1
خاوەنی ئیمتیاز مەکتەبی ڕیکخراوە دیموکراتیەکان سەرنوسەر مەال بەختیار سکرتێری نوسین ئیسماعیل حەمەئەمین دەستەی نوسەران
مەنسور تەیفوری پێشڕەو حسین عومەر سەرگەتی
2
جیهان لەنێوان بیرکردنەوە وکارکردندا ...............................مەال بەختیار ٦ ................. گوتاری پۆست سێکۆالریزم ...........................................ئیسماعیل حەمە ئەمین ٣٠ ...... ئیسالمی سیاسی كوردی لە تاقیكردنەوەی پانتاییە گشتیەكاندا .....عادل باخەوان ٥٢ ................ كەنێسە و شانشین .....................................................مەنسور تەیفوری ٥٦ ............ لەبارەی چەمكی كۆمەڵی مەدەنییەوە ................................ئەردەاڵن عەبدواڵ ٦٢ ............ ................................پێشڕەو حسێن ٧٨ .............. غوروری نەتەوەیی ئەمریكایی .................................بەیان سەلمان ٩٨ .............. دەنگی شاراوەی ژنان لوكس فێمێنیزم (رازاوە) هەمیشە دایكی منیان پشتگوێ خست .......هەندرێن ١٠٨ ..................... .................................نیشتمان ڕۆحانی ١١٤ ............ كۆمەڵ لەبەرامبەر ژێندەردا سەرەتای نیشتەجێبوون تا سەرهەڵدانی مێگاالپۆلیس ................چەكۆ ئەحمەدی ١١٨ ............. فه‌لسه‌فەو زانست ل ه سه‌ده‌ی بیستەمدا ...............................د .حه‌سه‌ن حوسین سدیق ١٢٨ .. تێكستی پیرۆزو ترسی وەرگێڕان .....................................كارا فاتیح ١٣٦ ................... گــڵـــۆبــالیزم و گلۆكالیزم ...........................................دارن درۆف ١٥٠ ..................
3
خولێکی نوێی مەدەنیەت… هەمیشە گۆڤاری فیکری هەڵوێستیەک بووە بەرامبەر بەجیهان ،چونکە ئەم جۆرە گۆڤارانە چرکەساتی بەریەکەوتنی خودن لەگەڵ ڕووداوەکاندا ،خودێکی هۆشمەند دەیەوێت لەدیاردەکان تێبگات ،لەوێوە شرۆڤەیەکە بۆ ئەم گڵۆبۆس و تەنە خڕۆکە بکات کەلەسەری دەژین .گۆڤاری فیکری شانۆی ئەو ئەکتەرەیە کەشرۆڤەی دونیا دەکات ،تەعبیرە لەکاردانەوەی ئەزمونی خۆی بەرامبەر ئەو دیاردانەی دڵی جیهان بریندار دەکەن .لەوانەیە زیاتر لەم چەند دێڕانە نێزیک ببمەوە ،بەوەی ئەم گۆڤارە وەک هەموو گۆڤارێکی فیکری و فەلسەفی کاری سەیرکردن و شرۆڤەی تیۆری دیاردەکانە ،نەک تەنها دوای ئەوەی دیاردەکان ئێمە بریندار دەکەن ،بەڵکو زۆر جار لەڕێگەی کاری تێوریەوە پێشبینی برینداری گەورەش دەکات. جیهانی ئێستامان بریندارە بەڕێزانم ،کۆی جیهان لەقەیراندایە ،مرۆڤەکان نایانەوێت چیتر لەگەڵ یەکتردا قسەبکەن، جەنگەکان لەزۆر ڕووبەری جوگرافی ئەم گڵۆبۆسە ،لەسەر بیروباوەڕ و سامانی سروشتی و تەماع و شمەک و ماتڕیاڵی زیادە هەڵدەگیرسێن ،پەیوەندیە کۆمەاڵیەتیەکان هەڵدەوەشینەوە و نۆرم و بەها کالسیکیەکان دەمێکە بەر ڕەشەبای دونیای مۆدێرن کەوتوون ،لەزۆر کۆمەڵ دا نۆرمە تازەکان جێگە بەکۆنەکان ناگرن و کۆنەکانیش لەچەقبەستووی خۆیاندا بەرەو ڕەگ هاویشتنی ژەهراوی ڕۆدەچنە نێو هۆشمەندی کۆمەاڵیەتیەوە ،بەجۆرێک فوندەمینتالیزم و تیرۆری ڕەمزی و جەستەی دەبێتە ناونیشانی سەرەکی ژیان .مرۆڤەکان یەکتری دەچەوسێننەوە و شۆڕشەکانیش بەئاکامی پێچەوانەی خۆیان دەبنەوە .ژینگە پیس دەبێت و سەرمایەش لەهەمووالیەک کەڵەکە دەبێت وبەتەنەکەخۆڵبوونی مرۆڤ و سکرابی ئۆتۆمبێل و پاشەڕۆی ژینگە و پیسکاری تەکنەلۆژیا تێکەڵی یەکتر دەبن ،مرۆڤ چەندە دەچێتە پێشەوە ،سەد هێندەش تێکدەشکێت مرۆڤ چەندە دەچێتە و خۆڵەکانی زیاد دەکات .دیارە نەک هەر لەڕووی ماتریاڵیەوە ،بەڵکو لەڕووی ڕەمزیشەوە مرۆڤ لەگەڵ خۆڵ و سکرابدا فەرامۆشدەکرێت ،یان پێشەوە ،سەد هێندەش تێکدەشکێت و خۆڵەکانی دووبارە پیشەسازی دەکرێتەوە ،چ لەالیەن پارتی سیاسەوە بێت ،یان ئایدیای فوندەمێنتاڵی ،یان سیستمی کاری پۆست کاپیتالیزم .ئاوەها زیاد دەکات .دیارە نەک چین و توێژە کۆمەاڵیەتیەکان لەمۆدێلەکانی دەسەاڵتدا جێگەی خۆیان هەر لەڕووی ماتریاڵیەوە، بەڵکو لەڕووی ڕەمزیشەوە دەکەنەوە و هەندێک چین و تویژی دیکە بەدووی دەسەاڵتی ئەڵتەرناتیڤدا دەگەڕین! بەگشتی جیهان ئاوەها دەگوزەرێت ،ڕۆژ بەڕۆژ نەک ژینگەکەی مرۆڤ لەگەڵ خۆڵ و پیس دەبێت ،بەڵکو ڕۆحی مرۆڤەکانیش وێران دەبێت . سکرابدا فەرامۆشدەکرێت گۆڤاری (مەدەنیەت) لەم خولە نوێیەی خۆیدا بەرامبەر ئەم هەموو 4
فینۆمینە تازانە دەبێتەوە ،چاکتر وەهایە بڵێم بەکاری تێوری جیدیەوە هەوڵدەدات ئەم دیاردانە بۆ خوێنەری ئازیزمان ڕوونبکاتەوە ،هەمیشەش بەو هەستە ئەقاڵنیەوە کاربکات ،بەوەی ڕای خۆی لەسەرەتای دێڕدا نەڵێت و نەیکاتە تێکستێکی ڕەها ،بەڵکو دوای شرۆڤە ،بەگومانیکی فەلسەفی و هەستیاریەکی زانستیەوە مامەڵە لەگەڵ پڕۆسەی ڕای تایبەتدا بکات. دیارە ئەمە هیالکیەکی بێئەندازەی دەوێت ،بەوەی کەگۆڤارەکە لینکەکانی خۆی وااڵ بکات ،وبەدوای لێکۆڵەرەوەی بوارەکانی فەلسەفە و کۆمەڵناسی و سیاسی و نوسەر و وەرگێڕی تایبەتمەندا بگەڕێت، ئەمەش لەناو کۆمەڵی ئێمەدا گەڕانێکی پڕ هیالکی و ماندووییە. گۆڤاری ئاوەها کەقسە لەسەر کۆمەڵی مەدەنی بکات، قسە لەسەر گڵۆباڵ و گرفتەکانی ،قسە لەسەر پەیوەندی عەلمانیەت و کولتورە جیاواز و ئاینیەکان بکات ،قسە لەسەر گرفتی ژنان و سۆسیال بکات .لەگەڕاندا بێت بەدووی ئەو دەالقە گەورەیەی دونیای دەسەاڵتی ئاینی و دەسەاڵتی دونیای پرۆفانی و دونیاییدا بوونی هەیە، دیالۆگی عەلمانیەت و گڵۆبالیزم و پۆست سێکۆالر دووبارە وااڵبکاتەوە ،لەگەڕاندا بێیت بەدووی دیاردە هەنووکیەکانی کۆمەڵی کوردی ،لەسیاسەتەوە بیگرە تا نەخۆشە کۆمەاڵیەتیەکان ،بێگومان لەکۆنتیکستێکی فیکریدا ،هەموو ئەمانە وزەیەکی گەورەی تیۆری دەوێت .وزە و کات و خوێندنەوە کەهەموو ئەم ئیشکالیەتانە بخاتە ڕوو و نوسەرەکانیش هانبدات بۆ نوسین لەسەر تەوەرە گرنگەکان ،ئەم ئەرکە یەکێکیە لەبنەماکانی ئەم گۆڤارە . هەموو بیروڕاکان لەم گۆڤارەدا ئازادن ،بەاڵم لەچوارچێوەی شرۆڤە و کاری تێۆری و پێوەرە زانستیەکانی فەلسەفە و لێکۆڵینەوەی بوارە کۆمەاڵیەتی و مرۆییەکاندا. فیلتەرێک هەیە دەبێت بابەتەکان پێیدا بڕوات ،کەئەویش چۆنایەتی بەرهەم و بنەما سەرەکیەکانی کاری فیکریە، دەنا ئەم گۆڤارە دەرگایەکی کراوەیە بۆ هەموو نوسەر و بیروڕایەکی کراوە بەسەر جیهاندا .دیارە گۆڤاری فیکری سەبری ئەیوبی دەوێت ،دەبێت لێکۆڵەرەوەکان بدۆزیتەوە ،بیاندوێنیت و پێکەوە گرفتە نوێیەکان و هێڵە قورسەکانی کۆمەڵ و سیاسەت و چەمک و فەلسەفەکانیان بۆ پێشنیاز بکەیت ،دەبێت گۆڤاری
فیکری جودا بکەینەوە لەڕۆژنامەی ئاسایی یان گۆڤاری هەمەڕەنگ یان سیاسی ،ئەم گۆڤارە پەلەی نییە و لەسەرخۆیە ،وەک فیکر خۆی وەهایە کەڕادەوستێت و بیردەکاتەوە ،ئەوسا قسەدەکات .گۆڤاری فیکری کۆی دیاردەکان لەجیهانبینیەکی تایبەت بە فەلسەفە و تێوەرەوە ڕاڤەدەکات ،لەبەرئەوە درێژی بابەت ئێمە ناترسێنێت و کورتیشی بابەتیش هەر گرفت نییە بۆمان ،مادامەکی گرفتەکان لەکۆنتێکستێکی فیکریدا ، لەچوارچێوەی پرنسیبەکانی کاری تێۆریدا دەخاتەڕوو .. ئیدی هیوادارام نوسەر و بیرمەند و سیامەتدار و چاالکەوان و هەموو ئەوانەی خەمی کۆمەڵی مەدەنیان هەڵگرتووە بەشدارمان بن بەدەقەکانیان ،بەچاوی ڕەخنەوە لەئێمە بڕوانن نەک ستایشکرن ،فەلسەفە و فیکر بەدووی ستایشدا ناگەڕێت ،بەڵکو دەیەوێت بزانێت ستایش خۆی چییە؟ ،بەدووی وەاڵمی ڕەخنەدا ناگەڕێت بەڵکو دەیەوێت بزانێت ڕەخنە خۆی چیە! ئاوەها گۆڤاری فیکری دەچێتە ئەو دیوو بینراو وگوتراو بۆ تێگەیشتن لەنادیار و نەگوتراو. هیوادارین ئەم خولە نوێیە بەشێک بێت لەبەشداری ئێمە لەبیناکردنی کۆمەڵێەکی مەدەنی کوردی مۆدێرن، گۆڤارەکە هەمیشە کار لەسەر چەمکی مەدەنیەت و دیموکراسی بکات ،کلتورێک فراونبکات کەدەتوانین بە کلتوری ئەقاڵنیکردنی کۆمەڵی کوردەواری وەسفی بکەین .
مەدەنیەت
5
جیهان لەنێوان ئەندێشەو کارکردندا .. مەالبەختیار چاوپێکەتنی گۆڤاری لەخولی نوێدا لەگەڵ سەرنوسەرەکەی (مەالبەختیار)
6
کاپیتالیزم کەڵەکەبوونی سەرمایە
لەنێوان هەڵگرتنی گۆیزەوی و سوڕانیدا مه‌ده‌نیه‌ت :ل ه پشت سه‌رته‌وه فیگورێك هه‌یه ،فیگوری كابرایه‌كی وه‌رزشی ،ئاتلێتیکە ،لەپاڵەوانیکی ئۆلمپیا دەچێت ،لەجیاتی هەڵدانێکی تۆپێکی ئاسنینی قورس ،گۆی زه‌وی هەڵدەسوڕێنێت .ده‌یه‌وێت ،توڕیبدات بەرەو نادیار ،دیارە ئەم پەیکەرە بچوکە لەپشت سەرەتەوە دانراوە و بەڕیزتان پێێ سەرسامیت! ،بەاڵم ئێمە پەیکەریکی دیکەمان بیردێتەوە ،کەئەویش پەیکەری پیاوێکی پیرە کە (ئەتڵەس) خۆیەتی گۆی زەوی لەسەر شانەکانی هەڵگرتووە و هیالکە لەهەڵگرتنیدا ، ،دیارە ئەم دوو فیگورە ،ئەو دوو هەیکەلە بچوکە ،ڕەمزیەتیان لەخۆیاندا بەرجەستە کردووە ،یه‌كه‌میان ئه‌وه‌ی ه ك ه ده‌یه‌وێت ل ه ناو جیهاندا ئیش بكات ،جیهان بهینێت و ببات و گەمەی لەگەڵدا بکات ،لەوانەشە بیەوێت گوڕانکاری تێدا بکات ،زۆر جار تێکیبدات ،لەبەرئەوەی چاوەڕوانی ئەوەشی لێدەکرێت کەتوڕ هەڵبدرێت ،دووه‌هەمیان ،فیگوری دووهەم خه‌می جیهانی هەڵگرتووە ،دەیەوێت جیهان لەسەر پێی خۆتی بوەستێنێت ،جێگیری بکات لەسەر شانی فەیلەسوف ،بیرمەند ،نوسەر ،ئەمانە خەمی گۆی زەویان بەوقورسیەوە هەڵگرتووە و سەیری جیهان دەکەن ،ئه‌و فیگوره‌ی ك ه جیهانی ههڵگرتووه (فه‌یله‌سوف ه بەمانا گشتیەکەی) ،ئەوەی دووهەم ئەکتەرە سیاسیەکانن کەلە نێو مێژوودا کاردەکەن ،کار لەسەر ژینگەو کۆمەڵ و جڤاتەکان و جەنگ و ئاشتی دەکەن ،ئەکتیڤیستەکانن (چاالکەوان) ،ئیدی چەپ بن یان ڕاستڕەو ،ئەوانەن لەنێو مێژوودا کاردەکەن ،ئێوە بەکامیان سەرسامن؟ مه‌البه‌ختیار :مه‌البه‌ختیار :من ل ه هه‌ردووكی سود وه‌رده‌گرم ،ئه‌وه‌ی ك ه خه‌می جیهانی ههڵگرتووه ،یه‌كه‌مین چركه‌ساتی چرۆكردنی پرسیاری فه‌لسه‌فه‌ی ه ل ه مێژوودا ،ل ه شارستانێتی گریكا ،چركه‌ساتی ماتریالستیه؛ واتا: ئه‌ندێشه‌ی فه‌لسه‌ف ه ل ه سه‌ر بنه‌مای ماتریالستی رۆنراوه؛ پێكهاته‌ی فه‌لسه‌ف ه ماتریالیستیه‌كه ،له‌سه‌ر ده‌ستی دیموكریتیس ( 360 - 640پ.ز) وا دانراو‌ه ك ه ژیان‌و سروشت ،جگ ه ل ه گه‌ردیله‌و بۆشایی ،هیچی دیك ه نییه. ئه‌م ه كازیوه‌ی رامان‌و ئه‌ندێشه‌ی فه‌لسه‌فه‌ی یۆنانیه‌كانه .ئاوها زمانی فه‌لسه‌ف ه پژاوه .له‌سه‌رده‌می ئه‌فالتوندا 7
ئەوەی كە شورەوی‌و رۆژهەاڵتی ئەوروپا هەرەس بێنن، من شایەتم هەیە كە ساڵی 1985بۆ 1986ەوە پرسیاری جدیم سەبارەت بە دیموكراسی ال دروست بووە ،لە سەر بنەمای ماركسزم ،لە سەر دیكتاتوریەتی پرۆلیتاریا ،لەسەر ئەوەی ئایا دیموكراسی جۆراوجۆر هەیە؟ لەسەر ئەمانە ،پرسیارو جەنجاڵی ئەندێشە لە ئەندێشەمدا چەكەرەیان دەكرد. بەتایبەتی 1984كە سەفەرێكی ئەوروپام كردوو، ێ بینی ،كۆمەڵێك گەرامەوە ،دنیایەكی ترم لەو پرسیاری تازە سەبارەت بە رۆژهەاڵت الم دروست بوون، سەبارەت بە فەلسەفە ،سەبارەت بە ئایدۆلۆژیەت لە ماركسیما ،لە راستیدا نایشارمەوە دەمێكە من بە هیچ شێوەیەك باوەڕم بە دیكتاتۆریەتی پرۆلیتاریا نەماوە. باوەڕیشیم بەوە نییە ،مەتریالیزمی مێژوویی بزوێنەری هەموو راپەڕین‌و بزوتنەوەكانی مێژووی مرۆڤایەتییە. ناشتوانم فاڵ بۆ كۆمۆنیزم بگرمەوە ،بەاڵم باوەرم بە سۆشیالیزم ماوە.
ماوه‌یه‌ك ئه‌م رامان ه فه‌لسه‌فی ه خامۆش بۆته‌وه، به‌اڵم له‌سه‌رده‌می ئه‌بیقور ( 270 - 342پ.ز) سه‌ریهه‌ڵداوه‌ته‌وه .ئیتر له‌وساو‌ه بناغه‌ی خه‌مخواردنی گۆی زه‌وی بۆ بیرمه‌ندێكی قوڵ ،ك ه زۆر قوڵ بیر ل ه ژیان‌و ل ه گه‌ردوون ئه‌كاته‌وه ،له‌نێوان ئه‌م گه‌ردوون هه‌ڵگرتنه ،یان بۆ ئه‌م گه‌ردوون هه‌ڵسوڕاندنه ،ئه‌م ه به‌رجه‌سته‌كه‌ی ئێستای گه‌یشتۆته گلۆبالیزه‌سیۆن. ببین ه ك ه فه‌لسه‌ف ه ل ه چ ملمالنیه‌كی مێژووی پر ل ه هه‌ورازو نشێو ،پر ل ه داهێنان‌و پر ل ه شكست ،پر ل ه جه‌نجاڵی ئه‌ندێشه ،جه‌نجاڵی پرسیارو وه‌اڵم، ێ پوكانه‌وه‌ی وه‌اڵم‌و چرۆكردنی وه‌اڵمی تازه‌و ئه‌وه‌تان هێشتاش پرسیار زۆر ماوون ،چاوه‌ڕوانی وه‌اڵمن، نه‌وه‌كانی ئاینده‌ش هه‌روا ده‌بن .لهبهرئهوه به‌ش به‌حاڵی خۆم ،ل ه كازیوه‌ی فه‌لسه‌فه‌و‌ه تا ئێستا، بیر ل ه فه‌لسه‌ف ه دهكهمهوه ،پێموای ه هێشتا جوانترین پرسیار نه‌كراوه‌و جوانترین وه‌اڵمیش ل ه فه‌لسه‌فه‌دا نه‌دراوه .ئه‌م پرسیاره‌ش ،تێكه‌ڵه‌یه‌ك ه ل ه زانست‌و ئه‌ندێشه‌ی فه‌لسه‌فه .هه‌تا زانستیش ل ه دۆزینه‌وه‌ی دوا نهێنی گه‌ردوون‌و گیانله‌به‌ر نزیك بكه‌وێته‌وه ،بێگومان مەدەنیەت :هیشتا ماركسیت؟ پرسیاری بێوه‌اڵمی فه‌لسه‌فه‌ش ،له به‌ش ه زانستیه‌كه‌ی، نه‌ك ده‌رونناسی‌و ئه‌ندێشه‌ی مرۆڤایه‌تیه‌كه‌ی ،ل ه مەالبەختیار ::نا ئیستا شەرحی ئەكەم ،باوەرم كۆتایی نزیك ده‌كه‌وێته‌وه. بە سۆشیالیزم ماوە ،بەاڵم نەك سۆشیالیزمێك كە حیزبەكان بەرنامەی بۆ دائەنێن ،سۆشیالیزمێك مه‌ده‌نیه‌ت :مه‌ال به‌ختیار وەک سەرنوسەری ئەم كە دوای گەشەكردنی رووداوەكان ،تەكنەلۆجیا، گۆڤارە (مەدەنیەت) ،ئه‌و كه‌سه‌یه ،ل ه سه‌رێكه‌و‌ه كۆمەڵەكان ،پەروەردەكان ،دوای برینی پرۆسەی ماركسیستە ،ل ه سه‌رێكی دیکەسەو‌ە ئیش ل ه ناو دیموكراسی ،بەدیهێنانی تەواوی ئەركەكانی ئابووری، سیاسه‌تدا دەکات ،وەک ئەکتەرێکی سیاسی چاالکە ،كۆمەاڵیەتی ،كلتوری ،سایكۆلۆژی ،سیكسی‌و ل ه ڕووی تێوریشەوە قس ه ل ه فه‌لسه‌ف ه ده‌كات ،تۆ رەواندنەوەی تەموومژی لە زۆربەی ئەو پرسیارانەی خه‌میت ههڵگرتووه یاخود ئه‌قاڵنیه‌كی پراكتیكیت كە لە ناخەوە ئینسان نیگەران ئەكات ،سەبارەت هه‌یه‌‌و ده‌ته‌وێ ت ل ه نێو دنیادا (،لەنێو جیهاندا بە خوا ،سەبارەت بە قورئان ،سەبارەت بە ئینجیل، بەتەعبیرە فەلسەیەکە قسە بکەین) ،ته‌وزیفی ئەم سەبارەت بە تەورات ،دوای ئەوەی كە قورقوشم بەسەر ئەقاڵنیەتە پڕاکتیکیە بكه‌یت ؟ هەموو ئەم نیگەرانیانە ئەتوێتەوە ،زانستە دۆزراوەكان، داهێنراوەكان ،وەاڵمی زۆر لە پرسیارە بێوەاڵمەكانی مەالبەختیار ::من بانگراوندم پەروەردەی ماركسزمە ،گەردوون بداتەوە. ماركسزم بە سیستەمێكی هەمە الیانە ئێمە فێری پێموایە ،رەنگە ئەو كاتە بیر لەوە بكرێتەوە بەشەریەت بووین )25( ،ساڵی تەمەنم لەو فێرگەیە پەروەردەی چۆن بەرەو سۆشیالیزمی ئایندەی دوور بكەوێتە خۆی، ئێستا هەموو جۆرە پێشبینیكردنێك بە هەمان ئایدیۆلۆژی بووم ،بەاڵم ئەزموون لە ژیاندا لە هەموو دەردی پێش بینیەكانی ماركسیزم لینینزم فێرگەكانی تر زۆر زۆر دەوڵەمەندترە، ئەبڕێت .ئەمە یەك ،دوو :ئایا من ماركسیم ئەزموون وا بە من دەڵێت ،پێش
8
یا نا ،من پیاوێكم باوەرم بە ماتریالیزم زۆرە، پراوپریشم لە باوەر بە میتۆدی دیالكتیك، میتۆدی بیركردنەوەم دیالەكتیكیە ،بنەمای بیركردنەوەشم ماتریالیستیە .بەاڵم نەك مەتریالیزمی رەها ،كە دەرگاكانی پرسیارم لەسەر گەردون‌و كۆمەاڵ ،لەناو مێشكم داخستبێ.
گڵۆباڵیزم ،کایە نەرمەکان و ئەنتی گڵۆباڵ مه‌ده‌نیه‌ت :كه‌وات ه لێرهوه ئه‌چین ه سه‌ر ئه‌قالنیه‌ت ك ه ده‌ڵێین دیالكتیك ،نابێت ئەوەمان لەبیربچێت ،ك ه یه‌كێكی وه‌كو کاڕڵ ماركس، یه‌كێك ه ل ه هێگلی ه چه‌په‌كان .ل ه مێژووی فه‌لسه‌فه‌دا ده‌وڵه‌تی ئه‌ڵمانی ،بابڵێین ده‌وڵه‌تی ڤایمار بەنمونە دەهێنینەوە ،له‌سه‌ر کڵێشەی ئەقاڵنیەتی كانتی‌و له‌سه‌ر ئایدیالیزمی ئه‌ڵمانی دامهزراوه ،لێرهوه دێینه‌و‌ه سه‌ر هه‌مان بابەت ،بەوەی گومانێكی گه‌ور‌ه ل ه فیكری بەڕیزتاندا ڕوویداوه ،ك ه بێگومان گومانێكی فه‌لسه‌فی بووه وەک ئاماژەت پێدا و پابەند بووە بەئەزمونیکی تاکە کەسی ،ئیدی ماركسیه‌ت وەک ئایدۆلۆژی بەشێوەیەکی سەیر به‌جێئه‌هێڵیت!، بەپێچەوانەی ئەوەیشەوە کاردەکەیت ،بۆنمونە له‌م چاوپێكه‌وتنه‌ی دوایدا باس ل ه (گڵۆبۆس) ،ده‌كه‌یت، لەدیدی گڵۆبالیزمەوە ،ئه‌گه‌ر ب ه چەمک ە فه‌لسه‌فیه‌كه‌ی باسی بكه‌ین ،گڵۆبۆس مانای خرۆك ،گۆی زەوی، یاخود كایە وەک لەالتیندا هاتووە ،ل ه جیهان، فه‌لسه‌فه‌ی گریكدا ل ه التین خه‌می جیهان دەگرێتەوە، ئێستا دێینه‌و‌ه سه‌ر خه‌می جیهان ئه‌گه‌ر سه‌یری ئه‌و په‌یكه‌ره‌ی پشته‌و‌ه بكه‌ین تۆ و مرۆڤێك ئه‌بینین ك ه
له كازیوه‌ی فه‌لسه‌فه‌و ه تا ئێستا ،بیر له فه‌لسه‌فه دهكهمهوه ،پێموایه هێشتا جوانترین پرسیار نه‌كراوه‌و جوانترین وه‌اڵمیش له فه‌لسه‌فه‌دا نه‌دراوه
وه‌رزشكاره ،کار لەجیهاندا دەکات ،مامەڵە دەکات ،بێئەوەی زۆر بیربکاتەوە ،سەرقاڵە بەتوڕدانی زەوی ،مامەڵە دەکات لەگەڵ خۆی و دونیادا ،نەک خه‌می جیهانی هه‌بێت بەدیوە بیرلێکراوەکە! ،لێرەوە دەمەوێت بگەمە ئەوەی کەلەم گۆڕانکاریەدا لەبیرکردنەوەی بەڕێزتاندا دەچیتەوە نێو خانەی ئەزمونە پراکتیکیەکان و مامەڵە لەگەڵ واقیعی حاڵ دەکەیت ،بەوەی بەتوندی بەرگری لەگڵۆبالیزم دەکەیت ،بەمەرجێک ئەوە مارکسی و چەپەکانن کەدژی گڵۆبالیزم کاردەکەن ،ل ه چاوپێكه‌وتنێكدا ده‌ڵێی من بڕوام ب ه گڵۆباڵیزم هه‌یه ،ئەم دژبەیەکە بۆ ،ئەم بازدانە بۆ و لەکوێوە سەرچاوەی هەڵگرتووە ؟ مەالبەختیار :سەرەتای سەرهەڵدانی گلوبال، گۆڤاری بیری نوێی حیزبی كۆمۆنیستی كوردستان چاوپێكەوتنی لەگەڵ كۆمەڵێك خەڵك كردبوو، یەكێك لەو كەسانە من بووم ،لەویا ئەڵێم ،بۆ باوەرم بە گلوبال هەیە ،پێش ئەوەش بە سیستمی نوێی جیهان ساڵی 1990تا كۆتایی 1993 زنجیرەیەك ووتارم جار جار نوسیووە ،ئەو وتارانەو چەندین كۆڕی خۆم لەو سەروبەندەی سیستەمی نوێی جیهان ،لە كتێبێكدا بەناوی دیموكراسی دوای جەنگی سارد ،چاپ كردووە .تیایا باسی ئەوە دەكەم كە دیموكراسی سەركەوتنی گەورە بە دەست ئەهێنێت لە تەواوی دنیا دێت‌و رۆژهەاڵت ،كۆڕیشم لە ()1991 دوای راپەڕین هەیە ،چاپكراوە ،بەناوی (دیموكراسی ێ لە دوای جەنگی سارد) لەوێدا من دنیا وا ئەبینم ،بە ب ێ گلوبال ،مومكین سیستمی نوێی جیهان ،دوایش بەب نیە كێشە بنچینییەكانی رۆژهەاڵت لەنێو رۆژهەاڵتدا چارەسەر بكرێت ،هەروا كێشەی بەینی رۆژهەاڵت‌و رۆژئاوا چارەسەر بكرێت ،پێم وا بووە كە ئەمریكا ناتوانێت ببێت بە تاك جەمسەر لە دنیا ،هەمیشە ووتومە گلۆبال ئەتوانێت نەتەوەكان بژێنێتەوە ،نەك بكوژێ. پێچەوانەی گەلێك لە ئەندێشمەندەكان كە دەیانووت؛ تازە لە دوای گلوبال نەتەوە نامێنێت ،ئەم 15ساڵەی رابوورد ،ئەیسەلمێنێت كە نەتەوەكان بووژانەوە، ئێستا بیركردنەوە لەوەی كە دنیا بەرەو 9
ئینتكراسیۆنێكی (یەكەیەكی ئابوری -سیاسی فراوان) ئەروات ،وا دەرنەچوو ،ئێستا چەندین جەمسەر لە دنیا دروست بووە ،جەمسەری فۆكۆیاما كە خەیاڵی لەسەر هەڵچنی ،كۆتایی مێژوو ،گوایە لیبراڵ بوبێتە تاكە فەلسەفەی ئەلتەرناتیف ،ئەوە شكا؛ جەمسەری ئەوەی ئەمریكا بتوانێت رابەرایەتی سیستمی سەرمایەداری‌و دیموكراسی جیهان بكات ،ئەوە پاشەكشەی كرد، ئێستا بەرازیل ،ئێستا هیندستان ،مالیزیا ،ئەندەنوسیا، كۆریای باشور ،ئەمانە پێش ئەو ژاپۆن ،پاشان چینیش ئەوەیان قبوڵ نەئەكرد ،كە ئەمریكا تاكە جەمسەری دنیا بێت ،ئێستا چین لە 10ساڵی رابردوودا بووە بە یەكێكە لە زلهێزەكانی دنیا ،ئەمریكاو ئەمریكا پەیرەوەكان جەمسەرێكن ،ئێستا ئەوروپا‌و ئەوروپای رۆژئاوا جەمسەرێكن ،باشوری رۆژهەاڵتی ئاسیا جەمسەرێكە 13بۆ 14دەوڵەتی گەورە لە دەوری بەرازیل‌و هندستان كۆبوونەتەوە ،ئەمانەش جەمسەرێكن‌و روسیاش هەتادێت بەهێزتر دەبێ .قسە لەوەش ئەكرێت كە مەحاڵە گلوبال لە دنیایا ئامانجە ستراتیژیەكانی‌و دیموكراسی‌و بازاری ئازاد بە دیبێنێت، ێ هەڵوەشاندنەوەی نەخشە كۆنەكان .بەتایبەتی بەب نەخشەی سیاسی‌و جوگرافی. مه‌ده‌نیه‌ت :ئه‌م ه ڕای جه‌نابت ه وه‌كو هه‌ڵسوڕاوێكی سیاسی ،کەمامەڵە لەگەڵ هەبووی ئێستادا دەکەیت ؟ مەالبەختیار :بیرمەندانیش وا ئەڵێن ،بۆ فۆكۆیاما پاشەكشەی كرد؟ بۆ كتێبێكی نوسی ووتی بۆچونم سەبارەت بە كۆتایی مێژوو هەڵە بوون ،چونكە رووداوەكان ،بۆچوونەكانی ئەویان بە هەڵەدا برد. مه‌ده‌نیه‌ت :به‌اڵم مۆدێلی گلۆباڵ مۆدێلێکی نیو لیبرالە ،بۆ نمونە ئه‌مڕۆ كه باس له‌گلۆباڵ ئه‌كرێت مۆدێلێك ه زیاتر (ئه‌نگلۆ -ئەمریکانیە) وانیە؟. مەالبەختیار ::پێت وانیە ئەو قسەیە گۆراوە ،پێت وانیە ئەو روسیایە روسیای جاران نیە؟ مەدەنیەت :بە چ دەلیلێك؟
10
مەالبەختیار ::ئەمریكا بە هەموو هێزی خۆی ویستی روسیا گەمارۆ
بدات ،لە شەرقی ئەوروپا لە ئاسیای ناوەراست ،ئایە لە ئۆتیستا توانی؟ نا ئەمریكا بە هەموو هێزی خۆی ویستی مەرجەكانی خۆی بۆ بازرگانی جیهانی بسەپێنێت بە سەر چیندا توانی؟ نا ،ئەمریكا بە هەموو هێزی خۆی ویستی كۆمەڵێك لە حكومەتە محافزكارەكان ێ توانی؟ نا ،ئەمریكا لە رۆژهەاڵتی ناوەراست بپارێز هەموو هێزی خۆی هێنایە عیراق بۆ ئەوەی عیراق كۆنترۆڵ بكا ،بۆ ئەمەش گەورەترین سەفارەتخانەی لە تەواوی دنیا ،لە عیراقدا دامەزراند ،لە دەرئەنجامدا توانی بە دڵی خۆی هێزی خۆی ،بەرنامەی خۆی، سیاسەتی خۆی ،بەرژەوەندی ئابوری خۆی ،تەنانەت لە عیراقێكدا كە زیاد لە 150سەربازی ئەمریكی تیا بوو توانی یەك مەرجی خۆی بە سەر دەوڵەتی عیراق بسەپێنێت؟ نا نەیتوانی. مه‌ده‌نیه‌ت :لێرهوه ئه‌توانین بڵێین كای ه كلتوریه‌كان به‌رامبه‌ر گڵۆباڵ دەبنه‌وه؟. مەالبەختیار :هەر كایە كلتوریەكان نیە ،ئێستا كایە ئابوریەكانە ،كایە سیاسیەكانە ،ئەو كایانەیە كە هێزی چەكدارو ئەتۆمییان هەیە ،نەشونمای بازرگانیە ،بەرهەمی گەورەی مۆنۆپۆلە ،بەرهەمی بچوكیش شەر ئەكا ،ئێستا چین بە بەرهەمی كۆمپانیا گەورەكانی شەر ناكا ،لە بازرگانی جیهانیا چین بەشی زۆری خانەوادەكانی بەرهەمهێنی بچوكن ،هەموو بەرهەمەكانیشی لە دەرەوەی سنوری خۆی ساغ ئەكاتەوە. شتێكی تریش پەیدا بووە ،پێی ئەڵێن هێزە نەرمەكان، ئەوەی تۆ ئەیڵێیت كلتورو ئابوری بچوك ،واڵتی بچوك، توانای عەقڵ‌و بەرهەمی عەقڵ ،ئەمانە كۆئەبێتەوە،
باش ه ئای ه ئێم ه 100ساڵ 150ساڵی بۆرژوای نیشتمانی لۆكاڵیمان تاقیكرده‌وه ،ترسناكتر نه‌بوو ،دواكه‌وتووتر نه‌بوو، كۆنه‌په‌رست نه‌بوو ،دیكتاتۆر نه‌بوو ،فاشی نه‌بوو؟!
واڵتێكی پەراوێزخراو ،ئەنجامی كۆكردنەوەی ئەو هێزانە ،ئاوێتە كردنی بە كلتورێك ،ئەم كلتورە هەستەكان هەمووی ببوژێنیتەوە ،واڵتێكی پەراوێزخراو ئەكات بە واڵتێكی بەهێزو دەیهێنێتە كایەكانەوە ،ئێستا ئەمریكا حساب نەك بۆ چین ئەكات ،لە دەریایا پاپۆرەكانی ئەسورێنەوە ،لە ئاسمانان مانگە دەستكردەكانیان ئەسورێنەوە، روسیا ئێستاش یەكێكە لە زلهێزەكانی دنیا، ئەسڵەن ئەمریكا لەبەرامبەر هێزە نەرمەكانی بوژاوی دنیاش ،زۆر بە ووردی حساب بۆ چارەنووسی خۆی ئەكات. ێ باس لە مۆنۆپۆڵی مەدەنیەت :كەواتە چیتر ناب ئەمریكایی بكرێت؟ مەالبەختیار ::من خۆم لەوباوەڕەدام سەردەمی مۆنۆپۆلی كالسیكی ،لە دوای گلوبال تەواو بوو. مه‌ده‌نیه‌ت :ئه‌م بۆچوونەی بەڕێزتان ،بۆچوونێک ە له‌گه‌ڵ سۆسیۆلۆگ و لیبرالێکی وەک (دارن دۆرف) یه‌كده‌گرێته‌وه ،كه‌یه‌كێك ه ل ه کەسایەتیە ،دیاره سۆسیۆلۆژیه‌كان ،خاوه‌نی تیۆری ملمالنێیە ،خۆی یه‌كێك ه ل ه دامه‌زرێنه‌رانی لیبراڵیەت لەئەڵمانیا FDP ،ل ه دوای چه‌نده‌ها ساڵ یه‌كێك بووه له‌و كه‌سانه‌ی ك ه بڕیارده‌ر بووه ل ه ئەنجومەنی بااڵی لۆردان لەبه‌ریتانیا، (دارن دۆرف ) لەو بڕوایەدایە ،كه‌چیتر ئه‌م مۆدێلی گڵۆباڵە ،مۆدێلێكە دەبێت مۆدێلیکی دیکەی بێت ه به‌رامبه‌ری ،به‌اڵم ئێستاش ئه‌م ڕایه‌ی ئێوە ڕایه‌كی زۆر پراكتیكیه ،کەباس ل ه (هێزه نه‌رمه‌كان) ده‌كه‌یت. هه‌ستناكه‌یت ئه‌م ه جارێكی تر گه‌ڕانه‌وه‌ی ه بۆ لۆكال، بۆ نمون ه باست له‌و‌ه كرد ،هێزه نه‌رمه‌كان كایەی تایبەتی كلتوری خۆیان هه‌ی ه وخاوه‌نی ئەقڵیەتی تایبەت بەخۆیانن .ئەمان ە جارێكیتر دێنه‌و‌ه ناو دنیا، جارێكی تر دێن له ناو سیستمی گڵوباڵدا جێگەی خۆیان دهكهنهوه ،باشە ،به‌اڵم ئه‌مڕۆ هێزێك هه‌ی ه ت ئه‌و كای ه كلتوریانە ،ئه‌و كای ه ده‌ڵێت :گلۆباڵ ده‌یه‌وێ لۆكالیانه ،ته‌نانه‌ت بڕیار‌ه نه‌ته‌وه‌ییه‌كانیش نه‌هێڵێت، لهبهرئهوه ،چینێك په‌یدابوو‌ه پێی ده‌ڵێن (چینی گلۆباڵ) ،چینێك ه ل ه كۆمۆنیكاسیۆن ،لەئامڕازەکانی
گەیاندن ،لەنێتۆرک ،لەتۆڕەکانی پەیوەندی سوودی وەرگرتووە ،له‌بۆرسه‌كاندا هه‌ر ل ه ڕێگەی ئینته‌رنێته‌و‌ه پشک و سەهمەکان ده‌كرێت ،بۆ نمونە كاریگه‌ری هه‌ی ه بۆ سه‌ر بازاری كوردستان، بازاری به‌رازیل ،بازاڕی ئەوروپا..هتد هه‌رلێر‌ه بۆ نمونە ده‌توانێت ب ه كلیكێك چه‌ند سه‌همێك و ک دابخات ،ئه‌م چین ه گڵۆباڵ ه چه‌نده‌ها كارگه‌یە ك ه په‌یدا بووه ل ه ناو لۆكاله‌و‌ه په‌یدا بووه ل ه ناو محه‌لیه‌و‌ه په‌یدا بووه جارێکی دیکە لۆکال تێکدەشکینێت .هه‌ستناكه‌ی كه ئه‌م ه لۆکالە خۆی دژی گڵۆباڵن یاخود گڵۆباڵ ب ه ئاراسته‌یه‌كی نێگه‌تیڤدا ده‌به‌ن؟ مەالبەختیار :یەكەم چینی گلۆبال لە لۆكاڵەوە دروست نەبووە ،چینی گلۆباڵ لە پێش سیستمی نوێی جیهان دروست بووە ،جەنگی سارد لە دوای جەنگی دووەمی جیهانیەوە ووردە ووردە سەریهەڵداوە .لە سەردەمی جەنگی ساردا كارتلەكانی دنیا كە هاتن لقەكانی كۆمپانیاكانی خۆیان بۆ واڵتە هەژار و واڵتە دواكەوتوەكان گواستەوە ،لەوێدا دەستی هەرزان‌و كەرەستەی خاو بە هەرزان دەست ئەكەوت ،ئەمە سەرەتای گلوبال بوو ،لقی كۆمپانیاكان لەم واڵتانەدا بەكەمترین تێچوون ،زۆرترین قازانجیان دەكرد ،پاشكۆیەكی سەرمایەداری و لۆكاڵیان بۆ خۆیان دروستكرد ،ئەمە 40ساڵ لەمەو بەر بووە تازە نیە، دووەم :خەسڵەتی سەرمایەدار كە لە سەرمایەدارێكی ێ بۆ سەرمایەدارێكی مۆنۆپۆڵ، نیشمانیەوە دەگۆر خەسڵەتەكەی ئەوەیە ،بازاری ناوخۆ بەشی ناكات، ئەم خەسڵەتە حكومەتە سەرمایەدارەكان بیانەوێ‌‌و ێ قبوڵی بكەن ،یاسای بۆ دابرێژن، ێ ئەب نەیانەو هەرواش بوو ،چونكە تا بەرهەم زۆر بێ‌‌و كۆمپانیا زۆربێ‌‌و بازاڕ زۆربێ ،واڵتانی سەرمایەداریش زیاد دەكات .هەر ئەم تایبەتمەندیەی سەرمایەداری بۆ گواستنەوەی لقەكانی كۆمپانیاكان ،ووردە ووردە پێویستیەكانی سەرمایەداری سیستمی نوێی هێنایە گۆرێ‌‌و سیستەمی نوێش گەشەی كرد بۆ گلۆبال، ئەمە كۆمەڵێك لق‌و ئەڵقەی ئۆرگانیكین‌و بەیەكەوە بەستراون ،سەبارەت بە سەرمایەداری لۆكاڵی ،یا ێ هەر هێزی لۆكاڵی ،ئەم هێزە مەحاڵە بتوان 11
سەرهەڵبێنێت ئەگەر ئۆكسجینی لە دەرەوەی سنور نەدەیتێ ،بۆ؟ لەبەرئەوەی لەبنچینەدا ئەم سەرمایەدارە لۆكاڵیە لە دەرەوەی سنور هەناسە وەرئەگرێت ،بۆیە ێ ئەتوانێت لە 100ساڵ‌و 150ساڵی رابردوو جێبێل ێ سەرهەڵبدات ،هەرزوش ئاوێتە ببێت و دیاردەیەكی نو لەگەڵ بازارە تازەكان ،ئەگینا ناتوانێت سەرهەڵبدات، ئەگینا ئەوەی پێی ئەڵێن سەرمایەداری دەوڵەتی یا دەوڵەتی ،نەتەوەیی ،یا بۆرژوای نیشمانی ،كە لە چوارچێوەی نیشمانێكی داخراودا بەرهەم ئەهێنێت‌و ئەیفرۆشێ ،هەر ئەوە ئەمایەوە ،ئێستا بچوكترین كۆمپانیا بكەیتەوە ،لەدوای ساڵێك و دوو سااڵ تێكەڵی كۆمپانیای تر دەكرێ .لە بەغدا ،لە عەمان ،لە میسر، لە بەریتانیا ،لە هەموو شوێنەكان ،بە ئینتەرنێت شەریك بە زەروورەت دێتە ناو پرۆژەكەوە .هەر ئەوەشە وا ئەكات كە فەزای دروستبوونی كۆمپانیای لۆكاڵ ،متوربەكراو بە بازاری جیهانی ،یا گرێدراو بە بازاری جیهانی دروست ئەبێت. مه‌ده‌نیه‌ت :ئێستا ئه‌مه ترسناكه؟ مه‌البه‌ختیار :ترس جیایه‌و زه‌روریه‌تی مێژووی جیایه ،باش ه ئای ه ئێم ه 100ساڵ 150ساڵی بۆرژوای نیشمانی لۆكاڵیمان تاقیكرده‌وه ،ترسناكتر نه‌بوو ،دواكه‌وتووتر نه‌بوو ،كۆنه‌په‌رست نه‌بوو، دیكتاتۆر نه‌بوو ،فاشی نه‌بوو؟! مه‌ده‌نیه‌ت :پرسیاره‌ك ه ئه‌وه‌ی ه ك ه چیتر ناسیونال له كۆی گڵۆباڵدا خاوه‌نی بریاری خۆی نی ه مادامێكی پابهنده ب ه بازاره‌كان ،پابهنده ب ه شه‌ریكه‌كانیه‌وه؟ مەالبەختیار :بە پێوەری ئابوری كالسیكی لێكبدرێتەوە وایە ،بەاڵم بە پێوەری تازە ،ئەویش ئەوەیە سنوری ئازادی ناسیۆنالیزمی كوردی ،ناسیۆنالیزمی عەرەبی ،لە بازاردا ،لە سیاسەتدا ،لە بیركردنەوەدا، ێ تەواو ئەبێت كە سنوری بەرژەوەندیەكانی لەو دیموكراسی‌و ستراتیژی گلوبال دەست پێ دەكات، سنوری بەرژەوەندیەكانی گلوبالیش لە دنیایا ،ئەوەندە ئەتوانێت گەشە بكات ،كە بتوانێت بەرژەوەندیەكانی ئابوری ناسیۆنالیزمی گەالنی جیاواز جیاواز ،نیشمانی جیاوازو كۆمپانیای
12
جیاواز جیاواز دابین بكات ،لەسەر ئەم بنچینە ئابورییە نوێیە هیچیان لەسەر حسابی یەكتر بەرەهایی یان بە ستراتیژی جەنگی ساردو كالسیكی ناتوانن كاری خۆیان بكەن. مه‌ده‌نیه‌ت :له‌به‌رچاوی ئێوەدا ئه‌مڕۆ بازاری گڵۆباڵ ل ه دژی هه‌موو ئه‌و سه‌ربه‌خۆیه‌ی ك ه ئێمه‌ی كورد ده‌مانه‌وێت ،له‌دژی هه‌موو ئه‌و جواڵنه‌وانه‌ی ك ه ئێم ه ده‌مانه‌وێت ،بۆ نمون ه ده‌مانه‌وێت ل ه كوردستانی توركیادا ،کورد له‌گه‌ڵ دەوڵەتی توركیادا ئاشت بكهینهوه ،ده‌مانه‌وێت خۆمان كایه‌كی سه‌ربه‌خۆمان هه‌بێت له ڕووی ئابووریه‌وه ،ل ه سوریادا جواڵنه‌وه‌مان هه‌یه ،له‌وانه‌ی ه ئه‌م ه له‌گه‌ڵ ئه‌و نه‌خشه‌ی گڵۆباڵه‌دا نه‌بێت كه‌وات ه لێره‌دا گلۆباڵ خۆی له‌خۆیدا هێزێكی نێگه‌تیڤه ،ك ه زۆر جار زه‌ره‌ر ب ه پرۆسه‌ی دیموكراسی ئه‌گه‌یه‌نێت؟ مەالبەختیار :تەیموری شەرقی لە سەردەمی جەنگی ساردا ،نەتەوە یەكگرتووەكان بریاریاندا ببێت بە دەوڵەتی سەربەخۆ ،جێبەجێ نەكرا ،لە سەردەمی گلۆبالدا سەربەخۆیی هێنایەدی .شاخی رەش (مۆنتینگرۆ) بچوكترین رووبەری هەیە ،بەهیچ شێوەیەك بیر لەوە نەئەكرایەوە ببێت بە دەوڵەت. لەسەردەمی گلوبالدا بوو بە دەوڵەت ،كۆسۆڤۆ كە ئەلبانیا نشینەكان لە ئەلبانیاوە كۆچیان كردووە بۆ ئەو سەرزەمینە ،كە ئەرزی خۆیان نیە ،ووردە ووردە لە سەردەمی گلوباال بوو بە حەاڵڵی خۆیان‌و دەوڵەتیان پێكهێنا. زۆربەی واڵتانی ئەوروپای رۆژهەاڵت لەسەردەمی ێ بووم گلوبالدا بوون بە دەوڵەت ،سلۆڤینیا من لەو ( )13شەهیدیان دا دەوڵەتی سەربەخۆیان وەرگرت، ئێمەش ئەم فیدراڵەی هەمانە لە سەردەمی گلوباال ،لە دەستوری عیراقدا چەسپی‌و لە نەتەوەیەكگرتووەكاندا قبوڵ كرا ،ئەو مفاوەزاتەی كە ئێستا لە باكوری كوردستان هەیەو سەرۆكی ئەمریكا پیرۆزبایی لێكرد، ئەوەی لە رۆژئاوای كوردستانیش هەیەو ئەوەی كە پێی ئەڵێن ئیتالفی نیشمانی سوری ،لە دەوحە بە پیرۆزبای ئەمریكاو فەرەنساو ئەڵمانیا ێ بوو ،لەوێش بریاردرا لەگەڵ جێبەج
نوێنەرەكانی كورد لە رۆژئاوای كوردستان گفتوگۆ بكەن ،ئەمە جگە لەوەی چەند ساڵێكە
تەیموری شەرقی لە سەردەمی جەنگی ساردا، نەتەوە یەكگرتووەكان بریاریاندا ببێت بە دەوڵەتی سەربەخۆ ،جێبەجێ نەكرا، لە سەردەمی گلۆبالدا سەربەخۆیی هێنایەدی. شاخی رەش (مۆنتینگرۆ) بچوكترین رووبەری هەیە، بەهیچ شێوەیەك بیر لەوە نەئەكرایەوە ببێت بە دەوڵەت. لەسەردەمی گلوبالدا بوو بە دەوڵەت ،كۆسۆڤۆ كە ئەلبانیا نشینەكان لە ئەلبانیاوە كۆچیان كردووە بۆ ئەو سەرزەمینە ،كە ئەرزی خۆیان نیە ،ووردە ووردە لە سەردەمی گلوباال بوو بە حەاڵڵی خۆیان‌و دەوڵەتیان پێكهێنا توێژەرەوان باوەریان وایە تەواوی نەخشەی رۆژهەاڵتی ناوەراست ئەگۆرێت؛ تا لەو باوەرەدان لە سعودیەش دەوڵەتی تر دروست ئەبێت ،لەو باوەورەدان لە بەحرەینش دەوڵەت یان فیدرال دروست ئەبێت ،لەو باوەرەن هەردوو یەمەن دروست ئەبێتەوە ،گلوبال رێ لەمە ناگرێت ،ئێستا ئەمریكا رێ لەمە ناگرێت، ئەمریكا حكومەتێكە پێش هەموو شتێك بەرژەوەندی خۆی لێك ئەداتەوە ،لە هیچ كێشەیەك لە كێشە سەر هەڵدراوەكانی ئەوروپای رۆژهەاڵت ،پێش ئەوەی ببێت بە ئەمری واقع ،ئەمریكا پشتیوانی نەكردووە ،بەاڵم كە
بوو بە ئەمری واقع ،فرۆكەی ئەمریكا بەرگری ێ شەرەكە لێ ئەكرد ،لە ناو سربیەكاندا دەزانر چۆن بوو ،ئەمریكا چ دەورێكی هەبوو؛ یاسای رزگاركردنی عیراق لە سەردەمی كلنتۆندا لە كۆنگرێسی ئەمریكا پەسەند كرا؛ بزانە قبوڵ كردنی یاسای رزگاركردنی عیراق كە كۆنگرێسی ئەمریكا ئەركی یاسادانانە بۆ ئەمریكا ،كەچی یاسا بۆ رزگاركردنی عیراقیش دائەنێ ،ئەمە پێویستیەكانی گلوبالە وا لە كۆنگرێسی ئەمریكا ێ سەیری بەرژەوەندیەكانی ئەكا ،بە جیهانبینی نو بكات ،یاساش بۆ رزگاركردنی واڵتێك دائەنێ ،كە واڵتێكی سەربەخۆی ئەندامی نەتەوە یەكگرتووەكان بوو ،گلوبال ئەو پێوەرەی كە لە سەرەتاوە هەبووە، ئەو خەڵكانەی لە سەرەتاوە پێیان وابووە ئەمە نەهەنگە زەبەلالحەكەی ئەمریكایە دنیا داگیرئەكات، هەموو چەپەكان‌و بەشێك لە مونەزیرەكانی دژایەتیان كرد ،ووردە ووردە دەركەوت وانیە ،من گەشبینم بە الیەنە پۆزەتیڤەكانی ،بەاڵم الیەنی نەگەتیڤیشی هەیە. تۆ ناتوانی ئەم هەموو دەستكەوتە بە دیبێنیت‌و بڵێی بەرژەوەندی ئەمریكا ،ئەوروپا ،رۆژئاوا‌و رۆژهەاڵتی ێ بەشێكی بەرژەوەندیان دنیاش دابین ناكەم ،نەخێر ئەب ێ هی دەوڵەتە ئیقلیمیەكانیش دابین دابین بكەیت ،ئەب بكەیت. مه‌ده‌نیه‌ت :یه‌كێتی ئه‌وروپی ك ه دروست بووه ێ ده‌وڵه‌ت هاتۆت ه له‌سه‌ر بنەمای (یۆرۆ /ئۆیرۆ) هه‌ند ناوه‌و‌ه بۆ نمون ه یه‌كێك له‌و ده‌وڵه‌تان ه ئێستا یۆنانه، ك ه قه‌رزێكی زۆری دراوه‌تێ ،بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌م پاره‌یه‌ی به‌رزبێته‌و‌ه بچێت ه ئاستی پاره‌ی ئه‌و ئۆیرۆیه‌ی ك ه ل ه واڵتانی تر هه‌یه ،به‌اڵم ئه‌م ه بۆت ه ئه‌وه‌ی ك ه ئه‌م ده‌وڵه‌ت ه قه‌رزار بێت .ئێستا وەهای لێهاتوو‌ه هه‌موو ێ مانگ جارێك (ترۆیکا) کەلیژنەیەکی دوو مانگ ،س بەدواداچوونی قەرزەکانە ،لیژنه‌یه‌ك ه دێت سه‌یری ئه‌م ده‌وڵه‌ت ه ده‌كه‌ن ،بزانن چه‌ندیان ل ه خزمه‌تگوزاریه‌كان كه‌مكردۆته‌وه! ،بزانن چۆن تەقاوتی کەمدەکەنەوە، فەرمانبەران دەردەکەن بۆ ئەوەی بتوانن قەرزەکان بدەنەوە ،ئەمە کاری بازاڕی گڵۆباڵە قەرزت دەداتێ، بەاڵم دەستکاری نێو ماڵت دەکات .بێگومان 13
ێ دێن سه‌یری دۆالر؟ وەک چۆن ل ه بانقێكدا ك ه قه‌رزت ده‌ده‌ن ماڵه‌كه‌ت ده‌كه‌ن و قەرزاریت شتی بەقیمەت دەبەن ، ئێستا یۆنان ئاوەهایە ،بەکورتی چەمکی ناسیۆنال ،مەدەنیەت :یۆرۆ بەرزترە. شکۆداری نەتەوە نه‌ماوه ،چۆت ه ژێر ڕه‌حمه‌تی بازارێكی ئه‌وروپیه‌وه؟ ێ دۆالر ببەزێنێت ،بەاڵم مەالبەختیار :یۆرۆ ئەتوان سیاسەتی ئابوری واڵتەكە الوازەو سیستەمەكەی مەالبەختیار :ئەمە بەهێزیی گلۆبال دەرئەخات ،دواكەوتووە ،لە ئاستی باش بەكارهێنانی یۆرۆدا نیە، ێ یۆرۆ وەكو دراوی نوێ ،بكات بە فاكتەرێك وەكو فەیلیەكان وایە ،فەیلیەكان كە لە بەغدا بوون ،ناتوان كە ئاوارەی تارانیش بوون ،نەیان ئەهێشت هیچ لە فاكتەرەكانی بەهیزی یۆنان ،ئەمە بابەتێكی ترە. سەرمایەدارێك ئیفالس بكات ،لێیئەقەوما هەموویان ئاشكرایە دراو ،بە دابڕاوی لە باقی پێویستیەكانی ێ ئابوری داڕوخاوی واڵتێك ببوژێنێتەوە. كۆمەكیان بۆ ئەكرد‌و هەڵیانئەسانەوە ،بۆئەوەی ئابوری ،ناتوان زۆرترین فەیلی سەرمایەدار و لە بازار زاڵ بن‌و زۆرترین بەرژەوەندیەكانی فەیلیەكان دابین بكەن .مەدەنیەت :هەموو ئەو تێزانەی كە ئەنتی گلوبالن.... فەلسەفەیەكی ئابوری جوان بوو ،گلوبالیش وایە، یۆنان ئەگەر گلوبال نەبوایە ،ئێستا یۆنان دادەتەپی‌و مەالبەختیار :با نمونەیەكت بۆ بێنمەوە ،عێراق رەنگبوو بیر لەوە بكرێتەوە زۆربەی واڵتەكە ،وەكو دیناری رەسمی دارماند ،كەچی لە كوردستان ناوچە گەشتوگوزاریەكان ،بفرۆشرێت ،هەروەكو چۆن پاراستمان ،بۆ؟ لەبەر ئەوەی بازاری كوردستان لە لە سەدەی هەژدەهەمدا ،مەكسیك لەباتی قەرز ،بوژانەوە بوو ،لەعیراقی وەسەت‌و جنوبی عیراقدا بازار كالیفۆرنیای فرۆشتە ئەمریكا .ئەم قەیرانە گلۆبال نەما ،هەر بازار لە كوردستان ئەبوژایەوە ،وردە وردە دروستینەكردووە ،یەكێك لە هۆیە سەرەكیەكانی بازرگانی هاتە كوردستان ،سەرمایەدار ،كۆمپانیا هاتە ئەم قەیرانەی یۆنان ،گەندەڵیە ،كە لە یۆناندا بێرادە كوردستان ،لەبەرئەوە توانی دراوی كۆنی عیراق هەتا بووە ،بۆ لە سوید ئەمە دروست نەبوو ،بۆ لە نەرویج‌و روخانی سەدام بپارێزێت ،كە عیراق خۆی نەیپاراست. فینالنداو لۆكسمبۆرك‌و فەرەنسا ،قەیران دروستنەبوو، ێ گڵۆباڵ بۆ لە دانمارك ئەمە دروست نەبوو ،خۆ یۆنان مه‌ده‌نیه‌ت :قسه‌یه‌ك هه‌ی ه ده‌ڵ مێژوویەكی دێرین‌و شارستانی و شوێنی هەڵكەوتوی پۆزه‌تیفه‌كه‌ی ئەوەیە کەدژی هۆمۆگینیەتە جوغرافیشی هەیە؟ چونكە سیستەمی سیاسی یۆنان لەسیاسەتدا ،دیارە بەشیکی زۆری هه‌موو هێزه گەندەڵی بەرهەمدێنێ! هەروەها سیاسەتی ئابوری لۆكاڵیه‌كان لەئەزمونی سیاسیەوە تیبڕوانین ،هێزێكی یۆنان دواكەوتووەو ناگونج ێ لەگەڵ گۆڕانكاریەكانی هۆمۆگینین ،لێکچوون ،بەمانای هێزێكی هاوتوخمن ،بۆ سەردەم. نمونە سربیه‌كان ده‌یانگووت به‌س خۆمان ،نه‌ته‌وه‌كانی گلۆبال هاتووە هەڵیئەسێنێت ،خۆ گلوبال دروستی تریان ڕەتدەکردەوە ،به‌اڵم گڵۆباڵ بێت وه‌كو ئێستا نەكردووە ،بۆیە ئەم قەیرانە پەنگخواردوەی كێشە ئاماژه‌ت پێدا ئه‌م مۆدێله هه‌ڵده‌وه‌شێنێته‌وه. ئابوریەكانی دەیان ساڵی رابردوو ،تەقیەوە بەسەریان .لەالیەکی دیکەوە گڵۆباڵه‌كان زیاتر گرنگی ب ه
ژینگ ه ده‌ده‌ن نەك زۆر ب ه نهتهوه ،مه‌سه‌له‌ی ژینگ ه مه‌ده‌نیه‌ت :بوونی ئه‌م دراو‌ه و چوونی بۆ بازاری لەگڵۆباڵدا زۆر گرنگی پێدەرێت ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ژینگ ه ئه‌وروپا وا ل ه ئیسپانیا ئه‌كات به‌ره‌و ئیفالس بوون بۆت ه كێشه‌ی گه‌وره‌ی دونیا ،بۆنمونە ئۆتۆمبێلەکان بڕوات ،ئێستا ئه‌وروپاش ئه‌یه‌و ت كه‌تالیزیاتوری ێ مۆدێلێكی مینی ئێستا ك ه دروستدەکرێت ده‌بێ گڵۆباڵ بۆ خۆی دروست بكات؟ هه‌بێت ،کەئاگزۆزی پێشکەوتووە ،دیارە (ئه‌نتی گڵۆباڵه‌كان) حه‌زیان ل ه ژینگه‌یه ،بەاڵم مەالبەختیار :یۆرۆ بەرزترە یان ئەوانە دەڵێن :هاواڵتی سادە و کەم دەرامەت
14
ومامناوەندی بێبەش دەبێت لەو ئۆتۆمبێلە پڕ خاسیەتە ژینگەیانە ،کە بێگومان ئۆتۆمبیلە تازەکان پالکێتی سەوزیان هەیە و دەتوانن بەناوەڕاستی شارەکانی ئەوروپادا بێن و بچن، ئەوانەی ئەگزۆزیان کۆنە ناتوانن تەنانەت بەو زۆنە سەوزە ژینگەیانە تێپەڕبن ،بەرلین بۆنمونە، هانۆڤەر و زۆر شوینی دیکەی لەئەڵمانیا تەنانەت لەجیهان ئەم یاسایەی بەسەردا چەسپاوە، ئەمە جگە لە باجەکان لەسەر ئۆتۆمبیلی کۆن بەرزتر دەبێتەوە...ئه‌م چین ه گڵۆباڵه‌ئاوەها لەنێو ژینگەدا سوودی گەورە بەکاپیتالیزم دەگەیەنێت، ئێوە پێشبینی ئەوە ناكه‌ن ل ه داهاتوودا گڵۆباڵ ت ب ه جۆرێك سیستمێكی مونوپۆلی نادیار ،ك ه ده‌بێ ێ ئه‌و شه‌ریكه‌یه‌ی من ئیشی تیا ب ه كلیكێك ئه‌توان ئه‌كه‌م من بێ كار بكات ،ژیانی من و تۆ بەناوی ژینگەوە قورس دەکات بەباجەکان ؟! مەالبەختیار :پێشبینی ئەكەم ئەگەر وریا نەبین‌و سیستەمێكی كاراو سیاسەتی ئابوری زیندوو نەبێ، لەئەنجامدا الیەنە نەگەتیڤەكان زیاتر ببن لەوەی كە هەیە، كاریگەریشی ئەبێت لەسەر داڕوخانی كۆمپانیایەكی زۆری لۆكاڵی‌و بێكاری ،ئەمە تەسەور ئەكەم ،بەاڵم ژینگەپارێزی گلۆبال نەیهێناوە ،ژینگەپارێزی لە كۆتایی سااڵنی حەفتاكانەوە لە سەدەی رابردووەوە مەسەلەی ژینگەپارێزی‌و بزوتنەوەی سەوز لە ئەوروپا سەریهەڵداوە ،ئەمەش تێزێكی تازەی چەپەكان بوو. ئەوەی ژینگەی پیس كرد ،ئەو كۆمپانیاو مۆنۆپۆالنەن كە بەرەو گلۆبال ئەهاتن ،ئەوانن تا ئێستاش هەندێك لەو كۆمپانیانە بەپشتیوانی هێزە كۆنەپارێزەكان قبوڵ ناكەن هەندێك یاسا لە دنیادا پەسەند بكرێت، بۆئەوەی زۆرتر ژینگە بپارێزرێت ،بۆ؟ چونكە هێزە كۆنەپارێزەكان زۆر الیەنگری مۆنۆپۆلەكانن‌و كەمتر قبوڵیانە دەوڵەت پشتیوانی توانای كڕین‌و بژێوی ێ زۆرترین هێزی كار خەڵك بكات .هەتا خەڵك ناچارب بفرۆشێ .ئێستا بەناچاری زانست دراسەی ئەوە ئەكات چ چارەسەرێكی زانستی بۆ گەردوون بدۆزێتەوە ،چ توێژێك ،چ ماتریالێك بدۆزێتەوە ،هەتا بەو ماتریالە ێ بپارێزێت ،ئەوەی كە پێی ئەڵێن پشتێنەی ژینگەی پ ێ جارێكی تر لە ماتریالەكانی پاراستنی ژینگە ،دەب
گەردووندا چارەسەرێكی فیزیكی بۆ بدۆزرێتەوە، خەریكە لە توێژینەوەكانیشدا ئەگەنە ئەنجام. مه‌ده‌نیه‌ت :ئه‌و مۆدیله‌ی ئێستا باسی ئه‌كه‌یت ل ه سیاسه‌تدا ،له‌ڕوانگەی سیاسه‌تمه‌دارێكی كوردوە چۆن دەبێت؟ بەوەی ل ه داهاتوودا لەخه‌یاڵی ئێوه‌د‌ا وه‌ك سیاسیەکی كورد ،ئه‌وه‌ی ه ك ه ئه‌بێت خۆی له‌م سیستێم ه لۆكاڵیه‌كاندا كاربكات ،به‌اڵم به‌شێكی زۆری ل ه سیستم ه گڵۆباڵه‌كه‌دا ئیش بكات؟ ێ ئێمە پێمانوایە گلوبال لە مەالبەختیار :بەڵ رەهەندی ستراتیژیا ،تا ئێستا لە باری سیاسی‌و ێ كردووە ،ئێستا لە ئابوریەوە قازانجمان ل كوردستاندا زیاتر لە 4000كۆمپانیای بێگانە هەیە ،بەاڵم لە كوردستاندا لە پاڵ ئەوانیشدا ( )12000كۆمپانیای كوردستانی هەیە. پەیوەندیەكی باش لەنێوانیشیاندا دروستبووە. حكومەتی ئێمە 65%ی بودجەی كوردستان ئەدا بە مووچە ،هیچ بانكێك لە دونیا ئامادە نیە قەرز بدات بە كوردستان ،بۆ؟ لەبەرئەوەی بودجەی كوردستان لە وەبەرهێنانا بەكارنایەت لەهەر واڵتێكدا لەسەدا 17 یا 18بەرەو سەرەوە ،بۆ موچە زیاتر بەكاربێت، واڵتی وا قەرزی پێنادرێ ،ستانداردی بانكی جیهانی وایە ،كەچی كۆمپانیاكانی ترمان زۆریان هەموو قەرز لە بانكەكانی دونیا بۆ وەبەرهێنان وەرئەگرن ،ئەمە تا ئێستا قازانجمان كردووە لێی ،الیەنە نەگەتیڤەكانی كەمترن ،ئەگەربەرژەوەندی گلوباڵی ئابووری لە كوردستاندا جێیی خۆی نەكردایەتەوە ئەو 28 قۆنسولگەریە نەئەهاتنە كوردستان ،سەرەنجام كوردستان ئاوا نەیئەتوانی ،سەرەرای شەری ناوخۆ، كێشەو بێشەی سیستەم ،بیروكراتیەت ،مشەخۆری‌و گەندەڵیش هەتا رادەیەك نەیئەتوانی سەرەڕای ئەو فشارانەی كە هەیە خۆی بگرێت ،ئەوە وزەیەكی گەورەی ئابوری و بەرژەوەندیەكانی گلوبالە كە لە كوردستاندا بە شێوەیەك پربۆتەوە ،سەرەنجام ئێستا عیراق‌و توركیا تەرازووی بازرگانی نێوانیان 15ملیار دوالرە 11ملیار دۆالری لە كوردستانە ،لەگەڵ ئیراندا 5بۆ 6ملیار دۆالرە؛ ئەگەر دەرگامان 15
بۆ كۆمپانیاكانی سەردەمی گلوبال نەكردایەتەوە ،ئاوا بە ئاسانی هەموو ئەم كەرەستانەی كە ئێستا لە كوردستاندا بەكاردێن ،ئەم كۆمپانیایانەی كە ئێستا لە كوردستاندا وەبەرئەهێنن ،هەموو ئەو ئامێرانەی كە ئەیبینی لە ماوەی 2مانگدا گەورەترین تەالر ئەبەن بە ئاسماندا ،ئەمانە هیچی بەدینەئەهاتن .بەس لە سلێمانیدا 5كۆمپانیای گەورەی چیمەنتۆ هەیە 2ی تریش لەگەرمیاندا لەدروستبووندایە ،ئەگەر ئەم بازارە نەبەسترێتەوە بە بازاڕو بازرگانەكانی گلوبالەوە، ێ ئەم سەركەوتن‌و پێشكەوتنە ئابوریە چۆن ئەتوانر ێ سیاسەتی ئابوری بەدیبێت؟ واڵتێكیش نەتوان هاوچەرخی هەبێ‌‌و بنەمایەكی پتەوی ئابوری دروست بكا ،بازارێكی بوژاوەی ئازاد بێنێتە دی ،ناتوانێ شوێنی خۆی لە هاوكێشە ئابوری نوێكاندا بكاتەوە .نەتەوەیەك ێ هیچ بۆ خۆی لەڕووی ئابوری‌و لەم سەردەمە ناتوان پەروەردەی ئەقاڵ‌و ئاستی زانستی بكات ،شكست دەخوات .با رۆمانسیەتی سیاسی‌و تیۆری وازلێبێنین.
فڕانکفۆرت (یورگن هابرماز) ك ه ڕای وەهابوو ل ه دوای شه‌ڕی عیراق ڕه‌هه‌ندێكی دیکە هه‌یه ،بۆ گڵۆباڵ ،ئه‌و ده‌ڵێت كۆنتێستێكی ئه‌قالنیمان هه‌بێت بۆ هه‌موو میلله‌تان! ،بۆ نمون ه ئه‌و مۆدێلی UNئه‌هێنێت ه كایهوه ك ه له‌مه‌ودوا UNیه‌كالكە‌ره‌وه‌ی هه‌موو كێشه‌كان بێت ،هابرماز باس له‌و‌ه ده‌كات ك ه گرنگترین مەرج بۆ كۆمه ڵ ك ه ناوی ناو‌ه (پۆست دیموكراتی) مه‌سه‌له‌ی فراوانكردنی ووتوێژی هه‌موو كایه‌كانی ناو كۆمه‌ڵگه‌یه ،وه ئێستا ئێم ه له‌گه‌ڵ گلۆباڵدا شتێكی تاز‌ه دێت ه كایەوه ،ك ه ئه‌وه‌ش مۆدێلی توندڕه‌وی ئیسالمی سیاسی ه ئه‌گه‌ر سه‌یری سەرکردەیەکی ئیسالمی بكه‌ین بۆ نمون ه (ئوسامه بن الدن) ،دەبینین ل ه تۆڕێكی زۆر گه‌وره‌ی ئه‌مریكیه‌و‌ه دێت ه كایهوه CIA ئه‌یهێنێت ه كایهوه ،سعودی ه به‌شدار‌ه تیدا ،پاکستان پشتگیری دەکرد ،هەروەها ئه‌كته‌ره‌كانی توندره‌وی ئیسالمی سیاسی کەسانیکن ل ه كوردستان ل ه به‌لجیكا، لەنێو دونیادا دەفڕن ،ئه‌مرۆ له‌ناو ته‌یاره‌دان بۆ بەغدا، ێ ل ه قه‌نده‌هارن و دوو سبەی لەپاریس و بەرلین سبه‌ین ! ئه‌مان ه بڕوانامەی گەورەیان هەیە ،زمانەکان دەزانن، کاراکتەری گڵۆباڵین بەمانا وشەکەی ،ده‌توانین بڵێین ئه‌مان ه به‌شێكن له‌و گڵۆباڵه‌ی بەڕیزتان پێی سەرسامن .پێشبینی ناكه‌ی گڵۆباڵیزم ئیسالمی سیاسی بەرهەم هێنانبێت بەشێوەیەک لەشێوەکان ،کایە کلتوری و ئاینییەکان لەیەکتر دووربخاتەوە ؟
مه‌ده‌نیه‌ت :ل ه دواجار‌ا ئێوه وەک كۆمه‌ڵه‌ی ڕەنجدەران ،یان کۆمەلەی مارکسی لینینی کوردستان، کۆمەڵێک شۆڕشگێڕی ڕۆمانسی بوون ،ئێمە قسه‌ی بیردێنێتەوە پارێزگاری شارێکی ئەڵمانیمان کەسوسیال دیموکراتە ،ل ه بۆنەیه‌كدا قسه‌ی كرد ووتی: ڕۆمانسیه‌تی شۆرشگێری زۆرجوانه ،ئه‌و ڕۆمانسیه‌ت ه تائەو ڕادەیە بڕده‌كات ،تاوەکو ده‌گه‌ین ه ئه‌وه‌ی موئه‌سه‌س ه و دەزگاکان دروست ئه‌كه‌ین ،به‌اڵم لێرهوه مەالبەختیار :كاكە بزانە ئەمە كۆتا قسەیە ،لەسەر دێین ه سه‌ر گووته‌یه‌كی فەیلەسوفیکی قوتابخانەی گلۆبال كە ئەیكەم .ئەسڵەن گەردوون گلۆبالە ،هەموو زانست گلۆبالە ،هەموو زانیاریەك گلۆبالە ،ماتماتیكی ئەوەی ژینگەی پیس كرد ،ئەو كوردی‌و ماتماتیكی عەرەبی نیە ،ئەندازیاری كوردی‌و كۆمپانیاو مۆنۆپۆالنەن كە ئەندازیاری عەرەبی نیە .فیزیكی ئینگلیزی‌و فیزیكی ئەڵمانی نیە .زانستی پزیشكی رووسی‌و پزیشكی چینی بەرەو گلۆبال ئەهاتن ،ئەوانن نیە ،هەر داهێنراوێك بدۆزرێتەوە لەم گەردوونەیا ،لە تا ئێستاش هەندێك لەو باری زانستیەوە لە هەر واڵتێكدا سەرهەڵبدات ،یەكسەر كۆمپانیانە بەپشتیوانی هێزە لە هەموو دنیا باڵوئەبێتەوە. من تێناگەم رێوی بۆ لەكوردستان هەیەو بۆ لە كۆنەپارێزەكان قبوڵ ناكەن هەندێك یاسا لە دنیادا پەسەند ئەمریكاش هەیە ،ئاخر دوپشك بۆ لە كوردستان هەیەو بۆ لە چینیش هەیە ،مێرولە بۆ لە خانەقین بكرێت ،بۆئەوەی زۆرتر هەیەو لە ئەنقەرەش هەیە .دنیا خۆی وایە، ئەمە گلوبالی زانستیە ،وەرە سەر گلۆبالی ژینگە بپارێزرێت
16
سۆسیۆلۆژی ،پەیوەندی كۆمەاڵیەتی ،لە هەموو دونیا هەیە. چینەكان‌و هێزی كارفرۆشتنی لە هەموو دونیا هەیە ،چەوساندنەوە لە هەموو دونیا هەیە، سەرمایە لە هەموو دونیا هەیە ،زێدەبایی لە هەموو دونیا هەیە. هەروا گلوبالی سایكۆلۆژی ،سەیربكە، شتەرۆحیەكان الی هەموو ئینسان وەكویەكە، ترس هەیە لە گەردوون ،دڵەڕاوكێ ،رق، عیشق ،كینە ،دۆستایەتی‌و دوژمنایەتی ،رەوشت، هەست ،نەست الی ئینسانەكانی دنیا سەرەرای زمانە جیاوازەكان ،هەر گلوبالە ،بەرە بەرە سیستەمەكەشی بەرەو گلوبال ئەروات ،لە ئەنجامی كۆتایدا ئەو پێشبینییەی كە 60بۆ 70ساڵ لەمەوبەر ئەكرا كە نەتەوەیی جیهانیش بە زمانی ستانداردی جیهانیشەوە دروست ئەبێت ،تەسەورم وایە 50بۆ 100ساڵی تر نەتەوەی جیهانیش دروست بێت ،وای لێ دێت؛ دەمێكە جۆرەها رێكخراوی وەكو پزیشكی بێ سنور ،یونسكۆ، یونسێف .رۆژنامەنوسانی بێسنور ،ئینجا ئەنجومەنی ئاساییش ،ئینجا نەتەوە یەكگرتووەكان .رایەڵەیان لەسەر ئاستی گۆی زەوی هەڵداوە .هەر تەكنەلۆژیای گلوباڵە ..بەرهەمی سەرسوڕهێنەری تەكنیكی بەرهەمهێنا .وەكو :ئەنتەرنێت‌و كۆمپیوتەر ،پێش كۆمپیوتەریش بە 150ساڵ رادیۆ ،نەخێر تلسكۆب، نەخێر بروسكەو جیهازی پەیوەندی كردن لەسەرەتاوە تا ئێستا هەموو گلوبال بووە ،ئەو دەستكەوتانە دوو سەدە لەمەوبەرەوە هیچیان لەچوارچێوەی یەك واڵتدا قەتیس نەماون .كۆمپیوتەرو ئەنتەرنێت زادەی شۆڕشی زانیاری‌و سەردەمی خێراین .لەدواسەرەنجامدا، ئابوریەكەمان بۆ ئەوە ئەروات‌و ژیانەكەشمان بۆ ئەوە ئەروات ،ئەمە بەڵگەنەویستی پێشكەوتنی هاوكێشە ئابوری‌و كۆمەاڵیەتیەكانە ،سەرباری دیاردە نەگەتیفەكان.
دیموکراسی و گرفتە نوێیەکانی ، بەدیموکراتیزەکردنی دیموکراسی مه‌ده‌نیه‌ت :بابێین ه سه‌ر دیموكراسیه‌ت و گرفتەکانی،
لەدونیادا دیموكراسیه‌ت یه‌كێك ه ل ه مۆدێل ه كۆنه‌كان ،لەگریکەوە بوونی هەیە ،به‌اڵم ئه‌مرۆ له‌گه‌ڵ گه‌شه‌سه‌ندنی دونیادا ،بەتایبەت دوای جه‌نگی سارد ،هه‌ندێك لەبزوتنه‌و‌ه ئیسالمیه‌كان ب ه تێزێكی سیاسیه‌و‌ه زیندوو بوونه‌وه ،ئه‌مڕۆ باس ل ه شتێك ده‌كرێت ،ك ه پێی ئه‌ڵێن (پۆست دیموكراسی /پاش دیموکراسی) ته‌سه‌ور ئه‌كه‌م سێ پرسیاری گەورە لەخۆدەگرێت ، یەکەم پرسیار کەدەکەین بۆ ئەوەی ل ه پۆست دیموكراسی تێبگه‌ین ئه‌بێ باس له‌و‌ه بكه‌ین ك ه دیموكراتیه‌ت جارێكی تر دیموكراتیز‌ه بكرێتهوه چۆن له‌م وشه‌ی ه تێئه‌گه‌یت کە :دیموكراتیه‌ت دیموكراسیزه بكرێتهوه؟ مەالبەختیار :ئەتوانم بە روونی بڵێم ،ئەوەندەی باوەرم بە دیموكراسی هەیە ،دووبەرامبەر پێچەوانەی پۆست كۆڵۆنیالیزم‌و پۆست مۆدێرنەو ئەم هەموو پۆستانە بیردەكەمەوە .بەراستی هەموو ئەم پۆستانە خەیاڵدانی زۆر تایبەتی‌و بیرمەندی تایبەتی دروست كردوون ،من باوەرم بەوەیە دیموكراسی پرۆسەیەكی مێژووییەو لە هەموو دنیادا ،بەپێی تایبەتمەندی ئەم وواڵت‌و ئەم نەتەوەو ئەو كۆمەڵ ،دیموكراسی دێتەدی. باوەرم وایە مۆدێرنێتەش پرۆسەیەكی مێژووییە ،بە قۆناغی جیاواز جیاوازدا تێدەپەرێ ،بۆ هەر قۆناغێك پێویستی بە جۆرێك ئەرك‌و شێوازی چۆنیەتی بەدیهێنانی ئەركەكانی مۆدێرنێتەیە ،ئازادیش بە قۆناغەكاندا تێدەپەرێت ( )150ساڵ لەمەوبەر لە هۆڵەندا پیاو كە چووە بۆ كاسبی دەریا 5مانگ یا 7مانگی پێچووە ،ناوگەڵی ژنەكەی بەجۆرێك ئامێر قفڵ داوە ،جگە لە تەوالێت نەیتوانیووە هیچی تر بكا. بەئاسانیش نەیتوانیوە بروات ،بۆچەندین مانگ وابووە، بەس پیاوەكە توانیویەتی قفڵی گەڵی ژنەكەی بكاتەوە، ئێستاش لە مۆزەخانەكاندا ئەو كڵۆمانە ماون ،دەی ئێستا هۆڵەندا چ بۆ نێر چ بۆ مێ ،لیبرالترین واڵتی سێكسی دونیایە ،لەبەرئەوە ئەمە هەمووی بە قۆناغە، بە بەردەوامی ئامانجی دیاریكراو هەیە بۆ پرۆسەی ئازادی ،بۆ دیموكراسی ،بۆ مۆدێرنەتە ،بۆ زانست ،بۆ ئابووری ،بۆ كۆمەڵ ،بۆ تێكەاڵوبوونی كلتورەكان، پرۆسەكەش قۆناغی تیایە ،كێشەی تیایە، 17
شەری تیایە ،لەناو داهێنانەكەدا ،داهێنانێكی تر دێتە پێشەوە ،لەناو مێژووەكەدا ،مێژوویەكی تر دێتە پێشەوە، ئەمە هەمووی راستە ،بەاڵم پرۆسەی دیموكراسی‌و مۆدێرنێتە تەواو نەبون ،گەرچی گەیشتونەتە سەردەمی گلوبالیش .شتێك ئەتوانی بڵێی پۆست كە ئەوە كۆتایی هاتبێت ،من ئەڵێم مۆنۆپۆلەكان بەرەو گلوبال رۆشتوون ،واتا بۆتە مۆنۆپۆلێكی واڵتگەل ،تۆ چۆن ئەتوانی بڵێیت پۆست مۆنۆپۆل؟ كۆلۆنیالیزم جاران بە شەر ئەیتوانی بێت كوردستان داگیر بكا ،ئێستا بە سندوقی دراوی نێودەوڵەتی دێت بەرژەوەندی زیاتر بە زیانی كەمتر ئەكات ،قۆناغەكە گۆراوە ،ئەمە هەمان پەیامی كۆلۆنیالیزمە ،هەمان پەیامی پاراستنی بازاڕی سەرمایەداری‌و قازانجەكانێتی .بەاڵم قۆناغەكە گۆراوە، جاران كۆلۆنیالیزم هەموو داهاتی دەبرد ،ئێستا دەبێتە شەریكە بەش! مەدەنیەت :تۆ ئەتوانی بڵێیت دووبارە كۆڵۆنیاڵ، دووبارە مۆنۆپۆل كە ئەمە جەوهەرێكی جێگیری هەیە كە ئەمە خۆی دووبارە ئەكاتەوە؟ مەالبەختیار :ئەتوانم ناوی بنێم مۆنۆپۆلی سەردەمی جیهانگیری. مه‌ده‌نیه‌ت :یه‌كێك له‌و پرسیارانه‌ی ك ه ل ه دیموكراسیه‌تدا دێت ه ئاراوه ،پرسیارێكیان زۆرجار ئاسان ه به‌اڵم ئاڵۆزه ،هه‌ندێك جار ئه‌ویش ئه‌وه‌ی ه ێ به‌كارهێنانی توندوتیژی چۆن بتوانین ئاشتیانه‌و ب دەسەاڵت دەستا و دەست بکات ؟ مەالبەختیار :ئەمە یەكێكە لە تایبەتمەندیەكانی گلوبال ،ئەبێت لە ئایندەیا نەتەوەیەكی وەك ئێمە 200ساڵە خەبات ئەكات بۆ دیموكراسی‌و رزگاری نەیهێناوەتەدی ،من قەناعەتم وایە رەنگە 10ساڵی تر یا 15ساڵی تر گۆرانكاریەكان لە رۆژهەاڵتی ناوەراست وایان لێبێت ،دەوڵەتە ئیقلیمیەكان خۆیان بێن بەرۆكمان بگرن‌و بڵێن :سەربەخۆی رابگەیەنن .رەنگە وایلێبێت، ێ فیشەك تەقاندن ،دەوڵەتە بەبێ خوێنڕشتن ،بەب ێ ئەگرێت ،پێت ئیقلیمیەكە كە 300ساڵە رێگەت ل ێ برۆ دەوڵەتی سەربەخۆ دابمەزرێنە ،بە دوری ئەڵ مەزانە ئەمە رووبدات .لە ناو كۆمەڵی ێ گەشەكردن‌و كوردەواریشدا ،بەب
18
ێ بە خاوەن ێ ئەوەی خەڵك بب ێ پێشكەوتن ،بەب بەب ئابوری خۆی ،پارەی خۆی ،ئیمكانیەتی خۆی، دەستەبەری ژیانی خۆی ،ئاشتی كۆمەاڵیەتی دژوارە. ئەمە زۆر گرنگە .دەمێكە كورد وتویەتی :كاسەی پڕ ئاشتی ماڵە! مه‌ده‌نیه‌ت :کەواتە ئێوە جەخت دەکەنەوە له‌سه‌ر ئەوەی ،لەسەر ئاستی نهتهوه بازاری خۆمان هه‌بێت، یان له‌سه‌ر ئاستی فه‌ردی ! مەالبەختیار :تۆ هەزار فەلسەفەم پێ بفرۆشە ،بایی ئەوە نیە ئەگەر برسی بم ،تێرم بكەیت .نەخێر من فەیلەسوف بم‌و پارەم نەبێت ،تۆ پیاوێكی دەوڵەمەندو ێ هەر من بە چروك بیت ،تۆ من بەخێو ئەكەی ،ئەب قسەی تۆ بكەم ،نەك تۆ بە پەیڕەوی فەلسەفەی من بكەیت .مەگەر لەبەرژەوەندی زیادكردنی داهاتت بێ. تێربوون مەسەلەیەكی گرنگە؛ خۆ ماركس بەگاڵتە ناڵێ :مرۆڤ پێش ئەوەی بیر لە فەلسەفەو مەزهەب‌و دین بكاتەوە ،بیر لە خواردن‌و خەوتن‌و جل‌وبەرگ ئەكاتەوە ،ئەمە بنەمای ژیانە .هەر لەمەشەوە تیۆری زێدەبایی دۆزیەوە. مەدەنیەت :یەكێك لە مەترسیەکان لەسەر دیموكراسیەت لیبرالیە ،یان نیو لیبرالیزمە كە لە ئەوروپایا هەیە؟ مەالبەختیار :دەستەواژەی (نیو)م پێ باشترە لە پۆست. مه‌ده‌نیه‌ت :بۆ نمونه حیزب ه لیبراله‌كان ل ه ئه‌ڵمانیا FDPهه‌میش ه هه‌وڵده‌ده‌ن سیستێمی سۆسیال ،بیمه‌ی بیكاری ،سیستمی خزمه‌تكردنی پیره‌كان ،هه‌وڵده‌ده‌ن هەمیشە وورد‌ه وورد‌ه ئەم سوستێمە هه‌ڵبوه‌شێننه‌وه، بۆ نمون ه پاره‌ی سۆسیال كه‌م دهكهنهوه ،بۆنمون ه گوشار ده‌خه‌ن ه سه‌ر خه‌ڵك بچێت كار بكات ،ئه‌گه‌ر پاره و جۆری کارەکەش لەگەل تواناکانی نەگونجێنن، دیارە سۆسیال دیموكراته‌كان ،چەپەکان ،ڕۆشنبیران، نوسەران ،سەوزەکان و گروپە ئازادەکانی نەوەی ڕابوردوو ،یاسا کۆمەاڵیەتیەیان له‌ئه‌وروپادا جێگیر كردووه ،له‌و بڕوایه‌دایت یه‌كێك له‌و
هەڕەشانەی كه له‌سه‌ر دیموكراسیه‌ت هه‌ی ه لیبرالیزم ه به‌م مه‌فهومه سیاسیه‌ی كه‌ئێستا هه‌یه؟ مەالبەختیار :لیبرالیزم بەقەد خۆی لە كۆمەڵدا ،لەناو دەوڵەتانا جێی هەیە ،كەی؟ ئەوكاتەی بەشێكی باشی كۆمەڵ دەبنە خاوەن ئابووریەكی دەستەبەركراو ،هەتا بتوانن بریار لە بەرژەوەندیە ئابوریەكانیان لە دەرەوەی خۆیان‌و لەگەڵ دەوروبەرەكەیان بدەن .ئەگەر ئەمە بوو كەواتا بەشێكی كۆمەڵ دەبنە خاوەن ئابووری لیبراڵ (لیبرااڵ واتا سەربەست) ووردە ووردە بیریش لە فەلسەفەی لیبرالی ،حیزبی لیبرالی، چۆنێتی پاراستن‌و پەرەپێدانی سیستەمی پارێزراوی لیبرالیزمیش دەكەنەوە. ێ لەناو كۆمەڵدا ،لە واڵتە بمانەوێ‌‌و نەمانەو پیشەسازیە پێشكەوتوەكاندا دروست ئەبێت .لە واڵتە دیموكراتەكاندا ،مادام بازاری ئازاد هەیە، بێگومان ئەمەش دروست ئەبێت. بەاڵم ئەگەر لیبرالیزم سەرەنجامی ئەوەی بەشێكی ێ بە خاوەن ئەو ئابوریە سەربەستە ،نەك كۆمەڵ ئەب خاوەن موچە ،خاوەن كاری سەربەست‌و سەربەخۆ، بە مانای كارگەی بچوك ،پشكت هەبێت لەكارگەیەكی تردا ،كاریگەریت هەبێت لە ئاڵ‌و وێاڵ ،لە بەرهەمهێناندا، ئاوهایە ئابوری سەربەخۆ ،مادام تۆ بەشێكی لەو كۆمەڵە ،نەك هەموو كۆمەڵەكە ،باقی كۆمەڵەكە وەكو تۆ نیە ،كەواتە تۆ ناتوانی فەلسەفەی لیبرالی بسەپێنی بەسەر خەڵكی ترا ،كە لیبرااڵ نین .ئازادی لیبرالیزم ێ تەواو ئەبێت كە ئازادی كۆنسفەریزمەكان دەست لەو پێ ئەكات .یان الیەنە كۆمەاڵیەتی‌و فەلسەفیەكانی تر ..وەكو سۆسیال دیموكرات.
بپارێزرێ ،تا ئەوەندەی لە ئایندەیەكی دوورا ووردە ووردە ژیان خۆی وەاڵمی ماڵئاوایی لە یەكێك یان دووان یان سیان لەو بوونە كۆمەاڵیەتیە و ،فەلسەفە كۆمەاڵیەتییە ئەدات. مەدەنیەت :لەناو یەكێتی نیشمانیدا كار بۆ ئەوە دەكەیت؟ مەالبەختیار :لە ئایندەی دوورا لە رووی بابەتیەوە وایلێدێت ،بەاڵم من ئێستا سۆشیال دیموكراتم ،مومكینە لەناو سۆسیال دیموكرات، دەیان رێبازی تری سۆسیال دیموكراتیش دروست ببێت ،بەاڵم ئێستا ئێمە واین. مەدەنیەت :وەكو سیستمی بیمەی بێكاری ،وەكو سیستمی كۆمەاڵیەتی‌و مافی ژنان ،ئەمانە سۆسیال دیموكرات گەاڵڵەیان ئەكات؟ ێ ئەوە دەسەلمێنم كە سۆشیال مەالبەختیار :بەڵ (دەستەبەری كۆمەاڵیەتی یەكسان) هەبێت ،لە واڵتی ئێمەیا وەكو ئەوروپا بیمەی بێكاری ،تەندروستی ،هەموو ئەمانە هەبێت‌و بەزۆری لەبەرژەوەندی گشتی خەڵكدا بێت ،چ بۆ ئاوەدانی‌و چ بۆ گوزەران ،لە بەرژەوەندی ئەو كەسانەش بێت كە هێزی خۆیان ئەفرۆشن ،پشتگیری ئەوە ئەكەم ،كە ژن مافی یەكسانی هەبێت ،پشتگیری ئازادی سەندیكاو رەخنەگرتن ،ئەمانە بەشێكی گرنگی ئەركە دیوكراسیەكانی سۆسیال دیموكراتەكانن.
مه‌ده‌نیه‌ت :چۆن هاواڵتیان ئه‌توانن كاریگه‌رییان هه‌بێت له‌سه‌ر ده‌سه‌اڵت مادام ئێم ه باس ل ه خۆشگوزه‌رانی خه‌ڵك ده‌كه‌ین .باس له‌و‌ه ده‌كه‌ین، ێ به‌شدار بن ئه‌م به‌شدار ك ه سیستمێكیان هه‌بێت ئه‌ب مه‌ده‌نیه‌ت :كه‌وات ه سۆسیال دیموكرات ك ه باسی بوونه كه‌ناڵه‌كانی چۆنن؟ ده‌كه‌یت ،سیستمی بیمه‌ی بێكاری ،كۆمه‌اڵیه‌تی بۆ ئێمه‌ی كورد له داهاتوودا ئه‌و هاوسه‌نگی ه رائه‌گرێت؟ مەالبەختیار :هاواڵتی لە ناو ئەو پرۆسەیەدا بەپێی
پێگەی چینایەتی ،بەپێی ئاستەكانی گەشەكردنی مەالبەختیار :بەڵ ێ بە خاوەن پێگەی كۆمەاڵیەتی‌و ێ هەموو ئەو فەلسەفانە ،هەموو كۆمەاڵیەتی ،ئەب ئەو بونە كۆمەاڵیەتیانە ،لە دوا ئەنجامدا ئەب ێ لە ئابوری‌و دەشكەوێتە ناو پرۆسەی مێژووییەوە. چوارچێوەی یاسا بسەلمێنرێ .هاوسەنگیش لەنێوانیان هەڵەیەك كە هەندێك لە هێزەكانی 19
ئۆپۆزسیۆن‌و لە رۆژنامە ئەهلیەكان تێی ئەكەون چیە؟ ئەوەیە ،جارێ ئەم پرۆسە دیموكراسییەی كوردستان نەیتوانیووە ئەو بنەما ئابوری‌و كۆمەاڵیەتی‌و چینایەتییە ،هاوكات مافەكانی ئەم خەڵكە بەتەواوەتی بەدیبێنێت .پێش ئەوەی ئەمە بەدیبێنێت ،داخوازییان لە هاواڵتی ئەوەیە كە وەك هاواڵتییەكی ئەوروپی هەڵوێست وەربگرێت‌و بێتە سەر شەقامی سیاسی. داوای دەستبەجێی نەمانی گەندەڵی بكات .ئەمە هەڵەیە ،هەڵەكە ئەوەیە هاواڵتی ئەو مافانەی نیە ێ ئەوەی مافە كە لە ئەوروپا بۆی بەدیهاتووە ،بەب دەستەبەرەكان لەبنچینەی سیستەم‌و بنەمای ئابوری ژیانی كۆمەاڵیەتیدا ،هاتبێتەدی ،هەڵەیە یاخیبون بەسەر پەروەردەی سیاسی هاواڵتی زاڵبێ. مه‌ده‌نیه‌ت :ئه‌م قسەیەی بەڕیزتان چەمکێکمان ت ( دیموكراسیه‌كی بیردینێتەوە کەپێیدەگوترێ دواخراو)؟
ێ بەشێك لە قسەكانی من ئەگرێتەوە، نوسیووە ،پێمواب چونكە یەكەمین كەس لەكوردستاندا باسی قۆناغی گواستنەوەی دیموكراسی كرد ،من بوم .دوای ئەوە خەڵكی تریش باسی كردووە .دۆستەكە تەواو دژی ێ ئەوەی نمونەیەك قۆناغی گواستنەوە قسە ئەكا ،بەب بێنێتەوە لە كوێی دنیا قۆناغی گواستنەوە نەبووە، ێ بە ناوی قۆناغی گواستنەوە ئێمە ئەڵێ :ئێوە دەتانەو فێری دیموكراسی بكەن ،ئەوە ئێمەش فێرتان ئەكەین، نەخێر ئێوە ئەتوانن هەر ئێستا دیموكراسی بەدیبێنن، لە چاودێر ئەم وتارە باڵوبۆتەوەو الپەرەیەكی كاملی دراوەتێ. ئەم قۆناغە ئەركی جۆراوجۆری هەیە؛ توێژەرەوانی ێ رەنگ جیهان بۆ قۆناغی گواستنەوەی دیموكراسی س دیاری ئەكەن ،رەنگی رەش ،خۆڵەمێشی‌و سپی؛ رەنگی رەش نەبونی دیموكراسی‌و ژێردەستەییە؛ رەنگی خۆڵەمێشی قۆناغی گواستنەوەیە؛ رەنگی سپی سەقامگیری دیموكراسی‌و بەدیهێنانی ئامانجەكانی دیموكراسی ،ئەمە تیۆرسێنەكانی دیموكراسی لە واڵتانی پێشكەوتوو دایانناوە. مەدەنیەت :كەواتە دیموكراسیەت پرۆسەیەكی ناتەواوە؟
مەالبەختیار :دواخراو نا ،دیموكراسیەك كە تازە دەستی پێكردووە ،دیموكراسیەك كە لە قۆناغی ێ تەواوی ئەركەكانی بەدیبهێنێت، گواستنەوەدایە ،ناتوان تەواوی ئەوروپا وا بووە ،تەواوی ئەمریكاو ئەمریكای التین وان .كە هەموو دنیا وابێ ،چۆن ئەتوانین بە مەالبەختیار :بەڵێ ناتەواوە ،تا تەكامول ئەكات. رستەی بریقەدارو دروشمی دوركوژ ،نەتەوەی خۆمانی لێدەربهاوین. مەدەنیەت :دیموكراسیەت پێشبینی ئەكەیت تەواو بێت. مه‌ده‌نیه‌ت :ئه‌وه‌نده‌ی ئێمە لە بەڕێزتان تێگه‌یشتبین، ئه‌م قسه‌ی ه دیموكراسیه‌ت به‌پێی كلتورو گه‌شه‌سه‌ندنی مەالبەختیار :بەمانای كۆتایی ئازادیەكان نە .بەاڵم هه‌ركۆمه‌ڵێك بۆ كۆمه‌ڵێكی تر ده‌گۆرێت؟ بەچەمكی گۆڕانكاریی سیستەمان ،بۆ سیستەمێكی تر، كە ئەویش سۆسیالیزمی ئایندەیە ،بەڵێ.
مەالبەختیار :كاریگەری هەیە ،بەاڵم پرۆسەی دیموكراسی ،لە باری ئابوریەوە ،پرۆسەیەكە كاتی مه‌ده‌نیه‌ت :ئاخر زۆرجار ئێم ه ئه‌گه‌ین ه ئه‌وه‌ی به‌ره‌و ئەوێ ،شارستانیەتی سەرمایەداری بە ئاسانی جۆرێك له دیسپۆت ده‌رۆین! بنیاد نانرێت ،قۆناغی گواستنەوەی دیموكراسیش ێ زۆرە .لە ژمارە ()411ی كێشمەكێشی گەلـ مه‌البه‌ختیار :ئاخر ئه‌گه‌ر دیموكراسی ته‌واو رۆژنامەی چاودێر ( )11/3/2013دۆستێك بەناوی ببێت ،ژیان ته‌واو نابێت ،پێویستیه‌كانی تری (زانیار قادر) ووتارێكی بەناوی (دیموكراسی دوای دیموكراسی دێت ه پێشه‌وه ،ك ه ئه‌ویش لە گەمەی سیاسییەكاندا) لەسەر سۆسیالیزمێك ه ئایند‌ه بنه‌ماو ئاڕاسته‌كانی دیموكراسی‌و قۆناغی گواستنەوە، دیاری ئه‌كات. 20
لە گۆرینی باری كەسێتی ،بە دابراوی لە ئازادی ویژدان ،هەر هێزێك وا سەیری دیموكراسی بكات ێ دیموكراسیەت مەدەنیەت :كەواتە ئەب كە گوایە ئامرازێكە بۆئەوەی دەسەاڵت بگرێتە هەمیشە كاری لەسەر بكرێت؟ دەست ،ئەو هێزە ،هێزی چەواشەیەو رێگا و شێوازی دیموكراسی بۆ بردنەوە ئەگرێتەبەر، ێ كاری لەسەر مەالبەختیار :هەمیشە ئەب چەواشەكردنی رای گشتی‌و خەتەرە لەسەر بكرێت ،هەمیشە ئەبێ خەباتی بۆ بكەیت ،بەرە دیموكراسی؛ ئەوە ئەزمونی میسر ،ئەوە بەرەش بە ئەركەكانی عەدالەتی كۆمەاڵیەتی ئەزمونی تونس ،ئەوان پێیان وابوو ،دیموكراسی ببەسترێتەوە. ئەبن هەتا دەسەاڵت ئەگرنەدەست ،دوای ئەوە ئەبن بە دوژمنی دیموكراسی ،لەبەرئەوەی مادام مه‌ده‌نیه‌ت :كه‌ناڵه‌كانی به‌شدار بوون ل ه باسی پەیامی خواو قورئان ئەكەن ،بۆیان هەیە پرۆسه‌ی دیموكراسیدا ،ل ه كوردستاندا بوونیکی دیموكراسی بپێچنەوە ،بۆیان هەیە ،مەجلسی بنەغاییەیان هەیە ،ته‌له‌فزیۆنمان هه‌یه، شورا بپێچنەوە ،بۆیان هەیە دادگا بپێچنەوە. ئۆپۆزسیۆنمان هه‌یه ،ڕۆشنبیرانمان هه‌یه ،ك ه قس ه وەكو دیش ،ئایە مۆدێلی دیموكراسیش قابیلی ئه‌كه‌ن ،حیزبی گه‌وره‌مان هه‌یه ،حیزبی بچوكمان گۆڕانە یان نا؟ خۆم پێشبینی ناكەم بنەماكانی هه‌یه ،له‌و بڕوایه‌دایت له‌كۆتادا مۆدێلێكی دیکە دیموكراسی ،بەتایبەتی ئازادی‌و سەربەستیەكان، دروست ده‌كه‌ن ك ه هێشتا دروست نه‌بووه؟ .ئەمە دەستاودەستكردنی دەسەاڵت ،گۆڕانكاری قوڵیان ت الیەنێک ،دووهەم ،ل ه دیموكراسیه‌تدا ده‌ڵێ بەسەردا بێت .بەاڵم كاتێك دیموكراسی تەواو ئه‌گه‌ر هاتوو من سندوقه‌كانی هەڵبژاردنم برده‌وه، زۆرینه‌م هێنا به حوكمی دیموكراسیه‌ت ،ئیتر ئهوه من ئاوێتەی عەدالەتی كۆمەاڵیەتی دەبێ‌‌و بنچینەی ئابوری ئه‌و چوار ساڵ ه حوكم ده‌كه‌م ،یاسا جێبه‌جێده‌كه‌م ،خەڵك دەگۆڕێ ،دیارە مۆدێلی تەقلیدی دیموكراسیش، ێ دیموكراسیش لەگەاڵ گۆڕانكاری ێ دەب ئایا دیموكراتیه‌ت ،هه‌ر ئه‌و مۆدێل ه ته‌قلیدیی ه حوكمی نامێنێ .هەنگین ریشەیی كۆمەاڵیەتی ژیانی خەڵك بگۆڕدرێ. زۆرینه له‌سه‌ر كه‌مینه؟ مەالبەختیار :بێگومان ،دیموكراسیەت پێشتر ووتم‌و ئێستاش ئەیڵێمەوە :پرۆسەیەكی هەمەالیەنەی مێژووییە ،ئەم پرۆسەیە مەسەلە ئابوریەكانە، كۆمەاڵیەتیەكانە ،كلتوریەكانە ،سایكۆلۆژیەكانە، شارستانی‌و مەدەنیەكانە ،بنەمایەكی گرنگی تری دیموكراسی ،سكوالریزمە .ئازادی یە ،یەكسانی ژن‌وپیاوە ،میكانیزمەكردنی وواڵتە ،كەمكردنەوەی جیاوازی نێوان شاروالدێ ،ووردە ووردە گۆرینی فەلسەفەی خوێندنە ،ئەمانە ئەركی مێژووی دوورودرێژە لەناو ئەو پرۆسەیەدا ،یەكێك لە ئەركەكانی دیموكراسی ،یەكێك لە پێویستیەكانی دیموكراسی، مەسەلەی دەسەاڵت‌و دەساودەست پێكردنی دەسەاڵتە؛ هەر هێزێكی دیموكرات تەنها چۆنیەتی گرتنە دەستی دەسەاڵت ،بكا بە ئامانجی دوورو نزیكی خۆی لە دیموكراسیدا ،بە دابراوی لە سكوالریزم ،بە دابراوی لە مەدەنیەت ،بە دابراوی لە مافەكانی ژن ،بە دابراوی
کێشەی جەزائیرو میسر و مۆدێلی ئیسالمیەکانی کوردستان مه‌ده‌نیه‌ت :دەستەواژەیەک هەیە دەڵێت کەهێز‌ه ئیسالمیه‌كان دیموكراسیه‌ت به‌كار ده‌هێنن بۆلێدانی دیموكراسیه‌ت ،لە فیكردا (یورگن هابرماز) هه‌میش ه دەگەڕێتەوە سه‌ر كێشه‌ی جه‌زائیر ،چۆن .ئەو دەڵێت ل ه جه‌زائیردا ئێم ه گرفتێكی زۆر گه‌وره‌مان هه‌بوو ،ئه‌و هێزانه‌ی كه هاتن ه سه‌ر حوكم ب ه سندوقی هه‌ڵبژاردن ،بەتایبەت بەرەی ئینقازی ئیسالمی ،بەهەڵبژاردن هاتن ه سەر حوكم! ،سوپا مەجبوور بوو جارێكی تر ب ه هێز بیانكات ه دهرهوه، چونکە ئامانجی ئەوان هەڵوەشاندنەوەی دام و دەزگا سەرەتاییەکانی دیموکراسی بوو لەجەزائیر. لێرهوه هەستناکەیت دیموکراسیەت خۆی 21
سەپاندووە ،بەجەبر دیموکراسیەتە ،دیارە ئەم ڕەخنەیە عەلمانیەکانیش دەگرێتەوە؟ مەدەنیەت :هێزێكی كەم لە میسر ،هێزێكە كە لە هەڵبژاردندا دەنگی ئەوتۆی نەهێناوە ،بەاڵم كاریگەری مەالبەختیار :گەورەترین هەڵە كە حكومەتی جەزائیر لەسەر شەقام هەیە ،هەروەها لەتونس ئیسالمیەكان كردی ئەوە بوو ،كە بە هێزی سەرباز چووە سەر شكستیان هێنا... ئیسالمگەراكان .خۆزگە بواریان دابان بێنە سەر حوكم، ئەوان لە ئیخوانەكانی میسر زۆر دواكەوتوو تر بوون ،مەالبەختیار :لە مسیریش شكستیان هێناوە ،ئێستا سەلەفی تر بوون ،ئەگەر ئیخوانەكانی میسر بە دوو ساڵ ()75%ی میللەتیان بە دەنگدەرو دەنگنەدەرەوە، دەركەوتبن چ ماڵێكی سیاسین ،سەلەفیەكانی جەزائیر لەگەڵ نیە. بە 6مانگ دەرئەكەوتن‌و بەپەلە ئەبوایە هەڵبژاردنی پێشوەخت بكەن ،میللەت لێیان هەڵئەگەرایەوە ،مه‌ده‌نیه‌ت :كه‌وات ه ئیسالمی سیاسی كوردی ل ه دوای ئەگەر لە جەزائیر سەلەفیەكان بەو شێوەیە شكستیان شكست هێنانی ئه‌م ئەزمونانە ،چیتر نابێ بگه‌رێته‌و‌ه بخواردایە ،ئێستا بە ئاسانی هێزە ئیسالمگەراكانی باقی بۆ ئه‌و مۆدێالنه‌ی كه ئێستا ل ه ناوچه‌كه‌دا هه‌یه؟ واڵتانی عەرەبی نەیانئەتوانی بەمشێوەیە لەسەر رای گشتی كاریگەر بن ،هەڵە ستراتیژیەكە لە جەزائیرەوە مەالبەختیار :با بە روونی قسە بكەین ،ئیخوانەكان دەست پێ دەكات .باشترین بەڵگەی كاریگەری خراپی لە مسر كەالنكی لە دایك بوون‌و گەورە بوونی ئەوانە، شكستی ئیسالمگەراكان ،خودی میسرە .دوای ساڵێك عەرەبن‌و سونیگەران ،بەوشێوەیە شكست بخۆن كە لە هاتنەسەركاریان ،واڵتێكی وەكو لیبیای بەجۆر ێ دەیبینین ،لە تونس‌و لیبیا شكست بخۆن ،لە سوریا ێ كە هەیانە ،لە یەمەن لەقاڵب دران، ترساند ،لەیەكەمین هەڵبژاردندا ئیسالمگەراكان ئەمە حاڵیان ب شكستیان خوارد. بێگومان هێزە ئیسالمگەراكانی نەتەوەكانی ناعەرەب مه‌ده‌نیه‌ت :له‌ناو گۆره‌پانی ته‌حریردا یه‌كێك گووتی( خۆ ئێم ه وەک میللەتێک مشکی تاقیكردنهوه نین هێزێكی ئیسالمی بێتو خۆی تاقیبكاته‌وه) ،یان ئه‌مرۆ قسه‌یه‌ك هه‌ی ه ل ه كوردستاندا ك ه ئه‌ڵێت :با ئه‌مان ه بێن ه ناو پڕۆسه مێژوویه‌كه‌وه‌و ب ه مێژوودا تێپه‌ڕببن ،هەست ناکەیت ئەمە باجه‌كانی زۆره؟ مەالبەختیار :با ببێت‌و تێپەریش بێت ،مادام ئاگرە با تینت بۆ بێت ،تۆ ناتوانی بە ئارەزووی خۆت كۆمەڵێك بخەیتە پەراوێزەوە ،حوسنی موبارەك بە هەڵبژاردن رێگەی بدایە باشتر بوو لەوەی بە رسوایی مێژووی بەجێهێشت ،ئیخوانەكان بهاتنایەتە سەر حوكم هەر ئەمەیان ئەكرد كە ئێستا ئەیكەن ،بەڵكو كەمتریشیان ئەكرد ،بۆ؟ لەبەرئەوەی كە لەچوارچێوەی یاسا دەهاتنە سەر حوكم ،ئێستا یاساشیان دەستكاری كردو ئەشڵێن بە شەرعیەتی شۆرشیش هاتوینەتە سەر حوكم ،ئینجا واشیان بەسەردا هات. 22
ێ لەوان ،بۆ؟ چونكە گەالنی حاڵیان زۆر خراپتر ئەب وەكو كورد ئەركێكی نەتەوەیی‌و رزگاری گەورەمان لەبەردەممایە ،كە هەمیشە رای گشتی لەگەڵماندایە. ئێستا راپرسییەك بكرێ ،لەنێوان ئەوەی هاواڵتی دەوڵەتی سەربەخۆیی كوردستانی ئەوێ ،یان ئینتیما بۆ یەكێك لە حیزبە ئیسالمگەراكان؟ بێگومان ()95%ی خەڵك دەنگ بۆ دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان ئەدەن ،لەبەرئەوە من باوەرم وایە كە ئەو ئەزموونە لە واڵتانی عەرەبی سەریشكەوتایە، كۆپی كردنی لە كوردستان‌و لەناو میللەتانی رزگاریخواز ئاسان نەبوو ،دووبارە بێتەوە. ێ ئیخوانەكان نەهاتبونە سەر حوكم ،نەئەشزانرا جار چی ئەبێت ،هەموو ووتارەكانم ماون .كە دژی كۆپیكردنم ،جێی خۆیەتی ئەوەش بڵێم :بۆ نەتەوە ژێردەستەكان ،لەوانە كورد بەتایبەتی ،مادام ئیسالمیەكان لە سەدەكانی ناوەڕاست هەتا جەنگی یەكەمی جیهان ،هیچیان پێنەكراوە ،وەكو عەرەب بۆ عەرەب‌و تورك بۆ تورك‌و فارس بۆفارسیان كرد ،تازە لەم سەردەمەدا،
ێ سەركەوتنی خەیاڵە هێزێكی ئیسالمگەرا ،بتوان ستراتیژی بۆ رزگاری كوردستان لەهەموو بەشەكانی كوردستان ،لەسەردەمی دیموكراسی‌و جیهانگیریدا بەدی بێنێ .كاروان جێیهێشتن‌و تەواو.
عەلمانیەت ،دیموکراسی و دیالۆگی ئەقاڵنی .. مه‌ده‌نیه‌ت :لێرهوه دێین ه سه‌ر دیالۆگی عه‌لمانیه‌ت ،یه‌كێك ل ه سه‌رکردە ئیسالمیه‌كان ته‌سریحێكی دا ل ه ڕۆژنامه‌یه‌كدا گووتی :ئه‌گه‌ر هاتوو ئه‌گه‌ر هاتوو باڵی هه‌ڤاڵ مه‌ال به‌ختیار زاڵ بێت له‌ناو یه‌كێتی نیشتمانی کوردستاندا ،ئەوا ئێم ه وه‌زعمان خراپ ئه‌بێت! .ئه‌م ترس ه ل ه عه‌لەمانیه‌ت، لەسێکۆالریزم ،ل ه كوێو‌ه سه‌رچاوه‌ی هه‌ڵگرتووە ؟ مەالبەختیار :من هەتا ماوم سوپاسی ئەكەم لەسەر ئەو ئاخاوتنەی .حیزبەكەی خۆم وا خەاڵتی فەلسەفی‌و قكری نەكردووم ،بەو قسەیە ،خەاڵتێكی مێژوویی كردم، ئەوە بەڵگەی ئەوەیە هەموو هێزە ئیسالمگەراكان بیریان لەوە كردۆتەوە ،یەكەم یەكێتیی نیشمانیی كوردستان فەزای ئایدیۆلۆژیەتی دیموكراسیەكەی دابراو نیە لە سیكوالریزم ،سیكوالریزمیش بە دابراوی ،لە مەدەنیەت ،مەدەنیەتیش بە دابراوی لە ئازادی ویژدان، پەیڕەو ناكرێ .واتا :یەكێتی ستراتیژێكی دیموكراسی سیستەماتیكی هەیە .ئەمەش ئیسالمگەراكانی بەقوڵی نیگەران كردووە .ئەگەر بەڕێز عەلی باپیر تیلەی ێ دۆخی ئەوان چاوێكی لە منیش گرتبێت ،پێی واب خراپ ئەبێت ،ئەگەر من دەسەاڵتی یەكەم بم لە كوردستاندا (كە ئەمە پەیوەندی بە كۆنگرەوە هەیە، خوانەكردە دوای وەفاتی مام جەالل) پێموایە بەڵگەی ئەوەیە بەراستی هێڵی لێبراوی فكرم ،فەلسەفەم، و ستراتیژی سیاسیم ،لەگەڵ هێزە ئیسالمگەراكان، جیاكردۆتەوە؛ ئەگەر ئەم جیاكردنەوەیە نەبێت لەبیركردنەوەی خۆمدا ،لەگەڵ هێزە ئیسالمگەراكان، بەش بەحاڵی خۆم پێموایە گەورەترین كەمتەرخەمیم لە مێژوودا بەرامبەر بە دیموكراسی هەبووە .هیچ
بە توندیش نایڵێم ،لەگەڵ ئەوەم ئەمانە ئازاد بن و لە هەر الیەك لەم واڵتە پەالمار درا بن، بەرگریم لێكردوون ،بەاڵم بەرگریكردن لە ئازادی ئەوان شتێكە ،دڵسۆزی بۆ ستراتیژو پرنسیپی دیموكراسی شتێكی ترە .هەمیشەش گوتومە: پلەوپایەی خۆم وازلێدێنم ،بەاڵم ئامادە نیم واز ێ لەگەاڵ هێزە ئیسالمگەراكان بهێنم. لە ملمالن چونكە لەم قۆناغەدا خەبات بەرامبەر ئەوان ،بە مەرجی سەركەوتنی پرۆسەی دیموكراسی دەزان مه‌ده‌نیه‌ت :ترس ل ه عه‌لمانیه‌ت چی ه ل ه كوێو‌ه سه‌رچاوه‌ی گرتووه؟ ێ با تەفسیرێكی دروستی مەالبەختیار :جار عەلمانیەت بكەم ،هەموو هێزە ئیسالمگەراكان سكوالریزم بەوە لێك ئەدەنەوە ،كە گرنگترین مەسەلە دین‌و دەوڵەت لەیەك جیائەكرێتەوە، بنچینەی سكوالریزم یەكەم پرنسیپ جیاكردنەوەی دەسەاڵت‌و ئاین نییە ،بەڵكو ئازادكردنی ئەقاڵ‌و ویژدانی مرۆڤە ،لە هەموو كاریگەریەكانی رابردوو. كە عەقڵ سەربەخۆ بێت لە بریاردان لە چۆنێتی بیركردنەوەی خۆی ،پاشان كێشەی دین‌و دەوڵەت لەیەك جیادەكرێتەوەو ئەوكاتەش جیا ئەبێتەوە كە دین‌و مەزهەب ئازادی شەخسی بێت ،ئاراستەی رەسمی نابێ‌و هیچ الیەك نوێنەرەوەی خودا نەبن لەسەر ئەرز. مه‌ده‌نیه‌ت :گفتوگۆیه‌كی نێوان ناپلیۆن هه‌ی ه له‌گه‌ڵ پاپی ڕۆمادا ،پاپ بانگ ده‌كات ،خۆمان ده‌زانین ناپلیۆن به‌شێوه‌یه‌ك ل ه شێوه‌یه‌كان ڕۆحی ڕۆشنگه‌ری بوو وەک ئەکتەرێکی سیاسی و دەسەاڵتێک لەدژی ئۆرستۆکراتیەتی ڕۆژئاوایی ،ته‌نانه‌ت ك ه دێت ئه‌ڵمانیا داگیرده‌كات و لەشاری ( Jenaێینا)
ئاخر ئه‌گه‌ر دیموكراسی ته‌واو ببێت ،ژیان ته‌واو نابێت، پێویستیه‌كانی تری دوای دیموكراسی دێت ه پێشه‌وه ،ك ه ئه‌ویش سۆسیالیزمێكه ئایند ه بنه‌ماو ئاڕاسته‌كانی دیاری ئه‌كات. 23
ئەڵمانەکان شەڕەکە دەدەڕۆنێنن ،دیارە ناپلیۆن وەک داگیرکارێک خۆی دەکات بەشاری (ێینا) ،لەو چرکە ساتەدا فەیلەسوفی ئەڵمانی (هیگڵ) ناپلیۆن دەبینێت و لەدوایدا وەها وەسفی ناپلیۆن دەکات بەوەی (ڕۆحی جیهان له‌سه‌ر ئه‌سپێكه) .بەمانای ئەوە فەرامۆشدەکات کە ناپلیۆن داگیرکارە ،لەبەرئەوەی نوێنەری ڕۆشنگەریە ...به‌اڵم لەپێچێکی دەسەاڵتدا ناپلیۆن خۆی دەیەوێ ببێت بەپادشا! کەئەمەش دژە ڕۆشنگەریە و پارادۆکسەکە لێرەدایە .هه‌ر چۆنێك بێت ،هه‌موو جیهان دڵگران بوون به‌رامبەر به‌وه‌ی، کەناپلیۆن له ڕۆشنگه‌ریه‌و‌ه هاتووه و پاپی ڕۆما بانگهێشت ده‌كات بۆ کەشیگەری تاج لەسەردانانی و چاوەڕێی پیرۆزی ئەو دەکات! .بەاڵم ناپلیۆن تێبنیەک دەڵێت بەپاپی رۆما ،پێیده‌ڵێت :من تۆم بانگكردوو‌ه وه‌ك سومبولێك ،وەک ڕەمزیک بۆ ئاین ،بەاڵم تۆ تاج ناخه‌یت ه سه‌رم ،بەڵکو خۆم دەیخەمە سەر سەرم! هه‌ست ناكه‌یت عه‌لمانیه‌ت لەهەڵکشانی مۆدێرنەدا، ئاوەها بەفەرامۆشی و نمایشکارانەوە مامەڵەی لەگەڵ ئایندا کردووو؟هەر لەبەرئەوەیە هێزە ئاینیەکان خۆیان لەئەکتیکی سیاسیدا ڕیکخستووە لەدژی سێکۆالریزاسێۆن؟ .ئایا ئەمەدووباره‌كردنه‌وه‌ی ئه‌و فۆرمه ئایدۆلۆژستیە نییە بەناوی عەلمانیەت ،کەدەڵێت تۆ لێر‌ه هه‌یت ،وجود هه‌ی ه به‌هه‌موو قودسیه‌تێكه‌و‌ه به‌اڵم تۆ تاجه‌كان ناخه‌یت ه سه‌ر سه‌ری هێزه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان و بەشدار نابیت لەبڕیارە گرنگەکاندا؟ مەالبەختیار :ئەتوانم تاج لەسەرنانی ناپلیۆن ،لەم سەردەمەدا بە بریاری بیركردنەوی مرۆڤ بگۆرم؛ من ئەڵێم :هیچ هێزێكی ئیسالمگەرا بۆی نیە چۆنێتی بیركردنەوەی مرۆڤ دیاریبكات ،هەتا ئەگەر كەسێك دانیش بە خوا ،بە پێغەمبەر ،یا بە قورئانیش نەنێت. ێ بە ئازادی بیری خۆی ئەو مرۆڤە ئازادەو دەشب رابگەیەنێ‌‌و خەڵكیش بهێنێتە سەر رێبازی خۆی .نەك بەناوی خواوەوە شمشێری لێهەڵبكێشن‌و ملی بپەڕێنن. با خۆی تەحەمولی مەسولیەتی ئەو بریارە بكات ،كەس بۆی نیە لەسەر ئەو بریارە ،سزای بات.
24
مه‌ده‌نیه‌ت :بالێرەوە بێمە سەر ڕایەکی فه‌لسه‌فی ،زیاتر ك ه هێگل
ێ خوا ئه‌قلێكی گه‌وره‌یه‌و ،هه‌موو ئینسانه‌كان ئه‌ڵ رێگای خۆیان لەڕێگەی ئەقڵەوە ئه‌دۆزنه‌و‌ه بۆ الی خوا ت و گفتوگۆی خۆیانه‌وه ،ل ه ڕێگه‌ی موراڵی تایبه دەگەنە خالق؟ مەالبەختیار :ئەم لۆژیكەی هێگڵ شیاوترە لە سیاسەتی خۆسەپاندنی ئیسالمگەراكان لەسەر ویژدانی خەڵك. ێ ئهوه مه‌ده‌نیه‌ت :كه‌وات ه ئه‌وه‌ی ئیمام غه‌زالی ده‌ڵ بیركردنه‌وه‌ی ئه‌قالنی هه‌بێت شتێكی خواییه مەالبەختیار :ئیمام غەزالی یەكێكە لە ئەقڵە دۆگمەكان بەرامبەر فەلسەفە ،یەكێك نیە لە كراوەكان، لە فەلسەفەدا فارابی كراوەیە .ئیبن روشد كراوەیە. مەدەنیەت :بەاڵم بروای بە عەقلە مەالبەختیار :بروای پێیەتی ،بەاڵم لە رێگەی بروابوون بە عەقلەوە عەقل ئەبەستێتەوە بە قەناعەتی دینی رەهاوە .قفڵیشی ئەدات لەڕووی هەموو ئەندێشەكانی تریش. مه‌ده‌نیه‌ت :ئه‌گه‌ر ئێم ه ئه‌م به‌شه‌ی وه‌رگرین بێین ه سه‌ر ئەقاڵنیەت و گفتوگۆی ئەقاڵنیەت پێشبینی ئه‌كه‌یت زام ن بێت ،بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌م دیالۆگ ه ل ه نێوان هێزه ئاینیه‌كان‌و هێزه سیاسیه‌كانی تر ،گروپه‌كانی تری کۆمەڵی مەدەنی .وه‌ك گروپی شاعیره‌كان بۆ نمون ه کاتێک دیوانێك ده‌رئه‌چێت زۆرجار ئه‌ڵێن ئه‌خالقی گشتی ئێم ه لەدژی هەندێک دەربڕینە تێدا، ئێم ه دژی ئه‌وه‌ستین و لەکوردستاندا دیوانی شیعر کۆکراوەتەوە لەبەر هەندێک دێڕ کە مەالیەکان ڕازی نەبوون لەسەری ،زنجیرەی دۆبالژکراو دەوستێنن لەبەر ئەوەی شیوازیکی ژیانی ڕۆژئاوایی نمایشدەکات، ئەمانە بەناوی (ئەخالقی گشتیەوە) دەکرێن ،ئه‌و نورم و بەهایان ە كامانەن کەزەمانی ئەو دیالۆگە بکات؟ مەالبەختیار :بێگومان ئەگەر هێزی عەقالنی‌و نا عەقالنی لێكبدەیتەوە ،هێزی
عەقالنیەت ،كە هەڵگری كۆمەڵێك ئایدلۆژیەتی هەڵەش بێت ،تەنانەت لەناو دین‌و مەزهەبیشدا، هێشتا عەقالنی بوونەكە باشترە لە ناعەقالنی بوون لە سیاسەت‌و لە داوەریكردن ،ئیمامی غەزالی كە بەوشێوەیە باسی عەقل ئەكات هێشتا لە بناغەدارێژەرەكەی سەلەفیەت (ابن تەیمیە) زۆر باشترە ،ئەگەرچی من ئیمامی غەزالی وەكو ئەندێشمەندێكی سەلەفی ئەیبینم ،هەر ئیمامی غەزالییە دەڵێ( :من تمنگق تزندق).
بكات ،عەقالنیەت چركردنەوەی چۆنێتی بینینی چۆنیەتەكانە ،حكومدانی لۆژیكیشە لەسەر چۆنێتی بینینەكە ،چۆنێتی گۆرینەكە و ،چۆنێـتی هەڵس‌وكەوتەكە لەگەڵ دەوروبەرو چارەسەركردنی كێشەكانیشە .دەمێنێتەوە بڵێین :یەكەمین جار لەسەردەمی ئەخناتۆنی فیرعەونەكانەوە ،فرە خواوەندی رەتكراوەتەوەو یەكتاپەرستی رۆچێندراوەتە نەستی ئایدیالیستی خەڵك .بەمەش ،خوا بەرجەستەیەكی ئەندێشەیی ئایدیالیستی بەرجەستەنەكراوێكی مەتریالیستی بەخۆوەگرت.
مه‌ده‌نیه‌ت :هه‌ست ناكه‌ی ك ه باس ل ه ئه‌قاڵنی ده‌كه‌ین ،باس ل ه ده‌ستورێك دەکەین لەسەر بنەمای مه‌ده‌نیه‌ت :ئایا ئیمە ناتوانین له‌وێدا ،لەپرۆسه‌ی ئەقاڵنی دامەزرێت .ل ه كوردستاندا بۆ نمون ه ئیش بۆ دیموكراسیدا ،هه‌موو ئەم گفتوگۆیە چڕ بكهینهوه ؟ ده‌ستورێكی دیموكراسی بكه‌ین ك ه ڕه‌چاوی هه‌موو ئه‌و به‌هاو نۆرمان ه بكات ،ك ه ل ه كۆمه‌ڵی كوردیدا مەالبەختیار ::بزانە ئەگەر دیموكراسی نەبێت، هه‌ن له‌سه‌ر بنەمای مه‌نیتقی و لۆجیکی ئەقاڵنی ئەقاڵ ناتوانێت بكرێتەوە ،بۆئەوەی قسە لە هەموو دائه‌مه‌زرێن ،نه‌ك له‌سه‌ر بنەمای ئاینی ،بەوەی ئێمە كایەكان بكاتەوە ،كە دیموكراسی نەبوو ئەقاڵ چەندەها دین و مەزهەبمان هەیە لەکوردستاندا، ئەبەسترێیتەوە بە كایەیەك ،یان دوو كایە ،كۆمەڵێك لەبەر ئەوە پشتبەستن بەلۆجیکی ئەقاڵنی باشترە ..هه‌ست ناكه‌یت دیالۆگی عەلمانی لەسەر بنەمای كایەی تر ئەمێنێتەوە ئەقاڵ فەرامۆشیان دەكات. عەقالنیەتیەكی ئۆرگانیكی بۆ ئەقاڵ گرنگە ،ئەمەش ئەقاڵنیەت زامنی جوڵه‌ی هه‌موو ئه‌و هێزانه‌یه؟ مامەڵەكردنی عەقڵە لەگەڵ هەموو ئەو شتانەی ئەیبینێ، ێ بەستراوە لەگەڵ هەموو روداوێك كە رووبەرووی ئەبنەوە ،لەگەڵ مەالبەختیار:عەقالنیەت بتەوێ‌‌و نەتەو ێ بریاری لەسەر بدرێ‌‌و بە بوون ،بوونیش شتێكی هەستپێكراو نەبێت ،هەموو پێویستیەك كە ئەب عەقڵت عەقاڵنیەكی هەمەالیەنەی لۆژیكی نابێت .بزانە دانەبڕینی عەقڵیشە لە هەموو گەردوون ،لە كۆمەڵ ،لە لێرەدا ،من تەفسیرێكی تریشم بۆ وێناكردنی خوا ووردەكاریەكانی ژیان‌و ئازادی ویژدانیش. هەیە ،مادام خوا لە ئەندێشە ئایینیەكاندا باسكراوە، واتا وێناكراوە؟ دەی كەواتە ئەمەش وا لە تۆ ئەكات مه‌ده‌نیه‌ت :ئه‌گه‌ر ئێم ه ده‌ستورێكمان هه‌بێت، بیربكەیتەوە چۆن دین دارێژی ،چۆن فەلسەفە دارێژی ،ده‌ستورێكی سروشتیمان هه‌بێت ،نویتراڵی نەک لەسەر چۆن مەزهەب دارێژی ،تەنانەت قسەكردن لە خوا ،بنەمای شەرع دامەزرابێت ،بەاڵم گفتوگۆی لەگەڵ قسەكردن نیە لە غەیب بەمانا رەهاكەی غەیب ،کایەئاینیەکانی دیکەدا کرابێت ،وڕاوێژی تیۆلۆگەکان هەروەكو چۆن سەرەتای ئەندێشەی مرۆڤ جەنجاڵی (پیاوانی ئاینی موسموڵمان و مەسیح ..هتد)و کۆی ئەفسانە بوو ،لەسەر ئەندێشەیەكی دیاریكراوی کۆمەڵگەی لەسەربێت ،ئیدی ئەو هێزه ئاینیانه‌ی ك ه خوداوەندی ساغنەكرابوو ،بەاڵم ئاینەكان قسەیان لە دێن ه ناوه‌و‌ه مولتەزیم بن به‌و ده‌ستووره‌وە ك ه هه‌یه، شتێكی دیاریكراوی پشتی گەردون كرد ،كە خوایە ،بەمانای به‌و ده‌ستور‌ه دیموكراتیه‌ی ك ه هه‌یه ،به‌و ئەمەش خۆی لە خۆیدا وێناكردنێكی میتافیزیكیە كرانه‌و‌ه ئه‌قاڵنیه‌ی ك ه هه‌ی ه جێی قبوڵن ،ته‌سه‌ور لەئەندێشەی مرۆڤدا ،كە ئەویش خوایە ،ئەم وێناكردنە ئه‌كه‌ی لەم بارەدا ئەم هێزە ئاینیان ە لەنێو كۆمه‌ڵدا میتافیزیكەش وا ئەكات بیری ئایدیالیستی تۆ دیاری جێگەی قبوڵ بن؟ بكات ،پاشان مەزهەبەكەت ،ئینجا شەرعی تۆ دیاری 25
مەالبەختیار ::قبوڵكردن باشترە لەوەی كە پابەند نەبن بە دەستوورەوە ،كێشەكانمان كەمتر ئەبن لەگەڵیان ،ناڵێین هیچ كێشەیەك نابێت ،نەخێر، كێشەكەمان كەمتر ئەبێت لەگەڵیان.
ك ه (دارن دۆرف) باسی ئه‌كات ل ه كتێبێکیدا بەناوی (قه‌یرانه‌كانی دیموكراسی) باس ل ه شتێكی زۆر گرنگ ئه‌كات ،دەڵێت كۆمه‌ڵ ه تازه‌كان ب ه پێی ئه‌م شه‌رایت ه تازه‌ی ه نەش ونما دەکەن ،بەمانای به‌پێی نەخشەی گڵۆباڵ ك ه هاتووه ،به‌رێزیشتان ئاماژه‌تان به‌م نه‌خش ه ئاڵۆزە كرد ،باستان له‌و‌ه كرد ،ك ه چۆن كورد له‌ناو ئه‌م نه‌خشه‌یەدا بسوڕێته‌وه ،مەزندە دەکەین ل ه دوای ئه‌م چاوپێكه‌وتنه‌دا هه‌موو سیاسیه‌كی كورد ب ه زۆر هاوکێشەدا بچێته‌وه ،هه‌ستئه‌كه‌م ئه‌ركه‌كه قورستره، پێویستە وەک سیاسیەک هه‌م تۆ مرۆڤێكی ناسیۆنال ێ تۆ سیاسیه‌كی گڵۆباڵ بیت ،ك ه باس بیت هه‌م ئه‌ب له‌مەدەکەین دەمانەوێت ڕوئیای بەڕیزتان بزانین بۆ سیاسه‌تی داهاتوو؟
مه‌ده‌نیه‌ت :ئه‌مرۆ قسه‌یه‌ك هه‌ی ه ئه‌ڵێن بۆ نمون ه به‌تایبه‌ت ل ه ئه‌وروپادا كۆچبه‌ره‌كان ل ه دوای 11 سیپته‌مبه‌ره‌وه ترسێكی گه‌وره‌یان هه‌ی ه له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ێ عه‌لمانیه‌ت بووه ب ه ئایدۆلۆژیایه‌ك بۆئه‌وه‌ی ئه‌ڵ مرۆڤه‌كانی تر ل ه نه‌ته‌وه‌كانی تر ل ه ئاینه‌كانی تر په‌راوێز بخرێن ،چۆن ڕێگربین له‌وه‌ی ،ك ه عه‌لمانیه‌ت خۆی نه‌بێت ب ه ئایدۆلۆژیایه‌ك ،ئه‌مرۆ قسه‌یه‌ك هه‌ی ه ئه‌ڵێن بۆنمون ه ئه‌م هێزانه‌ی ك ه ل ه كوردستاندان عەلمانین ،ته‌ناته‌ت ده‌ڵێن (سه‌دام حسێن) عەلمانی بووە ،موبارەک و قەزافی و بەشار عەلمانین ،هەموو ئه‌مان ه هێزی عه‌لمانی بوون؟
مەالبەختیار :جیهانبینی منە ..جیهانبینی زاراوەیەكی زۆر جوانە لە رایەڵەیەك بینینی فەلسەفی، ئایدیۆلۆژی سیاسی ،نیشمانی ،چینایەتی‌و تیۆری پێكهاتووە.
مه‌ده‌نیه‌ت :ئایا سێكوالریزم یه‌كێك نییە ل ه بنه‌مانی دیموكراسیه‌ت؟ سیستمی ێ بەب مەالبەختیار::دیموكراسی ێ دیموكراسی بنچینە سیكوالریزم نابێت ،بەاڵم ئەب بێت ،نەك الیەنە سیكوالرەكە بەدابڕاوی وەربگیرێت، ێ ئەوەی دیموكراسی بكرێتە بنچینە .دیموكراسی بەب بە هەموو چەمك‌و ئەركی.
ڕێکخراوە ناحکومیەکان و فیمینزمی کۆمەاڵیەتی
مه‌ده‌نیه‌ت :یه‌كێك له‌وانه‌ی گەرەنتی دیموكراتیه‌ت ئه‌كات كه (دارند ۆرف) ته‌ئكیدی له‌سه‌ر ئه‌كاتەوە ڕێكخراو‌ه ناحكومیه‌كانن ،ك ه NGOكانه، له‌ده‌ره‌وه‌ی حكومه‌ت دروست ده‌بن كاری خۆیان ئه‌كه‌ن ،فشار دەخەنە سەر حکومەت و دەزگاکان بۆ مەالبەختیار :ئەگەر ئەوان حەجاجی كوری یوسفی فراوانکردنی بوارەکانی دیموکراسی ،هه‌تا چه‌ند‌ه له‌گه‌ڵ سەقەفی بە خەلیفە ئەزانن ،ئەگەر ئەوان قەعقاع بە ئه‌م رێكخراوانه‌دایت؟ خەلیفە ئەزانن ،ئەگەر ئەوان 76خەلیفەی كوژراو لە بەغدا لەسەر دەستی خودی خۆیان بە ئیسالمی ئەزانن ،مەالبەختیار ::بە قەد ئەوەی كە بەزەروری لە دایك ئەگەر تاوانەكانی ئومیەكان‌و فاتمیەكان‌و مەمالیك بە ئەبن ،لەگەڵیانم .بەاڵم كە دەستكرد ئەبن ،ناتوانن كەلەپوری ئیسالم ئەزانن ،ئێمەش صەدام بە عەلمانی كاریگەرییان هەبێت. ئەزانین؛ ئەگەر مەسەلەكە هەر كوشتنە ،صەدام تاوانبارە ،بەاڵم حەجاجیش تاوانبارە ،لەوە زیاتر چی مەدەنیەت :زەروریەت لە كوێوە؟ لە صەدام بكرێ؟ كە دادگایی كراو لە سێدارەش درا. بەاڵم ئیسالمیەك ئێستاش ناتوان ێ بچوكترین رەخنەش مەالبەختیار :وەكو ژینگە بۆ پاراستنی ژینگە لەو مێژووە بگرێت. زەروریە ،بۆ گفت‌وگۆكردن لەسەر دەستور بەدەر لە دەسەاڵتی رەسمی ،كۆمەڵێك رێكخراو دروست ئەبێت وەكو رێكخراوەكانی مه‌ده‌نیه‌ت :یه‌كێك له‌و شتانه‌ی 26
ێ نشین، فیمینیزم ،رێكخراو بۆ پاراستنی كر بۆ چاودێریكردنی جێبەجێكردنی یاسا زەرووریە، لەم بابەتە رێكخراوانە ئەتوانن ئۆرگانیكی بن لەگەڵ باقی رێكخراوەكان ،بەاڵم هی وەها هەیە ئەیزانی كە ئەمریكا پارە ئەدات ،بە خۆی‌و كەس‌وكاریەوە ریكخراوێكی ( )NGOی دروست كرد ،ئەمریكا پارەكەی لێبرین ،نەمان. ئەوە خەتەرە لەسەر دیموكراسی. مه‌ده‌نیه‌ت :لێرهوه دێم ه سه‌ر مۆدێلی حیزبی كوردی،دیارە ئێم ه مۆدێلێكی ته‌قلیدیمان هه‌ی ه ك ه پێك هاتووه ل ه باره‌گاكان ،كۆمیته‌كان ،ل ه لقه‌كان و هۆبەکان و چی ناو ئه‌نێیت بینێ ! ،به‌اڵم هه‌ست ناكه‌ی ل ه پێشكه‌وتنی دیموكراسیدا ()NGO ڕێکخخراوە ناحکومیەکان و پرس ه گه‌وره‌كانی دونیادا ،ئیدی حیزبی كوردی وورد‌ه وورد‌ه ئه‌و فۆرم ه ته‌قلیدیه‌ی نامێنێت ،ئه‌بێت لەگەڵ ئەم نەش و نمایەدا بگۆڕێت و ئیداره‌ی كۆمه‌ڵێك رێكخراوی بچوك بچوك بكات کەلەنێو خودی خۆیدا ؟
مەالبەختیار :فیمینزم بزوتنەوەی ژنانی یەكسانی خوازە ،كە بەشێكە لە پرۆسەی دیموكراسی ،بە دابراوی لە پرۆسەی دیموكراسی، بە دابراوی لە ئازادی فیمینزمی خەیاڵی كە لە ئەوروپا هەیە ،كە ژن ئەكا بە پۆلیس بەرامبەر مێردەكەی ،ئەوە هەمووی شكستی خوارد .لە ئەوروپا فیمینیزمی دیموكراسی‌و كۆمەاڵیەتی ێ لە هەموو راستەقینە ئەوەیە كە یەكسانی ئەو ئەركەكان‌و مافەكانی دیموكراسی ،ئەمە شتێكی پێویستە ،بەاڵم ئەو فیمینزمە كالسیكیەی كە لە واڵتی ئێمە هەبوو ،خەریكە ووردە ووردە باوی نامێنێ ،چونكە ژیانی كۆمەاڵیەتی‌و ئابوری ێ فیمینزمیش‌و خەباتی سەندیكاكانی گۆراوە ،دەب تریش وەربچەرخێن‌و گۆرانكاری ستراتیژی بەسەر چۆنیەتی خەبات‌و شێوازی خەباتیان‌و ،چۆنیەتی دیاریكردنی ئامانجەكانیان بێنن‌و ئەو قاڵبەی جاران ئیشیان تیا ئەكرد ،ئەو قۆناغە یا ئەو هەلومەرجە كۆتاییان پێ هات.
ێ لە سەرەتاوە لە دوای راپەرین مەالبەختیار :پێمواب كە رۆژئاوایی هاتنە كوردستان دوایش كە ئەمریكا هات ،بەو ئاراستەیە هاتن كە ئەم ( )NGOنەیان دروستدەكرد ببنە بەدیلی سەندیكاو رێكخراوەكانی تر، ماوەیەك كاریگەریشیان هەبوو ،هەندێك مشتومڕی گەرمیشیان دروست كرد لە زانكۆ ،لە دەرەوەی زانكۆ، بەاڵم لە ئەنجامدا هەندێك لە ( )NGOراستەقینەكان جێی خۆیان كردەوە ،هیچیش لەو سەندیكایانەی كە هەبون ئاشبەتاڵیان نەكرد.
مه‌ده‌نیه‌ت :یه‌كه‌مین الیه‌ن كه ئه‌چێت ه سه‌نگه‌ره‌و‌ه له‌دژی فیمینزم ،ئیسالمی سیاسیه؟ ێ وایە ،لەبەرئەوەی كە فیمینیزمی مەالبەختیار ::بەڵ كۆمەاڵیەتی دیموكراتی راستەقینە مافی ژن ،باری كەسێتی ژن ،ئەكا بە ئامانجی خۆی ،باری كەسێتی ژن لە هاوسەرگیری ،لە میرات ،لە یاسا ،لە شایەتی، لە هەموو ئەمانەی كە فیمینزم داوای ئەكا ،رێك بە پێچەوانەی ئیسالمە ،هێزە ئیسالمیەكان ناتوانن شتێك بكەن پێچەوانەی دەقەكانی قورئان.
مه‌ده‌نیه‌ت :دێین ه سه‌ر یه‌كێكی تر له‌و خاڵەگرنگانەی ئاماژەت پێدا ،زۆر گرنگه ،باسی فیمینزم ده‌كه‌ی ئێم ه ئه‌مرۆ گرفتی فیمینزممان هه‌یه ،ل ه ئه‌وروپا ك ه ل ه ساڵی 1967جواڵنه‌وه‌ی فیمینزم په‌یدا ده‌بێت ،بۆنمون ه داوای جه‌سته‌ی ئازاد ئه‌كه‌ن ،داوای ئهوه ئه‌كه‌ن ئه‌و جالن ه بپۆشن كه خۆیان ده‌یانه‌وێ ،داوای یەکسانی موچە دەکەن لەگەل پیاو و بەشداری لەسیاسەت و ئیدارەدا ..ڕوانینی بەڕێزتان بۆ فیمینزمی كوردی چیه؟
مەدەنیەت :هەموو لێدوانێكی ئیسالمگەرای ئەمرۆ، ێ زیندوو ئەكەنەوە ،بۆ ئەوەی لە ئەڵین فیمینیزممان ل پرنسیبەكانمان بدەن ئەم دیالۆگە چۆن بكەین ،ئەمرۆ مۆدێلێك هەیە كە پێی ئەڵێن (فیمینزمی ئیسالمی)، هەوڵئەدات لە تێكستەكانی قورئاندا تەنانەت لەقسەی فەقیهەکان ،لە قسەكانی کەسانی وەک حەسەن بەنا و سەید قوتب جۆرێك لە فیمینزمی تایبەت بەئیسالم تێورە بکەن .هەست ناكەیت ئەمە لە كوردستاندا خەریكە ئەم فیمینزمە گەشە 27
ئەكات ،بۆ نمونە لەزانکۆکاندا مۆدێلی عەبابەسەرەکان پەیدابوون و حیجابی ملەوەن ،زۆریتر کەفاشیۆنی ئیسالمەوی ژنانەیە لەمەوە سوەرچاوەی هەڵگرتووە، هەروەها بانگەشەی كۆمەڵێك ئەندام پەرلەمانی ژنی ئیسالمی بۆ ئەم جۆرە فیمینزمە لە پەرلەمانی كوردستاندا و لەڕۆژنامەکاندا ،بۆ نمونە بەرگریان لەفرە ژنی کرد ..ئەمانە ،بە ناوی ژنیشەوە قسە ئەكەن؟
سیاسەت مەحاڵە كۆتایی پێ بێت ،حزبایەتیش كۆتایی ێ پێ نایەت ،خەیاڵدانێكی پر لە هەڵەیە كە دەگوتر حیزبایەتی باوی نەماوە ،دەوڵەت باوی نەماوەو كایە فەلسەفە گەورەكان كۆتاییان هاتووە ،لەراستیدا مانەوەو بوژانەوەی حیزب‌و دەوڵەت‌و فەلسەفەكان ،زوو كۆتاییان بەو تێزە بێپێزە فەلسەفیانەی كۆتاییەكان، هێنا.
مەالبەختیار ::ئیسالم فیمینیزمی ناوێ ،فیمینیزمی ئیسالمگەرا بۆ بەتاڵكردنەوەی فیمینزمی دیموكراسیە، ئەگەر فیمینزمی بویستایە لە مزگەوتا ژن‌و پیاو بەیەكەوە نوێژیان ئەكرد ،با یەكسانی نوێژكردن دروست بكەن، ئەگەر ئەو یەكسانیە لەمزگەوتدا نەیەتەدی ،كەواتە باقی شتەكانی تر هەر مەحاڵە بۆ ئیسالمگەراكان، بەتایبەتی گۆڕینی یاسای باری كەسێتی‌و چوار ژن‌و مێردێك!!
مه‌ده‌نیه‌ت :ئه‌مرۆ ئه‌وه‌ی ون ه هه‌موو حیزب ه كوردیه‌كان كای ه ئه‌ده‌بی‌و كای ه هونه‌ری ه جیدیەکانە، وه‌كو ریزی دووه‌م وه‌كو كه‌سی دووه‌م وه‌كو كه‌مانچ ه ژه‌نی سێیه‌میش ل ه كۆنسێرته‌كه‌ی خۆیاندا هەژمار ک بزوتنه‌وه‌ی كوردایه‌تی خۆی ل ه ناكه‌ن ،ب ه مه‌رجێ خۆیدا له‌ناو زمانه‌و‌ه هاتووه ،هه‌ر شاعیره‌كان بوون، هه‌ر ڕۆماننوسه‌كان بوون ئیبرایم ئه‌حمه‌د كابرایه‌كی ڕۆمانوس بوو ،ڕه‌فیق حلمی پیاوێكی شاعیرو نوسه‌ر بوو ،هه‌ستێكی ئێم ه بۆ گه‌راندنه‌وه‌ی زمانی كوردی، جارێكی تر گه‌رانه‌وه‌ی ه بۆ زیتر دیموكراتیزه‌كردنی ئه‌م دیموكراسیه ،ڕوونتر ،نه‌بوونی ده‌زگایه‌ك بۆ زمانی یه‌كگرتووی كوردی نه‌بۆت ه هۆی ئه‌وه‌ی ك ه ئێم ه هه‌ست به‌و‌ه بكه‌ین ك ه سیاسه‌ت ل ه كوردستاندا به‌هیچ شێوه‌یه‌ك گرنگی نادا ب ه كولتور و زمان؟
سیاسەت و کایەکلتوریەکان
مه‌ده‌نیه‌ت :دابڕانێكی گه‌ور‌ه هه‌ی ه له پرۆسه‌ی دیموكراسیدا هه‌موو كۆمه‌ڵگه‌ی كورده‌واری ب ه سیاسی كراوه ،تا بینه‌قاقامان هاتووه ،هه‌موو شتێك ب ه سیاسه‌ت كراوه ل ه چ ئاراسته‌یه‌كه‌و‌ه ئێم ه ل ه سیاسه‌ته‌وه برۆین بۆ كولتور وكایه‌كانی تر زیندوو مەالبەختیار :من خۆم لەگەڵ ئەوە نیم ،كە سیاسەت، بكهینهوه كه‌ی سیاسه‌ت دەتوانێ گفتوگۆ لەگەڵ ئەم یا حیزب ،یا دەسەاڵت ،گرنگی نەدا بێت بە كلتور .بە پێچەوانەوە ،گرنگی دراوە ،جا نوسەرێك قبوڵی ناكا، کایە زیندوانە بکات؟ رۆژنامەیەك قبوڵی ناكا ،پێچەوانەكەی بیرئەكرێتەوە، مەالبەختیار :كەی پێویستیەكانی خەڵك بەشی ئازادن .هەڵەی ئەم حكومەتەی ئێمە ئەوەیە زۆری دابین بوو ،مافی سۆشیال‌و بیمەكان بەشی ستراتیژێكی كلتوری نیە ،ئەوەی لە ئەوروپا پێی ئەلێن زۆری دابین بوون ،بێگومان ئەوكاتە خەڵك پێویستی سیاسەتی كلتوری ،كە پرۆژەیەكی خورتە ،ئەم پرۆژە بەوە نیە بە حەماسەوە سیاسەت بكا ،هەتا مافە خورتە لە واڵتی ئێمەدا نیە كە هەموو كایەیەك لە سیاسی ،كۆمەاڵیەتی ،ئابووری خەڵك ،هەروا دەستور كایە كلتوریەكان ،ئەرك‌و مافی دیاریكرابێت ،بەرنامەی بەتەواوەتی دابین نەبێ ،دیموكراسی بنەمای ماددی كارلێكیان لەگەڵ باقی بوارەكانی كۆمەڵ دانرابێت، لە شكانەهاتووی لەناو كۆمەاڵ دانەنێ ،سیاسەت وشیاری لە ناو رای گشتی بۆ كلتور خوڵقێنرابێت، ێ بەشی زۆری خەڵك لە ئەمە لەكوردستاندا نیە ،ئەمە گەورەترین هەڵەیە كە تا كاریگەری خۆی هەیە ،ئەتوان ێ چارەسەر دەوری خۆی كۆبكاتەوە ،كە ئەوەش بەدیهات هەموو ئێستا نەمانتوانیووە چارەی بكەین ،كە دەب بكرێت ،مەسەلەی زمانی ستاندارد لە هەر واڵتێك ئامانجەكانی تاكو كۆی كۆمەڵ ،بەدیهات ،ئەوكاتە لەواڵتەكانی تر ،یەكێك لە زەروریەتەكانی ئەو ێ بە شتێكی ئیختیاری سیاسەت ئەب واڵتە ،ئەو زمانە ستانداردە بەدیئەهێنێت، و كەمتر دەبێتە كەمەركێشی خەڵك،
28
زمانی ستانداردی عەرەبی قورئان دروستی كرد ،ئەڵمانی وەرگێرانی ئینجیل لەالیەن مارتن لۆسەرەوە خوڵقانی ،زمانی ئیتاڵی ئەدەبیاتی رێنسانس بەدی هێنا ،ووردە ووردە هەر واڵتێك بەجۆرێك ئەخوڵقێت ،وا هەیە دەوڵەت دروستی ئەكات ،ئێمە نە ئەو كلتورو رێنسانس‌و فەلسەفە مێژووییەمان هەیە ،نە دەوڵەتی نەتەوەییمان هەیە ،باشە تۆ چۆن زمانی ستاندارد دروست ئەكەیت لە كاتێكدا ئێمە میللەتێكی 45بۆ 50 ملیۆنین 5بۆ 6ملیۆنێكمان فیدرالیەكمان هەیە، باقیەكەی هیچی نیە ،ئەمە ئاسان نیە ،لە ئێستاوە هەوڵ نەدەین ئەو شتەی كە لە منداڵدانی زمانی ستانداردی كوردیدا ،خەریكە ووردە ووردە دروست ئەبێت ،هەوڵ نەدرێت بەزۆری زۆرداری بیهێنینە دەرەوە ،با لێی گەرێن خۆی لەناو سكی ئەو زەرورەتە مێژوویە ،خورت ببێ. مەدەنیەت :كەواتە ڕای ئێوە ئەوەیە كە سیاسەت فەزایەكی ئازاد دروست بكا بۆ پێگەیشتنی زمان؟ ێ بزانین كە مەالبەختیار ::هەر فەزای ئازاد نیە ،ئەب ێ و، دواقۆناغ‌و پێویستیەكانی ئەزمونەكەمان دەگاتە كو سیستمەكەمان ،دەستورەكەمان ،دیموكراسیەكەمان، پەیوەندی ئۆرگانیكی لە نێوان كۆمەڵ‌و نەتەوەو ئەم دەسەاڵتەی كە هەیە ،بڕینی مەودایەكی باش لە پرۆسەی دیموكراسی ،ئەمانە كە چەسپین ،زەرورەتی زمانە ستانداردەكەش لە دەوری خۆی ،وەكو پەلكەزێڕنە رەنگ بە رەنگ دروست ئەكات... مه‌ده‌نیه‌ت :زۆر سوپاست ئه‌كه‌یت ئه‌و فیگوره‌ی ك ه له پشتته‌وه‌ی ه هه‌مان ته‌عبیر‌ه له‌و گه‌شته‌ی ك ه له‌گه‌ڵ ئێمه‌یدا كردت ،له ناو جیهاندا كاركردن و لەنێو جیهاندا شرۆڤەکردن ،وه‌كو گۆڤاری مه‌ده‌نیه‌ت ،زۆر سوپاست ده‌كه‌ین. 14/3/2013
29
گوتاری پۆست سێکۆالریزم...
(یورگن هابرماز لەدیالۆگی عەلمانیەوە بۆ نەخشەیەکی نوێی دوای عەلمانیەت ) ئیسماعیل حەمەئەمین تێگەیشتن لە سێکۆالریزم چ وەک سوستێم ،چ و وەک چەمک ،پڕێتی لەدیالۆگی ئاڵۆز و هەمەڕەنگ ،بەجۆرێک کەزۆر جار هەڵە تێگەیشتن ڕوودەدات و لەزۆرجاریشدا ڕیزپەڕیەک دەبینرێت لەمومارەسەکردنی ئەم چەمکەدا، زۆرجار وەک ئایدۆلۆژی چین و توێژیکی تایبەت مامەڵەی لەگەڵدا دەکرێت .هەمەالیەنی و فرە ڕەهەندی ئەم چەمکە وەها دەکات ،کەئەم چەمکە وەک سوستێمی کار تەماشابکرێت ،وەک مامەڵە لەگەڵ کۆمەڵگە لەپێناو بونیادنانی کۆمەڵێکی مەدەنی ،لەنێویدا مرۆڤ ببێت بەهاواڵتی ،نەک تەنها ئەندامێکی ڕووت و نابەشدار و ئاپاتی لەو کۆمەڵگەیەدا .بەمانای قسەکردن لەسەر سێکۆالریزم و پۆست سیکۆالریزم (دوای عەلمانیەت ) مانای قسەکردنە لەسەر کۆمەڵگە لەپێناو کردنێتی بەکۆمەڵگەی هاواڵتی ،لەبەرئەوە سێکۆالریزم دەبێت بەردەوام قسەی لەسەر بکرێتەوە ،بەردەوام پێداچونەوەی جیدی بۆ بکرێت .سێکۆالریزم چەمکێکە ،سوستمێکە دەبێت لەچەقبەستن ،دەنا دیسانەوە دەبێت بەسوستمێکی بەردەوام لەپێداچوونەوەدا بێت و دووربخرێتەوە ئایدۆلۆژی و دیسپۆتی ئاینی هەژمار دەکرێت. دیسپۆت ،لەتەنیشت دیسپۆتی سیاسی و پۆست سێکۆالریزم (پاش عەلمانی/ بەگشتی چەمکی سێکۆالریزم و
30
31 دواعەلمانی ) هەمیشە پڕ گرفت بووە ،دیارە بەئاسانی دەتوانین لەم گرفتە تێبگەین، چونکە چەمکێکە پڕێتی لەئازادی بەخشین بەئەوی بەرامبەر ،هەموو ئازادی لەخۆگرتنێک مانای ژیانە لەگەڵ جیاوازیدا ،هەموو ژیانێکیش لەگەڵ جیاوازیدا مانای بوونی گرفتی جۆراو جۆرە ،ئەمەش بەڕای من الیەنی ئیستاتیکی سێکۆالریزمە ،بەوەی کراوەیە بەرامبەر جیاوازیەکان ،هەمەڕەنگە و لەسەر دیموکراسی و دیالۆگ ڕاوەستاوە .دیالۆگی ئەقاڵنی لەدەوڵەتی سێکۆالردا هەمیشە بەردەوامی هەیە، بەجۆرێک دەوڵەتی دەستور عەلمانی خاوەنی هەموو کرانەوەیەکە بەسەر دونیای خۆی و دەرەوەی خۆیدا، خاوەنی کراوەنەیە بەرامبەر هەموو جیاوازیەکاندا، لێرەوە بەئاسانی دەتوانین لەوە تێبگەین کەعەلمانیەت (سێکۆالریزم) ئەو بوارە ئازادە دەخوڵقێنێت بۆ دیالۆگ ،بۆ گونجاندنی بەهاکان لەنێو ئەم سوستیمەدا، بۆکردنەوەی ژووری نوێ بۆ نەریت و کلتور و بیروڕا جیاوازەکان ،بۆ ژیاندنەوەیەکی دیکەی دیباتە لەنێو کۆمەڵگەدا .بەگشتی سێکۆالریزم تەنها مانای جیاکردنەوەی ئاین نییە لەدەوڵەت بەو ئاڕاستە ڕووت و موجەڕدەی باسدەکرێت ،بەڵکو مانای کردنەوەی گفتوگۆی گەورەیە لەمەڕ ئەم پەیوەندیەکانی نێوان ئاین و کۆمەڵە جیاواز و گروپەکانی نێو کۆمەڵگە لەنێو یەکتریدا ،کۆی کۆمەڵگە بەگشتی لەدیالۆگ و ڕەنگدانەوەن بەسەریەکتردا ،کەلەسەر بنەمای کاری هاوبەش و ڕیزگرتنی هاوکۆیی و گونجاندنی جیاوازیەکان لەڕێگەیەکی ناوەڕاستی ئەقاڵنیدا وەستاوە ،بەجۆرێک کەبنەماکانی دیموکراسی و کۆمەڵی مەدەنی پارێزراو بێت ،بەمشێوەیە سێکۆالیزم هەمیشەبەبێ گفتۆگۆ کراوەکانی نێو خۆی ،توانای بەردەوامی نییە. دیارە بەپێچەوانەی هەندێک بیروڕا کەپێیانوایە سیکۆالریزاسێۆن یان (الیسیزاسێۆن) دەرگاکان بەسەر ئایننەکان دادەخات و ئاین فڕێدەداتە دەرەوەی کایە چاالکیەکانی کۆمەڵگە ،من پێموایە ئەم ڕایە تەواو توشی گرفت دەبێت ،چونکە ئەوە لەنێو دەوڵەتی سیکۆالردایە ،کە بەردەوام گفتوگۆ دەکرێت لەسەر ڕۆڵی گەڕانەوەی نۆرمەکان ،جچای نۆرمە ئاینەکان بێت ،یان کۆمەاڵیتیەکان ،یان نەرتە نوێیەکانە بۆ نێو تۆڕی کۆمەاڵیەتی و مامەڵەکردنی ئەقاڵنی لەگەڵیاندا.
عەلمانیەکان لەڕووی پراکتیکیەوە قسەلەسەر ئەمە مەسەالنە دەکەن ،ئەوە دەوڵەتی دەستور عەلمانیە گفتوگۆ لەگەڵ جیاوازیەکاندا دەکات ،نەک دەوڵە خاوەن دەستور دیسپۆتە ئاینی و دیکتاتۆرەکان. بێگومان ئەم گفتوگۆیە لەگەڵ ئاین نەدوورکەوتنەوەیە لەسیکۆالریزاسێۆن و نەدوورکەتنەوەشە لەگرنگی ڕۆڵی ئاین لەبواری نۆرم بااڵکانی کۆمەڵگە مۆدێرنەکاندا، بەگشتی ئەمە گەڕانەوەی ئەو کایە ڕۆحانیانەیە کەلەدرزتێبوونی ژیانی مۆدێرن و ئیگۆئیستی و خۆپەرسستی و هەڵکشانی بازاڕی گلۆباڵ و دووبارە کۆلۆنیزەکردنی دونیای ڕۆژهەاڵت و ڕووخانی بۆرسەکان و لێکهەڵوەشاندەوەی ئەوەی ناوی دەوڵەتی کۆمەاڵیەتی و سۆسیالە لەدونیای مۆدێرندا ،سەریهەڵداوە .هەموو ئەمانە و دروستبوونەوەی چینەکان و دوورکەتنەوەی مەترسیدار لەنێوان چینەکاندا لەهەناوی ڕۆژئاوادا، وەهادەکات گەڕانەوەی ئاین و نۆرمەکانی هەم بەمەترسی تێبگەین و هەم بەگرنگ و واقیعی حاڵ ،بۆ ئەم مەبەستە (پۆست سیکۆالریزم)
هەوڵدەدات پەیوەندی نێوان نۆرم و بەها ئیتنیەکان و سوستێمی سیکۆالر ڕێکبخاتەوە ،نەخشەڕیگەیەکە بۆ دووبارە قسەکردنەوە لەسەر قەیرانەکانی سیکۆالریزم . ڕووداوەکانی ئەم سااڵنەی دوایی وەهای کرد ،ئاین جارێکی دیکە ،بەهێزێکەوە بگەڕێتەوە نێو دونیای سیاسەت و بیەوێت و نۆرم و بەهاکانی خۆی لەنێو ئەم کۆنێتکستە سێکۆالرەدا پەرە پێبدات ،یاخود دژایەتی بکات ،بەوەی پارتی سیاسی ئاینی و پەیدا دەبن و دەیانەوێت لەڕێگەی دیموکراسیەوە نۆرمەکانی خۆیان ،یاسا وجیهانبنینی خۆیان پەرەپێدەبدەن، بەجۆرێک کەئەم پارتە ئاینخوازانە ،دیموکراسیەت بەکاردێنن لەپێناو دیسپۆتێکی ئاینی و نۆرمەکانی دیموکراسی بەبەرگێکی ئاینی کاوێژدەکەنەوە، بەمامانی ئێمە لەبەردەم فێڵێکی گەورەداین .من لێرەدا بەدیاریکراوی مەبەستم پارتە ئیسالمیەکانە، نمونەکانی هاتنی ئیسالمیەکان لەدوای بەهاری عەرەبی بۆ سەر حوکم ،نمونەی بەرچاون کەچۆن
ئیخوانەکان لەمیسر هەوڵدەدەن دەستور و بڕگەکانی لەبەرژەوەندی خۆیان و مورشید فۆرمولە بکەنەوە، لەتونس هەروەها قەیرانی گەورەیان خستۆتە نێو دەزگاکانی دەوڵەتەوە ،لەسوریا کەهێستا بەرگرین دادگای جەڵدە و کوشتنیان داناوە ،لەبەرامبەر ئەمەدا زەمەنی پێش بەهاری عەرەبیش سوستێمی حوکم لەو واڵتە عەرەبیانەدا سوستێمی پۆست کۆلۆنیالی بووە و بەسوستمێکی عەلمانی بەخەڵکی فرۆشراوەتەوە، ئەمەش وەها دەکات لەوە تێبگەین ،کەچەندە ئەرکی هێزەکانی خەوبینەر بەکۆمەڵێکی مەدەنی و بیناکردنی دەوڵەتی داپەروەرانەی سێکۆالر لەسەر بنەمای داپەروەری کۆمەاڵیەتی لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا گرانە. هەروەها تابێت پەیوەندی کۆمانیکاتیڤی نێوان هەموو ئاین و پێکهاتە ئیتنی و ئاین و یاسا سروشتیەکان و دیموکراسیەت ،قورس و گرانتر دەبێت .ئەم ئەرکە تادێت لەگەڵ پەرەسەندنی ئەم هێزە ئاینیانە گرانتر و ئاڵۆزتر دەبێت و گەڕان بەدووی ڕێگە چارەدا گفتوگۆیەکی دوورودرێژی دەوێت.
گرفتە نوێیەکانی مۆدێرنە و عەلمانیەت
لەدوای یازدەی سێپتمبەرەوە لەڕۆژئاوادا پارتە کۆنزەرڤاتیڤ و نیو کۆنزەرڤاتیڤەکان و تەنانەت نیولیبرالەکانیش ،ئەوانەی پاشخانی کریستیان هەبوو ،ژووری نوێیان بۆ ملمالنێی ئاینی دۆزیەوە. جەنگی ڕاستەقینەی بەرژەوەندی و گۆڕینی تەرازووی هێز لەدونیادا بەپێی بازاڕی گڵۆباڵ ،لەزۆر سووچ و پەنادا بەرگێکی ئاینی لەخۆگرت ،لەزۆر جاردا پارتە ئیسالمیەکان ئەم جەنگەیان بەجەنگی خاچپەرستەکان دەشوبهاند ،لەئەمریکادا نیو کۆنزەرڤاتیڤەکان ئەم جەنگەیان بەپاراستنی نۆرمەکانی کریست بانگەشە دەکرد .بەگشتی چ لەڕۆژهەاڵتدا و چ لەڕۆژئاوادا تەوژمە ئاینەکان لەژێر تایتڵی ئەم جەنگە ترسناکەدا ئەم دێباتەیان زیندوو دەکردەوە .ئەمە جگە دیوێکی پڕقەیرانی مۆدێرنە نینشاندەدات کەلە ئیشکالیەتی شێوازی ژیان لەژێر چەتری ئەقاڵنیەتیدا لەدایکبووە، درزێکی گەورە هەیە لەنێو خودی ئەقاڵنیەتدا ،لەنێو مۆدرێنەدا کەڕۆژ بەڕۆژ فراوانترو ترسناکتر دەبێت، ئەم پرۆژەیە بەئیشکالیەتی گەورەوە لەدایکبووە ،بەئازارێکی گەورە و
32
لەهەموو ویستگەیەکدا فەرامۆشیەکی گەورە لەڕۆحیدا هەبووە ،مۆدێرنە وەهای کردووە جەنگەکان و کۆلۆنیال و پۆست کۆلۆنیالی لەم درزەوە بێنەدەرێ و جیهان و ژنیگە پیسبکەن .کایە گەورە ڕۆحانیەکانی مرۆڤ و بەدهەستی (هەستمردوویی ) لەکۆمەڵگەکاندا چەسپاندووە ،بەجۆرێک ،کەهەموو نۆرمە کالسیەکانی وەک ئاین و جڤاتە کۆمەاڵیەتیەکان لەناو چوون و ئەوەی ماوەتەوە خراوەتە بەردەم بازاڕێکی دڵڕەق ،کەنیو لیبرالیزم و نیو کۆنزەڤاتیزم بەڕێوەی دەبەن ،هەمووی لەژێر چەتری ئەقاڵنیەتی موجەڕەد و ماتماتیکی و ئینسترومێنتاڵ (ئامڕازگەرایی ) ڕوودەدەن .هەموو وەها دەکات کەمرۆڤەکان بپرسن ئایا ئەمانە گەڕانەوە بۆ مەسەلە ڕۆحانیەکان ،بۆ سۆڵیدارێتی ئاینی ،بۆ نۆرمە ئەخالقیەکانی ئاین باشتر نییە!، وەک لەو هەموو تێکشکاندنەی تۆڕی کۆمەاڵیەتی و داڕمانە سایکۆلۆژیەی مرۆڤ لەژێر ناوی لیبرالیەت و ئیندیڤیدوالیەت (تاکڕەوی) پێوەی دەناڵێت؟ ،ئەمە و زۆر کێشەی کۆمەاڵیەتی نێو هەناوی ژیانی مۆدێرنە ،بۆ نمونە گەڕانی کۆچبەرەکان بۆ شوناسی ئاینی خۆیان وەک کاردانەوەیەک لەبەرامبەر خراپی سوستێمی ڕاتیسێۆنالی (ئەقاڵنی ) لەبەهەند وەرنەگرتنی نۆرمە ئاینی و شوناسە کلتوریەکانیان و سیاسەتی هەڵەی ڕۆژئاوا لەنێوان (توانەوە )Assimilationو هاوتابوون ( ) Integrationلەگەڵ کۆمەڵگەی ڕۆژئاوادا ،ئەم دیابەتەیە بەردەوام سەرهەڵدەداتەوە، بۆ نمونە گەڕەالوژەی گەڕەکە کۆچبەر نشینەکانی باریس لەساڵی ، ٢٠٠٢شۆکیکی گەورە بوو بۆ دەوڵەتی فەڕەنسا ،وەهای کرد کەجارێکی دیکە لەگەڵ سۆسیۆلۆگ و ئیسالم ناسەکان دانیشێت و قسەبکەنەوە لەسەر سوستێمی عەلمانی خۆی (الیستێ) ،بەجۆرێک کەهاوسنگەیەکان لەنێو کۆمەڵگەی فەڕەنسیایدا بپارێزێت. هۆکاریکی دیکە کەئەم گفتوگۆیە ،لەدوای سەرهەڵدانی گڵۆباڵیزمە ،کەلەگەڵیدا تیرۆرێکی ئیسالمەوی توندڕەوی لەگەڵ خۆیدا خستە گەشەسەندنەوە ،لەم مەرجە نوێیانەدا قسەکردن لەسەر عەلمانیەت وەک مۆدێل و ئاین وەک مۆدێلی حوکمکردن هاتە ئاراوە ،ئەم گفتوگۆیە لەزەمەنی خەفەبوونی دەوڵەتی خەالفەتی عوسمانیەوە نوستبوو،
33 ئیسالمی سیاسی توندڕەو گوژمێکی دیکەی دا بەقسەکردن لەسەر ئەم مۆدێلە ئیسالمەویە، لەگەڵ کشانەوەی سۆڤیەت و لەدوای زەمەنێک کەتاڵیبان بەسەر هێزە ئیسالمیەکانی دیکەی ئەفغانستاندا سەردەکەون ،مۆدێڵی دەڵەوتی ئیسالمی لەڕێگەی تەقاندنەوەی پەیکەری بودا و کوشتنی ژن لەیاریگاکاندا ،بووە دیاردە ترسناکەکانی جیهان. دیوەکەی دیکەی قەیرانەکە ئەقڵیەتی ڕۆژهەاڵناسی ڕۆژئاواییە ،کەتێربووە بەخەمە کۆلۆنیالیەکان و پڕە لەو هێزانەی خەون بە دووبارە کۆلۆنیالیزەکردنی ) Re- Kolonialisierungدونیای ڕۆژهەاڵتەوە دەبینین ،پڕن بەوێنەی نێگەتیڤ لەسەر ئیسالم و ئاین. لەگەڵیشیدا عەلمانیەت لەگەڵ ئەم بیرکردنەوەیەدا هاوتادەکراوە و پێناسەکراوە ،بەوەی لەدژی ئیسالم کاردەکات! ،ئیدی ڕۆشنبیری سێکۆالریزەکردن کەوتە بەردەم کێشەوە ،لەگەڕاندایە بۆ چاکردنەوەی ئەم وینە ناشرینە .دیارە لەسەرێکی دیکەوە نیولیبرالیزمی ئەمریکایی بانگەشەی بۆ شەڕی کولتورەکان دەکرد وچەمکی کولتوری تەواو لەگەڵ ئایندا هاوتادەکرد، بەجۆرێک ،لەم تێزە هەڵەیەی (سامۆیل هێنگتۆدا) هەستدەکەین ئەوە کلتورنین لەگەڵ یەکتردا جەنگ دەکەن ،بەڵکو ئەوە ئاینەکانن! ،دیارە کولتورەکانیش یەکتری تەواو دەکەن نەک لەزۆرانبازیدابن لەگەل یەکتریدا..ئەم تەوژمە لیبرالیزمە بازاڕییە ،تێکەڵی ڕووداوەکان بوون ،ئیدی لەڕۆژئاوا لەدوای یازدەی سێپتمبەرەوە پارتە سیاسی خاوەن تەوژمە ئاینیەکان لەگەڵ ئیسالمی سیاسی کەوتنە جەنگەوە ،بەجۆرێک کەچێتر قسە نەمێنێتەوە بۆ ڕۆشنبیری سێکۆالر لەکۆمەڵگەکانی خۆیاندا .دیارە لەم زۆرانبازیەوە دەبێت ئەم کێشانە لەکایە فەلسەفی و فیکریەکەوە جارێکی دیکە تاوتوێ بکرێتەوە ،ئەم مۆدێلە جارێکی دیکە موتوربەبکرێتەوە بەڕەهەندی نوێ و لینکی نوێ .دیارە نۆرمەکانی ئاین و دەوڵەتی سێکۆالر جاریکی دیکە بکەونە بەردەم گفتوگۆ ،کەدەتوانین بەگفتوگۆی (پۆست سێکۆالریزابوون) پێشنیاری بکەین .فراونکردنی بوارەکانی ئازادی لەنێو خودی دەوڵەتی دەستور سێکۆالردا ئامانجێکی ئەم گفتوگۆ گرنگەیە .بێگومان ئەمە فراوانکردنی سنورەکانی کۆمەڵ سیکۆالرە و پەڕینەوەیەتی بۆ نێو کایە ڕۆحانیەکان
ودواندنی وەک خۆی ،نەک وەک ئەوەی سێکۆالری دۆگماتیک دەیەوێت .لەنێو ئەم کۆمەڵگانەدا باس لەوە دەکرێت ،کەچیتر نابێت دەوڵەتی عەلمانی تەنها بەیاساو دەستور بیچەسپێنین ،بەڵکو هاوکۆیەکی گشتی بدۆزرێتەوە و لەنێو ئەم کڵێشەیەدا نۆرمەکان و دونیای هەبوو پێکەوە هەڵسوڕێن و گفتوگۆ بکەن لەگەل یەکتردا ،لێرەوە (یورگن هابەرماز) فەیلەسوفی دیاری قوتابخانەی ڕەخنەیی فرانکفۆرت ،مۆدێلی (پۆست سیکۆالر ) وەک نەخشە ڕێگەیەک . دیالۆگی هابرماز و پاپی ڕۆما (باندیکی شازدە) قسەکردن لەسەر سوستێمی (پۆست سیکۆالر) Postsäkularیان (پاش عەلمانی) گفتوگۆیەکە درێژەی هەیە .لەم گفتوگۆیەوە دەتوانین وەک سەرەتایەک باس لەم چەمکە بکەین و گرفتەکانی نێوان باوەڕو و زانست و مەعرفە بکەین .دەرگایەک وااڵبکەین لەسەر مامەڵەی سێکۆالریزم لەگەڵ بەهاکانی نێو کۆمەڵ و گفتوگۆکانی
ئاین لەگەڵ ئەمجۆرە مۆدێلەدا .بۆ ئەم شرۆڤەکردنە دەگەڕێینەوە بۆ فەیلەسوفی دیاری ئەڵمانی (یورگن هابرماز ) کەژیانێکی دوورودرێژی لەگەڵ ئەم چەمکەدا بەسەربردووە ،یەکێکە لەفەیلەسوفە گرنگەکانی قوتابخانەی فرانکفۆرت ،کەتاوەکو ئێستا لەژیاندا مابێت و هەمیشە کاری لەسەر مۆدێلی سێکۆالر کردبێت، وئەم چەمکەی لەنێو مۆدێلی دەوڵەتی دەستوری و داپەروریدا شرۆڤە کردووە ،ئەم گفتوگۆیە لەنێوان بەهاکانی ئاین و بااڵدەستی عەلمانی دەکۆڵێتەوە و قسەی لەسەردەکات. هابرماز گوتارێک دەخوینێتەوە ،کەپێداچوونەوەیەکی گرنگە بە چەمکی سیکۆالریزم و پڕۆژەی سێکۆالریزاسیۆن بەرەو پۆست سێکۆالریزم .ئەم گوتارە لەبۆنەیەکدا نوسراوە و خوێنرایەوە ،کە (ئەکادیمای کاسیولیکی بایەرن ) لە ڕێکەوتی نۆزدەی یانواری ٢٠٠٤هابرمازو پاپی ڕۆما (ئەوسا ) یۆزیف ڕایتسنگە Josef )Ratzingerکە بە(بانەدیکی شازدە) ناسراوە،
بانگهێشت کردبوو .ڕاتسینگە ئەڵمانە و پێکەوە، دووپیاوی ئەڵمانی یەکێکیان نوێنەری مۆدێلی سێکۆالرە و بیرمەندیکی گرنگە و دووهەمیان نوێنەری کەنیسەی ڕۆمایە و پاپی کەنیسەی ڕۆمایە .ئەم دوو پیاوە ،دووڕەمزن ،دوو ئایکۆنن ،بۆ دوو جیهانبینی جیاوازن ،هابرماز عەلمانیەت و ڕاتسینگە دەسەاڵتی ئاینی .لەوڕۆژەدا ،لە نۆزدەی یانواری ٢٠٠٤هەریەک لەم دووپیاوە بەمەبەستی دیالۆگ لەسەر چەمکی عەلمانیەت و گرفتەکانی لەنێو دەوڵەتی یاسادا گوتارێک دەخوێننەوە ،تێدا هێڵە گشتیەکانی دونیابینی خۆیان بۆ یەکتری و بۆجیهانی فیکر ڕووندەکەنەوە .هابرماز گوتارەکەی لەژێر ناونیشانی (بنەما پێش سیاسیەکانی دەوڵەتی دەستوری و دیموکراتی ) Vorpolitsche Grundlagen des ?demokratischen Rechtstaates
گوتارەکەی ڕاتسینگە لەژێر ناوی (چی جیهان بەیەکگرتوویی دەهێڵتەوە ،بنەما پێش سیاسیەکانی دەوڵەتی ئازاد)
Was die Welt zusammenhält. Vorpolitsche moralische Grundlagen eines freiheitlichen Staates
لەدوای ساڵێک هەردوو گوتارەکە لەالیەن سێنتەری لێکۆڵینەوەی سیاسی حکومەتی ئەڵمانی فیدرالی لەدووتوێی کتێبێکدا لەساڵی ٢٠٠٥لەژێر ناونیشانی (دیالەکتیکی سیکۆالریزەکردن ،دەربارەی ئەقاڵنیەت و ئاین( باڵوکرایەوە. بۆزیاتر زانیاری بڕوانە :
Jürgen Habermas/Joseph .1 Ratzinger, Dialektik der Säkularisierung. .Über Vernunft und Religion, bpd 2005
بێگومان ئەم دووگوتارە گرنگی خۆیان لەوەدا دەبیننەوە ،لەکاتێکدایە کەجیهانی ئێمە پڕدەبێت لەجەنگ و ماڵ وێرانی و تەقینەوە و داگیرکردن و مامەڵەی بازاڕی گڵۆبال لەژێر ناوی (جەنگی کولتورو بەرگریکردن لەدیموکراسی و دەوڵەتی سیکۆالر) لەدژی هێزە ئاینیە سیاسیەکان .لەم درزتێبوونەوە گەورەیەوە، لەم دەالقە ڕۆحیەی مۆدێرنەوە ،ئەم دوو بیرمەندە فەلسەفی و تیۆلۆگیە ،باس لە (مەرجە پێش سیاسیەکان) Vorpolitische دەکەن بۆ ئەوەی پڕۆسەیەکی نوێ 34
لەنێو خودی دەوڵەتی ماف و یاسادا هەڵبسوڕێت، دیارە ئەمە نەخشە کێشانێکی فیکری و سکێچی خۆیانە بۆ دونیای نوێ و کێشەکانی هێڵی فیکریە لەنێوان دونیاو دین .بەمانای پێشئەوەی سیاسەت گەمەی خۆی بکات ،ئەم دووانە هەوڵدەدەن بنەماکانی ئەم گەمەیە شرۆڤەبکەن .گەر الی (یورگن هابەرماز) پێش مەرجە سیاسیەکانی دیموکراسیەتی دەوڵەتی یاسا و دەستور گرنگ بێت ،ئەوا الی پاپی ڕۆما کەنوێنەری دەزگایەکی ڕۆحانی و ئاینی گەورەیە و نوێنەری خودایە لەسەر زەوی (پێش سیاسیە ئەخالقیەکان )Vorpolitsche moralischeگرنگە و جیهان لەپرۆژەیەکی ئەخالقیدا شرۆڤەی دەکات. جیهانێکی ئەخالقی ( ) Welt- etohsپرۆژەیەکە بەڕای پاپی ڕۆم ،لەبەیەکەگیشتنی کولتورەکاندا لەغیابدایە ،ئەوەی بریندارە لەم گەمەیەدا مۆڕاڵە، ئەخالقیکی گەورەیە بەرامبەر مرۆڤ خۆی..لێرەوە هابرماز کەنوێنەرێکی ژمارە قورسی سیکۆالریزمە و دەوڵەتی دەستوری سێکۆالرە ،بنەما (پێش مەرجە سیاسیەکان) ،یان (بنەما پێش سیاسیەکانی) دەوڵەتی یاسای بەالوە گرنگە ،بۆ فروانکردنی بنەماکانی ئەم کڵێشە سێکۆالرە ،و بۆ گرتنەخۆی پرسە گرنگەکانی ئاین و نۆرمەکان بۆ نێو ژیانی مۆدێرن ،هابرماز هەموو ئەمانە لەچوارچێوەی کۆمەڵگەی (پۆست سیکۆالیزم) دەکات .ئەم دوو پیاوە لەدیالەکتێکی تاوتوێ ئەقاڵنیدا دونیابینیەکانی خۆیان نمایشدەکەن و قسەی لەسەر دەکەن.
دیموکراسیەت وەک کرۆکی سیکۆالر
یورگن هابرماز لەگوتارەکەیدا (بنەما پێش سیاسیەکانی دەوڵەتی دەستوری و دیموکراتی ) پرسیاریکی زۆر گرنگ دەخاتە ڕوو ،کە بیرمەندێکی ئەڵمانی وەک (بۆکنفۆردە ) Böckenfördeلەشەستەکانی سەدەی بیست لەکتێبیکدا لەژێر ناونیشانی (دروستبوونی دەوڵەت وەک پڕۆسەیەکی سێکۆالریزاسێۆن) خستویەتیە ڕوو ،بەوەی ئایا دەوڵەتی ئازادی سێکۆالر مەرجە نۆرمەتیڤەکانی، یان چاکتر وایە بڵێین مەرجە بەهاخوازیەکانی خۆی هیالک ناکات و پەراوێزی ناخات ؟ .بەمانای ئایا دەوڵەتی سێکۆالر بەها هەبووەکانی خۆی، لەئاین و ئەخالق و مۆڕاڵ هیالک ناکات؟،
35 چاکتر لەم پرسیارە تێبگەین کە هابرماز لە (بۆکنفۆردە) وەریگرتووە ،ئەوەیە کەئایا بەها ئاینیەکان لەم پڕۆسەیەدا هیالک ناکرێن ! .ئەم پرسیارە دەماگەیەنێتە بەردەم پرسیاریکی دیکەی گرنگ ،ئایا سیاسەتی بااڵدەستی عەلمانی بەم شێوەیە توانای بەردەوامی هەیە؟... هابرماز هەر لەسەرەتاوە زۆر ئازایانە ئەو گرفتانە دەخاتە ڕوو کەدەوڵەتی سێکوالر ڕووبەڕووی دەبێتەوە، چونکە نابێت ئەوە لەبیربکەین ،کەدەوڵەتی ئاوەها هەر لەخۆڕا ناتوانێت بەرەو پێشەوە بڕوات ،گەر هاتوو پشت نەبەستێت بەسۆڵێدارێتی هاواڵتیانی .لەم خاڵەوە ئێمە بەرامبەر خودی دەزگای ئاینی دەبینەوە کەلەڕۆژئاوا و ڕۆژهەاڵتیشدا ،ڕۆڵی خۆیان دەبینن بۆ لەئامێزنانی مرۆڤەکان و (شێوازی ژیانیان) ،دیارە ئاین لەم سوستێمە سێکۆالرەدا دەچێتە ئاستی تایبت و ژیانی کەسیەوە ،نەک ببێت بەفۆرمیکی یاسایی و دەستوری ،بەسەر ژیانی کەسیدا بسەپێنرێت .ڕاستە لەڕۆژئاوادا شێوازی پێکەوە ژیان (مۆدۆس ڤیڤێندی )Modus vevnidiسێکۆالر بااڵدەستە و ئاین دەست وەرناداتە هەموو یاسا و ڕێسایەک، یاساکان لەسەر ڕێچکەی سروشتی و لۆژیکی ئەقاڵنی دادەڕێژرێن ،بەاڵم ئەمە وەهای کردووە کەلەغیابی نۆرمە ئاینیەکان لەخودی پرسی کۆمەڵدا ،ئەم پرۆسەیە لەرزین و کەلێنی تێبکەوێت. (هابرماز) لەدوای ئەم گۆڕانکاریە نوێیانەی کەئەوروپا و دونیای گرتەوە ،جاریکی دیکە بەچەمکی سێکۆالردا دەچێتەوە و پێیوایە کەدەبێت ئەم پرۆسەی بەعەلمانیکردنە وەک پرۆسەیەکی (فێربوونیکی دووالیەنیە) تێبگەین کە(ترادیسێۆنی ڕۆشنگەری و ئامۆژگاریەکانی ئاین بکەین بەکاردانەوەیەکی ئەزمونی ) 1.17 لەم گۆشەنیگایەوە دەتوانین وەها لەم ڕستەیە تێبگەین، کە پرۆسەی عەلمانیبوون پرۆسەیەکی دووالیەنەیە، لەسەرێکەوە پشت بەستنە بەنەریتەکانی ڕۆشنگەری (دادپەروەری ،یەکسانی ،برایەتی و ئەقاڵنیەت و ڕاسیۆنالیزەکردنی دونیا ،دەرچون لەژێر هەیمەنەی دەزگای ئاینیەکان) .لەسەریکی دیکەوە گەڕانەوەیە بۆ بەها ڕۆحیە مرۆڤدۆستی وسۆلیدارتیەکانی نێو کایە ئاینییەکان .دیارە الی هابرماز مۆدێلی هیگڵ
نمونەیەکی جوانی مامەڵەی ئەقاڵنیە لەگەڵ نۆرمە پێموایە دەتوانین لە پەند و بەها ئاینیەکان. مرۆڤدۆستیەکانی ئاین نێزیک بینەوە ،بێگومان بۆ هیچ نا ،تەنها بۆ ئەوەی دووئامانج بپێکین، یەکەمیان :لەپێناو پەراوێزنەخستنی هێز و تەوژمە ئاینەکانی نێو کۆمەڵگە ،کەئەمەش کڕۆکی پرۆسەی سیکۆالریزاسیۆنە ،چونکە ئێمە ناتوانین مەزندەی عەلمانیبوون بکەین ،بەبێئەوەی پڕۆسەی دیموکراسیەت لەهەرە شێوازە بااڵ و ڕاقیەکەی پراکتیزە نەکەین... ئەوەی لێرەدا جێگەی پێکەنینە ڕایەک هەیە لەنێوەندی کوردیدا کەپێیوایە ئەم دەسەاڵتانەی تاوەکو ئێستا بااڵدەست بوون لەناوچەکەدا ،دەسەاڵتی عەلمانی بوون ،دیارە ئەم ڕایە لەژێر ناوی بەشدارکردنی هێزە ئیسالمیەکاندا بانگەشە بۆ خۆی دەکات ،بێگومان کەس الری لەبەشداریکردنی ئەم هێزانە نییە ،خودی سوستێمی سێکۆالریزاسێۆن ئەم دیالۆگەی قبوڵە، بەاڵم ئەم بانگەشەیە خۆی
لە خۆ ید ا لێدان و شێواندنی پڕۆسەی عەلمانیبوونە کەهێزە ئیسالمیەکان لێرەو لەوێ دەیڵێنەوە ،کەبەداخەوە بەشیک لەڕۆشنبیرانمان کەوتوونەتە هەمان هەڵەوە، بەجۆرێک هەندێکیان ڕژیمی سەدام و بەعسیان لێبووەتە عەلمانی!. دووهەمیان :بەهیومانیزەکردنی ئەقاڵنیەت، کەمرۆڤێکی (ڕۆح مردوو) و نابەشدار (ئاپاتی ) apathischخوڵقاندووە، دیارە لێرەدا بەها ئایینەکان ڕۆڵێکی گرنگ دەبینین لەدروستکردنی تەبایی نێوان ئەندامانی کۆمەڵگە ،بەها ئاینیەکان نەک بەمەبەستی سیاسی و بەرزکردنەوەی کێرڤی دەنگدەران بۆ ئیسالمی سیاسی ،بەڵکو بەمەبەستی قوڵکردنەوەی گیانی بەزەیی و سۆز و ئاوڕدانەوە لەپیر و پەکەوتەو بەشداریکردنی هێزە ئاینیەکان لەڕووی کۆمەاڵیەتیەوە بۆ فشار بۆسەر دەوڵەت ،لەڕوی پڕاکتیکیەوە ئەم فشاری
ئاین لەدەزگاکانی سۆزەوە بۆ زیادکردنی موچەی کەمئەندامان ،بڕینەوەی پارە بۆ ژنی ماڵ ،کردنەوەی خانەی پیران و بەرزکردنەوەی ڕۆحی سۆڵیدارێتی بۆ بەشداریکردنی کۆی ئەندامانی کۆمەڵگە لەم پڕۆسەیەدا ،بەمانای بەکۆمەاڵیەتی و بەکلتورکردنی ئاین و بەکەسیکردنی ئاین (پریڤاتکردنی ئاین) بۆ کایە تایبەتەکان نەک سیاسیەکان ،دیارە ئەمە بەڕای من جێگەی قبوڵە بەبێئەوەی لەڕێگەیەوە خەڵک بۆ هاندبەن یان الیەنیکی سەلەفی زەقبکەنەوە بەسەر الیەنیکی دیکە و لەخودی دیموکراسیەت بدەن، بێگومان هێزە ئاینیەکان لەکوردستاندا ئەوەندەی سەرقاڵن بەسزادانی کۆمەڵگە لەسەر بینینی جۆریک زنجیرە تەلفیزۆنیەکان و سانسۆرکردنی کتێبی شیعر و زۆریتر بەناوی ئەخالقی گشتیەوە ،ئەوەندە سەرقاڵی بەها بااڵکانی ئاین نین ،کەدەبێتە هۆی دروستکردنی بەهاکانی خۆشەویستی و سۆڵیدارێتی لەکۆمەڵی کوردەواریدا .من پێموایە نیشاندانی بەها گەورەکانی ئاین لەو کارە گرنگانەدا خۆی بەرجەستە دەکات. بۆ نمونە لەڕۆژئاوادا کەنیسە گرنگیەکی لەڕادەبەدەر دەدات بە ( پەناهەندەکان ،پەککەوتەکان ،مندااڵنی بێ دایک و باوک ،یەکگرتوویی خێزان ،پیرەکان و ئەلکحولی و حەشیشەکێشەکان ،سایکۆپات و زەهایمەر و تەنیاکان ..هتد) بەبێئەوەی مەبەستی تەبشیریان هەبێت و بەکەسێک بڵێن وەرە ببە بەمەسیحی ئەوسا پشتگیریت دەکەم! ،یەکگرتووی ئیسالمی وەک نمونە بۆ لەچکردنی ژنان و مندااڵن لەکاتی گەمارۆی ئابووری پارەی دەدا ،بەمانای ئەوەی لەچکی نەکردایە بێبەش دەبوو لەو یارمەتیە ،لەبەرئەوە ،ئێمە ناتوانین بڕوا بکەین بەو پشتیوانیەی ئیسالمیەکان و بەسۆڵیدارێتی و بااڵکردنی مرۆدۆستی لەقەڵەمبدەین. گرفتی دووهەم لەخودی مۆدێرنە خۆیدایەتی ،بەوەی لەکۆمەڵگەی مۆدێرندا جۆرێک مرۆڤی ئەقاڵنی دروستبووە ،کەدەتوانین بە(ئەقاڵنی ئامڕازگەرا ) die instrumenale Vernuftپیناسەی بکەین ،مرۆڤێکە خاوەن ئەقاڵنیەتێکی ماتماتیکیە، ئیگۆئیزمێکی (خۆپەرست) بێوێنەیە ،وەهای کردووە، کەدروستبوونی ئەم مرۆڤە لەپشت ڕووخانی بۆرسە و زۆر لەکارەساتەکانی ئەم دونیای گڵۆباڵەوە بێت ،لەپشت
36
ئەم فیگورە ترسناکەوەیە ،کەکۆمەڵناسێکی گرنگی وەک (دارن دۆرف) لەکتێبێکیدا بەناوی (قەیرانەکانی دیموکراسی) بە (چینیکی گڵۆباڵ) وەسفیان دەکات، بۆ نمونە بەکلیکی ماوسێک بۆرسەیەک دەڕوخێنێت و دەشتوانێت لەپشت مۆنیتۆرەکانەوە ترسناکترین ڕاکێت ئاڕاستە بکات...ئەم مرۆڤە بەرهەمهاتووی مۆدێرنە و ئەقاڵنیەتی بەرژەوەندخوازی و پراگماتیەتە، کەبێگومان نیو لیبرالیزی ئەمریکایی برەوەی پێدەدات، لەنێو بەهاکاندا ناژی ،بەڵکو لەنێو سوودی ژیان و ڕاتسیونالیزەکردنی ژیاندا خۆی دەگونجێنێت ،بەجۆرێک کەجیهان بەرەو یەکە نابەشدارەکان ئاڕاستەدەکات ،من پێموایە مرۆڤەکان چیتر لەم سەدەیەدا لەگەڵ یەکتریدا ناژین ،بەڵکو لەتەنیشت یەکەوە دەژین. لەتەنیشت ئەوەوە بازاڕێکی بێبەزەیی دوور لەنۆرم و بەهاکان دونیا بەڕێوەدەبات .دیارە لێرەدا ئێمە باس لەگرفتی مۆدێرنە دەکەین ،کەدوور لەبەهاکانی ئاین و ڕۆحانیەت و سۆزداری ژیان بەسەر دەبات. عەلمانیبوون مەرجە لەم ئیشکالیەتەوە دیموکراسیەکەی خۆی لەدەستدەدات ،هەر وەک چۆن شانبەشانی ئەوەش ،هاوتەریب ،سێکۆالریزەبوون دەبێت بەئایدۆلۆژیەک بۆ سڕینەوەی ئەویتر ،نەک تەنها بەها بااڵ ڕۆحانیەکانی گروپە کۆمەاڵیەتیەکانی نێو کۆمەڵگە ،بەڵکو سڕینەوەی شوناسە ئاینیەکان بەگشتی. ئەم گرفتە ،گرفتی بەعەلمانیبوون یان سێکوالریزاسێۆن، وەهای کردووە کەهەندێک لە بیرمەندان دووبارە بەم چەمکەدا بچنەوە ،کتێبێکی هاوڕێی نوسەر و سۆسیۆلۆگمان (د .عادل باخەوان ) بەناوی (کۆتایی عەلمانیەت) ئاماژە بەئەم دۆخە ترسناکە دەدات، لەو کتێبەدا باخەوان ئاماژە بە (داڤید مارتین)ی سۆسیۆلۆگی بەریتانی دەکات ،کەداوای سڕینەوەی وشەی سێکوالریزاسێۆن دەکات لەنێو فەرهەنگی زانستە کۆمەاڵیەتیەکاندا( .پێتەر بێرگەر) تێزیکی هەیە بەناوی (دێ ـ سێکۆالریزاسێۆن) مانای چوونە دەرەوە لەسێکۆالریزاسێۆن و پاشەکشێ دەکات لەتێزەکانی لەوەوبەری لەمەڕ سیکۆالیزاسێۆن، هەروەها ژنە کۆمەڵناسی بەریتانی (گرەیس دەیڤی) پێیوایە (ئەوروپای سێکۆالریزەکراو زۆر دوورترە لەوەی کەببێت بەمۆدێلێک
37
بۆ ئامادەیی ئاین لەنێو کۆمەڵگەکانی ئەم سەردەمەدا2.19 ) ..
بڕوانە :د.عادل باخەوان :کۆتایی عەلمانیەت، چاپخانەی ڕەنج ٢٠١٢ بەگشتی بۆ تێگەیشتن لەم گرفتە لەڕووە فیکری و فەلسەفەکەیەوە ،هابەرماز مۆدێلێک پێشنیاز دەکات لەنێوان ئەم دوو ئاڕاستەیەدا هاوتایەک و هاوسەنگیەک دروستبێت ،ئاڕاستەیەک پڕنسیبەکانی ڕۆشنگەری و ئاڕاستەیەکی دیکە وانە و (پەندەکانی ئاین )die religiöse Lehrenلەخۆی نێزیک بکاتەوە ،ئەم دوو ئەزمونە لەکاردانەوەیەکی ئەزمونیدا ( )Reflexionلەسنورەکانی یەکتری نێزیک ببنەوە .لەم گۆشەنیگایەوە ( ترادیسیۆن و نەریتەکانی ڕۆشنگەری و بەها ئاینیەکان ) دەبن بە پرۆسێسی فێربوونی دووالیەنە ،هەریەکەو کار لەئەویتر دەکات و کەلێنەکانی ئەویتر پڕدەکاتەوە .لەم بنەمایەی سەرەوە ئاماژەمان پێدا هابرماز پرسیارێک دەکات، بەوەی (بەئاوڕدانەوە لە کۆمەڵگەی پۆست سیکۆالر و لەدواجاردا ئەو پرسیارە دەکەم ،بەوەی کامە ڕوانینی مەعرفی و چاوەڕوانیە بەهاخوازەکانی دەوڵەتی لیبرالە، کەدەتوانێت هاواڵتیە ئیماندار و بێ ئیمانەکان پێکەوە بگونجینێت ؟) 1.17 بۆ وەاڵمدانەوەی ئەم پرسیارە هابرماز سەرەتا دێت و باس لەفۆرمی دەوڵەتی (کانت) دەکات کەپایەکانی ئەم دەوڵەتە لەسەر ئەقاڵنیەت دامەزراوە ،هابرماز خۆی بەرگری لەم مۆدیلە دەکات ،دەڵێت ( :من بەتایبەت بەرگری لەفۆرمی کۆماری کانتیزم دەکەم) ، دیارە ئیمە لەبەشیکی دیکەی ئەم نوسینە دێمەوە سەر ئەم مۆدێلە ئیدیالستە ئەڵمانیە کە(کانت و هیگڵ) ئەکتەری سەرەکین تێدا. بۆزیاتر بڕوانە بەئەڵمانی :یورگن هابرماز ،پەیوەندی بەئەویترەوە ،فرانکفۆرت ١٩٩٦
بنەما ناـ ئاینی و دوای متیافیزیکیەکانی Nichtreligiös Nachmetaphysichدەوڵەتی دیموکراتی و داپەروەری دەستوری دامەزراوە) 1.18دەوڵەتی دەستوری داپەروەرانە وەک هەر مۆدێلێلکی تەقلیدی، پڕنسیبە ئەقاڵنیەکان ڕەچاو دەکات ،کەلەسەر بنەماکانی فەلسەفەی ترانسێندتاڵی کانت خۆی دامەزراندووە ،نابێت ئەوە لەبیربکەین ،کەئایدیالزمی ئەڵمانی لە کۆماری ڤایمار بەتیبەتی ڕەنگدەداتەوە، ئیدیالزمی ئەڵمانی لەکانتەوە دەستپێدەکات تادەگاتە هێگڵ ،ئەم دوو بیرمەندە گرنگە ڕۆڵێکی گرنگیان هەبوو لەدامەزراندنی ئەم سوستێمە ئەقاڵنیەی دەوڵەتی ئەڵمانی و تیشکدانەوەی بۆ کۆی ئەوروپا هەبوو .لەم مۆدیلەدا و لەدوایدا کە مۆدێرنە هەڵدەکشێتە سەرەوە، کڵێسا بەتەواوەتی نەکشاوەتە دواوە ،ڕۆڵێکی ڕاوێژی ئەخالقی هەیە ،بەاڵم ڕۆڵێکی جەبریەت بەخۆی ڕەوا نابینێت .لەقۆناغێکی پێشکەوتووی مۆدێرنەدا ڕۆڵی کەنیسە لەدەستێوەردانی
ڕاستەوخۆ کشایە دواوە و سوستێمی سیکۆالر لەم مۆدێلەدا لەدیالۆگدایە ،بەتایبەت لەگەڵ کایە ئاینیەکانی دیکەی نێو کۆمەڵگە .دیارە وەک ئاماژەم پێدا کڵێسا لەم دۆزەدا ونەکراوە ،بەاڵم لەپرسە گرنگەکانی مۆڕاڵ و پەیوەندی نێوان مرۆڤ و زانست قسەی خۆی هەیە، دەمێکە کڵێسا لەوە تێگەیشتووە کەفۆرمە جەبریەکانی ئاین ،وسەپاندنی شیوازی ژیانی ئاینی مرۆڤەکان لەبەها بااڵکانی ئاین دووردەخاتەوە ،بوونی کڵێسا وەک دەزگایەکی سەربەخۆ دوور لەدوڵەت ،وەهایکردووە کەهەمیشە پارێزگاری لەخۆی بکات ،بەتایبەت لەپرسە گرنگەکانی بەمرۆڤەوە ،کەچیتر یاسا و ڕێسا پرۆفانی (دونیایی) برینە قوڵەکانی مرۆڤ سارێژ ناکات، Jürgen Habermas, Die Einbeziehung.3پرسەکانی (مردن و ژیان و گۆڕینی کرۆمۆسۆم و پرسی پەناهەندە و مردن بەخواستی خۆت ،پرسی پیر des Anderen, Frankfurt am Main1996 و منداالنی بێالنە و ...هتد) .ئەم پرسانەن کە کڵێسا هەروەها هابرماز ئاماژە بەوەدەکات ( ئاوەها لە لەکاتی خۆیاندا و دەستبەجێ بەتوندی بەرگریان سیاسەتی لیبرالی تێدەگەین ،کەفۆرمێکە لەسەر لێدەکات ،بەبێئەوەی هیچ ڕۆڵێکی تەبشیری و جەبری
ببینێت. بەدیوێکی دیکەدا ئەم ڕۆڵە لەبەریەکەوتن و هەڵکشانی مۆدێرنە بۆ ئاستە ترسنەکانی فەرامۆشکردنی مرۆڤ لەنێو هاوکێشەی دەستبەسەراگرتنی سامان و دووبارە کۆلۆنیالیزەکردنی دونیای سێهەم و ڕووخانی بۆرسەکان و قەیرانەکانی دیکە ،هەموو ئەمانە وەهای کردووە ،کەتەوژمە ئاینیەکان جارێکی دیکە عەلمانیەت بخەنە ژێر پرسیارەوە ،بەوەی سیکۆالریزاسێۆن بۆتە ئایدۆلۆژیایەک بۆ سڕینەوەی ئەویتری نامۆ بەو سوستێمە ،بەمانای گەر پێش ئەوە بڕیارت نەدابێت عەلمانی بیت ،ئەوا دەبێت لەپەراوێزەکاندا بژیت، بەدیوی ڕۆژهەاڵتناسی ڕۆژئاوایەوە سەیری بکەین، (بەڕای من) ،عەلمانیەت بۆتە چەکێک بۆ بااڵکردنی بەهاکانی (مرۆڤی سپی) ،بەسەر مرۆکانی دیکەدا، بۆ سڕینەوەی شوناسە ئاینەکان لەنێو کۆمەڵگەکاندا. ئەم مۆدێلە کەسەرچاوە فەلسەفیەکانی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی حەڤدە و هەژدە پابەند دەبێتەوە بەقەیرانی مۆدێرنە خۆی و جارێکیتر دەکەوێتە ژێر پرسیارەوە. هابەرماز هەمیشە جەخت لەوەدەکاتەوە کەبنەمای سەرەکی عەلمانیبوون دیموکراسیەتە ،لەبەرئەوە پرسیار لەسەر پرۆسەی دیموکراسیەت دەکات و ئەو پرسیارە ئاڕاستەدەکات بەوەی :بۆچی پڕۆسەی دیموکراتی ئەزمونیکی شەرعی و دادپەروەریە ؟ بۆچی دیموکراسیەت و مافەکانی مرۆڤ لەپرۆسەی دەستوری عەلمانیدا هەمان سەرچاوەن و لەگەڵ یەکتردا تێکەڵ دەبن ؟ لەوەاڵمدا ئاماژە بەوە دەدات ،کەپڕۆسەی دیموکراسی ڕەهەندیکی گوتارئامێزانەی میتۆدیانەی (دیسکۆرسیڤی) هەیە ،و پرۆسەیەکی ئیرادەگەریانەی ئازادە و لەسەر بنەمای ئەقاڵنیەت دامەزراوە. هەروەها ڕای وایە بەدەزگایکردنی ئەم پڕنسیبانە ئەزمونی دیموکراسی دەخاتە بواری جێبەجێکردنی دادپەروەریەوە ،ئازادیە بنەڕەتیەکان زامندەکات .ئەم دەزگایە لەسەر بنەمای (کۆمەاڵیتبوون) کاردەکات ، نەک لەسەر بنەمای (ماڵیکردن) .بەمانای دیموکراتیەت مانای شەرعیەتدانی ڕەها نییە بەو زۆرینە ڕەهایەی دەزگای حکومی بەدەستەوە دەگرن ،بەڵکو شەرعیەت مانایەکی کۆمۆنیکاتیڤی هەیە .الیەن و گروپەکان و کۆمەنیکاتیڤی لەپڕۆسەیەکی پەیوەندیداریدا دەمێننەوە ،ئەم
38
بەشداربوونە مانای ئەوە نییە کەتەوافقی بێت ،بەڵکو لەسەر بنەمای دیالۆگی ئەقاڵنی و ئەقاڵنیەتی پڕاکتیکی دادەمەزرێت .بەمانایەکی دیکە ،دیموکراتیەت مانای ئەوە نییە هەمیشە شەرعیەت بۆ خۆت بەرهەمبهێنیت ،بەڵکو مانای بەشداریکردنی الیەنە پەراوێزخراوەکانی کۆمەڵ و گروپە جیاجیاکانی کۆمەڵگەیە لەپڕۆسەیەکی کۆمانیکتیڤاتیڤدا ،کەمافی بەشداربوون لەچوارچێوەی دەستورو یاساکاندا زامن دەکات. بەگشتی بۆئەوەی لەم چەمکە نێزیک بینەوە دەبێت وەک هابرماز ئاماژەی پێدەدات بگەینە بەردەم ( کونی دەربازبوون ،)Schlupflochیان شوینیکی هێمن بۆ مۆڕاڵ و پڕنسیبە پێش سیاسیەکان ،وەک ئەخالق و خودە مۆڕاڵیەکان .لێرەوە خودێکی مۆڕاڵی دەتوانێت بگەڕیتەوە بۆ ئاین و گفتوگۆکانی دیکە لەنێو کۆی ئەندامانی کۆمەڵگەدا ،لەگەڵیاندا لەو کونی دەربازبوونەدا جیگەیان دەبێتەوە .ڕوونتر بچینە سەر ئەم تێزە ئەوەیە کەدیموکراسیەت تەنها شەرعیەت لەزۆرینەی سنوقەکانی دەنگدانەوە وەرناگرێت ،بەڵکو هەموو بەها کۆمنیکاتیڤ و پەیوندیدارەکانی خۆی دەخاتە گەڕ بۆئەوەی بەشداریکرن لەکۆمەڵگەدا فراوان بێت .گفتوگۆکان لەسەر مۆڕاڵ و ئازادیەکانی تاکە کەس و بەهاکان شوێنی خۆیان لەم کونی دەربازبوونە دەدۆزنەوە .هابرماز ئاماژە بەوەدەکات ،کەلە کۆماری ڤایمارەوە تاوەکو دیموکراتیەتی تازە لەئەڵمانیادا (بێگومان جگە لەناسیونال سۆسیالزم) ئەم کونی دەربازبوونە جیگەیەک بووە بۆ پرسەکانی مۆڕآڵ و ئەخالقی گشتی ،کە بێگومان ئاین و پەوروەدەو بەها و نوییەکان و ئازادیە نوییەکان(بۆ نمونە کلتوری جەستەی ئازاد) گفتوگۆی خۆیان تێدا کردووە .ئەمەش مانای (مەرجێکی پێش سیاسیە) بۆئەوەی سیاسەت بتوانێت خۆی لەسەر بینا بکات ،بەمانای پێشئەوەی دیموکراتیەت دەزگاکانی خۆی بخاتە گەڕ ،دەگەڕێتەوە بۆ ئەو گفتوگۆ گەورەیەی لەپێش سیاسیدا هەڵسوڕاوە، دیارە بەشێوەیەکی کۆمنیکاتیڤی و پەیوەندیداری ئەم گفتوگۆیە ئیدارە دەکات و لەدوایدا لەگوتارێکی تایبەتدا کاری پێدەکات( .مەرجە پێش سیاسیەکان) وەها دەکەن کە سوستێمی دیموکراسی بەرەدەوام خۆی تازەبکاتەوە ،لەم خاڵەوە ،لەم کڕۆکە دیسکۆرسیڤانەوە (گوتارئامێزانە) گوتاری
39 عەلمانی گەشە بەخۆی دەدات ،مەرجە پێش سیاسیەکان گرنگن بۆ ئەوەی لەنێو دۆگمابووندا نەخنکین ،دیالۆگی عەلمانی ئەو مەرجە پێش سیاسیە دەگرێتە خۆی و پیکەوە لەگەڵ بەها نوییەکاندا هاوکۆیی و هاوبەشی خۆی دەدۆزێتەوە.
کاتێک پەتەکە دەپچڕێت هابرماز لەم گوتارەیدا (بنەما پێش سیاسیەکانی دەوڵەتی دەستوری و دیموکراتی ) وشەی (باند )Band کەمانای پەت دەگرێتەوە ،یان لەناوەڕۆکدا وابەستە و گرێدانی ئەم بەئەویتر دەگرێتەوە ،هابرماز لەم نوسینەیدا بەکاردێنێت و زۆر ناگەڕێتەوە سەری ،بەاڵم من پێموایە گرنگیەکی خۆی هەیە بۆ تێگەیشتن لەکۆی گروپ و ئەندامەکانی نێو کۆمەڵگە ،بەوەی ڕایەڵێک هەیە کەهەمووان پێکەوە گرێدەدات بەجیاوازی بیروڕاو بۆچونمانەوە ،ئەم وشەیە مانای (پەت ) دەگرێتەوە یان باندێک کەچەند کەسێک پێکەوە دەبەستێەوە، وەک باندێکی موزیکی و شانۆیی و هتد...بەگشتی بۆ تێگەیشتن لەباند دەبێت لەوە نێزیکبینەوە ،کەباند ئەو پابەندبوونیە کەئەم بەئەویتر دەبەستێتەوە ،لێرەوە ئەم باندە ئەو بەشداربوونە گرنگەیە کۆی گروپە ئاینی و ئینتینەکانیان و ڕەنگە جیاوازەکان بەسوستێمی دەوڵەتی دەستوریەوە وابەستە دەکات. بۆ تێگەیشتن لەم چەمکە دەبێت سەرەتا باس لەوە بکەین ،نابێت ئازادیە کەسیەکان سنووری یاسای گشتی تێبپەڕێنێت ،لێرەوە ئازادی سوبێکتیڤی لەبەردەم کۆی گشتی کۆمەڵدا خۆی سنوردار دەکات ،لەهەمانکاتیشدا وەها چاوەڕواندەکرێت لەخود ،لەسوبێکت مولتەزیم بێت بەرامبەر یاساکانی ئازادی ،کەدەستوری دیموکراسی دایڕشتوە .ئەم تێزە وەهامان لێدەکات بگەڕێینەوە بۆ سەرچاوە سەرەتاییەکان کە بەمەرجە(پێش سیاسی) پێناسەمان کردن ،بەوەی دەبێت پاڵنەرێک هەبێت کەئەم پابەندبوونە بەیاساکانی گشتیەوە مومکین بکات ،هابرماز لەمبارەیەوە پێیوایە کە (شوێنای هاواڵتی لەکۆمەڵی مەدەنیدا ،بەشێوەیەکی خۆویست و نەرمی لەسەرچاوە پێش سیاسیەکانەوە سەرچاوە هەڵدەگرێت) 1.22. بەمانای دەبێت ئیمە بۆ دیاریکردنی شوێنای هاواڵتی هەموو سەرچاوە پێش سیاسیەکان دیایبکەین و
بگەڕێینەوە بۆی ،دەنا پرۆسەی دیموکراسی لەخودی خۆیدا دەکەوێت قەیرانەوە .ئێمە دەتوانین مەزندەی دەوڵەتێکی یاسا بکەین ،بەاڵم مەرج نییە دەوڵەتی یاسا هەمیشە دیموکراتی بێت ، ،هابرماز لەزۆر شویندا باس لە(کۆماری ڤایمار) دەکات کە (بسمارک) دیارترین ناوی ئەم کۆمارە بووە ،ئەم کۆمارە کاریگەری (هێگڵ)ی لەسەر بوو ،ئەویش لەسەر ئەو ئەقاڵنیەتە کانتیە(کانت) کاریدەکرد کەمۆدیلی دەوڵەتی مۆدێرن پیویستێتی ،بەاڵم نابێت ئەوەمان لەبیر بچێت کەئەم مۆدێلە لەجەنگی جیهانی یەکەمەوە دەکەوێتە ژێر پرسیارەوە ،بەمامانی کۆی دیموکراسیەتی ئەقاڵنی هێگڵیانی دەکەوێتە بەردەم پرسیارەوە ،لێرەوە ناتوانین بڵێن بەتەنها هەڵبژاردن و دەستوری دیموکراسی دەتوانێت پرسیاری ئازادیە کەسیەکان زامن بکات .هابرماز دیسانەوە دەگەڕیتەوە بۆ پرسیارێکی Böckenfördeبەوەی (تاچ بوکنفۆردە ڕادەیەرک دەوڵەتێکی فرە میللەت گەرەنتی ئازادیەکان دەکات ،بەمەرجێک هەریەکە
خاوەنی پەتێکت تایبەت بەخۆیان ،بن یان هەر یەکەو باندیکی ئازاد بێت؟)1.22 بۆ وەاڵمدانەوەی ئەم پرسیارە دەبێت بگەڕینەوە بۆ ئەو قەناعەتە قوڵەی هابرماز کە بە تێۆرەی (کۆمنیکاسیۆن/ پەیوەندیداری) هەیەتی ..لێرەدا دەتوانین بەکورتی باسی ئەم تێورەیە بکەین ،بەوەی کە لەسەر چەند بنەمایەکی جێگیر وەستاوە .دیارە دەتوانین باس لەوە بکەین وەک سەرەتایەک ،وەک نمونەیەک بۆ خوێنەری ئازیزمان ،بەوەی دەبێت ئەم پەیوەندرایە، پەیوەندیەکی گوتارئامێزانە (دیسکۆرسیڤ ) بیت. بۆئەوەی لەم چەمکەش نێزیکبینەوە ،دەتوانین نمونەیەک لەئەدەبیاتی هابرماز بینینەوە ،کەئەویش نمونەی (گفتوگۆی پەرژینی باخچە) یە .بۆنمونە کاتیک لەنیوان دووکەسدا ،لەنێوان دوو دراوسێدا گفتوگۆ لەسەرپەرژینی باخچەیەک دروست دەبێت، ئیمە لەبەردەم دوو گریمانەداین ،یەکەمیان ئەوەیە هەردوو قسەکار و گفتوگۆکارەکە لەگەڵ یەکتردا
دەکەونە قسەوە ،کەئەمش هابرماز بەدەربڕینی گوتراو ( )eine verbale Äußerungوەسفیدەکات، کەقسەکردنە لەگەل یەکتردا هەروەها بەشیکی دیکە کەڕۆڵی گرنگ دەبێنێت لە پرۆسەی کۆمنیکاتیڤی نێوان دوو کەس کە زمانی دەربڕینی جەستە و ئاماژەکانێتی , die nicht -verbale Äußerungکەواتە لەدووهەمدا دەربڕینەکانی دەم وچاو تەوقەکردن ، ڕووگرژی یان بزە یان زۆر ئاماژەی دیکە هێڵەکانی ئەم گفتوگۆیە دیاریدەکات ،هێلەکانی کۆمۆنیکاتسێۆن دیاریدەکات ..کەواتە خوێنەری ئازیزمان پەیوەندی و ڕایەل و پەتەکانی نێوان مرۆڤەکان پابەندە بەکایەکەی زمانەوانی و کۆمۆنیکاتیڤی نێوان کەسەکان ،لێرەوە دەبێت خەیاڵی ئێمە بۆ بازنەیەکی فراونتر بڕوات، کەتێدا گروپەکان لەسەر مەسەلە گرنگەکانی کۆمەڵگە و نۆرم و بەهاکان و ئەخالق و مۆڕالەکان قسەبکەن، کۆنمنیکاتسێۆن هەبێت لەگەڵ یەکتریدا و گەمەکە یاسای خۆی هەیە .دەبێت بەشداربوی گفتوگۆ لەهەموو ئەو پرنسیبانە کاربکەن ،کەپابەندن بەشیوازی گفتوگۆوە .بابێینەوە سەر نمونەی گفتوگۆی باخچە و کاتێک هەردوو بەشداربوو یان چەند بەشداربوویەک بڕوا بەیەکتری دەکەن و هەوڵدەدەن کێشەکە چارەسەر بکەن ،هابراماز ئەم گفتوگۆیە ناو دەنێت (مامەڵەیەکی کۆمۆنیکاتیڤیeine kommunikative Handlung ( بەاڵم کاتیک کەبڕوابوون بەیەکتری و بەهەقیقەت گووتن و دەربڕینی ئەویتر الواز دەبێت ،کاتێک ئەم گفتوگۆیە پڕ دەبێت لەگومان و ترس و دڵەڕاوکێ، ئەوا بۆ چارەسەری ئەمن کێشەیە دەبێت هەوڵبدەین مەرجەکانی گفتوگۆ پێکبهێنین ،کەئەمەش خودی پڕۆسەی دیموکراسیە ،بەوەی ئەم گفتوگۆیە یاساکانی ( Geltungsansprücheچوار پڕنسیبەکە / چوار داواکاری ڕەوا ) بێت و هەوڵبدەین بینای ئەم چوارداواکاریە بکەین .پێشئەوەی بچینە گفتوەگۆوە. دیارە ئیمە بە چوار پڕنسیبەکەی گوتاری کۆمنیکاتیڤ ناوی دەبەین ،ئەم چوار داواکاریە کاتێک ئامادە دەبن و دەبێت بەپێویستیەک ،ئەوە مانای ئەوەیە گرفت هەیە لەمامەڵەی کۆمنیکاتیڤی ،لێرەوە گوتاریکی کۆمنیکاتیڤی دەستپێدەکات و ئیدی دەبێت لەم دیسکۆرسەدا ،لەم گوتارەدا بیر لەم چوار داواکاریە بکەینەوە،کەپیکهاتووون
40
لەم چوار پڕنسیبەی خوارەوە یەکەم :هەقیقەت Wahrheit dieبەمانای ئێمە داوای شتێکی ئۆبیکتیڤ و واقیعی دەکەین لەبەرامبەرەکەمان. دووهەم :داواکری ماقوڵیەت و ووردبینی Richtigkeit bzw. Angemessenheitمانای گونجاوی ئەویتر لەکۆنتێکستێکی بەهاخوازیدا .دەبێت بەشداربووی بەرامبەر لەگفتوگۆدا قسە و نمایشەکانی بەپێوەرەکانی هەقیقەت و کۆمەڵ و بەها ئەقاڵنیەکان ڕاستەقینە و وورد بن. Wahrhaftigkeit سیهەم :میسداقیەت الیەنەکانی گفتوگۆ ڕاستگۆبن و خاوەنی میسداقیەت بن . چوارەمیان :تێگەیشتن Verständlichkeit dieدەبێت شەفاف و وەها بێت کەهەموو الیەنەکان لەیەکتری تێبگەن ،ئەمەش وەها دەکات کەمامەڵەی نێوان ئەمانە کۆمنیکاتیڤ بێت . بەگشتی لەم چوار پڕنسیبەوە فێردەبین ،کە گفتوگۆی باخچەکە دەبێت خاوەنی ئەم چوار مەرجە بێت ، بەغیابی راستگۆیی یان ناواقیعیەت یان ووردبینی و تیگەیشتن ،هەموو گفتوگۆیەک کێشەی تێدەکەویت . بۆ زیاتر زیانیار بەئەڵمانی بڕوانە :هابرماز ،تێۆرەی مامەڵەی کۆمنیکاتیڤی ،سورکامپ ،1982ل45
Jürgen Habermas, Theorie 4 des kommunikativen Handelns .B1,Shurkamp Verlag 1982 , S45
لێرەوە دەبێت باش لەو پەتە تیبگەین کە تێۆرەی کۆمنیکاتیڤی هابرمازی من و تۆ و ئەو و ئەویتر و ئەوانیتر پێکەوە گرێدەدات ،ئەم مۆدیلە گوتارێکی کۆمۆنیکاتیڤە ،تێدا هەموو جڤاتە کۆمەاڵیەتی و گروپەکان بۆئەوەی کۆی کێشە هەڵسواراوەکان چارەسەر بکەن ،دەتوانن فەزایەکی کراوە بۆ خۆیان بخوڵقینن .،لێرەوە ئەو پەتەی چەمکی ئازادی بەخۆی و ئەوانیترەوە گرێدەدا ،ئەو پەتەیە کەلەنێوان ئازادیە گشتیەکان و ئازادیەکانی چوارچێوەی سیاسەت و نۆرمەکان دەکاتە گوتاریکی کۆمنیکاتیڤی. پەتەکە گرێماندەدات پێکەوە لەمامەڵەیەکی دیسکۆرسییڤی گونجاودا .لەم کۆنتێکستەدا
41 من لەو پەتە تێدەگەم کە من و ئەوانیتر ڕایەڵدەکات پێکەوە ،بەبێئەوەی ئازادیە ئیندیڤیدوالیەکانی خۆم لەدەستبدەم .ئەم ڕایەڵە الی هابرماز دەگەڕیتەوە بۆ سەرچاوە پێس سیاسیەکانی ،بۆ شیوازی ژیانی مرۆڤەکان ،بۆ مۆدۆس ڤیڤێندی ،بۆ بیڕوراکانیان ،بۆ نۆرم و بەها ئەخالقی و مۆڕاڵە گشتیەکانی جڤاتەکان ،بۆ ئاینەکانیان و کەشیگەراییەکانی ئاین و ڕێڕەوە تایبەتەکان لەکۆمەڵدا ..بەگشتی مەرجە پێش سیاسیەکان بۆ تێگەیشتن لەبنیاتنانی سوستێمی سێکۆالر کاریکی گرنگە ،بەبێ گەڕانەوە بۆ سەرچاوە پێش سیاسیەکان ، تەنانەت پێش سیاسیە مۆڕاڵیەکان( ،کەلەدەرفەتێکدا لەگفتوگۆی ڕاتسینگە دێینەوە سەری ) ،دامەزراندندی کۆمەڵێکی سێکۆالر و پۆست سێکۆالر کاریکی ئەستەم دەبێت. لەبەرئەوە هابرماز ڕای وەهایە ( لەگەڵ ڕەهاکردنی پەیوەندیە کۆمنیکاتیڤە ئازادەکان دەتوانرێت هاواڵتیان مۆبیالریزە بکرێن بۆ بەشداربون لەهەموو ئەو تێما وملمالنێیانەی ،کەکۆی کۆمەڵگە دەگرێتەوە1.23.. ) لێرەوە دەگەینە ئەو چەمکەی کەهابرماز دەیەوێت بیگاتێ ،ئەویش (پەتە ونبووەکەیە ) ئەو پەتە ونبووە بەڕای هابرماز (پرۆسەی دیموکراتیەت خۆیەتی).. ئەم پەتە ونبووە لەمامەڵەی دەستوریدا ،لەگەڵ ڕابوردوو ،لەگەڵ یادەوەری مێژوویی ،لە (هۆلۆکۆست) داخۆی دەدۆزیتەوە ،کاتێک سیاسەت لەڕێگەی دەستور و یاساوە دەبێتەوە هۆی ئەوەی هۆشمەندیەکی گشتی بجوڵێنێت، هۆشمەندیەک کە گرەنتی ئەوە بکات نەوەیەک جارێکی دیکە نەگەڕیتەوە بۆ هۆلۆکۆست ،بۆ ڕەگەزپەرستی و میلتاریستی ،بۆ دیسپۆتی ئاینی و ئایدۆلۆژی .ئەم کۆگیریەی سیاسەت بەهەموو ڕەنگە جیاوازەکانیانەوە بەجێگیرکردنی ئیدانەی ناسیونال سۆسییالزم ،پڕۆسەی ڕەخنە لەخۆگرتنی میللەتێک بۆ میژووی خۆی ،ڕەخنە لەنەوەی ڕابووردوو کەدەنگیان بەخسی بەنازیەکان و هیتلەر هاتە سەر حوکم ،ڕەخنەیەکی ئازایانە بەوەی هەموو کۆمەڵگەی ئەڵمانی لێبسراوە بەرامبەر بە هۆلۆکۆست ،بەناڕاستەخۆ تاوانی هەمووانی تێدا بووە. زیندووکردنەوەی (هەستکردن بەتاوان) و (کاکردن لەڕابوردوودا) بەتەعبیری (ئادۆڕنۆ) ،هەروەها لەڕووی سیاسیەوە داوای لێبوردن بەڕەسمی لەمیللەتانی دیکە
لەمەڕ هەموو داگیرکردن و تاوانیک دەرئەنجامیانداوە، پرۆسەیەکی بنیاتنانەوەی سوستێمی دیموکراسی بوو، دەتوانم بڵێم پرۆسەی دۆزینەوەی پەتە ونبووەکە بوو لەو قۆناغەدا ،من پیموایە لەهەموو قۆناغێک پەتیکی ونبوو هەیە کەدەبێت پرۆسەی دیموکراسی بیدۆزێتەوە. من لێرەدا هەڵوێستەیەکی بچوک دەکەم ،و نابێت ئەوەمان لەبیربچێت کە (تیۆدۆر ئادۆڕنۆ) بیرمەندی گەورەی تێۆریی قوتابخانەی فرانکفۆرت بوو ،ڕستە بەناوبانگەکەی گووت بەوەی (شیعر نوسین لەدوای هۆلۆکۆست مەحاڵە) ،ئەمە جگە لەدەستەواژەەی کارکردن لەڕابووردوودا ،فەلسەفیانە کاری لەسەرکراو لەڕوی سیاسیەوە کاریکی زۆرتری دەویست ،تاوەکو هەموو ئەم تێزانە بینە نێو دونیای هۆشمەندی کۆمەاڵیەتیەوە ،دیارە نابێت ئەو دیمەنەمان لەبیر بچێت کە سەرۆک وەزیرانی سۆسیال دیموکراتی ئەڵمانیا (ڤیلی برانت) دەچێت بۆ پۆڵۆنیا و لەبەردەم مۆنۆمێنیتی قوربانیانی نازیەکان لەحەوتی دێسمبەری دێتە ١٩٧٠لە(وارشۆ)
سەچۆک و بەناوی میللەتی ئەڵمانەوە داوای لێبورد لەپۆلۆڵۆنیەکان دەکات .کۆی قوتابخانەی فرانکفۆرت لەدوای جەنگی جیهانی دووهەم و دوای گەڕانەوەیان لە مەنفاکان ،کاری زۆریان کرد تاوەکو کاریگەربن لەسەر سیاسەت بۆ کارکردن لەسەر ڕابووردوو ،کاری ئەوان بنیاتنانەوەی فەلسەفی و فیکری کۆمەڵگەی ئەڵمانی بوو ،بەدروستکردنەوەی هۆشمەندیەکی نوێ، ڕەخنەگرتن لەڕابوردوو ،لەشمەکخۆری ،لەدیاردە خراپەکانی مۆدێرنە ،ڕەخنە و شرۆڤەکردنی هەموو ئەو سووچە خراپانەی کە جەنگی جیهانی دووهەم لەدوای خۆیەوە لەهۆشمەندی گشتیدا بەنیشتوویی پەتە ونبووەکە هێشتبوویەوە ،ئاوەها دەبوایە بدۆزرایەتەوە . لەم خاڵەوە پەتەکە الی هابرماز تەنها ئەو ڕووە سوسۆلۆگیەی نییە ،کەپرۆسەی دیمواکراتی بەخۆیەوە گرێدەدات ،دیارە تەنها ئەو ناتەواویە نییە کەمۆدێرنە لەخودی خۆێدا بەرهەمی هێناوە ،بەڵکو الیەنە
مەعرفیەکەیەتی! .نابێت ئێمە لەم خاڵەدا ئەوە لەبیربکەین ،مۆدێرنە الی بیرمەندیکی وەک هابرماز پرۆژەیەکی ناتەواوە ،پرۆدێکتێکە ،پرۆژەیەکە هێشتا کاری لەسەردەکرێت و ئەقاڵنیەتی پراکتیکی و دیالۆگی کۆمنیکاتیڤی ،ئەو پرۆژەیە بەرەو ئاستێکی بااڵیی دەبات .الیەنی مەعرفی ()Kognitiv پەتە پچراوەکە ،ئاوڕدانەوەیە لەو (پەتە ونبووە) کەدیموکراتیەت خۆیەتی ،لەم خاڵەوە پەتە پچڕاوەکە ئەو مەعرفە ونبووەیە کە پرۆسەی دیموکراتی سیکۆالریزاسێۆن بەدوویدا دەگەڕیت و لەزۆر کاتدا لێی وندەبێت .بێگومان وەک ئاماژەمان پێدا سیکۆالریزم بەبێ دیموکراتیەت بوونی نییە ،مەرجی سەختی سەرەکی سیکۆالریزم دیموکراسیەتە ،بۆیە هەر قسەکردنێک لەسەر سیکۆالریزم دەمنابەتەوە بۆسەر کۆاڵنە ڕۆشنەکانی دیموکراتیەت .هابرماز لەو بڕوایەدایە کەئەو درزە گەورەیەی کۆمەڵگەی مۆدێرن لەشسکتی کۆمەاڵیەتی و تەماشاکردنی پرۆسەی ڕۆشنگەری وەک پرۆژەیەکی تەواو ،کامڵ ،وەهای کردووە کەکایە کولتوریەکان ،ئیندیڤیدوالەکان ،بوارە کەسیەکان، مۆڕاڵیەکان ،گروپە کۆچبەریەکان ،بوارە ئاینییەکان، کایە سێکسوالیەکان بکەونە قەیرانەوە ،ئەقاڵنیەت لەپاکێتیکی تەواوەوە گرفتی دەستپێدەکات ،کاتێک هەستدەکات ئیدی ڕۆشنگەری گەیشتۆتە ئامانجی خۆی ،مۆدێرنە بۆتە جیهانیکی تەواو وکامڵ بوو! لەم خاڵەوە ،لەڕەخنەی ئەقاڵنی تیژەوە بۆ کایەکانی دیکەی کۆمەڵگە لەنۆرم و ئاین و سێکسوالیەت و کایە تایبەتیەکان ،دەکەوێتە هەڵەی گەورەوە ،وەها دەکات کایەکانی دیکە فەرامۆش بکرێن ،یان لەهۆشمەندی گشتیدا چیدی گرنگی پێنەدرێت ،ئەم ڕەخنە ئەقاڵنیە لەدوای کانت و هێگڵەوە( ،خود ئەزمونیەکانی) خۆی لەدەرەوەی کایە میتافیزیکی و ڕۆحانیەکان بینادەکات، بێگومان گەر دونیای مۆدێرن خۆی سەرجەم لەدەرەوەی میتافیزیکیا کارنەکات. فۆرمۆلوکەکردنی سێکۆالریزاسێۆن ،بەجۆرێک کە عەلەمانیەت دەبێت بەئایدۆلۆژیا و سوستماتیک، پشت دەبەستێت بەتیژبونەوەی ڕەخنەی ئەقاڵنی لەکایە ئاینیەکان ،لەسەریکی دیکەوە لەڕێگەی هەڵکشانی ئەو هێزە ئابووریانەی کەچیتر ناگەڕێنەوە بۆ (هەبوونە
42
پێش سیاسیەکان) ،بۆ ئەکتەکانی هیومانزم ،نۆرمە هیومان یەکانی ئاین و نۆرمەکانی نێو کۆمەڵگە .ئەمە وەها دەکات کەکۆمەڵگە ببێت بەکۆمەڵ و گروپ و تاکڕەوی بچوک بچوک و دوای ئارزوومەندی خۆیان بکەون .کایە ئاینیەکان لەم قەیرانەدا هەوڵدەدەن لەپەراوێزبوونەوە بێنەوە نێو کایە ئامادەکاریەکانەوە، لەم خاڵەشەوە تاکێک دروست بێت کەدوورە لەهەموو سۆڵیداریتی و وابەستەبوون بەجیهانەوە ،مادامەکی ناگەڕیتەوە بۆ بنەما پێش سیاسی و مۆڕاڵیەکان، کەواتە دەگەڕیتەوە بۆ نێو هێزە ناوەکیەکانی نێو خۆی ،ئەمە وەها دەکات کەکۆمەڵگە دابەشبێت بەسەر ئارەزوومەندەیەکان لەتەنیشت یەکەوە ،نەک لەگەل یەکتردا .لەتەنیشت یەکترەوە هەریەکەو بۆ نێو هێزەکانی نێو خۆی و نۆرمەکانی ناو خۆی دەگەڕیتەوە، بەمشێوەیە چ هێزە کۆمەالیەتیەکان ،چ کۆچبەرەکان ،چ هێزەکریستانیەکان و هێزەکانی دیکە بەرەو دابەشبوون دەڕۆن لەنێو دەوڵەتی سێکۆالردا .وەها دەکات کەگروپەی گەنج کولتوریکی دیکە بۆخۆی دروستبکات، وەک (سوب کلتوریکی )Subkulturپێچەوانە بە ئاڕاستە مەدەنیەکان ،بۆ نمونە لەفەڕەنسادا ،جەنگی پەراوێزەکان ،جەنگی کلتوری گێتۆ فەرامۆشکراوەکان، لەگەڵ دەوڵەتدا لەخاڵێکدا تەقینەوە ،لەئەڵمانیادا مەترسی گەورە هەیە ،کە کۆچبەر و چینە دابەزیوە تێکشکاوە کۆمەاڵیەتیەکان ،ووردە ووردە لەناوچەی تایبەت بەخۆیاندا نیشتەجێبن ،کەدەتوانین بە خانوەکانی سۆسیال ناویان بەرین ،مەترسی ئەوە هەیە بەرەو بە(گێتۆ) هەنگاو بنێن ،بەمانای بەرەو گەڕەکی پڕکێشەی کۆمەاڵیەتی .لەبەرامبەر ئەمەدا پرسی ئاین وەها دەکات کەکۆچبەران بەتایبەت بگەڕێنەوە بۆ نێو نۆرمە پێشینیەکانی خۆیان ،مادامەکی نۆرمی تازە باوەشی بۆ نەکردوونەتەوە .لەبەرئەوەی دەوڵەتی عەلمانی پەیڕەوی سیاسەتی توانەوە Assimilationدەکات لەکلتوری ڕۆژئاوادا ،نەک خۆگونجاندن هاوتابوون Integrationو هاوژیانی . لەسەر ئاستی سیاسەتی دەرەوەش دەتوانین وەها لەم تێزەی هابرماز تێبگەین ،کە پەتە ونبووەکەی مەعرفەی سیکۆالریزمە وەهای کردووە ئیسالمی سیاسی لەئەکتێکی ئاینیەوە ،ببێت بەئەکتێکی سیاسی قورس ،ببێت بەتیرۆرێک کە
43 هاوکێشەکان قڵپدەکاتەوە بەسەر عەلمانیەت خۆیدا .لەڕوی سوسیۆلۆگیەوە ،ئەم پرۆسەیە بەرهەمهێنانەوەی نادیموکراتیەتە لەنێو خودی دیموکراسیدا ،بەڕای من ،پەتە ئەمە ونبووەکەی عەلمانیەتە ،کەدەبێت لەهەموو شوێنێکدا ئاماژەی پێبدەین.. دیارە هابرماز جەختت لەو بازاڕانە دەکاتەوە ،کە دیموکراسی نین ،کولتورێک بینادەکەن کەدێتە نێو کایە تایبەتەکانەوە ،جۆریک جەبریەتی ناڕاستەوخۆ لەسەر شێوازی ژیان دروست دەکات .لێرەوە ڕۆحی بەشداربوون لە ئیرادەی گشتی و بڕیاری سیاسی و بەشداربوون الواز دەکەن ،بێگومان گەر هاتوو هۆکاری مردنی نەبن ،ئەوا لەژێر سێبەری ئەم بازاڕانەدا چیتر کۆمەلگە بە مامەڵە کۆمنیکاتیڤەدا تێناپەڕیت بۆ بیناکردنی بڕیاڕە گرنگەکان لەسەر ژیانی خۆی، چیتر ناگەڕێتەوە بۆ سەرچاوە مۆڕاڵی و مەرجە پێش سیاسیەکانی خۆی .ئەم بازاڕە نادیموکراتانە ناعەدالەتی کۆمەاڵیەتی و پریڤاتکردن و تاکڕەوکردنی مرۆڤیان برەو پێداوە ،نەک لەپێناو دۆزینەوەی تاکڕەوی مرۆڤ خۆی ،بەڵکو وەک خۆگونجاندنی لەمۆدێلێکی مرۆڤی مۆدێرندا ،کە کڵێشەی ژیانی پابەندە بەپێشبڕکێی ژیان لەگەڵ پارەدا ،ئەمە وەهای کردووە کە پەتەکە بپچڕێت و درزێکی گەورە لەنێوان کایەئازادیەکانی کۆمەڵگەدا مۆدێرنەکان) کەبڕوایان وەهایە ،پرۆژەی مۆدێرنە لەخودی خۆیدا فاکتەری هەڵوەشاندنەوەی خۆی دروستبێت. هەڵگرتووە ،شتروکتور وبنەماکانی خۆهەڵوەشاندنەوە پۆست سیکۆالر ،کۆمەلگەی دوای عەلمانیبوون ..لەگەڵ پرۆژەکەدا پێگەیاندووە ،ئەم پرۆژەیە هەر لەسەرەتای ڕۆشنگەریەوە دەچێتە نێو کۆاڵنی داخراوی لەگوتاری سێکۆالریزاسێۆندا هابرماز وەک پیشەی خۆی ئەقاڵنیەتی ئامڕازگەرا و لەدەرئەنجامی پڕاگماتیەت و هێرش دەکاتە سەر (پۆست مۆدێرنەکان) و پێیوایە کەئەم زاڵبونی سوودمەندی بەسەر کایە ڕۆحیەکاندا ،مانا دیاردانە دەرئەنجامی قەیرانی مامەڵەی کۆمنیکاتیڤی گەورەکانی مرۆڤ ،پڕنسیبە بانگەشە بۆ کراوەکانی و دیالۆگی ئەقاڵنی نێوان نۆرمەکان و یاساکانی ڕۆشنگەری وندەکات و ڕۆشنگەری تەنها نمایشێکە و دەوڵەتی سێکۆالرە و ئەمەش بەدروستکردنەوەی هیچیتر .ئەمە وەها دەکات کەلەوە تێبگەین پرۆژەی گوتاریکی پۆست سیکۆالرر ،Post- Säkularڕۆشنگەری هەر لەسەرەتاوە هەڵگری ئەو ڕۆحە یان قسەکردن لەسەر کۆمەڵگەیەکی پۆست سێکوالر سینیزمە (گاڵتەجاڕیە) بووە بۆ دەرەوەی خۆی، چارەسەر دەبێت .کۆمەڵگەیەکی پۆست سێکۆالر ،ئەقاڵنیەت لەم ئەکتە گاڵتەجاڕیەدا ،لەم پرۆسەی خود تێدا جارێکی دیکە سێکۆالریزاسێۆن (بەعەلمانیکردن) هەڵوەشاندەنەدا ،دەبێتە ئایدۆلۆژیەکی سەخت و بەتێز و بەشداری هێزە نوییەکان ،بەگفتوگۆی نوێ خودی مۆدێرنە لەجەنگەکانەوە دێتە دەرێ و لەدووبارە لەسەر مۆڕاڵ و میتافیزیک ،دووبارە فراون دەبێتەوە .کۆلۆنیالەوە سەردەردەهێنیتە دەرەوە .ئیدی مۆدێرنە لەکۆمەڵگەی پۆست سێکۆالر (دوای عەلمانی /پۆست الی پۆست مۆدێرنەکان هەر لەبنەڕەتەوە بەهەڵە
عەلمانی) جارێکی دیکە ئەم دیالۆگە لەسەر ئاستێکی نوێ درێژەی دەبێت .لەڕووی مەعرفیەوە ئەوە ڕەخنەی ئەقاڵنیەتە لەئاین و نۆرمەکان ،بەو تیژبڕیەی خۆیەوە وەهای کردووە ،کە ئاین و پرسەکانی کۆمەڵگە بکەونە قەیرانەوە ،وا هەستبکەن کەفەرامۆشکراون .هابرماز دەربارەی ئەم کێشانەی نێو کۆمەڵگەی مۆدێرن لەگەڵ ئەو ڕایەی پۆست مۆدێرنەکان یەکناگرێتەوە کەپێیان وەهایە ،هەر لەسەرەتاوە پرۆژەی مۆدێرنە پڕۆژەیەکی فاشیل و شکستە خواردوو بووە ،هابرماز هێرشیکی گەورە دەەکاتە سەریان و دەڵێت( :پۆست مۆدێرنەکان ئەو قەیرانانە لەدیدیکی ڕەخنەی ئەقاڵنیەوە تێناگەن ،کە دەرئەنجامی هەڵبژاردنیکی خراپ و هیالکی مومکینی مۆدێرنەی ڕۆژئاوایە ،و پابەندە بە قەیرانەکانی ئەقاڵنیەوە .بەڵکو وەک دەرئەنجامیکی لۆجیکی پرۆگرامی مۆدێرنە خۆی تیدەگەن ،وەک خود ـ هەڵوەشاندنەوەی شتروکتوری ڕۆحی خودی مۆدێرنە و کۆمەڵگەی ئەقاڵنی پیناسەی دەکەن 1.27 ) .. ئەم هەڵوێستەی (پۆست
لەدایکبووە و منداڵیەکی خراپی هەبووە ...بێگومان پێچەوانەی ئەم ڕایە هابرماز بەئامڕازەتێۆریەکانی خۆی لەدژی (دێریدا و سڵۆتێردایک و تەنانەت نیتچە و فۆکۆ) دەوەستێتەوە ،من پێموایە وەک وەک میراتگرێکی هێگڵیانی (هێگڵ) و ئایدیالزمی ئەڵمانی، بەرگری لەسوستێم و مۆدێلی ئەقاڵنیەت دەکات، هابرماز بڕوایەکی قوڵی هەیە بەوەی ئەوەی ونە، پرۆسەی ناتەواوی مۆدێرنەیە ،نەک مۆدێرنە خۆی. ئەم هەڵوێستەی پۆست مۆدێرنەکان ،الی هابرماز ئەو ئەزمونی کڵێسای کاسیولیکی بیردێنێتەوە کەتاوەکو شەستەکانی سەدەی بیست بەرامبەر هیومانیزم و ڕۆشنگەری و ئازادی سیاسی گومانیان هەبوو ،زۆریان ویست تاوەکو لەگەڵ نۆرمە نوئیەکانی مۆدێرنە و نەریت و کلتوری نوێدازۆر قورس ڕاهاتن .هابرامز لەمبارەیەوە دەڵێت (بەمشێوەیە مۆدیرنەیەکی شەرمن و پەشیمان دەتوانێت لەئەزمونەوە ،ڕێڕەوەکان بۆ دامەزراوە ئاینی دیاری بکات ،بۆ قوتار بون لەکۆاڵنی داخراو ،یارمەتی بدات . 1.27).لەگەشتی هابرماز بۆ ئێران بەرامبەر ئەو پرسیارە دەبێتەوە( کە ئایاناکرێت لەڕوانگەی کلتوری بەراوردکاری و کۆمەڵناسی ئاینیەوە، سێکۆالریزمی ئەوروپایی ڕێگەی نوێ بۆخۆی بکاتەوە و بەخۆیدا بچێتەوە 1.28 )... بەڕای هابرماز دەبێت بۆ وەاڵمدانەوەی ئەم پرسیارە لەڕوانگەیەکی مەعرفیەوە بگەڕێنەوە بۆ ئەزمونەکانی مۆدێرنە و سێکۆالریزاسێۆن .نابێت تەنها دەرئەنجامە سیاسی ـ سوسیۆلۆگیەکان ببنین و کێشە فەلسەفیەکانی فەرامۆش بکەین .نابێت ڕەخنەی ئەقاڵنی تادواهەناسە و لوتکە بەرامبەر سەرچاوە (پێش سیاسی ومۆڕاڵیەکان) و نۆرمەکانی ئاین و کلتورەکان تیژبکەینەوە .بەڵکو دەبێت ڕێگەی مامەڵەی کۆمنیکاتیڤی بگرینە بەر، کەئەزمونی مۆدێرنەو ڕۆشنگەری فۆرمۆلەی هەموو ئەو پرسیارە جیدیانەیە ،کەدەبێت بکرێن .لێرەوە ڕادیکالیزەکردنی ڕەخنەی ئەقاڵنی بۆتە هۆی( ) Selbstreflexion خود ئەزمونێک کەدەچێتە نێو سەرچاوە میتافیزیکی و پرسە ئاینی و تێۆلۆگیەکانەوە ،لەدواجاردا ئەم گەڕانە (لەدوای خود ئەزمونی هێگڵیەوە فەلسەفە بەدوویدا دەگەڕێت.. ) 1.27ئیدی پرسیاری گرنگ لەکاتی پچڕانی پەتەکەدا پرسیاریکی
44
مەعریفیە ،گەڕانەوەیە بۆ خودی گوتاری فەلسەفی خۆی ،کاتێک بەدووی سەرچاوە میتافیزیکیەکانیدا دەگەڕێت ،وەک چۆن کانت و هێگڵ لەمۆدێلی خۆیاندا دیالۆگیان لەگەڵدا کردووە ،هەمان ڕایەڵە وسەرەدەزوو دوای ئەو میراتیە هێگڵیە دەبێتەوە ،کەفەلسەفە بەدوویدا دەگەڕێت ..
گوتاری فەلسەفی پۆست سێکۆالریزم
(پابەندکردنی گوتاری فەلسەفی لەڕێگەی ئەقاڵنیەت و باوەڕ Offenbarungهەمیشە فیگورێکی بیر لێکراوەیە کەدووبارە دەگەڕێتەوە 1.29 ).. لەم دەستەواژەوەی هابەرمازەوە هەوڵدەدەین لەوە تێبگەین کەگوتاری ئەقاڵنیەت دەگەڕێتەوە بۆ سەرچاوە پێش سیاسی و مۆڕاڵیەکانی خۆی ، کەلەخودی خۆیدا گەڕانەوەیە بۆ مەشقکردنی ڕۆحی لەنێو کایەتایبەتیەکاندا .ئەوەی (پەتە ونبووەکە) یە لەمێژووی ئەقاڵنیەت ،فەرامۆشکردنی کایە تایبەتیەکانە کەلەژێر ناوی ئیندیڤیدوالیزم (تاکڕەوی) ونیکردووە، ئەو کایە ڕۆحی و هەستەگەورەیەیە ،کەمرۆڤ بەکۆی گەردوونەوە پابەند کردووە ،مرۆڤی مۆدێرن لەژێر کاریگەری ئیندوسترالیبوون (بەکارگەریبوون / بەفاریکەبوون) بچوک و بچوکتر بۆتەوە ،چیدی مرۆڤ لەنێو جیهاندا نەماوە وەک (هایدگەر) ئاماژەی پێدەدا، چیتر مرۆڤ کێشەی ئەو دونیای دەرەوەی خۆی نییە، کێشەی ئەو سەرسامبوون نییە بەژیان و خەلیقەت و سروشت و جوڵەی ناوەکی خۆی وەک مرۆڤ، مرۆڤی مۆدێرن سەربازیکە دەبێت زوو بخەوێت ،زۆر زووهەستێت بۆ کارەکەی و لەکۆتایی هەفتەدا سێکسی باشی هەبێت و لەپیریشدا بەرامبەر خانەیەکی پیرانی ڕێک و پێکدا بێتەوە ،بێگومان بەپێی مووچەکەی، مۆدیرنە و پرۆسەی ئەقاڵنیەت کەبنەما سەرەکیەکانی سیکۆالریزاسێۆنە ،لەم درزە گەورەیەوە گرفتی گەورەی تێکەوتووە ،کەهابارماز بەپرۆژەیەکی ناکامڵی تێدەگات ،نەک لەدایکبونیکی سەقەت و ئیفلیج وەک پۆست مۆدێرنەکان تیۆریزەی دەکەن . لێرەوە من لەبەردەم خوێنەری ئازیزم هەڵوێستیەکی بچوک دەکەم بۆ بەردەم ئەو تێزەی (پێتەر سڵۆتێردایک) وەک فەیلەسوفێکی
45 پۆست مۆدێرن( ،بێگومان سلۆتێردایک خۆی پێخۆش نییە بەپۆست مۆدێرن پێناسە بکرێت) ،کەڕەخنەی جیدی هەیە لەسەر مۆدێرنە ،ئەو پێیوایە تاکڕەویەک پەیدابووە لەنێو مۆدێرنەدا ،کەهەڵگری (هۆشمەندیەکی هەڵەی ڕۆشنگەری )ە ئەم هۆشمەندیە هەڵەیە وەهای کردووە، کەوەها تێبگات کەئیدی ئەو (خودێکی ڕۆشنگەرە) ،لەوبڕوایەوە هەموو پێوەرەکانی ئەم ئیندیڤیدوالە لەمامەڵەوەیە نەک مەعریفە ،کەئەمەش دیاردەیەکی گڵۆباڵە ،بەمانای ئەم سوبێکتە ،ئەم خودە تاکڕەوە ،ئیندیڤیدوالە کەلەنێو هەناوی مۆدێرنەدا لەدایکبووە، وەک سڵۆتێردایک ئاماژەی پێدەدات (لێدانێکە لەنەریتی ڕۆشنگەری خۆی ) 5.38 بروانە بەئەڵمانی :سلۆتێردایک :ڕەخنەی ئەقاڵنیەتی گاڵتەجاڕی ،سورکامپ ل٣٨ Peter Sloterdjik, Kritik der zynischen Vernuft, Suhrkamp 1983
ئەم خودە وەها هەستدەکات کەلەنێو دونیای گڵۆباڵدا خۆی خودێکە بەجانتایەکی پڕ ڕۆشنگەریەوە، لەو هۆشمەندیەوە ئەم خودە بەرەو ئەوە دەڕوات، کەچیتر لەمەعریفەوە ئاوڕ لەڕۆشنگەری نەداتەوە، بەڵکو لەنێو مامەڵەدا نقوومبێت ،ئەم خودە ،ئەم سوبێکتیە ،مامەڵەکارە نەک بیرکەرەوە ،ئەم فیگورە سیاسەت و بازاڕەکان دوور لەپڕنسیبەکانی ڕۆشنگەری هەڵدەسوڕێنێت و بەناوی ڕۆشنگەریشەوە کاردەکات، ئەمە وەها دەکات کارەساتەکان بەو پێوەرە و دەرئەنجامە ئەقالنیە سەیرانە پێوانە بکات کەڕاتسیونالزمی ماتماتیکی پێوانەی دەکات ،بۆ نمونە لەسەر ئاستی سیاسی قسەبکەین ،مادامەکی لەعێراقدا سونە و شیعە هەیە ،کەواتە بامامەڵەیان لەگەڵدا بکەین ،نەک بگەڕێین بەدیوی ڕۆژهەاڵتناسی ڕۆژئاوایەوە سەیری بکەین( ،بەڕای من) ،عەلمانیەت بۆتە چەکێک بۆ بااڵکردنی بەهاکانی (مرۆڤی سپی) ،بەسەر مرۆکانی دیکەدا ،بۆ سڕینەوەی شوناسە ئاینەکان لەنێو کۆمەڵگەکاندا .ئەم مۆدێلە کەسەرچاوە فەلسەفیەکانی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی حەڤدە و هەژدە پابەند دەبێتەوە بەقەیرانی مۆدێرنە خۆی و جارێکیتر دەکەوێتە ژێر پرسیارەوە.
بەنێو هێزە زیندووە میانڕەوە کراوەکاندا ،ئەوە کات فەوتاندنە لەدیدی ئەم ئەقاڵنیەتە بااڵدەستەوە،لەدیدی ئەقاڵنیەتی ئامڕازگەرا و سوودخوازەوە ،باشتر وایە بڵێم لەدیدی ئەقاڵنیەتی پراگماتیکی ،ئەوکات بەفیڕۆدانە بۆ دۆزینەوەی هیزە دیموکراسەکان ناگونجێت .کات نییە بۆ ئەقاڵنیەتی سوودخوازکە هەوڵی دیموکراسیزەکردنی کۆمەڵ و گروپەکان بدات ،نەخێر ئەو تەنها ،مامەڵە دەکات لەچوارچێوەی بەرنامەی بچوکدا ،دیموکراسیەت لەگەڵ دۆزی دووبارە کۆلۆنیالکردن لەدەرەوەی خۆی لەیەک فایلدا دەفرۆشێتەوە .بەگشتی ئەم ئەقاڵنیەتە ئامڕازگەرایە ،سێکۆالریزم لەچەمکیکی فرە ڕەهەندەوە دەکاتە ئایدۆلۆژیایەک بۆ فەرامۆشکردن و پەراوێزکردنی هێزە زیندووی و کلتوریەکانی بێگانە بەخۆی ،ئەمەش وەهای کردووە کە هێزە ئاینیەکان بەچاویکی پڕ گومان و داخراویەوە ،لەعەلمانیەت تێبگەن ،بەهەڕەشەی تێبگەن بۆ سەر کایە ئاینیەکانی خۆیان .ئەم هێزە ئەقاڵنیە ئامڕازگەرا ئامانجخوازە، توانای هیچ گفتوگۆیەکی جیدی
لە گە ڵ نییە کایە ڕۆحیەکان ،مەرجە مۆڕاڵی و پێش سیاسیەکانی پڕۆسەی سێکۆالریسزیۆنی فەرامۆشکردووە. ئاوڕدانەوەی ئەم مۆدێلە ئەقاڵنیە وەک گوتمان، ئاوڕدانەوەیەکی مەعرفی نییە بۆ کۆی پڕۆسێسەکە، مادامەکی خۆیان پەیوەندیەکان ئاوەها بەرەو دەرئەنجامەکان دەڕۆن ،لەسەر ئاستی تاک و ئیندیڤیدوالی ڕۆژئاوایی مۆدێلێک دروستبووە کەوەها تێدەگات گەیستووە بەڕۆشنگەری ،مامەلە دەکات لەگەل ژیانی خۆی لەسەر ئاستی ئەو تاکڕەیەی کەخۆی هەیەتی بەناوی ئازادی بواری تایبەتەوە، قسەیەکی (گۆتفرید بێن ) هەیە کەلەنێو خودی ڕۆسنگەریەوە لەدایکبووە دەڵێت ( :گێل بەو کارت هەبێت ئەمەیە خۆشبەختی) ، 5.40بەمانای گرنگ مامەڵەیە ،کارە ،زیرەکی هۆشمەندی مرۆڤدۆستی دەچێتە دواوەوە .دیارە ئەمە ئەقڵیەتی کۆمپانیایە کەدەبێت گوێڕایەڵیەکی ئێجگار سەیر لەڕۆحتدا بێت بۆئەوەی بتوانیت تا خانەنشینی بەرەدوام بیت ،وەک
بەختەوەرێک تاتەمەنی شەست و حەوت ساڵی بچیتە بەردەم خانەی پیرانی ئەقاڵنیەت( .هەڵگەڕانەوەی ئەم دەستەواژەیە ناوەڕۆکیکی دیکەمان نیشاندەدات: کەزیرەک بیت و کارەکەت ئەنجامبدەیت ـ ئەوە هۆشمەندیەکی نەگبەتئ مۆدێرنیزەکراوە لەفۆرمی ڕۆشنگەریدا.. ).5 40... ئەوەی لەم دیڕانە تێیدەگەین ئەوەیە ،کە)هۆشمەندیەکی غەمبار) خۆی لەخۆیدا هۆشمەندیەکی مۆدێرنیزەکراوە، مادامەکی بەزیرەکی دەگەڕێیتەوە بۆ کارەکەت ،نەک بەگێڵێتیەوە دەیکەیت..لەڕووی سۆسیۆلۆژیەوە ،ئەم قسەیە دەچێتە زۆر خانەی پڕاکتیکی ،بەاڵم لێرەدا ئەوەی مەبەستمانە ئاماژەیە بەو قەیرانە قوڵەی ئەقاڵنیەتی ڕۆشنگەری کەلەگەڵ خۆیدا ئەقاڵنیەتێکی سینزمی ،گاڵتەجاڕی ،بەپڕنسیبە مەعرفیەکانی خۆی پێکهیناوە. لێرەوە هەوڵدەدەم ئەم تێزە پۆست مۆدێرنە بەبەرگریکاری گەورە لەمۆدێرنە (یورگن هابرماز ) گرێبدەمەوە ،کەئەویش لەڕەخنەی توندی هەیەلەمۆدێرنە ،لەگەڕانیدا بەدووی پەتەونبووەکەی دیموکراسیدا لەنێو خودی پرۆسەی مۆدێرنەدا ،باس لەهەمان گرفت دەکات کەئەویش لەنێو مۆدێلی سوستێمی سیاسیدایە ،نەک کایە پریڤات و کەسیەکان، هابرماز لەوبڕوایەدایە کەئەوە (فیگوری بیرکەرەوەیە )Denkfigurکەهەمیشە دەگەڕێتەوە بۆ نێو هۆشمەندی سیاسی و مۆدێلی سیاسەت ،ئەو ونبوونە گەورەیە ،کایە ڕۆحانی و مەعرفی و باوەڕداریەیە ، کەدەبێت گوتاری ئەقاڵنی مامەڵەی لەگەڵدا بکات .وەک ئاماژەمان پێدا نابێت ئەوەمان لەبیر بچێت کەمۆدێلی ئەقاڵنی (کانتی و هێگڵی) الی هابرماز مۆدێلیک بووە زۆر باش گەڕاوەتەوە بۆ سەرچاوە (پێش سیاسی و مۆڕاڵیەکان) و گفتوگۆی لەگەڵدا کردووە ،لەگەڵ پەرەسەندنی مۆدێڕنە و جەنگەکان و دروستبوونی کۆمەڵگەی پیشەسازی قورس،م ئەم مۆدێلە بەسەر ئەقاڵنیەتە ئامڕازگەڕاو و ئامانجدارەکەی (ئامانجگەرا ) نیشتۆتەوە وجیهان ،گۆی زەوی توڕهەلدەدات وەک لەوەی گۆی زەوی ،گڵۆبۆس ،بخاتە سەرشانی و خەمی مانەوەی بێت ،لێرەوە کارەساتە ژنیگەیی و جەنگەکان و ڕووخانی بۆڕسەکان و بێکاری و نابووت بونو خەمۆکی
46
ڕوودەدات ..بەڕای هابرماز درزی ئەم گوتارە ڕاتسیۆنالە (ئەقاڵنیە) یە بەخودی ئوقاڵنیەت خۆی چارەسەر دەکرێت .بەاڵم پۆست مۆدێرنەکانی وەک (دێردا، لێۆتارد ،فۆکۆ ،سلۆتێردایک ،ژیژاک) بڕوایان وەهایە چیرۆکی مۆدێرنە لەسەرەتاوە هەڵگری ئەم پارادۆکس و دژبەیەکیە بووە ومنداڵیەکی پڕ کێشەی دەروونی هەبووە ...ئەم مرۆڤە بەمیکانزمەکراوە ،ئەم مرۆڤە ڕۆح مردووە ،بەرهەمهینەری ڕاتسێۆنالیەت و ئەقاڵنیەتی ماتماتیکیە ،لەگەڵیدا بەرهەمینەری ئیفالسی گەورەو و هەستمردوویی و جەنگەکانە .لەم درزە گەورەیەی ئەقاڵنیەتەوە ،لەم چاڵە سەختەی مۆدێرنەوە ئەم مرۆڤە بەرهەمهاتووە ،کەبەناوی ئیندڤیدوالیەتەوە ،بەناوی کایەی تایبەت و ژیانی تایبەتەوە وەک (ئادۆڕۆنۆ) ئاماژەی پێدەکات (هەموو شتێک بۆگەندەکات کەناوی ئیدندیڤیدوالیەتە. ).. هابرماز پییوایە ،کە پێویستە ئەقاڵنیەت وەک فیگورێکی بیرلێکراوە بگەڕێتەوە بۆ نیو خۆی ،ئەم مۆدیلە پێشنیازکراوی هابرمازە لەم دەستەواژەیەیدا بەرجەستە دەبێت ،بەوەی (گۆڕانێک لەئەقاڵنیەتدا ڕووبدات لەڕێگەی خودی ئەقاڵنیەت خۆیەوە .. .).1.29ئەم مۆدێلە ئەقاڵنیە پێویستە لەڕێگەی ئەقاڵنیتەوە بگەڕێتەوە بۆ نێو خۆی ،ڕێگەیەکە هەر وەها بەئاسانی ڕوونادات تاوەکو وەک فیگوریکی هەمیشە بیرلێکراوە ،نەگەڕێینەوە بۆ سەرەتا تیۆلۆگیەکان (ئاینیەکان) ،بەمانای گەر هاتوو ئەقاڵنیەت بەردەوام بێت لەسەر ئەوەی لەخودی ئەقاڵنیەتەوە لەئاین و بنەما مۆڕاڵیەکانی بڕوانێت ،ئەوا سنوریک دەبەزێنێت کەئەویترە و خۆی نییە .هابارماز ئاماژە بەوەدەکات کە (بەبێ مەبەستە سەرەتایەکانی تیۆلۆگی ،لەم ڕێگەیەدا ئەقاڵنیەت لەنێو خودی خۆیدا سنورێکی دەبەزینێت بۆ ئاڕاستەیەکی دیکە ). 1.29 .. بەمەش ئێمە لەڕووی فەلسەفیەوە بەهەنگاوی قورس لەم تێزەی هابرماز تێدەگەین ،کەبەزمانیکی قورس و ڕاتسیۆناڵ دەنوسێت ،بەجۆریک کەڕۆحە کالسیەکانی زمانی ئەڵمانی تێدا ڕەنگدەداتەوە ،بەهەر حاڵ ،ئەوەی الی ئەم بیرمەندە پەتە ونبوە مەعریفیەکەیە، بەبڕوای من ،ئەو مەشقە ڕۆحیە سەیرەیە، کەدەبێت ئەقاڵنیەت دیالۆگی لەگەڵدا
47 بکات ،بەبێ گەڕانەوە بۆ ئەو سەرەتا ئاینی تازە فێرتبێت ،دیارە ئەمەش الی هابارماز بەڕای من و تێولۆگیانە ،ئەقاڵنیەت ئاڕاستەیەکی گەڕانەوەیەکە بۆ مۆدێلی هێگڵی و کانتی . گۆشەگیر و ترسناک وەردەگرێت! .گومانکردن لەپڕۆژە مێژوویەکان ،فراونبوونی هۆشمەندی لەسەر سێکۆالریزم وەک پڕۆسەیەکی فێربوون ئاستی بەکارگەبوون ،جەبریەتی سۆڵیدارێتی لەفۆرمی لەیەکتری و لەدوای باج و پاکێتی ئامادەکاریدا ،بێگومان بێ بەشداری لەبەرامبەر ناوەڕۆکە ئیتیکیەکان ئیرادەگەرایانە و شەقبردنی کایە رۆحیەکان و تەنیا بیرکردنەوەی (دوامیتافیزیکی) کەخاسیەتی دیاری کەوتنەوەی مرۆڤ ،دەبن بە خواوەندانەی کە کۆمەڵ ئەقڵی مۆدێرنەیە ،مرۆڤ بەرامبەر خۆی دەبێتەوە، و جڤات و تاکەکان بەیەکتری نامۆ دەکات .ئەم وەک بونەوەرێکی تەنیا ،لەوانەیە مردنی خواوەند ئەو شەبەقە گەورەیە لەئەقاڵنیەتدا ،فەرامۆشکردنی کایە دەستەواژە نیتچەویە ترسناکە بێت ،کەبانگەشەی تایبەتیەکانی مرۆڤە دوور لەمۆدێلی هەبوو ،وەها تەنیابونی مرۆڤ بکات لەسەر زەوی ،مرۆڤ لەم دەکات کەجارێکی دیکە لەڕێگەی ئەقاڵنیەوە ئەقاڵنیەت ئەکتەدا بەتەنیا بەنێو جەنگەڵستانی ژیاندا ڕێدەکات، ئەقاڵنی بکەینەوە ،ئەمەش الی هابرماز لەدوای مۆدێلی هیچ هێزیکی میتافیزیکی یان ڕۆحانی نییە پشتی پێ کانتی و هێگلیەوە ئەم مۆدیلە قەیرانی تێدەکەوێت .ببەستێت ،ئەم مرۆڤە خاوەن (هۆشمەندیە غەمبارە) بۆ ئەوەی زیاتر لەم تێزە تێبگەین (هابرماز) لەم لەنێو شمەکخۆری و پەلەکردن بۆ سەرکەوتن ،بۆ گوتارەیدا (بنەما پێش سیاسیەکانی دەوڵەتی گەیشتن و گەیشتن و گەیشتن هەناسەی توندە .دونیاو دەستوری و دیموکراتی )) دەگەڕیتەوە بۆ نموزەجی گەردوون و ماناکانی جوانی لەبیرکردووە ،چێژەکانی هێگڵی و کانتی و مامەڵەی ئەقاڵنیەتی ئەوان لەگەڵ کاتین بۆ ئەم مرۆڤە پەلەیە، مۆڕاڵ و نەریتە ئاینی و سەرچاوە (پێش سیاسیەکانی ) مۆدێلی دەوڵەتی و سیاسی ،لەمبارەیەوە دەڵێت (لەالی هێگڵ و کانت بەشێوەیەکی دیکە سنوردانانێکی گراماتیکی نەبوو لەگەڵ داواکاریە فەلسەفیەکان ،بەوەی فەلسەفە خۆی لەمەڕ سەرچاوە ئاینی و نەریتەکان ئەم مرۆڤە تێکەڵەیەکە لەسێکسی ڕووت و حەزێک و لەڕێگەی دەزگا کۆمەاڵتیەکانەوە بڕیاربدات ،کامە بۆ وەدەستێهنای جەستە ،لەهەموو مانا گەورەکانی سەرچاوەی ئاینی ڕاستەو کامەش هەڵەیە! ..ل ) 30میتافیزیکیا وندەکات ،هەموو ماناکانی بوون ،لێرەبوون لێرەوە هابرماز باس لەوەدەکات کەپێویستە ڕێز ،ئەشق ،چێژ ،خەڵق ،خۆشەویستی ،پێکەنین، بگرین Respektلەسەرچاوە ئایینەکان ،بەمانای خواوەند ،بەهاکان و هۆکاری بوون ،قوڵبوونەوە ،گریان، دەبێت ئەقاڵنیەت ،سێکۆالر بەڕێزێکی بێ پایانەوە سۆڵیداریتی ،هاوسۆزی و هاوخەمی ،ژینگەپارێزی ، لەئاین بڕوانێت ،نەک هەر ئەوە ،بەڵکو لەدوای ئەم ئەزمونانەی دوای یازدەی سێپتمبەر و هەڵکشانی بزواتە ئاینیەکان دەبێت ڕیزپەڕ و تەجاوزی ڕیز بکەین ،بۆ فێربوون لەئاین .لەمبارەیەوە دەڵێت( :بەاڵم تەنها ڕێزگرتن هەموو شتێک نییە ،فەلسەفە هۆکاری گرنگی بەدەستەوەیە بۆ ئەوەی لەبەرامبەر ئاین وئیماندا شوێنایەکی فێربوون و فێرکاری وەربگرێت .. )1.30 پەتە ونبووە مەعرفیەکە بەپرۆسەیەکدا تێدەپەڕێت، کەپرۆسەی فێربوونی ئەقاڵنیەتە لەبەرامبەر ئاین و بڕوادا ،سێکۆالریزم و کۆمەڵگەی پۆست سێکوالر دەبێت ئامادە بێت لەئاینەوە زۆر ڕەهەندی و دووری ڕاتسینگەو هابرماز دیالۆگی عەلمانیەت و ئاین
سروشت دۆستی ،ئاژەڵدۆستی ..هتد .لەغیابی ئەو هەستە بااڵمرۆیانەدا ،مرۆڤ بەداڕماوی دەمێنیتەوە، بێئەوەی هەستبکات کەداڕماوە ،لەبێ هەستیدا دەژی ، بێئەوەی هەستبکات کەهەستمردووە ،لەو وەهمەدا دەژی کەئیدی ئەو ڕۆشنگەرە و ڕۆشنگەرەکانیش بەختەوەرن بەدونیائ ئەقڵ ،ئەقڵیش پێدەڵێت دەبێت بگات و بگات ،ئەم ئەقاڵنیەتە ماتماتیکیە هەموو ،قازانجخوازە، بەها میتافیزیکیەکانی خۆی لەدەستدەدات. ئەم بیرکردنەوە (دوامیتافیزیکیە) کڵێشەیەکی لەبیرکردنەوە دروستکردووە بۆ مرۆڤێک ،بێئەوەی بۆ ساتەوەختێکیش بیربکاتەوە لەخۆی وەک (بوونێک لەنێو جیهاندا )in die Welt seinبەتەعیبیری هایدگەر .لێرەوە مۆدێلی کانتی و پاشان مۆدێلی هێگڵی، ئەو مۆدێلە میتافیزیکیە /ئەقاڵنیە سوستماتیکەیە، کە(هابرماز) پێی سەرسامە .لەم مۆدێلەدا لەهاوکێشە ئەقاڵنیەکانەوە مرۆڤ دەگاتە خواوەند ،بێئەوەی مەرجە میتافیزیکەیەکان بکەونە نێو پڕۆسەی جەبری ئەقاڵنیەتەوە ،وەک ئاماژەیەکی سەرپێی ،هێگڵ ڕۆحداPhänomenologie لە(فیمینۆلۆژیای )des Geistesئاماژە بەوە دەکات کەڕۆح خۆی ئەقڵە ،ئەقڵیش لە ئەبسلوتیەتی خۆیدا ()Abslut خۆیدا ،لەتەواوکاری خۆیدا ،لەدوابازنەی تەواودا، ڕۆحیکی تەواوە کەلەدوای ئەو هیچیتر نایەت .،لێرەەوە لەبینای ئەقڵدا قۆناغێکی دیکەی کامڵ هەیە ،کەڕۆحی گەورەیە و لەهاوکێشەی فینۆمۆلۆژیا ڕۆحی هیگڵدا ئەو هاوکێشەیە لەئەقڵەوە هەڵدەکشێت بەرەو بااڵیی. لەم خاڵەوە فینیومۆلۆژیا هیگڵ گەیشتنە بەژیانێکی تەواو و ڕۆح لەدواوێستگەکانیدا..بەگشتی ئەم مامەڵە دیالەکتیکیە لەنێوان ئەقڵ و گەیشتن بەو ئیدیایەی کە (هەقیقەت هەموویەتی ،نەک بەشێک) گفتوگۆی کراوەیە لەمەڕ کایەڕۆحانیەکان .بەمشیوەیە مۆدێلی هیگڵی مامەڵە لەگەڵ بیرۆکەی ئاین و خواوەندا دەکات .دیارە ئەم هاوکێشە ئەقاڵنیە بۆ گەیشتن بە بااڵیی ڕۆحی ڕەتکردنەوەی تێکستی ئاینی کریستومی نەبوو ،لەپێناو ئەوەی بچێتە ژێر ڕکێفی ئەقاڵنیەتی موجەڕەدەوە ،ئەم پراکتیزەکردنە لەالیەن هێگڵ و کانتەوە ،بەئەقاڵنیکردنی نۆرمەکانی ئاین بوو لەکۆنتێکستێکی فەلسەفیدا ،بێئەوەی ببێت بەجەبرێک بۆ ڕەتکردنەوەی
48
ئاین لەخودی خۆیدا. بەڕای هابرماز ئەوەی لە(هێگڵ) فێری دەبین ئەوەیە، کەدەشێت فیکری فەلسەفی لەئاینەوە بەپرۆسەیەکی فێربووندا تێپەڕێت تادەگاتە دۆزینەوەی کۆمبیناسیۆن و هاوکۆیەکی جێگیر ،تێدا هەردووالیەن بتوانن لەگەڵ نۆرم و پڕنسیبەکانی یەکتریدا بگونجین ،دیارە نابێت لێرەدا بکەوینە ئەو هەڵەیەوە ،بەوەی پشتگیری هابرماز بۆ ئەم پرۆسەی فێربوونە ،تەنها لەبەر ئەوەیە کە ڕەگەزە ( بەکاربەرەکانی )Funktional بۆپرۆسەی دیموکراسی گرنگە ،نەخێر ،بەڵکو ( لەبەر ئەو هۆکارە جەوهەری وناوەڕۆک ئامێزانەیەتی، بێگومان بەیادی ئەو پڕۆسە فێربوونە سەرکەوتووە هێگڵیە .)1.31 ...بەمشیوەیە دەبینین کەناوەڕۆکە کریستانیەکە ،ئاینیەکە ،جارێکی دیکە هاتۆتەوە نێو فەلسەفەوە ،بەتایبەت الی هیگڵ جارێکی دیکە تەعبیری لەخۆی کردووە ،ئیدی لەدایکبوونی ناوەڕۆکە ئاینیەکان لەنێو فەلسەفەدا ،وەک لەدایکبوونەوەی میتافیزیکی گریکی وەهایە لەنێو ڕۆحی ئایندا ،ئاوەها نۆرم وبەهاکان جارێکی دیکە لەنێو پڕۆسەی فێربوون و فێربوونی بەرامبەردا فۆرمی نوێ وناوەڕۆکی نوێبووەی نۆێ وەردەگرن.
نەخشەی پۆست سیکۆالری هابرماز ڕاستە هەموو چەمکەکانی وەک (ئاتۆنۆمی) (سۆڵیداڕیتی) (نوێبوونەوە) (هۆشمەندی نوێ) و (نێوەکیەت ،قووڵبونەوە )Verinnerlichung یان (بەرجەستەبوون) و (ئیندیڤیدوالیەت /تاکڕەوی) هەموو ئەمانە لەساتەوەختێکدا جێگە بەبەها و نۆرمە ئاینیەکان لێژدەکەن ،بەاڵم وەک (هابرماز) لەو مۆدێلە مەعریفەیە هێگڵیەدا پێشنیازی دەکات، ئەم ناوەڕۆکانە جارێکی دیکە دەچنەوە نێو دیالۆگی ئاینی ولەسێکۆالیزمدا ڕەنگدەدەنەوە ،لەمۆدێلی کۆمەڵگەی دواعەلمانی (پۆست سیکۆالردا) ئەم مۆدێلە زیاتر بەرجەستە دەبێت ،بێگومان تەنها لەبەر ئەوەیە ،کەسێکۆالر ،عەلمانیەت خۆی هیالک بووە بەناتەواوەیەکانی مۆدێرنە وئاینیش نایەوێت چیدی لەلێوار و پەراوێزەکاندا بمێنێتەوە..هابرماز ڕای وەهایە کە(وەرگێڕانی وێنەکانی خواوەند
49 و نۆرمەکانی بۆ ڕیزگرتن کەرامەتی مرۆڤ ،ئەم وەرگێڕانە فریادڕەسە ،سنوری نێوان جڤاتە ئاینیەکان دەبەزێنێت ودەپەڕێتەوە بۆ ناوەڕۆکە ئاینییەکان ،چەمک و ومووچە کریستیانیەکان دەباتە نێو جەماوەریکی فراونەوە کەلەبڕاودارێکەوە دەپەڕێتەوە بۆ بێ بڕواکان .. )1.32... تێگەیشتن لەم مۆدێلەی (هابرماز) لەکۆنتێکستی (کۆمەلگەی پۆست سێکۆالر /دوای عەلمانی ) پێناسەی دەکات ،تێگەیشتنی فەلسەفی و لەهەمان کاتیشدا سۆسیۆلۆگیە ،بەوەی عەلمانیەت خۆی لەخۆیدا نەبێت بەئایدۆلۆژیایەک ،بەجۆرێک وەک لەمێژووی ئێستادا بوونی هەیە ،کایە ڕۆحانی وئاینیەکان چونەتە پەراوێزەوە ،ئەمە هێزێکی بەرگری بەخشیووە بەئاین بۆئەوەی بەئەکتێکی سیاسیەوە بێتە نێو گۆڕەپانەوە، هەموو ئەمانە دوورکەتنەوەیە لەیەکتری ،لەدیالۆگی عەلمانی ،دوورکەتنەوە بووە لەپڕۆسەی لەیەکتری فێربوون ،دوورکەتنەوە بووە لەپڕۆسەی دیموکراتی خۆی .ئەمە وەهای کردووە کەبازاڕ بەدەست ئەو هێزە ئەقاڵنیە پراگماتیە سوودخۆرانە بێت ،کەئەقاڵنیەتی ئامڕازگەرا بەڕێوەیان دەبەن ،ئیدی هۆشمەندی بەنۆرمەکان و سۆڵێداریتی کۆمەالیەتی دەچنە پەراوێزەوە .من پیموایە ئەمە هەڕەشەی گەورەیە لەسەر ئەروروپا کەئەم مۆدێلە نیو لیبرالیە پەالماریداوە، کۆمەڵگە بۆتە شانۆیەک بۆ بازاڕە گڵۆباڵەکان کە پۆست کاپیتالستی دڕندە بەڕێوەی دەبات .قەیرانی ئۆیرۆ (یۆرۆ) هیچیتر نییە ،جگەلەو هێرشەی کەئەوروپا لەکولتوری مەزنی دەوڵەتی کۆمەالیەتیەوە، کەسۆسیال دیموکرات و چەپ و سەوزەکان ئەکتەری بونیاتنەری بوون ،ببێتە بازاڕێکی پڕ کێبڕکی ،تێدا مرۆڤە کەمدەرات و بازرگانە بچوک و هاواڵتی بچوک و چین و توێژە الوازەکان دەکەونە پەراوێزەوە .مۆدیلی کۆمەڵگەی پۆست سێکۆالر کە(هابرماز) پێشنیازی دەکات ،مانای گەڕانەوەی ئەو هۆشمەندیە گەورەیە بەژیان لەنێو کۆمەڵگەدا لەنێو گوتارێکی عەلمانیدا، بەجۆرێک کە (کایە ئاینیەکان) و کایەکانی دیکەی نێو کۆمەڵگەش بەشداربن لەم دروستبوونەوەیەدا .کەواتە وەک هابرماز لەم گوتارەیدا ئاماژەی بۆ دەکات کە (لە هۆشمەندیەکی ئاشکراو کراوەی کۆمەڵگەی پۆست سیکۆالردا ،ڕوانگە نۆرماتیڤ و بەهاکان زیاتر خۆیان
ئاوێنەیی دەکەنەوە ،بەجۆریک کەسیاسەت مامەڵەی گونجاو بکات لەگەڵ هاواڵتیە ئیمانداران و نائاینییەکان، بێگومان لەڕێگەی ئەو زانینیەی کە _ هۆشمەندی گشتی مۆدێرنیزەبکات _ ئاین بۆ ماوەیەک دوابخات، هەورەها لەئەقڵیەتی دونیایی تێبگات و بەئەزمونەوە پەرچەکرادی هەبێت لەگەڵیاندا و بیانگۆڕێت ) 1.32 مەبەسستی هابرماز لەم چەند دێڕە ئالۆزە فەلسەفیە ئەوەیە ،کە کۆمەڵگەی پۆست سێکۆالر لەمامەڵەیدا لەگەڵ ئاین ودونیاییەکاندا ،هەم ڕیگەی تێگەیشتن دەگرێتە بەر کەئاین دەتوانێت بۆ ماوەیەک واز لەجەبریەتی خۆی بهینێت ،بەوەی شیوازیک ژیان بەسەر کۆی کۆمەڵدا بسەپەێنێت .هەروەها لەدونیابینی دونیایەکان باش تێدەگات و هەوڵدەدات ئەوانیش لەڕێگەی کاردانەوەیەکی بەئەزمونەوە مامەڵەی لەگەڵدا بکات ،پێکڕا لەگوتاریکی سێکۆالریدا کار لەیەکەکتری بکەن و تێگەیشتنیان هەبێت بۆ یەکیتری .بێگومان لەپڕۆسەیەکی هاوتای فێربوون لەیەکتری .فیربوون لەم کۆنتێکستە هابرمازیەدا
مانای ،نێزبوونەوەیە لەمانا هیومانیە بااڵکانی ئاین، کەچەمکی بەزەیی و هاوکاری کۆمەاڵیەتی و زوهدیەت و دوورکەوتنەوە لەماتریاڵیەت و خۆتەرخانکردن بۆ مرۆڤ لەپیناوی گەیشتن بەفەزیلەتە مرۆیی و خوداییەکان دەکاتە ئامانجی خۆی .لەبەرامبەر ئەودا ئەو تێگەیشتنە قوڵەی چەمکەکانی ڕۆشنگەری لە(برایەتی و یەکسانی بیروباوەەڕو و ئازادی ئاین و بۆچوونەکەکان و ئازادی سیکسوالی و نۆرمە دونیایی نۆیتراڵە سروشتیەکان) لەکۆنتێکسێکدا کە گوتارئامێز و کۆمۆنیکاتیڤ بێت لەگەڵ یەکتردا .. بەمشێوەیە (کۆمەلگەی پۆست سیکۆالر) بەردەوام لەپڕۆسەیەکی فێربووندایە لەگەڵ ئایندا ،بیگومان گوتاری پۆست سێکوالر کڵێشەیەکی مەعرفیە، کەسیاسەت لەفێربوونەوە سەرچاوە هەڵدەگرێت و ڕەچاوی هەموو شەبەنگە جیاوازەکانی نێو کۆمەڵگەدەکات و تەجاوزی هەموو کەلێنە گەورەکانی سێکۆالرزم دەکات ،کەلەتەنگژەکانی مۆدێرنەوە دزەی
کردووە بۆ نێوخۆی .ئاوەها لەمۆدیلی( پۆست سێکۆالر)دا مەرجە پێش سیاسی و مۆڕاڵیەکان ڕۆڵێکی گرنگیان هەیە بۆ دروستکردنی مۆدێلی سیاسی و داڕستنی دەستوری و ڕەچاکردنی بەها ئاینیەکان لەنێو گوتاریکی ئەقاڵنی و سێکۆالردا .
ڕێگە کراوەکان بۆ پۆست سێکۆالریزم وەک لەهەموو بەشەکانی ئەم نوسینەدا ئاماژەمان پێدا ،ڕێگەکانی سیکۆالریزم لەبەردەم چەندەها کۆسپی دیموکراسیدا دۆگمای تێکەتووە ،ئەقڵی ڕۆشنگەری وەک پڕۆژەیەک لەزۆر پێچە مێژووویەکان لەدژی ڕۆشنگەری خۆی کاری کردووە ،من پێموایە گەر هاتوو ،وەک هابرماز دەڵێت ئەم پرۆژەیە ناتەواوە، یان وەک (پۆست مۆدێرنەکان) دەڵێن :ئەم پڕۆژەیە لەسەرەتاوە بەچیرۆکی زل دەستیپێکردووە و لەکۆتایدا لەکەناری غەریزەو ڕەمەکیەتی پارە و دەسەاڵتی بازاڕو ئەقاڵنیەتی ئیدارەکردنی جەنگ و ملمنالنیەکان گیرسابێتەوە! بەمەش هەموو مژدەکانی ڕۆشنگەری لە کڵێشیەکی ئەقاڵنیەتی گاڵتەجاڕدا خۆی نمایش بکات وەک فەیلوسوفیکی وەک (سڵۆتێردایک) ئاماژەی پێدەدا! ئەوا بەهەر الیەکدا دەڕۆین ئەوە دەزانین کەئەم سی کوچکەیە (سێکۆالریزم .دیموکراسی ،مۆدێرنە ) لەیەک ڕیز و کۆنتێکست و ژیاندا یەکتری تەواودەکەن و قەیرانی دیموکراسی هەمیشە دۆزی سیکۆالری خستۆتە باری دۆگماو بەئایدۆلۆژبوونەوە .قەیرانی مۆدێرنە پابەندە بەهەردوو ڕەگەزە سەرەکیەکەی کە سیکۆالر و دیموکراسیە ،سێکۆالریش بوونی نییە بەبێ مەرجە دیموکراسیەکەی .بەپێچەوانەی ئەم تێزە کاتێک هێزە ئاینیەکان لەڕێگەی فۆرمیکی دەسەاڵتەوە ،ئیدی بەهەڵبژاردن بێنە سەر حوکم یان بەهەر هۆکارێک، دیموکراسیەت و ئازادی کۆی کایەکانی نێو کۆمەڵ، دەبێتە مەرجی هەڵوەشاندنەوەی .جەبریەتی شێوازی ژیان داسەپاندن بەسەر شیوازی کۆمەڵگەدا .کەواتە هیچ فۆرمێکی ئاینی گەر لەچوارچێوەی یاسای سروشتیدا خۆی نەگونجێنێت ،توانای بەدیموکراسیبوونی نییە. لەبەرئەوە من لەگەڵ هابارماز یەکدەگرمەوە کەئاین خۆی لەخۆیدا (وێنەیەکی جیهان )Weltbildنمایشدەکات ،ئاین
50
لەنۆرمە بااڵکەیەوە دەتوانرێت جارێکی دیکە لەگەڵ یاسا سروشتیەکان موتوربە بکرێتەوە ،دەبێت ئاین بەئاسانی واز لە(ڕۆڵی مۆنۆپۆڵیزەکرنی ) هەموو کایەکان بێنێت و دیالۆگ بکات لەگەڵ تێرم و چەمکەکانی وەک (جیاوازی ،ئازادی ،ئیندیڤیدوالیەت ،دیموکراسی.. هتد) .بەمانای دەبێت هەموو هێزیکی ئاینی (کڵێسا یان مزگەوت .پارتی ئاینی) لەچوارچێوەی یاسای سروشتی دیالۆگ بکات ،بەمانای ئەوە نۆیترالیە پیماندەڵێت :کەدەبێت مرۆڤەکان بەهۆی ئاینی جیاوازیانەوە فەرامۆشنەکرێن ،ئەوە دیموکراسیە کەناهێڵێت شێوازیکی ژیان ببێت بەتەنها گوتاری زاڵی سیاسی و یاسایی لەکۆمەڵگەیەکدا. ئەم ڕیگەچارەیە وەها دەکات کە(چاوەڕوانیە نۆرماتیڤەکان) لەدەوڵەتی دەستور و یاسادا، چاوەڕوانیەکی پۆزەتیڤ بێت .نابێت ئەوە لەبیربکەین کەکڵێسا لەڕۆژئاوا ئەو ڕۆڵە ڕۆحیەی خۆی لەڕیگەی سیاسەت و سەپاندنی شیوازی ژیانی ئاینی بەدەست نەهیناوە ،بەڵکو لەڕێگەی ئەو ڕۆڵە ناڕاستەخۆ ڕۆحیەی کەڕاوێژە بەکۆمەڵ لەکاتی پێویستدا ،بۆنمونە مەسەلەی دەستکاریکردنی جیناتی مرۆڤ بۆ لەدایکبوونی ئەو منداڵەی دەتەوێت لەسەر کاتلۆگێکی تایبەت بێت، (بەهێز ،ڕەنگی چاوی تایبەت و بااڵو زۆرسیفەتی باش) لەکرۆمۆسۆمەکەیدا موتوربە بکەن ،کڵێسا لەئەڵمانیا و ئەوروپا ،گفتوگۆیەکی زۆر گەورەیان کرد لەمەڕ دەستکاریکردنی بایالۆژی مرۆڤ ،نەک هەر لەڕووی ئەوەی نابێت دەستکاری کاری خواوەند بکرێت ،بەڵکو لەڕووی قوڵکردنەوەی ئەو ئازارەی کەلەنێو چین و توێژەکانی کۆمەڵ بەرپایدەکات .ئەمەو پرسیاری پیرو خانەنشین و نەخۆشی ئایدزو زۆریتر لەچوارچێوەی دەزگاکانی سۆز و هاریکاری مرۆڤ کاری خۆی دەکات، بێئەوەی یاسا سروشتیەکان ڕەتبکاتەوە .بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا هەر ئەم دیالۆگە لەچوارچێوەی پاراستنی ئازادیەکان لەنێو کۆمەڵدا .بەردەوامە. هابرماز لەقسەکردنی لەمەڕ کۆمەڵگەی پۆست سێکۆالردا ،ئەو گفتوگۆیە لەگەل پاپاپی ڕۆم (یۆسیف ڕاتسینگە) دەهاروژێنێت ،پێکەوە گفتو دەکەن لەسەر (مەرجە پێش سیاسیەکان ) و ڕاتسینگەش لەگوتار و نوسینەکەیدا باس (لەمەرجە مۆڕاڵیە پێش سیاسیەکان)ی دەوڵەت و کۆمەڵگە دەکات.
51 ئەم دیالۆگی عەلمانیەتە الی هابرماز مانای ئەوەیە (کەکلتوریکی لیبرال و ئازاد دەتوانێت چاوەڕێی ئەوە لە هاواڵتیە عەلمانیەکانی بکات، کەخۆیان هیالک بکەن و لەمانا گرنگەکانی ئایندا بەشداری بدۆزنەوە و وەریبگێڕنە سەر زمانێکی هاوبەش و کراوە )1.36 ئەم بەشداریەی نێوان نۆرم و چاوەڕوانیە ئاینیەکان ڕوونادات ،هەتاوەکو هەردووال لەمامەڵەیەکی کۆمنیکاتیڤیدا لەگەڵ یەکتردا دیالۆگ نەکەن، لەکۆمەڵگەی پۆست سیکۆالردا (جیهانبینی هێزی نۆیتراڵی دەوڵەتی ئازادی ئەخالقی و ئیتیکی و ئازادی بەگشتی بۆ هەموو هاواڵتیەک بەبێ جیاوازی زامندەکات...هاواڵتیە سێکۆالرەکان دەتوانن ڕۆڵی خۆیان وەک هاواڵتی ببینین ،بێئەوەی لەدژی بنەما سەرەکیەکانی وێنەی جیهانی ئاینی بوەستنەوە و مافی ئیمانداران ڕەتبکەنەوە ) 1.36...لەم مۆدێلەی هابرمازدا کەدیالۆگی ڕاستەقینەی عەلمانیە ،مافی نۆرمە ئاینی و ئیمانداران لەهەموو کایەکان نەک تەنها پارێزراوە ،بەڵکو لەچوارچێوەی فێربوونەوە ،لەکڵێشەی دیالۆگی ئەقاڵنیدا ڕەهەندی نوێ دەدۆزێتەوە بۆخۆی. من پێموایە نەک هەر ئەوە بەڵکو تێزە ئاینیەکان لەڕێگەی گوتاری سێکۆالریزمەوە بەسەر ئاسۆگەی نوێدا دەکەون ،چونکە تاوەکو ئێستا دڵی جیهانی بریندارە... تەواو
.٣بۆزیاتر بڕوانە بەئەڵمانی :یورگن هابرماز، پەیوەندی بەئەویترەوە ،فرانکفۆرت ١٩٩٦
Jürgen Habermas, Die Einbeziehung. des Anderen, Frankfurt am Main1996
.٤زیاتر زیانیار بەئەڵمانی بڕوانە :هابرماز ،تێۆرەی مامەڵەی کۆمنیکاتیڤی ،سورکامپ 1982
Jürgen Habermas, Theorie des kommunikativen Handelns .B1,Shurkamp Verlag 1982 , S45
سلۆتێردایک :ڕەخنەی .٥بروانە بەئەلمانی: سورکامپ.١٩٨٣ ئەقاڵنیەتی گاڵتەجاڕی، Kritik der zynischen Vernuft, Suhrkamp 1983
Sloterdjik,
Peter
سەرچاوەکان . ١بەئەلمانی :یورگن هابرماز ،یۆسیف ڕاتسینگە: دیالۆگی سێکۆالریسزاسیۆن ،دەربارەی ئەقاڵنیەت و ئاین ،سینتەری لێکۆڵینەوەی سیاسی ئەلمانیای فیدراڵ 2005 ، Jürgen Habermas/Joseph Ratzinger, Dialektik der Säkularisierung. Über .Vernunft und Religion, bpd 2005
. ٢بڕوانە :د.عادل باخەوان :کۆتایی عەلمانیەت، چاپخانەی ڕەنج ٢٠١٢ فۆتۆیه‌ک له‌دژی ڕاتسینگ ه وه‌ک دژ ه هۆمۆیه‌ک ..
ئیسالمی سیاسی كوردی لە تاقیكردنەوەی پانتاییە گشتیەكاندا دكتۆر عادل باخەوان سۆسیۆلۆگ ،مامۆستای زانكۆ ،فەرەنسا
لێكدانەوەی جددیانەی ئەم ناونیشانە ،دەمانباتەوە سەر چەند ئیشكالیەتێك كە تۆڕێك لە پەیوەندی بەیەكیانەوە دەبەستێتەوە و دەكرێت لە چوار ئاستدا كۆیان بكەینەوە .ئیشكالیەتی ئاین .ئیشكالیەتی كۆمەڵگه، ئیشكالیەتی ئیسالمی سیاسی و ئیشكالیەتی چۆنیەتی كاركردنی ئیسالمی سیاسی لە نێوان ئەو تۆڕانەی كە ئاین و كۆمەڵگە بەیەكەوە دەبەستنەوە. لە«ئەنتیكیتێ »وە تا ئەمڕۆ ،ئاین قۆناغ بە قۆناغ لە گەڵ مێژووی كۆمەاڵیەتی ئێمەی كورد دا هەنگاوی ناوەو هاوڕێیەتی كردوین .لەهەموو مێژووی ئێمەدا ساتێكت دەستناكەوێت كە ئاینی تیادا كرابێتە دەرەوە .لە زەردەشتیەوە تا دەگاتە ئیسالم ،یادەوەری كۆلێكتیڤی كوردی هەڵگری سروشتێكی تەواو ئاینیە.ستراكتۆرە عەقڵیەكانمان ،ئەخالقیەكانمان ،سیاسیەكانمان ،ئابوریەكانمان ،كولتوریەكانمان لە نێو ئایندا دروستبوون .لە «ئەنتیكیتێ»وە تا ئەمڕۆ ،ئێمە مەخلوقێكی خەلقكراوی دەستی خالقێكین كە ئاینە و ئەو پرانسیپە بااڵیەی كە دەستنیشانی وجودمان ،وەك مرۆڤ ،لەنێو كۆمەڵگەدا دەكات هیچ نیە خودی ئاین نەبێت .لە لەدایكبوونمانەوە ئاین بە سەر سەرمانەوەیە و وشە سەرەتاییەكان كە بە بوونماندا باڵودەبنەوە دەنگی ئەو نوێنەرە ئاینیەیە كە «بانگ»دەدات بە گوێماندا و ئەو كاتەش كە بۆ كۆتاجار ماڵئاوا لە ژیان دەكەین نوێنەرێكی دیكەی ئاین بە خوێندنەوەی چەند ئایەتێكەوە بەڕێماندەكات .لەنێوان ئەم دوو چركەیەشداو ،تەنانەت پێش لەدایكبوونمان ،ئاین ژیانێكی بۆ ئامادەكردووین كە هەر الدانێك لێی توشی زەبروزەنگێكی ڕەمزی یان جەستەیی وامان دەكات كە خۆمان 52
كۆمەاڵیەتیەكانی ئێمە ،حیزبە سیاسیەكانی ئێمە ،دەزگا و ناوەندە كولتوریەكانی ئێمە وەك پانتایی و حیزب و دەزگا و ناوەندی سكۆالر هیچ نیە ستراتیژیەتێكی ئایدۆلۆژی نەبێت بۆ بەتاڵكردنەوەی سكۆالریسم لە ماناكان ی و پاشان بێ بەهاكردنی .دەكرێت بە خێرایی ئاماژە بە چەند نموونەیەك بدەین. خێزان ،كە یەكێكە لە دەزگا سەرەكیەكانی كۆمەڵگەی ئێمە ،ستراكتۆرێكی دروسبووە لەنێو قواڵییەكانی ئاینداو لەسەر كۆمەڵێك نۆرم بیناكراوە كە هەموویان نۆرمی ئاینین و هەر الدانێك لێیان مانای هەڵوەشانەوەی خێزان و پاشان نەفرەتی
بەدەستی خۆمان بڕشێینەوە بەسەر جوانترین شت لە جیهاندا كە خودی ژیانە. لە مێژووی ئێمەدا ،وەك هەر پانتاییەك لە پانتاییەكانی ڕۆژهەاڵت ،ئاین ئەو پەیامە ئەزەلیەیە كە لەالیەن خواوە ،وەك حەقیقەتێكی ڕەهای هەمیشەیی بێ زەمان و بێ مەكان، ئاڕاستەی ئێمە دەكرێت و ئەركی ئێمە وەرگرتن و جبەجێكردنیەتی بەو شێوەیەی كە لەدەرەوەی ئێمەوە خۆی دەكات بەناو ئێمەدا ،لەسەرەوەی ئێمەوە دادەبەزێتە نێو ئێمە. عەقڵی كوردی تا ئێستاش زۆر تەمەڵترە لەوەی كە بتوانێت مەودایەك لەنێوان خۆی و ئایندا دروستبكات بۆئەوەی پرسیاربكات لە سەرەتاكانی كۆمەاڵیەتیە .یەكێك لەو نۆرمانە ئامادەیی ژن و دروستبوونی ئاین و ڕەگوڕیشەكانی خوا و چۆنیەتی پیاوێكە .واتە ئامادەیی دوو ژن یاخود دوو پیاوو یان بیناكردنیان لەنێو پرۆسێسە كۆمەاڵیەتیەكاندا .ئەم دوو ترانس هەرگیز شەرعیەت بە پێكهاتنی خێزان عەقڵە چۆن دەتوانێت ئەم پرسیارانە بكات لە نادات .ئاین بەتەنها دان بە ژن و پیاودا دەنێت كاتێكدا خودی خۆی «بەرهەمهێنراوی» دەستی و لەدەرەوەی ئەم نۆرمە ئەگەری «بەرهەمهێنەرێكە» كە ئاینە !بێهودە دروستبوونی خێزان لە ژێر پلەی نیە كە تائێستاش هەردوو چەمكی مێژووی لەهەموو سفرەوەیە .هەروەها بۆ دروستكردنی ترانسادانس و ئیمەنەس،نە بە خێزان تا یەكێك لە نوێنەرەكانی تەرجەمەكراوی نە بە التینیەكەی ،ئێمەدا ساتێكت ئاین ،مەالیەك ،ئامادەنەبێت و بڕیاری نەهاتوەتە نێو زمانی كوردیەوە دەستناكەوێت ئیجابی نەدات ،هەموو خۆشەویستی و سەرتاپای مێژووی كێڵگەی ڕۆشنبیریی كوردی ،لە ئەحمەدی كە ئاینی تیادا نێوان ژن و پیاوێك نابێتە مایەی دروسبوونی خێزان .واتە بۆ ئەوەی خانیەوە تا شێركۆ بێكەس ،كرابێتە دەرەوە. خێزان ببێت بە خێزان ،دەبێت دوو ئاماژەیەك بەو دوو چمەكە نەكراوە، زەردەشتیەوە لە جنسی جیاواز لە بەردەم نوێنەرێكی كە ئێمە لەبابەتێكدا بە ناوی «بیناكردنی كۆمەاڵیەتیانەی خوا» تا دەگاتە ئیسالم، ئایندا ئامادەبن و پاشان بەالی یادەوەری كۆلێكتیڤی كەمەوە دوو پیاوی شایەت بەدرێژی باسمان كردوە. دان بەو ڕێكەوتنەدا بنێن .لە پانتاییە پرسیاری لێرەوە هەڵگری كوردی پەنای ئەم نۆرمە مەزنانەدا چەند كۆمەاڵیەتیەكانی كۆمەڵگەی كوردی ڕوبەرومان دەبێتەوە .ئایا بەڕاستی سروشتێكی وردە نۆرمێكی دیكەش هەن و هەموویان لە نێو ئایندا ڕەگوڕیشەكانیان ئەو بەهایانەی كە چوارچێوەكانی ئەم تەواو ئاینیە دەدۆزنەوە .هەیمەنەی ئەم نۆرمە ئاینیانە پانتاییە كۆمەاڵیەتیانە ڕێكدەخەن هێندە بە هێزن تەنانەت سەرسەختترین لە سكوالریسمەوە سەرچاوەدەگرن یان ئاین ؟ هەر سۆسێۆلۆگێك كەمێك رێز لە ئیسالمۆفۆبی كوردیش ناتوانێت لێیان البدات و لە سۆسیۆلۆژیاكەی بگرێت تێبینی ئەوەدەكات كە نێوان چركەی دروستكردنی خێزاندا بەهەمان پرۆسێسدا سكوالریسم و پانتاییە كۆمەاڵیەتیەكانی ئێمە وەك تێدەپەڕێت. نێوان ئاسمان و زەوی وایە .پێناسەكردنی پانتاییە ئەم ڕاڤەكردنە خێرایەی دەزگای خێزان، 53
دەكرێت بەسەر دەزگای قوتابخانە و بازاڕ و گەڕەك و نەخۆشخانە و زانكۆ و وەزارەت و پەرلەمان و حیزب و ڕێكخراو و ڕۆژنامەكانیشدا بگشتێنرێت .بە دیوێكی دیكەدا ،تا ئێستاش ئاین ئەو دەزگا گەورە و كارا و بەهێزەیە كە بەردەوام چۆنیەتی «بوون»ی كۆمەڵگەمان بۆ چاپدەكات و لەدەرەوەی ئەم چاپە ئاینیە ،لە ئێستا و ئێرەدا ،كۆمەڵگەی كوردی «مومكین» نیە بونێكی دیكەی هەبێت.
ئیسالمی لە كوردوستان دەكەن .گەر كوردوستان بریتیبێت لەم بازنەیە ،بێگومان ڕەنگە شینەكە ڕوبەرێكی یەكجار بچوكی داگیردەكات .بۆ دەرچوون لەم پارادۆكسە ،ئەركی یەكەمی سۆسیۆلۆگ بریتیە لە دروستكردنی مەودایەك لەنێوان كردەی توێژینەوە و فریودانە ئایدۆلۆژیەكاندا .یەكەم فریودانیش بریتیە لە پێناسەكردنی بزاوتی ئیسالمی سیاسی وەك نوێنەرایەتیكردنی ئاین .تەواو بەپێچەوانەوە،
ئیسالمی سیاسی كوردی چۆن لەم كۆمەڵگە ئاینیەدا كاردەكات ؟ تا چەندێك ئەم پانتاییە ئامادەیە بۆ هەرسكردنی ئیسالمی سیاسی ؟ ئایا ئەمە پارادۆكسێكی بكوژ نیە كە لە كۆمەڵگەیەكی ئاینیدا ،بزاوتی ئیسالمی سیاسی ،كە وابڕیاریداوە نوێنەرایەتی خودی ئەو ئاینە بكات ،چارەكێكی ئەندامانی ئەم كۆمەڵگەیە دەنگی پێنادەن ؟ پێموایە بۆ وەاڵمدانەوە ئەم پرسیارانە، گەڕانەوەیەكی خێرا بۆ داتاكان كارێكی گرنگە .بەپێی ئەو دەرەنجامە فەرمیانەی كە كۆمیسیۆنی بااڵی هەڵبژاردنەكان باڵویانكردنەوە ،هەڵبژاردنەكانی 25 ژوالی 2009نەخشەی سیاسی كوردوستانیان بەم شێوەیە لێكرد :
بزوتنەوەكانی ئیسالمی سیاسی ،وەك پارتی و یەكێتی و گۆڕان ،چەند پرۆژەیەكی كۆمەاڵیەتی و سیاسی و ئەخالقین و گوزارشت لە خەون و بەرژەوەندی و خواست و خەیاڵدانی چەند گروپێكی كۆمەاڵیەتی دەكەن .ئەم بزوتنەوانە لە ئێستا و ئێرەی واقیعی كۆمەاڵیەتی كوردیدا دروستبوون و تەنها فاكتەرێكی بااڵش كە دەیانجوڵێنێت بەرژەوەندیەكانی ئەو گروپە كۆمەاڵیەتیانەی نێو كۆمەڵگەی كوردین كە دەستنیشانی «بوون»ی سیاسی ئەوان دەكەن. زیرەكی بزوتنەوەكانی ئیسالمی سیاسی كوردی لە ئاستی كارای «مۆبیلیزەكردنی/تەعبیئەكردنی» ئایندا دەردەكەوێت .ئەوان تەواو وشیارن بەوەی كە كۆمەڵگەی كوردی مزگەوتێكی فراوانە و الشەی ئاین كشاوە بەسەر مێژووە كۆمەاڵیەتیەكەیدا و هەر ئەكتەرێكی سیاسی ،چەند سەركەوتووبوو لە بەكارهێنانی ئەم سەرمایە ڕەمزیەدا
بەپێی ئەم نەخشەیە بەتەنها 13لە سەدی خەڵكی كوردوستان ،كە زۆر كەمترە لە چارەكێك ،متمانە بە بزاوتی
54
هێندەش دەستكەوتی سیاسی بەدەستدەهێنێت. ئەو 13لە سەدەی كە بەدەستیان هێناوە، چەند پەیوەندی بە خەبات و تێكۆشان و دروشمەكانیانەوە هەیە ،سەد ئەوەندە پەیوەندی بە مۆبیلیزەكردنی ئاینەوە هەیە ،مەگەر لە كاتی هەڵبژاردنەكاندا یەكێك لە بانگەشەكانیان بریتینەبوو لەوەی « ئەوەی دەنگ بە ئێمە نەدات ،لە قیامەتدا یەخەی پێدەگرین» ! بەاڵم ئایا بەتەنها ئیسالمیستەكان ئاین پەلكێشدەكەن بۆ شەرعیەتدان بە پرۆژە سیاسی و ئابوری و كۆمەاڵیەتی و ئەخالقیەكانیان ؟ بێگومان نەخێر .ئایا ڕاستە دەستەواژەی «عەلمانی» وەك لە نەخشەكەدا هاتووە ،لەبەرامبەر «ئیسالمیست»دا دابنێین ؟ من پێموایە نەخێر .گەر عەلمانیەت بەمانای «الیسیتێ» وەرگێڕدابێتە سەر زمانی عەرەبی و كوردی ،ئەوە دەبێت بە جیاكردنەوەی دەوڵەت لە ئاین و سەربەخۆیی بەخشین بە هەر یەكێكیان .ئیدی نە دەوڵەت دەستدەخاتە كاروباری ئاینەوە ،نە ئاینیش دەستدەخاتە كاروباری دەوڵەتەوە .گەر عەلمانیەت بەمانای «سێكیوالریسم»یش وەرگێڕدرابێت ،ئەوە دەكاتە بیناكردنی پانتاییە گشتیەكانی كۆمەڵگەی كوردی لەسەر «بەها» نائاینیەكان .بەرهەردوو پێناسەكە، پارتی و یەكێتی و گۆڕان هەر شتێكبن عەلمانی نین، چونكە حكومەتی هەرێمی كوردوستان نەك ئاینی لە دەوڵەت جیانەكردوەتەوە ،بەڵكو وەزارەتێكیشی هەیە بەناوی وەزارەتی ئەوقاف و پیاوەكانی ئاینیش موچە خۆری دەوڵەتن و بەپارەی دەوڵەت دەژین ،هەروەها ئەو پانتاییە گشتیانەی كە لە كۆمەڵگەی كوردیدا ئامادەن ،جومگە بە جومگەیان لە بەها ئاینیەكان دروستكراون .پارتی و یەكێتی و گۆڕان نە الیكن نە سكۆالر ،بەپێچەوانەوە ،وەك بزوتنەوە و كۆمەڵ و یەكگرتوو ،سڵناكەنەوە لە مۆبیلیزەكردنی ئاین بۆ بەدیهێنانی خەون و پرۆژە و ستراتیژ و خەیاڵدان و بەرنامەكانیان .ملمالنێی نێوان پارتی و یەكێتی و گۆڕان لەگەڵ بزوتنەوە و كۆمەڵ و یەكگرتوو دا ملمالنێی نێوان دوو مۆدێل لە كۆمەڵگە نیە ،ملمالنێی نێوان كۆمەڵگەی مەدەنی و كۆمەڵگەی ئاینی نیە ،ملمالنێی نێوان كۆمەڵگەی تۆلێرانس و كۆمەڵگەی زەبروزەنگ
نیە ،ملمالنێی نێوان كۆمەڵگەی پێشكەوتن و كۆمەڵگەی دواكەوتن نیە ،ملمالنێی نێوان كۆمەڵگەی مۆدێرنیتێ و كۆمەڵگەی ترادیسیۆن نیە ،بەڵكو ملمالنێی نێوان چەند تەفیسرێكە لە نێو ئایندا ،ملمالنێی چەند خوێندنەوەیەكە لە لە قواڵیی ئایندا ،ملمالنێی چەند مۆدێلێكە لە چوارچێوەی ئایندا .لێرەوەش هەموو رێگاكان ،بەشێوەی جیا جیا ،ڕێگاكانی پارتی، یەكێتی، یەكگرتوو، كۆمەڵ ،گۆڕان ،بزووتنەوە، دەمانبەنەوە سەر مزگەوتە گەورەكەی نیشتمان.
55
كەنێسە و
شانشین
جۆرجۆ ئاگامبن وەرگێڕانی لەفەڕەنسیەوە مەنسور تەیفوری
ناونیشان و رووی یەكێك لە دەقە هەرەكۆنەكانی نەریتی كەنیسە ،نامەی كلیمان بۆ كورەنسییان ،بەم وشانەوە دەست پێدەكات " :لە كەنیسەی خوداوە مەنزڵگیر لە رۆم بۆ كەنیسەی خودا نیشتەجێ لە كۆرەنس" .وشەی یۆنانیی paroikousaكە من بە " مەنزڵگیر" وەرمگێڕاوە ،تەعبیرە لە نیشتەجێبوونی غەریب ،كۆلۆن یان بیانی ،بە پێچەوانەی ماڵكردن و دانیشتوویی بخایەنی هاواڵتیان ،كە لە زمانی یۆنانیدا katoikeinی پێدەوترێت .بە نیازم ئێستە و لە ئێرەدا ،ئەم فۆرموولە بۆ رووكردنە كەنیسەی خودا ،نیشتەجێ یان غەریب لە پاریس ،وەربگرمەوە .بەاڵم بۆ چی ئەم فورموولەم هەڵبژارد؟ چونكوو بابەتی باسەكەی من مەسیحا و ، paroikienژیان لە نیشتەجێ یان مەنزلگیریدایە و ،تەنانەت پێناسەی دانیشتن یان مەنزڵكردنی كەسی مەسیحییە لە جیهاندا و ئەزموونی ئەم كەسەیە بۆ زەمەنی مسیانیك یان مەسیحایی. ئەمە زاراوەیەكی تەكنیكی یان نیمچە تەكنیكییە ،چونكوو یەكەم نامەی پییەر( ) ١٧كاتی كەنیسە بە ho chromos tes paroikiasناو دەبات ،كە دەكرێ بە كاتی مەنزڵگیریی وەربگێڕدرێت ،ئەگەر بیرمان بێت كە مەنزڵگیریی یان paroisseلێرەدا دیسان بە مانای " نیشتەجێییە لە تاراوگەدا". 56
زاراوەی " نیشتەجێیی" هیچی لە سەر ماوەی گاڤژمێرانەی ئەم نێشتەجێیە لە خۆنەگرتووە. مەنزڵگیریی كەنیسە لە سەر زەوی دەشێ - وەك خایاندوویەتی -بە سەدە و بە هەزارە بخایەنێت ،بێ ئەوەی ئەم خایاندنە هیچ لە سرووشتی تایبەتی ئەزموونی مەسیحایی كەنیسە بۆ كات بگوڕێت .دەمەوێت لێرەدا و بە پێچەوانەی بۆچوونێك كە بە زۆری لە الیەن تیۆلۆگەكانەوە دووپات دەكرێتەوە ،لە سەر باسی خەیاڵكردی" درەنگكەوتنی هەستانەوە بوەستم. بە پێی بڕوایەك ،كە هەمیشە الم شێوەی كفرێكی هەبووە ،كۆمەڵەی مەسیحییە یەكەمینەكان ،كە گەڕانەوەی مەسیحا و كۆتایی كاتیان بە نزیك دەزانی ،كاتێك تێگەییشتن كە درەنگكەوتنێك هەیە كەس كۆتاییەكەی نازانێت ،هاتنە سەر ئەم رای كە كۆمەڵەی باوەڕداران دەبێ هۆگریی خۆی بگۆڕێ و خۆی وەك رێكخراوێكی دەزگایی و دادوەریی جێگیر پیشان بدات .واتە وازی لە ، paroikeinنیشتەجێیی لە تاراوگە هێنا و خۆی بۆ ، katoikeinواتە مەنزڵكردن وەك هاواڵتی وەك كۆی دەزگاكانی دیكەی جیهان ،ئامادەكرد. ئەگەر ئەمە راست بووبێ ،كەواتە مانای ئەوەش دەبوو كە كەنیسە ئەزموونی كاتی مسیانیكی كە بۆی جەوهەری و دانەبڕاوە ،ونكردووە .كاتی مەسیحا ،وەك دەبینین ،ماوەیەكی كاتژمێرانە نییە ،بەڵكوو ،هەرچی بێت ،وەرچەرخانێكە لە چۆنیەتیی كاتی ژیاودا .لە نێو ئەم كاتەشدا ،شتێكی وەك درەنگكەوتنێكی كاتژمێرانە -وەك قەتارێك كە درەنگ دەكەوێت -بە خەیاڵیش وێناناكرێت .رێك هەر چۆن ئەزموونی كاتی مسیانیك بە جۆرێكە مەحاڵە لە مانەوەدا ماڵ بكات، هەر بە هەمان شێوەش شتێكی وەك درەنگكەوتن ناتوانێت تێیدا رووبدات .ئەمە ئەو شتەیە پۆل بیری تسالۆنیانی دەهێنێتەوە (،١،٥-٢یەك) " :سەبارەت بە كات و ساتەكان پێویست ناكات بۆتان بنووسم. وەختی گەورەمان دێت وەك دزێك ،بە شەودا " . "دێت" لێرەدا لە دەمكاتی ئێستەدایە ،رێك هەر چۆن مەسیحا لە ئینجیلەكاندا بە ho erchomenos ،واتە ئەوەی كە دێت ،ئەوەی لە هاتن ناوەستێتەوە، ناو دەبرێت .فەیلەسوفێكی سەدەی بیستەم ،كە لە
وانەكەی پۆل تێگەشتبوو ،ئەم وتەی بەم جۆرە دووپاتكردەوە" :هەموو رۆژێك ،هەموو ساتێك ئەو درگایە مەسیحا لێیەوە دێتە ژوورێ". كەوابوو ،لە سەر بونیادی ئەم كاتە ،كاتی مەسیحا، بەو جۆرەی پۆل وەسفی كردووە ،دەمەویست لەگەڵتان بدوێم .یەكەم بەدحاڵیبوونێك دەبێ دووری لێبكرێت تێكەڵكردن و بە یەكزانینی كاتە ،پەیامی مسیانیك و پەیامی ئاخرزەمانیانە سەبارەت بە كات نابێ تێكەڵبكرێن .ئاخرزەمانی دەكەوێتە دوارۆژ ،رۆژی پەسالن و جەزاوە :ئەو ئاخرزەمان دەبینێ و باسی ئەو شتە دەكات كە دەیبینێ .بە پێچەوانەوە ،ئەو كاتەی نێردراوەكە، واتە پۆل ،دەیبینێ ،كۆتایی كات نییە .گەر بمانەوێ جیاوازی نێوان ئاخرزەمانی و مسیانیك بە فورموولێك دەرببڕین ،الم وایە دەبێ بڵێین مسیانیك كۆتایی كات نییە ،بەڵكوو كاتی كۆتاییە. مسیانیك كۆتایی كات نییە ،بەڵكوو پێوەندیی هەر سات ،هەر ئان و وەخت( )kairosێكە بە كۆتایی كات و بە ئەبەدییەتەوە .بەم جۆرەش ئەوەی الی پۆل گرنگە نەك رۆژی پەساڵن ،واتە ئەو چركەی تێیدا كات كۆتایی دێت ،بەڵكوو ئەو كاتەیە كە خۆی چڕدەكاتەوە و دەستدەكات بە كۆتاییهاتن .ئەگەر بتانەوێت ،با بڵێین ئەو كاتەی كە لە نێوان كات و كۆتایی كاتدا دەمێنێتەوە. نەریتی جوو دوو كات یان دوو جیهانی لێكدەناسیەوە: ،olam hazzehواتە ئەو كاتەی كە لە خولقانی دنیاوە تا كۆتایی دنیا دەڕوات وolam ،
فەیلەسوفێكی سەدەی بیستەم ،كە لە وانەكەی پۆل تێگەشتبوو ،ئەم وتەی بەم جۆرە دووپاتكردەوە: "هەموو رۆژێك ،هەموو ساتێك ئەو درگایە مەسیحا لێیەوە دێتە ژوورێ". 57
،habbaئەو كاتەی كە پاش كۆتایی دنیا دێت. ئەم دوو زاراوە ،لە نەریتی یۆنانییاندا ،لە دەستنووسە كۆنەكاندا هاتوون .بەاڵم كاتی مەسیحایی ،ئەو كاتەی نێردراوەكە دەیژی و تەنیا ئەوەیە سەرنجی رابكێشێت، هیچكام لەم دوو كاتە نییە ،بەڵكوو ئەو كاتەیە كە لە نێوان ئەم دوو كاتەدا دەمێنێتەوە ،ئەو وەختەی كات بە زەبری بڕینی روودوای مەسیحایی لەت دەبێت( كە بۆ پۆل هەستانەوەی مەسیحە). چۆن بتوانین ئەم كاتە بۆ خۆمان بنوێنینەوە؟ وەك دیارە ،ئەگەر وەك نیشان و شەقڵێك لە سەر هیڵێك، ئەندازیارانە بەرودوای پێبكەین ،ئەو پێناسەیەی باسم كرد -ئەو كاتەی دەمێنێتەوە لە نێوان هەستانەوە و كۆتایی كاتدا دەمێنێتەوە كێشە درووست ناكات .بەاڵم باسەكە بە جۆرێكی دیكە دەبێت گەر هەوڵبدەی ئەم پێناسە بە پێی ئەو ئەزموونەی كات كە پێناسەكە هەڵگریەتی فام بكەیت .چونكو دیارە كە ژیان لە نێو " ئەو كاتەی دەمێنێتەوە" دا یان ژیانی " كاتی كۆتایی" چ نین جگە تەعبیر لە وەرچەرخانێكی بنچینەیی لە ئەزمووندا و هەروەها لە نواندنەوەی باوی كاتدا .ئەمە چیدی هێڵی هاوچەشن و بێكۆتای كاتی گاڤژمێرانەی دونیایی و قابیلی نواندنەوە بەاڵم بەتاڵ لە هەر ئەزموونێك ،یان چركەی وەختناس و هاوكات نەزانراوی كۆتاییكەشی نییە .ئەمە هەوەها بەشێك یان بڕگەیەكی دیاریكراوی سەر هێلی كاتی كاتژمێرانەش نییە كە لە لە دوای هەستانەوەوە تاكوو كۆتایی كات بڕوات. ئەو كاتەی دەمێنێتەوە ،كاتێكە لە نێوەوەی كاتی كاتژمێرانەوە پاڵەپەستۆیەتی ،كاتێكە لە نێوەوەڕا كار لە سەر كات دەكات و وەریدەچەرخینێت .ئەمە كاتێكە، لە الیەكەوە ،كات دایدەنێت بۆ كۆتاییهاتن و ،بەاڵم لە الیەكی دیكەوە ،ئەو كاتەیە بۆمان دەمینیتەوە ،ئەو كاتەی كە ئێمە بۆ كۆتاییهێنان بە كات پێویستمان پێیەتی ،بۆ گەشتنە ئەنجام ،بۆ ئازادكردنی خۆمان لەو وێنە باوەی لە كات دەیكێشینەوە .لە كاتێكدا ئەم كاتە ،ئەو كاتەی المان وایە تێیداین ،داماندەبڕێت لەوەی كە هەین و دەمانگۆڕێت بۆ سەیركەری بێدەسەاڵتی خۆمان؛ كاتی مەسیحا بە پێچەوانەوە، كاتێكی كردارییە ،واتە وەخت یان كایرۆسێك كە تێیدا ئێمە بۆ یەكەمجار بە سەر كاتدا ()chronosزاڵ دەبین ،ئەو
58
كاتەیە كە ئێمە خۆمان هەین .دیارە ئەم كاتە كاتێكی دیكە نییە ،كە كەوتبێتە دوورەدەستێكی نەزانراو و لە داهاتوودا رووبدات .ئەمە بە پێچەوانەوە ،تاقە كاتی راستەقینەیە ،تاقە كاتێكە ئێمە هەمانبێ. ئەزموونكردنی ئەم كاتەش گرێدراوی وەرچەرخانێكی بنچینەییە لە خۆمان و شێوەی ژیانماندا .ئەمە هەر ئەو شتەیە كە پۆل لە پارچەیەكەی ناوازەدا كە رەنگە جوانترین پێناسە بێت كە بۆ ژیانی مەسیحایی كردبێتی ،بە دەستەوەی دەدات(" : :)Co 7 1 پێتانی دەڵیم ،براكانم ،كات خۆی چڕكردوەتەوە(ho kairos synestalmenos estilكە لێرەدا systelloهاوكات تەعبیریشە لە كردەی دادانەوەی بایەوان بەو جۆرەی كە حەیوانێك خۆی گرمۆڵە دەكات یان ماڵس دەدات بۆ بازدان( ؛ ئەوەی دەمێنێتەوە ئەمەیە كە ئەوانەی ژنیان هەیە بە جۆرێك بن چما نییانە و ،ئەوانەی دەگرین چما ناگرین و ئەوانەی شادن چما ناشادن و ئەوانەی هەیانە چما نەدارن و ،ئەوانەی دنیا بەكار دێننن چما كەڵكی لێوەرناگرن". چەند دێڕێك پێشتر ،پۆل سەبارەت بە راسپاردەی مسیانیك وتبووی " :با هەركەس بەو شێوە بمێنێتەوە كە تێێدایە كاتێ خودا بانگی كردووە .لە كاتی بانگدا كۆیلە بوویت؟ خەمت نەبێ ،كەڵكی لێوەربگرە". " ، Hos meچما نە" ،لێرەدا تەعبیرە لەوەی كە مانای دوایینی راسپاردەی مەسیحی هەڵوەشانەوەی هەموو راسپاردەكانە .رێك وەك كاتی مسیانیك لە ناخەوە كاتی كاتژمێرانە وەردەچەرخێنێت ،بەم شێوەیەش بانگی مەسیحایی ،پشت بە " چما نە " ،هەڵوەشانەوەی هەموو راسپاردەیەكە ،كە هەموو ئەزموون و هەلومەرجێكی كردەكیی لە نێوەوەڕا دەگۆڕێ و بەتاڵی دەكاتەوە ،بۆ ئەوەی بە سەر كەڵكێكی دیكەدا ئاوەاڵیان بكات. ئەمە خاڵیكی گرنگە ،چونكوو رێگەمان پێدەدات بە درووستی بیر لە پێوەندیی نێوان شتە دوایینەكان و شتە پێش -كۆتاییەكان بكەینەوە ،ئەو پێوەندییەی هەلومەرجی مسیانیك پێناسە دەكات .ئاخۆ كەسێكی مەسیحی دەتوانێ تەنیا شتە دوایینەكان بژی؟ تیۆلۆگێكی گەورەی پرۆتستان ،دییەتریش بۆنهۆفێر ،دژی بە یەككردنی هەڵەی نێوان رادیكالیزم و رێككەوتن وەستایەوە،
كە لە هەر دوو نموونەكەدا جەخت لە سەر جیاكردنەوەی تەواوەتیی واقیعە دوایینەكان و واقیعە پێش-كۆتاییەكان دەكرێتەوە ،واتە ئەوانەی هەلومەرجە كۆمەاڵیەتی و مرۆییەكانی ژیانی هەموو رۆژێكمان دیاری دەكەن .مادام، كاتی مەسیحایی كاتێكی دیكە نییە ،بەڵكوو وەرچەرخانێكی كاتی كاتژمێرانەیە ،بە هەمان شێوەش ژیانی شتە دوایینەكان پێش هەموو شتێك ژیانی بە جۆرێكی دیكەی شتە پێش – كۆتاییەكانە .دوارۆژناسیی حەقیقی لەوانەیە چ نەبێت جگە وەرچەرخانێك لە ئەزموونی شتە پێش – كۆتاییەكاندا .وەك راستییە دوایینەكان پێشتر لە بڕگەی پێش كۆتاییدا روویانداوە ،ئەمانە -بە پێچەوانەی هەموو رادیكالیسمێك -ناكرێ بە ئاسانی و بێگرفت ئینكار بكرێن؛ بەاڵم -هەر لە بەر هەمان هۆ و دژی هەر چەشنە ئەگەرێكی رێكەوتن -شتە پێش -كۆتاییەكان ناتوانن دژی كۆتاییەكان بەكار بهێنرێن .لە رێگەی كرداری katargeinەوەیە كە نە بە مانای " رووخاندن" ،بەڵكوو لەكارخستنیان زارەكی" لەبەرهەمخستن" ە -كە پۆل تەعبیر لە پێوەندیی نێوان ئەو شتەی كۆتاییە و ئەوەی كۆتایی نییە دەكات .واقیعی كۆتایی واقیعی پێش كۆتایی هەڵدەواسێ و وەریدەچەرخێنێت ،بەاڵم هاوكاتیش هەر لەمدایە كە خۆی بە تەواوی دەخاتە گەڕ. ئەمە ئەو شتەیە رێگەمان پێدەدات لە هەلومەرجی تایبەتی مەلەكووت یان پادشاهێتی الی پۆل تێبگەین. بە پێچەوانەی نواندنەوەی باوی دواڕۆژناسی ،پێویستە بیرمان بێت كە كاتی مەسیحا الی ئەو ناتوانێت كاتیكی داهاتوو بێت .ئەو تەعبیرەی ئەو پێی ئەم كاتە باسدەكات بەردەوام ئەمەیە،ho nyn kairos : كاتی ئێستە .وەك لە ،Co 6,2 : idou nyn 2 " ئەمەتا ئێستەیە چركەی گرتن ،ئەوەتا ئێستەیە رۆژی سەرفرازی" paroikia .و ، parousia نیشتەجێ لە تاراوگە و ئامادەیی مەسیحا ،بونیادێكی هاوبەشیان هەیە كە لە یۆنانیدا بە paraتەعبیری لێكراوە :هی ئێستەیەك كە كات هەراو دەكاتەوە و، هی پێشترێك كە هاوكات هێشتا یشە ،هی مۆڵەتێك كە بە جێهێشتنێك نییە بۆ دواتر ،بەاڵم دابڕان و جوێكردنەوەیەكە لە ناوەوەڕای هەنووكەدا ،كە رێگەمان
پێدەدات بە سەر كاتدا زاڵ ببین. بە باشی دەبینین كە ئەزموونی ئەم كاتە شتێك نییە كەنیسە لە نێوان كردن و نەكردنیدا سەرپشك بێت .گەر كەنیسەیەك هەبێت تەنیا لەم كاتەدا و لە رێگەی ئەم كاتەوەیە. چی لەم ئەزموونەی كاتی مەسیحا لە كەنیسەی ئەوڕۆكەدایە؟ ئەمە هەر ئەو پرسیارەیە من هاتووم لیرە لە كەنیسەی خودای نیشتەجێی پاریسی بپرسم .چونكو گەڕانەوە بۆ شتە دوایینەكان وەك دیارە هێند لە گوتاری كەنیسەدا ونە كە دەكرێ بێ تانە و ئایرۆنی بڵێی كە كەنیسەی رۆم درگای ژووری دوارۆژناسیی داخستووە .لە رێگەی ئایرۆنییەكی بێگومان هێشتا تاڵتریشەوەیە كە تیۆلۆگێكی فەرەنسی توانی بنووسێ " :چاوەڕێی مەلەكووتمان دەكرد ،كەچی كەنیسە هاتووە". ئەمە فۆرموولێكی زەق و سەرنجراكێشە كە داواتان لیدەكەم لییڕامێنن .پاش ئەوەی لە سەر بونیادی كاتی مسیانیك گوتم ،ئاشكرایە باسەكە تانەدان نییە لە رێكەوتنی كەنیسە ،بە ناوی رادیكالیزمەوە. هەروەها باسەكە -وەك تیۆلۆگی ئورتۆدۆكسی گەورەی سەدەی نۆزدە تیۆدۆر داستایۆڤسكی -كێشانەوەی وێنەی كەنیسەی رۆم نییە لە ژێر وێنەی پشكنەری گەورەدا. باسەكە شتێكی دیكەیە ،واتە بڕستی كەنیسەیە بۆ تێگەشتن لەو شتەی كە ماتیۆ ( )١٦-٣ناویدەنێت نیشانەكانی كات. ta semeia ton kairon، كامانەن ئەو نیشانانەی كە كەنیسە بەرامبەر ئارەزووی بێهوودە بۆ ناسینی الیەنەكان و دەركەوتەكانی ئاسمان دایاندەنێت؟ ئەگەر مێژوو بەراوەرد بە مەلەكووت بڕگەی پێش كۆتایی بێت ،مەلەكووت -وەك دیتمان- پێشتر و سەرەتا لە مێژوودا روودەدات .بەم پێیە ژیان لە كاتی مەسیحادا پێویستی بە بڕستی خوێندنەوەی نیشانەكانی ئامادەییەتی لە نێو مێژوودا ،گرێدراوی ناسینەوەی ئیمزای ئابووریی سەرفرازییە لە رەوتی رۆینیدا .لە روانگەی باوكانی كەنیسەدا -هەروەها بۆ ئەو فەیلەسووفانەی لە فەلسەفەی مێژوو راماون، كە (تەنانەت الی ماركسیش) دیسیپلینێكی دانەبڕاوی مەسیحیی بووە و واشدەمێنیت -مێژوو خۆی وەك مەیدانێكی تەنگژە دەردەخست ،كە دوو 59
ئەوەی ئەوڕۆكە شكاوە ،رێك هەر ئەم تەنگژەیە .شانبەشانی كشانەوەی بەرە بەرەی تێگەشتن لە ئابووریی سەرفرازی لە زەمەنی مێژووییدا الی كەنیسە ،دەبینین كە ئابووری دەسەاڵتی كوێر و گاڵتەجاڕیی خۆی بە سەر كۆی الیەنەكانی ژیانی كۆمەالیەتیدا پەرەدەدات. بەریانی دژ دەیانبڕی :رەوت و بەریانی یەكەم -كە پۆل لە پارچەیەكی ناوازە و رەمزاویی دووهەمین نامە بۆ تسالۆنیاندا بە to catechonناوی دەبات -كە بە درێژایی هێڵی كاتژمێرانەی بێكوتا و هاوچەشنی كات كۆتایی جیهان دوادەخات و دەپارێزێت؛ رەوتەكەی دیكە ،كە بە خستنە كێشەی سەرەتا و كۆتایی، واز لە پچڕاندن كۆتاییهێنان بە كات ناهێنێت .یەكەم جەمسەر ناو دەنێین دەوڵەت یان شەریعەت كە مەحكوومە بە ئابووری ،واتە بە حكوومەتی بێكۆتایی جیهان؛ جەمسەرەكەی دووهەمیش ناودەنێین مەسیحا یان كەنیسە ،كە ئابووریەكەی -ئابووریی سەرفرازی -بە جەوهەر كۆتامەندە. هیچ كۆمەڵێكی مرۆیی ناتوانێ بمێنیتەوە ،مەگەر ئەوەی ئەم دوو جەمسەرە پیكەوە ئامادە بن ،مەگەر ئەوەی تەنگژە و پێوەندییەكی دیالێكتیكی لە نێوان ئەم دوو جەمسەرەدا بمێنێتەوە. ئەوەی ئەوڕۆكە شكاوە ،رێك هەر ئەم تەنگژەیە. شانبەشانی كشانەوەی بەرە بەرەی تێگەشتن لە ئابووریی سەرفرازی لە زەمەنی مێژووییدا الی كەنیسە، دەبینین كە ئابووری دەسەاڵتی كوێر و گاڵتەجاڕیی خۆی بە سەر كۆی الیەنەكانی ژیانی كۆمەالیەتیدا پەرەدەدات .بە هەمان شێوەش ئەو پێویستییە دوارۆژیانەی كە كەنیسە وازی لیهێناون ،لە شیوەیەكی دنیایی و الساییكراودا لە زانستە مرۆكاندا دەگەڕێتەوە، كە وەك دیارە لە ملمالنێی غەیببێژیدان لە سەر هەموو رەهەندەكانی كارەساتە بێبەربەستەكان .ئەو قەیران و دۆخە 60
نائاساییە هەمیشەییەی كە حكوومەتەكانی جیهان ئەمڕۆكە رایدەگەیەنن ،باش الساییەكی گاڵتەجاڕیی دواخستنی ئەبەدیی رۆژی پەسالنە لە مێژووی كەنیسەدا. نوشوستی ئەزموونی مەسیحایی بۆ هێنانە ئاكامی یاسا و كات ،یەكسانە بە ئاوسانێكی بێنموونەی ماف كە وادەنوێنی یاسا بۆ هەموو شتێك دادەنێت ،كەچی هەر ئەم قانوندانە پڕاوپڕە هەموو رەواییەكی راستەقینەی لێسەندوەتەوە .لێرە و ئێستە و بە ئاگاداری لە وتەكانم دەڵێم :ئەوڕۆكە چیدی لە سەر زەویدا هیچ دەسەاڵتێكی شەرعی بوونی نییە و هێزەكانی جیهان هەموویان باش لەم ناڕەوایەتییە دڵنیان .دادوەری و ئابووریكردنەوەی بنەڕەتیی پێوەندییە مرۆییەكان ،لێتێكچوونی ئەوەی دەتوانین بڕوای پێبكەین ،بە ئاواتی بخوازین ،لەگەڵ ئەوەی مەجبوورین بیكەین یان نەیكەین ،بیڵێین یان نەیڵێین ،نەك هەر تەعبیرن لە قەیرانی یاسا و دەوڵەتەكان ،بەڵكوو بە تایبەت تەعبیرەن لە قەیرانی كەنیسە .چونكوو كەنیسە ناتوانێ وەك دەزگایەك لە ژیان بەردەوام بێت مەگەر ئەوەی لە پێوەندییەكی بیناوكۆدا بێت لەگەڵ كۆتایی كەنیسە .با بیریشمان نەچێت ،لە تیۆلۆژیای مەسیحیدا ،تەنیا یەك دامەزراوە هەیە كە كۆتایی و لە كاركەوتنی نییە :جەهەننەم .الم وایە باش دەبینین كە مۆدێلی سیاسەتی ئەوڕۆكە كە الفی ئابوورییەكی بێكۆتایی جیهان لێدەدات ،سەرپاكی جەهەننەمییە .مادامیش كەنیسە پێوەندیی ریشەیی خۆی لەگەڵ paroikiaبپسێنیت ،چارەنووسی ونبوونە لە كاتدا. لەبەر ئەمەشە ئەو پرسیارەی هاتووم لێرە بە بێ هیچ دڵنیایەك لە رەوایەتیەك بۆ پرسینەكەی بیپرسم و مادام ئەمە شێوەیەكی باوی خوێندنەوەی نیشانەكانی كات نییە ،بۆ ئەم رستانە كورت دەبێتەوە :كەنیسە بڕیار دەدات بەختە مێژووییەكەی بقۆزێتەوە و خۆی بە بانگەوازی مسیانكیەوە گرێبداتەوە؟ چونكوو ترسەكە ئەوەیە كەنیسەش خۆی رابكێشرێتە نێو ئەو وێرانیەوە كە هەڕەشە لە هەموو حكوومەتەكان و دەزگاكانی ئەم دنیا دەكات. سەرنجێك :ئەم دەقە وەرگێڕاوی لێدوانێكی ساڵی ٢٠٠٩ی جۆرجۆ ئاگامبنە لە كەنیسەی نۆترۆدام لە پاریس .لێدوانەكە لە توێی
زنجیرە لێدوان و توێژینەوەیەكدایە لە مانگی ژوونی ٢٠٠٨ەوە بۆ مانگی ژوونی ٢٠٠٩كە بە ناوی ساڵی سەن پۆل ناودێركرابوو .لەم كارەدا چەند زانكۆیەك و كاردیناڵی فەرەنسا پێكەوە پرۆژەكەیان بەڕێوە دەبرد .ئەم لێدوانە لە تەلەفزیۆنی كاتۆلیك یش بە فایلی ڤیدیۆیی باڵوكراوەتەوە و خۆی بەشێكە لە بۆنەی یەكێك لە رۆژەكانی ئەو زنجیرە سمینارە .ناونیشانی لێدوانەكە لە سەر یووتووب لە خوارەوە دانراوە. خاڵێكی دیكە ئەوەیە كە بۆ هاوتای زۆربەی ئەو زاراوانەی پێوەندییان بە تیۆلۆژیای مەسیحییەوە هەیە ،كەڵكم لە ئینجیلی كوردی وەرگرتووە كە كۆمەڵەی نێودەوڵەتی كتێبی پیرۆز چاپی كردووە و وەرگێڕانێكی ناوازەیە ،ئەگەرچی هێشتا جێگەی شرۆڤەی زاراوەكانی تیۆلۆژیای نەریتی جوو – مەسیحی و وەرگێڕانی بەشەكانی دیكەی كتێبی پیرۆز كە بەڵێنی كۆنیش یانی تەورات لەخۆبگرێت گەلێك بەتاڵە و هەر ئەمەش توانای منی بۆ دۆزینەوەی هاوتای ورد و درووستتر لەم وەرگێڕانەدا كەمتر كردۆتەوە _ ..و .ك. http://www.ktotv.com/videoschretiennes/emissions/ nouveautes/conference-decareme-jesus,-messie-disrael%C2%A0-/00043663
ئەو چركەی تێیدا كات كۆتایی دێت ،بەڵكوو ئەو كاتەیە كە خۆی چڕدەكاتەوە و دەستدەكات بە كۆتاییهاتن. ئەگەر بتانەوێت ،با بڵێین ئەو كاتەی كە لە نێوان كات و كۆتایی كاتدا دەمێنێتەوە. 61
لەبارەی چەمكی كۆمەڵی مەدەنییەوە نووسینی :ئەردەاڵن عەبدواڵ
لەم چەند ساڵەی دواییدا ،زۆر بە خەستی باس لەچەمكی ( كۆمەڵی مەدەنی) دەكرێت .سەیری هەر گۆڤار و رۆژنامەیەك دەكەیت ،پڕیەتی لەم دەستەواژەیە .لە شاشەی تیڤییەكان و ستۆدیۆیی ڕادیۆكانەوە ،هەمووكاتێك گوێمان لەم ووشە تازەیە دەبێت. لێ كێشەكە لەوەدایە هەتاوەكو ئەمڕۆش زۆر كەس ئەم دەستەواژەیە بەكاردەهێنێت و زۆرجاریش زۆر شیلگیرانە داكۆكی لێدەكات ،بەبێ ئەوەی لە كرۆك و ناوەڕۆكی ئەم دەستەواژەیە تێبگات .دیارە بەس تەنها ئێمەی كورد نین كە تووشی پەتای كۆمەڵی مەدەنی بووین ،بۆ نموونە عەرەبەكانیش زۆر بە گەرمی باسی كۆمەڵی مەدەنی دەكەن .بەاڵم ئەوان ئەوەیان باشە كە كۆمەڵێك كتێبیان لەمبارەیەوە نووسیوەو زۆرێكیش لە سەرچاوە ئوروپییەكانیان وەرگێراوەتە سەر زمانی عەرەبی .لێ ئێمەی كورد هێشتا لەم بوارەدا زۆر لە دواوەین ،تەنانەت من تاوەكو ئێستاش لێكۆڵینەوەیەكی باشم لەمبارەیەوە دەستنكەوتووە ،كەلەسەر كۆمەڵی مەدەنی نووسرابێت. دیارە ڕاستە چەمكی كۆمەڵی مەدەنی لەچاو چەمكەكانی تردا نوێیە ،لێ ئەمیش مێژووییەكی دێرینی لە خەباتكردن هەیە .چەمكی كۆمەڵی مەدەنی بەتایبەتی لەپاش داگیركردنی عێراق لەالیەن ئەمریكاوە ،زۆر بە گەرمی هاتۆتە ناو میدیای كوردییەوە .چەندین ڕێكخراویش بەناوی ڕێكخراوی كۆمەڵی مەدەنییەوە دروستكراون. هەرچەندە كەمترین خزمەت لەم بوارەشدا ناكەن .من لەم ووتارەمدا هەوڵ دەدەم تیشكێك بخەمە سەر ئەم چەمكەو ،زانیارییەكی تارادەی پێویست لەمبارەیەوە بە خوێنەری هێژا بدەم. 62
63
پێناسەی كۆمەڵی مەدەنی دیارە كۆمەڵێك پێناسەی جیاواز و هەمەجۆر بۆ كۆمەڵی مەدەنی دەكرێت .هەر یەكەو بەپێی بۆچوون و بەرژەوەندی تایبەتی خۆی پێناسەی كۆمەڵی مەدەنی دەكات ،بەتایبەتی لە كوردستاندا .بەاڵم بە كورتی دەتوانین بڵێین كە كۆمەڵی مەدەنی بریتییە لە : هەر چاالكییەك یان جوواڵنەوەیەكی ناو كۆمەڵگا، بە شێوەیەكی خۆبەخشی و ئازاد و سەربەخۆییانە، ئەندامانی كۆدەبنەوە بۆ بە دیهێنانی ئامانجێك، ئاواتێكی دیاركراو ،كە خزمەتی كۆمەڵێكی دیاریكراو، یان گروپێك ،تەنانەت زۆرینەی هاواڵتییانی كۆمەڵ بكات .بۆ نموونە ئەو چاالكییانەی كەلە پێناو ( ئازادی تاكەكەسی ،دژایەتییكردنی جەنگ و باڵوكردنەوەی ئاشتی ،نەهێشتنی هەژاری ،چەوساندنەوەی ژنان، داكۆكیكردن لە مافی كەمەنەتەوەو بێگانەكانی واڵت). یان دەكرێت لە پێناوی ئامانجێكی تەندروستیش بێت بۆ نموونە ( ئەو بزاڤانەی كە پشتگیری لە نەكێشانی جگەرە لە شوێنە گشتییەكان دەكەن) یان ژینگە پارێزیی.1 بە كورتییەكەی هەموو ئەو جواڵنەوە جەماوەرییانە دەگەیەنێت ،كە بۆ ئامانجێكی ( سیاسیی ،ئابووری، ئایینی ،ئێتنی ،ژینگەپارێزیی ،ئاژەڵ دۆستیی) دەكرێت .ئەو بزاڤانەی كە دەیانەوێت فشاربخەنە سەر بڕیاریی سیاسی واڵت و هەوڵی گۆڕینی سیاسەتێك دەدەن ،كەدژ هزر و بەرژەوەندی كۆمەڵێكە. لەالیەكی تریشەوە كۆمەڵی مەدەنی برییتییە لە جۆرە بزاڤێكی خۆبەخشانە ،كەئامانجی یارمەتییدان و خزمەتگوزاری دابینكردنە بۆ خەڵكانێك كە پێویستییان بە یارمەتیی خەڵكی تر هەیە ،وەكو رێكخراوە مرۆڤ دۆست و خێرخوازەكان ،ئەوانەی كە بواری خزمەتگوزارییدا ئەكتیڤن و یارمەتیی پێشكەشی خەڵكانی هەژار و نەخۆش و پیر و پەككەوتوو دەكەن. خەڵكانێكیش پێیان واییە كە كۆمەڵی مەدەنی واتە، هەموو كارووچاالكییەكی ناحكومی دەگەیەنێت، كەلەالیەن گرووپێك یان كۆمەڵێكی سەربەخۆوە ئەنجام دەدرێت .هەربۆیە زۆرجار دەستەواژەی رێكخراوە ناحكومییەكان بەكاردەهێنرێت.2
بەاڵم بەگشتی دەتوانم بڵێم كۆمەڵی مەدەنی زیاتر ئەو چاالكییانە دەگرێتەوە ،كە خەڵكانێك یان گرووپێكی خۆبەخش ئەنجامی دەگەیەنن ،بۆ بەدیهێنانی ئامانجێك كەالیان پیرۆز یان گرینگە ،بەبێ ئەوەی بیر لە سوودی تایبەت یان بەرژوەندی شەخسی بكەنەوە. لەڕووی هزریشەوە چەمكی كۆمەڵی مەدەنی مانای كاركردن لە پێناو كۆمەڵیەك كەلەسەر بنەوای دیموكراسیی بونیاتنرابێت .كۆمەڵگایەك كە ڕێز لە مافەكانی مرۆڤ ،ئازادی تاكەكەسی، تۆلێرانس (لێبووردەیی) ،شەفافیەت ،سەروەریی یاسا ،جیاكردنەوەی دین لە دەوڵەت و عەلمانییەت دامەزرابێت .بە واتاییەكی تر هەوڵدانێكە بۆ دامەزراندنی كۆمەڵیەكی مۆدێرن و پلورالیزم. دیارە چەمكی كۆمەڵی مەدەنی لەگەڵ ڕێنانساز و شۆرشێ پیشەشازیی لەئوروپا سەریهەڵدا .كۆمەڵی مەدەنی هاوشانی چەمكە فكرییەكانی ( تۆلێرانس و ئازادی و عەلمانییەت ) سەریهەڵدا .دیسانەوە ئوروپا بە دایكی ئەم چەمكە گرینگ
و مۆدێرنەی مرۆڤایەتیی دێتە ژماردن و كۆمەڵێك بیرمەند و فەیلەسووفی مەزنی ئوروپی ،لەم بوارەدا كارییانكردووە ،كەهەوڵ دەدەین بەكورتی باسی هەندێكیان بكەین. مێژووی چەمكی كۆمەڵی مەدەنی / دیارە ڕاستە چەمكی كۆمەڵی مەدەنی لەم چەند ساڵەی دواییدا گەیشتۆتە الی ئێمە،لێ مێژووی ئەم چەمكە زۆر كۆنە .بەشێوەیەكی گشتی مێژووی ئەم چەمكە دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی هەڤدەهەم ،بەتایبەتی لەپاش شۆرشی ئینگلیزی ،لەو كاتانەدا بە خەستی جارێكی تر باسی دەوڵەت و كۆمەڵگا هاتەوە ئاراوە .قسەكردن و گفتووگۆی چڕوپڕ لەبارەی كۆمەڵی مەدەنییەوە هەتاوەكو سەدەی هەژدە بەردەوام بوو. نیرا چاندۆك دەڵێت : "دیارە دەركەوتنی ئەم چەمكە گرینگ بوو لە بوارەكانی
پەیوەندیدار بە تاك ،پەیوەندی تاك بە دەوڵەت و كەسانی دی كۆمەڵگاوە .كۆمەڵی مەدەنی جیابوونەوەی ڕوونی ژیانی مەدەنیی و سیاسییە لە یەكدای ،جیاكارییەك لە ڕابوردوودا بە گشتیی نەناسراوبوو .یەكەمین نیشانەكانی ئەم چەمكە تازەیەش لە شكڵبەندییەكانی لۆك و هۆبزدا دەركەوت ،كەهەردووكیان تیورەسازیی سەرەتایی نوێگەریبوون"3. مامۆستا و بیرمەندانی ئەم چەمكە دیارە لەبارەی كۆمەڵی مەدەنی و داڕشتنەوەی رۆڵی دەوڵەت و تاك و ،پەیوەندی ئەم دوانە پێكەوە، نیقاشێكی گەورە لە نێوان فەیلەسووفانی ڕۆژئاوا بەرپا بوو .ئەم نیقاشە هەتاوەكو كۆتایی سەدەی بیستەمیش بەردەوام بوو .هەتاوەكو سەدەی هەژدە، هەمان پێناسەی ئەرستۆ ( كۆمەڵی سیاسیی) بۆ كۆمەڵی مەدەنی دەكرا .لێ پاشان ئەم چەمكە لەیەكتری جیاكرایەوە. فەیلەسووفی ئینگلیزی جان لۆك ،كە ئەویش بە یەكێك لەباوكە مەزنەكانی كۆمەڵی مەدەنی مۆدێرن دەژمێرێت ،لەم بارەیەوە دەڵێت : " كۆمەڵگا سەرچاوە لەسروشتی مرۆڤەوە وەردەگرێت، بەاڵم كۆمەڵگا بۆ ئەوەی بەردەوام بێت ،دەبێت كۆمەڵیەكی مەدەنی بێت ،واتە كۆمەڵیەك بێت لەسەر بناغەی مەدەنیەت و هەنگاونانی دووالیەنە ڕاوەستابێت .كۆمەڵیەكی یاساڕێژ كە تێیدا تاكەكان سنوردارێتییەك بۆ مافی خۆیان قبوڵبكەن و دوخێكی سیاسی كە تیایدا تاكەكان ملكەچی یاسا مەدەنییەكان و پەیمانی دووالیەنەن ،شتێكە كە دەبێت هۆشیارانە دروستبكرێت"4. دیارە ئەم بۆچوونەی لۆك زیاتر دژی بۆچوونەكەی ئەرستۆ بوو بەتایبەتی ئەو چەمكە كە مرۆڤ وەكو " ئاژەڵی سیاسی" دادەنا .هەروەها لۆك بەتەواوەتی چەمكی كۆمەڵی مەدەنی ،لە چەمكی كۆمەڵی سیاسی ئەرستۆ جیاكردەوە .لەالیەكی ترەوە بە بۆچوونی لۆك، مرۆڤ بۆ ئەوەی مافەكانی وەكو :مافی موڵكداریی، گواستنەوەی دارایی ،مافی ئازادیی ،بپارێزێت و ئەم مافەنەی بەدیبهێنێت ،دەچنە ناو كۆمەڵی مەدەنییەوە. لەالیەكی ترەوە ئێمانوێل كانتی
64
فەیلەسووفی ئەڵمانی ،هەوڵیدا جۆرێكی تر پێناسەی كۆمەڵی مەدەنی بكات .كانت دەڵێت : " مرۆڤ دەبێت لە دۆخی سروشتیی كە تیایدا هەركەسێك بەپێی هەوەس و ئارەزووەكانی خۆی دەسوڕێتەوە ،بێتە دەرێ و پەیوەندی بەكەسانی ترەوە بكات .مل بۆ سنوردارێتییەكی یاسایی و دەرەكی گشتی بدات .بە واتایەكی تر ،دەبێت مرۆڤ بە پلەی یەكەم بچێتە ناو دۆخی مەدەنییەوە"5. بەالی كانتەوە كۆمەڵی مەدەنی جۆرێكە لە قۆناغێكی پێشكەوتووی گەشەكردنی مرۆڤ .كەلە قۆناغێكی سروشتییەوە هەنگاو بەرەو كۆمەڵیەكی مەدەنی دەنێت. ئەمەش خۆی لەخۆیدا گۆڕان و پێشكەوتنێكی گەورەی ئاوەزی مرۆڤ دەگەیەنێت .واتە كۆمەڵی مەدەنی قۆناغێكی پێشكەوتووی مرۆڤایەتی دەگەیەنێت. یاساناس و سیاسی ناوداری فەرەنسی ئەلێكسی دو توكوڤیێ Alexis de Tocquevilleساڵی 1835كتێبێكی لەبارەی دیموكراسیی ئەمریكاوە نووسی ،بەناونیشانی De la démocratie en Amérique توكوڤیێ لە م كتێبەیدا هەوڵ دەدات كە پێناسەیەكی نوێ بۆ چەمكی كۆمەڵی مەدەنی بكات و ،لەهەمانكاتیشدا ئامانجەكەی بە ڕوونیی دەردەخات .ئەو پێی وایە ،كە " دیموكراسیی بوونی جەماوەر" وەكو لەمبەرێك وایە كە دەتوانێت ڕێگا لە " دیكاتۆرییەتیی زۆرینە " بگرێت .6 بەاڵم یەكێك لەو كەسانەی كەبۆ یەكەمینجار توانی چەمكی كۆمەڵی مەدەنی بەكاربهێنێت و شرۆڤەیەكی ڕوونی بۆ بكات ،بیرمەند وسیاسیی ناوداری ئیتاڵی ئەنتۆنیۆ گرامشییە ( )1891/1937بوو. گرامشی لە كتێبی " دەوڵەت و كۆمەڵی مەدەنییدا" هەوڵیداوە پێناسەییەكی نوێ بۆ دەوڵەت و كولتووریی زۆرینە"زاڵبوونی كولتووریی ئوروپی كە خۆی بە كولتووریی سەرەكیی دادەنێت " دارشتەوە. گرامشی پێی وایە : " ئەوەی كە دەتوانێت دەوڵەت لە دیكتاتۆری بپارێزێت، دەزگا تەقلیدییە بیرۆكراسییەكانی نییەتی ،كە خاوەنی هەژمونی دەسەاڵتن بەسەر كۆمەڵگادا ،بەڵكە ئەوە كۆمەڵی مەدەنییە كە دەتوانێت دەوڵەت بپارێزێت، هەروەها ئەوە ڕای گشتییە كە رۆڵی سەرەكیی لەم بوارەدا دەگێرێت"7.
65 دیارە گرامشی بە توندی ڕەخنەی لە دیدی بیرمەندە ڕۆژئاواییەكان دەگرت ،كە كولتووری ئوروپییان بە كولتووری سەنتەر دادەنا .لەم بوارەشەدا هەوڵێكی ئێجگار گرینگی داوە.
و سەرهەڵدانی كۆلۆنیالیزمی ئوروپی ،هەموو ئەمانە ڕێگایان خۆشكرد بۆ لەدایك بوونی چینێكی نوێ،كە تەواو جیاوازە لەگەڵ ئەو چینە كۆمەاڵییەتییانەی كە پێشتر مرۆڤایەتیی بینیبووی بە خۆیەوە .لەدایك بوونی چینی بۆرجوازیی لە ئوروپا ،رێگای خۆشكرد بۆ رووخاندنی ئەو بەها و نەریتە كۆنانەی كە پێشتر زاڵ بوون بەسەر كۆمەڵگادا و ،لەهەمانكاتیشدا لەدایك بوونی كۆمەڵێك چەمك و بەهای نوێ ،بۆ ئەوەی جێگای كۆنەكان بگرێتەوە. بۆرجوازیی لەهەناوییدا بەیەكێك بە بەرگرییكەرە سەرسەختەكانی ( تاكگەرایی ،بازاڕیی ئازاد) دەژمێرێت .هەر لەسەرەتاوە بیرمەندە گەورەكانی كۆمەڵی مەدەنی ،بە گرینگیی و بایەخێكی گەورەییان بە پیرۆزیی موڵك و سامانی تاك دەدا ،بۆ نموونە جان لۆك ،زۆر جەختی لەسەر پیرۆزراگرتنی موڵكی خەڵكی دەگرت .دەتوانم بڵێم كە چەمكی كۆمەڵی مەدەنیی و بۆرجوازیی تەواوكاریی یەكترین. نیرا چاندۆك دەڵێت : "
چەمكی كۆمەڵی مەدەنی و شارنشینی دیارە خەڵكانێكی زۆر پێیان وایە كە چەمكی مەدەنی لەگەڵ شاردا دێتەوەو لەگەڵ دروستبوونی شار و مۆنۆپۆڵەكاندا پەیدابووە .بە واتاییەكی تر پێیان وایە، كە چەمكی كۆمەڵی مەدەنی ،چەمكێكی شارییە .دیارە لەپاش دروستبوونی شار و پەیدابوونی كولتوور شار، چەمكی كۆمەڵی مەدەنییش پێشكەوت. شار كۆمەڵێك ڕێساو یاسای تایبەتیی بە خۆی دانا، كە زۆرجیاوازتربوو لە كولتووریی الدێ .تاك لە شاردا " ئینتمای" لە ( خێڵ ،بنەماڵەوە ،ناوچەوە" دەگۆرێت بۆ " خود ،رێكخراویی مەدەنی ،دەوڵەت " .لێرەدا تاك دەتوانێت واز لە ئینتمای خۆی بۆ خیڵ بهێنێت و ئینتمای خۆی بۆ شتی تر بگۆرێت ،بۆ نموونە بۆ نیشتمان ،پارتێكی سیاسیی ،رێكخراوێكی مەدەنی. دەتوانم بڵێم شار بە یەكێك لە هۆكارە گرینگەكانی سەرهەڵدانی چەمكی مەدەنیی دادەنرێت .شار و كۆمەڵی چەمكی كۆمەڵی مەدەنی ،هەردووكییان تەواوكەریی یەكترین .دیارە شاریش قۆناغێكی پێشكەوتوویی ژیانی مەدەنیی تەنها كاتێك بوو بە چەمكێكی ڕوون و گونجاو مرۆڤایەتیی دادەنرێت .لەهەمانكاتیشدا بە نیشانەییەكی كە بواریی مەدەنی بە باشی دروستبوو .دروستبوونی بواری مەدەنیش خۆی دەرئەنجامی سەقامگیریی گرینگی پێشكەوتنی كۆمەڵكان دادەنرێت. تاك تەنها لەناو شاردا دەتوانێت ئازادبێت ،تەنها سەرمایەداریی بوو"8. لەشاردا دەتوانێت لە كۆت و بەندی " خێڵ ،بنەماڵە ،لەگەل لەدایكبوونی سیستەمی سەرمایەداریی، ئایین" ڕزگاریی بێت .تاك تەنها لەناو شاردا دەتوانێت كۆمەڵێك چەمك و نەریتیی نوێ لەدایك بوون .دیارە ئەمەش لەبەرئەوەی كە سیستەمی بە تەواویی مافەكانی ژیانی خۆی سەرمایەداری ،چیتر نەیدەتوانی بگات ،جا مافی ماددیی بێت یان جیاكردنەوەی سیستەمی كولتووریی لەگەڵ مەعنەویی .شار ئەو فەزاییەیە كە تاك دەتوانێت تێیدا گەشەبكات و تواناكانی دین لە دەوڵەت ،دەرەبەگایەتییدا بگونجێت ،هەربۆیە ناچاربوو كە كولتوورێكی نوێ جێگای خۆی تێیدا بەرجەستە بكات و بە بەیەكێك لە كولتوورە كۆنەكە بگرێتەوە. مافەكانی خۆی بگات .هەربۆیە چەمكی بەرنامە و ئامانج سەرمایەداریی زاڵبوونی هەژموونی كۆمەڵی مەدەنیش ،لەگەڵ شارنشینیدا پەیوەندییەكی ئێجگار بەتینیان هەیە .سەرەكییەكانی " خێڵ ،ئایین " بەسەر تاك دا كۆمەڵی مەدەنی لەبەرژەوەندی ئەودا نەبوو .بەڵكە سەرمایەداریی پێویستیی بە هێزێكی چەمكی كۆمەڵی مەدەنی و بۆرجوازیی دادەنرێت كاریی ئازاد هەبوو ،كە چ وەختێك لەپاش شٶرشی پیشەشازیی و ڕێنانساز
بیەوێت بەكاریبهێنێت و سوود لە تواناكانی وەربگرێت. هەركاتێكیش پێویستیی پێ نەما ،فرێی بداتە دەرەوە. ئەو زنجیر و كۆت و بەندانەی كە ( خێڵ ،ئایین) لە دەوریی تاكدا دایاننابوو ،لە بەرژەوەندی ویدا نەبوون، هەربۆیە هەموویانی رووخان .بەاڵم لەجیاتیی ئەو زنجیرانە ،سەرمایەداریی تاكی بە كۆمەڵێك زنجیریی تر بەستەوە. لێ ئەوەی گرینگە بیزانین ئەوەییە ،كە سەرمایەداریی و چەمكی كۆمەڵی مەدەنی ،پەیوەندییەكی ئێجگار قووڵیان پێكەوە هەیە و تەواوكاریی یەكتریشن. پایەكانی كۆمەڵی مەدەنی دیارە كۆمەڵی مەدەنی وەكو هەر چەمكێكی تری فكری لەسەر كۆمەڵێك پایە دانراوە .هەموو ئەو پایانەش پێكەوە ئینجا دەتوانن تەالری كۆمەڵی مەدەنی دروستبكەن .بە نەبوونی یەكێك لەو پایانە ،ئەم تەالرە ناتەواو و ناشرین دەردەچێت .لێرەدا هەوڵ دەدەم بە كورتی باسی هەریەك لەو پایانە بكەم ،كە كۆمەڵی مەدەنی لەسەری وەستاوە. .1بوونی سیستەمێكی دیموكراسی بەبێ بوونی سیستەمێكی سیاسیی كەپشت بە پرەنسیەكانی دیموكراسی ببەستێت ،ناتوانین باس لە كۆمەڵی مەدەنی بكەین .دیارە كە باسی سیستەمی دیموكراسیی دەكەین ،مەبەستمان ئەوەیە ،كە دەسەاڵتی سیاسی لە ڕێگای هەڵبژاردنێكی ئازاد و بێگەردو دوور لە ساختەكارییەوە دابمەزرێت .سیستەمێك كە چەندین پارتی سیاسیی ،تێیدا كێبركێی بكەن لە نێوانیاندا و ،زۆر ئازادانە هەر پارتە بیروباوەڕ و بۆچوونەكانی خۆی ،بۆ حوكمرانی ،دەسەاڵتی سیاسیی ،كۆمەڵگا، ئابووریی ،ئاشتی و جەنگ ،داهاتووی واڵت ،بۆ جەماوەرە دەربخات. هیچ سیستەمێكی دیموكراسیی بە بێ بوونی پارتی سیاسی جیاواز ،كەلە رووی فكر و پرەنسییب و دیدیان بۆ داهاتوو جیاواز بن لەیەكتری ،سەرناگرێت. بەبێ بوونی چەندین گووڵ ،هیچ كاتێك باخچەی دیموكراسیی سەوز نابێت .كۆمەڵی مەدەنییش واتە ،ڕێگە دان بە دیدی
66
فكریی و سیاسیی جیاواز ،تا بە ئازادانە قسەی خۆیان لەبارەی كۆمەڵگاو داهاتووی واڵت بكەن. لەهەمانكاتیشدا پێویستە لە ڕێگای هەڵبژاردنێكی ئازادەوە ،گەل سەران و نوێنەری خۆی دیاریی بكات. دەبێت هەلوومەرج و كەشووهەوای ئازاد بۆ هەموو كەسێك برەخسێنرێت ،بۆ ئەوەی پەیامە سیاسیی و بەرنامەكانی پارتەكەی بە خەڵكی بگەیەنێت .ئەمەش یەكێكە لە كۆڵەكە سەرەكییەكانی كۆمەڵی مەدەنی. .2فەراهەمكردنی ئازادی تاك و كۆمەڵ یەكێك لە كۆڵەكە سەرەكییەكانی چەمكی كۆمەڵی مەدەنیی ئازاییە .چ ئازادیی تاك یان كۆمەڵ .لەهیچ وەختێكدا كۆمەڵی مەدەنیی بەبێ فەراهەمكردنیی ئازادیی ،سەرناكەوێت و جێگیر نابێت .دیارە خەباتی مرۆڤ لەپێناویی ئازادیدا ،مێژووییەكی ئێجگار دوورودرێژ و خوێناویی هەیە .سەیریی الپەڕەی مێژوویی هەركۆمەڵیەك یان نەتەوەو واڵتێك بكەیت ،دەبینیت تاكەكانی خەباتێكی ئێجگار گەورەو خوێناوییان لەپێناویی ئازادیدا كردووە .دیارە چەمكی كۆمەڵی مەدەنیش كاتێك بەرەو پێشەوەچوو ،ئەوكاتەی كە ئازادیی توانی بەیەكجاریی ببێتە كۆڵەیەكی بنەرەتیی كۆمەڵگا. گەورە فەیلەسووفی هۆاڵندیی سیپۆنزا ،كەبەباوك و مامۆستای ئازادیی و چەمكی كۆمەڵی مەدەنی دادەنرێت و لەم بوارەشدا كۆمەڵێك ووتار و كتێبی نووسیوەو ،هەتا مردنیش زۆر شیلگیرانە بەرگریی لە هەردوو چەمكەكە كردووە .سیپۆنزا دەڵێت : "هێزی گەورەی كۆمەڵگا لەوەدایە كە زۆرترین بڕی ئازادیی دەستەبەر بكات". دیارە لەوكاتانەدا تۆماس هۆبزی فەیەلسووفی ئینگلیزیی ،كەبەیەكێك لە داكۆكیكەرانیی بیری دەسەاڵتی رەهای دەوڵەت بوو ،سیپۆنزا زۆر بە توندی دژی ئەم بۆچوونەی هۆبز وەستایەوە .سیپۆنزا دەڵێت : " پێویستە لەسەر دەوڵەت ئاشتیی و ئاساییش بەرقەراربكات ،بەاڵم بەبێ ئەوەی مافی ئازادیی لە مرۆڤەكان زەوت بكات ،ئەو مافەی كە بنەوای هەموو سیستەمێكی كۆمەاڵیەتییە،،،،بە ڕای
67 من هیچ شتێك هێندەی سەركوتكردنی ئەقڵ و رادەربڕین و بیروڕا ،هەڕەشە ومەترسیی نییە بۆ سەر قەوارەی دەوڵەت ".9 جان لۆك ( )1632.1704لە كتێبە بەناوبانگەكەیدا ( پەیامێك لەبارەی حكومەتی مەدەنی) ،دەڵێت ( : هەموو مافێك بریتییە لە ئازادیی و یەكەمین مافیش تەنیا مافی ئازادییە"10. جان جاك رۆسۆی فەیلەسووفی ناوداری فەرەنسیش " "1778/ 1712كەبەیەكێك لە داكۆكیكەرانی بیری ئازادیی و مافی مرۆڤ دادەنرێت ،زۆر لە فەیلەسووفانی تری پێش خۆی داكۆكی لە چەمكی ئازادیی دەكات. ئەو پێی وایە كە هیچ مرۆڤێك ناتوانێت واز لە مافی ئازادی خۆی بهێنێت ،چونكە ئەم مافە گوزارشت لە بوونی مرۆڤ دەكات .رۆسۆ دەڵێت : " دەستبەرداربوونی مرۆڤ لەئازادییەكانی ،واتە دەستبەرداربوونی لە خەسڵەتی مرۆڤ بوون و مافەكانی مرۆڤ و ئەركەكانی مرۆڤیش ،،دەستبەرداربوونیش لەم شتانە هەرگیزاو هەرگیز لەگەڵ سروشتی مرۆڤدا ناگونجێت .سەندنەوەی ئازادی لە ئیرادەمان ،واتە سەندنەوەی هەموو خەسڵەتێكی مۆڕاڵی لە ڕەفتارو كردەوەكانمان"11. دیارە ئازادی بە یەكێك لە كۆڵە سەرەكییەكانی كۆمەڵی مەدەنی دادەنرێت ،بەبێ بوونی ئازادیی مەحاڵە كۆمەڵی مەدەنی سەربگرێت .دیارە زۆرجار خەڵكانێك پێیان وایە كەباسی ئازادیی دەكەین تەنها مەبەستمان ئازادی سیاسیی ،یان تەنها ئەوان جەخت لەم خاڵە دەكەنەوە ،بەاڵم لەراستیدا هەتاوەكو تاك لەهەموو بوارەكانی ژیانیدا ئازاد نەبێت ،ناتوانرێت كۆمەڵیەكی مەدەنی دروستبكەین. دیارە مرۆڤیش ئازادیی تەنها لە بواری سیاسیدا ناوێت، بەڵكە پێویستە تاك لەهەموو بوارەكانی ژیانیدا ئازادانە بژی "كۆمەاڵیەتی ،ئایینی ،رێكخراوەیی" .گەر كەسێك نەتوانێت ئازادانە هەڵسووكەوت بكات و راوبۆچوونە تایبەتییەكانی خۆی دەرببرێت ،ناتوانین بەو كۆمەڵگایە بڵێین ئازادە .بۆ نموونە پێدەچێت لەهەندێك كۆمەڵگادا كارێكی ئاسان بێت كە تاك رای خۆی لەسەر مەسەلە سیاسییەكان دەرببڕێت ،بەاڵم زۆر كارێكی زەحمەت و دژاواربێت ،ڕەخنە ئاراستەی دەسەاڵتیی ئایینی یان دژی نەریتی كۆنی كۆمەڵگا بوەستێتەوە.
بۆ نموونە لە كۆمەڵگا رۆهەالتییەكاندا بەتایبەتی لەپاش بەهاری عەرەبی ،تاڕادەیەكی زۆر بواری ئازادی سیاسی فەراهەمكراوە ،بەاڵم لەبواری ئازادی ئایینی و تاكگەرایی ،زۆر بەرەو دواوە دەچێت ،بەجۆرێك كە پێشتر تاك لە سەردەمی دیكتاتۆرەكاندا ،زیاتر لە بوارە مەدەنییەكاندا ئازاد بوو هەتاوەكو ئەمڕۆ ،چونكە ئەمڕۆ الیەنی ئیسالمییە سیاسییەكان ،زۆر بەهێزبوون و ئەوانیش بەهەموو شێوەیەك دژی رەخنەگرتنن لە ئایین و نەریتە كۆنەكانی كۆمەڵگا. بە بروای من هیچ وەختێك ئێمە ناتوانین باس لە كۆمەڵی مەدەنی و دامەزارندنی سیستەمێكی پلورالیزمی بكەین ،هەتاوەكو تاك بە شێوەیەكی تەواوەتیی بە مافی ئازادیی خۆی نەگات .گەر كەسێك نەتوانێت ئازادانە قسەبكات و بریاری خۆی بدات ،بۆ نموونە چۆن دەتوانێت واز لە ئینتمای خۆی لە ' خێل ،یان ئایین ،یان بنەماڵە " بهێنێت،و ئینتمای خۆی بۆ رێكخراوێكی مەدەنی بگۆڕێت .لەبەرئەوە هیچ كاتێك كۆمەڵی مەدەنی بەبێ بوونی
ئا ز ا د ی سەرناگرێت. .3جیاكردنەوەی دین لە دەوڵەت و عەلمانییەت هەتاوەكو كۆتایی سەدەی نۆزەدەهەمیش ئایین رۆڵێكی ئێجگار گەورەی هەبوو بەسەر تاك و كۆمەڵی ڕۆژئاواییدا .بیرمەندن و فەیلەسووفانی ئوروپا، لەسەدەی هەڤدەوە كەوتنە خەباتێكی گەورە لە پێناویی جیاكردنەوەی دین لە دەوڵەت .دیارە جان لۆك یەكێك بوو لە داكۆكیكەرانی ئەم چەمكە .ئاخر گەر دین هەژموونی خۆی بەسەر تاك و كۆمەڵگادا بسەپێنێت ،مەحاڵە بتوانین باس لە كۆمەڵی مەدەنی بكەین .چونكە كۆمەڵی مەدەنی باوەڕیكی تەواوەتی بە لێبوردەیی ئایینی و ئازادیی تاك لە هەڵبژاردنی ئایین و مەزهەبدا هەیە .ئەمەش لەگەڵ زاڵبوونی دین بەسەر تاك و كۆمەڵگادا ناگونجێت. جان لۆك لەپاش شەڕە مەزهەبییە خوێناوییەكانی ئوروپا بە گشتی و ئینگالند بەتایبەتی ،كەوتە خەبات
لە پێناویی جیاكردنەوەی دین لە دەوڵەت. جان لۆك دەڵێت : )هەر كەنیسەیەك بە بڕوای خۆی مەسیحی پەتییە و بە بروای خۆی ئەوانی دیش هەڵە و مورتەدەن. هەموو كەسێك بروا وایە ئەوەی خۆی باوەری پێیەتی هەقیقەتە و هەرچیەكیش كە جیاوازە لەو ،وەك هەڵە مەحكوم دەكات .گەر مافی سەركوتكردن بە كەنیسەیەك بددرێت ،ئەوا ناچارین هەمان ماف بە كەنیسەكانی تریش بدەین). لۆك ،زۆر دژی ئەوەبوو كە دەوڵەتێكی ئاینی دروسبێت و ،ئایین ببێتە ناسنامەو مەرجەعی سەرەكی دەوڵەت، چونكە ئەو پێی وابوو كە گەر دەوڵەتێك بیەوێت مەدەنی بێت ،نابێت دەوڵەتێكی ئاینی بێت .جان لۆك لە كتێبە بەناوبانگەكەیدا ( نامەیەك دەربارەی لێبوردن) دەڵێت : بەو پێیەی جێبایەخی دەسەاڵتی مەدەنی بریتییە لە بەرژەوەندی مەدەنی و ئەو مەسەالنەی پەیوەندییان بە دنیاوە هەیە ،ئەوا دەسەاڵتی ئایینی بۆی نییە خۆی لە كاروبارەكانی هەڵقورتێنێت ،لەبەرامبەریشدا پێویستە یاساكانی دەوڵەت لە بیروباوەڕیی ئاینی بەدووربێت، ئەمەش مانای وایە نابێت باس لە دەوڵەتی مەسیحی بكەین ،مادامەكی یاساكانی دەوڵەت سەروكارییان لەگەڵ شەریعەتی مەسیحیەتدا نییە12. دیارە دەوڵەتی ئایینی ماوەیەكی زۆر لە ئوروپادا بەرقەرار بوو ،هەرئەمەش بوو بەهۆی هەڵگیرسانی شەڕێكی خوێناویی مەزهەبی لە ناو ئوروپادا .لەبەرئەوە فەیلەسووفانی ئوروپا ،پێیان وابوو باشترین چارەسەر بۆ كۆتایی هێنان بە شەڕی ئایینی و مەزهەبی لە ئوروپا و ،سەقامگیربوونی ئاشتیی ،جیاكردنەوەی دین بوو لە دەوڵەت. فەیلەسووفی مەزنی فەرەنسی ڤۆلتێر ،كەبە یەكێك لە داكۆكیكەرانی بیری ئازادی و دەوڵەتی مەدەنی دادەنرێت .ساڵی 1763پاش چەندین ڕووداوی دڵتەزێن ،كەناخی ڤۆلتێر دەهەژێنێت ،كتێبێكی مەزن بەناوی ( ووتارێك لەبارەی لێبووردنەوە) دەنووسێت. ئەم كتێبە دەبێتە بەرنامەیەكی درێژخایەن بۆ ورووژاندنی رای گشتی فەرەنسی ،بە قازانجی دژایەتیكردنی دەمارگیری و هاندانی خەڵكی بۆ لێبووردەیی و قبووڵكردنی مەزهەب
68
و دیدی جیاواز .هەروەها لەم كتێبەیدا ،بەتوندی هێرش دەكاتە سەر كەنیسەی مەسیحی بەگشتی و كاسۆلیكی بەتایبەتی .ڤۆلتێر دەڵێت : " مەسیحیەت مێژووی شانزە سەدە بەربەیەتە. سەردەمێكی درێژ بەسەر فەرمانڕەوایی مەزهەبی مەسیحیەتدا بەهۆی قووستەنینەوە نەڕۆیشتبوو كە ئاتانازیەكان و ئۆسبیەكان * ،كەوتنە گیانی یەكدی و لەوساوە تا ئەمڕۆ هەمیشە كەنیسەی مەسیحی لە خوێندا غەرق بووە". ڤۆلتێر دەیەوێت سوود لە وانە تاڵەكانی مێژوو وەربگرێت ،هەربۆیە دەڵێت : ئەم جیاوازییە ترسناكانە كە چەند سەدەیەكی خایاندووە ،وانەیەكی گرینگە سەبارەت بەوەی ئێمە دەبێت هەڵەكانی یەكدی ببەخشین .جیاوازبوون، بەدبەختی گەورەی مرۆڤەو " لێبووردن" یش تەنها ڕێگا چارەیەتی13. ڤۆلتێر پەنا بۆ بازرگانی دەبات و دەیەوێت لەم ڕێگایەوە ،بۆچوونەكانی بسلەمێنێت. لە بۆرسەی ئەمستەردام یان لەندەن یان بەسرەدا، كە زەردەشتی ،یەهودی ،موسڵمان ،كاسۆلیك، پرۆتستانت ،ئەرتەدۆكسی ،هەر هەموویان مامەڵە پێكەوە دەكەن و خەنجەر بە ڕووی یەكدا هەڵناكێشن بۆ ئەوەی یەكێكیان ئەویدی بهێنێتە سەر دینەكەی خۆی .كەوابوو بۆچی ئێمە " مەسیحیەكان" پاش ئەنجومەنی نیقیە * *بەردەوام كوشتار لەگەڵ یەكیدا دەكەین ؟14. دیارە ڤۆلتێر لەو باوەرەدا بوو ،كە بازرگانی دەتوانێت ڕێگا لە توندوتیژی و دەمارگیری ئایینی بگرێت .كارو خەباتی ڤۆلتێر لە پێناوی لێبووردندا ،ڕۆڵێكی بەرچاوی هەبوو ،لە گەشەسەندنی بیری لێبوردن و دامەزراندنی كۆمەڵگای مەدەنی و فەراهەمكردنی ئازادی بیرورا. ئامانجی كۆمەڵی مەدەنی ئەوەییە كە تاك بەشێوەیەكی تەواوەتی ئازاد بێت و بە مافەسروشتییەكانی خۆی بگات .لەبەرئەوە هیچ وەختێك تاك ناتوانێت بەم مافانەی بگات ،گەر بێت ،لە ژێر هەژمونی دەوڵەت یان ئایین یان نەریتی كۆمەڵگا ئازاد نەبێت .لەبەرئەوە جیاكردنەوەی دین لە دەوڵەت ،بەیەكێك لە ئامانج و بەرنامە سەرەكییەكانی كۆمەڵی مەدەنی دادەنرێت .لەبەرئەوە من زۆرم السەیرە
69 كە ئێستا الیەن ئیسالمییەكان باس لە چەمكی كۆمەڵی مەدەنی دەكەن .چونكە ئەمانە بەهیج شێوەیەك قبووڵی ئەوە ناكەن كە كەسێك بڵێت من باوەڕم بە خودا نییە .یان كەسێك چی دەخواتەوە یان چی لەبەر دەكات ئازادبێت ،چونكە بەپێی تەعالیمی ئیسالمی بێت ،تاك بە كۆمەڵێك ڕێسای ئاینییەوە بەستراوەتەوەو دەبێت بەو شێوەیە هەڵسووكەوت بكات .بەاڵم كۆمەڵی مەدەنی پێی وایە كە تاك دەبێت تەنها ملكەچی ئەو یاسایەنە بێت ،كە خۆی دایناون ولە خزمەتی تاك دان .واتە ملكەچی یاسا ئاسمانییەكان نەبێت .ئەمەش پێچەوانەی بەرنامەی پارتە ئاینییەكانە.
مۆنتسكیۆ دەڵێت : " پێویستە یاساكان لەگەڵ سروشت و پرەنسیبی ئەو حكومەتەی كە دامەزراوە یان دادەمەزرێت بگونجێت، جا چ یاسا سیاسییەكان كە دەبنە هۆی پێكهێنانی دەوڵەت ،چ یاسا مەدەنییەكان كە دەوڵەت دەپارێزن ".15 واتە مۆنتسكیۆ پێی وایە كە یاسا مەدەنییەكان دەتوانن پارێزگاریی لە دەوڵەت بكەن .لەهەمانكاتدا ئەو پێی وایە كە تەنها یاسا دەتوانێت ئازادیی و ئاسایشی هاواڵتییان بپارێزێت .لەمبارەیەوە دەڵێت : "سەربەخۆیی دەسەاڵتی قەزائی ،گرینگییەكەی هەر لەوەدانییە كە پاراستنی ئازادی سیاسیی دەستوور بیخوازێت،بەڵكو پێداویستییەكی زۆرئۆرگانییە كە مافی هاواڵتیی پێویستیی پێیەتی تا لە ئاسایش و ئارامی و دڵنییایی بەهرەمەند بێت". مۆنستكیۆ پێی وایە كە جیاكردنەوەی دەسەاڵت سوودێكی گەورەی هەیە بۆ كۆمەڵ و رێگرێكی زۆرگەورەشە لە دروستبوونی
نەریتی كۆمەڵگا و یاساو ڕێساكانی كۆمەڵگا دەبنە رێگرێكی گەورە لەبەردەم گەشەسەندنی چەمكی كۆمەڵی مەدەنیدا
.4جیاكردنەوەی دەسەاڵت و سەروەریی یاسا یەكێك لە ئامانج و ئەركەكانی چەمكی كۆمەڵی مەدەنی، كاركردنە بۆ كەمكردنەوە دەسەاڵت و هەژموونی دەسەاڵتی سیاسیی بەسەر تاك دا .كاری بنەڕەتی كۆمەڵی مەدەنی ،فشارهێنانە بۆ دەسەاڵتی سیاسیی كە تاوەكو تاك لە ژێر چنگی دەسەاڵت ڕزگاربكات .حكومەتی ستەمكار ،چونكە بەم شێوەیە دەسەاڵت تەنها لە دەستی كەسێك یان گروپێك كۆنابێتەوەو دیارە لەم پێناوەشدا هیچ كەسێك نابێتە هۆی دروستبوونی حكومەتێكی ستەمكار. هێندەی فەیلەسووف و بیرمەندی لەكاتێكدا كە دەسەاڵتەكان بەسەر چەند دەزگایەكدا گەورەی فەرەنسی ( شارل دی دابەشكران ،هاواڵتی كەمتر دەكەوێتە ژێر هەژموونی مۆ نتسكیۆ )1 6 8 9 / 1 7 5 5 . دەسەاڵتەوە. كاری نەكردووە .ئەو لە كتێبە ئەو دەسەاڵتی بەسەر سێ دەزگادا دابەشكرد.1 : رۆحی ( بەناوبانگەكەیدا دەسەاڵتی جێبەجێكردن "حكومەت" .2 .دەسەاڵتی یاساكانLois des (Esprit، تەشریعی " پەرلەمان " .3.دەسەالتی قەزائی " پشتگیریی زۆر شێلگیرانە دادگا". دەسەاڵتەكان جیاكردنەوەی ئەو پێی وابوو لەرێگای ئەم دابەشكردنەوە ،هاواڵتییان دەكات .خۆشبەختانە لەم چەند كەمتر دەكەونە بەر هەژموونی دەسەاڵتەوەو ئازادانە ساڵەی دواییدا بەڕێز ئیدریس تر دەژین .هەروەك خۆشی دەڵێت : شێخ شەرەفی ئەم كتێبە نایابەی " لە ژێر ئااڵی حكومەتی ستەمكاریدا مرۆڤ وەكو كردووە بە كوردی و دەزگای ئاژەڵ هیچ شتێكی دەست ناكەوێت ،جگە لە غەریزەی موكریان چاپی یەكەم و دەزگای سروشتی و ملكەچی و تەمێكردن نەبێ .هەر بڕیارێك وەرگێرانیش چاپی دووەمی ئەم كە پاشای ملهوور دەریدەكات بەسەو دەبێت پەسەند كتێبە نایابەی كردووە.
دەسەاڵتی سیاسیی و ئاینی.17 خۆ دوورختسنەوە لە سیاسەتەكانی دەوڵەت .6 و هەوڵدان بۆ گۆڕینی ئەو سیاسەتانەی كە دژ بە مافەكانی مرۆڤن. پارێزگارییكردنی مافی ئەندامان و هەوڵدان بۆ .7 بەرجەستەكردنی ئامانجەكانی ڕێكخراوەكە18.
بكرێ و ئەمالو ئەوالی نییە"16. لەبەرئەوە هیج كاتێك ناتوانین باسی كۆمەڵی مەدەنی و پلوورالیزم و دیموكراسیی بكەین ،هەتاوەكو دەسەاڵتەكان جیانەكرابێتەوە .لەهەمانكاتیشدا پێویستە یاسا بە شێوەیەكی تەواوەتی بەرقەرار بێت و سەروەریی هەمووالیەك بێت .چونكە تەنها یاساكان دەتوانن هاواڵتیی لە دەستدرێژی دەسەاڵت و خەڵكان و الیەنەكانی تر بیپارێزن .هیچ كاتێك هاواڵتییان ناتوانن بەرگری لە مافەكانیان بكەن ،گەر یاساكان گلۆبالیزم و زیادبوونی ڕۆڵی رێكخراوە مەدەنییەكان پارێزگارییان لێ نەكەن .لەبەرئەوە جیاكردنەوەی دەسەاڵت ،مەرجێكی سەرەكی و بنەرەتی كۆمەڵی لەپاش رووخانی بلۆكی ڕۆژهەاڵت و سۆڤێت ،جارێكی تر رێكخراویی مەدەنی لە جیهاندا ڕۆڵێكی ئێجگار مەزنیان مەدەنی دێتە ژماردن. لە سیاسەتی جیهاندا بینی .ئەمڕۆ هەندێك رێكخراوی مەدەنی ،دەتوانن سیاسەتەكانی دەوڵەتان بگۆڕن، .5ڕێكخراویی مەدەنی خاڵێكی گرینگی تر بوونی ڕێكخراویی خۆبەخش بگرە هەندێكییان لە پارت و گرووپە سیاسییەكان و مەدەنییە .هیچ كاتێك ناتوانین باس لە كۆمەڵی زیاتر رۆڵییان لە سیاسەتی دەوڵەت و جیهاندا هەیە. مەدەنیی بكەین ،گەر رێكخراویی مەدەنیمان نەبێت .لەهەمانكاتیشدا رۆژ لە دوای رۆژ ،ژمارەی رێكخراوە رێكخراوەكان لۆكۆمۆتیڤی كۆمەڵی مەدەنین ،بەبێ مەدەنی و ناحكومییەكان زیاتر دەبێت. بەپێی لێكۆڵینەوەیەكی ڕێكخراویی ( بانكی رێكخراوەكان كۆمەڵی مەدەنی بوونی نییە. نێودەوڵەتی ) ،لە ساڵی 1990وە هەتاوەكو ساڵی ،2006ژمارەی ڕێكخراوە مەدەنییەكان لە جیهاندا، ئەركەكانی رێكخراویی كۆمەڵی مەدەنی .1كۆكردنەوەو رێكخستنی ئەندامان بەشێوەیەكی لە 6000وە گەیشتۆتە .50000واتە دە بەرامبەر زیادیكردووە .هەروەها لە ڕووی پێشكەشكردنی خۆبەخشانەو دوور لە بەرژەوەندیی تایبەتی. .2بەكارهێنانی هەموو شێوازێكی خەباتی یارمەتیی دارایی و مرۆییشەوە ،ڕێژەییان زیادیكردووە، ئاشتییانەو مەدەنییانە ،بۆ بە دیهێنانی ئامانجی كە هەر بەپێی ئەو ئامارە ،ئەم رێكخراوانە نزیكەی 15ملیارد دۆالر یارمەتییان لە جیهاندا پێشكەشی رێكخراوەكە. .3هەوڵدان بۆ فشارهێنان بۆ سەر دەسەاڵت و خەڵكانی هەژار و لێقەوماو كردووە .19 رای گشتی ،بۆ ئەوەی دان بە مافەكانی رێكخراوەكەیان ئەمڕۆ رێكخراوە مەدەنییە ناحكومەییەكان ڕۆڵی گەورەییان هەیە و دەتوانن فشاری گەورە بۆ سەر بهێنن. .4دووركەوتنەوە لە هەموو بیروبۆچوونێكی تەسكی دەوڵەتان دروستبكەن .بۆ نموونە ڕێكخراوی ( ئەمنستی ئەنتەرناسیۆناڵ ) لە بوارەكانی مافی مرۆڤدا ،ڕۆڵێكی حیزبی ،عەشیرەتیی ،ئاینی. كاركردن بۆ زیادكردنی فەزای ئازادیی ئێجگار گەورەی هەیە لە پاراستنی مافەكانی مرۆڤ و .5 سیاسیی و تاكەكەسی ،باشكردنی مافەكانی مرۆڤ ،ڕیسواكردنی ئەو دەوڵەتانەی كە پێشێلكاری بەرامبەر دژ وەستانەوە بە پێشێلكارییەكانی دژ بە ژنان ،بە مافەكانی مرۆڤ دەكەن .یان ڕێكخراوی ( گرین پارێزگاریكردنی ژینگە و ئاژەڵ ،دژایەتیكردنی شەڕ و پی) ،كە رێكخراوێكی مەدەنیی و جیهانییە ،ڕۆڵێكی باڵوكردنەوەی هەستی ئاشتی پارێزی ،پاراستنی كەمە گەورەی هەیە لە پاراستنی ژینگە و ڕیسواكردنی ئەو حكومەت و كۆمپانیایانەی كە ژینگە پیس دەكەن. نەتەوەو ئایینەكان ،دژایەتیكردنی بیری راسیزمی لە بواری دژایەتیكردنی سیستەمی كەپیتالیزم و فاشیزمی نەتەوەیی و ئایینی. و كۆمپانیا و دەوڵەتە سەرمایەدارەكانیش، دژایەتیكردنی گەندەڵی و ملهووریی 70
71 رێكخراوە مەدەنییەكان رۆڵییان زۆر لە پارتە چەپەكان زیاترە .دیارە ئەمڕۆ تەنها لە ڕێگای پارتێكی ماركسی لینینییەوە دژایەتیی سەرمایەداری جیهانی ناكرێت ،بەڵكە رێكخراوە مەدەنییەكان ،زۆر لە پارتە چەپەكان ئەكتیف ترن و رۆڵییان زیاترە ،بۆ نموونە رێكخراوێكی وەكو ( ئەتاك) یان رێكخراوی ( ئاشتی جیهانی) ،زۆر لە پارتە چەپەكان ئەكتیف تر و ڕادیكااڵنەترن بەرامبەر بە حكومەتە ڕۆژئاواییەكان .بەتایبەتی لە بواری دژایەتییكردنی سیاسەتی كۆمپانیا گەورەكانی جیهان و ،داكۆكیكردن لە مافی گەالنی هەژار و پاشكەوتووی ئەفریكا و ئاسیا و ئەمریكای التیین .لەم چەند ساڵەی دواییدا ،ئەم ڕێكخراوانە فشارێكی زۆرییان بۆ حكومەتەكانیان هێنا، كە واز لە قەرزی دەوڵەتە هەژارەكانی جیهانی سێهەم بهێنن .لە ڕاستیشدا هەر ئەم فشارە بوو ،كە وای لە حكومەتە ڕۆژئاواییەكان كرد ،كە واز لە بەشێك لە قەرزەكانی خۆیان لەو دەوڵەتانە بهێنن. لەبواری دژایەتییكردنی سیاسەتی شەرەنگێزی ئەمریكا و پەالماردانی واڵتانی جیهانی سێهەم لەالیەن ڕۆژئاواوە ،بینیمان لەكاتی داگیركردنی عێراق لەالیەن ئەمریكا وە ،هەروەها لە شەڕی ئەفگانیستاندا ،رێكخراوە مەدەنییەكان ڕۆڵێكی ئێجگار مەزن و جوامێرانەی بینی لە دژایەتیكردنی ئەم شەرەو ڕیسواكردنی سیاسەتەكانی حكومەتی ئەمریكا. لەبەرئەوە ئەمڕۆ رێكخراوە مەدەنی و ناحكومییەكان ڕۆڵێكی ئێجگار مەزنیان هەیەو ،بە شێوەیەك كە زۆرجاران رۆڵییان لە دەوڵەتەكان زیاترە .بەتایبەتی لە بواری یارمەتیدانی خەڵكی هەژار و لێقەوماودا، بۆ نموونە لە كاتی كۆڕەو پاش ڕاپەڕین ،رێكخراوە مەدەنیی و ناحكومییە ڕۆژئاواییەكان ،یارمەتییەكی زۆریی خەڵكی لێقەوماویی كوردیان دا .ئەمڕۆ ئەم رێكخراوە خێرخوازییانە زووتر و چاالكتر دەچن بە دەنگ خەڵكی لێقەوماو هەژاریی جیهانەوە ،بەتایبەتی لە كاتی كارەساتە سروشتییەكاندا.
لەبیربچێت ،كەبەشێكی زۆریی ئەم ڕێكخراوانە ،لە ژێرەوە كار بۆ دەزگا سیخورییەكانی ئەو واڵتانە دەكەن .لەهەمانكاتیشدا خزمەتی سیاسەتی دەرەكی ئەو واڵتانە دەكەن .بەتایبەتی لە ڕووی كۆكردنەوەی زانیاریی و هەواڵی گرینگ دەربارەی ئەو واڵتانەی كە تێیدا كاردەكەن .هەربۆیە هەمووكاتێك لەپشت هەر كارێكی مرۆیی ڕۆژئاواییەوە ،ئەجنداییەكی گەورەی سیاسیی لە پشتە. جگە لەوەش بەشێكی زۆریی ئەو رێكخراوانەی كەلە بواری گەشەپێدانی دیموكراسیی و مەدەنییەتدا كاردەكەن ،كار بۆ ئەجنداییەكی تایبەتی سیاسیی دەكەن .زۆرجار لە ژێر ناوی پەرەپێدانی دیموكراسیی و رێكخراویی مەدەنییەوە ،هەوڵی نانەوەی پێشویی و ئاژاوە بۆ ئەو واڵتانە دەنێنەوە .هەر بۆیە بەشێكی زۆری واڵتانی جیهانی سێهەم ،بە حەزەرەوە پێشوازیی ئەم رێكخراوانە دەكەن .بۆ نموونە ئەم ساڵ حكومەتی سەربازیی میسری ،هەرچی ڕێكخراویی مەدەنی ڕۆژئاوایی بوو ،لە واڵتدا دەریكردن و
بنكەكانیان پێ داخستن ،چونكە تەداخولییان لە كاروباریی سیاسیی ناوخۆی میسر دەكرد .لە واڵتی روسیاش حكومەتی روسی هەرچی ڕێكخراوی مەدەنی و گەشەپێدانی دیموكراسیی ڕۆژئاوایی بوو ،هەموویان لە واڵت دەركرد ،چونكە دەیانویست حكومەتی پوتین بروخێنن. دیارە زۆرجار ئەم ڕێكخراوانە وەكو نووكی ڕمی سیاسەتی دەرەكی واڵتانی ڕۆژئاوایین ،چونكە ئەمان لە ژێر ناوی كارێكی جوان و پیرۆزەوە ،خەریكی بە ئەنجام گەیاندنی سیاسەتێكی نەگریسی ڕۆژئاوان، كەبریتیە لە زاڵكردنی هەژمونی ڕۆژئاوا بەسەر جیهاندا.
ڕۆژهەاڵت و چەمكی كۆمەڵی مەدەنی سەرنجێك لەبارەی ڕێكخراوە مەدەنییە ڕۆژئاواییەكان دیارە چەمكی كۆمەڵی مەدەنی چەمكێكی نوێیە لە دیارە ڕێكخراوە مەدەنییەكانی ڕۆژئاوا بەتایبەتی رۆژهەاڵتدا ،دەتوانم بڵێم زۆر درەنگ ئەم چەمكە گەیشتە خێرخوازەكان ،ڕاستە لە ڕووی مرۆییەوە یارمەتییەكی رۆژهەاڵت .لەهەمانكاتیشدا نووسەرانی رۆژهەاڵت زیاتر زۆریی خەڵكی لێقەوماویان داوە ،بەاڵم نابێت ئەوەشمان خۆیان بە چەند چەمكێكی ترەوە خەریكردبوو ،بۆ
نموونە تا ماوەیەكی زۆر ( ماركسیەت و دژایەتیكردنی ئیمپریالیزم و كۆڵۆنیالیزم و ناسیۆنالیزم) ،پانتاییەكی گەورەی بەسەر عەقڵی رۆژهەاڵتدا داگیركردبوو. لەماوەی سی ساڵی پێشووشدا بەڕێژەیەكی زۆر ،بیری ئیسالمی و سەلەفییەت ،پانتاییەكی گەورەی بەسەر عەقڵی رۆژهەاڵتدا كێشاوە. بەاڵم لەماوەی بیست ساڵی پێشوودا بەتایبەتی پاش ڕووخانی بلۆكی رۆژهەاڵت و یەكێتی سۆڤێت، چەمكی كۆمەڵی مەدەنیی بەناو رۆژهەاڵتدا باڵوبۆتەوە. لەهەمانكاتیشدا كۆمەڵیك نووسەر و بیرمەندی زۆر، خۆیان بەم چەمكەوە خەریكردووە .جگەلەوەش چەندین رێكخراویی مەدەنیی هەمەجۆر لەم بوارەدا دروست بووە. ڕێگرەكانی چەمكی كۆمەڵی مەدەنی لە رۆژهەاڵتدا دیارە چەمكی كۆمەڵی مەدەنی لە رۆژهەاڵتدا كۆمەڵێك ڕێگری گەورەی لە پێشدابووە ،هەربۆیە نەیتوانییوە بە باشی گەشبكات و پێشبكەوێت .من لێرەدا هەوڵ دەدەم بە كورتی تیشك بخەمە سەر چەند ڕیگرێك ،كە وایكردووە كە ئەم چەمكە هەر لەسەرەتاوە ،بە كزیی بێتە ناو مەیدانی هزری رۆژهەاڵتەوە. .1دەسەاڵتی سیاسی دیارە هەتا ئەم چەند ساڵەی دوایی بەتایبەتی هەتا ساڵی ،2011زۆربەی ئەو دەسەاڵتە سیاسیانەی كە حوكمی رۆژهەاڵتییان دەكرد ،حكومەتێكی دیكتاتۆری عەسكەری یان خێڵەكی بوون .ئەوەی ڕوون و ئاشكراشە ،كە زۆربەی دەسەاڵتە دیكاتۆرییەكان دژی تەشەنەكردن و باڵوبوونەوەی ،چەمكی كۆمەڵی مەدەنین .چونكە ئەم چەمكە داوای سیستەمێكی دیموكراسیی و مافی مرۆڤ و سەروەریی یاسا دەكەن .ئەمانەش هەمووی دژی بیری دیكتاتۆریی و عەسكەریی و خێڵەكین .هیچ وەختێك دیكتاتۆرەكان، چاویان بەرایی نایەت ،چاالكوانێكی مەدەنیی یان رۆژنامەنووسێكی ئازاد ببینن. لەبەرئەوە زۆرجار بەشێكی زۆریی ئەو كەسانەی كەلەم بوارەدا چاالك بوون ،تووشی ڕاونان و گرتن و زۆرجاریش تیرۆركردن بوون .ئەمەش وایكردووە كە خەڵكانێكی ئێجگار
72
كەم ،بوێرن خۆیان لە قەرەی ئەم چەمكە بدەن. .2دەسەاڵتی ئایینی و گرووپە ئیسالمییەكان دیارە یەكێك لە ئامانجەكانی چەمكی كۆمەڵی مەدەنی، جیاكردنەوەی ئایین لە دەوڵەت و دژایەتیكردنی بیری ئوسوڵیی و سەلەفیی ئاینییە .ئەوەی ڕوون و ئاشكراشە ،كەلەماوەی چل ساڵی پێشوودا ،تەوژمی ئیسالمگەرایی و ئوسوڵیی ،بەتەواوەتی باڵی بەسەر هەموو رۆژهەاڵتدا كێشاوە .بەتایبەتی لەپاش شۆرشی ئێران ،كە ئیسالمییەكان توانییان زاڵ بن بەسەر شۆرشدا و لەپاشانیش توانییان جێگای شای دیكتاتۆر بگرنەوەو ،كۆمارێكی ئیسالمی دابمەزرێنن .كە زۆرجار بەهەمانشێوەی شا ،بگرە زۆرجاریش لەو خراپتر هەڵسووكەوت لەگەڵ خەڵكی ئۆپۆزسیۆنی خۆیان دەكەن. لە واڵتانی عەرەبیش ،گرووپە ئیسالمییەكان بەوپەڕی هێزی خۆیانەوە كەوتنە دژایەتیكردنی هەموو ئەو كەسانەی كە هەڵگری بیری كۆمەڵی مەدەنین و داوای كۆمەڵگایەكی عەلمانیی و دیموكراسیی دەكەن. پارادۆكس لەوەدایە لەم چەند ساڵەی دواییدا بەتایبەتی لەپاش بەهاری عەرەبی ،ئیسالمییەكان توانییان لەڕێگای هەڵبژاردن و سیستەمی دیموكراسییەوە دەسەاڵت بگرنە دەست .هەروەك بیرمەندی گەورەی عەرەب ( هاشم ساڵح) دەڵێت : " ئیسالمییەكان هەڵوێستێكی ئێجگار هەلپەرستانەیان لە شۆرشی گەالنی عەرەب بینی ،جاران دژی بیری دیموكراسیی بوون بەاڵم ئەمڕۆ ئەوان لەهەموو كەس زیاتر پەلەی هەڵبژاردنیانە ."20 لەبەرئەوە چەمكی كۆمەڵی مەدەنی ،بۆ سااڵنێكی زۆر دەتوانم بڵێم هەتاوەكو ئەمڕۆش ،لەشەڕێكی گەورەدایە لەگەڵ بیری ئیسالمی سیاسی .زۆرجاریش خەڵكانێكی زۆر بوونەتە قووربانی ئەم شەڕانە .بەتایبەتی نووسەران و بیرمەندان ،لە واڵتی میسر ،كە گەورەترین واڵتی عەرەبییە. .3كاریگەری خراپی ڕۆژئاوا ڕۆژئاوا بەگشتی و ئەمریكا بەتایبەتی ،ڕۆڵێكی ئێجگار خراپییان بینی لە نەهێشتن گەشەسەندنی چەمكی كۆمەڵی مەدەنی .چونكە هەتا ساڵی 2011ش، ڕۆژئاوا بەهەموو تواناییەكیەوە ،پشتگیری ( سەربازیی ،پۆلیسی ،ئابووریی ،سیاسیی)
73 ئەو رژێمە دیكتاتۆرو عەسكەرییانەیان دەكرد، كە حوكمی ڕۆژهەاڵت دەكەن ،چونكە ئەم ڕژێمانە هەموویان ئەلقە لەگوێی خۆیان بوون و خزمەتی بەرژەوەندییە سیاسیی و ئابوورییەكانی ئەوانیان دەكرد .ڕۆژئاوا هیچ بەرژەوەندی لەوەدا نەبوو، كەئەم رژێمانە برووخێنێت و دیموكراسی لە ڕۆژهەاڵتدا باڵوبێتەوە ،بەڵكە بەرژەوەندی ئەوان لە مانەوەی ئەم رژێمانە بوو. لەالیەكی تریشەوە بەحكومی ئەوەی سەرچاوەی ئەم چەمكە ڕۆژئاوا بوو ،هەمووكاتێك ئیسالمییەكان و دیكتاتۆرەكان دژی دەوەستانەوە ،بەبیانوویی ئەوەی ئەم چەمكە دژی كولتووری ڕۆژهەاڵتە .زۆرجار ئەو كەسانەش كەلەم بوارەدا چاالك بوون ،بە نۆكەری ڕۆژئاوا تۆمەتباریان دەكردن .ئەمەش خۆی لە خۆیدا نەهامەتییەكی گەورەی بۆ ئەم چەمكە دروستكردبوو. دیارە جگە لەم دوو ڕێگرە كۆمەڵیك رێگری تریش هەبوون كە دەتوانم بڵێم كارییگەری خراپیان هەبووە لە نەهێشتنی باڵوبوونەوەی ئەم چەمكە ،لەوانە ( هەژاریی ،نەخوێندەواریی ،نەبوونی سەرچاوەی باشی رۆشنبیریی ،نەبوونی رێكخراویی بەهێز و چاالك لەم بوارەدا).
ڕۆڵی ڕێكخراوە مەدەنییەكان لە رووخانی دیكاتۆرەكان و بەهاری عەرەبیدا یەكێك لەسیما گرینگ و گەورەكانی بەهاری عەرەبی ئەوەبوو ،كەلەم شۆرشە گەورانەدا ،رێكخراوە مەدەنییەكان رۆڵێكی ئێجگار گەورەیان لە رووخانی ئەم رژێمانە بینی ،بەتایبەتی لە واڵتی میسر .جاران كە باس لە شۆرش دەكرا ،یەكسەر باسی پارتی شۆرشگێری توندوتۆڵ و پرەنسیبی شۆرشگێرانەو، بوونی سەركردەی شۆرشگێر و خەباتی ژێرزەمینی و پارتیزانی دەكرا .لێ شۆرش و بەهاری عەرەبی ،جارێكی ترا توانی پێناسەیەكی نوێ تر بداتە شۆرش لە جیهاندا. ئەوەی جێگای سەرنج و بایەخدانی هەموو جیهان بوو لەم شۆرشانەدا ،پارتی سیاسیی یان سەركردەیەكی مەزن ،هیچ رۆڵییان نەبوو لەم شۆرشانەدا. بگرە دەتوانم بڵێم لەم شۆرشانەدا دوو دیاردەی گرینگ
دەركەوت ،یەكەمیان :بەهێزبوونی ڕۆڵی تەكنەلۆژیای نوێ( سەتەالیت ،ئینتەرنێت بەتایبەتی فەیس بوك). دووەمیان :بەهێزبوونی ڕۆڵی ڕێكخراوە مەدەنییەكان. لەم شۆرشانەدا ڕێكخراوەكانی بواری كۆمەڵی مەدەنی، ڕۆڵێكی بەرچاوییان هەبوو ،لەهەمانكاتیشدا زیاتر خەڵكی خۆیان لەناو ئەم ڕێكخراوانەدا دەبینییەوە. دەتوانین بڵێین زیاتر لەبەر ئەوەبێت ،چونكە خەڵكی لە ڕۆهەالت باوەڕیان بە پارتە سیاسییەكان نەمابوو ،كە بتوانن گۆڕانكاریی گەورە بكەن ،هەربۆیە خەڵكی خۆی لەناو رێكخراوە مەدەنییەكاندا دەبینییەوە .لەالیەكی تریشەوە خەڵكی لەناو ڕێكخراوە مەدەنییەكاندا، كەمتر دەكەوتە بەر دیسپلین و ملكەچی حیزبی ،كە خەڵكی تاقەتی ئەم جۆرە خەباتەی نەماوە. دەتوانم بڵێم لەپاش بەهاری عەرەبییەوە ،چەمكی كۆمەڵی مەدەنی گەشەسەندنێكی باشی بەخۆیەوە بینی .لێ مەخابن ئەم گەشەسەندنە زۆریی نەخایاند، چونكە بەهێزبوونی بزاڤی ئیسالمی لە واڵتانی عەرەبیی و دەستبەسەرگرتنی شۆرشەكە
لەالیەن ئیسالمییەكانەوە ،جارێكی تر كۆمەڵی مەدەنی هەنگاوی بەرەودواوە نا. كورد و چەمكی كۆمەڵی مەدەنی دیارە چەمكی كۆمەڵی مەدەنی وەكو هەموو ڕۆژهەاڵت زۆر درەنگ بە كوردستان گەیشت .دەتوانم بڵێم لەپاش ڕاپەڕینەوە زۆر بە كزی باسی ئەم چەمكە كرا .بەاڵم لەپاش ڕاپەڕینەوەو بوونی كەشوهەوایەكی ئازاد، ڕێگای خۆشكرد كە كورد بە چەمكی كۆمەڵی مەدەنی ئاشنا بێت .لەپاش ڕاپەرین ووتاری ( كوردایەتی) باڵی بەسەر تەواوی كۆمەڵی كوردیدا كێشابوو. لەهەمانكاتیشدا ( حیزب) سەنتەری هەموو جووڵەیەكی سیاسیی و فكریی و كۆمەاڵیەتیی و مەدەنیی بوو. بەشێوەیەك كە ( حیزب) ڕێگای بە هیچ شتێكی تر نەدەدا سەردەربهێنێت. بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا چەند ڕێكخراوێكی بواری مەدەنی هاتنە مەیدانەوە ،كەپێشتر بوونیان نەبوو .یان بە
شێوەیەكی تر دەتوانم بڵێم ئەو شتانە نامۆبوون لە الی تاكی كوردی .لەپاش ڕاپەڕین بەتایبەتی لە بواری داكۆكیكردن لە مافی ژنان ،چەند ڕێكخراوێكی ژنان دروستبوون ،كە تاڕادەیەكی زۆر توانییان هۆشیاریی لەمەڕ ئەم بابەتە بە خەڵكی كوردی بگەیەنن .دەتوانم بڵێم ( كۆمۆنیستەكان) ڕۆڵێكی سەرەكییان لە بواری ڕێكخراویی ژنان و رێكخراوەكانی تردا بینی ( بێكاران، كرێكاران ،خوێندكاران). بەاڵم كێشەی سەرەكی ئەم ڕێكخراوە مەدەنییانە ئەوەبوو ،كە زۆربەیان نەیاندەتوانی لە چوارچێوەی حیزبایەتی دەربچن ،بەڵكە هەموویان ملكەچی بڕیارەكانی حیزب بوون .ئەمەش گەورەترین ڕێگربوو لە بەرەوپێشچوونی ئەم ڕێكخراوانە. دیارە لەپاش راپەڕین چەند خۆپیشاندان و چاالكی هەمەجۆر لە بوارەكانی ( ئازادیی سیاسیی ،ئازادی رۆژنامەگەریی ،داكۆكیكردن لە مافی ژنان ،دژایەتیكردنی گەندەڵی ،دژایەتیكردنی شەڕ) دروستبوون .بەاڵم بەحكومی هەڵگیرسانی شەڕی ناوخۆ ،بزاڤی مەدەنی لە كوردستاندا بەرەو دواوە چوو .دەتوانم بڵێم تاكە چاالكی كەلە سااڵنی شەڕی ناوخۆدا كران ،چاالكی دژایەتیكردنی شەڕ و برەو دانی ئاشتیی و برایەتیی بوو .كەلە سااڵنی شەڕی ناوخۆدا ،چەند ڕێكخراوێكی مەدەنی دروستبوون ،كەئامانجیان راگرتنی شەڕ و نەهێشتنی گیانی شەڕی براكوژی بوو .هەرچەندە ئەمانیش نەیانتوانی سەربكەون ،چونكە شەڕەكە زۆر لەوە گەورەتربوو ،كەئەم ڕێكخراوانە بتوانن ڕایبگرن. بەاڵم لەپاش داگیركردنی عێراق لەالیەن ئەمریكاوە، قۆناغێكی نوێ هاتە كایەوە ،كە زیاتر مەجالی برەودانی بیری چەمكی كۆمەڵی مەدەنی تێدابوو .لەم قۆناغەوە كۆمەڵێك ڕێكخراویی مەدەنی دروستبوون ،كەلە هەموو بوارەكانی ژیاندا ئەكتیف بوون .دیارە بەشی زۆریی ئەم ڕێكخراوانە لەالیەن حكومەتەوە یارمەتی دەدران، بەشێكیشیان لەالیەن ڕێكخراوە مەدەنییە ئەمریكایی و ئوروپاییەكانەوە یارمەتییان وەردەگرت .بەاڵم دەتوانم بڵێم كەلەماوەی ئەم شەش ساڵەی دواییدا ،بەتایبەتی پاش یەكبوونەی هەردوو حكومەت ،بواری كۆمەڵی مەدەنی گەشەیەكی باشی بەخۆیەوە بینییوە. 74
ڕێگرییەكانی چەمكی كۆمەڵی مەدەنی لە كوردستاندا دیارە لە كوردستاندا چەمكی كۆمەڵی مەدەنی خۆی لەبەردەم كۆمەڵێك ڕێگردا دەبینێتەوە ،كە بواری پێشكەوتن و گەشەسەندنی نادەن ،من لێرەدا بە كورتی باسی هەندێكیان دەكەم. .1نەبوونی زانیاریی و هۆشیاریی پێویست لەبارەی ئەم چەمكەوە هەروەك پێشتریش ئاماژەم پێدا ،كەچەمكی كۆمەڵی مەدەنی زۆر درەنگ گەیشتە كوردستان .دەتوانم بڵێم كتێبخانەی كوردی لەم بوارەدا زۆر هەژارە .ئەو كتێبانەی لەم بوارەدا چاپكراون ،بەپەنچەی دەست دەژمێرێن .نووسەرانی كورد زۆر درەنگ خۆیان لە قەرەی ئەم بابەتە گرینگە داوە .لە بواری وەرگێراندا لەم چەند ساڵەی دواییدا چەند كتێبێك چاپكراوە ،كە جێگای دەستخۆشین ،لێ هێشتا هەر كەمە .كێشەكە لەوەدایە ئەمرۆ ئێمە لە كوردستاندا كۆمەڵێكی زۆریی رێكخراویی مەدەنیمان هەیە ،لێ ئەم ڕێكخراوانە زۆركەم شارەزاییان لە چۆنێتی كاركردن لەم بوارەدا هەیە. بەشێكی زۆرییان زیاتر لەبەر بێكاریی دروستبوون و لەبەر خاتری دەستكەوتنی كارێك ئەم ڕێكخراوانەییان دروستكردووە .هەربۆیە زۆركەم دەتوانن خزمەتی بواری مەدەنییەت بكەن. .1زاڵبوونی بیری سیاسی بەرتەسك بەسەر كاری رێكخراوە مەدەنییەكاندا هەتاوەكو ئەمرۆش بەشی زۆریی رێكخراوەكان عەقڵیەتی سیاسی بەرتەسك بەسەردا زاڵە وناتوانن خۆیان لە كۆت و بەندی دۆگمایی رزگاربكەن .ئەمەش وایان لێدەكات كە نەتوانن لەو بوارەی خۆیاندا گەشەبكەن و ئامانجەكانی چەمكی كۆمەڵی مەدەنی پێشبخەن. هەربۆیە كاتێك ڕێكخراوێكی مەدەنی دروستدەبێت، پاش ماوەیەكی كەم ئینشقاق و دووكەرتیی تێدەكەوێت. بە بڕوای من هەتاوەكو لە عەقڵیەتی حیزبایەتیی رزگارمان نەبێت ،ناتوانین لە بواری خەباتی مەدەنیدا پێشبكەوین .هەروەها بەحكومی ئەوەی كە بەشێكی زۆریی ئەو رێكخراوانە لەالیەن پارتەكانەوە یارمەتی دەدرێن و خۆیان ناتوانن سەرچاوەی دارایی بۆ خۆیان دابین بكەن ،هێندەی تر ملكەچی حیزبەكان دەبەن و ناتوانن لە ژێر فەرمانی ئەوان دەربچن. .3بەهێزبوونی بزاڤی ئیسالمی و دەسەاڵتی
75 ئایینی وەكو هەموو ڕۆژهەاڵت ،كوردستانیش خۆی لەبەردەم تەوژمی ئیسالمگەراییدا دەبینێتەوە. چەمكی كۆمەڵی مەدەنییش دژی بەهێزبوونی ڕۆڵی ئایینە لە ناو كۆمەڵگادا و داوای ئازادیی تاكەكەسی و لێبوردەیی ئایینیی و جیاكردنەوەی دین لە دەوڵەت دەكات ،كەئەمانەش هەمووی دژی بیری ئیسالمگەرایین. هەربۆیە بزاڤی كۆمەڵی مەدەنی خۆی لەبەردەم شەڕی ئیسالمییەكانیش دەبینێتەوە ،كەئەمەش رێگرییەكی گەورەن بۆ پێشوەچوونی ئەم چەمكە. .4دەسەاڵتی سیاسیی دیارە ڕاستە دەسەاڵتی كوردی وەكو دەسەاڵتدارانی ناوچەكە هێندە دژایەتیی چەمكی كۆمەڵی مەدەنیی نەكردووە ،بەاڵم دەسەاڵتی كوردیی هاندەرنەبووە بۆ پێشوەچوونی ئەم چەمكە .هەروەها جارجارەش دژی هەندێك چاالكڤوانی مەدەنیی وەستاوەتەوەو زۆرجاریش ئەم چاالكڤانانەیان زیندانی كردووە .لەالیەكی تریشەوە بوونی شەڕی ناوخۆ ،گورزێكی ئێجگار خراپیی لەم چەمكە وەشاند. .5نەریت كۆنی كۆمەڵگا زۆرجار نەریتی كۆمەڵگا و یاساو ڕێساكانی كۆمەڵگا دەبنە رێگرێكی گەورە لەبەردەم گەشەسەندنی چەمكی كۆمەڵی مەدەنیدا ،بەتایبەتی ئەوانەی كە پەیوەندییان بە ئازادیی تاكەكەسییەوە هەیە ،یان ئەو بوارانەی كە پەیوەندییان بە مافی ژنانەوە هەیە .بەداخەوە هەندێك نەرینی كوردەواریی رێگرە لەبەردەم لەپێشوەچوونی چەمكی كۆمەڵی مەدەنی .بەبڕوای من تاكی كورد، بەچەندین زنجیریی نەریتی كۆمەاڵیەتیی بەستراوەتەوە، كەبۆ پساندنی ئەم زنجیرانە ،پێویستیمان بە شۆرشێكی گەورەی فەرهەنگی دەبێت ،هەتاوەكو تاكی كورد ئازادبێت. دیارە جگە لەم ڕێگرانە،چەندین ڕێگریی تریش هەن كە ناهێڵن چەمكی كۆمەڵی مەدەنی لە كوردستاندا پێشبكەوێت ،بۆ نموونە ( هەژاریی ،دواكەوتووییی، ناهۆشیاریی و خراپ حاڵی بوون لە چەمكەكە،،،هتد)
الپەڕە و دێریی زۆرتردەبێت ،هەتاوەكو لەمبارەیەوە بدوێین .هەروەها رۆژلەدوای رۆژیش ئەم چەمكە زیاتر لە جیهاندا گەشەدەستێنێت و تیشكی ئەم گەشەسەندنەش دەگاتە الی ئێمە .ئەمرۆ رێكخراوە مەدەنییەكان لە سیاسەتیی جیهانیدا رۆڵییان زیاتر دەبێت ،لەهەمانكاتیشدا لەناو كۆمەڵگاشدا رۆڵییان بەرچاوتر دەبێت .هەربۆیە زۆر گرینگە كە ئێمەی كورد ،ئاگاداریی ئەم چەمكە گرینگە بین و بزانین چۆن بۆ خزمەتی كۆمەڵكەمانی بەكاردەهێنین .چونكە بە بڕوای من گەر بمانەوێت پێشبكەوین و تێكەڵی جیهانی مۆدێرن بین ،پێویستە هەوڵی گەشەسەندنی چەمكی كۆمەڵی مەدەنی بدەین. پەراوێزەكان * )Saint Athanase( 373/265ڕابەری كەنیسەی مەسیحیەتی یۆنانی بوو. )Euseb de Cesaree(340/265نووسەر و یەكێك لە گەورەكانی
مەسیحیەتی یۆنانی بووDicee**(.نیكییە یان نیقییە) شارێكی كۆنی یۆنانی بوو " ئێستا توركیایە"، یەكەمین ئەنجومەنی بڕیاردانی مەسیحیەت لە ساڵی ،325تێیدا دروستكرا.
سەرچاوەكان المدنیەNational المشاركە .1مصگلحات Democratic Institute. www.ndi.org تعریف المجمتمع المدنی .البانك الدولی. .2 .www.Worldbank.org.arabic چەند تێكستێكی وەرگێراو .نووسینی : .3 چەند نووسەرێك .وەرگێرانی ،ڕێبین هەردی .چاپی دووەمم،خانەی وەرگێران .سلێمانی .2011 .الپەرە .122 هەمان سەرچاوە. .4 دەرئەنجام: هەمان سەرچاوە. دیارە چەمكی كۆمەڵی مەدەنی چەمكێكی ئێجگار .5 www.Wikipedia.org.Deutsch. گرینگ و پڕ بایەخە ،بە دڵنییایەوە پێویستیی بە .6
Zivilgesellschaft هەمان سەرچاوە. .7 چەند تێكستێكی وەرگێراو .نووسینی : .8 چەند نووسەرێك .وەرگێرانی ،ڕێبین هەردی .چاپی دووەمم،خانەی وەرگێران .سلێمانی .2011 .الپەرە .124 د.زەكەریا ئیبراهیم .كێشەی ئازادیی سیاسی. .9 وەرگێرانی ،شوان ئەحمەد .چاپی یەكەم .بەڕێوبەرایەتی خانەی وەرگێران .سلێمانی.2011 .الپەرە16،17. .10هەمان سەرچاوە .11هەمان سەرچاوە. .12جان لۆك .نامەیەك دەربارەی لێبووردن. وەرگێرانی لە فارسیەوە :شۆرش جوانڕۆیی ،فەرشید شەریفی .چاپی یەكەم .خانەی وەرگێران .سلێمانی. ساڵی2004. .13چەند تێكستێكی وەرگێراو .نووسینی : چەند نووسەرێك .وەرگێرانی ،ڕێبین هەردی .چاپی دووەمم،خانەی وەرگێران .سلێمانی .2011 .الپەرە 69 .14هەمان سەرچاوە .الپەرە64. .15مۆنتسكیۆ .رۆحی یاساكان .وەرگێرانی :ئیدریس شێخ شەرەفی .چاپی دووەم .دەزگای وەرگێران .هەولێر .الپەرە71. .16هەمان سەرچاوە.ل98 .17كریمە بكراوی .أی دور للمجتمع المدنی فی تگویر التماسك الوحدوی؟ .سایتی حوار المتمدن .18جمیل عودە .ماهی فكرە المجتمع المدنیwww.. annabaa.org .19تعریف المجتمع المدنی .سایتی بانكی نێودەوڵەتی. www.Worldbank.orge. arabic .20هاشم صالح .فی مفهوم "الدّولە المدنیّە" ( .13 .)1كانون االول( دیسمبر) .2011سایتی االوان
76
77
غوروری نەتەوەیی ئەمریكایی ڤیتمەن و دیویی
نوسینی :ریچارد رۆرتی وەرگێڕانی لە فارسیەوە :پێشڕەو حسێن وەكو چۆن رێزگرتن لە خود تایبەتمەندیی تاكەكانە ،غوروری نەتەوەییش تایبەتمەندی واڵتانە:مەرجێكی پێویست بۆ بەرزراگرتنی خود .غوروری نەتەوەیی زیادە ،دەتوانێت شەڕەنگێزیی و ئیمپریالیزمی لێبكەوێـتەوە ،وەكو چۆن رێزدانانی زیاد لەپێویست بۆ خود دەتوانێت كارەسات بخولقێنێت .بەاڵم تەواو بەوجۆرەی كە رێزگرتنی زیاد لەپێویست لە خود ،ئاستەنگ دەخاتە رێگەی بەرجەستەكردنی شەهامەتی ئەخالقی بۆ تاك ،خۆبەكەم دانانی نەتەوەییش ،مەحاڵە رێگە بدات باسی جددی و كاریگەر لەمەڕ سیاسەتی نەتەوەیی بكەوێتەوە .بەریەككەوتنی سۆزدارانەی ـ هەستی شەرم لەخۆكردنی قووڵ یان غوروری زیاد لەپێویستی دەرهاویشتەی بەشە جۆراوجۆرەكانی مێژووی ئەو هەستانە و دەرهاویشتەی سیاسەتە هەمەڕەنگە نەتەوەییە هەنوكەییەكان ـ لەتەك بەواڵتەوە خۆ بەشت زانین ،لەكاتێكدا پێویستە كە رامانی سیاسی ،ئەندێشە وروژێنەر و داهێنەر بێت .رەنگە رامانێكی لەم چەشنە روو نەدات ،گەر غورور بەسەر شەرمەزارییدا زاڵ نەبێت. پێویستیی ئەم جۆرە بەركەوتنە تەنانەت بۆ كەسانێكی وەكو منیش كە هیوادارن رۆژێك ئەمریكا دەسەاڵتداریەتی خۆی بسپێرێتە ئەو شتەی كە تنیسن ناوینا "ئەنجومەنی شورای بەشەرییەت ،یەكیەتی جیهان" هێشتا پێویستییەكی 78
بەهێزە .لەبەرئەوەی ئەنجومەنێكی لەم چەشنە هەرگیز بەدی نایەت گەر تاك بەتاكی نەتەوە ـ دەوڵەتەكان بۆ دامەزراندنی هاوكاری یەكتر نەكەن یان گەر هاواڵتیەكانی ئەو نەتەوە ـ دەوڵەتانە خاوەنی بڕێكی پێویستی غورور نەبن لەبەرامبەر ئەو هەواڵنەی حكومەتەكانیان لەم پێناوەدا بەگەڕیدەخەن. ئەوانەی هیوادارن بتوانن نەتەوەیەك ناچار بكەن لەم پێناوەدا هەوڵ بدات ،پێویستە ئەو شتانە بخەنەوە بەرچاوی ئەو واڵتانە كە دەكرێت ێ نەشارنەوە شانازییی پێوە بكەن و ئەوشتانەشی ل كە پێویستە شەرمیان لێ بكەن .پێویستە چیرۆك و بەسەرهاتی سرووشبەخش لەسەر رووداو و كەسایەتییەكانی رابردووی نیشتیمان بگێڕنەوە ـ ئەو رووداو و كەسایەتیانەی پێویستە نیشتیمان وەفارداربێت بەرامبەریان ـ بۆ خولقاندنی وێنە و گێڕانەوەی چیرۆك لەسەر پێشینەی نەتەوەیی، واڵتان پێویستیان بە هونەرمەند و روناكبیرەكانیان هەیە .خەبات و بەرهەڵستی لەپێناو بەدەستهێنانی رابەرایەتی سیاسی ،تارادەیەك خەبات و جەنگی نێوان چیرۆكی جیاوازە لەسەر شوناسی واڵتان و جەنگی نێوان هێما و سیمبولی جیاوازی شانازییەكانی ئەو واڵتەیە. لە كۆتایی سەدەی بیستەمدا لە ئەمریكا ،هەندێ وێنە و چیرۆكی سروشبەخش پێشكەش دەكرێن .تاكە ریوایەتی غوروری نەتەوەیی ،كە كلتوری جەماوەریی پەرەی پێدەدات ،ستایشی (شۆڤێنیزم) سیستمێكی سادەبینانەیە .بەاڵم هەستێكی بەرین ،دەربڕی ئەوەی چیتر غوروری نەتەوەیی گونجاو نییە ،سێبەری خۆی بەسەر ئەم ستایشكارییەدا داكوتاوە .زۆربەی ئەو وەسفانەی دەربارەی ئەوەی ئەمریكا لەسەدەی بیست و یەكەمدا چۆن بێت ،هەم لە كلتوری جەماوەری ،هەم لە كلتوری دەستەبژێراندا ،یان بە جۆرە گاڵتەپێكردنێك بە خود یان بێزاری لە خود نوسراوە. ێ بدەن :نەڕەی بەفر ئێستا سەرنجی دوو چیرۆكی نو ی بەرهەمی نێل ستیڤنسن ،كە یەكێك بوو لە كتێبە پڕفرۆشەكان و ساڵنامەی مردوو ی بەرهەمی مارمۆن سیلكۆ ئەو چیرۆكە رەخنەئامێزە سەركەوتووەی خوێنەری زۆری نەبوو .ئەم دوو چیرۆكە زۆر بەهێزن.
خوێنەری هەریەكەیان رەنگە یەكسەر بگاتە ئەو ێ مانایە ئەمریكاییەكان درێژە بە باوەڕەی زۆر ب شانازیی كردنیان بدەن بە خۆیانەوە. نەڕەی بەفر ،چیرۆكی ئەمریكای سەدەی بیست و یەكەمە كە لەو چیرۆكەدا ،نیەت و مەرامی بازرگانەكان بەسەر هیواكانی كۆمەڵێكی ئازاد و یەكاسانیخوازدا سەركەوتووە .واڵت بەسەر قەڵەمڕەوی بچوك بچوكی گەمارۆدراوی كااڵكاندا بەش بووە ،كە لەنێو هەر قەڵەمڕەوێكدا، كۆمپانیایەك دەسەاڵتدار و فرمانڕەوای مافی هاواڵتیە داماو و شەریفەكانە .حكومەتی ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا سەرقاڵی كاروكاسبی خۆیەتی و ئەویش كۆمپانیایەكیترە كە سەرقاڵی ئیدارەدانی قەڵەمڕەوە بچوكەكانیەتی .بەاڵم ئەوەی ناوی حكومەتە ،لەنێو هاوسەنگەكانی خۆیدا، تەنانەت یەكەمینیشیان نییە .هیچ بونێكی سیاسی هەمەگیر بوونی نییە ،چ بگات بە هەرجۆرە هەستێكی هاواڵتی بوون كە ویالیەتە رۆژهەاڵتی و رۆژئاواییەكان پێكەوە گرێبدات ،یان تەنانەت گەڕەكە جیاوازەكانی شارێكی گەورە پێكەوە گرێبدات. ستیڤنسن لە نەڕەی بەفر دا پەیوەندی ئەمریكای بە واڵتانیتری جیهانەوە بە ترسناكترین دیاردە ،هێماساز كردووە ـ ئەو دیاردەیەی بە " "Raftرەفت ناوی دەبات .ژمارەیەكی زۆری كەشتی دێوئاسای كۆن بەردەوام بەدەوری زەریای گەورەدا دەخولێنەوە و ملیونەها ئاسیایی سەرنشینی ئەو كەشتیانە هیوادارن لە كەشتیەكەیان هەڵبێن و بەرەو ئەمریكای باشوور مەلە بكەن .رەفت جۆرە بەلەمئاوایەكی نێودەوڵەتی بەرین و گەورەیە كە ژمارەیەك تاوانباری ئاژاوەچی و شەڕەنگێز فرمانڕەوایی دەكەن ،تەواو پێچەوانەی قەڵمڕەوی كااڵكان كە نوسینگە بازرگانییەكان بەڕێوەیان دەبەن ،ئەوان رێز لە سنور و مافی یەكتر دەگرن .خۆشگوزەرانی دەرئەنجامی ئاسایش و خۆراكی باشتر ،لەچاو ئەوانەی لە بەلەمئاوا دەژین ،جێگەی ئەو غورورەی گرتۆتەوە كە دەرهاویشتەی هاواڵتی بوونی ئەمریكایی بوو .لینكۆڵن و مارتن لۆتەر كینگ ،چیتر لە خەیاڵی ستیڤنسن دا جێگەیان نابێتەوە ،وەكو ئەوەی چۆن كرامۆڵ و چەرچڵ لە ئەندێشەی ئەو بەریتانییانەی ئۆڕۆڵ لە كتێبی 1984دا وێنای كردوون، 79
چیتر بوونیان نییە. نەڕەی بەفر جەخت لەسەر ئەو باوەڕە بەرفرەیە دەكاتەوە كە كۆمپانیا زەبەالحەكان و حكومەتی سێبەری پشت پەردە كە وەك ئامرازێك بەدەست كۆمپانیاكانەوەیە ،ئێستا سەرجەم بڕیارە گرنگەكانیان بەدەستە .ئەم بیروبۆچونە لە پانتایی هەندێك چیرۆكی ترسناك و پڕخوێنەری وەكو كاندیدی مێنچوریایی و كوشتنە زستانەكان ی بەرهەمی ریچارد كۆندۆن دا ێ بەرهەمی پەرەدەسێنێت ،هەر وەكو چۆن لە هەند بەرزەفڕتری وەكو تاك زار ی تۆماس پینچۆن و تارمایی هێرلوت ی نۆرمەن مایلەر دا دەبینرێت. ئەو دیدگایەی كە حكومەتی شەفاف حكومەتێكی كارتۆنییە ،ئاكامی لۆژیكی ئەو راستیەیە كە ئێمە لە دووهەمین چاخی زێڕین دا دەژین :تەنانەت پێدەچێت مارك تواین سەری لەو بێشەرمییە سووڕ بمێنێت كە سیاسەتمەدارەكان خۆیانی پێدەفرۆشن. چیرۆكی هاوشێوەی چیرۆكەكانی ستیڤنسن ،كۆندۆن و پینچۆن نیشاندەری ناڕەزایی كۆمەاڵیەتی نیین ،بەڵكو ملكەچی غەمگینانەی كۆتایی هیوا ئەمریكاییەكانن. ساڵنامەی مردوو ی سیلكۆ ش باس لەوە دەكات كە چیتر حكومەتی خەڵكسااڵریی لە گاڵتەجاڕێك زیاتر نییە ،بەاڵم لە چیرۆكەكەی ئەمدا بێزاری لە خود زیاتر دەبینرێت تا سوكایەتیكردن بە خود .ئەو زیاتر جەخت لەسەر پەیوەندیی رۆژئاوایی ـ ئەمریكایی دەكاتەوە لەگەڵ دانیشتوە رەسەنە ئەمریكاییەكان و لەتەك نەوەی ئەو كۆیالنەی لە ئەفریقاوە هێنرابوون. چیرۆكەكەی سیلكۆ بە دیمەنێك كۆتایی دێت كە لەو دیمەنەدا نەوەی داگیركەرە رۆژئاواییەكان و كۆچبەرەكان ،ناچار بە گەڕانەوە دەكرێن بۆ واڵتەكانیان، دواجار دەتوانین بڵێین وێنەی بەدیهاتنی پێشبینی ئەمریكاییە رەسەنەكان دەكات كە گوتبوویان هاتنی سپیپێستەكان تەنیا بەاڵییەكی كاتییە ،تاعونێكە لە پێنج سەدە زیاتر ناخایەنێت .سیلكۆ بەمجۆرە وێنای حكومەتی ئەمریكایی دەكات كە لە كاتی پشێوییەكان و قاتوقڕییدا ،بەهۆی هێرشی دوا بەجێماوەكانی مایا و ئەزتەكەكان بۆ كالیفۆرنیا و ئەریزۆنا و تەكساس، بەتەواوەتی دادەڕوخێت. هیچ پێویست بەوە ناكات بزانین ئایا سیلكۆ ،خوێنەری فۆكۆ یان هایدگەر
80
بووە تا بگەینە ئەو ئەنجامەی چیرۆكەكانی بەجۆرێك ێ دەكەن كە هاوشێوەی هەمان وێنای مێژووی نو ئەو شتانەیە كە خوێنەرەكانی ئەم دوو فەیلەسوفە زۆرجار بەریدەكەون .لەم وێنەیەدا ،مێژووی دووسەد ساڵەی ئەمریكا ـ لەراستیدا مێژووی خێڵە رۆژئاوایی و ئەمریكاییەكانی چاخی رۆشنگەری ـ لێوانلێوە لە ریا و خۆخڵەتاندن .خوێنەرەكانی فۆكۆ زۆرجار دەگەنە ئەو باوەڕەی كە لە دوو سەدەی رابردوودا ،هیچ كۆتوبەندێك نەپسێنراوە :تەنیا زنجیرە ئەستورە كۆنەكان گۆڕاون بە زنجیری كەمێك تەنكتر .هایدگەر ،سەركەوتنی ئەمریكا ێ بەسەر جیهاندا، بە پیادانی بەتانی تەكنەلۆژیای نو وەكو راخستنی سەرزەمینێكی بەپیت وێنا دەكات. ئەو كەسانەی باوەڕ بە بۆچونەكانی فۆكۆ و هایدگەر دەهێنن ،تێگەیشتنیان بۆ ئەمریكا زۆرجار وەكو سیلكۆ یە :وەكو ئەو شتە دەیبینن كە پێویستە هیوادار بین بەمزووانە ،بگۆڕێت بە شتێكی تەواو جیاوازتر. خەڵكێكی لەم چەشنە ،غوروری دەرئەنجامی ئەوەی هاواڵتی ئەمریكایین بە مەحاڵ و بەشداری جددی لە ێ سوود دەزانن .ئەوان باوەڕبوون هەڵبژاردنەكاندا بەب بەوەی نەتەوەی رەسەنی ئەمریكایی بن بە جەخت كردنەوە لەسەر كارەساتە مێژوویەكان دەزان: كارەساتی هێنانی كۆیلە ئەفریقییەكان ،كوشتاری دانیشتوە رەسەنە ئەمریكاییەكان ،لەناوبردنی دارستانە كۆنەساڵەكان و جەنگی ڤێتنام .زۆربەی گەلی ئەمریكا غوروری نەتەوەیی تەنیا بەشایستەی پیاهەڵدەر و ستایشكاران دەزانن :بۆ ئەو ئەمریكاییانەی دڵشادن بەوەی تائێستاش ئەمریكا دەتوانێت رابەرایەتی سەرچڵییەكی وەكو جەنگی كەنداو بكات ،كە هێشتا دەتوانێت هەركاتێك بیەوێت گوشاری مەرگەساتبار بەسەر هەرشوێنێكدا بسەپێنێت.روناكبیرە الوەكان، پاش خوێندنەوەی هایدگەر ،فۆكۆ ،ستیڤنسن یان سیلكۆ ،ئەوكاتەی تەماشای فیلمە توندوتیژەكانی جۆن واین دەكەن ،زۆرجار دڵنیا دەبن لەوەی لە چ واڵتێكی توندوتیژ ،نامرۆیی و داڕزاودا دەژین .ئیتر ئەو خەڵكە خۆیان بەو كەمینە بەجێماوە شادومانە دەزانن كە خاوەنی ئەو جیهانبینیەن كە پێویستە لە روانگەی وتارە نەتەوەگەراكانەوە لە واقیعی بێسۆی ئەمریكای هاوچەرخ بڕوانن .بەاڵم ئەم جیهانبینییە ،پاڵیان پێوەنانێت بۆ
سەدەی بیستەم و زۆربەی هاوتا مۆدێرنەكانیان، هەوڵدان لەپێناو دامەزارندنی بەرنامەی یاسایی، جیاوازی نێوان بكەر و چاودێرە .لە دەیە بەشداریكردن لە بزوتنەوە سیاسییەكان یان سەرەتاییەكانی ئەم سەدەیەدا ،ئەو روناكبیرەی بۆ بەشداریكردن لە هێنانەكایەی هیوایەكی لە مێژووی نیشتیمانەكەی دوور دەكەوتەوەو نەتەوەیی. بە دیدێكی گومانكارانەوە تەماشای دەكرد، ناكۆكی نێوان هیوای نەتەوەیی و سوكایەتیكردن ێ پێشنیار لەوانەبوو داهێنانێكی سیاسی نو بەخودی نەتەوەیی و لەخۆبێزاری نەتەوەیی بكات .هەڵبەتە هێنری ئادامز ـ پارێزكاری گەورە ێ چیرۆكی وەكو كاتێك روون دەبێتەوە كە هەند لە سیاسەت ـ تایبەتمەندێكی گەورە و جیاواز بوو نەڕەی بەفر و ساڵنامەی مردوو بە چیرۆكە كە ئەم بۆچونە نەیدەگرتەوە ،بەاڵم ویلیام جیمز كۆمەاڵیەتییەكانی نیوەی یەكەمی سەدەی لەو باوەڕەدا بوو كە لێكدانەوەی ئادامز بۆ یەكەمین بیستەم بەراورد دەكرێن ـ چیرۆكی وەكو دارستان، چاخی زێڕین ،وەك نیشانەیەكی فەنابوونی مۆڕاڵی تراژیدیای ئەمریكایی و بۆڵەترێكانی توڕەیی .ئەم و سیاسی گەڕانەوە هەڵنەگر ،ئەوپەڕی لەسەر چیرۆكانە بەپێی ئەو باوەڕە نوسراون كە وتارەكەی سوور بوون بوو .بۆچونە پراگماتیستییەكەی جیمز گتیزبۆرگ تەواو راست بووە ،بەاڵم واڵتەكەمان بۆ لەسەر حەقیقەت تارادەیەك كاردانەوەیەك بوو پراكتیزەكردنی هیواكانی لینكۆڵن پێویستە خۆی لەبەرامبەر ئەو جۆرە تێڕوانینە مەودادارەی ئادامز بگۆڕێت .گۆڕانكاریی پێویست دەبێت ،لەبەرئەوەی رووی تێكردبوو. سەرهەڵدانی سەرمایەداریی پیشەسازیی ،وتاری وەڕس بوون لە ریا و خۆخڵەتاندنی ئەمریكایی، تاكگەرایانەی سەرتاكانی مێژووی ئەمریكای لە روانگەی جیمز ەوە بێمانا بوو ،گەر ئاوێتە سڕیوەتەوە. بە هەوڵێك نەكرایە كە ئەنگێزەی ئەوە ببەخشێتە نوسەری ئەو چیرۆكانە بیریان لەوە دەكردەوە كە ئەم وتارە پێویستە بەو گوتارە بگۆڕن كە لە ئەمریكا تا لە داهاتوودا بەخۆیەوە بنازێ .ئەو جۆرە چوارچێوەیدا چارەنوسی ئەمریكا بەجۆرێك پێشبینی رەشبینییە پێش هایدگەرییەی ئادامز پەروەردەی كراوە كە پێویستە یەكەمین كۆمكاری بەرژەوەندی دەكات ،بەباوەڕی جیمز الدەر و ترسنۆكانە بوو. ێ چینبەندی جیمز نوسی" :خەڵكسااڵریی جۆرە مەزهەبێكە و ئێمە هاوبەش ،یەكەمین كۆمەڵی بەب كۆمەاڵیەتی بێت .دەبوو ئەو ئەمریكایە كۆمەڵگایەك ناچارین رێگە لە شكستخواردنی بگرین .ئیمان و شارە بوایە كە سامان و بودجە بە یەكسانی بەسەر هەمواندا ئایدیالیستیەكان بڵندترین كاركردی دانایی مرۆڤن و ئەو بەش بكرابایە ،ئەو كۆمەڵەی كە حكومەتەكەی ،مرۆڤەی زەڕەیەك دانایی هەبێت ،ملكەچی چارەنوس، یەكسانی دەرفەتی كار و ئازادی تاكەكەسی دابین دەستەوئەژنۆ دانانیشێت". بكردبایە .ئەم وتارە نیمچە سۆشیالیستیە نوێیە لە هێربێرت كرۆلی لە ،1909لە سەرەتای كتێبەكەیدا قواڵیی "بزوتنەوەی پێشكەوتنخوازی" و "بیری نوێ" بەڵێنی ژیانی ئەمریكایی ،قسەكەی جیمز ی دووپات كردەوە: دابوو ،كە توانی لە شەش ئەمریكاییەكان ئیمانی دەیەی سەرەتای سەدەی بەركەوتنە جۆرە ئەم پێویستیی بە واڵتەكەیان ،نە لە بیستەمدا كەشێكی گونجاو لەمەڕ چەپی ئەمریكایی تەنانەت بۆ كەسانێكی وەكو روانگەی توندڕەوانەوە، واڵت منیش كە هیوادارن رۆژێك ئەمریكا بەڵكو لە رووی هەژموونە بڕەخسێنێت. رەها و جیهانییەكەی، ویتمەن و جان دیویی، بسپێرێتە خۆی دەسەاڵتداریەتی مەزهەبیە... ئیمانێكی بۆ هەمواركردنی ئەم زەمینەیە زۆر هەوڵیاندا .ئەو شتەی كە تنیسن ناوینا كە مناڵ بووین ،جەخت جیاوازی نێوان روناكبیرە "ئەنجومەنی شورای بەشەرییەت ،كردنەوە و ئاماژەی ئەو پابەندبوونەمان چەپگەراكانی سەرەتاكانی
یەكیەتی جیهان"
81
نەڕەی بەفر جەخت لەسەر ئەو باوەڕە بەرفرەیە دەكاتەوە كە كۆمپانیا زەبەالحەكان و حكومەتی سێبەری پشت پەردە كە وەك ئامرازێك كۆمپانیاكانەوەیە، بەدەست ئێستا سەرجەم بڕیارە گرنگەكانیان بەدەستە لەنێو گفتوگۆی گەورەكانماندا دەبیستەوە .هەر قۆناغێكی نوێی خوێندنمان ،شایەت و ئیماندارێكیتری بەرهەم دەهێنایەوە ...رەنگە لە بەشێكی زۆری ئەو شتانەی هاونیشتیمانیەكانمان بەناوی نیشتیمانەوە دەیكەن بەگومان و بێزار بین ،بەاڵم ئەوەی پەیوەندی بەخودی نیشتیمانەوە هەیە ،سیستمە خەڵكساالر و داهاتووە پرشنگدارەكەی ،هیچ گومانێكمان لێی نییە. گەر لەمڕۆدا كەسێك باس لەوە بكات ئەمریكا هێشتا خاوەنی ئەو مەزهەبە مەدەنیەیە ،دەكرێت لەوباوەڕەدابین كە تەنیا بەنوێنەرایەتی خەڵكانی ستایشكار و لەالیەن ئەو ئەمریكاییانەوە دەدەوێت كە جۆن وین بە نوێنەری خۆیان دەزانن نەوەكو ئیبراهام لینكۆڵن و باس لە ئەمریكایەكی نەبەز دەكات نە ئەمریكایەكی میهرەبان. چیرۆكی وەك چیرۆكەكانی سیلكۆ ،ستیڤنسن ،مایلەر و پینچۆن هاوتا رەشبینەكانی ئادامزی ئەم چاخەی ئێمەن. بە دەگمەن روودەدات قسەكانی لینكۆلن یان ویتمەن روبەڕوی چەپگەراكانی ئەمڕۆی ئەمریكا بكرێنەوە .بە وتەی كرۆلی ،مەسەلەكە ئەوە نییە كە "هەر قۆناغێكی نوێی پەروەردەی فێركاری ئێمە ،شایەتێكیتر" لە بەرژەوەندی ئیمانی ئەمریكاییەكان بە نیشتیمانەكەیان "فەراهەم بكات" ،بە پێچەوانەوە ،فێرخوازی زانكۆی ئەمڕۆی ئەمریكایی هەر كە لە زانكۆ دەردەچێت ،لەوانەیە متمانەیەكی كەمتری بە داهاتووی واڵتەكەی هەبێت تا پێش ئەوەی بچێتە زانكۆ .هەروەها لەوانەیە ئارەزوی لەوەبێت بیر لەوەبكاتەوە ئایا ئەندێشە سیاسیەكان دەتوانن
82
داهاتوویەكی جێگەی متمانە بخولقێنن .رۆحیەتی چاودێریی دورەپەرێزانە و بێتوانایی لە بیركردنەوە لەو خاڵەی كە هاواڵتی بوونی ئەمریكا دەرفەتێكە بۆ كاركردن ،رەنگە زیاتر بە رۆحی ئەم فێرخوازەدا رۆچووبێت. هەر لەم وتارەدا سەرەتا هەوڵ دەدەم رۆڵی ویتمەن و دیویی لە بەرجەستەكردنی ئەو وێنەیەی ئەمریكادا دیاریی بكەم كە بەباوەڕی چەپی ئەمریكایی پێش جەنگی ڤێتنام ،لە هەموو شوێنێك ئامادەبوو. دەڵێم "وێنە" نەوەكو "ئەفسانە" یان "ئایدۆلۆژی"، لەبەرئەوەی باوەڕ ناكەم بۆ گێڕانەوەی چیرۆكی واڵت ،شێوەیەكی نائەفسانەیی ،نائایدۆلۆژی بوونی هەبێت .بە "ئەفسانەیی" یان "ئایدۆلۆژی" ناوبردنی چیرۆكێك تەنیا بەجۆرێك مانای دەبێت كە بكرێت ئەم جۆرە چیرۆكانە بە چیرۆكێكی واقیعی و عەینی بەراورد بكرێن .بەاڵم هەرچەندە واقیعی بوون، لەو دەمەدا كە كەسێك هەوڵ دەدات بە پێشبینی ئاكامە پراكتیكییەكان ،هەندێك ئامراز بۆ گەیشتن بە ئامانجەكان دابڕێژێت ،كارێكی سودبەخش دەكات ،بەاڵم ئەوكاتەی هەوڵ دەدات بڕیار بدات چ جۆرە ئینسان یان نەتەوەیەك بێت ،واقیعی بوون گونجاو نییە .كەس ناتوانێت هەوڵدان لە پێناوی واقیعی بووندا ،ئەوكاتەی هەوڵ دەدات بڕیاربدات بەراستی نیشتیمانەكەی چییە، مێژووی راستەقینەی كامەیە ،هەوڵێكی زیاتر بێت لە وەاڵمدانەوەی ئەو پرسیارەی كە بەراستی خۆی كێیە و رابردووی تاكەكەسی خۆی بەراستی چ شتێكی دەخاتە سەر .وەك بەشێك لە رەوتی بڕیاردان لەسەر ئەوشتەی دواتر ئەنجامی دەدەین و ئەو هەوڵەی دەیدەین تا چی بین ،چەند پرسیارێك لەسەر شوناسی تاكەكەسی و نەتەوەیی خۆمان دەهێنینە پێشەوە. بۆ نمونەیەك لەم جۆرە بڕیاردانە ،سەرنجی كتێبی ئاگری نۆبەی دواتر ی بەرهەمی جیمز بالدوین بدەن. بالدوین لە دەستپێكی ئەم كتێبەدا دەڵێت" :ئەمەیە ێ ئەو تاوانەی نیشتیمانەكەم و هاونیشتیمانیەكانمی پ تاوانبار دەكەم ،كە بەهۆیەوە نە من و نە زەمان و نە مێژوو ،هەرگیز نایبەخشین ،ئەو تاوانەی كە ئەوان سەدان ژیانیان فەوتاند و دەیفەوتێنن و نازانن و نایانەوێت بیزانن" ئەم نەبەخشینە زۆر بە سادەیی دەكرێت بگۆڕێت بۆ ئەو شتەی
كە لە ئیالهیاتی هەندێك نەتەوە و بەشێكی رەشپێستەكاندا دەڵێن سپیپێستەكان سەرەتا ئەو مەخلوقە كورتەبنانە بوون كە دونیایەكی شەڕەنگێز دروستی كردبوون .ئەم گریمانە لە روانگەی ئەواندا باشترین پاساوە بۆ ئەو توندونیژییە نامرۆییەی لە هەراج كردن و چەوساندنەوەی كۆیلەكاندا هەیە. ئەو كەسانەی حیكایەتەكەی ئیلجا موحەمەد یان قبوڵە ،ئەوە بۆ گواستنەوەی نەفرەتی هەمەالیەنە و بێزارییان لە ئەمریكای سپی بەكاردەهێنن ،ئەوشتەی لە چیرۆكەكەی سیلكۆ دا خۆی دەردەخات .بەاڵم بە هەمانشێوەی پەیامی خۆخولقاندنەوەی چیرۆكەكەی بالدوین ،ئەو ێ مەیلی بەردەوام بۆ بەخشین ئاوێـتەی دەبینین ب یەكگرتنی بەردەوام لەتەك نیشتیمانێك دەكات كە باوباپیرانیان كۆت و زنجیر كرد .ئەو دەنوسێت " منیش دانیشتوی رەسەنی ئەمریكا نییم ،بەاڵم من لەو یەكەمین ئەمریكاییانەم كە گەیشتمە ئەم نیشتیمانە". بالدوین لە بڕگەیەكیتردا دەڵێت" :بە كورتیەكەی، ئێمە ،سپی و رەش ،گەر بەراستی دەمانەوێت ببینە گەل ـ گەر بەراستی دەمانەوێت شوناسی خۆمان بەدەستبهێنین ،بگەینە كەماڵ ،چ ژن چ پیاو ،زۆر بە قووڵی پێویستمان بەیەكترە" .ئەو كتێبەكەی بە رستەیەك كۆتایی پێدێنێت كە زۆرجار باس دەكرێتەوە: "گەر ئێمە ،لە ئێستادا ،مەبەستم سپی و رەشە وشیارەكانە ،كە دەبێت ،وەك دڵداری یەكتر ،جەخت لە وشیاركردنەوەی ئەوانیتریش بكەینەوە ،هیچ گومانمان لەم بەرپرسیاریەتیەمان نەبێت ،رەنگە بتوانین هەر بەم ژمارە كەمەشمانەوە ،كۆتایی بە كابوسی رەگەزپەرستی بهێنین و واڵتەكەمان بكەین بە واڵت و مێژووی جیهان بگۆڕین ".جیاوازی نێوان بەرپرسیاریەتی پایمهێنەری توندوتیژیی لەمەڕ ئەوەی چۆن بیر لە ئەمریكا و ئەو بەرپرسیاریەتییەی بالدوین بكەینەوە كە پێیگەیشتووە، جیاوازی نێوان بڕیاردانە لەسەر دورەپەرێز یان چاودێر بوون یان سپاردنی چارەنوسی ئەمریكایە بەدەستی هێزە نائینسانییەكان یان بڕیاردان لەسەر ئەوەی دەستەوسان نەبیت و كارێك بكەیت. باوەڕ ناكەم كەس گومانی لەوە هەبێت كە پەیامهێنەری
توندوتیژی راست بێت و پەیامەكەی بالدوین هەڵە .هەرچەندە هیچ الیەكیان نەیانبەخشی، بەاڵم الیەنێكیان دەستی لەوە شت كاربكات بۆ بە واڵت كردن و ئەویتریان نا .هەردوو بڕیارەكە جێگەی لێتێگەیشتنن ،یان دەكرێت راڤەیان ێ الیەنانە و واقیعی بكەین ،بەاڵم هیچ بڕیارێكی ب هەڵناگرن كە باس لەوە بكات الیەنێك لەویتریان باشترە. هەر بەپێی هەمان ئەو بەڵگانەی كە پێموایە هیچ جێگەی پرسیار نییە كە ئایا بالدوین بڕیاری راستی داوە یان نا ،لەوباوەڕەدام كە جێگەی ئەم پرسیارەش لێرەدا نابێتەوە كە ئایا لینكۆڵن یان ویتمەن یان دیویی بەراستی لە ئەمریكا تێگەیشبوون یان نا .گێڕانەوەی ئەوەی واڵت چۆن بووە و دەبوو هەوڵ بدات چۆن بێت ،هەوڵێك نییە لە پێناوی وێناكردنەوەیەكی وردبینانەدا ،بەڵكو هەوڵێكە بۆ دروستكردنی شوناسێكی مۆڕاڵی .مشتومڕی نێوان راست و چەپەكان لەسەر ئەوەی ئێمەی ئەمریكایی پێویستە شانازیی بە چ روداوێكی مێژوومانەوە بكەین، هەرگیز نابێتە بەرهەڵستییەك لەبەرامبەر شیكردنەوەی راستی و ناراستی مێژووی واڵت و شوناسەكەی .باشتر وایە ئەوە بە مشتومڕێك لەسەر ئەوە بزانین كە چ هیوایەك بە گونجاو‌و كامیان بەالوە دەنێین. مادام واڵتەكەی ئێمە راستی چاالكی سیاسی و چەپی چاالكی سیاسی هەیە ،ئەوا ئەم مشتومڕە هەر دەمێنێت .ئەمە ،لە هەناوی ژیانی سیاسی گەلدایە ،بەاڵم چەپ بەرپرسی پاراستنی جواڵندن و نەوەستانیەتی ،لەبەرئەوەی راست هەرگیز بیری الی ئەوە نییە پێویستی گۆڕانێكی زۆر بوونی هەبێت: راست لەوباوەڕەدایە لە بنەڕەتەوە واڵت لە بارودۆخێكی لەباردایە و رەنگە لە رابردوودا زۆر باشتریش بووبێت. بەرخودانی چەپ لەپێناوی دادپەروەری كۆمەاڵیەتیدا بە گیلیەتییەكی كەماڵخوازانە و پەشێوی دروستكەر دەزانێت .چەپ ،وەك پێناسەكەی دەریدەخات ،حیزبی هیوایە .جەخت لەوە دەكاتەوە كە واڵتەكەمان هێشتا نەبووە بە واڵت .وەكو ئەوەی كە نیلسۆن لیكتنشتاین گوتوویەتی" ،سەرجەم بزوتنەوە گەورەكانی چاكسازیی ئەمریكا ،لە دژایەتیكردنی كۆیلەدارییەوە تا شۆڕشی كرێكاری ،1930خۆیان وەك پاڵەوانی 83
نەتەوەگەرای ئەخالقی و نیشتیمانپەرست دەناساند كە لەبەرامبەر ئەو ستەمكارە خۆپەرست و بیرتەسكانە خەباتیان كردوە كە رێگر بوون لەبەردەم وێنای ئەوان بۆ كۆمەڵێكی بڵند". چەپێك رابردووبین و تەماشاكەر بێت ،چەپ نییە. بەڵگەم بۆ ئەم قسەیەم ئەوەیە كە هەر ئەوەندەی یەكیەتی كۆنینەی نێوان روناكبیر و سەندیكاكان لە دەیەی 1960دا داڕما ،چەپی ئەمریكایی نوقمی تێروانینێكی هاوشێوەی تێروانینە هونەریەكەی ئادامز بوو .چەپگەراكان رێگەیاندا لەنێو زانكۆ و دەزگاكانی لێكۆڵینەوەدا سیاسەتە فەرهەنگیەكان جێگەی سیاسەتی راستەقینە بگرنەوە و لە بەرجەستەكردنی بابەتە فەرهەنگیەكاندا لە میانەی مشتومڕە گشتیەكاندا، بوونە هاوڕای راستەكان .ئەوان ئەو هێزانەیان كە دەبوو بپرژێتە سەر پێشنیاركردنی یاسای نوێ ،لەبارەی مشتومڕكردن لەسەر هەندێك بابەت بەفیڕۆ دەدەن كە هەر ئەوەندە لە پێویستیەكانی واڵتەوە دوورن كە نوقمبوونی ئادامز لەنێو فاڵنە بیر و فیسارە ئەندێشەدایە. چەپی زانكۆیی بەرنامەیەكی نییە پێشكەشی ئەمریكای بكات ،روانگەی هیچ واڵتێك بە پشتبەستن بە رای گشتی دەربارەی پێویستی هەندێك چاكسازیی دیاریكراو ،بەدینایەت .ئەندامەكانی، چیتر هەست بە وزە و هێزی
84
پەیامەكەی جیمز و كۆرلی مەدەنی مەزهەبی ناكەن. ئەمریكا لە روانگەی ئەوانەوە بیرتەسكانە و نەتەوەگەراییەكی كۆنەپەرستانەیە. ویتمەن و دیویی لە پەیامهێنەرانی ئەو مەزهەبە مەدەنییە بوون .ئەوان چیرۆكێكی تازەیان دەربارەی شوناسی ئەمریكا هۆنیەوە ،بەو هیوایەی بتوانن ئەمریكاییەكان وەك هاواڵتی خاوەن ئیرادە و هەڵوێست پڕچەك بكەن. سەرنجڕاكێشترین تایبەتمەندی وێناكردنەوەی ئەمریكا لەالیەن ئەوانەوە ،تێڕوانینە مەعنەوی و دونیاییەكەیەتی .لە رابردوودا، چیرۆكانەی ئەو زۆربەی واڵتانی بەرەو بەرنامە پێشكەوتوخوازەكان هاندەدا، ئەو چیرۆكانە بوون كە پابەندبوون بە بیرۆكەی فرەخواییەوە .لە بەشێكی گەورەی مێژووی رۆژئاوا و ئەمریكادا ،واڵتەكان خۆیان روبەڕوی ئەو پرسیارە كردەوە كە چۆن خۆیان بە روانگەی خودای مەسیح بەراورد بكەن .ئەم باوەڕەی ئەمریكاییەكان كە خۆیان بەدوور لە هەر پێوەرێك دەبینن ،زۆرجار دەرهاویشتەی ئیمانیان بووە بە بەخشندەیی خودا ،وەكو چۆن لە نوسینەكانی جۆزێف سمیت و بیلی گراهام دا دەیبینین .بە پێچەوانەشەوە ،پەیامبەری توندوتیژیی، لێزلی مارمن سیلكۆ ،نمونەگەلی دابڕاو لەو بەدووربوونە پێچەوانەیەن :لە روانگەی ئەوانەوە ،ئەمریكای سپی دەبێتە نیشانەی دابارینی توڕەیی ئیالهی. دیویی و ویتمەن حەزیان دەكرد ئەمریكاییەكان بەردەوام خۆیان بە تایبەتمەند و بەدوور لە هەر پێوەرێك ببینن ،لەگەڵ ئەوەشدا هەردوو دەیانویست ئەمریكاییەكان خۆیان لەهەرجۆرە پابەندبوونێك بە بەخشندەیی یان قەهری ئیالهی بەدوور بگرن. هیواداربوون كە برایەتی و خۆشویستنی ئینسان، كە لە كتێبە مەسیحییەكاندا جەختیان لەسەر كراوەتەوە ،لە ئەندێشەی پەیوەست بە سەرچاوەی میتافیزیكی ،نەمری ،چارەنوس
و لە هەموی گرنگتر لە گوناە جیابكەنەوە. دەیانویست ئەمریكاییەكان شانازی بەوەو بكەن ئەمریكا چۆن دەتوانێت بەدەستی خۆی و بە توانای خۆی ،خۆی دروست بكات ،نەوەكو بە ملكەچی ئەمریكا بەرامبەر هەرجۆرە هەژموون و چارەنوسێكی میتاسروشتی و تەنانەت ئیالهی. لەم رووەوە ویتمەن وتی: بانگهێشتی مرۆڤێك دەكەم گومانی لە خودا نەبێت ،لەبەرئەوەی خۆم بەم هەموو كونجكۆڵیەوە كە لە هەمووشت بەگومانم ،هیچ گومانم لە خودا نییە. ویتمەن لەوباوەڕەدابوو هیچ پێویست بە كونجكۆڵی لەسەر خودا ناكات ،لەبەرئەوەی هیچ پێوەرێك بوونی نییە ،تەنانەت پێوەرێكی ئیالهیش كە بكرێت ێ هەڵبسەنگێنین. بڕیارە جەماوەریە ئازادەكانی پ هیواداربوو كە ئەمریكاییەكان ئەو هێزەی كە كۆمەڵی مرۆیی رابردوو لەپێناو تێگەیشتن لە ویستی ئیالهی بەگەڕیخستبوو ،لە پێناوی تێگەیشتن لە ویستی یەكتر بەكاربهێنێت .ئەمریكاییەكان بەرامبەر هەر ئەمریكاییەكیتر كونجكۆڵ دەبن ،بەاڵم نەوەكو بەگومان بن لەهەرشتێك كە بانگەشەی حوكمڕانی ئەمریكا دەكات.
كێنێت رێكسرۆت بانگەشەی ئەوەدەكات كە ویتمەن چەمكی "بەدیهێنانی خەونی ئەمریكایی وەك داهێنان و دوا روداو ناسی كە دوا پێناسە دەبەخشێتە ژیانی ئینسانی ".هەر لەو بارەیەوە دەڵێت: ئەودوای ئایینەكان لەسەر بنیاتی مژدەبەخشینی كۆمەڵی عیشق ،سەرای ئاشتی ،مەلەكوتی خوداوەند ،بیناكراون .ویتمەن بە نەتەوەـ دەوڵەتەكەیەوە ناسرایەوە .تەنیا لەكاتێكدا دەتوانین پاساو بۆ باوەڕی لەم جۆرە بدۆزینەوە كە 3000ساڵ پێشتر لە بیابانی رۆژهەاڵتی بەختەوە سەریانهەڵدابێت .گەرنا بیركردنەوەی لەوجۆرە لەم سەردەمەی ئێمەدا بەوپەڕی بەدگومانییەوە بە شەڕەنگێزییەكی مەترسیدار دادەنرێت .كەچی لەگەڵ ئەوەشدا دیدگای ویتمەن پەردە لەسەر گشت ئەو دەغەڵبازییانە هەڵدەماڵێت كە خۆیان وەك شێوەی ژیانی ئەمریكایی دەناسێنن .ئەمە ،دواهەمین و گەورەترین بۆچونە لەمەڕ توانای گریمانی ئەمریكا. من هەست دەكەم سەرجەم ئەم قسانەی رێكسرۆت راستن ،جگە لەرستەی "دواهەمین و گەورەترین". ویتمەن لە هەوڵدانیدا لەپێناو ئاوێـتەكردنی مێژووی نەتەوە ـ دەوڵەتەكەمان بە مانای ژیانی مرۆییەوە، السایكاری زۆری هەبوو .رەنگە لەبەرئەوەی خۆم مامۆستای فەلسەفەم و مەیلێكی تایبەتم بۆ دەربڕینی دوبارەی فەلسەفی ئامانجە مۆڕاڵییەكان هەیە ،جۆن دیویی بە سەركەوتوترین و بەسودترینی ئەو السایكارانە بزانم. ویتمەن بەئاشكرا دانی بەوەدانا كە "ناوی ئەمریكا و چەمكی خەڵكسااڵریی" وەك ئەو زاراوانە بەكاردەهێنێت كە دەكرێ بەویستی خۆی بیانگۆڕێت .دیویی كەسێكی پەردەپۆش بوو ،بەاڵم رستەی "خەڵكسااڵریی راستەقینە" وەكو نهێنیترین رستە بەكاردەهێنێت، لەبەرئەوەی رەچاوی ئەمریكای بەدیهاتوو دەكات .دیویی و ویتمەن ،ویالیەتە یەكگرتوەكانیان بە دەرفەتێك دەزانی بۆئەوەی شایەتی مانای كۆتایی 85
بەرنامەیەكی مرۆیی و مێژوویی سنوردار بن ،نەوەكو بەشداری شتێكی ئەبەدی و نامرۆیی بن .هەردوو لەو باوەڕەدا بوون ئەمریكا ئەو شوێنەیە كە دواجار لەو شوێنەدا مەزهەبی عیشق جێگەی مەزهەبی ترس دەگرێتەوە .ئەوان سەودای ئەوەیان لە كەلەدا بوو كە ئەمریكاییەكان دواجار كۆت و زنجیری پەیوەندیی ئاسایی نێوان ئەنگێزەی دینی (ئەو ئەنگێزەیەی زادەی هەیبەتی شتێكی گەورەترە لە خود) و هەستی پێویستی منااڵ بۆ پارێزراوی‌و هیوای منااڵنەی هەاڵتن لە زەمان و رووداو دەپچڕێنن .دەیانویست ئەو پێویستییانە لە زەینی خۆیاندا بسڕنەوە .دەیانویست هیوای خۆیان ێ كەموكوڕیی و یەكسان بە هەبوونی ئەمریكایەكی ب بە شوێنێكدا هەڵواسن كە جێگەی چارەنوسی ئیالهی لە زەینی مرۆڤەكاندا بگرێتەوە .دەیانویست وەكو ێ قەیدومەرجی خۆیان ،یۆتۆبیای ئەمریكا ئامانجی ب بكەنە جێنشینی خودا .دەیانویست بەرخودان لەپێناو دادپەروەری كۆمەاڵیەتی ،رەگی حەیاتبەخشی نیشتیمان و رۆحی نەتەوەكەیان بێت. دیویی دەیگووت" :خەڵكساالریی نە جۆرێكی حوكمڕانییە نە بەرژەوەندی گشتی ،بەڵكو میتاسروشتی پەیوەندیی ئینسان و ئەزمونەكانیەتی لەنێو خودی سرووشدا". زاراوەكانی "ئەمریكا" و "خەڵكساالریی" لە روانگەی ویتمەن و دیوییەوە ،كورتكراوەی بەرداشتێكی نوێیە لە هەر ئەوشتەی كە دەبێت مرۆیی و لەخزمەتی مرۆڤدا بێت ـ ئەو بەرداشتەی كە جێگەی هیچ جۆرە ملكەچییەك لە بەرامبەر هەژمونێكی نائینسانی تیادا نابێتەوە ،جگە لە تەوافوقی ئازادانەی نێوان مرۆڤەكان خۆیان ،هیچ شتێك كاریگەری لەسەر نییە .ستیڤن راكفێلەر مافی خۆیەتی كە دەڵێت" :ئامانجی دیویی تێكەاڵوكردنی یەكجارەكی ژیانی مەزهەبی و ژیانی خەڵكساالرانەی ئەمریكایی بوو ".بەاڵم ئەو جۆرە یەكپارچەییەی كە دیویی هیوای پێی هەبوو ،تێكهەڵكێشكردنی پەرستنی بونەوەرێكی نەمر نەبوو لەتەك بەدیهاتنی ویستەكانی ئەم بونەوەرە لە خودی ئەم دنیایەدا .بەڵكو بابەتەكە فەرامۆشكردنی نەمرییە .بە واتایەیكیتر ،بابەتی گۆڕینەوەی دانایی هاوبەش بەو شتەی پێشتر واقیعی بووە ،گۆڕینەوەیەتی بە هیوای كۆمەاڵیەتی بەو شتەی كە دەكرێت واقیعی بێت .ویتمەن دەیگووت" :زاراوەی خەڵكسااڵریی،
86
زاراوەیەكی گەورەیە كە مێژووەكەی دیار نییە، لەبەرئەوەی هێشتا بەراستی بوونی نییە". لەبیركردنی نەمری و گۆڕینەوەی وشیاری لەبەرامبەر واقیعی پێشوو ،بە ئومێدی ئەگەری بەدیهاتنی داهاتوو ،ئاسان نییە .بەاڵم ئەم دوو ئەركە لە پاش هیگڵەوە ئاسانتر بوون .هیگڵ یەكەمین فەیلەسوف بوو كە زەمان و كرانمندی ئەوەندەی هەر مادیگەرایەكی هۆبز پەرست بەجددی وەرگرت ،كەچی لەگەڵ ئەوەشدا وەكو هەر نەبییەكی عیبرانی یان قەدیسێكی مەسیحی، ئەنگێزەی مەزهەبی فەرامۆش نەكرد .پێشتر سپینۆزا بەپێی ئەوباوەڕەی خودا و سروشت یەك شتن، لەپێناوی دروستكردنی ئەم بۆچونەدا هەوڵی دابوو، بەاڵم سەرباری ئەمەش ،ئەو دەیخواست لە روانگەی نەمرییانەوە شتەكان ببینێت .هیگڵ لە وەاڵمی ئەم خواستەدا وتی هەر روانینێك بۆ مێژووی بەشەر لەم روانگەیەوە ،زۆر كزتر و ئەبستراكتر دەبێت لەوەی كاركردێكی مەزهەبی هەبێت .ئەو وتی مانای ژیانی بەشەر بەدواداهاتووی ئەو پرسیارەیە كە مێژووی بەشەر لە كوێوە سەرهەڵبدات ،نەوەكو پاشكۆی چ پەیوەندییەكی ئەو مێژووە بە شتێكی نامێژوویەوە بێت .ئەم قسەیە ،توانی رێگە بۆ بانگەشەكارانی هیگڵ ،ویتمەن و دیویی ،هەموار بكات .بە پێی ئەم بانگەشەیە ،رێگای بیركردنەوە لە سەرگوزشتەی ئادەمی ،ئەوق بوونی داهاتووە ،نەوەكو رامان لە ئاسمان :بۆئەوەی داهاتووی گۆماناوی ئادەمی ،بە رابردوو و ئێستای بەراورد بكرێـت. ئەفسوس ماركس بەناوبانگترین هیگڵی باڵی چەپ بووە .بەاڵم ماركس هەڵەبوو كە پێی وابوو دەكرێت دیالێكتیكی هیگڵ لە پێناو گەیشتن بە ئامانجی پێشبینیكراو و سروشبەخش بەكار بهێنێت .هەر لەم رووەوەیە كە ماركسیستەكان باوەڕداریی بە مێژوویان داهێنا و كارڵ پۆپەر ئەو جۆرە بیركردنەوەیەی بە هەژاری باوەڕداری بە مێژوو ،خستە بەر رەخنە. بەاڵم جۆرێكیتری باوەڕداری مێژوویی هیگڵی هەیە كە پۆپەریش نەپەرژاوەتە سەری .ئەم جۆرەی باوەڕداری بە مێژوو ،هەمان ئەو كاتبەندكردنەی شتێكە كە ئەفالتون و تەنانەت كانتیش دەیانویست نەمری بكەن .كە ئەوشتەش كاتبەندكردنی بایەخی كۆتایی و هەراسە.
فەلسەفەی دیویی هەوڵێكی سیتماتیكە لەمەڕ كاتبەندكردنی هەموو شتێك ،بۆئەوەی شتێكی جێگیر و نەگۆڕ نەهێڵێتەوە .ئەمە بەمانای دەستهەڵگرتنە لەو هەوڵەی لەپێناو دۆزینەوەی چوارچێوەیەكی تیۆریی بۆ بیرۆكەكە دەدرێت، كە لەو چوارچێوەیەدا پێشنیارەكان لەسەر داهاتووی بەشەر هەڵدەسەنگێنرێن .هیوای رۆمانتیكیانەی دیویی ئەوەبوو كە روداوەكانی داهاتوو هەر جۆرە چوارچێوەیەكی پێشنیاركراو بسڕنەوە .ئەوەی دیویی لێی دەترسا ،وەستان بوو: لەوكاتەدا كە هەركەسێك الی خۆیەوە بگاتە ئەو باوەڕەی كە غایەت و ئامانجی مێژوو بەدیهاتووە، واتە گەیشتن بە چاخی چاودێرەكان نەوەكو كارگوزارەكان ،ئەو نیشتیمانەی ئیتر جیاوازی و مشتومڕی نێوان راست و چەپەكانی تیادا نابیسرێت. دیویی ،هەر بەگەنجی زۆربەی بەرهەمەكانی هیگڵی خوێندەوە .توانی كەڵك لە هێگڵ وەربگرێت تا سەرەتا خۆی لە كانت و پاشانیش لە مەسیحیەتی راست بپاڵێوێت .ویتمەن هێشتا زۆربەی شتەكانی نەخوێندبوەوە بەاڵم هەر ئەو كەمەی خوێندبوویەوە بەس بوو بۆئەوەی لە خۆشیدا هاوار بكات .ویتمەن لە یاداشتەكانیدا نوسی" :تەنیا هیگڵ بۆ ئەمریكا گونجاوە ـ وەكو پێویست گەورە و ئازادە" لە درێژەیدا دەنوسێت" :هیگڵ بە گرنگترین مامۆستای بەشەریەت و دەستەبژێرترین پزیشكی زەین و رۆحی خۆمی دەزانم". فەلسەفەی مێژووی هیگڵ ،شەرعیەتی بەخشیە هیواكەی ویتمەن لەسەر گۆڕینەوەی مەلەكوتی ئیالهی بە دەوڵەت ـ نەتەوەكەی خۆی .لەبەرئەوەی بۆچونی هیگڵ بەرامبەر مێژوو وەكو گەشەی ئازادی، سەرهەڵدانی پلەیی ئەو ئایدیایە كە مرۆڤ موڵكی خودی مرۆڤە ،لەبەرئەوەی لەكن خودا هیچ شتێك لە مرۆڤ گەورەتر نییە ـ كەواتە هەر لە كن خودا هیچ شتێكی گەورەتر لە مێژووی بەسەرهاتی ئادەمی بوونی نییە .هیگڵ لە بڕگەیەكی ناسراو بە ئەوبەری زەریای ئەتڵەسی ،ئاماژەی بۆ شوێنێك كرد كە ئەگەری ئەوە هەبوو هێشتا النكەی پەیدابوونی شتی چاوەڕوان نەكراو و سەیروسەمەرە بێت" :ئەمریكا سەرزەمینی داهاتووە ...نیشتیمانی هەموو ئەوانەی لە ماشێنە كۆنە مێژووییەكەی رۆژئاوا وەڕس بوون".
لەوانەبوو ویتمەن هەرگیز ئەم بڕگەیەی نەبینیبێـت، بەاڵم لە قوالیی ناخی خۆیدا دەیزانی دەبێت هیگڵ خاوەنی ئەو رستانە بێت .ئەو باوەڕی تەواوی بەوە هەبوو ئەوەی هیگڵ نوسیویەتی پێشەكی وتارێكە دەربارەی سەرگوزەشتەی ئەمریكا. ویتمەن دەیگووت نابێت دونیای مۆدێرن بەم شێوە نەگونجاوە بەرهەمەكانی هیگڵ كۆبكاتەوەو لەژێر ناونیشانی سەرنجڕاكێشی وەكو :رامان لە بەهای ئەمریكای باكور و خەڵكساالریی ئەوێندەر، بیانكاتە كتێب .ئەمەش لەبەرئەوەیە كە هیگڵ خودا بە ناكامڵ ناودەبات ،لەبەرئەوەی مێژووی نادیارە و پرسیارەكەی لەوەدایە كە بۆچی بەپێی باوەڕی مەسیحییەكان مێژووی بەرجەستەبوونی پەیوەستە بە ئازارچەشتنی سەر خاچەوە .هیگڵ ئەم پەندی بەرجەستەبوونە لەمەڕ هەڵگێڕانەوەی میتاسروشتیەتی یۆنانی بەكاردەهێنێت و بەپێی ئەم بەڵگەیەش خودا ئەگەرێكی بەهێز و تەنیا ئایدیایەكی بێخەوشە .لە روانگەی هیگڵەوە ،خودا ێ زەمان‌و (مێژوو) ئازارچەشتن ،ئەبستراكتێكی بەب رووتە .هیگڵ لە دەڕبڕینی شتێكی گرنگ نزیك دەبێتەوە كە ویتمەن گوتبووی " :سەرجەم بیروبۆچونە تایبەتی و میتاسروشتیەكان و كۆی پەراوێزەكانی ئەو بۆچونانە و دەرهاویشتەكانیان ،وەكو ئەوەی خەوێك بووبن دەڕەوێنەوە ...باوەڕهێنان بەوەی لەم جیهانەدا شتێكی پیرۆزتر لە مرۆڤ بوونی هەیە ،لەتەك واقیعی رۆحی ئەم چاخەدا ناگونجێت". ویتمەن وەكو زۆربەی بیرمەندانی ئەمریكایی سەدەی نۆزدەهەم ،لەوباوەڕەدابوو سەپاندنی رۆح ،سەر بە رابردووە و مانیڤێستی سەربەخۆیی ئەمریكا سپێدەی جەژنی هەستانەوەی مەسیح بووە ،لەبەرئەوەی ویالیەتە یەكگرتووەكان یەكەمین واڵتە بە هیوای ێ دامەزرا، بەرقەراری یەكسانییەكی ئینسانیانەی نو ئەو سەرزەمینەی بۆ یەكەمجار مزگێنی سەدەكان ێ بەدیهات .ئەمریكاییەكان دەبوونە پێشەنگی لەو مێژووی مرۆڤایەتی ،لەبەرئەوەی ویتمەن دەڵێت: " ئەمریكاییەكان ،لەناو هەموو گەالنی تر و لەپێش هەموویانەوە ،خاوەنی شاعیرانەترین سرووشت بوون. ئەوەتا ئەو ویالیەتانەی یەكیان گرتووە ،ئەمە خۆی گەورەترین شیعرە ".هەروەها دەكرێت بڵێین 87
هەر ئەوانیش بەدیهاتنی رابردووی بەشەرن .ویتمەن بدۆزێتەوە كە جۆری بەشەر دەبێت چۆن بێت .بەئومێد نوسی "ئەو گواڵنەی دەیدەین لە یەخەمان ،بەری بوو رێنوێنییەكی باوەڕپێكراو بۆ هەڵسوكەوتی ئادەمی بەدەستبهێنێت .وێڵهێڵم ڤۆن هۆمبۆلت لە یەكەمین رووانی دوو هەزار ساڵن". ویتمەن لەوباوەڕەدابوو ئێمەی ئەمریكایی خاوەن ئەو رۆژئاواییانە بوو كە دەستهەڵگرتن لەو ئومێدەی سروشتێكی شاعیرانەین ،لەبەرئەوەی یەكەمین پێشنیار كرد .هۆمبۆڵت لە بڕگەیەكدا كە ستیوارت ئەزموونی واقیعی خۆئەفرێنەریی نەتەوەیین :یەكەمین میل وەكو دەستپێكی دەربارەی ئازادی سوودی دەوڵەت ـ نەتەوە كە جگە بە نەتەوەكەی دڵی بەكەس لێوەرگرت ،نوسی ئامانجی سیستمی كۆمەاڵیەتی، و هیچیتر خۆش نەكردووە ،تەنانەت بە خوداش .ئێمە رونكردنەوەی "بەهای رەها و بنەڕەتی پێشكەوتنی گەورەترین شیعرین ،لەبەرئەوەی پلەی خواوەندیەتی ئینسانە لە هەمەڕەنگترین فۆرمیدا" .ویتمەن ئەم خاڵە داگیر دەكەین :شوناسی ئێمە بوونمانە و بوونی تایبەتییەی لە میل وەرگرت و لە یەكەمین كتێبیدا ئێمە لەداهاتوودایە .نەتەوەكانیتر خۆیان بە سروودی بەناوی روانگەكانی خەڵكساالریی لە نامیلكەی سەركەوتنی خودا دەزانی .ئێمە خودا بەپێی رەفتار و دەربارەی ئازادیدا بەكاریهێنایەوە .لەوێدا ویتمەن دەڵێت جۆن ستیوارت میل خوازیاری " دوو بنەما ،یان خووی داهاتوومان دوبارە پێناسە دەكەینەوە. بەاڵم دیویی و ویتمەن تەسلیمی ئەو باوەڕە نەبوون بناغەیەكی سەرەكییە بۆ شوناسی نەتەوەیی واقیعی ـ كە كاروبارەكانی ئەمریكا بەباشی بەڕێوەدەچن ،گوایە یەكەم هەمەڕەنگییەكی بەرفرەی هەڵسەكەوت ،دووهەم ئەزمونی خۆئەفرێنەری ئەمریكایی سەركەوتوو دەبێت .ئازادی تەواوەتی بۆ سروشتی ئادەمی ،تا بتوانێت بەهای مانابەخشین بە زەمان ،مەحاڵ نەبوونیەتی .خۆی لە ئاراستەی بێشومار و تەنانەت دژبەیەكیشدا لەبەر ئەوەی بە رەتكردنەوەی چارەنوسی ئیالهی باڵوبكاتەوە". و هەرجۆرە بیروباوەڕێك بەرامبەر پێشبینیكردنی "هەمەڕەنگترین" ی میل و هۆمبۆلت و "ئازادی تەواوەتی" چارەنوسی مرۆڤ ،ئەو مەحاڵەیان رەتكردەوە .دیویی ویتمەن ،شێوەكانی دەربڕینی ئەو خاڵەن كە نە و ویتمەن دەبوو ئەو ئەگرە قبوڵ بكەن كە رەنگە دەستكەوتەكانی رابردووی بەشەر ،نە دەستكەوتەكانی پێشەنگی بەشەریەتیش رێگاكەی وون بكات و دوور ئەفاڵتوون و نە تەنانەت دەستكەوتەكانی مەسیح، نییە بەرەو هەڵدێریشمان بەرێت .وەكو ئەوەی ویتمەن ناتوانن شتێكمان لەسەر مانای روونتری ژیانی بەشەر دەیگووت" :ویالیەتە یەكگرتووەكان چارەنوسی ئەوەیە بۆ باس بكەن .هیچ یەك لەو دەستكەوتانە ناتوانن كە یان دەبێت مێژووی شكۆمەندی سیستمی موڵكداریی نمونە و سەرچاوەیەكمان بۆ دروستكردنی داهاتوو پێ بەجێبهێڵێت یان ئەوەی چاوەڕێی مەترسیدارترین ببەخشن .داهاتوو تا ناكۆتا باڵودەبێتەوە .ئەزمونی شكستی زەمان بكات ".ئەمەش لەكاتێكدا كە ماركس فۆرمە تازەكانی ژیانی تاكەكەسی و كۆمەاڵیەتی و سپینوزا بانگەشەی ئەوەیان دەكرد دەزانن دەبێت كاریگەریی لەسەر یەكتر دادەنێن و یەكتریش بەهێز چی رووبدات ،ویتمەن و دیویی باوەڕیان بەم زانینە دەكەن .ژیانی تاكەكەسی بەشێوەیەكی باوەڕپێنەكراو فرەڕەنگ و ژیانی نەهێنا ،تا جێگەیەك بۆ دەڵێن كۆ مە اڵ یە تیش هیوای نایاب و كامەران بەشێكی رەشپێستەكاندا بە شێو ە یە كی بكەنەوە. مەخلوقە ئەو سەرەتا سپیپێستەكان باوەڕپێنەكراو ئازاد ویتمەن و دیویی كێشەی لەوەدا كورتەبنانە بوون كە دونیایەكی دەبێت .ئەو پەندە رۆژئاوایان مۆڕاڵییەی پێویستە دەبینییەوە كە زیاد لە كردبوون دروستی شەڕەنگێز لە رابردووی رۆژئاوای پێویست لە پێناو زانایی وەربگرین بەتایبەت و مەعریفەدا هەوڵ مەسیحیەت، لە دەدات :هەوڵی یاساكارێك نییە دەربارەی ئەو هێزەی كە دەدا وەاڵمێك بۆ ئەو پرسیارە
88
دەبێت لەسایەیدا بژین ،بەڵكو پێشنیارێكە دەربارەی ئەوەی چۆن بتوانین خۆمان لە هەموو فۆڕمەكانی رابردوو دابماڵین. بەاڵم ئەم خەیاڵپاڵوەی فرەرەنگی ناكۆتایە، نابێت بەوەی ئەمرۆكە پێی دەگووترێت "دیاردەی چەند كلتوریی" بە یەك شت دابنرێن. ێ بژین، زاراوەی دووهەم ،رۆحیەتی بژی و لێگەڕ پێشنیاری سیاسەتی پێكەوە ژیان دەكات كە لە چوارچێوەیدا ئەندامانی كلتورە جیاوازەكان، كلتورەكەی خۆیان لەبەردەم هەڕەشەی سڕینەوەی كلتورەكانیتردا دەپارێزن .ویتمەنیش وەك هیگڵ، ئارەزووی لەم خۆپارێزییە نەبوو .ئەو خوازیاری ركابەرایەتی و بەڵگەی نێوان فۆرمەكانی ژیانی بەشەر بوو ـ مەینەتییەكی شاعیرانە كە لە میانەیدا ێ و مشتومڕە ناسازەكان ،بەهۆی هاوئاهەنگی نو پێكهاتی تازەوە دەبڕێنەوە .ئایدیای "گۆڕانكاریی پێشڕەوانە" ی هیگڵی كە بەشی گەورەی سەدەی نۆزدەهەم بوو لە ئەندێشەی سیاسی و كۆمەاڵیەتی، بریتییە لەوەی هەر كەسێك بكات بەگژی ئەویتردا .ئەم بەگژیەكاچوونە ،دەبێت بەبێ كەوتنەوەی توندوتیژیی بەڕێوەبچێت بەاڵم گەر پێویستی بە توندوتیژیی كرد بەكاری بهێنێت ،وەكو ئەوەی لە واقیعدا و لە ئەمریكای 1861دا بەكارهات .هیوای هیگڵی ئەوەیە كە ئاكامی بەرخودانی لەم چەشنە ،بەرخودانی كلتوری نوێ، كلتورێكی باشتر لە هەر كلتورێكیتر بەرهەم بهێنێت كە خۆی هاونیهادی هەریەك لەو كلتورانە بێت. ئەم كلتورە نوێیە لەو روانگەیەوە باشتر دەبێت كە فرەرەنگی زیاتر لەخۆدەگرێت ،پێكهاتێك لە رشتە و هێڵی پێكەوەچنراوی جیاواز .بەاڵم ئەم پێكهاتە ،لە هەمان كاتدا ،دواجار پێویستە پارچەپارچە بكرێت تا دیسانەوە پێكهاتێكی گەورەتری لەبەر بچنرێـتەوە ،تا رابردوو نەتوانێت ببێتە بەربەستی داهاتوو. لەوباوەڕەدام وردە جیاوازیی نێوان ویتمەن و دیویی ئەمەیە .بەاڵم جیاوازییەكی ئاشكرا لە جەختكردنەوەدا بوونی هەیە :جیاوازیی نێوان زۆرتر قسەكردن لەسەر عیشق و زۆرتر قسەكردن لەسەر هاوشاریەتی .وێنای ویتمەن لە خەڵكساالریی لەجۆری لەئامێزگرتنی دڵدارانە و وێنای دیویی ،گردبوونەوەیەكی شاریانە بوو .دیویی زیاتر جەختی لەسەر ئەفراندنی شتێك كردەوە كە
ئاویشای مارگالیت ،فەیلەسوفی ئیسرائیلی، بە كۆمەڵی بێگەرد ناوی بردووە ،ئەو كۆمەڵەی كە دامەزراوەكانی بە سووك لە قەڵەم نادرێن. هیواكانی ویتمەن لەسەر ئەفراندنی شتێك چڕببوونەوە كە مارگالیت ،بەپێچەوانەوە ،بە كۆمەڵێكی شارستانی ناوی دەبات ،ئەو كۆمەڵەی لە میانەیدا تاكەكان بە سوكی تەماشای یەكتر ناكەن ـ لەو كۆمەڵەدا رەوایەتی سەبارەت بە خەیاڵپەرێژییەكان و هەڵبژاردنەكانیتری خەڵك، رەمەكی و خووی مرۆیین .ئامانجی بنەڕەتی دیویی خۆپەرستییەكی بەپرەنسیب و سیستماتیك بوو، لەكاتێكدا كە ئامانجی سەرەكی ویتمەن ئازاردانی رێگەپێدراوی ئەویتر بوو كە لێكەوتەی مەیلی سێكسی سەركوتكراو و بێـتوانایی عەشق بەشینەوە بوو. دیویی ،نە فرانكلین رۆزڤێڵت ی خۆشدەویست نە متمانەی پێی هەبوو ،بەاڵم زۆربەی ئەندێشەكانی شوێنی خۆیان لەنێو "بەرنامەی نوێ" دا كردەوە. لەالیەكیترەوە ،هیواكانی ویتمەن ،بەتازەیی لەنێو كلتوری الوانی دەیەی 1960دا بەدیهاتنی دەستپێكرد. رۆك ئەند رۆڵ ،مادە سڕكەرەكان ،جۆری جووتبوونی دۆستانە و بەڕێكەوت و القرتیانەی نێوان هۆمۆكان و نا هۆمۆكان دەبوو بەالی ویتمەنەوە پەسەند بووبن. هەندێ كەس لەوباوەڕەدان كە نوسینەوەی مێژوو لە دەیەی 1960دا لەژێر هەژموونی سیاسەتەكانی چەپی نوێدا بووە ،بەاڵم پێویستە ئەوەمان بیر نەچێت كە زۆربەی الوان لە سااڵنی 1960دا بە هەمان بەدگومانیەوە لە تۆم هایدن یان دەروِانی كە لە لیندن جانسۆنیان دەڕوانی .نیگەرانیی بنەڕەتی الوان زیاتر گۆڕانكاریی فەرهەنگی بوو تا دامەزراوەیی. دیویی پێدەچێت تارادەیەك كێشەی لەتەك كلتوری رۆك ئاند رۆڵ نەبووبێت و پارێزكارانە و وردبینانە مامەڵەی لەتەك كردبێت ،بەاڵم ویتمەن بەوپەڕی دڵ و گیانەوە بەرەوپیری چووە. دیویی ئارەزوی خۆی بۆ هاندان و ستایشكردنی نیشتیمانەكەی بەوجۆرە دەرنەدەبڕی كە ویتمەن دەریدەبڕی ،چ ئەو "كە دەبێت گەورەترین شاعیر بێت" ،دەبێت "جەستە و رۆحی نیشتیمانەكەی لەناخیدا پەروەردە بكات و بە عیشقێكی بێهاوتاوە 89
بیكاتە ملوانكەی ملی و هەتسیارترین بەشی بوونی ئاوێتەی شایستەیی و ناشایستەییەكانی بكات ".بەاڵم دیویی پێدەچێت بڕگەیەكیتری گەاڵكانی روەك ی نوسیبێت ـ بۆ نمونە" ،باسی هێمای یەكەمین ئاخافتن دەكەم...باس لە نیشانەكانی خەڵكساالریی دەكەم، سوێند بە خودا! هیچ شتێكم قبوڵ نییە كە هەموان نەتوانن خاوەنی هاوتاكەی بن بەهەمان هەلومەرجەوە". هەروەها دەكرێت چاوەڕێی ئەوەبین بڵێت: لۆژیك و مەوعیزە هەرگیز رازیمان ناكەن شێی شەو لەوانە زیاتر بە رۆحی مندا رۆدەچێت ئەمە تاكە شتە دەتوانێت بوونی خۆی الی هەموو ژن و پیاوێك بسەلمێنێت تاكە شتە كەس ناتوانێت رەتی بكاتەوە ئەم بڕگانەی ناو نوسینەكانی ویتمەن دەكرێت وەكو نیشانەیەكی پەندئامێزانە تەفسیر بكەین كە هەم توانی رەسەنایەتی ببەخشێتە پراگماتیسم هەم بەدناوی بكات: خۆپارێزی ئەو لە باوەڕداریی بە بوونی حەقیقەت، بەمانای ئەوشتەی كە بەدەستی مرۆڤ دروست نەكرابێت ،ئەوشتەی بەسەر مرۆڤدا زاڵە .نزیكترین پەیوەندیی هیگڵ بەم پەندە پراگماتیسمییەوە ئەم بیروڕایەی بوو كە فەلسەفە ،زەمەنی خودە ،پارێزراو لە ئەندێشەدا. هیگڵ سەرباری ئەم باوەڕدارییەی بە مێژوو ،هەرگیز نەیتوانی بە لەپێشبوونی كردار لەپێش بیرـ ەوە قایل بێت .دیویی وەكو ماركس لە نامیلكەی یازدەهەم دا لەمەڕ فۆیەرباخ ،لەپێشبوونی كرداری بەتەواوەتی قبوڵ كرد .پراگماتیسمەكەی ئەو وەاڵمدانەوەی ئەم پرسیارەیە" :فەلسەفە دەتوانێـت چی بۆ ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بكات؟" لەبری ئەم پرسیارە: "ویالیەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا لە رووی فەلسەفییەوە چۆن دەتوانێت ئاراستە بكرێت؟" هەروەها ئەم پرسیارەی كە "بۆچی دەبێت خەڵكساالریی لە سیستمی فیوداڵی و خۆئەفرێنەری لە ملكەچیكردنی چارەنوس و هێز بەباشتر بزانرێت؟" لەبەرژەوەندی ئەم پرسیارە الدەبات" :بە سەرنجدان لەو شتە لەپێشینانەی ئێمەی ئەمریكاییی تیایاندا هاوبەشین ،سەرباری ئەو مەترسییەی لەپێشمانە ،لەمەڕ حەقیقەت، دانایی ،زانایی ،چاكەكاریی،
90
سروشتی ئادەمی ،دەبێت دەربارەی ئەودوای پرسیارە سونەتیەكانی فەلسەفە چی بڵێین؟" دیویی هیواداربوو كە ئەمریكا یەكەمین دەوڵەت ـ نەتەوە بێت كە ئەو شەهامەتی هەبێت دەست لە ئاراستەكردن لەسەرەوە ـ لە سەرچاوەیەكی نەگۆڕ و جاویدان ـ هەڵبگرێت. واڵتێكی لەم چەشنە بە فەلسەفە و شیعریەوە ،هەردوو، وەكو رێگاكانی دەربڕینی زاتی بەكاردەهێنێت ،لەبری ئەوەی چاوەروِان بێت فەیلەسوفەكانی دڵنیایی پێ ببەخشن. دواجار دەستكەوتی فەلسەفەی دیویی ،كاركردن لەسەر هەندێك دەستەواژەی بەهادانەرانەی وەكو "حەقیقی" و "راست" بوو ،نەوەكو دەاللەتێك لەسەر شتێكی پێشوەخت ئامادەبووی وەكو ویستی ئیالهی، یان یاسای ئەخالقی ،سروشتی زاتی واقیعی عەینی ـ بەڵكو وەك دەربڕینی شادومانی لە دۆزینەوەی رێگەچارەی كێشەكە :ئەو كێشەیەی كە رەنگە رۆژێك بێبەها بەرچاو بكەوێت .ئەنجامی ئەم كاركردنەشی، گۆڕینی ئیدراك و گێڕانەوەی ئێمەیە لە پێشكەوتن. لەبری ئەوەی پێشكەوتن بەگەیشتن بەشتێكی لەپێشتر بزانین ،بە رێگەچارەی گرفت و كێشەی زیاتر بزانین. بە وتەی تۆماس كۆهن ،پێشكەوتن بە پێوەرێك هەڵدەسەنگێنرێت كە خۆمان لەوەی لە رابردوودا بووین ،باشتر كردووە ،نەك نزیكی هەرچی زیاتر لە یەك ئامانج. دیویی لەكۆتاییەكانی تەمەندیدا هەوڵیدا تا "بیروباوەڕی خەڵكساالرانە لە رێگەی چەند گوزراشتێكی فەرمی لە گوزارەیەكی فەلسەفی بەشێوەیەكی شمولی بەیان بكات" .گوزارەكەی ئەوەبوو كە خەڵكساالریی رواڵەتی باوەڕێكی ئەخالقی و كۆمەاڵیەتییە "پشتی بەم ئەندێشەیە نەبەستووە كە پێویستە ئەزموون لە خاڵێكدا پەیڕەوی رواڵەتێكی چاودێری دەرەكی بێت :پەیڕەوی جۆرێك "هەژموون" كە پێدەچێـت بكەویـَتە دەرەوەی رەوتی ئەزمونەكانەوە ".ئەم یاساكارە ،رەنگدانەوەی رستە سەرسوڕماوەكەی ویتمەنە" :باشە چەند دەخایەنێت تا ئەم دونیا ئەمریكاییە ناچار بە بیینی ئەو راستیە بێت كە خۆی ،لەزاتی خۆیدا ،هەژموون و پاڵپشتی كۆتاییە!" مەیلی دژە هەژموونگەرانە ئەنگێزەیەكە لەپشت دژایەتی كردنی میتاسروشتی خودا تەوەرەیی ئەفاڵتونی ،لەالیەن دیوییەوە،
هەر ئەمەش لەپشت دژایەتی و ناكۆكیەكی رەسەنتر و مشتومڕهەڵگرتری دیوییەوەیە لەتەك تیۆری موراسەلەی حەقیقەت :ئەو بۆچونەی كە حەقیقەت بابەتی دوبارە خولقاوی وردی راستیەكی پێشوەختە .لە دیدگای دیوییەوە، ئەو بۆچونەی كە راستییەك "لەدەرەوەی بوون" هەیە كە دەبێت رێزی لێبگیرێت ،نیشانەی ئیدراكێكی هاوبەشی گونجاو نەبوو ،بەڵكو میراتی بەجێماوی روانگە ئەفاڵتونیەكەیە. وەالنانی تیۆری موراسەلەی حەقیقەت ،شێوەی دووپات كردنەوەی ئەم بانگەشەیەی ویتمەن لەالیەن دیوییەوە بە گوزارشتە فەلسەفیەكەی بوو كە ئەمریكا پێویستی بەوە نییە خۆی لەچوارچێوەیەكی كۆنەخوازاندا ببەستێتەوە. گومان لەوە دەكرا كە شیعرە گەورە رۆمانتیكەكان، لەچەشنی "ئاوازی خۆم" یان ویالیەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا ،چوارچێوە كۆنەكان تێكبشكێنن ،نەوەك لە چوارچێوەی بنەما كۆنەكانەوە خوێندنەوەیان بۆ بكرێت .قسەكردن لەسەرئەوەی خودی ویالیەتە یەكگرتووەكان لە بنەڕەتەوە گەورەترین شیعرە ،وەكو ئەوەیە بگوترێت ئەمریكا جۆرە سەلیقە و مەحەكێكە بۆ داواری كردن .دەبێت ئەم نەتەوە ـ دەوڵەتەمان بە شاعیرێكی خودئەفرێنەر و شیعرێكی خودئەفرێنەر بزانین. بە تەفسیری من ،زۆربەی هەوڵەكانی ویتمەن و دیویی لەمەڕ بەدونیایی كردنی ئەمریكایە ـ بۆئەوەی ئەمریكا وەكو خەڵكساالریی سەرچاوە بێت و لەم روەشەوە واڵتێك بێت وەك واڵتێك شانازیی بەخۆیەوە بكات كە لەوێندەر حكومەتەكان و دامەزراوە كۆمەاڵیەتیەكان تەنیا لەبەر ئەو بەڵگەیە بوونیان هەیە كە جۆرێكی نوێی تاكەكان مسۆگەر بكەن ،ئەو واڵتەی هیچ شتێك بەخاوەن هەژموونی رەها نازانێت ،مەگەر كۆكبوونی ئازادی نێوان هاوشاریی تارادەیەك فرەرەنگ .واڵتێكی لەم چەشنە ناتوانێت خاوەنی چین و توێژی كۆمەاڵیەتی بێت ،لەبەرئەوەی ئەوجۆرەی رێزگرتن لە خود ،كە لەمەڕ هاوبەشی ئازادانە لە هەوڵی خەڵكساالرانەدا پێویستە ،لەتەك ئەم جۆرە دابەشبوونە كۆمەاڵیەتیەدا ناسازگارە. ێ چین و ریزبەندی چینایەتی لە روانگەی كۆمەڵێكی ب
ویتمەن و دیوییەوە ـ ئەوجۆرە كۆمەڵەی چەپگەراكانی ئەمریكا ،سەدەی بیستەمیان لەپێناو هەوڵدان لەرێگەی بەدیهێنانیاندا سەرف كرد ـ لە كۆمەڵە ستەمگەرەكانی رۆژئاوای فیوداڵ و خاوەن موڵك یان ڤیرجینیای سەدەی هەژدەهەم، نە سروشتیترە ،نە هوشیارانەتر .تەنیا شتێك بۆ بەرگریكردن لەوە دەكرێت بوترێت ئەوەیە كە ئەو كۆمەڵە زەحمەتێكی ناپێویستی كەمتر لەچاو هەر كۆمەڵێكیتری لێدەكەوێـتەوە و یان ئەوەی ئەو كۆمەڵە باشترین ئامرازی گەیشتن بەجۆرە ئامانجێكە :بنیاتنانی كۆمەلێكی فرەرەنگتری تاكەكان ـ تاكی فرەرەنگتر ،كامڵتر ،داهێنەرتر و بەشەهامەتر .دیویی و ویتمەن لەروانگەی ئەوانەی خوازیاری سەلماندنی ئەوەن كە زەحمەتی كەمتر و فرەرەنگی زیاتر دەبێت لەپێشەوەی بەرهەڵستییە سیاسییەكان بن ،هیچ قسەیەكی بۆ كردن نییە. هیچ گریمانێكی تایبەتییان نییە كە بكرێت ئەم باوەڕەیان لێ دەربهێنرێت. ئەم بەرداشتە لە ئامانجی ئۆرگانی كۆمەاڵیەتی، بەتایبەتی بەرداشتێكی چەپگەرایانەیە .چەپ ،حیزبی هیوا ،لە شوناسی ئەخالقی واڵتەكەمان ،وەكو ئەو ئامانجە دەڕوانێت كە دەبێـت بەدیبهێنرێت ،نەوەكو ئەو پێویستییەی دەبێت بپارێزرێت .راست لەوباوەڕەدایە واڵتەكەمان شوناسێكی ئەخالقی هەبووە و هیوادارە بەردەوام ئەو شوناسەی بپارێزێت ،لە گۆڕانكاریی ئابوری و سیاسی دەسڵەمێتەوە و هەر لەبەرئەمەش زۆر بەئاسانی دەبێتە داردەستی دەوڵەمەندان و بەهێزەكان ـ ئەو كەسانەی بەرژەوەندییان تەنیا لەوەدایە رێگە لە بەدیهاتنی ئەم جۆرە گۆڕانكارییانە بگرن. باوەڕ ناكەم چەپگەرا ئەمریكاییەكان رەهەندێك لە تێگەیشتنی دیویی بەرامبەر پەیوەندی نێوان تاكەكان و كۆمەڵ ،دووركەوتبنەوە .دیویی ،وەكو فۆكو، لەوباوەڕەدابوو كە مەسەلەكە ،پێكهاتێكی كۆمەاڵیەتیە، كە كرداری دیالۆژەكان بەرەو قواڵیی زەین و دڵمان رۆبچن .بەاڵم لەسەر ئەوە سوور بوو كە تاكە ئامانجی كۆمەڵ ،دروستكردنی ئەو فۆرم و چوارچێوانەیە كە توانای وەرگرتنی فۆرمی تازەتر و تازەتر ،دەوڵەمەندتر و دەوڵەمەندتری بەختەوەری ئینسانی هەبێت .ئەو واژانەی دیویی پێشنیاری دەكرد بەهۆیانەوە 91
بابەتە كۆمەاڵیەتی و داهێنانە سیاسیەكانمانی پێ هەڵبسەنگێنین ،بەشێك لە هەوڵی ئەو لەمەڕ پێشخستنی پراكتیكی گفتوگۆكان ،گونجاو لەتەك ئەو هەوڵی دروستكردنەی پێكهاتی كۆمەاڵیەتی بوو. شانازی كردن بە بەشداریكردن لەم پرۆژەیەدا، سەلماندنی ئەو شتە نییە كە بالدوین دەڵێت: ئەو كۆمەڵە ئەفسانانەی ئەمریكاییە سپیەكان خۆیان پیاهەڵواسیون :كە باوباپیرانیان هەموو پاڵەوانی دڵپێبەستووی ئازادی بوون ،یان لە گەورەترین واڵتی ئەم جیهانەدا لەدایك بوون ،یان ئەمریكاییەكان لەشەڕدا براوە و لەئاشتیدا دانان ،یان ئەوەی ئەمریكاییەكان بەوپەڕی رێزەوە لەتەك واڵتە هەژارەكان و دراوسێكانیان رەفتاریان كردووە ،یان پیاوە ئەمریكاییەكان بێپەردەترین و بەهێزترین پیاوانی دونیا و ژنانیشیان هموو بێگەرد و پاكیزەن. ئەوجۆرە غورورەی كە ویتمەن و دیویی سووربوون لەسەر ئەوەی ئەمریكاییەكان هەستی پێبكەن، لەتەك بیرخستنەوەی ئەو خاڵەدا دەگونجا كە ئێمە سنورەكانمان بە كوشتاری ئەو خێالنەی رێگەیان لێگرتبووین پەرەپێدا ،یان ئەوەی ئێمە پەیمانێكمان لەژێرپێنا كە لە پەیماننامەی گوادلۆپ هیدالگۆ دا بەستبوومان ،یان لەرووی خۆبەگەورەزانی پیاوانەمانەوە، بووینە هۆی مردنی یەك ملیۆن ڤێتنامی. ێ لەوەی كەواتە بەاڵم ،لەوانەیە یەكێك ناڕەزایی دەربڕ هیچ شتێك نییە لەتەك غوروری نەتەوەیی ئەمریكادا نەگونجێت؟ لەوباوەڕەدام وەاڵمی دیویی و ویتمەن ئەوەیە كە زۆر شت هەن كە دەبێـت غورورێكی لەم چەشنە بپاڵێون ،بەاڵم گەر واڵتێك هیچی نەكردبێت، نابێت دوبارە دۆزینەوەی رێزگرتن لەخود لەالیەن خەڵكساالریی یاساییەوە ،بە مەحاڵ بزانێت .قسەكردن لەسەرئەوەی هەندێك رەفتاری تایبەتی ئەم بابەتە نامومكین دەكەن ،وەالوەنانی زاراوە دونیاییەكان و دژە خۆپەرستانەكانی ئومێدی كۆمەاڵیەتی هاوبەشە لەبەرژەوەندی ئەو زاراوانەی دیویی و ویتمەن لێیان بێزار بوون :ئەو زاراوانەی لەدەوری چەمكی گوناە دروست بوون. ئەو خەڵكەی ئەم چەمكەی دوایی
92
بەجددی وەردەگرن ،دیویی و ویتمەن بە مناڵ و گەلحۆ و مەترسیدار دەبینن .هەردووكیان بێبەش لە هەستی تراژیك و قووڵ دەزانن .الی ئەم كەسانە دەستبردن ێ كردەوەی دیاریكراو ـ ئەو كردەوانەی بۆ هەند ێ رەچاوكردنی گۆڕانكاریی مێژوویی یان كلتوری بەب دەستیان بۆ ببرێت ـ واقیعێكی ئەخالقی بنەڕەتییە كە تەواو پێچەوانەی رێزگرتن لە خودە .بەاڵم دیویی تێگەیشتنێكی جیاوازی بۆ واقیعی ئەخالقی بنەڕەتی هەیە .لە روانگەی ئەوەوە ،ئەوەی ئێمە دەكاتە كۆمەڵێك بونەوەریی خاوەن ئەخالق ،باوەڕبوونە بەوەی هەندێك كردەوە هەیە باشترە بمرین تا دەستیان بۆ ببەین .گەر بپرسین ئەو كردارانە كامانەن دەتوانین بڵێین ،لە تاكێك بۆ تاكێكیتر و لە قۆناغێكەوە بۆ قۆناغێكیتر دەگۆڕێن ،بەاڵم ئەخالقی بوون ئەوەیە كە پاش دەستبردن بۆ ئەو كردەوانە ،نەتوانی لەتەك خۆتدا بژیت. بەاڵم ئێستا وای دابنێ ،كەسێك تووشی ئەم جۆرە كردەوانە بووە و تێدەگات هێشتا زیندووە .لەم قۆناغەدا جگە لە خۆكوژی هیچ هەڵبژاردنێكی لەبەردەمدا نابێت مەگەر ژیانی تاهەتایی بێزاری لە خود و هەوڵدان نەبێت بۆ ژیانێكی بەتاڵ لەو كردەوانە .دیویی هەڵبژاردنی سێهەم بەباشتر دەزانێت .لەوباوەڕەدایە پێویستە بە زیندووی و چاالكی بمێنینەوە ،نەوەكو خۆكۆژی بكەین یان بترسین بۆئەوەی بگەڕێینەوە سەر ئەنجامدانی كردەوەكانی رابردوومان .ئەو لەخودبێزاری وەكو جۆرە ماكیاژێك دەبینێت كە جگە لەوانەی كەسی چاالكن هیچ كەسێكیتر بەخۆیەوە نابینێت .ئەو بەباشی لە ئەگەری كەوتنەوەی تراژیدیا بەئاگابوو .بەاڵم چەمكی گوناهی وەكو تایبەتمەندیەكی تراژیدی رەت دەكردەوە. ئەو كەسانەی چەمكی گوناە بەجددی وەردەگرن ـ موریدەكانی ئۆگەستینی قەشە ،لە نمونەی رینهۆڵد نیبور و جین بێتكە ئیلشتاین ـ ئەم رێڕەوە هزرییە بە بۆگەن دەزانن .ئەمە تەنیا بە دیدگایەكی سووكی كالیفۆرنیاییانە دەزانن كە بەپێی ئەو بیرە هەركەسێك تاوانێكی ئەنجام دا ،پێویستە وەكو ئەزموون و پەندێكی بەسوود تەماشای بكرێت .بەاڵم ئاندرۆ دێلبنكۆ ئەوكاتەی دەڵێت بەبۆچونی ئەو "شەڕەنگێزیی، شكستی ئەندێشەیە لەگەیشتن بەودیوی خود، شكستی ئینسانە لە رووكردنە ئەو رۆحیەتەی
كە هەم رەخنە لە متمانە بە رزگاربوونی هەتایی خۆی دەگرێت و هەم مزگێنی بەختەوەری هەمیشەیی عەشقی دووالیەنە دەبەخشێـتەوە. جۆرە لێكدانەوەیەك هەیە كە بەپێی ئەو لێكدانەوەیە سەرتاپای ئەندێشەی دیویی شیكردنەوەیەكی گەشبینانەی ئەم قسەیەی ئێمرسۆن ە كە "تەنیا گوناە ،سنورداریەتییە"، بەجوانی لە مەبەستەكەی دیویی تێگەیشتووە. دێلبنكۆ ،لە درێژەدا دەڵێت ئەم بۆچوونە لەسەر الیەنی شەڕ ،بۆ بزوتنەوەی پێشكەوتنخوازیی لە سیاسەتی ئەمریكادا و بۆ متمانەكردن بە فێركاریی و چاكسازیی كۆمەاڵیەتی ،بنەڕەتی بوو .هەر لەوكاتەدایە ئەگاتە ئەو ئەنجامەی" ئەم بۆچونە سەبارەت بە ئەندێشەی ئادەمی ،وەكو هۆكارێك بۆ تێكدانی قاڵبە چەقبەستووەكان ،جێگەی جۆرە وێنایەكی لەمەڕ پێورێكی دیاریكراو نەبوو كە بكرێت ێ بپێورێت". دووركەوتنەوە لە حەقیقەتی پ دێلبنكۆ سەبارەت بەوەی ئایا دەتوانین دەست لە ئەندێشەی پێوەرێكی لەم چەشنە هەڵبگرین یان نا، گومانی هەیە .لیۆ شتراوس ،هارڤی مانسفێڵد و زۆریتر گومانی لەم چەشنەیان نییە .ئەوان باوەڕەبوون بە پێوەرێكی لەو چەشنە بۆ شایستەیی تاكەكەسی و كۆمەاڵیەتی بەبنەڕەتی و گرنگ دەزانن .بەاڵم ئەوەی ئەم رەخنەگرانە بە گەلحۆیی و بیرتەسكی دیویی ئەژماری دەكەن ،لە روانگەی منەوە بوێری هزری ئەوە ـ بوێری دەستهەڵگرتنە لەو بیرەی كە چ لەناو زانست و چ لەناو مۆڕاڵدا ،بەدەستهێنانی ئەوەی هیالری پاتنام بە "نیگای خودا" ناوی دەبات ،مسۆگەرە .دیویی دەستی لەو ئەندێشەیە هەڵگرت كەسێك بتوانێت پێناسەیەكی كۆنكرێتی بۆ شتەكان بكات ،كە ئەمە خاڵی پێچەوانەی ئەم بۆچونەیە كە بۆ تێركردنی جۆرە پێویستییەكی مرۆیی ،چۆن دەبێت بەباشترین شێوە وەسفیان بكرێت .ئەو لەم بارەیەوە هاوڕای نیتچە و رەخنەگرانی "میتاسروشتی ئامادەیی" واتە هاوڕای درێدا و هایدگەرە .لە روانگەی ئەم فەیلەسوفانەوە، عەینیەت ،رێكەوتنی زەینی نێوان مرۆڤەكانە ،نەوەك وێناكردنەوەی وردی شتێكی نامرۆیی .گەر هەندێك مرۆڤ لە هەندێك پێویستییدا هاوبەش نەبن ،پێدەچێت لەسەر ئەوەی چ شتێك عەینییە ،بیروڕای جیاوازیان
هەبێت .بەاڵم چارەسەكردنی ئەم ناتەباییە، ناكرێـت پشتبەستن بە رێگایەك بێت كە واقیع شتێكی جیابێت لە پێویستیەكانی مرۆڤ. ئەم رێگاچارەیە ،تەنیا دەتوانێت سیاسی بێت :دەبێت دامەزراوەكان و دەرهاویشتەكانی خەڵكساالریی لەپێناو گونجاندنی ئەم پێویستیە جۆراوجۆرانە بەكاربهێنرێت ،ئیتر بەم شێوەیە دەكرێت قەڵەمڕەوی رێكەوتن لەسەر پێناسەی شتەكان بەرفراوان بكرێت. ئەوكەسانەی ئەم رێڕەوەی ئەندێشەی فەلسەفی بە مەترسیدار دەبیننەوە ،هاوباوەڕی دیویی و فۆكو نیین كە بابەت ،پێكهاتێكی كۆمەاڵیەتییە و كردەوەی دیالۆژەكان سەرتاسەری ئەم رێڕەوە دەبڕن .ئەوان گومان لەوە دەكەن كە ئایدیالیزمی ئەخالقی پەیوەستە بە جیهانڕەوایی ئەخالقیەوە ـ بە پشتبەستن بە پێویستییە هاوبەشە جیهانییەكان، ئامادەسازیی بۆ سروشتی مرۆیی یان پشتبەستن بە سروشتی كردەی كۆمەاڵیەتی .لەرابردوودا پێچەوانەی ئەم بانگەشەیە قسەم كردووە و ئەم وتارەم تایبەت ناكەم بەم مەسەلەیەوە .لەبری ئەوە، بە روبەڕوكردنەوەی بكەر و چاودێران كە باسەكەم بەوە دەستپێكرد ،وتارەكەم كۆتایی پێدەهێنم. پێشتر باسی ئەوەم كرد كە ئێمە ئێستا لەناو زۆرێك لە فێرخواز و مامۆستای ئەمریكاییدا ،لەبری ئەو چەپەی خەونی بەواڵتبوونی لەسەردایە ،چەپێكی چاودێر‌و نیگەرانمان هەیە .ئەمە تەنیا جۆرێكی چەپ نییە كە هەمانە بەاڵم گرنگترین و پڕهاتوهاوارترینیانە. ئەندامانی ئەم چەپە ،ئەمریكا بە نەبەخشراو دەزانن، وەكو ئەوەی بالدوینیش باوەڕی پێی هەبوو ،هەروەها بە بەدینەهاتوی دەبینن .ئەمەش ئەو ئەنجامەی لێدەكەوێتەوە كە پشت بكەنە واڵتەكەیان و تەنیا سەرقاڵی تیۆریی چنین بن لەسەری .یان دەبێت هەمان ئەو كارە بكەنەوە كە هێنری ئادامز كردی :بەباشتر بینینی سیاسەتی كلتوری لە سیاسەتی واقیعی و گاڵتەكردن بەو بۆچونەی كە دەكرێت جارێكیتر دامەزراوەكانی خەڵكساالریی لە خزمەتی دادپەروەری كۆمەاڵیەتی ئەكتیڤ بكرێنەوە .دەگاتە ئەوەی شوناس و ناسین لە هیوا بەباشتر بزانن .ئەم بەباشتر زانینە بە مەیلێكی روانینی دونیاییانە و پراگماتیسم 93
دەزانم ـ بە هەوڵێك لەمەڕ جێبەجێكردنی ئەوەی دیویی و ویتمەن بڕیاریان لەسەر ئەوە دابوو نابێت ێ بكرێن :واتە بینینی چارەنوسی ئەمریكا جێبەج لە چوارچێوەیەكی كۆنەپەرستانەی چەقبەستوودا، ئەو چوارچێوەیەی تیۆریی فەراهەمی كردووە .سەیر لەوەدایە ئەو چەپانەی كە زۆرترین نیگەرانییان بەرامبەر بە "رەها" كردن هەیە و ئەوانەی سوورن لەسەرئەوەی هەمووشتێك پێویستە بە دەستگەمەی جیاوازییە دیالۆژییەكان بزانرێت ،نەوەكو بەشێوەی كۆنی
94
میتاسروشتی ئامادەیی ،موشتاقی تیۆری داڕشتنن، تا زیاتر ببنە چاودێر نەوەك بكەر .ئەمە ئەوپەڕی تەسلیم بوونە .دیویی جەختی لەوە دەكردەوە تا زیاتر لە میتاسروشتەكەی یۆنان دوورتر بكەوینەوە ،دەبێـت كەمتر نیگەرانی دۆزینەوەی چوارچێوەیەك بین كە لەتەك رەوتی مێژووی هەنوكەییدا بگونجێت. ئەم جۆرە پەنابردنە لە روانگەی دوینایی و پراگماتیسمییەوە بۆ تیۆریی پەرێژیی، زیندوكردنەوەیەكی وێنانەكراوی لەتەك خۆی هێناوە.
ێ ێ متمانەییە بە مرۆڤگەرایی ،هاوڕ ئەم ب زۆرجار بیستوومانە الكان سەلماندویەتی مەیلە لەتەك پاشەكشێ كردن لە كردار بۆ تیۆریی، مرۆییەكان بەشێوەیەكی زاتی قابیلی تێربوون ئەوجۆرەی كەمبوونەوەی متمانە بەخۆكردنە نیین ،هەروەها بیستومانە دریدا سەلماندویەتی كە خەڵكی ناچار دەكات دەست لە روانگەی مانا دابڕاو و كۆنكرێـتی نییە یان بیستومانە دنیایی هەڵبگرن و روو لەباوەڕداریی بە گوناە لیوتار سەلماندویەتی یەكسانی نێوان ستەمكار بكەن ،بە گوزارشتی دێلبنكۆ "پێوەرێكی و ستەملێكراو مەحاڵە و بیستومانە كە جارێكیتر هەمیشەیی كە لەسەر بناغەی ئەو پێوەرە بكرێت جینۆسایدی وەكو یەهودییەكان و كوشتاری الدان لە حەقیقەت جیابكرێـتەوەو دواجاریش دانیشتوە رەسەنەكانی ئەمریكا دوبارە نابنەوە. سەرزەنیشت بكرێت ".ئەمەش دەبێتە رێگایەك بێهیوایی لەناو چەپەكاندا بووە بە خوو ـ بۆ ئەوان تا بەهۆیەوە بەدوای چارچێوەیەكدا بێهیوایی بناغەداری تیۆریزەكراو و فەلسەفی .ئەو بگەڕێن كە بكەوێـتە دەرەوەی رەوتی ئەزمون هیوا ویتمەنییەی پێش دەیەی 1960دڵی چەپی كردن و بڕیاردان لەسەرئەوەی ژیان تاكەكەسی یان ئەمریكایی لەچنگدا بوو ،هەنوكە بە نیشانەیەكی نەتەوەییە .تیۆرییە گەورەكان ـ ئاكامناسینی وەكو "مرۆڤگەرایی" ساكاربیرانە لەقەڵەم دەدرێت. ئاكامناسییەكانی هیگڵ یان ماركس ،ئاكامناسی ئەم بەباشتر زانینەی ناسین لەبری ئومێد ،بە پێچەوانەی هایدگەری و پاساوهێنانەوەی نائۆمێدی دوپاتكردنەوەی جوڵەیەك لەالیەن روناكبیرە الكانی و فۆكوییی ـ وەاڵمی پێویستی زۆر هەنوكەیی چەپەكانەوە دەزانم كە لە سەرەتاكانی سەدەی دەداتەوە كە زۆرجار ئیالهیات وەاڵمی دەدایەوە. بیستەمدا هیگڵی بوونیان زیاتر لە ماركسەوە ئەمە هەمان ئەو پێداویستییە هەنوكەییانەن كە وەرگرت نەوەك لە دیوییەوە .ماركس لەوباوەڕەدابوو دیویی هیواداربوو ئەمریكاییەكان بتوانن هەستیان پێ ئێمە پێویستە زانستی بین تا ئایدیالیستی رووت ـ كە دەبێـت روداوە مێژوویەكانی سەردەمەكەمان لە نەكەن .دیویی خوازیاری ئەوەبوو لە مەزهەبی مەدەنی چوارچێوەیەكی تیۆریدا شی بكەینەوە .دیویی باوەڕی بەهرەمەند بن كە هەوڵێكی ئایدیالیستیانە دەكاتە بەمە نەبوو .ئەو لەوباوەڕەدابوو كە پێویستە ئەم جێنشینی بانگەشەكاریی شوناسی ئیالهیاتی مەسیحی. روداوانە بە لەیەكگەیشتنی ئەزمونە كۆمەاڵیەتیەكان بزانین كە ئاكامەكانیان پێشبینكراو نییە. چەپی فۆكۆیی ،نیشاندەری پاشەكشێ كردنێكی ئەسەفبارە بۆ سەرقاڵبوون بە زەینی ماركسیستی بە وردەكاری زانستییەوە .ئەم چەپە هێشتا دەیەوێت پەراوێزە کان ێ بكات. روداوە مێژوویەكان لە هەلومەرجە تیۆریەكاندا چ دەربارەی بایەخی فەلسەفە بۆ سیاسەت زیادەڕەوی Tennyson (1809 .ـ ،)1892شاعیرێكی دەكات و وزەی خۆی لەپێناو شیكاری تیۆری ئاڵۆز گەورەی بەریتانی Snow Crash . لەبەرامبەر بەهای روداوە هەنوكەییەكان بەفێڕۆ دەدات. ،)Neal Stephenson (1959 .نوسەری بەاڵم ئاڵۆزی تیۆری فۆكۆیی بۆ سیاسەتی چەپگەراكان لە مادیگەرایی دیالێكتیك ی ئەنگڵسیش بێسوودترە .ئەمریكایی چیرۆكە زانستی ـ خەیاڵییەكان. Almanac of Dead . هیچ نەبێـت ئەنگڵس بڕێك ئیدراكی بە ئاكامەكان هەبوو .فۆكۆییەكان تەنانەت ئەم رێگایەشیان نییە ،)Leslie Marmon Silko (1948 . .شاعیر لەبەرئەوەی داهێنانە چاكسازیگەرایانەكانی لیبڕاڵەكان و چیرۆكنوسی ئەمریكایی Manchhurian Candidate . بە جۆرە نیشانەیەكی "مرۆڤگەرایی" لیبڕاڵی بێبەها Winter Kills . دەژمێرن ،ئەوانە هیچ ئارەزویان لە داڕێژانی ئەزمونی Richard Condon . كۆمەاڵیەتی نوێ نییە. 95
Vineland . Thomas Pynchon . Harlot,s Ghost . Norman Mailer . ،Gilded Age .ئەو زاراوەیەی كە مێژوونوسەكان بۆ وێنە كردنی كۆمەڵی بەرواڵەت بەباقوبریق و لەدەرونەوە گەندەڵی ئەمریكا ،لە قۆناغی بەپێشەسازیی بوونی كۆتاییەكانی 1800م ،كێشایان. ،Gettysbourg Address .بەناوبانگترین وتاری ئابراهام لینكۆڵن كە لە سەردەمی شەڕە ناوخۆییەكانی ئەمریكا لە گۆڕستانی گیتزبۆرگ بۆ یادی كوژراوەكانی جەنگ پێشكەشی كرد ( )1863و لەو وتارەدا ئامانجی جەنگی بەمشێوەیە وەسف كرد: "باوەڕهێنان بەو راستیەی كە سەرجەم مرۆڤەكان بە یەكسانی لەدایك بوون" و دڵنیابوون لەوەی" :حكومەتی خەڵك لەڕێگەی خەڵكەوە بۆ خەڵك ،هەرگیز نابێت لەم جیهانەدا بسڕێتەوە". ،Progressive Movement .بزوتنەوەی چاكسازیی سااڵنی 1900ـ .1920تیۆدۆر رۆزڤێڵت و ڤودرۆ ویڵسن پەیوەندییان بەم بزوتنەوەیەوە هەبوو. .بەرنامەی ئابوری پرێزیدنت فرانكلین رۆزڤێڵت بۆ روبەڕوبوونەوەی لێكەوتەكانی دابەزینی گەورەی دەیەی 1930ویالیەتە یەكگرتووەكان .بەپێی ئەم بەرنامەیە دەستوەردانی دەو ڵ لە كاروبارە ئابوریەكان بەپێویست زانرا. Henry Adams (1813 .ـ )1918نوسەر و مێژوونوسی ئەمریكایی ،كوڕی چارلز فەرەنسیس ئادامز (1807ـ ،)1886سەفیری ئەمریكا لە بەریتانیا. هێنری لە پۆستی سكرتێری باوكیدا كاری دەكرد. پاش گەڕانەوەی بۆ ئەمریكا گەیشتە ئەو ئەنجامەی دەرفەتی كاری سیاسی لەبەردەستدا نییە ،بۆیە دەستی بەخوێ،دن كرد لە هاروارد و كتێبی مێژووی ویالیەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا ی لە 9بەرگدا نوسی7 . بەرگی سەرتای ئەم كۆبەرهەمە بەباشترینی لێكدانەوە كۆمەاڵیەتییەكانی مێژوو ئەمریكا دادەنرێن. :Herbert Croly .لە گرنگترین فەیلەسوفە سیاسییەكانی سەدەی بیستەمی ئەمریكا. The Promis of American . Life
96
The Fire Next Time . James Baldwin (1924 .ـ،)1984 چیرۆكنوسی ئەمریكی بەرەگەز ئەفریقایی. Elijah Muhammad (1897 .ـ،)1975 رابەرێكی رەشپێستە موسڵمانە ئەمریكاییەكان و باوەڕدار بە سەربەخۆییان. ،Nelson Lichtenstein .ئوستادی مێژوو. پسپۆڕی مێژووی كرێكاری. Joseph Smith (1805 .ـ ،)1844 رابەری دینی و دامەزرێنەری كڵێسای مۆرمۆن لە ساڵی 1830دا. ،)Billy Graham (1918 .مزگێنیدەری ئەمریكایی پرۆتستانی ئینجیلی. Kenneth Rexroth (1905 .ـ ،)1982 نوسەر و شاعیری ئەمریكایی. ،Steven Rochefeller .ئوستادی دینناشی و سەرۆكی ئۆرگانی راكفێلەر. Wilhelm Von Humboldt . (1767ـ ،)1835زمانناس ،فەیلەسوف و سیاسەتمەداری ئەڵمانی ،دامەزرێنەری زانكۆی هۆمبۆڵت لە بەرلین .یەكەمین زمانناس كە زمانی مرۆڤی بە رەسەن نەوەك ئیستا ناسی .ئەم بۆچونە بناغەی تیۆریی زمانی چۆمسكییە. Democrayic Vistas . ،Avishai Margalitِ .مامۆستای زانكۆی ئۆرشەلیم. ،Tom Hayden .لە فێرخوازە چاالكەكانی ێ لە دەیەی .1960دواتر بووبە بزوتنەوەی چەپی نو سیناتۆری كالیفۆرنیا. Leaves of Grass . Thomas Kuhn (1922 .ـ،)1996 مێژوونوسی زانست و خاون را لە فەلسەفەی زانستیدا. Song of Myself . ،Guadalupe Hidalgo .شارێكی نزیك مەكسیكۆسیتی ،شوێنی واژۆ كردنی پەیماننامەی ئاشتی 1848ی نێوان ویالیەتە یەكگرتووەكان و مەكسیك كە كۆتایی بەجەنگی دژ بە مەكسیك هێنا.
Reinhold Niebuhr . (1892ـ ،)1971زانای ئایینی پرۆتستانی ئەمریكایی. ،)Jean Bethke Elshtain (1940 . نوسەری چەند زەمینەیەكی جیاواز :بۆچونی فیمینیستی ،ئیالهیات ،پەیوەندی نێودەوڵەتی، جەنگ ،،خێزان... ،)Andrew Delbanco (1952 . مامۆستای زانستی مرۆیی ،خاوەنی نوسینی زۆر لەسەر كلتوور ،ئایین ،ئەدەبیاتی ئەمریكا. Emerson (1803 .ـ ،)1882شاعیر و نوسەر و فەیلەسوفی ئەمریكایی. Leo Strauss (1899 .ـ،)1973 فەیلەسوفی سیاسی ،مێژووزانی ئەندێشەی سیاسی. ،Harvey Mansfield .ئوستادی ئەمریكایی فەلسەفەی سیاسەت. Jacques Lacan . (1901ـ،)1981دەرونناسی فەڕەنسی. Jean Francois Lyotard . (1924ـ ،)1998فەیلەسوف و تێزدانەری ئەدەبی پۆست مۆدێرنی فەرەنسایی.
97
دەنگی شاراوەی
ژنان بەیان سەلمان
تێبینی :درێژەی ئەم بابەتە بە چڕیی بە زمانی فەرەنسی نووسیومە و ساڵی 2008لە دانیشگەی ئۆسلۆ لە بەشی لێكۆڵینەوە فیمینزم پێشكەشمكرد .هەروەها لە ئەمنیستی ئینترناشناڵ و دواتر لە كۆنفراسێكی شاری بیرگن لە نەرۆێژ پێشكەشم كردوە .لێرەدا تەنها پوختەی كارەكەم خستۆتە بەرچاو و درێژەی هەموو خاڵێكی بە وردی نەهاتوومەتەوە سەری .لێكۆڵینەوەكە تایبەتە بە ئینتگراسیۆنی ژنی پەناهەندە لە كۆمەڵە رۆژئاواییەكاندا. چی بۆ ژن تەرخانكراوە و چی بۆ ئاسانكراوەتەوە تاكو بتوانێ جێی خۆی لە نێو ئەو كۆمەاڵنەدا بكاتەوە؟ چیشی لێدەسەندرێ بە هۆی ئەو بارو دۆخە سەختەی پە خودی پرۆسەی خۆگونجانیدا تێدەپەڕێت؟ لێرەدا كورتەی باسەكە و پالنی لێكۆڵینەوەكەم خستۆتە بەرچاو تاكو كەسانی چاالكی ژن یاخود پیاو شتی تری بۆ زیاد بكەن و لە روانگەی خۆیانەوە باسەكە دەوڵەمەندتر بكەن. كورتە باسێكی لێكۆڵینەوەكە: بۆئەوەی ژنان بەرگریەكی تەواویان بەرامبەر بە كۆسپ و تەنگانەكانی داهاتوو هەبێ .پێویستە بیر لە مێژووی ژن بكەیەنەوە .ئەمەش دەمانبا بۆ ئەوەی بیر لە كۆمەڵێك بكەینەوە كە ژن تێیدا پشتگیری دەكرێ و داكۆكی لە مافەكانی دەكرێ شان بە شانی ئەركی ژن خۆی .دیارە ئەم كارە هەرگیز بە بێ ئەركی سەرجەم مرۆڤایەتی نایەتە دی .ژن پایەیەكی گرنگە لە بناغەی كۆمەڵ(من لێرەدا هیچی نوێ ناڵێم) .ئەوەی كە تێبینی دەكەین 98
99 لە كاری ژندا ،ئەوەیە ،ئەركە كۆمەاڵیەتی و ئابووریەكانی ژن لە بواری منداڵ و پەروەردە و تەندروستیدا چوارچێوە دراوە .جگە لەمانە ،ژن هەمیشە و بەتایبەتی لە بواری چێشتلێناندا ،رۆڵی زیاتر بۆ دیاری دەكرێ ،یاخود بۆ سستەریی و ئاگاداریی پیرو پەككەوتە ڕایدەهێنن ،وەك بڵێی كە تەنها بوار ئەوەیە بۆ ئەوەی كەسایەتی راستەقینەی خۆی بسەلمێنێ. تەنانەت لە رۆژهەاڵتەدا ،بە گشتی و لە ئەوروپادا بەتایبەتی ،ژنی كۆچبەر لەپاڵ ئارایشتكردن زیاتر لەو بوارانەدا ڕێ نمایی كراوە .ئەم كارە بۆتە مۆركێكی چاالكیی ژن و پێناسەیەكی داهێنان بۆ بوارێك كە ژن بەهۆی باری مێژووی بەسەریدا سەپێندراوە ،و هەروەها خراوەتە بەر چاو كە بە باشی تێیدا سەركەوتوو دەبێ وەك لەوەی بۆ نموونە لە كاری جەستەییدا بچێتە لەم لێكۆڵینەوەیەدا باس لە ئازار و ئەشكنجەی ژن بواری میكانیك و لە كاری فیكریدا خۆی لە مەیدانی دەكەین ،باس لە توندو تیژی دژ بە ژن و ئەنجامەكانی بەسەر داهاتووی خێزان و كۆمەڵ بە گشتی و نەوەی تیوری و فەلسەفە بدات. داهاتوو دەكەین ،ئەو هۆیە سەركیانەی پاڵ بە ژنانەوە دیارە ژیانی ژنی كۆچبەر بە بەراورد لەگەڵ ژنی دەنێت كە واڵتەكانیان جێبهێڵن، نیشتەجێی ئەو واڵتە ،جیاوازی ئەوەی هەیە كە ژنی یەكەم مل كەچی كار و بارێكە ك ە بەسەریدا زاڵبووە. ناچارە تێبكۆشێ بۆ ئەوەی بگاتە یەكەم هەنگاوی ژنی ئەوروپی ،دەبێ بەردەوام بەرگری لە دەستكەوتەكانی بكا (كە زۆر كەمن و بە زەحمەت بە دەستكەوت كێشە و تەنگ و چەڵەمەكانی ژن لە كۆمەڵی نوێدا لە قەڵەم دەدرێن) .زۆربەی جار ئەو دەستكەوتانە لە دەوروژێنین ،واتە لە رۆژئاوا كاتێك پەنای بۆ دەبات خانەی ئینتگراسیۆن (خۆگونجان) جێی دەبێتەوە ،بە بۆ ئەوەی لە كۆتو زنجیری كۆمەڵی دایك رزگاری واتای خۆ گونجاندن لەگەڵ كۆمەڵی نوێ ،ئیتر چیتر بێت ،ئەو كێشە نوێیانە چین كە دێنە رێگای و رێی لە ئاماژە بەو تەنگانە و ناكۆكی و مارتۆنی ژیانی رۆژئاوایە كردنەوەی شوێنی خۆی دەگرن لە نێو ئەو كۆمەاڵنەدا؟ نادرێ كە ژن بە هەناسەبڕكێ پێیان دەگاتەوە یاخود ئەو ئامراز و چەكانە چین كە بە نێوەندێوە ژن دەتوانێ پێی گەیشتوە .هەندێ جار بە ناچاریی لە خانەی خۆی پێ رزگاربكات و جێی خۆی بكاتەوە؟ چۆن هێنانەدی خەونێكی زۆر سادە دادەنرێ كە ئەگەر ژن ترس دەبەزێنێ و نەوەیەكی چاالك و ئازا پەروەردە لە واڵتەكەی خۆی بوایە ئەوە هەرگیز بە بەدیهێنانی دەكات؟ چۆن بەسەر هەموو باری دەروونی خۆیدا زاڵ خەون ناژمێردرا .بەڵكوو ئەمە بە سادەترین ئەركی دەبێ و بیركردنەوەیەكی شیاو بۆ ژیانی وەك مرۆڤ كۆمەڵ دادەنرا بەرامبەر بە هاواڵتیانی خۆی .كۆمەڵ و دەدۆزێتەوە؟ دەوڵەت پێویستە جەخت لە یاساكانی مافی ژن بكەن و لە پێناو ئەو بناغەیەی كە ژن نەوەیەكی داهاتووی ئێمە باس لە هەموو ئەمانە دەكەین ،جگە لەوەی لەسەر پەروەردە دەكا ،هەوڵبدەن لە بارێكی ئاساییدا بابەتەكە دەبەستینەوە بە مەسەلەی گۆڕانكاری لە ئەمە بێتەدی .ئەمەش ئەوە ناگەێنێ كە ژن ئامرازێكی سیستمی سیاسی و ئابوری كۆمەڵگایەك ،و دیسا ن بە سستە بۆ بەدیهێنانی ماف و دەستكەوتەكانی داهاتوو ،بابەتی كۆچكردن و ئینتگراسیۆنەوە گرێی دەدەێنەوە. بەڵكوو پێوانەیەكە بۆ هاوكاری و هاوتەبایی لە نێو هەروەها لەو نێوانەدا كێشەی راسیزم و پەراوێزكردن
بەشە جیاوازەكانی هەردووال بە پیاو و بە ژنەوە. پێدەچێ داگیكردنی گۆڕەپانی نێوماڵ بە ناڕەوایی بەسەر خودی ژندا سەپێندراوە .چونكە تەنانەت ئەو ناوماڵە كاتێك بە هی ژن لە خشتە دەدرێ كە ژن توانیبێتی لە ڕووی ئابووریەوە سەربەستیەكی هەبێ و توانیبێتی خۆی دەستنیشانی كار و بڕێارەكانی خۆی بێ نەك لە هەموو قۆناغێكی ژیانی بە ناكامڵ و نەفام دابندرێ و ئەگەر گوێی لێ بگیرێ ،ئەوە قسەكانی شوێنی گاڵتە جاڕی یاخود لێكدانەوەیەكی ناڕەوا دەبێ ،بە بەراورد لەگەڵ پیاوێكدا كە لەوانەیە هەرگیز نیو بیرۆكە و هۆشی ئەوی نەبێ ،كەچی تەواو گوێڕایەڵی قسەكانی دەبن.
و گێتۆ و جیهانگەرای و تەنانەت گۆڕانی كەشوبا لە باشترین باریدا كاتێك كە هەڵگری تۆوی پیاوێكە و ی ئەوەی كە لەسكیدایە كوڕە نەك كچ ،وەك كێڵگەیەك جیهاندا دەوروژێنین. بەرهەمێنەر تەماشادەكرێت. دەیان پرسیار وشیكردنەوەی تریش جێی خۆی لەم لێكۆڵینەوەیەدا كردۆتەوە .لە پاڵ ئەوە ،بە مەبەستی خستنە روناكی بەسەر باری ژنی كۆچبەر و پەناهەندە1- ،لەبەشی یەكەمی پالنەكە باس لە توندو تیژی ئێمە گەشتمان بۆ زۆربەی واڵتە ئەوروپیەكان كرد بۆ دەكەین .دوو جۆر لە توند و تیژیم دەستنیشان كردوە: ئەوەی لە نزیكەوە و لەسەر زاری خۆیان لە هەموو ئەم توندو تیژی فیزیكی ،جەستەیی :توندوتیژی دژ بە ژنان و وەك هۆیەكی سەرەكیە بۆ هاندانی ژنان كە ڕێگای بابەتانە تێبگەین. هەندەران بگرنەبەر :لەم خاڵەدا لەپێشاندا پێناسەیەكی لێكۆڵینەوەكە ،بەشێكی تیوریە ،بریتیە لە نووسین توندو تیژی بەگشتی دەكەین'' :هەموو كردارێك كە و لێكۆڵینەوە و تویژینەوە ،بەشیكشی وێنە و دەنگە ئەنجامەكەی برینداركردنی جەستەیی و دەروونی لەدوا و تەنانەت ئەو ژنانەی نەیان دەویست وێنە و فیلم و بیت .لە ڕووی جەستەییەوە ،بەو واتایە ،برینداركردن دەنگیان هەبێ ،ئێمە تەنها بە نووسین پەیوەندیمان و بڕین و مردنی لە دوادا دەبێت'' .چەندین هۆ بۆ ئەم پێوە كردوون و بەشێكی تریش بریتیە لە چاوپێكەوتن مەبەستە پێكدێت :هەموو جۆرە هۆیەك كە خێزان بە كامێرای ڤیدیۆ .هەتا ئێستاكە ،فەرەنسا ،ئەڵمانیا ،و كۆمەڵ بە دژە دەسەاڵتی خۆی بزانێ ،دەسەالتی سوێد ،فینالندا ،دانمارك ،بریتانیا ،ئیسپانیا ،نەروێژ ،شووكردنێكی بە زۆر و بەزەبری دەسەاڵتی خێزان و ئەو واڵتانن كە چاوپێكەوتنەكانمان تێیاندا ئەنجامداوە .بەتایبەتی دەسەاڵتی ئەندامانی پیاو لە خێزانەكەدا. كاری زنا و لەم بارەدا مێرد دەسەاڵتی ڕەهای هەیە و باوك و برای ژنەكە بەمەبەستی كڕینەوەی نامووس ،بە دەستەجەمعی بەشداری كۆشتنی ژنەكە دەبن ،یاخود لێكۆڵینەوەیەكە لە دوو بەشی سەركی پێكهاتووە: پاكردنەوەی نامووس .لە عەرەبیدا ئەم وشەیە زۆر بەپێزی بەكارهێنداراوە ''غسل العار'' ،العار لە عەورەوە بەشی مەیدانی: چاوپێكەوتن لەگەڵ ئەو ژن و كچانەی كۆچبەرن و لە هاتوە ،واتە ئەندامی سێكسی مرۆڤ ،بەم واتایەش ئەكاتە شۆردنی ئەندامی سێكسی و پاكردنەوەی لە پیسی‌و واڵتێكی رۆژئاوادا نیشتەجێبوونە. هەتا ئێستا چاوپێكەوتنمان لەگەڵ 58ژن لە چەند ''نەجاسە'' ،مەبەستی پاكردنەوەی ئەو لەشە زناكارەیە واڵتێكی ئەوروپیدا كردوە .بە وێنەگرتن ،ڤیدیۆ ،كە پیسكراوە .ئەگەر كردارێكی توندوتیژی جەستەیی تۆماكردنی دەنگ ،تەنانەت نووسینی نامەش .وەك ئەوەی دەستنیشانمان كرد بەكارنەهێندرا ،ئەوە شووناسی ئەو ژنانە هەمەجۆرە .كورد ،عەرەب ،توندو تیژی سیمبولی بەكاردەهێندرێ. ئەفریقی ،ئەوروپای رۆژهەاڵت ،ئەمریكای الیتین... توندوتیژی سیمبولی'' ،رەمزی'' :ئەو ژنەی زنای كردوە، بەشی تیوری :پالنەكە لەسێ بەش پێكهاتووە :ئەم خاڵە بەهیچ شێوەیەك نایگرێتەوە ،چونكە حوكمی لەپێشاندا پێویستە وەك گەڕانەوەیەكی كالسیكی بۆ كۆمەڵ (لە واڵتە ڕۆژەەاڵتیەكاندا) لەو بارەوە ڕوونە. مەسەلەكە ،باسی ئەوەبكەین كە ژن هەمیشە خراوەتە ڕەجمكردن هەتا كوشتن یاخود هەر جۆرەكوشتنێكی پەراوێزەوە و چەند رۆڵێكی تایبەتی بۆ دیاری كراوە تر بێت .ئەم جۆرە توندو تیژیە بە بەرفراوانی و قەناعەتیشی پێكراوە كە ئەو رۆڵە بۆ ئەو باشە و بەكاردەهێندرێ بۆ هەموو جۆرە الدانێك'' ،خەرق''ێك لە یاسای خێزان و كۆمەڵ .لە بابەتی هەرە سادەو پڕ بەپێستێتی .جگە لەوەی كە لە هیچ كاتێكدا ئاسایەوە هەتا دەگاتە پلەیەكی بەرزی الدان ژن بە مرۆڤ لە قەڵەم نەدراوە ،بەڵكوو لە ڕێی كۆمەڵ .بۆ نمونە ئاشكرابوونی بە نەفام و ناكامڵ دادەنرێ و لە
100
101 پەیوەندی كچێك لەگەڵ كوڕێكدا .ئەوە باسی ئەڤینی ژن و ژن ،واتە لیزبیان هەر ناكەم كە لەكۆمەڵگای ئێمەو رۆژهەاڵت و هەموو ئەو واڵتانەی كە هەتا ئەم سەردەمە لەسەر داب ونەریتی هۆز و تایفەو خێڵ دەڕۆن ،نەك تەنها بۆ ژن قەدەغەیە بەڵكوو هەموو جۆرە هۆمۆسیكسواڵێك ئەگەر نەكوژرێن دووچاری نەفرەتلێكردن هەر دەبن. جۆری توندتیژی سیمبولی دژ بە ژنی یاخیبوو بەكاردەهێندرێ هەتا ناچاری بكەن بگەڕێتەوە سەر ''سرات الموستقیم'' .نموونەی ژنی جیابۆوە ،نموونەی كچێك و خێزانەكەی بە هۆی ئاشكرابوونی پەیوەندیەك (ئەم كەچانە هەموو شتێكیان لێ قەدەغەدەكرێ، لە چوونەوە بۆ قوتابخانە ،چونكە بەهۆی سەرەكی دروستبوونی پەیوەندیەكە دادەنرێ ،گەمارۆدانی لە نێو ماڵ و جیاكردنەوەی لە ئەندامانی تری خێزانەكە، قەدەغەكردنی دەرچوون و تەنانەت تەماشاكردنی تەلەڤیزیۆنیش) .شووكردن بە زۆر ئەگەر كچەكە ڕەتی ئەو شووكردنە بكاتەوە ئەوە بەهەمان شێوە دووچاری توندو تیژیی رەمزی دەبێت و زنجیرە قەدەغەكردنێكی بەدوادا دێت .دەرئەنجام ئەم توندوتیژیە ژن پەنا بۆ خۆكوشتن دەبات و زۆربەی كات بە خۆسوتاندن كۆتایی دێت( .ئیمیل دوركاهایم) زۆر بە ووردی لە كتێبی (خۆكوشتن) باسی ئەو جۆرە خۆكوشتنانە و هۆیەكانی دەكات .ئەم جۆرە خۆكوشتنە ،مەبەستم (خۆسوتاندن) بۆخۆی زۆر سیمبولیە ،چونكە ژن بەو جۆرە تەواوی موڵكیەتی جەستەی خۆی لە پیاو دەسەنێتەوە ،ئەگەرچی زۆر تراژیدیە ئەم كارەساتە. خۆسوتاندن گۆڕینی لەشە بۆ خۆڵەمێش واتە گەڕانەوە بۆ خاك ،بۆ ئەسڵ بۆ ''بوون''ی مرۆڤ جارێكی دی.
هەموو ئەمە رەمزێكە ،چونكەپیاو خۆی بە پاسەوانی جەستەی ژن دەزانێ و بە موڵكی خۆی دادەنا و ئەم موڵكیەتە لە باوك و براوە دەگوازرێتەوە بۆ دەست مێرد ،دەستدرێژیكردن بۆ سەر ئەو جەستەیە دەستدرێژیە بۆسەر موڵكیەتی پیاو ،هەر لێرەوە ''غسل العار'' و كوشتن بەناوی ناموس واتای تەواوی خۆی وەردەگرێ. پوختەی هەموو ئەم بەشە ئەوەیە كە دەبێ وا تەماشای ئەو جۆرە كۆمەاڵنە بكەین كە دیوارێكن بەردەكانی لە یاسای كۆمەڵ درووستكراوە ،دەركردنی هەر بەردێكی ئەكاتە ئەوەی كە كەلەێنێك لەو دیوارە دروست بوو ،لێرەوە دیسان الدانی ''خروقات'' ژن و یاخبوونی هەرچۆنێك بێ پلەی ئەو الدان و یاخیبوونە بەخستنی كەلێن لەو دیوارە دادەنرێ و بۆ ئەوەی ئارامی بگەڕیتەوە نێو ئەو كۆمەڵە دەبێ ئەندامی گێڕەشێوێن الدرێ و هەڵكێشرێ .ئەمەش بەكۆشتن جێبەجێ دەكرێ و بەتایبەتی بە
كۆشتنێك كە سەرجەمی پیاوان بە شێوەیەكی زۆر نمایشیی''استعتراچی'' بە‌شداریی تێدا دەكەن بۆ ئەوەی ژنی سزادراو ببێتە پەنێك و نمونەیەك بۆ ژنانی دیكە. جگە لە باری دەروونی ژنان كە هەروەها خاڵێكی زۆر گرنگە كە لە بەرچاوی بگرین .چونكە هەندێ جار ژن نامرێ و خۆی ناكوژێ ،بەاڵم ناچاری بارێكی دەروونی ئالۆز و كوشندە دەبێ كە هەتا ماوە لە ژیانیدا وەك مۆركێك لە سەر هەست و نەست و دیارە ژیانی ژنی كۆچبەر بە بەراورد رۆحیدا شوێنەواری قووڵ بەجێدەهێڵێ .ئەم الیەنە بە تایبەتی لە زیندانەكانی ژنان لە هەموو جیهان لەگەڵ ژنی نیشتەجێی ئەو واڵتە ،و لەكاتی شەڕی ناوخۆی و جەنگا بە ئەتككردن و جیاوازی ئەوەی هەیە كە ژنی یەكەم دەستدرێژی كردن بۆ سەریان زاندراوە .نموونەی ە بەسەریدا ژنانی ڕەشەگیری ئەنفال و رواندە و ئەلبانیا و مل كەچی كار و بارێكە ك دارفور و كۆنگۆ زۆر ئاشكرایە. زاڵبووە .ناچارە تێبكۆشێ بۆ ئەوەی ئەوەمان لەیاد نەچێ كە تەنانەت لە رۆژئاوادا توندو تیژی دژ بەژن باوە ،نموونەی ئەو كچە مۆدێالنە بگاتە یەكەم هەنگاوی ژنی ئەوروپی و سەپاندنی دیمەنی ژنی لەشوالر باریك لە
جوانترین وێنەی موسڵمان تەنها لە ژن هەمیشە لە خانەی تاوانبارە ئەگەر دەستدرێژیشی بەسەردا كرابێ .چونكە وێنەی ژنی پارێزەر خۆی روانگەی سەیرو سەمەرەی كتێبی دەسەپێنێتە سەر وێنەی ژنی ئازاد .واتە بەهانەی هەزارو یەك شەو ''ئەلف لیلە و لیلە'' ئەوەی بۆ دەەێننەوە ئەگەر ژن بە ئەدەب بێت دایە .بۆ پیاوەكانیش بە تایبەتی و خۆی بپێچێتەوە ئەوە تووشی ئەوە نابێت .لە كاتێكدا دەیان نموونەی ڕووداوی دەستدرێژیی لە وێنەی ژنانی نێو حەرەمسەرایە. نێو ئۆردوگای زۆرەملێدا هەیە و شارداروەتەوە كە لێرەوە كێشەی ژن لە مەسەلەی تەنانەت باوك و برا دەست درێژییان بەسەر كچ و ئینتگراسیۆندا گەورەترە .ژنان زۆریان خوشك و بوكیاندا كردوە .خۆ ئەو ژنانە لە نێو ماڵ و گێڵگە نەبێ جێی تر نابینین و لەش ڕووت نین، خوێندنی كەمیان هەیە ،یان هەر بگرە سەریشیان پۆشراوە! نەخویندەوارن ،یاخود هەموو ژیانیان لێرەوە ،ئەو ژنانەی بواری دەرچوونیان بۆ دەلوێ و دەرخسێ لەو واڵتانەی دەستدرێژییان بەسەردا سەركووتكراون. دەكرێ یاخود توندو تیژییان بەرامبەر دەنوێنن دەرئەچن و رێگای هەندەران لەبەر دەگرن .ئەم ریكالمەكاندا نموونەیەكە كە كۆمەڵی سەردەمی رۆژئاوا دۆخەش بەرەو خاڵی كۆچبەری دەمانبات و لەوێوە بەسەر ژندا دەیسەپێنێ؛ بەاڵم جیاوازی لێرەدا بۆ ئەوە قۆناغێكی تری سەخت لە ژیانی زۆرینەی ئەو ژنانە دەگەڕێتەوە كە ژنی رۆژئاوا لە ناوجەرگەی رژێمێكی دەستپێدەكات. دیموكراتیدا دەژی و ئەو رژێمە ناچارە یاسا بەپێی دەرئەنجام ئەو خاڵەی پێشوو كۆچبەری دێتە 2 ئەو سیستمە دیموكراسیانە كارپیبكات .هەربۆیە ژن - دەتوانێ ئەو مۆدێلە هەڵبژێرێ و السای بكاتەوە و پێشەوە :ویكیپیدیا و فەرەەنگی رۆبێرتی فەرەنسی دەتوانێ رەتیشكاتەوە .ئەگەرچی ئەمە وەها بە سادەیی والمنجدی عەرەبی و فەرەنسی كۆكن لەسەر ئەم ناتوانین لەسەری بەوەستین چونكو هەموو ئەو وێنانە پێناسەیە بۆ كۆچبەری'' :دەرچوون لە واڵتی دایك و كاریگەریی خۆیان بەسەر ژنەوە جێدەەێڵن و ئاسان نیە چوون بۆ ،یاخود نیشتەجێبوون لە واڵتی پێشوازیكەر''. رەتكرێنەوە( .لە باسێكی چڕ كە خوێنەوەیەكەم بۆ كۆچبەری لەدێر زەمانەوە هەبووە و هەیە و دەشمێنێ. دوا كتێبی نووسەر نانسی ەیوستن كردوە ''تەماشا لە هەموو دەشزانین كە تەنانەت لە نێو ئاژەەڵ و باڵندەدا ئەمە ناسراوە ،مرۆڤ ئەسڵەن لەوانەوە فێری ئەوە چاوی پیاوەوە'' بە وردی لەسەریان دەدوێین). بووە .بە هۆی بیرو باوەڕی ئاینی و سیاسی و هۆی دیموكراسی الیەنی كەلێنی نێو ئەو كۆمەڵگا ئابووریەوە بەزۆریی باوبووە .بەاڵم ،لەم سەردەمی باوكساالریانەمان بۆ دەستنیشاندەكات كە یاسا هیچ ئێستادا الیەنی كۆمەاڵیەتی بە تایبەتی بۆ ژنان زۆر بایەخێكی نیە .چونكە ئەگەر بەندەكانیشی دارێژرابێتەوە بەچاكی تیبینی دەكرێت. پەیڕەوكردنی گرنگە ،ئەمەش ناكرێ .ئەگەر نەڵێم كۆچبەری ناوخۆیی (لە گۆندەوە بۆ شار هەزاران ئەوە سەدان كەست لێ پەیدا دەبێ كە • پشتگیری دەستدرێژكەر دەكەن ،تەنانەت لەنیو خودی بە مەبەستی كاركردن ،خوێندن ،هاوسەرگیریی، پیاوانی یاسادا ئەمە ڕوودەدات و بە مەسەلەی كێشەی ژیان گۆڕین یاخود بەهۆی سیاسیەوە وەك ڕاماڵینی شەخسی خێزانی دادەنرێ و بە پارەو بەرتیل دەمیان گوندەكانی كوردستان و پێشتریش تەعریبكردن). • كۆچبەری بۆ دەرەوەی واڵت ،بەهۆی باری دادەخرێ و فایلەكان لە سووچێكی ئەرشێفدا ئەگەر سیاسی (زیندان ،ئەشكەنجەدان ،دەرئەنجام نەسوتیندرێ دەشاردرێتەوە و تۆز شەڕ ،)...كۆمەاڵیەتی (هەموو باری توندو دەیانخوات و دەرزێن .جگە لەوەی 102
103 تیژی دژ بە ژنان ،هۆمۆسیكسەوەڵ،)... ئابووری (گەڕان بەدوای كار ،برسێتی ،یاخود كاركردن بە مەبەستی گۆڕینی شوێن) ،ئاینی (مەسیحیەكان ،جوولەكەكان ،ئیسالم لە ئەندونیسیا و لە داهاتوودا ،)...الیەنی ئیتنی ،نموونەی(تیبیت)، هەندێ كۆچبەری لەبەر زۆری باجی واڵتەكانیان بەجێ دەهێڵن و هەندێ بۆ ئارەزووی گۆڕانی شوێن و بینینی جیەانێكی تر دەگەڕێتەوە .لەم بارەیەوە فایزە بن گێالمین ،سۆسیولۆژێكی فەرەنسیە دەڵێ: ''كاریگەری میدیاكان بەسەر بڕیاری الوان بۆ كۆچبەری زۆر گەورەیە .وەك سەتەالیت و ئینترنێت.''. دەتوانین و ئێوەش هەروەها دەیان هۆ بەێننەوە بۆ كۆچبەری ،سادەترینیان رەنگە ئەوەبێ كە مرۆڤ بەشوێن ژیانێكی تردا دەگرێ رێزی زیاتر لێ بگیرێ و ئاسایشی تێدا بەرقەراربێ .دیارە مەسەلەی كۆچبەری زۆر بەرفراوانە و زۆر گروب و كۆمیونتی و مللەتان بە ژن و پیاوەوە دەگڕێتەوە .ئەوەی ئێمە مەبەستمانە لێرەدا ،كۆچبەری ژنانە و چۆنێتی ئینتگراسیۆنیان(خۆگونجانیان) لە نێو كۆمەڵگە رۆژئاوایەكاندا .كۆچبەری وەك هەموو فینۆمینێكی تر (دیاردە) الیەنی باشی و خراپی خۆی هەیە .باشەكانی تێكەڵبوونی كلتووری جیاواز و بەرفراوانبوونی ئاستی دیالۆگ و تێگەیشتنە لەیەك و دارشتنەوە
و هەڵسەنگاندنی یاسای نوێیە .لە خراپەكانیشی، درووستبوونی كێشەیكۆمەاڵیەتی و ئابووری و كەشوبا و رەتكردنەوەی ئەندامی نوێیە لە الیەن هاوالتیانی بەڕچەڵەكی واڵتەكە .جگە لە مەسەلەی كۆچبەری نەێنی و نائاشكرا كە لەم سەردەمەدا بۆخۆی كێشەیەكی سەربەخۆیە و باری مرۆڤایەتی ئەو كۆچبەرە نائاشكرایانە دەخاتە پێوانەیەكی ترەوە هەتا ئەو رادەیەیی سنووری واڵتەكان دادەخرێ بە روویاندا. كە ژن ڕێی كۆچبەری لەبەرگرت بۆ واڵتێكی 3 رۆژئاوا ئەوە لێرەدا باسی خۆگونجاندنیان خۆی دەسەپێنێ :ئینتگراسیۆن لەوشەی التینی ئینتگرارێ هاتووە ،واتە ،جێ بەجێكردن ،تەواوكردن .ئینتگراسیۆن لە ئەسیمیالسیۆن جیاكراوەتەوە كە لە عەرەبیدا بە ''التپاقف'' دێت ،بە واتای گۆڕانكاری لەشێوازی ژیان و فیكری كەسی كۆچبەردا بۆ بەرژەوەندی كۆمەڵی نوێ ،واتە ئەو واڵتەی كە كۆچی بۆ كردوە .ئەم وشەیە لە ساڵی 1880وە
داەێندراوە و بەتایبەتی بۆ دەستنیشانكردنی كۆمەڵی
ئەمریكی ئەو سەردەمە هاتۆتە كایەوە .هەر بۆیە واڵتە رۆژئاوایەكان وشەی ئینتگراسیۆن زیاتر بەكاردەهێنن كە تایبەتمەندی كلتووری كەسی كۆچبەر دەپارێزێ. دومینیك شناپەر ،سۆسێۆلۆگێكی بەناوبانگە لە كتێبی ئینتگراسیۆن چیە؟ بەم شێوەیە پێناسەی دەكات'' :ڕاستی هەبوونی ماف و ئەركی هاوبەش و هەروەها رێزگرتن لە یاسا ،و بایخەدان بە كلتووری واڵتی پێشوازیكەر و لە بەرچاوگرتنی الیەنی جیاواز و هاوبەشی هەردووال''. ئینتگراسیۆن پەیوەندی تەواوی بەمەسەلەی نیشتەجێبوونی مرۆڤەوە ەەیە ،بەو واتایە ئەگەر كەسێك هەست نەكات كە لەناو خودی ئەو واڵتەی بۆی هاتووە ژیانی سەقامگیری تییدایە ئەوە ناتوانێ خۆی لەو كۆمەڵەدا بگونجێنێ .كاتێ گرۆپێ یاخود كومیونیتیەك دەخرێنە پەراوێزەوە و بە كەمایەتی ناویان دەبەن ئەوە پێشێلكردنی شووناسی ئەو كەسەیە و دەسەاڵتی زۆرینەیە بەسەر كەمینەوە .لە رووی سۆسیۆلۆژیەوە ئینتگراسیۆن نزیكبوونەوەی گرۆپێكە لە گرۆپێكی گەورەتر لە خەڵك .هەر لێرەوە مەسەلەی راسیزم (نەژاتپەرستی) خۆی دەسەپێنێ .كۆلێت گیوما لەكتێبی ئایدیولۆژی راسیزم نووسیوێتی :وشەی راسیزم واتایەكی تایبەتی هەیە كەقبووڵی تەفسیری دیكە ناكات ئەوەش تێبینیكردنی كارئەكتەری فیزیكی كەسێكە .ئەمەش واتایەكی بایولۆژی هەیە .بەپێی ئەم پێناسەیە هەموو كەسێ كە لە ڕووی شێوەوە جیاوازی هەبێ دژی رادەوستن .ئەمەش لەخۆیدا كێشە زیاددەكات و مرۆڤە جیاوازەكان بە پەراوێز دەكات و وردە وردە دیانخاتە ناو گێتۆوە .گرنگە بڵێین كە ئێستا لە ئەوروپا و ئامریكا و ئینگلترا گێوتۆی هەژارەكان هەیە و گێتۆی دەوڵەمەدەكانیش بە جودا. لەم حالەتەدا دەپرسین كەواتە چ پێویست بە ئینتگراسیۆن دەكات؟ چونكە وەختێ مەسەلەی هاواڵتی كەس و گروپ دێتە پێشەوە ئەوە ئەو كەسانەی تەنانەت لەڕووی یاسایەوە شووناس و پاسپۆرتی ئەو واڵتەیان پێ بەخشراوە كەچی هەر بەچاوی بێگانە لەخشتەدەدرێن .تەنانەت ناوی غەریبە ،وەك ''ئیتغانژێ'' لە فەرەنسی و''ئاوسلەندەر'' لە ئەڵمانی بۆ دەستنیشانكردنی كارێكی ناشرینە و بۆ جیاوازیانە
104
لەخەڵكی ئەسەڵی واڵتەكە؛ لە كاتێكدا ئەو كەسانە بە فەرمی فەرەنسین ،ئەڵمانین ،سوێدین ...كەسی بێگانە وەك ئەندامێكی نەخۆش تەماشا دەكرێ كە هاتۆتە نێو سیستمێكی ساغ و سەلیم و پڕ لە تەندروستی .ئیدی چۆن كەسەكە دەتوانێ قەناعت بە خۆگونجانی بكات؟ ترس لە كەسی بێگانە بە تایبەتی لە پاش 11ی سپتمبەری 2001وە زیادی كردوە ،هەموو كەسێكی غەریبە ئەگەر نەڵێم بە تیرۆریست ئەوە بە هە‌ڕەشەكەر بۆ سەر ئەمن و ئاسایشی هاواڵتیە ئەسڵیەكانی ئەو واڵتە دادەنرێ .ئێمە هەموومان هەر بە موسڵمان دادەنرێن ئەگەر مەسیحیش بین (نموونەی سەلیب لەملكردنی هەندێ پەناهەندە بۆ خۆجوداكردنیان لە موسڵمانەكان ،بە تایبەتی لە نێوان گەنجەكان ،زۆر باوە لەو واڵتە رۆژئاواییانە) .بە هێرشكەر دادەنرێن ئەگەر بەرگریكەریش بین .جوانترین وێنەی موسڵمان تەنها لە روانگەی سەیرو سەمەرەی كتێبی هەزارو یەك شەو ''ئەلف لیلە و لیلە'' دایە .بۆ پیاوەكانیش بە تایبەتی وێنەی ژنانی نێو حەرەمسەرایە. لێرەوە كێشەی ژن لە مەسەلەی ئینتگراسیۆندا گەورەترە .ژنان زۆریان خوێندنی كەمیان هەیە ،یان هەر نەخویندەوارن ،یاخود هەموو ژیانیان سەركووتكراون. ماوەیەكی زۆریان پێویستە هەتا زمان فێردەبن و لە كلتووری ئەو واڵتە تێدەگەن و ئەوجا كار دەكەن .چونكە بێ بێ كاركردن ئینگراسیۆن فێربوونی زمان و جگە ناپێكێ. لە سە ر د ە می لەوەی
105 جیەانگەرایدا و بەرەوروبوونەوەی جیهان بەرزبێتەوە؟ بەگشتی بەرامبەر بە كێشە دارایەكانی ئەمرۆ، كێشەكان زەقتر دەكاتەوە و مەسەلەی بێكاری سەرچاوەی گشتی : Bibliographies هەتا دێ زیاد دەكات .كە كار نەكەی پارەی گرتنی Dictionaires : Wikipédia, Al-Mongide, Petit Robert خانووت نیە ،كە ئەمەت نەبوو بە كەمترین مەرجی ژیان رازی دەبی و وەك وتم ،ئەمە پاڵ بەو گروپانەوە دەنات Revue / Journal : Gisti, Plein droit, N° 73, Juillet 2007 Gisti, Plein droit, N° 75, لە ناوچە سنووریەكانی شار بژین(گێتۆی هەژارەكان و بە پەراوێزكراوەكان) و بەرەو درووستبوونی Décembre 2007 Gisti, Plein droit, N° 76, گێتۆی سەختریان دەبات كە نموونەكەی لە گێتۆی Mars 2008 جولەكەكانی سەردەمی نازیەكان دەچێت .ئەوەی ژنان Migrants formation ISSN 0335-0894, Sourceپاڵ پێوە دەنا كە زیاتر بچەوسێندرێنەوە و بە كاری 1991, no 86, pp. 32-52 لەش فرۆشتن یاخود هەندێ كاری نەێنی كە ژیانیان Language Français, Publisher : Centre national de documentation pédagogique, Paris, دەخاتە مەترسیەوە رازی ببن. )FRANCE (1973-1998) (Revue
پووختەی باسەكە: ژاك الكان دەڵێ :ئەڤین بوونی نیە ،بەڵكوو تەنها بەڵگەهێنانەوە لەسەر ئەڤین هەیە .منیش لەدوای ئەوەوە دەڵێم ئینگراسیۆن بوونی نیە ،بەڵكوو بەڵگەهێنانەوە لەسەر ئەوە هەیە .چونكە ئینتگراسیۆن پرۆسەیەكی بەردەوامەو دابەڕانی تێدا نیە .دەبێ هەمیشە كاری بۆ بكەین بۆ ئەوەی بەرگری لە كێشە و تەنگ و چەڵەمەكانی بكەین كە هەموو رۆژێك بابەتێكی نوێ هێرشت بۆ دەهێنێ و نازانین هەتا چ رادەیەك بەرگەی دەگرین؟ ئەوەی گرنگە لێرە كۆتای پێ بەێنم ئەوەیە :كە هەموومان ،لە هەموو شوێنێكی دونیا ،لە رژهەاڵت و رۆژئاوا ،بە بینایەك دەچین كە دەیان ئااڵی رەنگاورەنگی والتانی بە سەرەوەیە .ئێمە خۆمان بە هاوالتی هەموو واڵتێك و شارێك دەزانین با لەقسەكردنێشدا ئەكسنتمان هەبێ ،واتە زمانمان وەك تەواوی خەڵكی ئەو شوێنە نەبێ كە قسەی پێدەكەین؛ خۆمان بە هاوالتی دادەنێن ئەگەرچی بە غەریبەش لە قەلەمان بدەن .ئەركی هەمووانە ڕێز لە یەكبگرین و گوێ لەیەك بگرین و جیاوازی یەكتر قبووڵبكەین .تەنها لە جیاوازیدا ئێمە دەولەمەند دەبین نەك لەیەكچوون. لێرەوە ئەم هەموو مەسەالنە مێژوویەك لە بێدەنگی ژنی درووستكردوە ،دیوارێكی ترسی بەرانبەر بە گەشەكردنی تواناكانی و فیكری پێكهێناوە .كاتی ئەوە نەهاتووە كە ئەو دیواری بێدەنگیە برۆخێنین؟ و دوور لە هەموو دروشمێك دەنگی ژنیش لە پاڵ هی پیاو
: Bibliographie de basسەرچاوە سەرەكیەكانی لێكۆڵینەوەكە É. DURKHEIM, Le suicide, préf. • S.Paugam, Paris, PUF, 2007, coll.:«Grands .» textes Schnapper Dominique, Queest-ce • que lintégration ?, Paris, Folio actuel, édition .Gallimard, 2007 •
Guélamine Faïza, Action sociale .en France, Paris, Dunod, 2é7m. édition, 2008 Guillaumin Colette, Lidiologie raciste, • .Paris, Folio essais, édition Gallimard, 2002 Pierre Tevanian, La mécanique raciste, • .Paris, édition Dilecta, 2008 Constant F. : Le multiculturalisme, • .Flammarion, Coll. Dominos, 2000 Khellil M. : Sociologie de l'intégration, • .PUF, Coll. QSJ, 1997 Castel R. : Les métamorphoses de la • question sociale, Fayard, 1995 (réédition Coll. )Folio, Gallimard Coser L. : Les fonctions du conflit social • .(1956 et 1967), PUF, Coll. Sociologies, 1982 Dewitte Ph. (dir.) : Immigration et • intégration, l'état des savoirs, La découverte, .1999 Munoz-Dardé V. : La justice sociale. Le • libéralisme égalitaire de John Rawls, Nathan, .Coll. 128, 2000 Paugam S. : La disqualification sociale, • .PUF, 1991 Paugam S. (dir.) : L'exclusion, l'état des • savoirs, La découverte, 1996 Taylor Ch. : Multiculturalisme. Différence • et démocratie, (1992), Flammarion, Coll.
.Champs, 1997 : Autres références bibliographiques سەرچاوەی تر كە سوودمان لێوەرگرتوە Françoise HÉRITIER, Masculin, Féminin. La.pensée de la différence. Paris, O. Jacob, 1996 BADE K. J., L'Europe en mouvement. La migration de la fin du XVIIIe siècle à nos jours, (2000), trad. par Mannoni O., Paris, Seuil, .2002 DREYFUS-ARMAND G., L'Exil des Républicains espagnols en France. De la guerre civile à la .mort de Franco, Paris, Albin Michel, 1999 LEVEAU R. & WENDEN C. DE, La Bourgeoisie : les trois âges de la vie associative .de l'immigration, Paris, CNRS, 2001 LILLON N., La Petite Espagne de la Plaine- Saint-Denis 1900-1980, Paris, Autrement, .2004 SAYAD A., «Les trois âges de l'émigration algérienne», Actes de la recherche en sciences sociales, 1977, n°15, pp.59-81 - L'immigration ou les paradoxes de l'altérité, (1991), Paris, .Raisons d'Agir, 2006 SCHOR R., L'Opinion française et les étrangers 1919-1939, Paris, Publications de la Sorbonne, 1985 - (dir.), «L'Immigration en France au XXe siècle», Historiens et géographes, 2003, n°383.384 SPIRE A., «Semblables et pourtant différents. La citoyenneté paradoxale des Français musulmans d'Algérie en métropole», Genèses. Sciences sociales et histoire, 2003, n°53, .pp.48-68 TRIBALAT M., De l'Immigration à l'assimilation : enquête sur les populations d'origine étrangère .en France, Paris, La Découverte, 1996 VIET V., La France immigrée. Construction .d'une politique 1914-1997, Paris, Fayard, 1998 WEIL P., La France et ses étrangers, (1991), Paris, Gallimard, «Folio», 2005 - Qu'est-ce qu'un Français ? Histoire de la nationalité depuis .la Révolution, Paris, Grasset, 2002
106
107
لوكس فێمێنیزم (رازاوە) هەمیشە دایكی منیان پشتگوێ خست نووسینی :لیدیا پرایزۆڤیج ئامادەكردن و شرۆڤەلەسوێدیەوە :هەندرێن بۆ دایكم ،هێدی باران و شایەن
( من هەموو جار دووبارەی دەكەمەوە كە من هەست بە ڕق دەكەم لە بەرانبەر هاوبەشایەتی فێمێنیستیدا. هەست بە داڕزانێكی ناچاریی دەكەم لە بەرانبە فێمێنیزمدا ...من ناتوانم هاوبەشایەتی ئەو فێمێنیستیە بم كە ناتوانێ هەموو دیوەكانی من وەربگری .دەبێ دایكم لەگەڵ ئەو فێمینیستیە بێت "...لیدیا پرایزۆڤیج خاتوو لیدیا پرایزۆڤیج ( ) Lidija Praizovicنوسەر و فێمێنیست لە ١٩٨٥لە دایكبووە ، " .خاوەن رۆمانێكە بە ناوی "( Spegelbokenكتێبی ئاوێنە یان ئاوێنە كتێب ) كۆشیعرێك بەناوی "Porr för Valdaپۆڕنۆ بۆ ڤالدا " و دوا بەرهەمیشی ،ئەنتۆلۆگییەكی شیعرییە بەناوی " Blå blixtهەربروسكەی شین " .كتێب و نووسینەكانی بوونەتە مایەی ورووژاندنی ئەو فێمێنسیتانەی كە سەر بەچینی ناوەندن ،نووسەرانێكێش كە حەز بە بوونی بێگانە لە سوێددا ناكەن .لیدیا كە خۆی یەكێك بووە لەو دەستەیە ،لەم نووسینەیدا ،كە 108
دوای ئەوەی لە پشوی حەفتە لە ٢٠١٣.١.٢٠ دا دەستەیەك لە فێمێنیستە هونەرمەندەكان بە بەشداری چەندین نووسەر و فێمێنیستی ناسراوی سوێدیی كۆبوونەتەوە .دەستپێكی كۆبوونەوەكەیان بە گۆرانییەكی ناسراوی فێمێنیستەكانی حەفتایەكان دەستپێكردووە كە كۆپلەیەكی ئەوهایە: "هۆ كچەكان هۆۆۆۆۆ كچەكان دەبێ دەنگمان بەرز بكەینەوە تاكوو ببیسرێین"... لە ئاكامی ئەمەشدا ،بنەمایەكیان بۆ بەرهەمگەلێكی فراوانتری هاوبەش پێكهێنا .لێدیا ڕەخنە لەو تەرزە فێمێنیستە دەگرێ كە سەر بە چینی ناوەندن .چونكە بە ڕای وی ،دەبێ خەباتی ژنان هەموو ژنان بە خۆیەوە بگرێت نەك تەنیا ئەو ژنە فێمنیستانەی كە لە ژیانێكی ڕازاوەدا دەژین. لێدیا لەم نووسینەیدا باسی ئەو هەستی بەختەوەریی و گریانی خۆشییەی خۆی دەكا كە توانیەتی لە كۆبوونەوەی ئەو دەستە هونەرمەندەدا بەشداربێت. لە هەمان كاتیشدا باس لە ئازارێك دەكا بە هۆی ئەوەی كە هەموو ژنەكانی تر بواری ئەوەیان نەبووە لەو كۆبوونەوەیەدا ئامادەبن .بەاڵم وەك لیدیا دەڵێ: "گریانی زۆری من بریتی بوو لەوەی چونكە من بیر لە دایكم دەكەمەوە ،كە ئەو وەك هەمیشە لە ماڵەوە دابنیشێ و وەك هەمیشەش نەساغە و بە دەست ئازاری جەستەیەوە دەتلێتەوە "...لێرەدا مەبەستی لیدیا ڕەنگە هەر تەنیا دایكی راستی خۆی نەبێ، بەڵكە مەبەستی كۆی ئەو ژنانە بێ كە چ لە سوێد و چ لە بەشەكانی تری جیهاندا بە هۆكردی نەداریی و ڕێگریی لە ئازادییان لە كۆمەڵگەی بابساالریدا ،كە بواریان نییە وەك فێمێنیستە لوكسوسەكان ،لوكس، خۆرازاوەكراوەكان بەشداری ئەو جۆرە كۆبوونەوە خۆشانە و بزاڤی ژن بن و ڕەنگە هەر ناوی "گرووپی "8یشیان نەبیسبێ .گرووپی ٨ناوی بزاڤێكی كارا و ناسراوی فێمێنیستەكانی سوێدە كە لە حەفتایەكانی سەدەی رابردوو دروست بوو. بۆیە لێدیا لە غەمی دایكیی و كۆی ئەو ژنە پەراوێزخراوانەوە دەڵێ " :من قەت لە فێمێنیستە سوێدییەكان نابوورم .ئەوە ئێوە بوون دایكی منتان
لە دەرەوەی ئەو بزاڤەی ژنانەوە بەجێهیشت"... چونكە وەك لیدیا دەڵێ ،دایكی لە منداڵییەوە بە گۆرانیی و هاودەمبوونیی لەگەڵییدا ،هەموو كۆمەكیەكی كردووە ،تا لەو كۆبوونەوەدا ئامادە بێت ،كەچی دایكی پێاڵوی وەرزشی و جوانترین جل و خواردنیشی بۆ خۆی نەدەكڕی. لە درێژەی نووسینەكەیدا باس لە ڕۆژانی كۆبوونەوە دەكا ،گفتوگۆی ڕۆژی دووەمی كۆبوونەوەی ئەو گرووپە ژنە فێمینیستە بریتبی بووە لە" :بۆ تۆ "فێمێنیزم مانای چییە؟" وەاڵمی لیدیا بۆ ئەم پرسیارە ئەوهایە " :من هەموو جار دووبارەی دەكەمەوە كە من هەست بە ڕق دەكەم لە بەرانبەر هاوبەشایەتی فێمێنیستیدا .هەست بە داڕزانێكی ناچاریی دەكەم لە بەرانبە فێمێنیزمدا ...من ناتوانم هاوبەشایەتی ئەو فێمێنیستیە بم كە ناتوانێ هەموو دیوەكانی من وەربگری .دەبێ دایكم لەگەڵ ئەو فێمینیستیە بێت"... دوای ئەوە لە درێژەی كۆبوونەوەكەیاندا ،یەكێك لە ژنە فێمینیستەكان (،ماریە سڤێالند) باس لە سێ ژنە فێمێنیستی بە ڕەگەز بیانی دەكا ،كە وەك دژە فێمێنیزم ناودێریان دەكا( .وەك لە كۆمێنتەكان خوێنەرانێك ئاماژەی بۆ دەكەن ،كە یەكێك لەو ژنە بیانییە رەنگە (دڵشا دمیربەگ) بێت ،كە كوردێكی باكوورە و وەك فێمێنیستیێكی سەر بە كۆنەپارێزەكان پێناسە دەكرێ) .لیدیا بە تاوانباركردنی ئەو سێ ژنە بیانییە بە دژە فێمێنیزم و بێدەنگبوونی ئامادەبووان لە بەرامبەر ئەو دەربڕینەدا تووڕە دەبێت ،خۆشی لەوێدا لەوە بێدەنگ دەبێت ،بەاڵم لە نوسینەكەیدا ڕووبەڕووی دەبێتەوە و لە سڤێالند دەپرسێ " :لە بری ئەوەی ئەوها دڵڕەقانە ڕەخنە لەو سێ ژنە بیانییە بگرێ دەبوو لە خۆی بپرسێ ،بۆچی ژنانی تر حەز ناكەن جەخت لە لوكس فێمێنیستی سپی سوێدیی بكەنەوە؟ دەبوو فێمێنسیتەكەی خۆی بخاتە ژێر پرسیار كە ناتوانێ ئەو ژنانە بە خۆیەوە بگرێت"... بەمجۆرە وەك خاتوو لیدیا باسی دەكا ،كۆبوونەوەكە بە مارشی سەمای لێزبیەكان كۆتایی هاتووە .لیدیا لە دوا بەشی نووسینەكەیدا باس لەوە دەكا ،كە ئەو زیاتر حەزی لە ئەدەبە ،نەك ئەو جۆرە كارە هونەرییانە .هاوكاتیش باسی ئەوە دەكا كە 109
لە ڕیگەی گەڕانەوەیدا لەگەڵ چەند لە ژنە هاوڕێیەكانی مێتود و خەسڵەتی فێمێنزم نییە ،بەڵكە ئەوەی هەیە بەرەو ستۆكهۆلمەوە ،چۆن بە شۆخییەوە باسییان لە پارتەكان دروستی كردوون و بەشێكیشیان لە ڕۆژئاوا، بۆ نموونە لە سوێد ،دوای كوژرانی فاتیمە شەهینداڵ نووسەرە پیاوەكان كردووە. ئەو چەند كۆپلەیەی سەرەوە بەشێكن لە كۆی و پێال ،مێدیا و دەسەالتی سوێدیی بابەتی شەرەفییان نوسینەكەی .ئەو نوسەرە دوای ئەزمونی خۆی لە گەڵ كرد بە گەورەترین كێشەی كۆمەڵگەی سوێد و بەمەش ئەو دەستە نووسەرە فێمێنیستە دەخوازێ بڵێ كە ئەو بودجەیەكی باشیان تەرخانكرد بۆ ژنی بیانیی ،بە تەرزە فێمێنیستە ،كە سەر بە چینی ناوەندی سوێدییە تایبەتیش چونكە كیشەی شەرەف لە سوێد بوو بە و وەك وێنەیەك لە فێمێنیستی خاوەن دەسەالت ،هاومانای كورد ،بۆیە ژنانێك كە زیاتر كۆمۆنیستی كە هاوشانە لەگەڵ مۆدەی سیستەمی لیبرالیزمی سێكت ،عەقیدەیی بوون و هاوكاتیش زانیارییەكی باالدەستی سوێدیدا ،تەنیا نوێنەری خۆیان دەكەن .ئەو ڕووكەشی ماركسییان هەبوو لەسەر ئازادی ژن و جۆرە فێمێنیستانەش خۆیان لە ژیانێكی لوكس ،خۆش بێكار بوون ،لە سوێدی لیبرالەوە خەباتی كرێكارییان و رازاوەدا دەژین و دوورن لە ئازار و غەمی ئەو ژنانەی كرد بە خەباتكردن بۆ بنەڕكردنی دیاردەی "شەرەف" وەك دایكی نووسەر و ئەو ژنە لە مێرد جیاوبووانەی كە لە سوید و كوردستاندا .بەمجۆرە ئەو فرسەتەیان لە سوێد بالوە و بە هۆی ئەركی بەخێوكردنی منداڵ و قۆزتەوە و بوون بە هاوپەیمانی سیاسەتی لیبرالسیتی كاری رۆژانە بوارییان نییە بێنە دەرەوە و وەك ئەو ژنە دەسەالتدار و ماسمێدیایەكانی سوێد و بە بوودجەی لوكس فێمێنیستانە بەشدار بن لە خەباتی ژن و خۆش تەرخانكراوی سوێد بوون بە خاوەن رێكخراو یان بەناو بژین وەك ئەوان ...ئەڵبەت بەشێكی ئەو نووسینە شەڵتەری ژنان ...كێشەی ئەوانە ئەوەیە ،وادەزانن، پەیوەندی بە هەاڵواردن و بە كەمگرتنی ژنی بێگانەوە چەوسانەوەی ژن تەنیا كوشتنییەتی لەسەر شەرەف، هەیە ،بۆیە لیدیا بە فێمێنیستی رەنگ سپی سوێدی ژنانی ئەنفالكراو ،هەزاران ژنی نەخوێندەوار و هەزاران ناودیریان دەكا .ئەوانەش ژنە فێمێنیستە بیانییەكان ژنی وەك دایكی من ،وەك دایكی لیدیا ،كە تا مردن بە كیشەدار و بابساالر و بەشێك لە غەیرە رۆژئاوایی بێبەش بوو لە هەموو خۆشییەكی ژیان ،بۆ ئەو ژنە خاوەن سەیر دەكەن .بۆیە لیدیا پێی وایە خودی ئەو دەستە رێكخراو و بەناو چااڵكی ژنان ،غەمێك نییە .هەروەك فێمێنیستە چین ناوەندەی سوێدیش جۆرێكە لە دیاردەی كچگەلێكی ئازا و ئازاد كە لە چیایەكاندا لە بابساالریی ،چونكە ژنانی تر قبووڵ ناكەن و بەس پێناو ئازادی ژن و بندەستی كورد خەبات دەكەن، خۆیان بە نوێنەری توێژێك لە چین و رەگەزی سپی جێگەی بەڵێیەكی ئەرێنی ،شكۆمەندی ژنی كورد نییە .دیارە وێڕای كێشەكانی ئەو جۆرە خەباتەش، دەزانن... دیارە جێگەی ئاماژەیە كە ئەو جۆرە لوكس فێمێنیزمە لێ بوونی ئەو هەموو كچە لە چیایەكاندا ،بووەتە مایەی ویست و هاندەری بابساالرەی كە لیدیا باسی دەكا ،بە جۆرێكی ترو لە من هەموو جار دووبارەی ماعنەوەی بۆ زۆرێك لە كچ و ژنی كورد لە هەموو ئاستێكی تردا ،لە ناو ژنی هەست من كە دەكەمەوە بەشەكانی كوردستاندا. كوردییشدا لە ئارادەیە .ئەو ژنگەلەی كە خۆیان كردۆتە بە ڕق دەكەم لە بەرانبەر جێگەی ئاماژەیە بە داننانی دەمڕاستی ژنی كورد .ئەو هاوبەشایەتی فێمێنیستیدا .زۆرێك لە ناوەندە سایسیی فێمێنیستیەكانیش، و ژنە خاوەن رێكخراوانەی كە ئامادەبوونی كارا و بەناوی "فێمێنیزم"ی كوردیی خۆیان دەناسێنن ،كە راستییەكەی دەكرێ بە چااڵكی ئازایانەی ژنی كوردانی باكوور لە سیاسەت و چااڵكی سەر شەقام و رووبەڕووبوونەوەدا ،ئاكامی ئەو ژنان ناودێر بكرێن نەك فێمێنیست .چونكە لە خەباتەی كچانە لە چیایەكاندا. كوردستاندا بزوتنەوەیەكی فێمێنیزمی بەاڵم ئەو پێڕە لە خاوەن رێكخراوە بەناو خاوەن پێناسە ،هزری كوردیی،
110
سوێدن ...لەوەش زیاتر ،كیشەی ئەو ژنە فێمێنیستەی كورد لە دەرەوە و ناوەوە، فێمێنیستە بەناو چەپانە ئەوەیە كە ئەوانە بێجگە چاوەڕوانن كچێك لەسەر شەرەف بكوژرێ تا لە ئەزبەركردنی چەند گوتە و قسەی ماركسیی بۆ حەفتەیەك دەست بكەن بە ستووننووسین و حیزبە كۆمۆنیستەكان ،نەك كۆنتێكستی و و قسەنووسینی سواو و دروشمی دووپاتەی ئەو گوتە و قسانە ،زانیاری قووڵیان لەسەر رووكەش .دوای ئەوە ئیتر بوودجەكە قەڵەو خودی ئەدەبیاتی ماركسیی و خودیی ماركسیش دەكەن و دروشم و واژوو كۆكردنەوە كۆتایی نییە .هەروەك ئەو ئەو ژنانەی تریش كە گوایە دێت ...هەنووكەش دوای مردنی ئەحالم لیبرالیست یان نەتەوەیین یان سەر بەپارتەكانی مەنسوور خەریكن خۆیان بكەن بە میراتگری دیكەن ،ئاگایان لە مێژوو و كۆنتێكستی بزاڤی ئەحالم مەنسوور ،كەچی ئاشكرایە ئەگەر ئەحالم فێمێنیزمی لیبرالیی و بگرە مێژووی كورد و ژنی تشتێكی هاوبەشی لەگەل ئەوانەدا هەبووایە ،ئەوە كوردیش نییە ،بۆیە ئەوانیش هەمان كێشەی ژنە كە لە ژیاندا بوو دەبوو بە ناوێك لە رێكخراوەكانیان چەپەكانیان هەیە .لە ئیسالمییەكانیش بگەڕێ ،كە و رۆژانە كۆڕ و داوەتیان كرد .لەوەش زیاتر ،رێز وەك یەكگرتوو و كۆمەلی ئیسالمی السایی ژنانی لە وەسییەتی خودی ئەحالم ناگرن ،كە دژی ئەوە عەرەب و توركە ئیخوانییەكان دەكەنەوە .ئەڵبەت بوو ئەوانەی كە لە كاتی لە ژیاندا بوو سەردان ئەوە بەو مانایە نییە من هەموو الیەنە باشەكانیان و غەمخۆری نەبوون ،یادی بكەنەوە و پرسەی بۆ نەبینم .بەهەرحاڵ ،ئەو باسە تووالنییە ..لێرە دابنێن .دیارە تا ئەحالم لە ژیاندا بوو ،هیچێك لە تەنیا مەبەستم لەو جۆرە فێمێنیزمەیە كە وەك ناوەندی نووسەران و رێكخراوەكانی ژنان ،رێزیان لە حیزبە دەستەاڵتدارەكان ،هەڵگری گرفتی هەمان بەرهەم و ئازایەتییەكانی وی لە رووبەڕووبوونەوەی گرفتی رووكەشیی و گەندەڵیین.. كۆمەڵگەی باوی كوردستاندا نەگرت... دیارە هاودژیی ئەو خۆ بە كۆمۆنیست زانانە ئەوەیە بە هەروا لە كوردستانیش بە هەمان شێوەیە ،راستە ئەو پێچەوانەی ژنە فێمێنیستە چەپەكانی سوید ،باشترین رێكخراوانە هەندێ كاری چاكەیان لەوێ و لێرە بۆ الیەنگری ژنە فێمێنیست و دەستەاڵتی لیبرالیستی ژن كردووە ،بەاڵم كیشەكە ئەوەیە هەموو كار ،كە
111
زیاتر قسەكردنە لەسەر ئەو كیژانەی كە بە ئاشكرا \٢٠١٣.١٢٨ستۆكهۆلم لە دوو شاری هەولێر و سلێمانی دەكوژرێن ،قسەیان هەیە .ئەگەرنا هەر یەك لەو بەناو رێكخراوە و پێڕە بۆ لینكی بابەتەكەی لیدیا ،لێرەدا بخوێنەوە: خۆی خەریكی كۆبوونەوە و بەزم و سەفەر و سەیراننhttp://www.dn.se/kultur-noje/ . بەشێكیش لەوانە بوونە بە مایەی تێكدانی كاراكتەری debatt-essa/lyxfeminismen-har- كیژانی كورد .راستییەكەی ئەوەیە كێشەی هەر سەختی alltid-struntat-i-min-mamma ژنی كورد لە كوردستاندا لە دێهات و شارۆچكەكان و ئەو دەڤەرانەیە كە كوشتەی برینی ئەنفالن .لەوەش غەمگینر ،وێنەی تەنیایی و گۆشەگیركردنی ئەحالم مەنسوورە لەم دۆخە فێمێنستیییە بابساالرەی كوردیەدا .هەموو دەزانن ،رێكخراوێك یان ژنگەلێك لە نێوان ئەو هەموو رێكخراو و گرووپانەی كە لە كوردستان و دەرەوە دا هەن ،كە رەنگە نزیك ٥٠٠رێكخراوی ژن هەبن ،كەچی رۆژێك هەستییان نەجووال كۆڕێك، داووەتێك ،سەردان ،بابەتێك ،ساڵوێك ...هتد بۆ ئەحالم مەنسوور بكەن! بۆیە گەرەكە ئەو رێكخراوگەل و ژنانەی كە خۆیان بە چااڵكیی ژن دەناسێنن ،لە بری گرژبوون ،بە خۆیان دابچنەوە كە ئەوانیش بەشێكن لەو كوێخاساالریی و بابساالرییەی كە كۆمەڵگەی كوردستان دەڕەتێنێ؟ كێشە ئەوەیە ،تۆ وەك پیاو بۆت نییە رەخنە بگری ،خێرا تۆ یان بە دواكەوتوو یان ناسیۆنالیزت ،یان نێرساالر و ...هتد تاوانبار دەكەن و خۆشیان بێعەیبن ،كەچی نازانن ئەو داخراوییە ،بەشێكە لە ئاوەزی بابساالریی و خێڵساالریی كە گوایە ئەوان من قەت لە فێمێنیستە دژیینە...كەواتە ئەو دۆخەی لە كوردستاندا هەیە ،كە لەوێدا توێژگەلێك لە كۆمەڵگە بوونەتە قوربانی ئەو سوێدییەكان نابوورم .ئەوە سیستەمەی دەگوزەرێت .لەو دۆخەدا بەشێكی زۆر لە ئێوە بوون دایكی منتان لە ژن كراون بە كااڵیەكی هەرزان و بەشێكیشی لەمدیوی چوار دیواری ماڵەوەدا ،هیچ مافێكی نییە و بێبەشە دەرەوەی ئەو بزاڤەی ژنانەوە لە هەموو خۆشییەكی ژیان ،كەچی ئەو ژنانەی كە بەجێهیشت... خۆیان كردۆتە دەمڕاستییان ،خەریكی گەشتوگوزار و وەعزدانی ئەمدیوی شاشەكانن .بۆیە وەك چۆن لیدیا دەلێ كە فێمێنزمی سویدیی دەبێ هەموو ژنەكان بە خۆیەوە بگرێ ،كە كێشەی ژنی سوێد لەگەل بێبەختی ژنی كورد بەراورد ناكرێت ،بەهەما شێوەش ژنی كورد پێویسیتی بە بزاڤێكی بەرفرەی رۆشنگەریی و بەڕاستی ژندۆست و دژە بابساالریی هەیە ،هاوكاتیش ئەو بزاڤە ببسترێتەوە بە كۆی بزاڤە رۆشنبیریی و مەدەنییەكان.
112
113
كۆمەڵ لەبەرامبەر ژێندەردا نیشتمان ڕۆحانی هەر لە دێرزەمانەوە تا ئێستا پیاوان لە سەر ئەو باوەڕەدان ،كە دەتوانن خۆیان بەسەر ژنان بسەپێنن و ببن بەخاوەن بڕیار بەسەریاندا ،ئەوان ناچار بكەن بۆ ئەو كارانەی كە بە حەز و خواستی خۆیان نیە ،یان ئەو كارانەی كە ناتوانن جێ بەجێی بكەن ،پێویستە بیكەن .زۆرێك لە پیاوان ،بەتایبەت ئەوانەی كە لەتوێژی سیاسی جۆراوجۆرن لەو باوەڕەدان ،كەبەرتەسك بوونی ڕۆڵی ژنان لە چوارچێوەی ماڵ و فەرمانبردندا ،لەگەڵ هاوسەرەكانیاندا ،وەكو نەریت و یاسا " بنچینەیەكی سروشتی " هەیە .بەمانایەی كە ئەوە سروشتە ئەم جیاوازییەی دروستكردووە ،دەبێت تەسلیم بەم ڕاستیە بین .بەم جۆرە پاساو بۆ بێبەشكردنی ژنان لە مافە مەدەنی و سیاسیەكانیان دێننەوە ،بەوەی ژنان بە سروشت و هەر لە ئەزەلەوە بۆ چاالكی سیاسی و ئابووری لە دەرەوەی ماڵ شیاو نەبوون و ناتوانن بە باشی ئەو ئەركانە بەڕێوەبەرن. بیرمەندانی هاوچەرخی ڕۆژئاوا بۆچوونی كەم و نزم تەماشاكردنی ژنان لە پیاوانیان وەالناوە ،هاتوونەتە سەر ئەو بڕوایەی ،كە ژنانیش دەبێ وەك پیاوان وەكوو "مرۆڤێكی ئازاد و بەرامبەرە ،كە توانای هەڵبژادنی مافی ژیانی خۆیان و هەروەها هەبوونی هەستی دادپەروەری لە ناخیاندا" سەیر بكرێن ،ئەوان ئازادن بەشداربن لەبوارەكانی بەڕێوەبردنی كۆمەڵدا .واڵتە دێموكراتەكان ،بە شێوەی بەردەوام یاسای دژە جیاوازی ڕەگەزی و جێندەریان پەسەند كردووە ،تا ئاستی دەست ڕاگەیشتنی بەرابەری و یەكسانی ژنان بەخوێندن ،بەكارو بەرپرسیایرێتی سیاسی، 114
115 كەدەبێت هەموو ئەمانەیان بۆ دابین بكرێ، لەوێڕا ،ئەم مافە وەكو بابەتی كۆمەاڵیەتی و دیاردەیەكی نوێیە لەم سەردەمەدا ،ولە هەموو دونیا سەریهەڵداوە. دیارە بەلەبەرچاوگرتنی ئەو گۆڕانكاریانەی كە لەكۆمەڵدا ڕویداوە ،بەرەبەرە بابەتە كۆمەاڵیەتیەكان، گرفتە نوێیەكان پێویستی بەهەڵوێستەكردن هەبووە و گرنگی پێدراوە .هۆكاری سەرەكی ئەم سەرهەڵدان و گرینگی پێدانە ،لە ڕۆژئاوادا و بەتایبەتی لە سەدەی نۆزدەهەمدا بووە ،شۆڕشی پیشەسازی و شۆڕشە جۆراوجۆرە كۆمەاڵیەتیەكان ،بەشێوەیەكی ناڕێك و پەرش و باڵو لەواڵتانی ڕۆژئاوا سەریان هەڵدا. لەو بارودۆخەدا دامەزراوەكانی كۆمەڵ لەژێر چەتری بیركردنەوە نەریتی و تەقلیدی بەرتەسك و بەپێی باوەڕە نەریتیەكان كۆمەڵیان بەڕێوەدەبرد .دیارە ئەم جۆرە بیركردنەوە نەریتگەراییە ،تەقلیدییە ،بووە
هەر لە دێرزەمانەوە تا ئێستا پیاوان لە سەر ئەو باوەڕەدان، كە دەتوانن خۆیان بەسەر ژنان بسەپێنن و ببن بەخاوەن بڕیار بەسەریاندا هۆی سەرهەڵدانی كێشە جۆراوجۆرەكان ،بەتایبەت لەسەردەمی شۆڕشی پیشەسازیدا ،ئەم كڵێشەی بەڕێوەبردنە نەریتگەراییە الوازبوون ،چیدی لەگەڵ پێداویستەكانی قۆناغی نوێی پیشەسازی نەدەگونجان، ئەمەش بۆشاییەكی گەورەی دروستكرد ،كەلەدواجار كۆمەڵ بەبێ هەبوونی پێوەری تایبەتی و ناسراو ،بەرەو پشێوی و بەربەاڵیی هەنگاوی هەڵدەگرت .بە بۆچوونی هەندێ كەس هەر ئەم بارودۆخە بووە هۆی سەرهەڵدانی زانستی كۆمەڵناسی .لەبەرئەوەی پێویستی دەكرد، زانستێك سەرهەڵبدات ،پێناسەیەكی شیاو دەربارەی بارودۆخی نوێی كۆمەڵ بخاتەڕوو و ڕاڤەی بكات، گوزارشت بێت لە پێكهاتە نوێیەكانی كۆمەڵگای نوێ، زانستێك بتوانێت دیاردەكانی كۆمەڵ دیاری بكات،
كە لەدواجاردا كۆمەڵگەی بشێو و ئاڵۆز بەشێوەیەكی مەدەنی ڕێكی بخاتەوە .هەرچەند نزیك بە دوو سەدەی خایاند تا ئەو بشێویانە ،ئەو گۆڕانكاریانەی سەردەمی شۆڕشی پیشەسازی بەرە بەرە نەزم و یاسایەكی لە خۆ گرت ،تاوەكو ڕێڕەوخواز بوو .ئەو بارودۆخە قەیرانێك بوو كە بابەت و گرفتە كۆمەاڵیەتیەكان زیاتر جێگەی بایەخ و سەرنج بوون و بەگرنگیەوە سەیر دەكران ،دیارە گۆڕانی پێكهاتەی بونیادی كۆمەڵگا، لەدێرزەمانەوە تاوەكو ئێستا بەشێكی دانەبڕاو بووە لە بوون و پێناسەی كۆمەڵ .لەم سەردەمەشدا بابەت و كێشە كۆمەاڵیەتیەكان بەشێكی جیانەبوەوەن لە كۆمەڵگای شارستانی ئەمڕۆ. یەكێك لەو بابەتانەی كە بۆتە جێگای بایەخ و گرنگی بەردەوامی كۆمەڵگاكان ،تاكگەراییە (ئیندیڤیدوالیەت) و هەروەها یەكسان بوونی مرۆڤەكانە لەڕووی ماف و ئەركەكانیان ،یەكسانبوونی مرۆڤە لەهەموو ئەو مافە مرۆیانەی ،كە شایستەی ژیانی ئەمڕۆ بێت .بەاڵم مەخابن تا ئەمڕۆ یەكسانبوونی
هەر دوو ڕەگەزی ژن و پیاو لە هەموو بوارەكاندا نەچەسپاوە .بێگومان ئەگەر بڵێن ڕەنگە لەهەندێ كۆمەڵگا دیموكراتەكان ئەم بابەتە گرینگی پێدرابێت، بەاڵم بەداخەوە لە زۆربەی كۆمەڵگا نەریتیەكان و تەقلیدیەكان ،بەتایبەتی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست ئەم یەكسانبوونەی نێوان ژن و پیاو نەچەسپاوە .واڵتی خۆمان یەكێكە لەو كۆمەڵگایانەی ە ك ە ژنان نەیاتوانیوە بە زۆر لە مافە سەرەتاییەكانی خۆیان بگەن .ئەم باسە پەلكێشمان دەكات بۆ بابەتێكی گرنگ و هەستیار، كەبەداخەوە لە كۆمەڵگای ئێمە هێشتا نەتوانراوە پێناسەیەكی دروستی لێ بكرێ ،نەتوانرەوە بەپێی پێویست پیناسە بكرێت .یەكێك لەم چەمكانەی بەتەواوەتی پێناسە نەكراوە بەهۆی تێنەگەیشتن لەم چەمكە مشتومڕ و گفتوگۆی زۆری لەسەر كراوە ،ئەویش چەمكی "جێندەر"ە .چەمكی جێندەر كەبەرامبەری بە (ڕەگەز) پێناسەكراوە ،بێگومان بەپێی پێناسەیەك كە بۆی كراوە لەئەنسیكلۆپیدیای (ڕێكخراوی
نەتەوە یەكگرتوەكان) و ڕێكەوتنامەی نێونەتەوەی مانای( :بەرابەری رەگەزی واتە دابینكردنی هەل و پێداویستیەكان ،بەیەكسانی لە نێوان ژنان و پیاوان. هەروەها بەرابەری لە بەردەم یاسادا ).بەرابەری ڕەگەزی دەبێتە هۆی گۆڕانی دەسەاڵتی كۆمەڵ و كولتور لە دەست پیاوان و بارودۆخێك دێتە ئاراوە ،كە تێدا ئەو نابەرابەریە نەریتیە لە نێوان ژنان و پیاوان هەیە دەچیتە ژێر پرسیارەوە و ژێردەستە بوونی ژنان دەچێتە ژێر ڕەخنەوە .پێشەكی راگەیەندراوی نەتەوە یەكگرتوەكان و هەروەها پێشەكی جاڕنامەی گەردوونی مافی مرۆڤ لە سەر بەرابەری و یەكسانی مافی ژنان و پیاوان بەشێوەیەكی ڕاشكاوانە جەخت لەم بابەتە دەكاتەوە. ئەم بەندە هاندەرو پاڵپشتی ڕێزلێنانی جیهانیە بە "مافی مرۆڤ و ئازادیە بنەڕەتی و سەرەتاییەكان بۆ هەموو كەس بەبێ لەبەرچاو گرتنی جیاوازی نەژادی، جنسیەتی ،زمانی و ئایینی" .ڕێكخراوی گشتی نەتەوە یەكگرتوەكان لە ماوەی ئەم سااڵنەدا ،بە بەردەوامی بە پەسەندكردنی میتۆدە نێونەتەوەییەكان یەكسانی رەگەزی (جێندەر) پەرەپێداوە .نابەرابەری جێندەری ،بابەتێكە كە لە كۆمەڵگە گەشە كردووەكان و بە كۆمەڵگەی خۆشمانەوە بە تابۆ دادەنرا .بەردەوام جیاوازی كراوە لە نێوان ژنان و پیاوان بەتایبەتی لە كۆمەڵگە ئیسالمیەكان ،كە یاساكان لە سەر بنەمای شەریعەتی ئیسالم دادەنرێ و ماف و پلەو پایەی ژنان بە ڕادەی پیاوان نیە ( مافی میرات و بوونی 4ژن هێنانی پیاوان و )... چەمكی جێندەر ( ) genderبە جۆری بیركردنەوەی تاك یا ناسنامەی كولتووری تاكێك وەكو ڕەگەزی مێینە یا نێرینە پێناسە دەكات .پیاوبوون یان ژنبوون دەتوانرێت مانای جۆراوجۆر لە خۆی بگرێت، جیاوازی جەندەرش بە بارودۆخێك پێناسەدەكرێت، كە تاكەكان لە بەرامبەر ڕۆڵی یەكسان لە پێداویستیە كۆمەاڵیەتیە نایەكسانەكان ،كەڵك وەرگرن .جەندەر ناوێكە كۆمەڵێك لە ڕۆڵ و بەرپرسایەتیەكان بۆ كۆمەڵ دیاری دەكات ،ئەم ڕۆڵ و بەرپرسایەتیانە دەگۆڕێ و گۆڕانی ئەوانە بۆ بەردەوامی خێزان و كۆمەڵ زۆر پێویستە. لێرەوە دەچین بەردەم پرسیارە بەرابەری سەرەكیەكە :بەوەی
116
جێندەری "ڕەگەزی" چیە؟ .بەرابەری جێندەری لەم كۆنتێكسەدا مانای ئەوەیە ،كە ژنان و پیاوان لە ماف و دەستڕاگەیشتن ،بیڕوباوەڕ و ڕوانگە و هەلە هاوبەشەكاندا وەك یەك بەشداربن .بەو مانایەی كە ژنان و پیاوان بە شێوەی تایبەتی دەبێت لە دابین بوونی هەل و پێداویستیە سەرەكیەكان جیاوازیان نەبێت .نابێت لەسەر بنەمای ژن بوون یا پیاوبوون بێت. هەروەها بەو واتایەی كە ژنان و پیاوان لە بارودۆخ و پێداویستیەكان بەشێوەی بەرابەر ویەكسان ،گەشە بەتواناكانیان بدەن ،بەیەكسانی كەڵك لەهەلەكانی ژیان و پێویستیە سەرەكیەكان وەربگرن .مەبەست ئەوەیە (ژن و پیاو) بەشێوەی یەكسان هەلی ئەوەیان هەبێت، كە بتوانن لە بوارەكانی سیاسی ،فەرهەنگی ،ئابووری و كۆمەاڵیەتی واڵت كەڵك وەربگرن و ئەركەكانیان راپەڕێنن .یەكسانی و بەرابەری بە مەبەستی دەركەوتن و داهێنانە مرۆییەكان و دابین كردنی ئاشتی نیوانیان زۆر گرنگە .بەگشتی بەرابەری و یەكسانی ڕەگەزی، واتە پێویستە بەشێوەیەكی یەكسان لە تەواو پێداویستیە كۆمەاڵیەتیەكان ،سەرچاوەكان و داهاتی واڵت و كۆمەڵگە كەڵك وەربگرن .بەجەخت كردن لە سەر ئەوەی كە بەرابەری و یەكسانی ڕەگەزی و گەشەدانی تواناكانی ژنان بەهیچ شێوەیەك نایەوێت یەك جۆر لە یەكسانی و گەشەپێدانی تواناكانی ژنان لە تەواوی كۆمەڵگاكان و فەرهەنگەكان بخاتە ڕوو ،بەلكو داوای یەكسانی بۆ هەردووال دەكات، ئەم جەختكردنە لە ڕاستیدا جۆرێك لە نیگەرانی و بەدگومانی بەرپەرچدەداتەوە ،بەوەی دەیەوێت دڵنیا بێت ،كە ژنان و پیاوان لە هەلەكان و هەڵبژاردنی یەكسان كەڵك وەربگرن .دیارە بەهۆی دۆخی نایەكسانی ئێستا ،دەستڕاگەیشتن بەو ئامانجانەی ،كە ئاماژەمان پێدا ،گەشەسەندنی تواناكان وەهای كردووە ،كەئەم دۆخە بۆ ژنان بەتەواوەتی نەڕەخسێت ،چ لەڕووی بابەتی یەكسانی و چ بابەتی گەشەی تواناكانی ژنان. هەردوو ئامانجەكە بەمەبەستی دەستراگەیشتن بە ئاسایشی سیاسی ،كۆمەاڵیەتی ،ئابووری و ژینگەیی زۆر گرینگ و پێوستە. لێرەوە دەتوانین بڵێن ،یەكسانی مافی جیندەر پرۆسەیەكە ،تێدا هەلەكان و شانسەكانی سەركەوتن و پێشكەوتن بەشێوەیەكی یەكسان بۆ ژنان و پیاوان دەڕەخسێت .بیركردنەوەی
117 لۆژیكیانە و دادپەروەرانە ئەوەیە ،كە ژنان زۆرتر لە بارودۆخێكی گونجاودا نەبوون ،تا بتوانن وەكو پیاوان لە هەلەكان و پێداویستی و شانسەكانی ژیان بە شێوەیەكی دروست كەڵك وەربگرن ،بۆ قەرەبووكردنی ئەم نایەكسانیە و دابین كردنی دادپەروەری بۆ ژنان ،دەبێت هەنگاوی كردەیی و كاریگەر بۆ بەرزكردنی باوەڕ بەخۆبوون ،تواناكان و ئەزمونەكانی ژنان بنرێت .هەبوونی تێڕوانینێكی دادپەروەرانەی ڕەگەزی لە راستیدا ئامڕازێكە بۆ گەیشتن بە یەكسانی جەندەری. لە كۆتایی ئەم بابەتە بە پێویست دەزانم كە ئەو هەنگاوانەی كاریگەری دەبێت لە دابین كردنی بەرابەری ڕەگەزی بخەمە بەر دیدی خوێنەرانی هیژا: یەكەم :بەهێزكردنی چاالكی ڕێكخراوەكانی ژنان ،بردنە سەری ئاستی خوێندەواری لە نێو ژنان ،بەهێزكردنی
جیاوازی جەندەرش بە بارودۆخێك پێناسەدەكرێت ،كە تاكەكان لە بەرامبەر ڕۆڵی یەكسان لە پێداویستیە كۆمەاڵیەتیە نایەكسانەكان ،كەڵك وەرگرن ئەو توانا رێكالمیانەی كە كار بۆ ژنان دەكەن تا لەم رێگایەوە بتوانن تواناكانی ژنان لەپێوەندیی كاریگەر لە گەڵ پیاوان لە ئاستی كۆمەڵگا گەشە پێبدات. دووهەم :دانانی ڕێژەیەك یا سەهمیە بەندیەك بۆ ژنان لە پۆستەكانی خزمەتگوزاری موڵكی .پشتوانی لە بەشداری سیاسی ژنان و هاندانی خێزانەكان لە ناردنی كچانیان بۆ خوێندن تا ئاستە بەرزەكانی خوێندن .دروستكردنی جۆرێك گۆڕانكاری لە دام و دەزگاكانی واڵت ،تا ژنان بتوانن لە هەموو شوێنێك (كارگە ،قاوەخانە ،دوكانداری و شۆفێری ..هتد) بەرهەمهێنانیان هەبێت. سێهەم :دانان و پەسەند كردنی دەستورو یاسایەك لە سەر بنەماكانی مافی مرۆڤ ،كە ژنان و پیاوان مافی یەكسانیان هەبێت .بۆ نمونە دابینكردنی مافی یاسایی لە "میرات"و موڵك بۆ ژنان ،خزمەتگوزاری شیاو بۆ خانەنشینی ،یاسای كار ،بەش وەرگرتن بۆ قەرزی
بانكی. چوارەم :بەشداری یەكسانی ژنان و پیاوان لە دام و دەزگاكان ،ناوەند و دامەزراوە فەرمی و مەدەنیەكان. چارەسەری و تێڕوانینی یەكسان بەرامبەر ڕەفتار و كردەوەكانی كچان و كوڕان لەنێو خێزان و قوتابخانەكاندا .بۆ نمونە لە واڵتێكی وەك بەنگالدش، بێوەژنێك ئەگەر بیەوێ لە مافی فەوت و خانەنشینی هاوسەری مردووی كەڵك وەرگرێ ،دەبێ موڵەتی بەكارهێنان و كەڵك وەرگرتنی هەبێ تا نیشانی بدات ،كە ئەو ژنە بۆ جاری دووهەم ژیانی هاوسەری پێك نەهێناوە .لە كاتێكدا پیاوێك ئەگەر بیەوێ لە مافی خانەنشینی هاوسەری مردووی كەڵك وەربگرێت پێویست بە خستنە ڕووی ئەم بەڵگانە نیە .ئەمە تەنها نمونەیەكی بچوكە لە ڕەفتار و كردوەی نادادپەروەرانە بەرامبەر ژنان دەكرێت. لە كۆتاییدا بە پێویست دەزانم كە ئاماژەیەكی كورت بكەم سەبارەت بە هوشیاری جێندەری .بەوەی دیسانەوە پرسیارەكە دووبارەدەكەمەوە :هوشیاری جێندری چیە ؟
لەوەاڵمدا دەڵیین :هوشیاری جێندەری بریتیە لەو توانایانەی كە بتوانرێ بابەت و كێشە و گرفتەكان كە سەرچاوەی لە نابەرابەری و جیاوازی ڕەگەزی گرتووە بناسێنێ ،تەنانەت ئەگەر ئەم بابەت و كێشانە دیار و ئاشكرانەبن و شاراوە بن ،ئەم هێز و توانایە هوشیاری جەندەری پێ دەگوترێ. ژن و پیاو پێكەوە دروست كروان تا پێكەوە یارمەتیدەر وهاوبەشی ژیانی یەكتر بن و بۆ بەردەوامی ژیان و مرۆڤایەتی لە پاڵ یەكتریدا تێبكۆشن ،هەستی ناسك و جوانی ژن گەرەنتی ئەو بەردەوام بوونەیە. بەاڵم بەداخەوە هەندێ كەس هەست ناسك بوون و میهرەبانی ژنان بە نیشانەی الوازیان دادەنێن و ژنان بە نزم و كەم سەیر دەكرێن و ناڕەوایی بەرامبەر دەكەن ،ئەمەش بووە هۆی ئەوەی كە پیاوان هێزو توانایان زیاتر بەكار بینن لە بوارە جۆراو جۆرەكان و جێبەجێكردنی زۆربەری كارەكان بە مافی خۆیان بزانن و مۆدیلی باوك ساالریی سەرهەڵبدات..
سەرەتای نیشتەجێبوون تا سەرهەڵدانی مێگاالپۆلیس نوسین و ئامادەكردنی: چەكۆ ئەحمەدی سەرەتایەكی كورت: بۆ هەر نوسێنێكی ورد لە سەر مرۆڤ‌و ژیانی مرۆڤ،پێویستە تا رادەیەك بگەڕێینەوە بۆ دواوە‌و رابردووی ژیان‌و ژیاری مرۆڤ شرۆڤە بكەین .بەاڵم بۆ ئەوەی راستی‌و دروستی بوارە جیاجیاكانی ژیان‌و ژیاری مرۆڤ دەربكەوێ، ێ شارەزا‌و كەسانی ئاكادمیك دەست پێویستی بە توێژینەوە‌و لێكۆڵینەوەی وردی هەیە .لە ئاوا كاتێكیشدا دەب بدەنە ئەو جۆرە لێكۆڵینەوە گەلە .بە خۆشیەوە ئێستای كورد‌و لە نێو كورددا تاكگەلێكی شارەزا‌و دڵسۆز ێ كە هەریەكە‌و لە ئاستی خۆیەوە‌و بە پێی توانا‌و دەرفەت ،سەرقاڵن‌و دڵسۆزی خۆیان لە هەركام لە دەبینر بوارەكانی پێویستدا نیشان دەدەن. ئەوەی من لێرەدا دەیخەمە بەرچاوی ئێوە ،ئێوە خوێنەری بەڕێز ،نە كارێكی ئاكادمیكە‌و نە بە وردی توێژینەوە‌و لێكۆڵینەوەی لە سەر كراوە .بۆیە لە بەشێك لە ئەزموونەكانی كەسانی شارەزا كەڵكم وەرگرتووە‌و تا ئەو 118
پارمۆ"یە كە لە ئێستای كوردستانی عێراقدایە. جێگایەی كە لە توانامدا بووە كورتم كردۆتەوە. ئەم گوندە 6تا 7هەزار ساڵ پێش لە زایین باسی ئەم زنجیرە وتارە لە سەر چۆنیەتی رێژەی دانیشتوانی بە 150كەس دێتە ئەژمار. نیشتەجێبوونی مرۆڤ‌و پێشكەوتن‌و پەرەسەندنی دانیشتوانی بە كاری ورزێرییەوە سەرقاڵ بوون‌و ژیار‌و شارستانیەت‌و لە ئاكامدا سەرهەڵدان‌و لە پاڵ ئەوەشدا لینی كردن‌و بەخێو كردنی سازدانی شار‌و مەزن بوونەوەی شارە كە لە ێ مەڕیش یەكێكی دیكە سەگ‌و بزن‌و وێدەچ ێ نراوە. ئاكامدا‌و ئێستا ناوی "مێگاالپۆلیس"ی ل لە كارەكانیان بووبێ .سەرنجڕاكێش ئەوەیە كە نازانم بڵێم بە داخەوە یان بە خۆشییەوە كە پڕایی حەشیمەت لەوكاتی ئەو ناچەیەدا ،بە پێی تا ئێستا‌و بە چەندین هۆ ،كورد نەبۆتە خاوەن لێكۆڵینەوەكانی ئاسەوارناسان 27كەس لە هەر مێگاالپۆلیس‌و بۆ ئەم مەبەستەش "ناو"ێكی ماییلی چوارسووجدا( 589/2كیلۆمیتر) بووە كە تایبەتی بۆ دانەنراوە .مێگاالپۆلیس (كەاڵن شار) ێ بڵێین لەگەڵ ئێستادا تا رادەیەك بەرامبەر دەكر ێ كە چەندین تایبەتمەندی بە شارێكی مەزن دەگوتر بووە .هۆی ئەمە دەگەڕێتەوە بۆ سواویی‌و رزینی ێ كە شارە بچووك‌و نێونجییەكان لێی لە خۆ دەگر (فرسایش) خاك‌و لە نێوچوونی دارستانەكان بە بێبەرین. دەستی مرۆڤ‌و گۆڕانی هەرێمی كە بەم بۆنەوە یەكێك لەو هۆكارگەلەی كە منی هان دا تاكوو بەرەوپێشچوونەكانی تكنۆلۆژیی پووچەڵ كردۆتەوە. ئەم باسە بخەمەڕوو ئەوە بوو كە تا ئێستا كورد ئەم جۆرە ئاپۆڕانە لە 5500ساڵ پێش لە زایینەوە خاوەن چەندین شاری بچووكتر لە مێگاالپۆلیسە، سەریان هەڵدا‌و لە درێژەی 1500ساڵی دواتردا واتا مێترۆپۆل ،كە دەتوانین چاوەڕوانی ئەوە بكەین ئەم ژینگانە لە داوێنی كێوەكانەوە هاتە خوارەوە لە داهاتوویەكی نە زۆر دوور ببنە مێگاالپۆلیس. بۆ دۆڵەكانی تەنیشت دیجلە‌و فورات (مێز‌و پۆتامیا). بۆیە بە پێویستم زانی ئەم وتارە بكەمە داواكارییەك لە هەموو ئەو كەسانەی كە شارەزای ئەو بوارەن‌و گوندەكان لە دۆڵەكانی الی رووباری نیل لە باكوری كاربەدەستان‌و سەركردەكانی كورد ،تاكوو هەر لە ئافریقا ،دۆڵەكانی تەنیشت رووباری سێند‌و هەروەها لە ئێستاوە لە هەوڵی پالنێك بۆ داڕشتنی ستراتژییەكی تەنیشت رووباری هوانگ هوو لە چین پەرەیان سەند. ێ نشینی دێرتر پەرەی گرت. گونجاو‌و مودیریەتێكی قورس‌و قاییم بن بۆ داهاتووی لە دنیای نویێشدا یەكج شارە كوردەكان‌و ئەو كێشەگەلە كە لەودا وەك هەموو داهێنانی وەرزێری‌و سەرهەڵدانی گوندەكان لە "چین‌و بەرجدید" بە تەواوی سەربەخۆ لە جێگاكانی دیكە مێگاالپۆلیسەكان دێتە پێش. بەو هیوایە كە توانیبێتم ،كەلێنێكی زۆر بچووك لە بووە. ئاكامی خێرای ،شۆڕشی وەرزێری دوو شت بوو پێوەندی لەگەڵ ئەو باسەدا پڕ بكەمەوە‌و ببێتە هۆی یەكەم :پەرەسەندنی حەشیمەت بە رێژەیەكی بەرچاو‌و بزواندنی قەڵەمی شارەزایانی دڵسۆزی كورد. دووهەم :پێشكەوتنی تێكنۆلۆژی ،بەتایبەت لە بواری بەهەمهێنانی خۆراك ،ئاكامی ئەم دوو پەرەسەندنە هێڵی مێژوویی دێرینە بەردینەی سەرەتایی ،دێرینە بەردینەی نوێ ،ئابوورییە ،سەرهەڵدانی كۆمەڵگای نیشتەجێ‌‌و ێ وەرزێری ،شۆڕشی گەورەتربوونەوەی شوێنە نیشتەجێیەكان بوو .دەرفەتی یەكەمین نیشتنگەكانی بە ب وەرزێری ،كۆتایی سەهۆڵبەندان ،چاخی مەفرەەق ،بەرگری‌و هێشتنەوەی حەشیمەتی زۆر ،تەنیا لە شوێنی ێ بوونی هەمیشەییدا هەیە .بەراوردەكان وا چاخی ئاسن‌و چاخی مێژوویی .هەموو ئەمانە مێژووی نیشتەج نیشان دەدەن كە هەر پێش لە زایینن جەماعەتێكی راوچی‌و نیشتەجێ بوونی یەكەمین شارەكان بە پێوەری نان هێنەر دەتوانن یەكەمین هەمیشەیی: دەتوانین و ك بچوو زۆر ئەمڕۆیی لە هەر مایلێكی چوار گوندێك كە ئاسەوارناسان دۆزیویانەتەوە" ،جارمویا بڵێین كە گوندێكی گەورە بوون گۆشەدا 3 119
تا 7كەس بەخێو‌و بهێڵنەوە .بەاڵم لەو گوندانەی كە ژیانیان بە وەرزێری سەرەتایی بەڕێوە دەچێ، لە هەر مایلێكدا 25كەس دەتوانن بژین .سەرەرای ئەمانەش لە ژیانی كۆچبەریدا تیداچوون‌و فەوتانی زۆرتری لەگەڵ بوو‌و ژیانی یەكجێ‌نشینی بارودۆخێكی لەبارتری بۆ ژین پێك دەهێنا .لە نێوان زۆربوونی حەشیمەت‌و پێشكەوتنی تێكنۆلۆژی پێوەندییەكی دوو الیەنە هەبوو .وەرزێری لە تەنیشت رووباردا پێویستی بە جۆرێك سیستمی ئاودێری بوو .گوند نشینان لە دەوری یەكدی كۆبوونەوە‌و شێوازێك سیستمی ئاودێری‌و كاناڵ كێشییان داڕشت بۆ ئەوەی یاسایەك هەبێت بۆ كەڵك وەرگرتن لەو رووبارانە. كەڵك وەرگرتن لە گواستنەوە لە رێگای رووباروە‌و درووستكردنی قایەق‌و كەڵك وەرگرتن لە حەیوانی بار هەڵگر ،دۆزینەوەی رێكاری چاكتر بۆ وەرزێری‌و چاكتر هەڵگرتنی دانەوێڵە ،خوارد‌و خۆراكی زیاتر كرد .لە نیوەی هەزارەی چوارەمی پێش لە زایین ،ئابووری دۆڵی نیل لە میسر تێكەاڵوێك بوو لە وەرزێری‌و كۆكردنەوەی خوارد‌و خۆراك ،كە لە سەر بنەمای ئابوورییەكی بە گشتی وەرزێری بچمی گرت .جگە لە بەرهەمهێنانی گەنم‌و جۆ ،باخی خورمایش دانرا .لە مێزۆپۆتامیاشدا دار ،حەسیر ،تەناف ،دەزوو‌و راخەر بەرهەم دەهێنرا. هێندەی نەخایاند كە وەرزێرانی میسری توانیان 3 هێندەی ئەو دەغڵ‌و دانەی كە پێویستە بەرهەم بێنن. ێ نشینی‌و زۆربوونی حەشیمەت‌و پڕایی كەواتە یەكج حەشیمەت لە شوێنە نیشتەجێ‌یەكاندا بووە هۆی بەرەوپێشچوونی تێكنۆلۆژی‌و زێدەلەخۆ بەرهەمهێنانی خۆراك‌و ئەم زێدە بەرهەمهێنانەش بووە هۆی گەشەی ئەو پیشە دەستییانەی جیا لە وەرزێری .كەرەستەی هاتۆچوو گەشەی كردو بازرگانی لە نێوان كۆمەڵگا نیشتەجێكان پەرەی سەند‌و بوار بۆ گۆڕانكارییەكی ێ شۆڕشی شارنشینی یان درووستبوونی مەزن یان یەكەمین شارەكان رەخسا 1( .مایل بەرامبەرە لەگەڵ 1609میترە) شۆڕشی شاری بە درێژایی هەزارەی چوارەمی پێش لە زایین، كەرەستەگەلی تێكنۆلۆژی پێویست بۆ شۆڕشی شارنشینی یان داهێنرابوو یان دۆزرابوەوە .چاندنی دانەوێڵە،
120
گاسن ،تێكنۆلۆژیی هەمار كردنی دانەوێڵە ،چەرخی گڵینەگەری ،قایەقی بایی ،كەرستەی چنین(بافندگی)، دەرهێنانی ئاسن‌و شتی لەو جۆرە ،بیركاری ،ئەستێرە ێ ناسی ،رۆژژمێر،خەت‌و ئەو شتانەی كە چەمكی پ ئاڵوگۆڕ دەكرێ‌‌و دروست كردنی پێوەندی كەم‌و زۆر هەمووی لە هەزارەی سێهەمی پێش لە زایین پێك هاتووە .بەاڵم هۆی سەرەكیی پێك هاتنی شار زێدە لە خۆ بەرهەمهێنانی خوارد‌و خۆراك بوو نە شتێكی دیكە. شار نشینی تەنیا بە هۆی زێدە لە خۆ بەرهەمهێنانەوە دەیتوانی پێك بێتو ئەم زێدە بەرهەمهێنانەش تەنیا لەو شوێنانەی كە زەویی بەپیت‌و لەبار بۆ وەرزێری بوو، دەستی پێكرد .تا ئەو جیگایەی كە ئاسەوارناسان پیمان دەڵێن ،یەكەمین شارەكان لە مێزوپوتامیا (عێراقی ئەمڕۆ)و رۆژئاوای ئێران (رۆژهەاڵتی ێ تا چوار هەزار ساڵ كوردستان) ،دروست بووە .س پێش لە زایین ،گوند نشینی لە میزۆپۆتامیا لە ناوچەی رووباری دیجلە‌و فورات پەرەی سەند‌و گۆڕانكارییەكی پێكهاتەیی بەسەردا هات .هێندەی نەخایاند كە شارنشینی سەری هەڵدا‌و پەرەی سەند .لە درێژەی هەزاەی سێهەمی پێش لە زایین شارە سوومرییەكان هەزاران كەس دانیشتوو‌و بازرگانییەكی بەرباڵوی بوو .ماوەیەكی كورت دوای سوومرییەكان شارە سەرەتاییەكانی میسر وەك "تەب"و "مەمفیس"یش دروست بوون‌و لە چوارچێوەی شاردا دەركەوتن .لە چین دا تا هەزار ساڵ پێش لە زایین شار بوونی نەبوو، بەاڵم لە دۆڵەكانی "سێند"دا شاری "موهۆنجودار"و "هارپاما" ،دوو هەزار ساڵ پێش لە زایین (هاوكات لەگەڵ بابل لە مێزوپۆتامیا) دروست بوو. یەكەمین شارەكان بە پێوەری ئەمڕۆیی زۆر بچووك‌و دەتوانین بڵێین كە گوندێكی گەورە بوون .بەاڵم هەر ئەم شارە بچووكانە تا دە بەرابەر لە گوندەكانی سەردەمی چاخی بەردیی پانتای هەبووە بۆ وێنە پانتای شاری بابل بە باخە سەرسووڕهێنەرەكەی كە یەكێك لە حەوت سەرسووڕهێنەری جیهان بوو ،بە ئاستەم دەگەیشتە 2/3مایل ( 28/8كیلۆمیتر) چوار سووچ .شاری "ئوور" لە تەنیشت دێجلە‌و فورات كە گەورەترین شاری مێزۆپۆتامیا بوو ،نزیك بە 220جریب ( 891/0كیلومیتر چوارسووچ) ،پانتای بوو‌و دانیشتوانی نزیك
بە 20هەزار كەس دەبوو .لەوانەیە بتوانین بڵێین دانیشتوانی شارە سەرەتاییەكان 2تا 20هەزار كەس بووە .ئاسەوار ناسان پێشبینی دەكەن كە ئەم شارانە 2هەزار ساڵ پێش لە زایین ،نزیك بە 3تا 4لە سەدی مرۆڤی ئەو ێ ئەوەش سەردەمەی لەخۆگرتووە .بەاڵم دەب لە بەرچاو بگرین كە بچووكی ئەم شارگەلە لە گرینگی ئەوان كەم ناكاتەوە .گرینگی ئەم شارگەلە لە گەورەیی‌و بچووكیدا نیە ،بەڵكوو لە نوێگەریییەكدایە كە رێكخستنی كۆمەاڵیەتییان پێك دەهێنا .ئەم شارگەلە هەڵگری هەموو زانست‌و بایەخە كولتورییەكان‌و لێهاتووییە ئابوورییەكانی ژیاری ئەو سەردەمە بوون‌و دەسەاڵتداری زاڵ بە سەر گوندەكاندا بوون .سەرهەڵدانی ئەم شارگەلە دەستپێكی ژیاری مرۆڤ‌و چاخی مێژووییە. لە هەمبەر چۆنیەتی سەرهەڵدانی شار نشینی، میژوونووسگەلێكی زۆر رای خۆیان دەربڕیوە .رەنگە
لە دوو الیەنەوە دەتوانین شار هەڵسەنگێنین ،یەكێك لە الیەن كاركردەوە (تێكۆشان‌و رۆڵ)و ئەویتر لە بواری پانتایییەوە(گەورەو بچووكی). لە هەمبەر ئەو هەنگاوگەلەی كە مرۆڤ بۆ گەیشتن بە ژیار‌و شارنشینی هەڵیهێناوەتەوە ،جیایی لە نێوان را‌و بۆچوونەكانیاندا هەبێت ،بەاڵم لەوەدا كە مرۆڤ زووتر یان دێرتر هەنگاوی هەڵهێناوەتەوە هیچ جیاوازییەك لەگۆڕێدا نیە .بەرەبەرە هاوكات لەگەڵ زانست‌و لێزانی مرۆڤ ،لە بواری وەرزێریدا بەرهەمهێنان زۆرتر بوو‌و بەرهەم روولە زۆربوون دەكات .زێدە لەخۆ بەرهەمهێنانی خواردن ئاكامگەلێكی بەدواوە بوو كە كاریگەریی گرینگی لە سەر وەرچەرخانی كۆمەاڵیەتیی مرۆڤ دانا. سەرەتا ئەوەی كە لێزانینی هەمار كردنی خواردن بە تووندی پێشكەوتنی بەخۆوە بینی .تێكنۆلۆژی دروست كردنی هەمارگەلی مەزن‌و جێی باوەڕی دەغڵ‌ودان یەكێك لە سەركیترین پێداویستییەكانی دامەزراندنی
شار‌و ئێمپراتوورییەكان بوو .بەڵگە مێژووییە زۆر كۆنەكان ئەوەمان بۆ دەردەخەن كە لێهاتوویییەكی زۆر مەزن هەبووە لە بواری هەڵگرتن‌و هەمار كردنی خوارد‌وخۆراك‌و بەرنامەڕێژی بۆ داهاتوو لە شارە كۆن‌و مێژووییەكاندا هەبووە .بۆ وێنە دەتوانین هێما بدەین بە میسر كە بۆ كاتی وشكەساڵی هەمارگەلی مەزنیان هەبووە .ئەو چیرۆكە كە باس لە حەوت ساڵ وشكەساڵی سەردەمی فێرعەونەكان دەكات‌و یووسێف ێ بە پێشبینی ئەو وشكەساڵییە دەكات‌و دەب جێگری فێرعەون‌و بڕیاری دروست كردنی هەماری گەورە دەدا ،نیشاندەری زاڵبوونی ئەوانە بە سەر ژینگەی خۆیاندا(ئەو چیرۆكەی كە باس ێ رەنگە هەروەك لە پێشدا ئاماژەمان پێكرد دەكر لێهاتوویی‌و توانای مرۆڤی ئەو سەردەمە لە ئەستێرە ناسی كە رەنگە الیەنی كەش‌و هەوا ناسیشی لەخۆ ێ بووبێتە هۆی گرتبێ‌‌و پێشبینی شتی وایش كراب بڕیاری دروستكردنی هەماری ئاوا مەزن) .گەشەی ژیارە كۆنەكان هەمووی بەشێك بوو لەم لێهاتووییانە كە ئاز‌وگوێزی خواردنیشی لەخۆ دەگرت .دووهەمین ئاكامی زێدە بەرهەمهێنان ئەوە بوو كە بەشێكی زۆر لە دانیشتوانی شار توانیان كارێكی جیا لە وەرزێریان ببێت .پیشەی جۆراوجۆر سەریان هەڵدا‌و پیشە دەستییەكان‌و پیشەگەران لە شارەكاندا دروست بوون. كەڵك وەرگرتن لە فلز‌و مەواددی كانزایی پەرەی سەند. كەڵك وەرگرتن لە دار‌و خاك‌و بەرد بۆ خانوبەرە دەستی پێكرد .چەرم سازی‌و بەن رستن‌و پارچە چنین دەركەوت .دروستبوونی كەرەستە نوێیەكان كاریگەری لە سەر وەرزێری دانا‌و بۆخۆی بووە هۆی بەرهەمهێنانی دیسان زیاتری خوراد‌و خۆراك .بە بڕوای بەشێكی زۆر لە مێژوونووسان یەكەمین كەسانێك كە ێ بەخشرا ،كاهێنەكان بوون. هەقی كار نەكردنیان پ كاهێنەكان رۆڵی رۆحانی ،مودیری ئابووری ،پزیشك‌و دادوەرییشیان دەگێڕا .لە هەموو پەرستگاكاندا لیستی هەقدەستی تاكەكان‌و جیرەبەندی خواردن دۆزراوەتەوە. ئەم گرووپە بە پەرەسەندنی كاری وەرزێری‌و خانوبەرە، كاری مودیریەتی كارە بەكۆمەڵەكانیان دەگرتە ئەستۆ. ئەزموونەكانی خۆیا لە هەمبەر لەشساغی دەخستە خزمەتی خەڵكانیترەوە .لە كاتی كێشە 121
لە نێوان شارۆمەنداندا رۆڵی نێوبژیوانییان دەگێڕا‌و لە هەمان كاتدا رۆڵی روونكەرەوەی ژیان‌و مردن‌و بەڕێوەبەردنی رێوڕەسمە ئایینییەكان‌و دروستكردنی پێوەندی لەگەڵ جیهانی جیا لە جیهانی ماددییشیان دەگێڕا. سێهەمین ئاكامی زێدە بەرهەمهێنان دروستبوونی گوندەكان‌و پاشان شارەكان بوو كە بە هۆی پەرەسەندنی وەرزێری ،پیشە دەستییەكان ،خواردن‌و كەرەستەی ژیان زۆر بوو .ئەم شارگەلە كەوتنە بەر سەرنجی كۆچبەرەكان‌و بەتایبەتی لە وەرزی بەرهەم هەڵگرتندا هێرشیان دەكرایە سەر .خەڵكی شار‌و داتنیشتوانی ،بەرەبەرە بیرۆكەی خۆپاراستن‌و پارێزگاری لەو بەرهەمانەی كە هەڵیانگرتۆتەوە هاتە مێشكیانەوە .سەرەتا هەموویان پێكەوە شەڕیان دەكرد‌و پارێزگارییان لە شار‌و دەغڵ‌ودان دەكرد .بەاڵم بەو ئاكامە گەیشتن كە كۆمەڵێك لەو شارۆمەندانە كاری وەرزێری‌و كاریتر نەكەن بۆ ئەوەی پارێزگاری لەوانیتر بكەن .سەرهەڵدانی جیلی شەڕكەر لەم جیاكرنەوەیەوە دروست بوو .ئەم جۆرە سیستمە لە هەموو شوێنێكی جیهاندا لە نێوان شەڕكەر‌و وەرزێردا بینراوە .لە واڵتی چینی كۆندا گرووپێك بوون كە لە بەرامبەر بەشێك لە بەرهەمی ساڵدا ،لە كاتی هێرشی دەرەكییەكاندا پارێزگارییان لە گوند‌و دانیشتوانی ێ جێگای ئامریكای التین (بۆ وێنە دەكرد .لە هێند لە مێكزیكدا تا تەواوبوونی سەدەی نۆزدەهەم)یش ئەم پێوەندییە لە نێوان وەرزێران‌و شەڕكەرەكاندا دەبینرا. ساموراییەكانیش لە ژاپۆندا لەم شێوە پێوەندییانە هەبوو .فئۆداڵە ئوروپاییەكانیش لە سەدەی ناوییندا لە سەر بنەمای ئاوا پێوەندییەك ،شوالییە ئەسب سوارەكان‌و وەرزێران پێوەندییان هەبوو .شەڕكەرەكان سەرەتا تەنیا لە كاتی شەڕدا دەسەاڵتیان هەبوو بەاڵم بەرەبەرە لە كاتی ئاشتیشدا دەسەاڵتیان گرتە دەست. مەودا لە نێوان كۆمەڵێك یان چینێك لەگەڵ پاشایەتی میراتی لە هەنگاوێك زۆرتر نەبوو .حكوومەت بە هۆی هاوكاری نێوان كاهێنەكان‌و شەڕكەراندا‌و لە هەمانكاتدا گوێڕایەڵی خەڵك لەو دوو هاوكارە پێك هات .ئەتنیكە سەرەتاییەكانیان دەگرت‌و بە كەڵكوەرگرتن لە وزە‌و توانایان بۆ پەرەپێدانی وەرزێری‌و دەرهێنانی ماددە كانزاییییەكان‌و
122
بەهێز كردنی سوپای شەڕكەر كەڵكیان لێ وەردەگیرا. بە كەڵكوەرگرتن لەو سوپا شەڕكەرە بۆ ئەمنییەتی رێگاكان‌و باری ئاساییشی بازرگانی نێوان شارەكان پەرە پێدەدا‌و لەم رێگایشەوە ئەو ژیارەی كە تا ئەو ێ دەكرا بۆ كاتە دەركەوتبوو‌و گەشەی كردبوو بەڕ هەموو جێگایەك ،رەمزی دروستبوونی ئیمپراتووری بەرهەمی شارنشینی ،سوپا‌و دیل گرتن بۆ كەڵك وەرگرتن لە وزە‌و توانایان بۆ پەرەسەندنی وەرزێری‌و تێكنۆلۆژی پێشكەوتوو بوو. ێ بڵێین كە ئەگەر بە جۆرێكی دیكە باس بكەین ،دەب سەرهەڵدان‌و پەرەسەندنی شار پێویستی تەشكیالتێكی سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی‌و ناوەندێكی رێكخستنی دەردەخست .بۆیە دامەزراندنی سیستمێكی ئاودێری بەهێزو كارامە‌و رێگای دوورو درێژ‌و پارێزگاری كردن لە گیان‌و دارایی هاوواڵتیان لە كاتی هێرشی كەسانی دەرەكیی لە كاتی بازرگانی‌و لە هەمانكاتدا بۆ پەرپێدانی بازرگانی‌و پێڕاگەیشتن بە كێشە ناوخۆییەكانی نێوان شارۆمەندان كە لە بواری ژیاندا جیاوازییەكی زۆریان لەگەڵ مرۆڤە سەرەتاییەكاندا هەبوو ،كەواتە هەموو ێ سیتمێك‌و تەشكیالتێكی پێشكەوتوو‌و ئەمانە بە ب رێكخراو ناتوانی بەڕێوە بچێ‌‌و پێویستییەكی سەرەكی بووە .كەواتە پێوەندی نێوان شارنشینی‌و سەرهەڵدانی حكوومەت روونە ،بۆیە دەتوانین بڵێین ئەگەر كۆمەڵە خەڵكێكی زۆر لە دەور یەكتر كۆ نەبنەوە‌و شارنشینی هەڵنەبژێرن ،ئەوا پێكهێنانی حكوومەت نە پێویستە‌و نە دەبێتە هۆی كێشە .پێكهاتنی حكوومەتیش كاریگەریی لە سەر شار‌و شارنشینی دانا‌و رەنگە یەكێك لە هۆكارە سەرەكییەكانی گشتگیر بوونی شارنشینی لەو سەردەمەدا هەر ئەوە بووبێت. ئەگەر لە كۆمەڵگا راوچییەكان‌و خڕكەرەوەكانی خوارد‌و خۆراكدا‌و هەروەها لەو گوندانەی كە كاری سەرەكییان وەرزێری بوو ،دەتوانین بڵێین كە هەموویان بە كارێكەوە سەرقاڵ بوون ،بەاڵم شارنشینی بووە هۆی ئەوەی كە چی دیكە هەموو بە كارێكەوە سەرقاڵ نەبن‌و دابەشكردنی كارەكان سیستماتیك بووەوە .نیزامیانی حیرفەیی‌و دەربارییەكان ،ئەندازیارانی خانوبەرە‌و ئاودێری، كاهێنان ،هونەرمەندان‌و پیشەكانی دیكە هەموویان بە هۆ‌و لە سەر بنەمای پەرەسەندنی زێدە لە خۆ بەهەمهێنمان (سەرەتا خوارد‌و خۆراك‌و
پاشان كەرەستە پیشەییەكان)و پەرەسەندنی بازرگانی‌و ئاڵوگۆڕی شت‌و مەك سەریان هەڵدا. جیاوازی نێوان كۆمەڵگا سەری هەڵدا .جیاوازی چینەكان دروست بوو .نابەرامبەری نێوان توێژەكان‌و چینەكان بایەخی بە خۆوە گرت. گەورە بوونی شارنشینی‌و ژیار بە شێوەی پلە بە پلەو مەزنبوونەوەی زۆرتری بەردەوام رووی دەدا .هەر هەنگاوێك كە مرۆڤ هەڵیدەهێنایەوە بۆ بەرەوپێشچوون ،پێویستی هەنگاویتری لەخۆ پیشان دەدا .سەرهەڵدانی كۆشك‌و نیزامیگەری‌و پێویستی شەڕكەران‌و دانیشتوانی كۆشك بووە هۆی بازاڕێكی مەزن لە شت‌و مەكی جوان‌و گران كە لە راستیدا زۆر زەرووری نەبوو‌و هەر ئەمەش بووە هۆی چینێكی خاوەن پیشە‌و پیشەساز. پەرەسەندنی پیشە كاریگەری دانا لە سەر تێكنۆلۆژی وەرزێری‌و بەرهەمهێنەری .سەرهەڵدانی ئیمپراتووری بازرگانیی لەگەڵ خۆی هێنا‌و بازرگانیش زانستی باڵوكردنەوەی كولتووری دروست كرد كە ئەوەش بووە هۆی بالوبوونەوەی ئەو داهێنانەی كە بوویانە، لە سەرانسەری ناوچەكانی ئەو سەردەمەدا .نووسین، ژمێریاری ،رۆژژمێری هەتاوی‌و مانگی ،كۆشك ساالری‌و سیستمی ئیداری ،دەستپێكی زانستی پەرەی هونەر،
هەمووی بەرهەمی پەرەی شارنشینی بوون. كەواتە شۆڕشی شارنشینی بە پێچەوانەی شۆڕشی وەرزێری ،تەنیا بە بۆنەی گۆڕین‌و چەندایەتی شێوازی داهات نەبوو بەڵكوو لە نێوان مرۆڤ‌و ژینگەدا گۆڕانكاری بەرچاوی پێكهێنا‌و ژیار كە لە سەر بنەمای كار ،تێكنۆلۆژی ،حكومەت‌و چینە كۆمەاڵیەتییەكانە ،بەشێكەلە دەستكەوت‌و بەرهەمەكانیشارنشینی .كەواتە مێژووی شارە كۆنەكان هەر ئەو پێشكەوتنانەی مرۆڤی ئەو سەردەمە‌و ئێستایە كە بە داهێنانی تێكنۆلۆژی‌و رێكخستنی كۆمەاڵیەتی نوێ ،توانی كاریگەری ژینگە لە سەر ژیانی خۆی كەم بكاتەوە‌و بەم شێوەیە زیاتر بە سەر سروشت‌و جیهاندا زاڵ بێت. **** شار چیە؟ جۆرەكانی شار كامانەن‌و تایبەتمەنییەكانیان چین؟ لە پێناسە كردنی شاردا هاودەنگییەكی ئەوتۆ نیە‌و لەو پێناسانەی كە هاتوونەتە گۆڕێ ،هێما بە خاڵگەلێكی وەك رێژەی دانیشتووان ،جۆری تێكۆشانی ئابووری ،بیاڤی ئیداری‌و خاڵگەلێكی دیكە كراوە .جێگای ئاماژەیە كە لە ئاستی جیهانیدا بۆ
123
جیاكردنەوەی شار لە گوند ،زۆرتر لە سەر رێژەی دانیشتوان پێ دادەگیرێتەوە. بە چاو لێكردن لەو كەم‌و كۆڕییانەی كە لە پێناسەی ێ داگرتن لە سەر رۆڵی شار (جۆری شاردا هەیە ،پ كاركرد) چاكتر ئێمە لە جیا كردنەوەی شار لەگەڵ گونددا رێنوێنی دەكات .بەو مانایە كە لە شاردا رۆڵگەلێك هەن كە گوند ئەو رۆڵگەلەی تێدا نابینرێ. ێ بە كەواتە لە ناسینی شاردا سەرنجی زۆرتر دەدر دوو كاركرد ،یەكەم ئەوەی كە شار كاركردێكی جیا لە وەرزێری هەیەو دووهەم ئەوەی كە زۆربەی شارەكان كااڵ بەرهەم دێنن‌و بەرینتر لەوەش ئاڵوگۆڕی كااڵ ێ تێكۆشانێكی جیا لە وەرزێری زاڵە بە دەكەن ،یان سەر ئابووری شاردا. ێ لە بە سەرنجدان بەو خااڵنەی كە باس كرا ،لە هێند واڵتاندا كاركردی ئابووری‌و رێژەی دانیشتوان بنەمای ێ لێك جیاكردنەوەی شار‌و گوندە .كەواتە ناتوانین پ داگرین لە سەر تەنیا هۆكارێك بۆ ناسینی شار. بە درێژایی مێژوو ،ناسینی شار بە هۆی كاركردیەوە پێگەیەكی سیاسی‌و حكوومەتیی هەبووە ،بەتایبەت لە سەرەتای سەرهەڵدانی شارەكان ،شار بە رۆڵگەلی ئیداری _ سیاسی‌و ئایینییەوە دەناسرا .كەواتە یەكەمین شارەكان خاوەن رۆلی ئیداری _ سیاسی بوون .بۆیە ئەمڕۆ ،شارەكان خاوەن كاركردگەلێكی جۆراوجۆرن بەتایبەت كاركردگەلی ئابووری ـ پیشەیی‌و خزمەتگوزاری ـ خزمەتكردن. ێ بڵێن كە بە پێی ئەو شرۆڤانەی سەرەوە ،ئایا دەكر شارەكان دەتوانن لە پانتایەكی جۆراوجۆردا پێك بێن، ێ ئەمە بچووك ،نێونجی ،گەورەو زۆر گەورە؟ بەڵ راستە چونكوو لە باری زانستییەوە ئێمە شارگەلێكی جۆراوجۆرمان هەیە .شار ،شارۆچكە ،مێترۆپۆلیس، مێگاالپۆلیس (كەاڵن شار) كامانەن‌و خاوەن چ تایبەتمەنییەكن؟ لە دوو الیەنەوە دەتوانین شار هەڵسەنگێنین ،یەكێك لە الیەن كاركردەوە (تێكۆشان‌و رۆڵ)و ئەویتر لە بواری پانتایییەوە(گەورەو بچووكی) .لە روانگەی یەكەمەوە بە لەبەرچاوگرتنی تێكۆشانی شارەكان ،دەكەوینە شارەكان‌و لە روانگەی پۆلێنبەندی گشتی دووهەمەوە بۆ پۆلێنبەندی زۆرجار چاو لە رێژەی دانیشتوان دەكرێ.
124
هەڵبەت رێژەی دانیشتوانی شار بۆ خۆی دەربڕی رەنگاورەنگی‌و رێژەی تێكۆشانەكانی زاڵ بە سەر شار‌و هەروەها ئاستی كارتێكەری‌و بەرباڵوی شارە. ئا ـ كاركرد‌و رۆڵ :بە لەبەرچاوگرتنی پانتای پێكهاتووی شارەكان ،پۆلێنبەندی شارەكان لە سەر بنەمای ئەو تێكۆشانە كە تێكۆشانەكانی دیكەی خستۆتە ژێر كاریگەری خۆیەوە‌و شار لە سەر بنەمای ئەو تێكۆشانە تایبەتییە دەناسرێ .وەكوو شاری فیستیڤاڵ‌و كۆنگرەیی ،شارە فەرهەنگییەكان ،شارە ئایینی‌و زیارتگاییەكان ،شارە دەرمانی‌و ئاسایشگایییەكان، بەفر شارەكان ،شاری خانەنشینی ،شارە پیشەییەكان، شارە بازرگانییەكان ،شارە ئیداری ـ سیاسییەكان، شارە پیشەیی ـ خزمەتگوزارییەكان‌و... بەم پێیە لەم روانگەیەدا شارەكان لە سەر بنەمای جۆری تێكۆشانی زاڵ بە سەر شارەكاندا پۆلێنبەندی ێ كە هەر شارە‌و بە لە بەرچاوگرتنی تێكۆشان‌و دەكر ێ بوونی خۆی ،پانتا‌و ئاستی توانای رێژەی نیشتەج بەرباڵوی تایبەتی خۆی دەبێ. ب ـ قەوارە‌و پانتا :لەم روانگەیەدا هۆكاری دانیشتوان لە ێ چونكوو پۆلێنبەندی شارەكاندا رۆڵێكی گرینگ دەبین لەم روانگەیەدا پۆلێنبەندییەكان لە بچووكەوە بۆ گەورە دەست پێدەكات‌و شاری بچووك‌و گەورە لە قۆناغی یەكەمدا دەربڕی كەمی‌و زۆری رێژەی دانیشتوانی خۆیەتی .لە راستیدا ئەم رێژەی دانیشتوانە بۆ خۆی نیشاندەری ئاستی تێكۆشان‌و پانتای كارتێكەری شار‌و هتدن .هەڵبەت لە پێناسەی رێژەی دانیشتوان‌و سنووری پێناسەكراو لە نێوان جۆرەكانی شاردا، كۆدەنگییەكی گشتی نیە .بۆ وێنە لە ژاپۆن النیكەمی دانیشتوان بۆ پێكهێنانی شارێك 30000كەس ،لە نۆروێژ‌و ئیسلەند‌و سوئێد 2000 ،كەس ،لە نیجریە 20000كەس‌و لە ئێستای ئێراندا 10000كەسە. لێرەدا بە لەبەرچاوگرتنی بارودۆخی واڵتی ناوچەی رۆژهەاڵتی ناڤین ،جۆرەكانی شار بە لەبەرچاوگرتنی قەوارەكەیان پێشكەش دەكەین. 1ـ بازاڕ شار 5 :تا 10هەزار دانیشتوو (كاركرد: الدێیی) 2ـ شارەدێ 10 :تا 25هەزار دانیشتوو (كاركرد :ناحیە(بخش) ) 3ـ شاری بچووك 25 :تا 50هەزار
دانیشتوو (كاركرد :شارستان) 4ـ شاری نێونجی بچووك 50 :تا 100هەزار دانیشتوو (كاركرد :شارستان) 5ـ شاری نێونجی 100 :تا 250هەزار دانیشتوو (كاركرد :ناوچەیی) 6ـ شاری گەورەی نێونجی 250 :تا 500 هەزار دانیشتوو (كاركرد :پارێزگا (ئوستانی)). 7ـ شاری گەورە 500 :تا یەك میلیۆن كەس دانیشتوو (كاركرد :هەرێمی) 8ـ مێترۆپۆل 1 :تا 2/5میلیۆن كەس دانیشتوو (كاركرد :هەرێم مەزنی) 9ـ مێترۆپۆلی نەتەوەیی 2/5 :میلیۆن كەس دانیشتوو‌و زۆرتر (كاركرد :نەتەوەیی) **** پێناسەی مێگاالپۆلیس مێگاالپۆلیس ناوچەیەكە كە بە شێوەیەكی بەرین لەو ناوچانەی كە لە دەوروبەریەتی باڵو بۆتەوە‌و لە ناوەندە سەرەتاییەكەی دورتر دەكەوێتەوە .بە شێوەیەك كە دەوروبەرەكەی(حومە) لەگەڵ یەكدی تێكەڵ دەبن‌و ناتوانی دیاری بكەی كە دەوروبەرەكەی یان شارەدێكان سەر بە چ مێترۆپۆلیسێكن .هەركام لە مێترۆپۆلیسەكانی ئەم ناوچەیە زۆر مەزنن .جێگای سەرنج ئەوەیە كە ئەو مێگاالپۆلیسەی كە لێرەدا هاتووە ،تێكچنراوترین سیستمی ئابووری ،سیاسی‌و كۆمەاڵیەتیی لە خۆێدا كۆ كردۆتەوە .وەك كۆمەڵناسانی ئاڵمانی دەلێن ،مێگاالپۆلیسەكان ناوەندی تێكچنراوترین پرسەكانی ژیانی مۆدێڕنن كە كەسایەتیی تاك دەخاتە ژێر گوشارەوە‌و لەمالوە بۆ ئەوالی رادەكێشێ. روانگەی گشتی ئەوەی كە لێرەدا جێگای باسە ئەوەیە كە تێكنۆلۆژی مۆدێڕن‌و گۆڕانكارییە كۆمەاڵیەتییەكان دەبنە هۆی پەرەسەندنی شارنشینی ،بە جۆرێك كە بە مێكانیزە بوونی وەرزێری‌و كەمبوونەوەی بەكارهێنانی وزەی مرۆڤ بۆ بەرهەمهێنانی وەرزێری ،بارودۆخێكی نوێ دێتە ئاراوە ،واتا لە جێهانی پیشەییدا دیاردەی "گوند" لە نێو دەچێ‌و كارخانە وەرزێرییەكان دەبن بە جێگری بەرهەمهێنانی وەرزێری گوندی‌و ئەوانیش بەستراونەتەوە بەو كەرەستە‌و تێكنۆلۆژی‌و زانیارییانەی كە لە
مێترۆپۆلیسەكانەوە دێن .زۆربەی كۆمەڵناسانی شار ،لەو بڕوایەدان كە داهاتووی ژیانی مرۆڤ، ژیان بەسەربردن لە ناوچە شارییەكاندایە. مێژووی دروست بوونی مێگاالپۆلیس سااڵنێك لەوەپێش "گاتمەن" لە پێوەندی لەگەڵ گۆڕانكارییەكانی باشووری رۆژهەاڵتی ئامریكا ،وشەی "مێگاالپۆلیس"ی بەكارهێنا. ئەو لەو بڕوایەدایە كە باشووری رۆژهەاڵتی ئامریكا پەرەسەندنێكی سەرسووڕهێنەر بە خۆیەوە دەبینێ ،زنجیرەیەكی لێك تێكەڵ بوو لە مێترۆپۆل ،پەراوێزەكانی‌و ئەو ناوچەگەلەی كە بەستراوەیە لەگەڵی ،كە لە باكووری نێۆهەمشایز تا باشووری ویرجینیا ،لە كەنارەكانی ئاتالنتیكەوە تا شاخەكانی ئاپاالچی پەرەی سەندووە .ئەم كۆگا نیشتەجێیە پێكهاتوون لە شارگەلێكی گەورەی وەك بۆستۆن ،نیۆیۆرك ،واشێنگتۆن ،فیالدلفیا‌و بالتیموور ،كە لە رێگای هێلی زەوینی‌و ئاویی‌و ئاسمانی لێك گرێ‌دراون .ئەمە نوێترین شێوەی نیشتەجێیی شارییە كە لە سەدەی بیستەمدا پیك دێ‌‌و دەبێتە هۆی لە نێوچوونی جیاوازی شار‌و گووند. تایبەتمەندی چڕ‌و پڕی مێگاالپۆلیسەكان بنەڕەت ناسی تاك لە جۆری مێگاالپۆلیسی لە خێراتر بوونی دەمارگرژییەكاندایە كە بۆ خۆی دەبێتە هۆی ێ وەستانی دەروونی‌و دەرەكی .مرۆڤ گۆڕانی خێراو ب لە مێگاالپۆلیسدا ناچارە كە زانیاری زۆرتری هەبێت تاكوو لە ژیانی گوونددا .لە گوند رەوتی ژیان‌و وێنەی نێو مێشك هەستێكی ناسراوتر‌و سازگارتری هەیە. ژیانی مرۆڤ لە مێگاالپۆلیسدا تایبەتمەندییەكی تێكچنراوتر لەخۆ دەگرێ .مرۆڤ لە سەر كەتوار بڕیار دەدات نە لە سەر هەست‌و سۆز. زاڵی عەقاڵنیەت‌و ژمێریاری لە شارەكاندا زاڵ بوونی عەقڵ‌وژمێریاری لە شاردا بەدوور لە هەست‌و سۆز پەرە دەسێنێت‌و لە هەموو جێگایەك ریشە دادەكوتێت .بەم پێیە مێگاالپۆلیسەكان بەردەوام ناوەندی ئابووری "دراو" بووە‌و پێداگرتن لە سەر ئاڵوگۆڕی ئابووری‌و گەشەی بازرگانی ،رەسەنی مرۆڤی خستۆتە پەراوێزەوە‌و گوێی نەداوەتێ" .دراو" تەنیا لەگەڵ ئەو شتانەی كە خاڵی هاوبەشی مرۆڤە سەر‌وكاری هەیەو خوازیاری بایەخی ئاڵوگۆڕە‌و 125
هەموو چۆنیەتی تاك لە پرسیاری "تا چ ئاستێك دێتە خوارەوە" بەرتەسك دەكاتەوە‌و هەموو پێوەندییە سۆزدارییەكانی مرۆڤ كە زاڵە بە سەر كەسایەتیدا، لێی دەسێنێ‌‌و تەنیا چۆنیەتی" ،عەدەد"و دەستكەوتە ماددی‌و بەرچاوەكانی لە بەرچاو دەگرێ .كەواتە تاك لەگەڵ هەموو ئەو كەسانەی كە ناچارە پێوەندیی كۆمەاڵیەتیی هەبێت ،ژمێریارانە هەڵسوكەوت دەكات‌و ئاوا هەڵسوكەوتێك لەگەڵ هەموو ئەو پێوەندییە كۆمەاڵیەتییە خۆییانە‌و دۆستانە كە لە گونددا هەیە جیاوازە. دڵساردی‌و یەك ئاهەنگی دڵساردی مرۆڤ شێوە‌و رەنگێكی مردوو بە خۆیەوە دەگرێ‌‌و هیچ كەرەستەیەك بەرزتر لەوی دیكە نیە‌و ئەم حاڵەتە راست لە بیرۆكەیەكی ئابووری دراوەوە ێ كە بە تەواوی دەروونی بۆتەوە. سەرچاوە دەگر كۆنزرڤاتیڤ (پارێزكاری) لە مێگاالپۆلیس دا خۆپارێزی‌و كۆنسرواتیڤ سەرپۆشێكە بۆ یەكێكی دیكە لە دیاردەكانی دەروونی مرۆڤی مێگاالپۆلیسی. ێ بە مرۆڤ خۆپارێزی شێوازێك لە ئازادی دەبەخش كە نمونەی لەوجۆرە لە بار‌ودۆخیتردا نەبینراوە. بەو هۆیە كە یەكگرتووی كۆمەڵ لە مێگاالپۆلیسدا ێ تاك ئازادی جوواڵن بەدەست بێنێ‌‌و هەیە ،دەكر ببێتە خاوەن كەسایەتییەكی تایبەت كە دابەشكردنی پێشكەوتووی كار ،هەل دەرەخسێنی بۆ خێرایی‌و پێویستی سەرهەڵدانی ئەو كەسایەتییە تایبەتەی تاك .كەواتە تاكی مێگاالپۆلیسی لە الیەكەوە هەست ێ بە ئازادی دەكات‌و لە الیەكی دیكەشەوە ناچار دەب بە خۆپارێزی ،چونكوو هەست بە تەنیایتر‌و ونبوویتر، زیاتر لە هەر جێگایەكی دیكەیە الی ئەو. مێگاالپۆلیس ،ناوەندی گەشەی فەرهەنگی مۆدێڕن كەواتە مێگاالپۆلیس ناوەندی گەشەی فەرهەنگی مۆدێڕن‌و زاڵبوونی "رۆحی راستی" بە سەر"رۆحی خەیاڵدا) ،واتا هەموو شتێك لە زماندا ونبووە‌و ماف‌و بەرهەمهێنان‌و هونەر‌و كەرەستەی نێو ماڵ‌و سیستم هاتۆتە ئاراوە‌و ئەوانەی ناهاوئاهەنگ كردووە لەگەڵ فەرهەنگی تاك دا .بە واتەیەكی دیكە یەكانگیرییەكی ترسناك لە نێوان پێشكەوتنە فەننیەكان‌و پێشكەوتنە فەرهەنگییەكانی تاك دا دەبینرێ .لە الیەكەوە ژیان بۆ تاك
126
زۆر سادەو ساكار دەبێتەوە‌و لە الیەكی دیكەشەوە رەوتی ژیانی سیستماتیك لەگەڵ خۆی دەیبات‌و ژیانی ێ لە ناوەڕۆكی ناتایبەتیی تاكو بەردەوام پڕ دەب ێ بەدوای شوناس‌و كەسێتی خۆیدا كە زۆر بە دەگەڕ كەمی دەتوانێ بیدۆزێتەوە. نەبوونی یەكجۆری‌و لێكنەچوویی شارەكان یەكجۆر نەبوون‌و لێكنەچوونی شارەكان بە هۆی هێرشی كۆچبەران‌و خەڵكانێك بە رەسەنی ئەتنیكی‌و كولتور‌و رەگەزیی جۆراوجۆر ،یان ئاستی ژیانی جیاواز ،دەبێتە هۆی ناهاوئاهەنگی‌و دژایەتی لە نێو شاردا‌و لە هەمان كاتدا كە ژیان رەنگاوڕەنگە ،ئاستەمتر دەبێتەوە‌و پێكەوەسازانی زۆرتری دەوێت. پڕایی‌و پیسی كەش‌و هەوا پەرە سەندنی شارە مەزنەكان‌و مێگاالپۆلیسەكان كێشەگەلێكی جیددی‌و زۆری دروست كردووە كە بەرچاوترینی ئەوانە ،پڕاییی كەرەستەی ئازوگوێز، پیسی كەش‌و هەوا‌و ئاو ،سەریەك كەوتن‌و زۆربوونی زبڵ‌و ئەو چڵكبوێرییانەی كە بە هۆی سووتانی نەوت‌و بەنزینەوە دروست دەبێ‌‌و رێگاچارەشی زۆر ئاسان نیە. ێ پێوەندییەكانی ێ كە مێترۆپۆلی نو هەروەها دەوتر نێو بنەماڵە‌و دراوسێیەتی كە لە نێو شارە بچووكەكاندا ێ فۆرمی دەخوڵقێنێ. هەیە ،دەشێوێنێ‌‌و ب پاشكۆیی فەرهەنگی‌و ناهاوئاهەنگی مرۆڤ‌و پیشەی مۆدێڕن هەر چەند كە لە شارە پێش نەكەوتووەكاندا بە رادەی شارە مەزنەكانی واڵتانی پێشكەوتوو ،تەنیایی‌و پەراوێزكەوتن‌و نەبوونی دۆستایەتی سەری هەڵنەداوە، بەاڵم لەم شارانەدا تایبەتمەندی تایبەتی هەیە كە دەتوانین كورتەی ئەوە لە "پاشكۆیی فەرهەنگی‌و ناهاوئاهەنگی مرۆڤ‌و پیشەی مۆدێڕن" پێناسە بكەین. رێڕۆیشتنی نەشیاو‌و الر‌ولوێری ترمۆبیل‌و لە بەرچاو ێ یاسای نەگرتنی یاسای لێخوڕین لە پەنای هاتۆچۆی ب مرۆڤەكان لە ناوەڕاستی شەقام‌و جادەكان ،رۆشتنی خێراو نالەبار‌و زیگزاگی موتۆرسیكلێتەكان لە بەین ترمۆبیلەكان‌و پیادەڕەوەكان نیشاندەری ئەوەیە كە هەرچەند رواڵەتی شارەكە گۆڕدراوە بەاڵم هێشتا فەرهەنگی شارنشینی لە
هەڵسوكەوت‌و دەروونی شارۆمەندان دا جێگای خۆی نەكردۆتەوە. سەرچاوەکانی ئەم باسە: ".١جامعه شناسی" ێ‌نتونی گیدنز ـ ترجمه منوچهر صبوری .٢شهر در گژر زمان ،ماکس وبر ـ ترجمه شیوا کاویانی .٣ماڵپەڕی "ویکی پدیا" .٤ماڵپەڕی "بانک مقاالت دانشگاه تهران" ماڵپەڕی "سه شهر ساز"
127
فه‌لسه‌فەو زانست له سه‌ده‌ی بیستەمدا د .حه‌سه‌ن حوسین سدیق
ده‌روازه: دوای ئه‌وه‌ی لۆجیكی ئه‌ریستو بۆ ماوه‌ی زیاتر ل ه دوو هه‌زار ساڵ زاڵ بوو ب ه سه‌ر بێركردنه‌وه‌ی فه‌یله‌سوفان و زاناكانه‌وه ،ده‌بینین ل ه سه‌ده‌ی 16دا قۆناغی ره‌خن ه و گۆڕانی زانستی ده‌ست پێده‌كات ،به‌تایبه‌ت دوای هه‌ڵگیرسانی شۆڕشی ئاینی ل ه ئه‌وروپادا ل ه الیه‌ن " كالڤین و مارتن لۆته‌ره‌وه".ل ه ئه‌نجامی ئه‌م شۆرش ه جیابونه‌وه‌ی زانست ل ه ده‌سه‌اڵتی كڵیس ه و پابه‌ندبوونی زاناكان ب ه مێتودی زانستی " ئیستقرائی" ولۆجیكی نوێ ،بوو هۆی ،سه‌رهه‌ڵدانی فه‌لسه‌فه‌یه‌كی تر ،شان به‌شان له‌گه‌ڵ زانستدا كاریان ده‌ركرد ئه‌ویش خۆی ل ه تیۆری زانینیدا نمایشده‌كات. بۆی ه ل ه بواری مێتود‌ه ده‌بینین ،هزرڤانان ڕه‌خن ه ل ه لۆجیكی ئه‌ریستو ده‌گرن ،به‌ره‌و بێروكه‌ی یاسا ده‌چیت وه‌ك ئامانجیك بۆ هه‌موو تویژینه‌وه‌یه‌كی زانستی ك ه پشت ب ه ته‌ماشكردن ده‌به‌ستی .لێردا لقیكی نوی په‌یدا بوو ئه‌ویش " لۆجیكی زانسته‌كان یان فه‌لسه‌فه‌ی زانسته‌كان" یان لوجیكی پراكتیكی ،ئه‌م لق ه میتوده‌كانی زانستی له خۆ ده‌گری. له‌و كه‌سانه‌ی رۆڵی گرنگیان ههبووه له‌م قۆناغه‌دا " لیوناردو دافینشی" ئه‌م كه‌س ه ل ه بواری وێن ه و په‌یكه‌رتاشی 128
129 و موسیقادا ،كاری كردووه هه‌روها ل ه بواری یاسادانان و بونیادنان و میكانیكدا كاری كردووه ،بۆی ه سودی زۆر ل ه هه‌وڵ ه زانستیه‌كان وه‌رگیراو‌ه بۆ دانانی بناغه‌ی میتودی زانستی. هه‌روها ئه‌و شێواز‌ه زانستی و ماتماتیكیه‌ی هه‌ریه‌ك ل ه " كوبرنیكوس" و " كیبلر" ب ه كاریان هێناوه ،كاریگه‌ری زۆری ههبووه ،ل ه سه‌ر دانانی مێتودی زانستی.ب ه نموونه ،كاتی كوبرنیكوس ده‌ڵێ خۆر سه‌نته‌ری گه‌ردوون ه و هه‌موو هه‌ساره‌كان و زه‌ویش ب ه ده‌وری خۆردا ده‌خولێنه‌و‌ه ل ه به‌رامبه‌ردا، زاناكان كاریان ب ه سیسته‌می " به‌تلیموس" ده‌كرد، ك ه ده‌یوت ،زه‌وی سه‌نته‌ری گه‌ردوون ه و هه‌موو هه‌ساره‌كانی تر ب ه ده‌وری زه‌ویدا ده‌خولینه‌وه .ئه‌م گورانكاریان كاریگه‌ری زوریان ههبووه ل ه سه‌ر ئاستی بیركردنه‌وه‌ی زانا و فه‌یله‌سوفه‌كان .چۆنك ه بیروكه‌ی " زه‌وی سه‌نته‌ر‌ه و سه‌رجه‌م هه‌ساره‌كانی تر ب ه ده‌وری زه‌ویدا ده‌خولینه‌وه" ئه‌م بیروكه‌ی ه ل ه راستیدا زانستی نه‌بوو ،چۆنك ه ساغكردنه‌وه‌ی ل ه ریگای میتودی ئه‌زموونیه‌و‌ه كاریكی ئاسان نییه ،بۆی ه ده‌ڵین بیروكه‌ك ه زیاتر میتافیزیكیه نه‌ك زانستی ،ئه‌مه‌یش ئه‌و بۆچون ه پشتراستده‌كاته‌وه ،ك ه ده‌ڵی :میتافیزیك رۆڵی ل ه گه‌شه‌ی زانست و بونیادنانی تیوری زانستیدا هه‌ی ه ل ه قۆناغیك له قۆناغه‌كانی گه‌شه‌كردنی زانستدا. لێره‌وه‌ی ه فه‌یله‌سوفی زانست " كارل پوپر" ره‌خن ه ل ه فه‌یله‌سوفانی پوزه‌تیڤیزمی لۆجیكی ده‌گری كاتی ئه‌وان میتافیزیك ب ه بی واتا وه‌سف ده‌كه‌ن.گه‌ر ئێم ه بۆ میژووی زانست بگه‌رێینه‌وه ،ئه‌وا چه‌نده‌ها تیوری زانستی ل ه ئێستادا ك ه هه‌ن ل ه ئه‌سڵدا بۆ تیوری میتافیزیكی ده‌گه‌رێنه‌و‌ه له‌وان ه " تیوری ئه‌تومی – تیوری گه‌شه‌یی ."...بۆیه ناكری بڵێن میتافیزیك هێچ رۆڵی نیی ه ل ه گه‌شه‌كردنی زانست .به‌اڵم ئه‌وه‌ی گرنگ ه لێره‌دا روونكریته‌و‌ه " مه‌به‌ست چیی ه ل ه میتافزیك" الی ئه‌و فه‌یله‌سوفانه‌ی ك ه پێانوای ه رۆڵی هه‌ی ه ل ه پرۆسه‌ی گه‌شه‌كردن و بونیادنانی تیوری زانستیدا .مه‌به‌ست ل ه میتافیزیك " خه‌یاڵی زانستییه" ب ه واتای ئه‌وه‌ی ئێم ه پێَش ئه‌نجامدانی هه‌ر كاریكی زانستی پێویست ه هه‌ڵگری چه‌ند تێروانینیكی گشتی بین ده‌رباره‌ی ئه‌و بابه‌تانه‌ی خوێندنه‌ویان بۆ ده‌كرین ،ئه‌و تێروانینی ه شیاوی ساغكردنه‌و‌ه و تاقیكردنه‌وه‌ی ئه‌زموونی نین،
بۆی ه وه‌ك ده‌سته‌واژه‌ی میتافیزیكی سه‌یر ده‌كرین. ئه‌م ه واتای ئه‌و میتافیزكه‌ی ه ك ه فه‌یله‌سوفه‌كان به‌رگریان لیی ده‌كرد .بۆی ه ده‌بینین ،له‌م سه‌رده‌مه‌دا زاناكان گرنگیان ب ه ماتماتیك و میتودی ئیستقرائی داوه له‌وان ه " غالیلو غالیلی" .هه‌رچه‌ند‌ه زاناكان له‌م قۆناغه‌دا بانگه‌شه‌یان بۆ ب ه كار هێنانی مێتودی زانستی ده‌كرد،به‌اڵم هێشتا ل ه ژیر كاریگه‌ری لوجیكی ئه‌ریستودا مابوونه‌و‌ه ب ه تایبه‌تی " بیركردنه‌وه‌ی پێوه‌ری" ل ه توێژینه‌ودا .به‌اڵم ل ه سه‌رده‌می نوێدا توانرا، جیاكاری بكرێ ل ه نێوان فه‌لسه‌ف ه و زانستدا ل ه سه‌ر ده‌ستی پێشانگانی تویژینه‌وه‌ی زانستی ئه‌زموونی ،ك ه پشتیان ب ه ته‌ماشاكردن و ئه‌زموون و ئامراز ده‌به‌ست، ل ه خوێندنه‌وه‌یان بۆ دیارده سروشتیه‌كان و دۆزینه‌وه‌ی نێهێنیه‌كانی .ل ه ئه‌نجامی ئه‌مانه ،جیابوونه‌وه‌ی زانسته‌كان ل ه فه‌لسه‌ف ه روویدا.وه‌ك فیزیك و كیمیك و بیولوژی و ده‌روناسی و سیوسولوجی و مرۆڤناسی. له‌گه‌ڵ ئه‌ویشدا ،ئه‌م گۆران ه ڕیگرنه‌بوو ل ه به‌رده‌م بوونی ئاڕاسته‌ی زانستی الی
فه‌یله‌سوفه‌كان ،هه‌روه‌ها بوونی ئاراسته‌ی فه‌لسه‌فی الی زاناكان.ل ه پێشه‌نگ ه به‌ناوبانگه‌كانی ئه‌م قوناغ ه " فرانسیس بیكون" دامه‌زرینه‌ری مێتودی ئیستقرائی بوو. سه‌باره‌ت ب ه "جون لۆك" ،وه‌ك یه‌كێك ل ه نوێنه‌رانی ئاراسته‌ی ئه‌زموونگه‌رای ،سوودی زۆری ل ه ئاڕاست ه هه‌ستی و ئه‌زموونیه‌كان بینیوه ،ل ه بونیادنانی مێتود‌ه ئیستقرائیه‌كه‌ی و فه‌لسه‌ف ه ئه‌زموونی ه ره‌خنه‌یه‌كه‌ی. لێرهوه ره‌خنه‌كانی ئاراسته‌ی بوونی بێروكه‌ی زگماكی كردووه ،ل ه ئاوه‌زد‌ه هه‌بیت وه‌ك فه‌یله‌سوفانی ئاوه‌زگه‌ر بۆی ده‌چن.چونك ه ل ه راستیدا ده‌روون یان ئاوه‌ز وه‌ك په‌ره‌یه‌كی سپی وایه ،ل ه ڕێگای ئه‌زموونه‌و‌ه زانیاری ل ه سه‌ر تومار ده‌كری.كه‌وات ه سه‌رچاوه‌ی زانین هه‌سته‌كان ه نه‌ك ئاوه‌ز .ل ه نوێنه‌رانی ئه‌م رێباز‌ه ئه‌زموونی ه فه‌یله‌سوفی ئه‌زموونی " دیڤید هیوم" ك ه جه‌ختی ل ه رۆڵی پێدراو‌ه هه‌ستیه‌كان و بێروكه‌كان ده‌كردووه ،ل ه بونیادنانی تێوره‌كان و تێروانینه‌كان.
هه‌روها كاری له‌سه‌ر بابه‌ته‌كانی وه‌ك " هۆ -ئه‌نجام، ئیستداللی هو ل ه سه‌ر ئه‌نجام و به پێچه‌وانه‌وه. به‌اڵم سه‌باره‌ت ب ه مێتودی ئیستداللی ل ه هزرینی فه‌لسه‌فی نویدا ،ده‌بینین كۆمه‌ڵی فه‌یله‌سوف ئاماژ‌ه ب ه گرنگی ئه‌م مێتود‌ه ده‌كه‌ن ،له‌به‌كارهێنانی ل ه بواری زانستیدا ،له‌و فه‌یله‌سوفان ه " رینی ه دیكارت"، ئه‌م فه‌یله‌سوف ه ل ه تویژینه‌وه‌كانیدا گه‌یشت ه به‌و، ك ه به‌ڵگه‌ی ماتماتیكی باشترین جۆری به‌ڵگه‌یه ،بۆ ب ه ده‌ست هێنانی مسوگه‌ری.ئه‌م مێتوده‌ی ل ه سه‌ر بنه‌مای " حدس و هه‌ڵهێنجانی ئاوه‌زی بونیاد نا. مه‌به‌ست دیكارت ل ه " حدس" جواڵنه‌وه‌یه‌كی خێرا و راسته‌وخۆی زه‌ین ه ل ه زانراوه‌و‌ه به‌ره‌و‌ه نه‌زانراو .ل ه دوای حه‌دسه‌و‌ه قۆناغی هه‌ڵهێنجانی ئاوه‌زی دێت، بریتی ه ل ه جواڵنه‌وه‌یه‌كی زه‌ینی تێدا شتێكی نه‌زانراو ل ه شتێكی زانراو به‌رهه‌م دێنین. لێردا ،دیكارت هه‌ندی یاسا ده‌خات ه روو ،ك ه پێویست ه هزرڤان پشتی پی ببه‌ستێ ئه‌وانه: یاسای یه‌كه‌م :یاسای گومان ،ل ه بوونی 1گرفتێك ،كه پێویست ه چاره‌سه‌ر بكرێ . یاسای دووه‌م :یاسای شیكاری ،بریتی ه ل ه 2دابه‌شكردنی هه‌ر گرفتێك ،كه ڕووبه‌ڕوو دهبێتهوه و دواجار چاره‌سه‌ر كردنیان. یاسای سییه‌م :یاسای پێكهێنان" تركیب" 3بریتی ه ل ه گواستنه‌وه‌ی هزر ب ه ڕێك و پێكی ،ل ه ساده‌ترین و ساناترین بابه‌ته‌و‌ه ده‌ست پێده‌كه‌م به‌ره‌و ناسینه‌وه‌ی ئاڵوزترین بابه‌ت. یاسای چواره‌م :یاسای ئیستقرائی ته‌واو، 4 بریتی ه ل ه پێداچونه‌و‌ه ب ه كۆی پڕۆسه‌ك ه تا ده‌گه‌م ب ه دڵنیای له‌وه‌ی هێچم ب ه جی نه‌هێشتوه. دوای جیابوونه‌وه‌ی زانست ل ه فه‌لسه‌ف ه و گه‌شكردنی زانست و مێتودی توێژینه‌وه‌ی زانستی و گه‌ێشتنی زانست ب ه دۆزینه‌وه‌ی هه‌ندی ل ه نهێنی ه شاراوه‌كانی بوون و گه‌ردوون و مرۆڤ ،جاریكی تر زانست كه‌وته‌و‌ه به‌رده‌م گرفت و كیشه‌ی زور ك ه چاره‌سه‌ركردنیان ل ه رێگای مێتودی زانستیه‌و‌ه كاریكی ئاسان نه‌بوو ،بۆی ه هه‌ندی ل ه زاناكانی تیور‌ه زانستیه‌كان ئاماژه‌یان ده‌كرد
130
بۆ پێویستی گه‌رانه‌وه‌ی په‌یوه‌ندی نیوان زانست و فه‌لسه‌فه ،چۆنك ه فه‌لسه‌ف ه به‌رده‌وام ب ه پرسیار و شیكردنه‌وه‌كانی زانستی به‌ره‌و پێشبردووه ،ئه‌م ه ل ه میژووی زانستدا ئاشكرایه.هه‌روه‌ها فه‌لسه‌فه‌یش سوودی زوری ل ه زانست و ئه‌نجام ه زانستیه‌كان بینیوه بۆ چه‌سپاندنی بنه‌ماو بناغ ه فه‌لسه‌فه‌یه‌كان .بۆی ه لێره‌دا هه‌ندی له‌و زانا و فه‌یله‌سوفان ه ده‌خه‌ێن ه به‌ر باس و گفتوگوكردن و هه‌وڵده‌دین په‌یوه‌ندی نیوان زانست و فه‌لسه‌ف ه باس بكه‌ین.
سه‌باره‌ت به جیهانی ماتریاڵی الی نیوتن بریتیه له كۆمه‌ڵی جه‌سته‌ی بچووك یان چه‌ند پارچه‌یه‌ك له كه‌ره‌سه ،هه‌موو دانه‌یه‌ك له‌وانه یان له دۆخی ئیستاتیك دایه یان داینه‌میك له نیو جیهاندا " فه‌زادا"، به‌شی یه‌كه‌م :فه‌لسه‌فه و فیزیك. یه‌كه‌م :فه‌لسه‌فه‌ی فیزیای كالسیكی " میكانیكای نیوتن". ئیزاك نیوتن وه‌ك زانا و فه‌یله‌سوفیك كاریگه‌ری قۆتابخان ه فه‌لسه‌فیه‌كانی پێو‌ه دیاره ب ه تایبه‌ت له‌سه‌ر بوچوونی زانستی و تیوره‌كانی .بۆی ه راست نیی ه كاتێ هه‌ندی نوسه‌ر ده‌ڵێن ستراكچه‌ری ئه‌قڵی زانستی نیوتن الیه‌نی " تێرامانی" ل ه تیوره‌كانی په‌راوێز كردووه ،ئه‌م بوچوونه زیاده‌ره‌وی تیادای ه چۆنك ه گه‌ر خودی " نیوتن" ئاماژه‌ی به‌و‌ه كردبی ك ه گرنگی ب ه گریمان ه نادا، به‌ڵگ ه نیی ه ل ه سه‌ر ئه‌وه‌ی ك ه تیوره‌كانی تێراونینی میتافیزیكی ل ه خو ناگری( .)1بۆی ه پێداچوونه‌و‌ه ب ه یاساكانی جوالنهوه و تیوره‌كانی ده‌رباره‌ی " كات و شوین" و " كه‌ره‌س ه و جوالنهوه" و
131 " راكیشان" ،بومان روونده‌بیته‌و‌ه ك ه بیروك ه و تێروانینی میتافیزیكی و گریمانه‌كان رۆڵی گه‌وره‌یان ه ههبووه له فیزیای كالسیكیدا .كه‌وات ه ناكری بڵین فه‌لسه‌فه‌ی سروشتی نیوتن فه‌لسه‌فه‌یه‌كی ئه‌زموونیی په‌تیی ه یان عه‌قاڵنی په‌تیه ،به‌ڵكو ل ه هه‌ردوو الیه‌نی له‌خو گرتووه هه‌ر وه‌ك چۆن " غاستون باشالر" ده‌ڵیت ":ئێم ه ناتوانین نه‌ڵێین فه‌لسه‌فه‌ی سروشتی نیوتن فه‌لسه‌فه‌یه‌كی ئه‌زموونی نییه ،به‌اڵم ل ه هه‌مان كاتیشدا فه‌لسه‌فه‌یه‌كی ئاوه‌زگه‌راییه ،چۆنك ه جوانترین مودیل ده‌خات ه روو ده‌رباره‌ی ته‌واوكاری و هه‌مه‌هانگی نیوان ئه‌زمونگه‌رایی و ئاوه‌زگه‌رایی"(.)2
كات و شوینی ره‌ها :وه‌ك روون و ئاشكرای ه 1میكانیكای" نیوتن " له‌سه‌ر " كات و شوین و جوالنه‌وه‌ی ره‌ها" بونیادنراوه ،ل ه به‌رامبه‌ر " كات و شوین و جوالنه‌وه‌ی رێژه‌یی" ،ب ه نموون ه جوالنه‌وه‌ی كه‌سیك له‌سه‌ر كه‌شتیه‌كی نیو ده‌ریا جوالنه‌وه‌یه‌كی رێژه‌یی، به‌اڵم جوالنه‌وه‌ی زه‌وی ل ه " ئه‌سیری ئیستاتیكی" جوالنه‌وه‌یه‌كی ره‌ها .كه‌وات ه لێره‌دا دوو جور جوالنهوه هه‌یه ( :جوالنه‌وه‌ی جه‌سته‌كان ب ه نسبه‌ت یه‌كتره‌وه" جوالنه‌وه‌یه‌كی رێژه‌یی") و جوالنه‌وه‌ی ته‌ن ه ئه‌سمانیه‌كان به‌نسبه‌ت ئه‌سیره‌وه" جوالنه‌وه‌یه‌كی ره‌ها") .بۆی ه جیاوازیكردن ل ه نیوان جوالنه‌وه‌ی رێژه‌ی و ره‌ها هۆكار‌ه بۆ جیاوازیكردن ل ه نیوان كاتی ره‌ها و كاتی رێژه‌یی و شوینی ره‌ها و شوینی رێژه‌یی ،چۆنك ه جوالنهوه په‌یوه‌ست ه ب ه شوینه‌و‌ه و كاتهوه.كه‌وات ه " كات و شوین " ب ه پیی فه‌لسه‌فه‌ی نیوتن بریتین ل ه دوو چوارچیوه‌ی ره‌های سه‌ربه‌خو ل ه ده‌ره‌وه‌ی شته‌كان( . )3بۆی ه گه‌ر بپرسین " كاتی ره‌ها و كاتی رێژه‌یی چیین ؟". كاتی ره‌ها كاتی راسته‌قینه‌ی ماتماتیكیه ،كاتیكی خودی و سه‌ربه‌خو ل ه ده‌ره‌وه‌ی رووداو و كه‌سه‌كانه‌وه‌یه. به‌اڵم كاتی رێژه‌یی بریتی ه ل ه كاتی دیارده‌یی و گشتی، ب ه پیوه‌ری هه‌ستی پیوان ه ده‌كری ب ه ریگای جوالنه‌وه‌ی جه‌سته‌كانه‌وه ،یان ئه‌و كاته‌ی ه ك ه ل ه ژیانی روژانه‌دا به‌كار دیت ل ه فۆرمی كاتژمێر و رۆژه‌كان و مانگه‌كان و ساڵه‌كان .ره‌نگ ه كاتیكی ورد بی یان یه‌كسان نه‌بی، ئه‌مه‌یان ل ه پیوه‌ركردنی جوالنه‌وه‌ی ته‌نه ئه‌سمانیه‌كان ب ه كار دیت .بۆی ه ره‌هایه‌تی به‌م كاتهوه دیاره ،به‌و
واتایی ك ه شیاوه دوو رووداو له‌یه‌ك كاتدا رووبده‌ن(.)4 به‌اڵم سه‌باره‌ت ب ه شوینی ره‌ها ئه‌م شوین ه هیچ په‌یوه‌ندی ب ه جه‌ست ه هه‌ستپیكراوه‌كانی جیهانی دهرهوه نیه ،سروشتی ئه‌م شوین ه ئیستاتیك و یه‌كگرتوو‌ه به‌رده‌وام ،سه‌باره‌ت ب ه شوینی رێژه‌یی ،بریتی ه له‌و چه‌ندایه‌تیی ه گواراو‌ه یان ئه‌و ماوه‌یی ره‌نگ ه كورتی بی یان دریژ ،ك ه ئێمه شوینی ره‌های پیی ده‌پێوین()5 .كه‌واته كات و شوین الی " نیوتن " وه‌ك دوو مه‌رجع ،جوالنه‌وه‌ی سه‌رجه‌م جه‌سته‌كانی پیی ده‌پێوین ،بو نموون ه ،گه‌ر بیتو ل ه نیو شه‌مه‌ندنه‌فریك بین ،ئه‌وا پێمان وای ه شه‌مه‌ندنه‌فه‌ره‌ك ه دهجولێتهوه و زه‌ویش راوهستاوه یان جیگێره .به‌اڵم گه‌ر ل ه په‌نجه‌ره‌ی شه‌مه‌ندنه‌فه‌ركه‌و‌ه ته‌ماشای دهرهوه بكه‌ین ئه‌وا شته‌كان ب ه جوالوی ده‌بینین ،بوی ه هه‌ست به‌و‌ه ده‌كه‌ین ك ه شه‌مه‌ندنه‌فه‌ره‌ك ه راوهستاوه و هه‌موو شته‌كانی تر ده‌جولێنه‌وه .لێره‌دا توشی سه‌رسورمان ده‌بین به‌وه‌ی شه‌مه‌ندنه‌فه‌ره‌ك ه دهجولێتهوه یان شته‌كانی ده‌ره‌وه‌ی شه‌مه‌ندنه‌فه‌ره‌ك ه ؟ ب ه بوچوونی
" نیوتن " ئه‌و مه‌رجه‌عییت ه توانای وه‌اڵمدانه‌وه‌ی پرسیاره‌كه‌ی هه‌یه(. )6 ئایا په‌یوه‌ندی نیوان كات و شوین چون ه ؟ " نیوتن " پیی وای ه كات شتیكی سه‌ربه‌خوی ه و بونی په‌یوه‌ندی ب ه شوینه‌و‌ه نییه ،به‌ڵكو كات دۆخیك بۆ شوین پێكده‌هێنی ك ه تێادا شوین جیگێر ده‌بی ،بۆی ه هیچ واتایه‌ك بو " دووری " یان " نیزێكی " نامێنیته‌وه، چۆنك ه به‌هه‌مان خێرای بو سه‌رجه‌م چاودیران ده‌رژیت، هه‌رچه‌ند‌ه جیاوازی ل ه شوینیاندا هه‌بی ل ه رووی دووری و نیزیكی یان جوالنهوه یان راوه‌ستان .بۆی ه لێره‌دا كاتی باس ل ه شوینی ره‌ها ده‌كه‌ین ئه‌وا هه‌ندی گرفتی فه‌لسه‌فه‌یمان رووبه‌روو ده‌بیته‌وه له‌وانه: ئه‌م شوین ه ،شوینیكی گریمانه‌یی و هیچ 1بوونیكی ریالێتی نییه ،بوی ه توانای نیی ه روونكردنه‌و‌ه ب ه خوی بدا .وه‌ك ئهوه وای ه كاتی " كیبلر " ده‌ێوت : فریشته‌كان ته‌نه‌كان له خولگه‌كانیاندا ده‌جولێنیته‌وه. هیچ ریگایه‌ك نیی ه ك ه شوینی ره‌های نیوتن 2-
ده‌ستنیشان بكه. ویناكردنی شتیك هۆكاربی بۆ سه‌رجه‌م 3كرداره‌كان ،به‌اڵم خوی كاریگه‌ری نیی ه به هیچ شتیكه‌وه ،ئه‌م ه ناكۆكی دروست ده‌كا له‌گه‌ڵ چه‌مك ه زانستیه‌كانی مرۆڤ(.)7 لێره‌دا ده‌گه‌ێن ه ئه‌وه‌ی ك ه گریمانه‌ی كات و شوینی ره‌ها الی " نیوتن " گریمانه‌یه‌كی میتافیزیكیه ،چونك ه شیاوی ساغكردنه‌و‌ه و ب ه دروخسته‌و‌ه نییه ،ئه‌م ه سه‌باره‌ت ب ه تیوره‌كه‌ی نیوتن كاریكی نامو نییه ،چونك ه " نیوتن " له‌چه‌ند شوینیكی تردا گریمانه‌ی میتافیزیكی به‌كار هێناوه ،له‌وان ه " پاڵنه‌ری یه‌كه‌م بۆ جوالنهوه" و " جیاكردنه‌وه‌ی كه‌رس ه ل ه جوالنهوه" .ئه‌م جور‌ه ویناكردن ه ئه‌وه‌م بو روونده‌كاته‌وه ،له‌گه‌ڵ پابه‌ندبوونی " نیوتن " به پرنسیپه‌كانی توێژینه‌وه‌ی زانستی ، نه‌ێتوانیه‌و‌ه خوی ل ه میتودی هه‌ڵهێنجانی گریمانه‌یی بپارێزیت ،كه‌وات ه " نیوتن " ل ه كاتی پیویستدا بۆ گریمانه ده‌گریته‌و‌ه هه‌ر چه‌ند‌ه ئه‌و ل ه رواڵه‌تدا گریمان ه ره‌تده‌كاته‌و‌ه ل ه توێژینه‌وه‌ی زانستیدا ( .)8چونك ه پیی وای ه هیچ گریمانه‌یه‌ك وه‌رناگیری تا نه‌بیت ه راستیه‌كی زانستی.به‌اڵم ئه‌م ه ل ه رووی لۆجیكیه‌و‌ه دروست نییه، ناكری ئێم ه دوای ساغكردنه‌وه‌ی گریمانه‌ك ه و بونی ب ه راستیه‌یه‌كی زانستی په‌سه‌ندی بكه‌ین ،هه‌موو گرفتیك چاره‌سه‌ره‌كه‌ی پیویستی ب ه دانانی چه‌ند گریمانه‌یه‌ك هه‌یه ،بوی ه ئه‌وه‌ی " نیوتن " مه‌به‌ستیتی لێره‌دا ره‌تكردنه‌وه‌ی گریمان ه نیی ه ب ه گشتی ،به‌ڵكو ئهوه مه‌به‌ستی ئه‌و گریمانانه‌ی ه كه سه‌لماندنی ب ه لێكوڵێنه‌وه‌ی زانستی مه‌حاڵه .كه‌وات ه " نیوتن" وه‌ك فه‌یله‌سوفیك و زانایه‌ك ته‌نها كار به‌و جور‌ه گریمانان ه ده‌كات ك ه شیاوی تاقیكردنه‌وه‌ی ئه‌زموونی بیت .گه‌ر لێره‌دا بپرسین ،ئایا تیوریكی زانستی ب ه بی گریمان ه بونیاده‌نری ؟ ل ه وه‌اڵمدا ده‌ڵێن نه‌خێر ،چۆنك ه هه‌ریه‌ك ل ه " كارل پوپه‌ر و فلیب فرانك " پێیان وای ه تیوری زانستی ل ه گریمانه‌و‌ه ده‌ست پێده‌كات بوی ه ناكری ل ه ژێر دروشمی ئه‌زموون و ته‌ماشاكردن رۆڵی گریمان ه پشتگیو بخری ،چۆنك ه هه‌موو تیوریكی زانستی سه‌ره‌تا ل ه وینه‌یه‌كی فه‌لسه‌فه‌ی یان میتافیزیكیه‌و‌ه ده‌ست پێده‌كا و ده‌گات ه یاسا و تیوریكی زانستی باوه‌ر پێكراو ل ه ناو كۆمه‌ڵگای زاناكاندا ك ه توانای وه‌اڵمدانه‌وه‌ی پرسیاره‌كان و
132
چاره‌سه‌ری گرفته‌كانی هه‌بی. كه‌ره‌سه"ماته‌ر" و جوالنهوه :نیوتن ل ه 2تیوره‌كه‌یدا ده‌رباره‌ی جیهان كاریگه‌ربوو‌ه ب ه تێراونینی فه‌لسه‌فه‌ی دیكارتیزمی بو جیهان ك ه ب ه تێروانینیكی میتافیزیكی ناسراوه .جیهان ل ه روانگه‌ی فه‌لسه‌فه‌ی دیكارته‌وه بریتی ه ل ه ئامرازیكی زه‌به‌الح ،ل ه جیهاندا كه‌رس ه بوونی نیی ه ته‌نها ئه‌وه‌ی ه ك ه سه‌رجه‌م شوین پرده‌كاته‌وه .خودی شوینیش بۆ كه‌ره‌س ه دهگهرێتهوه ،به‌وه‌ی ك ه شوینی به‌تاڵ بوونی نیی ه ،چۆنك ه ئه‌وه‌ی هه‌ی ه بریتی ه ل ه كشانی شوینی كه‌ره‌سه .ئه‌م بوچونه‌ی دیكارت ده‌رباره‌ی جیهان ل ه الی نیوتن جێگای تیبینی بۆ هه‌رچه‌ند‌ه تێروانینیكی عه‌قاڵنیه. بۆی ه پوپه‌ر ده‌ڵیت ": ئه‌و تیروانین ه بۆ جیهان الی نیوتن تیروانینیكی گونجاو بۆ هه‌رچه‌ند‌ه نیوتن ب ه هۆی راكیشانه‌و‌ه تیوری هه‌ستی ب ه پیویستی فۆرمیكی زیادكردنی تری هۆ –ئه‌نجامی كرد، ئه‌وه‌یش هێزی راكیشان یان كارتیكردن ل ه دوورهوه"(. )9 به‌اڵم ده‌ربرینی " كارتیكردن ل ه دوورهوه " ده‌ربرینیكی چۆنك ه میتافیزیكیه، ن ه ساغده‌كرێته‌و‌ه ب ه تاقیكردنهوه ن ه شیاوی بینین ه ،وه‌ك داهێنانی عه‌قڵی نیوتن وه‌سفكراوه ،ئه‌م ه راست ه ،چونك ه نیوتن له ڕێگای ته‌ماشاكردنی بۆ جوالنه‌وه‌ی ته‌نه‌كان گه‌یشت ه ئه‌و بیروكه‌یه.ك ه ل ه ئه‌سڵدا بیروكه‌یه‌كی میتافیزیكی ه ؟ فه‌یله‌سوفی ئه‌ڵمانی کاڕل پۆپه‌ر.
133 سه‌باره‌ت ب ه جیهانی ماتریاڵی الی نیوتن بریتی ه ل ه كۆمه‌ڵی جه‌سته‌ی بچووك یان چه‌ند پارچه‌یه‌ك ل ه كه‌ره‌سه ،هه‌موو دانه‌یه‌ك له‌وان ه یان ل ه دۆخی ئیستاتیك دای ه یان داینه‌میك ل ه نیو جیهاندا " فه‌زادا" ،بۆی ه گه‌ر جه‌سته‌ك ه ل ه دۆخی ئیستاتیكدابی ئهوه وه‌ك خوی ده‌مینیته‌وه ،وه گه‌ر ل ه دۆخی جوالنه‌وه‌دا بی ئهوه به‌رده‌وام ب ه هه‌مان خێرای و ئاراسته‌دا دهجولێتهوه ،گه‌ر هێزی ده‌ركی ئه‌و بار و دۆخ ه نه‌گوری( . )10به‌اڵم نیوتن ل ه په‌رتووكی " پرنسیپ ه ماتماتیكیكانی فه‌لسه‌فه‌ی سروشتی " ئه‌و كه‌ره‌سانه‌ی جیهانیان پركردوته‌و‌ه گوری بۆ پارچه‌ی بچووك ره‌نگ ه ل ه گه‌ردوونی فراون و به‌تاڵدا شاراوه‌بن، كار ده‌كه‌ن ه سه‌ر یه‌كتر ب ه هۆی " هێزی كارتیكردن ل ه دوورهوه" ،بۆ ئه‌م مه‌به‌ست ه شوینكه‌وتووانی ك ه وابه‌سته‌ی میتافیزیكی روحی بوون ،رینمایاكانی به‌رزده‌نرخینن ،وه‌ك رینمایی ماتماتیكی و روحانی وه‌سفیان ده‌كرد ب ه پێچه‌وانه‌ی ماتریلیسته‌كانه‌وه()11 .به‌اڵم گه‌رانه‌وه‌ی جوالنه‌وه‌ی كه‌ره‌س ه بۆ هێزیكی نادیار وه‌ك " كارتیكردن ل ه دوورهوه" ل ه رووی زانستیه‌و‌ه كاریكی سه‌ركه‌وتوو نه‌بوو ،بۆی ه "پوپه‌ر" پیوای ه شكستهێنانی نیوتن ل ه پروسه‌ی گه‌رانه‌و‌ه ده‌گه‌ریته‌و‌ه بو ":پێم وای ه ئه‌و شكستهێنان ه هۆكاری راسته‌وخوی ه ك ه نیوتن شوین به‌م جور‌ه وه‌سف بكه ،ك ه سه‌نته‌ری هه‌ستپیكردنی خودایه ،چۆنك ه خودی شوین به ئاگا بو ل ه دابشبوونی جه‌سته‌كاندا ،ب ه ئاگابوو ل ه هه‌موو شتیك ،ل ه هه‌موو جیگایه‌ك بووه ،ب ه خێرایه‌یكی بی كوتایی زانیاریه‌كان ره‌وانه‌ده‌كا ،به‌م جور‌ه شوین ب ه دوو تایبه‌تمه‌ندی زانینی خواوه‌ندی وه‌سف ده‌كری، ك ه ده‌بیت ه به‌شیك ل ه زانینی خواوه‌ندی .ره‌نگ ه ئه‌م ه هه‌وڵیكی تری نیوتن بی بو پیشكه‌شكردنی شیكردنه‌و‌ه و راڤه‌یه‌كی ماهویی بۆ جیهان(.)12 ئه‌م ه بو خۆی به‌ڵگه‌ی ه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی نیوتن هه‌ندی جار په‌نای بو میتافیزیقای الهوتی بردووه ل ه دانانی وین ه و تیروانین بو ئه‌و گرفتانه‌ی ك ه ب ه ئه‌زموون و تاقیكردنهوه چاره‌سه‌ر نه‌كراون .ئه‌وه‌ی جیگای سه‌رسورمان ه ده‌رباره‌ی په‌یوه‌ندی نیوان " كه‌ره‌س ه و جوالنهوه" ل ه فه‌لسه‌فه‌ی فیزیای نیوتن ،ئه‌وه‌ی ه ك ه نیوتن جیاوازی ده‌كا ل ه نیوان " كه‌ره‌س ه و جوالنهوه". به‌اڵم وه‌اڵمدانه‌وه‌ی پرسیاری ئه‌وه‌ی ئایا جوالنه‌وه‌ی
به‌شیك ه ل ه جه‌وهه‌ی كه‌ره‌س ه یان هێزیكی ده‌ره‌كیی ه ل ه ده‌ره‌وه‌ی سروشتی كه‌ره‌سه‌دایه؟ وه‌اڵمی ئه‌م جور‌ه پرسیاران ه ته‌نها میتافیزك توانای وه‌اڵمی هه‌یه .بۆی ه ده‌بینین نیوتن كه‌ره‌س ه ل ه جوالنهوه جیاده‌كاته‌وه، به‌م جور‌ه جوالنهوه به‌شیك نیی ه ل ه كه‌ره‌س ه یان تایبه‌تمه‌ندیه‌ك نیی ه ل ه تایبه‌تمه‌ندیه‌كانی كه‌ره‌سه، به‌ڵكو هۆیه‌كی یان هێزیكی ده‌ره‌كییه .نیوتن ل ه ریگای یاسای راكیشانی گشتییه‌و‌ه توانی ب ه وردی جوالنه‌وه‌ی ته‌نه‌كان به ده‌ووری خوردا ل ه گه‌ردووندا راڤ ه بكا، دۆخی ئیستای جوالنه‌وه‌ی ته‌نه‌كان بۆ هێزی راكیشانی خور دهگهرێتهوه .لێره‌دا رووبه‌رووی پرسیاریك ده‌بینه‌وه ،ئه‌ویش چۆن سه‌ره‌تای جوالنه‌وه‌ی ته‌نه‌كان ده‌ستپێكرد؟ .بو وه‌اڵمی ئه‌م پرسیار‌ه ده‌بینین نیوتن ده‌ڵیت :كه‌ره‌س ه خوی توانای جوالنه‌وه‌ی خوی نییه، یان كه‌ره‌س ه ناتوانی ببیت ه سه‌رچاوه‌ی جوالنه‌وه‌ی خودی خوی ،بوی ه ته‌ن ه ئاسمانییه‌كان ناگۆڕین ،تا جوالنهوه ده‌ستپێ بكا ،پیویستی ب ه پاڵدانیكی سه‌رتایی هه‌یه .ئه‌مه‌یش بو
ئهوه دهگهرێتهوه ك ه بڵین جیهان ل ه الیه‌ن خوداو‌ه دروستكراوه(. )13چۆنك ه ته‌نها دروستكه‌ری جیهان ده‌توانی ئه‌و جوالنهوه سه‌ره‌تایی ب ه كه‌ره‌س ه ببه‌خشی. به‌اڵم جوالنه‌وه‌ی جه‌سته‌كان ل ه شوین و كاتدا پیویستی ب ه ناوه‌ندیك هه‌ی ه جوالنه‌وه‌ك ه ئه‌نجامبدات ،نیوتن بو ئه‌م ه گریمانه‌ی بونی ناوه‌ندیك ده‌كا ب ه ناوی " ئه‌سیر" .ئه‌سیر بریتی ه له‌و ناوه‌نده‌ی كاریگه‌ری نیوان ره‌هه‌نده‌كان ده‌گه‌ێنی و هه‌ڵگری جه‌ست ه تیشكیه‌كان ه و راكیشانیش راڤ ه ده‌كا( .)14لیره‌و‌ه نیوتن گه‌یشت ه ئه‌وه‌ی ك ه گه‌ردوون ل ه فه‌زایه‌كی فراوان مه‌له‌ده‌كا ك ه بریتی ه له ده‌ریایه‌ك ل ه ئه‌سیر ،فه‌زایه‌كی ئیستاتیك، ئیستاتیكی هه‌تاهه‌تایی(.)15 هێزی راكیشان وه‌ك گریمانه‌یه‌كی میتافیزیكی: 3 گه‌ر ب ه وردی تیوره‌كه‌ی نیوتن ده‌رباره‌ی " هێزی كارتیكردن ل ه دوورهوه" بخوینینه‌وه ،ئه‌وا وه‌ك بیروكه‌یه‌كی ئاڵوز و ناروون ده‌رده‌كه‌وی ،بۆی ه ل ه
الی دیكارتیزمیه‌كان ره‌تكرایه‌و‌ه چۆنك ه زیاتر وه‌ك بیروكه‌یه‌كی ناعه‌قاڵنی ده‌ركه‌وت ،بۆیه ئه‌وان وه‌ك پیشه‌كییه‌ك بۆ به‌ڵگه‌هێنانه‌و‌ه په‌سه‌ندیان نه‌كرد .به‌اڵم نیوتن و شوینكه‌وتووانی له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی " كارتیكردن ل ه دوورهوه" یان " هێزی راكیشان" بیروكه‌یه‌كی ئاڵوز و ناروونیش بی ،سه‌لمێنراو بی یان نا ،ئه‌وا پرنسیپی راكیشان خوی به‌سه‌رماندا ده‌سه‌پینی ،چۆنك ه ل ه رووی ئه‌زموونه‌و‌ه دروستی و راستیتی سه‌لمێنراوه( .)16وه الیه‌نی میتافیزیكی ئه‌م تیور‌ه بۆ راڤ ه و شیكردنه‌وه‌ی نیوتن دهگهرێتهوه بو سروشتی راكیشان .بو ئه‌و گفتوگو و دیالوكان ه دهگهرێتهوه ك ه ده‌رباره‌ی راكیشان كراوه ،ئایا راكیشان به‌شیك ه ل ه خودی كه‌ره‌س ه وه‌ك كشان و ره‌قی ،یان دۆخیك ه ل ه ده‌ره‌وه‌ی كه‌ره‌سه‌دایه؟ وه‌اڵمی نیوتن بو ئه‌و پرسیار‌ه ب ه جوریك بو تا له‌گه‌ڵ دۆخه‌كدا بگونجی ،نیوتن پیوای ه راكیشان ن ه تایبه‌تمه‌ندیكی خودی ه وه ن ه پیویستیكی پیویست ه بۆ كه‌ره‌سه .چۆنك ه پیوای ه كاتی خودا كه‌ره‌سه‌ی دروست كردووه ،هه‌موو تایبه‌تمه‌ندیه‌كانیش وه‌ك " كشان و ره‌قی" له‌گه‌ڵدا دورست كردووه .له‌و دوو تایبه‌تمه‌ندییه‌و‌ه جیهانیكی میكانیكی به‌رهمهێنا ب ه هه‌مان ئه‌و فۆرمه‌ی دیكارت باسی كردووه .به‌اڵم نیوتن ده‌ڵیت ":بو ئه‌وه‌ی جیهان وه‌ك ئه‌و فۆرم ه بی ك ه هه‌یه ،خودا تایبه‌تمه‌ندیه‌كی تری خست ه پاڵ سروشتی میكانیكی جیهان ،تایبه‌تمه‌ندیه‌كی نوی ،ب ه هۆیه‌و‌ه راكیشانی نیوان شته‌كان رووده‌ده‌ن .كه‌وات ه جیهان ده‌كه‌ویته ژیر دوو یاساو‌ه ئه‌وانیش یاسای " قصوری خودی" ك ه به‌شیك ه ل ه كه‌ره‌س ه و لێجیانابیته‌وه ،و یاسای راكیشان كه ل ه ده‌ره‌وه‌ی كه‌ره‌سه‌دایه(.)16 هه‌روه‌ها نیوتن ده‌رباره‌ی هێزی راكیشان ده‌ڵیت ": كاتی ده‌وتری راكیشان تایبه‌تمه‌ندیكی ه په‌یوه‌ست ه ب ه كه‌ره‌سه‌و‌ه و جودا نابیته‌وه ،ك ه پێده‌چیت یان ره‌نگ ه جه‌سته‌یه‌ك ل ه دوورهوه كاربكات ه سه‌ر جه‌سته‌یه‌كی تر ،ل ه بوشاییدا ،ب ه بی بوونی جه‌سته‌یه‌كی سییه‌م وه‌ك ناوه‌ندیكی گه‌ێنه‌ر ،ئه‌م ده‌ربرین ه ته‌نها بریتی ه ل ه قسه‌ی پوج و بی مانا ،بوی ه ناكری كه‌سیك توانای تویژینه‌وه‌ی فه‌لسه‌فه‌ی هه‌بی و بكه‌وێت ه داوی ئه‌م جور‌ه ده‌ربرینانه‌وه .كه‌وات ه ده‌بی راكیشان هۆكاره‌كه‌ی بكه‌ریك بی ك ه ب ه پیی هه‌ندی یاسا به‌رده‌وامی ب ه
134
كرداره‌كانی ده‌دا"( .)17ئه‌م جیهانه‌ی نیوتن وینای كردووه له ماشینیكی زه‌به‌الح ده‌چیت هه‌ر له سه‌ره‌تای دروست بوونیه‌و‌ه ل ه جوالیه‌كی به‌رده‌وامدای ه وه‌ك ئامرازیك ك ه ب ه یاسا ئه‌زه‌لێه‌كانه‌و‌ه به‌ستراوه‌ته‌وه. كه‌وات ه ئه‌م بوچوون ه میكانیكی ه بو سروشت په‌یوه‌ست ه ب ه جه‌ختگه‌رایه‌وه .بوی ه وه‌سفكردنی جیهان به‌م جور‌ه پیویستی ب ه خولقێنه‌ریكی ده‌ره‌كیه ،خواوه‌ندیك له‌سه‌ره‌و‌ه جیهان به‌ریوه‌ده‌با ب ه پیی یاساكانی خوی. یاساكانی فیزیكیش ل ه هه‌مان كاتدا وه‌ك جه‌وهه‌ریكی خواوه‌ندی وه‌سفكراوه( .)18لیره‌دا ده‌توانین بڵین بوچوونه‌ی نیوتن گوزارشت ل ه فه‌لسه‌فه‌ی جه‌ختگه‌رایی سروشت و رووداوه‌كانی ده‌كا ،ئه‌م فه‌لسه‌فه‌ی ه بریتی ه له‌وه‌ی ك ه زانای ماتماتیكی " بییر سیمون البالس" ئاماژه‌ی بو كردووه و ده‌ڵیت ":گه‌ر بیرمه‌ندیكی ب ه توانا له هه‌ر چركه‌یه‌كدا ،سه‌رجه‌م ئه‌و یاسایانه‌ی كار ل ه سروشت ده‌كه‌ن و دۆخی سه‌رجه‌م ئه‌و جه‌ستانه‌ی پێكیهێناو‌ه بناسیته‌وه ،هه‌روه‌ها توانای شیكردنه‌وه‌ی ئه‌نجام و مه‌رجه‌كانی ئه‌و دۆخه‌ی هه‌بی ،ئه‌وا ئه‌و بیرمه‌ند‌ه به توانای ه ده‌توانی له‌یه‌ك فۆرمدا یان دراشتندا جوالنه‌وی جه‌ست ه گه‌وره‌كان و بچووكه‌كانی " گه‌ردیل ه "گه‌ردوون كوبكاته‌وه ،ئایند‌ه و رابردووی ئه‌وان ه بو بیرمه‌نده‌ك ه روون و ئاشكرا ده‌بی"( .)19ئه‌م ه بو خۆی رۆڵی وین ه و تیروانینی میتافیزیكی ده‌سه‌لمێنی ل ه بونیادنانی تیوری زانستی ل ه قۆناغیك ل ه قۆناغه‌كانی گه‌شكردنی زانست .یه‌كیك ل ه گرفته‌كانی فه‌لسه‌فه‌ی زانست ل ه دوای سه‌رهه‌ڵدانی شورشی زانستی دوومه‌و‌ه " تیوری ریژه‌ی و تیوری كوانتوم" زانا و فه‌یله‌سوفه‌كان رووبه‌رووی ئه‌و پرسیار‌ه بونه‌وه ،ئایا میتافیزیك رۆڵی هه‌ی ه ل ه بونیادنانی تیوری زانستی ؟ یان وین ه میتافیزیكیه‌كان بی واتا قسه‌ی پوچ و بی مانان؟ بۆی ه له‌گه‌ڵ قۆتابخانه‌ی " پوزه‌تیڤیزیمی لۆجیكی و فه‌لسه‌فه‌ی شیكاری و براگماتی "...ره‌خنه‌ی توندیان ئاراسته‌ی میتافیزیك و ده‌سته‌واژه‌كانی كردووه به‌وه‌ی ك ه ده‌سته‌واژه‌كانی بی واتا و شیاوی لێكوڵینه‌وه‌ی زانستی نییه ،بۆی ه ده‌بی ل ه پرۆسه‌ی زانستیدا دووربخرێته‌وه .به‌اڵم ل ه هه‌مان كاتدا قۆتابخانه‌ی " عه‌قڵگه‌رایی ره‌خنه‌یی" ب ه رابه‌ریه‌تی فه‌یله‌سوفی مه‌زن " كارل پوپه‌ر" ب ه پێچه‌وانه‌ی ئه‌وانه‌و‌ه به‌رگری ل ه میتافیزیك كرد و پیی وابوو
135 ك ه ده‌سته‌واژ‌ه میتافیزیكیه‌كان هه‌ندی جار رۆڵی ته‌واو ده‌بینین ل ه گه‌شه‌كردنی زانست و دروستكردنی تیوری زانستی ب ه نموون ه " تیوری گه‌ردیله‌یی گریكی" تا سه‌ده‌ی 19ل ه نیو بوچوون ه میتافیزیكیكان مایه‌و‌ه له‌وان ه ده‌ربرینی " رازه‌رفورد" ده‌رباره‌ی جوالنه‌وه‌ی ئه‌لكترون ل ه ناو ناوكدا كه ل ه فۆرمیكی بازنه‌یدا ده‌خولێته‌وه ،ئه‌م بوچوون ه زانستی نه‌بوو چۆنك ه شیاوی تاقیكردنهوه نه‌بوو ،هه‌روه‌ها سه‌رچاوه‌كه‌ی بۆ بینین و ته‌ماشاكردن ناگه‌رێته‌وه، بوی ه وه‌ك تیروانینیكی میتافیزیكی سه‌یر ده‌كرا .كه‌وات ه ناكری بڵین میتافیزیك هیچ ڕۆڵی نیی ه ل ه گه‌شه‌كردنی زانستدا.
لیستی په‌راویزه‌كان:
10جینز،جیمس ،الفلسف ه والفیزیا‌و،ت:جعفررجب ،دار المعارف مصر ،1981 ،ص .150 1فرانك ،فلیب ،بین الفیزیا‌و والفلسفه،ت:محمد 1العبد ،الهیئ ه المصری ه العام ه للكتاب ،القاهره،2010 ، ص .85-86 1بوبر،كارل ،الحیا‌ه باسرها حلول لمشاكل، 2مصدر سابق ،ص .62 1فاتالییف،خ ،المادی ه الدیالكتیكی ه والعلوم 3الگبیعیه ،تعریب ،هنری دكر ،دار الفارابی ،بیروت، بدون تاریخ ،ص .114-115 14نفادی ،السید ،السببی ه فی العلم ،مصدرسابق ،ص .87 1الجابری ،محمد عابد ،مدخل الی فلسف ه العلوم، 5مصدر سابق ،ص .274 16نفس المصدر ،ص .273 17نفس المصدر ،ص .273 1فیاچ،منی ،العلم فی تقدم العلم ،دار المنتخب 8العربی للدراسات والنشر والتوزیع،
دندش ،نزار ،ماهو العلم،دار الفارابی- 1 لبنان،گ ،2009 ،1ص .126 قرا‌و‌ه فی كتاب " فلسف ه نیوتن الگبیعی ه ( 2الزمان والمكان)"www.alawan.org. الجابری،محمد عابد ،مدخل الی فلسف ه 3العلوم،مركز دراسات الوحد‌ه العربیه،بیروت ،گ ،6بیروت ،گ ،1995 ،1ص .62 19مقادیسی ،متی ناصر ،نڤر‌ه فی تگور الفیزیا‌و، ،2006ص .389 عبد ،جالل الحاج ،نڤری ه النسبی ه العام ه بیت الحكمه ،بغداد ،2002 ،ص .24 4النشتاین ،من االنترنت. نفادی ،السید ،السببی ه فی العلم ،دار التنویر 5 للگباع ه والنشر والتوزیع ،بیروت ،گ ،2006 ،1ص .84 كاكو،میشو ،كون انشتاین ،ت:شهاب یاسین، 6كلمات عربی ه للترجم ه والنشر ،القاهره ،گ،2011 ،1 ص .19 عبد،جالل الحاج ،نڤریه النسبی ه العام ه 7 النشتاین ،ص .12 الجابری ،محمد عابد،مدخل الی فلسف ه 8العلوم،مصدر سابق ،ص .271 حلول باسرها الحیا‌ه بوبر،كارل، 9لمشاكل،ت،بها‌و درویش ،منشأ‌ه المعرف باالسكندریه، ص .61
تێكستی پیرۆزو ترسی وەرگێڕان كارا فاتیح
پێشەكی ئەم توێژینەوەیە ،ناونیشانەكەی بریتییە لە( :تێكستی پیرۆز و ترسی وەرگێڕان) دەیەوێت لە دەوری بابەتێك بسووڕێتەوە و دەستنیشانی ڕەوشەكە‌و پەنجەنومای ئەو هۆكارانە بكات ،كە ئەو دۆخەیان سازكردووە ،دۆخێك كە تا ئەندازەیەك ناونیشانی ئەم باسە بەشێوەیەك لە شێوەكان ئاشكرای دەكات ،یاخود پەردە لەسەر ئەوە ێ كە دەڵێین كتێبی الدەدات ،كە ئێمە چی دەكەینە بابەتی هەڤپەڤین‌و لێرەدا دەكەوینە سۆراغی چی ،چونك پیرۆز ،مەبەستەكەمان ڕوونە ،ئەوەی بەنیازین بیكەینە كەرەستەی باس ،وەرگێڕانی تێكستی پیرۆزی موسوڵمانان (قورئان)ە .هۆكارەكانی هەڵبژاردنی بابەتی وەرنەگێڕان یان ترس لە وەرگێڕانی تێكستی پیرۆزی لە زۆر سرووت و نەریتی ئایینیدا بۆ سەر زمانی كوردی بۆ گەلێك شت دەگەڕێتەوە ،كە لەم توێژینەوەیەدا بەگوێرەی توانا دەمانەوێ پەنجەیان بۆ ڕاكێشین. ئەم توێژینەوەیە پۆلێنی دوو بەش كراوە ،لێرەدا كورتەیەك لەسەر هەر یەك لەم بەشانەی ئەم لێكۆڵینەوەیە پێشكەش دەكەین. لە بەشی یەكەمدا لەژێر ناونیشانی (تێكستی پیرۆز ،پێش كاری وەرگێڕان) باس لەوە دەكرێت كە بۆچی تێكستی ئایینی ،كاتێك دەگاتە بەردەست ئەو نەتەوەیەی بە زمانی ئەو تێكستە ئایینییە قسە ناكەن ،هەر 136
بە زمانی یەكەم دەمێنیتەوە و هەر بە زمانی خۆی كار لە الیەنگر و هەوادارانی دەكات ،لێرەدا سەبارەت بە نەتەوەی خۆمان ،مەبەستمان لە ئایینی ئیسالمە ،كە الی ئێمەی كورد زۆربەی زۆری سرووت و نەریتەكانی وەك (بانگ، نوێژ ،شایەتومان ،یاسین و خوێندنی قورئان و هەندێ جۆر دووعا ...هتد) هەر بە زمانی عەرەبی ئەنجام دەدرێن و بە زمانی كوردی ئەنجام نەدراون ،لێرەدا باس لە هۆكاری ئەم حاڵەتە دەكرێت ،لەمەشەوە تیشك دەخرێتە سەر ئەوەی كە لەبەرئەوەی زمانی قورئان وەك یەكەمین تێكستی پیرۆزی ئایینی موسوڵمانان ،بریتییە لە عەرەبی ،بۆیە زمانی عەرەبی هەژموونی خۆی بەسەر زمانی نەتەوە موسوڵمانە ناعەرەبەكاندا زاڵ كردوە. لە بەشی دووەمدا لەژێر ناونیشانی (تێكستی پیرۆز ،دوای كاری وەرگێڕان) ،باس لە پرۆسەی وەرگێڕانی قورئان دەكرێت ،ئەوە ڕوون دەكرێتەوە كە بۆچی ماوەیەكی زۆر و بە درێژایی چەندین سەدە ئەم پرۆسەیە ئەنجام نەدراوە ،هەروەها باس لەوەش دەكرێت ئێستا سەرەڕای وەرگێڕانی ئەم تێكستە پیرۆزە ،بەاڵم تائێستا هەموو مامەڵە و پەیوەندییەكی موسوڵمان لەگەڵ ئەم تێكستەدا هەر بە زمانی یەكەمە ،خوێندنی قورئان لە هەموو بۆنەو مەراسیمە جۆراوجۆرەكاندا هەر بە زمانی عەرەبییە و بانگ و نوێژ و شایەتومان و هەندێ جۆر دووعا ،بە هەمان شێوە هەر وەرناگێڕدرێن ،لەمەشەوە ئەوەی شوێنی جەختكردنەوەی زیاترە ئەوەیە ،كە ئایا وەرگێڕانی تێكستی پیرۆز چۆنە؟ ئەم تێكستە پیرۆزە چی بەسەر دێ دوای وەرگێڕان و توانای وەرگێڕ لەم كارەدا چەندە و...هتد ،هەروەها باس لەو دۆخە دەروونییە دەكرێت كە خوێندنەوەی قورئان بە زمانی یەكەم دروستی دەكا و لە زمانی دووەمدا ئەو سیحرەی نامێنێت. بەهیوای ئەوەین ،لەم نووسینەدا ،هزر و بیركردنەوە بەباشی كاری خۆیان كردبێت و بابەتەكەش بابەتێكی ئامانجدار و پێویست و هزر بەرهەمهێن بێت. بەشی یەكەم /تێكستی پیرۆز پێش كاری وەرگێڕان
وەك ڕاستییەكی گەلێك سادە ،سەرەتای ئەم باسە دەبێت ئەوە بڵێم ،لەنێو كولتووری ئێمە و كولتووری سەرجەم كۆمەڵگا موسوڵمانەكان و ئەو گەالنەی هەڵگری بیروباوەڕی ئایینی ئیسالمن ،كتێبی پیرۆزی موسوڵمانان ،یاخود قورئان ،ئەو كتێبەیە كە پیرۆزییەكەی بە گەلێك شێوە و لە چەندین ڕووەوە ئەفسووناویمان دەكات .سەرچاوەگەلی ئایینیی وا لەم كتێبە دەدوێن ،كە (قورئانی پیرۆز ،گوتاری زاتی خواوەندی مەزنە ،كە لە یەك كاتدا ئەزەل و ئەبەد و سەرجەم ڕاستییەكان دەبینێت .س،4 ل )204وەها تەماشای ئەم كتێبە دەكرێت ،گەر بە بێ ڕێز تەماشای بكەین ،یان بە چاوێكی بێ قەدرانەوە لێی بڕوانین ،یان تەنانەت ئەگەر بە خراپ ناومان هێنا و بە ناڕاست و درۆ سوێندمان ێ خوارد ،ئەوا هیچ دوور نییە ،هەروەك چۆن پ الیان وایە لە ڕابردووشدا زۆرجار شتی وەها ڕووی داوە ،كارەساتێك ڕوو بدات یاخود ئەو كەسەی وەها مامەڵەی لەگەاڵ قورئاندا كردوە و بەو چەشنە ڕەفتاری نواندووە ،بەاڵیەكی بەسەردا بێت و تووشی نەهامەتی و ڕۆژ ڕەشییەك بێت ،یاخود وەك دەڵێن قورئان بیگرێت .ئەم كتێبە نەك هەر بە سەرچاوەی هەموو زانست و پەروەردە و ڕەوشتی جوان و هەموو شتێكی پەسند و ...هتد دەزانرێت و دادەنرێت ،بەڵكو وەك دەڵێن (هەموو شتێك لە قورئاندا هەیە ،بەاڵم هەموو كەسێك ناتوانێت هەموو شتێكی تێدا دەربهێنێت، چونكە وێنە و شێوەی شتان لە قورئانی پیرۆزدا جیاجیا و جۆراوجۆر دەردەكەون .س ،4ل.)353 یان دەڵێن (قورئان سەرگوزشتەی ئەزەلیی كتێبی مەزنی گەردوون و تەرجومانی ئەبەدیی ئەو زمانە جۆربەجۆرانەی بوونەوەرانە ،كە ئایاتە تەكوینییەكان دەخوێننەوە ،موفەسیری كتێبی هەردوو جیهانی پەنهان و ئاشكرایە ،زمانی جیهانی پەنهان (غیب)ە لە جیهانی بینراودا (شهادە)دا .س ،4ل .)538ئەگەرچی ئەو (قورئان) تەنها وەك موعجیزەیەكی زمانی خۆیمان بۆ دەردەخا و ناسنامەی خۆیمان پێشكەش دەكات، بەاڵم لەنێو فەزای كۆمەاڵیەتی و سایكۆلۆژی و ئەقڵیی ئێمەدا بە درككردن و درك نەكردن بەم شێوە 137
ێ چۆن و بۆچی و ێ ئەوەی بزانر موعجیزەیە و بەب بە چ پێوەرێك موعجیزەیەكی زمانییە و چۆن ئەم ناسنامەیەی خۆی دەسەلمێنێت ،كەچی پێشبینی و چاوەڕوانیی گەلێك شێوەی جیاجیای موعجیزەی دیكەی لێ دەكرێ ،بێجگە لەمەش قورئانی پیرۆز بە سەرچاوەی كۆمەڵێك ئیعجازی تر دادەنرێت لەوانە :پەی بردن بەزۆر هەواڵی نادیار و رووداوی جارێ ڕوونەداو و نەهاتوو بردووە و بەشێوەی جۆراوجۆر باسی كردوون، هەروەها پەی بە الیەنی ناڕوون و پەنهانی ناخی مرۆڤ و نهێنیی گەردوون بردووە .ئەم كتێبە چیرۆك و سەرگوزەشتەی پێغەمبەرانی پێشووی ،بەشێوەیەكی ڕاست و دروست گێڕاوەتەوە و خەڵكی لە ژیاننامەو بەسەرهاتیان ئاگادار كردۆتەوە .هەروەها باوەڕداران پێیان وایە شێوازی ڕەوانبێژیی تێكستی قورئان ،لە پلەیەكی بێ هاوتادایە ،شتێكی تریش كە هەمیشە وەك ئیعجازی قورئان باسی لێوە دەكرێت ئەوەیە ،كە هیچ كەس ناتوانێت لەوێنەی ئەم قورئانە بهێنێت یان دابنێت ،یان بیڵێ و بینووسێت ،وەك لە ئایاتی ()88 ی سوورەتی (االسرا‌و)دا هاتوە :ناتوانن وێنەی ئەم قورئانە بهێنن ،ئەگەر هەندێكیشتان پشتیوانیی ئەوانی ترتان بن). الی موسوڵمانان ،قورئان تەنها ڕێبەرێكی لێزان و زیرەك نییە بۆ دەستگرتنی مرۆڤ لە نێو جەنگەاڵ و ساراكانی ژیاندا ،بەڵكو بەرجەستەترین و بااڵترین و سەروەرترین مۆدێل و شێوازی هۆشیاریی و ئەقڵیشە، كە بەردەوام دەبێت هۆشیاریی مرۆڤ و ئەقڵی مرۆڤ ێ و لەژێر سێبەری لەبەردەم ماناكانی ئەودا لەنگەر بگر ئەودا درێژە بە ژیان بدات .موسوڵمان ،قورئانی بە سازگارترین كانی بیركردنەوە زانیوە و دەزانێت، بەشێوەیەك كە هەمیشە دەبێت بیركردنەوەی مرۆڤ لەوێوە تەڕ و پاراو بێت و بە ئاوی ڕەوان و موبارەكی ئەو تینوێتیی خۆی بشكێنێ. قەبارەی ئەستوور و پڕ سامی ئەم كتێبە ،شێوازی تایبەت لە خەت و پۆلێنكارییەكەی ،كڵێشەی بەرگە جوان و بەهەیبەتەكەی و هاوكات هونەركاریی الپەڕەكانی بەشێوەیەكی سەیر و بە ئەندازەیەكی زۆر، موسوڵمانی سەرسام كردوە ،لەوالشەوە جیاوازیی خوێندنەوەكەی لەگەاڵ خوێندنەوەی هەر كتێبێكی دیكەدا جۆرە واقوڕمانێكی
138
ترە و فەزای سایكۆلۆژیی ئەم موسوڵمانەی لە بەرامبەریدا گۆڕیوە .كتێبی پیرۆز (قورئان) لە كۆمەڵگای ئێمەدا كتێبێكی دیارە و تاكی سەری سەرەوەی كەنتۆر و سەرتاق و ڕەفەی مااڵن و ئەو ێ كراونەتە جێگەی شوێنانەی دەستی مندااڵ نایگەن شیاوی ئەم كتێبە ،تا بە هیچ جۆرێك هیچ زیانێكی پێ نەگات و دووربێت لە هەموو دەستتێوەردانێكی ناشایستە .لەوەتەی باوەڕدانی ئەم كتێبە پەیدابوون، ڕۆژانە و لە زۆربەی كاروبارەكانی ژیانی مرۆڤدا بەردەوام سوێند بەم كتێبە خوراوە و تەنها دەستپیادانێك بە بەرگەكەیدا بەسبووە بۆ دڵنیابوون لە كەسی سوێندخۆر و ڕاستگۆیەتیی ئەو و باوەڕپێكردنی .قورئان لە نێو بەرمااڵ و ئەو پارچە قوماشانەی حاجییەكان لە حەج دەیانهێنایەوە بەڕێزەوە هەڵگیراوە ،یاخود بە پەڕۆی سەر شەخس و موشایەخان ئەم كتێبە پێچراوە و بەمەش هێندەی دیكە ترس و بیمی مرۆڤی ئێمەی پێ زیاد كردوە و ئەو قەناعەتەی زیاتر لەال چەسپاندوون ێ دەستی بە دەستنوێژ نەتوانن توخنی ئەم كە بەب ێ كەشێكی لێوانلێو لەو پەڕی كتێبە بكەون و بەب ێ ماچكردنی بەرگی ئارامی و لەسەرخۆیی و بەب تەنانەت هەندێ جار تۆزاوی و نوساندنی بە تەختی نێوچەوانەوە نەتوانن دەستی بۆ ببەن و پەڕەكانی هەڵبدەنەوە و وشەیەكی لـێ بخوێننەوە .هەڵسوكەوت و بیركردنەوە و نیگای قورئانخوێنانیش لەم كتێبە پیرۆزە وەها بووە كە سەرچاوەیەكی ئایینی بۆمان ڕوون دەكاتەوە و دەڵێت( :پێویستە لە سەرەتاوە ێ‌و جلوبەرگمان نوێژیی‌و دەستمان بەدەستنوێژەوە ب پاك‌و خاوێن بێت ،هەروەها بە داڵ‌و هۆشێكی خاوێن و بێگەردەوە لە قورئان بچینە پێشەوە .هەڵوێستمان وەك هەڵوێستی بەندەیەكی دڵسۆز وا بێت ،كە نامە و پەیامی خوای پەروەردگاری دەخوێنێتەوە ،یان جوانتر وەك سەربازێكی باوەڕداری گوێڕایەاڵ‌و بەهێز و گورجوگۆاڵ وا بین كە بەالغات و فەرمانە سەربازی و سیاسییەكانی سەركردەكەی دەخوێنێتەوە و پەلەی ئەوەیەتی زووتر كۆتایی پێ بێت و بچێت پەیڕەوی بكات ،ئینجا كە بە دەستنوێژەوە هاتیتە پێش ،با ڕوو بە قیبلە دانیشی چاو و ئەندامەكانی ترت بەمالوالدا نەگێڕی .س ،6ل)11 بۆ ئەوەی زۆر درێژە نەدەین بە شوێن و
كاریگەریی ئەم كتێبە لە نێو دونیای ئێمە و ژیانی ئێمەدا ،بۆ ڕوون كردنەوەی قسەكانم، ێ هیچ زیادەڕەوییكردنێك دەڵێم ئەم كتێبە بەب لە زۆربەی زۆری جموجوڵە كۆمەاڵیەتیی و مرۆڤایەتییەكانی ئێمەدا كاریگەرییەكی زۆری هەبووە و تیشكی بڕیار و فرمانەكانی كەوتۆتە سەر سیستمە حقوقییەكانەوە و ئەخالق و بەها و بیركردنەوەكانی ئێمە سیستماتیزە كردوە، زۆرتر لەسەر ئەم الیەنە گشتی و بەرباڵوە ناڕۆین، ئەوەی مەبەستی ئێمەیە و لێرەدا دەمانەوێت قسەی لەسەر بكەین ئەوەیە ،كە وەك دەزانین زمانی ئەم كتێبە زمانێكی دیاریكراوە و زمانی ێ زانینی ئەو زمانەی كە كتێبەكەی ئێمە نییە ،بەب ێ نووسراوەتەوە ،تێگەیشتن و شارەزابوون و پ سەوداكردنێكی زۆر كەمیش لەگەاڵ گەوهەر و ناوەرۆكی ئەم كتێبەدا كارێكی مەحاڵە و گەر هەرچیش بكرێت و هەرچۆنێك كاری لەگەڵدا بكرێت ،هەر پڕ هەڵە و پڕ كەموكوڕی دەبێت .لێرەوە گرینگیی كاری وەرگێڕان و بایەخی گواستنەوەی ئەم تێكستە لە ێ و زمانە بنچینەكەوە بۆ زمانێكی دیكە دەردەكەو وەك پێویستییەك خۆی دەسەپێنێت ،بەاڵم پێش ێ بپرسین :ئاخۆ وەرگێڕانی كتێبی هەر شتێك دەب پیرۆز (قورئان) بۆسەر زمانێكی دیكە ،هێندەی هەر كتێبێكی ئاسایی دیكە كە لە زمانێكەوە وەردەگێڕدرێت بۆ سەر زمانێكی دیكە ،كارێكی ئاساییە؟ ئایا هەموو ئەو بەها و گرینگییانەی كتێبەكانی جیهان هەیان بووە لە ساتەوەختی وەرگێڕان و گۆڕینی زمانەكەیاندا، لە وەرگێڕانی قورئانیشدا هەمان بەها و گرینگی بەدی دەكرێت؟ ئایا پرۆسەی وەرگێڕان هەموو مانا و دەاللەتە ئەفسووناوییەكانی تێكستی پیرۆز لە زمانی بنچینەوە بۆ نێو زمانی دووەم دەگوێزێتەوە و كارێكی لەم چەشنە لە قودرەت و توانای وەرگێڕدایە؟ چونكە ئەو بۆچوونانەی زانستییانە لە پرۆسەی وەرگێڕان دەڕوانن پێداگیریی لەسەر ئەوە دەكەن، نەك هەر وەرگێڕانی تێكستێكی پیرۆز و خاوەنی ئەو ڕەوانبیژییەی باسی لێوە دەكرێت ،تەنانەت هیچ كارێكی وەرگێڕان ناكاتە تێكستە بنچینەییەكە و هیچ دەقێكی وەرگێڕاو كۆپییەكی و دەقاودەق و سەدلەسەدی دەقە بنچینەییەكە نییە( .چونكە یەكجار زەحمەتە وشەی
زمانی یەكەم و دووەمی كاری وەرگێڕان لە مانا و قاڵب و ڕەمزیەتدا یەكسان بن و هەمان بارگە و وزە و توانای دەربڕین و گوزارشت و گواستنەوە و گەیاندنیان هەبێت .س ،7ل )61بەڵگە و ڕوونكردنەوە و سەلماندنیش بۆ ئەم قسەیە ئەوەیە (هیچ وەرگێڕێك ناتوانێت هاوتایەكی تەواوەتی دەقی یەكەم بەدەستەوە بدات ،بگرە هەندێ بابەتی میناكی زاراوە ،ئیدیۆم ،نوكتە، پەند و هێمای ڕۆشنبیری و ئەدەبی زۆربەی كات نایەنە وەرگێڕان .س ،7ل)68 الی زۆربەمان ئاشكرایە كە هەموو وەرگێڕانێكی سروشتی هەر دەقێكی ئاسایی ئیدی لەالیەن هەر وەرگێڕێكەوە ئەنجام بدرێت ،خۆی دووچاری كۆمەڵێك تەنگوچەڵەمە و كێشە دەبێت .ئەوانەی شارەزان و ئەوانەی كاری وەرگێڕانی كتێب و تێكستە جۆراوجۆرەكان دەزانن كە گەلێك شێواز و ڕێبازی جۆربەجۆری وەرگێڕان لە ئارادان ،هەروەها هەمیشە وەرگێڕ لە زمانی دووەمدا هەوڵدەدا مۆرك و خاسیەتی تایبەتیی زمانی خۆی بەسەر دەقی وەرگێڕاودا بسەپێنێت ،لێرەدا پرسیاری گرینگ و پرسیاری سەرەكیی باسەكەی ئێمە ئەوەیە :ئایا دەقی پیرۆز یان تێكستی قورئان لە وەختی وەرگێڕانیدا بۆ سەر هەر زمانێكی تر ،پاش ڕووبەڕووبوونەوەی لەگەاڵ هەموو ئەم كێشانەدا چۆن ڕزگاری دەبێت و چەندە بەسەالمەتی هەموو مانا و دەاللەت و پەیام و بەهاكانی بۆ خوێنەری زمانی دووەم دەگوێزرێتەوە؟ وەرگێڕانێكمان هەیە پشت بە وشە بە وشە دەبەستێت ،لە جێبەجێكردنی ئەم كارەشدا ماناكان و دەستەواژەكان دوور نییە بكەونە بەر لێشاوی كۆمەڵێك مەترسییەوە ،لەم ڕووەوە فیتگنشتاین ئاگادارمان دەكاتەوە و دەڵێت( :بەشوێن واتای وشەدا مەگەڕێ ،بەڵكو دووی بەكارهێنانی ئەو وشەیە بكەوە. س ،12ل ،)23هەروەها وەرگێڕانێكمان هەیە لەسەر شێوازی وەرگێڕانی واتا بە واتا كار دەكات ،لەمەشیاندا ێ وشە و موفرەداتی زمانی بەتاڵ زۆرجار سیحری هەند دەبێتەوە ،ئەمە جگە لەوەی (هەندێ جار واتایەك بازنەی بەكارهێنانی بچووك دەبێتەوە و هەندێ جاریش دەكشێ و فراوان دەبێتەوە .س ،13ل .)99هەروەها ناكرێت حیسابێكی ورد بۆ هەندێ وشە نەكرێ، 139
چونكە لە هەموو تێكستێكدا چەندان وشە هەن كە وەك میتافۆڕ بەكاردەبرێن ،میتافۆڕ (بریتییە لە بەكارهێنانی وشەیەك كە مانایەكی جودا لە مانا بنچینەییەكەی بگەیەنێت .س ،14ل )168واتە ئەو وشەیەیە كە مانای ڕووكەش و زوو هەستپێكراوی ناگەیەنێت ،ئەو مانایە نادات كە لە واقیعدا بەشێوەیەكی ئاسایی بەكاردەهێنرێت ،لە الیەكی تریشەوە پابەندبوونی تەواو و ڕەها بە واتاوە بۆ خۆی دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی كۆمەڵێك كێشە و گرفتی و كەلێنی تر ،چونكە زۆر فەیلەسووف و زمانەوان لەو باوەڕەدان زمان تەنها لە واتا پێك نایەت ،لەم بارەیەوە زمانەوانی ناسراو (دۆمان) دەڵێت( :زمان بونیادێكی خوازراوە و بە مەجاز و لێكچواندن كاردەكات ،ئەگەر لەو باوەڕەدا بین كە زمان بەتەواوی پابەندە بە واژەوە ،ئەوا ئەو بۆچوونە هەڵەیە .س ،9ل)48 هەر دەربارەی كاری وەرگێڕان ،نموونەی وەرگێڕانێكی دیكەمان هەیە كە شێوەی كاركردنی وایە شان دەداتە سەر گێڕانەوە ،لەم ئاستەی وەرگێڕانیشدا وەرگێڕ دەبێتە سەرچاوەی یەكەمی تێگەیشتنمان لە دەقە وەرگێڕاوەكە ،هەروەها وەرگێڕانی تەفسیری و وەرگێڕانی كورتكردنەوەش هەریەكەیان بۆ خۆیان هەڵگری چەندین كێشە و گرفتی جۆربەجۆرن ،كە لێرەدا بواری ئەوە نییە ئاماژەیان بۆ بكەین و پەنجەیان بخەینەسەر. ئەمە بێگومان سەرەڕای هەموو ئەو گیروگرفتە زمانی و كلتوورییانەی لە هەر وەرگێڕانێكدا دێنە پێش و دەبنە كۆسپگەلێكی قورس لەبەردەم وەرگێڕدا و وەرگێڕ دەخەنە بەردەم تاقیكردنەوەیەكی گرینگ و ئاستی توانای ئەم مرۆڤە دەردەخەن ،لە وێنەی سیستمی فۆنۆلۆژی و سینتاكس و یەكە زمانییەكان و دەستەواژە و ئیدیۆم و گواستنەوەی میتافۆڕەكان و چەندین كێشەی دیكەی كەڵچەری كە دەبنە زەحمەت و ماندووبوونێكی زۆر بۆ وەرگێڕ و كاردەكەنە سەر پرۆسەكە و ئاستی گەیاندنی مانا و پەیامەكانی بۆ خوێنەر و وەرگر. شتێكی بەڵگەنەویستە كە وەرگێڕ سەودا و كاری لەگەڵ زماندایە ،یان ڕاستر وایە بڵێین وەرگێڕ لەناو زماندا كار دەكات ،بیركردنەوە لە زمانیش هێندە سانا نییە، ئاڵۆزیی یەكێكە لە خەسڵەتە دیارەكانی زمان ،هەر لە سەرەتای سەرهەڵدانی
140
بیركردنەوەی ئایینی و فەلسەفی و دروستبوونی جۆرێك لە هۆشیاریی الی مرۆڤ ،بیركردنەوە لە كرۆك و سەرهەڵدان و دروستبوون و كاركردنی زمان بۆتە خەم و خولیای هزرڤان و فەیلەسووفان و ئایین و پیاوانی ئایینە جۆراوجۆرەكان ،تا ئێستاش مەیدانی وتووێژ و پێكداچوونی بۆچوونە جوداكان هەر گەرمە و لە هەمووشی گرینگتر بیركردنەوە لە زمان و كاری زمانەوانی پەلی بۆ زۆر لە لق و كایە جۆربەجۆرە فەلسەفی و كۆمەاڵیەتی و دەروونی و مرۆییەكان درێژ كردوە ،یان ڕاستتر ئەوان هانایان بۆی هێناوە، لێرەدا بەبێ ڕۆچوون و ڕوونكردنەوەی زۆر كە ڕەنگە پێویستیش بێت ،بە كورتی ئاماژە بە هەندێ جۆر بیركردنەوە لە زمان و كاری زمانەوانی دەدەین ،الی دوو زانای زمانناسی وەك بلوخ و تراگەر (زمان ڕژێمێكە لە ڕەمزی دەنگە دەستووربەدەرەكان، بە یاریدەی ئەم ڕژێمەیە گرووپێكی كۆمەاڵیەتی لە كۆمەڵگایەكدا بەیەكەوە زمانەكە بەكاردەبەن .س ،10ل )10هەروەها زماناسێكی تر كە "هۆاڵ" ە (لەو باوەڕەدایە ،زمان خۆی فەرمانگەیەكە و بەڕێوەبردنی خۆی ،لەدەست خۆیدایە .س ،10ل )11یان پێی وایە (مرۆڤەكان ڕەمزەكان لە شێوەی "خوو " دا بۆ تێكەڵبوون‌و كارتێكردن لە یەكتری بەكاردەبەن. س ،10ل )12هەروەها الی زمانناسی بەناوبانگ چۆمسكی (زمان توانایەكی بیۆلۆژییە .س ،10ل)16 زمان الی فەیلەسووفێكی وەك فەردینان دی سۆسێریش (بریتییە لە سیستەم‌و یاسای تایبەتیی خۆی هەیەو پێكهاتوەكانی ئەو سیستەمەش یەكگرتوو و هاوواتان‌و لێرەوە بۆمان دەردەكەوێت كە سۆسێر بایەخ بە فاكتەر یاخود هۆكارە دەرەكییەكانی زمان وەكو شارستانی‌و سایكۆلۆژی‌و مێژوویی ....هتد نادات .س ،2ل)38 كارەكانی ئەم فەیلەسووف و زمانناسە بەناوبانگانە لە زۆر كایە و بواری جۆراوجۆردا خراونەتەگەڕ و كەڵكیان لێ وەردەگیردرێت ،بۆ نموونە گوتاری زمانەوانیی سۆسێر لەبواری شیكردنەوەی دەروونی كار پێكراوە، هەندێ لە بیرمەندانی ئەم بوارە كەڵكیان لە تێزەكانی سۆسێر وەرگرتوە و كاریان پێ كردوە ،یەك لەوانە ژاك الكانە( ،لە دوای شەستەكانەوە ژاك الكان، وەك شیكەرەوەیەكی دەروونی شوێنی لە ناو فەلسەفەی فەرەنسیدا داگیركردوە ،ئەم
من ئەگەر وەرگێڕانی قورئان گواستنەوەی مانای شوێنەش پەیوەندیی بەوەوە هەیە كە الكان ناوی وشە و ڕستە و دێڕ و ئایات و سورەتەكان بێت وەك نوێكەرەوەیەكی شیكردنەوەی دەروونیی ێ بزانین لە زمانێكەوە بۆ زمانێكی دیكە ،دەب فرۆید لەسەر بناغەی تێكەڵكردنی شیكردنەوەی كتێبی پیرۆز (قورئان) هەر بریتی نییە لەم دەروونیی فرۆید بە وتاری زمانەوانیی سۆسێر. مانایانە و قورئان تەنها كۆمەڵێك مانای سەر بەم جۆرە هەوڵی الكان بۆ هاوتاكردنی وشە و ڕستەكانی پێشكەش بە باوەڕدارانی شیكردنەوەی دەروونی لەتەك وتاری زمانەوانیدا ناكات .ئەوەش وەك ڕاستییەكی ڕوون ئاشكرایە ئەو مۆدێلەی بەرهەمهێنا كە بە مۆدێلی كە بیركردنەوە و تێڕوانین لە وشە هێندە سانا شیكردنەوەی دەروونیی بنەماخوازی ناودەبرێت. و بێ سەرئیشە نییە چونكە (وشە بە دیوێك س ،3ل )101هەروەها ماوەیەكی زۆرە سەرقاڵی پەیوەندیی وەزیفی و ڕەمزی و سایكۆلۆژی‌و و خۆخەریكردنی ئەنسرپۆلۆژییەكان بە جیاوازییە فۆنێمی‌و مۆرفۆلۆژی‌و سینتاكسی بەڕێوەی دەبات، زمانەوانییەكان‌و جیاوازییە كولتوورییەكان بۆتە بە دیوەكەی دیكە ئیحا‌و دەاللەت‌و تروسكانەوە‌و هۆی ئەوەی بیریاران و توێژەران بیر لە پەیوەندیی هەست‌و ڕیتم‌و ئیرادە بەڕێوەی دەبات ،بەمانایەكی نێوان زمان و كۆمەڵگا بكەنەوە. دیكە دەكەوێتە نێوان جەستە‌و ڕۆحەوە ،ئەگەر لە ئەم كورتە باسكردنە لەسەر زمان و بۆچوونی ئەم جەستەدا یەكێتیی وشە ڕۆڵی سەرەكی ببینێت، فەیلەسووف و زمانناسانە ،تەنها بۆ ئەوە بوو ،كە ئەوا لە ڕۆحدا بە حاڵەتەكانەوە پەیوەست دەبێت، بزانین زمان نەك هەر بۆ وەرگێڕێك ،بەڵكو بۆ بەو مانایەش درێژبوونی خەیاڵی وشە وەك چۆن بە فەیلەسووف و زمانناسانیش ،زمان شتێكی خاڵیس مێژووی ماناوە بەندە ،بەهەمان شێوەش تەقینەوە، و بێ كێشە نییە و وەرگێڕ كاتێك هەر تێكستێك مانا‌و ئیحا‌و ئیقاع‌و وزە لێخشاوەكانی ناوەوە‌و ئەو وەردەگێڕێت ڕووبەڕووی تەنگوچەڵەمە و كێشەی زۆر دەبێتەوە و كە جگە لە كەموكوڕییەكانی وەرگێڕ ،زمان حاڵەتە چەپێنراوانەی كە بە پیتەوە پەیوەستن ڕۆڵی خۆی خاوەنی ئەم سروشتەیە .هەرگیز لێرەدا لە بایەخی خۆیان هەیە .س ،8ل)18 وەرگێڕان كەم ناكەمەوە و دەزانم كە گرینگی و سوود و ئەگەر وەرگێڕان هەوڵێك بێت لەپێناو ئەوەدا تا كاریگەرییان لە هەموو سەردەم و قۆناغە جیاوازەكان و خوێنەرانی زمانی وەرگێڕ (واتا زمانی دووەم) بتوانن شارستانیەتە جۆراوجۆركاندا وەك خۆر درەوشاوەتەوە ،بە ئاسانی لەو تێكستە وەرگێڕاوە تێ بگەن ،خۆ زۆر چونكە بەڵگەنەویستە لەالم كە وەرگێڕان توخمێكی گرینگە بیرمان نەچێت ئیش و مامەڵەی موسوڵمان ێ لەگەاڵ قورئاندا تەنها تێگەیشتن نییە لە گەوهەر و كرۆكی سەرەكیی پێشكەوتنی هەر ژیار و كلتوورێكە .بەب ئامادەبوونی ئەم توخمە ڕەوتی فیكر و مەعریفەی كتێبی پیرۆز .لێرەوە دەبینین وەرگێڕ لەبەردەم كتێبێكی هەر ناوەند و شوێنێك لە دۆخێكی مەنگ و ئیفلیجدا ئاساییدا نییە و كاری وەرگێڕانەكەی بەشێوەیەكی ئاسایی ڕێ ناكا، ێ و مەحكوم دەچەق ئەوەی دەبێ بە پاسیڤبوون لە بەشی یەكەمدا لەژێر ناونیشانی چونكە دەیەوێت و ئەوەی و پاشكەوتن .بەاڵم وەرگێڕان) كاری پێش پیرۆز، (تێكستی لەسەریەتی بیكات من لێرەدا لەسەر وەرگێڕانی ئەم الیەنە گرینگەی باس لەوە دەكرێت كە بۆچی تێكستی وەك تر وەرگێڕان ڕاناوەستم ،ئایینی ،كاتێك دەگاتە بەردەست ئەو كتێبەكانی نییە ،بەم پێودانە بەڵكو هەڵوێستەیەك كاری لە ئاست وەرگێڕانی نەتەوەیەی بە زمانی ئەو تێكستە بێگومان پیرۆزەكاندا ئایینییە قسە ناكەن ،هەر بە زمانی وەرگێڕانی كتێبی كتێبە (قورئان) پیرۆز بە تایبەت قورئان دەمێنیتەوە یەكەم جۆ ر ە دەكەم .بە بۆچوونی 141
دەستبۆبردنێكە بۆ ئەم كتێبە وەك هەر كتێبێكی ئاسایی دیكە و هێنانەوە و كردنەوەیەتی بە كتێبێكی ئاساییی وەك كتێبە ئاساییانەی ،نووسەرانی ئاسایی دەیانووسن لەبەرئەوە هەموو هەوڵێك بۆ وەرگێڕانی كتێبە پیرۆزەكان ،دواجار وەكو خۆركە هەڵدەگەڕێتەوە بۆ زیانگەیاندن بە شوناسی پیرۆزییەكەی ،كاری وەرگێڕان وەك بەاڵیەك لەو باڵەخانەیەی كە پیرۆزیی تێكستەكە دروستی كردوە ،قووت دەبێتەوە .هەرچەندە ئەم بڕیارەمان بەپەلەدا بەاڵم پاش كەمێكی تر كە ئەمانەمان ڕوون كردەوە و بەڵگەمان بۆ دروستی ئەم بڕیارەمان هێنایەوە ،ئەوساكە تێ دەگەین بێ هۆ نەبووە لە ڕۆژگارە جیاوازەكانی مێژوودا و لە شوێنە جیاجیاكانی جیهاندا ،هەموو هەوڵێكی سەرەتایی بۆ وەرگێڕانی هەموو كتێبە پیرۆزەكان یەكەمجار لەالیەن پیاوانی ئایینەوە بەری پێگیراوە و بە گوناه و كوفر و نەشیاو ناودێر كراوە و بە توندی بەرپەرچی هەر هەوڵێكی هەر كەسێك دراوەتەوە بۆ وەرگێڕانی تێكستی پیرۆز ،ئەم ڕێگیریكردنە لە وەرگێڕانی كتێبە پیرۆزەكان لەالیەن پیاوانی ئایینەوە ،تەنها و تەنها بۆ ئەوە ناگەڕێتەوە و لەبەرئەوە نەبووە تا بەس خۆیان دەمڕاستبن ،بە تەنها خۆیان حوكم و بڕیار و داواكارییەكانی نێو ئەو دەقە پیرۆزانە بە خەڵكی ئاسایی و نەخوێندەوار و زماننەزان بگەیەنن و هەموو كەسێك ،بۆ هەموو شتێك و بۆ هەموو پرسیارێك بگەڕێتەوە الی ئەمان ،بەڵكو هاوكات بەرگریكردن و پاراستنی ئەو كەشە بەئەفسوونكراوە و سامقوڵخێنە، بووە كە ئەم تێكستانە لەبەر دیدە و دەستی خوێنەواران و نەخوێندەواراندا هەیان بووە و بەشێوەیەكی توند نواندوویانە ،بەرپەرچدانەوە و ڕێگریكردن لە وەرگێڕانی قورئان بۆ ئەوە بووە تا ئەم كتێبە شوێنە شیاوەكانی خۆی جێ نەهێڵێت و لە تەنیشت كتێبەكانی دیكەدا ێ و وەك ئەوان دەستی بۆ نەبرێ. دانەنر هۆی ئەوەی كە ئەم كتێبە پیرۆزە بۆچی وەرنەگێڕدراوە یان وەرگێڕدراوە بەاڵم درەنگ و بەشێوەیەكی نائاسایی ،ئەوەیە كە ئەم كتێبە (قورئان) تەنها لە نێو ڕووبەری ئەقڵی و كۆمەاڵیەتی ئێمەدا كارناكات ،تاوەكو بەالمانەوە ئاسایی بێت بە هەر زمانێك بیخوێنیتەوە، نەخێر ئەم كتێبە هوروژمێكی گەورە بۆ سەر پانتاییی سایكۆلۆژیی مرۆڤی
142
موسوڵمان دەبات .تەنها بەرنامەڕێژیی مۆرااڵ و چاالكییەكانی مرۆڤ ناكات تا بڵێین ئاساییە با ئەو یاسا و دەستوورانە بەم زمانە نەبن با بەو زمان بن، خۆ گرینگ ئەوەیە بزانرێت ئەو یاسا و دەستوورانە چین ،بەڵكو هێزێكی چاالك لە نەستماندا مۆڵ دەدات تا لەپشت زۆربەی زۆری پرۆسەكانی ئەقڵماندا دەستی بەزەبری خوڵقێنەرانەی خۆی بخاتەكار. بەشی دووەم /تێكستی پیرۆز دوای كاری وەرگێڕان ئەگەرچی نۆسەدەیەك دەبێت ئەم تێكستە پیرۆزە بۆ سەر زمانی ئینگلیزی و پاش ئەویش بۆ سەر چەندین زمانی جۆراوجۆری دیكە وەرگێڕدراوە ،بەاڵم هەتا نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم بەدواوە قورئان نەكراوەتە كوردی .ئەگەرچی هەر بەم خەسڵەتی پیرۆزییەشیەوە نزیكەی چواردە سەدەیە هاتۆتە نێو دونیای كۆمەاڵیەتیی و مەعریفی و سایكۆلۆژیی ئێمەوە. هەر ئەم بەكوردینەكردنەشی لەالی ئێمە زیاتر ئەم خەسڵەتی پیرۆزییەی بەرجەستەتر و تۆختر كردۆتەوە. خەسڵەتی پیرۆزیشی زیاتر گەرانتی بە شەریعەت و یاسا و بڕیارەكانی داوە و لە سەروو چاالكی و توانستەكانی ئەقڵی مرۆڤەوە خۆی نمایشكردوە ،بەم شێوەیە جۆرێك لە فەنتازیا و بیركردنەوەی بە مرۆڤی ئێمە بەخشیوە و فەنتازیا و بیركردنەوەكانی مرۆڤ خۆی سست و پاسیڤكردوە و لەوێشەوە وەهای تێگەیاندوە تا وەك هێزێكی بااڵ تەماشای بكەن و بە كلیلی كردنەوەی دەروازەی هەموو كێشە و ناهەموارییەكان و وەاڵمدانەوەی هەموو پرسیارەكانی مرۆڤی بزانن و لە هەمان كاتدا هەموو پرسیار و گومانێكیش بۆ سەر كتێبی پیرۆز ڕیشەكێش بكەن. لە نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم بەدواوە بەشێوەیەكی پچڕپچڕ و هاوكات لەگەاڵ هەوڵدان بۆ تەفسیركردنی وشە بە وشە و ئایات بە ئایات، وەرگێڕانی ئەم كتێبە پیرۆزە بەدی دەكرێ ،هەتا لەم دواییانەدا چەند وەرگێڕانێكی كوردی سەرتاپای تێكستی پیرۆزی قورئان كەوتنە نێو كتێبخانەكانەوە، كە هەریەكەیان لە بەرگێكدا یان زیاتر ،كۆی هەر سی جزمەكەی قورئانیان بە وەرگێڕاوی و لەپااڵ تێكستەكەدا بە زمانە بنچینەییەكەی
خۆی تێدا جێگا كردۆتەوە .پێموایە هەریەك لەم هەواڵنە و هەموو ئەوانی تریش كە بە نیوەناچاڵ و بەشبەش كاری وەرگێڕانی قورئانیان ئەنجامداوە ،شایەنی دەستخۆشی و ڕێزلێنانن و پێویستە بە بایەخەوە لێیان بڕوانین ،بەاڵم ڕەخنەیەك كە لە سەرجەم ئەو هەواڵنە بگیرێت ئەوەیە ،هیچ یەكێك لەم وەرگێڕانانە تێكستی قورئانیان وەك هەر تێكستێكی ئاسایی دیكە وەرنەگێڕاوەتە سەر زمانی كوردی. لە دەرەوەی تێكڕای ئەو گیروگرفتانەی هەموو ێ وەرگێڕێك لە كاتی وەرگێڕاندا تووشی دەبێ ،بەب ئەوەی ئەم باسەمان تەرخان بێت بۆ قسەكردن لەسەر ئاستی ئەم وەرگێڕانانە و چۆنیەتیی ێ ئەوەی لێرەدا بەئەنجامگەیاندنی ئەم كارانە و بەب پەنجە بخەینە سەر الیەنە باش و خراپەكانی نێو پرۆسەی وەرگێڕانی ئەم تێكستە خۆی لەالیەن ئەم ێ ئەوەی كاری ئێمە وەرگێڕانەوە ،واتە بەكورتی بەب لێرەدا بریتی بێت لە هەڵسەنگاندنی ئەم وەرگێڕانانە و بەراوردكردنی هەردوو زمانەكە بە یەكتری و پەنجەنوماكردنی بەسەهووداچوونەكانی وەرگێڕ، ئاماژە بۆ دوو خەوشی نێو هەریەك لەم پرۆسانەی وەرگێڕانی تێكستی پیرۆز (قورئان) دەكەم .لە تێكڕای ئەم وەرگێڕانانەدا لە دوو ڕووەوە دەستەوەستانی و نابوێریی هەریەك لە وەرگێڕەكان لە ئاست كەشە ئەفسوونزەدەكانی نێو تێكستی پیرۆزدا بەدی دەكەم، كە ڕووی یەكەمیان ئامادەبوونی دەقی پیرۆزە بە زمانە بنچینەییەكەی خۆی و بەهەمان كڵێشە و شێوازی خەتەوە لەپااڵ هەریەك لەو وەرگێڕانانەدا ،تەنانەت بەشێوەیەكی زەق و بەرچاوتریش ،خەوشی دووەمیان لەو وەرگێڕانانەدا مەبەستم هەوڵدانی وەرگێڕەكانە بۆ سەپاندنی جۆرێك لە تەفسیر بۆ یەك بە یەكی وشە و ئایاتەكان لەگەاڵ وەرگێڕانەكەدا. لێرەوە دەچمە سەر وەاڵمدانەوەی پرسیارێكی وەها كە بۆچی ئەم دوو خاسیەتەی نێو ئەو كاری وەرگێڕانانەم بە دوو خەوش و جۆرێك لە دەستەوەستانی و نابوێریی وەرگێڕم ناودێر كرد؟ خۆ ڕەنگە سەبارەت بە ئامادەبوونی دەقی پیرۆز بە زمانە بنچینەییەكەی و لە پااڵ دەقە وەرگێڕاوەكەدا ،بیانووی وەرگێڕ ئەوە بێت بڵێت من ێ تێكستە ئەم كارەم لەبەرئەوە كردوە ،تا خوێنەر بتوان
وەرگێڕاوەكە و دەقە بنچینەییەكە لەگەاڵ یەكتردا بەراورد بكات ،ئەویش هەم لەپێناو فێربوون و شارەزابوونی خوێنەر لە زمانی یەكەمدا و هەم لەپێناوی پەنجەخستنە سەر كەموكوڕیی كاری وەرگێڕانەكە ،ئەمە بیانوو بۆ خەوشی یەكەمیان، بیانووی خەوشی دووەمیشیان واتە بۆ كاری تەفسیركردنی وشە و مانای ئایاتەكان لەتەك ێ وەرگێڕانیاندا ،لەمەشیاندا وەرگێڕ پێمان بڵ ئەمەم لەبەر خاتری لێكدانەوە و ئاسانكردنەوە و ڕوونكردنەوەی زیاتردا كردوە بۆ خەڵكی ئاسایی، تا ماناكان و ڕاستییەكان نەشێوێنرێن و خراپ لێك نەدرێنەوە و بەڕاستی بە خەڵكی بگەیەنم .بە بۆچوونی من ئەم دوو بیانووە هیچیان لە جێگەی خۆیاندا نین و هەردووكیان ڕەخنە هەڵدەگرن. پێشتر ئەوەمان وت كە بەشێكی زۆر لە هۆكاری ئەفسوونزەدەكردنی مرۆڤی ئێمە لەالیەن قورئانەوە دەگەڕێتەوە بۆ شێوەی خەت و قەوارە و كڵێشەی بەرگ و الپەڕەكان و شێوازە تایبەتییەكەی خوێندنەوەكەی ،لەمەوە خۆم وا هەست ێ هەموو ئەو دەكەم بەسەهوودانەچووبم گەر پێمواب وەرگێڕانانەی كە دەقە بنچینەكەیان دیسانەوە و هەر بە هەمان شێوازی خەت و كڵێشەوە ئامادە كردۆتەوە و لەپااڵ وەرگێڕانەكەدا خستوویانەتە بەر دیدەی خوێنەر بێجگە لە هێشتنەوەی ئەو كەشە ئەفسوونزەدەیەی ئەم دەقە بە زمانە بنچینەییەكەی بەرهەمی دەهێنێ ،هیچی دیكەی لەپشتەوە نییە ،یاخود بێجگە لە ترسان لەوەی ئەم پرۆسەی وەرگێڕانە نەبێتە هۆی دروستبوونی پریشكێك بۆ نێو خەرمانی پیرۆزیی ئەم تێكستە، لێكدانەوەیەكی دیكەی گونجاو هەڵناگرێ. ێ كە جوانخوێندنی قورئان خۆی لە شوێنێكدا پێمان دەڵ قورئان جۆرێكە لە عیبادەت و خێرە ،لەم بارەیەوە لە ئایاتی ( )91-92ی سورەتی (النحل) دا هاتووە: (وأمرت أن أكون من المسلمین وان اتلوا القران فمن اهتدی فإنما یهتدی لنفسه ).عیبادەت و خێریش پاداشتی خۆی هەیە ،هەروەها گوێلێگرتنی قورئان ئەمیش جۆرێكی دیكەی عیبادەتە و خێرە و جۆرێكی دیكەی پاداشتی هەیە ،هەروەك لە ئایاتی ()204 ی سورەتی (االعراف) دا هاتووە( :واذا قری القران فاستمعوا له وانصتوا لعلكم ترحمون) گەر 143
ئەزموونی بكەین و تێبینی بكەین لەكاتی خوێندنەوەی قورئان بە زمانێكی دیكە پرۆسەی جوانخوێندنی قورئان مانایەكی نامێنێت ،لەبەرئەوە مانایەكی نامێنێ، ێ من قورئان بە زمانی خۆم دەخوێنمەوە، چونكە كات ئا لەوكاتەدا ئاواز و مۆزیكی خوێندنەوە لە كاتی وەرگێڕانی ئەم تێكستەدا هەر لە جێگەی خۆیان دەمێننەوە و لەگەاڵ وەرگێڕدا بۆ ناو زمانی دووەم نایەن و وەرگێڕ ناتوانێت ئەم گواستنەوەیە ئەنجام ێ بوونی ئەم ئاوازە قورئان بە زمانی بدات ،واتە من بەب ێ خۆم (كوردی) دەخوێنم .خوێندنەوەی قورئانیش بەب ئەم ئاوازە تایبەتییە وەها دەكات ئەو حوزن و ئەو فەزا ێ خوێندنەوەیەكی ێ وەخت سایكۆلۆژییە دروست نەب مۆزیكی و ئاوازدار لە زمانی یەكەمدا بەرهەمی دەهێنێت. وەرگێڕانی ئەم تێكستە پیرۆزە بۆ هەر زمانێكی دیكە سەرئەنجام تێكڕای وشە و دەستەواژە و میتافۆڕ و ئیدیۆم ...هتد دەكەونە ژێر دەسەاڵتی وەرگێڕ لە زمانی دووەمدا و تەنانەت خوێنەریش دەتوانێت بە ئاسانی یاری بە وشەكان بكات ،دەستەواژەكان بەجۆرێكی دیكە دابڕێژێتەوە ،بە چەشنێكی تر تەعبیر لە ماناكان ێ بەو شێوەیە دروستیان بكاتەوە، بكا و چۆنی بیەو یان تەنها مەبەستی سەرەكیی ئەوان ناوەرۆك و مانای ئایاتەكان بێت ،بێگومان بەو پێیەی كە خۆیان تێی دەگەن ،ئیدی بەالیانەوە گرینگ نەبێت لە چ فۆرمێكدا بەرهەمیان دەهێننەوە. ئەبو داود و بوخاری گێڕاویانەتەوە كە پێغەمبەری موسوڵمانان فەرموویەتی (قورئان بە دەنگ و ئاوازەكانتان خۆش بكەن -زین‌و القران باصواتكم س،6 ێ قورئان بە زمانێكی دیكە دەخوێنی ل )13بەاڵم كات ئیتر ئەوە لەیاد دەكەیت دەنگت خۆشە یان نا ،هیچ بایەخێكی نییە ئەوەی لە قوڕگتەوە دەردەچێت سازگارە یان ناسازگارە ،لە خوێندنەوەی قورئاندا بە زمانی وەرگێڕدراو شتێك نامێنێت پێی بوترێت جوانخوێندنی قورئان ،چونكە لە زمانی دووەمدا نوونی ساكینە نامێنێ ،تا ئاگاداربین لە كوێدا ئەم نوونە (أچهار) ەو دەردەكەوێ و دەخوێندرێتەوە ،بشزانیت لەوێدا (اقالب) ەو دەگۆڕێت بۆ دەنگی پیتی (م) چونكە پیتی (ب) ی بەدوادا هاتوە ،لەو الی تریشدا ئەم نوونە ساكینە (اخفا‌و) ەو ناخوێنرێتەوە لە شوێنێكی تریشدا (ادغام)ەو تێكهەڵكێشی
144
ێ وەك لە زمانە بنچینەییەكەدا پیتێكی دیكە دەكر بەم ڕێسایانە كار لەگەڵ نوونی ساكینەدا دەكرا .لە ێ لە هەموو زمانێكی دیكەدا ئەوە زمانی یەكەمدا نەب فەرامۆش دەكەیت كە دوو پیتی (م) یەكیان وەستاو و ئەوی تریان بزواو بوو لەگەاڵ یەكدا تێكهەڵكێش دەكرێ، ئەگەر بەدوای یەكدا هاتن بەپێی یاسایەكی دیاریكراو پێی دەوترێت حاڵەتی (ادغام) .هەروەها گەر پیتی (ب) لەدوای ئەم میمە ساكینەوە هات دەبێتە حاڵەتی (اخفا‌و) و ناخوێنرێتەوە ،پیتەكانی (ئەلف ،واو ،یا‌و) ێ پیتەن بەپێی چەند مەرج و یاسایەكی تایبەتی ئەو س لەكاتی خوێندنەوەیان لە زمانی یەكەمدا ،دەنگەكەیان درێژ دەكرێتەوە ،ئەمەش ئاوازێكی تایبەتی بە ێ (مد) ێ و پێی دەگوتر خوێندنەوەی قورئان دەبەخش و دەبێت قورئانخوێنی زمانی یەكەم بە هیچ جۆرێك لە ڕێساكانی غافڵ نەبێت ،ئەم (مد)ەش چەند جۆرێكی ێ پیتە و نە هەیە ،بەاڵم لەكاتی وەرگێڕاندا نە ئەم س ێ و هیچ پیتێكی دیكەی لەم چەشنە بوونیان نامێن حاڵەتی (مد) لەناو دەچێ ،بەم هۆیەشەوە ئەو ئاوازە ێ كە لە زمانی یەكەمدا دۆخێكی تایبەتییە دروست ناب سەرنجڕاكێشی دروست دەكرد ،لەبەرئەوەی لەوەختی خوێندنەوەی قورئاندا بە هەر زمانێكی دیكەی جگە لە زمانی یەكەم هەر بیریشمان نییە (مد) چییە( ،مد) ی سروشتی چییە( ،مد)ی ناویەك وشە (متصل) ێ (مد)ی ناو دوو وشە كامەیە و لەكوێی تر پێی دەوتر (منفصل) ،چۆن (مد)ی پەیدابوو (عارچ) و پێویست (الزم) بناسینەوە ،لە هیچ زمانێكی دیكەدا پیتەكان دابەش ناكرێن بۆ سەر پیتە شەمسییەكان و پیتە قەمەرییەكان ،هەتاكو گرینگی بەوە بدەین لە میاندا پیتی (الم)ی نێو ئەلفوالمەكان ناخوێنرێنەوە و لەوی تریاندا دەخوێندرێنەوە .كە وشەی (الله)مان وەرگێڕا بۆ هەر زمانێكی دیكە ئیتر پێویست ناكات سەیری دوا پیتی پێش ئەم وشەیە بكەین ،تا بزانین ئەگەر ئەم پیتە سەر و بۆر (فەتحە و ضمە) ی هەبوو كەواتە (المی) وشەی (الله) كە بە قەڵەوی دەخوێندرێتەوە و ئەگەر ژێرە (كسرە)ی هەبوو ،المەكەی بە الوازی دەخوێندرێتەوە. ێ هەموو ئەم پرەنسیپ و یاسایانەی وەخت نێو خوێندنەوەی كتێبی پیرۆز بە زمانی یەكەمی ،لەكاتی خوێندنەوەی بە زمانی
و پتەویی هۆنین‌و ناوازەیی‌و نامۆیی‌و باشیی دووەم هەڵوەشانەوە ،ڕاستەوخۆ چەندین نەریت شێوازەكان و تەواوی و بەرزی و خاوێنێتیی و یاسای دیكە كە خوێنەری زمانە بنچینەییەكە ڕوونكردنەوە و هێز و ڕاستیی واتاكان و جێبەجێی دەكات ،ئەوانیش تێك دەچن، زمانپاراویی و ڕەوانیی وشەكانییەوە هەڵقواڵوە. ێ هیچ پرەنسیپ كە خوێندنەوەی قورئان بەب س 4ل )541ئێستا با بزانین ئەم باوەڕە و ئەم ێ هیچ ڕیتم و مۆزیكایەك و یاسایەك و بەب داواكارییەی نێو تێكستی پیرۆز بۆچی لەكاتی ێ گەر بڵێم هیچ بەڕێوەچوو ،بەهەڵەداچوون ناب وەرگێڕان و خوێندنەوەیدا بە زمانێكی دیكە گۆڕانێكی ئەوتۆ بەسەر فەزای سایكۆلۆژیی دەكەوێتە بەر مەترسییەوە و خودی داواكارییەكە ێ و جواڵندنی هەموو بەشەكانی ئێمەدا ناهێن لەسەر مرۆڤ قورس و جێبەجێكردنی گران نابێت. جەستەمان بەو ڕێزە بێ سنوورەی پێشترەوە وەك ئەوەی پێشتر باسمان كرد لە زمانی دووەمدا خامۆش ناكات .لەم سۆنگەیەوە هیچ مانایەكی هەموو پرەنسیپ و مەرجەكانی جوانخوێندنی قورس و پڕ بایەخ بۆ عیبادەت و خێر نامێنێ، قورئان وەك ئەوەی لە زمانی یەكەمدا هەن ،نامێنن لەم خوێندنەوەیەدا نە كەسی خوێنەر بەتەمایە ێ ناكرێن ،سەرەڕای ئەمەش و وەك خۆیان جێبەج ێ و نە قورئانخوێندن بە عیبادەت بۆی بژمێردر لە هەمان كاتدا چ خوێنەر و چ وەرگێڕ ئازادن لەوەی چاوەڕوانی پاداشتیشە .گوێگریش هیچ سەرسام هەریەك لە ماناكان بە چ شێوازێك و لە چ فۆرمێكدا نابێت بە شێواز و ئاواز و ڕیتمی خوێندنەوەیەكە دادەڕێژنەوە و چۆن تەعبیر لە ناوەرۆك و كرۆكی و ،كە بیستی وەك هەر كۆمەڵێك دەنگ و وشە و وشە و ڕستە و ئایاتەكان بكەن .یان ڕاستتر با ڕستە و مانای ئاسایی تر گوێی بۆ ڕا دەدێرێ .لە بڵێین سنوورێكی دیاریكراو هەیە لەبەردەم توانای گۆڕانی هەموو ئەم شتانەشەوە زەحمەتە بایەخێك ێ لە هەموان جوانتر مرۆڤ بۆ داڕشتنەوە و نازانرێت ك بۆ لەشی پاك و دەستی بەدەستنوێژ و لەسەرخۆیی و بەئەدەبدانیشتن و نەپچڕاندنی خوێندنەوەكە و ...ئەم كارە دەكات و توانای داڕشتن و تەعبیركردنی ێ یان سەداسەد پەیڕەوكردنیان گرینگ و چ مرۆڤێك لەسەروو توانای هەموانەوەیە ،لەبەرئەوە هتد ،بمێن ئەگەر لە زمانی یەكەمدا بە هەر نرخێك بووە ئەو مەرج بن و گوێ پێ نەدانیان گووناه بێت. هەر لە وەرگێڕانی قورئان و خوێندنەوەی بە زمانێكی باوەڕەمان قبوڵ كرد كە گوایە كەس ناتوانێت شتێكی دیكە ،باوەڕێكی تری نێو قورئان دەكەوێتە بەر دیكە لە نموونەی ئەم ئایات و سوورەتانە بهێنێت و مەترسییەوە ،ئەویش ئەوەیە كاتێك ئەم تێكستە هاوتای ئەوان بێت ،ئەوا لە زمانی دووەمدا چڕوپڕیی ێ وێنەیی خۆی و بۆ مانای ئایاتەكان و هێزی گەیاندن و ئاستی دەربڕینیان پیرۆزە بۆ سەلماندنی ناوازەیی و ب ێ كە دەقێكی ئاسمانییە ،دەكەوێتە سەر توانا و سەلیقەی مرۆڤێكی ئاسایی كە ئەوەی گومانمان لەال نەهێڵ پێی دەوترێت وەرگێڕ .وەك دێت تەحەددا دەكا و بە و كۆمەاڵیەتی فەزای لەنێو دەزانین توانا و سەلیقەی مرۆڤ ،بە تایبەت بەوانەی ێ با لە سایكۆلۆژی و ئەقڵیی ئێمەدا وەرگێڕیش وەك هەر گومانیان هەیە دەڵ مرۆڤێكی تر سنووردارە، نموونەی سوورەتێكی ئەم قورئانە شتێكی دیكەمان بە درككردن و درك نەكردن ئەو پاراوی و جوانی و بۆ بهێنن كە هاوتای ئەمەی بەم شێوە موعجیزەیە و بەبێ پتەویی هۆنین‌و ناوازەیی‌و نامۆیی‌و باشیی شێوازەكان نێو قورئان بێت .لە بەرامبەر و بۆچی و چۆن ێ بزانر ئەوەی و تەواوی و بەرزی و تێكستی پیرۆزی قورئان بە ڕوونكردنەوە زمانە بنچینەییەكەی خۆی بە چ پێوەرێك موعجیزەیەكی خاوێنێتیی و هێز و ڕاستیی واتاكان وا بیر دەكرایەوە كە (ئەم ناسنامەیەی ئەم چۆن و زمانییە و زمانپاراویی و ڕەوانیی ڕەوانبێژییە خاوەن ئیعجازەی وشەكان كە وەك قورئان لە :پاراوی و جوانی خۆی دەسەلمێنێت، 145
ڕەوانبیژییەك بە پلەی ئیعجاز بۆ قورئان تەماشا دەكرا، ئێستا لە پرۆسەی وەرگێڕاندا لەژێر دەسەاڵت و توانا و لێهاتوویی مرۆڤێكی وەرگێڕدان و ئەو بەرهەمیان ێ هیچ دەهێنێتەوە و دروستیان دەكاتەوە ،بۆیە بەب دەمارگرژی و سەرسووڕمانێك دەشێت چەندان تێكست لە زمانی دووەمدا بخوێنینەوە و بە نموونە بیهێنینەوە، كە لەڕووی زمانەوە گەلێك پاراوتر و لەڕووی دەربڕینەوە هونەریتر و لەڕووی گەیاندنەوە بەهێزتر و لەڕووی ماناشەوە قوڵتر و چڕوپڕتر بن ،چونكە ئەو وەرگێڕەی تێكستی پیرۆزی قورئان هەرگیز ناتوانێت نموونەیەكی ئایدیاڵ و سەروو توانای بەشەریمان پێشكەش بكات، هەر بۆیە پێش ئەم كارە زۆر كەس و تەنانەت لە باوەڕدارەكانیش پێیان وا بوو (هەرگیزاو هەرگیز ێ بەجۆرێكی ڕاستەقینە و بەتەواوەتی قورئانی ناگونج پیرۆز تەرجەمە بكرێت و ناتوانرێت شێوازی بەرزی ئیعجازە مەعنەوییەكەی بۆ هیچ زمانێك وەربگێڕدرێت، تێگەیاندنی خەڵك لەو چێژ و حەقیقەتەی كە لە شێوازی بەرزی ئیعجازە مەعنەوییەكەی قورئاندان، كارێكی گەلێك دژوارە .س ،5ل.)659 پاش ئەمانە ئێستا ڕەنگە بە ئاسانی تێ بگەین بۆچی وەرگێڕە كوردییەكانی تێكستی قورئان هەمیشە حەزیان كردوە دەقی قورئان بە زمانە بنچینەییەكەی، واتا بە زمانی یەكەم لەگەاڵ وەرگێڕانی كوردییەكەدا بنووسنەوە و زۆریش ئەم كارەیان بە الوە پێویست و گرینگ بووە ،یان دەشێت ئێستا تێ بگەین بۆچی ئەو ێ دانانەوە و نووسینەوەی وەرگێڕانە نەیانوێراوە بەب ئەم تێكستە بە زمانی یەكەم ،تێكستی پیرۆز وەر بگێڕن .گەر سەیری ئەو كاری وەرگێڕانانە بكەین، دەبینین كە دانان و نووسینەوەی دەقی پیرۆز بە زمانە بنچینەییەكەی بەشێوەیەك بووە كە پێش خوێندنەوەی هەر وشەیەكی وەرگێڕاو هەمان وشەیان بە زمانی یەكەم نیشانداوینەتەوە .ئەوان باش هەستیان كردوە كە ئەگەر بێتو خوێنەر تەنها تێكستە وەرگێڕاوەكە بخوێنێتەوە ئەوا هیچ دوورنییە هەموو ئەو تەمومژەی خوێنەر ئەفسوونزەدە دەكەن بڕەوێنێتەوە ،كە لە ئاست ئەم تێكستەدا تووشی بووە و هیچ دوور نییە ئەو دۆخە پڕ سەرسامی و واقوڕمانە كۆتایی پێ بهێنێت و فەزای سایكۆلۆژیش هێور بكاتەوە ،هاوكات هیچیش دوورنییە
146
ێ هیچ گوێدانە خوێندنەوەی قورئان بە زمانێكی تر و بەب ێ هیچ ڕیتم و مۆزیكێك، یاساكانی جوانخوێندن و بەب مانایەك بۆ عیبادەت و خواپەرستی بهێڵێتەوە .گەر ئەمە وا بێت بێگومان گوێلێگرتنیشی هیچ چێژێكی ێ و گۆڕانێك بەسەر باری دەروونیی ئەوتۆی تێدا نامێن ئێمەدا ناهێنێ ،لەبەرئەوە لە هەر دوو بارەكەدا واتە چ لە گوێگرتن و چ لە خوێندنەوەی تێكستی قورئاندا، قورس و زەحمەتە خوێنەر یان گوێگر ئەم كارەی خۆی ێ و چاوەڕێی پاداشت بێت .ئیمامی بە عیبادەتكردن بزان غەزالی دەیوت( :ئەگەر لەكاتی خوێندنەوەی قورئاندا غەم و ماتەم داینەگرتنی ،ئەوا پێویستە بۆ ئەو دڵە چەشنی بەردەت بگریت كە خوێندنەوەی قورئانیش ێ و نایگرێنێ .س ،11ل )178بەاڵم خۆ دایناچڵەك خوێندنەوەی قورئان بە زمانی دووەم ،بە وەرگێڕدراوی ئەو تەمە عاتیفییە سادە و ساكارە بەسەر دەروونی خوێنەردا ناكێشێ و بەهۆی خاڵیبوونەوەی ئەم تێكستە وەرگێڕدراوە لە ئاواز و حوزنی دەنگەوە ،ئیتر زەحمەتە مرۆڤ بخەنەوە سەر باری شیوەن و ماتەم و هەڵڕشتنی فرمێسكی گەرم و بە كوڵ. ئەمانەی باسمان كردن هەمووی كۆمەڵێك ترسن كە لە وەرگێڕی تێكستی پیرۆز ئااڵون و هەر ئەو ترسانە دەیجوڵێنن و ئاراستەی دەكەن .بۆ ئەوەی عیبادەت و خواپەرستیی لە خوێندنەوە و گوێلێگرتنی قورئاندا لە كیس نەچن و یاسا و نەریتەكانی پەیوەندی و جوانخوێندنی قورئان بەردەوام لە مێشكماندا بن و پەیڕەوییان لێ بكەین ،هەروەها بۆ ئەوەی ئەو بارودۆخانەی ئەفسوونزەدەمان دەكەن و فەزای سایكۆلۆژیی ئێمە دەشێوێنن هەر لە شوێنی خۆیاندا بمێننەوە و تێك نەچن ،وەرگێڕی تێكستی پیرۆز دێت لەكاتی وەرگێڕانەكەیدا ،ئەم تێكستەمان بە زمانی یەكەم نیشان دەداتەوە و بەشێوەیەكی بەرچاوتر و ڕوونتر دەیخاتە بەر دیدە و هەستمان ،هەروەها بە هەمان خەت و كڵێشە و وێنەی بەرگەوە لە پااڵ وەرگێڕانەكەدا دای دەنێ ،بەجۆرێكیش دای دەنێ كە وامان لێ بكات بەر لە وەرگێڕانەكان تێكستە بنچینەییەكە ببینین و بخوێنینەوە. هەموو ئەم بۆچوونانەی لێرەدا خستمانەڕوو ڕەنگە سەرەداوێكی ئەو پرسیارە بێ وەاڵمەمان بۆ دەرخەن ،كە بۆچی تا ئێستا ئیماندار
و بڕوادارەكانی ئێمە نەك هەر بیریان لەوە ێ لە ڕۆژان خوێندنی ئایتەلكورسی نەكردۆتەوە ڕۆژ و بانگ و نوێژ و یاسینی سەر تەرمی مردوان و فاتیحەی پرسە و چەند شێوەیەكی ساڵوكردن ێ جۆر دووعامان بۆ سەر و شایەتومان و هەند زمانی خۆمان بۆ وەربگێڕن ،تا ئاسایی بێت هەموو خەڵك بە زمانی خۆیان هەموو ئەمانە بخوێننەوە و گوێیان لێی بێت ،نەك هەر هیچ هەنگاوێكیان بۆ ئەنجامدانی ئەمانە نەناوە ،بەڵكو ێ ێ هیچ پاساوێكی شەرعی و بەب زۆر بەتوندی و بەب هیچ بەڵگەیەكی نێو قورئان خۆی ،دژ بەم كارانە وەستاونەتەوە .ئەگەرچی لە خوێندن و وتنەوەی هەر یەكێك لەمانەدا بە زمانە بنچینەییەكەی خۆی لەالیەن هەموو خەڵكەوە بە خوێندەوار و نەخوێندەوار و منااڵ و گەورە و خەڵكی گەنج و بە تەمەنەوە ،درك بەدەیان هەڵە و خوێندنەوە و وتنەوەی ناڕێكوپێك دەكەین ،لەم پەیڕەویكردنەی خوێندنەوە و وتنەوەی تێكستی پیرۆز بە زمانی یەكەم لە الیەن هەموانەوە شێوازێكی هەڕەمەكی و پڕ لە كەموكوڕی هەست پێ دەكەین و وەك ئەوەی جوانخوێندن و یاساكانی خوێندنەوەی ئەو تێكستانە داوامان لێ دەكەن ،پەیڕەو ناكرێن ،بەاڵم هێشتا ئیماندار و بڕوادارەكانی ئێمە ڕاهاتن و بەردەوامبوون لەسەر ئەم هەاڵنە و گوناهی ئەم هەاڵنە و تێكدانی ئەم یاسایانەی جوانخوێندن بە باشتر و شەرعیتر دەزانن وەك لەوەی هەموو خەڵك بە زمانی خۆیان هەموو ئەمانە بخوێننەوە و لە ڕێورەسم و بۆنە و نەریتەكانیاندا بیانڵێنەوە. كەواتە لێرەدا دەشێت ئەو بیانووەی وەرگێڕەكانی ێ بڵێن ئێمە تێكستی پیرۆز بە دروست نەزانین ،كات لەبەر خاتری خوێنەر و بۆ ئەوەی خوێنەری تێكستەكە بە هەر دوو زمانەكە بەراورد بكات ،بە باشی لە ێ ببینێت، زمانی یەكەم شارەزابێت و سوودی لـ هەروەها خوێنەرە هۆشیارەكانیش بتوانن كەموكوڕیی وەرگێڕانەكە بخەنەڕوو و ڕاستیان بكەنەوە ،نادروستیی ئەم بیانووە لەوەدایە كە ئێمەی خوێنەر هێندە زۆر قورئانمان بە زمانە بنچینەییەكە دیوە ،هەموومان دەزانین قورئان بە زمانی یەكەم هێندە زۆر و بەرباڵوە ڕەنگە پەیداكردن و بەردەستكەوتنی بۆ هیچ كەسێ
ئەستەم نەبێت ،ئیتر ڕاستی و دروستی لەوەدا چییە ئەوان بڵێن بۆ شارەزابوون و فێربوونی خوێنەر ئەم كارەمان كردوە ،چونكە ئەگەر خوێنەر مەبەستی شارەزابوونی زیاتر و فێربوون بێت لە زمانی یەكەمدا ،ئەوا هیچ گرانییەكی تێدا نییە ئەگەر بێت و دوو نوسخە لەم تێكستە بهێنێت ،یەكێكیان بە زمانی یەكەم و ئەوی تریان وەرگێڕاو بێت ،ئەوسا بەراوردیان بكات و شتی زیاتری لێوە فێربێت ،یاخود خوێنەری تایبەتمەند و پسپۆڕ و هۆشیاریش لەم ڕێگەیەوە دەتوانێت وەرگێڕانەكە لەگەاڵ دەقە بنچینەییەكەدا بەراورد پێ ێ و پەنجە بكات و بۆچوونی خۆی لەسەر دەرببڕ بخاتە سەر هەڵە و كەموكوڕییەكانی ،هەروەك چۆن ئێمە ڕۆژانە دەبینین و شتێكی ئاساییشە چەندان تێكستی وەرگێڕدراو لە الیەن بەراوردكاران و ڕەخنەگرانەوە هەڵدەسەنگێنرێن و لەگەڵ دەقە بنچینەییەكەدا بەراورد دەكرێن و بۆچوونیان لەسەر دەردەبڕدرێ و ڕەخنەیان لێ دەگیردرێت. لەالیەكی ترەوە وەك پێشتر ئاماژەمان پێدا ،یەكێكی تر لە خەوش و نابوێرییەكانی ئەو وەرگێڕانانە ،بریتییە لە هەوڵدانی ئەو وەرگێڕانە بۆ تەفسیركردنی وشە بە وشە و ئایات بە ئایات لەگەاڵ وەرگێڕانەكاندا (جگە لە یەك ێ تەفسیر وەرگێڕانی ئەم تێكستەیان دوانێكیان كە بەب ئەنجامداوە) وەك وتیشمان ڕەنگە تەنها بیانوویان ئەوە بێت ،تا پرۆسەی تێگەیشتن لەو تێكستە لەالی خەڵكی ئاسایی ئاسان بكرێتەوە و هەموو شتێكیان بۆ ڕوون بكرێتەوە ،لە هەمان كاتدا بەر بگیرێت لە شێواندن و خراپ لێكدانەوەی مانا و ڕاستییەكانی ناوی .ڕەخنەی من لەم پرۆسەی تەفسیركردنە لەپااڵ تێكستی وەرگێڕاودا ئەوەیە كە ئەم كارە دەنگی خوێنەر و تەئویلی خوێنەر و لێكدانەوە و تێگەیشتنەكانی خوێنەر لەسەر ئەو تێكستانە دەكوژێ ،پرۆسەی تەفسیركردنی قورئان هەوڵ دەدا تەنها مانایەك وەك تەنها مانایەكی حەقیقی لە الی خوێنەر بەرجەستە بكات و پەلی ێ بۆ گەیشتن بە حەقیقەتێكی موتڵەق، خوێنەر بگر لەوێشەوە پانتاییی مانا و دەاللەتەكانی تێكستەكان تەسك بكاتەوە و بوار نەدات پرۆسەی بەرهەمهێنانی مانا لەالی خوێنەر بكەوێتە گەڕ .بەشێوەیەكی تر تەفسیركردنی ئایاتەكان فرەماناییی 147
ئەو ئایاتانە دەكوژێ ،لە دواجار و وەك دوا مەترسی و لە قاڵبدانی بیركردنەوەی مرۆڤ و یەخسیركردنی جێگەی ئەو تەنها مانایەك مەترسییانەی ئەم دەرەنجامی بە كۆمەڵێك ئەركی وەك حەقیقەتێكی موتڵەق بەهۆی دەخاتە بەر دیدەی خوێنەر پێشتر لێی دواین ،وەرگێڕەكان ئایدیۆلۆژی تەفسیركردنی وشە بە و خوێنەر لەسەر ڕووبەری سەرجەم وایە پێیان وشە و ئایات بە ئایاتی بینراو و هەستپێكراوی وشە ێ و شێوەكانی ئەم مەترسییانە ،تێكستی پیرۆزی قورئان و موفرەداتەكان ڕادەگر لە الیەن وەرگێڕەكانی پشتی وشەكان و ئەو دیو لەنێو شێرپەنجە پێكەوە ئەم تێكستەوە ،ڕێ لە موفرەداتەكان و ڕووبەرە فەنتازیا ێ فەرامۆش گۆشت و خوێنی جەستەی دروستكردنی نەدیتراوەكانمان پ فەنتازیایەك دەگرێت، ێ ڕۆشنایی چاوی دەكا و ناهێڵ دەخوڵقێنن. پیرۆزدا تێكستی كە دەكرێت وەك جۆرێك ئێمە بگاتە ئەوێ .لێرەوە تەفسیركار لەسەر تەواوی مانا و خوێندنەوەی تەواوی لە تەئویلی تایبەت بۆ ئەم تێكستە سەرهەڵ بدات، ێ فەنتازیایەك كە خەیاڵی كۆمەاڵیەتی لە چوارچێوەی وشە و ڕستە و ئایاتەكان دەسەاڵتی خۆی دەسەپێن و ڕێگە بە سازدانی ئەو زەمینەیە نادات تاوەكو هەم سنوورە تەسكەكانی واقیعێكی ئامادەكراو ڕزگار بكا و تێكستی پیرۆز و هەم هۆشیاریی خوێنەر بەڕووی یەكدا لە جێی وەرگرتنی كۆمەڵێك ئەمر و نەهی و كۆمەڵێك بكرێنەوە و پەیوەندیی و سەودا و مامەڵەیەكی پڕ دەستوور و ڕێسای وشك و مرۆڤ جڵەوكەر ،سەر لە لە ئەفراندن بێتە كایەوە ،كە دواجار ئەم پرۆسەیەش نوێ هەوڵی دروستكردنەوە و جوانكردنەوەی دونیا بدا دیسان دەچێتەوە خزمەت بەئەفسووناویكردنی و سنوورەكانی نیگا و ڕوانین فراوان بكا و لە جێی مرۆڤەوە ،دیسان مرۆڤ بە فەزایەكی سایكۆلۆژیی گەڕانەوە بۆ مەرجەعیەتێكی ئایدیۆلۆژی كە هەمیشە نائاسایی تەسلیم دەكات و زەبری ئەو هێزە غەیبی وەك فریودەرێكی كۆمەاڵیەتی و بایەقووشی داهێنان و نائەقاڵنییە لە نەستدا بەگوڕتر و چاالكتر دەكات ،ئامادەیە ،مەرجەعیەتێكی مەعریفی و ڕەخنەیی بۆ كە لە بەرهەمهێنانی پرۆسە مەعریفی و ئەقڵییەكاندا خۆی بكات بە سەرچاوە. ێ و لەوێشەوە لە سەرجەم مۆرااڵ ڕۆڵێكی گەورە دەبین و پەیوەندیی و چاالكیی و كردار و بۆچوونەكاندا دەرئەنجامەکان لەكۆتاییدا و بەكورتی و وەك دەرئەنجامی ئەو ڕەنگدانەوە دەنوێنێت. پرۆسەی تەفسیركردنی وشە بە وشە و ئایات بە ئایاتی هەڵوێستەیەی لە ئاست وەرنەگێڕان یان نائاساییانە تێكستی پیرۆزی قورئان لە الیەن وەرگێڕەكانی ئەم و بەدرەنگەوە وەرگێڕانی تێكستی پیرۆزی قورئان بۆ ێ ئاماژە بەوە بدەم تێكستەوە ،جۆرێكە لە داڕشتنی سادە و ساكاری سەر زمانی كوردی كردمان ،دەمەو عاتیفی لەپێناو كۆمەڵێك ئەركی ئایدیۆلۆژیدا ،كە كە ترسێكی ئیفلیجكەرانە و زیانبەخش دەوری ئەم سەرەنجام بە كوشتنی ڕەهەندە جۆربەجۆرەكانی زمان وەرگێڕانانەی داوە ،كە لەم خااڵنەدا پوخت و چڕی و بەرگرتن لە تەقاندنەوەی مانا الی خوێنەر كۆتایی دەكەینەوە: ێ وەرگێڕەكان وەرگێڕانێكی ترسێك كە ناهێڵ 1 پێ دێت ،ئەم داڕشتنە سادە و ساكارە عاتیفییە - كە لەپێناو كۆمەڵێك ئەركی ئایدیۆلۆژیدا خۆی زاڵ ئاسایی وەك وەرگێڕانی هەر كتێبێكی ئاسایی دیكە بۆ كردوە ،ڕی لە دروستكردنی واقیعێكی تر دەگرێت و تێكستی قورئان بكەن. ێ وەرگێڕانی تێكستی پیرۆز ترسێك كە ناهێڵ 2 خەیاڵ و بیركردنەوەی مرۆڤ ڕام دەكا ،چونكە وەك - ێ و جیابێت لە زمانی لە بەرگێكی سەربەخۆدا ب پرۆسەیەكی بەردەوام هەموو ڕۆژێك لە هەموو بۆنە یەكەم. و نەریتە ئایینییەكاندا دووبارە دەبنەوە ترسێك كە بوار نادات خوێنەر 3 و بە گوێی هەمواندا دەدرێنەوە.
148
شێرپەنجە لەنێو گۆشت و خوێنی جەستەی تێكستی پیرۆزدا دەخوڵقێنن.
سەرچاوەکان
تەنها لە ڕێگەی تێكستێكی وەرگێڕاوەوە پەیوەندی و لێكدانەوە و تێگەیشتن لەگەاڵ تێكستی پیرۆزدا دابمەزرێنێت. ترسێك كە جارێك وەرگێڕ بە كڵێشەی بەرگ 4ێ ئەم ێ و نایەو و پەڕەكان و شێوازی خەت دەری دەبڕ ێ و بخوێنرێتەوە تێكستە وەك كتێبێكی ئاسایی ببینر و دەستی بۆ ببرێت. ترسێك جارێكی تر لە شێوەی ئامادەكردنەوە 5و نووسینەوەی زمانی یەكەم لە وەرگێڕانەكەدا ێ خوێنەر لە ئاستیدا بێ بەش بێت ێ و ناهێڵ دەردەكەو لە عیبادەت و چاوەڕێی پاداشت بێ. ترسێك كە جارێكی تریش لە تەفسیركردندا 6ێ وشە و ڕستە و ێ فریاكەو ێ و دەیەو خۆی دەنوێن ئایاتەكان نەكەونە بەر ڕێژنەی لێكدانەوە و تێگەیشتنی جۆربەجۆر و لە سەرتاپای ئەم وشە و دەستەواژانە، بەرهەمهێنان و بەرفراوانبوونی مانا نەیەنە ژیانەوە. ترسێك كە ڕێ لە هۆشیاریی خوێنەر دەگرێ 7و خەیاڵ و بیركردنەوەی لە چوارچێوەیەكی تەسكدا بەند دەكا و ئاراستەیەكی ئایدیۆلۆژییانەی پێ دەدات. دواجار و وەك دوا مەترسی و دەرەنجامی ئەم مەترسییانەی پێشتر لێی دواین ،وەرگێڕەكان پێیان وایە سەرجەم شێوەكانی ئەم مەترسییانە ،پێكەوە
1قورئانی پیرۆز. 2ئازاد حەمە ،ڕەهەندی تێڕامان‌و جەستەی وتاری ڕۆشنبیری هاوچەرخ ،چاپی یەكەم ،سوێد ،ساڵی .1995 3ئازاد حەمە ،بیری پۆست مۆدێرنیزم ،دەزگایچاپو باڵوكردنەوەی موكریانی ،چاپی دووەم ،هەولێر، ساڵی .2002 4سەعیدی نوورسی ،سەرجەمی پەیامەكانی نوور( )1وتەكان ،و :فارووق ڕەسواڵ یەحیا ،ساڵی .2004 5سەعیدی نوورسی ،سەرجەمی پەیامەكانی نوور ( )1مەكتوبات ،و :فارووق ڕەسواڵ یەحیا ،ساڵی .2005 سەاڵحەدین محەمەد بەهادین ،قورئانی پیرۆز 6چۆن بخوێنینەوە ،چاپی یەكەم ،ساڵی .2005 حەمەكەریم عارف ،خیانەتی حەاڵڵ ،باڵوكراوەی 7لقی كەركوكی یەكێتیی نووسەرانی كورد ،چاپی یەكەم.2010، عەبدولموتەلیب عەبدوڵاڵ ،خەیاڵی زمان ،دەزگای 8چاپ و پەخشی سەردەم ،چاپی یەكەم ،سلێمانی ساڵی .2004 تێری ئینگڵتۆن ،پاش بونیادگەری ،وەرگێڕانی: 9سەاڵح حەسەن پاڵەوان ،دەزگای چاپ‌و پەخشی سەردەم، چاپی یەكەم ،سلێمانی ،ساڵی .2003 1د .محەممەد مەحوی ،زمان و زانستی زمان، 0بەرگی یەكەم ،دەزگای چاپ‌و پەخشی سەردەم ،سلێمانی، ساڵی .2001 1االمام محمد الغزالی ،أحیا علوم الدین ،جز‌و االول. 1 1جون الینز ،علم الدالله ،ترجمە :مجید عبدالحلیم 2الماشگە ،كلیە االداب ،جامعە البصرە. 1د .علی القاسمی ،مقدیمە فی علم المصگلح، 3بغداد.1985 ، 1د .محمد علی الخولی ،معجم علم اللغە النڤری، 4انكلیزی -عربی ،مكتبە لبنان ،بیروت.1982 ، 149
گــڵـــۆبــالیزم و گلۆكالیزم (گفتوگۆ لەگەڵ دارن درۆف ) وەرگێڕانی لەئەڵمانیەوە :ئیسماعیل حەمەئەمین 150
ئه‌نتۆنیۆ پۆلیتۆ :باهه‌وڵبده‌ین زیاتر هۆكاره‌كانی ئه‌و قه‌یران ه ڕاڤه‌بكه‌ین كه‌به‌قه‌یرانی دیموكراسی ناومان هێنا .سه‌ره‌تا به‌ڕێزتان باستان له‌وه‌كرد كه‌له‌به‌رامبه‌ر په‌ره‌سه‌ندنی دنیای گڵۆباڵدا ،گران ه دیموكراتیه‌ت خه‌سڵه‌ت ه به‌كاربه‌ره‌كانی خۆی بپارێزت وكێشه‌كان له‌ڕێگه‌ی دیموكراسیه‌تێكی ته‌قلیدیه‌و‌ه تاوتوێ بكرێن .دیاره گران ه ئه‌م بڕیاران ه له‌سه‌ر ئه‌و ئاست ه ته‌قلیدی ه به‌كاربه‌ربێت وپێویستی به‌ئاستێكی دیك ه هه‌یه ،كه‌ڕیزپه‌ڕی (ته‌جاوز) دیموكراسیه‌تی ته‌قلیدی ه بێت .له‌الیه‌كی دیكه‌و‌ه یه‌كێكی وه‌كو (ئیریك هۆبزباوم) ئاماژی به‌وه‌داوه :بۆئه‌وه‌ی دیموكراتیه‌ت بوونی هه‌بێت و موماره‌سه‌بكرێت ،پێویستی به‌كایه‌یه‌كی سیاسیان ه هه‌یه ،ئه‌و كایه‌سیاسیه‌ش فۆرم ه ته‌قلیدیه‌كه‌ی ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یه.ئایا به‌ڕێزتان له‌گه‌ڵ ئه‌م ڕایه‌دا یه‌كده‌گرنه‌وه؟ دارن دۆرف :به‌ڵی من له‌گه‌ڵ ئه‌م ڕایه‌دا یهكدهگرمهوه ،بڕوان ه نوسه‌ره‌كانی جاران، یه‌كێكی وه‌ك (جێمس مادیسۆن) كه‌یه‌كێگ ه له‌گه‌ور‌ه ده‌ستورداڕیژه‌كانی ئه‌مریكای جاران ،زیاتر سه‌رقاڵ بوو به‌پرسی یه‌كگرتنه‌وه‌و یه‌كبوونی سیاسیانه‌ی ئه‌مریكا، ئه‌مریكایه‌ك پرسی دیموكراسی تێدا پراكتیزه‌بێت. ئه‌م ه بووه هۆی یه‌كگرتنه‌وه‌ی بچوكی كوتل ه سیاسیه‌كان كه‌به‌وزه‌یه‌كی سۆزداری گوڕدرابوون. لێرهوه دیموكراسی پێویستی به‌كایه‌یه‌كی گونجاو هه‌ی ه كه‌نوێنه‌ره‌كانی میلله‌ت تێدا خۆیان پێناسه‌بكه‌ن وبێگومانیش پێویستیان به‌شوێنێكی سێنتراڵ هه‌یه، پێكهوه كۆبنه‌و‌ه وله‌گه‌ڵ ئه‌وانی دیكه‌دا به‌رده‌وامی بده‌ن به‌ملمالنی سیاسیانه .پرسیاره‌ك ه ئه‌وه‌بوو :ئایا سیازد‌ه والیه‌ته‌كانی ئه‌مریكا به‌س ه بۆئه‌و پڕۆسێسه؟، مادیسۆن به‌نه‌خێر وه‌اڵمی دایه‌وه ،نه‌ك له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌و پێشبینی ئه‌وه‌ی ده‌كرد كه‌كۆمنیكاسیۆن و په‌یوه‌ندیه‌كان زیاتر په‌ره‌ده‌سه‌نێت و فروانتر و ئاسانترده‌بێت بۆ ملمالنێكان ،نه‌خێر ،ئه‌و ڕای وابوو كه‌كایه‌كی گونجاو پێویست ه بۆ په‌ره‌سندنی هه‌ست كردن مرۆڤه‌كانی ئه‌و ده‌ڤه‌ر و كۆلۆنی ه به‌یه‌كتریه‌وه، تێبینی ئهوه بك ه هه‌ستكردنی مرۆڤه‌كان و ئینیمایان بۆیه‌كتری له‌م پڕۆسه‌یه‌دا ڕۆڵێكی گرنگ ده‌بینێت.
دیاره ده‌ساڵێك تێپه‌ڕبوو به‌سه‌ر ئه‌م ڕایه‌ی مادیسۆن ،كه‌یه‌كێكی وه‌ك (جۆن ستیوارت مل) زیاتر له‌م بیروڕایه‌دا قوڵبۆو‌ه وكایه‌كی ئاوه‌های به‌دووریه‌كی كولتوریه‌وه ،گرێدا به‌ڕه‌هه‌ندێكی ناسیونالیه‌وه .دیاره مه‌به‌ستی له(نهتهوه) نه‌بوو له‌ڕوانگه‌یه‌كی ئیتنیه‌وه ،به‌ڵكو به‌ڕای (ستیوارت مل) :ناسیونالیه‌ت ئه‌و ئیجماع و هاوكۆی ه نه‌نوسراوه‌ی به‌هاكانه ،كه‌میلله‌تێك ل ه شوێنێك و كایه‌یه‌كدا یه‌كپێده‌گرێته‌وه. دیاره چه‌مكێكی وه‌ك (ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌ی) چه‌مكێكی زۆر ئاڵۆز و هه‌مه‌الیه‌ن ه و چه‌ند مانایه‌ك له‌خۆده‌گرێت ،مه‌به‌ستم ئه‌وه‌ی ه كه‌زۆربه‌ی ئه‌و نوسه‌ر‌ه دێریان ه ڕاست ده‌كه‌ن :چونك ه گوتاری لیبرالیه‌ت پێویستی ب ه كایه‌ك هه‌یه، تێدا نه‌ئه‌وه‌ند‌ه گه‌ور‌ه بێت ونه‌ئه‌وه‌نده‌ش بچوك بێت ،پێویست ه گونجاو بێت ،كایه‌ك له‌كولتورێكی هاوبه‌ش پێكهاتبێت .به‌اڵم چۆن ئه‌م پێكه‌وه‌ژیان و پێكه‌وه‌ی ه هه‌ڵده‌سوڕێت ،ئهوه پرسیارێكی دیكه‌یه. به‌ڕای (ستیوارت مل) بوونی زمانی هاوبه‌ش گرنگترین كۆڵه‌كه‌ی ئه‌و پێكهوه ژیانه‌یه .به‌اڵم خۆش له‌وه‌دای ه كه‌نمونه‌ی واڵتێكی فره‌زمانی وه‌ك سویسرا ئه‌م تێز‌ه به‌ئاسانی ڕه‌تده‌كاته‌وه! .ئه‌مریكای ئێستا وه‌ك ئه‌مریكای دووسه‌د ساڵی جاران نیه ،له‌ته‌نیشت زمانی ئینگلیزیه‌وه ،زمانی ئیسپانی له‌ژیانی ئه‌مریكایه‌كاندا ڕۆڵێكی گرنگ ده‌بینێت .بوونی (كولتورێكی هاوبه‌ش) بنه‌مایه‌كی سه‌ره‌كی ه بۆپێكه‌و‌ه ژیانێكی هاوبه‌ش، ئه‌وه‌ی جۆن ستیوارت مل (به‌ڕای گشتی هاوبه‌ش )united public opinionناوی بردووه، به‌ڕای ئه‌و ،ئه‌مه باشترین ژینگه‌یه بۆ دیموكراتی. ئه‌نتۆنیۆ پۆلیتۆ :هه‌رچۆنێك بێت ئه‌مڕۆ فۆرمی ده‌وڵه‌تی ناسیونالستی الوازبوو‌ه و زۆربه‌ی هێزی بڕیاردان ده‌درێنه‌ده‌ست ڕێكخراوه‌كانی (موڵتی ناسیونال) و فره‌نه‌ته‌و‌ه و ئینته‌رناسیونال .به‌رده‌وام بڕیار و ڕێكه‌وتنامه‌كان له‌سه‌ر ئاستی نێونه‌ته‌وه‌ی ده‌به‌سترێن و بڕیاری له‌سه‌ر ده‌درێت ،چ له‌بواری ئابووری بێت ،چ له‌مه‌ڕ سوپا وئه‌منیه‌ت بێت له‌جیهاندا .ئه‌م بڕیاران ه زۆریان تایبه‌تن به‌كه‌سان و سه‌رانی ئه‌و واڵتانه‌و‌ه كه‌خاوه‌ن هێز وده‌سه‌اڵتی ئابوری وسیاسی 151
و سوپاین و زۆربه‌شیان ئاستێكی نادیموكراتیان هه‌ی ه له‌بڕیاردانی چاره‌نوسه‌كاندا ،هه‌روه‌ك ئه‌و بڕیارانه‌ی له‌ڕاڕه‌وه‌كانی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان ،یاخود بانكی ده‌ولی و كۆمسیۆنی ئه‌وروپی ،یان كۆنگره‌ی گڵۆباڵی حه‌وته‌م ، G7یاوه‌كو ئه‌و بڕیارانه‌ی كه‌ناتۆ ده‌ریده‌كات و ده‌بێت زۆربه‌ی ده‌وڵه‌تان و نه‌ته‌وه‌كان پێوه‌ی پابه‌ندبن. دارن دۆرف :ته‌واو وایه ،ئه‌مه‌ی ه جه‌وهه‌ری كێشه‌كه، زۆربه‌ی بڕیاره‌كان له‌كایه‌كانی دیموكراتیه‌تی ته‌قلیدیه‌و‌ه كۆچیان كردۆت ه دهرهوه .سێ پرسیار هه‌ی ه كه‌له‌سه‌ره‌تای ئه‌م گفتوگۆیه‌دا هه‌وڵی ورووژاندنیم داوه ،ئه‌ویش ئه‌وه‌ی ه چۆن ده‌توانین به‌بێ توندوتیژی گۆڕانكاری به‌دیبهێنین؟ ،جگه‌له‌و‌ه ده‌بێت كێ البه‌رین ،به‌مه‌رجێك ئه‌وان ه له‌شوێنێكدان كه‌ده‌ستی ئێمه‌ی پێناگات؟!. ده‌سه‌اڵت چۆت ه ده‌ستی كه‌سانێكه‌و‌ه كه‌ناتوانین به‌میتۆده‌كانی دیموكراسی مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵدا بكه‌ین وكاریگه‌ریمان هه‌بێت له‌سه‌ریان .جارێ ئێم ه باسی كۆنترۆڵكردنی ده‌سه‌اڵتمانكرد ،باشه ،ئێم ه تاوه‌كو ئێستا میتۆدی ئاشكراو ڕوون وپێناسه‌كراومان نی ه كه‌ده‌سه‌اڵت كۆنترۆڵ بكات؟ ،له‌سه‌روو هه‌مووشیانه‌و‌ه پرسیاری ئێم ه ئه‌وه‌یه :چۆن بتوانین ده‌نگی خه‌ڵكی كاریگه‌ری هه‌بێت له‌سه‌ر بڕیاره‌كان ،چۆن بتوانین ئه‌و ده‌نگ ه وه‌ها لێبكه‌ین گوێگری به‌ده‌سه‌اڵتی هه‌بێت وكاریگه‌ری هه‌بێت؟. بڕیار‌ه گرنگه‌كان ئه‌مڕۆ له‌په‌رله‌مانی ئه‌ڵمانی یان بریتانیا ده‌رناچن ،به‌ڵكو له‌شوێنای دیك ه ده‌رده‌چن. قازانج و سودی ئه‌و واڵتانه‌ی كه‌به‌یۆرۆ ڕازی بوون، له‌فرانكفۆرت مامه‌ڵه‌ی پێوه‌ده‌كرێت .بۆنمون ه ئه‌گه‌ر دوو كۆمپانیای گه‌ور‌ه بیانه‌وێت یه‌كبگرنه‌وه ،پێو یستیان به‌ڕازیبوونی برۆكسل هه‌یه! .یاخود بڕیاری بۆمبابارانكردنی به‌لگراد له‌الیه‌ن ناتۆ ده‌رده‌چێت!، هه‌روه‌ها ئهوه بانقی ده‌وڵه‌تیش ه بڕیارده‌دات كه‌ئایا قه‌رزی نوێ بدرێت ب ه ڕووسیا یان نا! .به‌م شێوه‌ی ه ده‌بینین كایه‌كانی بڕیاردان به‌هیچ شێوه‌یه‌ك به‌ڕوونی پێناسه‌نه‌كراون. كێشه‌ك ه زیاتر ل ه ڕێكخراو‌ه جیهانیه‌كاندا نیه،چونك ه ئه‌مان ه شوێنای بڕیاردانیان ئاشكرایه، هه‌رچه‌ند‌ه ئه‌م ه مانای ئهوه نی ه
152
كه‌ئه‌مانه‌ش كۆنترۆڵ ده‌كرێن وڕاست كردنه‌وه‌ی بڕیاره‌كانی تێدا ئاسان تێپه‌ڕه .كێشه‌كه له‌و‌ه ئاڵۆزتر‌ه به‌تایبه‌ت كاتێك بڕیاره‌كان له‌سه‌ر ئاستێكی موڵتی ناسیونال یان فره‌نه‌ته‌وه‌یدا ده‌رده‌چن ،بۆنمون ه له‌سه‌ر ئاستی بازاڕی ئازاد ،پیاو نازانێت بڕیاری وه‌گه‌ڕخستنی پاره ل ه Walesیان نۆرماندی ده‌درێت ،یان پیاو نازانێت كام ه فابریك و كۆمپانیا داده‌خرێت ،ئه‌وه‌ی ئیتاڵیا یاخود ئه‌وه‌ی فه‌ڕه‌نسا! .ئه‌م جۆره بڕیاران ه كاریگه‌ری قورسی هه‌ی ه بۆ سه‌ر ژیانی هه‌زاره‌ها خه‌ڵكی و بۆ سه‌ر حكومه‌ت ه ناسیوناله‌كان .به‌ڕاستی له‌م حاڵه‌ته‌دا پیاو نازانێت ،چۆن ده‌توانین كاریگه‌ریمان هه‌بێت ه سه‌ر ئه‌م بڕیارانه؟ .ئه‌م ه جگه‌له‌وه‌ی ئه‌م بڕیاران ه هیچ په‌یوه‌ندیه‌كی ب ه پڕۆسه‌ی دیموكراتیه‌و‌ه نیه. بانمونه‌ی كاریگه‌ری كاپیتال وه‌ربگرین ،كه‌ئازادیه‌كی ڕه‌هایان هه‌ی ه له‌به‌كارهێنان و خستن ه نێو پڕۆژه‌و‌ه وبه‌گه‌ڕخستنه‌وه ،كه‌له‌ڕێگه‌ی تۆڕی ئینته‌رنێت ونێتـۆركی بازاڕه‌و‌ه به‌نده .كۆمپانیاكان له‌ڕێگه‌ی دۆت كۆمه‌و‌ه ده‌توانن ته‌ونی به‌گه‌ڕخستن و قازانج و به‌كاربردنێك بۆخۆیان مه‌یسه‌ر بكه‌ن ،كه‌ئاسان نی ه كۆنترۆڵ كردنی .بۆنمون ه (جۆرج سۆرۆس) له‌موزایه‌د‌ه كردن به‌سه‌ر پاوه‌نه‌و‌ه كاریگه‌ری قورسی هه‌بوو له‌سه‌ر سیاسه‌تی ئابووری به‌ریتانیا .ئه‌م ه جگه‌له‌كاریگه‌ری بۆ سه‌ر (سۆرۆس) خۆی،كه‌له‌م موزایه‌ده‌ی ه قازانجێكی ئێجگار خه‌یاڵی به‌ده‌ست هێنا. من پێموای ه كه‌یه‌كێكی وه‌ك (جۆرج سۆرس) دوای ده‌ساڵ له‌م موزایه‌ده‌یه‌ی گه‌یشت ه ئاستی ئه‌وه‌ی له‌سه‌ر ئاستی ئینه‌ترناسیونالی خاوه‌نی بڕیاری ئابووری بێت وده‌ستی هه‌بێت له‌بوژانه‌وه‌ی ئابوری جیهانیدا!.. له‌و بڕوایه‌دانیم كه‌سی وا له‌هه‌ر كۆمسیۆنێكی بڕیارده‌ری جیهانیدا بێت ،كه‌سێكی ڕێگه‌خۆشكه‌ربێت بۆسه‌ركه‌وتنی كه‌سانی دیك ه له‌بازاڕی جیهانیدا! .به‌م شێوه‌ی ه گرێ كوێرك ه و كۆمپلێكسی دیموكراتی له‌دنیای ئه‌مڕۆماندا ده‌ده‌ركه‌وێت ،به‌وه‌ی هه‌موو پڕۆسێسێكی دیموكراتیانه‌ی بڕیاردانی له‌و جۆره ،وا له‌دیموكراتی ده‌كات الواز ده‌ربكه‌وێت. بوونی ئونیڤیرسالیه‌تی زانیاری گۆڕینه‌و‌ه و زۆری زانیاری ،جه‌وهه‌ری گۆڵۆبالیزمه .به‌اڵم ئه‌م ه واده‌كات كه‌پێچه‌به‌ده‌وره‌یه‌ك بكرێت
به‌ده‌وری ده‌زگا دیموكراتی ه ته‌قلیدیه‌كاندا ونه‌ریت ه دیموكراتی ه ته‌قلیدیه‌كان فه‌رامۆش بكرێن .لێرهوه زۆر پرسیاری گرنگی دیموكراسی فه‌رامۆش ده‌كرێن وفڕیده‌درێن ه ده‌ره‌وه‌ی بازنه‌كانی گفتوگۆوه. له‌سه‌ر ڕۆشنای ئه‌مانه‌ی باسمكردن ،هه‌مان پرسیاری سه‌ره‌و‌ه دووبار‌ه دهكهمهوه ،ئه‌ویش ئه‌وه‌ی ه چۆن بتوانین ده‌نگی خه‌ڵكی ،میلله‌تانی كه‌ئه‌و بڕیاران ه ده‌یانگرێته‌وه ،كاریگه‌ری هه‌بێت له‌سه‌ر بڕیاردانان؟ ،چۆن بتوانین ئه‌و بڕیاران ه له‌ڕێگه‌ی سیستمی كۆنترۆڵ و هاوسه‌نگیه‌و‌ه كۆنترۆڵ بكرێت؟ ،چۆن بتوانین وابكه‌ین بڕیار‌ه گرنگه‌كان ته‌نها له‌ده‌ستی چه‌ند گروپه‌یه‌كی بچوكی ده‌سه‌اڵتدارانه‌و‌ه ده‌رنه‌چێت؟ .ئه‌م پرسیاران ه ئه‌وه‌ند‌ه هه‌نوكه‌ین ،كه‌تاوه‌كو ئێستا وه‌اڵممان نی ه بۆیان .به‌مانای ئه‌مڕۆ پیاو ناتوانێت بڵێت : دیموكراتی و ده‌زگاكانی توانای وه‌اڵمدانه‌وه‌ی ئه‌و پرسانه‌مان ده‌ده‌نه‌وه. ئه‌نتۆنیۆ پۆلیتۆ :كه‌وات ه ده‌توانین بڵین كه‌چیدی له‌ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یدا كایه‌ك بۆ بڕیاره‌دیموكراتیه‌كان نه‌ماوه‌ته‌وه؟ دارن دۆرف :نه‌خێر من له‌گه‌ڵ ئه‌و ئه‌و ڕایه‌دا یه‌كناگرمه‌وه، پێویست ه ئێم ه ته‌نها كاریگه‌ریه‌كانی گڵۆبالیزم نه‌بینین وچاو له‌ئه‌وانی دیك ه بپۆشین ،ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌ی كاری زۆر گرنگی ئه‌نجامداوه ،بۆنمون ه له‌بواری (سیاسه‌تی كۆمه‌اڵیه‌تی) ك ه (به‌سۆسیال پۆلیتیك) ناسراوه، ئه‌و سیاسه‌ت ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌ی كه‌ساڵه‌های ه كۆمه‌ڵگه‌ی ئاسوده‌گی به‌رهه‌مهێناوه ،وه‌ك له‌هه‌موو بواره‌كانی زه‌مانه‌تی كۆمه‌اڵیه‌تی و بیمه‌ی بێكاران وخانه‌نیشنی و زۆری دیكه .یه‌كێك له‌و كتێب ه سه‌رنجـڕاكێشانه‌ی ك ه له‌م دوایه‌دا خوێندمه‌و‌ه به‌نێوی (ته‌نها كاپیتاڵ) بوو ،نوسه‌ری ئه‌م كتێب ه (ئادێر تورنره‌ر) له‌وبڕوایه‌دا بوو ،كه‌ده‌وڵه‌ت ه نه‌ته‌وه‌یه‌كان كایه‌ی جۆراوجۆریان بۆ مامه‌ڵه‌ی دیموكراتی به‌رهه‌م هێناوه،بێگومان زیاتر له‌و كایانه‌ی ئێم ه له‌گۆڵۆباڵیه‌ت چاوه‌ڕوانی ده‌كه‌ین .بۆنمونه ،به‌رزبوونه‌وه‌ی خه‌رجیه‌كان بۆ
ژیانی گشتی وبه‌رزكردنه‌وه‌ی باجه‌كان ل ه سوێد یان ل ه ئه‌ڵمانیا به‌هیچ شێوه‌یه‌ك كارناكات ه سه‌ر به‌ریتانیا ،كار ناكات ه سه‌ر په‌ره‌سه‌ندنی ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌ی .چونك ه بڕوایه‌ك هه‌ی ه كه‌ئه‌م جۆره كاران ه كارده‌كات ه سه‌ر توانای كێبڕكی ده‌وڵه‌ته‌كان وزیانی پێده‌گه‌یه‌نێت .بوونی هێڵی شه‌مه‌نده‌فه‌ری به‌هێز له‌واڵتێكی دیك ه كاریگه‌ری نێگه‌تیفی نابێت له‌سه‌ر به‌ریتانیا ،هه‌روه‌ها به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی باجه‌كانیش له‌واڵتێكی وه‌ك ئه‌ڵمانیا یان سوێد كاریگه‌ری نابێت له‌سه‌ر بریتانیا،ئه‌مان ه وه‌ك نمونه .لێرهوه ده‌مه‌وێت بگه‌م به‌وه‌ی ،گڵۆبالیزم مانای ئه‌وه‌نی ه چیدی ده‌وڵه‌ت ه نه‌ته‌وه‌یه‌كان توانای بڕیاری گرنگی سه‌ربه‌خۆیان نه‌بێت .من نمونه‌ی نێوان بریتانیاو ئیتاڵیا ده‌هێنمه‌وه ،ئه‌م دووده‌وڵه‌ته ،له‌زۆربه‌ی الیه‌نه‌كانی ژماره‌ی دانیشتوان والیه‌نه‌كانی وه‌ك توانای خه‌رجكردنی تاكه‌كان وداهاتی كه‌سه‌كان و زۆر الیه‌نی ئابووری دیكه‌و‌ه له‌یه‌ك ده‌چن .به‌مانای دوو ده‌وڵه‌تی ده‌وڵه‌مه‌ند ،به‌اڵم هه‌ریه‌كه‌ی به‌ڕێگه‌ی خۆیدا و له‌سه‌ر شێوازی خۆی په‌ره‌ی سه‌ندووه .ئه‌م نمونه‌ی ه ئهوه ده‌سه‌لمێنێ كه‌ده‌كرێت دوو ده‌وڵه‌ت هه‌ر یه‌كه‌ی بنه‌مای ئابووری و كۆمه‌اڵیه‌تیان جیاواز بێت ،به‌اڵم هه‌ردووك بگه‌ن ه هه‌مان ده‌رئه‌نجامی پێشكه‌وتن وپه‌ره‌سه‌ندن به‌ده‌ست بهێنن .گڵۆبالیزم مانای ئه‌وه‌نیه،ئه‌گه‌ر ده‌وڵه‌تێك نمونه‌ی ئه‌مریكای نه‌گرته‌به‌ر ،ئیدی له‌دنیای نوێ گۆشه‌گیر ده‌بێت. به‌داخه‌و‌ه ئه‌مڕۆ زۆربه‌ی ڕێكخراو‌ه ئینته‌رناسیوناله‌كانی دنیا ئه‌و خوو‌ه ناوازه‌یان گرتووه،به‌زۆر خۆیان له‌گه‌ڵ مۆدێلی (ئه‌نگلۆ ـ ئه‌مریكانی) ده‌گونجێنن، بێگومان ئه‌م ه هه‌ڵه‌یه‌كی گه‌وره‌یه .هه‌ڵه‌ی گه‌وره‌ی بانكی جیهانی ودراوی جیهانی له‌وه‌دا نی ه كه‌ده‌یه‌وێت كاربكات ه سه‌ر سیاسه‌تی ده‌وڵه‌ته‌كان ،نه‌خێر ،هه‌ڵه‌ك ه له‌وه‌دای ه كه‌دوای تێـۆری ئابووری زانكۆی شیكاگۆی ئه‌مریكی ده‌كه‌ون ،كه‌تایبه‌تمه‌ندی په‌ره‌سه‌ندنی پۆزه‌تیفی ئابووری نه‌ته‌وه‌كان ڕه‌چاوناكات! .به‌تایبه‌ت ئه‌و نه‌ته‌وانه‌ی خاوه‌نی ترادیـتسیۆنی (ته‌قلید و نه‌ریت) خۆیانن له‌په‌ره‌سه‌ندنی واڵته‌كه‌یاندا .دیاره ده‌شێت ئه‌م ه بۆ سێنتراڵی ئه‌وروپای كۆمه‌نیستی جاران مانایه‌كی تایبه‌تی خۆی هه‌بێت ،به‌اڵم 153
ئه‌مه‌ش ئه‌و هه‌ڵه‌كاریه بوو كه‌ڕووسیا پێدا تێپه‌ڕبوو. تێگه‌یشتنی دیماگۆگی گڵۆبالیزم و وه‌رگرتنی به‌و شێواز‌ه یه‌كێك ه له‌و مه‌ترسی ه جدیانه‌ی به‌رامبه‌رمان دهبێتهوه،من ئێستا ئه‌و پرسیار‌ه له‌خۆم ده‌كه‌م، ئایا ئه‌م ه پشتگیری (تۆنی بلێر) نه‌بوو له‌كۆنگره‌ی لوتكه‌ی ئه‌ورپای كه‌ل ه (لیشبۆنه) به‌سترا ،بۆ ئه‌وه‌ی ئابووری ئه‌وروپی له‌گه‌ڵ نموزه‌جی ئه‌مریكای هاوئاست بكه‌نه‌وه؟،ئه‌و پرسیاره‌ی ده‌یكه‌م له‌خۆم ئه‌وه‌ی ه ،ئایا به‌هه‌قه‌ت ئه‌م ه هه‌ڵه‌كاریه‌كی گه‌وره‌ی تۆنی بلێر نیه؟، بێگومان ئه‌م ه هه‌ڵه‌كاریه‌كی گه‌وره‌یه .هه‌مه‌ڕه‌نگی و گڵۆبالیزم هه‌ردووكیان به‌شێوه‌یه‌ك له‌شێوه‌كان له‌چوارچێوه‌ی یه‌ك سنوردان .بێگومان ئه‌م ه بۆ دیموكراتی گرنگه ،چونك ه له‌ڕێگه‌ی ئه‌مه‌و‌ه ده‌زانین كه‌دیموكراتی له‌دنیای ئێمه‌دا چه‌ند كایه‌ی سیاسی بۆماوه‌ته‌وه. ئه‌نتۆنیۆ پۆلیتۆ :به‌ڕێزتان باستان له‌سه‌رهه‌ڵدانی چینێكی نوێ كردووه ،كه‌ب ه (چینی گڵۆباڵ) وه‌سفت كردوون ،ئه‌مان ه كه‌سانێكی كۆسمۆپۆلیتیك و به‌ده‌سه‌اڵتن ،خه‌ون و بواری كاركردنیان سنوره ناسیونالیستیه‌كان تێپه‌ڕده‌كات ،ته‌نانه‌ت سنوربه‌زی نوێنه‌ری ئه‌و چینه‌ی خۆیانن كه‌باج ده‌ده‌ن به‌ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌ی(،بێگومان ئه‌گه‌ر باجیش بده‌ن!) .ئه‌مان ه پاتریۆتیست و نیشتمانپه‌ره‌وه‌رنین و نیشتمانیان زۆر المه‌به‌ست نیه ،پرۆسێسی دیموكراتیه‌تی نه‌ته‌وه‌ی به‌الی ئه‌وانه‌و‌ه ئه‌وه‌ند‌ه جێگه‌ی گرنگی پێدان نیه. كه‌سانێكن له‌نێو حه‌ز وبابه‌ته‌كانی خۆیاندا نقومبوون وئابووری ومه‌سه‌ل ه ماڵیه‌كانی دنیای ئێمه‌یان به‌ده‌سته، ماشێنسازی كولتور ومۆده وڕێڕه‌وی گشتی دنیا هه‌ڵده‌سوڕێنین ،ئایا ئه‌م چین ه گڵۆباڵ ه مه‌ترسیدارنین بۆ سه‌ر دۆزی دیموكراتی ؟ دارن دۆرف :له‌زۆر الیه‌نه‌و‌ه ده‌توانین به‌به‌ڵێ وه‌اڵمبده‌ینه‌وه .له‌ڕاڤه‌كردنی ئه‌م فینۆمینه‌دا، تاڕاده‌یه‌ك فیگورێكی ڕاڤه‌كاری ماركسیانه‌مان به‌كارهێناوه ،له‌وانه‌ش ه به‌ته‌واوه‌تی ماركسیان ه نه‌بێت، به‌هه‌رحاڵ .تاوه‌كو ئێستا له‌مێژوودا ئێمه‌به‌رامبه‌ر هێزه به‌رهه‌مهێنه‌ره‌كانین گوزارشتی ماركس ،به‌اڵم له بابه‌تی ئابووری
154
( )New economyوشه‌ی وه‌ك نوێدا (به‌رهه‌مهێن) وشه‌یه‌كی هه‌ڵه‌یه ،چونك ه له‌م حاڵه‌ته‌دا ئێم ه ئه‌وه‌نده‌ی له‌گه‌ڵ هێزی كۆمه‌اڵیه‌تی و ئابووری ته‌كنۆلۆژیای زانیاری گواستنه‌و‌ه مامه‌ڵه‌ده‌كه‌ین، ئه‌وه‌ند‌ه له‌گه‌ڵ به‌رهه‌مدا مامه‌ڵ ه ناكه‌ین .هه‌روه‌ك چۆن له‌ڕابوردوودا په‌ره‌سه‌ندنی ئابووری ،چینێكی نوی كۆمه‌اڵیه‌تی به‌رهه‌مهێنا كه‌خاوه‌نی پاره و سێ ده‌ست لێنه‌دراوه‌كان بوون ،وه‌ك (ڕۆزابێل ه مۆس) ب ه خاوه‌نی سێ پیتی ( )cناوی ده‌بردن :وه‌ك كۆنسێپت coneptو توانا competenceو په‌یوه‌ندی و ده‌روازه‌كان .connectionئه‌و چین ه نوی ه كۆمه‌اڵیه‌تی ه مانه‌وه‌ی مێژووی و كۆمه‌اڵیه‌تی خۆی به‌البردنی ده‌زگا ته‌قلیدیه‌كانی چینه‌كه‌ی دیك ه گرێدابوو، ئاوه‌هایان ده‌بینی كه‌پێویست ه چینه‌ك ه كۆنه‌ك ه تێك و پێك بشكێنرێت ،یاخود به‌ته‌واوه‌تی فه‌رامۆشبكرێن، چونك ه ئه‌وان ڕێگربوون له‌به‌رده‌م گه‌شه‌سه‌ندنیان. هه‌روه‌ك چۆن له‌نێو جه‌رگه‌ی كۆمه‌ڵگه‌ی فیۆداڵدا، شاربوو به‌و شوێنه‌ی بازرگان وچینی پیشه‌سازی تازه‌پێگه‌یشتووی له‌خۆگرت له‌دژی فیۆداڵ .هه‌مان چیرۆك ه ئه‌مڕۆ به‌شێوه‌یه‌كی دیك ه دووباره‌ده‌بێته‌وه، ته‌قینه‌وه‌ی شۆڕشی زانیاری و ته‌كنه‌لۆژیای زانیاری له‌دنیای نوێدا ،ژماره‌یه‌كی ئه‌گه‌ری نوی خستۆت ه به‌رده‌م ژیانی خه‌ڵكان .بێگومان بڵقی سابونی پاره‌ی خستۆت ه به‌رده‌میان وته‌قینه‌وه‌ی بۆت ه هۆی پێكهێنانی گۆڕانكاری نوێ ،كه‌له‌گه‌ڵ ئه‌م ته‌قینه‌و‌ه ماڵیه‌دا ده‌گونجێت .هه‌روه‌ها ڕووخانی بۆرسه‌ش یه‌كێك ه له‌ئه‌گه‌ره‌كان ،به‌اڵم ئه‌وه‌ی ده‌مێنیته‌و‌ه ئه‌و كاتیگۆری و چوارچێو‌ه نویانه‌ی ه كه‌جۆرێكی دیكه‌ی مرۆڤ له‌م پرۆسه‌یه‌و‌ه به‌رهه‌مدێنن! ،ئه‌و مرۆڤانه‌ی ده‌یانه‌وێت دنیایه‌كی نوێ بخوڵقێنن و تێدا زۆریش ده‌وڵه‌مه‌ندبن. ئه‌م گروپ ه كۆمه‌اڵیه‌تی ه بۆ یه‌كێكی وه‌ك من سه‌رنجڕاكێشن ،ئه‌م خه‌ڵكان ه هه‌میشه له‌سه‌فه‌ردان، به‌رده‌وام سنوره‌كان تێپه‌ڕده‌كه‌ن و به‌ئاسمانه‌وه‌ن، به‌رده‌وام ل ه به‌شی بیزنسی فڕۆكه‌كاندا دانیشتوون و به‌رده‌وامیش به‌مۆبایل خه‌ریكی ته‌لفۆناتن ،پیاو گوی لی ه ده‌ڵێن :ها تۆ له‌كوی؟ له‌هولولو ،تۆ شانست هه‌یه ،ئه‌وا یه‌كێكی وه‌ك من له‌فرانكفۆرت له‌بیرۆكه‌یدا چه‌قیووه ،به‌اڵم هه‌رچۆنێك بێت گرێبه‌سته‌كه‌مان ئیمزاكرد! ...ئه‌م چین ه زۆر
بچوكن و كه‌من بهژماره،به‌اڵم كاریگه‌ریان زۆره. من له‌و بڕوایه‌دانیم كاتێك ماركس مانیفێستی حزبی كۆمه‌نیستی نوسیبێت ،له‌سه‌دا یه‌كی هه‌موو ئه‌وروپات گرتبا ،ته‌نها له‌سه‌دا یه‌ك له‌وكه‌سان ه بوون كه‌ب ه كاپیتالیست (سه‌رمایه‌دار) ناوده‌بران ،به‌اڵم كاریگه‌ری سه‌رمایه‌داران و هێزی دینامیكیان زۆر له‌و ژماره‌خوازی ه گه‌وره‌تر و به‌هێزتربوو .ئه‌مڕۆ زیاتر له‌سه‌دا یه‌كی دانیشتوان سه‌ر به‌م چین ه گڵۆباڵ ه نویه‌ن، ئه‌م ه جگه‌له‌و ژمار‌ه بێشوماره‌ی كه‌به‌ده‌وری ئه‌م ژمار‌ه كه‌مه‌و‌ه هه‌ڵواسراون و كاریگه‌رن به‌و مۆدێله‌كولتوری و هه‌ڵسوكه‌وت ه ئابووریه‌ی ئه‌و چینه‌گڵۆباڵ ه و له‌سێبه‌ری ئه‌واندا ده‌ژین. له‌وانه‌ی ه زێده‌ڕۆی نه‌بێت كه‌بڵێم :له‌سه‌دا بیستی دانیشتوانی ئه‌و واڵت ه پێشكه‌وتوانه‌ی له‌سێبه‌ری ئه‌م چینه‌گڵۆباڵه‌دا ژیان به‌سه‌رده‌به‌ن وپابه‌ندگیرن پێوه‌یان .دیاره ته‌نها مه‌به‌ستم له‌و كارمه‌ندان ه نی ه كه‌له‌یاخت و كه‌شتی سه‌فه‌ری ئه‌واندا ژیان به‌سه‌ر ده‌بن و ژیانیان به‌ڕاسته‌وخۆیه‌و‌ه به‌وانه‌و‌ه به‌نده. به‌ڵكو هه‌موو (دۆت كۆم )dot.comزانیاریه‌ی ئه‌وانه ،ئیدی هه‌ر له‌وانه‌و‌ه بیگر‌ه تاوه‌كو ده‌گات ه میدیا و فیلم و سپۆرت و شانۆ ،كه‌له‌دوایدا ئه‌مان ه هه‌موویان پڕۆژه‌یه‌كی ئه‌م چین ه گڵۆباڵه نوی ه ده‌بن .ئه‌و چینه‌ی هه‌وادریه‌كی نویان هه‌ی ه وله‌ڕێڕه‌وێكی نوێدا كارده‌كه‌ن و ده‌سه‌اڵتێكی كولتوری خۆیان موماره‌سه‌ده‌كه‌ن. ئه‌م ه جگه‌له‌وه‌ی ئه‌مانه خاوه‌نی ئه‌ده‌بیاتی خۆیانن. له‌یه‌كێك له‌و كتێب ه سه‌رنج ڕاكێشانه‌ی ك ه به‌رگری له‌م چین ه نویه‌و كولتوره‌كه‌یان ده‌كات ،ئه‌م چینه گڵۆباڵه‌ی به(كیمیاگه‌ر‌ه نویه‌كان) ناوبردووه ،ئه‌وانه‌ی به‌تایبه‌ت كاریگه‌ریان له‌سه‌ر نه‌وه‌ی نوێ زیاتر‌ه وه‌ك له‌نه‌وه‌كانی دیكه .سیفه‌تێكی سه‌یری ئه‌م توێژ‌ه گڵۆباڵ ه له‌وه‌دای ه كه‌زۆر گه‌نجن ،ئه‌وانه‌ی له‌چل و په‌نجاساڵیدان توانای به‌رده‌وامی ئه‌و جۆره شێوه‌ژیانه‌یان نامێنێت وپله‌كانی خۆیان بۆ گه‌نجه‌كان به‌جێده‌هێڵن ،ئیدی وازدێنن ،یان خۆیان بۆ ماڵ و منداڵ ته‌رخان ده‌كه‌ن ،یان ده‌كه‌ون ه نوسینی كتێب.
دارن دۆرف :لێرهوه ده‌توانم بڵێم :ئه‌م چینه‌گڵۆباڵ ه له‌تێندیسی سروشتی و شاره‌زای خۆیانه‌وه ،ده‌توانن خۆیان ل ه دامهزراوه ته‌قلیدیه‌كانی دیموكراتی بكشێننه‌وه ،زۆر به‌نه‌رمی و بێبه‌ربه‌ست له‌دنیادا هه‌ڵده‌سوڕێن، بێگومان ئه‌م ه ژیانی ڕۆژانه‌ی ئه‌مانه‌یه، كه‌ده‌توانن به‌سه‌ر هه‌موو سنوره دانراوه‌كانی سیاسه‌تی دیموكراتیدا بازهه‌ڵده‌ن .دیاره من مه‌به‌ستم ئه‌وه‌نیه ،كه‌هه‌ڵسوكه‌وتی ئه‌م خه‌ڵكان ه له‌بواره‌كه‌سیه‌كانی خۆیانه‌وه‌ی ه وگرنگی به‌یاساو دامه‌زراوه‌كان ناده‌ن ،نه‌خێر ،به‌ڵكو مه‌به‌ستم ئه‌وه‌ی ه ئه‌مان ه خاوه‌نی (هۆشمه‌ندیه‌كی چینایه‌تی) به‌هێزن ،یه‌كێك له‌به‌هاكانیان مێریتۆكراتی ه ( Meritokratieمانای ئه‌و كه‌سانه‌ی له‌ڕێگه‌ی توانای ئه‌كادیمی و پیشه‌یه‌و‌ه ده‌گه‌ن ه ئاسته بااڵكانی بڕیارادنی ئابووری و سیاسی.. وه‌رگێڕ) ،دووهه‌میان بیركردنه‌وه‌ی ه بۆماوه‌یه‌كی دوورودرێژ و پاشه‌ڕۆژبینه .تێبینی ئه‌وه‌بكه ،كه‌ئه‌م دووخه‌سڵه‌ت ه وه‌هایان لێده‌كات بۆ ماوه‌یه‌كی دوورودرێژ كاریگه‌ریان هه‌بێت بۆسه‌ر چوارده‌ور وپه‌ره‌سه‌ندنی خۆیان .بۆنمون ه من قه‌ناعه‌تم وای ه ئه‌م چین ه خاوه‌نی هوشیاریه‌كی ئۆكۆلۆژین وكار بۆژینگ ه پارێزی ده‌كه‌ن، هه‌وڵده‌ده‌ن ژینگه‌ی جیهانی(گڵۆباڵ) بپارێزن ،به‌مانای هه‌موو شتێك گڵۆباڵ و جیهانگیری بێت بۆ ئه‌وان باش ه و كاری بۆده‌كه‌ن .به‌اڵم سه‌یر له‌وه‌دای ه ئه‌وه‌ی به‌هه‌موو بڕوایه‌كیانه‌و‌ه ڕه‌تیده‌كه‌نه‌وه ،ڕه‌هه‌ند‌ه ناسیونالیه‌كانه،له‌م ه خۆشتر ئه‌وه‌یه ،هیچ كێشه‌یه‌كیان له‌گه‌ڵ ڕه‌هه‌ند‌ه (لۆكالیه‌كان) دا نیه‌و له‌گه‌ڵیدا به‌شه‌ڕنایه‌ن. ئه‌مان ه ئازیزه‌كه‌م،حه‌زیان له‌هه‌موو شتێكی سروشتیه، خانوو له‌شوێن ه سه‌وز وهێمنه‌كان ،گونده‌كان وئه‌نجومه‌نه‌كانیان ،بازاڕ‌ه لۆكالی ه هێمنه‌كان. به‌پێچه‌وانه‌ی ئه‌مانه‌وه ،هه‌رچی شتێك په‌یوه‌ندی به‌حكومه‌تی ناسیونال و یاساكانیه‌و‌ه هه‌بێت الی ئه‌وان ڕێگڕو فه‌وزا و ناته‌واویه .وه‌ك له‌سه‌ره‌تادا گووتم : ئه‌مان ه خاوه‌نی بۆچوون وشاره‌زای و ته‌ندێسێكی ئه‌نتۆنیۆ پۆلیتۆ :ئه‌ی كه‌وات ه ده‌بێت مه‌ترسی ئه‌وان سروشتین ،كه‌ده‌توانن ئه‌و بڕیاران ه تێپه‌ڕبكه‌ن، ك ه دامهزراوه ته‌قلیدیه‌كانی دیموكراتی بۆسه‌ر دیموكراتی چۆن بێت؟ 155
ده‌ریده‌كات. مه‌ترسیه‌كی دیكه‌ی ئه‌م چینه‌گڵۆباڵ ه بۆ سه‌ر دیموكراتی ئه‌وه‌یه‌كه ،سه‌قامگیر‌ه له‌تێكوپێكشكاندن له‌هاوخه‌باتی كۆمه‌اڵیه‌تی كه‌به(سۆڵیداریتی كۆمه‌اڵیه‌تی /سۆسیال سۆڵیداریتی) ناوده‌برێت ،ئه‌و هاوكۆی وپشتگیركردن ه ته‌قلیدیه‌ی مرۆڤه‌كان بۆیه‌كتری الی ئه‌م چین ه گڵۆباڵ ه ڕه‌تده‌كرێته‌وه،ئه‌م پڕۆسێسی تێكوپێكشكاندن ه تاوه‌كو دامهزراوه ته‌قلیدیه‌كانی دیموكراتی درێژه‌بوونه‌ی هه‌یه. بۆنمون ه له‌م ماوه‌یه‌دا خوێندمه‌و‌ه كه‌ملیۆنه‌ها دۆالرو یۆرۆی كۆمپانیا گه‌وره‌كان له‌الیه‌ن سی پڕۆفیسۆری زانكۆی ئۆكسفۆرده‌و‌ه به‌ڕێوه‌ده‌برێن ،كه‌ڕاوێژیان پێده‌كه‌ن ،به‌مه‌رجێك ئه‌م ه به‌شێك ه له‌زانكۆ وبه‌پاره‌ی زانكۆ دامهزراوه ،كه‌چی بۆ ئه‌و مه‌به‌ست ه به‌كاردێت كه‌ته‌نها له‌قازانجی ئه‌و سی پڕۆفیسۆره‌دایه! .له‌به‌رامبه‌ر ئه‌واندا سه‌دان له‌پڕۆفیسۆره‌كانی دیك ه بێبه‌شن له‌و ئیمتیازاته .ئه‌م جیاوازی و ناكۆكی ه تاوه‌كو ئێستا له‌زانكۆیه‌كی ئاوه‌هادا بوونی نه‌بووه. یه‌كێك له‌سیفه‌ت ه دیاره‌كانی ئه‌م چینه‌گڵۆباڵ ه ئه‌وه‌ی ه كه‌خه‌ڵكانێكی بهژماره كه‌من و زۆر داخراون، كاراكته‌رێكی دیكه‌ی كاپیتالستیان ،خوڵقاندنی نابه‌رامبه‌ری ونایه‌كسانیه ،بێگومان هه‌مان شت له‌سه‌ره‌تاكانی كۆمه‌ڵگه‌ی پیشه‌سازی ڕوویدا ،له‌گه‌ڵ جیاوازیه‌كدا ،كاپیتالیسته‌كان پێویستیان به‌هه‌ژاران و كرێكاران وهێزی به‌رهه‌مهێنه‌ر هه‌بوو ،به‌اڵم چینی گڵۆباڵ به‌هیچ شێوه‌یه‌ك پێویستی هه‌ژارو كرێكاران نیه!. له‌م ڕوانگهیهوه ،ئه‌م چینه‌گڵۆباڵ ه مه‌ترسیه‌كی سیاسین و ده‌بێت حسابیان بۆبكرێت ،مه‌ترسی له‌وه‌دای ه ئه‌مان ه خۆیان ڕێكبخه‌ن وله‌پارتێكی سیاسیدا خۆیان ئۆرگانیزه‌بكه‌ن ،ئه‌م ه مه‌ترسیه‌كی ڕاسته‌قینه‌ی ه بۆسه‌ر دۆزی دیموكراتی. ئه‌مڕۆ له‌بریتانیادا یه‌كێكی وه‌ك (تۆنی بلێر) ده‌بینین كه‌چوارده‌ور دراو‌ه به‌و جۆره كه‌سانه‌ی پشتگیری (ڕێگه‌ی سێهه‌م) ده‌كه‌ن ،ئه‌مان ه به‌رده‌وام له‌ڕووی ماڵیه‌و‌ه پشتگیری هه‌موو پڕۆژه‌یه‌كی ئه‌و ده‌كه‌ن، كه‌بێگومان ئه‌م پاره‌ی ه پشتگیری هیچ پڕۆسه‌یه‌كی دیموكراتی ناكات.ئه‌وه‌ی ئه‌م چین ه له‌سه‌ر ئاستی سیاسه‌تی نه‌ته‌وه‌ی
156
ده‌یه‌وێت بیگاتێ ،نه‌هێشتنی ڕێكخستنی باجه‌كان و كه‌مكردنه‌وه‌ی باجه‌كان نی ه له‌سه‌ر خه‌ڵكی، په‌یوه‌ستیداری به‌نیشتمانه‌و‌ه وه‌ك كارێكی قورس و ڕه‌زاگران ته‌ماشاده‌كرێت. مادۆنا له‌ئینگلترا ده‌ژی ،ئێره‌ی پێخۆشتره،كه‌چی ده‌یه‌وێت له‌ئه‌مریكا منداڵی بێت .ده‌چێت بۆ خه‌سته‌خانه‌كانی ئه‌مریكا .و پاره له‌وێ خه‌رجده‌كات، چونك ه خه‌سته‌خانه‌كانی واڵته‌كه‌ی خۆی به‌دڵ نیه. بێگومانیش حه‌زیشی له‌و گفتۆگۆو هاریكاری ه نی ه كه‌له‌باره‌ی پشتگیری دارای سوستمێكی ته‌ندروستی بریتانی له‌ئارادیه. ئه‌نتۆنیۆ پۆلیتۆ :به‌اڵم ئه‌مه‌ش پڕۆسێسێكی ئاشتی خوازان ه نیه ،مه‌به‌ستم له‌كاردانه‌وه‌ی (چینی ناگڵۆباڵه)! .ئه‌مان ه كۆمه‌ڵێك گه‌نجن ده‌یانه‌وێت مافی دیموكراتی خۆیان بۆكاركردن ه سه‌ر بڕیاره‌كان موماره‌س ه بكه‌ن .ئه‌م ه له‌كاتێكدای ه كه‌ئێو‌ه دژی گڵۆبالیزه‌كردن كارده‌كه‌ن وئه‌وان به‌دژه‌كارێكی نێوخۆی دیموكراتی تێده‌گه‌ن! .به‌اڵم زۆربه‌ی دژه‌گڵۆباڵیزه‌كان له‌و بڕوایه‌دان ڕێكخراو‌ه ناحكومیه‌كان دیموكراتیزه‌ترن وه‌ك له‌و حكومه‌تانه‌ی له‌ڕێگه‌ی هه‌ڵبژاردنی دیموكراسیانه‌و‌ه هه‌ڵبژێردراون؟ دارن دۆرف :بامن ئێستا نمونه‌یه‌كت بۆ بهێنمه‌وه، كاتی خۆی سه‌رۆك وه‌زیرانی ئیتاڵی (جولیانۆ ئامتۆ) له‌به‌رامبه‌ر خۆپیشاندانێكی ئاوه‌هادا له‌واشنتۆن، له‌گه‌ڵ یه‌كێك له‌ڕابه‌رانی ئه‌و خۆپیشاندانه‌دا كه‌وتبوو‌ه وتوێژه‌وه ،ڕابه‌ره‌كه گوتبووی :ئێم ه گه‌لین ،ئه‌ویش گوتبووی :نه‌خێر من نوێنه‌ری گه‌لم نه‌ك ئێوه ،چونك ه خه‌ڵك حكومه‌ته‌كه‌ی منی هه‌ڵبژاردووه ،نه‌ك ئێوه. دیاره جولیانۆ پیاوێكی سوعبه‌تچی له‌ب له‌بان بووه و زانیویه‌تی كه‌خۆپیشاندانه‌ك ه نوێنه‌رانی هه‌موو میلله‌تانی تێدابووه ،نه‌ك ته‌نها نوێنه‌ری ئیتاڵیه‌كان!. له‌م نمونه‌یه‌و‌ه ده‌گه‌ین ه ئه‌وه‌ی كه‌هێشتا ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌ی له‌ڕێگه‌ی په‌رله‌مانتار و په‌رله‌مانیه‌كانیانه‌و‌ه ئه‌و ئیدیا شارستانی ه ده‌خه‌ن ه چوارچێوه‌ی گوزارشت كردن له‌خۆی ،كه‌ئه‌ویش دیموكراتیه .په‌یامی كاریگه‌ری ئه‌م نمونه‌ی خۆپیشاندان ه له‌وه‌دای ه كه‌میلله‌تان ئه‌و حكومه‌تان ه ڕه‌تده‌كه‌نه‌وه،
كه‌خۆیان هه‌ڵیانبژاردووه. له‌هه‌ڵوێستگه‌رایه‌كی جۆرێك لێرهوه Situationismusسیاسیان ه ده‌یبینین بزوتنه‌وه‌یه‌كی (Situationismus چه‌پی جیهانی ه له‌شه‌سته‌كاندا په‌ره‌ی سه‌ند كه‌ڕێڕه‌وێكی شێوه‌جیهانگیر بوو ،له‌هونه‌رمه‌ند و ڕۆشنبیر و موزیكاره‌كانی واڵتان پێكهاتبوو.. وه‌رگێڕ) .ئه‌م هه‌ڵوێسته‌گه‌رایه ئینه‌ترناسیونالی ه ئهوه نیشانده‌دات كه‌خه‌ڵكانێكی مۆبیله‌ریزه‌كراو وتوڕه‌ده‌بینین له‌زۆر واڵتانی جیاجیای دنیاو‌ه هاتوون ،چ له‌ڕێگه‌ی ئینه‌ترنێت و چ له‌ڕێگه‌ی جیهانگیریه‌و‌ه كۆبوونه‌ته‌و‌ه و پرۆتێستی خۆیان ده‌رده‌بڕن .ئه‌م ه ئه‌وه‌مان نیشانده‌دات كه‌گڵۆبالیزه‌كردن وه‌اڵمێكی كاریگه‌ر نی ه بۆ پرسه‌كانی ئه‌وان .بۆ ئه‌و پرسه‌ی له‌وه‌به‌ر تیۆرێزه‌مان كرد ،پرسی ئه‌وه‌ی :چۆن ئیراده‌ی میلله‌تان ده‌توانێت ته‌عبیر له‌خۆی بكات؟ ..ئه‌مڕۆ هه‌ستێكی قوڵ هه‌ی ه كه‌چیدی ئه‌م بارودۆخ ه ناتوانێت ئاوه‌ها به‌رده‌وامبێت ،ئه‌م هه‌ست ه ل ه (سیاتیل) وه درێژ دهبێتهوه تاوه‌كو پراگ و ئه‌وسه‌ری دنیا ،خۆپیشانده‌رانی دژی گڵۆبالیه‌ت سۆزی زۆربه‌ی خه‌ڵكیان بۆالی خۆیان ڕاكێشكردووه ،ئه‌وه‌ند‌ه به‌س ه بۆئه‌وه‌ی له‌جدیه‌تی ئه‌م كێش ه سیاسیه تێبگه‌ین. له‌م هه‌ستكردن ه به‌مه‌ترسیه‌وه ،دووئه‌گه‌ر هه‌ی ه له‌به‌رده‌ماندا :یه‌كه‌میان وه‌اڵمێكی پۆزه‌تیفانه‌یه، كه‌ڕێكخراو‌ه ناحكومیه‌كان خۆیان وه‌ك هۆكارێك ده‌بینین و هه‌وڵی به‌خشینی ده‌نگێك ده‌ده‌ن به‌گه‌النی خۆیان .ئه‌گه‌ری دووهه‌م وبیركردنه‌وه‌ی دووه‌هه‌م زۆر ڕادیكااڵن ه جیهانگیری ڕه‌تده‌كاته‌وه ،زۆر ڕۆمانسیان ه به‌دوای ئاخر زه‌مانێكدا ده‌گه‌ڕێت تێد ده‌وڵه‌تی ناسیونالستی ئابووری و بازاڕ كۆنترۆڵ بكاته‌وه. له‌م ماوه‌یه‌دا تێزێكی زڕی له‌و جۆره‌م خوێنده‌و‌ه كه‌له‌الیه‌ن (ڤیڤانی فۆریسته‌ر) نوسرابوو ،به‌ڕاستی دۆكۆمێنتێكی غه‌مباربوو .ئه‌و ژیانه‌ی له‌و نوسینه‌دا مه‌زنده‌كراو‌ه جێگه‌ی نشوستیه ،دنیای دوێنی ه نه‌ك سبه‌ینێ .ئه‌مه‌ش ئه‌و دنیای ه كه‌ئه‌ڵمانیا له‌سه‌ده‌ی ڕابوردوو ،له‌سه‌ده‌ی بیستدا پێدا تێپه‌ڕی ،ئه‌م هه‌ڵوێسته‌ی ئه‌و له‌تێزه‌كه‌یدا ،ئه‌و قۆناغه گۆڕانكاریه‌ی ئه‌ڵمانیای بیرهێنامه‌وه ،ئه‌و كاته‌ی كۆمه‌ڵگه‌ی
پیشه‌سازی سه‌ری هه‌ڵدابوو ،كه‌هه‌مان فینۆمینی سیاسی به‌رهه‌مهێنا ،جۆرێك بوو له‌كولتورێكی ڕه‌شبینانه .ڕه‌خنه‌گرتنێكی ڕۆمانسیانه‌ی ئاوه‌های مۆدێرنه‌كردنی دنیا ،له‌خودی خۆیدا گه‌ڕانه‌وه‌یه‌ك ه بۆ جیهانێكی ئه‌فسانه‌ی له‌ڕابوردوودا.ئه‌م ه كاردانه‌ویه‌كی سۆزداری،به‌هێزی ،دژبه‌ڕۆشنگه‌ری بوو ،كه‌له‌جوڕنه‌ی ناسیونالیستیدا كۆده‌بۆوه. ئه‌م ه جۆرێك له‌زه‌مینه‌ی ڕۆحی ئه‌فسانه‌ی (خوێن و زه‌وی ) بۆ ناسیونال سۆسیالستی پێك هێنابوو .ئه‌م ه زیاتر من جه‌نجاڵ ده‌كات، وه‌ك له‌وانه‌ی به‌هه‌راو هوریاو وتوندوتیژیه‌و‌ه دژی گڵۆباڵیه‌ت ده‌وستنه‌وه ،هه‌رچه‌ند‌ه من له‌گه‌ڵ ئه‌واندانیم ،به‌اڵم ئه‌وانه‌ی خاوه‌نی ئه‌و بیروڕا (ڕۆمانسی ه نالسیونالستیه‌ن) الی من مه‌ترسیدارتن، چ نه‌بێت ئه‌و خۆپیشانده‌ران ه گه‌ر توندوتیژیش بن ،ئه‌وا ئیراده‌یه‌كیان له‌پشته‌وه یه‌و‌ه بۆ زیاتر (دیموكراتیزه‌كردنی دیموكراسی ) . بۆئه‌وه‌ی جارێكی دیك ه ئه‌م تێز‌ه دووبار‌ه بكهینهوه، ده‌گه‌ڕینه‌و‌ه بۆ نمونه‌ی (جۆلۆیانۆ) و ده‌ڵین: خۆهیالكردن له‌ڕێگه‌ی ده‌زگاكانه‌و‌ه بۆ ئه‌وه‌ی میلله‌ت گوی لێبگیرێت وده‌بێت سوستمێكی كۆنترۆڵیش بینابكرێت .دیاره گرنگ ه چاودێری ئه‌م ه بكه‌ین به‌وه‌ی، كام ه له‌م دووڕای ه له‌م زۆرانبازیه‌دا ده‌ستی بااڵی ده‌بێت. ئه‌م ه جگه‌له‌وه‌ی نابێت له‌بیرمان بچێت كه‌جۆرێكی دیكه‌ی (ئه‌نتی مۆدێرنه) له‌سه‌ده‌ی بیست و یه‌كدا خاوه‌نی خه‌سڵه‌تی به‌كاربه‌ری خۆیه‌تی ،كه‌خۆی ل ه توندڕه‌وی و فونده‌مینتالیزمدا به‌رجه‌ست ه ده‌كات، تاڵیبان نمونه‌یه‌كی دیاری ئه‌و ئه‌نتی مۆدێرنه‌یه. به‌لۆكالیزه‌كردن ( گلۆكالیزم ) Glokalisierung ئه‌نتۆنیۆ پۆلیتۆ :یه‌كێك له‌كاردانه‌وه‌كان له‌به‌رامبه‌ر گڵۆباڵیزم ،لۆكالیزمه ،له‌بڕوایه‌و‌ه كه‌دیموكراتی زیاتر له‌سه‌ر ئاستێكی لۆكالی به‌كاربه‌ره ،وه‌ك له‌سه‌ر ئاستێكی گڵۆباڵی،لهبهرئهوه داواده‌كات ئه‌م پرنسیبانه‌ی وه‌ك ئۆنۆنۆمی وچاره‌نوسخوازی سه‌ربه‌خۆی له‌چوارچێوه‌ی ده‌سه‌اڵتدا موماره‌س ه بكرێت وده‌سه‌اڵت ئه‌م پرنسیبان ه بگرێته‌خۆی .لۆكالیزم زیاتر له‌وبڕوایه‌و‌ه خۆی 157
فۆرمول ه ده‌كات كه‌جڤات ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان له‌سه‌ر ئاستی لۆكالدا گرنگترن بۆ پرسی دیموكراتی وه‌ك له‌هه‌موو پرسێكی دیكه .لۆكالیزم پێوای ه گه‌ڕانه‌وه‌ی متمانه‌ی دراوسێ نێزیكه‌كان به‌یه‌كتری گرنگتر‌ه وه‌ك له‌درواسێ گڵۆباڵی ه دووره‌كان! ،به‌ڕای ئه‌وان دراوسێ لۆكالیه‌كان ئه‌وانه‌ن كه‌به‌ها و بیروڕا و بۆچوون و نه‌ریته‌كان و به‌ها و سۆزداریه ئیتنیه‌كانیان پێكهوه به‌ندیان ده‌كات . وه‌ك ده‌بینی لۆكالیزم وه‌ك بیروڕایه‌كی پێشكه‌وتوو خۆی نمایشده‌كات .به‌اڵم له‌وبڕوایه‌دا نیت كه‌لۆكالیزم هه‌ڕه‌شه‌یه‌ك ه بۆ فونده‌مێنت وبنه‌ماكانی دیموكراتی؟. لێرهوه گه‌وره‌ترین ئیدیای دیموكراتی له‌وه‌دای ه كه‌ده‌وڵه‌ت كایه‌ی چاالك بۆ هه‌موو یه‌كێك فه‌راهه‌م بكات ،تێدا هه‌موو وه‌كو یه‌ك یارمه‌تیده‌ر بن بۆ شانسه‌كانی ژیان. بێگومان ئه‌م ه به‌بێ ڕه‌چاوكردنی جیاوازی ئیتنی و نه‌ته‌وه‌ی وكولتوری وبیروڕای سیاسیان ه به‌ڕێوه‌ده‌چێت، دیموكراتی ئه‌رك ومافه‌كان بۆ هه‌موو وه‌ك یه‌ك فه‌راهه‌مده‌كات ،لێرهوه هه‌ست ناكه‌یت لۆكالیزم هه‌ڕه‌شه‌ی ه بۆ سه‌ر پرۆسه‌ی دیموكراتی؟ دارن دۆرف :هه‌موومان ده‌زانین ك ه دیموكراتی تێندێسی و په‌ره‌سه‌ندنێكی نێوه‌كی دژهكاره ودوومانای له‌خۆدا ههڵگرتووه :مرۆڤه‌كان خۆیان بۆجیهانێكی گه‌ور‌ه دهكهنهوه ،به‌دووی دراوسی ه ناڕاسته‌وخۆكانیاندا ده‌گه‌ڕێن ،لێرهوه گڵۆباڵیزم وه‌رچه‌رخانێك ه به‌ره‌و لۆكاله‌كان ،وه‌رچه‌رخانێكه بۆ خۆهیالكردن و هه‌وڵدان بۆ بڕیاردان له‌و ئاستانه‌دا .من ته‌واو له‌گه‌ڵ ئه‌و ڕاڤه‌كردنه‌ی تۆدا یهكدهگرمهوه ،ئه‌وه‌ی تایبه‌ت ه به‌و ته‌زویره‌ی ناوی (لۆكاله‌كانه) .مه‌به‌ستم ئه‌وه‌ی ه ئه‌وه‌ی به‌جڤات ناده‌برێت ،ئیدی گه‌ر هاتوو شاره‌وانیه‌كی تایبه‌ت بێت ،یاخود هاوكۆمه‌اڵیه‌تی و ئه‌نجومه‌نێكی تایبه‌ت بێت ،یان جڤاتێك بێت بنه‌مای مێژووی خۆی هه‌بێت ،ئه‌مان ه زۆر جیاوزاترن له‌و وش ه دۆزراوه‌ی ه كه‌به‌ناوی (لۆكال) وه نمانیشی خۆی ده‌كات .ئه‌و لۆكاله‌ی كه‌ئه‌مڕۆ ڕه‌هه‌ندێكی مۆدێرنی پێبه‌خشراو‌ه وسه‌ر به‌حكومه‌ته یه‌كجۆر و هۆمۆگینه‌كانه. هه‌روه‌كو باسمان كرد ئه‌م بۆچوونه‌ی دووهه‌م كه‌باسمان لێوه‌كرد ،به‌قه‌ناعه‌ته‌و‌ه پێتده‌ڵێم ،كه‌له‌گه‌ڵ دیموكراتیه‌تدا یه‌كناگرێته‌وه ،له‌به‌ر چه‌ند‌ه هۆكارێك .جارێ گه‌وره‌ترین
158
بابه‌تی ئه‌م سه‌رده‌مه ،مه‌سه‌له‌ی هۆمۆگۆنیه‌ت ه (هاوشێوه‌ی یان هاو توخمی ..وه‌رگێڕ)،زۆربه‌ی خه‌ڵكان به‌دوای ئه‌وانه‌دا ده‌گه‌ڕێن كه‌له‌سه‌رئاستی خۆیاندان وهه‌مان شێوه‌ی خۆیانن .مه‌زنی دیموكراتی له‌وه‌دای ه كه‌هه‌موو ئاست و كولتور ونه‌ته‌وه جیاوازه‌كان له‌كایه‌كی سه‌ربه‌ستانه‌دا كۆده‌كاته‌وه ،به‌جۆرێك له‌گه‌ڵ جیاوازیاندا هه‌موویان توانای پێكهوه ژیانیان هه‌بێت وبه‌هاكانی یه‌كتری قبوڵ بكه‌ن .ئه‌گه‌ر هه‌موومان هاوشێوه‌ی وهۆمۆگۆگینیه‌كی ئیتنی و كولتوری بین، ئه‌وا ئه‌و دنیایه‌مان دنیایه‌كی ناشرین و مه‌ترسیدار ده‌بێت ،دنیای یه‌ك توخم و یه‌كجۆر و یه‌كڕه‌نگی ده‌بێت جگه‌له‌و‌ه له‌هیچ شوێنێكی دنیادا جڤاتێكی ته‌واو پاك و بێڕتووش بوونی نیه. كاتێك جڤات زیاتر به‌هۆمۆگنیه‌ته‌و‌ه پابه‌ند ده‌بێت و هۆمۆگینیه‌ت ده‌بێت ه ئامانجی ،ئه‌وا دوژمنكاری به‌رامبه‌ر دهرهوه به‌رهه‌مدێنێت ،ناتۆله‌رانس و (نالێبوردنی) و ناتێگه‌یشتن ،له‌ناوه‌ه‌وه‌ی خۆی وله‌ده‌ره‌وه‌ی خۆی به‌رهه‌مدێنێت .یه‌كێك له‌سه‌ركه‌وتن ه گه‌وره‌كانی ده‌وڵه‌تی ناسیونالی له‌وه‌دابوو كه‌ته‌جاوزی لۆكالیه‌تیان كرد ،ئه‌م ه یه‌كێك بوو له‌فاكتۆر‌ه شارستانیه‌كانی بیناتنانی ده‌وڵه‌تی ناسیونالی ،ئه‌و فاكتۆره‌ش ڕیزپه‌ڕكردنی لۆكالیه‌ت بوو .بێگومان ئه‌مه‌پڕۆسێسێكی هه‌روا ئاسان نه‌بوو ،پڕۆسێسێكی گران و پڕ كێش ه بوو، به‌اڵم له‌دواجاردا سه‌ركه‌وتوو بوو .به‌اڵم له‌ئه‌مریكادا پڕۆسه‌یه‌كی جیاواز بوو ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ی هاتنه سه‌ر ته‌ختی شانۆی ئینته‌رناسیونالیه‌تی له‌ڕێگه‌ی جوگرافی یان مێژووی (وه‌ك نمونه‌ی فه‌ڕه‌نسا) نه‌بوو ،به‌ڵكو له‌سه‌ر بنه‌ماكانی فاكتۆر‌ه دامه‌زراوه‌یه‌كان بوو. له‌بریتانیادا بۆنمون ه ئه‌م پرۆسێس ه له‌گه‌ڵ (شۆتالند) زۆر خاو وخلیچكه ،ئه‌م ه جارێ هه‌ر باسی ئیرله‌ندا مه‌كه. ئیتالیا و ئه‌ڵمانیا زۆر به‌دره‌نگوه‌ختی پڕۆسه‌ی بنیاتنانی ده‌وڵه‌تی ناسیونالیان ده‌ستپێكرد .دیاره ئه‌م بنیاتنان ه پابه‌ند بوو ب ه گوتاری مۆدێرن ه و مۆدێرنه‌كردنی كۆمه‌ڵگه .به‌مانای بنیاتنانی دیموكراتی پابه‌ندبوو ب ه مۆدێرنه‌وه .ئه‌م پڕۆسه‌ی ه ئامانج ه ناسیونالسته‌كان نابزوێنێت ،به‌قه‌د ئه‌وه‌ی ناسیونال لیبراله‌كان ده‌خات ه جوڵه‌وه ،ئه‌وانه‌ی جوڵه‌ی خۆیان بۆ سه‌ربه‌ستی ه ئیندیڤدوالیه‌كان
وتاكه‌كانی كۆمه‌ڵگ ه ته‌رخانكردبوو .بێگومان ئه‌مانه‌هه‌مووی له‌ڕێگه‌ی دامه‌زراوه‌كانی ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یه‌و‌ه ئه‌نجامدراوه ،به‌جۆرێك كه‌ئازادی تاكه‌كانی نێو كۆمه‌ڵگه‌یان زامن كردووه ،به‌اڵم ئه‌وه‌ی ئه‌مڕۆ ده‌یبینین تاڕٍادیه‌ك پاشه‌كشی ه له‌و پڕنسیبانه. ئه‌وه‌ی ئه‌مڕۆ باسی لێوه‌ی ده‌كه‌ین (لۆكالیزم) نی ه به‌شێوه‌یه‌كی به‌رته‌سك، به‌ڵكو (ناوچه‌گه‌رێتیه)،ئه‌و ناچه‌گه‌رێتیه‌ی كه‌من به‌ته‌واوه‌تی ڕه‌تیده‌كه‌مه‌وه ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ی دژی هه‌موو پڕنسیبه‌كانی لیبرالیه‌ته .خۆئه‌گه‌ر مه‌سه‌له‌ك ه زیاتر پابه‌ند بێت به‌مافی چاره‌نوسی شاره‌كان یان جڤاته‌كان ،ئه‌وا كێشه‌یه‌كی ئه‌و تۆ نه‌ده‌بوو ،به‌ڵكو مه‌سه‌له‌ك ه له‌وه‌دایه ،كه‌جڤات ه ناوچه‌گه‌ره‌كان له‌زۆرحاڵه‌تی توندڕه‌ویدا ڕۆڵی سیاسی گرنگ ده‌گێڕن .ته‌نانه‌ت ڕابه‌رانی پاكسازی ئیتینیش خۆیان له‌پالنه‌كان هه‌ڵده‌قورتێنن.
(بۆسی) ده‌رده‌كه‌وێت ،نه‌خێر ،به‌ڵكو ئه‌و فه‌وزای ڕۆمانسیه‌ت ه ناوچه‌گه‌ریه‌یه ،كه‌هیچ پڕنسیبێكی لیبیرالی له‌خۆیدا هه‌ڵنه‌گرتووه .بێگومان ئه‌م نمونه‌ی ه به‌سه‌ر شۆتالندی یان وێڵزدا پراكتیز‌ه ده‌بێت. ئه‌نتۆنیۆ پۆلیتۆ :باش ه ئه‌ی چی ده‌رباره‌ی مافی چاره‌ی خۆنوسین ده‌ڵیت؟،تازه‌ترین تێزی (تۆن بێنتله‌ر) :گه‌ڕانه‌وه‌ی ه بۆ ئیدیا ئه‌نتیكه‌ی دیموكراتی ،كه‌ئه‌وه‌ش چاره‌ی خۆنوسینه .ئایا تۆ له‌گه‌ڵ ئه‌م بیروڕایه‌دایت ،مه‌به‌ستم گه‌ڕانه‌وه‌ی ه بۆ ئه‌نتیكاترین ئیدیای دیموكراتی؟ جگه‌له‌و‌ه ده‌مه‌وێت بزانم مافی چاره‌ی خۆنوسین چیه؟
دارن دۆرف :مافی چاره‌ی خۆنوسین ئیدیایه‌كی پڕمانایه،كه‌له‌دوای جه‌نگی جیهانی یه‌كه‌مه‌و‌ه باڵوبۆوه ،ئه‌م ه شتێك ه نكوڵی لێناكرێت ،به‌اڵم له‌هه‌مانكاتدا ئه‌م ئیدیای ه دووسه‌ر‌ه و خاوه‌نی كۆنسێپتێكی دووالیه‌نیه .دوو مانای جیاوازی له‌خۆی ئه‌نتۆنیۆ پۆلیتۆ :ئێوه ئه‌م په‌ره‌سه‌ندن و تێندێسه‌تان به‌لۆكالیزمه‌كردن Gelokalisirungپێناسه‌كرد؟ گرتووه ،كه‌نابێت مرۆ ئه‌م دوومانایه‌ی لێ تێكه‌ڵ بێت. مافی چاره‌ی خۆنوسین له‌بنه‌ڕه‌ته‌و‌ه بۆئه‌و‌ه هاتووه دارن دۆرف :ئێم ه ئه‌مڕۆ تێبینی ئهوه ده‌كه‌ین ،میلله‌تان گوزارشت له‌مافی خۆیان بكه‌ن له‌هه‌ڵبژاردنی كه‌بڕیار‌ه سیاسیه‌كانی ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌ی به‌ره‌و حكومه‌تی خۆیان ،به‌مانای وه‌ك هاواڵتی سه‌ربه‌ست ده‌ره‌وه‌ی خۆی كۆچده‌كات ،به‌ره‌و ناوه‌ڕۆكێكی دوور حكومی خۆیان بكه‌ن،نه‌ك وه‌ك ژێرده‌سته.لێرهوه ونادیار ،له‌الیه‌كی دیكه‌و‌ه بڕیاره‌سیاسیه‌كان له‌نێوخۆدا هیچ ئۆلیگاریشیه‌تێك یان چینێكی ئۆرستۆكرات بارگه‌ی خۆی خستووه ،له‌نێو چوارچێوه‌یه‌كی نێوخۆیدا یان هید نۆمێنكالتوریایه‌ك Nomenklatura گیرده‌خوات و ڕێڕه‌وه‌ێكی هه‌ی ه بۆ یهكگرتنهوه .بێگومان (نوخبه‌یه‌كی سیاسی ،نوخبه‌یه‌ك له‌كادێران..وه‌رگێڕ) شه‌رعیه‌تی حوكمی ئه‌مه‌ش له‌زۆربه‌ی كاتدا پڕۆسه‌یه‌كی :هه‌موومان ده‌زانین كه دیموكراتی ڕه‌ها نه‌دات به‌خۆی. به‌مانای ده‌سه‌اڵتێك دیموكراتی نیه.ئه‌م كی ه نێو ندنێكی ه س ه ر ه پ و تێندێسی گه‌ل بۆ هه‌ی ه دووالیه‌ن ه له‌ته‌نیشت یه‌كه‌و‌ه و به‌ته‌ریبی دژهكاره ودوومانای له‌خۆدا ههڵگرتووه :كه‌ئه‌مه‌ش بنچینه‌ی دیموكراتی بیناده‌كات. به‌اڵم كارده‌كه‌ن، ه ور ه گ بۆجیهانێكی خۆیان كان ه مرۆڤ بێگومان من له‌گه‌ڵ دیاره ئه‌وه‌ی من تێگه‌یشتنه‌دا دراوسیه ئه‌م زیاتر نیگه‌ران ده‌كات دهكهنهوه ،به‌دووی یهكدهگرمهوه. ئه‌گرسیڤیه‌ت ه ئه‌و ه و ه لێر ڕێن، ه گ ه د وخۆكانیاندا ه ناڕاست به‌دیوێكی دیكه‌دا ،ئه‌م (دوژمنكاری) نی ه به‌ره‌و چه‌مك ه (مافی چاره‌ی كه‌له‌الی یه‌كێكی گڵۆباڵیزم وه‌رچه‌رخانێكه خۆ نو سین ) وه‌ك (هایده‌ر) یان
لۆكاله‌كان
159
مانایه‌كی دیكه‌ی له‌خۆ گرتووه ،كه‌له‌مانای یه‌كه‌م ده‌چێت له‌زۆر ڕووه‌وه ،به‌اڵم به‌جیاوازیه‌كی ناڕاسته‌وخۆ وپێدزیه‌وه ،مافی چاره‌نوس له‌سنورێكی سیاسی دیاریكراودا به‌ند ده‌كات! .به‌مانای داوای سنورێكی تایبه‌ت ده‌كات كه‌مرۆڤه‌كان له‌نێویدا بژین ،بیرت نه‌چێت ئه‌م بیروڕای ه ته‌واوی میلله‌ت له‌هاواڵتیانه‌و‌ه ده‌كات به‌گه‌لێكی ژێر ده‌سته‌ی ده‌وڵه‌ت .ئه‌م بیروڕایه‌ی مافی چاره‌ی خۆنوسین ،له‌جه‌وهه‌ریدا مانایه‌كی شاراوه‌ی له‌خۆیدا ههڵگرتووه ،چونك ه بڕیاری چاره‌ی خۆنوسین ده‌گوازێته‌و‌ه بۆ نێو سنورێكی ئیتنی دیاریكراو ،بۆ نێو سیاسه‌تێكی هۆمۆمۆگینی و هاوتوخمی و هاوجۆری دیاریكراو .به‌مانایه‌كی دیك ه بڕیاری چاره‌ی خۆنوسین وه‌ك هۆمۆگۆنیه‌تیه‌كی سیاسیان ه نمایش ده‌كرێت .ئه‌م جۆره تێگه‌یشتن ه له‌پشت زۆربه‌ی پراكتیزه‌بوونی پاكتاوی نه‌ژادی سه‌ده‌ی بیست بوو ،له‌پشت زۆربه‌ی پاكتاوی نه‌ژادی له‌م تێگه‌یشتنه‌و‌ه سه‌رچاوه‌ی هه‌ڵگرتبوو .به‌شێوه‌یه‌ك كه‌سیاسه‌تی یهكگرتنهوه وپاراستنی یه‌كبوونی واڵت بووه هۆی چه‌وساندنه‌و‌ه و ده‌رپه‌ڕاندن وپاكتاوكردنی كه‌مایه‌تیه‌كانی نێو سنوره‌كانینان ،ئه‌م ه بووه هۆی به‌رهه‌مهێنانی ناتۆله‌رانت و ڕق و كین ه ودوژمنایه‌تی به‌رامبه‌ر دراوسێكانی دیكه ،ئه‌وانه‌ی سه‌ر به‌گروپه‌ی ئیتنیه‌كانی خۆیان نین. بیر ل ه بالكان بكه‌ره‌و‌ه و ئه‌و هه‌موو كاره‌ساته‌ی ڕوویدا له‌ژێر به‌هه‌ڵه‌بردنی ناوی مافی چاره‌ی خۆنوسین وپاراستنی سنوری ئیتنی و ڕه‌گه‌زی ،چ كاره‌ساتێكی نایه‌وه .گومانی تێدانی ه كه‌ئه‌لبانیه‌كان وه‌ك سربیه‌كان، وه‌ك هاواڵتی هه‌مان مافی به‌شداركردنیان له‌حكومه‌تدا هه‌یه .به‌اڵم ئه‌م ه لینگه‌وقوچكردنی پڕنسیبی چاره‌ی خۆنوسین ه كه‌بڕوای وه‌های ه كه‌ته‌نها ئالبانیه‌كان یان مه‌قدۆنیه‌كان ،یان ته‌نها سربیه‌كان مافی ئه‌وه‌یان هه‌ی ه ده‌وڵه‌تیان هه‌بێت .دیاره ئه‌م ه هه‌مووی له‌ژێر ناوی مافی چاره‌ی خۆنوسیندا ئه‌نجامدراوه .گه‌ر ئێم ه بڕوا به‌م پڕنسیب ه ئاوه‌ژوو‌ه بكه‌ین ،ئهوه مانای ئه‌وه‌ی ه ئێم ه له‌به‌رده‌م دنیایه‌كی پڕ دوژمنایه‌تی و ناتۆله‌رانتین (نالێبوردن)،مانای دروستبوونی ده‌وڵه‌تۆچكه‌داین كه‌به(مینی ده‌وڵه‌ت) ناوده‌برێت ،تێدا هه‌موو به‌هاكانی لێبوردن و پێكه‌وه‌ژیان (هه‌مه‌جۆری) وهیترۆگینیه‌ت
160
كۆتایه‌كی ترسناك به‌خۆیه‌و‌ه ده‌بینێت .مانای كۆتای هێنان ه به‌هه‌موو ئه‌و هیترۆگینیه‌ت وهه‌مئاهه‌نگیه. مانای كۆتایهێنان ه به‌هه‌مه‌ڕه‌نگی مافه‌كانی هه‌مووان، ك ه ده‌وڵه‌تی ناسیونال له‌مێژووی زۆرایه‌تی خۆیدا به‌رهه‌میهێناو‌ه و فه‌راهه‌می كردووه. ئه‌نتۆنیۆ پۆلیتۆ :له‌وانه‌ی ه تێندێسێك و مێژوویه‌ك هه‌بێت كه‌ئه‌م چه‌مك ه به‌رو ئه‌و ڕێڕه‌وه ئاڕاسته‌خواز بكات... دارن دۆرف :لێرهوه ئه‌و بڕوای ه سه‌رهه‌ڵده‌دا،كه‌ئه‌م په‌رتبوون ه ڕه‌گی میژووی خۆی هه‌یه ،هیچی دیكه‌ش نی ه جگه‌له‌وه‌ی په‌لكێشمان ده‌كات بۆ به‌ره‌و نوێكردنه‌وه‌ی فۆرمه‌كان (نوێـفۆرمكردن )Neuformierung ل ه چوارچێوه‌ی پێناسه‌كی یه‌كگرتوودا .بابڵین ئه‌م ئارگومێنته‌ش ڕاسته ،كه‌هیچ جیاوازیه‌كی دیكه‌ی نی ه له‌وانی دیكه ،به‌اڵم بائه‌و پرسیار‌ه بكه‌ین :ئه‌وه‌كی ه ده‌وێت بگه‌ڕێته‌و‌ه بۆ ئه‌و بنه‌ما مێژوویانه‌ی كه‌ئه‌م هه‌موو چه‌وسانه‌وه‌و كوشتاره‌ی به‌رهه‌م هێناوه؟. له‌ڕاستیدا نوێترین (پاكتاوی نه‌ژادی) به‌رهه‌می دنیای مۆدێرنه‌یه،دنیای ئه‌و سه‌ركرد‌ه بێویژدانه‌كان كه‌له‌پێناوی به‌رژه‌وه‌ندی كه‌سی خۆیان ،وبۆ ئه‌وه‌ی بگه‌ن به‌ده‌سه‌اڵت خه‌ڵكی واڵته‌كانی خۆیان ده‌خه‌ن ه بارێكی ترسه‌وه،دژی ئه‌وانی دیك ه مۆبیالریزه‌یان ده‌كه‌ن وتیژیان دهكهنهوه له‌دژی گروپ ه كۆمه‌اڵیه‌تی و ئیتنیه‌كانی دیكه. ئالبانی و مه‌قدۆنی و سیربیه‌كان سااڵنێكی دووروێژ بوو تاڕاده‌یه‌ك ل ه پێكه‌وه‌ژیانێكی به‌رده‌وامدا بوون ،تاوه‌كو دیماگۆگیه‌تی مۆدێرن ه هات و له‌پێناو دامه‌زراندنی بناغه‌ی ده‌سه‌اڵتی نوێدا ئه‌م ئاشتی و پێكه‌وه‌ژیانه‌یان تێكوپێك شكاند .له‌م ڕوانگهیهوه نوێترین ئیدیای (پاكترین نه‌ژاد)ی ناوچه‌گه‌رێتی وه‌ك پرۆدۆكتێكی نوێ له‌ته‌نیشت گۆڵۆبالیزیزه‌كردنه‌و‌ه كاری خۆی كردووه. لێرهوه ده‌گه‌ڕێمه‌و‌ه بۆ ده‌روازه‌ی پرسیاره‌كه‌ت: دیار من تێگه‌یشتنم بۆ نوسه‌ر و تیۆریكارێكی وه‌ك تۆم بێنتلی Tom Bentleyهه‌ی ه كه‌خه‌ون ب ه ده‌وڵه‌تۆچكه‌ی بچوكه‌وه(مینی ده‌وڵه‌ت) ده‌بینێت كه‌خۆیان حوكمی خۆیان ده‌كه‌ن .له‌ئانتیكادا نمونه‌ی ئاوه‌هامان زۆر ههبووه ،وه‌ك
ڕۆما یان له‌ئه‌سینای كۆن ،یان شاره‌كۆماری ه بچوكانی ئیتاڵیا له‌زه‌مه‌نی ڕێنیسانسدا، یان شاره‌كانی هانزا له‌ئه‌ڵمانیادا ،یاخود شارێكی وه‌ك هامبۆرگ كه‌مێژوویه‌كی هه‌ی ه له‌خۆبه‌ڕێوه‌بردن .به‌اڵم زۆر گران ه ئه‌م نمونه‌ی مافی چاره‌نوسازیانه‌ی یه‌كه‌سیاسی ه بچوكه‌كان، له‌چوارچێوه‌ی تێڕوانێكی ته‌واوی دیموكراتی ته‌ماشابكرێت .به‌پێچه‌وانه‌و‌ه به‌شێكی زۆری ئه‌و شاره‌خۆبه‌ڕێوبه‌ر وده‌وڵه‌تۆچكان ه ئۆلیگاریشیه‌ك بوون بۆكه‌مایه‌تیه‌ك له‌هاوواڵتیان كه‌هه‌موو مافێكیان بۆخۆیان قۆرغ كردبوو.له‌باشترین حاڵه‌تدا وه‌رگرتنی دره‌نگ وه‌ختی فۆرمێكی مۆدێرنی مافی چاره‌ی خۆنوسین بوو ،كه‌تێدا مافی چاره‌ی خۆنوسین پڕنسیبی كۆمه‌ڵگه‌ی هاوواڵتی هیترۆگین و هه‌مه‌ڕه‌نگی له‌خۆ گرتبوو .له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له‌ئانتیكادا كۆیالیه‌تی زاڵبوو به‌سه‌ر فۆرمی ئه‌م ده‌وڵه‌ته‌دا وله‌نمونه‌كانی دیكه‌شدا ژنان و هه‌ژاران هیچ مافێكی سیاسی و كۆمه‌اڵیه‌تی ئه‌وتۆیان نه‌بوو ،لهبهرئهوه ناتوانرێت ئه‌م جۆره مافی چاره‌ی خۆنوسین ه له‌م سه‌رده‌مه‌دا وه‌ك مۆدێلێك سه‌ركه‌وتوو بێت. باتۆزێك زیاتر به‌پله‌كانی ڕوونكردنه‌وه‌دا بێمه‌خوارێ و زیاتر مه‌به‌سته‌كانی خۆم ڕوون بكه‌مه‌وه ،چونك ه ئه‌مه‌ی ئێستا ده‌یڵێم خاڵی جیاكه‌ره‌و‌ه و یه‌كالكه‌ره‌وه‌ی ئه‌م گفتوگۆیه‌مان ده‌بێت له‌مه‌ڕ دیموكراتی :مافی چاره‌ی خۆنوسین ده‌شێت وه‌رگێڕانێكی دیكه‌بێت بۆ دیموكراتیه‌كی گه‌شبینانه .ئه‌م ڕای ه به‌تایبه‌ت به‌سه‌ر ئه‌و میلله‌تنانه‌دا پراكتیزه‌ده‌بێت كه‌ژیانی هیترۆگینی و هه‌مه‌جۆری و هه‌م ه ئیتنی تێدا زۆر چاالك بێت، تێدا ئه‌م هیترۆگینیه‌ت ه به‌شدار‌ه ل ه ئه‌ركه‌گشتیه‌كانی ژیانی كۆمه‌ڵگه‌دا .والیه‌ت ه یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا باشترین نمونه‌ی ئه‌م جۆره مۆدێله‌ن هه‌روه‌ها ئیتاڵیا و زۆربه‌ی ده‌وڵه‌ت ه ناسیونالیه‌كانی وه‌ك بریتانیاو ئه‌وروپا به‌گشتی. ده‌توانرێت چه‌مكی چاره‌ی خۆنوسین له‌گۆشه‌نیگایه‌كی به‌رته‌سكیشه‌و‌ه بۆ جڤاتێكی لۆكالی به‌كاربهێنیرێت كه‌پێناسه‌یه‌كی جێگری خۆیان هه‌یه ،وه‌ك گوندێك یان ناوچه‌یه‌كی گوندنشنینی یان شارێكی بچوك ،یان هاوكۆی شارێكی دیاریكراو ،ته‌نانه‌ت هه‌ندێك شاری
گه‌وره‌ش .بێگومان هه‌تاوه‌كو ئه‌م یه‌كان ه بچوك بن ئه‌وا مافی چاره‌ی خۆنوسین زیاتر ڕێڕه‌وی خۆی وه‌رده‌گرێت .دیاره ئه‌م ه له‌به‌ر ئه‌و پۆست ه حكومیان ه نی ه كه‌ئه‌مان ه به‌شدارن تێدا .به‌ڵكو زیاتر پابهنده به‌و كۆنكرێتیه‌ی كه‌ئه‌م پێناس ه دیاریكراو‌ه له‌خۆی ده‌گرێت .به‌اڵم مه‌سه‌له‌ك ه له‌شاره‌گه‌ور‌ه ومیترۆپۆله‌كاندا (شاری قه‌ره‌باڵغ و گه‌ور‌ه و كۆسمۆپۆلیت و موڵتی ناسیونال.. وه‌رگێڕ) جیاوازتره ،له‌م شار‌ه گه‌ورانه‌دا دانیشتوان هه‌مه‌ڕه‌نگ و هیترۆگین وهه‌مه‌نه‌ته‌وه‌ین وپێكه‌وه‌ده‌ژین و پێكهوه له‌ماف وئه‌ركه‌كانیان به‌شدارن وتاڕاده‌یه‌ك پێكهوه ژیانیان به‌ڕێوه‌ده‌به‌ن. من له‌م كاته‌دا بیر له(له‌نده‌ن) دهكهمهوه وه‌ك نمونه‌یه‌ك كه‌وه‌ك میكرۆكۆسمۆسێك (گه‌ردوونێكی بچوك) وه‌های ه كه‌هه‌موو جۆره‌كانی له‌خۆگرتووه، وه‌ك ئاوێنه‌ی دنیایه‌كی گه‌ور‌ه وه‌هایه كه‌هه‌وڵده‌دات خۆی به‌ڕێوه‌به‌رێت ،ئه‌گه‌ر سه‌ركه‌وتووش نه‌بووبێت له‌هه‌ندێك حاڵه‌ته‌دا ،ئه‌وا چ نه‌بێت به‌و هه‌مه‌جۆری وهه‌مه‌ڕه‌نگیه‌وه هه‌وڵی خۆبه‌ڕیوه‌بردن ده‌دات. له‌نیوه‌ی ڕیگه‌ی نێوان ده‌وڵه‌تی ناسیونال و جڤات ه لۆكالیه‌كاندا ،ناوچه‌گه‌رێتی وه‌ستاوه .ئه‌و ناوچه‌گه‌رێتی ه بۆ سه‌ركرد‌ه دیماگۆگیه‌كان جێگه‌ی سه‌رنج و هارووژاندنه ،بێگومان ده‌یانه‌وێت به‌ناوی مافی چاره‌ی خۆنوسینه‌و‌ه سنوره‌كان دیاری بكه‌ن ،له‌زۆربه‌ی كاتیشدا وه‌ك هۆكارێك ده‌یبینین بۆ به‌كارهێنانی توندوتیژی له‌پێناو ئامانجه‌كانیاندا .گه‌ر ئه‌مان ه سه‌ركه‌وتووبن ئه‌وا یه‌كه‌یه‌كی سیاسی پێكدێت ،كه‌كه‌متر لیبرال ه وزیاتریش له‌ناكۆكی و جیاكاری پێكهاتووه .ئه‌م جۆره چاره‌ی خۆنوسین ه له‌ڕۆژی ئه‌مڕۆدا گه‌وره‌ترین هه‌ڕه‌شه‌ی ه بۆسه‌ر دیموكراتی ودژایه‌تیكردنیشی ئه‌وه‌نده‌ئاسان نیه .له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ه من زۆر به‌دوورودێژی و به‌حه‌ماسه‌و‌ه ئه‌م دیارده‌یه‌م خسته‌به‌ر وتوێژه‌وه. تێبینی :ئەم دووبەشە وەرگێڕدراوە لەزمانی ئەڵمانیەوە، کۆی کتێبێکە کەچاوپێکەتنێکە لەگەڵ بیرمەندی گرنگی وەک (دارن دۆرف ) .مەبەست لەباڵوکردنەوەی ئەم دووبەشە تەواوکردنی بازنەی ئەو گفتوگۆیە کەبەڕێز (مەالبەختیار) لەدیدی خۆیەوە شرۆڤەی بۆکردووە ،لەهەمانکاتێشدا ڕوونکردنەوەی زۆر 161
1987-1997عه‌میدی كۆلێژی لەوچەمکانەیە کەلەم ژمارەیەدا ،لەسەرەتادا دەربارەی • گڵۆباڵ و لۆکال و دیموکراسیزەکردنی دیموکراسی Anthonys Collegeله ئۆكسفۆرد بووه.
گفتوگۆمان لەسەر کردووە ..
ڕاڵف دارندۆرف
• بووه.
St.
-1997 1991سه‌رۆكی زانكۆی ئۆكسفۆرد
1993نازناوی Sirله‌الیه‌ن شاژنی بریتانیا • ئیلیزابێتی دووههمهوه پێ ده‌به‌خشرێت .
2005پڕۆفیسۆر له سێنته‌ری لێكۆڵینه‌وه‌ی • ناوی ته‌واوه‌تی (ڕاڵف گوستاف دارندۆرف Ralfزانستی بۆ لێكۆڵینه‌وه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان له‌به‌رلین. • )Gustav Dahrendorfل ه 1ی مای 1929 ئه‌ندامی خانه‌ی بااڵ له‌بریتانیا و ئه‌ندامی پارتی • له‌هامبۆرگ له‌دایكبووه. لیبرالی بریتانیا ،ئه‌م ه جگه‌له‌زۆر كاری ڕاوێژكاری و وزانستی له‌زانكۆی هامبۆرگ فه‌لسه‌فه‌ی خوێندووه،له‌ساڵی دیك ه .. • لەحەڤدەی یونی ٢٠٠٩لەکۆلن لەئەلمانیا کۆچی 1952له‌سه‌ر تێزی (كارل ماركس) پله‌ی دكتۆرای • دوایی کرد .. به‌ده‌ستهێناوه. 1957پله‌ی دكتۆرای دووهه‌می له‌كۆمه‌ڵناسی • (سۆسیۆلۆژی) له‌دانیشگای London School of Economicsله‌نده‌ن به‌ده‌ستهێناوه.
سەرچاوەو پەراوێز
له 1958وه پڕفیسۆری سۆسیۆلۆژی ه ل ه • (ئه‌نتۆنیۆ پۆلیتۆ )Antonio Politoئه‌م • زانكۆكانی هامبۆرگ ،توبینگن،كۆنستانز. گفتوگۆیه‌ی له‌گه‌ڵ (دارن دۆرف) ئه‌نجامداوه .له‌ئیتاڵیه‌و‌ه له‌دوای جه‌نگی جیهانی دووههمهوه ئه‌ندام بووه بۆ ئه‌ڵمانی :ڕیتا سۆیس Rita Seuß • له‌پارتی سۆسیال دیموكراتی ئه‌ڵمانی كه‌كورتكراوه‌كه‌ی به( )SPDده‌ناسرێت .هه‌روه‌ها بۆ ماوه‌یه‌كی كورتیش سه‌رچاوه :قه‌یرانه‌كانی دیموكراسی ،گفتوگۆیه‌ك له‌گه‌ڵ ئه‌ندام بووه ل ه كۆمه‌ڵه‌ی خوێندكارانی سۆسیالستی ئه‌ڵمانیا ڕاڵف دارن دۆرف ،ده‌زگای چاپی بێك. 2003 ، Ralf Dahrendorf, Die Krisen der • كه‌ب ه SDSناسرابوو. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ئه‌ندامێكی چاالكی سۆسیال • دیموكراتی ئه‌ڵمانی بووه ،كه‌چی به‌یه‌كێك ل ه بیریاره‌كانی بیری لیبرال ده‌ژمێرێت. 1967واز ل ه SPDدێنێت و ده‌چێت ه نێو • پارتی لیبرالی ئه‌ڵمانیه‌و‌ه كه‌كورتكراوه‌كه‌ی ب ه FDP ناسراوه. 1969ئه‌ندام بووه په‌رله‌مانی ئه‌ڵمانیا له‌سه‌ر • لیستی .FDP 1970ئه‌ندامی كۆمسیۆنی ئه‌وروپی بووه • له‌برۆكسل. 1974-1984عه‌مید بووه ل ه دانیشگای • .London School of Economics
162
• 1989خه‌اڵتی سیگمۆند فرۆید وه‌رده‌گرێت.
Demokratie- Ein gespräch. Beck Verlag .2003
163