گۆڤارێکی ئەدەبی و رووناکبیرییە بنکەی رووناکبیریی گەالوێژ دوو مانگ جارێک دەری دەکات ژمارە ٦٤شوبات٢٠١٤ -
سەرنووسەر عەبدوڵاڵ تاهیر بەرزنجی سکرتێری نووسین دانا فایەق دیزاین ئارام عەلی
سلێمانی_ بنکەی ڕووناکبیریی گەالوێژ -ناوەندی ڕۆشنگەریی چاودێر -گردی ئەندازیاران -نزیک هۆڵی ڕۆشنبیری
٠٥٣٣٢٩٠٢٧٥ gelawejinwe@yahoo.com
نتک4............................ ه مه م ه ڕۆماندا ......................................حه هل ست *گوتاری جه عقووبی38 ................ بدولخالق یه رادان .........................................عه هه *مینیماڵیزم له ؟ ..............................ئارام سدیق48 .......................... دینه سره ه نه *کێ بکوژی خواج ن56 .......................... سه ه حه س و زمانی شیعر....................................ناڵ *شێرکۆ بێکه 106-62 لیس مۆنرۆ ............................................................................ فی ئه له *مه سووری107 ..................... الت .................................................بریا کاکه سه *تاریکه ریم111 ....................... .......................................سیروان که ری قورسه *مرۆڤێک سه سوور116 .............. مه ختیار حه ...................................................و :به ره نجه رپه *به
دیب120 ......................... ی مێژوو..................................موحسین ئه وه ه و کوژاندنه *وێن ر ،مارکیز ،ئیکۆ ،گراس ....................و :ئیمان خودایی124 ........................ زموونی فۆکنه *ئه رد130................... وه حرانه ک سه ................و :بابه وه کانه ی فۆڕمالیسته ه ڕوانگه خی فۆڕم ل *بایه د خدر135 ....................... مه ی ئازادی .......................دڵشاد محه الوێژ و کتێبخانه ندیی گه یوه *په رزان141 .................. تیف-دا............................سازدانی :داستان به ڵ نیاز له گه وتن له *چاوپێکه لی148 ............................ *ڕۆمانێکی کورت و زستانێکی سارد............................ئیدریس عه لیخاندرۆ مایتا154................................................................... ی ئه قینه *ژیانی ڕاسته سام-157..................................................................... تی باسم ڕه ی تایبه *دۆسیه
ه ڕۆماندا هل ست گوتاری جه ه نموونه سوور ب ر کاکه (کازینۆی مندااڵن)ـی کاروان عومه نتک مه مه حه ه خن ه و ڕه و ه پانتایی توێژینه ه ڕۆماندا ،ل ه ل و توێژینه کی دیاریکراو و یه ره وه ند ته ه چه ه ڕۆمانی کوردیدا ل ل و رباز ناکات .ئه ه و خۆی ده و خولێته دا ده وه بووه پاته ه نووسراون و ی ڕۆمانه باره ی له کادیمیانه ه ئه و توێژینه ر کته کو :کاره لی وه تگه ه بابه یان ل بێ زۆربه رای نه تاکوته کنیکی ڕۆمان ...تاد ه ڕۆماندا ،ته ه ڕۆماندا ،ڕووداو ل ل ی ه سێ نامه ه ل نگ ه ڕه .بۆ نموون وه بنه ه ده ه پات میش هه ه نووسرابن، و ی توخمی ڕووداوه ه باره ر پتر ل ماسته ه کاریان بردوون ی ب رچاوانه و سه مووشیان له هه کانی ر و توخمه کته ه بۆ توخمی کاره م شن .ئه هاوبه کان وڵه کادیمیش هه ی ئه وه ره ه ده .ل ر ڕاسته یش هه دیکه ه ڕۆمان ه ل و ك توێژینه ی ڕۆمانن ،نه وه زێتر خوێندنه ن). وڵی باش هه را هه یش تاکوته (بێگومان لێره
ستیان بگوشیت ،یان یت ،ده ستیان پێ بکه هه ه ".ل ته م بابه یت و شتی له ڵبده قیان تێ هه شه ه خۆم یه وای لێکردم ل ند ڕسته م چه ڕاستیدا ئه ی سته ه جه ست ب کرێت من هه بپرسم :ئایا ده م؟ ئایا ز بکه لی کاغه ر ڕووپه سه رێك له کته کاره کوو من ه وه ه نیی و دی ئه ڵقکراون؟ ئه وان خه ئه ڕۆن ،دێن...تاد، ،ده وه نه که یڤین ،بیرده په ده ه ز م کاغه ر ئه سه ه له وان ه گوتاری ئه وات که ر ه منی خوێنه ؟ ئێ باش چییه ه وان ك بۆ ئه یه سته چۆن جه ی بۆ وه ؟ ئه م دروست بکه ك یه سته کردنی جه سته رجه به ه ران کته کاره م ئه بۆ 64 ه هانام، ڵکم بێت و بێت که به ه ڕێی زانستی .ل سیمیۆلۆژیایه ی توانین پرۆسێسه ه ده و نیشانه 5 ه ڕۆماندا ببینین، ر ل کته لق کردنی کاره خه ستیان بگوشین ،یان توانین ده هاوکات ده ین. ڵده شقیان تێ هه ر کته ی کاره وه ستنه موێ بڵێم به تا ده ره سه کی یه وه ستنه نێ به (واقیع) ،ته وه ره ه جیهانی ده ب ه ڵکوو ل ،به ه نییه ڵناسان ه و کۆمه روونناسان ده ه ه ل کی ڕۆشنبیریی و کۆلتووریی یه وه ستنه تدا به ڕه بنه ه واتا نێوان جیهانی واقیع و جیهانی مومکینات ،ب زموونی واقیع ه بۆ ئه ی بونیادێکی ڕۆشنبیرییی که ئیکۆیه ه و م بۆچوونه .له وه کانییه نگ و گۆڕانکارییه موو ڕه ه هه ب ڵکو ،به نێ دالێکی زمانی نییه ری ڕۆمان ته کته کاره . دلوولێکی ڕۆشنبیریی و کلتووریشه مه راودکردنی ه به واو ب ه پشتی ته ی سیمیۆلۆژیان وه خوێندنه ه خن ستێت .ڕه به کان و هێماکان ده کان ،نیشانه قه ده قێکی زمانی سه ه و نه ه و نیشان موو شێو ی هه و ڕاڤه ه بۆ وڵێک ه هه کی دیک ه واتاکایه کات ،ب و نازمانی ده
ه نووسراون، و ره کته ی توخمی کاره ه باره زۆر نووسین ،ل ه دیو م خۆم) نه اڵم تاکو ئێستا نووسینێکم (النیکه به ه ڕۆماندا نووسرابێت. ه ل و رسازییه کته ی کاره ه باره ل ه و ه ڕووی سیمیۆلۆژییه ه ل دراو وڵێك نه ستم هه به مه م .ئه وه ری کۆڵیبێته کته ه گوتار و بوونی کاره ل کا. دا خۆی نمایش ده یه م چوارچێوه م له یه وه توێژینه ه گوتاری ه ل و ه ڕووی سیمیۆلۆژییه ی ل وه ه بۆ ئه وڵێک هه تی سایه ڕێی که .واتا له وه ه ڕۆمان بکۆلێته ر ل کته کاره ه ه ب و کی ماتڕیاڵه یه سته خشینی جه ) و به (الشخصیه ر کته تیی کاره سایه ی که وه وڵی خوێنده ر هه کته کاره نی سایکۆلۆژی، بێ الیه یش ده مه ین .بۆ ئه ده ده کردن... ر ،شێوازی قسه کته ی کاره سۆسیۆلۆژی ،ژینگه ه سێ ین ل ده وڵده یش هه مه ر چاو بێت .بۆ ئه به تاد له ین: مان دیاری بکه که وه لێکۆڵینه ره وه ته ه ناوی ست ڕێی جۆری جه ر له کته ی کاره پێکهاته .1 ل ،کورت، یی(کوێر ،شه سته ی جه وته ڵکه ر ،هه کته کاره ی سته ندی ناو و جه هێز ،الواز ...تا) ،پێوه درێژ ،به ر. کته کاره : وه کانه ه له ڕێی شته ست ی جه پێکهاته .2 کردن ...تاد. ،قسه وه رگ ،بۆن ،خواردنه جلوبه کان: اللییه ه ده ه و گوزارشت ست گوتاری جه .3 نگی نگی چاوی ،ڕه نیناوی) ،ڕه ڕووخسار (گرژ ،پێکه ست...تاد. ی ده تیی ڕۆیشتن ،جووڵه قژ ،چۆنیه گێڕ ر ،وه کته لق کردنی کاره رسازیی واتا خه کته کاره و بێ ئه ه ده و گێڕێته (الروای -السارد) کاتێك چیرۆك ده کانی گێڕه ه وه کێك ل تا یه وه لق بکات .ئه ه خه ران کته کاره ی باره هاران هامان داخانی) له ،به‌ناوی (به م ڕۆمانه ئه خوان ه حیکاته ت ه بووه ،ک وه کانه ره کته ه کاره کێك ل یه نیا چیرۆك و ته ڵێت" :ئه لیاس ده ه کازینۆی مام ئه ل ه کان ب کان و چ شته سه ڵکو چ که ،به وه ناگێڕێته کات و ناڵێـم لقیان ده ڵێم خه کات ...ده لق ده ڕاستی خه ه و سته ه ڕێی جه کرێت ل ی ده وه رچاو ،به ه به یانهێنێت ده
وه لێکۆڵینه
ه بم ل ه ده خن ه و ڕه ریکی ڕاڤ ڵکو خه م ،به رباس بده به ی وه .ئه رانه کته و کاره ك له ریه یی هه سته ی جه پێکهاته ه و باره ه وردی کاری له دا ب م ڕۆمانه ه و له جێی سرنج ك ڵکوو وه ك توخم نا ،به ن وه مه .زه نه مه ه زه کراو ، یه ن هه مه ڵ زه گه یان له کان کێشه ره کته مك .کاره چه ه و نی ڕابردووه مه ه زه ر (سوهاد) ب کته ك کاره نێ یه ته ه و نی داهاتووه مه ه زه ه ب وانی دیک نا ئه ،ده سته پێوه ، نه مه ر زه دام شوێنیش هه و بڕوایه ت له نانه ستن .ته پێوه ه کات و بیاتی گێڕانه ده گرانی بواری ئه خنه ه ڕه ند رچه هه ه لێکدانی تا (باختین) ب وه نێن ،ئه ك داده ه یه و شوێن ب . وه ۆزێته ده زای (کرۆنۆتۆپ) ده ،فه م دوو توخمه ئه نێ ه بڕوای من ته ه ب ک ت ناوونیشانی ڕۆمانه نانه ته ه ڕۆماننووس ک یه مه ه و گه ه و ناوێک دالێکی زمانیی نێك شتێکی مه ه زه ه ل ه جگ م ناوونیشان نا ئه یکات .ده ده ه بڕوای (مامۆستا سوهاد) کاتی خۆی .ب ه نییه دیک اڵم ،به ،ناوی (کازینۆی مندااڵن) بووه بووه شوێنێك هه ه ه بڕوای وای کان ره کته گێڕ و کاره ه وه کێك ل (وریا) یه هو ه گۆمێکێ لێ بوو ی و شوێنه مان ئه ،هه و شوێنه ئه " .تۆ سووری لەسەر ئەوەی ڕاندووه وه مانگایان لێ له بڵێیت کاتی خۆی ئێرە (کازینۆی مندااڵن) بووە ،بەاڵم من ئەوە یەکەمجارە ناوی دەبیستم ...ئەوەندە دەزانم لەم شوێنە گۆمێک هەبوو ...ئێواران (مەیسوون)مان ها روه دەهێنا ،تاکو تێر تێر ئاوی لێ بخواتەوە ".هه کوو: ك دێ وه ند واتایه ه چه ی (کازینۆ) ب وشه بینین خ ،شوێنی قومارکردن ،خانووی الدێ .ده دۆزه ویش ك خاڵدا کۆکن ،ئه ه یه مووی ل ه هه م واتایان ئه ه وات .که یشتنی مرۆڤه كگه یه ه و به و شوێنی کۆبوونه کانی ره کته ی کاره ه زۆربه ی نه مه (کازینۆ) خاڵێكی زه ستپێکی ه ده م خاڵ .ئه وه بنه وێدا کۆده ه له م ڕۆمان ئه ه م خاڵ .ئه کانه سپێکی ڕووداوه ،یان ده وه جیابوونه مووان ه هه ی م خاڵه ،ئه کانه ره کته ه منداڵیی کاره نیی مه زه . وه ستێته به ده وه که یه به
ه ك دوور ل اڵم ((واتایه ك .به ی واتایه وه دۆزینه یی. ر نیگا و تێڕوانینێکی میتافیزیکی و نموونه هه ه خودی واقیع، ه ل ی خنه ه سیمیۆلۆژیا ڕه وات که ه شێک نیی ه واقیع ،یان به ه ل شێك ه واتای به ب ه کی سیمیۆلۆژیان یه وه ی خوێندنه وه لێی 1)).ئه مهێنانی واتا رهه .به دات واتایه وڵی بۆ ده هه ،ڕۆشنبیریی و ڵگه لی واقیع ،کۆمه ده ه جه ل ه ك ل یه ی ژماره ه شێوه ه ب ئایدیۆلۆژیا ،ک ه ڵگ ی کۆمه وه ن .بیرکردنه ه هه هێما و نیشان ؟ ی جیهان ،مرۆڤ ،ژیان و مردن چییه باره له ه ڕۆشنبیری و ك جۆرێك ل یه ڵگه ر کۆمه ه هه ل ه و ی بیرکردنه ه پێکهاته بینن ل کلتوور ڕۆڵ ده ه تێڕوانینی ك ل یه تی تاك ،شێوه سایه و که ه خن ن .سیمیۆلۆژیا دێ ڕه که کن دروست ده له ڕێی گرێت ،له ه ده ه واقیع بوو ه ب و تێڕوانین له ی وه وڵی کردنه ه هه و ه و هێماکانه نیشان دات. کان ده کۆده ك و یه ه ژینگه ه ڕۆماندا ل ر ل کته کاره ه و و ژینگ ت .ئه ژیه كدا ده یه ڵگه کۆمه ی ر پێکهاته سه ریی له ه کاریگه ڵگای کۆمه . یه ه هه ر کته و کاره تیی ئه سایه که کانی ڕۆمانی (کازینۆی مندااڵن) ره کته کاره ریکی ه خه و واوه کی ته یه سته ه جه ب ه م ڕۆمان ژیانکردنن .ئه ر ،هه نگه ده ڕۆمانێکی فره ن خاوه ی ره کته کاره ه و چیرۆکی و بیرکردنه گێڕی تی .سێ وه خۆیه کانی کیی ڕووداوه ره سه . وه گێڕێنه ه ده م ڕۆمان ئه وێ له ڕووی دا نامه من لێره ر کته ه توخمی کاره و تیۆرییه 6
ه ڕۆماندا زۆر وتی ل ڵسوکه ر و هه کته کاره ڵوێستی ئایدیۆلۆژی ه بۆ ئاشکرابوونی هه پێویست ر3)). کته کاره ه یی ل ه ڕۆمانی (کازینۆی مندااڵن)دا فره ل ه کاری ریان کی زۆر هونه یه ه شێوه ر ب کته کاره ر کته ه سێ کاره بینین پتر ل .ده ه کراوه و له‌باره ر ناویان کته ،دوو کاره یسوون"ه ناویان "مه کی یه ه شێوه مووشیان ب .هه ریهان)ـه (په . وه ته ستراونه ه به و که ه یه زۆر ورد ب ه ڕوون و وێ ئه مه تا ده ره سه ه ه ل م ڕۆمان ،ئه وه مه بکه شی .به ش پێکهاتووه سێ به ن (مامۆستا الیه م له که یه 64 . وه گێڕدرێته ه ده و سوهاد)ـه ن (وریا) الیه م له شی دووه به م شی سێیه .به وه گیڕدرێته ه ده ـو 7 ه کات ه ده ریهان) ،ک ن (په الیه هێندێکی له خوشکی (سوهاد ،وریا) و هێندێکی هاران هامان داخانی) ن (به الیه ی له دیکه . وه گێڕدرێته ده ه جودا ی ب شه ر به م هه ده وڵ ده ه من هه و لێره
ه باری زۆر ی ڕۆمانی کۆن ،ل وانه ه پێچه ه ڕۆمانی نوێدا ب ل سفکردن سفکردن نابردرێت .وه نا بۆ وه بێ په پێویست نه کنیکێك سوودی خۆی بۆ ڕۆمان کوو ته ه وه ند رچه هه موو شتێکی سفکردنی هه اڵم درێژدادڕی و وه ،به یه هه ه ر ،یان بوار ب ی خوێنه وه ر بوار بۆ بیرکردنه کته کاره ه ر ل کته یی بۆ کاره سته کی جه یه ر نادات پێکهاته خوێنه گێڕ خۆی ڕێ ه ڕۆمانی نوێدا وه مێشکی دروست بکات .ل گێڕی ك وه سفی خۆی بکات ،نه دات وه ر ده کته ه کاره ب دا سفی بکات .لێره مووشتزان ،یان ڕۆماننووس وه هه ه گێڕ داوا ل کات(( ،وه ر ،خۆی خۆی نمایش ده کته کاره ه خۆیان ه خۆیان گوزارشت ل کات ،ک کان ده ره کته کاره 2)). ری دیکه کته و ،یان کاره تی ئه بێ یارمه ن به بکه تیبوونی اڵیه ر کۆمه سه ك (باختین) پێداگریی له روه هه یڤی ه په کانیشی ب یڤه ت په نانه ،ته وه کاته ر ده کته کاره ری م کاریگه ر هه کته ه کاره وات نێت .که تی داده اڵیه کۆمه وانی ریی ئه میش کاریگه بێ ،هه ه ده وانی دیک ر ئه سه له مان بۆ ڕوون وه یش ئه مه بێت .ئه ر ده سه ی له دیکه ه و و ن بیرکردنه رێک خاوه کته موو کاره ه هه و کاته ده ن ،خاوه ن زمانێکی ئاخاوتنه ،خاوه که ئایدیۆلۆژیایه ه وردی چاودێری ری هوشیار ب .خوێنه چیرۆکێکه ی وه کات ،چونکو ((کرده ر ده کته وتی کاره ڵسوکه هه
سوور س و کاروان کاکه شێرکۆ بێکه
وه لێکۆڵینه
م ڕین 4".باوکی ئه په دا تێده نجاله ه جه قام و شه ئه ڕی) عه الی مه بو عه ه دیوانی "سقط الزند"ی (ئه ی ل ناوه دا وی بزڕێت .لێره سێك خه ه واتای که ،ب رگرتووه وه ، رگیراوه ه دیوانێکی شیعری وه ی ل که بینین ناوه ده موو نێوان هه ک له ندییه وزڕان دێت .پێوه ه واتای خه ب ه شاعیر، بێت ه ده ر کته م کاره ،چونکوو ئه یه دا هه وانه ئه ی وه ه هۆی بیرکردنه ه ب تی وای سڵه ها شاعیریش خه روه هه ه ر کته م کاره ی ئه تێکی دیکه سڵه زڕێت .خه وی ده زۆر خه یش دایك و مه ،هۆکاری ئه سته ه پێوه و ه ڕابردووه زۆر ب لۆ چاوسوور) ه ناوی (خه .باپیری ،ک دیوه باوکی خۆی نه ڕوات ی ده م کوڕه ڕوان) ،ئه بێت ناوی (مه ،کوڕێکی ده ه ه سلێمانی، چێت هێنێ و ده وێ ژن ده غدا له ه به چێت و ده روانی کوڕی بکوژن، نێرێ مه سێک ده ند که باوکی چه ه و کوژرێت .لێره کی نادیار ده یه ه شێوه ی ب که اڵم کوڕه به م بوونیش ئه وره ،تا گه وه هێننه ی بۆ ده وه (سوهاد)ی نه ه میش یش هه ه نازانێ دایكوباوکی کێن؟ بۆیه ر کته کاره ه و ی ناسنام وه .بۆ ئه وه ڕێته یوێ بۆ ڕابردوو بگه ده ". وه تی خۆی بدۆزێته سایه که ه لێی پرسی: و سته به خوێنی ،ده نه کاتێ به ...؟! دایکت ناوی چییه هێنا5". وه دڵییه ی له ه قرچه و پرسیار ئه ی نجه ودا په ه خه ،ل ره کته م کاره ی ئه تێکی دیکه سڵه خه کات. کانی گیر ده ه شانه مژێت و چڕنووك ل ی ده که ژنه ی ته وه ه ناکات ،له ی قس که ڵ ژنه گه ه له ر کته م کاره ئه ه بارێکی سێکسی نج .مژینی په یان ونبووه که کچه کانی (فرۆید) پێی بۆچوونه ر به گه دات ،ئه نیشان ده دات. مك ده ه مژینی مه ت ل الله ه بنۆڕین ،ده م بار له ر به .له وه گرێته پاندنی سێکسی ده ها بارێکی چه روه هه یش مه ه ناکات ،ئه ی قس که ڵ ژنه گه ه واقیع له ی ل وه ئه ه یش ل ،بۆیه پاندنی کردووه ه چه تووشی جۆرێك ل ه و نائاگایی مرۆڤ واو ئازاد کی ته ه دنیایه ودا ،ک خه ی ه ئازادی پرۆسێسه دا ب وڵده ،هه سته وێدا بااڵده له
ه ه ڕاڤ و ه ڕووی سیمیۆلۆژییه کانی ل ره کته کاره کیان بۆ دروست یه سته ه جه م و شێو بکه ی شه ر به ،هه ه نییه و یش واتای ئه مه م .ئه بکه کتری ه یه کانی ل ره کته ه و کاره خۆی ربه سه ه کان ل ره کته موو کاره خێر هه جودان ،نه ه و که ه یه ندییان ب کان پێوه شه رسێ به هه شی ه به ری ل کته ندێك کاره ت هه نانه .ته یه هه واو م ته شی سێیه ه به ون ،ل که رده مدا ده که یه . وه بێته کانی ژیانیت بۆ ڕوون ده لێنه موو که هه م، و بکه ها شتێك پێڕه کات من وه ی وا ده وه ئه م که شی یه ه به ر ل کته ه هێندێك کاره ی وه ئه م شی دووه ه به ه و هێندێك ل ڕۆڵیان زێتر بێ م ،هاوکات ده شی سێیه ه به و هێندێك ل ر ی گوتاری هه وه وڵی لێکدانه بڵێم کاتێك هه و ،ئه ه نییه و ست ئه به م ،مه ده رێك ده کته کاره ڵکوو ،به یه ی هه و گوتاره نێ ئه ه ته ر کته کاره ش لێك وه نێکی دیکه ند الیه ه چه کارێ ل ده نێ گوتاری ه ته وڵمداو اڵم من هه ،به وه بدرێته ه و ڕووی سیمیۆلۆژییه ر له کته کیی کاره ره سه م. ه بکه ڕاڤ م که م ،یه که شی یه تای به ره ه سه ل بین( ،مامۆستا رێک ئاشنای ده کته کاره ه پیر ر کته م کاره .ئه سوهاد)ه دوای ه و به و ته ڕاوه ه و گه بوو ڕێت ،ناوی گه شوێنێك ده . مندااڵن"ـه "کازینۆی ه ه ل تاو ره ه سه ر ل هه ه و ڵێك نیشانه ڕێی کۆمه ". سێکی پیره زانین که ده ستی چرچ وام ده رده به ه و ئۆتۆمبیالن رزۆکی له و له ر سه ه تیژ تیژ به گرت ،ک ڕاده 8
وڵی ه هه و یه که ڕێی ژنه ،له ش بووه بێبه دات. روونی ده ی ده و بۆشاییه ی ئه وه پڕکردنه ودا ه خه ی ل که ی ژنه نجه ت مژینی په نانه ته نێت. یه گه می ده ه سێکسی ده ك ل یه شێوه و ڕێی ئه ك له یه سته توانین جه ه ده و لێره ه ر کته م کاره ی باسمان کردن بۆ ئه نیشانانه ، یه روونی هه ه گرێی ده سێک ین .که دروست بکه وڵی دروستکردنی ڕابردوو ه هه میش هه ی، و شوێنه ه پیریش بۆ ئه دات .ب ده ه ه ناوی (کازینۆی مندااڵن) ک ه بڕوای اڵم ب ،به وه ڕێته گه ده نی مه ه زه ه ل ه جگ و من ئه ڵ گه ه له منداڵی خۆی ،ک 64 ه ر بردوو سه وێدا به (وریا)ی له . نییه شتێکی دیکه ه ی رێکی دیکه کته شان) کاره (تیشکه 9 م بین .ئه م ،ئاشنای ده که شی یه ه به ل .دوای ه ژنی (مامۆستا سوهاد)ـه ر کته کاره رگیری بڕیاری نجا و سێ ساڵ ژیانی هاوسه په م دات .ئه ه (مامۆستا سوهاد) ده ه ل و جیابوونه ناوی (گوڵباران) دیار نامێنێت و یان به که ه کچه ژنومێرد . وه ڕێن نایدۆزنه گه ه دوایدا ده ندین ساڵ ب ی چه بۆ ماوه ن ،بۆ؟ هاوکات ه ناکه و که یه ه به ه قس م ژنومێرد ئه ن ،بۆ؟ ئایا که نگی سێکس ده بێ ده وان به زۆر شه ن؟ که ن ،چۆن سێکس ده که ه نه ه قس و که یه ژنومێردێک به ه و پێشتر دوو وت ساڵ نی بیستوحه مه شان) ته (تیشکه ( ،مامۆستا وه ه و لێیان جیابۆته ی کردوو مێردی دیکه ڵ گه رگیری له ه هاوسه ،ک ساڵه ڤده نی حه مه سوهاد) ته . وه بێته مان بۆ ڕوون ده ندێك نیشانه ه هه و کات .لێره ده ی ناپاکیی لێ و دۆسته ر ئه گه یشی ئه که "ڕاستیه کرد و ده می به وا بێگومان شووی سێیه ،ئه کردایه نه س ڕازی ببێت، ه (سوهاد)ێکی بێکه حاڵ بوو ب و مه
روونێکی ه ده ر کته م کاره زانین ئه ه ده و بکات .لێره ، ك ڕابردووی نادیاره الیه ،چونکوو له یه ئاڵۆزی هه ، یه تیدا کێماسی هه اڵیه ه ژیانی کۆمه ه ل کی دیک الیه له بوونی دایك. ،گرێی نه که ند گرێیه نی چه ه خاوه وات که بینێ و ه دایك ده ی خۆی ب که وان ژنه یش شه بۆیه دات. مکی دایکی ده ه بری مه ی ل نجه وڵی مژینی په هه ..؟ ه چی بووه م...؟ باش که ه خۆم ده "بۆچی ئاوا ل وان ه و شه رچاو دایکم ه به ت تا ئێستا وام هێناوه هه ... یه ودوا باوکێکیشم هه مه وم ...له خه شی ده ه باوه ل ن ...ناهێڵم ه نێوان خۆیان دابخه بێ جێگای من ل ده خۆش ودا خۆم نه شه ه نێوه ...ل وه کتر نزیك ببنه ه یه ل ه ئاسانی ه ب گرم ،ک ه ده و شتان م و وڕك بۆ ئه خه ده چیت ر ئیستا ده ڵێت هه ه ده ه باب ه ب ون .دای ست ناکه ده ، وه هێنێته تا بیانوو ده ره و سه یت ...ئه که یدا ده بۆی په وم، وی بخه رگیز نامه وی دێت ...هه ه و خه ه ماندوو گوای هو ه داناو ی دای که رینه ر سه سه ستم له زانم ده ر نه گه ئه هو ر جوول ه هه ی ل وه ری ،بۆ ئه ه سه ویش ملی خستۆت ئه ه نینۆکی هێڵم نینۆکیان ل ه و نه و دا بێدار ببمه که یه چرپه ه و گرافه ره م په ه ڕێی ئه 6".ل وه نه کتر نزیك بکه یه دا ره کته م کاره ر ئه سه کانی (فرۆید) به واو بۆچوونه ته ویستی ه تووشی خۆشه ر کته م کاره بێت .ئه جی ده جێبه . توانین تووشی (گرێی ئۆدێپ) بووه .ده دایك بووه وێت، که رده کن مندااڵنی کورد زۆر ده یش له م قۆناغه ئه وتن. تی خه بوونی ژووری تایبه هۆی نه ویش به ئه ه ریک کات ،باوکی خه ست ده ه منداڵ وا هه میش هه ندی منداڵ دا ((پێوه کات .لێره وت ده دایکی لێ زه ه م قۆناغ ،له کی سۆزدارییه ندییه ه پێوه و ه دایکییه ب ه بۆ و ییه زه ویستی و به ڕێی خۆشه دا ،باوک له نوێیه ه بڕوای وێت 7)).ب که رده کوو چاودێری منداڵ ده دایک وه بێت، ڕ ده دا تێپه م قۆناغه موو منداڵێک به (فرۆید) هه م دات .ئه تی خۆی ده لماندنی نێرایه وڵی سه چونکوو هه ه ویستیی م خۆشه ه و له دیو ریش دایکی خۆی نه کته کاره
وه لێکۆڵینه
ی ر پله به کات ،له ه ده و ه به ه ئاماژ ک شوێنێکی ڕۆمانه اڵم کاتێك ،به ه کردووه و پیاو ه مێردی به ک ریه فسه ئه ی پێی که ڵێت ،پیاوه و گۆرانی ده ه ئه بینێت ،ک ده م ،ناخی ئه وه روونییه ه ڕووی ده یش ل مه .ئه ناخۆشه ه ر کته م کاره ه ئه کی دیک الیه .له وه ه پڕ ناکاته ر کته کاره ی که .ناوه بووه ی نه سته ی جه وه ه تیشکدانه زی ل حه تی. یه م خووه ی ئه وانه پێچه وی بووکێنی ه شه زانین ل ه ده و ره گرافی سه ره ه په ل ك وه ن نه ه سێکس بکه ه ژێر لێف ه ل بوو وه رجی ئه مه و .ئه وه وشێته ی مانگ بدره ر تریفه به ی له سته جه ی وه ه تاریکیی ئه ه ل میش ه هه ی سێکسی کردوو وانه شه ن مێردی الیه ه له ر کته م کاره .بێگومان ئه کردووه می که .مێردی یه دری لێکراوه می غه م و دووه که یه ،مێردی ه واڵتان ڕایبواردووه ه و ل ریکی بازرگانی بوو خه ی و ژنه نی سۆزداری ئه ه و الیه ر بوو فسه می ئه دووه ه و ه ماڵه ر گۆرانی گوتن ل ه و له سه رامۆش کردوو فه تی لێ ی خیانه که ه ڕۆشنبیره ،دۆست ر قامچی داوه به بێت ه ناخی ده یان ل وه نگدانه ه ڕه م شکستان کات .ئه ده کن دروست بێت. ر پیاو له رانبه کی به یه وه و خوێندنه ه وپای مای پله ر بنه سه ه له ڵبژاردوو ر پیاوێکی هه هه نێ کان ته ه پیاوه میش اڵم هه ه و ڕۆشنبیری ،به و پار دریشیان لێ ه و غه بوو یان هه تانه سڵه و خه ك له یه ه ی ی ،نیشانه سته ی جه وه وڵدان بۆ شاردنه .هه کردووه ه (مامۆستا سوهاد) ه ناچاری مێردی ب ی ب وه بۆ ئه . زانیوه و نه ه هی ئه ی خۆی ب سته ه و جه کردوو ڕوات جلی بووکێنی ه و ده و بێته ه لێی جیاده ت ک نانه ته جێی ه و به رگیرییان ه یادگاری هاوسه م نابات ،واتا ئه م ر ئه ه سه تی ل بوویه ی ڕازی نه ه نیشانه م هێڵێ .ئه ده کانی نجامی شکسته ه ئه توانین بڵێین ل .ده رگیرییه هاوسه وانی ر ئه رانبه ه به و رگیری ،یان کاردانه ه هاوسه ل . نجام داوه ی ئه رگیرییه ی هاوسه م پرۆسێسه ه ئه دیک ه ین ،ک ه بکه ر کته م کاره ی ئه سته توانین وا وێنای جه ده
ه ه بیریشی ل بوو ن زری هه ی به وپایه ه پله ه ن ک بێت ،هیچ نه وه رگیری کردبووه ژیانی هاوسه و ه ساتێ ئه ی ه هه ند وه دا ...ئه ه زووه ن مه و ته له ی مانگی ژێر تریفه ه و له ربان و سه یویست له نه ی پێی وه ،بی ئه وه دا خۆی ڕووت بکاته چوارده دا 8".لێره وه وشێته وێت گیانی بدره بڵێت نایه دوای شان) به ن( .تیشکه ك هه یه ند ئاماژه چه ڕا گه ه ده وپای ن پله ند و خاوه مه وڵه پیاوی ده ی ناپاکی لێ وه می ،ئه ه مێردی سێیه ببێت ی که ه دوای دوو مێرده ه دۆستێکی بوو کردوو م ه ئه وات .که ستووه ڵ به گه ندی له پێوه کی ناودار و یه ماڵه ه بنه ،چونکوو ل ره کته کاره رووی ه سه ه خۆی ل میش ،هه ند بووه مه وڵه ده سێکی ه که وات .که ه بینیوه و ژاره چینی هه ی که ،چونکوو دوو مێرده ئۆرستوکراته ه وپای ن پله ه خاوه مان شێو ه هه پێشتری ب ؟ وه اڵم بۆ جیابۆته ند بوونه ،به مه وڵه و ده ه (مامۆستا سوهاد)یش. ت ل نانه ته ه جارێك ژنی بازرگانێکی ر کته م کاره ئه رێکی فسه ناوبانگ و جارێك ژنی ئه به نجێکی ی پۆلیس و جارێك دۆستی گه وره گه ه لێکدانی بینین ب .ده ڕۆشنبیر بووه ه (بازرگان= ت سڵه م سێ خه ئه ، وپایه ر= پله فسه ،ئه پاره یشتوو)، ڕۆشنبیر= تێگه ه وڵیداو ه هه میش و هه ئه ه مێردی سێک ببێت که تی تێدا سڵه م سێ خه ئه ه یش مێردی ب بێت ،بۆیه ، ه کردووه وان ك له ریه هه نێکی ،الیه یری کردووه سه ه ه ل .بۆ نموون بووه ی نه دیکه 10
،خودا هرخوارد کردووه ی باوکی ژه وه دوای ئه ه بۆ سوور و شه ه ڕه نگی چاوی ل ه و ڕه سزای داو و ه ئه ،بۆی ه سك بووه می ل وسا ئه ...ئه گۆڕیوه ....... وتووه رکه ویشدا ده ه چاوی ئه ه ل نگ ڕه ه ی ل ه شتێکی دیکه و ژن ه ئه اڵم وای بۆ چوو به وی پێ بڵێت و ه ئه یویستوو ه نه ،ک دایکی دیوه ه وای کردووه زیاتر م ...ئه ی گۆڕیوه مه بۆ ئه کانی بێت و وا بزانێت نگی چاوه ه ڕه ڕقی ل 11". وه نه که کچان قێزی لێ ده دا دوو شتمان گرافه ره م په له م که .یه وه بێته بۆ ڕوون ده م بێ دایکی ،باوکی ئه بۆ ده ه هرخوارد بکات؟ دیار ژه 64 ه ،دواتر ب یه هۆکارێك هه ڵێت مان پێ ده وه ناڕوونی ئه تی بێت و خیانه بێ دۆستی هه ده 11 م نجامی ئه ه ئه .ل م کردبێت ه باوکی ئه ل ی که هرخواردکردنی مێرده ه و ژه ت خیانه ه ت یش بووه مه ،ئه بی لێ گرتووه زه خوا غه م ،ئه ه سک بووه ویشی ل چاوسووربوونی ،ئه ه هۆکاری وات .که وه ته ویش گواستراوه ه بۆ ئه چاوسووریی کانی دایکی ی بۆ دایكی ،یان تاوانه که چاوسوورییه بێت کچان ه ده ور ،چونکوو کاتێك گه وه ڕێنێته گه ده ریی یش کاریگه مه ،ئه وه نه که نگی چاوی ده ه ڕه قێز ل ی و ڕقه نجامی ئه ه ئه بێت .ل روونی ده ر ده سه راپی له خه ت .خیانه وه بێته م ژنان ده رجه سه ه دایکی ،ڕقی له ل ه ر جگ تکه سی خیانه ،که تییه اڵیه کی کۆمه یه دیارده ها ه به ر ب رانبه ه به ،ناپاکیش سێکی ناپاکه ی که وه له ی وه بێ ئه کانیش .به تییه ڤایه تی و مرۆ اڵیه ڕووحی و کۆمه کی ڕووحی دار بێ توندوتیژییه ه ئاگه ه ناپاک س و که ئه بینین یش ده کات .بۆیه ه ده ه پیاد ور یی گه سته و جه ی که نجامی ناپاکی مێرده ه ئه لۆ چاوسوور) ل دایکی (خه
ه چاوی میش ،هه بووه کی ئۆرستۆکراتی هه تییه سایه که ،ڕۆشنبیر بێت، وپایه ،پله ن پاره ه خاوه ه پیاوێك بوو ل ر کته ه ((کاره و .لێره کان بێت نده مه وڵه ه چینی ده ل یی خۆی نمایش وه قێکی گێڕانه ه ناو ده کاتێك ل ، ه نییه کی کلتووری چیدیک یه ه پێکهاته ه ل کات ،جگ ده ی ی نیشانه رگی ،جووڵه وتنی ،جلوبه رکه شێوازی ده ڵ گه ی له ندییه و پێوه ،هاوکات ئه ه و کلتوورێکه ژینگ ،چونکوو ره کته م کاره تی 9)).ئه یه کانی تر هه ره کته کاره ی وه ره ی سه ته سڵه م سێ خه ه ئه ونی پیاوێک بوو خه ه ه ل وڵی بۆ داو ،هه بووه م نه که ه مێردی یه اڵم ل بێ ،به هه دا که ه ڕۆمانه یش ل ...تاد ،بۆیه بووه میش نه مێردی دووه بێت. کجاری بزر ده ه یه بێت و ب ه بێهیوا ده ر کته م کاره ئه کان ی ڕووداوه ه زۆربه رێک کته لۆ چاوسوور) کاره (خه کوو ه وه ی دیار که گرن .ناوه ه ده رچاو ه سه و وه له ه و و ته ولێر کورت کراوه ه هه ڵکی ل ی ناوی خه زۆربه زانین ه ده و یه که ناوه ر له .هه یه هاوکات نازناوێکیشی هه ولێر ه هه .ل ڕانییه ه و شه سێکی توڕ ،که ره کته م کاره ئه ری چاوی ڵێن :خوێن به ه بێت ده سێك زۆر تور ر که گه ئه ه نگ ه و هیچ نابینێ ڕه و .واتا چاوی سوور بۆته گرتووه ه زۆر ر کته م کاره ی ئه تێکی دیکه سڵه تاوانێك بکات .خه کاری دوو خوشکی خۆی رزه نی هه مه ه ته " .ل ه ژنه ڕقی ل ڵخستنی م هه ه ده ربان ب سه میان له که ه یه کوژێت ،گوای ده ه و ك داگرتوو یه ره ه دێوه کانی ل شه ه ڕه ه چاو و جله ه ر دایک گه وسا ئه ر ئه ...هه میان بۆی پۆشیوه دووه وا خوێنی ،ئه هێنایه رنه ه چنگی ده ژێ یان له که ژنه بیوه ت نانه کرد 10".ته وان ده ڵی هیی ئه ویشی تێکه ئه ر سه کوژێت و له یسوون) ده ی خۆی (مه که وێك ژنه شه ر رانبه ی به و ڕقه .ئایا ئه وه ه خواره دات الت فڕێی ده قه دا وه کاتی گێڕانه گێڕ له ؟ وه تی هۆکاری چییه یه ژن هه ه م نیشانان ی ئه وه ڕێی شیکردنه دات ،له ه ده هێندێك ئاماژ تی بۆمان یه ه ژن هه ی ل و ڕقه هۆکاری چاوسووری و ئه ه دایکی بێت" .ژنێکی دراوسێیان پێی گوتوو ئاشکرا ده
وه لێکۆڵینه
اڵم کات ،به ر ده فه ك سه ه یه جێك پێی گوتوو ره قه ه و ه نیی خۆو یشی له م ترسه .بێگومان ئه وه ڕێته ناگه ه مرۆڤ، ه ل شێک یه ،چونکوو ترس به ندێكی هه هه ڕه م .ترسی ئه یه ،هۆکاری هه یه اڵم هێندێك ترس هه به کی لۆژیکی یه هانه ،یان به ه ((نالۆژیکییه ر کته کاره روونی و 12)).چونکوو هۆکارێکی ده و واقیعی نییه ه ر کته م کاره ه نائاگایی ئه ،ل یه تی بوونی هه اڵیه کۆمه کڕێ و ناوی گێك ده چێت سه ه ده م .بۆ ئه یه یی هه ئاماده ی نالۆژیکی و ه نیشانه ک گه زێن) .ناوی سه نێت (دێوبه ده ، سێکی گوماناوییه نێت .که یه گه ه ده ک یی دیارده فسانه ئه ری ه و کاریگه یش هۆکارێک که جه ره ه قه ی منداڵ قسه لۆ چاوسوور)، ه (خه وات .که بووه روونی هه ر ده سه له تی، اڵیه کی کۆمه یه نجامی دیارده ه ئه ه ل سێک که ه میش .هه ندروسته کی تێکشکاو و ناته تییه سایه که ه مێشکیدا یی ل ه ئاماده کی و تۆڵ کی خێڵه یه وه بیرکردنه زی مێ، گه ر ڕه رانبه ،ڕق به ه گومان ،تۆڵه وات .که یه هه . یه دا بوونیان هه ره کته م کاره ی ئه سته ه جه ترس ل روونێکی ه و ده ست ،جه ندرووست نییه و مرۆڤێکی ته ئه . ندرووستیشی نییه ته و ه له کێک لۆ چاوسوور) ،یه ڕوان) کوڕی (خه (مه وێت، که رده یێكدا ده ڕه ند الپه ه چه نێ ل ی ته رانه کته کاره ڵگری ی هه که سته ،جه مه ه که وتن رکه م ده اڵم به به ه بۆ وڵێک ه هه ر کته م کاره .گوتاری ئه یه وره گوتارێکی گه تیکردنی تی و دژایه می باوکایه ی کۆی سیسته وه تکردنه ڕه ه اڵم زۆر دیپلۆماسیان کانی باوك ،به وه کۆی بیرکردنه .ملمالنێی نێوان باوك و کوڕ ،یاخیبوونی کات ه ده م ئه ه و ه ڕووی سیمیۆلۆژییه ه ل م ر ئه گه ه باوك .ئه کوڕ ل ه میش اڵت هه سه م ،ده ،باوك واتا سیسته وه ینه لێك بده ه بۆ مان شێو ه هه ه ب اڵت سه م و ده و سیسته یوێ ئه ده کرێ اڵت) .ده ه ڕۆژهه ت ل تایبه ه (به و ی بگوازێته که کوڕه مکی (من )egoی (فرۆید) دابنێین. ه چه باوك ب ه موو کار .هه یه وه ره ستی ده ی ئاگایی و هه (من) بنکه
لۆ) ی (خه که کات .کوڕه هرخوارد ده ژه کرداری رچه بێت ،په ه ده ور بینین کاتێ گه ده ی دایکی و کردارانه نجامی زانینی ئه ه ئه ل موو ژنانی ه هه ڕی وای بینین باوه بێت ،ده ده کانی ه خوشکه ه گومانی ل میش دنیا ناپاکن .هه ر چاوداگرتنێک سه نێ له ،خوشکێکی ته یه هه ه ی بۆی پۆشیو وه ر ئه به نێ له وی تر ته و ئه روونی و ه ڕووی ده ه ل ر کته م کاره .ئه کوشتووه چێ. رده واو ده سێکی ناته ه که و تییه اڵیه کۆمه ی که ت .ژنه ژیه ه گومان ده ه ل میش هه ی گیانداری چاو ی وێنه وه ر ئه سه نێ له ته ر کسه ،یه ک کێشاوه یه ر گوشه سه شی له ڕه ی چاو شیه م ڕه لۆ) بۆ ئه ی (خه وه خوێندنه تی لێ بکات و یوێ خیانه ی ده که ه ژنه ی وه ئه ه و وێ .لێره ش بکه سێکی چاوڕه به‌دووی که ه و نگدانه ك و ڕه یه سته ه جه بێت ر ده کته کاره تی اڵیه کی کۆمه یه کانی دیارده رییه و کاریگه یی سته ه ڕووی جه بینین .چۆن مرۆڤێك ل ده ه یکات شکێنێ و ده ه تێکده و روونییه و ده ه ر کته م کاره خش .ئه مرڤێکی زیانبه ، کراوه سته ه جه تی ب اڵیه کی کۆمه یه دیارده ه و دیارد نێو ئه ك له یه سته یان جه . یه یی هه ئاماده تییه اڵیه کۆمه ه ر کته م کاره کن ئه ترس له . یه یی هه ه ئاماده میش هه ه ت ترس ل ه تایبه ب یش مه ر ،هۆکاری ئه فه سه ه و ب ه شه ه ب ه بوو و ئه ل و ی خۆی ئاژه گوته ه مرۆڤی ترسناکی هاتووت ر فه یش سه ر ڕێ .بۆیه سه ه منداڵی ه ب و ه له ناکات ،جگ 12
ناو ه له ه ئاگران و پریشک کانی ئه نده ستوپێوه ده ببات. لۆ ی (خه یسوون) باپیر و داپیره مدی و مه (حه پێش بۆ دا پرسیارێك دێته چاوسوور) .لێره لۆ چاوسوور) ی (خه ه و داپیره باسی باپیر کات ،ڕۆماننووس کرێت؟ ئایا پێویست ده ده کڕاست رێك بهێنێت ،یه کته ر کاره ناوی هه ی بکات؟ ماڵه ك و بنه ڵه چه باسی ڕه ه ه ڕۆمانی نوێدا ب ه بڕوای من ل ب ی ڕۆمانی کۆن گوێ شێوه یی و ی زنجیره وه ه گێڕانه ب ی باره ڵڕشتنی زانیاری له هه نادرێت. ه و کانه ره کته کاره 64 دا (کاروان م ڕۆمانه ه له دیار ی وه ست ئه به ه مه سوور) ب کاکه ه شوێنێکی ،چونکوو ل کردووه 13 لۆ چاوسوور) ناوی باپیری دا (خه که ڕۆمانه ها روه وان) .هه مدی باخه نێت( ،حه ه خۆی ده ل یسوون) ی ناوی (مه که کوو باپیری خێزانه وه ری ڕوون تی بۆ خوێنه دا جێی خۆیه .لێره ـه یسوون) ناوی (مه ز به ری جوایه کته ،چوار کاره وه مه بکه ن. هه لۆ. مدی باپیری خه یسوون :ژنی حه مه .1 لۆ. یسوون :ژنی خه مه .2 ریهان). ه دایکی په بێت یسوونی مانگا (ده مه .3 ریهان)ی دایکی یسوون :جیرانی (په مه داده .4 وریا. ر باسکردنی ه سه ه دوایی دێم ران کته م کاره بۆ ئه چن ڵ دایکی ده گه ه منداڵی له مدی) ب یان( .حه که ریه هه الی کۆشکی یدان بفرۆشن ،به ه مه یان ل که ه مانگایه تاق . رگایه ر ده به ه له و کچ ڕن ،ئه په یسوون)دا تێده باوکی (مه مدی) ه (حه و بینێ ،لێره ه ده مدی) کچ کاتێك (حه
درێ، نجام ده ه ئه و مه کان له ڕێی ئه قڵییه ئاگایی و عه ین ده نجامیان ده ی ئه ه و ئیرادانه و جووڵ رشتی ئه رپه سه ژین ی تێیدا ده یه ڵگه ه و کۆمه و ژینگ ه پێی ئه کات .ب ده و) و (منی نێوان (ئه ه له رێک سه کات .چاره فتار ده ڕه ه یان داواکاری جودا و دژواز ل که ریه بااڵ) ،چونکوو هه نگی و تێکچوونی ر له ،هه یه روون هه کتریان بۆ ده یه خۆشی و نه ره روون به وا ده بێ ،ئه نگی (من) هه پارسه مکی ه چه توانین کوڕ ب ه ده و وانه ه پێچه بات .ب ده رپێچی ه سه میش ه هه ه (فرۆید)ی مک م چه و ،)id -ئه (ئه ندی یوێ کۆتوبه ه ده میش کات ،هه قڵ و لۆژیك ده عه وخۆ ه بشکێنێ ،چونکوو ڕاسته ڵگ یاساکانی کۆمه کی (( .کۆگایه یه ه هه و ه نائاگایی مرۆڤه ندی ب پێوه ی مرۆڤ یه و وزه 13)).ئه ره ی پاڵنه ی وزه وره گه رچاوگرتنی به ه له بێ ب فتارکردن به تی بۆ ڕه پێویستیه ه ه ل سێک ڕوان) که دا (مه .لێره ڵگه یاساکانی کۆمه ی م ناوه ه ئه ه خۆو بێت ،ڕۆماننووس ل باوکی یاخی ده ك ند واتایه ه چه بیدا ب ره ه زمانی عه .ل بژاردووه ڵنه هه ه لێکدانی دوو ه ب دار ردێکی سپی بریقه :به وانه دێت ،له ستێ) ،دارێکی ه ئه رد دا (به ه پریشکی ئاگر فڕێده پارچ کوو (مروان ه وه ب ره ند شاعیرێکی عه ،ناوی چه بۆنخۆشه ، م واتایانه بباسی .ئه می عه رده ) شاعیری سه بن حفصه ه نن .بۆ نموون یه گه ه ده و واتای شۆڕش و نوێبوونه ڵدان ئاگرێك رهه پریشکی ئاگر واتای شۆڕش ،یان سه یی و ناوبردنی شتێک ،داری بۆنخۆش واتای تازه بۆ له ، ه وزه ه ل ه پڕ ر کته م کاره نێ .ئه یه گه یاندن ده سوود گه ن ناو ببات ،چونکوو خاوه می باوك له وێ سیسته یه ده نی ترسانی باوکی له یش الیه .بۆیه یه مێکی تازه سیسته زانێ باوکی غداد ،ده ه به چێت زانێت و ده ل ده ه هه ر ب فه سه ری و ملمالنێی یش ڕکابه مه ر بکات ،به فه ترسێ سه ده روان) واتا ه (مه وات کات .که ی ده که مه باوك و سێسته ریت، ،باوك واتا کولتوور ،دابونه می تازه سیسته ه ڕێی وێ ل یه ه ده ریت اڵت و دابونه سه م ده اڵت .ئه سه ده
وه لێکۆڵینه
ه کوو ل ن وه کان زۆر چیرۆكی مانگا هه ه ئاسمانییه ئایین ی وه ته ی نه ) باسی مانگاکه تی (البقره ه سوڕه قورئان ل کوو ه سویسرا مانگا وه ت ئێستا ل نانه کات .ته موسا ده ی وه (( .ئه یه دایکبوونی هه ی له ك ناسنامه هاواڵتییه ش، ه بۆ ساڵ ،مانگای ڕه ی ودا ببینێ ئاماژه ه خه مانگا ل ه بۆ ساڵێکی پڕ خۆشی ،یان ناخۆشی. ی رد ئاماژه یان زه ه و ه و ژن 14)).لێره ه بۆ ماڵ و پار ی ها ئاماژه روه هه . کردووه ی نه مه روا ئه زانین ڕۆماننووس هه ده ودوا نابێت، مه ه له ،ک تی کردووه سیه مدی وه اڵم حه " به بێت ر ده ڵکو هه ه بهێنن ،به ه ژنی بێگان ه کوفر بگر یان زیندوو و که ماڵه کتر بخوازن ،تاکو بنه کچی یه یسوون) وامیش ناوی (مه رده ...به وه ن بمێنێته سه ره و مدی)ی باپیر بۆ ئه کانیان بنێن 15".ئایا (حه ه کیژه ل دا مانگا وه مان به ه ئاماژه و ره سه کات؟ له ه ده ت سیه وه یسوون) مدی) عاشقی (مه .کاتێك (حه هێمای چییه ه ماڵ زی بنه اڵم جوایه ه هی خۆی ،به یوێ ببێت بێ و ده ده نێ خۆی و دایکین م ته .ئه مه ه له ران ڕێگر و ئاستی گوزه ند و مه وڵه یسوون) ده اڵم ماڵی باوکی (مه ژارن ،به و هه تا ره ه ئامانجی خۆی ،سه یشتن ب ن کۆشکن .بۆ گه خاوه ه و و بێته یسوون) نزیك ده ی ماڵی (مه که وانه ه باخه ل زووی ه ئاره م کچ ری ،تاکوو بزانێ ئه ه براده کات خۆی ده ه م کچ وێت ئه رکه ؟ بۆی ده ه چییه زی ب کا و حه چ ده کات، زووی پیاوێک ده ها ئاره روه ،هه ه گۆرانییه زی ل حه ه دوو ه پیاوێک زی ل تی تێدا بێ" .حه سڵه دوو خه وان بێت... میان ،زمانی ڕه که تی تێدا بێ :یه سڵه خه ه و چ شێوازی دوێت ،چ گوت ه بزانێت چۆن ده وات ر فه ه سه زی ل م ،حه رنجڕاکێش بن ...دووه ربڕینی سه ده ه باوکی ،ک یشی زانیوه وه مدی) ئه بێت .هاوکات (حه بژێرێت، ڵیده ی هه سه و که ر ئه گه ناهێڵێت شوو بکات ،مه ه ڕێگای و مه رچڵ و لێهاتوو بێت ...له بازرگانێكی سه ك شك یه رمایه ی هیچ سه وه گرێت ،بێ ئه بازرگانی ده ببات16".
ری ه هاوسه ه بیکات بینێ،ک ه ده و و کچه ون به خه ه نابێ ی دا خالێکی زۆر گرینگ هه خۆی .لێره ر ه هه م ڕۆمان ه زۆر شوێنی ئه ه بیر بکرێت .ل ل ه کان دێت ،ل یسوون"ـه ه "مه کێك ل ه ناوی یه ک ه ك ل ندییه پاڵی ناوی مانگا دێت ،بۆ؟ پێوه . یه ڵ مانگادا هه گه یسوون) له نێوان ناوی (مه مدی) ی چیرۆکی (حه وه ه گێڕانه ه ل بۆ نموون مدی) چاوی لۆ چاوسوور)( ،حه باپیری (خه ه و یسوون) وێت ناوی (مه که ه کچێك ده ب کیان وان مانگایه بێت ،هاوکات ئه عاشقی ده لۆ ن .کاتێك (خه به یدانی ده ه بۆ مه پێی یسوون) ی خۆی (مه که چاوسوور) خێزانه ، وه ه خواره دات الت فڕێی ده ه قه کوژێت و ل ده ڕ وه ه له ه گاوانێك مانگاکانی ل و ه خواره ل ه وێت که یسوون) ده رمی (مه ه و ته و دێنێته ریهان) دایکی ژێر سمی مانگاکان( .په کرێت و لۆ) ده ه (خه ك ل (وریا) مانگایه یسوون). نێت (مه ناوی ده ی ناوی ڵ زۆربه گه ین له ماشا بکه ر ته گه ئه ، یسوون)ـه ی ناویان (مه رانه کته و کاره ئه م له وه ر وردبینه گه .ئه ه مانگا دراوه ه ب ئاماژ ه کان گوزارشت ه کۆنه الی میسریی ،له ڵه ئاژه ه ند م خوداوه ند (هاتور) ،ئه ه خواوه ل رمونیانی و ه بۆ نه هێمای خشین و چاودێریکردن. به ر سه ك له یه ت وێنه نانه ته ك ،مانگایه دیوار کێشراوه کانیدا له نێوان قۆچه ، ڵگرتووه هه مانگێکی ه ی ه ئاماژه م مانگ ئه الی ون .مانگا له بۆ فیرعه ه ،ل کان پیرۆزه هیندۆسییه 14
کی موو الیه ه هه ه ل ست ن .جه خه خۆیان ڕێك ده کی ورد یه وه موو گێڕانه ه هه ت ل نانه ڕۆمان ،ته ه ه ل ست (( .جه یه یی هه و درشتی ئاماده ت، کان ،سیاسه ونه کان ،خه کان ،وشه وێنه موو .هه یه یی هه اڵت ئاماده سه ئاکار و ده 17)). وه سوڕێته ه ده ست وری جه ه ده شتێك ل کوو یسوون) وه مدی) و (مه ی (حه سته جه ت ه تایبه ،ب ه زۆر زیندووه ه و داپیر باپیر کانی ی چیرۆکه ه زۆربه یسوون) ل (مه ه ،ب یه یی هه دا ئاماده که ڕۆمانه ی سته ر جه گه بڕوای من ئه ،یان یسوون) نائاماده (مه ه ک وا ڕۆمانه ه ئه غیاب بوای 64 ڕووخا. هێنا و ده شکستی ده ، ره کته م کاره ی ئه سته جه ری ه و بزوێنه کیی ره رێکی سه کته کاره 15 بینین اڵم ده .به کانه ی ڕووداوه زۆربه ی ی باپیره وانه لۆ چاوسوور) ڕێك پێچه (خه ه نجی زۆری داو وڵ و ڕه چێت ،باپیر هه رده ده -ژن... یسوون -مانگا -ماڵ و پاره ه (مه تاکوو ب ه خوێنی دوا و وانه ه پێچه لۆ) ب اڵم (خه تاد) بگات ،به ڕێژێت. یان ده که ماڵه یسوون)ی بنه (مه گ) ژن و مێردێكی وزی به نتوانێت) و (فه ه ئه (داد کان الی ژن و مێرده دا له م ڕۆمانه ی له وه ن .ئه که جووله ی وانه زیان پێچه ه و حه و موویان بیرکردنه ن ،هه هه ه باخداری و زی ب نتوانێت) حه ه ئه ( .داد کتره یه وزی اڵم (فه ،به دانییه ه ئاوه زی ب ،حه کشتوکاڵه وانی ه چۆڵه ه ل ی وه زی به ه حه و وانه ه پێچه گ) ب به ه دیدێکی نێ ل ،ته وه ه بیرکردنه ه ل م لێکدژیی ت .ئه بژیه بینین ماشا بکرێت .ده بێ ته ه ده و سۆسیۆلۆژیانه نێت. ه شوێنی ملمالنێ داده دانی ب گ) ئاوه وزی به (فه ه (شار) کی دیک ه واتایه دانی ،یان ب ه ئاوه بێگومان ل
ه وردی بێ ب ه ده ی دا یێك دوو خاڵ هه گرافه ره م په له ه ی ه و ئاماژه ستین .گوتمان مانگا نیشان ری بوه سه له ،ژن ،ساڵ. خشین ،ماڵ و پاره رمونیانی و به بۆ نه ه بێت ه ده و یسوون)ه مدی) به هۆی (مه ر (حه کته کاره ن ماڵ و سامانێکی زۆر. ه و خاوه ور بازرگانێکی گه وان م زمانڕه ه هه ه پیاوێک زی ل یسوون) حه چونکوو (مه ه موو بازرگانێك ل ر بێت .هه فه ه سه زی ب م حه بێ ،هه م دوو ر ئه گه ،ئه یه ه هه ت سڵه م دوو خه دنیا پێویستی به م بێت .ئه وتوو ده رکه وا سه ی تێدا بوو ،ئه ته سڵه خه رجن تی ،پێشمه زی پێیه یسوون) حه ی (مه تانه سڵه خه ه مێردی ی ببێت سه و که ه ئه ی باوکی ،ک که رجه بۆ مه ر رچڵ و لێهاتوو بێ .هه بێ بازرگانێکی سه ی ده که کچه ه بێ ،نابێت ر نه فه ه سه زی ل بێ و حه وان نه سێك زمانڕه که م دات ئه وڵده مدی) هه رچڵ و باش( .حه بازرگانێکی سه کات، ه خۆیدا دروست بکات ،دروستیشی ده ه ل تان سڵه خه کی یه ن پاره ه خاوه بێت رچڵ ،ده ه بازرگانێکی سه بێت ده و موو ئه ه هه وات یسوون) .که نی (مه ه خاوه بێت زۆر ،ده ه و یسوون)ه ه (مه ه ل ه و ناوبانگ ندی و سامان مه وڵه ده ڵ گه ه منداڵی له وان ب ه و ئه بووای و نه ر ئه گه زانێت .ئه ده یان بفرۆشن ،به پێش دایکیان ،کاتێ چوون مانگاکه مدی) ه دڵی (حه ه و کاری ل ڕۆیشتنای دا نه و کچه ئه م .ئه موو سامانه و هه نی ئه ه خاوه بوو ه ده ،ن کردایه نه ه ندی ،کۆچکردن مه وڵه ه بۆ ده و ژارییه ه هه ه ل کۆچکردن و ه بۆ ئه وڵێک ه بۆ زانایی تاك .هه و زانیی تاکه ه نه ل دات. دا ڕووده ره کته م کاره ی له تییه ه تاکایه گۆڕانکاریی و یش ئه ،بۆیه وه ه بۆ کرانه و ه داخرانه ه ل گۆڕانکاریی ه ست ه ڕۆماندا جه ه ل م گۆڕانکاریی کات .ئه ه ده ت سیه وه قێكی کولتووری و ڕۆشنبیری ،چونکو ه ده کات ده ه ه ل و ه بۆ کرانه و ه داخرانه ك ل ر گۆڕانکارییه کته کاره کیی ره کو تاك ڕۆڵی سه دات ،خۆیشی وه ژیانیدا ڕووده ه ی یه ره وه و ته ه ئه ست ه جه وات .که یه دا هه م گۆڕانکارییه له وریدا ه ده کانی ڕۆمان ل زه گه ه و توخم و ڕه موو پێکهات هه
وه لێکۆڵینه
، یان نییه م هێزانه ی ئه وانه بینین ئه اڵت ...تاد .ده سه ده ه شار ڕێ ب گ) باوه وزی به ه (فه وات ه دۆڕاون .که میش هه . یه ه شار هه تی ل ،چونکوو ملمالنێی چینایه یه هه ه ملمالنێی ڕی ب نتوانێت) باوه ه ئه ه (داد و وانه ه پێچه ب اڵم ،به دانییه ه ئاوه زی ب و حه .ئه تی نییه چینایه تی دانی مای هاوکاری و یارمه ر بنه سه ك له دانییه ئاوه کرێ بڵێین ژیانێکی دا .واتا ده وه پێناو مانه کتری له یه بێ خۆیان ه کۆکن ده و ر ئه سه موویان له ه الدێ هه الدێی .ل زاندی مای به ر بنه سه ك له ن ،نه بژێوی ژیان دابین بکه ه و گرنه کده ك شتدا کۆکن و یه ه یه ه الدێ ((ل ر .ل رانبه به : وه یانه که ه ئۆرگانیکیه ه بونیاد ه ب ندبوون ویش پابه ه ئه ک بێت خواردن ه ده ی ک وه ر ئه سه موویان کۆکن له ه هه وات ه پێناو خۆ ن ل م بهێنن ،بیخۆن و زاوزێ بکه رهه به توانین بڵێین: ه ده کی دیک ه مانایه دا .ب وه مهێنانه رهه به و وان ئه ک چینن ،ئه ه یه ر ب ناو الدێدا سه کان له خێزانه ه خۆراکی لێ ژین ک دا ده و شوێنه ن له تیه اڵیه ه کۆمه چین م دێت19)). رهه به ستخستنی زی بۆ ده وه ره ه هه ڕی ب ه باوه ر کته م کاره ئه تی ی شار ملمالنێی چینایه وانه .الدێ پێچه یه خواردن هه کان ،چونکوو خێزانه ه نییه و کتر سڕینه وڵی یه ،هه نییه تی و ئابووریدان. اڵیه ك ئاستی کۆمه ه یه یان ل زۆربه ر رانبه ه به زایی ل گ) ناڕه وزی به بینین (فه یش ده بۆیه برێت. رده نتوانێت) ده ه ئه ی (داد ه ژیانه و شێو ئه ی کشوکاڵ بێ مانا و ناشیرین " هیچ کارێك هێنده وی ژێر زه بێت مرۆڤ نانی خۆی له ...ئاخر چۆن ده نییه ه مردووی لێ ه کراو و ر بۆ ئه وێ هه یدا بکات ...ئه په ه ر) ل رت سبنسه کوو (هێربه ر وه گه بنێژرێت 20".ئه روانێت ه وا ده م سۆسیۆلۆژیست ه بنۆڕین ،ئه ڵگ کۆمه کانیان کانی پیشه کان تاکه تایییه ره ه سه ڵگ ه کۆمه ل یان ی زۆربه وه کوو ئه ،وه ه نزیك بووه و کترییه ه یه ل ه اڵم ورد ،به ه ماسی بوونه ریکی کشتوکاڵ ،یان ڕاو خه ی که ه واتا مۆدێرنه یدابوونی شار ب ڵ په گه ه له ورد
ه ملمالنێی ه ل میش ه هه ڵگ کانی نێو کۆمه چینه ه شار مرۆڤ دابینکردنی بژێوی ژیانن .واتا ل ڕدا بێت بۆ ه شه ه ملمالنێدا بێت ،ل بێ ل ده دا ه ژیان .لێره وام بیت ل رده ی بتوانی به وه ئه بێ ه شار ده ،ل یه ه و دۆڕان هه و مکی بردنه چه خت ر دۆڕاو بیت ،ژیانت سه گه ه بیت ،ئه براو ڵێن مرۆڤ ه ده ،ک یره ه سه الو بێت" .زۆرم به ده دانی بۆ من دانی بژیێت ...یاوه ه ئاوه بێت ل ده ه شوێنی ...بۆچی ل شوێنی ئیش و ملمالنێیه ه شوێنی ملمالنێ ئیش بژیم...؟! چۆن ل ژین وێ ده کانن له ره ه سواڵکه و وم..؟! ئه بخه رێ جیاوازیی ون ...ئه خه ه قووڵی لێی ده و ب کات ه سواڵی نان ده کێك ،ک ه نێوان یه ل یی و زه ه سواڵی سۆز ،به ی تر ،ک وه ڵ ئه گه له دانی سا ئاوه ؟ ده کات ،چییه ویستی ده خۆشه ه شار ملمالنێ 18".ل یه و شتانه ندی ئه ڵبه مه ه ملمالنێ و میش دا ،هه وه ه پێناو مانه ل وردی ر به گه .ئه ڕێکی قورس بووه شه ه ئاستی ه ل م ملمالنێی ین ،ئه یر بکه سه کی ڕه ه گه ڕ بیندێت .شه مندااڵنیشدا ده ه ی ڕه و شه مان ئه ی هه وه نگدانه مندااڵن ،ڕه ه پێناو کدی ل ڵ یه گه کانی نێو شار له چینه گ) وزی به ن( .فه یکه دا ده وه مانه ه دانی) ب ه شار (ئاوه سێک که ست خستنی ده شوێنی وه ك نێ ،نه بژێوی داده ه وات شوێنی دانیشتن ،که ڕی ه باوه ر کته م کاره ئه تی ه ملمالنێی چینایه ب بێ شدا ده ڕه م شه .له یه هه بێ ،هێزێکی ه هێزت هه میش هه ، ماڵه ،بنه کوو :پاره وه 16
ه جی بهێڵم و م واڵت نام زۆر زوو ئه پاڵیان پێوه ه ر کته م کاره م 21".ئایا ئه ران بکه نده ه هه ڕوو ل ؟ ه چییه سته؟ ئایا ئاییند ه پێوه و ه ئایینده بۆ ب ه ر کته م کاره چێت ئه مان بیر نه وه تا ئه ره سه ه واتای کات .ب ه گومان ده میش ه هه سێک که ك بۆ داهاتوو دابنێت، یه خشه ر نه ی هه وه ئه . ڵێ کۆن بووه کات و ده ستکاری ده زوو ده ه ؟ بێگومان ئاییند ه کاته ئایا ئاییند اڵم (کات)ێک هێشتا ،به کاته ه ی کات ب له سه .مه هاتووه نه . رباس دراوه درێژایی مێژوو به ه میتۆلۆژیاشدا زۆر ت ل نانه ته ، ه وردی باسی کات کراوه ب 64 دا فسانه ه ئه ی ل وه اڵم ئه به ختی ه کات جه ت ب باره سه . ه ڕابردووه میش ه هه و ته ر کراوه سه له 17 یوێ ه ده میش ه هه فسان ه ئه بۆ؟ دیار وانی ،پاڵه وه کان بگێڕێته نده پیرۆزی خوداوه ه (( .ل وه کان بگێڕێته نده اڵتی خوداوه سه ده ه پێی دوور جیهانبینی میتۆلۆژیادا ،کات ب ه و کاتێكمان شکراو ) دابه تاوه ره ه (سه و نزیکی ل کی کاتیشمان ه و دوو دۆخی الوه کی)ی ره ه (سه ی هه ه و ردای نته ه سه ه (ڕابردوو) و ل ی .کاتێکمان هه یه هه ه (ئێستا) و ه ک ی راوێزیی کاتیشمان هه دوو دۆخی په ه ه ڕابردوو پیرۆز م بۆچوون ه پێی ئه ب (داهاتوو)ن22)). ه ه داهاتوو و ه بیر بکرێت .ئه رمۆش ،یان ل و نابێ فه زانین دا ده ه پێناو داهاتوو بکرێت .لێره رامۆش ل بێ فه ده و ،ڕابردوو الی ئه ماڵه ،پیرۆزی ،بنه سێکه (وریا) که یوێ داهاتوو دروست و ده درێت .ئه ه فڕێده میش هه زی نێوان شیعر ه باسکردنی جوایه رستۆ) ل بکات( .ئه ڵێت: .ده زییه و جوایه ری ئه ه پێوه کات و مێژوو ،کات ده ه کا ک کێ باسی شتێ ده ه یه دای وه ه له ک ((جیاوازییه
کوو: ه وه ه ئیشی دیک ت ستی داوه ڵک بۆ ژیانکردن ده خه ری... رمانبه وانی ،فه سازی ،بازرگانی ،پاسه پیشه م بێت .ئه کان و ملمالنێ دروست ده ه چینه و تاد .لێره نرێت. یی داده شه ه تیۆری گه ر) ب ی (سبنسه تیۆره کوو: کات ،وه ش ده کانیش دابه ڵگه ت کۆمه نانه ته ه وات کان .که اڵوه ه تێکه ڵگ تایی ،کۆمه ره ی سه ڵگه کۆمه ه ملمالنێی نێوان شار و الدێ دروست و نجامی ئه ه ئه ل زی نێوان ه ملمالنێ و جوایه کی دیک ه واتایه بێ .ب ده گ) ملمالنێی نێوان شار و وزی به نتوانێت و فه ئه (داده ه ریان ه هونه ند زانین ڕۆماننووس چه ه ده و .لێره الدێیه ه نیشان و ره کته ه ڕێی دوو کاره ی ل ڵناسانه تیۆرێکی کۆمه ر پشتخانێکی ڕۆشنبیریی ر خوێنه گه اڵم ئه ،به داوه م گرێت ،ئه رنه ه سیمیۆلۆژیا وه تی ل بێت و یارمه نه ڕێنێت. په تێده گرافانه ره په شی گێڕی به کیی و وه ره رێکی سه کته (وریا) ،کاره ه م و چ ل که ش یه ه به اڵم چ ل ،به یه که می ڕۆمانه دووه ه ر کته م کاره .ئه یه واوی هه یی ته م ئاماده شی سێیه به م شی دووه کانی به ی ڕووداوه وه ه گێڕانه ست ب ه ده وێو له ریهان و .کوڕی (په وه ڕێته گه ه ده ه تاراوگ ه ل کات ،ک ده ستی (موفید) ه ده ،باوکی ب یس)ه ر پیروه سامی عومه لۆ چاوسوور- ،کاتێك (خه نی بچووکه مه کوژرێت .ته ده ه الیان بات ی (سوهاد) ده که وه وان) نه مدی باخه حه یش (وریا و سوهاد) مه ن .به خێوی بکه ی به وه بۆ ئه ی ژین .دوای مردنی دایکی ،مامۆستاکه کوو دوو برا ده وه یان که ه کوڕه ه تاز ،ک که ه الی ژنومێردێکی جووله یبات ده ڵ (سوهاد) گه زی له ه جوایه ر کته م کاره .ئه کوژراوه ی وانه ،پێچه سته ه پێوه و ه داهاتووه ه ب میش ه هه ی وه ئه )ی برام، (" .سوهه سته ه پێوه و ه ڕابردووه (سوهاد) ب ه بوو ،تۆ و کانی نێوانمان ئه ه جیاوازییه کێ ل جاران یه ی فره ه ته ه و من ئاییند و سترابوویته ه به و ه ڕابردووه ب ه چوویت و من دڵم ب ه گۆڕانی دنیا تێك ده دام ...تۆ ب ده ی و هۆکارانه کێك بوو له ه یه م بوو ،ئه نگ ده گۆڕان ته نه
وه لێکۆڵینه
ه مرۆڤ ه و نابێت و ناتوانرێت بیر ل م نیی بێ بوونی ئه به رجێکی 24)).پێشمه وه ناو جیهاندا بکرێته بێ بوونی له به بێ شوێن، ناو شوێنێکدا) ،واتا مرۆڤ به ه له ه (بوون دیک بێ بوونی مرۆڤ واتای نابێت، بوونی نابێت و شوێنیش به دات. کان ده ه شوێنه ه واتا ب ه بوونی مرۆڤ و ه ئه وات که ڕێی ،مرۆڤ له وانی تره ه بوونی ئه رجێکی دیک پێشمه رین ورووبه ه ده ژین و ل ڵی ده گه ه له وانی تر ،ک بوونی ئه د مه کات ،هاوکات (د.محه ه بوونی خۆی ده ست ب هه ه نێت ،ک رجێك داده ه پێشمه مال) داهێنانیش ب که ی وه ه هێنانه ستمان ل به .مه کردووه ر باسی نه هایدیگه ر) بۆ بوون ه کورتی و چڕی بۆچوونی (هایدیگه زۆر ب ه بۆ بوونی و توانین خوێندنه ه ده و و ڕێیه ؟ له چییه ه ر کته م کاره زانین ئه ین ،هاوکات ده ر(وریا) بکه کته کاره ه بیر میش ه هه ر کته م کاره ؟ ئه سته ه داهاتوو پێوه بۆ ب ڵ (گوڵدان) گه ،له یه ی هه ه و پڕۆژه و کاته ه داهاتوو ده ل نێت. زوو زوو پالنی داهاتوو داده ه تی و ب نی خۆیه .خاوه نه سه ه بوونێکی ڕه وات که ه کاتی کوژرانی ت ل نانه .ته ست نییه ه پێوه و ڕابردووه . یه ی هه ،پڕۆژه وه کاته ه داهاتوو ده و بیر ل (ئارۆن) ئه ،ئاخۆ وه مه که ه (مارینا)یش نه وسا بیر ل کرا ئه ده "نه یدا که ه چ ئاراسته مان ب که ندییه ه پێوه و ڕووداو دوای ئه ڕوانێت ...ئایا گومانیم لێ ناکات، چێت و چۆن لێم ده ده رم...؟!"25 ه سه ند و چۆن نایخات بێ چه ر به ه هه بگر ، وه بێ بچێت دڵی (مارینا) بداته ه ده ،ساتێک م ساته ئه ه و پرسیاران دا ئه و ساته .له می داهاتووه ه خه و ل چی ئه که و. ه ژیانی داهاتووی ئه ه داهاتوو ،ل ه پرسیارن ل کات ،ک ده ه باسکردنی ه کتێبی (بوون و کات)دا ل ر) ل (هایدیگه ڵێت: ن)دا ده سه ی دازاین (بوونی ڕه کاتی ژیانی ڕۆژانه و ی دازاین له کردنی کاتی ژیانی ڕۆژانه ه ڕاڤه ((پێویست هێنن: ه ئاشکراکردن پێكده ستپێبکات ،ک ه ده و بونیادانه م وتن و گوتار 26)).ئه زاج ،که یشتن ،مه کوو ،تێگه وه یوێ کاتێتی ی کاتن ،دازاین ده و شێوازانه ه ئه مکان چه
ه کا ک ی تر باسی شتێ ده وه ه و ئه ڕووی داو ه ه شیعر ل ش مه ر ئه به ر له ه ڕووبدا .هه ی وانه له ه وات 23)).که هادارتره فیتر و به لسه مێژوو فه ه ك ل ه وه ه نزیکتر ف لسه ه فه داهاتوو زۆر ل ه مرۆڤی میش ڕابردوو (مێژوو) ،چونکوو هه ی پرسیار ه گومان نیشانه ه و ب و ره بیرکه و نێت ،ئه کان داده مک و دیارده ر چه سه له ه ت ل رامێکی سه ی وه مك و دیاردانه چه ،یاخود هێشتا بۆ مرۆڤ ڕوون تیان نییه سه مک و و چه کوو ئه یش داهاتوو وه نین ،بۆیه . دیار نییه دیاردانه ی سووفانه یله و فه ه له ر) یێکێک (هایدیگه ه ف لسه وتی فه ر ڕه سه ی له وره ری گه کاریگه ه گشتی و بوونی ه (بوون) ب و پرسیار ل ه سووف یله م فه .ئه یه تی هه تایبه مرۆڤ به کی ره بوونی مرۆڤ بۆ دوو بوونی سه ن و بوونی سه کات( ،بوونی ڕه ش ده دابه ه ی و بوونه ن ئه سه ن ).بوونی ڕه سه ناڕه ،داهێنان خۆیه ربه ،سه یه ن پڕۆژه خاوه نی ن خاوه سه اڵم بوونی ناڕه کات ،به ده وانی رمانی ئه پێی فه ،به بوونی خۆی نییه ه میش ،هه یه ،بێ پڕۆژه وه جووڵێته تر ده ند ه چه سووف یله م فه .ئه ستاوه وه رجێکیش بۆ بوونی پێشمه میان که نێت .یه مرۆڤ داده و جیهان ،مرۆڤ نا ه له بوون موو ه هه ه ڕێی جیهان ب ل ه و کانییه ه و شته پێکهات ه بوونی خۆی رك ب ده ی وه کات(( .بۆ ئه ده بێت ده بێت هه مرۆڤ و بێت .بوونی ئه جیهانیش هه 18
ه ،خۆی ل ه چاوێکی دیکه ڵکوو ب ناکات ،به ی وه قورتێنێ .واتا پێش ئه ڵده داهاتوودا هه ه و بوون یدا بن ئه کان بێن و په کان ،دیارده شته یان بۆ وه کات ،لێکدانه یان بۆ ده وه خوێندنه کات. ده ن. که (ئارۆن و مارینا) ژنومیردێکی جوله مان ه هه کوژرێت ،ل یان ده که ی کوڕه وه دوای ئه یش مرێت ،بۆیه کاتدا (وریا) دایکی ده یزی) باسی لی فه (مامۆستا عه وانیش کات ،ئه (وریا)یان بۆ ده خێوی گرن و به ه خۆیانی ده ل ه دوو م ژنومێرد ن .ئه که ده کییان ره سه تی سڵه خه 64 ندیی م :پێوه که ،یه یه هه ڵک زۆر ڵ خه گه تییان له اڵیه کۆمه م: بوون .دووه ی نه ،تا ڕاده مه که 19 ی دوور وه ه بۆ ئه پێک ه الچه یان ل که خانووه ه بووای ه ده تاو ره ه سه ر ل ڵک" .هه ه خه بن ل ه ك ل یه ه شێوه ه ب و ماڵ م ژیان له ه تێبگه و له ی وه دانی ،به ه ئاوه ه ل کان مانای دابڕان شێوه کرا بلێم م بوو ،یان ده ڵك زۆر که ڵ خه گه ندیمان له پێوه یزی) لی فه ڵ (مامۆستا عه گه ت له نانه مانبوو ،ته ر نه هه ی ه جێگای متمانه وان ب ه منی پێ ناساندبوون و ئه ک ها روه یانبینی ،هه کان ده ه بۆنه نیا ل زانی ،ته خۆیانیان ده ه ندێك ل ه هه ،ک په ه الچه ک ڕه و گه یشمان له که شوێنه پۆشی، مومژ دای ده رزی پاییز و زستان ته یانیانی وه به ڵکی دابڕیبووین 28 "...دواتر ه خه ه ل ی دیک هێنده ڵك دوور ه خه م خۆ ل ه هۆکاری ئه و بێته بۆمان ڕوون ده کرێ هۆکاری سات .ده ه کاره ه ل ه دوور گرتن ،خۆ ب گرتنه هۆی یان به که ه بێت ،چونکوو کوڕه و ه ئه و یش ئه وه ئه دا کرێ لێره .ده ڵك کوژراوه ڵ خه گه ڵبوون له تێکه ڵک تی و خه اڵیه ندی کۆمه ه ڕاست پێوه بپرسین :ئایا ب
یشتن واتا ساتی ه بکات .تێگه ست رجه خۆی تێیاندا به نێت. ه داده ه پڕۆژ و کان .لێره ه بۆ دیارده تێڕوانینی دازاین ك کاتی (ئێستا)، ،نه یشتن ساتی داهاتووه ه تێگه وات که نێت زوو دێت و کی کاتیی داده یه ه دیارده ر ب ه ه هایدیگ ک ه سووف یله م فه ه ئه اڵم ساتی تێڕوانین ،ک چێت ،به ناو ده له هێنێت ،هیچ شتێك ه کاری ده ن ب سه بردووی ڕه بۆ ڕانه توانێت وێدا بوون ده ه له ڵکوو ساتێک ڕوونادات ،به ه میش ( .وریا) هه وه کان ببێته ڕووی دیارده ڕووبه یش زوو دات ،بۆیه کان ده ه دیارده یشتن ل وڵی تێگه هه ڵێت :کۆن بوون .کاتی گۆڕێت و ده کانی ده زوو پالنه تی بوونی خۆی ه چۆنییه ه دازاین بیر ل ی و کاته زاج ئه مه بن و ی تووشی مرۆڤ ده زموونانه و ئه .ئه وه کاته ده بێت، و ده روونی ئه ر بارودۆخی ده سه یان له وه نگدانه ڕه ،ئێستایش یه ه هه ه ئێستاو ندیی ب زاج پێوه ه مه وات که ڕ ه و زوو تێپه کی کاتیی یه ر دیارده ه بۆچوونی هایدیگه ب . یه ه هه و ه داهاتووه ندی ب یشتن پێوه اڵم تێگه بێت ،به ده )ی، زموونانه (ئه زاجانه و مه ه له میش یش مرۆڤ هه بۆیه وڵی دروستکردنی داهاتوو ژی هه ه ئێستادا تێیان ده ه ل ک . وه ڕێته دات ،تاکوو بۆ بوونی خۆی بگه ده ، یه ه هه و ه داهاتووه ندی ب ویش پێوه ه ئه وتن رچی که هه ڵقورتاندن ڵێت(( :خۆتێهه ر) ده ك (هادیگه روه هه ه خ ب ه تیایدا بایه ،ک ڵوێستێکی دیاری بوونی دازاینه هه مکی تێڕوانین، کوو چه دات .وه وانایی-بۆ -بینین ده ته وه شه کانی له ی چاوه ه ڕێگه ه ل و ندییه ه ئاگامه بینین ب ی که رفراوانه ه واتا به ندی ب .ئاگامه کراوه سنوردار نه کان کییه ره ه ده ت ست و بابه رده کانی -به ته ه بابه ه ب ڕێگ ن. ه خۆیان نیشان بده و ن)یانه ه هۆی (ته دات ب ده . یه ه هه و نردووه ه ڕانه ندی ب یوه ه په پێدان م ڕێگه ئه 27)). کانه نه بوونی ته ه گشتی ،بواری ئاماده نردوو ،ب ڕانه بێت نێت؟ بێگومان ده مرۆڤ بۆ پالن بۆ داهاتوو داده کان بنۆڕێت. کان و شته ه دیارده ز ل ه چاوێکی جوایه ب کان ماشای دیارده ه چاوی ئاسایی ته ن ب سه بوونی ڕه
وه لێکۆڵینه
ه دووربن وان ویستوویان ه ئه میش ؟ چونکوو هه کڕیوه نه م خۆ نیان ،ئه ه خاوه ه و ئایینی زاڵ ببێت و ته ی نه وه له سات. ه و کاره ه کێش ه ل ،هاوکات خۆ دوورگرتن دوورگرتنه دا ڵگه ه کۆمه کات جێی ل یش وا ده م خۆر دوورگرتنه ئه ه ه ل وکات نیا ئه ه ته س که م تاکه ه ئه (( .بۆی وه بێته نه و چی ئه م ملکه رده ه هه ،ک وه بێته ی ده ه جێگه ڵگ کۆمه ری چاوکه مان کاتدا ڕه ه هه رمان و ئامۆژگاری و ل فه تی، اڵیه ی کۆمه که ه یه ه بێت ،ک رج و سنووران و مه ئه ن بۆیان که رێ ده ،چاوه کولتووری و ئایینی بۆیان داناوه ه ی کانه و یه ر)ی ئه و (نوێنه ه ئه جێیان بکات ،چونک جێبه ت، ك نایه یه که یش جووله 29)).بۆیه ه هاتووه و ه لێیانه ک سیحی ،یان ئیسالم بکات. ه کولتوورێکی مه وی ل پێڕه ی ه کێشه کێك ل نکاوا) یه ه (عه ت ئێستایش ل نانه ته ن که وێ ده ،موسڵمان زۆر ڕوو له یه وه کان ئه سیحییه مه ر سه ری له یش کاریگه مه کڕن ،ئه و خانوو و موڵك ده بێت ،چونکوو کوردێکی کان ده سیحییه ه ژیانی مه شێو ی که سیحییه ه مه ه جیران موسڵمان هێندێك کولتوور ل . وه بنه ه ده ڕووی کێش یش ڕووبه مه قبووڵ ناکات ،به یش (ئارۆن) ،بۆیه یه وه ه له ر کته م دوو کاره ترسی ئه ه ندیی ه و پێوه ڵگ ه بۆ کۆمه و دیلی ئه دات ،به وڵده هه ه ندیی و پێوه دات ،ئه وڵده .هه ه و کان بدۆزێته تییه اڵیه کۆمه ری بۆ ورووبه ه و ده ڵگ ه ئاستی کۆمه ه ل تیی اڵیه کۆمه ه و الیه زێنێت(" .ئارۆن) هیچ به نێو ماڵی خۆی دابه ڕوانن و ڵك چۆن لێی ده ه خه و ره ه ده بوو ل گرنگ نه کی زۆر و ماڵ مانایه ڵێن ...بۆ ئه ه ده و یه باره چیی له کانی کارییه ه ورده خی ب ه بایه یاند ،بۆی گه تی ده تایبه ك ه وه خست ،چونک کانی ڕێك ده ه شته میش دا و هه ده یت ماڵت ست بکه ی هه وه جارێکیان پێی گوتم بۆ ئه یت کانی بکه ه شته ه جێگۆڕکێ ب میش بێت هه ،ده یه هه دا 30".لێره وه یته کی جیاوازتر ڕێکیان بخه یه ه شێوه و ب ه بڕوای من (ئارۆن) ین .ب ه شوناس بکه کرێت باس ل ده کات ست ده کات ،هه بێ شوناسی ده ست به ه هه و ره ه ده ل
ه بڕوای من سات؟ ب ه هۆی کاره بێت ناسین ده ه وان ل ،ئه وه ڕێته گه ه ده و ه بۆ ئه ک هۆکاره تی سڵه ژین ،خه ولێر ده کوو هه شارێکی وه ه و و ته ڵی نه ه کۆمه ی وه ولێر ئه دیاری هه ك ریه ژین .هه ه ده و که یه ب به زهه ئایین و مه ریتی ه کلتوور و دابونه ه و ئایینان و ته م نه له ه ندیی یش زۆرجار پێوه .بۆیه یه زیان هه جوایه ن. که ه دروست ده کان کێش تییه اڵیه کۆمه ی ئایینی دا هاوکێشه م ملمالنێیه بینین له ده . یه کیی بوونی هه ره ی سه وه ته کیی و نه ره سه ی کورد و ئایینی ئیسالم وه ته ه نه بۆ نموون ه کان .یان ل سیحییه ه مه ه زێترن ،ل م شار له ه ساڵی 1947کاتێك ت ل نانه کان .ته که جوله ولێر کۆچیان بۆ کانی هه که ی جووله زۆربه ڕۆیشتن، ه و نه و ی مانه وانه ئیسرائیل پێکرا ،ئه ه ن بوون ب ه ژیان بده ه ب ی درێژ وه بۆ ئه وتی (حاجی موسڵمان .ئێستایش مزگه ڵێن .ده تری ماوه ست مه ر شه سه موراد) له ی وه ه دوای ئه ی که کی جووله هی کابرایه ی دروست وته و مزگه ه موسڵمان ئه ت بووه ی کلتووری من و .کاتێک هاوکێشه کردووه چی من بێ تۆ ملکه ه و ده ئایینی من زاڵتر ه و ته و نه ،ناچار ئه وه ه پێشه بیت دێت بێ ن ،ده مینه ی که و ئایینانه ر گه وانیتر بن .ئه چی ئه ملکه بێت تووشی چ نه ملکه بێت. سات ده سزا و کاره کانی سیحییه بۆچی مه نکاوا) تاکو ئێستایش (عه کان موسلمانه ڵی تێکه ناو ؟ یان خانوویان له بوونه نه ولێر کانی شاری هه که ڕه گه 20
ه شوناسێكی و کردنیانه کردن یان نه ڕێگای پیاده خشێت 31)).دروستکردنی به ه خۆی ده ت ب تایبه ه ترسێك میش شوناسێك بۆ تاك ،هه ه و وکاته ه له م تاک .ترسی ئه یه یی هه ئاماده ی وه ره ه ده نێت ه پێ ده کات ،ک ست پێده ده ، ،ترسێكی ئاسایی نییه م ترسه .ئه وشه حه ها یشی وه بینین شێوازی خانووکه چونکو ده تی ه یارمه م ترس ،بۆ ئه دروستکردووه مان زۆر که ری خانووه بدات " .ڕووبه ه دوو نهۆم اڵم ل بوو ،به ه نه ر گه کمان یه وشه هات ...حه پێك ده ه ه دواو کمان ل و و یه ه پێشه ل ی وه رچی ئه گه بوو ،ئه هه 64 تر ه سێ چوار مه ه ل و پشته ڕی ...دوو په ده دووجا تێنه ه کیان ل بوو ،یه رگایشمان هه ده 21 ه یان ل وی دیکه ڕوانی و ئه اڵتی ده ڕۆژهه ویان نگی سپی و ئه ه ڕه میان ب ڕۆژئاوا ...ئه ه کرابوو 32"...شێوازی ش بۆی نگی ڕه ه ڕه ب ،مادام دوو ه دیاره ک دروستکردنی خانووه ه ر کته م کاره الی ئه ه ترسێك له ،دیار یه رگای هه ده . یه بوونی هه رامێك ه وه ین ب ه بگه و ڕێی هێندیك ئاماژه توانین له ده ه دوو ر کته م کاره .خانووی ئه ره کته و کاره بۆ ترسی ئه .دوو یه نگێكی هه کی ڕه رگایه ر ده ،هه یه رگای هه ده نگدا، روونناسی ڕه ه زانستی ده کتر .ل ی یه وانه نگی پێچه ڕه و نی سایکۆلۆژی ئه ن بۆ الیه ه نیشانه نگان م ڕه ک له ریه هه ه بۆ غەم ،مەرگ، ی ه و ئاماژه ش نیشان نگی ڕه .ڕه تاکه شەو ،تاریکی ،شوومی ،شەڕانگێزیی .کەڵەکەبوونی هەستونەست ،هەستکردنی تاک بەنەگونجان ،خۆ ی وانه ه ڕێك پێچه نگی سپیی رچی ڕه بەکەم زانین .هه ه ی و دوور ل کی بێوه تییه سایه ه بۆ که ی ،ئاماژه یه مه ئه
دات وڵده ه هه و بێت .لێره کی هه یه ه ناسنامه سێك نیی که ه شوناسێك بۆ خۆی دروست و ی خۆیه که ه ڕێی ماڵه ل بکات. یتوانی تی نه اڵیه ر ئاستی کۆمه مرۆڤ کاتێك له سه دا هیچ وڵده وا هه شوناسێك بۆ خۆی دیاری بکات ،ئه ه بۆ خۆی و شوناس ی خۆیدا ئه که نێو ماڵه بێ له نه ، ه شوێنێکی ئارامه ر کته م کاره دروست بکات .ماڵ بۆ ئه ه ماڵ ك ب موو گرینگییه یش هه یپارێزێ ،بۆیه ه ده شوێنێک تی. ن شوناسی خۆیه کات خاوه ست ده ه ماڵ هه دات .ل ده ه م بوون ،شێو کان که که ڕه ی گه وه رئه به م له رده و سه له ه ر کته م کاره .ئه بووه ه بوونی هه ژیانێكی گوندیان تی بۆ خۆی دروست بکات. تی شوناسی تاکایه ویستوویه ی شوناسی ئایینی و شوناسی خێڵ...تاد، روه ه ده ل و کیی مرۆڤی ئه ره ،شوناسی سه م شوناسانه چونکوو ئه گێڕ بۆمان ه وه ک ه ڕۆمانه ك ل روه یش هه کات بوون .بۆیه یاند، گه ڵك واتای ڕابردووی ده کات ،ماڵ بۆ خه باس ده و ڵك له زانین خه ه ده و م واتای داهاتوو .لێره اڵم بۆ ئه به کرد ،ڕابردووی ه ده و ه ڕابردووی خۆیه م شانازی ب رده سه ڵك ی ...تاد .واتا خه که ی ،ناوچه که ی ،خیڵه ماڵه بنه کی بۆ تاکبوونی ه واتایه و شوناسان بێ ئه کوو تاك به وه بڕی. ده ه دانه و شوناسان ،خۆی له وه دۆزیه ده خۆی نه ه ه ڕێکخستنی ماڵ و جێگۆڕکێ ب یوێ ب (ئارۆن) ده تی بۆ خۆی دروست کانی نێو ماڵ شوناسێكی تاکایه شته ه بێت و سنووران ی ئه وه ره ه ده تی ل و ویستوویه بکات .ئه . خشیوه س به که ه ژیانی تاکه واتایان ب که ڵێك ڵێت کۆمه وخۆ پێمان ده ه ناڕاسته ه ب ر کته و کاره ئه ه خۆی و ر ل کانی به وه ی نه ی وێنه باره زموونی له ئه ه خات رك ده ڵێك ئه یش کۆمه .بۆیه یه ی هه که ڵگه کۆمه ی شوناسێك بۆ خۆی دروست وه رشانی خۆی بۆ ئه سه ه خۆی کات ک ه ژیانێك ده ه شێو وی ل بکات ،واتا پێڕه و ی ئه ه زاده ی م وێنه ی ئه وره شێكی گه یوێت(( .به ده ه رشانی خۆی ل ه سه یخات و ده ه ئه ،ک یه رمانانه رک و فه ئه
وه لێکۆڵینه
دزیکردن ،کوشتن...تاد. یی ه ناخییدا ئاماده ه ترسێك ل میش ه هه ر کته م کاره ئه ه ه ل وانی تر ،ترس ه ئه ه ل ،ترس م ترسه .ئه بووه هه ه و گرفتی ی کێش رچاوه سه ه به تی ،ک اڵیه ندیی کۆمه پێوه ی وه ترسێ له ه ده میش ه هه ر کته م کاره زانێت .ئه ده ه ی کێش رچاوه ه سه ڵک بێت و دواتر ببی ب اڵوی خه تێکه ه دوور سێک ب موو که ه هه ه خۆی ل میش یش هه بۆی ،بۆیه کوژن ،خۆی و ی ده که ت کاتێك کوڕه نانه گرێت .ته ده بن(( .ترس هێزێکی ه خۆش ده ک ه تاوانباره ی ل که ژنه تی و اڵیه نجامی سیاسی و کۆمه رئه اڵم ده ه به سایکۆلۆژیی ه ی و هێزه ر ئه 33)).هه وه وێته که ختی لێده کولتووری سه ه قوربانی ،چونکوو هیچ کات کوو (ئارۆن) ده سێکی وه که ه پێنادات ،ک ره ه ناخی خۆیدا په ه ل ی و ئیراده کاتیک ئه یبێت. ر ترسدا هه سه مرۆڤ پێویسته بۆ زاڵبوون به بێت، نیا ده ه ته ه ب ر کته م کاره بینین کاتێک ئه ده ه زۆر جوان یاری ،بۆ نموون هێزێکی جوانی تێدایه ر ه کار دێنێت .هه ی جوان ب وه کات ،جوواڵنه تۆپیپێ ده ه قوربانی، یکات تی و ده ڵیه گه وام له رده ه به ش م ترسه ئه ه ه نادیاری ل ه ب ر کته م کاره ودا .ئه ه شه ك ل قوربانییه نێ چوار کوژرێت( ،وریا) ته ی خۆیدا ده ه ماڵه وێکدا ل شه ه ،ک وه ره ه ده چن ی ده که ه ماڵه بینێ وا ل تارمایی ده ڵتانی خوێن رمی (ئارۆن) خه ه وا ته و ه خواره چێت ده . ه و مردووه بوو م شی دووه ه به ی ل رانه کته و کاره ه له کێک ) یه (گوڵدان ه (وریا) ش م به گێڕی ئه ڵ وه گه واوی له کی ته ندییه پێوه سف ترس و زۆرزانی وه ه کچێکی چاونه گێڕ ب .وه یه دا هه نێوان نگی چاوی له نک ،ڕه ،لێوی ته رده کات .قژی زه ده ڵ (وریا) گه ه له و نی زووه مه ه ته ر ل .هه وزدایه شین و سه ون. اڵم ڕێك ناکه ،به وه نه که ه داهاتووی خۆیان ده بیر ل ه میش ه هه ی وه ه ئه م ڕۆمان ی ئه ه جوانانه و شت کێ له یه یی کان ملمالنێ و لێکدژی ئاماده ره کته نێوان کاره له ی ژنومێردن، رانه کته و کاره نێوان ئه ت له تایبه .به یه هه
ه میش ك هه تییه سایه ه بۆ که ی ،ئاماژه کێشه ه بۆ زێندوێتی و ر ،هێمای ه پێوه کات قڵ ده عه ه بۆ ی ه کولتووری ڕۆژئاوایی ئاماژه ڕوونی ،ل ر ه به نگ م دوو ڕه ڵ ئه گه رگیری .له هاوسه ه م خانوو ی ئه ه پێکهاته ه ل مکی دیک دوو چه اڵت) مکی (ڕۆژهه ردوو چه ویش هه وین ،ئه که ده ستی به ه مه مک م دوو چه .ئایا ئه و (ڕۆژئاوا)یه ؟ یان ئایا اڵت و ڕۆژئاوایه ه کلتووری ڕۆژهه ل ه بڕوای ؟ ب ه چییه ه دانان م شێو ست له به مه نگی سپی نێوان دانانی ڕه ك له ندییه من پێوه ش بۆ نگی ڕه اڵت و ڕه رگای ڕۆژهه بۆ ده . یه ڕۆژئاوادا هه کان یری بۆچوونی ئارکیۆلۆژیسته ر سه گه ئه ڵبژاردنی یان بۆ هه وه ه لێکدانه ت ب باره ین سه بکه رتاڵ ،مرۆڤی ن مرۆڤی نیانده الیه وت له شکه ئه ه ڵبژاردوو وتێکیان هه شکه رتاڵ ئه نیانده اڵت ه ڕۆژهه ه ل ک وته شکه رکی ئه ڕووی ده ی وه توانین خوێندنه ه ده و .لێره بووایه نگی سپی بۆ ڵبژاردنی ڕه ه بۆ هه و ئه ی (ئارۆن) که اڵتی خانووه ی ڕۆژهه رگه ده ه ر کته م کاره ه ئه و رگایه م ده ین ،له بکه ه خۆشی ستی ب ،هه ڕۆژێکی نوێی بینیوه .واتا و ڕوونی و ئارامی کردووه ه و رگایه م ده ژیانێکی نوێ له . وه بێته ده ڕووی ڕووبه ه ی ڕۆژئاوای رگه رچی ده هه یش مه ،ئه شه نگی ڕه ڕه ه تاریکی، ه ل ت الله ده ه ئاوابوونی ڕۆژێکی ل رانگێزی...تاد. ،شه تازه ه کان ل ی تاوانه بینین زۆربه ده کوو: درێن وه نجام ده ودا ئه شه 22
؟ یه مان بۆچوونی فرۆیدیانه ،هه وه روونییه ده کی داخراو یه ه چوارچێوه فرۆید مرۆڤ ب ڕێی تێرکردن، ی له که تییه سایه زانێت ،که ده ه دیاری و کانییه ریزه کردنی غه یان تێر نه ی فۆرید م بۆچوونه اڵم دواتر ئه کات ،به ده کوو :کاڕل گۆستاف کانی وه ن قوتابییه الیه له ی خنه ر ،ئانا فرۆید...تاد .ڕه دله یۆنگ ،ئه ( .ئێریک فرۆم) وه تکرایه لێ گیرا و ڕه کی فرۆید ه قوتابییه ر ب ویش هه ئه ه مرۆڤ دای و بڕوایه نرێت .له داده ژێر له ی که تییه سێیه ((که تی اڵیه ه کۆمه ری هێز کاریگه ن وانه ،ئه کاندایه و ڕۆشنبیرییه 64 س که ر تاکه ه سه ن که ه کارده ک ڵگادا ه سنووری ڕۆشنبیریی کۆمه ل ه ه جیهانین و ب ش ک و هێزانه و ئه 23 ر مرۆڤ سه درێژایی مێژوو کاری خۆیان له ه ه شێك ل 36)).واتا مرۆڤ ب خشاندووه نه توانێ خۆی دیاری بکات، تی خۆی ده سایه که اڵم ،به کی سرووشته یه چونکوو مۆرڤ مادده کان تی و ڕۆشنبیرییه اڵیه ه کۆمه ه هێز ی دیک که شه به یش و هێزانه ن .بێگومان ئه که تی مرۆڤ دیاری ده سایه که ه ی و شێوه ن مرۆڤ به که ی ویستی خۆیان داوا ده ه گوێره ب ه گرینگی ر کته م کاره وێت .ئه یانه ه خۆیان ده بێت ،ک وێت وێدا مرۆڤ بیه رێك له وهه دات ،جه ر ده وهه ه جه ب تی و اڵیه ه کۆمه کوو تاك بونیاد بنێت .هێز خۆی وه . یه رمان هه یان له‌سه وره ریی گه کان کاریگه ڕۆشنبیرییه و ه ئه و ،ئه و هێزانه ی ئه ه کۆیله بێت زۆرجار مرۆڤ ده کان ن مرۆڤه و هێزانه ن ،ئه که ه ده ن مرۆڤ ئاڕاست هێزانه ه مرۆڤێک یش دیار وه ن .هۆکاری ئه به ه ده ڕێو به ه کار بهێنێت، ی خۆی ب ه سرووشته و هێز توانێت ئه نه م .ئه ری خۆی دۆڕاندووه وهه وا جه راوێزی بکات ئه یان په
نێوان شدا لێکدژی له کترن .لێره ویستی یه یان خۆشه ه خش ه کاتێك نه .بۆ نموون یه (گوڵدان) و (وریا)دا هه ی منداڵ ر ژماره سه نێن ،له بۆ ژیانی داهاتوویان داده ون. کردنیان ناکۆکن و ڕێكناکه رده روه تی په و چۆنیه ی ر ژماره سه ی له وه ه ڕوویدا ،له و ه ڕاستی ئه ر ب "ئینجا هه وتین و که کردنیان ڕێک نه رده روه تیی په منداڵ و چۆنیه کتر هێنا ...من منداڵێك زیاترم ه یه نجام وازمان ل ئه ی خۆم وه خواست کچ بێت ،به ویست و هیوام ده ده نه ، ه نییه یگوت کچ و کوڕ کێش و ده بوو ...ئه خوشکم نه رستی سێکی خۆپه ه که متری ناوێت و ب ه سێ که اڵم ل به ه بنۆڕین، ر کته م کاره ه ناوی ئه ر ل گه نام 34".ئه داده ه م قوواڵیی ،ئه کی تێدایه (گوڵدان) چااڵیی و قوواڵییه کرێ گوڵی تێدا بڕوێنی. ده موو شتێك .هه یه ه قوواڵیی هه ڕی ب ه باوه ر کته م کاره ئه ه خست کانمان ده ه ڕووته ".قاچ وه ڕێنێته گه بۆ قوواڵیی ده مگوت: خشاند ...ده ی من ده وانه کانی له ه و پوزه و ناویه یت. که ه چاڵ ده ز ل تۆ زۆر حهه کێ ل رشانی و هاوکات یه ه سه خست تی ده ڕوومه ه بڵێت: و م نازێکه ده خست ،تاکو به کانی داده چاوه ...من شێتی قوواڵییم. نا ،وانییهمگوت: بینی و ده ی ده و نازه یرم له چێژێکی سه چێت گوڵدان. کتر ده یه مان له مه ئهر لێوم و ه سه خست ه سووکی ده ی ب ی دۆشاومژه نجه په یگوت: ده اڵم گیان ،به ن ،وره که ه فڕین ده ز ل س حه ندێك که هه قوواڵییدان35". کان له موو نهێنییه زانم هه من ده ڕۆکی .واتا ناوه وه گرێته ڕؤک ده ه بڕوای من ناوه قوواڵیی ب ه بڕوای من ه ب ر کته م کاره ری مرۆڤ .ئه وهه مرۆڤ ،جه ه کان ل موو نهێنییه .هه یه ی مرۆڤ هه وه ه ناوه بڕوای ب ی مرۆڤ. وه ره ه ده ك ل ،نه وه بینێته روونی مرۆڤدا ده ده اڵم تی ،به روونییه سێتی مرۆڤ ده ی که رچاوه ه سه وات که ه ڕووی سێتیی مرۆڤ ل ه دیاریکردنی که ست ل به ئایا مه
وه لێکۆڵینه
نێو ڕژێت ،له ه ده و ی کچێنییه رده مانی په نجامی نه ئه موو شتێك پاکیی تا هه ره .سه تی زۆره الله کورددا ده وی بووکێنیدا دیاری ه شه ه ل و م خوێنه ه بوونی ئه کچ ب ف، ڕه ه واتای پاکیی ،شه م خوێن ه ئه وات کرێت .که ده ه (وریا) ه (گوڵدان) گومانی ل و کچێتی ...تاد .لێره یوێ ه ده و م ڕێیه .له وه ی کوشتنی (ئارۆن)ه ه باره ه ل ی هه ه تۆیت خوێنی (ئارۆن) و پێی بلێت تۆ خوێنڕێژیت ،ئه زووی ر ئاره سه ی له مه ه (گوڵدان) ئه ند رچه ت ڕشت ،هه ه م خوێنڕژان ی ئه تێکی دیکه الله .ده خۆی کردووه ه دابوو وه ونی ئه ه خه ه ل میش ( ،گوڵدان) هه یه وه ئه ڵ (وریا) گه ی له وه رئه به ه هی خۆی .له (وریا) بکات ب بێت، ه ماڵێکیان هه نا ،ک ه پالنی داهاتوویان داده میش هه یوێ ه ده و م ڕێیه .له ه بووه اڵم (وریا) لێی توڕ به ری خۆی و پێی بڵێت ه هاوسه ه بکات ر کته م کاره ئه ت سته ه واقیعی جه رێك ب کوو هاوسه تا تۆ وه وه ئه و یوێ ئه ه ده و و ڕێیه اڵو کرد .له م تێکه سته ڵ جه گه له ی تێکی دیکه الله ه واقیع .ده ه بیکات یاڵیدای ه خه ی ل ماڵه و نجامی ئه ه ئه ه ل ،ک یه یه مێکوته ره و سه هێز ئه به ه .سپێرمی (وریا) ل ه سکی (گوڵدان) دایه ه ل و کرداره یش واتای منداڵ دروست مه ،ئه منداڵدانی (گوڵدان)ه ك (وریا) الیه دات .له دات ،واتای داهاتوو ده کردن ده اڵم ه دوور بگرێت ،به ه (گوڵدان) ب یویست خۆی ل ده . وه ستێته به وی ده ه زێتر به ی مێکوته ره و سه ئێستا ئه ه ه (گوڵدان) ل ،ک وه سته به ی ده و داهاتووه یان زێتر به ، رێکه کته ه (گوڵدان) کاره وات .که یاڵی خۆی دایناوه خه ر سه ت له نانه ،ته وڵی داهاتوو دروستکردنه ه هه میش هه ه وڵی ب ه هه م ڕێی و به ی خۆیشی ،ئه سته حیسابی جه ی داهاتووی خۆی وه دات بۆ ئه سێك ده ستهێنانی که ده بونیاد بنێت. ریهان"ـی " ،په ریهان)ـه ه عاشقی (په رێک کته (موفید) کاره ریهان) ی (په که ویسته ی خۆشه وه دایکی (وریا) .دوای ئه بژێرێت .هۆکاری ڵده رگیری هه ه بۆ هاوسه سێكی دیک که
ری خۆی وهه ر جه ه پێداگری له سه ر کته کاره ه نێ پشت ب کرێت مرۆڤ ته .ئایا ده وه کاته ده کوو ستێت؟ بێگومان وه ری خۆی ببه وهه جه ه ناکرێت و کاته ر ده (فرۆم) پێداگری له سه رامۆش روونی فه ی ده وه ره کانی ده مرۆڤ هێزه و النسێك له‌نێوان ئه بی به یش ده بکات ،بۆیه ی خۆی ڕاگرێت، وه ه و ناوه و ره ی ده هێزانه توو. رکه ه مرۆڤێکی سه تاکو بتوانێت ببێت وی کوژرانی (ئارۆن)دا ،هاوکات ه شه ل اڵم خوێنێکی ڕژێت ،به ه ده خوێنێکی دیک ردوو ز .هه مکی جوایه ه واتا و چه ز ب جوایه تی الله اڵم دوو ده ،به ه خوێنی مرۆڤه ک خوێنه ه دا (وریا) ل وه و شه .له یه زیان هه جوایه ، وه خواته بێت و ده ی خۆی ده که ژووره ه الی پرسیاری چێت دا (گوڵدان) ده وکاته له کرد. ی ده ڵ کێ قسه گه کات له ی لێ ده وه ئه کتر دا ئاوێزانی یه قالێیه مه و ده نجامی ئه ه ئه ل مجار بوو خۆم که ن" .یه که بن و سێکس ده ده ه بزانم ...کاتێك ه بچووك و بێئیراد ه ب هێند ه و نتووزیه ه شه ند دڵۆپێك خوێنم ب چه ه تکان سپاو ده ر ڕیتمێکی چه ه سه ه ل بینی ،ک وه ،ئینجا زانیم مه که ه سپییه ف رچه ر چه سه ه پێویست شوڵمان لێ ه زیاد ل ئێم ڵکێشاوه37"... هه س ین که ر تێبینی بکه گه ئه نازانێت کێ خوێنی ه ،ل (ئارۆن)ی ڕشتووه مان کاتدا (وریا) هه (گوڵدان) خوێنی اڵم خوێنێکی ڕژێنێت ،به ده تیشی الله ت ده نانه ،ته زه جوایه ه ی ل م خوێنه .ئه زه جوایه 24
ت ،باوکیان ژیه ڵ خوشکێكی ده گه .له ناسراوه ه و دوای ژنێکی سۆزانیی موساڵوی دار بوو پاره ی ناخی مرۆڤ وه ه خوێندنه ه ل تووه .پسپۆر که توانێ ها ده روه ،هه وه نگه ڕێی تۆنی ده له . وه ه مرۆڤ بخوێنته و سته ی جه ڕێی ئاماژه له ه ر کته م کاره ه بپرسین ئه ی ه بۆمان هه و لێره کی کات؟ ئایا درۆکردن پێویستییه بۆ درۆ ده ر وێ بڵێم هه مه تا ده ره ؟ سه ژیانه وێ مرۆڤێك درۆزن بێت ،یان بیه کی توانایه درۆ بکات ،پێویسته بێت .واتا درۆ زهنی باشی هه سێك ناکرێت. موو که ه هه ب ه توانای ک ه درۆیه ستمان ل به مه 64 بێت ،درۆ تپێکردنی هه ناعه قه ی باش وه ه بیرکردنه پێویستی ب یاڵێکی هێز و خه کی به یه و یادگه 25 ی بێ پاکانه ،هاوکات ده یه فراوان هه ر زهه ه (مه ر کته م کاره بێت .ئه ی هه ئاماده ، یه یری هه کی سه ه توانایه زاهیر) مرۆڤێک مه ه و نگه ه و تۆنی ده ست ه ڕێی جه توانێ مرۆڤ ل ده لقکردنی ه خه ندی ب واتا درۆکردن پێوه .که وه بخوێنێته ، ه بوونی نییه و ته ڕه ه بنه ه ل ،ک که یه ،قسه چیرۆکێکه ه کی دیک یه ه شێوه بێ دروست بکرێت ،یان ب ده کی یه ه شێوه لقکردن و ب ی خه .پرۆسێسه وه بگێڕدرێته ه ستان ره و که مان ئه ه هه ه پێویستی ب و ه گێڕانه دیک ه و ره سه کوو له ه بۆ درۆکردن پێویستن .وه ،ک یه هه ی هێز ،یادگه ی به وه م پێدا ،توانای بیرکردنه ئاماژه یاڵی فراوان ...تاد. هێز ،خه به ه دوای ئافراناندی جوانییدا .بۆ ه ب ه وێڵ ر کته م کاره ئه وشیت کۆنترین) ڵ (وریا) و (نه گه ه کاتێك له نموون ی که ه دزینی کاتژمێره وێ دان ب کان ،له ه ناو تیلمه چن ده م که ڵێ ،من بووم ...فرۆشتم و پاره نێت" .به (وریا)دا ده
و یش مێرد به ،بۆیه ی (سامی)یه که یش پیشه مه ئه ه (سامی) و (موفید) و کاتی خواردنه وێك له کات .شه ده کوژرێت. ستی (موفید) ده ه ده ڕ دێن و (سامی) ب ه شه ب کات، ه قوڕ دروست ده یاڵی خۆی شت ل ه خه ه زیندان ب ل ه ندێکی چاکی ل رمه بێت هونه رده یش کاتێك به بۆیه ن مه یوێ زه ه ده و م ڕێیه بێت .له سیرامیك لێ دروست ده ه کوڕی سێک ڵ که گه ن بڕێنه له مه ی زه ڕه م شه ببڕێت .ئه ه یشتم اڵم گه تی" .به ویستیه ه خۆشه ریهان)ی کۆن (په ه و ل وا ئه ،یان نا ،ئه ه دواوه و ڕێمه ی بگه ڕه و باوه ئه ه یشتۆت ه و گه نی خۆی بڕیو مه ه زه و یه که ره ڕێگای هونه ه ند رمه وت هونه رکه نی من ...ئینجا بۆم ده مه زه ی وانه ژین و ئه نی دوای خۆیان ده مه ه زه کان ل ره داهێنه ه ئازار و نه مه ست زه ه ده سانێکن ،ب ن ،که که ستی پێده هه ه زانم (موفید) پێی خستۆت ڵی چاك ده چێژن ...به ده م زانین ئه دا ده گرافه ره م په له 38"... وه نی منه مه ناو زه ڕی وڵی شه ه هه و ری سیرامیکه ه ڕێی هونه ه ل ر کته کاره ه و ه ڕووی تیۆرییه ی ل وه بێ ئه دات ،به ه بڕین ده ن مه زه ه زیندان له‌ڕێی نێ ل ڵکوو ته ی خوێندبێت ،به ره م هونه ئه . یه ره م هونه ریکی ئه ه وا خه ،یان وای داناو وه یاڵه خه ڕی پێ کێك شه ه چه کرێت ،تاک یش کاتێك ئازاد ده بۆیه ی پێ که ره رانبه ڕی به ی شه وه ه بۆ ئه ی ره و هونه بکات ،ئه کی یه ڵ (وریا) دابنیشێ و نامه گه یوێ له بکات .کاتێك ده کات، ه بۆی باس ده ی ه زۆر نهێنی هه نێرێ گوای بۆ ده ه م وه ،چونکوو ئه کاته ت ده ه ڕه م دیدار اڵم (وریا) ئه به ه میش زانێت( ،وریا) هه ه بۆ ڕابردووی ده و ڕانه ه گه ب ه م دیدار ی ئه وه تکردنه یوێ بۆ داهاتوو بڕوات ،ڕه ده ه و ره ڕێی هونه یش له زانێت ،بۆیه ه ملمالنێ ده (موفید) ب یوێ پێی بڵێت: ،ده کات ڵ ده گه ڕی داهاتووی له شه نی مه ر واتا زه ن ببڕم ،هونه مه توانم زه ر ده ه هونه من ب ڕی ه شه و ره ڕێی هونه ه له ر کته م کاره ه ئه وات داهاتوو .که . وه یوێ داهاتوو بخوێنێته کات .ده داهاتوو ده تی درۆزنی سڵه ه خه ه ب رێک کته زاهیر) ،کاره ر مه زهه (مه
وه لێکۆڵینه
یڤێك، ر په دا ((هه وه ه گێڕانه .ل کانی کردووه ه تیلمه ل ردوو ه هه ه ل ین ک ه بۆ زه و ڕێنێته گه ه جیهانێك ده ک ه جیهانێكی ڕاستی ه ب و ییه وه عنه ندی مادیی و مه هه ڕه هو و ه شوێن و کاتێکی دیاریکراوه وێت که رگیرابێت و ده وه نیگای ی گۆشه یی له‌ڕێگه ڕاوه ڵگه ه هه ی کاتیش ب زۆربه ه کرێت 40)).دیار ش ده رێك یان زیاتر پشکه کته کاره ، ه توانا بوونه ی ژیانی خۆیاندا ب وه ه گێڕانه کان ل تیلمه ، وه کان بگێڕیته ه ڕووداوه س نیی ه به چونکوو هێند کان ی ڕووداوه وه تی گێڕانه ڵکوو هاوکات چۆنییه به ه ر کته م کاره کرێت بڵێین ئه دا ده .لێره گرینگتره ك ،نه که وه تیی گێڕانه ریی چۆنیه ه ژێر کاریگه وتۆت که ، وه یانگێڕنه وا کاتێ ده " .ئه م چیرۆکانه کانی ئه ڕووداوه ی وه ڵکو بێ ئه ر ناچاریت گوێیان لێ بگریت ،به ك هه نه ر خۆتدا ه سه ه ب و ڕووداوان زانیت ئه ئاگات لێ بێت وا ده وه وات ی پێ ناچێت سیحری گێڕانه اڵم هێنده هاتوون ،به ستی ه ده و تاوانان موو ئه یت هه ست بکه کات هه لێ ده ه وات که ریانی41"... ر خۆت بکه ه هه ،بگر تۆیان تێدایه ی ه عاشقی پرۆسێسه ک تییه سایه ه که ر کته م کاره ئه ه ئافراندنی ڕووداو ز ب ه دیوێکی تر حه یه ،ب وه گێڕانه کوو ئامرازێکی ئافراندنی یش درۆ وه ر بۆیه کات ،هه ده ه و چێژ ل کات .ئه بینێت و پراکتیکی ده ڕووداو ده ه یش ب وه ری گێڕانه بینێت ،هونه دا ده وه ری گێڕانه هونه . زانێت ویستی ده ك بۆ دروست بوونی خۆشه تایه ره سه ه بووای ه نه و ه و چێژی گێڕانه و ری گێڕانه ر هونه گه ئه بوو؟! رگ ڕزگاری ده ه مه هرزاد) چۆن ل (شه که یه کان ،تیلمه ره کته کاره له یه کێکی دیکه ) یه (عورێقه . ی (عێراق) بووه قینه الی .نێوی ڕاسته چێته (وریا) ده مانگی ی خۆی (عێراق) بوو ...له قینه "ناوی ڕاسته ی ده می سه ی دووه یه کانی ده ساڵه کێك له ستی یه ئۆگه ستی ژێر ده غدا و له کی به یه خۆشخانه نه م له بیسته ر له گه بێت 42"...ئه دایك ده دکتۆرێکی ئینگلیزی له ، واڵتی (عێراق)ه ست له به مه ،دیاره وه ی وردبینه که ناوه
ر گه ه دا ...ئه ه ملوانک کان ب ه تیلمه کێ ل بۆ یه م... ده ت نیشان ده که یت تیلمه که ز ده حه ه کی سوور ل یه ر ملوانکه گه کرد ئه ستم ده هه ندێك کانی هه رجی موورووه ه مه مل بکات ،ب ی ره سمه ه ئه و پێست ر ئه سه وا له زل بن ،ئه ه و کێ گازی لێ گرتوو وێت یه که رده وا ده ك وتوون ...وه رکه کانی ده واری ددانه ئاسه ه و شوێنان کان خوێن بن و له بڵێی موورووه ه ڵێت" :لێر یان کردبێ 39".دواتر ده فیچقه ه و شتێکی تریش وق ه ناوی زه ی شتێك هه ه و ه داخه ه ب ر ،ک گوترێت هونه وێ پێی ده له ه ناناسیت". و دووان کێ له تۆ هیچ یه ه ریان یاڵێکی هونه ه هۆی بوونی خه ر ب کته کاره یش دات .بۆیه وڵی ئافراندنی جوانی ده هه کی ه پێناوی ئافراندنی دنیایه دزی و درۆ ل ک یه کات .هاوکات عاشقی تیلمه جواندا ده ه ك ببێت یه ر مێینه ه هه بێت ،بۆ؟ دیار ده ه روا ب اڵت) هه ه ڕۆژهه ت ل ه تایبه ه (ب تیلم ه ڵکوو چیرۆکێکی ل ،به زی خۆی نییه حه ڵگری ك هه یه ر تیلمه واتا هه .که یه وه پشته هۆی یش به ره کته م کاره ،ئه چیرۆکێکه ی ه پرۆسێسه یاڵی ل ه و خه و نزیکی بیرکردنه ه درۆ ه دیوێکی دیک ئافراندنی درۆ (ب واتا دروستکردنی چیرۆکێک، ی ڕووداوێک وه یان گێڕانه )، کی دیکه یه ه شێوه ب ه و چیرۆک عاشقی ئه بێت، ده ه تراژیدیایان ه میش ه هه رێک کته کاره ری سیحری ژێر کاریگه له م ر ئه ،هه دایه وه گێڕانه کێك ه عاشقی یه ش ریه کاریگه 26
نجام ی جودا ئه ه سێ پرۆسێسه ه ب دیل گیران ن (سامریا 721پ.ز) الیه میان له که .یه دراوه ه دیل گرتوون کانیان ب که کان ،جووله ئاشوورییه ن الیه م له و بۆ عێراقیان هێناون .دووه هواکین ساڵی 597پ.ز) کاتێك هواخن -یه ( یه ی که زار جووله ه هه ی د بو خدنصر) نزیکه (نه . وه ه بۆ بابل گواسته و لیمه ه ئورشه ل ن (سدقیا 586پ.ز) الیه میان له سێیه ه ه و کۆتایی ب کۆتا ڕاگواستن بوو ه ،ب هودی هاتووه تی یه که مله مه لیم و واوی شاری ئورشه ته میان که رستگای سلێمانی یه په ی چل .نزیکه ڕووخاندووه 64 ه دیل گیران و بۆ بابل زار ب هه *. وه گواسترانه ، م نازناوه ه پشتی ئه ه ل وات که 27 . یه ك بوونی هه ک و مێژوویه ڕابردوویه ه ه دواو ه ساڵی 1947ب غدا ل ه به کاتێك ل ن، که کان بۆ ئیسرائیل کۆچ پێ ده که جووله ك ندییه توانین پێوه ه ده و م ناڕوات .لێره ئه می رده ه سه کان ل که نێوان کۆچ پێ کردنی جووله له م ین .ئه دی بکه ه ساڵی 1947دا به کان و ل بابلییه ت و م شارستانییه شێک له ه به ه خۆی ب ر کته کاره شێکی زۆری مێژووی یتوانی به زانێت" .ده ه ده خاک اڵم تا بۆی ،به وه یشی بگێڕێته که ماڵه ژیانی خۆی و بنه ستم به چوو ...مه ده دا نه و ڕابردووه الی ئه ه به بکرای گینا کرد ،ئه ده ،باسی نه بووایه ر ناچار نه گه ه ئه ی وه ئه ژیێ43"... ڵی ده گه وام له رده ه ناخی خۆیدا به مزانی ل ده تی یه وه نگاربوونه ره و ،یاخبوون و به ڕۆیشتنی ئه نه و دیلبوون .ئه ی ڕاگواستنه و پرۆسێسه ر به رانبه به یش نایوێ جارێکی بینێت .بۆیه دا ده یه م پرۆسێسه له کان می بابلییه رده ه سه ه دیل ببێت .واتا پێشتر ل دیک
، رایه ست لێی ئینگلته به یش مه که ه ئینگلیسییه دکتۆر می جیهانی، که ڕی یه ه شه وتنیان ل رکه وکات دوای سه ئه ه ی م ناوچه ش کرد .واڵتێکیان له میراتی عوسمانیان دابه ر بۆ واتای گه دروست کرد و ناویان نا (عێراق) .ئه ه کان ب ه مێژووییه رچاو ه سه ه ل ڕێین دیار ه بگه ک وشه ه زمانی اڵم ل ،به ریا -ڕووبار) هاتووه نار ده واتای (که ه واتای (واڵتی خواروو). ه ب ه (ایراك) هاتوو فارسییدا ب ه ی دووی یاسای دروشمی کۆماری عێراق ژمار ه مادده ل ه واتای ه (اراکی) ب ه ب ک 57ی ساڵی ()1959دا وشه ه ر کته م کاره ه ناوی ئه وات .که (واڵتی خۆر) هاتووه ویش دروستبوونی ،ئه ڵگرتووه چیرۆکێکی تراژیدی هه . یه وامی هه رده ڕ تێیدا به ه ملمالنێ و شه میش ه هه واڵتێک ت کاتێك نانه ،ته ه پشته کی وردی ل یه ه ئاماژه ک ناوه ه الی چێت کات و ده تی لێ ده ی خیانه که ویسته خۆشه ڕێت، به دات و چاوی تێده اڵم مامیشی ئازاری ده مامی ،به ه و بات .لێره ) ده نا بۆ (عورێبه کات و په وێش ڕا ده له ه ر کته م کاره تیمان بدات ،ئه کرێ سیمیۆلۆژیا یارمه ده ه بی بۆ کرێ ئاماژ ه بۆ واڵتێك ،شوێنێك (ده ی ئاماژه ه ئایین و ئایینزا، یی ل دا فره م واڵته یش) ،له شتی دیکه . یه ه بوونی هه و ته نه ،پوری دایکی (مالینا) ،کاتێك ژنێکه (ئامیرا بابل) پیره گیرێت ،له خانووی رده غدا وه ه شاری به ه زانکۆ ل (وریا) ل نێ خۆی ه و ته ی که ه جووله ه پیر م ژن ت .ئه ژیه و ده ئه دا کرێ لێره .ده کردووه ه و بۆ ئیسرائیل کۆچی نه و ته ماوه ه ؟ ئاشکرای ڵگرتووه بپرسین بۆ نازناوی (بابل)ی هه کان .دیارترین تی بابلییه ه شارستانییه ه ل بابل گوزارشت ی سااڵنی ه ماوه ،ل کانیش (حامورابی)یه پادشای بابلییه ()1792 - 1750ی پێش زایین حوکمداری بابلی . ه دایناوه ،ک یه و یاسایانه .دیارترین کاریشی ئه کردووه کان که ،جووله ه کراوه کان ئاماژ ه مێژووییه رچاو ه سه ل ه دیل ه ب و کانه هودییه ن ئاشووری و یه الیه ی له و کاته ئه ه ی ب م پرۆسێسه .ئه وه ه عیراقه ت گیراون و هێنراونه
وه لێکۆڵینه
ه و که یه ند نیشانه ه ڕێی چه ه ل رێک کته (مونیر بۆتانی) کاره م .ئه سێکی کۆمۆنیسته زانین .که ی ده ئایدیۆلۆژیاکه و (بۆتانی) " .ئه ه خۆی ناوه ر سێ هۆکار ل به ی له نازناوه م، که ه یه وه ،چونک ه شوێنی ناوی باوکیه ی خستبوو یه ویست یده ی نه وه بوو ،به گ نه ه نازناوی به زی ل حه رنجی م ،سه رچاو ،...دووه ه به گ بێت به ره کوو ده وه کان ه سیخوره م ،خۆی ل کێشا و سێیه کچانی پێ ڕاده ه خێزانێکی دیار بوو45"... و ل ت ئه ه تایبه پاراست ،ب ده ه لێك و نازناو ڵبژاردنی ئه کانی پشت هه ر هۆکاره گه ئه ڵگری ئایدیۆلۆژیای ه هه ر کته م کاره زانین ئه ،ده وه ینه بده ه پاشناوی ت ڕقی ل الله م ده که .چونکوو یه مارکسییه ری چینی جوتیار وسێنه ه چه کانیش ب گه ،به گ)ه (به نرێن(( .کۆمۆنیستی بزووتنەوەیەکە کە و کرمانج داده دژ بە سیستەمی سەرمایەداری و پرۆگرامێکی دابەزیوە کە بە تەواوی ڕێگای لە سەرمایەداری و ئیمپیریالیزم می ه دژی سێسته م ئایدیۆلۆژیای گرتووە 46)).ئه س) نگڵه ( ،کارڵ مارکس و فرێدریش ئه دارییه رمایه سه ری مانیفێستی کۆمۆنیستی ه و نووسه ن بیرۆک ه خاوه ب نرێن. داده تی و اڵیه کی کۆمه واته کۆمۆنیستی ئایدیۆلۆژیایه که کی یه ڵگه ،ئامانجی بونیادنانی کۆمه سیاسی و ئابوورییه ڕی .باوه تییه ه چینایه تاڵ ل شۆڕشیی ئیشتیراکیی به .چونکو یه مهێنان هه رهه ش بۆ به تیی هاوبه ه موڵکایه ب پارێزێت، ر خۆی لێ ده کته ه بۆ چینێك ،کاره گ) نازناو (به کی ماڵیه ه بنه ه و ل ی رمایه ن سه ت باوکی خاوه تایبه به ه کات خۆی ل ه وا ده یش ه دیاره ماڵ و بنه ر ئه .هه دیاره ندی ه پێوه ڕی وای تی بپارێزێت .باوه اڵیه ندیی کۆمه پێوه و ،ئه بووه تیدا هه گایه به ره می ده رده ه سه تی ل اڵیه کۆمه یان ندیخوازانه وه رژه کی به زوویه یل و ئاره ه مه ندییان پێوه زانین ه ده و .لێره ندییه وه رژه ویش دژی به ،ئه یه وه ه پشته ل . ڵگری ئایدیۆلۆژیای مارکسییه ه هه ر کته م کاره ئه ت نانه .ته سته ه پێوه ریاو ه ئاو و ده ه زۆر ب ر کته م کاره ئه
ه ن ئایینی خۆیان بوون ،ل کان خاوه که جووله ت بوون، ن خاک و شارستانییه لیم خاوه ئورشه یان لێ وێران مانه گوێزرێن ئه اڵم کاتێك ڕاده به ست ه عێراق ده ه کاتێك دێن کرێت .پات ده ه وات دا .که م خاکه ن له که ه ده و ه بونیادنانه ب ه دروستکردنی بێت ل کان ڕۆڵیان ده که جووله ی عێراق. وه دان کردنه ت و ئاوه شارستانییه کانی ئایین، ه بواره زایی ل ه شاره ر کته م کاره ئه ه مان .ئه یه تدا هه ر و سیاسه ب ،هونه ده ئه ه ر کته م کاره ن ئه وه تی ئه الله مووی ده هه دات ه نیشان ده ک ری کۆی جووله کوو نوێنه وه . م بوارانه ران له و شازه ه ه ب ه ئاماژ م ڕۆمان ه له کی دیک الیه له کرێت" .دوایی زانیم ) ده ی (عامره قوتابخانه ه تی ،ک ) خوێندوویه ی (عامره ه قوتابخانه ل ه و زراندوو کان دایانمه ساڵی 1865جووه پاڵ ورووپا له کانی ئه ر شێوازی قوتابخانه سه له تی ماتماتیك ،فیزیا ،کیمیا ،بایۆلۆجی و بابه دا ،زمانی ئینگلیزی ،فرانسی ،عیبری، دیکه خوێندرا44"... بییشی تێدا ده ره تورکی و عه ه بۆ بنیاتنانی ت الله ه ده ی م قوتابخانه ئه تێك تێکی نوێ ،شارستانییه شارستانییه ورووپا .ڕابردووی ر مۆدێلی ئه سه له ه ه ل ه بریتیی ر کته م کاره ئه ی هێنانی مۆدێلێکی تازه ه یش نایوێ پات ژیان ،بۆیه ه خۆی ی ک و مۆدێله ئه کان) دروستیان (جووه . وه ،وێران بکرێته کردووه ری ه پارێزه و خۆی ب ئه زانێت، ه ده ی ژیار و مۆدێله ئه نێ بێت. رچی به‌ته گه ئه 28
ت ه ڕواڵه ه ل میش ه هه م شاران بێت .مرۆڤی ئه ده کان رگ مرۆڤه ه جلوبه بینێت ،ب کان ده مرۆڤه اڵم کاتێك مرۆڤ ڕووت ،به وه خوێنێته ده رگ توانێت خۆی بێت ،جلوبه بێت واتا ده ده تی ژیان، ه بۆ مادییه ی ه و نیشانه دا ئاماژ لێره ه بۆ ڕووحی مرۆڤ .واتا ی اڵم ڕووتی ئاماژه به ه ڕووتبوونی دا شارستانیبوونی شار ب لێره ستمان به ،مه وه ستێته به ه ده و کانه مرۆڤه ه ه ل ه ڕووتبوون خۆ داماڵین ل و کانی ژیان ،له موو ئاڵۆزییه هه ی ژیان، موو پێویستیانه هه ، رقاڵ کردووه ه مرۆڤیان سه ک ه و پێویستیان ه ئه میش هه 64 یش بووندان .بۆیه ه زێده ل ی وه ر ئه ه سه کان ناپڕژێن مرۆڤه ه خودی خۆیان ه بوونی خۆیان ،ل بیر ل 29 توانێت بیر ،کاتێکیش مرۆڤ نه وه نه بکه وا وه ،خۆی بناسێت ئه ه بوونی خۆی بکاته ل . وه یش بکاته کانی دیکه ه بوونه ناتوانێت بیر ل شی گێڕی به ،وه رێکه کته گێڕ و کاره ریهان) وه (په ه خوشکی بێت ه ده ریهان) م (په .ئه یه که می ڕۆمانه سێیه وان) مدی باخه (مامۆستا سوهاد و وریا) ،کچی (حه ه و ی خواره گرافه ره م په .له یسوونی مانگا)یه و (مه زانین. ه ده و ی مرۆڤه باره ه له ر کته م کاره ی ئه دیدگه میان که ن :یه مگوت چوار جۆر مرۆڤ هه ڵی ده "به بینن یی ده ه گچکه ر و چ بێگیان ب به تا چ گیانله ره سه بن ،تاکو ه ده ور یان ال گه وانه ه ئه ه ورد و دوایی ورد ه ون که ی ئاسایی ده ه شێوه ستن و ب وه ه ئاستێکدا ده ل موو تا هه ره ن سه وانه میان ،ئه رچاویان ...دووه به ه و شتان ی ئه باره بینن دوایی قه یی ده وره ه گه شتێك ب ه ن گه ،تا ده وه بنه میان بچووك و بچوکتر ده رده ه به ل کان میان ،شته ون ...سێیه که ده هر ی ئاسایی د وه ئه
ریا بوونی ئاو و ده ولێر بۆ نه ه شاری هه ڕۆشتنی ل ر ه سه وێت که ر نه گه ه شار ئه .بڕوای وای وه ڕێنێته گه ده ه ی ندێك هه واریدا په نێو کورده ه شار دانانرێت .ده ریا ب ده ه و دروستبوونی و ه بووژانه وات دانی .که ڵێت :ئاو و ئاوه ده بێ اڵم ده ،به ی ئاوی لێیه و شوێنه ه به ست دانی پێوه ئاوه ه بنۆڕین. ر کته و کاره ی ئه وه ه بیرکردنه ه قووڵتر ل و له ه ه کراو و ه بۆ ئه ه قورئاندا ئاماژ ه ئایینی ئیسالمدا و ل ل ر ه دروست کراوه و ه ئاوه موو شتێك ل هه ولَ ْ (( .أَ َ م يَ َ رتْقًا َ ي َ ح ٍّ ال ِ ن ن كَ َ روا أَ َّ َّذي َ فُ نا م فَ َ فت َ ْ نا ُ جَ عل ْ َ قَ هَ َ وَ ؤِ ه ئاو ه کراو و ه بۆ ئه دا ئامژ م ُنون)) 47لێره أَف َ َل يُ ْ كَانَتَا شٍ ء َْ و ِ ض وْ ات رَ الس َ الَ ْ َ مَ َّ ِ ِ ُل ك َّ ْمء ن مَ ال َ
ریا ڕۆلێکی ه ئاو ،ده مان شێو ه هه .ب ی ژیانه بنچینه کان ته ی شارستانیه ه بونیادنانی زۆربه گرینگیان ل ر ڕووباری سه تی میسر له ه شارستانییه .بۆ نموون بووه هه نێوا دوو ری و بابلی له تی سۆمه ،شارستانییه نیل بووه سووفێکی یله ...تاد .فه ه و فورات بووه ڕووباری دیجل تی دروست بوونی ڕه ه بنه ویش ب کوو (تالیس) ئه وه وا ناکسیمینس) هه اڵم (ئه نێت ،به موو شتێك داده هه یدای ه شه ه هێند ر کته م کاره نێت .ئه ت داده ڕه ه بنه ب ه ه ژیان نابینێت .ل وان بێ بوونی ئه ه به ریای ئاو و ده سێک ناتوانێت ریا هیچ که ی ده ڵێت" :ئه شوێنێکدا ده ه ناخی خۆتتدا ه تۆ ل ه تێبگات ،ک ی نجینه و گه له کی یه له سه ك مه الیه ه له م 48"...ئه وه ته شاردووه ی ه جووڵه کی دیک الیه ،له یه بوونناسی بۆ ئاو و دریا هه .بۆ وه ستێته به ه ده ریاو ه ده وتنی شار ب شار و و پێشکه . پشته ی له فیانه لسه کی فه یه وه یش بیرکردنه مه ئه ك له نێوان ئاو و ندییه ه پێوه ر کته م کاره ئه ی و شارانه ه ئه و بڕوای وای بینێت .ئه دا ده وه ڕووتکردنه وی دوورن رزه ه ئاوی سه ریا ،یان ل ر ده ه سه ون ناکه . وه نه که ه ده ست ه جه ه نهێنی بیر ل نێ ب ه ته میش هه کات، پاندن ده ه بۆ چه وخۆ ئاماژ ه ناڕاسته بینین ب ده یدا ه په و سته ی جه وه نجامی شاردنه ه ئه پاندێك ل چه
وه لێکۆڵینه
ه مردن یش کاتێك بیر ل وێت .بۆیه که ن ده مه پێش زه ه ر مکی هه ه ڕابردوو چه کات ،مردن مرۆڤ ده وه کاته ده نی مه ه زه ه کراو و باره دا کاری له م ڕۆمانه کیش له ره سه م .ئه نی داهاتوو و ڕابردووه مه ،یان ملمالنێی زه داهاتووه یوێ یش ده ه بۆیه ه ڕابردوو بێت ب یوێ نه ه ده ر کته کاره یی ببینێت. وره ه گه کان ب وێت و شته ن بکه مه پێش زه تا و کۆتایی، ره کانی سه یوێ سنووره ه ده ر کته م کاره ئه ن واتا ه بروای من زمه ه ببڕێت .ب ه بۆ مرۆڤ دانراو ک ه ه کاتی ئێم ك ل یه ر چرکه خودی مرۆڤ ،چونکوو هه رگ ه سنووری مه ڕوات و ل ه ده وا خودی ئێم ڕوات ،ئه ده و داهاتوو ره ه به میش ه هه ه ئێم وات ،که وه وینه که نزیك ده ه داهاتوو ه ل ر مرۆڤ بریتیی ه بڕوای ((هایدیگه چین .ب ده م خودی رده به ه له میش ه هه ه ئێم ك ل ریه ی هه وه ر ئه به له دا و ئامانجه ی ئه ه شێوه تی خۆی ل ه و بوونی تایبه خۆیدای ی و داهاتووه دات یان ئه وڵی بۆ ده ه هه ه پێشچاو ک دێت ه کار بۆ ی ک ره گه ه ئه ڵ و کۆمه ڕوات و ئه ڕووی ده ره به کوو ریهان) وه ر (په کته کات 50)).کاره دیهێنانیان ده به ، نی بچووك بووه مه ه ته ند رچه دا هه ی پێده خۆی ئاماژه ه میش و هه ،واتا ئه ه بینیوه ور ه گه کانی ب اڵم شته به ه و نه مه ڕێی بڕینی زه تی له ،ویستوویه بووه ئامانجی هه و تدا ئه ڕه بنه .له ه داهاتووه ی ،بگات ب که بگات به ئامانجه ی وره ه گه ه ساڵیدا ب نی سێزد مه ه ته ر ل کته ی کاره شتانه و بۆ ئاشکراکردنی اڵم ئه ،به ه بوونه بینیون ،چکۆالن ه داهاتووی یشتن ب وڵی گه ڵێك ڕاز و نهێنی هه کۆمه ه وڵی ب ،هه ری نێوی داهاتووه گه ه ئه ڵ و کۆمه .ئه داوه ه ر کته م کاره کرێ بێژین گوتاری ئه دات .ده دیهێنانیان ده نێت ه مرۆڤێك داده و خۆی ب ن ،ئه مه ڵ زه گه ه له ملمالنێی و مرۆڤ واتا داهاتوو و کن ئه ت ،له ژیه ه داهاتوودا ده ل ه ڕابردوو. وێ ببێت نایه ، واره خوێنده ه نه رێک کته ردان خوداداد) کاره (مه کانی (ئاگرباز) .کاتێك گوێبیستی شیعره وانه باخه ی وه ر ئه به اڵم له بێت ،به یدایان ده بێت ،زۆر شه ده
ك یه بینن ...ماوه ه ده ور کان گه ه و مرۆڤه گچک ی خۆیان قینه نێت و بۆ باری ڕاسته خایه ده ن مرۆڤ ورد وانه میان ،ئه ...چواره وه ڕێنه گه ده یان49"... ردیده ه به ون که ده به کان قه و شته مان وه ،ئه م چوار جۆره شکردنی مرۆڤ بۆ ئه دابه ه و ه دیدێکه موو مرۆڤێك ل دات هه نیشان ده موو بینێت .واتا هه کان ده مرۆڤ و شته کی ه و ڕۆشنبیریییه و تێڕوانینێك بیرکردنه تی ه و چۆنیه بار ه قه وێو .له یه وه ه پشته ل و درێت .ئه نجام ده کان ئه دیتنی مرۆڤ و شته کان تی ،مرۆڤه ڵگریه ی مرۆڤ هه ندانه هه ڕه ه بار خشینی قه کان و به ه شته بۆ تێڕوانین ل کان و مرۆڤ کات .واتا شته پێیان دیاری ده ه و ر چۆنێك بێت ،ئه نا هه یه ه و شێوه بار قه وڵی دیاریکردنی ه هه ی کانی ئێمه نده هه ڕه و پێی ئه ین به ه ئێمه و دات ،ئه ه ده و شتان ئه ه بار ه قه مان ی هه ه و پشتخانه ڕۆشنبیرییی ین. که کان دیاری ده و تێڕوانینمان بۆ شته ، ر تێڕوانینی ئێمه به کان له ر شته گه ئه ه بچووکتر ی ئێم وه پێی بیرکردنه یان به ین، که ی ده وره یکشێنین و گه وا ده بوو ،ئه ی، وه و بیرکردنه ه ئاستی ئه گات تاکوو ده ر گه اڵم ئه ڵگرین ،به ه هه ک وا بچووکتری تر بوو ئه وره گه ی وه .بیرکردنه وه ینه که ده ه ژێر ه ل میش مرۆڤ هه . رییه کاریگه ه زۆر ر کته م کاره ئه رگ، ن ،مه مه ه زه بیر ل رسێ .هه وه کاته ن ده مه ته ندا مه ه زه یش ل مکه م چه ئه ه میش و هه .ئه وه بنه کۆده 30
ی سانه و که کێك بوو له مامۆستای الهوت بوو .یه ه کرد .ب سیحی ده ه ئایینی مه داوای چاکسازی ل ی لێخۆشبوون) ك دژی (پسووله یه موو شێوه هه ی یه و پسووله .ئه وه کرده تی ده ه و ڕه و ستایه وه ه خودا لێیان خۆش فرۆشرا ،گوای ڵك ده ه خه ب و پێی وابوو لێخۆشبوونی .چونکوو ئه بووه ه بۆ مرۆڤی ن خوداو الیه ه له ک خودا دیاریییه ه ه ب و کانه نه به ن ڕه الیه ك له گوناهبار ،نه ه ساڵی ()1517 ڵك بدرێ .ل خه وه، کی نووسی و باڵویکرده یه نامه نجا خاڵی نووسی، تێیدا په تێیدا داوای (الهوتی ئازاد) ژێر چنگی کرد ،واتا له ی ده 64 ربێت و دژی پاپا پاپا ده ر) ( .یۆهان هێرده وه ستایه وه گر و خنه سووف و ڕه یله شاعیر و فه 31 ك ریه ریی هه ڵمانی بوو .کاریگه الهوتێکی ئه ه ساڵی .ل ه بووه و ره سه ه کانت و هامانی به ل ست ی خۆی بۆ (نانت) ده که شته ( )1769گه ناسرێت. شتی ئازادی ده ه گه کات ،ب پێ ده ری زرێنه ه دامه ،ب ڵمانیه سووفێکی ئه یله ) فه (یۆهان فیخته نرێت. ڵمانی داده ی میسالی ئه فه لسه ی فه وه بزووتنه ه نرێت .ل ڵمانی داده یی ئه وه ته ه باوکی نه ها ب روه هه ندیی سرووشی ی پێوه باره ساڵی ( )1792کتێبێك له نووسێت. یی کانت ده خنه ی ڕه فه لسه ئیالهی و فه ه و ف لسه ،فه رانه سووف و نووسه یله و فه موو ئه هه . تی بووه ه پێناوی ڕزگارکردنی مرۆڤایه کانیان ل کاره پێناو ه له وڵی چاکسازی بوو کانیان هه وڵه هاوکات هه کانیان ی خۆیان .پڕۆژه که وه ته تی و نه مرۆڤایه نێ یش ته ره کته م کاره .ئه یی بووه وه ته کی نه یه پڕۆژه دا یش لێره که فه لسه ،فه بووه کی هه یه وه ئامانج و بیرکردنه بێت ،دواتر ه هه ور کی گه یه وه نێ بیرکردنه ه ته ی وه ئه
یش بارێکی مه .ئه وه ه ناتوانێت بیاننووسێته وار خوێنده نه کن وخۆ له کی ناڕاسته یه ه شێوه روونی ناخۆش ب ده ر سه کێك له ڕه دات گه یش بڕیار ده کات .بۆیه دروست ده کانی (ئاگرباز) دروست بکات .بێگومان ی شیعره شێوه ، مکردنه ه که ست ب ه هه و ڕووی سایکۆلۆژییه ه له م ئه ه ه کێش کێك ل ه یه ر) ب دله لفرێد ئه ی (ئه سته و هه ئه ستێکی ئاسایی ه هه ست م هه نێت .ئه کان دایده روونییه ده روونی و یی و ده سته ستێکی قووڵی جه ڵکوو هه ،به نییه ه و شت بووی ئه ره دا قه وڵده ه تاك هه و .لێره تییه اڵیه کۆمه ر) دله ستی بهێنێت( .ئه ه ده ه ب یتوانیو ه نه ،ک وه بکاته مکی تێکۆشان ه چه روونی ه ده لێن م که ی ئه وه بۆ پڕکردنه ر بێت به ه تاک ده وات کات .که وڵدان پیشنیاز ده و هه بێت تاکوو موو شتێك هێزێکی تێکۆشانی هه ه هه ل ه ر کته م کاره بینین ئه .ده وه ه پڕبکاته لێن و که بتوانێت ئه وڵی کان هه ر شێوازی شیعره سه ،له یه ی هه م هێزه ئه کات. دات و دروستی ده کێك ده ڕه بنیاتنانی گه وڵی ه هه ر کته م کاره ه ئه وات ك واتا شوێن ،که ڕه گه یش م شوێنه اڵم ئایا ئه دات ،به دروستکردنی شوێنێك ده ر گه ؟ ئه کراوه ڵدا نه گه ی له ڵه ن مامه مه کوو زه وه ه بۆ وڵێک ر هه کته ی کاره م بیره ه وردی بنۆڕین ئه ب ه ئامانجێکی ر کته م کاره بنیاتنانی داهاتوو ،واتا ئه تی. یه ی هه و ئامانجه ه بۆ ئه ک یه خشه تای نه ره ،سه یه هه زی ه ڕای جوایه دا خاڵێکی سرجڕاکێش ی لێره وه ئه ردان خوداداد). ی (مه م کاره ی ئه باره ه له مێژوونووسان ه م کار تیڤ ئه ه پۆزه کانیش ب زه ه جوایه موو بۆچوون هه یی و وه ته کی نه یه مووشیان ئاماژه ،هه وه نه ده لێك ده کوو بینن .وه ی ده م کاره پشتی ئه ناسیونالیستی له ی ڵك ،ناردنی پاره کێتیی نێوان خه دروستکردنی یه ه راوردکردنی ب ت به نانه ه بۆ شۆڕش ،ته و خانووان ئه ، ر ،فیخته ر ،یوهان هێرده کوو :مارتن لۆسه سانی وه که بیسمارك...تاد. ڵمانی بوو ،هاوکات نێکی ئه به ر) ڕه (مارتن لۆسه
وه لێکۆڵینه
نێوی ه به م ڕێکخراوان ی ئه ته وه .له بووه وشی ژنان هه ڕه ر رانبه ن ،توندوتیژی به که ه کار ده و فێمینیستیه نێو و به موێ بیڵێم ئه ی ده وه .ئه ه ژنان زێتر بووه ب ه ه ل ڵ ه هه ی بوای ژنان تاکوو ئێستایش ب چاالکوانانه ه پێمان ر کته م کاره یشتوون .ئه وتی فێمینیستی گه ڕه ڕووی ،واتا ژن له یه ڵێت ژن سرووشتێکی ناسکی هه ده ی سته ی جه ڵ پێکهاته گه ه له و ییه سته ی جه پێکهاته ڕووی داین له وه ڵ ئه گه یش له .ئـێمه پیاو جواداوازه ه و جوداوازی اڵم ناکرێ ئه کسانن ،به ه یه و قڵ و مافه عه تی سڵه زۆر خه گرین .کاتێك به رچاو نه به ه له فیزیکیی وا خشیت ئه به ه سرووشتی خۆی پێده ی جوداواز ل دیکه چێت. رده تی ده ه بوونی ژنایه ل زانین ه ده و ،لێره ر زۆر ورده کته ی کاره یه وه م بیرکردنه ئه ه یوێ تاك دروست بکات .واتا ژن ببێت ه ده ر کته م کاره ئه ه سرووشتی خۆی .ژن و پیاو سرووشتیان اڵم ب تاك ،به ه وڵی ب یش کاتێك هه ،بۆیه زه ه جوایه و کدییه ه یه زۆر ل ست ه ده دات ،نابێ سرووشتی خۆی ل تاک بوون ده ه تی خۆی ل ی سرووشتی خۆی تاکایه وه ره ه ده بدات .ل و ره ه به میش ه ژیاندا هه ه مرۆڤ ل دات ،ڕاست ست ده ده ه و یش واتای ئه مه ڕوات ،ئه ه ده ڵگ ه و کۆمه سانی دیک که ه تاکبوون وات وان بکات .که ه ئه سلیم ب ه خۆی ته نیی ه وێت ك بکه ه سرووشتی خۆت ،نه ه ب کن وی تاکبوون له ی .نموونه وانی دیکه ری ئایدیۆلۆژیا و ئه ژێر کاریگه ه سرووشتی تی ل ه توانیویه و هێنته لکشان)مان بۆ ده (په هو م شار ه ئه نیا بێت ته ه تاك و به تی خۆیدا ببێت ژنایه خۆی دروست بکات. کانی شه ی به رانه کته و کاره ه له کێک لکشان) یه (په م ون .ئه ی چیرۆکی ژیانی ئه ه له باره ک کۆتایی ڕۆمانه ی ،براکه بانه ره ه نزیك گوندیكی عه ه ماڵیان ل ر کته کاره ر ماڵیان دا سه کانیش به به ره کوژێت و عه بێك ده ره عه ك نیزه کوو که ویش وه کوژن ،ئه ن برا و باوکی ده ده ده ی به ره و عه ه باوکی ئه برێت و ل کان ده به ره ن عه الیه له
ه ن ب که ه ده ی وه و بیرکردنه کانن ئه ه مرۆڤه و ئه ونی ،خه یه ونێکی هه ه خه ر کته م کاره .ئه واقیع ه کێك ل ڕه کێك (واڵتێک) ،گه ڕه بنیاتنانی گه ، یه ك بوونی هه یه کوو بیرۆکه داهاتوودا وه ك. یه وه ته نێو نه ه بۆ چاکسازی ده وڵێک هه ن بۆ ،ئاماژه ه و ئاماژانه و بیرۆک موو ئه هه وڵی ه هه سێک ه فریادره ر کته م کاره ی ئه وه ئه ه ی ل و ئامانجه دی ئه چاکسازی و هێنانه دات. ،ده یه داهاتوو بوونی هه تی سایه ه که هاران هامان داخانی) ،کچێک (به اڵم باوکی چێت ،به کان ده نده مه وڵه ه ده ب .باوکی کۆمۆنیست وته کرێکاری کۆمپانیای نه گێڕی چیرۆکی ه وه بێت ه ده ر کته م کاره بوو .ئه ه بۆچوونێکی ر کته م کاره لکشان) .ئه (په ه کورتی " .ب ستانه ر وه سه ،جێی له یه هه ندێ ه هه نێت ژن ب یه یویست وات تێبگه و ده ئه ر به ه و کاتێ له و ناسرێته تی ناسک ده سڵه خه ر بارودۆخێکدا بری هه ژێر زه ك و له ر هۆیه هه دات ،ئیتر ست ده ه ده ی ل تانه سڵه و خه ئه ه ی ببێت وه ك ژن نامێنێت ،بێ ئه وه ه م ڕستان ه وردی له ر ب گه پیاویش 51"...ئه . وه دۆزینه بنۆڕین ،خاڵێکی وردی تێدا ده ی باره تی له ویش بۆچوونیه ئه جوداوازبوونی سرووشتی ژن و ڕووی ستمان له به .مه پیاوه ی فیزیکی و پێکهاته جه سته یییه و ه یه . ی و ژنانه زۆرێك له ه و نێوی فینیمێستیه به ه کوردستان کار بۆ ل ن، که کانی ژنان ده مافه ر سه راپیان له ری خه کاریگه 32
نی ر مرۆڤ خاوه گه زانێت .ئه ئاکاری مرۆڤ ده ر وردتر گه توانی ئازاد بێت .ئه ه بوو ،ده م هێز ئه ی ئازادی رچاوه ) هێز سه الی (نیتشه بنۆڕین له رمان) ه (مرۆڤی بااڵ -سوپه وێو ،له مرۆڤه و نی ئه ر خاوه گه بێت .واتا مرۆڤ ئه دروست ده دا ڵگه ل -کۆمه ه بێت و له‌ژێر ڕکێفی مێگه هێز ه و پیاو ه مرۆڤی بااڵ(( .ئه توانی ببێت بێت ده نه ه س و که -ئه ه بۆچوونی نیچه ه -ب نایاب ه ڵکی ب ه خه ه خۆی ل ه ک ی وه تاكڕه کوو خۆی گرێت تاوه دوور ده ه خۆی ریك بکات و بڕوای ب ته ه ڵگ ه کۆمه بێت و دوور ل هه و اڵم مرۆڤی الواز ئه بژی ،به 64 کات ه ده و ست به ه هه ه ک ی سه که ڵکدا ه ناو خه ه ل ی وه پێویستی به ه ببێت ک له ه مێگه ڵ ب بێت و تێکه 33 بێت53)). ه هه کانی زۆرین ره ه پێوه بڕوای ب توانێ ه ده و کات ه بڕوای (نیتشه) مرۆڤ ئه ب ه ل ب ه مێگه ه خۆی ل و هێز نی ئه ه خاوه ببێت ر و ه ژێر باری پێوه وێت که دوور بگرێت و نه ه و بینێته دا ده وه ه له و هێز لکشان) ئه ڕێساکانی( .په یی باش بن، سته نی هێزێکی جه کانی خاوه ه منداڵه ک ڵ گه ه بینین و ژیانکردن له کانی خۆیان ل ها منداڵه روه هه ن بۆ ی ئاماژه و هێمایانه کان و ئه مرۆڤی الواز و شێته ه ی ل وه ) ئه اڵم (نیتشه ه دوور بگرن .به ی ب بان میهره ه و ناتوانێ تیی اڵیه رێکی کۆمه وه ه مرۆڤ بوونه بیرچوو سانی ت ،هاوکات که ه بژیه سانی دیک ی که وه ره ه ده ل ر ك هایدیگه ون (وه رجی بوونی ئه ه پێشمه دیک لکشان) کانی (په بینین کوڕه یش دواتر ده ڵێت) ،بۆیه ده ك و ری ئایدیۆلۆژیایه ه ژێر کاریگه وێت که یان ده که ریه هه ڵگرین ی هه و ئایدیۆلۆژیایه تی ئه ه خزمه هێزی خۆیان ل ه بێت زانین کاتێك مرۆڤ ده ه ده و و هۆیه کار .به نه خه ده
ه و پیاو وێك ئه کرێت و شه ه ده ی کوشتی مار براکه ه ردان) و ب ی (مه م شاره ه ئه ڵدێت .دێت کوژێت و هه ده لۆ چاوسوور) مێرد کانی (خه ه سووره ر چاو به کورتی له یوێ کوڕی چاوسووری لێ ببێت. کات و ده لۆ ده ه خه ب کات. ر ده به ه جلی سوور له میش ها هه روه هه توانین ه ده و که یه ه و نیشانه ند ئاماژ ڕێی چه له .کوژرانی وه ینه ه لێك بده ر کته م کاره تی ئه سایکۆلۆژییه ریان ه کاریگه مان باوکی و برای و خۆخنکاندنی دایکی ئه لۆ) یش چاوسووری (خه .بۆیه بووه روونی هه ر ده سه له یوێت منداڵی چاوسووری زانێت ،ده ی هێز ده ه نیشانه ب کی نائاگایی یه ه شێوه و ب ن هێز بن .ئه ببن ،تاکوو خاوه توانێ ن هێز بێ ده ر مرۆڤ خاوه گه ه ئه و کاته وا بیر ده ڵێ ت نایه نانه موو شتێکدا زاڵ بێت .ته ر هه سه به )، هێالنه کانی (داده ه شێته ه کن منداڵ کانی بچن منداڵه کانی ه منداڵه و شێتان ه بینینی ئه ه ب دای و بڕوایه چونکوو له بان سێکی میهره ست و سۆزیان بجوڵێت و که ه هه نگ ڕه ر سه کانی له ه منداڵه دای وه وڵی ئه ه هه ه ل میش رچن .هه ده ه کی دیک الیه ه بکات .له رد روه قی په مای هێز و دڵڕه بنه یش مه نێت ئه کی نانه ش کوڕه ه شه ه هیچ یێك ل ناو ل ر رچن " .هه بان ده ه میهره و کانیانه ڕێی ناوه ك له وه نه ه رگیریی و هاوسه لکشان) له ستی (په به وسا زانیت مه ئه ند کوڕێکی چاوسووری لێی ببێت، ه چه ی وه نیا ئه ته سام و ی مرۆڤی به ه نموونه ه دواڕۆژ ببن ی ل و هیوایه به شێن52"... ستوه ده ه لۆژیکی هێز ه بۆ ژیانکردن پشت ب ر کته م کاره ئه ه ڕێی ی مرۆڤ ل وه و مانه ه بۆچوونی ئه ستێت ،ب به ده ر مرۆڤ بێ هێزبوو ناتوانێ گه بێت .ئه ه ده و بوونی هێزه هه ر گه ،چونکوو ئه ه کۆیله بێت ب ت ده نانه خۆی بێت ،ته ڕووی یانتوانی ڕووبه ه ده بووای و ،هێزیان هه ماڵباتی ئه کوژران ،خۆیشی ده ه و باوکی و برای نه و کان ببنه به ره عه ه بکرێت. ه پیاوێك مار ه پیر زۆر ل ه و به ه کۆیل بوو ب ده نه ر بۆ ی ئازادی و پێوه رچاوه ه سه ه لۆژیکی هێز ب و لێره
وه لێکۆڵینه
ر پیشان بدات، ه خوێنه بێت واقیعێك ب ڵکوو ده به ه و بوونی ی ه بوونی هه و واقیع ر هاوکات وابزانێ ئه خوێنه ڵقیان ه خه گێڕ م وه ی ئه رانه کته و کاره .واتا ئه نییه ک (باختین) روه تین ،هه اڵیه ری کۆمه کته کات ،کاره ده ه ڕۆماندا مرۆڤێکی ر ل که ڵێت(( :مرۆڤی قسه ده 54)). تییه اڵیه یڤێکی کۆمه یڤیشی ،په ،په تییه اڵیه کۆمه کات لق ده ها خه کانی وه ره کته ه (شێرکۆ) کاره وات که ت دیالۆگ و نانه تی ،ته اڵیه سێکی کۆمه کوو که وه کان خۆیان نگه رده تین به اڵیه ه کۆمه یڤیان هێند په کات لق ده ها خه کان وه ره کته .کاره وه بیننه تێدا ده هۆی یش به لماندنه م سه لمێنن .ئه سه بوونی خۆیان ده ه و دا گێڕانه درێت .لێره نجام ده ه ئه و تی بوونه اڵیه کۆمه ند ڕووداو، ی چه وه ه ((گێڕانه بێت ل بریتیی ده ه ر ،چونک کته ه کاره ه پێدانی ئازادی ب ری ل کاریگه ه وات تی ،که ن چیرۆکی خۆیه ه خاوه ر کته ر کاره وێدا هه له رێکی کته ه ڕووداوی کاره ه ل ه جیای ،ک ن ڕووداوێکه خاوه لق ه خه ه ل ر کته م کاره ی ئه وه 55)).توانای گێڕانه دیکه یی کانی بۆ فره ته ری حیکایه کته کردنی ڕووداو و کاره ه ر کته م کاره ه ئه وات .که وه ڕێته گه ه ده و دوو توخم له ،توانای یه کانی هه نگه رده ت پێکردنی به ناعه توانای قه کانی بدات ه پیشانی گوێگره ه واقیعێکی دیک ی ی هه وه ئه رسامیان بکات. و سه یویست زۆر ك دایکیان ده روه لکشان) هه کانی (په کوڕه ه کێک ه یه م کوڕان بن .بێ ناوی ئه ق ده ڕانی و دڵڕه شه ه .بێ ناوی ب وه بنه ڕووی ده وان ڕووبه ی ئه و کێشانه له یی و شوناسی .کاتێك ه بێ ناسنامه ه ل ت الله بڕوای من ده ه م نێت .ئه و ناویان لێ ده ال ظبیان) ئه ه الی (مه چن ده ،چونکوو مرۆڤ کاتێك بێ کی زۆر ئاڵۆزه یه له سه مه ه ،شوێنێکی نیی یه بێت ،هاوکات بێ پێناسه ه ده ناسنام ه و کوڕان .هاوکات ئه وه ی خۆی تێدا بدۆزێته تێیدا پێناسه ه شوناسێکیان یلی دیک موو مرۆڤه کی هه ن وه ده وڵده هه نێت. یه گه ه مرۆڤ ده ه چێژ ب بێت ،چونکوو شوناسنام هه
کوو ڕۆبۆتێك کاری ی ئایدیۆلۆژیا و وه کۆیله کی ی تاکبوون واتایه کرێت ،پرۆسێسه پێ ده نامێنێت. ه جلی میش ه هه ر کته م کاره ه ئه کی دیک الیه له نگی زانین ڕه موومان ده کات .هه ر ده به سوور له ی وه رئه به کات .له ه خوێن ده ت ل الله سوور ده ، پێشتر خوێنی باوک و برا و دایکی ڕژاوه نگی سوور ،واتا ه ڕه بێت کن وی ده ژیان له ه و ڕێی هێزه ه و ڕشتنی خوێن له و کردنه تۆڵه نگی بێت .واتا ڕه ه ده ر کته م کاره ئامانجی ئه ر به ر له زانێت ،هه ی هێز ده ه نیشانه سوور ب بێت. لۆ چاوسوور) ده ه عاشقی (خه یش وه ئه گێڕ ه ڕۆڵی دوو وه رێک کته (شێرکۆ) کاره گێڕی چیرۆکی میان وه که بینێت .یه ده کی الیه ت...؟) ،له که کانه (کوا پلیتی دو ه بێت لیاس داخان) ده ه کازینۆی (ئه ه ل دیک بێ تخوان .چۆن ڕۆمانووس ده حیکایه ی کانی دیکه موو توخمه ر و هه کته کاره ر کته م کاره لق بکات ،ئاوهایش ئه ڕۆمان خه کان سه ت که ی حیکایه وه می گێڕانه ه ده ل ت ناعه ی قه وه ه واتا ئه کات .ب لق ده خه موو کات ،هه کن گوێگران دروست ده له ها ی دانیشتوون وه نگانه رده و به ئه کانی نێو ڵی ڕووداوه تێکه ها روه بن .هه ه ده و گێڕانه لق کردنی ڕووداو بۆ خه ه کی بێ وێن یه ه شێوه ب کات. سکاری واقیع ده ده م یێکه یشیان مه ئه ،چونکو گێڕه کاری وه ڕۆماننووس ناکرێت واقیع و ، وه نگ بگێڕێته رده مێژوو بۆ به 34
ڵکوو هێزی ی من ،به ه ناسنامه ی مه ه بڵێ ئه دیک )، یه تی خۆی هه الله یش ده مه ی (ئه سته جه اڵم هێز شتێکی ،به ڵکی داوه پیشانی خه ه میش ه هه ه شتێک چی ناسنام ،که یییه ڕێژه دا وه ره ی سه گرافه ره م په .له یه یی هه ئاماده ه و که یه یی به وه ته ی ئایینی و نه دوو ناسنامه پێناو ه ئایینی له میش ب هه ره هاتوون ،واتا عه ه کار رستی خۆیدا ب په وه ته ی نه ناسنامه ه وڵیداو ه هه و ڕێی ئایینه ،له هێناوه ه ه ل ڵکی دیک ی خه ناسنامه عێراق بگۆڕێت .کوردیش ست کی پێوه یه وه ته کوو نه وه ه درێژایی مێژوو ه ب و ه ئایینه ب 64 ه کوو تورک ی وه تانی دیکه میلله ه کان ل به ره کان و عه عوسمانییه . ه فریوی کوردیان داوه و ڕێی ئایینه 35 ه گوتاری ئایینی ه ب نێ کورد ه ته و ئه می رده ه سه بینین ل خوات .ده فریو ده ه و هۆی ئایینه کان کورد به عوسمانییه ه هیچ کانی کردوو تی عوسمانییه ه خزمه هێند کانی تر وه ته ب و نه ره کوو عه ی وه کی دیکه یه وه ته نه ه خۆی فید) ب حموودی حه ( .شێخ مه کردووه یان نه وه ئه ڵ ئینگلیس گه ڕ له ه شه ه دیوانی چێت ه ده و زار پیاوه و هه رچی ی موسڵمانان .هه لیفه ناو خه ه پێناوی به کات ل ده کانی وه ته ڵ نه گه یمانیان ده ه بوون هاوپه کانی دیک وه ته نه کان ستی عوسمانییه بن ده ه بۆ ڕزگاربوون له دیک ست. به ده و کوو زڕخوشکی ئه ریهان) وه ه (په کی دیک الیه له و .ئه وه ه پێشه تی ناسیونالیستی دێت ه بابه ی ،ب برایانه . اڵم ناوێکی کوردیانه نێت ،به یان ناویان لێ ده خوشکه ستی ی هه وه ڕاندنه ه بۆ گه وڵێک یش هه یه م پرۆسێسه ئه بار بدولجه .ناوی (عه وه کانیانه ه ڕێی ناوه تی ل وایه ته نه
وت و ه هۆی هاتووچۆکردنی مزگه کانی ب ه کوڕه دوو ل ال ظبیان) دوو ناویان کانی (مه ه خوتبه گوێ ڕاگرتن ل ن). یمه بدولموهه بار و عه بدولجه بژێرێت( .عه ڵده بۆ هه . یه یان هه ندێکی ئایینیانه هه ه پتر ڕه م دوو ناو ئه وتی ئایینی و یدابوونی ڕه ه په ه ب ی یش ئاماژه مه ئه یه. وتێکی سووننه یش ڕه وته و ڕه ئیسالمی سیاسی ،ئه ه ه و شیع وتی ئایینی سوونن تی دوو ڕه ه عێراق دژایه ل می فته ی حه ته ه بۆ سه ،ک یه کی دێرینی هه مێژوویه دا وڵی ده عس هه بینین به .ده وه ڕێته گه زایینی ده النی عێراقدا ر گه سه بی به ره ی عه وه ته کی نه یه ناسنامه ڕی کۆاڵن لکشان) شه ی (په و دوو منداڵه پێنێ .ئه بسه ه و ستنه وه وێدا دژی دایکیان ده ،له وه ه ماڵه و نه به ده ڵ ئایین گه کات له ری ده به ی له رگه و جلوبه ی ئه وه به ی و ژنانه کی له ن" .یه که ناگونجێت و شکاتی لێ ده ه و منداڵی نابێت، ال ظبیان) ی (مه که ته شیره ه عه ر ب سه ه کوڕی ردووکیان بکات ه هه ی ڵێت ئاماده ه پێشێ و ده دێت ه پاڵپشتی ك منداڵی ساوا نازیان بداتێ ...ب خۆی و وه ی و دێپارتمێنته ه له ی وره رێکی گه فسه ه ئه خزمێکیان ،ک ه زووترین کات ،ب ) ناسراوه ه النفوس العامه ه (مدیری ب ه دایکی دوو کوڕ... بێت کرێت و ده واو ده ی ته که کاروباره ناسرێت ناوی ه (ام عبدالجبار) ده ) ب ه (نوضه و مه له کانی (عبدالجبار طحنون) و ی کوڕه ر ناسنامه ه سه چێت ده مجار که ه بۆ یه و دوو برای (عبدالمهیمن طحنون) ...ئیتر ئه 56"... نی ناسنامه ه خاوه بن ده یان پێ ه دوو ناسنامه م دوو کوڕ ک کاتدا ئه ه یه ل کی یه کی ئایینی و ناسنامه یه درێت ،ناسنامه ده ی کورد خۆی وه ر ئه سه ه له ت الله دا ده یی .لێره وه ته نه ڵکوو ک بۆ خۆی دابنێت ،به یه ه ناسنامه داو وڵی نه هه ر بێ به ،یان ڕوونتر له پێنراوه ریدا سه سه زۆر شوێن به له ،چونکوو ڵبژاردووه ی هه ی دیکه یی ،ناسنامه ناسنامه کن ،هێز له ه هێزی خۆی بووه ه چاوی ل میش کورد هه ڵکی ه خه ه ب داو وڵی نه ،واتا هه ه گرینگتره ه ناسنام کورد ل
وه لێکۆڵینه
وتێکی ناسیونالیستی .ڕه وه ه کایه وتی ئادیۆلۆژی دێت ڕه ی و ناوه ر) نکۆڵی له وتێکی مارکسیستی( .زێوه و ره ه م .ئه ڵێ :من ناوم (کرێکار)ه کات و ده خۆی ده ه بیری ه ل ت الله ه و ده ی ندێکی ئایدیۆلۆژی هه هه ڕه گرێت( .گۆران) ڵده ك هه ه شاخ و چه چێت مارکسی و ده ه پێشتر ناوی س) ،ک گۆڕێت( .بێکه ناوی بۆ (شااڵو) ده ه سووپای ر ل فسه ه ئه بێت ،ده ن) بووه یمه بدولموهه (عه ڕی ئێران -عێراق شداری شه ه دڵسۆزی به عێراق و زۆر ب ه تووشی م کوڕ ه ئه ه دیار و که ه ناوه ر ل کات ،هه ده کات یی وا ده بێت و بی ناسنامه ه ده بزربوونی ناسنام ی ه و ناسنامه و ته تی نه ه خزمه ك ل یه موو شێوه ه هه ب ه بێت. ی دیک وه ته نه ه بوونی دوو ه ل ت الله ه ده م ناوان کی دیکه ئه الیه له ویش ه بزاڤی ڕزگاریخوازی کورد .ئه ز ل وتی جوایه ره کان پێیانوابوو .مارکسییه یییه وه ته وتی مارکسی و نه ڕه تانی دنیا ڕزگار بکرێن جا موو میلله بێ هه تا ده ره سه وتی رچی ره تی خۆمان بخۆین ،هه می ڕزگاریی میلله خه تی کۆشا بۆ ڕزگارکردنی میلله خوازیی بوو تێده وه ته نه یران ه تووشی قه م بزاڤ دا ئه .لێره ه کورده خۆی ک ه قوربانیی بێت یی ده وه ته ی نه شدا ناسنامه بێت و لێره ده . وته و دوو ڕه ملمالنێی نێوان ئه ی وه ه ڕێی لێکدانه دات ،ل تی زۆرمان ده سیمیۆلۆژیا یارمه ، فسانه ه ئه رگرتن ل ه سوود وه ه و سیمبول ب نیشان ه بۆ و ه و خوێندنه توانین ڕاڤ ...تاد ده فه لسه مێژوو ،فه دا ه لێره ی ئێم وه ین .ئه کان بکه مک و دیارده زۆرێك چه شێك ی به وه ه و کردنه و ه بۆ لێکدانه وڵێک ه هه کردوومان . ه کراوه و باره دا کاریان له م ڕۆمانه ی له و کۆدانه له ی وه ه بۆ کردنه رێکی باش بوو تی ده سیمیۆلۆژیا یارمه . و کۆدانه ئه
س) ن) بۆ (گۆران و بێکه یمه بدولموهه و عه ریان ی سه و دوو کوڕه ها ئه روه گۆڕێت .هه ده دری)، نێت (قانیع و هه ه ناویان ده ڵگرتوو هه ر) ،و نێت (زێوه یان ناو ده کوڕێکی دیکه و موو ئه نێت .هه ویتریشیان (دڵدار)ی ناو ده ئه ڵێك شاعیری کورد. ه کۆمه تن ل الله ه ده ناوان یان وه کارێ دوو خوێندنه ه ده م شاعیران ئه ه ه شاعیر ڵ م کۆمه ن ئه الیه بۆ بکرێت .له نێو ییان له وه ته ستی نه کانیان هه ه شیعره ب ه زمانی کی دیک الیه ،له وه بووژانده ڵکدا ده خه .واتا زمانی شیعرییان وه شیعرییان نوێ کرده بی و فارسی و تورکی ره ی عه ه وشه ل ی وه وڵی بووژاندنه ه هه مان .ئه وه پاککرده م وڵی ئه دا .هه ییان ده وه ته ی نه ناسنامه وڵێکی ه هه و ی زمانه باره ه له شاعیران یش زمانی وه ڵ ئه گه ،له ناسیونالیستی بووه ه هۆی زاڵبوونی کلتوور و زمانی کوردی ب ه میش ه هه کانی کوردیان داگیرکردوو وه ته نه متر کردنی که شه ه و بواری گه ڕێگری لێ کراو ی ه ناسنامه ه زمانی کوردیی و اڵم ئه ،به بووه . ی پاراستووه یی ئێمه وه ته نه کانی ره کته لقکردنی کاره ڕۆماننووس بۆ خه ه و شاعیران ه ناوی ئه بینین سوود ل ده و ه ڕێی ئه گرێت .ل رده وه تێکی ند بابه ه چه و ناوانه وتی ئیسالمی کوو ڕه وه تی سیاسی و بابه ناسیونالیستی و بێ ه ڕوو. خات یی ده ناسنامه تی هاوکات کاتێك بابه ر ه پێشێ ،هه تی دێت وایه ته نه ه دوو ه ڕۆشنبیر و چین نێو ئه له 36
_capitalist_and_communist_parties_with national_parliamentary_representation تی .30 نبیاء ،ئایه تی ئه .47قورئانی پیرۆز ،سوڕه .48کازینۆی مندااڵن ،ل.181 ی پێشوو ،ل.203 رچاوه .49سه داغی، ره فا قه د مسته مه ریا ئیبراهیم ،و:محه که ی مرۆڤ ،د.زه .50کێشه رگێڕان ،سلێمانی ،2013 ،ل.137 ی وه خانه .51کازینۆی مندااڵن ،ل.222 رچاوی پێشوو ،ل.227 .52سه داغی ،ل.260 ره فا وه د مسته مه ریا ئیبراهیم ،و :محه که ی مرۆڤ ،د.زه .53کێشه :یوسف حالق ،منشورات ،میخائیل باختین ،ترجمه ه فی الروایه .54الکلم ،دمشق ،1988 ،ص.110 الثقافه وزاره نتک، ه مه م ه ڕۆمانی کوردیدا ،حه نگی ل ده کنیکی فره .55ته ی سلێمانی ،سلێمانی ،2013 ،ل.118 وه رێتیی چاپ و بالوکردنه به ڕێوه به
کانی ه باڵوکراوه ریوا وریا قانیع ،ل .31شوناس و ئاڵۆزی ،مه ی کوردی ،سلێمانی ،2004، وه ند بۆ لێکۆڵینه هه ندی ڕه نێوه ل.139 .32کازینۆی مندااڵن ،ل.79 ریوان وریا قانیع ،ل.166 .33شوناس و ئاڵۆزی ،مه .34کازینۆی مندااڵن ،ل.102 ی پێشوو ،ل.104 رچاوه .35سه ریك فرۆم، ردا ،ئه وهه ت و جه نێوان ڕواڵه .36مرۆڤ له ی سۆران ،سلێمانی کرد بۆتانی ،کتێبخانه و :سابیر به ،2004،ل.7 .37کازینۆی مندااڵن ،ل.119 ی پێشوو ،ل.147 رچاوه .38سه ی پێشوو ،ل.155 رچاوه .39سه ه ه ڕۆمانی (ئێوار ه ل و کنیکی گێڕانه .40ته الل لی دا ،جه ختیار عه )ی به روانه په رێتیی چاپ و به ڕێوه عید ،به ر سه نوه ئه ی سلێمانی ،سلێمانی،2009، وه باڵکردنه ل.24 - 23 64 .41کازینۆی مندااڵن ،ل.158 ی پێشوو. ڕه ه و الپه رچاو .42سه ه سایتی ویکیپیدیا م ل م زانیاریانه *ئه . رگرتووه وه . 162 ل مندااڵن، کازینۆی . 43 37 . ڕه ه و الپه رچاو مان سه .44هه ی پێشوو ،ل.180 رچاوه .45سه http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_anti- .46
.1دروس فی السیمیائیات ،حنون مبارك ،دار التوبقال للنشر و دار البیضاء للنشر ،1987 ،ص.5 :یوسف حالق ،منشورات ،میخائیل باختین ،ترجمه ە فی الروایە .2الكلم ،دمشق ،1988 ،ص.110 الثقافە وزارە ی پێشوو ،ل.111 رچاوه .3سه ندی سوور ،ڕۆمان ،ناوه ر کاکه .4کازینۆی مندااڵن ،کاروان عومه ،سلێمانی ،2013 ،ل.9 وه لنووس بۆ چاپ و باڵوکردنه زه غه ی پێشوو ،ل.50 رچاوه .5سه .6کازینۆی مندااڵن ،ل.63 - 62 ه ،مجل ه هملت ،رامین سلدن،ت :حسین پاینده ه نمایشنام .7نقد روانکاران نقد ادبی نو ،چاپ سوم،تهران ،1383،ص.125 .8کازینۆی مندااڵن ،ل.17 ه .9شخصیات النص السردی ،سعید بنکراد ،البناء الثقافی ،منشورات کلی االداب ،مکناس ،1995،ص.25 .10کازینۆی مندااڵن .ل.25 ی پێشوو ،ل.26 - 25 رچاوه .11سه ، ه العربیه ،مصطفی خلیل الشرقاوی ،دار النهض ه النفسیه .12علم الصح بیروت ،ص.286 ه من المولفین ،ت: ،الهو ،االنا واالنا العلیا ،محموع .13مراجع الشخصیه ،دمشق ،2002 ،ص.92 الثقافه اسعد ،منشورات وزاره وجیه .14قاموس تفسیر االحالم للنابلسیwww.mktbtk/dir/nab/2/d-0063. : .15کازینۆی مندااڵن.35 ، ی پێشوو ،ل.36 رچاوه .16سه .17شخصیات النص السردی ،سعید بنکراد ،ص.111 .18کازینۆی مندااڵن ،ل.43 زگای یلی ،ده فی ،ڕێبوار سیوه لسه ڵناسیی فه ر بۆردیۆ و کۆمه .19پییه ولێر ،2010 ،ل.155 موکریان ،هه .20کازینۆی مندااڵن ،ل43 ی پێشوو ،ل.74 رچاوه .21سه زگای سپیڕێز ،دهۆك، یلی ،ده .22هاوکاتی و هاوشوناسی ،ڕێبوار سیوه ،2004ل.13 خشی ڕێنما، ی چاپ و په ردی ،خانه زیز گه رستۆ ،و :عه ری شیعر ،ئه .23هونه سلێمانی ،2004 ،ل.37 م ،سلێمانی، رده زگای سه مال ،ده د که مه .24بوون و داهێنان ،د.محه ،2004ل.94 .25کازینۆی مندااڵن ،ل.107 زگای مال ،ده د که مه ر ،و :د.محه .26بوون و کات ،مارتن هایدیگه م ،سلێمانی ،2013 ،ل.433 رده سه ی پێشوو ،ل.447 رچاوه .27سه .28کازینۆی مندااڵن.78 ، زگای م ،ده که رگی یه یلی ،به ت ،ڕێبوار سیوه ه و حیکایه و ته .29نه م ،2008 ،ل.240 ولێر ،چاپی دووه موکریان ،هه .30کازینۆی مندااڵن ،ل.83 html
کان: رچاوه راوێز و سه په
.56کازینۆی مندااڵن ،ل.276
مینیماڵیزمی لەهەرادان لە هۆنراوە تاکدێڕییەکانی عەباس عەبدولال یوسف-دا ئاوڕێکی ڕەخنەکارانە لە دەفتەرەشیعری "نانۆ تاتۆ دەکەم" عەبدولخالق یەعقووبی ئەگەر لە بەرهەمی ئەدەبی ،وەک ئۆبژە یان شتێکی جوانیناسانە بڕوانین کە بۆی هەیە خوێنەرەوە لە مرۆڤێکی ئاساییەوە بگۆڕێت بۆ "مرۆڤێکی باشتر و وردبینتر و تێگەیشتووتر"، ئەوکات بیرۆکەی ،بە زمانی تیۆری داڕێژانی ئەدەبی" ،سووژەی لیبراڵ" (،)liberal subject سەرهەڵدەدات کە بە کەسێک دەگوترێت کە لە رێگهی زەینییەتی تاکەکەسیی (واتە عەقالنییەت و ئەخالق) خۆیەوە پێناسە دەکرێت نەک پێگە و بەرژەوەندییە کۆمەاڵیەتییەکەی (کالێر جاناتان ،ل .)٥٣ئێمە ،وەک خوێنەرەوە، ئەو کاتە دەبینە سووژەی لیبراڵ کە لەگەڵ
لەخۆگر و پارێزەری ئایدیالۆژی بێت و ئەوەی بنکەیەک بێت بۆ تێکتەپاندن و تێکڕماندنی ئایدیالۆژی .ئەدەبیات هاندەری خوێندنەوە و تێڕامان لە چرکەساتەکانی تەنیایی و تەریکییە و ئەمەش جۆرێکە لە دوورکەوتنەوە و دژایەتیکردن لەگەڵ چاالکیی سیاسی و کۆمەاڵیەتی کە خۆیان چەشنێک سەرچاوەی گۆڕانکارین لە جیهاندا .ئەم بەتاککەوتن و خۆالدانە لە رەوتی رووداوەکانی جیهانی واقیع و ژیانی رۆژانە زۆر جار بە شێوەیەکی ناڕاستەخۆ دەبێتە هۆی داننان بە دۆخی بەردەست و ئاوڕنەدانەوە لە بارودۆخی قابیلی گۆڕان 64 و دواجار جۆرێک نەزۆکی و خەسان لە کردەوەدا .بەاڵم ئەدەبیات ،لە الیەکی تر ،زۆر جار 39 دەبێتە دیاردەیەکی جێی مەترسی بۆ ئەو گوتارانەی کە بااڵدەستیی خۆیان بە بابەتێکی سروشتی و نەگۆڕ دەهێننە ئەژمار و ڕێگهی گومانکردن و لێپرسینەوە لە سریشت و ناسنامەیان دەگرن .مەترسیداربوونی ئەدەبیات بۆ گوتارگەلی خاوەن پێگەی بەرزی سیاسی و کۆمەاڵیەتی و ئابووری لەو روانگەیە ئاو دەخواتەوە کە ئەدەبیات نەک هەر ئاکامی گۆڕانکاریی هزرییە بەڵکو خۆی دواجار دەبێتە سەرچاوەی گۆڕانکاریی هزری و ئەمەش واتە تێکدانی نەخشەی دابەشکاریی دەسەاڵت و سەروەریی گوتارگەلی گۆرین. کەواتە ،بە کورتی دەکرێت بگوترێت ئەدەبیات لە الیەکەوە بۆی هەیە سەرمایەی کولتووریی کۆمەڵگه بخاتە ژێر رکێفی ئایدیالۆژیی دۆخی بەردەست ،ئەو کاتەی دەبێتە سەلمێنەری دۆخی بەردەست؛ لە الیەکی ترەوە ،دەتوانێت ئەو سەرمایە کولتوورییە لە چنگی گوتاری ئایدیالۆژیی بااڵدەست دەربهێنێت و رزگاری
ئۆبژەی جوانیناسانە ،واتە دەقی ئەدەبی ،کارلێکمان دەبێت و هەستمان دەورووژێنێت و هەڵویستمان تێدا بەدی دەهێنێت .ئەدەبیات ،وەک کالێر باسی دەکات ،ئەم کارە لە رێگەی هاندانی خوێنەرەوەوە بۆ تاوتوێکردنی پێچوپەناکانی دەق بە بێ پەلەکردن بۆ دواهەڵسەنگاندن ،سەرقاڵکردنی زەین بە باسوخواسە ئەخالقییەکان و دنەدانی خوێنەرەوە بۆ شەنوکەوکردنی هەڵسوکەوت (یەک لەوان هەڵسوکەوتی خۆی) ئەنجام دەدات .ئەدەبیات برەوپێدەری غەرەزومەرەز وەالنان و فێرکەری حەساسییەت و لێکجیاکردنەوەی وردبینانەیە (هەمان ،ل .)٥٤بەاڵم ئەم بۆچوونە لە مەڕ ئەدەبیات رەخنەیەکی جددیی لە سەرە و ئەویش ئەوەیە کە ئایا ئەدەبیات دەخوازێت لە ڕێگهی دروستکردنی پردێک بۆ گەیشتن بە "نیشتمانێکی بااڵدەست و دوورەدەست" زەینی مرۆڤە هەژار و چەوساوەکان لە تێگەیشتنی دۆخی کارەساتباری خۆیان دوور بکاتەوە؟! ئایا ئەدەبیات مرۆڤ بە خۆیەوە ،واتە بە زمان و خەیاڵ و نواندنەوە ،خەریک دەکات تا ئاگای لە جیهان و واقیع و راستییەکان نەمێنێت؟! ئەدەبیات دواجار چییە؟ ئایا ئەدەبیات ئامرازێکی ئایدیالۆژیکە و تۆوی ئاگایی و وشیاریی درۆیین دەوەشێنێت تا مرۆڤ پێملی ئەو شتە بێت کە هەیە و قەناعەت بەو دۆخە بهێنێت کە تێیدایە؟ ئایا ئەدەبیات دەستی لەگەڵ دەسەاڵت تێکەڵە و ڕێگه بۆ رەوتی ئاسایی مێژوو خۆش دەکات و بەردی جەبری واقیع لە سینگی دەدات و پاساو بۆ بوونی هەبوو دەهێنێتەوە؟ یان نا ،ئایا ئەدەبیات ئەو پانتاییەیە کە تێیدا ئایدیالۆژی لێی لە هەرا دەدرێت و گومانی لێ دەکرێت و ئەگەر و ئیمکانی هەڵوەشاندنەوەی لە سەر دەبێت؟! ئایا ئەدەبیات ئەو گوتارەیە کە شک لە هەر گوتارێک دەکات کە خۆی بە ئەزەلی و ئەبەدی و پشتیوان و پارێزەر و هەڵگر و دەربڕی هەتاهەتایی هەقیقەت و رزگاری ناودێر دەکات؟ وەک جاناتان کالێر باسی دەکات ئیمکانی هەر دوو الیەنی ئەم باسە لە گۆڕێ دایە :ئەوەی ئەدەبیات
وه لێکۆڵینه
دابینکردنی النیکەمی بنەڕەتیترین پێداویستییەکانی ژیان .مۆدێرنیتە و سەرمایەداری مرۆڤیان لە نێو ماڵ هێنایە دەرێ کردیانن بە ژمارە (چەند کرێکارن؟) و هێز (چەندەیان کار کردووە؟) لە کێلگە و کارگەکاندا. کار چیتر بۆ مرۆڤ نەبوو؛ مرۆڤ بوو بە موڵکی کار، چونکی مالیکی کار سەرمایەداران بوون ،ئەوانەی بۆ ئەوەی مرۆڤ لە دۆخی ناوشیاریدا رابگرن پێویستیان بە دروستکردنی وەهمێکی شیرین بوو لە ناخی کرێکاراندا. لێرەوە بوو ئایدیالۆژیاکانی مۆدێرنیتە کە بریتین لە عەقاڵنییەت و پێشکەوتن و تێکنۆلۆژیا و دوورکەوتنەوە لە بەڕبەڕییەت و هتد بە تایبەتی بوون بە گۆپاڵی دەستی ئیمپێریالیزم و کۆلۆنیالیزم و فاشیزم و لەم دواییانەشدا گلۆبالیزم. ئەدەبیاتی مۆدێرن لەم نێوانەدا یان دەبوایە پێملی یاساکانی عەقاڵنییەتی ئامێری (واتە ئەو عەقاڵنییەتەی کە دەبێتە ئامرازی پاراوکردنی مەیلی تۆتالیتاریستەکانی سیاسی و ئابووریی سەردەمی مۆدێرن) بوایە ،یان پشتی لەم رەوتە کردبا و عەقاڵنییەتی پێوەندیی کردبایە رێبازی کار و ئەرکی خۆی ،ئەو عەقاڵنییەتەی کە تێگەیشتنی نێوان مرۆڤەکانی لە ڕێگهی پێوەندیی نێوانیانەوە مسۆگەر دەکرد .مرۆڤی مۆدێرن لە ئاکامی دابڕان لە ئەنجام و دەستکەوتی کاری خۆی (کە دەچووە گیرفانی خاوەن ئامێرەکانی بەرهەمهێنان یان لەم دواییانەدا مالیکی کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی بواری نەوت و پیشەسازیی قورس کە بە شەریکایەتی و یارمەتیی دەسەاڵتداران سیاسەت بازاڕی جیهانی قۆرغ دەکەن) لە خۆی نامۆ بوو و کەلێنێکی گەورە کەوتە نێوان ئەو شتەی دەیخوازێت و ئەو شتەی دەیکات. ئێستا پرسیار ئەمەیە لەم نێوانەدا شیعر کە لە بنەماوە تێڕامانێکی وردی زمانبازانەی جوانیناسانەیە لە جیهان و مرۆڤ چ پێگەیەکی لە دنیایەکی ئەوتۆدا هەیە کە تێیدا سەنگی محەکی بەهاکان لە مرۆڤ خۆیەوە دەگۆڕێت بۆ ئەو بڕە کارەی کە مرۆڤ بە قیمەتێکی هەرزان بۆ دەسەاڵتدار و سەرمایەدار دەیکات؟ شیعر کە
بکات ،ئەو کاتەی دەبێتە رەخنەگری وەها گوتارێک. ئەگەر لە روانگەی ئەم باسەی سەرەوەمان لە هۆنراوە تاکدێڕییەکانی عەباس عەبدوڵاڵ یووسف لە کتێبی "نانۆ تاتۆ دەکەم"دا بڕوانین ،دەبینین ئەم شاعیرە هەوڵی داوە ئەدەبیاتی شاعیرانەی خۆی لە سەر بنچینەی رەخنەگرتن لەو گوتارە باوانە بنیاد بنێت کە وەک تۆڕی جاڵجاڵۆکە دەوری کۆمەڵگهی کوردییان تەنیوە و هزر و زمانی مرۆڤی کوردیان داگیر کردووە .عەباس عەبدوڵاڵ یووسف لەم بەرهەمەدا ئەم ئەرکە لە ڕێگهی ئەو هۆنراوە تاکدێڕییانەوە (شیعری مینیمالیستی) رادەپەڕێنێت کە بە زمانی تەنز و تەوس و تانە و لە دووتوێی کۆمەڵێک گەمەی زمانبازانە لە واقیعە تاڵەکانی سەردەم دەدوێن .ئەم مینیمالیزمەی 40 عەباس لە سەر بنەمای تێگرتنی بەردی بچووک لە هەڵە و ناحەزیی گوتارە گەورەکان دامەزراوە کە دواجار لە هەرادانێکی مەعریفی و جوانیناسانەی لێ دەکەوێتەوە. تەوس :زمانێک بۆ لەهەرادان مۆدێرنیتە ،ئەو رێکار و شێوازانە بۆ بوون کە خواستی ژیانی دوای شۆڕشی پیشەسازییە ،مرۆڤی تووشی راچلەکانێکی مێژوویی کرد ،بەو واتایە کە خێرایی کەڵەکەکردنی سەرمایە لە سیستەمی سەرمایەداریی پێکهاتوو لە دوای شۆڕشی پیشەسازی ،خاوی و ئارامیی ژیانی پێشووی تێک دا و ژیان بۆ زۆربەی مرۆڤەکان بوو بە مەیدانی راکردن و کارکردنی بێوچان لە پێناوی
لەم دێڕەدا لە ڕێگهی سازکردنی پێوەندیی نێوان گرینگیی فەلسەفەی ژیان لە تیۆریدا و بەتاڵیی ژیانی رۆژانە لە کردەوەدا گونجاندوویەتی. عەباس عەبدوڵاڵ یووسف لە "نانۆ تاتۆ دەکەم"دا نموونەی تەوسی زۆرە و لەم ڕێگهیەوە زۆر دیاردەی گچکە بەاڵم گرینگی جیهانی دوروبەری خۆی دەخاتە بەر چاوی خوێنەرەوهوە بۆ ئەوەی بە هەڵسەنگاندنی باوی خۆی لە مەڕ ئەو دیاردانە بچێتەوە و ئەم جارەیان لە کونی کامێرای جیهانی شیعریی ئەوەوە سەیریان بکات: •رووپۆشی خۆی تووڕ دا و چووە ئەفریقیا ،لەوێ 64 رووپۆشی بە راستی هەیە .ل٧: •بە قەڵەمی مکیاج ،مێژووی نێران تۆمار دەکات .ل١٣: 41 •بۆ بە خەنینهێنانی گەلی ستەمدیدە، نزامان کرد مێش ببێتە گامێش .ل٧٠: •ئاو راوەستا ،مەکینە رانەوەستا .ل٧٢: لەم نموونانەدا ،شاعیر لەوە دەچێت بە شیعری خۆی شانۆیەکمان نێشان دەدا کە تێیدا ژنێکی جوان دەور دەگێڕێت و تەماشاچی هەموو نوقمی سەرنج گرتنە الیەنی ژنانەی ئەو دەورگێڕەن ،بەاڵم دواجار و لە دوایین ساتەکانی شانۆکەدا دەردەکەوێت کە ئەوە پیاوێک بوو کە دەوری ئەو ژنەی دەگێڕا و هەر بۆیە تەماشاچی ناچارە بە هەڵسەنگاندن و تیڕوانینی خۆیدا بچێتەوە و تەنانەت هەندێک هەست بکات لە خشتە چووە و گاڵتەی پێ کراوە .دیارە لە پشت ئەم زمانە تەوساوییەدا مەبەستێکی جوانیناسانە و ماناناسانە خۆی مەاڵس داوە :ئەوەی کە دیمەنەکان شتێکن و راستییەکان شتێکی تر؛ ئەوەی کە هەقیقەتەکان دەتوانن رەنگ و رووخساریان بگۆڕن و لە خشتەمان ببەن و دەسخەڕۆمان بکەن .بۆیە شاعیر دێت بە زمانی
بریتییە لە وشە و وێنە و خەیاڵ چۆن بەرپەرچی هێز و سەرمایە و چەوساندنەوە دەداتەوە؟ عەباس عەبدوڵاڵ یووسف لە "نانۆ تاتۆ دەکەم"دا مینیمالیزمی شیعریی خۆی بۆ خوێندنەوەی ئەو واقیعانەی کە مرۆڤی بە گشتی و مرۆڤی کوردی بە تایبەتی لە خۆی نامۆ و تەنانەت نەیار کردووە بە کار دەهێنێت .ئەو هۆنراوەی تاکدێڕییانە هەم هەڵگری الیەنی جوانیناسانەی زمانین ،هەمیش دەربڕی الیەنێکی مەعریفی کە تێیدا پاژێک لە وجوودی مرۆڤ ،رووداوێک لە جیهان ،یان شتێک لەم گەردوونەدا زەق دەکرێتەوە و دەکەوێتە بەر سەرنج و تێڕامانی رەخنەگرانەی خوێنەرەوەوە .لە روانگەی دەنگە شیعرییەکانی زۆربەی هەرە زۆری ئەم هۆنراوەوە مرۆڤ نوقسانیی زۆرە، جیهان پڕاوپڕە لە کەمایەسی و ژیان تژییە لەو شتانەی کە ناحەزن و قابیلی لۆمەکردن. "تەوسی شیعری" یان "ئایرۆنی" ( )ironyتەکنیکێکی کەالمی و تەمهیدێکی جوانیناسانەیە بۆ ئەوەی شاعیر ئەو شتانەی کە لە روانگەی ئەوەوە شایانی رەخنەلێگرتنن لە هەرا بدات .تەوسی شیعری فۆرمێکی گاڵتەجاڕییە کە تێیدا شاعیر وشەکانی بە مەبەستێک بە کار دەهێنێت کە دژی ئەو شتەیە کە مانای وشەکان لە راستیدا دەیگەیەنن .بە وتەیەکی تر ،تەوس یان ئایرۆنی بریتییە لە خوڵقاندنی شتێکی بە رواڵەت پڕبەها بە مەبەستی لە هەرادانی ئەوەی ئەو بەها و بایهخە شتێکی وەهمی و رووکەش و بێ بنەمایە .تەوس زۆر جار بۆ نیشاندانی رەشبینیی شاعیرە و نیەتێکی رەخنەگرانەی لە پشتە. تی .ئێس .ئیلیۆت ،بۆ نموونە ،لە شیعریThe Love ( Song of J. Alfred Prufrockسترانی ئاشقانەی جێی ئالفرێد پروفراک)دا دەڵێتI have measured" : "من ژیانی خۆم ئەندازە گرتووە بە کەوچکەکانی قاوە" کە لەم نموونەیەدا "ئەندازەگرتنی ژیان" لەگەڵ "کەوچکەکانی قاوە" لە دژوازییەکی واتاییدان و ئەمەش لە ڕێگهی ئەو تەوسەوە هەستی پێ دەکرێت کە شاعیر "out my life in coffee spoons
وه لێکۆڵینه
گۆڕانی "مێش" بۆ "گامێش" خۆیشی هەر جۆرێک گۆڕانی فیزیکییە ،فیزیکی دەنگ و پیت ،بەاڵم تەوسەکە لەوێوە دەست پێدەکات کە گەلێکی ستەمدیدە لە بەرامبەر گۆڕانی وادا و ئەویش لە ئەنجامی کردەیەکی ئایینپەروەرانەی لە چەشنی نزا ناچار بە پێکەنین بکەی .هەروەها خوێنەرەوە لێرەدا مافی ئەوەی هەیە پرسیار لە خۆی بکات کە بۆچی دەنگی کۆ لەم شیعرەدا قسە دەکات؛ ئایا ئەوە کەسایەتییەکی ئایینپەروەری لە چەشنی شێخ و مەال و سۆفی و زاهید قسە دەکات یان دەسەاڵتدارێکی سیاسی و ئابووری لە چەشنی رێبەری حیزبێکی سیاسی یان فیۆداڵێکی خاوەن زەویوزار کە بۆ رێزلەخۆنان و خۆبەگەورەدانان راناوی کۆ بە کار دەهێنێت؟! یان لەوانەیە ئەوە شاعیر یان نووسەرێک بێت کە دەخوازێت گەلی خۆی لە ڕێگهی ئەو بەرهەمانەی کە تێیدا گۆڕانکاری لە چەشنی "مێش"کردنە "گامێش" زۆر باوە پاراو بکەن و بەم جوانکارییە زمانییە خونچەی پێکەنین لە سەر لێویان بڕوێنن؟! لەم هۆنراوەی تاکدێڕییەدا ژیان و چارەنووسی دوو جۆر مرۆڤ دەکەوێتە هەمبەر یەک :گەلی ستەمدیدەی بێ دەسەاڵت و نزاکەرانی خاوەن دەسەاڵت .گەلی ستەمدیدە تەنیا ویستی هەیە و نزاکەرانی دەسەاڵتدار کردەوە .ئەگەر ویستی گەلی ستەمدیدە گۆڕان بێت لە بارودۆخی ژیانیان ،کردەوەی نزاکەرانی خودان دەسەاڵت تەنیا دروستکردنی گۆڕانێکە کە دەبێتە مایەی خەنینی گەلی ستەمدیدە ،نەک هۆکاری گۆڕانی دۆخی ژیان و چارەنووسیان .بەاڵم گومان لەوەدا نییە کە ئەم گۆڕانی "مێش" بۆ "گامێش"ـە لە راستیدا دەبێتە مایەی خەنین و رابواردنی خودی نزاکەران؛ لە راستیدا ئەوان بۆ کەیفخۆشی و دروستکردنی هەلی پێکەنینی خۆیان "مێش" بۆ گەلی ستەمدیدە دەکەنە "گامێش"، دەنا زۆر روونە "گامێش" ،خوازە بۆ ئیمتیازەکانی ژیانی دەسەاڵتداری ،لە گەلی ستمەدیدە حەرامە و ئەوان ،لە روانگەی نزاکەرانەوە ،هەر شایانی ژیانێکی مێش ئاسان .ئەم هۆنراوە تاکدێڕییە نموونەیەکە لە
تەوس دەماندوێنێت تا تاو و تەئسیری مەبەست و مەرامی خۆی کاریگەرتر لە هەناوماندا هەڵکۆڵێت. بۆ وردتر باسکردن لە سەر کارایی و توانایی تەوس لەم بەرهەمەی عەباس عەبدوڵاڵ یووسفدا هەوڵ دەدەم لێرەدا سووکەلەنگەرێکی رەخنەکارانە لە سەر یەک لەو نموونانەی سەرەوە بگرم و پتر و وردتر تەتەڵە و تاوتوێی بکەم: بۆ بە خەنینهێنانی گەلی ستەمدیدە، • نزامان کرد مێش ببێتە گامێش .ل: ٧٠ لەم هۆنراوە تاکدێڕی و مینیمالەدا ،دەنگی شیعری ،کە بە شێوەی دەرکەوتووە "کۆ" (چونکی دەڵێت "نزامان کرد") ،باس لە ئامانجێکی ئینسانی دەکات ،واتە "بە خەنینهێنانی گەلی ستەمدیدە". کەرەستەی پێویست بۆ ئەو مەبەستە 42 "نزا"یە کە دیارە نزا چەمکێکە رەهەندێکی ئایینپەروەرانە و مانەوی هەیە نەک دنیاویستانە و مادی .تا ئێرە خوێنەرەوە لەگەڵ دۆخێکی جددی و کەموزۆر مرۆڤخوازانەدا رووبەڕوو بووەتەوە؛ کەسێک یان کەسانێک دەخوازن لە ڕێگهی نزاوە خەندە بخەنە سەر لێوی گەلێکی ستەملێکراو .بەاڵم لە بەامبەر ئەو دەستپێکە بەهێز و گرینگەدا ،کۆتایی ئەم هۆنراوە تاکدێڕە گاڵتەجاڕانە و دەسخەڕۆئامێز دەنوێنێت" :مێش ببێتە گامێش". "نزا" ،کە وشەیەکە هەڵگری باری ئایینییە و کردەیەکە کە رووی لە هێزێکی میتافیزیکییە بۆ گۆڕانی دۆخی جیهانی فیزیک ،لە مانای پیرۆزگەرایانەی خۆی بەتاڵ دەبێت و واتایەکی نامەعنەویی پێ دەدرێت .راستە
دەخەینە بەر چاو و پاشان یەکیان دەخەینە بەر باس و شیکاریی پتر و هەوڵ دەدەین روونی بکەینەوە مینیمالیزمی لەهەرادان بە کام مانا و چۆن تێیدا خوویا دەبێت: •زمان هاواری کرد :دەبا بەس بێ چەوسانەوە، چیدیکە قسەم پێ مەکەن .ل٤ : •پەنجە گۆتیە کەوچک :دڵڕەقی ،ناهێڵی چێژ لە خۆراکێک وەرگرم .ل٤ : •رووەک قیژاندی :خەڵکینە کلۆرۆفیلم لێ بڕاوە .ل٨ : •گوێ بۆاڵندی :بۆچ بە ال ناشیرینەکەوە منتان وەرگەڕاندووە؟ ل٩ : •هیچ گازاندە دەکات :من 64 شتێکم ،سفریش شتێکە و مەمانکەن بە هاوتا .ل١١ : •بەرد ئاماژەی دا ،چیدی بە دەستان 43 مەمتراشێنن ،با و ئاو و زەویلەرزەم بەسە . ل١٣: •ژمارە حەوت داڕسا :ئەفسانەداری بێزاری کردم! ...دە بەسە بەس .ل٤٥ : •شای دارستان گازاندی :گەلێک ...گەلێک لە من زیاتر ،مرۆڤ مامزی قڕ کردووە .ل٤٦: •بێچووە مشکێک پاڵەوانانە و مارکسییانە هاواری کرد: کیسەی سەرمایەدارێکم کون کرد .ل٥٠: شیعر با فرە کورت و بە رواڵەت بچووک بێت ،لە چەشنی ئەم هۆنراوە تاکدێڕییانەی عەباس عەبدوڵاڵ یووسف ،بەاڵم چاوەڕوانی ئەوەی لێ دەکرێت باسی بابەتێکی شایانی سەرنج بکات .خوێنەرەوەوە شیعر بۆ چێژ و تێگەیشتن دەخوێنێتەوە و ئەم دووەش تەنیا لە شیعرێکدا دەستەبەر دەبێت کە خودان بابەتی گرینگ و شێوەی دەربڕینی نوێ بێت .لە "نانۆ تاتۆ دەکەم"دا وردەکارییەکانی نێو ئاخافتنی شتەکان هەڵگری مانای گشتین و شاعیر لەم ڕێگهیەوە ناڕاستەوخۆ گەندەڵی و
(irony of instant
"تەوسی تێکڕمانی دەمودەست" )deflationکە تێیدا دۆخێکی ئینسانیی جددی دەکەوێتە سەرەتای شیعرێکەوە و دواجار و دەستبەجێ بە هاتنەئارای دۆخێکی گاڵتەجاڕانە پیرۆزیی دۆخی سەرەتا دەکەوێتە مەترسییەوە و تێکدەڕمێت و لە ئەنجامی دژوازیی نێوان ئەم دوو دۆخە خوێنەرەوە بە قەزاوەتێکی ماناناسانە و جوانیناسانەی ئەودیوی دیمەن و وشەکانی شیعرەکە دەگات .عەباس عەبدوڵاڵ یووسف لە ئەدەبیاتی مینیمالیستیی خۆیدا تەوس دەکاتە زمانێک بۆ خوڵقاندنی شیعری و راستیبێژیی شاعیرانە؛ زمانێک کە بە رواڵەت سادە و ساکارە و لە بنەڕەتدا لەهەرادەری ناڕاستییەکان و روونکەرەوەی راستییەکان.
زمانی شتەکان ،لەهەرادەری جیهانی مرۆڤەکان لە تیۆریی ئەدەبیی شیعردا باس لە کۆمەڵێک جوانکاریی دەربڕین دەکرێت کە زۆر جار دەبنە مایەی بەپیتوپێزیی شیعر لە مانا و زماندا و بەردی بناغەی ئەدەبییەتی دەقی شیعری دادەمەزرێنن" .مرۆڤنوێنی" ( )prosopopoeiaیەک لەو جوانکارییانەیە کە بریتییە لە قایلبوونی هێزی ئاخافتن بۆ شتەکان .یەک لەو تەکنیکانەی کە دەنگی شیعری دراماتیزە دەکات و بزووتنی پێ دەبەخشێت و دەبێتە هۆی ئەوەی شیعر لە وشە و رستەوە بکاتە جووڵە و رووداو مرۆڤنوێنییە. لە "نانۆ تاتۆ دەکەم"دا زۆرجار شتەکان راستەوخۆ قسە دەکەن و دێنە ئاخافتن و باس لە کەڵکەڵە و کێشەکانی خۆیان دەکەن .بە وتەیەکی تر ،شتەکان لە ڕێگهی بەکارهێنانی زمانەوە وا دەنوێنن کە مرۆڤن و را و سەرنجی خۆیان هەیە .ئەم تەکنیکە شیعرییە لە راستیدا ریشەی لە جۆرێک زێدەوەسفیی ()hyperbole شاعیرانەدایە کە تێیدا شاعیر دەخوازێت رۆح بە بەر گیانی شتەکاندا بکات و لەوێوە بە شێوەیەکی نوێ لە جیهانی مرۆڤەکان بڕوانێت یان تیشکێک بخاتە سەر تاریکایی ئەو جیهانە .لێرەدا هەندێک لەو نموونانە
وه لێکۆڵینه
زگماک"؛ ئەوە مرۆڤە کە لە رێگەی پیسکردنی ژینگەوە ژیانی دارودرەخت و رووەک دەخاتە مەترسییەوە و سروشت دەچەوسێنیتەوە ،وەک چۆن ئەوە سەرمایەداران و دەسەاڵتدارانن کە لە رێگەی کۆنتڕۆڵی هێز و خستنە ژێر رکێفی سەرچاوەکانی سەروەت و قودرەت چینە ژێرە دەستەکان دەچەوسێننەوە و ژیانی سەربەرزانەیان لێ زەوت دەکەن .دیارە ئیمکانی گەیشتن بە خوێندنەوەیەکی گشتیی لەم چەشنە تەنیا لە سۆنگەی ئەو جوانکاریی دەربڕینەوە سەرهەڵدەدات کە پێی دەگوترێت "مرۆڤنوێنی"؛ شتەکان قسە دەکەن بۆ ئەوەی بە مرۆڤ بگوترێت جیهانی بەرەو کام ئاست و ئاراستە بردووە و چی بە سەر ژیاندا هێناوە .کە واتە عەباس عەبدوڵاڵ یووسف لەم ڕێگهیەوە دەنگی شتەکان دراماتیزە دەکات و شیعر لە واژەی رووتوقووتەوە دەگوازێتەوە بۆ جۆرێک کردە و رووداو؛ کردە و رووداوێک کە بۆیان هەیە هەم راڤەکاری دۆخی جیهان و ژیان بن ،هەمیش بەدیهێنی گۆڕان و دەستتێوەردان. جوانیناسیی دەربڕینی لەهەرادان بابەتێکی تر کە پێویستە لەم وتارەدا ئاوڕی لێ بدرێتەوە باسکردنە لە هاوسەنگیی نێوان ئاستی چیگوتن و چۆنگوتنی تاکدێڕییەکانی "نانۆ تاتۆ دەکەم" و ئەوەی کە ئەم "مینیمالیزمی لەهەرادان"ـەی عەباس عەبدوڵاڵ یووسف تا چەندە توانیویەتی الیەنی جوانیناسانەی دەربڕینێکی شاعیرانە دەستەبەر بکات. ئەگەر دەربڕینی شاعیرانە پێویستی بە تەکنیکی زمانبازی هەیە ،کەواتە شیعر لەو سۆنگەیەوە کە دەخوازێت سەرچاوەی چێژ و کاریگەری و پەیام بێت ی هەرە دڵڕفێنی وەها تەکنیکێک دەبێتە پیشانگه (کالێر ،ڵ .)٩٤بە گشتی ،دەتوانین بڵێین جوانکاریی دەربڕین جۆرێک گۆڕان یان الدان لە بەکارهێنانی باوی زمان و زمانی باوە .بۆ نموونە لەم شیعرەی "رابێرت فراست"دا: ,We dance round a ring and suppose
دزێویی جیهانی مرۆڤەکان لە هەرا دەدات: •رووەک قیژاندی :خەڵکینە کلۆرۆفیلم لێ بڕاوە .ل٨: لەم تاکدێڕییەدا رووەک وەک مرۆڤێکی چەوساوە روو لە چەوسێنەرانی خۆی ،واتە خەڵکینە ،دەکات و بیریان دەهێنێتەوە کە چۆن مافی بوونی کلۆرۆفیلیان لێ زەوت کردووە .شاعیر لێرەدا راستەوخۆ ئاماژە بە پرسی پیسکردنی ژینگە لە الیەن مرۆڤەوە ناکات ،بەڵکو هەستی خۆی بۆ هاودەردی لەگەڵ ژینگە دەخاتە سەر زمانی بەشێک لەو سروشتەی کە بە ئەندازەی خودی مرۆڤ گەندەڵکارییەدا لەم زەرەرمەند دەبێت .شاعیر جیهانی خەوتوو و مەند و بێ زمان دەهێنێتە گۆ بۆ ئەوەی مرۆڤی خاوەن ئاوەز و زمان لەو کارەساتەی کە هەر خۆی بە سەر خۆیدا دەهێنیت وه ئاگا بهێنێت" .قیژاندی"، 44 کارێک کە ئەوپەڕی تەنگەتاویی مرۆڤ نیشان دەدات ،ئاماژەیەکی وردە بۆ ئەو دۆخە دەروونییەی کە رووەک تێدا دەژیت و دەنگی خۆی بە گوێی "خەڵکینە" دەگەیەنێت .لەم تاکدێڕییەدا "رووەک" راستەوخۆ مرۆڤ بە تاوانبار لە قەڵەم نادات، بەاڵم خوێنەرەوەوە لە پاش وردبینیی خوێندنەوەی خۆی تێدەگات کە تاوانبار هەر ئەو "خەڵکینە"یەن .ئەگەر لە ئاستی دەاللەتیی راستەوخۆی وشەکان بترازێین و بازنەی راڤەکاریی ئەم شیعرە هەراوتر بکەین ،دەتوانین بڵێین مانای گشتەکیی ئەم تاکدێڕییە بۆی هەیە ئەوە بێت کە هەژاری و بژیولێبڕان هەموو کات لە ئەنجامی چەوساندنەوە و نییەت و کردەی چەوسێنەرانەوە سەرهەڵدەدات و شتێک نییە پێی بگوترێت "هەژاریی
لەفزە دوانەیە (ئەهێو ..تڕهێو ..و هۆیها.. دۆیها ) ،کە مانایان نەک لە وشەکەدا بەڵکو لە زایەڵە و زرینگانەوەی دەنگەکەیاندایە، زەینی خوێنەرەوە ئامادە دەکات تا شاعیر رەخنەیەکی گاڵتەجاڕانە لە مرۆڤی سەردەمی نانۆتەکنۆلۆژیا بگرێت و لێی لە هەرا بدات کە ئەوەی دەیکات تا چەندە بۆی هەیە لە هەقیقەتی وجوودیی خۆی دووری بکاتەوە. راستە ئەم تاکدێڕییانە زۆرتر نیشانەی سەرسووڕمانی دەنگی شیعریی دەقەکانن (بڕوانە شەش نیشانەی سەرسووڕمان لەو سێ تاکدێڕییەدا) تا دەرەنجامگیرییەکی مەنتەقی 64 لە چەشنی ئەو تەفسیرەی گۆرین ،بەاڵم شیعر قسەی خۆی بە زمانی ئیماژ و ئاماژە دەکات و پەیامی 45 خۆی لە ڕێگهی کۆدە سەربەمۆرەکانی دەنێرێت و دەگەیەنێت .بۆ نموونە ،لە تاکدێڕیی سێهەمی سەرەوەدا ،خوێنەرەوە بە دڵنیایی نیشانەیەکی دەقی ناکەوێتە بەردەست بۆ ئەوەی بزانێت مەبەست لە "گشتیان" چییە ،و ئەوانەی "سەددەرسەد پێشبینییان" کرد کێن .دیارە خوێنەرەوە لێرەدا دەستی راڤەی ئاواڵەیە و دەتوانێت، بە پێی ئاسۆی چاوەڕوانیی خۆی ،کۆمەڵێک کەس و ناوی سەردەمی مۆدێرن ریز بکات کە شموولی ئەو لەهەرادانەی دەقی ناوبراو بکەن :سیاسییەک کە سەددەرسەد پێشبینیی سەرکەوتنی حیزبەکەی کردووە ،بازرگانێک کە سەددەرسەد پێشبینیی ئیفالس کردنی رەقیبەکەی کردووە ،مەالیەک کە سەددەرسەد پێشبینیی قەهری خوا لە ناحەزانی باوەڕەکەی خۆی کردووە ،راهێنەرێکی وەرزشی کە سەددەرسەد پیشبینیی بردنەوەی هەڵبژاردەکەی خۆی کردووە، شاعیرێک کە سەددەرسەد پێشبینیی سەرکەوتنی
هەڵپەرکێمانە بە دەوری بازنەیەکدا و دوودڵین، بەاڵم "راز" لە نێو بازنەکەدا دانیشتووە و دەزانێ. (و :عەبدولخالق یەعقووبی) "راز" دەتوانێت وەک مرۆڤ لە شوێنێک دابنیشێت و تەنانەت توانایی زانین و ناسینی هەبێت ،واتە رۆحی بە بەردا کراوە و خاوەنی کەسایەتییە ،چەشنێک جوانکاریی دەربڕین کە پێی دەڵێن بەکەسکردن (تشخیص) یان .personificationئەم جوانکارییە جۆرێک زێدەوەسفیی ( )hyperboleشاعیرانەیە کە وا لە خوێنەرەوە دەکات بە شێوەیەکی قووڵتر و بە چیژێکی زیاترەوە لە بابەتەکانی ژیان و رووداوەکانی جیهان ورد بێتەوە و هەوڵی تێگەیشتنیان بدات .دەربڕینی شاعیرانە تەنیا بریتی نییە لەوەی چ دەگوترێت ،بەڵکو گرینگتر ئەوەیە چۆن دەگوترێت .کاریگەرێتیی شیعری تەنیا لە ئەنجامی پێدانی مەعریفەی نوێوە خوویا نابێت ،بەڵکو ئاکامی شێواز و چۆنێتیی دەربڕینی ئەو مەعریفەیەشە. عەباس عەبدوڵاڵ یووسف لە هەندێک تاکدێڕیی "نانۆ تاتۆ دەکەم"دا ،وەک ئەو نموونانەی لە بەشەکانی پێشووی ئەم وتارەدا باسمان کردن ،زمانێکی دژەباو و خۆشفۆرم و داهێنەرانەی بە کار هێناوە و توانیویەتی دنیایەکی شیعریی تایبەتی خۆی ،با بچووک و ساکاریش ،پێک بهێنێت ،دنیایەک کە تێیدا شاعیر ناحەزی و کەمایەسی و درم و دەردەکانی ئەو دنیا راستەقینەیە و پڕپێچوپەنا و گەورەیەی کە خۆی و خوێنەرەوەوەکانی تێیدا دەژین لە هەرا دەدات: •قوڕت بە سەری خامۆشی! هەر مرۆڤێکی ئەمڕۆ هەزار زمانی پێوەیە .ل٥١: •ئەهێو ..تڕهێو ..مرۆڤ بە ONو OFFئیش دەکات!!! ل٣٩: •هۆیها ..دۆیها!! گشتیان سەددەرسەد پێشبینییان کرد و ئەنجام وا دەرنەچوو .ل٣٩ : لەم سێ نمونەیەی سەرەوەدا ،بەکارهێنانی دەستەواژەی دژوێناویی "قوڕت بە سەری خامۆشی!" یان ئەو دوو
.The Secret sits in the middle and knows
وه لێکۆڵینه
سەرکەوتوو نین .بۆ نموونە ،لەم تاکدێرییەی خوارەوەدا دەنگی شیعری و دەنگی شاعیر دەبن بە یەک و شاعیر راشکاوانە رابوردووی خۆی لە هەرا دەدات: •بە سەر شۆسەی کۆنە کتێبدا( ،لم نیازمە)م کڕی، بڕێکم لێ خوێند تێنەگەیشتم ،بە بەالش دامەوە فرۆشیاری .ل٣٩ : لەم هۆنراوە تاکدێڕییەدا شاعیر بەشێک لە رابوردووی خۆی دەکڕێتەوە (کتێبی "لم نیازمە" ،کە یەکێک لە دیوانە شیعرییەکانی پێشووی خۆیەتی) ،بەاڵم کە دەزانێت ئەو رابوردووە چ کەڵکێکی مەعریفیی بۆ هەنووکەی نییە حاشای لێ دەکات و وازی لێ دەهێنێت. خاڵی شایانی ئاوڕلێدانەوەیەکی رەخنەگرانە لەم هۆنراوە تاکدێڕییەدا ئەوەیە کە شاعیر هیچ تەکنیک و تەمهیدێکی جوانیناسانەی بۆ دەربڕینی راستیی نکووڵیکردن لە رابوردووی خۆی بە کار نەهێناوە .شاعیر زمانی لە حاڵەتی باوی خۆیدا بە کار هێناوە ،بە چەشنێک کە پەیامی دەق تەنیا لە پشت زمانێکی ئاساییدا خۆی حەشار داوە و هیچ چەشنە زمانبازییەک لە دەربڕیندا و جوانکارییەک لە زماندا پاڵ بە خوێنەرەوە نادەن بۆ ئەوەی کەشفی واتایی هاوشان بە چێژی زمانیی هۆنراوەکە بێت .جیا لە الیەنی بەکارهێنانی باوی زمان و زمانی باو ،خاڵێکی تر کە چێژی شیعریی ئەم تاکدێڕە دادەبەزێنێت و لە سنووری هۆنراوەیەکی سەرکەوتوو دووری دەخاتەوە زاڵبوونی هێڵی داستانیی ئەم تاکدێڕییەیە بە سەر خەسڵەتی شاعیرانەیدا .لەم تاکدێڕییەدا هەموو تایبەتمەندییەکانی چیرۆکێکی مینیمال بەدی دەکرێت :کەسایەتی (من :خاوەنی دەنگی شیعری یان خودی شاعیر) ،رووداو (کڕینی کتێبێکی کۆنی شاعیر لە شەقامێکدا) ،گرێی داستانی (کتێبی خۆ کڕین و تێنەگەیشتنی) ،هەڵکشانی رووداو، لوتکەی رووداو ،داکشانی رووداو و کردنەوەی گرێی داستانی(دانەوەی کتێبی خۆ بە بەالش بە فرۆشیار) .ئەم هێڵە گێڕانەوەیی -داستانییە وا لە خوێنەرەوە دەکات کە پتر لەوەی هەست بە خوێندنەوەی هۆنراوەیەکی تەندراو
دیوانەکەی خۆی کردووە ،زانایەکی کەشناس کە سەددەرسەد پێشبینیی هەوایەکی ساماڵی بۆ سبەی ڕۆژ کردووە و هتد. ئەم تاکدێڕییە لە الیەک رەوایی و راستیی "پێشبینیکردن" لەم سەردەمەدا دەخاتە ژێر چەقۆی گومان و پرسیارەوە ،لە الیەکی ترەوە لەهەرادەری پیالنی ئەو کەسانەیە کە لە ڕێگهی پێشبینیکردنەوە مرۆڤەکان هەڵدەخەڵەتێنن و مژدەی داهاتوویەکی سەددەرسەد پڕشنگداریان پێ دەدەن. خاڵی شایانی سەرنج ئەمەیە کە عەباس عەبدوڵاڵ یووسف هەموو ئەم لەهەرادانانەی لە قاڵبی مینیمالی تاکدێڕیدا هۆنراوەی دەکات و لە کەمترین بەردەستیدا مەودای مەیدانی بەرفراوانترین راڤەکاری بۆ خوێنەرەوەی خۆی خۆش دەکات .زمان لە زۆربەی هەرە زۆری ئەم تاکدێڕییانەدا 46 تا رادەی پێویست چڕ دەبێتەوە و خوێنەرەوە لە بری خوێندنەوەی رووتی دەق ،واتە وەک بەکارهێن و بەرخۆری دەق ،دەبێتە پاژێک لە پرۆسەی نووسینەوەی دەق و خۆی ،بە جۆرێک لە جۆرەکان ،حوکمی داهێنەر و خوڵقێنەری دەقەکە وەردەگرێت (رۆاڵن بارت بە دەقێک کە تێیدا خوێنەرەوە تەنیا بەکارهێنە دەڵێت "دەقی خوێنەرەوانە"( )readerly textو بە دەقێک کە تێیدا خوێنەرەوە لە پرۆسەی بەرهەمهێنانی مانادا پشکدارە دەڵێت "دەقی نووسەرانە"(.)writerly text بەاڵم لە "نانۆ تاتۆ دەکەم"دا هەندێک تاکدێڕیش هەن کە گەرچی مەودای راڤەی باش بۆ خوێنەرەوە دەهێڵنەوە، کەچی لە جوانیناسیی دەربڕینی لەهەرادانەکانیدا زۆر
47
دەکات (هەمان ،ل ،)٢٢ :و واژوو لە لمۆزەوە دەبێت بە پڵنگ و لە کلکەوەش دەبابە .وا نییە بڵێین عەباس عەبدوڵاڵ یووسف باس لە نیشتمان و سیاسەت و ئەڤین و مرۆڤ و رزگاری و گوتارگەلی گەورەی لەم چەشنە ناکات؛ ئەوەی جیاوازیی بە دیدی ئەم شاعیرە دەدات پارچەپارچەکردنی ئەو دیسکۆرس و گوتارە زەبەالحانەیە بە سەر چەندین پاژی زۆر بچووک و بەرهەست و مینیمالیدا و ئەو کات لە گەرووی ئەو گوتارە گچکانەوە دۆخی ژیانی هەنووکە و جیهانی سەردەم وەسف و وێنا دەکات و لەم رێگەیەوە دزێوی و دەردودرمەکانی 64 کۆمەڵگهی ئینسانی بە زمانی هۆنراوە تاکدێڕییەکانی خۆی لە هەرا دەدات. سەرچاوەکان:
بە ئیماژ و مەجاز و خوازە و شوبهاندن و بە گشتی زمانبازی بکات ،هەست بە خویندنەوەی چیرۆکێکی فرەکورت ،بە پێکهاتەیەی زۆر سادە و زمانێکی داڕیژراو بە مەنتقێکی داستانی بکات. ********* ئەوەی لەم وتارەدا خاڵی ناوەندیی بەرباس بوو دیاریکردنی الیەنی مانایی و جوانیناسانەی ئەو چەشنە ئەدەبیاتی لەهەرادانە بوو کە عەباس عەبدوڵاڵ یووسف لەم کتێبی "نانۆ تاتۆ دەکەم"دا لە قاڵبێکی مینیمالیستانەدا (واتە هۆنراوەی تاکدێڕی) خوڵقاندوویەتی .ئەدەبیاتی لەهەرادانی عەباس عەبدوڵاڵ یووسف نە ئەدەبیاتی ئایدیالۆژیکیی هاوشێوەی شیعرە سیاسییەکانی گۆرانە، نە ئەدەبیاتی شۆڕشگێڕیی – کۆمەاڵیەتیی لە چەشنی شیعری عەبدوڵاڵ پەشێوە ،نە ئەدەبیاتی سیاسی – حەماسیی لە جۆری شیعری شێرکۆ بێکەسە، نە ئەدەبیاتی چەپیی نیشتمانپەروەرانەی سوارە ئیلخانیزادەیە ،نە ئەدەبیاتی سیاسی – سۆفیانەی لەتیف هەڵمەتە و نە ئەدەبیاتی رۆمانسی – فەلسەفیی رەفیق سابیرە .جیهانبینیی شیعریی ئەم کۆڵەکە سەرەکییانەی شیعری کوردی لە سەر گوتارە گەورەکانی لە چەشنی "نیشتمان"" ،شۆڕشی ئینترناسیوناڵ"، "مێژوو"" ،سۆفیزم"" ،نەتەوە"" ،فەلسەفە" "مەرگ"، "ژیان"" ،حیزب" "دەسەاڵت"" ،رزگاری"" ،ئەڤین"، "شەهید"" ،خەبات" و هتد دامەزراوە .بەاڵم ئەدەبیاتی "نانۆ تاتۆ دەکەم" ئەدەبیاتێکە رووی لە گوتارە گچکە و نانۆییەکانە ،ئەو گوتارانەی بنەمایان لە سەر شتە سادەکانی جیهان و هەستە وردەکانی مرۆڤ دامەزراوە. لەم ئەدەبیاتەدا "رووەک" دەقیژێنی و لە بێ کلۆرۆفیلی گلەیی دەکات" ،کەرە دێزە" ئافەرینی پێ دەگوترێ، چونکی هەمیشە یاخییە (هەمان ،ل ،)٥٨ :سەگ لە مرۆڤەوە فێری دووڕوویی و دزی و کوشتن و بڕین دەبێت (هەمان ،ل ،)٣٦ :پیاڵو دەبێتە ئەڤیندار (هەمان ،ل ،)٣٢ :سێبەر جاسووسی لە خاوەن سێبەر
Culler, Jonathan (2011) Literary Theory: A Very .Short Introduction, 2nd ed. Oxford University Press Perrine, Laurence (1993) Literature: Structure, .Sound, Sense. New York: Harcourt Brooks, Cleanth (2004) "Irony as a Principle of structure", in Critical Theory since Plato, 3rd ed., H. .Adams. Belmont: Wadsworth Publishing Company
عەبدوڵاڵ یووسف ،عەباس ( )٢٠١٣نانۆ تاتۆ دەکەم .هەولێر: سەنتەری لێکۆڵینەوەی فیکری و ئەدەبیی نما.
پایندە ،حسین ( )١٣٩٠گفتمان نقد :مقاالتی در نقد ادبی .تهران: انتشارات نیلوفر.
؟ دینه سره ه نه كێ بكوژی خواج ی ڕۆمانی وه خوێندنه د مه تا محه كوژرێت)ـی عه نینێكدا ده پێناو پێكه له دین كه سره نه (خواجه
ئارام سدیق تا ره سه پێناو له دین ،كه سره نه ڕۆمانی (خواجه تا كوژرێت) ڕۆمانێكی "عه نینێكدا ده پێكه ی ن "یانه الیه ساڵی ()2010دا له و له د"ـه مه محه م ڕۆمانه .ئه وه ته چاپ و باڵو كراوه وه م"ـه ڵه قه ، ره م نووسه ه كانی تری ئ كاره زۆرێك له جیا له ڵ ڕووداوی گه و له كردنی فیگۆرێكی مێژووییه ئاوێته ر سه له نج ،هاوكات كاركردنه كوشتنی كوڕێكی گه زۆر لێمان ك كه یی .ئێستایه نووكه ڕووداوێكی هه . یه ڵیدا هه گه وتنمان له ركه به و ڕۆژانه نزیكه
ناو كۆمیدیاوە. خاته كۆمیدی پێش خۆی ،ده كردنی شه ڵدان و گه رهه ه درێژایی مێژوو ،سه ب ندین فۆرم و شێوازی جۆراوجۆری كۆمیدیا ،چه ه نێو گشت وتۆت ك كه یه ه و تاڕاده رگرتوو وه ك ر .وه ب و هونه ده ی ئه كانی دیكه بواره ، ی ڕووداوی ساده ه شێوه بوونی كۆمیدیا ل توانین ه ده جاڕی ،ك یان ڕووداوی گاڵته ی (دۆنكیشۆت)ی سێرڤانتس نموونه ه م جۆر كی بااڵی ئه یه كو نموونه وه ها روه ربگرین .هه ه كۆمیدیا وه ل ،یان كۆمیدیای بێهووده ی ه نموونه م ه ئه ش ،ك ڕه ه ،ك ه زۆر زۆره ی م شێوه له 64 توانین (ساموئیل بێكیت) ده دا مه كی بااڵ له یه كو نموونه وه ، یه ببینین .جۆرێكی تری كۆمیدیا هه 49 ، نینه نها بۆ دروستكردنی پێكه ه ته ك ه رد ه و ده ه كێش ه زۆرجار باس ل م جۆر ئه ی ره ه قه كات و خۆی ل كان ده تییه اڵیه كۆمه اڵم دات ،به ی سیاسییش ده له سه ندێك مه هه ك ،نه جارییه نین و گاڵته ه دروستكردنی پێكه ك ئامانجه ، وره نین هۆكار بێت بۆ ئامانجێكی گه دروستكردنی پێكه تی اڵیه ریتی سیاسی و كۆمه ه نه ه لێدان بێت ل نگ ه ڕه ك و ...هتد. دا ،دروستكردنی قینه ه كۆمیدیای ڕاسته ه كورتی ل ب ی و تێكستانه ه ئه ر بۆی ك ئامانج .هه ،نه نین ئامرازه پێكه ن ،ناتوانن كۆمیدیای كه ه كار ده م لۆژیك ی ئه وانه پێچه كی جاڕییه ێنن ،دواجار گاڵته م به رهه ه به قین ڕاسته خولقێنن. ما ده بێبنه كی یه كو وێنه ین و وه بی كوردی بكه ده یری ئه ر سه گه ئه بینین كۆمیدیا رچاوی خۆمان ،ده ه به ێنین گشتگیر بیه دا به ده م ئه ه نێو ئه ییان ل ك ئاماده یه نز تا ڕاده و ته
كار وڵی داوه كانی پێشوویدا هه ڕۆمانه له ره م نووسه ئه و مێژووه ندێك جار ئه نێو قوواڵیی مێژوودا بكات و هه له واو دا ته م ڕۆمانه اڵم له ڵ بكات .به ئێستاش تێكه به و وخۆ ژیانی ئه وێت ڕاسته یه نووسێت و ده ده ئێستاییانه و دایك بووه ڕین له ه پاش ڕاپ ،كه وه بنووسێته یه وه نه . ڕیوه زموونی حوكمڕانیی كوردیدا تێپه ئه به و كه ر كۆی ڕۆمانه سه وێت له مه دا ده م نووسینه له م ئه ستم كه بوه و كۆمیدیایه ێنانی ئه مه رهه هاوكات به بۆ و كۆمیدیایه ێنێت .ئایا ئه ه می ده رهه به ڕۆمانه تووشی ڕامانمان یه وه نین ،یان بۆ ئه پێبكه ئێمه یه وه ئه لێك له جێ بهێڵێت ،پرسیارگه بكات و پرسیارمان بۆ به ك نووسێكدا ڕامان بگرێت ،نه م كوشتنی ڕۆژنامه رده به ببینین. كو كوشتنێكی ساده نها وه ته و كوشتنه ئه ی كۆمیدیاو ه له باره ین له وزیفكردنی كۆمیدیا بكه یری مێژووی ته ر سه گه ئه نێو تێكستی ی كۆمیدیا له بینین ڕیشه بدا ،ده ده نێو ئه بۆ یۆنانی كۆن و تێكسته وه ڕێته گه بیدا ده ده ئه توانین رستۆفان ( )Aristophaneده كانی ئه شانۆییه ك یه ده ند سه تا چه ره م نووسه كانی ئه بڵێین كاره نتازیا كانیدا فه كاره و له ناسران .ئه كو كۆمیدیا ده وه ئامێز و پچڕێنێ و ڕووداوی گاڵته ك ده یه گشت شیمانه كات و زۆرجاریش واقیعی شیعر ده ڵ به جاڕی تێكه گاڵته كاره رستۆفان زۆرجار له .ئه وه خوێنێته وخۆی پێده ڕاسته ی خته ر ته سه هێنایه ڵكی ئاسایی ده كانیدا خه شانۆییه كانی ڕۆژانه ڕووداوه وخۆ گوزارشت له شانۆ ،تا ڕاسته كانی باوه ریته نه ستی لێدان له به مه ی به مه و ئه ن .ئه بكه ڵ هاتنی گه كرد .هاوكات له كان ده سیاسییه ریته شار و نه ری سه كی دیكه ر ( )Menanderكۆمیدیایه مێنانده یان تێمای مه و ئه كۆمیدیای نوێ ناسراوه به ڵدا ،كه هه ی رجی دیكه تی و مه سایه ی كه له سه ویستی و مه خۆشه كانی زمانی وییه ڕه زیاده له وه خۆدوورخستنه ژیان به
وه لێکۆڵینه
كی یه ه كۆمیدیا ڕیشه نیندا) الی وای پێناو ڕزگاركردنی پێكه ه یاسا ه ل رچوون ی ده و پێیه ،به یه فیی قووڵی هه لسه فه ه و گونجاندنی مرۆڤه ه نه ندیی ب یوه ه و په ڵگ كانی كۆمه باوه مان ه هه كاندا .ل ردوونی و ئیالهییه ڵ یاسا گه گه ه له ی هه ڵێت :كۆمیدیای ی كۆمیدیادا ده ه پێناسه ختیار ل وتاردا به ه بۆ برینێكی تراژیدی ه ئاماژ ه ك ی و دۆخه ه ئه قین ڕاسته كات. موو دنیادا ده ڵ هه گه تی له ڕه گونجاندنێكی بنه و نه كی موو كۆمیدیایه ،یان هه قینه كی ڕاسته یه موو نوكته هه ه و شێتخان ه بۆ ئه ش ه ئاماژه ی مرۆڤ وه یادهێنانه ه وه ور گه ژین ...كۆمیدیا شێوازی ه ناویدا ده ه ل ی ئێم ردوونییه گه ه ه خۆی ،بۆی ه ل ی عبیركردنی شێتخانه رخستن و ته خۆده ه ه قووڵ فی و ناكۆكیی لسه ه فه ز گه و ڕه ك ئه ر كۆمیدیایه هه ، ه دۆخی وجودی مرۆڤدایه ه ل ه ك و كاته ه نه ست رجه به كات. ر دروست ده را و هیچاوه شگه كی ڕووكه كۆمیدیایه را شگه بێكی كۆمیدیی ڕووكه ده ی ئه وه ه بۆ ئه وات كه ه پشت كی قووڵ ل یه ندێشه ه ئه ت ،پێویست یه م نه رهه به ه بێت ،چونك یی هه ه ئاماده و كی كۆمیدییه یه ر ڕسته هه ه و كانه ه كۆمیدییه ه پشت ڕست ك ل یه ندێشه ر ئه گه ئه ر كی هیچاوه جاڕییه وكات گاڵته بوو ،ئه ییان نه ئاماده نین هیچی تر الی ه پێكه ه ل ه جگ م دێت ،ك رهه به ه (دۆنكیشۆت) نگ جێ نامێنێت .ڕه رگر) به ر/وه (خوێنه كی قووڵ یه ندێشه ه ئه ه بێت ،ك و تێكستان ی ئه نموونه و .لێدان له یه یی هه ه ئاماده و كییه یه ر ڕسته ه پشت هه ل ڕاست، كانی ناوه ده ی سوارچاكی سه ییه فسانه ه ئه وێن ه تێكستێكی كات ه ده و ه تێكستێكی ئاساییه دۆنكیشۆت ل ه ه پشت ڕست ی ل ه كۆمیدییه و ڕوو مر و هاوكات ئه نه ه ك ،كۆمیدیایه یه یی هه ه ئاماده و كانییه و گوزارشته ه چۆن ما .وات ر و بێبنه ك هیچاوه ،نه یه قینه ڕاسته ی موو وێنه ه هه و ه رێی دۆنكیشۆته (سێرڤانتس) ل واو كی ته یه ه و وێنه و ڵگێڕایه مێژووی سوارچاكی هه سپان .ئاوهاش ردا چه ه زهنی خوێنه ی ل وانه پێچه كی تری یه ه وێنه ی وه ه كاری ئه قین كۆمیدیای ڕاسته
ه نێو متر هاتۆت ه كه ی ی هه وه اڵم ئه .به یه هه ه ه گشتی و چیرۆك ب ه ب و ییه وه قی گێڕانه ده تی. تایبه جاڕیدا ه نێوان كۆمیدیا و گاڵته ل ه نێو ی تا ئێستا ل و ئیشكالیاتانه كێك له یه دا واری ئێمه ی خوێنده ه نوخبه شێك ل به ردوو ه نێوان هه ه جیاكاری ل ه ك ی وه ه ئه ی هه جاڕیدا ناكرێت ،یان مكی كۆمیدیا و گاڵته چه كرێن .من یر ده كو هاومانا سه ردووكیان وه هه ه مەو كه ه لێك جیا ده ك مكه ردوو چه دا هه لێره ه تی ب ستی تایبه به وێت بۆ دوو مه مه و ده ێنم. كاریان به وێت یه ی ده وه ڵ ئه گه مكی (كۆمیدیا) له چه ێنێت، م به رهه ه به نین و گاڵت ه پێكه شێك ل به ه ،ك یامی تری پێیه ه دواجاردا په اڵم ل به . یه ڵگه نێكی دزێوی كۆمه ڕووی الیه خستنه ب ده ه ئه ه ل ی و جۆره جاڕی) ئه اڵم (گاڵته به هو نیندای ێنانی پێكه مه رهه ه پێناو به نها ل ته رگر) ر/وه دانی (خوێنه ه ختووكه جۆرێك ل م نین هه ه و پێكه دانێكی كاتیی ه ختووكه ك كو ه كاتێكدا وه .ل م ئامرازه ه و هه ئامانج ه كۆمیدیای ه ڕوو ،ل پێشتریش خستم دروستكردنی دا قینه ڕاسته ك ،نه نین ئامرازه پێكه ئامانج .هاوكات داریۆ بی ده ی ئه ه باره فۆ ل ڵێت: ه ده و جاڕییه گاڵته ی وه گژداچوونه (بۆ به بی ده ئه اڵت، سه ده ). كه جاڕی ،باشترین چه گاڵته ه ه وتاری (ل لی ل ختیار عه به 50
ك ه وه ر م نووسه ه ئه تی .بۆی یه كه شه ه ڕه دیو وێت یه كات ،ده ی بۆ ده شدا ئاماژه كه ه ڕۆمانه ل ه ه بكات ،ك ی ژووبۆوه ه ئاوه و هاوكێش باس له ه ك ه جۆرێك هاوكێشه ه ب می دنیای كوردیی رهه به و كانی تریش به ه پێشوودا و الی كولتووره ل رباری پاشا ه ده ڵكان ل ه خه ،ك یه یه شێوه وایان رمانڕه ن و فه كه ه ده كاندا گاڵت و میره بینن، ه ده و نوكتان نن و چێژ له كه پێده ه دنیای ه ل مان هاوكێش اڵم هه به ه ،ك یه یه و شێوه كوردیدا به ن كه ه ده وایان گاڵت رمانڕه فه نن. ڵكان پێبكه بێت خه و ده م كێك له ر یه گه خۆ ئه 64 ی دنیای كوردی ال یه هاوكێشه كو نووسی وه وان چاره بدات ،ئه ی نێو نجه ه گه و كوڕ نووسی ئه چاره 51 ه .بۆی ه مردنه بێت ،ك تا ده ی عه كه ڕۆمانه ی كه كانی ڕۆمانه ه نێو دێڕه ی ل نینه و پێكه ئه ی كه ه قووڵه گ ،ڕه اڵس داوه ه خۆی مه تاو عه ی و دنیایه ه بۆ ئه ییدای میشه ه نێو گریانێكی هه ل بووڵ ناكات. نج قه ه كوڕێكی گه ك ل یه گاڵته ه ه بیر ل و لیم دێته ختیار عه كی به یه دا ڕسته لێره نینێكی ڵێت :هیچ پێكه ه ده دا ،ك وه ره مان وتاری سه هه ی وه بێت بۆ بیرچوونه وڵێك نه ه هه قووڵیش نیی نین وڵی خۆگێلكردن لێی .پێكه اڵم بێ هه تراژیدیا ،به وڵی ك هه وه ڵ تراژیدیادا ،نه گه ه له ژیان وه كتیكی پێكه ته تا ی عه م ڕۆمانه گشتی ئه كردنی مرۆڤ بێت .به مژه گه ردوو ی هه وه ه كۆكردنه و وڵی پێكه ه هه ی ل نده وه ئه ه ه نیی و وڵی ئه ه هه ،ل مكی تراژیدیا و كۆمیدیادایه چه ه ر بۆی ێنێت ،هه م به رهه ش به نینێكی ڕووكه پێكه ناویدا ه هه ه ل م دێنێت ك رهه تا تێكستێك به دا عه لێره . یه كی قووڵ هه تراژیدیایه
م بهێنێت. رهه جیهان به ریوان وریا نین)دا مه ت و پێكه ه وتاری (سیاسه ل تا ی عه كه ی ساڵێك دوای ڕۆمانه ه نزیكه قانیع ،ك ه ه ئاماژ و ته ه باڵو كراوه ی ئاوێن ه ڕۆژنامه د ل مه محه رباری پادشا ه ده كان ل هلول و لیبۆكه و ڕۆڵی به به هلول و ڵێت :به ه و ده واكاندا كردوویان رمانڕه و فه ڵ گه ه له ڵێك شت بڵێن ،ك توانن كۆمه كان ده لیبۆكه گونجان، ده ی پادشاكاندا نه وه ی كۆبوونه قام و ژینگه مه می رده ه به كرێت ل ه نه ن ،ك ت بكه ندێك بابه باسی هه ه ندێك قس اڵتداراندا باس بكرێت ،هه سه پادشا و ده دا ه درێژه توانێت بیكات .ل سی تر نه ه كه ن ،ك بكه ه دۆخی ه ل كات خاڵێك ،ك ش ده وه ریوان باس له مه ه ه نوكت ه ك ی وه ه بوو ،ئه دا ئاماد زاندنه م سنوور به ئه كان، هلول و لیبۆكه كانی به زێنه ه سنووربه كردن و قسه كردن ه قسه .وات گۆڕیوه ه واقیعی سیاسی نه هیچیان ل ه ی وتوویان وه رچی ئه گه ك بوون ناسیاسی ،ئه یه و كرده ریوان .مه ی سیاسی بووه خنه ه زۆرجار ڕه و كردوویان نی هیچ هێز و كانیان خاوه ڵێت" :وشه دا ده ه درێژه ل موچاویان شوالر و ده كو له كان وه اڵتێك نین ،وشه سه ده ه توانای یكات ،ك سێكدا ده می كه رده ه به نائاسایین و ل كان زیاتر ه قسه ،بۆی یه ی هه كه ره كه كوشتنی قسه كردنێكی ك قسه جاڕی ،نه نین و گاڵته ی پێكه ه مایه بن ده ، وه بێته ه ڕوون ده و ه ئه دا دووبار سیاسی جددی" .لێره نین و ساتی ێنانی پێكه مه رهه گرتن و به خنه ه گرنگ ڕه ك ڵكو گرنگ چۆنێتی و شێوازی وتن و ،به كۆمیدی نییه ه و نینه ه رێی پێكه وێت ل یه ه ده ،ك شه سه و كه خودی ئه وانی تردا بدات. ه گوێی ئه یامی تر ب په ه ڕۆمانی د ل مه تا محه ه ڕوو عه ین ه بخه و كرێت ئه دا ده لێره كوژرێت) نینێكدا ده ه پێناو پێكه ه ل دین ك سره ه نه (خواج ێنێت ،یان م به رهه ) به قینه وێت (كۆمیدیای ڕاسته یه ده م ی ئه وه ما) بخولقێنێت .بێگومان ئه جاڕی بێبنه (گاڵته ه ،ك می كۆمیدیایه تی دیوی دووه ستیه به ه مه ر نووسه
وه لێکۆڵینه
ه اڵت سه ی ده وه ڕووبوونه كانی كۆمیدیا ڕووبه ه گرنگه رك ئه ه و زۆرجار و شكاندنی شكۆی میر و پادشاكان بوو ه گوزارشتی و به ده ه ڕێی ئه ش ،ل م شكاندنی شكۆیه ئه بی ده ی ئه وره شێكی گه بینین به ه ده ربۆی .هه لێكراوه . رخان كراوه ته نه م الیه جیهانی بۆ ئه ه ساڵێك لی ،ك ختیار عه ب و پادشا)دا به ده ه وتاری (ئه ل ه باڵو ی ئاوێن ه ڕۆژنامه د ل مه تا محه ی عه كه دوای ڕۆمانه ه ور بی گه ده ه ئه كات ،ك ه ده و ه بۆ ئه ه ئاماژ و ته كراوه تاڵ اڵت به سه ه سیحری ده ه بوو و ه كاری ئه میش هه ه درێژایی مێژوو ه ب ور اڵتێكی گه سه موو ده ،هه وه بكاته ختیار مان وتاردا به ه هه .ل ران بووه شوێن نیازی نووسه بیاتی ده زۆری ئه ره شی هه ه به كات ك ه ده و باس له اڵم اڵت ،به سه قدیسكردنی ده ه بۆ ته رخان اڵت ته خۆرهه ه ی حاكم ل یه وره ه گه قدیسكردن و ته ر ئه رانبه ه به ل اڵت سه ی ده وه ی ڕووتكردنه اڵتدا ،پرۆسه مێژووی ڕۆژهه ، بیاتی خۆرئاواوه ده ی ئه وانه ه پێچه ه سیحری خۆی ،ب ل ی ه باره ه ل ر م نووسه .ئه می داگیر كردووه رێكی كه ڕووبه ه ه بێت ل و ی ئه ه هۆكه نگ ڵێت :ڕه ه ده و مه لی ئه هۆگه ه پاشاكان ندان خۆیان ل رمه ران و هونه خۆرئاوا نووسه ی وه اڵت بچووككردنه ه خۆرهه اڵم ل ،به تر بینیوه وره گه ێشتا ،ه یه وره ه جۆرێك گه ر ب ند و نووسه رمه زاتی هونه . گرتووه ه و خۆی نه بوو ه دروست نه ون و خه تی ئه جورئه بینین ین ،ده ه بده م تێڕوانینان رنج له ه وردی سه ر ب گه ئه بێك، ده ر بوونی ئه رانبه ه به دات ل و پیشان ده بێئومێدیی ئه واو ،من ته وه ه ژێر پرسیاره اڵت بخات سه ه شكۆی ده ك اڵت ه ڕۆژهه ی ل و تێكستانه ه ئه دا ك وه ڵ ئه گه كۆكم له من .هاوكات اڵت بشكێنن ،زۆر كه سه وێت شكۆی ده یانه ده جۆرێك بی كوردیشدا به ده ه نێو ئه دا ل مه ر ئه رانبه ه به ل اڵم نابێت تێكستێكی .به یه مان شێوه ه هه كان ب ه جۆره ل ه ین ،ك ه یاد بكه میل سائیب ل وما)ی جه ه خه كو (ل وه ه جۆرێك ل ه به بی كوردی ك ده ی ئه و تێكستانه ه له كێك یه ه ژێر خات تی كوردی ده م حكوومه كه كان ،شكۆی یه جۆره
اڵت سه شكاندنی شكۆی ده ه ر بۆی ه ئینساندا ،هه ه ل ت نین هێزێكی تایبه پێكه ران ن نووسه ه الیه ه ل نی گرنگیپێدان بوو شایه نسی ره سووفی فه یله .فه وه رانه و لێكۆڵه ه ،ك یه سووفانه یله و فه (هێنری برگسۆن) له ه و الی ه داو م هێز تی به كی تایبه گرنگییه شێكی گرنگی كو به ستی كۆمیدی ،وه ه هه وای ه نین ب ه و پێكه تیی ئینسان اڵیه ژیانی كۆمه بیات ده ر و ئه كی گرنگی هونه یه روازه ده ه كێك ل كو یه نین وه نێت .هاوكات پێكه داده كات، كانی ئینسان وێنا ده كییه ره ه سه ئاكار كانی تر جیا ڵه ه ئاژه ئاكارێك ئینسان ل ه و سووفه یله م فه ه دیدی ئه .ل وه كاته ده نینی اڵن پێكه ه دونیای ئاژه ه سروشت ن ن ه ه ل چی دونیای ئینسان پڕ ،كه تێدا نییه ه ژیانی مرۆڤدا، نین ل ه پێكه و نین .لێره پێكه ی زۆرجار بۆ دروستكردنی وه ڵ ئه گه له ك یه ،هاوكات ڕێگه ئامێز بووه ساتی گاڵته ه رد و كێش و ده ه بۆ گوزارشتكردن له بوو ه كان .وات ی نێو ناخی ئینسانه نگخواردوانه په ،دیوێكی ئاسایی، یه نین دوو دیوی هه پێكه .دیوی وه ێنێته ه م ده رهه نها خۆی به ه ته ك ه مانای نوێ ه ك ی وه میشی ئه دووه م رهه و گوزارشتی نوێ به ه كو ل دێنێت .یان وه مان بۆ ه ئاماژه و ره سه ناویدا ه هه كرد ،تراژیدیا ل . اڵس داوه خۆی مه ه ه قۆناغ ه ل ر بۆی هه نین پێكه كاندا جیاوازه ندیی تمه رك و تایبه ئه ه كێك ل ه و یه بوو جیاوازی هه 52
ه ؟ خواج ی كێیه كه ڵێت و بكوژه ه چ شتێك جێده ، یه ڵگه ی كۆمه و چینه ری ئه دین نوێنه سره نه رێنن و زۆر گوزه ه ژیان ده و م گاڵته ه ده ه ب ك ه گرن .لێر رده ه وه كو گاڵت كان وه جار ڕووداوه سێك ه دیوێكدا كه ه ب ه بكوژی خواج ڕاست دا كه ه نێو تێكسته اڵم ل ،به نجامی داوه ئه و ه ئه ،ك خی نییه ه بایه ند وه ه ئه س و كه ئه ڵكو .به نجام داوه ی ئه ی كوشتنه كرده و ه ئه ،ك یه وه ه ئه ی گرنگ وه ئه ری چ سیستمێكی ه نوێنه بكوژ ك یه ه گاڵته ،ك حوكمڕانییه بووڵ ناكات. قه ه ه سیستم ه ل و ه وردبوونه ب 64 ه ی م ناوچه كانی ئه حوكمڕانییه ه و سیستمان نها ئه بینین ته ده ه سیستمێكی ن ،ك بووڵ ناكه ه قه گاڵت 53 و ره نگاو به ت و هه ه دیكتاتۆرییه سیخناخن ب ه نوقمی نێن .سیستمێك ،ك ت ده تۆتالیتارییه هاكانی مرۆڤبوون ه و ڕێزی به ڵی بوو نده گه كی بچووك ،یان یه ر گاڵته ه سه ناگرێت و ل ه هێنرێت ،وات ه ژیانی ئینسانێك ده نینێك كۆتایی ب پێكه شدا ه ڕووكه ه ل ی خواج كه ه جۆرێك بكوژه رچی ب گه ئه موو ه هه ی خواج كه ه ڕاستیدا بكوژه اڵم ل ،به نادیاره نینی ه و پێكه ه گاڵت ن ،ك ه دیكتاتۆرییانه و سیستم ئه وێت مرۆڤ بۆ ن و نایانه بووڵ ناكه كان قه ئینسانه رپرسانی واڵتدا بكات. ڵ به گه ه له جارێكیش بێت گاڵت ه پلۆرالیزم نی ڕۆحێك نین ،ك ه خاوه ه سیستمان م جۆر ئه ن. بووڵ بكه كان قه و جیاوازییه ی وه ژووبوونه ر ئاوه سه ه له ه كاركردن م ڕۆمان ه كورتی ئه ب ئاساكان، ه خواجه كی دێرینی پادشاكان و فیگۆر یه مه گه ه و ه پادشاكان بۆ بیستنی گاڵت و مانه ه دێرزه ه ل ك ه ردا فیگۆری خواج نینهاوه دروستكردنی ساتی پێكه
ه خات ه ده ت و حكوومه كی دزێوی ئه ه و ڕوویه و پرسیاره كانی لنووس و باخه زه .هاوكات ڕۆمانی (غه خنه ر ڕه به ه وێت ل یه ه ده مان شێو ه هه لی ،ب ختیار عه یاڵ)ی به خه ه اڵتی كوردی بدات دیو سه كانی نێو ده شكۆی باڕۆنه رچی گه ه ڕوو .ئه كان بخات ه كوردییه ی باڕۆن كه دزێوه اڵت سه ه ده ه باس ل و ه ڕتووشه دا ب م دوو تێكسته له ه وا ل رداران كرابێت .ئه و شكاندنی شكۆی حاكم و سه نینێكدا ه پێناو پێكه ه ل دین ك سره ه نه ڕۆمانی (خواج ش نامێنێت و ڕتووشه ددا ،ئه مه تا محه كوژرێت)ی عه ده . وه ه ژێر پرسیاره خرێن اڵتداران ده سه ه ده رد بێ په و به ،گومان كه واوكردنی ڕۆمانه ر پاش ته ه جۆرێك خوێنه ب كانی ڕابردوویان بكات. رییه روه بات و سه موو خه ه هه ل ی وه ڵ ئه گه ه له م ڕۆمان ه دیوێكی تری جوانی ئه بۆی ه كردن ل ی گاڵته كه وه ژووبووه ه ئاوه وێت هاوكێش یه ده وزیف ه نێو دنیای كوردیدا ته مێژووی میر و حاكماندا ل اڵتداران بدات و سه ه شكۆی ده وێت ل یه بكات ،هاوكات ده . وه تاڵ بكاته قدیسكردن به ه سیحر و ته میرو حاكمان ل ؟ دینه سره نه كێ بكوژی خواجه ر ه سه ر ل ه ڕۆماننووس هه ،ك یه و پرسیاره ه ئه م ئه ه و كات ری ده ڕووی خوێنه ه ڕووبه و كه رگی ڕۆمانه به ڕێت دا بگه و كوژراوه ه دوای چیرۆكی ئه كات ب ناچاری ده ه ی بگات ب وه ی بكات بۆ ئه كان ته ه و ڕسته ڕ و الپه ،یان بكوژێكی ه دیاره ك اڵم ئایا بكوژه ،به كه بكوژه ر ؟ ئایا خوێنه وه مێنێته ه نادیاری ده ر ب ه و هه نادیار كو تارمایی كات ،یان وه ست پێده ه هه و بكوژ سیمای ئه ڕوات؟ دێت و ده دین سره ه نه ه دوای بكوژی خواج بێت ب ه ده و لێره ی كه تادا بكوژه ی عه كه ه نێو تێكسته رچی ل گه وین .ئه بكه ه كات و ل نجام ده ی كوشتن ئه ه و كرده سێك ه كه خواج ه كوژرێت و كۆتایی ب ه ده ه خواج و كێكه ند فیشه رێی چه ه اڵم ئایا كوشتنی خواج ی دێت .به كه ئامێزه ه گاڵته ژیان
وه لێکۆڵینه
كانیان بانگ ئاساكانیان بۆ كۆشه كردن. اڵتیان ده كرد و خه ده ه ه ل ی م هاوكێشه اڵم له به ه و بێته ژوو ده كوردستاندا ئاوه اڵتكردنی، ه بری خه و ل ه بێت ی ژیان ده وه ندنه لێسه ه ه جۆرێك خواج اڵت .ب خه ه پێناو نها ل دین ته سره نه كوژرێت. كدا ده یه گاڵته نجام ئه چیرۆكنووسیی زموونی ئه ه ه ل كێك د) یه مه تا محه (عه ند و دیار و مه وڵه ه ده زموون ئه ی كوردی. وه بی گێڕانه ده كانی ئه نده تمه تایبه ه كی بێسنووری ل تا توانایه ی عه و پێیه به ه ی ییدا هه ندێشه تی ئه خوڵقاندنی حیكایه كی ییه نتازیا ئاماده یاڵ و فه و هاوكات خه م .به یه كانیدا هه ه نێو كاره وامی ل رده به كو چیرۆكنووسێكی كرێت وه ه ده ی شێوه نێكی تری رین .الیه نتازینووس) ناوی به (فه ه ه ل ه كاركردن م چیرۆكنووس زموونی ئه ئه فرێنراوی كی ئه نێو مێژوودا ،مێژوویه و تا خۆی .ئه یاڵی عه خه ه و وه ه رێی گێڕانه مێژووی ل تی ه واقیعیه ست ب ه ه تا ین .یان عه كه ده ) زایانه ه (شاره ه ب ند وه ئه ه وا ،ك وه یگێڕێته ده واو ر بكات ته ه خوێنه ل ه نگ ه واقیعێك و ڕه الی ببێت وڵی ر هه زۆرجار خوێنه 54
عەتا محەمەد
ه ر ل گه ه بدات .ئه فرێنراو ه ئه و واقیع سۆراغكردنی ئه ه ر م نووسه كانی ئه زۆری چیرۆك و ڕۆمانه ره شی هه به زۆریان) ره شی هه موو (یان به بینین هه ،ده وه ورد بینه رن. هاتووی نووسه بننه نتازیای له یاڵ و فه می خه رهه به ه پێناو ه ل دین ك سره ه نه ه ڕۆمانی (خواج اڵم ل به نگاوێك زیاتر ند هه ر چه كوژرێت) ،نووسه نینێكدا ده پێكه ه ڕووداوێكی ڵك ل ه نێو دنیای واقیع و كه و ڕێته گه ده م فەنتازیكردنی ئه ه رێی به گرێت و ل رده واقیعی وه ه ڕووداوی مری ب ه نه وێت جۆرێك ل یه ه ده و ڕووداوه واوی ه ته ر بۆی نج بدات .هه نووسێكی گه كوشتنی ڕۆژنامه ه پاش ستێت.ل وه ه ده م خاڵ ر ئه سه کە له بونیادی ڕۆمانه ی نانه و الیه ڕووی ئه ه و خستنه م تێكست ی ئه وه خوێندنه كو كرێت وه دا ده مان بۆ كرد لێره ه ئاماژه و ره ه سه ه ل ك دا مانه ه له ستنیشان بكرێت ،ك ند خاڵێك ده نجام چه دوائه : وه بیننه خۆیان ده ه جیاواز و ه ڕۆمان ه ل كێك تا یه ی عه م ڕۆمانه -1ئه ه ر م نووسه زموونی ڕۆماننووسی ئه كانی ئه ته تایبه وێت یه ی ده و پێیه و هاوكات نێو ڕۆمانی كوردی ،به
نینێكدا ه پێناو پێكه ه ل دین ك سره ه نه د ،خواج مه تا محه -1عه م .2010 ڵه ی قه كانی یانه باڵوكراوه كوژرێت-،رۆمان ،له ده ه ه ژمار ی ئاوێن ب و پادشا ،ڕۆژنامه ده لی ،ئه ختیار عه -2به ( )257ڕۆژی ()11/1/2011 ه سایتی نین ،بڕوان ت و پێكه ریوان وریا قانیع ،سیاسه -3مه . ئاوێنه ه بی ،ل ده نگی ئه ه ره ر ،فه د عومه حمه -4د .موحسین ئه ی چاودێر 2012 خنه كانی ڕه باڵوكراوه ر ،و :دڵشاد تی نووسه -5ماریۆ ڤارگاس یۆسا ،واقیعیه رێتیی چاپ و به ڕێوه كانی به باڵوكراوه خۆشناو ،له ی سلێمانی 2009 وه باڵوكردنه پێناو ڕزگاركردنی لی ،له ختیار عه -6به . سایتی ئاوێنه نیندا ،بڕوانه پێكه
كان: رچاوه سه
64 55
و ڕۆحی اڵتداران بدات و ئه سه ه سیحری پادشا و ده ل ه گشتی و دنیای اڵت ب ی نێو ڕۆحی خۆرهه قدیسكردنه ته تاڵی ،به یه تی بۆ میر و حاكمان هه تایبه كوردی به . وه بكاته ، تا داوه ی عه ه حیكائییه و زمان -2زمانی گوتاری زیانی له دا ره م نووسه كانی پێشووی ئه مه رهه م به رجه ه سه ه ل ك ی ره م نووسه ی ئه كو ناسنامه ك وه یه ه و تاڕاده ی هه . لێهاتووه نین و دا بۆ دروستكردنی پێكه م تێكسته -3كۆمیدیا له كی یه موو چركه ڵكو هه ،به خشی كاتی نییه ساتی چێژبه ناوی ه هه دا ل م ڕۆمانه ر له نینهاوه كۆمیدی و پێكه كرێت ه ده ه و بۆی ی گرتوو رچاوه ه سه و گریانێكی قووڵه م ر ئه ه سه واوی ب ه ته ش ب مكی كۆمیدیای ڕه چه سپێت. دا بچه مه رهه به ی ه كۆنه و هاوكێش ی ئه وه ژووبوونه ه هاوه دان ب -4ئاماژه ه ه ل نێت ،ك اڵت پێبكه سه ه بكات و ده ڵك نوكت ه خه ك ه بكات اڵت نوكت سه ی ده وه ه ئه دنیای كوردیدا بۆت وێت یه كێك ده ه كاتێك یه نێت .بۆی ڵك پێبكه و خه ردی ه ده ،ب یه و هاوكێشه سڵی ئه ه بۆ ئه و ڕێته بگه دین، سره ه نه دین)ی نێو ڕۆمانی (خواج سره ه نه (خواج چێت. كوژرێت) ده نینێكدا ده پێناو پێكه له كه ه دا ل م ڕۆمانه ه له ی ك و خااڵنه كێكی تر له -5یه ی ڕووداوێكی وه ،توانه تا جیاوازه كانی تری عه مه رهه به ه دا ،ك كه كیی ڕۆمانه ره تی سه ه نێو حیكایه ه ل واقیعیی متر ،كه ره م نووسه كانی تری ئه مه رهه ه به راورد ب ه به ب می واقیعن. رهه به
شێرکۆ بێکەس و زمانی شیعر یان شێرکۆ بێکەس وەک (منداڵێتیی ژیان) ناڵە حەسەن من هەر لە بەردی هەتاو و لە کێوی خۆڵەمێشی خۆم یەزدانی خۆم دروست کرد و لە دارستانی زمانە چەندجار سووتاوەکەی خۆمدا هەڵمکرد من بەفرێکی هەڵگەڕاوی یاخی بووم و لە سوورەتەکانی خوای بیابان جیا بوومەوە شێرکۆ بێکەس (قەسیدەی نسێ)
دەکات بە زمانی خۆی ،شێرکۆ جگە لە زمانی شیعر هیچ زمانێکی تر نازانێت (بۆ شیعر، بۆ عەشق ،بۆ بەرگری ،بۆ تووڕەبوون ،بۆ داهێنان )..تەنها زمانی شیعر و هیچی تر.. شێرکۆ بێکەس لە نێو ڕووبەرە فراوانەکەی شیعردا هەموو شتێک دەدوێنێ و هەموو شتێک دەهێنێتە نێو شیعر و بە قسەیان دەهێنێ (مرۆڤ ،عەشق ،نیشتیمان ،خاک ،چیا، ئاو ،باران ،وەرزەکان ،باڵندەکان، ژنەکان ،مردووەکان ،مێژوو، مافەکان و ستەمەکان).... هێچ شتێک نامێنێ لە نێو شیعرەکانیدا نەیدوێنێ و 64 حیواری لەگەڵدا نەکات. شێرکۆ شاعیرێکە هەمیشە لە شەڕدایە لە بەرانبەر زۆرداری و 57 ستەمکاری ،بە هۆی شیعرەکانی و بە زمانی شیعر هەمیشە بەرگری لە میللەتەکەی کردووە لە دژی لەناوچوون و ڕەشبوونەوە.. شێرکۆ وەکو شاعیرێک هەمیشە دەنگی ئازادی و ئاشتی بووە( ..کەشکۆڵی پێشمەرگە و داستانی هەڵۆی سوور و زۆرێک لە قەسیدە و شیعرەکانی تری )..ئەمە بە ڕوونی پێشان دەدەن .. وەکو کەسێکی هاوچەرخ و مەدەنی هەمیشە بەرگری لە مافەکان و ئازادییەکانی مرۆڤ کردووە ..وەک دەنگێکی پێشکەوتووخواز هەمیشە لە سەنگەری خەباتی ژنان بووە و داوای یەکسانی کردووە ..شێرکۆ بە زمانی شیعر عەشقی کردووە ،سیاسەتی کردووە و هەر بە زمانی شیعر نیگەرانی و بێهوودەییەکانی خۆی و خەون و ئومێدەکانی خۆی نووسیوەتەوە( ..شێرکۆ بێکەس زمانی شیعریی کردووە بە زمانی ژیان) بە مانای زمانی شیعر زمانی تێگەیشتن و پەیوەندییەکان و زمانی مانەوە و زمانی ئایینەکان و سروشت و مرۆڤەکان و
شێرکۆ بێکەس یەکێکە لەو شاعیرانەی کە خاوەنی ئەزموونێکی دوورودرێژی نیو سەدە زیاترە .ئەزموونێکی پڕ لە داهێنان و نوێبوونەوە .بە ستایل و شێوازی جۆراوجۆر .ئەوەی لە ئەزموونی شیعری شێرکۆ زۆر سەرنجڕاکێشە ئەوەیە ،هەمیشە لە نوێکردنەوە دابووە ،هەمیشە وەکو وەرزەکان بە شێوەی تر و تەوە ..هەموو شێوازەکانی تاقی ڕەنگی تر دەرکەوتووه کردوونەتەوە ..لە یەک گۆشە و پەنجەرەوە لە شیعر و داهێنانی نەڕوانیوە .شێرکۆ ئەو دەنگە شیعرییە زیندووەیە ،کە لە نێو قوواڵیی کارەسات و میحنەتەکانی ژیان سەریهەڵداوە و بەردەوامی بە خۆی داوە .شێرکۆ دەنگێکی نائارامە لە نێو ڕووبەری شیعر ،سرەوتنی بۆ نییە و ناتوانێ بێدەنگ بێ .دەنگێکە لەگەڵ هاوارەکانی ژیان و شەپۆلەکانی تەریب دەڕوات .شێرکۆ بێکەس لە (تریفەی هەڵبەستەوە تا خێراکە مردن خەریکە بگات) دەبینین ،هیچ شتێک نەماوە قسەی لە بارهوه نەکردبێت ..توانایەکی سەرسووڕهێنەر لە بەرانبەر وشە و زمان ..بەکارهێنانی ستایلی جۆراوجۆر ،هەر لە پۆستەرەشیعر ،شانۆنامە شیعر ،چیرۆکە شیعر، پەخشانە شیعر ،ڕۆمانە شیعر ...چەندەها ستایلی تر.. لەو ڕۆژەی یەکەمین شیعر دەنووسێت تا دواهەمین شیعری ،لە داهێنانەکانی بەردەوام دەبێت ..شێرکۆ بێکەس لە هەموو سەردەمەکان وەکو شاعیرێکی هاوچەرخ و سیمایەکی نوێی نێو ئەدەب و شیعر دەردەکەوێت .تاکە شاعیرێکە لە کورد کە توانی لە ئاستێکی بەرز سنووری نیشتیمان ببڕێت و شیعرەکانی بۆ زۆرێک لە زمانە زیندووەکانی دنیا وەربگێڕدرێن و چەند خەاڵتێکی جیهانییش وەربگرێت .شێرکۆ لە نێو شیعرەکانیدا ،عاشقێکی نائارامە( ..عەشقی نیشتیمان و عەشقی مرۆڤ) ئەو دوو خولیایەن کە کە بە ژیانی دەبەستێتەوە و هەمیشە پەیوەندییەکانی لەگەڵ ژیان بەهێزتر و توندوتۆڵتر دەکات .لە نێو ژیانیشدا ،شیعر دەکات بە ماڵ و نیشتیمانی خۆی .زمانی شیعریش
وه لێکۆڵینه
بارهی شتی زۆر ورد و نایابهوه دەکرد ،چونکە شێرکۆ بێکەس لە بەرانبەر ڕۆلی زمان ،لە نێو شیعر و ئەدەبدا، خاوەن مەعریفە و بیرکردنەوەیەکی ڕۆشن بوو ..بۆیە هەر وە "ڕوانگە"یان وەک تەوژمێکی لە سەرەتای حەفتاکانه نوێخوازیی ئەدەبی پێک هێنا .بۆ ئەوەی زمانی شیعر و زمانی ئەدەبی کوردی ،لە چەقبەستن و دووبارەبوونەوە و جوینەوەی بەردەوام ڕزگار بکەن .بۆ ئەوەی چەمکە میتافیزیک و باوەکانی زمان تێک بشکێنن و دووبارە بە شیوەی تر و مانای تری پێببەخشن .یان فۆکەس بکەنە سەر پارادۆکس و گومان و یاخیبوون و سیمایەکی نوێ بە زمان ببەخشن ..هەرچەندە خۆی لە دیمانەیەکدا، دان بەوەدا دەنێت و دەڵێ (بەیانی ڕوانگەی ئەدەبی قووڵ و هەمەالیەنە نەبوو ،بە ڕوونی ئەو بنجوبناوان و هۆ و هۆکارانەی ڕوون کردبێتەوە ،نا ،بەیانەکە هاوارێ بوو ،بۆ ئەوەی خەڵک لە وشەی (تازەکردنەوەی بەردەوام) ئاگادار بکەینەوە .زەنگێک بوو لێمان دا بۆ ئەوەی خوێنەری کورد بێت پێی بڵێین ،شیعر هەر ئەو قاڵبانە نییە کە تا ئێستا پێیان نووسراوە.)... شێرکۆ بێکەس هەمیشە لە قوواڵیی دەریاکاندا گەوهەرە بە نرخەکانی دەدۆزییەوە .هەموو گەڕان و داستان و ئەفسانەی نێو شیعرەکانی لە پێناو مرۆڤ و بەها جوانەکانی مرۆڤایەتی بوو ..عەشقی نیشتیمان و عەشقی مرۆڤ دوو هێڵی تەریبی درێژی نێو شیعرەکانی شێرکۆ بێکەس بوون .هەموو تەمەن و شیعرەکانی خۆی بەم عەشقەی بەخشیبوو ..ئەو پێی وا بوو ژیان موغامەرەیەکە لە پێناو عەشق ،عەشق بە هەموو مانا قووڵییەکەی ..ئەو بۆ چرکەساتێکیش لەو عەشقەی دانەبڕا ،چونکە هەمیشە بۆ عەشقەکەی خۆی دەنووسی ،بە زمانێک کە عەشق لە هەر بارودۆخێک بێت یان هەرچەندە لێیەوە دوور بێت لێی تێدەگات.. ئەو خۆی دەیزانی چ عاشقێکی سەوداسەرە و بە چ زمانێک لە پێناو عەشقەکەی دەنووسێت ،یان هەر وەک خۆی دەڵێت (لە شیعری مندا ،یەک ژن و یەک عەشقی
مێژوو و زمانی هەموو شتەکان و کاهینەکان بووە .زمانی شیعر زمانی تێگەیشتن و ناسینی مرۆڤ بووە ،ئەم ڕاستییەش لە شیعرەکانی شێرکۆ لە بەرانبەر دەسەاڵتی زمانی شیعر ،لە نێو داهێنانە جوانەکانی بە ئاشکرا دەبیندرێن بە تایبەت ،لە قەسیدە درێژەکانی کە وەکو ئەزموونێکی نوێ ناوی نابوون (دەقی وااڵ، واتە دەقی کراوە) .لەم دەقە درێژانەی وەک (دەربەندی پەپوولە ،خاچ و مار و ڕۆژژمێری شاعیرێک ،کورسی و گۆڕستانی چراکان و ئێستا کچێک نیشتیمانمە و چەندانی تر).. دەسەاڵتێکی ڕەها و ئەفسووناوی بە زمانی شیعر بەخشیبوو ..بە زمانی شیعر شانۆ دەنووسێت ،چیڕۆک دەنووسێت ،ڕۆمان دەنووسێت ،پەخشان دەنووسێت ..زمانی شیعر زاڵ دەکات بە سەر زمانی هەموو ژانرە ئەدەبییەکانی تردا ..زمانی شیعر دەکات بە زمانی ئەدەب ،کە لێرەدا ئێمە بە زمانی ژیان ناوی دەبەین ..چونکە شێرکۆ جگە لە ئەدەب و شیعر ،لەگەڵ عەشق و سیاسەت و مێژوو و لەگەڵ هەموو چەمک و الیەنەکانی تر بە زمانی شیعر دەدوا ،جگە لە زمانی شیعر هیچ زمانێکی تری نەدەزانی ..الی شێرکۆ زمانی شیعر زمانێک بوو، لە نێو شیعرەکانیدا دەیتوانی ئەفسانە بخوڵقێنێ ..لە هەر شتێکدا تا ئەوپەڕی قووڵ بێتەوە ،گەڕیدەیەک بوو ،دەیتوانی هەموو بدۆزێتەوە، ڕووبەرێک سەری بە هەموو شوێنێکدا دەکرد .لە ڕێگەی زمانی شیعر لە گەڕانەکانیدا قسەی لە 58
دەدات بەرامبەر زمان و شیعر. شێرکۆ بێکەس شاعیرێک بوو بۆ ژیان دەینووسی ،پەیوەندیی لەگەڵ ژیان و تەنانەت مەرگیش هەر لە رێگەی شیعرەوە بوو ..جگە لەو وەسیەتنامەی بەر لە مردنی کە داوای کرد لە پارکی ئازادی بنێژرێ بۆ ئەوەی، پەیوەندی لەگەڵ خەڵک و شاعیران و نووسەران و مۆسیقاران و عاشقان نەپچڕێت ..مەبەستمە ئەوە بڵێم دەیەویست لە ڕێگهی شیعرەوە لە نێو مردنەوە بگەڕێتەوە نێو ژیان ..لە شیعری (میرات)یش زۆر بە ئاشکرا ئەوە دەڵێت.. 64 کە کەو ئەمرێ دوای خۆی بۆ شاخ چەند قاسپەیەک بەجێدێڵێ 59 کە هەنگ ئەمرێ دوای خۆی بۆ باخ هەندێ ماچی شیرین شیرین بەجێدێڵێ کە وەختێکیش تاوس ئەمرێ دوای خۆی هەندێ تێلی ڕەنگین بۆ ناو گوڵدان بەجێدێڵێ کە وەختێکیش ئاسک ئەمرێ دوای خۆی مسک بەجێدێڵێ هەرکاتێکیش کە من مردم دوای خۆم بۆ ئێوە و کوردستان هەندێ شیعری نازدار و جوان.. بەجێدێڵم کەواتە لە دوای خۆی جگە لە شیعر هیچ شتێکی تری نییە بۆمان جێبهێڵێ و پێشکەشمانی بکات ..دەیەوێت لە
دیارکراو نییە ،پۆلێ ژن و پۆلێ عەشق و پۆلێ شیعر وه خۆی هەیە )..بۆیە لە ڕێگەی زمانە شیعرییەکەیه لە شاعیرانی تر جودا دەکاتەوە و پەیوەندیی خۆی و عەشق لە تایبەتمەندیی زمانە شیعرییەکەیەوە پێشان دەدات و لە بەشێکی شیعری (دوو زمان)دا دەڵێت: جیاوازیی من و زۆر شاعیر هەر ئەوەیە بە زمانی سادە وەکو ئاوی ڕەوان بۆ عەشقەکەی خۆم دەنووسم بۆیە عەشقیش ئەگەر لەوپەڕی دنیاش بێ لەمن ئەگا!... شێرکۆ بێکەس لە هەموو ئەزموونی شیعریدا هیچکاتێک، ئەو ئاگاییەی خۆی ون نەکردووە کە لە چوارچێوەی زمانی شیعری دەربچێت ..چ لە شیعر چ گوتار چ لە دیمانە و گفتوگۆ هەمیشە زمانی شیعر زمانێکی ئامادە و زاڵ بووە ..هیچکاتێک توندوتیژی تێکەڵ بە زمانی ئەو نەبووە ..نووسەر هەیە لە کاتی وەاڵمدانەوە بە ڕەخنەیەک یان لە بەرامبەر بابەتێکی ڕۆژانە یان لە بۆنەکاندا بێ ویستی خۆیان زمانێکی توندوتیژ بەرامبەر ئەوی تر بە کار دەهێنن ..بێ ئەوەی مەبەستیان بێت ،ڕۆڵی کاراکتەرێکی سیاسی دەبینن ..بەاڵم شێرکۆ هەمیشە بە زمانی شیعر قسەی کردووە و نووسیویەتی ..ئەوەتا لە شوێنێک بۆ یادی (ڤاالنتاین ..ڕۆژی خۆشەویستی) پێش ئەوەی شیعرەکەی بخوێنێتەوە و چەند قسەیەک دەکات دەربارەی ڤاالنتاین دەڵێ.. ڕۆژی خۆشەویستی ڕۆژی عەشق و ژن و خۆشەویستی ڕۆژی یەکترناسین بۆ دروستکردنێکی نوێ لە پەیوەندیی کۆمەاڵیەتی و شارستانیدا لێرە بی یان لەوێ.. هەمیشە میلۆدی و هارمۆنییەک لە شێوەی قسەکردنی و لە نێوان وشە و دەربڕینەکانیدا هەبوو ..ئەمەش خۆی لە خۆیدا ئەو توانا ئەفسووناوییەی شێرکۆمان پێشان
وه لێکۆڵینه
خوێنەرەکان و گوێگرەکانی شاگەشکە و سەرسام دەکرد. دوای ئەوە شێرکۆ بێکەس شاعیرێکی جیهانی بوو ،بۆ مرۆڤایەتی دەینووسی ..ڕووبەری بیرکردنەوەکانی ئەو زۆر فراوان بوو ،لە هەمان کاتیشدا شوێنێک نەبوو بۆ بیرکردنەوەکانی ڕاسیستی و یان جیاوازیی نێوان مرۆڤەکان بە هۆی ڕەگەز و ڕەنگ و هەرشتێکی ترەوە. وەکو کەسێکی مەدەنی هاوچەرخانە بیری دەکردەوە و دەینووسی ،لە کۆپلەیەکی پەخشانەشیعری (بۆ ٨ـی مارس)دا دەڵێ: من ئەمڕۆ پیاو نیم و بووم بە ژن ناوی دایکم دەخەمە جێی ناوی باوکم و بەمجۆرە ئەمڕۆ من شێرکۆ فایەق بێکەس نیم و شێرکۆ شەفیقە سەبیحەم من... هەموو نووسەرەکان خاوەنی ئەم بیرکردنەوە مرۆییە نین ،ئەو نووسەر و بیرمەندانەی کە بۆ مرۆڤایەتییان نووسیوە و داهێنانەکانیان هێندە لە ئاستێکی بااڵ بووە، بۆیە دواتر بوون بە موڵکی مرۆڤایەتی و تاهەتاش لە نێو ژیاندا ماونەتەوە ،بە دڵنیاییەوە شێرکۆ بێکەس یەکێکە لەو شاعیر و نووسەرانە ..وەک چۆن ئەنجلس لە نووسینێکدا ئەدەبی شکسپیر بە (منداڵێتیی مرۆڤایەتی) ناو دەبات ،بە مانای هەرچەند مرۆڤایەتی بەرەو تەمەن هەڵکشێ ،ئەدەبەکەی شکسپیر وەکو منداڵ بێگەرد و شیرینتر دەمێنێتەوە ..لێرەدا منیش مەبەستمە شیعر و ئەدەبی شێرکۆ بێکەس بە (منداڵێتیی ژیان) ناوبەرم. چونکە من دڵنیام ژیان بە هۆی شیعرەکانی شێرکۆ وه ڕۆژ لە دوای ڕۆژ بااڵ دەکات و یان تابلۆی بێکەسه ژیان بە هۆی شیعرەکانی شێرکۆ بێکەس ،ڕەنگەکانی جوانتر و ڕەنگینتر دەبێت ،بە مانای ژیان بە هەموو پێکهاتەکانییەوە لە نێو شیعرەکانی شێرکۆ بێکەس ڕاکشاوە .یان لە نێو شیعرەکانی شێرکۆ بێکەسدا، مرۆڤ و ژیان سەرچاوەی هەموو بەهاکانی جوانین
ڕێگەی شیعرەوە لەگەڵ ژیان بەردەوام بێت و لە دوای مردنیشی شیعرەکانی ببنە شووناسێکی ئەبەدی بۆ ئەو .کەواتە هاوکێشەکە وای لێدێت.. پەیوەندیی ژیان و شێرکۆ /پەیوەندیی ئێمە و شێرکۆ /پەیوەندیی مردن و شێرکۆ ..هەموو پەیوەندییەکان لە شیعردا یەکتری دەگرنەوە، هەر شیعر و هیچی تر. ئەگەر نووسینی شیعر گەڕان بێت بە دوای شتە جوانەکان یان ئامانجی شیعر جوانکردنی ژیان بێت ،دەتوانین بڵێین ،شێکۆ بێکەس زۆر بە ئاگاییەوە کاری بۆ ئەو ئامانجەی شیعر دەکرد ..بەڕاستی شیرکۆ بێکەس ئامانجی بوو لە رێگەی شیعرەکانییهوه ژیان جوان بکات.. دەیەویست مرۆڤ ئازاد بێت ،جیاوازییەکان نەمێنن ،پیرۆزییەکان شایستە بە مرۆڤ بن و هیچ شتێک لە سەرووی بەهاکانی مرۆڤ نەبن ..هەر لە ڕێگەی ئەم ئامانجەشەوە، دەیەویست ئەدەبێکی هاوچەرخ و نوێ و پڕ لە ئیستاتیکامان پێشکەش بکات ..هەر خۆی لە چاوپێکەوتنێکدا دەڵێ (شیعر دەبێت دوو باڵی هەبێت .باڵێک بۆ هونەر و باڵێک بۆ گەیاندن واتە خوێنەر یان وەرگر )..ئەو پێی وا بوو ،شیعر یان ئەدەب شتێک نییە لە بۆشاییدا بخولێتەوە ..چونکە لە پشتی شیعرەکانی ئەو ئامانجێکی گەورە هەبوو ،بۆیە لە نێوان شێرکۆ و خوێنەردا لە ڕێگەی گەیاندنەوە بەهێز پەیوەندییەکی هەبوو ..ئیستاتیکاش خۆی سەرچاوەیەکە بۆ لەزەت ..لە ڕێگەی ئەم لەزەتەوە هەمیشە 60
64 61
ه بۆ نۆبڵ62.............................................................. و ه گوندنشینییه لیس مۆنرۆ ل *ئه بدوڵاڵ65.............. اڵن عه رده ؟.................................................و :ئه لیس مۆنرۆ کێیه *ئه خوڵقێنێ...............شادی نیکخا71...................... موو شت ده ه هه و ه هیچه ی ل ره و نووسه *مۆنرۆ؛ ئه شیدی79................. یان ڕه لیس مۆنرۆدا....................................و :به ڵ ئه گه *گفتوگۆ له شیدی141 .................... و :ب .ڕه دا....................................... ڵ مۆنرۆ- گه وتن له *چاوپێکه *کوڕان و کچان....................................................و :شادی نیکخا89..................... ی کوڕان و کچان104................................................................. رباره ند دێڕێک ده چه *
ه و گوندنشینی-یه له بۆ نۆبڵ ئەلیس مۆنرۆی کەنەدی ساڵی ١٩٣١لە خێزانێکی گوندنشین ،لە باوکێکی جوتیار و دایکێکی مامۆستا لە دایک بووە. نی مێرمنداڵییەوە دەستی کردووە لە تەمه ه کو پیش بە نووسین ،بەرلەوەی نووسین وه بناسێ .ساڵی ١٩٥١وازی لە زانکۆ هێناو و چووە ناو ژیانی هاوسەرگیرییەوە .ساڵی ١٩٦١شوێنی نیشتەجێبوونی گواستەوە بۆ شاری (ڤیکتۆریا) و تا ئێستا لەو شوێنە دەژی .ئەلیس مۆنرۆ لەگەڵ چوونی بۆ (ڤیکتۆریا) کتێبفرۆشییەکی کردەوە بە ناوی (کتێبی مۆنرۆ)ەوە و بە درێژایی ئەم چەند ساڵەی ژیانی هەر لەوێ کاری کردووە.
لیس مۆنرۆ... ئه
هەموو ئەمانەش ڕەنگیان دایەوە لە چیرۆکەکانیدا. بیی مۆنرۆ هەر ژیانی ئەده 64 لە سەرەتاوە بە ئاسایی و بێدەنگی دەستی پێکردووە و هەر بەو بێدەنگییەش چووەتە 63 پێشەوە .هەرگیز نە ئەوەندە بووەتە جێی قسەوباس و پیاهەڵدان کە لە ڕیزی نووسەرە ناودارەکانی جیهاندا ناوی بێت ،نە ئەوەندەش پشتگوێ خراوە کە بیر بچێتەوە و باسی نەکرێ؛ بۆیە ژیانی ئەو لە ژیانی هەموو نووسەرە گەورەکانی جیهان جیاوازە. شێوازی نووسین: زۆر بە دەگمەن دەتوانین نووسەرێکی گەورە بدۆزینەوە هێندەی مۆنرۆ توانیبێتی دەروونی مرۆڤەکان و ژیانی ڕۆژانەیان لە چوارچێوەی کارێکی ئەدەبیدا داڕێژێت. ئەو دەرکێکی قووڵی هەیە بۆ جیهان و چۆنیەتیی ژیان تێیدا .زۆرینەی کاراکتەری چیرۆکەکانی کچان و ژنانێکن بە کەسایەتیی پێچاوپێچ و ئاڵۆزەوە .مۆنرۆ بە باشی کاراکتەری ناو چیرۆکەکانی دەناسێت و بە وریایی و شارەزاییەوە دیالۆگەکان بەکاردێنی و زمانێکی ڕوون و ڕەوانی هەیە.
چۆن بوو بە نووسەر؟ لە پەنجاکانی سەدەی ڕابردوودا (نووسین) لە ئەمریکا پیشەیەکی پیاوانە بوو و کەس بایەخی بە نووسەرە ژنەکان نەدەدا ،بەاڵم مۆنرۆ هەر لە منداڵییەوە خەونی بەوەوە دەبینی کە ببێت بە (نووسەر) و کتێبی نووسەرە ناودارەکانی دەخوێندەوە و سوودی لێ وەردەگرتن، بەتایبەت ئەو چیرۆکنووسانەی ڕووداو و بەسەرهاتی چیرۆکەکانیان لە چوارچێوەی شارۆچکەکاندا بوو، خەونی بەوەوە دەبینی ڕۆژێک لە ڕۆژان ئەویش بتوانێ چیرۆکی لەو شێوەیە بنووسێ. ئەلیس مۆنرۆ چونکە خۆی ژیانی لە شارۆچکەدا گوزەراندبوو ،ئاشنا بوو بەو فەزا و کەشوهەوایە. کەسانێک کە ئاگاداری ڕابردووی یەکترن و وەکو خێزانێکی گەورە پێکەوە دەژین ،جێگەیەک کە کەسەکانی ناوی بۆ پاراستنی سەنگی خۆیان ناچارن دەنگۆ و وتی وتی دروست بکەن ،قسە بێنن و ببەن و بە جۆرێکی تر خۆیان نمایش بکەن ،هەموو ئەمانە کاریگەرییان هەبوو لەسەر ژیانی تایبەتی مۆنرۆ و ئەویش بەشێک بوو لەو خەڵکە ،بۆیە زۆر بە وردی سەرنجی دەدا بزانێ کەسەکانی دەوروبەری چی دەخۆن و چی دەپۆشن، ورد دەبووەوە لە ڕاست و درۆی ڕەفتارەکانیان و هەوڵی کاریگەربوونیان لە سەر یەکتری و نییەتی دەروونیان،
خاڵی هاوبەش لە نێوان چیخۆف و مۆنرۆدا ئەوەیە کە ڕەوتی گێڕانەوە لە چیرۆکەکانیاندا گرنگیی پلە یەکی نییە؛ هەر ئەمەش وای کردووە مۆنرۆ وەکو چیخۆفی ئەم سەردەمە بناسرێ. چیرۆکەکانی مۆنرۆ ڕەوتێکی ئارامیان هەیە و هیچ شتێکی قورس و گەورە لە چیرۆکەکانیدا ڕوونادات؛ بەاڵم لە ژێر ئەم ڕەوتە ئارامەدا، ه کاتی گێڕانەوە و ڕووداوێک هەیە کە ل چوونەپێشەوەی چیرۆکەکەدا وردەوردە ئاشکرا دەبێت و دواجاریش بە سەرسوورمانەوە خوێنەر جێدێڵێ. بەرهەمەکان: مۆنرۆ خاوەنی چواردە کۆمەڵە چیرۆکە ،کە زۆربەیان ڕێزیان لێ گیراوە و خەاڵتیان پێ بەخشراوە، لەوانە :کۆمەڵە چیرۆکی (ژیانی 64 ئازیز) کە دوابەرهەمیەتی ،خەاڵتی ئەدەبیی (تریلیۆم)ی وەرگرتووە. کۆمەڵە چیرۆکەکانی مۆنرۆ وەرگێڕدراونەتە سەر زۆربەی زمانەکانی جیهان. مۆنڕۆ و نۆبڵ: وەختێک ئاکادیمیای نۆبڵ بڕیاری دا خەاڵتی ئەدەبیی نی ئەمساڵ ببەخشێتە ئەلیس مۆنرۆ ،ئەو لە تەمه هەشتاودوو ساڵیدا بوو .مۆنرۆ سەدودەهەمین براوەی خەاڵتی (نۆبڵ)ی ئەدەبییە و سیانزەهەمین ژنە کە لە ساڵی ()١٩٠١ەوە تا ئێستا ئەو خەاڵتەیان بەدەست هێناوە .پێشتریش نووسەرانی ژنی وەکو (تۆنی مۆریسۆن و دۆریس لێسینگ و هێرتا مۆلەر )......،
نجی می گه رده لیس مۆنرۆ؛ سه ئه
ئەلیس مۆنرۆ کێیە؟ لە ئەڵمانییەوە :ئەردەاڵن عەبدوڵاڵ ئێڤا مێناسە
چیرۆکەکانی ژنەنووسەری وەرگری خەاڵتی نۆبڵی ئەدەبی "ئەلیس مونرۆ" خاوەن فۆرمێکی تایبەتین، هەرئەمەش وای کردووە کە خەڵکی حەز بە بەرهەمەکانی بکەن. هێڵموت کاراسەک ١زۆرجار کتێبەکانی بە باش وەسفکردووە ،هەرچەندە هیچ کاتێکیش کتێبێکی تەوە ،کاتێکیش لە "مارتین ڤاسلەر"٢یان نەخوێندووه پرسی ،ئاخۆ بۆچوونی لە بارەی ئەم ژنە نووسەرە کە وەرگری خەاڵتی نۆبڵە چییە؟ ئەویش وەاڵمی دایەوە :هیچ!. دەکرێت کەسانی وا خەاڵتەکە وەربگرن ،بەاڵم هیچی زیاتری لە بارەوە نەگوت .
من هیچ کاتێک لەو باوەڕەدانیم گەر خوێنەرێک چیرۆکێکی ئەو بخوێنێتەوە ،پاشان شانی هەڵتەکێنێت بڵێت هیچی لە بارەوە نازانم. خوێنەرێکی بەردەوام "لەوانەبێت بڵێم لە ٨٠%ی خوێنەران کاتێک یەکەمجار دەست بە خوێندنەوەی کارە قوورسەکانی مۆنرۆ دەکات ،پاش شەش مانگ و دوای خوێندنەوەی بەشێکی زۆری کارەکانی مۆنرۆ ،هەست بە جۆرە دڵخۆشییەک و ڕێکەوتێکی جوان دەکات، لێ پاشان شارەزای نووسینەکانی دەبێت ،چیرۆکەکانی دەبنە مایەی خۆشحاڵی و ئارامیبەخشی بەو خوێنەرە. هەرچەندە ڤاسلەر بۆچوونی باشی لە بارەی مۆنرۆ نەبوو ،لەگەڵ ئەوەشدا لێرەدا دەمانەوێت بەردەوامی بە قسەکردن لە بارەی ئەم ژنەنووسەرە کەنەدییە بدەین و بە خوێنەرانی بناسێنین .با بەم شێوەیە دەست پێبکەین :لە سەروو هەموو ئەوەی کە لە بارەی ئەدەبی ئەلیس مۆنرۆوە نووسراوە و دەگوترێت ،بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا دەبێت گوێ بۆ بۆچوونە دژەکانی ئەمانیش بگرین. ناوەڕۆکی چیرۆکەکانی باسی "ژن" دەکەن و زۆربەشیان "کەنەدا" دەبێتە مەیدانی سەرەکیی چیرۆکەکانی ،لە هەمان کاتیشدا "هەمان شت نانووسێتەوە" هەروەک ڕەخنەگرێکی بێسەواد و بێئاگا!" گوتی .لێ لەسەر
ئەلیس مۆنرۆ وەکو "گەورەترین و نەناسراوترین ئەدیبی باکووری ئەمریکا" الی ئێمە دێتە ناسین ،لێ ئەوەی لە الی ئێمە ڕوویدا بریتییە لە تێروانینێکی شێتانەی عەقڵیەتی ئۆیرۆسەنتراڵیزمی.٣ بە هەمانشێوە باکووری ئەمەریکاش کاتێک ساڵی ٢٠٠٤ژنەنووسەر ئەلفرید یلینک خەاڵتی نۆبڵی وەرگرت ،الی ئەوانیش بە "گەورەترین نووسەری نەناسراوی زمانی ئەڵمانی" هاتە ژماردن .لەوانەبێت ئەوانیش ڕاستیان کردبێت. بە هەرحاڵ ،ئەلیس مۆنرۆ ناسراوترین ژنەنووسەری ئەمریکییە، ئەنگلۆ چیرۆکەکانی هەمیشە لە گۆڤار و ڕۆژنامە ئەدەبییەکاندا جێگەی ، بایەخ و گرینگیپێدان بووه تەنانەت ڕۆژنامەیەکی وەکو نیۆرکەریش گرینگیی بە چیرۆکەکانی 66 ئەلیس مۆنرۆ داوە .لە هەمان کاتیشدا لە واڵتەکەی خۆیدا "کەنەدا"، هەمیشە بەرزترین و زۆرترین خەاڵتی ئەدەبیی وەرگرتووە ،هەروەها خەاڵتی ئەدەبیی Man Booker International Prize٤ی وەرگرت. لەبەرئەوە نووسین لە بارەی ئەوەوە کارێکی زۆر زەحمەتە ،چونکە لێرە دوو بۆچوونی توندی دژ بە یەک پەیدابووە :یەکەمیان ،بۆ نموونە نووسەرێکی مەزنی وەکو "مارتین ڤاسلەر" تەنها "هیچ" لە بارەیەوە دەزانن و نایناسن ،دووەمیشیان ،کە زۆر باش دەیناسن و بە الیانەوە باشە .لە نێوان ئەم دووانەشدا ،هیچ بەرەیەکی تر نییە.
گرافیکئامێزیان هەیە ،دەتوانم بڵێم شێوەی فیلمئاسایان هەیە ،لە هەمان کاتیشدا بە شێوەیەکی زۆر ئاسانیش نووسراون .لەبەرئەوە بە شێوەیەکی زۆر ئاڵۆز بوونیادنراون .پاشان، نووسینەکانی ئەو ناچنە قاڵبی "ئەدەبی ژنانەوە!" ،گەر وایە ئەوا نابێت کەس هیچ بنووسێت یان بخوێنێتەوە. ئەلیس مۆنڕۆ خاوەنی جیهانێکی کالسیکییە ،بە چەند دێرێکی کورت و ئاسان ،وەسفی دیمەنەکان دەکات" .باوکم خاوەنی کێڵگەیەکی بچووک بوو ،کەسێکی هەژار و 64 جەستەیەکی الوازی هەبوو، لە هەمان کاتیشدا زۆر ئەلکحولی دەخواردەوە .ئەو لەگەڵ گروپێک 67 پیاوی تر ،دەچوون بۆ کارکردن ،هەموویان جلوبەرگەکانیان قوڕاوی دەبوو ،دەموچاوێکی هیالکیان هەبوو ،کاتێک بە ڕێدا دەڕۆیشتن سەریان دادەخست ،وەکو ئەوەی بڵێیت شەرم دەکەن .تەنانەت سەگەکانیشیان هیالک دیاربوون ،هەموو لەبەر ئاوە ساردەکەی ڕووبارەکەدا ،لووتیان سووردەبووەوە". بەم شێوەیە ئێمە هیچ چیرۆکێکی سەرنجڕاکێشی وا لە ژیانیدا نابینین، کە بتوانین قسەی لە بارەوە بکەین، ئەو بۆ خۆی باسی هەموویانی کردووە .خوێنەرێکی خۆشبەختی مۆنڕۆ ماوەیەکی زۆر خۆی خەریک دەکات بە زانینی ئەو گرێ و خاڵە شاراوە و نادیارەکانی کتێبەکانی،
هەمان هۆکار قسە لە بارەی کەنەداوە دەکات ،هەروەک چۆن "پرۆست و چیخۆف" بە بەردەوامی چیرۆکیان لە بارەی کۆمەڵگەی رووسییەوە نووسیوە ،چونکە ئەوان خاک و واڵتەکەی خۆیان و کەسایەتیی گەلەکەی خۆیان ناسیوە و ئەمانەش بوونەتە سەرچاوەی بنەڕەتیی جیهانی ئەدەبی ئەوان. ئەو لە بارەی ژنان "هەروەها پیاوانیش" دەنووسێت، هەروەک چۆن سااڵنێکی زۆرە پیاوان لە بارەی "ژنان"ەوە دەنووسن .ئەو قسە لەسەر مرۆڤی "باش یان خراپ" دەکات ،بەاڵم زۆرکەم قسە لە بارەی جێنێتی مرۆڤەکانەوە دەکات ،هەرچەندە نووسەران لە سەدەکانی پێشوودا زۆر قسەیان لە بارەی جێنتی مرۆڤەکانەوە دەکرد. لە الی ئەلیس مۆنرۆ" ،ژنان" خاوەنی فونکسیۆنێکی ئایدیۆلۆژیی تایبەت بە خۆیان نین ،تاوەکو بتوانن ماهییەتی مرۆڤبوونی خۆیان بدۆزنەوە ،لەگەڵ ئەوەی کە جیهان (لێرەدا مەبەستی پیاوانە) تێڕوانینێکی جیاوازیان لە بارەی ڕەگەزی مێینەوە هەیە ،بەاڵم لە واقعدا بە شێوەیەکی ترە. بەڵێ ،چیرۆکەکانی ئەلیس مۆنرۆ شێوەیەکی توندی
لیس مۆنرۆ ئه
دەستپێک و چوونە ناو چیرۆکەکانیدا ،گرژی و ناڕوونی هەیە ،هەروەها وەستان و بازدانی زۆر تێدایە .ئەمەش وای کردووە ،کە چیرۆکەکانی خاوەنی شێوازێکی موزیکئامێزی و لەززەتبەخشبن ،کە ئەمەش وا دەکات سەرنج و بایەخی خوێنەر بۆ الی خۆی ڕابکێشێت. بەڵێ ،بەمشێوەیە ئەلیس مۆنڕۆ ،ڕۆمانێکی زۆر کەمی نووسیوە ،ئەو بڕیاری تەواوەتی خۆی بۆ چیرۆکنووسین داناوە ،ئێستا هەموو وا قسە لە بارەی چیرۆکەوە دەکەن ،کە هەموو کەس حەزی لە چیرۆک بێت ،زۆر کەسیش وای لێکدەداتەوە چیرۆک "ڕۆمانی بچکۆالنە" بێت .دیارە زۆرجار ئاماژە بۆ ئەوە دەکرێت ،کە لە ڕووی بونیادنانەوە ،ڕۆمان لە چیرۆک ئاڵۆزتر و قوورسترە (بەاڵم لێرەدا مەبەست لە هەموو چیرۆکێک نییە) ،چونکە زۆرجار نووسەر هەموو قژی دەڕووتێتەوە و هەتاوەکو بەرهەمێک دەنووسێت .لێ ئەوەی ڕاستی بێت ،مۆنڕۆ توانیویەتی فۆرمێكی تایبەت بە خۆی دابنێت ،کۆی گشتیی الپەڕەکانی کورتە ڕۆمان و چیرۆکە درێژەکانی ،لە نێوان ٤٠تا ٦٠الپەرەدان.
لە هەمان کاتیشدا ماوەیەکی زۆر لە ناخیدا دەمێننەوە. دیارە ئەوە کارێکی زۆر زەحمەتە ،کە تۆ بتوانیت لێرەدا باسی یەکێک لە چیرۆکەکانی بکەیت و بڵێیت چیرۆکەکە دەڵێت چی .بەڵێ، بۆ نموونە یەکێک لە چیرۆکەکانی باسی کچێک دەکات ،کە گەورە دەبێت ،دەچێتە الی دکتۆرە تایبەتییەکەی باوکی ،سەیر دەکات بە بەردەوامی کۆمەڵێک ژن الی ئەم دکتۆرەن ،پاشان بۆی دەردەکەوێت کە ئەم دکتۆرە بە شێوەی نەشتەرگەریی نایاسایی "منداڵ لەباربردن" بۆ ئەو ژنانە دەکات .لێ گەر جارێکی تر ئەم چیرۆکە بخوێنیتەوە ،وا هەست دەکەیت ،کە ئەم چیرۆکە باسی لە پەیوەندیی سێکسیی کچێک و باوکی دەکات ،یان ئەم چیرۆکە درامایەکە، 68 باس لە ژیانی شەخسیی کچێک دەکات، کە دەیەوێت منداڵەکەی بداتە خەڵکی تر و بۆی بەخێوبکەن و لە کۆڵ خۆی باتەوە .هەموو ئەمانە وای کردووە کە چیرۆکەکانی ئەم ژنە شتێکی سەیربن ،لە چیرۆکەکانیدا جۆرە ئێنەرجی "وزەیەکی" هەمەالیەنانە بوونی هەیە ،کە ئەمەش وای کردووە بەرەو مانای جیاوازیان بەرێت. ئێمە لێرەدا ڕووبەرووی دوو شتی دژ بە یەک دەبینەوە : هەرچەندە ئەو خوێنەرێکی جیددی و بە شێوەیەکی بەردەوامی دەخوێنێتەوە ،بەاڵم لە کاتی لێکۆڵینەوە لە تێکستەکانیدا بۆمان دەردەکەوێت ،کە مۆنڕۆ زیاتر بە شێوەیەکی ئاسان دەنووسێت تا قوورس ،هەروەها لە
Housewife finds
کچەکەی مۆنرۆ "شایال" لە بارەی دایکیەوە دەڵێت( :ئەو توانیی ژیانی خێزانداری و نووسین پێکەوە گرێبدات). لە کاتێکدا نەوەی ئێمە لەوکاتەدا فێری ئەم دروشمە بووبووین (ژن دەبێت بچێتە دەرەوەی ماڵەوە ).لێ ژیانی مۆنرۆ ،پێچەوانەی ئەم دروشمەیە .دیارە ئەم حاڵەتە پیاوانیش دەگرێتەوە ،چونکە ئەوان زۆرجار (خۆیان لە چێشتلێنان و ماڵپاککردنەوە بەدووردەگرن ).لێرەدا گرینگە 64 جەخت لەوە بکرێتەوە کە چ جۆرە فۆرمێکی کەسایەتی بۆ خۆت هەڵدەبژێریت ،لە هەمان 69 کاتیشدا ڕێزی دەوروپشت بەدەست دەهێنێت و خەڵکی تەداخول لە ژیانت ناکەن .ئەلیس مۆنرۆ لەم بارەیەوە دەڵێت: منداڵەکان بۆ من نەبوونە کێشە ،بەاڵم کێشەی سەرەکیی من دراوسێکانم بوون ،کە بە بەردەوامی تەداخولیان لە ژیانی تایبەتی ئێمەدا دەکرد ،هەربۆیە بڕیاری ماڵگواستنەوەمان دا. بەم شێوەیە ئەو کچە گوندییە کە لە کەناری ڕووبارەکەدا دەژیا و ژیانێکی ناخۆشی هەبوو ،توانیی بەرەو ژیانێکی نوێی تر هەنگاو بنێت ،ببێتە خوێندکارێکی زانکۆ ،کە زۆرجاریش برسی و هەژار بوو ،بەاڵم لە زانکۆدا توانیی خۆی بدۆزێتەوە و تێکەڵی جیهانی نووسن بێت (لە هەمان کاتدا داهاتی خێزانەکەشی باشبێت) ئەو ژنێکی ماڵەوە بوو ،کە خاوەنی دیسپلنێکی تۆکمە و بەهێز بوو ،ئەو توانیی لەناو ژووری جلشتندا ،لەناو قەرەباڵخیی میوان و دراوسێدا بەردەوامی بە هونەرەکەی
time to write short stories
بەتایبەتی لە چیرۆکی
یەکێک لە خاڵە گرینگ و پڕ بایەخەکانی بیۆگرافیی ئەلیس مۆنرۆی ٨٢ساڵ ،وەرگرتنی خەاڵتی نۆبڵە ،کە گەورەترین قۆناغی ژیانە ناخۆشەکەی دەبێت ،هەروەک خۆی لە چاوپێکەوتنێکدا گوتی ،ئەو لە ڕەوشێکی ژیانی هێندە خراپدا گەورەبووە ،ڕێک وەکو "ناوەڕاستی سەدەی نۆزدە" ژیانی بەسەر بردووە .ژیانی ئەو هێندە و هەژارانە بووە ،لە هەمان کاتیشدا هەڵسووکەوتی لەگەڵ باوک و جوتیارانی کێڵگەکەیان زۆر برێمەتیف و موحافیزکارانە بووە ،بەاڵم پاشان کۆمەڵگەی کەنەدی بە شێوەیەکی ئێجگار سەیر و خێرا گۆڕانکاریی گەورە بە خۆیەوە دەبینێت ،دەتوانین بڵێین لە هەموو الیەکەوە ئەم گۆڕانکارییە خۆی بەرجەستە دەکات لە ڕووی (سێکسوالییەوە ،شۆڕشی سێکسوالی دروستدەبێت، سەربەخۆیی بوونی ژنان ).ئەلیس مۆنرۆ لەگەڵ هەموو ئەم گۆڕانکاریانەدا ژیاوە ،هەربۆیە زۆر بە چڕی لەسەر ئەدەبەکەی ڕەنگیداوەتەوە و ئەدەبەکەشی دەوڵەمەند کردووە .دایکی نەخۆشی پارکینسۆنی بوو ،باوکی کابرایەکی فاشیلبووە لە ژیانیدا ،خوشك و براکانی لە خۆی بچووکتر بوون ،تاقە شت بۆ ئەوەی خۆی لە ماڵەوە ڕزگاربکات و ژیانی باشبکات ،خوێندنێکی زۆر باشبوو .پاش ئەوەی باشترین نمرەی ناوچەکەیان هێنا، توانیی زەمالەیەکی خوێندنی لە زانکۆی دەستبکەوێت. لە زانکۆ حەزی بە خوێندکاری هاوڕێی "Jim Munro جیم مۆنرۆ" کرد. لە تەمەنی بیست ساڵیدا شووی کرد ،لە تەمەنی بیستوپێنچ ساڵیدا بوو بە دایکی دوو کچ .خاڵێکی گرینگی ژیانی ئەم ژنە ،کە زۆرکەس باسی لێوە دەکات ئەوەیە ،کە تا ماوەیەکی زۆر ئامێری تایپەکەی لە ژووری جلشتنەکەی ماڵەوەیاندا بووە ،تایپەکەی لە پەنا مەکینەی جلشۆر و ئوتوو و جلگیرە و تەنافدا بووە. لە کۆمەڵە چیرۆکی Vancouver Sunکە لە ساڵی ١٩٦١دا نووسیویەتی ،ژیانی خۆی ڕەنگیداوەتەوە،
ڕۆژنامەی دی تسایتی ئەڵمانی Hellmuth Karasek.١هێڵموت کاراسەک ،یەکێكە لە ڕەخنەگرە ئەدەبییە ناسراوەکانی ئەڵمانیا ،هاوڕێی نزیکی ڕەخنەگری نێوداری ئەڵمانی "مارسێل ڕایش ڕانسکی" بوو ،پێکەوە هەفتانە بەرنامەیەکی ئەدەبییان لە کەناڵی دووی ئەڵمانی هەبوو .کاراسەک پڕۆفیسۆر و مامۆستای زانکۆیە لە زانستی شانۆدا .ئەمڕۆ لە پاش مردنی ڕانسکی بە ئوستادی ڕەخنەی ئەڵمانی دێتە ژماردن .و.ک Martin Walser.٢مارتین ڤاسلەر ،یەکێکە لە نووسەر و ڕۆماننووسە ناودارەکانی ئەڵمانیا .و.ک ورووپی /٣مەبەست لە ئویرۆسەنتڕاڵیزم ئەوەیە ،خەڵکانێکی زۆری ئه ورووپاییە .ئەمەش پێیان وایە سەرچاوەی فکر و ئەدەبی جیهانی ئه تا ڕاددەیەکی زۆر تێروانینێكی ڕاسیزمانەیە ،جێگەی ئاماژەیە هەندێک ورووپی دژی ئەم بۆچوونە کاریان کردووە، نووسەر و بیرمەندی ئه بەتایبەت بیرمەندی ناسراوی ئیتاڵی گرامشی .و.ک .٤خەاڵتی مان بوکەری نێودەوڵەتی Man Booker International ،Prizeلە ساڵی ١٩٦٩وە هەیە ،تایبەتە بەو نووسەرانەی لە بەریتانیا و ئێرلەندا و دەوڵەتانی کۆمۆنوێڵ "ئەوانەی بە زمانی ئینگلزی دەنووسن" .ئەم خەاڵتە بە بەرزترین خەاڵتی ئەدەبیی بەریتانی دادەنرێت ،بۆ ئەو چیرۆک و ڕۆمانانەی بە زمانی ئینگلزی دەنووسرێن. بڕی خەاڵتەکەش ٥٠هەزار پاوەندە .و.ک
سەرچاوە: پەراوێز:
خۆی بدات و پێشبکەوێت و ببێتە یەکێک لە باشترین و بەناوبانگترین ژنەنووسەری جیهان .ئەو لە ڕووی هونەرییەوە تەواو تایبەتمەندە ،لە ڕووی دەروونییەوە زۆر باشە ،لە ڕووی ژیانیشەوە ،زۆر مرۆڤدۆست و ژیاندۆستە ،لە هەمان کاتیشدا خوێنەرێکی تەواو جیددییە. بە دڵنیاییەوە بەخشینی خەاڵتی نۆبڵی ئەدەبی بۆ ساڵی ٢٠١٣بە ئەلیس مۆنرۆ، هەواڵێکە کە هەموو نووسەرانی لە تەواوی جیهاندا دڵشاد و خۆشحاڵ کرد ،بە پێچەوانەی ساڵی پارەوە ،کە وەرگری خەاڵتەکە زۆرکەسی تووشی ڕاچڵەکاند کرد .
70
ئەو نووسەرەی لە هیچەوە هەموو شت دەخولقێنێ شادی نیکخا ئامانجی من نووسینە و نووسین تەنیا ئەو کاتە ڕوو لە من دەکات کە قسەیەکم هەبێ بۆ وتن...
لیس مۆنرۆ... ئه
بیی ٢٠١٣و هیوایەک بۆ ده نۆبلی ئه کورتەچیرۆک لیس مۆنرۆ نووسەری ٨٢سااڵنی کەنەدایی، ئه یەکێکە لە گەورەترین کورتەچیرۆکنووسانی ئینگلیزی زمانە کە بە چیخۆفی سەردەمیش ناودێر دەکرێت .ئەو بە کورتەچیرۆکە سەرنجڕاکێشەکانیەوە کە وێنایەکی وردبینانە لە ژیانی ڕۆژانەی کاراکتەرەکانی دەخاتەڕوو، ناودارە .سااڵنە نزیکەی ٢٥تا ٣٠هەزار بەرگ لە کتێبەکانی دەفرۆشرێت کە ئەمە ئامارێکی بەرچاوە بۆ نووسەرێکی کورتەچیرۆک.
لیس مۆنرۆ ئه
لە کولتوورێکی ئەدەبیدا کە بە زۆری خەاڵتە ئەدەبییەکان دەبنە نسیبی نووسەرانی ڕۆمان، مۆنرۆ پێداگرانە کاری نووسەریی خۆی بە تەوە و تا کورتەچیرۆک بەرتەسک کردووه ئێستا ١٤کۆمەڵەچیرۆک و تاکە کتێبێکی تەوە. ڕۆمانی باڵو کردووه و دەڵێ« :ڕۆمانیش خۆی لە ڕاستیدا ئه جۆرە کورتەچیروکێکە کە درێژدەبێتەوە .من لە چیرۆکەکانمدا هیچکام لە ڕێسا باوەکانی ڕۆمان ڕەچاو ناکەم و هەوڵدەدەم بە هەمان شێوازی حەکایەتگێڕانەوەی دایەگەورەکان بابەتی سەرەکیی چیرۆکەکەم و هەستی ناخی خۆم بگوازمەوە بۆ خوێنەر .من خۆیشم سااڵنێکی زۆر وامدەزانی نووسینی کورتەچیرۆک تەنیا پرۆڤەیەکە بۆ نووسین. ئەوکاتانە وامدەزانی نووسینی کورتەچیرۆک زۆر ئاسانترە لە ڕۆمان ،تا ئەوکاتەی کە خۆم ڕۆمانێکم نووسی و دوای ئەوە زانیم نووسینی کورتەچیرۆک دژوارترە و من دەرەقەتی هەردوو شێوازەکە دێم ،بەاڵم بەپێی ئەو بابەتانەی هەڵیاندەبژێرم، پێم وایە ئەتوانم قسەکانم لە چیروکێکی کورتیشدا کورتبکەمەوە .هەرچەند چیرۆکەکانی من زۆر کورتیش نین و نازانم ئایا دەکرێ ناوی چیرۆکی درێژ یان ڕۆمانی کورتیان بۆ دیاری بکرێت یان نا .من هەرگیز یان النیکەم زۆربەیکات -ناتوانم پێشبینی بکەم کە چیرۆکەکەم چەندە کورت یان درێژ دەبێت ،بەاڵم 72 گوێنادەمێ و چیرۆکەکەم
لیژنەی نۆبڵی بۆ نووسینەکانی خۆی ڕاکێشا، بە چەشنێک کە پیتر ئەنگلۆند سکرتێری هەمیشەیی ئەکادیمیای نۆبێلی سوید ،پاش لیس مۆنرۆ وەک براوەی ڕاگەیاندنی ناوی ئه خەاڵتی نۆبڵی ئەدەبیات ،ئەوی بە "مامۆستای کورتەچیرۆکی سەردەم" ناوبرد. ژیان لە چیرۆکەکانی مۆنرۆدا وەکو خۆی لەگەڕدایە دەیەی ٥٠لە ئەمریکادا سااڵنێک بوو کە نووسەربوون ،زیاتر بە کارێکی پیاوانە دەهاتە ئەژمار و لە ئەمریکا و کەنەدا ،تەنیا 64 چەند نووسەری ژن وەکو ئیمیلی دیکنسۆن هەبوون کە کارەکانی ئەوانیش چوارچێوەی 73 تایبەتی خۆیان هەبوو .ڕۆمانی تازە خوێنەری نەبوو و لە کەنەدا بیرۆکەی نووسەری وەک کار ،زۆر سەیر بوو و بەتایبەت کاتێک قەراربوو ژنێک شتێک بنووسێ ،ئەم بابەتە زیاتر خۆی دەردەخست .سەرەڕای ئەمە لیس لە منداڵییەوە بەرهەمەکانی ئه مونتگومێریی دەخوێندەوە کە "ئیمیلی کچێک لە نیۆمۆنەوە" لە بەرچاوترین بەرهەمەکانی بوو .مونرۆ خۆی دەڵێ «کاتێک منداڵ بووم حەزم دەکرد وەک ئەم کتێبە بنووسم و هەر لەو کاتانەوە بیرۆکەی نووسینم لە مێشکدا دەپەروەراند ».ئەڵێ «زۆر حەزم دەکرد ئەو بیرەوەریانەی کەسانی دەوروبەر بۆیان دەگێڕامەوە بهێنمە
چەندە کەش و دەرفەتی بوێ ،من دەیدەمێ .تەنانەت الم گرینگ نییە ئەوەی کە دەینووسم بەو پێناسە دیاریکراوانەی چیرۆک ،چیرۆکە یان نا؟» ئەو وێڕای ئەوەی تا ئێستا خەاڵتگەلێکی جۆربەجۆری وەک خەاڵتی پەن ماالد ،خەاڵتی بازنگەی ڕەخنەگرانی کتێبی نیشتمانی ،خەاڵتی ئۆھینری و خەاڵتی بۆکری وەرگرتووە ،بڕوای وایە کە کورتەچیرۆک لەچاو ڕۆمان ستەمی لێکراوە و وەک جۆرە ئەدەبێکی نزم سەیری لیس مۆنرۆ کراوە .بە ڕای ھۆگرانی بەرهەمەکانیشی ،ئه تا ئێستا وەک پێویست ڕێزی نەگیراوە و دەبوو زووتر لەالیەن لیژنەی خەاڵتی نۆبڵەوە ئاوڕی لێ بدرایەتەوە. ئێستا کە ئەکادیمیای نۆبل نووسەرێکی کورتەچیرۆکی خەاڵتکردووە ،ھیوای ئەوە بووژاوەتەوە کە کورتەچیرۆک وەک جۆرێک لە ئەدەبی چیرۆکنووسین ،لە جیهاندا ئاوڕێکی جیدیتری لێ بدرێتەوە. وەکو بابەت و ناوەرۆکیش کۆمیتەی نۆبلی ئەدەبیات، لەمێژە کە زیاتر سەرنجی داوەتە ئەزموونە ڕادیکاڵەکان و ئەزموونی شەڕ و بارودۆخی قەیراناوی .بۆ وێنە زیاتر بۆ بەخشینی خەاڵتەکانی، بابەتی پەنابەری یا بارودۆخی کەمینە نەتەوەیی و ئایینی و فەرهەنگییەکانی لەبەرچاو گرتووە. هەربۆیە بەخشینی خەاڵتی نۆبڵی ٢٠١٣بە نووسەرێکی وەک مۆنرۆ کە وەک ستایلی تایبەتی خۆی، تەنیا لەسەر بابەتە سادە و ئاساییەکانی ژیان دەنووسێ، جێی سەرسووڕمانە .بە هەرحاڵ گرینگ ئەوەیە کە ئەو وێڕای ھێنانەئارای بابەتە ئاساییەکانی ژیانی ڕۆژانە لە بەرهەمەکانیدا، ئەم خەاڵتەی بردەوە و ڕای
دەقی مۆنرۆ ،جەختکردن لەسەر لۆکەیشن (شوێنی ڕوودانی چیرۆک) و کاراکتەرە ئاڵۆزە ژنەکانیەتی. بەرهەمەکانی لەگەڵ بەرهەمی نووسەرە گەورەکان بەراورد دەکرێت و دەوترێت لە بەرهەمەکانی ئەویشدا وەک بەرهەمەکانی چیخۆف ،ھێڵی گێڕانەوەی چیرۆک لە پلەی دووهەمی گرینگیدایە و چیرۆکەکانی ڕەوتێکی ھێمنیان هەیە و تا ڕاددەیەک ئەکرێ بوترێ ھیچ ڕووداوێکی تایبەت لە چیرۆکەکانیدا ناقەومێ و زیاتر جووڵەیەک دەبێتە ھۆی وەرچەرخان و گۆڕانی کەسایەتییەکان یان ئەگەر ڕووداوێکیش لەئارادایە لەژێر ئەو توێژە ھێمنەدایە کە مۆنرۆ لە درێژەی چیرۆکەکەدا بە وردی و بەرەبەرە پەردەی لەسەر الدەدات و لە کۆتاییدا دەبێتە ھۆی سەرسووڕمانی خوێنەر. زۆربەی چیرۆکەکانی چ وەک فۆرم و چ وەک کەشوهەوا لە یەکتر دەچن و بەم ستایلە دنیایەکی خوڵقاندووە کە هەم ئەدەبییە و هەم لە باری زمانییەوە ناسک و ھێمنە. گەرچی ئەو لە ئافراندنی فۆرم و ستایلی نوێدا دەستپێشخەر نییە ،بەاڵم چیرۆکەکانی هاوکات کە سادەن ،ئاڵۆزیی پێویستیشیان تێدایە .ئەم تایبەتمەندییە بە مەرجی خوێندنەوەی لەسەرخۆ و نەک بە پەلە ،بەرچاو دەکەوێت .ھۆکارەکەشی دەگەڕێتەوە بۆ ستایلی چڕنووسینی ئەو ،کە لەگەڵ خوێندنەوەی گورج و بەپەلەدا یەک ناگرێتەوە. بەرهەمەکانی لەبەر پێکهاتەی ئاڵۆزیان ناویان دەرکردووە .لە دەقێکی ئاڵۆز و پێکهاتەیەکی چەند توێژدا ،کەسایەتیی ساکار دەخوڵقێنێ و بە دیالۆگی بەجێ و گونجاو ،بە شێوەیەکی شاراوە و قووڵ پێوەندیی کەسایەتییەکان لەگەڵ کەسانی دەوروبەریاندا لە هەلومەرجە جیاوازەکاندا بە وردی شی دەکاتەوە. چیرۆکە ئاساییەکانیشی لەوانەیە لە خاڵێکدا دەست پێبکەن کە زۆربەی نووسەران وەک کۆتایی چیرۆک لێی دەڕوانن .پاشان باز دەدات بۆ گێڕانەوەی دە ساڵ دواتر و دیسان دەگەڕێتەوە بۆ خاڵی دەستپێک.
سەر الپەڕە ،بەاڵم زیاتر پێم خۆشبوو بە شێوازی پێکهێنانی کاراکتەر ئەو بیرەوەریانە بە شێوەی چیرۆکێکی گشتیتر بنووسمەوە و ه ڕووم کردە نووسینی بەم چەشنە بەرەبەر بیرەوەریی هاوڕێیان و دراوسێکان». لیس مۆنرۆ لەمێژە نوێنەری کورتەچیرۆک ئه نووسینە لە جیهاندا .هەموو پێکهاتەکانی گێڕانەوە و ئەو قووڵییەی لە کاراکتەرسازیدا لە چوارچێوەی ڕۆماندا چاوەڕێ دەکرێت ،لە کورتەچیرۆکەکانی ئەودا تەنیا لە ٣٠تا ٤٠ الپەڕەدا دەبینینەوە. ڕەخنەگران و نووسەرانی هاوچەرخی ئەو لە زۆر بارەوە ستایشی دەکەن :پاراویی دەق و ساکاری و واقیعگەرایی چیرۆکەکانی، بەھێزبوونی زمان ،گێڕانەوەی وردەکاری بە باشترین شێوە ،سورپرایز و لۆژیکی گێڕانەوەی چیرۆک ،گۆڕینی کەش بە شێوەیەکی دڵخواز و بێ کەموکورتی و هەروەها پێوەندییەکی دۆستانە لەگەڵ الیەنە جۆربەجۆرەکانی ڕەفتاری مرۆڤدا. "جاناتان فرنزن" نووسەری بەناوبانگی ئەمریکی لە وتارێکدا لە ڕۆژنامەی نیۆیۆرک لیس مۆنرۆ تایمزدا دەنووسێ« :ئه شایستەی ئەوەیە وەک باشترین چیرۆکنووسی ئەمریکای باکوور ناوی ببرێت». "مارگارێت هەروەها نووسەری ئۆتۆوێد" لیس ناوداری کەنەدایی ،ئه مۆنرۆ وەک "یەکێک لە پیرۆزایەتییەکانی ئەدەبیاتی جیهان" ناو دەبات. 74 دوو تایبەتمەندیی سەرەکیی
بەم حاڵەوە لە چیرۆکەکانیدا تەنانەت لە هەر الپەڕەیەکیدا ئەکرێ چیرۆکی کۆی ژیانێکی تێدابێت. ئەو مرۆڤ و کەسایەتییانەی لە چیرۆکە چەند الپەڕەییەکانی ئەودان ،زیاتر وەک کاتی و بە تێپەڕ دێنە بەر باس و وەک ئەوەیە کە هەموویان لە سەفەرێکدان و هەمیشە خەریکن لە قۆناغێکەوە تێئەپەڕن بۆ قۆناغێکی تر ،واتە لە دەرگانەی گۆڕانکاری و وەرچەرخانێکی گەورەدان و شتێک لە کۆنییەوە بەرەو تازە و نوێبوونەوە دەچێت .ئەو سەبارەت بە کێشە و گرفتی 64 کەسانێک دەنووسێ لەناکاو هەست دەکەن بچووکتر یان گەورەتر لەوەن کە خۆیان چاوەڕێیان 75 کردووە .کاتێک کاراکتەرە سەرەکییەکانی چیرۆکەکان ئاوڕ لە ڕابردوو دەدەنەوە هەموو دەور و سیما جیاوازەکانی خۆیان دەبیننەوە. بەم حاڵەوە هەموو کەسایەتییەکان بەکەیفن و ژیان بەو جۆرە بەسەردەبەن کە خۆی لەگەڕدایە. بیرەوەری و گێڕانەوەی بیرەوەرییەکانیش لە چیرۆکەکانی مۆنرۆدا دەورێکی گرینگیان هەیە .کاراکتەرەکانی بە باشی دەناسێ و بە وردی لەسەر ژیانیان تێدەفکرێ و لەگەڵیان دەژی و دیالۆگەکان بە شارەزایی بەکار دەبات و لە گێڕانەوەی نهێنی و بیرەوەرییەکاندا سەبارەت بە سۆز و نەفرەت و مەیلە دەروونی و جنسییەکان ڕاستگۆ و بوێرە. خۆی دەڵێ «من هەوڵدەدەم کەسایەتییەکانم بە قووڵی بناسم .بۆ وێنە ئەوەی کە حەزیان لە کام جلوبەرگە، لە قوتابخانە حەزیان لە کام وانەیە ،چی ئەکەن و پێیان خۆشە چی بکەن .ئەگەر نووسەرێک ئەمانە بزانێ ئەتوانێ ڕووداوەکانی پێش و پاشی ژیانی کاراکتەری
چیرۆکەکەی لەوانەیە بە ڕستەیەکی ساکارەوە لە بەردەم فرۆشگەیەک یان وێستگەیەکی شەمەندەفەردا دەست پێبکات ،بۆ وێنە چیرۆکی "دۆڵی ئۆتاوا"ی بەم ڕستەیە دەست پێدەکات« :بیر لە دایکم دەکەمەوە لە فرۆشگەیەکدا »...ئەو بەم ساناییە چیرۆکێک دەست پێدەکات ،ڕستەیەک کە هەم جێی متمانەیە هەم ڕاستییە ،هەم نزیکە لە ژیانی ڕۆژانەی خەڵکەوە، بەاڵم لە کۆتاییدا ئەکرێ هەر لەم نووسینە ساکارانەدا کۆمەڵێک ڕستەی فەلسەفی و ئەخالقی وەربگیردرێت. ئەو ھێندە ڕاستەخۆ و بە جۆرێک دەنووسێ خوێنەر وەها بۆ الی خۆی ڕادەکێشێ کە وابزانێ نووسین بەم شێوازە دژوار نییە .لە جیهانی ئەدەبیی ئەودا خەڵکانێکی زۆر دەژین ،خەڵکی ئاسایی وەها وێنا دەکات کە هەستێکی زۆر بەھێز لە خوێنەردا بەدی دێنێت .خوێنەر بە شێوەیەکی قووڵ لەگەڵ کەسایەتییەکانی ناو چیرۆکەکاندا هەست بە هاوسۆزی و هاودڵی دەکات .هەر ئەم تایبەتمەندییە وا دەکات دەرفەتی جیابوونەوەی خوێنەر لە چیرۆکەکانی مۆنرۆ نامومکین دەبێت و تەنانەت خوێنەر بەردەوام خۆی لە کاراکتەرەکانی مۆنرۆدا دەبینێتەوە و پێی وایە نووسەر سەبارەت بەو ،لەگەڵ کەسێکدا قسە دەکات و خەریکە بەسەرهاتی ئەو دەگێڕێتەوە. وەک ئەوەیە لە چیرۆکەکانی مۆنرۆدا ،شتێکی کەوی و دەستەمۆ و شیاوی متمانە هەیە کە وەفاداریی خوێنەر ڕادەکێشێ .ئەو توانای ئەوەی هەیە کە ئەو بۆچوون و ڕوانگەیەی خۆی لە کاتی شتنی تەوە، کاسەوکەوچکەکانیدا خەریک بووە بیری لێکردووه بگوازێتەوە بۆ خوێنەر .شتێک کە لەوپەڕی ساکاریدا هێندە سەرنجڕاکێش دەبێت بۆ خوێنەر کە تا کۆتایی الی نووسەر دەمێنێتەوە تا بە خەیاڵی خۆی درێژە بە چیرۆک و بیرۆکەی نووسەر بدات .بەگشتی ستایلی نووسینی مۆنرۆ لە ژیانی ڕۆژانەی خەڵکەوە نزیکە، بەاڵم لە هەمان حاڵدا پارا و پااڵوتە و کورت و چڕە.
یان هەوڵدان بۆ سەربەخۆبوون لە دایک و سوننەتە باوەکان داڵغەی سەرەکیی کچانی ناو چیرۆکەکانیەتی. بۆ نموونە لە چیرۆکی "کوڕان و کچان"دا ،دایک و کچ لە بەربەرەکانێیەکی بەردەوامدان .دایک ئەیەوێ کچەکەشی ی وەک خۆی پەروەردە بکات و درێژەدەری ڕێگه سوننەتی و ملکەچانەی خۆی بێت و کچ سەرکەشە ی باوی دایک و داپیرەی البدات و و ئەیەوێ لە ڕێگه ی ژیانێکی تازە و جیاواز بگرێتەبەر. ڕێگه لیس مۆنرۆ گەرچی لە بەرهەمەکانیدا سەرنجی زۆر ئه دەداتە کێشە و داڵغەی کچانی مێرمنداڵ و گەنج و بەتایبەت لە چیرۆکەکانی سەرەتایدا بە ناوەرۆکگەلێکی وەک قۆناغی باڵغبوون و چۆنیەتیی پێوەندیی کچان لەگەڵ باوک و دایک و ئەندامانی خێزانەوە خەریک
چیرۆکەکەی خۆی بزانێ و تەنانەت ئەتوانێ هەموو ژیانی کاراکتەرێک لە الپەڕەیەکدا بگێڕێتەوە .من وەکو کاتی و لە چرکەدا سەیری کەسایەتییەکانم ناکەم ،بەڵکو ئەوان وەک مرۆڤی ڕاستی دەبینم کە زیندوون و تەمەنێک ژیاون و قەرارە تەمەنێک بژین». بە ئەستەم دەکرێ لە نێوان نووسەرانی ھاوچەرخەدا کەسێک هەبێت کە وەک ئەو بە ئاشکرا و ڕوونی سەبارەت بە باری دەروونی و سایکۆلۆژیی مرۆڤ لە هەلومەرجی جیاوازی ژیانی ڕۆژانەدا لە چوارچێوەی بەرهەمێکی ئەدەبی (چیرۆک یان ڕۆمان)دا شتێکی خوڵقاندبێ یان نووسیبێتی .ئەو تێگەیشتن و دەرکێکی قووڵی هەیە لە جیهان و چۆنیەتیی ژیان لەم جیهانەدا ،هەر بۆیە لەو دەگمەن نووسەرانەیە کە لە ھیچەوە هەموو شت بەرهەمدێنێ. جیهانی ژنانەی نووسەر لیس مۆنرۆ بابەتی چیرۆکەکانی وەک وترا ئه لە ژیانی ئاسایی و ڕۆژانەی خەڵکەوە هەڵدەبژێرێ ،بەاڵم ڕوانینێکی تایبەتی بۆ پرسی ئافرەت و وردەکارییەکانی ژیانی ژنان هەیە ،هەروەها پرسی ئازادی و یەکسانیی مافی ژنان و پێوەندیی دایکان لەگەڵ کچەکانیاندا لە بابەتە هەرە گرینگەکانی لیس ناو چیرۆکەکانی ئه و بڕوای وایە مۆنرۆن .ئه پێوەندیی نێوان دایکان و کچان تەژییە لە نەفرەت و 76 سۆز .پێڕەویکردن لە دایک
لەگەڵ ئەو پیاوەی دڵداریدا بژی ،بەاڵم دواتر بۆی دەردەکەوێ ئەمە ئەو پیاوە دڵخوازەی ئەو نییە ،بەوەشەوە پەشیمان نییە کە بنەماڵەکەی خۆی بەجێهێشتووە ،چونکە ئەوە بڕیار و هەڵبژاردنی خۆی بووە. یان لە چیرۆکێکی تریدا بە ناوی "پرد" ژنێکی چل سااڵن تووشی نەخۆشییەکی بێعیالج دەبێ و لە کاتێکدا لەوپەڕی ترس و بێهیواییدا لە الی پزیشک دەگەڕێتەوە ،بە ڕێکەوت لەگەڵ پیاوێک ئاشنا دەبێت و کاتێک پێکەوە پیاسە دەکەن؛ یەکتر ماچ دەکەن ،ئەو ژنە لەو 64 ماچەدا ئارامی و تەسکینێکی وا دەدۆزێتەوە کە هەموو ترسی لە مردن دەڕەوێنێتەوە. 77 لیس مۆنرۆ ڕوانینێکی لە ڕاستیدا ئه تایبەتی هەیە بۆ پرسی سێکس و بڕوای
دەبێ ،بەاڵم لەگەڵ تێپەڕینی تەمەنیدا و لە کتێبەکانی ئەم دواییەیدا ،سەرنجێکی زیاتر دەداتە پرسی ژنانی تەمەن مامناوەند و پیر و ژنانی تەنیا .تەنانەت لە هەندێ بەرهەمیدا باس لە تاقمێکی تازە لە پیرەژنان دێنێتە ئاراوە کە لەژێر هەندێ یاسای تایبەتدا تەمەن بەسەر دەبەن و پیر دەبن و لە کۆتاییدا لە دواین قۆناغی ژیاندا دەبینن کە دەکرا و دەیانتوانی جۆرێکی تر ژیابان. لە دنیای چیرۆکەکانیدا ژمارەیەکی زۆر ژن و پیاوانێکی کەم نیشتەجێ دەبن .بە شێوەیەکی گشتی مۆنرۆ بەسەرهاتی ژنانێک دەگێڕێتەوە کە خەڵکی گوندەکانی کەنەدان ،ژنانێک کە خوێندەوارن و ئێستا ه لە ی وه کۆچیان کردووە بۆ شارە گەورەکان .ئەم نه ژنان هاندەرێکی بەھێزن لە ستایلی نووسینی ئەودا. ئەزموونی کۆچکردن لە گوندەوە بۆ شار هەمان قۆناغی گۆڕان و وەرچەرخانە کە ئاماژەمان پێدا .ئەزموونێک کە ژیانێکی نوێ بۆ کەسایەتیی چیرۆکەکە بەدیدێنێت و ستایلێکی نوێش بۆ نووسینی نووسەر. لە نووسینەکانیدا هەوڵی کاراکتەری ژن بۆ بەدەستهێنانی مافی یەکسانی و ئازادی و ئەو باجەی کە دەبێ بۆ بەدەستهێنانی ئازادی بیدات، زۆر ڕەنگی داوەتەوە .کەسایەتییە ژنەکانی خۆیان بڕیار لەسەر ژیانی خۆیان دەدەن و ڕووبەڕووی چارەنووس دەبنەوە و تەنانەت ئەوکاتەش کە بڕیارەکانیان بە بنبەست دەگات پەشیمان نابنەوە، چونکە ئەوە هەڵبژاردنی خۆیان بووە .وەک لە چیرۆکی "منداڵەکان هەر لێرە دەبن"دا ئافرەتێکی الو دڵ دەدات بە پیاوێکی تر و مێرد و دوو منداڵەکەی بەجێ دێڵێ کە بچێت
کچەکەی مۆنرۆ لەبری دایکی نۆبڵ وەردەگرێت
ماڵئاوایی لە دونیای نووسین بکات .ئەو وتبووی «من حەزم لە نووسینە ،بەاڵم پێم وایە کاتێک دێت ئیتر یەک کە ئەتەوێ بە هەست دەکەی گەیشتوویتە جێگه چەشنێکی دیکە سەیری ژیان بکەیت و ڕەنگە گەر بگەنە ئەم تەمەنەی من ،ئیتر نەتانەوێ ھێندە تەنیا بن کە نووسەرێک تەنیایە .وەک ئەوەی هەست بکەی نەگەیشتوویتە ئەنجام و کۆتاییەکی گونجاو بۆ ژیان و بتەوێ زیاتر لەناو کۆمەڵدا بیت ».بەاڵم وادیارە دواتر سەبارەت بەم بڕیارەی تووشی گومان بووە و وتوویەتی ھێشتاش هەموو ڕۆژێک بیرۆکەیەکی نوێ بۆ نووسین دێتە مێشکم. لیس مۆنرۆ ئێستا لە ناوچەیەکی گوندیی ویالیەتی ئه ئۆنتاریۆ لە کەنەدا لە مەزرایەکدا لە نزیکی ڕووباری لەیک ھۆرۆن ژیان بەسەر دەبات و هەر لەم گوندە کەم جەماوەرەوە جیهانی چیرۆکەکانی پڕ دەکات لە مرۆڤی جۆربەجۆر و لەگەڵیان دەژی.
وایە سێکس نەک هەر ڕێگەچارەیەکە بۆ هەاڵتن لە مەرگ ،بەڵکو پرەنسیبی کۆمەڵگەی مودێرنیش کە تیایدا هەموو ه و ئاستی خۆی بۆ دیاریکراوە، شتێک جێگ دەئاڵۆزێنێ ،واتە سێکس ئەو شتەیە کە بێ لەبەرچاوگرتنی پێشینە و جیاوازیی فەرهەنگی ،ئاستی خوێندن و چینایەتی و شێوازی ژیان ،مرۆڤەکان پێک دەگەیەنێت ،هەروەها سێکس یەکێک لەو مافانەیە کە ئافرەتی ناو چیرۆکەکانی لیس مۆنرۆ ئەیەوێ ئه ئازادانە بڕیاری لەسەر بدات. مۆنرۆ ماوەیەک پێش وەرگرتنی خەاڵتی نوبڵ، ڕایگەیاندبوو کە ئەیەوێ 78
نووسەرە پیاوەکان وایان دەزانی "نووسین" پەیامێکە بەوان بەخشراوە شیدی یان ڕه لە فارسییەوە :به لەم گفتوگۆیەدا خانمی (مۆنرۆ) کە وەکو ژنێکی اڵمی ئازادیخواز لە ژیانی خۆی دەڕوانێت ،وه کۆمەڵێک پرسیار دەداتەوە سەبارەت بە ئازادیی ژنان و ئەو قوربانییانەی دەبێ بیدەن لە پێناو ز تەنیا ڕێگەیەک نییە گه ئازادیدا .ئەو دەڵێ ڕه بۆ خۆشاردنەوە لە مەرگ ،بەڵکو سیستەمی ش دەشێوێنێت. کۆمەڵگه
لیس مۆنرۆ: ئه
گفتوگۆ لەگەڵ ئالیس مۆنرۆ-دا
ئێستا ڕاهاتووم ،بەاڵم ئەو سەردەمەی من ڕووم کردەنووسینی چیرۆک ،بۆ ژنان "نووسین" وەکو پیشەیەکی گونجاو لە قەڵەم نەدەدرا .ئەوە پیاوان بوون کە دەیانتوانی بنووسن و بە دڵ و گیانیش دەیاننووسی. نووسەرە پیاوەکان وایان دەزانی "نووسین" پەیامێکە بەوان بەخشراوە؛ بۆیە جگە لە نووسین هیچ کارێکی تریان نەدەکرد .ئەوان شوێن و هەموو کەلوپەلێکی نووسینیان بۆ خۆیان دابین دەکرد؛ بەاڵم ژنەکان تەنیا بۆ خۆشی دەیاننووسی و گەلێک جاریش دوور لە چاوی ئەوانی تر .وای دەبینم شێوەی کارکردنم وەک نووسەرێکی ژن ،جیاوازە لە نووسەرە پیاوەکان. *جیاوازییەکەی لە چیدایە؟ ئێستاش وەختێ قەڵەم دەگرم بە دەستمەوە تا چیرۆکێکبنووسم ،دەبێ ناوبەناو ئیشی تریش بکەم ،ئەگەرنا ناتوانم هۆشم لەسەر بیرۆکەکە چڕبکەمەوە .هێشتا ئیشوکاری ناوماڵ دەکەم ،یاخود النیکەم هەست بە بەرپرسایەتی دەکەم.هەرچەندە لەگەڵ مێردەکەم پێکەوە کارەکان ڕادەپەڕێنین و ئەو زۆریش دەستڕەنگینە ،بەاڵم ئەوە منم کە دەزانم دەبێ کەی خۆڵوخاشاکەکە ببەینە دەرێ و چیمان کەمە و دەبێ چی بکڕین .نووسەرە پیاوەکان بەو شێوەیە ناژین .ماوەیەک لەمەوبەر گفتوگۆیەکم خوێندەوە کە لەگەڵ (ویلیام ترور) ئەنجام درابوو؛ (زۆریش حەزم لە نووسینەکانیەتی) ئەم گفتوگۆیە لە ماڵی ترور ڕێکخرابوو ،لە کاتی گفتوگۆکەدا خانمەکەی ترۆر بە سینییەک چایی و ساندویچەوە هاتە ژوورێ و میوانداریی کرد .من لە یەک کاتدا هەم خانمەکی ترور بووم و هەم ترور خۆی. *پێدەچێت زۆر حەزت لە ناو و ناوبانگ نەبێت .کەم ها خۆت روه ڕوویداوە گفتوگۆت لەگەڵدا ئەنجام بدرێ ،هه لە کۆڕ و کۆبوونەوە ئەدەبییەکان بە دوور دەگری .بۆ؟ نازانم ...ڕەنگە ژنان هێشتا باش فێری ناو و ناوبانگنەبوون و ڕانەهاتبن بە هاتوهاوار .دڵنیام "گۆتە" نووسەرێکی شەرمن نەبووە .با بەسەرهاتێکتان بۆ بگێڕمەوە .جارێکیان بۆ کۆبوونەوەیەک بانگهێشتکرابووم
*بۆچی حەزت لە کورتەچیرۆکە؟ لە پەنجاکاندا کە دەستم بە نووسین کرد،رەکەم لە وەکو هەر ژنێکی تری ماڵەوە ،هاوسه دەرەوە کاری دەکرد و منیش دەبوو کارەکانی ماڵەوە ڕایی بکەم ،بۆیە بە هیچ جۆرێک کاتم نەبوو .هەر لەبەر ئەوەبوو کورتەچیرۆکم نووسی .پێم وایە نووسەرە ژنەکانی نەوەی من ،زۆر و کەم لەم دۆخەدا بوون و بە ناچاری دەبوو هەندێ لە کارەکانیان پشتگوێ بخەن تا کاتێک بدۆزنەوە بۆ نووسین. *ئەو کاتە ژیانی ڕۆژانەت چۆن دەگوزەرا؟ سەردەمێک کە منداڵەکان بۆ خوێندنگەنەدەچوون ،هەرهەموویان بیانویستایە یان نا دەبوو لە کاتێکی دیاریکراودا بخەون؛ بەمجۆرە دەمتوانی بۆ یەک دوو سەعاتێک بە بێ ئەوەی بموەستێنن کار بکەم ،بەاڵم کە کاتی چوونیان بۆ خوێندنگە هات، باشتر بوو .هەموو ڕۆژێک نزیکی سێ سەعات کاتی نووسینم هەبوو. وەختێک دەستم بە نووسینی چیرۆک دەکرد ،ئیشوکارەکانی ماڵم لێ دەشێوا، بۆ نموونە لە کاتی پاککردنی پەتاتەدا، دێڕێک بە خەیاڵمدا دەهات ،وازم لە پەتاتەکە دەهێنا و دەڕۆیشتم بە الی چیرۆکەکەوە ...گەلێک جار ڕووی داوە خواردنەکەم باش دەرنەچێت یان پەتاتەکەم بسووتێ! من هیچ کاتێک ژووری تایبەتی کارکردنم نەبووە ،ئێستاش لە هۆڵەکە ،لە پشتی مێزێکی بچووکدا دادەنیشم و دەنووسم. *بۆچی؟ 80
نۆبڵم بیر مەخەنەوە ،بە ڕاستی ترسناک بوو.ساڵی ٢٠٠٤باڵوکەرەوەکەم پێی وتم ئەگەرێکی زۆر هەیە ئەو خەاڵتە بدرێ بە من .هەڵبەت من بێئۆمێد بووم ،بەاڵم هەرکارێکم دەکرد نەمدەتوانی خۆم ڕاگرم .کاتێک دەیانویست ناوی براوەی خەاڵتی نۆبڵی ئەدەبی ڕاگەیەنن، هەر لە سەعات پێنجی بەیانییەوە چاوەڕێی لەفۆن بووم. زەنگی ته دەمزانی ئەگەر خەاڵتی نۆبڵ بەدەست بهێنم النیکەم بۆ نیوسەعات بەختەوەر دەبم تا ئاستی دێوانەیی و دواتر بە خۆم دەڵێم چ سەختییەکم کێشا. *پێشتر وتووتە ئەترسی 64 ه زیاترت لێ ی ه هه لەوەی ک چاوەڕێ بکرێ .بۆ؟ لەبەر پەروەردە و پێشینەی81 خێزانێکی لە من فەرهەنگیم. (ئەسکۆتلەندی-کالڤینیسم)م ،کە دوو نەوە پێش ئێمە هاتوون بۆ کەنەدا .بە باوەڕی (کالڤینیسم) بەختەوەریی مرۆڤ زۆر زوو تێدەپەڕێ و نابێ دڵی پێ خۆش بکات .زیاد لە هەموو شتێک دەبێ زۆر ڕەشبین بیت بە ستایشی خەڵکانی تر ،لەبەر ئەوەی بەردەوام ئەگەری ئەوە هەیە مرۆڤ شایانی ئەو ستایشە نەبێت ،چونکە بە هەرحاڵ گوناهبارە .ئەگەر لە خوێندنگە نمرەیەکی باشم بە دەست هێنابێ ،لە ماڵەوە شەرمەزار دەبووم، خاکەرایی و هەوڵدانی زۆر و ترسی خودا پێوانە بوون. ڕاستییەکەی من پەروەردەی سەدەی نۆزدە بووم. *بەمجۆرە لە ڕاستیدا تۆ پێشەنگ بووی. باب و باپیرانی من پێشەنگ بوون کە کۆچیان کردووەبۆ شوێنێکی تر ...من کوا پێشەنگم؟ *دەبوو تۆش ڕێگەیەک بدۆزیتەوە بۆ ئەوەی لە سەدەی نۆزدەوە بگەیت بە سەدەی بیستم و خۆت لەو ئەرکەی
لە نیۆیۆرک" ،گۆنتەر گراس"یش لەوێ بوو ،ژمارەیەکی زۆر کچ و ژنی لەگەڵدا بوون ،لە چاوی منەوە ڕەفتارەکەی جێی سەرسوڕمان بوو .لە سەر قەنەفەیەک دانیشتبوو و ژنەکانیش دەوریان دابوو .وەختێک بیویستایە لەگەڵ کەسێک قسە بکات ،خۆی نەدەچوو بۆ الی ،بەڵکو یەکێ لە ژنەکانی دەنارد تا قسەکەی بۆ بگەیەنێ. گراس نووسەرێکی باشە ،بەاڵم من لە خۆمم دەپرسی، چۆن کەسێک دەتوانێت ئەم ڕەفتارە قەبووڵ بکات؟ ئەگەر پیاوەکان دەتوانن بەم شێوەیە ڕەفتار بکەن، هۆیەکەی ئەوەیە هەر لە سەرەتاوە شتێکی تریان چاوەڕێ کردووە لە ژیان. *چەند ساڵێکە ناوی تۆ لە ناو لیستی کەندیکراوەکانی خەاڵتی (نۆبڵ)دایە.
زۆریش فێمێنیستم .حەزم لە بابەتی سیاسی نییە. ئەگەر من فێمێنیست بم تەنیا لەبەر ئەوەیە ژیان و چارەنووسی ژنانم بۆ گرنگە. *بابەتێکی سەرەکیی ناو چیرۆکەکانت ،پەیوەندیی نێوان دایکان و کچەکانیانە. پەیوەندیی نێوان دایکان و کچان بۆ من زۆر گرنگە،لەبەر ئەوەی پەیوەندییەکەیان پڕە لە نەفرەت و خۆشەویستی .الساییکردنەوەی دایک و هەوڵدان بۆ سەربەخۆیی و جیابوونەوە لە دایک .مێژووی ئەدەب پڕە لەو بەرهەمانەی باس لە پەیوەندیی باوکان و کوڕان دەکەن .من هەوڵ ئەدەم چیرۆکگەلێک بنووسم سەبارەت بە ماڵئاوایی کچان لە دایکان. : رچاوه سه . رادیو زمانه
بۆ ژن دیاریکراو بوو ڕزگار بکەی .تۆ ڕێگەی ت سەربەخۆییت پێواوە .پێش ئەوەی تەنانه ئەندێشەی سەربەخۆیی ژن باسکرابێ. ئەگەر بەمجۆرە پێشەنگی لێک بدەینەوە،بەڵێ ...تۆ ڕاست دەکەیت. بەردەوام ئەو کارەم کردووە ،کە خۆم پێم خۆش بووە .سووربووم لەسەر ئەنجامدانی ئەم دوو کارە ،ژیانی هاوسەرگیری لەگەڵ پیاوێکدا پێکبهێنم کە ئاشقانە خۆشم دەوێت و ببمە چیرۆکنووس .کە زانیشم ئەو دوو شتە پێکەوە ناگونجێ ،هەر کۆڵم نەدا و بەردەوام بووم. *تۆ گەنج بوویت کە ژیانی هاوسەرگیریت پێکهێنا و زوویش مناڵت بوو ،دوای ٢٢ساڵ لە هاوسەرەکەت جیا بوویتەوە... لەو سەردەمەدا هەموو کچان لە تەمەنیبیست ساڵیدا شوویان دەکرد .کاتێ من جیابوومەوە لە هاوسەرەکەم هەموو کەسانی دەورووبەرم خەریکبوو جیادەبووەوە .ئەو سەردەمە سەرلێشیواوی و ئاژاوەیەکی سەیر لە نێوان هەردوو ڕەگەزدا هەبوو. *لە چیرۆکەکانی تۆدا بەردەوام یەک ڕووداو دووبارە دەبێتەوە؛ ژنێکی گەنج یاخی دەبێت لە دابونەریت و ئازادیی خۆی بە دەست دێنێ. ئەم چیرۆکە ،چیرۆکیژیانی منە. *ئایا تۆ فێمێنیستی؟ نووسەرێکی منفێمێنیست نیم لەوجۆرەی کە لە سەرشەقامەکان خۆپیشاندان دەکەن و الفیتە دەگرن بە دەستەوە، بەاڵم لە ژیانی تایبەتیی خۆم 82
لیس مۆنرۆ: ئه
مرۆڤ دەبێت زۆر خواپێداو بێت کە شتێکی وەکو چیرۆکی بیر بچێتەوە! ر ر ئاڵته نده لێکسه ئه لە فارسییەوە :ب .ڕەشیدی مۆنرۆ هەرگیز نایەوێ یادەوەرییەکانی باڵو بکاتەوە، ئەو پێی وایە لە گێڕانەوەی یادەوەرییەکان ناوی زۆر کەس دەبرت؛ چۆن دەکرێ ڕاسییەکان بنووسی دەربارەیان؟ مۆنرۆ کە دوچاری نەخۆشیی شێرپەنجە بووە؛ ه کە و دەڵێت :ئێستاش هەندێ ڕێکەوت دێنە پێشه دەبنە هۆی ئەوە چیرۆکێکی تازە بنووسم. لیس مۆنرۆ چیرۆکنووسی "کەنەدی" گەلێک ئه جار بە نووسەرێک لە قەڵەم دەدرێ کە وێڕای ناوبانگە جیهانییەکەی؛ پشتگوێ خراوە و بایەخی پێ نەدراوە .لەو فەرهەنگە ئەدەبییەی کە زۆربەی خەاڵتەکان بەر ڕۆماننووسەکان دەکەون ،ئەو پڕکێشی سنووردارکردنی نووسینەکانی لە سەر کورتە چیرۆک دەکات.
لە کەسایەتییەکی مێژوویی بە ناو "سۆفیا کۆڤالۆفسکی" وەرگرتووە؛ کە ڕۆماننووس و ماتماتیکزانێکی ڕووسییە. مۆنرۆ کە هەشتا ساڵە لە شارێکی بچووکی "ئۆنتایۆ" دەژی ،هێشتا سەرسەختانە دەنووسێت و دەڵیت ئەمە بۆ خۆشم جێگەی سەرسووڕمانە و بەتەما بووم تاکو ئێستا خانەنشین بوومایە. *لە زۆربەی چیرۆکەکانی ناو کۆمەڵە چیرۆکە تازەکەت شوێنی توندوتیژی بەدی دەکرێ ،سەرچاوەی ئەم توندوتیژییە چییە؟ خۆیشم تا ئەو کاتەی نووسینی کۆمەڵە چیرۆکەکەمتەواو نەبووبوو ،پێم نەزانیبوو .دەمزانی لە یەکەم چیرۆکدا توندوتیژی بوونێکی تێری هەیە .لە ڕاستیدا خۆیشم نەمدەتوانی دووبارە بیخوێنمەوە .ئەم چیرۆکە زۆر دڵەڕاوکێهێنەرە ،مەبەستم ئەوە نەبووە کە موتیڤی توندوتیژی تێیدا هەبێت ،بەاڵم هەیە .ئەم حاڵەتە دەتوانێ بە بێ ئەوی خۆت ئاگادار بیت ڕووبدات .یەکەم چیرۆک الساییکردنەوەی هیچ ڕووداوێکی ڕاستەقینە ی شەش مانگی نەبوو ،بەاڵم زۆر سەیرە لە ماوه ڕابردوودا قەتڵێک ڕێک هاوشێوەی قەتڵی ناو چیرۆکەکە ڕووی دا .باوکی منداڵەکانی خۆی دەکوژێت بۆ ئەوەی کە لە نەهامەتیی دونیا ڕزگاریان بکات و سەرەنجام دایکی منداڵەکان بە تەنیا دەمێنێتەوە. *وا دیارە تۆ بەرامبەر بە ڕەوتی باوی ئەدەبی کە هەندێ جار ڕووبازاڕی دەبێت ،پارێزراوی .ئایا تۆ خۆئاگایانە هەوڵدەدەی پابەندی گێڕانەوەی سادە و کاراکتەرسازی بمێنیتەوە؟ ی کە دەڵێن شێوازیکی سادەوساکارم هەیە ڕێک ئەوهوەکو ئەوە وایە جلێکی سادە لە بەر بکەی ،بەاڵم من بۆچوونم سەبارەت بە نووسینم وا نییە .بوونی شێوازێکی لەم چەشنە بە ئەنقەست نییە .نووسەرانێ هەن وەک ناباکۆڤ کە بەرهەمەکانیان پەسەند دەکەم؛ ئەگەر بە شێوازی ئەوان بمنووسیایە زۆرم پێ خۆش دەبوو ،بەاڵم ئەمە بڕیارێکی هونەرمەندانە نییە. *چەنێک کار لە سەر چیرۆکەکانت دەکەی؟
لیس مۆنرۆ تا ئێستا دوانزدە کۆمەڵەچیرۆکی ئه باڵو کردووەتەوە و بە تەنیا یەک ڕۆمانی نووسیوە .الیەنگرانی دەڵێن :چونکە مۆنرۆ تەنیا کورتەچیرۆک دەنووسێت ،کۆمیتەی نۆبڵ بەردەوام ئەدەبی ئەویان نادیدە گرتووە .مۆنرۆ ساڵی ٢٠٠٩خەاڵتی "بۆکر"ی نێودەوڵەتیی بۆ کۆی بەرهەمەکانی بەدەست هێنا. ڕەخنەگران و نووسەران شێوازی سادە و ساکار و بیرۆکە فرەالیەن و کەسایەتییە سادە و دیالۆگە گونجاوەکانی پەسەند دەکەن" .جاناتان فرنزن" نووسەری ناوداری ئەمریکی لە وتارێکی ڕۆژنامەی "نیۆیۆرک تایمز"دا نووسیویەتی :خانمی مۆنرۆ شایانی ئەوەیە کە بە باشترین چیرۆکنووسی ئەم سەردەمەی باکووری ئەمریکا لە قەڵەم ه بدرێ .چیرۆکەکانی ناو کۆمەڵە چیرۆک ه بە ناوی ی خانمی مۆنرۆ ک که نوێیه ه ه چیرۆک راورد ب ،به یه وه "خۆشییەکی زۆر"ه کانی تاریکتر و دڵەڕاوکێهێنەرترن. تاییه ره سه چیرۆکە سەرەتاییەکانی ئەم نووسەرە زۆربەی جار لە بنەمای ژیاننامەی خۆنووسراو و بابەتی بنەماڵەیی پێکهاتووە. لە بەرهەمە تازەکەیدا هەندێ چیرۆک هەیە کە لە ناویاندا ئەندامانی خێزان یەکتر دەکوژن؛ دەستدرێژی بە سەر خانووی بێوەژنێک دەکرێ و کوڕێک کە ڕوخسارێکی دێزی هەیە دەبێتە ئیلهامبەخش بۆ کچێک بۆ ئەوەی کە خۆی بریندار بکات. خانمی مۆنرۆ یەکەمجار پەنجاوحەوت چیرۆکێکی ه سوودی الپەڕەیی نووسی ک 84
سەروەختێک هەوڵم دا ڕۆمان بنووسم ،بەاڵمهیچ سوودی نەبوو .بەردەوام ئەو چیرۆکەی دەمویست لە چوارچێوەی ڕۆماندا دایڕێژم لە نیوەی ڕێگەدا تێکدەچوو و منیش بێزار دەبووم لێی .بێکەڵک دەهاتنە بەرچاوم و منیش پەیجووری نەدەبووم .ئێستا بە بۆچوونی خۆم ئەو چیرۆکانەی دەیاننووسم شتێکن لە نێوان کورتە چیرۆک و ڕۆمان .چیرۆکەکانی من بە دەگمەن کورتن و هاوکاتیش ڕۆمان نین ،بەاڵم خەڵک پێی دەڵێن کورتە چیرۆک .نازانم ئایا بۆ چیرۆکگەلێک کە قەبارەیان لە نێوان ڕۆمان و کورتە چیرۆک ،وشەیەکی تایبەت هەیە؟ دایه 64 هەڵبەت شتێکمان هەیە بە ناوی کورتە ڕۆمان ،بەاڵم هەرگیز بە تەواوی تێنەگەیشتم کورتە ڕۆمان 85 چییە و ئایا من تا ئێستا کورتە ڕۆمانم نووسیوە؟ *لە وتووێژێکدا لەگەڵ گۆڤاری "پاریس
بۆ هەندێ لە چیرۆکەکان لەوانەیە بە بێ دابڕان ساڵێکئیشیان لەسەر بکەم ،کەمترین ماوە دوو مانگە. ه نووسینی چیرۆکێ دەکەی؟ ست ب *چۆن ده چیرۆکەکە بە پێنووس لە دەفتەرێکدا دەنووسم.لە سەرەتاوە بۆ کۆتایی ،بەاڵم ئەم چیرۆکە لە هیچ ڕوویەکەوە چیرۆکی کۆتایی نییە .دواتر دەفتەرێکی تر هەڵدەگرم و جارێکی تر بە پێنووس دەینووسمەوە. ئەمجارە چیرۆکەکە لە نوسخەی دڵخوازی من نزیک دەبیتەوە .داوتر هەردوو دەفتەرەکە دەدڕێنم و بە بێ ئەوەی لێیان بڕوانم ،بە کۆمپیوتر چیرۆکەکە دەنووسمەوە .لەم کاتەدایە کە چیرۆکێکی گونجاو دەنووسم. ر ئاسانە بۆت؟ *بەکارهێنانی کۆمپیوته ری زۆر خراپم .ئەگەر سەبارەت بە ئامێری هونهماوەیەکی درێژ کۆمپیوتەر بەکار نەهێنم هەموو شتێکم لە بیر دەچێتەوە و دەبێ هاوسەرەکەم سەرلەنوێ بیرم بخاتەوە .دەرمانی شێرپەنجەش جۆرێکە؛ کە بەشێک ناو دەبات .لەم بارودۆخەدا فێری لە خانەکانی مێشک له شتێکیش ببیت لە زەینت نامینێتەوە و لە یادی دەکەی. *بۆ ئەوەندە پابەندی کورتە چیرۆکی؟
و دەروونییەوە دووچاری کێشە بووم ،بەاڵم لەبەر ئەوەی نەمدەویست باسی ژیانی تایبەتیی خۆم بکەم، وتم نووسەرە تازەکارەکان پێویستان بە دەرفەتێکە. لەو بڕوایەدام نووسەر دوای تێپەڕاندنی ماوەیەک لە چاالکیی پیشەیی ،ئیتر پێویستی بە خەاڵت نییە و خەاڵتوەرگرتن بۆی سەرنجڕاکێش نییە.
لیس مۆنرۆ ئه
ڕیڤیو" وتووتە بەردەوام نیگەرانی کە بەشێک لە نووسراوە پەرشوباڵوەکانت لە بیر بچێتەوە و لێت بزر ببن .ئایا هێشتا ئەم نیگەرانییەت هەیە؟ نا .پێویستە بڵێم کە ئەم حاڵەتە لە منداگۆڕاوە .لەو کاتەوە کە تووشی نەخۆشیی شێرپەنجە بووم هەر بەوە خۆشحاڵم کە زیندووم .ئیتر نیگەرانی ئەوە نیم شتێکم لێ بزر ببێت .مرۆڤ دەبێت زۆر خواپێداو بێت کە شتێکی وەکو چیرۆکی لە بیر بچێتەوە؛ بۆ نموونە چیخۆف ،ئەگەر بە تەنیا چیرۆکی "ژنێک لەگەڵ سەگێکی بچووک"ی بنووسیایە بوو کە زیندوو بمێنێتەوە. شایانی ئەوە ده من ئیتر زۆر ڕەخنەگرانە و وردبینانە لە کارەکانم ناڕوانم. *تۆ داوات کردووە لە بەڕێوەبەرانی خەاڵتی ئەدەبیی "گیلێر" کە یەکێک لە ناودارترین خەاڵتەکانی ئەدەبیی دونیایە ،ناوت لە لیستی کاندیدەکانی ساڵی ٢٠٠٩بسڕنەوە، چونکە پێشتر ئەو خەاڵتەت بە دەست هێناوە .لە ڕوویەکی دیکەوە ویستووتە هەلێک بکەوێتە دەستی نووسەرانی تازەکار. ئایا تۆ نووسەرە ناودارەکان هاندەدەیت کردەوەیەکی وەکو تۆیان هەبێت؟ نا .ئەم هەڵوێستەی منبڕیارێکی کەسی بوو. خۆزگە بەو شێوەیە قسەم نەکردایە ،چونکە مانای قسەکە ئەوەیە کە خۆم بە براوەی ئەو خەاڵتە دەزانم ،بۆ نموونە دەبوو بموتایە ماندووم؛ تازە خەریکی دەرمانی سەرەتانم و لە ڕووی توانای جەستەیی 86
چونکە وەکو کەسایەتییەکی بەهێز پێکهاتووە. من لەو باوەڕەدام کە ئەمجۆرە چیرۆکانە هەرگیز گەشە ناکەن. *کەسایەتییەکانی کۆمەڵە چیرۆکی "خۆشیی زۆر" بیر لە پیربوون دەکەنەوە ،ئایا ئەمە شتێکە هۆش و بیری تۆی بە خۆیەوە سەرقاڵ کردبێ؟ ئایا پیربوون بووەتە هۆی جۆرێک لە فریاکەوتن لە کارەکانتدا؟ خۆم چاوەڕێی ئەوەم دەکرد خانەنشینبم و واز لە نووسین بهێنم. هەمیشە وامدەزانی کاتێک بە تەمەنێکی تایبەت بگەم هەموو ئاوات و خەونەکانم دێنە دی و خانەنشین دەبم 64 و چێژ لە ژیانی تایبەتیی خۆم دەبینم ،چونکە کاتێک پابەندی نووسین نەبیت پێویست نییە بەیانی 87 کە لە خەو هەڵدەستی خێرا دەست بکەی بە نووسین .هێشتا شتێکی وەها بۆ من ڕووی نەداوە و هەر ئەوەش سەرنجڕاکیشە. بەردەوام لەو باوەڕەدا بووم کە نووسەران یان النیکەم هەندێ لە نووسەران ڕۆژێ لە ڕۆژان خانەنشین دەبن؛ بەاڵم من هێشتا ڕووداوگەلێکم بۆ دێتە پێش کە ه چیرۆکێکی تازە بنووسم .دواتر بە دەبنە هۆی ئەو خۆم دەڵێم ئەمە دوا چیرۆکە و ئیتر واز لە نووسین دێنم و پشوو دەدەم .بەاڵم تا ئێستا ئەمە ڕووی نەداوە. وال استریت ژورنال رگێڕانی بۆ فارسی :فرشید عطایی وه
: رچاوه سه
پێم ناخۆش نییە کە لە ملمالنێی خەاڵتی ئەدەبیی "گیلەر" کشاومەتەوە. *لە کۆمەڵە چیرۆکی "خۆشیی زۆر" چیرۆکێکت هەیە سەبارەت بە "سۆفیا کۆڤالۆڤسکی" ماتماتیکزانی ڕووسی .تۆ سەبارەت بە کەسایەتییە مێژووییەکان چیرۆک نانووسیت؛ چ شتێک وای لێ کردووی لە سەر کەسایەتیی ئەم ژنە چیرۆک بنووسیت؟ ئەم ژنە وەکو کەسایەتییەک سەرسامم دەکات .جارێکلە فەرهەنگۆکێکدا بە دوای شتێکدا دەگەڕام و بەر هەندێ زانیاری سەبارەت بە ئەو کەوتم .کەسێکم ناسی کە لە یەک کاتدا هەم ڕۆماننووس بوو هەم ماتماتیکزان. ئەم دوو ئیشە لە حاڵەتی ئاساییدا پێکەوە ناگونجن. *بیرۆکەی چیرۆکەکانت لە کوێوە وەردەگری؟ هەندێکیان لە ئەو کارەساتانە وەردەگرم کە ڕوویانداوە و هەندێکی تریشیان لەوانە کە ڕوویان نەداوە، بەاڵم دوورنەبووە ڕووبدەن .ئەو جۆرە ڕووداوانە کاتێ لە ژیانمدا سەیریان دەکەم ،بە خۆم دەڵێم ئەگەر فاڵن شت و فیسار شت ڕووی بدایە کاردانەوەی من چی دەبوو؟ ئەم چیرۆکانە جۆرێک لە لێکدانەوەی ئەم چەمکەن کە خەڵک یاخود بەشێکی دیاریکراوی خەڵک ،لە بارودۆخی جیاوازدا چۆن ڕەفتار دەکەن. هەڵبەت شتەکە زۆر لەمانە ڕوونترە .منیش دەتوانم ئەم قسانە بکەم ،چونکە ئەم بەیانییە سەرقاڵی نووسینی قۆناغی سەرەتایی چیرۆکێک بووم. *بۆ ماوەیەکی کورت وانەی "نووسەربوون"ت وتووەتەوە؛ بەاڵم دواتر وتت کە بێزاری لەم کارە. بەڕاستی باوەڕم بە خولی چیرۆکنووسی نییە .مندەڵێم کەسێک کە دەیەوێت چیرۆک بنووسێت ،دەبێ دانیشێت و بەردەوام بنووسێت و هەر بنووسێت و کارەکانی خۆی لێک بداتەوە. کاتێک بەرامبەر بە کۆمەڵێک خەڵک دەبینەوە، مەترسیی ئەوە هەیە کە ڕووبەڕووی تەنیا یەک شێوازی چیرۆکنووسی ببینەوە .جۆرێک لە چیرۆک کە هەرچەند کاریگەریی هەیە ،بەاڵم کەسانی دیکە دوای دەکەون،
88
کوڕان و کچان ئالیس مۆنرۆ لە فارسییەوە :شادی نیکخا باوکم جوتیار بوو و کاری بەخێوکردنی ڕێوی بوو ،واتە ڕێوییە زیوییەکانی لە قەفەزدا ڕادەگرت تا گەورە دەبوون، پاشان لە پاییز یان سەرەتای زستاندا ،کاتێک جوان پەشم و کورکیان پڕ دەبوو ،ئەیکوشتن و پێستەکەیان دەفرۆشت بە کۆمپانیای "هادسن بی" یان بە شەریکەی "بازرگانیی خەزی مۆنتراڵ" .ئەم شەریکانە ڕۆژژمێریان پێئەداین و ئێمە بەسەر دەرگای چێشتخانەکەوە هەڵماندەواسین، یەکێک لەمال و یەکێک لەوالوە .لە بەگراوندێکی سارد و شیندا ئاسمان و دارستانی ڕەشی کاج و ڕووبارێکی پڕمەترسی ،چەند پیاوی گەڕیدە بە کاڵوی پڕ لە پەڕەوە ،ئااڵی بەریتانیا ،یان فەڕەنسایان هەڵدەدا و چەند سوورپێست کە پشتیان لەژێر باری گواستنەوەی وە. بەلەمەکاندا کۆمابووه
نەخۆشیی برۆنشیتەوە دەینااڵند .ھێندە دەکۆخی و دەکۆخی هەتا دەموچاوە باریکەکەی سوور هەڵدەگەڕا و چاوە شینە کاڵ و ناحەزەکانی پڕ دەبوون لە ئاو؛ پاشان دەرگای سۆمپاکەی دەکردەوە ،لە دواوە دەوەستا و قڵخە خوێناوییەکەی تف دەکردەوە ناو ئاگرەکە. ئێمە حەزمان دەکرد لەو کارەی و لەوەی کە هەرکات بیویستایە ئەیتوانی سکی بخاتە قۆڕەقۆڕ .هەروەها لە پێکەنینەکانی کە پڕ بوو لە دەنگی بەرزی فیکە و غەڕغەڕە و هەموو سیستەمی نوقسانی سنگی پێوەی خەریک ئەبوو .هەندێ جار ئەستەم بوو بڵێی ھینری بە چی پێدەکەنێ و هەمیشە پێدەچوو خەریک بێ بە ئێمە پێبکەنێ. پاش ئەوەش کە دەیانناردینە ژوورەکەی خۆمان، ھێشتا بۆنی ڕێویمان هەست پێدەکرد و گوێمان لە دەنگی پێکەنینی ھینری ئەبوو ،بەاڵم ئەم شتانە کە گەرما و ئاسوودەیی و دنیای زۆر ڕووناکی ژێرخانەکەی بیردەھێنایەوە ،لە هەوای شێدار و ساردی نهۆمی سەرەوەدا ،کەم دەبووەوە ،بزر دەبوو .شەوانی زستان، ئێمە تووشی ترس ئەبووین ،هەڵبەت ترسمان لە دەرەوە نەبوو ،گەرچی لەم وەرزەی ساڵدا ،کۆگا کۆگا بەفر، وەکو نەهەنگی خەوتوو دەوراندەوری ماڵەکەمانی دەگرت و بایەک که له مەزرا بە بەفر داپۆشراوەکان و گۆلە بەستووەکانەوە دەهات ،بە ھۆرەیەکی هەڕەشەئامێز و پیرانەوە ،سەرانسەری شەو ئازاری ئەداین .ئێمە ترسمان لە ناوەوە بوو ،لەو ژووورەی کە تێیدا ئەنوستین. ئەو کاتانە نهۆمی سەرەوەی ماڵەکەمان ھێشتا تەواو نەبووبوو .بۆرییەکی لە خشت دروستکراو بۆ سۆمپاکە بە دیوارەکەدا سەردەکەوت و کونێکی چوارگۆشە کە بە نەردەی دارین دەوری گیرابوو ،لە ناوەڕاستی ژوورەکەدا بوو کە پلیکانەکان دەگەیشتن بەو کونە .لە الیەکی پپلیکانەکانەوە هەندێ شت هەبوو کە کەڵکیان بۆ ھیچکەس نەبوو .گڵۆڵەیەکی مشەمایی کە وەک سەربازێک بە پێوە وەستابوو ،گالیسکەیەکی دارین،
پێش کریسمەس ،بۆ ماوەی چەند حەوتە ،باوکم دوای نانی شێوان لە ژێرخانی ماڵەکەدا کاری دەکرد .دیواری ژێرخانەکە دۆغاو کرابوو و گڵۆپێکی سەد واتی کە بەسەر مێزی کارەکەوە بوو ،ژێرخانەکەی ڕووناک دەکردەوە .من و "لێرد"ی برام لەسەر پلەکان دادەنیشتین و تەماشامان دەکرد .باوکم ڕێوییەکانی کەوڵ دەکرد .ئەوان بەبێ ئەو پەشمە جوان و پڕشکۆیە ،بە شێوەیەکی سەیر بچکۆلە، ناڕەسەن و وەک مشکەکوێرە دەهاتنە بەرچاو .جەستە ڕووت و لینجەکان ،دەخرانە نێو توورەکەیەک و دەکران بە ژێر خۆڵەوە. جارێکیان "هینری بیلی" ئەو پیاوەی کە کاری بۆ باوکم ئەکرد ،توورەکەکەی بۆ من گرت و وتی« :دیاریی ڕۆژی کریسمەس!» دایکم پێی وابوو ئەو کارە ھیچ خۆش نەبوو .لە ڕاستیدا دایکم هەر بە گشتی ڕازی نەبوو لەو کارە کارێک کە داگری کوشتن و کەوڵکردن وئامادەکردنی پەشمی ڕێوی بوو -دایکم ئاواتی ئەخواست خۆزگە ئەو کارە لە ماڵەوە نەدەکرا. مەسەلە ،بۆنە پیسەکەی بوو .دوای کوشتنی ڕێوییەکان ،باوکم پێستەکەیانی ئەمدیو و ئەودیو بەسەر تەختەیەکدا ڕادەخست و بە وردی ،دەمارە خوێنەکان و پارچە چەورییەکانی دادەتاشی و پاکی دەکرد و بۆنی سەرەتایی ڕێوی هەموو سووچ بە سووچی ماڵەکەی دەتەنییەوە .بە ڕای من ئەو بۆنە وەک بۆنی پرتەقاڵ و گەاڵی دەرزیئاسای کاج ،بۆنێکی تەواو وەرزانە بوو. 90 "ھینری بیلی" بە ئازاری
دەخوێنی» هەستێکی پڕ لە چێژ وای لێئەکردم بێدەنگ بم ،بەاڵم بەڕاست دوعای مریەم یانێ چی؟ هەمیشە لەبیرم ئەچوو لە کەسێک بپرسم. لێرد دوای خوێندنی گۆرانییەکەی خێرا خەوی لێئەکەوت و من ئەمتوانی هەناسە درێژ و خۆشحاڵ و پڕ لە بڵقەکانی ببیستم. تەواوترین ،تایبەتترین و ڕەنگە خۆشترین ساتەکانی هەموو شەووڕۆژم هەر ئەم ساتە بوو کە لەگەڵ خۆم تەنیا ئەکەوتم .لێفەکەم تەواو ئەپێچا بە دەوری خۆمدا و دەستم ئەکرد بە گێڕانەوەی 64 یەکێک لەو چیرۆکانەی کە هەموو شەوێک بۆ خۆمم ئەگێڕانەوە .ئەو چیرۆکانە دەربارەی 91 خۆم بوون ،هی کاتێک بوون کە کەمێک گەورەتر ئەبووم و لە دونیایەکدا ڕوویان ئەدا کە بە شێوەیەکی بەرهەست هی خۆم بوو، هەرچەند لە یەکێک لەو چیرۆکانەدا دەرفەتێک ئەڕەخسا بۆ دەرخستنی بوێری ،ئازایی و لەخۆبوردەیی، بەاڵم ژیانی خۆم وانەبوو. من خەڵکانێکم ڕزگار کرد کە لە بینایەکی بۆمبارانکراودا گیرۆدە بووبوون (زۆر ناخۆش بوو کە شەڕی ڕاستەقینە لە شوێنێکی زۆر دوورتر لە شارۆچکەی جوبەیلی لەئارادا بوو ).من جارێکیان دوو گورگی هارم بە فیشەک کوشت کە بووبوونە هەڕەشەیەک لەسەر حەوشەی قوتابخانەکە (مامۆستاکان بە ترساوی لە وە) ،سواری ئەسپێکی پشتی منەوە خۆیان شاردبووه جوان بووم و بە ورەیەکی بەرز و دڵخۆشییەوە ،بە شەقامی سەرەکیی جوبەیلی ،لە نێوان شادیی خەڵکەوە تێپەڕیم و ڕێز و پێزانینیانم قبوڵ کرد( .کەس لەوێ سواری ئەسپ نەدەبوو ،جگە لە پاشا بیلی( )٣کە
سەبەتەیەکی تووڵینە ،چەند گۆزەی چینی و چەند تەشتی دەستشۆرین کە هەموو درزیان تێببوو ،وێنەیەکی شەڕی "بەلەکلووا"( )١کە مرۆڤ بە تەماشاکردنی خەم دایدەگرت .کاتێک لێرد ھێندە گەورە بووبوو کە لەم شتانە تێبگات ،پێم وتبوو« :شەمشەمەکوێرە و مردووە ئێسکنەکان لە نێوان ئەو شتانەدا دەژین و هەرکات پیاوێک لەو زیندانەی کە بیست میل لە ئێمەوە دوورە هەڵدێت ،پەنجەرەکە دەکاتەوە و لە پشت ئەو گڵۆڵە مشەماییەوە خۆی دەشارێتەوە .هەڵبەت ئێمە هەندێ یاسامان بۆ خۆمان هەبوو بۆ ئەوەی پارێزراو بین یانێ تا کاتێک کە گڵەکان ڕۆشن بوون و پێمان لەسەر چوارگۆشەی سوواوی فەرشەکە النەدەچوو ،پارێزراو بووین .ئەم چوارگۆشەیە لە ڕاستیدا چوارچێوەی پارێزراو و ھێمنی ژوووری نوستنەکەی ئێمەی دیاری دەکرد ،بەاڵم کاتێک گڵوپەکان دەکوژانەوە ،ھیچ کوێ جگە لە سەر چرپاکانمان پارێزراو و ئەمین نەبوو. پێش ئەوەی گڵۆپەکە بکوژێنمەوە ،ناچار بووم بەسەر چۆکەوە لەسەر چرپاکە دابنیشم ،خۆم درێژ بکەمەوە هەتا دەستم بە کلیلی گڵۆپەکە بگات و بیکوژێنمەوە. ئێمە لە تاریکیدا لەسەر چرپاکانمان ،لەسەر بەلەمە تەسک و بچووکەکانمان ڕائەکشاین و چاومان ئەبڕییە ئەو تیشکە کزەی لە پلیکانەکانەوە ئەهات و گۆرانیمان ئەوت. لێرد" ،جینگڵ بلێز"ی ئەخوێند ،کە هەمیشەی خودا ویردی زمانی بوو ،گوێی نەئەدا کریسمەس بوایە یان نا .منیش "دەنی بۆی"()٢م ئەخوێند و حەزم لە دەنگی ئاوازەکەی خۆم دەکرد کە وەک دەنگێکی ناسک و وە. نزائاسا لە تاریکیدا بەرز دەبووه ئێستا ئیتر ئەمانتوانی سەیری ئەو شتە بەرز و سپی و خەمۆک و سەھۆڵبەستوانەی سەر شووشەی پەنجەرەکە بکەین و الی خۆمان بە شتی سەیر وێنایان بکەین .کاتێک دەگەیشتمە ئەو بەشەی گۆرانییەکە کە دەڵێ« :تۆ چۆک دائەدەیت و دوعای مریەمم بەسەردا
خۆراکیان درابوو لە حەسارە تێلەکە .ئەکرا دەفەرەکان لە دەرەوە بۆ پاککردنەوە هەڵبگرین .دەفرەکان لە پووتی تەنەکەی کۆن دروست کرابوون و شوێنە لێژەکە و ئاخوڕەکانیش لە پاشماوەی تەختە و داری کۆن. هەموو شتێک خاوێن و ڕێکوپێک و داھێنەرانە دروست کرابوو .باوکم داھێنەرێکی ماندوونەناس بوو و باشترین کتێب کە لەم دونیایەدا حەزی لێدەکرد "ڕابینسۆن کرۆزۆ" بوو .ئەو بۆ ھێنانی ئاو بۆ ئاخوڕەکان، بەرمیلێکی تەنەکەی سواری عەرەبانەیەک کردبوو. ئاوھێنان لە ئەستۆی من بوو. ڕێوییەکان بە هاوینان دەبوو ڕۆژێک دوو جار ئاو بخۆنەوە .جارێک لە نێوان کاژێر نۆ و دەی بەیانیدا و جارێکیش دوای نانی شێوان .من بەرمیلەکەم لە ی حەوشەی بەردەم بەلۆعەکە پڕ دەکرد و لە ڕێگه هەماری دەغڵودانەکەوە دەمبرد بۆ ئاخوڕەکە .هەر لەوێ بەرمیلەکەم دەوەستاند ،ئاوپرژێنەکەم پڕ دەکرد و لە درێژایی شەقامەکەدا بەڕێ دەکەوتم .لێردیش دەهات و دەفرە باخەوانییە بچووکە شیری و سەوز رەنگەکەی خۆی پڕ دەکرد و هاوکات کە دەفرەکە دەکەوت لە قاچەکانی ،ئاویش دەڕژا بە کەوشە کەتانییەکانیدا. ئاوپرژێنەکەی من ،ئاوپرژێنی باوکم بوو و ئاوپرژێنی ڕاستی بوو ،بەاڵم تەنیا ئەگەر تا سێ لە چواریم پڕ بکردایەت ،دەمتوانی هەڵیبگرم. هەموو ڕێوییەکان ناویان هەبوو کە ئێمە بەسەر پارچە تەنەکەیەکەوە نووسیبوومان و لە تەنیشت دەرگای ھێالنەکانیانەوە هەڵمانواسیبوو ،هەڵبەت ئەوان کاتێک لە دایک دەبوون ناویان نەبوو ،بەاڵم ئەگەر لە سەختیی ساڵی یەکەم بە سەالمەت دەردەچوون و بۆ بێچووکردن ئامادە دەبوون ،ناوێکمان دەنایە سەریان. باوکم چەند دانەیانی ناو نابوو شازدە ،باب و بێتی و ئەوانەش کە من ناوم نابوون ناویان ئەستێرە ،تورک، موورین یان دیانا بوو .لێردیش یەکێکیانی ناونابوو موود، ناوی ئەو کچە بوو کە کاتێک لێرد منداڵ بوو کاری بۆ
لە مەشقی "ڕۆژی پیاوانی پرتەقاڵیپۆش"دا سواری ئەسپ دەبوو). لە چیرۆکەکانمدا هەمیشە ئەسپسواری و تەقەکردن هەبوو ،هەرچەند من تەنیا دووجار سواری ئەسپ بووبووم ـ یەکەم جار زینمان نەبوو و جاری دووهەمیش هەڵخزام و کەوتمە ژێر قاچی ئەسپەکە و ئەویش بە ھێمینی و لەسەرخۆ قاچی نایە سەرم ،بەاڵم بە ڕاستی ڕاستی خەریک بووم فێر ئەبووم چۆن تەقە بکەم ،هەرچەند ھێشتا نەمدەتوانی ھیچ بپێکم ،تەنانەت قوتووە بەتاڵەکان یان کۆڵەکە دارینەکانی حەسارەکەش. ڕێوییەکان لە دونیایەکدا دەژیان کە باوکم بۆی چێ کردبوون .ئەم شوێنە بەھۆی حەسارێکی بەرزەوە وەک شارێکی سەدە ناوینەکان پارێزگاریی لێدەکرا و دەروازەیەکی هەبوو کە شەوانە دادەخرا. لە درێژایی شەقامەکانی ئەم شارەدا، کۆمەڵێک ئاخوڕی گەورە و پتەو دروست کرابوون کە هەرکامیان دەرگایەی باشیان هەبوو کە مرۆڤ دەیتوانی لێیانەوە بچێتە ژوورەوە و لە درێژەی حەسارە تێلەکەدا، شوێنێکی لێژی دارین دروست کرابوو کە ڕێوییەکان لەسەری هەڵبەز و دابەز بکەن و هەروەها ژوورێکیش هەبوو کە وەک یەغانەی جلوبەرگ وابوو و هەندێ کونی تێدا بوو بۆ هاتوچۆی هەوا .زستانان ڕێوییەکان لەو ژوورەدا ئەخەوتن و بێچووەکانیان گەورە ئەکرد. 92 کۆمەڵێک دەفریش بۆ ئاو و
تەواو تایبەتی و شەخسی بوون و من شەرمم ئەکرد شتێکی لێ بپرسم .بەم حاڵەوە هەمیشە بە شەوق و بە سەربەرزییەوە ،لەژێر نیگاکانی ئەودا کارم ئەکرد. ڕۆژێک کەسێک کە خۆراکی ئاژەڵی ئەفرۆشت، هات بۆ ئاخوڕەکە و دەستی کرد بە قسەکردن لەگەڵ باوکم .باوکم وتی« :حەز ئەکەم کرێکارە تازەکەم ببینی ».لەخۆشیان سوور هەڵگەڕام ،بەاڵم ڕووم وەرگێڕا و زۆر بە جیددی هەموو گژوگیاکەم لەسەر یەک هەڵچنی. فرۆشیارەکە وتی« :خەریک 64 بوو فریو بخۆم و وابزانم ئەو بەس کچێکە!» پاش ئەوەی گیاکەمان دروو ،لەناکاو 93 وا ھاتە بەرچاو کە خەریکین لە کۆتایی ساڵ نزیک ئەبینەوە .دەمەوئێوارە بەسەر گژوگیا هەڵبڕاو و زبر و وشکەکاندا پیاسەم کرد و ئەو ئاسمانەی کە بەرەو سووری ئەچوو و لە دەرگانەی پاییزدا بوو ،سەرنجی ڕاکێشام. کاتێک بەرمیلی ئاوەکەم بردە دەرەوە و دەروازەکەم داخست ،هەوا ئیتر تاریک بووبوو .شەوێک هەر لەم کاتانەدا ،باوک و دایکمم بینی کە لە بەردەرگای هەمارەکەدا ،بەسەر بەشێک لە ئەرزەکەوە کە لە شوێنەکانی تر بەرزتر بوو و ناومان نابوو "بوارگە"، وەستابوون و قسەیان ئەکرد .باوکم تازە لە ژووری وە، تایبەت بە پارچەپارچەکردنی گۆشت ھاتبووه بەروانکە تەسک و خوێناوییەکەی لەبەردا بوو، پارچەیەک گۆشتی بڕاو و ڕەنگپەڕیوی بە دەستەوە بوو .بەالمەوە سەیر بوو دایکم لە هەماری دەغڵودان ببینم ،چونکە ئەو زۆربەی کات لە ماڵ نەدەهاتە دەر؛ مەگەر کارێکی هەبوایە -هەڵخستنی جل یان
ئەکردین .یەکێکیشی بە هارۆلد بانگ ئەکرد ،بەناوی یەکێک لە مندااڵنی قوتابخانەوە و بە یەکێکیشی ئەوت مەکزیک کە قەت نەیوت ئەم ناوەی بۆچی هەڵبژاردبوو. ناونانیش ڕێوییەکانی نەئەکرد بە ئاژەڵی ماڵی. کەس جگە لە باوکم نەئەچووە ناو ئاخوڕەکان، تەنانەت دوو جار گازیان لەویش گرتبوو و تووشی پیسبوونی خوێن بووبوو .کاتێک ئاوم بۆ ئەبردن، لەناو ئاخوڕەکەدا دەستیان ئەکرد بە ھەڵبەزودابەز، بەاڵم بە کەمی ئەیانلووراند ،لوورەیان دائەنا بۆ شەو. ئەوکات بە هەیەجان و زەوقێکی یەکدەنگ دەستیان پێدەکرد -ئەوان هەمیشە بۆ منیان دەڕوانی .ئەوان بە چاوانێکەوە کە وەک ئاڵتوونی بریکەدار ،لە ڕوخساری درێژ و بەدفەڕیاندا دەدرەوشایەوە ،بۆیان دەڕوانیم. ئەوان بە قاچی باریک و کلکی قورس و شکۆدار و پەشمی بریکەدار و ئەو سیمایانەوە کە بە شێوەیەکی دڵبزوێن و سەیر ،درێژ و دوژمنانە بوو و بەو چاوە ئاڵتوونیانەوە چەند جوان بوون. جگە لە ئاوھێنان ،من لە دروێنەی چیمەن و گیابژارەکانیشدا کە لە نێوان ئاخوڕەکاندا ئەڕوان، یارمەتیی باوکمم ئەدا .ئەو گژوگیاکانی بە داس کەرەنتوویەک دەدروو و من بە سێلک کۆم ئەکردنەوە. دواتر ئەو گیا کۆکراوەکانی بە سێلکە دارینەکەی خۆی هەڵدەگرت و دەیخستە سەربانی ئاخوڕەکان بۆ ئەوەی ببنە کەپر و سێبەر بۆ ڕێوییەکان کە پەشمەکەیان لەبەر تینی هەتاودا قاوەیی بووبوو .ئەم کارە هەروەها بۆ ئەوە بوو کە فێنکیشیان بکاتەوە. باوکم جگە لە کار ،سەبارەت بە ھیچی تر قسەی لەگەڵ نەئەکردم .لەم بارەوە ،ئەو تەواو لەگەڵ دایکم جیاواز بوو .دایکم ئەگەر لەسەر کەیف بوایە ،سەبارەت بە هەموو شتێک قسەی لەگەڵ ئەکردم -ناوی سەگی سەردەمی منداڵیی خۆی ،ناوی دەنکەکانی و ئەوەی کە فاڵن جلی چۆن بووە ،ئەو جالنەی کە ئێستا نەیدەزانی چییان بەسەر هاتووە .بیرۆکە و چیرۆکەکانی باوکم
دەرەوە و پێش ئەوەی دایکم کارێکی ترم پێ بسپێرێ، ھێندە دوور ئەکەوتمەوە کە دەنگی نەمگاتێ .بە هاوینان زۆر ڕقم بوو لە چێشتخانە گەرم و تاریکەکەمان: پەردەی پەڕەپەڕەی سەوز ،مێرووکوژی قاقەزیی لینج، هەمان ڕوومێزییە کۆنەکە و ئاوێنەیەکی ناساف و کومبارێکی لۆچوپۆچ .دایکم زۆر شەکەت و سەرقاڵ بوو و نەیدەتوانی قسەم لەگەڵ بکات ،یانێ تاقەتی نەبوو سەبارەت بە سەمای ئاهەنگی کۆتایی ساڵی خوێندن قسە بکات ،هەمیشە ئارەقە لە سەروسیمای دەتکا و بەدەم ئەوەوە کە ئاماژەی بۆ دەفرە شووشەکان دەکرد ،یان بە پێوانە شەکری دەکردە ناو شتێک، هەمیشە لەژێر لچەوە دەیژماردن .بە ڕای من کاری ناوماڵ بێکۆتایی ،ماندووکەر و بەشێوەیەکی سەیر ھۆی خەمۆکی بوو ،بەاڵم کاری دەرەوە و یارمەتیدانی باوکم بەشێوەیەکی شکۆمەندانە گرینگ بوو. من بەرمیلەکەم بەرەو هەمارەکە ئەبرد بۆ ئەو شوێنەی کە لەوێ داماندەنا و گوێم لێبوو دایکم ئەیوت« :ڕاوەستە لێرد کەمێک گەورە ببێ ،ئەو کاتە یارمەتیدەر و بەردەستێکی باشت ئەبێ». گوێم لێنەبوو باوکم لە وەاڵمیدا چیی وت ،بەاڵم لەوە خۆشحاڵ بووم کە ئەو هەر لە شوێنی خۆی وەستا و بە ئەدەبەوە هەرچۆن گوێی لە فرۆشیارێک یان کەسێکی نەناسراو ئەگرت ،قسەکانی دایکمی بیست، هەرچەند وای ئەنواند کە ئەیەوێ بگەڕێتەوە بۆ سەر کارە سەرەکییەکەی خۆی .هەستم ئەکرد دایکم نابێ خۆی لە کاری دەرەوەی ماڵ وەربدات و حەزم ئەکرد باوکیشم هەروا بیر بکاتەوە .مەبەستی دایکم چی بوو لەو قسەی سەبارەت بە لێرد کردی؟ خۆ لێرد ھیچ یارمەتییەکی لەدەست نەئەهات .هەر دیار نەبوو ئێستا لە کوێیە؟ ڕەنگە ئێستا ھێندەی جۆالنێ کردووە سەری گێژ هاتووە یان لەخۆڕا بەدەوری خۆیدا دەخولێتەوە یان خەریکی گرتنی کرمی ئاوریشمە؛ ئەو هیچ کاتێک تا کۆتایی ئیشوکار لەگەڵم نەئەما.
دەرھێنانی پەتاتە لە خاکی باخچەکە -بەو قاچە کەلەرمی و ڕووتانەیەوە کە هەتاویان نەدیبوو ،بەروانەکەکەی ھێشتا لەبەردا بوو و بەر سکی لەبەر شتنی کاسەوکەوچک نەختێک تەڕبوو .لەچکی لەسەر کردبوو و کەمێک لە قژی وەک دەستەی گسک هاتبووە دەرەوە. بەیانیان دایکم قژی وەها دەبەست ،ئەیوت کاتی نییە قژی بە جوانی کۆ بکاتەوە و قژی هەموو ڕۆژەکە هەر وابوو .ڕاستی دەکرد ئەو بە ڕاستی کاتی نەبوو. ئەو ڕۆژانە هەیوانی پشتی ماڵەکەمان پڕی بوو لە سەبەتەی قۆخ و ترێ و هەرمێ کە لە شار دەمانکڕی و هەروەها پیاز و تەماتە و خەیار کە لە مەزرای خۆمان دەمانکرد و چاوەڕێی ئەوە بوون بکرێن بە مرەبا و ترشی و سۆسی توون. سەرانسەری ڕۆژ ئاگری ئاگردانی چێشتخانەکە دەگڕا و دەفرە شووشەکان لەناو ئاوی کواڵودا زرنگەزرنگیان لێوە دەهات .هەندێ جاریش توورەکەیەکی مۆری بە دارێکدا کە بەسەر دوو کورسیدا ڕایەڵ کرابوو ،هەڵواسرابوو و شیلەی ڕەش و شینی ترێی لێدەچۆڕایەوە کە بۆ دروستکردنی جێل بوو .منیش کارم پێ دەسپێردرا ،یانێ لە پشتی مێزەکەوە دادەنیشتم و ئەو قۆخانەم پاکدەکرد کە لە ئاوی گەرمدا خووسابوون ،یان پیازم دەجنی و چاوم دەسۆاڵیەوە و فرمێسکی لێدەهات .هەر کە کارەکەم 94 تەواو ئەبوو ،لە ماڵ ئەچوومە
ئەکردەوە؟ یان تەنانەت ئەیتوانی بەرمیلەکە بباتە ناو هەمارەکە بێئەوەی وەریبگێڕێت؟ هەموو ئەمانە ئەوەی دەرئەخست کە چەند زانیاریی دایکم سەبارەت بە چۆنیەتیی ئەنجامدانی کارەکان کەم بوو. لەبیرم چوو بڵێم چ خواردنێکمان ئەدا بە ڕێوییەکان .بەروانکە خوێناوییەکەی باوکم بیری ھێنامەوە .گۆشتی ئەسپمان ئەدانێ .ئەو کاتانە زۆربەی جوتیاران ئەسپیان هەبوو و کاتێک ئەسپێک بۆ کارکردن زۆر پیر ئەبوو ،یان قاچی ئەشکا یان لەناکاو ئەگال و ئیتر نەیدەتوانی 64 هەستێتەوە ،خاوەنی ئەسپەکە باوکمی ئاگادار ئەکردەوە و ئەو لەگەڵ ھێنری بە ماشینە بارهەڵگرەکە 95 ئەچوون بۆ مەزراکەی .زۆربەی کات ئەوان فیشەکێکیان دەنا بە ئەسپەکەوە و هەر لەوێ پارچەپارچەیان ئەکرد و پێنج تا دوازدە دۆالریان دەدا بە خاوەنەکەی .هەڵبەت ئەگەر لە ماڵەوە بە ڕادەی پێویست گۆشت هەبوایە، ئەو کاتە ئەسپەکەیان بە زیندوویی ئەھێنایەوە و چەند ڕۆژ یان چەند هەفتە لە تەویلەکە ڕاماندەگرت تا کاتێک پێویستمان بە گۆشت دەبوو. پاش کۆتاییهاتنی شەڕ ،زۆربەی جوتیاران تراکتۆریان کڕی و بەرەبەرە لە ئەسپەکانیان ڕزگاریان بوو ،یانێ ئیتر پێویستیان پێیان نەبوو .ئەگەر ئەم شتە لە زستاندا ڕووی بدایە ،لەوانەبوو ئێمە تا بەهار ئەسپەکە ڕابگرین ،چونکە بە ڕادەی پێویست ئاڵفمان هەبوو و ئەگەر بەفری زۆر بباریایە و وەک زۆربەی کات جادەکانیان نەماڵیایە ،ئەوسا ئاسانتر ئەمانتوانی بە ئەسپ و گالیسکە بچین بۆ شار. ئەو زستانەی کە من تەمەنم یازدە ساڵ بوو ،دوو
گوێم لێبوو دایکم هەروەها وتی« :ئینجا من ناتوانم زیاتر بۆ کاری ماڵ کەڵکی لێ ببینم ».دایکم هەمیشە سەبارەت بە من بە شێوازێکی زۆر ناخۆش قسەی ئەکرد کە بەڕاستی ناڕەحەتی ئەکردم« :هەر کە پشتی تێئەکەم ڕائەکات .هەر خوانەکا ئەڵێی من کچێکم نییە لەم ماڵەدا». ڕۆیشتم لەسەر گۆنییە ئاڵفێک لە سووچێکی هەمارەکەدا دانیشتم ،حەزم نەئەکرد کاتێک ئەو قسانە ئەکرێ لەوێ بم .هەستم ئەکرد دایکم جێی متمانە نییە .ئەو لە باوکم میهرەبانتر بوو و بە ئاسانی تەفرە ئەدرا ،بەاڵم نەئەکرا متمانەی پێ بکەیت و ھۆکاری ڕاستەقینەی ئەو شتانەی کە ئەیکرد و ئەیوت دیار نەبوو .ئەو منی خۆش ئەویست .کاتێک قوتابخانە ئەکرایەوە ،شەوان تا درەنگان نەئەخەوت بۆ ئەوەی ئەو کراسە بۆ من بدروێ کە مودێلێکی دژواری هەبوو و من بەس ئەوەم داوا ئەکرد .بەم حاڵەوە ئەو دوژمنیشم بوو ،هەمیشە پیالنگێڕیی ئەکرد ،ئێستاش پیالنی ئەوەی دائەدڕشت کە من زیاتر لە ماڵەوە ڕابگرێ ،هەرچەند دەشیزانی من زۆر بێزارم لە کاری ناوماڵ و ڕێک هەر چونکە ئەوەی ئەزانی ،ئەیویست ببێتە ڕێگر لە کارکردنی من بۆ باوکم. بە ڕای من ئەو ئەو کارەی زۆر بە ئاسانی و تەنیا و تەنیا لە ڕووی سۆرەییەوە ئەکرد و لە هەمان کاتدا ئەیویست دەسەاڵتی خۆی بنوێنێ .پێم وانەبوو دایکم تەنیا یان حەسوود بێ ،یانێ ھیچ کەسێکی گەورەساڵ نەیدەتوانی وابێ؛ ئەوان زۆر بەختەوەر بوون. من هەر لەوێ دانیشتم و هەروا قاچم ئەدا لە عەدڵە ئاڵفەکە و تەپوتۆزم دروست ئەکرد و هەتا دایکم نەچووە ماڵەوە ،لەوێ نەهاتمە دەرێ .بە هەرحاڵ بەتەما نەبووم باوکم ھیچ گوێ بداتە قسەکانی دایکم. کێ ئەیتوانی وا بیربکاتەوە کە لێرد بتوانێ لە ئەستۆی ئەو کارانە بێت کە من ئەمکردن ـ ئایا لێرد لە بیری ئەما دەروازەکە پشت بخات؟ دەفری ئاوەکانی بە گەاڵیەک کە ئەیبەست بە سەری دارێکەوە ،خاوێن
کچ و هەمیشەش ،هاوڕێ بوو لەگەڵ بێهیوایی و توانج و لۆمەی پێداگرانەدا؛ تەنانەت لەمبارەوە گاڵتەشیان پێدەکردم .جارێکیان من و لێرد شەڕمان دەکرد پێکەوە و بۆ یەکەم جار ناچار بووم هەموو ھێزم بەکار بهێنم، کەچی بەوەشەوە ئەو گرتمی و دەستمی بادا کە بەڕاستی ئێشم پێگەیشت .هێنری چاوی لێبوو ،پێکەنی و وتی« :هەر لەم ڕۆژانەدا لێرد پیشانت دەدا ».لێرد خەریکبوو گەورە دەبوو ،بەاڵم خۆ منیش خەریکبوو گەشەم دەکرد. دایەگەورەم هات و چەند حەوتەیەک المان مایەوە و من هەندێ شتی ترم بیست« :کچ ئاوا دەرگا نادات بە یەکدا ».یان «کچ کاتێک دادەنیشێ ،ئەژنوی دەلکێنی بە یەکەوە ».و لەوە خراپتر ،کاتێک پرسیارێکم لێدەکرد ،ئەیوت« :ئەم بابەتە پێوەندیی نییە بە کچانەوە ».هەرچەن من بە ئەنقەست زرم دەرگام ئەدا بە یەکدا و تا ئەمتوانی بە شێوەی سەیر دائەنیشتم و وامدەزانی بەم کارانە خەریکم ئازادیی خۆم دەپارێزم. کاتێک بەهار هات ،ھێشتمان ئەسپەکانمان بێنە دەرەوەی هەمارەکە .مەک پشتی خۆی دەسوو بە دیواری هەمارەکەدا و هەوڵی ئەدا ناوشانی بخورێنێ، بەاڵم فلۆرا لەمال بۆ ئەوال بە یۆرغە دەڕۆیشت و دەستی بەرز ئەکردەوە و سمی ئەکوتا بە حەسارەکەدا .کۆگا بەفرەکان بە خێرایی ئەتوانەوە و خاکی قاوەیی و خۆڵەمێشی و چاڵ و کۆسپی ئاشنای زەوی ،ڕەشوڕووت، پاش دیمەنی دڵڕفێن و چاوبزوێنی زستان ،دەردەکەوت و هەستی کرانەوە و ئازادیی دەبەخشی. بەاڵم ئێستا بەسەر کەوشەکانماندا گاڵەمان لەپێ دەکرد و و قاچمان بە شێوەیەکی پێکەنینی سووک بوو. ڕۆژێکی شەممە چووینە ناو تەویلەکە و بینیمان هەموو دەرگاکان کراونەتەوە و بە پێچەوانەی هەمیشە ،هەوای تازە و ڕووناکیی هەتاو دێتەناوەوە .ھێنری هەر لەو دەوروبەرانە خولکە خولکی بوو و سەیری کولکسیۆنی ڕۆژژمێرەکانی ئەکرد کە لە پشت قەفەزی ڕاگرتنی
ئەسپمان هەبوو .نەماندەزانی ئەسپەکان پێشتر ناویان چی بووە ،ئێمە ناومان نان مەک و فلۆرا .مەک یابوویەکی پیر و ڕەشی دووکەاڵوی و سڕ بوو .فلۆراش ماینێک بوو بۆ سواری .ئێمە هەردووکیانمان دەبەست بە گالیسکەوە .مەک هێمن بوو و ئاسان کونترۆڵ ئەکرا ،بەاڵم فلۆرا وەحشی بوو و بەرەو ئوتومبیل و تەنانەت ئەسپەکانی تریش تاوی دەدا .ئێمە زۆر حەزمان لە خێرایی، بوێری و سەرکێشییەکەی بوو .ڕۆژانی شەممە دەچووینە تەویلە و هەر کە دەرگامان لەسەر ئەو تاریکی و بێدەنگییە تێکەڵ بە بۆنی ئەسپە ئەکردەوە ،فلۆرا سەری بەرز ئەکردەوە ،چاوی ئەسووڕاند ،بە بێهیواییەوە ئەیحیالند و ئارامی نەدەما .ھیچ ئەمین نەبووی بچیتە ناو قەفەزەکەیەوە ،چونکە لەقەی دەوەشاند. ئەو زستانە لەسەر ئەو قسانەی دایکم لە بەردەم هەمارەکەدا کردبووی ،شتی زیاترم بیست .ئیتر هەستم بە ئاسایش نەدەکرد .وا دەردەکەوت مێشکی هەموو کەسانی دەوروبەرم بەردەوام لە هەمان جۆرە بیرۆکەی تێدابوو .بە ڕای من پێشتر وشەی کچ ،شتێک بوو وەکو بەرائەت و بێئازاری، وەک وشەی منداڵ ،بەاڵم ئێستا وادیاربوو کە ئیتر وانەبوو .کچێک بە قەرار ئەو بوونەوەرە نەبوو کە من بەو ئاسانییە بیرم لێ وە ،بەڵکو شتێک کردبووه بوو کە دەبوو من ببم بەوە. 96 ئەمە پێناسەی ئەوان بوو لە
ئەنجامدانی کارەکەدا ببینین ،هەڵبەت من حەزم لە بینینی شتی وا نەبوو ،بەاڵم ئەگەر شتێک بەڕاستی ڕوو ئەدات ،باشتر وایە مرۆڤ بیبینێ و بیزانێ. باوکم بە تفەنگێکەوە لە ماڵ هاتە دەرەوە. پرسیی« :چی ئەکەی لێرە؟» «ھیچ». «بڕۆ لە ماڵەوە یاری بکە». باوکم لێردی لە هەمارەکە ناردە دەرەوە .من لێم پرسی« :حەز ئەکەی کاتێک تەقە ئەکەن لە مەک بیانبینی؟» و بێئەوەی چاوەڕێی وەاڵم بم ،دەوری 64 بیناکەمان دایەوە ،بە وریایی دەرگای پێشەوەی هەمارەکەم کردەوە و چووینە ناوەوە .وتم: 97 «بێدەنگ بە دەنا دەنگمان دەبیستن». ئێمە دەنگی باوکم و ھێنریمان دەبیست کە لە تەویلەکەدا پێکەوە قسەیان ئەکرد .پاشان دەنگی قاچە قورسەکانی مەکمان بیست کە بە پشتاوپشت و بەمالوالدا هەنگاوی دەنا .خەریکبوون لە قەفەزەکەی دەیانبردە دەرەوە. لەژێر شیروانییەکەدا هەوا تاریک و فێنک بوو .تیشکی هەتاو پچڕپچڕ لە نێوان درزەکانەوە دەهاتە ژوورەوە. گژوگیا کورت بوون و قاچمان لەسەر چاڵ و کۆسپەکان هەڵدەخلیسکا .نزیکەی چوار فووت( )٤لە سەرترەوە تەختەیەک بەسەر دیوارەکانەوە ڕایەڵ کرابوو .کەمێک ئاڵفمان خستە سەر یەک و من لێردم بەرزکردەوە و خۆیشمم هەڵکێشا .تەختەی ڕایەڵەکە زۆر پان نەبوو، بەاڵم ئێمە دەستمان خستە سەر دیواری هەمارەکە و خۆمان کێشایە سەرەوە .سەر دیوارەکە کون و درزی زۆری تێدا بوو و من درزێکم دۆزییەوە کە دیمەنێکی جوانم لێوە دەبینی :سووچێکی حەوشەی دەوری
ئەسپەکانەوە دابوویان لە دیوارەکە ،ئەو شوێنەی تەویلەکە کە ڕەنگە دایکم هەرگیز ئەوێی نەبینیبوو. ھینری وتی« :وەرە و ماڵئاوایی بکە لە هاوڕێ پیرەکەت مەک .وەرە کەمێک جۆی پێ بدە ».و کەمێک جۆی کردە ناو لەپی لێرد کە وەک جامۆڵە گرتبووی و پاشان براکەم بەرەو مەک ڕۆیشت کە جۆی بداتێ .ددانەکانی مەک لە بارێکی خراپدا بوون .زۆر بە ھێواشی دەیخوارد و جۆکەی بە سەبوورییەوە لەناو دەمیدا ئەمالوال پێئەکرد و هەوڵی ئەدا ھیچ نەبێ بنی ڕزیوی خرێیەکی بدۆزێتەوە و جۆکە بجوێ .ھێنری بە شێوازێکی تازیەبارییەوە وتی: «بێچارە مەکی پیر .کاتێک ئەسپێک ددانی ئەکەوێ، ئیتر کاری تەواوە .ئاوایە ».پرسیم« :ئایا ئەمڕۆ ئەیکوژی؟» مەک و فلۆرا ماوەیەکی زۆر لە تەویلەکە مابوونەوە و من ئیتر لەبیرم کردبوو کە قەرارە بکوژرێن. ھێنری جوابی نەدامەوە .لەباتی وەاڵم ،بە دەنگی بەرز و لەرزۆک و گاڵتەئامێز و وەک الواندنەوەی مردوو دەستی کرد بە خوێندنی ئاوازی :ئاھ ئیتر هیچ کارێک نەماوە بۆ مامە "نێد"ی داماو ،ئەو چووە بۆ ئەو شوێنەی کە ڕەشپێستە باشەکان ئەڕۆن. زمانە قەوی و ڕەشەکەی مەک تێکۆشەرانە بەسەر دەستی لێردەوە لە هەوڵدا بوو .من پێش ئەوەی ئاوازەکەی ھێنری دوایی بێت ،لە دەرگاکە چوومە دەرەوە و لە بوارگەکەدا دانیشتم. من هەرگیز ئەوانم لە کاتی تەقەکردن لە ئەسپەکان نەدیبوو ،بەاڵم ئەمزانی لە کوێدا ئەو کارە ئەکەن. هاوینی ڕابردوو من و لێرد ،ناوسک و ڕیخۆڵەی ئەسپێکمان بینی پێش ئەوەی بیکەن بە ژێر خۆڵەوە. ئێمە وامانزانیبوو مارێکی ڕەش و گەورەیە لەبەر هەتاودا تەوە .ڕیخۆڵەکان لەسەر عەرزەکە لە پاپۆکەی خواردووه شوێنێک لەسەر ڕێی هەمارەکەدا داکەوتبوون. بیرم لەوە کردەوە کە ئەگەر بڕۆین بۆ هەمارەکە و درزێکی گەورە یان کونێک بدۆزینەوە کە بکرێ لەوێوە سەیری دەرەوە بکەین ،ئەتوانین ئەوان لە کاتی
بۆ چەپ و کەمێک بۆ ڕاست ڕۆیشت ،سەرەتا بەالدا کەوت ،پاشان هەڵگەڕایە سەرپشتی و زۆر سەیر بۆ چەند چرکەیەک لە هەوادا چوارپەلی لەراندەوە .ھێنری پێکەنی .ھێنری جۆرێک پێکەنی کە ئەتوت مەک خەریکە یاریی سیرکی بۆ دەکات .لێرد کە بە بیستنی دەنگی تفەنگەکە لە سەرسووڕماندا هەناسەیەکی قووڵی هەڵکێشابوو ،بە دەنگی بەرز وتی« :ھێشتا نەمردووە». پێم وابوو ئەو قسەیە ئەکرێ ڕاست بێ ،بەاڵم قاچەکانی مەک لە جووڵە کەوتن ،دووبارە کەوتەوە سەر ال، ماسوولکەکانی لەرزین و مرد .ئەو دوو پیاوە بەرەو ئەو چوون ،دانەوین و سەیری ناوچاویان کرد ،ئەو شوێنەی کە گوللەکەی بەرکەوتبوو و من خوێنم لەسەر گژوگیا قاوەییەکە بینی. وتم« :ئەوان ئێستا کەوڵی دەکەن ،پارچەپارچەی دەکەن؛ با بڕۆین ».قاچم کەمێک دەلەرزی ،بە ئارامی لەسەر ئاڵفەکە پەڕیمە خوارەوە .وەک ئەوەی ئەم دیمەنەم پێشتر چەندان جار بینیبێ ،بە ئاوازێکی وەک پیرۆزبایی بە براکەمم وت« :ئێستە ئیتر ئەزانی چۆن ئەسپێک دەکوژن ».پاشان وتم« :وەرە با بزانین پشیلەکانی ناو هەمارەکە ،لەناو ئاڵفەکاندا بێچوویان کردووە یان نە ».لێردیش بازی دایە خوارەوە و دووبارە بچکۆلە و گوێلەمشت دەهاتە بەرچاو .لەناکاو بیرم هاتەوە کە کاتێک ئەو بچکۆلە بوو ،چۆن بردم بۆ هەماری دەغڵودانەکە و پێم وت تا دوایین پلە بە پەیژەکەدا سەربکەوێ .ئەو کاتەش هەر بەهار بوو و گیاکان هێشتا کورت بوون .من لەبەر ئەوەی پێویستم بە هەیەجان بوو ئەو کارەم کردبوو ،لە ڕووی مەیل بۆ ئەوەی شتێک ڕوو بدات کە من بتوانم لە بارەیەوە قسە بکەم .لێرد چاکەتێکی زلەی چوارخانەی سپی و قاوەیی لەبەر کردبوو کە بە جلەکانی پێشووی من دروستکرابوو .ئەو هەروا کە من وتم ،تا دوایین پلە سەرکەوت و هەر لەوێ دانیشت. ئاڵفەکان بە مەودایەکی زۆر لەو ،لەمالترەوە بوون،
هەمارەکە ،دەروازەکە و بەشێک لە مەزراکەی لێوە دیاربوو .لێرد ھێشتا کونێکی نەدۆزیبۆوە و دەستی کرد بە سکااڵکردن .درزی نێوان دوو تەختەم پیشان دا و وتم« :بێدەنگ بە و ڕاوەستە .ئەگەر ئەوان گوێیان لە دەنگت بێ، تووشی کێشە دەبین». باوکم لەحاڵێکدا کە تفەنگەکەی دەبرد ،کەوتە بەر دیدمان .هێنری هەوساری مەکی گرتبوو و دەیبرد .هەوسارەکەی لەسەر عەرزەکە دانا و جگەرە و تەماکۆکەی دەرھێنا .جگەرەیەکی بۆ باوکم و یەکێکی بۆ خۆی پێچایەوە. کاتێک کە ھێنری خەریکی جگەرەپێچانەوە بوو ،مەک بۆنی بە گیا وشکەکانی تەنیشت حەسارەکەوە دەکرد .دوایی باوکم دەروازەکەی کردەوە و مەکی بردە دەرەوە. هێنری مەکی برد بۆ شوێنێکی دوورتر لە جادەکە و دەستیان کرد بە قسەکردن ،نەک ھێندە بەرز کە ئێمە گوێمان لێبێ .مەک دیسان بەدوای ئەوەوە بوو کەمێک گیای تازە بدۆزێتەوە ،بەاڵم نەبوو .باوکم لەسەر هێڵێکی ڕاستدا لێی دوورکەوتەوە و لە مەودایەکەوە کە بە گونجاوی زانی وەستا. ھێنریش لە مەک دوورکەوتەوە، بەاڵم ھێشتا بە بێدەربەستی مەکی هەوسارەکەی بەدەستەوە بوو .باوکم تفەنگەکەی بردە سەرەوە. مەک وەک هەستی بە مەسەلەکە کردبێ ،بۆ سەرەوەی ڕوانی و باوکم تەقەی لێکرد. مەک خێرا نەگال ،بەڵکو کەمێک 98 ئەم قاچەوقاچی کرد ،کەمێک
64 60 99
ئەکرد شتێکی قورس بەسەر دڵمەوەیە ،وەک خەمێک لەبەر گوناهێکی لەبیرنەکراو. سەیری لێردم کرد کە تەنانەت ئەو ڕووداوەی لەبیر نەبوو و حەزم لەو ڕوخسارەی نەکرد کە لە تاو سەرما ڕەنگی پەڕیبوو .حاڵەتی ڕوخساری لە ترساو یان عاجز نەئەچوو، کەمێک لەناو بیرەبیرەدا بوو .بە پێچەوانەی هەمیشە و بە ئاوازێکی دۆستانەوە وتم: «خۆ ھیچ ناڵێی بەوان ،وایە؟» بە بێحەواسی جوابی دایەوە: «نە». «بەڵێن ئەدەی؟» «بەڵێن ئەدەم».
تەختی هەمارەکە و چەند مەکینەی کۆنیش لەوالترەوە. بە هاوارهاوار بەرەو باوکم ڕامکرد و وتم« :لێرد لەوێ لەسەر دواین پلەکەیە ».باوکم و دایکم ھاتن ،باوکم لە پەیژەکەوە سەرکەوت و هەروا کە بە ھێمنی قسەی بۆ دەکرد ،لێردی خستە بندەستی و ھێنایە خوارەوە، بەاڵم دایکم پاڵی دا بە پەیژەکەوە و دەستی کردە گریان .ئەوان پێیان وتم« :بۆچی ئاگات لێی نەبوو؟» بەاڵم هەرگیز ھیچکەس بە ڕاستییەکەی نەزانی .لێرد ندەی نەدەئاوزا کە بۆیان بگێڕێتەوە ،بەاڵم ھێشتا ئەوه لەو ڕۆژە بە دواوە ،من هەر کاتێک چاوم بەو چاکەتە چوارخانە سپی و قاوەییە ئەکەوت کە لەناو گەنجەکەدا هەڵواسرابوو یان لە بنی بوخچەی جلە کۆنەکاندا بوو (ئەو شوێنەی کە سەرەنجام بوو بە نسیبی) هەستم
مۆنرۆ
وە ،بەاڵم هەندێ جار کە خەریکی وانەی نەکردبووه قوتابخانە بووم یان کاتێک کە لە بەردەم ئاوێنەدا دەوەستام و قژم دادەهێنا و بیرم لەوە ئەکردەوە کە ئاخۆ کاتێک گەورە بم ،جوان ئەبم یان نە ،لەناکاو هەموو ئەو دیمەنە وەک برووسکە ئەیدا لە مێشکم: ئەمبینی کە باوکم چۆن بە سانایی و بە ئەزموونەوە تفەنگەکەی بەرز ئەکاتەوە و چۆن ھینری کاتێک کە مەک قاچەکانی لە هەوادا دەجووڵێنێ ،پێدەکەنێ .بە پێچەوانەی مندااڵنی شار ،من ھێندە تووشی هەستی ترسان و دژایەتیکردن نەدەبووم ،یانێ من زیاد لە پێویست مردنی ئاژەاڵن وەک زەروورەتێکی ژیان -ئەو جۆرە ژیانەی کە ئێمە هەمانبوو -الم ئاسایی بوو. بەم حاڵەوە کەمێک شەرمەزار بووم و لە شێوەی بیرکردنەوەمدا سەبارەت بە باوکم و کارەکانی ،جۆرێک لە وریایی و جۆرێک لە هەستی بێزاری بەدی هاتبوو. ڕۆژێکی ڕووناکبوو و ئێمە لە حەوشی ماڵەکەدا خەریکی کۆکردنەوەی ئەو چڵ و لقانە بووین کە باھۆزەکانی زستان شکاندبوونی .ئەمە کارێک بوو کە پێمان وترابوو ئەنجامی بدەین ،بەاڵم لە هەمان کاتدا ئێمە ئەمانویست بە کەڵکوەرگرتن لەو لقانە ،خێمەیەک لە شێوازی سوورپێستەکان دروست بکەین بۆ خۆمان. ئێمە دەنگی حیلەی فلۆرامان بیست و پاشان دەنگی باوکم و هاواری ھینری و ڕامانکردە خوارەوە و چووین بەرەو هەمارەکە بزانین چ باسە. وە .ھینری تازە فلۆرای دەرگای تەویلەکە کرابووه ھێنابووە دەرێ ،بەاڵم لە دەستی هەاڵتبوو .فلۆرا بە ئازادی لە حەوشەی دەوری هەمارەکەدا ،لەمال بۆ ئەوال تاوی دەدا. ئێمە هەڵزناین بە حەسارەکەدا و بە هەیەجانەوە بۆمان دەڕوانی کە غاری دەکرد و بە حیلەحیل بەسەر وە ،جووتەی دەخست و وەک قاچەکانیەوە بەرز دەبووه ئەسپی فیلمە کابۆییەکان ،هەڕەشەی ئەکرد .فلۆرا وەک ئەسپێکی کێوی و دەستەمۆنەکراوی ناو مەزرایەکی
دەستم گرت کە بردبوویە پشت سەریەوە و سەیریم کرد کە دڵنیا بم پەنجەکانی وەک تە سەریەک .لە ھێمای درۆکردن نەخستووه هەرحاڵدا ،لەوانەبوو لێرد تووشی کابووس ببێ ،یانێ هەندێ جار شتی وا ڕوو دەدا .بیرم کردەوە کە باشتر وایە هەوڵ بدەم هەموو بیر و کاریگەرییەکانی ئەو ڕووداوە لە سەری بکەمە دەرەوە ،هەرچەند بە ڕای من ئەو لە تەمەنێکدا نەبوو کە بتوانێ کۆمەڵێک شتی جۆربەجۆر هاوکات لە سەریدا ڕابگرێ. کەوت کردبوو و من نەختێک پارەم پاشه پاشنیوەڕۆی هەمان ڕۆژ ،لەگەڵ هاوڕێکەم "جودی کێنڤا" چووین بۆ شارۆچکەی جوبەیلی و شانۆگەرییەکمان بینی کە هەردووکمان زۆر پێکەنیین و دوایی وامزانی هەموو شتێک ڕێکوپێک و ئاسایی دەبێ. دوو هەفتە دواتر زانیم کە فلۆراش ئەکوژن، یانێ من لە شەوی پێشترەوە زانیم ،لە هەمان ساتەوە کە گوێم لێبوو دایکم لە باوکمی پرسی ئایا بە ڕادەی پێویست ئاڵفمان هەیە؟ و باوکم لە وەاڵمیدا وتی« :لە سبەینێوە تەنیا مانگامان دەبێ و ئەویش لە هەفتەیەکی ترەوە هەوا گەرم دەبێت و ئەتوانین مانگاکەش ببەین بۆ دەشت کە بلەوەڕێ ».ئیتر تێگەیشتم کە بەیانیی ڕۆژی دواتر نۆرەی فلۆرایە. ئەمجارە نەمدەویست ئەو دیمەنە ببینم .ئەم شتانە تەنیا جارێک بۆ بینین دەشێن .لە ڕۆژی کوژرانی مەک 100 بەمالوە ،زۆر بیرم لەو شتە
باوکم و ھینری دوای ئەوەی کار لە کار ترازابوو، گەیشتن و فلۆرایان بینی کە بەرەو ئەو جادەی بۆ شار دەچوو ،غاری دەدا .ئەوان وایانزانی من نەمتوانیوە زوو خۆم بگەیەنمە دەروازەکە و دایخەم. باوکم و ھینری بێئەوەی کات بکوژن ،دەستیان کرد بە پرسیارکردن و دوایی چوون بۆ هەمارەکە ،تفەنگەکەیان هەڵگرت و چەقۆی پێویستیان خستە ناو بارهەڵگرەوە و ماشینەکەیان سەروتا پێکرد و بەرەو ئێمە هاتن .لێرد هاواری کرد« :بێڵن با منیش بێم ،با منیش بێم!» ھینری 64 ماشینەکەی وەستاند و ئەویان سوار کرد .پاش ئەوەی ئەوان ڕۆیشتن دەروازەکەم داخست. 101 وامزانی لێرد ڕاستییەکەیان بۆ ئەگێڕێتەوە و بیرم لەوە ئەکردەوە کە چیم بەسەر دێت. من هەرگیز سەرپێچیم لە قسەی باوکم نەکردبوو و نەمدەتوانی تێبگەم بۆچی ئەو کارەم کردبوو .فلۆرا نەیدەتوانی بە سەالمەت دەربچێ. ئەوان بە ماشینەکەوە پێی دەگەیشتن و ئەگەر ئەم بەیانییەش نەکرایە ،بێگومان هەر کەسێک پەیدا دەبوو و پاشنیوەڕۆی هەمان ڕۆژ یان سبەی بەیانی تەلەفونی بۆ ئەکردین .لەم ناوچەیەدا ھیچ شوێنێکی کێویلەی لێنەبوو بۆ فلۆرا و ئێمە بۆ گوزەرانی ژیانمان پێویستمان بە گۆشتەکەی بوو بۆ ڕێوییەکان .تەنیا کارێک من کردبووم ئەوە بوو زەحمەتێکی زیاترم بۆ باوکم دروستکردبوو کە خۆی کەم گیرۆدە نەبوو. ئەگەر باوکم بەمەی بزانیایە ،ئیتر هەرگیز متمانەی پێ نەئەکردم ،چونکە ئەیزانی من بە تەواوی لەگەڵی نەبووم ،بەڵکو الیەنی فلۆرام گرتووە و هەر ئەم بابەتە منی ئەکرد بە کەسێکی بێکەڵک ،من تەنانەت
ئاژەاڵن وابوو ،گەرچی ئەو تەنیا ماینێکی سواریی پیر بوو ،ماینێکی زەرد .باوکم و ھینری بە دوای فلورادا ڕایانکرد و هەوڵیان دا هەوسارەکەی بگرن ،بەنیاز بوون یەکیش سەرکەوتوو ڕایکێشن بۆ سووچێک و تا ڕەدده بوون ،بەاڵم ئەو بەو چاوە وەحشییانەیەوە ،لە نێوان هەردووکیانەوە ڕایکرد و لە پشت هەماری دەغڵەکەوە ونبوو .ئێمە دەنگی تەقەی کۆڵەکە دارینەکەمان بیست کاتێک فلۆرا بەسەر حەسارەکەدا بازی دا و ھینری هاواری کرد« :ئەوە ئێستە لەناو کێڵگەکەدایە». ئەمەش بەو واتایە بوو کە فلۆرا لە کێڵگە درێژ و ئێڵییەکەدا (وەک پیتی )Lبوو کە بە الی ڕووبارەکەدا تێدەپەڕی و ئەگەر بگەیشتایەتە ناوەڕاستی کێڵگەکە کە نزیکی جادە بوو ،دەیتوانی ڕابکات و لەبەر ئەوەی کە ئەمڕۆ بەیانی ماشینە بارهەڵگرەکە لە کێڵگەکەدا بوو ،دەروازەکە کراوەبوو .باوکم ڕوو لە من هاواری کرد: «بڕۆ دەروازەکە دابخە». من زۆر فرز و وریا بووم .بە ناو باخچەکەدا ڕامکرد و لە تەنیشت ئەو درەختەوە کە جۆالنێمان پێدا هەڵخستبوو ،تێپەڕیم و بەسەر چاڵە ئاوێکدا بازم دا و گەیشتمە جادەکە .دەروازەکە کراوەبوو ،بەاڵم فلۆرا ھێشتا نەچووبووە دەرەوە ،لە جادەکەشدا نەبوو و دەبوو بەرەو ئەو سەری کێڵگەکە چووبێ .دەروازەکە زۆر قورسبوو .زۆر بە زەحمەت لەناو قوڕەکە دەرمهێنا و بەرزم کردەوە و بەرەو ئەوبەری جادەکە بردم. ھێشتا دەروازەکەم تەواو دانەخستبوو کە فلۆرام بینی بە غار بەرەو من دێت .لێرد هات یارمەتیم بدات کە بە سەردا کەوتە ناو چاڵە ئاوەکە .من تەنیا مابوو زرێکەی دابخەم ،بەاڵم لەباتی ئەوەی دەروازەکە دابخەم، یەکسەر کردمەوە .ئەوەی ڕاستی بێ بڕیارم وانەبوو دەروازەکە بکەمەوە ،کەچی ئەو کارەم کرد .فلۆرا ھیچ لە خێراییەکەی کەم نەکردەوە و بە تاو بە المدا تێپەڕی و لێرد ،تەنانەت کاتێک کە تازە زۆر درەنگ بوو هەڵبەزودابەزی ئەکرد و هاواری کرد« :دایخە! دایخە!»
بە گۆرانییەکە دا ،بەاڵم شەوی دواتر ئیتر دەستم پێ نەکردەوە ،ئیتر گۆرانیوتن پێویست نەبوو ،چونکە ئێمە ئیتر نەئەترساین و ئەمانزانی کە ئەو شتانە ،تەنیا شتە کۆنەکانی ماڵەکە بوون ،شپرزییەک ،پەشۆکانێک .ئێمە ئیتر تەنانەت یاساکانیشمان ڕەچاو نەئەکرد ،هەرچەند من ھێشتا دوای ئەوەی لێرد خەوی لێئەکەوت ،چیرۆکم بۆ خۆم ئەگێڕایەوە ،بەاڵم تەنانەت لەو چیرۆکانەشدا شتی جیاواز ڕووی ئەدا :گۆڕانکارییەکی سەیر و پڕ لە نهێنی! هەڵبەت چیرۆکەکانم ھێشتا بەو شێوازەی کۆن ،واتە بە بارودۆخێکی پڕمەترسی و سەرنجڕاکێش، بە ئاگرکەوتنەوەیەک یان بە ئاژەڵی دڕندە دەستیان پێئەکرد و بۆ ماوەیەک ،من مرۆڤەکانم ڕزگار ئەکرد، بەاڵم لەناکاو شتەکان ئەگۆڕان و ئەوسا کەسێکی تر منی ڕزگار ئەکرد و ئەو کەسە ،ئەکرا یەکێک لە کوڕانی پۆلەکەمان یان مامۆستاکەمان "بەڕێز کەمبێڵ" بێ کە ژێرباڵی کچەکانی ختووکە ئەدا و لەم کاتەدا ،سەرنجی چیرۆکەکە بە تێروتەسەلی ئەچووە سەر ئەوەی کە من چۆن دێمە بەرچاو ،قژم چەندە درێژە و چ جلێکم لە بەردایە و کاتێک بەم وردەکارییانەوە خەریک ئەبووم، ئیتر هەیەجانی ڕاستەقینەی چیرۆکەکە ونبووبوو. لە نۆی شەو الیدابوو کە ماشینە بارهەڵگرەکە گەڕایەوە. بە چادرێک سەر گەاڵبەکەی داپۆشرابوو و ئەوە بەو مانایە بوو کە گەاڵبەکە گۆشتی تێدایە .دایکم ناچار بوو دووبارە چێشتەکە گەرم بکاتەوە .باوکم و ھینری جلە خوێناوییەکانیان گۆڕیبوو و جلی ئاسایی کاری ناو هەماریان لەبەربوو و دەست و دەموچاو و ملیان شۆردبوو و ئاویان پرژاندبوو لە قژیان و شانەیان کردبوو .لێرد باسکی بەرز کردەوە و ھێڵێکی خوێنی پیشان دا و وتی« :ئێمە فلۆرای پیرمان کوشت و کردمان بە پەنجا پارچەوە». دایکم وتی« :باشە دەی حەز ناکەم ھیچ لەم بارەوە ببیستم .بەم شێوەیەش لەسەر مێزەکەی من دامەنیشە».
بۆ فلۆراش کەڵکم نەبوو .لە الیەکی ترەوە پەشیمانیش نەبووم لەو کارەی کردبووم، چونکە کاتێک فلۆرا بە غار بەرەو من دەهات، تەنیا کارێک کە ئەمتوانی بیکەم ئەوە بوو دەروازەکە بکەمەوە. هاتمەوە بۆ ماڵەوە .دایکم وتی« :ئەو دەنگ و هەرایە بۆچی بوو؟» وتم فلۆرا بە لەقە حەسارەکەی ڕوخاندووە و ڕایکردووە .وتی: «باوکی داماوت ئێستە ئەبێ هەموو ناوچەکە بەدوایدا بگەڕێ ،کەوابێ سوودی نییە خەریکی نان و چێشتی ئێوارە بم ».مێزی ئوتووەکەی ھێنا .ئەمویست شتەکەی بۆ باس بکەم ،بەاڵم بە باشم زانی ھیچ نەڵێم و چووم بۆ نهۆمی سەرەوە و لەسەر چرپاکەم دانیشتم. لەم دواییەدا بەنیازبووم بەشەکەی خۆم لە ژووری نوستنەکە بڕازێنمەوە ،وەک دانانی پەردەیەکی تۆڕی لەسەر چرپاکەم یان دروستکردنی مێزێکی ئارایش یان دروونی تەنوورەیەک بە سەرەپارچەی کەتانی پڕ لە نەقشونیگار .بڕیارم وابوو بە شتێک نێوان چرپاکەی خۆم و لێرد جیا بکەمەوە. لەبەر تیشکی هەتاودا ،ئەو تۆڕەی کە دابووم بەسەر چرپاکەمدا، وەک پەڕۆیەکی تەپوتۆزاوی دەهاتە بەرچاو . ئێمە ئیتر شەوانە نەئەوت. گۆرانیمان کاتێک شەوێکیان گۆرانیم ئەوت لێرد وتی: «تۆ وەک گەمژە دێیتە بەرچاو ».من بەبێ سەرنجدان 102 بە قسەکەی ئەو هەروا درێژەم
کان: راوێزه په ١ـ شەڕی کەریمە ـ ٢٥ی ئوکتۆبەری ١٨٥٤ 64 ٢ـ دەنی بۆی Danny Boy قەسیدەیەکە لە نووسینی ستراننووسی ریتانی .Fredric Weatherlyئەم گۆرانییە به پێوەندیی بە کۆمەڵگەی ئیرلەندییەکانەوە هەیە: 103 «ئاھ دەنی بۆی ،شەیپوورەکان ،شەیپوورەکان بانگت دەکەن دۆڵ بە دۆڵ و لە داوێنی چیاکاندا هاوین تێپەڕی و هەموو گوڵەکان لە گیانەاڵدان تۆ دەبوو بچیت و من چاوەڕێت دەمێنمەوە بەاڵم وەرەوە ئەوکاتەی هاوین دەگەڕێتەوە بۆ مێرگ یان ئەوکاتەی کە دۆڵ خامۆش و سپییە لە بەفر من لێرە ،لە بەرهەتاو یان لە سێبەردا دەبم ئاھ دەنی بۆی ،دەنی بۆی ،تۆم خۆشدەوێ و ئەگەر تۆ بێیت و ئەگەر هەموو گوڵەکان مردبن و ئەگەر من مردبم ،کە لەوانەیە مردبم، ئاواتەخوازم ئەو شوێنە بدۆزیتەوە کە من لەوێ سرەوتووم چۆک دابدەیت و دوعای مریەمم بەسەردا بخوێنی و من بەسەر سەرمەوە دەیبیستم دەنگی ئارامی هەنگاوت و مەزارەکەم گەرم و دڵڕفێن دەبێ و پاشان تۆ چۆک دادەیت و بە چرپە پێم دەڵێی منت خۆش ئەوێ و من لە ئارامیدا دەنووم تا ئەوکاتەی تۆ بێیت بۆ الم ئاھ دەنی بۆی ،دەنی بۆی ،تۆم خۆشدەوێ». ٣ـ ویلیامی دووهەم ٤ـ هەر فووتێک ٣٠سانتیمەتر و نیوە.
باوکم لێردی ناچار کرد بچێت و خوێنەکە لە باسکی بشۆرێت. دانیشتین .باوکم دوعای خوێند و ھینری بنێشتەکەی لکاند بە نووکی چەتاڵەکەیەوە .ئەمە خووی هەمیشەی بوو و کاتێک دووبارە بنێشتەکەی هەڵدەگرتەوە ،چاوەڕێی دەکرد ئێمە ئەو کارەیمان پێ خۆشبێ .ئێمە دەست بە دەست دەفری هەڵماویی تەڕەکاڵە کواڵوەکەمان ئەدا بە یەکتر کە زیاد لە پێویست کواڵبوون .لێرد لەوسەری مێزەکەوە سەیری منی کرد و بە غروورەوە وتی« :بە هەرحاڵ خەتای ئەو بوو فلۆرا ڕایکرد». باوکم پرسیی« :چی؟» «ئەیتوانی دەروازەکە دابخات ،بەاڵم کردیەوە تا فلۆرا ڕابکات». باوکم پرسیی« :بە ڕاستی وایە؟» هەموو ئەوانەی لەسەر مێزەکە دانیشتبوون بۆ منیان ڕوانی .من هاوکات کە بە زەحمەت خواردنەکەم قووت ئەدا ،بە نیشانەی ئەرێ سەرم لەقاند و لە شەرمان، چاوم پڕبوو لە فرمێسک. باوکم بە دەنگێک کە نیشانەی بێزاری بوو پرسیی: «بۆچی کاری وات کرد؟» وەاڵمم نەدایەوە .چەتاڵەکەم لەسەر مێزەکە دانا. ھێشتا سەرم داخستبوو و چاوەڕێ بووم بە نیشانەی تەمبێکردن بنێردرێم بۆ ژوورەکەم ،بەاڵم ئەو شتە ڕووی نەدا .بۆ ماوەیەک کەس ھیچی نەوت ،پاشان لێرد وتی: «خەریکە دەگری». باوکم وتی« :قەیناکا ».ئەو بە ئاوازێکی پڕ لە تەسلیم، تەنانەت بە ئاوازێکی پڕ لە شۆخی و گاڵتە قسەی کرد، بە وشەگەلێک کە منی بۆ هەمیشە لە خەتا و تاوان پاککردەوە .وتی« :ئەو بەس کچێکە!» من تەنانەت لە دڵیشەوە دژایەتیی ئەو قسەیەم نەکرد. ڕەنگە ڕاست بوو.
کوڕان و کچان سیامەک شاهروودی خانمی مۆنرۆی هەشتا سااڵن هەرچۆن خۆی لە چاوپێکەوتنێکدا وتبووی ،هۆگرییەکی تایبەتی هەیە بۆ وردبوونەوە و لێکۆڵینەوە لەسەر پێوەندیی نێوان دایکان و کچان .ئەو وەک نووسەرێکی ژن ویستوویەتی دونیای کچانی گەنجبکاتەوە و پەردە لەسەر هەستەکانیان البدات ،کاریگەریی دەوروبەر و خێزان و بە گشتی سوننەت و دابونەریتە باوەکان لەسەر کچان بخاتە ڕوو و کاراکتەرەکانی خۆی وەک ئافرەتی دیل ،بەرەو ئازادی هانبدات و داڵغەی زەینیی کچانی گەنج سەبارەت بە دروست یان هەڵەبوونی هەستی ئازادیخوازانە و خۆتەوەریی خۆیان شی بکاتەوە؛ وەک ئەو کارەی لەم چیرۆکەدا زۆر بە باشی پیشانی داوە .مۆنرۆ تەنیا شتەکان دەخاتە ڕوو ،خۆی داوەرییان لەسەر ناکات.
چەند دێڕێک ی رباره ده چیرۆکی
لەم چیرۆکەی مۆنرۆدا هەموان بێتاوانن .باوکی خێزانەکە بەو کارە توندوتیژ و ڕەقەوە کە یەتی ،دایک کە دەوری ژنێکی سونەتیی هه بە تەواوی قبوڵکردووە و ئەیەوێ کچەکەشی بخاتە بەردەستی خۆی و وەک ژن ڕایبێنێ، کوڕێکی بچووک کە خەریکە بە هەمان شێوازی باوکی پەروەردە ئەکرێت بۆ ئەوەی ببێت بە پیاو. بەاڵم کچەکە کە لە مەزرای ماڵی باوکیدا (لەبەر بچووکبوونی براکەی) ناچار بووە بە ئەنجامدانی کاری تا ڕاددەیەک دژوار و پیاوانە و دایەگەورە لە 64 هەندێ هەڵسوکەوت کە شیاوی کچان نییە ،مەنعی دەکات و لە هەمان حاڵدا کە مێشکی بە خەون 105 و خولیای کوڕانەوە خەریککردووە ،بە ھۆی هەندێ لە ڕەفتارەکانیەوە هەست بە تاوان دەکات .تا گەورە دەبێت خەونەکانیشی کچانەتر دەبنەوە و لە کۆتاییدا وادیارە خودی کچەکە بەرەبەرە دەوری خۆی وەک کچێک قبوڵ دەکات. لەوێدا کە لە ئەنجامدانی ئەرکە پیاوانەکانیدا سستیی نواندووە کەچی وەک کوڕێک ،لە الیەن باوکیەوە لۆمە و تەمبێ ناکرێت: ...باوکم وتی« :قەیناکا ».ئەو بە ئاوازێکی پڕ لە تەسلیم ،تەنانەت بە ئاوازێکی پڕ لە شۆخی و گاڵتەوە قسەی کرد ،بە وشەگەلێک کە منی بۆ هەمیشە لە خەتا و تاوان پاککردەوە .وتی« :ئەو بەس کچێکە!»... لیس مۆنرۆ دەڵێ :ئازادی بۆ هەموان باشترین ئه ڕێگەچارە نییە! لێرەدایە کە لەم چیرۆکەدا ئەم بابەتە دەبینین .ئایا بەدەستهێنانی ئازادی و یەکسانیی ماف و سەربەخۆیی ژنان ،لە هەر بارودۆخێکدا لە کۆتاییدا بە سوودی لیس مۆنرۆ ئه
ئەوان دەبێ یان بە زیانیان؟ ئایا بە ئازاد و سەربەخۆبوون ،کۆمەڵێک ئەرکی قورس قورس ناخرێتە ئەستۆیانەوە؟ ئایا چاوەڕوانییەکان لەوان زیاتر نابێت؟ ئایا ئەتوانن لە ئەستۆی ئەوانە بێن؟ هەر بە تاقیکردنەوەکەی دەژی؟ داوەریکردن لەسەر ئەم بابەتانە لە ئەستۆی خوێنەر و بەردەنگدایە .نیچە هەمیشە ئازادیی ژنانی بە پێچەوانەی سروشتی ئەوان دەزانی، بەاڵم بوێری بۆ ئەم هەڵبژاردنە و ئاست و چوارچێوەکەی لە ئەستۆی خودی ئافرەتدایە .سەیرکەن ئاستی بوێری و پڕکێشیی کچی ناو ئەم چیرۆکە لە چ ئاستێکدایە: «...بیرم لەوە کردەوە کە ئەگەر بڕۆین بۆ هەمارەکە و درزێکی گەورە یان کونێک بدۆزینەوە کە بکرێ لەوێوە سەیری دەرەوە بکەین، 106 ئەتوانین ئەوان لە کاتی ئەنجامدانی کارەکەدا [کوشتنی ئەسپەکان] ببینین، هەڵبەت من حەزم لە بینینی شتی وا نەبوو ،بەاڵم ئەگەر شتێک بە ڕاستی ڕوو ئەدات ،باشتر وایە مرۆڤ بیبینێ و بیزانێ...». هاوکات هەم پڕکێشی و هەم ترس لە ناخی کچەکەدایە. لە شوێنێکدا کچبوون بە سوودی دەشکێتەوە و لە شوێنێکی تردا دەبێ باجی ڕەگەزەکەی بدات کە بە هەڵبژرادنی خۆی نەبووە .پێم وایە جۆرێک دڵڕەقیی مەعسوومانە لەم چیرۆکەی مۆنرۆدایە: ژنبوون دژوارە . ه منداڵیدا مۆنرۆ ل
سووری بریا کاکه نگی ه بێده ه ل كو خۆر ن ،وه هێندێ برین لە ژیندا هه تاشن. خۆن و دایده نیاییدا ،هێورهێور ڕۆح ده و ته ت سادق هیدایه ر به ر له ه چاوم .هه ت چووه و نه ه خه و و ڕۆژ ند شه چه زانم چاوم ،ده كه ر ئاوێنه ه به م بچم ه زات ناكه و ئه . ك گۆمی خوێنیان لێ هاتووه ماسیون و وه رێك فته ؛ ده وه ته ه ئیشتیا زرینگاوه و ب ه شه ئێستاك ر به كجاریی تیا بنووسم ،له ه هێنابووم مااڵوایی یه ك ڵی .كۆمه واویم شپڕێو و ئاڵۆز كردووه ه و ته ستمدای ده
اڵت سه تاریکه
ق ده
گرم. م رایده كه چه ی مه كه ماره ر شاده سه گرم و له ده .ژیانی ڵكه ه بێكه و ڕانه ه "ئیتر گه و مه كه بڕێك بیر ده توانێ ه ده نیا مردن تانی لێ بڕیوم .ته ره ه ژان ده پڕ ل كمدا چه ه ژێر مه ك دێنم و ل یه رزگارم كات ".پیاڵه ه ه ك كم ره ه ناو .ئاخر گه ی بڕژێت كه ه خوێنه نێم ك دایده ند ساتێكی تر ه تا بتوانم چه و پڕ بوو دیسان بیخۆمه ه مرۆڤ م زانیو ی خوێنی خۆم بژیم .تازه وه ه خواردنه ب ستیش، ت مانێکی ئاوا په نانه نیا بۆ مان ،ته بۆ مان ،ته ه خۆی ك ڵه زار فێڵوته ه هه كا و ب ر خۆشی ده سه كاڵو له ه ه ل .نازانم بۆچی مرۆڤ هێند وه شارێته رگ ده ه مه ل بڕم. ه ده ك گه قووچێنم و ره ترسێ .چاو ده رگ ده مه ه و و كه ه نێو پیاڵه تكێت چوار دڵۆپ خوێنی سوور ده ش و باریك و ودا زمانێكی ره ه دوای ئه وشكایی دێ .ب كا و مارێك روژوور ده ند جار ده یی مارێك چه دووفلیقانه دا كه ره فته ر ده ه سه سپایی ب ه ئه رێ .ب ه ده ه هێمنی دێت ب مام ه ته ودیو .ب ه ئه چێت دا ده كه ه بن درگه كا ،ب ه ده خز ر دێت ،هه ی ججاڵه كه ڵێی گوریسه اڵم ده كۆتایی بێ ،به ه ڕوات دا ده كه ه بن درگه ه هێمنی ب خوا و ب و پێچ ده وانیش سرتوخورتیان بڕێ .ئه كانم لێ ده رێ .ترس ته ده ویان كدا خه رمییه شی گه ه باوه چێ ل ه ده و .له نایه ه گوێ: "م دێت ی "ئازیزه وتبێ .زۆری پێناچێ زریكه لێكه مكم! ئای هاوار مردم!... ئای مه دا بۆ وانه واوی ئه ر ته ه سه گا .ب رگودڵم ده ه جه ئێش ب ه و ه قینوقاڕێكی زۆره مردم .ب و ده ژیام و بۆ ئه و ده ئه ه وێ ب مه یقرتێنم .ده گرم و ده ه ده ك ه ماره گازێك ل ك ه وه و مه ده رچی لێكی ده اڵم هه ه بچم .به و هاواریه ه و ه كای و ه پێكه هات ك ی لێ ده كانی دیكه جاره یزیقاند ،جاری واش كرد ،جاری وا بوو ده یان ده قنه كلكه ه ڵ گه وی له ه و ئه نیا نیی ه ته مزانی ب یقیژاند .ده بوو ده شكم دڵی مكوت به ه ده داو اڵم دڵخۆشی خۆم ده به م كه ه درگه و نینه ه پێكه ه جاران ب رم بێ و جارێك ل نه ه ه هێمنی ل ڵ بكات .زۆر ب گه م له ه و قسه و لێ بكاته ؟ كرد :كێیه ه هاواری ده و ییه تووڕه دا .به م ده كه درگه
ه و دواییش شتی جۆراوجۆرم تێدا نووسیو ش ،ره م لێ خشاندووه ه هێنده ك ه پێنووسه ب . وه ت دێڕێكی ناخوێندرێته نانه ،ته ڕاوه داگه ه رۆیشتن و مااڵوایی ه ل نازانم پێم وای كانی وه ی شه كو زۆربه ترسێم .وه كجاری ده یه نگیان دێ .زۆر جاریش حیلكوهۆڕ دی ده ڕاب ك ترێ بۆ شه ویش وه مشه نن .ئه كه پێده یان ناسه گوشن و هه ه ئاوا دڵم ده و بفلیقێنییه ه لێ چنیوم .ئاخ !...چ عومرێكی دوورودرێژ ه چاوم و ل ه خه كردن نین و قسه و پێكه ئه اڵم هیچم م ،به خه ڵده تارێنێ .بڕێك گوێ هه ده ! یه وره ك .چ ئازارێكی گه ریه ه سه و بۆ ناچێته ه ك رمان و خرتوپرتی واوده تێك و بڕێك ده په كجاریكردنی خۆم ه بۆ یه و كێردێكی تیژ ك ه ه ب و پێش كۆم كردوونه وه مێك له رده سه ه ك ل ریه ه و هه و ته دا باڵو بوونه كه دیوه و مشه ه هیوام ئه ن .ب كه ه بانگم ده و كه الیه ه ڕێم و ل ه تێپه ه تاڵ اڵتی ژین سه م تاریكه له م .بڕیاری ربازكه ه خۆ ده و رگه سنووری مه یانی. ه به م یخه ه نه ه خۆم داو كجاریم ب یه . ڵكی نییه ه و خۆفریودان كه و ڕانه ئیتر گه نگ، نگاوڕه دان گڵۆپی ڕه ه سه زانم ب ده ه رووناك ه تاریك م ژین لێنێكی ئه كه ه ك ن .بنمیچی دیوه ناكه ه نیی كی سته داروده م و خۆم ی پێداكه كه ته په كانیش رمانه ڵواسم .ده هه ی وه باش ناناسم ،ئه راست بێ لێیان دڵنیا نیم؛ بن و ر نه ترسم كاریگه ده ه و ه گۆجوئیفلیجی بمێنمه ب ه م ل كه وجار ...كێرده و ئه 108 ڵی .هه موویان پێ باشتره هه
ه ڕۆیشتوون. ودیو ه له های وان ساڵه ڵێی ئه ده ر ی سه ه شووشه رین دێنم و ل ك دوو سه یه موو ه پێش هه ؛ ل وه ه ناوه ڕوانم ه ده و كه درگه ه ه ب بینم ك كانی ده ه سپی و تونده مك شتێكدا مه كانی مكه ی مه لیسێك ماسیون .گۆپكه د ته قه تی. ه مژیویه ك ڵێی ماره ڕاون ،ده ڵگه سوور هه ه خوارێ بم .دێم بێم بۆ تاوێك گێژووێژ ده دا و كاته رم؛ له روجیران به و هاوار بۆ ده وێ كه و ده ی ئه كه یته ه مه چاوم ب ه و ی كه ره نجه ر په ه سه ه ل ك ه مدیودا و ل كانی به القه ه وخوارێشی ب ره ه به پشتوێن .پیاو وتووه دیوی كۆاڵندا كه 64 وێ كه رده ه بۆی ده ه ڕێو ل اڵتندا وای لێ ه كاتی هه ل ه ست شایی ل موده .ده هاتووه 109 ه خوارێ اڵتن دێم ه هه ڕێ .ب گه دڵم ده ی کۆاڵن .واڵت که ره نجه ه ژێر په ڵدێم و هه . که یته ه ژێر مه ه شادی دێم .ب رووناك بووه دا شۆڕ كه ه دیواره ڵێكی بێگیان ب كو داوه وه رم تكی نه ك دوو په واو وه كانی ته سته ه و ده و ته بووه لیسێك د ته ه قه واو ب ری ته و خوار داكشاون .سه ره به ه ور ستێك گه ده ره درایی به ه قه كانی ب .لێوه ماسیوه ڕاون .جوان ڵگه نار سوور هه كو هه ه و وه و ته بوونه بم. ه ده شك ه خۆشییان شاگه تی .ل ه مژیویه ك ه ماره دیار ه ند وه ت ئه م؛ خۆم قه كه ه ده ك رێكی كۆاڵنه روسه مسه ئه ك و ڕه ڵكی گه دیبوو .زۆری پێناچێ خه ه هێز نه ب ه و یره ه سه .زۆر ب وه بێته موو لێ خڕ ده رم هه وروبه ده دا و ناوه و .له ه ئه ڕاونن ن و ده كه ه من ده چاوێك ل رچی ن ،هه كه ه چاوم لێ ده و ه گاڵته كانم زۆر ب جیرانه واندا ناتوانم وسوتوانجی ئه ه ته ه ژێر نیگای پڕ ل م ل كه ده م: م .دێم هاوار بكه ست پێ بكه ه هێز و توانا هه خۆم ب ه ه عومرێك ه ك ی وڕه و مڵه یتی ئه ه مه و ! ئه ڵكینه خه
ر ه سه وت كه واوی گیانم ده منم .ته یزانی ئه سوور سوور ده خان مكوت :ئازیزه یی ده ته په ه الڵه رزیم و ب له ئاو ،ده كا نیوی ،كوتم نه ونی ناخۆش راچه ه خه مزانی ل وه ه ترسابێتی. خواست خوانه یزیقاند :تۆ ه ده ك ه ماڵه ك ب ه و یه و كرده ی ده كه درگه وز و ونی سه اری خه ه ی به خته ی! تۆ شه یشوومه وه یی بنووم. ه ئاسووده خۆشی منی! بۆ ناهێڵی تاوێك ب نیم وێ؟ چاو لێك ده ه گیانی من ده ه چت ل و شه م نیوه به قاقام! بینه نێیه ست ده ونم و ده ه خه دێی ه ترسان خێرا ه و ل و دزییه ه ده ك خۆم بۆ ناو دیوه ه ك ه درگه خست؛ هێشتا ل ر خۆم داده ه سه م ل كه درگه نین. كه ،قاقا پێم پێده وه بوومه ده جیا نه له ت سریوه نانه .ته نگتر بووه دوایی بێده واڵت له زار ئاخنیبێت ت له كو لۆكه ویش وه .ئه وی نایه زه . نگ بووه بێده ند .پاش چه رێكی دیکه ه سه ت دا بووه كه ه قرتاوه ه ل ك ماره ه ناو چێت ركێشان ،ده ویكردن و زمانده رزونه ربه جار سه ه ئیشتیا رچێ .ب ه گیانم ده خت تان وه یبه ه حه .ل وه زارمه درایی ه قه ڕێ .ب گه ڵده رم هه سه لله م بۆ كه كه ست ده ه ه ه ژوورێ .خۆم چێت خوا و ده ر پێچ ده ند گوریس هه چه ه ت ب نانه ،ته رم قووت داوه م مارێكی دووسه بڕوا ناكه .بۆ تاوێك دیوه ر نه تم ماری دووسه نم قه مه درێژایی ته ه و كه ره نجه ه په یان ل قی به به ستم .شه ه هه هێزم نیی كی نگییه ه بێده .هێند ه نایه روژوور سریو ه ده .ل دیاره . بووه دان نه ه ئاوه ند ركه ه ته ڵێی دنیا ل ه ده ئازاراویی م. كه وان ده ی ئه كه كی دیوه ماشایه ستم و ته ڵده هه ه و ری پێمه به ه دێ و له و رمه وقی سه ه ته موچوڕكێك ل كانی ه و پیالنه موو ئاژاو م هه كه ست ده چێ .هه رده ده ه و ه ترسوخۆفه ه گیانێكی پڕ ل وێ ماڵس بوون .ب دنیا له .دێم نگ نییه اڵم ده م ،به ده ه ده ك ه درگه سپایی ل ه ئه ب ه ناو ه ل ی وانه .له ه كلیل دایانخستووه ه ب ،دیار وه مه بیكه و س ئه ه ده ی ل وه .بۆ ئه وه ی ترسوسامدا بتوێمه كڵپه اڵم ،به ر پێالقه ه به م ده ه ده ك ه رزگار بم ،درگه نگیی بێده
ق ده
م بزانم كه ك ده یه تاسكه ه مله و ه دزییه ه ناوێرم .ب ك ماره ه ك ه زۆر بوون كواڵنه چی هێند ،كه كردووه یان نه باڵوه ك هیچیان ناچم. ڕوانم وه ی لێیان ده نده وه نایکێشێ .ئه ڕێ وان وه و الی ئه ره ه گوڕوتین به ه گیان پڕ ل مجار ئه . كه ره نجه ه ژێر په نم یه گه چركێ خۆ ده ه شانه وم .ب كه ده م پێی دێ. ه گاڵته ه خۆو م؛ ل ده رنجی ده ه قووڵی سه ب وانیش نین .ئه ه پێكه م ب كه ست ده ه و ده و مه ده ئاوڕێك ده ست موو ده نین .هه ی پێكه ه پڕمه ن ل یده بێسێودوو ده خوێنین. ك ده و بۆیه كو كه ه قاقاكێشان و وه ین ب كه ده وان ه دنیای ئه ه خۆم ل ه من دێ ك یان ب ه گاڵته و وان به ئه ڵدێنم ر هه .پاش قاقاكێشانێكی زۆر ،سه رزگار كردووه ه ور ه گه كانی ئازیز مكه ،مه وه مه كی دی بكه ه تماشایه ك رێ و ه ده ت ه هاتوونه و كه ره نجه ه په ه و ل و ته بوونه ر ه سه ترێ ب ك بۆڵه ه و وه ویان داپۆشیو ی ئه كه یته مه ك نن و وه كه ه من پێده وان ب .ئه وه ته دا شۆڕ بوونه ئێمه و كانی ئه مكه كێشن و مه كدا ده ر یه ه سه گ ب سه تووتكه رزتر ڵجار به گه له م پێیان دێ و جار مژن .من گاڵته ده ر دێ و بێزیشم كێشم ،هه نم .قاقا ده كه پێیان پێده ه دوێنێی خۆم م ل ده ه هێڵنج ده ریك ستێ و خه ڵده هه ه زم ل مێك حه رده ه منیش سه وان؛ چونك مڕۆی ئه و له كو ی بوو وه نده وه اڵم ئه ه بوو ،به مكان و مه مژینی ئه بوون. هر نه ه ژه مڕۆ پڕ ل ئه
ی من و كه ه ماڵه هات سپایی ده ه ئه ئێوارێ ب اڵم رێ .به ه ده چوو ه هێمنی ده یانییش ب به كانم هێزوتوانایان لێ هراویی جیرانه نیگای ژه م كه و ژووره ره م و به خه ر داده چنیبووم .سه مێ. ده ی ده دزه ه ڕوانم ه ده و كه ر درگه ی سه ه شووشه دیسان ل ك كایه شكه د ره ه قه كانی ب مكه .مه كه دیوه شی ببینم، م له كه ز ده .زۆر حه وه ته ه بووه ور گه ه خوارێ ر چاوم .ویستم بێم ه به ت اڵم نایه به م .دیسان ه بده ك ڵگرتنی درگه ولێ بۆ هه و حه مجار ر چاو .ئه ه به و وته وم كه كانی ئه القه رێ و ده ره گیرێ و به ڵده جمینم لێ هه حه ڵك بناسێنم. ه خه وێ خۆم ب مه ڵدێم .ده هه رز و ه هاوارێكی به بو خۆناساندن پێویستم ب ه ك ته شامه ه الی حه و مه گه ه ده .ك روودڕێنه گه ن كه ست ده ه و ده و نه ده ه تێكڕایی ئاوڕ ده ب ه چاوێك و وسه ه ته موو ب ه سرت .هه ه سرت ب نینیان ڕوانن و پێكه ه من ده ن ،ل كه و ده له ه چم ی بترسم ده وه مجار بێ ئه اڵم ئه دێ .به كو ستم .دێم منیش وه وه ڕاستیان و راده ناوه ، وه بیردێته م وه كه پڕ ماره نم ،له وان پێبكه ئه ه ك ڵكه كو خه نم .وه چه خۆم راده كبه یه ن ئاوا رما بده ه سه رد ب به ه گاشه ب ه ه كاسووڕی دێم بم .ب گێژ ده ه اڵتن خۆ ب ه هه رێ و ب ده . وه مه كه ده دا كه ژووره بوو س نه ڵێم به ده رم چی سه لله یانزانی كه نه ریان پان نا سه ،ده تێدایه ه ك كێرده . وه كردمه ده . ستدایه ر ده به روا له هه كم یان چه ه مه وێ دیسان ل مه ده 110 ه ترسی اڵم ل ،به وه ه ملمی نێمه ل
مرۆڤێك
قورسە سیروان كەریم
سەری
چاویلكەكە لە گیرفانم دەردێنم. لەشم قورس قورسە و دەستەكانم دەلەرزن. ئاسایی نیم و ناچار دادەنیشم .هەر چۆنێك بێت گیرفانم دەدۆزمەوە و هیچ هیچی تیا نییە .هەڵدەسم .یەك -دوو هەنگاو دەجووڵێم و دەكەومەوە .بیر دەكەمەوە ،لێرەش بمكێشایە نەیان دەهێشت ،تامەكەیان لە دەممدا دەكرد بە گوو .لەوێدا لە بیر دەچمەوە و دوایی لە شوێنێكی ترم .دەستەكانم توند بە دەستی كەسێكەوەیە و دەڵێت" :هەستە گەواد".
ق ده
و كۆاڵنە و كۆاڵنە) وادەڵێم پێدەكەنم .شووشەی ساردییەكە بە توند دەكێشم بە زەوییەكەدا و پرشی شووشەكان باڵو دەبنەوە بە كۆاڵنەكەدا ...دەچمەوە كۆاڵنێكی تر. دوای لە كۆاڵنێكی ترەوە دەبینرێم. گۆشتی ئاژەڵی مردارهوهبووم دەرخوارد نەدرایە بونیادەمێكی تر بووم .گۆشتی مردارەوەبوو ،بۆ؟ باوكم" :گۆشتی ئاژەڵی مردارهوهبوو بخۆیت ،زیاتر دەمێنیتەوە" نا ،باوكم نییە .لەبەردەم تەنەكەی زبڵەكە، لە خۆمەوە ئەم قسانە دەچەقێتە دەماخم ...دەماخ كە نیمە .چ دەبوو لە جیاتیم پشیلەیەك زیاتر دروست بكرابایە؟ لە بەردەم تەنەكەی زبڵەكەدا ،كەللەسەرم پڕ دەبێت لە بۆنی حە فازە و تەماتەی بۆگەن و سەوزەی ترشاو و ئێسقانی بەرماوە... سەرم بە چاویلكەكەوە قورسە. سەرم پڕ پڕە لە هیچ. سەرم... بۆینباخێكی سووری كاڵت لە ملە .لە كۆمپانیایەكی شیرەمەنی كار دەكەیت .بە جلی كارەكەتەوە دێیتەوە و زەرفێكی میوەی تەڕت هەڵگرتووە .بۆنی میوەكانی ناو زەرفەكە لە دوورەوە بۆن دەكرێت .ڕۆژنامەیەكی ئەو بەیانییەت بە دەستەكەی ترتەوە گرتووە .حەزت بە بابەتە تەنزەكانە .سمۆرەكەت لە تەنیایدا دەهرییە. لەسەر دیوارەكەوە دێتە سەر شانەكانت .دیمەنەكە دڵڕفێنە .بە گاڵتەوە دەیبەیتە ژوورێ .هێواش دەرگای حەوشەكە پێوە دەدەیت و لە چاو دیار نامێنیت. ئەمانە وەك ڤۆدگا و شەراب و بیرە وان .تف لە هەموویان .لەم كاتەدا قوتووی هایتێكە فڕێ دەدەمە سەر شەقامەكە .میز بە دەڕابەی دوكانێكدا دەكەم. كەس سەیرم ناكات؟ لە فكرمدا سەگێك برسیەتی. خاوەنەكەی مەیتەرە و گۆشتی ئاژەڵی مرداربووی دەداتێ .خاوەنەكەی پیاوە پشت قەمبوورەكەیە، باوكمە .باوكم؟! دەستم لە ژێر چەناگەم الدەچێ و
كەسەكە موعتادێكە .نامناسێتەوە. كوڕەكەمە! بە سەر شەقامەكەدا دەڕۆیت .پێاڵوەكان بە پێتەوە نووساون .سەرت خوار خوار ئاپارتمانەكان سێبەری كردووهتەوە. دەبڕیت .ڕوون نییە بیر لە چ دەكەیتەوە. بیر لە هەرشتێك بكەیتەوە ،ئیتر بیری لێ دەكەیتەوە .نا ،بیر لە هیچ ناكەیتەوە، بەختەوەری بیر لە هیچ ناكەیتەوە ،كەسیش بیرت لێ ناكاتەوە ،ئەوەی چاوەڕوانت دەكا، ئەو سمۆرەیە ،كە بەسەر دیوارە قرنج قرنجەكەی ماڵەكەتەوەیە .تەنەكەی زبڵی پڕ ،مرۆڤی بۆش ،جرجی بێتاقەت ،پشیلەی بەرەاڵ ،دەبینیت. لەم كاتەدا دەستێك دەخەیتە سەر چاوە كوێرەكەت ،بۆ ئەم كارە ناچار چاویلكەكە لە چاوت دادەگریت. ئەم پرسیارە دەكەیت: چاوێك بەسە؟ !............... بە كۆاڵنێكی تریشدا بڕۆم ،كەس خاوەنمە؟ خاوەنم بۆ چییە ،ئەوەی لە بەرەاڵیی خۆشترە ،دۆزەخە .خۆش زمانی پیادەهێنا ،دەستم بە تووكە نەرمەكەیدا دەهێنا و فیكەم دەكێشا. خاوەنەكەی ڕایكێشا و بردی .تەڕی لیكەكەی بە پێاڵوەكانمەوە جێما ،ئەوە (تینۆ) بوو ،سەگەكە؟ خاوەنەكەی؟ ...كۆاڵنەكە جێدەهێڵم .دەچمە كۆاڵنێكی 112 تر( .هەموو الیەكم كۆاڵنە
چاوت .دەمت دەكەیتەوە و پێدەكەنیت ،هەڵمێك لە دەمتەوە دێت .بەپێچەوانەی ئاڕاستەی سێوەكەوە دەڕۆی .بیر لەوە دەكەیتەوە منداڵێك ئێستا سێوەكەی بردووە .بەرلەوەی كۆاڵنەكە جێ بهێڵیت ،تایەی ئۆتۆمبێلێك سێوەكە دەپلیشێنێتەوە .دراوسێكەت ملێك كە پێوە دەدا ،لەودیو دەلەقێنێ و دەرگه حەوشەكەوە دەتریقێتەوە .بەپێچەوانەی بۆچوونەكانت ،سێوەكە كرێكارێكی شارەوانی بە جاڕۆكەی دەستی دەیماڵێت و رێك و جوان دەیخاتە ناو فارۆغۆنەكەوە. لەوسەری كۆاڵنەكەوە ئاوا 64 دەبێت... دەچمە بەردەم باڕەكە .دەمم تاڵە .لە ناكاو تامی سوێرییەك 113 دەكەم .كەسێك لە باڕەكە دێتە دەرێ و میزم پیا دەكات .ڕووخسارم تەڕە و چەند دڵۆپە میزێك لەناو دەممە .زنجیری پانتۆڵەكەی داناخا ،گوێم لە هاوارێكە وابزانم خۆمم ،بەڵێ خۆمم .تەنیا گیانم تەڕە بە میز .چاوم بەحاڵ شتەكان دەبینێ ...زمانم گیربووە لە مەاڵشوو و ناتوانم جنێو بدەم .ئیشارەت بۆ سەرخۆشێك دەكەم و زمانم بۆ دێنێتەوە جێی خۆی .سەرێكی بۆ دەلەقێنم. یەعنی سوپاس. ئەمە ڕووخسارە هەمە؟ پشتیان لێ كردووم و لە سەریشم دانانیشن .خۆم دەكوژم .نا .حیز فورسەكان خۆیان دەكوژن ،ئەوانەی ناتوانن بە ڕەحەتی گوو بە دنیادا بكەن .لە ترسا خۆیان دەكوژن .ئەو سەخیفانە نازانن جگە لەم دۆزەخە ،دۆزەخی تر بوونی نییە .لەم كاتەدا سیگارەكەم تەواو دەبێت و لە نائاگایدا پەنجەم دەسووتێ ،دەستێك بە ڕووخسارمدا دێنم .پیرە، یان...؟ هەرچییەك بیت .الدەكەمەوە لە هیچ شوێنێك
فكرەكە نامێنێ .بە تەنیشت ئەو دەڕابەوەم كە بۆنی میزەكەمی لێدێ .شوێنەكە هیچ هیچی لێ نییە .قوتووی فڕێ دراو و شووشەی شكاو و سەگی بێ خاوەن و مرۆڤی بەرەاڵ و تەنەكەی زبڵی لێیە. كەللەسەرم ئاوساوە .ناچار كەمێك تلیاك دەكێشم. سیگارەكەم دادەگیرسێنم .لەوبەرەوە شتیك دەبینم وەك مرۆڤ .هیچ نییە ،چاوم وەك خۆم درۆزنە .ئەو تارماییە مرۆڤ نییە .دوو گوێی شۆڕی هەیە و بێزارانە هەڵتروشكاوە .تۆزێك كلكی پێوەیە .ئەویش برسیەتی و قاچی دەلێسێتەوە .پێاڵوەكەمی دەدەمێ بیلێسێتەوە. ئۆه! ئەوە (تینۆ) نییە .ئەوە سەگێكی ترە .دەچمە شوێنی تارماییەكە ،هیچی لێ نییە ،بە نەفرەت بم .بەم چاوەوە هەموو شتێكم لێ بووە بە سەگ و تارمایی و مرۆڤ ...ئەمانەش نابینم؟! برسیمە زۆر. خۆشیان ناوێم؟ ئەم پرسیارە كەللەسەرم دەئێشێنێ... كەس كەسی خۆشناویت ،ئەم سەقەتانە نایەڵن بەسەر شەقامەكاندا بڕۆم ،وا دیارە دەزانن ...تف لە خۆم. تفەكە دەكەوێتە سەر پێاڵوەكانم .لەناو تەنەكەی زبڵەكەدام ،پڕە لە بۆنی حەفازە و تەماتەی بۆگەن و سەوزەی ترشاو و ئێسقانی بەرماوە .لە ناكاو یەك كۆمەڵ ،تڵپە چا و زەاڵتە و ماست و ورەقەی دڕاو و مەتارەی بیبسی كەوتن بەسەرمدا .لە ترساندا توند، زۆر توند قیژاندم .ژنەكە فیزاحی كرد و بورایەوە! ڕامكرد. دنیا تەمە ،بەدەمدا دەڕۆیت و دەكەویت ،ڕەنگە كەوتنەكەت پەیوەندی بە چاوتەوە بێت .ئازارێك بە جەستەتدا دەڕوا و ڕۆحت دەسمێت .سێوەكە لە دەستت بەردەبێتەوە و هەڵی ناگریتەوە .خلۆر خلۆر دەبێتەوە ،بە ڕێگاكەدا دەڕواتە خوارێ .لەم كاتەدا حەز بەوە دەكەیت بچیتە سینەما ...ئەمە ناكەی .ئاوێنەی چاویلكەكەت دەسڕیتەوە .دراوسێكەی بەرامبەرت دەرگای حەوشە دەكاتەوە .چاویلكەكەت دەكەیتەوە
ق ده
ناچار دەگەڕێیتەوە .وەاڵمی ئەو پاسەوانە نادەیتەوە، لەپەنجەرەی پرسگەكەوە بێعەقاڵنە بانگت دەكا :هێی... كوڕە تۆ ...بۆكوێ؟ تۆ لێرە بوویت قوڕمساخ .قوڕگت پاك دەكەیتەوە و سستەرەكە دەڵێت(( :هیچ نییە كەمێك سەرمات بووە ،پێویست ناكات لێرە بمێنیتەوە، تەنیا پارچەیەك حەبت بەسە )).بە تەنیشت كارگەكەدا دەڕۆیت و بیر لەوە دەكەیتەوە .پێشتر كارمەندی ئەو كارگەیە بوویت .لەم تێپەڕینەت پەشیمانیت .جارێكی دی قوڕگت پاك دەكەیتەوە .چەند هەنگاوێكە دی دەڕۆیت و قوڕگت پاك دەكەیتەوە .لە ترافیكەكە دەوەستیت ،گڵۆپە سەوزەكە هەڵ بووە .هەر قوڕگت پاك دەكەیتەوە. حەزەكەم بچمە سەر ئاپارتمانەكە .ڕێك ئەو ئاپارتمانەی كە بەرامبەر كافێكەیە و دەنگی قەحپەكانی لێوە دێت. لەوێوە میز بە خەڵكەكەدا بكەم .جنێوم پێ بدەن. دوو كچی سفوور دەستم بۆ ڕابكێشن .جانتاكانیان بەرز بكەنەوە و هێمای دڵخۆشكەرانەم بۆ بكەن ،دڵۆپە میزەكەم بە ڕووخساریانەوە بێت .كچێكیان پێبكەنێت و بانگم بكات" :هێی تۆ چاویلكەكەت داگرە ،بزانم" لەم كاتەدا ،دڵم لە خۆمەوە تەنگ دەبێت ،هەست دەكەم تاوانێكم كردبێت .تاوانەكە ئەوەیە ،لە سێبەری ئەو ئاپارتمانە نەفرەتییەدا وا لە فكرام .زنجیری پانتۆڵەكەم دەترازێنم و میزێك بە سێبەری ئاپارتمانەكەیدا دەكەم. هیچ هیچ ڕوونادات. تەنیا دوو كچ بە وێدا تێدەپەڕن. دەسكی دەرگاكە دەكەمەوە كەسێك دەبینم ،تارمایی نییە ،ئەوە خۆیەتی ها ئەوەش سەگەكەیەتی (تینۆ). كەمێك دەچمە پێشی و خۆی نا ،سەگەكەی دێتە باوەشمەوە و دەم لێسێتەوە ،تفێكم لێ دەكات و دەڕوات ،ڕووتم .چۆكم بە دەرەوەیە .پێدەكەنم .قاپیی حەوشەكە دەكاتەوە" :باشە ناتوانن پەتیكەن و الی خۆیان گلی دەنەوە؟" كچەكەم جێم دەهێڵێ و سەگەكە لەگەڵی ناڕوات .پێم خۆشە پیاوێكی تری لەگەڵ نابینم.
نیم ...گوێم لەپێكەنینێكە .پێكەنینەكە خۆم نیم ،پۆلیسێكی هاتوچۆیە و دەمانچەكەی گیر كردووە لە كەللەسەری( :الچن خۆم دەكوژم). دەڕۆم .دوای بەحاڵ گوێم لە دەنگی فیشەكێك دەبیت .دەڵێم(:ئیتر پۆلیسەكە گوێی لە هۆڕن نابێ و ڕەحەت ڕەحەت دەخەوێ .ئەمە باشترە بۆ ئەو). پێدەكەنم. قێزەونم .كەمێك بەزەیم بەخۆمدا دێت: "هێی زۆڵی ناكەسبەچە!" ئەوە كێیە؟ چاویلكەكە دەخەمە سەر چاوەكانم و دەنگەكە نامێنێ .دەڕۆم ئاوڕ لە هیچ نادەمەوە. شتێك دەمكەوێنێ و دەوەستم .لە ناكاو بەر كەوتم و خوێن لەبەردەم پێیەكانمەوە دەبینم.پێاڵوەكانم خوێنی پێوەیە .سەرم بەر ماشێنێك كەوتووە(( :خوێڕی نایبینی! یەك چاوی زۆڵ! سەیركە )).سەرخۆشەكە وا دەڵێ و دەنگی ئۆتۆمبێلەكەی نامینێ. بە تەنیشتمەوە سەگێك زمان بە خوێنەكەدا دێنێ. چاویلكەكەم؟ حەب و دەرزییەكان دەكەیتە ناو تەنەكەی زبڵەكەوە ،ڕاپۆرتە پزیشكێكە بە لوولكراوی بەجێ دەهێڵی لەسەر مێزی نان خواردنەكە. بەوەی خۆشحاڵی تەندروستیت باش بووە و دەتوانیت لە پەنجەرەكەوە دەرەوە تەماشای قرخەیەكی بكەیت... توند لە قوڕگتەوە دێت، لەم كاتەدا لەبەردەم دەرگای 114 نەخۆشخانە دەرونییەكە دایت،
64 115
سەگەكە حەپەیەك دەكات...دەرگای حەوشەكەی بە قایم پێوە دا. ڕۆیشت. حاڵم باشە و ئێستا دەتوانم كارەكانم ڕاپەڕێنم، خۆشبەختم .بەپێی ڕاپۆرتە پزیشكییەكان چاك بوومەتەوە و دەتواتم بۆ لەمەودوا ،لەگەڵ (تینۆ) دا بژیم .ماوەیەكی دی دەچمەوە كارگەكە و لەوێ كاردەكەم .دەزانم دەروونییەن تەواوم .سبەی لەگەڵ سمۆرە و سەگەكەمدا دەڕۆینە بازاڕ و ئەو ڕۆژنامانە دەكڕم ،بابەتە تەنزەكانیان تیایە .ئیدی هەوڵ دەدەم كەس میزم پیانەكات و بەالی تەنەكەی زبڵەكانیشدا نەڕۆم .تلیاك نەكێشم و خواردنەوەی ڤۆدگاش كەم كەمەوە. (تینۆ) لەگەڵ سمۆرەكەدا كەیف خۆشە. دەنگێك لە دەرگای حەوشەكەوە دێت ،بە ڕاكردن بەرەو كە دەڕۆم ،سەرێك بە كۆاڵندا دەكەم .هیچ هیچ دەرگه نابینم .جگە لە چەند تەنەكە زبڵێك نەبێ. دەنگەكە بایەكەیە بوو؟ ئم! دەرگاكە پێوە دەدەم. چاویلكەكە دەكەمە گیرفانمەوە.
بەرپەنجەرە زۆیا پیرزاد لە فارسییەوە :بەختیار حەمەسوور پەنجەرەکە بەسەر شەقامەکەدا دەیڕوانی .بەر پەنجەرەکە فراوان نەبوو .سەرباری ئەمەیش ئەوەندە دەبوو ،کە بە جەستەی چکۆلەی پێنجساڵەمەوە ،بە ئاسانی جێم بێتەوە .بەر پەنجەرە خۆشترین شوێنی دنیا بوو .چەندین کاتژمێر لەوێدا دادەنیشتم و تووی وشکم دەخوارد. لە شەقامم دەڕوانی .دانەدانە تووەکانم هەڵدەدایە دەممەوە .دەمجوون و شیرینییە وشک و بەلەزەتەکەیانم قووت دەدا .لەو خەڵکەم دەڕوانی و بیرم دەکردەوە« :بۆچی مرۆڤەکان ئەم هەموو ڕێیە دەبڕن؟ بۆ کوێ دەچن؟ پێناچێ دڵخۆش بن، چونکە لە پیاسەکردن ماندوون».
یەک بووین .دارچنارەکەیش وەک من سەری لە ڕۆیشتن دەرنەدەکرد .هەمیشە لە یەکمان دەپرسی« :مرۆڤەکان بۆچی دەڕۆن؟ بە دوای چیدا دەڕۆن؟ بۆ کوێ دەڕۆن؟» دارچنارەکە دەیگوت« :ئەگەر پارچەیەک زەوی هەبێ ،کە بکرێ تێیدا ڕەگ داکوتیت، ئیتر خەمێک نەدەبوو .لە زەوییەوە خواردن وەربگری و بۆ ئاویش ،دەکرێ ئومێدت بە ڕەحمی ئاسمان و جۆگەلەکەی تەنیشتت هەبێ ».منیش دەمگوت« :ئەگەر بەر پەنجەرەیەک و دۆستێکی وەک چنارت هەبێ ».ئیتر 64 نابێ بیر لە ڕۆیشتن بکەینەوە. دارچنارەکە خۆشحاڵ بوو لەوەی کە بە هاوڕێی خۆمی دەزانم ،بە 117 هەڵکردنی یەکەمین شنە ،لقەکانی بۆم دەشنانەوە. ڕۆژێکیش کە وەکوو هەموو ڕۆژە گرنگەکانی دیکەی ژیان ،بیرەوەرییەکی تەڵخ و لێڵی لێ ماوەتەوە .ئاسمان تووڕە بوو .ئیتر نەباری. پاکەتی شیرە پاکژکراوەکان ،بتڵی شکاوی کۆکاکۆال، ڕۆژنامەی کەڵەکەبووی تەڕ ،ڕێی جۆگەلە ئاوەکەی چەند شەقامی سەووتریان گرت .دارچنارەکە ڕۆژانێک بێ ئاو مایەوە .بۆ من ،ئیتر تووی وشک نەبوو .دایکم دەیگوت« :توو گران بووە». «منی بێ توو ».هەوڵم دەدا ،جەستەم کە ئیتر پێنجسااڵنە نەبوو ،بە زەحمەت لەبەر پەنجەرەکە جێ بکەمەوە .چۆلەکەی سەر دیوارەکە بە سەر شانمدا سەردەکەوت و دارچنارە تینووەکە ،چاوی لە ئاسمان بڕیبوو ،تاقەتی قسەکردنی نەبوو. ئیتر مرۆڤەکان پیاسەیان نەدەکرد بە شەقامدا ،بەڵکوو ڕایان دەکرد.
حەزم لە پیاسەکردن نەبوو .زوو ماندوو دەبووم و دەمویست لە باوەشم بگرن .لە تەمەنی پێنجساڵیدا، یەک لە وەڕزکەرترین کارەکان ،بەڕێداڕۆیشتن بوو. مەوداکان هەر تەواو نەدەبوون ،بوون لە هیچ شوێنێکدا، ئەوەی نەدەهێنا ڕێ تەی بکەم و ماندوو بم .پێم وا بوو« :کاتێک دەکرێ بچیتە بەر پەنجەرە و دابنیشیت و توو بخۆیت و سەیر بکەیت ،بۆچی دەبێ ڕێ بکەی ،بۆ شوێنێکی نەناسراو و غەریب؟ کوێ باشترە لە شوێنێک کە پێی ئاشنام؟ خووم پێوە گرتووە؟ شوێنێک بێ ئەوەی پێویست بێ بڕوانم ،دەزانم ئەگەر قاچەکانم درێژ بکەم ،بە چەندەمین کاشی سپیی بەر پەنجەرەکە دەگەم ،بێ ئەوەی ببینم ،دەزانم سەرم بە دیوارە گەچینەکەی تەنیشت پەنجەرەوە ناوە .ڕێک ئەو شوێنەی سەر دیوارەکە ،کە لەمێژە بەو قەڵەمدارەی لە جانتای خوشکەکەم دەرم هێنابوو ،وێنەی خواروخێچی چۆلەکەیەکم لەسەر کێشاوە». تووم دەخوارد و پەیمانم لەگەڵ خۆم دەبەست« :هیچ کاتێک لەم گۆشە ئاشنا و ڕاحەتەوە بۆ جێیەکی دیکە ناڕۆم». نامەوێ بەر پەنجەرەکەم بەجێ بهێڵم ،لەگەڵ ئەوەی بە کاشی سپیی درزبردوو ،دیوارە گەچییەکەی ژوورسەر و وێنەی ناڕوونی چۆلەکەوە ،نەخشێنراوە. چۆلەکەیەک ،کە تەنیا من نهێنیی چۆلەکەبوونی دەزانم. دەمەوێ هەر لێرە ،لە پشت ئەم پەنجەرەیەوە دابنیشم و تووی وشک بخۆم. دەمەوێ هەموو ڕۆژێک بە چاو و بە خەیاڵ ،دوای پێچاوپێچی کەتیبە کانزاییەکەی پەنجەرەکە بکەوم. دەمەوێ بە ڕوانین بە کەتیبەکاندا سەربکەوم و بێمەوە خوارێ و بە سەری پەنجەکانم ،تەپوتۆزی شەقامەکە لەسەر پێچی کەتیبەکان بسڕم و پاشان لە پشت کەتیبە پاکەکانەوە ،بۆ دارچنارەکەی بەرانبەر پەنجەرەکە دەست ڕاوەشێنم. من و دارچنارەکەی بەرانبەر پەنجەرەکە هاوڕێی
ق ده
ڕۆژێکی دیکە ،وەک هەموو ڕۆژە گرنگەکانی ژیان ،بیرەوەرییەکی تەڵخ و لێڵی لێ ماوەتەوە .گەردەلوولێکی بەهێز هەڵی کرد و جەستە ناپێنجسااڵنەکەمی ،کێشا بە کەتیبە ڕەشەکانی پەرژینی پەنجەرەکەدا. کەتیبە پێچاوپێچەکانی شکاند و منی لەگەڵ خۆیدا برد. لە دواساتدا ،دەستم درێژ کرد ،بەڵکو خۆم بە دارچنارەکە بگرمەوە و لەگەڵ گەردەلوولەکەدا نەڕۆم. بەاڵم چنارەکە وشک هەاڵتبوو .قەدە پیرەکەی و لقە سستەکانی ،توانای گرتنەوەی جەستە نازانم چەندسااڵنەکەمی نەبوو .ڕۆیشتم. ڕۆیشتم؟ ڕامکرد؟ یان فڕیم؟ هیچم لە بیر نەماوە .تا ئەو کاتەی لە جێیەک ،دوور لەبەر پەنجەرەکە ،بەبێ جووڵە وەستام و هەردوو دەستم ،وەک ئەوەی سااڵنێک بەدەر لە ویستی خۆم نوقاندبمن ،کردمنەوە. لە بەرانبەر چاوەکانم ،لەگەڵ بایەک، کە نازانم لە کوێوە هەڵی دەکرد ،لەبری هەردوو دەستم ،دوو گەاڵی وشکەوەبووی چنار دەلەرزین.
79
نامه "هويس" شماره: دوهفته
سەرچاوە:
مرداد 6 1389 http://oldfarsi.hooys. _com/Aramaneye _Iran/F_79_Nevisandegane _Armanie_Farsinevis_Zoya Pirzad.htm
118
لە ژمارەکانی داهاتوودا:
گفتوگۆی تایبەتی "گەالوێژی نوێ" لەگەڵ ڕۆماننووسی ناوداری ئێرانی
(عەباس مەعروفی)دا
مراوییەکان چیرۆکی (بەڕۆژ ئاکرەیی)
وێنە و كوژاندنەوەی مێژوو موحسین ئەدیب لە پێناو كۆنترۆڵكردنی زەمەن و دەسەتەمۆكردیندا، وەك هەوڵێكیش بۆ تێركردنی نەمری ،مرۆڤ زۆر شتی داهێناوە ،ڕەنگە وێنە لە فۆرمە جیاوازەكانیدا (وێنەی ئاسایی ،وێنەی هونەری ،وێنەی قسەكردن (نووسین)، تۆماری دەنگی و ڤیدیۆیی و )...لە هەموو داهێنانەكانی تر زیاتر توانیبێتی ئەم خواستەی بۆ جێبەجێ بكات و جۆرێك لە نەمریی پێ ببەخشێت. وێنە لە هەموو فۆڕمەكانیدا ،ئەتوانێت شوێنمان لە زەمەن و كاتێكی دیاریكراودا بۆ دیكۆمێنت بكات، ی وێنەوە دەبێتە خاوەنی یادەوەرەی، مرۆڤ لە رێگه بەر لە وێنە مرۆڤ خاوەنی یادەوەری نییە ،لەمەدا زۆر لە ئاژەڵەكان دەچێت .لەم ڕەهەندەوە ئەشێت وێنە وەك بەرجەستەكەرێكی گرنگی عەقڵ پێناسە بكەین ،یان وێنە و عەقڵ وەك دوو باڵەكەی مێژوو (مێژوو نووسراو) وێنا بكەین كە پێكەوە لە دایك
120
بێگومان، ئەم هۆی ئینحیرافەش ،بە تەنها ئەوە نییە كە وێنە و وێنەگر و ئەوانەی سەرقاڵی پیشەسازیی وێنەن ،بێگەردانە مامەڵە ناكەن و شتەكان وەك چۆن هەن تۆمار ناكەن و لە ی فێڵ و تەكنیكی جۆراوجۆرە و گۆڕانكاریی ڕێگه زۆریان بە سەردا دێنن و بە جۆرەها شێوە مۆنتاژیان ئەكەن ،بە واتا هۆكاری ئەم ئینحیرافە چۆنیەتیی تۆماركردنی شتەكان نییە ،بەڵكو هۆكاری سەرەكیی ئەم ئینحیرافە پەیوەندیی بە چەندێتیی وێنەوە هەیە، بەو مانایەی ئەگەر لە ڕابردوودا وێنەگرتنەوەی كتێبێك و دروستكردنی وێنەیەك ماوەیەكی زۆری پێچووبێت و تێچووبێت ،ئەوا ئەم دۆخە پێ بە پێی پێشكەوتنی تەكنەلۆژی و پیشەسازیی لەبەرگرتنەوە خێراتر دەبێت، تا دەگاتە ئەوەی مرۆڤ بۆ زیاتر ڕاستگۆیانەتر و وردتر تۆماركردن و گواستنەوەی شتەكان لە سەرەتای دەیەی سێیەمی سەدەی نۆزدەدا ،یەكەم كامێرای فۆتۆ دروست 121
دەبن و یەكتری تەواو دەكەن، ئاسانكاری بۆ یەكتر دەكەن ،یەكتری دەخوێننەوە .وێنە لە ڕێگەی تۆماركردنیانەوە بەرگری لە مانەوەی شتەكان دەكات ،عەقڵ لە رێگەی سەرلەنوێ و بەردەوام خوێندنەوەی وێنەكان زیندوویی بە وێنەكان و بە مێژوو دەبەخشێت و بە شێوازی جۆراوجۆر بەرهەمیان دەهێنێەوە ،هەر بەمەش دەتوانێت بە جۆرێك لە بەرچاوڕوونییەوە بەرەو ئاییندە بڕوات. ڕەنگە ،بەڵگەنەویست بێت كە عەقڵ زۆر شتی داهێنابێت و دواجار لەگەڵیاندا كەوتبێتە ملمالنێوە و لە زۆر باریشدا عەقڵ لەو ملمالنێیەدا سەركەوتوو نەبووە و شكستی خواردووە ،واتە زۆر جار داهێنراوەكانی عەقڵ سەری خودی عەقڵیان خواردووە ،دەشێت یەكێك لەو رێكی عەقڵ، داهێنراوانەی كە دواجار دەبێتە ڕكابه بریتی بێت لە وێنە ،ئەگەرچی تا نزیكی كۆتاییەكانی سەدەی بیستیش هاوتەریب لەگەڵیدا هاتبێت و بۆشاییەكانی یەكدیان پڕ كردبێتەوە ،بەاڵم ئەم هاوكێشەیە ،لە دوای ئەو پێشكەوتنە زەبەالحانەی كە پیشەسازیی وێنە و وێنەگرتنەوە بە خۆیەوە دەبینێت، گۆڕانكاریی جەوهەریی بەسەردا دێت ،بە جۆرێك دەشێت بڵێین وێنە ئینحیراف دەكات و لە ئەركە ڕاستەقینەكەی خۆی كە زیندووهێشتنەوەی مێژووە، دەبێتە سڕەرەوەی مێژوو.
وتار دەكرێت و بە دیاریكراوی لە ساڵی 1826دا یەكەم وێنەی فۆتۆ لە فەڕەنسا دەگێرێت ،ئەوەی مایەی تێبینییە ،ئەم وێنەیە پاش هەشت سەعات لە دانەبەرتیشك بەرهەم دێت ،واتە بۆ بەرهەمهێنانی 8 سەعاتی پێویست بووە ،بەرەبەرە ئەم پیشەسازییە و ئەم هونەرە گەشە دەكات ،تا ساڵی 1888جۆرج ئێستمان كۆداك هات و كامێرای دایە دەست خەڵكی و وتی :تۆ تەنها بیچركێنە ،شتنەوە و چاپكردنی لە سەر ئێمە ،واتە دوای كۆداك كامێرا دەكەوێـتە دەست خەڵكی ئاسایی و تا ڕادەیەك میللی دەبێـتەوە ،بەاڵم ئەم هونەرە لەم ئاستەدا ناوەستێ و ڕۆژبەڕۆژ لە گەشەسەندنی بەردەوامدایە ،تا دەگات بە ڕۆژی ئەمڕۆ كە مرۆڤ دەتوانێت لە چركەیەدا سەدان و بگرە هەزاران و ملیۆنان وێنە بگرێت و شتەكان تۆمار بكات .ئەگەر لە بیستەكانی سەدەی نۆزدەدا مرۆڤ بە 8سەعات یەك وێنەی گرتبێت ،ئەوا ئەمڕۆ لە یەك چركەدا ملیۆنان وێنە دەگێرێت ،لەوەش زیاتر ئەگەر جوڵەیەك لە یەك لەسەر شەش ملیۆنی چركەیەكدا ڕوو بدات (ناسا) ئەتوانێت ئەتوانێ وێنەی بگرێت و تۆماری بكات. هەموو ئەم گۆڕانە جەوهەری و خێرایانە لە چەندێتی و چۆنیەتیی پێشەسازیی وێنەدا هاتوونەتە ئاراوە، هاوكات گواستنەوەی چركەبەچركەیان بۆ بەرچاوی ئێمە لە ڕێگەی ئامڕازە جۆراوجۆرەكانی پەیوەندییەوە (میدیای نووسراو و بینراو بە گشتی و ئینتەرنێت و سۆشیاڵ میدیا بە تایبەتی) بێ كاریگەری بە سەرماندا تێناپەڕن ،جێكەوتی گەورە لە سەر ژیانی ڕۆژانەمان، لە سەر تێڕوانیمان بۆ شتەكان ،لەسەر جیهانبینیمان دروست دەكەن ،تا دەگاتە ئاستی كۆنتڕۆڵكردنمان، چونكە دواجار بەرهەمهێنانی چركەبەچركەی بە لێشاوی وێنە لە مرۆڤێكی عەقاڵنییەوە دەمانكاتە بوونەوەرێكی بێنەر و بەسەری ،لە مرۆڤێكەوە كە پێوستی بەوە هەیە لە سێگۆشەی ڕابردوو و ئێستا و داهاتوودا بێت، دەمانكاتە بوونەوەرێكی ئێستایی ،بە مانایەكی دی
بەرهەمهێنانی وێنە بەلێشاوی مێژوومان دەكوژێنێتەوە ،چونكە لە الیەك بە جۆرێك هەستی بینین بەسەر عەقڵ و بیركردنەوەدا زاڵ دەكات، تا ڕادەی پەراوێزخستنی عەقڵ .لە الیەكی ترەوە ،چیدی عەقڵ توانای خوێندنەوەی بێشوماری وێنەكانی نابێت، بە هەمان شێوەش ئاییندەشمان لێ زەوت دەكات ،بە جۆرێك ،نە توانای پێشبینیكردنیمان دەمێنێت ،نە كاتی ئەوەشمان دەبێت خەونی پێوە ببینین ،ڕەنگە بتوانین ڕۆشتنی مرۆڤی ئێستایی بەرەو ئاییندە بەو كەسە بشوبهێنین كە چاوی نووقاندووە و بەرەو پێشەوە دەڕوات .لێرەوە ئەگەر ئەركی ڕاستەقینەی وێنە ،تۆماركردنی مێژوو و بە زیندووهێشتنەوەی بێت، ئەوا لە ئێستادا ،ئەم جەنجاڵبوونەی دونیای وێنە مێژوومان لێ دەسەنێتەوە ،یادەوەریمان دەكوژێنێتەوە، چونكە ئەركی وێنە ئەگەر وەك (ڕیجیس دوبری) لە كتێبی (ژیان و مەرگی وێنە)دا ،ئاماژەی پێدەكات، بریتی بێت لە بەدیكۆمێنتكردنی شوێن لە زەمەندا ،ئەوا مرۆڤی سەدەی بیستویەك بە زۆری لە ناشوێندا دەژی (فڕۆكەخانە ،شەمەندەفەر و میترۆ و وێسگەكانیان ،ناو ئۆتۆمبیل و ناو سۆپەرماركێت ...هتد) بێگومان هەموو ئەم شوێنانەش وەك وێنە بێ یادەوەرین ،دەشێت ئەوەش بڵێین وێنە بە كوژانەوەی یادەوەریی ئێمە ،یادەوەریی خۆشی دەسڕێتەوە ،چونكە هەم وێنەی دیجیتاڵ و هەموو ئەو ناشوێنانەش لە دەرهاوێشتەكانی تەكنەلۆجیا و گڵۆبالیزەیشنن ،لێرەوە یادەوەری وەك خودی وێنە دەبێتە تێپەڕین بەناو ناشوێن ،یان چركەیەك لە ناشوێندا ،ئەمە جگە لەوەی ئەوەی گەشەی خێرای وێنە و
122
لەكارخستنی عەقڵ و وەستانی پڕۆسەی بیركردنەوە. ئەم كاریگەرییە جادووییەی وێنە و ئەم كۆدەتا سپییەی بە سەر میژوو و بە سەر عەقڵدا ،وای كردووە، خەڵكانێك ئەم سەردەمە ،بە (سەردەمی وێنە) یان (شارستانیەتی وێنە) ناوزەد بكەن.
باڵوبوونەوەی و ئەوەی بەردەوام خۆیمان پیشان دەدات ،دۆستایەتیمان لەگەڵ ناشوێندا بتەوتر دەكات ،بینینی وێنە هاوێنە هەوارەكان و شارەكان و واڵتان و ڕیكالمبۆكردنیان لە ڕێگەی وێنەوە ،مرۆڤی ئەم سەردەمەی وا لێكردووە، كە زیاتر ببێتە بوونەوەرێكی گەشتیار و لە شوێنێكدا نەمێنێتەوە ،واتە وێنە بەمدیوەشەدا كار لەسەر سڕینەوەی مێژووو یادەوەریمان دەكات و دەمانكاتە كۆیلەی ئێستا. زۆری و جۆراجۆری وێنەكان كە بۆ چركەیەكیش ڕێگە نادەن چاوەكانمان پشوو بدەن ،بە جۆرێك سەرگەرمیان كردووین ،كە بە زەحمەت نەبێت ناتوانین ڕووداوەكانی ڕۆژی پێشتریشمان بیر بكەوێتەوە (ئەگەر تێبینی بكەین ئێستا زۆر كەس گلەیی ئەوە دەكات كە یادەوەریی الواز بووە ،لە ڕاستیدا یەكێك لە هۆكارەكانی ئەم الوازبوونە پەیوەندیی بەم بابەتەی ئێمەوە هەیە) .بە تەریب ئەمەشەوە ،گەشەسەندنی بەردەوامی پیشەسازیی وێنە و زۆری ئامڕازەكانی وێنەگرتن و زۆر وێنەگرتن ،وای كردووە دەرفەتی ئەوەمان نەبێت ،خۆشمان تەماشای ئەو وێنانە بكەین كە گرتوومانن ،لێرەوە دیسانەوە ئەوەمان بۆ دەسەلمێتەوە كە وێنە نەك هەر ئەركە ڕاستەقینەكەی خۆی بیر چووەتەوە ،بەڵكو ئەو ئەركەی تەوە ،هەموو تەماشانەكردنەوەیەكی لەبیر ئێمەش بردووه وێنەكانیش یانی فەرامۆشكردنی مێژووو و ئەمەش یانی
123
بەرایی: كەمترین قازانجی خوێندنەوەی ئەزموونی نووسەرە ناوازەكان ئەمەیە كە ئێمە لە ئەزموونە ڕەسەن و نوێكان بەشدار دەكات و بەم كارە رێگە دەستەبەركراوەكان دەخاتە بەرچاومان تا بتوانین زۆر بە متمانە و سەركەوتووانە لەم دەڤەرە بێسنوورەدا پێشكەوین و بەرەبەرە ببینە نووسەرێكی بەدەسەاڵت و خاوەن ئەزموون .ئەم ئەزموونگەلە دەتوانن لە سێ خاڵی ژێرەوە ئا بەم چەشنە چڕ بكەینەوە:
فاكنەر ماركیز ئیكۆ گۆنتەرگراس
ئەزموونی
لە فارسییەوە :ئیمان خودایی
هەست بە سەرلێشێواوی هەموو هەستونەستان دەتەنێ و ڕێ بە جێگەیەك نابەن و ئەم پرسە دێتە گۆڕێ كە هێشتا تەیار نین .كاتێ دەڵێین بنووس كانگای داهێنەرێتی وشكاوە و تڵپی تەڕی تێدا نەماوە ،ئەمە ناهێنێتەوە بیرمان كە دەقنووس ستایل و شێواز و تەكنیكەكانی نووسینی فەرامۆش كردووە یان دەقەكەی نوشووستی هێناوە .ئەم كێشەیە رەنگە پتر لە هەر شتێكی دیكە لەم مەسەلە گرینگە هەڵدەقوڵێ كە نووسەر بە جۆرێ زەین و هۆشی بە تەواوەتی لە دەست داوە و لە هەست كەوتووە. 64 هەندێ جار نووسینی رۆمان، تەنیا بە دیتن یان وەبیرهێنانی وێنەیەك یان ئافراندنی چركەساتێك 125 دەست پێ دەكا .وێنەیەك لە خەون و خەیاڵ ،یان وێنەیەكی تەمگرتوو و ژەنگاوی لە بیرەوەرییەكی دوورودرێژ یان تەنانەت بەرچاوهاتنی وێنەیەكی تەمومژاوی كە بە هۆی پڕووسكەی ئیلهام دەبێتە وێنەیەكی زیندوو و گیان دەگرێ و بە شێنەیی پەرە دەسێنێ و لەم ئاستەدایە كە گەاڵڵەی چیرۆك لەسەر جەستە بێگیانەكەی كاغهز گیان دەگرێت. ئەزموونی ویلیام فۆكنەر (ویلیام فۆكنەر) نووسەری شاكارێك وەك (هەراوهوریا و تووڕەیی) لە مەڕ ڕەوتی نووسین و ئافراندنی ئەم رۆمانە ناوازە دەڵێت: ((هەموو شتێك بە وێنەیەكی زەینی دەستی پێ كرد. لەو ساتەدا نەمدەزانی كە سیمبۆلیكە .ئەم وێنە بریتی بوو لە پشتی شەرواڵە قوڕاوییەكەی كچۆڵەیەك كە بە سەر دارێكی هەرمێدا سەركەوتبوو .ئەو كچە منداڵە
-1تەكنیكەكانی ڕۆماننووسین -2قۆناغەكانی ئافراندنی ڕۆمان -3چۆنیەتیی دۆزینەوەی ئایدیا و ئەندێشەیەك بۆ نووسین و پەروەردەكردنی ئەو ئایدیایە. لەم دەقە ،بە یارمەتیگرتن لە ئەزموونی نووسەرە ناوازەكان سێیەمین خاڵی سەرەوە كە میناكی نەبووە، بە شێوازێكی ئەزموونگەرییەوە دەخەینە بەر دید. شایانی باسە ئەم خاڵە دەبێ بە شێوەیەكی زانستی و تیۆریكییەوە شرۆڤە بكرێ و دیارە بەتاقی تەنیا هەوێنی نووسینێكی سەربەخۆ و دەرەوەستە. ئەگەر ئێوە قەڵەمێكی پاراو و چڕوپڕتان هەیە و لە زۆربەی گێڕەرەوهش و تەكنیكەكانی چیرۆكنووسین زاڵن و لە چەقوچۆی بەرهەمگەلی ئەدەبیی كەسێكی بەهێز و زانان و بەردەوام لەم گۆڕەپانە سەرقاڵی تەراتێنن ،تا ئەو كاتەی دەسمایەی (چی بنووسم؟) وەك ئایدیا و ئەندێشەیەك بۆ دەقەكەتان ڕەچاو و دیاری نەكردبێت،
ر ویلیام فۆکنه
وتار
پانزدە ساڵی ڕەبەق دوای باڵوبونەوەی رۆمان بەردەوام بوو .هەتا ئەوەی كە پاشكۆیەكم بە كتێبەكە زیاد كرد و لەوێدا چیرۆكم گێڕایەوە و توانیم زەینم لەم بابەتە بەتاڵ كەم و تا رادەیەك بە ئاسوودەیی بژیم .ئەمە ئەو كتێبەیە كە زۆرترین ئۆگریم پێی بووە و زۆری رموودە بووم .هیچ كاتێك نەمتوانی بەجێی بێڵم و لە بیری بەرم و هیچ كاتێكیش نەمتوانی ئەو جۆرە كە ببووە كەڵكەڵەیەكی جددی ،بینووسم .ئەگەرچی جەختی زۆرم بۆ كرد .پێم خۆشە -هەرچەند خولیای گەیشتنم نییە -تەنانەت جارێكی دیكەیش بینووسمەوە و جەختی بۆ بكەم)). ئەزموونی گابریل گارسیا ماركیز (ماركیز) ،داهێنەری (سەدساڵ تەنیایی) ،لە ریزی ئەو نووسەرانەیە كە جاروبار وێنەیەك لە یادەوەرییەكانی رابردووی دەبێتە پڕوسكەیەك بۆ نووسینی رۆمانێكی بەپێز .لە واقیعدا دیمەنی دەسپێكانەی رۆمانی
مارکیز
لە سەر ئەو دارە دەیتوانی ناو ژوورەكە كە جێگەی وەڕێخستن و ناشتنی داگەورێی بوو ،ببینێت و ئەم رووداوە بۆ براكانی كە لە خوارەوە و لە ژێر دارەكە وێستابوون، بگێڕێتەوە .هەر ئەوندە كە ویستم ئەم شتانە لێك بدەمەوە و بڵێم ئەوانە كێ بوون ،لەوێ چییان دەكرد و پانتۆڵی كچەكە بۆ پیس و قوڕاوی بوو ،بۆم دەركەوت ناكرێت تەواوی ئەمانە لە كورتەچیرۆكێكدا بگونجێنم و دەبوایە ئەم بەرهەمە لە قەوارەی كتێبێكی سەربەخۆ داڕێژم. هەر لەو كاتەوە بوو كە لە سیمبۆلیكی حاڵەتی قوڕاوییەكە شەرواڵە تێگەیشتم و بە جێگهی كچەهەتیوێكم ئەوە، خولقاند كە لە سووالوی ماڵەكە دێتە خوارەوە هەتا لە تەنیا ماڵێكدا كە لەوێ نە لەزەت و خۆشیی بینیوە و نە تامی 126 سازشتی چێشتووە ،ڕابكات .لەبەر ئەوەی كە هەستم دەكرد ئەگەر چیرۆك لە زاری كەسێك گوزارشت بكرێ كە بەڵگەی رووداوەكانی بۆ ئاشكرا نەبووە و تەنیا شتێك كە دەزانێت ئەوەیە كە چ كارەساتێك لە حاڵی روودانە ،دیارە دەنگدانەوەیەكی قووڵ و ئەوتۆ دەنەخشێنێت .كەواتە ،چیرۆكەكەم لە زاری منداڵە حۆلەكان (زەینكوێركان) گێڕایەوە .بەاڵم بەردەوام هەستم بە نیوەچڵی و ناتەواوی چیرۆكەكە دەكرد .جەختم كرد چیرۆكەكە جارێكی دی بگێڕمەوە، بەاڵم ئەو شتەی كە پێویستم بوو ،دەرنەدەهات .ههوڵم دا دیمەنەكان بە یەكدی بلكێنم و بۆشاییە ناواخنییەكانی رۆمان بە هەبوونی خۆم وەك بێژەرێك لە چیرۆكدا پڕ بكەمەوە .بەاڵم هەر تەواو نەدەبوو و ئەم مەسەلەیە تا
((وێنەكە لە زەینمدا بە شێنەیی دەهات و دەڕۆیشت و بەرەبەرە پەڕەی دەسەند .هەتا ئەو ڕادەیە چیرۆكەكە كە لە زەینمدا بە شێوەیەكی سەیروسەمەرە زۆر لە رەوتی ریالیزم دەچوو، هاتە بەرچاوم .مەسەلە ئەمەیە كە ژیان و ئەدەب شتێكی هاوتا نین .ئێمە مەجبوورین هەندێكجار ئاوڕ لەم پرسە بدەینەوە كە چۆن ئەم وێنە بۆ بەرهەمێك تاوتوێ بكەین؟ رێگەی شیاو بۆ ئەم كتێبە چییە؟ ئەو كاتەی كە چیرۆك لە زەینمدا خۆی چڕ دەكردەوە و پەرەی دەسەند و پێكهاتەكەی روون دەبووەوە ،ئینجا دەمتوانی بۆ 64 نووسینەكەی قۆڵ هەڵماڵم. هەڵبەت بەو مەرجەی كە بتوانم بۆ هەر كەسێتی ،ناوێكی دیاریكراو و 127 جوان هەڵبژێرم .ئەگەر ناوێكی پڕبەپێست و جوان بۆ كەسایەتی نەدۆزمەوە ،رەوتی داهێنان لە زەینمدا بەرجەستە نابێتەوە و ئیدی كەسێتییەكان بە سانایی نایەنە بەر چاوم)). مبیرتۆ ئیكۆ ئەزموونی ئه بەاڵم نووسەرانێكی دی هەن كە رێ و رەوشتێكی جیاواز لەو رەوشتەی ماركیز بۆ نووسین رەچاو دەكەن و بە كاری دێنن .ئەمبێرتۆ ئیكۆ ئەگەرچی پتر بە هزرڤانێكی مەزن ناوزەد كراوە ،بەاڵم خۆی پێی خۆشە وەكوو فەیلەسووفێكی رۆماننووس پێناسەی بكەن. ئەو بۆ نووسینی رۆمانە ناودارەكەی (ناوی گوڵەباخ) پێی خۆشە ئەندێشە جۆراوجۆرەكانی كە بە زەینیدا ختوورەی كردووە ،ریزبەندی و پۆلین بكات ،ئینجا دەسبداتە توێژینەوەیەكی هەمەالیەنە و تەواو لە مەڕ ئەو ئەندێشەگەلە و هەروەتر ئەو سەردەمەی كە چیرۆكەكەی
(سەدساڵ تەنیایی) ،دیمەنێك بوو كە لە ناخی وێنەیەك (بیرەوەرییەك) لە هەڕەتی منداڵیی ماركیز هەڵقواڵوە و بووەتە دەسپێكەری ئەم رۆمانە ناوازەیە .ماركیز لە مەڕ چۆنیەنتیی داڵغەی نووسینی ئەم رۆمانە بەتین و هێزە، كە بە چەشنێكی تایبەت بە زەینی ختوورەی كردووە و چەند قۆناغی جۆراوجۆری تێپەڕاندووە ،ئاوای وتووە:
مبیرتۆ ئیکۆ ئه
وتار
بووە و زۆریش دەستكورت بووە .ئەندێشەی نووسینی ئەم رۆمانە كاتێك بە زەینی ختوورەی كردووە ،كە خەریكی نووسینی رۆمانێكی دی بوو .بنەمای كارەكەی ئەو نەوەك فاكنەر و ماركیز لەسەر بنەڕەتی وێنەیەكی زەینی سەقامگیر بووبوو و نە وەك ئیكۆ پشتی بەستبوو بە ئەندێشەگەلێكی لێهاتوو كە ببێتە گەاڵڵەیەكی تەواو بۆ نووسینی دەقەكەی .رەنگە بتوانین بڵێین (تەنانەت بۆ نووسینی ئەم كارە) رەوشتی كارەكەی شتێ بووە لە نێوان دوو بیروڕا .ئەو خۆی لە گێڕانەوەیەك كە لە چۆنیەتیی نووسینی رۆمانی (تەپڵی تەنەكە) و ئافراندنی ئەندێشەگەلێك كە دواتر بوونەتە بنەڕەترین و گرینگترین هێماكانی چیرۆكەكەی لەم رۆمانە، روونكردنەوەیەكی سەیر و سەمەرەمان ئاراستە دەكات: ((زەینم لە وەبیرهێنانی وردەكارییەكانی ئەو دەورانە بێتین و كەمهێزە .بەاڵم لە بیرمە كە چەند گەاڵڵەی گشتی بۆ حەماسەكەم دابین كردبوو و هەر گەاڵڵەیەكم
لەوێدا ڕووی داوە ،واتە سەدەگەلی ناوەندی و دوا ئەمە بە بەدەسهێنانی گەاڵڵەیەكی كەمتاكورت هەمەكی و ئامادە ،قۆڵی هەڵماڵێ بۆ نووسینی رۆمانەكەی .لە واقیعدا ئەم نووسەرە سەردەمی ناوەند و ڕووداوەكانی ئەو چەرخە وەك باكگراوندێك بۆ ڕۆمانەكەی هەڵبژاردووە .ئیكۆ رووداوی رۆمانەكەی ئا بەم چهشنه بۆمانی دەگێڕێتەوە: ((زۆر ئاشكرایە كە لە یەكەم هەنگاودا، زۆر بیروڕام لە كەللەمدا دەهات و دەچوون ،بڕیارم دا ئیش بكەم. هەووەڵ بەبێ ئەوەی گەاڵڵەیەكی دیاریكراوم بە دەستەوە بێت ،دەستم كرد بە یاداشهەڵگرتن. دواتر گەاڵڵەی رۆمان لە زەینمدا خۆی دەرخست و بەرەبەرە بەرجەستە بووەوە .بە درێژایی یەك ساڵ بە شێوەیەكی كورت و تۆكمە لە 128 مەڕ سەدەگەلی ناوەندی كارم كرد و توێژینەوەیەكی چڕوپڕم لێ كۆ كردەوە و بە تایبەت بە تەواوەتی لە سەر هونەر و فەلسەفەی ئەو چاخە وەختێكی زۆرم بۆ تەرخان كرد .دوای ئەم رەوتگەلە بوو كە رۆمان بە شێنەیی لەسەر كاغهز گیانی گرت)). ئەزموونی گۆنتەر گراس ئەزموونگەلی «گراس»یش لەم بابەتەوە گەلێك پڕبایەخ و گرینگە .گراس ناوازەترین بەرهەمەكەی «تەپڵی تەنەكە»ـی لە كاتێكدا رشتە سەر پەڕە بێگیانەكەی كاغهز كە لە ئەدەب و وێژەوانیدا نە كەسێتییەكی نێوبەدەرەكراو بووە و نە وەزع و بارودۆخی ژیانی باش
ر گراس گۆنته
منداڵنەبوونیان ،گوناهە راستەكییەكان و هەست بە گوناهی ساختە و تاد ...دەدوام تاكو رۆمان خۆی بڕواتە پێشەوە)). دواپەیڤ: ئێوە لە كاتی نووسیندا چۆن ڕێ و رەوشتێك بە كار دێنن؟ و یاخود ئەگەر ئێستاش بەرهەم و نووسینەكەتان بە ئاكام نەگەیشتووە، وا بیر دەكەنەوە كە كام یەك لەم شێوازگەلەی سەرەوە باشتر و دەرەوەستتر و شیاوترە و بە چ چەشنێك دەبێ بە كاری بێنن؟ ئەزموونی نووسەرە 64 گەورە و نێوبەدەركراوەكان هەمیشە كارساز بووە .نابێت بە سانایی لە تەنیشت ئەم ئەزموونگەلە 129 تێپەڕن ،دەكرێت ئەمانە بخەنە بەر ئەزموون و لە ئاكامدا بەو رەوشت و شێوەیە كە پێتان شیاوتر و لێهاتووترە بگەن .بەاڵم لە خوێندنەوەی ئەزموونە سەركەوتووەكان بەردەوام بن. سەرچاوە:
ماڵپەڕی مەدومە
لە وشەگەلێكی رێشاندەر لێوانلێو كردبوو ،بەاڵم هەروا كە نووسینەكە دەرۆیشتە پێشەوە ،گەاڵڵەكان بە دوای یەكتر هەر زووزوو دەقرتان .هەووەڵین ،دووەمین و لە ئاكام سێیەمین دەستنووس و دواتریش كەوتنە نێو بڵیسەی ئاگری سۆمپای ژوورەكەم. لە ئەنجامی ئەو ساڵەدا ،كاتێك لە باشووری فەڕەنسی بۆ شاری دۆسلدۆڤ دەچووم ،لە كاتی تێپەڕین لە واڵتی سویسرا ،نە تەنیا لەگەڵ ژنی ژیانم ئاشنا بووم، بەڵكو ئەو شتەی كە ببووە یەكەم داڵغەم ،لە بیرم برد. رۆژێك دەمەوئێوارێ ،نێوان جەماوەرێكی پیاوماقووڵ كە خەریكی قاوەخواردنەوە بوون ،كوڕە منداڵێكم بینی كە بە ڕواڵەت سێ ساڵە دەهاتە بەر چاو و تەپڵێكی تەنەكەی بە دەستەوە بوو كە لە سەری دەكوتا .بە دیتنی ئەم دیمەنە و وردبوونەوەیەكی زۆر و هۆگرایەتیی ئەم منداڵە بە تەپڵەكەی و ئاوڕنەدانەوەی بۆ ئەو جەماعەتە و تەواوی ئەو شتانەی كە لە ئاقاریدا دەگوزەرا ،تووشی سەرسووڕماوی بووم و بیری ئەو منداڵە لە زەینمدا بە شێنەیی جێی خۆش كرد و دەرەنجام گەاڵڵەی رۆمانەكە لە زەینمدا سەقامگیر بوو... باشە ،ئەمن لە خەستەخانەیەكی ڕەوانیدا ،زۆر بە كەلەالیی كەوتووم »...بەم ڕستە ،یەكەم لەمپەری زەینیم تێكڕا لەناو دەچێت و دائەڕمێ .وشەگەل ،بیرەوەرییەكان، خەیاڵ ،تەنز و كەڵكەڵە زەینییەكەم كە لە مێژە لە مندا قەاڵچن كرابوون ،بە یەكجاری سەركێش بوون و ئەم بەشە ،بەشێكی دیكەی خولقاند .كاتێك كۆسپ و لەمپەرێك بێتە سەر رێگەم كە رەوتی چیرۆكەكەی دوا دەخست ،هەر زوو بازم دەدا و لێی تێدەپەڕیم .لەم رەوتە مێژوو هەمیشە یەكەم یارمەتیدەرم بووە .دەڵێی سەرپۆشێكی بچووكی دەمزل بە خێراییەوە ئاوەاڵ دەبووەوە و بۆنێكی سەیر و جیاواز لە فەزادا پڕ دەبوو. لەگەڵ دۆستێكم لە مەڕ رووداوەكانی هاوكات ،قورسی بێمانای راڤەی مێژوویی ،ماڤی ئەو لە مەڕ دەربڕینی چیرۆكەكە لە زاری یەكەمكەس یان سێیەمكەس ،داخی
بایەخی فۆڕم لە ڕوانگەی فۆڕمالیستەكانەوە لە فارسییەوە :بابەك سەحرانەوەرد یەكێك لەو خاڵە گرینگانە كە فۆڕمالیستەكان لە مەڕ شێواز و فۆڕمی دەڕبڕین هێنایانە كایەوە، چەمكی (ئاشنایی-سڕینەوە) یان (ناسیاوی- سڕینەوە)یە .شكلۆفسكی بۆ یەكەمینجار ئەم چەمكەی خستە بەر باس و وشەی ڕووسی Ostrannenjaـی بە كار هێنا .دوای شكلۆفسكی، (یاكوبسێن) و (تیتیانۆڤ) لە ئەندامانی هەرە ناوازەی فۆرمالیستەكان ،لە چەند جێگە ئەم چەمكەیان بە(نامۆخوازی) ناودێر كرد .هەووەڵین ئاماژەی شكلۆفسكی بە ئاشنایی سڕینەوە لە نامیلكەیەكی خۆی بەناوی (هونەر چەشنی فۆڕم) 1917دەدۆزرێتەوە1. بە ڕای شكلۆفسكی هونەر (ئیدراكی حسی) یان (تێگەیشتنی هەستیارانە)ـی ئێمە هەمیسان ڕێك
بەرهەمهێنەرەكانی سەرمایەداری ،رەنگدانەوەی گوتاری بااڵدەست و زاڵی ماركسیست لە رووسیای ئەو رۆژگارەیە( .ئاشنایی سڕینەوە) لە بەرهەمەكانی شكلۆفسكیدا بە دوو واتا بە كار هاتووە .یەكەم بە واتای رەوشت و مێتۆدیك لە نووسینی وشیارانە یا ناوشیارانە لە هەر بەرهەمێكی ئەدەبیی ناوازەدا دەدۆزێتەوە و تەنانەت هەندێكجار فۆڕمی زاڵ و بااڵدەستی دەربڕینە. ئەم چەمكە ،بنەڕەتەكەی لە لێكۆڵینەوەیەكی كۆن و دێرینی تیۆری ئەدەبیدایە كە لە مەڕ بەكارهێنانی توخمەكانی 64 مەجاز لە نێو دەقی ئەدەبی و شیعردایە .بەكارهێنانی مەجازیی وشەكان سەرنجی زەین بەرەو واتا 131 نوێكان رادەكێشێ و واتا ناسیاوەكان بێبایەخ دێنە بەر چاو و لە ناو دەچن .واتای دووەمی (ئاشنایی سڕینەوە) لە بەرهەمەكانی شكلۆفسكیدا واتایەكی بەرفراوانترە و تەواوی ئەو شێواز و رەوشتانە دەگرێتەوە كە نووسەر وشیارانە كەڵكیان لێوەردەگرێت .تا بتوانێت (جیهانی دەق لەبەر دیدی خوێنەران نامۆ نیشان بدات) .نووسەر لە جێی چەمكە ناسیاوەكان ،وشەكان شێوەی دەربڕین یا نیشانە نەناسراوەكان بە كار دێنێت .ئەم گرێ و كێشەیە ،هەڵبەت تێگەیشتنی ئاماژە واتاییەكانی بەرهەم زۆر ئەستەم دەكا و بابەتەكە بەو شێوەیە دەنوێنێ كە گوایە لەمەوپێش لە گۆڕێدا نەبووە .ئامانجی دەبڕینی جوانیناسانە لەم دۆخە نەك شیكردنەوەی توند و خێرا و راستەوخۆی وشەكان ،بەڵكو داهێنانی هەستی نوێ ،تایبەتی و بەهێزە كە خۆی دەبێتە هۆی داهێنانی واتا تازە و نوێكان .لە ڕاستیدا هەر ئەوندە ئەو وشە و ئەو بابەتە شیعرییە خۆی گەیاندە نێو
دەخاتەوە و لەم پێناوەدا یاساوڕێساكانی ئاشنا و پێكهاتەكانی بە ڕواڵەت جێگیركراوەكانی واقیع تووشی ئالۆگۆڕی دەكات .هونەر خووەكانمان دەگۆڕێت و هەرشتێكی ئاشنا لەبەر چاومان نامۆ دەنوێنێت ،نێوان ئێمە و ئەو هەموو شتانە كە لەگەڵیاندا ڕاهاتووین. بۆ نموونە :كار ،جلوبەرگلەبەركردن ،رازاندنەوەی ماڵ، هاوسەر و منداڵ ،ترس لە شەڕ و هتد )...مەودایەك دەخولقێنێت ،شتەكان بۆ خودی خۆمان چۆنن بەو شێوەیە نیشانی ئێمەی دەدات و هەموو شتێك لە ژێر پەنجە دەسەاڵتدارەكەی الیەنی خۆكرد و تاكڕەهەندانە كە زادەی (ئیدراكی حسی) یا تێگەیشتنە هەستیارەكانی ئێمەیە ،رزگار دەكات2. ئەم چەمكە لە مەڕ (ئاشنایی سڕینەوە) نیشانەی كاریگەرییەكە كە دیاردەناسی (ئیدمۆند هۆسرێل) لە سەر شكلۆفسكی بە جێی هێشتووە و بە ئاشكرایی وەبیرهێنەری باسی هوسرێلە لە بارەی ناتەواوەتی روانگەی (سەرەتایی یا سروشتیی) ئێمە بۆ جیهان و پێویستی چوونە نێو خودی شتەكانەوە 3.لە وتاری (هونەر چەشنی فۆڕم) شكلۆفسكی نموونەگەلێكی لە مەڕ ئاشنایی سڕینەوەی هێناوەتەوە .رەوشتی گەورەڕۆماننووسیی رووسیا (تۆڵستۆی) بریتی بوو لە (بینینی شتەكان لە دەرەوەی بواری ئاشنایی و سروشتی هەبوونی خۆیان) و هەروەتر شكلۆفسكی لە وێنە ئیرۆتیكیەكانی بەرهەمی (دیكامێرۆن)ی بۆكاچیۆ و بەكارهێنانی وشە كۆن و لەبیرچووەكان لە شیعردا نموونەی بەجێ و شیاوی هێناوەتەوە4. ئەم باسەی شكلۆفسكی پەلی هاویشتووە بەرەو گۆڕان لە پەیوەندییە ئابووری و كۆمەاڵیەتی و رامیارەكانیشدا. بۆ نموونە شكلۆفسكی چەمكی (ئاشنایی سڕینەوە)ی هەتا ئاستی رەتكردنەوەی (هەر یاساوڕێسایەك كە لە نێو خاوەندارێتیی تایبەتی سەری هەڵدابێ) بردووهتە پێشەوە .هێماكانی شكلۆفسكی و فۆڕمالیستەكانی دی بۆ (خاوەندارێتیی تایبەتی) و پەیوەندییە
وتار
رۆمانتیكخوازە ئینگلیزییەكاندا ،بیدۆزینەوە( .ئێرلیش) دەربڕینی ئەمڕۆیانەی ئەو «نامۆسازی»یەی تایبەت بە فۆڕمالیستەكان نەزانی و سووریالیستەكانی بە نموونە هێنایەوە كە چ لە بواری تیۆری و چ لە بواری ئافراندن پشتگرییان لە "نامۆسازی" كردووە .ئەو ژان كۆكتۆی بە نموونە هێنایەوەی و ئەوی بە (یەكێك لە گرینگترین شاعیران و رەخنەگرانی سووریالیست) ژماردووە كە ئاشنایی سڕینەوەی بە بنەمای كاری هونەری داناوە. جیا لە هەڵەی (ئێرلیش) كە (جان كۆكتۆ)ی بە (سووریالیست) داناوە ،نازناوێك كە (كۆكتۆ) بەردەوام بە پێداگرییەوە رەتی دەكردەوە ،بنەمای بڕیاردانەكەی دروستە .كۆكتۆش چەشنی سووریالیستەكان باس لە گرینگیی (دەربڕینی نامۆ)ی كردووە .یەكێك لە الیەنە گرینگەكانی لە ئاشنایی سڕینەوە(تەمومژی زمانی) بەرهەم و نەناسراوبوونی ،مێتۆد و رەوشتی دەربڕینە. لە مەڕ شیعرەوە دەتوانین ئەم خاڵە لە نێو الیەنە جیاوازەكاندا یەكێكیان بەكارهێنانی زاراوەكان ،وشەكان و زمانی ئالۆز (بۆ نموونە كەڵكوەرگرتن لە وشە كۆنەكان)ـە .ئەم (خووشكێنی) دژبەرایەتیكردنە لەگەڵ یاسا هونەرییەكاند ،بە ڕای فۆڕمالیستەكان (گەوهەری سەرەكیی خۆڕاگریی هونەر)ـە .تێگەیشتن لە بەرهەمی هونەرییش بەبێ یارمەتی ئەو شتەی كە یاكۆبسێن بە (سیستمشكێنیی خودی سیستم) ناودێری كردووە، ناكرێت .ئەم چەمكەی كە هەنگاوێكە بەرەو میتۆدی بنەماشكێنیی دەق ،لە واقیعدا یەكێك لە بنچینەكانی دیكەی چەمكی ئاشنایی سڕینەوە ،دەروونناسیی (گشتاڵت)ـە: (هەر تێگەیشتنێكی هەستیارانە یاخود (ئیدراكی حسی) دەبێتە كردە و خوویەك و لەوالوە ئەركێكی ئۆتۆماتیك وەردەگرێت .لەسەر بنەمای ئەم خوو و ئەركە ئۆتۆماتیكییە ،فۆڕمەكەی هەرشتێ بێت دەتوانین ناوەڕۆكەكەی پێشبینی و مەزەندە بكەین و وا دابنێین كە دەیناسین .بەاڵم ئەركی سەرەكیی هونەر ئەمەیە
گۆڕەپان و سنووری دەسەاڵتی (تێگەیشتنە هەستیارە نوێیەكان) ،ئاشنایی سڕینەوەیش دەست پێ دەكات .شكلۆفسكی نووسیویەتی كەنارنشینان چیتر دەنگی شەپۆلەكانی دەریا نابیستن و (ئێمە هەموو رۆژ سەیری یەكتری دەكەین ،بەبێ ئەوەی ئەوی كەسی دی ببینین) ،چونكە تێگەیشتنی هەستیاریی ئێمە لەگەڵ جیهاندا راهاتووە. ئەركی شاعیر لەنێوبردنی وزەی (خوا)یە، واتا خوڵقاندنی جیهانی نوێ ،دیتنی ئەو شتانەی پێشتر نەبینراون. شكلۆفسكی ئەم جەختەی بۆ (نامۆسازی) بە هیچ جۆرێك لە هەڵسوكەوتی هونەری تایبەتی نەدەزانی. مۆدێڕن بەڵكو ئەم «جۆرە وەكو هەڵسوكەوتە»یش تایبەتمەندیی زۆربەی دەقە هونەرییەكانی رابردوو دەناسی .ئەو 132 لە یەكێك لە مامۆستاكانی هونەری ڕیالیست نموونەی هێنایەوە كە باشترین چركەساتی بەرهەمەكانی ئەوانەن كە لە هەر شتێكی ئاشنا جیا دەبنەوە. لە رۆمانی (شەڕ و ئاشتیی) تۆڵستۆیدا دیمەنی ئۆپێرا (بە كۆمەڵەیەك كاغەزی یاری) دەشوبهێنێ (هەروەها) (خولستومەر) كورتەچیرۆكی چیرۆكگێڕەوەی هەسپێكە و ئێمە لە روانگەی ئەم (تەواو نامۆیە) لە هەموو شتێك دەنواڕین( 5.ئێرلیش) نووسیویەتی كە پێشینەی نامۆسازی بۆ بیرۆكەی ئەرستوو دەگەرێتەوە كە تێیدا هاتووە «دەربڕین بە هۆی وشە نەناسراوەكانەوە دروست دەبێت» و هەروەها فۆڕمێكی دیكە لەم «نامۆسازی»ـیە دەتوانین لە بەرهەمەكانی
هەیە .لە هونەری چیرۆكنووسیندا ،ئاشنایی سڕینەوە لە رێگەی روونكردنەوەی روانگەی پاڵەوانەكان ،بەكارهێنانی زمان و (هەڵبژاردنی سكێچ)ـهوە مەیسەر دەبێت .نووسەر لە رێگەی هەڵبژاردنی چەند چركەساتێك لە رووداوەكانی چیرۆك و لێكدانیان لە نێو سكێچدا ،هەموو شتێك (سەرسووڕهێنەر)نیشان دەدات. دەتوانین بڵێین لە ئەدەبدا ،شێوازێكی ریالیستی نییە .نووسەرێك كە ئاگاداری ئەم خاڵە بێت ،باشتر بەرهەمەكەی دەنووسێت. چەشنی بەڵگەیەك لە مەڕ نووسینیشەوە بە كار دێت .هەر 64 چەند كە (تریسترام شاندی) بەر لە هەر شتێك رۆمانێكە لە بارەی شێوازەكانی نووسەری تەواوە 133 پێكهاتەكەی (بە چەشنێكی وشیارانە) لە رێگەی ئارایی نووسەر و تەنانەت هەندێجار لە رێگەی شیكردنەوەی ئەو گرێیانەی كە بە كار هاتوون ،ئاشكرا دەكات" .ئاخن بام"یش باسی لە شێوازەكانی گۆگۆڵ لە "پاڵتۆ"دا كردووە كە لە رێگەیەكی ناراستەوخۆوە «ئاوازی وشەكان»، نوكتەكان ،رووداوە ناماقووڵ و گاڵتەجاڕییەكان ،ناوی گاڵتەجاڕی و رووداوی پڕوپووچ و بێبەهرە» پێوەرە ریالیستی و ناسیاوەكان تێك دەشكێنێ. توێژینەوەی شكلۆفسكی و فۆڕمالیستەكان لە مەڕ (ئاشنایی سڕینەوە) كاریگەرییەكی قووڵی لە سەر رەخنەی ئەدەبی هاوچەرخ داناوە .رۆاڵن بارت بە یارمەتیی ئەم باسە نیشانی دا رەوشتی (فلۆبێر) كە (ویلیام بارت) پێی وتووە (گێڕانەوەی قسەی كەسێكی دی بە كەڵكوەرگرتن لە گیومە=(دووكەوانە) لە سەر بنەمای مەودای نووسەر لەگەڵ دەق (پاڵەوانەكان، رووداوەكان ،سكێچ یان گەاڵڵە) دامەزراوە( .ژان
فێر بین كە هەر چەشنە فۆڕمێكی(خوو) بخەینە الوە. بەڵگە بۆ هەبوونی هونەر ئەوەیە كە ئێمە هەست بە شتەكان دەكەین .ئامانجی هونەر دروستكردنی هەستێكە بە هۆی شتەكانەوە .بەو جۆرە كە دەبینرێن نەك بەو جۆرە كە دەناسرێن ،یان شی دەكرێنەوە .شێوازی هونەر هەموو شتێك نەناسیاو و تەمومژاوی دەنوێنێت. هەر بۆیە وا لە (ئیدراكی حسی) دەكات دژوار بێت و درەنگ پەی بە شتەكان بەرێت .لە هونەردا (تەنیا) ئەو شتە لەبەر چاو دەگرێت كە ئەزموونی ئێمە ببێت بە هۆی پڕۆسەی پێكهاتن و داهێنان ،نەك بەرهەمی كۆتایی و دەرەنجام6. شكلۆفسكی هەر لە پاش ئەم باسە هونەرییە بە واتای وێرانیی الیەنی ئۆتۆماتیكیی تێگەیشتن لە قەڵەمدا واتە هەر وێنەیەك دەبێ تێگەیشتنێكی نوێ بۆ بابەت بە دەستەوە بدات نەك واتا دووپات بكاتەوە .واتای وێنە بەردەوام پەیوەندیی بە (ئاشنایی سڕینەوە)وە
هۆسرێل
وتار
1-L.T.Lemon and M.J.Reis eds,Russian Formalist Criticism,Nebraska u.p.,1965 2-Ibid.,pp.12-13
تێبینی و پەراوێزەكان:
-3بەرگی یەكەمی لێكۆڵینەوە لۆژیكییەكانی هۆسێرل لە ساڵی 1912 وەرگێڕدرایە سەر زمانی رووسی و گوستاو شپت ( )G.Shpetلە كتێبێكدا لە ژێر ناوی فۆڕم و سەرهەڵدانی واتا( )1914بابەتی نوێی دیاردەناسیی بۆ خوێنەرە رووسیەكان شی كردبووەوە .بیروڕاكانی هۆسێرل لە مەڕ «دواڕێزمان» و «رەهای زمان» كارتێكەری زۆری كردبووە سەر زمانناسە رووسییەكان و سێرگی كارتسوتسكی تەالشی كردبوو تا پردێك لە نێوان بیرەكانی هۆسێرل و زمانناسیی سۆسێر درووست بكات .لە ساڵی 1923دا زۆر لە فۆڕمالیستەكان لە پۆلی وانەوتنەوەی (شپت) ئامادەبوون و بە سەر كتێبەكەیدا بە ناوی بڕگە جوانناسانەكانی هەڵیان دەگوت. 4-L.T.Lemon and M.j, Reis eds,op.cit.,pp,21-23 5-V.Erlieh,op.cit.,p.177 6-T.Todorov ed.Theorie de la literature,p.83 -7سارتەر لە وشەی ئینگلیزی estrangementكەڵكی وەرگرتووە . 8-J.P.Sartre,L,idiot de la.famille. .1971,vol.2.pp,1976-1981
پۆل سارتەر) لە بەرگی دووەمی "گەمژەیی تە خێزان"دا ئەم (نامۆ سازییە)ی خستووه بەر باس 7.بە ڕای سارتەر فلۆبێر هەموو شتێك (نەناسیاو) دەكات و شیكردنەوەی هەر رووداوێك كە لە بنەمای خۆیدا پشتی بە گۆڕانپەسەندیی واتای ئاخێو بەستووە و خودی رووداوەكانی ژیانی رۆژانە لە سەرچاوەیەكی سانا و ئاساییەوە ،دەگۆڕێت بۆ سەرچاوە سەیروسەمەرەكان 8.لێرەدا سارتەر بڕیاری سەرەكی شكلۆفسكی و فۆڕمالیستەكان دووپات دەكاتەوە.
ساختار و تاویل متن( ،نشانه شناسی و ساختارگرایی) ،جلد اول، قسمت فرمالیست های روسی ،نوشتهی دكتر بابك احمدی ،انتشارات مركز ،تهران ،چاپ دوم1374 :
ژێدەر:
134
فلۆبێر
پەیوەندیی نێوان گۆڤاری گەالوێژ و كتێبخانەی ئازادی لە سلێمانی د .دڵشاد محەمەد خدر گۆڤاری گەالوێژ لە سەرەتای دەرچوونییەوە هەوڵی دابینكردنی كەناڵی دابەشكردنی گۆڤارەكەی داوە لە شار و شارۆچكەكانی كوردستان و عێراق و دەرەوەش. لێرەدا باسی سەنتەری دابەشكردنی گۆڤاری گەالوێژ دەكەم لە سلێمانی. ئاشكرایە كە گۆڤاری گەالوێژ لە سەرەتای ساڵی 1939 وه دەستی بە ز ،لە الیەن مامۆستا ئیبراهیم ئەحمەده دەرچوون كردووە و ژمارەكانی بەردەوام گەیشتوونەتە دەست خوێنەوارانی لە سلێمانی ،بەاڵم چۆن و لە چ ڕێگەیەكەوە نازانم هەتا ساڵی 1942ز كە دابەشكردنی گۆڤارەكە سپێردراوە بە (كتێبخانەی ئازادی) (– 1942 مە ئازادی). د خدر كۆیی یا حه مه )1944خاوەنی (محه هەر لە سەرەتای دامەزراندنییەوە وەك یەكەم كتێبخانە لە شاری سلێمانی ژمارەكانی بۆ هاتووە و دابەشی كردووە بە
وتار
سەر هاوبەشەكانیدا و لە كتێبخانەكەشدا ژمارەی لێ فرۆشراوە و خوێنراوەتەوە ،ئەمەش لەم بەڵگەنامانەی خوارەوەدا ئەسەلمێندرێت. بەڵگەنامەی یەكەم ،نامەیەكی (مدیر ادارە)ی كتێبخانەی گەالوێژە بەڕێز (عالالدین سجادی) كە .1 لە بەرواری ( )1943 /1 /17بۆ خاوەن (كتێبخانەی ئازادی – محمد خدر كە ناسراویش بووە بە حەمە ئازادی) ناردووە كە داوای لێ دەكات دیوانی شیعرە كوردییەكانیان بۆ بكڕێت و بۆیان بنێرێت بە تاك تاك یان بە كۆمەڵ هەتا هەوڵی چاپكردنیان بدرێت و ئەمەش دەقی نووسراوەكەیە:
136
مۆری محترم جنابی محمد افندی بغداد ڕۆژ باش! ئەمانەوێ ئەو دیوانە شیعرە كوردییانهی كە لە چاپ دراون المان بێت و ایستیكا لێرە مشورخواردنێكی زۆری پێ گەالوێژ 1943 / 1 / 17
ئەوێ بۆ دەسخستنیان ،تكا ئەكەم بەرە بەرە كە بۆت ڕێك كەوت بۆمان بكڕەوە بە یەكە یەكە یان بە كۆمەڵ بۆمان ڕەوانە بكەن. ئەوا وەكو پێشوو ئێمەش هەموو مانگێك پێنج ژمارەی گەالوێژتان بۆ ئەنێرین بۆ فرۆشتن یان بۆ سەیركردن بۆ ناو كتێبخانە ئینجا لە پاشا حساب ئەكەین. ئیتر هەر بژین مدیر ادارە لەم نزیكانە گەالوێژ وەرئەگرن
64 137
لەم بەڵگەنامەیەدا دەرئەكەوێت كە: /1خاوەن كتێبخانەی ئازادی حەمە ئازادی جگە لە كاری كتێبخانەكەی وەكو فرۆشتنی كتێب و گۆڤار ڕۆڵی بینیوە لە كۆكردنەوە و ناردنی دیوانە كوردییەكانی شاعیران بۆ سەنتەری گەالوێژ لە بهغداد بۆ هەڵگرتن و نەفەوتانی لە نەمان و چاپكردنیان. /2پێش ئەم بەروارەش ژمارەكانی گەالوێژ بەردەوام بۆ كتێبخانەی ئازادی هاتووە و دابەش كراوە و فرۆشراوە وەكو لە بەڵگەنامەكەدا ئەڵێ( :ئەوە وەكو پێشوو).
بەڵگەنامەی دووەم :نامەیەكی (مدیر ادارەی گەالوێژ) لە بهغداد بەڕێز (عالالدین سجادی) بۆ خاوەن .3 كتێبخانەی ئازادی (حەمە ئازادی) كە لە بەرواری .1943 /4 /20
وتار
دەقی بەڵكە نامەكە مۆری گەالوێژ 1943 /4 /20 محترم جنابی محمد افندی بغداد رۆژ باش! عەزیزم ئەوا قائیمەی ئەو ناوانەم بۆ ناردیت لطفا ئەگەر ئەیانەوێ ئابوونە تازە ئەكەنەوە ژمارەی یەك و دووی ئەم ساڵیان وەرگرتووە هەموو بۆم نووسیون كە تەسلیم بە ئێوەی بكەن .جا تكا ئەكەم ئێوەش چۆن بە چاك ئەزانن بەڵكوو لێیان وەربگرنەوە و بە پۆستە بۆمان ڕەوانە بكەنەوە چونكە زۆر كەس ئەمساڵ بوون بە ئابوونە و ژمارەی یەك و دوویان دەست نەكەوتووە و داواش ئەكەن. ئەگەر هەر كەس پارەشی دایتێ هەر لێی وەربگرە و بۆمان بنێرە یا ڕێی نیشاندە كە خۆی بە پۆستە بینێرێ. ئیتر هەر بەرخودار بی عزیزم كۆمەڵە شیعرییەكانی نارییشمان وەرگرت مدیر ادارە زۆر سوپاسگوزار بووین.
138
لەم بەڵگەیەدا مدیر ادارەی گەالوێژ داوا لە (حەمە ئازادی) خاوەن كتێبخانەی ئازادی دەكات كە پارەی نرخی ژمارەكانی گەالوێژ كۆ بكاتەوە و بۆیان بنێرێ و ئاماژەش بەوە ئەكا كە خاوەن كتێبخانەی ئازادی (حەمە ئازادی) دیوانی ناریی ناردووە بۆ بهغداد بۆ چاپكردن و وەریانگرتوون. بەڵگەنامەی سێیەم :لیستی ئەو بەڕێزانەی هاوبەش بوون لە كڕینی گۆڤاری گەالوێژدا لە شاری .4 سلێمانی و دەوروبەری و داوایان لێ كراوە كە ژمارە یەك و دووی ساڵی چوار تەسلیم بە كتێبخانەی ئازادی بكەن .
64 139
وتار
دەقی بەڵگەنامەكە قائیمەی ئەو ناوانەی كە داوای ژمارەی گەالوێژیان لێكراوە بە گوێرەی كاغەزی بۆ خۆیان نووسراوە ژمارەی یەك و دووی ساڵی چوار تەسلیم بە مەكتەبەی ئازادی بكەن. -1رئیس بلدیە محمود قفطان -2كاتبی تحریرات محمد رفیق قفطان (یەك دیناری داوە )1943 /5 /1 -3مالحض اشغال /رشید افندی عبدالكریم (خۆی ناردوویە بە) -4محامی اسحق منیر -5كاتبی ادارات حسێن بك كریم بك – (داویە بە ابراهیم مال مارف ئەویش بۆی ناردوون) -6نوری افندی ،حاجی عزیز -خۆی ناردوویەتی .........-7احمد حاجی صالحی قفطان -8علی افندی شالی -9عبدالواحد افندی لە قائمقامیەتی مەركەز 750 +فلس 31/5 -10جزا مارف مأمور مال قالدزە -11كاتب طابو -مصطفی مجید -12نامق افندی حاجی علی مأموری إستهالك -13رەزا ئەوڕەحمان شاڵی -14حاجی امین حاجی فتاحی قادر -15حمه حاجی كریم بە هۆی تۆفیق احمد دەالكەوە -16كاتبی تحریرات – رشید افندی قادر افندی .........-17شیخ حمه غریب 140 -18رشید افندی حاجی فرج بك -19قائمقام توفیق بابان -20فرج علی كونه قوتابی هندسە -21محمد شریف دباخ -مدیر ناحیەی سەنگەسەر -22شیخ حسیب طالبانی – قائمقامی جوارتا
لە تەنیشت زنجیرەكانی ( )9( .)5( .)3( .)2حەمە ئازادی تێبینیی خۆی نووسیوە و لێرەدا خراونەتە كەوانەوە. زنجیەكانی ( )17( .)7بە هۆی كونكردنی دیكۆمێنتەكە بۆ هەڵگرتنی لە ناو فایلدا ناوی یەكەم دیار نییە.
لە شانۆی كوردیدا سینۆگرافیا بە پێی پێویست كاری لە سەر نەكراوە تیف"دا ڵ شانۆکار "نیاز له گه گفتوگۆ له سازدانی :داستان بەرزان وشەی سینۆگرافیا وشەیەكی كۆنە و لەگەڵ سەرهەڵدانی شانۆی گریكە كۆنەكان سەری هەڵداوە، بەاڵم وەك زەخرەفە بۆ جوانكردن و ڕازانەوەی ( )SKINAواتە چێوەی شانۆ بە كار هاتووە. ئەم زاراوەیە لە سەردەمی ڕۆمانییەكان وەك دیكۆری وێنەكیشراو یان دیكۆری قەبارە گەورە بە كار دەهات. ئەم رەوتە مێژووییەی سینۆگرافیا هەتا ناوەڕاستی سەدەی نوزدە و سەرەتای سەدەی بیست تەنها وەك دیكۆر -سینۆگرافیا بە كار دەهینرا .لەگەڵ سەرهەڵدانی تیۆری دەرهێنان لە الیەن ( )D. S. MEINGENو (ئەندریە ئەنتوان) و (ستانسالفسكی) و(ئەنتۆنین ئارتۆ) و دواتر (مییرهولد و بریخت و ئەدۆلف ئاپیا
نیاز لەتیف:
وتن چاوپێکه
بە ناوی سینۆگرافیای كوردی .ئەم بیركردنەوە و بۆچوونە نە هونەرییە و نە فەلسەفییە ،ئەگەر وا بێت دەبێت سەرجەم تیۆرە زانستییەكانی بیرمەندانی وەك (بیتەربروك و ئارتۆ و مییرهۆلد و گۆردن گریك... هتد .پووچەڵ بێتەوە كە لە ناو كولتووری واڵتانی رۆژهەاڵتدا كاریان كردووە وەك شانۆی هیندی و ژاپۆنی و چینی ...هتد ،كە هەر یەك لەو واڵتانە خاوەنی كولتوور و دابونەریتی خۆیەتی و دوورە لە كولتوور و دابونەریتی وواڵتان و گەالنی ئەورووپا. لە هیچ سەرچاوەیەكیش شتێك بەدی ناكەیت بە ناوی سینۆگرافیای هیندی یان چینی یان ئەڵمانییەوە. دەكرێت بڵێین شانۆی هیندی یان عەرەبی یان فارسی، یان دروستە بڵێین میتۆدی ستانسالفسكی یان میتودی ئارتۆ ...هتد ،بەاڵم دووبارەی دەكەمەوە شتێك نییە بە ناوی سینۆگرافیای كوردییەوە.
و كرۆتۆفسكی و جان كۆبۆ و پیتەر بروك و ئاریانا مۆنۆشكین و ...هتد) خوێندنەوە و شیكردنەوە و هۆرمۆنۆتیكی جیاواز و سیمۆلۆژیانە بۆ چەمكی سینۆگرافیا و پێكهاتە سەرەكییەكانی سینۆگرافیا هاتە كایەوە ،واتە چیتر سینۆگرافیا وەك دیكۆر بە كار نەهات بەڵكو لە پێناسەیەكی نوێدا سینۆگرافیا بریتیە لە (جەستە -دیكۆر– جلوبەرگ -رووناكی– ماكیاژ– دەمامك– ئیكسسوار) ،لە ئاستێكیشدا وشەی سینۆگراف لە جیاتی وشەی دەرهێنەر بە كار دێت و ئەوەی كاری سینۆگراف دەكات ،لە جێگەی دەرهێنەر هەڵدەستێت بە ڕێكخستن و سازكردنی تەواوی پێكهێنەرەكانی سەر شانۆ بە شێوەیەكی هونەری و ئێستەتیكی. بۆ زیاتر ئاشنابوون و ناسینی ئەم 142 بابەتە لە ڕێگەی چەند پرسیارێكەوە (نیاز لەتیف)مان دواند ،كە خاوەنی بڕوانامەی ماستەرە لەم بوارەدا و ئەزموونی چەندین ساڵی وانەوتنەوەی هەیە لە پەیمانگهی هونەرەجوانەكان و تاكو ئێستا وەك وانەبێژ لە بوارە جیاوازەكانی شانۆدا بەردەوامە. *شانۆی كوردی خاوەنی سینۆگرافیایەكی تایبەت بە خۆیەتی؟ پرسیارەكە تا ڕادەیەك سەیرە! من پێم وایە شتێكنییە بە ناوی سینوگرافیای ئەلمانی یان فارسی یان عەرەبی یان ئەمەریكی ئیتر بۆ دەبێت شتیك هەبێت
بوارێكی خوێندنەوە و هێرمۆنۆتیك و راڤەكردن و خوێندنەوەی سیمۆلۆژی بۆ ئەم هونەرە ناهێڵێتەوە ،ئەوەی گرنگە لە سینۆگرافیای نمایشدا چۆنیهتیی تەوزیفكردنی كەلەپوور و كولتووری هەر نەتەوەیەكە ،كە هەم بتوانێت مۆركی ئەو كەلەپوور و كولتوورە نەتەوەییە بەوی تر بناسێنێت ،لە هەمان كاتدا كاریگەریی ستاتیكی و فەلسەفی لە سەر پرۆسەی نمایش و هێڵی دەرهێنان دابنێت، كاتێك لە شانۆیی (ئەحەی كرنو) ئامادەكار و دراماتۆرگ و دەرهێنەری بەتوانا (عوسمان چێوار)ی نەمر ڕووداوەكانی 64 داگیركەرانی سەردەمی عوسمانییەكان و بەریتانیای عوزمامان لە كوردستاندا بە 143 سینۆگرافیایەكی سیمیائامێز بۆ وێنا دەكات ،بە ستایلی شانۆ لە ناو شانۆدا و بە چەند كورسییەكی بچووكی ئەوسای ناو چایخانە كۆنەكان ،كە وەك موفرەدە بە كاری هێنابوو توانی چەندین شوێن و پانتاییمان بۆ دیاری بكات ،لە هەمان كاتدا بە چەندین كەلوپەلی كوردی و كەرەسەی جەنگ و جلوبەرگی كوردی و توركی و ئینگلیزی توانی سینۆگرافیایەكی دەاللەكراو بدات بە وەرگر ،كە گۆڕینی موفرەدەكان بە پێی زەمەن و كات و رووداوەكان مەودای بینین و تێڕامان و خوێندنەوەی كراوە بۆ ئەو پێكهاتە سینۆگرافییە لە الیەن وەرگرەوە زیاتر دەكات ،واتا خودی دەق و سینۆگرافیای دەق و سینۆگرافیای نمایش گوزارشت لە چەندین نەتەوە و ئایین و ئایینزا و چینوتویژی جیاجیا دەكات، بەاڵم دەرهێنەر بە سەلیقەی خۆی بێ ئەوەی بیر لە سینۆگرافیای كوردی بكاتەوە یان باس لە سینۆگرافیای
بەكارهینانی گۆزە و دیزە و جاجم و جلوبەرگی كوردی پێی ناوترێت سینۆگرافیای كوردی ،راستە ئەمانە كەرەسەی سینۆگرافیان ،بەاڵم كولتووری نەتەوەیەكن و هەڵگری چەندین دەاللهتن ،لە ئەمڕۆی شانۆی (پۆست پۆست مۆدیرنە)دا جەستە هەڵگری چەندین ئاماژەی سیمیایە ،بەڵكو جەستە خۆی سینۆگرافیایە، تەنها بەكارهێنانی هەندێك ئیكسسسوار و جلوبەرگ و ڕووناكی بە شیوەیەكی هەرەمەكی گوتاری سینۆگرافی بەرهەم ناهێنێت و نابێتە ستایلێكی مۆدێرن یان ستایلیكی تایبەت بە شانۆی كوردی. *شانۆكاری كورد پڕۆژەی هەبووە بۆ هێنانەئارای جۆرێك لە سینۆگرافیا كە هەڵگری مۆركێكی كوردانە بێت و هاودەم زمانێكی جیهانییشی هەبێت؟ شانۆ خۆی هونەرێكە هەڵگری پەیامی مرۆڤایەتییە،شانۆی (ئینگلیزی) شانۆی (فەڕەنسی) شانۆی (یابانی و ئیسپانی ...هتد) كە چەندین ستایلی هونەریی دەرهێنان و میتۆدی شانۆییان هێنایە كایەی شانۆوە ،بەاڵم بیریان لەوە نەكردەوە سینۆگرافیا سنوردار بكەن و ناوێكی بۆ دابتاشن ،سینۆگرافیا هونەرێكە ناكرێت سنووردار بكرێت ،چونكە زۆربەی پێكهاتەكانی سینۆگرافیا وێنەیین و وێنەش ئەگەرەكانی خوێندنەوەی سیمۆلۆژی زیاتر دەكات ،وەك ئاماژەی ئیكۆنی روانینی بۆ ناكرێت ،بەاڵم كە ناومان بۆ لێنا، ئەوە وەك ئاماژەیەكی ئیكۆنی توانا ئاماژە دەاللییەكانی سنوردار دەبێت ،ئەگەری پرۆسەی (دەوالیزم) كەمتر دەبێت ،واتا ئەگەر گوتمان سینۆگرافیای كوردی، یان تایبەت بە شانۆی كوردی ئەوكاتە ئێمە باس لە سینۆگرافیایەكی ئیكۆنی دەكەین ،واتا گوتاری سینۆگرافیاكە چێوەدار دەكریت و لە بازنەیەكی داخراودا بە دەوری خۆیدا دەخولێتەوە ،من لەگەڵ ئەم جۆرە ئاماژەیەی دووەمدا نیم ،چونكە هیچ
وتن چاوپێکه
كەرەسەی كوردی تەنها بریتی نییە لە بەڕە و جاجم و گۆزە و دیزە كە من گومانم هەیە ئەم پێداویستییە كەلەپوورییانەش خوێندنەوەی مەعریفی و ستاتیكییان بۆ كرابێت ،یان وەك پێویست تەوزیف نەكراون ،ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كورد بە گشتی و هونەرمەندان بە تایبەتی لە ژێر كاریگەریی كولتووری گەالنی تردان، بە واتایەكی تر شانۆی كوردی سوودی لە میتۆلۆژیای كورد و فۆلكلۆر و دابونەریتەكەی وەرنەگرتووە .ئەمە جگە لەوەی سەدان داستان و بەیتوبالۆرە و ئەدەبی زیندووی هەیە ،كە پڕە لە كەرەسەی سینۆگرافی ، من كە ئەمە دەڵێم مەبەستم لە سینۆگرافیای دەقی ئەدەبییە ،هەوێنی هەموو نمایشێك بۆ سینۆگرافیای نمایش سینۆگرافیای تێكستی ئەدەبی شانۆیە ،ئێمە نەمانتوانیوە كەرەسە و پێداویستەكانی دەق و میتولۆژیا و فۆلكلۆر و كولتوور وەك سینۆگرافیایەكی هونەری تەوزیف بكەین. *ئاشنابوون بە سینۆگرافیای شانۆیی ئەوەندە بەسە كە لە ناوەندە ئەكادیمییەكانی كوردستاندا دەخوێنرێت؟ كامەیە ئەو ئاكادیمیایەی لە كوردستان بە شێوەیەكی زانستی سینۆگرافیای تێدا دەخوێنرێت ،لەگەڵ ڕێزم بۆ مامۆستا بەڕێزەكان ،كوا ئەو مامۆستایەی بڕوانامەكەی یان پسپۆرییەكەی كە لە سینۆگرافیادا بە دەستی هێناوە ،یان لە دوای ڕاپەڕینەوە چەند وۆرك شۆپ و خولی بەهێزكردن لە ناوەوە و دەرەوەی واڵت بۆ هونەرمەندان و ئارەزوومەندان و مامۆستایانی، بێگومان هیچ پێشكەوتن لەم بوارەدا لە ناوەندە هونەری و پەیمانگهكانی هونەرەجوانەكان و كۆلیژی هونەرەجوانەكان لە هەولێر و بەشی شانۆ لە كۆلیژی ئاداب لە دهۆك بەشێك یان سەنتەرێك نییە بە ناوی سینۆگرافیاوە ،خۆ زانكۆی سلێمانی و كۆلێژی هونەر لە پایتەختی ئەدەب و رۆشنبیری و هونەر نەك سینۆگرافیا
توركی یان بەریتانی بكات ،توانی تەوزیفی سەرجەم كەرەسە سینۆگرافییەكان بكات و بیخاتە خزمەتی پرۆسەی داهێنانەكەیەوە، كەواتە لە بنەڕەتدا سینۆگرافیایەك نییە بە ناو و مۆركی نەتەوەیەكەوە ،بەڵكو دەكرێت كەلەپوور و كولتوور بخرێتە خزمەتی سینۆگرافیای نمایشەوە. *كەلوپەل و پێداویستییەكانی ژیانی كوردی توانای بوون بە كەرەستەی سینۆگرافییان هەیە؟ و كەلوپەل هەمووپێویستییەك توانای بە سینوگرافیابوونی هەیە، بەڵكو خۆی لە بنەڕەتدا كەرەسەی سینۆگرافیایە، بەاڵم هونەرمەند و شانۆكار چۆن تەوزیفی دەكات؟ ئەمە گرنگە ،چۆن كەرەسەیەكی كۆن دەكرێتە بابەتێكی سینۆگرافیا، 144 نەك لەبەر ئەوەی كەرەسەیەكی كۆنی كوردەوارییە ،بەڵكو دەبێت پانتاییەك بۆ خۆی داگیر بكات و ببێتە بەشێك لە پێكهاتەكانی سینۆگرافیای نمایش ،خۆ ئەگەر دەقی شانۆییەكە دەقێكی (ئێراندن و ئێستاندن) بوو یان وێناكردن و بۆچووونی سەردەمییانە بوو ،دەبێت كەلوپەلە كوردییەكە كۆن بێت ،یان نوێ لەگەڵ بیروبۆچوونی ستاتیكی و فەلسەفیی دەرهێنەردا بگونجێت ،ئێمە لە ڕووی پانتایی وەك شوێنەوار بۆ نمایش وەك میللەت و نەتەوەكانی تری جیهان بەشی خۆمان هەمانە و دەوڵەمەندین ،بەاڵم وەك پانتایی نمایش كە بەشێكی سەرەكیی سینۆگرافیایە سوودی لێوەرنەگیراوە،
145
چۆن دەگوزەرێت ،من پێم وایە لە پێگەیاندنی مامۆستاشدا سەركەوتوو نەبووە ،كاتێك ئەمە حاڵی شوێنە زانستییەكان بێت دەبێت بزانین حاڵی شانۆ بە گشتی و پێكهاتەكانی سینۆگرافیا بە تایبەتی لەوە باشتر نابێت، من گومانم هەیە فێرخواز لە پەیمانگهكان سوود لە میتۆدەكان وەربگرن چونكە زوربەی وانەكان بە تیۆری دەخوێنرێن و الیەنی پراكتیكی چەپەك خراوە، زۆر دەگمەن فێرخواز لە سەر بابەتەكانی سینۆگرافیا بە پراكتیكی وانە وەربگرن، چونكە هیچ پەیمانگهیەك 64 پێداویستیی و وەرشە سینۆگرافیای تێدا نییە ،جگە لە وانەی ماكیاژ كە ئەویش زیاتر
نازانن چییە ،بەڵكو لە بنەڕەتدا چارەی هونەری شانۆیان ناوێت ،زیاتر لە 10ساڵە هەوڵ دەدرێت بۆ كردنەوەی ئەم بەشە بەاڵم نە داوای بەڕێز (مام جەالل) و نە نووسراوی سەرۆكی حكوومەت و نە كەمپین و ئیمزای زیاتر لە 500كەسایەتی و گرووپ و تیپی هونەر الی ئەوان نرخی نییە ،ئیتر كوا ئەو ئاكادیمیایەی كە تۆ باسی دەكەیت؟ ئێمە پێویستمان بە كردنەوەی بەشێكە لە پەیمانگهكانی هونەرەجوانەكان بە ناوی بەشی سینۆگرافیا ،كە دەبێت كەسانی پسپۆر و كەرەسە و میتودی تیوری و پراكتیكی بە شێوەیەكی سەردەمییانەیان بۆ فەراهەم بكرێت ،بەداخەوە لەبەر ئەوەی پەیمانگهكانی هونەرەجوانەكان سەر بە وەزارەتی پەروەردەیە و ئەم وەزارەتەش ئەوەندەی بیر لە پێگەیاندنی مامۆستای هونەر دەكاتەوە ،ئەوەندە بیر لە پێگەیاندنی كادیری هونەر ناكاتەوە ،هەر بۆیە بە الیەوە گرنگ نییە دۆخی هونەریی پەیمانگهكان
تیف نیاز له
وتن چاوپێکه
پەنا بۆ ئەو كەلوپەل و پێداویستییانە ببات ،ئەمەش لە میتۆدی (كرۆتۆفسكی و یوژینۆ باربا و جان لۆی بارۆ و ئەنتۆنین ئارتۆ و ...هتد) بەدی دەكرێت ،ئەم جۆرە جەستەیە لە هونەری كوردیدا زۆر دەگمەنە و دەتوانم بڵێم نییە ،خۆ ئەگەر هەبووبێت یان لە داهاتوودا بێتەكایەوە بەداخەوە الی خودی خاوەن جەستە گرنگیی پێنادرێت و هەر زوو پیر دەبێت ،چونكە دەبێت ئەم جەستەیە بتوانێت ڕۆڵی پێكهاتەكانی سینۆگرافیا بگێڕێت ،بێ ئەوەی كەلوپەلەكان بە كار بهێنێت ،پرسیارەكە ئەمەیە شانۆی كوردی ئەم جەستەیەی بەرهەم هێناوە؟ بێ دوودڵی لە وەاڵمدا دەڵێم :نەخێر ،هەتاكو ئێستا ئەو جەستەیە لە شانۆی كوردیدا نائامادەیە. -2پانتایی نمایش كراوە بێت یان داخراو ،واتە هۆڵی نمایش یان هەر شوێنێك كە ببێتە پانتایی نمایش، هەموومان هۆڵەكانی شارەكانی كوردستان دەزانین چۆنە ،هیچ یەكێك لەو هۆاڵنە تایبەتمەندیی شانۆیان تێدا نییە ،بەاڵم ناچار دەرهێنەر بە كاری دەهێنێت ، لە زانایەكیان پرسی (ژیان چۆنە بە التەوە؟) ،لە وەاڵمدا گوتی (ژیان هیچە ،بەاڵم چی بكەین لەوە زیاترمان نییە) ،هونەرمەندانیش بە درێژایی ( )75ساڵ كاركردن ئێستاشی لەگەڵدابێت نەبوونەتە خاوەنی هۆڵێكی ستاندار بە شانۆ ،كە سەرجەم مەرجەكان لە خۆ بگرێت .كەواتە نەك وەك پێویست كاری لە سەر نەكراوە ،بەڵكو زۆر جار زیانی لە ئەفراندن و وینا و بیروبۆچوونی شانۆكار داوە ،بە هەمان شێوە پانتایی كراوەش وەك پێویست كاری لە سەر نەكراوە. -3جلوبەرگ -4 .ماكیاژ -5 .ڕووناكی -6 .دیكۆر. ئەم چوار پێكهاتەیە پەیوەندییەكی هارمۆنییان لەگەڵ یەكدا هەیە ،چ وەك ڕەنگ ،چ وەك هاوكێشەیەك بۆ بەمیزانسێكردن و ڕێكخستنی پانتایی شانۆ لە الیەن دەرهێنەرەوە ،بەاڵم چەندین فاكتەر بوونەتە ئاستەنگ لە بەردەم بەكاراكردن و تەوزیفكردنی ئەم پێكهاتانە،
مەوادی بازاڕی و جوانكاریی سالۆنەكانە، كەواتە نەبوونی خولی پراكتیكی و میتۆدی نوێی سەردەمییانە و نەبوونی مامۆستای پسپۆر و نەبوونی ماددە و وەرشە و مەخزەن و شوێنی تایبەت بە پێداویستییەكانی سینوگرافیا و ...هتد ،چۆن بتوانین باسی بە ئاكادیمیبوونی سینۆگرافیا بكەین؟ *سینۆگرافیا لە شانۆی كوردیدا وەك پێویست كاری لە سەر كراوە؟ ئەگەر بە ڕاشكاوی وەاڵمیبدەمەوە ، پرسیارەكەت دەڵێم نەخێر ،لە شانۆی سینۆگرافیا كوردیدا بە پێی پێویست كاری نەكراوە، سەر لە بێگومان هۆكار زۆرە ، بوارم پێ بدە خاڵ بە خاڵ پێكهاتە سەرەكییەكانی سینۆگرافیا بخەمە ڕوو ،لە میانی ئەو 146 پێداویستییانەوە هۆكاری كارنەكردنەكە بخەمە ڕوو ،سینۆگرافیا كە من تێزی بڕوانامەكەم لە سەر خوێندنەوەی سیمۆلۆژییانەیە لە سەر سینۆگرافیا ،بە پێوستی دەزانم ئەو ئیزافەیەی من بۆ پێكهاتەكانی سینۆگرافیا كردوومە بیخەمە ڕوو، ئەویش (جەستەی سینۆگرافیا) بوو ،كەواتە ئەمە پێكهاتەكانی سینۆگرافیایە: -1جەستەی سینۆگرافی :ئەو جەستەیەی بیرمەندانی شانۆ و سەما و تەوژمی مایم و پانتۆمایم پێداگری لە سەر دەكەن ،ئەم جەستەیە توانای بەرجەستەكردنی هەموو جۆرە جووڵەیەكی هەیە و دەتوانێت جێگەی كەرەسەكانی سینۆگرافیای هەبێت بێ ئەوەی دەرهێنەر
ئەوە ڕەوشی هونەریی شانۆیە لە كوردستاندا كاتێك شانۆكارێكی ئەورووپی یان عەرەبی و ...هتد بانگێشت دەكرێن بۆ كوردستان ، ئێمەی شانۆكاران تەریق دەبینەوە و خەم داماندەگرێت كە ناتوانین روویەكی گەش و پێشكهوتوو بخەینە روو ،لە كۆتاییدا دەڵێم سینۆگرافیا هەتا ئێستا نە وەك پێویست كاری پێكراوە ،نە تێگەیشتنێكی هونەری و ستاتیكی و مەعریفی هەیە بۆ ئەم چەمكە گرنگەی هونەر لە الیەن دامودەزگه هونەری و ئابوورییەكانەوە ،لە سەروو وەزارەتی هەموویانەوە 64 رۆشنبیری و بەڕێوەبەرایەتییە رۆشنبیرییەكان و پەیمانگهكان و كولیژی هونەرەجوانەكان ،بۆیە 147 ئەمە حاڵی سینۆگرافیایە لە سەرانسەری كوردستاندا.
هەندێك لەو فاكتەرانە پەیوەندییان بە باری ئابوورییەوە هەیە ،بەداخەوە هەتا ئێستا دەزگه ئابوورییەكانی ئەم واڵتە لە ئەركی شانۆ تێناگەن ،كاتێك بودجەیەك بۆ سینۆگرافیا بە گشتی و ئەم پێكهاتانە بە تایبەتی دادەنرێت ،الیەنە ئابوورییەكان دەیكەنە هەاڵ و بودجەكە بۆ ئاستێك كەم دەكەنەوە (دەرهێنەر) یان ئەگەر بوونی هەبێت (سینۆگرافەر) دەستبەرداری بەشێك لە ئەفراندنەكەی خۆی دەبێت ،ناچار پەنا بۆ دیزاینێك دەبات كە لەگەڵ نیرین و وێناكردنی دەرهینەر بۆ دەق ناتەبایە ،كەواتە شانۆكارەكە نەیتوانی تەوزیفی سینۆگرافیا بكات وەك ئەوی خۆی دەیخوازیت ،فاكتەرەكانی تر پەیوەندییان بەو كەرەسە سەرەتاییانەوەیە هەیە ،كە لە دواكەوتووترین واڵت كاریان پێناكرێت ،دەیان ساڵە شانۆكاران باس لە نەبوونی تەكنۆلۆژیایەكی پێشكەوتوو دەكەن ،كە لەگەڵ ڕەوتی پیشكەوتنی شانۆدا بگونجێت ،خۆ ئەگەر پێش ڕووخانی رژێمی بەعس بە هەر بیانوویەك بێت حكوومەت دژایەتیی هونەری كوردی دەكرد و بە الیەوە گرنگ نەبوو ،لەبەر ئەوە كاری بۆ پێشخستنی نەدەكرد ،بەاڵم دوای 2003دەیان داخوازی و پرۆژە خراوەتە بەر دەست الیەنە پەیوەندیدارەكان ،یان جێبەجێ نەكراون، یان كەسانێكیان راسپاردووە بۆ جێبەجێكردن نەشارەزا بووە یان دڵسۆز نەبووە بۆ شانۆ ،دەنا دەچێتە ئەقڵی كێوە هەرچی پێشكەوتنی تەكنۆلۆجیا هەیە ئێستا لە كوردستان دەست دەكەوێت ،بەاڵم پێداویستییەكانی شانۆ دەست ناكەوێت ،هۆڵەكان رووت كراوە و ناتوانێت چ وەك دیكۆر چ وەك رووناكی و سستەمی دەنگ و تەختەی شانۆ نەگونجاوە و لەگەڵ ئەمڕۆی جیهانگیریدا ناگونجێت ،ئیتر شانۆكار چۆن بتوانێت داهێنان بكات و وەك پێویست سینۆگرافیا بە كار بهێنێت؟ لە كاتێكدا ئەمڕۆ ئاڵوگۆڕییەكی كولتووری و هونەری و بازرگانی بەهێز لە نێوان كوردستان و وواڵتانی جیهاندا هەیە ،بەاڵم
ه زستانێکی درێژدا ل لی ئیدریس عه ی ه ماوه ه ل ندێش ندی ئه ی ناوه و کتێبانه ه کۆی ئه ل ندێک ڕۆمانم ،هه وه پێشوودا چاپ و باڵوی کردنه "ـی ه "میرنامه و ڕۆمانان کێک له ،یه وه لێ خوێندنه ه م ری کورد ئه ی خوێنه ه ئێمه جان دۆست بوو ک ه ر و نووسه ر ڕۆمان و کتێبی ئه ه به مجارمان که یه خشیم ه چێژێکی بێسنووری پێبه وین ،میرنام که ده رۆشیمی بۆ ی زیاتر و په وه زووی خوێندنه و ئاره ی ه داهاتوودا قسه کتێب زیاتر کرد ،بێگومان ل
ڕۆمانێکی کورت
ه ه ب ه و تاز ی ربازیی هه زموونی سه ه ئه برای ک کی زاییه ،جودی هیچ شاره وه ته ڕاوه ه گه تاز وێت یه ه و ده ربازی نیی ه دنیای سه تایی ل ره سه ربخات. داوێکی بۆ ده ره ی سه براکه ه رنجڕاکێش ه سه و ه الی منه ی زۆر ب وه ئه ی که وه ه شێوازی گێڕانه ه ل دا جگ م ڕۆمانه له دات بۆ ر ده کی باشی خوێنه تییه ه یارمه ک ه و و رگرتن و هاندانی بۆ مانه چێژوه نێکی ،الیه وه ه خوێندنه وامی ل رده به ه ه ک ی وه ی جوانیی ئه دیکه ی وانه پێچه کان رووداوه ه روو و ره ڕوانیی خوێنه چاوه ه و ه پێشه ڕۆن ن و ده ده ده 64 ه و ک اڵته سه واوی ده ه ته وات ه ردای ست نووسه ه ده ه ل ک کۆنترۆڵه ک ماتریاڵێک نیا وه ر ته و خوێنه 149 موان ه هه ،بۆ نموون وه ه خوێندنه ه ب ناچار ه ین ک که ه ده ک ه رۆمانه ه ل و ڕوانی ئه چاوه ه چێت بزانین و پێمان بڵێت (جودی) چۆن ده ژی و وێ چۆن ده ربازی و له ناو دنیای سه رما و زوڵم و رما و گه کان و سه ی ئازاره رگه چۆنچۆنی به ه ربازگ دارانی ناو سه جه ره ه و ده ور ر و گه فسه قیی ئه دڵڕه نگێک کرد جه م ده وه ڕوانی ئه گرێت ،بۆ خۆم چاوه ده ه ڵ خۆیدا بمانبات ب گه ر له ڵگیرسێت و ئیدی نووسه هه ر ی نووسه وه ک ئه اڵم وه نووسی جودیدا ،به دوای چاره ت ڕوانییه و چاوه ری ئازیز ئه ه پێمان بڵێت :خوێنه ه چپ ب م رقاڵت بکه ڕ و سه شی شه ه ناو که م بێت بتبه ه من نه ل ه نگ ه ره ه ک و ربازێکه نووسی سه ه دوای چاره ڕان ب ه گه ب ت اته ره سه م به دا ئه یان چیرۆک و رۆمانی دیکه ه ده ل .یاخود پێمان ناڵێت دایکی میکوێل بۆچی وه خوێندبێته ی قورس، وه ر خواردنه ه سه کات ر ده بێت و سه ئیدمان ده ن خۆی سڕ که ه مرۆڤ وا لێده ن ک لێکی زۆر هه هۆکارگه ی ،ئێمه وه ره ده دونیای واقیع بچێته بکات و له
ین. که ده وه و ڕۆمانه ی ئه ه باره پتر ل رنجی ڕاکێشام ه سه ی ک ه کورتانه و ڕۆمان کێکی تر له یه ڕۆمانی "زستانێکی درێژ"ـی خشیم ،کورته و چێژی پێبه ر رگێڕ دالوه ه شاعیر و وه ندی بوو ،ک "کلوم تۆیبێن" ئیرله ه ی ب کانی دیکه رگێڕاوه ه وه ی کار ک زۆربه داغی وه ره قه ر ه سه ت ریگێڕاوه رنجڕاکێش وه کی جوان و سه یه شێوه زموونی شیعری زمانی کوردی ،بێگومان هاوشانی ئه رگێڕانیشدا ه بواری وه داغی ل ره ر قه خۆی ،دالوه ه ری کوردی ب ه و خوێنه رچاوی کردوو تێکی به خزمه انی ئاشنا بی و شاکاری جیه ده می ئه ه ره ڵێک به کۆمه ه رگێڕانی شانۆنام ه بواری وه ت ل ه تایبه ،ب کردووه دان ی کوردی ئاوه ه کتێبخانه کی ل یه و ڕۆماندا گۆشه . وه ته کردووه ترین کاری ڕۆمانی (زستانێکی درێژ) تازه کورته ه ی ک و کتێبانه ه له کێک ه و یه رداغیی ر قه رگێرانی دالوه وه و های ئه ،به وه خوێنرێته رامۆش بکرێت و نه ناکرێت فه ه وام مرۆڤ پێویستی ب رده ه به ه ک ی یان هه به ده ه ئه جۆر ه رێکی ب فه بێت جارجار سه بێت و ده یان ده وه خوێندنه ناودا بکات و زیاتر لێی ڕامێنێت. ه گوندێکی کانی رۆمانی زستانێکی درێژ ،ل رووداوه ن ،گوندێک ده تگوزاریدا روو ده ست و بێخزمه ده دووره ی ئاسایی، ر گوندێکی دیکه ی هه وانه ه تیایدا پێچه ک س ه که س ل ه و که تی تیایدا الواز اڵیه ندیی کۆمه یوه په موان ،هه وی تردا نییه می ئه ه خه س ل ه و که و ناپرسێته دا و گونده ه و بژێویی خۆیانن ،له رقاڵی کاری رۆژان سه ژین ،باوک و دایک و دوو برا، سی ده خێزانێکی چوار که م وری ئه ه ده کان ب ه و رووداوه ک ئیدی کۆی چیرۆکه کانی ه کوڕه ه ل کێک ،میکوێل یه وه سوورێنه دا ده خێزانه ه بۆ و ته ڕاوه ربازی گه تی سه ه خزمه ه ل ه و تاز و خێزان ئه سێکی ه سروشتی خۆی که ه ب گوند ،جودیی براشی ک ربازی ه ناوی بۆ سه ه تاز ه ب ،تاز نگ و بێزیانه بێده ه ناو ه بکات بۆ چوون بێت خۆی ئاماد ه و ده و ته هاتووه ه میکوێلی ه پرسیارکردن ل وێت که ،جودی ده و دنیایه ئه
کتێب
ی که کانی ژنه رابه ه شه ب ه باوکی میکوێل ده ه دێت ک و ئه رژێنێت ،کاتێک دایکی میکوێل مووی ده ه و هه و دۆزیته ده شبینی مۆکیی قووڵ و ره زانێت دووچاری خه ه ده م به ر ه سه ری ب ه سه بینێت ک بێت ،میکوێل دایکی ده ده ک یه ی بێشکه وه ک ئه ه و وه و ته کۆشیدا شۆڕ کردووه سێک ر که نێت ،بێگومان بۆ هه ژه نێت خۆی راده راژه مۆکیدا ه ترۆپکی بێزاری و خه ه ل ندن نی خۆڕاژه م دیمه ئه اڵتێکی سه ه ئیدی هیچ ده سێک ک درێت ،که نجام ده ئه ه و ست به ه و هه ست داو ه ده ی ل ه و ئیراده ماو نه ی یچ ترووسکه کانی ژیانی لێ داخراون و ه رگه کات ده ده ی ته و حاڵه ،میکوێل پرسیار له ماوه ه دڵیدا نه ئومێدێک ل موو ه ئیتر هه ڵێت ک اڵم دایکی پێی ده کات ،به دایکی ده ه ی م قسه ه مانای ئه ه ل ک شتێک کۆتایی پێ هات ،کوڕه موو ی (ئیتر هه واژه سته ه ده تێ ناگات و نازانێت ک تێکی تراژیدی الله شتێک کۆتایی هات) چ مانا و ده ه ه دواڕۆژدا ،کاتێک باوکیشی ب بێت ل مگینی ده و غه بێت و ه ئاڵۆزتر ده ک ه کێشه و دا دێته نه م دیمه ر ئه سه و رچوونی ئه بێت ،بۆ ده شف ده واو که ی ته که سته ده ه باوکی ی دایکی ،میکوێل زۆر داوا ل ماوییه ه خه ت حاڵه اڵم ی بۆ بکڕن ،به وه ه بڕۆن بۆ شار و خواردنه کات ک ده هو و خراپ ه بۆ ئه و ه ئیتر خواردنه ڵێت ک باوکی پێی ده نێت. یه گه زیانی پێ ده ماویی ه چیرۆکی خه ڕوان ر چاوه دا خوێنه دیسان لێره کێشی ه کێشمه ه ب ه و درێژ و دا بمێنێته یه م بازنه ه له ک ژنه ر ه سه دا بدرێت ل که ی ماڵه ه چوارچێوه خێزانی ل ر اڵم نووسه ،به که ی ژنه وه خواردنه ه و نه و خواردنه شکێنێت و ئاستی ه تێک ده ڕوانیی م چاوه دیسان ئه ندی ه ه بات و ره ی تراژیدیا ده ه و لوتکه ر ه به ک کێشه ه شوێنێکی ه ب ک نووسی ژنه خشێت و چاره به ی پێده دیکه ری فه ه سه ر ل ه خوێنه نێت ،وات یه گه کراو ده ڕواننه چاوه دا دیسان شوێن خواست و که ی رۆمانه وه خوێندنه ڵ ئاڵۆزبوونی گه ،له وه وێته که ر ده ی نووسه ئیراده کانیش خێراتر ه و رووداوه و دا ریتمی گێڕانه که کێشه
و کێک له ڕوان بووین باسی یه ر چاوه خوێنه اڵم نایکات ،هاوکات مان بۆ بکات ،به هۆکارانه س نازانێت رێک که کته ک کاره (مانولو)ش وه ه یان کچ. دواجار کوڕ کڕیتمی و ه یه و ه گێڕانه ه ب م رۆمان ری ئه نووسه ند هه ی خۆی ،ره که رنجڕاکێشه ه سه کهێڵیی یه مان ی دیکه ره نجه زا و په و پانتایی و فه واو جیاوازمان کی ته ،دنیایه وه کاته بۆ ده کان ی رووداوه دات و ئاڕاسته نیشان ده ه ی دوور ل و ئاقار و شوێنی دیکه ره به چی بات ،که ویستی خۆمان ده ه چێژ ر ل ک خوێنه هێشتا وه کان رهاته سه و جوانی و به چ دانابڕێین و رازی و ملکه رمانی م فه رده ه به ل ه ردا دوای رووداو نووسه وین. که کان ده نوێیه پاش چوونی جودی بۆ ربازی ،ریتمی ژیان و سه ه ورد ه ورده ک کانی خێزانه ندییه یوه په 150 چێت و ئیدی و تێکچوون ده ره به ن، ده ڵده ر هه ه ناکاو سه کان ل کێشه ه وان ی جودی ره وکاته ه ئه ک ه شارۆچکه میکوێل پێشتر ل ل سێ په له ه په بینێت ک ربازی ،دایکی ده ن بۆ سه که ده زانێت و وا ده دات ،ئه ڵده ی قورس هه وه رداخ خواردنه په ربازی، ه بۆ سه گرتنی ئازاری رۆشتی جودیی رگه بۆ به ه بینێت ب ناو دایکی ده ه ناوبه و ه ماڵیشه اڵم دواتر ل به ه گات ک ،ئیدی تێده یه وه ریکی خواردنه ه خه و دزییه ، وه خواته ه پێویست ده ی قورس زیاد ل وه دایکی خواردنه نجام ره روونی میکوێل ،تا سه کی ده یه ه کێشه بێت ه ده م ئه بن و ئیتر کان ئاشکرا ده موو شته ختێکدا هه وه ه ساته ل شێوێت و ریتمی ژیانیان بۆ ه ده ک شی ئارامی خێزانه که ویش دوای گۆڕێت ،ئه دی و تراژیدی ده به ئازارێکی ئه
ه ماو ی نه وه ک بۆ دۆزینه ئێستا ئیدی هیچ هیوایه ه و ماو ه ژیاندا نه ه ل ک دڵنیان ک یه ندازه تا ئه فری ی به وه ڕوانی توانه هاردا چاوه ه به بێت ل ده ن بۆ ه بکه ک خته ه سه ه و رێگ ک ر شاخه سه ه ئاستێکی .ملمالنێک وه ه بدۆزنه ک رمه ی ته وه ئه گرێت ،ئێستا ئیتر ه خۆ ده رزتری تراژیدی ل به کان شخۆره ه له ه داڵ ی وه وڵێکیان بۆ ئه موو هه هه ربێنن ه و چاوی ده و دۆزنه ه نه ک ی ژنه الشه ی ونجڕونجر که ه مردووه ش و له ن ،میکوێل و خاڵی و بکه وام چاودێریی رده ه به ک ڵکه خه ه و ه ئاسمانه ن ب که کان ده داڵه ، وه نیشنه ه کوێدا ده تا بزانن ل 64 وان ی ئه وه ه نیشتنه چونک ه ی وه ر شوێنێک مانای ئه ه هه ل ن ،دوادیمه وێدایه ه له ک رمه ته 151 ه کان و داڵ ملمالنیی نێوان مرۆڤه ه ون که کان ده نجام داڵه ره ،سه کانه شخۆره له دڕن، ڵده ه و ناوسکی هه ک ی ژنه سته ر جه سه ه م شێو ه به و ژن ه چیرۆکی ژیانی ئه و لێره ه کۆتایی ک ه کۆتایی دێت ،چیرۆکه مگینیی تراژیدی و غه ن، که ست پێده ه ده ه تاز کانی ئێم اڵم پرسیاره دێت به ه ه کرد ماڵ ب و ژن ی چ شتێک بوو وای له وه پرسیاری ئه ه ب ی ده که ه مێرده ی وه نیا هۆکار ئه جێ بهێڵێت؟ ئایا ته مانزانی بۆچی تووشی دی نه ؟ ئه کانی ڕشتووه رابه شه واو مان ته که تادا؟ رۆمانه ره ه سه بێت ل ئیدمانبوون ده ین که زوو ده ه و ئاره ی وه ستمانه ه ده اڵم هێشتا ب ه به کردوو ک دنیا ه و دیسان یه و یخوێنینه ،ده وه دیسان بیخوێنینه کیترین پرسیار ره ه خۆمان ،سه ین ل پرسیار ماون بیانکه ماوی ێند خه ه زستانێکی هێند درێژ و ه ی وه ه الی من ئه ل ؟ وه ته ی بووه دا جێگه کورته م رۆمانه چۆن له کنیکێکی اڵم ته ه به ی رچی ساده گه ه ئه ک ه کورتی تێکسته ب هو ه خۆ گرتوو کاری ل لێ کۆد و ورده ه و گه ی رزی هه به
گرن. رده ه وه بن و فۆڕمێکی دیک ده ه و ڕێنه گه ه کار ده ی میکوێل و باوکی ل ڕۆیه و نیوه ئه م که ه یه و ،ئه ن ماڵ چۆڵ و سارده که ماشا ده ته ن که ک ده یه بوونی مێینه ه نه ست ب ه هه ه ک خت وه ساته مانی ه ماڵدا واتای نه بوونی دایک ل ه ناو ماڵدا ،نه ل نێت، یه گه خت ده سپێکی ژیانێکی سه ری و ده وه خته به متر کان که ه ماڵدا ئیدی مریشکه ه ل ک مانی ژنه ه نه ب ، وه بنه ه مردار ده ورد کان ورده روێشکه ن و که که ه ده ێلک ه ت و ی تایبه الالت و ئاماژه ش دیسان مانا و ده مه ئه مکێکی جیاواز ک چه کرێت وه ه ده ه ک ی ێنیی خۆی هه نه ه بکرێت. و ه باره ی ل دا قسه که ه رۆمانه خۆ ل ربه و سه ژووری ه ناو کونوقوژبن و ژووربه ڕانێکی زۆر ب پاش گه هو رچوو ه ماڵ ده ه ل ک ه ژنه ن ک گه دا ،ئیدی تێده که ماڵه موو ه گوتی ئیتر هه ر ک ه سه ت ی خۆی بردووه یه و قسه ئه شۆکان و واو ،میکوێل و باوکی تووشی په شتێک ته ت نانه ه سۆراغکردنی ،ته ون که بن و ده رسووڕمان ده سه ی ه نزیکه رن ک کانیان به نا بۆ هاوماڵه بن په ناچار ده ه کێک ل ،یه ماوه ڵیاندا نه گه ندییان له یوه ه په ه ساڵ د ه ه بینیوم و ره نجه ه په ه من ل ڵێت ک دراوسێکان پێیان ده ،میکوێل ه و رۆیشتووه رچوو ه ماڵ ده ه ل و که ه جانتایه ب ه ڕۆن ک دا ده یه و ئاراسته یان به که ه جیبه و باوکی ب ، ه رۆشتووه ویو ه له یان پێی وتوون بینیوم دراوسێکه ه فریش ئیتر ورد ه به خت ک شوێنیکی شاخاوی و سه مانی ه نه ه ب ک یه ه ئاماژه م پۆشێت ،ئه ه داده ه ریگاک ورد ، که ڵگرتووه رهه ه سه ی ژن وه هیچ ئومێدێک بۆ دۆزینه ه ش ل که ت ژن و پیاوی ئاواییه نانه رۆژانی دواتر ته ن، که ه هاوکارییان ده ک ڵیان دێن و بۆ سۆراغی ژنه گه اڵم کرێت به ه ئاگادار ده ک مانی ژنه ه دیار نه پۆلیسیش ل ڕێت په ه و مانگ تێده فت ه ،ه ه دیار نییه و که ه هیچ الیه ل ه زیندوو بێت گرن ک ڵده ه هه و ست له مان ئیدی ده و ئه ه بوو ک ه هه و ه ژیاندا ،پێشتر هیوایان به و مابێت ل اڵم ،به ی لێیه ی ماڵی براکه و گونده چووبیت بۆ ئه ، اتووه ه وانیش نه ه بۆ الی ئه کات ک شی دڵنیایان ده براکه
کتێب
ه خۆی ه ک ک دراو ری وریا و زیره ه خوێنه ت ب رفه و ده ه کردوو ی نه مه ر بێئاگا ئه ریان بکات ،نووسه سه چاره شداریكردنی ه به ه ل ش کردوو ری هاوبه و خوێنه ی وه کان و کردنه داوه ره ی سه وه کاندا و دۆزینه کێشه م ی له ه تاسه و ک جار خوێندنه ه یه ر ب کان ،خوێنه کۆده ک جار ه یه کات زیاد ل ه ناشکێت و پێویست ده رۆمان . وه بخوێنرێته ه و نیا ناساندنێکی ساد ه ته م نووسین ه کورتی ئه ب ه ر تکردنی خوێنه ،داوه ساکاری ڕۆمانی زستانێکی درێژه کانی ه جوانه ه شاکار کێک ل ه و خوانی یه ر سفر بۆ سه ن. که ش نه ه چیژ و جوانی بێبه ی خۆیان ل وه دنیا بۆ ئه
ختی ئیستاتیکی وه یان ساته ه ناو ده ر ب خوێنه ی کورتترین ه ماوه بات ،ل خشیندا ده و چێژبه مان بۆ کی شاراوه ،دنیایه وداوه ربڕین و مه ده ه ه ک ی و رۆمانانه ه توخمی ئه کات ،ل ئاشکرا ده ه گرتوو ه خۆ نه ک تێمای ل ند و یه ه ه ک ره یه ه ک چوارچێو ه و یه ک جێگ ه یه ر ل و خوێنه ند ناکات ،هیچ ک چیرۆکدا به ه ناو یه و ل یی بێ رۆڵی بنچینه ه به رێکی نیی کته کاره کاندا ببات ،هاوکات وتی رووداوه ه ناو ره ب ه بزرکردنیان، ه ل پارستوو ستیشی نه ده ر ه (جودی) هه بۆ نمون رباز ه سه ی بوو ب نده وه ئه ه ما و ل واڵێکی نه ئیتر چ هه دا رۆڵی که پانتایی رۆمانه ه نامێنێت( ،مانولو) ک ی رانه کته و کاره ه له کێک یه دا که ی رۆمانه ه نیوه ه ل ک ه و و کانه ه ناو رووداوه دێت تی تکارێک خزمه ک خزمه وه کات ،سرووشتێکی میکوێل و باوکی ده 152 ه و ی مگینی هه نگ و هێمن و غه بێده ر ،خوێنه ه ئازار ژیاوه ژیانێکی تراژیدی و ب ه ه و خۆی کردوو و کچ زانێت ئه ه زۆر شوێندا وا ده ل گری ت کاتێک میکوێل بۆ دایکی ده نانه ه کوڕ ،ته ب رم و شی گه ر له ستی به کات و ده ه مانولودا ده ش ب باوه اڵم ،به رچی تراژیدییه گه ه ئه ک نه وێت ،دیمه که رمی ده نه ر بێت و خوێنه ه ده ست رجه ه فۆڕمێکی سێکسیدا به ل ر مانولو سه ی له و گومانه کات ئه ه ده و ڕێی ئه چاوه قین و کچبوونی ه یه ه یان کچ ببێت ب ه کوڕ تی ک یه هه ش ته م حاڵه ر ئه اڵم دیسان نووسه لمێنێت ،به و بسه ئه کانی وتی گومانه ر ره ه سه ر ل ڕێنێت و خوێنه په تێده . وه ێڵێته ه ده یی جێهێڵدراون ه کراوه ه ب ی دا هه م ڕۆمانه زۆر شت له
ئالیخاندرۆ مایتا ه ه ل کێکی تر ی ئالیخاندرۆ مایتا ،یه قینه ژیانی ڕاسته ری ناوداری کانی نووسه ه جیهانیییه ه جوان و شاکار رۆمان اڵتی نۆبێل(ماریۆ بارگاس یۆسا) رگری خه پیرۆیی و وه رگێڕی ر و وه ن نووسه ه الیه ی پێشوودا ل ه ماوه ه ل ک ر ه سه رگێڕدای ه وه و هایی)یه تا نه ناوداری کورد (عه م رده خشی سه ی چاپ و په زگه زمانی کوردی و ده ه ه ل ه جگ ه ناودار ر م نووسه ،ئه وه چاپ و باڵوی کرده ه شیعر و ڕۆمان و گوتار و ی ک که تییه رایه كاری نووسه ه کێک بوو ،هاوکات یه وه گرێته بی ده ده ی ئه وه لێکۆڵینه نی ه پیرۆ و خاوه کانی واڵتی خۆی وات ه ناوداره ه سیاسیی ل
ی قینه ژیانی ڕاسته
کتێب
ه ی وه رامۆشکراوی شۆڕشگێڕه وانێکی فه ی پاڵه قینه راسته نجام وتن ئه دواداچوون و چاوپێکه دا به م پێناوه و له دات. ده کی کۆمۆنیستیی تییه سایه ئالیخاندرۆ مایتا ،که کانی رچاوه ه دیار و به تیی سایه ه که ه ل کێک ه و یه شۆڕشگێر اڵتداری دیکتاتۆری سه م و زوڵمی ده بات دژی سته خه ه خت و رۆشنفکرێکی مارکسیی رسه رگریکارێکی سه و به ه کات ل ژاران ده ه چینی پرۆلیتاریا و هه رگری ل ه به ک کاندا، سته تای شه ره نجاکان و سه سااڵنی کۆتایی په ی وه ه مارکسی بۆ ئه بێت کات و ده مایتا شۆڕش ده ژاری رچاوکانی ئازار و هه ه و سه و وساندنه ی چه ریشه کسانی و شتی سۆسیالیستی و یه ه ه کینێت و به ڵته هه ه م ه ئه زرێنیت ،دیار وی دامبه ر زه ه سه ری ل روه دادپه پ و سێکی چه ر هێز و که ڕی هه ون و بیروباوه خه کات و بات ده ه خه ون م خه دی ئه ه و بۆ هێنانه مارکسیی ی قوربانیدانن. ئاماده ه و ر)دا ئه تی نووسه ه کتێبی (واقیعیه یۆسا بۆ خۆی ل زابوون ه و شاره م رۆمان کات بۆ نووسینی ئه ئاشکرا ده ه دواداچوونی زۆری ه ژیانی ئالیخاندرۆ مایتا ،ب ل ی ه و گۆڤارانه و رۆژنام ر ئه ه سه و ته ه و چووه کردوو ه و و باره ک له رچییه رچوون ،هه دا ده مه رده و سه ه له ک ڵ هاوڕێ و خزم و گه ه و له و ته نووسرابێت خوێندوونییه ی ئاگاداری ژیان سانه و که کانی مایتادا و ئه ه نزیکه س که ش مه ه و ئه وتنی کردوو کان بوون چاوپێکه و رووداوه ی بۆ فۆڕمێکی زاکه ه و فه ه روونی دیار دا ب که ه رۆمانه ل ه بڕوای ماریۆ بارگاس یۆسا، ،ب ری گۆڕیوه هونه ه ه ل رنجڕاکێش بوون چونک کان کارێکی سه وتنه چاوپێکه رێکی باش بوون بۆی. تیده دا یارمه که نووسینی رۆمانه دا و که ه رۆمانه ی ل وانه کارهێنانی ئه شێکی به ه به نگ ره ه الی ه ب شدارییان کردوو ه به و کانه وتنه ه هۆی چاوپێکه ب ئاستێکی وڵیداوه ه هه ه ک و ڕێته ه بگه و ه بۆ ئه یۆساو سفکردن بخولقێنێت و بڕوای وا بووبێت جیاوازی وه ه دوو ئاستی جیاوازدا بڕوات ،ئاستێکیان ه ب ک رۆمانه
ه خۆی ت ب ی تایبه دنیابینی و روئیا سیاسییانه وتندا ه و چاوپێکه ه زۆر بۆن رچی ل گه ،ئه بووه ه ه ل شیمان ه په ه ک دا ناو وه بۆ خۆی ددانی به اڵم ،به شدرایی سیاسییانه کاری سیاسی و به ه کانیدا ب مه رهه ی به ه زۆربه بینین ل هێشتا ده زموونی ه ئه ه بێگومان ل کانی ک ت رۆمانه تایبه یان رچاوه ه سه و سێتیی خۆیه ت و که تایبه ه ه سیاسیی ند ه ه و ره ه ئه یتوانیو ،نه گرتووه کان ه جۆره ه جۆریک ل ه و ب و بشارێته ه ست بێت یان نائاگا روئیای سیاسییان نقه ئه اڵم ،به وه ته نگیان داوه کانیدا ره ه رۆمانه ل نتازی و ری و فه ه فۆڕمێکی هونه ه ل کان زیره ی که تییه ه تایبه بیی ده ه ئه و ه سیحری گێڕانه ب کان ه سیاسییه ت ی حاڵه سته رجه خۆی به کان. ده ه کێک ی ئالیخاندرۆ مایتا ،یه قینه ژیانی راسته ری بێت خوێنه ه ده ی ک نانه گمه ه ده و رۆمان له ماشای بکات و ک شاکارێک ته کورد وه ه و ندێکه ه ه ه ره ر ل گه ،ئه وه بیخوێنێته ه و ڕێته ه بگه و ه بۆ ئه م رۆمان جوانیی ئه ه و باس رنجڕاکێش ی سه که ه چیرۆکه ک ه وا ل کات ،ئه ه رووداوێکی واقیعی ده ل ه ندیی ب یوه ه په و ندیکی دیکه ه ه ره ه ی ه هه و یه که وه شێوازی گێڕانه ی وه ه کۆکردنه ه ل ه بریتیی ک ختی وه ساته ندین چه ندین جیاواز و دواندنی چه ه تیی جیاواز ل سایه که می رده شوین و سه م ه له و ره جیاوازدا ،گێڕه سێکی ک که دا وه رۆمانه ه وێت ک که رده جۆرناڵیست ده 154 ه شوێن ئاشکراکردنی ژیانی ب
ه ژیانێکی تراژیدی ه زیندان ل ندین ساڵ ل مایتا چه دا ه ئیهانه رگی و پڕ ل مه و ئازاراوی و کوله کات، ه ڕێ ده خت ب ه و ژیانێکی سه و مێنێته ده ڵ ئازادبوونیشیدا گه کرێت ،له پاشان ئازاد ده ه ت و ب ه ناو سیاسه و چێته ڵده دیسان تێهه بات و شۆڕشدا ه خه ه ل و شداریکردنه هیوای به ه کات گوای ه ده و ه تاقمێکه ندی ب یوه په تاقمێکی چاالک و شۆڕشگێڕن و بۆ کۆشن، کان تێده ه ئینسانییه ئامانج ه م تاقم ه راستیدا ئه اڵم ل به دزن و کاری دزی و تیرۆر و ی وه ندین کرده بانکبڕین و چه ه ه گیانی شۆڕشگێڕان دوور ل 60 ن ،ئالێخاندرۆ ده نجام ده ئه ه و خرێته مایتا ،دیسان ده ندین کونجی زیندان ،مایتا پاش چه 155 ه نج شکه بات و قوربانیدان و ئه ساڵ خه باتی ه خه شداریکردن ل و زیندانیکردن و به کداری و سیاسی و کاری تیرۆریستیدا، چه رێکی دۆڕاو و تێکشکاو و نائومێد ک تێکۆشه وه ه و ره ر و گێڕه دا کاری نووسه ،لێره وه چێته ه بیر ده ل ه کانی نزیک ل سه ریی که وه ی یاده ه گۆشه ه ل ی وه ئه هو و ه زیندوو بکاته و شۆڕشگێڕ ه دیسان ژیانی ئه مایتاو ێنێت. ری به رامۆشیدا ده ی فه ه چوارچێوه ل رگێری ناوداری کورد ر و وه ن نووسه ه الیه ه ل م ڕۆمان ئه ر زمانی کوردی ه سه ت رگێڕدراوه ه وه و هایی"ـیه تا نه "عه ه ی ب کانی دیکه رگێڕدراوه ه وه ی کار ک زۆربه و ناوبراو وه هو رنجڕاکێش کاری تێدا کردوو کی جوان و سه یه شێوه شی تی که ه توانیویه و یه که زایی و زمانزانییه ۆی شاره هه ب هو و ه و چیرۆک و رووداو و هێڵی گێڕانه ک ناو رۆمانه ر زمانی کوردی ه سه رگێڕێت ه جوانی وه كان ب دیالۆگه هایی تا نه خشێت ،عه ر ببه ه خوێنه و چێژێکی زیاتر ب ر رگێرانی هه ڵ وه گه موو جارێکی له ی هه ک پیشه وه
ه ناوی منی سێک ک ه که و ره ه تیایدا گێڕه ینی بێت ک عه ر بزر بکات ه خوێنه ه ل ی رێگ وه نیا بۆ ئه اڵم ته بێت ،به ده وێدا وێت و له که رده کی جوان ده یه مه ک گه ش وه مه و ئه ی رۆمانێک وه ه بۆ ئه و تریاڵ کۆ بکاته دات مه وڵ ده هه ،ئاستێکی تر ه رووی داوه ی ک وه ی ئه ه باره بنووسێت ل ه دوای دروستبوونی رۆماندا ر ب ه خوێنه ،ک یاڵکردنه خه توانین وا بینێت ،ده ه ده و ره ر و گێڕه چێت و نووسه ده ه ه ئاستێکدا ماتریاڵی هێناو ه یۆسا ل ین ک ی بکه پێناسه ش بکات و ی چیرۆکێکی واقیعیمان پێشکه وه بۆ ئه ه ئاستێکی تردا کات ،ل شدار ده دا به وه ه گێڕانه موان ل هه ه ناو قیقی ل ی حه وه ره ر و گێڕه ک نووسه خۆیشی وه بینین. نتازیدا ده ری و فه واو هونه چیرۆکێکی ته ی ه باره ،رۆمانێک ل یه مجۆره چیرۆکی مایتا به ی دوو جۆر چیرۆک ،چیرۆکێکی ه باره چیرۆکنووسین ،ل بی ،چیرۆکی ئایدۆلۆژی ده ئایدۆلۆژی و چیرۆکێکی ئه بینین ژین ده اوڕێکانی تیایدا ده ه مایتا و ه ی وه ر ئه هه کات، دواداچوونیان بۆ ده سێک به ه و که شتێک رووی داو توانێت ه ده ه بڕوای وای ه و پیاوێک سێکی تیۆریی مایتا که کی ه الیه اڵم ل ه بگۆڕێت ،به و ی هزره ه رێگه واقیع ل ی ه جۆرێکی دیکه ه ل سفکردنێک ه جیرۆکی مایتا وه و دیکه دات وڵ ده ر هه ه و نووسه و ره ه گێڕه چیرۆک ،چیرۆکێک ک م ه چۆن ئه بینێت ک دا ده م رۆمانه ر له بینووسێت ،خوێنه ه و ه واقیعه اڵم ل ه به ی یاڵکردی هه یان بونیادی خه چیرۆکه . ی گرتووه رچاوه سه ه ی حزب و هێز ه زۆربه ه و ل خۆی ڕبه سێکی باوه مایتا که ه شداریی چاالکان کات و به بات ده کاندا خه باتگێڕه خه بات و چاالکیی سیاسی و ه خه کات ،دواجار ل ده کخێلێک ره ند سه ڵ چه گه بێت و له ه بێهیوا ده شۆڕشگێڕان ندین منداڵی نجی سوپا و چه رێكی گه فسه و ئه ن و که رپا ده کداری به کی چه یه وه خوێندکاردا بزووتنه ه م رۆژی دروستکردنی گرووپ که ه یه ه ل و شه نه م الیه له ، وه بێته دا تووشی شکست و نائومیدی ده که کدارییه چه . وه زیندانه خرێته کرێت و ده ستگیر ده نجام ده ره سه
کتێب
ه ه ک وازان رته ه په خت وه موو ساته و هه ی ئه وه کۆکردنه سێکدا ه سووچی یادی که ه شوێنێک و ل یان ل که ر یه هه ه یان ل وه ها داڕشتنه روه ،هه وه بنه ریکن کاڵ ده خه ری نیی داستانی ،خوێنه مه ر هێڵێکی پچڕپچڕی زه سه کات. رسووڕمان ده ه رامان و سه ه ناچار ب ک رۆمانه رباڵویی ر به به ه له م رۆمان ی ئه وه ه راستیدا خوێندنه ل کان و لێکدرانی اڵویی وتووێژه کان و تێکه رووداوه ه ه زۆرجار ل ک ک یه ه شێوه ه ب و کانی گێڕانه ساته ندین کات و ه چه س ل ندین که ی چه گرافێکدا گوته ره په موویان ه ر ه ه هه درێن و ب ک ده ه یه شوێنی جیاوازدا ل ه ک وه شتی خوێندنه ن ،گه که واو ده ه ته ک گرافه ره په ن. که خشتر ده چێژبه شێکی کانی یۆسا و به مه ه ره موو به ک هه ه وه م رۆمان ئه ریکای التین، مه رخی ئه بی داستانیی هاوچه ده ه ئه زۆر ل وام رده ه به ه ک س و شوێنی تێدای کی زۆر ناوی که یه ژماره ری کورد ه خوێنه ه ک م ناوان یی ئه ،فره وه بنه ه ده دووبار خت و ه سه ک ی کتێبه وه ه خوێندنه نگ ه ره پێی ئاشنا نیی ه ک اڵم گرنگی و چێژ و جوانیی چیرۆکه دژوار بکات ،به شدا ته م حاڵه ڵ ئه گه ه زوویی له ناهێڵێت بێزار بین و ب رادێین.
ه و کیدا لێکۆڵینه ی پێشه ه شێوه رۆمانێکدا ل ه و که ی رۆمانه ه باره یاخود گوتارێکی خۆی ل رێکی باش تیده ش یارمه مه ه ئه نووسێت ک ده ه دنیا ی باشتر ل وه ر بۆ ئه بێت بۆ خوێنه ده کانی رهاته سه ه و به ک کانی رۆمانه نده ه ه و ره تێبگات. ی ه باره یدا ناوبراو ل که کییه شێکی پێشه ه به ل ی ئالیخاندرۆ قینه رۆمانی "ژیانی راسته ی وه ر گێڕانه ک هه وه ڵێت :نه ه ده مایتا"ـو تراژیدیای ژیانی شۆڕشگێرێکی یاخی و رخی ه قۆناغێکی مێژووی هاوچه ه ل رادیکاڵ ی تراژیدیای ژیانی وه ڵکو گێڕانه پیرۆدا ،به پ و ه شۆڕشگێڕانی چه شێکی زۆر ل به ه م انی سێیه ی واڵتانی جیه رادیکاڵی زۆربه دا. مێژووییه و قۆناغه له ر ه بۆ خوێنه م رۆمان ه راستیدا گرنگیی ئه ل ه سیاسی و ت ر تێما و بابه به نیا له ته به ر ئاڵۆزی به ڵکو له ،به ی نییه که ئینسانییه فۆڕم و ساختار و شێوازی وتووێژئاسای ندیی تمه ه تایبه تی ک شیه که وه گێڕانه ی وه کیی ستایل و شێوازی گێڕانه ره سه . ره نووسه تیی سایه ماریۆ بارگاس یۆسا ،که ه ی ،ل که کیی رۆمانه ره سه ستێنی مین و به ر زه سه ه دای ڵگه کۆمه واقیعی ی دیالۆگ ه رێگه و ل ریی هاوڕێ و وه و یاده ه و کانییه نزیکه ه س که ک ر وه ،هه وه یژێنێته ده ی ه ئاماژه ک رگێڕی رۆمانه وه ی ی ژیرانه ڵه ،مامه پێ داوه 156 ن، مه ڵ زه گه ر له نووسه
دۆسیەی ژمارەکانی داهاتوو کتێبی..
ئەلف و بێ ی نوێ بۆ مندااڵن ئیبراهیم ئەمین باڵدار
پێگەی (تەنز) لە ئەدەب و هونەردا
*بەجێماوم لە یاران چی بکەم؟ ...........................ستار قادر157 ................... *ژنێکی لەتبوو ............................................بەیان عەزیزی161 ............... *هەموو ڕەنگەکانی شێوەکارێک ...........................ڕەزا عەلی پوور166 ............. *وێنەکێشانی ڕووداوە سایکۆلۆژییەکان ....................س .قادر172 ................... *ئەوەی من دەیزانم تۆ نایزانی ............................پێشڕەو محەمەد175 ............ دوو گفتوگۆ لەگەڵ باسم ڕەسام-دا .........................ستار قادر183 ..................
چەند وشەیەك سەبارەت بە تابلۆی هێڵكاریی
بەجێماوم لە یاران چی بكەم؟ ستار قادر (مەبدەئێكی گرنگ لە رەخنەی هونەریدا هەیە ،دەڵێت :پێویست نییە لە سەر هونەرمەند كە بەرپرس بێت لە واتای كارە هونەرییەكەی ،بەڵكو ئەوە رەخنەگرە كە بە تەنگ ئەوەوەیە مەعنای كاری هونەری بە ئەوانی دی بڵێت). ئەدمۆند فیلدمان كتێبی "نقد الفنی"
لەبەر ئەوەی ئەم هێڵكارییە شانسی خوێندنەوەی بەركەوتووە، سەرەتا وەهام پێ باشە بە چەند پەرەگرافێك باس لەم جۆرە كاركردنە بكەم "هونەری هێڵكاری "،دواتر دێمە سەر خوێندنەوەی تابلۆكە و گەشتێكی بینین دەكەین بە نێو فۆرم و ناوەڕۆكی دونیای هێڵكارییەكەی باسم ڕەسامدا. هێڵكاری یەكێكە لە تەكنیكەكانی هونەری شێوەكاری بۆ مەبەستی پیشاندانێكی بەرچاو و وێنەیی بابەتێك یا فیگورێك
قوتابخانەی ئیمپرشینیزم ،ئەوا ئەم جیاوازییە كە لە نێوان "تابلۆ ،پەیكەر ،سیرامیك ،گرافیك "،لە بەرامبەر هێڵكاریی (پەتی بەخت) ئیشی تەواوی لە سەر كراوە، وەك لە ئیشە هێڵكارییەكانی ڤنسنت ڤانكوخدا هەن ، ئەو هێڵكارییانەی كە كێشاونی وەك كاری هونەریی سەربەخۆ لەبەر چاوی گرتووە ،دیارە جیاوازییەكە لە رووی پێكهاتە فۆرمییەكەوە نییە ،ئەوەندەی بەرجەستەكردنی چركەساتەكانی حاڵەتی دەروونی و ی كە كارەكەی تێدا تووڕەبوونەكانیەتی لەو زەمەنه ئەنجام داوە لە هێڵكارییەكەدا ،زۆرێك لە هێڵكارییەكانی ئەم هونەرمەندە سەربەخۆ وەك تەكنیكێك ئەم سەربەخۆییەی هێڵكاری پیشان دەدەن. بەدەر لە ڤانكوخ ئەو هونەرمەندە داهێنەرانەی كە بە تە ڕوو :هەنری هێڵكاری هێزە داهێنەرانەكانیان خستووه ماتیس و پاپلۆ بیكاسۆ و چەندانی تر ،كە لە دوای ئەوانەوە دێن ،هێڵكاری تاقانەترین تەكنیكی دەربڕینە رۆحی و سۆزدارییەكانیانە ،ئیتر دیاریكردنی ماتریاڵی بەكاربەر و ئەو ڕووە تەختەی كە كارەكەی لە سەر ئەنجام دەدرێت ،دەكەوێتە سەر خودی ئەو هونەرمەندە و سەلیقە و لێهاتوویی لەگەڵ ئەو ماتریاالنەدا. هونەرمەند باسم ڕەسام لەم تابلۆیەیدا كە وەك دەبینرێت ،بە قەڵەممەرەكەبی رەش و پانتایی ێ شوێنی تابلۆكەدا رەشكردنەوە بە فڵچە ،لە هەند ئەنجامی داوە؛ (بڕوانە تابلۆكە). تێما و بیرۆكەی سەرەكی و دیاریكردنی تابلۆكەی لەسەر بنیاد ناوە ،وەك ئەوە لە تابلۆكەدا خراوەتە روو ،تابلۆكە دابەش كراوە بە سەر دوو جەمسەر، دوو كۆمەڵەفیگەر ،كۆمەڵەی الی چەپی ،كە سیمای حەوت پیاون ،بەاڵم شێوازێك كە پرۆسەی شێواندن (دیارە مەبەستم ناشرینكردن نییە لە وشەی شێواندن، بەڵكو مەبەست تازەگەری و لە مەئلوف دەرچوونە لە ه رووی پێوانەیی و سێبەر و رووناكیی ریالیزمییانە)ـو ێ یان زیاتر و ناباویی بە سەردا سەپاندوون ،لە هەند
یان هەر پالنێكی دیاریكراو بۆ دەربڕین لە مانا و ئایدیا -فكرە هەستوسۆزێكی دیاریكیكراو بە هێڵ و پانتایی و بەرجەستەكردنی هەریەك لە تاریكی و رووناكی لە سەر روویەكی تەخت و فالت ،بە واتایەكی دی دەكرێت بەوە وەسف بكرێت كە ڕێگەی وێناكردنی بیرۆكەیەكە یاخود هەستوسۆز و ئایدیایكە لە رێگەیەكەوە كە بە دواداچوونی یاخود شوێنهەڵگرتنی هێڵێك لە سەر روویەكی تەخت (surface )flatی دوومەودایی ،واتە (درێژی و پانی) بە رادەیەك هاوئاهەنگ لەتەك دابەشكردنی سێبەر و رووناكی لە نیگارەكەدا ،لەر ێگەی پڕكردنەوە و سێبەر خولقاندنەوە بە دەست دێت .مەبەستی سەرەكیمان لێرەدا ئەوجۆرەیە لە هێڵكاری ،كە وەكە كارێكی شێوەكاریی سەربەخۆ و گوزارشتكەرانەیە بۆ دەربڕین لە هەستوسۆز و ئایدیای هونەرمەند، ئەگینا گەر چاوێك بخشێنین بە مێژوو ،ئەم جۆرە لە تەكنیكی شێوەكاری ئەوا دەبێت بگەڕێینەوە سەر چركەساتەكانی مێژوو، ئەم هونەرە كە بە هونەری ئەشكەوت ( )caveavtناوزەد كراوە ،ئەوكات زۆربەی زۆری نیگاری ئەشكەوت دەچنە خانەی بەیانی هێڵكارییەوە ،ئیتر لە بەره هونەری شێوەكارییەوە هەتا ێ پسان و دابڕان ئێستا ب هیڵكاری بە بەردەوامی ئەداتێكی دەربڕین لە بوارەكەدا بە ئەلتەرناتیڤی نییە و نایشبێت. گەر هێڵكاری لە هونەری ێ لەبەر چاو بگرین ،بە نو 160 تایبەت دوای سەرهەڵدانی
و گرنگیدانە بەو نووسین تێما نووسراوەكانی لە نیگارەكانیدا ،كە ئەمیش یەكێكە لەو كاریدا مێژووی خەسڵەتانەی لە هونەری شێوه دەگەڕێتەوە بۆ هونەری ئەرابسك لەم ناوچەیەدا و لە هونەری ئیسالمیدا ،لەم میانەیەدا چەندین هونەرمەندی عێراقی و میسری و عەرەبیی دیكەش ئیشیان تێدا كردووە ،وێرای ئەم ئیشكردن و نووسینەكانی باسم جیاوازن لەو مێژووە ئەزموونییەی كە هونەرمەندانی تر خستوویانەتە روو ،هەست بە تایبەتمەندیی خۆی دەكرێت ،ئەو بە تەكنیكی زۆر سادە ئەم 64 كردەیەی ئەنجام داوە، مەبەست لە سادەیی ستایلی تێكەڵكردنی نووسین بە تابلۆ لەالی 161 باسم باس لە قووڵیی سادەییەكانیەتی، ئەم دیاردەیە ئەوە دەداتە بینەر كە هونەرمەند بۆ بەرجەستەكردنی ئەو رووداوە ئەندێشەكراوانەی كە پڕن لە خسووسییەتی تە خودی هونەرمەند خۆی و هیچ سانسۆرێكی خستووه سەر خۆی ،لە چركەساتەكانی ئیشكردنیدا و بەڵكو تەنها مەبەستێك لە الی هونەرمەند ئەوە بوو كە ئەو یادەوەرییانە بەرجەستە بكات بە نیگار و حەرف لە بۆتەی تابلۆیەكدا .سەلیقە و ئەزموونی باسم لەم بوارەدا واتە هێڵكاری لە ئاستێكی بااڵدایە ،ئەم بااڵنمایەی كە نیگاركێش باسم رەسام هەیەتی ،لە جورئەتی كێشانی هێڵەكانەوە خۆی بە دەردەخات ،ئەویش كێشانی هێڵە نەپساوەكانە بە قەڵەممەرەكەب ،كە ئەم جۆرە مەتریالە سڕینەوەی نییە و ئەوەش تەمەنێك ئەزموونیەتی لە ه ڕەشوسپییەكان .دەكرێت بڵێین كە لەم هێڵكاریی تابلۆیەدا و زۆرێك لەو هێڵكارییەی تریدا بە دیارە ێ كە چەندەها ساڵ هێڵكاریی لە پشتە .هەروەها ئەب
لە دوو دەموچاویاندا زیاد لە چەند چاوێك نیگاریان لە سەر كێشراوە. ئەمە لەگەڵ پانتایی رەشی دووەم كە لە الی راستی ،نیگاری هێڵكاریی تەعبیرییانەی دەست تابلۆكەدایه و قاچی ئادەمی و دەموچاوێك هەیە ،لە پێناو هاوسەنگیی پانتایی رەشیش لەم كۆمەڵەیەدا بە فڵچە پڕ كراوەتەوە ،ئەم دابەشكردنە و ئەو فاكتەرەی كە ئەم تەوە ،تێكهەڵكێشی دوو زەمەنەی بە یەكەوە بەستووه كردوون ،نووسینە ،كە لە فۆرمی چەند رستەیەكی خاترانی و تێكەڵ بە عەرەبی نووسراوە ..ئەم جۆرە لە بەستنەوە بە نووسین و یادەوەری لە نێو زەمەنی تە رایەڵەی دروستكردنی تابلۆكەدا و رابردوویەك بووه ئەو دوو دنیایە .بە واتایەكی دی ،ئەوەی بە ئاشكرا لە ئاماژەی دەست و دەموچاوەكەی الی راستی تابلۆكە زەمەنی چركەساتەكانی ئیشكردنی نیگاركێشە و سۆزیكی زۆر قووڵ بۆ رابردوویەك هەیە ،كە لەگەڵ نووسینەكاندا بەرجەستەیە و ئەویش نووسینی ناوی گوندی (بەرگەڵو)ـوە ،دیارە بەرگەڵو وەك شوێن و وەك قۆناغێكی ژیانكردنی هونەرمەند ،وەك لەم تابلۆیەیدا دەری بڕیوە ،كاریگەریی چارەنووسسازی بووە لە رووی تەكنیكی هێڵكارییەوە ،بە پێی ئەو پێودانگەی كە لە پێشتر لە سەر هێڵكاریی دوایین هونەرمەند بەوپەڕی لێهاتوویی و سەلیقەیی لە هێڵ و راستەوخۆ دروستكردنی ئەو فیگور و شتومەكانەی كە بە خەیاڵیدا هاتوون، كێشاونی ،هونەرمەند لەم هێڵكارییەیدا بەوپەڕی نیگاركێشكی خاوەن ئەزموونێكی زۆرەوە هەرچییەك لە خەیاڵیدا بووە گواستوونیەتە سەر رووبەری كاغەز ،بەو دەموچاوانەدا كە كێشاونی لە تابلۆكەدا وا دەردەكەوێت هەریەك لەو كەسێتییانە شتێكیان لە الی هونەرمەند ێ هێشتبێت ،بۆیە نەیتوانیوە فەرامۆشیان بكات لە بەج ه بەر چاو. ت بۆتەی ئەم هێڵكارییە رایخستوونه لێرە بە دواوە دێینە سەر تەكنیكێكی تر لەم تابلۆیە و زۆرێك لە تابلۆكانی ئەم هونەرمەندە ئەویش تێكەڵكردن
ئاشووری بابلییەكان ،ئەمەش نەك لە كاری هونەرمەند كەم ناكاتەوە ،بەڵكو گەڕانەوە بۆ كلتووری دێرین یەكێكە لەو فاكتەرە گرنگانە كە بە شێوەیەكی مۆدێرن نوێكردنەوەی لە رووە رەمزییەكەیەوە دەگمەنن ،ئەو هونەرمەندانەی كە ئەم كردەیە ئەنجام دەدەن ،باسم رەسام یەكێكە لەو هونەرمەندانەی كە سەركەوتنانە ئەم كارەی ئەنجام داوە ،ئەوەندە ماوە بڵێم كە بە تێڕوانینی من ئەم هێڵكارییەی باسم ئەوەشمان ال ئاشكرا دەكات كە تەكنیكی هێڵكاری هیچی كەمتر نییە لە رووی ه لە چاو بەشەكانی تری وەك تابلۆی و گوزارشتكردنه زەیتی و ئەكرپلیك و گرافیك.
ئەوەش بوترێت كە تاوێكی باریك و دوور لە شێوەی گشتیی سیمای فیگورەكانی بە تایبەتی دەچنە سەر تابلۆ هێڵكارییەكانی هونەرمەندی نیگاركێشی بەناوبانگ پاپلۆ بیكاسۆ و فرانسیس گۆیار ،بە تایبەت لە د و و با ر ە بو و نە و ە ی چەندین لە نێو سیمای فیگورەكانی و هەروەها لە رووی ئەناتۆمییش و دەموچاو ،هەروەها ئاوێتەبوونی ئاژەڵ و بە تایبەت ئەو ئاژەڵە خورافییانەی 162
سام-دا ه تابلۆکانی باسم ڕه ل زیزی یان عه به م :تاران که تابلۆی یه کانی کانیم دیبوو .ساڵه مه رهه ی خودی باسم ببینم ،به وه ر له به رۆککۆماریی ه ئێراندا ،سه ڕیانی ریفۆرمخوازی ل وتنی گه رکه سه موو ه هه تی ل اڵیه زای سیاسی و کۆمه ی فه وه می و کرانه خاته کردنی زانکۆ، شه شدا گه وه ڵ ئه گه کانی ئێران و هاوکات له شوێنه یدا جالی ئاشکرابوونیان په ه مه بیات ،ک ده نگ و ئه رهه ر و فه هونه ه نێوان ه خوێندکارێکی زۆر الو بووم ل ه کچ و رۆژان کرد .ئه ه شوێن ه ب ڵناسیی ئێران ک ت و کۆمه زاران خوێندکاری سیاسه هه کانی موو نماده قاشی و هه گۆڤار و کتێب و فیلم و موزیک و نه ه ه ناوی باسمم بینی ل مین جار ک که ه بوون .یه و رۆشنبیرییه کانی گۆڤاری (کیان)ـدا بوو .گۆڤارێکی رۆشنبیری- رحه ناو ته کانی ه باڵوکراوه بوو ل کی زۆری هه ه جیاوازییه دینی و سیاسی ،ک کانی باسمیش نامۆ رحه ک چۆن ته روه ه هه و کات ی ئه دیکه
تبوو ژنێکی له
نگی رهه کان ،فه وته شکه کانی ناو ئه مان وێنه ،هه پێشه کان کێشه ه وێنه ه مێژوو .دیار نیی ر ل ئۆریگێنشین و به مدا زی دووه گه ه کتێبی ڕه کێ بوون ،سیمۆن دوبۆڤار ل کانیان ی پیاوه وه ڕانه ڕوانیی گه ه چاوه ه ل ڵێ ژنانێک ک ده رد یان ئێسکی ه به ه و ب و ته ه ڕاو ،الی ئاگر ماونه ل ه ی ل و پیاوانه سمێکیان کێشاوه ،یان ئه ڵێک ره ئاژه کانیان وانی سارددا وێنه ه شه اڵتنی خۆر ل ڕوانیی هه چاوه کان و ر بۆ خۆیان ،ژنه رابه کی به ه نیگایه ،ب ندووه ڵکه هه ردان، ستێوه کان و سرووشت بێ ده ڵه ئاژه ه کان ب زاره کان و هه ده رینی سه ه تێپه دوا ب به وه له ڕ ،میژووی ه و مێژووی شه اڵتی پیاوان سه زۆربوونی ده کێشی ،وێنه یه ر پیاوانه رانسه ریش سه نگ و هونه رهه فه ه کات و سرووشت و ژن ب ر ده می رێئال تێپه رده سه ر چاو. ه به قیقی دێن ی مومکین حه یرترین شێوه سه ه ناوی پیاوانی ه ل کاندا بریتیی ده ه سه ر ل نه مێژووی هو ه ڵ تابلۆی ژنانی جوان ب گه وتوو له رکه کێش و سه وێنه م رده ی پیاوانی سه لیقه ه پێی سه ه ب ،ک وه کانیانه سته جه ون و تاوێک باریک ،مۆدیلی جوانکاری، ڵه تاوێک قه وروپشتیان کانی ده له لوپه موو که ستان و هه رگ ،راوه جلوبه کی یه .ژن ئوبژه ه بینراوه و نده رمه ه نیگای پیاوی هونه ل ، کانه ی ژن شوێنی دیسکۆرسه سته .جه دییه به ئه ه رمای خالق ،سه ت ،ئه نگ ،ئایین ،سیاسه رهه هیی فه ه ست ری تاکی .جه ڤه ری گشتی و ده ڤه ر .ده و هونه ه ست دات و جه تی نیشان ده اڵیه ه چینی کۆمه و ه جله ب ،ڕووتی وه کانییه غه ده ه قه ش موو به ه هه ه ڕووتی ب ب اڵتی سه ه و ده ت و هاوکات سوڵت سره یل و حه ڕووت مه ه ژن بێت، ی ک وه دات .ژن زیاتر له ه نیشان ده پیاوان قفی ه سه ه ب می عوزرای .یان مریه مبۆل و نیماده سه ک یه عشووقه ،بێ گوناهـ و دایک ،یان مه وه کڵێساکانه ز ه حه کی پڕ ل یه سته ه جه ه ب ف نه ر قه ه سه راکشاو ل .ریزکردنی وه ر و ئاماده نا و هاوکات ورووژێنه مه و ته ا ه ت ی کێشیدا بێهووده ه مێژووی وێنه یان ناوی پیاو ل ده ،ئاست، ه شێوه ریی کوبیسم ک ه پیکاسۆ .داهێنه ین گه ده
سانێک کانی که ه ناو نووسراوه .ل بوون و تازه عید مسولواعێزین ،سه ک د .سرووش ،شه وه ردیها، زا مه نجی ،مورته ر گه کبه جاریان ،ئه حه ند راقی و چه ش نه ،ئاره فا تاجزاده موسته و ه ساڵ زیاتر بوو له ه د سی دیکه ک که کانی باسم رحه کرد ...ته دا کاریان ده گۆڤارانه ه یان بچووکی ور شێکی گه ه به میش سام هه ڕه ه سام ل گرت و ناوی باسم ڕه کانی ده وتاره ه ناوێکی و کێشه زاران وێنه ه هه واڵتی ئێران ب ر بوو. ه و کاریگه ور زیندوو ،گه کرد و کانم ده رحه یری ته ه وردی سه ب یشتم، گه ده تی لێیان تێ نه واوه ه ته رگیز ب هه کان چوون .هێڵه ده کی تر نه یه ه هیج نموونه ل کرد ،قورس تع ده کتریان قه جددی بوون ،یه تا و کۆتاییان دیار ره کان سه رحه و ناڕێک .ته تێریاڵ و ه و مه ک دنیا ئوستوور بوو ،یه نه و ه تا ئه نیا ک کان مرۆڤێکی ته ی کاته زۆربه ه میش ه هه م مرۆڤ ،ئه ه بیرم ماوه ی ل شوێنه یراناوی. .پیاوێکی سیاسی و قه پیاو بووه ه و زار ساڵ له م :سیودووهه تابلۆی دووه پێش ه ه ک گر ڵنه کی حاشاهه ه راستییه م ئه ه ر کسه کاریی یه مێژووی شێوه . یه پیاوانه کی مێژوویه می رده ه سه ه ل بێجگ ند ناوێکی مۆدیرن و چه کێش، ئاشنای ژنانی وێنه ه ک کاتێک نها ته کان توانین بڵێین وێنه ده ه ی یان هه عبیری مرۆڤانه ته م ه و هه م ژنان (هاوکات هه 164 ه و ) 32000ساڵ له پیاوانه
ه ر ناگرن ،ل سه ه ناشیرین نین ،ژانه م ژنان ئه بی ،حه ی برین دیار نییه یان جێگه سته ر جه سه کان ه پیاوه مۆکی ناخۆن ،رقیان ل ر و خه سه ژانه کی هیچ خوێنێکی یه ڵه ،هیچ په وه نابێته . دیار نییه وه کانیانه ر جله ه سه ش ب ژنانه نین ودای پێکه م :سه تابلۆی چواره ه ئایا پرسی ک ه باسمم نه رگیز ل هه رحی کێشا و پاشان تا ته ره سه ی، که وانه کێشی ،یان پێچه وێنه ندێک رمه ه هونه گرنگ نیی ست پێبکات ه ده و رحه ه ته ب ی وه کێشی ،ئه ه وێنه یان ب 64 . ه ئیمزا و فۆرمی کاره گرنگ کان چ ژن بن کان و مرۆڤه تێریاله مه موان فیگۆرن و رێئالیستی ج پیاو هه 165 یی ه شپرزه ی تێکدراو و ب سته ه جه نین .ب م .ئه وه یره کی سه ڕاوکێیه و ئیزتراب و دڵه ر ڵپێچن ،چاوی بینه ه دژوار و پێچهه وێنان کان و هێڵ ته نگ و حاڵه کات و ره هیالک ده ه جنسی .تابلۆکان ل کانی نامۆیه ه هیندسییه و شکڵ وامی ژیان رده کی به یه که ،مۆته یه وانه شه ونی نیوه خه ک ر تابلۆیه یت .هه رامۆشی ناکه رێت و فه ه لێت ناگه ک ونێکی ه خه ه ل شێک بوو ی به که ست ده بینی هه ه ده ک کی نزیکدا ه داهاتوویه ،یان ل ه پێشتر دیوته ئاڵۆز ک رداخ، فۆن ،په له ،ته زای مۆدیرنه زاکان فه یبینی .فه ده ،کاتژمێری دیوار و فه نه با ،قه رش ،المپ ،کاره فه ه ناو تابلۆ خزێن ست و رادیۆ و تی.ڤی ده کاتژمێری ده کانی .کاره کاندا دیاره نگ و هێڵه ه ره و توندوتیژی ل می ترساندنی ن و خه ن ،درۆ ناكه س فریو ناده باسم که س. ی که پڵه ه بۆ بیستنی چه ستاو وه .رانه ریان نییه بینه ر تن ،ماندوون ،دژوارن ،داماون و هه ه جورئه کان ب ژنه ه ر ئێستا ل ڵێی هه هێز .ده ن و به دا تووڕه و داماوییه له
یانکات شکێنێت .ده کان تێک ده ه و بوونی شته بار قه ه ه ک کێش تی وێنه ینییه ه زه م ه هێڵی هێندسی و ئه ب ک کانی تابلۆ نه ره وه ر بوونی بوونه ه سه بێت ب زاڵ ده عبیریی ه ته کانی پیکاسۆدا ب ه کاره ی .ژن ل که وانه پێچه ه ه ب ،وات ره رئالیستی و جوانیناسیی کالسیکی ،ترسێنه ی ئاشنا و باوی سته ه جه ی ل سته ک جه یه هیچ شێوه مک و م و لووت و مه ژنی پێشتر ناچێت .شوێنی ده ندین ئاستی ک چه یه ر پارچه شان و قژ گۆڕاوه و هه دات ند ده هه ندین ره کێش هاوکات چه ینی وێنه .زه یه هه ه ه پیکاسۆش ل بێ بڵێین ک ند ده رچه .هه ه ئۆبژه ب ه رزگار نابێت و تابلۆی ی ژنان سته ی جه سه سوه وه کێشێت! ڤینیۆن ده کانی ئه کچه ه کوردستان مرد م :پیکاسۆ ل تابلۆی سێهه ک ژن، ی خۆم وه سته نها جه ه ته ی ن وه ه شوێن دۆزینه ب مدا، ین و دنیاکه ی شووناس و زه وه ه شوێن دۆزینه ڵکو ب به ه جوغرافیای ڕاوم ،ل مڕۆدا گه ه ناو تابلۆکانی ئه ل کێشانی شاری ت وێنه ه تایبه اڵتدا و ب کوردستانی رۆژهه تییان ی تایبه ه ناوبانگی جیهانی و قوتابخانه دا ،ب سنه کان کان رێئالیستین ،ژنه ،ئوبژه وه کانییه موو ناوه ه هه ب ه تی ب ی خۆیه ر جێگه ه سه موو شتێک ل جوانن ،هه موچاوی رێک ،خاوێن ه و بااڵ و ده قین جمی راسته حه ی غیابی ژن وه بووکردنه ره کان بۆ قه کێشه و جوان .وێنه ه مێژوو یان ئایین نگ ه ره درێک ک نگدا و غه رهه ه ناو فه ل ردا تابلۆکانیان کێشی و هونه ه وێنه ه ژنی کردبێت ،ل ل ه جلی کوردی ،ب ی جوانی ژنانه سته ه جه پڕ کرد ل ه گووڵی ه بادا .ب رێشان ل رپۆش یان قژی په و سه کی رێک .هیچ شوێنێکی ه و بااڵیه کانیان و بازن کراسه ری، کانی سانسۆری هونه ته ،سیاسه ه دیار نییه غ ده قه تێکی کات و هیچ بابه کان دیاری ده کورتودرێژی کراسه نجی کان ره ته وایه .ره ری تابلۆوه نته ه سه ت یراناوی نایه قه ری تین ،ژێده اڵیه ه نین و کۆمه مێژوویین ،گشتین ،ژنان . نجی مێژووه کان ره نجی ژنه ،ره تابلۆکانیش سرووشته
م ،بێ وه ک ژنێکی مۆدیرنه ی بوونی خۆم وه شوێن وێنه کانی مه رهه ه به .ل هر سانسۆر و بێ جوانیناسیی فریود سام. تا باسم ڕه ه هه ه بگر و فرێدا کالۆڤه
ن ه یان ئاماده و ته ڕاونه خۆکوشتنێکی کۆیی گه ڵ پیاوێک گه ت کاتێ له نانه .ته بڕۆن بۆ پرسه رانن خۆن شاد نین ،نیگه ی ده ه شان مه شان ب کی .من تا ئێستا هیج تابلۆیه و بێ متمانه نینی تێدا بێت. ه پێکه ه ک بینیو باسمم نه نین یان ،غیابی پێکه مدیوه اڵم نه ...به یره سه ک میخائیل باختین، روه کی ئارام .هه شادییه کرد ،مرۆڤی ندی رووسی باسی ده بیرمه ، یه نینی هه تی پێکه سره ه حه میش مۆدێرن هه کانی تردا. ڵ مرۆڤه گه ئازادی و دیالۆگ له کات .ستالین وت ده رسێکیان زه دیکتاتۆر هه ه زیندان و دا باختینی نارد مه رده و سه له کی یه وه بعید و دوورخستنه پاشان بۆ ته ه ه و ل ماڵ ه بنه ه شوێنی ژیان و ل درێژماوه ل . کانی رییه وه بیره ی باسم م تابلۆیانه ه بوترێت ئه نگ ره ه ک ب نفایه .مه وه کانی ئه بعیده می ته رهه به ی ئیجباری وه وتنه ستی خود یان دوورکه ده نین تی پێکه سره ودا و حه ه سه ربۆی و هه کاندا کان و پیاوه موچاوی ژنه ر ده ه سه ب . وه ته ماوه م :خاڵی سفر تابلۆی پێنجه زای ،فه ستراوه ه کیان به سااڵنێکی زۆر سیاسی و رۆشنبیریی ئێران شێکی ه به ه و باسم ل گۆڕاو اڵتی رۆژهه ی دیکه ه بیستنی ،ب ڕاسته ناوه واڵی کوشتن و ی هه رۆژانه موو ک هه توندوتیژی و وه هو ند رمه ه هونه م سااڵن ئه رۆشنبیر. من ئێستا ئیتر خوێندکارێکی 166 ه ه ب میش اڵم هه الو نیم ،به
باسێکی گشتی له بارهی تابلۆکانی باسم ڕه‌سامه‌وه لی پوور زا عه ڕه 1 بێ ن به وه بن ،بۆ ئه فکردنیش نه سره تی بۆ مه واوه ه ته ر ب گه ن ئه ری و تابلۆ هه می هونه رهه ندێ به هه و ر به اڵم گه ی ،به فا بکه ڵیاندا سه گه ه زمانی باو له یت و ب ها چێژیان لێ ببه کی وه یه گرفت و موشکیله ه بی .دیار ی ناهومێد ده سام بکه یری تابلۆکانی باسم ره ،یان سه ردانی پێشانگه ه سه و ته نییه یرکردنی ڵواسین و سه ن و بۆ هه ه ناده و سته ه ده ن خۆیان سانا ب ش هه کی دیکه تابلۆیه ڵه کۆمه رگی ک فووگی مه ر و حیفز بکرێن ،وه به ه نابێ له چن ک ه ده و شیعران وام نابن ،له رده به ک تابلۆکانی فرانسیس بیکۆن و ی گینزبێرگ ،یان وه ت لووره نانه پۆل سێالن و ته بێ ن ،ده م جۆره م) له رچی که شێکی تابلۆکانی باسم (گه فیلمی سالوی پازۆلینی .به م رچی ئه .گه وه یته که یت و بیریان لێ نه رامۆشیان بکه ی فه وڵ بده ت هه ه شیدده ب ر اڵم هه نێن ،به ریی خۆیان داده وتنیشدا کاریگه ککه ریه م به که ه یه ه ل مان رهه ه به شن چه ندێ ک هه ن ،وه که شێکت داگیر ده ن ئیدی به ه نابێ بگه ی ک و شوێنه ه ئه ن ه بگه ی هێنده ی، ه بیری بکه ی ناتوانی ل که رچی ده ه و هه و یڵێیته ر ده ه و هه و ه مێشکته وێت که ه ده دێڕ ک تری ه ئاسووده وات واو ،که ه و ته ریی خۆی داناو ه کاریگه رامۆشت کردوو زانی فه ش وا ده وکاته ئه 168
کارێک شێوه
کانی نگه ڕه
موو هه
ڵ نووسیندا (کتێب و گۆڤار) گه کانی له ئیشه ر ه سه کردن) ل اڵم (قسه ڵ کرابوون ،به تێکه ه تا کانی باسم بۆ من ساناتر بوو مه رهه به کردن ند چ قسه رچه ری .هه ه سه (نووسین) ل ه زمانی کاری ب ر شێوه ه سه و چ نووسین ل ه و ته دۆزراوه ی بۆ نه خنه ه زمانی ره کوردی ک ی ه شێوه ه ب و ر له ده .به خت و دژواره و ...سه ی پێ درا ،دژواریی ک ئاماژه تیتر وه تایبه ت نانه کردن و ته نووسین و قسه می رهه ه به ندێجار درککردن ب هه ه بۆ و ڕێته گه یی باسم ده وێنه ه می باسم ل رهه ه به ی ک وه ئه م کاندایه ،دووه ر سنووره سه 64 ه بۆ جیاوازیی نێوان و ڕێته گه ده زمانی نووسین و زمانی دیداری ک ودای نێوانیان ،وه و ویژواڵ و مه 169 ه و شت کاری ئه توانین بڵێین شێوه چۆن ده ت، رنایه ه زمانی نووسین ده ه ب ڵێت ک ده ی لێ ه زمانی نووسیندا جۆرێکی دیکه یان ل ه ترس و گومانی الدران میش ه هه ردێت ک ده ه ه ل ه ک ودا و بۆشایی م مه ر له ده ،به یه حریفی هه و ته ه ،زیاتر ل یه یی و زمانی نووسیندا هه نیوان زمانی وێنه دوێم. کان ده مه رهه ندیی گشتیی خودی به تمه ر تایبه سه 3 ک ،نه یه ری هه کاریدا شوێنێکی تێکده ه شێوه ئیمزا ل ی ه سۆنگه ڵکو ل ،به وه ه باری تۆپۆگرافییه ر ل هه ه تابلۆکانیدا ه ل کار ک ،ئایا ئیمزای شێوه وه شه پێگه ه تابلۆ ،یان نا؟ ئایا ه ل شێک ،به وه بێته دووپات ده ؟ ،یان نییه یه ه هه ؟ ک ه ناو تابلۆدایه کار ل ئیمزای شێوه ه ه ناو تابلۆدای م ل ه هه ه ئیمزای تابلۆدا ک ه ل ت م حاڵه ئه ،دیالکتیکی نێوان م نییه ه تابلۆ و هه ه ل شێک م به و هه کات ،تا یران ده ی تابلۆ تووشی قه وه ه و ناوه و ره ده
ه شتێک مان ی .ئه که یان نه مه مزه ه زه و ر خۆشته به ه له ك و یڕووخێنن .ئه ن و ده که ڕووشێنن ،برینداری ده ده می رهه مپتۆم و به ی ژاک الکان سه ه وته ه ب مان رهه به ن، و ترۆمایه ترۆمان و خۆیشیان خاڵی داکوتانی ئه ری رگر و بینه ندێکیان لۆژیکی ترۆماش بۆ وه ه هه بۆی ریی می هونه رهه ندێ به ن .هه ده ه ده چاالکیش درێژ ه مان ه ئه ،ک وه مێننه ر سنووردا ده ه سه ن ل ش هه دیکه رگر نازانێ چییان ه خۆیاندا پرابلماتیکن و وه ه توندی ل ب فیان بکات و سره رامۆشیان بکات یان مه لێ بکات ،فه کانی مه رهه ی به شێکی دیکه ه به چێژیان لێ ببات؟ ک و ره یلیان به دان و مه ی تابلۆکانی) لێره باسم (زۆربه . یه ه هه م سنوور ر ئه سه له وه مانه 2 رنجڕاکێشی ه وتووێژێکی سه حیمی ک ه مونیر ره ما ، وه ڕێته گه ک ده رییه وه ،بیره ڵ باسمدا کردووه گه له ه گۆڤاری کیاندا گرافیست بوو، ی باسم ل و کاته ڵێ ئه ده ند و رووناکبیری ناسراوی ریم سرووش ،بیرمه بدولکه عه کانی مه رهه ه به ه باسمی گوت ،من ل ئایینی ،جارێکیان ب ه منیش نم ،باسمیش گوتی ئاسایی ر نایه ر ده تۆ سه ی سرووشدا که ه وته نم .ل رنایه ر ده کانی تۆ سه ه قسه ل ه ی باسمدا جۆر که اڵمه ه وه ه و ل ی ه ئێعترافێک هه جۆر ه و مانه ه زمانی زۆربه توانێ ل ه ده و ئێعتراف ک ،ئه ندییه ره کانی باسم ،یاخۆ مه رهه ه به رناهێنین ل ر ده ه سه بێت ،ک ه ه ل ور کی گه ودایه گرێ .مه ر ده ه سه م ختی ئه ه سه ب و ،ئه یه دا هه ڵ وێنه گه کردن ،له نێوان نووسین و قسه تی ه بابه ه ک و بێته تر ده وره ه کاتێک زیاتر و گه ودای مه ر چاو بگیرێت. به ش له که کردنه نووسین یان قسه رێکی ک هونه ما وه ر سینه ه سه کردن ل ه قسه بۆ وێن ه ڵ زمانی ئاخافتندا ،ساکارتر گه ه له تر ه ئاوێته دیداری ک ه ه مێژ رچی دوورونزیک ل کاری .گه تا تابلۆ و شێوه کان ه گۆڤاره کانی باسمدا ئاشنام و ل مه رهه ڵ به گه له بینی و کانیم ده رحه کاندا ته رگی کتێبه و رووبه
ه ستدا بوو ر ده به شی له ن خاڵی هاوبه هاوکات خاوه بی- ره ه کولتووری ئێرانی – فارسی و عه ه بریتین ل ک یشتن ک کلیلێک بۆ تێگه توانین وه عێراقی و کوردی .ده ه باسم ربگرین ،وات ه وه م می باسم سوود له رهه ه به ل ه ی سێ کولتووری جیاواز وه ره ه یان گرێده و ره کۆکه تیی ی تایبه ه شێوه ی ب زموونانه م ئه ر سێی ئه ه هه ک ه و یه م روانگه .به وه ته کانیدا تواندووه مه رهه ه به خۆی ل ه مێژوو، یشتن ل ه تێگه ه ل ه باسم بریتیی یشتن ل تێگه ه و و سێ کولتوور می ئه رهه وت و به سکه توانا و ده و ه ئه م رچی ئه ،گه وه یان پێکه وه ڵکران و گرێدانه تێکه یشتن یا ه بێت بۆ تێگه ترین رێگ ه ساده نگ ه ره ه ک ی خاڵه ه ه ک وێدای اڵم گرفت له می باسم ،به رهه زاندنی به خۆدابه ه ئاستی جوگرافیای جیاوازدا نها ل می باسم ،ته رهه به ه روانینێکی قووڵتر ڵکو ب بێت ،به ه پراكتیک ده ه ب ه ک نیی ه ند ه تابلۆکانی چه ین ک گه ه تێده و نی له که مه رهه بۆ به ه ش ل م هاتوون ،هێنده رهه ه جوگرافیای جیاوازدا به ل ه ن مه ه نێوان زه ه ل م دێن ،وات رهه مێژووی جیادا به کات، کاندا ئیش ده کانی جوگرافیا جیاوازه جیاوازه ه ویژواڵ ندیی تمه می باسمدا تایبه رهه ه به ه ل ه سانای بۆی ی کانی بابێل تا شانامه ته کانی شارستانییه و دیدارییه قشونیگار و ه نه ندێ ل ت هه نانه وسی و تا ته فیرده ، وه کانی کوردستان بدۆزرێنه سته ره کانی ناو که نگه ره ڵکو کن به ه جوگرافیایه ر ب نها سه ه ته رکامیان ن ه هه ک کانی مه رهه مێکی مێژووی جیاوازن .به رده ه سه ر ب سه ه رگرتن ل ڵکوه رانی دیالکتیکی و که ه لێکده نها ل باسم ته ه سێ جوگرافیا و کولتووردا ساز نابن، ی ژیاو ل به جره ته دات. نییشی پێ ده مه ندێکی مێژوویی و زه هه ڵکو ره به تی باسی گرفت و واوه ه ته می باسم ب رهه ه به م ر له ده به ه دنیای کات ،مرۆڤێک ک مڕۆیی ده کانی مرۆڤی ئه کێشه ندی و شووناسی تمه مترین تایبه وێ که یهه مۆدێرن ده ندێکی ک شارۆمه ه بهێڵێت و وه نیی پێو مه جوگرافی و زه ت، مڕۆدا بژیه ی دنیای ئه نی ئێسته مه ه زه جیهانی و ل
ی تابلۆش کیش قاپ و چوارچێوه یه راده رحاڵ هه م بێنێ ،به رهه ه به ت م حاڵه توانێ ئه ده ی ی دیکه وانه ه پێچه ه زۆر جار ب و لێره ه شتێکی کار ،ک کان ئیمزای شێوه ره هونه ،ئیمزا و یه ،گرنگیی هه ه ستایله وردتر ل ه تابلۆ ه ل شێک ه به یراناویی ئیمزا ،ک دۆخی قه ه بۆچی خا ک رده ک بۆمان ده یه ،تا راده و نییه کان و ه چاو ژانره کاریدا ،ل ه شێوه ستایل ل بی ده ری و ئه ی هونه کانی دیکه میدیۆمه ر پێمان گه درێت .ئه گرنگیی زیاتری پێ ده نی بێ خاوه کار ده ندی شێوه رمه وابێ هونه ت و ئیمزای خۆی ستایل یان شێوازی تایبه ڵگری سام هه کانی باسم ره مه رهه بێت ،به ی وه ڕای ئه ره ه سه تێکن ،وات سڵه ها خه وه ریی خۆیدا ی کاری هونه ه درێژه ه باسم ل ک ه بینیبێتم) و ه دوورونزیکه ی من ل نده وه (ئه موو ه هه اڵم ل ،به وامی بووه رده گۆڕانی به ندیی تمه ڵێک تایبه کانیدا ،کۆمه مه رهه به سانی ه که وی ل می ئه رهه ه کار و به ه ک داناو ه ژێر ناوی ه و ل و ته ه جیا کردووه دیک ه کێک ل ،یه وه ته باسمیشدا کۆ کردووه ه ی وه ه ئیمزا ،ئه کانی بڕوابوون ب دواهاته به ه تێڕوانین و بێ بڕوامان ب ه ده ک ر تییش ببێت ،هه ی تایبه روانگه ه و داته ندیمان ده ه پێوه م ئه ، وه زموونه ه دوو ئه ب و ژیاو زموونی ئه یی وه زموونی خوێندنه ئه (یان کولتووری و)... . ن ئیمزا ر و خاوه دانه دا م بواره سام له باسم ره سێ کولتووری جیاواز و 170
نێکی دیاریکراو مه ک زه تی وه ستێنێکی تایبه به ر سه ت له الله و شوێنێکی دیاریکراوی ببێ ده توانێ چشت و ه ده کات ،ک ت ده وقعییه مه ر و وه نای بوونه ه په کان ل ه مۆدێرنه ل لوپه که ڵ تێکشکانی گه کان ،له ییه ه ئوستووره باڵند ه الی باسم کان (ک بی و کوفییه ره ه عه ت خه ه و ونه که ون و دوور ده که رده ه ده ک شێو وه کی ندییه نگبه ه ره ه تایپۆگرافیش) ب ل ندێجار ختی و هه ه ناو سه ئێرانی ل ک ندێجار وه ه هه سروشتێکدا ک وێت که رده سروشتی کورد ده م ه سانایی ئه ڵ بکات .ب تێکه ، وه ڕێته گه ه ده ندییان تمه تایبه 64 ش مه بۆ مێژوو بۆ ئه ی ورد بۆ مێژوو باسم روانگه نها ه مێژوو ته زانێ ک بژێرێ ،ده ڵده هه 171 ڵکو کان نین ،به ه و ناوداره ور ه گه رووداو کان وره ه گه ڕ نها شه ،ته کانیشه ه ورده شت ه ه ل و ته ه کوژاوه زانێ مۆمێک ک ،ده نییه . عشووقێک مێژووه وێکدا بۆ عاشق و مه شه ه کی گرنگ زانی لێدران و راکردنی دڵدارێک مێژوویه ده ه تابلۆکانی ه ل کات .بۆی رامۆشی ده ه مێژووی باو فه ک ی ه رێگه نها ل ر ببێت ته گه ه ئه ور باسمدا مێژووی گه توانین بیناسین. ده یه وه کانه میکرۆرووداوه 5 ه دیاری پێ ه نرخ ،دوو تابلۆی ئۆرژیناڵم ب ک تابلۆی ب وه ندم رمه ه پێش هاوڕێی هونه و کیان سااڵنێک له ،یه دراوه ی ک کۆکراوه یه ه تا راده نسووری ،پێی دام ک ر مه کبه ئه ت نانه کانی و ته ندیی ئیشه تمه ه تایبه شێکی زۆر ل به ه پشتی کردووه تی :فیگۆری پیاوێک ک ری خۆیه ده قه ه دارستانێکدا بزر ببێت. ڕوا تا ل ی و ده که سپه ه ئه ل
ه جوگرافیا و ه ل ش م به ه له م زانرێ ئه ک ده اڵم وه به ری نج سه بێ ره ه سانایی و به دا ب م واڵتانه مێژووی ئه کانی مه رهه شێکی به توانین بڵێین به ه ده .بۆی گرتووه نه کات ،لێکدرانی دنیای ه ده م لێکدران ه ئه باسم ،باس ل کانی کانی و کێشه ه و گرفتارییه نوێ و کۆن ،مرۆڤی ئێر ه جوگرافیای خۆی و مێژووی خۆی ربازبوون ل بۆ ده ی روو وه دا ئه کی نوێتر .لێره و رۆیشتن بۆ ناو دنیایه ، ه و ساکاری ریالیستی نییه تێکی ساد دات حیکایه ده ، وه وێته که ه ریالیزم دوور ده تی ل واوه ه ته ه باسم ب بۆی ه ه ئاسایی ،بۆی ه و ن ه کۆمیک دات ن ش روو ده وه ئه ک ندێجار وه باری و هه ک تازیه کانی زیاتر وه مه رهه به رۆکدا ه ئاستی ناوه نها ل ه ته م ون .ئه که رده تراژیدیا ده ، وه کانییه خته ه رژد و سه ه هێڵ ڵکو هاوکات ب ،به نییه م ه مرۆڤی ئه ه مێژ ه ل کات ک ک ده وێنای توندوتیژییه بوون ه دێفۆرمه ی تووشی جۆرێک ل جوگرافیا و تاریخانه کانی باسم مه رهه ،مرۆڤی بێ رووخساری به کردووه ڵکو مرۆڤێکی نێ ،به ه ته ه ب مرۆڤێکی جوگرافیایی نیی ه برین و خوێنێک ژی ،بۆی ه ده ه ئێست ه ک مێژووییش مڕۆیی -و تێکی ئه ر بابه ه سه ت ل الله تکێ ده ه لێی ده ک ی و شته توانێ ئه ه و ده ڵکو مێژویی ئێرایی ناکات ،به ه تاران رۆژێک رووی ه ل زوو یان کابووسێک بوو ک ئاره کی یه ه کوردستان یان ماوه ی ل دابێ یان روو بدات ،سبه دات. غدا روو بدات یان نه ه به ل دیکه 4 وام تووشی رده کانی باسمدا ،رووخسار به مه رهه ه به ل کان شوسپییه زا ره بێت ،فه ه میتامۆرفیس ده جۆرێک ل ن ،میژووی نادیار ده ه تابلۆ ده ی بااڵنسێك ب وه ر له ده به کانی، مه رهه ی به ه باکگراوندی زۆربه ربۆی ن ،هه خه رده ده کانیدا ه گرافیکییه م رهه ه به ک ل ( ،وه تاڵه کی به زایه یان فه رین، نگیی به کی ره یه مینه ) یان زه یه ه زیاتر هه م ئه ی وه ر له ده .خودی تابلۆش به شه زیاتر سپی یان ره
رم زیاتر ه شه ق ،ک کی مۆله ی ،نیگایه ی بده ناکرێ درێژه ی وه نها ئه ه چی؟ ته رم ل دات ،شه ر ده ه بینه ه ترس ب ل ه شتێک یان شوێنێکی داپۆشراوی کات ک رم ده شه ی وه ه شاردنه و تی تابلۆی باسمه ه نیسبه وتبێت .ب رکه ده ه ی ک وه رم له ،شه رمی تێدایه ه شه ه جۆرێک ل و نیگای ئه ، کانی ئێسته ه و بریقه ه ژێر زریق وێ ل ه نایهه ،بۆی یه هه وێ ترس و رامۆش بکات ،نایهه کانی رابردوو فه ساته کاره کانی ه فریوه رامۆش و بڕوا ب کانی داهاتووش فه رانییه نیگه ه نائارامیی م ر ئه ه داهاتووش بکات .هه نگ ه و ره ئێست ی ناو رینه ه به مین و زه ڕای ئه ره دات ،سه ه تابلۆکانی ده ب کانی باسمدا شوێنێک بۆ ئارامی مه رهه ه به تابلۆکان ،ل ڵێی ه ده ن ک وه ک ئه شێکی تابلۆکانی وه ،به بوونی نییه دی، ی ،شۆفاری ،به که ه ناو ئارامییه ت ست براوه ده م رده کو شمێشری دامۆکلێس ،هه سات و ...وه کاره ندا ،یان ه باکگراوه ه ل کات ک ساتێک ده ه چرکه ه ل ش ڕه هه ون. که رده ک ئارامی ده دا ،وه مینه پێشزه له 6 کێشێ کاری دوو شت ده ری مێژووی شێوه رانسه سه ه ڕیو ه و تێپه داو ه و یان رووی نه ه رووی داو ی ک وه ئه م دات ،ئه رگیز نه ه روو بدات یان هه ه بڕیار ی ک وه و ئه توانێ زۆر شتمان ه ده ویست نه ڵگه ه و به ه ساد شکاریی دابه کانی ه قوتابخانه ندێ ل ت هه نانه وت و ته ر ره ه سه ل کنیک و ربڕین ،ته ه ده ر ل ده ربخات .به کاری بۆ ده شێوه ی وه ه ئه و ینه ش جیایان بکه یه م شێوه کرێ به فۆڕم ده ه ی ک وه ر ئه مبه ه هه ه روو بدات ل نگ ه یان ره رووی داو موو جار ،هه دانه م روونه ه و روو نادات ،ئه داو رووی نه ه روو نگ ه ره ی ک وه ،کێشانی ئه ه مانای ناواقیعی نییه ب بات و بازاڕ و فرۆشیاران و و داهاتوومان ده ره دات به نه هو ه گرنگتر ه الو یان ب م رووکرده ری ئه کڕیارانی هونه ف سره یاڵی و ...پۆلێن و مه ه ژێر ناوی زانستی -خه ل ی وه و مێژوو و کێشانی ئه ره اڵم رووکردن به کرێن ،به ده
ه ر باسم کردوو کبه کانی ئه ر کاره سه پیشتر له ی دا جێگه ه لێره و تابلۆی ی ئه وه و شیکردنه ڵ تابلۆی گه ه له م تابلۆی اڵم ئه ،به نییه کی یان تابلۆ و دیارییه مه ئه مدا (که دووه :غیابی نیگا. یه شی هه ) خاڵێکی هاوبه باسمه م که ه یه تا و ل ره ه سه و تابلۆی باسمدا ک له وتۆ نابینرێت ،دوو چاو کاندا شتێکی ئه دیته ه -مرۆڤێکدا ک ی ماسی -باڵنده سته ه جه ل ، ستراوه به کات ،یان نیوه پ ده یری الی چه سه ه ی ک که ست ده ی هه ندجاره رنجدانی چه ه سه ب کانی مه رهه ی به شێکی دیکه ک به م تابلۆ وه ئه ه تابلۆ وا کی نییه بۆ کردن (ک یه باسم قسه ه ر ڵکو به دوێت و نیشان بدات) ،به ه نه باشتر ه خشێ ک به ه ئیزتراب و سترێسێک ده ر به ی، یری بکه وامی سه رده ه به ه بتوانی ب دژوار یرکردنی ه بۆ سه ه ک ی وانه ه له و تابلۆی ئه بێ ی ده یریشی بکه ر سه وام نابێ ،گه رده به ی، ه بده یرکردن و سه ه بیت باجی ئه ئاماد ه و مه که ه ده و ک چۆن زۆر جار بیر له وه دا و تابلۆیه ر له کبه ه باشترین کارێک ئه ک ری ی سه ری ناو تابلۆکه کته تی کاره کردوویه توانم بڵێم باشترین ،ده وه ته ڕاندووه گه رنه وه ه تی و ل ه باسم کردوویه کاریش ک یکات، ه تابلۆکانیدا ده ندێ ل هه چاوی فیگۆری تابلۆکان وخۆ داخراون ،یان راسته ن، ر ناکه یری بینه سه ندێ جاریش ر هه گه ه کان ک چاوی فیگۆره ک چاوی خودی تابلۆ وه ڵ گه ون نیگایان له که رده ده ردا لێک بدرێت، نیگای بینه 172
173
ه ه هاوکات ل خالق ناناسێت بۆی ه ئه یلێک ک مه ه نێوان ترس تی پیرۆز و ئیرۆتیکدا ل نێوان بابه ه نێوان ه و نوێدا ،ل ه نێوان کۆن ترسیدا ،ل و نه شوسپیدا سنوورێک نامێنێ ،تابلۆکانی ره ن، نه م دوو الیه بوونی ئه باسم هاوکات ئاماده ڵکو کدا دانران ،به ه پاڵ یه ک ل بوونێک نه ئاماده دا درزی نێوان م نێوانه کدین .له مهێنی یه رهه به ه ت ئێست ه قه م درز ،ئه ه گرنگه و دووو ئه ، ه نییه ی م چرکه ت مانای ئه ،قه نییه ه ه ئێست ه ک نها فۆتۆگرافیی ته کاری، ک شێوه کێشێ نه ده کان ندامه کان و ئه بۆیه فیگۆره دوێن، نگ ده نجامدا بێده ه ئه ل 64 جێ نجامدا شتێک جێبه ه ئه ل یشتن ه تێگه ن ،شتێک ک که ده لێی سانا نییه.
وکات دوو رووکرد .ئه ،پرابلماتیکه داوه ه رووی نه ک ه بۆ مێژوو بۆ وێناکردنی خاڵ، و ڕانه بینین ،گه ده بات. و مالیخولیامان ده ره ه به مێکی زێڕین و ک رده سه ر به ه بۆ مێژوو له و ڕانه ڵێ ،گه ک بنیامین ده یان وه کانی ناوی. نجه کان و ره رکوتکراوه ه سه ش رزگارکردنی به ه نی رزگاربوونی ل مه مان زه توانێ کێشانی هه ه ده م ئه مان فیڕۆدان و دۆڕاندن توانێ هه ست چووبێت ،ده ده ، مان فقدان و lessـی فرۆیدی بێت شتوانێ هه ،ده بێت ه تێمێک و ش ک وانه ت ئه نانه ه تابلۆکانی باسمدا ته ل ، تێک سره ،دیسان حه یه ی هه تێکستۆرێکی عاشقانه زووی کات ،یان ئاره ستچوونێک ،ده ه ده ،ل هک ناکامیی ه ناچار دوور ه ب و ر لێره بینرێت ،هه بوونێک ده بوونی نه ه فیگۆری ه هیچ کات ئێم ه ریالیزم ،بۆی ه ل و وێته که ده کاندا، ه فیگۆره ه ل ی قسێک هه ه نه میش ،هه واومان نییه ته ه ی قسه م نه ن ...ئه کانی فرانسیس بیکۆ قسه ک نه ک وه نه یلێک ه مه و شه ر لێره دات و هه ک نیشان ده ه بۆشاییه ک بێت. ه دروست ده م ناکامی و بۆشایی ی ئه وه بۆ پڕکردنه
وێنەكێشانی ڕووداوە سایكۆلۆژییەكان الی هونەرمەند باسم ڕەسام س قادر (یەكەم ئامانجی رەخنەی هونەری دەستەبەركردنی تێگەیشتنە، دووەم ئامانجیشی چێژلێبینین و خۆشییە) ئەوەی لەم تابلۆیەدا راستەوخۆ بینەر رووبەڕووی دەبێتەوە پۆرترێتی دەموچاوی فیگەری پیاوێكە لە (پێشەوەی فۆرگراوندی) تابلۆكەدا لە پۆزی حاڵەتی دەموچاویدا بە پێی هەڵكەوتەی لە نێو تابلۆكەدا راستەوخۆ نیگای بینەرانی دەرەوەی تابلۆكە دەكات ،بەاڵم بە دوو چاوێك كە بینەر دەخاتە نێو گومانێك لەوەی كە چاوانی داخراون یاخود دووچاوی نابینان كە تێمان دەڕوانن ،ئەمەش وای كردووە كە تابلۆكەدا جێی سەرنج بێت، تی كە لە كەمپۆزەیشەنی تابلۆكەدا هونەرمەند ئەو گۆشەگیرییەیه بە مەبەست ئەو كارەكتەرەی پێ بەخشیوە ،ئەمە لەگەڵ ئەوەی
ئەدمۆند فیلدمان
وە زیاتر ڕووی رەمزی -سیمبول – بەكاربردنییه وردتر بڕوانینە تابلۆكەی رەسام ،ئەوا فیگەرە سەرەكییەكەی پێشتر ئاماژەمان پێ دا ،سەری فیگەرەكە بە هەمان رەنگی فەزا گشتییەكەی كە فیگورەكانی باكگراوند تێدا ئامادەن ،بەاڵم ئەو رەنگە سوورەی كە لە چوار فیگورەكەی ێ كێشراوە ممارەسەی ژیانێكی زیندووی پ تێدا دەكەن ،سورێكی مەیلەوقاوەییە، ئەمەش ئەوەندی تر بەرجەستەی نامۆیی و گۆشەگیرییەكەی ئاشكرا دەربڕیوە كەوا هەست دەكرێت تەنها بوونی ئەم كارەكتەرە لە یەك شوێندایە 64 ێ ئەوەی كارلێكی و بەس بەب زیندووانە لە نێوان فیگورەكانی تردا هەبێت ،گەر سەبارەت بە 175 ناوەرۆكی ئەم تابلۆیە وێنەكێش بدوێین، ئەوا وەك ئاشكرایە بەو جۆرەی كە لە تابلۆكەدا دوایین بەرجەستەكردنی رووداوێكی سایكۆلۆژیی وردی كردووە ،ئەوەی كە لە تابلۆكەدا خراوەتە روو پەیوەندییەكی دیالێكتیكی بە لە رووی رەنگ و لە رووی پۆزی هەردوو فیگەرەكەدا هەیە ،واتە فیگەری پۆرترێتی فۆرگراوندی پیاوەكە و لەگەڵ مۆدێلی سەوتی ئافرەتێك كە لەالی چەپی تابلۆكەدایە دواتر ئەوانی دی لە پێناو رووداوێكدا كە بووەتە سەرچاوەی بەرهەمهێنانی ئەم تابلۆیە و پێ دەچێت زۆر تایبەتمەندانە بێت ،بۆیە ئەم ناڕوونییەی تە جێی بابەتی راستەوخۆی تابلۆكە هێندەی تر بووه ێ هەر یەكێك لە بینەرانی ئەم سەرنجی بینەر و دەش تابلۆیە راڤە و كەشفی نوێی لێوە بكەن. ماوەتەوە ئەوەی كە بڵێین كردەی نیگاركێشان لەم تابلۆیەدا بە چەند چینێك لە رەنگ و هێڵ بەرهەم هاتووە ،كە ئەم شێوازە لە وێنەكێشان بەدەر لە باسم
تە سەرجەم كە كۆتابلۆكەدا ئەم فیگەرە پشتی كردووه فیگورەكانی تری تابلۆكە ،كە پێنج فیگەری تری لە باكگراوندا دەبینرێت لە سەرجەم ئەم پێنج فیگەرە، فیگەرێكیان لە رووی رەنگەوە لە چوار فیگەرەكەی تر جیاوازە ،بە جۆرێكی تر ئەم فیگەرەی كە لە چوارەكەی تری باكگراونددا لە رووی رەنگ و گۆشەگیرییەوە وەك بەشێك لە فیگورە سەرەكییەكەی فۆرگراوند بەجێ مابێت وا دێتە بەر چاو .فیگەرەكانی نێو ئەم تابلۆیە بە هێڵە رەشەكان ئاوت الینیان ( )out linesكێشراوە، ئەم دیاردەیە وەك خەسڵەتێكی تایبەتمەند و زۆر بەكار براوە لە فیگەرەكانی تری تابلۆكانی تریشدا ،ئەمەش لە پێناو زیاتر بەرجەستەكردنی جەستەی كارەكتەرەكانی وێنەكێشە ،بە دیوێكی تردا ئەو هیڵە دەرەكییانە جۆرێك لە دیاریكردنی فیگورەكان و ئامادەگییان زیاتر دەخاتە بەر چاو لە كۆی تابلۆكەدا. لە رووی بەكارهێنانی رەنگەوە هونەرمەند نە لەم تابلۆیەدا و نە لە هیچ كام لە تابلۆكانی تری كە من دیومن پەیوەست نییە بە رەنگی باوی فیگەر و ،بەڵكو ئەوەی كە ئەتمۆسفێری گشتیی تابلۆكەوه زۆر بە ئاشكرا و روون بە رەنگە گەرم و ساردەكان بە هاوبەشی و بە پێی هەڵكەوتەی و بەدیارخستنی شتومەك و فیگەرەكان رەنگ بەكار براوە ،ئیتر یان باكگروند رەنگی ساردە یاخود بەپێچەوانەوە فیگەرەكان ێ ئەوەش بڵێم كە ئەم جۆرە بەو جۆرە دیارن ،دەب بەكاربردنەی رەنگكردن و دیاریكردنی دەچێتەوە سەر بەكارهێنانی چۆنێتیی بەكاربردنی هونەرمەندانی سەر بەرێبازی فۆمیزم ،واتە سەرشە الوحشیە ،بە تایبەتی بەكارهێنانی رەنگ لەالی پێشەوای رێبازی وەحشی هونەرمەند –پول گوگان -كە رەنگە گەرمەكان و ساردەكان لە پاڵ یەك بەكار بردووە ،بەپێی تەدەرەجی هەریەك لە رەنگەكان كە رەونەقێكی سەرنجڕاكێش تی لە خۆ دەگرێت .گەر دەدەنە بینەر و زیندوویه سەرنج بدەینە بەكارهێنانی ئەم جۆرە تەكنیكە لە
لەالی هیچ و وێنەكێشێكی دی نەبینراوە، ئەویش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە هونەرمەند لە دەستپێكی تابلۆكانیدا دراسەیەكی پێشوەختی ئەنجام نەداوە ،بەڵكو راستەوخۆ بەو كردەیەدا تێپەڕیوە .گەر ئەم تابلۆیە بەنمونەوە وەربگرین ئەوا زۆرێك لە پانتایی رەنگ و هێڵ سڕدراونەتەوە و دیسانەوە بە لێدانەكانی فڵچە و پانتاییە رەنگییەكان لە كۆی ئەتمۆسفێری تابلۆكەدا ئیش كراوە، ێ لە فەلتان و ئەمەش بۆ خۆی هەند دەرچوون خولقاوە ،ئیتر لە رەنگدا بێت یان لە هێڵەكاندا ئەمەش لە رووی جوانكارییەوە هێزێكی جوانی بەخشیوەتە كارەكە و تەكنیكی تایبەت بە خودی هونەرمەندی نیگاركێش "باسم رەسام" لە وێنەكێشانیدا دەبینرێت.
176
ئەوەی من دەیزانم ،تۆ نایزانیت! باسم ڕەسام و سوژەی هونەر
پێشڕەو محەمەد ڤاڵتەر بێنیامین ڕۆژێك لە ڕۆژان گوتبووی" :لیتۆگرافی ئەو توانستەی بە هونەری گرافیكی بەخشی تاوەكو بتوانێت وێنەی ژیانی ڕۆژانە بگرێت ،بە جۆرێك ئیتر هەنگاو بە هەنگاوی پیشەسازیی چاپ ،ئەویش پێش كەوت ،بەاڵم چەند دەیەیەك بە سەر لیتۆگرافیدا تێپەڕیبوو ،كە فۆتۆگرافی پێشی دایەوە". دەبێت لێرەوە ئەو پرسیارە ئاراستە بكەین ،ئایا دەركەوتنی فۆتۆگرافی ،توانای ئەوەی بە فۆتۆگرافەر بەخشی، لە هونەرمەند زیاتر بزانێت؟ بێگومان لێرەیشدا ئێمە ڕوو دەكەینە ئەو هونەرمەندەی ئیش لە نێو ڕۆحی هونەریدا
دەكات و یان بە مانایەكی دی" :دەچێتە نێو ڕۆحی شتەكانەوە ".بێنیامین درێژەی پێدەدات و دەڵێت" :دەستپێكی بەرهەمی هونەری ،لە بەرانبەر ئیشی كۆپیكراودا، ئەوەی هەمیشە پێی دەگوترێت بەرهەمهێنراو، ڕەسەنێتییەكەی خۆی دەپارێزێت .بەاڵم ،لە بەرانبەردا ،ئیشی دەستكرد و كۆپیكراوی تەكنیكی بە دوو هۆ ئەم ڕۆڵە ناگێڕێت، یەكەم بەرهەمهێنانەوەی ئیشی هونەری زیاتر لە بەرهەمهێنانەوەی ئیشی دەستی سەربەخۆیە لە بەرهەمدا .بۆ نموونە لە فۆتۆگرافیدا ،بەرهەمهێنانەوەی تەكنیكی ئەو الیەنانەی بەرهەم نمایش دەكات ،كە چاو ناتوانێت بیانبینێت ،بەاڵم بۆ لێنزێك ،كە دەكرێت ڕێك بخرێت و گۆشەكانی بە ویستی خۆمان بگۆڕین ،ئەوا دەشێت ببینرێت". ئیتر پرسیارەكەم لێرەدا بە چەشنێكی دیكە دادەڕێژمەوە ،ئەوەی هونەرمەندێك (یان سوژەی هونەر) دەیبینێت ،ئایا دەشێت لێنزی كامێراش هەمان شت ببینێت؟ با بە كۆمەكی گۆستاڤ فلوبێر بڵێین كامێرا دەتوانێت بچێتە نێو پانتایی و ڕۆحی هەموو شتەكانەوە؟ ئەمە ئەو پرسیارەیە ،كە من دەمەوێت وەاڵمی بدەمەوە و بڵێم ،كە هونەرمەند (بە تایبەت من باسم ڕەسامم وەك فیگوری هونەر وەرگرتووە) زیاتر لە لێنزی كامێرا و خودی كامێرا ،دەتوانێت بچێتە ناو ڕۆحی شتەكانەوە. كەواتە كەمێك لە سەر 178 سوژەی هونەر دەوەستم و
باس لەوەش دەكەم ،كە سوژەی هونەر چۆن دەتوانێت میكانیزمی بازدان بێت بە سەر پەیوەندییەكانی دەسەاڵتدا ،یان چۆن وەك سوژەیەكی پەرت ناهێڵێت ،تەنها شوناسێك لە الیەن سیستەمەوە قبووڵ بكات و لە قۆناغی خەیاڵییەوە و بە ڕێی شوناسێكی ئەوی دیكەوە (ئاوێنە یان باوك) بچێتە نێو قۆناغی هێمایین (سیمبولی) و لە الیەن یاساكانی ئەوی دیكەی گەورەوە بەرگی بە بەردا بكرێت و پاشان توانستی هەر ئەكتێكی دەرچوون لە سیستەمی لێ بسەنرێتەوە. من لێرەوە وای دەبینم هونەری 64 باسم ڕەسام ،هونەرێكە لە دەرەوەی سیستەمی سیمبولی (بە تایبەت ئەمڕۆ كە فۆتۆگرافی 179 و هونەری گرافیك بوونەتەوە بە شتێكی باو و ڕۆژانەیی و هەموان بە كاری دەهێنن، بەاڵم نائاگا لەوەی ،كە كولتووری ئاپۆرە (عامەپەسند) – فۆتۆگرافی وەك نموونەیەك – لە بنەڕەتدا بەدەرە لە هەر جۆرە توانستێكی ڕزگاركەرانە ،چونكە ئەم كولتوورە و داهێنراوەكانی، لە كۆتاییدا دەبن بە كااڵیەك بۆ بازاڕبردن و مامەڵەی كڕین و فرۆشتنیان پێوە دەكرێت لە الیەن ئاپۆرەوە). بەاڵم با پرسیارێكی دی بكەم ،سوژە (یان سوژەی هونەر) چ پەیوەندییەكی بە ڕووداوەوە هەیە؟ ئایا ه دروست هونەر دەتوانێـت ڕووداوخوڵقێن بێت؟ سوژ ه داهێنانێك؛ دات كاتێك ئێم ه ڕوو ده ،ك یه و شته ئه كو كی نوێ ،یان ڕوودانی شتێكمان وه یه پرۆسه توانین واتە ده یه .كه ه جیهانێكدا هه نجامی ڕووداو ل ئه ه لە نێوان كی نوێی ندییه ه پەیوه میش ه ه ه بڵێین سوژ پارتیكوالر (بەش) و یونیڤێرسال (گشت)دا .بەاڵم ئەی پەیوەندیی نێوان پارتیكوالر و یونیڤێرسال
چییە؟ لە دنیای پۆستمۆدێرندا هەمیشە یونیڤێرسال دەكرێتە قوربانیی پارتیكوالر، بەو مانایە ،كە ئێمە دەتوانین لە نێو خودی شتە بچووكەكان و بەبێ گەڕانەوە بۆ شتە گەورەكان (یان بەبێ بوونی حەقیقەتێكی یونیڤێرسال) دەتوانین خەریكی داهێنان بین، بەاڵم ئەم كردنە قوربانییەی یونیڤێرسال هەمان ئەو دەرەنجامەی لێدەكەوێتەوە ،كە ئێمە هەرگیز بیر لە بوونی حەقیقەتێكی یونیڤێرسال وەك ئەڵتەرناتیڤ نەكەینەوە، هەر ئەم بیرنەكردنەوەیەش لە ئەڵتەرناتیڤ، یەكێكە لە میكانیزمەكانی ئیشكردنی دەسەاڵت (و لەمڕۆشدا سیستەم ئینجا بوونی سیستەمێكی بەهێزی دەوڵەتی بێت یان خودی سایبەرسپەیس وەك سیستەمێك یان وەك واقیعییەتێكی ڤیرتوئێل "مەجازی" ئەم ڕۆڵە دەگێڕێت) .لەبەر ئەوە بۆ دەرچوون لەم ڕوانگەیە ،دەبێت باوەڕ بە خودی ئەڵتەرناتیڤ بهێنین و جارێكی دی، ئەڵتەرناتیڤ لە زیهنییەتی هەر یەكێكماندا زیندوو بكەینەوە. بوونی سوژەی هونەر وەك ڕزگاری، لە شۆپنهاوەرەوە تا ئەمڕۆكە بڕ دەكات ،بەاڵم بە مەبەست و ڕێگەی جیاواز ،شۆپنهاوەر هونەر وەك ئامرازێك بۆ ڕزگاربوون لە ویست بە كار دەهێنێت، الی نیتشەش هونەر بەاڵم ڕزگاریبەخشە، هەمیشە هونەر دەچێتەوە نێو باوەشی ژیان .كەواتە وەك 180 یەكێك لە پێشمەرجەكانی
ڕووداو ،دەبێت خاوەن سوژەی هونەر بین، یه ه دۆخی سوژه و وەك ئالن بەدیۆ پێی وایە ئه ی داهێنان، كو پرۆسه توانین وه ه ده ه ئێم ك ه ه ل ك ك یه مهێنان ،پرۆسه رهه ی به پرۆسه ی ڕووداوێك ندیی نێوان نیشانه ڕاستیدا پەیوه خا، ه جیهاندا ڕێ ده و بونیادی گشتێكی نوێ ل ه ناچارین شتێك ه وا بوو ئێم سەیری بكەین .ك رخی ڕی هاوچه ه بواری شه ه ل ه ك و بدۆزینه نێوان چێژ و قوربانیدا نییه. ی له سئه مه مه مڕۆ ئه كەواتە ئه ی وه ره -دۆزینه ه سوژەی هون كو پارادایمێكی شتێك وه ه ه ل بیركردنەوەی نوێ ،ك 64 رخی ڕی هاوچه ی شه وه ره ده ه .ئێم نێوان چێژ و قوربانیدایه ه م پارادایم بۆ بەگەڕخستنی ئه 181 ه و كۆسپی زۆرمان ه کێش ه نوێی ینیی زه رخات ه بۆمان ده یه -پارادایمێكی نوێ ك هه ینیدا وتێكی زه ه ڵ ڕ گه چۆن گشتێكی نوێ له وه‌و جیاوازیی خۆی و ناسینه وه بێ جیابوونه ه دەبێت جەخت بكەینەوە واتە ئێم بە گەڕ دەخات .كه ی ی دووربوونی نیشانه رباره ر بڕوای خۆمان ده له سه كتری. ه یه ڕووداو و بونیادی سەرجەمێتی (گشت) ل تا ئێرە لەو بڕوایەداین ،كە هونەر یان سوژەی هونەر دەبێت ڕووداو بخوڵقێنێت ،هەروەها بەرهەمهێنەری حەقیقەتێكی یونیڤێرسالیش بێت ،كە پێچەوانەی ئەو ڕوانگە باوە پارتیكوالرەی بۆ بەرهەمهێنانی هونەری هەیە و زیاتریش ئەمڕۆ دەبەسترێتەوە بە هونەری فۆتۆگرافییەوە ،هەروەكو لە سەرەوە ئاماژەم پێ دا ،لێنزی ئەم هونەرە هەرگیز ناچێتە نێو قواڵیی و ناخی شتەكانەوە ،كە دەبێت ئەمڕۆكە بۆمان ئاشكرا ببن ،بەاڵم ئەمە هونەرمەندە كاتێك هونەر دەكات بە سوژە و دەرچوون لەم سیستەمە باوە شیاو دەكات،
بناسم ،من جەستە و سەروەرێتیم بە سەر جەستەی خۆمدا هەمیشە لە ئەوی دیكەوە وەردەگرم ،لەبەر ئەوە زەروورییە لێرەدا ئاوێنەكە هەبێت و شوناس بە من بدات ،ڕێك ئەمەیش ئەو شتەیە ،كە لە دەروونشیكاریدا پێی دەگوترێت شوناسپێدان لە الیەن ئەوی دیكەوە. كەواتە ئەم قۆناغە چێژێكی وەهمی بۆ من دروست دەكات و ڕامدەهێنێت لە سەر ئەوەی ،كە ئەمە شوناسی منە ،بەبێ ئەوەی لە بنەڕەتەوە بزانم ،كە ئەم شوناسەم لە ئەوی دیكە وەرگرتووە .بۆیە ئەگەر بە دیدی الكان بڕوانین ،ئەوا :ئارەزووی من بوونی نییە ،بەڵكو ئەمە ئارەزووی ئەوی دیكەیە ئیش دەكات و منیش دەبێت هەمیشە لە هەوڵی ڕیالیزەكردنی ئارەزووی ئەوی دیكەدا بم .هەر لەبەر ئەمەیشە من بەو دەرەنجامە دەگەیەنێت ،كە لە فۆتۆگرافیدا دەبێت هەمیشە ئەم ئەوی دیكەیە ئینجا ئەوی دیكەی گەورە بێت یان تەنها ئەوی دیكەیەك ،ئامادەیی هەبێت ،تاوەكو لێنزی كامێرا ئیشی خۆی بكات ،بەاڵم لە هونەری باسم ڕەسامدا ئەم قووڵبوونەوە و چوونەخوارەوەیە بۆ نێو ڕۆحی شتەكان دەبینمەوە ،كە بەبێ لێرەبوونی ئەوی دیكە و چوونە نێو قۆناغی خەیاڵییشەوە ،خوڵقاندنی ڕەسەنی ئیشی هونەری دەبینم ،هونەری ڕەسام ،هونەرێكە دەكرێت تە نێو ئەم قۆناغە ڕەمزییەوە، بڵێین درزی خستووه كە دەیەوێت لەگەڵ ئیشكردنی زماندا ئەویش بە گەڕ بكەوێـت .الی الكان سیستەمی هێمایین (یان ڕەمزی) ئەو سیستەمەیە ،كە مرۆڤ دەباتە نێو جیهانەوە و گرفتاری تەونێكی دەكات ،كە بەو ئاماژانەی خۆی پێی دەدات ،خەریكی گوزارشتكردن و تەعبیركردن لە خۆی بێت .هەر هەمان ئەو ڕوانگەیەی ئەرنستۆ الكالو لەسەر ئیشكردنی سیستەم پێمان دەڵێت ،كە سیستەم خۆی میكانیزمی بیركردنەوە لە سیستەمت پێدەدات و بە پێی ئەم ئامرازانە نەبێت ،تۆ ناتوانیت تەعبیر لە خۆت بكەیت ،كەواتە توانستی ئەكت و كردەی داهێنانت لە دەرەوەی سیستەم نییە و بە مانایەكی دی ،تۆ ناتوانیت
هەر هونەرمەند خۆیشییەتی ،كە بە وردی لە جەوهەری ئیشەكەی بەئاگایە. دێمەوە سەر ئەوەی چۆن هونەرمەند بەدەرە لە شوناسێكی دیاریكراوی نێو قۆناغێكی خەیاڵی یان ڕەمزی .ئێمە لە قۆناغی خەیاڵیدا هەمیشە ڕووبەڕووی ئەوە دەبینەوە ،كە دەبێت ئەوی دیكەیەك لێرە بێت ،تاوەكو بتوانین شوناسی خۆمانی لێوەربگرین ،كە هەمیشەیش بۆ هونەری فۆتۆگرافی بوونی ئەوی دیكەیەك لێرە ،دەبێتە ئەوەی ئیشێكی هونەری بخوڵقێنێت ،بەاڵم با بپرسین لەم قۆناغەدا ،ئایا بەبێ بوونی من ،هونەری فۆتۆگرافی یان بە مانایەكی دی ،فۆتۆ ئامادەیی هەیە؟ ئەگەر من نەبم و فۆتۆگرافەر نەیەت و وێنەی من نەگرێت ،چۆن بەرهەمی هونەریی فۆتۆگرافی دەخوڵقێت؟ كەواتە باس لەوە دەكەم ،كە باسم ڕەسام لە هونەرەكەیدا ،هەمیشە خۆی نابەستێتەوە بە بوونی ئەوی دیكەیەك ،تاوەكو بتوانێت شوناس بە هونەرەكەی بدات ،تۆ بێنە بەر چاوت ،لە قۆناغی خەیاڵیدا (با بڵێین ،كە مەبەستمان قۆناغی ئاوێنەیی ژاك الكانە) هەمیشە منێكی منداڵ دەبێت ڕوو بكەمە ئاوێنەیەك یان ئەوی دیكەیەك تاوەكو هەست بە خودی خۆم بكەم ،ئەوی دیكەیەك ،كە گەورەیە، مەجازییە ئاوێنەیەكی یان دەسەاڵتی باوك/ دایكە ،ئەم شوناسە بۆ من دیاری دەكات ،بەبێ ئەم ئەوی دیكەیە ،هەرگیز ناتوانم 182 درك بە خۆم بكەم ،یان خۆم
ڕەمزییە ناتوانێت بیگرێت. سەرەتا دەبێت بڵێم ڕیاڵ پێچەوانەی ڕیالیتییە (واتا پێچەوانەی واقیعییەتە) ،چونكە واقیعییەت هەمان قۆناغی ڕەمزییە ،كە تێیدا سیستەم یان ڕۆحییەتی سیستەم ئیش دەكات، بەاڵم ڕیاڵ ئەو شوێنەیە ،یان ئەو پنتەگرێیەیە، كە ڕیالیتی دەستی پێی ناگات و "ریال"ـی الکانی زاراوەیەکە کەموزۆر پەیوەندیی بە واقیعییەتەوە نییە ،وەک الکان دەڵێت "لەو خەوە دەچێت کە ناگێڕدرێتەوە و ناکرێت بە چیرۆک" ،یان وەك ئەو سوژە الكانییەیە ،كە "لەبەر ئەوەی 64 سوژە ڕووبەڕووی لوغزی ئارەزووی ئەوی دیكە دەبێتەوە، ئەوا هەوڵ دەدات ئەم ئارەزووە 183 دەرببڕێت و بەم جۆرە ،بە بونیادنانەوەی شوناسی خۆی لەگەڵ دالەكانی نێو كایەی ئەوی دیكە ،خۆی دروست بكات ،بەاڵم لە پڕكردنەوەی درزی نێوان سوژە و ئەوی دیكەدا سەركەوتوو نابێت .بۆیە لێرەدا بزووتنەوەیەكی بەردەوامی لە دالەوە بۆ دالێكی دیكە پەیدا دەبێت و سوژە لەو میانەدا دەردەكەوێت و بزر دەبێتەوە". لێرەدا مەبەستی بەردەوامیی سوژە ،ئەوەیە خۆی دەخاتە نێو دەستووری سیمبولییەوە و لەم ڕووەوە ،توانستی كردەی هەیە. كەواتە سوژەی الكانی هەمیشە ئاماژە بەو درزە سەرەكییەی ناوەوەی مرۆڤ دەكات ،كە سیستەم هەرگیز ناتوانێت لێی
بیر لە ئەڵتەرناتیڤ بكەیتەوە .واتا لە نێو قۆناغی سیمبولی (رەمزی)دا ئەوە تەنها سیستەمی زمانە سوژە یان من دەهێنێتە قسە و بەبێ ئەوە ،ناتوانم هیچ شتێك بڵێم ،یاخود هیچ ئەكتێك بنوێنم .هاوكات الی الكان ،سیستەمی هێمایین سیستەمی نەهییەكانی باوكە ،چەمكی "بە ناوی باوكەوە" الی الكان ،ڕۆڵێكی گرنگ دەگێڕێت ،باوك تەعبیرە لە خودی فەرمان و ڕێساكانی دەوڵەت و كۆمەڵ ،هەرچەند دەبێت ئاماژە بەوەش بكەین ،كە باوك برێتی نییە لە باوكێكی بیۆلۆژی ،بەڵكو ئاماژە بەو شوێنە ڕەمزییە دەكات ،كە هەموو هێز و سەرچاوەیەك دەتوانێت ئەم ڕۆڵە بگێڕێت و پڕی بكاتەوە. لێرەوە بەو دەرەنجامە دەگەین ،كە هونەری باو، یان كولتووری ئاپۆرە ،دروستكراو و دیلی نێو ئەم سیستەمە ڕەمزییەیە ،كە لە دەروونشیكاریدا ،قۆناغی بەگەڕكەوتنی زمان و ئیشكردنی خودی سیستەمە، بەاڵم ئایا سوژەی هونەر یان هونەری باسم ڕەسام، دەكەوێتە كوێی ئەم سیستەمەوە ،یاخود ئایا ئەم هونەرە لە دەرەوەی ئەم سیستەمەیە؟ دەشێت هونەری باسم ڕەسام هەمان ئەو ڕیاڵە بێت ،كە ئەم سیستەمە
كە هەموان دەتوانن بیبینن ،شتێك دەرناخات ،كە ئەوانی دیكە نایبینن ،هەموان لەم قۆناغەدا خاوەن ئەو شوناسە تایبەتەن ،كە سیستەم بۆی دیاری كردوون، بەاڵم سوژەی هونەر ،یان بە مانایەكی دی ،باسم ڕەسام خاوەن شوناسێك نییە ،كە دەبێت من لێرە بم و شوناسی پێبدەم ،تا ئەو بوونی هەبێت ،بەڵكو بە هەموو مانایەك ،ئەو چووەتە نێو ڕۆحی شتەكانەوە و میكانیزمەكانی ئیشكردنی سیستەمی تێك شكاندووە، سوژەیەكی پەرتە ،واتا سوژەیەك نییە ،وەك ئەو سوژەیەی دەسەاڵت بە ڕێی مایكرۆ-دەسەاڵتەوە زانیاریی لە سەر كۆ بكاتەوە و پڕی بكاتەوە ،یان ئەگەر الكانی بڵێین ،سوژەی هونەر الی ئەو بەو میكانیزمانە ئیش ناكات ،كە لە قۆناغی سیمبولیدا هەیه ،بەڵكو هونەرێكە ،دواجار دەڵێم ،دەچێتە نێو ڕۆحی شتەكانەوە و ئەو شتانە دەڵێت ،كە ئەوانی دیكە نایزانن ،كەواتە هونەری باسم ڕەسام شتێك دەزانێت ،كە سیستەم و هەموو ئەوانەی بە كەرەستەكانی سیستەم ئیشدەكەن، نایزانن .باسم ڕەسام بە شوناسێك ڕازی نابێت ،كە لە پێشەوە بۆی دیاری كرابێت ،بەڵكو هونەرە قوڵەكەی و فرەڕەهەندییەكەی ،شوناسێكی فرەڕەهەندیشی بە خۆی بەخشیوە. سەرچاوەكان: Walter Benjamin: Illuminations, trans. Harry Zhon, ed..1 Hannah Arendt, 2007, Schoken Books, New York, pp.117.153
.2آلن بدیو :سوژە هنر ،در (آلن بدیو ،كتاب رخداد) ،گزینش و ویرایش :مرادفرهادپور و دیگران ،چاپ دوم ،انتشارات ڕخداد نو، تهران.1389 ، .3بەختیار عەلی ،سێوی سێهەم ،چاپی یەكەم ،ئەندێشە ،سلێمانی، ل .116 .4پێشڕەو محەمەد :سوژەی شۆڕش (ئایا دەشێت ڕووبەڕووی سیستەم ببینەوە؟) ،بەشی یەكەم ،ڕۆژنامەی چاودێر ،ژمارە (،)427 دووشەممە.1-7-2013 ،
نزیك بكەوێتەوە و دایبخات .ڕیاڵ تەعبیرە لە هەموو ئەم شتانەی ناچنە نێو دەستوری ڕەمزییەوە ،واتا ڕیاڵ ئەو شتەیە ،كە ئێمە بەو زمانەی لە الیەن سیستەم یاخود قۆناغی ڕەمزییەوە پێمان دەدرێت ،ناتوانین تەعبیری لێبكەین ،ڕیال ئەو سیستمەیە ،كە ڕەمزی دەستی پێیدا ناگات و ناگیرێت و کۆنترۆڵ ناکرێت .واقیعییەت لە نێو سیستەمی ڕەمزیدا بە گەڕ كەوتووە و ئیش دەكات، دونیای ڕەمزییش دونیای دەسەاڵتە، دونیای زمانە ،دونیای سیمبولەکانی باوکە، دونیای فەرمایشتەکانی "ئەوی دیكەی گەورە"یە ،دونیای لێکتێگەیشتن و ڕۆشنی و ڕوونکردنەوەکانە ،واقیعییەت بریتییە لەو جیهانە ڕەمزییەی دەسەاڵتەکان دروستیان کردووە و سیستمی ئاماژەیی و سیمۆلۆژیی خۆیان پێ بەخشیوە. بۆچی دەربارەی سیستەم قسەم كرد؟ لە كۆتاییدا دەمەوێت بڵێم باسم ڕەسام ئەو هونەرمەندەیە كە بە ڕێی هونەرەكەیەوە، تە نێو ئەو سیستەمە درزی خستووه ڕەمزییەی كە هەموان ئیشی تێدا دەكەن و بە ئامراز و كەرەستەكانی ئەم قۆناغە ڕەمزییەی ئەوی دیكەی گەورە یان باوك ،ئیش دەكەن و بە ڕێی هەمان زمانی ڕەمزییەوە ،تەعبیر لە خۆیان دەكەن .هەروەها هونەری نێو ئەم قۆناغە ڕەمزییەیش ،هونەرێكە بە هەمان میكانیزمەكانی سیستەم ئیش دەكات و 184 تەنها ئەم شتانە دەبینێت،
من سیمبوولی ماسیم تێكشكاندووە، لە قوربانییەوە كردوومەتە جەلالد
سام: باسم ڕه
سازدانی :ستار قادر هونەرمەند باسم رەسام لەم گفتوگۆ هونەرییەدا لەمەڕ وێنەکێشان و تایبەتمەندیی فیگۆرەکانی و هونەری دیزاین لەو پرۆژەیەی كە لە چەند مانگی رابردوودا لە چوارچێوەی پێشانگایەكدا لە ژێر ناوی "هاوڕێ ئێرانییەكەم ئازار مەدە" لە هۆڵی مۆزەخانەی سلیمانی نمایش كرا ،دەدوێت.
*سەرەتا پێش ئەوەی بێینە 186 سەر قسەكردن لە سەر پرۆژەی ئەم نمایشەت ،دەكرێت باس لە وێنەكێشان بكەیت كە لە الت چ مانایەك دەبەخشێت؟ لە الی من ڕەسم دابەش بووە بە سەر دوو دونیادا،دونیایەكیان كە ئیشی ڕۆژانەم بووە كە گرافیكە ،واتە دیزاینە بۆ كتێب و گۆڤار و باڵوكراوەكان ،ئەوی تریان دونیای وێنەكێشان خۆیەتی ،وەك كاری هونەریی پەتی .من بەردەوام لە نێوان ئەم دوو دونیایەدا ژیان دەكەم ،زۆر كات هەبووە و ویستوومە ئەم دوانە لە نێومدا جودا بكەمەوە ،بەاڵم پێناچێت توانیبێتم، ئەویش دەگەڕێتەوە بۆ لێكنزیكی و پەیوەستییەكی دیالێكتیكییانەی كە هەریەك لە رەگەزە سەرەكییەكانی ئەم دوانە پێك دەهێنن.
*ئارەزوو دەكەم زیاتر لە سەر دونیای رەسم بدوێین ،لەو پرۆسەیەدا پشت بە چی دەبەستیت؟ دیارە من لە وێنەكێشاندا -وەك لە ئیشەكاندادەبینیرێت -پشت دەبەستم بە فیگەر ،واتە فۆرمی مەئلوف كەرەسەیەكی هەمیشەیی من بووە بە بەردەوامی بۆ گوزارشتكردن، فیگەریش هەمیشە تووشی ریوایەتكردنێكی چیرۆكئامێزی گێڕانەوەییت دەكات، كی بەاڵم بە جۆری گێڕانەوەیه سیناریۆیی رووت ناڵێم، بەڵكو بە شێوەیەكی ئایكۆنی فیگەرەكان تێك دەشكێنم 64 تاكو ئەوەی خۆم مەبەستمە بیخەمە ڕوو ،لە دەرئەنجامی پرۆسەی رەسمكردنمدا. 187 رووبەڕووبوونەوەی *سەرەتاكانی هەڵبژاردنی فیگەرێك الی تۆ چۆنە؟ هەر فیگەرێك ئیتر فیگەری ئینسان ،دڕندە،ماسی..هتد ،كە من ئیشی تێدا دەكەم، ئەبستراكتی دەكەم لەو مانا و دەاللەتە كۆمەاڵیەتی و سیاسی و ئەخالقییەی كە بارگاوییە پێیان ،واتە هەتا بۆم بكرێت لە رەمزیەتی رووت دەكەمەوە و ئیش لە سەر خودی فۆرمی فیگەرەكە دەكەم ،بۆیە زۆركات لە ئیشكردنمدا بەهای تایبەتیی خۆمی پێدەبەخشم ،بەاڵم لەبەر ئەوەی خودی خۆشم خاوەن كەسێتی و باكگراندی نگوبۆی خۆم كولتووریی تایبەتم ،بۆیە ئەو فیگەرانە ڕه دەگرن .وەك دەبینرێت فیگەری سەرەكیی ئەم نمایشە كە ئیشم لە سەر كردووە فیگەری ماسییە. *چۆن ئەم پرۆژەیەت بەئەنجام گەیاند ،مەبەستم لە کارکردنە لە پێانگایەکدا کە سەرجەم تابلۆکان لە ژێر ناونیشانێکدا خۆیان خڕ دەکەنەوە؟ -سەرەتا چوار تابلۆم بە ئەندازەی چوارگۆشە دروست
كرد و ئیتر لە سەر هەمان پێوانە و لە سەر هەمان بابەت بەردەوام بووم لە وێنەكێشاندا ،وەك دەبینن لە كارەكاندا سەرجەمیان نیگای گرافیكی باڵی كێشاوە و زاڵە بە سەریانەوە ،دیار ئەوكات لە كاتی رەسمكردنی ئەم تابلۆیانەدا چەند ئامادەبوونێكی خوێندكارێكم لەبەر هەبوو بەردەوامیان ئەوان و لەبەر ئیشكردنە ر هو ا یە تئا مێز ە كا نی خۆم ئەم چەند تابلۆیە لە ژێر ناوەدا ئەو بەرهەم هاتن. *كە دەستت ناوی پێكرد پێشانگەكەت لە ال فۆرمۆڵە بووبوو؟ 188 ناودانان زیاتر پەیوەستە بە مانایگرافیكی و كاریگەرییەكانی ئیشكردن بۆ دەق چونكە لە كاری گرافیكدا سەرەتا ناوێك یان مەفهومێك هەیە بۆ ئیشكردن. *مانای فیگور و بەهای فیگوری ماسی لە كۆی ئیشەكانی ئەم نمایشەدا چییە؟ فیگوری ماسی چ دەاللەتێك هەڵدەگرێت ،زۆرێك لەك بە الی منەوە مانا لە خۆیدا هەڵدەگرێت ،بەالیه رێك لە بووندا شایستەی بەزەییە، وه ماسی وەك بوونه لێرەوە گوزارشتم لێكردووە ،دواتر ئەم سیمبوولەم تێك شكاندووە ،لە قوربانییەوە كردوومەتە جەلالد و ئەمە لە خۆیدا دووالیەنەیە ،واتە یەكێكیان ئەوەیە كە ماسی ئێمە هەڵدەخەڵەتێنێت بەوەی كە وەك قوربانی خۆیانمان
پێشان دەدات و ئەوی تریان لە الیەن ئێمەوەیە كە هەڵیدەخەڵەتێنین .لە پێشانگەكەی پێشووترمدا زیاتر كاری رەسمم كردبوو و هەندێك دڕندەییم پێشان دابوو كە وەك دیوە دڕندەییەكانی نێومان ئامادەن وەك ئینسان ،بەاڵم ئەم پێشانگەیە زیاتر لە سەر دوالیزمی ماناكانی ماسی بوون. *لەگەڵ فیگەر و رەنگ و هێڵەكاندا و لە نێو تابلۆكانی تدا نووسینی رستە و وشەكان رۆلێكی ئەم نمایشه بەرچاویان هەیە ،ئەم ستایی ئیشکردنە الی تۆ لە کوێوە هاتووە؟ دیارە وەك كاری نووسین زۆر لە مێژە من دەنووسمو دەقی شیعریشم چاپ كردووە ،ئەو نووسینانەی نێو تابلۆكان هەر هەموویان هیی خۆمن .حەز ئەكەم پێت بڵێم كە پیشوەخت هیچ پالنێکم بۆ بەكاربردنی نووسین دانەناوە ،بەڵكو لە چركەساتی ئیشكردنمدا ئەو رستە
مێژوو و كولتووری ئەو شوێنەی كە تێیدا بەرهەم دێت.ئەوكات كە هاتمە كوردستان هەندێك كتێبم بینی كە برێكی زۆر لە كارەكانی خۆم دەچوون ،واتە وەك شێواز و وەك ئەو موفرەدانەی كە بە كارم هێنابوون لە دیزایندا ،دیارە لە ژێر هەندێ ناودا ئەم كارە كرابوون .بە بۆچوونی من دیزاین هێندەی پیشەیەكی ئەندازەیی حیرەفییە، هێند كارێكی هونەری نییە ،بەاڵم ئەم ئەندازەییە بارگاوییە بە گرافیك و پشتئەستوورە بە رەگەزەكانی رەسم .بۆیە دیزاین لێرە لە هەنگاوە 64 سەرەتاییەكەیدا وەك حرفەیی ئەم كارە دێتە بەر چاو. 189
و وشانەم بە كار بردووە .وەك پێشتر وتم ئایدیا و بیرۆكە كاریگەریی هەیە لە سەر كاتی ئیشكردنم ،بۆیە لەم پرۆژەیەمدا كە تایبەتن بە بیرۆكەیەكی دیاریكراو، نووسینەكانیش بارگاوین بەو بیرۆكانە و مامەڵەیەكی هونەریی هارمۆنییانەم لەتەكدا كردوون ،بەاڵم جار هەیە لە دوای نووسینی تێكست الیەنی پۆزەیشەن و الیەنی هونەری بە دووی نووسین دەكەون ،پێشم وایە كە پیت و وشەكان پێش ئەوەی هەڵگری مانا یەكی بن فۆرمێكی ئایكۆنین و من وەك رەسام مامەڵه شكڵیی لەگەڵدا دەكەیم ،بە داخەوە لێرە زۆرێك لە بینەران و هونەرمەندانیش هێندەی دوای مانا دەكەون هێندە لەگەڵ الیەنی فۆرمی پیت و رەنگەكاندا ناژین. *بەشێک لە کاری سەرەکیی تۆ دیزاینە ،هەروەک کاریگەرییەکانی ئەم هونەرە بە سەر کارەکانی ئەم پێشانگایەشەوە دەبینرێن ،ڕاتان لە سەر دیزان وەک هونەرێکی تا ڕادەیەک نوێ لە کوردستاندا چییە؟ -دیزاین خاوەن ناسنامەی خۆیەتی كە پەیوەستە بە
وتن لەگەڵ چاوپێكه
باسم ڕەسام: * 1960لە بەغداد لە دایک بووە. * 1977نووسینی لە ڕۆژنامە و گۆڤارە ئێراقییەکاندا تەوە. باڵو کردووه تە شاخ. تە پێشمەرگە و چووه * 1982بووه * 1992-2000زیاتر لە 13پێشانگای تایبەتیی تەوە. کردووه *دیزاینی زیاتر لە 2000بەرگی کتێبی شیعری بۆ شاعیرانی ئێرانی چاپ کردووە. *تا ئێستا دوو کتێبی بە فارسی بە چاپ گەیاندووە. *لە 2003خەاڵتی باشترین دیزاینی بۆ بەرگی گۆڤار لە تاران وەرگرتووە. *تا ئێستا لە سەر کارەکانی هونەرمەند ،نامەیەکی دبلۆم و دوو نامەی بەکاالریۆس نووسراوە. *پێم باشە لە سەرەتاوە دەست پێ بكەین بە گفتوگۆكەمان. زۆر باشە.*ئەوەندەی لە یادت بێت لە كەیەكەوە وێنە دەكێشیت؟ ئەوەندەی لە بیرمە زۆر مناڵ بووم پێش چوونم بۆ قوتابخانە وێنەكێشان تاكە پەناگەم بووە لە ماڵێكی قەرەبالغدا.بیرمە بەدەر لە وێنەكێشان پەیكەریشم بە قوڕ دروست دەكرد.
*ئایا لە ماڵەوە كەسێك هەبووە لە بەردەمتدا وێنە بكێشێت و تۆ سەرسام بووبیت پێی زیاتر لە هەر كەسێك؟ ،بەاڵم بۆ ئەو قۆناغە كەسێكی وا نەبووهجارێكیان دایكم رەسمێكی لە بەرچاوما كرد، هەروەها پووریشم رەسمی دەكرد بەاڵم بە شێوەیەكی وا نەبوو سوودیان لێوەرگرم ،بۆیە ڕسی پێم وایە زیاتر حەزی رەسمكردن وه بووە لە الم. *ئەی كە چوویتە قوتابخانە مامۆستایەكی وەها نەبوو كە لە ژێر دەستیدا كاریگەری هەبووبێت و پەرە بە 64 وێنەكێشان بدەیت؟ بەڵێ لە قۆناغی سەرەتاییمامۆستایەكی هونەرمان هەبوو ناوی 191 زاق بوو ،زۆر سوودم لێوەرگرت بدولڕه عه ئەگەرچی ئەو مامۆستایە راستەوخۆ وێنەی لە بەرچاومان نەدەكێشا ،بەاڵم هەستی دەكرد من و تەلەبەیكی تر لە رەسمدا باشین ، زۆر گرنگیی پێدەداین و تێبینیی وردی هەبوو لە سەر رەسمەكانم ،زۆر جار بۆ چاكکردنی تابلۆكان بە سەر ئەو هێاڵنەدا دەچووەوە و بۆی راست دەكردینەوە. بەڕاستی تێبینییەكانی بونیاتنەرانە بوو .حەز ئەكەم ئەوەش بڵێم ئەوكات بوو خوشكەكەم فێری پیتە ئینگلیزییەكانی دەكردم هەر هەمان ئیمزای ئێستا كە لە سەر تابلۆكانم دیكەم لەو كاتەوە هەر بەو چەشنە ناوم لە سەر تابلۆكانم دەنووسی. *وەك دەزانین هونەری شێوەكاری هونەرێكی شوێنگەییە و بۆ بەردەوامبوون و ئەزموونكردنی پێویستی بە شوێنێكی سەربەخۆ هەیە ،ئایا تۆ ئەوكات شوێنێكی تایبەتت هەبوو لە ماڵەوە؟ وەیش -بەڵێ .بەدەر لەوەی لە قوتابخانە ،لە ماڵه
خەونەم هەبوو و دەشمزانی كە شوێنێكی وەها هەیە بەاڵم بە حوكمی ئەوەی ئێمە وەك عائیلەكەمان و زۆربەی خەڵك شیووعی بووین پێمان لەنگی بوو كە لەبەر ئەوەی لەوێ وەربگیرێم ببمە بەعسی ،بۆیە ئیتر بیرم لێنەكردەوە ،ئەمە تەئسیرێكی وەهای نەبوو لە تا ساڵی سەرم و بەردەوام بووم لە وێنەكێشان ،هه 1975ئیتر نەمتوانی بخوێنم و وازم لە خوێندن هێنا و هەتا دوایی ئەوە لە گەڵ عائیلەكەشم نەدەژیام ،چووم لە دیالە ژیانم دەكرد. *ئەی چوونت بۆ شاخ هۆكاری چی بوو؟ ئایا لەوێش هەر خەریكی وێنەكێشان بوویت لەگەڵ ئەو هونەرمەندانەی كە ئەوكات لە ئیعالمی یەكێتیدا بوون؟ من دوای گیرانم بە تۆمەتی تەنزیمی دووساڵ لە زیندانبەڕێم كرد ،كاتێ بەربووم هەر لە ژێر سانسۆردا بووم، بۆیە بڕیارم دا بچمە شاخ .لە قۆناغی شاخ لە بەر قڵپبوونەوەی ژیانم و چۆنێتیی ژیانی پێشمەرگایەتیم زۆر خەریكی رەسمكردن نەبووم ،ئەویش بە هۆی ئەوەی كە پێشتر دوای دوو ساڵ سجن لە بەغدا هاتبووم هەتا چوونم بۆ تاران لە ساڵی 1982دا ،لەوێ ئەو قۆناغە بە تا یبە تی
لە سەربان بە موقەبای سەالجە كە گەورە بوو ژوورێكی بچووكم بۆ خۆم درووست كردبوو كە زۆربەی كات لەوێ رەسمم دەكرد و زۆركات هاورێیەكی ئەو قۆناغەم ناوی جاسم بوو بە یەكەوە لەو ژوورە سەرقاڵی رەسمكردن بووین .هەر لە سەرەتایی و لە پۆلی دووەم مامۆستایەكی تازەمان بۆ هات، د مه لە قوتابخانەی سەالحەدین بە ناوی محه حسێنی ،ئەگەرچی خۆی ئیختساسی شانۆ بوو ،بەاڵم زۆر زانستییانە فێری ئوسوڵی رەسمی دەكردین .من زۆر سوودم لێوەرگرت بە تایبەت الیەنی قیاساتی دەموچاو و قیاساتی لەشوالری مرۆڤ و الیەنی سێبەر و رووناكییش زۆر مالحزەی وردی پێدەوتم، هەتا وەهای لێهات لە سەر قوتابخانە هونەریەكانیش سااڵنی دوایی بەرچاوڕوونی كردین تاكو من چەندین ئەزموون تابلۆی سوریالیم دەكرد .بەدەر لە هەموو ئەم شتانە بە جوهدی ئەو مامۆستایە وام لێهات جورئەت پەیدا بكەم و لە هەموو شوێنێك بێ رەسم بكێشم ،بە تایبەتی سكێچ و ستیلالیف و دیمەنی سرووشتی هەتا وەهام وڵی وێنەكێشانی شێوازی لێهات هه سوریالیم دەكرد كە وێنەی . بەدەر لە شتە واقعییەكانه *ئەی سەبارەت بە خەونی چوونت بۆ پەیمانگەی هونەرە جوانەكان چی؟ هەر بەڵێقۆناغەكانی لە و سەرەتایی 192 ناوەندییەوە ئەو
زۆربەی هۆكاری بەكارهێنانینووسین لە تابلۆدا وەك چەند هێلێكی بەیەكداچوو بە كار دەبەم ،ئەمەش دەچێتە خزمەت . كەمپۆزەیشەنی ئەو تابلۆیانەوه هەنێ جاریش ناوی شوێن و رستەی مەفهوم كە پەیوەستە بە ناوەڕۆكی ئەو تابلۆیەی لە بەردەستمایە. * د و ا پر سیا م لەسەر ئەوەیە، ئایا دوو كایەی وەك دیزاین و 64 تابلۆكێشان چۆن مامەڵەیەك دەكەیت لەو نێوەندەدا؟ 193 وەك دەزانیت ئەو رەگەز وكاركردانەی دەبنە داڕشتەی تابلۆیەك هەمان رەگەزیشن كە لە كارێكی دیزایندا بە كار دەبرێن ،هەردووكیان دەكرێت بە كاری هونەری ناوزەد بكرێن ،بەاڵم ئەوەی كە لە یەكترییان جودا دەكاتەوە ،هەرچی دیزاینە بڕێكی زۆر لە سەربەستیم داگیر دەكات لە پێناو بەرجەستەكردنی ناوەڕۆكی ه یان ئەو جۆرە دیزاینەی كه لە بەردەستمدا كتێبەك ،بەاڵم لە رەسمكردندا هەموو ئیحساس و ناوەڕۆك هەیه هیی خۆمن ،بۆیە زۆر سەربەستانە بەرخورد دەكەم لە چاو كارێكی دیزایندا.
قۆناغی ژیانم لە بەرگەڵوو قۆناغێكی زۆر چارەنووسساز بوو بۆ ژیانی خۆم و ژیانی هونەرییشم .لە تاران وەك دەربرینی ژیانی نێو هاوڕێیانی ئەوێ و ژیانی پێشمەرگایەتی لەو كۆمەڵە تابلۆیەمدا كە زۆربەیان هێڵكاری بوون كی ئەو زەمەنە بوون. یه بەرجەسته *ئەگەر لە باسم رەسام بپرسین چ هونەرمەندێك كاریگەریی بە سەرتەوە هەبووە تۆ كام هونەرمەند هەڵدەبژێریت؟ دیارە هونەرمەندانی وێنەكێش زۆرنكە زۆر سەرسام بووم پێیان ،وەك گۆیا و پیكاسۆ و زۆرێكی تر ،بەاڵم لە هەموویان زیاتر كە من سەرسامم بە تابلۆكانی فرانسیس بیكۆنە ،چونكە تابلۆكانی بیكۆن كردەی رەسمكردن خۆیەتی نەك تابلۆی شیعاری بن ،ئەمە لەگەڵ ئەوەی كە زۆربەی زۆری كارەكانی من تابعی شیعاری زیاتر پێوە دیارە ،بەاڵم لەالی بیكۆن جیاواز لە هەر هونەرمەندێكی تر رەسامانە وێنەی كێشاوە. *وەك لە زۆربەی تابلۆكانتدا دیارە كە تۆ زۆر بە كان زۆر بەكار دەهێنی لە ناو ئاشكرا نووسین و حەرفه تابلۆدا ،ئایا ئەمە هۆكارێكی هەیە لەالی تۆ؟
194