری لێسەندرابووەوە‪ ،‬كە لە سەربازی ئەو واڵتە بە دزییەوە داویانەتە خێزان و سواڵكەرەكان‪ ،‬جەنگاوەران و خەڵكانی تێك بكەمەوە و هاوڕای بم‪ ،‬ئەوەی كە سی و دوو‬ ‫شەڕێكدا سی هەزار جوتیاری بە ڕەشەكوژی لە گەلێكی تر یا لە هەتیوخانەكاندا بەندیان كردون‪ .‬شكاو‪ ،‬هەموو ئێمەی ئەو كەسانەی كە ڕاستیمان سااڵ لەمەوپێش ئەو نەیدەویست قبوڵی بكات‪،‬‬ ‫ناو بردبوو‪ ،‬پاندۆلێكی داهێنابوو بۆ ئەوەی بزانێت بۆ دژایەتی كردنی ئەم جۆرە پرسانە نزیكەی دوو بەو جۆرە زیادە ڕەوییە ئامێزە خوڵقاندووە‪ ،‬ئێستا تەنیا ئەگەرێكی زانستییە‪ .‬لەبەرامبەر ئەم‬ ‫خواردنەكان ژەهراوی كراون یان نا‪ ،‬هەروەها لە سەد هەزار كەس لە ژن و پیاو لە سەرتاسەری زۆریش پێویست بەوە نەبووە شتێكی ئەوتۆ ئارەزووە جیهانییە گونجاوەی ئێمەی نووسەراندا‬ ‫سەر گڵۆپەكانی شاریش جۆرە كاغەزێكی سووری قارەی ئەمریكای باشوردا‪ ،‬گیانیان فیدا كردووە‪ .‬دابهێنین‪ .‬تەنیا هەوڵمانداوە ژیانمان بە شێوەیەك كە باوەڕ بە هەموو شتێك دەكەین‪ ،‬مافی ئەوەش‬ ‫دانابوو بۆ ئەوەی بەرگری بكات لە باڵو بوونەوەی تەنیا سەد هەزار كەسیان لە سێ واڵتی بچوكی بگێڕینەوە تا كەسانیتر بتوانن باوەڕی پێبكەن‪ .‬بە خۆمان دەدەین كە بۆ خوڵقاندنی ئەو جیهانە‬ ‫نەخۆشی سورێژە‪ .‬پەیكەری ژەنڕااڵ فرانسیسكۆ ئەمریكای ناوەنددا كوژراون‪ ،‬واتە لە نیگاراگۆ‪ ،‬هاوڕێیانی بەڕێز هەر ئەم پرسە بۆتە هۆی ( گونجاوە هێشتا درەنگ نەبووە‪ ،‬جیهانێكی گونجاو‬ ‫مورازان كە لە گۆڕەپانی ناوەندی شاری تگۆ ئیلساوادۆر و گواتاماال‪ .‬ئەگەر پرسێكی وا لە واڵتە تەنیایی) هەموومان‪ .‬ڕەنگە ئەگەر ئەوروپای كە تیایدا كەس مافی ئەوەی نەبێت بڕیار بۆ‬ ‫سیگالپای پایتەختی هیندۆراس دا دانراوە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ڕوویبدایە‪ ،‬ژمارەی ئەو بەڕێز چاوێكی بە ڕابردووی خۆیدا بگێڕایە كەسەكانی تر بدا‪ ،‬تەنانەت بۆ شێوەی مردن‪.‬‬ ‫لە ڕاستیدا پەیكەری ماڕشاڵ نە ئی‪-‬یە كە لە كەسانەی كە لە ماوەی چوار ساڵدا كوژرابوون ئەو كاتە باشتر لە ئێمە تێدەگەیشت و دركی جێگایەك كە عەشقی ڕاستەقینە بوونی هەبێت و‬ ‫پێدەكردین‪ .‬ئەگەر دەهاتەوە بیریان لە لەندەن بەختەوەری مەحاڵ نەبێت‪ ،‬جێگایەك كە( نەوەی‬ ‫دەگەیشتنە ‪1600000‬كەس‪.‬‬ ‫گەنجینەیەكی پەیكەرە كۆنەكاندا كڕدرابوو‪.‬‬ ‫لە واڵتی شیلیا كە بە خانەخوێی باش سێسەد سااڵ درێژەی كێشاوە تا دەرگاكانی شار مەحكوم بە سەد ساڵ تەنیایی دواجار بتوانێت بۆ‬ ‫یانزە ساڵ پێشتر یەكێك لە باشترین‬ ‫شاعیرە هاوچەرخەكانی ئێمە( پابلۆ نیرۆدا)‪ ،‬بەناوبانگن‪ ،‬یەك ملیۆن كەس هەڵهاتووە واتە دروست بكەن و سێسەد ساڵی تریش بۆ بوونی ئەبەد لەسەر گۆی زەوی دەرفەتێكی تر بەدەست‬ ‫بە وشەگەلێكی خۆی ڕووناكی بەم هۆڵەدا باڵو لە سەدا دەی‪ .‬ئۆرۆگوای‪ ،‬كە واڵتێكی بچوكە‪ ،‬ئەسقەف‪ .‬یا لە ڕۆما كە بیست سەدە درێژەی بهێننەوە‪).‬‬

‫«‬

‫هەزار ساڵی تر بێ مارکیز‬ ‫عەباس بۆسکانی‬ ‫مەرگی گارسیا مارکیز بە دوور لە بایۆگرافی‬ ‫و خسوسیەتی نووسینە گەورەکانی‪ ،‬مەرگێکە‬ ‫لە زۆرینەی کاراکتەرەکانی دەچێت‪ ،‬ئەویش‬ ‫وەک ئەوان پیر بوو و‪ ،‬لە فۆرمێکی کۆمیدیانەی‬ ‫وەک مەرگی ئەوان بە کۆمیدیاوە کۆتایی‬ ‫هات‪ .‬کاراکتەری ڕۆمانەکانی لە کۆنتێکستێکی‬ ‫گاڵتەئامێز بە کۆنسێڕڤاتیڤانی کاسۆلیکیدا پیر‬ ‫دەکات ئینجا لەناویان دەبات "خۆسێ ئەرکادیۆ‬ ‫بوێندیا‪ ،‬کۆلۆنێل‪ ،‬ئورسوال‪ ،‬رێبێکا‪ ،‬مێلکەدیس"‬ ‫مردنی هەموویان وەک کۆمیدیایەکی ڕەش وێنا‬ ‫کراوە‪ .‬ئەمیان ئەو خەڵکەی دەیانناشت لەبەر‬ ‫بێچارەیی "بە ئاڵەت و کەمون و گەاڵ الشەکەیان‬ ‫خۆش دەکرد و بۆ ڕۆژێکی تەواو لەسەر ئاگرێکی‬ ‫کز دەیانکواڵند"‪ .‬لە شوێنێکی تردا‪ ،‬حەشاماتی‬ ‫سەرخۆش‪ ،‬لە تەعزیەکەدا دوو الشەی دووانەکە‬ ‫بە هەڵە لە گۆڕی ئەوی تریاندا دەنێژن‪ ،‬ئەمەش‬ ‫وەک ئەخیر نوکتەیەتی بەردەوام بۆ شوناسی‬

‫تیکەڵبووی ئەو دوانە‪.‬‬ ‫نازانم بۆ ئەم سیما سەرەکییانەی ئەم ڕۆمانە‬ ‫وەک ئاوێنەی ژیانی خودی خۆی دەبینم!‬ ‫لەوانەیە بەهۆی ئەو کۆمیدیا مێژووییەوە بێت کە‬ ‫گەورەیی ناوی ئەم‪ ،‬کۆلۆمبیای بە جیهان ناساند‪،‬‬ ‫بەاڵم ئاواتی ئەم بۆ گۆڕانکاریی دیمۆکراسی لە‬ ‫واڵتەکەیدا دواکەوت و دواکەوت‪ .‬دژایەتی مارکیز‬ ‫بۆ گەمەی سیاسەتکردن لە کۆلۆمبیا ئاشکرا‬ ‫بوو‪ ،‬خوێندنەوەی ئەو بۆ دوو جەمسەری ملمالنێ‬ ‫سیاسییەکان لە لیبرال و کۆنسێرڤەتیڤەکان وەک‬ ‫یەک بوو‪ ،‬وەک خۆی دەربارەی ئەو توندوتیژییە‬ ‫دەیگوت "هەردووال بە بێ ئەوەی بزانن قوربانی بە‬ ‫بیروباوەڕەکانیان دەدەن!"‪.‬‬ ‫یەکێک لە سیما هەرە گرنگەکانی ئەدەبی‬ ‫گارسیا خەڵقکردنەوەی تەکنیکی ڕیالیزمی‬ ‫جادوویی بوو لە کورتە چیرۆک و ڕۆمانەکانیدا‪،‬‬ ‫کە تێیدا واقیعی تێکەڵ بە فانتازیا دەکرد بە‬ ‫جۆرێک کە ناسینەوەی سنووری نێوانیان ستەم‬ ‫بێت‪ .‬گرنگی ئەم ئەدەبە لە دووبارە دۆزینەوەی‬ ‫ئەو خولیا و بڕوا ناواخنییانەی مرۆڤی جیهانی‬ ‫نوێ بوو بە سیحر‪ ،‬دۆزینەوەی دونیایەکی گەورە‬ ‫لە قبوڵکردنی نالۆژیکییەتی خەیاڵ و‪ ،‬قبوڵکردنی‬ ‫جۆرێک لە فەنتازیا کە بااڵنس بداتە ئەو خودە‬

‫«‬

‫مەرگی مارکیز مەرگی قۆناغێکە کە تێیدا ئینسانەکانی‬ ‫جیهانی نوێ بە دووی جۆرێکی تر لە شوناسی ئینسانیدا‬ ‫دەگەڕان کە ڕزگارکەریان بێت لە ماشێنی کار و بەکااڵکردن‬

‫ماندوو و ڕۆحبزرکردووەی ئینسانی مۆدێرن‪ ،‬لە‬ ‫چیرۆکە واقیعییەکانیاندا‪.‬‬ ‫مارکیز کاریگەریی گەورە و ڕاستەوخۆی لەسەر‬ ‫هەندێک ڕۆماننووسی کورد هەبووە و هەیە‪،‬‬ ‫هەندێک لە ڕێی بەکۆنتێکستکردنی فەنتازیا و‬ ‫خەیاڵ و خولیا بۆ جوانیی و جاویدانی‪ .‬سیاقێکی‬ ‫مێژوویی کوردانەی بەبەردەوامی دەجوڵێنێت و‬ ‫کاریگەرتری دەکات و دەیکاتە خاڵێکی کاریگەر‬ ‫تێکراو‪ .‬هەندێکیش لەڕێی تێکشکاندنی ڕوانگەی‬ ‫مێژوو و درۆبگۆیی لە گێڕانەوەی ڕووداوە‬ ‫میژووییەکاندا‪ .‬مەرگی مارکیز مەرگی قۆناغێکە‬ ‫کە تێیدا ئینسانەکانی جیهانی نوێ بە دووی‬ ‫جۆرێکی تر لە شوناسی ئینسانیدا دەگەڕان کە‬ ‫ڕزگارکەریان بێت لە ماشێنی کار و بەکااڵکردن‬ ‫و بەپارەکردنی هەموو چەمکەکانک کاتێک ئەم‬ ‫بەکااڵکردنە خەریک بوو تەواوی هزری ئینسانی‬ ‫داگیر بکات‪ ،‬لە کاتێکدا مێژووێتی کاسۆلیسیزم‬ ‫دەسەوسان لە پێش ئەو قەیرانە گەردوونیەدا‬ ‫وەستا بوو‪ .‬گێڕانەوەی هەیبەت بۆ فەنتازیا‬ ‫و درۆ گەورە و جوانەکانی ڕۆح بااڵنسی هەرە‬ ‫گەورە بوون بۆ جیهانێک کە نە کۆڵۆمبیا تێیدا‬ ‫توانی ببێتە جەستەیەکی ئارام‪ ،‬نە جیهان هێشتا‬ ‫جەنگی داگیرکردنی ئینسانی تێدا براوەتەوە‪.‬‬

‫‪8‬‬

‫ثاشكؤيةكى تايبةتى ضاودَير بؤ مةرطى طابرَيل طارسيا ماركيز‬

‫ذمارة (‪ )12‬دوو شةممة ‪2014/4/21‬‬

‫له‌ كاردانه‌وه‌ی مه‌رگی گابۆی مه‌زندا‬ ‫"پیاوێکی پایەبەرز مردووە‪ ،‬کارەکانی ئەو پایەبڵندی و شکۆی بەخشییە‬ ‫ڕەوانبێژیی زمانمان‪ -".‬ماریۆ بارگاس یۆسا‬

‫ماوەیەکی زۆر دوای مردنیشی بەردەوام دەبێت‪ -".‬پیتەر ئینگڵەند‪:‬‬ ‫سکرتێری هه‌میشه‌یی ئه‌كادیمیای سوێدی‪ -‬بۆ خه‌اڵتی نۆبێل‬

‫"ئه‌گه‌ر ڕۆمانێك هه‌بێت كاری له‌ نووسه‌ر ‌ه ئێرانییه‌كان كردبێت ئه‌وا‬ ‫سه‌دساڵ ته‌نیایییه‌‪ -".‬محه‌مه‌د عه‌لی سپانلوو‬

‫"ماركیز ڕووداوێك بوو ك ‌ه ل ‌ه ئه‌ده‌بیاتدا ڕووی دا‪ .‬ناتوانم باوه‌ڕ ب ‌ه‬ ‫"ئەو ماندێالی ئەدەب بوو‪ -".‬کرۆستۆبال پێرا‪ ،‬دایرێکتەری ئێدیتۆریالی‬ ‫"ئەگەر ئەوت خوێندبێتەوە ئەوە دەزانیت کە ئەو لە ڕاستیدا‬ ‫مردنه‌كه‌ی بكه‌م‪ ،‬ته‌نیا وێنه‌ی دواده‌ركه‌وتنه‌كه‌ی ل ‌ه جه‌ژنی له‌دایكبوونیدا په‌خشگه‌ی پەنگوین ڕاندەم هاوس لە مەکسیک‬ ‫له‌ خه‌یاڵمدا ده‌هێڵمه‌و ‌ه ك ‌ه پێده‌كه‌نی‪ ".‬مه‌حموود ده‌وڵه‌تئابادی‬ ‫نەڕۆیشتووە‪ .‬ئەو لە ئەودنیای داهێنەریی خۆیدایە‪ ،‬لە ماکۆندۆی‬ ‫"ئەو توانای بینینی ئەو چیرۆکانەی هەبوو کە زۆربەمان لەبەرچاوماندان خۆیدا‪ -".‬ئێدویج دانتیکات نووسەری هایتی‪ -‬ئەمه‌ریکی‬ ‫"ئەو دنیای ئەدەبی بە من ناساند‪ .‬لە کتێبەکانی ئەودا خێزانەکەمم و تێبینییان ناکەین؛ ئەو به‌مجۆر ‌ه تاک بوو‪ -".‬سێرجیۆ ڕامیرێز مێرکادۆ‬ ‫"کوبا ئازاری مەرگی ئەو دەچێژێت‪ ،‬هەروەک هەموو خوێنەرانی‬ ‫دۆزییەوە‪ ،‬واڵتەکەم‪ ،‬هەموو ئەو کەسانەی لە تەواوی ژیانمدا ناسیومن‪ .‬نووسەری نیکاراگوایی‬ ‫ڕەنگ و ڕیتم و پشتگوێخستنی کیشوەرەکەمم دۆزییەوە‪ -".‬ئیزابێل ئالێنده‌‬ ‫نووسەرێکی وێنەیی دەیچێژن‪ -".‬میگوێل بارنێت نووسەر و بابەتنووسی‬ ‫"زۆرم شه‌ڕ له‌گه‌ڵ به‌رهه‌مه‌كانی ماركیزدا كرد تا توانیم شێوازی کوبایی‬ ‫تایبه‌ت ب ‌ه خۆم بدۆزمه‌وه‌‪ ".‬مۆ یان‬ ‫"نووسەرێکی مەزن به‌جێی هێشتین‪ ،‬بەاڵم بەرهەمە مەزنەکانی‬ ‫لەگەڵماندا دەمێننەوە‪ .‬زۆرێک لە نووسەران تەنیا سێبەرن‪ ،‬بەاڵم گابرێل‬ ‫"هێشتا ئاماده‌ نیم قه‌بووڵی بكه‌م كه‌ ئه‌و مردووه‌‪ ".‬ڤان یێ‪ -‬وه‌رگێڕی‬ ‫ئاماده‌كردن و وه‌رگێڕانی ل ‌ه ئینگلیزییه‌وه‌‪ :‬چرا نه‌وزاد‬ ‫گارسیا مارکیز سەر بە ئەوانە بوو کە سێبەر پەخش دەکەنەوە و بۆ چینیی ماركیز‬

‫مەراسیمی ماڵئاوایی لە گابۆ‬

‫مارکیز‬ ‫لە چەند دێڕێکدا‬

‫گابرێل گارسیا ماركیز‪ ،‬ل ‌ه شه‌شی مارسی ‪1927‬ـدا ل ‌ه الدێی ئاركاتاكا‪ -‬سه‌ر ب ‌ه‬ ‫كۆڵۆمبیا ل ‌ه دایك بوو‪ .‬ب ‌ه درێژاییی ژیانی وه‌ك‪ ،‬ڕۆماننووس‪ ،‬كورته‌چیرۆكنووس‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ڕۆژنامه‌وان‪ ،‬باڵوكار و چاالكوانی سیاسی ناسرا و له‌ جیهاندا به ناوی خۆمانه‌ ‌‬ ‫"گابۆ" یان "گابیتۆ" ناوی ده‌ركرد‪ .‬پاش گێرمه‌وكێشه‌ له‌گه‌ڵ سه‌رۆكی ده‌وڵه‌تی‬ ‫كۆڵۆمبیا ڕاوه‌دوو نرا و ل ‌ه مه‌كسیكدا نیشته‌جێ بوو‪.‬‬ ‫ل ‌ه ‪1941‬ـه‌و‌ه ده‌ستی كرد ب ‌ه باڵوكردنه‌وه‌ی نووسینه‌كانی ل ‌ه ڕۆژنامه‌ی‬ ‫‪ Juventude‬كه‌ تایبه‌تی خوێندكاران بوو‪.‬‬ ‫ل ‌ه ساڵی ‪1954‬ـدا وه‌كوو هه‌واڵنێری "ئال سپكتادۆر" چوو بۆ ڕۆما و ل ‌ه ساڵی‬ ‫‪1955‬ـدا پاش داخرانی ڕۆژنامه‌كه‌ی چوو ب ‌ۆ پاریس‪.‬‬ ‫ل ‌ه سه‌فه‌رێكی كورتدا بۆ كۆڵۆمبیا‪ ،‬ل ‌ه ‪1958‬ـدا له‌گه‌ڵ ده‌ستگیرانه‌كه‌یدا‬ ‫"مێرسێدس پارچا"ـدا زه‌واجی كرد‪.‬‬ ‫ل ‌ه ‪1961‬ـدا چوو‌ه مه‌كسیك تا له‌وێ بژی‪.‬‬ ‫ل ‌ه ‪1965‬ـه‌و‌ه تا ‪ 1967‬سه‌رقاڵی نووسینی "سه‌دساڵ ته‌نیایی" بوو‪1982 .‬ـدا ب ‌ه‬ ‫تایبه‌ت له‌به‌ر ئه‌م ڕۆمان ‌ه خه‌اڵتی نۆبێلی پێ به‌خشرا‪.‬‬ ‫یه‌كه‌م ڕۆمانی ب ‌ه ناوی "كڕێوه‌ی گه‌اڵ" نزیك ب ‌ه حه‌وت جار ڕه‌ت كرایه‌وه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه یادداشتێكی په‌نجاكاندا نووسیویه‌تی‪" :‬ئه‌گه‌ر كریستۆف كۆڵۆمبس ئه‌مه‌ریكای‬ ‫دۆزییه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وا منیش ڕۆژێك ده‌بێت به‌ ئه‌مه‌ریكا بڵێم كه‌ گابریڵ گارسیا ماركیز‬ ‫كێیه‌‪ ".‬سه‌ره‌نجام ڕۆمانه‌كه‌ چاپ كرا و له‌ ئاست كاره‌كانی ویلیام فۆكنه‌ردا وه‌سف‬ ‫كرا‪.‬‬ ‫له‌ ده‌یه‌ی هه‌شتادا دیسان چووه‌وه‌ كۆڵۆمبیا و ڕووبه‌ڕووی هه‌ڕه‌شه‌ی سوپا‬ ‫بووه‌وه‌‪ .‬بۆیه‌ له‌گه‌ڵ هاوسه‌ر و دوو منداڵه‌كه‌یدا "ڕۆدریگۆ‪ -‬میوزیسیان‪ /‬گۆنزالۆ‪-‬‬ ‫گرافیست" به‌ یه‌كجاری چوو بۆ مه‌كسیك كه‌ له‌وێ بژی‪.‬‬ ‫ل ‌ه ‪1999‬ـدا وه‌ك پیاوی ساڵی ئه‌مه‌ریكای التین هه‌ڵبژێردرا و ل ‌ه ‪2000‬ـدا خه‌ڵكی‬ ‫كۆڵۆمبیا به‌ ڕه‌سمی داوایان له‌ سه‌رۆككۆمار كرد گه‌ڕانه‌وه‌ی ماركیز قه‌بووڵ بكات‪،‬‬ ‫ك ‌ه ماركیز خۆی ڕازی نه‌بوو‪.‬‬ ‫ل ‌ه ‪1999‬ـدا نه‌خۆش كه‌وت و كار گه‌یشته‌ ئه‌وه‌ی كه‌ "نامه‌ی ماڵئاوایی" نووسی‪.‬‬ ‫پاشان ده‌ستی كرد به‌ نووسینه‌وه‌ی بیره‌وه‌رییه‌كانی‪ ،‬كه‌ ل ‌ه ‪2002‬ـدا به‌ ناوی‬ ‫"زیندووم بۆ ئه‌ویی بگێڕمه‌وه‌" باڵو بووه‌وه‌‪.‬‬ ‫دوایین ڕۆمانی ل ‌ه ‪2004‬ـدا ب ‌ه ناوی "به‌ یادی سۆزانیی ‌ه خه‌مباره‌كانم" باڵو بووه‌وه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه ‪2006‬ـدا ڕایگه‌یاند ك ‌ه له‌ ساڵی ‪2005‬ـدا ته‌نانه‌ت یه‌ك ڕسته‌یشی نه‌نووسیو‌ه‬ ‫و هه‌ر له‌و ساڵه‌یشدا گوتی كه‌ ئیتر مه‌یلێكی بۆ نووسین نه‌ماو‌ه و ته‌ما مردنیش‬ ‫چیتر هیچی نه‌نووسی‪.‬‬ ‫ل ‌ه ‪2012‬ـدا هه‌واڵێك باڵو بووه‌ ك ‌ه باسی له‌ تووشبوونی به‌ نه‌خۆشیی‬ ‫له‌بیرچوونه‌وه‌ ده‌كرد‪.‬‬ ‫سه‌ره‌نجام ل ‌ه ‪17‬ـی ‪4‬ـی ‪2014‬ـدا ل ‌ه ماڵه‌كه‌ی خۆیدا ل ‌ه مه‌كسیكۆسیتی كۆچی‬ ‫دوایی كرد‪ .‬ڕۆژێك داوتر له‌سه‌ر دوای خۆی ته‌رمه‌كه‌ی سووتێنرا‪.‬‬ ‫دواده‌ركه‌وتنی ماركیز ل ‌ه ‪6‬ـی مارسی ‪2014‬ـدا بوو ك ‌ه جه‌ژنی له‌ دایكبوونی‬ ‫‪87‬ـساڵه‌ی بوو‪.‬‬ ‫له‌ كاره‌ به‌ناوبانگه‌كانی‪:‬‬

‫كڕێوه‌ی گه‌اڵ‪ .‬كاتژمێری شووم‪ .‬كه‌س نام ‌ه بۆ كۆڵۆنێڵ نانووسێت‪ .‬سه‌دساڵ‬ ‫ته‌نیایی‪ .‬ڕاپۆرتی مه‌رگێكی پێشوه‌خت ڕاگه‌یه‌ندراو‪ .‬له‌ عه‌شق و شه‌یتانه‌كانی‬ ‫تره‌وه‌‪ .‬پاییزی باوكساالر‪ .‬ژه‌نه‌ڕاڵ له‌ دااڵنی خۆیدا‪ .‬خۆشه‌ویستی ل ‌ه زه‌مه‌نی‬ ‫كۆلێرادا‪ .‬دوازد‌ه چیرۆكی سه‌رگه‌ردان‪ .‬یادنووسه‌كانی پێنجساڵه‌‪ .‬یادنووسه‌كانی‬ ‫ڕۆژانی ته‌نیایی‪ .‬واڵتێك بۆ مندااڵن‪.‬‬ ‫له‌م سااڵنه‌یدا دواییدا بڕیار بوو كۆمه‌ڵه‌چیرۆكێكی تازه‌ی باڵو ببێته‌و‌ه ب ‌ه ناوی‬ ‫"له‌ ئۆگه‌ستدا یه‌كتر ده‌بینین" كه‌ هێشتا خوێنه‌ره‌كانی ل ‌ه چاوه‌ڕانیدا هێشتووه‌ته‌و‌ه‬ ‫و هیچ ده‌نگێكیشی نه‌ماوه‌‪.‬‬

‫لە ژمارەی داهاتوودا‬ ‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫دەقی شیعریی نوێی‬ ‫فەرهاد پیرباڵ‬ ‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )٤٠5‬دووشةممة ‪ 2014/4/21‬ثاشكؤيةكي هةفتانةي رةخنةيي ئةدةبي روناكبرييية‬

‫بۆ یه‌كه‌مینجار ڕۆمانی ته‌پڵى ته‌نه‌كه‌ى‬ ‫گوینته‌ر گراس ده‌كرێت به‌ كوردى‬ ‫ئا‪ :‬پێشه‌وا محه‌مه‌د‬ ‫بۆ یه‌كه‌مینجار‪« ،‬ته‌پڵى ته‌نه‌كه»‪ ،‬ڕۆمانى‬ ‫ڕۆماننووسى به‌ناوبانگى ئه‌ڵمانى‪ ،‬گوینته‌ر گراس‪،‬‬ ‫ل ‌ه الیه‌ن «كه‌ریم په‌ڕه‌نگ»ـى وه‌رگێڕه‌وه‌ ده‌كرێت‬ ‫ب ‌ه كوردى و بڕیاره‌ كتێبه‌ك ‌ه ل ‌ه الیه‌ن ناوه‌ندى‬ ‫ڕۆشنبیریى ئه‌ندێشه‌و‌ه له‌ نێوان مانگه‌كانى «‪-9‬‬ ‫‪»10‬ـى ئه‌مساڵدا چاپ و باڵو بكرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫گوینته‌ر گراس‪ ،‬ل ‌ه ساڵی ‪١٩٢٧‬ـدا ل ‌ه دانتسیگ‬ ‫ل ‌ه دایك بووه‌ و ته‌پڵی ته‌نه‌كه‌ له‌ ساڵی ‪١٩٥٩‬ـدا‬ ‫نووسراوه‌ و یه‌كه‌م ڕۆمانی ئه‌و نووسه‌ره‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫چه‌ندان ڕۆمانى ترى به‌دوادا هات‪.‬‬ ‫كه‌ریم په‌ڕه‌نگ‪ ،‬ده‌رب��اره‌ى ناوه‌ڕۆكى ڕۆمانى‬ ‫ته‌پڵى ته‌نه‌كه‌‪ ،‬به‌ ڕه‌خنه‌ى چاودێرى وت‪« :‬ئه‌م‬ ‫ڕۆمان ‌ه باس له‌ كوڕێك ده‌كات كه‌ ساڵی ‪١٩٢٤‬‬ ‫ل ‌ه دایك بووه‌ و باسى ژیانی خۆی و ماڵباته‌كه‌ی‬ ‫ده‌كات له‌ سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی بیسته‌مدا هه‌تا دوای‬ ‫جه‌نگى دووه‌م��ی جیهانى‪ .‬ئۆسكار ماتسه‌رات‪،‬‬ ‫هه‌موو شتێكی بینیوه‌ و بیستووه‌‪ ،‬هیچ نه‌ماو‌ه‬ ‫نه‌یبینێت و نه‌یبیستبێت‪ ،‬ئه‌مه‌ش له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫گوێی زۆر سووك ‌ه و ل ‌ه كاتی له‌دایكبوونیدا‬ ‫مێشكی گه‌شه‌ی ته‌واوی ك��ردووه‌‪ .‬ئۆسكار هه‌ر‬ ‫ل ‌ه سه‌ره‌تاوه‌ دووره‌په‌رێز و ڕیزپه‌ڕه‌‪ ،‬ده‌توانێت‬ ‫به‌ ته‌پڵلێدان خۆی ل ‌ه واقیع بشارێته‌وه‌ و ب ‌ه‬ ‫ده‌نگه‌كه‌ى شووشه‌ بشكێنێت‪ ،‬وه‌كوو تاقه‌مرۆڤی‬ ‫ساغ خۆی ل ‌ه دونیای ڕووكه‌شی‪ ،‬درۆ و تاواندا‬ ‫ده‌سه‌لمێنێت‪».‬‬

‫وتیشى‪« :‬جگ ‌ه ل ‌ه جوانیی ڕۆمانه‌ك ‌ه و نایابیی‬ ‫ئه‌و زمانه‌ی گراس پێی ده‌نووسێت‪ ،‬حه‌زم كرد‬ ‫خوێنه‌ری كوردیش له‌ چێژبردن له‌ شاكارێكی له‌و‬ ‫جۆره‌ بێبه‌ش نه‌بێت‪».‬‬ ‫ڕۆمانه‌كانى گراس‪ ،‬ڕۆمانى ئاسان نیین‪ ،‬نه‌ك‬ ‫ته‌نها بۆ وه‌رگێڕان‪ ،‬به‌ڵكوو بۆ خوێندنه‌وه‌ش‪،‬‬ ‫سه‌باره‌ت ب ‌ه قورسى و سه‌ختیى ئه‌و وه‌رگێڕانه‌‪،‬‬ ‫په‌ڕه‌نگ وتى‪« :‬ئه‌گه‌رچی وه‌رگێڕانی ئه‌م ڕۆمان ‌ه‬ ‫بۆ من كارێكی زۆر سه‌خت ب��وو و ل ‌ه م��اوه‌ى‬ ‫وه‌رگێڕانی ئه‌و هه‌شتسه‌د الپ��ه‌ڕه‌ی��ه‌ى ته‌پڵى‬ ‫ته‌نه‌كه‌دا ده‌متوانی د‌ه كتێبی تر وه‌ربگێڕم‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌و شه‌ڕه‌نگێزییه‌م له‌گه‌ڵ ئه‌و ڕۆمانه‌دا بۆ ئه‌وه‌ش‬ ‫بوو‪ ،‬كه‌ خوێنه‌ری كورد وا وێنا نه‌كات زۆربه‌ی‬ ‫ئه‌و شتانه‌ی له‌ ئه‌ده‌بی جیهانیدا هه‌ن ئه‌ده‌بی‬ ‫ئاسانن‪ ،‬هیوادارم له‌ حه‌قی هاتبم و توانیبێم‬ ‫حه‌قی خۆی بده‌مێ‪».‬‬ ‫وه‌رگێڕ هیواخواز‌ه كار ل ‌ه به‌رهه‌مه‌كانى ترى‬ ‫گراسدا بكات و وتى‪« :‬حه‌ز ده‌كه‌م ئه‌گه‌ر بكرێت‬ ‫زۆر به‌رهه‌می تری گراس بكه‌م ‌ه كوردی‪ ،‬ده‌زانم‬ ‫خوێندنه‌وه‌ی گراس هێند‌ه ئاسان نییه‌‪ ،‬نه‌ك‬ ‫هه‌ر بۆ خوێنه‌ری كورد‪ ،‬ته‌نانه‌ت بۆ خوێنه‌ری‬

‫ده‌رۆستى زمانى دیكه‌ نایه‌ن‪ ،‬به‌اڵم ته‌ئكیدى‬ ‫له‌وه‌ كرده‌وه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ ئه‌و‌ه ناگه‌یه‌نێت وه‌رگێڕان‪،‬‬ ‫به‌تایبه‌ت وه‌رگێڕانى ئه‌ده‌بى مه‌حاڵ بكات‪.‬‬ ‫ئه‌و وتى‪« :‬به‌اڵم ئه‌م ‌ه ئه‌ركی وه‌رگێڕ قورستر‬ ‫ده‌كات‪ ،‬نه‌بوونی فه‌رهه‌نگی باش و گشتگر بۆ‬ ‫چه‌مك و وش ‌ه له‌ هه‌موو بواره‌كاندا وه‌رگێڕ ناچار‬ ‫ده‌كات خۆی ب ‌ه سه‌لیقه‌ی خۆی وشه‌ هاوماناكان‬ ‫له‌ به‌رامبه‌ر زمانه‌كه‌ی تر دابنێت‪ .‬من له‌و‬ ‫بڕوایه‌دام كێشه‌ جه‌وهه‌رییه‌ك ‌ه له‌ ماندووبوونی‬ ‫زیاتری وه‌رگێڕدایه‌‪ ،‬كێشه‌یه‌كی جه‌وهه‌ریی دیك ‌ه‬ ‫ئه‌وه‌یه‌ ك ‌ه خوێنه‌ری ئێم ‌ه فێری خوێندنه‌وه‌ی‬ ‫شتی ساد‌ه كراو‌ه و ئێستا چاوه‌ڕوانی شتی ساد‌ه‬ ‫ده‌كات و هه‌ندێ جاریش ساده‌كردنه‌و‌ه ل ‌ه ڕۆحی‬ ‫به‌رهه‌مه‌ وه‌رگێڕاوه‌كه‌ ده‌كوژێت‪».‬‬ ‫ل��ه‌و ب��اره‌ی��ه‌ش��ه‌وه‌ ڕه‌خ��ن��ه‌ى ل�� ‌ه به‌شێك ل ‌ه‬ ‫وه‌رگێڕه‌كانى خۆمان گرت و ده‌ڵێت‪« :‬وه‌رگێڕی‬ ‫ئێمه‌ ده‌یه‌وێت ل ‌ه ماوه‌یه‌كی كورتدا ڕۆمانێكی پاولۆ‬ ‫كۆیلۆ بكات به‌ كوردی و خوێنه‌رێكی كوردیش‬ ‫ده‌یه‌وێت ل ‌ه ماوه‌یه‌كی كورتدا به‌ زمانێكی ساد‌ه‬ ‫بیخوێنێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌گینا بۆچی ئه‌و هه‌موو به‌رهه‌مه‌ی‬

‫كه‌ریم په‌ڕه‌نگ‪ :‬ده‌متوانى به‌و ماوه‌یه‌ى ته‌پڵى ته‌نه‌كه‌م‬ ‫تێیدا وه‌رگێڕاوه‌‪ ،‬ده‌ ڕۆمانى ترم بكردایه‌ به‌ كوردى‬ ‫گوینته‌ر گ��راس‪ ،‬ل ‌ه ساڵی ‪1999‬ـ��دا خه‌اڵتی‬ ‫نۆبێلی پێ به‌خشراوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و وه‌رگێڕ‌ه ڕاشیگه‌یاند‪ ،‬له‌ چه‌ندان كتێبدا‬ ‫ئاماژ‌ه بۆ ئه‌و‌ه كراوه‌‪ ،‬كه‌ وه‌رگێڕانی به‌رهه‌مه‌كانی‬ ‫گراس به‌ شێوه‌یه‌كی گشتی ئه‌گه‌ر مه‌حاڵ نه‌بێت‬ ‫ئه‌وا زۆر سه‌خته‌‪ .‬هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌یه‌ گراس خۆی‬ ‫ساڵی چه‌ندجارێك ده‌وره‌ بۆ وه‌رگێڕی كتێبه‌كانی‬ ‫ده‌كاته‌و‌ه هه‌تا كێشه‌یان له‌ كاتی وه‌رگێڕانی‬ ‫كتێبه‌كانیدا نه‌یه‌ته‌ پێش‪.‬‬

‫ئەلبومی‬ ‫(بێ تۆ)ی کانی‬ ‫لە ڕاپۆرتێکی‬ ‫ڕەخنەی چاودێردا‪.‬‬ ‫ژمارەی داهاتوو‬

‫ئه‌ڵمانییش‪ .‬من ‪ ٣٥‬ساڵ ‌ه له‌ نه‌مسا ده‌ژیم و جگ ‌ه كۆیلۆ و عه‌زیز نه‌سینمان ب ‌ه ك��وردی هه‌ی ‌ه و‬ ‫ل ‌ه هاوڕێی نه‌مساوی هاوڕێی ئه‌ڵمانییشم هه‌یه‌‪ ،‬جه‌یمس جۆیس‪ ،‬ئومبێرتۆ ئێكۆ‪ ،‬كلێزیۆمان ب ‌ه‬ ‫كاتێ وتم له‌مه‌ودوا گراس وه‌رده‌گێڕم پێكه‌نینیان كوردی نییه‌؟»‬ ‫كه‌ریم په‌ڕه‌نگ‪ ،‬زیاتر ل ‌ه ‪ 40‬ساڵه‌ سه‌رقاڵى‬ ‫پێم ده‌هات‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌وان چێژ له‌ خوێندنه‌وه‌شی‬ ‫كارى ئه‌ده‌بییه‌ و جگ ‌ه ل ‌ه نووسینى شیعر و كارى‬ ‫نابینن‪».‬‬ ‫ل ‌ه وه‌اڵمى ئه‌و پرسیاره‌شدا‪ ،‬كه‌ ئاخۆ زمانى ئه‌ده‌بیى تایبه‌تى خ��ۆى‪ ،‬هاوكات وه‌رگێڕێكى‬ ‫ك��وردى ده‌ره‌قه‌تى ك��اره‌ ئه‌ده‌بییه‌ قورسه‌كان چاالكه‌ و تا ئێستا چه‌ندان شاكارى گ��ه‌وره‌ى‬ ‫دێت بۆ وه‌رگێڕان‪ ،‬كه‌ریم په‌ڕه‌نگ ئاشكراى كرد‪ ،‬ئه‌ده‌بیى جیهانیی ك���ردوو‌ه به‌ ك��وردى و ل ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵێك گرفت ل ‌ه زمانى ئێمه‌دا هه‌ن ك ‌ه زۆرجار ده‌ره‌وه‌ى واڵت نیشته‌جێیه‌‪.‬‬

‫سێسه‌د هه‌زار پیاو‬

‫نوێترین كۆمه‌ڵه‌چیرۆكی هارووكی مۆراكامی‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫هه‌وادارانی به‌رهه‌مه‌كانی هارووكی مۆراكامی‪ ،‬تا‬ ‫نیوه‌شه‌وی هه‌ینیی ڕابردوو‪ ،‬له‌ سه‌ره‌دا‪ ،‬بۆ كڕینی‬ ‫یه‌كه‌مین كۆمه‌ڵه‌چیرۆكی ئه‌م نووسه‌ر ژاپۆنییه‌‪ -‬ل ‌ه‬ ‫ماوه‌ی نۆ ساڵی ڕابردوودا؛ وه‌ستان و چاوه‌ڕێیان‬ ‫كرد‪.‬‬

‫خوێنەرەکانی مۆراکامی‪ ،‬لە کاتی کڕینی (پیاوان بەبێ ژنان)دا‬

‫سه‌ره‌گرتن و تا نیوه‌شه‌و وه‌ستان ل ‌ه پشت كتێبفرۆشییه‌كانه‌و‌ه بۆ كڕینی به‌رهه‌می تازه‌ی‬ ‫هارووكی مۆراكامی‪ ،‬بووه‌ت ‌ه به‌شێك ل ‌ه نه‌ریتی خوێنه‌ره‌كانی مۆراكامی‪ .‬كتێب ‌ه تازه‌كه‌ی بریتیی ‌ه‬ ‫ل ‌ه كۆمه‌ڵه‌چیرۆكێك ك ‌ه ناوی «پیاوان به‌بێ ژنان»ـه‌‪ .‬ئه‌م كتێب ‌ه بریتییه‌ ل ‌ه پێنج چیرۆك و‬ ‫جگه‌ له‌ یه‌ك دانه‌یان‪ ،‬ئه‌وانی تر پێشتر باڵو كراونه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫تیراژی یه‌كه‌می ئه‌م كتێب ‌ه ‪ 300‬هه‌زار دانه‌یه‌‪ ،‬كه‌ ژماره‌یه‌كی جێی سه‌رنج ‌ه بۆ كۆمه‌ڵه‌چیرۆكێك‪.‬‬ ‫نووسه‌ری «كافكا له‌ كه‌نار دەریا» پێشتر ل ‌ه ساڵی ‪2005‬ـدا كۆمه‌ڵه‌چیرۆكێكی بچكۆله‌ی ب ‌ه‬ ‫ناوی «چیرۆك ‌ه سه‌یره‌كان له‌ تۆكیۆوه» خست ‌ه بازاڕه‌وه‌‪ .‬جێی ئاماژه‌پێدان ‌ه كۆمه‌ڵه‌چیرۆك ‌ه‬ ‫تازه‌كه‌ی به‌ شێوه‌ی ئۆنالینیش ده‌خرێته‌ به‌رده‌ست كتێبدۆستانه‌وه‌‪.‬‬ ‫نووسه‌ری «پیاوان به‌بێ ژنان» له‌ ئێستادا شه‌ستوپێنج ساڵیه‌تی‪.‬‬

‫عێراقییەک‬ ‫لە پاریس‬ ‫ڕۆم���ان���ی ن����ووس����ەری ع��ێ��راق��ی‬ ‫(سەمۆئێل شەمعون) و وەرگێڕانی‬ ‫(س��ەب��اح ئیسماعیل)ە ئێستا لە‬ ‫کتێبفرۆشییەکاندایە‪.‬‬ ‫ن��ووس��ه‌ر خ��ۆی ده‌رب����اره‌ی ئه‌و‬ ‫ڕۆمانه‌ی نووسیویه‌تی‪( :‬ڕۆمانه‌ک ‌ه‬ ‫ژی��ان��ن��ام��ه‌ی��ه‌ک��ی ڕووت����ی خ��ۆم��ه‌‪،‬‬ ‫ویستووم ‌ه تیایدا وه‌س��ف��ی ئه‌و‬ ‫ئه‌شکه‌نجه‌یه‌ بکەم که‌ به‌ده‌ست‬ ‫پ��ی��اوان��ی پۆلیسی ع��ه‌ره‌ب��ه‌و‌ه‬ ‫چه‌شتوومە‪ ،‬به‌تایبه‌ت ل ‌ه سووریا‬ ‫و ئه‌رده‌ن و لوبنان‪ ،‬هه‌روه‌ها ئه‌و‬ ‫ژیانه‌ سه‌خته‌ش هێور بکەمه‌وه‌‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ک��اره‌ک��ت��ه‌ری ڕۆم��ان��ه‌ک�� ‌ه‬ ‫ل��ه‌و زس��ت��ان��ه‌ س���اردان���ه‌دا ل ‌ه‬ ‫شه‌قامه‌کانی پاریسدا تێیدا ژیاوه‌)‪.‬‬

‫گابۆ‬

‫لەم ژمارەیەدا‪ ،‬گابۆ دەبێتە دوانزەیەمین پاشکۆی چاودێر‬ ‫تایبەت بە مەرگی گابرێل گارسیا مارکیز‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٠5‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٤/21‬‬

‫‪2‬‬

‫ماڵئاوا‬ ‫گابۆی‬ ‫مەزن‬

‫میخائیل شۆلۆخۆڤ ئاشنای ڕووباری دۆن‬

‫««‬

‫سوارچاکێك له‌ ئه‌ده‌بی کازاکییه‌وه‌‬

‫حه‌سیب شوانی‬ ‫ک���ه‌س گومان���ی ل���ه‌و‌ه نه‌ب���وو‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ش���ۆلۆخۆڤ تایبه‌تمه‌ندت���ر ب���وو له‌ناو‬ ‫نووس���ه‌ر و ئه‌دیبانی تری س���ۆڤییه‌تدا‪.‬‬ ‫نووس���ه‌ر زۆر جاران ل ‌ه شارۆچکه‌که‌یه‌و‌ه‬ ‫«ڤیۆشینسکایا» بیروبۆچوونه‌کانی خۆی‬ ‫ده‌رده‌بڕی بێ ترس���ان ل ‌ه لێپێچینه‌و‌ه و‬ ‫زیندانیکردن‪ ،‬له‌ بارودۆخێکی دژواردا ک ‌ه‬ ‫ڕه‌شبگیری و چه‌وساندنه‌وه‌ به‌رده‌وام بوو‬ ‫دژی ڕۆشنبیرانی سۆڤییه‌ت له‌ سه‌رده‌می‬ ‫س���تالیندا‪ .‬له‌ ده‌ربڕینی بۆچوونه‌کانیدا‬ ‫ش���ۆلۆخۆڤ ڕاس���ته‌وخۆ دژایه‌تی���ی‬ ‫سیاس���ه‌ته‌کانی حزبی شیوعی نه‌ده‌کرد‪،‬‬ ‫به‌ڵک���وو ده‌یویس���ت چه‌ن���ده‌ ده‌توانێت‬ ‫گۆڕانکاریی باش به‌سه‌ر ئه‌و سیاسه‌تانه‌دا‬ ‫بهێنێت‪ .‬ئه‌وه‌ی جێگه‌ی سه‌رنجه‌‪ ،‬نووسه‌ر‬ ‫له‌ خودی س���تالین نه‌ده‌ترسا‪ ،‬ل ‌ه ماوه‌ی‬ ‫ده‌یان س���اڵدا چه‌ندین نامه‌ی بۆ ستالین‬ ‫ده‌نارد و ڕه‌خنه‌ی له‌ بارودۆخی گش���تیی‬ ‫واڵت ده‌گرت‪ ،‬ش���ۆلۆخۆڤ توانی زۆرێک‬ ‫ل ‌ه هاوڕێ نووس���ه‌ر و ڕۆشنبیره‌کانی ل ‌ه‬ ‫زیندانه‌کاندا بهێنێته‌ ده‌ر‪.‬‬ ‫قورس ‌ه لێره‌دا بڕوا بکرێ ک ‌ه شۆلۆخۆڤ‬ ‫هه‌س���تی به‌ ترس نه‌کردووه‌‪ ،‬ل ‌ه کاتێکدا‬ ‫هه‌موو هاوواڵتییه‌کی سۆڤییه‌ت چاوه‌ڕێی‬ ‫لێپێچین���ه‌وه‌ و زیندان���ی ده‌کرد له‌ کاتی‬ ‫ده‌ربڕینی بۆچوونه‌کانیدا له‌سه‌ر بابه‌تێکی‬ ‫دیاریکراو‪ .‬ئه‌و ده‌نگۆیانه‌ی که‌ دروس���ت‬ ‫بوون ده‌رباره‌ی نووسه‌ری ڕۆمانی «دۆنی‬ ‫ئارام» شۆلۆخۆڤی به‌ فه‌رمی به‌ جیهانی‬ ‫ئه‌ده‌بی س���ۆڤییه‌ت ناساند‪ .‬گومانی تێدا‬ ‫نیی ‌ه ک���ه‌ ڕۆمانی «دۆنی ئارام» یه‌کێک ‌ه‬ ‫ل ‌ه ش���اکار‌ه نایابه‌کانی ئه‌ده‌بی کالسیکی‬ ‫ڕووس���ی له‌ کات و س���ه‌رده‌می خۆیدا و‬ ‫درێژکراوه‌ی ئ���ه‌و کولت���وور‌ه ئه‌ده‌بیی ‌ه‬ ‫کالسیکییه‌ بوو‪ ،‬نووس���ه‌رانی کالسیکی‬ ‫رووس���ی هه‌میش��� ‌ه وا باو بوو الیان ک ‌ه‬ ‫له‌ نووس���ینه‌کانیاندا خوێنه‌ریان ئاش���نا‬ ‫ده‌کرد ب��� ‌ه که‌س���ایه‌تیی پاڵه‌وانێک ک ‌ه‬ ‫دوودڵه‌و زیاتر چاوه‌ڕێی داهاتوو ده‌کات‪،‬‬ ‫وه‌ک���وو «ئۆنیگین» ل���ه‌ به‌رهه‌مه‌کانی‬ ‫پوش���کیندا یاخ���ود «بیش���ورین» الی‬ ‫لێرمانتۆڤ و پاڵه‌وان ‌ه ڕۆش���نبیره‌کان ل ‌ه‬ ‫چیرۆکه‌کانی چێخه‌ڤدا‪ .‬به‌اڵم شۆلۆخۆڤ‬ ‫ئاشنامان ده‌کات ب ‌ه پاڵه‌وانێک که‌ ئومێد‬ ‫ناخوازێ به‌ڵک���وو کار ده‌کات له‌ پێناوی‬ ‫داهاتوودا‪ .‬شۆلۆخۆڤ له‌ ڕێگای گێڕانه‌و‌ه‬

‫و کاراکت���ه‌ری پاڵه‌وان���ی ڕۆمانه‌که‌یه‌وه‪-‬‬ ‫‌«گریگ���ۆری میلیخۆڤ»ـ���ه‌وه‌ خوێنه‌ر‬ ‫ده‌باته‌وه‌ بۆ س���ات ‌ه کاره‌س���اتباره‌کانی‬ ‫جه‌نگ���ی ناوخ���ۆی ڕووس���یا «‪-1918‬‬ ‫‪ ،»1922‬ئ���ه‌و ش���ێوه‌ گێڕانه‌وه‌ی���ه‌ی‬ ‫که‌ پێش���تر ل��� ‌ه ڕۆمانه‌کان���ی «ڕێگای‬ ‫ئازارچه‌ش���تن»ـی ئه‌لیکسێی تۆڵستۆی‬ ‫و ڕۆشنبیر «دوکتۆر ژیڤاگۆ»ـی بۆریس‬ ‫باسته‌رناکه‌و‌ه خوێنه‌ر پێی ئاشنا بووبوو‪.‬‬ ‫میخائیل ئه‌لێکساندرۆڤیچ شۆلۆخۆڤ‪،‬‬ ‫‪/24‬م���ای‪ ،1905 /‬ل��� ‌ه ش���ارۆچکه‌ی‬ ‫ڤیۆشینس���کایای س���ه‌ر ڕووباری دۆن ل ‌ه‬ ‫باش���ووری ڕووسیا ل ‌ه دایک بووه‌‪ ،‬باوکی‬ ‫خه‌ڵکی شارۆچکه‌ک ‌ه نه‌بوو ب ‌ه کۆچکردن‬ ‫ل���ه‌وێ گیرس���ابووه‌وه‌‪ ،‬ب���ه‌اڵم دایک���ی‬ ‫کازاکێکی ڕه‌س���ه‌ن بوو‪ .‬له‌ س���ه‌رده‌می‬ ‫منداڵیدا ش���ۆلۆخۆڤ تێکه‌ڵی کولتوور و‬ ‫هه‌س���تی ژیانی ئازادیی کازاکه‌کان بوو‪،‬‬ ‫سرووش���تی جوانی لێواره‌کانی ڕووباری‬ ‫دۆن خه‌م و ئازاره‌کانی خه‌ڵکی ناوچه‌که‌ی‬ ‫ل ‌ه بیر بردبووه‌وه‌‪ ،‬خێزانی شۆلۆخۆڤ ل ‌ه‬ ‫ڕووی ئابوورییه‌و‌ه ل��� ‌ه بارێکی گونجاودا‬ ‫ده‌ژی���ان‪ ،‬بۆی ‌ه ڕێگه‌یان ب��� ‌ه کوڕه‌که‌یان‬ ‫ده‌دا خوێندن���ی س���ه‌ره‌تایی و ناوه‌ندی‬ ‫ل ‌ه باش���ترین خوێندنگه‌کانی هه‌رێمه‌که‌دا‬ ‫بخوێنێت‪ .‬زۆر ڕووداوی سه‌رنجڕاکێش له‬ ‫‌سه‌رده‌می ژیانی هه‌رزه‌کاریی شۆلۆخۆڤدا‬ ‫باس ده‌کرێت‪ ،‬گوای��� ‌ه جارێک چاوی ب ‌ه‬ ‫«بینیستور ماخنۆ» ده‌که‌وێت ک ‌ه یه‌کێک‬ ‫بوو ل ‌ه سه‌رکرد‌ه دیاره‌کانی شۆڕشگێرانی‬ ‫ئۆکرانی له‌س���ه‌رده‌می جه‌نگی ناوخۆی‬ ‫ڕووس���یادا‪ ،‬یاخ���ود سه‌رپه‌رش���تیی‬ ‫ش���انه‌ چه‌کداره‌کانی به‌لش���ه‌فییکه‌کانی‬ ‫ک���ردووه‌ ل��� ‌ه هاتنیان ب���ۆ هه‌رێمه‌که‌و‬ ‫بردنی گه‌ن���م و دانه‌وێڵ���ه‌ی جووتیاران‬ ‫بۆ هاوکاریی ئه‌و ش���ارانه‌ی که‌ ش���ۆڕش‬ ‫تێیاندا س���ه‌ری هه‌ڵدابوو‪ .‬ش���ۆلۆخۆڤ‬ ‫خودی خۆی له‌ناو چه‌قی به‌شێکی زۆری‬ ‫ڕووداوه‌کانی جه‌نگی ناخۆی ڕووس���یادا‬ ‫ژیاو‌ه و ب��� ‌ه چاوی خ���ۆی ده‌یبینی ک ‌ه‬ ‫چۆن به‌لش���ه‌فیکه‌کان هێرشیان ده‌کرد‌ه‬ ‫سه‌ر کازاکه‌کان و ماڵوموڵکیان به‌ تااڵن‬ ‫ده‌بردن‪ ،‬که‌ دواتر ئه‌م ڕووداوان ‌ه بوون ب ‌ه‬ ‫س���ه‌رچاوه‌ی بیرۆکه‌ی نووسینی شاکاری‬ ‫ڕۆمانی «دۆنی ئارام»‪.‬‬ ‫پ���اش کۆتاییهاتن���ی جه‌نگ س���اڵی‬ ‫‪ 1923‬ش���ۆلۆخۆڤ ده‌چیته‌ مۆس���کۆ و‬ ‫وه‌ک���وو فه‌رمانبه‌رێکی بچووک ل ‌ه یه‌کێک‬

‫ل ‌ه ده‌زگاکان���ی ده‌وڵ���ه‌ت داده‌مه‌زرێت‪،‬‬ ‫ل���ه‌و کات���ه‌و‌ه به‌ه���ره‌ ئه‌ده‌بییه‌کان���ی‬ ‫س���ه‌رهه‌ڵده‌ده‌ن و په‌یوه‌ندی به‌ گرووپی‬ ‫نووسه‌رانی گه‌نجه‌وه‌ ده‌کات له‌گه‌ڵ هاورێ‬ ‫شاعیره‌کانیدا‪ -‬ئه‌لێکسانده‌ر بیزیمیسکی‬ ‫و ماکسیم گه‌ڵۆدنی و میخائیل سڤیتلۆڤ‪،‬‬ ‫ئه‌م کاره‌شی هاوکار بوو بۆی که‌ ده‌ست‬ ‫بکات ب��� ‌ه باڵوکردنه‌وه‌ی چیرۆکه‌کانی ل ‌ه‬ ‫گۆڤاره‌کانی ئه‌وکاتی مۆس���کۆدا‪ ،‬ساڵی‬ ‫‪ 1926‬دوو کۆمه‌ڵه‌چیرۆک���ی به‌ ناوه‌کانی‬ ‫«چیرۆکه‌کان���ی دۆن» و «لێ���واری‬ ‫ش���ین»ـه‌و‌ه باڵوکرده‌وه‌‪ ،‬ش���اره‌زایان و‬ ‫ڕه‌خنه‌گران���ی ئه‌ده‌بی س���ۆڤیێتی کۆک‬ ‫بوون له‌س���ه‌ر به‌هره‌مه‌ندیی شۆلۆخۆڤ‬ ‫ل���ه‌و ته‌مه‌ن���ه‌ الوێتییه‌ی���دا‪ ،‬دوای‬ ‫باڵوبوونه‌وه‌ی ئه‌و دوو کۆمه‌ڵه‌چیرۆکه‌ی‬ ‫ک���ه‌ ڕووداوه‌کانی���ان له‌س���ه‌ر جه‌نگ���ی‬ ‫ناوخۆی ڕووس���یا بوون به‌اڵم نووس���ه‌ر‬ ‫ل���ه‌گێڕانه‌وه‌کانیدا وێن���ای هه‌موو واڵتی‬ ‫ده‌کرد ب���ه‌وه‌ی ک ‌ه خ���ۆی بینیبووی ل ‌ه‬ ‫ناوچه‌کانی ڕووباری دۆندا‪ .‬ش���ۆلۆخۆڤ‬ ‫س���اڵی ‪ 1924‬ماریا گرۆموسالڤسکی ک ‌ه‬ ‫کچی سه‌رکرده‌یه‌کی کازاکه‌کان بوو مار‌ه‬ ‫ده‌کات و ت���ا کۆتایی ژیان���ی له‌گه‌ڵ ئه‌و‬ ‫خانمه‌دا ده‌ژی و له‌و خێزانداریه‌ش چوار‬ ‫منداڵیان ده‌بێت‪.‬‬ ‫س���اڵی ‪ 1926‬شۆلۆخۆڤ ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه‬ ‫بۆ شارۆچکه‌که‌ی ڤیۆشینسکایا و ده‌ست‬ ‫ده‌کات ب ‌ه نووس���ینه‌وه‌ی به‌شی یه‌که‌می‬ ‫ڕۆمان���ی «دۆنی ئارام»‪ .‬س���اڵی ‪1927‬‬ ‫به‌ش���ی یه‌که‌م و دووه‌می ئه‌و شاکاره‌ی‬ ‫ته‌واو ده‌کات و ل ‌ه گۆڤ���اری ئۆکتۆبه‌ردا‬ ‫له‌ مۆس���کۆ باڵویان ده‌کاته‌وه‌‪ ،‬سه‌ره‌تا‬ ‫ده‌نگۆی ئه‌و‌ه باڵو بووه‌وه‌ که‌ شۆلۆخۆڤ‬ ‫نووس���ه‌ری ڕاس���ته‌قینه‌ی ئ���ه‌و ڕۆمان ‌ه‬ ‫نیی ‌ه و به‌ڵکوو ده‌ستنووس���ێکی ده‌ست‬ ‫که‌وتوو‌ه و ناوی خۆی خستووه‌ته‌ سه‌ر‪،‬‬ ‫ب���ۆ به‌رپه‌رچدان���ه‌وه‌ی ئ���ه‌و ده‌نگۆیان ‌ه‬ ‫شۆلۆخۆڤ ده‌ستی کرد ب ‌ه نووسینه‌وه‌ی‬ ‫به‌شی س���ێیه‌می ڕۆمانه‌که‌ و به‌شێوه‌ی‬ ‫به‌ش به‌ش ل��� ‌ه گۆڤ���ار‌ه ئه‌ده‌بییه‌کاندا‬ ‫باڵوی ده‌کردنه‌وه‌‪ ،‬له‌یه‌کێک ل ‌ه به‌شه‌کاندا‬ ‫باس���ی ئ���ه‌وه‌ی کردبوو ک���ه‌ کازاکه‌کان‬ ‫ب���ۆ به‌رگریکردن ل ‌ه خۆی���ان ڕاپه‌ڕینیان‬ ‫به‌رپ���ا ک���ردوو‌ه دژی جه‌وروس���ته‌می‬ ‫به‌لش���ه‌فیکه‌کان‪ .‬ئ���ه‌م بۆچوونان���ه‌ی‬ ‫ش���ۆلۆخۆڤ وایانکرد که‌ باڵوکردنه‌وه‌ی‬ ‫ڕۆمانه‌که‌ی ڕابگیرێت‪ .‬ستالین ک ‌ه پێشتر‬

‫چه‌ند به‌شێکی ڕۆمانه‌که‌ی خوێندبووه‌و‌ه‬ ‫و پێی سه‌رس���ام بوو‪ ،‬ویستی چاوی ب ‌ه‬ ‫نووس���ه‌ره‌که‌ی بکه‌وێت‪ ،‬ماکسیم گۆرکی‬ ‫نووس���ه‌ری ناوداری ڕووس���یا و دۆستی‬ ‫س���تالین دیداره‌که‌ی ل ‌ه ساڵی ‪ 1931‬ل ‌ه‬ ‫ماڵی ستالیندا ڕێک خست‪ ،‬له‌و دیداره‌دا‬ ‫ستالین پشتگیریی ش���ۆلۆخۆڤی کرد ل ‌ه‬ ‫کار‌ه ئه‌ده‌بییه‌کانی���دا‪ ،‬ئه‌م���ه‌ش وایکرد‬ ‫دووباره‌ ڕێگ ‌ه بدرێت ب���ه‌ باڵوکردنه‌وه‌ی‬ ‫به‌شه‌کانی تری ڕۆمانه‌که‌ی‪.‬‬ ‫س���اڵی ‪ 1932‬به‌ش���ی یه‌که‌م���ی‬ ‫به‌رهه‌مێکی به‌ناوی «زه‌ویی یه‌که‌م» باڵو‬ ‫کرده‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه باسی گۆڕینی شێوازی کۆنی‬ ‫کشتوکاڵی ده‌کرد له‌ الدێو‌ه بۆ پێکهێنانی‬ ‫کۆمه‌ڵه‌ هه‌ره‌وه‌زییه‌ کش���توکاڵیه‌کان ک ‌ه‬ ‫س���تالین په‌یڕه‌وی ده‌کرد له‌چوارچێوه‌ی‬ ‫پالنی پێنجس���اڵه‌ی به‌ره‌وپێش���چوونی‬ ‫ئابووریی واڵتدا‪ ،‬ش���ۆلۆخۆڤ پشتگیریی‬ ‫ئه‌و سیاس���ه‌ته‌ی ده‌کرد له‌و بواره‌دا بێ‬ ‫ئام���اژ‌ه بۆکردن به‌ ده‌رکه‌وته‌ خراپه‌کانی‬ ‫زه‌وتکردنی مافی موڵکایه‌تیی جووتیاران‬ ‫ل���ه‌ زه‌وییه‌کانی خۆیان���دا‪ ،‬که‌ هه‌مووی‬ ‫بووب���وو ب ‌ه موڵکی ده‌وڵ���ه‌ت‪ .‬له‌ هه‌مان‬ ‫س���اڵدا ش���ۆلۆخۆڤ بوو ب��� ‌ه ئه‌ندامی‬ ‫حزبی ش���یوعیی س���ۆڤییه‌ت و دواتریش‬ ‫وه‌کوو س���کرتێری یه‌کێتیی نووسه‌رانی‬ ‫س���ۆڤییه‌ت هه‌ڵبژێرا‪ ،‬دووج���اری تر ل ‌ه‬ ‫س���ااڵنی ‪ 1937‬و ‪ 1938‬ش���ۆلۆخۆڤ‬ ‫چاوی به‌س���تالین که‌وته‌وه‌و هه‌ڵوێستی‬ ‫خۆی بۆ س���تالین ئاش���کرا کرد ک ‌ه دژی‬ ‫ڕه‌شبگیری و چه‌وساندنه‌وه‌ی ڕۆشنبیران ‌ه‬ ‫له‌الیه‌ن ده‌سه‌اڵته‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه دوادیداریاندا ل ‌ه‬ ‫‪ /21‬ئۆکتۆبه‌ری‪1938 /‬ـدا که‌ ئه‌ندامانی‬ ‫مه‌کته‌ب���ی سیاس���یی حزبی ش���یوعی و‬ ‫وه‌زیری ناوخۆی سۆڤییه‌ت و به‌شێک ل ‌ه‬ ‫ئه‌ندامان���ی ده‌زگای هه‌واڵگریی هه‌رێمی‬ ‫ڕۆس���تۆڤ ئاماده‌ی بوون‪ ،‬شۆلۆخۆڤیان‬ ‫تۆمه‌تبار کرد ک ‌ه نووسین و بۆچوونه‌کانی‬ ‫دژی پرنس���یپ و سیاس���ه‌ته‌بااڵکان���ی‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌‪ ،‬به‌اڵم ستالین فه‌رمانی پێکردن‬ ‫که‌ که‌س به‌ره‌نگاری شۆلۆخۆڤ نه‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫دواتر که‌ به‌شی سێیه‌می ڕۆمانی «دۆنی‬ ‫ئارام»ـی ته‌واو ک���رد‪ ،‬له‌ کۆتاییه‌کانیدا‬ ‫که‌ باڵوی ده‌کردنه‌و‌ه ئاماژه‌ی به‌وه‌ دابوو‬ ‫ک ‌ه پاڵه‌وان���ی ڕۆمانه‌ک���ه‌ی «گریگۆری‬ ‫میلیخ���ۆڤ» ئاماده‌ی��� ‌ه ب���ۆ خزمه‌ت���ی‬ ‫سه‌ربازی ل ‌ه س���ووپای سووردا‪ .‬هه‌موان‬ ‫چ���اوه‌ڕێ بوون که‌ نووس���ه‌ر کۆتاییه‌کی‬

‫ش��ۆل��ۆخ��ۆڤ خ���ودی خ��ۆی‬ ‫له‌ناو چه‌قی به‌شێکی زۆری‬ ‫ڕووداوه‌کانی جه‌نگی ناخۆی‬ ‫ه چاوی‬ ‫ه و ب‌‬ ‫ڕووسیادا ژی��او ‌‬ ‫ه چ��ۆن‬ ‫خ���ۆی ده‌ی��ب��ی��ن��ی ک��� ‌‬ ‫هێرشیان‬ ‫به‌لشه‌فیکه‌کان‬ ‫ده‌ک��رده‌ سه‌ر کازاکه‌کان و‬ ‫ه تااڵن ده‌بردن‪،‬‬ ‫ماڵوموڵکیان ب ‌‬ ‫ه‬ ‫ک �ه‌ دوات���ر ئ��ه‌م ڕووداوان���� ‌‬ ‫ه سه‌رچاوه‌ی بیرۆکه‌ی‬ ‫بوون ب ‌‬ ‫نووسینی ش��اک��اری ڕۆمانی‬ ‫ه ‪1965‬ـدا‬ ‫هل‌‬ ‫«دۆنی ئارام»‪ ،‬ك ‌‬ ‫خه‌اڵتی نۆبێلی پێ وه‌رگرت‬

‫خۆش باس بکات ل��� ‌ه ڕۆمانه‌که‌یدا به‌اڵم‬ ‫له‌ هه‌ره‌کۆتای���دا «گریگۆری میلیخۆڤ»‬ ‫به‌ره‌ن���گاری ڕژێمی ئ���ه‌وکات ده‌بێته‌وه‬ ‫‌و ده‌س���ت ده‌کات ب���ه ‌ڕاپه‌ری���ن دژی‬ ‫به‌لشه‌فیکه‌کان‪.‬‬ ‫له‌س���ه‌ر ئه‌و بۆچوونانه‌ش���ی جارێکی‬ ‫تر دووچاری هه‌ڕه‌ش���ه ‌ب���ووه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌مجاریش س���تالین ب��� ‌ه هانایه‌وه‌ هات‬ ‫و له‌ ده‌س���تگیرکردن پاراس���تی‪ .‬سااڵنی‬ ‫جه‌نگ���ی جیهان���ی دووه‌م «‪-1941‬‬ ‫‪ »1945‬وه‌ک���وو نێ���ردراوی س���ه‌ربازی‬ ‫کاری کردووه‪ ‌،‬ئه‌م کاره‌ش���ی یارمه‌تیده‌ر‬ ‫بوو ب���ۆ نووس���ینه‌وه‌ی ڕۆمانی «ئه‌وان‬ ‫له‌ پێن���اوی واڵتدا جه‌ن���گان»‪ .‬یه‌کێکی‬ ‫تر له‌ ش���اکاره‌ نایابه‌کانی ش���ۆلۆخۆڤ‬ ‫«چاره‌نووس���ی‬ ‫کورته‌چیرۆک���ی‬ ‫ئاده‌می���زاده‌« ک��� ‌ه ب���ه‌ ڕازاندنه‌وه‌یه‌کی‬ ‫ئه‌ده‌بییان���ه‌ی س���ه‌رنجڕاکێش ب���اس ل ‌ه‬ ‫چه‌شتنی ئازاره‌کانی مرۆڤێک ده‌کات ک ‌ه‬ ‫جه‌نگ هه‌موو ش���تێکی لێ زه‌وت کردوو‌ه‬ ‫ل���ه‌ ژیانیدا‪ :‬خێزان– ماڵه‌که‌ی‪ -‬که‌س��� ‌ه‬ ‫نزیکه‌کانی و گش���ت ده‌وروب���ه‌ری به‌اڵم‬ ‫هێشتا هه‌موو ئه‌مانه‌ نه‌یانتوانیوه‌ له‌سه‌ر‬ ‫ئه‌ژن���ۆ بیخه‌ن و تووش���ی سه‌رش���ۆڕیی‬ ‫بکه‌ن‪.‬‬ ‫س���اڵی ‪ 1960‬به‌ش���ی دووه‌می کتێبی‬ ‫«زه‌وی���ی یه‌که‌م»ـی باڵو کرده‌و‌ه که‌ ل ‌ه‬ ‫ڕووی ئاسته‌وه‌ ئه‌م به‌شه‌یان وه‌کوو به‌شی‬ ‫پێشووتر ده‌نگدانه‌وه‌ی نه‌بوو‪ ،‬هه‌مان ساڵ‬ ‫ش���ۆلۆخۆڤ هاوه‌ڵیی «خرۆش���ۆڤ»ـی‬ ‫س���ه‌رۆکی یه‌کێتیی سۆڤییه‌ت ده‌کات ل ‌ه‬ ‫س���ه‌ردان ‌ه مێژووییه‌که‌یدا ب���ۆ ئه‌مه‌ریکا‪.‬‬ ‫ساڵی ‪ 1965‬له‌سه‌ر کۆی به‌رهه‌مه‌کانی و‬

‫به‌ تایبه‌تیتریش شاکاری ڕۆمانی «دۆنی‬ ‫ئارام» ش���ۆلۆخۆڤ خه‌اڵت���ی نۆبێلی ل ‌ه‬ ‫بواری ئه‌ده‌بدا پێ ده‌به‌خشرێت و داهاتی‬ ‫خه‌اڵته‌که‌ش���ی له‌ دروس���تکردنی چه‌ند‬ ‫خوێندنگه‌یه‌کدا ل���ه‌ گوند‌ه کازاکییه‌کاندا‬ ‫خه‌رج کرد‪.‬‬ ‫ل��� ‌ه س���ه‌رده‌می «بریجنێڤ»ـ���دا‬ ‫ش���ۆلۆخۆڤ ئه‌مج���ار هه‌ڵوێس���تێکی‬ ‫نیش���تیمانییان ‌ه وه‌رده‌گرێ���ت به‌رامبه‌ر‬ ‫ب ‌ه هه‌ڵس���وکه‌وتی به‌شێک له‌ نووسه‌ران‬ ‫به‌تایب���ه‌ت ده‌رب���اره‌ی «ئه‌لێکس���انده‌ر‬ ‫سۆلژنیتس���ن» ک ‌ه له‌س���ه‌ر نووس���ین و‬ ‫بۆچوونه‌کان���ی له‌الیه‌ن ده‌س���ه‌اڵتدارانی‬ ‫س���ۆڤییه‌ته‌و‌ه دوور خراب���ووه‌و‌ه ب���ۆ‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی واڵت‪ ،‬ل��� ‌ه ‪ /14‬مارس���ی‪/‬‬ ‫‪1978‬ـدا له‌ یادداش���تێکدا بۆ بریجنێڤ‬ ‫ئاگاداری ده‌کاته‌و‌ه ل���ه‌و هه‌ڵمه‌ته‌ی ک ‌ه‬ ‫ب ‌ه بۆچوون���ی ئه‌و جووله‌ک���ه‌ به‌رپایان‬ ‫کردووه‌ له‌ ناوخ���ۆ و ده‌ره‌وه‌ی واڵتدا بۆ‬ ‫ش���ێواندنی مێژوو و کولت���وور و ئه‌ده‌بی‬ ‫س���ۆڤییه‌ت ل ‌ه ده‌زگاکانی ڕاگه‌یاندنیاندا‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئ���ه‌م یادداش���ت ‌ه له‌الی���ه‌ن حزبی‬ ‫ش���یوعیی س���ۆڤییه‌ته‌و‌ه پش���تگوێ‬ ‫خ���را و هی���چ وه‌اڵمێکی نه‌درای���ه‌وه‌‪ ،‬له‬ ‫‌س���ااڵنی کۆت���ای ژیانیدا ش���ۆلۆخۆڤ‬ ‫هی���چ به‌رهه‌مێ���ک و یادداش���ته‌کانی‬ ‫ژیان���ی خۆیش���ی نه‌نووس���یوه‌ته‌وه‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫‪ /2‬ش���وباتی‪1984 /‬ـدا ش���ۆلۆخۆڤ ل ‌ه‬ ‫ته‌مه‌نی ‪74‬ـس���اڵیدا کۆچی دوای ده‌کات‬ ‫و هه‌ر ل ‌ه شارۆچکه‌که‌ی ڤیۆشینسکایا ب ‌ه‬ ‫خاکی ده‌سپێرن‪ .‬ل ‌ه ئێستادا کتێبخانه‌و‬ ‫ماڵه‌که‌ی کراون ب ‌ه مۆزه‌خانه‌‪.‬‬

‫پەیوەندی و لێكدابڕان لە «بیرەوەریی شێتێك»ـدا‬ ‫كامەران سوبحان‬

‫نێوان بینەر و ش���انۆگەرییەكەدا دروست‬ ‫دەكات‪ ،‬ب���ە تایبەتییش كاتێك بینەرێك‬ ‫لەو نمایش���ە نەگات كە ئەكتەر لەس���ەر‬ ‫تەخت���ەی ش���انۆ پێشكەش���ی دەكات‪،‬‬ ‫جۆرێك بەدحاڵیبوون دروس���ت دەكات و‬ ‫سەرجەم الیەنی ئیستاتیكی و جوانكاریی‬ ‫نمایشەكە دەكوژێت‪.‬‬ ‫ئەم بینینە بۆ حاڵەتی ئەو شانۆگەرییە‬ ‫لەو نمایشە شانۆییەی ئێوارەی ‪ 30‬ئازاری‬ ‫ئەمس���اڵ لە هۆڵی ڕۆشنبیریدا بینیمان‪،‬‬ ‫ش���انۆگەرییەكە ب���ە زمان���ی كرمانجی‬ ‫پێش���كەش دەكرا‪ ،‬لەگەڵ سەمای خانمە‬ ‫ئەكتەری ئەڵمانی و میوزیكی ڕووسی‪ .‬بە‬ ‫بڕوای من تا بینەر لە تێكس���تەكە نەگات‬ ‫مەحاڵە چێژ لەو نمایشە ببینێت‪ ،‬من تا‬ ‫تێكس���تە عەرەبییەكەی نیكۆالی گوگوڵم‬ ‫نەخوێندەوە‪ ،‬نەمتوان���ی لە هیچ كام لە‬ ‫ڕەگەزەكان���ی ئەو نمایش���ە تێبگەم‪ ،‬نە‬ ‫نواندن‪ ،‬نە سەما و میوزیك‪ ،‬نە الیەنەكانی‬ ‫تری نمایش���ەكە‪ ،‬ئەمە خەوشێكی دیاری‬ ‫پرۆسێسی بەرهەمهێنانی نمایشی شانۆیە‬ ‫لە واڵتی ئێمەدا كە وای كردووە سپەیسی‬ ‫نێ���وان بینەر و ش���انۆ ڕۆژ بە ڕۆژ زیاتر‬ ‫بێت‪.‬‬

‫تێگەیشتن لە ڕێگەی تێكستەوە‬ ‫نیك���ۆالی گوگ���وڵ‪ ،‬لە ش���انۆگەریی‬ ‫«بیرەوەریی ش���ێتێك»ـدا بە س���تایلە‬ ‫ڕیالیزمیی���ە ئەفس���وونییەكەی خ���ۆی‪،‬‬ ‫لەس���ەر زمانی كارمەندێكی دەوڵەت كە‬ ‫تووش���ی جۆرێك لە وەهمی كەس���ایەتی‬ ‫و ش���یزۆفرینیا بووە‪ ،‬دەی���ان چیرۆكی‬ ‫ئەڤینداری و تێكشكان و ئەنتۆلۆژییانەی‬ ‫مرۆڤ دەخات���ە ڕوو‪ ،‬بە جۆرێك كاتێك‬ ‫خوێنەرێك شانۆگەرییەكە دەخوێنێتەوە‪،‬‬ ‫هەس���ت بەو حاڵەت���ە س���ایكۆلۆژییەی‬ ‫كارەكتەر دەكات كە چۆن لە س���ەرەتای‬ ‫دەركەوتنیی���ەوە تا خەوەك���ەی كۆتایی‬ ‫یەك چركە ل���ەو یۆتۆبیایە دانابڕێت كە‬ ‫كچی بەڕێوبەری فەرمانگەكەی عاش���قی‬ ‫بووە‪ ،‬دروس���تبوونی ئەم هەس���تە الی‬ ‫ئەو كارەكتەرە‪ ،‬ئایدیای س���ەرەكیی ئەو‬ ‫بیرەوەرییەیە كە نیكۆالی گوگوڵ لەسەر‬ ‫زمانی شێتێكەوە دەیەوێت بە خوێنەر و‬ ‫بینەری بگەیه‌نێت‪.‬‬ ‫بیرۆكەی ئەم دەقە و تێكستی نمایشە‬ ‫ش���انۆییەكە لە كارەكان���ی تری نیكۆالی‬ ‫ئەكتەر و پەیوەندی‬ ‫گوگ���وڵ جیاوازت���رە‪ ،‬بەم���ەش كاری‬ ‫دیارترین ڕەگەزی شانۆیی «بیرەوه‌ریی‬ ‫دەرهێنەرە لە دەرهێنان���دا بتوانێت ئەو‬ ‫هێڵە بدۆزێتەوە ك���ە چۆن پەیوەندی لە شێتێك»ـی نیكۆالی گوگوڵ‪ ،‬دۆزینەوەی‬

‫تووش���ی جۆرێك لە دابڕان دەبوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بە ش���ێوەیەكی گش���تی ئەكتەرێك بوو‬ ‫توانیب���ووی بگات���ە قوواڵییەكان���ی ئەو‬ ‫كارەكت���ەرەی ك���ە نیك���ۆالی گوگوڵ لە‬ ‫شانۆگەریی بیرەوەریی شێتێكدا دروستی‬ ‫كردبوو‪.‬‬

‫ئ���ەو پەیوەندیی���ە بوو ك���ە ئەكتەر لەو‬ ‫نمایشەدا دروستی دەكرد‪ ،‬بە تایبەتییش‬ ‫س���یار تەیب‪ ،‬لەگەڵ ئەوەی ئەم تێكستە‬ ‫ش���اكارێكی جیهانییە و بە س���تایلێكی‬ ‫ڕیالیزمییانەی ئەفس���وونی نووس���راوە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەو س���تایل و تایبەتمەندییە وای‬ ‫نەكرد كە ئەكتەر لە نمایشەكەدا بتوانێت‬ ‫دەرهێنان نووسینەوەی دووەمی‬ ‫ه���ۆش و هەس���تی بینەر داگی���ر بكات‪.‬‬ ‫تێكست‬ ‫ئێمە دەبێت بپرسین ئایا ئەم لێكدابڕانە‬ ‫هەن���دێ جار لە پرۆسێس���ی ڕەخنە و‬ ‫هۆكەی بۆچ���ی دەگەڕێتەوە؟ پەیوەندیی‬ ‫بە توانس���ت و هێزی نواندنی ئەكتەرەوە شیكاری نمایشە ش���انۆییەكاندا‪ ،‬كردەی‬ ‫هەیە؟ دنیابینی���ی دەرهێنەرە بۆ دەق و دەرهێنان ناو دەبرێت بە نووس���ینەوەی‬ ‫نمایش���ەكە ڕوون و ئاشكرا نییە؟ زمانی دووەمی تێكس���ت‪ ،‬بەو پێی���ەی بینینی‬ ‫وەرگێڕانە؟ كەش���ی گش���تی و میوزیكی دووەم���ی تێكس���تە لە دوای نووس���ەر‪،‬‬ ‫ش���انۆییەكەیە؟ ئەمانە ئ���ەو ڕەگەزانەن دەرهێنەری ئەم شانۆگەرییەش بە هەمان‬ ‫ك���ە پەیوەندی���ی بین���ەر و نمای���ش لە هەس���ت لە «بیرەوەریی ش���ێتێك»ـدا‬ ‫شانۆگەرییەكدا دەپچڕن‪ .‬بەاڵم هیچ كام كاری كردب���وو‪ ،‬بە تایبەتیی���ش ئەگەر‬ ‫لەم هۆكارانە نەبوون���ە هۆكاری پچڕانی كەس���ێك پێشتر ئاشنا بێت بە كارەكانی‬ ‫پەیوەندی���ی نێوان بین���ەر و نمایش لەم ئیحسان ئوسمان‪ ،‬وەك دەرهێنەر‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫شانۆگەرییەدا‪ ،‬ئەوەی بووە هۆكاری ئەو ئ���ەوەی هەن���دێ جار ڕەخن���ەی ئەوەی‬ ‫پچڕانە تێنەگەیشتنی بینەر بوو لە زمانی لێدەگری���ن پەلە دەكات لە بەرهەمهێنانی‬ ‫ئەكتەری نمایش���ەكە‪ ،‬كە بە شێوەزاری نمایشە شانۆییەكانیدا‪ ،‬بەاڵم هەركارێك‬ ‫كرمانج���ی ڕۆڵەك���ەی دەبین���ی‪ ،‬لەگەڵ ب���كات و لە هەر تێكس���تێكدا كار بكات‬ ‫ئەوەی س���یار تەیب وەك ئەكتەر خاوەن چێژبەخشین لە یاد ناكات و الی ئەو چێژ‬ ‫توانایەكی هونەرییە لە دەنگ و جەستەدا‪ ،‬و ئیستاتیكا بنەمای سەرەكیی كاركردنی‬ ‫بەاڵم لەم نمایشەدا ئەو هۆكاری دابڕانی كارە هونەرییەكانیەتی‪.‬‬ ‫كاتێ���ك ئەم تێكس���تە ش���انۆییەم‬ ‫بینەر ب���وو‪ ،‬ئەو زیادەڕۆی���ی دەكرد لە‬ ‫نواندندا‪ ،‬هەندێ جار و لە هەندێ دیمەندا خوێندەوە هەس���تم بە ترپ���ەی میوزیك‬

‫و س���ەمایەك دەكرد كە پێویس���تە لەم‬ ‫دەقەدا شانبەشانی دیالۆگ و دیمەنەكان‬ ‫بڕوات‪ ،‬دەرهێنەر ئەم ترپە و میوزیكەی‬ ‫بە سەما و میوزیكێكی زۆر تایبەتمەند و‬ ‫لۆكاڵییانە دۆزیوەتەوە و لە نمایشەكەدا‬ ‫دایڕشتوونەتەوە‪ ،‬بەجۆرێك كاتێك بینەر‬ ‫ئەو نمایشە ببینێت باوەڕ ناكات ئەو سەما‬ ‫و میوزیكە بەشێكی دانەبڕوای نمایشەكە‬ ‫نەبێت‪ ،‬ئەمە الی من خاڵی بەهێزی بینین‬ ‫و گۆشەنیگای دەرهێنەرە لە مامەڵەكردن‬ ‫لەگەڵ ئەو تێكس���تە ش���انۆییەدا‪ ،‬جگە‬ ‫لەم خاڵەش ئەم دەرهێنەر‌ه هەمیشە لە‬ ‫كارە ش���انۆییەكانیدا حەزی بە تێكەاڵوی‬

‫و لێكدانی كولتوور و زمانە جیاوازەكانە‪،‬‬ ‫ه���ەروەك چۆن لە بیرەوەریی ش���ێتێكدا‬ ‫هونەرمەندی «كورد و ئەڵمانی و ڕووسی‬ ‫و كازاخس���تان»ـی كۆ كردووەتەوە‪ ،‬ئەو‬ ‫وای دەبینێت بە هەم���ان تێڕوانینەكانی‬ ‫«برێت بایڵی» كە ش���انۆ سنووری زمان‬ ‫و نەتەوە و نیش���تیمان دەبڕێت و تەنها‬ ‫س���نوورێك كاری ب���ۆ دەكات م���رۆڤ و‬ ‫جوانییه‌‪.‬‬

‫پڕۆفایلی نمایش‬ ‫ش���انۆگەریی «بیرەوەریی ش���ێتێك»‬ ‫نووس���ینی نیكۆالی گوگوڵ‪ ،‬وەرگێڕانی‬ ‫كەڤ���اڵ س���دقی‪ ،‬دەرهێنانی ئیحس���ان‬ ‫ئوسمان‪ ،‬نواندنی س���یار تەیب‪ -‬ئەكتەر‬ ‫«كوردستان»‪ ،‬س���پی ئەندریێ ئەكتەر‬ ‫و میوزیس���یاری ڕووس���یای‪ ،‬تیمۆف���ی‪-‬‬ ‫گۆرانیبێ���ژی ئۆپێ���رای كازاخس���تانی‪،‬‬ ‫هێلین���ا‪ -‬س���ەماكار و كیۆگرافی‪ ،‬یۆهانا‬ ‫دەڤێ‪ -‬ئەكتەری بالییە‪ ،‬سۆزانا‪ -‬ئەكتەر‬ ‫و سەماكاری ئەڵمانیا‪.‬‬ ‫ئ���ەم ش���انۆگەرییە بەرهەم���ی‬ ‫بەڕێوه‌بەرایەتیی هونەری شانۆی دهۆك‬ ‫و گرووپی ش���انۆی دیالۆگە و لە دهۆك‬ ‫و س���لێمانی نمای���ش ك���راوە و بڕی���ارە‬ ‫لە داهاتووش���دا لە ڕووس���یا و بەرلین و‬ ‫هیندس���تان و چەند واڵتێكی تردا نمایش‬ ‫بكرێت‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٠5‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٤/21‬‬

‫««‬

‫ماڵئاوا‬ ‫گابۆی‬ ‫مەزن‬

‫‪3‬‬

‫که‌شتیی فریشته‌کان ڕۆمانێک بۆ فه‌لسه‌فاندنی دونیا‬ ‫ئیسماعیل حه‌مه‌ئه‌مین‬ ‫به‌شی دووه‌م‬ ‫دوو نموو‌ن���ه ده‌هێنم���ه‌و‌ه له‌س���ه‌ر‬ ‫بێزارب���وون ل ‌ه خوێندن���ه‌وه‌ی ڕۆمانی پڕ‬ ‫خوتبه‌ و شرۆڤه‌ی ئه‌ده‌بی و فه‌لسه‌فاندن‌‪،‬‬ ‫یه‌کێکیان به‌ ڕای من «تۆماس مان»ـی‬ ‫ی ئه‌ده‌ب���ی‬ ‫ڕۆماننووس���ی بەناوبانگ��� ‌‬ ‫ئه‌ڵمانییە‪ .‬ئه‌وی تر «دۆستۆیۆڤسکی»ـی ‌ه‬ ‫ل ‌ه ئه‌ده‌بی ڕووسیدا‌‪ .‬هه‌ردوو ڕۆماننووس ‌ه‬ ‫کالسیکییه‌که‌مان ئه‌وه‌نده‌ خوتبه‌بێژن ل ‌ه‬ ‫ته‌فسیرکردنی دونیای ناوه‌وه‌ و ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫پاڵه‌وانه‌کانیان���دا‪ ،‬که‌ ده‌گه‌یت ‌ه ئاس���تی‬ ‫بێ���زاری‪ ،‬به‌اڵم ده‌بێت ئ���ه‌و‌ه بڵێم‪ ،‬له‌و‬ ‫زه‌مه‌ن���ه‌دا که‌ ته‌له‌فزیۆن نه‌بووه‌ و تۆڕی‬ ‫نێ���ت و گۆگل��� ‌ه و ویکیپیدی���ا و چاخی‬ ‫زانیاری نه‌بووه‌‪ ،‬ئه‌م جۆره‌ شرۆڤه‌کردن ‌ه‬ ‫جێگه‌ی قبووڵ بوو‌ه و ڕۆماننووس���ەکان‬ ‫پۆزش���یان ب���ۆ زێدەڕۆی���ی وەس���ف و‬ ‫گوت���اری پاڵەوانەکانی���ان هەیە‪ ،‬چونکە‬ ‫جێگه‌ی به‌خته‌وه‌ری بووه‌ بۆ خوێنەر ل ‌ه‬ ‫ورده‌کاریی ئاناتۆمی و نه‌خۆش���یی سیل‬ ‫بزانێت‪ ،‬ک ‌ه «تۆم���اس مان» ل ‌ه ڕۆمانی‬ ‫«چی���ای ج���ادوو» په‌نای ب���ۆ ده‌بات‪.‬‬ ‫«تۆماس مان» وه‌ک دکتۆرێکی شاره‌زا‬ ‫باس���ی ده‌مار و س���ییه‌کان و هه‌ناس��� ‌ه‬ ‫تون���دی س���یل و ئامێرەکان���ی دەکات‪.‬‬ ‫به‌اڵم «تۆماس م���ان» له‌مه‌دا زیره‌کان ‌ه‬ ‫ئه‌وه‌ ده‌کات‪ ،‬زۆربه‌ی شرۆڤه‌کان ده‌کات ‌ه‬ ‫زمانی خۆی نه‌ک گێڕه‌وه‌ی سەرەکی کە‬ ‫فۆرمی کەس���ی یەکەمی تاک���ه‌‪ ،‬بەڵکوو‬ ‫منی ڕۆماننووسە ڕووداوەکان بە بێالیەنی‬ ‫دەگێڕێت���ەوە‪ ،‬بەمەش هه‌م���ووی ناخا‌ته‬ ‫سه‌رش���انی پاڵه‌وانه‌کانی و هه‌مووشیان‬ ‫وه‌ک یه‌ک قس ‌ه ناکه‌ن‪ ،‬ک ‌ه پاڵه‌وانه‌که‌ی‬ ‫قس���ه‌ ده‌کات وه‌ک «هانز کاس���ترۆپ»‬ ‫قس ‌ه ده‌کات نه‌ک وه‌ک «تۆماس مان»‪.‬‬ ‫ب ‌ه ی���ه‌ک ش���ێو‌ه و یه‌ک ڕیت���م و یه‌ک‬ ‫بیرکردنه‌و‌ه نادوێ���ن‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ ناتوانم‬ ‫تێگەیش���تنم بۆ ئەوە هەبێت‪ ،‬که‌ ڕۆمانی‬ ‫«که‌ش���تیی فریش���ته‌کان» له‌ هه‌ردوو‬ ‫کتێبه‌که‌یدا هه‌وڵدانێک بێت بۆ بیناکردنی‬ ‫ڕۆمانی کالس���یکی‪ ،‬به‌ ق���ه‌د ئه‌وه‌نده‌ی‬ ‫کتێب���ی ش���رۆڤه‌ی ‌ه بۆ دونی���ای کوردی‬ ‫له‌ پڕۆزا و پەخش���انێکی فه‌لس���ه‌فیدا‪،‬‬ ‫له‌ په‌خش���انئامێزییه‌کی فه‌لس���ه‌فاندندا‬ ‫خ���ۆی نمای���ش ده‌کات‪‌ .‬ئ���ه‌وه‌ی وه‌ها‬ ‫ده‌کات ک��� ‌ه به‌رگ���ه‌ی «تۆم���اس مان»‬ ‫بگری���ن یه‌که‌می���ان زه‌مەنه‌که‌یەت���ی کە‬ ‫ل���ە زەمەنێکدا ب���ووە دونیا ل���ە ڕێگەی‬ ‫ڕۆماننووسەکانەوە خۆی نمایش دەکرد‪،‬‬ ‫بە مانای س���ەردەمەکەیەتی‪ .‬دووه‌میان‬ ‫ئه‌ڵمانییه‌ قووڵەکه‌یه‌تی لەنێو زماندا ک ‌ه‬ ‫فۆرمی س���یفه‌ت و پێوه‌لکاندنه‌کان یان‬ ‫فۆرم���ی گینیتیڤ و یاری���ی زمانه‌وانیی‬ ‫تۆم���اس مان ‌ه که‌ وه‌هام���ان لێده‌کات ل ‌ه‬ ‫وه‌رگێڕانه‌که‌شیدا چێژی لێ‌ ببینین‪.‬‬ ‫هه‌م���ان لێکدانه‌وه‌ش ب���ۆ ڕۆمانه‌کانی‬ ‫«دۆستۆیۆڤس���کی» ڕاس���ته‌‪ ،‬به‌تایبه‌ت‬ ‫له‌ ش���یکردنه‌وه‌ی ناخی پاڵه‌وانه‌کانیدا‪،‬‬ ‫له‌ قس���ه‌کردنیدا له‌م���ه‌ڕ تاریکیی ناخی‬ ‫که‌س���ه‌کان‪ ،‬وه‌ک ده‌روونشیكارێك قس ‌ه‬ ‫ده‌کات و م���رۆڤ ش���ی ده‌کات���ه‌وه‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫زۆربه‌ی ڕۆمانه‌کانیدا سایکۆلژیس���تێکی‬ ‫به‌توانای���ه‌‪ ،‬فرۆیدێک ‌ه ل���ه‌ پێش زه‌مه‌نی‬ ‫«س���یگمۆند فرۆید»‪ .‬ته‌نان���ه‌ت «لیۆ‬ ‫تۆلس���تۆی» به‌تایبه‌ت له‌ ڕۆمانی «شه‌ڕ‬ ‫و ئاش���تی»ـدا خوتبه‌ی درێژی هه‌بووه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم هیچیان وه‌ک ڕۆمانی کالسیک زمانی‬ ‫پاڵه‌وانه‌کانیان ئه‌وه‌نده‌ لێکچوو نه‌بووه‌‪،‬‬ ‫وه‌ک له‌وه‌ی له‌م دوو کتێبه‌ی «که‌شتیی‬ ‫فریش���ته‌کان» زێده‌ڕه‌ویی تێ���دا کراوه‌‪.‬‬ ‫هیچ ڕۆمانێکی کالسیک ئه‌وه‌ند‌ه خوتبه‌ی‬ ‫فه‌لس���ه‌فییان نه‌داوه‌‪ ،‬چ جای ڕۆمانێک‬ ‫ل ‌ه س���ه‌ده‌ی بیستویه‌کدا نوسرابێت! هیچ‬ ‫ڕۆمانێ���ک وه‌ها نانووس���رێت هه‌تاوه‌کوو‬ ‫خۆی���ان ل���ه‌ پله‌یه‌ک���ی فه‌لس���ه‌فاندندا‬

‫نه‌بووبن‪ ،‬به‌اڵم له‌ چه‌ند فه‌سڵ و شوێنی‬ ‫گونجاودا‪ ،‬نه‌ک له‌ هه‌م���وو ڕۆمانه‌کدا و‬ ‫ل��� ‌ه هه‌ردوو کتێبه‌که‌دا‪ .‬ب ‌ه مانای گه‌ر ل ‌ه‬ ‫ڕوانگه‌ی کالسیکیاتی ڕۆمانه‌وه‌ ته‌ماشای‬ ‫ئه‌م ڕۆمان ‌ه بکه‌ین؛ هه‌ڵگری ئه‌م بۆشایی ‌ه‬ ‫گه‌وره‌یه‌ی��� ‌ه و ل���ه‌ کتێبی دووه‌میش���یدا‬ ‫هه‌م���ان گرف���ت دووبار‌ه ده‌بێت���ه‌وه‌‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫جیاواز له‌ کتێبه‌کانی دیکه‌ی ڕۆماننووس‪،‬‬ ‫ئ���ه‌م ڕۆمانه‌ی بێئه‌ندازه‌ پڕ‌ه له‌ خوتبه‌ی‬ ‫پاڵه‌وانه‌کان و جێگه‌ی بێزارییه‌‪.‬‬ ‫لێ���ره‌وه‌ ئ���ه‌وه‌ی ئ���ه‌م ڕۆمان��� ‌ه‬ ‫پێشکه‌ش���مانی ده‌کات چێ���ژی خوتبه‌ی‬ ‫فه‌لس���ه‌فی و فه‌لس���ه‌فاندنی دونیای ‌ه ل ‌ه‬ ‫الیه‌ن پاڵه‌وانه‌کانییه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه وه‌ک ئاماژه‌م‬ ‫پ���ێ دا هه‌موویان ده‌فه‌له‌س���ه‌فێنن؛ ل ‌ه‬ ‫ده‌نکه‌گه‌نمه‌وه‌ باس���ی ده‌که‌ن تا ده‌گه‌ن ‌ه‬ ‫زوڵم���ه‌ت و تاریکی���ی ناخ���ی مرۆڤ و‬ ‫گ���ه‌ردوون و ل��� ‌ه جیاتی خ���وداش بیر‬ ‫ده‌که‌ن���ه‌وه‌‪ .‬س���اتێک زۆر پێکه‌نیم به‌و‬ ‫بیرۆکه‌ی ‌ه هات‪ ،‬بەوەی گه‌ر مێژووی ئێم ‌ه‬ ‫وه‌ک له‌م ڕۆمانه‌وه‌ به‌ختیار وێنای ده‌کات‪،‬‬ ‫ئه‌کته‌ره‌کان���ی‪ ،‬بکه‌ره‌کان���ی‪ ،‬ئه‌وه‌ن���د‌ه‬ ‫فه‌لس���ه‌فاندبێتیان‪ ،‬هه‌ر ل ‌ه شێرخانه‌و‌ه‬ ‫بیگ���ر‌ه تا پیاوی ئاس���ایش و تا ده‌گات ‌ه‬ ‫کۆنه‌ت���ه‌واری خوێڕییه‌کان���ی به‌عس لە‬ ‫نموونەی نزار ئیدریس و هۆمەر لیڤیتانت‬ ‫و گه‌نده‌ڵه‌کان���ی زه‌مه‌نی تازه‌ی کوردی‪.‬‬ ‫گ���ه‌ر هه‌مووی���ان ئه‌وه‌ن���د‌ه به‌ته‌عبیری‬ ‫«هانا ئاڕێنت» له‌گه‌ڵ خۆیاندا بکه‌و‌تنای ‌ه‬ ‫گفتوگۆ‪ )1( ،‬وەک لە ڕۆمانەکدا هاتووە‪،‬‬ ‫دونیای کوردی ئه‌وەندە ناشرین نەدەبوو‪.‬‬ ‫که‌وات ‌ه ئه‌م هه‌موو ناش���رینیی ‌ه پرۆدێکت‬ ‫و به‌رهه‌م���ی کێیه‌! به‌رهه‌م���ی ئه‌وانه‌ی ‌ه‬ ‫ک��� ‌ه ئاوه‌ها به‌ قووڵی بی���ر ده‌که‌نه‌وه‌ و‬ ‫له‌هه‌موو هه‌نگاوێکدا ده‌فه‌لسه‌فێنن و ل ‌ه‬ ‫دوایدا پیاو ده‌کوژن و پاش���ان قووڵ بیر‬ ‫له‌ شۆڕش ده‌که‌نه‌وه؟‌ یان پرۆدێکتی ئه‌و‬ ‫کاڵفام��� ‌ه ئه‌به‌دییانه‌ن ک ‌ه له‌گه‌ڵ خۆیاندا‬ ‫گفتوگۆ ناکه‌ن!‬ ‫لێ���ره‌دا پاڵه‌وان���ه‌کان هه‌مووی���ان‬ ‫فه‌یله‌س���ووفی زه‌مانی خۆیانن و هابرماز‬ ‫و سافرانس���کی و کامۆیه‌کن بۆ خۆیان‪،‬‬ ‫له‌نێ���و ڕووداوه‌کاندا‪ ،‬من وه‌هام هه‌س���ت‬ ‫ده‌کرد هەڤاڵ جەنگیز پیاوی ئاس���ایش‬ ‫نیی���ه‌‪ ،‬به‌ڵکو «تی���ۆدۆر ئادۆڕنۆیه»‌ و‬ ‫کتێب���ی «مینیما مۆڕاڵی���ا» ب ‌ه کوردی‬ ‫ده‌نووسێته‌وه‌! ئه‌مه‌ش وه‌هامان لێده‌کات‬ ‫زیاتر له‌س���ه‌ر بیرۆکه‌کان بوه‌ستین نەک‬ ‫‌ڕووداوه‌کان‪ ،‬ن���ه‌ک ف���ه‌زای فیگوره‌کان‪،‬‬ ‫که‌‌ به‌ش���ێکی زۆری له‌ جووڵه‌ و ڕووداودا‬ ‫ل ‌ه خۆیدا ده‌بینێت���ه‌وه‌‪ .‬به‌مانای ده‌بێت‬ ‫له‌س���ه‌ر ئایدیاکانی کتێبه‌که‌ بوه‌ستین‪،‬‬ ‫ن���ه‌ک ڕۆمانه‌که‌‪ ،‬چونکه‌ ڕۆم���ان لێره‌دا‬ ‫ون��� ‌ه ب ‌ه مانای وش���ه‌‪ ،‬لە زۆر بەش���یدا‬ ‫خ���ۆی ون دەکات‪ ،‬خۆی لەنێو خوتبەی‬ ‫پاڵەوانەکانی���دا نەف���ی دەکات‪ .‬ئه‌وه‌ی‬ ‫هه‌ی��� ‌ه گفتوگ���ۆی پاڵه‌وانه‌کان��� ‌ه له‌نێو‬ ‫ڕووداوه‌کاندا‪ ،‬ب ‌ه جۆرێک‌مرۆڤ هه‌س���ت‬ ‫ده‌کات له‌نێ���و ڕووداوێکدای���ه‌‪‌ ،‬ب���ەاڵم‬ ‫کۆمه‌ڵێک مرۆڤی چه‌نه‌باز ئه‌وه‌ند‌ه قس ‌ه‬

‫«‬

‫عەلی زۆر جوان‪ ،‬زۆر ب��� ‌ه تیژبینییه‌کی‬ ‫فه‌لس���ه‌فییانه‌و‌ه ل ‌ه کۆی کتێبی یه‌که‌م‬ ‫و دووه‌م���دا ئه‌م گرفت ‌ه ش���رۆڤه‌ده‌کات‪،‬‬ ‫ب���ه‌اڵم دێت و له‌نێ���و ڕووداوه‌کاندا ئه‌و‌ه‬ ‫ن���ا‌کات‪ ،‬به‌ڵک���و ڕووداوه‌کان و چیرۆک‬ ‫ده‌کات به‌ قوربانی فه‌لسه‌فاندنی پاڵه‌وان ‌ه‬ ‫چه‌نه‌بازه‌کان���ی‪ .‬به‌مانای ش���ێوازێکه ل ‌ه‬ ‫فه‌لس���ه‌فاندن له‌سه‌ر حس���ابی هونه‌ری‬ ‫ڕۆماننووس���ین‪ .‬بە مەرجێک دیار‌ه ئه‌م ‌ه‬ ‫ل ‌ه ڕۆمانی «جه‌مشید خانی مامم‪»...‬ـدا‬ ‫ته‌واو پێچه‌وانه‌یه‌ و بێئه‌ندازه‌ ل ‌ه پش���ت‬ ‫فڕینی جه‌مش���ید خانه‌وه‌ فه‌لسه‌فاندێک‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ب���ه‌اڵم نه‌نووس���راوه‌ته‌وه‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ڕووداو هه‌ی���ه‌‪ ،‬گرێچنی ق���ووڵ و ئاڵۆز‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬جوانترین خاڵ ئەوەیە خوتب ‌ه نییه‌‪.‬‬ ‫له‌م ڕۆمانه‌دا ڕۆماننووس به‌ پێچه‌وانه‌وه‌‪،‬‬ ‫بەش���ێکی زۆری ڕووداو و‬ ‫چیرۆکه‌که‌ی کردووه‌ت ‌ه قوربانیی‬ ‫خوتب ‌ه فه‌له‌س���ه‌فییه‌کان‪ ،‬یان‬ ‫فه‌لسه‌فاندنه‌کانی پاڵه‌وانه‌کانی‪،‬‬ ‫به‌م���ه‌ش ئ���ه‌م کتێب��� ‌ه ده‌بێت ‌ه‬ ‫کتێبی ش���رۆڤ ‌ه و فه‌لسه‌فاندن‬ ‫نه‌ک ڕۆمانێک‪.‬‬ ‫ئایدیاکانی نێو ڕۆمانه‌ک ‌ه‬ ‫وه‌ک ئاماژم���ان پ���ێ دا ئه‌م‬ ‫دوو کتێب ‌ه زیاتر ده‌چن ‌ه خانه‌ی‬ ‫فه‌لس���ه‌فاندنی دونیاوه‌‪ ،‬له‌به‌ر‬ ‫ئ���ه‌وه‌ غه‌درێک���ی گ���ه‌وره‌ له‌م‬ ‫کتێبه‌ ده‌که‌ین گه‌ر هات و به‌نێو‬ ‫ئایدیاکانی���دا گ���وزەر نه‌که‌ین‪،‬‬ ‫بێگومان جێگه‌ی سه‌رنجه‌ ئه‌و‌ه‬ ‫بیر خوێنه‌ر بهێنمه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه چه‌ند‌ه‬ ‫من خۆم وه‌ک ڕۆماننووسێک به‌و‌ه‬ ‫ی فیگوری پاڵه‌وانه‌کانی‬ ‫بێزار بووم بەوە ‌‬ ‫ئه‌م ڕۆمان ‌ه هه‌موویان ده‌فه‌له‌س���ه‌فێنن و‬ ‫ئیدی سنووری فه‌لسه‌فاندنی ڕیوائییانه‌ی‬ ‫تێپه‌ڕان���دووە‪ ،‬ده‌هێنده‌ش من چێژم له‌م‬ ‫گفتوگۆ فه‌لس���ه‌فییان ‌ه وه‌رگرتوو‌ه که‌ لە‬ ‫زاری پاڵه‌وانی س���ه‌ره‌کی ل ‌ه فۆرمی من‪،‬‬ ‫یان که‌س���ی یه‌که‌می تاک ب��� ‌ه درێژایی‬ ‫دوو کتێبه‌ک���ه‌ قس���ه‌ ده‌کات‪ .‬له‌وانه‌ی ‌ه‬ ‫تۆزێک له‌م ڕه‌خنه‌یه‌م بێمه‌ ده‌رێ بتوانم‬ ‫ئه‌وه‌ند‌ه بڵێم که‌ به‌ده‌ر ل ‌ه هه‌موو شتێک‬ ‫ئ���ه‌م گفتوگۆیان ‌ه ل���ه‌ ڕووی فیکرییه‌و‌ه‬ ‫جێگ���ه‌ی بایه‌خن‪ ،‬چێژبینی���ن له‌وه‌دای ‌ه‬ ‫کاتێ���ک ڕۆمانن���ووس‪ ،‬کاتێ���ک ئه‌ده‌ب‬ ‫ده‌فه‌لس���ه‌فێنێت‪ .‬ئه‌م���ه‌ش ڕه‌هه‌ندێکی‬ ‫ت���ه‌واو جیاواز‌ه کاتێ���ک ئێم ‌ه بۆ نموون ‌ه‬ ‫کتێبێکی وشکی وه‌ک «ڕه‌خنه‌ ل ‌ه ئه‌قڵی‬ ‫په‌تی‪ /‬ی���ان ڕووت»ـی فه‌یله‌س���ووفی‬ ‫قوتابخان���ه‌ی ئایدیالزم���ی ئه‌ڵمان���ی‬ ‫«ئه‌مانوێل کان���ت» ده‌خوێنینه‌وه‌‪ ،‬یان‬ ‫چ نه‌بێت کتێبی «کایه‌کان – بڵقه‌کان‪/‬‬ ‫گلۆبۆس‪ /‬کەفەکان»ـی فەیله‌سووفێکی‬ ‫گرنگ���ی وەک «پێته‌ر س���ڵۆتێردایک»‬ ‫ده‌خوێنینه‌وه‌‪ .‬دیارە بۆ هه‌موو کتێبێکی‬ ‫فه‌لسه‌فی ده‌بێت دونیایه‌ک پێداچوونه‌و‌ه‬ ‫بکه‌ی���ن به‌و چه‌مکانه‌ی ک��� ‌ه له‌وه‌وپێش‬ ‫زانیاریمان هه‌یه‌ له‌سه‌ری‪ .‬به‌گشتی قس ‌ه‬

‫ترانس���ێندێنتاڵ و بااڵی پێده‌به‌خشێت‪،‬‬ ‫لێره‌وه خوێنه‌وه‌ی فه‌لس���ه‌فاندنی ڕۆمان ‌ه‬ ‫گه‌وره‌کان‪ ،‬که‌ کتێبه‌که‌ی ئێستامان له‌و‬ ‫ڕیزه‌دای���ه‌‪ ،‬خوێنده‌وه‌یه‌که‌ گرنگیی خۆی‬ ‫هه‌ی ‌ه و چێژی تایبه‌تیی خۆی هه‌یه‪.‬‬ ‫وێنەی مرۆڤ لە ڕۆمانەکەدا‬ ‫ب���ۆ ئه‌وه‌ی بێمه‌ س���ه‌ر ئایدیاکان یان‬ ‫خوێندن���ه‌وه‌ی خ���ۆم ب���ۆ ڕه‌مزییه‌ت و‬ ‫بیناکردنی ئایدی���اکان له‌م دوو کتێبه‌دا‪،‬‬ ‫ده‌توان���م چه‌ن���د وێنه‌یه‌ک له‌س���ه‌ر ئه‌م‬ ‫تێکسته‌ بینا بکه‌م‪ .‬پێم وای ‌ه یه‌که‌م وێن ‌ه‬ ‫سه‌رنجی ڕاکێشام وێنه‌ی مرۆڤ بوو له‌م‬ ‫دوو کتێبه‌که‌دا‪ .‬وێن���ه‌ی مرۆڤ دووجار‬ ‫ل���ه‌م ڕۆمان���ه‌دا ون ده‌بێ���ت‪ ،‬جارێکیان‬ ‫نووس���ه‌ر خۆی ون���ی ده‌کات و جارێکی‬

‫نوێترین کاری فۆتۆگرافیی جەمال پێنجوێنی‬

‫تر جیهان���ی هه‌بوو ن���ه‌ک خه‌یاڵبۆکراو‬ ‫ده‌یفه‌وتێنێت‪ ،‬به‌مانای فشاری ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫مرۆڤ خودی ئ���ه‌و وێنه‌یه‌ غیاب ده‌کات‬ ‫ک ‌ه لەنێو خۆماندا هه‌مانه‌‪ .‬ل ‌ه یه‌که‌میاندا‬ ‫دیکتاتۆرییه‌ک���ی بێوێن��� ‌ه پاڵه‌وان���ه‌کان‬ ‫غی���اب ده‌کات و ده‌مبه‌س���تیان ده‌کات‬ ‫که‌ ڕۆمانن���ووس خۆیه‌تی‌ ل��� ‌ه به‌رامبه‌ر‬ ‫فیگوره‌کانی نێو کتێبه‌کانی‪ ،‬ڕۆماننووس‬ ‫هه‌ناسه‌ نادات ب ‌ه پاڵه‌وانه‌کانی و ناهێڵێت‬ ‫قس���ه‌ بکه‌ن‪ ،‬هه‌موویان وه‌ک یه‌ک قس ‌ه‬ ‫ده‌که‌ن‪ ،‬چونکه‌ ئه‌وه‌ ده‌نگی ڕۆماننووس ‌ه‬ ‫ل��� ‌ه جه‌س���ته‌ی ئه‌وانه‌وه‌ دیت��� ‌ه ده‌رێ‪.‬‬ ‫ئه‌و‌ه ده‌نگی خۆیانه‌‪ ،‬به‌مه‌ش نوو‌س���ه‌ر‬ ‫مرۆڤه‌کانی نێو ڕۆمانه‌که‌ی ون ده‌کات و‬ ‫له‌ جیاتی هه‌مووان قسه‌د ه‌کات‪.‬‬ ‫«هان���ا ئاڕێن���ت» له‌ قس���ه‌کردنیدا‬ ‫ده‌رب���اره‌ی «کاڵفامی���ی خراپ���ه‌کاران‬ ‫« ده‌ڵێ���ت‪ ،‬ئ���ه‌وان ته‌نه���ا گوێیان ل ‌ه‬ ‫ده‌نگدان���ه‌وه‌ی خۆی���ان ب���ووه‌‪ ،‬ن���ه‌ک‬ ‫دەنگەکان���ی دەرەوەی خۆی���ان‪)2( .‬‬ ‫ب���ەم پێیە نەک هه‌ر ل���ه‌م دوو کتێبه‌دا‪،‬‬ ‫به‌ڵکوو ل ‌ه کۆی ڕۆمانه‌کانی نووس���ه‌ردا‬ ‫ئه‌م ئیش���کالییه‌ته‌ ده‌بینین‪ ،‬که‌ هه‌موو‬ ‫پاڵه‌وانه‌کان���ی زۆر به‌زه‌ق���ی ده‌نگ���ی‬ ‫به‌ختیار عەلین نه‌ک ده‌نگی خۆیان وه‌ک‬ ‫عه‌ره‌بانچ���ی‪ ،‬کۆترب���از‪ ،‬چه‌قۆکێش‪...‬‬

‫ده‌نگی ئه‌و‪ ،‬به‌وێن���ه‌ی ئه‌و و تۆنی ئه‌و‬ ‫و میوزیکی ئه‌و قس ‌ه دەکه‌ن‪ .‬هه‌موویان‬ ‫یه‌ک که‌سن و ده‌نگدانه‌وه‌ی یه‌ک که‌سن‬ ‫و نوێنه‌ری خۆیان نین وه‌ک مرۆڤ له‌نێو‬ ‫جیهاندا‪ ،‬به‌ڵکوو نوێنه‌ری ڕۆماننووس���ن‬ ‫له‌نێو دونی���ادا‪ ،‬هه‌موویان ده‌نگدانه‌وه‌ی‬ ‫ڕۆماننووس���ن نه‌ک خۆیان‪ .‬ڕۆماننووس‬ ‫وه‌ک پاتریارێ���ک‪ ،‬وه‌ک کادێرێکی بااڵی‬ ‫پارتێکی مارکس���ی‪ -‬لینین���ی له‌جیاتی‬ ‫هه‌موان خوتب��� ‌ه ده‌دات و وێنه‌ی ئه‌وان‬ ‫ون ده‌کات‪ ،‬پاڵه‌وان���ه‌کان ل��� ‌ه ک���ۆی‬ ‫ڕووب���ه‌ڕی ڕۆمانه‌ک���دا کاراکته‌ریان ونه‌‪،‬‬ ‫خه‌وتنیان‪ ،‬هه‌ستانیان‪ ،‬شێوازی ژیانیان‬ ‫و ته‌نانه‌ت نازانین چ���ی ده‌گوزه‌رێت ل ‌ه‬ ‫ده‌وه‌وه‌ی ئه‌واندا‪ ،‬دونیای ژوور و زیندان‬ ‫و ش���وێنه‌کانیش ون ک���راون و خۆیانی‬ ‫لێن���ادات‪ ،‬ل���ە زۆر ش���وێندا‬ ‫ڕۆمانه‌ک��� ‌ه سه‌فس���ه‌ته‌یه‌کی‬ ‫ده‌رب���اره‌ی‬ ‫دوورودرێ���ژه‌‬ ‫مرۆڤ و فریش���ت ‌ه و ئیمان و‬ ‫نه‌عله‌تبوون و نشووس���تی و‬ ‫خیانه‌ت و کوشتن‪.‬‬ ‫«كش���تیی‬ ‫ل��� ‌ه‬ ‫فریش���ته‌كان»ـدا نووس���ه‌ر‬ ‫هه‌ر خۆی پیاوی ئاسایش��� ‌ه و‬ ‫وه‌ک ئه‌و قس��� ‌ه ده‌کات و هه‌ر‬ ‫خۆی عومه‌ر لیڤتانت ‌ه و وه‌ک‬ ‫ئه‌و قس���ه‌ ده‌کات‪ ،‬هه‌ر خۆی‬ ‫نه‌غ���ه‌ده‌ ماردینییه و نه‌غه‌د‌ه‬ ‫به‌جووتێ گوونی فه‌لس���ه‌فەی‬ ‫ش���یعرییەوە ده‌ڕوات ب���ۆ‬ ‫تاریکایی‪ ،‬مرۆڤ وه‌ها هه‌ست‬ ‫ده‌کات که‌ لێزبە یان ترانسە‪.‬‬ ‫نەغەدە دوورە لە کارکتەرەی‬ ‫مێینە و پیاوانه‌ قس ‌ه ده‌کات و پیاوانه‌ش‬ ‫ده‌ژی‪ ،‬بێگومان به‌جیا له‌و وه‌سفه‌ی ک ‌ه‬ ‫لە س���ه‌ره‌تای ڕۆمانه‌کدا پێیده‌به‌خشێت‬ ‫که‌ خانمیکی ناس���ک و جوانی شاعیره‌‪.‬‬ ‫«دیاره‌ ده‌بێت لێره‌دا ئه‌وه‌ش بڵێین ک ‌ه‬ ‫به‌ختیار زیره‌کان��� ‌ه په‌نچ ‌ه بۆ ئه‌و پیاو‌ه‬ ‫ده‌بات که‌ ل ‌ه ناخ���ی ژنی کوردیدا گه‌م ‌ه‬ ‫ده‌کات»‪ ،‬ب���ه‌اڵم ل���ه‌ ڕووی ته‌کنیک���ی‬ ‫نووس���ینه‌و‌ه نه‌غه‌د‌ه ده‌نگی خۆی نیی ‌ه‬ ‫و ده‌نگ���ی به‌ختی���اری ش���اعیره‌‪ ،‬نه‌ک‬ ‫نه‌غ���ه‌ده‌ ماردینی���ی ش���اعیر‪ .‬ته‌نانه‌ت‬ ‫خه‌وتن���ی نەغ���ەدە لەگەڵ ش���ێرخان و‬ ‫عوم���ه‌ر لیڤیتانت و ن���زار ئیدریس وه‌ک‬ ‫خه‌وتن وه‌هایه‌ له‌گ���ه‌ڵ ترانس و نێرێک‬ ‫له‌گ���ه‌ڵ نێرێک���دا‪ .‬هه‌م���وو مێینه‌یه‌تیی‬ ‫وه‌سف و س���ه‌رجێگ ‌ه و ڕوانینی نه‌غه‌د‌ه‬ ‫ل ‌ه زاری نزار ئیدریس���ه‌وه‌ی ‌ه و ئه‌و ماف ‌ه‬ ‫ن���ادات به‌نه‌غه‌د‌ه خۆی باس���ی خه‌وتنی‬ ‫خۆی بکات له‌گ���ه‌ڵ نزار و بزانین بۆچی‬ ‫خه‌وتنی ئه‌م خانم ‌ه ش���اعیر‌ه له‌گه‌ڵ ئه‌م‬ ‫چه‌قۆکێش��� ‌ه چه‌نه‌بازه‌دا چیژبه‌خش���ه‌‪،‬‬ ‫نهین���ی له‌ کوێدایه‌ و چێ���ژ ل ‌ه کوێدایه‌‪،‬‬ ‫به‌ختیار لێ���ره‌دا پیاوێکی کۆنزه‌رڤاتیڤ ‌ه‬ ‫و خۆی لێن���ادات و ڕازیی ‌ه به‌گێڕانه‌وه‌ی‬ ‫س���ه‌رجێگاکانی به‌ کورتی له‌ زاری وه‌فا‬ ‫و ئیدریس���ه‌وه‌‪ .‬خه‌وتن���ی نه‌غ���ه‌د‌ه ل ‌ه‬

‫ه ناخی ژنی کوردیدا‬ ‫هل‌‬ ‫به‌ختی��ار عه‌لی زیره‌کانه‌ په‌نجه‌ بۆ ئه‌و پیاوه‌ ده‌بات ک ‌‬

‫» ده‌نگی خۆی‬ ‫ه ده‌کات‪ ،‬به‌اڵم له‌ ڕووی ته‌کنیکی نووس��ینه‌وه‌ «نه‌غه‌ده ‌‬ ‫گه‌م ‌‬ ‫ه و ده‌نگی «به‌ختیار»ـی شاعیره‌‪ ،‬نه‌ک نه‌غه‌ده‌ ماردینیی شاعیر‬ ‫نیی ‌‬

‫ده‌ک���ه‌ن‪ ،‬نایه‌ڵ���ن ئێم ‌ه خۆم���ان له‌گەڵ‬ ‫ڕووداوه‌ک���ەدا‌ بوه‌س���تین و وێنه‌یه‌ک���ی‬ ‫له‌مه‌ڕ بینا بکه‌ی���ن‪ .‬نایەڵن خۆمان وه‌ک‬ ‫خوێنه‌ر ڕای له‌سه‌ر بینا بکه‌ین‪ ،‬پێشین ‌ه‬ ‫هه‌موو ش���ته‌کان وتراو‌ه و ئەوان ده‌یڵێن‬ ‫و ده‌یڵێن���ەوە‪ ،‬به‌جۆرێک گ���ه‌ر خوێنه‌ر‬ ‫زی���ره‌ک بێت خۆی خاوه‌نی خوێندنه‌وه‌ی‬ ‫فه‌لس���ه‌فی بێت یان فیک���ری‪ ،‬ده‌توانێت‬ ‫جارجاره‌ د‌ه یان پازد‌ه و زیاتریش الپه‌ڕ‌ه‬ ‫باز هه‌ڵبدات به‌س���ه‌ر خوتبه‌کاندا و هیچ‬ ‫له‌ زنجیره‌به‌ستی ڕۆمانه‌ک ‌ه تێک ناچێت‪‌.‬‬ ‫به‌گش���تی ک���ۆی ڕۆمانه‌ک ‌ه ‌له‌س���ه‌ر‬ ‫گریمانه‌یه‌ک���ی فه‌لس���ه‌فی و ئه‌ده‌ب���ی‬ ‫وه‌س���تاوه‌‪ ،‬ئه‌ویش هیجره‌تی فریشته‌ی ‌ه‬ ‫له‌نێ���و ڕۆحمان���دا‪ ،‬هیجره‌ت���ی مرۆڤ��� ‌ه‬ ‫له‌نێ���و فریش���ته‌دا‪ ،‬به‌م���ه‌ش به‌ختیار‬

‫بکه‌ین کاتێک ڕۆماننووس خۆی ل ‌ه فۆرمی‬ ‫که‌سی سێیه‌می تاک یان که‌سی یه‌که‌می‬ ‫تاک یان ل ‌ه ڕێگه‌ی پاڵه‌وانه‌کانیه‌و‌ه قس ‌ه‬ ‫بکات و دونیا شرۆڤ ‌ه بکات‪ ،‬ئه‌وا ئه‌ده‌ب‬ ‫لێ���ره‌دا دێته‌ نێو ڕوانینی���ه‌وه‌‪ ،‬به‌مانای‬ ‫چیتر ئایدی���اکان وه‌ک خۆی���ان نامێنن‬ ‫وه‌ک فه‌لسه‌فه‌یه‌کی ئه‌بستراکت‪ ،‬به‌ڵکوو‬ ‫ده‌چن��� ‌ه کایه‌ی لیت���ه‌رات «ئه‌ده‌ب» و‬ ‫جیهانبینییه‌کی دیک��� ‌ه دێت ‌ه به‌رده‌مان‪،‬‬ ‫که‌ دونیای دروستکردنی ئایدیای ‌ه لەسه‌ر‬ ‫ئایدیا‪ .‬به‌مانای ئه‌و بیرۆکه‌ فه‌لسه‌فییانه‌ی‬ ‫ڕۆماننووس ل��� ‌ه کتێبه‌که‌یدا ش���رۆڤه‌ی‬ ‫ده‌کات‪ ،‬هه‌مان بیرۆکه‌ن که‌ له‌ فه‌لسه‌فه‌دا‬ ‫یان ئایدیاکانی سیاسه‌ت و کۆمه‌ڵناسیدا‬ ‫باس ک���راون‪ .‬ش���رۆڤه‌ی لیتراتی ته‌واو‬ ‫جیاوازه‌‪ ،‬به‌وه‌ی ڕه‌هه‌ندێکی ئیستاتیکی‬

‫ته‌نان���ه‌ت وه‌ک ژن و هه‌ڵبه‌ت ژنه‌کانیش‬ ‫وه‌ک پیاوێ���ک ده‌فه‌له‌س���فێنن‪ .‬وێن���ه‌ی‬ ‫م���رۆڤ وه‌ک ڕۆڵی خۆی ل���ه‌ ژیاندا ون ‌ه‬ ‫و ڕۆمانن���ووس غیاب���ی ده‌کات‪ ،‬به‌مه‌ش‬ ‫ده‌س���ه‌اڵتی نووسه‌ر به‌س���ه‌ر هه‌موویاندا‬ ‫ده‌سه‌اڵتێکی پیاوس���االری پاتریارکییه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و ده‌س���ه‌اڵته‌ی به‌یه‌ک ت���ۆن له‌جیاتی‬ ‫هه‌موان قس���ه‌ ده‌کات‪ ،‬س���تایلی ژیانی‬ ‫ئه‌و کادێرانه‌ی پارت ‌ه مارکس���ییه‌کانمان‬ ‫بی���ر دەهێنێتەوە‌ که‌له‌ هه‌موو ش���تێکدا‬ ‫قس���ه‌ ده‌ک���ه‌ن و ده‌نگی خۆی���ان زاڵ ‌ه‬ ‫به‌س���ه‌ر هه‌موو ته‌فس���یرێک که‌ بوونی‬ ‫هه‌بێت‪ .‬ڕۆمانن���ووس له‌جیاتی هه‌موان‬ ‫قس���ه‌ده‌کات‪ -‬له‌ جیات���ی چه‌قۆکێش و‬ ‫دکتۆر و ژن و بازرگان و پیاوی ئاسایش‬ ‫و فریش���ته‌ و داروب���ه‌رد‪ .‬هه‌موویان ب ‌ه‬

‫وه‌سف و هه‌ڵس���وکه‌وتدا وه‌ک خه‌وتنی‬ ‫نێر‌ه له‌گ���ه‌ڵ نێره‌کان���ی دیکه‌‪ .‬به‌مه‌ش‬ ‫ل���ه‌ ڕێگ���ه‌ی ڕۆماننووس���ه‌و‌ه مێین ‌ه ون‬ ‫ده‌کرێت و ده‌نگی ڕۆماننووسی نێرینه‌ی‬ ‫پێده‌به‌خش���رێت‌‪ .‬ئاوه‌ه���ا ڕۆمانن���ووس‬ ‫هه‌ر خۆی دکتۆر موس���ته‌فا ش���وکاکه‌ و‬ ‫ته‌نان���ه‌ت مه‌هدائیلی فریش���ته‌یە که‌ ل ‌ه‬ ‫جه‌س���ته‌ی چه‌قۆکێ���ش و جه‌الدێکه‌و‌ه‬ ‫دیته‌ ده‌رێ‪ ،‬دەنگی مەهدائیلی فریش���تە‬ ‫ده‌نگی ڕۆماننووس��� ‌ه ب ‌ه ڕاس���ته‌وخۆیی‬ ‫به‌رامبه‌ر دونیا‪ ،‬بێگومان ئه‌مه‌ش که‌لێن ‌ه‬ ‫گه‌وره‌ک���ه‌ی هون���ه‌ری گێڕانه‌وه‌ی��� ‌ه له‌م‬ ‫ڕۆمانه‌دا‪.‬‬ ‫بۆ ڕوونکردن���ەوەی ئەم خاڵە دەتوانم‬ ‫تۆزیک باس���ی ئەم فریشتەیە بکەم‪ ‌،‬کە‬ ‫مه‌هدائیلی فریش���تەیە‌‪ ،‬ئەم فریش���تەیە‬

‫وەک ل���ە ڕۆمانەک���دا هات���ووە له‌ ناخی‬ ‫پیاوکوژێک���ی بێباک و کەللەپوتەو‌ە دێت ‌ه‬ ‫ده‌رێ‪ ،‬ب���ەاڵم س���ەیر لەوەدای���ە دەنگی‬ ‫فریش���تەکەی نەک تەنه���ا بەپێچەوانەی‬ ‫دەنگ���ی مرۆڤەکەی خۆیەت���ی‪ ،‬بەڵکوو‬ ‫سەدوهەشتا پلە لە کاراکتەری کەسێتییە‬ ‫چەقۆکێش���ەکە جی���اوازە‪ ،‬بەجۆرێ���ک‬ ‫جیاوازە نەک هەر ڕۆش���نبیرێکی ئاسایی‬ ‫مەس���لەکی نییە‪ ،‬بەڵک���وو دەنگی ئەم‬ ‫فریش���تەیە ده‌نگی ڕۆماننووسه‪ ،‬دەنگی‬ ‫یەکێکە دونیایەک کتێبی خویندووه‌تەوە و‬ ‫تەنانەت لە نووسینەوەی یادداشتەکانیدا‬ ‫سەلیقەی ڕۆماننووسێکی بێوێنە لە نێوان‬ ‫دێڕەکانەوە ئامادەیە‌‪.‬‬ ‫پێویس���ت ‌ه لێره‌دا ئام���اژ‌ه به‌وه‌بکه‌م‬ ‫ک��� ‌ه به‌ختی���ار عه‌لی باس���ی مرۆڤه‌که‌ی‬ ‫مەهه‌دائیلی فریش���ت ‌ه ده‌کات‪ ،‬مرۆڤێک ‌ه‬ ‫ل ‌ه زه‌مه‌ن���ی «به‌هه‌ش���تی بارزانی»ـدا‬ ‫وه‌ک چه‌قۆکێش���ێک کۆمۆنیس���ته‌کان‬ ‫ده‌کوژێ���ت و س���ووکایه‌تییان پێده‌کات‪.‬‬ ‫‌ش���یوعییه‌کان ئه‌و زه‌مه‌ن ‌ه به‌ده‌ستی ئه‌م‬ ‫چه‌قۆکێشه‌ بێڕه‌حمانه‌ ده‌کوژران‪ ،‬چونک ‌ه‬ ‫ئه‌و پڕوپاگه‌نده‌یان بۆ مارکسییه‌کان باڵو‬ ‫کردبووه‌و‌ه ک ‌ه گوای ‌ه مرۆڤ ده‌بێت به‌ری‬ ‫دره‌خت���ی خۆی ته‌نها بۆ خ���ۆی بێت و‬ ‫ئه‌مه‌ش مانای ئه‌وه‌ی ‌ه که‌ ده‌شێت مرۆڤ‬ ‫خوش���کی خۆی یان کچی خۆی بۆ خۆی‬ ‫بێت‪ ،‬ئاوه‌ها له‌ پش���ت ئەم پڕوپاگەندە‬ ‫ترس���ناکەوە چه‌نده‌ها زمانی ڕه‌ش کاری‬ ‫دەکرد‪ ،‬ئه‌و زه‌مه‌ن ‌ه سیاس���ەتی کوردی‬ ‫لەژێر ئەو ناوە شیوعییه‌کانی له‌م شاره‌دا‬ ‫ده‌کوشت‪ .‬ئه‌م ڕووداوان ‌ه ئه‌وه‌نده‌ سه‌خت‬ ‫و جه‌رگبڕ و پڕجنێوە‪ ،‬ک ‌ه له‌ یاده‌وه‌ریی‬ ‫شاردا تا ئێس���تا زینده‌گییه‌‪ ،‬بەجۆرێک‬ ‫بەندە ل ‌ه ڕۆمانی «ئه‌دیوو سنوور‪»...‬ـدا‬ ‫چه‌ند فه‌س���ڵێکم له‌م ڕووداو‌ه مێژوویی ‌ه‬ ‫باس ک���ردووه‌‪ ،‬به‌اڵم دی���ارە به‌جیاوازی‬ ‫ئازی���زم به‌ختی���ار عەل���ی‪ ،‬ئه‌و باس���ی‬ ‫فریش���تەی پیاکوژه‌ک��� ‌ه ده‌کات ل���ه‌و‬ ‫زه‌مه‌نه‌دا و منیش قوربانییەکە‪ .‬باس���ی‬ ‫ک به‌ده‌ستی‬ ‫شاعیرێک ده‌که‌م‪‌ .‬ش���اعیرێ ‌‬ ‫چه‌قۆکێش���ێک ده‌کوژرێت ل ‌ه ڕۆمانه‌که‌دا‬ ‫که ناوی «ئه‌دۆنیس���ی شاعیره‌«‪ .‬به‌اڵم‬ ‫‌‌‌‬ ‫به‌ختیار عه‌ل���ی له‌م ڕۆمان���ه‌دا باس ل ‌ه‬ ‫هه‌م���ان ڕووداووی مێژووی���ی ده‌کات‪،‬‬ ‫ک���ە بێگوم���ان ئ���ەم ڕووداوە دەکرێت‬ ‫چەندەه���ا کتێبی ئەدەبی و س���یناریۆی‬ ‫لەسەر بنووسرێت‪ .‬ئه‌مجاره‌ بەختیار باز‬ ‫هەڵدەدات بۆ ڕەهەندە نەبینراوەکەی ئەم‬ ‫پیاوکوژانە‪ ،‬باسی چه‌قۆکێشه‌که ده‌کات‬ ‫که‌ ش���یوعییه‌کان ده‌کوژێ���ت له‌به‌رده‌م‬ ‫ماڵی خۆیاندا و سووکایه‌تیان پێده‌کات‪،‬‬ ‫ئەم���ەش ئ���ەو دوورییە ئیس���تاتیکییە‬ ‫گرنگەی���ە لە ئەدەبی گێڕانەوەی بەختیار‬ ‫عەلی���دا کە هەمیش���ە دەچێت���ە ئەودیو‬ ‫دونیای بنیراو و ڕیالس���تی‪ ،‬چونکە وەک‬ ‫خۆی ئام���اژەی پێ���دەکات هەقیقەت و‬ ‫دونیای ڕیالستی دڵڕەق و دیسپۆتە‪ .‬ئەم‬ ‫ڕاکردنە لە دیس���پۆتی شتەکان لە خودی‬ ‫خۆیدا لە پرۆسەی مامەڵەی ڕۆماننووس‬ ‫لەگەڵ فیگور و ڕووداوەکاندا بەرجەستە‬ ‫بووە‪ ،‬بەڕای من ئەمە خەسڵەتە بااڵکەی‬ ‫ئەدەب���ی بەختیارە‪ .‬بەهەمان ش���ێوەش‬ ‫ئەدەبێک���ە پ���ڕە لە چێژ ب���ەوەی لە پڕ‬ ‫پەل���ت دەگرێت بۆ دونیایەک���ی دیکە و‬ ‫پێماندەڵێت ئەو دونیای���ه‌ی تۆ نایبینی‬ ‫لەسەر لەپی دەستی خۆت پاڵ کەتووە‪.‬‬ ‫بەمشێوەیە چێژوەرگرتن لە خوێندنەوەی‬ ‫چیرۆک���ی کوش���تن و په‌رته‌وازه‌کردن���ی‬ ‫ش���یوعییه‌کان ل ‌ه شه‌س���ته‌کانی سه‌ده‌ی‬ ‫بیس���تی ئه‌م ش���اره‌دا‪ ،‬وه‌س���تانێک ‌ه ک ‌ه‬ ‫ده‌بێ���ت ئ���ه‌ده‌ب زیاتری ل��� ‌ه باره‌یه‌و‌ه‬ ‫بنووسێت‪ ،‬بەاڵم وەس���تانی ئەم ڕۆمانە‬ ‫وەس���تانێکە لەب���ەردەم ئ���ەو فریش���تە‬ ‫زامدارەی لەم هەموو کوشتنەوە لە دایک‬ ‫دەبێت و مرۆڤ بەجێ دەهێڵێت‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌كانی ئه‌م به‌شه‌‪:‬‬

‫‪1- Hanna Arendt, Eichmann‬‬ ‫‪in Jerusalem. Ein Bericht von‬‬ ‫‪der Banalität des Bösen, Piper‬‬ ‫‪1985‬‬ ‫‪2- Youtube: Hannah Arendt‬‬ ‫‪und Joachim Fest über‬‬ ‫…‪Eichmann und die Banalit‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٠5‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٤/21‬‬

‫‪4‬‬

‫««‬

‫ماڵئاوا‬ ‫گابۆی‬ ‫مەزن‬

‫زاراوه‌ى ئاسۆى چاوه‌ڕوانی و خوێندنه‌وه‌ى ده‌قى شیعرى‬ ‫به‌ پێی تیۆری هانز ڕۆبێرت یاوس‬

‫د‪ .‬على طاهر حسێن ‬ ‫د‪ .‬شنۆ محه‌مه‌د مه‌حموود‬ ‫(‪)2-٢‬‬ ‫«هان���ز ڕۆبێ���رت ی���اوس» ئاس���ۆى‬ ‫چاوه‌ڕوانیى بۆ وه‌سفكردنى ئه‌و پێوه‌ران ‌ه‬ ‫به‌كار ده‌هێنێت كه‌ خوێنه‌ران بۆ بڕیاردان‬ ‫به‌سه‌ر ده‌قى ئه‌ده‌بیدا له‌ هه‌ر سیستمێكى‬ ‫دیاریكراودا بێت به‌كاری ده‌هێنن‪.‬‬ ‫«ئه‌م پێوه‌رانه‌ی���ش یارمه‌تى خوێنه‌ر‬ ‫ده‌ده‌ن بۆ بڕی���اردان‌و هه‌ڵس���ه‌نگاندنى‬ ‫هه‌ر قه‌سیده‌یه‌ك ئه‌و بڕیاره‌ ده‌دات ئای ‌ه‬ ‫داس���تانه‌‪ ،‬بۆ نموون ‌ه یاخود تراژیدیایه‌‪،‬‬ ‫‌یه و‬ ‫ی���ان قه‌س���یده‌یه‌كى ش���وانكارانه ‌‌‬ ‫به‌چۆنێتییه‌كى گش���تگیرتر ئه‌و ش���تان ‌ه‬ ‫ده‌خه‌ن���ه‌ڕوو ك���ه‌ به‌ش���یعرى‌و ئه‌ده‌بى‬ ‫به‌رانب���ه‌ر به‌كارهێنان���ى ناش���یعریى‬ ‫غه‌یره‌ئه‌ده‌بیى زمان ده‌ژمێردرێن‪ ».‬به‌م‬ ‫جۆر‌ه ئاسۆى پێشبینى‌و چاوه‌ڕوانیى هه‌م‬ ‫پێوه‌ره‌ بۆ هه‌ڵسه‌نگاندنى ده‌ق ب ‌ه باشه‌‌و‬ ‫ب ‌ه خراپه‌‪ ،‬هه‌م شێوازێكه‌ بۆ جموجۆڵى‬ ‫كارى ئه‌ده‌ب���ى له‌چوارچێ���وه‌ى مێژووى‬ ‫ئه‌ده‌بیدا‪.‬‬ ‫ك ‌ه باس ل ‌ه ئاسۆى چاوه‌ڕوانیى ده‌كه‌ین‬ ‫ده‌بێت له‌چه‌مكێكى تر بدوێین كه‌ ده‌بێت ‌ه‬ ‫هۆى روونك���ردن‌و ته‌واوكردنى ئاس���ۆى‬ ‫پێشبینى «ئه‌ویش مه‌وداى جوانكارییه‌‪،‬‬ ‫ئه‌و بۆشاییه‌ی ‌ه كه‌ ده‌كه‌وێته‌ نێوان ده‌ق‌و‬ ‫ئاسۆى چاوه‌ڕوانیى كۆن» ‪.‬‬ ‫مه‌وداى س���تاتیكى‪ ،‬یان جوانكاریى‪،‬‬ ‫ده‌بێته‌ هۆى ئه‌وه‌ى رێژه‌ى س���تاتیكیى‬ ‫ده‌قى خوێنراو كه‌ش���فبكرێت‌و گۆڕانكارى‬ ‫له‌زه‌ینى وه‌رگردا رووبدات‪.‬‬ ‫«یاوس» چه‌مكى مه‌وداى جوانكارى‬ ‫به‌كارده‌هێنێ���ت بۆ ده‌ستنیش���انكردنى‬ ‫جیاوازی���ى س���تاتیكى نێ���وان ئ���ه‌وه‌ى‬ ‫به‌خش���راوه‌ كه‌ ده‌قه‌كه‌ی���ه‌‌و لێى رژاوه‌‌و‬ ‫ئه‌وه‌یشى ك ‌ه چاوه‌ڕوان ده‌كرێت له‌رێگاى‬ ‫وه‌رگره‌و‌ه بخرێته‌ سه‌ر به‌رهه‌مهێنراو‪ ،‬تا‬ ‫به‌ته‌ئویل���ى جۆراوجۆر ده‌وڵه‌مه‌ندتربێت‪،‬‬ ‫ئ���ه‌و جیاوازیی���ه‌ى ك���ه‌ له‌ئه‌نجام���ى‬ ‫نزیكبوون���ه‌وه‌ى خوێن���ه‌ر له‌ده‌ق���ه‌و‌ه‬ ‫په‌یداده‌بێت كاتێك كه‌پێكهاته‌‌و ناوه‌ڕۆكى‬ ‫له‌گه‌ڵ ئاسۆى چاوه‌ڕوانیى خوێنه‌ردا ته‌با‬ ‫نابێت‪ ،‬بۆی ‌ه واده‌كه‌وێته‌وه‌ ئاسۆیه‌كى تر‬ ‫بوونیادبنێت له‌رێگاى وه‌رگرتنى هۆشى‌و‬ ‫زانیاریى تازه‌ له‌كاره‌ خوێندراوه‌كه‌دا‪.‬‬ ‫به‌گوێ���ره‌ى ئه‌م بۆچوونه‌‪ ،‬ئه‌و ئاس���ۆ‬ ‫پێش���بینییه‌ نوێیه‌ ك ‌ه نووسه‌ر له‌رێگاى‬ ‫نووس���ینه‌كه‌یه‌وه‌ ده‌ینێرێ���ت هه‌م���وو‬ ‫پێ���وه‌ره‌ چه‌س���پیوه‌كانى زه‌ینى وه‌رگر‬ ‫ده‌ش���كێنێت‪ ،‬له‌س���ه‌ر ئ���ه‌م بنه‌مای���ه‌‪،‬‬ ‫ئ���ه‌و جیاوازیی��� ‌ه جوانكاریی���ه‌ ك ‌ه له‌م‬ ‫مه‌ودای���ه‌دا وات ‌ه مه‌وداى نێ���وان نێر‌هر‌و‬ ‫وه‌رگ���ر رووده‌دات‪ ،‬ده‌بێ���ت به‌پێوه‌ر بۆ‬ ‫هه‌ڵس���ه‌نگاندن‪« .‬ی���اوس» له‌رێ���گاى‬ ‫ه���ه‌ردوو چه‌مكى ئاس���ۆى چاوه‌ڕوانیى‌و‬ ‫م���ه‌وداى جوانكاریی���ه‌وه‌ كارێكى وه‌هاى‬ ‫ك���رد خوێندن���ه‌و‌ه له‌ده‌ربڕینى بۆچوونى‬ ‫په‌ڕاگه‌نده‌‌و ئاساییه‌وه‌ به‌ره‌و رێكخستن‌و‬ ‫سیس���تم بچێت‌و یاسایه‌ك بۆ خوێندنه‌و‌ه‬ ‫ده‌ربچێ���ت‪ ،‬وابكه‌وێت���ه‌و‌ه ئ���ه‌و مه‌ودا‬ ‫جوانكاریی ‌ه ئاس���ت‌و توان���اى وه‌رگرمان‬ ‫ب���ۆ ده‌ربخات ئه‌م���ه‌ به‌پێچه‌وانه‌ى كارى‬ ‫خوێن���ه‌ر له‌س���ه‌ده‌كانى پێش���وودا ك ‌ه‬ ‫له‌ڕوانینێكى ساده‌وس���اكار‌و تێبینیى بێ‬ ‫چوارچێوه‌ى ڕووت تێنه‌ده‌په‌ڕى ‪.‬كه‌وات ‌ه‬ ‫هه‌موو ده‌قێكى ئه‌ده‌بى سه‌رچاوه‌ى خۆى‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها خوێنه‌ریش س���ه‌رچاوه‌ى‬ ‫پێش���وه‌ختى خۆى هه‌ی ‌ه كه‌ ده‌گه‌نه‌یه‌ك‬ ‫ی���ان یه‌كده‌گ���رن‪ ،‬ی���ان لێكت���ر دوور‬ ‫ده‌كه‌ونه‌وه‌‪ ،‬یان بۆچوون‌و س���ه‌رچاوه‌ى‬ ‫ده‌ق‌و وه‌رگ���ر ده‌كه‌ن���ه‌ په‌یوه‌ن���دى‬ ‫دروس���تكردن به‌ته‌بایى‌و لێكچوون یاخود‬ ‫به‌ پێچه‌وانه‌و‌ه ده‌قه‌كه‌ ئاره‌زووى خوێنه‌ر‬ ‫ده‌گۆڕێ وه‌اڵمى پرسیاره‌كانى ده‌داته‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌شى دووه‌م‪ :‬ئاسۆى چاوه‌ڕوانی‬ ‫به‌ره‌و پراكتیزه‌كردن‬ ‫بۆئه‌وه‌ى زیات���ر له‌م چه‌مكانه‌ بگه‌ین‌و‬ ‫ئاس���ۆى چاوه‌ڕوان���ى پیاده‌بكه‌ی���ن‪،‬‬

‫هه‌وڵده‌ده‌ین‪ ،‬چه‌ند نموونه‌یه‌ك له‌شیعرى‬ ‫ك���وردى‌و بیانى هه‌ڵبژێری���ن‌و كه‌متازۆر‬ ‫به‌پێ���ى ئ���ه‌و دوو چه‌مك ‌ه باس���كراوه‌‪،‬‬ ‫بیانخوێنین���ه‌و‌ه بۆئ���ه‌وه‌ى خوێنه‌ریش‬ ‫زیاتر ئاگاداربێت‪ ،‬ئاش���كراى ده‌كه‌ین ك ‌ه‬ ‫هه‌وڵه‌كانمان هه‌ر ته‌نی���ا له‌چوارچێوه‌ى‬ ‫كاره‌كانى «هانز رۆبێرت یاوس»دا ده‌بن‬ ‫نه‌ك تیۆرى وه‌رگرتن به‌گش���تى‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫هه‌وڵه‌كان���ى یاوس به‌ش���ێكن له‌و تیۆر‌ه‬ ‫فراوانه‌‌و «فولڤگان ئیزه‌ر»یش به‌جۆرێكى‬ ‫تر ڕۆڵى دیارو ئاشكراى تێدایه‌‪.‬‬ ‫وادابن���ێ ئێس���تا ئێم ‌ه له‌س���ه‌رده‌مى‬ ‫«گۆران»دای���ن‪ ،‬خوێن��� ‌هر‌و ش���اعیر‌و‬ ‫ره‌خنه‌گ���رى ئ���ه‌و س���ه‌رده‌مه‌ین‪ ،‬ب���ۆ‬ ‫ڕوونكردن���ه‌وه‌ى كاره‌كه‌م���ان له‌پێش���دا‬ ‫ده‌پرس���ین ئه‌و س���ه‌رده‌مه‌ى «گۆران»‬ ‫چۆن ب���ووه‌؟ مه‌به‌س���تمان زیاتر الیه‌ن ‌ه‬ ‫ئه‌ده‌ب���ى‌و ش���یعرییه‌كه‌یه‌تى‪ ،‬چ���ى له‌و‬ ‫س���ه‌رده‌مه‌دا له‌بوارى شیعردا روویدا؟ چ‬ ‫گۆڕانكارییه‌ك به‌سه‌ر ش���یعرى كوردیدا‬ ‫ه���ات؟ س���ه‌رده‌مى گۆران س���ه‌رده‌مێك‬ ‫ب���وو پ���ڕ له‌به‌خش���ش‌و گۆڕانكاری���ى‪،‬‬ ‫وه‌رچه‌رخانێ���ك ب���وو له‌ش���یعرى نوێى‬ ‫كوردیدا‪ .‬به‌خش���ش‌و داهێنانى شیعریى‬ ‫گۆران وه‌ك پێش���ه‌نگى شیعریى كوردى‬ ‫له‌بارخوازى‌و بنه‌ماچه‌سپاوه‌كان ده‌ركرد‌و‬ ‫به‌ره‌و زه‌مینه‌یه‌كى ن���وێ‌و كراوه‌ى برد‪.‬‬ ‫«گۆران» هه‌ندێك كه‌ره‌سته‌ى هونه‌ریى‬ ‫كۆنى خسته‌الوه‌‌و له‌برى ئه‌وه‌ كه‌ره‌سته‌‌و‬ ‫شێواز‌و ده‌الله‌تى نوێى به‌شیعرى كوردى‬ ‫به‌خشى‪.‬‬ ‫ئ���ه‌و به‌یتى تێكش���كاند‌و ریتمى نوێى‬ ‫هێنای��� ‌ه كای���ه‌وه‌‪ ،‬تاڕاده‌یه‌ك ش���یعرى‬ ‫له‌چوارچێوه‌ى ره‌وانبێژیى ده‌ركرد‌و له‌برى‬ ‫ئ���ه‌و‌ه وێنه‌ى نوێى دوور له‌كه‌ره‌س���ته‌ى‬ ‫سواوى ره‌وانبێژیى داهێنا‪.‬‬ ‫له‌سه‌ر ئاس���تى مه‌عنه‌وى‌و ناوه‌ڕۆك‪،‬‬ ‫شیعرى كوردى له‌س���ه‌رده‌مه‌كه‌ى خۆى‬ ‫نزیكك���رده‌وه‌‪ ،‬وات��� ‌ه مۆركێك���ى نوێى‬ ‫س���ه‌رده‌مانه‌ى پێوه‌لكان‪ .‬ئه‌گه‌ر باس���ى‬ ‫گوڵێك���ى بكردایه‌‪ ،‬ی���ان باڵنده‌یه‌ك بۆ‬ ‫نموونه‌‪ ،‬هه‌ر ته‌نیا وه‌سف نه‌بوو‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫بۆئه‌وه‌ب���وو ل ‌ه زه‌مینه‌یه‌ك���ى مرۆڤایه‌تى‬ ‫نوێ���دا بیانخاته‌گه‌ڕ‪ ،‬س���ه‌رده‌مى گۆران‬ ‫سه‌رده‌مێك بوو‌ه ئینقالب ‌ه ئه‌ده‌بییه‌كه‌ى‬ ‫گۆران���ى ال نامۆب���ووه‌‪ ،‬نوخبه‌یه‌كى كه‌م‬ ‫نه‌بێت‪ ،‬چونك ‌ه تا ئه‌وكات ‌ه ش���اعیر هه‌ر‬ ‫په‌ی���ڕه‌وى ش���ێواز‌ه جێگی���ر‌ه باوه‌كانى‬ ‫كردووه‌‪ ،‬به‌بست لێى دوورنه‌كه‌وتووه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ���ه‌و ئاش���ناى س���توونى ش���یعریى‌و‬ ‫چوارچێ���وه‌ى به‌یت‌و ریتم���ى ده‌ره‌كى‌و‬ ‫كێش‌وسه‌روا‌و سه‌وكێشى خه‌لیل بووه‌‪.‬‬ ‫هه‌م���وو خوێن���ه‌ران ئ���ه‌م ته‌وژم��� ‌ه‬ ‫ش���یعرییه‌ نوێیه‌یان الپه‌س���ه‌ندنه‌بووه‌‪،‬‬ ‫بۆیه‌ تووش���ى ش���ۆك بوون‌و مه‌ودایه‌كى‬ ‫س���تاتیكیش كه‌وتووه‌ت ‌ه زه‌ینى ئه‌وانه‌ى‬ ‫پێی���ان په‌س���ه‌ندكراوه‌‪ .‬له‌ب���ه‌ر ئه‌م��� ‌ه‬ ‫وه‌ختێك‪ ،‬خوێنه‌رێك‪ ،‬یان ره‌خنه‌گرێكى‬ ‫ئ���ه‌و س���ه‌رده‌مه‌‌و «بگر‌ه ئێس���تایش»‬ ‫كه‌س���ه‌رچاوه‌یان ش���یعرى ب���او‌و بنه‌ما‬ ‫كۆنه‌كانى ش���یعر بووه‌‌و پێی���ان وابوو‌ه‬ ‫كه‌ ش���یعر هه‌س���تێكه‌‪ ،‬ی���ان گوته‌یه‌كى‬ ‫كێش‌وسه‌رواداره‌‪ ،‬له‌سه‌دا هه‌فتاى شیعرى‬ ‫گۆرانی���ان پێپه‌س���ه‌ندنه‌كراوه‌‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫خوێنه‌رى وه‌ها رۆش���نبیرییه‌كى شیعریى‬ ‫ب���اوى هه‌ب���ووه‌‪ ،‬كۆمه‌ڵێ���ك قه‌ناعه‌تى‬ ‫هونه‌ریى له‌رێگاى خوێندنه‌وه‌ى ش���یعرى‬ ‫كۆنه‌و‌ه تیا چه‌سپیون‪ ،‬بووبوون به‌پێوه‌ر‬ ‫له‌الى بۆ هه‌ڵس���ه‌نگاندنى ش���یعر‪ ،‬یان‬ ‫نزیكبوونه‌وه‌ لێى‪ ،‬به‌اڵم ش���یعرى گۆران‬ ‫له‌و پێ���وه‌ره‌ كۆنانه‌ الیداوه‌‌و شۆڕش���ى‬ ‫به‌س���ه‌رداكردوون‌و ماڵئاوایى لێكردوون‪.‬‬ ‫ئاس���ۆى پێش���بینى‌و چاوه‌ڕوانیى ده‌قى‬ ‫گۆران‪ ،‬وه‌اڵمى ئاس���ۆى چاوه‌ڕوانیى ئه‌و‬ ‫خوێنه‌ر‌ه گۆشكراو‌ه به‌مه‌عریفه‌ى شیعرى‬ ‫كالس���یكى نه‌داوه‌ت���ه‌وه‌‌و له‌گه‌ڵیدا ته‌با‬ ‫نه‌بووه‌‌و لێى دووركه‌وتووه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫بتپه‌رست نیم‬ ‫نابم‌و نیم‪..‬‬ ‫ئاواته‌خوازى سه‌ربه‌ستیم‬ ‫خه‌بات ئه‌كه‌م بۆ ئازادیم‪..‬‬ ‫ئێستا شه‌وه‌‪،‬‬ ‫گه‌رچى شه‌وه‌‪،‬‬

‫چاو به‌خه‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم كاروان له‌سه‌ر ڕه‌و ‌ه‬ ‫به‌ره‌و قۆناغ ڕه‌و به‌ره‌وه‌‪..‬‬ ‫ئه‌و كاته‌دێ ك ‌ه ڕۆژ هه‌ڵدێ‬ ‫گوێ تێر ئه‌بیه‌و‪ ،‬چاو ئه‌بینێ!‬ ‫بێ ترس‌وله‌رز‪،‬‬ ‫له‌چیاى به‌رز‪،‬‬ ‫له‌چه‌م‌و دۆڵ‪،‬‬ ‫دێگه‌لى چۆڵ‪،‬‬ ‫له‌نوێ یه‌ك یه‌ك ئاوائه‌كه‌م‪،‬‬ ‫ئه‌خۆم‪ ،‬ئه‌نووم‪ ،‬ئه‌ژیم بێخه‌م!‬

‫یاخوود باس���ه‌یرى شێوه‌‌و ریتمى ئه‌م‬ ‫برگه‌ شیعریی ‌ه بكه‌ین‪:‬‬ ‫له‌ژێر ئاسمانى شینا‪،‬‬ ‫له‌پاڵ لووتكه‌ى به‌فرینا‬ ‫كوردستان گه‌ڕام‪،‬‬ ‫دۆاڵو دۆڵ پێوام‪،‬‬

‫ئ���ه‌و گۆڕانكاری���ه‌ى ك ‌ه گۆران به‌س���ه‌ر‬ ‫شیعره‌كه‌یدا هێناوه‌ ده‌بێت ‌ه پێوه‌رێك بۆ‬ ‫هه‌ڵسه‌نگاندن‪ ،‬لێره‌دا ئاسۆى چاوه‌ڕوانى‬ ‫ده‌ق له‌گه‌ڵ ئاسۆى چاوه‌ڕوانى خوێنه‌ردا‬ ‫نه‌گوونجاوه‌‪ ،‬توش���ى نائومێدى‌و شۆكى‬ ‫كردووه‌‪ ،‬ئیتر ئه‌گه‌ر خوێنه‌ره‌كه‌ وریابێت‌و‬ ‫به‌هۆشیارییه‌وه‌ بۆ شیعره‌كه‌ بچێت‪ ،‬ئه‌و‌ه‬

‫«‬

‫پێش���بینى ئ���ه‌م به‌رهه‌م��� ‌ه وه‌اڵم���ى‬ ‫خوێنه‌ره‌ باوخوازه‌ك ‌ه ده‌داته‌وه‌‪ ،‬ئاسۆى‬ ‫چاوه‌ڕوانی���ى هه‌ردووكی���ان له‌یه‌كت���ر‬ ‫ده‌ئاڵێ���ن‌و تێكه‌اڵوبوون���ى ئاس���ۆكان‬ ‫ڕووده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫«بۆدلیر» شاعیرى گه‌وره‌ى فه‌ره‌نسا‬ ‫نموونه‌یه‌ك���ى پرش���نگدار‌ه ب���ۆ ئ���ه‌و‬

‫الوه‬ ‫‌‌‬ ‫ه‬ ‫«گ��ۆران» هه‌ندێك كه‌ره‌سته‌ى هونه‌ریى كۆنى خست ‌‬ ‫‌سته و شێوا ‌ز و ده‌الله‌تى نوێى به‌ شیعرى‬ ‫‌‌‬ ‫ه كه‌ره‬ ‫و له‌ برى ئه‌و ‌‬ ‫ه كایه‌وه‌‪،‬‬ ‫د و ڕیتمى نوێى هێنای ‌‬ ‫كوردى به‌خشی؛ به‌یتى تێك شكان ‌‬ ‫تا ڕاده‌یه‌ك شیعرى له‌ چوارچێوه‌ى ڕه‌وانبێژیى ده‌ركرد ‌و له‌ برى‬ ‫ئه‌وه‌ وێنه‌ى نوێى دوور له‌ كه‌ره‌سته‌ى سواوى ڕه‌وانبێژی داهێنا‬

‫باوه‌ڕه‌كانى ده‌گۆڕێت‌و په‌ره‌ده‌س���ێنێت‌و‬ ‫وه‌رچه‌رخانى الدروس���ت ده‌بێت‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫له‌س���ه‌ره‌تاكانى گۆڕانكاریی ‌ه گه‌وره‌كاندا‬ ‫كاتێك���ى ده‌وێت بۆ راهات���ن‪ ،‬ته‌واو ئه‌و‬ ‫زاراوه‌ى «یاوس»م���ان دێنێته‌و‌ه یاد ك ‌ه‬ ‫په‌یوه‌سته‌ به‌وه‌رچه‌رخان ‌ه مێژووییه‌كانه‌و‌ه‬ ‫كار‌ه چارڵ جیاوازه‌كانى گۆران په‌یوه‌ستن‬ ‫به‌گۆڕانكاریی ‌ه مێژووییه‌ گه‌وره‌كانه‌وه‌ ك ‌ه‬ ‫ده‌بنه‌ هۆى سه‌رهه‌ڵدانى شیعرێكى نوێ‬ ‫جی���اواز‌ه له‌ئاس���ۆى چاوه‌ڕوانیى ده‌ق‌و‬ ‫خوێنه‌رى پێش خۆى‪.‬‬

‫***‬ ‫ ‬ ‫ئه‌گه‌ر خوێنه‌رێك ئاش���ناى ش���یعرى‬ ‫كالس���یكى بێ���ت‌و ب��� ‌ه به‌یت‌و س���ه‌روا‬ ‫راهاتبێت‌و له‌جیاتى ئه‌زموونى شیعریى‪،‬‬ ‫هۆگ���رى «غ���ه‌ره‌ز»ى ش���یعریى بێت‬ ‫«س���تایش‪ ،‬غه‌زه‌ل‪ ،‬وه‌سف‪ ،‬داشۆرین»‬ ‫ئه‌وه‌ ئه‌و دوو شیعره‌ى «گۆران» وه‌اڵمى‬ ‫پرس���یاره‌كانى ناده‌نه‌وه‌‌و بگر‌ه تووشى‬ ‫نائومێدی���ى ده‌ك���ه‌ن‪ ،‬چونك���ه‌ ئه‌و دوو‬ ‫ش���یعره‌ سه‌رچاوه‌‌و ئاس���ۆیه‌كیان هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ئاره‌زووى ئه‌ده‌بیى ئه‌مج���ۆر‌ه خوێنه‌ر‌ه‬ ‫نه‌مدى كه‌س‬ ‫گۆشكراوانه‌ به‌شێوازى باو تێرناكه‌ن‪.‬‬ ‫وه‌ك تۆ جوان بێ!‬ ‫ ‬ ‫میس���راع‬ ‫گ���ۆران له‌جیات���ى به‌ی���ت‌و‬ ‫تۆیت‌و به‌س‬ ‫ ‬ ‫دێڕى ش���یعرى دێنێت ‌ه كایه‌و‌ه له‌جیاتى‬ ‫شێوه‌ى دابه‌شكردنى شیعره‌ك ‌ه به‌سه‌ر‬ ‫باس���كردنى مه‌به‌س���ت ئه‌زموونى خۆى كاغه‌زه‌كه‌دا واده‌كه‌وێته‌وه‌‪:‬‬ ‫له‌سه‌رده‌مێكى نوێدا به‌رجه‌سته‌ ده‌كات‪،‬‬ ‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬ ‫له‌جیاتى كێش‌وسه‌رواو سیستمى نه‌گۆڕى‬ ‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬ ‫عه‌رووز ریتمێكى نوێ‌و كێشێكى هه‌ڵقواڵو‬ ‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬ ‫ل ‌ه فۆلكلۆرى كوردى به‌كارده‌هێنێت‪.‬‬ ‫ئه‌م شێوه‌ی ‌ه مامه‌ڵه‌یه‌كى دینامیكییان ‌ه‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫‌ك‬ ‫ه‬ ‫ش���یعر‬ ‫له‌س���ه‌ر ئاستى ش���ێوه‌‪،‬‬ ‫له‌گ���ه‌ڵ چاوى خوێنه‌ردا ده‌كات واده‌كات‬ ‫‌ر‪.‬‬ ‫ه‬ ‫خوێن‬ ‫‌رچاوى‬ ‫به‌جۆرێكى نوێ دێته‌ به‬ ‫شێوه‌ ئاس���ۆیی ‌ه باوه‌كه‌ى ده‌ق بگۆڕێت‪،‬‬ ‫ش���ێوه‌یه‌ك ده‌بینێت پێچه‌وانه‌ى شێوه‌ى تۆبۆگرافیایه‌ك���ى هه‌ی��� ‌ه جی���اواز ل��� ‌ه‬ ‫هه‌ردوو به‌شى دابه‌شكراوى به‌یته‌‪.‬‬ ‫تۆبۆگرافی���اى ش���یعرى س���توونى جگ ‌ه‬ ‫‌م!»‬ ‫«ئه‌خۆم‪ ،‬ئه‌نووم‪ ،‬ئه‌ژیم بێخه‬ ‫له‌م���ه‌‪ ،‬ریتم ‌ه كۆن��� ‌ه جێگیره‌كه‌ى به‌یتى‬ ‫بتپه‌رست نیم‪..‬‬ ‫تێپه‌ڕاندووه‌‪ ،‬كه‌واته‌ ئاسۆى ئه‌م ده‌قه‌ى‬ ‫نابم‌و نیم‬ ‫گ���ۆران‌و ئاس���ۆى پێش���بینى خوێنه‌ر‌ه‬ ‫تینووى سه‌ربه‌ستى‌و ئازادیم!‬ ‫باوخوازه‌كه‌ تێكه‌اڵوى یه‌كتر نابن‪ ،‬تێیاندا‬ ‫له‌و چه‌ند دێڕ‌ه ش���یعرییه‌ى سه‌ره‌وه‌دا تێكه‌اڵوبوون���ى ئاس���ۆكان‌و زاراوه‌ك���ه‌ى‬ ‫به‌یت نه‌ماوه‌‪ ،‬ته‌فعیل���ه‌كان له‌دێڕه‌كاندا «یاوس» فه‌راهه‌م نابێت‪.‬‬ ‫وه‌ك ی���ه‌ك نین‪ ،‬دێڕى یه‌كه‌م‪ ،‬هه‌ش���ت‬ ‫«گۆران» ش���یعرى ترى هه‌ی ‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫بڕگه‌یه‌‪ ،‬دێڕى دووه‌م چوار بڕگه‌یه‌‪ ،‬دێڕى ئاس���ۆى چاوه‌ڕوانی���ى ئ���ه‌و خوێن���ه‌ر‌ه‬ ‫س���ێیه‌م چ���وار بڕگه‌یه‌‪ ،‬دێ���ڕى چواره‌م باوخ���وازه‌دا ده‌گونجێت‪ ،‬بۆچى؟ چونك ‌ه‬ ‫هه‌ش���ت بڕگه‌یه‌‪ .‬كه‌وات ‌ه له‌س���ه‌ر ئاستى له‌س���ه‌ره‌تاكانى هه‌ن���گاو هه‌ڵهێنانی���ا‬ ‫كێش نه‌ كێش���ێكى دیاریكراو‪ ،‬ن ‌ه به‌حر نه‌یتوانیووه‌ به‌یه‌كجاریى‌و ته‌واوه‌تى له‌ژێر‬ ‫‪ ،‬نه‌ماون له‌ش���یعرى كۆن‌و كالس���یكیدا كاریگه‌ریى ش���یعرى ك���ۆن‌و پێش خۆى‬ ‫شێوه‌ى به‌یت له‌سه‌ر الپه‌ڕه‌ به‌م شێوه‌ى ده‌ربازببێ���ت‪ ،‬كاتێكى ویس���تووه‌‪ ،‬ئه‌م ‌ه‬ ‫خواره‌وه‌ بووه‌‪:‬‬ ‫له‌هه‌نگاونانى پێش���ه‌نگه‌كانى ش���یعرى‬ ‫ــــــــــــــــــــــ‬ ‫ــــــــــــــــــــــــ دراوسێكانیش���ماندا ده‌بینرێت‪ ،‬به‌تایبه‌ت‬ ‫ــــــــــــــــــــــ‬ ‫ــــــــــــــــــــــــ الى «بدر شاكر السیاب»‪ .‬هه‌روه‌ها الى‬ ‫ــــــــــــــــــــــــ‬ ‫ــــــــــــــــــــــ‬ ‫شاعیرى ئێرانى «نیما یوشیج»‪.‬‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫‌ك‬ ‫ه‬ ‫‌یت‬ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫گۆراندا‬ ‫‌ى‬ ‫ه‬ ‫‌ك‬ ‫ه‬ ‫‌ش���یعر‬ ‫به‌اڵم له‬ ‫ئه‌وانی���ش س���ه‌ره‌تاكانیان س���ێبه‌رى‬ ‫تێكش���كێنراو‌ه شێوه‌ى له‌سه‌ر كاغه‌زه‌ك ‌ه ش���یعرى پێش خۆیانیان پێو‌ه دیاره‌‪ ،‬بۆ‬ ‫وایلێهاتووه‌‪ ،‬وه‌ك دیاره‌ له‌خواره‌وه‌‪:‬‬ ‫ئه‌مه‌ شیعرێكى گۆران ده‌هێنینه‌وه‌‪:‬‬ ‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬ ‫له‌به‌ختى تار‪...‬‬ ‫ـــــــــــــــــــــــــــــ‬ ‫له‌به‌ختى تارى شه‌و ناكه‌م شیكایه‌ت‪،‬‬ ‫ــــــــــــــ‬ ‫شه‌بیه ‌ه چونك ‌ه به‌و زوڵفى سیاسه‌ت!‬ ‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬ ‫نیی ‌ه قابیل بڕینى ڕاهى دوورى‬ ‫كه‌وات��� ‌ه خوێن���ه‌ره‌ باوه‌ك���ه‌‪ ،‬چاوى‬ ‫وه‌كو پرچت كشاو ‌ه بێنیهایه‌ت!‬ ‫ه‬ ‫به‌ش���ێوه‌ى دووه‌م ڕانه‌هات���ووه‌‪ ،‬چونك ‌‬ ‫ئه‌م شیعر‌ه وه‌ك كێش‌وسه‌رواو شێوه‌ى‬ ‫تا س���ه‌رده‌مى گ���ۆران كارێك���ى وه‌هاى دابه‌شكردنى به‌س���ه‌ر كاغه‌زدا ئه‌وه‌نده‌ى‬ ‫نه‌بینیوه‌‪ ،‬گوێیش���ى به‌ریتمێكى ده‌ره‌كى له‌ش���یعرى س���توونییه‌و‌ه نزیك ‌ه ئه‌وه‌ند‌ه‬ ‫راهاتووه‌‪ ،‬وه‌ك هاوكێشه‌یه‌كى ماتماتیكى س���ه‌ر به‌ش���ێوازه‌ تازه‌كه‌ى گۆران نییه‌‪،‬‬ ‫واب���ووه‌‪ .‬بۆنموون���ه‌ ئه‌مب���ه‌رى چ���وار ج���ارێ هه‌رجۆرێكه‌ له‌ ش���ین‌و گریان بۆ‬ ‫بڕگه‌بووه‌‌و ئه‌وبه‌ریشى چوار بڕگه‌‪.‬‬ ‫به‌خت‪ ،‬ش���ێواز‌ه ره‌وانبێژیی ‌ه كۆنه‌كه‌یش‬ ‫ئ���ه‌م ش���ێوه‌‌و ش���ێوازه‌ى گ���ۆران به‌وێنه‌كانه‌و‌ه دیاره‌‪ ،‬به‌ختى تارى ش���ه‌و‬ ‫خوێنه‌رى ش���ه‌یداى ش���یعرى س���توونى چوێن���راو‌ه ب ‌ه زوڵفى س���یا‪ ،‬رێى دوورى‬ ‫تووشى ش���ۆك‌و سه‌رس���وڕمان ده‌كات‪ ،‬چوێن���راو‌ه به‌پرچى كش���او‪ ،‬چواندنه‌ك ‌ه‬ ‫چونك ‌ه له‌ش���یعره‌كه‌ى گۆران���دا ئه‌وه‌ى هه‌م له‌دوورى‌و هه‌م له‌هه‌ستى دڵه‌ڕاوكێدا‬ ‫ده‌س���تناكه‌وێت ك ‌ه ده‌یه‌وێت‌و چاوه‌ڕوانى ده‌بینرێت‪ .‬كێش���ه‌كه‌ كێش���ێكى كۆنه‌‪،‬‬ ‫ده‌كات‪ ،‬سه‌رس���وڕمانیش ل���ه‌وه‌و‌ه لێكچوونێ���ك له‌كه‌مییه‌ت���ى به‌یته‌كان���دا‬ ‫س���ه‌رچاوه‌ده‌گرێت ك ‌ه كارێك���ى تازه‌ى هه‌یه‌‪ .‬شێوازى تۆبۆگرافى‌و دابه‌شكردنى‬ ‫پێده‌گات جوان له‌هه‌مان كاتدا هه‌ڕه‌ش��� ‌ه ش���یعره‌كه‌ له‌س���ه‌ر كاغه‌ز ت���ه‌واو وه‌ك‬ ‫له‌باوه‌ڕى ش���یعرى ئه‌مى وه‌رگر ده‌كات‪ ،‬تۆبۆگرافی���اى ش���یعرى س���توونى وایه‌‪،‬‬ ‫وات ‌ه ش���یعره‌كه‌ مه‌ودایه‌كى س���تاتیكى جگ ‌ه له‌مان��� ‌ه ناوهێنانى گۆران له‌كۆتایى‬ ‫دروست ده‌كات‪ ،‬بۆشایى له‌نێوان هه‌ردوو ده‌قه‌ك���ه‌دا‪ ،‬جۆرێك���ه‌ له‌ش���ێوازى باوى‬ ‫ئاس���ۆى چاوه‌ڕوانیدا پێى په‌یداده‌بێت‪ ،‬شیعرى كالسیكى‪ ،‬ئاسۆى چاوه‌ڕوانیى‌و‬

‫وه‌رچه‌رخان ‌ه مێژووییانه‌ى كه‌ مه‌ودایه‌كى‬ ‫س���تاتیكییان له‌ره‌وتى ش���یعرى جیهاندا‬ ‫ره‌خساندووه‌‪ ،‬ئه‌و سرووت‌و كه‌ش ‌ه نوێ‌و‬ ‫غه‌ریبانه‌ى ك ‌ه له‌دیوانى «گوڵى شه‌ڕ»دا‬ ‫خراونه‌ته‌ڕوو‪ ،‬چ له‌ڕووى وێنه‌‌و چ له‌ڕووى‬ ‫جیهانبینییه‌وه‌ بۆ ئاكار‪ ،‬كارێكى وه‌هاى‬ ‫كرد ه���ه‌م رق���ى حكوم���ه‌ت‌و نێوه‌ندى‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌ت���ى‌و ه���ه‌م نێوه‌ندى ش���یعرى‬ ‫بووروژێنێ���ت‪ ،‬هه‌ر له‌ب���ه‌ر ئه‌مه‌یش بوو‬ ‫هێرشى كرایه‌ س���ه‌ر‌و هه‌موو هه‌وڵه‌كانى‬ ‫حكوم���ه‌ت‌و نێوه‌ن���ده‌ كۆمه‌اڵیه‌ت���ى‌و‬ ‫رۆشنبیرییه‌كه‌یش���ى چڕكران���ه‌وه‌ ب���ۆ‬ ‫سزادانى له‌رێگاى یاساوه‌‪.‬‬ ‫«بودلێ���ر» له‌و دیوان���ه‌دا جوانیی ل ‌ه‬ ‫ش���ته‌ ناشیرینه‌كانیش���دا ده‌بینێت���ه‌وه‌‪،‬‬ ‫جوان���ى خۆشه‌ویس���ته‌كه‌ی ل��� ‌ه وێنه‌ی‬ ‫پش���یله‌یه‌كدا ده‌بینێت���ه‌وه‌‪ ،‬یاخ���ود ل ‌ه‬ ‫الكێكی فڕێ���دراوی مێش���تێدراودا‪ .‬هه‌ر‬ ‫ناونیش���انی دیوانه‌كه‌یش���ی «گوڵه‌كانى‬ ‫شه‌ڕ» بۆخۆی جۆرێك سه‌رسوڕمان و دژ‬ ‫دروستده‌كات‪ ،‬گوأل پڕه‌ ل ‌ه جوانى شه‌ڕیش‬ ‫پڕه‌ ل ‌ه ناشیرینی‪ .‬ب ‌ه تێكه‌اڵوكردنی ئه‌م‬ ‫دوو وش���ه‌یه‌ كارێكی ت���رى ئه‌نجامداوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌مان ‌ه هه‌موو خوێنه‌رى باوخواز نائومێد‬ ‫ده‌كه‌ن‪ ،‬چونك ‌ه له‌گه‌أل ئاسۆی چاوه‌ڕوانى‬ ‫ئه‌ودا ناگونجێن‪.‬‬ ‫مه‌ودایه‌ك���ی س���تاتیكی به‌رهه‌مدێنن‬ ‫له‌ تێكش���كانى هاوكێش ‌ه هونه‌رییه‌كاندا‪،‬‬ ‫خوێنه‌ره‌ ب���اوه‌ كالس���یكییه‌ك ‌ه پێوه‌رو‬ ‫سه‌رچاوه‌یه‌كی شیعری‌و فیكری‌و هونه‌ری‬ ‫واى ال چه‌س���پیو‌ه رێ���گاى پێن���اده‌ن‬ ‫ش���ه‌ڕو خراپه‌ ل ‌ه گوڵ���دا ببینێت‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ئ���ه‌و راهاتوو‌ه ه���ه‌ر جوانى ل���ه‌ گوڵدا‬ ‫ببینێت‪ ،‬لێ���ره‌دا وێنه‌و ناونیش���انه‌كه‌ی‬ ‫بودلی���ر‪ ،‬یان بینین���ی جوانى له‌ الكێكی‬ ‫مێشتێدراودا توش���ى نائومێدی ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ئ���ه‌م چاوه‌ڕوانی دژێكی وه‌ه���ا ل ‌ه ده‌ق‬ ‫ناكات‪ ،‬جا بودلێر تووشى شۆكی ده‌كات‪،‬‬ ‫یان ئه‌وه‌یه‌ باوه‌ڕو ئاسۆی پێشبینیه‌كه‌ی‬ ‫ده‌گۆڕێ���ت‪ ،‬یاخود ئه‌وه‌ی ‌ه ه���ه‌ر ب ‌ه بێ‬ ‫ئومێ���دی ده‌مێنێت���ه‌وه‌و ناتوانێت له‌گه‌أل‬ ‫ره‌وت ‌ه نوێكه‌ی بودلێردا بڕوات‪ .‬هه‌رچه‌ند‬ ‫بودلێر به‌هۆی نوێكردنه‌كه‌یه‌وه‌ توش���ى‬ ‫نه‌هامه‌ت���ی‌و ده‌رده‌س���ه‌رییه‌كی زۆربوو‪،‬‬ ‫ب���ه‌اڵم ب���ه‌و دی���وان‌و ش���ێوازه‌ نوێیه‌‪،‬‬ ‫گه‌وره‌ترین خزمه‌تی ب ‌ه شیعری فه‌ره‌نساو‬ ‫جیهان كرد‪.‬‬ ‫ل���ه‌ نۆی ته‌م���وزی ‪1857‬ز وات ‌ه پاش‬ ‫تێپه‌ڕبوونی یانزد‌ه رۆژ به‌سه‌ر ده‌رچوونی‬ ‫«گوڵی ش���ه‌ڕ»داو پێش ئه‌وه‌ی له‌سه‌ر‬ ‫ئ���ه‌م دیوان���ه‌ بكه‌وێت��� ‌ه ب���ه‌ر راونانى‬ ‫یاساییه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه نامه‌یه‌كدا بۆ دایكی باسی‬ ‫خه‌فه‌ت‌و ئازارو جیاوازیی نێوان ئه‌خالق‌و‬ ‫ش���یعر ده‌كات «تۆ ده‌زانی���ت من هیچ‬ ‫رۆژێك ئه‌ده‌ب‌و هونه‌رم به‌بێ ئامانجێكى‬ ‫ده‌ره‌وه‌ى چوارچێ���وه‌ى حوكمى ئه‌خالق‬ ‫نه‌بێت‪ ،‬نه‌زانیوه‌‪ ،‬ته‌نیا جوانیى روانین‌و‬ ‫دارشتنم مه‌به‌ست بووه‌« ‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها له‌هه‌مان نام���ه‌دا ئاماژه‌ به‌و‬ ‫ش���ێو‌ه جوانیی ‌ه ده‌دات ك ‌ه به‌زه‌حمه‌ت‌و‬ ‫ماندوبوون‌و دوور له‌شادى خولقاندویه‌تى‪،‬‬ ‫ئه‌ویش وایك���ردوو‌ه به‌خراپ ‌ه له‌س���ه‌رى‬ ‫بدوێن‌و رقى خه‌ڵك هه‌ڵبسێنێت «هه‌موو‬ ‫نكۆڵییان له‌هه‌موو ش���تێكم كرد‪ :‬رۆحى‬ ‫داهێن���ان ته‌نان���ه‌ت نه‌زانین���ى زمان���ى‬ ‫فه‌ره‌نسى‪ ،‬من گاڵته‌ به‌و گه‌مژان ‌ه ده‌كه‌م‌و‬ ‫ئه‌زانم ئه‌م كتێبه‌ ب ‌ه باش���ی‌و خراپییه‌و‌ه‬

‫له‌ زاكیره‌ی جه‌ماوه‌ری رۆشنبیردا‪ ،‬له‌پاڵ‬ ‫ده‌س���ته‌بژێری ش���یعره‌كانى «فیكت���ۆر‬ ‫هۆگۆ» و «تیوفی���ل گوتییه‌« ته‌نانه‌ت‬ ‫«بایرۆن»یشدا جێگاى خۆی ده‌كاته‌وه‌«‬ ‫‪.‬‬ ‫دی���ار‌ه نموون��� ‌ه زۆره‌و ده‌توانی���ن ل ‌ه‬ ‫هه‌موو بوار‌ه ئه‌ده‌بیه‌كاندا وه‌ك خوێنه‌رو‬ ‫ره‌خنه‌گ���ر په‌نا بۆ ئ���ه‌م زاراوانه‌ ببه‌ین‬ ‫ئاس���ۆی چاوه‌ڕوانى‪ ،‬مه‌وداى ستاتیكی‪،‬‬ ‫تێكه‌اڵوبوون���ی ئاس���ۆكان‪ ،‬ب���ه‌اڵم ئێم ‌ه‬ ‫ب ‌ه باش���ترمان زانى وه‌ك س���ه‌ره‌تایه‌ك‬ ‫نموونه‌ی ده‌ق‌و ناونیشانی پێشه‌نگه‌كانى‬ ‫ره‌وتى نوێبوونه‌وه‌ بهێنینه‌وه‪.‬‬ ‫ئه‌نجام‬

‫ل ‌ه كۆتایی ئه‌م باس���ه‌دا گه‌یش���تین ‌ه ئه‌م‬ ‫ئه‌نجامانه‌ى خواره‌وه‌‪:‬‬ ‫‪-1‬خوێنه‌ر ل ‌ه تیۆری وه‌رگرتن‌و پێشوازیدا‬ ‫رۆڵێك���ی تایبه‌تی‌و س���ه‌ره‌كیی هه‌یه‌‪ .‬وه‌ك‬ ‫دانه‌ر ده‌ق بونیاد ده‌نێته‌وه‌‪ ،‬له‌ژێر كاریگه‌ریی‬ ‫س���ه‌ره‌كیی دان���ه‌ر ده‌رده‌چێ���ت‪ .‬زاراوه‌ی‬ ‫«ئاس���ۆی چاوه‌ڕوانی»ـیش ك ‌ه ناونیشانی‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌كه‌مان���ه‌‪ ،‬یه‌كێك��� ‌ه ل���ه‌ كۆڵه‌ك ‌ه‬ ‫گه‌وره‌كانى ئ���ه‌م تیۆره‌و «هان���س ڕوبیرت‬ ‫ی���اوس» ب ‌ه ده‌روازه‌ى بنه‌ڕه‌تیی دائه‌نێت بۆ‬ ‫خوێندنه‌وه‌‪.‬‬ ‫‪-2‬زاراوه‌ی ئاس���ۆی چاوه‌ڕوان���ى پێ���ش‬ ‫«یاوس» ل ‌ه بوارى زانستى ترى مرۆڤایه‌تیدا‬ ‫به‌كاربراوه‌‪ .‬بۆنموون ‌ه الى هۆسرل و گادامێر‪.‬‬ ‫‪-3‬ئه‌م زاراوه‌ی ‌ه له‌گ���ه‌ڵ زاراوه‌یه‌كی تردا‬ ‫كارى خوێندن���ه‌و‌ه ت���ه‌واو ده‌ك���ه‌ن ئه‌ویش‬ ‫زاراوه‌ی مه‌وداى س���تاتیكییه‌ ك ‌ه ده‌بێت ب ‌ه‬ ‫پێوه‌ر بۆ زیادبوونی رێژه‌ی گۆڕینی ستاتیكا‪.‬‬ ‫‪-4‬ئ���ه‌م زاراوان���ه‌ ل ‌ه ڕه‌خن���ه‌ی ئه‌ده‌بیدا‬ ‫له‌دایكب���ووی پ���اش بونیادگ���ه‌ری‌و پ���اش‬ ‫نوێگه‌رین كه‌ ل ‌ه خوێندنه‌وه‌ی كارو به‌رهه‌مدا‬ ‫ته‌نی���ا ل��� ‌ه باس���كردنی جوانكاری���ی زماندا‬ ‫ناوه‌ستن‪ ،‬به‌ڵكو خوێنه‌ر ئه‌كتیڤ ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫‪-5‬ل ‌ه پراكتیكدا‪ ،‬كه‌ نموونه‌مان ل ‌ه گۆران‌و‬ ‫ناونیشانی دیوانێكی بۆدلیر هه‌ڵبژارد بۆمان‬ ‫ده‌ركه‌وت كه‌ گۆران له‌ سه‌ره‌تاكانى نوێگه‌ریدا‬ ‫ئاس���ۆی چاوه‌ڕوانی���ی خوێن���ه‌ری گۆڕیوه‌و‬ ‫ئه‌وكاته‌ ش���یعریش هه‌بوو‌ه له‌گه‌ڵ ئاس���ۆی‬ ‫چاوه‌ڕوانیى خوێنه‌ری باوكاردا گونجاوه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌كانی ئه‌م به‌شه‌‪:‬‬ ‫‪-1‬د‪ .‬ابراهی���م محم���ود خلیل‪ ،‬النق���د االدبي‬ ‫الحدیث من المحاكاة‌ الى التفكیك‪ ،‬دار المس���یرة‌‪،‬‬ ‫بیروت‪.2003 ،‬‬ ‫‪-2‬حمید س���میر‪ ،‬الن��ص و تفاعل المتلقي في‬ ‫اخلط��اب االدب���ی عند المعرى‪ ،‬منش���ورات اتحاد‬ ‫الكتاب العرب‪ ،‬دمشق‪.2005 ،‬‬ ‫‪-3‬عبدالناصر حس���ن محمد‪ ،‬نظری��‌ة التوصیل‬ ‫و قرا‌ءة‌ النص االدب���ي‪ ،‬المكتب املصری لتوزیع‬ ‫املطبوعات‪ ،‬القاهرة‌‪.1999 ،‬‬ ‫‪-4‬هان���س روبیرت ی���اوس‪ ،‬جمالی ‌ة التلقي من‬ ‫أج���ل تأویل جدید للنص االدبي‪ ،‬ترجم ‌ة رش���ید‬ ‫بنجدو‪ ،‬المجلس االعلى للثقافة‌‪ ،‬مصر‪.2004 ،‬‬ ‫‪-5‬روبرت س هولب‪ ،‬نظری ‌ة االستقبال‪ ،‬ترجمة‌‪،‬‬ ‫عبدالجلیل جواد‪.‬‬ ‫‪-6‬د‪.‬عبدالقادر عبو‪ ،‬فلسف ‌ة الجمال فی فضاء‬ ‫الش���عریة‌ العربیة‌‪ ،‬بحث فی الی��ات التلقى‪ ،‬اتحاد‬ ‫الكتاب العرب‪ ،‬دمشق‪.2007 ،‬‬ ‫‪-7‬رامان س���لدن‪ ،‬النظری��� ‌ة األدبی ‌ة المعاصرة‌‪،‬‬ ‫ترجم ‌ة سعید الغانمی‪ ،‬املؤسسة‌ العربی ‌ة للدراسات‬ ‫و النشر‪ ،‬دار الفارابی‪ ،‬بیروت‪ ،‬عمان‪.1996 ،‬‬ ‫‪-8‬د‪.‬ایمان عیسى الناصر‪ ،‬وحد‌ة النص وتعدد‬ ‫الق���را‌ءات التأویلیة فی النق���د العربي املعاصر‪،‬‬ ‫املؤسس���ة‌ العربی ‌ة للدراس���ات والنش���ر‪ ،‬بیروت‪،‬‬ ‫‪.2011‬‬ ‫‪-9‬بودلیر‪ ،‬ازهار الش���ر‪ ،‬ترجمة‌ حنا الطیار و‬ ‫جورجیت الطیار‪.‬‬ ‫‪-10‬باس���كال بیا‪ ،‬بودلیر‪ ،‬ترجم ‌ة صالح الدین‬ ‫برمدا‪ ،‬منشورات وزارة‌ الثقافة‌‪ ،‬الجمهوری ‌ة العربی ‌ة‬ ‫السوریة‌‪.1985 ،‬‬ ‫‪-11‬دیوانى گۆران‪ ،‬محمد مه‌ال عبدالكریم كۆی‬ ‫كردووه‌ته‌وه‌و ئاماده‌ی ك���ردووه‌‪ ،‬به‌رگی یه‌كه‌م‪،‬‬ ‫چاپخانه‌ى كۆڕی زانیاری عێراق‪ ،‬به‌غداد‪.1980 ،‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٠5‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٤/21‬‬

‫‪5‬‬

‫مۆدێرنیتە و وتار‬

‫ماڵئاوا‬ ‫گابۆی‬ ‫مەزن‬

‫««‬

‫هەڵسەنگاندنێکی وتارنووسیی کوردی‬ ‫دکتۆر هاشم ئەحمەدزادە‬ ‫به‌شی سێیه‌م‪ -‬كۆتایی‬ ‫خاڵێکی هەرە زەق لە نووسینی وتاری‬ ‫کوردی���دا ڵێڵ���ی و ئیبهامی نووس���ینە‪.‬‬ ‫خوێنەرەوەی کورد لە کاتی خوێندنەوەی‬ ‫وتارێکی کوردیدا هەس���ت ناکات لەگەڵ‬ ‫کۆمەڵێک پرس���یاری دیاریکراو ڕووبەڕوو‬ ‫دەبێتەوە و هەوڵی نووسەرێکی دیاریکراو‬ ‫ل���ە وەاڵمدان���ەوە ب���ۆ ئەم پرس���یارانە‬ ‫دەبینێ���ت‪ .‬ب���ە واتایەک���ی ت���ر بنەما‬ ‫ناسراوەکانی نووسینی وتارێکی زانستی‬ ‫لە وتاری کوردیدا بە ش���ێوەیەکی گشتی‬ ‫ڕەچاو ناکرێن‪.‬‬ ‫ئەم ش���ێوازی نووس���ینە لە گۆڤاری‬ ‫«ڕەهەند»ـ���دا ک���ە ی���ەک ل���ە گۆڤارە‬ ‫جیددییەکانی بواری وتارنووسیی کوردییە‬ ‫و کۆمەڵێ���ک وتاری گرنگی پێش���کەش‬ ‫خوێنەری کورد ک���ردووە دەگاتە لوتکە‬ ‫و خوێنەرەوەی وت���ارە دوورودرێژەکانی‬ ‫ڕەهەن���د زۆر ج���اران تووش���ی جۆرێک‬ ‫لە ناهومێ���دی دەبێت لە بەس���تنەوەی‬ ‫وتارەکانی ڕەهەندەوە بە پرس���یارگەلی‬ ‫کۆنکرێت و هەوڵی کۆنکرێتی شێوازییانە‬ ‫ب���ۆ وەاڵم���ی پرس���یارەکان‪ .‬هەڵب���ەت‬ ‫نامەوێ���ت ئ���ەم گش���تاندنە ببێتە هۆی‬ ‫نەبینین���ی هێندێ���ک هەوڵ���ی جیددی و‬ ‫نوێ لە وتارنووسینی کوردیدا‪ .‬مەبەست‬ ‫ئاماژەیە بە ڕەوتی گش���تیی نووس���ینی‬ ‫وت���ار‪ ،‬بەتایبەت���ی وتاری زانس���تی لە‬ ‫زمانی کوردیدا‪ .‬بەسەرکردنەوەی هەموو‬ ‫ژمارەکان���ی گۆڤاری بەنرخ���ی ڕەهەند و‬ ‫دەستپێشخەریی نووسەرە پێشەنگەکانی‬ ‫ئەم گۆڤارە مەبەس���تی ئ���ەم وتارە نییە‬ ‫و لەم نووس���ینە کورتەش���دا ناگونجێت‪.‬‬ ‫بە باوەڕی من ئەمە ئەرکێکی پێویس���تە‬ ‫و دەبێ���ت خوێندنەوەیەک���ی ڕەخنەیی‬ ‫هەمەالیەن���ە ل���ە تایبەتمەندییەکان���ی‬ ‫وتارگەلی باڵوبووه‌وە لەم گۆڤارەدا بکرێت‪.‬‬ ‫ئەگەر ڕوونبوونی ئامانجی نووس���ین ئەو‬ ‫خاڵە نائامادەیە بێت لە وتارنووس���ینی‬ ‫کوردیدا‪ ،‬ئەوە گۆڤ���اری ڕەهەند پڕە لە‬ ‫وتاری لەم چەشنە‪ .‬هەر وەک نموونەیەک‬ ‫م���رۆڤ دەتوانێ���ت ئاماژە ب���ە وتارێکی‬ ‫فارووق ڕەفیق بکات لەس���ەر (خۆرئاوا و‬ ‫«ئەو»ـەکانی)‪ .‬ئەگەرچی نووسەری ئەم‬ ‫وتارە ‪ ٣٧‬پەراوێز و س���ەرچاوەی بۆ ئەم‬ ‫وتارە ‪ ٤٤‬الپەڕەییە نووس���یوە و بێ هیچ‬ ‫گومانێک زۆریش���ی خۆ ماندوو کردووە و‬ ‫کۆمەڵێک بۆچوونی زۆر گرنگیش���ی باس‬ ‫ک���ردووە‪ ،‬بەاڵم تێگەیش���تن لە ئامانجی‬ ‫س���ەرەکیی وتارەکە کارێکی زەحمەتە و‬ ‫مرۆڤ نازانێت نووسەر دەیەوێت وەاڵمی‬ ‫کام پرسیار یان پرس���یارگەل بداتەوە و‬ ‫ئەم وتارە چی دەخاتە س���ەر باس���ێکی‬ ‫یەکجار باوی دونی���ای ئەمڕۆی ئاکادێمی‬ ‫لەم���ەڕ پرس���ی ناس���نامە و ڕۆژاواوە‪.‬‬ ‫ل���ە ڕەوت���ی وتارەکەدا ئاس���تی باس���ە‬ ‫ئابس���تراکت و تیۆرییەکان لەگەڵ نموونە‬ ‫لۆکاڵی و خۆجێیی���ەکان تێکەڵ دەبن و‬ ‫ئەزموونی تاکەکەسیی نووسەر زۆرجاران‬ ‫بەسەر باس���ە هزرییەکەدا زاڵ دەبێت و‬ ‫ه���ەر بۆیەش���ە «ئەنجام»ـی باس���ەکە‬ ‫دەبێت���ە تێکەاڵوێک لە «هەڵوێس���ت»‬ ‫ن���ەک کۆمەڵێ���ک ئەنجامگیری���ی دیاری‬ ‫پشتبەس���توو بە لۆجیکی وتارەکە وەک‬ ‫نووسینێکی سەربەخۆ‪)1( .‬‬ ‫هێندێ���ک وت���اری کوردی ل���ە ڕووی‬ ‫زانیاریی���ەوە زۆر دەوڵەمەن���دن و‬ ‫خوێن���ەرەوە هەس���ت ب���ە قوواڵی���ی و‬ ‫بەرباڵوی���ی خوێندن���ەوەی نووس���ەر لە‬ ‫بواری ئەدەب و تیۆری���دا دەکات‪ .‬بەاڵم‬ ‫ک���ە دەگات���ە س���ەر تایبەتمەندییەکانی‬ ‫وت���اری ئاکادێمییان���ە کە تێی���دا دەبێ‬ ‫ئامانج���ی وت���ار بە وردی دەستنیش���ان‬ ‫بکرێ���ت و پێکهات���ەی وتارەکە هەڵگری‬ ‫یاسا و ڕێس���ای دیاریکراوی خۆی بێت‪،‬‬

‫خوێنەرەوە تووشی جۆرێک لە ناهومێدی‬ ‫دێ���ت و دوای خوێندن���ەوەی وتارەک���ە‪،‬‬ ‫س���ەرەڕای ڕێزی زۆری ب���ۆ ماندووبوونی‬ ‫نووسەر و هەوڵە دڵسۆزانەکەی‪ ،‬لە خۆی‬ ‫دەپرس���ێت‪ :‬ئامانجی ئەم نووسینە چی‬ ‫بوو؟ س���ەرچاوەی زانیارییەکانی نووسەر‬ ‫چین؟ ئەو هەم���وو درێژدادڕییە لە پێناو‬ ‫چیدایە؟ ئاکامی وتارەکە چییە و دواجار‬ ‫خوێن���ەرەوە چ ئەنجامێک ل���ەم وتارانە‬ ‫وەردەگرێت؟ نموونەیەکی بەرچاوی ئەم‬ ‫جۆرە نووس���ینە لە نووس���ینەکانی کاک‬ ‫«هاش���م س���ەڕاج»ـدا دەبیندرێت‪ .‬کاک‬ ‫هاشم ش���اعیرێک‪ /‬نووس���ەرێکی پڕکار‬ ‫و ب���ە بەرهەمە و ئاوڕدان���ەوە لە هەموو‬ ‫کارەکانی دەرفەتێکی ش���یاوی دەوێت‪.‬‬ ‫لێرەدا م���ن تەنیا ئاوڕم ل���ە وتارەکانی‬ ‫نوێترین بەرهەمی کاک هاش���م‪« ،‬کتێب‬ ‫و ئاس���ۆکانی خوێندن���ەوە‪ »،‬داوەتەوە‪.‬‬ ‫(‪ )2‬ئەم کتێبە هەڵگری کۆمەڵێک وتارە‬ ‫لەسەر چەندین ڕۆمانی کوردی و هەروەها‬ ‫بیانی کە وەرگێڕدراونەتەوە س���ەر زمانی‬ ‫ک���وردی‪ .‬ڕەنگ���ە زێدەڕۆی���ی نەبێت کە‬ ‫س���ەرەڕای جیاوازیی ڕۆمان���ەکان هەموو‬ ‫وتارەکان خاوەنی یەک ستروکتور یاخود‬ ‫پێکهاتەن‪ .‬ئەویش ئەوەیە کە نووسەر بە‬ ‫ش���ێوەیەکی چڕوپڕ ناوەرۆکی ڕۆمانەکان‬ ‫دەگێڕێت���ەوە و لێره‌ول���ەوێ وێکچوونی‬ ‫هێندێک الیەنی ڕۆمانێک لەگەڵ ڕۆمانێکی‬ ‫بەناوبانگی جیهان���ی‪ ،‬بۆ نموونە «تاوان‬ ‫و س���ەزا» یان «برایانی کارامازۆف»ـی‬ ‫داستایۆڤس���کی ب���اس دەکات و ئیتر بە‬ ‫ش���ێوەیەکی وەس���فی ل���ە خوێندنەوەی‬ ‫ڕۆمانەکە ب���ەردەوام دەبێ���ت‪ .‬بێگومان‬ ‫وت���اری لەمج���ۆرە دەتوانێ���ت زانیاریی‬ ‫زۆری ویکیپێدیایی بە خوێنەرەوە بدات‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەگەر مەبەس���تی سەرەکیی وتاری‬ ‫ڕەخنەیی بریتی بێت لە هەڵس���ەنگاندنی‬ ‫هەمەالیەنان���ەی دەق و ئاراس���تەکردنی‬ ‫پرسیاری کۆنکرێت و هەوڵی دۆزینەوەی‬ ‫وەاڵم ب���ۆ ئەم پرس���یارانە‪ ،‬ئەوە وتاری‬ ‫وەسفییانەی ویکیپێدیایی تەنیا دەتوانێت‬ ‫هەس���تی کونجکۆڵی خوێنەرەوە لە مەڕ‬ ‫ئەوەی لە ڕۆمانێکدا چی ڕووی داوە و چی‬ ‫گوتراوە‪ ،‬دابمرکێنێت‪ .‬ئەمە لە کاتێکدایە‬ ‫کە مرۆڤی مۆدێرن زیاتر عەوداڵی ئەوەیە‬ ‫کە لە چلۆنایەتی���ی ڕوودانی ڕووداوەکان‬ ‫و چۆنیەتی���ی گوت���راوەکان تێب���گات‪.‬‬ ‫خوێنەرەوەی مۆدێرنی وشیار حەز دەکات‬ ‫ش���ێوازی ورووژاندن و ئاراس���تەکردنی‬ ‫پرسیارەکانی نووسەری دەقێکی دیاریکراو‬ ‫لە فراوانکردنی ئاسۆی چاوەڕوانییەکاندا‬ ‫یارمەتی���دەری ب���ن‪ .‬خوێن���ەرەوەی‬ ‫گەمارۆدراو بە گرفت و تەنگوچەڵەمەکانی‬ ‫بوون‪ ،‬لە کاتی ڕووبەڕووبوونەوەی لەگەڵ‬ ‫ئاڵۆزییەکانی ژیانی ڕۆژانەدا دەیەوێت لە‬ ‫ئەزموونی جیهانی ڕۆمانەکان و ش���ێوەی‬ ‫ملمالن���ێ و دەس���توپەنجەنەرمکردنی‬ ‫لەگ���ەڵ‬ ‫کەس���ایەتییەکانیان‬ ‫کەندوکۆسپەکاندا کەڵک وەرگرێت‪ .‬تەنیا‬ ‫وت���اری خۆش���قەوارەی جوانداڕێ���ژراوی‬ ‫پشتئەستوور بە شێوازگەلی پێناسەکراوی‬ ‫ڕەخنەی���ی دەتوانێ���ت وەاڵم���ی هەموو‬ ‫چاوەڕوانییەکان���ی خوێنەرەوەی مۆدێرن‬ ‫بداتەوە‪.‬‬ ‫تایبەتمەندییەک���ی زۆر گرن���گ ل���ە‬ ‫نووس���ینی وت���اردا ئەوەیە ک���ە هەر لە‬ ‫دەستپێکەوە دەبێ سێ خاڵ بە وردی و‬ ‫ڕوونی دەستنیشان بکرێن‪ :‬یەکەم ئەوەی‬ ‫کە باسەکە لەسەر چییە و بۆچی گرنگە؟‬ ‫دووهەم شت بریتییە لە دەستنیشانکردنی‬ ‫پێشینەی ئەم باس���ە و سێهەم خاڵیش‬ ‫بریتییە لە ڕس���تەی کلیلی لە پێشەکیی‬ ‫باس���ەکەدا‪ .‬ڕەنگ���ە ئەوەی وینس���تۆن‬ ‫چرچیل لە سێ ڕستەی بەناوبانگی خۆیدا‬ ‫بە خەڵکانی دەوروب���ەری خۆی گوتووە‬ ‫زۆر ب���ە جوان���ی نیش���اندەری قۆناخە‬ ‫سەرەکییەکانی نووسینی ئیسەی بن‪)١ :‬‬ ‫بڵێ کە دەتەوێت چی بکەی‪ )٢ .‬بیکە‪)٣ .‬‬ ‫بڵێ ک���ە چیت کردووە‪ )3( .‬هەڵبەت لە‬ ‫بیرمان بێت کە چرچیل ئەم سێ خاڵەی‬ ‫بۆ وتارنووسین پێشنیار نەکردووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بێ هیچ گومانێک ئەمە درووست ئەو سێ‬

‫خاڵە س���ەرەکییانەن کە وتارنووس���ێکی‬ ‫باش دەب���ێ ڕەچاویان بکات‪ .‬ڕس���تەی‬ ‫کلیلی هەڵگری ئارگومێنتی باس���ەکەیە‬ ‫بە ش���ێوەیەکی چڕوپ���ڕ‪ .‬پاراگرافەکانی‬ ‫وت���ار دەب���ێ خاوەن���ی پێکهات���ەی‬ ‫(‪ )structure‬تایبەتی���ی خۆیان بن‬ ‫و بە ئاراس���تەیەکی ناسراوی مەنتیقی و‬ ‫ژیربێژییەوە بنووسرێن‪ .‬دوو شێوەی باو‬ ‫بۆ ئەم مەبەستە لە نووسینی پاراگرافدا‬ ‫بە شێوەی قیاسی (‪ )inductive‬واتا‬ ‫لە گش���تەوە بۆ پاژ چوون و ئیستیقرایی‬ ‫(‪ )deductive‬وات���ا ل���ە پ���اژەوە‬ ‫بۆ گش���ت چوون ناس���راون‪ .‬سەرەڕای‬ ‫جیاوازیگەلی زۆر لە نووس���ینی وتاردا‪،‬‬ ‫هەر وتارێک دەبێ هەڵگری س���ێ بەشی‬ ‫دیاریکراو بێت‪ )١ :‬پێش���ەکی‪ )٢ ،‬ئەندام‬ ‫و ‪ )٣‬ئەنجام‪ .‬نەزمی وتار و چلۆنایەتیی‬ ‫سیستمی هێنانی ڕستە و پاراگرافەکان بە‬ ‫دوای یەکتردا‪ ،‬لە سەرخستنی وتارەکەدا‬ ‫زۆر گرنگن‪.‬‬ ‫لە ڕاستیدا هاوپێوەندی‬ ‫و هارمۆنی���ا و‬ ‫شێلگیربوونی دەق‬

‫(‪)coherence‬‬ ‫تایبەتمەندی���ی هەم���وو نووس���ینێکی‬ ‫سەرکەوتوانەیە‪ .‬ئەمە نە تەنیا بۆ کاری‬ ‫ئەدەب���ی و هونەری بەڵک���وو بۆ وتاری‬ ‫زانس���تییش دروس���تە‪ .‬س���ەرکەوتوویی‬ ‫«کەمپی سوورپێس���تان»ـی ئێرنێس���ت‬ ‫هێمینگوای و «دڵی لەقاودەر»ـی ئیدگار‬ ‫ئالێ���ن پۆ لە جیهانی چیرۆکنووس���یدا و‬ ‫نووس���ینەکانی «بێرتراند ڕاس���ێل» و‬ ‫«میش���ێل دێ مۆنتەین» و «فرانسیس‬ ‫بەیکن» ل���ە جیهانی وتارنووس���یدا‪ ،‬لە‬ ‫پلەی یەکەمدا‪ ،‬لەبەر شێوازی ڕێکوپێک‬ ‫و تۆکمە و جوانیناسانەی ئەم دەقانەیە‪.‬‬ ‫(‪ )4‬لەم چیرۆک و وتارانەدا لە هەڵبژاردنی‬ ‫جۆر و ژمارەی وشەدا ئەوپەڕی وشیاری‬ ‫و هۆشمەندی دەکار هاتووە‪ .‬لە نووسینی‬ ‫وتاردا زۆربڵێیی یاخود درێژدادڕی نابێتە‬ ‫هۆکاری پێویس���ت ب���ۆ پێکانی ئامانجی‬ ‫ڕاکێش���انی س���ەرنجی خوێن���ەرەوە و‬ ‫ڕوونکردنەوەی زەینی ڕەخنەگرانەی ئەو‪.‬‬

‫«‬

‫بۆی دەردەکەوێت کە ناونیشانی بابەتەکە‬ ‫لە ڕاس���تیدا ئاماژەیەکی ڕاستەوخۆیە بە‬ ‫کتێبێک���ی ئەمی���ن مەعل���ووف و دواتر‬ ‫لە بەش���ی پەراوێ���زەکان ل���ە پەرواێزی‬ ‫س���ێهەمدا نووس���ەر ب���اس ل���ەم کتێبە‬ ‫و تایبەتمەندییەکان���ی دەکات‪ .‬الی‬ ‫خوێن���ەرەوە ڕوون نییە ئای���ا ئەم وتارە‬ ‫هەوڵێکە بۆ خوێندنەوەی ئەم‬ ‫کتێبەی مەعل���ووف یان‬ ‫کتێبەکە بەهانەیەکە بۆ‬ ‫باسێکی ئابستراکت‬ ‫و تیۆریک لەس���ەر‬ ‫« نا س���نا مە » ؟‬ ‫ئەوەی الی‬

‫نووس���ەری‬ ‫وتارێ���ک ڕوون���ە‬ ‫ش���ەرت نیی���ە الی‬ ‫خو ێنە ر ە و ە کە ش���ی‬ ‫ڕوون بێت‪ .‬بۆیە نووسەر‬ ‫بەپێی پەیمانێکی نووس���ین‬ ‫دەبێ زۆر بە ڕوونی بڵێت دەیەوێت‬ ‫چی بکات و چۆنی دەکات و لە کۆتاییشدا‬ ‫بڵێ���ت کە چی ک���رد و چۆنی کرد‪)5( .‬‬ ‫لە ڕاس���تیدا چۆن لە پش���ت وشەیەکدا‬ ‫مانایەک و ئاماژەیەک خۆی حاشار داوە‪،‬‬ ‫هەروەها چۆن ڕس���تەیەک دەبێ هەڵگری‬ ‫پەیامێکی دیاریکراو بێت و پاراگرافێکیش‬ ‫وەک پێکهاتەی���ەک لە کۆمەڵێک ڕس���تە‬ ‫دەب���ێ هەڵگ���ری مانایەک���ی دیاریکراو‬ ‫بێ���ت‪ ،‬وتاریش ب���ە مانایەک باس���ێکی‬ ‫دیاریک���راوە لەس���ەر باباتێکی تایبەت و‬ ‫دەستنیش���انکراو‪ .‬لێرەدا پێویست ناکات‬ ‫کێشەی دال و مەدلوول وەبیر خوێنەرەوە‬ ‫بێنمەوە‪ .‬لە ڕاستیدا ئەم دەربڕینە و باوڕ‬ ‫بە تەنی���ا مانایەکی دیاریکراو بۆ وش���ە‬ ‫و ڕس���تە و پاراگراف و وت���ار‪ ،‬لە بواری‬ ‫تیۆرییەوە و بە ش���ێوەیەکی ئابستراکت‬ ‫دەربڕینێک���ی دروس���ت نیی���ە‪ .‬بەاڵم بۆ‬ ‫وەگەڕخس���تنی باس���ەکە و جیاوازیدانان‬ ‫لە نێ���وان وتاری ش���ێواو و ڵێڵ و الواز‬ ‫لەگەڵ نووسراوەیەکی خاوەن ستروکتور‬ ‫و پێکهاتەیەکی ش���یاو و جوانداڕێژراودا‪،‬‬ ‫دەک���رێ ب���ۆ چرکەس���اتێکیش بێت خۆ‬ ‫لە باس���ی گرنگ و بەنرخی چلۆنایەتیی‬ ‫پێوەندی���ی دال و مەدل���وول ببوێری���ن‪.‬‬ ‫هەروەه���ا چەمکی مان���ا و چەندمانایی‬ ‫وەک تایبەتمەندیی سەرەکیی نووسینیش‬

‫دیارنەبوونی ئامانجی نووسین بە ئاماژە‬ ‫ب���ە کتێبێکی تازەچاپک���راوی «نەجات‬ ‫حەمید» کۆتایی پێدێنم‪ .‬لە پێش���ەکیی‬ ‫کتێبی پراکتیزەک���ردن و تیۆریزەکردنی‬ ‫ڕەخن���ەی ئەدەبیدا نووس���ەر ڕەخنە لە‬ ‫ناوەن���دە زانس���تی و ئاکادێمییەکان���ی‬ ‫کوردس���تان دەگرێت ک���ە «دان بە هیچ‬ ‫نووس���ینێکدا نانێ���ن ئەگ���ەر‬ ‫س���ەرچاوەی‬ ‫بێت���وو‬ ‫ی���ا س���ەرچاوەکانی‬ ‫نووس���ینەکەی ل���ە‬ ‫گەڵ���دا نەبێ���ت‬ ‫ک���ە نووس���ەرێکی‬ ‫ک���راو‬ ‫دی���اری‬ ‫نووسیویەتی‪.»...‬‬ ‫ڕەنگە لە س���ۆنگەی‬ ‫ئەم بۆچوونەوە بێت کە‬ ‫کاک نەجات لە کتێبێکی‬ ‫‪ ٣٥٦‬الپەڕەییدا کە لەس���ەر‬ ‫بەرگەکەی نووس���راوە «لێکۆڵینەوە»‬ ‫تەنان���ەت یەک سەرچاوەش���ی نەبێت و‬ ‫هەرگی���ز ئامانجی وردک���راوەی خۆی لە‬ ‫نووس���ینی وتارەکاندا بە خوێنەرەوەکەی‬ ‫نەڵێ���ت‪ .‬کتێبەکە بە نەبوونی پێڕس���ت‬ ‫و ئیندێک���س و دابەش���کردنێکی ش���یاو‬ ‫خوێنەرەوە تووشی کێش���ەیەکی گەورە‬ ‫دەکات کە لە سەروبنی وتارەکان تێبگات‬ ‫و بزانێ���ت وتارێ���ک لە کوێوە دەس���ت‬ ‫پێ���دەکات و لە کوێ���دا کۆتایی پێدێت‪.‬‬ ‫هیوادارم ئەمە تەنیا کێش���ەی تێکنیکیی‬ ‫چاپ و دیزاین بێ���ت و کاک نەجات ئەم‬ ‫شێوازە لە نووسین لە بواری خاڵبەندی و‬ ‫دابەشکردنەوە‪ ،‬بە پێششەرتی ئافراندنی‬ ‫تیۆری ڕەخنەیی دانەنێت‪ .‬بە باوەڕی من‬ ‫لە دونیای ئەمڕۆدا ئەگەر نووسین بەپێی‬ ‫کۆمەڵێک یاس���ا و ڕێس���ای پێناسەکراو‬ ‫نەبێت‪ ،‬هەموو بنەماکانی لێکتێگەیش���تن‬ ‫لەناو دەچن و هەر کەسە دەبێت بۆخۆی‬ ‫خوێن���ەرەوەی دەق���ی خ���ۆی بێت و لە‬ ‫نووس���ینی خۆی تێبگات‪ .‬لە نووس���ینی‬ ‫ئیس���ەیدا شتێکی هەرە گرنگ ئەوەیە کە‬ ‫ئەو ش���تەی دەیڵێی بتوانی بیسەلمێنی‪.‬‬ ‫دەبێ م���رۆڤ بتوانێت بیس���ەلمێنێ کە‬ ‫بە باش���ی لە بابەتەکە گەیش���تووە و بە‬ ‫ش���ێوەیەکی دروس���ت و ڕێکوپێکی���ش‬ ‫ڕای خۆی لەس���ەر بابەتەک���ە دەربڕیوە‪.‬‬ ‫وەاڵمدان���ەوە بە پرس���یاری دیاریکراوی‬ ‫ئیس���ەی گرنگترین هۆکاری سەرکەوتنی‬ ‫ئیس���ەیە‪ .‬ئەگەر مرۆڤ وەاڵمی پرسیارە‬ ‫دەستنیشناکراوەکە نەداتەوە‪ ،‬لەڕاستیدا‬ ‫هیچی نەکردووە‪ ،‬ئەگەرچی ڕەنگە شتێکی‬ ‫باشیش���ی نووس���یبێت‪ .‬خاڵی دووهەم‬ ‫ڕوونبوون���ی نووس���ینەکە و پارێزکردن‬ ‫ل���ە زۆربڵەییە‪ .‬خاڵبەندی لە نووس���ینی‬ ‫ئیس���ەیدا زۆر گرنگە و خوێنەرەوە دەبێ‬ ‫زۆر بە باشی قسەی نووسەر و ئارگومێنتی‬ ‫ئەو لە س���ەرچاوە دەکارهاتووەکان جوێ‬ ‫بکاتەوە‪ .‬نیشاندانی هۆگریی دەمارگیرانە‬

‫له‌ دوابه‌شی ئه‌م وتاره‌دا هه‌ڵسه‌نگاندێك بۆ وتارنووسیی كوردی‬ ‫ده‌كه‌ین و به‌رهه‌می نووسه‌رانی وه‌ك «فارووق ڕه‌فیق‪ ،‬هاشم سه‌ڕاج‪،‬‬ ‫عه‌بدولموته‌لیب عه‌بدوڵاڵ و نه‌جات حه‌مید» به‌ نموونه‌ وه‌رده‌گرین‬

‫وەک شاعیری ئێرانی‪ ،‬سەعدی‪ ،‬دەڵێت‪،‬‬ ‫دەبێ لێرەدا گوتن و نووس���ینی نووسەر‬ ‫ک���ەم ب���ەاڵم پوخت و بە ب���ژاردە بێت‪.‬‬ ‫لە سیس���تمی وتارنووس���یی ڕێکوپێکی‬ ‫زانس���تییانەدا وەک کوردگوتەن���ی دەبێ‬ ‫وشەکان بە زێڕ هەڵبکێشرێن و ئاشکرایە‬ ‫کە ک���ەس ناتوانێ لە دەکارهێنانی زێڕدا‬ ‫زێدەڕۆیی بکات‪.‬‬ ‫لە هێندێک وت���اری کوردیدا ئامانجی‬ ‫نووس���ینەکە ئەوەندە نادیارە کە مرۆڤ‬ ‫ت���ا کۆتایی وتارەکە و بگرە پەراوێزەکان‬ ‫نازانێت وتارەکە باس���ی چی دەکات‪ .‬بۆ‬ ‫نموون���ە «عەبدولموتەلیب عەبدوڵاڵ» لە‬ ‫وتاری «ناس���نامە کوش���ندەکان‪ :‬چەند‬ ‫خوێندنەوەی���ەک ب���ۆ زمانی چەمک‌و بە‬ ‫جیهانیبوون»ـ���دا دیار نییە باس���ی چ‬ ‫بابەت و کتیبێ���ک دەکات و تەنیا دوای‬ ‫خوێندنەوەی ش���ەش الپەڕە خوێنەرەوە‬

‫دەب���ێ لەبەر بەرژەوەندیی باس���ەکە‪ ،‬بە‬ ‫شێوەیەکی کاتی لە دەالقەی ژوورەکەماندا‬ ‫بە هەڵپسێراوی بهێڵینەوە‪ .‬هەر چۆنێک‬ ‫بێت‪ ،‬تەنانەت بە چاوپۆش���ین لە باسی‬ ‫گرنگ���ی مانا و چەندمانای���ی و جووڵەی‬ ‫بەردەوام���ی دال���ەکان و پاشەکش���ەی‬ ‫لەپچڕاننەهات���ووی مەدلوولەکان‪ ،‬دەبێ‬ ‫مەیدانی جووڵەی وتاری شێواو بەرتەسک‬ ‫بکرێت���ەوە و زەمینە بۆ ئاوازی خۆش���ی‬ ‫وت���اری هارمۆنی���دار و ش���ێلگیر زیاتر‬ ‫بڕەخسێندرێت‪ .‬کاتێکیش وتارەکە بەپێی‬ ‫مەرجەکانی وتارنووس���ین ئام���ادە کرا‪،‬‬ ‫ئەوکات دەکرێ باس���ی شیرین و گرنگی‬ ‫لێڵی���ی ئەدەب���ی و دەوڵەمەندیی مانایی‬ ‫بژێندرێتەوە و لە دەریای ماناکاندا مەلەی‬ ‫گەڕان بە ش���وێن ڕاستییەکاندا بەردەوام‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫نموونەکان���ی ئ���ەم باس���ە لەم���ەڕ‬

‫ب���ە بابەتی نووس���ینەکە لە نووس���ینی‬ ‫ئیسەیدا زۆر هەڵەیە‪.‬‬ ‫ئەنجام‬ ‫وێدەچێ���ت زۆربەی مانیفێس���تەکانی‬ ‫مۆدێرنیتە بە دڕدۆنگییەکی کوشەندەوە‬ ‫ڕووی���ان ل���ەم واڵت���ەی لە م���ەڕ ئێمە‬ ‫کردبێت‪ .‬نەتەوە وەک فۆڕمی سیاس���یی‬ ‫مۆدێڕنیت���ە‪ ،‬ئێستاش���ی لەگەڵ���دا بێت‬ ‫لەگەڵمان ناتەبایە‪ .‬دەستمایەداری وەک‬ ‫دەربڕین���ی ئابوورییان���ەی مۆدێرنیت���ە‪،‬‬ ‫هێش���تا نەیتوانیوە بەس���ەر ئاسەواری‬ ‫نالەباری فۆرماس���یۆنەکانی بەر لەخۆیدا‬ ‫سەرکەوێت‪ .‬ڕۆمان وەک نوێنەری ئەدەبیی‬ ‫مۆدێرنیتە لە بواری گێڕانەوەدا هێش���تا‬ ‫ه���ەر پێکۆڵ دەکات و ش���یعری نوێیش‬ ‫وەک دەربڕینی ش���اعیرانەی س���ەردەمی‬ ‫مۆدێرن هێشتا زۆری ماوە بچێتە خانەی‬

‫کالس���یکە نوێیەکان���ەوە‪ .‬بابەت���ی ئەم‬ ‫وت���ارەش‪ ،‬واتا وتار‪ ،‬وەک مانیفێس���تی‬ ‫زانس���تییانەی دەربڕینی پەخشانییانەی‬ ‫نووس���ین‪ ،‬لە ڕاس���تیدا ئێس���تاش هەر‬ ‫س���ەرەتاتکێیەتی‪ .‬ڕێگاخۆش���کردن بۆ‬ ‫دەکارهێنانی پێکهاتەکانی مۆدێرنیتە لەم‬ ‫بەش���ەی جیهاندا ناتوانێت لە دەرەوەی‬ ‫ڕەوت���ی ناس���راوی پێداچوونەوەیەک���ی‬ ‫ڕەخنەگرانەی وردی ش���کئامێزانە‪ ،‬وەک‬ ‫تایبەتمەندییەکان���ی ه���زری مۆدێرن‪ ،‬بە‬ ‫ئەنج���ام بگات‪ .‬بێگوم���ان وردبوونەوەی‬ ‫زیاتر لە وت���ار و باربووکردنی بە هەموو‬ ‫وردەکارییەکان���ی وتارییانە‪ ،‬هەنگاوێکی‬ ‫پێویستی حاشاهەڵنەگری ئەم ڕێبازەیە‪.‬‬ ‫یەک لە نیش���انەکانی جێگیرنەبوونی‬ ‫مۆدێرنیت���ە ل���ە کۆمەڵگ���ەی کوردی���دا‬ ‫جێنەکەوتنی دی���اردەی ڕەخنەیە‪ .‬لەبەر‬ ‫جیانەکردنەوەی دیار و ئاشکرای بەستێنی‬ ‫تایبەت و گش���تی‪ ،‬ه���ەر ڕەخنەیەک بە‬ ‫حیس���ابی بەزاندنی س���نوورەکانی ئەم‬ ‫دوو بەس���تێنە دەبیندرێت‪ .‬ل���ە هەمان‬ ‫کاتدا ل���ەرزۆک و ڵێڵبوونی پەرژینەکانی‬ ‫(‪)individualism‬‬ ‫تاکبڕوای���ی‬ ‫بووەتە ه���ۆکاری ترس ل���ە ڕەخنەگرتن‬ ‫و ڕەخنەلێگی���ران‪ .‬کە ڕەخن���ە دەگری‬ ‫ترس���ی پەرچەک���رداری ڕەخنەلێگیراوان‬ ‫ئ���ازارت دەدا‪ .‬کە ڕەخن���ەت لێدەگیرێت‬ ‫ترسی لەدەس���تدانی ئۆتۆریتە و غرووری‬ ‫خۆت تەنگت پ���ێ هەڵدەچنێت‪ .‬ئەمە لە‬ ‫کاتێکدایە لە ئەندێشەی مۆدێرندا ڕەخنە‬ ‫ل���ە نووس���ینێکی دیاریک���راو هەوڵێکی‬ ‫پی���رۆز و گرنگە ب���ۆ تاوتوێکردنی باری‬ ‫قورس���ی ژی���ان و جیهان���ی دەوروبەر‪.‬‬ ‫بەشەخس���یکردن و بەشخس���یوەرگرتنی‬ ‫ڕەخنە تایبەتمەندییەکی زەقی کۆمەڵگەی‬ ‫داخراوە‪.‬‬ ‫وێدەچێ���ت دەکارهێنان���ی «وت���ار»‬ ‫لەب���ری هەم���وو ج���ۆرە جیاوازەکان���ی‬ ‫«ئیس���ەی» و «ئارتیکل» و «پەیپر»‬ ‫گرفتخوڵقێن بێ���ت و ئامانجی ژانرییانەی‬ ‫نووس���ینێک نەپێکێت‪ .‬بۆ دەربازبوون لە‬ ‫کێشەی چەمکییانە و دەکارهێنانی پەیڤی‬ ‫شیاو بۆ هەر نووسینێک‪ ،‬یان دەبێ وشە‬ ‫بیانیی���ەکان ه���ەر وەک خۆی���ان دەکار‬ ‫بێ���ن‪ ،‬یان دەبێت بەردەوام پاش���گرێک‪،‬‬ ‫بۆ نموونە زانس���تی‪ ،‬هونەری‪ ،‬ئەدەبی و‬ ‫ئاکادێمی‪ ،‬بە «وتار»ـەوە بلکێندرێت‪.‬‬ ‫ژێدەری ئه‌م به‌شه‌‪:‬‬ ‫‪-1‬بڕوان���ە ڕەفی���ق‪ ،‬ف���ارووق‪( ،‬خۆرئ���اوا و‬ ‫«ئەو»ـەکان���ی‪ :‬موس���ڵمان وەک���و «ئەو»ـی‬ ‫خۆرئاوا)‪ ،‬رەهەند‪ ،‬ژ‪ ،٨ .‬س���تۆکهۆلم‪ :‬نێوەندی‬ ‫رەهەند بۆ لێکۆڵینەوەی کوردی‪ ،١٩٩٩ ،‬ل‪-٨٤ :‬‬ ‫‪.٤١‬‬ ‫‪-2‬س���ەڕاج‪ ،‬هاش���م‪ ،‬کتێ���ب و ئاس���ۆکانی‬ ‫خوێندنەوە‪ ،‬هەولێر‪ :‬وەزارەتی ڕۆشنبیری و الوان‪،‬‬ ‫‪ .٢٠١٣‬ئەگەرچی ئەم کتێب���ە چاپ و دیزاینێکی‬ ‫جوانی هەیە‪ ،‬بەاڵم وەک زۆر کتێبی تری کوردی‪،‬‬ ‫لەبەر نەبوونی پێڕس���ت و ئیندێکس‪ ،‬خوێنەرەوە‬ ‫تووش���ی ناهومێدی دەکات‪ .‬ڕەنگە ئەمەش هەر‬ ‫وەک دونی���ای وتاری کوردی کە بە ش���ێوەیەکی‬ ‫گش���تی دەکەوێت���ە دەرەوەی تایبەتمەندییەکانی‬ ‫وتارێک���ی ئاکادێمییانەوە‪ ،‬خەس���ارێکی چاپ و‬ ‫باڵوکردن���ەوەی ک���وردی بێت کە ب���ە زەحمەت‬ ‫خ���ۆی دەگەیەنێت���ە ئاس���تی چاوەڕوانییەکانی‬ ‫خوێن���ەرەوەی س���ەردەم‪ .‬ل���ە ڕۆژگاری ئەمڕۆدا‬ ‫ئەستەمە ناوەندێکی باڵوکردنەوە خۆی لە پێڕست‬ ‫و ئیندێکسی کەسی و بابەتیی کتێب ببوێرێت‪.‬‬ ‫‪3- 1) Say what you are going‬‬ ‫‪to do. 2) Do it. 3) Say what‬‬ ‫!‪you have done‬‬ ‫‪-4‬کەمپ���ی سوورپێس���تان ‪The Indian‬‬ ‫‪ Camp‬چیرۆکێکی کورت و بەناوبانگی ئێرنست‬ ‫هێمینگوایە کە وەک مۆدێل و نموونەی چیرۆکێکی‬ ‫س���ەرکەوتوو بەردەوام لە بواری چیرۆکنووسیدا‬ ‫ئاماژەی پێدەدرێت‪ .‬دڵی لەقاودەر ‪The Tell-‬‬ ‫‪ Tale Heart‬لە نووس���ینی ئێدگار ئالێن پۆ‪،‬‬ ‫چیرۆکێکی گۆتیک���ی پڕ لە ترس و خۆفە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بە پێکهات���ەی زۆر ڕێکوپێکی‪ ،‬چێژی خوێندنەوە‬ ‫دەگەیەنێتە لوتکە‪ .‬ئەم کورتەچیرۆکانە خاوەنی‬ ‫جوانتری���ن وەس���فی هونەرییانە‪ ،‬بەرهەس���ت و‬ ‫ڕێکوپێکن‪ .‬وێن���ە زیندووەکانی ئ���ەم چێرۆکانە‬ ‫هەموو س���ەرنجی خوێن���ەرەوە ب���ۆ الی خۆیان‬ ‫ڕادەکێشن‪.‬‬ ‫‪-5‬عەبدوڵ�ڵ�ا‪ ،‬عەبدولموتەلی���ب‪« ،‬ناس���نامە‬ ‫کوش���ەندەکان‪ :‬چەن���د خوێندنەوەیەک بۆ زمانی‬ ‫چەم���ک‌ و ب���ە جیهانیب���وون»‪ ،‬خوێندن���ەوەی‬ ‫پەراوێز‪ :‬پەراوێزی خوێندنەوە‪ ،‬هەولێر‪ :‬یەکێتیی‬ ‫نووسەرانی کورد – مەڵبەندی گشتی‪ ،٢٠١٢ ،‬ل‪:‬‬ ‫‪.٥٥-٧٦‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٠5‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٤/21‬‬

‫ماڵئاوا‬ ‫گابۆی‬ ‫مەزن‬

‫‪6‬‬

‫شاعیرێك كه‌ شه‌رمی له‌ كچان ده‌كرد‬

‫««‬

‫سه‌باره‌ت به‌ بیره‌وه‌رییه‌كانی پابلۆ نیرۆدا‬

‫مه‌حموود نه‌جمه‌دین‬ ‫(‪)2-٢‬‬ ‫نیرۆدا به‌شداریى كۆبوونه‌وه‌ى حزبى كۆنگره‌ى‬ ‫نه‌ته‌وه‌ی���ى هیندییش���ى ك���ردوو‌ه و ب���ه‌ دیدارى‬ ‫گان���دى و نه‌هرۆ ش���اد بووه‌ته‌وه‌‪ .‬س���ه‌باره‌ت ب ‌ه‬ ‫مه‌هاتم���ا گاندى ده‌ڵ���ێ‪« :‬گاندى ڕووخس���ارى‬ ‫زیره‌كان���ه‌ى ڕێوییه‌كى فێڵبازی هه‌ی���ه‌‪ ،‬پیاوێك‬ ‫ئه‌هل���ى كردار‪ ،‬سیاس���ه‌تمه‌دارێكى هاوش���ێوه‌ى‬ ‫ڕاب���ه‌ر‌ه ڕۆژئاوایی���ه‌كان‪ ،‬كارگێ���ڕى كۆمیته‌كان‪،‬‬ ‫نه‌خشه‌كێشێكى وش���یار‪ ،‬ماندوونه‌ناس‪ ...‬گاندى‬ ‫پیاوچاكێكه‌ هه‌رگیز خ���ۆى نافه‌وتێنێ‪ .‬نه‌هرۆش‬ ‫بانگه‌شه‌كارى هۆشمه‌ندى راپه‌ڕینه‌كه‌یانه‌‪».‬‬ ‫ئه‌م قس���ه‌یه‌ى نی���رۆدا ل��� ‌ه ب���اره‌ى مه‌هاتما‬ ‫گاندییه‌وه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى وه‌س���فى زۆرى ده‌كات‪،‬‬ ‫ب���ه‌اڵم جۆرێك ل��� ‌ه تانه‌وته‌ش���ه‌رى تێدایه‌‪ ،‬ئه‌م ‌ه‬ ‫شتێكى ئاسایی ‌ه بۆ پیاوێكى ڕۆژئاوایى‪ ،‬زۆرێك ل ‌ه‬ ‫خه‌ڵكى پێیان وایه‌ گان���دى وه‌ك جۆرێك ل ‌ه فێڵ‬ ‫په‌ناى بردووه‌ت���ه‌ به‌ر خه‌باتى ناتوندوتیژى‪ ،‬وه‌ك‬ ‫ئه‌وه‌ى گاندى بیه‌وێت ل ‌ه ڕێ���گاى لێبوورده‌ییه‌و‌ه‬ ‫كۆنترۆڵ���ى دژه‌كانى ب���كات‪ ،‬ئه‌م ‌ه ل���ه‌ كاتێكدا‬ ‫ڕۆح���ى ناتوندوتی���ژى و لێبورده‌یى الى گاندى ل ‌ه‬ ‫سه‌رووى فێڵى سیاس���ییه‌وه‌یه‌‪ ،‬گاندى كه‌ په‌ناى‬ ‫بردووه‌ت ‌ه ب���ه‌ر خه‌باتى ناتوندوتیژى و لێبورده‌یى‬ ‫نییه‌تى سیاس���ى و فێڵى له‌ دڵدا نه‌بووه‌‪ ،‬به‌ڵكوو‬ ‫لێبورده‌یى و ڕۆح���ى ته‌بایى له‌ ناخیدا بوو‌ه و ل ‌ه‬ ‫منداڵییه‌و‌ه كارى له‌س���ه‌ر ك���ردووه‌‪ .‬گاندى وه‌ك‬ ‫نیرۆدا بیرى لێكردووه‌ته‌وه‌ بۆ فێڵ و فه‌ره‌ج په‌ناى‬ ‫ب ‌ه میانڕه‌وى و ناتوندوتیژى نه‌بردووه‌‪ .‬گاندى زۆر‬ ‫مه‌زنتره‌ له‌ سه‌ركرد‌ه ڕۆژئاواییه‌كان و ته‌نانه‌ت ئه‌و‬ ‫ی ك ‌ه ل ‌ه ڕۆژئاوادا له‌بوارى خه‌باتى‬ ‫مرۆڤه‌ مه‌زنانه‌ ‌‬ ‫ناتوندوتیژی���دا كاریان ده‌كرد‪ ،‬كاریگه‌رى گاندییان‬ ‫له‌سه‌ر بووه‌‪.‬‬ ‫هه‌ر له‌سه‌ر باسى هیند ده‌ڵێت‪« :‬ئه‌و دوو دنیای ‌ه‬ ‫هه‌رگی���ز به‌ر یه‌كتر ناكه‌ون‪ ،‬له‌ ش���وێنى تایبه‌تى‬ ‫به‌ریتانیی���ه‌كان چوون���ه‌ژووره‌وه‌ى هیندیی���ه‌كان‬ ‫قه‌ده‌غ��� ‌ه بوو‪ ».‬نیرۆدا باس���ى ئ���ه‌وه‌ش ده‌كات‬ ‫كه‌ هاوڕێ به‌ریتانییه‌كان���ى ئامۆژگارییان كردوو‌ه‬ ‫س���وارى تاك ئه‌س���پى نه‌بێ‪ ،‬چونك ‌ه بۆ قونسوڵ‬ ‫جوان نییه‌ و پێشیان وتوو‌ه ك ‌ه نابێ ل ‌ه چایخانه‌ى‬ ‫ئێرانییه‌كان چا بخواته‌وه‌ و وه‌ك خۆى ده‌ڵێ ئه‌و‌ه‬ ‫دوائامۆژگاریى ئه‌وان ب���وو‌ه و ئیتر مه‌رحه‌باییان‬ ‫نه‌كردووه‌‪ .‬لێره‌دا نووسه‌رى ئه‌م بیره‌وه‌رییان ‌ه باسى‬ ‫ئه‌و فه‌رقوسییانه‌ ده‌كات ك ‌ه به‌ریتانییه‌كان له‌گه‌ڵ‬ ‫هیندییه‌كاندا ده‌یانكرد‪ ،‬هیندییه‌كان ك ‌ه خاوه‌ن ماڵ‬ ‫بوون وه‌ك مرۆڤ س���ه‌یر نه‌ده‌كران و به‌كه‌م سه‌یر‬ ‫ده‌كران‪ .‬نیرۆدا وێنه‌ى سته‌مكاریى به‌ریتانییه‌كان‬ ‫ل���ه‌ به‌رانبه‌ر هیندییه‌كان نیش���ان ده‌دات‪ ،‬هه‌ر ل ‌ه‬ ‫باره‌ى به‌ریتانییه‌كانه‌و‌ه ده‌ڵێت‪« :‬سیالنیش وه‌ك‬ ‫بۆرم���ا و هیند به‌ریتانییه‌كان خۆیان ل ‌ه گه‌ڕه‌ك و‬ ‫یانه‌ى تایبه‌تیدا گه‌مارۆ دابوو و كۆمه‌ڵێك ژه‌نیار‪،‬‬ ‫سیرامیكس���از‪ ،‬به‌رگدوور‪ ،‬كۆیله‌كانى كێڵگه‌كان‪،‬‬ ‫كاهینى به‌رگ���زه‌رد و ئه‌و خودا مه‌زنانه‌ى له‌ دڵى‬ ‫كێوه‌كان���دا هه‌ڵیانكۆڵیبوون‪ ،‬هه‌موو ئه‌مانه‌یان ل ‌ه‬ ‫ده‌ورى خۆی���ان كۆ كردبووه‌وه‌‪ ».‬نیرۆدا ل ‌ه باره‌ى‬ ‫ناكۆكی���ى به‌ریتان���ى و هیندییه‌كان���ه‌و‌ه ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫«خه‌نده‌قى پان���ى نێوان ئاغ���ا به‌ریتانییه‌كان و‬ ‫دنیاى به‌رینى ئاسیاییه‌كان هه‌رگیز پڕ نه‌بووه‌وه‌‪».‬‬ ‫ئه‌م نموونان ‌ه ل ‌ه بیره‌وره‌ییه‌كانى نیرۆدا به‌شێكى‬ ‫كه‌مى چیرۆكى تراژی���دى داگیركه‌رى به‌ریتانى و‬ ‫س���ته‌مكارییه‌كانیان ‌ه ل��� ‌ه گه‌النى ئاس���یا‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌وه‌شدا باسى خه‌ڵكى خاوه‌ن هه‌ڵوێستیش ده‌كات‬ ‫ك ‌ه ئاماده‌ نه‌بووه‌ س���ته‌مكارى بكات به‌رانبه‌ر ب ‌ه‬ ‫خه‌ڵكى ئه‌و ناوچانه‌‪ ،‬ئه‌و پیاوه‌ش لیۆنارد وۆڵفى‬ ‫هاوسه‌رى ڕۆماننووس ڤیرجینیا وۆڵف بووه‌‪ ،‬كاتێ‬ ‫ئاماده‌ نه‌بوو س���ته‌مكارى به‌رانبه‌ر خه‌ڵكى بكات‬ ‫به‌ریتانییه‌كان سزایان دا‪.‬‬ ‫ل ‌ه وێس���تگه‌یه‌كى دیكه‌دا باس���ى ژیانى خۆى‬ ‫ده‌كات ل��� ‌ه ئیس���پانیا‪ ،‬چیرۆكى ناس���ینى لۆركا‬ ‫و چه‌رمه‌س���ه‌رى و نه‌هامه‌تی���ى خ���ۆى و لۆركا‬ ‫ده‌گێڕێته‌وه‌‪ ،‬كه‌ به‌هۆى ئه‌و خه‌ڵكانه‌ى دژایه‌تییان‬ ‫ده‌كرد‪ .‬باس���ى دۆس���تایه‌تى و هاوڕێتى خۆى و‬ ‫ش���اعیرانى ئیس���پانى ده‌كات و چیرۆكى شه‌ڕ و‬ ‫پێكدادانه‌كان���ى ئیس���پانیا ده‌گێڕێته‌وه‌ و ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫«من جه‌نگم بینى‪ .‬یه‌ك ملیۆن ئیسپانى كوژران‪.‬‬ ‫یه‌ك ملیۆن نه‌فى كران‪ .‬ئه‌وكات تێگه‌یش���تم هیچ‬ ‫دڕكێكى خوێناوى ل ‌ه ویژدانى مرۆڤ ده‌رنایه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم دیاره‌ ئه‌و كوڕ و كااڵنه‌ى ئێس���تا به‌ به‌رده‌م‬ ‫گارد‌ه مه‌غریبیه‌ك���ه‌دا س���ه‌ربازانه‌ ڕێده‌ك���ه‌ن‪ ،‬ل ‌ه‬

‫حه‌قیقه‌ت���ى مێژووی���ى ترس���ناكى ئ���ه‌و جه‌نگ ‌ه گرووپه‌ ماڵوێرانكه‌ران��� ‌ه ده‌گێڕێته‌وه‌ كه‌ گرووپى به‌رینه‌كان���ى م���س و‬ ‫تێناگه‌ن‪ ».‬س���ه‌باره‌ت ب ‌ه كوشتنى لۆركا ده‌ڵێت‪ :‬نازیی���ه‌كان بوون و حكوومه‌تیش به‌ ش���ێوه‌یه‌كى نیتراتى شیلى ده‌نگى‬ ‫«لۆركا نه‌بوو به‌ گولله‌ى وێڵه‌وه‌‪ ،‬تیرباران نه‌كرا‪ ،‬به‌رچاو پشتگیرى لێده‌كردن‪ ،‬ئه‌مه‌ش له‌به‌ر ئه‌وه‌ى خۆیان به‌من به‌خشى‪،‬‬ ‫به‌ڵكو تیرۆریان كرد» هه‌ر س���ه‌باره‌ت ب ‌ه شه‌ڕى دژه‌كۆمۆنیس���ت بوون و باس���ى جه‌نگى دووه‌مى به‌رز ڕاده‌گرم‪».‬‬ ‫له‌ باس���ى كرێكار‌ه‬ ‫ئیس���پانیا ده‌ڵێ���ت‪« :‬ڕاژه‌ى قۆنس���ولگه‌ریه‌تیم جیهانى ده‌كات كه‌ چۆن بۆمباكان شه‌وانه‌ پاریسیان‬ ‫كۆتایى هاتبوو‪ .‬له‌ب���ه‌ر ئه‌وه‌ى الیه‌نگرى كۆمارى ده‌پێكا‪ .‬له‌م قۆناغ ‌ه مه‌ترسیداره‌دا نووسه‌رى ئه‌م كۆ مۆ نیس���ته‌كا ند ا‬ ‫ئیس���پانیام كردب���وو‪ ،‬ده‌وڵه‌تى ش���یلى له‌س���ه‌ر بیره‌وه‌رییان ‌ه ده‌ڵێت‪« :‬لویس ئاراگۆنى ش���اعیرى ده‌ڵێت‪« :‬بیروباوه‌ڕى‬ ‫گه‌وره‌‪ ،‬په‌ناى بۆ س���ه‌فاره‌ته‌كه‌مان هێنابوو‪ ،‬ك ‌ه كۆمۆنیس���تى له‌نێ���و‬ ‫پۆسته‌كه‌م الی بردم‪».‬‬ ‫ل ‌ه به‌ش���ێكى دیكه‌ى بیره‌وه‌رییه‌كانیدا باس���ى گۆڕانكاریى گرنگى كردب���وو‪ .‬چوار ڕۆژ الى ئێم ‌ه چین���ى كرێكاراندا ك ‌ه‬ ‫دۆس���تایه‌تیى خۆى و نانس���ى كۆنارد ده‌كات ك ‌ه بوو‪ ،‬شه‌ووڕۆژ ده‌ینووسى‪ ،‬ل ‌ه كاتێكدا شه‌قاوه‌كان زۆربه‌یان نه‌خوێنده‌وار‬ ‫بڕیارى ئه‌وه‌ی���ان دابوو ب ‌ه یه‌كه‌و‌ه باڵوكراوه‌یه‌كى به‌دوایدا ده‌گه‌ڕان بیكوژن‪ .‬ڕۆمانى موسافیره‌كانى بوون به‌ه���ۆى لویس‬ ‫ئیمیل���ۆ ڕێكابارێنه‌و‌ه‬ ‫ك ‌ه پێشتر كرێكارێكى‬ ‫ئاژاوه‌چیى ئه‌نارشیست‬ ‫بووه‌‪ ،‬س���ه‌رى هه‌ڵدا‪،‬‬ ‫به‌رخودان���ى ئ���ه‌م‬ ‫پیاو‌ه له‌و بیابانانه‌و‌ه‬ ‫سه‌ریهه‌ڵدا‪».‬‬ ‫باس���ى‬ ‫ل��� ‌ه‬ ‫پابلۆ نیرۆدا ‪ -‬شاعیری شیلی‬ ‫«گۆنزالێس ڤیدێال»ـی‬ ‫د ژ ه‌كۆ مۆ نیس���ت‬ ‫ده‌ڵێت‪« :‬به‌پش���تیوانیى واڵت��� ‌ه یه‌كگرتووه‌كانى ئالێندێى هاوڕێ و هاوخه‌باتى ده‌كشێته‌وه‌‪ .‬باسى‬ ‫ئه‌مه‌ریكا‪ ،‬ئه‌و سه‌رۆككۆماره‌ى به‌ده‌ستى خۆمان گرفتى نه‌بوون���ى كاندید ده‌كات ل ‌ه حیزبه‌كه‌یاندا‪.‬‬ ‫پاش���ان ب ‌ه ده‌ركه‌وتن���ى ئالێندێ كش���اوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌ڵمانبژاردبوو‪ ،‬بووه‌ ئه‌ژدیهایه‌كى خوێنمژ‪».‬‬ ‫باس له‌وه‌ش ده‌كات ك ‌ه ڤیدێال گۆڕانى به‌سه‌ردا وه‌ك خ���ۆى ده‌ڵێ���ت‪« :‬ئ���ه‌و ڕۆژه‌ى هه‌واڵه‌ك ‌ه‬ ‫هاتوو و خۆى به‌ ئه‌رس���تۆكراته‌كانه‌و‌ه هه‌ڵواسى باڵوكرای���ه‌و‌ه ڕۆژێكى خۆش ب���وو‪ .‬ئالێندێ وه‌ك‬ ‫و ڕووخس���ارى ل ‌ه پیاوێكى فێڵب���از و دووڕووه‌و‌ه پڕئومێدترین كاندیدى ب���ه‌ره‌ى گه‌ل به‌ده‌ركه‌وت‪،‬‬ ‫گ���ۆڕا ب���ۆ فه‌رمانڕه‌وایه‌كى س���ته‌مكار‪ .‬ته‌نانه‌ت له‌س���ه‌ر داواى خۆم حیزب ده‌س���تبه‌جێ ده‌ست‬ ‫ئ���ه‌و هاوڕێیانه‌ى ك���ه‌ پش���تیوانییان كردبوو ل ‌ه له‌ كاركێشانه‌وه‌كه‌ى په‌س���ه‌ند كردم و ئالێندێش‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كاندا كه‌وتنه‌ زیندانه‌و‌ه و نه‌فى كران‪ .‬نوێنه‌رایه‌تیى خ���ۆى ڕاگه‌یاند‪ ».‬ب ‌ه بڕواى نیرۆدا‬ ‫نیرۆدا باس له‌و كاولكارییان ‌ه ده‌كات ك ‌ه به‌هۆى س���ه‌رده‌مى ئالێندێ س���ه‌رده‌مى گه‌شانه‌وه‌ بووه‌‪،‬‬ ‫ئه‌و س���ه‌رۆك ‌ه دیكتاتۆره‌و‌ه تووش���ى شیلى بوو س���ه‌رده‌مى ڕزگاریى شیلى ل ‌ه كۆنه‌په‌رستى بووه‌‪.‬‬ ‫به‌ڕاده‌یه‌ك ش���یلیى س���ه‌د س���اڵ دواخست‪ .‬ئه‌م وه‌ك ده‌ڵێت‪« :‬ل ‌ه ش���یلى ئه‌و داماوه‌ى مریشكێك‬ ‫س���ه‌رۆككۆمار‌ه دیكتاتۆره‌ى ش���یلى خه‌اڵتى بۆ ده‌دزێت له‌ بكوژى س���ه‌رۆكى س���وپا زیاتر س���زا‬ ‫ده‌درا‪ .‬ئه‌مه‌ی���ه‌ ویژدانى چینایه‌تى‪ ،‬س���ه‌روه‌ریى‬ ‫سه‌رى نیرۆدا ته‌رخان كردبوو‪.‬‬ ‫س���ه‌باره‌ت ب ‌ه «ماوتس���ى تۆنگ»یش ده‌ڵێت‪ :‬یاسا‪ ،‬كه‌ له‌الیه‌ن سه‌پاندنى چینى ده‌سه‌اڵتداره‌و‌ه‬ ‫«ئ���ه‌وه‌ى منى ب��� ‌ه ئاكامه‌كانى شۆڕش���ى چین ده‌سه‌پێنرێت‪».‬‬ ‫ل��� ‌ه كۆتای���ى بیره‌وه‌رییه‌كانیدا باس���ى كوده‌تا‬ ‫نام���ۆ ك���ردوو‌ه ماوتس���یتۆنگ نیی���ه‌‪ ،‬به‌ڵك���و‬ ‫ماوتسیتۆنگیس���میه‌‪ .‬مه‌به‌س���تم ماو‪ -‬ستانیلیزم‪ ،‬ده‌كات ل ‌ه ش���یلى و چیرۆكى كوش���تنى ئالێندێ‬ ‫دووپاتكردنه‌وه‌ى نه‌ریتى خۆپه‌رستى و په‌رستنى ده‌گێڕێت���ه‌وه‌‪ .‬وه‌ك خۆى ده‌ڵێت‪« :‬ئێس���تا ك ‌ه‬ ‫قه‌ش���ه‌یه‌كى سۆسیالیس���ته‌‪ .‬ك���ێ ده‌توانێ ئه‌و س���ه‌رقاڵى نووس���ینى ئ���ه‌م كورته‌بیره‌وه‌رییانه‌م‬ ‫ڕاس���تیی ‌ه ڕه‌ت بكاته‌وه‌ ك ‌ه ماو پیاوێكى سیاسیى ته‌نیا سێ ڕۆژ به‌س���ه‌ر ئه‌و كاره‌سات ‌ه و كوشتنى‬ ‫گه‌ور‌ه و ڕێكخه‌رێكى گه‌وره‌ و ڕزگاركه‌رێكى گه‌ور‌ه هاوڕێ���ى گ���ه‌وره‌م «ئالێندێ»ـ���دا تێده‌په‌ڕێ‪.‬‬ ‫نه‌بووه‌؟ به‌اڵم له‌م سه‌فه‌ره‌مدا سه‌دان جووتیارى تیرۆركردنه‌كه‌یان شارده‌و‌ه و ب ‌ه دزییه‌و‌ه به‌خاكیان‬ ‫هه‌ژارم ده‌بینى كاتى گه‌ڕانه‌و‌ه له‌كار‪ ،‬پێش ئه‌وه‌ى س���پارد و ته‌نیا ڕێگه‌یان ب ‌ه هاوسه‌ره‌كه‌یدا الش ‌ه‬ ‫ش���ته‌كانیان دابنێن‪ ،‬ده‌كه‌وتن ‌ه كڕنوش���بردن بۆ بێگیان‪ ،‬به‌اڵم نه‌مره‌كه‌ى به‌ره‌و گۆڕس���تان به‌ڕێ‬ ‫وێن���ه‌ى جه‌نگاوه‌رێكى خۆڕاگرى خه‌ڵكى (یه‌نان) بكات و دوژمنه‌كانى بانگه‌ش���ه‌ى ئه‌وه‌یان ده‌كرد‬ ‫كه‌ له‌و كاته‌دا بووبوو‌ه خودایان‪ .‬س���ه‌دان خه‌ڵكم گوایه‌ ش���وێن و نیش���انه‌ى خۆكوژییان به‌س���ه‌ر‬ ‫بینى كتێبێكى س���وورى بچووك به‌ده‌ستیانه‌و‌ه ب ‌ه الش���ه‌ى بێڕۆحیه‌و‌ه دۆزیوه‌ت���ه‌وه‌‪ ».‬یان ده‌ڵێت‬ ‫ده‌رمان���ى جیهانى هه‌م���وو ده‌رده‌كانیان ده‌زانى‪« ،‬دوژمنه‌كانى دایان ‌ه به‌ر ده‌س���تڕێژ‪ ،‬ب ‌ه بیانووى‬ ‫هه‌ر ل ‌ه بردنه‌وه‌ى پێشبڕكێى یاریی پینگ پۆنگ و ئه‌وه‌ى ئالێندێ ڕازى نه‌بووه‌ ده‌ست ل ‌ه پۆسته‌كه‌ى‬ ‫چاره‌سه‌رى ڕیخۆڵه‌كوێره‌وه‌ بگر‌ه هه‌تا چاره‌سه‌رى هه‌ڵبگرێت و خۆى ته‌سلیم بكات‪ .‬ته‌رمه‌كه‌یان ل ‌ه‬ ‫شوێنێكى نادیاردا ب ‌ه خاك سپارد‪»...‬‬ ‫كێشه‌ى سیاسییه‌كان‪».‬‬ ‫له‌س���ه‌ر باسى مۆسكۆ و ناسینى نازم حیكمه‌ت‬ ‫نیرۆدا باس��ى ناحه‌زێك��ى ئه‌ده‌بیى خۆى ده‌كات كه‌ چ��ۆن دژایه‌تیى كردووه‌‪ ،‬نی���رۆدا ده‌ڵێت‪« :‬ش���اعێرێكی ترم ل ‌ه مۆس���كۆ‬ ‫ناس���ى تورك بوو‪ ،‬نازم حیكمه‌ت‪ ،‬ئه‌و نووسه‌ر‌ه‬ ‫كاتێ بڕیار دراوه‌ ئۆكسفۆرد بڕوانامه‌ى دكتۆرا ببه‌خشێت به‌ نیرۆدا‪ ،‬ئه‌و پیاوه‌ى ئه‌فس���انه‌ییه‌ى ب ‌ه فه‌رمانى ده‌وڵه‌تى گاڵته‌جاڕى‬ ‫ه توركیا هه‌ژد‌ه س���اڵى ل ‌ه زیندان برده‌س���ه‌ر‪ .‬نازم‬ ‫ه به‌ریتانیا‪ ،‬ئه‌مه‌ش به‌ مه‌به‌س��تى ئ��ه‌وه‌ى ئه‌رقه‌له‌ ل ‌‬ ‫ه چووه‌ت�� ‌‬ ‫ناح��ه‌زى ب��وو ‌‬ ‫حیكم���ه‌ت به‌ تۆمه‌ت���ى هاندانى هێ���زى ده‌ریایى‬ ‫به‌رده‌م ئه‌و ڕێزلێنانه‌دا دروست بكات‪ .‬وه‌ك نیرۆدا باسى ده‌كات‪ ،‬له‌ وه‌رگرتنى توركیا بۆ ش���ۆڕش له‌دژى ده‌وڵه‌ت به‌دۆزه‌خ سزا‬ ‫درا‪ ».‬ل ‌ه باس���ى س���ه‌فه‌رى مه‌غولستاندا ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫ه هه‌وڵى داوه‌ ئه‌رقه‌له‌ى بۆ دروست بكات‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫خه‌اڵتى نۆبێلیش��دا ئه‌م پیاو ‌‬ ‫«هه‌ندێ بیره‌وه‌ریى ته‌مومژاویم له‌و س���ه‌رزه‌مین ‌ه‬ ‫هه‌ی ‌ه ك ‌ه له‌شێوه‌ى دیمه‌نه‌كانى هه‌ساره‌ى مانگ ‌ه و‬ ‫ه و دواجار نیرۆدا سه‌ركه‌وت‬ ‫سوودى نه‌بوو ‌‬ ‫هێشتا دانیشتوانه‌كه‌ى ل ‌ه خێوه‌تى كۆچه‌رییه‌كاندا‬ ‫ده‌ژین و له‌هه‌م���ان كاتیش���دا یه‌كه‌مین چاپخان ‌ه‬ ‫نی���رۆدا ل ‌ه باره‌ى ناح���ه‌زه‌ ئه‌ده‌بییه‌كانى باس و زانك���ۆى خۆی���ان داده‌مه‌زرێنن‪« .‬نی���رۆدا ل ‌ه‬ ‫شیعرى به‌ناوى شاعیرانى جیهان به‌رگرى له‌گه‌لى چاره‌نووسى ل ‌ه سه‌فاره‌تى شیلى ته‌واو كرد‪».‬‬ ‫نیرۆدا سه‌باره‌ت به‌ وازهێنانى ل ‌ه كارى باڵیۆزى ل ‌ه خه‌ڵكانێك ده‌كات كه‌ ل ‌ه حه‌س���اده‌تدا ناحه‌زى ئاستى حیكایه‌تى كوش���تارى ئه‌رمه‌نیش بێده‌نگ‬ ‫ئیس���پانیا چ���اپ بك���ه‌ن‪ ،‬وه‌ك خۆیش���ى ده‌ڵێ‬ ‫سه‌ركه‌وتوو بووین له‌و كاره‌دا‪ .‬نانسى ئه‌و خانمه‌ى ده‌ڵێ���ت‪« :‬وه‌زاره‌ت���ى ده‌ره‌و‌ه ب���ۆ وه‌رگرتن���ى ئه‌دیب ‌ه س���ه‌ركه‌وتووه‌كانن‪ ،‬وه‌ك نووس���ه‌ر باسى نه‌ب���ووه‌ و قس���ه‌ى هه‌یه‌ و ل ‌ه باس���ى گه‌ش���تى‬ ‫ب ‌ه شیعر به‌رگرى له‌ مرۆڤ ‌ه ڕه‌شپێسته‌كان كردووه‌‪ ،‬ده‌ستله‌كاركێش���انه‌وه‌كه‌م هیچ كاتی به‌فیڕۆ نه‌دا‪ .‬ئه‌وانه‌ ده‌كات له‌ ڕووس���یا ناحه‌زى مایكۆڤس���كى ئه‌رمه‌نس���تاندا و چیرۆكى قه‌تلوعامى ئه‌رمه‌نه‌كان‬ ‫ل ‌ه رۆژگارێكدا ڕه‌شپێسته‌كان ب ‌ه كه‌م سه‌یر كراون‪ ،‬خۆكوژییه‌ دیبلۆماس���ییه‌كه‌م ئ���ه‌و چێژه‌ى به‌من بوون و ناچار ب ‌ه گۆشه‌گیریان كردووه‌ و سه‌ره‌نجام له‌الیه‌ن توركه‌كانه‌و‌ه ده‌گێڕێته‌وه‌‪ .‬هاوكات باسى‬ ‫نانسى دواى ئه‌وه‌ى ڕه‌دووى پیاوێكى ڕه‌شپێست به‌خش���ى ك ‌ه توانی���م بگه‌ڕێمه‌و‌ه ش���یلى‪ ».‬هه‌ر خۆی كوش���ت‪ .‬باس���ى ناحه‌زێكى ئه‌ده‌بیى خۆى سه‌رده‌مى گه‌ش���انه‌وه‌ى ئه‌رمه‌نستانیش ده‌كات‪،‬‬ ‫كه‌وت ل ‌ه به‌ریتانیا نوقمى ڕیسوایى كرا و ته‌نانه‌ت له‌سه‌ر ئه‌و باسانه‌ ده‌ڵێت‪« :‬ده‌وڵه‌تى شیلى منى ده‌كات كه‌ چ���ۆن دژایه‌تى ك���ردووه‌‪ ،‬كاتێ بڕیار باس���ى كارگه‌كانى رس���تن و چنینى ئه‌رمه‌نستان‬ ‫ل���ه‌ ماڵ و میراتى بنه‌ماڵه‌ك���ه‌ش بێبه‌ش كراو‌ه و نه‌ده‌ویست‪ ،‬ن ‌ه له‌ناو واڵت و ن ‌ه ل ‌ه ده‌ره‌وه‌‪ .‬بۆ هه‌ر دراو‌ه ئۆكس���فۆرد بڕوانامه‌ى دكتۆر ببه‌خشێت ب ‌ه و باس���ى جوانی���ى یه‌ریڤ���ان ده‌كات‪ .‬ل ‌ه باس���ى‬ ‫ل ‌ه ئه‌نجامیش���دا له‌سه‌ر به‌رگرى ل ‌ه ڕه‌شپێسته‌كان شوێنێك ده‌چووم ده‌مبینى به‌ ته‌له‌فون و نامه‌ ئه‌و نیرۆدا ئه‌و پیاوه‌ى ناحه‌زى بووه‌ چووه‌ته‌ به‌ریتانیا گه‌شته‌كانى و گێڕانه‌وه‌ى ڕووداوه‌كاندا ده‌رك به‌و‌ه‬ ‫ئه‌مه‌ش ب ‌ه مه‌به‌س���تى ئه‌وه‌ى ئه‌رقه‌ل ‌ه له‌به‌رده‌م ده‌كه‌ین كه‌ نیرۆدا ل ‌ه باره‌ى ئه‌و واڵتانه‌ى كه‌ بۆى‬ ‫نه‌یتوان���ى ل ‌ه به‌ریتانیا ب���ژى و به‌ره‌و ئه‌مه‌ریكاى شوێنانه‌ ئاگادار ده‌كه‌نه‌وه‌ ته‌نگم پێهه‌ڵبچنن‪».‬‬ ‫س���ه‌باره‌ت به‌خۆپااڵوتن بۆ پۆستى سیناتۆرى ئه‌و ڕێزلێنانه‌دا دروست بكات‪ .‬وه‌ك نیرۆدا باسى چووه‌ زانیاریمان پێده‌به‌خشێ و باسى ئه‌و شتان ‌ه‬ ‫باكوور ڕۆیشت و ل ‌ه ‪1969‬ـش ل ‌ه پاریس مرد‪.‬‬ ‫نیرات نیرۆدا ده‌ڵێت‪« :‬ئه‌و خه‌ڵكه‌ى ن ‌ه قوتابخانه‌ى ده‌كات ل ‌ه وه‌رگرتنى خه‌اڵتى نۆبێلیشدا ئه‌م پیاو‌ه ده‌كات ك ‌ه به‌ چاوى خ���ۆى بینیونی و ئه‌زموونى‬ ‫هه‌ی ‌ه و نه‌ پێاڵو‪ ،‬له‌ س���اڵى ‪1945‬ـدا منیان وه‌ك هه‌وڵ���ى داو‌ه ئه‌رقه‌له‌ى بۆ دروس���ت بكات‪ ،‬به‌اڵم كردوون‪ ،‬وه‌ك باس���ى ژیانى ئه‌رمه‌نه‌كان ل ‌ه دواى‬ ‫نازییه‌كان ل ‌ه شیلى‬ ‫كوش���تارگه‌ى ئه‌رمه‌ن ك ‌ه چ���ۆن بووژاونه‌ته‌وه‌ و‬ ‫له‌ وێس���تگه‌یه‌كى تردا نیرۆدا باسى گه‌ڕانه‌وه‌ى س���یناتۆر هه‌ڵبژارد‪ .‬هه‌میش��� ‌ه به‌وپه‌ڕى شانازى سودى نه‌بوو‌ه و نیرۆدا سه‌ركه‌وت‪.‬‬ ‫له‌ قۆناغێكى تردا باسى خۆكاندیدكردنى ده‌كات باسى مه‌غولس���تان و گه‌شه‌كردنى ل ‌ه بوارى چاپ‬ ‫خۆى ده‌كات بۆ واڵته‌كه‌ى و چیرۆكى ده‌ركه‌وتنى و له‌خۆباییبوون���ه‌و‌ه بیره‌وه‌ریى ئ���ه‌وه‌ى هه‌زاران‬ ‫نازییه‌كان ل ‌ه ش���یلى ده‌گێڕێت���ه‌وه‌‪ ،‬چیرۆكى ئه‌و كه‌سى خه‌ڵكانى ناوچه‌كانى ده‌ره‌وه‌ى شار‪ ،‬ناوچ ‌ه بۆ پۆستى س���ه‌رۆككۆمارى و پاشان به‌ قازانجى و باڵوكردنه‌وه‌دا‪.‬‬

‫«‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٠5‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٤/21‬‬

‫هەر جارەی‬ ‫کتێبێک‬

‫‪7‬‬

‫ماڵئاوا‬ ‫گابۆی‬ ‫مەزن‬

‫کارکردنی ئەکتەر لەسەر ڕۆڵ‬ ‫چەند بابەتی کتێبێک‬

‫دانا ڕەئووف‬ ‫(‪)2-1‬‬ ‫ش���انۆکاری گ���ەورەی ڕووس���ی (کۆنس���تانتین‬ ‫ستانیسالڤس���کی) ‪ ١٩٣٨-١٨٦٣‬لەس���ەرەتاکانی‬ ‫سەدەی ڕابردوودا‪ ،‬بنەما تیئۆری و پراکتیکییەکانی‬ ‫بۆ هون���ەری نواندنێک���ی مۆدێرن ڕۆن���ا و مێتودی‬ ‫کارکردنی ئەکتەری‪ ،‬بەشێوەیەک بەرەوپێشەوە برد‪،‬‬ ‫کە لەگەڵ هەموو جیهاندا بگونجێت‪.‬‬ ‫ستانیسالڤس���کی تا دواڕۆژەکانی ژیانی خەریکی‬ ‫ڕاڤە و شیکردنەوە و بەرەوپێشەوە بردنی سیستێم و‬ ‫مێتودەکانی کاری ئەکتەر دەبێت‪ ،‬لەدوای مردنیشی‬ ‫سامانێکی گەورەی بەجێ هێشتووە‪ .‬ئەم هونەرمەندە‬ ‫هەر لەس���ەرەتای ژیانی هونەرییەوە‪ ،‬بە بەردەوامی‬ ‫یاداش���ت و تێبین���ی و بۆچ���وون و بەرئەنجامەکانی‬ ‫س���ەبارەت ب���ە کارەک���ەی تۆم���ار ک���ردووە؛ لەو‬ ‫یاداش���تانەیدا هەنگاوە بەراییەکانی خۆئامادەکردن‪،‬‬ ‫تاقیکردن���ەوە‪ ،‬بەرجەس���تەکردن و تێرامان���ی‬ ‫ئامادەکردنی رۆڵی ئەکتەری خس���تۆتە ڕوو‪ .‬کتێبی‬ ‫(کارکردنی ئەکتەر لەس���ەر ڕۆڵ) لەسەر بەشێک لەو‬ ‫س���امان و یاداش���ت و نامە و یادەوەرییانەوە ئامادە‬ ‫کراوە‪ ،‬کە ستانیسالڤس���کی نوس���یوونی‪ .‬کتێبەکە‬ ‫ناونیش���انێکی الوەکیش���ی هەی���ە (چەن���د بابەتی‬ ‫کتێبێک) ب���ۆ ئەوەی دوو پاتی ئ���ەوە بکاتەوە‪ ،‬کە‬ ‫ئەمە تەنها هەڵبژاردەیەکە لەو باس���انەی نووس���ەر‬ ‫بە درێژایی ژیانی هونەریی نوس���یوونی‪ .‬هەموو ئەو‬ ‫کتێبانەی‪ ،‬کە ستانیسالڤس���کی خۆی نوسیوونی و‬ ‫ئەوانەیشی لەسەر ئەو نووسراون‪ ،‬گوزارشت لە ژیانی‬ ‫هونەری مرۆڤێک لەنیو س���ەدەدا دەکەن؛ کە باسی‬ ‫ستانیسالڤسکییش دەکەین‪ ،‬دەبێت بزانین قسە لەسەر‬ ‫چ ستانیسالڤس���کییەک دەکەین‪ :‬ریژیسۆر‪ ،‬ئەکتەر‪،‬‬ ‫پێداگۆگ‪ ،‬ستانیسالڤس���کی س���ەرەتا یان کۆتایی‪.‬‬ ‫زۆرب���ەی لێکۆلەرەوەکانی ئەم بوارە‪ ،‬س���ەرەتاکانی‬ ‫کار و بەرهەمەکانی ستانیسالڤسکی دەگەڕێننەوە بۆ‬ ‫سااڵنی ‪ ،١٩٢٥-١٩٠٩‬لەم قۆناخەدا زیاتر کاری لەسەر‬ ‫مەسەلەکانی ڕاستگۆیی لەهەست و هۆشدا کردووە‪،‬‬ ‫قۆناخەکانی دواتریش دەگەڕێتەوە بۆ سااڵنی ‪-١٩٢٩‬‬ ‫‪ ،١٩٣٨‬لەم قۆناخەیش���دا توانیویەتی مێتودەکانی‪،‬‬ ‫بەتایبەتیش س���ەبارەت بە (ک���ردارە فیزیکییەکان)‬ ‫بەرەوپێشەوە بەرێت‪ .‬مێتودە فیزیکییەکانیش بریتی‬ ‫بوون لەوەی‪ ،‬کە پێویس���تە ئەکتەر دەس���تبەجێ و‬ ‫ڕاس���تەوخۆ لەس���ەر تەختەی ش���انۆ‪ ،‬بە جەستە و‬ ‫ئینتلێکت‪ ،‬لەش���انۆنامە و ڕۆڵەک���ەی و بەیارمەتی‬ ‫کردارە فیزیکییەکان بکۆڵێتەوە‪.‬‬ ‫ستانیسالڤس���کی‪ ،‬هەمیشە داوای لە ئەکتەرەکانی‬ ‫کردووە‪ ،‬کە لە ئێستادا بژین‪ ،‬لێرە‪ ،‬ئەمڕۆ و ئێستا‪.‬‬ ‫ئەکتەر دەبێت ل���ە ژیانی خۆیەوە کار لە ڕۆڵەکانیدا‬ ‫ب���کات‪ ،‬بنەما س���ەرەتاییەکانی کاری ئەکتەر لەگەڵ‬ ‫ڕۆڵەکانیدا ئەوەیە‪ ،‬کە شتە هەنووکەییەکان‪ ،‬ئەوانەی‬ ‫لە چاوترووکانێکدا ڕوو دەدەن‪ ،‬بکاتە کردار‪ .‬دەبێت‬ ‫ئەکتەر خودی خۆی لەهەموو ڕۆڵێکدا‪ ،‬کە دەیبینێت‬ ‫بدۆزێتەوە‪ .‬کە لەساڵی ‪١٩١٢‬دا خەریکی ئامادەکردنی‬ ‫شانۆنامەی (تەرتوف) دەبێت‪ ،‬گرینگترین بنەماکانی‬ ‫ڕووکارەکان���ی دەرەوە و ن���اوەوەی کارەکت���ەر‬ ‫ش���یدەکاتەوە و مێتودەکەی بەرەوپێش���ەوە دەبات‪.‬‬ ‫ل���ەم ڕووەوە دەڵێت‪»:‬بۆ ئامادەکردن و کارکردن لە‬ ‫ڕۆڵدا‪ ،‬لەخودی خۆتەوە دەست پێ دەکەیت‪ ،‬مرۆڤ‬ ‫تەنها ئەو شتانە بەکارناهێنێت‪ ،‬کە وەک ئەکتەر لەو‬ ‫کەس���ەدا هەیە‪ ،‬بەڵکو نابێت فەنتازیا و بنەما و مانا‬ ‫هەمەڕەهەندەکانی نەمایشەکە لەیاد بکات‪».‬‬ ‫هەموو ئەو شتانەی ئەمڕۆ بۆ ئێمە بەڵگەنەویستن‪،‬‬ ‫بۆ ئەوس���ەردەمەی ستانیسالڤسکی تیا دەژیا جودا‬ ‫بوون‪ .‬ئەو سەردەمە سەردەمی ناتورالیزم بوو‪ ،‬زۆال‬ ‫لەساڵی ‪١٨٨١‬دا مانێڤێس���تی (شانۆی ناتوارالیزم)‬ ‫ی ب�ڵ�او کردب���ووەوە و بزووتنەوەکەیش لەس���اڵی‬ ‫‪١٨٨٧‬دا‪ ،‬بەکردنەوەی شانۆکەی (ئەندرییە ئەنتوان)‬ ‫ل���ە پاریس‪ ،‬دەبێت بە خاوەنی ش���انۆی خۆی‪ .‬لەم‬ ‫کاتان���ەدا ستانیسالڤس���کی و دانچینکۆ‪ ،‬لەس���اڵی‬ ‫‪١٨٩٨‬دا ش���انۆی هون���ەری مۆس���کۆ دادەمەزرێنن‪،‬‬ ‫هەر لەڕێگای ئەم شانۆیەش���ەوە ستانیسالڤس���کی‬ ‫سیس���تێمە بەناوبانگەک���ەی ب���ۆ هون���ەری نواندن‬ ‫ب���ەکار دەهێنێت‪ .‬ش���انۆنامەکانی چێخەف‪ ،‬کە هەر‬ ‫لەسەرەتاوە لەم شانۆیەدا نەمایشکراون‪ ،‬پێویستییان‬ ‫بە کارێکی قووڵتری ئەکت���ەر‪ ،‬هێزێکی تری مۆتیڤە‬ ‫ناوەکیی���ەکان‪ ،‬ڕاس���تگۆییەکی گەورەت���ری نواندن‬ ‫دەک���رد‪ ،‬کە لەوەپێش بەهیچ ش���ێوەیەک کاری تیا‬ ‫نەکرابوو‪ .‬هەوڵە سەرەتاییەکانی تەوژمی ناتورالیزم‬ ‫لەسەر شانۆ و لەالی ئەکتەرەکانی ستانیسالڤسکی‪،‬‬ ‫بەتایبەتی لەبەرجەس���تەکردنی دەقەکانی چێخەفدا‬ ‫گەیش���تبوونە ئاستێکی چەق بەستوو و نەمایشەکان‬

‫««‬

‫کۆنستانتین ستانیسالڤسکی ‪ -‬شانۆکاری گەورەی ڕووسی‬

‫ب���ە وردەکاریی���ەکان بارگراوی کراب���وون‪ .‬چێخەف‬ ‫ئ���ەو فۆرم���ە ناتورالیزمیی���ەی ب���ەدڵ نەب���وو‪ ،‬کە‬ ‫ستانیسالڤس���کی شانۆنامەکانی ئەوی پێ پێشکەش‬ ‫دەکرد‪ ،‬ستانیسالڤس���کی خۆیشی لە بەرئەنجامەکان‬ ‫قای���ل نابێت‪ ،‬بەمەیش تووش���ی قەیرانێکی هونەری‬ ‫قووڵ دەبێتەوە‪ .‬ئەم قەیرانە‪ ،‬کە لەساڵەکانی ‪١٩٠٥‬دا‬ ‫ڕووئەدات‪ ،‬دەبێتە هۆی کێشە و ملمالنێیەکی گەورە‪،‬‬ ‫هەر لەم قەیرانیشەوە سیستێمەکەی ستانیسالڤسکی‬ ‫چەک���ەرە دەکات و هەنگاوی تەندروس���ت دەنێت و‬ ‫مێتودێکی تر بۆ هونەری نواندن دەدۆزێتەوە‪.‬‬ ‫ستانیسالڤس���کی بنەمای سیستێمەکەی‪ ،‬لەکاتی‬ ‫پرۆڤە و کارک���ردن لەگەڵ ئەکتەرەکانی و ئەو دەقە‬ ‫شانۆیانەدا‪ ،‬کە لە ش���انۆی هونەری مۆسکۆ کاریان‬ ‫تیادا دەکرد‪ ،‬ڕۆناوە‪ .‬ڕاستگۆیی‪ ،‬کە چێخەف داوای‬ ‫ل���ە ئەکت���ەرەکان دەکرد‪ ،‬ب���ووە بنەمایەکی پتەوی‬ ‫کارەکانی ستانیسالڤس���کی‪ :‬ڕاستگۆیی تەنها بریتی‬ ‫نییە ل���ە کۆپیکردن���ی واقیعییەتی ژیان���ی ڕۆژانە‪،‬‬ ‫بەڵکو ڕاستگۆیی دیمەنەکان و نواندنیی ئەکتەرەکان‬ ‫ش���تێکی جیاوازە لەو ڕاستگۆییەی لە واقیعی ژیانی‬ ‫ڕۆژانەماندا دەیبینین‪ .‬ڕاس���تگۆیی لەس���ەر ش���انۆ‪،‬‬ ‫ئەوش���تەیە‪ ،‬کە تۆ بڕوات پێیەت���ی‪ ،‬بەاڵم لەواقیعی‬ ‫ژیان���ی ڕۆژانەدا‪ ،‬ڕاس���تگۆیی ش���تێکە بەڕاس���تی‬ ‫بوونی هەیە‪ .‬بنەما س���ەرەکییەکانی سیستێمەکەی‬ ‫ستانیسالڤس���کییش لەس���ەر س���ێ ڕەهەندی پتەو‬ ‫داڕێژراوە‪ :‬کردار‪ ،‬نەس���ت لە ڕێگای شعورەوە‪ ،‬واتە‬ ‫(بیرکردنەوە) و هەس���ت‪ ،‬واتە ئەو زانیارییانەی‪ ،‬کە‬ ‫لە نەس���تدا هەڵگیراوە و ئەکتەر بەپێی پێویس���تی‪،‬‬ ‫وەکوو بەش���ێک لە دروس���تکردنی ڕۆڵەکەی پەنای‬ ‫بۆ دەب���ات‪ .‬هەروەها مێتودەکە لەس���ەر بنەماکانی‬ ‫کرداریش ڕۆنراوە‪ :‬هەمیشە هەموو کردارێکی دەرەکی‬ ‫فیزیکی‪ ،‬کردارێکی ناوەکیش هاوشانییەتی‪.‬‬ ‫بۆ ئەوەی بگەینە هەس���تی ڕاستی کارەکتەرەکە‪،‬‬ ‫ک���ە تەنها ش���تێکە ئ���ەو جووڵە و تۆن���ی دەنگ و‬ ‫گوزارشتی س���یما و ئاماژانەی پێویستن بە ئەکتەر‬ ‫دەبەخشێت‪ ،‬دەبێت ئەکتەر هەموو وردەکارییەکانی‬ ‫ژیانی رۆڵەکەی‪ ،‬بەرلەوەی بێتە سەر شانۆ و تەنانەت‬ ‫دوای ئەوەی سەر شانۆکەیش چۆڵ دەکات‪ ،‬بزانێت‪.‬‬ ‫نهێنییەکان���ی خوڵقاندنی رۆڵ‪ ،‬بۆ ستانیسالڤس���کی‬ ‫بەب���ێ جیاوازی لەگ���ەڵ بەئاگاهێنانەوەی الش���عور‬ ‫یەکێکە‪ ،‬هەر لەبەر ئەوەیشە ئەم گرفتەی ئەکتەر و‬ ‫مامەڵەی رۆڵ لەم گۆش���ەنیگایەوە بەهایەکی ئێجگار‬ ‫گ���ەورەی هەیە‪ .‬ستانیسالڤس���کی ئام���اژە بۆ ئەوە‬ ‫دەکات‪ ،‬کە بنەماکانی هونەر و سەرچاوە گرینگەکانی‬ ‫ئەفران���دن لە قوواڵیی رۆحی مرۆڤدا خۆی حەش���ار‬ ‫داوە‪ .‬ب���ەاڵم بەبێ مەش���ق و پرۆڤەیەکی بەردەوام‪،‬‬ ‫بەبێ گەش���ە و ئاگاییەک���ی وردی تەکنیکی ناوەوە‪،‬‬ ‫بەب���ێ دیق���ەت و دیس���پلین و ئارەزوویەکی بەهێز‪،‬‬ ‫هەرگیز ئەکتەر ناگاتە ئاس���تەکانی نەست‪ .‬مەبەست‬ ‫لە سیستێمەکەیش���ی تەنه���ا ئەوەیە‪ ،‬ک���ە ئەکتەر‬ ‫بگەیەنێتە ئاستە قووڵ و نهێنییەکانی نەست‪.‬‬ ‫ستانیسالڤسکی لەوبڕوایەدایە‪ ،‬کە گرینگە ئەکتەر‬ ‫فاکتەرەکان���ی دەقەکە‪،‬هەروەها هەم���وو ڕابردوو و‬ ‫داهاتووی رۆڵەکەیش���ی بزانێت بۆ ئەوەی بەباش���ی‬ ‫لەئێستای بگات‪ .‬دوای ئەوەی‪ ،‬کە هەموو فاکتەکانمان‬ ‫زان���ی‪ ،‬دەبێ���ت ڕووداوەکانی دەقەک���ە تێ بگەین و‬ ‫ب���ۆ هەڵس���وکەوتی رۆڵەکەیش‪ ،‬هێڵێ���ک بۆ ڕەوتی‬ ‫کردارەکان دیاری بکرێت‪ .‬هەروەها ستانیسالڤس���کی‬ ‫پێگ���ەی ئەکتەر ب���ەرز دەکات���ەوە و لەگەڵ پێگەی‬ ‫نووسەری شانۆنامەکە بەراوردی دەکات؛ هەردووکیان‬ ‫نووسەری شانۆنامەکەن و ئەکتەریش‪ ،‬وەکوو نووسەر‬ ‫کار لەس���ەر توێژە قووڵەکانی ژی���ان دەکات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەردوو ال بەش���ێواز و فۆرم���ی تایبەتمەندی خۆی‪،‬‬ ‫نهێنییەکانی ژیانی مرۆڤیان بۆ دەردەکەوێت‪.‬‬

‫ستانیسالڤس���کی دەس���تی ئەکتەرەکانی دەگرێت‬ ‫و ئ���ەو دەروازانەی���ان ب���ۆ دەکاتەوە ت���ا لەهەموو‬ ‫ڕوویەکەوە لە دەقە ش���انۆییەکە بگەن‪ :‬لێکۆڵینەوە‬ ‫لە س���ەردەمەکە‪ ،‬واقیعیەتی ژیانی ڕۆژانەی نووسەر‬ ‫و ئ���ەو ڕۆژگارەی تێدا ژیاوە‪ ،‬پاش���خانە مێژوویی و‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکان���ی کارەکتەرەکان و ئەو ڕەوش���ەی‬ ‫تی���ا ژی���اون و بارودۆخە س���یکۆلۆژییەکان‪ ...‬هتد‪.‬‬ ‫هەروەها ئاماژەیش بۆ ئەوە دەکات‪ ،‬کە هەموو بنەما‬ ‫ئێستاتیکی‪ ،‬کۆمەاڵیەتی‪ ،‬سیکۆلۆژی و مۆتیڤەکانی‬ ‫تری دەقەکە‪ ،‬بەهیچ شێوەیەک لەیەک جیاناکرێتەوە‬ ‫و هەمووی���ان پێکەوە یەکەیەک���ی یەکگرتوون‪ .‬بەم‬ ‫ش���ێوەیەیش ڕووداوەکان���ی ش���انۆنامەکە و کرداری‬ ‫ئەکتەرەکان پێکەوە دەبەستێتەوە‪.‬‬ ‫ستانیسالڤس���کی لەبەش���ی (چیرۆک���ی رۆنانی‬ ‫نمایش���ێک)ی ئەم کتێبەدا‪ ،‬باسی ریژیسۆر دەکات؛‬ ‫جیاوازیی���ەکان لەنێوان ریژیس���ۆرێکی دیکتاتۆر‪ ،‬کە‬ ‫هەس���تی پ���ڕ لەداهێنانی ئەکت���ەرەکان دەکوژێت و‬ ‫سەربەس���تی جووڵە و هەڵس���وکەوتەکانیان سنودار‬ ‫دەکات و ئ���ەو ریژیسۆرەیش���ی‪ ،‬ک���ە هونەرمەندە‪،‬‬ ‫پێداگۆگە‪ ،‬سیکۆلۆژە و لە ڕێگای هونەر و ئەزموونەوە‬ ‫خزمەت���ی ئەکتەرەکانی دەکات و سروش���تی پڕ لە‬ ‫داهێنانیان تیا دەژێنێتەوە و ب���ەرەو ئامانجەکانیان‬ ‫دەبات‪ .‬ئەم ریژیس���ۆرە پەیوەندییەکی تەندروست و‬ ‫هون���ەری بە ئەکتەرەکانییەوە دەبەس���تێتەوە و ئەم‬ ‫جۆرە ه���اوکاری و پەیوەندییەیش ژیانێکی زیندوو و‬ ‫ڕاستگۆیەکی قووڵ دەبەخشێت بە پرۆسە شانۆییەکە‬ ‫و بە کاری ئەکتەر لەگەڵ رۆڵەکەی‪ .‬ستانیسالڤسکی‪،‬‬ ‫بەتایبەتی لەم بەش���ەدا‪ ،‬بەتوندی پێ لەس���ەر ئەوە‬ ‫دادەگرێ���ت‪ ،‬کە هی���چ جیاوازییەک لەنێ���وان کاری‬ ‫ئەکتەر لەگەڵ خۆی و لەگەڵ رۆڵەکەیدا نییە‪ ،‬ئەکتەر‬ ‫چەندە خاوەنی بەهرە و توانایەکی سروش���تی گەورە‬ ‫بێت‪ ،‬هێندە و زیاتریش پێویستی بە مەشق و کاری‬ ‫بەردەوام و خۆراهێنان و دۆزینەوەی تەکنیکە‬ ‫ستانیسالڤس���کی لەساڵی ‪١٩٣٠‬دا‪ ،‬پالنێکی وردی‬ ‫ریژی بۆ ش���انۆنامەی (ئۆتێللۆ) دادەڕێژێت و لەبەر‬ ‫نەخۆش���ی خ���ۆی‪ ،‬دەینێرێت بۆ ش���انۆی هونەری‬ ‫مۆسکۆ تا کاری تیا بکەن‪ ،‬بەاڵم ئەو پرۆژەیە هەرگیز‬ ‫ناچێتە بواری جێبەجێکردنەوە‪ .‬ستانیسالڤسکی لەم‬ ‫کارەیدا‪ ،‬بە قووڵی رۆدەچێت���ە خوارەوە بە دونیای‬ ‫شەکسپیر و شانۆنامەی ئۆتێللۆدا‪ ،‬دواتر هەموو پالنە‬ ‫ریژییەک���ە‪ ،‬کە بۆ وانە گوتن���ەوە و کاری پێداگۆگی‬ ‫لەگەڵ ئەکت���ەر و قوتابییەکانیدا بەکاری دەهێنیت‪،‬‬ ‫دەبێتە یەکێک لەش���اکارە گەورەکانی هونەری ریژی‬ ‫و خوێندنەوەیەک���ی پراکتیکی بۆ شەکس���پیر‪ .‬ئەم‬ ‫کتێبەیش بەش���ێک لەم پالن���ە‪ ،‬وەک دیدێکی ریژی‬ ‫و تێروانینێک���ی کردەی���ی و بەرئەنجامەکانی هەوڵە‬ ‫تیئ���ۆری و پراکتیکیی���ەکان‪ ،‬ب�ڵ�او کراوەتەوە‪ .‬لەم‬ ‫بەش���ەدا‪ ،‬وەک هەموو هەوڵەکانی ت���ری لەوەبەری‬ ‫ستانیسالڤس���کی‪ ،‬گرینگییەکی زۆر دراوە بە یەکەم‬ ‫ڕووبەرووبوونەوەکانی ئەکتەر لەگەڵ رۆڵەکەیدا‪ .‬هەر‬ ‫لەم دەروازەیەوە‪ ،‬یەکێک لە گرینگترین خاڵەکانی بۆ‬ ‫قوتابییەکانی ڕوون دەکاتەوە‪ ،‬کە چۆن بەشێوەیەکی‬ ‫ڕاست دەقە شانۆییەکە بخوێندنەوە؛ ستانیسالڤسکی‬ ‫بڕوایەک���ی پتەو و تەواوی ب���ەوە هەبووە‪ ،‬کە یەکەم‬ ‫خوێندن���ەوەی دەقەکە و بەش���ێوەیەکی ڕاس���ت و‬ ‫تێگەیش���تنێکی دروستەوە‪ ،‬یارمەتی ئەکتەر دەدات‪،‬‬ ‫کە «هەر لەس���ەرەتاوە لە رۆحی رۆڵەکەدا‪ ،‬بەشێک‬ ‫لەخۆی و رۆحی خۆی بدۆزێتەو‪ ».‬ستانیسالڤس���کی‬ ‫بەردەوام لە هەڵکۆڵین و ش���یکردنەوە و تاقیکرنەوە‬ ‫و س���ەرلەنوێ خوێندنەوەی کارەکانی خۆیدا دەبێت‪،‬‬ ‫هەمیش���ە دەگاتە بەرئەنجامی نوێ و گۆڕانکاری لە‬ ‫مەشق و ئامادەکردنی ئەکتەرەکانیدا دەکات‪ .‬هەندێک‬ ‫لەو بەرئەنجامانەی لەوەوبەر ش���تێکی بەڵگەنەویست‬ ‫بووە‪ ،‬دواتر سەرلەبەری گۆڕانکارییان بەسەردا دێت‪،‬‬ ‫ب���ۆ نموونە لە خوێندنەوە و ش���یکردنەوەی چەندین‬ ‫ڕۆژەی دەق لەس���ەر مێز و کورسی و لەگەڵ ئەکتەر‬ ‫و قوتابییەکانیدا‪ ،‬بەر لەدەست کردن بە پرۆڤەکردن‬ ‫پەشیمان دەبێتەوە و لە کۆتایی سییەکانی سەدەی‬ ‫ڕابردوودا‪ ،‬کە خەریکی پرۆڤەی شانۆنامەی (پشکنەر)‬ ‫ی گۆگۆل دەبن‪ ،‬دەڵێت‪« :‬ئێمە وەک جاران ناکەین‪،‬‬ ‫کە لەس���ەر مێ���زەکان بەکتێبەکەی دەس���تمانەوە‬ ‫دادەنیش���تین تا بەقەڵەم شانۆنامەکە پارچە پارچە‬ ‫بکەین و دابەش���ی بکەین بەس���ەر چەندین بەشدا‪،‬‬ ‫بەڵکو لەبری ئەوە دەچینە سەر شانۆ و بەشێوەیەکی‬ ‫پراکتیک���ی دەکەوین���ە لێکۆڵینەوەکانم���ان‪ ».‬هەر‬ ‫لەم قۆناخەدا ستانیسالڤس���کی زیاتر ئەوە دووپات‬ ‫دەکاتەوە‪ ،‬ک���ە ئەکتەر دەبێت لەخ���ودی خۆیەوە‪،‬‬ ‫لەرۆح و جەس���تە و تێروانینی خۆی���ەوە کار لەگەڵ‬ ‫رۆڵەک���ەی ب���کات‪« .‬ئەگەر لەخۆتەوە دەس���ت پێ‬ ‫بکەیت و خۆت بکەیتە دەروازە‪ ،‬ئەوە تۆ لە رۆڵەکەتدا‬ ‫دەژیت‪ ،‬ئەگەر لەکەس���ێکی تر و لەشوێنێکی ترەوە‬ ‫کار لە رۆڵەکەتدا بکەی���ت‪ ،‬ئەوا لەگەڵیدا دەبێت بە‬ ‫گەمەیەکی دەرەکی‪».‬‬

‫د‪ .‬ئازاد حه‌م‌ه ده‌ینوسێت‬

‫شیعر هزری ڕاستەقینەیە بۆ بوون‪:‬‬ ‫هایدیگەر‌و الكو – البارت سەبارەت بەهۆڵدرلین‬ ‫بەشی یەكەم‬ ‫تێهزرینی ش���یعری مارتن هایدیگەر تێهزرینێ فەلس���ەفییانەیە‪ ،‬داڵدەێكە بۆ نەشونمای‬ ‫تەماش���اكردنێ لەم ش���ێوەیە‪ :‬شیعر هزری ڕاس���تەقینەیە بۆ بوون‪ .‬بەاڵم ئەم كۆششەی‬ ‫هایدیگەر جۆرە دەنگێ ئەنتی ئەفالتوونیش بوو كە دواتر لەناو وتاری فەلس���ەفی ڕۆژئاوا‬ ‫گەرایخۆیدان���ا‪ .‬بەماناێتر‪ ،‬ئەو دابڕانەی‪ ،‬قرتانەی‪ ،‬ش���یعر لەفەلس���ەفە پاش ئەفالتوون‬ ‫بەس���ەریهات لەسەر دەس���تی هایدیگەر‪ ،‬ئەڵبەتە پێش���تریش نیچە‪ ،‬پێكەوەلێكێنرایەوە‪.‬‬ ‫ئ���ەم الیەنەش ئ���االن بادیو ‪A. Badiou‬لەنووس���ینی ""چاخی ش���اعیران"" بەووردی‬ ‫ئاماژەپێداوە‪ .‬بێس���ڵەمینەوەش دەڵێین‪ :‬بەشێ لەو تێهزرینە هایدیگەرانەیە پێوەندی بەو‬ ‫ڕاڕایەشەوەبوو هایدیگەری گەمارۆدابوو‪ :‬ترسی هایدیگەر لەتەكنیك‪ .‬هەرلەبەرئەوە دەشێ‬ ‫بووترێ فەلس���ەفەی نوێی ڕۆژئاوا كە زۆری لەس���ەر گەشەی زانست‌و بێهیوایەكانی مرۆڤ‬ ‫لەژێركاریگەری ئەم گەش���ەیە نووسیوە‪ ،‬بەشێ لەو نووس���ینانە لەگەرووی هایدیگەرەوە‬ ‫هاتوونەتەدەر‪.‬‬ ‫هەڵوێستی فەلس���ەفی هایدیگەر لەسەر شیعرە بووناویەكانی هۆڵدرلین ‪Hölderilin‬‬ ‫كارێوادەكا هایدیگەر ئەم شاعیرە ئەڵمانییە (هۆڵدرلین مەبەستە) وەك شاعیریشاعیرەكان‪،‬‬ ‫شاعیرێ كە خۆی وەك هزرەڤان نیشاندەدات‪ ،‬بخاتەڕوو‪ .‬گومانیشیناوێ گەرانی هایدیگەر‬ ‫ب���ەدووی ماهیەتی ش���یعر لەش���یعرەكانی هۆڵدرلین یان گفتووگۆی تێكس���تە – ووتنە‪-‬‬ ‫ش���یعریەكانی هۆڵدرلین‌و تراكل ‪‌Trakl‬و ڕێلكە ‪ Rilke‬ئەو بەشە لەنووسینی فەلسەفی‬ ‫لەسێستەمی فەلس���ەفی هایدیگەر سەردەردێنێ كە پێش���تر بوونی نەبووە‪ .‬بەپێیئەوەی‬ ‫هایدیگەر پێیوایە لەڕێگای پەیڤەوە ش���یعر بوونەوەر دروس���تدەكا ئەمە وادەكا هایدیگەر‬ ‫بەدووی ئەو شاعیرانە لەناو شیعری ئەڵمانیزمانا بگەڕێ كە بەم كارە هەڵساون‪.‬‬ ‫وێرایئەوە‪ ،‬زۆربەی ئەو توێژینەوانەی لەبارەی تێگەیش���تنە فەلس���ەفییەكانی هایدیگەر‬ ‫س���ەبارەت بەش���یعری هۆڵدرلی���ن‌و دواتریش تراكل‌و ڕێلكە نووس���راون بەڵگەن لەس���ەر‬ ‫گەش���تی هایدیگەر بەناو ووتنە شیعریەكانی ئەو شاعیرانەی شیعر لەهزر نزدیكدەكەنەوە‪.‬‬ ‫واتە گەش���تی هایدیگەر گەش���تێ هزری بووە بۆ قسەكردن لەس���ەر پێوەندی نێوان هزر‌و‬ ‫ش���یعر‪ .‬بۆئەوەی لەو گەشتە تێبگەین پێویس���تە لەوە تێبگەین كەپرسیاری ئۆنتۆلۆژی‌و‬ ‫ماهیەت���ی ش���یعر الی هایدیگەر یەك أوویان هەبووە‪ .‬ئەم���ەش لەبەرئەوەی بوون بەهۆی‬ ‫ش���یعرەوە دێتەناو باسی فەلسەفی‌و لەو شوێنەی فەلس���ەفە لەبوون بێدەنگە شیعر ئەم‬ ‫بوونە دێنێتەگۆ‪ .‬هەر لەس���ەر دەستی هایدیگەر لەوەش حاڵیدەبین كە ڕۆلی زمان‪ ،‬زمانی‬ ‫ش���یعری‪ ،‬لەهێنانەگۆی بوون‪ ،‬ئەو بوونەی فەلس���ەفەی نەرێتی ڕۆژئاوا پشتگۆیخستبوو‪،‬‬ ‫دەگاتە ترۆپك‪ .‬بۆیە لێكدانەوە فەلس���ەفییەكانی هایدیگەر لەس���ەر زمانی شیعری خۆی‬ ‫لەو سێركردنە فەلسەفییە بەرجەس���تەدەكا كە "زمان ئاشكراكەری شتەكانی ناو بوونە"‪.‬‬ ‫هاوكات "زمان بۆ هایدیگەر بونیادێ مێژووی هەیە"‪ .‬ئەم بوونیادە بۆ شیعر پێویستە بۆیە‬ ‫دۆزینەوەی ئەم بوونیادە لەشیعری هۆڵدرلین بۆ هایدیگەر ماناداربووە‪ .‬بەپێیئەوەی زمان‬ ‫بوونی خواوەند لەش���یعرەكانی هۆڵدرلین ئامادەدەكات ئەم���ە وایكردووە هایدیگەر بایەخ‬ ‫ب���ەو جۆرە بوونە بدا‪ .‬تەنانەت ئەو بەرائەتەی هۆڵدرلین لەش���یعرا دەیدۆزێتەوە هایدیگەر‬ ‫بۆ دەسنیش���انكردنی ماهیەتی ش���یعر بەكاریدەبا‪ .‬ئەوەی بۆ هایدیگەر لەتێخوێندنەوەی‬ ‫ش���یعرەكانی هۆڵدرلین مەبەس���تە ئەوەیە هایدیگەر هەوڵ���دەدات ماهیەتی زمان لەڕێگای‬ ‫ماهیەتی شیعرەوە دەستنیشانكا‪.‬‬ ‫فەلسەفەی بوونی هایدیگەر ڕەتكردنەوەی فەلسەفەی كالسیكە كە بایەخی بەبوون نەداوە‬ ‫بۆیە هیوای هایدیگەر بەووتنی ش���یعری بۆ گەڕانەوەی بایەخە بەبوون لەش���یعرا‪ ،‬ئەمەش‬ ‫(بوون لەشیعرا) لەأێگای زمانەوە دێتەكردن‪ .‬هاوكات ئەو پرسیارە ئۆنتۆلۆژیانەی هایدیگەر‬ ‫لەمیانەی ئەو گفتووگۆیانەی س���ەبارەت بەش���یعری بووناوی هۆڵدرلین خستوویەتیەگەڕ‬ ‫دەروازەوونە بۆ خستنەژێرپرس���یاری ش���یعر‌و زمان لەیەككاتدا‪ .‬تەنان���ەت هایدیگەر لەو‬ ‫گفتووگۆیانەدا لەالێ ماهیەتی زمان لێكدەداتەوە‌و لەالێتر ماهیەتی شیعر‪ .‬پێكەوەكاركردنی‬ ‫ئەم دوو ماهیەتەش لەشیعرە بووناویەكانی هۆڵدرلین بەچاكی دەركەوتوون‪.‬‬ ‫س���ەرباری ئەوی وترا‪ ،‬ش���یعر‌و هزر الی هایدیگەر دوو شوێنی هەستیارن بۆ وروژاندنی‬ ‫پرس���یارە ئۆنتۆلۆژیەكان‪ .‬بەهۆی ئەم بوارەوە تێڕام���ان لەبوون چڕتر‌و بەرینتردەبێتەوە‪.‬‬ ‫بەپێیئ���ەوەی بوون‌و هزر الی هایدیگ���ەر لەڕێگای زمانەوە یەكدەگرن���ەوە زمان دەكارێ‬ ‫بوون بدۆزێتەوە‌و لەوونب���وون‌و لەبیرنەكردنەوەش دەربازیكات‪.‬لەس���ەر ئەم بناغەیە بێ‪،‬‬ ‫یاخ���ود بەپێی ئەم بینینە فەلس���ەفییە هایدگەرانەیەبێ‪ ،‬زمان‪ ،‬كە بیریاران‌و ش���اعیران‬ ‫كاریلەسەردەكەن‪ ،‬بوون دێنێتەگۆ‪.‬‬ ‫بۆ ئەو جۆرە قسانەی الی سەرەوە لەزاری هایدیگەر لەسەر شیعر‌و شیعرسازی هۆڵدرلین‬ ‫دێنەدەر؟ چونكە ش���اعیر لەدیدی هایدیگەر هزرەڤانە ئەو كەسەیە بوونمان بیردەخاتەوە‌و‬ ‫لەڕێگای ئەو زمانەی بەكاریدەبات داڵدە بۆ بوون مسۆگەردەكات كە ئەوەش هەرخۆیەتی‪.‬‬ ‫ئەو بیرمەندە ڕۆژئاواییانەی بوونیان پشتگۆێخس���تووە ئەو شتەش���یان فەرامۆش���كردووە‬ ‫بوونمان بیردەخاتەوە بۆیە ئەفالتوون كە "بوون لەبیركەرە " دژی ش���یعر‌و شاعیرانیشە‪.‬‬ ‫چونكە شیعر ناتوانێ بەپێی بۆچوونی ئەفالتوون ڕاستی بپارێزێت‪.‬‬ ‫بەدەرلەوەی الیسەرەوە هێمای بۆكرا ئەوەش دەڵێین‪ ،‬بۆ هایدگەر هۆڵدرلین پاسەوانی‬ ‫بوون���ە ئەو بوون���ەی لەبیركراوە‪ .‬زمانیش داڵدەی ئەو بوونەیە بەس بۆ هۆڵدرلین ش���یعر‬ ‫داڵ���دەی ش���اعیرە‪.‬لێ بۆ گەلێ لەوانەی فەلس���ەفەی هایدیگەر ڕاڤەدەكەن دەپرس���ن‪ :‬چ‬ ‫س���یحرێكە هایدیگەرێك تێدەكۆشێت میتافیزیك هەڵوەش���ێنێتەوە دەكەوێتەژێركاریگەری‬ ‫هۆڵدرلینی میتافیزیكەرەوە؟ هایدیگەر كە هەوڵی پوچكردنی تێگەیش���تنی ترانسندنتالی‬ ‫داوە ئەم جۆرە تێگەیشتنە الی هۆڵدرلین زۆر زاڵە‌و كەچی هایدیگەر لێیبێدەنگە‪.‬لەبڕیئەوە‬ ‫هایدیگەر هۆڵدرلین وەك ش���اعیری ماهیەتی ش���یعر دەبینێ‪ .‬ئ���ەم بینینە پێوەندی بەو‬ ‫ئەندێشە فەلس���ەفییانەوە هەیە لەشیعرس���ازی هۆڵدرلیندا چەكەرەی دەركردوە‪ .‬دەكرێ‬ ‫ئەوەش بووترێ كە ئامادەبوونی هۆڵدرلین لەش���یعرگەرای فەلس���ەفی هایدیگەر ئامانجی‬ ‫سیاسی لەپشتەوەبووە‪ ،‬بۆ وەگەڕخستنی دیدی سیاسیانە بووە‪ .‬بەتێگەیشتنێ تر‪ ،‬هەوڵی‬ ‫هایدیگەر بۆ وەگەڕخس���تنی میتافیزیكی هۆڵدرلی���ن‌و دیدی نەتەوەگەرای‌و ئەڵمانیاخوازی‬ ‫هۆڵدرلین كاریگەریێ زۆری بەسەر تێگەیشتنە فەلسەفیەكانی هایدیگەرەوە هەبووە‪.‬‬ ‫ی���ەك ل���ەو ش���تانەی لەفەلس���ەفەی هایدیگ���ەر تایب���ەت بەشیعرس���ازی هۆڵدرلین‬ ‫سەرنجڕاكێشە ئەوەیە هایدیگەر پێیوایە شیعر بەدوی ماهیەتی شتەكان دەگەڕێ‪ ،‬بەدووی‬ ‫هەقیقەتیان‪،‬هەقیقەتی شتەكان‪.‬باش���ە بۆ ش���یعر ئەمە دەكا؟ ش���یعر ئەمە دەكا چونكە‬ ‫شوێنی دەركەوتنی ئەسڵی شتەكان‪،‬هەقیقەتیان‪ ،‬تەنیا لەشیعر (هونەر) دا دەردەكەوێ‪.‬‬ ‫وەكیتریش شیعر لەوەدەگەڕێ دیار نییە‪ ،‬لەوەدەگەڕێ لێیوونبووە‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٠5‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٤/21‬‬ ‫ژمار ‌ه (‪ )٤٠٥‬دووشه‌مم ‌ه ‪2014/٤/٢١‬‬

‫ماڵئاوا‬ ‫گابۆی‬ ‫مەزن‬

‫‪8‬‬

‫ناوت مانترامە‬

‫ زوڵەیخا‬

‫کاتێ باسی گرانی دەکەم‬ ‫کە ڕقی خۆم لە چەک‪ ،‬لە جەنگ‪ ،‬لە سیاسەت‬ ‫دەگێڕمەوە‬ ‫کە تووڕەییم بە هۆی کوشتنی هەموو ئەو‬ ‫شتانەی پێشتر نەدەکوژران‪ ،‬دەڕژێت‬ ‫باسی تۆ دەکەم‪.‬‬ ‫بە هەموو ئەو ڕێگایانەی دەتوانم‪ ،‬باست دەکەم‪.‬‬ ‫من هەمیشە هێڵی ڕاست دەکێشم‬ ‫بۆ ئەوەی تۆ لەوبەریاندا بە نهێنی بهێڵمەوە‪،‬‬ ‫هەموو قسەکانم لێک دەدەمەوە نەوەک‬ ‫دەرکەوێت کە خۆشم دەوێیت‪،‬‬ ‫ناتوانم وەک عاشقە سادەکان‬ ‫ناوت مانترام بێت‪،‬‬ ‫یان گوڵ بێت و لە یەخەی خۆمی بدەم‪.‬‬ ‫چونکە ترسنۆکانە خۆشم دەوێیت‪.‬‬ ‫***‬

‫نابێ خۆشم بوێیت‬ ‫تۆ وەک جەنگ ناشیرینیت‬ ‫وەک سیاسەت مۆن‪ ،‬تووڕە‪ ،‬دەمامکدار و‬ ‫بەرژەوەندخواز‬ ‫تۆ دەتوانیت هەموو شتێک بکوژیت کە نابێت‬ ‫بکوژرێت‪.‬‬ ‫بەاڵم من دڵخۆشم هیچ نەبێت دەتوانم‬ ‫ترسنۆکانە خۆشم بوێیت‪.‬‬ ‫***‬ ‫وەک ئەوەی موروویەکی جوان بشارمەوە‬ ‫یەک بە یەک ناشیرینییەکانت دەشارمەوە‬ ‫دەبێ بە تەنها بۆ من بدرەوشێنەوه‪.‬‬ ‫***‬ ‫تای تۆ خەونی ناخۆشم پێ دەبینێت‪ ،‬سیلی تۆ‬ ‫دەگرم‪ ،‬مەرگی تۆ دەمرم‪.‬‬ ‫ڕێگا دەدەم برینە چاکنەبووەکانت بێنە‬ ‫جەستەی منەوە‬ ‫قین و ڕق و تاریکیت بێنه ناو ملوانکەکانمەوە‬ ‫دەبینم و دەتوانم کوێر بمێنمەوه‬ ‫دەزانم و دەتوانم دوو سەدەی دی نەزان‬

‫««‬ ‫بە حەکایەتەکانی بوشرا پێشکەشە‬

‫بمێنمەوه‪.‬‬ ‫دەتوانم ماکی هەموو نەخۆشییەکانت بە‬ ‫خۆمەوه هەڵبواسم‪.‬‬ ‫***‬ ‫لە شەقامەکاندا ناتناسم‬ ‫دەستت ناگرم‬ ‫نابێ دەستی من لە دەستی بکوژێکی وەک تۆدا‬ ‫بێت‬ ‫بەاڵم له تاریکیدا ناوت ویردێکه دەمگەڕێنێتەوه‬ ‫له کوفرکردن به تۆ‬ ‫بەردەگرێ له مردنم‪ ،‬له شێتبوونم‪،‬‬ ‫له خودکوژی ڕزگارم دەکات‪.‬‬ ‫***‬ ‫دەکرا به قەبارەی دڵی مێروولەیەک باش بیت‬ ‫دەکرا تۆزێک نەرم بیت‬ ‫ئەم ڕقه داکەنیت‪ ،‬ئەم شێتییه بگۆڕیتەوه‬ ‫دەکرا نەهێڵیت من هێندە ترسنۆک بم‬ ‫بۆ ئەوەی بە چەقۆ لە خۆمدا هەڵتنەکەنم و‬ ‫ناچار به دووبارەڕواندنت ببمهوه‪،‬‬ ‫دەکرا زەویم یەک تۆز خۆش بوێ چونکە تۆ بە‬ ‫سەریدا دەڕۆیت و‬ ‫تێبگەم ژیان باشە کە تۆ هەیت‪،‬‬ ‫بەاڵم ژیان کابووسە چونکە تۆ هەیت‪.‬‬ ‫***‬ ‫بەاڵم من وەک کیسەڵ دەتوانم سەدەیەکی تر‬ ‫بەرگەی قاوغێکی ڕەق بگرم که تۆیت‬ ‫وەک منداڵێکی وڕکن‬ ‫دەگریم و باکم نییه کەس نەبینێت‬ ‫با بشکێم و کەس تەماشاکەر نەبێت‪.‬‬ ‫دەمەوێ تا زمانم دەتوانێ گۆ بکات‪،‬‬ ‫تا ئەوکاتەی وشه له سەرما بمێنێ بتوانم تۆ‬ ‫بگێڕمەوه‪.‬‬ ‫* مانترا‪ :‬لە ئایینی هیندوس و بودییەکاندا ئەو دەربڕین‬ ‫و وشە و دەنگە پیرۆزانەیە‪ ،‬کە وەک میدیتەیشن و نزا‬ ‫دەوترێنەوە‪.‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫مۆتیڤه‌كان‪ :‬بااڵ ئه‌حمه‌د ‪ -‬گۆران محه‌ممه‌د‬

‫به‌ڕێوه‌به‌ری هونه‌ری‪ :‬جەلیل حسێن‬ ‫‪jaleelhsen@yahoo.com‬‬

‫ذمارة (‪ )196‬دوشةممة ‪2014/4/21‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪196‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )196‬دوشةممة ‪2014/4/21‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫ئایا سوریا مەیدانی ڕاستەقینەی‬ ‫جیهادی الوانی كوردە؟‬

‫مەحمود عەبدو سەمەد‬ ‫ئ��ەوەی الوان��ی ك��وردی كێش ك��ردووە بۆ‬ ‫سوریا‪ ,‬بۆ ڕیزەكانی (داعش و نوسرە و‬ ‫قاعدە) میتۆد و پاساوەكەی (ئیسالمگەرایەتی‬ ‫و جیهادە) ئیسالمیش چەندان كەسایەتی‬ ‫و گروپی ج��ی��اوازی هەیە‪ ,‬هانی خەڵك‬ ‫دەدەن‪ -‬ن��ەك خ��ۆی��ان) هەمووشیان لە‬ ‫خەیاڵی (حاكمیەتی شەرعیەت و گەڕانەوە‬ ‫بۆ سەردەمی خیالفەت) یەكدەگرنەوە‪ ,‬كە‬ ‫ئەوەش بابەتی بانگەشەیە و واقعیەتی لە‬ ‫دەستداوە و خ��ودی هەڵگرانی پەیامەكە‬ ‫لە هەموو كەس چاكتر دەزانن یوتوپیایە‪,‬‬ ‫چ��ەواش��ەك��اری��ی��ە‪ ....‬باشە ئەگەر ئەمڕۆ‬ ‫خودی خەلیفە (عومەر) زیندووببێتەوە‪،‬‬ ‫ئایا بە هەمان ستایلی سەردەمی پێشوو‬ ‫كاردەكات‪ ,‬بە زمانی غەیب پەیام دەنێرێ‬ ‫بۆ ساریە و (الجبل‪.‬الجبل) دەگرێتەوە‪,‬‬ ‫یان بە پێی دەراوێشتەی سەردەم خەالفەت‬ ‫دەكات؟ سەلەفیەت ئەگەر گریمان ئەمڕۆ‬ ‫بتوانێ تەنها لە بابەتەكانی پەرستش و باری‬ ‫خێزانی و چەند ڕەهەندێكی ئاكاریدا جۆرێ‬ ‫پراكتیكی شەریعەت له‌ ده‌سه‌اڵتدا بكات‪,‬‬ ‫كە ئەوەش نە دەوڵەتی ئاینی و نە ئیسالم‬ ‫دەبێت‪ ،‬بەڵكو دەسەاڵتێكی ئیتیۆكراسی‬ ‫كۆنسەرفاتیڤ دەبێ كە لە بەردەم الفاوی‬ ‫پێشكەوتنی مرۆڤایەتیدا هیچی پێناكرێ‬ ‫بێجگە لە كوشتن و بڕین پشت بەست بە‬ ‫فەتوای دواک�ه‌وت��و‪ .‬دەوڵەتی دینی دوای‬ ‫پێغەمبەر مێژوویەكی هێندە دڵڕفێن و‬ ‫سەرنجڕاكێشی بۆ تۆمارنەكراوە تا مرۆڤی‬ ‫ڕووناكبیر و وشیاری ئەمڕۆ خەوی پێوە‬ ‫ببینێ‪ ,‬ئەو ڕژێمانەش كە لەم سەردەمەدا‬ ‫گوایە دەسەاڵتی شەریعەتن‪ ,‬نە بۆ خودی‬ ‫شەریعەت و نە بۆ خودی كۆمەڵگاكانیان‪,‬‬ ‫جێگەی شانازی نین‪ ،‬تێكڕا هەموویان – بە‬ ‫شیعە و سوننە و سەلەفی و خەلەفییانەوە‬ ‫– تۆتالیتارین‪ ...‬تاكە میكانیزمی دیالۆگیان‬ ‫هەر (كوشتنە)‪.‬‬ ‫پێویستە ه����ەردوو چ��ەم��ك��ی ن��اوب��راو‬ ‫(ئیسالمی سیاسی و جیهادی) بناسێنرێت‬ ‫تا بزانرێت ئاخۆ ئەو گەنجە كوردە (ئیسالم‬

‫ئەوەی خۆی بە ئیسالمی دادەنێ‪,‬‬ ‫خۆی بە خاوەنی هەموو ڕاستییەكانیش دەزانێ‬ ‫زۆربه‌ی پیاوانی ئاینی لە هەرێمدا‪ ،‬لە پڕۆسەی‬ ‫ڕاگرتنی ڕۆیشتنی گەنجانی كورد بۆ سوریا‬ ‫ڕۆڵێكی یه‌کجار شەرمن و الوازیان هەیە‬ ‫و جیهاد) خ��وازان��ە كە دەچ��ن بۆ سوریا‬ ‫لەسەر ڕێی ڕاستن‪ ,‬گومڕا نەكراون‪:‬‬ ‫‪)1‬ئەتوانرێ بگوترێ (ئیسالمی سیاسی)‬ ‫هەموو ئەو كەس و سۆفی و دەروێ��ش و‬ ‫مەال و شێخ و حزبی سیاسی ئیسالمیانە‬ ‫دەگرێتەوە كە بەتەمای ڕۆژێكن دەسەاڵتێك‬ ‫س��ەره��ەڵ��ب��دا ك��ە ح��وك��م ب��ە شەریعەتی‬ ‫ئیسالمیی بكه‌ن‪ .‬ئەمەش مانای وایە هەر‬ ‫لە جوتیارێكی گوندنشینی ئیماندارەوە تا‬ ‫دەگاتە مەرجەعە ئیسالمی و حكومەتە بە‬ ‫ناو ئیسالمییەكان هەموویان (ئیسالمی‬

‫شتێک بەناوی‬ ‫ئیسالمێکی ئەوروپی یان‬ ‫ئەمریکئ وجودی نییە‬

‫‪3‬‬

‫عەزیز رەئوف‬

‫سیاسین)‪ ،‬چونكە بە یەكهەڵوێست هەواداری‬ ‫(دەسەاڵتی شەریعەتی ئیسالم و چاوەڕوانی‬ ‫محه‌مه‌دی مەهدی) دەك��ەن‪ ..‬خۆ ئەگەر‬ ‫بە ڕاستی شەریعەتیان پراكتیزبكردایە‬ ‫كارێكی چاك دەب��وو‪ ،‬بەاڵم ئ��ەوەی خۆی‬ ‫بە ئیسالمی دادەن��ێ‪ ,‬خۆی بە خاوەنی‬ ‫هەموو ڕاستییەكانیش دەزانێ‪ .‬لە كاتێكدا‬ ‫ك��ە (ڕاس��ت��ی)ی ئیسالم ه��ەر یەكێكە و‬ ‫مەزەب و گروپەكانیش لە (‪ )400‬تێپەڕیون‪.‬‬ ‫ئەم یەكالییكردنەوەیەی (ڕاستی)یه‌ كە‬ ‫بە درێژایی مێژوو یەكێكە لە دێرینترین و‬

‫خوێناوی ترینی پرس‪.‬‬ ‫‪)2‬جیهاد‪ :‬ئەم چەمكە چەندان جار لە‬ ‫قورئان و حەدیسدا پات بۆتەوە‪ ,‬بەاڵم وا‬ ‫دارێژڕاوە كە بتوانرێ لە سیاقی زمانەوانی‬ ‫و هۆی دابەزین بە پێی دەراویشتەی بابەتی‬ ‫ڕۆژگ��ار ڕاڤ��ە و شرۆڤەی زانستیانەی بۆ‬ ‫بكرێ‪ ،‬نەك وەك ڕستە بیركاری داخراوی‬ ‫(‪ )2,9 <0,5‬كە هیچ چەند و چۆنی نەبێ‪.‬‬ ‫لە كۆندا جیهاد لە ڕێی ئیسالمدا ( تەكفیر‬ ‫و خۆتەقاندنەوە) ن��ەب��ووە ‪( ,‬عەممار)‬ ‫خ��ۆی ل��ە كوشتن ڕزگ��ار ك��رد و خوایش‬ ‫لێی خۆش بوو‪ ,‬ئیماندار خۆی ناكوژێت‪,‬‬ ‫خۆكوژی و كۆمەڵكوژی ئیسالمییەكانی‬ ‫ئەمڕۆ سەنەدی قورئان و حەدیسی نییە‪,‬‬ ‫جیهاد سەرەڕۆیی نییە‪ ،‬دەبێ بە هۆكاری‬ ‫دی��ار و شەرعیی ڕابگەیەنرێ و س��وود و‬ ‫زی��ان و ئەنجامی گونجاو بێت‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫بەرژەوەندیی موسوڵماناندا‪ ,‬دەبێ ڕەچاوی‬ ‫توانای دوژمن بكرێ‪ .‬لەبەر ئەوە هەر كەس‬ ‫ئارەزووی كرد بۆی نییە جیهاد ڕابگەیەنێ‪،‬‬ ‫كە ڕاشگەیەنرا‪ ،‬ئەبێ ڕەچ��اوی قورئان و‬ ‫سوننەت بكرێ‪ .‬ئەوەی ئێستا لە پاكستان‬ ‫و سوریا و ئێراق ڕودەدات ئەستەمە بچێتە‬ ‫بواری (جیهادەوە)‪ ،‬چونكە لەو شوێنانەدا‬ ‫موسوڵمانان یەكتر دەك��وژن‪ ،‬بەگوێرەی‬ ‫فەرموودە (هەردوو ال لە دۆزەخدا) دەبن‪.‬‬ ‫ئەو گەنجە ك��وردە مێشك ش��ۆراوەی��ە كە‬ ‫چووە بۆ سوریا بەناوی جیهادەوە چووە‪,‬‬ ‫لێ لە ڕاستیدا بۆ كوشتنی دوژمنی ئیسالم‬ ‫ن��ەچ��ووە‪ ,‬بەڵكو ب��ۆ كوشتنی ك��وردی‬ ‫هاوواڵت و هاوزمان و هاونەژاد و هاوئاین‬ ‫چووە‪ ,‬ئەگەر وانیە بۆچی هەر هێرش بۆ‬ ‫س��ەر ناوچە كوردییەكان چڕدەكەنەوە‪,‬‬ ‫بەاڵم تا ئێستا لە سەر سنوری ئیسرایل‪-‬‬ ‫كە سەنتەری جیهادی ئیسالمییە‪ -‬یەك‬ ‫فیشەك نەتەقێنراوە؟! پێ بزانن یان نا‪،‬‬ ‫دورنییە ئەم شەڕەی سوریا لەبری ئیسرایل‬ ‫و ئەمریكا بەرپابوبێ تا سوریا چەكی‬ ‫نامێنێ‪ ,‬وەكچۆن سەدامیش لەبری ئەو دوو‬ ‫واڵتە شەڕی كۆماری ئیسالمی ئێرانی كرد تا‬ ‫هەردوو كاولكران و ئسرایلیش ترسی نەما‪.‬‬ ‫دەبێ پاساوی گەنجێكی كوردی جیهادی‬ ‫چی بێ كە كورسیی كۆلێژی پزیشكی‬ ‫بەجێدێڵێ و دەچ��ێ ب��ۆ س��وری��ا‪ ،‬ی��ا بۆ‬ ‫تەقاندنەوەی خۆی و ژن و مناڵی بێتاوان و‬ ‫تەلەفۆنیش دەكات بۆ خانەوادەكەی‪ :‬گەردنی‬ ‫ئازاد بكەن و باوكیشی بڵێت)‪:‬گەردنت ئازاد‬ ‫نەبێت‪ ,‬دوعای خێرت بۆ ناكەین‪ ،)...‬ئەگەر‬ ‫ئەم گەنجە ئیسالمییە و باوەڕی هەیە چۆن‬ ‫پێڕەوی ئایەتەكانی ( ‪ 24-23‬االسرا‌و) ناكات‬ ‫و خزمەتی دایكوباوكی ناكات و دەكەوێتە‬ ‫شوێن گروپێكی ن��اس��راوی بێناسنامە؟‬ ‫كەسانێكیان بۆ دەكوژرێ كە نەیانناسێ و‬

‫ئازادی تۆڕێکی کۆمەاڵیەتی‬ ‫بەیەکەوە بەستراوە‬ ‫‪6‬‬

‫ئامانج مەحمود‬

‫نایانناسن‪ ،‬هیچ هەقێكیشی لەسەریان نییە‬ ‫و نازانێ بۆچی دەیانكوژێ؟!‬ ‫ئایا زێدەڕەوی تێدایە ئەگەر گومان بكرێ‬ ‫كە پاڵنەری ئەو گەنجانە جیهاد نییە‪ ,‬بەڵكو‬ ‫دەش��ێ مەسەلە (نیكاحی جیهادی) بێت‬ ‫كە ڕەنگە لەگەڵ لەشفرۆشیدا زۆر فەرقی‬ ‫نەبێ‪ ...‬ئەوانەش كە هاوسەر و مناڵەكانیان‬ ‫بردووە بۆ سوریا‪ .‬بشێ السایی سوپاكەی‬ ‫(سەعدی ك��وڕی وەق��اس)ی��ان كردبێتەوە‬ ‫لە قادسیە؟ بەاڵم ئەو (غەزو)ی واڵتی نا‬ ‫ئیسالمی دەكرد و ئەمانەی ئێمە (غەزوی‬ ‫فیكری) ك���راون‪ ,‬چ��ەواش��ەب��وون‪ ,‬ك��ورد‬ ‫دەك��وژن‪ ...‬ئەی ئەگەر لەوێ كوژران ژنە‬ ‫بەدبەختەكانیان ناكرێن بە (كااڵی هەرزان‬ ‫بازاڕی نیكاحی جیهادی)؟ ئەی چارەنووسی‬ ‫مناڵەكانیان؟‪ ...‬ئەو گەنجە كوردانە كە‬ ‫دەبینن وا گروپەكان پەالماری كوردانی‬ ‫خ��ۆراوا دەدەن و دەیانكەن بە ئامانج‪,‬‬ ‫ئەنفالیان دەكەن‪ ,‬دەیانڕفێنن‪ ,‬نامووسیان‬ ‫حەاڵڵدەكەن‪ .‬جەوانمەردی لێیان دەخوازێ‬ ‫ك��ە پشتگیری ب��راك��ان��ی��ان ب��ك��ەن‪ ,‬نەك‬ ‫بیانكوژن‪ .‬لە ڕاستیدا ئەمەیان جیهادە‪,‬‬ ‫ئەوەی ئیستا الوی كورد دەیكات لە سوریا‬ ‫هەڵگەڕانەوەیە لە نەتەوە‪ ,‬لە نیشتمان‪...‬‬ ‫الیەنەكانی ئیسالمی سیاسی لە هەرێمدا‬ ‫هەموویان شاگردی كۆنی الیەنێكن‪ ,‬كە‬ ‫ئەویش ئیخوانە‪ ,‬بۆ (ئەخوەنە)ی هەورامان‬ ‫و ش���ارەزوور ڕەنجی زۆری��ان دا تا چەند‬ ‫الیەنێكی ه��ەواداری ئیخوانی لێكەوتەوە‪,‬‬ ‫ئەشێ بەرهەمی ڕەنجی ئ��ەوان بێت كە‬ ‫ژمارەی هەرە زۆری الوە كوردە كوژراوەكان‬ ‫لە سوریا بەر دەڤەری هەڵەبجە دەكەوێ؟‬ ‫ئ��ی��خ��وان ك���ە س����ەرچ����اوەی ه��ەم��وو‬ ‫بزوتنەوەیەكی ئیسالمیی سوننەیە‪ ،‬خۆی کار‬ ‫بۆ ناسیونالیستی عەرەبی ئیسالمی دەكات‬ ‫و ئەبێ ئیسالمی ناعەرەبیش بەتایبەتی‬ ‫كورد (كیسمۆپۆلیتی)بێت! شەڕی ئەمڕۆی‬ ‫(ئەفغانستان) جیهادە‪ ,‬دژی كۆڵۆنیالی‪,‬‬ ‫ش��ەڕی تالیبانی پاكستان وانیە‪ ،‬چونكە‬ ‫داگییرنەكراون‪ ,‬كوردی پاشكۆی (داعش و‬ ‫نوسرە) كەواسوری پێش لەشكری تاریكین‬ ‫بۆ س��ەر خ��اك و ن��ەت��ەوە‪ ,‬كەچی داعش‬ ‫و هەموو الیەنە عەرەبیەكانی دیكەش‪-‬‬ ‫دوژمنیانن‪.‬‬ ‫زۆرب �ه‌ی پیاوانی ئاینی لە هەرێمدا‪ ،‬لە‬ ‫پڕۆسەی ڕاگرتنی ڕۆیشتنی گەنجانی كورد‬ ‫بۆ سوریا ڕۆڵێكی یه‌کجار شەرمن و الوازیان‬ ‫هەیە‪ ...‬لەباتی ڕاگرتنیان وەزیرێك داوای‬ ‫لێبوردنی گشتییان بۆ دەكات‪ ,‬واڵتی سعودیە‬ ‫بە سەرپەرشتیاری تیرۆر ناودەبرێ‪ ,‬كەچی‬ ‫(رەگەزنامە) لە تیرۆرستان دەكێشێتەوە چ‬ ‫جای لێبوردن‪.‬‬

‫موحممەد وەک‬ ‫د‬ ‫ی‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫د‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫ە‬ ‫ک‬ ‫ه‬ ‫ە‬ ‫ڵ‬ ‫گ‬ ‫ر‬ ‫ی‬ ‫چ‬ ‫ئ‬ ‫ە‬ ‫ز‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ن‬ ‫ێ‬ ‫ک‬ ‫ب‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫ە؟‬ ‫ئازاد قەزاز‬

‫‪4‬‬

‫‪2‬‬

‫ذمارة (‪ )196‬دوشةممة ‪2014/4/21‬‬

‫كولتووری كەمینە لەفەرهەنگی جیهانیدا‬ ‫رایان عوسمان‬ ‫ك����ول����ت����ووری ك���ەم���ی���ن���ە ی���ان‬ ‫پەراوێزخراو(‪ ،)sub- culture‬كە‬ ‫زیاتر مەبەست لێی پانتایی كەمینەی‬ ‫فەرهەنگییە لە ناوچەیەكی دیاریكراودا‪،‬‬ ‫ئەمڕۆ زیاد لە هەموو شتێك جێگەی‬ ‫تێڕوانین‌و قسەلەسەركردنی بیریاران‬ ‫و لێتێوەژەرانی بواری كۆمەڵناسی و‬ ‫كولتوورە‪ .‬بوونی ئەم هێما كەمینانە‬ ‫ل��ە ن��ۆرم��ی ك��ول��ت��ووری ل��ە جیهانی‬ ‫ئەمڕۆدا لەالیەك دەتوانێت جێگەی‬ ‫بایەخ ‌و گرنگی بێت كاتێك هەوڵی‬ ‫ئ���ەوە ه��ەی��ە گ��وت��ارێ��ك پشتگیری‬ ‫مانەوەیان بكات بۆ ئەوەی هەمیشە‬ ‫جیهان بۆنی فرە رەنگی كولتووری‬ ‫لێبێت و لەالیەكی دیكەشەوە ئەوەی‬ ‫جێگەی ترسە‪ ،‬بوونی كولتووری زاڵ‬ ‫و كردنی دنیایە بە تەنیا رەن��گ و‬ ‫كولتوورێك‪ ،‬كە هەموو كەمینەكان‬ ‫تیایدا دەچنەوە سەری و لە ئەگەری‬ ‫تیاچوون و نەماندا دەبن‪ .‬لە ئێستادا‬ ‫ئەم ئەگەرە زیاتر لە راستیەوە نزیكە‪.‬‬ ‫بۆیە تیۆرسینانی ب��واری كولتوور‬ ‫و شارستانیەتەكان بایەخی ت��ەواو‬ ‫دەدەنە ئەم مەسەلەیە و لە ئەگەری‬ ‫مەترسی تیاچوونی گوتاری كەمینە‬ ‫كولتوور و نەتەوایەتیەكان هۆشداری‬ ‫دەدەن و ئ��ەم��ەش ب��ە ت���ەواوی لە‬ ‫توێژینەوە و تێڕامانەكانیاندا بەدیار‬ ‫دەكەوێت‪ .‬بوونی هەموو جیهان بە‬ ‫تەنیا رەنگێكی كولتوری و بەشداری‬ ‫سەرلەبەری پێكهاتە كولتورییەكان‬ ‫یەكێكە لەو ئەگەرانەی ئەمڕۆ كاری‬ ‫بۆ دەكرێت و(حیكایەتی پشتگوێ‌‬ ‫خستنی كەمینەكان) پڕۆژەیەكی‬ ‫مەترسیداری كولتوورە زاڵەكانە لە‬ ‫سەر ئاستی جیهاندا‪ .‬بۆیە گرنگە‬ ‫ئەم بابەتەش لە ڕۆشنبیری ئێمەدا‬ ‫وەك كولتووری كەمینە و ب��ەردەوام‬ ‫هەڕەشە لەسەركراو بوونی هەبێت و‬ ‫بە ئەكادیمی و دەزگایی كردن لەسەر‬ ‫ئەم مەسەلەیە كار بكرێت‪.‬‬ ‫گوتاری بنیادنانەوە و هەڵوەشانەوە‬

‫هەمیشە ئاستی كاركردنی كەمینەی‬ ‫فەرهەنگییمان بۆ دەستنیشان دەكات‪.‬‬ ‫ع��ەل��ی زەڵ��م��ی ن��ووس��ەری كتێبی‬ ‫(شووناس لە مژدەكانی مۆدێرنەوە‬ ‫بۆ گومانەكانی پۆست مۆدێرنە) بە‬ ‫روونی ئەم چەمكانەی شیكردۆتەوە‪.‬‬ ‫هەرچی چەمكی گلۆباڵ هەیە ئیش‬ ‫لەسەر هاوئاهەنگ ك��ردن��ەوەی ئەو‬ ‫یەكڕەنگییە دەك��ات‪ ،‬كە دەرەنجام‬ ‫(كولتووری جیهانی ) لێبەرهەم دێت‬ ‫بەاڵم ملمالنێی كەمینەی فەرهەنگی‬ ‫هەمیشە پ��ەی��وەس��ت��ە ب��ە جەخت‬ ‫ك��ردن��ەوە ل��ەس��ەر (تایبەتمەندی‬ ‫فەرهەنگی ) كە ناوچە جیاوازەكان بۆ‬ ‫خۆیان هەڵیان گرتووە و پاراستنیەتی‬ ‫لە مەترسیی تیاچوون‪ .‬واتە لێرەوە‬ ‫كەمینەی فەرهەنگی ب���ەردەوام لە‬ ‫ملمالنێی كردنی كولتووری دایە لە‬ ‫ت��ەك ئ��ەم یەكڕەنگییە جیهانییەدا‬ ‫كە مۆدێرنە دۆخ��ی پێبەخشیوە و‬ ‫پاڵپشتی لێدەكات‪ .‬پێویستە باس‬ ‫لە (ئیمپریالیزمی فەرهەنگی ) یش‬ ‫بكەین بۆ ئەوەی زیاتر لەم ملمالنێیە‬ ‫تێبگەین‪ .‬پرۆسەی بە جیهانی بوون‪،‬‬ ‫بەجیهانیكردنی كولتوور و تایبەتمەندی‬ ‫و هێڵێكی هاوبەشی جیهانی مەبەستە‬ ‫كە تیایدا جیهان وەك یەكەیەكی‬ ‫فەرهەنگی ه��اوب��ەش��ی لێدێت‪ ،‬كە‬ ‫سەرجەم كولتوورەكان بەشداری تێدا‬ ‫دەك��ەن و لە تۆخكردنەوەی رەنگی‬ ‫ئەو كولتورە هاوبەشەدا هاوكار دەبن‬ ‫‪ ،‬گیدنز ئەمە ن��اودەن��ێ��ت سازانی‬ ‫فەرهەنگی بەاڵم ئەمە بە تێگەیشتنی‬ ‫زۆرێك تیۆرسینی بواری كولتوور و‬ ‫شارستانێتی‪ ،‬تەنیا مەرامی واڵتە‬ ‫بەهێزەكانی لەپشتەوەیە بۆ ئەمە‬ ‫تەنیا وەك پرۆسەیەك دەبینن‪ ،‬كە‬ ‫فەرهەنگی واڵت��ە زلهێزەكانی دنیا‬ ‫ل��ەم پرۆسەیەدا ئیمپریالیزمێكیان‬ ‫بەدەست گرتووە بۆ خاوێن كردنەوەی‬ ‫دنیا لەهەرچی تایبەتمەندی هەیە بۆ‬ ‫ئەوەی دنیا بگۆڕنە سەر خواست و‬ ‫ئامانجەكانیان‪ ،‬ئەمەش دوای پرۆسەی‬ ‫ئیمپریالیزمی سەربازی ئەم پرۆسە‬ ‫دەستی پ��ێ��ك��ردووە‪ .‬ك��ەوات��ە هێڵی‬ ‫ئیشكردنی كولتووری كەمینەكان‬ ‫هەمیشە ئ��ەم س��ن��ووری مانەوەیە كەوابێ‌ هەمیشە گوتاری كەمینەی‬ ‫تێناپەڕێنێت و هۆشیاری كەمینە فەرهەنگی‪ ،‬گوتارێگە پشت بە خۆی‬ ‫نابێتە هوشیارییەك كە ئەم ملمالنێیە نابەستێت و ملمالنێی ئەم كولتوورە‬ ‫تێپەڕێنێت‪ .‬كەمینە گوتارێكی وای س��ەردەس��ت��ان��ە ب��ەج��ۆرێ��ك دەك���ات‪،‬‬ ‫نییە ك��ە س��ەرب��ەخ��ۆ و دوور لەم توانای كەوتنە خۆی نەبێت و لێرەوە‬ ‫ملمالنێكردنەی گڵۆباڵە بتوانێت لە لەبەردەم دووڕیانێكدا دەوەستێتەوە‪.‬‬ ‫سنووری لۆكاڵدا بەگەڕی بخات و ل��ەالی��ەك��ەوە خ��ەری��ك دەب��ێ��ت بە‬ ‫دوور لە چاودێری كردنی ئەو كاری مەسەلەی خۆپارێزی لەبەردەم ئەو‬ ‫لەسەر بكات‪ ،‬بۆیە هەمیشە لە بەر شەپۆلە فەرهەنگییە سەردەستانەی‪،‬‬ ‫ئەم ملمالنێكردنە‪ ،‬كەمینە ناتوانێت كە ئەگەر هەیە ل��ەم تایبەتمەندیە‬ ‫گوتارێكی سەربەخۆ دروست بكات كە دایببڕن و لەالیەكی تریشەوە رێگایەك‬ ‫بوونی لە پێداویستیە كولتووریەكانی لەبەردەم كەمینەدا دەكرێتەوە كە‬ ‫هاوشانی كولتورەكانی تر سوود لە‬

‫ئەمڕۆ خواستێكی جیهانی بۆ‬ ‫پشتگیریكردنی كەمینەی فەرهەنگیی‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەم خواستە لەسەر ئەو بۆچوونە‬ ‫كاردەكات‪ ،‬كە دونیا پێویستە لەژێر‬ ‫هەژموونی یەكڕەنگی كولتووریدا‬ ‫دەربهێنرێ‌‬

‫كەمینەی فەرهەنگی یان ئیتنی‪،‬‬ ‫ب������ەردەوام ل��ەس��ەر هێڵێك ئیش‬ ‫دەكات ئەویش (بەرگریكردن )ە لە‬ ‫تیاچوون‪ .‬ت��رس لە تیاچوون ئەو‬ ‫شتەیە‪ ،‬كە هەمیشە لەسەنگەر دایە‬ ‫بۆ یەكڕەنگ كردنەوەی كولتووری و‬ ‫بەردەوام كەمینە لەسەر ئەم ئاگاییە‬ ‫ئیش دەكات‪ .‬بۆیە لێرەوە دەتوانین‬ ‫بڵێن گ��وت��اری ب��ی��ن��اك��ردن��ەوە یان‬ ‫بنیادناوەی كەمینە فەرهەنگییەكان‪،‬‬ ‫گوتارێكە (سنووری بەرگری كردن)‬ ‫تێناپەڕێنێت و بەردەوام لە چوارچێوە‬ ‫و قەڵەمڕەوە زیاتر ناچێتە پێشەوە‪.‬‬ ‫كۆمەڵناسیی بەناوبانگی ئینگلیزی‬ ‫(ئەنتۆنی گیدنز) زۆر لە مەترسی‬ ‫تیاچوونی كەمە زم��ان و ئیتنەكان‬ ‫و تایبەتمەندی فەرهەنگی ناوچە‬ ‫جیاوازەكانی دونیا لەسەر دەستی‬ ‫م��ۆدێ��رن��ە دەخ���ات���ەڕوو‪ ،‬ك��ە خ��ودی‬ ‫مۆدێرنە لە جیاتی كار بۆ هاوئاهەنگ‬ ‫ك��ردن��ەوەی ك��ول��ت��ووری و س��ازان��ی‬ ‫كولتووری بكات‪ ،‬دێ��ت یەكڕەنگی خۆیەوە سەرچاوە بگرێت و هەمیشە‬ ‫كولتووری دروست دەكات بۆیە گیدنز ئەوەندە لە مەترسیی تیاچوون خۆی‬ ‫ئەمە ناودەنێت (لێكچوونی فەرهەنگی دەپارێزێت‪ ،‬لە بیركردنەوەدا نییە‬ ‫) كە هەمان ئەو یەكڕەنگییەیە‪ ،‬كە لەگەڵ ئ��ەوەی كە بتوانێت خودی‬ ‫ئێمە ناومان هێناوە‪ .‬لێرەدا پێویستە خۆشی بكەوێتە كێبەركێی توخمە‬ ‫ل��ە ب��اب��ەت ب��ن��ی��ادن��ان��ەوە و ترسی فەرهەنگییەكانی گڵۆباڵ یان كولتووری‬ ‫تیاچووندا بۆ دژیەك بوونی چەمكی س��ەردەس��ت كە زۆرج���ار كولتووری‬ ‫(گڵۆباڵ) و( لۆكاڵ) بگەڕێینەوە‪ ،‬كە دراوسێ‌ یان داگیركەریش دەگرێتەوە‪.‬‬

‫مەترسیی و پرۆژەی كاڵبوونەوە بە‬ ‫تەماهیكردن لەگەڵ كولتوورەكانی‬ ‫تردا حسابیان بۆ دەكرێت‪ .‬ئەگەر ئەم‬ ‫ئەگەرە لە الیەن كەمینەوە بگیرێتەر‪،‬‬ ‫كەمینە دەرفەتی خۆ بیناكردنەوی‬ ‫باشترە و لەهەموو بارەكاندا لەم‬ ‫چەرخەدا كەمتر كەمینەكان دەتوانن‬ ‫ئەگەری یەكەم كە ئیشكردنە لەسەر‬ ‫قوفڵ لێدانی سنوورە سوورەكانی‬ ‫خۆی بۆ دەرەوە‪ ،‬بگرنە بەر چونكە‬ ‫ش��ەپ��ۆل��ی ك��ول��ت��وورە جیهانیەكە‬ ‫هەمیشە بەر ئەم سنوورانە دەكەوێت‬ ‫و لەم بارەدا شتێك نامێنێتەوە ناوی‬

‫كولتووری سەردەست هەمیشە پانتایی‬ ‫زیاتر و كاریگەری زیاترە لەپرۆسەی‬ ‫بەریەككەوتنی كولتووریدا‪ ،‬كە‬ ‫ئەمە مەترسییە گەورەكەی كەمینە‬ ‫فەرهەنگییەكان پێكدەهێنێت‬ ‫كرانەوەی جیهانی و دەورەبەری خۆی‬ ‫وەربگرێت كە ئ��ەم ئ��ەگ��ەرە رەنگە‬ ‫ئەگەرێكی باشتر بێت كە كەمینە‬ ‫لە چوارچێوەی قەتیسماوی خۆیدا‬ ‫بباتە پێشەوە‪ .‬هەمیشە ئەم ئەگەرە‬ ‫سنوورەكەی درەنگتر دەكرێتەوە و بەو‬ ‫هێزانەی كە لە ترادیسۆنی كەمینەكە‬ ‫خۆیدا هەن‪ ،‬دەورە دەدرێ��ن و وەك‬

‫ئۆرجیناڵێتی فەرهەنگی بێت‪ .‬تیۆری‬ ‫پێكدادانی شارستانیەتەكانی هامڵتۆن‬ ‫بۆ خۆی بەشێك لە روونكردنەوەی‬ ‫ل���ەب���ارەی چ���ارەن���ووس���ی كەمینە‬ ‫فەرهەنگییەكانەوە تێدایە‪ .‬تێڕوانینی‬ ‫ئەم تیورییە لەسەر ئەوە بیناكراوە‬ ‫كە كولتووری سەردەست هەمیشە‬ ‫پانتایی زیاتر و كاریگەری زیاترە لە‬

‫پرۆسەی بەریەككەوتنی كولتووریدا‪،‬‬ ‫كە ئەمە مەترسییە گەورەكەی كەمینە‬ ‫فەرهەنگییەكان پێكدەهێنێت‪ .‬ئەگەر‬ ‫لەسەر ئ��ەم بابەتە بە شێوەیەكی‬ ‫دی بوەستین‪ ،‬دەبێت خەریك بین‬ ‫بە مەسەلەی بارێكی پێشنیار كراوی‬ ‫ن��وێ��وە ك��ە ت��وان��ای ئ���ەوەی هەبێت‬ ‫گرفتەكانی كەمینەی فەرهەنگیی‬ ‫كەمتر بكاتەوە‪.‬‬ ‫ب��ەری��ەك��ك��ەوت��ن��ی ك��ول��ت��ووری��ی و‬ ‫چارەنووسی كەمینە‬ ‫ووتمان كە بۆ ئەم ملمالنێكردنە هۆو‬ ‫پێناوێكی وامان پێویستە‪ ،‬كە كەمینە‬ ‫بە ئەندازەیەك تیایدا خۆی بە دۆڕاوی‬ ‫ناو ئەم گەمە فەرهەنگییە نەزانێت‪،‬‬ ‫ئەم هۆو پێناوەش ئەگەرچی كەمینە‬ ‫ل��ە ئاست خواستی خ��وێ��دا نەباتە‬ ‫پێشەوە‪ ،‬بێگومان ل��ەوە باشترە‪،‬‬ ‫كە جیهانبینی كەمینە قەتیسكراو‬ ‫بهێڵێتەوە و بەمەش لە پرۆسەی‬ ‫بەریەككەوتنی كولتووریدا ناچارین بۆ‬ ‫هاوئاهەنگ كردنەوەیەك بگەڕێین كە‬ ‫كەمینە بتوانێت بەبەشداری كردنی‬ ‫راستەوخۆ تیایدا رەگەزەكانی خۆی‬ ‫ب��ەدی��ار بخات و لەهەمان كاتیشدا‬ ‫بچێتە پەیمانێكەوە‪ ،‬كە بتوانێت ئەم‬ ‫رەگ��ەزە تایبەتمەندانەی خۆی وون‬ ‫نەكات‪ .‬كاتێكیش ئەمە روودەدات‪،‬‬ ‫كە كەمینە لە داخ��وازی بنەهاتووی‬ ‫خۆی بێتە خوارەوە ‪ ،‬هەر رێگایەكی‬ ‫تر كە كەمینە دەیگرێتە پێش رەنگە‬ ‫بە ئ��ەن��دازەی ب��ەش��داری فەرهەنگی‬ ‫نەتوانێت لە سەرئێشەكانی كەمینە‬ ‫خۆی كەم بكاتەوە‪ .‬هێزی تەرجەمە‬ ‫كردنی ئەم ئایدیای بەشداریكردنەش‬ ‫پێویستە ب��ەدوای پاڵپشتی كردندا‬

‫ب��گ��ەڕێ��ت‪ ،‬ئ��ەگ��ەر ئ��ەم��ە ن��ەك��ات‪،‬‬ ‫بێگومان بە هەمان میتۆدی پێشوەوە‬ ‫كەمینە تەنیا خەریكی پتەو كردنی‬ ‫سنوورەكانی خۆی دەبێت و تەنیا‬ ‫بە بەرگری كردنەوە خەریك دەبێت‪.‬‬ ‫ئەم رێگە پێشنیار كراوەش دیسانەوە‬ ‫ب��ۆخ��ۆی خ��اوەن��ی هەولومەرجێكی‬ ‫تایبەتە كە هەموو كەمینەیەك بەم‬ ‫ساناییە ناتوانێ بچێتە ئ��ەو گەمە‬ ‫و پ��ەی��م��ان��ەوە ل��ە ت��ەك دەوروب����ەر‬ ‫وك��ول��ت��ووری س��ەردەس��ت��دا‪ .‬ئەمە‬ ‫ب��ەش��ێ��وەی��ەك دەب��ێ��ت ك��ە كەمینە‬ ‫ب��ۆ دەوروب���ەرەك���ەی گوتارێكی وا‬ ‫بەرهەم بهێنێت‪ ،‬كە لەتوانای ئەم‬ ‫ملمالنێكردنەدا بێ ترس پرۆژەكانی‬ ‫خۆی پێشنیار بكات‪ .‬ئەم كەمینەیە‬ ‫لەم كاتەشدا هاوكات پێویستە لە‬ ‫خەمی ئۆرجیناڵێتی فەرهەنگی خۆیدا‬ ‫بێت ت��اوەك��وو رەگ��ەزەك��ان��ی بتوانن‬ ‫تایبەتمەندی ب��ەش��داری كردنەكە‬ ‫بپارێزن‪ .‬ئەمڕۆ خواستێكی جیهانی‬ ‫هەیە بۆ پشتگیریكردنی كەمینەی‬ ‫فەرهەنگیی‪ ،‬ئەم خواستە لەسەر ئەو‬ ‫بۆچوونە كاردەكات‪ ،‬كەدونیا پێویستە‬ ‫لەژێر هەژموونی یەكڕەنگی كولتووریدا‬ ‫دەربهێنرێ‌ و گوتاری ئەم خواستە‬ ‫ب��ە (گ���وت���اری ك��ول��ت��ووری پۆست‬ ‫مۆدێرنە ) ن��اودەب��رێ��ت‪ .‬تەسەوری‬ ‫ئ��ەم خواستە لەسەر ئ��ەوەی��ە‪ ،‬كە‬ ‫جیهان لەئانوساتێك دایە كە هەرچی‬ ‫تایبەتمەندی و ڕەگەزە جیاوازەكانی‬ ‫ف��ەره��ەن��گ��ی میللەتان دا ه��ەن ‪،‬‬ ‫خەریكە بێڕەنگ دەبن و بوونیان لە‬ ‫مەترسیی دایە‪ .‬كەمینەكان ئەوانەن‬ ‫كە ئەمڕۆ لە ژێ��ر هەژموونی توند‬ ‫و بێڕەحمانەی گڵۆباڵیزەیشندا‬ ‫بەسەر دەب��ەن و پێویستە بیر لە‬ ‫چاوەنووسیان بكرێتەوە‪ .‬بۆچوونی‬ ‫ئ��ەم خواستەش لە كۆمەڵێك تێز‬ ‫و بۆچوونی زانستیانەی كۆمەڵێك‬ ‫بیرمەندی رۆژئاواییدا گەاڵڵە كراوە كە‬ ‫داخوازی و رەخنەكردنی هەژموونی‬ ‫مۆدێرنەی لەگەڵ خۆی هەڵگرتووە‪.‬‬ ‫ئەمانە جیهان وەك پەلكەزێڕینەیەكی‬ ‫فەرهەنگی دەبینن‪ ،‬كە نایانەوێت‬ ‫ڕەنگەكانی لەدەست بچێت‪ ،‬بۆئەمەش‬ ‫پێویستە هاوكاری مانەوە و پاراستنی‬ ‫ئ��ەم رەنگانە بكرێت‪ .‬ئ��ەم گوتارە‬ ‫ئەگەرچی كەمتر بەكار گیراوە لەالیەن‬ ‫كەمینەكانەوە و كەمتر لەبارەیانەوە‬ ‫ئاگاییان هەیە‪ ،‬بەاڵم گوتارێكی باشە‬ ‫كە یارمەتی كەمینەكان دەدات‪ ،‬بە‬ ‫بەشداری خۆیان و پرسی خۆیان و‬ ‫تایبەتمەندی خۆیان لەمڕۆدا بێنە‬ ‫پ��ێ��ش��ەوە‪ .‬ئ��ەم خ��واس��ت��ە كێشەی‬ ‫كەمینەكانی ب��ەالی��ەك��دا خستووە‬ ‫و داوای دەرف��ەت پێدان و هێنانە‬ ‫پێشەوەی نرخە فەرهەنگییەكانیان‬ ‫دەك���ات ك��ە ل��ە م��ۆدێ��رن��ەدا كەمتر‬ ‫ئەمەیان بۆ كراوە‪ .‬لە ژێر رۆشنایی‬ ‫ئەمەدا كەمینەكان دەتوانن باشتر‬ ‫بكەونەوە خۆیان‪ .‬پرسی چارەنووسی‬ ‫كەمینە ئیتر لێرەوە گۆڕانكاریی گەورە‬ ‫بە خۆوە دەبینێت‪ .‬بۆیە ئەم گوتارە‬ ‫لەسەر هەڵوەشاندنەوەی جیهانبینی‬ ‫مۆدێرنە كاری خۆی دەستپێكردۆتەوە‬ ‫و بەمشێوەیە دەت��وان��رێ‌ هیوایەك‬ ‫ب��ۆ زی���ن���دوو ك���ردن���ەوەی كەمینە‬ ‫فەرهەنگییەكان هەبێت بە ئەندازەی‬ ‫خۆیان و تایبەتمەندییەكانیان‪.‬‬ ‫پەراوێز و سەرچاوەکان‪:‬‬ ‫‪ -1‬ج��ام��ع��ە ش��ن��اس��ی ‪ ،‬انتونی‬ ‫گیدنز‪،‬ترجمە منوچهر ص��ب��وری‪،‬‬ ‫نشرنی چاپ سیزدهم ‪ ،‬تهران‪.1383،‬‬ ‫‪ -2‬ماكس وب��ر‪ ،‬مفاهیم اساسی‬ ‫ج��ام��ع��ەش��ن��اس��ی‪ ،‬ت��رج��م��ە اح��م��د‬ ‫صدارتی‪،‬نشر مركز‪،‬چاپ هفتم‪.1385،‬‬ ‫‪ -3‬عەلی زەڵمی‪ ،‬پرسی شوناس لە‬ ‫مژدەكانی مۆدێرنەوە بۆ گومانەكانی‬ ‫پۆست مۆدێرنە‪ ،‬ناوەندی مەستی‪،‬‬ ‫چاپی یەكەم ‪،‬سلێمانی ‪.2012‬‬

‫‪3‬‬

‫ذمارة (‪ )196‬دوشةممة ‪2014/4/21‬‬

‫نەوت‌و‬ ‫ئاو‬ ‫بێرنارد لویس‬ ‫و‪.‬شوان ئەحمەد‬

‫‪2-1‬‬ ‫بەالنیكەمەوە لەساتەوەختی ئێستاداو لەگەڵ‬ ‫كۆتایهاتنی ملمالنێی ستراتیژی نێودەوڵەتیی‪،‬‬ ‫بە بۆچونی جیهانی دەرەكی گرنگترین رەگەزێك‬ ‫لەخۆرهەاڵتی ناوەڕاستدا هەر نەوتە‪.‬‬ ‫واڵتانی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست لەنێویشیاندا‬ ‫ك��ۆم��ارەك��ان��ی پ��ێ��ش��وی یەكێتی سۆڤیەت‬ ‫لەناوچەكانی قۆقازو ئاسیای ناوەڕاست‪ ،‬خاوەنی‬ ‫گەورەترین یەدەگی نەوتن لەجیهانداو سات‬ ‫ل��ەدوای ساتیش س��ەرچ��اوەی ت��ازەی دیكەش‬ ‫دەدۆزرێتەوە‪.‬‬ ‫ب���ەاڵم ئ��ەم س���ەرچ���اوەی وزەی���ە بەهۆی‬ ‫پیسكردنی زەوی‌و ئاو هەواوە (لەهەرشوێنێك‬ ‫بەكاربهێنرێت‌و بگوێزرێتەوە هەرجێگەیەك)‪،‬‬ ‫روب���ەڕوی ن��ازەڕای��ەت �ی‌و دژای��ەت��ی دەبێتەوە‪،‬‬ ‫هەروەها بەشێكی ئەو ناڕەزایەتی‌و دژایەتیە‬ ‫لەوێوە سەرچاوە دەگرێت كە ئابوریی جیهانی‬ ‫ناچاردەكات بەشێوەیەكی گەورە پشت بەحەزو‬ ‫ئارەزوی چەند سەركردەیەكی وەك (موعەمەر‬ ‫قەزافی)‌و سەدام حسێن‌و ئایەتواڵكان) لەئێران‬ ‫ببەستێت‪ ،‬ئەگەرچی میرو پادشاكانی نیمچە‬ ‫دروگ��ەی عەرەب شەریكە بازرگانی زۆر لەوان‬ ‫باشترن‪ ،‬بەاڵم گومانی بەردەوام لەسیاسەتەكانی‬ ‫داهاتویان‌و زۆرجاریش گومان لەوەی لەجێگەی‬ ‫خۆیاندا بمێنەوە‪ ،‬وادەكات نەتوانن لێیان دڵنیابن‌و‬ ‫پشتیان پ ‌ێ ببەستن‪ .‬بەهۆی ئەو هۆكارە سیاسی‌و‬ ‫ژینگەیی‌و هەروەها ئابوریانەوە‪ ،‬یەكەم شت هەوڵ‬ ‫بۆ ئەوە دەدرێ��ت كە ل��ەدەرەوەی خۆرهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاستدا بەشوێن سەرچاوەی پەترۆلدا بگەڕێن‌و‬ ‫دوەم شتیش ئەوەیە بایەختی زیاتر بەسەرچاوەی‬ ‫وزەی دیكە بدەن لەبری نەوت‪.‬‬ ‫رەنگە زانستی‌و تەكنەلۆژیا (كە لەسەرەتادا‬ ‫نەوتیان كردە كەرەستەیەكی گرنگ‌و دواتریش‬ ‫كردنیانە سەرچاوەیەكی پێویست)‪ ،‬بتوانن‬ ‫وابكەن لەئێستادا ئەو بەهایەی نەمێنێت‌و لەبری‬ ‫ئەو سەرچاوەی وزەی پاكژترو هەرزانترو ئاسانتر‬ ‫بەكاربهێنرێت‪ .‬لەوانەیە بەكارهێنانی گازی‬ ‫سروشتی ئەو شتە دوابخات‪ ،‬بەاڵم رێگە لەرودان‌و‬ ‫فەراهەمبونی ناگرێت‪.‬‬ ‫لەكاتی رودان��ی ئەو شتەدا‪ ،‬ئەوانەی پشت‬ ‫بەداهاتەكانی ن��ەوت دەب��ەس��ت��ن‪ ،‬روب���ەڕوی‬ ‫هەقیقەتگەلێكی تازەو تاریك دەبنەوەو بێگومان‬ ‫جیهانیش بەخوێن س���اردی‌و بەشێوەیەكی‬ ‫دڵ��ڕەق��ان��ە‪ ،‬دەڕوان��ن��ە كێشەو ناكۆكیەكانی‬ ‫خۆرهەاڵتی ناوەڕاست‌و هەر بەو جۆرە دەبێت‬ ‫كە ئەمڕۆ جیهان سەیری شەڕە ناوخۆییەكانی‬ ‫سۆماڵ‌و لیبریای پێدەكات‪.‬‬ ‫تائەو كاتەی دێت واڵتانی بەكاربەری پەترۆڵ‬ ‫(بەتایبەتی ئەروپاو خۆرهەاڵتی دور) زیاتر‬ ‫لەواڵتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا بەنیگەرانیەوە‬ ‫دەڕواننە ئەوەی ئاخۆ كۆنترۆڵی بیرە نەوتەكان‬ ‫ل��ەژێ��ر دەس��ت��ی كێدا دەب��ێ��ت‪ ،‬بۆیە ناچارن‬ ‫سیاسەتەكانیان بەو جۆرە دابڕێژن‌و جێبەجێی‬ ‫بكەن كە لەگەڵ ئەو هەلومەرجەدا بگونجێت‪.‬‬ ‫ئەڵبەتە كارەكە سەختەو مسۆگەرنییە‪..‬‬ ‫لەئێستادا پەترۆڵ سەرچاوەی سەرەكی وزەیەو‬ ‫بۆهەندێكیش تاكە سەرچاوەیەكە‪ .‬لەو واڵتانەی‬ ‫بەرهەمهێنی نەوتن‪ ،‬ئەو سەرچاوەیە زۆربەی‬ ‫زۆری داهاتەكانی حكومەت دابین دەكات‪.‬‬ ‫كاریگەری پەترۆڵ ئەو واڵتانەش دەگرێتەوە‬ ‫كە كەمێكی كەمیان هەیە یاخود هەرهیچیان‬ ‫نییە‪ ،‬ئەویش لەرێی ئەو كۆمەكە داراییانەوە كە‬

‫واڵتانی بەرهەمهێن پێشكەشیان دەكەن یاخود‬ ‫لەرێی كۆچكردنی هێزی ك��ارو دامەزراندینان‬ ‫لەدامەزراوەكانی واڵتە بەرهەمهێنەكاندا‪ .‬ئەگەرچی‬ ‫ئەمەیان زۆر كەم‌و دەگمەنە‪.‬‬ ‫بێگومان ئ��ەم پشتبەستنە ت��ەواوەت��ی��ە‬ ‫بەهەناردەكردنی سەرچاوە سروشتیەكان كە‬ ‫ناكرێت دەستبەرداری بن یاخود نوێی بكەنەوە‪،‬‬ ‫زۆر مەترسیدارەو هەر كاتێك لەبن هات دەبێتە‬ ‫مایەی ماڵوێرانی‌و كارەساتێكی گەورە‪.‬‬ ‫ئەو سەرچاوە سروشتیانە تائەبەد خۆیان‬ ‫نامێننەوەو لەئێستاوە دیارە كە لەكەمییان داوە‪،‬‬ ‫تەنانەت ئەو سەرچاوە سروشتیانەشی وەك‬ ‫ئاو كە رەنگە بەردەوامێتیان هەبێت‪ ،‬بەبڕێكی‬ ‫هێندە زۆر بەكاردەبرێت كە نەشیاوەو بەو‬ ‫جۆرە‪ ،‬دەستنادات‪ .‬بۆنمونە‪ ،‬بەكاربردنی ئاو‬ ‫لەئیسرائیل‌و ئ��وردون‌و ناوچەكانی فەلەستین‌و‬ ‫لیبیا‌و تەواوی نیچمە دورگەی عەرەب‪ ،‬لەسەرو‬ ‫‪ %100‬وەیە‪.‬‬ ‫واڵتانی بەرهەمێنی نەوت روبەڕوی‌و قەیران‬ ‫دەبنەوە‪ ،‬یەكەمیان بەهۆی كەمبونەوە‌و نەمانی‬ ‫پەترۆڵەوە‪ ،‬دوەمیشیان لەبەر دۆزی��ن��ەوەی‬ ‫سەرچاوەی ئەلتەرناتیڤ بۆی‪.‬‬ ‫تائێستا چەند واڵتێكی‌وەك عیراق‌و سعودیەو‬ ‫كۆمارەكانی ناوچەی قەوقازو ئاسیای ناوەڕاست‪،‬‬ ‫خاوەنی سەرەچاوەیەكی پەترۆڵی زۆرن كە‬ ‫هێشتا دەستیان لێنەدراوەو رەنگە تاداهاتویەكی‬ ‫دوری���ش ه��ەر بمێنێ‌‪ .‬ب��ەاڵم واڵت��ان��ی دیكە‬ ‫(بەتایبەت ئێران)‪ ،‬حاڵیان زۆر شڕە‪.‬‬ ‫ئەو واڵتانەی وەك ئێران وان لەدەیەكانی‬ ‫س��ەرەت��ای س���ەدەی بیستویەكدا‪ ،‬دەكەونە‬ ‫دۆخێكەوە كە بێبەش دەب��ن لەسەرەكیترین‬ ‫سەرچاوەكانیان‪ ،‬ئەم حاڵەتە بۆ واڵتانی كەنداو‬ ‫زۆر گرنگ نابێت‪ ،‬چونكە ئەو كرێكارە بیانیانەی‬ ‫لەوێن یان دەگەڕێنەوە واڵتەكانی خۆیان یاخود‬ ‫رودەكەنە واڵتانی دیكە‪ ،‬لەبەرامبەریشدا گەالنی‬ ‫ئەو ناوچەیە دەچنەوە هەمان دۆخی جارانیان كە‬ ‫لەپێش دۆزینەوەی پەترۆڵ تێدا بون‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم ئ��ەم مەسەلەیە ب��ۆ ئ��ێ��ران جیاواز‬ ‫ت���رە‪ ،‬چونكە ئ��ێ��ران خ��اوەن��ی رەوب��ەرێ��ك��ی‬ ‫جوگرافی پان‌و پ��ۆڕەو بەخێراییەكی زۆریش‬ ‫ژمارەی دانیتشوانەكەی لەزیاد بوندایە‪ .‬ئێران‬ ‫دەوڵەتێكی بەهێزە‪ ،‬لەالیەك ئایدیۆلۆژیایەكی‬ ‫رادیكاڵی میتالیتاری پاڵپشتیەتی‌و لەالیەكی‬ ‫دیكەش ماشنێنێكی سەربازی گ��ەورەو كارای‬ ‫لەبەردەستدایە‪.‬‬ ‫لەگەڵ نزیكبونەوەی شۆڕشی ئێرانی لەقۆناغە‬ ‫ناپلیۆنی یان ستالینیەكەی‌و لەگەڵ كەمبونەوەو‬ ‫دابەزینی سەرچاوەكانی پەترۆڵ‪ ،‬دەسەاڵتدارانی‬ ‫ئەم دەوڵەتە (بەدەر لەوەی شوناس‌و ناسنامەیان‬ ‫لەو قۆناغەدا چییە)‪ ،‬كۆ لەوە ناكەنەوە تەماح‬ ‫لەو سەرچاوە زۆرو زەوەندانە بكەن كەالی دەرو‬ ‫دراوسێكانیان هەیە‪.‬‬ ‫ئەڵبەتە واچاكە پرۆگرامێكی هاریكاری‌و‬ ‫گەشەپێدان لەسەر ئاستی ناوچەكە بونی هەبێت‪،‬‬ ‫بەاڵم بەلەبەرچاوگرتنی مێژوی ناوچەكەو بەهۆی‬ ‫كارەكتەری زۆبەی زۆری فەرمانڕەواكانی ئێستاو‬ ‫هەڵسوكەوتیانەوە‪ ،‬ئەگەری ش��ەڕو كێشەی‬ ‫بێئامان زۆر زیاترە‪ .‬لەدۆخێكی لەمجۆرەدا‬ ‫ئەو واڵتانەی راهاتون ب��ەوەی بەب ‌ێ پەترۆڵ‬ ‫بمێننەوەو بەرەو پێش بچن‪ ،‬وەك (توركیاو‬ ‫ئیسرائیل‌و تونس‌و مەغریب)‪ ،‬لەدۆخێكی ئارام‌و‬ ‫سەقامگیرتردا دەبن‪.‬‬ ‫ل��ەن��اوچ��ەی خ��ۆره��ەاڵت��ی ن��اوەڕاس��ت��دا ئەو‬ ‫ئ��ام��ارو س��ەر ژمێریانەی دەك��رێ �ن‌و تایبەتن‬

‫بەداهات‌و هەناردەكردن‌و هەلی نوێی كاركردن‌و‬ ‫زیادبونی رێژەی خوێندكاران‪ ،‬بەشێوەیەكی زۆر‬ ‫لەواڵتێكەوە بۆ واڵتێكی دیكە جیاوازە‪.‬‬ ‫ئیسرائیل بەشێوەیەكی باش‌و بەهۆی ئاستی‬ ‫ب��ەرزی خویندنی دانیشتوانەكەی‌و بەهۆی‬ ‫پیشەسازیو تەكنەلۆژیا پێشكەوتوەكەیەوە‪،‬‬ ‫ل��ەرزی��ی پێشەوەدایە دوای ئەویش توركیا‬ ‫دێت‪ ،‬بەهۆی بەرهەم‌و هەناردەكردنی كااڵی‬ ‫ناوخۆییەوە‪.‬‬ ‫بەهۆی گەشەكردن لەخۆرهەاڵتی ناوەڕاستدا‪،‬‬ ‫زاراوەی (پڵنگەكانی ئەنادۆڵ) سەریهەڵداوە‪،‬‬ ‫ئەوەیش وەك خۆبەراوردكردنێك بەو ئابوریە‬ ‫گەشەسەندوەی لەخۆرهەاڵتی ئاسیادا هەیە‪.‬‬ ‫لەنێو واڵتانی عەرەبیدا (مەغریب‌و تونس‌و‬ ‫ئ���وردن)‪ ،‬چاكترین تۆمارێكیان لەو ب��وارەدا‬ ‫هەیەو چاوەڕێی بەرەو پێشچونی باشتریشیان‬ ‫لێدەكرێت‪.‬‬ ‫مەغریب‌و تونس سەرمایەیەكی كەم لەخۆ‬ ‫پڕچەككردندا خەرج دەكەن‪ ،‬هەرچی ئوردونیشە‬ ‫ئەوا پارە لەو بوارەدا سەرف ناكات‌و وازی لەو‬ ‫خەرجیانە هێناوە‪.‬‬ ‫لەبەر ئ��ەوەی ئەو سـ ‌ێ دەوڵەتە خاوەنی‬ ‫سەرچاوەی سروشتی وەها نین تاهەناردەی‬ ‫بكەن‪ ،‬بۆیە بەرادەیەكی زۆر پشت بەپەرەپێدانی‬ ‫توانا مرۆییەكانیان دەبەستن ئەمەش لەكەم‬ ‫ب��ون��ەوەی رێ��ژەی نەخوێندەواری‌و زیادبونی‬ ‫ژم��ارەی خوێندكاران‌و كەمبونەوەی رێ��ژەی‬ ‫مردوان‌و بەرزبونەوەی رێژەی تەمەنی دانیشتواندا‬ ‫رەنگیداوەتەوە‪ .‬ناوچەی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫لەبوارەكانی هەناردەكردن‌و دامەزراندن لەكەرتی‬ ‫تایبەت‌و هەبونی ئیدارەیەكی كاراو چست‌و چاالك‬ ‫بۆ سەرچاوە سروشتیەكان‪ ،‬لەدوای ناوچەكانی‬ ‫دیكەی جیهانەوەیە‪.‬‬ ‫زۆرێك لەواڵتانی ناوچەكە نەك نەیانتوانیوە‬ ‫ئاستی بژێوی هاواڵتیانیان چاكتر بكەن‪ ،‬بەڵكو‬ ‫خراپتربوە‪ .‬داهاتی تاكە كەس بەشێوەیەكی‬ ‫گشتی تادێت كەمدەكات‌و گەر نرخی نەوتیش‬ ‫لەدابەزیندا بێت وەك هەندێك پێشبینی دەكەن‪،‬‬ ‫ئەوا بارودۆخەكە خراپتر دەبێت‪ .‬لەداهاتودا ئاو‬ ‫دەبێت بەگرنگترین كێشەیەك‪ ،‬لەبەر ئەوەی‬ ‫بەشێوەیەكی راستەوخۆ كاریگەری لەسەر‬ ‫ت��ەواوی واڵتانی ناوچەكە دەبێت‪ .‬كشتوكاڵ‬ ‫لەناوچەی خۆرهەاڵتی ناوەڕاستدا‪ ،‬بەشی ئەوە‬ ‫ناكات تەواوی دانیشتوانی ناوچەكە تێر بكات‌و‬ ‫ئەمەش تادێت خراپتر دەبێت‪ ،‬چونكە زیادبونی‬ ‫رێ��ژەی دانیشتوان پێویستی بەدابینكردنی‬ ‫خۆراكی زیاتر‌و زۆرترە‪.‬‬ ‫بەاڵم پێویستی پەنادانی ئەو خەڵكە زۆرەوەو‬ ‫بەرفراوانبونی بەردەوامی شار‌و گوندەكانیش‪،‬‬ ‫رێگر دەبن لەوەی بتوانرێت ئەو بڕە خۆراكە‬ ‫دابین بكرێت‪.‬‬ ‫كشتوكاڵ پشت بەخاك‌و ئاو دەبەستێت‬ ‫بەاڵم خۆرهەاڵتی ناوەڕاست ئەو دەشتە بەپیت‌و‬ ‫ب��ەرف��راوان��ەی نییە كە لەناوچەكانی دیكەی‬ ‫جیهاندا هەیە‪.‬‬ ‫زۆربەی زۆری روبەری خۆرهەاڵتی ناوەراست‪،‬‬ ‫شاخ‌و بیابانەو ناوچە كشتوكاڵیەكانی سنوردارەو‬ ‫پشت بەئاوی روبارەكان دەبەستێت‪ .‬ئەڵبەتە‬ ‫روبارەكانیش كێشەی تەكنیكی‌و سیاسیان‬ ‫ب���ەدواوەی���ە‪ .‬رەن��گ��ە كێشە تەكنیكیەكان‬ ‫بەدروستكردنی پ��ردو جۆگەو دابەشكردنی‬ ‫ئاوەكەی كەمێك چارە بكرێت‪ .‬بەاڵم ئەو كێشە‬ ‫تەكنیكیانە لەبەر مانەوەیان تا ئێستا‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫دروستكردن‌و دەستكاریكردنی ئەو شتانەدا زیاد‬

‫دەكات‪.‬‬ ‫سەرچاوەی زۆرێ��ك لەو روب��ارە گەورانەی‬ ‫واڵت��ان��ی خۆرهەاڵتی ن��اوەڕاس��ت پشتی پێ‌‬ ‫دەبەستن‪ ،‬لەژێر كۆنترۆڵی ئەو واڵتانە خۆیاندا‬ ‫نین‪ .‬بۆنمونە روباری ئورودون كە سەرچاوەیەكی‬ ‫سەرەكیە بۆ ئیسرائیل‌و فەلەستین‌و ئوردون‬ ‫لەسوریاوە هەڵدەقوڵێت‪ .‬یان روب��اری فورات‬ ‫كە بۆ سوریا‌و بەرادەیەكی زۆرتریش بۆ عیراق‬ ‫وەك رەگی حەیات وایە‪ ،‬سەرچاوەكانی لەناو‬ ‫توركیادایە هەروەها روباری نیلیش تا دەگاتە‬ ‫واڵتی میسر لەسەرچاوەكەیەوە‪ ،‬چەندین سنوری‬ ‫نیودەوڵەتی دەبڕێت‪.‬‬ ‫بارودۆخێكی لەمجۆرە لەرابردودا‪ ،‬بایەخێكی‬ ‫هێندە گەورەی نەبو‪ ،‬بەاڵم لەئێستادا‌و لەپای‬ ‫زیادبونی رێژەی دانیشتواناندا‪ ،‬وادەكات خواست‬ ‫لەسەر ئاو زۆرت بێت‪ .‬رەنگە دوای ماوەیەكی‬ ‫دیكە پەترۆڵ نەمێنێت‌و بەشتێكی دیكە جیگەی‬ ‫پڕبكرێتەوە‪ .‬بەاڵم ئاو گەر نەمێنێ‌‪ ،‬ئەلتەر ناتیڤی‬ ‫نییەو لەداهاتویەكی نزیكدا دەبێتە گەورەترین‬ ‫كێشەی واڵتانی ناوچەكە‪ ،‬بەاڵم لەم مەسەلەیەدا‬ ‫دەكرێت لەنێوان ملمالنێی‌و هاریكاریدا یەكێكیان‬ ‫هەڵبژێردرێت‌و ئەمەش زیاتر لەمەسەلەی ئاودا‬ ‫دەكرێت وەك لەمەسەلەی نەوت‪.‬‬ ‫توركیا تاكە دەوڵەتی ناوچەكەیە ئاوێكی‬ ‫زۆری هەیەو دەتوانێت هەناردەی دەرەوەی‬ ‫بكات‪ ..‬ناوبەناویش پێشنیازی ئەوەی كردوە كە‬ ‫ئەو كەرەستەیە بەبۆری یان بەكەشتی رەوانەی‬ ‫واڵتان بكات‪ ،‬بەاڵم پالنێكی لەو جۆرە سەری‬ ‫نەگرتوە‪ ،‬ئەویش بەهۆی ملمالنێی‌و بێمتمانەیی‬ ‫لەنێوان ئەو واڵتانەی رەنگە بۆرییەكان بەناو‬ ‫خاكی ئەواندا بڕوات‪.‬‬ ‫گەر بێت‌و ئاشتی بەرقەرار بێت‪ ،‬ئەوا دەشێت‬ ‫پرۆژەو پالنێكی لەو جۆرە لەرێی هاریكاری هەمو‬ ‫الیەكەوە لەسەر ئاستی ناوچەكە زیندو بكرێتەوە‪.‬‬ ‫ل��ەوەش گرنگتر واڵت��ان��ی ناوچەكە دەشێت‬ ‫لەپرۆژەی سازكردن‌و پاكژكردنەوەیدا هاوكاری‬ ‫یەكتر بكەن‪ ،‬ب��ەاڵم النیكەم لەساتەوەختی‬ ‫ئێستادا‪ ،‬س��ازك��ردن‌و پ��اك��ژك��ردن��ەوەی تاكە‬ ‫چارەسەرە بۆ كێشەی ئاو لەناوچەكەدا ئاوی‬ ‫دەریاكان تەواو نابن‌و دەتوانن تا داهاتویەكی‬ ‫دوری��ش‪ ،‬ت��ەواوی پێداویستیەكان بەئاو دابین‬ ‫بكەن‪ .‬بەفیعلی لەهەندی شوێندا وێستگەی‬ ‫پ��ااڵوت�ن‌و ئاوسازكردن ه��ەن‪ ،‬ب��ەاڵم چەندین‬ ‫كێشەش هەن‪ ،‬دوان لەگرنگترین ئەو كێشانەش‬ ‫ئەمانەن‪ :‬یەكەم‪ :‬پااڵوتن‌و ئاو سازكردن پێویستی‬ ‫بەتەكنەلۆژیایبەكی ئاست ب��ەرزو پێشكەوتو‬ ‫هەیەو لەهەلومەرجی ئێستاشدا‪ ،‬زۆربەی زۆری‬ ‫واڵتانی ناوچەكە ناتوانن بچنە ژێر باری تێچونە‬ ‫ئابوریەكەی‪ .‬دوەم‪ :‬ك��ارگ�ە‌و وێستگەكانی‬ ‫پااڵوتن‌و سازكردن زۆر بەئاسانی دەكرێنە ئامانج‪،‬‬ ‫ئیتر بەهۆی كردەوەی تیرۆریستیەوە بێت یاخود‬ ‫بەچەكی تەقلیدی بێت‪.‬‬ ‫لەم ئان‌و ساتانەدا رەنگە گرتنەبەری چەند‬ ‫رێ‌‌و شوێنێكی كاتی كە زۆر ئابوری ترەوە كەڵكی‬ ‫دەبێت‪ ،‬پەنای بۆ ببرێت‪ .‬بۆ نمونە كشتوكاڵی‬ ‫گەنم لەعەرەبستانی سعودیەو سەوزەو میوەش‬ ‫لەواڵتێكی بیابان نشینی وەك ئیماراتدا‪ ،‬رەنگە‬ ‫بەهایەكی دراماتیكی هەبێت‪ ،‬بەاڵم پێویستی‬ ‫بەهەدەردانێكی زۆرو ب ‌ێ مانای ئاو دەبێت‌و‬ ‫پێویستە وازی لـ ‌ێ بهێنرێت‪ .‬هەروەها دەتوانرێت‬ ‫بەشێوازی دیكەی تر دەست بەئاوەوە بگیرێت‌و‬ ‫بەفیڕۆ نەدرێت‪ ،‬ئەویش بەدەستبەرداربون لەو‬ ‫كشتوكااڵنەی سەرەكی نین‌و ئاوێكی زۆریان‬ ‫دەوێ���ت‪ .‬تەنانەت پرتەقاڵ كە بەرهەمێكی‬ ‫سەرەكیە لەئیسرائیلدا‪ ،‬رێگە خۆشدەكات بۆ ئەو‬ ‫بەروبومانەی زیاتر لەگەڵ ئاو ‌و هەوای وشك‌و‬ ‫گەرمدا دەگونجێن‪.‬‬ ‫شایەنی باسە هەنوكە تاقیكردنەوەی گرنگ‬ ‫لەسەر كشتوكاڵكردن لەناوچەی بیابانی‌و‬ ‫نیمچە بیابنیەكاندا لەسەنتەری توێژینەوەكانی‬ ‫ئیسرائیلدا ئەنجام دەدرێت‌و دەشێت ئەو پرۆژانە‪،‬‬ ‫ببنە نمونەیەك‌و لەتەواوی ناوچەكەدا چاویان لـێ‌‬ ‫بكرێت‪.‬‬ ‫بەپێی ئ��ەو ئامارانە بێت كە لەكۆنگرەی‬ ‫سااڵنەی ژورە بازرگانیە نێودەوڵەتیەكاندا‬ ‫راگەیاندراو لەشوباتی ‪ 1997‬لەقاهیرە بەسترا‪،‬‬ ‫دەریدەخات كە بارودۆخی ئێستای ناوچەكە چەند‬ ‫پێویستی بەهەنگاوی خێراو بەپەلە هەیە‪.‬‬ ‫بەپێی ئەو ئامارانە بێت ژمارەی دانیشتوانی‬ ‫ع��ەرەب ل��ە‪ 252‬ملیۆن لەساڵی ‪ 1996‬بەرز‬ ‫دەبێتەوە بۆ ‪ 290‬ملیۆن لەساڵی ‪ 2000‬دا‪،‬‬ ‫واتە رێژەی گەشەكردن ‪ %2.5‬دەبێت‪ .‬بەپێی‬ ‫ئەو ئامارانە بێت كە وەزی��ری بازرگانی میسر‬ ‫رایگەیاند‪ ،‬لەئێستادا دەبێت واڵتانی عەرەبی‬ ‫هەمو رۆژێك بایی ‪ 40‬ملیۆن دۆالر خواردن هاوردە‬ ‫بكەن بۆ هاواڵتیانیان‪ .‬واڵتانی عەرەب لەئێستادا‬ ‫لە‪ %65‬دانەوێلە لەدەرەوە هاوردە دەكەن‌و شەكر‬ ‫لە‪‌%74‬و رۆنیش لە‪.%62‬‬ ‫كێشەی سەرەكیش ئەوەیە چۆن لەبەرامبەر‬ ‫نرخی ئەو شمەكانەی هاوردە دەكرێن‪ ،‬شمەك‌و‬ ‫بەروبومی دیكە بدۆزنەوە تا هەناردەی بكەن‪.‬‬

‫دياردةى ئاينى‬

‫دیاردە‬ ‫دین‬

‫و‬

‫گۆشه‌یه‌ک ‌ه دو هەفتە جارێک‬

‫عەزیز ڕەوف‬ ‫ده‌ینوسێت‬

‫ئیسالمیی بەجیهانیكراو‪ ،‬دیدی‬ ‫ئۆلیڤەر ڕوا‬ ‫لە ساڵی ‪ 2002‬دوای چەندین ساڵ كاركردن لە بواری ئیسالمی سیاسیدا‪ ،‬ئۆلیڤەر‬ ‫ڕوا لێكۆڵەری گەورەی فەرەنسی كتێبێكی نایابی بەناونیشانی ئیسالمی بەجیهانیكراو‬ ‫‪ Globalised Islam‬باڵوكردەوە‪ ،‬كە تێڕوانینێكی تەواو جیاوازە لە بواری‬ ‫ئیسالمی سیاسیدا‪ .‬بەگوێرەی تەفسیری ئۆلیڤەر ڕوا پرۆژەكانی ئیسالمی هەنووكەیی‬ ‫بەشێوەیەكی بەرچاو داب��ڕاوە لە هەرێمێكی دیاریكراو و بەشێكە لە دەرئەنجامی‬ ‫شكستی بنیادنانی دەوڵەتی ئیسالمی‪ .‬ئەمە بەو مانایە دێت كە ئارەزوویەك هەیە‬ ‫بۆ زیاتر و زیاتر هەنگاونان بەرەو بە ئیسالمكردنی تاكەكان لە سیاقێكی گلۆباڵ‬ ‫و ئۆممەیەكی لەكەلتورخراو‪ .‬بەتێڕوانینی ئۆلیڤەر ڕوا ئەو بزوتنەوانە لە فۆرمی‬ ‫ڕادیكاڵ و سیاسیدا خۆیان دەردەخ��ەن‪ .‬ئیسالم لەو ستایاڵنە نییە وەك ئەوەی‬ ‫لە ئاینەكانی تردا بوونی هەیە و خۆی لەبەردەم بەتاكگەرایدا ببینێتەوە‪ .‬ئیسالم‬ ‫هەمیشە پەیوەندیەكی پتەوی لەگەڵ كەلتورێكی دیاریكراودا نەبووە‪ ،‬بەڵگەش بۆ‬ ‫ئەوە گەشەكرندن و بوونی ژمارەیەكی زۆری موسوڵمانە لە خۆرئاوا كە پێناسەی‬ ‫خۆیان وەك ئیسالم دەكەن‪ ،‬بەاڵم هەرگیزیش پێناسەی خۆیان وەك موسوڵمانی‬ ‫واڵتەكەی خۆیان ناكەن‪ .‬بەمانایەكی تر ئەم جۆرە لە ئیسالمیست هەرگیز تەفسیر‬ ‫و دنیابینیان لە نەوەی پێشو ناچێت و پەیوەندیان بە خودا و پەیامبەرەكان و‬ ‫ئیلتیزامی دنیان لە دایك و باوكیان ناچێت‪ .‬ئەم فۆرمە نوێیەی ئاینداری بەشێوەیەكی‬ ‫فراوان جیاوازە لە كۆمەڵگە و كەلتورە تەقلیدیەكان‪ ،‬بەجۆرێك كە تەواو جیاوازە لە‬ ‫كۆمەڵگە موسوڵمانەكان و بەتەواوی شێوازێكی نوێیە لە ئاینداری و جیاواز لەو واڵتە‬ ‫موسوڵمانانەی كە لەسەر بنەمای زاراوەگەلی « ئێوە و ئێمە» دابەشكراون‪ .‬ئەوان‬ ‫وا خۆیان دەبینن كە دووبارە لەدایكبوونەتەوە ‪ reborn again‬و دەیانەوێت‬ ‫هێلێكی ڕوون لەنێوان كارەكتەری خۆرئاوا و ئەوانەی لە پشتی ئەوانەوەن بكێشن‪،‬‬ ‫بەو مانایەی كە باوەڕدارە ڕاستەقینەكان وەك كەمینەیەك خۆیان لەو كۆمەڵگانەدا‬ ‫دەبیننەوە كە بەعەلمانیكراون‪ .‬كاتێك ئەو كۆمەڵگانە دەیانەوێت بەتەنها خۆیان ڕێك‬ ‫بخەن لە بواری ئاییندا‪ ،‬ئەوا بەشێوەیەكی فراوان دادەبڕێن لە مەسەلە كۆمەاڵیەتیەكان‬ ‫و تەنانەت مەسەلە سیاسییەكانیش‪ :‬ئەوە كۆمەكمان دەكات بۆئەوەی ببینین كە‬ ‫هەردوو سەلەفیزمی سەردەم لە ئیسالمدا و زۆرێك لەو بزوتنەوانەی هەڵگری ئینجیلن‬ ‫لە كریستیاندا هەرگیز گرنگی بە مەسەلە كۆمەاڵیەتیەكان نادەن‪ .‬كاتێك ئەوان‬ ‫سەرگەرمی سیاسەت دەبن‪ ،‬ئەوا گرنگی بە مەسەلە یاساییەكان دەدەن( لەباربردن‪،‬‬ ‫هاوسەرگیریكردن‪ ،‬شەریعە و زیناكردن‪ ...‬هتد)‪ .‬ئیسالمیستەكان كار لەسەر‬ ‫دروستكردنی دەوڵەتی ئیسالمی دەكەن و فەندامێنتالیزمە نوێیەكانیش كار لەسەر‬ ‫پاككردنەوەی ڕۆحی موسوڵمانەكان دەكەن و وەك تاك مامەڵە دەكەن‪ ،‬ئەمەش‬ ‫مەسەلەگەلێكی سیاسیە و بەشێوەیەكی جیهانی خۆی وێنا دەكات‪ .‬ئەوان دەیانەوێت‬ ‫بەشێوەیەكی نێونەتەوەیی سیاسەت بكەن‪ ،‬یان تەنانەت بەشێوەی بنەڕەتی لەڕێی‬ ‫ئینتەرنێتەوە هەوڵی دروستكردنی ئوممە دەدەن‪ .‬ئۆلیڤەر ڕوا پێی وایە شتێك نیە‬ ‫بەناوی ئیسالمی ئەمریكی یان ئەوروپی‪ ،‬بەڵكو ئیسالمێكی جیهانی هەیە كە لە‬ ‫هەر والتێك یان كەلتورێكی دیاریكراودا دەگونجێت بوونی هەبێت‪ ،‬لەبەرئەوەی ئەو‬ ‫ئیسالمە ئایین بنیاد دەنێتەوە نەك لە كەلتوردا‪ ،‬بەڵكو بە زاراوەگەلێك كە دەتوانن‬ ‫لە ژینگە جیاوازەكاندا خۆیان بگونجێنن‪ :‬بۆ نمونە زاراوەی حەالڵ‪ ،‬كە لە خواردندا‬ ‫بنەمایەكی دیاریكراوی نییە‪ ،‬بەڵكو دەتوانرێت بەتەندروستی بكرێت‪ ،‬لەوانە خواردنی‬ ‫خێرا‪.‬‬ ‫ئیسالمی جیهانی‪ ،‬ئیسالمێكی لەكەلتورخراوە‪ .‬لە هەندێك پایەدا دەتوانرێت بە‬ ‫ئیسالمی خۆرئاوایی ناوزەد بكرێت‪ ،‬نەك لە ڕوئیایەكدا كە ببێت بە زیاد لە لیبراڵ‪،‬‬ ‫بەڵكو بەشێوەیەكی فراوان ئەوان پشت بە تاكەكان دەبەستن كە بەشێوەیەكی‬ ‫خۆبەخش پەیوەندی بە باوەڕدارەكانی كۆمەڵگەوە دەكەن‪ .‬زاراوەگەلی (دوبارە‬ ‫لەدایكبوون‪ ،‬جەغتكردنەوە لە ڕزگاربوون‪ ،‬باوەڕی كۆمەڵگە‪ ،‬بەها ئەخالقییەكان‪،‬‬ ‫دژە ڕۆشنگەری‪ ،‬واقیعی تاكەكەسی) زاراوەگەلی تەواو مۆدێرنن و لە زۆرێك لە‬ ‫زاراوە كریستیانەكان دەچن‪ .‬بۆ نمونە سەركەوتنی سەلەفیزم لەنێو نەوەی دووەمی‬ ‫موسوڵمانان لە خۆرئاوا‪ ،‬لەبەرئەوەی بەها دەبەخشێ بە لەكەلتورخستن و لەڕیشە‬ ‫هەڵكێشان بە ڕەتكردنەوەی ناسنامەی ئیسالم بە كەلتوری پوختی دایكان و باوانیان‪،‬‬ ‫ئەمەش ڕێگەیان دەدات كە بەخۆرئاوایی بكرێن‪ ،‬تەنانەت گەر بەهۆی ڕەتكردنەوەشەوە‬ ‫بێت‪ .‬ئۆلیڤەر ڕوا پێی وایە ئینتەرنێت ئامێرێكی پێرفێكتە بۆ خوڵقاندنی فەزایەك بۆ‬ ‫نزیككردنەوەی باوەڕدارانی كۆمەڵگە و دژ بە دەرگاداخستنی كەلتور یان دەوڵەتێكی‬ ‫دیاریكراو‪ .‬سایتەكان جا عەرەبی بن یاخود ئینگلیزی‪ ،‬لینكەكانی دەربڕینی بیریارانی‬ ‫سەردەم لەخۆ دەگرێت ( زۆرێك لەوان سەلەفیەكانن)‪ ،‬بەاڵم هەركەسێك ئازادە‬ ‫لەوەی چی دەخوێنێتەوە یاخود ئارەزووی كۆتەیشنی كێ دەكات یان بەمانایەكی‬ ‫تر دواكەوتەی چ بیروباوەڕێك دەبێت‪ .‬زیاد لەوەش‪ ،‬ئینتەرنێت ڕێگە بە تاك دەدات‬ ‫بەیەكسانی قسە لەگەڵ ئەویتردا بكات‪ .‬لە ئینتەرنێتدا مەعریفەیەكی یەكبەدوایەكی‬ ‫هەرەمی بوونی نییە‪ .‬هەروەها ئینتەرنێت ڕێگەخۆشكەرە بۆ كردنەوەی پەنجەرەیەك‬ ‫بۆ دامەزراوەكان‪ :‬بۆ نمونە‪ ،‬هەندێك لە وێبسایتەكان فەتوا ئامادە دەكەن بۆ ئەوانەی‬ ‫كە دەیانەوێت‪ ،‬بەاڵم لە پێناسەكەیدا ئەگەری جێبەجێنەكردنی فەتواكەش لەئارادایە‪،‬‬ ‫لە ئینتەرنێـتدا ماركێتێكی خۆڕایی ئاین هەیە‪ ،‬كە تێیدا كەسێك توانای ماركێتی‬ ‫هەیە بۆ چەندین بەرهەمی جیاواز‪ ،‬ئەمەش لە ڕوومی تەنها كەسێكدا چی دەبینین؟ لە‬ ‫فەتواوە بۆ بەرنامەی خواردن دروستكردن یان ئامۆژگاری هاوسەرگیری‪ .‬هەموو ئەمانە‬ ‫نمونەی ئیسالمیستێكن كە تەواو بەجیهانیكراوە و دابڕاوە لە كەلتوری ئیسالمی‪.‬‬ ‫‪Globalized Islam: The Search for a New Ummah.‬‬ ‫‪Olivier Roy. Columbia university press 2002‬‬

‫ذمارة (‪ )196‬دوشةممة ‪2014/4/21‬‬

‫ئاينناسى‬

‫‪4‬‬

‫لە پەیامبەر عیساوە بۆ پەیامبەر موحەمەد‬ ‫ئازاد قەزاز‬

‫ل��ە دوو وت��ارەک��ەی پ��ێ��ش��وودا‪ ،‬کە‬ ‫ی��ەک��ەم��ی��ان س��ەب��ارەت ب��ە پەیامبەر‬ ‫موحەمەد بوو و دووەمیشیان سەبارەت‬ ‫ب��ە س��روش��ت��ی��ک��ردن��ی موعجیزەکەی‬ ‫پەیامبەر عیسا بوو لە الیەن (ڕۆبەرت‬ ‫دیڵتس) ‪ Robert Dilts‬ـ��ەوە‪ ،‬لە‬ ‫گۆشەنیگایەکەوە لە دوو دی��اردەم��ان‬ ‫ڕووانی‪ .‬ئەوانیش دیاردەی پەیامبەرێتی‬ ‫و دی��اردەی موعجیزە ب��وون‪ .‬بێگومان‬ ‫ئێمە لێرەدا تەنها وەک نموونە ئەو‬ ‫دوو دیاردەیەمان هێناوەتەوە‪ ،‬ئەگین‬ ‫هێندە موعجیزە دۆزراونەتەوە لە الیەن‬ ‫موسڵمانەکانەوە و هێندە جۆرەکانی‬ ‫زۆر بوونە گەر مرۆڤ بیەوێت لەسەریان‬ ‫بدوێت؛ لەم جۆرە وتارانەدا جێگەیان‬ ‫نابێتەوە‪ .‬هەرچەندە ئێمە تا ڕادەیەک‬ ‫ئاگادارین کە چەندین بیریاری ئیسالمی‬ ‫ی��ان باشتر بڵێین بیریاری موسڵمان‬ ‫هەوڵیان‌داوە لە بەر تیشکی زانستدا‪،‬‬ ‫موعجیزە شرۆڤە بکەن‪ ،‬وەک سەعید‬ ‫نورسی و موحەمەد عەبدوهـ وهتد‪،..‬‬ ‫بەاڵم لێکدانەوەی ئێمە لێرەدا هەندێ‬ ‫جیاوازیی تێدایە‪ .‬ئەوەی لەوەی ئەوانی‬ ‫جیا دەکاتەوە؛ ئەوەیە کە ئەگەر چی‬ ‫ئەوان ئەو موعجیزانە بە زانستی سەردەم‬ ‫پشت‌ڕاستی دەک��ەن��ەوە‪ ،‬ب��ەاڵم هەر لە‬ ‫بانسروشتێتیی خۆیدا دەیهێڵنەوە‪ .‬الی‬ ‫ئێمە ئەو موعجیزانە پێویستییان بە‬ ‫بانسروشتی‌بوون نییە و دەتوانین لە‬ ‫گۆشەنیگای سروشتییەوە بیانخوێنینەوە‪،‬‬ ‫بێ ئەوەی لە بەهای هەندێ لەو دیاردانەی‬ ‫کراون بە موعجیزە‪ ،‬کەم بکەینەوە‪ .‬بە‬ ‫هەر حاڵ ئەم وتارە جێگەی ئەو باسە‬ ‫نییە و دێینەوە الی کرۆکی ئەو بابەتەی‬ ‫وروژان��دوم��ان��ە‪ ،‬چونکی بابەتەکەی‬ ‫پەیوەندیی بە پەیامبەر عیساوە بوو‪،‬‬ ‫تەواومان نەکردبوو‪ ،‬بۆیە لەم وتارەدا‬ ‫ئ���ەوە ت���ەواو دەک��ەی��ن و هەندێکیش‬ ‫سەردانی پەیامبەر موحەمەد دەکەین‬ ‫و ئیتر ل��ەم��ەودوا ه��ەر الی موحەمەد‬ ‫دەمێنینەوە‪.‬‬ ‫ئێمە ل��ە وت���اری پێشوو ل��ە سەر‬ ‫موعجیزە و پەیامبەر عیسا لە دیدی‬ ‫«دی��ڵ��ت��س»ـ��ەوە گەیشتینە ئ��ەوەی‬ ‫سنوردارکردنی بڕوابەخۆبوون‪ ،‬دۆخێکە‬ ‫کاتێ م��رۆڤ ت��ێ �ی‌دەک��ەوێ‪ ،‬دۆخێکی‬ ‫سایکۆلۆژیی ئەوتۆی بۆ دەخوڵقێنێت‪،‬‬ ‫ئەو مرۆڤە هەراسان دەکات و لە توانا‬ ‫سروشتییەکانی خۆی بێبەشی دەکات‪.‬‬ ‫هەندێ ڕێبازی سایکۆلۆژی هەوڵی ئەوە‬ ‫دەدەن کە ئەو سەرچاوە سروشتیانەی ئەو‬ ‫مرۆڤە کە خۆی هەڵگرییەتی‪ ،‬بیخاتەوە‬ ‫کار و زیندووی بکاتەوە‪ ،‬لە کۆتاییدا‬ ‫ئەو زیندووبونەوە ڕۆحییە کاریگەریی‬ ‫لەسەر دەروون���ی ئ��ەو کەسە ئاشکرا‬ ‫دەبێت‪« .‬دیڵتس» وا دەبینێت کە عیسا‬ ‫یەکێک بووە لەو کەسە بەتوانایانەی لەو‬ ‫سەردەمەدا پەی بەو نهێنییە بردبێت‬ ‫و بەردەوام لە چارەسەرکردندا جەختی‬ ‫لەسەر ئەو جۆرە بڕوایە کردۆتەوە‪ ،‬وەک‬ ‫لە پێشەوە هەندێ لە وتەکانیمان بە‬ ‫نموونە هێنانەوە‪.‬‬ ‫دیڵتس لە وتارەکەیدا لە ناوەندی‬ ‫سنوردارکردنی بڕاوی مرۆڤدا‪ ،‬سێ جۆر‬ ‫ناوچە دیاری‌دەکات کە دەبنە کۆت بەسەر‬ ‫بڕوای ئەو کەسەوە و مرۆڤ پەرێشان‬ ‫دەکەن‪ .‬بەاڵم هەر کات ئەو سێ کۆتە‬ ‫بشکێنرێن‪ ،‬ئەوە هەندێ جار وەک ئەو‬ ‫دەڵێت‪ ،‬موعجیزە ڕوودەدات‪ .‬ئەو سێ‬ ‫ناوچەیە لە نێوەندی سیستەمی باوەڕی‬ ‫مرۆڤدا کاریگەریی مەزنیان دەبێت چ‬ ‫لەسەر دەروونی مرۆڤ بێت یاخود لەسەر‬ ‫جەستەی مرۆڤ بێت‪ .‬جەستە و دەروون‬

‫ئەو دوو دیوەن کە هەردوکیان پێکەوە‬ ‫مرۆڤێك دەخوڵقێنن‪ .‬دەب��ێ ئ��ەوەش‬ ‫بزانرێت کە هەرگیز مەبەستی ئێمە لە‬ ‫جەستە و دەروون ئەوە نییە کە لەناو‬ ‫خەڵکیدا ب��اوە‪ ،‬بەڵکو دوو چەمکن بۆ‬ ‫دوو هەستی جیاواز کە مرۆڤ هەستیان‬ ‫پێ‌دەکات‪ .‬ئەو سێ ناوچەیەی دیڵتس‬ ‫دیاری‌کردوون ئەمانەن‪ :‬یەکەمیان هەستی‬ ‫بێ‌هیوایی‪ ،‬دووەمیان هەستی کەساسی‪،‬‬ ‫و سێیەمیان هەستی بێ‌بەهایی‪ .‬لەو‬ ‫خوێندنەوەیەی «دیڵتس» بۆ عیسا‪،‬‬ ‫بڕوای وایە کە عیسا لە دەست‌بردن بۆ‬ ‫ئەو سێ ناوچەیەی باوەڕی نەخۆشەکانی‬ ‫لەو س��ەردەم��ەدا‪ ،‬توانایەکی بێوێنەی‬ ‫ن��وان��دووە‪ .‬ئ��ەم بابەتە درێ��ژەی زیاتر‬ ‫دەخوازێت و ڕوونکردنەوەی ئەو سێ‬ ‫ناوچەیەی سیستەمی ب��اوەڕی مرۆڤ‬ ‫شرۆڤەی فراوانتری گەرەکە‪.‬‬ ‫هەستی بێ‌هیوایی‪ :‬لە جۆری بیرکردنەوە‬ ‫و ڕەفتاری ئەو کەسەدا وا دەردەکەوێ؛‬ ‫ئەو کەسە هیچ ئومێدێکی بەوە نەماوە‬ ‫کە دەت��وان��ێ ئ��ەو ئامانجەی هەیەتی‬ ‫بەدەستی بهێنێت‪ .‬ئەو جۆرە باوەڕەی‬ ‫لە خۆیدا ڕواندووە کە لە ئاست ئامانجی‬ ‫مەبەستکراو‪ ،‬دەستەوسان وەستاوە‪.‬‬ ‫ئەم جۆرە کەسانە بیرکردنەوەیان لەو‬ ‫جۆرە ڕستانەدا دەردەکەوێ کە هەمیشە‬ ‫دەیڵێنەوە و بە خۆیان دەڵێن‪ :‬گرنگ‬ ‫نییە چی دەک��ەم‪ ،‬ئ��ەوەی من دەمەوێ‬ ‫دەس��ت‌ن��اک��ەوێ‪ ،‬ل��ە دەس��ت��ی خۆمدا‬ ‫نەماوە‪ ،‬من قوربانییەکم‪ .‬کاتێ کە مرۆڤ‬

‫ڕۆبێرت دیڵتس (‪ ١٩٥٥‬ـ)‪ :‬نوسەری ئەمەریکایی و ڕاهێنەر و‬ ‫پەرەپێدەری بەرنامەسازیی دەماری‪-‬زمانی ‪ .NLP‬دەربارەی عیسا‬ ‫لە ڕوانگەی دەماری و دەرکیەوە نوسیویەتی‪ :‬کتێبێک بە ناوی‪:‬‬ ‫«شەقڵە دەرکیەکانی یەشوعی نازەرێت» ‪Cognitive Patterns‬‬ ‫‪ ،)١٩٩٢( of Jesus of Nazareth‬و وتارێک بە ناوی‪ :‬نمونەسازیی‬ ‫دانستی یەشوع ‪.)١٩٩٦( Modeling the Wisdom of Jesus‬‬

‫ئەو کاتەی موحەمەد بانگەشەی پەیامبەرێتیی کرد‪،‬‬ ‫لە سەرەتادا بە چاوی سوك و کەمەوە بەرەو ڕووی‬ ‫بوونەوە‪ ،‬بەاڵم کە دەسەاڵتی پەیداکرد و توانی خۆی بە‬ ‫هەر هۆیەکەوە بووە بسەلمێنێ‪ ،‬هەمان شکاندنەوەی‬ ‫خەیاڵەکانی مرۆڤ دیسانەوە بە سەر موحەمەدا‬ ‫شکێنرانەوە و تا هەنووکەش بەردەوامە‪ ،‬تا ئێستەش‬ ‫هەر ڕۆژە و موعجیزەیەکی نوێی بۆ دەدۆزنەوە و ئەوی‬ ‫پێ‌ سیحراوی دەکەن و لە ئەفسانەی دەگرن‬

‫لەسەر موحەمەد زۆر نوسراوە‪ ،‬ژیانی ئەو لە زۆر‬ ‫الوە باس‌کراوە‪ ،‬بەاڵم موحەمەد وەک دیاردەیەک‬ ‫هەڵگری چ ئەزموونێک بووە‪ ،‬پەردەی لەسەر‬ ‫هەڵنەدراوەتەوە‪ .‬لە موسڵمانەوە بیگرە تا دەگاتە‬ ‫ڕۆژهەاڵتناس و پسپۆڕانی ڕۆژئاوایی لە بواری ئیسالمدا‪،‬‬ ‫لەم گۆشەیەوە لە موحەمەدیان نەڕوانیوە‬ ‫ڕۆحی بەم رادەیە پوکابێتەوە؛ بێگومان مرۆڤە گەشتۆتە ئاستێک لە بیرکردنەوە‬ ‫جەستەشی گ��رژ دەک��ا و کاریگەریی دەربارەی خۆی‪ :‬ئەو ئامانجەی خەڵکی‬ ‫پێ‌دەگات و ئامانجێکە دەستەبەریش‬ ‫دەروونی و جەستەییشی بۆ دەهێنێ‪.‬‬ ‫هەستی کەساسی‪ :‬ئەم جۆرە هەستە دەکرێت‪ ،‬بەاڵم ئەو کەسە ب��اوەڕی بە‬ ‫کاتێ سەرهەڵ‌دەدات؛ مرۆڤ باوەڕی وایە خۆی وا هێناوە کە ئەو کەسێکە خۆی‬ ‫ئەو ئامانجەی کە لە هەستی بێ‌هیواییدا شایانی ئەو ئامانجە نییە تا بیگاتێ‪.‬‬ ‫وای دەبینی‪ ،‬ئامانجێکە دەست‌ناکەوێ‪ ،‬ئەو بە خۆی دەڵێ؛ من خۆم هیچ نیم‪،‬‬ ‫لەم هەستەیاندا باوەڕی وایە ئامانجەکە من بۆ هیچ ناشێم‪ ،‬سەر بە هیچ نیم‪،‬‬ ‫بۆ کەسانی‌تر دەست‌دەکەوێ‪ ،‬وەک چۆن شایانی ئەوە نیم کە بەختەوەریش بم‪،‬‬ ‫کەسانی‌تر دەیگەنێ‪ ،‬ئەم لە توانایدا نییە تەنها شایانی ئەوەم کە بەرەو ڕووی ئازار‬ ‫بیگاتێ‪ .‬بیرکردنەوەی خۆی لەو ڕستانەدا و ئەشکەنجە ببمەوە‪ ،‬ئەوە بەشی منە‬ ‫ڕێک‌دەخات کە تیایدا دەڵێ‪ :‬ئەو ئامانجە لەم ژیانەدا‪ ،‬من لەوە دەچێ هەر بەهەڵە‬ ‫کەسانی‌تر دەتوانن بەدەستی بهێنن‪ ،‬خەڵق کرابم‪.‬‬ ‫ئ��ەم س��ێ دۆخ���ەی پێشەوە ک��ە لە‬ ‫بەاڵم ئەم خۆی باش نییە و لە توانایدا‬ ‫نییە بیگاتێ‪ .‬واتە کەم‌وکورتییەکە لە مرۆڤدا سەرهەڵ‌دەدات‪ ،‬لە دەروونناسیدا‬ ‫خۆیدا دەبینێتەوە و ب��اوەڕی بەوەش بە کۆتکردنی تواناکانی مرۆڤ ناسراون‪،‬‬ ‫بە سنوردارکردنی ئیرادەی مرۆڤ پێناسە‬ ‫هێناوە کە خۆی ناتەواوە‪.‬‬ ‫هەستی بێ‌بەهایی‪ :‬لەم دۆخەیاندا ئەو کراون‪ .‬البردنی یان هەڵگرتنی ئەم کۆتانە‬

‫لە سەر توانا سروشتییەکانی مرۆڤ‪،‬‬ ‫بەوەی هیوا بۆ ئاییندە بگەڕێتەوە‪ ،‬توانا‬ ‫و بەرپرسیارێتی تیا بێتەوە و نرخ و‬ ‫بەهای خۆی بۆ بێتەوە‪ ،‬زۆر جار شیفا‬ ‫بەخش دەب��ێ��ت‪ ،‬ن��ەک ه��ەر لە ئاستی‬ ‫دەروونیدا‪ ،‬بەڵکو لە ئاستی نەخۆشیی‬ ‫جەستەییشدا‪ ،‬موعجیزە دەخوڵقێنێت‪.‬‬ ‫دیڵتس ل��ەو ب��اوەڕەدای��ە کە کرۆکی‬ ‫کاری شیفاسازیی پەیامبەر عیسا‪ ،‬زۆر‬ ‫حەکیمانە یارمەتی‌دانی خەڵکی بووە‪ ،‬بە‬ ‫جۆرێك کە ئەو کۆتانەی وەک بێ‌هیوایی‪،‬‬ ‫کەساسی و بێ‌بەهایی ک��ە هەستی‬ ‫نەگەتیفی لەو کەسانەدا وروژان���دووە‪،‬‬ ‫ئەو باوەڕێکیان تێدا بچێنێت کە هیوا و‬ ‫هەستی بەرپرسیاری و گێڕانەوەی هەستی‬ ‫بەهاداری لەو کەسەدا بتەقێنێتەوە‪ ،‬تا‬ ‫کانیی یارمەتیی سروشتی لە خۆیاندا‬ ‫هەڵ‌قوڵێت و کارێزی ژێرخانی ڕۆحی‬

‫ئێمە خوێندنەوە بۆ‬ ‫خودی کەسێتیی‬ ‫موحەمەد دەکەین‬ ‫کە وەک‬ ‫ئەفسانەیەکی‬ ‫موعجیزەیی‬ ‫دەبینرێت‪ .‬بە‬ ‫مانایەکی تر؛‬ ‫خوێندنەوەکەمان‬ ‫بەسروشتی‌کردنی‬ ‫بانسروشتییەکانە‪،‬‬ ‫واتە‬ ‫بەسروشتی‌کردنی‬ ‫پەیامبەر‬ ‫موحەمەدە‬ ‫لەو کەسەدا بە خوڕ بێنێتەوە‪ .‬توانای‬ ‫ل��ەڕادەب��ەدەری عیسا ل��ەوەدا ب��ووە کە‬ ‫توانیویەتی کرۆکی ب��اوەڕ و شوناسی‬ ‫نەخۆش و شوێنکەوتووانی خۆی‪ ،‬دەستی‬ ‫بیانگاتێ و گۆڕانیان بەسەردا بهێنێت و‬ ‫باوەڕێکی پتەوی نوێ بەسەریاندا بهێنێت‬ ‫کە لەو کۆت و بەند و سنوورداربوونە‪،‬‬ ‫ڕزگاریان بکات‪ .‬لە وەاڵمی ئەوەی‪ ،‬ئەو‬ ‫چ��ۆن ئ��ەوەی ک���ردووە؛ دیڵتس دەڵێ‬ ‫عیسا چەشنە ستراتیژ و تەکنیك و‬ ‫وێنەسازییەکی لەالی خۆیەوە‪ ،‬گەشە‬ ‫پێ‌دابوو‪ ،‬توانیبووی بگاتە ئاستێکی بەرز‬ ‫لە شیفاهێناندا‪.‬‬ ‫بە هەر حاڵ؛ ئەم بابەتە الی دیڵتس‬ ‫درێ���ژەی هەیە و باسی چۆنییەتیی‬ ‫بەکارهێنانی دەستی دەک��ات لە کاتی‬ ‫چ��ارەس��ەرک��ردن��دا ک��ە ل��ە سایکۆلۆژیا‬ ‫بەتایبەتی لە ڕێبازی (‪ )NLP‬دا بۆ‬ ‫چارەسەرکردن بەکاردەهێنرێت‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئێمە لێرەدا دەوەستین‪ ،‬تا پەیامبەر‬ ‫عیسا‪ ،‬پەیامبەر موحەمەدمان لە بیر‬ ‫نەباتەوە‪ .‬ئێمە لە بەشی یەکەمدا بە ناوی‬ ‫(پەیامبەر موحەمەد وەک مرۆڤ بناسە)‬ ‫دا‪ ،‬لەو بارەوە دواین کە مرۆڤ و دەوروبەر‬ ‫چۆن لە پەیامبەرێتی تێگەشتوون و بە‬ ‫چ پێوەرێك پەیامبەر دەناسنەوە‪ .‬بۆ‬ ‫ئەوەی بەهەڵە لەو ناونیشانە نەگەن‪،‬‬ ‫ناچارم هەندێ ڕوونکردنەوە لەبارەیەوە‬ ‫بدەم‪ .‬یەکەم ئەوە بوو وتمان کە مرۆڤ‬ ‫چۆن لەو کاتەی موحەمەد بانگەشەی‬ ‫پەیامبەرێتیی کرد‪ ،‬لە سەرەتادا بە چاوی‬ ‫سوك و کەمەوە بەرەو ڕووی بوونەوە‪،‬‬ ‫واتە لەدیوی دەرەوە‪ ،‬پەیامبەر چۆن‬ ‫بینراوە و هەڵ‌سەنگێنراوە‪ ،‬کە وتاری‬ ‫یەکەم ڕوونکردنەوەی ئەو دیدە بوو لە‬ ‫موحەمەد دەڕوانرا‪ ،‬بەاڵم کە دەسەاڵتی‬ ‫پەیدا کرد و توانی خۆی بە هەر هۆیەکەوە‬ ‫بووە بسەلمێنێ‪ ،‬هەمان شکاندنەوەی‬ ‫خەیاڵەکانی مرۆڤ دیسانەوە بە سەر‬ ‫موحەمەدا شکێنرانەوە و تا هەنووکەش‬ ‫ب��ەردەوام��ە‪ .‬تا ئێستەش هەر ڕۆژە و‬ ‫موعجیزەیەکی نوێی ب��ۆ دەدۆزن���ەوە‬ ‫ێ سیحراوی دەک���ەن و لە‬ ‫و ئ��ەوی پ� ‌‬ ‫ئەفسانەی دەگرن‪ .‬دووەمیان ئەوەیە کە‬ ‫خۆمان چۆن لە موحەمەد بڕوانین و چۆن‬ ‫کەسێتیی ئەو شی‌بکەینەوە و چۆن بە‬ ‫ناخیدا شۆڕبینەوە‪ ،‬وەک گشت مرۆڤێکی‬ ‫ئەم سەرزەوییە تا بزانین ئەویش وەک‬ ‫مرۆڤێ هەڵگری چ کاراکتەر و سروشت‬ ‫و پێکهاتەیەکی دەروونی بووە‪ .‬هەروەها‬ ‫بزانین ب��ە چ ن��اخ و دەروون��ێ��ك ئەو‬ ‫پەیامبەرە خۆی لە هاوەڵ و مرۆڤەکانی‬ ‫دەوروب��ەری‪ ،‬خۆی جیاکردۆتەوە‪ .‬واتە‬

‫ئێمە مرۆڤێکمان لە بەردەستایە‪ ،‬وەک‬ ‫دیاردەیەک چۆن مرۆڤ دەیخوێنێتەوە‬ ‫و خۆی لە خ��ودی خۆیدا چییە‪ ،‬جیا‬ ‫دەک��ەی��ن��ەوە‪ .‬ئ��ەم ج��ۆرە میتۆدە لە‬ ‫خوێندنەوە‪ ،‬میتۆدێکی فینۆمینۆلۆژییە‪.‬‬ ‫خویندنەوەیەکە تا ئێستە لە ناسینی‬ ‫پەیامبەر موحەمەدا بەکار نەهێنراوە‪.‬‬ ‫فینۆمینۆلۆژیا ڕێبازێکی فەلسەفییە‪،‬‬ ‫دەک��ۆش��ێ��ت دی���اردەی���ەک وەک خۆی‬ ‫چییە‪ ،‬بیناسێتەوە‪ ،‬ئەزموونی مرۆڤ‬ ‫ل��ەو دی��اردەی��ەدا ب��دۆزێ��ت��ەوە‪ .‬لەسەر‬ ‫موحەمەد زۆر نوسراوە‪ ،‬ژیانی ئەو لە‬ ‫زۆر الوە ب��اس‌ک��راوە‪ ،‬ب��ەاڵم موحەمەد‬ ‫وەک دیاردەیەک هەڵگری چ ئەزموونێک‬ ‫بووە‪ ،‬پەردەی لەسەر هەڵ‌نەدراوەتەوە‪.‬‬ ‫ل��ە موسڵمانەوە بیگرە ت��ا دەگ��ات��ە‬ ‫ڕۆژهەاڵتناس و پسپۆڕانی ڕۆژئاوایی‬ ‫لە ب��واری ئیسالمدا‪ ،‬لەم گۆشەوە لە‬ ‫موحەمەدیان نەڕوانیوە‪ .‬موسڵمانەکان‬ ‫کە لەسەر موحەمەد نوسیبێتیان هەر‬ ‫وەک موعجیزە دەیگێڕنەوە و مرۆڤێکی‬ ‫ئاسایی و سروشتی نابینن‪ ،‬ڕۆژهەاڵتناس‬ ‫و پسپۆڕانی ڕۆژئ��اواش هەندێکیان بە‬ ‫چاوی ڕەخنەی توندەوە خوێندویانەتەوە‬ ‫و هەندێکیان زۆر مەیلداری ب��وون و‬ ‫هەندێکشیان لەو نێوەندەدا ماونەتەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەوەی ئێمە دەمانەوێ ئاشکرای‬ ‫بکەین‪ ،‬زیاتر نزیکە لەو ڕێبازەی کە‬ ‫ڕۆبەرت دیڵتس بۆ ناساندنی پەیامبەر‬ ‫عیسا ئەنجامی داوە‪ .‬هەرچەندە لە دوو‬ ‫گۆشەی جیاوازەوە‪ ،‬لەو دوو پەیامبەرە‬ ‫دەڕوانین‪ ،‬بەاڵم ه��ەردوو گۆشەکە لەو‬ ‫پنتەدا یەک دەگ��رن کە بانسروشتی‪،‬‬ ‫بەرەو سروشتی‌بوون دەبەنەوە‪ .‬دیڵتس‬ ‫خوێندنەوە بۆ موعجیزەی شیفاسازی‬ ‫عیسا دەکات‪ ،‬بەاڵم ئێمە خوێندنەوە بۆ‬ ‫خودی کەسێتیی موحەمەد دەکەین کە‬ ‫وەک ئەفسانەیەکی موعجیزەیی دەبینرێت‪.‬‬ ‫ب��ە مانایەکی ت��ر خوێندنەوەکەمان‬ ‫بەسروشتی‌کردنی بانسروشتییەکانە‪ ،‬واتە‬ ‫بەسروشتی‌کردنی پەیامبەر موحەمەدە‪.‬‬ ‫هەندێ ن��وس��ەری ئەکادیمی دی��اری‬ ‫ڕۆژئ��اوا لەسەر موحەمەد نوسیویانە‪،‬‬ ‫ئێمەش لێرە بەکورتی ئاماژەیەکیان‬ ‫پ��ێ‌دەک��ەی��ن‪ .‬ل��ێ��رەدا ب��ە پێویستی‬ ‫ن��ازان��م ن��اوی ن��وس��ەرە ئیسالمییەکان‬ ‫بهێنم‪ ،‬چونکی لە جیهانی ئیسالمیدا‬ ‫ئەوان خۆیان دیارن و شتێکی نوێیان‬ ‫نەخستۆتە ناو کتێبەکانیانەوە‪ ،‬تەنها‬ ‫مەدح و سەنایە و بە ئەفسانەکردنی ئەو‬ ‫مرۆڤەیە‪ .‬بەاڵم نوسەر و ئەکادیمستەکانی‬ ‫ڕۆژئاوا‪ ،‬لە چەن گۆشەیەکی جیاوازەوە‪،‬‬ ‫پەیامبەر موحەمەدیان خوێندۆتەوە‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونە «مەکسیم ڕۆدینسۆن»(‪ )١‬لە‬ ‫کتێبەکەیدا بە ناوی موحەمەد‪ ،‬دەڵێ‪:‬‬ ‫موحەمەد مرۆڤێکی نەخۆش بووە و لە‬ ‫کاراکتەری ئەودا هەندێ لە توخمەکانی‬ ‫نەخۆشیی دەروون��ی دەبینرێتەوە(‪.)٢‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەی کە رۆدینسۆن لێرەدا وا‬ ‫دەڵ��ێ‪ ،‬ب��ەاڵم نوسەری کتێبی (سەد‬ ‫کەسی ناودار) بە ناوی «مایکڵ هارت»‬ ‫باوەڕی وایە کە موحەمەد لە دوو بواری‬ ‫هەم دینی و هەم دنیاییشدا بێ‌ئەنداز‬ ‫سەرکەوتوو بووە و کاریگەرترین کەس‬ ‫بووە لە مێژووی مرۆڤایەتیدا(‪.)٣‬‬ ‫لە بەشەکانی داهاتوودا درێژە دەدەین‬ ‫بە ناساندنی پەیامبەر موحەمەد وەك‬ ‫م��رۆڤ‪ ،‬وەك ئەو مرۆڤەی کە قورئان‬ ‫خۆی چەندین جار دووبارەی کردۆتەوە‪.‬‬ ‫په‌راوێز‪:‬‬ ‫(‪( )١‬م��ەک��س��ی��م ڕۆدی���ن���س���ۆن)‬ ‫‪-١٩١٥( Maxime Rodinson‬‬ ‫‪ :)٢٠٠٤‬م��ارک��س��ی��ی��ەک��ی فڕەنسیی‬ ‫مێژووناس‪ ،‬کۆمەڵناس و ڕۆژهەاڵتناس‬ ‫بووە‪.‬‬ ‫‪(2) Maxime Rodinson,‬‬ ‫‪Mohammed, vert: Verni‬‬ ‫‪Obrecht, Antwerpen,‬‬ ‫‪1982, p.60.‬‬ ‫‪(3) Michael H. Hart,‬‬ ‫‪The 100: A Ranking‬‬ ‫‪of the Most Influential‬‬ ‫‪Persons in History, New‬‬ ‫‪York, 1992, p. 3.‬‬

‫ذمارة (‪ )196‬دوشةممة ‪2014/4/21‬‬

‫‪5‬‬

‫دەنگدان … شوناسێك بۆ مرۆڤی بڕیاردەر‬ ‫فشارە ب��ەرزەی (الضخط العالي) كە‬ ‫هاواڵتیان دەیخەنە سەر سەرۆكەكانیان‪.‬‬ ‫دەنگدان تایبەتمەندییەكی هەیە كە‬ ‫ئیبراهیم حاجی زەڵمی‬ ‫وەك میكانیزمێكی سەردەمیانە بۆ یەكال‬ ‫كردنەوەو كۆنترۆڵ كردن بەكاردەبرێت‪،‬‬ ‫دەن���گ���دان ی��ەك��ێ��ك��ە ل���ەو ش��ێ��وازە ل��ە ك��ات��ێ��ك��دا ڕەف���ت���اری ه��ەڵ��ب��ژاردن‬ ‫بنەڕەتیانەی كە تاكەكان لە ڕێگەیەوە ڕەفتارێكی تاكییە‪ ،‬كە ئەمەش هەندێك‬ ‫ێ پەیدا دەب��ێ��ت‪ ،‬لە‬ ‫ڕای خۆیان لە سەر پرۆسەی سیاسی ج��ار ملمالنێی ل ‌‬ ‫و ئ��ی��دارەك��ردن��ی واڵت دەردەب�����ڕن‪،‬‬ ‫دەت��وان��ن كاریگەرییان هەبێت لەسەر‬ ‫پرۆسەی سیاسی و دیاریكردنی ئەو‬ ‫كەسانەی كە حكومەت پێكدەهێنن‪.‬‬ ‫لەو ڕێگەو شێوازە دیموكراتیانەیە كە‬ ‫هاواڵتیان لە ڕێگەیەوە سەركردە یاخود‬ ‫نوێنەرەكانی خۆیان دیاریدەكەن‪ ،‬لە‬ ‫بری خۆیان ئ��ەوان ڕەش��وەی دەسەاڵت‬ ‫وپرۆسەی ئیدارەكردنی واڵت لە ئەستۆ‬ ‫دەگ��رن‪ .‬بەمانا هاواڵتی لە پرۆسەی‬ ‫دەنگداندا هەڵدەستێ بە دیاریكردنی‬ ‫الیەنێكی سیاسی یان یەكێك لە كەسە‬ ‫پاڵێوراوەكان تاوەكو ببێتە نوێنەری‬ ‫خۆی لە دەزگ��ا هەڵبژێردراوەكاندا كە‬ ‫یاساكانی تیادا ئامادە دەكرێت‪ ،‬یاخود‬ ‫الیەن یان كەسی پاڵێوراو و دەنگبۆدراو‬ ‫دەچێتە پێگەیەك بۆ دەركردنی بڕیار‪.‬‬ ‫پێمان باشە لە دوو تەوەرەوە بچینە نێو‬ ‫شوناسیەتی سیاسی تاك لە پرۆسەی‬ ‫دەنگداندا بەم شێوەیە‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬تێگەیشتنێك بۆ پرۆسەی‬ ‫دەنگدان‬ ‫زۆرب��ەی كات پرۆسەی دەنگدان لە‬ ‫ڕێگەی هەڵبژاردنەكانەوە لەسەر ئاستی‬ ‫نیشتمانی یاخود ناوچەیی دەبێت‪ .‬كە‬ ‫ئەو پرۆسەیەش تەنها لە هەڵبژاردنی‬ ‫سەرۆكدا كورت نابێتەوە ‪ ،‬بەڵكو خۆی‬ ‫لە بەشداریكردن لە درووستكردن و وێنا‬ ‫كردنی سیاسەتی گشتیدا دەبینیتەوە‬ ‫بەشێوەیەكی ناڕاستەخۆ لە ڕێگەی‬ ‫نوێنەرو هەڵبژێردراوەكانەوە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫وادەكات كە دەنگدان دوو كارو ئەركی‬ ‫سەرەكی لەخۆ بگرێت‪:‬‬ ‫بەخشینی ش��ەرع��ی��ەت بە‬ ‫‪ -1‬‬ ‫دەسەاڵتی نوێنەر یان سەرۆك‪.‬‬ ‫چاالكی و هەستی هاواڵتیان‬ ‫‪ -2‬‬ ‫بەرامبەر ئینتماو الیەنگری بۆ كۆمەڵگە‪،‬‬ ‫بەو پێیەی كە بەشێوەیەكی گشتی مافی‬ ‫هەڵبژاردنیان پێدراوە‪.‬‬ ‫جاران مافی هەڵبژاردن سنورداربوو‬ ‫تەنها چینێكی دیاری كراو دەیان توانی‬ ‫ب��ەش��دار بن ‪ ،‬كە ئەمەش لە زۆر لە‬ ‫دەوڵەتاندا پەیڕەو دەكرا‪.‬بەاڵم لە ئێستادا‬ ‫دەنگدان یەكێكە لە ڕێگا هەرە گرنگەكانی‬ ‫ێ‬ ‫بەشداری سیاسی‪ ،‬دیموكراسیەتی نو ‌‬ ‫بەوە ناسراوە كە هەمیشە هەوڵی ئەوە‬ ‫دەدات هاواڵتیان بەشێوەیەكی فراوان‬ ‫بەشداری لە پرۆسەی هەڵبژاردندا بكەن‪.‬‬ ‫ئ��ەوەش ئاماژەیەكە بەو ڕەفتارەی كە‬ ‫تاكی پێگەیشتوو كاندیدی خۆی دیاری‬ ‫دەكات لەنێوان پاڵێوراوەكاندا‪،‬كە دەوڵەت‬ ‫دەبێتە هەڵسوڕاو و جێبەجێكارێكی‬ ‫ملكەچی ئەو یاسا و خواستانەی كە‬ ‫نوێنەرانی هەڵبژێراو لەم پرۆسەیەدا‬ ‫چوونەتە پەرلەمانەوە پێی‪.‬‬ ‫سیستمی دی��م��وك��راس��ی تەنها بە‬ ‫هەڵبژاردن جیا ناكرێتەوە و ناناسرێتەوە‬ ‫‪ ،‬بەڵكو پەیوەستە بە هەڵبژاردنێكی پاك‬ ‫و بێگەردو خولی (دوری) بە شێوەیەكی‬ ‫ب���ەردەوام و ڕون و ئاشكرا و هەنگاو‬ ‫هەڵگر بۆ بەدەستهێنانی ئامانجەكانی‬ ‫دیموكراسی ‪.‬‬ ‫لە سیستمی سەرۆكایەتیدا لەئەنجامی‬ ‫ب��ەش��دار بونی ه��اواڵت��ی ل��ە پرۆسەی‬ ‫دەن��گ��دان��دا وا ل��ە س����ەرۆك دەك���ات‬ ‫سیاسەتەكانی ب��ەو ئاراستەیە ببات‬ ‫كە تەمای رەزامەندی زۆرینەبێت و لە‬ ‫هەوڵی زۆرترین دەنگدا بێت كە بۆخۆی‬ ‫كۆی بكاتەوە‪ .‬وەك ئەوەی كە (فیربا‬ ‫‪ )Verba‬ئ��ام��اژەی ب��ۆ دەك���ات كە‬ ‫ئیشكردنە لەسەر كەمترین ئەو داتا و‬ ‫داوای��ان��ەی كە هاواڵتیان خستویانەتە‬ ‫پێشینەی ك��ارەوە بۆ سەرۆكەكانیان‪،‬‬ ‫وە ئەو پەیوەندیە وەستاوە لەسەر ئەو‬ ‫زانیارییە كەمەی هاواڵتیان خستویانە‬ ‫پێشینەی داواكارییەكانیانەوە لەگەڵ ئەو‬

‫دووەم ‪ :‬جۆرەكانی دەنگدان ‪ :‬پێم‬ ‫باشە جۆری دەنگدان بەسەر دوو تەوەردا‬ ‫كورتبكەمەوە‬ ‫یەكەم‪ :‬دەنگدانی ئەقاڵنی‬ ‫دەنگدانی لۆژیكی‪ ،‬بەوە لێكدەدرێتەوە‬ ‫كە دۆخێكی هۆشیاری و هزری گشتیە‪،‬‬ ‫الی تاكی دەنگدەر بوونی هەیە و لەسەر‬ ‫بنەمای ئامادەیی وفەرمانرەوایی ئەقڵ‬

‫دەكات ئامرازێكە بۆ رۆشنبیركردنی هزری‬ ‫گشتی و بیرمەندی و زیرەكی سیاسی ‪.‬‬ ‫پ��رۆس��ەی دەن��گ��دان خ��ۆی ل��ە خۆیدا‬ ‫پەیوەستە بە بەشێك لە ئەقاڵنیبوون‪،‬‬ ‫دەنگدانی ئەقالنی بەو مانایە دێت كە‬ ‫دەنگدەر لەسەر بنەمای كۆمەڵێك لە‬ ‫پێدراوەكان (معطيات) دەنگ دەدات‪،‬‬ ‫ك��ە ئ���ەوەش دەن��گ��ەك��ان ڕێ��ك��دەخ��ات و‬

‫پارتە سیاسیەكان و بانگەشەكەرەكانیان هێشتا‬ ‫پەنا بۆ دارشتەكانی خێڵ و میمبەر دەبەن و‬ ‫وەسیلە سونەتیە نەهاتوەكانی لەگەڵ پرۆسەی‬ ‫دەنگدانی ئەقاڵنی دەگرنەبەر‬ ‫كاتی هەڵبژاردنەكاندا (‪Situation‬‬ ‫‪ )Electoral‬لە پێناو دیاریكردنی‬ ‫سروشتی ئەو ڕەفتارە (دەنگدان یان‬ ‫دەنگنەدان ) ئەگەر ئەو دەنگدانە‪ ،‬لە‬ ‫سودی كێ بێت كە ئەنجام بدرێـت؟‬ ‫(ستون ‪ ) w.f Stone‬وای دەبینێت‬ ‫كە دەنگدان لە هەڵبژاردنەكاندا دیمەنێكی‬ ‫باڵوی جیهانی ئەمرۆیە‪ ،‬بۆ نقومبون و‬ ‫قوڵبونەوە لە بەشداری سیاسیدا ‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەشدا ئەوە كەمترین پابەند بوونی‬ ‫تاكە بۆ ئەوەی بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ‬ ‫ئاماژە بە شوناسی خۆی بكات‪.‬‬ ‫ل��ێ��رەوە دەن���گ���دان ب��ە ی��ەك��ێ��ك لە‬ ‫شێوازەكانی ڕەفتاری هەڵبژاردن دێتە‬ ‫ئ��ەژم��ار وە یەكێكیشە ل��ە گرنگترین‬ ‫دی��اردەك��ان��ی ب��ەش��داری سیاسی‪ ،‬كە‬ ‫بەساناترین و سادەترین مومارەسەی‬ ‫سیاسیی تاكەكانی كۆمەڵگە پێناسە‬ ‫دەك��رێ��ت ‪ ،‬دەن��گ��دان خ��ۆی ل���ەوەدا‬ ‫دەبینێتەوە كە ڕێگەیەكە و تاك لێیەوە‬ ‫دەت��وان��ێ��ت بەشداربێت ل��ە پرۆسەی‬ ‫بڕیاردان ‪ ،‬بەشداربێت لە دانانی یاساكان‬ ‫بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ‪ ،‬ئامرازێكی‬ ‫بنەڕەتیشە كە تاك بەشێوەێكی ئازادو بە‬ ‫پێی بەرپرسیارییەتی خۆی هەڵدەبژێرێت‪،‬‬ ‫پاشان هەموو دەنگێك ئاماژەیە بۆ تاكێك‬ ‫لە هەڵبژاردنەكاندا چونكە تاك بۆی هەیە‬ ‫تەنها یەك دەنگ بدات ‪ ،‬كۆی هەموو‬ ‫دەنگەكانیش ئاماژەیە بۆ خواست و‬ ‫ئییرادەی هەموو گەل‪.‬‬

‫ك��اری دەنگدانەكەیوەستاوە‪ .‬بنچینەی‬ ‫ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەو گریمانەیەی‬ ‫(دیكارت‪ )1650 -1596 ،‬كە تێۆرەكەی لە‬ ‫سەربونیادناوە‪ ،‬كە هەموو مرۆڤێك دەبێت‬ ‫ئەقاڵنی بێت لە دیاریكردنی زۆرترین ئەو‬ ‫ئامرازانەی كە پێویستن بۆ سەركەوتن و‬ ‫گەیشتن بە مەبەست و ئامانجەكانی‪.‬‬ ‫ئەقاڵنی ب��ەوات��ای ئ��ەوەی كە هەموو‬ ‫تاكێك دەیەوێت بە باشترین شێواز و‬ ‫ڕێگا بگاتە ئامانجەكانی و مەبەستەكانی‬ ‫ب��ەدەس��ت بهێنێت‪ ،‬س��ەرچ��اوەی��ەك��ی‬ ‫دیاریكراو كەتاك هەڵدەستێت پێی هەیە‪،‬‬ ‫كە هەڵبژاردنە‪ ،‬لە نێوان كۆمەڵێك لە‬ ‫ئەڵتەرناتیڤە پێشبڕكێكەرەكان «البدائل‬ ‫المتنافسە»هەندێك جار ئاسان نیە بریاری‬ ‫ژیرانە بدات‪ ،‬ئەم تێگەیشتنە وامانلێدەكات‬ ‫و هانماندەدات بۆ كۆمەڵێك پرسیار بۆ‬ ‫تێگەیشتن لە چەمك و مانای دەنگدانی‬ ‫ئەقاڵنی و میكانیزم و چوارچێوە بۆ‬ ‫دانەرەكانی‪.‬‬ ‫بوفالو ( ‪ )Buffalo Sorvy‬وای‬ ‫دەبینێت كە دەنگدان لە هەڵبژاردنەكاندا‬ ‫پ��ەی��وەس��ت��ە ب��ەك��اری نیشتمانییەوە‬ ‫(خۆشەویستی نیشتمان)‪ ،‬دی���اردەی‬ ‫نیشتمانی بوون وا لێكدەدرێتەوە تاك لە‬ ‫ڕێگەیەوە دووپاتی دڵسۆزی و الیەنداری‬ ‫بۆ سیستمەكەی دەكاتەوە‪ ،‬زیاتر لەوەی‬ ‫كە كارێك پێشكەشبكات كە سیستمی‬ ‫سیاسی ل��ەوی دەوێ���ت‪ ،‬ستیوارت میل‬ ‫(‪ )Stewart mill‬دەنگدان وا پێناسە‬

‫چوارچێوەیان بۆ دادەنێت بە كۆمەڵێك‬ ‫پێوەری سودمەند‪.‬‬ ‫ل���ەس���ەردەس���ت���ی ئ��ەن��ت��ون��ی داون���ز‬ ‫(‪ )AnthonyDauns‬دەن��گ��دەری‬ ‫ئەقاڵنی یاخود دەن��گ��دەری ستراتیژی‬ ‫س��ەری ه��ەڵ��دا‪ ،‬ك��ە ش��ێ��وازی شیكاری‬ ‫بەكاردەهێنا بۆ ڕاڤەكردنی دەنگدان ‪،‬‬ ‫ئەمەش كاتێك كە پاڵێوراوان لە كاتی‬ ‫پرۆسەی دەنگداندا بەرنامەی كاری خۆیان‬ ‫پێشكەش دەكەن بەڵێن و پەیمانی كاری‬ ‫باشدەدەن ‪ ،‬لەسەر ئەو بنەمایە پاڵێوراو‬ ‫هەوڵدەدات پێگەی خۆی بۆ بەرزترین پلە‬ ‫بەرزبكاتەوە ‪ ،‬یان هەوڵدەدات زۆرترین‬ ‫كاریگەری هەبێت بۆ بەدەستهێنانی دەنگی‬ ‫دەنگدەران‪ .‬ئەویش لەڕێگەی هێنانەوەی‬ ‫بەڵگە و بیرخستنەوەی كارەكانی پێشوو‬ ‫تری‪ ،‬ئەمەش وا دەخوازێت بۆناساندی‬ ‫خۆیی و ب��ەرژەوەن��دی��ی��ەك��ان��ی‪ ،‬پاشان‬ ‫دیاریكردنی پێگەی خۆی لە ریزبەندی‬ ‫باشترینەكاندا‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا دەبێت‬ ‫هەوڵی ئەوە بدات بزانێت پاڵێوراوانی تر‬ ‫كامانەن و زۆرترین زانیاری لەسەر ئەوانی‬ ‫تریش كۆبكاتەوە و‪ ،‬بزانێت تواناو ئاستیان‬ ‫لە كوێدایەو‪ ،‬لەڕووی زانسیتیەوە لە چ‬ ‫ئاستێكدان و چەندیش پێشتر پابەند‬ ‫بوون بە بەڵێنەكانیانەوە؟ ئایا ئەوان لە‬ ‫ئاستی جێبەجێكردنی ئەو بەڵێنانەدان كە‬ ‫بەخەڵكی دەدەن؟‪.‬‬ ‫تیۆری «داون��ز» لە بارەی دەنگدەری‬ ‫ئ��ەق�ڵان��ی��ەوە ب��ە ش��وێ��ن دەن��گ��دەرێ��ك��ی‬

‫نمونەییدا دەگ��ەڕێ��ت‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫ناكۆكە لە گەڵ ڕەخنەگرتن‪ ،‬بەتایبەت لە‬ ‫بارەی پێگەو توانای پێدانی لە دیاریكردنی‬ ‫ئەقاڵنیەتدا‪ ،‬دیاریكردنی و سنوردانان‬ ‫بۆ ئەم ج��ۆرەش كەمێك سەختە لە لە‬ ‫چوارچێوەی سیستمێكی دیموكراتیدا ‪،‬‬ ‫چونكە كاندیدو پاڵێوراوەكان ئیش لەسەر‬ ‫وتارو بانگەشەیەك دەكەن كە هەندێك جار‬ ‫لەسەر بنەمای چەواشەكاری و بە الڕێدا‬ ‫بردن وەستاوە‪ ،‬بەكارهێنانی ئەم جۆرە‬ ‫زمان و گوزارشتەش بە ئاسانی لە الیەن‬ ‫هاواڵتیانەوە لێكنادرێتەوە و شرۆڤەیان‬ ‫بۆ ناكرێت ‪ ،‬چونكە شۆڕشی ڕاگەیاندن‬ ‫تەحەكوم لەسەر چەندیەتی و چۆنیەتی‬ ‫ئ��ەو زان��ی��اری��ان��ە ك��ە دەگ��ات��ە دەن��گ��دەر‬ ‫دەك��ات‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا ئەو پەستانەی‬ ‫ك��ە دەك��ەوێ��ت��ە س��ەر هەڵبژێردراوەكان‬ ‫هیچ گرەنتیەك ن��ادات ب��ەدەس��ت��ەوە لە‬ ‫نێوان بەڵێنەكانیان و جێبەجێكردنیان‬ ‫‪ ،‬بەبێگوێدان بە تێكەڵكردنی فێڵ و‬ ‫نیازخراپی بە بەڵێنەكانیان‪ ،‬پاشان مێژووی‬ ‫كاری هەڵبژێراو ئامادەباشی و خواستی‬ ‫ئەو لە درووستكردنی فەزای دیموكراسی‬ ‫زیاترو هەنگاو هەڵگرتنی بۆ چەسپاندنی‬ ‫دادگەری كۆمەاڵیەتی‪ ،‬بەتایبەت ئیمرۆ بۆ‬ ‫الیەنی سیاسی لە كۆمەڵگەی كوردیدا‪ ،‬ئەو‬ ‫بابەتە گرنگەیە پێویستە لەبەرچاو بگیرێت‬ ‫‪.‬چونكە لێرەدا تێۆری ئەقاڵنی كورت‬ ‫دەهێنێت لە ڕێكخستن و پشتگیریكردنی‬ ‫سەرجەم دەنگدەران‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬دەنگدانی نا ئەقاڵنی ‪ :‬ئەم‬ ‫جۆرە لەدەنگدان من لێرەدا بۆ دوو شێواز‬ ‫كورتی دەكەمەوە‬ ‫ا‪-‬دەنگدانی نەخوێنەوارانە « عەوامانە»‬ ‫‪:‬‬ ‫ب��ەوم��ان��ای��ە ك��ە ه��اواڵت��ی��ان زۆری��ن��ەی‬ ‫نەخوێنەوارن و هۆشیاری سیاسییان لە‬ ‫ئاستێكی زۆر نزمدایە‪ ،‬پەی بەگرنگی و‬ ‫كاریگەری پرۆسەی هەڵبژاردن نابەن‪،‬‬ ‫تەنانەت نازانن لە سەرەتای پرۆسەی‬ ‫بانگەشەی هەڵبژاردندا ڕوو لەكام بكەن‬ ‫و ئەگەر هاتوو ڕووی��ان لە سندوقەكانی‬ ‫دەنگدان كرد‪،‬دەنگەكانیان بە كێ‌ بدەن‬ ‫‪.‬ئەمەش زۆربەی كات دودڵی و قەلەقی‬ ‫درووستدەكات‪ ،‬وادەكات كە بڕیارێكی نا‬ ‫ئەقاڵنی و سەرپێیانە بدەن‪ ،‬دوودڵبونیشیان‬ ‫بەمانای نەبوونی پاڵنەرێكە بۆ هاندانیان‪.‬‬ ‫دەنگدان وا پێناسە دەكرێت كە بریتیە لە‬ ‫پرۆسەی دیاریكردنی پاڵێوراوێك ‪ ،‬بەمانای‬ ‫بوونی كۆمەڵێك بنەما وا لەدەنگدەر بكات‬ ‫كە شكۆی پاڵێوراوێك بدات بەسەر ئەوانی‬ ‫ت��ردا‪ ،‬ئەگەر هاتوو ئەم بنەمایە الیان‬ ‫بوونی نەبوو ئەوا دەنگدەر كەسێك بە‬ ‫شێوەیەكی هەڕەمەكی هەڵدەبژێرێت ‪.‬‬ ‫ل��ەم ج���ۆرە ل��ە دەن��گ��دان‪ ،‬پ��رۆس��ەی‬ ‫دیاریكردنی كەسی شیاو لەنێو پاڵێوراواندا‬ ‫تیادا بزر ونائامادەیە‪ ،‬ناچێتە ژێر ڕكیفی‬ ‫هیچ پێدراو هاندان و بڕوا پێكردنێكەوە‪.‬‬ ‫بەڵكو ئ��اڕاس��ت��ەی��ەك��ە ب��ۆ بەدیهێنانی‬ ‫مەبەستێكی دیاریكراو‪ ،‬بێ ئەوەی ئامانجی‬ ‫پشت پرۆسەی دەنگدانەكەیلەالبێت!تەنها‬ ‫ب��ڕوای وای��ە كە گرنگی دەن��گ��دان وەك‬ ‫پرۆسەیەكەو هیچی تر‪ ،‬بەتایبەت لەو‬ ‫كۆمەڵگەیەی كە نەخوێندەواری تیایدا‬ ‫بەرباڵوە‪.‬‬ ‫چەندین هۆكاری جیاواز هەیە كە ئاماژە‬ ‫بە جۆراو جۆریەتی ئەم ڕەفتارە دەكەن‬ ‫وەك ‪ :‬سستی پرۆسەی گەشەسەندن‬ ‫و پێگەیشتنی سیاسی و لەكاركەوتنی‬ ‫دەزگاكانی چاالكی سیاسی و باڵوبونەوەی‬ ‫بیروبۆچونی جیاوازی سیاسی و زۆربونی‬ ‫هۆكارەكانی بەالڕێدا بردنی كاری سیاسی‪.‬‬ ‫ئەم هۆكارانە كاریگەریان هەیە لەسەر‬ ‫هۆشیاری و ئاگایی سیاسی دەنگدەران‪،‬‬ ‫ئەم جۆرە رەفتارە دەگونجێت كاریگەری‬ ‫هەبێت لەسەر یاساییبوونی هەڵبژێردراو‬ ‫(سەرۆكایەتی یان پەرلەمانی) بەو پێیەی‬ ‫كە یاسایبوون‪ ،‬خۆی خۆی لەخۆیدا لەسەر‬ ‫پشتگیری جەماوەر وەستاوە ‪ ،‬شایەنی‬ ‫ئاماژە بۆ كردنە هەبوونی كەسی (كاریزما)‬ ‫و لێهاتوو لە نێوان پاڵێوراواندا دەتوانێت‬ ‫ژمارەی دەنگی نا ئەقاڵنی كەمبكاتەوە‪.‬‬ ‫ب‪ -‬دەنگدانی نائەقاڵنی تەقلیدیانە‪:‬‬ ‫بەوپێیەی كە كاری دەنگدان بە پێودانگە‬ ‫عەقاڵنیەكان لە هەڵبژاردنی عەقاڵنی‬

‫لەهیج واڵتێك و لەهیچ كاتێكدا لە واڵتانی‬ ‫كەم ئەزموون لە دیموكراسی وەك ئێمە‬ ‫ئامادەیی كارای نەبووەو‪ ،‬لەسەر ئەو كارو‬ ‫پرۆژەو پێدراوە بانگەشەیانەی الیەن و‬ ‫پارتە كێبركێكەرەكان نەوەستاوە‪ ،‬یاخود‬ ‫لەسەر هەڵسەنگاندنێكی لۆژیكیانەی ئەو‬ ‫بەرنامانەی كە پارتە ڕكابەرەكانی نێو‬ ‫پرۆسەی هەڵبژاردنەكان خستویانەتە روو‬ ‫لەكارنامەی كارەكانیان بونیات نەنراوە‪.‬‬ ‫بەڵكو ل��ە س��ەر ئ��ەو ن��ۆرم و بەهایانە‬ ‫وەستاوە كە لە كۆنەستی كۆمەاڵیەتی و‬ ‫هوشیاری تاكەكانەوە سەرچاوەی گرتوە و‬ ‫سەرو سەكوتێكیان لەگەڵ ئەم پرۆسەیدا‬ ‫نیەو نەبووە و لە پرۆسەی پێگەیاندنی‬ ‫كۆمەاڵیەتی سەرچاوەی گرتووە‪ .‬لەوێوە‬ ‫ڕەنگڕێژی ج��ۆری دەنگدان و ئامانج و‬ ‫مەساری دەنگدان بە هەاڵوگەراوی یەكال‬ ‫كراوەتەوە‪ .‬بۆیە هەرگیز بەهای دیموكراسی‬ ‫و بیركردنەوەی لۆژیكیانە لە پرۆسەیەكی‬ ‫گرنگی وەك دەن��گ��دان و ه��ەڵ��ب��ژاردن‬ ‫سەرمەشقی تاكەكان نابن ‪.‬بەڵكو ئەوە‬ ‫بەهای ملكەچی خێڵ و پەرستشی ئاینیانە‬ ‫و تەئویل و خەونی ئایدیۆلۆژیانەی ئاین‬ ‫و بیركردنەوەی خێڵەكیانەیە بڕیار لە‬ ‫چ��ۆن��ی��ەت��ی ب��ەدەم��ەوەچ��ون و ج��ۆری‬ ‫دەن��گ��دان و ی��ەك�لاك��ەرەوەی هەڵبژاردن‬ ‫بۆ الیەنێك دی��اری دەك��ات‪ .‬لەوكاتەشدا‬ ‫پیاوانی سەرمەشق و مونتەمی بۆ خێڵ‬ ‫و ئاین و مەزهەبەكان و ئایدیۆلۆژیەكان‪،‬‬ ‫دەتوانن چۆپیكێشی سەمای هەڵبژاردن بن‬ ‫و موغرەیاتی مادی و بەخششی مەعنەوی‬ ‫تەخشان و پەخشان دەكەن و دەنگی ئەم‬ ‫و ئەو بەالی بەرژەوەندی خۆیاندا یەكال‬ ‫دەكەنەوە ‪ .‬بەتایبەت لەكۆمەڵگایەكدا كە‬ ‫تاك ملكەچی ئەقڵی دەسە جەمعی بێت‬ ‫و پاشان تەڵقینكراوی بیری خێڵەكی بێت‬ ‫وەك كۆمەڵگەی كوردی‪ .‬لێرەوە مانایەك‬ ‫بۆ ئیرادەی خۆیی و مافی ڕاستە قینەی‬ ‫بەشداری خۆی وەك كائینێكی كۆمەاڵیەتی‬ ‫ئازاد نامێنێتەوە ‪.‬لەكۆمەڵگای كوردی‬ ‫ئێمەدا كە مێژویەكی سیاسی سەقەتی‬ ‫ه��ەی��ە و م���ێ���ژووی س��ی��اس��ی ك���وردی‬ ‫پ��ەرت��ەوازەو دۆڕاوو‪ ،‬لەدەستبردن بۆ‬ ‫كردە سیاسیەكان هەمیشە شەرمن بووە‪.‬‬ ‫نەی توانیوە كە خاوەنداری شوناسێكی‬ ‫سیاسی ئەوتۆ بۆ خۆی دەستەبەر بكات‬ ‫‪ ،‬بەردەوام دەسەاڵتە چەوسێنەرەكانیش‬ ‫هەوڵی لەناوبردنی شوناسی ئەویان داوە‬ ‫و ویستویانە كە شوناسی خۆیان وەك‬ ‫شوناسی زاڵ و جیای هێزێكی زااڵ بەسەر‬ ‫نەتەوەی كوردا بسەپێنن!! لێرەوە بەو‬ ‫لۆژیكەی كە شوناسی زااڵ وەك هێزێكی‬ ‫داگیركەر و خۆسەپێنەری زااڵ ویستویەتی‬ ‫ئاوێنەی شوناسێكی ڕاستەقینە و ئیجابی‬ ‫خۆی نومایان بكات‪ .‬بەاڵم كورد هەرچەند‬ ‫ئەو خواستەی داگیركەرانی نەویستووە ‪،‬‬ ‫خۆشی وەك داگیر كراوو مەزڵوم نیشان‬ ‫داوە‪ ،‬لە هەمان كاتدا شوناسی ڕاستەقینەی‬ ‫خۆی وەك ناتەواو و بەزیو و پاسیف رۆژێ‌‬ ‫لەڕۆژان نیشان نەداوە و‪ ،‬هەردەم لەنۆرم‬ ‫و بەهاو كۆنەستی كۆمەاڵیەتیدا ئەوەی‬ ‫سەپاندووە بیری خێڵەكی و مەزهەب و‬ ‫ئایینی بەكار ب��ردووە لە تۆخكردنەوەی‬ ‫ئ��ەو بیركردنەوەیەیدا‪.‬كە چی نە ئاین‬ ‫و نە مەزهەبیشی بەكار ن��ەب��ردووە بۆ‬ ‫زاڵكردنی خ��ۆی بەسەر ئ��ەوان��ی ت��ردا!‬ ‫بەاڵم دواجار و لەم دواییەدا وەختەكارێك‬ ‫دەی��ەوێ��ت ڕێ��رەوی مۆدێرنێتە بگرێت و‬ ‫بە شەماڵی جیهانگیری ئەمڕۆ جەستەی‬ ‫خۆی لەو گەرماو ماندوبوونەی دوێنێی‬ ‫فێنك بكاتەوە‪ ،‬دەس��ت بۆ چەمكەكانی‬ ‫دیموكراسی و ژیانی سیاسی ببات و‬ ‫بازاڕی هەڵبژاردن بۆ پرۆسەی پێكهێنانی‬ ‫حكومەت بسازێنێت‪ ،‬مەخابن هێشتا‬ ‫میكانیزمەكانی ئەو پرۆسەیە لەسەرووی‬ ‫هەمووشیانەوە « دەنگدانە» تەقلیدیەو بە‬ ‫ئاوی عەقڵ و لۆژیك تینوشكێن نەكراوەو‬ ‫پارتە سیاسیەكان و بانگەشەكەرەكانیان‬ ‫هێشتا پەنا بۆ دارشتەكانی خێڵ و میمبەر‬ ‫دەبەن و وەسیلە سونەتیە نەهاتوەكانی لە‬ ‫گەڵ پرۆسەی دەنگدانی ئەقاڵنی دەگرنەبەر‬ ‫و‪ ،‬كاری توندوتیژی و چاو لێزیتكردنەوە‬ ‫دەخەنە پێشەنگی دەنگدان و‪ ،‬خزمخزمێنە‬ ‫و ب��ن��ەم��اڵ��ەی��ی وچ��ەم��ك��ە ت��ەس��ك و‬ ‫جوگرافیەكان دەكرێنە پێوەر بۆی‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )196‬دوشةممة ‪2014/4/21‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫‪6‬‬

‫ئازادی‪ ...‬کردەیەکە مرۆڤ ئالودەدەکات‬ ‫ئامانج مەحمود ‪-‬ئەڵمانیا‬ ‫لە نووسین لەسەر چەمکی ئ��ازادی‪،‬‬ ‫دەمانەوێت لەمانا بەرفراوانەکانی ئەم‬ ‫وش��ەی��ە بکۆڵینەوەو فێربین چ��ۆن تا‬ ‫ئ��ەوپ��ەڕی مانا بەرفراوانەکانی وشەکە‬ ‫بدۆزینەوە‪ .‬دۆزینەوە لەپێناو باشترکردنی‬ ‫ژی��ان و جوانییەکان‪ ،‬ک��ە دەب��ن��ە هۆی‬ ‫ئەوەی مرۆڤ لە ناوەوە بەرەو کرانەوە و‬ ‫دەوڵەمەندبونی هزری و بەرجەستەکردنی‬ ‫ڕۆح و بەردەوامییەک لە داهێنان‪ ،‬لەویشەوە‬ ‫بەر زۆربەی شتە جوانەکان بکەوین‪.‬‬ ‫لە تێڕامان لە ئازادی‪ ،‬دەتوانین چەمکەکە‬ ‫ناو بنێین شێتانەترین یاری مرۆڤ‪ ،‬برتۆلد‬ ‫برێشت دەڵێت» هەر مرۆڤێک بتوانێت‬ ‫بجەنگێت‪ ،‬لەوانەیە شکستبهێنێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەوەی کە هەر ناجەنگێت ئەوە بۆ خۆی‬ ‫دۆڕاوە!»‪.‬‬ ‫ئازادی ئەو هونەرەیە کە دەبێت بیزانین‪،‬‬ ‫ئەو زانینەش لە فێربونەوە دێت‪ ،‬ئازادی‬ ‫لە هەموو شوێنێکی ژیاندا بەرجەستەی‬ ‫دەکەین‪ ،‬لە خوێندنگە‪ ،‬لە ماڵ‪ ،‬بازاڕ‪ ،‬لە‬ ‫قسەکردن و بەریەک کەوتندا‪ ،‬لە جوڵە و‬ ‫لە هزر و ویژداندا‪...‬هتدا‪ .‬کەواتە ئازادی بە‬ ‫بێ بەریەککەوتن و جوڵە و گۆڕینەوەی فکر‬ ‫و زانین بوونی نییە‪.‬‬ ‫زۆرجارئەو پرسییارەمان لێدەکەن ئێمە‬ ‫چیمان دەوێت؟ ئەو پرسییارە دەبێت خۆم‬ ‫لە خۆمی بکەم‪ ،‬من چیم دەوێ��ت؟ نەک‬ ‫تۆ بزانیت من چیم دەوێ��ت؟ چونکە ئەم‬ ‫پرسیارە دەبێتە تێکشکاندنی سنوورەکانی‬ ‫ئازادی‪ ،‬من دەتوانم ئەوە بکەم کە خۆم‬ ‫دەمەوێت‪ ،‬نەک ئەوەی کە تۆ دەتەوێت‪،‬‬ ‫بەاڵم لێرەدا پرسیارێک دێتەئاراوە‪ ،‬ئەویش‬ ‫دەوەی��ە «ئ��ەوەی من له‌ ژیاندا دەمەوێت‬ ‫بیکەم‪ ،‬ئایا دەتوانم بیکەم؟ « بۆ نمونە‬ ‫من کاتێک ئارەزومە بچم بۆ سەر مانگ‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم پێوستیم ب��ە موشەکێکە ک��ە بە‬ ‫هیچ شێوەیەک بۆم دابینناکرێت‪ .‬ئەگەر‬ ‫نمونەیەکی تر بهێنینەوە‪ ،‬ئۆسکار لە‬ ‫کارەکەی خۆی زۆر ڕازی و دڵخۆشە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫کێشەیەکی هەیە کە بەیانییان زۆر ئارەزوی‬ ‫خەو دەکات‪ .‬ڕۆژێک زۆر درەنگ خەبەری‬ ‫دەبێتەوە‪ ،‬بە پەلە دەچێتەدەرەوە‪ ،‬کە‬ ‫نزیک شوێنی کارەکەی دەبێتەوە دەبێت‬ ‫بپەڕێتەوە‪ ،‬ب��ەاڵم ترافیکی پەڕینەوە‬ ‫س���ورە‪ ،‬خ���اوەن ک��ارەک��ەش ل��ەوب��ەرەوە‬ ‫چاوەڕوانییەتی‪ ،‬ئۆسکار لەبەردەم تاقی‬ ‫کردنەوەیەکدایە‪ ،‬ئایا لە سووربداو زوو‬ ‫بگاتە کارەکەی‪ ،‬یاخود بوەستێت و درەنگتر‬ ‫بگاتە کارەکەی‪ ،‬کە لەوانەیە کارەکەی لە‬ ‫دەستبدات؟ م��رۆڤ زۆر ج��ار دەکەوێتە‬ ‫ب��ەردەم ئەم دوو جۆرە هەڵبژاردنانە کە‬ ‫جۆرێک لە ئازایەتی و ئازادیی پێوستە‪.‬‬ ‫لە سەرەتای دروست بوونی فەلسەفەوە‪،‬‬ ‫فەیلەسوفان لەسەر ئ��ەوە کۆکبوون کە‬ ‫ئ��ازادی جۆرێکە لە توانای هەڵبژاردن‪.‬‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی��ش دەب��ێ��ت��ە ک��ردەی��ەک��ی‬ ‫خووپێوەگر‪ ،‬ئەم کردەییەش پێوستی بە‬ ‫هێزێکی تاکەکەسی و خودیی هەیە بۆ‬ ‫مومارەسە کردنی‪.‬‬ ‫ئەگەر پرسیارێکی سادە بکەین‪ ،‬بڵێین بۆ‬ ‫ئەوەی ئازادبین‪ ،‬دەبێت چی بکەین و چیمان‬ ‫دەوێ��ت؟ لێرەدا ه��ەردوو چییەکە بەرەو‬ ‫کردارمان دەبات بۆ دۆزینەوە‪ .‬دۆزینەوەش‬ ‫پێوستی بە گەڕانە‪ ،‬گەڕانیش پێوستی بە‬ ‫ئازایەتی و ئارەزوی گۆڕانە‪ .‬ئازادیش بە‬ ‫بێ ئەو ئ��ارەزوە زیاتر و زیاتری زانینی‬ ‫بەدەستناکەوێت‪ .‬ئ��ازادی ئەو شتە نییە‬ ‫کە ئەمڕۆ دەستمان بکەوێت و نەتوانین بۆ‬ ‫هەتاهەتایە تێیدا بژیین‪ ،‬ئازادی کردەیەکی‬ ‫بەردەوامی ڕۆژانەیە‪ ،‬ئەو کردەیەش تەنها‬ ‫بە ئارەزووی چی و چۆن و چەند دێتەدی‪.‬‬ ‫مرۆڤ بۆ ئەوەی بە ئازادی بگات‪ ،‬پێوستی‬ ‫بەوەیە دەرفەتی بۆ بڕەخسێت‪ ،‬هەروەها‬ ‫شانس و هێزی کردنیش هەبێت‪ .‬با بپرسین‬ ‫ئەمانە مانایان چییە بۆ ئ��ازادی؟ دەبێت‬ ‫ئێمە ئەوە بزانین کە ئازادی تەنها ئەوە‬ ‫نییە خۆمان ده‌مانەوێت‪ ،‬یاخود کە من‬ ‫خ��ۆم بە تەنها ئ���ارەزوی بونیم هەبێت‪،‬‬ ‫بەڵکو بەر یەککەوتنیشە لەگەڵ دەرەوەی‬ ‫خۆشماندا‪ ،‬کە پێوستی بە دەرف��ەت و‬

‫ئازادی دەبێت لە ناوەوەوی خۆت و‬ ‫لەدەرەوە وەربگیرێت‪ ،‬ئەو کاتە‬ ‫ماناکانی بەرەو کامڵبون دەچن‬ ‫هەروەها شانسیشە‪.‬‬ ‫ئازادی بەدەست نایەت تەنها بە زانین‬ ‫بۆ خۆمان نەبێت‪ ،‬بەڵکو پێوستە ئەوانی‬ ‫تریش(کۆ) لە پەیوەندیدابن بە زانین‬ ‫و ئاڵوگۆڕکردنەوە‪ .‬ئەمە دەرف��ەت��ە بۆ‬ ‫ئاڵوگۆڕکردنی زانیاری و فێربون‪ ،‬زیادبوونی‬ ‫زانینیش دەمانبات ب��ەرەو کەنارەکانی‬ ‫ئازادی‪ ،‬ئازادی دەبێت لە ناوەوەوی خۆت‬ ‫و لەدەرەوە وەربگیرێت‪ ،‬ئەو کاتە ماناکانی‬ ‫بەرەو کامڵ بون دەچن‪ ،‬دەرەوە بەو مانایەی‬ ‫ئەو جێگایەی ئێمەی لێدەژیین مرۆڤدۆستی‬ ‫تێیدا سەروەربێت‪ .‬یاساو ڕێساکانی واڵت‬ ‫جۆرێک لە سەقامگیری و هەستی ئاسودەی‬ ‫بۆ دابینکردبین‪ .‬ئازادی تەنها ئەوە نییە‬ ‫کە ئێمە تەنها خۆمان بیناسین‪ ،‬بەڵکو‬ ‫دەبێت بناسرێت‪ ،‬ناسینیشمان لەشتەکانی‬ ‫دەرەوەم���ان بۆمان دێ��ت‪ ،‬ئ��ازادی تەنها‬ ‫بیرێک نییە‪ ،‬ئازادی تۆڕێکی کۆمەاڵیەتی‬ ‫بەیەکەوە بەستراوە‪.‬‬ ‫ئەو مرۆڤانەی لە واڵتێکی هەژاردا دەژین و‬ ‫شانسی ئەوەیان نەبووە لە دەزگا ڕۆشنبیری‬ ‫و زانستییەکاندا بە پلەی بەرز فێرببن و‬ ‫بزانن‪ ،‬هەژاریی لە فێربوندا یەکسانە بە‬ ‫هەژاری لە ئازادی بەدەستهێنان‪ .‬هەر بۆیە‬ ‫لە واڵتە هەژارەکاندا ئازادی کەمترە‪ ،‬وەک‬ ‫کۆی کۆمەڵه‌کانیش کە دەرفەت تێدا کەمە‬ ‫لە تەواوی سیستەمەکەشدا ئازادی بوونی‬ ‫زۆر الوازە‪ ،‬یاخود هەر نییە‪.‬‬ ‫هەژاری و برسێتی پەیوەندی زۆریان بە‬ ‫مانای ئازادییەوە هەیە‪ ،‬کۆمەڵگەیەک هەژار‬ ‫بوو نەخۆشی و ئازار تێیدا زیاترەو بگرە‬ ‫دەرفەتی چاکبونەوەش تێیدا کەمترە‪.‬‬ ‫ڕاکردن بەدوای بژێویدا دیسانەوە دەبێتە‬ ‫کارەسات بۆ لەدەستدانی تاکە کەسی و‬ ‫نەمانی ئارەزو بۆ ئازادی‪ ،‬نەبونی جێگا و‬ ‫کەش و کەسانیی ڕۆشنبیری سەرکەوتو لە‬ ‫دامودەزگا فێرکارییەکاندا‪ ،‬دیسان دەبێتە‬ ‫کێشە بۆ دروستنەبوونی ئازادی‪.‬‬ ‫دەبێت ئەوە بزانین کە ئازادی تەنها بۆ من‬ ‫و خۆم و بۆ تۆ وخۆت هیچ کاریگەرییەکی‬ ‫ئەوتۆی نییە‪ ،‬تاوەکو نەزانین لە دامودەزگا‬ ‫کۆمەاڵییەتییەکاندا هەیە یاخود نییە‪.‬‬

‫ئ��ازادی تەنها فەنتازییایەک نییە لە‬ ‫ن��اوم��ان��دا بێت‪ ،‬بەڵکو دەب��ێ��ت هەبێت‬ ‫لەدامودەزگای فێرکاری بەهێزو کۆمەڵناس‬ ‫و سیستەمی بەرێوەبردنی پتەو خزمەتکاری‬ ‫ه��ەب��ێ��ت‪ ،‬ی��ەک��س��ان��ی و دادپ������ەروەری‬ ‫بەرقەراربێت‪ ،‬ئ��ەوەی بەدەستدەهێنرێت‬ ‫لەدەستدان و بەفیڕۆدانی ئەستەم بیت‪،‬‬ ‫ئەمانە هەموو بەیەکەوە مانا دەبەخشنە‬ ‫ئازادی‪.‬‬ ‫ئ�����ازادی‪ ،‬ت��اک��ە ک��ردەی��ەک��ە م��رۆڤ‬ ‫ل��ە ئ���اژەڵ ج��ی��ادەک��ات��ەوە‪ ،‬ه��ەر بۆیە‬ ‫لەوەتەی بیرکردنەوە هەیە هەموو یاساو‬ ‫نووسینەوەکانی بۆ ڕێکخستن و گەیشتنە‬ ‫بە ئازادیی‪ .‬ئازادی لە هەموو شتێکدا (لە‬ ‫هەڵبژاردندا‪ ،‬لە دیندا‪ ،‬لە میدیا‪ ،‬لە خوێندن‬ ‫و هەلی کار هەڵبژاردن‪ ،‬لە هاوسەرگیری و‬ ‫هاوڕێیەتی و پێکەوەبون‪..‬هەتد)‪.‬‬ ‫ل����ەم ج��ی��ه��ان��ە ن���وێ���ی���ەدا چ��ەم��ک��ی‬ ‫دیموکراتییەت بۆتە دژی ناوەرۆک و ڕۆحە‬ ‫شۆڕشگێرانەییەکەی خۆی لە دەستداوە‪،‬‬ ‫ه��ەم��ی��ش��ە س��ی��اس��ی��ی��ەک��ان ویستویانە‬ ‫خەڵک مشەخۆربکەن ب��ەوەی کە ئەوە‬ ‫دیموکراسییەتی دەوڵەت بەرقەراردەکات‪،‬‬ ‫دەبێتە دروستبوونی ئ��ازادی تاکەکەس‪،‬‬ ‫کە پێچەوانەکەی لە دنیای واقعدا تەواو‬ ‫ڕاس��ت��ە‪ .‬ئ��ەوەن��دەی دنیای کەپیتاڵست‬ ‫جیهانی ک��ردووە بە قەفەزێکی زێرین کە‬ ‫مرۆڤەکان تیایدا دەجوڵێنەوە و دەرفەتێکی‬ ‫ئ��ەوەن��دەی��ان ن��ەم��اوە ب��ۆ ب��ی��رک��ردن��ەوە‬ ‫لەو ڕێگایانەی دەیانبات ب��ەرەو ئ��ازادی‬ ‫ڕاستەقینە‪ ،‬لەبەر ئەوەی تەواوی هێزییان‬ ‫لە بەڕێوەبردنی بژێوی و کااڵی باش و باشتر‬ ‫کڕیندا بەهەدەر دەبەن‪ ،‬ئەوەندە بە دوای‬ ‫ئارەزووە مادییەکانیاندا ڕادەکەن‪ ،‬ئەوەندە‬ ‫کاتییان نەماوە بۆ گەڕان بە دوای ئازادیدا‬ ‫کە گەڕانێکە بە دوای خود دۆزینەوەدا و خۆ‬ ‫هیالککردن بۆ فێربون و فێربونی زیاتر لە‬ ‫کار و کاردانەوەیەکی بەردەوامدا‪ .‬لودڤیک‬ ‫برۆن دەڵێت» پەروەردە‪ ،‬پەروەردەکردنە‬ ‫بۆ ئازادبوون!»‪.‬‬ ‫ئەم خوگرتن بە دوای ماتریاڵدا دەبێت‬ ‫بگۆڕێت بە خوگرتن بە دوای ئ��ارەزوی‬

‫ڕاکردن بەدوای بژێویدا دیسانەوە‬ ‫دەبێتە کارەسات بۆ لەدەستدانی تاکە‬ ‫کەسی و نەمانی ئارەزو بۆ ئازادی‪،‬‬ ‫نەبونی جێگا و کەش و کەسانی‬ ‫ڕۆشنبیری سەرکەوتو لە دامودەزگا‬ ‫فێرکارییەکاندا‪ ،‬دیسان دەبێتە کێشە‬ ‫بۆ دروستنەبوونی ئازادی‬ ‫فێربوندا‪ ،‬چەندیش هێزی فێربون لە‬ ‫ناوەوەمانەوە زیادبێت‪ ،‬ئەوەندەش زیاتر‬ ‫ب��ەرەو مومارەسەکردنی زیاتری ئ��ازادی‬ ‫دەڕۆی��ن‪.‬وت��ەی��ەک هەیە دەڵێت «مرۆڤ‬ ‫گورگە بۆ م��رۆڤ‪ ».‬ئەو دوو گورگەش‬ ‫ب���ەردەوام ه��ەوڵ��دەدەن لە پەیوەندیابن‬ ‫ب��ە ی��ەک��ەوە‪ ،‬ئ��ەوەن��دەش تێکەڵ دەب��ن‬ ‫بە یەکەوە هەستدەکەیت دەتوێنەوە لە‬ ‫یەکتردا و دەڕۆن بۆ دنیایەکی تر کە‬ ‫دڵنییایی تێدایە‪ ،‬دڵنییایش بە مانای‬ ‫گەیشتن بە چیژی ئازادی‪ ،‬کە دواجار زۆر‬ ‫لەو واڵتانەی بەرەو ئازادی دەڕۆن ئازادی‬ ‫تێیدا دروستدەبێت‪ ،‬کەچی دواتر ئازادی‬ ‫دەبێتە بەرپرسیارییەت و کارێکی گرانی‬ ‫هاواڵتییان خۆیان‪.‬‬ ‫زۆربەی دەسەاڵتدارانی جیهان وتەیان‬ ‫ب��ۆ ئ���ازادی شتێک ب��ووە و ک���ردەوە و‬ ‫سیستەمی بەڕێوەبردنیان شتێکی تر‬ ‫ب��ووە‪ ،‬چونکە مومارەسەکردنی ئ��ازادی‬ ‫لە الی��ەن هاواڵتییانەوە الی ده‌س �ه‌اڵت‬ ‫بە دژە ئارەزووە دڕندانەکانیان زانیووە‪،‬‬ ‫تا ئ�ه‌وه‌ی چنگییان کەوتووە له‌ده‌ستی‬ ‫نه‌ده‌ن‪.‬مرۆڤ دەبێت بە تەواوەتی کراوە‬ ‫بێت‪ ،‬هیچ یاساو سنوورێک بۆ هەڵبژاردن‬ ‫و دۆزینەوەی فیکری و دینی و نەتەوەی‬ ‫نەبێت و هەروەها کراوە بێت بەرامبەر خۆ‬ ‫ڕزگارکردن لە دابونەریتە باوەکان‪.‬‬ ‫ئازادی و چێژی بوون بە بێ جوڵە و‬ ‫بەرییەککەوتن لەگەڵ ئەوانیتر بوونی نییە‪،‬‬ ‫بۆیە مرۆڤی ئ��ازاد دەبێت پێش هەموو‬ ‫شتێک مرۆڤێکی خاوەن ئیرادە و هێزی‬ ‫جواڵن بێت‪ ،‬بڕوای تەواوی بەوە هەبێت‬ ‫کە ئ��ەوەی هەوڵی بۆ دەدات و دەستی‬ ‫دەکەوێت بە تەنها بۆخۆی نییە بەڵکو‬

‫بۆ ئەوانی تریشە‪ .‬گەورەتریین هەڵەی‬ ‫مرۆڤیش ئەوەیە بترسێت لەوەی بتوانێت‬ ‫شتێک بکات و جوڵەیەکی نوێ بەرهەم‬ ‫بهێنێت‪..‬‬ ‫بە هەڵە تێگەیشتن لە ئازادی گەورەترین‬ ‫زیانە لە ئازادی خۆی و ڕێگرتنە لە ئازاد‬ ‫بوونیش‪ ،‬لە پشت بەدەستهێنانی هەر‬ ‫ئازادییەکەوە دەبێت بیرێکی هۆشمەندانە‬ ‫هەبێت‪ ،‬یەک بۆ لەدەستنەدانی ئەوەی‬ ‫دەست کەوتووە‪ ،‬دوو بۆ توانای بەردەوامی‬ ‫زیندویەتی و چێژ لە ئ���ازادی‪ .‬دەبێت‬ ‫بزانین لە گرنگی (چی) مان دەوێ��ت و‬ ‫(چۆن) کاری بۆ دەکەین و دەگەین بە‬ ‫(چ��ی)‪ ،‬دڵنییابین ل��ەوەی بە بێ هێزی‬ ‫بیرکردنەوە و ئیرادەی(کردن) ناگەین بە‬ ‫هیچ دەرەنجامێک‪ ،‬چونکە ئازادبوون لە‬ ‫سەرەتاوە پەیوەندی بە(من)ەوە هەیە‬ ‫بەبێ ئەو منە ئازادیش وەهمێکە بە مانا‬ ‫گەورەکی و بۆ دەرەوەی من‪.‬‬ ‫ئ��ەو جیاوازییەی ئ��ازادب��وون��ی مرۆڤ‬ ‫لە ئ��ازادی ئ��اژاڵ جییادەکاتەوە ئەوەیە‬ ‫کە م��رۆڤ نابێت ئ��ەوە بکات کە خۆی‬ ‫دەیەوێت‪ ،‬بەڵکو دەبێت بەئاگابێت لەوەی‬ ‫کە ئازادی دواجار تەنها بۆ خۆی نییە‪،‬‬ ‫بەڵکو بۆ ئەوانی تریشە‪ ،‬کە پەیوەندی‬ ‫هێزی بەریەککەوتن بنچینەیەتی و دەبێت‬ ‫هەبێت‪ .‬ئ���ازادی ئەگەر بۆ ئ��ەوە بێت‬ ‫کارەکانت تەنها بۆ خۆت بێت‪ ،‬بێگوێدانە‬ ‫ئەوانی تر لەوانەیە ببێتە جۆرێک لە‬ ‫بەربرایەتی و دواج��اری��ش کەسێکی نا‬ ‫تەندروست بۆ چواردەورەکەت و کۆمەڵگە‪،‬‬ ‫کە بۆخۆی ئەم چەمکی پەیوەستبوونە‬ ‫لە ئازادیدا کێشەیەکی گەورەیە و زۆر‬ ‫کەس بە هەڵە تێگەیشتووە و مومارەسەی‬

‫ئازادی دەکات‪.‬‬ ‫مرۆڤ بۆ ئەوەی ئازادبێت‪ ،‬پێوستی بە‬ ‫بۆشاییەک هەیە تییایدا خۆی هەڵدات‪،‬‬ ‫ه��ەروەک ئ��ەوەی سەماکەرێکی بالیە بۆ‬ ‫تەنها ساتێک بێت بیەوێت بفڕێ‪ ،‬کە ئەم‬ ‫کارەی پێوستی بە هێزێک هەیە گوژمێک‬ ‫بۆ بەرزبونەوە‪ ،‬بەاڵم دواج��ار تەنها بۆ‬ ‫ساتێکە و مە‌حکومە بۆ کەوتنەوە سەر‬ ‫زەوی‪ .‬لێرەدا ئەوەمان پێدەڵێت کە ‪:‬‬ ‫‪ -١‬نابێت چ���اوەڕێ بین ئ���ازادی لە‬ ‫دەرەوە پێمان ببەخشرێت‪ ،‬بەڵکو دەبێت‬ ‫لە پێشدا خۆمان توانای قبوڵکردنیمان‬ ‫هەبێت و بتوانین بەرزبینەوە‪.‬‬ ‫‪ -٢‬مرۆڤ دەبێت بزانێت کە مەحکومە‬ ‫بە ڕێساکانی سروشتەوە‪ ،‬مرۆڤ ناتوانێت‬ ‫ب���ەردەوام بفڕێت‪ ،‬بەڵکو مەحکومە بە‬ ‫کەوتنەخوارەوە‪ ،‬لێرەدا گرنگی مرۆڤ‬ ‫بۆ گەێشتن بە ئازادی بەردەوامییەتی لە‬ ‫خۆهەڵدان‪ ،‬ئەگەرچی بە تەواوەتی بە‬ ‫ئاگایە لە مەحکومیەتی کەوتنەخوارەوەی‪،‬‬ ‫گرنگییەکەی م��رۆڤ لە توانا و هێزی‬ ‫بەردەوامیدایە‪.‬‬ ‫ئ���ازادب���وون‪ ،‬ج��ۆرێ��ک نییە ل��ە بە‬ ‫سوپەرمان بوون‪ ،‬بەڵکو تەنها لەو ساتەدا‬ ‫سوپەرمانیت کە دەگەیتە ساتی بەخشینی‬ ‫چاکە بە دەرەوەی خۆت‪ ،‬دواتر دەبیتەوە‬ ‫ب��ەو مرۆڤە س��ادە و خۆماندوکەرە بۆ‬ ‫نوێبونەوەو چاکەی تر و خۆئامادەکردن‬ ‫ب��ۆ ب��ەردەوام��ی��ی ئ���ازادب���وون‪ ،‬چونکە‬ ‫بەردەوامی خۆ بەسوپەرمانزان و کەسی‬ ‫ڕزگارکەر‪ ،‬دەبێتە کەسێک سەرتاپا بە‬ ‫کۆمەڵێک بەرپرسیارێتی و خۆبستنەوە بە‬ ‫بەڵێنەکانتەوە‪ ،‬کە دواجار خۆت دەبیتە‬ ‫دروستکەری زیندانی خ��ۆت‪ .‬هەربۆیە‬ ‫مرۆڤێکی سادە وساکار زۆرج��ار هەست‬ ‫بە ئازادی زیاتردەکات لە چواردەورەکەی‬ ‫وەک لە مرۆڤێکی ناسراو‪.‬‬ ‫یاسای سروشت بۆخۆی جۆرێک لە‬ ‫دۆگمابونی ئازادی تێدایە بۆ مرۆڤ‪ ،‬کە‬ ‫پێکهاتە و هێزی مرۆڤی سنوردارکردووە‬ ‫لە نەهێشتنی ئازار و تێکچونی دەرونی و‬ ‫بایەلۆجی وەک مادە‪ ،‬زۆرجاریش هەڵهاتن‬ ‫لێی دەبێتە کارێکی مە‌حاڵ‪.‬‬ ‫گرنگترین هێزی م��رۆڤ ئ��ەوەی��ە کە‬ ‫توانای گەڕانی هەیە بە دوای ئازادیدا‪،‬‬ ‫ئەو گەرانەش دەیگەیەنێت بە توانای‬ ‫بریاردان دوای بریاریش جواڵندنی شتەکان‬ ‫و ئاراستە کردنیان‪ ،‬ئاراستەیان بە الی‬ ‫چ��ەپ��دا ی��ان ڕاس���ت‪ ،‬ئ��ەم ب��ڕی��اردان��ەش‬ ‫هەڵبژاردنە‪ ،‬هەموو هەڵبژاردنێکیش لە‬ ‫خودەوە دەبێتە جۆرێک لە هەڵبژاردنێکی‬ ‫ئازاد و ئازاد بوون‪.‬‬ ‫مرۆڤی ئازاد ئەو مرۆڤەیە کە بەردەوام‬ ‫هەست بە نامۆبوون دەکات‪ ،‬هەست بەوە‬ ‫دەکات کە دابچرانێک هەیە لە نێوان خۆی‬ ‫و ئازادیدا‪ ،‬ئەو نامۆبونەشی دەیگەیەنێت‬ ‫بە پرسیار لە بوونی‪ ،‬ئەو پرسیارانەی‬ ‫ب���ەرەو ک���رداری���ان دەب����ات‪ ،‬ک���ردار بۆ‬ ‫هەڵوەشاندنەوەی بنەما داسەپێنراوەکان‬ ‫و دروستکردنی بنەمای نوێ کە لە خۆیدا‬ ‫هەڵگری هەڵوەشاندنەوەی خۆی هەبێت لە‬ ‫کاتێکی تر و داهاتوویەکی تردا‪.‬‬ ‫ئازادی تەنها کردەیەکە کە پێوستە مرۆڤ‬ ‫ئالودەی بێت‪ ،‬کردەیەکی مانیفێستییە‬ ‫پێوستی بە تێکشکان و نوێبونەوە هەیە‪،‬‬ ‫تەنانەت دەبێت ئەوەنە بەرپرسیاربیت‬ ‫ئ���ەگ���ەر پ��ێ��وس��ت ب���وو قییامەتیش‬ ‫بەرپابکەیت‪ .‬ئازادی چۆن پێوستی بە (نا)‬ ‫هەیە ئەوەندەش دەبێت‌هێزی بۆ (بەڵێ)‬ ‫هەبێت‪ .‬ئازادی کاتێک دەگات بە مانای‬ ‫خۆی‪ ،‬کە توانای تێکشکانی ئەو شتانەی‬ ‫هەبێت کە پێیگەیشتووە‪ .‬لەدنیای نوێدا‬ ‫هەمیشە لە ژێر چەتری دیموکراتیدا ئازادی‬ ‫بە م��رۆڤ دەفرۆشرێتەوە‪ ،‬وەک ئەوەی‬ ‫ئ��ازادی و دیموکراتییەت هاوتای یەکبن‪،‬‬ ‫ئەمە درۆیەکی قێزەونە کە دیموکراتی‬ ‫بە تەواوەتی کردووە بە دژە ئازادی ولە‬ ‫ماناکانی دیموکراتی دابڕیووە‪.‬‬ ‫ئ��ازادی کاتێک دەبێتە ژی��ان‪ ،‬کە بە‬ ‫دواچونی ببێتە خەمێکی ڕۆژان��ە‪ .‬ئازادی‬ ‫دینێکە کە جێگای هەموو دینەکانی تری‬ ‫گرتووتەوە لە دنیای ئەمڕۆماندا‪ ،‬ئازادی‬ ‫دینی سەردەمە‪.‬‬

‫‪7‬‬

‫ذمارة (‪ )196‬دوشةممة ‪2014/4/21‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫من و ئه‌وانی تر!‬

‫كلیله‌كانی كه‌لتور‪:‬‬

‫ئابووری‪Economy ،‬‬ ‫نوسینی ‪:‬شارا تاهیر‬ ‫سایكۆلۆژیای فێمینه!‬

‫گیپسن گراهام‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬بڕوا عه‌الدین‬ ‫(‪-2‬ـ ‪)2‬‬ ‫م��ای��ه‌ی س �ه‌رس��وڕم��ان �ه‌ ك ‌ه‬ ‫ئاساییكردنه‌وه‌یه‌كی ت �ه‌واوی‬ ‫ئابووری له‌ گوتاری گشتی وه‌و‬ ‫چه‌ند ده‌یه‌ی دواییدا ته‌واو كۆكه‌‬ ‫له‌گه‌ڵ گلۆبالیزم و به‌به‌رده‌وامی‬ ‫وریاكردنه‌وه‌یه‌مان ل �ه‌وه‌ی كه‌‬ ‫سه‌ربه‌خۆیی ئابووری نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫و ئه‌گه‌ری به‌رێوه‌بردنی به‌ره‌و‬ ‫بچوكبوونه‌وه‌ و نه‌مان ده‌چن‪.‬‬ ‫له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌و گوێزانه‌وه‌یه‌‬ ‫ل �ه‌ تێگه‌یشتن ب��ۆ ئ��اب��ووری‌‬ ‫وه‌ك شتێك ك�ه‌ ده‌ك��رێ��ت له‌‬ ‫الی���ه‌ن (گ���ه‌ل‪ ،‬ده‌وڵ���ه‌ت یان‬ ‫سنوقی بانكی نێوده‌وڵه‌تی)‬ ‫ه‌وه‌ كۆنترۆڵبكرێت بۆ شتێك‬ ‫كه‌ جڵه‌وی كۆمه‌ڵگه‌ی كردوه‌‬ ‫و فه‌رمانڕه‌وایه‌تیی ده‌ك��ات‪،‬‬ ‫ه��ێ��ن��ده‌ی ت��ر ئ���ه‌و ف��ان��ت��ازی��ا‬ ‫سیاسیه‌ی له‌ناوبرد و بوو به‌‬ ‫فاكتێكی بابه‌تییانه‌‪ .‬له‌م دۆخه‌‬ ‫(ئاساییكراوه‌یه‌شدا) زاراوه‌ی‬ ‫ئابووری دیسان گه‌ڕێنرایه‌وه‌‬ ‫بۆ ئه‌و مانا الهوتییه‌ی كه‌ له‬ ‫ناوه‌ڕاستی ‌سه‌ده‌ی حه‌ڤده‌یه‌مدا‬ ‫هه‌یبوو‪ :‬وات �ه‌ ئ��اب��ووری وه‌ك‬ ‫فه‌رمانڕه‌وایه‌تیه‌كی‬ ‫میتۆدی‬ ‫یه‌زدانیی بۆ جیهان! به‌ پێی‬ ‫وت�ه‌ك��ان��ی (دۆن��اڵ��د ه��ۆرن��ێ)‪:‬‬ ‫« (میلله‌تی واق��ی��ع��ی) به‌و‬ ‫ش��ێ��وه‌ی��ه‌ی‌ ل��ه‌ ك��ۆم �ه‌ڵ��گ �ه‌دا‬ ‫به‌رجه‌سته‌ ده‌بێت تێكه‌ڵ به‌‬ ‫ئه‌بستراكتێك ب��ووه‌ كه‌ ناوی‬ ‫(ئابووری) یه‌ و وه‌ك هێزێك‬ ‫له‌ خۆمان به‌رزتر و پایه‌دارتر‪،‬‬ ‫به‌ هه‌موومان خزمه‌تی ده‌كه‌ین‪،‬‬ ‫ت�ه‌ن��ان�ه‌ت سیاسیه‌كانیش وا‬

‫باسی دوا ژم��اره‌ك��ان ده‌ك �ه‌ن‬ ‫وه‌ك ئه‌وه‌ی جادوی ئه‌فسوناوی‬ ‫بن» (‪.)5 :2002 ,Horne‬‬ ‫پێویسته‌ ل �ه‌ب �ه‌ر ڕۆشنایی‬ ‫بااڵده‌ستیی به‌رده‌وامی دۆگمی‬ ‫ئ��اب��ووری��ی لیبراڵیزمی نوێ‬ ‫به‌سه‌ر سیاسه‌تدا سه‌یری ئه‌م‬ ‫پ��رۆس�ه‌ی (ئاساییكردنه‌وه ‌ـ‬ ‫ب�ه‌ی�ه‌زدان��ك��ردن�ه‌) ی ئ��اب��ووری‬ ‫ب��ك��رێ��ت؛ پ���رۆس���ه‌ی���ه‌ك كه‌‬ ‫سه‌ره‌تاكانی ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ‬ ‫ڕۆژگاری ‌تاتچه‌ر و ڕیگان‪ .‬ئه‌مه‌‬ ‫جگه‌ له‌وه‌ی كه‌ ڕه‌تكردنه‌وه‌ی‬ ‫ه����ه‌ر ده‌س���ت���ێ���وه‌ردان���ێ���ك���ی‬ ‫ئابورییانه‌ (جا كینزییانه‌ بێت‪،‬‬ ‫دیموكراسی ـ كۆمه‌اڵیه‌تی بێت‬ ‫یان خزمه‌تگوزاریانه‌) ده‌بێته‌‬ ‫مایه‌ی ئیفلیجكردنی پرۆسه‌كانی‬ ‫ب���ازاڕی ئ��ازاد و ئه‌مه‌یش بۆ‬ ‫خۆی له‌ پرۆگرامی لیبرالیزمی‬ ‫ن��وێ��دا شتێكی س �ه‌ن��ت��راڵ و‬ ‫ج��ه‌وه��ه‌ری��ی��ه‌‪ .‬ل���ه‌ جیهانی‬ ‫ئایدیۆلۆژییشدا كه‌ توندڕه‌وانه‌‬ ‫ده‌خ���وازێ���ت ك��ۆت��وپ��ێ��وه‌ن��ده‌‬ ‫ئ��اب��ووری��ی �ه‌ ن �ه‌ت �ه‌وه‌ی��ی �ه‌ك��ان‬ ‫نه‌هێڵێت‪ ،‬ب��ازاڕ و ئابووریی‬ ‫هێند تێكه‌ڵ و ئاوێته‌ی یه‌ك‬ ‫بوون كه‌ ئیدی جوێكردنه‌وه‌یان‬ ‫له‌یه‌ك ئه‌سته‌مه‌ و بوون به‌یه‌ك‬ ‫شت‪ .‬هه‌ر بۆیه‌ كاتێك ده‌ڵێن‬ ‫ده‌بێت ئابووریه‌كه‌مان كاراتر‬ ‫بێت بۆ ئه‌وه‌ی خۆمان و ئه‌ویش‬ ‫بمێننه‌وه‌‪ ،‬ئه‌و په‌یامه‌ مانای‬ ‫وایه‌ كه‌ ده‌بێت بازاڕه‌كان زیاتر‬ ‫له‌ كۆتوپه‌یوه‌ندی سیستماتیك‬ ‫و ڕێكخه‌رانه‌ ده‌ربچن و ئازادتر‬ ‫بن (واته‌ له‌و ده‌ستێوه‌ردانانه‌‬ ‫ڕزگاریان بێت كه‌ پێشتر وه‌ك‬ ‫كۆنترۆڵكردن‬ ‫میكانیزمه‌كانی‬ ‫به‌سه‌ر ئابووریه‌ گه‌وره‌كاندا‬ ‫ده‌بینران)‪ .‬دواب�ه‌دوای ئه‌مه‌ش‬ ‫ئ��ی��دی رۆژن��ام��ه‌گ��ه‌ری دارای��ی‬

‫ده‌بێته‌ ده‌ن��گ��ی ئ��اب��ووری ب ‌ه‬ ‫پۆشاكه‌ نوێیه‌كه‌یه‌وه‌ له‌ بازاڕدا‬ ‫(ب��ه‌ب��ێ ئ����ه‌وه‌ی ب���ۆی گرنگ‬ ‫بێت گوزارشت بێت‌ له‌ ده‌نگی‬ ‫زه‌وی���وزار و ك��ااڵ‪ ،‬له‌ سامانی‬ ‫گ��ل��دراوه‌‪ ،‬دراو ی��ان ب���ازاڕی‬ ‫ئ��اب��ووری خ���ۆی)‪ .‬ل��ه‌و پانزه‬ ‫ساڵه‌ی دواییشدا بینیمان كه‌‬ ‫به‌رنامه‌كانی هه‌واڵی رۆژان�ه‌ی‬ ‫تیڤیه‌كان ب �ه‌ ب���ه‌رده‌وام���ی و‬ ‫له‌پاڵ هه‌واڵه‌كانی كه‌شوهه‌وادا‪،‬‬ ‫بایه‌خ به‌ ڕوماڵكردنی بازاڕه‌كان‬ ‫ده‌ده‌ن‪ ،‬ئه‌مه‌ش خۆی به‌ڵگه‌یه‌‬ ‫بۆ ئ��ه‌وه‌ی كه‌ له‌سه‌ر ئاستی‬ ‫میللی‪ ،‬ج��ۆرێ��ك ل�ه‌ ملكه‌چی‬ ‫بۆ ئابووری له‌ ئارادایه‌‪ ،‬وه‌ك‬ ‫ئ �ه‌وه‌ی له‌ ژم��اره‌ك��ان‪ ،‬جاسوه‌‬ ‫ده‌یبینین‬ ‫ئه‌فسوناویه‌كاندا‬ ‫كه‌ هه‌ر هه‌موویان ئاماژه‌ن بۆ‬ ‫ته‌ندروستی یان نه‌خۆشی زۆر‬ ‫تایبه‌تی‪.‬‬ ‫ل��ه ك��ای�ه‌ی ئه‌كادیمییشدا‌‬ ‫ئابووریی كالسیزمی نوێ په‌ره‌ی‬ ‫سه‌ند و له‌ تێڕوانینیدا بۆ هه‌موو‬ ‫دیارده‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ پشتگیری‬ ‫له‌ پ��ڕۆژه‌ی كۆڵۆنیالی كرد‪،‬‬ ‫هه‌ر له‌ ئاگابوون له‌ مناڵه‌وه‌‬ ‫بیگره‌ تا ب��وون به‌ ئه‌ندام له‌‬ ‫ڕێكخستنه‌ خۆبه‌خشه‌كان‪ ،‬تا‬ ‫ده‌گ��ات به‌ كایه‌كانی فێربوون‬ ‫و تاوانكاریی (واته‌ مه‌سه‌له‌كه‌‬ ‫به‌ته‌نها په‌یوه‌ستی ئه‌و ڕه‌فتاره‌‬ ‫نه‌بوو كه‌ تایبه‌ته‌ به‌ ب��ازاڕ)‬ ‫هه‌موو ئه‌مانه‌ش له‌به‌ر ڕۆشنایی‬ ‫گه‌مه‌كانی ژمێریاری ئابووریی‬ ‫ه��زری تاكه‌كه‌سدا‪ .‬دواتریش‬ ‫ب���ه‌ پ��اڵ��پ��ش��ت��ی ك��ۆم�ه‌ك��ێ��ك��ی‬ ‫به‌هێزی حكومه‌ت‪ ،‬ئابووریناسه‌‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌یان‬ ‫ئه‌كادیمیه‌كان‬ ‫ك��ورت��ك��رده‌وه‌ ب��ۆ سه‌رمایه‌ی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬سه‌رمایه‌ی مرۆیی‪،‬‬ ‫سه‌رمایه‌ی زانیاری و ‪ ...‬هتد‪،‬‬

‫وه‌ك ب��ون��ی��ادی��ش‪ ،‬ئ��اب��ووری‬ ‫كورتكرایه‌وه‌ بۆ بازاڕ‪ ،‬بازاڕێك‬ ‫كه‌ وه‌ك شێوازێك له‌ ژمێریاری‬ ‫و به‌ڕێوه‌بردن به‌سه‌ر هه‌موو‬ ‫شێوه‌ كارلێككردنه‌ مرۆییه‌كاندا‬ ‫زاڵبوو‪.‬‬ ‫ل��ه‌ ك��ۆت��ای��ی�ه‌ك��ی ت���ری ئ�ه‌و‬ ‫زن��ج��ی��ره‌ ئ��ه‌ك��ادی��م��ی��ه‌دا‪ ،‬له‌‬ ‫ن��او توێژینه‌وه‌ كه‌لتوریی و‬ ‫مرۆییه‌كاندا زمانی ئابووری‬ ‫به‌ شێوه‌یه‌كی ته‌واو جیاوازتر‬ ‫زاڵبوو‪ .‬هه‌ر بۆیه‌ له‌ بواره‌كانی‬ ‫نمایش و گوتار و بیری پۆست‬ ‫بونیادگه‌رییدا بایه‌خێكی به‌رباڵو‬ ‫و پچڕپچڕمان‌ ب�ه‌ ئابوورییه‌‬ ‫ج��ی��اوازه‌ك��ان��ی م��ان��ا بینی‪.‬‬ ‫كاتێك تیۆریسته‌كانی بواری‬ ‫سۆسیۆلۆژیا ڕه‌ت��ی��ان��ك��رده‌وه‌‬ ‫مل بۆ بونیادێكی داخ��راو یان‬ ‫ئابووریه‌كی گه‌مارۆدراو بده‌ن‬ ‫ك�ه‌ تیایدا مانا ده‌پ��ارێ��زرێ��ت‬ ‫و خ��ول��ده‌خ��وات و سه‌رله‌نوێ‬ ‫پاشان‬ ‫به‌رهه‌مده‌هێنرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌رجه‌سته‌ده‌كرێته‌وه‌‪ ،‬له‌جیاتی‬ ‫ئه‌وه‌ بایه‌خیان ده‌دا به‌ نوسین‬ ‫ل��ه‌ چ���وارچ���ێ���وه‌ی ئ��اب��ووری‬ ‫مانایه‌كی گشتییدا كه‌ تیایدا‬ ‫مانا ت��ازاه‌ك��ان له‌دایكده‌بن و‬ ‫هه‌ڵسه‌نگاندنیان بۆ ده‌كرێت‪.‬‬ ‫‌دوا پڕۆسه‌ی نه‌شونماكردنی‬ ‫ئ��اب��ووری له‌ گ��وت��اری گشتیدا‬ ‫هه‌نگاوێكی گرنگ و به‌پیت بوو‪،‬‬ ‫ت��وان��ی وێ��ن�ه‌ی پاكبوونه‌وه‌ی‬ ‫ئ��ه‌و ی�ه‌ق��ی��ن�ه‌م��ان ب��ۆ بگرێت‬ ‫ك�ه‌ ل�ه‌ شیكاری فه‌لسه‌فی و‬ ‫سۆسیۆلۆژییدا به‌ ئاسایشی‬ ‫مانا گه‌مارۆ درابوو‪ .‬له‌كاتێكدا‬ ‫ك�ه‌ زۆر خێرا ئ��اب��ووری وه‌ك‬ ‫چێژ و ڕاب��واردن په‌راوێزخرا‪،‬‬ ‫ئیدی به‌رده‌وام و تا ئێستایش‬ ‫هه‌ر گوێمان لێ ده‌بێت باسی‬ ‫ئابووری كۆمه‌اڵیه‌تی و گروپ‬

‫و ئابووری سه‌وز یان ئابووری‬ ‫پشتگیریكراو ده‌ك��رێ��ت‪ ،‬كه‌‬ ‫ل�ه‌ ن��اوی��ان��دا ب��ازاڕ به‌هایه‌كی‬ ‫ئ��اب��ووری ده‌ب��ێ��ت و دوچ��اری‬ ‫به‌ره‌نگاری دێت‪ .‬به‌و دیویشدا‪،‬‬ ‫بنچینه‌ ب��ون��ی��ادی�ه‌ ب��اوه‌ك �ه‌ی‬ ‫نمایشكردنیش ه�ه‌ر له‌ الیه‌ن‬ ‫ئ��اب��ووری�ه‌ هه‌مه‌ڕه‌نگه‌كانه‌وه‬ ‫ت �ه‌واوده‌ك��رێ��ت (‪g ibson‬‬ ‫‪‌.)1996 ،graham‬‬ ‫هه‌موو ئه‌م داهێنانانه‌ هه‌وڵدان‬ ‫ب���وون ب��ۆ ب �ه‌رف��راوان��ك��ردن��ی‬ ‫سنوره‌كانی ئابووری تا هه‌موو‬ ‫ئ��ه‌و شتانه‌ بگرێته‌ خ��ۆ كه‌‬ ‫لێیان بێبه‌ریه‪ :‬له‌ به‌ڕێوه‌بردنی‬ ‫م���اڵ���ه‌وه‌ ب��ی��گ��ره‌ ب��ۆ ك �ه‌رت �ه‌‬ ‫خۆبه‌خش و كۆگه‌لییه‌كان‪ ،‬بۆ‬ ‫ده‌زگ��ا ناسه‌رمایه‌دارییه‌كان‪،‬‬ ‫ت��ا ده‌گ����ات ب��ه‌ ه��ه‌م��وو ئ �ه‌و‬ ‫فه‌رمان و حوكمه‌ ئاكاریانه‌ی‬ ‫په‌یوه‌ستی پاشه‌ڕۆژ و ژینگه‌‬ ‫و دادپه‌روه‌ریی كۆمه‌اڵیه‌تیین‪.‬‬ ‫هه‌موو ئه‌م هه‌واڵنه‌یش بۆ ئه‌وه‌‬ ‫بوون كه‌ ئابووری ڕزگاربكه‌ن‬ ‫ل���ه‌وه‌ی به‌ته‌نها ل �ه‌ ب���ازاڕدا‬ ‫كورتبكرێته‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ڕه‌نگه‌‬ ‫بۆ ئ �ه‌وه‌ش بێت كه‌ دووپاتی‬ ‫بكه‌نه‌وه‌ و بڵێن دواجار ئابووری‬ ‫تاكه‌ شتێكه‌ كه‌ ئێمه‌ی لێ در‬ ‫‌‬ ‫وستد ه‌بین‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬ ‫س��ه‌رچ��اوه‌‪ :‬گ��ون��ی بینیت‪،‬‬ ‫ل��وران��س غرونسبیرغ‪ ،‬میغان‬ ‫م��وری��س‪ ،‬مفاتیح اصطالحية‬ ‫ج���دي���دة‪ ،‬معجم مصطلحات‬ ‫الثقافة والمجتمع‪ .‬وه‌رگێڕانی‪:‬‬ ‫سعید الغانمی‪ .‬باڵوكراوه‌كانی‪:‬‬ ‫المنظمة العربیە للترجمە‪.‬‬ ‫چاپی یه‌كه‌م‪ ،‬به‌یروت ‪،2010‬‬ ‫الپه‌ڕه‌كانی‌ ‪ 111‬ـ ‪.114‬‬

‫‌وه‌ك پێشتر باسمان كرد‪ ،‬كاریگه‌ریه‌كانی فرۆید ل ‌ه سه‌ر تیۆره‌ی‬ ‫ڕه‌گه‌زی نێر و مێ تا قۆناغێكی دررێژی مێژوویی به‌رده‌وام ده‌بێت‪.‬‬ ‫هه‌ژمون���ی ئه‌م وێنه‌‌ فرۆیدیه‌ ب���ۆ ژن وه‌ك بونه‌وه‌رێكی كه‌موكورت‬ ‫تیۆریس���ته‌كان ده‌كات ب ‌ه دوو به‌ره‌ی جیاوازه‌وه‌‪ :‬به‌ره‌ی یه‌كه‌میا ‌ن‬ ‫‌یه قبوڵی ده‌كه‌ن‪ ،‬لێ به‌ره‌ی‬ ‫بۆچوونه‌ك���ه‌ی فرۆید وه‌ك خۆی ك ‌ه هه ‌‌‬ ‫دووه‌م زۆر ب���ه‌ توندی ڕه‌خن���ه‌ی ده‌كات‪ .‬دیارترین ده‌نگێك كه ل ‌ه‬ ‫به‌ره‌ی دووه‌مدا‌و له‌و كاته‌دا ڕه‌خنه‌ ‌ی بۆچوونه‌كانی فرۆید ده‌رباره‌ ‌ی‬ ‫نێر و مێ ده‌كات‪ ،‬ژن ‌ه ده‌رونش���یكاریی ئه‌مریكی به‌ ڕه‌گه‌ز ئه‌ڵمان ‌ی‬ ‫(كارین هۆرنای) ه‪.‬‬ ‫ئه‌م خانمه‌ س���ه‌ر به‌و بزاوته‌ ‌ی ده‌رونشیكاریی كۆمه‌اڵیه‌تیه‌ كه‌ ب ‌ه‬ ‫(فرۆیدیزمی نوێ) ده‌ناسرێت ‌و پتر جه‌ختده‌كات ‌ه‌سه‌ر كاریگه‌ری و‬ ‫ڕۆڵی كه‌لتور و فاكته‌ر‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان له‌ دروس���تبوونی كه‌سێتی‬ ‫مرۆڤ���دا‪ ،‬وه‌كچۆن باس له‌ ڕۆڵ���ی كه‌لتوریش بۆ وێنای ژن ده‌كات‪،‬‬ ‫ب���ه‌و مانایه‌ی كه‌ وێنا و ڕۆڵی ژن ل��� ‌ه كه‌لتورێكه‌و‌ه بۆ كه‌لتورێكی‬ ‫ت���ر‌ ده‌گۆڕێ���ت‪ .‬هۆرنای به‌یه‌كه‌می���ن ژن داده‌نرێ���ت كه‌ باس ل ‌ه‬ ‫سایكۆلۆژیای مێین ‌ه ده‌كات و یه‌كه‌م نوسینی له‌م بواره‌دا له‌ساڵی‬ ‫(‪ )1922‬دا باڵوكرده‌وه‌‪.‬‬ ‫دوو گرنگتری���ن خاڵی س���ه‌ره‌كی ره‌خنه‌كه‌ی‌ هۆرن���ای ل ‌ه فرۆید‬ ‫ده‌رب���اره‌ی چه‌مكه‌كانی (گرێ ئۆدیب) و‌ ئیره‌یی ژنن له‌ یینی پیاو‬ ‫(‪.)Penis Envy‬‬ ‫ت ل ‌ه نێوان‬ ‫هۆرناییش وه‌ك فرۆید باوه‌ڕی به‌ بوونی كێش���ه‌و گرف ‌‬ ‫من���اڵ و دای���ك و باوكیدا هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م وه‌ك فرۆید كێش���ه‌كان‬ ‫نا‌گه‌ڕێنێته‌وه‌ بۆ س���ێكس‪ .‬به‌ مانایه‌كی تر‪ ،‬گه‌ر چه‌مكی س���ێكس‬ ‫ل���ه‌ گرێی ئۆدی���پ البه‌رین ئ���ه‌وا هۆرنای ئه‌م حاڵه‌ت���ه‌ به‌ گرفتی‬ ‫پشتبه‌س���تنی مناڵ به‌ دایك و باوكی له‌ هه‌مان كاتیشدا ڕق و كین ‌ه‬ ‫لێی���ان‪ ،‬ده‌بینێت‪ .‬مامه‌ڵ ‌ه و ره‌فتاری دای���ك و باوك ده‌بێته‌ هۆی‬ ‫ئه‌وه‌ی كه‌ مناڵ هه‌س���ت به‌ نائارام���ی و نادڵنیایی بكات و ئه‌مه‌ش‬ ‫بۆ خۆی ده‌بێته‌ دروس���تبوونی ڕق و كینه‌ی س���ه‌ره‌تایی(‪Basic‬‬ ‫‪ .)Hostility‬ب���ه‌اڵم س���ه‌رباری بوون���ی ئ���ه‌و ڕق و كینه‌یه‌یش‪،‬‬ ‫مناڵ هه‌ر پێویس���تی به‌ دایك و باوكیه‌تی و ناچاریش���ه‌ پش���تیان‬ ‫پێببه‌س���تێت‪ ،‬هه‌ر بۆیه‌ ئه‌و ڕق و كینه‌ی���ه‌ ده‌چه‌پێنێت و له‌ ناو‬ ‫خۆی���دا خه‌فه‌ی ده‌كات و ناتوانێت ده‌ریببڕێ���ت‪ .‬به‌و پێیه‌یش ئه‌م‬ ‫هوروژم���ی ڕق و كینه‌ی��� ‌ه ده‌بێته‌ هۆی دروس���تبوونی نیگه‌رانی ل ‌ه‬ ‫مناڵدا‪ .‬ئه‌م ده‌ره‌‌نجامه‌ی هۆرنای هه‌مان پرۆسه‌ی گرێی ئۆدیپ ‌ه ك ‌ه‬ ‫فرۆید باس���ی لێوه‌ ده‌كات‪ ،‬وات ‌ه خۆشه‌ویستی و په‌رۆشی مناڵ بۆ‬ ‫الیه‌ك و ڕق و ئیره‌یش���ی له الكه‌‌ی تریان‪ .‬ب ‌ه ڕای هۆرنای هه‌ستی‬ ‫ئۆدیپی مناڵ په‌یوه‌ندی به‌ سێكس و هۆكاری بایۆلۆژیه‌و‌ه نیه‌‪ ،‬وه‌ك‬ ‫چۆن‌ یونیڤێرس���اڵیش نیه‌‪ ،‬به‌ڵكو له‌ گرفت���ی نیرۆتیكی په‌یوه‌ندی‬ ‫نێوان مناڵ به‌ دایك و باوكیه‌وه س���ه‌رچاو‌ه ده‌گرێت‪ .‬ب ‌ه مانایه‌كی‬ ‫تر‪ ،‬ئه‌م هه‌ستانه‌ له‌ كاتێكدا دروست ده‌بن و خۆیان نمایش ده‌كه‌ن‬ ‫كه‌ دایك و باوكه‌كه‌ نه‌توانن ژینگه‌یه‌كی ل ‌ه بار بۆ مناڵه‌كه‌یان دابین‬ ‫بكه‌ن كه‌ تیایدا هه‌ست ب ‌ه ئارامی و دڵنیایی بكات‪.‬‬ ‫هۆرن���ای ب��� ‌ه ش���ێوه‌یه‌كی ڕادیكااڵن ‌ه ڕه‌خنه‌ی ل���ه‌ تێزی فرۆید‬ ‫س���ه‌باره‌ت ب ‌ه ئیره‌یی ژن له (یین) ی پی���او ده‌گرێت‪ .‬ئه‌و پێوای ‌ه‬ ‫‌به‌ڵگه‌كانی فرۆید له‌س���ه‌ر ئه‌م تێ���زه‌ نیوه‌ناچڵن و ئه‌و ژنانه‌ی ئه‌و‬ ‫چاوپێكه‌وتنی له‌گه‌ڵ كردوون زیاتر كێش���ه‌ی نیرۆتیكیان هه‌بووه‌‪،‬‬ ‫ئه‌م ‌ه جگه‌ ل���ه‌وه‌ی هه‌موو بۆچوونه‌كانی له‌س���ه‌ر ئه‌م دیارده‌یه‌ ل ‌ه‬ ‫ڕوانگه‌ی پیاوه‌وه‌ی ‌ه و له‌ ش���وێن و كاتێكدا بووه‌ ك ‌ه ژن به‌ هاواڵتی‬ ‫‌وانه ده‌كاته‌و‌ه و‬ ‫پله‌دوو دان���راوه‌! هۆرنای ئه‌م تێزه‌ ت���ه‌واو پێچه ‌‌‬ ‫پێیوای��� ‌ه ك ‌ه ئه‌وه‌ پیاو‌ه ئیره‌یی ب ‌ه توانای ژن ده‌بات بۆ مناڵبوون‪:‬‬ ‫گرێیه‌ك ك ‌ه به‌ (ئیره‌یی مناڵدان) وات ‌ه (‪ )Womb Envy‬ناوی‬ ‫ده‌بات‪ .‬هۆرنای ده‌ڵێت‪( :‬كاتێك خۆم له‌ نزیكه‌وه‌ ئیش���م له‌س���ه‌ر‬ ‫ش���یكار و ڕاڤه‌كردن���ی پیاو كرد‪ ،‬ئه‌و كاته‌ ب���ۆم ده‌ركه‌وت كه‌ ئه‌و‬ ‫هه‌س���تی ئیره‌یی ‌ه چه‌ند زاڵ ‌ه ل ‌ه پیاودا)‪ .‬له‌به‌رئه‌وه‌ی ڕۆڵێكی كه‌م و‬ ‫دیاریكراوی هه‌یه‌ له‌ دروستبوونی ژیانێكی نوێیدا‪ ،‬پیاو‌به‌رده‌وام ل ‌ه‬ ‫هه‌وڵدای ‌ه له‌ كار و پیش���ه‌كه‌یدا س���ه‌ركه‌وتوبێت تا بتوانێت به‌ سه‌ر‬ ‫ئه‌م هه‌ست ب ‌ه كه‌مییه‌ی خۆی به‌رامبه‌ر توانای ژندا بۆ مناڵ بوون‬ ‫و دایكا‌یه‌تی زاڵبێت‪ .‬هۆرنای ده‌ڵێت پیاو ئه‌م ئیره‌ی ‌ی و هه‌ست ب ‌ه‬ ‫كه‌مییه‌ی به‌ ش���ێوه‌یه‌كی نائاگایان ‌ه له‌ ڕه‌فتار و هه‌ڵسوكه‌وته‌كانید‌ا‬ ‫به‌رامبه‌ر به‌ ژن نمایش���ده‌كات و تۆخ ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬له‌ ڕێی ئه‌وه‌ی ك ‌ه‬ ‫ب���ه‌رده‌وام هه‌وڵی بچوككردن���ه‌وه‌ی ژن و كه‌مكردنده‌وه‌ی تواناكانی‬ ‫ده‌دات‪ ،‬ناهێڵێت وه‌ك خۆیان هاوماف بێت‪.‬‬ ‫هه‌ڵب���ه‌ت له‌ كاتی خۆی���دا فرۆید بۆ هیچ كام ل���ه‌‌و ڕه‌خنانه‌ ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌كی زانستی وه‌اڵمی هۆرنای نه‌داوه‌ته‌وه‪ ،‬ته‌نها ئه‌وه‌ند‌ه نه‌بێت‬ ‫ك ‌ه وتویه‌تی‪ :‬نابێت زۆر سه‌رس���ام بین كاتێك ژنێكی ده‌رونشیكار‬ ‫ت‬ ‫ب���اوه‌ڕی ب ‌ه گرێی نه‌بوونی (یینی) خۆی نه‌بێت‌ و نه‌یش���یتوانیبێ ‌‬ ‫ئه‌م گرێیه‌ ل ‌ه نه‌خۆش���ه‌كانی خۆیدا بدۆزێته‌وه‌! به‌اڵم سه‌باره‌ت ب ‌ه‬ ‫هۆرنای خۆی ده‌ڵێت‪ :‬ئه‌و ژنێكی به‌ توانایه‌ به‌اڵم كه‌س���ێكی خراپ‬ ‫وكینه‌ ل ‌ه دڵه‌‌!‬

‫ذمارة (‪ )196‬دوشةممة ‪2014/4/21‬‬

‫پرۆفیسۆر حەسەن نافعە‪:‬‬

‫‪8‬‬

‫ئەگەر سیناریۆیەك هەبێت بۆ هەڵوەشاندنەوەی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪،‬‬ ‫بارودۆخێكی گونجاو بۆ دروستكردنی دەوڵەتێک بۆ كوردان دێتەئاراوە‬ ‫سازدانی‪ :‬دوعا عەبدولعەزیز*‬

‫*‪ 1947‬لە میسر لەدایكبووە‬ ‫*‪ 1977‬دكتۆرای دەوڵەتی لە سۆربۆن هێناوە‬ ‫*ئەمینداری گشتیی كۆمەڵەی ع��ەرەب��ی ب��ۆ زانستە‬ ‫سیاسییەكان بووە‬ ‫*خاوەنی چەندین كتێب و لێكۆڵینەوەیە لەبواری سیاسەتدا‬

‫(‪)2-1‬‬ ‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬پاش دەست خۆشیمان‬ ‫بۆ ئەم دەرفەتەی ڕەخساندت‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫چاوپێكەوتنێك لەگەڵ بەڕێزتان ئەنجامبدەین‪،‬‬ ‫جەنابی پڕۆفیسۆر وەك كەسایەتییەكی‬ ‫ئەكادیمی و ئاگادار بەسەر پرس و دۆزەكانی‬ ‫ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست و دۆزی كورد لە ئێراق و‬ ‫سوریا و ئیسالمی سیاسی و ئیخوانی میسر‪،‬‬ ‫بەچاكمانزانی تێڕوانینی بەڕێزتان لەو بارەوە‬ ‫بۆ خوێنەرانی ڕۆژنامەكەمان بخەنەڕوو؟‬ ‫پرۆفیسۆر حەسەن نافعە‪ :‬بەخێربێن‪،‬‬ ‫منیش پێم خۆشە‪ ،‬فەرموون پرسیارەكانتان‬ ‫بكەن؟!‬ ‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬وەك ئاگاردارن كە‬ ‫ك��وردەك��ان بۆ گەیشتن بە مافی خۆیان‬ ‫بەرخودانی گەورەیان ئەنجامداوە‪ ،‬لەسەدەی‬ ‫ڕاب���ردوودا ڕووب���ەڕووی دەوڵەتانی عەرەبی‬ ‫لە ئێراق و سوریا ب��وون��ەوە‪ ،‬دەوڵەتانی‬ ‫عەرەبی لە سوریاو ئێراق درێغیان نەكرد لە‬ ‫كپكردنەوەو سیاسەتی قەتڵ و عامكردنی‬ ‫ك��ورد‪ ،‬ك��ورد بە پاڵنەری سەربەخۆیی و‬ ‫البردنی زوڵم و زۆر و چەوساندنەوەو تەرەفی‬ ‫دووەمیش لە ژێر پەردەی پاراستنی واڵت و‬ ‫بیانووی یەكپارچەیی نیشتمان و سەروەریی‬ ‫دەسەاڵتی نیشتمانی‪ ،‬بە بۆچوونی تۆ بۆ‬ ‫كورد ئەمڕۆ چارەسەرێك نەهاتوەتەگۆڕێ‌‬ ‫ئیتر لەو چەرمەسەریە ڕزگاری بێت و پەلی‬ ‫مافی چارەی خۆی بگرێت؟‬ ‫پڕۆفیسۆر حەسەن نافعە‪ :‬گەلی كورد‬ ‫ماوەیەكی زۆرە‪ ،‬هەڵگری چەند خواست و‬ ‫ئامانجێكی دیاریكراوی تایبەت بەخۆیەتی‪ ،‬كە‬ ‫پوختەی خواستەكانی هەوڵدانە بۆ ڕزگاربوون‬ ‫ل��ە ژێرچنگی حوكمڕانی ئ��ەوان��ی ت��ر و‬ ‫دروستكردنی واڵتێكی سەربەخۆ‪ ،‬لە كاتێكدا‬ ‫ئەوان وەك خاك و گەل دابەشكراون بەسەر‬ ‫چەند واڵتێكدا‪ ،‬لەوانە توركیا و سوریاو ئێراق‬ ‫و ئێران‪ ...‬هەند ‌ێ واڵت��ی تریش هەن كە‬ ‫كوردی تیایە‪ ،‬بەاڵم بەشێوەیەكی جیاجیا كە‬ ‫زۆر كەمترن‪ ،‬بۆیە ئەم چوار واڵتە زۆرترینی‬ ‫كوردستان و كوردیان بەسەردا دابەشكراوە‪،‬‬ ‫پاشان بەدەر لەوەی كە ئەمە مافی ڕەوای‬ ‫خۆیانە و ئامانج و هەوڵی مێژینەی كوردانە‪،‬‬ ‫بەاڵم پێموایە ئامانجی دروستكردنی واڵتێكی‬ ‫كوردی یەكگرتوو‪ ،‬وەك چۆن واڵتانی ناوبراو‬ ‫پێشتر نەیانهێشتووەو دژایەتیان كردووە‪،‬‬ ‫ئێستاش ناڕەزایی ئەوان وەك ڕێگرێكی گەورە‬ ‫لە بەردەم ئەو هەوڵەیاندایە‪ ،‬هەرهەنگاوێك‬ ‫لەمەڕ كوردانەوە بۆ ئەو پرسە‪ ،‬گومانی تێدا نیە‬ ‫كە دەبێتە هۆی ناڕەزایی ئەو واڵتانە‪ ،‬چونكە‬ ‫دروستكردنی ئەو واڵتە به‌مانای پارچەكردنی‬ ‫ئەو واڵتانەدێت‪ ،‬مانای دروستكردنەوەی‬ ‫نەخشەیەكی سیاسی نوێش دەدات‪ ،‬پاشان‬ ‫شتێكی ڕوون��ە ڕوخاندنی چەند واڵتێك و‬ ‫دروستكردنی واڵتێكی تر‪ ،‬تەنها بە گەلی كورد‬ ‫ناكرێت‪ ،‬پێویست بە پشتیوانانێكی زلهێزو‬ ‫پاشان هه‌رێمی دەبێت‪ ،‬كە ئەمەش تا ئێستا‬ ‫بۆ كوردان مسۆگەرنەبوە‪ ،‬بۆیە گەر ئەمەش‬ ‫نەبێت من پێم وایە گونجاوترە گەلی كورد‬ ‫داواكارییەكانی لەسەر مافەكانی گەلی كوردی‬ ‫چڕبكاتەوە‪ ،‬وەكو نەتەوەیەكی پێكهێنەر یان‬ ‫وەك كەمینە‪ ،‬لەگەڵ جەختكردنەوە لەمافە‬ ‫یاسایی و كۆمەاڵیەتی و كلتووریەكانی لەناو‬ ‫دەوڵەتێكی خاوەن یاسادا‪ ،‬كە مافە نەتەوەیی‬ ‫و كلتوورییەكانیان بپارێزێت‪ ،‬خودموختاری‬ ‫خۆیان بكەن لەناو دەوڵەتەكاندا‪ .‬كوردان‬ ‫لەچەند واڵتێكی ع��ەرەب��ی��دا دەژی���ن گەر‬ ‫كۆمەڵگەیەكی دیموكراسی و واڵتێكی‬ ‫دیموكراسی هەبێت‪ ،‬دەبێتە هەنگاوێكی گەورە‬ ‫بەرەوپێشەوە چوونی دۆزەكەیان‪ ،‬وادەكات‬ ‫بارودۆخەكە باشتربێت بۆ گەالنی ناوچەكەو‬ ‫كێشەكانیشیان وردەوردە چارەسەردەكات‪.‬‬ ‫ئ��ەگ��ەر بۆچوونی منیشت بوێت ب��ۆ ئەو‬ ‫دۆزە‪ ،‬لە ئێستادا گەرچی ئەم دەربرینەشم‬

‫یەكێك لەو گرفتانەی كە لەئیسالمی سیاسی و تەنانەت گروپە‬ ‫ڕادیكالەكانی سەدەی ڕابردووش هەبوەو هەیە‪ ،‬ئەوەیە كە سوود‬ ‫لە شۆڕش و پاشان دیموكراتیەت دەبینێت‪ ،‬تا ئه‌و ئاسته‌ش باوه‌ڕی‬ ‫بە دیموكراتیەت هەیە که‌ پێی بگاته‌ سەر دەسەاڵت‬ ‫قورس دەبێت لەسەر كورد» پێم وانیە لەم‬ ‫بارودۆخەی ئیمڕۆی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕست‬ ‫و هەتا جیهانیش من چارەسەرێك بۆ كورد‬ ‫ببینم‪ ،‬ئەگەر مەبەستی درووستكردنی‬ ‫دەوڵەتی كوردی گەورە بێت‪ ،‬كە ئەو خەونەی‬ ‫ئەوانی تیا لەدایكبێت‪».‬‬ ‫ب��ەاڵم ئەگەر سیناریۆیەك هەبێت بۆ‬ ‫هەڵوەشاندنەوەی نەخشەی ڕۆژه��ەاڵت��ی‬ ‫ناوەڕاست و واڵتانی عەرەبی‪ ،‬بكەوێتە بواری‬ ‫جێبەجێكردنەوە‪ ،‬ئەو كاتە بارودۆخێكی‬ ‫گونجاوە بۆ دروستكردنی واڵتێك بۆ كوردان‪،‬‬ ‫پێم وایە بۆ ئەمەش دەبێت بە بارودۆخێكی‬ ‫سەختدا بڕۆن‪ ،‬نە دەوڵەتانی ئیقلیمی و نە‬ ‫واڵتە عەرەبییەكان بەم داواكاریەیان ڕازی نابن‬ ‫و دان نانێن بە واڵتێكی سەربەخۆی كوردیدا‪،‬‬ ‫دواجار ئەم نەخشە نوێیەی ڕۆژهەاڵتی نوێ‬ ‫بە ئەگەرێكی ڕێتێچوو دەزانم‪.‬‬ ‫دوع��ا عەبدولعەزیز‪ :‬واڵت��ان��ی عەرەبی‬ ‫دوای شۆڕشەكانی ب��ەه��اری ع��ەرەب��ی بە‬ ‫قۆناغی گۆڕانكاری و ئاڵوگۆڕی دەسەاڵتدا‬ ‫گوزەردەكەن‪ ،‬الی بەڕێزتان ئەو پرانسیپە‬ ‫تیۆریانە كامانەن كە دەبێت ئەم واڵتانەیان‬ ‫لەسەر بونیادبنرێتەوە؟ چۆن ئەو دەوڵەتانە‬ ‫بتوانن ئاماژەیەكی تەواوكاریی كۆمەاڵیەتی‬ ‫و كلتووری بنوێنن‪ ،‬دەوڵەتێكی ئ��ازادو‬ ‫سەقامگیربن و بۆرانەكانی توندڕەویی و‬ ‫تایفەگەریی و تیرۆر ئارامییان نەشێوێنێت‪.‬‬ ‫پرۆفیسۆر حەسەن نافعە‪ :‬ئەمە ئەركی‬ ‫گەلە‪ ،‬كە دژی بەرەنگاریی خراپەكارییەكان‬ ‫و گەندەڵی و تیرۆرو‪...‬هتد بێتەوە‪ ،‬پاشان‬ ‫ئەركی گەلە كە ڕوب���ەڕوی ئ��ەو مەترسیە‬ ‫سیاسی و كۆمەاڵیەتیانە بێتەوە‪ ،‬هەستێت بە‬ ‫دروستكردنی واڵتێكی خاوەن سەروەریی یاسا‪،‬‬ ‫گەل لەشوێنێكی گونجاودایە بە دەرەجەیەك‬ ‫كە بتوانێت واڵتی وا دروستبكات‪ ،‬جا ئەو‬ ‫گەلە پێكهاتەكەی لە دابونەریت و كلتوور‬ ‫یان ئەتنی یان بارودۆخی كۆمەاڵتیەكەی‬

‫هەرچۆنێك بێت‪ ،‬لەڕێگەی وەستانەوە لەدژی‬ ‫هەموو جۆرێك لە جیاكاری‪ ،‬بەاڵم دەوڵەتی‬ ‫یاسا ب��ەس��ت��راوەت��ەوە بەڕاستی ب���ارودۆخ‬ ‫و دام��ەزران��دن��ی سیستمێكی دیموكراسی‬ ‫ڕاستەقینەوە ‪.‬‬ ‫واڵتە عەرەبیەكان بە شێوەیەكی گشتی‬ ‫كێشەیەكی زۆریان لەم بارەیەوە هەیە و چەندین‬ ‫بەربەست لەبەردەم دامەزراندنی سیستمی‬ ‫دیموكراسی ڕاستەقینە تیایاندا هەیە‪ ،‬چونكە‬ ‫لە مێژوی ئەم دەوڵەتانەدا دیموكراسیەكی‬ ‫دڵخۆشكەر نادۆزیتەوە‪ ،‬دەشزانین كە گۆڕینی‬ ‫ئەم واڵتانە بەدیموكراسیكردنیان پرسێكە‬ ‫و چەندەها كێشەی زۆری لەبەردەمدایە‪،‬‬ ‫پاشان هەبوونی ب��ەرژەوەن��دی و خواستی‬ ‫چاوچنۆكانەی دەوڵەتانی زلهێزو ئەقلیمی لە‬ ‫شوێن بەرهەم و داكەوتەكانی بەهاری عەرەبی‬ ‫بۆ خۆی یەكێكە لەو ڕێونكەرانەی خواستی‬ ‫شۆڕشەكان و بەالڕێبردنی هەنگاوەكانی‬ ‫ش���ۆڕش‪ ،‬چونكە وادەب��ی��ن��م ئ �ه‌م��ڕۆ هیچ‬ ‫دەوڵەتێكی زلهێز ڕاستگۆنیەو پاڵپشتیش بۆ‬ ‫دامەزراندنی دەوڵەتێكی دیموكراسی و خاوەن‬ ‫س��ەروەری یاسا نیە‪ ،‬ئەوەش بە بەربەست‬ ‫و تەگەرە دێتە هەژمار لەبەردەم خواست‬ ‫و گەشەپێدانی ئ��ەم واڵت��ان��ەی شۆڕشیان‬ ‫تیاكراوە‪.‬‬ ‫دوع��ا عەبدولعەزیز‪ :‬وەك بینیمان لە‬ ‫سەدەی ڕابردوودا‪ ،‬پاش ئیستیعمار پیاوانی‬ ‫ئاینی و دامودەزگا ئاینیەكان پێگەیەكی باش‬ ‫و بەرچاویان نەبوو لە دووبارە بونیادنانەوەو‬ ‫دەستبردن بۆ حوكمڕانیی دەوڵەتەكان‪،‬‬ ‫مەگەر ئەمڕۆ پاش بەهاری عەرەبی لەگەڵ‬ ‫بوونی ڕەوتی ئیسالمی سیاسی گونجاوە و‬ ‫دەبێت ئاین پنتە دەسەاڵتیەكان پڕبكاتەوە‬ ‫و بونیادی دەوڵەتی لەسەر بنرێت؟ ئایا ئەو‬ ‫ڕەوتە ئاینیە سیاسیانە چەندە لەو بوارەدا‬ ‫سەركەوتوو دەبن؟‬ ‫پرۆفیسۆر حەسەن نافعە‪ :‬یەكێك لەو‬

‫گرفتانەی كە لەئیسالمی سیاسی و تەنانەت‬ ‫گروپە ڕادیكالەكانی س��ەدەی ڕاب��ردووش‬ ‫هەبوەو هەیە‪ ،‬ئەوەیە كە سوود لە شۆڕش و‬ ‫پاشان دیموكراتیەت دەبینێت‪ ،‬تا ئه‌و ئاسته‌‬ ‫باوه‌ڕیشی بە دیموكراتیەت هەیە ک ‌ه پێی بگاته‌‬ ‫سەر دەسەاڵت‪ .‬دواتر بیر لە كۆنترۆڵكردنی‬ ‫دامودەزگاكان و پنتەكانی دەسەاڵت ده‌کاته‌وه‌‬ ‫و سەرچاوە ئابووری و پنتەكانی بڕیار بۆ‬ ‫خۆی یەكالدەكاتەوە‪ ،‬بە شێوازێك ئیتر كەس‬ ‫نەتوانێت نزیك بكەوێتەوە لە دەسەاڵت و بۆ‬ ‫هەمیشە لەچنگی خۆی بمێنێتەوە‪ .‬ئەمەش‬ ‫مانای دیموكراسیەت ن��ادات‪ .‬لەبەرئەوەی‬ ‫هێزە ئیسالمییەكان ئەمە بیركردنەوەیانەو‬ ‫نمونەی ئیخوانیشمان بینی كە چۆن ویستی‬ ‫پاش گرتنەدەسەاڵت ئیتر سەرچاوەكانی‬ ‫دەسەاڵت چۆن بەئیخوەنە بكات‪ ،‬تا دواجار‬ ‫بە ئیمرۆ گەیشت‪ .‬بۆیە خەڵك متمانەیەكی‬ ‫باشی ب ‌ه ئیسالمی ل��ەم شێوە نیە‪ ،‬كە‬ ‫مافی بڕیاردانی خۆی و هەموشتێكی خۆی‬ ‫بداتە دەس��ت ئ��ەوان‪ ،‬لەبەرئەوە دەبێـت‬ ‫ئ��ەو هێزە ئیسالمییانەو تەنانەت هێزی‬ ‫تریشمان لەو جۆر‌ه بیركردنەوانە ئێستاش‬ ‫هەیەو ئیسالمییش نین‪ ،‬ب��اش تێبگەن‬ ‫وخەڵك ئیمڕۆ وشیارترە لەجاران‪ ،‬باوەڕیان‬ ‫بەدیموكراسیەتی ڕاستەقینە فراوانتره‌‪،‬‬ ‫چونكە بنەمای دەستاودەستكردنی دەسەاڵت‬ ‫لە دیموكراسیەت دانابرێت‪.‬‬ ‫دوعا عەبدولعەزیز‪ :‬وەك بزانین جەنابتان‬ ‫هەستاون بە نێوەندگیریەك بۆ نزیككردنەوەی‬ ‫هێزە سیاسیە ناكۆكەكانی میسر‪ ،‬هەوڵی‬ ‫كۆكردنەوەیان لە سەر مێزی گفتوگۆ‪ ،‬لەوانە‬ ‫كۆمەڵی ئیخوان لەگەڵ هێزە نیشتمانیەكان‬ ‫و ده‌سته‌اڵتی كاتیی ئێستا؟ ئایا ئەمە چۆن‬ ‫بوو‪ ،‬بەكوێ گەیشت؟‬ ‫پرۆفیسۆر حەسەن نافعە‪ :‬من پێشتر لە‬ ‫دەزگا ڕاگەیاندنە میسری و عەرەبیەكانیشدا‬ ‫باسم كردووە‪ ،‬بەمانا جۆرە باسكردنێك تا‬

‫ئاستی تێگەیشتن لەوەی مەبەستم بووە ‪.‬‬ ‫هەرچەند من وەك نێوەندگیریی نەمكردووە‪،‬‬ ‫بەڵكو كۆمەڵێک بۆچوون و تێگەیشتنی‬ ‫خۆم بووە لە چوارچێوەی نوسینێكی چەند‬ ‫الپەڕەیی بۆ دەربازبوون لەم دۆخەو پاشان‬ ‫هیچ نەبێت فراواننەبوونی لێكترازانەكان‪.‬‬ ‫ئەوەش لە ئەنجامی داوای سەركردە»لیوا‬ ‫موحەمەد ع��ەص��ار»‪ ،‬پ��اش گۆڕینەوەی‬ ‫بۆچوون پاشان جەختكردنەوەی بەڕێزیان‬ ‫لەمن لە پەیوەندییەكی تەلەفۆنیدا‪ ،‬منیش‬ ‫ڕاشكاوانە پێموت كە ئەم قەیرانە سیاسییەی‬ ‫ئ��ەم��ڕۆی میسری تێكەوتووە پێویستی‬ ‫بەهەوڵی سیاسی و بیركردنەوەی سیاسی‬ ‫قووڵتر هەیە‪ ،‬ئەو میكانیزمە سەربازی و‬ ‫ئەمنیانەی دەگیرێنە بەر لەڕاستیدا بەرانبەر‬ ‫تەحەدیە جۆربەجۆرەكان ناوەستنەوەو‬ ‫ناتوانن دۆخەكە هێوربكەنەوە‪ .‬ئەوانیش‬ ‫وتیان جەنابتان وەك كەسایەتیەكی پسپۆڕ‬ ‫وسیاسی پێمان باشە ئەو بیرو ڕاو جۆرە‬ ‫ڕێوشوێنكردنانەی ئیمڕۆ پێویستن بۆمان‬ ‫بنوسیت‪ ،‬ئێمە زۆر پێشوازی لێدەكەین‪.‬‬ ‫دواتر منیش جۆرە ڕاپۆرتێكم نووسی لە‬ ‫ژێر ناونیشانی ( قەیران و دەرچە‪-‬االزمە‬ ‫والمخرج) لە چوارچێوەی پێنج پەڕەدا‪ .‬كە‬ ‫ئەو نوسینە دابەشببو بەسەر دوو تەوەرەدا‪،‬‬ ‫ت���ەوەری یەكەم باسی ق��ەی��ران و مێژوو‬ ‫چۆنیەتی سەرهەڵدانی بەتایبەت ڕیشەكانی‬ ‫ل���ەدوای الدان��ی حوسنی م��وب��ارەك��ەوە لە‬ ‫‪11‬ی فیبرایەر‪ ،‬واتە سەرەتای سەركەوتنی‬ ‫شۆڕشی ‪25‬یەنایەر‪ ،‬بەهۆی سەرنەكەوتنی‬ ‫هێزەكان لەو قۆناغانەی پێشتر ئاماژەم‬ ‫پێدا و النەدانی شۆڕش و مامەڵەنەكردنیان‬ ‫بەلۆژیكێكی ئیداری سەركەوتوو كە ببێتە‬ ‫هۆكاری دامەزراندنی پایەكانی دیموكراسی‪.‬‬ ‫تابگاتە ئەم قۆناغە‪ ،‬كە بەڕاستی قۆناغێكی‬ ‫ئاڵۆزو مەترسیدارە‪ .‬ئەوەش بەهۆی هەبوونی‬ ‫گومان بەسەر شەرعیەتدان بەو حكومەتە‬

‫ئه‌مڕۆ هیچ دەوڵەتێكی زلهێز ڕاستگۆنیەو پاڵپشتیش بۆ‬ ‫دامەزراندنی دەوڵەتێكی دیموكراسی و خاوەن سەروەریی یاسا نیە‬

‫ئینتیقالیەی ئیمڕۆ هەیە و الی زۆرێ��ك‬ ‫بەدرێژكراوەی دەستی كودەتای دەزان��ن‪،‬‬ ‫پاشان ئەو خوێنەی ڕژا لە كۆنترۆڵكردنی‬ ‫گۆڕەپانەكانی مانگرتنی ڕابیعەی عەدەویەو‬ ‫نەهزە بەهێز‪ ،‬ئەوانەی كە الیەنگرانی مورسی‬ ‫بوون توشی كوشتن و ئەشكەنجەو زیندان‬ ‫بوونەوە‪ .‬ئەمە بەبێ لەبەرچاوگرتنی كەسانی‬ ‫ه��ۆك��ارو ئ��ەوان��ەی لەپشت ئ��ەم ڕژاندنی‬ ‫خوێنی ئەم كەسانەوە بوون‪ .‬بۆیە لیژنەی‬ ‫بەدواداچوون گیراوە تا بە شوێن هۆكاری ئەو‬ ‫دۆخەدا بڕوات‪ ،‬تاوەكو بتوانێت ڕاستیەكان‬ ‫بەرچاو بخات و ئەوانەی دەستیان هەبووەو‬ ‫تێووەگالون لە ڕژاندنی خوێنی ئەو كەسانەدا‬ ‫ڕاپێچی بەردەم یاسا بكرێن‪ .‬من پێشنیازم‬ ‫كرد ئەو لیژنەیە با بێالیەن بێت و فراوانبكرێت‬ ‫هەمو پرسەكان بگرێتە خۆو ئەوانەی لە‬ ‫شۆڕشی یەنایەرەوە ڕویانداوە‪ ،‬تاوەكو ئێستا‬ ‫بەدووی هەمویاندا بچێت بێ الیەنانەو یاسا‬ ‫پشتگیرو یەكالكەرەوەی ڕاستییەكان بێت و‬ ‫تێگەیشتنی بۆ هەموو دۆخەكە بەڕاستگۆیانە‬ ‫بەرچاوبخات‪ .‬تەوەری دووەم كە پەیوەست‬ ‫بوو بەدەرچەوە‪ ،‬واتە چۆنیەتی دەربازبوون‬ ‫لەم قەیرانە‪ ،‬لەڕاستیدا هیچ چارەسەرێكم‬ ‫دیارینەكردووە‪ ،‬تا بڵێم ئەوە بكرێت‪ ،‬ئیتر‬ ‫تەواو لەم دۆخە ڕزگارمان دەبێت! بەڵكو من‬ ‫هەستاوم بە پێشنیازكردنی میكانیزمێك بۆ‬ ‫دەرچوون لەو دۆخە ئەو میكانیزمەش دوو‬ ‫بەشە‪:‬‬ ‫بەشی یەكەم‪ :‬لیژنەی دادوەران كە‬ ‫پێكدێت لە كۆمەڵێك دادوەر‪ ،‬پێشنیازم‬ ‫كردبوو ئەم لیژنەیە لە كۆمەڵێك دادوەر‬ ‫ب��ەس��ەرۆك��ای��ەت��ی «مامۆستا موحەمەد‬ ‫حەسەنەین هەیكەل» و پاشان ئەندامی‬ ‫كەسانی ئیسالمی تیابێت‪ ،‬بەاڵم بێ الیەن‬ ‫وەك ڕاوێژكار تاریق ئەلبیشر و موحەمەد‬ ‫سەلیم ع��ەواو نوسەر فەهمی هوەیدی‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها پێشنیازی كۆمەڵیك كەسایەتی‬ ‫نزیك لە حكومەت وەك جەالل ئەمین و‬ ‫زیاد بەهادین و موستەفا حیجازی‪ ،‬كە بەڕای‬ ‫من بوونی وەها لیژنەیەك لەم ئاستەو لەم‬ ‫بیرمەندە بەرزانەی میسر‪ ،‬دەتوانن خاوەنی‬ ‫بڕیاربن‪ ،‬گەر بكەونە گفتوگۆ لە سەر ئەو‬ ‫بارودۆخ وگێژاوە سیاسیانەی هاتوونەتەئارا‪،‬‬ ‫كۆمەڵێك ب��ن��ەم��ای گشتی ڕێوشوێنی‬ ‫چارەسەر‪ ،‬ئاسان دەتوانن دیاریبكەن و‬ ‫كۆمەڵێك پرانسیپیش دی��اری��دەك��ەن كە‬ ‫هەموان بتوانن پێوەیەوەی پابه‌ندبن‪ .‬لەمەوە‬ ‫زەمینەیەكی هاوبەش بۆ چارەسەریەكان و‬ ‫نزیككەوتنەوەی ڕاجیاوازەكان دەهاتەئاراوە‪،‬‬ ‫ئەمانیش ڕۆڵی ئاشتییان گێڕابا‪ ،‬تا دواجار‬ ‫هەمووال سارد دەبوونەوەو ئەو كێشە هاتبوە‬ ‫ئارا كۆتایی پێدەهات و لەسەر خۆو بێ‬ ‫توندوتیژی بارودۆخەكە هێوردەبوویەوە‪.‬‬ ‫ئ��ەم��ە ئ��ەو پێشنیازو میكانیزمە بوو‬ ‫خستبوومەڕوو‪.‬‬ ‫بەاڵم بەداخەوە ئەو پەڕاوەی من ناردم بۆ لیوا‬ ‫موحەمەد عەصار لە ‪2013/11/19‬شوێنێكی‬ ‫نەگرت‪ ،‬چونكە بەدواداچوونی بۆ نەكرا ئەو‬ ‫هەنگاوانەی كە پێویست بوو بگیرایەتەبەر بۆ‬ ‫جێبەجێكردنی‪ ،‬من بزانم لە سەرەتاكانەوە‬ ‫بەكۆتا گەیشت‪ ،‬بەدەر لەوەی هەندێك لە‬ ‫سەرانی ئیخوان ئەو ڕاوبۆچونەی منیان‬ ‫بەدڵ نەبوو‪ ،‬چونكە من ئەم پێشنیازەم بە‬ ‫دەسەاڵتی كاتی پێشكەشكردبوو‪ ،‬پاشان‬ ‫جۆرێك لە كەمتەرخەمی نواندن هەبوو‬ ‫تەنانەت بەرپرسانی حكومی لە دەزگ��ا‬ ‫ڕاگەیاندنەكانیشدا ئەوەیان نەخستەڕوو بۆچی‬ ‫واز لە پەڕاوەی من هێنراوە‪ .‬پاشان هەندێ‌‬ ‫موبادەرەم بینی كە خرابوونەڕوو لە ڕۆژنامەی‬ ‫«المصریون» باڵوكرابوونەوە‪ ،‬منیش داوام‬ ‫لە « جەمال سوڵتان» كرد كە ئەوەی منیش‬ ‫باڵوبكاتەوە‪ ،‬وەك چۆن ناردبووم بە بێ‬ ‫گۆڕانكاری باڵوكرایەوە‪.‬‬ ‫*رۆژنامەوانێکی میسرییە تایبەت بۆ‬ ‫روانگە و رەخنە کار دەکات‬