Medeniyat 32

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫‪1‬‬

‫‪ ‬خاوهنی ئیمتیاز‬ ‫مهکتهبی ڕێکخراوه دیموکراتیهکان‬ ‫‪ ‬سهرنوسهر‬ ‫مهال بهختیار‬ ‫‪ ‬سکرتێری نوسین‬ ‫ئیسماعیل حهمهئهمین‬ ‫‪ ‬دهستهی نوسهران‬ ‫مهنسور تهیفوری‬ ‫پێشڕهو حسێن‬ ‫نهبهز محهمهد‬

‫‪ |٤‬مهدهنیهت و خهمی جیهان‪..‬‬

‫‪ |٦‬تۆتالیتاریانیزم و دهوڵهت‬ ‫ماردین ئیبراهیم‬

‫لهفی‌میشێڵ‌فۆکۆ‌‌(فۆکۆ‌له‌ئێران)‬ ‫مه ‌‬ ‫‌‬ ‫‪|٨٥‬‬

‫‪|٨٦‬‬

‫فۆکۆ‪ ،‬دەم و چاوێکی ونبووی شۆڕشی گەالنی‬

‫ئێران‪..‬‬ ‫ئیسماعیل حەمەئەمین‬

‫‪|١٦‬‬

‫هزرینی ڕەخنەیی چییە؟‬ ‫کامەران خالید‬

‫‪|١٠٦‬‬

‫شۆڕشی ئێران وهک‪ ،‬تاقیگهیهک بۆ‬

‫فهلسهفهکهی فۆکۆ‬ ‫میران ئابراهام‬

‫‪|٣١‬‬

‫سۆسیالیزاسیۆنی منداڵ‬ ‫کاوه جهالل‬

‫‪|١١٠‬‬

‫''تالیسمی ڕاپهرین''‪ ،‬لهسهر شوێنهواری فوکۆ و‬

‫ئێران‬

‫‪|٤٤‬‬

‫ئەفسانەی الكان‪ ،‬الكانی نەگەڕاوە بۆ فرۆید‬

‫بەیان سەلمان‬

‫ئەبوبەکر جاف‬

‫‪|٤٩‬‬

‫هەرەسی کولتوری خۆرئاوا ‪ ،‬سڵۆتێردایک و ژیژاک‬ ‫بەکر عەلی‬

‫‪|٥٨‬‬

‫ئاین چییه؟‬ ‫د‪ .‬حوسێن خەلیقی‬

‫‪|٦٣‬‬

‫ڕای گشتی بوونی نییە!‬ ‫پێیەر بۆردیۆ‬

‫‪|١١٨‬‬

‫فۆکۆ دەربارەی شۆڕشی گەالنی ئێران‪..‬‬

‫بڕوا عەالدین‬

‫‪|١٢٩‬‬

‫نامهی كراوهی فۆكۆ بۆ مههدی بازرگان سهرۆك‬

‫وهزیرانی ئێران‪.‬‬ ‫ئەسعەد عەلی‬

‫‪|١٣٢‬‬

‫میشێل فوکۆ میکرۆفیزیکی دەسەاڵت‬

‫هەڵگورد سەمەد‬

‫‪ |٧٢‬مهلهفی‌جیڵس‌دۆلۆز‬ ‫‪|١٣٦‬‬ ‫‪|٧٣‬‬

‫نووسین و مهیل ‪ ،‬دۆلۆز ‪ ،‬کافکا‬

‫فوكۆ‪ :‬سهبارهت تیۆری مهرجداریهتی مێژوویی‪..‬‬

‫هەندرێن‬

‫هەندرێن‬

‫سهرکاو گۆرانی‬

‫پێشڕهو محهمهد‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫‪|٨٠‬‬

‫وتاره زانکۆییهکانی دولوز دهربارهی سپینۆزا‬

‫‪ |١٣٩‬میشێڵ فۆکۆ‪ ،‬دهسهاڵت و زانین‬

‫‪3‬‬

‫هت‌‪‌ ٢٣‬‬ ‫دهنی ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‌‬

‫مهدهنیهت و خهمی جیهان‪..‬‬

‫لەمەدەنیەتییی نوێییدا تەنێییا ئییێمە بییابەتە‬ ‫فیکریەکان وەک ئەمڕۆ باوە بەسەریەکدا‬ ‫ڕێزنییاکەینب بەڵکییو هەمییوو ەمییارەیەک‬ ‫چەنیید بابەتێکمییان هەیە کەدیییاردەیەکی‬

‫‪٨‬‬

‫گۆااری مەدەنیە‬

‫لەخولی نوێیدا پێی نایە‬

‫ەمارەی سێێەمب لەگەڵ ەمارەکانی پێشوودا ئەم ەمارەیەب‬ ‫وەک جاران لەگەڵ ڕووداوەکانی کوردستان و جیێاندا خۆی‬ ‫سەریاڵدەکا ‪ .‬ڕووداوەکان‬

‫خێرانب تیژبڕنب دەمانکەن‬

‫بەچەند لەتەوە وڕۆحمان بریمدار دەکەنب جارێکی دیکە لەهەر‬ ‫ەوێمێکی دونیادا بێت ەوێمای مرۆڤ لەجیێاندا دەبێتە‬ ‫بەەێر لەخەمی گۆاارە فیکریەکان‪ .‬ئاوەها گۆاارە فیکریەکان‬ ‫نێزیر نابمەوە لەگوتاری (سیاسەتی ڕۆەانە) و یسەی‬ ‫چاودێران و گفتوگۆی ستوونی ڕۆەنامەوانیەوەب بەڵکو‬ ‫بەووردیەوە چاودێری هەموو ئەم کاردانەوە سیاسی و بیروڕا‬ ‫ڕۆەانەییە دەکەن و هەوڵدەدن بیکەن بەسەرچاوەیەک بۆ‬ ‫ەرۆاەکردنێکی نو و پەنجەرەیەکی نو بۆ جیێانبیمیەکی‬ ‫نو‬

‫لەنێو جیێانبیمەکی هەبوودا‪ .‬بەمانای ئێمە بەهێممیەوە‬

‫لەیەرەباڵغی ڕووداو و ەرۆاەکان دەڕوانینب چونکە کاری‬ ‫گۆااری فیکری ئەوەنییەب خۆی بەەڕۆاەی لەپڕ و خێراوە‬ ‫سەریاڵ بکا ب بەڵکو کاری ڕاوەستانە لەسەر کۆی‬ ‫ەڕۆاەکانب بۆ پێکێێمانی جیێانبیمیەکی نو ‪ .‬کاری تێۆرەو‬ ‫ەرۆاە فیکریەکان مامەڵەی دیالۆگ ئامێزانەیە لەسەر کۆی‬ ‫ئەو بیروڕایانەی لەسەر ڕووداوەکان دەگوترێنب زۆر جار‬ ‫ڕستەی هاواڵتیەک پەنجە دەخاتە سەر چەندەها ئیشکالیەتی‬ ‫سیاسی و فیکریب کە سیاسە و فیکر بەفەرامۆەیەوە بەالیدا‬ ‫تێپەڕیوون‪.‬‬

‫تییایبە ب فیمۆمیمێییرب ەییرۆاە دەکییا ‪.‬‬

‫‪٢‬‬

‫ئەمجارە باس لە (میشێل فۆکۆ) دەکەینب‬

‫لەمەدەنیەتیییییی نوێیییییدا‬

‫بەاڵم باس لەو گفتوگۆ سیەختە دەکەیین‬

‫هەنگاوەکانمیییان هیییێمن و‬ ‫مامەڵەمان لەگەڵ دەیەکانیدا‬

‫لەمەڕ (فۆکییۆ) کاتیییر لەسییاڵی ‪٨٧٩١‬‬ ‫دەچێت بیۆ ئێیران و لەو ب لەنێیزیکەوە‬

‫بەبییت تێپەڕبییوونی بەنێییو‬

‫ئاگاداری ڕووخانی ەای ئێران دەبێیت‪.‬‬

‫فیلتەرێکی زانستیدا مەحاڵە‬

‫(میشێل فۆکیۆ) بەوە تاوانبیار دەکرێیت‬

‫باڵوبێیییییتەوەب بێگومیییییان‬

‫کەالیەنگیییری حکیییومەتێکی ئیسییی میەب‬

‫ئەمەب هۆکییاری درەنیی‬ ‫دەرچییییوونێتی و دیییییارە‬ ‫گۆاییییییارەکەب وەرزیە و‬ ‫بواری ەیرۆاە و فیکیری‬ ‫لەنێوەنییدی ئێمەەییدا زۆر‬ ‫لەوە هەەارتییرە کەخییوێمەر‬ ‫مەزندەی دەکیا ‪ .‬دەیەکیان‬

‫گییوایە پشییتگیری (ئیمییام خییومەیمی)‬ ‫دەکیییا و بەمەبب بەیسیییەی ڕەخیییمە‬ ‫لێگرەکانی (فۆکیۆ) دەکەوێیتە هەڵەیەکیی‬ ‫گەورەوە! بەاڵم دیییییارە بیرمەنییییدێکی‬ ‫گەورەو ترسییماکی وەک (فۆکییۆ) خییۆی‬ ‫چی دەڵێتب‬

‫کاتیییییان دەوێییییت بییییۆ‬ ‫خوێمییییییدنەوەیانب بییییییۆ‬ ‫سیییییەرنجدان لەسیییییەریانب‬ ‫ڕێزبەنیییدکردنیان لەکیییاتیگۆری خۆییییدا ولەدواجاریشیییدا‬ ‫دۆزیمەوەی فۆتۆی گونجاو بۆیانب هەر لەفۆتۆی بیرمەندان و‬ ‫نوسەرەکانەوە بیگرە تاوەکو فۆتۆی ڕووداوەکیان و ەیێوازە‬ ‫ئەبسییتراکتەکان‪ .‬هییونەری دیییزاین و فۆتییۆ لەم گۆاییارەدا لە‬ ‫کۆنتێکسییتکە فیکییری و ئیسییتیایکیەکەی جییودا نییابێتەوەب‬ ‫ئەمەب گەڕانە بەدووی ئەو فۆتۆییییانەی لەگەڵ گۆەیییەنیگای‬ ‫نوسەرەکاندا هاوتا و بەرجەستەیە‪ .‬ئەم گەڕانەی ئێمە بەدووی‬ ‫نوسییەرداب بەدووی هەڵسییەنگاندنی بییابەتە وەرگێڕاوەکییان و‬ ‫تییاتی ی الوەکییی و سییوڵ تاتی ییداب گەڕانییێکە کییا و هێممییی‬ ‫دەوێت‪.‬‬

‫‪٤‬‬

‫‪٣‬‬ ‫لەمەدەنیەتی نوێدا تەنێا ئێمە بابەتە فیکریەکان وەک ئەمڕۆ‬

‫لەم‬

‫ەمارەیەو‬

‫لەەمارەکانی‬

‫داهاتووەماندا‬

‫(مەدەنیە )‬

‫باوە بەسەریەکدا ڕێزناکەینب بەڵکو هەموو ەمارەیەک چەند‬

‫بەهەناسەیەکی نو و بەگوتەی (مارتین هایدگەر) بە(خەمێکی‬

‫بابەتێکمان هەیە کەدیاردەیەکی تایبە ب فیمۆمیمێرب ەرۆاە‬

‫نوێی جیێانەوە) هەوڵدەدا‬

‫لەپێگەی مرۆڤ لەنێو جیێاندا‬

‫دەکا ‪ .‬ئەمجارە باس لە (میشێل فۆکۆ) دەکەینب بەاڵم باس‬

‫نێزیکبێتەوەب بەدیوێکی تردا هەموو ئەم ەرۆاانەب هەموو ئەم‬

‫لەو گفتوگۆ سەختە دەکەین لەمەڕ (فۆکۆ) کاتیر لەساڵی‬

‫یسەکردنە و ملم نیێە ئامانجی نێزیکردنەوەی خوێمەری‬

‫‪ ٨٧٩١‬دەچێت بۆ ئێران و لەو ب لەنێزیکەوە ئاگاداری‬

‫کوردە لەهۆەمەندیەکی نو ب بتوانێت دوور لەڕۆەانە ەیان و‬

‫ڕووخانی ەای ئێران دەبێت‪( .‬میشێل فۆکۆ) بەوە تاوانبار‬

‫سیاسەتی ڕۆەانە ەرۆاەی ەیانی خۆی بکا ب یەناعەتێکی‬

‫دەکرێت کەالیەنگری حکومەتێکی ئیس میەب گوایە پشتگیری‬

‫یوڵمان بەوە هەیەب کە یسەکردن لەسەر (کۆمەڵی مەدەنی)‬

‫(ئیمام خومەیمی) دەکا و بەمەبب بەیسەی ڕەخمە لێگرەکانی‬

‫یسەکردنە لەسەر کێشەبەندیە نوێیەکانی مرۆڤ لەم کۆمەڵە‬

‫(فۆکۆ) دەکەوێتە هەڵەیەکی گەورەوە! بەاڵم دیارە بیرمەندێکی‬

‫خوازراوەدا‪ .‬بەڕای مەدەنیە‬

‫کۆی کێشە کۆمەاڵیەتی و‬

‫گەورەو ترسماکی وەک (فۆکۆ) خۆی چی دەڵێتب چۆن‬

‫ەێمدەری و سیاسی و کولتوریەکان دەڕەێمە یەک ئەکتەوەب‬

‫لەڕاپەڕیمی گەالنی ئێران و چی دەنوسێت؟ب‬

‫(بەختەوەریە بۆ‬

‫بەرگری دەکا‬

‫بۆچی دەچێت بۆئێران و پاڵمەر و مۆتیڤەکەی چییە؟ چۆن‬ ‫لەکایەی ڕۆحی لەسیاسە دەڕوانێت؟ چۆن لەڕۆڵی سوبێکت (‬ ‫خود) دەڕوانێت لە کۆنتێکستە مێژوویەکاندا!ب ئەوە چییە‬ ‫کەونبووە لەئێراندا و کایەی ئایمی توانیویەتی بیدۆزێتەوە؟‬ ‫ئەمەو چەندەها پرسیاری دیکە لەم ئەکتەدا باسکراوەب چ‬ ‫بەیسەکردن بێت لەسەر ئەم سەردانەی فۆکۆ و یان‬ ‫بەوەرگێڕانی ئەو تێکستە گرنگانەی فۆکۆ بێتب کەدەربارەی‬ ‫ڕاپەڕیمی گەالنی ئێران ‪ ٨٧٩١‬نوسیویەتی‪ .‬ئەمە جگە‬ ‫لەیسەکردن‬

‫لەسەر‬

‫ەیکاری دەروونی‬

‫و پەروەردەی‬

‫کۆمەاڵیەتی و گرفتە هەنووکیەکانی مرۆای مۆدێرن ‪.‬‬

‫دەڕەێمە یەک کایەی گەورەوەب کەئەوی‬ ‫مرۆڤ)‪.‬‬

‫کۆمەڵی مەدەنی لەتێگەێشتیمی ئەم گۆاارەدا بەم دیووەداب‬ ‫کۆمەڵێکە بەختەوەری کۆمەاڵیەتی تێدا فەراهەمەب کۆمەڵێکە‬ ‫بیمەی کۆمەاڵیەتی هەیەب کۆمەڵێکە مرۆڤ کەرامەتی‬ ‫پارێزراوەب بەوەی پێداویستیەکانی بۆ دابیمکراوەب ەیانی‬ ‫زاممە لەئاستێکی گونجاودا‪ .‬بەختەوەری لەئاستێکی دیکەداب‬ ‫بوونی ئازادی کۆمەاڵیەتیە بەبوونی ئازادی سێکسوالیشەوەب‬ ‫بێگومان لەچوارچێوەی کولتورێکی بااڵو مەدەنیانەدا‪.‬‬ ‫مەدەنیە‬

‫مانای دەستلێدانی هەموو کون کەلەبەریکە‬

‫کەدیسپۆتی کۆمەاڵیەتی وئایمی وسیاسی دروستیکردووەب‬ ‫(مەدەنیە ) مانای نێزیکبونەوەیە لەبەها جوانەکانی دیالۆگ و‬ ‫ڕۆحی لێبوردەیی و گفتوگۆی ئەیاڵنیب ئیدی بەم هەناسە‬ ‫نوێیەوە و‬

‫لەم ەمارەیەەدا لەگەڵ نوسەرە ئازیزەکاندا‬

‫گفتوگۆتان لەگەڵدا دەکەین ‪..‬‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬ ‫‪5‬‬

‫تۆتالیتاریانیزم و دهوڵهت‬ ‫ماردین ئیبراهیم‬

‫‌‬ ‫فریدریر و برێزیزنسکی ڕۆڵێکی ڕێبهرانهیان ههبوو له‬

‫تۆتالیتاریانیزم سیستهمێکی سیاسییه که تیایدا‬ ‫دهوڵه به ەێوهیهکی گشتی له ەێر کۆنترۆڵی تاکه ئهکتهرێکی‬ ‫سیاسییهب جا ئهو ئهکتهره دهکرێت تاکه کهسێر بێتب‬ ‫گرووپێر یان چیمێر بێتب له ههمان کاتدا ئهو ئهکتهره هیچ‬ ‫سموورێر بۆ ئۆتۆریتی خۆی یبووڵ ناکا و کۆە‬

‫دهکا‬

‫بۆ دهستکاری و ڕێکخستمی ههموو ڕهههندهکانی ەیانی گشتی‬ ‫و تایبهتی ئهوهندهی پێی بکرێت‪ .‬ئهوهی سهرهوه پێماسهی‬ ‫ڕۆبێر کۆنکوێست بوو بۆ تۆتالیتاریانیزمب له کاتێکدا تایلۆر‬ ‫پێشمیاری پێماسهیهکی دی دهکا‬

‫بهوهی تۆتالیتاریانیزم له‬

‫دیدی ئهودا به ەێوهیهکی گشتی به هاوجووتی دوو خهس ه‬ ‫دهناسرێتهوه ئهوانی‬

‫ئۆتۆریتاریانیزم و ئایدیۆلۆجی‪.‬‬

‫ئۆتۆریتاریانیزم بهو مانایهی هاواڵتیانی ئاسایی ڕۆڵێکی کهم و‬ ‫ناچیزیان ههیه له دروستکردنی بڕیاری دهوڵهتدا یان ههر‬ ‫نییانهب ئایدیۆلۆجی‬

‫به مانای ڕستێر بههاو نهریت که به‬

‫هۆکاری دامودهزگایی دهسهپێمرێن و زۆربهی یان سهرجهم‬ ‫ڕهههندهکانی ەیانی گشتی و تایبهتی ئاراسته دهکهن [ تایلۆرب‬ ‫‪٨٧١١‬ب ل‪.]١‬‬

‫پانکردنهوه و فراوانکردنی بهکارهێمانی ئهم چهمکه له بوواری‬ ‫ئهکادیمی و پرۆفێشماڵدا و بهکارهێمانی وهک پارادایمێر بۆ‬ ‫رەێمی فاەیستی و ههروهها بۆ کۆمۆنیزمی سۆایهتی‪ .‬ئهوان‬ ‫ههردووکیان وایدهبیمن که تۆتالیتاریانیزم بۆ ئهوهی دهسهاڵتی‬ ‫له چمگدا بمێمێتب یاخود بۆ ئهوهی بهتهواوی کۆنترۆڵی‬ ‫دهسهاڵتی سیاسی بکا چهند ههنگاوێکی دڵڕهیانه دههاوێژێت‬ ‫وهکو کۆنترۆڵکردنی مێدیا و گۆڕیمی بۆ ئامرازێکی‬ ‫پڕوپاگهندهی دهوڵه ب کۆنتڕۆڵکردنی ئابووریب خاپوورکردنی‬ ‫ەیانی تایبهتی کهسهکان له ڕێگهی چاودێری توندی دهوڵهتهوهب‬ ‫مۆنۆپۆلکردنی ەیانی ئابووریب کۆ‬

‫و پێوهندکردنی‬

‫یسهکردنی ئازادب سیستهمی تاکحیزبی و تیرۆریزمی دهوڵه به‬ ‫پلهیهکی بهرز[ برێزیزیمسکیب ‪]٨٧٩١‬‬ ‫بیرۆکهی' تۆتالیتاریانیزم' وهک زاراوهیهکی وهرگیراو له وەهی‬ ‫' تۆتاڵب واته سهرجهم یان سهرتاپا ئیمگلیزیب به مانای‬ ‫سهرجهمی دهسهاڵتی سیاسی دهوڵه ب له الیهن جیۆاانی‬ ‫ئهمێمدۆال له ساڵی ‪ ٨٧٢٣‬فۆرموله کراب و فاەیزمی ئیتالی‬

‫پێماسه کرد وهک سیستهمێر که له بمهڕهتهوه جیاوازه له‬

‫بهالی ههندێکی دیکهوهب‬

‫دیکتاتۆریهتی نهریتی‪ .‬چهمکهکه دوواتر ڕهههندێکی پۆزیتیڤی‬

‫خهس هتهکانی تۆتالیتاریانیزمی بهسهردا جێبهجت نابێتب‬

‫له نووسیمهکانی فهیلهسووفی زۆر ناسراو و‬

‫سهرهڕای ئهوهی مۆسۆلیمی لهناو کهسه یهمهمیمهکاندا بوو که‬

‫تیۆریستێکی بهرچاوی فاەیزم جیۆاانی جێمتایڵ‪ .‬ئهو تێرمی '‬

‫تێرمی ' تۆتالیتاریانیزم' ی بهکار هێماوه و ئهو تێرمهەی‬

‫تۆتالیتاریۆ' ی بهکارهێما وهک ئاماەهدان به ئامانج و‬

‫بهسهر دیدگای فاەیستیانه بۆ دهوڵهتدا بڕیوه[ تهکهرب ‪٨٧١٩‬ب‬

‫ستراکتۆری دهوڵهتی نو ‪ .‬بۆ جێمتایڵ دهوڵهتی نو ئهرکیهتی‬

‫الپهڕهکانی ‪]٩٩١-٩٩٩‬‬

‫وهرگر‬

‫' نوێمهرایهتی تهواوی نهتهوه بکا و ڕێممایی تهواو بدا بۆ‬ ‫ئامانجه نهتهوهییهکان' [ پاینب ‪ .]٨٧١١‬ئهو وا پێماسهی‬ ‫تۆتالیتاریانیزمی دهکرد وهک کۆمهڵگایهک که ئایدۆلۆجی‬ ‫کاریگهری تهواوی ههیهب یاخود دهسهاڵتی تهواوی ههیه بهسهر‬ ‫زۆربهی زۆری هاواڵتیاندا‪ [ .‬جێمتایڵب ‪ .]٨٧٢٣‬بهپێی‬ ‫مۆسۆلیمی سیستهمی تۆتالیتاری سیستهمێکه ههموو بوونێکی‬ ‫مرۆیی و ڕۆحی به سیاسی دهکا ‪ :‬ههموو ەتێر لهناو‬ ‫دهوڵهتداب هیچ ەتێر نهبێت له دهرهوهی دهوڵه ب هیچ ەتێر‬ ‫نهبێت له دەی دهوڵه ‪ .‬وەه و تێرمی تۆتالیتاریانیزم له‬ ‫سهرهتاکانی سااڵنی سییهکان و چلهکانی سهدهی بیستدا‬ ‫لهالیهن ەمارهیهک بیرمهندهوهب بهزۆری بیرمهندانی بهڕهچهڵهک‬ ‫ئهوروپیب بهکارها‬

‫و سیما تیۆریهکانی دیاریکراب وهک‬

‫ههوڵێر بۆ تێگهیشتن لهو دیکتاتۆریهتهی که سهری دهردێما له‬ ‫ئهڵمانیای ەێر سایهی هیتلهرب ڕوسیای ەێر سێبهری ستالین و‬ ‫ئیتالیای ەێر ڕکێفی مۆسۆلیمی [ تهکهرب ‪٨٧١٩‬ب ل ‪ .]٩٩٩‬تهکهر‬ ‫پێی وایه ئهڵمانیای هیتلهری و ڕوسیای ستالیمی لهو دهمهیدا‬ ‫وهک مانیڤێستی دوو دیاردهی سیاسی نایاڵ سهیر دهکران‬ ‫[ههمان سهرچاوهی پێشوو]‬

‫له‬

‫ناویاندا‬

‫ئارێمتب‬

‫ئیتالیا‬

‫بهجیا لهوهی تێرمی تۆتالیتاریانیزم و ئۆتۆریتاریانیزم له‬ ‫ئهدهبیاتی سیاسیدا زۆر جار لهبری یهکدی بهکار دههێمرێنب‬ ‫بهاڵم جیاوازی بمهڕهتی لهنێوانیاندا ههیه‪ .‬پۆڵب ههوڵیداوه‬ ‫خهس هته جیاوازهکانی نیوان ئهو دوو ڕەێمه دیاری بکا ‪.‬‬ ‫بهپێی ئهو دابهەکاریهی پۆڵب سیستهمی تۆتالیتاری هیچ‬ ‫بووارێر یاخود بووارێکی زۆر کهم بۆ تاکهکهس جێماهێ ێتب‬ ‫له کاتێکدا سیستهمی ئۆتۆریتاری ڕهنگه بووارێکی کهم‬ ‫جێبێێ ێت‬

‫ەیانی‬

‫تایبهتی‬

‫له‬

‫تاکهکهسهکان‪.‬‬

‫سیستهمی‬

‫تۆتالیتاریدا دهوڵه ئایدۆلۆجیایهکی فهرمی ههیهب له کاتێکدا له‬ ‫سیستهمی ئۆتۆریتاریدا دهوڵه خاوهنی هیچ ئایدیۆلۆجیایهکی‬ ‫فهرمی نییه‪ .‬سیستهمی ئۆتۆریتاری له ئاستێکی بچووک و‬ ‫جۆرێر‬

‫بهرتهسکدا‬

‫پلورالیزمی‬

‫له‬

‫ڕێکخراوه‬

‫له‬

‫کۆمهاڵیهتییهکاندا بۆ یوو دهچێتب له کاتێکدا تۆتالیتاریانیزم‬ ‫له هیچ ئاست و مهودایهکدا تووانای ههڵکردنی نییه لهگهڵ‬ ‫پلورالیزمدا‪.‬‬

‫و تووانای‬

‫سیستهمی تۆتالیتاریانیزم دهسهاڵ‬

‫مۆبیلیزهکردنی خهڵکی ههیهب به بیانوو یاخود به مهبهستی‬ ‫ەوێمپێێهڵگرتمی ئامانجه نهتهوهییهکانب له کاتێکدا سیستهمی‬ ‫ئۆتۆریتاری تووانای مۆبیلیزهکردنی نییه‪ .‬کاریزماب له‬

‫کتێبی ' ڕیشهکانی تۆتالیتاریانیزم' ی ' هانا ئارێمت' که له زۆر‬

‫تۆتالیتاریانیزمدا ڕۆڵێکی گرن‬

‫الیهنهوه دهکرێت وهک سهنتێزێکی سهرجهمی بوواری تیۆری‬

‫کاتێکدا کاریزماب له سیستهمی ئۆتۆریتاریداڕۆڵێکی کهمی ههیهب‬

‫تۆتالیتاریانیزم سهیر بکرێتب ڕوسیای لیمیمی وهک مۆدێلێکی‬

‫یان ههر نییهتی‪ .‬له دیدی پۆڵدا تۆتالیتاریانیزم نموونهیهکی‬

‫ڕاستهییمهی تۆتالیتاریانیزم مامهڵه نهدهکرد‪ .‬ئارێمتب سیستهمی‬

‫توند و تۆخی ئۆتۆریتاریانیزمه [ پۆڵب ‪]٨٧٧٨‬‬

‫بۆڵشهویکی بمهڕهتی وهک سیستهمێکی ' دیکتاتۆریهتی‬ ‫ەۆڕەگێڕانه' سهیر دهکرد نهک وهک سیستهمێکی تۆتالیتاریب‬ ‫بهڵکو هانا ئارێمت ساڵی ‪٨٧٢٧‬ب ئهو ساڵهی ستالین دهسهاڵتی‬ ‫کۆکردنهوهی خهڵر دهستی پێکردب وهک ' ساڵی یهکهمی‬ ‫دیکتاتۆریهتی تۆتالیتاری ڕوسیا' ههەمار دهکا ‪ .‬بهو پێیهب‬ ‫تۆتالیتاریانیزمی سۆایهتی دیاردهیهکه بهستراوهتهوه به‬ ‫سهردهمی ستالین‪ .‬دیسانهوهب ئیتالیای مۆسۆلیمی لهالیهن چهند‬ ‫بیرمهندێکهوه وهک دهوڵهتێکی تۆتالیتاری سهیر کراوهب بهاڵم‬

‫ڕۆڵی جهماوهر یهکجار گرنگه بۆ تێگهیشتن له تۆتالیتاریانیزم‪.‬‬ ‫دیکتاتۆریه‬

‫به مانا ترادیسیۆنالییهکهی ههوڵ دهدا‬

‫جهماوهر فهرامۆب بکا‬

‫ڕۆڵی‬

‫و نادیدهی بگرێتب له کاتێکدا‬

‫تۆتالیتاریانیزم وهک فۆرمێکی توندی دیکتاتۆریه‬

‫جهماوهر‬

‫وهک بهەێر له سیستهم بهکار دههێمێت‪ .‬بۆ زۆر له تیۆریستان‬ ‫تۆتالیتاریانیزم‬

‫بریتییه‬

‫له‬

‫دیکتاتۆریه‬

‫به‬

‫بمکێکی‬

‫جهماوهریهوهب ئێمیل لێدرێر جارێکیان نووسیویهتی ' دهوڵهتی‬ ‫تۆتالیتاری دهوڵهتی جهماوهره'‪ .‬لهسهر ڕێگا و له پێماوی‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫بااڵی پهیدا کرد و سهرهتای ههڵمهتهکانی ڕاگواستن و‬

‫و یهک کهرهوهی ههیهب له‬

‫‪7‬‬

‫گهیشتن به دهسهاڵ ب حیزبه تۆتالیتارهکان ههوڵ دهدهن‬

‫تۆیاندنی تۆتالیتاریانه تۆیاندنێکی سهرتاپاگیره و به تهنیا‬

‫بزووتمهوهی جهماوهری بخولقێمن بۆ تهلقیمدانی الیهنگرانیان به‬

‫نهیاره سیاسییه دیار و ڕاستهییمهکان وێران ناکا ب بهڵکو‬

‫ئایدیۆلۆجیای حیزڵب ئهمهب له ڕێگای پروپاگهنده و بانگهەه‬

‫ترس و تۆیاندن ئاراستهی ەمارهی گهورهی خهڵکانی بێزیان‬

‫[ تهکهرب ‪٨٧١٨‬ب الپهڕهکانی ‪] ٩١١ – ٩٩٩‬‬

‫دهکرێت له پاکتاوکردنداب له توواندنهوهی جهماوهری و‬

‫بیرۆکراسی توخمێکی ئۆرگانیکی تۆتالیتاریانیزمه‪ .‬گهلهک‬ ‫زهحمه دهبێت بهبت تێگهیشتن له بیرۆکراسی وهک گشتێر و‬ ‫وهزیفهی دیاریکراوی ئهوب بتووانین له تۆتالیتاریانیزم تێبگهین‪.‬‬ ‫بیرۆکراسی‬

‫خهس هتێکی‬

‫جیانهکراوهی‬

‫ئۆردوگاکانی مهرگدا‪ .‬کهواته تۆیاندن به پلهیهکی زۆر بهرزب‬ ‫گهردوونیترین خهس هتی تۆتالیتاریانیزمه‪ [ .‬تهکهرب ‪٨٧١٨‬ب ل‬ ‫‪.]٩١٨‬‬

‫تۆتالیتاریانیزمه‪.‬‬

‫ئۆرگانیزهکردنی پڕوپاگهندهی دهوڵه لهڕێگهی کۆنترۆڵکردنی‬ ‫مێدیاب‬

‫مۆنۆپۆلکردنی‬

‫سهرپهرەتیکردنی‬

‫سوپاب‬

‫ئابووریب‬

‫چاودێریکردن‬

‫جێبهجێکردنی‬

‫و‬

‫فهرمانهکانی‬

‫سهرکردهکانی سوپا له الیهن ئهندامان و ئهفسهرانی سوپاوه‬ ‫بهبت کردنی هیچ پرسیارێر و بهبت هیچ جۆره ههستکردن به‬ ‫گوناهێر بهەێکه له وهزیفهیهکی زۆر ئاڵۆزی بیرۆکراسی‪.‬‬ ‫تێگهیشتن له کرداری نامرۆییانهی نازیهکانب کۆمۆنیستهکان و‬ ‫بهعسییهکان کاری نهکردهیه بهبت تێگهیشتن له بیرۆکراسی‬ ‫وهک ماەیمێکی دڵڕهق بۆ بهڕێوهبردنی دهوڵه ‪.‬‬ ‫فرانز نیومان پێی وایه دیکتاتۆریهتی نازی لهالیهن چوار‬ ‫ماەیمی بیرۆکراتییهوه بهڕێوهبراون که ئهوانی‬

‫سهرکردایهتی‬

‫بیرۆکراسیانهی پارتی نازیب بیرۆکراسی وهزاریب بیرۆکراسی‬ ‫پیشهسازی و بیرۆکراسی هێزه چهکدارهکان‪ .‬هانا ئارێمت دان‬ ‫به‬

‫بیرۆکراسی‬

‫دادهنێت‬

‫وهک‬

‫ماەیمێکی‬

‫وهزیفهداری‬

‫تۆتالیتاریانیزمب بهاڵم ئهو جیاوازی دهکا له نێوان بیرۆکراسی‬ ‫تۆتالیتاری و بیرۆکراسی نهریتی و ترادیسیۆنال‪ .‬ئارێمت پێی‬ ‫وایه بیرۆکراسی نهریتی کهمتر کارایه له بیرۆکراسی‬ ‫تۆتالیتاری و بیرۆکراسی له دۆخی تۆتالیتاریدا ههم کاراییهکهی‬ ‫و ههم بێڕهحمیهکهی له ههمان کاتدا دهگاته چ هپۆپه [ تهکهرب‬ ‫‪٨٧١٩‬ب ل ‪]٩١١‬‬ ‫ترس و تۆیاندنی فراوان و سیستهماتیر تێمایهکی بمهڕهتی‬ ‫تۆتالیتاریزمه‪ .‬پێویسته ئهوه بگوترێت که بهکارهێمای ترس و‬ ‫تۆیاندن دیاردهیهکی سیاسی نو نییهب بهاڵم ەێواز و ئاستی‬ ‫تۆیاندنهکه لهالیهن رەێمه تۆتالیتارهکانهوهب فۆرمهکانی تری‬ ‫دیکتاتۆریه‬

‫و سیستهمی تۆتالیتاری لێکدی جیا دهکاتهوه‪.‬‬

‫ئارێمت جیاوازی دهکا لهنێوان ' تۆیاندنی دیکتاتۆریانه' لهگهڵ‬ ‫' تۆیاندنی تۆتالیتاریانه'‪ .‬تۆیاندنی دیکتاتۆریانه ئاراستهی‬ ‫نهیاره ڕاستهییمه و دیارهکانی ڕیژێم دهکرێتب لهکاتێکدا‬

‫برزیزنسکی‬

‫دهنووسێت‬

‫که‬

‫"ناکۆک‬

‫به‬

‫زۆربهی‬

‫دیکتاتۆریهتهکانی پێشین و ئێستاب بزووتمهوه تۆتالیتاریهکان‬ ‫دهست بهسهر دهسهاڵتدا دهگرن نه بهمهبهستی ڕاگرتمی کۆمهڵگا‬ ‫له بارودۆخی ههنووکهییداب بهڵکو به پێچهوانهوه ههوڵدهدهن‬ ‫کۆمهڵگا به دامودهزگایی بکهنب یان پ نڕێژی بکهن بۆ‬ ‫ەٶڕەێر که کهڵهکه دهبێت له بڕداب و زوو زوو ڕوودهدا له‬ ‫گوڕداب له کاتێکدا ڕیژێم خۆی لهناو دهسهاڵتدا یایم دهکا ‪ .‬ئهو‬ ‫ەۆڕەه مهبهستییهتی ههموو یهکه کۆمهاڵیهتییهکان ووردوخاب‬ ‫بکا بۆ ئهوهی جێگای پلورالیزمی پێشین بگرێتهوه‪ .‬دهسهاڵتی‬ ‫ڕیژێمی تۆتالیتاری له هاوسهنگی ەلۆیی هێزهکانهوه نایه ب‬ ‫هێزهکانی له بابه‬

‫ک ێساکانب خانهدانهکانی خاوهن زهویوزارب‬

‫ئۆفیسهرهکان – بهڵکو له دیمامیزمی ەۆڕەگێڕانهی ههوادارانی‬ ‫کهللهگهرمهوه دێت که نهیاران له چهک و بهرگری دادهماڵن و‬ ‫بههۆی بهکارهێمانی هێزب یاخود به هۆی بانگهەهکردن بۆ‬ ‫ئایمدهیهکی باەتر مۆبیلیزهی جهماوهر دهکهن [ برزیزنسکیب‬ ‫‪٨٧٩١‬ب ل‪]٩٩٢‬‬

‫بهبێ تۆقاندن گواستنهوهی کۆمهڵگا له شوێنێکی‬ ‫ههمهڕهنگ بۆ فرهییهوه بهرهو فۆرمێکی نوێی‬ ‫یهکڕهنگ‪ ،‬مومکین نییه‪ .‬لهم گۆشهنیگایهوه‪،‬‬ ‫ئامانجی تۆقاندن ئهوهیه کۆمهڵگایهکی یهکڕهنگ‬ ‫دروست بکات‪.‬‬

‫لهڕێگهی تێگهیشتن له مێژووهوه ڕیشهکانی‬

‫نێوان تۆتالیتاریانیزم و ئۆتۆریتاریانیزمداب وهکو نهبوونی‬

‫ئارێمت ههوڵدهدا‬

‫تۆتالیتاریانیزم‬

‫ڕهوایهتی سیاسی و نهبوونی ەوێمگهیهکی سیاسی وهک‬

‫بخاته کۆنتێکستێکی فراوانتری مێژووییهوه‪ .‬بۆ ئهوب ڕیشهکانی‬

‫سهرچاوهیهک‬

‫پرهنسیپی‬

‫تۆتالیتاریانیزم دهکرێت له ئهنتی‪ -‬سمیتیزم‪ /‬دەه‪ -‬سامی و‬

‫سهروهری یاساب نهبوونی ئازادی سیاسی و نهبوونی ههڵبژاردن‬

‫ئیمپریالیزمدا بدۆزرێتهوه‪ .‬تۆیاندنب تهنیایی و ئایدیۆلۆجی ست‬

‫[ براونب ‪.]٨٧٧٧‬‬

‫تۆتالیتاریانیزم بدۆزێتهوهب یاخود ههوڵدهدا‬

‫ئهزموونن که تۆتالیتاریانیزم پشتیان پێدهبهستێت‪ .‬به‬ ‫پێچهوانهی فۆرمهکانی دیکهی ستهمکاریب تۆتالیتاریانیزم ههر به‬ ‫تهنیا بوواری گشتی وێران ناکا ب بهڵکو بوواری تایبهتی‬ ‫لهڕێگهی پهراوێزکردنب تۆیاندن و ئایدیۆلۆجییهوه خاپوور‬ ‫دهکا ‪ .‬نه ههر بۆ ئارێمتب بگره بۆ فریدریر و برزیزنسکی ب‬ ‫تۆیاندن خهس هتێکی سهرهکی سیستهمی تۆتالیتارییهب له کاتێکدا‬ ‫بۆ لیمز تۆیاندن ناکرێت وهک خهس هتێکی بمهڕهتی‬ ‫تۆتالیتاریانیزم سهیر بکرێتب چونکه ئهوب لیمزب پێی وایه‬ ‫رێژیمی تۆتالیتاری دهکرێت ههبێت بهبت تۆیاندن و تۆیاندن‬ ‫دهکرێت ههبێت بهبت بوونی سیستهمی تۆتالیتاری [ موەێلب‬ ‫ل‪٧٢‬ب وهریگرتووه له لیمزب ‪٨٧٩٩‬ب ل‪]٢٨٩‬‬

‫بۆ‬

‫ڕهتکردنهوهی‬

‫ەهرعییه ب‬

‫ئارێنت پێی وایه جیاوازی پرنسیپ ههیه له نێوان‬ ‫ئهو دوو ڕیژیمهدا‪ ،‬نهک به تهنیا جیاوازی بڕ و ڕاده‪.‬‬ ‫الی ئارێنت خهسڵهتی سهرهکی ئۆتۆریتاریانیزم‬ ‫ڕێگهگرتنه له ئازادی سیاسی‪،‬‬ ‫له کاتێکدا خهس هتی سهرهکی تۆتالیتاریانیزم پایهماڵکردنی‬ ‫خۆڕسکییه [سپۆنتانیتی‪ .]3‬ئارێمت وای دهبیمێت له فۆرمهکانی‬ ‫دیکهی ستهمکاریدا ترس پرنسیپی کرداره – واته خهڵر له‬ ‫کاتی ههڵگهڕانهوه و سهرپێچی سیاسیدا له ڕیژیم دهترسێت‬ ‫لهوهی کردارێکی توندوتیژی بهرامبهر بکا ب ئهگهر تۆ هیچ دەی‬ ‫ڕیژیم نهکهیت ڕیژیمی‬

‫هیچ ناکا‬

‫له دە‬

‫‪-‬ب له کاتێکدا له‬

‫بۆ فریدریر و برزیزنسکیب تۆتالیتاریانیزم ەهب خهس هتی‬

‫تۆتالیتاریانیزمدا تۆیاندن پرنسیپی جووڵهیه [مۆەن]ب واته‬

‫جیاکهرهوهی ههیه که ههر یهکێر لهو خهس هتانه پشت بهوانی‬

‫ترس و تۆیاندن بهەێکی ئۆرگانیکی ەیانی ڕۆەانهیهب جا‬

‫دی دهبهستێت‪ .‬به دەی پلورالیزمی سیاسیب تۆتالیتاریانیزم‬

‫خهڵر دەی ڕیژێم بێت یان نا ئهو ترسه ئامادهیه [ ئارێمتب‬

‫زۆرتر چێژ له سیستهمی تاکحیزبی – باەتره ئهگهر لهالیهن‬

‫‪]٨٧٩٢‬‬

‫یهک تاکهکهسهوه بهڕێوه ببردرێت‪ -‬وهردهگرێت‪ .‬ڕێگهگرتن له‬ ‫خهڵر بۆ دهستڕاگهیشتن به زانیاری له ڕێگهی مۆنۆپۆلکردنی‬ ‫مێدیا و کۆمیونیکهیشمهوهب ئابوورییهکی ناوهندی ئاراستهکراوب‬ ‫ئایدیۆلۆجیب کۆنتڕۆڵی سیاسی له ڕێگهی تۆیاندنهوه و ههروهها‬ ‫مۆنۆپۆلکردنی چهک و جبهخانه‪ .‬ئهو مۆدێله ەهب خهس هتییهی‬ ‫تۆتالیتاریانیزم که فریدریر و برزیزنسکی دیاریان کردووهب‬

‫تۆتالیتاریانیزم تێرمێکه بهستراوه به جهنگی ساردهوهب به‬ ‫دیاریکراوی‬

‫بهستراوه به ڕیژیمهکانی ئهڵمانیا و ئیتالیای‬

‫دووای جهنگی جیێانی یهکهمهوه؛ تا ئهو ئهندازهیهی گلیسۆن‬ ‫دهگاته ئهو ڕایهی ب ێت تۆتالیتاریانیزم چهمکی جهنگی سارده‬ ‫[گلیسۆنب ‪٨٧٧٩‬ب ل‪]٣‬‬

‫سهرهڕای ههەموونهکهی بهەێوهیهکی فراوان ڕهخمهی ئاراسته‬

‫تۆتالیتاریانیزم فۆرمێکی بااڵتری دیکتاتۆریهتهب بهاڵم مهودا و‬

‫کراوهب بهوهی ئهو مۆدێله ەهب خهس هتییه زیاتر پهیوهسته به‬

‫سروەتی تۆتالیتاریانیزم ههمیشه بابهتی مشتومڕ بووه‪ .‬الی‬

‫پۆلیتیکسی سهردهمی جهنگی سارد [ باربهر و سپارۆب ‪]٨٧٩١‬ب‬

‫ستانلی تۆتالیتاریانیزم سیستهمێکه که ' تاکهکهسی نا‪-‬‬

‫ههروهها تاکڕهههند و بێجووڵهیه [ کیرەاوب ‪.]٢١١١‬‬

‫بیرکهرهوه خۆی لهگهڵ ەیانێکی نوێدا ڕادههێمێت که تیایدا ەتی‬

‫وهک پێشتر ئاماەهی پێکراب تۆتالیتاریانیزم مۆدێلێکی‬ ‫که زۆر خاڵی بهرچاو ههیه تۆتالیتاریانیزم و ئۆتۆریتاریانیزم‬ ‫لێکدی جیا دهکاتهوه له بابه‬

‫بڕ و ڕادهی تۆیاندنب‬

‫ئایدیۆلۆجیب بهەداری جهماوهر و پله و ڕادهی کۆنترۆڵی‬ ‫کۆمهاڵیهتیب له ههمان کاتدا چهند خهس هتێکی هاوبهب ههن له‬

‫مرۆیی‬

‫دهبێت‬

‫به‬

‫ڕێسا'‬

‫[ستانلیب‬

‫‪٨٧١٩‬ب‬

‫ل‪.]٨١٢‬‬

‫تۆتالیتاریانیزم الی ڕاو مانای کۆنترۆڵکردنی دهسهاڵتی سیاسی‬ ‫لهالیهن گرووپێکی بچووکی خهڵکهوه لهخۆ دهگرێت که‬ ‫بهەێوهیهکی ستهمکارانه حوکم دهکهن [ڕاوب ‪٨٧٩٤‬ب ل‪ .]٣٩‬له‬ ‫کاتێکدا له پێماسهی 'هایهک'دا ئامادهیی جهماوهر وهک‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫بااڵکردووی ستهمکاری و دیکتاتۆریهته‪ .‬سهرهڕای ئهو ڕاستییهی‬

‫نائاسایی کراوه به ئاسایی؛ کرداره دهعهجانییهکانی سروەتی‬

‫‪9‬‬

‫ههوادارانی کوێر و گوێڕایهڵ و ڕازی به ئهجێمدای ڕیژیم‬

‫ئهوهی بهشێوهیهکی جیاکهرهوه تۆتالیتاریانیزم بوو‪،‬‬

‫توخمێکی گرنگی تۆتالیتاریانیزمه [هایهکب ‪.]٨٧٤٤‬‬

‫توندیهکی بێپێشینه و بڕی بێسنووری کۆنتڕۆڵی‬

‫ئهم نووسینه بۆ دیاریکردنی توخمه سهرهکییهکانی‬

‫دهوڵهت بوو بهسهر ژیانی مرۆییهوه‪،‬‬

‫تۆتالیتاریاااانیزم تاااهرخانکراوه و مامهڵاااه لهگاااهڵ‬

‫پایهماڵکردنی تهواوی بوواری تایبهتی بوونی تاکهکهس؛ نه ههر‬

‫تۆتالیتاریانیزماادا ناکااات وهک دیاردهیااهکی جااهنگی‬

‫سهرکوتکردنی چاالکی سیاسی سهربهخۆب بهڵکوب له بمهڕهتهوه‬

‫سااارد‪ ،‬بااهڵکو وهک فااۆرمێکی سیسااتهمی سیاساای‬

‫کۆنتڕۆڵی تهواو ئابووری و فیکرب ههروهها سهرکوتکردنی‬

‫مامهڵاااهی دهکاااات کاااه هاااهڵگری خهسااااڵهتگهلی‬

‫ئازادی نا‪ -‬سیاسی تاکهکهسب له ناویشیدا ئازادی زۆر‬

‫دیاریکراوه و دهکرێت لهههر جێگایهک دهرکاهوێت و‬ ‫دهرکهوێتهوه‪.‬‬ ‫بۆ دۆزیمهوه و دیاریکردنی خهس هتهکانی تۆتالیتاریانیزمی‬ ‫پێماسهکردن و ههوڵدان بۆ پێماسهکردنی ئهو تێرمه زۆر گرنگه؛‬ ‫با لێرهدا له پێماسهی برزێزیمسکی وورد بیمهوه‪:‬‬

‫سهرهتایی ویژدان [ئارێمتب ‪]٨٧٩٨‬‬ ‫کۆنتڕۆڵی تهواوی دهوڵه‬

‫لهالیهن دهستهبژێرێکی سیاسی و‬

‫کۆنتڕۆڵی تهواوی دهوڵه‬

‫بهسهر کۆمهڵگا خهس هتی بمچیمهیی‬

‫تۆتالیتاریانیزمن‪ .‬ههمهگیری کۆنتڕۆڵ و ئاراستهکردنی لهڕێگهی‬ ‫میتۆدی توندهوه توخمێکی جیاکهرهوهی تۆتالیتاریانیزمه له‬ ‫فۆرمهکانی دیکهی ستهمکاری له بابه‬

‫ئۆتۆریتاریانیزم‪.‬‬

‫تۆتالیتاریانیزم سیستهمێکه که تیایدا ئامرازه تهکمۆلۆجییه‬

‫ئێبمستێین خاڵێکی گرن‬

‫پێشکهوتووهکانی دهسهاڵتی سیاسی دهستییان بهسهرداگیراوه و‬

‫نهبوونی پرهنسیپی ههمهگیری یهکێکه له خاڵی جیاوازیی نێوان‬

‫ماڵی کراون بهبت هیچ کۆتوپێوهندێر لهالیهن سهرکردایهتییهکی‬

‫تۆتالیتاریانیزم و ئۆتۆریتاریانیزمی تهیلیدی وهک لهوهی له '‬

‫مهرکهزی دهستهبژێرێکهوهب بهمهبهستی کاریگهریدانان لهسهر‬

‫لیڤیاتان' ی هۆبز دا پێماسه کراوه و له زۆربهی دیکتاتۆریهته‬

‫سهرجهمی ەۆڕەی کۆمهاڵیهتیب له ناویشیدا ههلومهرجی مرۆب‬

‫نهریتییهکانی ئهمریکای التین و ئاسیادا پێشبیمی کراوه'‬

‫لهسهر بمهمای گریمانهی ئایدیۆلۆجی تهعهسوفی لهالیهن‬

‫[ئیبمستێینب ‪ .]٨٧٩١‬کۆنتڕۆڵی سهرتاپاگیر به تهنیا ئامانجی‬

‫سهرکردایهتییهوهب له ناو ئهتمۆسفێرێکی بهتۆپزی یهکڕهن‬

‫زاڵبوون نییه بهسهر خۆبهیانکردنی گشتی تاکبوونی مرۆییب‬

‫کراوی سهرجهم دانیشتووان [ برزیزنسکیب ‪٨٧٩١‬ب ل‪.]٩٩٤‬‬

‫بهڵکو ئامانجی وێرانکردنی ڕهههنده تایبهتییهکانی ەیانی‬

‫تۆرمی پێی وایه لهو پێماسهیهی سهرهوه دهتووانین به سانایی‬ ‫توخمه بمهڕهتییهکانی تۆتالیتاریانیزم دهست نیشان بکهین له‬ ‫بابهتی؛ تهلقیمدان و مێشر ەوەتمهوهی خهڵر لهالیهن مێدیای‬ ‫ئاراستهکراو و کۆنتڕۆڵکراوب کۆنتڕۆڵی تهواو لهڕێگهی گریمانه‬ ‫ئایدیۆلۆجییهکانهوهب تۆیاندنب مۆنۆپۆلکردنی سیاسه‬

‫لهڕێگهی‬

‫سیستهمی تاکحیزبی و سهرکردایهتی سێمترهالیزکراو [تۆرمیب‬ ‫‪ .]٨٧٧٩‬بهاڵم تهکهر زیاتر دهڕوا‬

‫و دهڵێت ' ڕێژیمه‬

‫دهوروەێمێت بهوهی پێی وایه '‬

‫تاکهکهسیشه‪ .‬له پێماوی زاڵبوونی سهرتاپاگیرب دهوڵه‬

‫یان‬

‫سیستهمی تۆتالیتاری پ نی ڕیكخراوی ههیه له الیهن دهوڵهتهوهب‬ ‫ههروهک‬

‫هایهک‬

‫بۆی‬

‫چووهب‬

‫ئهم‬

‫پرۆسێسه‬

‫کاتێر‬

‫جێبهجێدهکرێت که خهڵر له پرۆسێسی دروستکردنی بڕیاردا‬ ‫پهراوێز کرابنب نه ههر ئهوهب بهڵکو ئهوان – خهڵر – ناچار‬ ‫کراون ڕازی بن به پرهنسیپ و ئهولهویاتی ڕێکخهرهکانهوه‬ ‫[هایهکب ‪.]٨٧٤٤‬‬

‫تۆتالیتارییهکان ڕادیکاڵ و پڕ بزاوتنب هیچ سموورێکیان بۆ‬

‫دهکرێت فۆرمی جودای ڕیژیم و بزووتنهوهی تۆتالیتاری‬

‫دهسهاڵتی خۆیان نییه بهناو کۆمهڵگاداب و ههروهها خاوهنی‬

‫ههبێت‪ ،‬بهاڵم ههموویان ههمان ئارهزوویان ههیه بۆ‬

‫جهبرێکی ڕێکخراون بۆ کرداری ئایدیۆلۆجی' [تهکهرب ‪.]٨٧١٨‬‬

‫کۆنتڕۆڵکردن و ههموویان ههمان خولیایان ههیه بۆ‬

‫له کاتێکدا هانا ئارێمت که فیگهرێکی گرنگی بوواری‬

‫پراکتیزهکردنی ئاستی نائاسایی کۆنتڕۆڵکردن بهسهر‬

‫توێژیمهوهیه لهسهر تۆتالیتاریانیزمب ئهگهر گرنگترین فیگهر‬

‫چاالکی دهرهکی و بیرکردنهوهی تایبهتی ئهوانهی‬

‫نهبێت پێشمیاری پێماسهیهکی دی دهکا بۆ تۆتالیتاریانیزم‪:‬‬

‫دهیانهوێت نوێنهرایهتییان بکهن [بهیڵ‪ ،٢٠٠٩ ،‬ل‪]٨٢‬‬

‫تۆتالیتاریانیزم دەی پلورالیزمی سیاسی و نوێمهرایهتی سیاسییهب‬

‫ستهمکارییه زهبهالحهکانی له بابه نازیزم له ئهلمانیاب فاەیزم له‬

‫لهڕێگهی تاکحیزبییهوه وهزیفه دهبیمێت‪.‬‬

‫ئیتالیا له فۆرمێکی تۆتالیتاریدا بهرئهنجامی ەکستی پرۆەهی‬

‫دهستهبژێرێکی سیاسی کهمیمه وال بهڕێوه دهبهن و کۆنتڕۆڵی‬

‫ڕۆەمگهری بوو‪ .‬ەکستی مۆدێرنیتی سیاسی دهبێته هۆی‬

‫سیاسه و ئابووری و ئامرازهکانی زانیاری دهکهن به مهبهستی‬

‫سهردهرهێمانی ههندێر بزووتمهوهی سۆسیۆ – سیاسی و‬

‫به‬

‫ئهوهی ببێته دۆگمایهکی فهرمی‬

‫لهبری ئهوه حکومه‬

‫کاریگهریدانان لهسهر بوواری گشتی [هایهسب ‪.]٨٧٣١‬‬

‫ئامانجی ملکهچپێکردنی کۆمهڵگا وهک گشتێر پارتی‬ ‫فهرمانڕهوا ڕێگه بهخۆی دهدا‬

‫به ناوی سهرجهمی نهتهوهوه‬

‫بدوێت و لهڕێگهی کهسانی حیزبییهوه بهسهر ئۆفیسهکانی‬ ‫حکومهتدا باالدهست بێت‪ .‬پارتی نهتهوهیی سۆسیالیست له‬ ‫ئهڵمانیای نازیدا و بۆڵشهفییهکان له سۆایهتدا دوو نموونهی‬ ‫ئاەکران‪ .‬پارتی سیاسی ههوڵدهدا‬ ‫ئامرازێر بێتب ئهو کاتهی‬

‫بێته سهر حوکم بهههر‬

‫هاتمه سهر حوکم ههوڵدهدهن داڵ‬

‫و دهستووری خۆیان بهسهر خهڵکدا بسهپێمن‪:‬‬

‫ئایدیۆلۆجیای سیاسیب پێ‬

‫دهوڵهتی تۆتالیتار [ بهیڵب ‪٢١١٧‬ب ل‪]١٤‬‬ ‫تۆتالیتاریانیزم وهک سیستهمێکی سیاسیب وهک ڕیژێمێکی‬ ‫ڕادیکاڵب ههروهها وهک فۆرمێکی توندی ستهمکاری داهێمانێکی‬ ‫پۆلیتیکسی سهدهی بیستهب بهاڵم تۆتالیتاریانیزم وهک مهیلێر‬ ‫بۆ کۆنتڕۆڵکردنی ههموو ەتێر له ەیانی کۆمهاڵیهتییهوه بۆ‬ ‫سیاسه ب له بوواری تایبهتییهوه بۆ بوواری گشتی دیاردهیهکی‬ ‫دێریمه‪ .‬ههروابێتهوهب دهرکهوتمی تهکمیکی کۆمیونیکهیشن و‬ ‫فراەووبوونی تهکمۆلۆجیای مۆدێرن ڕێگهی خۆب کرد بۆ‬

‫ئهو کاتهی دهستهبژێرێکی تۆتالیتار لهناو دهوڵهتێکی تاکحیزبیدا‬

‫سیستهمه تۆتالیتاریهکان بۆ ئهوهی وهک ڕیژیمگهلی سیاسی‬

‫له دهسهاڵتنب ستهمکارییهکی بێپێشیمه و دهستوورێکی‬

‫دهربکهون له فۆرمه ههره توندهکهیدا‪ .‬ستانلی وای دهبیمێت که‬

‫کۆمهاڵیهتی بهسهر جهماوهری خۆیاندا دهسهپێمنب دهسهاڵتی‬

‫تۆتالیتاریانیزم تایپێکی بااڵی زۆردارییه که توخمهکانی دهکرێت‬

‫سیاسی له پمتێکهوه ههڵدهیوڵێت بهسهر سهرجهم جهستهی‬

‫ههم له کۆمهڵگای مۆدیرن و ههم له کۆمهڵگای بهراییدا‬

‫کۆمهاڵیهتیدا باڵو دهبێتهوهب و ههروهها ههموو سهرچاوهکانی‬

‫بدۆزرێتهوه‪ .‬مهبهستی ستانلی ئهوهیه که جهخت بکاته سهر ئهو‬

‫تهکمۆلۆجیای مۆدێرن به مهبهستی کۆنتڕۆڵکردن دهخرێمه گهڕ‪.‬‬

‫خاڵهی که مهیلی تۆتالیتاری دیاردهیهکی نو‬

‫نییه [ ستانلیب‬

‫گرووپه کۆمهاڵیهتییه ئۆتۆنۆمهکان خاپوور دهکرێن؛ و ڕێگه‬

‫‪]٨٧١٩‬‬

‫دهکهنهوه بۆ ڕێکخراوه کۆمهاڵیهتییه ج هوکراوهکان بۆ‬ ‫خزمهتکردنی پشتێمهی گواستمهوهی دهستهبژێرێر بهرهو‬ ‫جهماوهری خهڵکی ئهتۆمیزهکراو [ تهکهرب ‪٨٧١٩‬ب ل‪]٩١١‬‬ ‫له ههلومهرجێکی لهو ەێوهیهدا سیستهمی تاکحیزبی له ڕێگهی‬ ‫سیستهمێکی بهرزی بیرۆکراسییهوه کار دهکا ب به جۆرێر که‬ ‫ئهندامانی پارتهکه کۆەشێکی بێئهندازه دهکهن بۆ جێبهجێکردن‬ ‫تمووحه پیشهییهکانیان‪ .‬لهم پرۆسێسهداب ئهندامانی پله بهرزی‬ ‫حیزڵ و بیرۆکراتهکان ەوێمگهیهکی پڕ نازونیعمه‬

‫داگیر‬

‫دهکهنب ههروهک تۆرمی ئاماەهی پێکردووه که له یهکێتی‬ ‫سۆایهتدا ئهندامانی پارتی کۆمۆنیست خهڵکانێر بوون له‬ ‫نازونیعمهتدا بوون که دهوڵهتیان بهڕێوه دهبر تا ئهو کاتهی‬

‫لهناو توێژهراندا هاوبۆچوونییهک ههیه دهربارهی ئهوهی که‬ ‫تۆتالیتاریانیزم کاردانهوهیهک بهرامبهر ەکستی مۆدێرنیتی‬ ‫سیاسیب به دیاریکراوی‬

‫ەکستی پرۆەهی رزگاربوون که‬

‫ڕۆەمگهری بانگهەهی دهکرد ]کیم ب ‪ .]٢١١٨‬دهرکهوتمی‬

‫دهکهن‪ .‬ڕیژیمه زۆردارهکان ههموویان وهک یهک نینب بهڵکو له‬ ‫فۆرم و ڕادهدا جیاوازن‪ ' .‬دهسهاڵتی پاەایهتی ئیتالی به‬ ‫درێژایی سهردهمی فاەیستی مایهوه؛ زۆر له سهرکرده سیاسییه‬ ‫لۆکاڵییهکانب به تایبهتی له باەوور له دهسهاڵتدا مانهوه؛ ههروهها‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫خۆری یهکێتی سۆایه ئاوابوو [ تۆرمیب ‪]٨٧٧٩‬‬

‫ڕیژیمه ستهمکارهکان به ەێوازی جیاواز خۆیان مانیڤێست‬

‫‪11‬‬

‫ک ێسای کاسۆلیکی ەوێمگهی خۆی و سهربهخۆیی خۆی‬

‫نهک تهنیا کۆنتڕۆڵکردنی بوونی مرۆییب بهڵکو پایهماڵکردنی‬

‫پاراست به درێژایی سهردهمی فاەیستی' [هییوودب ‪]٢١١٣‬ب له‬

‫سهرتاپای کهرامهتی مرۆیی و بهکۆیلهکردن ناتووانرێت‬

‫کاتێکدا ' نازیزم پت لهسهر ئایدیۆلۆجیای ڕهگهزی ئاری و‬

‫جێبهجێبکرێتب بهبت خستمهگهڕی میکانیزمێکی ئاڵۆزی تۆیاندن‬

‫خاکب‬

‫و ترۆر‪ .‬ئامانجی ئهو پرۆسێسه بهتهنیا کۆنرۆڵکردنی مرۆڤ‬

‫سهرههڵدانهوهی ترایباڵیزمی سهرهتاییب ملم نت و ڕکابهری‬

‫نییهب بهڵکو گۆڕیمی مرۆاهب وه ههروهها سهرجهمی پرۆسێسی‬

‫نێوان ڕهگهزی بهرز و نزمب هێز و بااڵدهستی مرۆای بااڵ‪/‬‬

‫ئهو‬

‫پێشگریمانه‬

‫سوپهرمانی سوروسپی' [هایهسب ‪]٨٧٣١‬‬

‫ئایدیۆلۆجییهکانی سهرکردهی کاریزمی بمیاد نراوه [ستانلیب‬

‫پهیگانیزم‬

‫دادهگرێت‪:‬‬

‫حهتمییهتی‬

‫خوێن‬

‫و‬

‫سهرهڕای ئهو جیاوازیانهی سهرهوهب نازیزم چهند سیمایهکی‬ ‫هاوبهەی ههیه لهگهڵ فاەیزم وهکو ەهرانگێزی بهرامبهر‬ ‫سۆەیالیزم و لیبڕاڵ دیموکراسیب ڕۆڵی دهستهبژێر له‬ ‫بهڕێوهبردنی دهوڵه ب ناسیونالیزمی توند و ئۆتۆریتاریانیزم‬ ‫[ ئاکسفۆردب ‪]٢١١٢‬‬

‫گواستمهوهیه‬

‫‪ .]٨٧١٩‬بۆ ریژیمی تۆتالیتاری سهرکردهی کاریزمی 'ههستێکی‬ ‫بااڵ' ی ههیه ‪ -‬هانا ئارێمت ئهم تێرمهی بهکار هێماوه ‪ -‬ب‬ ‫سهرکرده دهکرێت وهک تاکه سهرچاوهی دۆکترین و بڕوا‬ ‫سهیربکرێتب که زۆربهی ‪ -‬ئهگهر ههموویشی نهبێت –‬ ‫الیهنهکانی ەیان و بوون دهگرێته خۆی‪ .‬لهم دۆخهدا سهرکرده‬ ‫دیدگایهکی ئایدیۆلۆجی ههیه و ههوڵ دهدا بهپێی ئهو دیدگایه‬

‫وهک ستانلی ئاماەهی پێکردووهب چهندان خهس هتی لکێمهری‬ ‫ورد ههیه که ڕێگه بهوه دهدا‬ ‫کاتیگۆریهکی‬

‫گۆڕین‬

‫و‬

‫لهسهر‬

‫فراوانتری‬

‫کهسێر تۆتالیتاریانیزم لهناو‬

‫ستهمکاری‬

‫توند‬

‫دابمێت‬

‫که‬

‫جهوههرهکهی به کۆیلهکردنی ڕۆح و زۆردارییه' [ستانلیب ‪]٨٧١٩‬‬

‫کۆمهڵگا له یاڵب بدا ‪.‬‬ ‫پێشمهرجه ئایدیۆلۆجییهکانی سهرکردهب مژدهکان و ئامانجهکان‬ ‫دهگرێته‬

‫خۆی‪.‬‬

‫بۆ‬

‫نازیزم‬

‫بااڵدهستی‬

‫جێرمانهکانب‬

‫پڕدهسهاڵتکردنی ڕهگهزی ئاری دهبێت لهڕێگهی پاککردنهوهی‬

‫وهک پێشتر ئاماەهم پێکردب مهیل بۆ کۆنتڕۆڵکردنی کۆمهڵگا و‬

‫ناوهکی ‪ -‬له ڕهگوڕێشه دهرهێمانی جووهکان ‪ -‬و پهلکێشانی‬

‫نییهب بهاڵم‬

‫دهرهکی جێبهجێبکرێت‪ .‬لهوهب واوهترب نازیزم خۆی ناچار‬

‫تۆتالیتاریانیزم دوورتر لهوه دهڕوا ‪ .‬ئامانجی تۆتالیتاریانیزم‬

‫دهبیمی که سهرجهمی مێژوو جارێکی دیکه بهپێی نهخشهی‬

‫و‬

‫ئایدیۆلۆجی خۆی بمووسێتهوهب وهک بۆ نموونه دیدگای پڕ‬

‫ئابووری نییهب بهڵکو ئامانجی تۆتالیتاریانیزم گۆڕیمی سروەتی‬

‫گرفت و سهیری ئهوهی که سهرجهم پیاوانی ەکۆداری پێشین‬

‫مرۆییه‪ .‬ئهوهی تۆتالیتاریانیزم له مرۆڤ دهیهوێت بهتهنیا وهال‬

‫ئاریایی بوون [ کاسیلیمیب ‪]٨٧١١‬‬

‫دهوڵه‬

‫لهالیهن ڕیژیمی ملێوڕهوه دیاردهیهکی نو‬

‫بهتهنیا کۆنتڕۆڵکردنی کۆمهڵگاب مۆنۆپۆلکردنی سیاسه‬

‫و گوێڕایهڵی مرۆاهکان نییهب بهڵکو ڕۆح و عهی یشیانه‪.‬‬ ‫تۆتالیتاریانیزم ههوڵدهدا‬

‫ئهو ئامانجانه به دهست بخا‬

‫له‬

‫ڕێگهی کرداری ەهڕانگێزانهی بونیادنراو لهسهر پێشگریمانه‬ ‫ئایدیۆلۆجییهکان [والیکیب ‪.]٨٧٧١‬‬

‫ڕٶڵێکی فره گرنگی ههیهب وهک لهزۆر دۆخدا دهبیمرێت‬ ‫له ڕێژیمی تۆتالیتاریدا لهسهر‬

‫گریمانه ئایدیۆلۆجییهکانی سهرکردهی کاریزمی بمیاد‬ ‫دهنرێت‪.‬‬

‫له‬

‫ڕێژیمه‬

‫تۆتالیتارییهکاندا‬

‫سهیرکراوه‪ .‬ڕیژیمه زۆردارهکان بهم ەێوهیه یان بهوی دی‬ ‫تۆیاندن دهخهنه گهڕب بهاڵم له تۆتالیتاریانیزمدا تۆیاندن‬ ‫بهەێکی جیا نهکراوهیه له سیستهم‪ .‬ئهگهر له ڕێژیمه ملێوڕهکانی‬

‫لهم یۆناغهی تۆتالیتاریانیزمداب سهرکردهی کاریزمی‬ ‫که ئایدیۆلۆجیای دهوڵه‬

‫تۆیاندن ههمیشه وهک خهس هتێکی جیاکاری ڕیژیمی تۆتالیتار‬

‫گریمانه‬

‫ئایدیۆلۆجییهکانی سهکردهی کاریزمی وهک کردهیهکی‬ ‫جیاکاریانهی ڕێژیم مامهڵهی دهکرێت [تهکهرب ‪.]٨٧١٩‬‬

‫پێشیمدا‬

‫تۆیاندن‬

‫ئامرازێکی‬

‫کاتی‬

‫بووهب‬

‫ئهوا‬

‫له‬

‫تۆتالیتاریانیزمداب ڕیژێمی تۆتالیتاری تۆیاندن له ئاستێکی‬ ‫بهرزی ڕێکخراو بیرۆکراتیکدا دهخاته گهڕ‪ .‬تۆیاندنی‬ ‫سیستهماتیر لهالیهن دهوڵهتهوه یهکێکه لهو خهس هتانهی‬ ‫تۆتالیتاریانیزمی پت دهناسرێتهوه‪ .‬بۆ هانا ئارێمتب له‬ ‫فۆرمهکانی دیکهی ستهمکاری پێشیمدا تۆیاندن وهک ئامرازێر‬ ‫بۆ ترساندن و تهمێکردن و پایهماڵکردنی نهیاران بهکار دهها ب‬ ‫لهکاتێکدا له ڕیژیمی تۆتالیتاردا تۆیاندن ئامرازێکه بۆ‬

‫بهڕێوهبردنی جهماوهرێر که ههر خۆیان به تهواوی ملکهچن‬

‫تۆتالیتاااارهوه‪ ،‬وهک برزیزنساااکی باسااایکردووه کاااه‬

‫[تیساوب ‪]٢١١٤‬‬

‫دهسهاڵتی تۆتالیتاار ساهرچاوه دهگرێات لاه توواناای‬

‫ستانلی خاڵێکی گرن‬ ‫دهکا‬

‫دهست نیشان دهکا ب بهوهی جیاوازی‬

‫له نێوان ترس و تۆیاندن‪ .‬ڕیژێمه ملێوڕهکان‬

‫پرنسیپهکانی ترس وهک کردارێر بۆ ترساندنی نهیاران بهکار‬

‫شۆڕشاااگێڕانهی ئاااهو الیاااهنگره فهناتیکاناااهی کاااه‬ ‫نهیاران سسات و ئیلزاید دهکاهن و جاهماوهر چااالک‬ ‫دهکاااهن؛ هاااهم باااه تاااۆپزی و هاااهم باااه باااهڵێنی‬

‫دههێمنب له کاتێکدا ڕیژێمه تۆتالیتارهکان کۆنتڕۆڵی بوواری‬

‫ئایندهیااااهکی باشااااتر‪ .‬ئااااهو پرۆسێسااااه ناکرێاااات‬

‫گشتی و تایبهتی دهکهن‪ .‬ڕیژێمه تۆتالیتارهکان ترس ناخهنه گهڕ‬

‫ساااهرپێبخرێت باااهبێ بهگهڕخساااتنی ووزهی خاااهڵک‬

‫بۆ ترساندنی نهیارانب بهڵکو توواناو ئهگهری مرۆڤ له کردار‬

‫لهڕێگااهی پڕوپاهگهنااده‪ ،‬خااهاڵت و پاداشاات‪ ،‬دهرفااهت‬

‫نوواندندا‬

‫دهکهن‬

‫ڕیشهکێ‬

‫[ستانلیب‬

‫‪.]٨٧١٩‬‬

‫له‬

‫تۆتالیتاریانیزمدا هیچ نهیارێر نامێمێت تا بترسێمرێت و‬ ‫ههمووان دهبێت ببمه بهەێر له جیێازی دهوڵه ‪ .‬لهو یۆناغهدا‬ ‫دهوڵه‬

‫ههموو یوەبمێکی کۆمهڵگای کۆنترۆڵ کردووهب بهسهر‬

‫بوواری گشتی و بوواری تایبهتیدا زاڵ بووهب ههر لهبهر ئهوهب‬ ‫پێویست ناکا دهوڵه هیچ کردارێر بخاته گهڕ‪.‬‬ ‫به پێچهوانهی ڕیژێمه ملێوڕهکانی دیکهوهب ڕیژێمه تۆتالیتارهکان‬ ‫بهتهنیا ههر خهڵر ناچار ناکهن ملکهچ بنب یان بترسێمرێن بۆ‬ ‫ئهوهی ههڵمهگهڕێمهوه‪ .‬ڕیژێمی تۆتالیتار زیاتری دهوێتب‬ ‫چاوهڕوانی زۆرتره له خهڵر‪ .‬وێرانکردنی مرۆڤ وهک‬

‫خستنه بهردهم‪،‬‬ ‫و ئیمجا هێز ئهگهر پێویست بوو [ برزیزنسکیب ‪٨٧٩١‬ب‬ ‫ل‪ .]٩٩٢‬تۆتالیتاریانیزم بهتهنیا‬ ‫ههوڵ نادا‬ ‫بهەێکی‬

‫جهماوهر بکا‬ ‫سهرهکی‬

‫به دڵخۆەی و گوێڕایهاڵنه ئهوه‬ ‫بکهن که دهوڵه‬

‫له بهرەهوهندی مرۆاایهتیدایه‬

‫گرنگن بۆ ڕیژێمه تۆتالیتارهکان‪ .‬ئارێمت وای دهبیمێت ڕیژێمه‬

‫نیسبێت‬

‫مۆبیلیزهکردنهوه‪.‬‬

‫مۆبیلیزهکردن‬

‫پرۆسێسی‬

‫گواستمهوهی‬

‫تاکهکانه له یهکهی دهگمهنی سهربهخۆوه بۆ جهماوهر و‬ ‫فڕێدانیان بۆ ناو دۆخێر که وهک یهک کردار بکهنب بجوڵێن و‬ ‫کاردانهوهیان ههبێت [ تهکهرب ‪ .]٨٧١٩‬بۆ ئهوهی ئهو ئامانجه‬ ‫بێتهدیب‬

‫ڕیژێمی‬

‫تۆتالیتار‬

‫کۆە‬

‫دهکا‬

‫بزووتمهوه‬

‫جهماوهریهکان بخولقێمێت و ههواداران و الیهنگرانی خۆی‬ ‫تهلقین بدا‬

‫و مێشکیان بشواتهوه لهڕێگهی پڕوپاگهندهب‬

‫ئایدیۆلۆجی و بانگهەه‪ .‬کاتێر که ڕیژێمی تۆتالیتار کۆنتڕۆڵی‬ ‫دهسهاڵتی سیاسی دهکا ب پرۆسیسی تهلقیمدان کارئاسانی بۆ‬ ‫کردار بموێمنب ڕۆحیان دهەکێمێت و بێمتمانهییهکی دووسهره‬ ‫دهخاتهوه [ستانلیب ‪.]٨٧١٩‬‬

‫مااۆبیزیزهکردن قۆناااکێکی زۆر گرنگااه لااه پرۆسااهی‬ ‫کاااااۆنتڕۆڵکردنی کۆماااااهڵگا لهالیاااااهن ڕیژیمااااای‬

‫تۆتالیتاریانیزم‬

‫وایه‬

‫پێی‬

‫بهەێوهیهکی‬

‫بمهڕهتی له فۆرمهکانی دیکهی‬ ‫ڕیژێمه زۆردارهکان جیاوازهب بهوهی ڕیژێمی تۆتالیتار‬ ‫پهیوهندیهکی سهیروسهمهره له نێوان کۆمهڵگاو دهوڵه‬ ‫ڕوو‪ .‬تۆتالیتاریانزیم ههوڵدهدا‬ ‫کۆمهڵگا وێران بکا‬

‫دهخاته‬

‫فۆرمه ترادیسیۆنالهکهی‬

‫و به کۆمهڵگایهکی ساخته جێگای‬

‫بگرێتهوه‪ .‬لهو کۆمهڵگا ساختهیهدا کۆمهڵگا دهبێت وهالی بێمهرج‬ ‫نیشان بدا‬

‫بۆ دهوڵه ب بهوهی پهیوهندی خێزانی وهک‬

‫پهیوهندییهکی سیاسی لێبێت‪ .‬نیسبێت ئهو دۆخه بهم ەێوهیه‬ ‫پێماسه دهکا ‪:‬‬ ‫پهیوهندی خێزانی به تهڕدهستی سروەتهکهی گۆڕدراوه بۆ‬ ‫پهیوهندی سیاسی؛ خێزان دابهەکراوهته سهر ئهتۆمی‬ ‫تاکهکهسهکانیب که ئهوانی‬

‫سهرلهنو‬

‫لهحیمکراونهتهوه به‬

‫دهوڵه وهک یهکهیهکی تاک [نیسبێتب ‪٨٧٤٣‬ب ل‪]٨١١‬‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫ئیفلیجکردنی مرۆاهکان دهدا‬

‫بهوهی ڕێگریان لێبکا‬

‫لهوهی‬

‫دهیهوێت و‬

‫پێشیان وابێت که ئهوهی دهیکهن‬

‫بوونێکی فرهڕهههندب ههڵوهەاندنهوهی ههمهڕهنگی تاکهکهسهکان‬

‫تۆتالیتارهکان ههوڵی پایهماڵکردنی ههمهڕهنگی دهدهن له ڕێگهی‬

‫جیێازی‬

‫دهوڵه ب بهڵکو دهیهوێت خهڵر‬

‫[هایهکب ‪]٨٧٤٤‬‬

‫و لهڕیشه دهرهێمانی کردار و جێگرتمهوهی به ملکهچی یهکجار‬

‫به‬

‫‪13‬‬

‫دەی کۆمهڵگای ترادیسیۆنال‬

‫ڕاسته تۆتالیتاریانیزم جهن‬

‫ڕێسا بۆ ههموو‬

‫بۆ دهسهاڵتی خۆی ناناسێت و ههوڵ دهدا‬

‫ڕادهگهیهنێتب دهیهوێت وێرانی بکا ب ئیمجا لهوهب واوهتر‬

‫ڕهههندێکی ەیانی گشتی و تایبهتی دابمێت لهههر ەوێمێر‬

‫دهیهوێت به کۆمهڵگایهکی ساخته جێگاکهی بگرێتهوه‪ .‬نیسبێت‬

‫بکرێت [ ڕۆبێر ب ‪ .]٢١١١‬جیاوازی ههیه له نێوان‬

‫پێی وایه دهوڵه بۆ ئهوهی کۆمهڵگایهکی ساخته دروست بکا ب‬

‫تۆتالیتاریانیزم و‬

‫تۆتالیتاریانیزم هیچ‬

‫تۆتالیتاریانیزم تموحهکانی بهتهنیا ئاراستهی بههاکانب نۆرمهکان‬

‫جێگایهک بۆ تاکهکهسهکان جێماهێ ێتب له کاتێکدا بهبهراورد به‬

‫و ئهخ یی کۆمهڵگای ترادیسیۆنال ناکا ب بهڵکو خودی فۆرمه‬

‫سیستهمی تۆتالیتاری؛ ئۆتۆریتاریانیزم دهکرێت بووارێر بۆ‬

‫ستراکتۆریهکانی دهکاته ئامانج [نیسبێتب ‪ .]٨٧٤٣‬نیسبێت‬

‫ەیانی تایبهتی بێێ ێتهوه‪ .‬له تۆتالیتاریانیزمدا دهوڵه‬

‫ئامانجهکانی تۆتالیتاریانیزم پوخت دهکاتهوه بۆ ' ئامانجی‬

‫ئۆتۆریتاریانیزمب‬

‫ئایدیۆلۆجیای فهرمی ههیهب له کاتێکدا‬

‫بهیانکراوی تۆتالیتاریانیزم ئهوهیه که جیێانی کۆمهاڵیهتی به‬

‫ئۆتۆریتاریدا‬

‫سیاسی بکا ب گرووپی کۆمهاڵیهتی ئهتۆمیزه بکا و ناهاوکاری‬

‫ئۆتۆریتاریانزیم دهتووانێت لهگهڵ پلورالیزمێکی سموورداری‬

‫تهواوی کهسیی بکاته دیسپلیمێکی دهوڵهتی تابوور' ‪ -‬واته له‬

‫ڕێکخراوه کۆمهاڵیهتییهکان ههڵبکا ب بهاڵم تۆتالیتاریانیزم‬

‫ەێوهی تابوورێکی سهرباز که وهکو یهک ڕهفتار دهکهنب فهرمان‬

‫لهگهڵ هیچ جۆره پلورالیزمێکدا ههڵماکا ‪ .‬تۆتالیتاریانیزم‬

‫[ نیسبێتب ‪٨٧٤٣‬ب ل‪.]٧١‬‬

‫دهسهاڵتی‬

‫ههیه‬

‫و‬

‫بهدهوری‬

‫وهردهگرن و جێبهجێی دهکهن‪-‬‬ ‫پرۆسێسی‬

‫ئهتۆمیزهکردنی‬

‫گرووپه‬

‫کۆمهاڵیهتییهکان‬

‫ئایدیۆلۆجیای‬

‫دهوڵه‬

‫له سیستهمی‬

‫مۆبیلیزهکردنی‬ ‫ئامانجه‬

‫'‬

‫سهرجهمی‬

‫نهتهوهییهکان‬

‫فهرمی‬

‫دانیشتووانی‬ ‫'‬

‫تووانایهی‬

‫نییه‪.‬‬

‫داب‬

‫نییه‪.‬‬

‫له‬

‫کاتێکدا‬

‫بهسیاسیکردنی جیێانی کۆمهاڵیهتیب ناتووانرێت بهبت ڕۆڵی‬

‫ئۆتۆریتاریانیزم‬

‫ئهو‬

‫گرنگی جهماوهر جێبهجێبکرێت‪ .‬کهواتهب ' تۆتالیتاریانیزم بهو‬

‫تۆتالیتاریانیزمدا‬

‫ڕۆڵێکی‬

‫مانایهب [ وا دهبیمرێت] ههڵگهڕانهوهی مرۆای بهجهماوهربووه‬

‫ئتۆریتاریانیزمدا‬

‫ڕۆڵی‬

‫دەی کۆمهڵگای ەارستانی' [ ڕاوب ‪]٨٧٩٤‬‬

‫تۆتالیتاریانیزم فۆرمێکی توندتری ئۆتۆریتاریانیزمه [پۆڵب‬

‫یهک کهرهوهی‬ ‫زۆر‬

‫یان‬

‫کهمه‬

‫کارزیما‬

‫له‬

‫ههیهب‬

‫و‬

‫له‬

‫ههر‬

‫نییهتی‪.‬‬

‫‪]٨٧٧٨‬‬ ‫بیرۆکراسی خهس هتێکی وهزیفی تۆتالیتاریانیزمه و بگره‬ ‫خهس هتێکی جیانهکراوهیه لێی‪ .‬ڕێکخستمی پڕوپاگهندهی‬ ‫دهوڵه‬

‫له ڕێگهی کۆنتڕۆڵکرنی مێدیاب مۆنۆپۆلکرنی ئابووریب‬

‫چاودێریکردن‬ ‫جێبهجێکردنی‬

‫و‬

‫سهرپهرەتیکردنی‬

‫فهرمانی‬

‫سهرکرده‬

‫سوپاب‬

‫سهربازییهکان‬

‫ههروهها‬ ‫لهالیهن‬

‫ئهندامانی سوپاوه بهبت کردنی هیچ پرسیارێرب بهبت هیچ‬ ‫جۆره ههست به گوناهکردنێرب بهەێکن له وهزیفهیهکی ئاڵۆزی‬ ‫بیرۆکراسی‪.‬‬ ‫قوتابخانهی فرانکلۆرت تۆتالیتاریانیزم وهک بهکاربردنی‬ ‫لیبڕالیزم دهبینێت و وهک بهرئهنجامێکی لۆجیکی‬ ‫عهقڵئامێریی ڕۆشنگهری سهیری دهکات‪.‬‬ ‫ئارێمت ههوڵدهدا‬

‫ڕیشهکانی تۆتالیتاریانیزم له ڕێگهی‬

‫تێگهیشتن له مێژووهوه دیاریبکا ؛ بۆ ئهو ڕیشهکانی‬ ‫تۆتالیتاریانیزم دهکرێت لهناو دەه‪ -‬جوولهکه و ئیمپریالیزمدا‬

‫ئهنجامگیریی‬ ‫‌‬ ‫تۆتالیتاریانیزم سیستهمێکی سیاسییه که دهوڵه ب عادهتهن‬ ‫لهەێر کۆنتڕۆڵی یهک ئهکتهری سیاسییه که دهکرێت تاکه‬ ‫کهسێر بێتب توێژێر بێتب چیمێر بێتب که هیچ سموورێر‬

‫بدۆزرێتهوه‪ .‬بۆ ئارێمتب تۆیاندنب تهنیایی و ئایدیۆلۆجی ست‬ ‫ئهزموون‬

‫که‬

‫تۆتالیتاریانیزم‬

‫پشتیان‬

‫پێدهبهستێت‪.‬‬

‫تۆتالیتاریانیزم بهتهنیا بوواری گشتی خاپوور ناکا ب بهڵکو‬

‫له ڕێگهی دوورهپهرێزکردنب تۆیاندن و‬ ‌ :‫رچاوهکان‬ ‌ ‫سه‬ ‌ 1. Axford, B. et al, (2002) Politics an Introduction (3rd Ed), (New York: Rutledge).

2. Bale, J. M. (2009) 'Islamism and Totalitarianism',

Totalitarian Movements and Political Religions,

‫نیهت‬ ‌ ‫ده‬ ‌ ‫مه‬ ‌ |‌23‌ |‌2013

10: 2, 73 -96

15

3. Brzezinski, Z. (1956), ‘Totalitarianism and Rationality’, the American Political Science Review, Vol. 50, No. 3, pp. 751-763 4. C.C.W. Taylor. “Plato's Totalitarianism” Polis 5 (1986), pp. 4-29 5. Cassinelli, C. W. (1960), ‘Totalitarianism, Ideology, and Propaganda’, the Journal of Politics, Vol. 22, No. 1, pp. 68-95 6. Hayek, F., (1944), The Road to Serfdom, in Tormey, S., (1995), Making Sense of Tyranny: Interpretations of Totalitarianism (Manchester: Manchester University Press).

7. Hayes, C. J. (1938) ‘The Challenge of Totalitarianism’ The Public Opinion Quarterly, Vol. 2, No. 1, Special Supplement: Public Opinion in a Democracy, pp. 21-26 8. Heywood, A. (2003), Political Ideologies an Introduction (3rd Ed), (Basingstoke: Palgrave Macmillan) 9. Nisbet, R. A. (1943) ‘Rousseau and Totalitarianism’, the Journal of Politics, Vol. 5, No. 2, pp. 93-114 10. Rao, G.V. (1974) ‘Democracy versus Totalitarianism’ Social Scientist, 3 (2), pp. 35-47.

11. Robert Conquest Reflections on a Ravaged Century (2000) ISBN 0-393-04818-7, page 74 12. Sondrol, Paul C. "Totalitarian and Authoritarian Dictators: A Comparison of Fidel Castro and Alfredo Stroessner." Journal of Latin American Studies 23(3): October 1991, pp. 449-620.

13. Stanley, J., L., (1987) ‘Is Totalitarianism a New Phenomenon? Reflections on Hannah Arendt's Origins of Totalitarianism’, the Review of Politics, Vol. 49, No. 2, pp. 177-207 14. Tormey, S., (1995), Making Sense of Tyranny: Interpretations of Totalitarianism (Manchester: Manchester University Press).

15. Tsao, R.T. (2004) ‘Arendt and the Modern State: Variations on Hegel in “The Origins of Totalitarianism”’ the Review of Politics, 66 (1), pp. 105-136.

16. Tucker, R. C. (1961) ‘The Question of Totalitarianism’, Slavic Review, Vol. 20, No. 3, pp. 377-382 17. Tucker, R. C. (1965) ‘The Dictator and Totalitarianism’ World Politics, Vol. 17, No. 4, pp. 555-583

‫بوواری تایبهتی‬

. ‫ئایدیۆلۆجییهوه وێران دهکا‬ ‫الی فریدریر و برزیزنسکی تۆیاندن یهکێکه له خهس هته‬ ‫سهرهکییهکانی سیستهمی تۆتالیتاریب بهاڵم ئهوان ەهب‬ ‫خهس هتی بمهڕهتی بۆ تۆتالیتاریانیزم دهست نیشان دهکهن که له‬ ‫سیستهمهکانی دیکهیان جیا دهکاتهوه و ههر یهک لهو خهس هتانه‬ ‫ دەایهتیکردنی پلورالیزمی‬.‫پشت بهوی دیکهیان دهبهستن‬ ‫سیاسیب سیستهمی تاکحیزبیب ڕێگهگرتن له خهڵر بۆ‬ ‫دهستگهیشتن به زانیاری لهڕێگهی مۆنۆپۆلکردنی مێدیا و‬ ‫ئاراستهکراوب‬

‫ناوهندیی‬

‫ئابووریهکی‬

‫کۆمیونیکهیشنب‬

‫ئایدیۆلۆجی فهرمیب تۆیاندن و مۆنۆپۆلکردنی چهک و هێزی‬ .‫چهکدار‬ ‫فۆرمی ترادیسیۆنالی کۆمهڵگا‬

‫دهکا‬

‫تۆتالیتاریانیزم کۆە‬

.‫و به کۆمهڵگایهکی ساخته جێگای بگرێتهوه‬

‫وێران بکا‬

‫نیسبێت پێی وایه بۆ بمیادنانی کۆمهڵگایهکی ساختهب تموحی‬ ‫تۆتالیتاریانیزم بهتهنیا ئاراستهی بههاکان نۆرمهکان و ئهخ یی‬ ‫ترادیسیۆنال ناکرێتب بهڵکو ئاراستهی سهرجهمی فۆرمه‬ ‫ دوواجار‬.]٨٧٤٣ ‫بونیادیهکانی کۆمهڵگا دهکرێت [نیسبێتب‬ ‫بهجهماوهربووه‬

‫مرۆای‬

‫ههڵگهڕانهوهی‬

‫تۆتالیتاریانیزم‬

]٨٧٩٤ ‫بهرهوڕووی کۆمهڵگای ەارستانی [راوب‬

:‫پەراوێزوکان‬ ‫ئییهم توێژیمهوهیییه لییه بمهڕهتییدا بییه زمییانی‬ ‫ئیمگلیییزی نووسییراوه و وهک بهەییێر لیییه‬ ‫خوێمییدنی ماسییتهر پێشییکهب بییه زانکییۆی‬ ‫ بهریتانیا کراوهب لێرهدا به تایبیه‬/‫بیرمیمگێام‬ .‫بۆ چاودێر کراوه به کوردی‬ Total Spontaneit Instrumental reaso Enlightenment

‫‌‬

‫هزرینی ڕەخنەیی چییە؟‬ ‫کامەران خالید‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫لەم توێژیمەوەیەدا بە مێتۆدی ەرۆاەیی‪ -‬لە بمەڕەتدا مێتۆدی‬

‫پێشگۆتن ‌‬

‫هزریمی رەخمەییب ەرۆاەیییە‪ -‬لە پێمج بەەدا روومكردووەتە‬ ‫پرسیاری "هزریمی رەخمەیی چییە؟"‪ .‬بەەی یەكەم روودەكاتە‬ ‫هزرین ئەدگاری مرۆاە‪ .‬ئامانجی هزریمی‬ ‫بریتییە لە زانین‪ .‬بەاڵم جیێان هەمیشە رۆە بۆ رۆە ئاڵۆزتر‬ ‫دەبت و لەوێوە زانین بەردەوام دەكەوێتە دۆخی تەنگژەوە‪ .‬بۆ‬ ‫دەرەیەتێاتمی ئەو جیێانە ئاڵۆزە و دەربازبوون لە تەنگژەكانب‬ ‫مرۆڤب هزرین لە ەێوازگەلی وەك‪ :‬هزریمی فەلسەفەییب‬ ‫هزریمی زانستیب هزریمی ماتماتیكی و هتددا فۆرمولە دەكا ‪.‬‬ ‫هەروەها هزریمی رەخمەیی‬

‫وەك ەێوازێكی هزریمی‬

‫تایبەتمەندب سەرئەنجامی دۆخی تەنگژەیە‪ .‬تایبەتمەندی هزریمی‬ ‫رەخمەیی ئەوەیەب كە ئامانجەكەی بریتی نییە لە زانینب بەڵكو‬ ‫بریتییە لە نرخاندن‪.‬‬ ‫هزریمی رەخمەیی روودەكاتە گۆزارەگەلی وەك‪" :‬ئاەكرایەب كە‬ ‫‪"...‬ب "بەڵگەنەویستەب كە ‪"...‬ب "وەك هەموومان دەیزانین ‪"...‬ب و‬ ‫سووك و ئاسان وەریانماگر ب بەڵكو جار‬

‫بە ئامانجی‬

‫نرخاندنیان دەپرسێت‪" :‬ئایا بە راستی ئاەكرایەب كە‪...‬؟"ب "ئایا‬ ‫بە راستی بەڵگەنەویستەب كە‪...‬؟"ب "ئایا بە راستی ئێمە چی و‬ ‫چۆن دەیزانین‪...‬؟"‪.‬‬

‫پێماسەی هزریمی رەخمەیی لە رووی ئێتیمۆلۆەی و لە رووی‬ ‫فەرهەنگی(یاموسی) و لە روانگەی توێژەرانی بواری هزریمی‬ ‫رەخمەییەوە‪ .‬لە بەەی دووەمدا پرسیار وەك كرۆك یان بە‬ ‫واەەیەكی دی وەك دڵی هزریمی رەخمەیی دیاریكراوە و‬ ‫روونكراوەتەوە‪.‬‬

‫بەەی‬

‫سێیەم‬

‫بریتییە‬

‫لە‬

‫نۆرمەكانی‬

‫(پێوەرەكانی) هزریمی رەخمەییب كە تێیدا رۆەماییم داوە بە‬ ‫نۆرمەكانی روونیب راستێتیب پوختیب پەیوەندیداریب یووڵیب‬ ‫هەمەالیەنێتیب لۆگیكب بایەخداری و بەدادی‪ .‬لە بەەی چوارەمداب‬ ‫حەو پرنسیپ وەك پرنسیپەكانی هزریمی رەخمەیی لە پێماوی‬ ‫نزیككەوتمەوەی پتر لە پرسیاری سەرەكی ئەم توێژیمەوەیەدا‬ ‫دیاریكراون و رۆەماییان پێدراوە‪ .‬لە بەەی كۆتاییدا بە‬ ‫ناونیشانی "بایەخی هزریمی رەخمەیی" ئاماەەم بە چەند‬ ‫سەرەنجامێكی بایەخداری ئەو ەێوازە هزریمە كردووە‪.‬‬ ‫لە كۆتایی ئەم پێشگۆتمەدا گەرەكە ئاماەە بە پمتێك بكەمب‬ ‫ئەوی‬

‫ئەوەیەب كە لە توێژیمەوەكاندا لەبارەی هزریمی رەخمەیی‬

‫(ئەم توێژیمەوەیەب – گەر نەبێژین وەك یەكەم بەەداربوو ‪-‬‬ ‫وەك دەگمەنەبەەداربوویەك بە زمانی كوردی)ب هزریمی‬

‫رەخمەیی بە مەبەستی ەرۆاەكردن و روونكردنەوە دابەب‬

‫ئەو بۆچی وەها دەبێژ ) زانیاریگەلێك لەبارەی وتەكانی ئەو‬

‫بۆ نۆرمەكانب پرنسیپەكان (كە دەەت هەروەها وەك‬

‫دەخاتەوەب كە دەتوانین بەڕێیانەوە ئیستیداللەكانی دیاربێێمین و‬

‫دەكر‬

‫ئەدگارگەلی هزرمەندی رەخمەیی‬

‫لێیانبڕوانرێت)ب توخمەكان و‬

‫تەكمیكەكانب ئەگیما لە بمەڕەتدا ئەوانە لە پرۆسەی هزریمی‬ ‫رەخمەییدا‬

‫هەمیشە‬

‫لە‬

‫نێو‬

‫یەكدیدانب‬

‫واتا نەەیاوی‬

‫جوداكردنەوەن لە یەكدی‪.‬‬

‫بەدوویدا ئەو ئیستیدالالنە بمرخێمین (‪.)3‬‬ ‫لە هزریمی رەخمەییداب نە رەخمەگرتن واتای هیچاندن دەگەیەنت‬ ‫و نە رەخمەمەندی‬

‫كەسێكەب كە لەبارەی بابەتێك هیچێمەرانە‬

‫دەبێژێت یان دەنووسێت‪ .‬ئامانج لە تێگەی "رەخمەیی" لە‬

‫بەشی‌یەكەم‪‌:‬پێناسەی‌هزرینی‌رەخنەیی‌‬ ‫"هزریمی رەخمەیی" یەكسانە بە واتای‬

‫هزریمی رەخمەییداب گەییشتمە بە نرخاندنی ئامانجمەند بە رێی‬ ‫" ‪Critical‬‬

‫‪ ."Thinking‬لە بمەڕەتدا ەێوازە هزریمێكی ئەنگلۆساكسۆنی‬ ‫ئەمەریكییەب كە وەك تیۆریی نزیكەی سەدەیەكە هاتۆتە ئاراوە‬ ‫و پەرەی پێدەدر ‪ .‬تیۆرییەكانی هزریمی رەخمەیی بەسەر دوو‬ ‫گروپی تیۆرییە دێسكریپتیڤییەكان (وەسفییەكان) و تیۆرییە‬ ‫نۆرماتیڤییەكانب دابەب دەبنب بەاڵم ئەو دوو گروپە تیۆرییە بە‬ ‫رەهایی لە یەكدی جودا نین‪ .‬تیۆریی دێسكریپتیڤی بریتییە لە‬ ‫یووڵ‪-‬هزرینب كە پتر روودەكاتە چۆنێتی هزرین لە الیەنی‬ ‫تیۆرییەوە‪ .‬تیۆریی نۆرماتیڤی بریتییە لە تیژ‪-‬هزرینب كە تێیدا‬ ‫جەخت لەسەر تەكمیكەكانی هزریمی رەخمەیی و ئەدگارەكانی‬ ‫هزرمەندی رەخمەیی دەكرێتەوە بە ئامانجی راستاندنی هزریمی‬ ‫رەخمەیی وەك پرۆسەیەكب لە الیەنی چ تیۆری و چ‬ ‫پراكتیكییەوە(‪.)1‬‬

‫پێداچوونەوەی هەڵسەنگێمەرانەی رەهەندە الواز و بەهێزەكانی‬ ‫زانیاریب دۆكیومێمت و بەڵگە لۆگیكییە دەربڕراوەكانی نێو‬ ‫پەیڤ و تێكست‪ .‬هزریمی رەخمەیی ەێوازێكی هزریمە لەبارەی‬ ‫بابەتێكب رووداوێكب دۆخێك یان كێشەیەكب بە ئامانجی پتر‬ ‫تێگەیشتن لێی یان پوختتر ببێژینب بە ئامانجی نرخاندنی‪ .‬ئەم‬ ‫ەێوازە هزریمە مۆركب تەكمیك و ئەدگاری تایبەتیی‬ ‫دەخوازێت(‪.)4‬‬ ‫لە‌رووی‌ئێتیمۆلۆژی‌(ریشەناسی)یەوە‪:‬‬ ‫هزریمی رەخمەیی‪ Critical Thinking/‬ئیدیۆم (بوێژ)ێكی‬ ‫هاوچەرخە بە تێمایەكی تایبەتییەوە‪.‬‬

‫ئەو بوێژە بە رێی‬

‫ئاوەڵماوی "‪"Critical‬ب ریشەكەی دەگەڕێتەوە بۆ گریكی‬ ‫ئەنتیكە‪ .‬لە رووی ئێتیمۆلۆەییەوە وەەی "‪ "Critic‬دوو رەگی لە‬ ‫گریكی ئەنتیكەدایە‪ "kriticos"-1 :‬واتا "هونەری نرخاندن"‬

‫لە بەرایی ئەم توێژیمەوەیەدا گەرەكە سەرەتا رووبكەیمە كێشەی‬

‫یان "كەسێك كە توانستی نرخاندنی هەیە"ب "‪"kriticos‬‬

‫تێگەیشتن بۆ تێگەی "رەخمە" (كە تەوەرەی كرۆكیی هزریمی‬

‫خۆیشی بۆ رەگی "‪ "kriniein‬واتا جوداكردن و بڕیاردان و‬

‫رەخمەییە) لە مێمتالێتی (ئەی یەتی) مرۆای كورددا‪ .‬تێگەی‬

‫نرخاندن‬

‫نۆرم‬

‫"رەخمە" لە مێمتالێتی مرۆای كورددا بە گشتی (نەك بە ڕەهایی)‬

‫(ستاندارد)(‪ .)5‬كەواتە لەم رووەوە هزریمی رەخمەیی بریتییە لە‬

‫واتایەكی نەرێمی وەرگرتووە (‪)2‬؛ واتاكانی وەك‪ :‬هیچاندن‬

‫پەرەپێدراوی "هونەری نرخاندن لە سەر بمەمای نۆرمەكان"(‪.)6‬‬

‫(نەفیكردن)ب روخاندن (بۆ نموونە كاتێك دەگۆتر ‪ :‬رەخمەی‬ ‫رووخێمەر!)ب رەتكردنەوەب تانە و هتد‪ .‬هەروەها زۆر جار‬

‫دەگەڕێتەوە‪.‬‬

‫‪"kriterion"-2‬‬

‫واتا‬

‫لە‌رووی‌فەرهەنگییەوە‪:‬‬

‫گازندە دادەنرێت‪.‬‬

‫بریتییە لە ەرۆاەكردن لە سەر بماغەی نۆرم‪.‬‬

‫لێرەدا پێویستە ئەمە روونبكرێتەوە كە تێگەی "رەخمە" هەڵگری‬

‫لە فەرهەنگی "‪ "Websters New World Dictionary‬دا‬

‫رەهەندگەلی نەرێمیب هیچێمەری و عەیبەلێگرتن نییە‪ .‬بۆ نموونەب‬

‫هزریمی رەخمەیی بەم چەەمە پێماسە كراوە‪" :‬ئەدگاری ەرۆاە‬

‫كاتێك رەخمەییانە بیستەرین بۆ گۆتمەكانی ئەویدیب ئەمە‬

‫و نرخاندنی ورد"ب ئەم پێماسەیە لە الیەن گلۆس (‪ )gloss‬ەوە‬

‫هەر ەتێك بە واتای‬

‫پەرەی پێدەدر ‪" :‬رەخمەیی لە وردترین واتادا بریتییە لە‬

‫تێگەییشتمی دروست‪-‬ی ئەوەیەب كە ئەو چی و چۆن دەبێژ ‪.‬‬

‫كۆەشێك بۆ نرخاندنی ئۆبژێكتیڤی (بابەتی) بە چەەمێكب كە‬

‫وەاڵمی ئەو دوو پرسیارە (نەك یەكسەر پرسیاری ئەوەیب كە‬

‫ەاییستەییەكان و هەڵەكان دیاربێێمت‪ ".‬گەر رەخمەیی بەم‬

‫واتای هاوڕانەبوون ناگەیەنتب بەڵكو پێ‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫بەدچێژانە بە هاوواتای وەە ەەرممەكانی وەك‪ :‬گلەیی و‬

‫بەگشتیب "هزرین" بریتییە لە چاالكی هۆب و "رەخمەیی" و‬

‫‪17‬‬

‫واتایەی بخەیمە نێو هزریمەوەب دەگەیمە پێماسەیەكی بەرایی بۆ‬

‫توێژەران لە الیەك و فرە رەهەندی ئەو ەێوازە هزریمە لە‬

‫هزریمی رەخمەیی‪ :‬هزریمێكەب كە نرخاندنی رەوا ئامانجە‬

‫الیەكی دی(‪.)11‬‬

‫ئاەكراكەیەتیب كە ئەمەب بەِرێی بەكارهێمانی گونجاوی‬ ‫نۆرمەكانی نرخاندن لە كۆەشی دیارهێمانی ەاییستەیی و‬ ‫بەهای راستەییمەی ئۆبژێكتەكەدا دەەێمت (‪.)7‬‬

‫كۆە‬

‫بۆ پێماسەیەكی هەمەالیەنی و پوختی هزریمی رەخمەیی‬

‫لە الیەن توێژەرانەوە هێشتا بەردەوامەب بە بت ئەوەی‬ ‫یەكگرتمەوەیەكی هەمەالیەنی چێبووبت‪ .‬هۆی سەرەكی (پوختەی‬

‫لە فەرهەنگۆكی كتێبێكی ریچارد پائول و لیمدا ئەلدەرداب چوار‬

‫دوو هۆكەی سەرەوە) ئەوەیەب كە هزریمی رەخمەیی داوادەكا‬

‫پێماسە بۆ هزریمی رەخمەیی كراوە‪ )1 :‬هزریمی دیسیپلیمی و‬

‫ەێوازە هزریمی سەرجەم بوارە زانستییەكان بتب واتا لە‬

‫خۆڕێبەرەب كە پەیوەست بە ەێوازێكی تایبەتیی هزرینب‬

‫زانستە ئۆبژێكتیڤییەكان (زانستە سروەتیەكان) ەوە هەتا‬

‫نموونەی كامیلی هزریمە‪ )2 .‬هزریمێكەب كە دەرخەری سەروەری‬

‫زانستە سەبژێكتیڤییەكان (زانستە هۆەەكییەكان)(‪ .)11‬بەاڵم‬

‫تەكمیك و ئەدگارەكانی هزرمەندانەیە‪ )3 .‬هونەری هزریمە‬

‫سەرباری ئەوەب بە ئامانجی خستمەڕووی پێماسەیەكی گشتیب لە‬

‫لەبارەی هزریمی خۆ بۆ ئەوەی هزریمت پەرەپێبدەیت رووەو‬

‫خوارەوە ریزێك پێماسەی توێژەران بۆ هزریمی رەخمەیی‬

‫هزریمی روونترب وردتر و رەواتر‪ )4 .‬هزریمێكەب كە بە تەواوی‬

‫دەهێمیمە پێشەوە‪:‬‬

‫بەئاگایە بەرانبەر ویستی سروەتیی مرۆڤ بۆ خۆفریودان و‬ ‫رەوایەتی بەخۆدان بۆ ئەوەی خۆداخراوانە بگاتە ئەو ەتەی‬ ‫دەیەو ‪ .‬كەواتە هزریمی رەخمەیی جیاوازی دەكا‬

‫لە نێوان‬

‫هۆەداخراوی (خۆداخراوی) و هۆەكراوەییدا (‪.)8‬‬

‫لە روانگەی "ئەلێك فیشەر" هزریمی رەخمەیی مۆدێرن لە "جۆن‬ ‫دیوی" فەیلەسوف و پسیكۆلۆە و پەروەردەكاری ئەمەریكییەوە‬ ‫سەرەتا دەگر ب ئەو كاتە كە دیوی باسی "هزریمی پەرچێمەر‬ ‫(هزریمی رێفلەكتیڤ)" دەكا‬

‫و بەم چەەمە پێماسەی دەكا ‪:‬‬

‫"رەچاوكردنی چاالكب بەردەوام و وریای باوەڕێك یان ەێوە‬ ‫زانیمێك لە رۆەمایی چ ئەو بەڵگانەداب كە پشتیوانی لێدەكەن و‬ ‫چ ئەنجامگەلی پترب كە دەەت لێی بكەوێتەوە"(‪ .)12‬دیوی بەم‬ ‫پێماسەیەب هزریمی رەخمەیی وەك پرۆسەیەكی "چاالك"‬ ‫بەرانبەر ەێوازە هزریمێكی ناچاالك (پاسیڤ)ب كە هزرۆكە و‬ ‫زانیارییەكانی لە الیەن كەسێكی دیكەوە پێدەدر ب دادەنێت‪ .‬بۆ‬ ‫دیوی و سەرجەم ئەو كەسانەیب كە لە ترادیسیۆنی مۆدێرنی‬ ‫هزریمی رەخمەییدا ئیشیان كردووەب هزریمی رەخمەیی لە‬ ‫كرۆكدا پرۆسەیەكی چاالكەب بۆ نموونە‪ :‬هزریمی خۆییب‬ ‫لە‌روانگەی‌توێژەرانەوە‪:‬‬

‫پرسیاری خۆییب دۆزیمەوەی خۆییانەی زانیاری پەیوەندیدار و‬ ‫هتدب لەبری وەرگرتمی پاسیڤانە بەڕێی كەسێكی دیكەوە‪.‬‬

‫مێژووی تیۆرییەكانی هزریمی رەخمەیی نزیكەی سەدەیەكەب‬

‫هەروەها دیوی بە پێماسەكردنی هزریمی رێفلەكتیڤ (رەخمەیی)‬

‫بەاڵم وەك چۆن لە رووی ئێتیمۆلۆەییەوە رەگی لە نێو گریكی‬

‫وەك "بەردەوامێتی" و "وریایی" لە بەرانبەر ئەو جۆرە هزریمە‬

‫هەروەها لە روانگەی توێژەرانی وەك‪ :‬ئەلێك‬

‫نارێفلەكتیڤەدا دایدەنتب كە هەموومان هەندێك جار هەمانەب بۆ‬

‫فیشەر و لیمدا ئەلدەرب مێژووی هزریمی رەخمەیی دەگەڕێتەوە بۆ‬

‫نموونە‪ :‬كاتی هەڵپە بۆ گەییشتن بە دەرئەنجام یان یەراردانی‬

‫گریكی ئەنتیكە و لەم پڕەنسیپەی سۆكراتەوە سەرەتا دەگر ‪:‬‬

‫بە پەلە بت ئەوەی لەبارەیەوە هزرابین(‪ .)13‬لە پێماسەكەی‬

‫"ەیانی نەپرسیارێمراو (ئێگزامممەكراو) ەایانی ەین نییە"(‪.)9‬‬

‫دیویدا گرنگتر بۆ فیشەر بریتین لە‪" :‬بەڵگەكانی پشتیوانی" و‬

‫ئەنتیكەدایەب‬

‫لە میانەی پێماسەی توێژەراندا بۆ هزریمی رەخمەییب بە گشتی‬ ‫تێبیمی جیاوازی پێماسەكان لە دیاریكردنیدا دەكر ب هۆی‬ ‫ئەمەب دەگەڕێتەوە بۆ تیۆری و مێتۆد و رەچاوی زانستی‬

‫"ەیمانەی ئەنجامگەلی پتر" ی باوەڕ‪ .‬پوختتر ببێژین دیوی‬ ‫مەبەستێتی پرسیار بكا ب كە داخۆ ئیستیداللەكان و رەهەندە‬

‫واتاییەكانی دیكەی باوەڕێك چی بن(‪)14‬ب بۆ ئەوەی‬

‫پەیوەندكردنی نۆرمە مەعریفییەكان بە نرخاندنەوە بۆ هێمانە‬

‫هەمەالیەنییانە رووی تێبكا و بیمرخێمێت‪.‬‬

‫ئارای ئیستیداللی چاكب دەكاتەوەب كە ئیستیداللی چاكی‬

‫پێماسەی "ئێدوارد گ سەر" بۆ هزریمی رەخمەیی (كە فیشەر لەو‬

‫گەرەنتییە بۆ باوەڕەكان و بانگەەەكان و كردارەكان(‪.)19‬‬

‫پێماسەیە وەك هزرۆكەی پەرەپێدراوی دیوی دەڕوانت) بریتییە‪:‬‬

‫"مییاتیۆ لیپمییان" پێماسییەی هزریمییی رەخمەیییی دەكییا وەك‬

‫‪ )1‬هەڵوێستێكە رووەو رەچاوی هزریی ئەو كێشە و بابەتانەی‬

‫هزرینێاااك‪ ،‬كە نرخانااادن ئاساااان دەكاااات نرخانااادن‬

‫كە لەنێو رووبەری ئەزموونێكدا دێمە پێشەوە‪ )2 .‬زانیمی‬

‫دەشااااێنێو‪ ،‬چااااونرە لە سااااەر بنەمااااای نۆرمەكااااانە‪،‬‬

‫مێتۆدەكانی گەڕان و هەڵێێمجانی لۆگیكی‪ )3 .‬چەند تەكمیكێكی‬

‫خۆدروساااترەرە خاااۆ رەخنەیااایەو و رەچااااوی زەمیااانە‬

‫بەكارهێمانی ئەو مێتۆدانەیە‪ .‬هزریمی رەخمەیی دەبێتە هۆی‬

‫دەكات(‪.)21‬‬

‫بۆ ئێگزاممی هەر باوەڕێك یان فۆرمێكی‬

‫بەردەوامێتی كۆە‬

‫زانین لە بەر رۆەمایی ئەو ئێڤیدێمس (روونی و ئاەكرایی) ەب‬ ‫كە پشتیوانی لێدەكا‬

‫و هەروەها ئەنجامگەلی پترب كە دەەت‬

‫لێی بكەوێتەوە(‪.)15‬‬ ‫"رۆبەر‬

‫خۆڕێكخەرەب كە بە رێی هۆەدادی (‪ )fairminded‬یەوە‬ ‫كۆە‬

‫بۆ ئیستیداللكردن لە ئەوپەڕی ئاستی‬

‫دەكا‬

‫چۆنێتیدا(‪.)21‬‬

‫ئەنیس"‪ :‬هزریمی رەخمەیی هزریمێكی ئاوەزمەند و‬

‫رێفلەكتیڤەب كە‬

‫"لیمدا ئەلدەر"‪ :‬هزریمی رەخمەیی هزریمێكی خۆڕێبەر و‬

‫لە یەراردان بۆ‬

‫یان كرداردا‬

‫باوەڕ‬

‫چڕدەبێتەوە(‪ .)16‬لەم پێماسەیەی ئەنیسدا جەخت لەسەر‬ ‫توخمی یەراردان لە هزریمی رەخمەییدا دەكرێتب ئەمەب‬ ‫ئاماەەیە بۆ رەهەندی پراگماتی (كەڵكخوازی) ئەو پێماسەیە‬ ‫(‪)...‬ب بەاڵم ئەم پێماسەیە الیەنی ناڕوونی هەیە‪ :‬ئایا سەرجەم‬ ‫یەرارەكان بۆ یبووڵكردنی باوەڕێك یان ئەنجامدانی كردارێك‬ ‫دەچمە بواری هزریمی رەخمەیییەوە؟(‪)17‬ب ئایا الیەنی سۆزی‬ ‫مرۆڤ رۆڵی لە پەرەپێدانی ئەو ەێوازە هزریمەدا نییە یان سۆز‬ ‫كاریگەری نەرێمی هەیەب كە لەم پێماسەیەدا تەنیا جەخت لە‬ ‫الیەنە ئاوەزمەندێتییەكەی كراوە؟ ئایا لە بمەڕەتدا نۆرمە‬ ‫ئۆبژێكتیڤییەكانی ئاوەزمەندێتی و رێفلەكتیڤێتی هزرین‬ ‫چین؟(‪)18‬‬

‫"ریچارد پائۆڵ"‪ :‬كۆمەڵێك پێماسەی كردووەب كە هەر یەكێكیان‬ ‫جەخت لە سەر رەهەندێكی هزریمی رەخمەیی دەكاتەوە‪.‬‬ ‫هەروەها پێماسەكانی دوو الیەنی گشتییان هەیە‪ :‬یەكەمیان لە‬ ‫سەر پەرچێمەرێتی ئەم ەێوازە هزریمە چڕ دەبێتەوەب دووهەمیان‬ ‫جەخت لە سەر تەكمیك و ئەدگارگەلێك دەكاتەوەب كە هزرمەندی‬ ‫رەخمەیی دەگەیەنمە دادگەری لە بارەی بابەتە لێتوێژراوەكەی‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە لە روانگەی الیەنی یەكەمیان دەنووسێت‪" :‬هزریمی‬ ‫رەخمەیی هونەری هزریمە لە بارەی هزرین بە چەەمێكب كە لە‬ ‫رووی لۆگیكییەوە رێكخراو بێت‪ .‬هزرمەندانی رەخمەیی بە‬ ‫راەكاوی لە ست ساتی پەیوەندیدار بە پرۆسەی هزریمدا چڕ‬ ‫دەبمەوە‪ :‬ئەوان هزرین ەرۆاە دەكەنب دەیمرخێمن و‬ ‫پەرەیپێدەدەن(‪ .)...‬ئەم ست ساتە بۆ ئەوەیەب كە هزرمەندی‬ ‫رەخمەیی بەرپرسیاری هزریمی خۆی بت"‪ .‬كەواتە پەرچێمەرێتی‬

‫لە روانگەی "ەارۆن بەیلین" هزریمی رەخمەیی یەكەمین و‬

‫هزریمی‬

‫ناسراوترین جۆری "هزریمی چاك"ە‪ .‬بەیلین جەخت لە سەر‬

‫دیاردەكەوێتب بریتییە لە هزریمێك لە بارەی پرۆسەی هزرین‬

‫ئەدگاری نۆرماتیڤی هزریمی رەخمەیی دەكاتەوە و تێگەیشتن لە‬

‫(بریتییە لە مێتاهزرین)‪ .‬لە روانگەی الیەنی دووەمەوە‬

‫هزریمی رەخمەییدا بە گشتی بە تێگەیشتمی فەلسەفەیی‬

‫رێكخراوی‬

‫و‬

‫دەچوێمت‬

‫بەم‬

‫رێیەوە‬

‫مەبەستێتی‬

‫لە‬

‫تێگەییشتمی‬

‫و دەبێژێت‪ :‬هزرمەندی رەخمەیی كەسێكەب كە بە‬

‫چەەمێكی گونجاو لە ئیستیداللەكانەوە دەردەچت‪ .‬هەروەها‬ ‫جەخت‬

‫لە‬

‫سەر‬

‫بەتوانایی‬

‫هزرمەندانەی تێگەییب عەمەلیب ەرۆاەییب سیمتێزی وایان‬ ‫نرخاندنی تەكمیكیانە و چاالكانەی ئەو زانیارییانەیەب كە لە‬

‫"هارای سیگل" بە پێماسەی هزرمەندی رەخمەیی بەەداری‬ ‫دەكا‬

‫دەنووسێت‪:‬‬

‫"هزریمی‬

‫رەخمەیی‬

‫پرۆسەیەكی‬

‫هزرمەندی‬

‫رەخمەیی‬

‫بۆ‬

‫ئەنجامی رەچاوب ئەزموونب پەرچاندنب هەڵێێمجانی لۆگیكی و‬ ‫نێوپەیوەندییەوە مسۆگەر كراونب كە وەك رێبەرییەك بۆ باوەڕ‬ ‫یان كردار بە كاردەهێمرێت"‪ .‬پائۆڵ لەم پێماسەیەدا هزریمی‬ ‫رەخمەیی لە رەهەندی پەیوەندی بە بابەتە لێتوێژراوەكەوە‬ ‫هەڵدەسەنگێمێت(‪.)22‬‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫پسیكۆلۆەییانە جیای بكاتەوە‪.‬‬

‫رەخمەیی‬

‫وەك‬

‫چۆن‬

‫لەم‬

‫پێماسەیەی‬

‫پائۆڵ‬

‫‪19‬‬

‫بۆ"مایكل سكریڤن" هزریمی رەخمەیی توانستێكی ئەكادیمییەب‬

‫‪.４‬‬

‫هزریمی‬

‫داوای‬

‫رەخمەیی‬

‫رااە‬

‫نرخاندنی‬

‫و‬

‫كە هاوەێوەی خوێمدنەوە و نووسین واتایەكی بماغەیی هەیە و‬

‫تێبیمییەكانب پەیوەندییەكان و سەرچاوەكانی دیكەی زانیاری‬

‫بەم چەەمە پێماسەی دەكا ‪" :‬تەكمیك و چاالكیی رااە و‬

‫دەكا ‪.‬‬

‫رەچاوەكانب‬

‫نرخاندنی‬

‫پەیوەندییەكانب‬

‫زانیاری‬

‫و‬

‫ئەرگومێمتەكانە"(‪.)23‬‬

‫راهێمانی تەكمیكی دەكا‬

‫ئەنجومەنی فەلسەفە لە ئەمەریكا ساڵی ‪1988‬ب كۆمەڵێك‬ ‫توێژەری راسپارد بۆ توێژیمەوە و ئێكسپێریمێمتی بەرفراوان‬ ‫لە بوارە جیاوازەكانی زانستە بابەتییەكان و زانستە‬ ‫هۆەەكییەكانداب بە مەبەستی تێگەیشتمی هەمەالیەنیتری هزریمی‬ ‫رەخمەییب نۆرمەكان و تەكمیكەكانی و هەروەها ئەدگارە‬ ‫زەروورییەكانی هزرمەندی رەخمەیی‪ .‬ئەم گروپە توێژەرە بە‬ ‫رێبەرایەتی "پیتەر فەسیۆنە" لە ئەنجامی دوو ساڵ توێژیمەوەدا‬ ‫راپۆرتێكیان ئامادەكرد و بە ناونیشانی "راپۆرتی دێلفی"‬ ‫باڵویان كردەوە‪ .‬لەم راپۆرتەدا بە تێگەییشتمێكی وردترب‬ ‫تۆكمەتر و هەمەالیەنیتری هزریمی رەخمەیی لە چێوەی تیۆرییە‬ ‫نۆرماتیڤیەكانداب‬

‫‪.５‬‬

‫هزریمی رەخمەیی چاالكییەكی تەكمیكییە و داوای‬

‫پوختی‬

‫پێماسەیەكی‬

‫هزریمی‬

‫رەخمەیی‬

‫فۆرمولەكردنی‬

‫بۆ هزریمەوەی پێشدانراوەكانب‬

‫پرسیارە‬

‫كرۆكییەكان‬

‫و‬

‫دیارهێمانی‬

‫دەاللەتەكان (‪ .)implications)(26‬بەاڵم ئایا ئەمە‬ ‫واتایەكی ئەوتۆ دەگەیەنێتب كە تەنیا یەك ەێوازە هزریمی‬ ‫دروست هەیە؟ نەخێرب چونكە هزریمی رەخمەیی داوای‬ ‫هزریمی ك ێشەیی ناكا ب ئەمە واتا ەێوازگەلی باەتر بۆ‬ ‫هزرین بەڕێی راهێمانەوە لە بەردەم هەر هزرمەندێكی‬ ‫رەخمەییدا‬

‫كراوەیە(‪)27‬ب‬

‫هەروەها‬

‫نابت‬

‫نۆرمە‬

‫یونیڤێرسالەكانی هزریمی رەخمەیی وەك زەمیمەیەك بۆ‬ ‫روانگەی چەسپیو ببیمرێنب بەڵكو گەرەكە لەو نۆرمانە وەك‬ ‫كراوە بۆ پەرەپێدان لە پرۆسەی هزریمی رەخمەییدا‬ ‫لێبڕوانرێن‪.‬‬

‫دەكەوێتەوە‪" :‬هزریمی رەخمەیی پرۆسەی نرخاندنی ئامانجمەند‬

‫هزریمی رەخمەیی پرۆسەیە(‪ .)28‬پرۆسەیەكب كە لە‬

‫و خۆڕێكخەرەب ئەم پرۆسەیە توێژیمەوەیەكی لۆگیكی هەمبەر‬

‫ئامادە (ساتی هەنووكە) دا دەڕاستێت (بەدیدێت)‪ .‬كاتێكب كە‬

‫تێگەكارییەكانب‬

‫وەك پرۆسە لە هزریمی رەخمەیی بڕوانینب ئەوسا نەەیاو دەبت‬

‫مێتۆدەكان و نۆرمەكان دەەێمت"‪ )...(.‬فەسیۆنە (و هاوكارانی)‬

‫گەر تەنیا بەڕێی هۆەی بارگاویمان ‪ -‬واتا ئەو ەتانەی بەڕێی‬

‫لەم پێماسەیەدا هزریمی رەخمەیی وەك پرۆسەیەكی نرخاندن‬

‫ەیمگەمانب باكگراوندی كولتووریمان یان خوێمدنەوەی كتێب و‬

‫پێماسە دەكەنب كە هەڵگری دوو ئەدگاری ئامانجمەندی و‬

‫هتدب فێركراوین‪-‬‬

‫باوەڕ بكەینب كە ئێمە هزرمەندی‬

‫خۆڕێكخەرییە(‪ .)24‬فەسیۆنە لە گۆتارێكی دیكەدا هزریمی‬

‫رەخمەیین(‪)29‬ب ئاخر هزریمی رەخمەیی هەمیشە سەر لە نو‬

‫دەرككردنەكانب‬

‫رەخمەیی‬

‫بە‬

‫دۆكیۆمێمتەكانب‬

‫پوختترین‬

‫زەمیمەب‬

‫ەێوە‬

‫بەم‬

‫چەەمە‬

‫پێماسە‬

‫دەكا ‪":‬نرخاندنی ئامانجمەند و رێفلەكتیڤ"(‪.)25‬‬ ‫بە‌لێروانینەوە‌لەو‌پێناسەگەلەی‌سەرەوە‌ئاشكرا‌دەبێ‪‌،‬كە‪‌ ‌:‬‬ ‫‪.１‬‬

‫ساتی‬

‫داوای خۆڕێكخستمەوە و خۆڕەخمەیەتی و نرخاندن دەكا ‪.‬‬ ‫بەشی‌دووەم‪‌:‬پرسیار‌وەك‌كرۆكی‌هزرینی‌رەخنەیی ‌‬ ‫مرۆڤ لە جیێاندا دەكەوێتە بەردەم هوروەمی داتا و‬

‫هزریمی رەخمەیی دەبەری هزریمی ناپەرچێمەرەب واتا‬

‫زانیارییەكان‪ .‬لە الڕوویەكەوە ەیمی مرۆڤ واتا رێكخستمەوەی‬

‫دەبەری ئەو ەێوازە هزریمەیەب كە فاكتەری هەڵپەی مرۆاە بۆ‬

‫ئەو داتا و زانیارییانە‪ .‬لە جیێانی ئێستادا بە هۆی تەییمەوەی‬

‫دەرئەنجام یان یبوڵكردنی هەندێك باوەڕ یان یەرار لە‬

‫مەزنی داتا و زانیارییەكان لە فەزای مێتافۆریكالی ئیمتەرنێتیدا‬

‫ەێوەی بەهاداب بە بت ئەوەی هزریمێكی راست لەبارەیانەوە‬

‫كە بەردەوام رووەو فراوانبوونە‪ -‬رێكخستمەوەی وردب بەردەوام‬

‫ئەنجام درابت‪.‬‬

‫زەحمەتتر و ئاڵۆزتر دەبێت‪ .‬ئەگەر داتا و زانیارییەكان بە‬

‫‪.２‬‬

‫هزریمی رەخمەیی چاالكییەكی تەكمیكییەب كە دەەت‬

‫زۆر و كەم بە باەی ئەنجام بدرێت‪.‬‬ ‫‪.３‬‬

‫ئاگاییەوە رێكمەخرێمەوەب ئەوسا كەڵەكە دەبن و نیگەرانیب‬ ‫هەڵپەب هزریمی باڵوب نازانمگەرایی (ئەگمۆستیسیزم) ب‬

‫هزریمی رەخمەیی چاكب گەرەكە پابەندی نۆرمە‬

‫بێێەڵوێستی و هتدب لێدەكەونەوە(‪ .)31‬كەڵەكەبووونی داتا و‬

‫یونیڤێرسالەكانی هزرین (بۆ نموونە‪ :‬روونیب پەیوەندیداریب‬

‫زانیارییەكان دانایی نییەب بەڵكو یەكەم هەنگاو رووەو دانایی‬

‫هەمەالیەنێتی و هتد‪ ).‬بت‪.‬‬

‫رێكخستمەوەی لۆگیكییانەی داتا و زانیارییەكانە بەڕێی‬

‫پرسیارەوە‪ .‬واتا پرسیاری روونیی و دروستیی و زەمیمەیانب‬

‫كاتێك ریالێتی رایەڵ بكر بە هۆەەوەب ئەوسا دەگۆڕ بۆ داتا‬

‫چونكە بڕێكی زۆر لەو داتا و زانیارییانەب كە تەنانە لە فۆرمی‬

‫(داتا و زانیاری نو ) سووڕمان‬

‫ایدیۆدا پەخ‬

‫و زانیاری‪ .‬ریالێتی نو‬

‫دەكرێنب ناڕوونب نادروست (نالۆگیكی) و لە‬

‫دەخاتەوە‪ .‬رزگاربوون لە سووڕمان تەنیا بە پرسیاراندنی داتا‬

‫زۆر حاڵەتدا درۆن‪ .‬كەواتە هزرین لە واتای هزریمی‬

‫و زانیارییە نوێكان دەەێت‪ .‬ئەمە بۆ هزریمی رەخمەیی واتادارە‬

‫رێكخەرەوەدا بە پرسیار سەرەتا دەگر (‪ .)31‬پاڵێێزی هزرین‬

‫چونكە پرۆسەی هزریمی رەخمەیی لەو ساتەوە سەرەتا دەگرێتب‬

‫پرسیارە نەك وەاڵمب ئەمە كرۆكی هزریمی رەخمەییە‪ .‬هەرروەها‬

‫كە داتا و زانیارییەكان بەڕێی پرسیارەوەب لۆگیكییانە‬

‫وەاڵمێك كە نەبێتە زەمیمە بۆ پرسیارێكی دیكەب ئەوا دەبێتە‬

‫رێكدەخرێن‪ .‬واتە لەو ساتەوە كە سووڕمان دەگۆڕێت بۆ‬

‫پمتێك بۆ وەستانی هزرین(‪ .)32‬بە واتایەكی دی دەبێتە‬

‫پرسیار(‪.)34‬‬

‫دۆگمێك‪.‬‬ ‫پرسیار لەبارەی داتا و زانیارییەكان پمتی دەرچوونی پرۆسەی‬ ‫هزریمی رەخمەییە‪ .‬بۆ وێمەب كاتێك پرسیار دەكەین‪ :‬ئایا ئەم‬ ‫داتا و زانیارییانەی لەبارەی بابەتەكەوە وەرمگرتوونب بۆ‬ ‫هەڵسەنگاندنی بابەتەكە زەروورن؟ ئەگەر وەاڵمەكە ئەرێیەب‬ ‫بۆچی؟ ئەگەر نەرێیەب بۆچی؟‬

‫ئایاااا ساااەرچاوەی ئەم داتاااا و زانیارییاااانە‬‫بڕواپێرراو و رەوایەتیپێدراون؟‬ ‫ئایا داتا و زانییارییەكانی بابەتەكە‪ ،‬ناوێن؟‬‫ئەگەر وەاڵمەكە نەرێیە‪ ،‬كەواتە چۆن دەشاێ‬ ‫بە داتا و زانیاری نوێ بگەین؟‬

‫"ریچارد پائۆڵ" و "لیمدا ئەلدەر" ست جۆری پرسیار‬ ‫دیاریدەكەن‪:‬‬ ‫‪ .１‬پرسیاری یەك سیستەمی‪ :‬بریتییە لەو پرسیارەیب كە یەك‬ ‫وەاڵمی دیاریكراوی هەیە‪ .‬ئەم جۆرە پرسیارە داوای‬ ‫ئێڤیدێمس (روون و ئاەكرایی) و لۆگیك دەكا‬

‫لە نێو‬

‫یەك سیستەمداب كە دەرئەنجامەكەی بریتییە لە زانین‪.‬‬ ‫‪ .２‬پرسیاری بێسیستەمی‪ :‬ئەو پرسیارەیەب كە پێشەمێتی‬ ‫(ئەفزەڵیە ) بە خود دەدا و تێیدا دەمێمێتەوە (خودییانە‬ ‫دەمێمێتەوە)‪ .‬دەرئەنجامەكەی بریتییە لە را (رایەكی‬ ‫خودییانە)ب كەواتە (لەبەر ئەوەی بابەتیی نییە) نەەیاوی‬ ‫نرخاندنە‪.‬‬ ‫‪ .３‬پرسیاری فرەسیستەمی‪ :‬پرسیارێكی هەمەالیەنییەب كە‬ ‫داوای رەچاوی ئێڤیدێمس و لۆگیك دەكا‬

‫لە نێو‬

‫‪-‬ئایا حەزەكان‪ ،‬مەبەستەكان‪ ،‬ناڕاساتییەكان‪،‬‬

‫فرەسیستەمدا (لە نێو ئیمتەرسیستەمدا) بە ئامانجی‬

‫بەرژەوەناااااادییەكان یااااااان مێنتااااااالێتی‬

‫دیاریكردنی وەاڵمە‬

‫باەتر و خراپترەكانب كە‬

‫پەخشااارەرانی داتاااا و زانیارییەكاااان لەباااری‬

‫دەرئەنجامەكەی بریتییە لە نرخاندن(‪.)35‬‬

‫فاكت دانەنراون؟‬

‫كەواتە بەم چەەمە دیاریكردنەب پرسیار تەنیا روو ناكاتە داتا و‬

‫‪-‬ئایااااااا ئەم داتااااااا و زانیارییااااااانە بااااااۆ‬

‫زانیارییەكانب بەڵكو هەروەها پرسیار پەرەدەستێمت و یووڵ‬

‫پرۆپاگەندەیەكی فریاودەرانە و بە ئاڕاساتەی‬

‫دەبێتەوە و دەگاتە پرسیاراندنی وەاڵمەكانمانب واتا هەروەها‬

‫ئامانجگەلی یەكالیەنە بەرژەوەندی تایبەتیو‬

‫پرسیاراندنی باوەڕ و هزرۆكە و یەرارەكانمان‪ .‬لە پرسیاری‪:‬‬

‫رێرنەخراون؟‬

‫بۆچی ئەم ەتە ئاوهایە؟وە دەگاتە پرسیاری‪ :‬چۆن ئەو ەتە‬

‫ئایااا ئەم داتااا و زانیارییااانە سااەرچاوەگەلی‬‫سەرچاوەوە هاتوون؟‬ ‫‪ ...-‬هتد ‪33‬و‪.‬‬

‫ەت (ئۆبژێكت) بۆ نرخاندنی كرۆكب بەڵكو هەروەها روو‬ ‫دەكاتە هزرین خۆی (سەبژێكت) بۆ نرخاندنی ەوناس‪.‬‬ ‫بەشی‌سێیەم‪‌:‬نۆرمە‌یونیڤێرسالەكانی‌هزرینی‌رەخنەیی ‌‬ ‫نۆرمە یونیڤێرسالەكانی هزریمی رەخمەیی ئەو نۆرمانەنب كە‬ ‫پێویستە هەمیشە بۆ پشكمیمی چۆنێتی هۆ لۆگیكییەكان لەبارەی‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫جیاوازیااااااان هەیە یااااااان تەنیااااااا لە یەك‬

‫دەزانم؟(‪ )36‬پوختتر ببێژمب پرسیار نەك روو دەكاتە چییەتی‬

‫‪21‬‬

‫كێشەب مەسەلە یان دۆخێك رەچاو بكرێن‪ .‬بە واتایەكی دیب بۆ‬

‫باڵوە و فۆرمولە نەكراوە‪ .‬ئێمە بۆ ئەوەی بە باەی رووبكەیمە‬

‫پتر رەخمەییبوونی هزرین پێویستە ئەو نۆرمانە هەمیشە لە‬

‫پرسیارەكەب پێویستمان بە تێگەیشتمی روونتری ئەوە هەیەب كە‬

‫هزریمدا ئامادەبن‪ )...(.‬ئامانجی سەرەكی نۆرمەكانی هزریمی‬

‫ئایا پرسیارەكە مەبەستێتی رووبكاتە چ كێشەیەك؟ب دەەت‬

‫رەخمەییب ئیمتەرنالیزەكردنی (ناخاندنی) ئەو نۆرمانەیە لە‬

‫پرسیارێكی روونتر بەم چەەمە بت‪ :‬ئایا فێركاران دەتوانن چی‬

‫هزریمدا بۆ رێبەریكردنی هزرین رووەو لۆگیكیبوونی باەتر و‬

‫بكەن بۆ یاریدەدانی فێرخوازان لە فێربوونی تەكمیك و‬

‫باەتر‪ .)37(..‬بۆ نموونەب بۆ ئەوەی خوێمدكاران ببزوێمرێن‬

‫پەرەپێدانی ئەو توانستانەداب كە یاریدەدەرن بۆ كارابوونی‬

‫فێری ئەو سەروەرییە ببن بەسەر نۆرمەكاندا و زەیمیان تیژ‬ ‫بكرێتب گەرەكە مامۆستایان بەردەوام لەنوێوە پرسیاری ئەوتۆ‬ ‫بكەنب كە خوێمدكاران بە سەختی دەخەنە ەێر پرۆاە و‬ ‫ناچاریان دەكەن روونكردنەوە سەبارە‬

‫ئی‬

‫و یەرارەكانی ەیانیان؟(‪)39‬‬ ‫‪ .２‬راستێتی‌(‪)accuracy‬‬

‫بە هزریمی خۆیان‬

‫ئەم نۆرمە روودەكاتە راستێتی گۆزارەكان‪ .‬دەەت گۆزارەیەك‬

‫بدەن‪ .‬خوێمدكاران بەڕێی تەحەدای بەردەوامەوە لە پۆلدا ناچار‬

‫روون بتب بەاڵم راست نەبتب بۆ نموونە‪ :‬گۆزارەی "كێشی‬

‫دەبن بابەتەكە بخزێممە نێو هۆەیانەوە و پرسیاری ئەوتۆ لە‬

‫زۆربەی سەگەكان نزیكەی ‪ 141‬كیلۆیە"‪ .‬بە رەچاوی نۆرمی‬

‫خۆیان بكەن كە لە ئاستی ئەو تەحەدایەدایە‪ .‬گەر لە رەوەێكی‬

‫راستێتیب دەتوانین پرسیارگەلی لەم چەەمەی خوارەوە‬

‫نموونەییەوە (ئیدیالەوە) بڕوانینب ئەوا ئەم چۆنێتییەی‬

‫ئاڕاستەی گۆزارەگەلی ناڕاست بكەین‪ :‬ئایا ئەمە راستییەكی‬

‫پرسیاركردن بە چەەمێك لە هزری خوێمدكاراندا دەچەسپێت‬

‫فاكتییە؟ سەرچاوەی ئەم زانیارییە كامەیە؟ چۆن دەەت لە‬

‫دەچێت‪ .‬هەروەها‬

‫راستێتی ئەم گۆزارەیە جەخت بین؟ ئایا ئەمە لە راستیدا‬

‫كە رەوتی هزریمیان بەردەوام بەرەو پێ‬

‫ئەوسا پەیوەندییەكە لە مامۆستا و خوێمدكارەوە دەگۆڕێت بۆ‬ ‫فێركار و فێرخواز‪.‬‬ ‫لە خوارەوە ئاماەە بە نۆ لەو نۆرمانە دەكەمب كە لە الیەن پائۆڵ‬ ‫و ئەلدەر دیاریكراونب بەاڵم هەروەها نزیكەی سەرجەم‬ ‫توێژەرانی بواری هزریمی رەخمەیی تێیدا یەكدەگرنەوە‪:‬‬ ‫‪ .１‬روونی‌(‪)Clarity‬‬ ‫ئایا دەەت هزرۆكەكە پتر ئاوەاڵ بكەیت؟ ئایا دەەت هزرۆكەكە‬ ‫بەڕێیەكی دی (بە رەهەندێكی دی) دەرببڕیت؟ ئایا دەەت‬ ‫وێمەیەكی هۆەەكیم لەبارەیەوە بدەیتت؟ ئایا دەەت نموونەیەكم‬ ‫بدەیتت؟(‪ .)38‬ئەم پرسیارانە روودەكەنە ناڕوونییەكانی بابە‬ ‫و بە مەبەستی گەییشتن بە روونی داوای روونكردنەوەیان‬ ‫دەكەن‪.‬‬

‫دروستە؟ چۆن دەەت ئەمە بسەلمێمین؟(‪)41‬‬ ‫‪ .３‬پوختی‌(‪)precision‬‬ ‫پوختێتی لە هزریندا واتا‪ ،‬دیاریرردنی بێ زیاد و كەمی‬ ‫بابەتەكە‪ .‬گۆزارەیەك دەەت هاوكا روون و راست بتب بەاڵم‬ ‫پوخت نەبت‪ .‬بۆ نموونە‪ :‬هێژا كێشی زیادەی هەیە‪ .‬لەم‬ ‫گۆزارەیەوە نازانر ب كە هێژا چەند كیلۆ كێشی زیادەی هەیە؛‬ ‫یەك كیلۆ یان دووسەد كیلۆ! ئەم نۆرمە پرسیارگەلی لەم چەەمە‬ ‫دەخوازێت‪ :‬ئایا دەەت پتر رووبكەیتەوە دیاریكردنی بابەتەكە؟‬ ‫(بۆ حاڵەتی دەرچوون لە بابەتەكە یان موبالەغە) و ئایا دەەت‬ ‫پتر روونیبكەیتەوە؟ (بۆ حاڵەتی كەمایەسی لە دیاریكردنی‬ ‫بابەتەكەدا)(‪.)41‬‬ ‫‪ .４‬پەیوەندیداری‌(‪)Relevance‬‬

‫"روونی" یەك لە گرنگترین نۆرمەكانی هزریمی رەخمەییە‪.‬‬

‫ئایا ئەوە چۆن پەیوەستە بە پرسیارەكەوە؟ ئایا ئەوە چۆن‬

‫راستتر ببێژینب پمتی دەرچوونی سەرەكییە بۆ سەرجەم‬

‫پشتیوانیی مەسەلەكە دەكا ؟ ئایا ئەوە چۆن یاریدەمان دەەدا‬

‫نۆرمەكانی دی‪ .‬چونكە گەر گۆزارەیەك (‪)Statement‬‬

‫لە دیاریكردنی مەسەلەكەدا؟ دەەت گۆزارەیەك روونب راست و‬

‫ناڕوون بتب ئەوا ناتوانین لێی تێبگەین و راستێتی و‬

‫پوخت بتب بەاڵم پەیوەندی بە مەسەلەكەوە نەبت‪ .‬بۆ نموونە‪:‬‬

‫پەیوەندیدارێتیەكەی دیاریبكەین و لە ئەنجامدا هیچ ەتێكی‬

‫"خوێمدكاران بە زۆری باوەڕ دەكەنب كە دەبت بە رێژەی بڕی‬

‫لەبارەیەوە ببێژین‪ .‬بۆ نموونە‪ :‬پرسیاری‪ :‬دەەت چی بكرێت بۆ‬

‫ماندووبوونیان لە كۆرسی خوێمدنداب نمرەكانیان بەرز ببمەوەب‬

‫كێشەی سیستەمی پەروەردەی فێركاری؟ب پرسیارێكی ناڕوونەب‬

‫بەاڵم مەرج نییە بەرزی رێژەی ماندووێتی خوێمدكاران بۆ‬

‫فێربوونب بەرزبوونەوەی نمرەكانیانی لێبكەوێتەوە‪ .‬كەواتە‬

‫ئێمە لە كاتی هزریمدا بە ڕێژەیەك كۆمەڵێك هزرۆكە لە نێو‬

‫لێرەدا ماندووێتی زۆرب پەیوەندی بە نمرەی بەرزەوە نییە(‪.)42‬‬

‫یەكدیدا رێكدەخەین‪ .‬كاتێكب كە بەەداری ئەو هزرۆكانە بە‬ ‫ەێوازێكی هۆەەكییە و پشتیوانی یەكدی دەكەنب ئەوا ئەو‬

‫‪ .５‬قووڵی‌(‪)Depth‬‬

‫هزریمە لۆگیكییە‪ .‬بە پێچەوانەوە كاتێكب كە بەەداری‬

‫ئایا وەاڵمەكە چۆن روودەكاتە ئاڵۆزییەكانی پرسیارەكە؟ ئایا‬

‫هزرۆكەكان هۆەەكییانە نییە و پشتیوانی یەكدی ناكەنب ئەوا‬

‫چۆن رەچاوی كێشەكان كراوە لە پرسیارەكەدا؟ ئایا مامەڵە‬

‫ئەو هزرە دەكەوێتە نەسازی (تمایچ) ەوەب كەواتە هۆەەكی نییە‬

‫لەگەڵ فاكتەرە كرۆكییەكاندا دەكا ؟ ئایا ئەو فاكتەرانە چینب كە‬

‫و دەرئەنجام هزرێكی نالۆگیكییە(‪.)45‬‬

‫ئەم كێشە تایبەتییەیان هێماوەتە ئاراوە؟ دەەت گۆزارەیەك‬ ‫روونب راستب پوخت و پەیوەندیدار بتب بەاڵم یووڵ نەبتب واتا‬

‫‪‌ .８‬بایەخداری‌(‪)significance‬‬

‫رەچاوی الیەنە ئاڵۆزەكانی بابەتەكەی نەكردبت(‪ .)43‬بۆ‬

‫ئەم نۆرمە روودەكاتە رادەی بایەخداری و گرنگی كێشەب ئید‬

‫نموونە‪ :‬گۆزارەی ‪ -‬لیژنەی ەیمگەپارێزی یوتابخانە ‪ -‬كە‬

‫و فاكتەكان بۆ رەچاوكردنیان‪ .‬پرسیارگەلی لەم چەەمەی‬

‫ناونیشانی لیژنەیەكی پێكێاتوو لە چەند مامۆستایەكە لە هەر‬

‫خوارەوە سەر بە نۆرمی بایەخدارین‪ :‬ئایا ئەمە گرنگترین‬

‫یوتابخانەیەكدا‪ .‬ئەم لیژنەیە سااڵنە جارێك یان پترب بە‬

‫كێشەیە بۆ رەچاوكردن؟ ئایا ئەمە هزرۆكە نێوەندییەكەیە؟ كام‬

‫یاریدەی یوتابیان هەڵدەستێت بە پاككردنەوەی‬

‫یوتابخانە‪.‬‬

‫بەاڵم لەم گۆزارەیەدا رەچاوی یووڵی كێشەی ەیمگە نەكراوە و‬ ‫ەیمگەپارێزی لە یەك الیەنی زەروور بەاڵم ناكافیدا‬

‫لەم فاكتانە گرنگتریمن؟‬ ‫‪ .９‬بەدادی‌(‪)Fairness‬‬

‫كورتكراوەتەوەب چونكە تێیدا رەچاوی پاراستمی الیەنەكانی‬

‫نۆرمی بەدادیب پتر روودەكاتە الیەنی خۆڕەخمەیی لە هزریمی‬

‫و هتد‪).‬‬

‫یەراردان بۆ باوەڕ و‬

‫دیكەی ەیمگە (پاراستمی ئاوب هەواب وزەب فەزاب دەن‬

‫رەخمەییدا و هزرمەندی رەخمەیی پێ‬

‫نەكراوە‪ .‬كەواتە گۆزارەی "لیژنەی ەیمگەپارێزی یوتابخانە"‬

‫كردار و نرخاندن لەبارەی چ خۆی و چ ئەوانیدیداب پرسیارگەلی‬

‫سەرباری ئەوەی روونەب راستەب پوختە و پەیوەندیدارەب بەاڵم لە‬

‫لەم چەەمەی خوارەوە ئاڕاستەی خۆی دەكا ‪ :‬ئایا بەرەەوەندی‬

‫رووی یووڵییەوە ئاڵۆزی مەسەلەكە ناپێكێت‪.‬‬

‫تایبەتیی خۆم لەم مەسەلەیەدا هەیە؟ ئایا هاوسۆزییانە پێشبیمی‬

‫‪ .６‬هەمەالیەنی‌(‪‌ )Breadth‬‬ ‫ئایا دەتوانین رەچاوی روانگەپمتی دی بكەین؟ ئایا دەەت بە‬ ‫ەێوازێكی دیكە لە پرسیارەكە بڕوانین؟ ئایا چی دەبت گەر‬ ‫ئەمە روانگەیەكی كۆنزەرااتیڤی بت؟ ئەی چی دەبت گەر ئەمە‬ ‫روانگەیەكی لیبڕاڵ بت؟ دەەت گۆزارەیەكی ئیستیداللی روونب‬ ‫راستب پوختب پەیوەندیدار و یووڵ بتب بەاڵم هەمەالیەنی نەبت‪.‬‬ ‫بۆ نموونە‪ :‬ئەرگومێمتێكب كە لە روانگەیەكی چ كۆنزەرااتیڤ و‬ ‫چ لیبڕاڵەوە بتب بە یووڵی دەچێتە نێو مەسەلەكەوەب بەاڵم‬ ‫تێگەییشتمەكە بە دیدێكی تاك یەنە روودەكاتە پرسیارەكە(‪.)44‬‬

‫ئایا ئەمە هۆەەكییە (مەعقولە)؟ ئایا چی لە گۆتمەكە‬ ‫دەكەوێتەوە؟ چۆن لێی دەكەوێتەوە؟ پرسیارگەلی لەم چەەمە‬ ‫كاتێك دەورووەێنب كە لە گۆزارەیەكدا دوو بەیەكمەساز هەبن ‪.‬‬ ‫بۆ نموونە‪ :‬بازنەی سێگۆەەیی!‬

‫دیكەم كردووە؟ ئایا لەم مەسەلەیەدا رەخمەییانە ریڤیزیۆنی‬ ‫(پێداچوونەوەی) باوەڕ و بڕواكانی خۆم كردووە؟(‪)46‬‬ ‫بەشی‌چوارەم‪‌:‬پرنسیپەكانی‌هزرینی‌رەخنەیی ‌‬ ‫‪ .１‬بوێریی‌هزری‬ ‫بوێریی هزری واتا مەیل بۆ دەرگیربوون و رووبەرووبونەوەی‬ ‫مەترسیداری بابە ب مەسەلە و دۆخە ئاڵۆزەكان بەڕێی پرسیار و‬ ‫بە مەبەستی گەییشتن بە وەاڵم یان نرخاندنێكی لۆگیكی و‬ ‫ئامانجمەند‪ .‬ئەمە مەیلی تێگەییشتن و داناییەب ئاگاییە بۆ‬ ‫مەترسی هەڵە ەیمانەییەكان و نەترسانە لە هەڵە‪ .‬لە هەمان كاتدا‬ ‫بوێریی هزری واتاب جار‬

‫یەرارنەدان و بڕیارنەدانب چونكە‬

‫هێشتا نە داتا و زانیاری پێویست و رێكخراو بۆ رااە و‬ ‫ەرۆاەكردن هەن و نە رەخمەییانە رووكراوەتەوە یەرار و‬ ‫بڕیارە جیاوازەكان(‪.)47‬‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫‪ .７‬لۆگیك‌(‪)Logic‬‬

‫روانگەی ئەوانیدیم كردووە؟ ئایا رەچاوی روانگە جیاوازەكانی‬

‫‪23‬‬

‫كانت لە وەاڵمی پرسیاری "رۆەمایی (رۆەمگەری!) چییە؟"دا‬

‫بوێریی هزری مەیلی رووبەرووبونەوەی تەحەدای ئەوانیدییەب‬

‫جەخت لەسەر بوێریی هزری دەكاتەوە و دەبێژێت‪" :‬رۆەمایی‬

‫كەواتە لە روویەكی دیكەوە بوێریی هزری بە نەترسان لە‬

‫دەربازبوونی مرۆاە لە یسوری خۆ خەتاباری پێمەگەییشتوویی‬

‫رووبەرووبونەوەی تەحەدای ئەوانیدی بەدیدێت (‪)...‬ب كاتێك‬

‫زەین‪ .‬یسور بریتییە لە بێتوانایی بۆ بەكارهێمانی زەیمی خۆ‬

‫بوێریی پرسیاركردنم هەیەب گەرەكە هاوكا بوێریی بیستن و‬

‫بەبت رێبەری كەسێكی دی‪ .‬خۆ خەتابار ئەم یسورەیەب گەر‬

‫وەاڵمدانەوەی پرسیارە رەخمەییەكانی ئەوانیدیشم هەبت و‬

‫هاتوو هۆكارەكەی الوازی زەین نەبتب بەڵكو لە یەرار و بوێری‬

‫ئەگەر لە تەحەدای هزریی لە تەك ئەویدیداب روانگەم گۆڕاب بە‬

‫دابێت بۆ ئەوەی ئەو زەیمە بە بت رێبەری كەسێكی دی‬

‫ئاەكرا رایبگەیەنم و لە ئاگاداربوونی ئەوانیدی هەمبەر هەڵە و‬

‫بەكاربێێمر ‪ .‬كەواتە دروەمەكەی رۆەمایی ئەوەیە‪ :‬بوێرە‬

‫كەمایەسی زانیمم نەترسێم‪ .‬گۆتمی "نایزانم" (لەم حاڵەتەدا)‬

‫زەیمی خۆ‬

‫بەكاربێێمیت‪ ".‬هزریمی خۆیی بوێریی گەرەكەب‬

‫بوێریی خستمەگەڕی تێگەیشتمی خۆیی بە بت سەروەری و‬ ‫رێبەری ئەوانیدی‪ .‬بە واتایەكی دی رۆەمایی رزگاربوونە لە‬ ‫سەروەریی هزری ئەوانیدی بە ئامانجی رۆەمڕوانیمی‬ ‫خۆیی(‪.)48‬‬

‫رووی كۆنكرێتی بوێریی هزرییە(‪.)51‬‬ ‫لە بوێریی هزریداب گەرەكە روانگەكانمان بۆ هەر بابەتێك‬ ‫یەكسان بە ەوناس و سەرجەم كەسێتیمان دانەنێین‪ .‬بۆ نموونە‬ ‫كاتێك دەبێژم‪" :‬من سۆسیالیستم" یان " من ئیس میم"ب ئەوا‬ ‫لێرەدا باوەڕ و روانگە و بڕواكەم یەكسان داناوە بە ەوناس و‬

‫بوێریی هزریب ئاگاییە بۆ زەروورەتی پەرەپێدانی هزر بە رێی‬

‫وجودمب كە ئەمە دەرئەنجام بوێریی هزریمم دەپوكێمێتەوە‪ .‬لە‬

‫دەرگیربوون لەگەڵ ئەو هزرۆكە و روانگە و باوەڕانەداب كە‬

‫بەر ئەوە گەرەكە ئاوها بێزرێم و ببێژم‪" :‬من روانگەیەكی‬

‫گرەیی هزری و هەستی نەرێمیمان دەوروەێمنب ئەگیما‬

‫سۆسیالیستیم هەیە" یان "من روانگەیەكی ئیس میانەم هەیە"ب‬

‫هەستی ئەرێمیمان‬

‫چونكە بەم چەەمە چیدی لە رەتكردنەوەی روانگەكانم لە الیەن‬

‫پێدەبەخشتب پێویستی بە بوێریی هزری نییە(‪ .)49‬كەواتە ئێمە‬

‫ئەوانیدییەوە ناترسێم و وەها ناهزرێمب كە ئەوانیدی بە‬

‫نابت پاسیڤانە و ناڕەخمەییانەب وەرگر بینب بەڵكو دەبت بوێریی‬

‫رەتكردنەوە و یبووڵ نەكردنی روانگەكانمب لە گەڵیدا خۆیشم‬

‫ئیئتیرافمان هەبت بۆ راستی هەندێك هزرۆكەب كە پێشتر وەك‬

‫رەتدەكەنەوە(‪.)52‬‬

‫هزریمی رەخمەیی روودەكاتە كێیەتی‬

‫مەترسیدار و بێێودە و ناڕاست پێماندراونب هەروەها‬

‫مرۆڤ نەك چییەتی مرۆڤب واتا روودەكاتە پرۆسەی ەوناسی‬

‫ئیئتیرافكردنی ساختەیەتی و سەهویەتی لە هەندێك هزرۆكەی‬

‫مرۆڤ نەك دیاریكردنێكی حاسم (بڕاوە)ی مرۆڤب كە ئەمەب‬

‫چەسپاوی كۆمەڵگەكەمانداب ئەمەب پێویستی بە بوێریی‬

‫بەڕێی بوێریی و نەسرەوتمی هزرین لە پرۆسەی راهێمانی‬

‫پرسیاراندنی باوەڕە دامەزراو و چەسپیوەكانمان هەیەب كە‬

‫و بە‬

‫وەرگرتمی ئەوەی پشووی هزری و‬

‫دەەت زەحمە‬

‫و هەندێكجار ترسێمەر بتب بەاڵم سزای ئەو‬

‫پێڕەویمەكردنە بە زۆری بریتییە لە گەییشتن بە نرخاندن(‪.)51‬‬

‫تەكمیك و ئەدگارەكانی هزریمی رەخمەییدا دیاردەدا‬

‫نەسرەوتن لەم پرۆسەیەدا دەگەیمە ەوناسێكب كە ئەوسا‬ ‫دەتوانین ببێژین‪" :‬من هزرمەندێكی رەخمەییم"‪.‬‬ ‫گرنگترین فاكتەر كە لە رووی دەروونییەوە بوێریی هزری‬

‫بوێریی هزری كاتێك بەدیدێت‪ ،‬كە رێگەی هزرینی ناوێ‬ ‫بگاارینە بەر و تەحەدای روانااگە چەسااپیوەكان برەیاان‪.‬‬ ‫پوختتر ببێاژین باوێریی هازری‪ ،‬ئەنتای كۆنزەرڤااتی ە و‬ ‫هیچ هزرینێك بە پیرۆز دانانێ تااكوو پاشاان نەتوانێات‬ ‫رەخنەییاااانە رووی تێبراااات‪ ،‬چاااونرە هااازری لرااااو بە‬ ‫پیرۆزییەوە‪ ،‬مۆركی رەهایەتی وەردەگارێ و هازری رەهاا‬ ‫واتا دۆخی داوەشانی پرۆسەی هزرین‪.‬‬

‫دەپوكێمێتب مەیلی سرووەتیی هۆەە رووەو هزرین لە بارەی‬ ‫بابە و كێشە نوێكان بە هەمان پڕەنسیپ و نۆرم و ەێوازی‬ ‫هزریمی ترادیسیۆنی (تەیلیدی)‪ .‬هۆب بە چەەمێكی سروەتی‬ ‫مەیلی بەردەوامیدان بە دۆخە هەبووەكەی خۆی هەیەب واتا‬ ‫هێشتمەوەی‬

‫پرەنسیپ‬

‫و‬

‫نۆرم‬

‫و‬

‫ەێوازی‬

‫هزریمی‬

‫خووپێوەگرتووی خۆی‪ .‬هەروەها لە الیەكی دی گرنگترین‬ ‫فاكتەری دەرەكی پوكێمەری بوێریی هزریب بریتییە لە‬ ‫ستەمكاریی سیاسی و كولتووریب كە بە تۆخترین ەێوە لە‬ ‫سیستەمە سیاسییە تۆتالیتێر و كولتوورە داخراوەكاندا هەیە‪.‬‬

‫كەواتە بۆ ئەوەی لە رووی هزرییەوە بوێر بینب گەرەكە هاوكا‬

‫نرخاندنێكی سەرچاوەگرتووی خۆیی و لە سەر زەمیمەی‬

‫بەرانبەر دوو مەیدانی لە یەكدی دانەبڕاوی مەیلی سروەتی‬

‫یبووڵمەكردنی بەدووكەوتمی هزری ئەوانیدی(‪.)57‬‬

‫هۆب و ستەمكاریی سیاسی و كولتوری خەبا بكەین(‪.)53‬‬

‫سەربەخۆیی هزرییب هزریمی تاكڕەوانە نییەب واتا هزریمێكی‬ ‫ئەنتی سۆسیال نییە‪ .‬هەروەها هزریمی كۆللێكتیڤی (هزریمی‬

‫‪ .２‬نەسرەوتنی‌هزری‬ ‫بوون بە هزرمەندی رەخمەیی ئاسان نییەب بەڵكو كا‬

‫و‬

‫كۆەشی گەرەكە‪ .‬هزریمی رەخمەیی پەرچێمەرانەیە (رێفلەكتیڤە)ب‬ ‫واتا دەگەڕێتەوە بۆ كێشە بەراییەكان بە مەبەستی ریڤیزیۆن و‬ ‫ەرۆاەكردنەوەیانب ئەمەب نەسرەوتمی هزریی مەیلمەندە رووەو‬ ‫تێگەیشتن و راستییەكان سەرباری بە ئاگابوون لە كێشە و‬ ‫كۆسپ و نشوستییەكانی‪ )...( .‬نەسرەوتمی هزری تێگەیشتمی‬ ‫پێویستیی دەرگیربوونە لەگەڵ هزری باڵو و‬

‫پرسیارە‬

‫كۆیی)ب نییەب كە تێیدا تاكێتی بتوێتەوەب بەڵكو سەربەخۆیی‬ ‫هزریی لە میانەی هزریمی كەسی و تایبەتمەند و بە بەەداری‬ ‫هزریی لە تەك ئەوانیدیدا بەدیدێت‪ .‬ئاخر هزریمی تاكڕەوانەب‬ ‫هزریمێكی لە خۆدا داخراوەب كە دەرئەنجامب ممگەرایی‬ ‫لێدەكەوێتەوەب هەروەها هزریمی كۆللێكتیڤیب هزریمێكی كۆگەرا‬ ‫و ك ێشەییەب كە دەرئەنجامب كاریزما دەخاتەوە‪ .‬ئەو دوو‬ ‫ەێوازەی هزرین مۆركی ئاەكرای ستەمگەرایین‪.‬‬

‫فۆرمولەنەكراوەكانداب بە مەبەستی تێگەییشتن و دیدی یووڵترب‬

‫سەربەخۆیی هزریی پابەندی زەروورەتێكی دووجەمسەرە‪ :‬لە‬

‫و خەباتی گەرەكە(‪.)54‬‬

‫جەمسەرێكەوە بریتییە لە بڕێك هێژمونی كەسییب كە ئەم‬

‫كە ئەمەب كۆە‬

‫گەییشتن بە نرخاندنی ئامانجمەند و خۆڕەخمەییب دەرئەنجامی‬ ‫خێرایی و هەڵپەی هزری نییەب بەڵكو راستەوخۆ دەرئەنجامی‬ ‫نەسرەوتمی هزرییە‪ .‬بەاڵم هەروەها پێویستە ئەمەب ببێژینب كە‬ ‫نەسرەوتمی هزری بە هەمان رادەی گەییشتن بە نرخاندنی‬ ‫ئامانجمەند و خۆڕەخمەییب ەادیخەرەوەیە(‪.)55‬‬

‫هێژمونییە دەبێتە هۆی بەرهەڵستی بەرانبەر تەڵقین و‬ ‫گۆەكردنی هزری‪ .‬لە جەمسەرەكەی دیكەداب ئیئترافكردنە بە‬ ‫ناحاسمێتی روانگە و باوەڕ و یەرارەكانمانب كە ئەمەب دەبێتە‬ ‫هۆی بەرهەڵستی بەرانبەر روانگەی دەمارگیرانە (تەئەسسوڵ) و‬ ‫كاریزما‪ .‬هەروەها دەرئەنجامی پابەندبوون بەو زەروورەتە‬ ‫دووجەمسەرییەب لە الیەك پاڵێێزی تاكە بۆ بەەداری هزریی‬

‫لە پرۆسااااااااەی نەساااااااارەوتنی هزرییاااااااادا گەرەكە‬

‫لەتەك‬

‫دەساااااتبەرداری هەر بااااااوەڕ و رواناااااگەیەك باااااین‪،‬‬

‫خۆڕەخمەییبوون(‪.)58‬‬

‫كە دەرەقەتااااای ئێگزامنااااای رەخنەیااااای ناااااایەت‪... .‬و‬ ‫نەساااااارەوتن و مااااااانەوەی هاااااازری‪ ،‬نەكشااااااانەوە و‬ ‫وازنەهێناااااااااااانە لە پرۆساااااااااااەی هااااااااااازرین‪ .‬بە‬ ‫پاااااێەەوانەوە‪ ،‬بە خێرایااااای بڕیااااااردان و وازهێناااااان‬ ‫لە پرۆساااااااەی هااااااازری‪ ،‬باااااااریتییە لە تەمبەڵااااااای‬ ‫هزری ‪65‬و‪.‬‬

‫هزرمەندی سەربەخۆب بەرانبەر زانین و نرخاندنەكانی‬ ‫بەرپرسیارەب بەم هۆیەب ئەو هەمیشە‬

‫فێرخوازە‪ .‬ئاخر‬

‫بەرپرسیارێتی هزریمی خۆیی لە فێربوون و راهێمانی‬ ‫بەردەوامەوە سەرچاوە دەگرێت‪ .‬هزرمەندی سەربەخۆ كە بۆی‬ ‫ئاەكرا دەبت زانیمەكەی نالۆگیكییە بەرگری لە زانیمەكەی خۆی‬ ‫رادەگرێت (‪ .)59‬ئەو خۆی یەكەمین و سوورترین نرخێمەری‬ ‫خۆیەتی (‪ )...‬چونكە هەمیشە لە كۆەشی زانین و دادگەری‬

‫‪ .３‬سەربەخۆیی‌هزری‬ ‫هزریمی رەخمەیی هزریمی خۆییەب واتا هزریمی كەسییە‪ .‬دەەت‬

‫نوێدایە(‪.)61‬‬

‫بە هۆگەلی وەك‪ :‬ستاتۆ (پێگە)ی سۆسیالب‬

‫(هزرینی ‌منگەرا) ‌و ‌هزرینی ‌سۆسیۆسەنتەری‌‬

‫باكگراوندی كولتووری جیاوازب پسیكۆی تایبە بە خۆ و هتدب‬ ‫جیاواز لە یەكدی و هەر یەكێكیان بە چەەمێكی تایبەتی رووی‬ ‫تێبكەن‪ .‬سەربەخۆیی هزری بریتییە لە كۆە‬

‫بۆ گەییشتن بە‬

‫(هزرینی‌كۆگەرا)‬ ‫ئێگۆسەنتەری بریتییە لە دید و هزریمی سەهو لەبارەی‬ ‫ریالێتییەوە‪ .‬ئێمە كاتێكب كە لە ەێر كاریگەری ئێگۆسەنتەریدا‬ ‫دەهزرێینب باوەڕ دەكەین ەتەكان بە تەواوی ئەوەنب كە لە تاكە‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫ببمەوەب‬

‫‪ .４‬بە ‌ئاگابوون ‌بەرانبەر ‌هزرینی ‌ئێگۆسەنتەری‌‬

‫كەسانی جیاواز رووبەڕووی هەمان تەنگژە یان بابە‬ ‫بەاڵم هاوكا‬

‫ئەوانیدیدا‬

‫و‬

‫لە‬

‫الیەكی‬

‫دی‬

‫پاڵێێزە‬

‫بۆ‬

‫‪25‬‬

‫دیدی ممدا هەن‪ .‬ئێگۆسەنتەری لە ناتوانایی و نەویستن بۆ‬

‫رەخمەییدا بریتییە لەوە كە دەەت راكانب باوەڕەكان و‬

‫رەچاوی روانگەی ئەوانیدیدا ئاەكرا دەبت (‪ )...‬و لە تۆخترین‬

‫نرخاندنەكانی كەسان و گروپە جیاوازەكانب وەك نرخاندنی‬

‫لە بارەی هەموو ەتێكدا خۆی‬

‫و كێشەب بكەونە پەیوەندی و‬

‫ەێوەیدا ئەوەیەب كە دەیەو‬

‫بەەەكیی لەبارەی هەمان بابە‬

‫راست بتب بە بت ئەوەی بە نەسرەوتوویی و روونی رووبكاتە‬

‫بەەداری لەتەك یەكدیدا و دەرئەنجامب تێگەییشمتمێكی‬

‫جیێان‪ .‬پوختتر ببێژین هزریمی ئێگۆسەنتەری بریتییە لە‬

‫هەمەالیەنی بخەنەوە‪ .‬كەواتە مۆركی بەەداری هزرییب‬

‫هەڵوێستی رەب یان سپیب بۆ نموونە‪ " :‬من ‪ %111‬راستمب‬

‫یبووڵكردنی ئەوەیەب كە زانین و نرخاندنی "من" بەەێكی‬

‫یانب تۆ ‪ %111‬هەڵەی"(‪.)61‬‬

‫نەەیاوی جوداكردنەوەیە لە زانین و نرخاندنی گشت مرۆاان‪.‬‬ ‫لە بمەڕەتدا چارەسەركردنی الیەنە الواز و نادروستەكانی‬ ‫نرخاندنەكان و پەرەپێدانی الیەنە بەهێز و دروستەكانیانب تەنیا‬ ‫لە بەەداریی هزرییدا ەیاوە(‪ .)63‬بەاڵم هەروەها پێویستە‬ ‫ئەمەب ببێژینب كە بەەداری و یەكگرتمەوەی نرخاندنە‬ ‫بەەەكییەكان بریتی نییە لە كۆكردنەوە و ریزكردنیانب بەڵكو‬ ‫نرخاندنە‬

‫بەەەكییەكان‬

‫تەنیا‬

‫كاتێك‬

‫لە‬

‫نرخاندنێكی‬

‫هەمەالیەنیدا یەكدەگرنەوەب كە ەیمانەی یەكگرتمەوەی ئاسۆ و‬ ‫روانگەكانیان ئامادەبت (لەگۆڕێبت)‪ .‬بۆ نموونە‪ :‬گەر پرسیاری‬ ‫"ەوناسی هاوواڵتیبوون" وەربگرینب ئەوا نرخاندنی مرۆاێكی‬ ‫كاریزماگەراب كە هاواڵتیبوون لە واتای "ئاپۆڕە"دا تێدەگا‬

‫و‬

‫نرخاندنی كەسێكی دێمۆكرا ب كە هاواڵتیبوون لە واتای‬ ‫"بەەداری و بەرپرسیارێتی"دا تێدەگا ب هیچ ەیمانەیەكی‬ ‫یەكگرتمەوە لە نێوان نرخاندنەكانیاندا ئامادە نابتب چونكە لە‬ ‫بمەڕەتدا ئەو دوو روانگەیە ئاسۆی هاوبەەیان لە نێواندا‬ ‫نییە(‪ .)64‬هەروەها كەسان و گروپگەلێك دەتوانن بگەنە‬ ‫ئێگۆسەنتەری‬

‫هەروەها‬

‫مەیلی‬

‫فراوانكردنی‬

‫هێژمۆنیی‬

‫گروپەكەی هەیە‪ .‬مرۆای ئێگۆسەنتەر لە هەڵوێستی "من‬ ‫راستم"ەوە دەگاتە "ئێمە راستین"‪ .‬هزریمی سۆسیۆسەنتەری‬ ‫دەرئەنجامی چوونە پاڵ یەكدی مرۆاە ئێگۆسەنتەریزمەكانە‬ ‫(‪)...‬ب كە باوەڕگەلی وەك‪ ":‬ئاییمی منب پارتی منب عەەیرەتی‬ ‫منب نەتەوەی منب واڵتی منب باەترە لە هیی ئێوە" ی‬ ‫لێدەكەوێتەوە(‪ .)62‬لێرەوە هزریمی رەخمەیی‬ ‫مەیلی من‪/‬ئێمە خاوەنی راستی‪-‬م‪/‬نب كۆە‬

‫بە ئاگایی بۆ‬ ‫دەكا ب ئەو مەیلە‬

‫هەتا رادەی نەمان الواز بكا ب چونكە ئەو مەیلە پرۆسەی‬

‫یەكگرتمەوەیەك لە نێوان نرخاندنە فرەكانیانداب كە هەتا‬ ‫رادەیەكی باب "یەكسانی" لە نێوانیاندا هەبت‪ .‬بۆ نموونە‪ :‬گەر‬ ‫كێشەیەك لە كارایی دامەزراوەیەكدا هاتبێتە پێشەوە و‬ ‫بەڕێوەبەر بۆ چارەسەری ئەو كێشەیە ئێگۆسەنتەرییانە‬ ‫كارمەندان وەك فەرمانبەر ببیمت و فەرمان دەربكا ب كە هەر‬ ‫یەكێك لە كارمەندان چی بكا ب ئەوا ئەو بەڕێوەبەرە تاكڕەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم بە پێچەوانەوە گەر ئەو بەڕێوەبەرە لە خۆی وەك‬ ‫هاوكارێك و كارمەندێكی بەرپرسیار لە پاڵ كارمەنداندا‬ ‫بڕوانێت و را و روانگە و رێگە چارەی هەمووان وەربگرێت و‬ ‫روانگەی خۆیشی بخاتە بەەدارییەوە و بە دیدێكی كراوە و‬

‫هزریمی رەخمەیی گەندەڵ دەكا ‪.‬‬

‫یەكسان لێیانبڕوانێت و بیانمرخێمێتب ئەوسا ەیمانەی‬

‫‪ .５‬بەشداری‌هزریی‬

‫یەكگرتمەوەی نرخاندنە فرەكان دەڕاستێت و روودەكرێتە‬

‫بەەداری هزریی لەو تێگەییشمە فەلسەفەییەوە سەرەتا دەگرێتب‬ ‫كە دەبێژێت جیێان لە گشتێتییەكەیدا یەكگرتمەوەیەكی‬ ‫بەەەكانێتی‪ .‬پەرچاندنی ئەم تێگەییشتمە لە بواری هزریمی‬

‫چارەسەری كێشەكە(‪.)65‬‬ ‫بە پوختیب مۆركی بەەداری هزریی واتا ئاگایی بۆ‬ ‫سمووردارێتی زانین و نرخاندنی "من"‪ .‬ئەم ئاگاییە لە ئەنجامی‬

‫سەربەخۆیی هزریی و خۆڕەخمەێتی لە سەر زەمیمەی زانین و‬

‫هزریب ەادمانی لە ئەنجامی نەسرەوتمی هزرییداب هاوسۆزی بۆ‬

‫پابەندبوون بە پلۆرالیزمی هزریی دەەێت‪ .‬پلورالیزمی هزریی‬

‫ئەوانیدی لە هزریمدا و هتدب بریتین لە هەستگەلێكب كە بەبت‬

‫واتا رزگاربوون لە دووالیزمی ممگەرایی و كۆگەرایی(‪.)66‬‬

‫ئەمان هزریمی رەخمەیی نەەیاو دەبێت‪ .‬خەریكبوون بە هزریمی‬

‫بەەداری هزریی دەبەری فیزداری هزرییە‪ .‬فیزداری هزریی‬ ‫دەرئەنجامی‬

‫بێئاگاییە‬

‫هەمبەر‬

‫سمووردارێتی‬

‫زانین‬

‫و‬

‫روانگەكانی خۆ‪ .‬ئەم فیزدارییە بریتییە لە بێمشوریی لەبارەی‬

‫رەخمەییەوە بە بت سۆز و تەنیا پشتبەستن بە كۆمەڵێك‬ ‫تەكمیكب ئەوپەڕی دەەێت بگاتە چارەسەری كێشە بۆ نموونە لە‬ ‫ماتماتیكدا(‪.)71‬‬

‫ئەو دۆخانەی كە تێیدا ممگەرایی دەگاتە خۆفریودان‪)...( .‬‬

‫لە رووكردنێكی رواڵەتی بۆ لۆگیك لە نێو هزریمی رەخمەییداب‬

‫یەكێك لە مۆركەكانی فیزداری هزریی رووبەڕووبوونەوەی‬

‫لۆگیك تەنیا وەك پشتبەستوو بە ئاوەز و لەوێوە وەك‬

‫بێدادانەیە هەمبەر روانگە و نرخاندنەكانی ئەوانیدی‪ .‬مرۆای‬

‫دەەسۆز دیاردەدا‬

‫(‪)...‬ب بەاڵم لە بمەڕەتدا نرخاندنی لۆگیكی‬

‫بەندبوو لەنێو فیزداری هزری و هەمووەتزانیداب بە خێرایی و‬

‫سەرئەنجامی پێكەوەگەری چاالكییەكانی ئاوەز و سۆزە لە‬

‫كە نرخاندنە بەراییەكەی‬

‫هۆەدا (‪)...‬ب ئەم پێكەوەگەرییە بۆ هزریمی رەخمەیی نەەیاوی‬

‫هەڵپە دەنرخێمێت و باوەڕ دەكا‬

‫دەسبەردارییە(‪)71‬ب هەروەها لەم پێكەوەگەرییەی ئاوەز و سۆزدا‬

‫خۆی دروستترین نرخاندنە(‪.)67‬‬

‫ئەوە ئاەكرا دەبتب كە مرۆڤ مەكیمەی هزرین نییە(‪.)72‬‬

‫‪ .６‬پێكەوەگەری‌ئاوەز‌و‌سۆز‬ ‫ئەگەرچی بە گشتی باوەڕ وایە كە هزر و هەست بە رەهایی لە‬

‫‪ .７‬گومان‬

‫یەكدی سەربەخۆن و دوو توانستی(‪ )68‬دەبەرنب بەاڵم لە‬

‫لە هزریمی رەخمەییدا تەنیا ئەو روانگە و دەرئەنجام و‬

‫راستیدا هەموو هەستكردنێكی مرۆڤ بەندە بە ئاستێكی‬

‫نرخاندنانە یبووڵ دەكرێنب كە لۆگیكی و ەیاوی ریڤیزیۆن‬

‫بەندە بە‬

‫(پێداچوونەوە) بنب نەك ئەو روانگە و دەرئەنجامانەی داوای‬

‫ئاستێكی رێژەیی لە هەستكردن‪ .‬لە هزریمی رەخمەییداب‬

‫پشودان و رازیبوون و سرەوتمی هزرین دەكەن‪ .‬هزرمەندی‬

‫تێگەییشتمی خۆیی و دەرككردن بەندە بە روانین لە پەیوەندی‬

‫رەخمەیی سەرجەم بانگەەە و روانگە و نرخاندنەكانب گونجاو‬

‫نێویەكیی یووڵی نێوان هزر و هەست (ئاوەز و سۆز)‪.‬‬

‫بە رێژەی لۆگیكیبوونیانب تەنیا بە ەێوەیەكی كاتیی یبووڵ‬

‫رێژەیی لە هزرین و هەروەها هەموو هزریمێكی‬

‫هزرمەندی رەخمەیی لەوە بەئاگایەب كە هەستكردنەكانی وەاڵمن‬ ‫بۆ دۆخەكانب بەاڵم مەرج نییە بە زەروورە‬

‫وەاڵمی لۆگیكی‬

‫بن‪ .‬ئەو تێگەییشتووەب كە دەەت هەستكردنەكان بە گوێرەی‬ ‫تێگەییشتن و رااەی جیاوازب بگۆڕێن(‪.)69‬‬

‫نادروستب لۆگیكی گەندەڵ بخاتەوە و ببێتە ئاستەن‬

‫بۆ‬

‫بە هۆی‬

‫هەستگەلی لە چەەمی كینب توڕەییب هەڵپەب ترس و هتدب‬ ‫پرۆسەی نرخاندن و زانین و بڕیاردان لەبارەی دۆخ و‬

‫ناحاسمدا (‪ )...‬كە تێیدا هیچ نرخاندنێك رەها نییە‪ .‬هزرمەندی‬ ‫رەخمەیی لە داوەكان (ی خۆ فریودان و ئەویدی فریودان) ی‬

‫سۆز بۆ هزریمی رەخمەیی نەەیاوی دەستبەردارییە‪ .‬چونكە‬ ‫هەستگەلێك هەنب كە بە ئاەكرایی پاڵێێزن بۆ هاتمە‬

‫ئارا و پەرەپێدانی پرۆسەی هزریمی رەخمەیی و لە‬ ‫ئاڕاستەكردنی ئەو پرۆسەیەدا كارایی كرۆكییان هەیە‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە‪ :‬مەیل بۆ داناییب مەیل بۆ زانیمی راستییەكانب بوێریی‬

‫بەرهەڵستی فریودان دەكا ‪ .‬لە بەر ئەوە ئەو هەمیشە سەر لە‬ ‫نو دەرئەنجام و نرخاندنەكان هەڵدەسەنگێمێتەوە(‪.)73‬‬ ‫گرنگترین فاكتەر بۆ گومیان بیریتییە لە پرسییار‪ .‬بیۆ نمیوونە‬ ‫پرسیار دەكەین‪" :‬ئەرگومێمتەكانی ئەم روانگەیە كامیانەن؟"ب "بە‬ ‫پشییتیوانی چ رااەگەلێییك بییۆ پێشییدانراوەكان ئەم بانگەەییە و‬ ‫دەرئەنجامە كەوتۆتەوە؟"ب "مۆتیڤەكانی ئەم نرخاندنە كامانەن؟"ب‬ ‫"ئایا لەبارەی ئەم بابەتە دەەت بگەیمە روانیگە و نرخانیدنێكی‬ ‫ئەڵتەرناتیڤ؟" و هتد‪ )...( .‬پرسیارگەلی لەم چەەمەب پرسییاری‬ ‫ەیێواز و مێتیۆدی گەییشیتمن بە بیاوەڕ و روانیگە و یەراردانب‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫بابەتەكان گەندەڵ دەكا ‪ .‬بەاڵم سەرباری ئەوە هێشتا توانستی‬ ‫هاوكا‬

‫نییە‪ .‬گومانكردن لە هزریمی رەخمەییدا واتا ەیانكردن لە فەزای‬

‫ئاوەز و سۆزی گەندەڵبووب بەئاگایە و بەم ئاگاییەوە بەردەوام‬

‫ئەوە راستەب كە وەك چۆن دەەت ئاوەز بە هۆی هزریمی‬ ‫پرۆسەی هزریمی رەخمەییب هەروەها سۆزی‬

‫دەكا ب چونكە بۆ ئەو هیچ دەرئەنجام و نرخاندنێك حاسم‬

‫‪27‬‬

‫پرسیارن لە پرۆسیەی رێكخسیتمەوەی زانیارییەكیان و داتیاب لە‬ ‫ەێوازی ئیستیداللب هەڵێێمجانی لۆگیكی و هتددا(‪.)74‬‬

‫بەگشتی رەهەندە بایەخدارەكانی هزریمی رەخمەیی بەم‬

‫گومان لە هزریمی رەخمەییداب مێتۆدە نەك الیەنگەرایی‬ ‫(پۆزیسیۆن) ێكی هزرییب واتا گومانی مێتۆدییە نەك‬ ‫گومانگەرایی(‪ .)75‬لەم رووەوە گومان توخمی كرۆكی‬ ‫پەرچێمەرێتی هزریمی رەخمەییە‪ )...( .‬بە واتایەكی دی گومان‬ ‫تەنیا ئاراستەی پرۆسەی بەكارهێمانی تەكمیكەكانی هزریمی‬ ‫رەخمەیی ناكرێتب بەڵكو هەروەها ئاڕاستەی ئەدگارەكانی‬ ‫خودی هزرمەندی رەخمەیی‬

‫دەكرێت(‪.)76‬‬

‫مێتۆدییە‪.‬‬

‫رەهەندی‬

‫پرسیاركردن‬

‫چەەمەی خوارەوەن‪:‬‬ ‫‪ .１‬پابەندبوون بە مەئریفەی ترادیسیۆنی و هزریمی ك ێشەیی‬ ‫الواز دەكا‬

‫و نایێێ ێتب واتا مرۆڤ بە رێی هزریمی‬

‫رەخمەییەوە دەتوانێت لەبارەی هەر بابەتێك بگاتە‬ ‫نرخاندنێكی خۆیی(‪.)82‬‬ ‫‪ .２‬بە هۆی هزریمی رەخمەییەوە ئەوە المان ئاەكرا دەبێتب‬ ‫كە بە زەروورە‬

‫روانیمی ئەرێمی بۆ جیێانب گرنگترین ئەدگاری گومانی‬ ‫لە‬

‫بەشی‌پێنجەم‪‌:‬بایەخی‌هزرینی‌رەخنەیی ‌‬

‫نرخاندنەكان‬

‫ناەت یەك نرخاندن بۆ هەمان بابە‬

‫هەبتب چونكە نرخاندن لەبارەی هەر بابەتێك (بە تایبە‬

‫و‬

‫بابەتە كولتووریب سیاسی و سۆسیالەكان) لە سەر‬

‫یبووڵمەكردنیان هەتا ئەو كاتەی لۆگیكیبوونیان دەسەلمێمر ب‬

‫زەمیمەگەلی جیاواز و روانگەگەلی جیاوازب یەك جار و بۆ‬

‫لە‬

‫هەمیشە نییە‪ .‬بۆ نموونە كاتێك پرسیار دەكەین‪" :‬ئایا‬

‫هۆبب‬

‫ەێوازی بەرهەڵستی بەرانبەر حكومەتێكی دیكتاتۆری‬

‫رەهەندێكی ئەرێمییە نەك نەرێمیب چونكە رزگارمان دەكا‬ ‫ك ێشە‬

‫داخراوە‬

‫هزرییەكانب‬

‫ئیدۆلۆەیزەبوونی‬

‫چۆنە؟" وەاڵمەكان بە پێی باكگراوندی كولتووریب ویست‬

‫بەدووكەوتنب كاریزماب ئاپۆڕە و هتد(‪.)77‬‬ ‫گومان و رێژەێتی (نەك رێژەگەرایی(‪ ))78‬لە هزریمی‬ ‫رەخمەییدا پێكەوەن‪ .‬رێژەێتی لە هزریمدا واتا راستی رەها‬ ‫بوونی نییەب (‪ )...‬چونكە جیێان فرەچەەمە و لەوێوە راستی‬ ‫بابەتەكانی‬

‫فرەن‪ .‬راستتر ببێژینب هەر وەاڵمێك بۆ بابەتێك‬

‫رێژەییە و ئەو وەاڵمەب بە رادەی توانستی بەەداری لە‬ ‫فرەچەەمی زانیمدا جەختی وەردەگرێت‪ .‬ئەو فرەچەەمییەی‬ ‫زانین نەرێمی نییەب بەڵكو بریتییە لە خستمەڕوو و بەەداری‬ ‫نرخاندن و چارەسەرە ئەڵتەرناتیڤەكان(‪ .)79‬هەروەها پێویستە‬ ‫ئەمەب ببێژینب كە گومان و رێژەێتی لە هزریمی رەخمەییدا‬ ‫واتای‬

‫هیچاندنی‬

‫(نەفیكردنی)‬

‫راستییە‬

‫ئێڤیدێمتەكان‬

‫ناگەیەنت(‪)...‬ب چونكە راستییە ئێڤیدێمتەكان (بۆ نموونە‪" :‬هیچ‬ ‫سەرجەمێك لە كەرتەكانی بچوكتر نییە" یان "‪ )"42‬لە بمەڕەتدا‬ ‫دەبن بە بمەمایەك بۆ ئەنجامدانی توێژیمەوە و هەڵێێمجانی‬ ‫لۆگیكی(‪ .)81‬بەاڵم لە راستییە ئێڤیدێمتەكانەوە ناەت راستی‬ ‫رەها (هەییقەتی رەها) ببەیمەوەب چونكە ئەو راستییانە لە واتای‬ ‫خۆیاندا تایبەتین‪ .‬هەروەها لە الیەكی دی ئامانجی هزریمی‬ ‫رەخمەیی سەلماندنی هەییقەتی رەها نییەب بەڵكو ئامانجیی‬ ‫گەییشتمە بە نرخاندنی دروستتر‪ .‬لە هزریمی‬

‫رەخمەییداب‬

‫نرخاندنی دروستتر لۆگیكییە نەك نرخاندنی رەهاب چونكە‬ ‫وەك لە سەرەوە جەختمان لەسەر كردەوەب هزریمی رەخمەیی‬ ‫پرۆسەیەب واتا هەمیشە كراوەیە بۆ پەرەپێدان(‪.)81‬‬

‫و ستاتۆی سۆسیال (پێگەی كۆمەاڵیەتی) و هەروەها‬ ‫رەوەی تایبەتیی ەیانی هەر یەكێك لە وەاڵمدەرەوەكانب‬ ‫جیاواز دەبنب بەاڵم هاوكا‬

‫ئەمە دەەت ئەرێمی بت و‬

‫وەاڵمە جیاوازەكان ببمە زەمیمەسازییەك بۆ نرخاندنە‬ ‫ئەڵتەرناتیڤەكان(‪.)83‬‬ ‫‪ .３‬ئاەكراكردنی روانگەی دەمارگیرانە (‪ :)bias‬هزریمی‬ ‫رەخمەییب مرۆڤ لە روانگەی دەمارگیرانە رزگار دەكا و‬ ‫كرانەوەی بە رووی ئەوانیدیدا و دانوستان و‬ ‫سودمەندبوون لە ئەزموونە جیاوازەكان دەەێمت‪ .‬واتا‬ ‫هزریمی رەخمەیی گۆڕانە لە مرۆای داخراوەوە بۆ مرۆای‬ ‫كراوە بە رووی سۆسیال و دانوستان لە نێویدا(‪.)84‬‬ ‫‪ .４‬گۆڕاندان بە مرۆڤ لە حاڵەتی نەرێمییەوە بۆ حاڵەتی‬ ‫ئەرێمی‪ .‬هزریمی رەخمەییب مرۆاان لە توخمگەلی ناچاالك‬ ‫و الوازی كۆمەڵگەوە دەگۆڕێت بۆ تاكگەلی خاوەن‬ ‫كەسێتی دەروون سەنگین و هاوواڵتی بەتوانا بۆ‬ ‫بڕیاردانی‬

‫دروست‬

‫و‬

‫هەڵوێستی‬

‫ئاەتیانە‬

‫و‬

‫دێمۆكراتیك(‪.)85‬‬ ‫‪ .５‬گۆڕاندان بە مرۆڤ لە بوونەوەرێكی نەرێمی كاریگەر بە‬ ‫وەهم و خورافە بۆ مرۆاێكی ئاگاییمەند‪ .‬هزریمی‬ ‫رەخمەییب هزرە هەڵەكانب را ساختەكان و روانگە‬ ‫خورافیەكان ئاەكرا دەكا‬

‫و مرۆڤ لە ەێر سەروەری‬

‫هزری پاەڤەڕۆ رزگار دەكا‬

‫و دەرووی پێشڤەچوون و‬

‫گەەەسەندنی بۆ ئاوەاڵ دەكا (‪.)86‬‬ ‫‪ .６‬هزریمی رەخمەیی لە بواری پەروەردە و فێركاریدا كارایی‬ ‫ەێوە ەۆڕەێكی هەیە بەرانبەر ئەو ەێوازە گۆەكردن و‬ ‫ستەمكارییەی بە ناوی پەروەردە و فێركارییەوە و بە رێی‬ ‫مەلزەمە و دەرخكردن بووە بە ئاستەن‬ ‫پەروەردەی‬

‫فێركاریداب‬

‫چونكە‬

‫لە بەردەم ئاسۆی‬ ‫فێربوونی‬

‫هزریمی‬

‫رەخمەییب فێرخوازی چاالك و پرسیاركەر و نوێخواز‬ ‫دەخاتەوەب ئەو فێرخوازەیب كە چیدی یبوڵ ناكا ەێوازی‬ ‫"فێركردنی بانكی" (واتا ئەو ەێوازە فێركردنەی كە تێیدا‬ ‫مامۆستا كۆمەڵێك زانیاری و وەاڵمی دیاریكراو و ئامادە‬ ‫بە یەرز دەدا‬

‫بە یوتابی‪/‬خوێمدكار و لە كاتی‬

‫تاییكردنەوەدا داوای یەرزەكەی دەكاتەوە) بە سەردا‬ ‫بسەپێمرێت(‪.)87‬‬ ‫‪ .７‬سەرباری ئەوەی تەییمەوەی داتا و زانیارییەكان هەلێك بۆ‬ ‫زانین و دادگەری دروستتر دەڕەخسێمتب بەاڵم گەر مرۆڤ‬ ‫بە رێی هزریمی رەخمەیییەوەب لۆگیكیانە رێكیان نەخاتەوەب‬ ‫دەبمە هۆی فریودان لە الیەن ئەو دەسەاڵتانەی زانیاری و‬ ‫داتومەكان ئاڕاستە دەكەن‪ .‬كەواتە بۆ ئەوەی لە‬ ‫رووبەڕووبوونەوەی لێشاوی داتا و زانیارییەكاندا‬ ‫نەە ەەێین و نەبین بە وەرگرێكی پاسیڤ (‪)...‬ب زەروورە‬ ‫كە هزریمی رەخمەیی فێرببین(‪.)88‬‬

‫‌‬ ‫ئەنجام‪‌ :‬‬ ‫لەم توێژیمەوەیەدا دەگەیمە ئەم ئەنجامانەی خوارەوە‪:‬‬ ‫‪.１‬گەرچی هزریمی رەخمەیی ەێوازە هزریمێكی هاوچەرخەب‬ ‫بەاڵم رەگی لە نێو گریكی ئەنتیكەدایە و بە دیاریكراوی لە‬ ‫سۆكراتەوە سەرەتا دەگرێت‪.‬‬ ‫‪.２‬رەخمەییبوون لە هزریمدا واتای نرخاندنی بابە ب كێشەب‬ ‫زانیاریب گۆزارە وهتدب دەگەیەنێتب نەك رەتكردنەوەیان‪.‬‬ ‫‪.３‬پێماسەیەكی پوختی هزریمی رەخمەیی هەتا ئێستا نەەیاوەب‬ ‫چونكە ەێوازە هزریمێكەب كە دەخوازێت ەێوازی هزریمی‬ ‫‪.４‬سەرجەم بوارە زانستییەكان بێتب واتا لە زانستە‬ ‫بابەتییەكانەوە هەتا زانستە هۆەەكییەكان‪.‬‬ ‫‪.５‬هزریمی رەخمەیی پرۆسەیە‪ .‬پرۆسەیەكب كە هەمیشە سەر لە‬ ‫نو لە ساتی هەنووكەدا دەڕاستێت‪.‬‬ ‫‪.６‬هزریمی رەخمەیی نۆرم دادەنت و تەكمیك و ئەدگاری‬ ‫تایبەتی دەخوازێتب بەاڵم بە بت ئەوەی داوای رەهایەتی و‬ ‫روانگەی چەسپیو بكا ‪.‬‬ ‫‪.７‬پرسیار وەك كرۆكی هزریمی رەخمەییب كارایی بزوێمەری‬ ‫پرۆسەی هزریمی رەخمەیی وەردەگر ‪.‬‬ ‫‪.８‬هزریمی رەخمەیی هاوكا‬

‫لە الیەك بابەتی هزرین و لە‬

‫الیەكی دی هزرین خۆیشی دەنرخێمێت‪.‬‬ ‫‪.９‬هزریمی رەخمەیی بە رێی پرنسیپەكانی وەك‪ :‬بوێری هزریب‬ ‫نەسرەوتمی هزریب سەربەخۆیی هزریب ئاگاییمەندی بەرانبەر‬ ‫هزریمی ممگەرا و هزریمی كۆگەراب بەەداری هزرییب گومانب‬ ‫پێكەوەگەری ئاوەز و سۆزب خۆی لە هزریمی ترادیسیۆنی و‬ ‫ك ێشەیی دادەبڕێت‪.‬‬ ‫‪.１０‬‬

‫بایەخی هزریمی رەخمەیی لە بوارەكانی پەروەردە و‬

‫فێركاریب ەیانی سۆسیالب بەرێوەبەرێتی و هتدب زەروورەتی‬ ‫فێربوونی ئەو ەێوازە هزریمە دەهێمێتە ئاراوە‪.‬‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬ ‫‪29‬‬

:‫پەراوێزەكان‬

:‫• سەرچاوەكان بە فارسی‬ .1391 ‫ در مدی بر تفكر انتقادیب نشر دا ب چاپ اولب تێرانب‬:‫ یاچی مرادیب حسن‬.１ ‫كوچك سمجشگرانەاندیشیب ترجمە محمد مێدی خسروانیب ەركت‬

‫اندیشیدنب فرهم‬:‫ واربرتنب نایجل‬.２

.1388 ‫انتشارا علمی و فرهمگیب تێران‬ : ‫• بە ئیمگلیزی‬ １. Fisher, Alec: Critical Thinking, An Introduction, Cambridge University Press, 2001. ２. Blake, Nigel and others: The Blackwell Guide to the Philosophy of Education, Blackwell Publishing, UK 2003. ３. Paul, Richard and Linda Elder: The Miniature Guide to Critical Thinking, Berkeley 2007.

:‫• بە عەرەبی‬ .2112 ‫ الممگق و التفكیر المایدب دار المسیرەب عمانب‬:‫جمیلب عصام زكریا‬.‫د‬ :‫• سەرچاوەی ئیمتەرنێتی‬ １. criticalthinking.org/pages/our-concept-of-critical-thinking/411 ２. ilahas.com/sirpabs/Business%20and%20Management/Critical%20Thinking%20Tools.pdf ３. criticalthinking.org/pages/strategy-list-35-dimensions-of-critical-thinking/466

‌ ‌ ‌

‫سۆسیالیزاسیونی منداڵ‬ ‫هەتا پێش قۆناکی هەرزەكاری‬ ‫کاوه جهالل‬

‫سۆسیالیزاسیۆن‬

‫پێشەكی‬

‫بكرێتب‬

‫یان‬

‫فاكتەرە‬

‫گرنگەكانی‬

‫سۆسیالیزاسیۆن بخرێمە ەێر لێكۆڵیمەوە كە زۆر جار هەر‬ ‫یەكەیان بۆ خۆی بمەمای مێتۆدێكی پسیكۆلۆەییەب بەاڵم لێرەدا‬ ‫مەرج نییە ئەو مێتۆدە كرابێت بە رێگەبڕیمی هزریانەی‬ ‫ئەم لێكۆڵیمەوەیەی سۆسیالیزاسیۆن تەرخانكراوە‬ ‫بۆ یۆناغێكی پێگەیشتمی مرۆڤ كە یۆناغی ممداڵییە لە زاییمەوە‬ ‫پرۆسەی‬

‫بوونەوەرێكی‬

‫سۆسیالیزەكردنی‬

‫مرۆادا‬

‫وەك‬

‫گەردوونیب كە دەبێت لەنێو كۆمەڵدا بژیب كە پێدەگەیەنرێت و‬ ‫ئەوی‬

‫دەبێت كەسێتیی خۆی پێبگەیەنێت‪ .‬بێگومان ئاەكرایە‬

‫توێژیمەوەی سۆسیالیزاسیۆن بەرهەمێكی خۆرئاوایەب لێرەەدا‬ ‫دەەێت كار بە دەستكەوتە هەمەالیەنییەكانی توێژیمەوەی‬

‫ممداڵەوە ناچارین جەخت لە پرسیاری فێربوون بكەین بەبت‬ ‫ئەوەی بەند بین بە تیۆریی فێربوونەوە (پاالۆڤ)ب پێویستە‬ ‫ەكۆفە و وەرفۆرماندنی رەفتار ئاەكرا بكەینب بەاڵم مەرج نییە‬ ‫لێرەدا رەفتارگەرایی (واتا بێێاایۆریزم كە دەمێكە ەكستی‬ ‫هێماوە) وەربگرینب هاوكا‬

‫پێویستە رووبكەیمە پرسیاری‬

‫ئاوەاڵبوونی بیركردنە و زمان لەالی ممداڵب بەاڵم ئەمە‬ ‫وەرگرتمی مێتۆدی مەئریفە (‪ )cognition‬نییە‪ .‬مێتۆدی ئەم‬ ‫لێكۆڵیمەوەیە‬

‫ەرۆاەیی‬

‫رەخمەییەب‬

‫هەروەها‬

‫پمتی‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫هەتا پێ‬

‫هەرزەكاری‪ .‬لێكۆڵیمەوەكە خەریكبوونە لەتەك‬

‫لێكۆڵیمەوەكە‪ .‬بۆ نموونە ئێمە پابەند بە سۆسیالیزەكردنی‬

‫‪31‬‬

‫لێوەدەرچوونەكەی وەرگرتمی مرۆاە بە ەێوەیەكی كۆنكرێت‬

‫ئەم هەییقەتە مرۆاییە روون دەبێتەوەب گەر بڕوانینب كە ممداڵ لە‬

‫نەك ئەبستراكتب واتا مرۆاێك كە هەمیشە بەندە بە‬

‫ساتی هاتمییەوە بۆ نێو جیێان بەندە بە "ئەوانیدی"یەوە و بەبت‬

‫ەیمجیێانێكی تایبەتییەوە و ئەو ەیمجیێانە مۆرك بە كەسێتی و‬

‫اللێكردنەوەی "ئەوان" ناتوانێت خۆی بژێمێت‪.‬‬

‫رەفتاری ئەو دەدا ب بەاڵم ئەوی‬

‫بە كردار و رەفتار و ەێوازی‬

‫هزریمی خۆی كاریگەری لەسەر ئەو ەیمگەیە دەنوێمێتەوە كە‬ ‫ئەو تێیدا دەبزوێتب جگە لەوە لێكۆڵیمەوەكە رەچاوی‬ ‫"دەستكەوتەكانی توێژیمەوەی مەیدانی ناكا "ب بە واتایەكی دیب‬ ‫نێوەندێكی كۆمەاڵیەتی و كولتووریی تایبەتی وەك نموونە‬ ‫وەرناگرێتب بەڵكو تەنیا لە بواری تیۆریدا دەمێمێتەوەب بەاڵم‬ ‫گەر بۆ دەربڕیمێك نموونەی ئەزموونی (ئەمپیری) پێویست‬ ‫بێتب ئەوا ئەو نموونەیە تەنیا لە پەراوێزدا دەهێمرێتەوە‪.‬‬ ‫ئامیییییانجی ئەم لێكیییییۆڵیمەوەیە بەەیییییداریكردنە لە‬ ‫دانوستاندنی ئەكادیمیانەدا سەبارە بە گەەەی كەسێتی‬ ‫كە لە خێزانەوە سیەرچاوەدەگرێت و لە فێیرگە درێیژەی‬ ‫پێدەدرێتب هەروەها سەبارە بە پرسیاری فێركیاری كە‬ ‫لە بەەە زانستیەكانی وەك سایكۆلۆەیب كۆمەڵماسیی و‬ ‫فەلسەفە لێكۆڵیمەوەیان لەبارەوە دەكرێتب كەواتە پرسیی‬ ‫سۆسیالیزاسیییۆن بییایەخی كییارەكیی هەیە بییۆ كێشییە‬ ‫پراكتیكییەكانی كۆمەڵی كوردیی هەرێمب ئەمەب لە چەند‬ ‫روویەكەوە‪ :‬وەك بەرهەمێێمیییییییانەوەی كەسیییییییێتیی‬ ‫سۆسیۆكولتووری لەسەر بمەمای دراوە چەسیپێمراوەكانب‬ ‫یییان بەردانییی ممییداڵ لە الیەن دایییك و بییاوكەوە و‬ ‫بەجێێێشتمی بۆ خۆەیەكردن لە الیەن "پەیوەنیدییەكانی‬ ‫نێو كیۆاڵنەوە"ب ییان پرسییاری پێویسیتی بیۆ ئاگیایی‬ ‫پەروەردەیەكی میرۆاپەروەرانەی ممیداڵ و هتیدب ئەوجیا‬ ‫كێشیییەی سۆسیالیزاسییییۆنی فێرگەییییی كە ممیییداڵ بە‬ ‫دەرخكیییردن خۆەیییەدەكا بیییۆ بەرهەمێێمیییانەوە نەك‬ ‫كەسێتیی ئەو پێبگەیەنێت و پشتیوانیی بكا بۆ بیوون‬ ‫بە كەسێكی بەتوانا و بەرپرسیار و هتد‪.‬‬

‫لەبەر ئەوەی سۆسیالیزاسیۆن تێگەیەكی (مەفێومێكی) ئاڵۆزە و‬ ‫دەەێت‬

‫مرۆڤ‬

‫لە‬

‫ەیمانەی‬

‫وەرگێڕانییەوە‬

‫بۆ‬

‫"بەكۆمەاڵیەتیكردن" لە واتا كرۆكییەكەی دووربكەوێتەوە كە‬ ‫بەكەسكردنەب ئەوا سەرەتا لە بەەی یەكەمدا لەەێر ناونیشانی‬ ‫"تێگەی سۆسیالیزاسیۆن"دا هەوڵ دەدەین تێگەكە روونبكەیمەوە‬ ‫و هاوكا جیاوازییەكەی لە پەروەردە پیشان بدەین‪.‬‬ ‫("شكۆفەی‌كەسێتی‌لە‌نێوچاالكیدا") ‌‬ ‫روودەكاتە سۆسیالیزەكردنی ممداڵ لەنێو خێزان و فێرگەدا‪.‬‬ ‫فێرگە") لە‬

‫تەوەری یەكەم ("سۆسیالیزاسیۆنی خێزانی پێ‬

‫گۆڕانی كەسێتی دەتوێژێتەوە پابەند بە پەیوەندیی ممداڵ و‬ ‫دایك و باوكەوە‪ .‬بڕگەی یەكەم لەەێر ناونیشانی "ممداڵ لە‬ ‫باوەەی خێزان"دا پیشانی دەدا‬

‫كە چەیی گۆڕانی كەسێتی‬

‫ممداڵ هەمیشە لەو جۆرەی پرۆسەی سۆسیالیزاسیۆندایە كە‬ ‫سەرەتا‬

‫لە‬

‫خێزاندا‬

‫بەردەخرێت‪.‬‬

‫ەێوازی‬

‫سۆسالیزەكردن ەەیڵ بە رەفتاری ممداڵ دەدا‬

‫پێ‬

‫خێزانیی‬ ‫ئەوەی‬

‫فێری رۆڵی كۆمەاڵیەتی بووبێت‪ .‬لەم رەوتەدا پێداویستییە‬ ‫خۆییەكانب رەمەك و پاڵێێزە (مۆتیڤە) ناخەكییەكانب لە رەوتی‬ ‫وەرگرتمی توخمە سۆسیۆكولتووریەكاندا (وەك زمان و‬ ‫نۆرمەكان) بە چەەمێك كاریان تێدەكرێت كە ئیدی لەالی ممداڵ‬ ‫هێدی هێدی كەسێتییەكی سۆسیۆكولتووری سەرهەڵدەدا ‪ .‬بەاڵم‬ ‫هاوكا‬

‫لە‬

‫سۆسیالیزەكردنی‬

‫"سۆسیالیزاسیۆنی تایبە‬

‫ممداڵدا‬

‫ناتوانین‬

‫بەسەر‬

‫بە رەگەزەكان"دا (بڕگەی دووەم)‬

‫بازبدەین‪ .‬كوڕان و كچان لە ممداڵیدا فێری رەفتاری رۆڵئاسا‬ ‫دەبنب ئەوان بەم رێیەوە دەگەن بە ەوناسی كەسییب واتا گەەە‬ ‫دەكەن بۆ بوون بە كوڕ یان بە كچ‪ .‬راستە كە ئەوان لە رووی‬ ‫بیۆلۆەییەوە وەك كوڕ یان كچ دەزایێمرێنب بەاڵم تێڕوانیمی‬ ‫ئەوان سەبارە‬

‫بە رەگەزی نێر یان مت بەسروەتی نەدراوەب‬

‫بەڵكو مەرجی سۆسیالی هەیە‪ .‬پاەان لە تەوەری دووەمی ئەم‬ ‫بەەەدا ("سۆسیالیزاسیۆنی فێرگەیی") روو دەكەیمە رۆڵی فێرگە‬ ‫رێبەری‬ ‫پرۆسەی سۆسیالیزاسیۆنی تاكەكەس كێشەیەكی تایبەتمەندی‬ ‫مرۆاییە و بەند نییە بە نێوەندە كۆمەاڵیەتییە تایبەتیەكانەوە‪.‬‬

‫وەك دامەزراوەیەكی دەوڵەتیی تایبە‬

‫بە سۆسیالیزەكردن‪.‬‬

‫ممداڵ بەڕێی داواكاریی فێرگەییەوە فێری ەێوازی دیكەی‬ ‫رەفتارنواندن و كردار دەبێت‪ .‬ئەركی فێرگە ئەوەیە كە‬ ‫توانستەكانی (كەفائەتەكانی) وەك نووسینب خوێمدنەوەب‬

‫ەماردنب هەروەها زانستی سروەتیب مێژوویی و ئێستێتیك و‬

‫فێرگە") دەبیمین كە فێركار لە فێرگە رۆڵی دایك و باوك‬

‫هتدب بە ممداڵ بگەیەنێتب چونكە ئەو لە ئایمدەدا پێویستی‬

‫وەردەگرێتب بەاڵم ئەو نەك تەنیا بە زمانێكی نووسراو هەوڵ‬

‫پێیانە بۆ ئەوەی بتوانێت داواكارییەكانی پرۆسەی كار‬

‫بۆ پێگەیاندنی ممداڵ دەدا ب بەڵكو ەێوازی خۆییب زمانی‬

‫بەجێبگەیەنێت‪.‬‬

‫ئاخافتمیب كاریگەرییان لەسەر گەەەی ممداڵ هەیە‪.‬‬

‫بەاڵم پرۆسەی سۆسیالیزاسیۆن هاوكا‬

‫لەەێر كاریگەریی‬

‫"كولتوور"دا روو دەدا ‪ .‬بۆیە لە بەەی سێیەمداب بە ناونیشانی‬ ‫"كاریگەریی كولتوور لەسەر پرۆسەی سۆسیالیزاسیۆن"ب هەوڵ‬ ‫دەدەین دانوستانی ئەم كێشەیە بكەین‪ .‬روونكردنەوەی "تێگەی‬ ‫كولتوور" (تەوەری یەكەم) پیشانی دەدا كە كولتوور بریتییە لە‬ ‫بونیادی فێربوو و رێكخراوی رەفتارب ئێمە لێرەدا دەگەیەن بە‬ ‫سێكوچكەی كەس‪-‬كۆمەڵگە‪-‬كولتوور‪ .‬پاەان لە تەوەری‬ ‫دووەمدا‬

‫("رۆڵی‬

‫كولتوور‬

‫لە‬

‫سازاندنی‬

‫كەسێتیدا")‬

‫روونیدەكەیمەوە كە چۆن كولتوور وەك نێوەندێكی كردار مەرج‬ ‫بۆ نواندنی كردار دادەنێت‪ .‬ئێمە لێرەدا ئەو ەێوەیەی‬ ‫سۆسیالیزاسیۆن دەبیمین كە لە الیەن كۆمەڵگەیەكی تایبەتییەوە‬ ‫دەخوازرێتب واتا داخۆ كۆمەڵگە نرخ بە هۆەرایەڵی و‬ ‫ەێرخستمی تاك بدا یان بە سەربەخۆیی و بەدیێێمانی كەسی‪.‬‬ ‫زمان لە پرۆسەی سۆسیالیزاسیۆندا واتایەكی تایبەتی‬ ‫وەردەگرێت‪ .‬لە بەەی چوارەمدا بە ناونیشانی "گۆڕانی زمان‬ ‫لەالی‬

‫ممداڵ"‬

‫روو‬

‫دەكەیمە‬

‫ئەم‬

‫توخمە‬

‫سۆسیالیزاسیۆن‪" .‬زمان وەك دەركەوتەی تایبە‬ ‫(تەوەری یەكەم) لەوە دەكۆڵێتەوە كە‬

‫كرۆكییەی‬ ‫بە مرۆڤ"‬

‫زمان دەركەوتمی‬

‫ەێوازەبوونێكی تایبەتیی مرۆاە و لە ئاەەڵ جیایدەكاتەوە‪.‬‬ ‫كاراییەكانی مێشك فاكتەرێكی سەنترالین بۆ فێربوونی زمانب‬ ‫پێویستە چەند پرۆسەیەكی مەئریفەیی گەەە بە پێ‬

‫فێربوونی‬

‫زماندا راببورن كە ئیدی دوای گەیشتن بە ئامادەبوون بۆ زمانب‬ ‫زمان دەتوانێت بەڕێی وروەێمەرەكانی ەوێمەوارەوە ئاوەاڵ‬ ‫ببێت‪ .‬بەم پێیە ئێمە دەبێت خۆمان بە "فێربوونی زمانی‬ ‫دایك"یەوە خەریك بكەین (تەوەری دووەم)‪ .‬بڕگەی یەكەمی ئەم‬ ‫تەوەرە روودەكاتە "یۆناغی (‪ )Phase‬پێ‬

‫زمان"‪ .‬دەربڕیمە‬

‫دەنگییەكانی ممداڵی ەیرەمژە كەرەسەی خاون كە لێوەی دەنگە‬ ‫پێ‬

‫ئەوەی توانستی هزریمی هاتبێتەگۆڕ ‪ .‬چۆن ئەو ناچارە‬

‫زۆر داڵ و نەرێت لە دایك و باوكییەوە فێرببێتب بە هەمان‬ ‫ەێوە ناچارە فێرببێت كە چ وەەیەك بە چ بابەتێك‬ ‫دەگونجێت‪ .‬پاەان لە بڕگەی دووەمدا ("ئاوەاڵبوونی زمان لە‬

‫ئایا لە چ روانگەیەكەوە دەتوانین پرسی سۆسیالیزاسیۆن‬ ‫بەگونجاوی روونبكەیمەوە؟ ئایا پێكێاتەی سروەتیی مرۆڤ‬ ‫پاڵێێزە بۆ ئەوە كە تاكەكەس خۆی بە ەیمگەكەی بگونجێمێتب‬ ‫وەك چۆن ئالپۆر‬

‫بەگوێرەی ‘تیۆریی پێكێاتەی ناخەكی‘‬

‫(‪ )Dispositionstheorie‬جەختی لێدەكا‬

‫( )ب یان‬

‫سۆسیالیزاسیۆن بەڕێی كۆمەڵگەوە وەك پرۆسەیەكی نۆرماتیڤ‬ ‫(معیاری) ەیاوی روونكردنەوەیەب وەك دوركێایم دەیبیمێت؟ بە‬ ‫دیدی دوركێایم گەرەكە لە سۆسیالیزاسیۆندا " كرۆكێكی دی بە‬ ‫بوونەوەری ممگەرا و ناسۆسیالی ساوا بدرێتب كرۆكێك كە‬ ‫بتوانێت ەیانێكی سۆسیال و ئاكاریی بەڕێوەبەرێت" ( )‪.‬‬ ‫گەرچی مرۆڤ بوونەوەرێكە لە سروەتییەوە دەتوانێت خۆی بە‬ ‫ەیمگەكەی بگونجێمێتب بەاڵم یەك یەنی دەبێت گەر تەنیا لە‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫راستەییمەكانی پەیڤین دێمە ئاراوە‪ .‬ممداڵ فێری پەیڤین دەبێت‬

‫بەشی‌یەكەم‪‌:‬تێگەی‌سۆسیالیزاسیۆن‬

‫‪33‬‬

‫پێكێاتەی سروەتیی مرۆاەوە لە پرسی سۆسیالیزاسیۆن‬

‫ئێمە پێویستە هاوكات جیاوازی برەین لە نێوان تێگەی‬

‫یەك یەنی دەبێت گەر وای بۆ بچین كە‬

‫سۆسیالیزاسیۆن‬

‫بڕوانینب هاوكا‬

‫سۆسیالیزاسیۆن‬

‫و‬

‫پەروەردەدا‪.‬‬

‫سۆسیالیزاسیۆن لە الیەنێكەوە كە كۆمەڵگەیەب ئاڕاستەی مرۆڤ‬

‫پرۆسەیەكە كە لە رەوتیدا ئۆرگانیزمێری مرۆڤیی بە‬

‫دەكرێت و لێرەەدا وەك بابەتێكی بێ یەن یان وەك دەسوێژ‬

‫پێرهاتەیەكی‬

‫بۆ‬

‫بۆ گونجاندن دایدەنێتب بە پێچەوانەوە سۆسیالیزاسیۆن روو‬

‫كەسێتییەكی بەتوانا بۆ كردارب بەاڵم پەروەردە تێگەیەكە‬

‫دەكاتە مرۆڤ وەك كەسێكی چاالك كە خۆی لە نێوچاالكیدا‬

‫"كە لەەێر سەرتێگەی سۆسیالیزاسیۆندایە"ب یان "واەەیەكە بۆ‬

‫(‪ )Interaktion‬دەبیمێتەوە‪ .‬ئەمە لە روویەكی سمووردارەوە‬

‫هەموو ئەو كردار و ئیجرایانە كە مرۆاان دەیانموێمن بۆ ئەوەی‬

‫بەكۆمەاڵیەتیكردنەب بەاڵم سۆسیالیزاسیۆن زۆرتر لەمە و‬

‫كار بكەنە سەر گەەەی كەسێتیی مرۆڤ و پشتگیریی ئەو‬

‫بەتایبەتی ‘بریتییە لە بەكەسكردن‘ (‪)Personalization‬ب‬

‫گەەەیە بكەن بەگوێرەی پێوەری تایبەتمەندی بەهایی" ( )‪.‬‬

‫لێرەەدا ‘كەس‘ واەەیەكە بۆ "رەهەندی هۆەەكیی مرۆڤ و‬ ‫توانای ئەو بۆ لێرەبوون (الوجود)" ( )‪ .‬سۆسیالیزاسیۆن وەك‬ ‫بەكەسكردن بریتییە لە "پرۆسەی گۆڕانی تاكەكەس بە‬

‫بیۆلۆژییەوە‬

‫دەكات‬

‫گەشە‬

‫بەشی ‌دووەم‪‌ :‬شكۆفەی ‌كەسێتی ‌لە ‌نێوچاالكیدا‌‬ ‫(‪)Interaction‬‬

‫ئاڕاستەی ئۆتۆنۆمی و سەربەخۆیی (‪ .)...‬تاكەكەس دەتوانێت‬

‫سۆسیالیزەكردنی ممداڵ لە كاتی زاییمەوە لەنێو خێزاندا‬

‫بەڕێی خەریكبوونی چاالكەوە لەتەك نۆرم و بەها و هەڵوێستی‬

‫سەرچاوە دەگرێت و لە فێرگە درێژەی پێدەدرێتب لەم رەوتەدا‬

‫و ئەركەكانی‬

‫ممداڵ بەڕێی نێوچاالكییەوە فێردەبێت خۆی بە داواكاری و‬

‫كۆمەڵگەیەك و كولتوورەكەیدا پتر گەەە بكا‬

‫هاواڵتییەكی بەتوانا وەربگرێت" ( )‪ .‬ئێمە لێرەدا بەندین بە‬ ‫پرۆسەیەكی سەرجەمییەوە كە لە رەوتیدا تاكەكەسێكب بەڕێی‬ ‫مامەڵەی چاالك یان ناچاالكەوە لەتەك كەسانی دیكەداب دەگا‬ ‫بە ەێوازەكانی رەفتاری سۆسیال و فۆرمە كولتوورییەكانب ئەم‬ ‫ەێوازانەب پاەان تایبەتمەندییەكی كەسیی وەردەگرن‪ .‬بەمەدا‬ ‫دەردەكەوێت كە بۆچی لەنێوان كەسانی كۆمەڵگەیەكی تایبەتیداب‬ ‫سەرباری كاریگەریی پرۆسەی سۆسیالیزاسیۆنب جیاوازیی‬ ‫درەت هەیە‪.‬‬ ‫بەاڵم هەڵە دەبێت گەر باوەڕ بكەینب كە سۆسیالیزاسیۆن تەنیا‬ ‫بەكەسكردنی ممداڵە‪ .‬لە بمەڕەتدا نەك تەنیا ممداڵب بەڵكو كەسی‬ ‫كام ی‬

‫بەدرێژایی ەیانی لەنێو پرۆسەی سۆسیالیزاسیۆندایەب‬

‫ئەمەب وەك خەریكبوون و ناكۆكی لەتەك ەیمگەی كۆمەاڵیەتی‬ ‫و دراوە كولتوورییەكاندا یان خۆگونجاندن پێیان‪ .‬نەك تەنیا‬ ‫ممداڵب بەڵكو كەسانی كام ی‬

‫لە رەفتاریاندا هەندێك جار‬

‫"چاو لە كەسانی دیكە دەكەن"ب هەندێك جار رەفتاری‬ ‫رەچاوكراو راستەوخۆ دەكەن بە نموونەی كرداری خۆییب یان‬ ‫هەندێك جاری دی درەنگتر السایی دەكەنەوەب چونكە "من"‪-‬ی‬ ‫مرۆڤ چەیی پەیوەندییەكانی خۆی لە "ئەوانیدی"دا دیاری‬ ‫دەكا ‪" :‬هەڵوێستیب هزریمیب پ ندانان و كرداریب هەمیشە‬ ‫رووەو ئەوانیدی ئاڕاستە دەدرێنب جا گەر تەنانە ئەوانیدی لە‬ ‫وایعی دەرەكیی ئەودا " ئامادە نەبن ( )‪.‬‬

‫چاوەڕوانیی ئەو گرووپانە بگونجێمێت كە ئەو لەنێویاندایە‪.‬‬ ‫تەوەری‌یەكەم‪‌:‬سۆسیالیزاسیۆنی‌خێزانی‌پێش‌فێرگە‬ ‫بڕگەی‌یەكەم‪‌:‬منداڵ‌لە‌باوەشی‌خێزاندا‬ ‫ممداڵ لە یەكەم ساتی هاتمیەوە بۆ نێو جیێان بەندە بە‬ ‫ئەوانیدییەوە و بەبت اللێكرنەوە و ئاگاداریی ئەوان ناتوانێت‬ ‫خۆی بژێمێتب بۆیە چەیی گۆڕانی كەسێتیی ممداڵ هەمیشە لەو‬ ‫جۆرەی پرۆسەی سۆسیالیزاسیۆندایە كە سەرەتا لەنێو خێزاندا‬ ‫دێتە گۆڕ ‪ .‬لێرەدا جیێانبیمیی دایك و باوكب واتا ەێوازی‬ ‫هزرین و تێڕوانیمیان بۆ جیێانب رۆڵی گرن‬

‫لەوەدا دەگێڕێت‬

‫كە چۆن ممداڵەكەیان ئامادە دەكرێت بۆ بوون بە ئەندامێكی‬ ‫چاالكی كۆمەڵب ئەمەب ەەیڵ بە ەێوازە تایبەتیەكانی رەفتاری‬ ‫ممداڵ دەدا‬

‫ئەوەی فێری رۆڵ و نۆرمی كۆمەاڵیەتی‬

‫پێ‬

‫بووبێت‪ .‬لە بمەڕەتدا ەێوازەكانی سۆسیالیزاسیۆن بەزۆریی‬ ‫سەرەنجامی ئەم جیێانبیمیەن‪ :‬خێزانب جا دەوڵەمەند بێت یان‬ ‫هەەارب ەاریی بێت یان گوندی یان رەفتارالدێییب بە ەێوازی‬ ‫هزریمی كاریگەرییەك دەنوێمێت لەسەر جۆری چێبوونی ئەو‬ ‫تاكە كە لە داهاتوودا وەك كردارنوێمێكی كۆمەاڵیەتی‬ ‫دەردەكەوێت‪.‬‬

‫بۆ‬

‫نموونە‬

‫لە‬

‫خێزانێكی‬

‫ئۆتۆریتێری‬

‫باوكساالریدا پتر رەچاوی ‘بەخێوكردن‘ یان ‘خۆەەكردن‘‬ ‫دەكرێت و هەواڵ دەدرێت ممداڵ لەنێو ئەو نەریت و رەوەتانەدا‬ ‫ببەسترێتەوە كە باوك و دایكب بێگومان بەزۆری باوكب وەك‬

‫هەییقەتی ئەزەلی و نەەیاوی خۆلێ دان سەیری دەكەن‪.‬‬

‫ەیمانەی بۆ ئاوەاڵبوون هەیە‪" .‬كاریگەریی ئەوانیدی لەسەر‬

‫نموونەیەك بۆ ەێوازی هزرین بریتییە لە گەیاندنی بمەماكانی‬

‫رەفتاری تاك بەوەدا دەردەكەوێت كە زۆربەی رەمەك و‬

‫ئاییمێك بە ممداڵ كە ئەو بەهۆی ئاستی ەكۆفەی مێشك و‬

‫پێداویستییە مرۆاییەكان تەنیا لەنێو چێوەیەكی سۆسیالدا‬

‫بەمەب پێشبیمییەكانییەوە ناتوانێت لێیان تێبگا ب وەك‬

‫ەیاوی بەدیێێمانن‪ .‬بە تایبەتی لە ممداڵیدا كە بەها بماغەییە‬

‫سەرەنجامی ئەم گەیاندنەب بەزۆریی ترس لە ناخی ممداڵدا‬

‫كولتووریەكان سۆسیالیزە دەكرێنب تاك بەندە بە اللێكردنەوەی‬

‫– ترس لەو زاتانە و سزاكانیان كە دەەێت‬

‫كەسانی دیكەوە و ناتوانێت بەبت ئەوان پێداویستیەكانی خۆی‬

‫بیكەن بە كەسێكی دەستەمۆ‪ .‬ئێمە لێرەدا بەندین بە هەییقەتی‬

‫ساتار بكا ب ئەمەب تەنیا وەرگرتمی خۆراك و پاراستن لە‬

‫بێتواناییەوە وەك تایبەتمەندییەكی ممداڵ‪.‬‬

‫سەرما ناگرێتەوەب بەڵكو هەروەها هێممكردنەوەی ممداڵ بەهۆی‬

‫سەرهەڵدەدا‬

‫پەیوەندییەوە‪ .‬لەبەرئەوەی ئەم پێداویستیانە بەڕێی پەیوەندیی‬ ‫نێویەكیەوە ساتار دەكرێنب ئەوا لە رەوتی هەوڵەكانی‬ ‫سۆسیالیزاسیۆندا دەبن بە بماغەی یەكەم ئەزموونەكانی ممداڵ‪.‬‬ ‫لەم هەوڵە دامەزراوەییە بمەماییەوەب هەروەها لە هەوڵەكانی‬ ‫خێزانی ناوكییەوە كە بەڕێیانەوە مەرجی جیاواز بۆ دابیمكردنی‬ ‫پێداویستییە كەسییەكان ئامادە دەكرێنب تایبەتمەندیەكانی‬ ‫رەفتاری كۆمەڵگەیەك سەرهەڵدەدەن و بریتین لە زەمیمەی‬ ‫رەفتارەكانی تاكەكەسان و پەیوەندیە نێوكەسییەكان" ( )‬ ‫لەنێو چێوەی سۆسیالیزاسیۆندا پێداویستیە خۆییە بماغەییەكانب‬ ‫بە تایبەتی رەمەكەكان (برسێتیب سێكسوالێتیب نووستن)ب‬ ‫هەروەها پاڵێێزە (مۆتیڤە) ناخەكییەكان (هەوڵدان بۆ دانپێدانان‬ ‫بێتوانایی مرۆای ممداڵ بریتییە لە كەمایەسییەكی مرۆایی كە‬ ‫بەهۆیەوە فێربوون (بە پۆزەتیڤ وەك ئاوەاڵكردنی توانستی‬ ‫هۆەەكی یان بە نێگەتیڤ وەك سمووردانان بۆ توانستی‬ ‫هۆەەكیی ممداڵ كە لەو نموونەیەی سەرەوەدا دەردەكەوێت)‬ ‫واتایەكی جەوهەری وەردەگرێت‪ .‬لە بمەڕەتدا فێربوون لە یەكەم‬ ‫رۆەی هاتمی ممداڵەوە بۆ نێو جیێانب لە یەكەم گرتمی گۆی‬ ‫مەمكی دایكییەوە بە لێوەكانیب كەواتە لەو كاتانەوە كە ممدااڵ‬ ‫هێشتا فێرنەبووە تێڕوانین لەسەر ەتەكانی ەیمگە چێبكاتو‬ ‫وەك پرۆسە ئاوەاڵ دەبێت‪" .‬فێربوون بەگشتی لەسەر رەوتێكی‬ ‫ئۆرگانی روودەدا ب ئەوی‬

‫كاتێك ممدااڵ گرنگیدانەكانی خۆی‬

‫بە ەێوەیەكی سپۆنتان (عفوی) ئاڕاستەی ئەو جێیانە دەكا كە‬ ‫ئەو لێیان جۆب و ەیمانەكانی جووڵە بۆ خاتری ئەو گۆڕانە‬ ‫كەواتە لە یەكەم رۆەی هاتمی ممداڵەوە بۆ نێو جیێان ەێوەیەكی‬ ‫لێكخشان لە نێوان ئەوی كۆرپە و ەیمگەدا (سەرەتا خێزان وەك‬ ‫راسپێرراوی رێكخراوی كۆمەاڵیەتی و پاەان دامەزراوی دیكەی‬ ‫وەك باخچەی ممدااڵن و فێرگە و هتد) دێتە ئاراوە و نیشانەیە‬ ‫بۆ ئەوە كە ممدااڵ تەنیا لەنێو كۆمەاڵ و كولتوورێكی تایبەتیدا‬

‫سۆسیۆكولتووریەكاندا (زمانب نۆرم) بە ەێوەیەكی ئەوتۆ‬ ‫كاریان تێدەكرێتب كە ئیدی لە سەرەنجامدا كەسایەتییەكی‬ ‫سۆسیۆكولتووریی وەك سەرەنجامی كاریگەریە نێویەكیەكانی‬ ‫تاك و ەیمگەی كۆمەاڵیەتی دێتە ئاراوە‪.‬‬ ‫بەاڵم دەبێت پەیوەست بە كێشەی كاریگەرییەوە دوو ئاڕاستە‬ ‫دیاری بكەین‪ :‬لە الیەك گەەە یان بەدگەەەی ممدااڵن‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ رۆڵی دایك و باوكب هەروەها بۆ‬ ‫پەروەردەكاران (بۆ نموونە فێركاران)ب بەاڵم لە الیەكی دیب وەك‬ ‫ئاڕاستەی دووەمب "ممدااڵنی‬

‫كاریگەری لەسەر دایك و باوك‬

‫و پەروەردەكاران" و لێرەەەوە "لەسەر سەرجەم گۆڕانی‬ ‫كولتووری" دەنوێمن ( )‪ .‬توێژیمەوەكان لە بواری ( ‪Child‬‬ ‫‪)effect‬دا ئاەكرای دەكەن كە كاریگەریی ممداڵ لەسەر دایك‬ ‫و باوك و كێشەی خۆگونجاندن لەكاتی "دووگیانییەوە"‬ ‫سەرچاوە دەگرێت و ممدااڵن "هەتا تەمەنی پێگەیشتوویی‬ ‫ریزێك ئەركی گەەەیی دەخەنە بەردەم دایك و باوكیان‪ :‬زایینب‬ ‫مشووری خۆراك و سەرپەرەتیی مەلۆتكەب ناونووسكردنی‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫هۆەەكی و جەستەییانە بەدیدەكا‬

‫كە لە پێگەیشتمدان" ( )‪.‬‬

‫لەالیەن ئەوانیدییەوەب اللێكردنەوە)ب لە رەوتی وەرگرتمی توخمە‬

‫‪35‬‬

‫ممداڵ لە فێرگەب هەڵبژاردنی پیشە" و هتد‪ .‬ئەم جۆرە ئەركانە‬

‫نەكەن‪ .‬ئەم ەێوازانەی تێڕوانین تەنانە لە الی ممدااڵنی پێمج‬

‫بریتین لە "پەڕیمەوەی كێشەیی بۆ دایك و باوكب كە لەتەك‬

‫سااڵن هەن (‪.) ( ")...‬‬

‫خۆیاندا دۆخگۆڕیی ئاەكرا لە رەوتی ەیانی رۆەانە و پیشە و‬ ‫هاوسەرێتیدا دەهێمن"‪ .‬ئەو ەتانە كە واتای كرۆكییان بۆ ئەوان‬ ‫هەیەب هەروەها بەرپرسیارییەكانب ئەوجا دۆخی ناخەكییان و‬ ‫ئەو ەتانەی ئەوان لە ەیانیاندا گرنگییان پێدەدەنب لە رەوتی‬ ‫كێشەكانی گەەەی ممداڵەوە بە ەێوەیەكی جەوهەری كاریان‬ ‫تێدەكرێت ( )‪ .‬ممدااڵن لە هەموو یۆناغێكی تەمەندا دایك و‬ ‫باوكیان بەرەنگاری روانگە و نرخاندنی "لەڕێچكەالدەر"‬ ‫دەكەنەوە ( )‪ .‬بەاڵم ممدااڵن هەروەها زۆر جار لە رەوتی‬ ‫فێربوونی فێرگەییداب هەروەها لە رەوتی ئەزموونیاندا كە بەهۆی‬ ‫پەیوەندییەوە لەتەك ممدااڵنی دیكەدا دەیكەنب زانیمی نو بە‬ ‫دایك و باوكیان دەگەیەننب لێرەەەوە زۆر جار تێڕوانین و‬ ‫هەڵوێستی ەیانیان دەگۆڕن‪.‬‬ ‫بڕگەی‌دووەم‪‌:‬سۆسیالیزاسیۆنی‌تایبەت‌بە‌رەگەزەكان‬ ‫سۆسیالیزاسیۆن رووداوگەلی ئاڵۆزتر لەخۆدەگرێت كە دەتوانین‬ ‫ناویان بمێین فێربوونی رۆڵ‪" .‬رۆڵ بریتییە لە (‪ )...‬نموونەیەك‬ ‫بۆ سەرجەمێتیی رەفتار (‪ :)...‬رۆڵی رەگەزیب رۆڵی خزمایەتیب‬ ‫رۆڵی پیشەیی و هتد‪ .‬بەاڵم بە فێربوونی رۆڵەوە فێربوونی‬

‫ممدااڵن لە رووی بیۆلۆەییەوە وەك كوڕ یان كچ دەزایێمرێنب‬ ‫بەاڵم ئەو پرسیارە كە چۆن ئەوان گۆڕان بە تایبەتمەندییە‬ ‫رەگەزییەكانی رەفتار دەدەن یان "ئەوان چ چاوەڕوانییەك بە‬ ‫‘نێربوون‘ یان ‘مێبوون‘یەوە دەلكێمنب ئەمە بە سروەتی‬ ‫نەدراوە‪ .‬پێشبیمی سەبارە‬

‫بە مێبوون یان نێربوون مەرجی‬

‫سۆسیالی هەیە‪ .‬ئەم پێشبیمییە دێتە ئاراوە بەڕێی وەرگرتمی‬ ‫پێشدراوە سۆسیالەكان و هەروەها لە خەریكبووندا بە ەیمگەوە"‬ ‫( )‪ .‬ممداڵ لە یەكەم رۆەی هاتمیەوە بۆ نێو جیێان بەرەنگاری‬ ‫چاوەڕوانی و ەێوازی رەفتاری رەگەزی دەكرێتەوە‪" .‬دایك و‬ ‫باوك بە زاییمی كوڕێكەوە روانگە و رەوتی ەیان و هیوا و‬ ‫مشوری جیاوازتر دەلكێمن وەك بە زاییمی كچێكەوە‪ .‬ئەوان‬ ‫(زۆر جار بەبت ئاگا) بەرانبەر بە ەیرەمژەیەكی نێریمە فۆرمی‬ ‫دیكەی نێوچاالكیب یان بزووتمی جیاوازی جەستەیی و‬ ‫گوزارەتی روخسار پیشان دەدەن وەك بەرانبەر ەیرەمژەیەكی‬ ‫مێییمەب ئەوان كوڕان جیاواز لە كچان دەپۆەن و هتد‪ .‬بەم‬ ‫ەێوەیە ئەوان لەالی مەلۆتكەی نێر و مت ەێوازی جیای رەفتار‬ ‫دەهێممە ئاراوە" ( )‪.‬‬

‫نۆرم و بەها لكاوە"ب ئەم نۆرم و بەهایانە "كە چاوەڕوانین و‬

‫لە‬

‫كۆمەاڵیەتییانە پێماسەكراونب دەدرێن بە هەڵگرانی رۆڵەكە و بۆ‬

‫وەاڵمدانەوەكانب رااەی تایبەتیی رەفتارب دەسوێژەكان بۆ‬

‫واتای فرمان دەگەیەننب بۆ ئەوەی بەو چاوەڕوانییانە‬

‫نواندنی پەستان كە تایبەتمەندیی رەگەزییان هەیەب هەمیشە پتر‬

‫بگونجێن" ( )‪ .‬فێربوونی رۆڵ پەیوەست بە رۆڵی نێریمە و‬

‫پەرەدەسێمنب كە ئیدی ممداڵ زۆرتر چاالك دەبێت و لە‬

‫مێییمەوە ئەو واتایە دەگەیەنێت كە ممداڵ "فێر ببێت هێدی هێدی‬

‫پراكتیكە سۆسیالەكاندا بەەداری دەكا ‪ .‬هاوكا‬

‫ممداڵ لە‬

‫رەفتار بموێمێت و هەست بكا و جیێان رااە بكا وەك ئەو‬

‫رووی رەگەزییەوە وردتر دەركی ەیمگە دەكا و رااەی دەكا ‪.‬‬

‫كەسانەی كە خۆیان لەنێو هەمان جۆری كەسییدا دەبیممەوە" (‬

‫بەم ەێوەیە ممداڵ لە خێزاندا و بەڕێی الیەنە دەرەكییەكانی‬

‫لە تەمەنی ممداڵیدا كوڕان و كچان فێری رەفتاری‬

‫سۆسیالیزاسیۆنەوەب بۆ نموونە هەاااڵنب پەڕتوكی وێمەییب‬

‫رۆڵئاسا دەبنب ئەوان لە الیەن دایك و باوكب هەروەها‬

‫تەلەایزیۆنب ناوەندی گشتی (ەەیامب دوكانب هۆكانی گەیاندن) و‬

‫هەڵگرانی دیكەی سۆسیالیزاسیۆنەوەب دەنۆرمێمرێن و بەمەب‬

‫رێك م و هتدب ئەزموونی ئەوە دەكا كە مێبوون یان نێربوون‬

‫ەوێن ی كرداریان دیاری دەكرێت‪" .‬یەكەم داواكارییە سادەكان‬

‫چ واتایەك دەگەیەنێت ( )‪.‬‬

‫ئەوانی‬

‫)‪ .‬تەنانە‬

‫بۆ ئەوە كە چۆن گەرەكە مرۆڤ وەك كوڕ یان كچ ڕەفتار‬ ‫بموێمێتب لە رەوتی ئایمدەی پێگەیشتمیاندا و هەروەها تەنانە‬ ‫لە خودی تەمەنی كام یدا تایبەتێتییان پێدەدرێت‪ .‬بەم ەێوەیە‬ ‫تێڕوانیمی وەكێەڵێاتوو سەرهەڵدەدەن‪ :‬بۆ نموونە پیاوان‬ ‫گەرەكە بەهێز و بێسۆز و سەركەوتوو بنب بەاڵم كچان بە‬ ‫پێچەوانەوە الواز و هەستدار بن و كەسانی دەوریان سەغ ە‬

‫رەوتی‬

‫سااڵنی‬

‫سەرەتای‬

‫ەیاندا‬

‫چاوەڕوانی‬

‫و‬

‫ممداڵ دوای زایین پەیوەندییەكی بەهێزی بە دایكەوە هەیەب‬ ‫چونكە دایك لە پلەی یەكەمدا مشووری ممداڵ دەخوا ب بەاڵم‬ ‫بۆ ئەوەی ممداڵ بتوانێت گۆڕان بە ئاگایی كەسێتیی خۆی‬ ‫بدا ب ئەوا دەبێت خۆی هێدی هێدی لە دایك جیابكاتەوە‪" .‬ئەم‬ ‫پرۆسەیەی جیابوونەوە لەالی كوڕان و كچان جیاوازە‪ .‬كچان‬ ‫زۆرتر لە كوڕان لە دایكیان نزیك دەمێممەوە‪ .‬كچ لێرەدا‬

‫دەتوانێت بەڕێی نزیكییەوە لە دایك هەستێكی بۆ ەوناسی‬

‫بە چ شێوەیەك پەیوەندە بە كایەكانی دیرەی‬

‫كەسیی هەبێت و ئەم هەستە زۆرتر ر بە بەردەوامی (ئیدامە)‬

‫كۆمەڵگەوە‪ .‬ئاشررایە كاراییەكی سۆسیالیزاسیۆنی‬

‫وەك لەالی كوڕان‪ .‬لێرەوە الی كچان ئەوە‬

‫فێرگەیی بریتییە لە گەیاندنی توانست‪ ،‬چونكە فێرگە بۆ‬

‫وەك سەرەنجام دەكەوێتەوە كە لە الیان ئەدگارەكانی وەك‬

‫ئەوە كارا كراوە كە بە ممدااڵن توانستەكانی وەك نووسین و‬

‫هەستماسكی و هاوهەستیی سۆزمەند" ( ) سەرهەڵدەدەن‪.‬‬

‫ەماردنب زانستی سروەتی و ئێستێتیك و هتد بگەیەنێتب كە‬

‫گەیشتن بە ەوناسی رەگەزی بریتییە لە پرۆسەی گەەەی ممداڵ‬

‫ممدااڵن لە ئایمدەدا پێویستیان پێیانە بۆ ئەوەی بتوانن‬

‫بۆ بوون بە كوڕ یان بە كچ‪.‬‬

‫داواكارییەكانی پرۆسەی كار بەجێبگەیەنن‪ .‬ئەركێكی دیكەی‬

‫و نزیكی دەدا‬

‫باخچەی ممدااڵن لەپاڵ خێزاندا بریتییە لە گرنگترین‬ ‫نێوەندەكانی سۆسیالیزاسیۆن بۆ ممدااڵن لە نێوان تەمەنی ست‬ ‫تا ەەب ساڵی ( )‪ .‬لێرە نەك تەنیا بە مەبەستی پەروەردەییەوە‬ ‫ەیمگەكی تایبەتی و پسپۆرانە (وەك ئامرازی گەمەب رووی‬ ‫دەرەوە و ناوەوەی بیما و هتد) چێدەكرێتب بەڵكو لێرە ممدااڵن‬ ‫رۆەانە فێر دەبن كە لە پەیوەندییەكی سۆسیالی گەورەتردا‬ ‫كرداربموێمن‪.‬‬ ‫سۆسیالیزاسیۆن‬

‫لێرە‬ ‫بە‬

‫جار‬

‫زۆر‬

‫چەەمێك‬

‫پرۆسە‬

‫رەگەزییەكانی‬

‫روودەدەن‬

‫كە‬

‫خودی‬

‫پەروەردەكاران ئاگایان لێیان نییە‪ .‬ئەوان زۆر جار دەرك‬ ‫بەوەب ناكەن كە چ وێمەیەكی تایبەتیی رەگەزیان هەیە كە‬ ‫رەفتاری خۆییان دیاری دەكا‬

‫فێرگە ئەوەیە كە دەرفە بڕخسێمێت بۆ ئەوەی ممداڵ لە رەوتی‬ ‫سۆسیالیزەكردندا ەكۆفەی ناخەكی بكا‬

‫و لێرەەەوە بۆی‬

‫بلوێت گۆڕان بە توانای خۆیی بدا ب ئەوجا لە كاری تیمدا‬ ‫(كۆییدا) جێگەی خۆی بكاتەوە و خۆی بگونجێمێت‪.‬‬ ‫دامەزراوەكان كە نوێمەرایەتیی بوارە كولتوورییەكان دەكەنب‬ ‫لەوانە زانكۆب سەنتەرەكانی توێژیمەوەب دامەزراوە هونەرییەكان‬ ‫و یانەكانی وەرزبب "چاوەروانیی ئەوە لە فێرگە دەكەن كە‬ ‫الیەنی كەم (‪ )...‬گۆچانێكی تێگەیشتن و گریمگیدان و مەئریفە‬ ‫و توانست بۆ نەوەی نو ئامادە بكا ب بەمەب ەیمانەی هاتمی‬ ‫ممداڵ بۆ نێو رەهەندەكانی ەیانی كولتووری ئاوەاڵ بكا " ( )‪.‬‬

‫و كاریگەری لەسەر ممدااڵن‬

‫ئەركێكی دیكەی فێرگە لە سۆسیالیزەكردنی ممداڵدا ئەوەیە كە‬

‫دەنوێمێت‪ .‬كوڕان و كچان لە سەرەتای تەمەنی باخچەی‬

‫هەوڵ بدا‬

‫هەڵوێستی بەهایی و ەێوازەكانی رااەكردنی‬

‫ممدااڵندا فێر بوون كە چاوەڕوانییە رەگەزییە تایبەتیەكان چ‬

‫پێبگەیەنێت‪ .‬كەواتە ئەركی فێرگە لەم كاراییەیدا گەیاندنی‬

‫واتایەكیان بۆ ئەوان هەیەب ئەوان هەروەها گۆڕانیان داوە بە‬

‫بریتییە لە بمیاتمان و گۆڕان بە‬

‫ەوناسێكی سەرەتایی سەبارە‬

‫كولتوورەب ئەم ئەركە هاوكا‬

‫بە رەگەزی خۆیان‪ .‬ئەوان‬

‫ەوناسێكی كولتووری‪ .‬بەاڵم پێویستە لەم پەیوەندییەدا جەخت‬

‫دەزانن كور یان كچ بە چی گەمە دەكا ب چ ئەدگارێكی رەفتار‬

‫لە هەییقەتێك بكەینب واتا "ئەوە كە لە كۆمەڵگەدا وەك‬

‫بەگشتی بە كوڕان یان بە كچان دەدرێت و هتد‪.‬‬

‫پۆزەتیڤب ئەوەب كە سیستەمی سیاسی رەوایەتیی پێدەدا ب بۆ‬ ‫نموونە سەركەوتن (نەجاح) بەڕێی توانستی بەدیێێمانەوەب یان‬

‫تەوەری‌دووەم‪‌:‬سۆسیالیزاسیۆنی‌فێرگەیی‬

‫هۆەرایەڵی و هتدب وەك بابەتی سەرەكیی وانە ناگەیەنرێنب‬

‫ممداڵ الیەنی كەم لە تەمەنی ەەب ساڵییەوە هەموو رۆەێكب‬

‫بەڵكو لە الوە وەك ‘پەیڕەوی ەاراوە‘ ( ‪hidden‬‬

‫جگە لە رۆەانی پشووب چەند سەئاتێك لە فێرگە بەسەردەبا و‬

‫‪ ) ()curriculum‬دەگەیەنرێن‪ .‬زۆر جار خودی بەەداریكەران‬

‫ئەمەب الیەنی كەم نۆ ساڵ دەخایەنێت‪ .‬ممداڵ لەم ماوە‬

‫نازانن كە ئەم فاكتەرە الوەكییانە چ واتا و ەێوازێكی‬

‫درێژخایەنەدا نەك تەنیا لە خۆیەوە مامەڵەی جیاواز لەنێو‬

‫كاریگەرییان هەیە" ( )‪.‬‬

‫فێرگەدا دەكا ب بەڵكو هاوكا‬

‫لە رەوتی پەیوەندییە‬

‫ەێوازی دیكەی مامەڵەكردن و رەفتارنواندن دەبێتب كە پێكڕا‬ ‫گۆڕان بەسەر ەێوازە خۆییەكانی كرداری ئەودا دەهێمن‪.‬‬

‫كارایە لە سۆسیالیزەكردنی ممداڵداب چونكە ‘پەیڕەوی‬ ‫ەاراوە‘هەموو‬

‫ئەو‬

‫ئەزموونە‬

‫سۆسیاالنەی‬

‫فێربوون‬

‫لەخۆدەگرێت كە ممدااڵن لە ەیانی رۆەانەی فێرگەدا دەیانكەنب‬

‫فێرگەیی‬

‫بۆ نموونە ەیان لە فێرگە لەوبەر پ نەكانی فێركارییەوەب یان‬

‫پێویستە سەرەتا بپرسین كە داخۆ سیستەمی فێركاری‬

‫رێموما و رێساكانی فێرگە كە پ نی فێرگەیی نینب بەڵكو‬

‫بۆ‬

‫نزیررەوتنەوە‬

‫لە‬

‫سۆسیالیزاسیۆنی‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫نێویەكییەكانداب هەروەها بەڕێی داواكاریی فێرگەییەوەب فێری‬

‫‘پەیڕەوی ەاراوە‘ بە هەمان ەێوەی پ نی فەرمیی فێركاری‬

‫‪37‬‬

‫دەسەپێمرێن و كارگەریی لەسەر رەفتاری فێرخوازان دەنوێمنب‬ ‫ئەوجا‬

‫چەوساندنەوەی‬

‫دەربڕیمی‬

‫كتوپڕی‬

‫ئێمە هاوكا‬

‫لە فێرگە سۆسیالیزاسیۆنی تایبە بە رەگەزەكان‬

‫پێداویستییە‬

‫دەبیمینب بەاڵم لەم پەیوەندییەدا پێویستە لە پێگەیاندنی كوڕان‬

‫خۆییەكانب یان ریزبەندی لەنێو گرووپدا و دانانی ممدااڵن‬

‫و كچاندا رەچاوی فێرگەی تێكەڵ یان جیاكراوە بكەین‪ .‬لە‬

‫لەەێر ركێفی مەبەستەكانی دامەزراوەی فێركاریدا‪.‬‬

‫سۆسیالیزاسیۆنی فێرگەیی جیای رەگەزەكاندا هەر لە سەرەتاوە‬

‫لە ‘پەیڕەوی ەاراوە‘دا چەند رەوەێك هەن كە واتای كرۆكییان‬ ‫هەیە بۆ سۆسیالیزەكردنی ممداڵ‪ .‬كێشەیەكی كرۆكی بریتییە لە‬ ‫فەزا و كا ‪" .‬ەیمگەی فەزایی هێزێكی فۆرمێمەرە" بە كاریگەریی‬ ‫بەهێزەوە لەسەر مرۆڤ‪ .‬ەێوەی بیمای فێرگە و پۆلی وانە‬ ‫كاریگەرییان هەیە لەسەر هەستی حەسانەوە و میزاجی‬ ‫فێرخوازان بۆ فێربوون‪ .‬نەخشەی فێرگە بەڕوونی پیشانی‬ ‫فێرخوازانی دەدا كە پ ندانەرانی بیماكە چ پێشبیمییەكیان بۆ‬ ‫فێرگە و وانە هەیە و چۆن ەیانی فێرخوازان دەنرخێمن‪.‬‬ ‫هەروەها فۆرماندنی ەوورەكانی وانەب بۆ نموونە ریزبەندیی‬ ‫مێزەكانب ئەو هەستە بە فێرخوازان دەدا‬

‫كە مامۆستایان‬

‫چاوەڕوانیی چی لە ئەوان دەكەن‪ .‬بابەتەكانی نێو دامەزراوەی‬ ‫فێرگە تەنیا ر‬

‫بە نێوچاالكی و بزووتمی تایبەتی دەدەن‪:‬‬

‫فێرخوازان بۆیان هەیە بڕۆنب دابمیشن یان بووەستنب بەاڵم‬ ‫بۆیان نییە رابكەن یان پاڵبكەون‪ .‬بەاڵم لەپاڵ كێشەی فەزادا‬ ‫كێشەی كا هەیە‪ .‬ممدااڵن بەڕوونی دەبیمن كە كاتی فێربوون‬ ‫لەسەر بمەمای ساڵ و رۆە و سەئا‬

‫دیاریكراوەب بەاڵم ئەوان‬

‫هاوكا دەبیمن كە فێركاران بە پێچەوانەوە كاتیان هەیەب دەبیمن‬ ‫ئەوە فێركارانن كە پ نەكانی فێركاری دادەنێن و دەسەاڵتیان‬ ‫هەیە بۆ ئەوەی سەرەتای وانە و كاری تاك یان گرووپ‬ ‫دیاریبكەن ( )‪.‬‬ ‫رۆڵێكی "‘پەیڕەوی ەاراوە‘ بریتییە لە نرخاندنی ‘ئەنجامەكان‘‬ ‫و بەم رێیەوە كار دەكاتە سەر گەەەی كەسێتی بە‬

‫دیوارێك لە نێوان ممدااڵنی نێر و مێدا هەڵدەچمرێتب كە ئیدی‬ ‫لەم تەمەنەوە ەێوازەكانی دەربڕیمی ئارەزوویان بۆ یەكتریب‬ ‫ەەرم لە یەكتریب ناز بەسەر یەكتریداب سەرهەڵدەدەنب كەواتە لەم‬ ‫تەمەنەوە گەرای كاریگەرییە دەروونییەكان لەسەر كوڕان و‬ ‫كچانی گەنج دادەنرێتب بەم رێیەەەوە فۆرمی باوی رێكخراوی‬ ‫كۆمەاڵیەتی بەرهەمدەهێمرێتەوە‪ .‬گومانی تێدا نییە كە‬ ‫سۆسیالیزاسیۆنی رەگەزی لە فێرگەی تێكەڵدا نزیكی لە نێوان‬ ‫رەگەزەكاندا چێدەكا‬

‫و بەمەب ترس و ەەرمی تایبە‬

‫بە‬

‫رەگەزەكان كەمدەكاتەوەب بەاڵم لێرەب هێشتا بەبت ئاگا یان‬ ‫بەبت مەبەست سۆسیالیزاسیۆنی تایبەتی رەگەزی روودەدا ‪.‬‬ ‫"كوڕان زۆرتر لە كچان لە وانەدا پرسیاریان لێدەكرێتب ستای‬ ‫یان سەرزەنشت دەكرێن و بەهۆی كەمیی دیسپلیمەوە گەڤ‬ ‫دەكرێن‪ .‬كوڕان زۆرتر لە كچان پەیوەندیی چاویان لەتەك‬ ‫فێركاراندا هەیەب فەزاییانە لێیان نزیكترن و زۆرتر لە كچان‬ ‫پرسیاریان لێدەكرێتەوە‪ .‬بە ەێوەیەكی دی ببێژین‪ :‬كوڕان‬ ‫زۆرتر لە كچان ئاگامەندییان لە الیەن فێركارانەوە پێدەبڕێتب‬ ‫ئەمەب زۆر جار بە پێچەوانەی مەبەستی دیاریكراوی خودی‬ ‫كام ەكانەوە(‪ .)...‬بەەداریی كوڕان لە وانەدا پڕبەهاتر دادەنرێت‬ ‫و ئەوان زۆرتر وەك ەایانی پشتیوانیكردن دادەنرێنب بۆیە‬ ‫روودەدا كە زۆرتر لە كچان هاندەدرێن" ( )‪.‬‬ ‫بەشیییی‌سیییێیەم‪‌:‬كیییاریگەریی‌كولتیییوور‌لەسیییەر‌پرۆسیییەی‌‬ ‫سۆسیالیزاسیۆن‬

‫سەرەنجامێكەوە كە لە نێوان فێرخوازانی باب و ناباەدا‬

‫لە سەرەوە كێشەی سۆسیالیزاسیۆنمان لە رووی پەیوەندیی‬

‫جیاوازی لە هەستی خۆیی و متمانەكردندا بە خۆ‬

‫نێوان بكەرانی سۆسیالیزاسیۆن (واتا دایك و باوك و فێرگە)‬

‫سەرهەڵدەدا ‪ .‬ئەو ممدااڵنە كە ئەنجامی فێرگەیی باەیان هەیەب‬

‫و ممداڵەوە دیاری كرد‪ .‬بەاڵم هەروەها كولتووری‬

‫فاكتەرێكی‬

‫پێشبیمییەكی سەیامگیرتری كەسێتیی خۆیانیان هەیە لەو‬

‫گرنگی سۆسیالیزاسیۆنەب چونكە كولتوور وەك كاڵفەیەك لە‬

‫فێرخوازانە كە كەمتر سەركەوتوون‪ .‬كەواتە فێرگە بەهێزتر لە‬

‫بیروباوەڕ و دەسكەو‬

‫و ترادیسیۆنب كە هەموویان‬

‫خێزان دەرفە دەڕەخسێمێت بۆ ئەوە كە فێرخوازان خۆیان بە‬

‫"پاەین"یەی كۆمەڵگەیەك پێكدەهێمنب هەمیشە رۆڵی سەروەری‬

‫كەسانی دی بەراورد بكەنب یان دەرك بكەن كە چۆن ئەوان لە‬

‫خۆی دەنوێمێت و كاریگەرە لەسەر گۆڕانی كەسێتی‪.‬‬

‫الیەن كەسانی دیكەوە دەنرخێمرێن‪ .‬بەم ەێوەیە نرخاندنی‬ ‫بەدیێێمانە فێرگەییەكان دەبێت بە بەەێكی ەوناسی كەسیی"‪) (.‬‬

‫تەوەری‌دووەم‪‌:‬رۆڵی‌كولتوور‌لە‌فۆرماندنی‌كەسێتیدا‬ ‫مرۆڤ بوونەوەرێكی كۆمەاڵیەتییە‪ .‬تەنانە‬

‫مەلۆتكە لەكاتی‬

‫هاتمیدا بۆ نێو جیێان بەندە بە هاومرۆاانییەوە‪ .‬لەبەر ئەوەی‬ ‫مەلۆتكەی ەیرەمژە لە الیەن كۆمەڵگەیەكی تایبەتی و‬ ‫نوێمەرەكانییەوە بەكرۆكی كاری تێدەكرێتب ئەوا پرسیارەكە‬ ‫سەبارە بە گۆڕانی ممداڵ پتر روو لەو كۆمەڵگە و كولتوورە‬ ‫دەكا‬

‫كە ئەو لە نێویدا پێدەگا ‪" .‬بۆ ئەوەی لە واتای‬

‫كۆمەڵگەی مرۆایی وەك فاكتەری سۆسیالیزاسیۆن بۆ رەفتار‬ ‫تێبگەینب دەبێت خۆمان بە كولتوورەوە خەریك بكەینب چونكە‬ ‫كولتوور گرنگترین دراوە لە هەر كۆمەڵگەیەكدا‪ .‬كولتوور‬ ‫پێكدێت لە بونیادی فێربوو و رێكخراوی رەفتار كە مۆركی‬ ‫تایبەتیی كۆمەڵگەیەكن" ( )‪.‬‬ ‫بێگومان كولتوور نەك بە ەێوەیەكی موجەڕەد (ئەبستراكت)ب‬ ‫بەڵكو بە ەێوەیەكی بەرجەستە بەڕێی نوێمەرەكانییەوە (دایك و‬ ‫باوكب فێركارب مەال و هتد) كارا دەبێت‪" .‬سیستەمەكانی بڕوا‬ ‫(العقیدە) كە مەرجی كولتوورییان هەیەب هەروەها تێڕوانیمە‬ ‫سەروەرەكان سەبارە‬

‫تەوەری‌یەكەم‪‌:‬تێگەی‌كولتوور‬

‫بە سروەتی مرۆڤب پاەان مەبەستی‬

‫ەیانی مرۆڤ و پەیوەندیی ئەو بە ەیمگە و هاومرۆاانییەوەب‬

‫كولتوور كە دراوێكی پڕواتایە لە هەر كۆمەڵگەیەكداب "بریتییە لە‬

‫كاریگەرییەكی بەواتایان لەسەر پرۆسەی سۆسیالیزەكردن هەیە‪.‬‬

‫كۆی سەرجەم بونیادەكانی رەفتارب هەروەها بریتییە لەو‬

‫كام ەكانی هەندێك كولتوور پەروەردەی ممداڵ تەنیا وەك‬

‫هەڵوێست و بەهایانە كە ئەندامانی كۆمەڵگەیەكی تایبەتی‬

‫كێشەی تێركردن دەبیمنب ممدااڵن لە كولتووری دیكەدا وەك‬

‫دەیانگەیەنن بە نەوەكانی‬

‫هەیە‬

‫بەهاوبەەی هەیانن و وەك میرا‬

‫بابەتی گوێرایەڵی یان بەخێوكردن دەبیمرێنب كولتووری‬

‫دی" ( )‪ .‬كولتوور "بەەێكی كرۆكیی روودانە كۆمەاڵیەتییەكانە"ب‬

‫كە نرخ بۆ تەحقیقكردنی كەسێتیی خۆ و خۆبەدیێێمان‬

‫گرنگترین كارایی كولتوور لەوەدایە كە "جەخت لە بۆماوەی‬

‫دادەنێت" ( )‪ .‬كاتێك بەڕێی پرۆسەی سۆسیالیزاسیۆنەوە‬

‫كۆمەاڵیەتی دەكا "ب هەروەها لەبەر ئەوەی فۆرم بە رەفتاری‬

‫هەڵوێست و رەفتاری سۆسیال بە ممداڵ دەگەیەنرێنب ئیدی ئەو‬

‫راستەییمە دەدا ب ئەوا كاریگەرییەكی پێوریانە (معیاری)ی هەیەب‬

‫دەبێت بە ئەندامی كۆمەڵگەب ئەو خۆی بەو نێوەندە‬

‫جگە لەوە كولتوور "دەسوێژێكە بۆ چارەسەری كێشە" ( )‪.‬‬

‫دەگونجێمێت و ئەو رەفتارە سۆسیاالنە دەنوێمێت كە نێوەندەكە‬

‫ئێمە دەتوانین كولتوور بەسەر دوو كایەی سەرەكیدا بەب‬

‫پێیان یایلە‪.‬‬

‫لە ەكۆفەی ماتەری و تەكمیكیی كۆمەڵگەب واتا سەرجەم ئەو‬

‫واتا بەستمەوەی تاك لەنێو رێموما دانراوە ترادیسیۆنیەكاندا‬

‫ەتانە دەگرێتەوە كە لە ئاستی گۆڕانی زانستی كۆمەڵگەیەك‬

‫بەهەند وەربگرێتب ئەوا لەو كولتوورەدا پێگەیشتمی "من"ی‬

‫جیانابمەوە‪ .‬بە پێچەوانەوە كولتووری ناماتەری یان هۆەەكی‬

‫كەس رەتدەكرێتەوەب چونكە كەس پێویستە وەك كەرتی كۆمەڵ‬

‫بریتییە لە نۆرمەكانب جۆرەكانی پێشبیمیی ئاوەزمەندانە و‬

‫رەفتار بموێمێت و پەیوەندییەكانی دابمەزرێمێت‪ .‬لە پاەخانی‬

‫نائاوەزمەندانەب وەك پێشبیمیی زانستیب بڕوای ئاییمیب ئەفسانە‬

‫داواكارییە كولتوورییەكانەوە كچان و كوڕان وەك ەنی ماڵ و‬

‫و داستانەكان و هتد ( )‪.‬‬

‫دایكی ئایمدەب یان وەك پیاوی گوێرایەڵ و دڵسۆز بۆ داڵ و‬ ‫نەرێتی سەروەرب سۆسیالیزە دەكرێنب بەم ەێوەیە كچان و‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫بكەین‪ :‬كولتووری ماتەری (مادی) و ناماتەری‪ .‬یەكەمیان بریتییە‬

‫كولتوورێك كە لە سۆسیالیزەكردنی ممداڵدا ئەزموونی كۆییب‬

‫‪39‬‬

‫لە الی كچان‬

‫وروەێمەرەكانی ەیمگەوە ئاوەاڵ ببێت" ( )‪ .‬لەم روانگەیەوە زمان‬

‫كوڕان چاو لە نموونەكانیان دەكەنب نموونەكانی‬

‫بریتین لە هەاااڵنب دایك و نەنكب پوور و ەنانی دراوست و‬

‫لەنێو پرۆسەیەكی نوێكردنەوەدا ئاوەاڵدەبێتب لەم رەوتەدا‬

‫هتدب بەاڵم لە الی كوڕان بریتین لە هەاااڵنب باوك و باپیرب مام‬

‫بونیادە‬

‫بۆ‬

‫و خاڵ و پیاوانی دراوست و هتد‪ .‬سەرەنجامی ئەم چاولێكەرییە‬

‫دەڕەخسێت كە ئیدی لە كۆتاییدا ناوەرۆكەكانی زمان ەیاوی‬

‫یان الساییە ئەوەیە كە "‘من‘ بە دەگمەن ەكۆفە دەكا‬

‫و‬

‫بەزۆریی لەنێو چێوەی نێوچاالكیی كۆمەاڵیەتیدا دەردەكەوێتب‬ ‫لێرەەدا لە پشتی كردارەكەوە دەمێمێتەوە" ( )‪.‬‬ ‫بەشی‌چوارەم‪‌:‬گۆڕانی‌زمان‌لەالی‌منداڵ‬ ‫ممداڵ لە پرۆسەی سۆسیالیزاسیۆندا خۆەە دەكرێت داڵ و‬ ‫نەریتەكانی كۆمەڵ وەربگرێتب هەتا ببێت بە ئەندامێكی‬ ‫گونجاوی كۆمەڵگەب لەم رەوتەەدا ناچار دەكرێت فێری فۆرمە‬ ‫ناسێمراوەكانی ئاخافتن ببێت‪ .‬گەر ممداڵ خۆی بۆ ەتێك‬ ‫وەەیەك بدۆزێتەوەب ئەوا كۆمەڵگە ئەو وەەیەی لێوەرناگرێت‪.‬‬

‫ەارراوەكانی‬

‫زمان‬

‫دەرفەتی‬

‫دەركەوتمیان‬

‫فێربوون و پاراستن دەبن ( )‪.‬‬ ‫واتای زمان لە رووی پسیكۆلۆەییەوە لەو پرسیارەدایە كە‬ ‫روودەكاتە مامەڵەی مرۆاان لەتەك زمانداب یان ئەو پرسیارەیە‬ ‫كە داخۆ ئەوان لەسەر بماغەی چ پێشمەرجێك و بە چ ەێوازێك‬ ‫فێری زمان ببن‪ .‬زمان لەم روانگەیەوە ئامرازە "بۆ ئەوەی‬ ‫كەسێك تێڕوانیمێك لەبارەی ەتەكان بە كەسێكی دی‬ ‫رابگەیەنێت"‪ .‬كەواتە زمان كارەكتەری كرداری هەیە و لەم‬ ‫كردارەدا ست تەوەرە هەن‪ :‬تەوەرەی خۆیی (كەسێك)ب تەوەرەی‬ ‫نێویەكی (ئەویدی)ب تەوەرەی بابەتی (لەبارەی ەتەكان) ( )‪.‬‬

‫كۆمەڵگە بۆ دیاریكردنی ەتێكی تایبەتی وەەیەكی دیكەی هەیەب‬

‫بەاڵم هەروەها لە زماندا ەێوازی هزریمی كۆمەڵگەیەك‬

‫بۆ نموونە چەوب تەرزە‪ .‬بێگومان وەەدروستكردنەكانی ممداڵ‬

‫دەردەكەوێت‪ .‬زمانێك چەند هەەار بێتب هزریمی ئەو‬

‫بۆ ماوەیەك لە یادمانی لێبوردووی خێزانی ناوكیدا دەمێممەوەب‬

‫كۆمەڵگەیەب ئەوەندە سادەیە‪ .‬لەبەر ئەوەی هزرین و زمان بە‬

‫بەاڵم ناچەسپێنب بەڵكو هێدی هێدی لەبیردەچمەوە‪.‬‬

‫ەێوەیەكی مێژوویی گۆڕراون و هەردووكیان پێكەوە لەتەك‬

‫تەوەری‌یەكەم‪‌:‬زمان‌وەك‌دەركەوتەی‌تایبەت‌بە‌مرۆڤ‬

‫كارەكتەری تایبەتیی كۆمەڵگەیەكدا میراتە سۆسیالەكەیان‬ ‫پێكدەهێمنب ئەوا ەێوازی هزرین و زمانی كۆمەڵگەیەك‬

‫ئێمە دەتواین لە ست ەێوەدا دەركەوتمی زمان لەنێو مرۆادا‬

‫پێكێاتەی كرۆكین لە پرۆسەی سۆسیالیزاسیۆنداب چونكە "ئەو‬

‫دیاری بكەین‪ :‬زمان دەربڕیمی ئەو حاڵەتانەیە كە وەك بوونی‬

‫زمانە كە ممداڵ فێری دەبێتب كەمتر زمانی خۆیەتیب بەڵكو‬

‫ئاەەڵی لەنێو دەروونی مرۆادا دەەینب زمان دەربڕیمی ئەو‬

‫بەزۆریی زمانی كۆمەڵگەیە‪ .‬گەرچی تاكەكەسانی جیاواز‬

‫توانستەیە كە دەتوانێت ناو لە هەموو ەتەكانی جیێان بمێتب لە‬

‫دەتوانن سیمای تایبەتی بدەن بە ەێوازە چەسپیوەكانی‬

‫كۆتاییدا زمان دەربڕیمی ئەو توانستەیە كە هەوڵ دەدا لەنێو‬

‫دەربڕین و پەیڤین و واتاب بەاڵم هێشتا هەر ئەم وەرگۆڕیمە‬

‫و بەم رێیەوە زمان دەبێت بە‬

‫ئێمە‬

‫پەیڤیمدا بە خودی خۆی بگا‬

‫دەتوانینب لە رووی سایكۆلۆەییەوەب زمان وەك ئاوێمەی‬

‫خەریكبوون لەتەك خودی خۆدا ( )‪.‬‬ ‫زمان لە پرۆسەی سۆسیالیزاسیۆندا واتای تایبەتی وەردەگرێت‪.‬‬ ‫"توانست بۆ ئەوە كە ممداڵ سۆسیالیزە بكرێتب بەندە بە‬ ‫توانستی ممداڵەوە بۆ سیمبۆلب ئەمی‬

‫خۆییانە ناوكێكی هاوبەەیان وەك بماغە هەیە" ( )‪.‬‬

‫بەندە بە توانستی‬

‫زمانەوە"‪ .‬سیمبۆلەكان لە پەیوەندییە نێومرۆاییەكاندا "چاالك‬ ‫دەبن و لە دۆخە سۆسیالەكاندا واتای خۆیان وەردەگرن" ( )‪.‬‬ ‫گومانی تێدا نییە كە كاراییەكانی مێشك فاكتەرێكی سەنترالین‬

‫پەیوەندییە سۆسیالەكان ببیمین‪ .‬بە هەر حاڵ "زمان گرنگترین‬ ‫بابەتی سۆسیالیزاسیۆنە" ( )‪.‬‬ ‫تەوەری‬

‫‌دووەم‪:‬‬

‫‌فێربوونی‬

‫‌زمانی‬

‫‌دایك‌‬

‫(‪)Motherlanguage‬‬ ‫بڕگەی‌یەكەم‪‌:‬قۆناغی‌پێش‪-‬زمان‬

‫بۆ فێربوونی زمانب سەرەڕای ئەمە پێدەچێت زمان بەتەنیا بەند‬

‫دەربڕیمە دەنگییەكانی ممداڵی ەیرەمژە بریتین لە "كەرەسەیەكی‬

‫نەبێت بە فێربوونەوەب چونكە "دەبێت چەند پرۆسەیەكی‬

‫خاو كە لێوەی هێدی هێدی دەنگە راستەییمەكانی پەیڤین دێمە‬

‫فێربوونی زماندا راببورنب كە ئیدی‬

‫ئەوەی یەوارە دەنگی جەختلێكراو‬

‫مەئریفیی گەەە بەپێ‬

‫دوای گەیشتن بە ‘ئامادەبوون بۆ زمان‘ب زمان بتوانێت بەڕێی‬

‫ئاراوە" ( )‪ .‬بەاڵم "پێ‬

‫وەك وەە دەربكەونب گڕ و گاڵی پیت لە خۆ گر و‬

‫جەختلێمەكراو كاراییەكی پەیوەندیی زمانیانە وەردەگرن"‪.‬‬

‫و واتا بەم رەفتارە دەدا ب ئیدی هێدی هێدی وا لە ەیرەمژە‬

‫ممداڵی ەیرەمژە لە زاری كام ەكانەوە دەرك بە یەوارە دەنگی‬

‫دەكا كە خۆی فێری ئەو جۆرە تێڕوانین و رێسایانە ببێت كە‬

‫تایبەتی دەكا‬

‫و تێگەیشتمی جەخت لەم یەوارە دەنگانە پێ‬

‫زەمیمەی وەرگرتمی زمان پێكدەهێمن" ( )‪ .‬لەم روانگەیەوە‬

‫پەیڤیمی خۆیی دەكەون‪" .‬لە فێربوونی زمانی دایكداب بەڕێی‬

‫"ممداڵ بە دابڕاوی فێری رێساكانی زمان نابێتب بەڵكو‬

‫پراوەكردنی وەە و پەیوەندیی نێوان وەەكانەوەب ممداڵ لە‬

‫سەرچاوەی ئەو رێسایانە لە بونیادگەلی كرداری سۆسیالدایە"()‪.‬‬

‫رەوتی بەمرۆابوونی خۆیدا یەكێك لە گرنگترین هەنگاوەكان‬ ‫دەنێت" ( )‪ .‬بەاڵم ممداڵی ەیرەمژە "لەنێو تاكە ئەزموون و تاكە‬ ‫پەیوەندیدا" ناەیب "بەڵكو لەنێو سەرجەمێتی و بڕی ناكۆتای‬ ‫ەیمگەیەكدا دەەی كە هێدی هێدی خۆی بۆ ئەو دەردەخا ‪.‬‬ ‫ئەوانەب نێوەندی رووداون كە خۆیان بۆ ئەو ئاوەاڵ دەكەن"()‪.‬‬ ‫ممداڵ‬

‫فێری‬

‫پەیڤین‬

‫دەبێت‬

‫پێ‬

‫"یەكایەتیی بەدەر لە گەردانكردننب لە رووی رێزمانەوە بێفۆرمن‬ ‫(‪)...‬ب واتا وەەكان لە هەموو حاڵەتەكانی بەكارهێماندا بەبت‬ ‫گۆڕین دەگەڕێمەوە لەو ەێوەیەدا كە ممداڵەكە دروستی كردوون‬ ‫یان وەریگرتوون" ( )‪ .‬زمانی سەرەتای ممداڵ لە بمەڕەتدا‬

‫هزریمی‬

‫ئەوەیە كە ناودەنرێت "رستەی یەك وەەیی"ب ئەم جۆرەی رستە‬

‫بێداربووبێتەوە‪ .‬گەرچی فێربوونی بەواتای زمان دەكەوێتە‬

‫"بە یووڵترین ەێوە بەستراوە بە ەیانی سۆسیالی رابوردوو و‬

‫ماوەی نێوان ساڵەكانی سێیەم و پێمجەمی ەیانی ممداڵەوەب بەاڵم‬

‫هەنووكەی ممداڵەوە‪ .‬بەبت دەستتێوەردانێكی وروەێمەر لەالیەن‬

‫بە ناونان لە‬

‫ئەندامانی نزیكترین ەیمگەوەب ممداڵ ناتوانێت یۆناغی گر و‬

‫ەتەكانی ەیمگە بۆ ئەوەی پێداویستییەكانی خۆی بە وەە و‬

‫گاڵ تێبپەڕێمێت"‪ .‬ممداڵ لە نیوەی دووەمی تەمەنی دووساڵییەوە‬

‫رستەی پریمیتیڤ (سەرەتایی) دەرببڕێت‪ .‬ئەم ئەدگارەی‬

‫هەنگاو دەنێت بە ئاڕاستەی "رستەی دوو وەەیی"ب كە بەزۆری‬

‫رەفتاری مرۆایی بریتییە لە "دەركەوتمی ەێوازێكی بوونی‬

‫"هەستی دۆخەكی (‪ ")situativ‬دەردەبڕێت ( )‪ .‬دایك لە‬

‫جیاواز لە ەێوازی بوونی ئاەەڵ‪ .‬ئەم ەێوازی بوونە لەتەك‬

‫گەەەی زمانی ممداڵدا ئاگامەندانە رۆڵی فێركاری زمان‬

‫زماندا لەنێو ممداڵدا بێداردەبێتەوەب چونكە ممداڵ بوونەوەرێكی‬

‫وەردەگرێت‪.‬‬

‫فۆرمولەكردنەوەدا‬

‫مرۆاییەب كەواتە توانست و پێداویستیی بۆ زمان هەیە" ( )‪.‬‬

‫دەردەكەوێت‪ .‬بۆ نموونە گەر ممداڵەكە ببێژێت ‘پكیتەكە بەلۆوە‘ب‬

‫ممداڵ لە تەمەنی دووساڵییەوە دەستدەكا‬

‫ئەوەی‬

‫ئەو وەانە كە ممداڵ سەرەتا بەكاریان دەهێمێتب بریتین لە‬

‫ممداڵ ناتوانێت بە زمانی دایك و باوكی بئاخڤێتب بە‬ ‫پێچەوانەوەب چۆن ئەو ناچارە زۆر داڵ و نەریت لە دایك و‬ ‫باوكییەوە فێرببێتب بە هەمان ەێوە دەبێت فێرببێت كە چ‬

‫ئەم‬

‫رۆڵە بەتایبەتی‬

‫لە‬

‫ئەوا دایك لێرەدا وەاڵم دەداتەوە‪‘ :‬بەڵتب پسكیتەكە بەربۆوە‘‪.‬‬ ‫دایك لە فۆرمولەكردنەوەدا نموونەیەكی دراوی رستە دەخاتە‬ ‫فۆرمی نموونەیەكی دیكەی رستەوە ( )‪.‬‬

‫وەەیەك بە چ بابەتێك دەگونجێت‪ .‬ئەو دەبێت رێكخستمی‬ ‫وەەكانب ەێوازی نووسین و پمتبەندییان فێرببێت‪ .‬كەواتە‬ ‫"گەەەی زمان وەك رووداوێكی سۆسیالیزاسیۆنب لە بماغەوە‬ ‫سروەتێكی دیالۆگیی هەیە‪ .‬زمان كە لە پەیوەندیی جوتەنیی‬ ‫دایك‪-‬ممداڵدا گەیەنراوەب بەرهەمی بەەداریكردنی نێوكۆییە لە‬ ‫پراكسیسی كۆمەاڵیەتیداب لێرەەدا دایك بریتییە لە نموونەی‬ ‫كەسی رووتێكراوی سەرەكی" ( )‪ .‬بەاڵم دایك نەك تەنیا‬ ‫هەستی خۆەەویستی بە وەە دەردەبڕێتب ئەو هاوكا ناچارە‬ ‫ئاڕاستەی ممداڵەكەیان بكا ‪ .‬كەواتە "دایك و ممداڵ هەر لە‬ ‫سەرەتاوە پەیوەندییەكی زمانییان هەیەب دایك سەرەتا بەڕێی‬ ‫ئەو دیالۆگەوە كە دەبێت بیێێمێتە گۆڕ ب جیێانێكی هاوبەەی‬ ‫ئەزموون چێدەكا ‪ :‬كاتێك ئەو رەفتاری ەیرەمژە رااە دەكا‬

‫گۆڕانی هزریمی ممداڵەوەب لێرەدا رۆڵی ەیمگە‬ ‫واتایەكی گەورەی هەیە بۆ ئاوەاڵبوونی هزرین‪.‬‬ ‫گەر ەیمگە دەرفە‬

‫بۆ ئاوەاڵبوونی ممداڵ‬

‫نەڕەخسێمێتب وەك ئامرازی گەمەب باخچەی‬ ‫ممدااڵنب دەفتەری ممدااڵن و هتدب ئەوسا ممداڵیی‬ ‫راستەییمەی ئەو بە ەێوەیەكی نەرێمی كاری‬ ‫تێدەكرێت و ئەمەب دەبێت بە ئاستەنگێك لە‬ ‫بەردەم ئەوەدا كە ممداڵەكە بتوانێت لەتەك‬ ‫جیێانی ممدااڵنەی خۆیدا بژی و خۆی پێوە‬ ‫خەریك بكا ‪.‬‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫هەندێك داواكاریی ممداڵ جارێكی دی بخاتە فۆرمی وەەوە و‬

‫هاوكا فێربوونی زمانی دایك بەچڕی بەندە بە‬

‫‪41‬‬

‫كەواتە روودەكەنە ج ەوگرتمی جیێانبیمیانەی رەمەكی سروەتیب‬ ‫بەاڵم لە جۆرێكی دیكەی پێماسەدا دەەێت وەە بن بۆ‬

‫بڕگەی‌دووەم‪‌:‬ئاوەاڵبوونی‌زمان‌لە‌فێرگە‬

‫هەڵوێستی هۆەەكییانەی مرۆڤ كە لە كرداری ئەودا پەیوەند بە‬

‫ئاوەاڵبوونی پتری زمان لە یۆناغی فێرگەدا دەستپێدەكا ‪ .‬لێرە‬

‫مامەڵەكردنیەوە لەتەك هاومرۆاانیدا دەردەكەوێتب بۆ نموونە‬

‫فێركار رۆڵی دایك و باوكب بەتایبەتی دایكب وەردەگرێت‪.‬‬

‫سۆلیدارێتیب راستگۆییب خۆەەویستی و هتد‪.‬‬

‫گەرچی فێركار بە زمانێكی نووسراو ئەو رۆڵە وەردەگرێتب‬ ‫بەاڵم سەرەڕای ئەمە تێگەیشتمی ئەو بۆ ئەركی فێركاریب‬ ‫ەێوازی خۆیی ئەو لە فێركاریداب زمانی ئاخافتمیب كاریگەرییان‬ ‫لەسەر گەەەی زمانی ممداڵ هەیە‪ .‬ئێمە بەم پێیە دوو تەوەرەی‬ ‫كارا لە گەەەی زمانی ممداڵدا لە فێرگە دەبیمین‪ :‬یەكەم زمانی‬ ‫نووسراوە لە كتێبدا كە بە ممداڵ دەدرێتب دووەم تێگەیشتمی‬ ‫فێركار بۆ پیشەكەی و زمانە خۆییەكەی‪.‬‬ ‫زمانی نووسراوەی سادە و گونجاو بە جیهانی هۆشەكیی‬ ‫منداڵ وا دەكات كە ئەندێشەی لە خۆدا فراوانی منداڵ‬ ‫فراوانتر‬

‫ببێت‪،‬‬

‫ئەمەش‬

‫گەنجی‬

‫وشەی‬

‫منداڵ‬

‫دەوڵەمەندتر دەكات‪ .‬لە الیەكی دی زمانی باوی كۆمەڵ‬ ‫بەڕێی وەرگرتن و توانستی سروشتیی منداڵەوە بۆ‬ ‫السایی لەنێو گەنجی وشەی ئەودا دەچەسپێت‪.‬‬ ‫لێرەدا ەیمگە راستەوخۆ كاریگەری دەنوێمێت لەسەر هزرین و‬ ‫ئاوەاڵبوونی زمانی خۆیی ممداڵب چونكە "ممدااڵن لەنێو‬ ‫زمانێكی كولتووریدا پێدەگەنب ئەوان فێری زمانێك دەبن كە‬ ‫بەڕێیەوە روونكردنەوە و بەهاكانی ئەزموونیان پێدەدرێت و‬ ‫ئەمانی‬

‫دەرفەتیان بۆ دەڕەخسێمن خۆیان لە جیێاندا دەرببڕن‪.‬‬

‫ممدااڵن بەڕێی پەیوەندیی زمانییەوە رۆڵی خۆیان لەنێو‬ ‫كۆمەڵگەدا دەبیممەوە ‪ -‬كۆمەڵگە كە بە رێككەوتمێكی هاوبەەی‬ ‫بەها دامەزراوە و ئەوان دەبێت فێری ببن‪ .‬ممداڵ هەوڵ دەدا‬ ‫بەو گرووپە بگونجێت كە ئەو تێیدا دەبزوێت‪ .‬ئەو تێگانە‬ ‫(مفێوم) كە دەچمە نێو زمانەوەب زۆر جار دەربڕیمن لەبارەی‬

‫هەروەها گەر زمانێك زۆر كەم واەەی گونجاوی بۆ بابەتەكانی‬ ‫پێشبیمی و هزرین هەبێتب پمتبەندییەكی ستاندارتی نەبێتب‬ ‫ئەوجا ئەو زمانە پابەند بە پەیوەندییە نێومرۆاییەكانەوەب‬ ‫بەتایبەتی پابەند بە پەیوەندییەكانی پیاو و ەنەوەب بریتی بێت‬ ‫لە بەرجەستەبوونی جیێانبیمییەكی ئاییمی‪-‬پیاوساالری و هتدب‬ ‫ئەوسا هزرین و زمانی ممداڵ رواڵەتی و پڕهەڵە دەبێتب چونكە‬ ‫خودی زمانەكە لۆگیكی و مرۆادۆست نییە كە یاریدەی بدا لە‬ ‫رەوتی فێربوونیدا ئەندێشە و پێشبیمییە مرۆاییەكانی خۆی‬

‫رووداوی ترادیسیۆنی و دەبن بە تێگەی ئەوتۆ كە بە كۆیی‬

‫ئاوەاڵ بكا ‪.‬‬

‫كاریگەرییەكی پەروەردەیی وەردەگرێت" ( ) بە ئاڕاستەی‬

‫هەروەها بابە‬

‫(كۆللێكتیڤ) ئەزموونكراون‪ .‬بەم ەێوەیە زمان بە تێگەكانی‬ ‫پێگەیاندن یان تێكدانی كەسێتیب چونكە تێگە موجەرەدەكانی‬ ‫(ئەبستراكتەكانی) زمانب وەك ناموسب ەەرەفب ئەخ ق و هتدب‬ ‫بەرجەستەی جیێانبیمییەكاننب كەواتە پێماسەی جیاوازیان هەیەب‬ ‫خودی ئەم تێگانە دەەێت لە جۆرێكی پێماسەكردندا وەە بن بۆ‬ ‫دیاریكردنی الیەنێكی ئاەەڵییانەی مرۆڤ كە سێكسوالێتییەب‬

‫ی نووسراوی وانەب نەك وەرگرتمی وانە لە‬

‫كولتوورێكی دیكەوە و سەپاندنی بەسەر ممدااڵنداب تەوەرێكی‬ ‫چاالكە لە پرۆسەی سۆسیالیزەكردنداب چونكە نووسراو بە‬ ‫هەردوو رووی راگەیاندنی زمانیانەیداب واتا بە رەچاوكردنی یان‬ ‫نەكردنی كەسێتیی مرۆایانەی تاكب كاریگەریی هەیە پابەند بە‬ ‫هەریەكەی ئەو رووانەوەب بە واتایەكی رونترب دەەێت بابەتی‬

‫وانە رەچاوی جیێانبیمیی ممدااڵنەی ممداڵ و زمانێكی‬

‫الساییكردنەوەی هەیە‪ :‬جۆری زمانی خۆیی فێركارب جا زمانێك‬

‫پەروەردەیی بكا ب هاوكا دەەێت رەچاوی هیچ كام لەم توخمە‬

‫بێت كە پاكژە و پابەندی رێزمانەب یان ناوچەیی بێتب ئەوجا‬

‫زەرووریانەی سۆسیالیزاسیۆنێكی مرۆادۆست نەكا ‪ .‬گومانی‬

‫خۆدەربڕیمی ئارام یان جرپمی ئەو و هتدب كاریگەری لەسەر‬

‫تێدا نییە كە ئەم حاڵەتە بایەخی ئۆبژێكتیی (موچوعی) هەیەب‬

‫زمانی ممداڵ دەنوێمنب چونكە فێركار لە سۆسیالیزەكردنی‬

‫بەاڵم ئەمە تەنیا روویەكی مەدالیاكەیەب چونكە بابەتی وانە‬

‫ممداڵدا جێی دایك و باوك دەگرێتەوە و كاراییەكەی لە زۆر‬

‫سەربەخۆ نییە لە تێگەیشتمی فێركار بۆ ئەركەكەیب ئەمەب‬

‫رووەوە بۆ ممداڵ گرنگترە لە كارایی سۆسیالیزەكەری دایك و‬

‫بەوەدا رووندەبێتەوە كە ەێوازی تێگەیشتمی ئەو بۆ پیشەكەیب‬

‫باوك‪ .‬بێگومان نكۆڵی لەوە ناكرێت كە دایك و باوك بە‬

‫تێگەیشتمی ئەو بۆ پەیوەندیی فێركار‪-‬فێرخوازب ئەوجا زمانی‬

‫ەێوازی خۆدەربڕین و هەوڵی پەروەردەییانب جا خۆدەربڕیمی‬

‫خۆیی ئەوب راستەوخۆ كاران لە چۆنێتیی وەرگرتمی ئەو‬

‫پوخت و رەچاوكەری رێزمان بێت یان خۆدەربڕیمی ناتەواو و‬

‫بابەتانەدا كە لەنێو كتێبدا تۆماركراون‪ .‬گەر فێركار تەنیا‬

‫ناوچەیی و رواڵەتی بێتب رۆڵێك بۆ ئاوەاڵبوونی هۆەی ممداڵ‬

‫جەخت لە نووسراو بكا و وەرگرتمی لە ەێوەی دەرخكردندا‬

‫دەگێڕنب ئەمەب لە خۆیدا كاراییەكی فێركارییە كە روودەكاتە‬

‫پرۆسەی‬

‫چۆنێتیی دروستكردنی رستە لە الیەن ممداڵەوەب بەاڵم لە‬

‫سۆسیالیزاسیۆن كاراییەكی پڕمەترسی وەردەگرێتب چونكە هەر‬

‫بمەڕەتدا ئەركە سەرەكییەكە لە ئەستۆی فێرگەدایەب چونكە فێرگە‬

‫لە سەرەتاوە سموورێك لە بەردەم ئەندێشەی لە خۆدا فراوانی‬

‫دادەمەزرێمرێت بۆ ئەوەی توانست و هەڵوێست بە ممدااڵن‬

‫ممداڵدا دەكێشێت و بە جویمەوەی نووسراوەكان رایدەهێمێتب‬

‫بگەیەنێت كە لە رووی خۆییەوە بۆ ئەوان سوودمەندن و لە‬

‫كەواتە رێی لێدەگرێت هۆەی خۆی لە پەیوەندیی رەخمەیی‬

‫رووی كۆمەاڵیەتییەوە ەیاوی بەكارهێمانن‪ .‬ئەوان بەو رێیەوە‬

‫بە‬

‫دەتوانن وەك كەسانی پێگەیشتوو ەیانێكی سەربەخۆ‬

‫پەیوەندییە‬

‫بۆ‬

‫بكا‬

‫بە‬

‫پێشمەرجی‬

‫دەرچوونب‬

‫ئەوسا‬

‫نێوان خۆی و نووسراودا پێبگەیەنێت و بگا‬ ‫خۆدەربڕیمێكی‬

‫كۆمەاڵیەتی‬

‫(پەیوەند‬

‫بە‬

‫كۆمەاڵیەتییەكانیەوە) و زانستی (پەیوەند بە چاالكبوونییەوە لە‬

‫بەڕێوەبەرن‬

‫و‬

‫هاوكا‬

‫پێداویستیی‬

‫كۆمەاڵیەتی‬

‫داواكارییەكانی بازاڕی كار مسۆگەربكەن‪.‬‬

‫بازاڕی كاردا)ب‬ ‫ئەم بەدحاڵەتەب لە سەرەنجامدا وا دەكا‬

‫كە ممداڵ دوای‬

‫كام بوونی ببێت بە بار بەسەر سیستەمی سیاسییەوە ( )‪.‬‬

‫ممداڵ دەنوێمێتب چونكە ممداڵ لە سروەتەوە توانستی‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫هاوكا‬

‫زمانی خۆیی فێركار راستەوخۆ كاریگەریی لەسەر‬

‫‪43‬‬

‫كورتەیەك‌لە‌بارەی‌الكانەوە‬

‫ئەفسانەی الكان‪،‬‬

‫‌‬

‫الكانی نەگەڕاوە بۆ فرۆید‬ ‫الكان لە پاب ‪ 65‬ساڵی كتێبی یەكەمی باڵوكردەوەب‬

‫پیشوترو لە‬

‫سەرەتاوە‬

‫سی ساڵ‬

‫لە‬

‫خەریكی فێركردن بوو‬

‫خەستەخانی(سانت‪-‬ئانب‪ )saint-anne‬پاەان لە یوتابخانەی بااڵی‬ ‫مامۆستایان ‪ L'Ecole Normale Superieur‬و فاكیوڵتی ماف لە‬ ‫پانتیۆن ب ئەمەب بە ەێوەیهكی یوڵ وای لێكرد تێبیمی ئەی ەكان بكا‬ ‫و كاریگەری لە سەریان هەبێت‪ .‬نوسراوی دەستگوتارەكانی‬

‫بە‬

‫ەێوەیهكی پلەبەندی و بە دوی یەكدا هاتوو‪ ,‬ناویما سیمیمارب سمیمێر‬ ‫‪Seminaire‬ب ئەمەب بیست ساڵ لەپاب مەرگی خۆی باڵوكرانەوە ‪..‬‬

‫الكااان گەورەتاارین فیگیااوری دەرونشاایرارییە لە سااەاڵنی‬ ‫‪ 0791‬دا‪ ،‬لە فەرەنساااااااادا وا دەبینرێااااااات كە ماااااااایەی‬ ‫هەڵاااااااااگەڕانەوەی نەوەیەك ڕونااااااااااكبیر باااااااااوو بە‬ ‫ئاراستەكردنەوەیان بەرەو دەرونشیراری‪.‬‬ ‫هەڵبەتە لەگەڵ زەمەنێكی درێژ لە‬

‫دواكەوتن و كارلەەسەركردنی و‬

‫وەرگێڕانی لە واڵتانی ئەنگلۆ –ساكسۆندا‪ .‬بە توێژیمەوە لە بارەی‬ ‫"كایەی فرۆیدی"ەوە ‪ .Champ Freudie‬بە ەێوەیەك خوی‬ ‫پێشكەەكرد كە گەڕانەوەیەكە بۆ حەییقەتێكی‬

‫ڕەسەن و ئۆریژیماڵ‪:‬‬

‫دەرونشیكاری گومانلێكراوە لەوەی خزابێت بەرەو "هونەری راستكردنەی‬ ‫من ‪ ."Orthopedie du Moi‬سەرەتا الی الكان پێویستمان بە‬ ‫خوێمێكی تازەو نوێیە‪.‬‬ ‫الكان كۆمەڵێك یوتابی و موریدی دروستكردب ئەمەب لە سەروبەندی‬ ‫ئەو كۆڕو كۆبەنەوەیەی كە بەرەو گرانتر ب بە كەمیی و كەمیمەیەك‬ ‫بەەداربوون ڕۆەنامەنوسان و هونەرمەندە زۆر ناسراوەكان )الكان لە‬ ‫وێمەی ‪ :‬ەێخێكب ئەفسانەیەكب دەجالێكب بلیمە ‪ (....‬دەبیمراب وەەكان‬ ‫بە ەێوەیەكی بەهێز فڕێدەدران‬

‫ئەو كاتەی الی الكانەوە دەكەوتمە‬

‫جوڵەو كردار ‪ .‬فەلسەفەب زمانماسی و زمانەوانیب لۆەیك ‪ .‬ئەو داهێمەری‬ ‫تیۆرێكە وەك ئەوەی ئەمڕۆ )میكێل‪-‬بۆرب ەاكۆبسن( وەسفی كردووە‬ ‫‪ :‬ئامادەكردن و لۆەیك‪L'ELABORATION ET LA .‬‬ ‫‪. LOGIQUE‬‬

‫ئەبوبەکر جاف‬

‫ئۆیرناگرێت و دڵی ئاوناخواتەوەب تەنیا لە نائۆیرەیی و نا‬ ‫ڕەزامەندیدا نەبێت ‪dans l'insatisfaction‬ب لە نەبویی و‬ ‫نەداری سەرنەكەوتن و كەوتمە خوارەوە ‪Le Manque et le‬‬ ‫‪ .ratage‬فرۆید باسی لە ئۆبژێی غەریزە دەكردب الكان‬

‫ژاک‌‌الكان‌بە‌سك‌قسە‌دەكات‌* ‌‬ ‫الكان دەرونشیكارێك بوو؟ بەڵتب بە دڵمیاییەوە –بەاڵم‬ ‫دەرونشیكارێك كێیەو چیە؟ من وا پێشمیازی دەكەم كە‬

‫بە یوڵی ونبو ‪perdu‬ب‬

‫تەنیا یەك ئۆبژێی‬

‫نەبێت هیچ‬

‫ئۆبژێیەك ناناسێت‪ .‬فرۆید لە یەدەغەسازی و یاساغكردنی‬ ‫ناو باوكساالریدا‬

‫لەمپەرێكی بۆ ئارەزوی ئۆدیپیانە دەبیمی‪.‬‬

‫دەرونشیكاری بە تایبەتكراو لەوەی هەموو ەتێك بێت جا‬

‫الكان بە پێچەوانەوە لە یاسادا هەمان هەلومەرج دروستدەكا ‪.‬‬

‫ڕونكراوەترین و‬

‫هەروەها لەگەڵ ئەمەەدا الكان لەگەڵ بڕوابونێكی زۆر گەورە‬

‫گرن‬

‫نییە هەرچییەك بێت‪ .‬ئەمەب بەو پەڕی خۆیەوە الی‬

‫الكان خۆی ڕوندەكاتەوە‪ .‬الكانیزم‬

‫دروەەاوەترین نمونەی ڕونكارەی كارێكتەری هەلپەرستانەو‬ ‫فورسەتخوازانە و بێبار و هەزار ڕویی دەرونشیكارییە‪ .‬الكان‬ ‫بانگەەەی‬

‫دروستكردن و چێكردنی (گەڕانەوە‬

‫بۆ‬

‫فرۆیدب‪Retour a Freud‬ی دەكرد(ب ئەمەب لە ڕێگەی‬ ‫ڕاستكردنەوە ڕێككردنەوەی ئەو الدان و لە ڕێگە دەرچون و‬ ‫ئیمحرافە جۆراوجۆرەی هاوڕێكانی لە بەرانبەر حەییقە‬

‫و‬

‫نامەی فرۆیدی‪ .‬تەنیا ئەوەندە بەسە هەر یەكێك لە نوسیمەكانی‬ ‫بخوێمیمەوەب جا گرن‬

‫نییە هەركامێكیان بێتب بۆ ئەوەی‬

‫ئەەماری ئەوە بكەینب فرۆیدەكەی الكان زۆر بە وردی و‬ ‫دیاریكراوی هیچ پەیوەندی بەو فرۆیدی مێژووییەوە نییەب‬ ‫لەگەڵ‬

‫هەمان‬

‫ئەو دەایەتییەی‬

‫لە بارەی كۆمەڵێك پمتی‬

‫جەوهەرییەوە هەیبووە (ئەڵبەتە هاوڕێكانی هیچ پێویستیان بەم‬ ‫بە ئاگاهێمانەوە نەبوو(‪ .‬فرۆید ( لە ئاستی گوتارەكانی كە‬ ‫بەالی كەمەوە ڕون و دیار بوو) پۆزەتیڤیستییەكی پوخت و‬ ‫پلە نایابی كۆتاییەكانی سەدەی نۆزدە بووب ئەمە لە كاتێكدا‬ ‫الكان جگە لە ڕق و كیمە و دڵڕەەی بەرانبەر ئەزمونگەرایی‬ ‫بە ەێوەیهكی گشتی هیچی تری نەبوو‪.‬‬ ‫فرۆید بمەماو كۆڵەكەیەكی بیۆلۆەیمیتیكیانەیدا بە تیۆرەكانی‬ ‫الكانب تانەو توانجی لە هەموو بیۆلۆەیگەراییەك دەگر‬ ‫رەتیدەكردەوە ‪ .‬فرۆید بەو ەێوەیە لە نارسیسیزم تێگەیشتبوو‬ ‫بەاڵم الكان وەك نامۆبونێك دەیبیمی لە ناو ئەلتێر ئیگۆیەكی‬ ‫وێماكراودا ‪ .alter ego amaginaire‬فرۆید لە بارەی‬ ‫"غەریزەوە" یسەی دەكردب الكان گاڵتەی بە تێگەی " زگماكی و‬ ‫خۆڕسكی" دەكرد‪ .‬فرۆید باسی دائاو خواردنەوەو ڕەزامەندی‬ ‫ئارەزوی دەكردب الكان جەخت لەوە دەكاتەوە ئارەزوو‬

‫دەهاوێشتەوەب بە تەلقیمدانی یوتابییەكانی لە ناو توێژیمەوەو‬ ‫ئاراستەكردنێكی پێكەنیماوی پەڕیمەوەیەكی كورتكراوە‬

‫لەو‬

‫ەوێمەی فرۆید یسەی لە بارەی دورخستمەوەیەكی زۆرەم نەو‬ ‫زۆردارانەی‬

‫مەدلولەكان یا" ئۆبژ بچوكەكان" وە دەكرد ‪.‬‬

‫كۆنسێپەتەكانی الكان لە فرۆیدەوە درێژ نابمەوە ب بەڵكە بە‬ ‫پڕاوپڕی لە جێگەیەكی ترەوە ‪ :‬لە هیگ ەوەب لە كۆەێفەوەب لە‬ ‫هایدگەرەوەب لە سارتەرەوەب لە ب نشۆو باتایەوە‪ .‬پێویست بەوه‬ ‫ناكا‬

‫لە دەرەوە بە دوی هۆكارەكانی سەركەوتمە مەزنەكی‬

‫الكان لە فەرەنسادا بگەڕێینب هەروەها ەكستە جەرگبڕەكەی لە‬ ‫واڵتانی 'ئەنگلۆ‪-‬ساكسۆندا' بونی كەڵكەڵەیەكی فەلسەفەی‬ ‫یاڕی‪ .‬ئەگەر الكان‬

‫سیحرو چاوبەستمی‬

‫لە ڕوناكبیرانی‬

‫فەرەنسی كردبێت و كردبێتمی بە سەرباز ب ئەوا لە بەر ئەوەیە‬ ‫الكان خزمەتی پێكردون لە سایەی نیشانەیەكی نایابی وەك‬ ‫"دەرونشیكاری"و لەوەی كۆمەڵێك ئیدیای بۆ هێماون كە لە‬ ‫(ڕۆحی زەمەنی) فەلسەفیانەی ئەوانەوە نزیك بوو‪ .‬ئەمەب لە‬ ‫فێل و گەمەپێكردن و چاوبەستنب هەندێكیان تا ئیستاكەب‬ ‫نەگەڕاونەتەوە‪ .‬الكان لەبەر ئەوەی خۆی یەكێك بوو لەو‬ ‫ڕوناكبیرە دانەبڕاوو بەردەوامانەی لە هەمبەر نیشانەگرتمەوەی‬ ‫لە ەتێك كە تازە بێت‪.‬‬ ‫الكان بە زویی لەوە تێگەیشت ‪ ،‬دەرونشیراری‬ ‫هیچ بەخت و شانسێری نییە تا لە فەرەنسادا‬ ‫وەربگیرێت و پێشوازی لێبررێت ‪ ،‬ئەگەر بێت و‬ ‫بە تامێری فەلسەفیانەی تەواو سواغ نەدرێت و‬ ‫ڕوتوش نەكرێت‪.‬‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫كە عیشق و خۆەەویستی خودە ‪amour de soi un‬ب‬

‫بە خۆی‪.‬‬

‫تیۆرەكانی ناو تێكستەكانی خودی فرۆیدی‬

‫‪45‬‬

‫كارلێكراو و كاریگەر نەبێت بە الیەنگران و ەوێمكەوتوانی‬

‫سارتەرەوه هاتووە لە بارەی ترانسێمدانس و تەعالیبونی من ‪:‬‬

‫سئێاک"هب‪"H‬ەكە (هیگڵب هۆسرڵب هایدگەر) لەگەڵ ڕهیبونەوە لە‬

‫وەیاری و ئاگایی هەمیشە "ئاگایی و وەیاریی ‪...‬ێكەب بە"‬

‫هەموو فۆرمەكانی بیۆلۆەیزمب پۆزێتیڤیزم یان زانستگەرایی‬

‫ئەمەب ناتوانێت لەسەر پێی خۆی بێت‬

‫و ەوێن خۆی‬

‫"سێمتیزم"‪.‬‬

‫بكەوێتب مەگەر لە ناو خودی دوری و مەودایەكەدا نەبێتب‬ ‫لە سایەی فۆرمی "ئیگۆ‪-‬ئۆبژ "یەكی ترانسێمدانت و موتەعالی‬ ‫كە لە ەوێمێكدا دەیبەستێتەوەو دایدەكوتێت‪ .‬ئەمەب بە هیچ‬ ‫كلۆجێك پەیوەندی بە نارسیزمی ساویلكانەی فرۆیدەوە نییە‬ ‫بۆ ئەوەی "من" دراوێك بوم‪ .‬حەوزێك بم لە لیبیدۆی‬ ‫بەجێماو لێسەندراوەو و دابڕاو لە ئۆبژ ‪.‬‬ ‫هەمانشتی‬

‫لەگەڵ تێكستەكانی سااڵنی ‪ 1961-1951‬داب‬

‫لەو ەوێمەی چەمكەكانی وەك "سوەە ‪Sujet‬ب" و "ئارەزووب‬ ‫‪ "desir‬و "نەبوو نەدار‪ -‬بە بون ‪ " manqué-a-etre‬و‬ ‫"یسەی پڕ و ئاوس ‪parole plein‬ب" و "سیمبۆلییب‬ ‫‪ "Symbolique‬و "ڕیێل ب‪ "Reel‬و "خۆەی و ەادی‬ ‫ب‪ .."jouissance‬كۆی ئەم تێگانە لە ناو فەلسەفەی‬ ‫سوەەدا(فەلسەفەی خودگەرایی) پێكێاتوون و پێكێێمراون‪.‬‬ ‫ئەمانە چەمگەلی نەفی و نەرێمی ڕادیكااڵنەن‬

‫كە الكان‬

‫توێژیمەوەی لە بارەوە كردون‪ .‬ئەمانە لەو سەروبەندەدا الی‬ ‫كەسانی تری‬ ‫لە خوێمدنەوەی تێكستەكانی سااڵنی ‪ 1941/1931‬داب‬ ‫ئەوانەی به تایبە‬

‫و چڕكرابونەوە لە بارەی ئامادەكردنی‬

‫تیۆری "گۆڕەپان یا یۆناغی ئاویمەیی ‪"Stade du miroir‬‬ ‫و لە بارەی‬

‫دروستبون و پێكێاتمی وێماكراوی من ‪La‬‬

‫‪ .constitution imaginaire du moi‬ئێوە ناتوانن‬ ‫ئەوە ونكەن كە كاریگەربووە بە سەداو دەنگدانەوەو ئاوازە‬ ‫هیگ ییەكان‪ :‬ئەو ممەی لە ڕێگەی دەنگدانەوەو ەكانەوەیەكی‬ ‫چەماوەوە دروستدەبێت لە خۆی دوردەكەوێتەوە لە ناو ئەلتێر‬ ‫ئیگۆیەكی وێماكراوداب كە بە كتوپڕی لە گەڵیدا دەچێتە ناو‬ ‫"ملم نێیەكی ئالودەبون و سیحرلێكردنی بێگەردو سافەوە"‪.‬‬ ‫كۆی ئەمانە سەرلەنو‬

‫نوسیمەوەی دیالێكتیكی ناسیمەوە و‬

‫هیگ ییە"‬

‫‪de‬‬

‫پێزانیمی‬

‫‪de‬‬

‫‪dialectique‬‬

‫‪la‬‬

‫‪lareconnaissance hegelienne‬ب بە تێكەاڵوكردنی‬ ‫لەگەڵ كۆمەڵێك ڕەگەز لە پسیكۆلۆەیای مماڵ (هێمری االۆنب‬ ‫ەارلۆ‬

‫بوهلەرب ‪.)Henri walon.Charlotte buhler‬‬

‫كاتێك ڕوبەڕوی ئیدیای "من ئۆبژێیەكم" دەبیمەوە (ئەمەب بە‬ ‫یوڵی خۆی بۆ خۆی‬

‫هیگ یانەیە) كە لە لێكۆڵیمەوەیەكی‬

‫لە‬

‫سەردەمی‬

‫بەكار هاتوون‪.‬‬ ‫دەستە‬

‫گوتارەكانی‬

‫كۆەێڤ‬

‫لە‬

‫بارەی‬

‫فیمۆمیمۆلۆەیای ڕۆحی هێگ ەوەب ئەو دەستگوتارانەی (ڕایمون‬ ‫كونۆب‪ ) Raymond Queneau‬لە ساڵی ‪ 1947‬پەخشی‬ ‫كردبوون (الكان لەم كۆرسانەدا ساڵی ‪ 1931‬ئامادەبوو‪ .‬بەاڵم‬ ‫وا دەردەكهوێت لەوكاتانەدا سودمەند نەبوبێت و لە‬

‫دواتر‬

‫سودمەند بوبێت و بەرهەمی هێمابێتەوە)‪ .‬بە ەێوەیهكی تایبەتی‬ ‫لە بارەی ئارەزوی الكانییەوە هیچ پەیوەندییەك بە دیماكرێت‬ ‫لەگەڵ "ئارەزوویب ‪ "Wunsche‬فرۆیدیدا وەەیەكی تری‬ ‫بەكار هێماوە وەك ب‪Begierde‬ب ئەمەب وەەیەكی ترە بۆ‬ ‫ئارەزوی هیگ یانە و‬

‫سەرلەنو و چاككرابێتەوە لە الیەن‬

‫كۆەێڤەوە لەناو ئەو پەراوێزو یسەوباسانەی لە بارەی‬ ‫(دیالێكتیكی سەردارو كۆێلەوب ‪Dialectique du maitre‬‬ ‫‪)et de L'Esclave‬ە كردونی ‪.‬ب كۆەێڤ دەڵێت ئارەزو بە‬ ‫دروستی و تەواوی نابێتە مرۆیی و ئیمسانی لەوكاتەی خودی‬ ‫خۆی نەفی دەكا‬

‫و ڕەتی دەكاتەوە‬

‫وەك ئارەزوییەكی‬

‫گیانلەبەرانەب بیۆلۆەیانەیب (وەك "پێویستی" الكان بە‬ ‫"پێویستیب ‪" besoin‬ب وەریگێراوە و بەكاریێێماوە) هەر‬

‫ئۆبژێیەكی ئەزمونی و بە دەستخستن و بە دەستێێمان بۆ‬

‫ئەلێسیای ب"هایدگەر" ب‪ aletheia‬سوەەیەب یواڵیی نادیاری‬

‫نا‪-‬ئۆبژێیەك‪ :‬ئارەزوی سوەەیەكی تری مرۆیی‪.‬‬

‫‪abyssale apparition -.‬‬

‫"ئۆبژ "‬

‫ئارەزوی ئیمسانی "ئارەزوێكی ئارەزوی ئەویترە ب ‪le desir‬‬ ‫‪ ."humain est un desir du desir de l'autre‬یا‬ ‫بەەێوەیكی تری وتن ئارەزوییەكی ساف و بێگەرد‪ .‬بۆب و‬ ‫چۆڵ و بت ئۆبژێیە ‪vide‬ب‪ sans objet‬ب هەر لە بەرئەمەی‬ ‫كە ئەو ناتوانێت خۆی مانێڤست بكا‬ ‫وەك‬

‫وێمەو ئەوەی‬

‫و خۆی بماسێتەوە‬

‫لە ناو "ملم نێی مەرگ لە وەهم‬

‫ئالودەبونێكی ساف و بێگەردا" بێت‪ .‬لەو‬

‫و‬

‫كە مرۆڤ ەیانی‬

‫بیۆلۆەیانەی دەخاتە ناو گەمەو یارییەكەوەب ئەمەب لە‬ ‫رێگەیەكی تەواو بێگەردو سافی بت مویابیل و "سەروەریانە"ب‬ ‫وەك ئەوەی ەۆرە باتای دەڵێتب بۆ هیچب‪"pour rien‬‬

‫دەركەوتن و ئاوابونێتی‬ ‫‪disparition son‬‬

‫هەوڵی‬

‫سەرجەم ئەمانەب درێژی و بە ڕونكراوەیی‬

‫نوسیمیانمداوە لە كتێبێكدا لە بارەی الكانەوە* ب لە خۆیاندا و‬ ‫بێزاركەر و وەرسكەر و توڕەكەر نین‪ .‬كەس ناتوانێت خەون‬ ‫بە سەرزەنشتكردن و ماندوبونەوە بیبیمێت لەوەی فەلسەفەی‬ ‫بە وەحی بۆ هاتبێت بە تایبە‬

‫لە سەروبەندی بیركردنەوەی‬

‫ئەو سەلردەمەدا‪ .‬ئەگەر چی الكان كەڵكەڵەو خولیای ئەوەی‬ ‫هەبووە كە باسی سەرچاوەكانی نەكا‬ ‫كەسی‬

‫و ناویان نەهێمێتب‬

‫گلەیی ئەوەی لێماكا بۆچی بەرانبەر فرۆید بە ئەمەك‬

‫و نمەكگیر نەبووە‪( .‬بە هەرحاڵ من خۆم‬

‫ناونا نوسەر)‪.‬‬

‫سەرجەمی ئەم لێكۆڵیمەوانە الی الكان دەبیمرێت ‪ ":‬ئارەزوی‬

‫ئەوەی دەبێت گلەیی و گازەندەی لە سەر بكرێت و سەركۆنە‬

‫ئیمسان ئارەزوی ئەویترە ب ‪Le Desir de l'homme‬‬

‫بكرێتب بە پێچەوانەوە‬

‫الف و گەزاف‬

‫‪est le desire de l'Autre‬ب ئارەزوی هیچ و مەرگ ب كە‬

‫لێدانەیەتی كە بە ئەمەك و نمەكگیری فرۆید بووەب لەگەڵ‬

‫ئۆبژێی ممی وێماكراوب ‪le moi‬‬

‫پێشكەەكردن و بەرچاوخستمی فەلسەفە تێكەڵ و پێكەڵەكەیەی‬

‫‪imaginaire‬‬

‫هەرگیزاو هەرگیز ناتوانێت تێر بكا‬

‫و‬

‫وەك حەییقەتێكی دەرونشیكاری‪ .‬لە ڕاستیدا ەتێك هەیە‬

‫ڕەزامەندی بكا‬

‫و دڵی پێی ئاوبخواتەوە‪ .‬سوەەی ئارەزو‪.‬‬

‫پاڵپێوەنراوی كۆمەڵێك ئیدیایە ئەمەب ڕێژەیەكی زیاد نرخی‬

‫واتە زۆر بە كورتیب بۆ خۆ‪-‬بون "‪ "pour-soi‬نێگەتیڤبون و‬

‫پێداوەو گرانكراوە لە الی خەڵ و جەماوەر‪ .‬لە چەەمی كردەی‬

‫كاتێك نەفی خۆی‬

‫نییە هەر فەیلەسوفێك بێت‪ :‬بەم‬

‫هیچ ئۆبژێیەك‪ .‬بە تایبە‬

‫نەرێمییەكی –ترانسێمدانسی ڕادیكاڵ‬

‫فەلسەفەكردن جا گرن‬

‫ئەو بانگەەەو‬

‫دەكا و خۆی تێدەپەڕێمێت بە بەردەوامی و هەمیشەیی وەك"‬

‫ئەەماركردنە الكان بە ەێوەیەك دەردەكەوێت‬

‫ئۆبژێیك لە خۆیدا ب‪" en-soi‬ئەوە نییە كە ئەوەیەب بەڵكە‬

‫ەوێمكەوتەو میراتگرێكی زۆر ئاسایی و سادە‪ .‬ەتێكی تر‬

‫ئەوەیە كە ئەوە نییە‪"il n'est pas qu'il est et il est‬‬

‫دروستكردن و پیشەسازی یسەكردنە لە وێمەی (دەمی سێبەر)‬

‫‪( "ce qu 'il n'est pas‬بە وەرگیراوی لە هێگ ەوە ئەمەب‬

‫لە بارەی نەستەوەب وە وای لێبكەیت كۆمەڵێك تێز گۆ بكا كە‬

‫لە ڕێگەی كۆەێڤ و سارتەرەوە)‪ .‬كاتێك لە ناو زمانێك بە‬

‫بە تەواوی و دروستی و پڕاو پڕی لەدوا كتێبی هایدگەر یا‬

‫ئاراستەیەك خۆی وەردەچەرخێمیت و ڕوی خۆی وەردەگێرێت‬

‫ب نشۆدا دەبیمرێت‪" :‬من حەییقە ب من یسە دەكەم"‪ .‬پێگەی‬

‫دەستپێكردنەی‬

‫گوتارەكە حەییقەتێكی ڕونە لەوەی بە تەواوی جیاوازە‪ .‬لە‬

‫سااڵنی ‪ .1951‬لە میانەی خوێمدنەوەی دو سۆسیور‬

‫كە‬

‫ئەمەب لە زیادەوە بۆ زیاتر لە پاب ئەو‬ ‫دیسانەوە‬

‫دۆخێكدا نوسەر ئاماەە بۆ ئیدیا تایبەتەكانی خۆی دەكا‬

‫هیگڵ و كۆەێڤ و ب نشۆ‪.‬‬

‫بەرپرسیارێتی هەڵدەگرێت‪ .‬لە جێگەیەكی تردا وا لە كەسێك‬

‫ئەمەب ئەو پارادۆكسە مانیڤستبوەی ئەم نەرێمی و‬

‫بە سك یسەبكا ب ئەمەب هەمووی بە ڕەتكردنەوەیب‬

‫نێگەتیڤیتێیە‬

‫لە ەێر ڕۆەمایی‬

‫لە وێمەی‬

‫ەتەكان‬

‫بەتاڵ‬

‫"دەیكوەێت"‬

‫دەكاتەوە‬

‫وەرگرتمی خودی سوەەی یسەلەبارەوە كراو‪.‬‬

‫هەركاتێك‬

‫سوەە ویستی لە ناو حەییقەتی خۆیدا خۆی بدوێمێت‪ .‬ئەوا‬ ‫زیاتر ەكست بە خۆی دێمێتب خۆی وندەكا ب خۆی دەكاتە نا‬ ‫ئامادەبو و لێر نەبون‪ .‬ئەمەب زیاتر‬ ‫مانێڤستدەكا ئەوی‬

‫ئەو حەییقەتە‬

‫خۆ وێرانكردن و خۆ لە كیسدانە‪ .‬زمان‬

‫ئەمەب لە پێماوی هیچ‪ :‬ەێوازو هەڵسوكەو‬

‫نواندنێك لە‬

‫وێمەی یەەەیەك یا دامەزرێمەری ئایمێك‪.‬‬ ‫الكان جەخت لەوە دەكیاتەوە‪" :‬فرۆیید پێمیان دەڵێیت كە‪ "x‬بلە‬ ‫پاب چی پێشمیار دەكا بۆ نەكواڵویی و پێمەگیشتمی خیۆیب‬ ‫ئەمەب زۆر بە دییییاری كیییارتێكراوە لە الیەن دواهەمیییین‬ ‫فەلسەفەی ئەو چركەساتەوە‪.‬‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫ڕیێل‪ .Reel‬ئەوەی ئەم لە بارەیەوە یسە دەكا‬

‫لەگەڵ‬

‫دەكا‬

‫‪47‬‬

‫ئەو ئەوە ڕادەگەیەنێت‪" :‬پراتیكی ەیكاری‬ ‫دەكا‬

‫ئەوەمان فێر‬

‫كە ‪ "y‬هەموو رااەكارو ەیكەرەوەیەك ئەگەر‬

‫ەوەەیەكی هەبێت‬

‫بە باەی ئەزانێت كە ‪ -" z‬لە پاب چی‬

‫هەوڵی پەڕیمەوە دەدەا وەك نامەیەك لە پۆستدا دەرپەڕێت‪.‬‬ ‫نییە چ چەمكێكی نو‬

‫بێت‪ .‬ئەگەر فرۆید تێۆرە‬

‫جا گرن‬

‫بیۆەیمەتیكییەكانی خۆی لە ناو‬

‫نیشانەكانی نەخۆەی و‬

‫خەونی نەخۆەەكانیدا بخوێمێتەوە‪ .‬الكان الی كۆەێڤ و‬ ‫سۆسیور و فرێژ دەخوێمێتەوە‪ :‬هەمان فڕێدان و هاوێشتن‬ ‫تێڕامانی و بیركردنەوەییب هەمان كەڵكەڵەو‬

‫و دەرپۆییمی‬

‫خولیا و حەزی زگماكیانەی‬

‫بۆ پێشمیاركردن و‬

‫پێشكەەكردنی ئیدیاو گریمانەكانی لە ەێر سایەی فۆرمی‬ ‫"كردەگەلی‬

‫تێبیمیكراو ‪"faites observes‬ب یا پراتیكی‬

‫ەیكاریانەو ەیكاری پراتیكیانە‪( .‬لەم ڕوانگەیەوە الكان بە‬ ‫الی كەمەوە‬

‫یوتابی و موریدێكی بەئەمەك بووە بۆ‬

‫دامەزرێمەری ئایمەكە)‪ .‬چۆن‬

‫گوێگرەكانی‬

‫خۆەحاڵمەبون‬

‫لەوەی فەلسەفە دڵگیرو پەسەندەكەی لە نەستیدا بدۆزنەوە‪.‬‬

‫میكیل بۆرب‪ -‬ەاكۆبسین‪ .‬پرۆفیسۆری ئەدەبی‬ ‫بەراوردكاری لە زانكۆی واەمگتۆن لە باوك و‬ ‫داكێكی دانماركی لە دایك بووە ب فەلسەفەی لە‬ ‫خوێمدووەب‬

‫فەرەنسا‬

‫یەكگرتووەكانی‬

‫كاتێكدا وا دەردەكەو‬

‫بەەداریكەر بوبێت لە‬

‫ڕەوتی‬

‫پێشكەوتمە زۆر كۆنەكانی بیركردنەوەدا"‪ .‬دەرونشیكاری‬ ‫دەبێتە هەموو ەتێكب هەموو ەتێك داگیر دەكا‬ ‫بووب لە ڕابردودابچونكە الكان‬ ‫دروستكردب گرن‬

‫ب بەاڵم وا‬

‫پێستو كەوڵێكی لت‬

‫نهبوو بهالیهوه چییه‪.‬‬

‫بەمشێوەیە ئەمە ئەوەیە كە بێزارو وەڕسكهرە‪ .‬لە كۆتاییدا‪.‬‬ ‫نەك بەو پێیەی الكان فەیلەسوفێك بووە‪ .‬بەڵكە ئەوەی‬ ‫ڕەتكردۆتەوە و ئەفەرۆزیكردووەب‬

‫ئەمریكا‬

‫لە‬

‫دەەی‪.‬‬

‫هەڵگری‬

‫ڕەگەزنامەی "دانماركیب فەرەنسی ب ئەمەریكی)ب‬ ‫یەكیچكە لەو كەسانەی ڕۆڵێكی‬

‫گاریگەرو‬

‫بەرچاوی هەیە لە بەەداریكردن لە نوسیمی "كتێبی‬ ‫ڕەەی دەرونشیكاری" ‪ .‬تێزەكەی لە بارەی‬ ‫"سوەەی فرۆیدییەوەیە" ب خاوەنی چەندین‬ ‫لێكۆڵیمەوەو توێژیمەوەیە لە هەردوو بواری‬ ‫دەرونشیكاری و پزیشكی دەرونی‪.‬‬ ‫‪le Maitre‬ب‪Lacan‬ب‪**Mikkel broch-jacobsen‬‬ ‫‪1990‬ب ‪paris Flammarion‬ب‪absolu‬‬

‫ەەرعییە و ڕەوایەتی لە ڕێگەی "دەرونشیكارییەوەب وە چۆن‬ ‫ئەوان نا ڕازی و یایلبون لەوەی ئەمە زانستی زانستەكانە‪ .‬لە‬

‫ئێستاكە‬

‫واڵتە‬

‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫‪ 1‬كتێبی ڕەەی دەرونشیكاری ب ەیانكردنب‬ ‫بیركردنەوەب ڕێگابڕین بە باەتر بە بت فرۆیدب‬ ‫‪LE LIVRE NOIR DE LA‬‬ ‫‪PENSER ET‬ب‪VIVRE‬ب‪PSYCHANALYSE‬‬ ‫ب‪ALLER MIEUX SANS FREUD‬‬ ‫‪2005. sous la‬ب ‪paris‬ب ‪Editions des arenes‬‬ ‫;‪direction de: Cathrine Meyer avec‬‬

‫لە داپۆەین و پەردە‬

‫‪Mikkel Borch-jacobsen‬‬

‫بەسەردادانی دوا چەمكەكانی لەوەی بازاڕیان بۆ گەرم بكا و‬

‫‪Jean Cottraux‬‬

‫ئاهەنگیان بۆ گێرێت و بانگەەەیان بۆ بكا ‪ .‬لە ەێر سیبەری‬

‫‪Didier Pleux‬‬

‫دەسەاڵتێكی پراتیكی ەیكاریب كە بە تەواوی ئەفسانەییە‪.‬‬ ‫ڕوناكبیرانی فەرەنسا زۆر گاران باجەكەیانادا باۆ گەڕان‬ ‫بە دوی ئارەزوكااااااانی لە سااااااەر قەنەفەكەی ‪ ،‬ئەگەر‬ ‫ئەیانزانی كە دەیاتوانی هەمان حیرمەتەكانی الكان لە‬ ‫چااااپرراوە گیرفانییەكاااانی كۆژێاااد و هایااادگەر و‬ ‫بالنشۆ دا دەدۆزنەوە ؟‪.‬‬

‫‪Jacques van Rillae‬‬ ‫‪2002 Le vocabulaire de‬ب‪paris‬ب‪2 ellipses‬‬ ‫ب ‪Jean-Pierre Clero‬ب ‪Lacan‬‬

‫باەتر لە نەوەی پێشووی بژی‪ .‬بایەخمەدانیان بە سیاسە وب تەنگژەی ئابوری و پاەەکشەکردنەوەیان بەرەو ناسمامەی ڕەچەڵەک‪:‬‬ ‫ئەم چرکەساتەی ئێستا ئێمە دەیگوزەرێمین چۆن دیاری دەکرێت؟ وە ئایا ئێمە دەتوانین لەبارەی تەنگژەی کولتورییەوە بدوێین؟‬

‫سزۆتەردایک‪ :‬ئایا ئێمە کاتێک ئەم دەستەواژەیە‬ ‫تێیدا دەژین‪ ،‬مەبەستمان لە چییە؟‬

‫کولتوری خۆرئاواییوو بەکاردەهێنین‪ ،‬کەلە سەدەی ‪ ١٧‬وە‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫لۆ ‌مۆند‪ :‬ئەمە یەکەمیمجارە لە مێژووی خۆرئاوادا کە داهاتوو کەوتبێتە تەنگژەوە‪ .‬نەوەی نو باوەڕ ناکا‬

‫بەوەی‬

‫‪49‬‬

‫بەدیدی من لەم ساتەدا ئێمە لەبارەی ئەو ەێوەیەی جیێانەوە دەدوێینب کە خۆی لەسەر هزری کۆتاییێاتمی ڕێچکەی سەردەمی‬ ‫ڕابوردوو هەڵچمیوە‪ .‬واتە ئیدی لەپێشچاوگرتمی ڕابوردوو لەناوچوو؛ چونکە مرۆای خۆرئاوایی چیتر ەێوەەیانێکی تری‬ ‫نەبیستراوی داهێماوەب کە لە پێشبیمیکردنی داهاتوودا دامەزراوە‪ .‬ئەمەب بەمانای ئەوەیب ئێمە لە جیێانێکدا دەەینب بەردەوام خۆی‬ ‫توند (ئایمدەگەر) کردووە‪ .‬واتە من باوەڕم وایەب مانای یووڵی (لەناو یی جیێان دا یی بوون) کەوتۆتە نێو ئایمدەخوازییەوەب ئەمەب‬ ‫ڕووی سەرەکی ەێوەەیان و هەبوونی ئێمەیە‪.‬‬ ‫لەپێشەاوگرتنی داهاتوو لەو چاخەوە سەریهەڵداوە‪ ،‬کە تێیدا خۆرئاوا لەگەڵ دەستپێکردنی ڕێنیسانس دا ئەو هونەرە‬ ‫نوێیەی داهێنا‪ ،‬کە گلت بدات‪ ،‬واتە لەو ساتەوە‪ ،‬ئەمە وەکو قەرزێک خۆی خزاندۆتە نێو ژیانی ئەوروپییەکانەوە‪.‬‬ ‫لە ئەنتیر و چاخی ناوەڕاستدا یەرز پێماچێت هیچ ڕۆڵێکی گەمە کردبێتب چونکە یەرزەکان لەدەستی ئەوبازرگانە زێدەبایی کەرانەدا‬ ‫بوون کە بە یازانجی ڕیبا و سوو وەرگرتن یەرزیان دەدا و ئەمەب کەنیسە سەرکۆنەی کردبوو‪ .‬ئەم ڕیبا و یەرزە چمۆکانەیە‬ ‫کە دەبوو یەرزەکەیان بدەنەوە‪ .‬لەکاتێکدا یەرزی مۆدێرن کە‬

‫بەەێوەیەکی ڕاستەوخۆ بەوە ڕێگرییان لە داهاتووی خەڵر دەگر‬

‫سوودێکی مامماوەند و هەرزانی دەوێتب داهاتوو وااڵدەکا ‪ .‬ئەمە بۆ یەکەمیمجارە گفتی پێدانەوە ببرێتە سەر‪ .‬ئیتر تەنگژەکانی‬ ‫کولتور لەمەدان‪ :‬ئێمە چوویمەتە چاخێکەوەب تێیدا توانای یەرزێر کە بتوانێت داهاتوویەک وااڵبکاتەوەب بەردەوام دادەخرێتب چونکە‬ ‫ئێمە ئەمڕۆ یەرزێر وەردەگرین بۆ ئەوەی یەرزێکی تری پت بدەیمەوە‪.‬‬

‫بداتەوەب کەچی وەها ڕەفتار دەکەن وەک ئەوەی لەتوانایاندا‬ ‫بە ‌وتەیەکی ‌تر‪( :‬یەرزخوازی ی کرێدیتیزم) چووەتە نێو‬

‫بێت یەرزەکە بدەنەوە‪ .‬من بەزمانی ەیکاردەروونییانەی خۆم‬

‫دواهەمین تەنگژەیەوە‪ .‬مرۆ هێمدە یەرزی کەڵەکەکردووەب کە‬

‫ناویدەنێمب زوهدی یاخی‪( :‬ئەگەرچی دەزانم ئەوە ناەێتب بەاڵم‬

‫چیتر ناتوانێت گفتی پێدانەوەی بباتە سەرب متمانەکردن بە‬

‫هەر هەوڵ دەدەم‪ .)...‬ئێمە باب دەزانین کە پێمان ناکرێتب‬

‫بمەڕەتی ئەم جیێانەەمان لەسەر ئەو گفتە ڕاوەستاوە‪ .‬واتە‬

‫بەاڵم بەکردەوە دەبێت وەها ڕەفتار بکەین وەک ئەوەی پێمان‬

‫جیدییەتی گفتدان لەناو تەمتوماندا دەڕەوێتەوە‪ .‬ئێوە پرسیار لە‬

‫بکرێت‪ .‬بەاڵم من چەمکی (( داهاتوو)) لەو پێماسەیەدا‬

‫ئەمەریکییەک بکەنب ئەو چۆن پێدانەوەی ئەویەرزانەی دەهێمێتە‬

‫بەکاردەهێمم کە پیتەر سلۆتەردایر پێیدەڵێت(( یەرزخوازی))‪.‬‬

‫پێشچاوب کە لە الیەن والیەتەکانی ئەمەریکاوە کەڵەکە کراوەتە‬

‫بەالی ممەوە چەمکی (( داهاتوو)) کراوەترە‪ .‬دەستەواەەی‬

‫سەری‪ .‬بەدڵمیاییەوە وەاڵمەکەی ئەمە دەبێت‪( :‬ئەوە هیچ کەس‬

‫(ئایمدە نا)‬

‫ڕەەبیمیەب بەاڵم وتەزای (( داهاتوو)) گەەبیمی‬

‫باوەڕم وایەب ئەم نە ی زانیمە بریتییە لە ناوکە‬

‫دەگەیەنێت‪.‬‬

‫نازانێت)‪ .‬ممی‬

‫ڕەیەکەی تەنگژەکەمان‪ .‬هیچ کەس لەسەر ئەم زەوییە نازانێت‬ ‫یەرزە کۆلێکتیڤییەکان چۆن دەبێت بدرێمەوە‪ .‬ئیتر داهاتووی‬ ‫کولتورەکەمان بەر دیوارێر لەیەرز دەکەوێت‪.‬‬

‫لێرەدا من هەوڵی ئەوە نادەم کۆمۆنیزمی مارکسییانە‬ ‫زیمدووبکەمەوەب‬

‫کە‬

‫لەڕاستیدا‬

‫هاوەێوەی‬

‫یەرزخوازییە‬

‫بەرفراوانەکەیە‪ .‬بۆئەوەەی دۆخە ئابوری و سیاسی و‬

‫ژیژەک‪ :‬من تەواو تەبام لەگەڵ هزری تەنگژەی ئایمدەخوازی‬

‫ئیدیۆلۆگی و ڕۆحییەکەمان دەستمیشان بکەینب من دەتوانم ئەو‬

‫‪ Futurismus‬و لۆگیکی یەرزەکان دا‪ .‬بەاڵم با نموونەی‬

‫چیرۆکە هەڵبەستراوە بێێممەوە بیرب کەبریتییە لە ئاڵوگۆڕکردنی‬

‫ڕەهن و بارمتەی خانووبەرە ‪ Subprime‬ی تەنگژە‬

‫بروسکەی نێوان فەرمانبەرانی ئەڵمانی و نەمسایی لەکاتی‬

‫هەمووکەس‬

‫جەنگی یەکەمی جیێاندا‪ .‬ئەڵمانەکان بروسکەیەکیان بۆ‬

‫ئەوەدەزانێتب کە ناتوانێت ئەم یەرزی خانووبەرەیە‪ /‬ڕیباب‬

‫نەمساییەکان بەم ناوەڕۆکە نارد‪( :‬لە بەرەی ئێمەدا بارودۆخەکە‬

‫ئابوورییەکەی‬

‫ساڵی‬

‫‪٢١١١‬‬

‫وەربگرین‪:‬‬

‫ئەگەرچی بەهەند وەرگیراوەب بەاڵم کارەساتاوی نییە‪).‬‬

‫وەاڵمێکی تەواو هەڵە و درۆزنانەی گێچەڵەکەیەب بەدیوێکدا‬

‫وەها وەاڵمیان داوەنەتەوە‪( :‬الی ئێمە ئەگەرچی‬

‫لەبەرئەوەی ئەو جۆرێکە لە ڕاسیزم و ڕەگەزپەرستی‬

‫بارودۆخەکە کارەساتاویییەب کەچی بە هەند وەرنەگیراوە‪.).‬‬

‫دانپیانەنراو کە ئەگەرچی ڕێز لە ناسمامەی ئەویتر دەگرێتب‬

‫ڕێر ئەمە خودی کارەساتەکەیە‪ :‬ئێمە ناتوانین یەرزەکانمان‬

‫بەاڵم لەناو تایبەتمەندییەکانی خۆیدا یەتیسی دەکا ‪ .‬ئەوە‬

‫بدەیمەوەب کەچی بەەێوەیەک لەەێوەکان ئەمە بە هەند‬

‫جۆرێکە لە کۆلۆنیالیزمی نو‬

‫کە بە پێچەوانەی کۆلۆنیالیزمی‬

‫وەرناگرین‪ .‬سەردەمی هاوچەرخمان لەودیوی ئەم دیواری‬

‫ک سیکەوە ڕێز لە کۆمەڵگاکان دەگرێتب بەاڵم لە دیدگای‬

‫یەرزەوە خۆی لە (( خاڵی سفر)) نزیر دەکاتەوە‪ .‬یەکەمب‬

‫ەوێمگەی خۆیەوە لە گەردوون دا‪ .‬بەدیوێکی تردا بەخشمدەیی‬

‫یەیرانە ئیکۆلۆگییە توندەکە زۆرمان لێدەکا بچیتر بەسەر ئەم‬

‫فرەکولتوری بریتییە لە داوێر کە دەمەیاڵت گشتییەکە لە‬

‫سەرمایەداریب‬

‫و پرسە کۆمەاڵیەتییەکان دەگەڕێمێتەوە بۆ‬

‫نەمساییەکانی‬

‫ڕێچکە سیاسی ی ئابورییەدا نەڕۆین‪ .‬دووەمی‬

‫لەو وێمەیەی واڵتی چین پیشانمانی دەدا ب لەداهاتوودا چیتر‬ ‫بەەێوەیەکی‬

‫سروەتییانە‬

‫گرێدراوی‬

‫سیاسە‬

‫دەخا‬

‫بۆ بایەخە‬

‫پرسە ڕەگەزییەکان و پرسە ئابورییەکانی‬

‫دیموکراسییەکی‬

‫ئیتمییەکان‪ .‬ئەم هەڵوێستەی چەپی پۆستمۆدێرن لەخۆیدا زۆر‬

‫پەرلەمانتاری نابێت‪ .‬سێیەمی ب ەۆڕەی بیۆجیمەتیکی زۆرمان‬

‫ەتی نامۆی بە دنیا هەیە‪ .‬بە نموونە بودیزم دەتوانێت بچێتە‬

‫لێدەکا ب بیۆپۆلیتیکێکی تر بدۆزیمەوە‪ .‬ئەو دووکەرتبوونی‬

‫خزمەتی ڕەوتێکی سەربازگەرایی توندڕەوەوە و ڕەوایەتی بۆ‬

‫کۆمەاڵیەتیەی تەواوی دنیای گرتۆتەوەب بووەتە مایەی‬

‫و ‪ 1940‬دا تەواوی‬

‫بێێمێتەوە‪ :‬لەسااڵنی نێوان ‪1930‬‬

‫دروستبوونی چەوساندنەوەیەکی بێوێمە و بەرپابوونی ڕاپەڕیمی‬

‫دامەزراوەکانی‬

‫گەالن‪.‬‬

‫دەسەاڵتدارێتی ئیمپەریالیزمی ەاپۆنی کردب بەڵکو بگرە‬

‫لۆ‌مۆند‪ :‬سەرمایەداری فرەفەرهەنگی یاخود تاکایەتی هاوبەبب‬ ‫ناسیۆنالیزمی جیێانی یاخود کۆچەرایەتی بە جیێانیبوو‪ :‬ئەمە‬ ‫ەکستی‬

‫ئەوروپایەب‬

‫پاەەکشەکردنەوە‬

‫ڕەچەڵەکب هەروەها بیرۆکەی کۆلێکتیڤی‬

‫بەرەو‬

‫ەوناسی‬

‫لە تەنگژەدا چەییوە‪.‬‬

‫زێمی‬

‫بودیزم‬

‫نەک‬

‫پشتیوانی‬

‫هەر‬

‫ڕەوایەتیشی پێدابوو‪ .‬من دەستەواەەی کۆمیونیزم پتر بۆ‬ ‫بەگژداچوونەوەی ئەو ڕۆحە پیرۆزە بەکاردەهێممب لەبەرئەوەی‬ ‫بە‬

‫پرسیارکردنەکانی من لەڕاستیدا سەبارە‬

‫ەمەکە‬

‫هاوبەەەکانەب وەکو‪ :‬بیۆجیمەتیر و ئیکۆلۆگی‪.‬‬

‫چۆن دەکرێت لەمڕۆدا مانایەکی نو بدەین بە (( هاوبەەایەتی‬

‫سلۆتەردایک‪ :‬پێویستە ئێمە کێشە ڕاستەییمەکانی سەردەمەکەمان‬

‫ی کۆمۆنەکان))؟‬

‫بدۆزیمەوە‪ .‬بیرهێمانەوەی کۆمیونیزم و ئەو ئەزموونە تراەیدییە‬

‫ژیژەک‪ :‬کاتێر ئێمە خۆەمان ناچاربین کە تایەفەگەری‬ ‫ساویلکانە وب هاوڕەگەزاندنی کولتوری بەرپەرچ بدەیمەوەب ئەمە‬ ‫تەواوهەروەکو ئەوەیە کە هەموو ئەو فرەکولتورییەی بووەتە‬

‫گەورەیەی سیاسە لە سەدەی بیست داب ئەوەمان بیردەخاتەوە‬ ‫کەوا‬

‫هیچ‬

‫چارەسەرێکی‬

‫و‬

‫دۆگماتیکی‬

‫ئەوتۆماتیکی‬

‫ئیدیۆلۆگییانە بوونی نییە‪.‬‬

‫ئیدیۆلۆگیای ڕۆحی نوێی سەرمایەداری بەرپەرچ بدەیمەوەب‬ ‫کەواتە پێویستە ئێمە فەرهەنگەکان و تاکە تاکانەکان پێکەوە‬

‫کێشەی سەدەی بیست و یەک بریتییە لە پێکەوەبوون و‬

‫لەگەڵ یەکتریدا بخەیمە دیالۆگەوە ‪ .‬لەسەر ئاستی تاکە کەس دا‬

‫پێکەوەەیان لە نێو مرۆاایەتییەک داب کە چیتر بووەتە‬

‫دەبێت بۆ ئازادی‬

‫لەبارەی‬

‫پێویستمان بە لۆگیکێکی تری نو‬

‫ڕەفتارکردن و بۆ مەوداب یاخود تەنانە بۆهیچ نەزانیمی ‪.‬‬

‫ەتێکی گشتیب ئەوا ئەمە بە پێداویستییەکی پێویستی ەیان‬ ‫دادەنرێت و هەرئەمەب خاڵە یەک کەرەوەکەیە‪ .‬لەسەر ئاستی‬ ‫کۆگەلی‬

‫لەڕاستیدا دەبێت ئێمە ەێوازێکی تر بدۆزیمەوەب کە‬

‫بیرۆکەی هاوبەەایەتی بەەێوەیەکی کارا دەربڕین‪ .‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەەدا کەچی ئێستا مولتیکولتورالیزم ((فرەفەرهەنگی))‬

‫گەردوونگەراییەکی ڕووتی ڕۆەمگەرییەوە نییەب بەڵکو‬ ‫لەبارەی‬

‫هەمەکێتییەکی‬

‫ڕاستەییمەی‬

‫کۆگەلییەکی‬

‫زەبەالحەوەیەب کە دەستی بەوەکردووە ببێتە کۆمەڵگایەکی‬ ‫ڕاستەییمەی ئاڵوگۆڕکردنب کەئەگەرێکی گەورەی هەم بۆ‬

‫پێکدادان و هەم بۆ دیدار لەگەڵ یەکتریدا لە هەناودا هەیە‪.‬‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫لەبەرئەوەەی ئێستا پێکەوەەیان لە پانتاییەکی تەنگدا بووەتە‬

‫ڕاستییەکی‬

‫فیزیکی‪.‬‬

‫مەسەلەکە‬

‫چیتر‬

‫‪51‬‬

‫ئیتر ئێمە وەکو گەردیلەی گازێکمان لێێاتووە کە خرابێتە ەێر‬

‫یەیرانەکە‪:‬‬

‫پەستانەوە‪ .‬واتە لەمەودوا ئیتر مەسەلەکە بریتییە لە پەیوەندییە‬

‫دەسەاڵتدارێتی تەواوەتیان هەیە ناچاری ئەوەمان بکەن ەیانمان‬

‫کۆمەاڵیەتییەکانمان لەنێو کۆمەڵگایەکی گەورەداب وە من‬

‫بگۆڕین‪ .‬لێرەوە خاڵی دەستپێکمان بریتییە لە هەییقەتێکی‬

‫لەوباوەڕەدام ئەو میراتییەی پێی دەڵێین ئایینب ەتێکی گرنگەب‬

‫ئاەکرا و بروسکەئاسا‪:‬‬

‫ئاوەها بەمجۆرەی ئێستا چیتر‬

‫چونکە ئایین یەکەمین هەوڵە کە نوێمەرایەتی پێکێاتە‬

‫ناتوانین بەردەوام بین‪.‬‬

‫سەروونەتەوەیی و سەروئیتمییەکان دەکا ‪ .‬سانگای بودیزم‬ ‫بریتی بوو لەو کەەتییە ئاسمانییەیب کە توانی بۆ‬ ‫هەڵێاتووەکانی هەموو ڕەگەز و ئیتمە جیاوازەکان ببێتە‬ ‫پەناگەیەک‪ .‬بەهەمانشێوەب دەتوانین مەسیحییەتی‬

‫هەروا‬

‫وەسف بکەینب کە جۆرێکە لەو پێکێاتە کۆمەاڵیەتییەی کە‬ ‫دیمامیکی ڕەگەزە داخراوەکان و دابەەبوونە چیمایەتییەکەی‬ ‫کۆمەڵگا تێدەپەڕێمێت‪ .‬دیالۆگی ئاین لەم سەردەمەماندا هیچیتر‬ ‫نییە جگە لە سەرلەنو‬

‫فۆرماتکردنەوەی کێشەی ((‬

‫کۆمیونیزم))‪ .‬ئەو گردبوونەوەیەی لە ‪ ٨٧١١‬لە ەیکاگۆ بۆ‬ ‫کۆنگرەی ئایمە جیێانییەکان بەستراب بەجۆر و ەێوەیەکی‬ ‫دیاریکراو بریتی بوو لەهۆکارێر بۆ پرسیارکردن لە‬ ‫هەنووکەمان لەڕێی ئەم پرسیارەوەب لەڕێی نوێمەرانی هەر بمەچە‬

‫تاکە‬

‫یەیرانەکان‬

‫دەسەاڵتدارنب‬

‫الیەنی‬

‫کە‬

‫ژیژەک‪ :‬بەالم الیممەوە مەسەلەکە گەڕان نییە بۆ کۆبەرگری‪/‬‬ ‫کۆئیمونیزمب‬

‫بەڵکو پتر بۆ بوەاندنەوەی بیرۆکەیەکی‬

‫ڕاستەییمەی کۆمیونیزمە‪ .‬بۆئەوەەی هەموو بەدحاڵیبوونێر‬ ‫لەمەدا بڕەوێممەوە‪ :‬ەتەکە زیاتر بۆ کۆمیونیزمی کافکایە وەک‬ ‫لە هی ستالینب زیاتر بۆئەوەی ئیریر ساتی یە وەک بۆئەوەی‬ ‫لێمین‪ .‬کافکا لە دواهەمین چیرۆکیداب جۆزەفیمی ەنەگۆرانیبێژ‬ ‫یوتۆپیای کۆمەڵگایەکی یەکسانی‬

‫یاخود گەلی مشکەکان‪.‬‬

‫داڕەتووەبجیێانێر کە تێیدا هونەرمەندێکی وەکو جۆزەفیمی‬ ‫ەنەگۆرانیبێژب بەگۆرانییەکەی خەڵکی پێکەوەکۆدەکاتەوە و‬ ‫و بەزم و خۆەی دەگێڕێت بەبت‬

‫سەرسامیان دەکا و ئاهەن‬

‫ئەوەی هیچ دەستکەوتێکی مادی بەدەست بێێمێت‪.‬‬

‫و سەرچاوەیەکەوەب لەڕێی ئەندامانی هەر بمەماڵەیەکی مرۆییەوەب‬

‫ناساندن و دانپیانانی ڕیتوالەکانی کۆمەڵگا دەبێتە مایەی‬

‫کە لەدوای ئاوارەبوونیان لە ئەفریکاوە لەبەرچاو ون بوون‪...‬‬

‫بوەاندنەوەی پەلوپۆکانی کۆمەڵگاب بەبت هیچ هیرارەیەتێر و‬

‫لەسەردەمی کۆبوونەوەدا دەبێت هەموو ئەو ەتانەی لەبارەی‬

‫هیچ ڕەفتارێکی مێگەلی‪ .‬هەمان ئەم ەتەب بۆ ئەریر ساتی‬

‫گرێدانی پێکەوەەیانی مرۆاگەلی ئەودیوسموورەوە هەمانبووەب‬

‫دانەرە‬

‫سەرلەنو‬

‫دەست‬

‫دەدا ‪.‬‬

‫وادیارە‬

‫لەگەڵئەوەەدا‬

‫بەالی‬

‫ڕێکبخرێمەوە و ڕیفۆرم بکرێمەوە‪ .‬لێرەوەیە من‬

‫بەناوبانگەکەی ‪ Gymnopedies,‬ەوەب کەئەوەی ڕاگەیاندب‬

‫چەمکی (( هاوبەرگریب یان کۆبەرگری ‪ /‬کۆی ئیمونیزم ‪Ko-‬‬

‫ئەو ((موزیکی مۆبیل)) ە دابمرێت کە لەدەوروبەرداو لە‬

‫باندە‬

‫دورکەوتۆتەوە‪ .‬کەچی ئەو خۆیشی‬

‫‪))immunismus‬‬

‫بەکاردەهێمم‪.‬‬

‫هەموو‬

‫پشتەوەیەب و لە سیاسەتی‬

‫کۆمەاڵیەتییەکانی مێژووب هەر لە هۆزە سەرەتاییەکانەوە تاوەکو‬

‫ئەندامی پارتییەکی کۆمیونیستی بوو‪ .‬زۆر دوور لەوەی کە‬

‫دەسەاڵتدارە جیێانییەکانب لەڕاستیدا بریتین لە بونیادی‬

‫گۆرانی‬

‫لە‬

‫پەیکەری ئەم بەرگرییە هاوبەەە‪ .‬هەڵبژاردنی ئەم چەمکەب‬

‫گەرموگوڕییەکی ئیمتیمیتی کۆگەلیمان لت دەبیستب تەواو‬

‫میراتی کۆمیونیزمان بیردێمێتەوە‪ .‬بەپێی ڕااەی من کۆمیونیزم‬

‫بەپێچەوانەی‬

‫((ئیلیڤاتۆر‪/‬مەسعەد))‪.‬‬

‫دەگەڕێتەوە بۆ ڕۆسۆ و بیرۆکەکەی لەسەر (( ئایمی مرۆڤ))‪.‬‬

‫بیرۆکەی من سەبارە بە کۆمیونیزم ئا لەمەدایە‪.‬‬

‫ئەمەب چەمکێکی توندی ناوەکییانەی خێاڵیەتییانەی جیێانییە‪.‬‬ ‫ئەم هاوڕەگەزاندنە زێدەڕەوە دەبوو بەرەنجامی بەپیتی لت‬ ‫بکەوێتەوە‪ .‬بەاڵم پێدەچێت ئەوانە ئەو هەاڵنە بن کە‬ ‫نەمانتوانیوە خۆمانیان لت البدەین‪ .‬ئێستا ئێمە زۆرتر دەزانینب‬ ‫کەچی سەرباری ئەوەب کێشەکە زۆرمان بۆ دەهێمێت‪ .‬بۆیە‬ ‫ئێمە ناتوانین لەو باردۆخە خۆمان یوتار بکەین‪ .‬لەکتێبەکەمدا((‬ ‫تۆ دەبێت ەیانت بگۆڕیت))ب خوداوەندەکان و بوونەوەرە‬ ‫خوداییەکانب کە لە الپەڕەکانی کۆتاییدا دەردەکەونب بریتین لە‬

‫پروپاگەندە‬ ‫موزیکی‬

‫بمووسێتب‬ ‫سەرخەرەوە‬

‫جۆرێر‬

‫بەاڵم‬

‫لۆمۆند‪ :‬بۆئەوەی لەم تەنگژەیە بچیمەدەر ب ئێوەب پیتەر‬ ‫سلۆتەردایرب‬

‫لەگەڵ‬

‫چاالککردنەوەی‬

‫مەەقی‬

‫ڕۆحی‬

‫ئیمدیڤیدوئێل دانب لەکاتێکدا ئێوەب س اۆی ەیژەکب لەگەڵ‬ ‫مۆبیلەکردنێکی‬

‫سیاسییانەی‬

‫کۆلێکتیڤیدان‬

‫چاالککردنی هێزە ڕزگاریخوازەکەی مەسیحییە‬ ‫جیاوازییە بۆچی؟‬

‫و‬

‫هەروەها‬ ‫دان‪ .‬ئەم‬

‫سلۆتەردایک‪ :‬سووک و سانا پێشمیازەکەی من بریتییە لەوەی‬

‫نییە گەڕاوەتەوەب بەڵکو ئەوە وەرزەە سەرهەڵدەداتەوەب پاب‬

‫لێکۆڵیمەوەی پراگماتیزم ببرێتە ناو ئەوەی پێی دەوترێت ئاین‪.‬‬

‫ئەوەی نزیکەی ‪ ٨٩١١‬ساڵ لەبیرکرابوو‪.‬‬

‫چونکە ئەم دورییە پراگماتییە ئاین ناچار دەکا ب بەتەواوەتی‬ ‫تەماەای ئەو کردەوە ناوەکی و دەرەکییەکان بکا ب کە مرۆای‬ ‫ئایمی دەیانکا‬

‫وب دەکرێت پێیان ب ێین ئەو مەەقانەی‬

‫پەیکەری کەسایەتی دروست دەکەن‪.‬‬

‫ئەوەەی من بە باسی‬

‫سەرەکی فەلسەفە و پسایکۆلۆگی دادەنێمب بریتییە لە هەڵگری‬

‫پیەر دی کاوبەرتین ویستی لەگەڵ هاتمی سەدەی بیست دا‬ ‫ئایمێر بۆ ماسولکە دابێێمێت‪ .‬ئەو ئەگەرچی وەک دامەزرێمەری‬ ‫ئاین ەکستی هێماب بەاڵم وەک ئەفرێمەری سیستەمێکی نوێی‬ ‫مەەق کردن سەرکەوتمی بەدەست هێما‪.‬‬

‫ڕیزێر لەو مەەقانەی کەسایەتی دروست دەکەن و دەکرێن بە‬

‫ژیژەک‪ :‬بیمیمی ئاین وەک ڕاهێمانێکی جەستەیی تەواو الی‬

‫ەتێکی ئاییمی وەسف بکرێن‪ .‬بەاڵم ئەمە مانای چی‬

‫پێشڕەوان و ئااانتگاردە ڕووسەکانی‬

‫هەبووە‪ .‬دەرهێمەری‬

‫دەگەیەنێت؟ مرۆ مەەقی ڕۆحی دەکا بۆئەوەی لەگەڵ کەسێکی‬

‫سۆایەتی سێرگی ئایزەنشتاین ( ‪٨١٧١‬یی ‪ )٨٧٤١‬دەیێکی زۆر‬

‫نادیاردا پەیوەندی ببەستێت‪ .‬ئەمانەب ئەو ەتە کۆنکرێتیە‬

‫جوانی لەسەر یەسوع ئیگماتوسی لۆیۆال ( ‪٨٤٧٨‬یی ‪)٨٩٩١‬‬

‫ڕەهایەن کە مرۆ بتوانێت وەسفیان بکا ‪ .‬لەمەەدا هیچ‬

‫نووسی بووب کە باسی ئەوەی دەکردب خودا لەبیربکەینب پێموایە‬

‫تەمومژێر بوونی نییە‪ .‬من لەو بڕوایەدامب تا ماوەیەکی‬

‫ئەو کەسێر بوو کە چەند مەەقێکی ڕۆحی دامەزراند‪.‬‬

‫دواتری‬

‫چەمکی (( سیستەمی مەەقەکان)) هەزار هێمدە‬

‫چاالکترە لە چەمکی ((ئاین))ب کە ئەمیان ئاماەەیە لەسەر‬ ‫پەڕگیری ئایمی دەوڵەتی ڕۆمەکان‪.‬‬

‫تێزەکەی من لەبارەی گەڕانەوە بۆ مەسیحایەتی زۆر پارادۆکس‬ ‫و ناکۆکی لەخۆگرتووە‪ :‬من باوەڕم وایەب کە ئێمە تەنیا لەڕێی‬ ‫مەسیحایەتییەوە دەتوانین هەست بە بێباوەڕیمان بکەین‪ .‬گەر‬

‫نابێت ئەوەب لەبیربکەینب بەکارهێمانی چەمکەکانی ((ئاین)) ب‬

‫ئێوە بێباوەڕە گەورەکانی سەدەی بیست تەماەا بکەنب دەبیمیت‬

‫کە الی‬

‫لە ڕاستیدا ەتەکە لەبارەی لۆگیکێکی تەواو جیاوازەوەیەب کە‬

‫ئەو بەتالیۆنانەی لە‬

‫بریتییە لە << یەرزخوازی>> یەکی تیۆلۆگی‪ .‬نیلس بۆر(‬

‫(( بەزەیی و تەیوا)) یان ((دڵسۆزی و وەالئ ))‬ ‫ڕۆمەکان هەڵگیرابوون بۆ وەسفکردنی‬

‫دۆڵی ڕاین و ەوێمانی تر بارگەیان خستبوو‪.‬‬ ‫ئیمتیازی گەورەی مۆڵبوونی بەتالیۆنێکی‬ ‫سیفەتی‬

‫‪'pia fidelis‬‬

‫‪٨١١٩‬ی‪)٨٧١٢‬ب‬ ‫لەوەدا بووب کە‬

‫ی هەڵگرتبووب کە گوزارەتی لە‬

‫ئەمەکداری بۆ ڕەوایەتی یەیسەری ڕۆم دەکرد‪ .‬من پێموایە زۆر‬ ‫بائاسانی ئەوروپییەکان ئەوەیان لەبیرکردووەب ‪ religio‬مانای‬ ‫چی دەگەیەنێت‪ .‬واتای وەەییانەی بریتییە لە چاودێریکردنب‬ ‫ئاگاییکردن ‪ . Sorgfalt‬ەیشرۆ ‪ Cicero‬دەستەواەەیەکی‬ ‫گونجاوی پێداوە‪ :‬خوێمدنەوە ‪ legere,religere‬ب واتە بە‬ ‫ئاگاییەوە پرۆتۆکۆلەکە بخوێمەوە بۆئەوەی پەیوەندی بە‬ ‫بوونەوەری بااڵوە ڕێکبخەیت‪ .‬کەواتە مەسەلەکە سەبارە‬

‫بە‬

‫جۆرێکی دیاریکراوی ئاگایی و وریایییەب کە من بەدەستەواەەی‬ ‫خۆم ئەمە ناودەنێم کۆدی مەەقکردن‪ .‬لەبەر ئەم هۆیە من‬

‫فیزیککاری‬

‫دانیمارکیب‬

‫کە‬

‫یەکێکە‬

‫لەدامەزرێمەرانی میکانیکی کوانتیب هاوڕێیەکی جارێر سەردانی‬ ‫خانووە گوندییەکەی دەکا ب بەاڵم ئەم پیاوە دوودڵ بوو لەوەی‬ ‫بە دەرگای خانووەکەیدا بچێتە ەوورەوەب لەبەر ئەو ناڵی‬ ‫ئەسپەی بەبزمار بەدەرگاکەدا داکوترابوویی کاتی خۆی لە‬ ‫ئەوروپای ناوەڕاستدا ئەوە نەریتێکی باو بوو بۆ ڕێگری لە‬ ‫هاتمەەوورەوەی ڕۆحە بەدکار و‬

‫خێوەکان‪.‬‬

‫هاوڕێکە بە بۆهر‬

‫دەڵێت‪ << :‬تۆ زانایەکی لە بەرەی هەرە پێشەوەدایتب چۆن‬ ‫دەەێت باوەڕ بەم ەتە پڕوپووچانە بکەیت؟>>‪ .‬بۆهر وەها‬ ‫وەاڵم دەداتەوە‪ <<:‬هەڵبە‬

‫باوەڕم بەەتی وەها هەر نییە>>‪.‬‬

‫هاوڕێکەی سوور دەبێت لە پرسیارکردن و دەپرسێت‪ <<:‬بەاڵم‬ ‫ئەو ناڵە بۆچی کردووە بەوێوە؟>>‪.‬‬

‫ئەگەر ببێتە مایەی پیادەکردنی مەەقێکی چڕ‪.‬‬

‫گەر باوەڕیشی نەبێتب ئەو ناڵە ئیشی خۆی هەر دەکا ‪.>>.‬‬

‫لەکاتێکدا کەسە دیمییە تازەکانمان زوربەی کا‬ ‫تەوەزەلن و هیچیتر‪ .‬بەاڵم لەسەدەی‬

‫خەونبیمێکی‬

‫بیست دا لە کولتوری‬

‫خۆرئاوادا وەرزب دەستەبااڵکەی خۆی زاڵ کردووە‪ .‬ئەوە ئاین‬

‫ئەمە دەبێتە وێمەیەکی دروستی ئیدیۆلۆگیای هاوچەرخمان‪ .‬من‬ ‫پێموایە مەرگی مەسیح بە خاچەوە بریتییە لە مەرگی خوداب وە‬ ‫چیتر ئەو گەورەیەی تر نییە کە پەتەکانی بەدەستەوە بێت‪.‬‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫پێموایە << گەڕانەوەی ئاین>> تەنیا ئەوکاتە کاریگەر دەبێتب‬

‫بۆهر وەاڵمێکی زۆر جوان دەداتەوە‪ <<:‬یەکێر پێی گوتمب مرۆ‬

‫‪53‬‬

‫لەدوای مەرگی مەسیحەوە‬

‫س اۆی ەیژەک کردیب بەاڵم دەبێت ڕەهەندێکی تری ئازادانەی‬

‫تاکە توانستێر وا‬

‫لت بکا‬

‫کەسێکی باوەڕدار بیتب لەوەدایە کەب بەەدار بیت لە یەکگرتمە‬

‫بخرێتە سەر‪ :‬بەبت خۆدابڕان لەدەسەاڵتی ترس ( فۆبۆکراتی)‬

‫کۆگەلییە یەکسانەکان‪ .‬دەەێت ئایمی مەسیحایەتی وەکو‬

‫هیچ ئازادییەک بوونی نییەب نە ئازادی مەسیحییانە و نە هی‬

‫هاوەاڵیەتیکردنی ڕێکخستمە زاڵەکان تێبگەینب یاخود وەک ئەو‬

‫مولحیدانە‪ .‬بەڵکو ەتەکە تەنیا دەبێتە گۆڕیمەوەی یەزدانەکان و‬

‫بۆ بەربەرچدانەوە‬

‫بەس؛ جا جوپیتەر بێت یاخود مەسیحب هیچ جیاوازییەکی نابێتب‬

‫ئایمەی کە << نا>> دەڵێت و کۆمەکی‬

‫مادامەکی هەردوو یەزدانییەکە بە هێزێکی فۆبۆکراتی بمێمن‪.‬‬

‫دەدا ‪.‬‬

‫من لەوباوەڕەدام‪ ،‬کە مەسیحایەتی و مارکسایەتی‬ ‫پێکەوە دەبێت شەڕی شەپۆلی تازەی ڕۆحانیەت و‬ ‫ڕەفتاری مێگەلی بکەن‪ .‬من خۆم نوێنەرایەتی‬

‫بەدبەختانە مەسیحایەتی بووە بە سامماکترین فۆبۆکراتی هەموو‬ ‫مێژووی ئایمەکان وب بەتایبەتی‬

‫لەڕێی ئاوگوستیموسەوەب کە‬

‫ئەم لەڕێگای تیۆری یەزاویەدەرەوە جۆرێر پەرچەکرداری‬

‫ئاینێک دەکەم کە بێ خودایە‪ ،‬کۆمییونیزمێک کە‬

‫ڕاستەییمەی‬

‫ترسی‬

‫ڕۆەمگەری‬

‫ڕاگر ‪ .‬تەنانە‬

‫بێ ئاکایە‪.‬‬

‫کۆمیونیزمیشدا فۆبۆکراتی مەسیحی لە ەێوەی تیرۆریزمی‬

‫سلۆتەردایک‪ :‬با وای دابمێن ئێمە لەدانیشتمی کۆتایی‬ ‫دانیشگەکەی نیکیییا‬

‫داین‬

‫‪Nikäa‬‬

‫و یەکێر لە‬

‫یەەەکان<< مطران>> لەکاتی کۆبوونەوەکەدا دەپرسێت‪ :‬ئایا‬ ‫ئێمە دەبێت س اۆی ەیژەکی برامان بخەیمە ڕیزی تۆماری‬ ‫فەهرەستەکەوە؟ پێموایە بەەی هەرە زۆریان لەگەڵ ڕای کەنیسە‬ ‫دا دەبوونب چونکە ئەو ەتێکی وای وتووە کە کۆن پێی دەوترا‬ ‫هەڵبەستراوب بدعە ‪ . Häresie‬س اۆی ەیژەک ڕایەکی‬

‫داهێماب‬

‫کە‬

‫خۆەبەختانە‬

‫فەلسەفەی‬

‫لەناو خودی سەرکێشییەکەی‬

‫دەوڵەتدا درێژەی بەخۆی دابوو‪ .‬ئەمە هێشتا تەواو نەبووە‪.‬‬ ‫ئەوەتا فۆبۆکراتی ئیس می‬

‫واز ناهێمێت‪ .‬بۆ هەموو‬

‫ئەوانەەی دەگەڕێن بەداوای دەرچوونێر لە ئۆردوگاکانی‬ ‫زۆرەملێیی فۆبۆکراتی ک سیکیب ئەوا دەبێت ڕەهەندێکی‬ ‫ڕزگارکراوی مەسیحایەتی ڕۆەمکراو دابمەزرێمن‪ .‬من خۆم‬ ‫دامەزراندنی مولحیدانەم الپەسەندەب بەومەرجەی کار بکا‬ ‫لەسەر البردنی توخمە فۆبۆکراتییەکانی وەسەنییەتی ئەنتیر‪.‬‬

‫هەڵبژاردرێراوی بەرامبەر بە ڕاستییەکی گشتی وەرگرتووە‪:‬‬

‫لۆ ‌مۆند‪ :‬ئەم ساتە مێژووییەی ئێستا ئێمە پیاتێدەپەڕینب‬

‫هەڵبەستراو واتە هەڵبژێردراو‪ .‬لەم بارە کۆنکرێتیەەدا‬

‫نیشانە دیارەکەی بریتییە لە توڕەییب بەڕادەیەک ئەم توڕەیی و‬

‫هەڵبژێردراو بریتییە لەوەی ئەنجامەکانی ئەو چیرۆکەی بیبل‬

‫ناڕازیبوونە خۆی گەیاندووەتە بەرزترین پلەو لە دروەمی ((‬

‫و‬

‫بڕۆب ون بە))دا خۆی دەبیمێتەوە‪ .‬بە نموونە لە ەۆڕەە‬

‫دووبارەلەدایکبوونەوەی مەسیح دەکا ‪ .‬بەاڵم خۆ ئەگەر ئەو‬

‫عەرەبییەکان ولە ناڕەزاییە دیموکراتییەکانی ئیسپانیا دا‬

‫چیرۆکە فەرامۆب بکرێتب ئەوا ئێمە مەسەلە سەرەکییەکەمان‬

‫بیمیمان‪ .‬ئەگەر ئێستا بمانەوێت باوەڕ بە س اۆی ەیژەک‬

‫لەیادکردووەب چونکە پەیامی مەسیحایەتی بریتییە لەوەی کەوا‬

‫بێێمینب ئەوا ئێوە بەڕێز پیتەر سلۆتەردایرب بەرامبەر بە‬

‫مەرگ چیتر ئێمە لەناونابا ‪.‬‬

‫بزووتمەوە کۆمەاڵیەتییەکانب کە پێتان وایە لە کیمە و ڕیەوە‬

‫فەرامۆب‬

‫بکرێتب‬

‫کە‬

‫باس‬

‫لە‬

‫هەستانەوە‬

‫سەرکەوتنی جیهانییانەی مەسیحایەتی تەنیا لەسەر‬ ‫ئەو پەیاااامە ڕانەوەساااتاوە‪ ،‬کە خۆشەویساااتییەکی‬ ‫گەردوونییە‪ ،‬بەڵکو بەرلە هەر شت بەندە لەسەر بە‬ ‫سروشااااااتیکردنەوەی هەڕەشااااااەی مەرگێااااااک کە‬ ‫ڕووبەڕووی هەموو کەسێک دەبێتەوە‪،‬‬ ‫بەبێئەوەی دەسەاڵتی ترسە وەسەنییانەکەی پشتگو‬

‫سەرهەڵدەدەنب زۆر توندن؟‬ ‫سلۆتەردایک‪ :‬ئێمە دەبێت جیاوازی بکەین لەنێوان توڕەیی و‬ ‫ڕق دا‪ ..‬بەڕای من پانتاییەکی بەرفراوانی ئەو هەستە‬ ‫کاریگەرانە هەن کە سەر بە کایەی تیمۆسن ‪ thymos‬ب واتە‬ ‫سەر بە بواری سەروەری و ەانازین‪ .‬جۆرێر سەروەری‬ ‫بمەڕەتی هەیە کە ەیاوی پوکانەوە نیە و دەکەوێتە‬

‫نێو‬

‫بخرێتب‬

‫یوڵترین بماغەی بوونمانەوە‪ .‬هەر لەم بوارە تیمۆتیکییەوەیە کە‬

‫لێرەوەیە هەموو ئیمپراتۆرەکان لەسەر دەسەاڵتی ترس‬

‫ەتە دڵخۆب و ەادیێێمەکە دێتە ئاراوەب کە تێرامانکردنێکی‬

‫دامەزراون‪ .‬مرۆ دەتوانێت مێژوو وەها بگێڕیتەوەب بەوجۆرەی‬

‫خۆەی هەموو ئەو ەتانەیە کە هەن‪ .‬لێرەدا بواری دەروونی چ‬

‫گێچەڵێر ناناسێت‪ .‬ئەگەر ئێمە کەمێر لە پەیژەی بەهاکان‬

‫فیگارۆی بۆمارەت دەیەوێت جێگەی سەردارەکانی پت‬

‫بێیمە خوارەوەب ئەوا دەگەین بە خودسەروەری و بە‬

‫بگرێتەوە‪ .‬من پێموایەب لە سەرمایەداریدا پێکێاتەیەکی‬

‫ەانازیکردن بە خودەوە‪ .‬وە ئەگەر زیاتر دابەزین ئەوا دەگەین‬

‫زۆردیاریکراوهەیە لەنێوان ڕووە تیمۆتیکییەکان و ڕووە‬

‫بە سوکایەتیکردنی ئەم سەروەریەی کە توڕەیی بەرپا دەکا ‪.‬‬

‫ئیرۆتیکییەکان دا‪ .‬ئیرۆتیر( حەز)ی سەرمایەداری بەبەراورد‬

‫هەر کاتێر توڕەیی نەتوانێت خۆی دەربڕێت و مەحکوم‬

‫بە تیمۆتیکێکی (ەانازی)یەکی خراپب کە کیمە دروست دەکا ب‬

‫بکرێت بە چاوەڕوانکردنب تاوەکو لە کاتێکی درەنگتر و لە‬

‫تەواو بووەتە ەتێکی نێوەندکاری ومێدیایی‪ (( :‬من حەزدەکەم‬

‫ەوێمێکی تردا خۆی دەربڕێتب ئەوا ئەمە دەبێتە مایەی‬

‫ئەوەم هەبێتب بۆخۆم ناب بەڵکو بۆئەوەی بۆ کەسیتر نەبێت‪.)).‬‬

‫دروستبوونی ڕق و کیمە و بگرە ەتەکە هەر دەڕوا تا دەگاتە‬ ‫ڕیێکی‬

‫تێکشکێمەرب‬

‫کە‬

‫گەرەکێتی‬

‫ئەو‬

‫بابەتەی‬

‫ئەم‬

‫سووکایەتییەی لێوە پەیدا دەبێت بەتەواوەتی لەناوبەرێت‪.‬‬

‫من لەگەڵ پیتەر سلۆتەردایر دا تەبام لەسەر ئەوە‪ :‬لە‬ ‫بەنەڕەتیشدا گرفتە گەورەکە لەم پرسیارەدایە‪ :‬دەبێت چۆن‬ ‫بیربکەیمەوە لە کرداری پێدان و بەخشین لە ئەودیوی‬

‫ئەوەەییمان نابێییت لەبیییر بچێییتب کەوا بەپێییی ئەریسییتۆتێلسب‬

‫گۆڕیمەوەوە و لە ئەودیوی کیمەوە ؟ ئا لێرەدا من ڕەەبیمم‪.‬‬

‫توڕەیی چاک بیریتییە لەو هەسیتەی کەداوای دادوەری دەکیا ‪.‬‬

‫خەڵکی گەندەڵ بوون و ناتوانین بیانگۆڕین‪ .‬بەاڵم هەندێکجار‬

‫دادوەرییەک توڕەیی نەناسیێتب بە خرۆەیانێکی بێدەسیەاڵ و‬

‫بەپێی بارودۆخەکە ئەوە دەکرێت‪.‬‬

‫زەلیل دەمێمێتەوە‪.‬‬

‫هەڵاااااااااابەت ئێااااااااااوە ئەم دەسااااااااااتەواژەی‬

‫تەوەمە سۆسیالیستییەکانی سەدەی ‪ ٨٧‬و ‪ ٢١‬توانییان ببمە‬ ‫کۆگای توڕەیی جەماوەری‪ :‬بێگومان ئەمەب‬ ‫دروست و زۆر گرن‬

‫ەتێکی زۆر‬

‫بوو‪ .‬بەاڵم بەەێوەیەکی تراەیدیانەب‬

‫بیمیمان ەمارەیەکی زۆری مرۆڤ و زۆر لە‬

‫ڕێکخراوەکانی‬

‫چەپی ترادیسیۆنالی بەرەو ڕق و کیمە ملیان نا‪ .‬لێرەوەیە من‬ ‫چەپێکی نو‬

‫بیر لە پێداویستی‬

‫دەکەمەوە کە بکەوێتە‬

‫ئەودیوی ڕق و کیمەوە‪.‬‬ ‫ژیژەک‪ :‬ئەوەی هۆەیاری لە کیمەدا ئاسوودە دەکا ب پتر‬ ‫پەیوەستە بەوەوە‬

‫کەب تۆ زیان بەئەویتر بگەیەنێت و ئەو‬

‫کۆسپە لەناوببەیتب وەک لەوەی پەیوەست بێت بەوەی سود بە‬

‫تۆتالیتااااااااااریزمە دەناسااااااااان‪:‬‬

‫ئیاااااااااوە لە‬

‫ئەبساااااااتراکتدا مرۆڤایەتیتاااااااان خۆشااااااادەوێت‪،‬‬ ‫کەچاااااای بە کااااااۆنکرێتی ڕقتااااااان لێیەتاااااای‪.‬وو‪.‬‬ ‫هەناااااووکە ماااااان لێاااااارەدا تۆتااااااالیتێرێکم‪ ،‬کە‬ ‫ئەگەرچاااای مرۆڤااااایەتیم خۆشاااادەوێت‪ ،‬کەچاااای‬ ‫مااااارۆڤە کاااااۆنکرێتییەکەی بەرچااااااوم زۆرجاااااار‬ ‫بە الواز و بە بەدکااااااااااااااار و بەترساااااااااااااانۆک‬ ‫دەبیاااااانم‪ .‬مناااااایش سااااااکااڵ و گزەیاااااای لەم‬ ‫گەمژەیەتییەی مرۆڤ دەکەم‪.‬‬

‫بگەیەنیت‪ .‬ئێمەی سلۆایمی هەر لە بمەڕەتی سروەتەوە‬

‫بەاڵم هێمدە هەیە من باوەڕم بە کاریگەری ئەو مەەقە ڕۆحییە‬

‫وەهاین‪ .‬ئایا ئەو ئەفسانەیە دەناسنب کاتێر فریشتەیەک‬

‫نییەب کە پیتەر سلۆتەردایر پێشمیاری دەکا ‪ .‬ئا لەمەەدا من‬

‫دەچێتە الی جووتیارێر و لێی دەپرسێت‪ :‬دەتەوێت مانگایەکت‬

‫زۆر ڕەەبیمم‪.‬‬

‫من دەمەوێت ەوێمێکی تر بخەمە سەر ئەم‬

‫پت بدەم؟ بەاڵم وریا بە دوو مانگا دەدەم بە دراوسێکە ؟ ئەم‬

‫ڕاهێمانەی خۆدیسیپلیمکردن وەکئەوەی الی وەرزەکاران هەیە‪.‬‬

‫جووتیارە سلۆاێمییە دەڵێت‪ (( :‬بێگومان نا))‪.‬‬

‫لەبەرئەمەەە من بەەی کۆتایی ئەم کتێبەم (( ەیان لە کۆتایی‬

‫خۆ‬

‫هەڵبە‬

‫بەالی ممەوە ڕق و کیمە هەرگیز هەڵوێستی هەەاران‬

‫وەک ئەوەی نیتچە زۆر بەباەی ەیکاری کردووە‪ .‬کە بریتییە‬ ‫لە ڕەوەتی (( کۆیلەکان))‪ .‬تەنیا ئەوە نەبێت ئەو لەدیدی‬ ‫کۆمەاڵیەتییەوە کەمێر هەڵە بووە‪ .‬ەتەکە لەبارەی کۆیلە‬ ‫ڕاستەییمەکانەوە نییەب بەڵکو لەبارەی ئەو کۆی نەوەیە کە‬

‫ەوێن و پانتاییەکی یۆتۆپییانەی کۆمیونیزم دەبیمم و ئاماەە‬ ‫بەو کارانە دەکەمب کە ئەوەی پێیدەگوترێت پێکەوە بوونێکی‬ ‫کۆمەڵییانەی گەرموگوڕب ەیاوی بیمین و بیستن بکا ‪ .‬من‬ ‫ئیلێامم لەو فیلمانەی فیکشمی زانستییەوە وەرگرتووەب کە‬ ‫پاڵەوانی گەڕۆک و جۆری دەمارگیری تێدایە و بەڕاستی‬ ‫کۆلێکتیڤ‬

‫دروست‬

‫دەکەن‪.‬‬

‫تەنانە‬

‫ەێوەەیانی‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫نییە‪ .‬بەڵکو ڕاستتر هەڵوێستی ئاغا و سەردارە هەەارەکانەب‬

‫کا‬

‫دا)) نووسیب کە تیایدا من بەەێوەیەکی تارماییئامێزانە‬

‫‪55‬‬

‫دەتوانن ج ەوگیریمان بکەن‪ .‬زۆرجار ئەوەب‬

‫بەاڵم چیرۆکەکە ئەوە دەگەیەنێتب کەوا دەسەاڵتی زەبەالحی‬

‫تاکەکەسەکانی‬

‫لە بیر دەکەینب کە ایکتۆر کراوەێمکۆ (‪٨٧١٩‬یی ‪ )٨٧١١‬ئەو‬

‫تاکەکەسێر دەەێت ئایمی دەسەاڵتداران دروست بکا ب کە من‬

‫ئەفسەرە سۆایەتییەی کە زۆر زوو سامماکی ستالیزنیزمی لە‬

‫پێی دەڵێم پانتیزمی سێکسی ( یەکێتی سێکسی)‪ .‬ئێمە لەو‬

‫کتێبی‪ :‬من ئازادیم هەڵبژارد‪ .‬دا ئاەکرا کرد و دوای‬

‫باوەڕەدابووین کە ئەم ەتانە لەگەڵ پاەاکانی خۆردا تەواوبوو‬

‫بەەێوەیەکی ەەرممانە لەالیەن ڕۆەمبیرانی سۆایەتچێتییەوە‬

‫بێتنب کەچی وا دەبیمین بەەێوەیەکی سەیر لەسەدەی ‪ ٢٨‬دا‬

‫هێرەی کرایە سەر‪ .‬بەدوای ئەم کتێبەداب کاتێر لەبۆلیڤیا‬

‫چۆن ئەم مرۆای دەسەاڵتە دەیان هەزار جار خۆی فرەهێمد‬

‫دادوەری‬

‫دەکا ب بۆ ئەو کەسانەی پێیان وایە کە هەموو بابەتی حەزە‬

‫خەباتی‬

‫دەکرد‬

‫بەرهەمێێمانی‬

‫بۆدامەزراندنی‬

‫سیستەمێکی‬

‫کشتوکاڵیب کتێبێکی تری نووسی لەەێر‬

‫ناونیشانی‪ :‬من دادوەریم هەڵبژارد‪ .‬ئێمە دەبێت ەوێن ئەو‬ ‫کراوەێمکۆ نوێیانە بکەوین کە ئەمڕۆ لە هەمووالیەکب هەر لە‬ ‫باەوری ئەمریکاوە تاوەکو‬

‫کەنارەکانی دەریای ناوەڕاست‬

‫پەیدابوونب و دەبێت هانیان بدەین‪.‬‬ ‫سلۆتەردایک‪:‬‬

‫ئێوە‬

‫پێموایە‬

‫چمۆکانەکانیان بە تیشکدانەوە و ڕەونەییانەوە دەردەکەوێت‪.‬‬ ‫ژیژەک‪ :‬تاکە ڕوویەکی بایەخداری ئەم کێشەیەی ەتراوس لەو‬ ‫بۆنکردنەدایە کە دواجار دۆستەکانی دەیگوێزنەوە بۆ خێزانی‬ ‫یوربانییەکەب کە لە گیمیا نیشتەجێنب‬

‫و بڕێر پارەی‬

‫گومڕاکەریان دەخەنە بەردەست بۆئەوەی کچەکەیان ( نافیساتۆ‬ ‫گەەەکردنی‬

‫دیالۆ) سکااڵکەی ڕاکێشێتەوە‪ .‬ئەگەر ئەمە ڕاست بێتب دەبێت‬

‫ئەوروپای خۆرهەاڵتن‪ .‬بە‬

‫ئەوە چ نەهامەتییەک بێت‪ .‬ئایا چی ەیانی خێزانێر یووتار‬

‫نموونەب لە ڕوسیا هەموو کەسێر کارەساتی تایبەتییانە و‬

‫و خۆەگوزەرانییان پێدەدا ب پارە یان ەکۆ؟ ئەمە‬

‫پسایکۆسیاسییانەی دەوڵەتەکانی‬ ‫سیاسییانەی سەدساڵی ڕەبەیی‬

‫یوربانییەکی‬

‫بە کۆڵەوەیە‪ .‬تراەیدیای‬

‫کۆمیونیزم لەسەر گەالنی خۆرهەاڵ کەڵەکەبووە و ناتوانن وا‬ ‫بە ئاسانی خۆیانی لت دەرباز بکەن‪ .‬هەموو ئەمانە لوولپێچێکی‬ ‫گومانکاری ئەوتۆجیمی‬

‫دروست دەکەن‪ .‬ئەگەرچی ممی‬

‫لە‬

‫بمەڕەتی سروەتەوە ڕەەبیممب بەاڵم ەیان ئەم ئەم ڕەەبیمییە‬ ‫بمەڕەتییەمی پووچەڵ کردۆتەوە‪ .‬کەواتە باب ێینب من گەەبیمێکم‬ ‫لەسەر ڕێگایەکی تری دروستبوون و پەروەردەبوون‪ .‬لێرەەدا‬ ‫مەبەستم ئەوەیەب کەوا ئێمە تەواو نزیکین لە یەکەوەب لەبەرئەوەی‬ ‫ئێمە بە چەند مانایەک لە پمتی دەستپێکی جیاواز و ڕادیکالەوە‬ ‫و بە بیۆگرافیایەکی تەریب ڕەوتمان کردب کە تیایدا هەمان‬ ‫کتێبمان خوێمدۆتەوە ‪.‬‬ ‫لۆمۆند‪ :‬دوا سەرنجتان دەربارەی کێشە ئابڕوومەندییەکی‬ ‫دۆمیمیر ەتراوس کان‪ .‬ئایا ئەوە بەدڕەفتارییەکی سادەی‬ ‫ڕەوەتە یان نیشانەیەکە بۆ هەراسانکردنێکی گرن ؟‬ ‫سلۆتەردایک‪ :‬ئەمە ئەو ڕووداوە جیێانییەیە کە بازیداوە بەسەر‬ ‫ڕووداوە ڕۆەانەییەکاندا‪.‬‬ ‫کەسێکی بێگوناه دەرچێت‪.‬‬

‫لەوانەیە دۆمیمیر ەتراوس کان‬

‫دەکا‬

‫الدانێکی ڕەوەتییانەی ڕاستەییمەی ئەم سەردەمەمانە‪.‬‬

‫‌‬

‫تێبینی ‌‪ :‬ئەم وتووێژە ڕۆەنامەی لۆمۆندی فەرەنسی لەگەڵ هەردوو فیلۆسۆفی گەورەی سەردەم پیتەر‬ ‫سلۆتەردایر و س اۆی ەیژەک دا ئەنجامدراوە و بۆ یەکەمیمجار بەزمانی ئەڵمانی لەم کتێبە نوێیەی‬ ‫سلۆتەردایر دا باڵو کراوەتەوە<< هەڵبژاردە زێدەڕۆکان>> کە چەند دیدار و وتووێژێکە لە گەڵ‬ ‫سلۆتەردایر دا‪ .‬بەوەدا هەردوو فیلۆسۆفەکە الی خوێمەری کورد هەم ناویان بیستراوە وهەم ەتیان لەبارەوە‬ ‫دەنووسرێتب هەم لەبەر بایەخی وتووێژەکە لە دیدی دوو فیلۆسۆفی جیاوازەوەب سلۆتەردایر وەک نیتچەگەر و‬ ‫تاکخوازێکی لیبرال و ەیژەک وەک مارکسییەکی ڕادیکالب دەستمیشانی کێشە ڕۆحی و دەروونی و ماتەریالی‬ ‫و ڕەوەتییەکانی جیێانی خۆرئاوا دەکەن‪ .‬بەپێویستم زانی بۆ خوێمەرانی خۆەەویستی بکەمە کوردی‪.‬‬

‫سەرچاوە‪‌ :‬‬ ‫‪Peter Sloterdijk‬‬ ‫‪Ausgewählte Übertreibungen‬‬ ‫‪S. 377-390‬‬ ‫‪Suhrkamp Verlag‬‬ ‫‪Berlin 2013‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬ ‫‪57‬‬

‫ئاین چییه؟‬ ‫د‪ .‬حوسێن خەلیقی‬

‫‌‬

‫دینب له زمانی ئیمگلیسیدا "‪"Religion‬له ریشهی التین‪ "Religio" ‎‬وهرگیراوه(بمهچهکهی کوردییه و به واتای‬ ‫خوداپهرستی و ەێت و لێوه یه) و به واتای ترسب یان گهورهیی هاوڕ لهگهڵ رێزلێمانێر که مرۆڤ له پیشگای تارمایی یان یهکێر‬ ‫له خوداکانب ههستی پێدهکا‪ .‬به وتهیهکی دنب دین بریتییه له بڕوا به بوونهوهره مهعمهوییهکان‪ .‬ههندێر له فیلسوف و ەوێمدۆزهکان‬ ‫که خۆیان بڕوایان بهدین ههیهب دهبێژن" دین دیاردهیهکی ئاسمانییه که له الیهن خوداوهب بهگو مرۆادا چریکێمدراوه"‪ .‬ئهم پێماسه‬ ‫ناتوانتب پربهپیست بتب چونکه ههندێر له دیمهگهوره و جیێانییهکان وهک بوداب هیمدوب کونفسیوسب خۆیانیان به دیمی زهویمی‬ ‫نهک ئاسمانی پێماسه کردهوه و سهباره به بوونی خودا و وحی له الیهن ئهوه وهب هیچیان نهدرکاندووه‪.‬‬ ‫به وتهی کۆمهڵماس و خهڵکماسانب کاتێر کۆمهڵگاگهلی مرۆای گهیشته ئهو ڕادهب چهندکهس له بهرههمێێمان وهالبمت و‬ ‫خوارده مهنیانی له کاری ئهوانی دیکه دابیمکردب جۆره کارگهلێر هاتمه ئاراوه که هیچ پێوهندییهکیان به کاری بهرههمێیمانهوه‬ ‫نهبوو‪ .‬جادووگهرهکان یهکێر لهم دارو دهسته کۆمهاڵیهتییانهبوون که له نێو کۆمهڵگا سهرهتاییه کانداب خۆیان لهخهڵر بهرزترلهیهڵهم‬ ‫ئهدا و سهریاڵی کارگهلێر بوون که مرۆای ههراسان و نگهرانی ئهوسهردهمه له باری دهروونییهوهب نیازی پێیان بوو‪ .‬جیاوازی زهیی‬ ‫ئهمانه لهگهڵ نوێمهرانی ئاییمیدا ئهوه بووب جادووگهرهکان ئهو الفهیان لێدهدا که دهتوانن هێزی ئهو پهڕی سرۆەت له ڕێگای‬ ‫ەێوهگهلی جادووییهوهب بخهنه ەێر دهسهاڵتی خۆیان و بیان خهنهخزمه‬

‫ەیانی خهڵکهوه‪ .‬ئهم باره به گهەهکردنی کۆمهاڵ یهتیب‬

‫گوڕانی بهسهردا ها و سهری کێشا الی سهرههڵدانی پهیامبهره کانهوه‪ .‬پهیامبهرهکان خۆیان به نوێمهری هێزێکی بهرزتر له مرۆڤ‬

‫چ له سرۆەتدا و چ وهک ئافڕێمهری ئهوب دهنا ساند‪ .‬ئهوان به پێچهوانهی جادووگهرانب نهیان دهتوانی بهسهر هێزه کانی ئهوپهڕی‬ ‫سرۆەتدا زاڵ بن یان بیانخهنه ەێردهسهاڵتی مرۆڤب کهوابوو ئهوان تێدهکۆەان به ڕاگهیاندنی خواست و بڕیارهکانی هێز یان‬ ‫هێزهکانی ئهوپهڕی سرۆەت بهخهڵرب رێگای راستیان پت نیشان بدهن و دهیانهویست خهڵر بهرهو ئهو الیه ڕێموێمی بکهن‬ ‫که رهزامهندی ئهو هێزه بهرزترهی تێدا بت‪ .‬لهم ڕێگایهوه خهڵر دهیانتوانی ههم له تۆڵه و سزای ئهو هیزه رزگاربن و ههم به پشت‬ ‫بهستن بهو له بهرانبهر هێزه سرۆەتی و ئهوپهڕی سرۆەتییهکانداب به هێزبن و له ملم نی لهگهڵ ئهوانداب سهرکهون‪ .‬ئهم رهوته له‬ ‫گهەهکردنی کۆمهڵگای مرۆایی له ناوچهگهلی جۆراوجۆری جیێانداب بوو به خاوهن ەێوازی جۆراوجۆر و به گهەهکردنی بیری‬ ‫ئاییمی له بهەێر لهجیێان وهک رۆەههاڵتی ناویینب سهری کێشاالی سهر ههڵدانی دیمگهلی یهکه پهرستییهوه‪.‬‬ ‫ئهم ئاییمانه به هۆی سرۆەتی خۆیان لهسهرهتاوه به تێکۆەان و ڕاگهیاندنی خۆدی پهیامبهرهکان و جێگرهکانیان و ههروهها‬ ‫ئهوانهی خۆیان به کارناس و زانای گهوههری ئهو ئاییمانه دهناساند و له پێماوی پهرهسهندنیاندا تێدهکۆەان و وتهکانی‬ ‫پهیامبهرانیان ەرۆاه دهکردب رێر و پێر کران وجێگیربوون‪.‬‬

‫مرۆڤ فهرمان دهدا لهم جیێانهدابه ەێوهی رهوەتی رهفتار بکا‬ ‫لهم رهوتهدا دهوری تۆێژی رۆحانی لهوێیهوه دهس پێدهکا‬

‫و بهڵێمی گهیشتمی مرۆڤ به ەیانی دوای مردن دهدا‪.‬‬

‫که پهیا مبهرهکان یان نوێمهرانی راستهوخۆی پهروهردگارب‬

‫دیاره ئهمه تایبهته بهم کولتورهوه و له کولتورهکانی دیکهداب‬

‫کۆچی دوایی دهکهن و ەوێن و کاری خۆیان بهو کهسانه‬

‫بۆچوونهکان تا رادهیهک جیاوازن‪ .‬به گشتی ئاییمهکان خاوهن‬

‫دهسپێرن که به کردهوه "نوێمهرگهلی نافهرمی و ناڕاستهوخۆی‬

‫کۆیهک له چتگهلی ریشهیینب که خوازیاری ههستیار بوون یان‬

‫خودا"ب له یهڵهم دهدرێن‪.‬‬

‫ترسن و لهگهڵ درۆەم و رێوڕهسمگهلێر که به هۆی کۆی‬

‫بهم جۆره‪ ،‬ئهوهی له درێژهی ئهم ڕهوتهدا لاه گشات‬ ‫ناوچااهکانی جیهااان و جااۆر و شاایوازگهلی ئایینیاادا‪،‬‬ ‫گشتییه‪ ،‬سهقامگیربوونی توێژی رێبهرگهلی رۆحانی‬

‫خاوهن‬

‫بڕواکانهوه‬

‫ئهنجام دهدرێنب پێوهندییان ههیه‪.‬‬

‫دیاره ههرکام لهم دیارده و رهگهزانهب پێویستیان بییه‬ ‫ەیکردنهوه ههیه‪ .‬ههر جۆرێر بت له کۆمهڵگا سونمهتییهکانداب‬ ‫دین دهوری بمهرهتی یاری دهکا‪ .‬ریشه و دیاردهو‬

‫دینییه‪ .‬ئهم توێژه باه شاێوهی ساهمبولیکیش باوو‬

‫درۆەمه ئاییمییهکان به زۆر بهب لهگهڵ فهرههنگی ماددی و‬

‫گااااه خۆیااااان بااااه نوێنااااهری ئااااایین‪ ،‬پهیامبااااهر‬

‫هونهری ی موسیقیب وێمهگهریی یان دارههڵکوڵیینب ههڵپهڕکتب‬

‫ومرۆڤاااهپیرۆزهکان وساااهرچاوه پیرۆزهکاااانی و لاااه‬

‫داستان بێژی و ئهدهبیاتداب تێکهڵبووه‪ .‬ئایینب ئێدئولۆەی زاڵی‬

‫دواپزااهدا خۆیااان بااه نوێنااهری خااودا لهسااهر هااهرد‬

‫دهورهگهلێکی دیاریکراو له مێژووی کۆمهڵگاکانی مرۆاایهتییه و‬

‫دهناساااێنن و باااه نااااوی ئاااهوهوه بڕیااااردهدهن و‬ ‫جێبهجێشی دهکهن‪.‬‬

‫له ئافڕاندنی ەارستانیییهتی ئهم کۆمهڵگایانهداب ەوێن دادهنت‪.‬‬ ‫دهبێژنب چهمکی خودا بهمجۆره سهری ههڵدا‪ :‬تا ئهو ەوێمه‬

‫به گشتی دهتوانین بێژیین له ئاییمه سامییهکانداب یهوارهی ههر‬

‫خۆوخهدهی یهومه دڕندهکانب نیشان دهداب هێزی گومان بۆ‬

‫دیمێر له ست گۆەهیهک پێر هاتووه كه گۆەهیهکی خوداب‬

‫مرۆڤ‬

‫جۆراوجۆر‬

‫دووهمیان پهیامبهر و ئهویتریان کتێوی ئاسمانییه‪ .‬الی‬

‫به تایبهتمهندیگهلی یهومی و رهگهزی لهگهڵ داڵ و نهریتی‬

‫سامییهکان دین بریتییه له بڕوا به بوونێکی پلهبهرز که به‬

‫خۆدی ئهویهومانه‪.‬‬

‫"خودا"ی‬

‫خولقاندووه‪.‬‬

‫خوداگهلی‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫گهنجیمهی مێژوو توانای راگهیاندنی ههیه و گهەت له‬

‫‪59‬‬

‫تایبهتمهندی زهیی ئایینب خۆسهپاندنی بت ئهم وئهوال و جیێان‬

‫مرۆاهوه‪ .‬ئاوێتهئایمییهکانب پێوهندییان به گوڕهپانی ههستی‬

‫وهبهر گرییهتی‪ .‬ئایین له پلهی سهرهتا ییداب دادهپ ۆسێمت و‬

‫ئایمییێوه ههیهب ههستێر که به دووانهییهوهب پێماسه دهکر ‪:‬‬

‫لهگهڵ ەوێمی جموجۆڵی خویداب تێکهڵ دهبیت و ههرچشتێر‬

‫ئهوه له الیهکب پهرده لهسهربێتوانایی و الوازی و زهبوونی‬

‫لهسهر رێگای بتب یووتی دهدا و لهم ئاوێتهبوونگهالنهدایه که‬

‫مرۆڤ ههڵدهداتهوه و له الیهکی دیکهوهب ههستکردنه به هیواب‬

‫پڕبارو مهزن دهبت و بهرهبهره له جۆب و خرۆب دهکهو ‪.‬‬

‫به پشت بهستنب که جاری وایه بهرهو جۆرێر مهستی و‬

‫ههرلهو جادهدا که تێپهڕبووهب جێی گۆڕکت دهکا و به چهند لق‬

‫دهمارگرەی ئاییمیب گوڕانی بهسهردا د ‪ .‬ههندێر پێان وایهب‬

‫و پۆپی جیاوازب دابهب دهبت و له ئاکامدا وهک گۆلگهلی پرە‬

‫مرۆای سهرهتایی به پت بڕیاری ەیان ناچار بووه دیاردهکان‬

‫و باڵو له دهەتی کاکی بهکاکیداب خۆ دهنوێمت‪ .‬سهرهڕای‬

‫بماست و رووداوهکانی دهوروبهری بۆ خۆی ەی بکاتهوه‪.‬‬

‫ئهوهبب ههرکام لهو گۆالنه له خهونی جیێان وهبهرگری بیری‬

‫مرۆڤب لهبهر ئهوه خاوهن ئهزموونی تهسهل نهبووهب کهمتر‬

‫دین له الیهک خوازیاری‬

‫توانیویه ەتهکان بماست‪ .‬ههربۆیه بۆ دامرکاندنی دڵهخۆرپهی‬

‫ملکهچکردنی مرۆاه بۆ بوونهوهرێکی نهناسراو که خاوهن‬

‫خۆیب پهنای بردووهته بهرخهیاڵ و به بیری سهرهتایی خۆیب‬

‫گشت بوونهوهرانه و زنجیره فهرمانگهلێر دهکاته بهرنامهی‬

‫بوونهوهرهکانی ەیکردوهتهوه‪ .‬بهم جۆره چهند وهاڵمی بۆ‬

‫ههڵسوکهوتی پهیڕهوهکانی و بهم جۆره کۆمهڵگای خۆی به دوو‬

‫ههندێر لهوانه پهیدا کردووه‪ .‬مهبهستیشی زاڵبوون به سهر‬

‫ەێوهب وهگهڕ دهخا‪:‬‬

‫ەتهکاندا بووه‪ .‬لهم بوارهداب مرۆڤ وای زانیوه هێزێر له‬

‫خۆیداب سهرگهردان دهبت‪.‬‬

‫یهکهم ی فهرمانڕوهوایی زهویمی و دووهم ی فهرمانڕهوایی‬ ‫ئاسمانی‪ .‬ئیمجا ئهو کا‬

‫یاسایهکی نهگۆڕ به پهیڕهوان‬

‫دهناسێمت که لهسهرووی ههر یاسایکهوهیه و پهیڕهوانی‬ ‫ناچاردهکاب مل بۆ ئهم یاسا دانوێمن و بهم جۆره به سهر و‬ ‫ویژدان و پێوهندییه کۆمهاڵیهتییهکانی کۆمهڵگایهکهداب (به زهیی)‬ ‫فهرمانڕهوایی دهکا‪.‬‬

‫ههموو ەتێر دا ههیه و گشت گوڕانکارییهکان بهرههمی ئهو‬ ‫هێزهن و ههر هۆزهب ناوێکی بۆ ئهو هێزه داناوه‪ ..‬کردهوه‬ ‫دیمییییهکانب پێوهندییان به گوڕهپانی بهندهگی ئایمییهوه ههیهب‬ ‫ئهو بهندهگییهی که چهندین جۆر رێبازی جیاواز و درۆەمی‬ ‫دیمی وهبهردهگر ‪ .‬وهک یوربانی کردنب نوێژخوێمدن و چشتی‬ ‫لهو چشمانه‪ .‬بروا به نادیارب تهوهوهره و گهوههری ههر‬ ‫ئاییمێر پێر دێمت‪ .‬دین بهری بێتوانایی مرۆڤ له بهرانبهر‬

‫ههرئایمێر له کاتی سهر ههڵدانیداب ئاوێتهیهکه له بیر و بڕوا و‬

‫هێزه‬

‫رێوڕهسمگهلی کۆنه و نو ‪ .‬ئهو جار ئایینب دیارده نوێیهکانی‬

‫ستهمگهرهکانهب ئهوانهی که به سهریدا زاڵ دهبن و ملی پت‬

‫خۆی بهسهر گشت سیستمه کۆنهکاندا دادهسهپێمت و‬

‫نوێمن‪ .‬ئایین چهند ریشهی ناسیمی و کۆمهاڵیه تیشی‬ ‫داده ‪‎‬‬

‫گهوههرێکی پاڵوێراو له سیستمهکانی رابوردوو له یاپۆڕی‬

‫ههیه‪ .‬بهاڵم ریشهناسیمییهکانیب ئهو توانایهی تێدایه که خهیاڵ‬

‫خۆیدا بۆ داهاتوو رادهگوێز و بهم ئاوێتهگهلهب مۆری خۆی له‬

‫یان داڵغهی مرۆڤ له راستی دهرهوهی زهینب دابڕ یان جیای‬

‫بهەێر له ەارستانییه دهدا‪.‬‬ ‫له روانگهی ماتریالیستهکانهوهب ئایین ەێوازێکه له ەێوازهکانی‬ ‫هۆەیاری کۆمهاڵیهتیب رهنگدانهوهی ئوستورهیی نادیاری‬ ‫هێیزه سرۆەتی و کۆمهاڵیهتییهکانی زاڵ بهسهر مرۆاداب هێزی‬ ‫جییێانی داڕەتمێکی بههێزی نادیاری تواناپڕوکێنب لهودا‬

‫بکاتهوهب‬

‫سرۆەتی‬

‫و‬

‫ئهگییییییهری‬

‫کۆمهاڵیهتییه‬

‫تێکهڵکردنی‬

‫داگیرکهر‬

‫و‬

‫پێوهندییهکانی‬

‫دیارده راستییهکانی دهرهوهی زهین له رهوتی ناسیمی خۆیدا‬ ‫ههیه‪ .‬ریشهگهلی کۆمهاڵیهتی ئایین بریتین له ههلومهرجگهلی‬ ‫بابهتی ەیانی کۆمهاڵیهتیب ئهوهی که سهر دهکێشێته الی دیتمی‬ ‫گشت راستییهکان به ەێوهدیتمێکی دوور له راستی و پوچ‪.‬‬

‫وهدهست دێمت‪ .‬لهم روانگهوه دینب کۆیهکی رێر و پێر کراو‬

‫له کۆمهڵگای سهرهتاییدا‪ ،‬ریشهکانی کۆمهالیهتی‬

‫یان خۆد زنجیرهیهکییهب لییه وێمهههڵگرتمهکانب ەته ئاوێتهکانب‬

‫دینی‪ ،‬زۆر به خۆ نزیک کردنهوه به پزهی گهشه‬

‫کردهوهکانب که تا ئهو راده یان ڕادهی دیکهب رێر خراوه‪.‬‬

‫کردنی ئابوورییهوه پێوهندییان ههبوو‪،‬‬

‫وێمهگرتمگهل و بیرگهلی ئاییمیب "رهگهزی مێتولوەی" له ئاییمدا‬ ‫پێر دێمت‪ :‬که بریتییه له کۆی چهند ئوستورهی تایبه‬ ‫به خواکان و جمدۆکهکان و پێوهندییه تایبهتییهکان به جیێان و‬

‫بهجۆرێر وای به مرۆڤ دهکرد ههمیشه ههست بهوه بکا‬ ‫له گرهوی ئهو سرۆەتهدایه که گهمارۆی داوه‪ .‬بهاڵم له ەیمگهی‬

‫دە به یهکی چیمایهتیداب ریشهکانی کۆمهاڵیهتی دیمی له پلهی‬

‫زۆر بیروبڕوا و رێوڕهسمی ئاییمی گر ‪ .‬بهاڵم دێئیب رێبازێکی‬

‫یهکهمدا پێوهندی به ههنگاوهکانی هێزی بت ئامانجی‬

‫فهلسهفی سازگار نهبووب بهڵکوو ماتریالیست و ئیدهئالیستهکانی‬

‫کۆمهاڵیهتییهوه ههیه‪ .‬داپ ۆسیمی به کۆمهڵی خهڵکی کۆمهڵگاب‬

‫وهک یهک وهبهردهگر ‪ .‬له نێوان کۆی الیمگرانیداب کهسانێر‬

‫بت باوڕی به دوارۆە و مایهپوچ بوونی له نهکاوی ههندێر له‬

‫وهک نیوتن و الک له بریتانیاب فرانکلین و جفرسون‬

‫خهڵر و دهوڵهمهندبوونی به پهلهی ههندێکی دیب بهرهێمهری‬

‫له ئهمریکاب روسو و اولتێر له فهرانسهب لومون و‬

‫بڕوای پتهو به هێزی دهرهوهی(سرۆەت)ه که گومان دهکر‬

‫سوفورادیشێف له روسیهب و لیسمیم‬

‫به سهرخهڵکدا زاڵه‪ .‬له داهاتووداب سیستمی کۆمهاڵیهتی‬

‫وهبهردهگر ‪ .‬به پێشکهوتمی زانستب پێشکهوتمی مێژوویی‬

‫هاوبهەیی سهرههڵدهداو له ئاکامداب ریشهی دیمی کۆمهاڵیهتی‬

‫رێبازی دێئی کۆتایی پێێا ب و وای لێێا‬

‫به هۆی پیاوانی‬

‫له بن دهردیمت‪ .‬بهاڵم مانهوهی بیرو بڕوای ئاییمی‬

‫ئاییمییه وه به مهبهستی پارێزگاری له ئاییینب کهڵکی‬

‫له ههلومهرجی ەیانی هاوبهەیداب دهگهڕێتهوه بۆ چهند هۆ‪:‬‬

‫لێوهرگیرا‪.)1(.‬‬

‫ملپێچی و سهرکێشی ههندێر له رهگهزه کۆمهاڵیهتییهکانی‬ ‫هۆەیاری و هێزی ئایین لهسهر خۆ گونجاندن لهگهڵ‬ ‫راستییهبگوڕهکان و کهڵر وهرگرتن له ئێدئولوەی یان‬ ‫بیروبڕوای‬

‫ئاییمی‬

‫بۆ‬

‫(داپۆەیمی)‬

‫کهموکوڕییهکان‬

‫و‬

‫سهختیگهلی ههبوو ( بهردهوام بوونی ههندێر پهیرهوی کردنی‬

‫له ئاڵمانیایب‬

‫بۆچااوون و مزمالنااێ چاکسااازخوازه ئاینییااهکان لااه‬ ‫چهرخااهکانی شااازده و حهڤااده بااهوالوه و هااهوڵی‬ ‫فهیزهسوف و کۆماهڵناس و زاناا سروشات ناساهکان‬ ‫لااهو بااوارهدا‪ ،‬ئااهوه نیشااان دهدهن کااه ماارۆڤ بااۆ‬

‫کۆمهلگا له هێزی داپ ۆ سیمهری سرۆەت‪ )...‬و ەوێمهواری‬

‫سازگار کردنای بیروباڕوای ئاایینی کاه لاهودا تاهنیا‬

‫جیێانی خاوهن سهرمایهب ئهوهی پروپاگهندی ئاییمی وهڕ‬

‫خااودا مااافی دهسااهاڵتدارهتی و یاسااادانانی ههیااه و‬

‫دهخاو ههر وهها مهیداندان به تێکۆەانی پیاوانی ئایین و‪...‬‬

‫مااارۆڤ خااااوهن دهساااهاڵتێکی ئهوتۆنییاااه بتاااوانێ‬

‫له کۆمهڵگای کۆمونیستیداب له داهاتووداب به جۆرێر ههمووان‬

‫چارهنووسی خۆی به دهستی خۆی دیاری بکا‪،‬‬

‫بهوانی دیکهوه پێوهندی ههبتب ەێوازی ئاییمی له ەعوری‬

‫لهگهڵ توانایی هۆەیی مرۆڤ بۆ دۆزیمهوهی رێیگاگهلی گونجاو‬

‫تێدهگهن چ پێوهندییان به سرۆەتهوه بت یان ههندێکیان‬ ‫کۆمهاڵیهتیداب وندا دهبت ‪.‬‬ ‫دێئی یان‪deism‬‬

‫رێبازی‬

‫خوداپرستانی هۆکارییه‪ .‬ئهم‬

‫وەه له وەهی التیمی ‪ deus‬وهرگیراوه به واتای "خودا" یه‪.‬‬ ‫رێبازێکی فهلسهفییه که دهبێژ ‪" :‬خودا راستهوخۆ له رهوتی‬ ‫ههڵسوکهوتی سرۆەتی و کۆمهاڵیه تیداب خۆ تێێهڵمایۆرتێمت‪.‬‬ ‫خودا لهم رێبازهداب پاەای جیێان نیهب ههرجۆر بیهو دهستی‬ ‫تێوهرداب بهڵکوو ئهوب هۆی یهکهمی جیێانه نه کهسایهتییهک‪.‬‬ ‫ئهو جیێانی ئافڕاندووه و دوای ئهوه لێگهڕاوه به پت یاساگهلی‬ ‫سرۆەتب خۆی گوڕانی بهسهردابت"‪ .‬ئهم رێبازه لهسهرهتای‬ ‫چهرخی حه ادهیهمی زاییمییهوهب سهری ههڵداوه و به کێشهی‬ ‫الیهنگرانی جیێانی نامادی"الهو " راوهستاب ئهوهی جۆرێر‬ ‫له پیرۆزبوونی به سهریهوارهی کۆمهڵگای دهربهگایهتیدا سهپاند‬ ‫و پهرهی پێدا‪ .‬الیمگرانی ئهم رێبازهب ئازاد کردنی زانست له‬ ‫یهخسیری الهو‬

‫و ئازادی ویژدانیان وهک درۆەم‬

‫بهرزکردهوه و هۆەیان له بهرامبهر بڕواوه داناو رخمهیان له‬

‫له ڕابوردوودا چ ههوڵێکی داوه و چلۆن ویستوویهتیب ملی خۆی‬ ‫له نیری چارهنووسی دیاریکراوی بێئهم و ئهوال لهالیهن‬ ‫بوونهوهرێکی نهدیار و مهزن و خاوهن دهسهاڵتهوهب رزگار بکا‬ ‫و هۆب و تێڕامان بکاته مامۆستای خۆی و لهەێر تیشر و‬ ‫رووناکایی ئاوزی بهرهو گهەهکردنی خۆیداب خۆی ببیمێتهوه و‬ ‫"مرۆڤ ناوهندی" له جێگای "خوداناوهندی"دابمت یان النیکهم‬ ‫له بهەێر لهو زهلکاوهی دامودهزگای ئاییمی به هیهاڵوه سیمی‬ ‫پ پ یهو‬

‫س سلهی‬

‫دهسیکردی‬

‫زهیمی‬

‫پیاوانی‬

‫ئاییمی‬

‫بهرەهوهندیخواز بۆ مرۆڤ ئافڕاندوویهتیب خۆی رزگار بکا‪.‬‬ ‫ئهگهر له گشت یان بهەێر لهم بیروبۆچوونه جیاوازانهب‬ ‫بتوانین بۆ رااهکردنی ئهر‬

‫و نهرێیهکانی ئایینب کهڵر‬

‫وهربگرین یان بتوانین پێداچوونهوهیهکی تهسهل له گشت‬ ‫بیروڕوا بییهسییهردا سهپێمدراوهکانی میراتی کۆمهڵ ئهنجام‬ ‫بدهین و به چهیین و دهمارگرەی پێیان لهسهردانهگریینب‬ ‫لهوانهیه مرۆای پت بهسراوه به رای هی بیری سونمهتیب بتوانت‬ ‫خۆی به دهست کێشهی ئایین و نوێخوازی له پێوهندی لهگهڵ‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫نێوان فهلسهفه و زانستهوه پێوهندی ههیه که دەی مهزنایهتی‬

‫بۆ ەیان و دیاری کردنی چارهنووسی خۆی به دهستی خۆیب‬

‫‪61‬‬

‫دهسهاڵتی مرۆڤ الی نوێخوازان و بێدهسهاڵتی و ملکهچی ئهو‬

‫کاریگهری ههبت‪ .‬بهاڵم رهوتی مێژوو نیشانی داوه که هۆب و‬

‫بهو‬

‫هۆەیاری و تێڕامان و ئافڕاندن و تاییکاری بهرفراوانب مرۆای‬

‫ئاکامه ئیتر ئهوکێشه پڕئێشه نهمێمت که ئهگهر مرۆڤ‬

‫کردووهته سهرتهڵی گیانلهبهران و بهرههمی وههای به کۆمهڵگای‬

‫بێدهسهاڵتهب فهرماندان بۆ بهندهگی کردن واتای چییه و سزادان‬

‫مرۆاایهتی پێشکهب کردووه که بێجگه له "هۆب"ب به یارمهتی‬

‫له ملپێچی مرۆاداب چلۆن لێر دهدرێتهوه؟ و ئهگهر‬

‫ههستهكانب دیاردهیهکی دیکه ناتوانتب بهری لهو چهەمه بدا و‬

‫دهسهاڵتداره و خۆی دهتوانت رێگای ەیان بدۆزێتهوه و‬

‫بهو جۆره که دهبیمینب باری ەیان لهبار بکا‪ .‬ئهمهب جیێانی‬

‫چارهنووسی خۆی به دهستی خۆی دیاری بکاب بۆ دوور‬

‫تێکمیر‬

‫ئامرازی‬

‫له بڕیاری ئایین و ملکهچی بۆ خودای خاوهن دهسهاڵتی بت‬

‫سهرسووڕهێمهری گوڕهپانی ەیانی دنیای پێشکهوتووب به وردی‬

‫له ئاییمهکانداب رزگار بکا‪ .‬به وتهیهکی دیکه بگا‬

‫ئهم وئهوالب سهربهخۆ ناتوانتب رچهی ەیان دهس نیشان بکا!؟‬ ‫به کورتی ئهگهر بمانهو ب بۆ دۆزیمهوهی رێگای ەیان تهنیا‬ ‫به ههست و تێگهیشتن و هۆەیاری و ەوێمدۆزی و تهوق و‬ ‫بێژن‬

‫کردن و لێکدانهوه و ئاکام وهرگرتمی مرۆڤب پشت‬

‫ببهستین و بوونهوهرێکی دیکه لهو پێوهندییهدا نهکهیمه خاوهن‬ ‫دهسهاڵ ب ئهو کاته رێگای خۆمان له رێگای گشت ئاییمهکان‬ ‫جیا کردهوهتهوه‪ .‬ئهگهر بێتوو به پێچهوانهکهی بیربکهیمهوه‬ ‫واتا مرۆڤ به ملکهچ و فهرمانبهری بێدهسهاڵ له یهڵهم بدهینب‬ ‫ئهوا ئهو کێشه بیرمهندییه به ئاکام نهگهیشتووه! بۆ‬ ‫ههتاههتایهب دهست له یهخهی مرۆڤ ناکاتهوه ‪.‬‬

‫ملم نت ئهوکێشهیه له بڕیاردان و دیاریکردنی ریگای ەیان‬ ‫به هۆی هۆەیاری و تێڕامانهوهب بهرهوالی ئازادی مرۆڤ‬ ‫ههڵکشاوه‪.‬‬

‫ئهوهب‬

‫بهو‬

‫واتا‬

‫نیهب‬

‫ئهو‬

‫بۆچوونه کهمنب بهاڵم دهتوانین بێژین ههر چهنییده کا‬ ‫تێپهڕدهبت و رهوڕهوهی زانست بهروپێ‬

‫سهلماندوویانه‪.‬‬

‫به وتهیهکی دنب بهری هۆب و تێڕامان له‬

‫کۆمهڵگا مهدهنی یان له کۆمهڵگا هزرییهکانداب باری ەیانی وهها‬ ‫له بارکردووه که له پانتایی و درێژایی مێژووداب دیاردهی وهها‬ ‫نهبیمدراوه و تا رادهیهکی زۆرب مرۆای به سهر سرۆەتدا زاڵ‬ ‫کردووه و پێوهندییه کۆمهاڵیهتی و ئابووری و فهرههنگی و‬ ‫مرۆاییهکانیشی بهرهو باری لهبارتر و چاکترب لێر گرێداوه و‬ ‫بماخهیهیهکی وههای دامهزراندووه که چاوهڕوان دهکر‬ ‫له داهاتووداب دهردی ههربهەه لهخهڵکی جیێانب ببێتهدهردی‬ ‫ههموان‪.‬‬

‫ههرچهنااااااد‪ ،‬ههناااااادێک لااااااه دهروونناااااااس و‬

‫ئهوهی لێرهدا بۆ وتن دهبتب ئهوهیه کهب رهوتی بهربهرهکانت و‬

‫الیهنگرانی‬

‫و‬

‫ئافڕاندنی‬

‫کهرهستهی‬

‫نۆی‬

‫و‬

‫کۆماااااااهڵناس و فیزساااااااوفان‪ ،‬باااااااه تایباااااااهت‬ ‫پهسامودرنیسااااااااتهکان‪ ،‬بااااااااه بهدبینییااااااااهوه‬ ‫سااااااهیری شااااااوێنهواری دهسااااااکهوته کااااااانی‬ ‫جیهاااااااانی مودێرنیتاااااااه یاااااااان تاااااااازهگرایی‬ ‫لهسااااااهر ئاسااااااایش و گااااااهورهیی و ژیااااااانی‬

‫دهچتب تای ترازوو‬

‫ماااارۆڤ دهکااااهن‪ ،‬سااااهرهڕای ئااااهوه پێشااااکهوتن‬

‫زیاتر به الی هۆەگرائیداب سهنگین دهبت‪ .‬ئهوڕۆب هۆب و‬

‫و لااااااهبارکردنی ژیااااااان دوای هااااااۆرێزان یااااااان‬

‫بهرههمهکانیب کاروباری ەیانیان ساناکردووه و بهراستی‬ ‫سهلماندوویانه که مرۆای ئافڕێمدراوب خاوهن ئهو وزه و هێزهیه‬ ‫که به بیر و تێڕامانی خۆیب پ نی ەیان بکێشت و ەیرانه به‬ ‫دوای بهختهوهریدا بگهڕ ‪.‬‬ ‫خاڵی جیاوازی نێوان مرۆڤ و گیانلهبهرانی دیکهب بوونی‬ ‫توانایی بیر کردنهوه و تێڕامان و لێکدانهوه و ههڵسهنگاندن و‬ ‫ئاکام وهرگرتن له مرۆادایهب جا ئهگهر بێتو مرۆڤ لهو‬ ‫گهوههره بێێاوتایه بۆ دۆزیمهوهی رێگای ەیان و چلۆنایهتی‬ ‫مامهڵهکردن لهگهڵ سرۆەت و هاوجۆرهکانیب کهڵر وهرنهگر ب‬ ‫ئهو کا‬

‫به ڕاەکاویب ناتوانت الفی ئهوه لت بدا مرۆاه و‬

‫ناەتوانتب له گوڕانکارییهکانی سرۆەت و کۆمهڵداب دهوری‬

‫رنسااااانس لااااه ئورووپااااا‪ ،‬بااااۆ حاشااااا لێکااااردن‬ ‫ناااااابێ‪ .‬بهتایباااااهت عاااااهقاڵنیکردنی کۆماااااهڵگا‪،‬‬ ‫دهوری کاریگااااااااهری لااااااااه پێشااااااااکهوتنهکاندا‬ ‫هااااهبوو کااااه دهڤهرهکااااهی لهمااااهڕ ئێمااااه زۆری‬ ‫ماوه خۆی بگهینێته ئهو ههوارگه‪.‬‬

‫ڕای گشتی بوونی نییە!‬ ‫پییەر بۆردیۆ‬ ‫لە فەرەنسییەوە بەکوردیکردنی‪ :‬ئەبوبەکر جاف‬

‫سەرەتا دەمەوێت ئەوە دیاری بکەم ب مەبەسیت لە یسیەو باسیمان سەرزەنشیتکردنی ئەو میکیانیزم و و سیادەیی و‬ ‫ساویلکەییەی ئامارکردنی )‪ (sondage‬راپرسی نییەب بەڵکە کارکردنێر دەبێیت بیۆ ەییکارکردنی کیارو ئەرک و وەزیفەکیانی ‪.‬‬ ‫ئەمەب وامیان لە سییەر پێویسیت دەکییا‬

‫لەو سیت گریمییانەیە بکیۆڵیمەوە کەب بەەییێوەیکی نیاواخمی پشییتی پێبەسیتوە‪ .‬هەمااوو‬

‫ڕاپرسییەک وای بە پێویست دادەنێت سەرجەم خەڵکی ڕایان هەیە ب بە مانیایەکی تیر بەرهەمیی رادەربیڕین بیۆ هەمیووان‬ ‫فەراهەمکراوە‪ .‬ڕوبەڕوی ئەم گریمیانە یەکەمییمە دەبییمەوە ئەگەرچیی بەریەکیبکەوم لە گەڵ هەسیتێکی دیموکراتییانەی سیاویلکە‪.‬‬ ‫گریمانەی دووەم سەرجەم ڕاکان وەک یەک و یەکسانن‪.‬‬ ‫لەو بڕوایەدام لە تواناماندا بێت ئەوە بسەلمێمین ئەمە ڕاست نییەو فشاری ڕاکان هیچ هێزێکی حەییقەتێکیان نییەو بەڵکە دەگەڕێتەوە‬ ‫بۆ کاری دروستکراو ساختە کە بخاڵین لە مانا‪ (des artefacts depourvus de sens) .‬گریمانەی سیێیەم وای دەردەخیا‬ ‫‪:‬تەنیا بە پێشمیازکردنی خودی پرسیارەکان بە سەر هەمواندا بە مانای ئەوە دێیت کە کیۆڕاو ئیجماعێیر )‪(consensus un‬‬ ‫هەیە لە سییەر کێشییەکان‪ .‬بە واتییایەکی تییر کییۆڕاو ئیجماعێییر هەیە لە سییەر ئەو پرسیییارانەی کە ەیییاون بییۆ پێشچاوخسییتن و‬ ‫‪ (serie de‬وەها کە تێبیمی دەکرێت ئەگەر چی سەرجەم هەلومەرجە ورد و میتۆدییەکانی‬ ‫دراو ەکاندا‪.‬‬

‫ڕەچاو کرابێت لە کۆی ەییکاری‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫پێشمیازکردن و ئاراستەکردنیان ‪ .‬وای دەبیمم ئەم ست گریمانەیە دەبێتە هۆی زنجیرەیەک دەرچون و الڕیگرتن ‪( distorsions‬‬

‫‪63‬‬

‫)‪ (demande social‬بە سەرەوەی هەبووە و دەتوانرێت‬ ‫زۆرجاران لە پێوانە و ئامارکردنی ڕکاندا دراوێکی هونەرە‬ ‫تەکمیکێر دروستدەکەین ‪.‬بۆ نمونەب پرسی نوێمەرایەتیکدرنی‬ ‫نمونەو عەیمەکان زەیدەکرێمەوە‪ .‬لە بڕوایەدام و لە ناو دۆخی‬ ‫ئێستای ئەم ئامرازانەی نوسیمگەکانی ڕاپرسی بەکاریدێمنب‬ ‫ڕەتکردنەوەیر نییە‪ .‬ئەوان پرسیارە ی ی ترازاو دەکەن یا‬ ‫کارکردن بە ڕوی تێکدان و ەێواندنی ەێوزای پرسیارکردنەکەب‬ ‫ئەمەب بڕێکی زۆر لە ڕاستی تێدایەب زۆرجاران لە سەر‬ ‫وەاڵمێر بە چڕی دەوەستن لە میانەی‬

‫ئاراستەکردنی‬

‫پرسیارەکانەوە‪ .‬لە میانەی تێپەڕاندنی پرانسیپە یەکەمیمەکانی‬ ‫ئامادەکردنی هەر ڕاپرسییەک کەبوای دەبیمێت ( هەلڕەخساندن‬ ‫و هەڵپێدان ) بۆ بون و دەستکەوتمی چەندین وەاڵمی ەیاو‬ ‫بەدەستێاتوولە‪ .‬یاخود خودی هەڵبژاردنەکە چەندین جار دوبارە‬ ‫دەکرێتەوەب ئەمەب لە فۆرمی جیاوازدا‪ .‬جۆرگەلێکی زۆر لەم‬ ‫ەێوازو فۆرمە ناتەواوانە‬

‫بونی هەیەب ڕەنگە بە سود بێت‬

‫پرسیار لە بارەی هەلومەرجە کۆمەاڵیەتییەکانی ‪(conditions‬‬ ‫‪(socials‬دەرکەوتمی ئەم جۆرە پرسیارە ترازاو لە ڕێدا‬ ‫البراوانە‬

‫بکەینب کاتێر زۆربەی جار هۆکارەکانی‬

‫ئەو‬

‫هەلومەرجانەی کە ئەو کەسانەی ڕاپرسییەکە دەکەن لە‬ ‫هەناویدایە‪ .‬بەاڵم تایبەتمەندییەک دەمێمێتەوە‬ ‫ئەو پرۆب یماتیر و)‪(problematiques‬‬ ‫ڕاپرسییەک‬

‫ملکەچی‬

‫ئامادەکراون‬

‫لەو حەییقەتەی‬ ‫ئیشکالیانەی بۆ‬ ‫داخوازییەکی‬

‫تایبەتە‪.‬بەمشێوەیە لە پاب ئەوەی هەستاین بە ەیکارکردنی‬ ‫ڕاپرسییەکی نیشتمانی لە بارەی ڕای فەرەنسییەکانەوە لە سەر‬ ‫سیستەمی فێرکردنب لە ئەرەیفی‬

‫ەمارەیکی تایبە‬

‫نوسیگەکانی لێکۆڵیمەوە و توێژیمەوەدا‬

‫لە‬

‫سەرجەم ئەو‬

‫پرسیارانەمان کۆکردەوە کە پەیوەندی بە فێرکردنەوە هەبوو‬ ‫لێرەوە ئەوەمان بۆ دەرکەو و ئەوەمان دۆزییەوە زیاد لە دوو‬

‫ببیمرێت‪.‬‬

‫بۆ نمونەپەیمانگایەکی ڕاپرسی‬

‫فێرکردن پێشچاو بخا‬

‫ناتوانێت پرسی‬

‫تەنیا لەو کاتەدا نەبێت کە پرسێکی‬

‫سیاسییە‪ .‬ئێمه ئەوە دەبیمین ب چ جیاوازییەک لە نێوان ئەم‬ ‫دەزگایانە و سێمتەرەکانی توێژیمەوە بونی هەیە ب ئەوانیەی‬ ‫ئیشکالیەتەکان بەرهەمدێمنب ئەگەر ئەمە لە ئاسمانێکی بێگەردا‬ ‫نەبێت ب لە ڕێگەی بەجێێێشتمی ڕوبەرێکی فراوان لە هەمبەر‬ ‫خواستە کۆمەاڵیەتییەکە لە فۆرمە ڕاستەوخۆ و هەنوکەییەکەیدا‪.‬‬ ‫ەیکارییەکی ئامارییانە‬ ‫دەرخستین‬

‫کەوا‬

‫کورتەیەکی ئەو پرسیارەیان بۆ‬ ‫پێشمیازکرابووب‬

‫پەیوەندییەکی ڕاستەوخۆی‬

‫بە‬

‫بەەێکی‬

‫زۆری‬

‫سەریاڵی و گرنگیپێدانە‬

‫سیاسیەکانەوە )‪ (preoccupations politiques‬هەبووە‪.‬‬ ‫ئێوە ڕاتان چییە ئەگەر ئەم ئێوارەیە‬ ‫کۆنگکانێکی بچوکبین‬

‫سەریاڵی یاری‬

‫ب وە داوای ئەوەتان لێبکەم ئەو پێمج‬

‫پرسیارە بموسن ئەوانەی ئێوە بە گرنگی دا دەنێن لە بارەی‬ ‫فێرکردنەوە ب ئەو کا‬

‫بە دڵمیاییەوە لیستێکی زۆر جیاوازمان‬

‫دەستدەکەوێت لە بارەی ئەوەی چمگمان دەکەوێت و دەکەوێتە‬ ‫بەردەستمان ب‬

‫لە دەرهێمانی ئەو پرسیارانەی بە ڕاستی‬

‫ڕاپرسییەکان پێشمیازیانکردبوو‪ .‬ئەو پرسیارانەەی‬ ‫جار ئاراستە دەکرێت ‪ ":‬ئایا پێویست بەوە دەکا‬

‫زۆربەی‬ ‫لە‬

‫یوتابخانە ناوەندییەکاندا سیاسەتبکرێت یا سیاسە ببردرێتە‬ ‫ەوورەوە؟" یا ئەو پرسیارانەی لەم وێمەیەن ب لە کاتێکدا‬ ‫پرسیاری ‪ ":‬مێتۆد و مەنێەجەکان پێویستیان بە گۆرین هەیە ؟"‬ ‫یا " پێویستە ەێوازی گواستمەوەی ناوەڕۆکەکان گۆڕانیان بە‬ ‫سەردا بێت؟" زۆر بە دەگمەنی نەبێت پێشچاو ناخرێن‪ .‬هەروەها‬ ‫پرسیاری " پێویستە بە بەردەوامی مامۆستایان لە خولی‬ ‫ڕاهێماندا بن؟"‪ .‬پرسیاری زۆر گرنگی دیکە هەن بە الی‬ ‫کەمەوە لە تێروانیمێکی تردا‪.‬‬

‫سەد پرسیار لە بارەی سیستەمی فێرکردنەوە لە مانگی ئایاری‬

‫ئەو ئیشاااکالیەتانەی ڕاپرساااییەکان بەرچااااوی دەخەن‬

‫‪1968‬وەکرابوون لە بەرانبەر کەمتر لە بیست پرسیار لە نێوان‬

‫مزکەچن بۆ بەرژەوەندی و سودی سیاسی ‪des interest‬‬

‫ئەو ئیشکالیە و‬

‫‪ ،politiques‬ئەمەش بە شاااێوەیکی زۆر بەهێاااز‬

‫خۆیان بەسەر ئەم جۆرە‬

‫وەاڵمەکاان و‬

‫سااڵنی ‪ 1961‬بۆ ‪ .1968‬ئەمەب واتە‬ ‫گیرو گرفت و گرێکوێرانەی‬

‫دەزگایانەدا سەپاندبووپەیوەندییەکی یوڵی بە بەو هەلومەرجەوە‬ ‫هەبووە کەبهەەمونی جۆرێکی تایبەتی لە خواستی کۆمەاڵیەتی‬

‫تەحەکوم دەکاات بە ماناا و دەاللەتای‬

‫ماناو مەبەست لە باڵوکردنەوەی ئەنجامەکانی‪.‬‬

‫هەنوکە‬

‫ڕاپرسی میکانیزم و ئامرازێکی کردەی‬

‫سیاسییە‪.‬‬

‫گرنگیدان لە گوێمەدان و خۆ نەبانکردن لەنا وەاڵمەدارەکان ب‬

‫ئەرکە هەرە گرنگەکەەی لەوەدا خۆی دەبیمێتەوە ئەو وەهمە‬

‫بێوەاڵمەکان ‪.‬‬

‫‪illusion‬بسەپیێمێت کە ڕای گشتی بونی هەیە بەو پێیەی کۆی‬

‫خەڵکی دەکەن ‪ ":‬ئێوە پشتگیری حکومەتەکی جۆرج پۆمبیدۆ‬

‫کەڵەکەبونی ڕای پوخت و تایبەتی تاکەکانە ب هەرەوەک ئەرکی‬

‫دەکەن؟"‬

‫بەم ەێوەیە وەاڵمەکان تۆمار دەکرێن‪/ 31 :‬‬

‫سەپاندنی ئەو ئیدیایەی بونێر هەیە وەک ڕێژەی کۆتایی و‬

‫وەاڵمیان نەداوەتەوەب ‪ / 21‬بەڵتب ‪ / 51‬نەخێر‪ .‬دەتوانن ب ێن ‪:‬‬

‫گشتی و ڕاو ڕای ناوەند ‪ .‬ئەو " ڕای گشتی "یەی لە الپەڕەی‬

‫ڕێژەی ئەوانەی لە گەڵ حکومەتەکەی پۆمپیدۆدا نین و پاڵپیشتی‬

‫یەکەمی ڕوەنامەکاندا دەردەکەوێت لە فۆرمی ڕێژەی سەدی (‬

‫نین بەرزترە بە بەراورد لە گەڵ ئەوانەی لە گەڵیدان و پاڵپشتی‬

‫‪ / 61‬ی فەرەنسییەکان زیاتر گرنگی بە‪ "........‬ئەم ڕاپرسییە‬

‫دەکەن ب دواتر ‪ / 31‬دەمێمێتەوە ‪ .‬دەتوانن ڕێژەی الیەنگیری‬

‫دروستکراو دەمامکدار و ساختەو فێاڵوییە )‪ (artefact‬بە‬

‫تەریککردنی‬

‫هەموو مانایەکی وەەکەب ئەرک و فەرمانیشی‬ ‫بیرو ڕایە‬

‫دۆخێکی‬

‫داپۆەێمی‬

‫لە چرکەیەکی زەمەنی دیاریکراودا ب‬

‫ئەمەب سیستەمێکی هێزەکان و )‪(systeme de forces‬‬ ‫دڵە ڕاوکێیە بهیچ ەتێر خراپتر نییە لەو ڕێژە سەدییەی‬ ‫نوێمەرایەتی ئەم دۆخەی بیر و ڕا دەکا‬

‫و دەیموێمیت ‪ .‬ئێمە‬

‫دەزانین هەر پراکتیزەکردنێکی هێز هاوەانە لە گەڵ گوتارێر‬ ‫ئامانجی پەردەپۆەی و ەەرعییە و ڕەوایەتییەبۆ هێزی ئەو‬ ‫الیەنەی‬

‫دەکا ب‬

‫پراکتیزەی‬

‫تەنانە‬

‫دەتوانین‬

‫ب ێین‬

‫تایبەتمەندی هەموو پەیوەندییەکی هێز )‪(rapport de force‬‬ ‫لە سەروبەندی ەاردنەوە و داپۆەیمی ئەم سیفەتەدا هێزەکەی‬ ‫زیاد دەکا ‪ .‬بە کورتی بۆ ئەوەی بە ەێوەیەکی ئاسان و سادە‬ ‫یسە بکەینب‬

‫و‬

‫نا‬

‫)‪ (non-reponses‬بۆ نمونە پرسیار لە‬

‫ئەەماربکەنەوە‬

‫الیەنگیری‬

‫بە‬

‫وەاڵممەدانەوەکان ‪ .‬ئەم هەڵبژاردن ئاسانەب‬ ‫تیۆرییە و گرنگییەکی تایبەتی‬

‫پرۆسەیەکی‬

‫خۆی هەیە و دەمەوێت لە‬

‫بارەیەوە یسەتان بۆ بکەم‪.‬‬ ‫سڕیمەوەو البردنی وەاڵممەدراوەکان )‪(non-reponses‬‬ ‫وەک ئەوە وایە بکاتێر ( لە ڕاویژکاری هەڵبژاردنەکاندا ئێمە‬ ‫هەڵدەستین بە ساغکردنەوەی دەنگەکانی هەڵبژاردنب وەرەیەی‬ ‫سپی و بەتاڵ بونی هەیە ب ئەمەب ئەو مانایە دەبەخشێت لە‬ ‫سەپاندنی فەلسەفەی ساغکردنەوەی دەنگەکانی هەڵبژرادندا بە‬ ‫هەمانکار هەڵدەسین‪ .‬ئەگەر بە چڕی لێی بڕوانین ب تێبیمی ئەوە‬ ‫دەکەین ڕێژەی بایکۆتکردنی دەنگدان لە الی ەن و ئافرەتان‬ ‫زیاترە بە بەراورد بە پێاوان ‪ .‬جیاوازییەکەب تا ئاستێکی زۆر‬ ‫لە نیچوان ئافرەتان و پێاواندا‬

‫بەرزدەبێتەوە‬

‫لەو کاتانەی‬

‫ئەو کەسەیە دەڵێت خودا لە‬

‫گرفتە بەرچاوخراوەکان سروەتێکی سیاسیان هەیە‪ .‬تێبیمییەکی‬

‫گەڵماندایەو ئەوەی لەمڕۆدا بەرانبەری خودا لە‬

‫پرسیارەکە لەبارەی پرسە مەعریفیی و‬

‫پیاوی سیاسی‬

‫گەڵماندایەو بووەتەوە‪ ،‬ڕای گشتی لە گەڵماندایەو‬ ‫‪،‬ئەمەش کاریگەرییە سەرەکییەکەی ڕاپرسییە‪،‬‬ ‫ئەمەب‬

‫تر هەیە‪ :‬هەرکا‬

‫زانیمەکانەوە ب )‪ (de connaissance savoir‬بێت‬ ‫جیاوازی بایکۆتکردن و وەاڵممەدانەوە لە و زۆرە لە نێوان‬ ‫ئەوانەی زیاتر ەارەزان و ئەوانەی کەمتر ەارەزان‪ .‬بە‬

‫لە دروستکردنی ئیدیای بونی ڕاییەکی گشتی‬

‫پێچەوانەی ئەمەوە ب کاتێر پرسیارەکان لە بارەی پرسە ئیتیکی‬

‫یەکگرتوو پەسەنکراوی ناو کۆرایەکدا ‪(opinion publique‬‬

‫و ئەخ یییەکانەوە بێت یا جیاوازی و گۆڕدراوەکانی‬

‫و ڕەوایەتی‬

‫‪(les‬‬

‫)‪ unamine‬خۆی دەنوێمێت ب واتە ەەرعییە‬ ‫بەخشین‬

‫بە سیاسەتێر و بە بەرداکردنی ڕەوایەتی‬

‫‪des‬‬

‫وەاڵممەدراوەکان‪non-‬‬

‫‪variations‬‬

‫بەهێزکردنی پەیوەندی هێزەکان ب ئەوانەی پاڵپشتن یا وای‬

‫نزمی‬

‫زانستی (نمونە‪" :‬دەکرێت بەرانبەر ممااڵن دڵڕەق و‬

‫لێدەکەن مومکین بێت‪ .‬لە پاب ئەوەی بئەوەی ویستم لە کۆتاییدا‬

‫توندوتیژ بین؟" (تێبیمییەکی تر ‪ :‬هەرکاتێر پرسیارەکە‬

‫بێ ێم لە سەرەتادا وتمب هەوڵی ئەوە دەدەم زۆر بە خێرایی‬

‫ب پێداگیری لە سەر‬

‫ئاماەەیەک بە‬ ‫ڕێگەیانەوە‬

‫ماهیە‬

‫و چییەتی ئەو کارانە بدەم کەب‬

‫بەرهەمی کاریگەری‬

‫گرفتێکی کێبەرکێیی‬

‫پێشچاو بخا‬

‫کۆمەڵێر دەیەکی بکا‬

‫(پرسارکردن لە بارەی دۆخی‬

‫ئەم کۆڕاو ئیجماعە‬

‫چیکسلۆااکیاوە بۆ ئەو کەسانەی دەنگیان بە پارتی کۆمۆنیست‬

‫دەردەکەو ێت‪ .‬پرۆسەی یەکەم ئەوە لە خۆ دەگرێتب ئەوەی لەو‬

‫داوە) دەبێتە مۆتیڤێکی دڵەڕاوکێی و نا ئارامی بۆ گروپێکی‬

‫هەموان پێویستە ڕایان هەبێتب‬

‫ب ئەو کاتەب ڕێژەی بایکۆتکردن و وەاڵممەدانەوە بەرز‬

‫گریمانەوە سەردەردێمێت‬

‫تایبە‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫و‬

‫)‪reponses‬ب جۆراو جۆر دەبن بە پێی ئاستی کەمی و‬

‫‪65‬‬

‫دەبێتە لەم گروپەدا‪ .‬دواتر تەنیا ەیکردنەوەیەکی ئاماریانەی‬

‫تێبیمیکاری پازدە جیابونەوەو کەرتبونی چەپەکان بێت لە ناو‬

‫ئەو‬

‫پارتی سۆسیالیزمی یەکگرتوو ب لە کاتێکدا کادیرێکی ناوەند لەم‬

‫زانیارییەی لە خۆیدا هەڵگرتووە کەب مەبەست لە پرسیارەکە‬

‫بارەوە هیچ نابیمێت‪ .‬لە ناو پلە سیاسیەکاندا " چەپی پەڕگیرو‬

‫چییەب هەروەها لە گروپە تایبەتی و دیاریکراوەکەب کاتێر بە‬

‫ئیکسترێمیست ب چەپب چەپی نێوەندب نێوەندب راستی میانڕەو ب‬

‫ەێوەیەک پۆلێمکراوە لە سەر ئەو گریمانەیەی ئەمان رایان هەیە‬

‫راستب راستی تونڕەو ئیکسترێمیست و پەڕگیر ‪...‬هتد"لەوەی‬

‫بە پێی ئەو گریمانە هەلومەرجبەندییەی چ بۆ بەڵی بێت یا بۆ‬

‫لە بیرو راکانی زانستە سیاسییەکاندا بەکاریان دێمین ب وەک‬

‫نەخێرو نا الیەنگیری‪ .‬ەیکارییەکی زانستی ڕاپرسییەکان ئەوە‬

‫ئەوەی بەڵگە نەویست بێت ‪ .‬هەندێر گروپی کۆمەاڵیەتی بە‬

‫دەردەخەن کە ب لە پراکتیکدا هیچ گرفتێر نی یە بە ەێوەیکی‬

‫ەێوەیەکی چڕ گۆەەیەکی بچوکی چەپت پەڕگیر بەکار دێمن ب‬

‫هەڕەمەکی پێشمیار بکڕێت‪ .‬هیچ پرسارێر نییە بە پێی‬

‫هەندێکی تر ناوەڕاست و بەس ب هەندێر گروپی تر سەرجەم‬

‫بەرەوەندیی کەسەکان لێکمەدرێمەوەب ئەوانەی پرسیاریان‬

‫پلەکان بەکار دێن ‪.‬‬

‫سادە بۆ ئەوانەی بایکۆتی وەاڵمدانەوەیانکردووە‬

‫لێدەکرێت ب بەو پێیەی یەکەمین کاری پێویست پرسیارکردنە‬ ‫لە بارەی چ پرسیارێکەوەب گروپە وەاڵمدەرەوە جیاوازەکان‬ ‫لەو بڕوایەدان‬

‫ئاراستە نەکراوە ‪ .‬کەواتە ئەمەب یەکێر لە‬

‫کاریگەرییە زۆر زیانمەندە کان لە خۆ دەگرێت بۆ ڕاپرسییەکە‬ ‫ئەوی‬

‫ملکەچکردن و زۆرلێکردن و ناچارکردنی خەڵکە بە‬

‫وەاڵمدانەوەی پرسارگەلێر لەوەی لە خۆیانیان نەکردووە‪ .‬بۆ‬ ‫نمونە ئەو پرسیارانەی لە بارەی گرفتە مۆراڵییەکانەوە و لە‬ ‫بارەی دڵڕەیی وبێبەزەیی باوکان و پەیوەندی نێوان یوتابیان و‬ ‫مامۆستایان و زانستی فێرکردنی ئاراستەکراو ئاراستەنەکراو‬ ‫هتدب واتە ئەو گرفتانەی‬

‫وا دادەنرێت مۆراڵین و دەکرێت‬

‫بخرێمە ناو بابەتە کۆمەاڵیەتییەکانەوە ب بەاڵم دەەکرێت گرفتی‬ ‫سیاسی بن بۆ چیمە بااڵ و خوا پێداوەکان‪ .‬یەکێر لە پاەماوە‬ ‫و کاریگەرییەکانی ڕاپرسی‬

‫لە خۆ گرتن و چەمانەوەیە بە‬

‫دەوری گۆڕیمی وەاڵمە مۆراڵییەکان بۆ وەاڵمی سیاسیب ئەمەب‬ ‫تەنیا لە میانەی ئەوەی وەک ئیشکالیە‬

‫پێشچاو بخرێتبلە‬

‫ڕاستیدا کۆمەڵێر پرانسیپی جۆراو جۆر هەن دەکرێت لە‬ ‫ڕێگەیانەوە وەاڵم هەڵگۆزین‪ .‬سەرەتا ئەوە هەیە کە دەکرێت بە‬ ‫لێێاتویی و کارامەیی سیاسیانە ناوی بمێن ‪competence‬‬ ‫‪ politique la‬بە پاڵپشت بە پێماسەیەک بۆ سیاسەتێکی‬ ‫هەڕەمەکی و ڕەوا لە هەمانکاتداب واتە باو و بااڵدەست بەم‬ ‫سیمایە‪ .‬ئەم کارامەییە سیاسیەب بە ەێوەیکی فراوان بەرباڵو‬ ‫نییە و جیاوازن و بە کورتی هەروەک ئاستی فێرکردن ‪ .‬بە‬ ‫مانایەکی تر‬

‫دەتوانرێت بەو ەێوەیە بەراوردی ەیمانەیی‬

‫ئەگەرکراوی و بە خاوەنبونی ربکرێت لە بارەی سەرجەم ئەو‬ ‫پرسیارانەوە کەب مەعریفەیەکی سیاسی وا دەسەپێمێت‬

‫وەک‬

‫چون بۆ مۆزەخانەیەک‪ .‬ئێمە تێبیمی جیاوازییەکی گەورە‬ ‫دەکەین ب کاتێر بۆ خوێمدکارێکی ناو بزوتمەی چەپ گونجاوە‬

‫لە کۆتایشدا هەڵبژاردن بە تەواوی‬

‫کۆکردنەوەی‬

‫فەزا‬

‫جیاوازەکانە‪ .‬کەسانێر سەربار دەخرێن بە سەنتیمەتر‬ ‫دەپێورێنب بۆ کەسانێر بو کیلۆمەتر دەپێورێنب بە ڕویەکی تردا‬ ‫کەسانێر هێمای و ئاماەەی لە (‪) 21- 1‬یان بۆ دادەنرێتب‬ ‫هەندێکی تر ئاماەەی لە( ‪ 11- 9‬نۆ بۆ یانزدە‪ ).‬لە نێوان‬ ‫ەتەکانی تردا درایە بە پێی پلەی جوانبیمی دەپێورێت ( ئەم‬ ‫کارەب لە ئیستاتیکادا پێدراوە لەوکاتەی هەندێر دەتوانن‬ ‫جیاوازی بکەن لە نێوا پێمج یا ەەب ڕێگەی بە دوی یەکدا‬ ‫هاتوو بۆ یەک هونەرمەندی ەێوەکار‪ .‬لەم بەراورد کردنەدا‬ ‫ئیمە دەتوانین زیاتر بڕۆین‪ .‬ئەوەی پەیوەندی بە پەیبردنی‬ ‫ستاتیکیانەوە هەیە لێرەدا و سەرەتا هەلومەرجێکی ڕێگەپێدراو‬ ‫هەلبۆ رەخساو هەیە ‪ (une condition permissive):‬لە‬ ‫سەر خەڵکی پێویستە وا تەماەای کاری هونەری بکەن کە‬ ‫بکاری هەنەرییەب دواترب داوی ئەوەی هەستیان بەوە کرد کارێکی‬ ‫هونەرییە وا پێویستە لە سەریان کۆمەڵێر چیمی هەستکردن و‬ ‫پەیبردنیان هەبێت بۆ ئەوەی بونیادی بمێن و لە سەری بڕۆن‪...‬‬ ‫با ئێمە گریمانەی پرسارێکی لەم چەەمە بکەین‪ ":‬ئێوە النەگری‬ ‫فێرکردنێی ئاراستەکراون یا نا ئاراستەکراو؟" بۆ هەندێر‬ ‫دەکرێت داڕەتمەوەکەی سیاسی بێت بەو پێیەی‬

‫نواندنی‬

‫پەیوەندییەکان لە نێوان باوکان و مماڵەکاندا تێخزێمراوە لە‬ ‫نیگایەکی سیستەمیدا ئەمەب لە کۆمەڵگەداب بۆ هەندێکی تر‬ ‫تەنیا پرسێکی ئەخ یی و مۆراڵییە ب لە سەروییەوەب ئەو‬ ‫ڕاپرسییەی ئامادەمانکردووە و لە ڕێگەیەوە پرسیار لە خەڵر‬ ‫دەکەین لەوەی هەستان بە مانگرتن و یایژی درێژی پیاوێر ب‬ ‫یا بەەداری لە ئاهەنگێکی مۆزیکی پۆپ‪ ...‬هتد بۆ ئەوان‬ ‫پرسێکی سیاسییە یا نا؟ فرەیی و جۆراوجۆرییەکی زۆر‬ ‫دەردەکەوێت بە پێی چیمەکانی کۆمەڵگە‪ .‬کەواتە مەرجی یەکەم‬

‫بۆ وەاڵمێکی گونجاو لە بارەی پرسیاری سیاسییەوە لەوەی‬

‫دەگرێت‪ .‬ئەو کاتەی لە سەر ئاستێکی سیاسی ڕااە دەکرێت‬

‫بتوانین وەک پرسیارێکی سیاسیانە دایڕیژینب دووەم پاب‬

‫‪.‬لێرەوە وا پێویستە لە سەرمان گەواهییەک لە سەر ئەو ئەو‬

‫ئەوەی وەک پرسیارێکی سیاسی دامانڕەت دەبێت بە توانا بین‬

‫نەریتە سۆسیۆلۆەییە بدەم کەب بەرباڵوە لە نێوان ەمارەیەکی‬

‫کۆمەڵێر گروپی‬

‫لە واڵتە یەکگگرتووەکانی‬

‫تا بیسازێمین و وێکی بێمیمەوە لە گەڵ‬ ‫سیاسی‬

‫داریکراوداب‬

‫دەکرێت گونجاو‬

‫زۆری‬

‫سۆسیۆلۆگەکانی سیاسە‬

‫ورد بن ئەگەر‬

‫ئەمەریکاب ئەوانەی زۆربەی جار بە جۆرێکی کۆمێمی لە بارەی‬

‫گوزارەتەکە دروست بێت ب وە هەروەها‪ .‬ئەمەب ئەو هەلومەرجە‬

‫کۆنزێرااتیزم و دەسەاڵتگەرایی چیمە میللیەکانەوە ى یسە‬

‫جۆریانەی بەرهەمێێمانی بیروڕان‪.‬ب واتە کۆمەڵە ڕایەک وا‬

‫دەکەن‪ .‬ئەم تێزانە لە سەر بەراوردکاری نێودەوڵەتی ڕاپرسی و‬

‫دەخوازێت ڕاپرسی بە گشتی و لە سەر هەمان تەرز بێت بە‬

‫هەڵبژاردنەکاند بونیاد نراوە ب وای دەردەخا‬

‫هەر جارێر‬

‫لە خۆگرتمی گریمانەی یەکەم لەوەی هەمووان دەتوانن ڕایەک‬

‫پرسیارێر ئاراستەی چیمە میللییەکان دەکەیتب لە هەر والتێکدا‬ ‫بێتب لە بارەی‬

‫بەرهەمبێێمن‪.‬‬

‫دەسەاڵ‬

‫ئەو کێشانەی پەیوەندی بە پەیوەندییەکانی‬

‫و ئازادی کەسی و ئازادی ڕۆەنامەگەرییەوە ‪...‬هتد‬

‫هەیە ب ئەوا وەاڵمەکان زیاتر دەسەاڵتگەرا دەردەکەون لە‬ ‫چیمەکانی ترەوە‪ .‬لەمەەدا‬

‫ئەوە‬

‫و بە ەێوەیکی گشتی‬

‫هەڵدەگوازرێت کەب ملم نێیەک لە نێوان بەهای دیموکراسی (‬ ‫ئەڵبەتە کارەکە پەیوەندی بە بەهای دیمکراسی ئەمەریکاوە هەیە‬ ‫سەبارە‬

‫بەو نوسەرەی لە زەیممدایە)‪ (Lipset‬و‬

‫بەهایانەی چیمە میللییەکان وەریدەگرنب بەهاگەلێر‬

‫ئەو‬ ‫سروەتی‬

‫دەسەاڵتخوازی و زەبروزەنگیی هەیە ‪ .‬ئا لێرەوە گۆەەنیگایەکی‬ ‫ییامەتی ئەودونیایی ‪ (vision escchatologiqu):‬لە پێماو‬ ‫بەرهەمێێمانی هاوالتیگەلێکی دیموکراسی‬ ‫ئەمەریکی‬

‫و چاکەخوازی‬

‫پێویستە ئاستی بژێوی ەیان له ئاستی فێرکردن‬

‫بەرزبکەیمەوەب بەو پێیەی‬

‫ئارەزوو کردن بۆ توندوتیژی و‬

‫دەسەاڵتخوزای و‪ ...‬هتدپەیوەستە بە داهاتی کەم و ئاستێکی‬ ‫نزمی فێرکردن‪ .‬بە ڕای من کارەکە پەیوەندی بە ماناو مەغزای‬ ‫پرانسیپی دووەم ئەوەی لە ڕێگەیەوە خەڵر دەتوانن ڕایەک‬ ‫بەرهەمبێێمرێت ئەوەیە کە من ناوی دەنێم " ئیتۆسی چیمەکان‬ ‫) ‪ ( ethose de classe‬بۆ ئەوەی نەڵێین ئیتیکی‬ ‫)چیمایەتی) ب بە مانای سیستەمێکی بەهاکان )‪un systeme‬‬ ‫‪ (de valeurs‬کە خەڵکی ب لە ممداڵیەوە‬ ‫کردووەوب وەریانگرتووە ب و لە ڕێگەیەوە‬

‫بە ناوەکییان‬ ‫وەاڵم بۆ گرفتە‬

‫جۆراو جۆرەکان بەرهەمدێمن‪ .‬ئەو بیروڕایانەی خەڵکی لە کاتی‬ ‫ڕوبەی‬ ‫لۆەیکەکەی‬

‫و ااالنسیان ببەەێکی گەورەی لە پەیوەندی و‬ ‫دەگەڕێتەوە‬

‫بۆئیتۆس‬

‫و‬

‫پێکگەیەنەرە‬

‫مۆراڵییەکە‪.‬زۆربەی زۆری ئەو وواڵمانەی وەک وەاڵمی سیاسی‬ ‫خۆیان دەردەخەن‬

‫لە وایعدا لە ڕێگەی ئیتۆسی چیمەکانەوە‬

‫بەرهەم دێت لەسەرییشیەوە ماناوی تەواو‬

‫جیاواز لە خۆ‬

‫گروپێکی تری پرسیار بکەین لە جۆرێکی تر‪ :‬ئێوە پاڵپیشتی‬ ‫یەکسانی نێوان ڕەگەزەکانن؟ ئێوە پاڵپشت و الیەنگری ئازادی‬ ‫سێکسین بۆ هاوسەرەکان؟‬

‫الیەنگری فێرکردنێکی نا‬

‫سەپێمراون؟ ئێوە پشتگیری کۆمەڵگەیەکی نو دەکەن؟ هەروەها‬ ‫چەندین پرسیاری ترب لە گەڵ گروپێکی تری پرسیار لە وێمەی‪:‬‬ ‫کاتێک پێگەی‬

‫مامۆستایان مەترسی لە سەر بێت‬

‫پێویستە لە سەریان مان بگرن؟ پێویست دەکا‬

‫لە سەر‬

‫مامۆستایان هاوکارو هاوخەباتی ئەو فەرمانبەرانەی تر بن لە‬ ‫کاتی ملم نت کۆمەاڵیەتییەکاندا؟وە هی تر‪ .‬ئەم دوو جۆرە لە‬ ‫پرسارکردن پاڵپشتن بە کۆمەڵت وەاڵم کەب بونیادی تەواو‬ ‫پێچەوانەیان هەیە لە ڕوی چیمە کۆمەاڵیەتییەکانەوە ‪ .‬کۆمەڵەی‬ ‫یەکەمی پرسیارەکانب پەیوەندییەکی بە جۆرێکی تایبە‬

‫لە‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫چونە دەرەوە و تەواوبونی یاری فتبۆڵێمدا دەیگۆڕنەوە لە نێوان‬

‫ئەو وەاڵمانەوە هەیە تایبەتن بە هەندێر پرسیار‪ .‬با گریمانەی‬

‫‪67‬‬

‫ب ئەمەب لە فۆرمە‬

‫پرسیارەکانی هەڵبژاردن) ‪.‬کاتێر ئەو پرسیارانەی لە ڕاپرسیدا‬

‫پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکانەوە هەیە‬

‫ڕەمزییەکەی پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکاندا دەردەکەوێت‪ .‬وەاڵمی‬

‫ئاراستە دەکرێنب ئەو پرسیارانە بە کردەیی ئاراستە ناکرێت بە‬

‫کاتێرب لە زنجیرەبەندییە‬

‫بە گوێرەی‬

‫الیەنگر و پاڵپشت‬

‫دەردەکەون‬

‫سەر هەموو کەسە پرسیارلێکراوەکانب وەاڵمەکانی‬

‫کۆمەاڵیەتییەکە و پلەبەندییەکە بە پێی ئاستی فێرکردن‬

‫ئەو ئیشکالیە‬

‫بەرزبویمەوە‪ .‬بە پێچەوانەی ئەمەوە ئەو پرسارانەی ئاماەەن‬

‫گروپەکە بە جیاواز لە وەاڵمدەرەوەکان وەاڵمیان داوەتەوەب لەسەر‬

‫بۆ گۆڕانکارییە وایعیەکانی ناو پەیوەندییەکانی هێز لە نێوان‬

‫ئەمەوە‬

‫ئەو ئیشکال و پرۆبلێماتیکە هەەمونکراوەب ئەوەی‬

‫چیمەکاندا ب ئەو کاتە کۆمەڵێر وەاڵمی نەرێمی و نا الیەنگیرانە‬

‫وێمەکەی‬

‫دەردەکەونب‬

‫ئەمەب‬

‫بە پلەبەندی و‬

‫هەر کاتێر‬

‫و گیرو گازە ڕااە ناکرێت کە بە کردەیی‬

‫پێشەکەب‬

‫پەیمانگاکانی‬

‫ڕاپرسی‬

‫دەکرێت‬

‫لە‬

‫لیستی‬

‫پرسیارەکانی‬

‫لە‬

‫ماوەی‬

‫ئەم‬

‫سالەدا‬

‫دوو‬

‫پەیژەکۆمەاڵیەتییەکاندا سەرکەوین‪ .‬بە کورتی ئەو پێشمیازەی‬

‫ئاراستەیانکردووەب واتە ئەو‬

‫وای دادەنێت " چیمە میللیەکان زەبروزەنگگەران " نە ڕاستەو‬

‫جەوهەری گرنگییان پێدراوە لە الیەن دەسەاڵتداران و ئەو‬

‫نە هەڵەیە"‪.‬‬

‫کەسانەی دەیانەوێت هەەمون و بااڵدەستییان هەبێت بە سەر‬

‫ڕاستە‬

‫کاتێر چیمە میللیەکان هەوڵی خۆ دەرخستن و‬

‫دەرکەوتمیان دەدەن بە ەێوەیەکی توند و توندتر لە بەرانبەر‬ ‫چیمە کۆمەاڵیەتییەکانی تر‪ .‬ئەوەی پەیوەندی بە کۆمەڵێر‬ ‫گرفتەوە هەیە لەوانەی پەیوەندی بە مۆراڵی خێزانیی و‬ ‫پەیوەندی نێوان نەوەکان و ڕەگەزەکانەوە هەیە‪ .‬بە پێچەوانەی‬ ‫ئەمەوە ‪ .‬ئەوەی پەیوەندی بەو پرسانەوە هەیە کە ببونیاد و‬ ‫ستراکتۆرێکی سیاسیانەی هەیەب لەوەی تایبەتە بە ئاگابون و‬ ‫خۆپاریزی یان گۆڕانی سیستەم و ڕەێمی کۆمەاڵیەتی ب نەک‬ ‫تەنیا خۆپارێزی یان گۆڕیمی سروەتی پەیوەندییەکانی نێوان‬ ‫تاکەکان ب چیمە میللییەکان زۆر زیاتر الیەنگیرو پشتگیری‬ ‫نوێبونەوە دەکەن ب واتە گۆڕان لە لە بونیاد و ستراکتۆری‬ ‫کۆمەاڵیەتیدا‪ .‬تێبیمی ئەوە دەکەن چۆن هەندێر لەو کێشەو‬ ‫گرفتانەی لە ئایاری ‪1968‬‬

‫پێشچاوخرانب زۆر جاران بە‬

‫ەێوەیکی خراپ لە ملم نێی نێوان پارتی کۆمۆنیست و‬ ‫چەپەکاندا پێشچاو خرا‪ .‬ئەمەب پەیوەندییەکی ڕاستەوخۆی‬ ‫بەو گرفتە سێمتراڵەوە هەیە‬

‫کە ئەم ئێوارەیە‬

‫هەوڵی‬

‫پێشچاوخستمیمداب ئەمەب سروەتی وەاڵمەکانە ب مەبەستم ئەو‬ ‫پرەنسیپەیە کەب لە ڕێگەیەوە بەرهەمێێمراوە‪ .‬ئەو دەایەتی و‬ ‫پێکدادانەی ڕونم کردەوە لە نێوان ئەم دوو کۆمەڵەی‬ ‫پرسارکردنەدا ب دەگەڕێتەوە بۆ دەیەکی دو پرەنسیپی‬ ‫بەرهەمێێمانی بیرو ڕا‪ :‬پرانسیپێکی تەواو سیاسی لەگەڵ‬ ‫پرەنسیپێکی مۆراڵی‪ .‬بەو هەند وەرگرتمەی گرفتی خۆپارێزی‬ ‫چیمە میللییەکان بەرهەمی نەزانی و بێئاگاییانە بەم جیاوازییە‪.‬‬ ‫کاریگەری سەپاندنی ئیشکالیە‬

‫هۆکار و ئامرازەکانی ڕێکخستمی کاری سیاسی ب گرنگی و‬ ‫درایەتی چیمە جیاوازەکان لە سەرێتی‪ .‬پاەان ەتێکی گرن‬ ‫هەیەب ئەم چیمانە بە ڕێژەیی توانای بەرهەمێێمانی ئیشکالیە و‬ ‫پرۆبلیماتیکی دەیان )‪ (contre- problematique‬هەیە‪.‬‬ ‫هەرچییەک پەیوەندی بە دیالۆگی تەلەفزیۆنی نێوان سیراان‬ ‫ەرێیبەر)‪ (servan-Schreiber‬ب )و ەیسکار دیستان‬ ‫)‪(Giscard d' Estaing‬ەوە هەیە ب پەیمانگایەکی ڕاپرسیی‬ ‫پتر پرسیارەکانی بەم ەێوەیە ئاراستەکردبوو ‪ ":‬سەرکەوتمی‬ ‫یوتابخانەیی و ئیکۆلی پرسێکی بەهرەو توانایەکی ناوەکییە؟‬ ‫یا ەیرییە؟ب یا کارکرد نە؟ ب یا دەسەاڵتبەسەردا ەکاندنە؟" ئەو‬ ‫وەاڵمانەی کۆکرابونەوە لە ڕاستیدا کۆمەڵێر دراوی زانراوی‬ ‫بەخشیبوو ( بێئاگابون لە بارەی ئەوانەی بەرهەمیان هیچماوە)ب‬ ‫لە بارەی پلەی وەیاری چیمە کۆمەاڵیەتییە جیاوازەکان سەبارە‬ ‫بە یاسای ئاڵوگۆرو گواستمەوەی‬

‫بۆ ماوەیی سەرمایەیی‬

‫کولتوری )‪transmission heredetaire du capital‬‬ ‫‪(culturel :‬مەبەستمان ئیمتیماکردن بۆ ئەفسانەی بەهرەو‬ ‫گەەەکردن لە ڕێگەی یوتابخانەو دادپەروەری یوتابخانەیی و‬ ‫ویژدان‬

‫لە دابەەکردنی ئەرکەکاندا بە گوێرەی دیپلۆم و‬

‫بڕوانامە‪ ...‬هتد الی چیمە میللییەکان زۆر بەهێزە‪ .‬هەندێر لە‬ ‫ڕوناکبیران وای دەبیمن پرۆبلێماتیر و گیروگازە دەەکە‬ ‫دەکرێت بونی هەبێت بەاڵم هەمان هێزی کۆمەاڵیەتی نییە‬ ‫)‪(force sociale‬سەرباری ئەوەی هەندێر گروپ و پارتی‬ ‫سیاسی بەکاریانخستووەو بەکاریان هێماوە‪.‬‬

‫دەردەکەوێت ب‬

‫حەقااااایزەتە زانساااااتییەکان مزکەچااااای خاااااودی‬

‫ئەمەب کارتێکردن و کاریگەریەکە هەموو ڕاپرسییەک و هەموو‬

‫ئەو یاسااااااایانەی باڵوکااااااردنەوەو پەخشااااااکردنن‬

‫وەاڵمێکی سیاسی‬

‫و گیروگازێ‬

‫پرۆبلێماتیکەی بە ەێوەیەکی‬

‫پراکتیزەی دەکا‬

‫( بە دەستپێکردن بە‬

‫کە ئیدۆلۆژیا مزکەچێتی‪.‬‬

‫پرۆپۆزێلێکی زانستی وەک هەر بڕیارێکی پاپایی لە بارەی‬ ‫سموردارکردنی زاوزێوە بتەنیا هیدایەتی هیدایەتدراوەکان دەدا‬

‫لە نێوان گروپەکاندا‪ .‬ئەمەب پرانسیپی بەکاربەری بە‬ ‫سیاسیکراوە کە یەیرانێر بەرهەمی هێماوە ‪ :‬هەڵبژاردنی‬

‫بیا ڕێممایی ڕێممایکراوەکان دەکا ‪ .‬ڕاپرسی بڕوای بە ئیدیای‬

‫نێوان گروپەکاندا‬

‫بابەتگەرایی هەیە ب چونکە پرسیارەکان بە زۆرترین وەەی‬

‫دەکا‪ .‬دیاریکردنی هەڵوێستەکان‬

‫بێ یەن‬

‫پێماسەی خۆی‬

‫وردە وردە‬

‫پشت بە‬

‫‪.‬ئەمەب لە پێماو‬

‫پرەنسیپە سیاسییە ڕونەکان دهبهستێت و وەریاندەگرێت ‪ .‬لە‬

‫پێدانی هەلی یەکسان بۆ سەرجەم وەاڵمەکان‪ .‬لە ڕاستیدا ڕەنگە‬

‫وایعدا بۆ من گرنگە ب ڕاپرسی مامەڵە لە گەڵ ڕای گشتیدا‬

‫ڕاپرسی زۆر ڕێر بێتەوە یا زۆر نزیر بێت لەوەی لەوایعدا‬

‫بە پێیەی‬

‫ڕودەدا‬

‫)‪ (neutres‬ئاراستە دەکرێن‬

‫بە ەێوەیکی سیاسیانە‬

‫لە‬

‫دەکا ب یا سەروکاری لەگەڵ ڕای گشتیدا هەیە‬

‫ئەگەر بێتو یاساکانی " بابەتیبون" مان بەخشی بە‬

‫دەرئەنجامی بیروڕای تاکەکانە و لە دۆخێکدا کۆکراوەتەوە کە لە‬

‫خەڵر ب ئامرازەکان بۆ ئەوەی بابەتی بن وەک چۆن بابەتین‬

‫ڕاستیدا دۆخێکی تەریکەب بە ەێوەیەک نێێمییەک بە تاکێر‬

‫بە ڕاکانی پێشوتر‬

‫دەوترێت بە ەێوەیەکی تەریر و بە ڕایەکی تەریر ‪ .‬لە دۆخە‬

‫داڕێژراون ب بۆ نمونەب لە بری ئەوەی پێیان ب ێین " خەڵکانێر‬

‫ڕاکان هێزن و پەیوەندییەکانی بیرو ڕاب‬

‫لە ەیانی ڕۆەانەدا ب واتە‬

‫پەیوەند‬

‫هەن پشتگیری و پاڵپشتی سموردارکردنی زاوز‬ ‫هەندێگی تر دەن و وە‬

‫ئێوە ب؟‪"......‬‬

‫دەکەن وە‬ ‫کۆمەڵێر‬

‫یا‬

‫زنجیرەیەک هەڵوێستی گروپی دەسەاڵتپێدراو یان بریکارییان‬ ‫بەرچاو بخەین‬

‫لە پێکێێمان و دروستکردنی ڕا و‬

‫واییعیەکاندا‬

‫ملم نێی و کێبەرکێی هێزن لە نێوان گروپە دیاریکراوەکاندا‪.‬‬ ‫یاسایەکی تر هەیە لەم ەیکارییانەدا دەردەکەوێت ‪:‬‬ ‫سەبارەت بە‬

‫ئێمە وەاڵمی زیاترمان دەستدەکەوێت‬

‫باڵوکردنەوەیان ‪.‬ب بەو ەێوەیەی خەڵکی دەتوانن بابەتی بن بە‬

‫گرفتێک کاتێک تاکەکان تایبەتکراون بەم گرفتە‪ .‬ڕێژەی‬

‫پاڵپشت بەو وەاڵمانەی پێکێێمراون و دروستکراون ‪ .‬زۆرجار‬

‫وەاڵمەکانیش‬

‫پەیوەندی بە سیستەمی فێرکردنەوە‬

‫یسەوباس لە بارەی " هەڵوێست وەرگرتمەوە" دەکرێت ب‬

‫هەیە‪ ،‬بۆ نمونە‪ ،‬پەیوەندییەکی توندوتۆڵ و نزیکی‬

‫کۆمەڵێر هەڵوێستی چاوەڕوانکراو هەن و وەریاندەگرین ب‬

‫هەیە بە سیستمەی فێرکردنەوە‪.‬‬

‫بەاڵم بە ڕێکەو‬

‫وەریان ناگرین‪ .‬ئێمە ئەو هەڵوێستانە‬

‫وەردەگرین ئەوانەی ئامادەییمان تێدایە بۆ وەرگرتمیان‬

‫بە‬

‫گەڕانەوە بۆ ئەو پێگەیەی هەمانەو سەریاڵیملە ناویدا ئەمەب‬ ‫لە کایەیەکی دیاریکراودا‪ .‬وا پێویست دەکا‬

‫ەیکارکردنێکی‬

‫ورد هەوڵی ڕااەکردن و ەیتەڵکردنی پەیوەندییەکانی نێوان‬ ‫بونیادی هەڵوێستەکان‬

‫بکا ب‬

‫ئەوانەی پێویستە وەریان‬

‫بگرین لە گەڵ بونیادو ستراکتۆری‬

‫ئەو کایەی بە بابەتی‬

‫تێیدا سەریاڵین‪.‬‬

‫چم‬

‫کەوتن و بە خاوەندارێتی‬

‫ڕاکان فرەیی دەبن‬

‫بە‬

‫گەڕاندنەوەیان بۆ ەیمانەیی و ئەگەری بەدەستخستمی دەسەاڵ‬ ‫و خاوەنمدارێتی دەسەاڵ لە بارەی ئەوەی ڕای خۆمانی لە سەر‬ ‫دەردەبڕین‪ .‬ئەو ڕایەی خۆی دەسەپێمێت ب بە ەێوەیکی‬ ‫هەرەمەکی ب وەک ئەو ڕایە وایە ب وەک ئەوەی دەوترێت ڕای‬ ‫ئەو کەسانەی یورسایی و بارستاییەک بۆ ڕاکانیان هەیە‪ .‬ئەگەر‬ ‫وەزیری پەروەردەی نیشتمانی بە ەێوەیەک مامەڵەی کرد بە‬ ‫پاڵپشت و بە گەڕانەوەی بە ڕاپرسییەک ( یا بەالی کەمەوە لە‬

‫پرسی ڕاپرسییەکە زۆر بە خراپ ەوێن پێی دۆخە‬

‫ڕێگەی‬

‫گریمانەییەکانی رای وەرگرتووە )‪les etats virtuels de‬‬

‫ڕاپرسییەک) کردەوەیەک ناکا کەب لە وایعدا نواندویەتیب ئەو‬

‫یا وردتر جوڵەو بزاوتەکانی ڕاب ئەمەب‬

‫وەک کەسێکی سیاسی خۆی دەنوێمێت ب واتە لە ڕێگەی ئەو‬

‫لەوەوەیە ئەو ڕەوەەی لە سیبەریدا ڕاپرسییەکە وەردەگیرێت ب‬

‫یسەوباس و گفتۆگۆ تەلەفونیانەوە کە وەریدەگرێتب وە‬

‫لە نێوان هۆکارەکانی تردا دروستکراو پیشەسازیکراوە‪ .‬لەو‬

‫یا ڕاگرێر وە هتد‪ .‬لە‬

‫‪(l'opinion‬ب‬

‫تیبە‬

‫دۆخەکانی یەیران و دۆخی یەیراناوی ب خەڵر بەرانبەر‬

‫کۆمەڵێر ڕا دەوەستمەوە کە پێشوتر دروستکراوەب واتە ئەو‬ ‫ڕایانەی گروپێکی دیاریکراو دروستیانکردووەو پێکیانێێماوە‬ ‫بە ەێوەیر هەڵبژاردن لە نێوان ڕای جیاوازدا بواتا هەڵبژاردنە‬

‫سەردانی نوێمەرێکی سەندیکایی‬

‫راستیدا ئەو بە پێی هێزی ئەم ڕا فۆرمەلە کراوانە مامەلەدەکا‬ ‫ئەوەی بە کردەەیی گاڵڵە کراوەو ناتوانرێت پەیپێببردرێت تەنیا‬ ‫بەوەی خاوەن هێزە و هێزێکی ڕێکخراوە‪.‬‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫دۆخانەی ڕایەکی دروستکراو پێکێێمراو‬

‫دروستبووە ب بە‬

‫چاوپیاخشاندنێکی‬

‫سەرپێیانە‬

‫و‬

‫ڕوکەەیانەی‬

‫‪69‬‬

‫هەمانکاتدا خۆی لە کۆمەڵێر فشار و ئارەزوی گریمانەیی یا‬ ‫گریمانکراوی‬

‫هەاڵوێردە دەکا ب‬

‫ئەمەب کاتێر لە فۆرم و‬

‫ەێوازێکی گوتاری دیاریکراودا گوزارەت لە خۆی دەکا ‪.‬‬ ‫بەمشێوەیە‬

‫بێتوانایە لە بەرهەمێێمانی کەمترین‬

‫پێشبیمی و‬

‫پەیپێبردنی ئەیاڵنی لەوەی ئەگەری ڕودانی هەیە لە دۆخێکی‬ ‫یەیراناویدا‪.‬‬ ‫با گرفتێکی وەک گرفتی فێرکردن گریمانە بکەین ب دەتوانین‬ ‫بیپرسین ‪ ":‬ڕاتان چییە لە بارەی سیاسەتی ئیدگار فۆرەوە؟"‪.‬‬ ‫ئەمەب پرسیارێکە زۆر نزیکە لە ڕاپرسیەکی هەڵبژاردنەوەب واتە‬ ‫مانگاکان هەمویان لە ەەودا ڕەەن‪ :‬سەرجەم لە سەر ئەوە کۆکن‬ ‫بێئەوەی بزانن بە دروستی و تەواوی سەبارە‬

‫بە چییەب‬

‫هەمومان دەزانین دەنگدان بە کۆ و کۆڕایی یانی چی و بەچ‬ ‫مانایەک دێت‪ .‬سەبارە بە یاسای فۆر لە ئەنجومەنی نوێمەران‪.‬‬ ‫پاەان ئەم پرسارە سەر ب مد دەکاتەوە‪ ":‬ئێوە پاڵپشت و‬ ‫پشتگیری ئەوە دەکەن سیاسە‬

‫بچێتە ناو یوتابخانە‬

‫ناوەندییەکانەوە؟"‪ .‬لێرەدا جیاوازییەکی ڕون تێبیمی دەکەین‬ ‫کارەکەب وایەب کاتێر دەپرسین‪ ":‬دەکرێت مامۆستایان‬ ‫مانبگرن ؟" ‪ .‬لەم حاڵەتەدا تاکەکانی چیمە میللیەکان لە ڕێگەی‬ ‫لە پەیوەست بەوەی لەم دە ساڵەی داهاتودا پێشبیمی دەکەنب‬

‫وەیاری و ئاگایی سیاسیانەوە جۆری گوازراوەی چۆنێتی و‬

‫باەترین ڕێسا‬

‫وەاڵمدانەوەکانیان دەزانن‪ .‬وە هەروەها دەتوانین بیپرسین ‪":‬‬

‫دروست دەکا ‪ .‬لە گەڵ ئەمەەدا پێویستە لە بێتوانایی هەندێر‬

‫میتۆدو مەنێەجەکان بگۆڕدرێن؟" پشتگیری لەوە‬

‫لەو بڕوایەدام‬

‫ڕای ئامادەکراو عەمبارکراو‬

‫پێویستە‬

‫( ئەمەب ئەوەیە‬

‫دەکەن باوکان بچمە لیژنەی مامۆستیانەوە؟ پشتگیری نەهێشتن‬

‫بایکۆتکردن جەختی لە سەر دەکاتەوە) ب واتە فۆرمەلە کردن و‬

‫و البردنی تاییکردنەوەی ملم نێکەر و ڕکابەرین؟ هتد" لە‬

‫ئەوەیە‬

‫پشتەوەی پرسیاری " پشتگیری ئیدگار فۆر دەکەن؟" کۆی ئەم‬

‫وە بۆ خۆ‬

‫پرسیارانە هەیە‪ .‬خەڵر بە یەک دەرچون هەڵوێستیان‬

‫ئاماەەدان بۆ ئەوەی لە دۆخی یەیراندا‬

‫کە هیچ‬

‫گروپ لە ڕا دانیان ئەوە وەرنەگرین‬ ‫ەێوازوەرگرتمی گوتارێکی‬

‫خواستی‬

‫پێکێێمراوب‬

‫ڕێکخراو پەیوەند و لۆەیکی و بیسراو بێت‪.‬‬ ‫سەپاندنی‬

‫هتدب‬

‫هەڵبژاردنی خەڵر ئەوانەی هیچ ڕایەکیان نییە بهەڵبژاردنێکی‬

‫وەرگرتووە لە بارەی کۆمەڵێر کێشەو گرفت‬ ‫ڕاپرسییەکی باب ناتوانێت پێشچاوی بخا‬

‫بەالی کەمەوەب لە‬

‫هەڕەمەکیانە ‪:‬ئەگەر کێشەکە بۆ ئەوان بە ەێوەیەکی سیاسیانە‬

‫نێوان ەەست پرسیاردا‬

‫داڕێژرابوو ( گرفتەکانی موچە و کاتەکانی کار بۆ کرێکاران)‬

‫جۆراوجۆری بکەین لە سەرجەم ئاراستەکاندا ‪ .‬لەز دۆخەی یا لە‬

‫ئەمەب بە پێی خواستی سیاسیانە هەڵدەبژێرێمن ‪ .‬ئەگەر‬

‫دۆخێر ڕاگەلێکی پۆزەتیڤ پێکدێت سەبارە بەو پێگەیەی لە‬

‫کێشەکە پەیوەندی بە ەتێکیەوە هەبوو کە سیاسی نەبێت بۆ‬

‫هەیەتی‪ .‬لە الیەکی ترەوەو بە‬

‫ناو پلەپەندی کۆمەاڵیەتییدا‬

‫دەتوانین تێبیمی‬

‫فرەیی و‬

‫لە ناو پەیوەندییەکانی ناو‬

‫ڕویەکی تردا نێگەتیڤەب لە هەندێر حاڵەتدا زۆر بەهێزەو لە‬

‫یا خود لە سەروبەندی دروستبونیدا‬

‫هەندێر حاڵەتی تردا زۆر الوازە ب یاخود هیچ نییە بە ڕەهایی ‪.‬‬

‫دەبا ب‬

‫ئەوە بەسە بەو ەێوەیە لە ڕاوێژکاری هەڵبژاردن بیربکەیمەوە‬

‫لە گۆڕەپانی فرەجۆری‬

‫بە ڕێژەیەکی زۆر نزیر دەکەوێتەوە لە پرسیاری " پاڵپشتی و‬

‫و فرە چەەمیدا‪ .‬بە دەستپێکردنی لە ئیستاتیکا و وەرزب و‬

‫بۆ ئەوەی ئەوە تێبگەین‬

‫ئەمان ( توندوتیژی و زەبروزەن‬ ‫کۆمپانیاو کارگەیەک)ب‬ ‫ئەوا سیستەم‬

‫ئارەزومەندی‬

‫نەستییان بە یوڵی‬

‫ئەوەی هەڵبژاردنەکانیان ئاراستە دەکا‬

‫پەسەندکراوە ئابورییەکانیان‪ .‬راپرسی‬

‫ک سیکیانە لە‬

‫پشتگیری ئیدگار فۆر " دەکەن؟"‬

‫پسپۆڕانی سۆسیۆلۆەیای سیاسی دەتوانن ئەوە بەرهەمبێێمن‬

‫ئەو پەیوەندییەی زۆرجار تێبیمی دەکرێت ‪ .‬لە سەرجەم‬

‫ئەڵقەیان بەستووە بونی هەیە بە ەێوازێکی ڕون فۆرمەلە کراوەب‬

‫گۆڕەپانەکانی پراکتیزەی کۆمەاڵیەتی بە نزیککراوەیی لە نێوان‬

‫لە الیەکی تریشەوە ئارەزوو گەلێر‬

‫هەن کە لە ڕوی‬

‫چیمی کۆمەاڵیەتی و پراکتیزەکردنەکان و یا ڕااکان ب لەوێدا‬

‫پرەنسیپییەوە( رای ) نین ئەگەر ئێمە مەبەستمان ڕا بێت ب‬

‫کاتێر کارەکە پەیوەندی بە دیاردەکانی‬

‫وەک ئەوەی لە ڕێگەی ئەم ەیکارییانەوە وتمب ەتێر دەتوانرێت‬

‫هەڵبژاردنەوە هەیە ب ئەمە لە کالتێکدا هەندێر دوو دڵ نین ئەوە‬

‫لە گوتارێکدا فۆرمەلە بکرێت کە لە گەڵ خواستدا بە جۆرێر‬

‫بەرئەنجامبخەن کە هیچ پەیوەندییەک لە نێوان چیمی کۆمەاڵیەتی‬

‫هەماهەن‬

‫ڕای من نییە لە‬

‫و دەنگدان بۆ بەرەەوەندی ڕاست و چەپ نییە‪ .‬ئەگەر لە‬

‫بارەی( ڕا )وە ب بەڵکە بە سادەیی بڕونکردنەوەیەکە بۆ ئەو‬

‫زەیمتاندا ئەوە هەیە ڕاوێژی هەڵبژاردن لە ڕێگەی پرسیارێکی‬

‫پێماسەیەی‬

‫میانەی‬

‫سازگارو گونجاوەوە دەکرێت کە ناتوانرێت بە ئەیاڵنی‬

‫داواکردنیان لە خەڵکی‬

‫زۆر الوازە‬

‫پەیپێببردرێت بتەنیا بە دوو سەد پرسیار نەبێتب هەندێر بە‬ ‫سێمتیمەتر‬

‫دەیپێونب‬

‫هەندێکی‬

‫تر بە‬

‫کیلۆمەتر‬

‫و‬

‫ئیستراتیژیەتی کاندیدکراو و نوێمەرەکان لەوەدا خۆی‬

‫بێت‪ .‬ئەم پێماسەکردنەی رای‬ ‫راپرسی‬

‫(ڕا)داڕێژراوانە‬

‫و‬

‫بەکاریدەهێمنب‬

‫ئەمەب‬

‫هەڵوێست وەرگرن‬

‫بەرهەمێێمانی‬

‫ئامادەکراوە و فریودەرەی‬

‫ئەو‬

‫لە‬ ‫سەبارە‬

‫ەتە‬

‫دروستکراو‬

‫ناوی ڕای گشتییە‪ .‬بە تەنیا‬

‫کۆکردنەوەیکی ئاماریانەی( رای )بەرهەمێێمراوەکان‬

‫بەم‬

‫دەبیمێتەوە پرسیارەکە بە ەێوەیکی گێ نە بکرێت و یاریکردن‬

‫ەێوەیەو بەس‪.‬‬

‫تا ئەو پەڕ لە پێماو ونکردن و بزرکردنی جیاوازییەکان ب‬

‫ناواخن و ناوەکیدا هەڵیگرتووە‪ ،‬ئەوانەی هەڵدەسن بە‬

‫ئەمەب لە پێماو بردنەوەو دەستخستمی دەنگە دودڵ و‬

‫ڕاپرسیکردنەکە و‬

‫یان ئەوانەی ئەنجامەکانی بەکار‬

‫نیگەرانەکان لە گەڵ کۆمەڵێر کاریگەری تر بە هەند وەرگیراو‬

‫دێنن ‪ ،‬تەنیا ئەمە دەڵێم ئەم ڕایە بونی نییە‪،‬‬

‫و ڕەنگە‬

‫و دیاریدەکرێن‬

‫پێشچاوخستن و ئاراستەکردنی‬

‫پرسیارێکی ک سیکی لە بارەی پەیوەندی نێوان دەنگدان و‬

‫تەنیا دەڵێم‬

‫بەو‬

‫ڕای گشتی لەو چەمکەی لە‬

‫‌‬

‫چیمی کۆمەاڵیەتی بە ئاراستەیەکی پێچەوانەوە بێت ب وە‬ ‫پرسیارکردن لەوەی چۆن دەتوانین ڕزگارمان بێت‪ .‬سەرباری‬ ‫ئەمەب لە بونی پەیوەندی ئەگەر چی الوازی‬

‫بێت ب پرسیارکردن‬

‫لە بارەی سیستەمی هەڵبژاردنەوە ب ئەمەب ئامرازێکە لە ڕێگەی‬ ‫لۆەیکی تایبەتی خۆیەوە دەتوانرێت بکرێت لە پێماو سوککردنی‬ ‫ملم نت و جیاوازییەکان‪ .‬ئەوەی دڵمیاکەرەوەیە ب ئەوەیە ئێمە لە‬ ‫میانەی‬

‫لێکۆڵیمەوەکردنمان‬

‫لە‬

‫ئامرازەکانی‬

‫ڕاپرسی‬

‫و‬

‫‪Noroit‬ب ئاراس ‪.‬‬ ‫* توێژیمەوەیەکە لە نۆروا‬ ‫‪Arras‬لە کانونی دووەمی ساڵی ‪ 1972‬پێشکەەکرا ‪.‬‬ ‫لە گۆااری کاتە مۆدێرنەکان ‪Les Temps‬‬ ‫‪moderns‬ب )ەمارە ‪ 318‬لە کانونی دووەمی ‪1973‬‬ ‫باڵوکرایەوە‪.‬‬

‫بەکارخستمی ب دەتوانین ئیدیاو بیرێر دروستبکەین سەبارە‬ ‫بەو ڕێگەیەی ئەمجۆرە تایبەتییەی ڕاپرسی کاریپێدەکا‬

‫ب‬

‫ئەوەب ڕاوێژکردنی هەلبژاردن و ئەو کاریگەرییەیە کە جێی‬ ‫دێ ێت‪ .‬بە کورتیب‬ ‫ویستم ئەوە بڵێم رای گشتی بونی نییە ‪ ،‬هیچ نەبێت‬ ‫لەم فۆرم و شێوازەی ئێستا بەرچاو دەخرێت لە الیەن‬ ‫ئەوە بکەنەوە ڕایی گشتی بونی هەیە‪.‬‬ ‫من وتم لە الیەکەوە ببیروڕای دروستکراو ئامادەکراوی گروپ‬ ‫و کۆمەڵێر‬

‫کەب بە دەوری سیستەمێکی رەەوەندییەکەوە‬

‫‪1. LES EDITIONS DE MINUIT.1984‬‬ ‫‪PIERRE BOURDIEU. QUESTIONS DE‬‬ ‫ب ‪SOCIOLOGIE‬‬ ‫‪2. L' OPINION PUBLIQUE N'EXISTE‬‬ ‫‪P 222-23‬ب ‪PAS‬‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫کەسانێکەوە بەرژەوەندییان لەوە دایە جەخت لەسەر‬

‫سەرچاوە‪‌ :‬‬

‫‪71‬‬

‫مهلهفی دولوز‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫‌‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫دوو‌بابهت‪:‬‬ ‫‌‬ ‫نووسین و مهیل‬ ‫وتاره زانکۆییهکانی دولوز دهربارهی سپینۆزا‬

‫جیلس‌دولوز‌(‪‌ )Gilles Deleuze‬‬ ‫‪‌1925/18/81‬بۆ‌‪‌8991/88/10‬پاریس‬

‫نووسین و مهیل‬ ‫(ڕانانێر له کتێبهکهی دولۆز و گوتاری لهسهر کافکا)‬

‫وهرگێڕانی له دانمارکیی و سوێدییهوه‪ :‬ههندرێن*‬

‫مهسهلهکه بهنده بهوهی که ەهپۆلهکانی رهمهکییه و مهیل ئازاد بکرێنب به جۆرێر که مرۆای ئهمڕۆ بتوانتب وهک‬ ‫"مهکیمییهکی مهیلدار" له خۆی تێبگا ‪" .‬ئێستا ئهو هاورده‪-‬مێتافۆره نامۆیه بهکار دەهێمین چونکه له گهڵ ئاستی رۆەگاری‬ ‫ئهمڕۆماندا دهسازێت"ب مرۆای ئهمڕۆ دهبت ئهو فشار و یهدهغهکارییه لهسهر خۆی ههڵبگرێتب که تهکمهلۆگیی بااڵدهست و مهکیمهی‬ ‫داو و دهزگایەکان ههموومانی لهناو خۆیدا زیمدانی کردووه‪.‬‬ ‫بهمجۆره دهکر به کورتی مهبهستی ئهو پرۆەهیه بخرێته رووب که دولۆز له کاره هاوبهەهکهیدا لهگهڵ دکتۆری دهروونی فێلیکسی‬ ‫گاتاری له ئهنتی_ئۆدیپۆس دا (‪ )1972‬پێشمیازی دهکهن و دهیخەم ێمن‪.‬‬ ‫دولۆز له لێکۆڵینهوهکانی پێشتریدا لهسهر هیوم‪ ،‬کانت‪ ،‬سپینۆزا و نیتشهدا‪ ،‬فهلسهفهی وهک گوتار‪discurse-‬‬ ‫راگهیاند‪ .‬که فهلسهفهو به ناوی ئاوهزهوه جۆره تهڵهیهک بۆ مهیل دادهنێتهوه‪ .‬فهلسهفه ههمیشه له دهوروبهری‬ ‫مهیزدا دهخولێتهوه‪ .‬مهیل گهمارۆ دهدا‪ .‬له ناو تۆڕی چهمکهکاندا دیزی دهکا‪ ،‬دواجار ئهو مهیزه دهئاوهزێنێت یان به‬ ‫تهواوی بەوک و ناسکی دهکاتهوه‪.‬‬

‫گوتمهوه و ئهدهڵ و فهلسهفه و پ ندانانی فێرکاری له "مارکسیزم"ب زانستی زمان و دەروونشیکارییب وهک ئامرازگهلێکی سیستهمی‬ ‫کۆمهڵگه ههموو ئهوانه مهبهستی ئهوهیه که یانوون له ناو خهڵکدا بچهسپێمێت‪ .‬ئهو سیستهمه دهخوازێتب به مۆدێلی خهتهنه کردن و‬ ‫لهب کوتانب ئهو یانوونیه لهناخ و رهفتاری جهستهی ئاپۆڕهی خهڵکدا بچمێتهوه و بیچهسپێمێت‪.‬‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫فهلسهفه لهگهڵ یاریب لهگهڵ کاری دوو الیهنی له نێوان مهیل و دهربڕین دا ههمان رهفتار دهکاب که دولۆز ههوڵدهدا له جیاوازیی و‬ ‫دووبارهیی و لۆگیکی مانا دا ئهوه ههڵبوهەێمێتهوه‪ .‬له روانگهی دولۆزهوه سهرتاپای ئاراسته پۆلێمکراوه کولتوورییهکانب له وانه‬

‫‪73‬‬

‫یانوون دهکا که مرۆاهکان ملیان بۆ کهچکردووه و دهکر ئهو‬ ‫بۆیه دولۆز نیشانهی لێکچوون له نێوان کولتوور و‬ ‫چهوساندنهوه دادهنێت‪ .‬ئهوهی که ئێمه به "کولتوور" ناوبێژی‬ ‫دهکهین که ئهوه ههمیشه‬

‫به مهەقکردنێکی زۆرهملێی‬

‫ملکهچکردنهب به چارهنووسی مرۆڤب به جۆره ههست به‬ ‫تاوانکردنی ئهو مرۆاهب ناودێڕی بکهینب به تایبهتی ئهو ههست‬ ‫به تاوانبارییکردنه ەیانی مرۆای مۆدێرنی سیخماخکردووه‪.‬‬

‫رێکخستمکارانه دروستکراوه‪ .‬دولۆز له لهگهڵ گاتاری له‬

‫سهباره بهو ههست به تاوانکردنه الی مرۆای ئهمڕۆب رۆمانی‬

‫ئهنتی_ئۆدیپۆس دا دهکۆەن که یهکهمین رهەمووس بۆ کتێبی‬

‫دادگا‪-‬پرۆسیس یان ( ک) ی ئهندازیار بێێمه بهرچاوی خۆ ب‬

‫رااهی ەیزۆب نهخۆەی ئهی ی‪ schizoanalys-‬پێشکهب‬

‫که (ک) له ئێوارهیهکی دڵڕفێمدا یهکسهر به بت هیچ بمهما و‬

‫بکهنب (ئهو کتێبه رااهیهکی غهمخۆرانهیه لهسهر ئهو‬

‫مرۆاه‬

‫لێکداپچڕاوهی رۆەگاری ئێستامان)‪.‬‬

‫پیاو چاکێکی ئهفسانهیی و نادیار حوکمی دهکا ‪ .‬من له یادمه‬

‫ئهو کتێبه وهک دەێر له بهرانبهر دەروونشیکارییداب له بری‬ ‫مهیل زیمدانکردنب پۆلێمکردنب گهمارۆدان و ماڵی کردن خۆی‬ ‫بهرجهسته دهکاتهوهب دولۆز و گاتاری خۆیان بۆ ئهوه‬ ‫تهرخاندهکهن بۆ ئهوهی مهیل وێڕای ههموو رهخمه کۆمهاڵتیی‬ ‫و توانایهکانی ئازاد بوونی تاکهکهسیانه بهدیار بکهوێت‪.‬‬ ‫ئهو کتێبهی که دولۆز و گاتاری له سالی ‪ 1975‬لهسهر کافکا‬ ‫باڵویان کردهوه دهکر‬

‫وهک ئاماده کردنێکی سهرهتایی و‬

‫لێکترازاندن بخوێمرێتهوهب که دهکر‬

‫بڕیارێکی سهپێمراو دهگاته ەارۆچکهیهک که له تهالرهکهیدا‬

‫ب ێین ههوڵدهدا وهک‬

‫جۆره رااهیهک لهسهر ەیزۆ له "نهریت" بچێته دهرهوه‪.‬‬

‫که چۆن (ک)ب له تووناوتوونێکدا که به گهردوونێکی‬ ‫بیرۆکراتییانهی کارمهندی رهسمیی ههرارکیکراوه و ەێرخان و‬ ‫سهرخانهکهی‬ ‫ملکهچ‬

‫له ەێر بااڵدهستی بهڕێوهبهرانی ئهو تهالره‬

‫کراونب بهدهم حهزی ەیان و کار‬

‫وهرگرتمەوە لهو‬

‫ەارۆچکهیهدا وێڵ و سهرگهردانهب له ەێر یانوونیه بێێووده و‬ ‫لێکپچڕاوهکانی ئهو ەارۆچکهیه دهتلێتهوه‪( .‬ک) وهک پارچهی‬ ‫خهونێکی مێردهزمهب‬

‫به تهنیا له دەی ئهو هێزه عاسی و‬

‫یورسانەدا ەهڕ دهکا کە دهیانهو دواجار ئهو خۆی بدا‬

‫به‬

‫دهستهوه و ئهوه یهبووڵ بکا که ببێته زیمدانییهک لهناو ئهو‬ ‫به نامۆ بوونه "هاوبهەه"دا‪.‬‬

‫بوون لهگهڵ دهستهواەهکانی‬

‫کافکاااااا باااااه کهساااااایهتییه ئهفساااااانه و فاااااره‬

‫ئهنتی_ئۆدیپۆسی دولۆز و گاتاریدا _ که لهوێدا ئهوان‬

‫رهههندییاااهکانی نااااو رۆمانهکانییاااهوه باااوارێکی‬

‫هزری"مهکیمه مهیلدارهکان" به ئێمه دهناسێمن _ ئهو کتێبهب‬

‫تایبهتمهند باۆ هاهموو جاۆره راڤاه کردنێاک ئااوهاڵ‬

‫دهبا ئێستا به هاوئاههن‬

‫وتارگهلهی ئهوان لهسهر کافکا به مهکیمهی کافکا ناوبێژ بکهینب‬

‫دهکاتهوه‪.‬‬

‫ەیانی کافکاوه وهک مهیلێکی ەێر ەهپۆڵ ههوڵدهدا بهرێگهی‬

‫به ناودارترین ەرۆاه کردنەوە که دهکر ئاماەهی بۆ بکر ب‬

‫مهکیمهی کافکا بهو مانایهی که مهیل به رێگهی سهفهری درێژی‬ ‫نووسیمهوه خۆی دهربڕێت‪.‬‬ ‫به گشتی زۆر کهس کافکا وهک نووسهرێک دهناسن‪ ،‬که‬ ‫کاکڵهی هزرەکەی بریتییه له رهشبینیی‪ ،‬بێهوودهیی و‬ ‫چهشنه ئهڵزهیهکی مێتافیزیکیی که به دهوری تشتێک‬ ‫دهسووڕێنهوه‪ ،‬که رهنگه ئهو ئهڵقه مێتافیزیکییه له فشار و‬ ‫هوروەمی بیرکردنهوهکانهب ههم له خودی خۆیی و پاڵهوانی‬ ‫رۆمانهکانی وی بچێت‪ .‬وێڕای ئهمهب کافکا ههمیشه وهک‬ ‫نمایشکردنێر‪-‬ەانۆکارییهک باس له ئهفسانهی دڵڕهیی‬

‫باسی ئهو به دوا گهڕانه کیرکیکگاردییهی (ک)ی ئهندیازاره‬ ‫دهکا ب که تووەی ههستی وێمەکردنێکی بارگاویکراو بووه‬ ‫سهباره به نائامادهیی خوداب بۆیه لهگهڵ دهستهی بهڕێوهبهری‬ ‫ناو ک ێسهدا خۆی لهناو ملم نێیهکی بێچارهدا دهبیمێتهوهب که‬ ‫تایمه پیاوێکی ئایمی له تایی سهرهوهی ئهو ک ێسهیهدا دهەین‬ ‫که له دهوری وێماندنی خودا دروستکراوه بهڕێوهی دهبهن‪.‬‬ ‫ههروا ئهو ەرۆاه ناسراوانه لهسهر کافکا‬

‫جهخت لهسهر‬

‫رهخمهکانی ئهو له بیرۆکراتیی و سیستهمه تۆتالیتارهکان‬ ‫دهکهنهوهب که رەێمهکانی ئهوروپای رۆەههاڵ‬

‫به تووندی‬

‫رووبهروی ئهو رهخمهیه بوونهوه‪ .‬ههر بۆیه ئهو واڵتانه پاب‬

‫ههڵیکردووه‪.‬‬

‫وهختێکی زۆر دواجار رێگهیاندا تا کتێبهکانی کافکا‬

‫نهخشهیهکییان بۆ کاروان نییهب هیچ سهفهرێکی بڕیاردراو له‬

‫چاپبکرێن‪ .‬ئێمه تهواوی ئهو رااه کردنانهمان له بهر دهستدایه‬

‫گۆڕێدا نییهب هیچ دهروازهیهکی سهرهکی نابیمرێت بۆ ئهوهی‬

‫که لهسهر رهفزکردنهوهی باوک و سۆراغه بهردهوامهکانی وی به‬

‫رووی له بهرههمی کافکا بکەنب به پێچهوانهوه گۆەه نیگای فره‬

‫دوای وێمەکردنی باوک چهیدهبهستنب که پاڵهوانهکانی کافکا به‬

‫ههیه که چهندان دهروازه‬

‫بهرهو "هوتێلی_ئهمریکا" ئاوهاڵ‬

‫رابوون و رهەبیمییه ملکهچکراوهکانیانهوه ئهوه بهرجهسته‬

‫دهکهنهوه‪ .‬ئهو ههموو دهروازه ههمهجۆرانه له بهراییهوه هیچ‬

‫به پشتگیری‬

‫دهرفهتێر بۆ رااه کردنێکی دەروونشیکاریی دهق ناهێ مهوه‪.‬‬

‫دهکهنهوه‪ .‬تهواوی مۆدێلهکانی ئهو رااانه‬ ‫زهخیرهی دەروونشیکارییهوه ئهنجامدراون‪.‬‬

‫ئهوانه حهزیان کردووه بهمجۆره دهیهکانی کافکا رااه بکهنب‬ ‫ئهو دهیانهب له بهرایدا له مهڕ رهەبیمیب ک ۆڵیی و پهرکهمدا‬ ‫دهئاخفن‪.‬‬

‫ئهدی‬

‫هیچ‬

‫رێگه؟‬

‫رێگهیهک‬

‫نییه‪ .‬هیچ‬

‫ئهو دهروازانه مهرجێر دادهنێن که داهێمانێر (به جۆرێر له‬ ‫جۆرهکان زۆر کتێب که الی جۆره کهسێر نووسراوه) و‬ ‫مهیلێر (که به جۆرێر له جۆرهکان له پرۆسهی نووسیمدا‬ ‫پێکهوه کۆدهبمهوه) نابت‬

‫بۆ ستروکتورێکی جێگیرب ملکهچ‬

‫بکرێنب نابت بکهوێته ەێر دهربڕیمێکی بااڵدهست؛ نابت به‬

‫دولااۆز و گاتاااری دهخااوازن لااه پارچااهی بەووکاادا ئااهو‬

‫دوای یانوونیهکی جێگیری پێشدهست "فۆرم" بکێشرێت که‬

‫"کافکا_ئهفسانهییه" بتهقێننهوه‪ .‬ئهوان پێیان وایاه کاه‬

‫گوایه کاری رااه کردن وهک ئهرکێر‬

‫دهبت نهخشهی بۆ‬

‫"له روانگهی مهیزهوه نووسهرێکی وا کۆمیادیی و ساهیر‬

‫بکێشێت‪.‬‬

‫هاااهرگیز باااوونی ناااهبووه ؛ لاااه روانگاااهی دهربڕیناااهوه‬ ‫نووسهرێکی وا سیاسیی و کۆمهاڵیاهتی هاهرگیز باوونی‬ ‫نااهبووه‪ .‬سااهرتاپای بهرههمااهکانی‪ ،‬تهنانااهت رۆمااانی‬ ‫دادگا‪ -‬پرۆسێسەکهشی پێکهنینێکه له تریزانهوه‪ .‬بگره‬ ‫‪ ،‬له نامهکان بۆ فیزیکسی یش سهرتاپای سیاسییه‪،‬‬

‫دولۆز و گاتاری روانیمی خۆیان به خەم یویی و راەکاوی‬ ‫رادهگهیهننب که ئهوان له کتێبهکهیاندا لهسهر کافکا دهیانهو‬ ‫چی ئهنجامبدهنب واتا دولۆز و گاتاری ئهوه رهتدهکهنهوه که‬ ‫بمهما سهرهکییهکانی جیێانبیمی کافکا تهنیا له "هێما‬ ‫هاوبهەهکان" یان " هەست و یادەوەرییە بریمدارهکان‪-‬‬

‫دولۆز و گاتاری دهخوازن به کتێبهکهیان کاریگهرییهکی‬

‫‪ "trauma‬پێکێاتووه‪ .‬وێڕای ئهمهب ئهوان ئهو جۆره مامهڵه‬

‫ورووەێمهرانه لهسهر خوێمهر بهجێبێێ ن و ئهو کاریگهرییهب‬

‫کردنه‬

‫به‬

‫تشتێکی مۆدهخوازانه و رووکهب نییهب بۆ نموونه‪ ":‬ئهها‬

‫دهستمیشانکردنێکی وهک "ئهوهیان مانایهکهی ئهمهیه" کۆتایی‬

‫و نائاسایی لهسهر کافکای به‬

‫به دهیهکه دەهێمنب ئهو چهەمه مامهڵه کردنهب لهگهڵ دهیدا‬

‫و خۆەێهڕمێن دهنووسسین‪ .‬جا بازاڕی کتێبهمان‬

‫درێژدهری ئهو فهلسهفهیه که کهسایهتییهکهی له گوتمێکی وهک‬

‫زۆر به رهواج دهبت"‪ .‬کهچی ئهو کتێبه له بری ئهو سهرنجدانه‬

‫ب ێم ئهمهیه بهرجهسته دهبێتهوهب بۆیه بماغهی‬

‫ئێستا ئێمه کتێبێکی زریم‬ ‫بهناوبان‬ ‫رووکهەهب‬

‫بهر لهوهی تهواوی کتێبهکه گهاڵڵه بکهنب وهک‬

‫لهگهڵ‬

‫ئهوهی دهمهو‬ ‫گرفتی‬

‫دهق‬

‫رهتدهکهنهوهب‬

‫که‬

‫دواجار‬

‫رااهکاره ترادیسیۆنهکان لهسهر دهق دهگهرێتهوه بۆ‬

‫به "پیاسهیهک" لهگهڵ‬

‫کهسایهتی ئهو فهلسهفه باوه‪ .‬بهمجۆره ئهو رااهکاره باوانه له‬

‫ەیزۆفریمیا دهستپێدهکهن و له رێگهیهکی سهرسوڕهێمهرانهدا‬

‫پشت مهبهسته ئاەکرایهکانهوه ههمیشه به دوای دۆزیمهوهی‬

‫بهرهو ئاراستهیهک رێدهکهن تا به گهاڵڵه کردنی ئهو ههزار‬

‫"مانا داپۆەراوهکان"دا دهگهڕێن‪.‬‬

‫پێشهکییهک بۆ ئهنتی_ئۆدیپۆسب‬

‫ههڵدێرهی بهرههمه مهزنهکهیان سهرمایهداری و ەیزۆفریمی‬ ‫دهستپێدهکا)‪.‬‬

‫ئهوان خۆیان ئاماده دهکهن بۆ ئهوهی کافکایهکی_"سیاسی"‬ ‫دامهزرێممهوهب بهم دامهزراندنهوهیهب دهرفه‬

‫بۆ کۆی‬

‫لت له نێوان ئهو ههزار ههڵدێرانهداب بهەێکی باسهکهیان دێته‬

‫بهرههمهکانی کافکا دهڕهخسێمن تاکو وهک "مهکیمهیهکی‬

‫سهر ئهوهی که پێی دهگوتر ‪ :‬کافکا‪ .‬ئهو دوو دهق رااهکاره‬

‫زهبهالح" بهرجهسته ببمهوهب واتا تاکوو بهرههمهکانی کافکا له‬

‫"دولۆز و گۆتار) "رااهکارێکی کۆچهریین"‪ .‬بایهکی فێمر‬

‫پرۆسهیهکی بهرهدهوامدا ههمیشه به رێگهوه بنب ههمیشه رێگهی‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫لهنگهر دهگرن (ئهو بهرههمه بهەی یهکهمی به ئهنتی_ئۆدیپۆس‬

‫بهاڵم ئهی ئهوهی دولۆز و گاتاری به دوایدا دهگهڕێن چییه؟‬

‫‪75‬‬

‫تازه بکهنهوه؛ بهو کوێرە رێگهیانهب بهو رێگه پێکهوه‬

‫بااه دیاادی دولااۆز و گاتاااری‪ ،‬بااۆ ئااهوهی لااهو لێکەڕژانااه‬

‫گرێدراوانه رهوتی کۆچهکانییان _وهک تۆوێر له تهالرێکداب‬

‫ئاڵۆزهی خێزان‪ ،‬سیاسهت و دهوروبهر تێبگهین‪ ،‬پێویسته‬

‫چرۆکانی پێکهوه بهرهو ههموو الیهکدا پهلبێاوێژنب یان کتومت‬

‫ئاااوڕ بااهرهو الیااهکی تاار بدهینااهوه‪ ،‬واتااا ئاااوڕ بااهرهو‬

‫چهەمی سیستهمی خۆڵێکی کهڵهکه کراو یان زهوییهکی‬

‫ئاراستهی ئهو مهیزه بدهیناهوه کاه لاه ناماه‪ ،‬چیاڕۆک و‬

‫گردۆلکهی ب که بهرههمهکانی کافکا وهک جورجه کوێرهی‪-‬‬

‫رۆمانهکانی کافکادا بهدوای دهربڕینی خۆیهتی‪.‬‬

‫‪( mullvaden‬ئهو ئاەهڵهی که له ەێر زهویدا خۆڵ تۆپهڵه‬ ‫دهکا؟ب و‪ .‬کوردی) ب له ەێر ئهو خۆڵهدا چهندان کوالنکه و‬ ‫دهروازه بکهنهوه بۆ دهرچوون‪.‬‬

‫لێرهدا نامه گۆڕیمهوه له نمایشکاریهکانیداب به تایبهتی‬

‫له کۆی‬

‫بهرههمه گهورهکهی کافکا نامه بۆ فیلیسیاب وهک سهرهتایهک‬ ‫رۆڵی رهگهزێکی گریم‬

‫دهگێڕێتب ئهوهب تاکه نامهیهکه که‬

‫بهمجۆره دهست و پهنجه نهرمکردنەوە بۆ نزیر بوونهوه له‬

‫دولۆز و گاتاری به ەێوهیهکی سیستهماتیکی مشتوماڵی دهکهن‬

‫نووسینب که لهوێدا وەه وهک بوونێکی خاوهن کهسایهتی به‬

‫و دهیخەم ێمن‪ .‬لهو نامانهدا ئهو "ماره کردنه"ی که باسی لێوه‬

‫پراکتیزه کردنهکهی فشار دروستدهکا و به ەێوهی جوودا‬

‫دهکر (ئهوه لهگهڵ کیرکگارد بهراورد بکه) که به ەهپۆڵی وەه‬

‫رۆخی‬

‫فیلیسیا _ ئهو ەنه گهنجهی که کافکا‬

‫رێکخستن‬

‫دروستدهکاب‬

‫بهردهوامی‬

‫له‬

‫نێوان‬

‫بێکۆتایی و دهیهکانهوه‬

‫ماناههڵگریی و بێماناییدا هاوسهنگی دروستدهکاب بۆیه دولۆز و‬

‫تهنیا چهند جارێر چاوی پێکهوتبوو گهمارۆ دهدا و تهنگی‬

‫گاتاری وهک چهکێر یان کهرهسهیهک سهیری وەهکان دهکهنب‬

‫پێێهڵدهچمت‪.‬‬

‫که راستهوخۆ ئاراستهی ئابوورییب مێژوو و سیستهمه‬ ‫جوودایهکان کراون‪.‬‬

‫کافکا له نێوان ‪ 1912‬و ‪ 1917‬دا بێس همیمهوه نامه بۆ‬ ‫فیلیسیا دهنووست و جار جاری‬

‫له ههند‬

‫دێڕی نامهکانی‬

‫هزری ئهنتی_ئۆدیپۆسب که لهوێدا دولۆز و گاتاری مهبهستییانه‬

‫خۆیدا پهەیمان دهبێتهوه که تازه رهوانی کرد بوونب وهلت ئهو‬

‫ب ێم‬

‫فیلیسیا ناچار دهکا که له رۆەێکدا دوو جار وهاڵمی نامهکانی‬

‫جیێانبیمییهکانی مۆدێلی ەرۆاهکانی دەروونشیکاریی لهسهر‬

‫بداتهوه‪ .‬وهک دولۆز و گاتاری روونیدهکهنهوهب کافکا وهک‬

‫گرێی ئۆیدیپۆس تێکبشکێمنب که لێرهدا ئهو کارهی ئهوان‬

‫"چهەمه چاالکییهکی خوێممژانه بۆ نامه گۆڕیمهوه"‪ .‬له الی‬

‫به‬

‫خۆیهوه به تهنیا رێکهوتمی گرێبهندی ەن هێمان یبووڵدهکاب‬

‫نامهیهک بۆ باوک له نۆاێمبهری ‪1919‬داب که لهوێدا کافکا‬

‫ئهوهب چاالکییهکه که کافکا له پێماو کار کردن پێویستی‬

‫باوکی تاوانبار دهکا له هۆکاری گرفته سێکسی وب کهسایهتییه‬

‫پێیهتی‪ .‬کافکا له ەوورهکهیدا له تهک مێزی بوونایهتییهکهیدا‬

‫سهختگر وب کێشهی له نووسین و "گهردوونی چارهنووسه"‬

‫وهک جاڵجالۆکهیهک "بێجووڵه" به داوه دهزوو و به بۆمبی‬

‫(تهنیایی) هکهی‪.‬‬

‫نامهکانی خوێمی فیلیسیا ههڵدهمژێت‪ .‬تاکه ترسێر که کافکا‬

‫بۆ‬

‫دواجار‬

‫ئهفسانهی‬

‫ئۆیدیپۆس‬

‫یان‬

‫راستتر‬

‫لهبهر چاواندا سهخت دهنوێمتب بۆ نموونهب سهباره‬

‫ئایا ئهو نامهیه بهڵگهیهک نییه که به راەکاوی زهمیمه بۆ‬ ‫رااهیهکی دەروونشیکاریی خۆەدهکا؟ نا ههرگیزب ئهوه وهاڵمی‬ ‫دولۆز و گاتاریه که له بهەی دووهمی کتێبهکهیان بهناویب‬ ‫"ئۆدیپۆسێکی زێده مهزن"دا باسی دهکهن‪ :‬لهو بهەهدا دولۆز و‬

‫وهک تروسکه و تۆییمێر به مهزهنده بهرههستییهکهیەوە دهرکی‬ ‫پێدهکردب تهنیا ئهوه بوو که دهبت ئهو به تۆڕی پهیڤهکانیییەوە‬ ‫فیلیسا بهند بکا‬

‫و رێگهی دهرچوونهکانی ب دهبت کۆاڵنی‬

‫گهڕانهوهکان خۆیان نیشانبدهن‪.‬‬ ‫زۆر چیڕۆک لهمهڕ ئهو هزریه دهنووسێت‬

‫گاتاری رادهگهیهننب که کافکا خۆی ئهو جۆره رااهکارییه‬

‫بۆیه کافکا هاوکا‬

‫دەروونشیکارییه له مێشکی ئهو دهروونشیکارناسانه ئاوهەوو‬

‫بۆ ئهوهی لهسهرخۆ بتوانت ببێته ئاەهڵ‪ .‬دولۆز و گاتاری ئهو‬

‫دهکاتهوه و دۆەداماویشان دهکاب چونکه مهەقی ههمهجۆری‬

‫یێز و بێزهوهرییه ههمهجۆرانه وهک مهەقگهلی فره ەێوهی خۆ‬

‫نووسیمهکانی کافکا زۆر لهوه ئاڵۆزترن که تۆڕی چهمکهکانی‬

‫پاراستمی رهها پێماسه دهکهن‪ .‬لێرهوهب ئهوان ههردووکییان‬

‫دهستهواەه بونیاتڕێژکراوهکهی ئۆدیپۆس بتوانن بهرزهفتیان‬

‫خوێمهرانی کافکا له بێژیم‬

‫دهدهنب که ئهو بیرۆکانهی کافکا نه‬

‫بکا ‪.‬‬

‫پهیوهندی به هاوردهکان و نه یێزهونی‬

‫ههیهب بهڵکە هەزرکانی‬

‫ئهو بهندن به زۆر کێشهی کۆنکرێت و بوونگهرایی‪ :‬که‬

‫جێمشین بوون و مانهوهی ەیانه لهو جیێانهی که نووسراوه و‬

‫بهڵگهنهویستانه و ئاەکرایانهب به بت بوونی یانوونێکی‬

‫کردهی نووسین دهیبهخشێت‪ .‬ئهمهب لهو گهردوونه راڕا و‬

‫دهرهکیی و دوور له ههست به گوناهکردنێکی ناوهکی پیاده‬

‫دڕدۆنگهیهدا بۆ کافکا تاکه دهرفهتێکه بۆ ههناسهکێشان‪.‬‬

‫دهکرێت‪ .‬بۆیه لێرهدا تهواوی ئهو تشتانهی که کافکا باسیان‬

‫ئهو دهعهجانه‪-‬مهسخ‬ ‫بوونب‬

‫بوونه به ئاەهڵ رێگهیهک بۆ دهرباز‬

‫پهڕیمهوه بۆ گهردوونێکی چڕانهی بێگهرد ئاوهاڵ‬

‫دهکاتهوهب که ئهو گهردوونهب پڕه له وزه و ەهپۆڵ و‬ ‫ەاگهەکهیی‪ .‬لهم گهردوونهدا ههموو مانایه خراپهکان بهالوه‬ ‫دهنرێن و بۆیه مرۆ به "ئازادی" وهک دهربڕیمێکی پاک پهنا بۆ‬ ‫ئهزموونی وەه دهبا ب که بهمهب مرۆ له هیکڕا دهتوانت واتای‬

‫دهکا دهکر وهک ریزه مهیلێکی جووداواز یان دهمبهستکراو و‬ ‫_ ڕۆلی ملکهچکراو (داد بهسهر داسهپێمراوب تۆمه‬

‫بارکراوب‬

‫ەایهد ‪...‬هتد) لێیان تێبگهینب که ئهوانه ههموویان لهناو گهمهی‬ ‫دهستهاڵتێکی بێکۆتاییداب پۆلێن دهکرێنب دابهەدهکرێنب‬ ‫نمایشدهکرێنب دهگۆڕدرێن و ناوهڕۆکی‬

‫پهیوهندییهکانیان‬

‫لهگهڵ یهکتردا له یهکاتییهکدا کۆدهکرێمهوه‪.‬‬

‫کهسایهتییانهی خۆی به وەه ببهخشێت _ وێڕای ئهو ترسهی‬

‫ههڵبهته کافکا به نیشاندان و بهرجهسته کردنهوهی ئهو گهمهی‬

‫ڕهنگه مرۆ بهدهم ئهو له دونیا دابڕانهوه خودی خۆی ونبکا ‪.‬‬

‫دهستهاڵته ناتوانت "ئازادی" دهستهبهر بکا ب بهاڵم ئهو له‬

‫مرۆ بهرهو ڕووی ئهو ترسه دهبێتهوه که ەێت ببێت یان‬

‫ناوجهرگهی نهپساوهی بهکارهێمانی وەهدا (رهنگه) ئاماەه به‬

‫له هزر رؤچوون‬

‫رێگهیهک بۆ دهرباز بوون دهکا که خۆی ئاوهاڵ ناکاتهوه‪ .‬ئهو‬

‫سهرگهردان بێتب که لهوێدا مرۆ ئیتر نهتوانت دهستی به کهسی‬

‫رێگهی سهرفراز بوونه سۆراغێکی ههمیشهیه به دوای رێگهیهکی‬

‫تووەی دهرگا لهسهر خۆ داخستنب‬ ‫تر رابگا ‪ .‬بهاڵم هاوکا‬

‫له ئاراستهیهکی تریشهوه ئهو‬

‫دهرباز بوون ب‬

‫تاکه چارهیهک الی کافکا بهر له ههموو‬

‫پهڕیمهوهیهب ئهو راڕهوه ههڕهەه دروستدهکا‪ :‬بهر لهو کۆتایی‬

‫تشتێر ئهوهیه که ههوڵبدا بهردهوام کتومت خودی خۆی‬

‫هاتنب یان داەکاندنهوهی مرۆاایهتییانهب ئهو بوونه مرۆاایهتییه‬

‫بمووسێتهوهب تاوەکوو رێگهی ئهو سهرفراز بوونه بهرجهسته‬

‫له رادهبهدهره‪ :‬خێزان و ەیانی خێزاندارییەداب مهرگ بوونی‬

‫بکاتهوه‪ .‬بهم واتایهب به بڕوای من‪ .‬کافکا "سیاسییه"‪ .‬ههڵبهته‬

‫ههیه‪.‬‬

‫کافکا ههرگیز له سیاسه یان به راەکاوی له پارتێکی سیاسی‬

‫بۆ ئهوهی کافکا به تهواوی خۆی دهرباز بکات لهو‬ ‫ههموو ههڕهشهکاریانهی فهرمانڕهوایهکان شێتایهتی‪،‬‬ ‫مهرگ‪ ،‬خێزان‪ ،‬و ناچار دهبێت ئهو لیست و نمایشکارییه‬ ‫فره ئاڵۆزانه بهکار بهێنێت‪ ،‬ئهمهش دهرفهت بۆ ئهو‬ ‫خۆشدهکا که به یارمهتی میکانیزمه مرۆڤایهتییهکانهوه‬ ‫وهک‬

‫خوێندنهوه‬

‫نامرۆڤایهتییهکان‬

‫و‬

‫خهیااڵندنو‬

‫بتوانێت‬

‫وزه‬

‫وهک دهعهجان بوون بۆ ئاژهڵو‬

‫بهدهست بهێنێت‪.‬‬

‫چااڵکانه کاری نهکردووه‪ .‬لت دولۆز و گاتاری پێمان دهڵێنب که‬ ‫کافکا ئهو "دهستهاڵته بهده" له خودی ئاسۆی فۆرمهکانی‪ :‬له‬ ‫تێکمۆکراتی ئهمریکییب بیرۆکراتی سۆایهتیی و دیکتاتۆره‬ ‫فاەیستیهکاندا بهرجهسته دهکاتهوهب‬

‫کافکا ئهو مهکیمه دەه‬

‫مرۆاایهتییانهب ئهو دهزگە تۆتالیتاریانه پارچه پارچه دهکاب‬ ‫ههموو بهەهکانی ئهو مهکیمانه‬

‫ههڵدهوهەێمێتهوه‪ .‬ئهو‬

‫کردهیهب به زمان ئهنجامدهدا ‪ .‬کافکا به هێزێکی ساده له‬ ‫دهربڕینب ههمیشه به ەێوازێکی رهیی وەرب به ەێوازێکی‬ ‫خاوی مهیلهو نادیارانه زمان لهناو ئهو ڕستانهیب که‬

‫تێیدا‬

‫له دیدی دولۆز و گاتاریهوه بێوچان لێکمزیکردنهوه و‬

‫ئاراستهی ئهو وێمەکردنه دیاریکراوهب گشتییه یبووڵکراوانهب‬

‫گواستمهوه یان جیێمشین کردنی ئهو کهسه جوودا و‬

‫دادهماڵێت _ که دهستهاڵ بماغهڕێژی کردوون!‬

‫راستهوخۆیانه له ەوێمیگهلی جیاوازدا که الەه یان باەتر ب یم‪:‬‬ ‫پێکدههێمن‪ .‬ئهو دادگایهی که ئهو ست رۆمانه باسی دهکهن‬ ‫ئهمجارهیان بێسمووره‪ .‬ههڵبه له ڕۆمانی دادگا دا تاکه رێگهی‬ ‫کافکا بۆ دهرباز بوون "دواخستمی ئهو بڕیاره نهبڕایهوه یان‬ ‫چاوهڕوانکراوهیه"‪:‬‬

‫ڕووداوهکان‬

‫ههموویان‬

‫له‬

‫هۆدهی‬

‫ئیشکردنهکهی تهنیشت خۆیدا ڕوودهدهن‪ .‬چونکه عهدالهتی‬

‫بیابانێکی ئهلمانی " ناودێڕ دهکهن‪ .‬بهڵت ئهو زمانه کتومت‬ ‫هاوئاههنگهب هاومانایه لهگهڵ ههندێر بارودۆخی مێژووییدا‪.‬‬ ‫کافکا له نامهیهکدا که له ساڵی ‪ 1922‬دا بۆ ماکس برۆدی‬ ‫ناردووه دهڵت‪ :‬لهم سەتەیهدا بۆ یههوودییهکانی پراگ "مهحاڵ‬ ‫بوو بمووسنب مهحاڵ بوو به ئهلمانی بمووسنب ههروا مهحاڵ‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫تۆپۆگرافیای ئهو ست رۆمانهکهی ئهمریکاب دادگا و تهالر‬

‫دولۆز و گاتاری ئهو زمانه به "زمانی کهمایهتی"ب به "جۆره‬

‫‪77‬‬

‫ئهوه‬

‫"دهستهاڵته بهده" بدۆزنهوه که خهریکه خۆی ئاماده دهکا و‬

‫بوو به ەێوهیهکی تر بمووسن"‪ .‬دولۆز و گاتاری‬

‫جهختدهکهنهوه که چۆن ههموو ئهو تشتانهی له زمانێکی‬

‫ئهوهی که ئهو له زانستی‬

‫بڕیار دهردهکا ‪ .‬کافکا دهخواز‬

‫کهمایهتیدا دهردهبڕدرێن سیاسیین یان دهبمه سیاسیی‪.‬‬

‫زمانیب سیاسە‬

‫ههرچهنده ئهگهر ئهو تشتانه بووبن به ئهوپهڕی تهنیاییهکی‬

‫کهمایهتیی" پێماسهی بکا ‪ .‬بهاڵم ئهدهبی کهمایهتی لهناو خودی‬

‫سۆبژهیی (واتا ممی تاکێر)ب بهاڵم ئهو ەایهدییانه ههموویان‬

‫ئهو فۆرمه ئهدهبییه بااڵدهستهدا بماغهیهک بۆ ەۆرب‬

‫دهبن به بههایهکی به کۆمهڵی‪.‬‬

‫بونیاتدهنێت"‪.‬‬

‫ئهگااااهر لااااه واتایااااهکی بهرجهستهکراویشاااادا‪ ،‬هاااایچ‬

‫رااهکارانی کۆچهریی دولۆز و گاتاری وهک داهێمهرێکی رێچکه‬

‫"هاوبهشییهک" نهبێت‪ ،‬کاهچی نووساینهکانی کافکاا لاه‬

‫و توله رێگه به خێراییب سۆراغکارانهب تامهزرۆیانه و به‬

‫خۆیاناادا هاوبهشااییهکی شاایاو بهرجهسااته دهکهنااهوه‪.‬‬

‫ەێوهیهکی سهرگهردانهوه که ههند جار رستهکانییان هانکبڕ‬

‫بااهمجۆره ئااهدهب دهبێتااه رهوتهنییااهک لااه شۆرشااێکی‬

‫دهبنب رێمیشاندهری خوێمهران بۆ ناو جیێانی دهیهکانی کافکا‬

‫بهدهمڕێوه یان وهرچهرخانێک له شێوازی رهفتاری ژیانی‬

‫دهکهن‪ .‬بهاڵم دهکر ئهو ەێوازه دانسقهیهی ئهوان وهک جۆره‬

‫مرۆڤهکان له کۆمهڵگهیهکدا‪ :‬ئهدهب دهبێتاه شاێوهیهک‬

‫ئازاد بوونێر تاییبکهیمهوهب چونکه مرۆ وهک خوێمهرێر به‬

‫که ناوهڕۆکی بڕیارێکی نوێو رادهگهیهنێت‪.‬‬

‫خوێمدنهوهی ەێوازی نووسیمه راەکاوهکهیانب ههستدهکا‬

‫تێز‪-‬تێڕوانیمی سهرهکی کتێبهکهی دولۆز و گاتاری سهباره به‬ ‫ئاراستهی روانگهی کافکاب ههموو ئهو مهرجه ەۆڕەگێڕانهی‬ ‫تێدایه که ئهدهڵ خاوهنییهتیب تهنانه‬

‫بۆ ئهمڕۆب لهباره که‬

‫و جڤاکی دهیمووسێت له ەێر ناوی "ئهدهبی‬

‫گریمگترین تشتێرب که له ئێستا ئێرهدا گوترا بێتب دهستهبهر‬ ‫کردووه‪.‬‬ ‫دهکر‬

‫ب ێین گهر ئهو پشکمییهوه به زۆرهملێیهی دولۆز و‬

‫تێیدا دهەین‪ .‬دولۆز و گاتاری کۆی گوتارهکهیان بهمجۆره‬

‫گاتاری لهناو دونیای_کافکادا _ ئهمجاره من الی خۆمهوه به‬

‫له‬

‫مهبهستێکی باب ئهو دهربڕیمه بهکار دەهێمم _ که بهدهم‬

‫دهخوڵقێمێتب کافکا لهو‬

‫پاەماوهی‬

‫پوختدهکهنهوه‪" :‬کافکای_هێزب کافکای_سیاسیی‪ .‬تهنانه‬ ‫نامهی ئهایمدارییهکانیشدا سیاسه‬

‫گهمارۆدانی‬

‫"دهاهرهکانی‬

‫جێمشین"هوهب‬

‫تهنیا‬

‫نامانهدا وهک تارماییهکی خوێممژراو لهگهڵ ئهو سیاسهتهدا‬

‫خۆڵهمێشی ب ێسهی ئاگردانهکان له دوای خۆیانهوه به‬

‫ههست به خودی خۆی دهکا‪ .‬چیڕۆکهکان یان داستانهکانی به‬

‫جێدههێ ن‪ .‬به دڵمیاییهوه ناڕهزایی و تووڕهییهکانی ئهو ئێڵ و‬

‫دهعهجان بوونی ئاەهڵ وهک نهخشهکێشانێر بۆ چهندان‬

‫تیره جێمشیمانهی ناو واڵتی کافکا لهو جۆره به سهره و ەێر‬

‫رێگهی دهرباز بوون بهرجهسته دهکهنهوه‪ .‬رۆمانهکانب که به‬

‫پهرەیمهکانی‬

‫ەێوهیهکی بێسموورانه‬

‫نهک کۆتایی پێمههێمراوب مهکیمه‬

‫گهورهکانی کۆمهڵگهی ئێستا و ئاییمده لێکێهڵدهوهەێممهوه‪.‬‬ ‫له خودی ئهو گۆەهنیگایهوه که کافکا یانوونب ههست به‬ ‫گوناحکردن و التهریر بوون له ناخ و له دهوهروی خۆیدا‬ ‫دهئاڵێمێت و ئهوانه وهک جۆره تشتێکی ئیفیلج بوو بهکار‬ ‫دههێمێتب که ئهو چیتر بڕوای بهوانه نهماوه‪ .‬ههروا ئهو چیتر‬ ‫بڕوای به هێماب لێکچوواندن و هاوردهکانی‬

‫نییهب ئهو تهنیا‬

‫بڕوای به پهیکهر و نمایشهکارییهکان ههیهب که ئهمانهب ههموو‬ ‫ەێوهکانی مهیل بهرجهسته دهکهنهوه‪ .‬رێگهی دهرباز بوونهکانی‬ ‫کافکا ههرگیز پهنا بردن بۆ ناوچهکان نینب واتا ئهو ڕێگهیانه‬ ‫بریتی نین له سهرگێژیی له دهرهی جیێاندا‪ .‬به پێچهوانهوه ئهو‬ ‫رێگهیانه ئامرازێکن بۆ ئهوهی نزیکترین ئایمدهی ئهو‬

‫کردنهی وێماندنهکانیان و به تێکشکاندی‬

‫دهوروبهی دهاهرهکهیان که دولۆز و گاتاری ئهنجامیان داوه ههتا‬ ‫کاتێكی درێژخان دهمێمێتهوه ‪ .‬بهاڵم ههردوو فهیلهسووفه‬ ‫کۆچهرهکهمان دهمێکه ماڵی ئهو خێڵ و ئێله جێمشیمانهی ناو‬ ‫واڵتی کافکایان بهجێێێشتووهب به یووڵی چوونهته ناو‬ ‫دهاهرێکی ترهوهب چونکه لهوێدا ههزاران دهەتایی و هۆبه و‬ ‫بمار ههیه تاکوو ئهوان لهوێڕا نیگایهک بدهنه رۆەگارهکهیانب بۆ‬ ‫ئهوهی به نیگاکانییانهوه ئهو رۆەگاره ەێتانهیه نیشان بدهنب‬ ‫نۆرمهکانی ئهو رۆەگاره دابڕمێمن و _ بهرهو پێشهوه بڕۆن بۆ‬ ‫ئهوهی دیل نهکرێن و له ناو ئوردووگایه زۆرهملێیهکان زیمدانی‬ ‫نهکرێن‪.‬‬

‫‌‬

‫تێبینی‪ :‬ئەمە بەەێکە لە کتێبی "فهلسهفهی کۆچەریی" کە لە ساڵی ‪ ٢١١٩‬وەرمگێڕاوە‪ .‬لەنوسیمی‬ ‫نوسەری دانیمارکی ئیسبێرن کراوسێن‪-‬ێمسێن‬

‫کورتەیەک‌لەبارەی‌نوسەری‌ئەم‌کتێبە‪:‬‬ ‫ئیسبێرن کراوسێن‪-‬ێمسێن ‪Esbern Krause– Jensen:‬‬ ‫وهرگێڕی سوێدیی‪ffalzte mihcaJJ :‬‬

‫نووسهری کتێبی فهلسهفهی کۆچهریی ئیسبێرن کراوسێن‪-‬ێمسێنب لهساڵی ‪ 1941‬له دانمارک‬ ‫له دایکبووه و دکتۆرای لهسهر زمان و فهلسهفهی فهرهنسی کردووه و له زانستگهی ‪Å zhr‬دا له بهەی‬ ‫مێژووی هزر‪-‬ئیدێێیستۆریا وانه دهڵێتهوه‪ .‬ئیسبێرن چهندان کتێمبی نووسیوهب لهوانه‪ :‬ستراکچالیزمی‬ ‫فهرهنسیب ‪1973‬؛ مهعریفه و دهستهاڵ (سهباره به رهخمهی فوکۆ لهسهر دامهزرهوهکان)ب ‪1978‬؛‬ ‫مێژووی ئایدیۆلۆەیی و سیاسه (سهباره به لیڤی ەتراوسب ئالتۆسێر و گرامشی)ب ‪)1981‬؛ ئاەهڵ‬ ‫به چاوه سهوزهکان (کۆوتارێکه سهباره به ەیانی تهنیاییب "سامبۆ"ب ەیانی هاوبهەی کوڕ و کچێر و‬ ‫ەیانی رهبهنی)ب ‪ 1982‬و چهندان بهرههمی تر‪ .‬هاوکا وهرگێڕی سوێدیب یوهکیم رێتزالفب چهندان‬ ‫کتێبی تیۆریی له بواری فهلسهفهب ئایینب کۆمهڵماسییب پهروهردهب سیاسه و چهندان بهرههمی تری‬ ‫تیۆری ئهدهبی له زمانی ئهوروپییهوه کردووه به سوێدیی‪.‬‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬ ‫‪79‬‬

‫وتاره زانکۆییهکانی دولوز‬ ‫دهربارهی سپینۆزا‬ ‫ئامادهکردنی له فهڕهنسییهوه ‪ :‬سهرکاو گۆرانی‬

‫لە ساڵی ‪٨٧١١‬داب لە زانکۆی پاریسی ‪ ١‬هەەت(‪)٨‬ب دولوز کۆمەڵێر کۆرسی زانکۆیی لەبارەی سپیمۆزاوە پێشکەەی‬ ‫خوێمدکارەکانی کرد‪ .‬ئەو کاتەب هەندێر لەو خوێمدکارانەی کە ئامادەی ئەو زنجیرە وتارە زانکۆییانە بوونب بۆ مەبەستی خۆیان‬ ‫لەسەر کاسێت تۆماریان دەکردن‪ .‬لەبەر ئەوەی کە نەکراونە کتێب و نەنووسراونەوەب بە باەم زانی ئەم کاسێتانە وەربگێڕمە سەر‬ ‫زمانی کوردی‪ .‬هەڵبەتە ناکرێت هەموویان بە تەواوی وەربگێڕمب چونکە تێکڕا بریتین لە ‪ ٩١‬پەنجا کاتژمێر تۆمارکراوب هێجگار‬ ‫دوورودرێژن‪ .‬ناەکرێت لە ەوێمێکدا بابەتێر بپەڕێممب یا بە ئارەزووی خۆم کامەیانم بە باب زانی ئەوە وەربگێڕمب چونکە دولوز بە‬ ‫مەبەست بە ەێوەیەکی گرێدراو و زنجیرەییب دوو ساڵ لە وانەوتمەوەی تایبەتی تەرخان کردووە بۆ سپیمۆزا‪ .‬هەنگاو بە هەنگاو‬ ‫کار ی لەسەر کردووەب بۆیە گەر وا بکەم کەلێن و تێمەگەیشتن درووست دەبێت‪ .‬هەر لەبەر ئەوەب بە باەم زانی لەو ەوێمانەدا کە‬ ‫پێویستە وەەکانی خۆی ببیمینب ڕاستەوخۆ وەریانبگێڕم‪ .‬لە ەوێمانی ترداب الدانەکانی لە بابە کە هەندێر جار زۆر دوورودرێژن و‬ ‫لە هەمان کاتدا زۆر پێویستنب وەە بە وەە وەرنەگێڕمب تەنیا بە گشتی ئاماەە بەوە بدەم کە باسی چی دەکا ‪ .‬دولوز سپیمۆزای وەک‬ ‫ئامێریکی وردبینب وەک ئامێرێکی خوێمدنەوەب بۆ مەبەستی تێگەیشتن و ڕوونکردنەوەی بیری ڕۆەئاوا بەکارهێماوە‪ .‬بۆ دەرخستمی‬ ‫هێ ێر کە بەناو هەموو بیر و فەلسەفەی ڕۆەئاوادا تێدەپەڕێتب تا دەگاتە ڕۆەگاری ئەمڕۆی (هەەتاکانی سەدەی بیست)‪.‬‬

‫بۆیە لەم وانانەدا تەنیا باسی سپیمۆزا ناکرێتب ئامانجی‬

‫تەنیا‬

‫تێگەیشتن نییە لە سپیمۆزا و جیێانبیمی ئەو فەیلەسوفەب بەڵکو‬ ‫سپیمۆزای وەک نموونە وەرگرتووە کە لە ڕێیەوە چۆنیەتی‬ ‫کارکردن‬

‫بیرداب‬

‫لەبواری‬

‫مێتۆدەکانی‬

‫خوێمدنەوە‬

‫و‬

‫ستراتیجەکانی تێگەیشتنب فێری خوێمدکاران بکا ‪ .‬سەرەتا پێم‬ ‫باەە و بە پێویستی دەزانم بە چەند دێڕێر ئەم دوو بیریارەب‬ ‫دولوز و سپیمۆزاب بماسێمم‪ .‬ەیل دولوز ‪Gilles Deleuze:‬‬ ‫ساڵی ‪ ٨٧٢٩‬لە پاریس لەدایر دەبتب هەر لە پاریس ساڵی‪٨٧٧٩‬‬ ‫کۆچی دوایی دەکا ‪ .‬بە بیریارێکی پاب ی بونیادگەرایی(‪)٢‬‬ ‫دادەنرێت‪ .‬فوکو(‪ )٣‬دەڵت‪" :‬ڕۆەگارێر دێتب سەردەم دەبێتە‬ ‫سەردەمێکی دولوزی"‪ .‬بەهۆی کارەکانیەوە لەسەر بیریاری‬ ‫ئیمگلیزی کارۆڵ(‪ )٤‬و ستۆییسیزمی گریکی(‪)٩‬ب هەروەها‬ ‫نووسیمە سەرەتاییەکانی لەسەر (هیومب کانتب بێرگسۆنب‬ ‫الیبمیتزب نیتچە)ب دولوز سەرەتا وەک مێژوونووسی فەلسەفە‬ ‫ناسرا‪ .‬بەاڵم زۆر زوو بووە داهێمەر لە بوارەکەدا‪ .‬خاوەنی‬ ‫تێزێکی‬

‫دکتۆرایە‬

‫لە‬

‫وێژەداب‬

‫بەناوی‬

‫"جیاوازی‬

‫و‬

‫دووبارەبوونەوە"‪ .‬دولوز نیتچەی هێمایەوە ناو ناوەندی‬ ‫ڕۆەمبیری و زانکۆیی فەڕەنساوەب کە دوابەدوای جەنگی جیێانی‬ ‫دووەمب نیتچە دەبەسترایەوە بە نازیزمەوە و ناوەندی ڕۆەمبیری‬ ‫فەڕەنسا وەالیان نابوو‪.‬‬

‫لەباااااارەی وێاااااژە و نیگارکێشاااااان و هاااااونەری‬ ‫سینەمایشااااەوە‪ ،‬کارکردنەکااااانی کاااااریگەرییێکی‬ ‫گەورەیان لەساەر ناوەنادی زانساتگایی و ڕۆشانبیری‬ ‫فەڕەنسا و جیهان داناوە‪.‬‬

‫وەک لە کۆمەڵماسی و جیوگرافیا و دەروونماسی و‬ ‫مرۆاماسی)‪(Anthropologie‬دا‪.‬‬

‫لە‬

‫کتێبە‬

‫گرن‬

‫و‬

‫بەناوبانگەکەیاندا دەە ی ئۆدیپ)‪ (Anti-Œdipe‬ب کە بە‬ ‫هاوبەەی لەگەڵ گاتاریدا نووسیویانەب بۆ یەکەم جار ئەم چەمکە‬ ‫بەکاردەهێمن‪ .‬ئەم کتێبە رەخمەیەکی گرن‬

‫و ڕۆچووی‬

‫مارکسیزم و تیۆرییەکانی زیگمۆند فرۆیدەب بگرە بە یەکێر لە‬ ‫ڕەخمە هەرە گرنگەکانی تیۆرییە مارکسی و فرۆیدییەکان‬ ‫ناودەبرێت‪ .‬دووەم کتێبی گرنگی دولوز بە هاوبەەی لەگەڵ‬ ‫"سەرمایەداری و سکێزۆفرێمیا"ی هەیە‪ .‬کتێبێکی "تیۆری‬ ‫ڕامیاری"یەب ڕەخمەیەکی وردی کۆمەڵگای مۆدێرنە‪ .‬باروخ‬ ‫سپیمۆزا‪٨١٣٢‬ی‪ :٨١٩٩‬فەیلەسوفی هۆڵەندی بە ڕەچەڵەک‬ ‫جوولەکەب بیریاری گەورەی سەدەی هەادەب لە دایکبووی‬ ‫ئەمستردام‪ .‬سپیمۆزا میراتگرەوەی گومانگەرایی کارتێزیانیزم‬ ‫)‪(Cartésianisme‬بووب بەاڵم لە هەمان کاتدا گرنگترین‬

‫لەگەڵ گاتاری(‪)١‬داب داهێمەری چەمکی لەزێدکێشانەوە یا لە‬ ‫مەڵبەند وەدەرخستن)‪ (Déterritorialisation‬ە‪ .‬ئەم چەمکە‬ ‫تێیدا درووستبووەب دابڕاندنی چەمکێر لەو پانتاییەی تێیدا‬ ‫لەدایر بووەب دەرکردنی بمەمایەکی فەلسەفی لە ەیمگە و مەڵبەند‬ ‫و زێدی خۆیب دێت‪ .‬بۆ ئەوەی بخرێمە ناو چوارچێوە و‬ ‫دەڵێن جێخستمەوە یا‬

‫‪(Reterritorialisation).‬‬

‫بەهۆی‬

‫ئەم‬

‫ڕەخمەگری کارتێزیسم (بیر و فەلسەفەی ڕۆنت دیکار )ەب بەوەی‬ ‫بمەمای فەلسەفەکەی دیکار‬

‫کە لەسەر دووانەی لەب ی گیان‬

‫بمیادنراوەب بە تەواوی دەخاتە ەێر پرسیار و تێکدەەکێمت‪ .‬الی‬ ‫سپیمۆزا لەب و گیان یەک ەتن و لێر جیاناکرێمەوە‪.‬‬ ‫فەیلەسوفی گەورەی ئەڵمانی هیگڵ بە بیریارانی هاوچەرخی‬ ‫خۆی دەڵت‪" :‬ئێوە یا دەبت سپیمۆزی بنب یا فەیلەسوف نین"‪.‬‬ ‫ەیل دولوزی‬ ‫نیتچەی‬

‫بە "ەازادەی فەیلەسوفان" ناوی دەبا ‪ .‬فرێدریر‬ ‫بە "ڕێچکەەکێن" ناوی دەبا ‪ .‬سپیمۆزا لەسەر‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫بە واتای کێشانەوەی بیرۆکەیەک دێت لەو چوارچێوەیەی کە‬

‫خستمەوەجت‬

‫ئەم چەمکەیان خواست و لە زۆر بواری تردا بەکاریان هێماب‬

‫گاتاریدا "هەزار پانتایی)‪" (Mille plateaux‬ب ەێرناونیشانی‬

‫بەرهەمەکانی دولوز تەنیا لەبارەی فەلسەفەوە نین‪،‬‬

‫پانتایی و ەیمگەی نوێوەب بەمەی‬

‫ڕاگوێزانەوە خوێمدنەوەی نو‬

‫بەرهەم دێت‪ .‬دواترب بیریاران‬

‫‪81‬‬

‫بیرکردنەوە و بۆچوونەکانی هەر لە تەمەنی گەنجیدا تووەی‬

‫زۆر زۆر باب نووسراوە ئەو کتێبە‪ ..‬کە باس لە خێرایی بیر‬

‫کێشە دەبێت‪ .‬جارێر گەنجێر چەیۆیەکی لێدەدا بە نیازی‬

‫دەکەمب مەبەستم ئەوە نییە هەند جار بە خاوی یا بە خێرایی‬

‫ئەوەی بیکوەێتب گوایە بێباوەڕە‪ .‬پیاوە ئایمییە گرنگەکانی‬

‫بیربکەیتەوەب بیر خۆی لە خۆیدا پێویستی بە کاتەب پەلەکردن‬

‫جوولەکەی ئەوساب بڕیار دەدەن لە "کۆمەڵگای جوولەکە"‬

‫پەسەند ناکا ب من باس لە کاریگەری بیرکردنەوە دەکەم لەسەر‬

‫دەربکرێت و بێبەری بکرێت‪ .‬تا لە ەیاندابوو و دوای مردنیشیب‬

‫خوێمەر یا گوێگرب خێرایی ناردن و نووسین و وتمی ناب‬

‫کەنیسەی کاسۆلیکی کتێبەکانی سانسۆر کردب بە کتێبی‬

‫خێرایی ڕەزمی ئەمانە و ڕەزمی کاریگەرییەکەی‪ .‬وەک چۆن لە‬

‫"دەەباوەڕ" بڕیاریان لەسەردرا‪ .‬سپیمۆزا بە گشتیب بە‬

‫مۆزیکدا هەیە‪ .‬هەر بابە )‪ (Thème‬و هەر چەمر‬

‫فەیلەسوفی "ئازادی" و "ەادمانی" ناسراوە‪ .‬وانەی یەکەم دولوز‬

‫)‪(Consepte‬و هەر بیرۆکە)‪ (Idée‬یێر خێرایی ەیبوونەوە‬

‫بۆ کتێبە گەورە و بەناوبانگەکەی‬

‫و پێشکەوتن و چمین و ڕێکردنی خۆی هەیە‪ .‬وەک چۆن لەەی‬

‫سپیمۆزا‪ :‬ئاکار)‪ (Ethique‬ب دەکا ‪ .‬کە پێکێاتووە لە پێمج‬

‫مرۆڤ هەند جار پێویستی بە جووڵەی خێرایەب هەند جار‬

‫بەرگ‪٨ .‬ی دەربارەی خودا‪٢ .‬ی دەربارەی سرووەت و‬

‫جووڵەی خاوب هەند‬

‫جاری تر وەستان‪ .‬پت دەچت لە بیرداب‬

‫ڕەچەڵەکی گیان ‪٣(Âme).‬ی دەربارەی ڕەچەڵەک و سرووەتی‬

‫وەستانی تەواوەتی وب ئەوپەڕی خێراییب یەک ەتبن‪ .‬لە چوار‬

‫بەرکەوتەکان ‪٤(Affections).‬ی دەربارەی کۆیلەبوونی مرۆڤ‬

‫بەرگی یەکەمداب سپیمۆزا کتێبەکەی تەرخانی ەیکاری چەمکە‬

‫یان دەربارەی هێزی بەرکەوتەکان‪٩ .‬ی دەربارەی هێزی‬

‫فەلسەفییەکان کردووە‪ .‬بە ڕیتمێکی لەسەرخۆب نەک خاو کاری‬

‫هۆەمەندی )‪ (Entendement‬یان دەربارەی ئازادی مرۆڤ‪.‬‬

‫کردووە‪ .‬ەتێکی بەکارهێماوە کە پێی دەڵێن سکۆلی ‪(Scolie).‬‬

‫بۆ ئاکارب کارکردنی‬

‫سکۆلی جۆرێکە لە نموونەب جۆرێکە لە الدان لەبابە ب بۆ ئەوەی‬

‫سپیمۆزا لەبارەی ئەم چەمکەوەب وەک درێژکراوەی کاری‬

‫هەموو سووچ و کونجێکی باسەکە وب بن و بماوانی ڕۆەن‬

‫هۆبس(‪ )٩‬دەبیمت‪ .‬بە بۆچوونی دولوزب هۆبس ئوستادی‬

‫بکاتەوە‪ .‬ئەم سکۆلییانە لە نووسیمدا زۆر پێویستن‪ .‬بەاڵم لە‬

‫سپیمۆزایە و سپیمۆزا لە زۆر بوار و بۆچووندا درێژکراوەی‬

‫بەرگی پێمجەمداب ەیکردنەوە و رااەکردن و خوێمدنەوە هێمن و‬

‫هۆبسەب بەتایبە فەلسەفەی ڕامیاری‪ .‬لەم وانەیەدا دولوز باس لە‬

‫لەسەرخۆکانب دیار نامێمن‪ .‬نووسین دەبێتە زنجیرەیەکی تیژڕەو‬

‫خێرایی )‪ (Vitesse‬و ڕەزم)‪ (Rythme‬ی نووسین دەکا ‪.‬‬

‫لە سکۆلی کور‬

‫کور ‪ .‬ئەگەر سپیمۆزا بە دەنگی بەرز‬

‫باس لە خێرایی بیرکردنەوە دەکا ‪ .‬بیرکردنەوە بەپێی بابە ب‬

‫بخوێممەوەب (با وەک ەاعیرێر مامەڵە لەگەڵ فەیلەسووفێکدا‬

‫خێراییەکەی دەگۆڕدرێت‪.‬‬

‫بکەینب بۆ نا؟ هیچ نەبت با بزانین چی دەبت)ب یەکسەر هەست‬

‫وانەی یەکەم تەرخان دەکا‬

‫دولوز باس لە دیدی سپیمۆزا دەکا‬

‫هەنااااااادێک باااااااابەت پێویساااااااتی بە خااااااااوی و بە‬ ‫وردبااااااوونەوە هەیە‪ ،‬هەناااااادێک بااااااابەت دەبێاااااات‬ ‫وەک تیاااااااااااار بنێااااااااااااردرێن‪ ،‬بە خێراییێکاااااااااااای‬ ‫برووسکەئاساااااااااااا‪ .‬ڕیتمەکاااااااااااانی نووساااااااااااین‬ ‫کاریگەرییااااااان بەسااااااەر شااااااێوازی بیرکااااااردنەوە و‬ ‫هەڵسااااااوڕانی هاااااازری خااااااوێنەرەوە هەیە‪ ،‬بەدەر لە‬ ‫ناوەڕۆک و خودی بابەت و بیرۆکەکان‪.‬‬ ‫دولوز‪ :‬باسی کێشەی خێرایی بیر کرد‪ .‬گرنگی ئەم بابەتە الی‬

‫بە ئەمە دەکەینب کە سکۆلییەکان هەمان ڕەزم و رەوتی‬ ‫ڕوونکارییەکان)‪(Explications‬‬ ‫)‪(Analises‬ب‬

‫نموونەهێانەوە‬

‫ب‬ ‫و‬

‫ڕااەکارییەکان‬ ‫ڕوونکردنەوەکان‬

‫)‪(Démonstrations‬یان نییە‪ .‬دواتر دولوز باس لە‬ ‫بوونماسی(‪) (Ontologie) ٧‬دەکا ‪ .‬جیاوازییێر لەنێوان‬ ‫بوونماسی و بوونەوەرناسی یا هەبووناسیدا هەیە‪ .‬دواتر‬ ‫دەردەکەوێتب کاتێر دولوز باس لەو دابڕانە دەکا کە سپیمۆزا‬ ‫لەگەڵ هەموو فەلسەفەی پێ‬

‫خۆیدا درووستی دەکا ‪ .‬کاتێر‬

‫کە دولوز باس لە جیاوازی نێوان ئاکار )‪ (Éthique‬و ڕەوەت‬

‫سپیمۆزا و لە گۆەەنیگای سپیمۆزا خۆیەوە‪ .‬جۆری سێیەم لە‬

‫)‪(Moral‬دەکا ‪ .‬دولوز ‪:‬کە باس لە بوونماسی دەکەینب واتە‬

‫زانین‪ :‬بریتییە لەو بیرەی بە خێراییێکی لەرادەبەدەرب بە‬

‫باس لە هەموو هەبووەکانب هەموو بوونەوەران دەکەین‪ .‬چونکە‬

‫ئەوپەڕی خێراییب بە تیژترین ئاراستە دەنێردرێت‪ .‬کتێبێکی‬

‫هەموو ئەو ەتانەی هەن بەەێکن لە بوون‪ .‬هەموو بوونەوەران‬

‫جوانی ڕۆمان ڕۆالن(‪ )١‬هەیە لەسەر ئەم بابەتەب بەناوی‬

‫لەناو بووندان‪ .‬بەاڵم هەبوو یا بوونەوەر بە واتای بوون نییە‪.‬‬

‫"برووسکەی سپیمۆزا ‪" (Éclaire de Spinoza)..‬بەڵتب‬

‫هەموو بوونەوەرێر نموونە نییە بۆ بوون بە گشتیب نموونەیە‬

‫بۆ بوونی خۆی بە تەنیا‪ .‬وتارێکی بیریاری بوونماسی بە چ‬

‫دەبت بە "ڕەچەڵەکی بوون" دەست پت بکا ‪ .‬هەموو کەس‬

‫ەێوەیەک دەستپێدەکا ؟‬

‫چاوەڕێیە کە لەوێوە دەست پت بکا ب بەاڵم سپیمۆزا لەوەوە‬ ‫دەسپێماکا ‪ .‬هەندێر دەڵێنب دیکار‬

‫بە (من) دەسپێدەکا ب‬

‫سپیمۆزا بە (خودا)‪ .‬من ئەمەم پت ڕاست نییە‪ .‬سپیمۆزا لە کاتی‬

‫ئااااااێمە چاااااااوەڕێین کە سااااااپینۆزا لە‬ ‫بوونەوەرناساااییەکەیدا بەو شاااێوە بااااوە‬ ‫دەسااااتپێبکات کە لە هەمااااوو وتااااارێکی‬ ‫بوونناساایدا هەیە‪ ،‬واتە سااەرەتا باااس لە‬ ‫خااودا درووسااتکەر‪ ،‬ئەفاارێنەر‪ ،‬داهێاانەرو‬ ‫بکاااات‪ ،‬دواتااار بااااس لە دەرهاویشاااتە و‬ ‫بەرهەمەکاااانی دروساااتکراو‪ ،‬ئەفرێناااراو‪،‬‬ ‫داهێناااااانو بکاااااات‪ .‬بەاڵم ساااااپینۆزا بە‬ ‫پێەەوانەوە‪ ،‬لە دروستکراو و دروستبووەوە‬ ‫دەچێتە سەر بوون‪،‬‬

‫گەنجیدا وانەی دەوتەوە‪ .‬دەفتەری هەیە کە نۆتەکانی تێدا تۆمار‬ ‫کردووە‪ .‬دواتر کە پاکمووسی کردوون بەناوی (وتاری کور )‬ ‫تۆماری کردوونب یەکێر لە دەفتەرەکانی باس لە بیمیمی خۆی‬ ‫بۆ خودا دەکا ‪ .‬خودا بۆ سپیمۆزا چییە؟ کێیە؟ لە چی‬ ‫پێکێاتووە؟ خودا بوونە بە گشتی‪ .‬واتە هەموو بوونەوەرانب‬ ‫هەموو هەبووەکانب هەموو ئەو ەتانەی کە هەن‪ .‬سپیمۆزا‬ ‫بوونەوەران بە "نموونە )‪" (Modes‬ناودەبا ب "نموونەکانی‬ ‫بوون"‪ .‬بوونەوەران نموونەی جیاجیان بۆ بوون‪ .‬ئەو بە‬ ‫"نموونە هەبووەکان" دەستپێدەکا ب واتە بە بوونەوەرانب‬ ‫نموونەبوونی ئەم بوونەوەرانەب نەک پێکێاتەی ڕیشەیی‬ ‫بوونیان‪ .‬بەمەب دەگاتە خودا‪ .‬خودا واتە هەموو نموونەکان بە‬

‫بوون واتە دروستکراو و دروستبووانب بەم ەێوەیە جووڵەکە‬ ‫بازنەییە نەک ەایووڵی‪ .‬لە هەبووەکانەوە (بوونەوەران)ەوە‬ ‫بەرەو بوون‪.‬‬

‫گشتی و یەک بە یەک‪ .‬لە خوارەوە بۆ سەرەوە دەڕوا ب نەک بە‬ ‫پێچەوانەوە‪ .‬خوارەوە و سەرەوەب یەکێکن‪ .‬یەکی‬

‫لە‬

‫دەرەوەی هەموو نییە‪ .‬یەک بریتییە لە گشت‪ .‬لە بەەی سێیەمی‬ ‫ئەم وانەیەداب دولوز باس لە کێشەی وەرگێڕان دەکا ‪ .‬کامە‬

‫لەو بوونەوەرانەی کە هەنب بێشومار و جۆراوجۆر و جیاجیانب‬

‫وەرگێڕانی سپیمۆزا باەە؟ لە کوێدا کێشەی تێدایە؟ هەندێر‬

‫بۆ ئەو بوونەی کە یەکەب گشتیی و گشتگرە‪ .‬بەاڵم پێکێاتووە لە‬

‫نموونە دەهێمێتەوەب کە لە وەرگێڕانە فەڕەنسییەکەی بۆ سپیمۆزا‬

‫هەموو بوونەوەرانب لە هەموو هەبووەکانب نەک لە دەرەوەی‬

‫کراوەب واتای ەتەکان پێچەوانە دەبێتەوە‪ .‬بۆ نموونە لە‬

‫ئەمانەدا بێت‪ .‬ئەو یسەیەی کە دەڵت بیریاران هەموو یەکڕان‬

‫ەوێمێکدا واتای پەرەگرافێر وا هاتووە کە سپیمۆزا‬

‫لەسەر ئەوەی ئایا وتاری بوونماسی مەرجە بە هۆکار و‬

‫نەیوسیستووە وتاری بوونماسییەکەی بە خودا دەستپێمەکا ‪.‬‬

‫ڕەچەڵەکی بوون دەستپێبکا ب بێگومان ڕاستییێر هەیە لەم‬

‫بێگومان بیروباوەڕی وەرگێڕ و چاپدەر و سانسۆر و کۆمەڵێر‬

‫وتەیەدا‪ .‬دەستپێکردن لەکوێوە دەبت؟ دەستپێکردن دەبت لە‬

‫ەتی ترب کاریگەرییان دەبت بەسەر وەرگێڕانەکانەوە‪ .‬ئەمەب وا‬

‫کوێوە دەستپێبکا ؟ ئەگەر بپرسینب دەبیمین وتارێکی بیریاری‬

‫دەکا‬

‫کە تێگەیشتممان بۆ دەیێر لەگەڵ مەبەستی نووسەردا‬

‫لەمەڕ بوونماسییەوە الی هەر یەکێر لە بیریاران بە جۆرێکی‬

‫یەکسان نەبێتب بگرە پێچەوانە بێتەوە‪ .‬لە کۆتایی ئەم وانەیەداب‬

‫جیاواز دەستپێدەکا ب بۆ نموونە الی فیورباخ یا هیگڵب بەاڵم بە‬

‫دولوز دەسدەکا بە باس لە جیاوازی نێوان ئاکار )‪(Éthique‬‬

‫گشتی بە پێکێاتەی ڕیشەیی بوون )‪(L’essence de l’être‬‬

‫و ڕەوەت)‪ (Moral‬دا‪ .‬دولوز پێی وایە کە لە سۆکرا (‪)٨١‬ەوە‬

‫بە گشتیب دەستپێدەکا ب کە خودایە‪.‬‬

‫تا کانت(‪ )٨٨‬فەیلەسوفەکان ڕەوەتگەر (مۆرالیست) بوونب لە‬

‫بەدرێژایی مێژووی فەلسەفە هاتووە‪ .‬سپیمۆزا بەچی دەست پت‬ ‫دەکا ب لە کوێوە؟ ئێمە هەموو دەڵێینب وتارێکی بوونماسی هەر‬

‫مۆرالب هاوەانی مۆرالب پێچەوانەی مۆرال‪.‬‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫ئەم پرسیارەی دەستپێکردن هەر لە سەرەتاوە هەبووە و‬

‫هۆبس و سپیمۆزاوە فەلسەفەی ئاکار لەدایر دەبێتب بەرامبەر بە‬

‫‪83‬‬

‫پەراوێزەکانی‌وانەی‌یەکەمی‌دۆلۆز‪‌ :‬‬ ‫‪.1‬‬

‫زانکۆی پاریسی ‪(Université Paris-VIII). ١‬‬

‫‪.2‬‬

‫پاب ی بونیادگەرایی ‪ (Poste-Structuralisme).‬ڕێبازێکی فەلسەفییە کە بیریاری فەڕەنسی‬ ‫ەاک دێریدا دایێێماوە‪ .‬وەاڵمێکی ڕەخمەئامێزە بۆ بمیادگەرایی‪ .‬گرنگترین چەمکی ئەم ڕێبازە کە‬ ‫دێریدا دایێێماوە چەمکی "هەڵوەەاندنەوە" یا "تێکدانەوە"‬

‫‪.3‬‬

‫بیریاری گەورەی فەڕەنسی میشێل فوکو ‪ ٨٧٢١‬ی ‪ .٨٧١٤‬کتێبە گرنگەکانی‪" :‬مێژووی ەێتی"ب‬ ‫"وەەکان و ەتەکان"ب "مێژووی سێکسوالیتت"‪.‬‬

‫‪.4‬‬

‫ڕۆمانمووس و وێمەگر و ماتماتیکماسی ئیمگلیزی لویس کارۆل‪ ٨١٣٢‬ی ‪(Lewis Caroll). ٨١٧١‬‬

‫‪.5‬‬

‫ستۆیسیزمی گریکی)‪ (Stoïcisme grec‬ب یوتابخانەیەکی فەلسەفی یۆنانی کۆنەب کە فەیلەسوف‬ ‫زێمۆن ی ی سیتیۆن ‪ ٣١٨‬پ زب دایێێماوە‪ .‬دواتر لە سەدەکانی ناوەڕاستدا ەوێمکەوتووی ئەم‬ ‫یوتابخانەیە نوێیان کردەوە‪ .‬گرنگتریمیان فەیلەسوفی یۆنانی کۆن ئێپیکتێت ‪ ٨٣١‬پ زب و‬ ‫التیمییەکان‪ :‬سیسێرۆن ‪ ٨١١‬ی ‪ ٤٣‬پ زب سێمیر ‪ ٤‬پ ز ی ‪ ١٩‬ز‬

‫‪.6‬‬

‫فێلیکس گاتاری ‪ ٨٧٣١‬ی ‪ (Felix Guattari). ٨٧٧٢‬فەیلەسوف و دەروونشیکاریی فەڕەنسی‪.‬‬ ‫هەموو ەیانی پیشەیی خۆی لە کلیمیکی البۆرد بەسەر دەبا ‪ .‬یوتابی دەروون ی ەیکار و دەروونماسی‬ ‫بەناوبان‬

‫‪.7‬‬

‫ەاک الکان بووەب بە ناسیمی دولوزب لە الکانیزم دوور دەکەوێتەوە‪.‬‬

‫بیریاری ئیمگلیزی تۆماس هۆبس ‪ (Thomas Hobbs1588-1679).‬بە داهێمەری فەلسەفەی‬ ‫ڕامیاری دادەنرێتب بەتایبە‬

‫ڕامیاری نێودەوڵەتی‪ .‬کتێبە گەورە و گرنگەکەی لێڤیاسان "نەهەن "ب‬

‫سەرچاوەی بیری نوێی رامیاری ڕۆەئاوایە‪ .‬ئەو خوێمدنەوانەی لە سەدەی بیستدا بۆ کارەکانی‬ ‫دەکرانب بوونە بمەمای لەدایکبوونی لێبرالیزم‪.‬‬ ‫‪.8‬‬

‫ڕۆمان ڕۆالند ‪ ٨١١١‬ی ‪ (Romain Rolland). ٨٧٤٤‬نووسەری فەڕەنسی خاوەنی خەاڵتی نۆبڵ لە‬ ‫ساڵی ‪٨٧٨٩‬دا‪ .‬تایبەتمەندێکی گەورەی هونەری نیگارکێشان و مۆزیکی ک سیر و ئۆپێرا بووە‪.‬‬ ‫تێزی دکتۆراکەی لەبارەی هونەری ەانۆ نووسیوە‪.‬‬

‫‪.9‬‬

‫ئۆنتۆلۆەیا )‪ (Ontologie‬واتە هەبووناسی یا بوونەوەرناسی‪ .‬وەەیەکی لێکدراوی یۆنانییە‪.‬‬ ‫ئۆنتۆس‪ :‬ئەو ەتەی کە هەیەب هەبووب بوونەوەرب لە چاوگی (ئێخی)ەوە هاتووەب ئێخی واتە بوون‪.‬‬ ‫لەگەڵ لۆگۆس‪ .‬ئۆنتۆ واتە ەتێر کە هەیەب ئێستا هەیەب نەک بوون بەگشتی‪ .‬لەگەڵ ئەمەەدا وەەی‬ ‫ئۆنتۆلۆەیا چ لە ڕۆەهەاڵ و چ الی بیریارانی ڕۆەئاوا بە بوونماسی پێماسە دەکرێت‪ .‬کە جیاوازێیکی‬ ‫هێجگار گەورە لە نێوان بوون و بوونەوەردا هەیە‪ .‬هەر ئەم جیاوازییەیە کە دەبێتە بمەمای‬ ‫جیابوونەوەی ئاکار لە ڕەوەتب خودای سپیمۆزا کە (خودای گشت)ەب و خودای ئەوانیتر کە خودای‬ ‫دەروەی بوونەوەرانە‬

‫‪ .11‬سۆکرا ب فەیلەسوفی یۆنانی کۆن‪٤٩١‬ی‪ ٣٧٧‬پ ز‪.‬‬ ‫‪ .11‬ئێمانۆێل کانتب بیریاری ئەڵمانی ‪٨٩٢٤‬ی‪.٨١١٤‬‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫)‪Michel Foucault (1926–1984‬‬

‫فۆکۆ و شۆڕشی گهالنی ئێران‬

‫مهلهفی فۆکۆ فۆکۆ له ئێرانو‬

‫‪85‬‬

‫دەم‌و‌چاوی‌میشێل‌فۆکۆ‬

‫سیییاڵی‬

‫( ‪٨٧٩١‬‬

‫میشێل فۆکۆ‪ ،‬دەم و چاوێکی‬ ‫ی ‪) ٨٧٩٧‬‬

‫لەساڵە گرنگەکانی ڕەوتی بیرکردنەوەی فیکری‬ ‫میشییێل فۆکییۆ بییوو ‪ 1‬بییۆ یەکمجییار بەڕای‬ ‫لێکیۆڵەرێکی وەک (تۆمیاس لیێمکە ‪)Lemke‬‬ ‫چەمکیییییی (حکیییییومە‬

‫ونبووی شۆڕشی گەالنی ئێران‪..‬‬ ‫ئیسماعیل حەمەئەمین‬

‫و حوکمیییییداری)‬

‫لەموحازەرەکانیدا باسیدەکرێتب دییارە (فۆکیۆ)‬ ‫لەکتێبی (جیمالۆجییای مەعیریفە) وە نەخشیەی‬ ‫خییۆی بییۆ ەییرۆاەکردنی چەمکییی (دەسییەاڵ )‬ ‫دەستپێکردبووب لەپاەیان لەکتێبیی (وەیەکان و‬ ‫ەییتەکان) دا ئەم نەخشییەیە لەسییەر ئاسییتەکانی‬ ‫هەردوو چەمر (دەسیەاڵ‬

‫و مەعیرفە) کیاری‬

‫خۆی دەکیا ‪ .‬زمیانی (فۆکیۆ) تەنێیا زمیانێکی‬ ‫فەلسییەفی ئەبسییتراکت نییییە لەنوسیییمەکانیداب‬ ‫بەڵکیییو گەڕانیییی ئەو لەسیییموری چەمکەکیییان‬ ‫ناوەسیییییتێت و بازهەڵیییییدەداتە دییییییارەدە‬ ‫کۆمەاڵیەتیەکانەوەب لەبەرئەوە سەیر نییە المیانب‬ ‫کە دێبیاتەیەکی گەورەو جییدی هەیە لەنێوەنییدە‬ ‫ئاکادیمیەکاندا هەبێیتب بەوەی (میشییل فۆکیۆ)‬ ‫فەیلەسوف نییەب بەیەد هێمدەی سۆسیۆلۆگە!‪.‬‬

‫دەمەوێاااات لێاااارەدا ئەوە بیااااری خااااوێنەری ئااااازیزم بهێاااانمەوە‪ ،‬کە پێگەیشااااتنی فیکااااری فۆکااااۆ و‬ ‫بەڕای من دەگەڕیتەوە بۆ ئەوەی لە زانکۆدا قوتابی لویس ئالتۆسێر و بووە‪،‬‬

‫توخمی پێکێێمەری دەسەاڵ‬

‫و سوستێمن‪ .‬گەڕانی (فۆکۆ)‬

‫لە‬

‫و‬

‫تێۆریەکانیداب‬

‫چاوپێکەوتمە‬

‫ڕۆەنامەوانی‬

‫(ئالتۆسێر) بەیەکێر لە بونیادگەرەکان (‪)Strukturalist‬‬

‫لەکارە‬

‫دەەمێرێت لەبواری مارکسیزمداب ئالتۆسێر کاریگەری یوڵی‬

‫نوسیمەکانیداب لەنێو ئەو میکرۆ دەسەاڵتخوازیەیەب کە سوستێم‬

‫لەسەر فۆکۆ بەجێێشتووەب هەروەها یوتابی (مێرلۆبۆنتی) بووەب‬

‫لەدەسەاڵتی‬

‫وەک تەونێکی جاڵجالۆکە خۆی پێکیێێماوەب‬

‫پلەی لیسانسی (فۆکۆ) لەسەر (فیممۆلۆەیای ڕۆح)ی فەیلەسوفی‬

‫چاودێریەوە بۆ دەسەاڵتی مەعرفیب لەوێوە‬

‫ئەڵمانی (هێگڵ) بووەب لە ‪ ٨٧٩٨‬فۆکۆ دبزۆم بەراورد بە‬

‫پراکسیس و عیادەکانب لەوێوەەوە بۆ مێژووی سێکسوالیە و‬

‫بکالۆریۆسو لە سایکۆلۆژیادا وەردەگرێت و هەوڵدەدات‬

‫پاەان گەڕان بەدووی ماناکانی وەک ڕەخمە چییە؟ب ڕۆەمگەری‬

‫دووجار خۆی بکوژێت‪ ،‬بەاڵم سەرکەوتوو نابێت ‪.2‬‬

‫چییە؟ب ئازادی چییە؟‪ ...‬لەبەەێکی گرنگی ەیانی فۆکۆدا‬

‫وەک دەبیمین (فۆکۆ) لەنێوان فەلسەفەو سایکۆلۆەیادا گەەتی‬ ‫سەختی خۆی دەستپێکربووب بێگومان گەەتی ئەو لەئەزمونێکی‬ ‫سوبێکتیڤیەوە بۆ تێزەکانی لەسەر دەسەاڵ ب لەوانەیە هەوڵدانی‬ ‫بۆ خۆکوەتن لەچوارچێوەی ئەو سوبێکتزمە (خودگەرایی)‬ ‫فیکرییە بێتب کەلەسااڵنی دوایی تەمەنیداب جارێکیتر دەگەڕێتەوە‬ ‫سەریب کەئەوی‬

‫یسەکردنە لەسەر (تەکمیکەکانی خود)‪( .‬فۆکۆ)‬

‫جاریکێتر پێ‬

‫مردنی لە‪ ٨٧١٤‬دەگەڕێتەوە سەر چەمکەی‬

‫(سۆکرا ) دەربارەی (خود پاراستن) و تەکیمکەکانی پاراستمی‬ ‫خود‪...‬بەگشتی هەرگیز ەیانی (فۆکۆ) خۆیب دوور لەتێزەکانی‬ ‫ناخوێمرێتەوەب‬

‫ئەمەب‬

‫ئەو‬

‫گەڕانە‬

‫مەکۆکیەکمان‬

‫بۆ‬

‫ڕووندەکاتەوە کەلەەیانی ئاکادیمیا و ەیانی خۆی لەنێو‬ ‫ڕووداوەکاندا گرتبوویە بەر‪ .‬تێزەکانی بەردەوام پەرتکردنەوەی‬ ‫دەسەاڵتی خودە لەنێو دەسەاڵتداب گەڕانە بەدووی دەم و چاوی‬ ‫مرۆادا‬

‫لەنیو دەسەاڵتەکاندا کەدەم وچاویان سڕیوەتەوە‪.‬‬

‫لەبەرئەوە بەپێچەوانەی زۆر ڕای هەڵە کە(فۆکۆ) بەوە تاوانبار‬ ‫دەکرێت وەک هاوڕ بونیادگەرەکانی بانگەەەی مردنی مرۆای‬ ‫کردووەب وەک چۆن لەڕەخمەی ئەدەبیدا بانگەەەی مردنی‬ ‫نوسەر دەکا ب ئاوەها (فۆکۆ) بانگەەەی ونبوونی دەم و چاوی‬ ‫مرۆای کردووە‬

‫لەدونیای‬

‫بۆ لەدایکبوونی‬

‫دەیبیمین بیرمەندیکی چاالکەوانە و لەهەر ەویمێکی دونیادا‬ ‫بێت بەرگری لەئازادی مرۆڤ دەکا ‪ .‬ئاوەها خەمی (فۆکۆ)‬ ‫دەم وچاوی مرۆڤ بووب لەسەر لمی دەریاکانی‬

‫ونبوونی‬

‫مۆدێرنەدا‪ .‬لەبەردەم دەسەاڵتەکانی‬ ‫دیسپۆ‬

‫و کولتور و‬

‫سیاسە‬

‫و میکانزمەکانی تەندروستی و دەرووناسیدا مرۆڤ‬

‫دەم و چاوێکە کۆنترۆڵکراوە و پێماسەیەکی پێدەبەخشن کەهی‬ ‫هەموو سوستمێکە تەنێا هی خۆی نەبێت‪ .‬ئاوەها مرۆڤ‬ ‫هەرگیز ئازاد نەبووەب مرۆڤ هەمیشە مەحکوم بووە بەدەسەاڵ ب‬ ‫مادامەکی لەساناترین تێزدا زمان بەکاردێمێتب ئاوەها دەسەاڵ‬ ‫سێکسوالیەتە کەپابەندمان دەکاتەوە بەجەستەمانەوەب دەسەاڵ‬ ‫جەستە خۆیەتی کەکارمان لەسەر دەکا و کاری لەسەر دەکەینب‬ ‫دەسەاڵتەکان لەجەستەوە بۆ کۆسمۆس (گەردوون ) و بۆ‬ ‫گ ۆبۆسب ئەو تەنە خڕۆکەی لەسەری دەەین و دەسەاڵتەکان‬ ‫کاری لەسەر دەکەنب بەجۆرێر هەڕەەەی گەرمبوونی دونیاو‬ ‫ەیمگەی کەوتۆتەسەر‪ .‬ئەمە وەهامان لت دەکا ب بەتەعبیری‬ ‫(فۆکۆ) کەدەم وچاومان وەک وێمەیەک وەهابێت لەکەنار دەریاب‬ ‫زۆر زوو لەگەڵ یەکەم ەەپۆلدا ون ببێت‪...‬‬ ‫ئەم گەڕانەی (فۆکۆ) لەگەڵ تێزەکانیداب وەها دەکا‬

‫لەچەندەها‬

‫مۆدێرندا‪ .‬بەڕای من (فۆکۆ)‬

‫واڵتی وەک ئەڵمانیا ‪ /‬هامبۆرگ‪ .‬لە سوێد لەئوپساال و لەوارەۆ‬

‫بەپێچەوانەی ئەو بیروڕایانەی بەهەڵە تەفسیر دەکرێنب‬

‫خەریکی کارکردن بێت لەسەر کتێبە بەناوبانگەکەی (ەێتاتی و‬

‫گەڕیدەیەکە بەدووی دەم و چاوی هەییقی ڕاستەییمەی مرۆڤب‬

‫کۆمەڵگە )ب کەبێگومان ئەم کارەی بۆ نامەی دکتۆراەکەی بوو‪.‬‬

‫نەک مانیفێستی ونبوونی دەم و چاوی مرۆڤ بکا ‪ .‬مردنی‬

‫لەفەڕەنسا ئەم نامەیە ڕەتدەکرێتەوە و لەدوایداب لەسوێد دانی‬

‫مرۆڤ الی (فۆکۆ) یەکسانە بە و هێزو وزەیەی کەدەگڕێت‬

‫پێدادەنرێت‪( .‬فۆکۆ) لەساڵی ‪ ٨٧١١‬ی ‪ ٨٧١١‬دەبێتە پڕۆفیسۆر‬

‫لێرەدا دەبێت هەڵوێستیەکی بچوک بکەین لەسەر کۆی کاری‬ ‫ەتروکتورالیستەکانب بونیادەگەرانب کاری ئەوان گەڕان بووە‬ ‫بەدووی ئەو میکرۆ تێۆریانەی دونیای ئێمە هەراسان دەکەن و‬

‫‪ . Frerand‬بەگشتی دەتوانین ب ێن‪:‬‬

‫کە فۆکۆ‬

‫سایکۆلۆەیستە و بەتایبە لەبواری ەیکاری دەروونی‪ .‬ئەمەب‬ ‫وەها دەکا‬ ‫تاک‬

‫کەتێزەکانی لەدیاردەی کۆمەاڵیەتیەکان و لەخودی‬

‫نێزیکتربن‬

‫وەک‬

‫لەهەر‬

‫فەیلەسوفیکی‬

‫دیکە‪.‬‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫بەدوویدا‪.‬‬

‫لەزانستی ەیکاری دەروونی لە زانکۆی‬

‫– ‪Clermont‬‬

‫‪87‬‬

‫گەشتی فۆکۆو هەمیشە لەپێناو کریستالیزەکردنی دەساەاڵت‬ ‫بااووە ‪ ،‬چ وەک دەسااەاڵتی زمااان بێاات بەسااەر مرۆڤەکاناادا‪ ،‬چ‬ ‫زمانی جەستە بێات‪ ،‬چ زماانی دەساەاڵتی جێبەکاار و کولتاوری‬ ‫کاپیتالیزم بێت بەسەر ژیانی کەسیدا‪.‬‬ ‫ئاوەها دەسیەاڵتی یەکەم زمیانە لەخیودی خۆییدا وەک جەبرێیر میرۆڤ پابەنید دەکیا‬ ‫بەگراماتیکی خۆیەوەب زمان وەک خۆی لەخۆیدا دۆزیکیی فیکیریەب بەمانیای زمیان تەنێیا‬ ‫هۆکارێکی دەربڕین نییەب بەڵکو بیرکردنەوە لەنێیو زمانیدایە‪ .‬بونیادگەرەکیانب بەتیایبە‬ ‫(کلۆد لیڤی ەترواس) لە لێکۆڵێمەوەکانیدا لەمەڕ مرۆاە سیەرەتاییەکان و زانسیتی میرۆڤ‬ ‫(ئانترۆپۆلۆەیا) کاریان لەسەر ئەم تێزە کردووەب هەموو میللەتان خاوەنی زمیان و فیکیرن‬ ‫گەر هاتوو زمانی نوسراویشیان نەبێت!‪( .‬فۆکۆ) سەرەتا لەگەڵ بونیادگەرەکان دەەمێردرا‬ ‫وکاریگەر بوو بەم تێزانەب بەاڵم وەک ئاماەەم پێداب بیۆ گەڕان بیوو بەدووی بونیادەکیانی‬ ‫دەسەاڵتداب بونیادەکانی دەسەاڵ لەهەموو جومگەکانی ەیاندا‪.‬‬ ‫ناولێمانەکان و تۆمتەبارکردنە فیکریەکان لەدەی (فۆکۆ) زۆربوونب بۆ نمونە سەرەتا‬ ‫بەبونیادگەرب ەتروکتورالیست و دوایی بەپاب بونیادگەرب پۆست بونیادگەرب ناودەبرا‪.‬‬

‫فۆکاااااۆ خانەبەنااااادکردنی وەک ئەنتااااای ماااااۆدێرنەو یاااااان پۆسااااات ماااااۆدێرنوی ڕەتااااادەکردەوە‪،‬‬ ‫ئەو خۆی بە مۆدێرنیستو تێدەگەیشت‪.‬‬ ‫بەهەر حاڵ دەتوانین ئەوە ب ێین کە دەوڵەمەندی فیکری فۆکۆ و چاالکی ئەو لەپێماو ئازادی مرۆاداب بەەداریکردنی چاالکی‬ ‫ڕۆەمبیرێر بوو لەدونیای پڕ ناعەدالەتی و ەۆڕەە یەک لەدوایەکەکانی مرۆڤ لەپێماو ئازادی وبەختەوەریداب ئەمەب بەبت ڕەخمەی‬ ‫توند و تاوانبارکرد نی فیکری و نەیاری سیاسی تێپەڕنەدەبوو‪ .‬لەبەر ئەوە هەمیشە (فۆکۆ) دەبیمرا لەنێو دونیادا کاردەکا ب هەمیشە‬ ‫بەرەو جیێان خۆی ئاڕاستەکردبووب ئەو ڕۆەمبیر و فەیلەسوفیر نەبوو لەەوورەکەیدا خۆی یەتیس بکا ب ئەو دەمێك لەسەر ەەیام‬ ‫بوو لەگەڵ فەیلەسوفیکی وەک (سارتەر)ب دەمێر دەی جەنگی اێتمام و تاوێکی‬

‫لەگەڵ خوێمدکارانی ەۆڕەۆچکەی ‪ ٨٧١١‬پاریس‬

‫بەەداری گفتوگۆ و سەرنجەکانی خۆی بوو لەمەڕ بزوتمەوەکە‪ .‬ئاوەها کەەۆڕەی ئێران دەی ڕەیمی ەای پەهلەوی هەڵدەگیرسێتب‬ ‫(فۆکۆ) دووجار سەردانی تاران دەکا‬

‫و ڕووداوەکان لەنێزیکەوە دەەی و لەپاریس لەگەڵ خومەیمیدا چەندەها گفتوگۆی دەبێت‪.3‬‬

‫لەدوای ئەو سەردانەی بۆ تاران کار لەسەر چەمکی (ڕۆحانیەتی سیاسی ‪ ) eine politische Spiritualität‬دەکا‬

‫و لەو‬

‫چوارچێوە ئیتیکیەب ئەخ ییەب نوێیەداب ەرۆاەی پەیوەندی نێوان ئاین وەک کایەکەی ڕۆحانی ەۆڕب دەکا ب کە بێگومان‬ ‫لەبەەەکانی دیکەی ئەم نوسیمەماندا دێیمەوە سەری‪.‬‬

‫ئاوەها ئازیزانم لەسەدەی حەادەمەوە دەسەاڵ‬

‫ئیدی لەکوێ ڕووداوە گەرمەکانو‪ ،‬لەکوێ دەسەاڵت‬ ‫هەبێت مرۆڤ بکات بەدووکەرتەوە و ئازاری بدات‪،‬‬

‫زانستیرب دەبێتە ستراتیژ و خەمی ئەو جیێان نییە ب بەڵکو‬ ‫کۆنتڕۆلکرنی جیێانە‪ .‬ڕەخمەگرتمی (فۆکۆ) لەئەیاڵنیە ب وەک‬ ‫ئەوەی کەیوتابخانەی فرانکفۆر‬

‫(هابرماز بڕوای‬

‫بەتایبە‬

‫لەوێ فۆکۆ وەک ئەکتی یستێکی بیرمەندو ئامادە‬

‫وەهایە کەئەیاڵنیە‬

‫بوو‪.‬‬

‫(ئەیاڵنیەی ئامڕازگەرا)ب بەاڵم لەهەموو ئەیاڵنیە‬ ‫(میشیل فۆکۆ)‬

‫بۆ نمونە‬

‫بەەدار دەبێت لەدامەزراندنی‬

‫کۆمیتەیەک بۆ (پاراستمی خەڵکانی نێو بەلەم)ب ئەمانە‬

‫ئەو‬

‫دەبێتە‬

‫پڕۆەەیەکی ناتەواوە)ب ڕەخمەیە لە‬ ‫نییە! بەمانای‬

‫لەپڕۆەە ناتەواوەکەی ئەیاڵنیەتە‪.‬‬ ‫بەپێەەوانەی‬

‫فۆکۆو چیرۆکی‬

‫فرانکلۆرتیەکان‪،‬‬

‫اێتمامیانە بوون بۆ کار و پەناهەندەیی لە تای نەدەوە بۆ کەنداو‬

‫ئەقاڵنیەت دەنوسێتەوە لە لق و پۆپەکانیدا‪ ،‬چیرۆکی‬

‫زۆرجار‬

‫دەسەاڵ ب کە خۆی لەئەیاڵنیەتی ئامڕازگەرا و سوودخوازی‬

‫پەالماردەدران و دەستدرێژیان‬

‫دۆزێکی دەسەاڵتە و‬

‫فڕێمدراوبوونب هەندێکیان دەکوەراون و ئافرەتەکانی‬ ‫لەالیەن چەتەکانی دەریاوە‬

‫دەکرایە سەر‪( .‬فۆکۆ) لەدەی بێدەنگی حکومەتەکانی ڕۆەئاواب‬

‫بەرجەستە دەکا ‪ .‬الی (فۆکۆ) ئەیاڵنیە‬

‫کاری ئەو لەسەر دەسەاڵتە کە ئەیاڵنیە‬

‫خۆیەتیب نەک‬

‫لەگەڵ چەندەها ڕێکخراو و کەسانی دیکەداب بەەدار دەبێت‬

‫لەدەرەوەی ئەیاڵنیەتەوە ئەیاڵنیە‬

‫لەدامەزراندنی کۆمیتەیەک لە(جمێڤ) کورتکراوەکەی ‪CICP‬‬

‫ڕای وەهابوو کە کاری ئەو ڕهخمهگرتمە لهئهیاڵنیه ب فۆکۆ‬

‫بووب ئەمان خۆیان پاپۆڕ ئامادە دەکەن بۆ یارمەتیدانی‬

‫دهڵێت‪( :‬که من چیرۆکی دابهەبوون و لق وپۆپ لێبوونهوەی‬

‫(خەڵکانی نێو بەلەم)‪( .‬فۆکۆ) لەدوای ئەو چاالکیەی نوسیمیر‬

‫(ئهیاڵنیه ) دهنوسمهوه بهوهی لهماکس اێبهرهوه بیگره تاوهکو‬

‫دەنوسێت بەناوی (مافەکانی مرۆڤ لەبەرامبەر حکومەتەکاندا) ب‬

‫تیۆره زانستیهکان تهنێا یهک فۆرمی بهرههمێێماوهب که فۆرمی‬

‫ئەم تیکستە لەدوای مردنی فۆکۆ لە ‪ ٨٧١٤‬لەمانگی یونی‬

‫دهسهاڵتگهریه و ئهم فۆرمه فۆرمی ئهیاڵنیهته‪ )٤ .٤ .‬ب ئەیاڵنیە‬

‫باڵودەبێتەوە‪.4‬‬

‫الی (فۆکۆ) پابەندە بەمۆدێرنەوەب بە سوستێمی دەسەاڵتی‬

‫بەمشێوەیە دەبیمین ئەم فەیلەسوفە فرە ڕەهەندەب بەەدارە‬ ‫بەمانای وەە لەڕووداوەکانداو پاسیڤ و ئاپاتی (نابەەدار‬ ‫نییە)‪ .‬هەتا دواساتەکانی مردنی بە(ئایدز)ب لەنێو جەرگەی‬ ‫ەیاندا جەنگی بۆ ئازادی مرۆڤ کردووەب کۆی نوسیمەکانیشی‬ ‫لەمەڕ سێکسوالیە ب تەنانە‬

‫هۆمۆسێکسوالێتی خۆیشیب لەو‬

‫ڕەهەندە ئازادانە هاتووە کەلەجەستەوە دەستپێدەکا‬

‫تادەگاتە‬

‫دیاردە کۆمەاڵیەتی و مێژوویەکانب بەجۆرێر کە ەتروکتوری‬ ‫دەسەاڵ‬

‫لەهەموو ەوێمێکدا لەزمانەوە بیگرە تا جەستە و‬

‫سێکسوالیە‬

‫و ەێتاتەیەتی و دەزگا کۆمەاڵیەتی و‬

‫مۆێردنەوەب ئەیاڵنیە‬ ‫بەڕۆە‬

‫بکرێت بەئامڕازێر‪( .‬فۆکۆ)‬

‫مۆدێرنە بەرهەمدێمێتب مۆدێرنەب ڕۆە‬

‫لەڕاتسیونالیزەبوونی‬

‫خۆیدا‬

‫دەسەاڵتێکی‬

‫دەبێتە‬

‫ترسماکب دەبێتە (میکرۆ دەسەاڵ ) و دەچێتە نێو هەموو‬ ‫کەلێمەکانی مرۆاەوەب لەنەخۆەیەکانەوە بیگرە تا کۆسمۆس و‬ ‫گەردوونب سوستێمی ئەیاڵنی مرۆای تەواو لەک ێشەکانی خۆیدا‬ ‫کۆنتڕۆڵ کردووەب لەگەڵ ئەم سوستێمی کۆنترۆڵەدا مرۆڤ‬ ‫دەربازبوونی نییەب ئەیاڵنیە‬

‫الی (فۆکۆ) تەنێا ئەیاڵنیەتی‬

‫ئامڕازگەرایە و هیچیتر ‪.‬‬ ‫پێموایە‬

‫(فۆکۆ)‬

‫جەنگاوەری‬

‫یەکەمی‬

‫دەە‬

‫دەسەاڵتە‬

‫حکومەتەکاندا گەمەی خۆی لەسەر مرۆڤ دەکا ب میشێل فۆکف‬

‫لەجیێاندا‪...‬ئەم دەە دەسەاڵتخوازیەب ئەم ئازادیخوازیە ڕەهایەب‬

‫لە ‪ ٨٧٩٩‬لەچاوپێکەتمێکدا دەڵێت‪:‬‬

‫ئاماەەیە بۆ ئەو هەموو ئەو تۆمەتباریانەی دەدرێمە پاڵ (فۆکۆ)ب‬

‫نەماوە بۆ مرۆڤایەتی…و‬ ‫بەڕای‬

‫فەیلەسوفیکی‬

‫وەک‬

‫ڕوانگەی دیاریکراو لەدونیا ناڕوانێت‪ .‬ئاوەها سەختە بەتاک‬ ‫ڕەهەندیەوە لەمێژووی فیکری و نوسیمی‬

‫(اۆڵڤگان‬

‫اێل )ب فۆکۆ‬

‫مەبەستی ئەوەیە کەدەسەاڵ چۆتە هەموو ەوێمێکەوەب دەسەاڵ‬ ‫لەجەستەوە دەستپێدەکا تاوەکو ووردەکاریەکانی ەیان‪.‬‬

‫نوسەرە فرە‬

‫ڕەهەندەکان بڕوانین‪ .‬مەبەستی ئەم نوسیمەب ڕوونکردنەوەی‬ ‫ئەو تۆمتەبارکردنە کوێرانەی فۆکۆیەب کە گوایە کوێرانە‬ ‫پشتگیری ڕاپەڕیمی گەالنی ئێرانی کردووە‬

‫لەدەی ەای‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫هااایچ هیاااوایەک نەمااااوە‪ ،‬هااایچ شاااوینێک‬

‫ئەمە لەوەوە هاتووەب کە (فۆکۆ) هەمەالیەنەیە و سەختەب بەیەک‬

‫‪89‬‬

‫ئێران!ب هەندێك دەڵێن لە حەماسیکی کوێرانەی چەپگەراییەکی‬

‫ئایمیەکانب لەنۆرمە نوێیەکانی دیکە کەەۆڕب لەگەڵ خۆیدا‬

‫ڕۆەمبیرانەوە پاڵپشتی لە ەۆڕەی ئیس می ئێران کردووەب ئەم‬

‫دەیێێمت وئەوەەی بەرەو پوکانەوە دەڕوا ‪..‬هتد‪ .‬ڕۆەنامەنوس‬

‫ئەوەندەی پڕە لەتۆمەتبارکردنب پڕ نییە لەگفتوگۆی‬

‫دەبێت خاوەنی جیێانبیمیەکی دەوڵەمەندی فیکری بیتب لە‬

‫ئەیاڵنی و ەرۆاەی الیەنە جیاوازەکانی بیری فۆکۆ و ڕاکانی‬

‫گۆەەنیگای فیکریەوە لەڕووداوەکان بڕوانێتب نەک تەنێا لەسەر‬

‫لەمەڕ ەۆڕەی ئیس می ئێرانب لەم گۆەەنیگایەوە لەم نوسیمە‬

‫ئاستی سیاسەتی ڕۆە و توێژاڵی سیاسی مامەڵە بکا ‪( .‬فۆکۆ)‬

‫کورتەدا ئەم بابەتە دەخەیمە بەردەم گفتوگۆ‪.‬‬

‫ڕیپۆرتاەەکانی خۆی دەربارەی ڕاپەڕیمی ئێران لەدەی‬

‫دیباتەیە‬

‫ەاهەنشای ئێران دەنوسیب بەەێکی زۆری ڕیپۆرتاەەکان نەک‬

‫فۆکۆ‌ڕۆژنامەنوسی‌ئایدیاکان‌ ‌‬

‫هەر لەڕۆەنامە ئیتاڵیەکە (کۆریە دی‬

‫فۆکۆ بەهاوبەەی لەگەڵ ڕۆەنامەیەکی ئیتاڵیدا‬

‫‪Corriere‬‬

‫لەگەڵیشیدا‬

‫گۆااری‬

‫سارا) باڵودەبۆوەب‬

‫‪Le Nouvel Observteu.r.‬‬

‫فیکریدا‬

‫بەەێکی ڕیپۆرتاەی بەردەکەو ‪ .‬بیرۆکەیەکی زیرەکانەو‬

‫ڕێدەکەوێت ڕیپۆرتاە دەربارەی ەۆڕەی ئێران بموسێت‪ .‬ئەم‬

‫ئەرکێکی گرانەب هەوڵبدەیت لەزمانی نوسیمی فیکری و‬

‫پڕۆەەیە لەەێر ناونیشانی (ەورنالیزمی ئیدیاکان) خۆی پێماسە‬

‫فەلسەفیەوە دابەزیتە ئاستی زمانی ڕۆەنامەوانیب بەجۆرێرب‬

‫کردب مەبەست لەم پڕۆەە فیکریە (تەنێا ئەوە نەبووب باس لە‬

‫کەناوەڕۆکە فیکری و فەلسەفیەکان جەوهەری خۆیان لەدەست‬

‫چۆن لەگەڵ‬

‫سادەب‬

‫‪Sara‬‬

‫و‬

‫‪della‬‬

‫لەچوارچێوەی‬

‫پڕۆەەیەکی‬

‫مەزندەیی و بیرکردنەوەی (مرۆای سادە)بکا‬

‫نەدەن!‪.‬‬

‫لەالیەکی‬

‫ترەوە‬

‫گرنگیدان‬

‫بەخوێمەری‬

‫ئیدیاکاندا مامەڵەدەکا ب بەڵکو مەبەست لەم ڕیپۆرتاەانە لەوە‬

‫گرنگیدانە بەکاردانەوەکانی مرۆای سادە لەبەرامبەر ڕووداوە‬

‫زیاترەب چاودێری ئەوە دەکا کەچۆن ئیدیاکان لەکۆنێکستیکی‬

‫مێژوویەکاندا‪ .‬لەم خاڵەوە (فۆکۆ) بەپڕۆەەی (ڕیپۆرتاەی‬

‫کۆمەاڵیەتیدا لەگەڵ ڕووداوە مێژوویەکاندا مامەڵە دەکا ‪ .‬ئەرکی‬

‫بەئێرانداو بەچاوی‬

‫ئیدیاکان) لەساڵی ‪ ٨٧٩١‬دا خۆی دەکا‬

‫(مانا پڕاکتیکیەکان) ئیدیاکان‬

‫فەیلەسوفێکەوە لەڕووداوەکان دەڕوانێتب فەیلەسوفێر نێزکتر لە‬

‫ەرۆاە بکا ب جۆری مامەڵەی ئۆرگانیزەکراویان و مۆتیڤ و‬

‫(هاواڵتی سادە) بەوەی کەخۆی مەزندەی ناکا ب فەیلەسوفێر‬

‫و‬

‫نێزکتر لەو پەیوەندە ئاڵۆزەی نێوان خەونەکانی مرۆای سادە و‬

‫ئەو ڕیپۆرتاەانە لەوەدابوو‬ ‫بخاتە‬

‫هێزەکانیان‬

‫ەێر‬

‫چاودێری‬

‫تێوری‬

‫دەسەاڵتێر لەدەی راپەڕیوە و دەسەاڵتێکی‬

‫ەیکردنەوە‪)1.2 Lemke...‬‬ ‫ئەم پرۆەەیە لەدایکبووی بیرۆکەیەکە (فۆکۆ) و هاوڕێکانی‬ ‫یسەیان لەسەر کردبووب بەوەی جیێانی ئیدیاکان و مامەڵەی‬ ‫ئۆرگانیزەو هەڕەمەکی و کاردانەوەکانی لەسەر مرۆای سادە‬ ‫چۆن دەبێت؟ب لێرەدا مەبەست لەمرۆای سادە ئەو مرۆاەیەب کە‬ ‫کاردانەوەکانی لەسەر ئاستی پەرچەکرداری سادەیەب بەاڵم‬ ‫لەپشت ئەم کاردانەوانەیە چەندەها مۆتیڤ و هۆکاری جیاواز‬ ‫ڕاوەستاوەب‬

‫چرکە ساتی ڕوودانی کاردانەوە و مامەڵەی‬

‫نائۆرگانیزەکراو‬

‫زۆر سروەتی‬

‫و‬

‫بت بەرنامەیەب بەاڵم‬

‫چرکەساتی مێژووی بەریەکەوتمی مرۆاە لەگەڵ ڕووداوەکانە‪.‬‬ ‫لەمخاڵەوە دەتوانین‬

‫کەپرۆەەی (ڕۆەنامەوانی ئیدیاکان )‬

‫کەخۆی لە (ڕێپۆرتاەی ئیدیاکان ) بەرجەستە دەکردب بەیەکێر‬ ‫لەکارە گرنگەکانی (فۆکۆ) تێبگەین‪.‬‬

‫لەهەناوی ئەو‬

‫ڕاپەڕیمەوە لەەانی لەدایکبووندا ەتێر بەرهەمدێمێت کەناوی‬ ‫(حکومەتێکی ئیس میە)‪..‬‬ ‫حکومەتیکی‌ئیسالمی‌ ‌‬ ‫ڕیپۆرتاەەکانی (میشێل فۆکۆ) لەمەڕ ەۆڕەی ئێران لەدەی‬ ‫ەای ئێرانب مشتومڕێکی زۆری لەنێوەندە سیاسی و ڕۆەمبیری‬ ‫ئاکادیمیەکاندا هارووەاندب هەڵوێستی ڕەخمەیی توند لەبەرامبەر‬ ‫ڕیپۆرتاەەکان بەرامبەر بە بیروڕاکانی (فۆکۆ) دەربارەی‬ ‫ەۆڕەی ئێران لەو ڕستەیەدا خۆی دووبارەدەکردەوە‪ :‬کە‬ ‫میشێل فۆکۆ پشتگیری لە پرۆەەی (حکومەتێکی ئیس می )‬ ‫دەکا !‪ .‬بەجۆرێر کە حکومەتیکی دیکتاتۆر بە ئەویتر‬ ‫دەگۆڕێتەوە؟ ( ‪ . )Lemke 1.3‬بێگومان ئەو ڕایە دوور و‬ ‫نێزیر‬

‫هەڵوێستی (فۆکۆ) نەبووە لەمەڕ ئەو چەمکەی‬

‫ڕیپۆرتاەی ئایدیاکان ( ‪ )Reportage des Idee‬ئاستێکی‬

‫پێیدەڵێین (حکومەتیکی ئیس می)ب ئەوەی بەالی فۆکۆو‬

‫بااڵی ڕۆەنامەنوسیەب کەمامەڵە لەگەڵ ڕووداوە گرنگەکان دەکا ب‬

‫گرنگە بەتێگەیشتنی من‪ ،‬دابەشبوونی دەسەاڵت بووە‬

‫لەماناکانیب لە مۆتیڤەکانیب لە نۆرم و بەها کۆمەاڵیەتی و‬

‫بەسەر کایە جیاوازەکاندا‪ ،‬هەروەها شوێنی مرۆڤ بوو‬

‫لەنێو ئەم کایە دەسەاڵتخوازیەدا‪ .‬گەر دەسەاڵت خۆی‬

‫دیارە گەر دەربارەی چەمکی (گوتار ‪ )Diskurs‬الی (فۆکۆ)‬

‫لەخۆیدا گوتارێک بێت‪ ،‬دیسکۆرسێک بێت‪ ،‬مرۆڤ‬

‫بەسادەیی‬

‫(سوستێمی‬

‫بەردەوام لەگەڵیدا مامەڵەدا بکات‪ ،‬ئەوا خودی مرۆڤ‪،‬‬

‫بیرکردنەوەیە)ب‬

‫سوبێکت لەپەیوەندیەکی تایبەت و میژووییەدایە‬

‫کەکۆمەڵگە لەگەڵ یەکتریدا و لەنێویدا (بوون ‪ )Sein -‬خۆی‬

‫لەگەڵیدا‪.‬‬

‫تێدا دیاریدەکا ب الی (یورگن هابرماز) فەیلەسوفی دیاری‬

‫ئەم (پەیوەندیە تایبەتە) ەێوازی مامەڵە دیاریدەکا‬

‫لەگەڵ‬

‫ڕووداوە مێژوویەکانداب کەجێگەی مرۆاە لەنێو ئەو گوتارەدا‪ .‬لەم‬ ‫ڕوانگەیەوەب لەڕوانگەی پەیوەندی نێوان ( خود و دەسەاڵ )ب‬ ‫(فۆکۆ) چاودێری ەۆڕەی ئێرانی کردووە‪( .‬خود ‪) Subjekt‬‬ ‫جێگەی چی بووە لەنێو گوتاری دەسەاڵ ؟! خود جێگەی چی‬ ‫بووە‬

‫لە‬

‫نێو‬

‫گوتاری‬

‫دەسەاڵتی‬

‫(موحەمەد‬

‫ڕەزاەا)ب‬

‫کەدرێژبونەوەی ڕەێمێکی ەاهەنشاهیە؟ب کە لەسەفەویەکانەوە تا‬ ‫یاجاری لەدوایدا تاوەکو حوکمی بمەماڵەی ڕەزا ەا خۆی‬ ‫دریژدەکردۆتەوە‪.‬‬

‫گوتارێکە کەخاوەنی نیزام و کۆنتڕۆڵ و‬

‫نۆرم و زمانی خۆیەتیب لە ‪ 1978‬ئەم گوتارە چیتر جێگەی‬ ‫مرۆای تێدا نابیتەوە و بەرەو کۆتایی هەڵدەوەەێتەوە‪ .‬جێگای‬ ‫(خود ‪ /‬سوبێکت) دەچێتە پەیوەندیەکی دیکەی تازە لەگەڵ‬ ‫گوتارێکی ‪ Diskurs‬دیکەب کە لەنێو خەڵکدا تەعبیر لەخۆی‬ ‫(حکومەتیکی ئیس می) یەب‬

‫دەکا ب ئەوی‬

‫ئەم ئاڵۆزیە‬

‫فیکرییە جێگەی چاودێری میشێل فۆکۆ بووە‪.‬‬

‫یسەکردنی (میشێل فۆکۆ) یە لەەوێمای خودی‬

‫ئێرانیب لەبەرامبەر گوتارێکی دەسەاڵ‬ ‫زیاتر‬

‫خۆی‬

‫درێژدەکاتەوە‪.‬‬

‫کە زیاتر لەدوو سەدە‬

‫گوتارێر‬

‫هەر‬

‫لەزەمەنی‬

‫سەفەویەکانەوە درێژە بەخۆی دەدا ب تاوەکو لە لەساڵی ‪1979‬‬ ‫دوا ەاهەنشا دەڕووخێت‪ .‬لێرەوە بەڕای من میللەتانی ئێران‬ ‫(دابڕانێکی ڕیشەیی) دەکەن لەگەڵ گوتارێر کەچەندەها ساڵە‬ ‫گوتاری زاڵ بووەب لەم گۆەەنیگایەوە ەۆڕەی ئیس می ئێران‬ ‫بەڕای من گرنگی مێژوویی و مەعرفی خۆی وەردەگرێت ب‬ ‫کە(فۆکۆ) چاودێری دەکا لەچوارچێوەی سوستێمی (گوتار) داب‬ ‫جگە لەوە زمانی هاوبەب و هاکۆییەکی دیکە لەبەرامبەر‬ ‫) لەدایکدەبێتب‬

‫مادامەکی ەۆڕب خۆی لەخۆیدا هەوڵدانە بۆ بیماکردنی‬ ‫گوتارێکی نو ‪.‬‬

‫بەمانای‬

‫ئەو بیرکردنەوە زمانەوانەیەی‬

‫یوتابخانەی فرانکفۆر ب گوتار پێماسەیەکی دیکە لەخۆدەگرێتب‬ ‫مانای دۆزێکی ڕاتسیۆنالە و ئەیاڵنیە لەنێوان کەسەکانداب لەنێو‬ ‫جڤاتەکاندا ئامادەیەب بەمانای دیالۆگی ئەیاڵنی کۆمۆنیکاتیڤی‬ ‫نێوان کەسەکان گوتار پێکدێمێت‪ .‬الی (فۆکۆ) کۆی سوستێم و‬ ‫ەێوازی بیرکردنەوەی سوستێم و زۆرانبازیەکانی‬

‫گوتار‬

‫پێکدێمن‪ .‬بەاڵم (گوتار) خۆی لەخۆیدا بەڕای فۆکۆ (دۆزیکی‬ ‫بوونگەرایی) گرنگەب‬

‫ڕوونتر یسەبکەم بوونی مرۆاە لەنێو‬

‫ڕاستیەکانداب لەنێو هەییقەتدا خۆی پێماسە دەکا ب لەگەڵ‬ ‫وایعیکی کۆمەاڵیەتی وئەخ یی و ئایمی مامەڵە دەکا ب کۆی ئەم‬ ‫ڕاستیە کۆمەاڵیەتی و سیاسی و ئیتیکی و ئەخ ییانەب گوتار‬ ‫پێکدێمن‪( .‬فۆکۆ) لەکتێبی (ڕێسابەندکردنی گوتار ‪Ordnung‬‬ ‫‪ )des Diskurses‬دەڵێت‪( :‬گوتار ب دیسکۆرس هەمیشە‬ ‫مێژوومان فێردەکا ‪ .‬گوتار تەنێا وەرگێڕانی زمانی سوستێم و‬ ‫جەنگەکانی نییەب نەخێر زۆر لەوە زیاترەب گوتار ئەوەیە بۆچی‬ ‫و لەگەڵ چی جەن‬

‫دەکەیتب ئەو دەسەاڵتەیە کەبەدووی‬

‫مانای ڕاکێشانی سمورە ئەخ یی وتابۆکانەب نەکردەکان ویەدەغە‬ ‫کۆمەاڵیەتی و سیاسیەکانە‪.‬‬ ‫گوتار‬

‫(دیسکۆرس‬

‫‪)Diskurs‬‬

‫لەدوو‬

‫بواردا‬

‫زیاتر‬

‫دەردەکەوێتب یەکەمیان لە(سیاسە ) دا و دووهەمیان لە (سێکس‬ ‫)‪ .‬ئەم دووبوارەب کایەی گەمەکانی دەسەاڵتە‪ .‬کۆی ئاین و‬ ‫ئایدۆلۆەیاو بیروڕاکان لەنێو ئەم دوو کایە گرنگەی ەیانی‬ ‫مرۆادا گەمەی خۆیان دەکەن‪ .‬کەواتە کاری فۆکۆ بۆ‬ ‫چاوێریکردنی ئایدیاکان بووەب بەوەی کامە سمور دەبەزێمرێت‬ ‫و کامەب سموری نو ب دەهێمێتە نێو خەیاڵی گشتیەوەب کامە‬ ‫ڕێسابەندی نوێیە دێتەوە نێو ک ێشەکانی خەیاڵی جەماوەریەوە‪.‬‬ ‫ئەم (خەیاڵە نوێیە)ب ئەم سمور ڕاکێشانە نوێیەب لەدابڕانی‬ ‫ئەخ ییانەدا خۆی بەرجەستەدەکا‬

‫لەبەرامبەر گوتاری باوی‬

‫بەسەرچوو کەخەڵکان لەدەی هاتوونەتە سەر جادەو ڕاپەڕیمی‬ ‫دە بەرپادەکەن‪.‬‬ ‫بەرجەستە کردبوو‬

‫ئەم گوتارە نوێیە‬

‫خۆی لەخەونیکدا‬

‫کەناوی (حکومەتیکی ئیس می) بوو‪.‬‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫(ئایدیاکان ) و (گوتاری نوێی دەسەاڵ‬

‫یسەبکەینب‬

‫کە‬

‫داگیرکردندا دەگەڕێت‪ ).11.‬لەم پێماسەیەوە چەمکی (گوتار)‬

‫بەکورتی یسەکردن لە ڕاپەڕیمی گەالنی ئێران لەدەی ڕەیمی‬ ‫ەاهەنشاب‬

‫ئەوەیە‬

‫گوتار‬

‫‪91‬‬

‫فۆکۆ دەڵێت ‪ :‬ئێوە چیتان دەوێت ؟ ئەوەپرسیاری من بوو لەخەڵک‪ .‬لەهەموو ئەو ماوەیەی کە لە تاران بووم ‪،‬‬ ‫تەنانەت بۆ یەکجاریش گوێم لەوشەی شۆڕش نەبوو بەاڵم چوار تاپێند جار گوێم لەم وەاڵمە بوو‪ :‬حکومەتێکی‬ ‫ئیسالمی! ‪ 1.4...‬و‬ ‫بەڕای (تۆماس لێمکە) لەڕوانیمی (فۆکۆ) بۆ جەماوەری ڕاپەڕیوی ئێران دوو چەمر ئامادەگیان هەیە ب یەکەمیان (یۆیۆبیا) و‬ ‫دووهەمیان (ئیدیال)‪ .‬مۆدێلی (حکومەتێکی ئیس می) پابەندکردنی هیواکانە بەزیمدوکردنەوەی نەرێتێکی کۆنی دەسەاڵتی لەدەست‬ ‫چووی ئەخ یی وسیاسی لەچوارچێوەی سوستێمیکی سیاسی دواڕۆەدا‪ .‬گەڕانەوە بۆ خەونی حکومەتی ئیس می لەڕاپەڕیمی گەالنی‬ ‫ئێراندا لەدەی ەای ئێرانب گەڕانەوەیە بۆ ئەو یۆتۆبیا مەزنەی کە ئێران ئیمپراتۆریەتێکی گەورە بووەب لەبەرامبەر عوسمانیەکاندا‬ ‫هێزی دووهەم بووە لەڕۆەهەاڵتی ناوەڕاستداب بەمانای یۆتۆبیایەکی ناسیونالیستیە‪ .‬ئیس م لەم ئەکتەدا (یۆتۆبیایەکی سیاسیە) بۆ‬ ‫بیماکردنی دەوڵەتێکی ئیدیالی چاوەڕوانکراو‪ .‬دوورکەویمەوە لەم یۆتۆبیا سیاسیەب (فۆکۆ ) ڕای وەهایەب کە ئیس م هێزیکە دەبێتە‬ ‫(ڕۆح) بۆ سیاسە و لێرەوە دەتوانین ب ێین (سیاسەتی ڕۆحانی) دەبێتە مۆتیڤ و هەڵسوڕێمەری ڕاپەڕیمی گەالنی ئێران‪ .‬گرنگی‬ ‫(فۆکۆ) لێرەدا ئەوەیەب گەڕاوە بەدووی ەێواز و میکانزمی ئەم دەسەاڵتە نوێیەی کەلەهەناوی گوتاری دەسەاڵتی کۆنیمە لەدایکدەبووەب‬ ‫گوتارێر بەرەو لەناوچون دەڕۆیشتب و گوتاریکی نوێ‬

‫لەیۆناغی ەانی لەدایکبووندا بووە‪ .‬گرنگی تێزەکانی فۆکۆ لەوەدایە‬

‫نەیدەویست هەڵوێستی سیاسی و (هەڵوێست وەرگرتن) سەریاڵی بکا ب بەیەد هێمدەی گرنگی بە میکانزم و چۆنێتی و ەێوازی‬ ‫بەکاربردنی ئیدیا نوێیەکان دەدا‪ .‬ئەو گرنگیدەدا بە ەتروکتوری ئەو گوتارە نوێیە کەهێشتا لەنێو خەیاڵی ڕاپەڕێوی خەڵکدا گەمەی‬ ‫خۆی دەکرد‪ .‬ەێوازی نوسیمی ڕیپۆرتاەەکانی (فۆکۆ) بەجۆرێر بوونب کە دوور لەڕەخمەی ڕاستەوخۆی سیاسیانە بوونب دیارە ئەمە‬ ‫ب ۆ ئەوە دەگەڕێتەوەب کەهەمیشە (فۆکۆ) سەریاڵ بووە بەوەی (دەسەاڵ‬

‫لەکوێیە و چۆن کاردەکا‬

‫؟ ) ب وەک لەوەی دادگایی‬

‫دەسەاڵتێر و گوتارێر بکا ‪.‬‬ ‫من پێموایە و لەوەەدا لەگەڵ (فۆکۆ) یەکدەگرمەوەب کەەفکردنی میکانزمەکانی دەسەاڵ‬

‫خۆی لەخۆیدا کردنەوەی دەرگای وااڵیە‬

‫لەبەرا مبەر ڕەخمەی جیدی لەدەسەاڵ ‪ .‬دیارە هەڵوێستی (فۆکۆ) دەربارەی چەمکی (حکومە ) کەوەک ڕەچەتەی چارەسەر لەەێر ناوی‬ ‫( حکومەتی ئیس می) خۆی فۆرمولە کردبووب هیچ جیاوازیەکی نییە لەو ڕەچەتانەی دیکە کە سوستێمی مۆدێرن و کاپیتالیستی‬ ‫بەرهەمیێێماوەب لێرەوە ڕەخمەی (فۆکۆ) ب ەرامبەر حکومەتی ئیس می بەگشتی ئاەکرایەب کەئەوان بەرهەمێکن لەبەرهەمکانی مۆدێرنە و‬ ‫ڕاتسیونالیەتێرب ئەیاڵنیەتێرب کە بۆتە سیستمیکی دڵڕەقب هەموو کون کەلەبەرەکانی مرۆای کۆنتڕۆڵکردووەب لەمبارەیەوە فۆکۆ‬ ‫دەڵێت‪:‬‬

‫زۆر جار دەڵێن پێناسەی حکومەتی ئیسالمی‪ ،‬پێناسەیەکی وورد نییە‪ ،‬بەاڵم بەپێەەوانەوە پێناسەیەکی‬ ‫زۆر ئاشانایە پااێم‪ ،‬هەرچەنادە ڕوونیەکاای جاێگەی هێااوری نیایە‪ :‬بەمانااای ئەمە فۆڕماال و ڕەچەتەیەکاای‬ ‫بنەڕەتی دیموکراتیەتی هاواڵتی و شۆڕشی دیموکراسیە کەلەسەدەی هەژدەوە واز لە خۆدووباارەکردنەوە‬ ‫ناهێنێت‪0.1...‬و‬

‫لەم دێڕانەوە لەوە تێدەگەینب کە ڕەچەتەو ڕێگا چارەی‬

‫لەیەکێر لەڕێپۆرتاەەکانیدا کەلەرێگەی نوسیمەکەی (تۆماس‬

‫حکومەتێکی ئیس می هەمان میکانزمی ەۆڕەی بۆرەوازی و‬

‫لێمکە ) وەریدەگرین ب فۆکۆ سەرنجەکانی خۆی لەساڵی ‪٨٧٩١‬‬

‫سوستێمی کاپیتالیستیە و‬

‫فۆکۆ لەو کاتیگۆریەدا پیماسەی‬

‫دەکا ب بەمانای هەمان ەتروکتور و بونیادی سێمتڕاڵی ەۆڕب‬ ‫و هێزە سیاسیەکانی دیکەی مۆدێرنەی هەیە‪ .‬بێگومان هەمووان‬ ‫دەزانین کەچەندە (فۆکۆ) بەرامبەر ئەم مۆدێ نە ڕەەبیمە لەوەی‬ ‫کەئازادی و یەکسانی بەمانا فراوانە فۆکۆییەکەی دەستبەر‬ ‫بکا ب هەمان هاوکێشەب لەڕووی پراکتیکیەوە بەسەر ڕەچەتەی‬ ‫حکومەتیکی ئیس میدا پراکتیزە دەبێت‪ .‬لێرەوە دەتوانین‬ ‫ب ێین‪ :‬هەمان دیدی ڕەخمەگرانەی سەختی (فۆکۆ) لە کاپیتالیزم‬ ‫و گوتاری مۆدێرنەب هەمان دیدە کە ڕاپەڕیمی گەالنی ئێرانی‬ ‫پت هەڵدەسەنگێمێتب بەهیچ کلۆجیر ناکەوێتە ئەو هەڵەیەی کە‬ ‫ڕەێمی ەاهەنشا ب حکومەتێکی سێکۆالر و دیموکراسی بووە و‬ ‫ئەم هێزەب دواکەتووەب یان بەپێچەوانەوە !‬

‫دا ئاوەها دەنوسێت‪:‬‬ ‫{خەڵکان لەکاتێکدا‬

‫باس‬

‫لەحکومەتێکی ئیس می‬

‫دەکەنب‬

‫کاتێکە لەسەر ەەیامەکاندا لەەێر هەڕەەەی گوللەدا هاوار دەکەن‪.‬‬ ‫لەکاتێکدایە کەهەموو ڕێگە چارەسەر و پێشمیاری پارتە‬ ‫سیاسیەکان ڕەتدەکەنەوەب هەموو پێشمیار و ڕەچەتەی کۆنیمە‬ ‫ڕەتدەکەنەوەب چونکە ئەوان تەنێا ەتێکی دیکەیان لەدڵدایەب‬ ‫ەتێکی دیکەیان لەمێشکدایە‪ .‬من پێموایە ئەوان بیر لەواییعێر‬ ‫دەکەنەوە کەلەخۆیانەوە نێزیکەب ڕیاڵێر کەخۆیان ئەکتەری‬ ‫سەرەکین تێدا‪ .‬مەسەلەکە بەوجۆرەیە؛ کە بزوتمەوەیەک هەیە‬ ‫هەوڵدەدا‬

‫تەیلیدیەکانی‬

‫ڕۆڵێر ببەخشێت بەبونیادە‬

‫کۆمەڵگەی ئیس می لەەیانی سیاسیدا‪.‬‬

‫لەدەوەرەی ئەو هاوکێشەیە و لەنێو میکانزمەکانی دەسەاڵتەوە‬

‫حکومەتی ئیسالمی یەکێکە لەو هەزارەها خاڵە‬

‫کەلەسەدەی هەەدەوە ئامڕازەکانی کۆنتڕۆڵیان گەەەی سەندووە‬

‫ئاگرینانەی کەلەنێو مزگەوت ج اتە ئاینیەکاندا‬

‫لەچەمکی حکومەتی ئیس می دەڕوانێتب هەمان فۆرمال و‬

‫هەاڵیسابوو‪ ،‬ئەم خاڵە ئاگرینانە بۆئەوە بوو‬

‫ڕەچەتەیە لەجیاتی دیموکراسیەتی ڕۆەئاواییب حکومەتی‬

‫خەڵکان بە ئەکیتد و چاالک بمێننەوە ودژی ڕژێمی‬

‫ئیس می دەبێتە ئەڵتەرناتیڤب هەڵبژاردنەکانی ئێران ئەوە‬

‫شا خەبات بکەن‪....‬‬

‫دیموکراسیدا تێدەپەڕێتب لەهەڵبژاردنەوە بیگرە تاوەکو ئازادی‬

‫بەاڵم مرۆڤ بیر لەبزوتمەوەیەک دەکاتەوە کەتەواو هاوپێچەوانە‬

‫دەسەلمێمێت کەئەم حکومەتە بەهەمان مێتۆدەکانی فۆرمی‬ ‫دیاریکراوی ڕۆەنامەوانی وبانگەەەی نێوان تەوەمەکانی‬ ‫ڕێفۆرمخواز و کۆنەخوازەکان‪..‬کۆی ئەم جوڵەیە لەک ێشەکانی‬ ‫مۆدێرنەدا دەسوڕێمەوە کەلەسەدەی هەەدەوە خۆی ڕادەکێشێت‬ ‫تاوەکو ئێستا‪.‬‬

‫بەمانای ئەوەیەب ئەمە بەهیچ ەێوەیەک‬

‫زۆرانبازی نییە لەنێوان دوو مۆدێلی جیاوازداب بەڵکو‬ ‫درێژکراوەی هەمان مۆدێلەب هەمان گوتارە بەاڵم لەجەن‬

‫و‬

‫ملم نێی و فۆرمێکی جیاوازدا کەلەسەدەی هەەدەوە خۆی‬ ‫درێژدەکاتەوە‪ .‬بەکورتی (حکومەتی ئیس می ) الی (فۆکۆ)‬ ‫هەمان درێژکراوەی کاپیتالیزم و حکومەتە ئیایدۆلۆەی و پۆست‬ ‫کۆلۆنیالەکانە کەبەرهەمێاتووی مۆدێرنەنب‬

‫کەڕێگەدەدا‬

‫ڕۆح دووریەکی هەبێت لەنێو ەیانی سیاسیداب‬

‫دووریەک کەدەتوانێت زاممی ئەو بکا کەەیانی سیاسی وەک‬ ‫جاران ڕێگر نەبێت لەبەرامبەر ڕۆحانیە‬

‫و ەپریتوالیە‬

‫‪ Spiritualität‬ب نەک هەر ئەوە بەڵکو ەیانی ڕۆحانی دەبێتە‬ ‫پەناگەیەکی ئارامب دەبێتە ەانسێر لەەیانداب دەبێت بەهەوێمێر‬

‫‪})1.5( ..‬‬ ‫(فۆکۆ) لەم ڕیپۆرتاەەیدا جەخت لەدوو خاڵی گرن‬

‫دەکاتەوەب‬

‫یەکەمیان ئەوەیە کەخەڵکانی ڕەاوی سەرەەیامەکانب کاتێر‬ ‫گیانی خۆیان دەخەنە مەترسیەوەب لەخەیاڵی ئەواندا ەتێر‬

‫لە مۆدێرنە‪،‬‬

‫بوونی هەیە کەناوی حکومەتی ئیس میەب حکومەتی ئیس می لەم‬

‫هەمان ڕەخنەیە لە مۆدیزی حکومەتی ئیسالمی‬

‫فۆرمەدا ڕەچەتەی پێشمیارێکی سیاسی نەبووەب بەڵکو خۆی‬

‫کەپرۆدیکتی هەمان گوتارە‪.‬‬

‫لەخۆیدا مۆتیڤ و پاڵپێوەنەرێر بووە بۆئەوەی‬

‫بەچاالکی‬

‫بمێممەوە لەخەباتیاندا لەدەی ڕەێمی ەاهەنشاداب بێگومان ئەو‬ ‫خاڵە فەرامۆەە دەکا‬

‫کەئەم پاڵپێوەنەرە لەخزمەتی چ‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫لەبەر ئەوە‪ ،‬بەڕای من‬

‫ڕەخنەی فۆکۆ‬

‫یان دیووی دووهەمی‬

‫ئەو الیەنەیەب‬

‫ئەو‬

‫بزوتمەوەیە‬

‫‪93‬‬

‫ئامانجێکدایەب بێگومان ئامانجی حکومەتی ئیس میە‪( .‬فۆکۆ)‬

‫لەهەمانکاتیشدا دەتوانین ئەوە ب یین؛ کە فۆکۆ پرسیاری‬

‫بەمیکانزمی‬

‫ئەخ قب ئیتیر دەهاروەێمێتب کەلێرەدا بەەێکی زۆری دەچێتە‬

‫پاڵپێوەنەرەکانی ەۆڕب ومانەوەی خەڵر بەئەکتیڤی لەدەی‬

‫نێو پرسەکانی ئازادیەوە‪ .‬لەکوێدا دیسپۆ‬

‫هەبێتب لەوێدا‬

‫ەاهەنشاب ئەوەندە چەمکی حکومەتی ئیس می بەهەند‬

‫گەندەڵی ئەکتەری سەرەکی ئەو ەانۆگەریە دەبێتب لەوێوە‬

‫وەرناگرێتب الی (فۆکۆ) حکومەتی ئیس می پاڵپێوەنەری‬

‫پرسیاری ەۆڕەی ئێران پرسیاری ئەخ یێکی نوێیە کەلەڕێگەی‬

‫چوونە سەرەەیامەب بەاڵم ڕەهەندەکانی لەداهاتوودا چۆنە ئەوە‬

‫(کایە ڕۆحانیە) ئاییمەیەکانەوە تەعبیر لەخۆی دەکا ب لەبەرامبەر‬

‫ەتێکە لەو ڕێپۆرتاەانەیدا گفتوگۆی لەسەر ناکا !‪.‬‬

‫ڕەێمێر خاوەنی بەندیخانەیەکی بەناوبانگی وەک (ئیڤن) و‬

‫لەڕووداوەکاندا‬

‫ئەوەندەی‬

‫گرنگیدەدا‬

‫الی (فۆکۆ) ئەو (فۆرمە نوێیەیە)‬

‫کەلەزەمەنی ڕەێمی ەادا‬

‫ڕێگری گەورەی لەبەرامبەردا بووەب (ەیانی ڕۆحی) مرۆاەکان‬ ‫بووە‪ .‬فۆرمی نوێی خەونی حکومەتی ئیس می الی (فۆکۆ)‬ ‫ئەوەندە گرنگی نەبووە بەیەد ئەوەندەی کەئەمە تەنێا گەڕانەوی‬ ‫ئەو فۆرمەیە کە ڕێگری لەبەردەمدا بووەب هاتمە ناوەوەی فۆرمی‬ ‫نوێی گوتارێکە کەگوتاری هێزە ڕۆحانیەکانن لەنێو سیاسەتدا‪.‬‬ ‫ئەم فەرامۆەکردنە مانای پشتگیری یان ڕەتکردنەوە نەبووەب‬ ‫بەهیچ کلۆجیر (فۆکۆ) هەوڵی دادگایکردن و هەڵوێست‬ ‫وەرگرتن و ەرۆاەکردنی دیاردەیەک ناکا ب کەهێشتا‬ ‫لەدروستبوون و نەەونمادایە‪ .‬نابێت ئەوەەمان لەبیربچێت‬ ‫کەکۆی پرۆەەکەی فۆکۆ ڕەدووکەوتمی ئایدیاکانە لەنێو‬ ‫خەڵکانی سادە و مامەڵەی ئۆرگانیزەکراو و هەڕەمەکیانەی‬ ‫ئەوان لەگەڵ ئیدیاکاندا لەنێو کۆنتێکستێکی مێژوویدا‪ .‬یسەیەک‬ ‫هەیە دەڵێت؛ گەر فۆکۆ زیاتر بژیایە یوڵتر لەسەر دیاردەی‬ ‫ەیانی ئایمی و حکومە‬

‫دەیموسیب بەاڵم ئەوەندەی بەندە‬

‫ەارەزای نوسیمەکانی سااڵنی دوایی (فۆکۆ ) بم ئەوا ئەو‬ ‫لەسااڵنی دوایی پێ‬

‫مردنی سەریاڵ بوو بە چەمکیکی دیکەی‬

‫سوبێکیزم و خودگەراییب کەبۆ ئەو خۆی لەتەکمیکەکانی خود دا‬ ‫بەرجەستە دەکردب زنجیرەیەک موحازەرەی گرن‬

‫لەدوایدا‬

‫خوێمدکارانی (فۆکۆ) لەکتێبێکدا کۆی دەکەنەوەب بۆ یەکمجارە‬ ‫باس لەسوبێکت دەکا نەک لەکۆنتێکستێکی نێو دەسەاڵ و‬ ‫نەبوویەک لەنێو گوتاری دەسەاڵتداب بەڵکو وەک خودێر‬ ‫کەدەگەڕێتەوە بۆ چەمکی (خود پارێزی) و دۆزیمەوەی خود‬ ‫لەنێو مانەوەیەکی چاالکداب تەکمیکەکانی خود بەڕای من‬ ‫درێژبونەوەی پڕۆەەی فۆکۆیە لەئاوڕدانەوە لەکۆی سوستێمەوە‬ ‫بۆ خود لەگەڵ خۆیدا و لەنێو خودی خۆیدا‪ .‬لەوبڕوایەدام‬ ‫(فۆکۆ) لەچاودێریکردنی ەۆڕەی ئێرانەوە بەدووی سوبێکتدا‬ ‫گەراوەب ئەوەندەی گو‬

‫بداتە سوستێمی چاوەڕوانکراو و‬

‫ڕەهەندە دەسەاڵتخوازیە نێگتیڤەکەی‪.‬‬

‫دەزگایەکی ترسماکی وەک (ساواک) بوو‪ .‬ەاهەنشای ئێران‬ ‫یەکێر بوو لەڕەمزەکانی گەندەڵی نەک لەئێرانداب بەڵکو‬ ‫لەدونیاداب چیرۆکی ەنەکانی و نەوەی دوای خۆی و دڵداریەکانی‬ ‫کەمیلۆنەها دۆالر لەسەر خەزێمەی دەوڵە‬ ‫ڕۆەنامەکانی جیێان بوو‪.‬‬

‫کەوتبووب مانشیتی‬

‫لەساڵی ‪٨٧٩٢‬‬

‫لەبەرلین‬

‫خوێمدکارانی جواڵنەوەی ‪ ٨٧١١‬لەدەی سەردانی ەای ئێران‬ ‫بۆ بەرلین خۆپیشاندان دەکەنب پیاوانی سەفارەتی ئێران لەگەڵ‬ ‫پۆلیسی‬

‫ئەڵمانی‬

‫پەالماری‬

‫خۆپیشاندەران‬

‫دەدەن‬

‫و‬

‫خوێمدکارێر بەناوی (بیمی سۆرگ) دەکوەنب چیرۆکی ەای‬ ‫ئێران چیرۆکی تەخشانکردنی سامانی گشتی و بەگەڕخستمی‬ ‫ماەێمی کوەتن وبەندکردن وئەەکەنجەدان بووە‪.‬‬

‫بێگومان‬

‫(میشێل فۆکۆ) وەک بیرمەند و فەیلەسوفێر چاودێری ئەم‬ ‫جۆرە دەسەاڵتە هیرارکیەی کردووە کەلەەێر ناوی حکومەتیکی‬ ‫مۆدێرن و سیکۆالر و کراوە بەماڵ بەسەر پڕنسیبەکانی ئازادیب‬ ‫لەئابووری جیێاندیدا خۆی وەک دەوڵەتێکی سێکوالر و‬ ‫دیموکرا‬

‫نمایشدەکرد‪ .‬ئەمە لەکاتیکدایە کەمیللەتانی ئێران‬

‫لەدەی ئەم ماەێمە درۆزن و ترسماکە ڕادەپەڕنب پرسیاری فۆکۆ‬ ‫کەدەیێارەێمێت ب پرسیاری ئەو (ئەخ یە ونبووە) یە کەدەسەاڵ‬ ‫هۆکاری بووەب لەبەرئەوە الی فۆکۆ ەیانی سیاسی لەو زەمەنەدا‬ ‫لەدەی (کایەی ڕۆحانی) بووەب چونکە لەگەڵ بوونی (ەیانی‬ ‫ڕۆحی) هەموو دادگاییە ئەخ ییە گەورەکان لەبەرامبەر فەسادی‬ ‫ئیداری ئەخ یی دەتەیمەوە‪ .‬لێرەوە پەیوەندی سوبێکت (خود)‬ ‫بەدەسەاڵتەوە لەو ڕایەڵە ونبووە خۆی بەرجەستە دەکا‬ ‫کەلەنێوان هەردووکیاندا لەسەر زەوی بەرپێیدا ڕزیوەب ئیدی‬ ‫گەڕانەوە بۆ ئیس م و حکومەتی ئیس می الی (فۆکۆ)‬ ‫گرنگیەکەی لەو مۆتیڤە ئەخ ییە گەورەیە کە پێشکەەی مرۆای‬ ‫ئێرانی دەکا ‪ .‬ەیانی سیاسی لەم مۆدێلەدا دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫ەیانی ڕۆحانیب لەم خاڵەوە وە گرنگی چاودێری ئەم فیمۆمیمە‬ ‫الی فۆکۆ خۆی بەرجەستەدەکا ‪.‬‬

‫ئیرادەیەکی‌کۆلێکتیڤی ‌‬ ‫وەک ئاماەەمان پێدا گرنگییپیێدانی (فۆکۆ) بەڕاپەڕیمی ئێران لەو هەڵوێست وەرگرتمەوە نییەب بەوەی کامە ڕاپەڕین چاکە و کامەب‬ ‫خراپەب ئەم دادگایکردنە مۆڕاڵیە تاڕادەیەک جێگەی سەرنجی فۆکۆ نەبووەب لەبەر ئەوە لەتێڕوانیمی بۆ ڕاپەڕیمی گەالنی ئێران لەدەی‬ ‫ەای ئێرانب لەدیدێکی سوبێکتیڤیزمانەوە بووەب وەک لەوەی دادگایی سیاسی ئەم ڕاپەڕیمە بکا ‪.‬‬

‫ئەو نەیویستووە هەڵوێست‬

‫وەربگرێتب بەیەد هێمدەی تێیگەیشتن لەدیاردەکە خۆیب لە کۆنتێکسێکی فیکری و لەبواری ئیرادەگەرانەی سیاسیدا ەڕۆاەی بۆ‬ ‫کردووە‪.‬‬ ‫تێرمی (ئیرادەی گشتی) الی (فۆکۆ) بەرامبەر ئەو چەمکی (ئیرادەی گشتیە) نییە کە (ەان ەاک ڕۆسۆ ) باسی لێوە دەکا وەک‬ ‫ئیرادەیەکی گشتی بەرەو (پەیمانێکی کۆمەاڵیەتی)ب بەڵکو بەو مانایە دێت کە کۆی کۆمەڵگە ئیرادەیەکیان هەیە بۆ (ویستمی ەتێر)‪.‬‬ ‫بەمانای ئیردادەیەکە دەیەوێت ەتێکی تایبە بەدیبێێمێتب ئیرادەیەکە کۆکە لەسەر بەدیێێمانی ویستێکی تایبە ‪ .‬ڕوونتر بدوێم ئەم‬ ‫ئیرادەیە لەو ویستەوە نەهاتووە سەرەتا خاوەنی ئامانجێکی دیاریکراو و ئیرادەیەک بێت لەچوارچێوەی پەیمانێکی کۆمەاڵیەتیداب‬ ‫وەک چۆن لەەۆڕەی فەڕەنسیدا ئەزمونکراوەب بەڵکو ئیرادەیەکی خۆڕسکەب بەاڵم داهاتووی خۆی و دونیابیمی خۆی لەالڕوون نییەب‬ ‫جیاوازیەکانی خۆی یە ک نەکردۆتەوە و بێت لەیەک پەیامداب لەیەک (گوتاری ئااانگاردیدا) بەرامبەر تورانیە و دیسپۆ بوەستێت‪.‬‬ ‫بەڵکو لەهەموو کون و کەلەبەرێکەوە دەڕەێتە سەرەەیام و بەرگری لەەوناسی خۆی دەکا ب بێئەوەی گوتاری خۆیب جیێانبیمی خۆیب‬ ‫لەگەڵ ئەویتردا ڕێکخستبێت‪ .‬ئەمەب دەبێتە ئەو ئیرادە کۆلێکتیڤەی کە(فۆکۆ) لەڕێپۆرتاەەکانیدا باسی لێوەکردووە‪ .‬بەهەیە‬ ‫ئاوڕبدەیمەوە لەڕاپەڕیمی گەالنی ئێرانب هەمووان بەەداربوون لەو ڕاپەڕیمە جەماوەریانەداب‬

‫گەر‬

‫کۆمۆنیستەکان کە بەتودە ناسراوبوونب‬

‫بزوتمەوەی سیاسی کورد و کەمە نەتەوەیەکانی وەک ئازەر و عەرەڵ و ئیس میەکانب تێکرا لەدەی ەاهەنشا هاتمە سەرجادەب بەمانای‬ ‫(ئیرادەیەک بۆ ویستن ) لەئاردا بووب نەک ئیرادەیەکی گشتی بەچەمکی ڕۆسۆیانە بۆ گۆڕیمی رەێمی ەاهەنشای ئێرانب پابەست‬ ‫هێز دەبێت ئۆرگانیزەی بکا !‪ .‬لێرەوە دەبێت ب ێین ئیرادەیەکی کۆمەڵیب ئیرادەیەکی کۆلێکتیڤیب بوونی هەبوو بۆ ڕووخانی ڕەیمی‬ ‫ەاهەنشای ئێران‪ .‬ئەم ئیرادە کۆلێکتیڤیەب مێگەلیەب خاوەنی پەیمانێکی کۆمەاڵیەتی دیاریکراو نەبوو وەک چۆن لەەۆڕەی فەڕەنسیداب‬ ‫نۆرمەکانی وەک (ئازادیب برایەتیب یەکسانی) کۆی کۆمەڵگەی فەڕەنسی بەرەو ئیرادەیەکی گشتی ڕێکخست!‪ .‬گرنگی ەۆڕەی ئێران‬ ‫بەڕای (فۆکۆ) لەوەدا بوو کە (ئیرادەیەکی کۆمەڵی ‪ /‬مێگەلی ) یان بەمانایەکی دیکە (ئیرادەیەکی کۆلێکتیڤی) بوونی هەبوو‪ .‬خەس ەتی‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫بێت بەگوتارێکی دیاریکراوی بااڵدەستب بەمانای پێشوەختە خەیاڵێر نەبوو بەرەو چ حکومەتێر دوای ئەوان دێتەکایەوە و کامە‬

‫‪95‬‬

‫ئەم ئیرادەیە کەج یای دەکاتەوە لە ئیرادەی گشتی ئەوەیەب ئەم ئیرادە کۆلێکتیڤیە (ئۆرگانیزەکراو) نەبوو! ەتێر بوو وەک ڕۆح ب‬ ‫وەک خوا بوونی هەبوو‪( .‬فۆکۆ) لەمبارەیەوە ئیرادەی کۆلێکتیڤیب بەو ڕۆح و خواوەندە پێماسە دەکا ب کەوەک ڕۆح نابیمرێتب بەاڵم‬ ‫بوونێکی سیحری هەیەب لە چاوپێکەوتمێکیدا له الیهن (ك یر بریێر) و (بیار ب نشت) سازكراوه (فۆکۆ) دەڵێت‪( :‬ئیرادەی کۆلێکتیڤی‬ ‫وەک ئەفسانەیەکی سیاسی خۆی نمایشدەکا ‪...‬کەس ئەم ئیرادەیەی نەبیمیوەب من گەیشتمە ئەو بڕوایەی کە ئەم ئیرادەیە وەک ڕۆح‬ ‫یان وەک خواوەند وەهایەب کەمرۆڤ بەرامبەری دەبێتەوەب من نازانم ئێوە لەگەڵ ئەم ڕایەی ممدانب بەاڵم من لەتاران و لەهەموو ئێراندا‬ ‫ئەو ئیرادە کۆمەڵی و مێگەلی و کۆلێکتیڤیەی میللەتانی ئێرانم بیمی‪)1.16 ...‬‬

‫هارووژانااااااااادنی ئەم خااااااااااڵە کە ئیااااااااارادەیەک هەیە وەک ڕۆ یاااااااااان‬ ‫خواوەنااااااد‪ ،‬نەبینااااااراوە بەاڵم ئامااااااادەیی هەیە‪ ،‬خاااااااڵێکی گاااااارنگە بااااااۆ‬ ‫ڕەخنەگرتن لەمۆدێرنە‪.‬‬ ‫بەڕای من لەم خاڵەوە (فۆکۆ) دەیەوێت ئاماەە بەو یەیرانە ڕۆحیە گەورەیە بکا‬

‫کەدونیای مۆدێرن بەرەو (هەستمردوویی)‬

‫ڕاپێچدەکا ب دونیایەک لەهەستمردوویەوە بەرەو جۆرێر لە دارویمزمی کۆمەاڵیەتی و خواردنی بەهێزەکان بۆ الوازەکان خۆی‬ ‫ک ێشەسازدەکا ‪ .‬ئەم هەستمردووییە وەها دەکا‬

‫بەڕای منب (فۆکۆ) بیربکاتەوە لەئیرادەیەکب کەوەک ڕۆح یان وەک خواوەند‬

‫وەهایەب نەبیمراوە و پێماسەنەکراوەب بەاڵم ئامادەگیەکی سیحری هەیە‪.‬‬ ‫(میشێل فۆکۆ) پێ‬

‫سەفەری بۆ ئێران لەچاوپێکەوتمێکیدا ناڕەزایی و بێزاری خۆی دەردەبڕێت بەرامبەر بەچەمکی (ئیرادە) لەدونیای‬

‫مۆدێرنداب کەبەرەو دوو ئاڕاستە هەنگاوی ناوەب یەکەمیان (ئیرادەیەک بۆ زانست) و دووهەمیان (ئیرادەیەک بۆ داپەروەری) ‪.‬‬ ‫لەیەکەمیاندا ئیرادەیەکە بۆ هێزیر لەنێو سروەتداب بۆ هێزدەرخستمی سروەت لەڕیگەی زانستەوەب دووهەمیان بۆ جیاکردنەوەی‬ ‫باب و خراپەب بۆ پۆڵیمکردنی ئەم خراپ و ئەو چاکەب ئاوەها هەردووکیان دەبمە ئیرادەیەک بۆ دەستبەسەراگرتن و کۆنترۆڵکردن‪.‬‬ ‫ئەم دوو مۆدێلی ئیرادەیە بۆتە نەریتی بیرکردنەوەی خۆرئاوا بەرامبەر بەجیێانب ئەمەب بێگومان کۆی سوستێمی چاودێری‬ ‫پێکێێماوە‪ .‬بەدیوێکی دیکەدا ماتڕیاڵیەتی خوڵقاندووە و کەڵەکەبوونێکی تەکمەلۆەی خوڵقاندووەب کەڕۆە بەڕۆە وەهای کردووە چیتر‬ ‫مرۆڤ لەگەڵ خۆیدا خۆی پێماسە نەکا ب بەڵکو لەگەڵ فشارەکانی دەرەوەی خۆیب کەسوستێمی چاودێری ئابووری و جەستەیی‬ ‫پێکێێێماوەب مۆدیلەکانی خۆی نمایشکردووە و خەڵکان و جەماوەری ەمەکخۆر لەەێر سێبەری وێمەکانی سوستێمی چاودێریداب حەزو‬ ‫ئارەزووەکانیان لەەێر کاریگەی ڕێسابەندی ئەو سوستێمەداب ک ێشەکاری دەکەن‪ .‬نەک هەر ئەوەب ئەم ئیرادەیە بۆ کۆنترۆڵکردن‬ ‫کەنەریتەکانی مۆدێرنەن کارەساتی گەورەی لێکەوتۆتەوەب برسیتی دونیای سێێەمب داگیرکردن و کۆلۆنیالکردنب هەەاری و بێکاری و‬ ‫دروستبوونی ەارە تەنەکەییەکان کەبە (س مەکان) ناسراون و دروستکردنی دیکتاتۆرەکان و سەرهەڵدانی توندڕەوی ئایمی و‬ ‫ڕووخانی بۆرسەکان و یاریکردن بەچارەنوسەکان و‪..‬هتد‪.‬دەرئەنجامی ئەو ئیرادەیەن بۆ کۆنتڕۆڵکردن‪.‬‬ ‫( فۆکۆ) وەک لەسەرەوە ئاماەەم پێداب حکومەتی ئیس می لەچوارچێوەی فۆرمی ئەو حکومەتانەدا دەخوێمێتەوە کەلەسەدەی هەەدەوە‬ ‫خۆیان بەچەندەها ەێوە دووبارە دەکەنەوە‪( .‬حکومەتی ئیس می) کەخۆپیشاندەران لەتاران هاواریان بۆ کردووە ب گەڕانەوە نەبووە‬ ‫بۆ فۆرمی دەوڵەتی ئایمی خەالفەتیب بەڵکو حکومەتی ئیس میب هەمان فۆرمی حکومەتەب کەلەسەدەی هەەدەوە مرۆاایەتی بۆ ئیدارەی‬ ‫خۆی وەک سوستمێکی چاودێری دووبارەی کردۆتەوەب حکومەتی ئیس می ئەڵقەیەکی دیکەی زنجیری حکومەتەکانی مۆدێرنەیە‪.‬‬

‫ئیسالمی سیاسی بەم تێزەی فۆکۆو بەرهەمهاتووی فۆرمێکی ڕۆژئاوایی حوکمە لە‬ ‫بەرگێکی ئاینی و ڕۆحانیدا‪ .‬دووبارە بوونەوەی هەمان میتۆدی ئیرادەیەکە بۆ‬ ‫چاودێریکردن و کۆنتڕۆڵکردن‪.‬‬ ‫بەدیوێکی تردا ئەم بیرمەندە گرنگی ڕاپەڕیمەکە الی ئەوب لەو (ئیدیا)یە وە خۆی بەرجەستەدەکا ب کەمۆدێلیکی دیکە نمایشدەکا ب‬ ‫ئەوی ئیرادەیەکە کەپێدەگا بەرەو پەیمانی کۆمەاڵیەتی‪ .‬ئیرادەیەک خۆی لەنێو خۆیدا گەەە دەکا نەک لەدەرەوەی ئەو‬ ‫ئایدیایەکب پەیمانێکی کۆمەاڵیەتیی و گوتارێر ئامادەبوونی هەبێت!ب بەڵکو لەجوڵەی خۆیدا لەکۆنتێکستیکی کۆمەاڵیەتی و سیاسیدا‬ ‫تەعبیر لە ئیر ادەیەک و پەیامێکی نو دەکا ‪ .‬لێرەدا (بەڕای من) فۆکۆ دەیەوێت ک ێشەیەکب نەخشەیەکی نو بۆ ئیرادەیەکی نو‬ ‫دابڕێژێتب لەو ەێوەی بیرکردنەوە کەدەبێت لە (هەڵسوکەوتی ئیرادەگەریانە) بڕوانینب نەک مۆدیلێکی بەسەردا بسەپێمین‪ .‬بەمانای‬ ‫لەجوڵەی کۆمەاڵیەتی و نائۆرگانیزکراوەوە بڕوانین لەو ئیرادەیەی کەلەئەنجامی ڕووداوەکاندا خۆی دەڕسکێمێتب نەک لەپێشیمەی‬ ‫ک ێشەیەک کەئیرادەیەک بەرەو ئەو ک ێشەیە خۆی ئامانجیخوازبکا ‪ .‬گرنگیەکە لەوەدایە کەڕاپەڕیمی گەالنی ئێران نائۆرگانیزاکراوە‬ ‫و دووهەمیان ئەوەیە ەۆڕەی خەڵکی بت چەک و بت پارتی سیاسی و بت ئۆرگانیزەکردنی پێشوەخت و جیێانببیمی پێشوەخت‬ ‫بووەب هەموو یەکێر لەهەر گروپەیەکی ئایمی و ئیمتی و نەتەوەیی بوایەب یەک ئامانج لەسەر ەەیام کۆی دەکردنەوەب ئەوی ڕووخانی‬ ‫ڕەێمی ەاهەنشا بوو‪.‬‬

‫{‬

‫ئەم ئیرادە خۆڕسکە‪ ،‬جێگەی چاودێری تیژی‬

‫بیرمەندێکی وەک‬

‫فۆکۆو بووە لەئێران‪ ،‬کە ئێمە‬

‫دەتوانین لەچوار خاڵدا کۆی بکەینەوە‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬وەک ( تۆماس لێمکە) ئاماەەی پێدەداب گرنگی ئەو‬ ‫ەۆڕەە لەوەدابوو کەچەکدار نەبووب ەوڕەی خەڵکانی بت‬ ‫چەک بوو بەرامبەر ڕەێمێر کەخاوەنی چەندەها ماەێمی‬ ‫زەبەالحی ترسماکی ئەممی و سوپایی بوو‪.‬‬

‫لەخۆڕسکی خۆیدا لەنێو جوڵەیەکی سیاسی و کۆمەاڵیەتیەوە‬ ‫خۆی بەرجەستە کردووە‪.‬‬ ‫چوارەم‪:‬‬

‫(میشێل فۆکۆ) لەو بڕوایەدا بووب ڕۆڵی ئیمام‬

‫خومەیمی تەنێا لەوەدا کۆدەبێتەوە کەبۆتە (خاڵی ڕاکێشانی‬ ‫ئیرادەیەکی‬

‫کۆلێکتیڤی) و ڕۆڵێکی سومبولیانەیەب نەک‬

‫کاریزمای سەرکردەیەک‪} .‬‬ ‫ڕەخمەکان لەم تێزانەدا لەوەدا کۆدەبێتەوەب کەتەفسیری هەڵەی‬

‫نەتەوەیی جیاواز بو بێئەوەی (لەو کاتەدا) زۆرانبازی بکەوێتە‬

‫بزوتمەوەی ەیعە مەزهەڵ خاوەنی ئامانجێکی دیاریکراو یان‬

‫نێوانیانەوە‪.‬‬

‫وەک (فۆکۆ) دەڵێت هیچ (نمونەیەکی مێژوویی) یان‬

‫سێهەم‪ :‬الی (فۆکۆ) ئەوە گرن‬

‫بووب کە ئەم بزوتمەوەیە‬

‫خاوەن بەرنامەیەکی سیاسی دیاریکراو نەبووب خاوەنی‬ ‫نموزەجیکی دیاریکراو نەبووب بەڵکو گرنگیەکەی لەوەدایەب‬ ‫کەئەم ڕاپەڕیمە کریستاڵیزەبوونی ئیرادەیەکە کەخۆیی و‬

‫ئااانگاردێر‬

‫نەبوون!‪.‬‬

‫دیارە‬

‫ئەمەب‬

‫بیرکردنەوەیەکی‬

‫سیاسیانەی هەڵەی فۆکۆ بووە ‪ .‬ڕاپەڕیمی ئێران خاوەنی‬ ‫مۆدێلی (والیەتی فەیت ) بوو و هەتا ئەمڕۆب ئەم مۆدێلە‬ ‫لەناوچەکە ئامادەگی سیاسی وکۆمەاڵیەتی ومەزهەبی خۆی هەیە‪.‬‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫دووهەم‪ :‬دووهەم خاڵ ئەوەیە بزوتمەوەکە چەندها گروپ و‬

‫(فۆکۆ) بۆ ەۆڕەی میللەتانی ئێران لەوەدایەب کەئیس میەکان و‬

‫‪97‬‬

‫خاڵێکی دیکەی بەهەڵەدا چوونی (میشێل فۆکۆ) لەودا بوو ڕۆڵی‬

‫ەەپۆلەکانب ئەم دەم و چاوە وندەبیت!‪ .‬بەپێی تێگەیشتمی کەمی‬

‫کاریزمای (ئیمام خومەیمی) بەتەواوەتی هەڵمەسەنگاند بووب الی‬

‫من لەم تێزەی (فۆکۆ) خود ونبووە و لەغیابیکی گەورەدایەب‬

‫ئەو تەنێا ڕۆڵێکی سۆمبۆلیانەو ڕەمزیەب ڕەمزیکە کەهەموو‬

‫پەیوەندی مرۆڤ بەخودەوە پەیوەندی مرۆاە بەخێوێکی‬

‫جیاوازیەکان بە حزبی تودەەەوە (کۆمۆنیستە ئێرانیەکان)‬

‫ترسماک کەناتوانێت بیبیمێت و هەمیشەب ئامادەیە لەەیانیدا‪.‬‬

‫لەدەوری کۆدەبمەوە‪ .‬بەاڵم ڕەوتی مێژوویی ڕووداوەکان‬

‫خود ئەو خێوەیە کەونیدەکەین و لەهەندێر پێچی ەیانماندا‬

‫پێچەوانەی ئەو ڕۆڵەی سەلماند‪.‬‬

‫دەیدۆزیمەوە یان دەم و چاوی خۆیمان نیشاندەدا‪ .‬ئەم‬

‫خاڵت ڕۆەمی پڕۆەەی (فۆکۆ) پڕۆەەی ئیدیاکان بووەب ئەم‬ ‫پڕۆەەیە‬

‫کاری‬

‫بەرهەمێێمانی‬

‫ئیدیاکانە‬

‫لەکۆنتێکستیکی‬

‫مێژوویداب نەک مەحکومکردن و ڕۆڵی چاودێری سیاسی بیمین‪.‬‬ ‫ئیرادەیەک (خۆڕسکانە) و (ڕۆحیانە) لەدایکدەبێتب مۆدێلێکە‬ ‫کەدەبێتە‬

‫چەیی‬

‫ڕەخمە‬

‫گرتن‬

‫مۆدێلی‬

‫لە‬

‫ئیرادەی‬

‫چاودێریکارانەی مرۆڤ لەنێو سوستێمداب بەمەب لەڕێگەی‬ ‫بیرکردنەوە لەمۆدێلێکی دیکەی ئیرادە لەدەرەوەی ک ێشە‬

‫پەیوەندیە بەڕای (فۆکۆ) ئەوەندە لەنێو سوستێمی چاودێری‬ ‫کۆمەاڵیەتی و سیاسی و ئابووری و تەندروستیدا ونبووەب‬ ‫کەچیتر مرۆڤ لەڕێگەی خودی خۆیەوە خۆی پێماسە ناکا ب‬ ‫بەیەد ئەوەندەی لەڕێگەی سوستێمەوە خۆی دەناسێتەوە‪.‬‬ ‫بەمانای خودب سوبێکتب لەمۆدێرندا بوونی نییەب ئەوەی هەیە‬ ‫دەم و چاوێکە لەسەر لمی دەریاکانب زۆر زوو لەگەڵ یەکەمین‬ ‫فشاری سوستێمدا وندەبێت‪.‬‬

‫باوەکانی ئیرادەی زانستی و ئیرادەی داپەروەری یان لەتەنیشت‬

‫بێگومان ئەم تێزەی (فۆکۆ) ڕەخمەگرتمێکی جیدیە لە دونیای‬

‫ئەوانەوە بوونی هەبێت!‪ .‬ئەم تێزە دەبێتە خاڵی ڕەخمەگرتمی‬

‫مۆدێرن و بەهەیە مرۆڤ لەڕۆەئاوادا وابەستەی ئەو ک ێشانەیە‬

‫ب ێم‬

‫کەسوتێمی مۆدێرن لەمیدیاو لەبازاڕدا نمایشیدەکا ‪ .‬مرۆای‬

‫لەچاودێریکردنی مەیدانی ڕاپەڕیمی گەالنی ئێرانەوەب (فۆکۆ)‬

‫مۆدێرن پەیوەندی خۆی بەجەستەیەوە لەڕێگەی ەاجوان و‬

‫بیری لەو (کایە ڕۆحیە‪ /‬ەپریتوالیانە) کردەوەب کەمرۆڤ‬

‫فیگورە میدیایی و جلەکانەوە دیاریدەکا ب لەەوەەبەندی‬

‫و لەپێچە مێژووەیەکاندا دەبێتە خاڵی‬

‫دەردەکەوێت کە دەبێت‬

‫(فۆکۆ)‬

‫لەکۆی‬

‫سوستێمی‬

‫لەمۆدێرنەدا ونیدەکا‬

‫مۆدێرنەب‬

‫دەتوانم‬

‫سەرنجڕاکێشانی‪.‬‬

‫ماگەزیمەکانی جل و بەرگەوەب بۆ‬

‫خاوەنی چ فۆرمێکی لەب و الربیتب بۆئەوەی بتوانیت ئەو‬ ‫ج نە لەبەربکەیت‪ .‬لەسەرجادە هەموو فۆرمی کیژەکان لەیەکتری‬

‫کایە‌ڕۆحانیە‌سیاسیەکان ‌‬

‫دەچنب گەنجەکان بەخۆیان و سمار‬

‫فۆنەکانیەوە و پەنجە‬

‫دەبێتب گۆڕانکاریەکی‬

‫خێراکانیان لەسەر کیبۆردی مۆبایل و ئایپاد و ئایفۆنەکانیەوەب‬

‫مێژووییە لەنێوان (سوبێکت) و (میژوودا)ب لەنێوان جوڵەی‬

‫لەمسەر تائەو سەری دونیا یەک فۆرم لەگەنج پێکدەهێمنب تەنێا‬

‫مێژوو و پەیوەندی مرۆڤ بەخۆیەوە‪ .‬دیارە لێرەدا دەبێت‬

‫و‬

‫ئەوەی لەەۆڕەی ئێراندا سەرنجڕاکێ‬

‫لەڕەن‬

‫و زماندا جیاوازنب بەاڵم لەجل و هەڵس و کەو‬

‫گرنگەی‬

‫ڕوانیمیان بۆ دونیای دەرەوە لەیەکدەچنب نەک هەر گەنجانب‬

‫بیرکردنەوەی (فۆکۆ) لەپەیوەندی خود بە جوڵەی کۆمەاڵیەتی و‬

‫بەڵکو کۆی مرۆاایەتی لەسوستێمێکی گلۆباڵی کاپیتالیستدا‬

‫کۆنتێکستی سیاسیەوەب پێموایە ئەمە گرنگترین پێچەب بەوەی‬

‫خۆی دووبارە دەکاتەوە‪ .‬سوبێکت و مۆڕاڵ دوو ەتن‬

‫لەم‬

‫(فۆکۆ) تاوەکو ئەم پڕۆەەیە لەکارەکانیدا لەسەر ەێتاتی و‬

‫بازاڕی گ ۆباڵەدا ونبووەب ئاوەها خود هەمیشە پڕۆدیکتێکی‬

‫سوستێمی چاودێری و لەکتێبی وەەکان و ەتەکان و‬

‫فابریکی سوستیمی چاودێریە‪.‬‬

‫هەڵوێستیەک‬

‫بکەین‬

‫لەسەر‬

‫ئەو‬

‫گۆڕانکاریە‬

‫لەدایکبوونی پراکسیس و تەنانە لە کتێبی (ڕێسابەندی گوتار)‬ ‫و (چاودێری و سزا) و کۆی کارەکانیدا تادەگاتە ئەزمونی ئەو‬ ‫لەتارانب فۆکۆ باس لە(خود‪ /‬سوبێکت) دەکا‬

‫وەک‬

‫بەرهەمێاتوویەک و پێکێاتەیەک لەسوستێمب یان لەەێر چاودێری‬ ‫سوستێمدا ەتێر بوونی نامێمێت کەناوی خودب سوبێکتە!‪.‬‬ ‫سوبێکت الی فۆکۆ ئەزمونەب وەک دەم و چاوێکی سەر لمی‬ ‫کەنار دەریایەک وەهایەب لەگەڵ هاتمی هەڵکشان و داکشانی‬

‫ئەم گرفتەی خود لەپەیوەندی لەگەڵ سوستمێدا زۆر جار وەها‬ ‫تەفسیردەکرێتب کەخود لەکارەکانی فۆکۆدا هیچ گرنگیەکی‬ ‫سێمتراڵی نییەب جەستە و سێکسوالیەتی‬

‫لەم تێزەدا‬

‫کارلەسەرکراون بەیەد ئەوەندەی گەڕانێر بن بەدووی خودی‬ ‫ونبووداب خود لەم تێزەدا بەندکراوێکی هەمیشەیی سوستێمە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەم پەیوەندی نێوان خود و سوستێم و جیێانب‬

‫لەچاودێریکردنی (فۆکۆ) بۆ جەماوەری ڕاپەڕیوی ئێران‬

‫خۆیدا‪ .‬بەدیوێکی دیکەدا ئەکتێکی ئەخ یی نوێی سوبێکتە‬

‫گۆڕانکاری گەورەی بەسەردێتب چیتر خود ئەو ڕۆڵە الوەکیە‬

‫بەرامبەر دونیای دەرەوەی خۆی!‪ .‬من پێموایە ئەمەب نێێمی‬

‫نابیمێت لە چەیی بیرکردنەوەی ئەم بیرمەندەب بەڵکو‬

‫گەورەی کۆماری ئیس می ئێرانە کەڕەخمەگرانی (فۆکۆ)‬

‫بازهەڵدەداتە نێو گۆڕانکاریە مێژوویەکانەوەب لەچاودێریکردنی‬

‫تێپەڕیان‬

‫یەکەم دۆزەرەوەی‬

‫فۆکۆ بۆ ڕاپەڕیمی گەالنی ئێرانب ئیدیایەک گەەە دەکا‬

‫دوورگە نهێنیەکانی دەسەاڵتی کۆماری ئیسالمی ئێرانە‪.‬‬

‫ئەوی‬

‫لە خاڵی (پەیوەندیەکی نو‬

‫بەرجەستە‬

‫دەکا ‪.‬‬

‫بەمانای‬

‫کردووەب بەوەی فۆکۆو‬

‫لەگەڵ خود ) خۆی‬

‫لە تێزەکانیدا لەوەتێدەگەین بەوەی گۆڕانکاری لەم کۆمارەداب نە‬

‫بۆ‬

‫و نە بەهێرەی سەربازیب بەڵکو‬

‫خەڵکان‬

‫داواکاری‬

‫بەهێزی سیاسی ڕوودەدا‬

‫حکومەتێکی ئیسالمیو تەنها گۆڕینی حکومەتێک نییە‬

‫دەبێت لەنێو تۆڕە کۆمەاڵیەتیەکانەوەب فۆرمێکی دیکەی‬

‫پەیوەندی‬

‫سوبێکتیڤزمب یان مۆدێلێکی نوێی سوبێکتیڤیزم لەڕێگەی‬

‫کۆمەاڵیتیە لەگەڵ یەکتردا لەڕێگەی سوبێکتی یزمیکی‬

‫ئەکتێکی سیاسیەوە خۆی نمای‬

‫بکا ب بەجۆرێر کەبتوانێت‬

‫نوێ‪ .‬گەر ئەم ڕستەیە ڕوونبکەمەوە دەگەمە ئەوەی کەسوبێکتب‬

‫جێگەی ئەو داڕەتمەوەیە بگرێتب کە (ئیمام‬

‫خود دەیەوێت لەڕیگەی جوڵەیەکی کۆمەاڵیەتی و سیاسی‬

‫لەڕابەرایەتی ئەم جواڵنەوەیەدا پێشکەەیکرد‪ .‬ئەم جوڵەیە‬

‫لەگەڵ (ئەویتر)ب لەگەڵ‬

‫ناوەکی و سوبێکتیڤ و ڕۆحانیەب تەنێا سیاسی نییە بەڕای‬

‫خودێکی دیکە دروستبکاتەوە‪ .‬ئەم دروستبوونەوەی پەیوەندیە‬

‫فۆکۆب بەڵکو کۆی مۆڕاڵ و ئەخ ق و پەیوەندی کۆمەاڵیەتی و‬

‫کۆمەاڵیەتی لەفۆرمێکی نوێداب پشتە وێمەی پەیوەندی گروپە‬

‫جێگای خود بەسوستێمەوەب گۆڕانی بەسەردا هاتووە‪ .‬ئەم (کایە‬

‫جیاواز و ئامانجە جیاوازە نائۆرگانیزەکراوەکانی ەۆڕەی‬

‫ڕۆحانیە) ئەو هێزە ڕۆحانیەی پێشکەب بەمرۆای ئێرانی کردب‬

‫گەالنی ئێران بووەب کەواتە بارێکی گواستمەوە ڕوودەدا‬

‫بەوەی (مۆڕاڵێکی ونبوو) هەبوو ئەم کایە ڕۆحانیە سیاسیە ئەو‬

‫لەپەیوەندیە کۆمەاڵیەتیەکان کەخود لەجوڵەیەکی مێژوویدا کاری‬

‫مۆڕاڵەی بەخشیەوە بە مرۆای ئێرانیب لەبەرئەوە سەیر نەبێت‬

‫لەسەر دەکا ب ئەم داڕەتمەوەی پەیوەندیەی خود لەگەڵ خۆیدا‬

‫المان کەئەم کۆمارە تائێستا خاوەنی هێزو پێگەی خۆی بێت‪.‬‬

‫بەئەویدیکە‪،‬‬

‫بەڵکو‬

‫گۆڕینی‬

‫جاریکی دیکە پەیوەندیەکی نو‬

‫فۆرمی‬

‫پێویستی بە(کایەکی نو ) هەیەب کە فۆکۆ بە (کایەی ڕۆحانی‬ ‫سیاسیە ‪ )eine politische Spiritualität‬پێماسەی‬ ‫دەکا ب ئەم (کایە ڕۆحانیە سیاسیە))‬

‫مانای (دووبارە‬

‫ئاڕاستکردنەوەی خودە لەگەڵ جیێانی دەرەوەی خۆی)‪.‬‬

‫دیارە ممی‬

‫خومەیمی)‬

‫لەم نوسیمەمدا خۆم دووردەخەمەوە لە دادگایکردنی‬

‫سیاسی ئەم ڕاپەڕین و جواڵنەوەیەب بەاڵم لەڕوانگەی فیکرو‬ ‫جوڵەی کۆمەاڵیەتی و پەیوەندی نێوان خود و جیێان لێی‬ ‫بڕوانینب گرنگی ئەم ەۆڕەە دەرکپێدەکەین بۆ گەالنی ئێرانب‬

‫ئەو (کایە ڕۆحانیە سیاسیە) نرخی ەیانێکی نوێیە کە مرۆڤ‬

‫ئەم دۆزیمەوەی (کایە ڕۆحانیە) دەبێتە هۆی توڕەیی دونیای‬

‫بەدوویدا دەگەڕێتب ئەو کایە ڕۆحانیەی کە ڕۆەئاوا‬

‫مۆدێرن و داکۆکیکارە ڕۆەنامەوانەکانیب بێگومان ئەوەی کەلە‬

‫لەیەیرانەکانی کریستوم و لەڕێمیسانسەوە لەیادیکردووە‪.‬‬

‫مۆدێرنەدا کارەساتی گەورەی ناوەتەوەب وەک لەزۆر ەوێمدا‬

‫(فۆکۆ) لەمبارەیە دەڵێت‪( :‬دەبێت ئەم مەسەلەیە چ مانایەکی‬

‫ئاماەەم پێداوە ونبوونی سەرسامی و پەیوەندی مرۆاە بەخودی‬

‫هەبێت بۆ ئەو مرۆاانەی کەەیانیان بۆ ئەم مەسەلەیە‬

‫خۆیەوەب چیتر مرۆڤ لەخۆیەوە پێماسەی خۆی ناکا ب بەڵکو‬

‫تەرخاندەکەن و بەدوویدا دەگەڕێنب ئەو مانایەی ئێمە‬

‫لەپێماسەی مۆدێرنە وسوستێمەوە خۆی دەناسێتەوە‪ .‬ونبونی ئەم‬

‫لەڕێمیسانس و یەیرانە گەورەکانی مەسیحیە لەبیرمان کردووەب‬

‫(کایە ڕۆحانیە) یەیرانی گەورەی لەخودی مرۆڤ دروستکردووەب‬

‫ئەوەب کایە ڕۆحانیە سیاسیەکەیە‪...‬لێمکە ل‪)١‬‬

‫سەیر لەوەدایە (فۆکۆ) لەڕێگەی چاودێرکردنی لە(تاران) هەست‬

‫‪ ٨٧٩١‬دۆزێکی سوبێکتڤیزمە لەکایەکی ڕۆحانی سیاسیداب‬ ‫بەمانای ەۆڕب تەنێا بۆئەوە نەکرا ڕەێمی ەاهەنشای ئێران‬

‫پێدا گەڕانەوەی چەمکی سوبێکتە بۆ نێو بیرکردنەوەی ئەم‬ ‫بیرمەندە گەورەیەی سەدەی بیست‪.‬‬

‫بڕوخێت بۆ ڕەێمیکی دیکەی ئیس می سیاسیب بەڵکو دووبارە‬

‫فۆکۆ باس لەو (کایە ونبووە) دەکا کەڕۆەئاوا لەڕێمیساس و‬

‫داڕەتمەوەی پەیوەندی فۆرمێکی دیکەی خودە لەگەڵ دەرەوەی‬

‫کایەی‬

‫یەیرانە گەورەکانی مەسیحیەتدا ونیکردووەب ئەوی‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫بەپێی ئەم تێزەی سەرەوە ڕاپەڕیمی گەالنی ئێران لەساڵی‬

‫بەو ونبونە گەورەیە دەکا ب لەهەمانکاتیشدا وەک ئاماەەمان‬

‫‪99‬‬

‫ڕۆحانیە سیاسیەکەیەب ئەم کایەی دووبارە پەیوەندی خودە‬

‫کەسااڵنێر بوو پێشکەەیان کردبووب لەفۆرمی ئایمیدا‬

‫ڕاپەڕیمی گەالنی ئێران‬

‫خۆی نمایشدەکردب کەپەیمانی‬

‫لەگەڵ خۆیدا لەفۆرمێکی نوێدا‪.‬‬

‫ئەیاڵنیەتێکی سیاسی نو‬

‫لەساڵی ‪ ٨٧٩١‬دووبارە ئاڕاستەکردنەوەیەکی سیاسی نییەب‬

‫ەیانێکی نوی و فۆرمیکی نوێی ەیانی دەبەخشی بەمرۆای‬

‫بەڵکو دووبارە ئاڕاستەکردنەوەی نوێی خودە لەگەڵ خۆیدا‬

‫ئێرانی‪ .‬ئەوەی ئەم (کایە ڕۆحانیەی) کردە هێزیکی سیاسی‬

‫لەکایەکی تایبەتدا‪ .‬ئیس می سیاسی لەم دیدەوە فۆرمێکی دیکەی‬

‫پۆزەتیڤ ئەو مۆڕاڵە نوێیەب ئەو ئەخ یە نوێیە بووب لەفۆرمی‬

‫ەیانە لەنیو ەیانێکی دووبارەی بێزارکاری پڕ دیسپۆ ب لەم‬

‫حکومەتیکی ئیس میدا تەعبیری لەخۆی دەکرد‪ .‬دیارە نابێت‬

‫تێزەدا ئیس م دەبێتە ڕۆحێر وەک (فۆکۆ) وەسفی دەکا‬

‫ئەوە لەبیربکەین کە چیمە ئۆرستۆکراتەکەی ەای ئێرانب بۆ‬

‫(ڕۆحێر لەزەمەنێکی بت ڕۆحدا)‪.‬‬

‫ەیانی خۆیان بەزۆر فۆرمێکی ەیانی ڕۆەئاواییان بەسەر‬

‫ئاین لەجواڵنەوەی گەالنی ئێران ڕەگەزیکی پۆزەتیڤە بۆ‬ ‫بیماکردنی ئەیاڵنیەتی سیاسیب بەمانای نابێت لەوە بڕوانین کە‬ ‫گەڕانەوە بۆ فۆرمی حکومەتێکی ئیس می مانای ئەوە‬ ‫دەگەیەنێت کەدەگەڕێمەوە بۆ فۆرمی ئارخایی و کۆنیمەی‬ ‫ئیس می خەالفەتیەوەب بەپێچەوانەوە فۆرمی حکومەتی ئیس می‬ ‫کەبۆ یەکەمجار لەجیێاندا لەبەردەم فۆکۆدا و لەسەر جادەکانی‬ ‫تاران تەعبیر لەخۆیدەکا ب بەڕای (فۆکۆ) فۆرمێکی دیکەی‬ ‫ئەیاڵنیەتی سیاسیەب نەک تەنێا فۆرمێکی ئۆرتۆدۆکسانەی‬ ‫حوکمی خەالفە و ئایمی بێت‪ .‬لەم دۆزەدا (ئیس می سیاسی)‬ ‫فۆرمیکی دیکەی دونیای مۆدێرنە نەکب وەک خۆی مەزندەی‬ ‫دەکا ب بەئاڕاستەی پێچەوانەی ئەوەوە هاتووە‪ .‬لەڕاپەڕیمی‬ ‫ئێراندا ئاین (ڕەهەندێکی ڕۆحی ) دەبەخشێت بە جواڵنەوە‬ ‫سیاسیەکەب بەمەب ڕۆحێر دەبەخشێت لەزەمەنی (بت ڕۆحیدا)‬ ‫کەزەمەنی‬

‫مۆدێرنەیەب‬

‫بەمەب‬

‫ئاین‬

‫دەبێتە‬

‫توخمیر‬

‫لەتوخمەکانی سیاسیە ب دەبێتە هۆی فۆرمکردنەوەی سیاسە‬ ‫بە ئەیاڵنیەتێکی سیاسی‪ .‬بۆئەوەی زیاتر لەم تێگەیشتیمە‬ ‫نێزیر بیمەوە دەتوانین ب ێین ئاین یان (کایەی ڕۆحانی) ئەو‬ ‫نێوەندە ئارامەی بۆ مرۆای ئێرانی خوڵقاند کەبتوانێتب یەکەم‬ ‫پەیوەندی خۆی لەگەڵ خودی خۆیدا بدۆزێتەوەب و دووهەمیان‬ ‫پەیوەندی خۆی بەەیانەوە ڕێکبخاتەوە‪ .‬کەواتە (فۆکۆ)‬ ‫لەڕوانگەیەکی سوبێکتیڤیزمیەوەب خودگەراییەوەب سەیری ئەم‬ ‫پەیوەندیەی دەکردب لەم پەیوەندیەدا لەنێوان خود لەگەڵ خۆی و‬ ‫خود لەگەڵ جیێانداب کایەکی ونبوو هەبووب کەئەوی‬

‫کایە‬

‫ڕۆحانیەکەیە‪.‬‬ ‫لەم کایە ڕۆحانیەدا کە لە ەۆڕەی گەالنی ئێراندا لەدەی ەای‬ ‫ئێران خۆی نمایشدەکردب مرۆڤ بەرامبەر فۆرمێکی دیکەی‬ ‫ەیان دەبووە وەب جیاواز لەو فۆرمەی لەەێر دەسەاڵتی ساواک و‬ ‫دیسپۆتی ەاهەنشا و چیمە ئۆرستۆکراتیە گەندەڵەکەی‬

‫ئێراندا سەپاندبووب بەاڵم دوور لەنۆرمەکانی دەوڵەتی مۆدێرن‬ ‫کە ئازادی و داپەروەری و هەڵکردنی جیاوازیەکان ڕووی دیاری‬ ‫بووە‪ .‬ئێران مۆدێرن بووە لەڕووکەەداب بەاڵم بەجەوهەرێکی‬ ‫حکومەتیکی پۆست کۆلۆنیالی دیسپۆ ‪ .‬ئاوەها تەنورەی کور‬ ‫لەیوتابخانەکاندا بوو بەڕێسا و کردنەوەی مەلێای زۆرو زەبەند‬ ‫و جۆرە ئازادییەکی بت بمەماب لەتەنیشت ئەمەوە برسێتی و‬ ‫چەوساندنەوە و دەزگاکانی تیرۆر و بەندیخانەکانی وەک‬ ‫(ئیڤن) ەیانی هاواڵتیانیان تیرۆردەکرد‪ .‬ئەمەوە وەهای کرد‬ ‫مرۆای ئێرانی لەو عەلمانیەتە میلیتانتەب بێزاربێتب کەبە هێزی‬ ‫جێبەجێکاری حکومەتی بەسەر خەڵکدا داسەپاند بوو‪ .‬فەسادی‬ ‫ئەخ یی و بەڕەڵاڵیی سێکسی و گەندەڵی ئیداری ڕووی دیاری‬ ‫ەیان بوونب ئەمانە لەئێرانی ەاهەنشادا وەک فۆرمی دەوڵەتی‬ ‫سیکۆالر دەفراۆەرایەوە بەهاواڵتیان‪ .‬لەتەنیشت ئەوانەوە‬ ‫بەهەدەربردنی سامانی گشتی و بەڕەاڵیی چیمی سەرووب‬ ‫چەوساندنەوە و تۆیین و بەندکردن و سەرکوتکردنی ئازادی‬ ‫بیروڕا و ئازادی سیاسی‪...‬هەموو ئەمانە وەهای کردبوو مرۆای‬ ‫ئێرانی لەو (هەەاریە ڕۆحیەدا) بژی کەئەم کەب و هەوایە‬ ‫خوڵقاندبووی‪ .‬لەڕاپەڕیمی گەالنی ئێراندا ئەو بۆەاییە گەورە‬ ‫دروستدەبێت‬

‫کەئاین‬

‫وەک‬

‫ئەکتێکی‬

‫سیاسی‬

‫ببێتە‬

‫بەئەڵتەرناتیڤب ببێت (کایەک ‪ )Sphäre‬نەک تەنێا مژدەی‬ ‫حکومەتێکی نو‬

‫ببەخشێت بەڕاپەڕیوانب بەڵکو ببێت‬

‫بە(فۆرمێکی نوێی ەیان) تێدا (خود) لەگەڵ خۆی و دونیادا‬ ‫ئاەتبێتەوە‪ .‬وەک (فۆکۆ) لەگفتوگۆکەیدا لەگەڵ ب نشیدا‬ ‫ئاماەەی پێدەدا و دەڵێت‪:‬‬

‫مرۆڤ هەمیشاە قساەکەی کااڕڵ ماارکس دووباارە‬ ‫دەکاااتەوە کە ئاااین تزیاااکی گەالنە‪ ،‬ئەم ڕسااتەیەی‬ ‫لێااارەدا‪ ،‬لەم ئەزماااونەدا بەڕاشاااکاوی ناگوترێااات‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬کە ئاین ڕۆحی جیهانێکی بێ ڕۆحە‪ .‬کەواتە‬

‫لێرەدا دەتوانین بڵیاین‪ :‬کەئیساالم لەسااڵی ‪١٩٧٨‬‬

‫لەجواڵنەوەکە پێر بێێمێتب نەک هەمووی! بەمانای (کایەکی‬

‫تزیاااکی ماایززەت نەبااووە‪ ،‬تەنهااا شاات وەهامااان‬

‫ڕۆحانی سیاسی) پێکدێت بۆ پاڵپێوەنانی جوڵە بەرەو پێشەوەب‬

‫لێدەکات ئەوە بڵیین ئەوەیە‪ ،‬کە ئیساالم لەئێرانادا‬ ‫ڕۆحی جیهانێکی بێ ڕۆ بووە‪...‬بڕوانە ‪١‬ا‪١٠‬و‬ ‫شتێک‌نییە‌بەناوی‌شۆڕشی‌ئیسالمی! ‌‬

‫ئاەماینب مانای بوونی ئامانجێکی دیاریکراوەب مانای بوونی‬ ‫هێزیکەب کەکۆی ەۆڕب بەرەو ئامانجی گۆڕیمی فۆرمێکی‬ ‫دەسەاڵ‬

‫لەسەدەی هەەدەوەب‬

‫بەاڵم ئەم (کایە ڕۆحانیە) پێ‬

‫ەۆڕەگێڕانەی دیاریکراو نەبووە!ب مەالیەکانی ئێران بە(ئیمام‬ ‫خومەیمیەوە) کەلەپاریس دادەنیشتب خاوەنی ئەو گوتارە‬ ‫ەوڕەگێڕانە نەبوون بەڕای فۆکۆب بەڵکو دەنگی ئەوان هەمان‬

‫ەۆڕب بەڕای (فۆکۆ) ئەو فۆرمەیە کەلەسەدەی هەەدەوە پێی‬

‫بۆالی خۆی ڕادەکێشێت‪.‬‬

‫ڕاپەڕین خاوەنی گوتاریکی‬

‫لەەۆڕەی فەڕەنسیەوەب‬

‫فۆرمی ەۆڕب ‪ Revolution‬خاوەنی‬

‫جیێانبیمیەکی ڕوونە بۆ جیاکردنەوەی باب لەخراپەب خاوەنی‬

‫دەنگی کورد بوو لەدەی ەاهەنشاب هەمان دەنگی ئازەریەکان‬ ‫بوو لەدەی ڕەێمی ەاهەنشاب هەمان دەنگی پارتی کۆمونیستی‬ ‫ئێران (تودە) بوو لەئێرانب هەمان دەنگی نوسەر و هونەرمەند‬ ‫و ئازادیخوازانی ئێران بوو‪ .‬بەمانای شتێک نییە لەڕووی‬ ‫ئەقاڵنیەوەو کاتیگۆری ئەقاڵنی و ڕاتسیۆنالەوە لێی‬ ‫بڕوانین ناوی شۆڕشی ئیسالمی ئێرانو بێت‪.‬‬

‫مانایەکی دیاریکراوەب ەۆڕب خاوەنی ئەکتەری سیاسی و‬

‫بەڵکو ئەوەی کەهەیەب وەک (فۆکۆ) ئاماەەی پێدەدا ب دەچێتە‬

‫کۆمەاڵیەتی خۆیەتیب خاوەنی کاراکتەری مێژوویی خۆیەتیب‬

‫خانەی ەۆڕەۆچکە و ڕاپەڕیمەوە‪ .‬لەەۆڕەۆچکە و ڕاپەڕین‬

‫(گوتاری‬

‫جیێانبیمیەکانی جیاوازن‬

‫خاوەنی‬

‫ئەو‬

‫ەتەیە‬

‫کەدەتوانین‬

‫بەچەمکی‬

‫کاراکتەر و بەەداربوون و تەنانە‬

‫ەۆڕەگێڕانە ) پێماسەی بکەین‪ .‬لەم کۆنتێکستەوە ڕاپەڕیمی‬

‫لەەۆڕب‪ .‬من خۆم سەیرم لێدیت ڕەخمەگران لە(میشێل فۆکۆ)‬

‫لەساڵی ‪ ٨٧٩١‬بەڕای (میشێل فۆکۆ) ەۆڕب‬

‫فۆکۆیان فەرامۆەکردووە و وەها‬

‫گەالنی ئێران‬

‫نییەب بەڵکو (ەۆڕەۆچکەیە) ‪.Revolte‬‬

‫ئەو ڕەخمە جیدییەی‬

‫تێگەیشتوون کەفۆکۆ ستایشی ئەم ڕاپەڕیمەی کردووە و‬ ‫پشتگیری ئیمام خومەیمی کردووە‪ .‬ڕاستە ئەو پشتگیرییە‬ ‫ئیمام پێشکەەی ڕاپەڕیمەکەی کردب وەک ڕوونیشمان کردەوە‬ ‫کایەی‬

‫رۆحی‬

‫لەڕوانگە‬

‫باسدەکا ب نەک ئەوەی کە(کایەی ڕۆحی سیاسی) خۆی‬ ‫لەخۆیدا ئەکتێکی ەۆڕەگێڕانەو گوتارێکی ەۆڕەگێڕانە بێت‪.‬‬ ‫بەگشتی بەڕای (فۆکۆ) ەۆڕب لەدوو دایمامیر پێکێاتووە‪:‬‬ ‫یەکەمیان ەۆڕەێر لەنێو کۆمەڵگەداب کەدەەکانب کۆمەڵ‬ ‫وجڤاتەکان لەدەی یەکترن‪ .‬دووهەمیان بوونی پارتێکی‬ ‫ئااانگاردەب سەرکردەیەب ئەم دوو ەتروکتورەب ئەم دوو‬ ‫دایمامیکەب ئەم دوو توخمەب لەڕاپەڕیمی ساڵی ‪ ٨٧٩١‬دا لەدەی‬ ‫ەاهەنشادا بوونی نەبووە‪ .‬بەمانای غیابی گوتاریکی ئەیاڵنیب‬ ‫کەئەم جواڵنەوەیە لەچوارچێوەیەکی مێژوویدا ئاڕاستەبکا ‪.‬‬ ‫(فۆکۆ) بۆ پێماسەی ەۆڕب دەگەڕێتەوە بۆ چەمکی (ئەیاڵنیە ‪/‬‬ ‫ڕاتسیۆنالیزم)ب دەگەڕێتەوە بۆ تێزی (ئەمانوێل کانت) ی باوکی‬ ‫یوتابخانەی ئەیاڵنیە‬

‫بەتێگەیشتیمی من لە (میشێل فۆکۆ) ڕاپەڕیمی گەالنی ئێران‬ ‫لەپاڵپێوەنانی خەڵکدا بۆ سەر جادە توانیویەتی بەەێر‬

‫سوبێکتڤیزمەوەب‬

‫خودگەراییەوە‬

‫و ئایدیالزمی ئەڵمانیب کەدەربارەی‬

‫ەۆڕەی فەڕەنسی ڕای وەهابووب کەەۆڕەەکە لە گەیشتمی‬ ‫بەئامانجەکان و وەک خۆی گرن‬

‫نییەب‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫فۆکۆ دەڵێیت‪( :‬گوتیاری ەوڕەیگێڕانە خاسییەتی‬ ‫ئەوەی هەیەب کەدەرئەنجامەکییانی تییاک و تەنێییا و‬ ‫تایبەتە بەکورتی؛ گەر دەرئەنجامە کاراکتەریەکانی‬ ‫وەربگیییییرین‪ :‬ڕاپەڕیییییین لە چوارچێیییییوەیەکی‬ ‫بااڵدەسییییتی ئەیاڵنییییی و مێژووییییییدا خییییۆی‬ ‫دەگونجێمێیییییت‪ .)1.11 .‬کەواتە ەیییییۆڕب لەم‬ ‫پێماسییەیەدا لەچوارچێییوەکی ئەیاڵنییی مێژوویییدا‬ ‫هەڵدەسییییییوڕێت وخییییییۆی ئاڕاسییییییتەدەکا ب‬ ‫لەچوارچێییوەی ئەیاڵنیەتییێکەوەب هیییواو ئییاوا‬ ‫بەداهیییاتوو کیییاراکتەریزە دەکیییا ب (جیێیییانبیمی‬ ‫ەۆڕەگێڕانە) هەوڵدەدا مانایەک بدا بە کیۆی‬ ‫پڕۆسێسە مێژوویەکەب مانایەک کەجیێانێکی دییکە‬ ‫نمایشیییبکا بیییۆ داهیییاتوو‪ .‬ەیییۆڕب دەبێیییت‬ ‫کیاتیگۆریەکی (مییۆڕاڵی نییو ) دامەزرێمێییتب نەک‬ ‫تەنێا کایەکی ڕۆحانی !‬

‫دەبیمینب بەاڵم لەڕووی یسەکردن لەسەر ئەو (کایە ڕۆحیە) کە‬

‫‪101‬‬

‫شۆڕش وەک خۆی هەرگیز گرنگ نییە‪ ،‬بەقەد ئەوەنادەی‬

‫مۆدێرن‪ .‬لەسەر ئەم بمەما تێوریەوە‬

‫ماناکااانی گاارنگن‪ ،‬بەیەد هێمییدەی ماناکییانی لەنێییو خەڵکییدا‬

‫دەربارەی ڕاپەڕیمی گەالنی ئێرانی ‪ ٨٧٩١‬بیماکردب بەوەی‬

‫گییرنگەب ئەو پرسیییارە گییرنگە وەاڵمبییدرێتەوە بەوەیب ئەوە چ‬

‫ئەوەی لەئێراندا ڕوویدا ەۆڕب نەبووب بەڵکو ەۆڕەۆچکە‬

‫مۆڕاڵێکە کەئەم ەۆڕەە دەیگۆڕی و چ کەب وهەوایەکی دیکەیە‬

‫بوو!‪ .‬سروەتی ڕاپەڕین ئەوەیە کەچەندەها گروپی سیاسی و‬

‫دێتە نێو کۆمەڵگەوە‪ .‬ئەمە گرنگیەکی ئەیاڵنییە کە (کانیت) لێیی‬

‫پارتی سیاسی وئاڕاستەی جۆراوجۆر تێکەڵ دەبن و پێکەوە‬

‫دەڕوانێت‪ .‬گەر لەم تێزەی کانتەوە سەیری ەۆڕەیی فەڕەنسیی‬

‫یەک ئامانج کۆیان دەکاتەوەب کەڕووخانی سوستمێکە وگۆڕیمی‬

‫بکەیین دەتییوانین ب ییین‪ :‬کەەۆڕەییی فەڕەنسیی لەدەرئەنجییامە‬

‫حکومە‬

‫و ڕەێمێکە و گوڕیمێتی‪ .‬بەمانای ڕاپەڕیمەکان‬

‫سیاسیییەکاندا ئەوەنییدە سییەرکەوتوو نەبییووب بەیەد ئەوەنییدەی‬

‫ئااانگاردی سیاسیان نییە و گوتارێکی سیاسی تایبە‬

‫کەەییێکی نییوێی بییۆ پێگەیشییتمی ئایییدیاکان هێمییایە نێییو‬

‫ک ێشەیەکی تایبەتی نییەب لەدوای سەرکەتن هێزە سیاسیەکانب‬

‫ئەوروپاوە‪ .‬ەۆڕەی فەڕەنسی سەرکەو ب لویسی ەانزە سەری‬

‫جڤاتەکانب گروپەکان دیالۆگ و ملم نێێان لەسەر دەسەاڵ‬

‫پەڕێمدراو ئۆرۆستوکراتیە کۆتایی پێێا ب حوکمی ک ێسا بوو‬

‫دەستپێدەکا ‪ .‬بەاڵم هێزی ەۆڕەگێڕ و ەۆڕب خاوەنی‬

‫بەهەڵییمب بەاڵم لەچەنیید پێچێکییدا یەکێکییی وەک (ڕۆپسییپێر)‬

‫گوتاریکی‬

‫پارتی‬

‫دەردەکەوێییت وماەییێمێکی سییەرپەڕاندن دروسییتدەبێت بەنییاوی‬

‫سەرکردەیەب خاوەنی کاریزمای پێشیمەیەب بەگشتی ڕاپەڕین و‬

‫گیلۆتین ‪ Guillotin‬نەیارانی ەیۆڕب سیەریان بەردەبێیتەوە‬

‫جواڵنەوەکان جیاوازەیەکی بمەڕەتیان هەیە لە ڕاپەڕیمەکانب لەبەر‬

‫نیو سەبەتەی نوێی ەۆڕەیەوەب جیگەلەوە (نیاپلیۆن پۆناپیار )‬

‫ئەوە سەیر نییە کەبزوتمەوەی ‪ ٨٧١١‬پاریسی بە ەۆڕەۆچکە‬

‫ەییۆڕب دەکییاتە ئەکتیکییی دەسییەاڵ و جەنگییی داگیرکردنییی‬

‫ناوببرێتب چونکە وەک ڕاپەڕیمێر وەهابوو کەدەیویست‬

‫ئەوروپا و کردنی خۆی بەیەیسەر دەسیتپێدەکا و لەدواجیاردا‬

‫سموری ئازادیەکان لەئەوروپادا فراوانبکا ب لەساندێکای‬

‫ناپلیۆن دەدەۆڕیت و نەفیدەکرێتە سەر دوورگەیەک *‪.‬‬

‫کرێکارانەوە بەەداربوون تێدا تاوەکو خوێمدکارانی زانکۆ و‬

‫ەۆڕەگێڕانەی‬

‫(فۆکۆ) ڕای خۆی‬

‫خاوەنی‬

‫دیاریکراوەب‬

‫و‬

‫پارتە مارکسی و گروپە هونەری و هیپی و سەوزەکان ‪.‬‬ ‫خوێمدنەوەی یەکەمی ئەم تێزەی (فۆکۆ) ئەوەیە‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬ڕاپەڕیمی گەالنی ئێران ەۆڕب نییەب چونکە خاوەنی‬ ‫ئااانگراد و دیدیکی ەۆڕەگێڕانەو گوتارێکی ەۆڕەگێڕانە‬ ‫نییە‪.‬‬ ‫دووهەمیان‪ :‬ناچێتە نێو چوارچێوەی گوتارێکی ئەیاڵنیەی‬ ‫مێژووگەراییەوەب وەک هەموو ەۆڕەێر بەبوونی گوتارێکی‬ ‫پێشیمەوە‬

‫نایەوێت‬

‫سێهەم‪ :‬ڕاپەڕین‬

‫ڕادیکااڵنە‬

‫دونیا‬

‫بگوڕێت‪.‬‬

‫وەک ەکاندنی فۆرمێر وەهایە لەەیانب‬

‫وەک دروستبوونی کایەکی ڕۆحی وەهایە کەمۆڕاڵ ناگۆڕێتب‬ ‫بەمانای مەرج نییە کاتیگۆری مۆڕاڵ بگۆڕێت‪.‬‬ ‫ئەوەندەی لەم تێزەی فۆکۆ تێگەیشتبمب گوتاری (ئیس می‬ ‫هەموو ئەمانە گەر لەڕوانگەی باوکی یوتابخانەی ئایدیالزمی‬

‫سیاسی) ڕاستە (کایە ڕۆحیە سیاسیەکە) پێشکەەدەکا ب‬

‫(ئەمانوێل کانت) ەڕۆاەی بکەین ەۆڕب بووب‬

‫بۆ ەیانێکی بت ڕۆحب بەاڵم لەڕووی‬

‫ئەڵمانی‬

‫ڕۆحێر پێشکەەدەکا‬

‫ئامانجە سیاسیەکانیب گوتاری خۆی بەئەنجام نەگەیاندب بەاڵم‬

‫ئەکتی مۆڕاڵەوەب لەڕووی دۆسیەی مۆڕاڵەوە پەالماری هەمان ئەو‬

‫بووب بەوەی مۆڕاڵێکی نو و‬

‫نۆرم بەها ترادیسیۆنال وتەیلیدیانە دەدا ب کەئیس م‬

‫مانای ەۆڕەەکە لەئەوروپا گرن‬

‫ئەخ یێکی نوێی پێشکەەی کۆمەڵگە کرد‪ .‬بەهای نوێی وەک‬ ‫(برایەتی و داپەروەری و یەکسانی) ئەو نۆرمانەی کۆی دەم و‬ ‫چاوی ئەوروپای سەدەی ناوەڕاستی گۆڕی بۆ ئەوروپایەکی‬

‫لەدروستبوونیەوە لەکۆمەڵگەدا پاراستوویەتی‪.‬‬

‫بەاڵم دەبێاااات ئەوە بڵیااااین‪ ،‬ئەوەی کەسااااەرنجی‬

‫تێڕوانیمەی دەبێتە هۆی توڕەیی حکومەتی ئیسرائیل و جڤاتی‬

‫فۆکااۆو ڕادەکێشااێت‪ ،‬ئەوەیە کە ئیمااام خااومەینیو‬

‫جولەکە لەئەمریکا و جیێان!‬

‫خاڵی ڕاکێشانی جواڵنەوەکەیە‪ ،‬سامبولە‪ ،‬ڕەمازە باۆ‬

‫(هانا ئاڕێمت) کۆی تێڕوانیمەکانی خۆی‬

‫کۆی جواڵنەوەکە‪ ،‬بەاڵم ڕابەری شوڕشێک نییە!‪.‬‬

‫لەکتێبی (کاڵفامی‬

‫خراپەکاران ‪ )Banalität des Bösen‬دەخاتە ڕووب بەڕای‬

‫بەمانای لەتەنیشت ئەوەوە چەندەها ڕابەری دیکە ڕۆڵی خۆیان‬ ‫هەبووب وەک (فۆکۆ) ئاماەەی پێدەدا هەندێر لەسەر‬ ‫ەەیامەکانی تاران هاواریان بۆ (مەهدی بازرگان) دەکردب‬ ‫بێگومان خەڵکانی دیکەب هەبوو بۆ پارتی کۆمەنیستی ئێرانی‬

‫(هانائاڕیمت) خراپەکاری دۆزێکی ئەوەندە ئاسان نییە‬ ‫تێییبگەینب لەبەرئەوەب دادگایکردنی خراپەکاران کارێر نییە‬ ‫بەئاسانی دادگاییبکرێت!ب‬ ‫هانا ئاڕێنتو سروستی خراپەکاران لەوەدا دەبینێتەوە‬

‫(تودە)‪ .‬بەگشتی ئەمە جواڵوەنەوەکی نوێی مێژووییە وەک‬

‫کە کەبەهیچ شێوەیەک گلتوگۆ لەگەڵ خۆیاندا ناکەنو‪،‬‬

‫ڕەخمەگرانی فۆکۆ بەسەریاندا تێپەڕێووە‪.‬‬

‫بەمانای خراپەکاری لەوەدا خۆی دەبیمێتەوەب ەکست دێمێت‬

‫لەوەی ەۆڕەێر بێت بەڕابەرێکەوە‪ .‬ئەم خاڵە بەڕای من‬

‫لەوەی لەگەڵ خۆیدا بکەوێتە گفتوگۆوە‪ .‬تێزیکی دیکەی (هانا‬

‫ناتێگەیشتن‌‌لە‌فۆکۆ‌و‌هانا‌ئاڕێنت ‌‬

‫ئاڕێمت) لەوەدایەب کە ئەی یەتی مۆدێرن ئیداریەک دروستدەکا‬

‫ڕەخمەگرانی (میشێل فۆکۆ) تەنێا ئەوە دەبیمنب کە ئەم‬ ‫فەیلەسوفە لە ساڵی ‪ ٨٧٩١‬پشتگیری (ئیمام خومەیمی) و‬ ‫ڕاپەڕیمی گەالنی ئێرانی کردووەب دەیانەوێت ڕستەی سیاسی و‬ ‫دادگایی سیاسی لەزاری بیرمەندێکەوە ببیستن بەبت گوێگرتن‬ ‫لەکۆی کۆنێکستە مێژوویی وفەلسەفیەکە‪ .‬لێرەدا من بیرمەندی‬ ‫ئەڵمانی بەڕەچەڵەک جولەکە (هانا ئاڕێمت) م بیردێتەوە کاتێر‬ ‫دەچێت بۆ ئیسرائیل و ئامادەی دادگایکردنی کۆنە نازیەکی‬ ‫وەک (ئادۆلف ئایشمان) دەبێتب ئەم پیاوە لێپسراوی ئیداری‬ ‫ترانسپۆرتی جولەکەکان بوو بۆ سەربازگەکانی هۆلۆکۆست و‬ ‫سەرەڕای ئەوەی خۆی‬

‫ەەهراویکردن بەگاز‪( .‬هانا ئاڕێمت)‬

‫یەکێر بووە لەیوربانیانی هۆڵۆکۆستب بەاڵم هەرگیز نایەوێت‬ ‫خۆی وەک (خودیکی بیرکەرەوە) لەجیێان داببڕێتب ئەرکی ئەو‬ ‫وەک ڕۆەمبیریر و بیرمەندێر ئەوە نییە تەنێا (ئادۆلف‬ ‫ئایشمان ‪)Eichmann, Adolf‬‬

‫ئیدانە بکا‬

‫و داداگایی‬

‫سیاسی و ئەخ یی بکا ب بەڵکو کاری ئەو دۆزیمەوەی ئەو‬ ‫خاڵە یورسە بوو لەپرسیاری (خراپەکاریدا)ب ئەوەی کەڕۆەمبیرە‬ ‫جولەکەکانی‬

‫ڕۆەنامەی‬

‫(نیورۆرکەر)‬

‫لە‬

‫(هانا‬

‫ئاڕێمت)‬

‫چاوەڕێیان دەکردب ئیدانە و نیشاندانی ناەریمی (ئایشمان)‬ ‫فەرمانبەرێکی حکومی دەستی هەبووە لەتاوانی هۆلۆکۆستب‬ ‫بەاڵم لێرەدا (هانا ئاڕێمت ) بەپێچەوانەی ڕای گشتیەوەب وەک‬ ‫نوسەرێرب وەک فەیلەسوفیرب وەک بیرمەندێرب هەروەها وەک‬ ‫ڕۆەمبیرێرب لەدیووی دووهەمی دیارەدەکان دەڕوانێتب ئەم‬

‫ئازاد) وە مامەڵە لەگەڵ کارەکەیدا بکا ‪( .‬ئادۆڵف ئایشمان)‬ ‫بۆ ماوەی بیست ساڵت ڕێر لێپسراوی ئیداری بووەب لەزەمەنی‬ ‫ناسیونال سۆسیالزم لێسپراوی ترانسپۆرتی جولەکە بووە بۆ‬ ‫سەربازگەکانی ئاوەڤیتز و کوورەکانی گاز‪ .‬لەوێدا بەپێی تەمەن‬ ‫و توانا و ەێمدەر جیادەکرانەوەب پاەان ئامادە دەکران بۆ‬ ‫کوەتن‪( .‬ئایشمان) نەخشەکێشی چۆنێتی ترانسپۆرتکردن و‬ ‫جێگەبوونەوەی هەر فارگۆنێر و ەمارەی پاسەوان ومیتۆدەکانی‬ ‫ئیداری بوو‪ .‬ئەم ئەی یەتە بیری لەتوانای بەرگەگرتمی مرۆاەکان‬ ‫نەدەکردەوەب ئەوەی گرن‬

‫بووە ئەم مرۆاانە بەنەخشەیەکی‬

‫توند و تۆڵ ڕەوانەی سەربازگەکان بکرێنب لەو‬

‫چییان لت‬

‫بەسەر دێتب ئەوە ەتێکە کە (ئایشمان) خۆی بەرپرس‬ ‫نازانێت!‪ .‬تەنانە‬

‫ەوورەکانی گازاویکردن و مردن و توانای‬

‫بەرگەگرتمی چەند نەفەریان هەبووەب لەئیدارەی (ئادۆلف‬ ‫ئایشمان) وە ڕێکخراوە ونەخشەسازی بۆکراوەب بەاڵم ئەم‬ ‫پیاوە ئەوە بەگرن‬

‫نازانێتب ئەم‬

‫مرۆاانە بۆ کۆ‬

‫ڕەوانە‬

‫دەکرێنب ئەو بەدادگا دەڵێت‪ :‬وەک ئێوەب وەک هەر فەرمانبەرێر‬ ‫ئەرکی خۆم جێبە بەجێکردووە!‪.‬‬ ‫زمانی (ئایشمان) لەدادگادا زمانی فەرمانبەرێر بووە کەیاسای‬ ‫جێبەجێکردووەب پۆزەی ئەو ئەوە بووەب گەر هاتوو هەر‬ ‫فەرمانبەرێر گوێڕایەڵی یاسا دانەرەکەی نەبێتب ئەوا ەتێر‬ ‫بوونی نابێت بەناوی حکومە‬

‫و ئیدارەوە‪ .‬لێرەوە (هانا‬

‫ئاڕێمت) لەڕووی فیکریەوە باس لەو سوبێکتەب لەو خودە دەکا‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫بووب‬

‫وەک‬

‫ئەدممیستراتیڤیرب‬

‫وجێبەجێکارێرب‬

‫وەک‬

‫بت رۆحب بت بیرکردنەوەب بێئەوەی بتوانێت لە (ئیرادەیەکی‬

‫‪103‬‬

‫کەبیرناکاتەوەب کەناتوانێت گفتوگۆ لەگەڵ خۆیدا بکا ‪.‬‬

‫لەسروستی خراپەکاری تێبگا ب نەک خۆی بە دادگایکردنی‬

‫(ئاڕێمت) لەکتێبەکەیدا (کاڵفامی خراپەکاران) باس لەو ئەیاڵنیەتە‬

‫سیاسیەوە سەریاڵ بکا ‪.‬‬

‫دەکا ب کەمۆدێرنە لەک ێشەی یاساوەب لەڕێگەی یاساوە مرۆای‬ ‫پت بەند دەکا ‪ .‬لە مۆدێرندا پابەستبوونی کوێرانە بە مۆدێلێکی‬ ‫ئادممیستراتیڤ و ئیداریب یەیران بۆ خودیکی بیرکەرەوەی‬ ‫ئازاد دروستدەکا ‪ .‬ئاوەها چەکەکانب ڕۆکێتەکانب ماەێمەکانی‬ ‫جەنگی‬

‫بەڕێوە دەبرێن‪ .‬ئەم ک ێشە ئادممیستراتیڤەب ئەیاڵنیە‬

‫ئامڕازگەرایەب ڕێگە لەو ڕایەڵەی نێوان خود و بیرکردنەوە‬ ‫دەگرێتب ئاوەها تێگەیشتن لە سروەتی خراپەکاری بەپێی ئەم‬ ‫تێزەب تێگەێشتمە لەیاسا وجێبەجێکاری یاسا لەدەوڵەتی‬ ‫مۆدێرندا‪ .‬سروەتی ئیداری کەجەن‬

‫بەڕێوەدەبا‬

‫و مەزندە‬

‫نەکردنیان بۆ ئەو کارەساتانەی لێی دەکەوێتەوەب بڕواهێمان‬ ‫بەوەی کەمرۆڤ پێویستە لەدەوڵەتدا گو‬

‫لەیاساکان بگرێت‬

‫وئەرکەکان بەجێیبێێمێت ب چەندە پرسێکی گرنگی بەڕێوەبردنی‬ ‫کۆمەڵگەیەب ئەوەندە مەترسیدارە بۆ مراندنی ئیرادەی ئازاد‬ ‫لەڕۆحدا‪ .‬بەگشتی خراپەکاری دۆزێکە دەبێت تەنێا لەڕوانگەی‬

‫دیارە ئەم ئاماەە بچوکەی بۆ (هانا ئاڕێمت) لەوەوە سەرچاوە‬ ‫هەڵدەگرێتب کەهەموو جولەکە لەدونیادا چاوەڕیی نوسیمێر‬ ‫بوون لەسەر ئیدانەکردنی هۆلۆکۆست و ئیدانەکردنی (ئادۆلف‬ ‫ئایشمان)‪ .‬بەگشتی چاوەڕیی هەڵوێست بوونب بەاڵم لە‬ ‫گوتارەکانیدا لە ڕۆەنامەی (نیۆرکەر) هانا ئاڕێمت لەگۆەەیەکی‬ ‫زۆر هەستیارەوە مامەڵە لەگەڵ دادگایکردنەکەی ئایشماندا‬ ‫دەکا ب تەنانە زۆربەی هاوڕێکانی بەتایبە جولەکەکان چیتر‬ ‫یسەیان لەگەڵ (هانائاڕێمت) نەکردب ئەوان لەو بڕوایەدا بوون کە‬ ‫کتێبەکەی (هانا ئاڕێمت) (کاڵفامی خراپەکاران ‪Banalität‬‬ ‫‪ )des Bösen‬هیومانیزەکردنی خراپەکارانە‪ .‬بەمانای هانا‬ ‫هەوڵیداوە ئەوە بسەلمێمێت کەهەموو ئەم تاوانە گەورانەی‬ ‫لەخودێکەوە سەرچاوەی هەڵگرتووە‬

‫کەبیرناکەتەوە!ب‬

‫گەر بیریان بکردایەتەوە لەگەڵ خۆیاندا ئەو کارەیان نەدەکرد‪.‬‬ ‫بێگومان ئەم تێزە الی جڤاتی جولەکە مانای ئەوەیە کەئەمانە‬ ‫نابێت‬

‫سزای‬

‫توندیان‬

‫بەسەردا‬

‫خراپەکاااارانوی هاناااا ئاڕێناااتو تێاااپەڕ دەبێااات‪،‬‬ ‫بیرمەنااادێکی دیاااکە بەر شاااااڵوی ناتێگەیشاااتنی‬ ‫دەبێت‪ ،‬ئەو بیرمەندە میشێل فۆکۆویە‪.‬‬ ‫دوای ئەوەی ڕیپۆرتاەەکان باڵوبوونەوە بیرمەندێکی گرنگی‬ ‫وەک (میشێل فۆکۆ) بەر هەمان دادگایی سیاسی بووەوە‪ .‬هەموو‬ ‫ڕەخمەکان‬

‫لەدادگایکردن و مۆتیڤێکی سیاسی کۆبوونەوە‪.‬‬

‫ڕەخمەکان لەم خاڵەدا کۆبوونەوەب بەوەی (فۆکۆ) پشتگیری‬ ‫حکومەتێکی ئیس می دەکا !ب فۆکۆ پشتگیری لەخومەیمی‬ ‫دەکا !ب فۆکۆ پێیوایە دەبێت ئاین بگەڕێتەوە نێو سیاسە ‪.‬‬ ‫(فۆکۆ) هێزی فیکری خۆی خستۆتە خزمە‬

‫حکومەتێکی‬

‫ئیس میەوە !‪.‬‬ ‫دیارە وەک ئاماەەمان پێدا (فۆکۆ) لەڕوانگەی بیرمەندێکەوە‬

‫دادگایکردنەوە سەیری نەکەین‪.‬‬

‫نازیە‬

‫چەناااادەها ساااااڵ بەسااااەر کتێباااای کاڵلااااامی‬

‫بسەپێمرێت‬

‫مادامەکی‬

‫(لەبیرکردنەوەدا نشوستیان هێماوە)! دیارە نابێت ئەوە‬ ‫لەبیربکەین کە (هانا ئاڕێمت) خۆی پێشوازی لەبڕیاری‬ ‫سێدارەدانی ئایشمان کرد و بەبڕیارێکی عادی نەی وەسفکرد‪.‬‬ ‫بەاڵم الی ئەو کێشەکە لە دادگایکردنی ئەخ یی و یاسایی‬ ‫یوڵترەب (هانا ئاڕێمت) تاوەکو کۆتایی ەیانی هەوڵیدا‬

‫سەیری ڕووداوەکانی کردووەب لەڕوانگەیەکی ئەخ یی و‬ ‫مۆڕاڵیەوە سەیری ئەم ڕاپەڕیمەی کردووەب ئەخ یێر لەسەردەمی‬ ‫ەای ئێراندا ونبوو بوو‪ .‬ئاوەها ئەڵقەیەکی گەورە وندەبێت‬ ‫لەڕۆحی مرۆاەکاندا کاتێر سوستمێر بەرەو گەندەڵی دەڕوا ب‬ ‫بەرەو فەسادی ئەخ یی و دیسپۆتیزم‪ .‬ئەم بازنە ونبووەب ئەم‬ ‫مۆڕاڵە ونبووە لەئێرانی ەاهەنشادا ئامادەگی هەبووب ئەمەب‬ ‫خۆی لەخۆیدا پەیوەندیە کۆمەاڵیەتیەکانی خستبووە مەترسیەوەب‬ ‫چیتر مرۆڤ لەپەیوەندیەکی جێگیردا نەبوو لەگەڵ ئەویترداب‬ ‫لێرەوە سیاسەتێکی ڕۆحانی ئەو نێوەندە بووب ئەو کایە ونبووە‬ ‫بووب کەهەموو جیاوازیەکانی کۆمەڵگەی ئێران و میللەتانی‬ ‫پێکەوە بەستبوو‪ .‬لێرەوە بەڕای منب (فۆکۆ) یەکەم کەس بووە‬ ‫کەهۆکاری هەڵکشانی ئیس می سیاسی ناسیووەب بەوەی لەکو‬ ‫ئەڵقەیەکی مۆڕاڵی و ئەخ یی ونبێتب لەکو‬ ‫هەەاری و دیسپۆ‬

‫مرۆاەکان لەنێو‬

‫و فەسادی ئیداریدا بژینب لەوێدا‬

‫سیاسەتیکی ڕۆحانیب یان کایەکی ڕۆحانی دەبێتە نێوەندێرب‬ ‫کایەیەکب سفێرەیەکب کە توانای دروستکردنی سیاسەتێکی‬ ‫نوێی هەیە لەفۆرمی خەونبیمین بەدونیایەکی نو ‪ .‬یۆتۆبیایەک‬ ‫لەخەیاڵی کۆمەڵدا پێکدێتب کەدروستبوونی حکومەتێکی‬ ‫ئیس می بەئەگەرێکی یبوڵکراو تێدەگا ‪.‬‬

‫بەگشتی (فۆکۆ) لەڕوانکەی سوبێکتڤ و مۆڕاڵ و پەیوەندی‬

‫بەگشتی چۆن (هانا ئاڕێمت) لەبەرامبەر ەاواڵێکی (هەڵە‬ ‫تێگەیشتن) بوەوەب ئاوەها بیرمەندیکی گرنگی وەک (فۆکۆ)‬ ‫بەرامبەر هەمان هێرب کەوتەوەب (فۆکۆ) بەڕای من گرنگترین‬ ‫دەم و چاوە کەلە ڕاپەڕیمی گەالنی ئێران تێگەیشتبووب بەمەب‬ ‫دەبێتە گرنگترین بیرمەند کەدەرکی بەمەترسی و گەورەیی‬ ‫یەبارەی ئاین دەکا لەسیاسەتدا‪.‬‬

‫لەگرنگترین پایە سیاسیەکانی حکومەتی ئیس می ئیران دەدا‬

‫(میشێل فۆکۆ) لەم ئەکتەداب لەنێو ئەم هەموو ڕەخمە سیاسیەی‬ ‫لێی گیراب دەم و چاوێکی ونبووی ئەم ئەکتەیە‪ .‬پێموایە‬ ‫(میشێل فۆکۆ) دەم و چاوێکی گرنگی تێزی فیکرە لەمەڕ‬ ‫ڕاپەڕیمی گەالنی ئیران و ئیس می سیاسیب بەجۆرێر‬ ‫کەڕەخمەگرەکانی نەیانتوانی لەگەڵ ەەپۆلی ڕەخمەکانیان‬ ‫بیسڕنەوە و ونییبکەن‪...‬‬

‫خود بەجیێانەوە ڕاپەڕیمی گەالنی ئێران ‪ ٨٧٩١‬ەرۆاە کردووەب‬ ‫نەک بیەوێت دادگایی سیاسی بکا ب هەرچەندە لەدوایشدا‬ ‫بەتوندی ڕەخمە لەم حوکمەتە نوێیە دەگرێت‪ .‬وەک گووتم‬ ‫ڕەخمەگرانی (فۆکۆ) ئەو ەرۆاەیان بەسەردا تێپەڕێوەب یاخود‬ ‫نەیانویستووە فۆکۆسی لەسەربکەن‪ .‬بەدیوێکی تردا (فۆکۆ)‬ ‫ب بەوەی ڕای وەها بووب ئەم ڕاپەڕیمە بەهیچ ەێوەیەک ەۆڕب‬ ‫نییەب وەک بانگەەەی بۆ دەکرا‪ .‬چونکە نەخاوەنی گوتارێکی‬ ‫دیاریکراوە ونەخاوەنی پارتێکی ئااانگارد و نەخاوەنی‬ ‫جیێانبیمیەکی ڕوون بووە بەرامبەر دواڕۆە‪.‬‬ ‫پێموایە لەدوو خاڵدا (فۆکۆ) دەتوانین ڕەخمە لەفۆکۆ بگرینب‬ ‫یەکەمیان ئەوەیەب کەڕۆڵی ئیمام خومەیمی الی ئەو تەنێا‬ ‫ئەوەبووە کەسێر بووە هێزی ڕاکێشان و هێزی ڕاکێشانی‬ ‫جیاوایەکانی هەبووە بۆ خۆیب نەک سەرکردیەکی تاک و‬ ‫تەنیای ەۆڕەێر بێت‪ .‬بیگومان لەدوای ڕووخانی ەا ڕۆڵت‬

‫پەراوێزو‌سەرچاوەکان‪:‬‬

‫ئیمام خومەیمی تەواو پێچەوانەی ئەو بیروڕایەی فۆکۆ کەوتەوەب‬ ‫ئەمەب هەڵەیەکی گەورە بوو لەهەڵسەنگاندنی ڕۆڵی ئیمام‬ ‫لەڕاپەڕیمی گەالنی ئێراندا‪ .‬دووهەمیان ئەوەیە‬

‫کە(فۆکۆ)‬

‫لەوبڕوایەدا بووب کە ئیمامەکانی ئێران تەنێا بەوە دەوستمەوە‬ ‫ڕۆڵی نێوەندیکی ڕۆحانی مۆڕاڵی ئایمی ببیمینب خاوەنی‬ ‫جیێانبیمی نو‬ ‫لەئیدارەو مامەڵە‬

‫نین‬

‫بۆ داهاتوویەکی سیاسی‪ .‬ئەمەب‬

‫حکومەتی دوای ڕووخانی ەاب تەواو‬

‫پێچەوانە دەرچووب ئیمامەکان توانیان تەواوی دەسەاڵ‬

‫بۆ‬

‫خۆیان دەستەبەربکەنب پارتی کۆمەنیستی ئێران (تودە) یان‬ ‫توانەوە و مامەڵەی ئەوان لەگەڵ نەیارانی سیاسیان و بەتایبە‬ ‫کورد لەجیێانبیمی (والیەتی فەیت) سەرچاوەی هەڵگرتبووب‬ ‫بەپێچەوانەی ڕای (فۆکۆ) تائەمڕۆ ئیمامەکان ئۆراگانیزەترین‬ ‫فۆرمی حکومە‬

‫بەڕێوەدەبەن وزۆرانبازیەکان ئیدارە دەکەن‪.‬‬

‫نەک هەر ئەوە بەڵکو بەەێکی گەورەن لەهاوکێشەی سیاسی‬ ‫ناوچەی ڕۆەهەاڵتی ناوەڕواست‪ .‬سێێەم خاڵ ئەوەیە (کایەی‬ ‫نەوەستایەوە ببێتە فاکتەرێکی پێکەوە گرێدانی ئەندامانی‬ ‫کۆمەڵگە پێکەوەب بەڵکو بووە هۆی دروستبوونی دیسپۆتیکی‬ ‫ئایمی هیرارکیب کەکۆی ناوچەکەی تەنیوەتەوە‪.‬‬

‫‪2 Mazudar, Pravu, Foucault,‬‬ ‫‪Ausgewählt, Philosophie Jetzt von‬‬ ‫‪Peter Sloterdijk, s79‬‬ ‫‪3 Wolfgang Welsch, Philosophie seit‬‬ ‫‪1945, Semester II , Foucault 3-4‬‬ ‫)‪(Audio- 19 CD‬‬ ‫‪4 Thomas Lemke, Freiheit ist die‬‬ ‫‪Garantie der Freiheit, Foucault und die‬‬ ‫‪Menschenrechte, s1‬‬ ‫‪5 Michel Foucault, Die Ordnung des‬‬ ‫‪Diskurses, Fischer 2000,‬‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫ڕۆحانی سیاسی) کە (میشێل فۆکۆ) باسی لێوە دەکردب بەوە‬

‫‪1 Thomas Lemke, „Die verrückteste‬‬ ‫‪Form der Revolte“ – Michel Foucault‬‬ ‫‪und die iranische Revolution, 1997,‬‬ ‫‪S316.‬‬

‫‪105‬‬

‫ههموو کهرهستهیهک لە ئێرانی ساڵی ‪ ٨٧٩١‬دا له پێشدهست بوو بۆ سهر ههڵدانێر یان ەۆڕەێرب بۆ ڕووخانی‬ ‫ڕەمێر کە ڕەێمی ەای ئێران بوو ‪ .‬ئیدی بیرکردنەوە لە یەکێکی خاوهن بیرب لە تاکێکی جەنگاوەرب کۆمهڵگەیهکی ڕێکخراو و‬ ‫سوستماتیرب ئهو دۆزه بوو که ئهو زەمەنە بیری میشیل فۆکۆی فەیلەسوفی داگیر کردبووب سهرهتای سهرههڵدانهکه له دەی ەاهب‬ ‫پاەان گهڕانهوهی خومهیمی ساڵی ‪ ٨٧٩٧‬ئەو رووداوانە بون کە فۆکۆ بەووردی جاودێری دەکردن‪.‬‬ ‫بیری فۆکۆ لە بهرامبهر ئیسالمی سیاسی و چۆنیهتی ڕهفتار کردن لهگهڵیدا‪ ،‬وانەیەکە‬

‫که پێویسته ئهمڕۆ‬

‫خوێندنهوهی بۆ بکرێت‪ ،‬به تایبهتی بهراورد کردن له نێوان الیهنگرانی خومهینی و ئیسالمی فوندەمینتاڵدا‬ ‫ئوسولیهکانداو‪ ،‬دیارە له زۆر ڕووهوه له یهک دهچن‪ ،‬بهتایبهتی دروشمی یەکگرتوویان‪ ،‬که ئەویش مردنە له پێناو‬ ‫ڕژێمێکی ئیسالمیدا‪ ،‬یان خهوبینین به گهڕانهوه بۆ مۆدێڵی سهرهتاکانی دروستبوونی دینی ئیسالم و دەوڵەتی فەقێ‬ ‫و خەالفەت‪ .‬ئەو پرسیارەی لێرەدا دەکرێت ئەوەیە‪ :‬ئایا فۆکۆ ئهم کاره ڕۆژنامهوانیهی کە لەژێر ناوی‬

‫ڕێپۆرتاژی‬

‫ئیدیاکانودا بوو‪ ،‬دهرچوونێک نهبوو له پیشەی خۆی وهکو فهیزهسوفێک؟!‬ ‫به بڕوای فۆکۆ فهیلهسۆفی و ڕۆەنامهوانی ئەرکێکی هاوبهەنب که ههردووکیان خهریکن به ڕۆە و ەیانی رۆەانە و پرسیار دهکهن‬ ‫لهسهر ئەوەی که ئێمه کێین!ب به جیاوازی لهگهڵ پۆستمۆدێرنیستەکان ب (میشێل فۆکۆ) پێیوایه که زۆرێر له بیرۆکه بوونیان ههیهب‬ ‫که ئهو بیرۆکانه جیێانی ئێمه دهستمیشان دهکهن و ئیدێمتێتی و ەوناسی ئەمرۆمانن‪.‬‬ ‫فۆکۆ لەم پرۆەەیەیدا(ڕیپۆرتاەی ئایدیاکان) لەو بڕوایەدا بووب ئهو بیرۆکانه(ئایدیه) که له کتێبهکاندا نادۆزرێمهوهب دهبێت لهسهر‬ ‫جادهکان بۆیان بگهڕێینو بۆ دهستکهوتمیان پێویسته تێکاڵوی خهڵر ببین و بزانین رۆەانە ەیان چۆن دەگوزەرێت!‪.‬‬ ‫ههر فهیلهسۆفێر که پرسیاری ههیه لهسهر ئیدیمتیتاید (ەوناس)ب بۆ وهرگرتمهوهی وهاڵم پێویسته گهڕانێکی ڕۆەنامهوانی دهست‬ ‫پێبکا ب بۆئهوهی بیرۆکهکان بدۆزێتەوە الی خهڵکیو ڕاستهوخۆ خۆی گو بیستیان بێتب ههر وهکو چۆن فۆکۆ ئهم کارەی ناونا‬

‫بیرۆکهی ڕۆەنامهوانی(ئایدیه ەۆڕناڵستیر)ب فۆکۆ خۆی له ەێر ئهم ناونیشانهداو بۆ ههمان مهبهست له کاتی سهر ههڵدانهکانداب له‬ ‫ئۆکتۆبهری ساڵی ‪٨٧٩١‬دا سهردانی ئێرانی کرد‪.‬‬

‫فۆکاااااۆ دهڵێااااات‪ :‬ئهوکاتاناااااهی کاااااه لاااااه ئێاااااران باااااووم وشاااااهی شاااااۆڕش یاااااهکجار باااااهرگوێم‬ ‫نهکاااهوت‪ ،‬باااهاڵم چوارجاااار لاااه پێاااند جااااران خاااهڵکی وهاڵمااای منیاااان دهدایاااهوه کاااه دهساااهاڵتێکی‬ ‫ئیسالمیان دهوێت‪.‬‬

‫ڕاستڕهوب زۆر خێرا دڵخوازبوون به هێزی تاکێر که ەیانی‬ ‫ئهوه داوای ئهو کهسانهبوون که یسهم لهگهڵ دهکردن له‬

‫ئهوان ڕێکدهخا بۆ سهرکێشی کردن و گهڕاندنهوهی ئهوان بۆ‬

‫ەهیامهکانی تارانو یومب کاتێر لێم پرسین بۆچی دهسهالتی‬

‫ڕهچهڵهک و ئهس ی کۆنی خۆیان کە ئیس مە‪.‬‬

‫ئیس میتان دهوێت؟ یهکێر له وهاڵمدا گووتیب کاتێر له ەاری‬

‫(میشێل فۆکۆ) بیمی که چۆن ئهو ڕۆەمایهی له ڕۆەئاوای‬

‫فیردۆس بومهلهرزهبوو ههموو ەارهکهی وێران کردب پاەان به‬

‫ئهوروپاو ئهوکا کهمێر له ئێران ڕهگیان داکوتابووب له (تاران)‬

‫بیرۆکهو پێشڕهیی ئیمامێر له تهنیشتی ەاره وێرانهکهوهب‬

‫له چاوتروکانێکدا له ڕهگو ڕیشهوه دهرهێمراب گۆڕا به‬

‫ەارێکی نوێیان دروست کردهوه بۆ خهڵکی لێقهوماوی ەارهکهب‬

‫کلتوورێر که نهک تهنێا ڕهخمهگره لهبهردهم مۆدێرنزمی‬

‫ئهوهیه ئیس مب ههر وهکو چۆن یسهکهرهکه دهیگوو ب ئهو‬

‫ئیمدیڤیدوالیزمی ڕۆەئاواداب بهڵکو دەایەتی دەکا‬

‫و دهیهوێت‬

‫خهڵکه خهویان بهوهوه دهبیمی که دهیان وو ب ڕەێمێکی‬

‫یاساغی بکا ‪.‬‬

‫ئیس می)‪.‬‬

‫بهردهوامیدان بهو سهرههڵدانه و ئامادهیی تاکی ئێرانی بۆ‬

‫لەساڵی ‪ ٨٧٩١‬فۆکۆ له ڕۆەنامهیهکی ئیتاڵیدا بهناوی (کۆریێره‬

‫خۆبهختکردن و یبووڵکردنی ئازارب لهپێماو خهونهکانیانداب فۆکۆ‬

‫سێرا)داب که پهرۆەیهک به بابهتهکهیهوه دیاربوو بۆ‬

‫و چهندین له ڕۆەمگهرانی تری له ئهوروپا و جیێان‬

‫ههڵسهنگاندنو تێگهیشتن له کهرهسهی ئهم سهرههڵدانه له‬

‫بیریان وابوو که کولتورو نەریتی ەیعه له‬

‫دی‬

‫ئێرانب ئهوکا‬

‫سەرسامکردب‬

‫ڕوو‪ .‬له یهکهم بهەدا به ناونیشانی ( جیێانی جیاواز و فۆکۆ)ب‬

‫دهبیمرێت که چۆن بهکۆمهڵ هەموو ەیعە ئامادهییان ههیهو‬

‫دهستمیشانی چهند خاڵێکی پێر گهەتمهوهی کردووه له نێوان‬

‫بهەداری دهکهنب دهتوانین ئهو ئامادەگیە بخهم ێمین به زیاتر له‬

‫بیرۆکهی خۆییو ڕوداوهکانی ئهوکاتهی ئێراندا‪ .‬دیارە ئهو‬

‫سهدا ههەتای دانیشتوانی ئهو واڵتهب که بهەدار دهبن له به‬

‫زەمەنە ەای ئێران ههوڵیدهدا له ئێراندا کۆمهڵگەیهکی لیبراڵی‬

‫کۆمهڵ گریان و بهکۆمهڵ ئازار چهەتنو به کۆمهڵ خوێن‬

‫پێشکهوتوو ڕێر بخا ب له سهر بماغهی ڕۆەمایی ئیدیاڵداب که‬

‫بیمین و لهیهک کاتیشدا دێمهسهر یهک پۆدیۆم و بۆ ڕوانین و‬

‫سهربهستی تێدا بدا به تاکی ناو کۆمهڵگهی ئێرانی! (کورتهی‬

‫تهرکیزکردن له یهک خاڵو لەیهک پاەهڕۆە!‪ .‬زۆریمهی هێزی‬

‫ناوهڕۆکی پڕوپاگهندهو سیاسهتی ەاه وایدهگرێتهوه)ب بهاڵم‬

‫سهرههڵدان و ەۆڕەی ئێران لێرهوه سهرچاوهی هەڵگرتبووب‬

‫پاب ڕوخانی ەاه و هاتمی خومهیمی بیمرا که چۆن زۆریمهی‬

‫ههرچهنده له ساڵی ‪٨٧٩١‬داب پێ‬

‫ڕوخانی ەاه و گهڕانهوهی‬

‫تاکی ئێرانی بوون به پارچهیهک ڕق بهرانبهر مۆدێرنهب‬

‫خومهیمیب فۆکۆ له گوتارێکیدا ئاماەەی بهوهداب که ئهم سهر‬

‫ئهوپهڕی دوودڵ بوون له بهرامبهر ڕێکخستمهوهی کۆمهڵگایهکی‬

‫ههڵدانه گهمهیهكی دیمدارهکان نییه له ئێراندا بۆ ئهوهی پاەان‬

‫ماتریاڵستی مۆدێرنداب ڕییان لەبهرامبهر جیێانی نوێی لیبراڵی‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫بیرۆکەی (ڕۆەنامونسی ئایدیاکان) ی خستە‬

‫ئێرانداب کلتوریکی بااڵدەستە‪ .‬بۆ نمونهب له مانگی موحهڕهمدا‬

‫‪107‬‬

‫خۆیان دهسهاڵ بگرنه دهست و تاکڕهوی خۆیان بسهپێمن له‬ ‫ههرچهنده له زۆریمهی زانکۆکانی دنیادا ڕهخمه لهم بیرهی فۆکۆ‬

‫سیاسهتی واڵتداب‬ ‫هیییهر لیییهم وتیییارهدا فۆکیییۆ خومیییهیمی ناودهنێیییت (سیییۆپهر‬

‫گیراب‬

‫پریستهر‪/‬سوپەر یەەە)ب فۆکۆ سهرسیام بیوو بیهوهی کیه چیۆن‬

‫کورتدەکهمهوه بەوەیب‬

‫خومهیمی به بانگێرب بەبانگەوازێر ب ههزاران کهس دهڕەێمێته‬

‫نییه ەۆڕب له ئێران لهگهڵ ەۆڕەهکانی ڕۆەئاوادا چونکه‬

‫سهر جادهکانی تاران و وتهکانی ئهو دهکهنه دروەمی خۆیان‪.‬‬

‫ڕێکخستمی جۆری پهیوهندی تاکهکان له ئێران و بهرز ڕاگرتمی‬

‫فۆکۆ دهیزانی لهو ڕۆەانهدا له تاران و بگره له ەارهکانی تری‬

‫سهرکرده و به پیرۆز کردنیانب تا ئاستێر که بیریان و‬

‫ئێرانداب چهندین پارتی چهپی بهتوانا بوونیان ههبووب که دهیان‬

‫گوتاریان کاریگهری تهواویان دهبێت له سهر بیرو باوهڕی‬

‫پرۆسێسی‬

‫گشتیب که له ەێر سێبهری ئهو پیرۆزیهدا ئهوهنده بههێز دهبن‬

‫دیمداره‬

‫بکهنب ئهمه مۆدێ ی‬

‫توانی‬

‫کاریگهریان‬ ‫و‬

‫ەۆڕەهکه‬

‫ههبێت‬

‫تهنانه‬

‫لهسهر‬

‫لهسهر‬

‫تهواوی‬

‫کهمیمهیهک‬

‫له‬

‫من لەم نوسیمەدا ڕهخمهکان لهم چهند دێڕهدا‬

‫دهتوانن دهسهاڵ‬

‫ئهوهی لێرهدا جێگەی بهراورد کردن‬

‫بۆ خۆیان زهو‬

‫ەیعیهکانی !‪.‬‬

‫سیاسهتی ڕۆەئاوا نییه نهوهک ەێوازو نهوهک ناوهرۆک‪.‬‬

‫ئهوکات یهکێک له سهرکرده دینیهکان ئایهتواڵ ساهعید‬

‫له فێبریوهری ساڵی ‪ ٨٧٩٧‬دا سهرههڵدان گهیشته بهرزترین‬

‫محهمهد کازمو له لێدوانێکیدا دهڵێت‪ :‬ئێماه باه هایچ‬

‫ئاستیب خومهیمی گهڕایهوه بۆ ئێرانب پاەان کۆمهکی زۆریمهی‬

‫شااێوهیهک بااهنیاز نااین واڵتێکاای ئیسااالمی لااه ئێااران‬

‫له ئێران بهدهست هێما بوو بە پێشهوای ەۆڕەهکهو له چهند‬

‫دابمااهزرێنین‪.‬و لااهم خاڵااهدا فۆکااۆ دهبوایااه وانەی لااه‬

‫مانگێکدا بوو به نمونهی سهرۆکێکی دیمی‪.‬‬

‫نیتەهو وهربگرتایه کاه پاێش ئاهو باسای لاه ساهرکرده‬ ‫دینیااهکان کردبااوو‪ ،‬بااه بیااری نیتەااه ئااهوان جێگااای‬

‫ئهوکاتە فۆکۆ له لێدوانێکیدا ئاماژە بهوهدهدات که ئهم‬

‫باوهڕنین!‬

‫شۆڕشه یان ئاسۆ گۆڕینهو وهک چۆن فۆکۆ ناوی‬

‫لێرهدا دهردهکهوێت که فۆکۆ له فهلسهفهکهیداب بهتایبهتی بهرامبهر‬

‫دهنێتو ئاوا پێناسهی دهکات ‪ :‬ئێرانییهکان ههوڵیاندا‬

‫ئهو سهرههڵدانه له ئێرانب سیاسهتی مفاهیم و چەمکەکانی‬

‫له دهست شا ڕزگاریان بێت ئهوا ڕزگاریان بوو‪ ،‬بهاڵم‬

‫سهرنجی ڕانهکێشابووب ئهو ەۆڕەی ئێرانیهکانی وهکو‬

‫تاک له وواڵتی ئێراندا دهبێت ههوڵی ئهوهبدهن که‬

‫تاییگهیهک دهبیمی بۆ تێگهیشتن له ئیمدیڤیمدواڵ له ڕۆەههالتی‬

‫خۆیان بگۆڕن و خۆیان بدۆزنهوه بۆ ئهوهی له کاتێکی‬

‫ناوهڕاستدا‪.‬‬

‫وا گرنگدا خاوهنی پرنسیبێکی جێگیر و کاراکتهرێکی‬

‫فۆکۆ له لێدوانێکیدا لهگهڵ نوسهرێکی ئێرانیدا(بایر پارهام) به‬

‫نهگۆڕبن لهناو خۆیاندا وهکو تاک‪ ،‬بۆ ئهوهی ئهوهنده‬

‫دهڵێت‪:‬‬

‫توانایان ههبێت تاکی ئێرانی لە ڕوانگهی بیروبۆچوونیانهوه‬

‫بهراورد‬

‫کردنێر‬

‫بۆ‬

‫ەۆڕب‬

‫له‬

‫ئێراندا‬

‫ههموو تاکێر خۆی دهستمیشانی گۆڕیمی ئاسۆی خۆی بکا‬ ‫(ئییهوروپا دوو ەۆڕەییی دڵتییهزێمی بهخۆیییهوه دیییوهب‬ ‫یهکهمیان سهرههڵدانی لیبراڵییهته له سیهدهی هیهەدهداب‬ ‫که نهوه له دوای نیهوهیان پیهروهردهکردب لیه دهرهوهی‬ ‫خۆییییان بیییۆ ئازادییییهکانیان بگیییهڕێن‪ .‬دووهەمییییان‬ ‫سهرههڵدانی سۆسیالستهکان له سهدهی بیسیتهمداب لیه‬ ‫ئهنجامدا دامهزراندنی سیستهمێکی کاپیتاڵیسیت بیوو‬ ‫لهبەرامبەر دهسهاڵتێکی کۆمهنیستی دڕندهداب ئێسیتاب‬ ‫من پێم واییه کیاتی فهلسیهفهیهکی نیو و ەۆڕەیێکی‬ ‫نوێیه!)‬

‫نهوهک له دهرهوهی خۆی بێتو بۆ ئهو بڕیارهکان خوازراو بن‪.‬‬ ‫ههرچهنده لێدوانهکانی فۆکۆ پێ‬

‫سهرههڵدانهکهو پاەان دوای‬

‫ڕوخانی ەا و گهڕانهوهی خومهیمیب تهواوکهری یهک نهبوون و‬ ‫بازنهیهکیان دروست نهکردب بهاڵم زۆریمهی ڕۆەمبیرانی ئهوکا‬ ‫پێیان وابووب که دهیاودهق دێتهوه لهگهڵ لێدوانو فهلسهکهی‬ ‫فۆکۆدا‪ .‬لە سهرانسهری جیێاندا ئهوکا‬

‫ئهم پرسیاره دهکرا‪:‬‬

‫ئایا ەۆڕەی ئێران ەکستی هێما؟ بەبیری فۆکۆ‪:‬‬ ‫ئێمه له کاتێکدا دهتوانین ب ێین ئهو ەۆڕەه ەکستی هێماب که‬ ‫ئهو ەۆڕەه چهند بهرهیی نهبوایه و ەۆڕەهکه ئاسۆیهکی‬ ‫دهستمیشانکراوی ههبوایه!ب ئێستا له ئێراندا گۆڕانکاری ڕویان‬

‫داوهب بهاڵم بهرهو چی ئامانجێر و چی ڕێڕەوێر ؟ب به‬ ‫دڵمیاییهوه بهرهو گۆڕیمی دهسهاڵ به کهسانی دیکە‪.‬‬ ‫پرسیاری فۆکۆ خۆی له بهرامبهر ئهم ەۆڕەهدا ئهوهبوو‪ :‬که‬ ‫ئهخ ییهتی ئیمدیفیدواڵ (تاک ) چ جێگایهکی بدرێتت و چۆن‬ ‫باسی لێوه بکرێت؟‬ ‫جواڵنهوهی ەێرهوه‪ :‬مهبهستی له گروپه بچوکهکانی ناو ئهم‬ ‫سهرههڵدانه بووب له سهرهتاوه دهنگیان له پهرهسهندندا بووب‬ ‫بهاڵم زۆر خێرا ئایهتواڵکان توانیان زۆریمهیی سهرنجی خهڵکی‬ ‫ئێران و جیێان بۆ خۆیان زهو بکهنب‬ ‫ههرچهنده ئهوکا‬

‫زۆریمهی ئێرانییهکان سهرسام بوون به‬

‫یۆتۆبیای (خهونی مرۆاێکی نوێخواز)ب یان به سیستهمێکی‬ ‫سۆەیال و دنیایهکی ئیدیاڵب ههروهکو چۆن زۆریمهی‬ ‫سهرههڵدانهکان له ئهوروپا ڕێکخرابوون له سهری‪ .‬ئهو گروپ و‬

‫‌‬

‫پارته بچوکانهب ههمان گوتاریان دهگوتهوهب بهاڵم چهندێر‬ ‫گرنگه که تاک له بواری پراکتیکدا پڕهنسیپی خۆی ون نهکا ب‬ ‫وهکو چۆن که له ئێران بیمراب که زۆرێر له الیهنگران و‬ ‫ئهندامانی ئهم پار‬

‫و گروپانه چوونه ەێر سێبهری وتاری‬

‫ئایهتواڵکانهوهب بهاڵم به پێچهوانهوه له دنیای پێشکهوتووی‬ ‫ڕۆەئاوادا به بیری (فۆکۆ) تاک و ئیمدیڤیدوالب کاراکتهری‬ ‫جێگیرە و پڕهنسیبی هەمیشەیی‬

‫ڕێبهرییهتیب که ئاستی‬

‫بیرکردنهوهی وهکو ڕهگێر بۆی بڕیاردهرەب‬

‫ئیتر ههر‬

‫ڕوداوێر یان بیرۆکهیهکی دهرهکی ئامادهیی ههبێت‪ .‬ئهمهب‬ ‫لهو بابهتهی فۆکۆدا دێت به ناونیشانی (خزمهتی خۆتبکه) ئهو‬ ‫بابهتهیه که (فۆکۆ) له ڕوانگهی ڕوداوهکانی ئێران و‬ ‫کاردانهوهیی ئهو ئاسۆ گۆڕیمه لهسهر تاکو ههڵوێستی تاک له‬ ‫کۆمهڵگایی ئێرانیدا نوسیویهتیب ههرچهنده ئهم کارهی فۆکۆ به‬ ‫تهواو نهکراوهیی مایهوه تاکو ساڵی ‪٨٧١٤‬ب که لهم ساڵهدا‬ ‫میشێڵ فۆکۆ کۆچی دوایی کرد‪.‬‬

‫رچاوهکان‪:‬‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫‪Corriere della sera‬‬ ‫( ‪Afary en Anderson - Book’s‬‬ ‫‪Foucault and Iranian Revolution).‬‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬ ‫‪109‬‬

‫نووسیمی‪ :‬ئۆلیڤێیه ڕوا‬ ‫وهرگێڕان له فهرهنسی و ڕانانی‪ :‬بهیان سهلمان‬

‫'' ئێران وهک هێزێکی سیاسی بۆ ئهم سهردهمهی ئێمه و بۆ سااڵنی داهاتووش کێشهیهکی بهنهڕهتییه‪ .‬یهکهم‬ ‫مهرجی مامهڵهکردن لهگهڵیدا به ئاستێکی کهمی وردبینی و هۆشیاری ئهوهیه که له ڕق دوورکهوینهوه'' واڵمی‬ ‫میشێل فوکۆ بۆ کەه خوێنهرێکی ئێرانی گۆڤاری نوڤێل ئۆبسیرڤاتوار‪.‬‬

‫هاودەهکانی‪ .‬لهم نوویسیمهدا دهیێکی سیاسهتماسی فهرهنسی‬ ‫ئۆلیڤیێه ڕوا ‪ Olivier Roy‬له بارهی میشێل فوکۆ ڕووناکیی‬ ‫دهخاته سهر چهند الیهنێکی ئهو دووبهرهکێیه‪ .‬ئۆلیڤیێه ڕوا‬ ‫فهیلهسوف و بیریاری فهرهنسی میشێل فوکۆ‬ ‫‪Michel Foucault‬یهکێر بووه له دهستپێشخهرانی لێدوان‬ ‫له بارهی ەۆڕەی ئیس می ئێران‪ .‬ئهم دهستپێشخهرییه بۆته‬ ‫ماییهی رهخمهی بیریارانی دی له کاتی خۆیدا و تاکو ئهمڕۆ‬ ‫مشتومڕ لهو بارهوه ههر گهرمه له نێوان الیهنگرانی و‬

‫خاوهنی کۆمهڵت نووسیمی سیاسی و سۆسیۆلۆەی زۆر گرنگهب‬ ‫بهتایبهتی به ''جیێانگهرایی ئێران''ب و کتێبێر به هاوکاری‬ ‫فهرهاد خوسرهوخهاار ''ئێران‪ :‬چۆن دهرچین له ەۆڕەێکی‬ ‫ئایمیی''‪ .‬ئهم نووسیمهی لهسهر فوکۆ له ەمارهی پایزی ‪2114‬‬ ‫ی گۆااری ااگرامب وهک کۆمهڵت تێبیمی دهخاته بهرچاو‪.‬‬

‫ئۆلێڤێیه ڕواب لهم دهیهیدا ''تهلیسمی ڕاپهرین'' کۆمهڵت بیروڕای‬

‫گومانمان لهال دروستدهکهن و ناچارین بپرسین‪ :‬چۆن‬

‫تاوتو کردوه و لێرهدا پوختهی بیرۆکهکانی وهک واڵمێر بۆ‬

‫مهسهلهکان وهها به سادهیی نمایشکراون؟‬

‫ئهو رهخمانهی ئاراستهی میشێل فوکۆ کرابوون دهیخاته‬ ‫بهرچاو‪.‬‬

‫له کاتێکدا خوێمدنهوهیهکی وردی نووسیمهکانی فوکۆ لهسهر‬ ‫ئێرانی‬

‫ەۆرەی‬

‫به‬

‫که‬

‫رۆەنامهوانی‬

‫ەێوهیهکی‬

‫میشااێل فوکااۆ لااه شاارۆڤهیهکدا ساااڵی ‪ 0797‬لهمااهر‬

‫دایرەتونهتهوه(ئهمهب ناکاته ئهوهی بت بههان)ب بۆمان‬

‫کااهوتنی شااای ئێااران‪ ،‬بااهخێڕهاتنی رژێمێکاای نااهکردوه‪،‬‬

‫ئاەکرادهبت ههرچ یسهیهکی ساده لهو بارهوه وهک یسهکردنه‬

‫بهڵکو له شۆڕشێک ڕاماوه‪ .‬دژ باهو رهخنانهشای هاهر لاه‬

‫له پرۆسهیهکی وههمیب چونکو فوکۆ حهماسهتی بۆ هاتمی‬

‫دوورهوه بڕوایان وابوو که لاه دهقاهکانی فوکاۆدا جاۆره‬

‫رەێمی نو نهبوو له پاب ەۆربب بهڵکو خودی ەۆرەهکهی‬

‫خافڵبوونێکی فهیزهسوف دهخوێندهوه گوایاه لاه ''بیاری‬

‫بهالوه مهبهست بووب واته رهتکردنهوهی تهواو و گشتی ئهو‬

‫‪ ''0751‬وه له دایکبوونه‪ .‬به گهڕانهوهیهک باهرهو دواوه‪،‬‬

‫دهسهاڵتهی‬

‫و‬

‫بوارمانااااادهدات گرنگااااای شااااایکردنهوهکانی فوکاااااۆ‬

‫جێگرهکانیان‪ .‬ئۆلیڤێیه ڕوا جهغت لهسهر ئهوه دهکا ب که فوکۆ‬

‫تاوتوێکهین‪ :‬ئهو تێڕوانینه وردهی ههیبوو سهبارهت باه‬

‫ئهوهنده ساکار نهبووهب نه ههااڵێکی ڕ بووه و نه لهوانهب‬

‫کۆمهڵی ئێرانی‪ ،‬ههوڵدانی بۆ تێگهیشتن له نوێگاهرایی‬

‫بووه که دروەم بۆ سبهیمت بهرزکاتهوه یاخود سرود بۆ‬

‫ئااهو کۆمهڵااه‪ ،‬توانااا و مهترسااییهکانی و دابڕاناای ئااهو‬

‫دهسهاڵ‬

‫بوو خودی ڕووداوهکه‬

‫کۆمهڵهش که ئهم سهردهمه نیشانهکهی ههڵگرتووه‪.‬‬

‫بووه وهک دابڕانێر لهگهڵ رەێمی پهرپاب نهک ئهو ببێته‬

‫ئۆلیڤێیه ڕوا لهسهرهتادا دهڵت‪ :‬زۆر لۆمهی میشێل فۆکیان کرد‬

‫بهرپابوو‬

‫ههموو‬

‫لهگهڵ‬

‫بلێت‪ .‬ئهوهی بهالیهوه گرن‬

‫یاوهرهکانیان‬

‫پهنجهیهکی درێژکراو که واتای مێژوو ددهستمیشان بکا ‪.‬‬

‫گوایه حهماسهتی بۆ ەۆرەی ئێرانی ههبوو و زۆری ههڵداوه‬

‫لێرهداب ئۆلیڤێیه ڕوا دهپرست‪ :‬دهکر‬

‫به میللهتی ئێران و گوایه لهپشت سهرکردهیهکی کاریزمای وهک‬

‫فوکۆ بیری لێکردبۆوه ئێرانێکی خهیاڵیی بوو؟‬

‫ئایهتواڵ خومهیمی یهکگرتووبون‪ .‬کاتت فهیلهسوفێر برسیار له‬ ‫مهڕ دهسهاڵ‬

‫دهکا‬

‫و پانتایی ئهرەیفهکان بهجێدههێ ت و‬

‫دهچێته زهمیمهی واییع تاکو دیاردهیهکی ڕاستهییمه ەیکاتهوهب‬ ‫دوو ڕووی ئهو کردهیه دهمانترسێمت‪ .‬ئۆلیڤێیه ڕوا مهبهستێتی‬ ‫ب ت که ئهم هاتمه زهمیمهی واییعه لهالیهن فوکۆ ناچارمان دهکا‬ ‫بپرسین که فوکۆ دهگهڕا بهدوی چی‪ :‬دهگهڕا بهدوی ئهوهی‬ ‫تێزهکانی برازێمێتهوه بێئهوهی بایهخی ڕاستی به تایبهتمهندی‬ ‫ئهو دیاردهیه بدا ؛ یان ئهوهتا ساکارانه بهندی ئهو ڕوداوه‬ ‫بووه که پاییهیهکی بهرزی دهداتت و دهیگهێیمێته ئاستی‬ ‫لهدایکبوونهوهیهکی مێژوویی‪ .‬بهو ەێوهیهب دهچێته پاڵ‬ ‫لیستێکی دوورو درێژی ئهو کهسانهی بڕوایان وایبوو که‬ ‫خۆیان دوا کتێبیان لهسهر کۆتایی مێژوو نووسیوه؛ بهاڵم له‬ ‫نێوان جفرهی (کۆد) مارکسیه‬

‫و ساکاریی ههاااڵنی ڕ ب‬

‫دهربڕیمی وەهگهلێر وهک‪'' :‬ڕاپهڕیمی ههموو کۆمهڵ''ب‬ ‫''دهسهاڵتێکی ڕوون(‪ )...‬تاڕادهیهک به کۆی دهن ب یاخود‪:‬‬ ‫''دهسهاڵتێکی دهستهجهمعی یهکگرتووری تهواو''ب ئهمانه کۆمهڵت‬

‫وێرای کهمی مانهوهی فوکۆ له ئێران دهتوانین ب ێین که ئهو به‬ ‫باەیی له ەتهکان تێگهیشتب دوور له یینب الیهنی ناسیونالیزم‬ ‫و بگره ترس(فۆبیا) له بێگانه به یوڵیی له هاتمی ئهو ەۆرەه(و‬ ‫جهماوهری ) ئاەکرا دهکا ‪ .‬ئۆلیڤێیه ڕوا دیسان دهڵت‪ :‬فوکۆ‬ ‫تێبیمی ئهوهی کردووه که له نێوان ئهو خهڵکانهی که‬ ‫ئێرانییهکان ویستویانه بڕۆن تهنێا ئهمریکییهکان نهبووب بهڵکو‬ ‫کرێکاره‬

‫ئهفغانییهکانی‬

‫بوو‪.‬‬

‫دهیزانی‬

‫که‬

‫بهرنامهیهکی سیاسی پێیه(با له الپهڕهکانی دواتری‬

‫خومهیمی‬ ‫دەی‬

‫بهوستێتهوه)ب دهیزانی که ناکۆکی کۆمهاڵیهتی له ئارادایه‬ ‫ئهگرچی ئهمه سهرچاوهی ەۆرەهکه نهبووه‪ .‬تێبیمی ئهوهی‬ ‫کردبوو که بۆ ئێران دهبت پێ‬ ‫بکهینب ەیعهبوونی‬

‫باسی ئیس م باسی ەیعهبوون‬

‫بمهمای ەوناسی نهتهوهیی ئێرانه نهک‬

‫خودی نهتهوهب له دهرئهنجامیشدا ەیعهبوون ەهرعیهتی ههموو‬ ‫دهسهاڵتێکی ئێرانییه‪ .‬ههروهها تێبیمیهکانی فوکۆ لهبارهی‬ ‫مۆدێرنی ەا وهک فۆرمێکی بهسهرچووی دهسهاڵ‬

‫ئێجگار‬

‫پهیوهندیدارنب ئهو الیهنه مۆدێرنه به زهبر سهپێمدرابووه سهر‬ ‫خهڵر‪ :‬ەا هیچ تێمهگیشتبوو له کۆنتڕۆڵی کۆمهاڵیهتی(لهوانهیه‬ ‫ههر ئهمهب بووبت که ڕێی خۆەکرد و ەۆرەێکی هێمایه‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫ئهمهی دووههمیان سهرنجی ڕاکێشاین‪ .‬دروستهب که فوکۆ له‬

‫بپرسین ئهو ئێرانهی‬

‫‪111‬‬

‫مهیدانب ئهمهب ڕۆەانی داهاتووی خسته دهستی دهسهاڵتی نو‬ ‫و لێێاتووتر)‪ .‬ئهوهی بهالی فوکۆوه گرن‬

‫بووه ئێران نهبووب‬

‫ئیس م نهبووب مهالکان نهبووب بهڵکو ئهزموونی ڕووداوێر بوو‬ ‫که ەۆڕەه‪.‬‬

‫پرسیاره به کراوهیی جێدههێ ت بۆ ئهو رەێمهی که دێت‪ .‬لهالی‬ ‫فوکۆ ەۆڕب له خودی خۆیا واتای ههیه بهوهی دهسهاڵ‬ ‫ڕهتدهکاتهوه؛ نهک بهوهی رەێمێکی نوێی له ناواخمیدا‬ ‫ههڵگرتبتب یاخود دهسهاڵتێکی نو‬

‫و کۆمهڵێکی یهکسان‬

‫دههێمێته مهیدان‪ .‬لهبهر ئهوهب مهحکومکردنی فوکۆ بهوهی له‬ ‫ئاست رەێمی ئیس می زۆر لێبورده بووه هیچ مانای نییه؛ وهلت‬ ‫به پێچهوانهوهب دهکر ئهو رهخمهییهی لت بگرین که گوێی به‬ ‫فۆڕمی ئهو رەێمه نهداوه که له ەۆڕب لهدایر دهبت‪.‬‬ ‫یهکهم کێشه که لێرهدا بهرنگاری دهبیمهوهب کۆنسێپتی ''دهنگی‬ ‫هاوبهەی کۆمهڵ''هب ئیرادهی دهستهجهمعیه‪ .‬فوکۆ ههموو‬ ‫ەیکردنهوهیهکی مارکسی بۆ ەۆڕب ڕهتدهکاتهوه‪ .‬پت لهسهر‬ ‫ئهوه دادهگر‬

‫که ههموو چیمه کۆمهاڵیهتیهکان بهەداریی‬

‫ەۆڕەیان کردوه و کهس لهو ساتهدا داواکاریی ئابووری و‬ ‫کۆمهاڵیهتی نهخستۆته پێشی پێشهوه‪ .‬لێرهدا فوکۆ نموونهی‬ ‫ئهو الیهنانه دهوروەێمت که لهالی رەێم مهبهستبوونب وهک‬ ‫کهسایهتیهکانی کۆمپانیای فڕۆکهی ئێران و کرێکارانی نهو ‪.‬‬ ‫ئۆلیڤیێه ڕوا دیسان دهپرست‪ :‬ەۆرەێکی سیاسی یاخود‬ ‫ەۆرەێر دەی سیاسه ؟‬ ‫باسکردنی ەۆرب له ‪ 1978‬بێگومان بۆ ههموو خوێمهرانی‬ ‫ئهو سهردهمه له ڕوانگهی فهلسهفهیهکی مێژوویی مارکسی و‬ ‫هیگلییهوه سهرچاوهی وهرگرتووه که بڕوای به واتای مێژووه‬ ‫وه وای بۆدهچت که رەێمێکی نو‬

‫لهههناوی گشت هاودەی‬

‫کۆمهڵێکهوه ههڵدهیوڵت‪ .‬به گشتی سهرچاوهی بیروڕامان‬ ‫دهبیمیمهوه له ‪1789‬ب ‪1917‬ب له ەۆرەی ڕۆەمبیری ماوب له‬ ‫گیڤارا و له تێکۆەان دە به ئیمپریالیزمی ئهمریکی و هتد‪ .‬له‬ ‫کاتێکدا ئهمه یهکهم ههڵهی تێگهیشتمهب چونکو فوکۆ ههموو‬

‫ئهمانه مووچهی زۆر باەیان وهرگرتووه و لهگهڵ سادهترین‬ ‫مانگرتمیاندا داواکارییهکانیان جێبهجت کراوهب کهچی له پێ‬ ‫ههمووانهوه دروەمی داواکاری ڕۆیشتمی ەایان بهرزکردهوه‪.‬‬ ‫کاتت‬

‫کلێڕ‬

‫برێیرز(رۆەنامهوانێکی‬

‫بیرو‬

‫باوهڕ‬

‫کۆنه‬

‫ماوییه(ماوتسی) و لهو کاتهدا بهدوی ههواڵهکانی ئێرانهوه بوو)‬ ‫داوای له فوکۆ کردوه بهراوردێکی ئێران لهگهڵ ەۆڕەی‬ ‫کلتوریی چین بکا ب فوکۆ به تهواویی ئهو بهراوردهی‬ ‫وهالوهناوه و گوتویهتی که ئهوهی چین ەهڕی ناوخۆیی بووهب‬ ‫ئهمهی ئێران ''مانگرتمێکه دەی سیاسه '' که ههموو جهماوهر‬ ‫پێی ههڵساوه‪ .‬ڕاسته که چیمی کۆمهاڵیهتی تێدایه وهلت ئهمه‬ ‫کاریگهر نهبووهب ههمووان دهیانهویست ەا بڕوا ‪ .‬ەۆرەهکه‬

‫فهلسهفهیهکی مێژوویی ڕهتکردۆتهوه‪ .‬ئهوهی له ئێراندا به‬

‫تهواو سیاسیهب بهاڵم دەی خودی سیاسهته‪.‬‬

‫به ئاەکرا ئاماەهی به فلۆرهنسای سااۆنارۆل ‪Savonarole‬‬

‫لێرهوه فوکۆ دە به ههموو ەێکردنهوهیهکی سۆسیۆلۆەی بۆ‬

‫تهواویی سهرسامی کردبوو مهسهلهی ەۆرەی ئایمییه‪ .‬ههر بۆیه‬ ‫و دهستکارییه نوێکانی تۆماس مونز ‪Thomas Münzer‬‬ ‫و سهرکردهیی کرۆموێڵ ‪ Cromwell‬کردوه‪ .‬لێرهوه فوکۆ‬ ‫جهغت لهسهر دوو خاڵ دهکا‬

‫که ههرچی بهراورده لهگهڵ‬

‫ەۆڕەه سیاسیهکانی پێشودا ههڵدهوهەێمێتهوه‪ .‬یهکبوونی‬ ‫کۆمهڵ‬

‫به‬

‫واتای(نهبوونی‬

‫ەهڕی‬

‫ناوخۆییب‬

‫نهبوونی‬

‫وهیکدادانی چیمه کۆمهاڵیتیهکان وهک ەیلهمۆیهکی ەۆڕب)؛‬ ‫ههروهها نهبوونی ئیدۆلۆەی و بهرنامهیهکی سیاسی دهرگای ئهو‬

‫ەۆڕەی ئێرانی دهوستێتهوه که نموونه بهناوبانگهکهی لهو‬ ‫ساتهوهختهدا له هاوپهیمانی "المستضعفين"ب کاتیگۆری نێو‬ ‫بازارهکانب ڕووناکبیرانی پێشکهوتوخواز و پیاوانی ئایمی‬ ‫پێکێاتوون‪ .‬ههموو به ەێوهیهکی کاتیی(موهیت) دە به‬ ‫مۆدێرنبوونێکی بهلهپڕوزه یهکیان گرتبوو؛ مۆدێرنبوونێر که‬ ‫ئهوانهی یهکهمی فڕێدابووه ناو ەارهکانب ەمارهی ئهوانهی‬ ‫دووههمی زیادکردبوو بت دووربیمی بۆ داهاتووب ئهو دووانهی‬

‫تریشی خستبووه پهراوێزهوه‪ .‬ئهم تێزه که لهالی سهعید‬

‫هیچ شێوهیهک رۆژانی داهاتووی پاش شۆڕشی بهالوه‬

‫ئهرجومهند یان جیل کیپێل سهدای ههیهب کاری پێماکر ‪ .‬له‬

‫گرنگ نهبوو‪،‬‬

‫پێشاندا لهبهر ئهوهی فوکۆ لهسهر ههیه که کۆی جهماوهر لهگهڵ‬ ‫ەۆڕەدا بوون‪ :‬ههمووان دهیانویست ەا بڕوا ب لهالیهکی‬

‫ترهوه ئهو کاتیگۆریانهی پێشوو( "المستضعفين"ب کاتیگۆری‬ ‫نێو بازارهکانب ڕووناکبیرانی پێشکهوتوخواز و پیاوانی ئایمی)‬ ‫به خراپی پێماسهی سۆسیۆلۆەی کراون و له ڕووی سیاسییهوه‬ ‫هاودەن (پیاوانی ئایمی دووربوون لهوهی یهکبن لهپشت‬

‫لهو بارهەهوه دهڵت‪" :‬من نازانم چۆن مێژووی داهاتوو دارێژم"ب‬ ‫که رهخمه دهگر له دهستدرێژییهکانی رەێم ههستی‬

‫دواتری‬

‫ناکرد که بهوه خۆی مهحکوم دهکا ب چونکو ههرگیز هیچی‬ ‫لهوه زیاتری نهنوسیبوو که مهیلی دامزرانی کۆمارێکی ئیس می‬ ‫ههر دێت‪.‬‬

‫خومهیمییهوه بۆ ئهوهی والتێکی ئیس می دروستکهن)‪.‬‬

‫لێرهوه دێیمه سهر خاڵی دووهمی کێشهکه‪ :‬ەۆڕب چ واتایهکی‬

‫که‬

‫ههیه ئهگهر کۆمهڵێکی نوێی لهدایر نهبتب ئهوجا ئهو کۆمهڵه چ‬

‫''المستضعفين'' به هیچ جۆرێر ڕۆڵیان له ەۆڕەدا نهبووه‪.‬‬

‫یۆتوپی بێت یاخود ترسماک؟ ئا ئهمهیه ''نێێمی ڕاپهڕین''‪ .‬تهنێا‬

‫سموورێر ههیه بۆ سۆسیۆلۆەی سیاسی تا ڕووداوه‬

‫ئا ئهمهەه تهوهری بیرکردنهوهی فوکۆ‪.‬‬

‫لێکۆڵیمهوهی‬

‫یوڵتر‬

‫به‬

‫چاکیی‬

‫ئاەکرای‬

‫دهکا‬

‫ەۆرەئامێزهکانی پت ەێکهیمهوه‪ .‬لهم دۆخانهدا فهلسهفهی‬ ‫سیاسی ڕهوتی خۆی وهردهگر و ج هو دهگرێته دهست‪.‬‬

‫''بزوتنهوه'' ‪ mouvement‬وشهکهیه که‬ ‫فوکۆ بهکاری دههێنێو‪ ،‬بهالیهوه گرنگه‬ ‫نهک لهبهر ئهوهی دهبێته ههڵگری‬ ‫داهاتوویهکی پرشنگدار‪ ،‬بهڵکو لهبهرئهوهی‬ ‫سیاسهت دهسڕێتهوه‪،‬‬

‫ئهگهر بێیمهوه سهر وهیهکمانی دهنگهکانب دهڵێین با وابتب بهاڵم‬ ‫فوکۆ خافڵ نهبووه بهم جۆره یهکگرتمهوهی دهنگانه‪ :‬ئهم‬ ‫یهکگرتمهوهیه تهنێا له ڕهتکردنهوهدا بوونی ههیه نهک له‬ ‫خواستی بوونی کۆمهڵێکی تر‪ .‬خواستی دهستهجهمعی بۆ‬ ‫یهکبوون ههیه(له واڵتێکی ههمهچهەن و تێکهڵ) لهسهر خاڵێکی‬ ‫سهلبیب ئهوهب که ەا بڕوا ب ههر ئهم خاڵهب بوو که‬ ‫خۆمهیمی له جێی خۆی له ههندهران له (نۆفل لو ەاتۆ)‬ ‫دووبارهی دهکردهوه و پێی لهسهر داگرتبوو و هیچ ڕێکهوتمێکی‬ ‫سیاسی یبوڵ ناکرد‪ .‬لهوهب بهوالوهب دووبهرکێیهک بهرهوڕووی‬ ‫پیاوانی ئایمی بووهوه‪ .‬لهالیهکهوه ئهمان سهدان ساڵه‬ ‫جاوهڕوانی کۆمهڵێکی ئیس می بوون تۆوی یهکسانی و‬ ‫ەادمانی له ناواخمیدا ههڵگرتبت؛‬ ‫لهالیهکهی‬

‫تریشهوه‬

‫ئهوانی‬

‫چونکو دهسهاڵتێر ههڵدهوهەێمێتهوهب پشتگوێی دهخا ب‬ ‫ڕهتیدهکاتهوهب الیدهدا ب لهکاریدهخا‬

‫و دهیکاته ناەهرعی‪.‬‬

‫بزوتمهوهیهکی ەۆڕەگێڕانه دهسهاڵتی ئهو گوتارهی لهبارهی‬ ‫خۆیهوه ههیهتی ڕهتیدهکاتهوهب گوتارێر که ەانازیی بهوهوه‬ ‫دهکا‬ ‫ەۆڕب‬

‫که نوێمهری ئیرادهی دهستهجهمعییه‪ .‬جگه لهوهبب‬ ‫وهدواداچوونی(تتابع)‬

‫دهسهاڵ‬

‫و‬

‫میکرۆ‪-‬‬

‫دهسهاڵتهکان(ههموو فۆرمێکی بچووکتری دهسهاڵ ) دهەکێمت؛‬ ‫تر ههموو‬

‫لیبراله‬

‫عیزمانیهکان که داوای ههڵبژاردن و دهنگدانیان دهکرد‬ ‫و مارکسیهکانیش چاوهڕوانی ههنگاوی دووههم بوون‬ ‫له پاش ڕۆێشتنی شاو‪ ،‬ئهم دووالیهنه بڕوایان وابوو ئهو‬ ‫ڕهههنده ئاینییه له شۆڕشدا پهیوهسته به کاتهوه و‬ ‫گلتوگۆیانهی پشتگوێ نهخستبوو‪ :‬بهڵکو ئهویش‬ ‫گومانی له نییهتی مهالکان بوو و ههر زۆر زوو ههموو‬ ‫ئهو دهستدرێژیانهی مهحکومکرد که هێشتا له سهرهتای‬ ‫شۆڕشهوه دهستپێکرابوون؛ وهلێ له ڕاستیدا ئهم به‬

‫فۆرمێکی ناسراوی دهسهاڵتی توندوتیژ بهسهر کۆمهڵدا‬ ‫بسهپێمت‪ .‬ەۆڕب ئابڕووی دهسهاڵ‬

‫دهبا‬

‫وهک دهسهاڵ ‪.‬‬

‫ههر بۆیه ''مانگرتمێکی سیاسیه''‪ .‬کێشهی فوکۆ جۆرێر له‬ ‫ئیدیۆلۆەی نییهب نه سیستهمێکی سیاسیب بهڵکو دهسهاڵته له‬ ‫خودی خۆیا‪ .‬له دهربڕیمێکی وهک ''حکومهتێکی ئیس می''ب‬ ‫بۆچی یهکسهر گومان له ڕاناوی '' ئیس می'' دهکهین؟ خۆ‬ ‫دهکر تهنێا وەهی ''حکومه '' بهس بێت تاکو وریابیمهوه‪.‬‬ ‫دهسهاڵ‬

‫بهرو بهرههمی مێژووهکهب وهلت ڕاپهڕین له ههموو‬

‫کاتێکدا دهکر ‪ .‬ڕاپهرین دابڕانه له زنجیرهی هۆیهکان و‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫بگره تاکتیکێکه به ڕۆیشتنی شا بهسهردهچێ‪ .‬فوکۆ ئهو‬

‫ههروهها ئهو کهناڵهب دهەکێمت که وادهکا‬

‫دهسهاڵ‬

‫تهنێا‬

‫‪113‬‬

‫حهتمییهتهکانب کهواته ئهو نه بهرههمی مێژووهکه و نه‬

‫چاوهڕ‬

‫ستراتیژییهتی چیمێر‪ .‬بهو واتایهب له ڕووداوێر تێماپهڕ ‪.‬‬

‫وهلت‬

‫فوکۆ ڕووداو دهکاتهوه به ئازادییب به دابڕانێر لهگهڵ‬

‫سمووردارکردنیشهب چونکو نه پاەهڕۆەێکی گهەی لت چاوهڕ‬

‫حهتمییهتدا و دابڕان لهگهڵ مێژوودا‪ .‬ئا ئهم تایه هۆیهب‬

‫دهکر ب نه نهوهی داهاتووەمان دهبت که به ههڵوێستی‬

‫پێشکدهبهین که ڕووناکبیران زۆر به سادهیی رهخمهیان له‬

‫ەۆڕەگێڕانه رزگارکراون‪ .‬فوکۆ تا ئهوێ‬

‫که‬

‫نووسیمهکانی فوکۆ گرتووه گوایه لهسهر ئاوازێکی رۆەنامهوانی‬

‫ەۆڕەێکی ڕاستهییمه نایهته ئاراوه مهگهر به مهرجی''گۆڕانێکی‬

‫تۆمارکراوه و مۆدێلی دهستپێشخهری له باسکردنی ڕووداودا‬

‫بمهڕهتی له ئهزموونماندا'' بهم واتایه‪'' :‬دهبت ەێوهی بوونمانب‬

‫کردوه‪.‬‬

‫پهیوهندیمان بهوانی ترهوهب پهیوهندیمان به ەتهکانهوهب به‬

‫لهبهر ئهوهی وهختێر نییه بۆ ڕاپهڕینب بت ناوهڕۆکه و‬ ‫''سهلبیه''ب تهعبیرێکیشه له ئازادی(لێرهدا ەێکردنهوهیهکی‬ ‫سارتهریانهیه بۆ ئازادی)‪ .‬ئازادی به بهراورد به دهسهاڵ ب بهاڵم‬ ‫به بهراورد به خودب به بوونی له جیێاندا و بهو چیمهی خۆی و‬ ‫مێژووەی‪ .‬ئازادی تاک و خودب بهاڵم ئهمه له چرکهی خۆیدا‬ ‫نهبت بوونی نییهب لهبهر ئهوهی سیاسه ههر دهگهڕێتهوهب وهک‬ ‫دواتر دهبیمین‪ .‬ئهو میللهتهی ڕادهپهڕ وهک تاوانبار و ەێت‬ ‫وایه‪ :‬جونکو وازیی به یارییهکه ناکا ب بهڵکو دهسهاڵ‬ ‫دهگهڕێمێتهوه بۆ ڕووتکردنهوهی تایه هێزێر‪.‬‬

‫دهکر ‪ .‬ڕاپهڕین ئازادیی دهگهڕێمێتهوه بۆ مرۆڤب‬ ‫رهههنده‬

‫تراەیدیهکهەی‬

‫پێدهدا‬

‫که‬

‫مردن‬

‫دهڕوا‬

‫و‬

‫نهمریب به خوا و‪...‬ب تهواو بگۆڕین''ب وهک ئهوهی گۆڕانی‬ ‫تاک(مهرج نییه مهبهست رهفتارێکی ئایمیی بێت) کلیلی گۆڕانی‬ ‫سیستهمی جیێانیی بێت‪ .‬له ناهڕۆکدا ەۆڕەێر نییه ئایمیی‬ ‫نهبتب بهاڵم نهک بهو واتاییهی که تا ئێستا یبوڵکراوهب بهڵکو‬ ‫بهوهی که ههموو ەۆڕەێر له ناواخمیدا بهدوی ئهوهدا دهگڕ‬ ‫بهههەتێر لهسهر زهوی دامزرێمت‪ .‬به کورتیب ەۆڕەی ئێرانیی‬ ‫بۆ فوکۆ له وێمهیهکی ڕهمزیی مارکسی تێماپهڕ ب مارکسیهتی‬ ‫وێمهیهکی رهمزیی ئایمییه‪.‬‬ ‫لهسهر بمچیمهی سهرکردهیهکی کاریزمی‬

‫رهههندی ئایمیی‬

‫بیماکراوهب بۆیه خومهیمی له ههندهرانهوه ئهم تالیسمهی دووپا‬

‫بۆ‌سیاسهت؟ ‌‬ ‫‌‬ ‫وه‌‬ ‫ڕانه ‌‬ ‫بااڵیی‪‌،‬یاخود‌گه ‌‬ ‫‌‬ ‫کان‪‌:‬ده ‌‬ ‫سته‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ئاینییه‬

‫دهکردهوه‪'' :‬دهبت ەا بڕوا ''‪ .‬ئهوه خومهیمی بوو ''خاڵی‬

‫لهبهر ئهوهب ئهو ڕاپهڕیمه نهدهکرا له ڕاپهڕیمێکی ئایمیی تێپهڕ ‪.‬‬

‫ڕێکهوتن و گونجانی'' بزوتمهوهکه‪ .‬یهکدهنگی له ''ەوێمێکهوه''‬

‫چ له ڕووی فۆرمهوه و چ له ڕووی ناوهڕۆکیشهوه‪ .‬ناوهڕۆکی‬

‫پهیدا دهبتب له خاڵێکی ایرتوهل(مهجازی)ب له جهمسهرێر‬

‫دۆگمێکه بهو ەێوهییهی گۆڕاوه بۆ ئیدیۆلۆەیهکی سیاسی‬

‫کاریگهره لهبهر ئهوهی پهتاڵه‪ .‬ههموو خومهیمیان خۆەدهو ب‬

‫له‬

‫ههموو لهالیان پیرۆزه‪ .‬فوکۆب پهیوهندی نێوان خومهیمی و‬

‫ڕێوڕهسمهکاندا(طقوس‪ )rituel‬ئاەکرا دهبت‪ .‬ئهو ڕێوڕهسمانه‬

‫جهماوهر به ست خاڵ لێکداوهتهوه‪ )...('' :‬خومهیمی لهو نییه؛‬

‫زۆر فوکۆی تووەی ەۆک کردوهب وهک ههموو ئهوانهی‬

‫خومهیمی هیچ ناڵت؛ خومهیمی پیاوێکی ئایمیی نییه''‪ .‬لێرهدا‬

‫پۆەشیی(تغطیة) ههواڵی ەۆڕەهکهیان دهکرد‪ :‬ڕێوڕهسمی‬

‫‪Pierre‬‬

‫لهالیهن‬

‫ئیس مییهکانهوه؛‬

‫بهاڵم‬

‫له‬

‫فۆرمدا‬

‫بیرۆکهیهکی‬

‫پێیر‬

‫ک ستهر‬

‫‪Clastres‬‬

‫له نموونهی‬

‫وهبیردههێمیممهوه که له ''کۆمهڵ دەی دهوڵه ''دا ‪La Société‬‬

‫ئازارهکانی حوسێن‪ .‬ڕێوڕهسم ەانۆگهرییهکه که جهماوهر خۆی‬

‫‪contre l’État‬ب دهڵت‪'' :‬سهرکرده خاڵێکی مهجازییه‬

‫دهخاته سهر سهکۆ و خۆی له ههموو بڕیارێکی سۆسیۆلۆەی‬

‫لهدهوری وێنهیهک خڕدهبێتهوه که کۆمهڵێکی سهرهتایی‬

‫دادهبڕ ‪ .‬خهڵر خۆیان دهکهنه ئهکتهرێر به ههردوو واتای‬

‫لهبارهی‬

‫دهسهاڵتێکی‬

‫وەهکه سیاسی و ەانۆیی‪ .‬ڕاپهڕین پانتاییهک له کاتێکی‬

‫سیاسی پێ ڕهتکاتهوه''‪.‬‬

‫ەههیدب پرسهو تهعز ب دووبارهبوونهوهی تهعز‬

‫دیاریکراوی مێژوودا داگیرناکا ب بهڵکو پانتاییهک له‬ ‫ڕێوڕهسمداب واته پانتایی له دووبارهبوونهوهدا داگیردهکا ؛‬ ‫ڕێوڕهسم که سهرچاوهی له دهستهبااڵییدا وهرگرتووه‬ ‫کهمماکرێتهوه بۆ دهسهاڵ ب بهڵکو دهسهاڵ دهگهڕێمێتهوه جێی‬ ‫خۆیب دیاری دهکا‬

‫و سمووریشی بۆ دادهنێت‪ .‬ڕاپهڕین‬

‫ئازادمان دهکا ب چونکو لهههموو کاتێکدا ئهگهری ڕوودانی لت‬

‫خۆیهوه‬

‫دروستیکردوه‬

‫تاکو‬

‫فوکۆب تهواو باس له کۆمهڵێر دهکا‬

‫دە به دهوڵه ‪.‬‬

‫بێگومان لێرهدا فوکۆ باسی له میتی( ‪ )mythe‬خومهیمی‬ ‫دهکا ب ئهو وهزیفهییهی پێی ههڵسا نهک کهسایهتی خومهیمی‪.‬‬ ‫بێدهنگیی خومهیمی سیاسیه‪ :‬تهنێا ئامانجی ئهوه نهبووه که‬ ‫ەهرعییه‬

‫له رەێمی ەا بسێمتب بهڵکو ڕ‬

‫بگر‬

‫له ههموو‬

‫که ڕێگربوون بهرامبهر به‬

‫(یاخود خیانه له) بهڵێمهکانی ەۆڕب(ئهمه ههمان ەتهب چونکو‬

‫ئهلتهرناتیڤه سیاسیهکانی تری‬

‫دهوڵهتێکی ئیس می؛ بهاڵم ئهو بهرنامهییهی خومهیمی نهبوو که‬

‫له ههمان ەوێن‪ -‬کاتدایه)ب بهڵکو وهک ڕهتدانهوهی ڕاپهڕین که‬

‫فوکۆ گرنگیی پیدهداب چونکو لهالی فوکۆ کهس گرنگیی بهوه‬

‫تایبهتمهندی ئهوهی نییه دهسهاڵتێکی نو‬

‫داهێمتب بهڵکو‬

‫نهدهدا‪ .‬به پێچهوانهوه نهبوونی بهرنامهیهک ڕێگای خۆەکرد‬

‫ئابڕووی ههموو دهسهاڵتێر بهر ‪ .‬ئهم کرداری ڕاپهڕیمه‬

‫دۆخی یهکدهنگی و دهستهجهمی پێکبێت‪ .‬له ڕاستیدا دهبوو‬

‫ەوێن‪ -‬کاتێکی تر ئاەکرادهکا‬

‫نییه‪ .‬ئهوجا‬

‫وهها بیرکهیمهوه که بهرنامهیهکی نهبوو "حیزبێکی خومهیمی‬

‫ئهگهر ەۆڕب ''مانگرتمێر بێت له سیاسه '' دهبت بێگومان‬

‫نهبووب حکومهتێکی خومهیمی نهبوو"ب کێشهب ههر لهمهدایه‪.‬‬

‫بزانی چۆن کۆتایی بهو مانگرتمه دههێمی‪ .‬پرسیاری گرن‬

‫ڕاسته به مانای وەهب حکومهتێکی خومهیمی نهبووب ههروهها‬

‫لێرهدا ئهمهیه‪'' :‬کهی و چۆن کۆی ئیرادهی گشتی ڕێگا بۆ‬

‫حیزبی ەۆڕەی ئیس می نهبووب ئهم بیرۆکهیه ههر زوو‬

‫سیاسه چۆڵدهکهن؟ دهبت بزانین ئهمه خواستی لهدوایهب یاخود‬

‫ههڵوهەایهوه و ههرگیز بهرابهر به پارتی کۆمونیست داناندر ب‬

‫ئهرکێکه و دهبی پێی ههڵسن''‪ .‬ئایا پرسیارهکه بهڕاستی له‬

‫وهلت خومهیمی سهرکردهیهکی سیاسی بووب پشتبهستن بهو‬

‫خواستهوهیه یان بههاندانی ئهرکێکه؟ گهڕانهوه بۆ سیاسه ب‬

‫تۆڕو گروپانه دهسهاڵتی دامهزرانبوو وه وهک ئیمامێر بۆ‬

‫واته گهڕانهوه بۆ یاری دهسهاڵ ب ئهمهب ههڵێاتمی لت نێیهب‬

‫بهکاری دههێمان‪ .‬بێگومان زانیوێتی‬

‫که فوکۆ له‬

‫هاودەیکردنی دهسهاڵ‬

‫دهوڵهتێکی ئیس می مانای چییهب ئیدیۆلۆەییهکی ئیس می‬ ‫ئارادابووهب تۆڕی دهسهاڵ‬

‫له‬

‫و میکرۆ‪ -‬دهسهاڵتی (دهسهاڵته‬

‫الوکییهکان) له ناو کۆمهڵی ئێرانی و بگره له ناو خودی‬ ‫بزوتمهوهی ەۆڕەگێرانهەدا ههبووه‪.‬‬ ‫فوکۆ ئهمهی نهبیمیبووب لهپێشاندا لهبهر ئهوهی کاتی ئهوهنده‬ ‫نهبوو له نووسیمهکانی خومهیمی یوڵبێتهوهب پاەان کهسه‬ ‫نزیکهکانی ئیمام و تۆڕهکانی دهوری لێدهرچت ههموو‬ ‫پرۆەهیهکی ئیس می لهالیهن ههموو ئێرانییهکانی ترهوه‬ ‫وهالنرابوو‪ .‬ئهم خستمهالوهب ناتێگهیشتمێکی بهرههمێێما‪:‬‬ ‫گفتوگۆ له دهوری واڵتێکی ئیس می بێگومان ناکۆکی خسته‬ ‫بزووتمهوهکهوه و دهبوو پاەهکشت بکهنب بهاڵم خومهیمی‬ ‫سیاسهتێر بووب ههر چۆن فوکۆب ئهمهی تێبیمی کردبوو کاتت‬ ‫به چاکیی لهوه ڕامابوو که خومهیمی پێشمیاری ریفراندۆمی کرد‬ ‫بۆ ''حکومهتێکی ئیس میی'' و الیهنهکانی ئۆپۆزیسیۆنی‬ ‫دووچاری دۆخێکی موحاڵ کرد‪ :‬یان خۆیان له یارییهکه‬ ‫بکێشمهوهب یاخود پشتگیری ئیمام بکهن‪ .‬له ڕاستیدا ئهوهی‬ ‫فوکۆ نهیبیمیبوو ئیس میزم بووب به مانای دووباره خوێمهوهی‬ ‫ئایمییهکان له ڕووی ئیدیۆلۆەی سیاسیهوه که وابکا دووباره‬ ‫بهرفراوان بێت و ئهمجاره زۆر چاک رهگیان له داهاتوودا‬ ‫داکوتن‪.‬‬

‫پهیهوهندیمان به خۆمان و لهگهڵ ئهوانی تر و خوادا ئاماەهی‬ ‫پیدهکا ‪.‬‬

‫هامهتی ‌‬ ‫ڕۆژانی‌داهاتووی‌پڕ‌هیوا‪‌،‬یاخود‌پڕ‌نه ‌‬ ‫‌‬ ‫ناتوانین لهو پرسیاره ههڵبێین‪'' :‬ئهی دوای ئهوه؟"‪ .‬زانیمان که‬ ‫فوکۆ بهرنامهی سیاسی بهالوه گرن‬

‫نییه و نه ههستکردنیشی‬

‫به سهرهتای هاتمی دیکتاتۆرێکی نو‬

‫دهگهڕێتهوهب نهک وهک بهدیێێمانی‬

‫بهدرۆیخستبۆوهب لهبهر‬

‫ئهوهی ڕاپهڕین بۆ ئهو بهرپرسیار نهبووه له دهسهاڵتی نوێی‬ ‫دوای ەۆڕب‪'' .‬کاتێر دێت که ئهو دیاردهییهی چهنده‬ ‫ههوڵماندا لێی تێبگهین و سهرسامی کردین (مهبهست له خودی‬ ‫ئهزمونی ەۆڕەه) کۆتایی بێت‪ )...( .‬جۆرێکی تری پرۆسه‬ ‫دێته پێشت که پلهیهکی تری دهبت و به ەێوهیهک له ەێوهکان‬ ‫واییعێکی تریشی دهبت''‪ .‬جارێکی تر ئهمه تێمهگهیشتن نییه‬ ‫لهالیهن فوکۆوه و نه بیرکردنهوهیهکی سادهیهب به پێچهوانهوه له‬ ‫نێوان کهسه یهکهمهکان بوو که پێمووسهکهی گرته دهست و‬ ‫نییهتی ئهو رەێمهی ئاەکراکردب وهلت زۆر به سادهیی ئهمه‬ ‫گهڕانهوهی سیاسه و دامهزراندنی فۆرمی نوێی دهسهاڵ بووب‬ ‫چونکو ئهگهر ئامانجی ههموو ەۆڕەێر له ناوبردنی سیاسه‬ ‫بێت ئهوه ئاکامی ههموو ەۆڕەێر تێکشکانه‪ .‬واتای ڕاپهڕین‬ ‫ناکاته دروستکردنی یوتۆپیاب بهاڵم خیاڵپاڵوی (وهم) و‬ ‫سهرجهمی وههمهکانی دهسهاڵ‬

‫ئاەکرادهکا ‪ .‬ڕاپهرین ئهو‬

‫کاته واتای دهبت که میتی دهسهاڵ‬

‫ئهم ههڵهیه له ساکارییهوه نییه‪ :‬فوکۆ دهیزانی که ەۆڕب‬ ‫چرکهیهکه و سیاسه‬

‫مهگهر ئهو گۆڕانه سهیرهمان تێدا ڕوودا‬

‫بواردهدا‬

‫لهناودهبا ب چونکو‬

‫له میکانیزمهکانی و بۆەاییه یوڵهکانی تێبگهین‪.‬‬

‫ڕاپهڕین بۆەاییهکه لهناو دهسهاڵتداب کهمدهسهاڵتییشه له‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫ەۆڕەی ئێرانی ناوههڵکێشی نهریتێکی ەۆڕەگێڕانهی‬

‫که دهسهال‬

‫‪115‬‬

‫ناواخمی دهسهاڵ که ناچاره بهردهوام خۆی نوێیکاتهوهب خۆی‬

‫ئهم جۆره کردهوهیه تهنێا له چوارچیوهی ەۆڕەێکی ئایمییدا‬

‫داهێمێتهوه و یۆناغت بهدواچوونی تر بدۆزێتهوه‪ .‬ڕاپهڕین‬

‫ئهنجامدهدر ‪ .‬بهم واتایهبب ڕاسته که ئهو ڕۆڵهی ئاین بیمی له‬

‫ههڵمهخهڵهتێی به نهبوونی ئازادییهک که له ههموو‬

‫ڕاپهڕیمدا وادهکا به زهحمه دهرگای بواری سیاسه داخر ؛‬

‫بوارێکدا کاری پێبکر ‪ .‬ڕاپهرین ههموو هێمایهکی پیرۆز له‬

‫چونکو بهکارهێمانی زهبهرو زۆر ڕێگره لهوهی ئهو بۆەاییه‬

‫دهسهاڵ دادهتاەتب ئهمهب بۆ هۆیهکی گهورهتر دهگهڕێتهوه که‬

‫نههێ ت که چهمکی پیرۆز هێمایه ناوجهرگهی دهسهاڵتهوه‪ .‬ئا‬

‫خۆی بانگێێشهی پیرۆزی دهکا ‪ .‬ئهمهب ئهو هاودەییه بوو که‬

‫ئهمهب بوو که فوکۆ به چاکیی ههستی پێکردبوو‪.‬‬

‫بواردهدا‬

‫فوکۆ تێبیمی کردبوو‪ .‬له ئێرانب ڕاپهڕین تهنێا سیاسی بووهب‬ ‫لهبهر ئهوهی هیچ رهههندێکی ئابووری و کۆمهاڵیهتی نهبووب‬ ‫لهههمان کاتیشدا له حیزبێکی سیاسی‬

‫بهرجهسته نهببوو‪.‬‬

‫حیزبه سیاسیهکانی ئۆپۆزیسیۆن(تودهب بهرهی نیشتمانی) لهو‬ ‫ئاسته تێپهڕیبوون‪ .‬بهرجهستهبوونی ڕاپهڕین له فۆرمێکی‬ ‫سیاسیدا دهبێته کۆتایی ڕاپهڕین‪ .‬جهوههری کۆمهڵهکه سیاسیهب‬ ‫حیزبه سیاسیهکان ههموو بوارهکانی سیاسهتیان داگیرکردوهب‬ ‫بهاڵم بلیمهتی ەۆڕەی ئێرانیی لهوهدایه که ئهو وههمهی‬ ‫ڕهتکردۆتهوه گوایه دهبت وهدواداچوون و نوێمهرایهتی سیاسی‬ ‫ههبت‪ .‬گهڕانهوهی سیاسه‬

‫ههر دێته پێشت و لهو تۆڕه‬

‫ناوخۆیانهی دهسهاڵتهوه دێمه ئاراوه که له خودی ەۆڕەهوه‬

‫رچاوهکان‪:‬‬ ‫س‌ه ‌‬ ‫پیاویکی ئایمیی ‪Jérôme Savonarole :‬‬ ‫ئیتاڵی بووه ‪ 1498 -1452‬به ڕیفۆڕرمی‬ ‫ئایمیی و به گوتاری ئهنتی هیومانیست‬ ‫ناسراوه‬

‫بهرههمێاتوون‪ :‬بهم واتایه یاخیبوونی تهواو نییهب بهڵکو‬

‫پێاوێکی ئایمی ‪Thomas Munzer :‬‬

‫میراتییهکی ەۆڕب دهسهاڵتی الوازکرد و فیکری بمیادهمهکانی‬

‫ئهڵمانییه و سهرکردهی ەهڕی جووتیارانه له‬

‫رهوانتر کرد‪'' .‬ئهو الیهنه ڕۆحییهی ئهو کهسانهی بهرهو مهرگ‬

‫سهدهی ەانزهههم‬

‫دهچوون و خۆیانیان تێدا دهبیمییهوه تهواو به پێچهوانهی‬

‫وهزیری پاەا ‪Thomas Cromwell :‬‬

‫ههڵوێستی حکومهتێکی ئایمی خوێمرێژی توندڕهوه‪ .‬بێگومان‬ ‫ههر ئا ئهمهیه که هاوکا‬ ‫دهکا‬

‫تهفسیری بێێیوایی ئهو ەههیدانه‬

‫که له جهنگی ئێران دە به عێراق بهەداربوونب ئهمان‬

‫دهیانزانی که چێتر ڕەێم له ئاستی ئهو ئیدیااڵنه(مثل اعلی)‬ ‫نهبوو که ئهمان له پێماویاندا دهمردن و بزوتمهوهی‬ ‫چاکسازییکهران رهگی کۆنی له ناو ئهکتهرهکانی دوێمێی‬

‫همری ههەت بووه و ڕۆڵێکی سهرهکی له‬ ‫ڕیفۆرمهکانی ئهنگلترا له نێوان ‪ 1532‬بۆ‬ ‫‪ 1541‬ههبووه‬ ‫‪Olivier Roy, L’Échec de l’Islam‬‬ ‫‪politique, Le Seuil, Paris ,1991.‬‬ ‫‪Olivier Roy, Iran : Comment‬‬ ‫‪sortir d’une révolution‬‬

‫ەۆڕەی ئیس مییه‪ .‬فیگهرێکی وهک ئایهتواڵ مونهتهزهریب‬

‫‪religieuse (avec Farhad‬‬

‫نوێمهری(مورەدی ئهع ) که به ئاەکرا رهخمهی توندوتیژی‬

‫‪Khosrokhavar), Le Seuil, Paris,‬‬

‫له رەێم و دەی لهسێدارهدانی زیمدانیهکان وهستایهوه‬

‫‪1999.‬‬

‫دهستگیرکرا و خرایه ەێر نیشتهجێبوونی زۆرهملت و چاودێری‬

‫‪Olivier Roy, L’Islam‬‬

‫دهگر‬

‫کرا؛ بهو جۆره به الدهر داندرا و خرایه دهرهوهی کاستی‬ ‫پیاوانی ئایمیی‪ .‬ئهوهبوو مونهتهزهری له ەاری پیرۆزی یومهوه‬ ‫سیمیمارێکی ڕێکخست و ئاراستهی الیهنگران و خهڵکی کرد‪.‬‬

‫‪Mondialisé, Le Seuil, Paris,‬‬ ‫‪2002.‬‬

‫شۆڕش وەک خۆی هەرگیز گرنگ نییە‪،‬‬

‫بەقەد ئەوەندەی ماناکانی گرنگن‪.‬‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬ ‫‪117‬‬

‫گلتوگۆ لهگهڵ میشێل فوكو‬ ‫فۆکۆ دەربارەی شۆڕشی گەالنی ئێرانو‬ ‫وهرگێڕانی لەئیمگلیزیەوە ‪ :‬بڕوا عهالدین‬

‫میشێل فوكو لهم دیالۆگهدا ستایشی ەۆڕەی ئێرانی دهكا و وهك سیما و گوزارەتێكی نمونهیی له ئیراده و ویستی‬ ‫كۆگهلی لێی دهڕوانێت‪ .‬بهڕای ئهوب ئهم ەۆڕەه به هیچ ەێوهیهك پهیوهست و ههڵقواڵوی چهمك و زاراوهكانی وهك ملم نێی‬ ‫چیمایهتی و چهوساندنهوهی ئابوریی نیه‪ .‬فۆكۆ ڕای وایه بۆ ئهوهی له ئێراندا شۆڕش دژی شاه له ڕوی سیاسیهوه كاریگهر‬ ‫بوایه و كاری پێبررایه‪ ،‬ئۆپۆزسیۆنی شیعه ناچار بووه گۆڕانرارییهكی ڕیشهیی و رادیراڵی له سوبێرت و خودێتی‬ ‫خهڵرهكهدا برات‪ .‬ئهوهەی كه یارمهتیدهر بووه و ڕێگای بۆ ئهم گۆرانكارییه خۆەكردوه سیاسهتی ڕۆحیی ئیس م بووهب وهك‬ ‫بهدیێێمانی ئهو بهڵگهنهویسته ماركسیهی پێی وایه ئایین له ڕوكهەدا هیچ نیه جگه له ڕۆحی جیێانێكی بت ڕۆح‪.‬‬

‫ماركسی ی لیمیمیی‬ ‫كالیر ‌بریێر‪ :‬دهتوانین به ئاسانترین پرسیار دهستپێبكهین؟‬ ‫ممی‬

‫وهك زۆر كهسی ترب وهكو تۆب سهرسام بووم بهو‬

‫ڕوداوانهی لهئێران ڕویاندا‪ .‬بۆچی؟‬

‫ههیهب‬

‫تۆ‬

‫بێتب تهواو هاوەێوهی ئهوهی كه له اێتمام‬ ‫ئهگهر‬

‫بخوێمیتهوهب دهبیمیت ههر دوو پارتهكانی سۆەیالیست و‬ ‫كۆمۆنیستی ەۆڕەگێڕیی‬

‫فوكو‪ :‬دهمهوێت بگهڕێمهوه بۆ پرسیارێكی تر كه ڕهنگه گرنگی‬ ‫و بایهخێكی كهمتری ههبێتب بهاڵم دهەێت ڕێخۆەكهر بێت بۆ‬ ‫تێگهیشتن له ههندێك بابهتی وهك ئهوهی كه‪ :‬ئایا چی باس له‬ ‫چی دهكا ب ئایا ئهوهی له ئێران ڕویداب بۆته مایهی توڕهیی و‬ ‫بێزاری بۆ ئهو كهسانهی سهر به باڵ و بهرهی چهپ و ڕاستن؟‬ ‫لهڕاستیدا كێشهی ئێران بهو ەێوهیهی كه ڕویداب به ههمان‬ ‫ەێوهی پورتوگال بۆ نمونه یان نیكاراگوا نهبووه مایهی‬ ‫سهرنج و هاوسۆزیی‪ .‬ئهڵبهته مهبهستم لهو نیكاراگوایهی‬ ‫ناوهڕاستی هاوین نیه كاتێك خهڵكی خۆیان لهبهر گهرمیی‬

‫ڕۆەنامهی‬

‫(‪Humanite‬‬

‫’‪)L‬‬

‫ههمان ههڵوێستیان ههیه‪ .‬به‬

‫دیوێكی تریشداب ههڵوێستی میانڕهوترین چهپب ههروهها پارتی‬ ‫سۆەیالیست و چهپی توندڕهو له چواردهوهری رۆەنامهی‬ ‫(‪ )Libération‬ی‬

‫لهسهرهتاوه ههر بهو بێزارییانه ئهەمار‬

‫دهكرێن‪ .‬ئهوان دهیانهوێت بهتهنێا دوو ەت ب ێنب یهكهم‪ :‬ئایین‬ ‫بهتهنێا بریتیه له پهچهب له ەتێكی كۆن و سواوب جۆرێكه‬ ‫لهپاەهكشت كه النیكهم پهیوهندی به حهز و ویستی ەنان‬ ‫خۆیانهوه ههیه و بهسب دووهم‪ :‬ئهگهر ئایین دهسهاڵتی گرته‬ ‫دهست و فهرمانڕهوایهتی كردب پێویست ناكا‬

‫له ئهگهری‬

‫دروستبوونی هیچ جۆره دیكتاتۆریهتێكی نو بترسین؟‬

‫خۆردا ههڵخستوهب كهچی ههر بایهخ و گرنگیهكی زۆریشی‬

‫فوكو‪‌:‬دهكرێت ب ێین لهپشتی ئهم دو چهەمه بێزارییهوه چهندین‬

‫پێدرا‪ .‬بهاڵم لهدۆخی ئێراندا ههر زوو ههستم به كاردانهوهیهكی‬

‫جۆری دیكه له توڕهیی ههنب یان ڕهنگه سهرسوڕمان ههبێتب‬

‫مرۆیی بچوك كردب كاردانهوهیهك كه زاده و دهرهنجامی‬

‫جۆرێك له پشێویی و نائارامی لهوهی ڕوبهڕوی دیاردهیهك‬

‫هاوسۆزییهكی دهستبهجت و ڕاستهوخۆ نهبوو‪ .‬با نمونهیهك‬

‫دهبیمهوه كه بهالی ئهی یهتی سیاسی ئێمهوه زۆر سهیر و‬

‫بێێممهوهب لهو‬

‫ئهو خانمه رۆەنامهنوسه ههبوو كه تۆ باب‬

‫دهیماسیت‪ .‬ئهو له تارانهوه بابهتێكی نوسی كه له پاریس‬ ‫باڵوكرایهوهب له دوا ڕستهی وتارهكهیدا كه باسی ەۆڕەی‬ ‫ئیس می‬

‫دهكا ب‬

‫سیفهتی‬

‫(دهمارگیر‬

‫ی‬

‫فهنهتیك) ی‬

‫بهكارهێمابووب ئهگهرچی خۆی وتبووی كه گوایه ئهو وای‬ ‫نهنوسیوه و لهالیهن ڕۆەنامهكهوه بۆی زیاد كراوهب بهاڵم ئهو‬ ‫دهستهواەهیه وای له من كرد ههستبكهم كه بزوتمهوهی ئێرانی‬ ‫بهڕاستی بۆته مایهی وروەاندنی جۆرێك له توڕهیی و بێزاری‪.‬‬ ‫بیار ‌بالنشێ‪ :‬دیاره چهندین ههڵوێست و تێڕوانیمی كراوه و‬ ‫ەیاو بۆ ئێران ههن‪ .‬له الیهكهوه ههڵوێستی چهپه توندڕهوه‬ ‫ك سیك و ئهرتۆدۆكسهكانب بۆ نمونه ڕێكخراوی كۆمۆنیست‬ ‫كۆمهڵهی ماركسی ی لیمیمیی‬

‫پشتگیریی لێدهكهن‪ .‬ئهمانه ئهو‬

‫گروپانهن كه دهڵێن‪ :‬ڕاسته ئهوانه یاخیگهری ئاییمیمنب بهاڵم‬ ‫ئهوه گرن‬

‫نیهب ئاییمهكه بهتهنێا یهڵغانێكه و هیچی ترب ههر‬

‫بۆیه دهكرێت بت هیچ دوودڵیهك پشگیرییان بكهینب ئهوه‬ ‫بهتهنێا خهباتێكی ك سیكییه دە به ئیمپریالیزم به ڕابهرایهتی‬ ‫پیاوێكی ئاییمی كه ناوی خومهیمی یه و دهەێت كهسێكی‬

‫دهشێت ئهو دیارهدهیه به شۆڕشگێڕییبوون ا به مانا‬ ‫بهرفراوانهكهی زاراوهكه ا ناو ببهین‪ ،‬چونره پهیوهندی‬ ‫به یاخیبوون و ڕاپهڕینی نهتهوهیهكهوه ههیه لهدژی‬ ‫دهسهاڵتێری چهوسێنهر و داپڵۆسێنهر‪ .‬ئێمه ئهو كاته‬ ‫دهرك به شۆڕش دهكهین كه دهتوانین تێبینی دوو‬ ‫دینامیك برهین‪ :‬یهكهمیان ئهو ناكۆكیهیه كه له‬ ‫كۆمهڵگهكهدایه‪،‬‬ ‫ئهوهی لهملم نێی‬

‫چیمایهتیدایه‬

‫یان له ڕوبهڕوبوونهوه‬

‫كۆمهاڵیهتیهكاندا ههیه‪ .‬دووهمیشیان ئهو دیمامیكه سیاسیهیه كه‬ ‫بهمانای بوون و ئامادهگی حیزبێكی پێشڕهوب چیمێكب حیزبێك‬ ‫یان ئایدیۆلۆەیایهكی سیاسی دێت‪ .‬بهكورتیب ئهو سهری مارهی‬ ‫كه ههموو میلله‬

‫و نهتهوهكه لهگهڵ خۆیدا دهبا ‪ .‬من وای‬

‫دهبیمم ئهوهی ئێستا له ئێراندا ڕودهدا‬

‫هیچ كام لهم دوو‬

‫خاسیهته دیمامیكیهی تێدا نیه كه بهالی ئێمهوه خاڵی‬ ‫جیاكهرهوه و ناسهرهوهی ههر دیاردهیهكی ەۆڕەگێڕانهن‪.‬‬ ‫ئهوهی بهالی ئێمهوه بزوتمهوهیهكی ەۆڕەگێڕانهیهب ناتوانێت‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫كه پاڵپشتی له ئێران دهكا‬

‫و ههموو چهپه توندڕهوهكان و‬

‫نامۆیه‪.‬‬

‫‪119‬‬

‫ناكۆكییه‬

‫ناوهكیهكانی‬

‫كۆمهڵگه‬

‫دیاریبكا ب‬

‫وهكچۆن‬

‫نایشتوانێت ئاماەه بێت بۆ هێزێكی پێشڕهو‪.‬‬

‫وهك دهبیمیت لهناو ئهم ههموو خهڵكهداب ئاستی جیاواز جیاواز‬

‫بیار‌بالنشێ‪ :‬له زانكۆی تاران بڕێك ماركسیست ههبوون ی كه‬ ‫من بۆ خۆم بهەێكیانم بیمیوه ی وایان ههستدهكرد لهناو‬ ‫ەۆڕەێكی زۆر یهەهن‬

‫نهپۆەیوهب كهچی دهڵێت‪(( :‬من موسوڵمانمب بژی خومهیمی))‪...‬‬

‫و بێوێمهدا دهەینب ەۆڕەێك كه زۆر‬

‫گهورهتر بوو لهوهی بیریان لێكردبۆوهب لهوهی ئومێدیان بۆ‬

‫و به‬

‫له بیركردنهوه ههنب كهچی هاوكا ههموویان یهك دهن‬

‫كهفوكوڵێكی زۆرهوه هاوار دهكهن و دهییژێمن‪(( :‬بژی‬ ‫خومهیمی))‪ .‬دیاره پاەتر ههموو ئهو ئاسته جیاوازانهب له‬ ‫یهكتری دوردهكهونهوه‪.‬‬

‫خواستبوو یا خهونیان پێوه بیمیبوو‪ .‬كه پرسیاریشیان لێكرا‬

‫فوكو‪ :‬نازانم تۆ كتێبهكهی فرانسوا فوریێت دهربارهی ەۆڕەی‬

‫داخۆ چۆن بیریان لێكردۆتهوهب وهاڵمهكهیان ئهمه بوو‪(( :‬ئهمه‬

‫و‬

‫دۆخێكی ەۆڕەگێڕانهیهب بهاڵم بهبت پێشڕهو))‪.‬‬

‫زیرهكانهیه و ڕهنگه یارمهتیمان بدا‬

‫كالیر‌بریێر‪ :‬ئهوهی كه من دهربارهی كاردانهوهی خهڵكی ئێران‬ ‫بهرامبهر ەۆڕەهكه بیستومه زیاتر ئهوهیه كه خهڵك تێیماگا ‪.‬‬ ‫كاتێك باس له بزوتمهوهیهكی ەۆڕەگێڕانه دهكرێتب خهڵكی له‬ ‫خۆرئاوادا ی تهنانه‬

‫به ئێمهەهوه ی ڕاستهوخۆ خهیاڵیان بۆ‬

‫چهمكی پێشكهوتن دهچێتب بۆ ەتێك كه ئامانجهكهی گۆڕانه‬ ‫به دیوی گهەهكردن و پهرهسهندندا‪ .‬ههموو ئهمانهب لهدۆخی‬ ‫دیاردهیهكی ئاییمیدا دهخرێمه ەێر پرسیارهوه‪ .‬بهاڵم لهڕاستیدا‬ ‫ەهپۆلی ڕوبهڕوبوونهوهی ئاییمی لهسهر بمهمای كۆمهڵێك‬ ‫بۆچوون دامهزراوه كه دهگهڕێمهوه بۆ سهدهی سیانزهیهم‪ ,‬ههر‬ ‫بهم بۆچونانهەهوه دەایهتی ەا كراب لهكاتێكدا باس له‬ ‫دادپهروهریی كۆمهاڵیهتی دهكرا كه وا دیار بوو تهریب و‬ ‫هاوەانی بیركردنهوه و كرداری پێشكهوتن بێت‪ .‬ئهمێستا من‬ ‫نازانم ئایا كه تۆ له ئێران بوویت توانیوته دهستمیشانی‬ ‫سروەت و مۆركی ئهو ڕوبهڕوبوونهوه ئاییمیه بكهیتب چونكه‬ ‫بهالی ممهوه كارێكی یورسه‪ .‬بهڕای من هێشتا ئێرانیهكانی‬ ‫له ناو ئهو ئاڵۆزی و گێژاوه دانب ئهمه جگه لهوهی خاوهنی‬ ‫چهندین ەێوه و ئاستی جیاواز له گوتار و زمان و دهربڕیمن‪.‬‬ ‫له الیهكهوه كوڕێك دهبیمیت هاواردهكا ‪(( :‬بژی خومهیمی)) كه‬ ‫تهواو باوهڕی به ئاییمهكهیهتیب كوڕێكی تر دهبیمیت دهییژێمێت‪:‬‬ ‫((بژی خومهیمی)) كه دهڵێت من هیچ تایبهتمهندێتیهكی ئاییمیم‬ ‫نیه و خومهیمی تهنێا وهك سیمبولێك دهبیممب لهو الەهوه‬ ‫كهسێكی تر دهبیمیت دهڵێت‪ :‬من كهسێكی تاڕادهیهك باوهڕدار‬ ‫و ئاییمییمب خومهیمیم خۆەدهوێتب بهاڵم ((ەهریعه‬

‫فهرهنسی خوێمدبێتهوهب بهالی ممهوه كتێبێكی زۆر گرن‬

‫مهداری))‬

‫تا بتوانین لهم گێژاوی‬

‫جیاكردنهوه و دهستمیشانكردنهی چهەمهكان دهربچین‪ .‬فوریت‬ ‫جیاكارییهك دهكا‬

‫لهنێوان سهرجهمی پڕۆسه ئابوریهكان و‬

‫ئهو گۆڕانه كۆمهاڵیهتیهی بهر لهەۆڕەی ‪ 1789‬زۆر به باەی‬ ‫دهستپێدهكهن و پاب ەۆڕەهكهبب زۆر به باەی كۆتاییان‬ ‫دێتب‬

‫وهكچۆن‬

‫باسی‬

‫خاسیهته‬

‫تایبهتیهكانی‬

‫ڕوداوی‬

‫ەۆڕەگێڕانهەمان بۆ دهكا ‪ .‬ئهو دهیهوێت باس له‬ ‫تایبهتمهندێتی ئهو ەتانه بكا كه خهڵكی له ناوهوهب یوڵ وهك‬ ‫ئهزمون دهیگوزهرێمن و دهیژێمنب بهاڵم مهبهستیشیهتی باسی‬ ‫ئهوه بكا كه داخۆ لهسهر ئهو جۆر ەانۆیه چیان گوزهراندوهب‬ ‫ەانۆیهك كه ڕۆە بهڕۆە پێكهوه دروستیانكردوه و كۆی‬ ‫ەۆڕەهكهی پێكێێماوه‪ .‬پرسیارهكهی من ئهوهیه كه ئایا ئهمه بۆ‬ ‫ئێرانی‬

‫ناەێت؟ ڕاسته كۆمهڵگهی ئێرانی لهیهك كاتدا به‬

‫ههموو ناكۆكیه ناوهكیهكانی ناو خۆیهوه دهستی داوهته چهكب‬ ‫ئهڵبهته ئهمهب بۆ خۆی ڕاستیهكه و كهسمان ناتوانین نكۆڵی‬ ‫لت بكهینب بهاڵم ئهوهی كه لێی دڵمیاین ئهوهیه هێشتا ساڵێكه‬ ‫ئهو ڕوداوه ەۆڕەگێڕانهیه ڕویداوه و هاوكا‬

‫ئهزمونێكی‬

‫ناوخۆیی ئێرانییشهب چهەمێك سروتی پیرۆزی سهربهخۆیهب‬ ‫ئهزمونی كۆمهڵگهیهكه‪ ...‬هتد‪ .‬بهدڵمیاییهوه ههموو ئهزمون و‬ ‫ڕوداوهكان بهرهو ئهوه دهچوون بگهنه ملم نێیهكی چیمایهتیی‪:‬‬ ‫بهاڵم بهو مانایه نا كه خۆی له گوزارەتێكی ڕون و‬ ‫ڕاستهوخۆدا ببیمێتهوه‪ .‬ئهی كهواته ئایین به حوكمی ئهوهی‬ ‫كاریگهریهكی زۆری لهسهر خهڵكی ههیه و تا بیمهیایایان هاتوهب‬ ‫چ ڕۆڵێكی ههیه؟‬

‫یم پت باەتره كه فیگورێكی سیاسی و ئاییمیی تهواو جیاوازه‬

‫مهبهستم لهوهیه كه ئایین ههمیشه له پهیوهندیدا‬

‫له خومهیمی‪ .‬كچێك دهبیمیت پهچهیهكی داوه به سهریدا تا‬

‫بووه به دهسهاڵتی سیاسی و ناوهرۆكهكهیهوه‪،‬‬

‫نیشانی بدا‬

‫دەی ڕەێمهكهی ەایهب كچێكی تری‬

‫دهبیمیت‬

‫(نیمچه سێكیوالر و نیمچه موسوڵمان) هیچ پهچهیهكی‬

‫بهردهوامی‬

‫كردویهتیه ئاییمی جهن‬

‫و یوربانیدان و ‪ ...‬هتدب‬

‫ئایا ئهم ئاییمه چ ڕۆڵێكی ههیه؟ دیاره لێرهدا وهك ئهو‬

‫ئایدیۆلۆەیایه باسی ئایین ناكهم كه ناكۆكیهكان دهەارێتهوهب‬

‫كۆگهلییبوونه خودا بێتب ڕۆح بێت ب ەتێك بێت كه ههرگیز‬

‫ئایدیۆلۆەیایهك كه چهەمێك یهكگرتمی پیرۆز لهنێوان‬

‫مرۆڤ دهستی لێمادا و بهری ناكهوێت‪ .‬نازانم ئێوه تا چهند‬

‫كۆمهڵێك خواست و بهرەهوهندی جیاوازدا دروستدهكا ‪ .‬من‬

‫لهگهڵمدا تهبا دێمهوهب بهاڵم ئێمه له تاران و سهرتاسهری ئێراندا‬

‫مهبهستم له ئاییمه كه بهڕاستی بووه به تفاق و كهرهستهب به‬

‫بیمیمان ئهو ئیراده كۆگهلییه زادهی خهڵكه و ههر‬

‫و بۆنهسازییب به درامایهكی نهمر كه‬

‫له خهڵكهكهیشهوه سهرچاوه دهگرێت‪ .‬باەهب بهاڵم نابێت‬

‫میللهتێك توانی وهك درامایهكی مێژوویی زۆر به باەی له‬

‫ئهوهەت لهیاد بچێت كه ئهوه ههموو رۆەێك ڕونادا ‪ .‬ههر‬

‫پێماوی دنهدان و تیژكردنهوهی ئیمتیما و الیهنگیریی بۆ بوونی‬

‫بۆیه دهبیمین ئهو ئیراده كۆگهلییه (لێرهدا دهبێت باسی مانا‬

‫خۆیب لهدەی ئهوانه به كاری بێێمێت كه سهروهر و بااڵدهستی‬

‫و یهك‬

‫جۆرێك له ئاههن‬

‫بوون (ەاه)‪.‬‬ ‫بیار ‌بالنشێ‪ :‬ئهوهی به الی ممهوه سهیر بووب ڕاپهریمی‬ ‫سهرجهم خهڵك و دانیشتوانی ئێران بوو! دهڵێم ههموو‬ ‫دانیشتوان‪ .‬گهر تۆ خۆپیشاندانی عاەورا به نمونه وهربگریتب‬ ‫دهبیمیت ەمارهكان ههر له زیاد بووندان‪ :‬تۆ باسی ممااڵنب‬ ‫كهسانی پیر و پهككهوته و تهنانه ئهو ئافرهتانهب مهكه كه له‬ ‫ماڵهوه ماونهتهوه‪ .‬چونكه دوای ههموو ئهوانهب هێشتا ههر‬ ‫دهبیمیت ههموو تاران لهسهر ەهیام بوون و هاواریان دهكرد‪:‬‬ ‫((مهرگ بۆ ەا))ب دیاره جگه له ههندێك مشهخۆر كه له‬ ‫دهرهوهی ڕەێمهكه بوونب تهنانه ئهوانهەی كه زۆر له مێژ بوو‬ ‫لهگهڵ ڕەێمهكه و ئهو فهرمانڕهوایهتیه مۆناركیهدا بوونب‬ ‫هاواریان دهكرد‪(( :‬بڕوخت ەاب مهرگ بۆ ەا))‪ .‬بهڕاستی ئهمه‬ ‫مایهی سهرسوڕمان و جۆرێك له حهپهسانهب چركهساتێكی‬ ‫دهگمهنه كه نابێت فهرامۆەی بكهین‪ .‬ئاەكراەه كه دوای ئهوهی‬ ‫دۆخهكه ئارام دهبێتهوه و ەتهكان دهچمهوه ەوێمی خۆیانب‬ ‫چین و توێژی تر دهردهكهون‪.‬‬

‫سیاسیهكهی خومهیمی بكهین) بهتهنێا یهك بابه‬ ‫ئامانجی ههیه كه ئهوی‬

‫بریتیه لهڕۆیشتن و نهمانی ەا‪ .‬ئهو‬

‫ویسته كۆگهلییه كه له تیۆرهكانی ئێمهدا ههمیشه ەتێكی گشتیهب‬ ‫لهئێراندا ئامانجێكی زۆر تایبهتی و ڕون و ئاەكرای بۆ خۆی‬ ‫دۆزیهوهب ههر بهو ەێوهیهب لهمێژوودا تهییهوه‪ .‬دیاره بێگومان‬ ‫دهەێت له ەێوهی خهباتی ڕزگاریخوازی و سهربهخۆیی یان‬ ‫ملم نت و جهنگی دەه كۆڵۆنیالیزم و دیاردهگهلی دیكهی لهو‬ ‫جۆرهەداب گوزارەت له خۆی بكا‬

‫و ببیمرێت‪ .‬له ئێراندا‬

‫ههستی نهتهوهیی زۆر بههێز بوو‪ :‬ئێرانیهكان ڕهتیانكردهوه و‬ ‫یهبوڵیان نهكرد كۆمهك له بێگانه وهربگرنب نهكهوتمه گیانی‬ ‫سهرچاوه نهتهوهییهكانیانب تهنێا پشتیان به سیاسهتی دهرهوه‬ ‫نهبهستب نهیانێێشت ئهمریكا دهستوهربداته كاروبارهكانیانب‬ ‫لهكاتێكدا كاریگهری و دهسهاڵتهكانی ئهمریكا له ههموو‬ ‫جێگهیهك دهبیمران‪ .‬دیاره بهبت ئهوهی لهیادمان بچێت كه‬ ‫ههموو ئهو ەتانهی سهرهوه له سیستمه سیاسیهكهی ەادا‬ ‫ههبوونب ەایهك كه به دهستێكی خۆرئاوایی دهزانر و دادهنرا‪.‬‬ ‫دهمهوێت ب ێم ههستی نهتهوهیی یهكێك بوو لهو چهندین چهەمه‬ ‫له ڕهتكردنهوهی ڕادیكاڵی كه لهئێراندا ههبوو‪ :‬واته‬

‫فوكو‪ :‬یهكێك لهو تایبهتمهندێتیانهی كه ئهو ەۆڕەه له زۆر‬

‫ڕهتكردنهوهی خهڵكی ئێران بۆ بێگانهكان نا بهتهنێاب بهڵكو بۆ‬

‫ڕوداوی تر جیادهكاتهوه و كهم خهڵك له مێژوودا خاوهنی‬

‫ههموو ئهو ەتانهی‬

‫كه چهندین ساڵ و سهده بوو چارهنوسی‬

‫بوونب بوونی ویست و ئیرادهیهكی كۆگهلیی ڕههایه‪.‬‬

‫سیاسی ئهوانی پێكێێمابوو‪.‬‬

‫ئیاااارادهی كۆگااااهلیی بریتیااااه لااااه ئهفسااااانه و‬

‫بیار ‌بالنشێ‪ :‬ئێمه ساڵی ‪1967‬ب لهههڕهتی یۆناغی دهسهاڵتی‬

‫خورافااااااهتێری سیاساااااای كااااااه یاساااااااناس و‬ ‫فهیزهسااااااااوفهكان ههوڵاااااااادهدهن شاااااااایراری‬ ‫بهێننهوه‪.‬‬

‫چهەن له ویست و ئیرادهی كۆگهلیی كرد‪ .‬به ههر حاڵب ەتێكی‬ ‫زۆر بههێز ڕویداب ئارهزوویهكی زۆر یوڵ له تهواوی خهڵكی‬ ‫چییمیدا دهبیمراب بهتایبهتی لهو ڕوهوه كه پهیوهسته به‬ ‫پهیوهندی نێوان ەار و گوندب ڕۆەمبیر و كرێكارهوهب مهبهستم‬

‫ئیرادهی كۆگهلیی بریتیه له ئامرازێكی تیۆری‪ :‬ئهڵبهته ههرگیز‬

‫له ههموو ئهو پرسیارانهیه كه له ئێستای چییمدا بهەێوهیهكی‬

‫هیچ كهسێك نهیتوانیوه ئیرادهی كۆگهلیی وهك بیمین ببیمێتب‬

‫زۆر ئاسایی و ترادسیۆنالی دهكرێن و دهخرێمه بهر باس‪ .‬له‬

‫لت من وهك خۆمب ههمیشه پێم وا بووه كه دهەێت ئهو‬

‫پهكین وامان ههست دهكرد چیمییهكان میللهتێكن لهدۆخی‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫براااااااهن و وهك پاسااااااااو باااااااۆ دهزگاكاااااااانی‬

‫(لین پییاو) دا چوین بۆ چیینب لهو كاتهەدا ههستمان به ههمان‬

‫‪121‬‬

‫توانهوهداب پاەتر بۆمان دهركهو‬ ‫چییمیی‬

‫كه دهبێت خهس هتی‬

‫وهربگرین‪:‬‬

‫خهڵكێك‬

‫كۆڵمهدهرانه‬

‫و‬

‫بت‬

‫ماندوبوونب‬

‫لهبهرچاو بگرین‪ .‬ڕهنگه تا ڕادهیهكی زۆر چوبیمه ناو‬

‫خۆپیشاندان بۆ ویستی خۆیان دهكهن‪ .‬بێگومان ناتوانین ب ێن‬

‫بابهتی ەۆڕەهكهی چییمهوهب بهاڵم ئهم كارهمان به مهبهستی‬

‫ڕەێمهكهی ەا تهنێا به هۆی ئهو خۆپیشاندانهوه ڕوخاوهب بهاڵم‬

‫ڕونكردنهوهی ههندێك الیهنی ەۆڕەهكهی ئێرانه! خۆی له‬

‫ناتوانین نكۆڵی لهوهب بكهین كه یهكێك لههۆكارهكانی‬

‫ههردوو حاڵهتهكهدا جۆرێك لههاوەێوهیی لهنێوان كاریزمای‬

‫ڕوخانی ەاب ههبوونی ئهو ڕهتكردنهوه بێپایانه بوو كه لهو‬

‫و كاریزمای خومهیمیدا ههیهب وهكچۆن‬

‫خۆپیشاندانانهدا گوزارەتی له خۆی كرد‪ .‬لهو خۆپیشاندانانهدا‬

‫ههیه لهنێوان ئهوهی الوه چهكداره موسوڵمانهكان‬

‫پێوهندێك ههبوو لهنێوان كردهی كۆگهلیب سروتی ئاییمی و‬

‫چۆن باسی خومهیمی دهكهن و نێوانی ئهوهی كه سهربازانی‬

‫گوزارەتێك له مافی گشتی‪ .‬دهتوانین ب ێین پتر هاوەێوهی‬

‫سوپای سوور چۆن یسهیان لهسهر ماو كردوه‪.‬‬

‫ئهو دۆخه بوو كه له تراەیدیا گریكیهكاندا ههیهب كاتێك سرو‬

‫ماو زی تۆن‬ ‫لێكچونێكی‬

‫فوكو‪ :‬بهاڵم لهگهڵ ئهوهەدا ەۆڕەی كهلتوریی له چیین وهك‬ ‫ملم نێیهك خۆی نیشاندا له نێوان ههندێك بهەی دانیشتوان‬ ‫لهدەی بهەێكی تری دانیشتوانب لهنێوان زۆربهی زۆری‬ ‫الیهنگرانی حیزڵ بهرامبهر ههندێك الیهنگری تر لهناو حیزبداب‬ ‫لهنێوان دانیشتوان و حیزبدا و‪ ...‬هتد‪ .‬بهاڵم ئهوهی له ئێراندا‬ ‫بووه مایهی سهرسوڕمانی من ئهوهیه كه هیچ خهبا‬

‫و بۆنهی كۆگهلی ەانبهەانی نوێبوونهوهی پرهنسیپهكانی ماف‬ ‫دهردهكهون‪ .‬له ەهیامهكانی تاراندا كردهیهك ههبووب كردهیهكی‬ ‫سیاسی و یاسایی كه بهەێوهیهكی كۆگهلییانه و لهچوارچێوهی‬ ‫سروتی ئاییمیدا بووه مایهی پهكخستن و لهناوبردنی‬ ‫سهروهریی دهسهاڵته سیاسیهكه‪.‬‬

‫و‬

‫بیار‌بالنشێ‪ :‬سهباره به پرسیاری ئیرادهی كۆگهلیب ئهوهی كه‬

‫ملم نێیهك له نێوان ڕهگهزه جیاوازهكانی كۆمهڵگهكه له‬

‫زۆر ممی توەی سهرسوڕمان كردوه ی دیاره من ههندێك جار‬

‫ئهو‬

‫سهرسام بووم و جاری واب ههبووه بێزار ی ئهوهیه بۆ نمونه‬

‫یورساییهی به ەۆڕەهكه بهخشیوه ئهوهیه كه بهتهنێا یهك‬

‫كاتێك خوێمدكاران هاتن و وتیان‪(( :‬ئێمه ههموومان‬

‫ملم نت و یهك ڕوبهڕوبوونهوه ههیه‪ :‬ڕوبهڕوبوونهوهی تهواوی‬

‫هاوەێوهینب ههموومان وهك یهكینب ههموومان لهیورئانهوه‬

‫خهڵكه لهگهڵ مهترسی و ههڕهەهكانی دهوڵه كه به پۆلیس و‬

‫هاتووینب ههموومان موسوڵمانینب كهسی جیاوازمان تێدا نیه‪.‬‬

‫چهك دهیكاته سهر هاواڵتیان‪ .‬بهڕای من نابێت زیادهڕۆیی‬

‫دڵمیابه لهوهی كه ئهوه بموسیتب بموسیت كه ئێمه ههموومان‬

‫بكهینب چونكه الیهنهكانی ملم نێكهب ههریهكه له الی خۆیهوه‬

‫هاوەێوه و وهك یهكین))‪ .‬لهكاتێكدا ئێمه زۆر چاك دهمانزانی‬

‫دیاره‪ :‬له الیهكهوه ویستی تهواوی خهڵك دهبیمینب له الكهی‬

‫كه جیاوازی ههیهب بۆ نمونه زۆر چاك دهمانزانی كه‬

‫تریشهوه هێرەی چهك‪ .‬خهڵكی خۆپیشاندانیان كرد و هاتمه‬

‫رۆەمبیرانب كهرتی بازرگانانب ئیشكهران (ئهوانهی بازاڕ‬

‫پێبگرن‪.‬‬

‫ههڵدهسوڕێمن) و چیمی ناوهند دهترسان لهوهی لهو سموره‬

‫دهبوونهوهب‬

‫زیاتر بڕۆنب كهچی ههر بهردهوامیشبوون لهسهر ڕهوتی خۆیان‪.‬‬

‫دەی یهكتری نابیمیت‪ .‬ئهوهی كه ئهو جوانیه و هاوكاتی‬

‫سهر‬

‫تانكهكانی‬

‫جادهب‬

‫خۆپیشاندانهكان‬ ‫تفهنگهكانی‬

‫بهردهوامبوون‬

‫هاتن‬ ‫و‬

‫پێشیان‬ ‫دووباره‬

‫ههر گوللهبارانیان دهكردن‪ .‬ئهمهب بهزۆری به‬

‫ەێوه و ڕێگهیهكی ەوناسئاسا ڕویداب ئهڵبه‬ ‫جیاوازیشدا تا دهها‬

‫له ئان و ساتی‬

‫گهرمتر و توندتر دهبووب لت بهبت هیچ‬

‫گۆڕانكارییهك له سروەت و ەێوهكهیدا‪ .‬دووبارهبوونهوهی‬ ‫خۆپیشاندان دهبیمیت‪ .‬وهك دهبینیت خوێنهری ڕۆژنامهكان‬ ‫لهخۆرئاوادا زۆر زوو لهمه بێزار بوون‪ ،‬ئهوان دهیانوت‪:‬‬ ‫ئۆه‪ ،‬دیسانهوه ڕێپێوان و خۆپیشاندانێری تره لهئێران!‬

‫من ههستدهكهم ئهمه پێویستی به لێكدانهوهیه‪.‬‬ ‫فوكو‪ :‬بهدڵمیاییهوهب زۆر ڕاستی و فاكت ههن لهناو ئهو‬ ‫ڕوداوانهی ئێراندا كه ەایهنی لهسهر وهستان و تێبیمین‪ .‬تۆ‬ ‫حكومهتێكت ههیه كه بهدڵمیاییهوه یهكێكه لهو هێزانهی وهك‬ ‫چهك و لهسهر ئاستی توانای سهربازییب زۆر به باەی ساز و‬ ‫چهكدار كراوهب خاوهنی سوپایهكی زێده به ئهمهك و گوێڕایهڵی‬ ‫دانسقه و كهموێمهیه‪ .‬ڕاسته پۆلیسی حكومهتهكه زۆر چاالك‬

‫بهاڵم من ڕام وایه كه دووبارهبوونهوهی ڕێپێوان و‬

‫نهبووب بهاڵم توندوتیژی و دڵڕهییهكهەی بوو بووه مایهی‬

‫خۆپیشاندانهكه مانایهكی سیاسی چڕوپڕی ههبوو‪ .‬دهبێت‬

‫یهیرانێك و جۆرێك له پهرتهوازهیی له وردبیمی و بهباەی‬

‫لێرهدا وەهی خۆپیشاندان بهمانا فهرههنگی و حهرفیهكهی‬

‫ڕاییكردنی كارهكانییدا‪ .‬لهو الیشهوه لهسهر زیاد له ئاستێكب‬

‫له الیهن واڵته یهكگرتوهكانی ئهمریكاوه پشتیوانی دهكراب ئهمه‬

‫ڕهنگه ئهوه یهكێك بوو بێت لهئیلتیزام و پابهندییهكانیب وهك‬

‫جگه له تهواوی جیێان به دهوڵهته بچوك و گهورهكانیشهوه‪.‬‬

‫چۆن لهوانهەه یهكێك بوو بێت لهو سیمبوالنهی جۆرێك له‬

‫ههموو ئهوانهب كۆمهك بوون بۆ ڕەێمهكهی ەاب دیاره بێگومان‬

‫ئهفسون و سیحری خۆیان لهسهر خهڵكی ههیهب بهاڵم بهر له ههر‬

‫لهو الوه بوهستێت كه بۆ خۆی گهرانتیهك بۆ‬

‫ەتێك لهپهیوهندیدا به ەێوهی ەیانیانهوهب ئیس م بۆ ئهوان‬

‫ئهوهی دهوڵهتهكه لهكاتی پێویستی و یهیراندا پێویستی به چی‬

‫پهیمانێك و گهرانتیهك بوو كه دهەێت زۆر ڕادیكااڵنه و له‬

‫بێتب بۆی دابین بكا ‪ .‬بهاڵم سهرباری ههموو ئهو فاكتهرانهبب‬

‫ڕهگوڕیشهوه سوبێكت و خودێتی ئهوان بگۆڕێت‪ .‬دواجار‬

‫و كۆنتێكستی‬

‫هیج نیه جگه له دورگهیهك كه ڕێمومایی‬

‫رۆڵی نهوتی‬

‫خهڵكی ههر ڕاپهڕین‪ :‬بێگومان ئهوان له ڕهو‬

‫ئایدیۆلۆەیای ەیعهی‬

‫ههلومهرجێكدا ڕاپهرین كه پڕ پر بوو له یهیران و كێشهی‬

‫و ناوهرۆكێكی نێێمی خۆی ههیهب جیاكردنهوهی دوو الیهنه له‬

‫ئابوریی‪ .‬بهاڵم ناتوانین ب ێین بهتهنێا كێشه ئابورییهكان لهو‬

‫یهك‪ :‬جیاكردنهوهی ملكهچیهكی دهرهكیانهیه بۆ یاسا له‬

‫كاتهی ئێراندا بهس بوون بۆ ئهوهی به سهدان ههزار كهس‬

‫ەیانێكی رۆحی یوڵ! من كه دهڵێم ئهوان له ناو ئیس مدا‬

‫بڕەێمه سهر ەهیامهكان و ڕاپهڕن و سمگی خۆیان بدهنه بهر‬

‫بهدوای گۆڕانێكدا له خودێتی خۆیاندا گهڕاونب تهواو لهگهڵ ئهو‬

‫گولله‪ .‬من ههستدهكهم دهبێت یسه لهسهر ئهم دیاردهیه بكهین‪.‬‬

‫ڕاستیه تهبا دێتهوه كه پراكسیسكردنی ترادسیۆنی ئیس می له‬

‫بیار ‌بالنشێ‪ :‬بهاڵم گهر بهراوردێك بكهینب دهبیمین كێشه‬ ‫ئابوریهكانی ئێستای ئێمه زۆر لهو گرفته ئابوریانه گهورهترن‬ ‫كه ئهو سهردهمه له ئێراندا ههبوون‪.‬‬

‫ئێراندا خۆی ههبووه و توانیویهتی ڕاستهوخۆ ئهو ەوناسهیان‬ ‫پت ببهخشێت‪ .‬ئهوان بهو ەێوهیه توانیویانه ئاییمی ئیس م‬ ‫وهك هێزێكی ەۆڕەگێڕانه بژین و بگوزهرێمنب واته ئیس م‬ ‫ەتێك بووه زۆرتر و زیاتر لهوهی بهتهنێا ئیرادهی ملكهچكردن‬

‫فوكو‪ :‬لهوانهیه وا بێت‪ .‬بهاڵم به چاوپۆەین لهگرفته ئابوریهكانب‬

‫بێت بۆ یاساب ئیس م زیاتر پهیوهندی به باوهڕهوه ههبووهب‬

‫پێویسته ئهو دۆخهب ەیبكهیمهوه كه بۆچی مرۆاگهلێك‬

‫ویستێك و ئارهزوویهك بووه بۆ تازهكردنهوهی ههموو‬

‫ڕاپهڕین و وتیان‪ :‬ئیدی ئێمه هیچ سهروكارێكمان لهگهڵ ئهم‬

‫بوونیانب ئهوی‬

‫به گهڕانهوه بۆ ئهزمونێكی ڕۆحییانه كه‬

‫ڕەێمهدا نهماوه‪ .‬له كاتی ڕاپهڕیمهكهدا ی كه دهەێت ههر ئهوهب‬

‫ههستیانكردوه دهەێت لهناو خودی ئیس می ەیعییدا‬

‫رۆحی ڕاپهڕین و ەۆڕەهكه بوو بێت ی ئێرانیهكان به‬

‫بیدۆزنهوه‪ .‬ههمیشه باس له ڕستهكهی ماركس دهكرێت‬

‫خۆیانیان و ‪ :‬بهدڵمیاییهوه دهبێت ئهم سیستمه بگۆڕین و‬

‫سهباره به ئایین وهك ئهفیونی گهالن‪ .‬بهاڵم خهڵكی ههرگیز‬

‫كۆتایی بهم پیاوه (ەا) بێێمینب پێویسته كۆتایی بهم ئیداره‬

‫باسی ئهو ڕستهیه وهك خۆی ناكهن كه دهڵێت ئایین ڕۆحی‬

‫گهندهڵه بێێمینب دهبێت سهرتاپای واڵتهكه بگۆرینب دهزگا‬

‫جیێانێكی بت ڕۆحه‪ .‬كهواته ڕێگهم بده ب ێم كه ئیس م لهو‬

‫سیاسیهكانب سیستمی ئابوری و سیاسهتی دهرهوهب بگۆڕین‪.‬‬

‫ساڵهدا (‪ )1978‬ئهفیون نهبوو بۆ خهڵكی ئێرانب چونكه له‬

‫بهاڵم بهر لهههر شتێك‪ ،‬پێویساته خۆماان بگاۆڕین‪.‬‬ ‫پێویسااته گۆڕانراااری لااه شااێوهكانی بوونمااان‪ ،‬لااه‬ ‫پهیوهندیهكانماناااادا لهگااااهڵ یااااهكتری و لهگااااهڵ‬ ‫شتهكانیشدا برهین‪ ،‬دهبێت تهنانهت پهیوهنادیمان‬ ‫بااه چااهمری نااهمریی و خوداشااهوه بگااۆڕین‪ ،‬گااهر‬ ‫ههموو ئهم شتانهش گۆڕانراریان بهساهردا هاات و‬ ‫لهئهزمونهكانمانااااادا‪ ،‬ئاااااهو كاااااات دهتاااااوانین‬

‫‌كالیر ‌بریێر‪ :‬وهك ڕونكردنهوهیهك بۆ ئهو یسانهی ئێستا‬ ‫باستكردن ((كه وتت خۆپیشاندانێكی ڕاستی له ئارادا بوو))ب‬ ‫من پێم وایه دهبێت وەهی ەاهێد بهكاربێێمین‪ .‬خهڵكی بهردهوام‬ ‫له ئێران باسی حسێن دهكهن‪ .‬ئایا ئێستا كت حسێمه؟ ئێستا‬ ‫حسێن خۆپیشاندهرهب ەاهێدهب ئهو ەههیدهیه كه به ئازارهكانی‬ ‫خۆی له دەی خراپهكارییب خۆپیشاندان دهكا ب ئهو كهسهیه كه‬ ‫مهرگی بهالوه زۆر سهربهرزانهتره لهوهی بۆ سهركهوتمی خۆی‬ ‫بژی‪ .‬ئهو خهڵكانهی كه بت چهك و تهنێا به دهستهكانیان‬

‫بڵێااین شۆڕشاامان كااردوه‪ .‬بااه ڕای ماان‪ ،‬ئااا لێ ارهدا‬

‫خۆپیشاندانیان كردب ئهوانی‬

‫ئیسالم ڕۆڵی خۆی گێڕاوه‪.‬‬

‫تاوانهكانی ساواك و ەاه بوونب ەاهێدی دڕندهیی و دڵڕهییی‬

‫ەاهێد بوونب ەاهێدی‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫بووناااه مایاااهی گاااۆڕانێری رادیرااااڵی ڕاساااتهقینه‬

‫بمهڕهتدا ڕۆحێك بوو بۆ جیێانێكی بت ڕۆح‪.‬‬

‫‪123‬‬

‫ڕەێمێك‬

‫بوون‬

‫كه‬

‫دهیانویست‬

‫بیڕوخێمنب‬

‫ەاهێدی‬

‫خراپهكارییهك كه ڕەێمهكهی ەاه بهرجهستهی كردبوو‪.‬‬ ‫بیار ‌بالنشێ‪ :‬كه باسی حسێن دهكهنب ڕاستهوخۆ من توەی‬ ‫كێشه دهبم‪ .‬حسێن ەههیدێك بووب ئهو مردوه‪ .‬میللهتی ئێران‬ ‫بهو هاواره بێكۆتایی و نهبڕاوانهیان كه دهیانو ‪( :‬ەههیدب‬ ‫ەههید)ب توانیان ڕەێمهكهی ەاه بڕوخێمنب ئهمهب بۆ خۆی‬ ‫ەتێكی بێوێمه و دهگمهنه كه مرۆڤ ناتوانێت باوهڕی پت‬ ‫بكا ‪ .‬بهاڵم ئهی ئێستا دهەێت چی ڕوبدا ؟ خۆ ئێستا‬ ‫ههمووان هاوارناكهن‪ :‬ەههیدب ەههید تا ههموویان بمرنب له‬ ‫كاتێكدا دهوڵهتێكی میلیتاریی دهسهاڵتی به دهسته‪ .‬به ڕای من‬

‫چاالكوان و ئهكتڤیستهكانی ههندێك گروپی سیاسی بێێمیمهوه‪.‬‬ ‫ئهوهی كه بهەداری له خۆپیشاندانێكدا كردوهب له یهك كاتدا‬ ‫دوو كهس بووهب یان با ب ێین خاوهنی كهسایهتیهكی دوو الیهنه‬ ‫بووه‪ :‬له الیهكهوه خاوهنی ئهەمار و لێكدانهوهی سیاسی خۆی‬ ‫بووه كه یان ئهمه بووه یان ئهوهب هاوكاتی‬

‫كهسێك بووه له‬

‫چوارچێوهی بزوتمهوهیهكی ەۆڕەگێڕانهداب ڕاستتر ب ێیین‬ ‫ئێرانیهك بووه كه له دەی پاەاكهی خۆی ڕاپهڕیوه‪ .‬ئهم دوو‬ ‫ەتهب هیچ پهیوهندیان به یهكهوه نیه‪ .‬واته ئهو لهبهر ئهوه‬ ‫له دەی ەاه ڕانهپهریوه چونكه حیزبهكهی ویستویهتی وا بێت‬ ‫یان وا نهبێت و ئهەمارێكی لهو جۆرهی كردبێت‪.‬‬

‫به ڕۆیشتن و نهمانی ەاهب ئهو بزوتمهوهیهب لهبهر یهك‬

‫كالیر ‌بریێر‪ :‬یهكێك له نمونه گرن‬

‫ههڵدهوهەێت و لێك دهترازێت‪.‬‬

‫بزوتمهوهیه ئهوه بوو كه له دۆخی كوردهكاندا ڕوویدا‪.‬‬

‫فوكو‪ :‬ئهڵبهته زهمانێك دێت كه ئهم دیاردهیهی ئێمه دهمانهوێت‬

‫كوردهكااان كااه زۆرینااهیان سااونهن و وهك دهزانااین زۆر‬

‫پێی سهرسامین ی مهبهستم خودی‬

‫دهمێراااه خااااوهن ویسااات و خواساااتێری ساااهربهخۆیی‬

‫ئهزمونه ەۆڕەگێڕییهكهیه لهخۆیدا ی كۆتایی دێت و لهناو‬

‫ئۆتۆنۆمییاناهن باۆ خۆیااان‪ ،‬لاهو ڕاپهریناه جهماوهریااهدا‬

‫دهچێت‪ .‬گهر به ەێوهیهكی حهرفی گوزارەتی لێبكهین دهڵێین‬

‫زمااانی خۆیانیااان بااهكارهێنا‪ .‬هااهموو وایااان دهزاناای‬

‫ئهو ەۆڕەه هیچ نهبوو جگه لهو ڕۆەماییهی كه له ههموویاندا‬

‫كوردهكاااان دژی ئاااهو شۆڕشاااهن‪ ،‬لهكاتێرااادا ئاااهوان‬

‫دهدرهوەایهوه و هاوكا ههموویشیانی ەتبۆوه‪ .‬بهاڵم ئهمانهب‬

‫پشتگیریان له شۆڕشهكه كرد و دهیانوت‪ :‬بهدڵنیاییاهوه‬

‫دیسانهوه له ناو دهچنب ئیدی لهو كاتهدا هێزی سیاسی جیاوازب‬

‫ئێماااه ساااونهین‪ ،‬باااهاڵم باااهر لههاااهر شاااتێك ئێماااه‬

‫كهڵكهڵه و خولیای جیاوازجیاوز دهردهكهونب ههندێك‬

‫موساااوڵمانین‪ .‬كاتێاااك پرسیاریشااایان ساااهبارهت باااه‬

‫سازەكردن و بێمهوبهرده دێمه ئاراوه‪ .‬من نازانم كت و كامه‬

‫تایبهتمهندێتیااه كوردانهكااهیان لێراارا‪ ،‬كاردانهوهكااهیان‬

‫ناكهم كهس بتوانێت لهم كاتهدا‬

‫زۆر توڕانااه و یهكپارچااه ڕهترردنااهوه بااوو‪ .‬چاای! ئێمااه‬

‫ەتێكی ئهوتۆ لهسهر ئهم بابهته ب ێت‪ .‬ئهمهی كه ههیه نامێمێتب‬

‫كااوردین!وو ئااهوان بااه كااوردی وهاڵمیااان دهدایااهوه و‬

‫ئهمه دهگۆڕێت و پرۆسهی دیكه لهسهر ئاستێكی ترب ههروهها‬

‫وهرگێڕهكهش ناچار بوو له كوردیهوه بۆیان وهربگێڕێت‪،‬‬

‫حهییقهتی تر دێمه ئاراوه‪ .‬مهبهستمه ب ێم ئهوهی كه ئێمه‬

‫نا‪ ،‬ههرگیز‪ ،‬ئێماه باهر لههاهر شاتێك ئێارانیین‪ ،‬ئێماه‬

‫بیمیمان ئهنجامی جۆرێك له ڕێككهوتن و سازان نیه لهنێوان‬

‫خۆمااان بااه بهشااێك لااه كێشااهكانی ئێااران دهزانااین‪،‬‬

‫گروپی سیاسی جیاوازجیاوازداب وهكچۆن دهرهنجامی ملم نێی‬

‫دهمانهوێت شاه بڕوخێت و بڕواتوو‪ .‬دیاره دروشامهكانی‬

‫نیه كه دواجار بێن‬

‫كوردستان ههمان ئهو دروشمانه بوون كه له تاران یان‬

‫و خۆیان بسهپێمن یان لهسهر سهپاندنی فاڵنه خاڵ و ڕێكهوتن‬

‫له مهشههد دهوترانهوه‪ :‬باژی خوماهینی‪ ،‬بڕوخای شااه‪،‬‬

‫لهسهر فیساره بڕیارب پهیمانمامهیهك لهنێوان یهكتریدا ببهستن‪.‬‬

‫مهرگ بۆ شاهو‪.‬‬

‫تێی بگهین و زۆری‬

‫هێز دێته سهرهوهب ههستی‬

‫نێوان چیمی كۆمهاڵیهتی جیاوازجیاوازی‬

‫و دیارهكانی ئهو‬

‫هیج كام لهمانه نیه‪ .‬بهڵكو ەتێكی تر ڕویداوه‪ .‬دیاردهیهك‬ ‫ههبووه كه ڕۆەگارێك ههموو خهڵكی پێكهوه كۆكردۆتهوه و‬ ‫و یهك ڕیزی كردوونب ئیدی ئهو دیاردهیه نامێمێت‪.‬‬

‫فوكو‪ :‬من ههندێك ئێرانیم له پاریس دهناسیب ئهوهی كه‬

‫یهك دهن‬

‫لهو چركهساتهدا ئهوهی كه دهمێمێتهوه به تهنێا ئهو خهماڵندن و‬

‫سهرنجی ممی بهالیاندا راكێشا ترسهكهیان بووب ترس لهوهی‬

‫لێكدانهوه سیاسییانهیه كه ههر كهسه و به جیا به درێژایی ئهو‬

‫بزانرێت خاوهن مهیل و حهزی چهپڕهوانهنب ترسیان لهوه‬

‫ماوهیه له خهیاڵ و سهری خۆیدا بیری لێكردۆتهوه‪ .‬با نمونهی‬

‫ههبوو ساواك پێیان بزانن چ كتێبێك دهخوێممهوه و چی‬

‫ناخوێممهوهب ههروهها ەتی لهو بابهته‪ .‬كه گهیشتیشمه ئێرانب‬

‫بكا ‪ .‬بهاڵم ئهوهی كه من له وتارهكانی تۆدا به دڵم بوو ئهوه‬

‫ڕاستهوخۆ پاب یهسابخانهكانی ئهیلولب وتم ئێستا ەارێكی‬

‫بوو كه ئهوانه ههوڵیان نهداوه ئهو دیاردهیه ورد بكهنهوه بۆ‬

‫تیرۆركراو و نویم لهخوێمدا دهبیممب چونكه نزیكهی چوار‬

‫ئهو ڕهگهزانهی كه پێكیانێێماوهب ئهوان ویستویانه ب ێن ئهوه‬

‫ههزار كهس كوەرابوون‪ .‬دیاره ئێستا ناتوانم ب ێم خهڵكێكی‬

‫بهتهنێا پرەمگێكه له تیشكێكی گهورهب له كاتێكدا ههموومان‬

‫نهمابووب ئازایهتی و جهسارهتێكی‬

‫دهزانین كه له چهندین بهربهست پێكێاتوه‪ .‬خۆی ریسك و‬

‫پتهو و بهرچاوم بیمیب ڕاستتر ب ێم جۆرێك لهبوێری و‬

‫لهسهر ئهزمونی ئێرانی لهم خاڵهدا پهنێانه‪.‬‬

‫دڵخۆەم بیمیب بهاڵم ترسی‬

‫ئازایهتیم بیمی بهرامبهر ئهو ترسهی سهرباری بوونی‬ ‫مهترسییهكی زۆرب كهچی خهڵكهكه به سهریدا زاڵبووبوون و‬ ‫تێیانپهڕاندبوو‪.‬‬

‫ئهوان‬

‫لهەۆڕەهكهیاندا‬

‫ههموو‬

‫ئهو‬

‫مهترسیانهیان تێپهڕاندبووب مهترسی ئهوهی كه بهردهوام‬ ‫ڕوبهڕوی گوللهی هێزه چهكدارهكان دهبمهوه‪.‬‬

‫بایهخی یسهكردنی‬

‫بیار ‌بالنشێ‪‌ :‬با نمونهیهكت بۆ بێێممهوه‪ .‬ەهوێك پاب‬ ‫یهدهغهكردنی هاتوچۆ لهگهڵ ەنێكی خۆرئاوایی تهمهن چل‬ ‫ساڵدا چویمه دهر‬

‫كه له لهندهن ەیابووب ئهو دهمهب له‬

‫خانویهك له باكوری تاران دهەیا‪ .‬ەهوێك بهر لههاتمی‬ ‫موحهڕهم هاتبوو بۆ ئهو ەوێمهی ئێمه كارمان لت دهكرد‪ .‬گولله‬ ‫له ههر چوار الوه دهباریب ئێمه ئهومان برد بۆ ەهیامهكانی‬ ‫دواوه تا لهوێوه سوپا ببیمێتب خهڵكی ئاسایی ببیمێتب گو‬ ‫له هاتوهاواری خهڵكی له سهربانی ماڵهكانهوه بگرێت‪ ..‬ئهوه‬ ‫یهكهم جاری بوو ئهو بهەهی ەار ببیمێت و به پت هاتوچۆی‬ ‫تێدا بكا ب وهكچۆن یهكهم جاریشی بوو یسه لهگهڵ ئهو خهڵكه‬ ‫ئاساییهدا بكا ب خهڵكانێك كه هاواریان دهكرد (ئهاڵهو‬ ‫ئهكبهر)‪ .‬ەهرم دایگر‬

‫كه ههستی كرد پهچه و جبهی‬

‫نهپۆەیوه‪ .‬دیاره لهبهر ئهوه نا كه دهترسا یهكێك تێزاڵ بكا‬ ‫بیار ‌بالنشێ‪ :‬ئایا كوردهكان ههر لهگهڵ ەیعهكاندا بوون؟‬ ‫بهرهی نیشتمانی لهگهڵ ئاییمیهكاندا بوون؟ ئایا رۆەمبیران ههر‬ ‫به دوای خومهیمییهوه بوون؟ گهر بیست ههزار كوەراو ههبێت‬ ‫و سوپاب كاردانهوهی ههبێتب گهر جهنگێكی ناوخۆ ههبێت كه‬ ‫له ەێر پهردهی دهسهاڵتێكی كۆماری ئیس میدا خهڵكی‬ ‫بخهڵهتێمێتب ئهو دهمه ریسكی ئهوه ههیه كه ههندێك هێزی‬ ‫ههڵگهڕاوه بێمهوه مهیدانهكه‪ .‬بۆ نمونه دهڵێن خومهیمی ناچار‬ ‫بووه دهستبخاته دهستی بهرهی نیشتمانیهوه و ڕێكهوتمیان‬ ‫لهگهڵ بكا ‪ .‬بهو مانایهی لهبهر بهرەهوهندی و بهره‬ ‫دروستكردنب چیمی ناوهڕاست و رۆەمبیرانی پشتگو خستوه‬ ‫و ڕێزی نهگرتون‪ .‬ههموو ئهم ەتانهب یان ڕاستن یان ههڵه‪.‬‬

‫نهبن‪ .‬رۆەی دوای ئهوه یهكێك پێی وتم‪ :‬ههموو ئهو ەتانهی‬ ‫تۆ لهسهر ئێران بیریان لێدهكهیتهوه ڕاست نینب تۆ نابیمیت كه‬ ‫ئێران پڕیهتی له كۆمۆنیست‪ .‬بهاڵم من ئهوه دهزانم‪ .‬دهزانم كه‬ ‫چهندین مرۆڤ ههن الیهنگری كۆمۆنیست یان رێكخراوهكانی‬ ‫(كۆمهڵهی ماركسی ی لیمیمی) ینب كهس ناتوانێت نكوڵی لهمه‬

‫وهك ههموو ئهو ەنانهی تر بێت‪ .‬ئهوهی لێرهدا گرن‬

‫بوو‬

‫یسهی ئهو خهڵكه بووب نهك ئهوهی ڕوداوێكی لهو ەێوهیه‬ ‫ڕوبدا ‪ .‬ئهوان به ەێوهیهكی زۆر ئاییمی یسهیان بۆ دهكردینب‬ ‫ههمیشهب له كۆتایی یسهكانیاندا دهیانو ‪ :‬خوا بتانپارێزێت‬ ‫یان دهربڕین و گوزارەتی ئاییمی دیكهی لهو چهەمه‪ .‬ئهوی‬ ‫به ههمان ەێوهب به ههمان زمان وهاڵمی دهدانهوه‪ .‬ئهو ەنه پێی‬ ‫وتین‪ :‬ئهمه یهكهم جارمه بهم ەێوهیه یسه بكهمب دیاره زۆر‬ ‫كاری تێكردبووب‬ ‫فوكو‪ :‬بهاڵم ڕۆەێك دێت ههموو ئهم ەتانه بۆ مێژونوس و‬ ‫بڕێكی زۆر له چیمی ناوهند و بزوتمهوهی چهپ دهبمه‬ ‫ههییقهتێكی ەیكاری‪ .‬من بڕوام وایه ئهمه یهكێكه لهو‬ ‫هۆكارانهی وا له مرۆڤ دهكا‬

‫كاتێك له ئێران دهگهڕێتهوهب‬

‫ههست به جۆرێك خهم و ڕاڕایی بكا ب خهڵك دهیانهوێت‬ ‫تێبگهنب پرسیار دهربارهی بوونی نهخشهیهكی ەیكاریی بۆ‬ ‫واییع و ههییقهتێك دهكهن كه پێشوهخت بوونی ههیه و‬ ‫دروستبووه‪.‬‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫فوكو‪ :‬ڕاسته‪ .‬دهەێت ئهم یسانه ههمووی ڕاست بن و ڕاستی‬

‫به سیما و دهموچاویداب بهڵكو لهبهرئهوهی ئهمی‬

‫دهیویست‬

‫‪125‬‬

‫كالیر ‌بریێر‪ :‬من بیر له لێكدانهوه و تۆڕێك ڕااهكردنی تر‬

‫ئهڵبهته دیاره كه بهو ەێوهیه بیر له مانگرتمهكه و تاكتیكهكهی‬

‫دهكهمهوه كه پێشتر ئێمهی رۆەنامهنوس له خۆرئاوادا پێی‬

‫نهكراوهتهوه و پێشوهخت ئهەماری وردی بۆ نهكراوه‪.‬‬

‫ڕاهاتوین ههمان بێت‪ .‬ئهو بزوتمهوهیه خاوهنی لۆەیكێكی سهیر‬

‫كرێكاران دهستبهجت و بهبت ئهوهی هیچ فهرمانێكیان لهسهروی‬

‫بوو كه له ههندێك بۆنه و چركهساتدا چاودێرانی خۆرئاوایی‬

‫خۆیانهوه بۆ بێتب لهچركهساتێكی دیاریكراودا دێمه سهر ەهیام‬

‫فهرامۆەیانكردبوو‪ .‬بۆ نمونه ئهو ڕۆەهی كه بهرهی نیشتمانی‬

‫و مانگرتن ڕادهگهیهننب به ههماههنگی و هاوكاری نێوان‬

‫مانگرتمهكهی ڕاگهیاند (له نۆاهمبهردا)ب ئهوه بوو ەكستیێێما‪.‬‬

‫خۆەیانب بهەێوهیهكی زۆر سهربهخۆیانه ئهم مانگرتمه ەاره و‬

‫یان چل ڕۆەهكهی ڕاگهیاندنی مهراسیمی پرسه و تهعزێباریی له‬

‫ەار دهكا‬

‫و سهرتاپای ئێران دهتهنێتهوه‪ .‬لهڕاستیدا ئهوه‬

‫ههیمی ڕهەدا‪ .‬ئهوهی ڕۆەی ههیمی ڕهب زۆر ترسماك و‬

‫مانگرتمێك نهبوو به مانا وردهكهی مانگرتن لهكار‪ :‬واته‬

‫بوو بۆ خۆی‪ .‬مرۆڤ دهتوانێت بیێێمێته پێ‬

‫كارهساتێكی‬

‫دهستێهڵگرتن له كاركردن و وهستاندنی بهرههمێێمان‪ .‬ئهوه هیچ‬

‫چاوی خۆی كه ئهو چل رۆەی پرسه و ماتهمیمیه چهند كاریگهر‬

‫نهبوو جگه لهوهی كه ب ێن نهو سامانێكه هی ههموو خهڵكی‬

‫بوون‪ .‬بهاڵم ئێستاب لهو چل ڕۆەی‬

‫ئێرانه نهوهك هی ەا و دارودهست و هاوهڵهكانی بێت‪ .‬ئهوه‬

‫پرسه و ماتهمیمییهدا خهڵكی دوكان و بازاڕی خۆیان كردۆتهوه‬

‫وهەاندنی گورزێكی كوەمده بوو لهڕەێمهكهی ەاب به مهبهستی‬

‫و وهك جاران خهمگین نین‪ .‬بهاڵم بزوتمهوهكه لهسهر ههمان‬

‫گهڕاندنهوهی سامان و موڵك و ماڵی نهتهوهیی‪.‬‬

‫و هاوكا‬

‫ئازاربهخشی‬

‫ڕیتمی خۆی‪ ,‬به ههمان لۆەیك و ههمان ههناسهكهی جارانی‬ ‫خۆیهوه سهریێهڵداوهتهوه و دهستیپێكردۆتهوه‪ .‬من وایدهبیمم‬ ‫كه ههنوكه ئێرانب به چاوپۆەین لهو نائارامیهی كه له تاراندا‬ ‫به دۆخی‬

‫ههیهب ههمان ئهو ریتمهی ههیه كه دهەێت‬

‫ههناسهدانی مرۆاێك بهراوردی بكهین كاتێك بهڕێگادا دهڕوا‬ ‫‪:‬‬

‫ئهو‬

‫كهسه‬

‫ههناسهدهدا ب‬

‫ماندوو‬

‫دهبێتب‬

‫ههناسه‬

‫وهردهگرێتهوه و دیسانهوه فشاری ههناسهبڕكێی بۆ دێتهوهب‬ ‫بهاڵم بێگومان به ڕیتمێكی كۆگهلییانه‪ .‬لهو چل رۆەی ماتهمیمی‬ ‫و تهعزێبارییهدا ئێمه هیچ خۆپیشاندانێكی گهورهی ماتهممان‬ ‫نهبیمی كه بۆنی تهعز و پرسهی لێبێت‪ .‬پاب یهسابخانهكانی‬ ‫گۆڕهپانی ەالهب ئێرانیهكان ئاهێكیان به بهردا هاتهوه و توانیان‬ ‫ههناسهیهك وهربگرنهوه‪ .‬بزوتمهوهكه سهرهتایهكی نوێی‬ ‫دهستپێكردهوه و دووباره مانگران درمئاسا به ەهیامهكاندا‬ ‫باڵوبوونهوه‪ .‬دواتر سهرهتای دهستپێكردنی ساڵی نوێی‬ ‫خوێمدن بووب ئهوه بوو دانیشتوانی تاران له كاردانهوهیهكی‬ ‫توند و ڕیاویدا كهوتمه پهالماردان و سوتاندنی ههموو سیمبوله‬ ‫خۆرئاواییهكان‪.‬‬

‫بوو وهك‬

‫چهكێك‪ .‬ڕهنگه نهو تاكه ەتێك بێت كه ەوێمگه و پایهیهكی‬ ‫كهمێك ههستیاری ههبوو بێتب بهو مانایهی لهیهك كاتدا ههم‬ ‫هۆكارێك بوو بێت بۆ ئهو خراپهكارییه و ههم چهكێكی‬ ‫ڕههای‬

‫بۆ من سهرەۆڕی دهبێت گهر بێدهنگی لت بكهمب مهبهستم لهو‬ ‫ڕاستیه ئهوهیه كه ب ێم كاتێك من وهك تاكێكب وهك‬ ‫رۆەنامهنوسێكی بیانی و وهك ئافرهتێك ڕوبهڕوی ئهو‬ ‫یهكگرتوییهب ئهو ویست و ئیراده گشتیه بوومهوهب چ وهك ئهیڵ‬ ‫و چ وهك جهستهب ههستم به ەۆكێكی بێئهندازه گهوره كرد‪.‬‬ ‫وهك ئهوه وا بوو ئهو یهكگرتن و یهكگرتووییه جۆرێك له‬ ‫ناچاری بهسهر ههمویاندا سهپاندبێت یهبوڵی بكهن و لهگهڵیدا‬ ‫بگونجێن‪ .‬بهمانایهكی ترب خاك به سهر ئهوهی كه لهگهڵیدا‬ ‫نهگونجاوه و یهبوڵی نهكردوه‪ .‬ئێمه ههموو ئهو جۆره‬ ‫كێشانهمان له ئێراندا ههبووه‪ .‬ههر بۆیه ڕهنگه دهمپاراستن‬ ‫بهرامبهر دۆخێكی لهم جۆرهب تاكه ەتێك بێت كه له مرۆای‬ ‫ئهوروپیدا ههستی پێبكهیت و بیبیمیت‪ .‬خۆی ڕاپهڕین و‬ ‫بهرخۆدان بریتیه لهو ەتانهی كه به گشتی باەنب بهڵتب‬ ‫بهاڵم‪....‬‬ ‫فوكو‪ :‬خۆپیشاندانهكان ههر ههبوونب النیكهم ئهوانهی كه ئهگهر‬

‫فوكو‪ :‬یهكێكی تر لهو ەتانهی كه سهرنجی ڕاكێشام و زۆرم‬ ‫بهالوه سهیر بووب ەێوازی بهكارهێمانی نهو‬

‫كالیر‌بریێر‪ :‬به پێچهوانهوهب من ههستدهكهم ڕاستیهك ههیه كه‬

‫بوو بێت‪ .‬رۆەگارێك دێت كه لهم ەتانه تێبگهین‪.‬‬

‫به ەێوهیهكی زارهكی‬

‫بوو بێتب زۆر توندوتیژانه له دەی‬

‫ئهنتی ‪ -‬سامییهكان بوون‪ .‬خۆپیشاندان ههبوون له دەی بێگانهب‬ ‫بهمانای فۆبیای بێگانه (كزیمۆفۆبیا) كه بهتهنێا له دەی‬ ‫ئهمریكیهكان نهبووب بهڵكو دەی ههموو ئهو كرێكاره بیانیانهب‬ ‫بوو كه هاتبوون له ئێران كار بكهن‪.‬‬

‫چهك دێیته سهر جاده به لێشاو لێت دهكوەرێت و تهنێا ئهوه‬ ‫بۆ دهمێمێتهوه كه تهرمی مردوهكان كۆبكهیتهوهب له كاتێكی واداب‬ ‫به خهیاڵ بێت یان به ڕاستیب ئیدی تۆ ترست ڕهواندۆتهوه و‬ ‫فهرامۆەتكردوه‪ .‬بهو دیویشداب ههرچی زیاتر و زیاتره خاوهن‬ ‫باوهڕ و ڕازیتر دهبیت بهوهی كه دهیكهیت‪.‬‬ ‫فوكو‪‌ :‬ئهوان خاوهنی ههمان ئهو سیستمی ڕاستیه نین كه ئێمه‬ ‫ههمانه‪ .‬چونكه ڕاسته ئهوهی ئێمه ههمانه ەتێكی گشتگیره و‬ ‫كهمتازۆر گهردوونیهب بهاڵم ههر تایبهتمهندێتی خۆی ههیه‪.‬‬ ‫گریكهكان سیستمێكی تایبه به خۆیان بۆ ههییقه و ڕاستی‬ ‫ههبووب عهرهبهكانی مهغریبی‬

‫ههروا‪ .‬له ئێرانیشدا سیستمی‬

‫ههییقه و ڕاستی به گشتی لهسهر ئاییمێك بونیاد دهنرێت كه‬ ‫خاوهن فۆرمێكی ئاەكرا و ناوهرۆكێكی ئاەكرایه‪ .‬بهو مانایهی‬ ‫دهیانهوێت ب ێنب ههموو ئهو ەتانهی له ەێوه و دهربڕیمێكی‬ ‫ئاەكرادا له ناو یاسادا دهوترێنب ئاماەهن بۆ مانایهكی تر‪.‬‬ ‫كهواته مهسهلهكه بهتهنێا ئهوه نیه كه تۆ ەتێكی ئاەكرا و‬ ‫مانای ئهوه نیه كه ەتێكی ئاڵۆزی‬

‫ناڵێیت‪ .‬به پێچهوانهوه‬

‫ئهوه زۆر پێویست و ماناداره‪ .‬ئهوه دۆخێكه تیایدا خهڵكی‬ ‫ەتێك دهڵێن كه له واییعیدا ڕاست نیهب بهاڵم له بمهڕهتدا‬ ‫ئاماەهیه بۆ مانایهكی یوڵترب مانایهك كه ناكرێت بهو ەتهی‬ ‫هاوتا بكهیت كه لهواییعدا دهیبیمیت و چاودێری دهكهیت‪.‬‬ ‫بیار ‌بالنشێ‪ :‬خۆی لهڕاستیدا ئهمه دیوێكی تری ئهو‬ ‫یهكێتییهیه كه كاتێك ههندێك كهس توندوتیژ و هێرەبهرانه‬ ‫دهردهكهون‪ .‬بۆ نمونه جارێك یهكێك له فۆتۆگرافهرهكانمان لێی‬ ‫درابوو‪ :‬چهند مشتهكۆڵهیهكیان كێشابوو به دهموچاویداب‬ ‫چونكه وایانزانیبوو ئهمریكیه‪ .‬ئهوی‬

‫لێیان هاتبووه دهن‬

‫و‬

‫هاواری كردبوو ‪ :‬ناب من فهرهنسیم‪ .‬دواتر خۆپیشاندهرهكان‬ ‫باوهەیان پێدا كردبووب وه پێیان وتبوو‪ :‬جار‬

‫پێ‬

‫ههموو‬

‫ەتێكب نهچیت باسی ئهم ەتانه بكهیت له رۆەنامهدا‪ .‬خۆی‬ ‫ممی‬

‫بیر لهوه دهكهمهوه كه تۆ ب ێی داواكاری ئهو‬

‫خۆپیشاندهرانه له ڕۆەنامهنوسان چی بوو بێت‪ .‬ئهوان‬ ‫ویستویانه ب ێن‪ :‬بیر‬

‫نهچێت بموسیت به ههزارهها یوربانی‬

‫هاتونهته سهر جاده‪.‬‬

‫دهكا ئهوهیه كه بهردهوام پێم دهڵێن و دهڵێمهوه گوایه ڕێز له‬ ‫ههموو كهمیمهكان دهگیرێتب له كاتێكدا ڕێزی كهسیان نهگیراوه‪.‬‬ ‫من یادهوهریهكی زۆر بههێزم ههیه ‪ -‬دڵمیاەم كه رۆەێك‬ ‫لهرۆەان‬

‫ئهو‬

‫ڕوداوه‬

‫له‬

‫ەوێمێكی‬

‫تردا‬

‫دهبیممهوه‪-‬‬

‫له یادمه كاتی خۆپیشاندانهكانی سێپتهمبهر جبهیهكم پۆەیبوو‪.‬‬ ‫ئهوه بوو خهریكبوو نهیاندههێشت لهگهڵ ڕیپۆرتاەنوس و‬ ‫رۆەنامهنوسهكانی تردا بچمه ناو لۆریهكهوه‪ .‬زۆر به پت‬ ‫ڕۆیشتبووم‪ .‬كه له ناو لۆریهكهدا بوومب ههموو ئهو‬ ‫خۆپیشاندهرانهی له دهورمان بوون ویستیان به پێوه ڕامگرن‪.‬‬ ‫پاەان چهند كوڕێك ‪ -‬بهەێوهیهكی زۆر ناەرین و پڕ له‬ ‫كیمه‪ -‬كهوتمه هاوارهاوار به سهرمدا تهنێا لهبهرئهوهی كه نهعلم‬ ‫له پێدا بووب لت بیرم چوبوو گۆرهوی له پت بكهم‪ :‬ئا لهو‬

‫كالیر ‌بریێر‪ :‬ئهوهیان گرفتێكی ترهب گرفتی بوونی كولتورێكی‬

‫دۆخهدا من یهكپارچه دهمارگیری و ههستێكی گهوره به‬

‫ترب واته گرفتی بوونی ههڵوێستێكی تره بهرامبهر به ڕاستیب‬

‫لێمهبوردهییم بیمی‪ .‬نزیكهی پهنجا كهس كه لهوێدا بوون وتیان‪:‬‬

‫ئهمه جگه لهوهی كه بهەێكیشه لهملم نێكه‪ .‬كاتێك كه تۆ به بت‬

‫ئهو رۆەنامهنوس و ریپۆرتهرهب پێویسته لهگهڵ ئهم كاروانهدا‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫لهسهر ەهیامهكان كهوتونب چهندین ملیۆن خۆپیشاندهری‬

‫‌كالیر‌بریێر‪ :‬خۆی ئهوه ممی بێتایه نهكردوهب ئهوهی كه بێزارم‬

‫‪127‬‬

‫بێتب هیج هۆیهك نیه وا بكا كه ئهومان لهگهڵدا نهبێت‪ .‬بهاڵم‬

‫كۆمهكانهب لهناو دهچنب یا به پێچهوانهوهب زیاتر ڕهگوڕیشه‬

‫بكردایه (ئهڵبهته ڕاسته كه بڕێك‬

‫دادهكوتن و بههێزتر دهبن؟ زۆر كهس ههم لێره له خۆرئاوا و‬

‫یسهویسهڵۆكی دە به جولهكه و ئهنتی سامیزم ههر ههبوون)‬

‫ههم له ناو ئێرانیشدا هیوادارن و چاوهڕوانی ئهو چركهساتهن‬

‫تهنێا بهو مهرجه لێت خۆەدهبوون كه پشتگیری ئیسرائیل‬

‫كه ئیدی سێكیوالریزم (عهلمانیه ) دهگهڕێتهوه سهر ەانۆكه و‬

‫نهكهیت‪ .‬كاتێك ههندێك تێبیمی سهرچاوه نادیار و نێێمیت‬

‫بمهماكانی خۆی دادهڕێژێتهوه تاوهكو ئهو چهەمه باەهی‬

‫بماردایهب ئهوا كاری دهكرده سهر ڕهوایهتی بزوتمهوهكه‪ .‬هێزی‬

‫ەۆڕەمان نیشانبداتهوه كه پێشتر پێی ئاەما بووین‪ .‬بهاڵم‬

‫ئهو بزوتمهوهیه لهوهدا بوو كه تهنێا یهك یهكهی یهكگرتو بێت‪.‬‬

‫پرسیارهكه بهالی ممهوه ئهوهیه‪ :‬تۆ ب ێیت بڕیمی ئهو ڕێگا‬

‫چونكه له ههر ەوێمێكدا ئهو یهكێتییه جیاوازی و ناكۆكیهكی له‬

‫سهیر و دهگمهن و دانسقهیه له الیهن ئێرانیهكانهوه به‬

‫خۆ بگرتایهب مانای وا بوو كهوتۆته بهر ههڕهەه و مهترسی‪.‬‬

‫ەێوهیهكی لێمهبڕاوانه و كۆڵمهدهرانه له دەی یهدهری خۆیانب له‬

‫ههر بۆیه پێم وایه ئهوه جۆرێك بوو له نالێبوردهییب بهاڵم‬

‫دەی ههموو ئهو ەتانهی بۆ ماوهی چهندین سهدهیه ههن و‬

‫كاتێك باسی جولهكه‬

‫پێویست و گرنگی‬

‫كهڵهكه بوونب چهند بخایهنێت‪ .‬دیاره ئهمهەیان بۆ خۆی‬

‫بوو‪.‬‬

‫فوكو‪ :‬ئهوهی كه گوڕوتین به بزوتمهوهی ئێرانی دهبهخشێتب‬

‫ەتێكی تره و تهواو جیاوازه‪.‬‬

‫دهشاااێت لهساااهر دوو ئاسااات تۆماااار بررێااات‪ :‬لاااه‬ ‫الیهكهوه ئهو ئیراده گشتیهیه كه بهشێوهیهكی زۆر‬ ‫بااههێز لهسااهر ئاسااتی سیاساای گوزارشاات لااه خااۆی‬ ‫دهكااات‪ ،‬لااه الیااهكی تریشااهوه حااهز و ئااارهزوه بااۆ‬ ‫گۆڕانرارییهكی ڕادیرااڵنه له ژیانی رۆژاناهدا‪ .‬باهاڵم‬ ‫ئااهم جهخترردنااه دوو الیهنهیااه بااه تااهنها لهسااهر‬ ‫پایاهكانی ئااهو ناهریت و دهزگایانااه دروسااتدهبێت و‬ ‫دادهماااهزرێت كاااه هاااهڵگری ماااۆركی شاااۆڤێنیزم‪،‬‬ ‫ناسیۆنالیزم و دهمارگیریی خێڵهكیانهن‪،‬‬ ‫كه ههر ههمووەیان پێكهوه خاوهن هێز و توانایهكی له‬ ‫ڕادهبهدهرن بۆ ڕاكێشانی تاكهكهسهكان بهالی خۆیاندا‪ .‬بۆ‬ ‫ڕوبهڕوبوونهوهی هێزێكی وا چهكدار و مهترسیدار و‬ ‫تۆیێمهری ب مرۆڤ نابێت ههستبكا‬

‫كه به تهنیایهب یان هیچ‬

‫بمهما و بمچیمهیهكی ئهوتۆی نیه كه لێوهی دهستپێبكا ‪ .‬به جیا‬ ‫لهو گرفتهی‬

‫كه ڕۆیشتن و نهمانی ەا بۆی بهجێێێشتوینب‬

‫پرسیارێكی گرن‬

‫رچاوه‪‌ :‬‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬ ‫‪Foucault, Michel: Politics, philosophy,‬‬

‫سهرنجمان به الی خۆیدا ڕادهكێشێت كه‬

‫‪culture: interviews and other writings of‬‬

‫ئهوهیه‬

‫‪Michel Foucault 1977-1984, Translated‬‬

‫كه ئایا ئهو بزوتمهوه تۆكمه و یهكگرتوهب كه نزیكهی ساڵێك‬

‫‪by: Alan Sheridan and others. 1988 by‬‬

‫خهڵكی هانداوه بۆ ڕوبهڕوبوونهوه و بهرهنگاربوونهوهی‬

‫‪Routledge,‬‬

‫زۆر جێی بایهخه و هیچی لهوی تر كهمتر نیه‪ :‬ئهوی‬

‫هێرەی گوللهكانی دهسهاڵ ب دهسهاڵتی ئهوهی ههیه سمورهكانی‬ ‫خۆی دیاریبكا و باز بهسهر ئهو ەتانهدا بدا كه له دۆخێكدا‬ ‫خۆی بونیادی ناون؟ ئایا به نهمان و كپبوونهوهی ئهو جۆب و‬ ‫خرۆەهی كه لهسهرهتادا ههبووب تهواوی ئهو سمور و‬

‫‪Inc.‬‬

‫‪Hall,‬‬

‫&‬

‫‪Chapman‬‬

‫‪Printed in the United States of America,‬‬ ‫‪p.p 211-224.‬‬

‫نامهی كراوهی میشل فۆكۆ‬ ‫بۆ مههدی بازرگان سهرۆك وهزیرانی ئێران‬ ‫وەرگێڕانی لە فارسیەوە ‪ :‬ئەسعەد عەلی‬

‫رۆك‌وهزیران‪...‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫نابی‌سه‬ ‫‌‬ ‫جه‬ ‫‌‬

‫سێپتهمبهری ساڵی رابردووب لهو كاتهیب كه ههزاران ەن و پیاو له ەهیامهكانی تاراندا دهدرانه بهر دهستڕێژی گولله تۆ‬ ‫دیمانهیهكی ڕۆەنامهوانیانه لهگهڵ ممدا یبوڵ كرد و ئهمهب له ماڵی (ئایهتواڵی ەهریعهتمهداری) له ەاری (یوم) ساز كرا‪ .‬كۆمهڵت له‬ ‫چاالكهوانانی مافی مرۆڤ پهنایان هێمابوویه ئهو ماڵه و سهربازهكانی‬

‫به خۆیان و چهكهكانیانهوه سهریاڵی چاودێری كردن و ەێر‬

‫و ەوور كردنی سهرهتای ەهیامێكی بچووك بوون‪.‬‬ ‫لهو كاتهدا بەڕێزتان سهرۆكی ئهنجومهنی داكۆكی له مافی مرۆڤ له ئێراندا بوویت‪ .‬ئهنجومهن ههر بههۆی خۆتهوه ئازایهتی و‬ ‫بوێرییهكی زۆری نواندبوو‪ .‬بوێری جهستهیی‪ :‬گرتووخانه له پێ‬

‫بووب تۆب پێشتر ئهمه ئهزموون كردووه‪ .‬بوێری سیاسی‪ :‬لهو‬

‫لهوهی ماوهیهك باسوخواسێكی كۆڕ و كۆبوونهوه كۆنفڕانسهكانن‪ .‬ئهوان سهلماندبوویانب كه دهزانن به چ ەێوهیهك مافهكانی‬ ‫خۆیان دهستهبهر بكهن‪ .‬ئهوان دادگایی كردنی گهنجێكی ڕهەپێستیان له رەێمی رهگهزپهرهستی ئهفریقیای باەوور به هاوەێوهی‬ ‫دادگایی كردنی ئهەكهنجهكهرێكی ساواك له تاراندا بەراوود نەدەکرد ‪ .‬ئیدی كت دهتوانیت گلهییان لێبكا ؟‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫كاتانهدا سهرۆك كۆماری ئهمریكا پاەای ئێرانی به پارێزهرێكی مافی مرۆڤ ههەمار كردبوو‪ .‬زۆرێك له ئێرانییهكان تووڕه بوون‬

‫‪129‬‬

‫بهسه بۆ ئهوهی ههمیشه وریا بین‪ .‬هیچ تایبهتمهندییهكی وهك‬ ‫چهند ههفتهیه له ههوڵدایت كۆتایی بهو له سێدارهدانه پڕ له تاو‬

‫دیموكراتیكب‬

‫و پهلهپڕوزیانهدا بێێمیت‪ .‬دادپهروهری و نادادپهروهری خاڵی‬

‫بهرپرسیارێتیهكانی دهربازبكا ‪.‬‬

‫ههستیاری سهرجهم ەۆڕەهكانه‪ :‬لهم خاڵهوه ەۆڕەهكان له‬ ‫دایك دهبنب ههر لێرهەهوه به الرێدا دهڕۆن و دهمرن‪ .‬ههروهها‬ ‫به گوێرهی ئهوهیب كه پێت باب بووه ئاماەهیهكی ئاەكرا بهم‬ ‫بابهته بكهیتب ممی‬

‫پێم باەه گفتوگۆی خۆمانت لهمبارهیهوه‬

‫به بیر بێێممهوه‪.‬‬

‫سۆسیالب‬

‫لیبراڵ‬

‫بەڕیزتان ئاماەەتان بەوەدا‪:‬‬

‫ناتوانت‬

‫له‬

‫حكومه‬

‫و‬

‫ئهو حكومهتهی ەهرعییه‬

‫سهربهزرییهكهی له ئیس مهوه بێتب بهدڵمیاییهوه كۆمهڵت ماف‬ ‫بۆ حوكمڕانێكی دهوڵهتیی ئاسایی سموردار دهكا ب ئهمهب‬ ‫لهبهر‬

‫ئهو‬

‫حكومهتێكی‬

‫بمهما‬

‫ئایمییهی‬

‫دهوڵه‬

‫ڕوودهدا ‪.‬‬

‫وهها‬

‫لهبهر ئیس م بوونی له رێگهی كۆمهڵت ئهرك‬

‫دیارە ئێمه یسهمان لهسهر ئهو ڕەێم و سیستهمانه كردب كه رێك‬

‫بهرپرسیار دهكرێتب دیارە دهبێت ئهم وابهستهیی بوونهب‬

‫لهو كاتهی پشت به مافی مرۆڤ دهبهستن ههر لهم كاتهەدا زوڵم‬

‫بپارێزێتب چونكه لەدواجاردا خهڵك دهتوانن ههر ئهم ئایمه‬

‫و ستهم له هاواڵتیەكانیان دهكهن‪ .‬جهنابیشت گهەبیمی خۆتت‬

‫بهكار بێێممهوه‪ .‬ئهمهم بهالوه ەتێكی‬

‫هاوبهەه دەی حكومه‬

‫دهربڕیب كه ئهگهر بێت و حكومهتێكی ئیس می و‬

‫گرن‬

‫ههڵبژێردراوی زۆریمهی ئێرانییهكان بێته سهر حوكم ئهوا مافی‬

‫حكومهتهكان به ویستی خۆیان پابهند بهرپرسیارێتیهكانیان بنب‬

‫مرۆاه به تهواوهتی گهرهنتی كراو دهبێت‪ .‬بۆ ئهم هیوایهەت‬

‫ههمیشه له یازانجی حوكم بهسهر كراوهكانهب كه‬

‫ست پاساو‬

‫بوو‪ .‬من وهكو خۆم نهختت گومانم لهوه ههیهب كه‬

‫چونکە‬

‫هێمایهوه‪ .‬گوتت پانتایی و روئیایهكی مهعمهوی‬

‫ڕاپهڕین به بیری حوكمڕانهكانی بێێمهوهب لە کاتێکدا كه هێمده‬

‫پشتیوانی ەۆڕەی خهڵك دهكا ‪ .‬ئهو ەۆڕەهیب كه ههر‬

‫به ئاسانی‬

‫مافی خۆیانیان نهداوه به حوكمڕانب بهڵكو له باتی‬

‫تاكێكی ههڵگیرسێمهری ئامادهیه له پێماو جیێانێكی بهتهواوهتی‬

‫ئهمه دهیانهوێت ئهركی حكومهتی‬

‫گۆڕاودا (ههموو ەتێكی) بخاته مهترسییهوه! ههڵبه‬

‫بهالی‬

‫زۆربهیانهوه "ههموو ەتییێكیان ههر جهستهیان بوو‪ ...‬ئهم‬ ‫پانتایی و ڕوئیا مهعمهویهب یبوڵكردن و ڕۆەتن نەبوو لەەێر‬ ‫بهیداخی "حكومهتی مهالكان"‪ .‬پێموایە ههر ئهم واتایه‬ ‫بهكارهێما‪ .‬ئهوهەی له تارانهوه تا ئابادان بیمیم به هیچ ەێوهیه‬ ‫بۆچوونهكانی جهنابتی ڕه نهدهكردهوه‪.‬‬ ‫جهنابت گوتت ئیس م بهم یوالییه مێژووی و گهەهیهی ئێستا‬ ‫بهدهستی هێماوهب به پشت به مافهكان ڕووبهرووی یهیرانێكی‬ ‫گهوره دهبێتهوهب كه سۆسیالیزمی‬

‫نهیتوانی باەتر له‬

‫سهرمایهداری (ئهگهر خراپتری نهكردبێت) چارهسهری بكا‬

‫‪.‬‬

‫ههندێكی ب كه پێیان وایه زانیارییهكی زۆریان لهسهر كۆمهڵگە‬ ‫ئیس مییهكان یان زانیارییهكی تهواویان له جهوههری ئایمهكان‬ ‫ههیه دهیانگو "ئهمه مهحاڵه‪".‬‬

‫دهبت لهسهر كام بمهمای گشتگیر واز له گهڕان بهدوای‬ ‫داهاتوویاندا بگهڕێن لهناو ئیس مێكداب كه خۆیان دهیانهوێت‬ ‫سیمایهكی نوێی بۆ دروست بكهن‪ .‬بۆچی له چهمكی "حكومهتی‬ ‫ئیس می"‬

‫دهستبهجت‬

‫سهرجهم‬

‫لهم ڕووهەهوه ئهو دادگایانهی لهم رۆەانهدا له ئێران روو دهدهن‬ ‫جێگهی نیگهرانین‪.‬‬

‫لااه مێااژووی گهالناادا هاایچ قۆناکێااك دهگمااهنتر و‬ ‫گرنگتر لهو قۆناکه نییاه‪ ،‬كاه هاواڵتیاان وهك یاهك‬ ‫جهسته و وهكو یهك ڕادهپهڕێن باۆ ئاهوهی ڕژێمێاك‬ ‫لااهناو بااهرن‪ ،‬كااه چیتاار ناااتوانن قبااوڵی برااهن‪ .‬لااه‬ ‫ژیانی ڕۆژانی خهڵریشدا هیچ قۆناکێك لهوه گرنگتار‬ ‫نییه‪ ،‬قۆناکێك‪ ،‬كه بە پێەهواناهی ئاهوهی ساهرهوه‬ ‫زۆر باوهو هێازی دهوڵاهت لهگاهڵ تاكێرادا برهوێتاه‬ ‫جهنگاااهوه و باااه دوژمنااای نااااو باااهرێت‪ ،‬بڕیااااری‬ ‫لهناوبردنی بدات‪.‬‬ ‫حكومهتی‬

‫من زۆر لهوان خۆم به بچووكتر دهزانم و نازانم موس مانان‬

‫گومانهكان‬

‫رووبهرووی‬

‫تایبهتمهندی "ئیس مێتی" دهبێتهوه؟ خودی وەهی حكومه‬

‫بخهنه ئهستۆی حوكمڕان‪.‬‬

‫ههرگیز ئهركێكی گرنگتر و بمهڕهتیتر لهمهی‬

‫له ئهستۆ نهگرتووه‪ .‬دادگایكردنه سیاسیهكانی‬

‫ههمیشه ڕۆڵی‬

‫پێوهری حكومهتهكان دهبیمنب نهك لهبهرئهوهیب كه تۆمهتبارهكان‬ ‫ههرگیز تاوانبار نینب بهڵكو لهو ڕووهوهب كه هێزی دهوڵه لهم‬ ‫پرۆسهیهدا بهبت دهمامك و ڕووكهب خۆی نمای‬ ‫هاوكا‬

‫دهكا ب‬

‫لهگهڵ دادگاییكردنی نەیارانی ب خۆی وەک حکومە‬

‫دهكهوێته بهردهم دادگایی دوەممهكانی‪.‬‬

‫حروماااااهت ههمیشاااااه بانگهشاااااهی ئاااااهوه دهكاااااات‬

‫ههر كهس بێت تهنانه له سوچێكی دیكهی جیێانب تهنێا لهبهر‬

‫دهباااێ ڕێااازی لاااێ بگیرێااات‪ ،‬باااهاڵم ڕێاااك دهبێاااات‬

‫ئهوهیب كه ناتوانێت ئهەكهنجه درانی یهكێكی دیكه یبوڵ بكا‬

‫لێرهدا خۆی رێزلێنهر بێت‪.‬‬ ‫خودی ئهو داكۆكیهی حكومه‬

‫یسه دهكا و دهن‬ ‫له هاواڵتیان دهیكا‬

‫بهرپرسیارێتییهكی زۆر گهوره و یورستر دهخاته ئهستۆی‪.‬‬ ‫خۆی ‪ .‬لێرەدا پێویستهب (ئهم پێویستییهب دهخوازێت‬ ‫دهستبهجت جێبهجت بكرێت) ب سهرجهم ڕێگاكانی بهرگریكردن‬

‫ههڵدهبڕێتب ئهمهب واتای دهستوهردان له‬

‫كاروباری ناوخۆیی واڵتێكی دیكهدا نییه‪ .‬ئهوانهەیب كه دەی‬ ‫ئهەكهنجهدانی ههر ئێرانییهك له گرتووخانهكانی ساواكدا‬ ‫ناڕهزایهتیان دهردهبڕی تهنێا یسهیان لهسهر گشتگیرترین‬ ‫بمهماكان كردووه و هیچی دی‪.‬‬

‫بۆ ئهو كهسەی یاسا بهدوایهوهتی دابین بكرێت‪ .‬بۆ ئهوهی‬

‫ڕهنگااااه بوترێاااات زۆربااااهی ئێرانییااااهكان متمانااااهی‬

‫ڕوون ببێته ئایا ئهو كهسه"به ئاەكرا تاوانباره"؟ ئایا ڕای‬

‫خۆیانیااااان بااااهم ڕژێمااااه ئێسااااتا بهخشاااایووه‪ ،‬هااااهر‬

‫گشتی دەیهتی؟ ئایا خهڵك لێی بێزارن؟ ههر ئهمهب وەها‬

‫بۆیاااااه سیساااااتهمی دادهكهشااااای قباااااوڵ دهكاااااهن‪.‬‬

‫دهكا كۆمهڵت ماف بۆ ئهو كهسه دابین بكرێتب واته كۆمهڵی‬

‫قباااااااوڵرردنی ههقیزاااااااهت‪ ،‬خواسااااااات و دهنگااااااای‬

‫مافب كه نابێت ههرگیز خهوەی تێبكهوێت و پێدانی بهو كهسه‬

‫"بااااهڵێ" دان بااااه حرومااااهت‪ ،‬نااااهك هااااهر ئااااهركی‬

‫ەتێكی جێگر بێت‪ .‬ئهمهب ئهركی دهسهاڵتهب كه دان بهو مافهدا‬

‫حروماااااهت كاااااهم ناكاتاااااهوه‪ ،‬باااااهڵرو قورساااااتر و‬

‫بمێت و گهرهنتی بكا ‪ .‬لهالی حكومه‬

‫نابێت ەتێك هەبێت‬

‫بەناوی "مرۆای ناالیهق و ناەایسته"‪.‬‬ ‫ئهوه ئهركی حكومهته بۆ ههمووانی بسهلمێمێت ب دیارە لێرەدا‬

‫گهوره و گرانتریشی دهكات‪.‬‬ ‫بهدڵمیاییهوه من له هیچ پۆست و پێگهیهكدا نیم بۆ ئهوهی‬ ‫بتوانم جهنابت بهمشێوهیه بان‬

‫بكهمب بێجگه لهو ڕێگهپێدانهی‬

‫مهبهستم بۆ كهم دهسهاڵترینب كهلهڕهیترین و بت ئاگاترین تاكی‬

‫خۆ‬

‫ەێر دهسهاڵتیهتیب كه له چ دۆخێك و به چ ەێوهیهك و لهسهر‬

‫بهئاگاییم لهو بۆچوونهی جهنابتب كه حوكمڕانی مافێكی‬

‫مافی تهمت كردنی دهبێت؟‪ .‬دهەت‬

‫تهماحكارانه نییهب هێمدهی ئهركێكی دەوارهب بۆیه جهنابی‬

‫زۆر به ئاسانی تهمێیهك لهبهرچاو بگرینب كه بت بهرنامه و بت‬

‫سهرۆك وهزیرانب ئهوه ئهركی جهنابته دڵمیابیتهوهب كه ئهم‬

‫پاساوه‪ .‬بهاڵم خودی ئهمهب جۆرێكه له نادادهپهروهری ههم‬

‫خهڵكه ههرگیز بهزهییان بهو هێزه سازب ههڵمهگرهیاندا‬

‫بهرامبهر به تاكی حوكمدراو به تهمێكردنب ههم له بهرامبهر‬

‫نایهتهوهب لە ڕێگەیەوە خۆیانیان ئازاد كرد و ههرگیزی‬

‫ئهو‬

‫سهرجهم ئهو تاكانهی له ههرێمی دهسهاڵتی دادی هێزی‬

‫هێزه لهدهست نادهن‪.‬‬

‫چ بمهمایهك هێزی دهوڵه‬

‫له یهكهمین دیدارماندا پێت دام لهگهڵ پشتبهستمم به‬

‫دهوڵهتدان‪.‬‬ ‫به بۆچوونی منب ههر حكومهتێك دهبت ئهوه یبوڵ بكا ب كه‬ ‫هاوكا‬

‫لهگهڵ دادگایكردنی كهسێك خۆەی دهكهوێته بهر‬

‫رچاوه‪:‬‬ ‫سه ‌‬ ‫‌‬

‫دهوڵهتێك دهیهوێت له دادوهرییهكدا سهركهوتوو بێت دهبێت‬

‫ئیتاڵی باڵو كرایهوه و دواتر له دوو توێی كتێبی‬

‫لهالیهن سهرجهم مرۆاهكان له گۆەه و كهناری جیێانهوه دادگایی‬

‫"ئێرانب ەۆڕەێك به ناوی خوداوه" له ساڵی‬

‫بكرێت‪ .‬پێموایە جهنابیشت وهك منب زۆر لهگهڵ ئهوهدا نیتب‬

‫‪ 1979‬لهگهڵ چهندین وتار و دیمانهی دیكهی‬

‫كه ههر حكومهتێك تهنێا بهرامبهر به خۆی بهرپرسیاره‪.‬‬

‫تایبه به ەۆڕەی ئێران باڵو كراوهتهوه‪.‬‬

‫حوكمڕانی‬

‫بهبت وهاڵمدانهوه كارێكی كهمتر له تاوانباركردن‬

‫یان كوەتن ئهنجام نهداوه‪ .‬دهبێت خۆەحاڵ بینب كه كهسێكب‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫دادگایكردنی الیهنی دیكه‪ .‬ههروهها لهو باوهڕهدامب ئهگهر‬

‫ئهم نامهیه بۆ یهكهم جار له رۆەنامهی لیبراسیۆنی‬

‫‪131‬‬

‫میشێل فوکۆ‬ ‫میکرۆفیزیکی دەسەاڵت‬ ‫نووسیمی‪ :‬کلێمانت لوفرانك‬ ‫وەرگێڕانی لە فەڕەنسییەوە‪ :‬هەڵگورد سەمەد‬

‫لە ئێساااتەدا دەساااەاڵت لە رێاااگەی زانیااانەوە و بە هاااۆی دامەزراوەکاااانی وەکاااو قوتابخاااانە‪ ،‬کاااارگە‪،‬‬ ‫بەندیخانە…و خۆی دەسەپێنێت‪ .‬بەهاۆی ئەم وردە دەساەاڵتانەوە )‪(micopouvoir‬دەساەاڵت وردباۆتەوە باۆ‬ ‫ناو هەموو دامەزراوەکان و کۆمەڵگە کۆنتڕۆڵ دەکات‪ .‬ئەمە یەکەماین تێازی فوکاۆیە لە بەشاێکی تایبەتادا‬ ‫لەژێر ناوونیشانی خەمی خودو لە کتێبی مێژووی سێکسواڵێتێودا باسی دەکات‪.‬‬

‫بەوە خۆی لە دەستەبژێری تیۆریستەکان جودا دەکاتەوە‬ ‫میشێل فوکۆ (‪ :)1984-1926‬یەكێکە لە‬ ‫و دیارەکانی سەر ەانۆی فیکر و‬

‫رووخسارە هەرە گریم‬

‫فەلسەفە لە جیێاندا‪ .‬لە نێوان سااڵنی ‪ 1971‬تا ‪ 1984‬لە‬ ‫کۆلێژەی فەڕەنسی مامۆستا بووە و وانەیەکی تایبەتی وتۆتەوە‬ ‫بەناوی(مێژووی سیستمەکانی هزر)‪.‬‬ ‫بۆ فوکۆ پرسی دەسەاڵ‬

‫یەکێکە لە بابەتە گریمگەکانب بە‬

‫بۆچوونەکانی ئەو دەربارەی دەسەال‬

‫لە هەموو تیۆر و‬

‫خۆی جیایە‪.‬‬

‫میشێل فوکۆ خوێمدنەوەیەکی تر بۆ دەسەاڵ پێشمیاز دەکا‬ ‫بەو ەێوەیەی کە پەیوەندییە لە نێوان هێزی هەمەجۆردا‪ .‬ئەم‬ ‫هێزانە لە ئەندازەی وردەکۆمەڵگەدان )‪(microciologique‬کە‬ ‫چاالکییەکانی مرۆڤ لە کۆمەڵگەدا رێك دەخەن‪ .‬بەەێوەیەکی‬ ‫تر دەتوانین ب ێین کە دەسەال‬

‫لە تەنیا ەوێمێکدا یەتیس‬

‫نەبووە لەوانە لە (ئەنجوومەنی نیشتمانیب دەستەی کارگێڕی* ب‬ ‫کۆمپانیا گەورەکان…)ب بە پێچەوانەوە بە فرەئامادەبوونەکەیب‬ ‫کە ئامادەبوونێکی بەرباڵوی لە هەموو ەوێمێك هەیەب خۆی‬ ‫پێماسە دەکا ‪ .‬وەکو تەوەمێکی تێپەڕە کە هەموو ئەندامەکانی‬ ‫لەەی کۆمەڵگە پێکەوە دەبەستێتەوە‪ .‬تێزەکەی بە ەێوەیەکی‬ ‫وردتر بەرەورووی ئەو ەیکارە دەبێتەوە کە دەسەاڵ‬ ‫دەبەستێتەوە بەو فۆرمە دەرەکییانەی زاڵبوونەوە‪ .‬لەالی فوکۆ‬ ‫دەسەاڵ لە سەرەوەڕا زاڵ نییەب بەڵکو لە ەێرەوەی کۆمەڵگەدا‬ ‫کار دەکا ‪ .‬لە بەرامبەر یاسادانەرانداب ئەو پێی وایە کە ناکرێت‬ ‫دەسەاڵ‬

‫ببەسترێتەوە بە کۆمەڵێك ئامرازی یاساییەوە کە‬

‫ئامانجیان ئەوە بێت هاوواڵتییان ملکەچی کۆمەڵێك رێسا بکەن‬ ‫کە دەوڵە‬ ‫دەسەاڵ‬

‫بڕیاری لەسەر داون‪ .‬لە بەرامبەر دەرونشیکارانداب‬ ‫تەنیا لە گۆەەنیگای ڕووخساری هێمائامێزاکانی‬

‫باوکب سەرۆكب یاسا… پێماسە ناکا ‪ .‬لە بەرامبەر‬ ‫و سیستمی گشتگیری‬

‫زاڵبوون )‪(domination‬جیا دەکاتەوەب کە لە رێی دامەزراوە‬ ‫داپ ۆسێمەرەکانەوە پیادە دەکرێت‪ .‬ئەو دەزگایانەی کە لوی‬ ‫ئاڵتۆسێر )‪(Louis Althusser‬بە دەزگاکانی ئایدۆلۆەی‬ ‫دەوڵە ناویان دەبا‬

‫خەڵك پێی ڕووبەڕووی یەکتر بکەیتەوە‪ .‬تێڕوانیمی بۆ‬ ‫دەسەاڵ ئەوەیە کە دەسەاڵ وەك تەوەمێکی کارەبایی وایە کە‬ ‫ناتوانێت لەناو دامەزراوەکاندا خۆی چڕ بکاتەوەب بۆیە ئەمە وا‬

‫وەك یوتابخانە و دادگا‪ .‬دواجار فوکۆ‬

‫لە راستیدا الی فۆکۆ دەسەاڵ‬

‫راستەوخۆ لەسەر لەب کار‬

‫دەکا ‪ .‬لەناو دڵی کارگەب خێزان و سەربازگەداب لە ڕێگەی‬ ‫رێوڕەسمب دیسیپلین و فەرمانەکانەوە لەب وا ڕادەهێمن کە‬ ‫ببێتە کانزایەکی ئامادە بۆ کارکردن‪ .‬بۆ نموونە مەبەست‬ ‫ئەوەیەب لە سەرمایەداریی نوێدا ئەو وزە سەرکەەەی کە‬ ‫مرۆاەکان هەیانە لە یاڵب بدرێتب بە ئامانجی رام کردن و‬ ‫گۆڕیمی بۆ هێزی کار‪ .‬لە کتێبەکەیدا(ویستی زانین ‪-La‬‬ ‫)‪Volonté de savoir - 1976‬فوکۆ روانیمی خۆی بەوە‬ ‫دیاری‬

‫ڕوون دەکاتەوە کە چوار تایبەتمەندی بۆ دەسەاڵ‬

‫دەکا ‪ - :‬دەسەاڵ خۆی لە خۆیدایە (لە خودی ەتەکان دایە)‪:‬‬ ‫نەبەستراوەتەوە بە سەرەوەب بەڵکو بمکەی لۆکاڵی هەیە‬ ‫وەك(پەیوەندی نێوان تۆبەکار و یەەەب کرێکار و خاوەنکارب‬ ‫ممداڵ و پەروەردەکار…‪- ).‬دەسەاڵ‬

‫بە بەردەوامی لە‬

‫گۆڕاندایە‪ :‬پەیوەندی هێزەکان بەەێوەیەکی بەردەوام لە‬ ‫گۆڕاندان لە نێوان ممداڵ و پەروەردەکارداب لە نێوان کرێکار و‬ ‫خاوەن کارداب کە رااەکاری نەریتییانەی باو بۆ دامەزراوەکان‬ ‫ناتوانێت‬ ‫مەرجایەتیدا‬

‫ئەوە‬

‫روون‬

‫بکاتەوە‪.‬‬

‫‪-‬دەسەاڵ‬

‫)‪(conditionnement‬خۆی‬

‫سەرەڕای تایبەتمەندییە میکرۆفیزیکەیب دەسەاڵ‬

‫لە‬

‫دوو‬

‫دەبیمێتەوە‪:‬‬ ‫ملکەچی‬

‫لۆەیکێکی گشتگرە کە یارمەتیدەرە بۆئەوەی کۆمەڵگەیەك ەی‬ ‫بکەیمەوە لە سەردەمێکی دیاریکراودا‪- .‬دەسەاڵ‬

‫لە زانین‬

‫دانابڕێمدرێت‪ :‬هەموو پمتێکی بەکاربردنی دەسەاڵ‬

‫لە‬

‫کۆمەڵگەیەکی مۆدێرندا بەهەمان ەێوە ەوێمێکە بۆ فێربوونی‬ ‫زانین‪ ( .‬لەبارەی زیمدەوەرەوەب لەبارەی ەێتییەوەب لەبارەی‬ ‫سێکسەوەب هەروەها لە بارەی سەرەتای ممداڵییەوە و هونەری‬ ‫بەرهەمێێمانەوە…) بە ەێوەیەکی ئەندازەیی هەموو زانیمێکی‬ ‫جێگیرکراو لە توانایدایە کە گەرەنتی بەکاربردنی دەسەاڵ‬ ‫بکا ‪ .‬واتە زانین دەسەاڵتت پت دەبەخشێت‪ .‬بۆ نموونە ئەو‬ ‫زانیمانەی کە بە دەزگایی کراون و ئەو زانیارییانەی کە‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫مارکسیستەکانداب فوکۆ دەسەاڵ‬

‫ئامرازێکی دەگمەنە کە کەوتە دەستت دەتوانی دەستەبژێر و‬

‫دەکا کە لە ەوێمێکی تردا بۆ رااەکردنی دەسەاڵ بگەڕێین‪.‬‬

‫جۆرێر کە لە زۆربەی بەرهەمەکانیدا رااەی دەکا ‪.‬‬ ‫بۆچوونەکانی پێ‬

‫(ایلفرێدۆ پارێتۆب ەارڵ و می س) کە پێیان وایە دەسەاڵ‬

‫‪133‬‬

‫دامەزراوەکان بەرهەمی دەهێمن(دیمۆگرافیب تاوانماسی…)‬

‫بماخەی باوەڕە باو و جێگیرەکانمان هەڵدەتەکێمێتب ئەو باوەڕە‬

‫ەێوازێکە لە ناسیمی هاوواڵتیان بۆ باەتر بەڕێوەبردن و‬

‫باوانەی کە لە فەلسەفەی رۆەمگەراییەوە جێگیر بووبوون‪ .‬ئەو‬

‫کۆنترۆڵکردنیان‪.‬‬

‫زۆر بە روونی پێشانی دەدا‬

‫سەرهەڵدانی کۆمەڵگەی دیسیپلین کراو فوکۆ بەمشێوەیە لە‬

‫چۆن پێویستە ەێرزەمیمی‬

‫کۆمەڵگەی دیسیپلیمیمان بکێ ین‪.‬‬

‫پەرتووکەکەیدا (چاودێری کردن و سزادان ‪ )1975‬ڕوونی‬

‫کۆنسێپتەکان‪ :‬بیۆپۆلەتیك‪ :‬ئەم دەستەواەەیە باس لەو‬

‫دەکا تەوە کە چۆن لە هەموو ئەوروپادا لە سەرەتای سەدەی‬

‫گۆڕانکارییە دەکا‬

‫کە بەپێی میشێل فوکۆ لە کۆتاییەکانی‬

‫‪19‬ەوە ئەەکەنجەدان نامێمێتب لەجێی ئەوەدا نەخشەکێشانێکی‬

‫سەدەی ‪ 18‬و سەرەتاکانی سەدەی ‪19‬دا هاتە کایەوە‪:‬‬ ‫دەسەاڵ‬

‫زیرەکانە و بە ئاگایانە بۆ سزادان جێی دەگرێتەوە‪.‬‬

‫فۆکااااۆ لە کتێبەکیاااادا دەڵێاااات‪" :‬ئەوە لە ڕێاااای‬ ‫جەساااااااتەیەکی ئەشاااااااکەنجە دراوەوە نیااااااایە‪،‬‬ ‫بەڵکاااااو لە رێااااای جەساااااتەیەکی مزاااااکەچەوەیە‬ ‫کە ئااااێمە دەتااااوانین دەساااات بەسااااەر ویسااااتی‬ ‫کەسەکاندا بگرین‪".‬‬ ‫لێرەوەیە دەسەاڵتێکی دیسیپلیمی راستەییمە لەدایك دەبێتب کە‬ ‫لەهەمان کاتدا گیانەکانی‬

‫ملکەچ دەکا‬

‫و جەستەکانی‬

‫کە‬

‫ئایا لە زیمداندا بێتب لە خەستەخانەدا بێتب لە سەربازگەدا بێتب‬ ‫لە یوتابخانەدا بێت یان لە ەوێمی کاردا بێت‪ .‬خشتەی‬ ‫گوزەران** کاریگەرییان بەسەر لەەەوە هەیە لە یەك بەیەکی‬ ‫رێساکان‬

‫جوڵەکانیدا‪.‬‬

‫جوڵەکانی‬

‫هەموو‬

‫چاالکییەك‬

‫دەستمیشان دەکەنب ەێوەی دانیشتمی خوێمدکار لەکاتی‬ ‫نووسینب جوڵەی سەربازییب رەزمی لەب بۆئەوەی هاوەانی‬ ‫لە کارخانەدا… وەك پرۆسەیەکی‬

‫رەزمی ئامێرەکان بڕۆا‬

‫ئەرێمی کار و ملکەچکار مەبەست لە تاییکردنەوە چەسپاندنێکی‬ ‫زانستیانە دەدا‬

‫بە تایبەتمەندییە جیاوازییەکانی کەسەکان‬

‫(هەر کەسە و لە بوارێكدا لە یاڵب دەدا )‪.‬‬ ‫ئەم پرۆسەیە خوێمدکارب نەخۆب و ەێتی‬

‫دەگرێتەوە‪.‬‬

‫لەبەرئەمەیە کە فوکۆ پێداگری لەسەر ئەوە دەکا کە کۆمەڵگەی‬ ‫دیسیپلیمی زانستە مرۆییەکانی بەرهەم هێماوە (دەرونماسیب‬ ‫دەروونشیکاریب تاوانماسی …) هەروەها "دەسەاڵتی گەردوونی‬ ‫بەهاوەیوە کردن" واتە هەموومان هاوەێوە دەکا ‪ .‬لە رێی‬ ‫کارمەندەکانییەوە‬

‫مامۆستاکانب‬

‫کە‬

‫پەروەردەکارەکانب‬

‫پزیشکەکان و پۆلیسەکانن کە هەڵدەستن بە کاری دەستمیشان‬ ‫کردن و جیاکردنەوەی ریزپەڕەکان (الدەرەکان لە رێساکان)‪.‬‬ ‫فوکۆ‬

‫بەم‬

‫جۆرە‬

‫دەستمیشانکارییەی‬

‫مۆدێرنیتێمان و سەرلەنو‬

‫)‪(diagnostic‬‬

‫داڕەتمەوەی پرسی دەسەال ب‬

‫لەوکاتەوە تەنیا هەوڵی بەڕێوەبردنی تاکەکان نادا ب‬

‫بەڵکو هەوڵی ئاراستەکردنی کۆمەڵەکان دەدا لە رێی‬ ‫نەخشەدانان بۆ تەندروستی و پاکوخاوێمی و سێکوالیتت و‬ ‫وەچەخستمەوە‪ .‬بەڕێوەبردنی "ەیان" بووە بە ئامرازێکی‬ ‫رامیاری‬

‫وەك‬

‫لەو‬

‫رێمماییانەدا‬

‫دەردەکەوێت‬

‫لەەێر‬

‫ناوی"تەندروستییی گشتی" دان‪.‬‬ ‫خەمی خود؛ ئەم چەمکە درەن‬

‫الی فوکۆ دەرکەو ب مەبەست‬

‫لێی ئەو رێوەوێمانەیە کە تاك دەیانگرێتەبەر و بەکاریان‬ ‫دەهێمێت بۆ بونیادانانی خۆی و گۆڕیمی خۆی‪ .‬بە پشت‬ ‫بەستن بە فەیلەسووفە دێریمەکانب فوکۆ پێمان دەڵێت دوور لە‬ ‫خۆبیمین(خۆ سەرنجدان) و ئایدۆلۆەیای"گۆڕیمی کەسایەتی"‬ ‫ئەم خەمەی خود لە یوواڵییدا سیاسییە‪ ..‬مەبەست لەوەیە کە لە‬ ‫رێی روخساری وەستایەکی رێپیشاندەر ەیانی خۆ‬ ‫دەست ئەو پرەنسیپانەی کە خۆ‬

‫بدەیتە‬

‫بۆ خۆتی دەستمیشان‬

‫دەکەیت‪ .‬فوکۆ ئەم چەمکە وەك ەێوازێکی دەسەاڵ‬

‫پێماسە‬

‫دەکا ب دوو لە هەموو خۆپەرستییەك‪ ..‬خۆ بەڕێوەبردن ئەوەیە‬ ‫کە خۆ بخەیتە دۆخێکەوە کە بتوانیت ئەوانیتر بەڕێوەبەریت‪.‬‬

‫پەراوێز‪:‬‬ ‫*دەستەی‬

‫کارگێڕی‬

‫‪conseil‬‬

‫‪(Le‬‬

‫)‪d’administration -CA‬دەستەیەکە پێکدێت‬ ‫لە کۆمەڵێك کەس کە دامەزراوەیەك بەڕێوە‬ ‫دەبەن‪ .‬بۆ نموونە (رێکخراوێكب کۆمپانیایەك یان‬ ‫فەرمانگەیەکی گشتیی) کە پێکدێت لە سەرۆك و‬ ‫چەند ئەندامێك هەندێك جار بە هەڵبژاردن و‬ ‫هەند‬

‫جاری‬

‫بە دیاریکردن(تعین) دادەنرێن‪.‬‬

‫**خشتەی گوزەران ‪(Les emplois du‬‬ ‫‪temps):‬دابەەکردنی کاتەکانی کارکردنب پشوو‬ ‫و گەەت و …هتد‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫گۆااری وەرزیی زانستە مرۆییەکان ‪(des‬‬ ‫)‪sciences humaines‬ەمارە ‪31‬ی ئایاری‬ ‫‪.2113‬‬

‫‌‬ ‫‌‬

‫‌‬ ‫‌‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫‌‬

‫‪135‬‬

‫فوكۆ‪ :‬سهبارهت‬

‫تیۆری مهرجداریهتی مێژوویی‪..‬‬ ‫ئێسبێرن یانسن ‪Esbern Krause-Jensen‬‬ ‫وهرگێڕانی له‪ :‬دانمارکیی و سوێدییهوه‪ :‬ههندرێن‬

‫بیرلێمهکراوکاندا دهگهڕێت‪ .‬فوکۆ ئهو بواره بماڕغهڕێژانه به‬

‫سیستهمی زانیاریی – ئێپستێمێهکان‪)epistemèer( -‬ب‬ ‫ههمان ساڵ كه ئالتۆسێر خهریكی پۆڵێمكردنی‬ ‫پهیامهكهی بوو له مهڕ رهخمه له دهستهاڵ ب فوكۆب به زۆری‬ ‫پشتگیریه كۆكراوهكانی رۆناكبیری رۆەئاوای بهدهست هێماب‬ ‫بهاڵم کتێبه پرەمگدارهکهی (که به ئیمگلیزیی ‪-‬ئهمریکییهکه به‬ ‫‪ )The Order of Things‬وهرگێڕدراوه (به فهرهنسی‬

‫له ەێر ناوی وەه و تشتهکان‬

‫سوێدی و عهرهبی‬

‫رۆیشتووه)ب که له مشتومڕی فهلسهفی فهرهنسیدا بووه‬ ‫میراتگری ەۆڕگێڕانهی بوونایهتی‪ Existentializm -‬ی‬ ‫کاره سهرهکییهکهی سارتهر بوون و عهدهم (‪ .)1943‬ئهو کتێبه‬ ‫ههروهک بووناندن (به بوون کردن) "بونیاتگهریی" رهواجێکی‬ ‫زۆری به دهست هێما و له ناو کولتوور‪-‬و مێژووی هزردا‬ ‫بهلهدی بۆ هزراندنێکی تهواو تازه کرد‪ .‬وێڕای ئهمهب بهالی‬ ‫فوکۆەهوه‬

‫وەه‬

‫یهک کردنهوهیهک‬

‫و‬ ‫بوو‬

‫تشتهکان‬ ‫لهگهڵ‬

‫واتای‬

‫ەێوازه‬

‫ئاکامگیریی‬

‫باوهکانی‬

‫‪ Geisteswissenschaft‬له دیلتی ‪ Dilthey‬هوه‬

‫وهک‬ ‫تا‬

‫گادامێر ‪ Gadamer‬و دهوروبهرهکانی هایدێگهر و ههموو‬ ‫ەێوازه باوهکان له هومانیزمدا دیاریبکا‪.‬‬ ‫بۆ ئهوهی روو ‪ ،‬مرۆڤ‪ ،‬هومانیزم‪ ،‬پێش ەچوون و ئاوهز‬ ‫(له چاپکردنه گریمانهییهکان) نمایشبکا ‪ .‬وههمهکان ‪ -‬یان‬ ‫بهالی کهمییهوه وێماندنهکان که له بهجێێێشتمی بواری‬ ‫زانیارییهوه بهڕێوهن – فوکۆ رۆدهچێته ناو ئهو لێکۆڵیمهوهیهی‬ ‫که خۆی به ئهرکۆلۆەیای زانیاریی ناوبێژی دهکا ‪ .‬ئهو لێرهدا‬ ‫له ساڵی ‪1969‬هوه بهو ناونیشانه خۆی بۆ ئهو بهرنامهی‬ ‫نووسیمه‪ :‬به لێکۆڵیمهوهیهکی هزرییانهی مێژوو له زانیارییه‬ ‫مرۆاایهتییه داپۆەراوهکان و هێ ێر لهو زانیارییه باوه مێتود‬ ‫ئامێزانهی که به مهرجهکان دهوروپێچ کراون بۆ ئهو چهەمه‬ ‫لێکۆڵیمهوانهب خۆی ئاماده دهکا ‪ .‬له وەه و تشتهکان دا فوکۆ‬ ‫سهرهکیدا (زمانب ئابووریی و ەیان) بۆ زانیارییهکانی مرۆڤب‬ ‫ئهو بمهما زانیارییهی که پریمسیپهکانی کۆنترۆل و لهو‬ ‫دهربڕیمه زانیارییانهی مرۆاایهتی که له ههندێر ەوێمی‬ ‫"جوگرافیا ناوچهییهکان" و لهناو ههندێر سهردهمه دیارهکاندا‬ ‫له خۆیاندا ههڵیان گرتووهب به دوای نهخشهی مهرجداره‬

‫یان بمهمایه زانیارییانهب له ناو توانای مهرجدارییهکانی‬ ‫بیرکردنهوه نامۆدێرنن و به گوێرهی کاته دهستمیشانکراوه‬ ‫مێژووییه ناسراوهکان بڕیار دهدرێت‪ .‬یان به واتای فوکۆ‪:‬‬ ‫مێژووییهکان‬

‫سهرهتاگه‬

‫–‬

‫‪HISTORISKA‬‬

‫‪.APRIORIER‬‬ ‫وێڕای ئهمهب فوکۆ رادهگهیهنت که ئهو بماغه جیاوازانهی‬ ‫هزراندنی ستروکتورب ریزێر له سیستهمی هاوپێوهند‬ ‫پێکدههێمن که دهکهونه ەێر ئهو ئاگاییه راستهوخۆیهی که‬ ‫ج هوی سهرگوزهەته و بۆچوونهکانی مرۆڤ دهکهن‪ .‬واتا‬ ‫یهکێر له نزیکترین پوختهی الساییه گاڵته ئامێزهکهی‬ ‫بهمجۆرهی خوارهوهیه‪:‬‬ ‫لاااااه دهورانااااای رێنسانسااااادا تشااااات ‪thing‬و لاااااه‬ ‫گۆشاااااااااااهنیگای پرینسااااااااااایپی لێکەووانااااااااااادن‬ ‫‪analogi‬ویااااااااااهوه رێکخاااااااااارا‪ .‬جیهااااااااااان وهک‬ ‫کتێبێکاااااای گاااااااهوهره دهخوێندرایااااااهوه و راڤاااااااه‬ ‫دهکااااااارا‪ ،‬لاااااااهناو ئاااااااهو کتێبهشااااااادا تواناااااااای‬ ‫رۆشااااااااانبیریی مرۆڤاناااااااااه لاااااااااه خاڵاااااااااهکانی‬ ‫لێکەوواندنااااااهوه نیشاااااااندهدرا‪ .‬لااااااه دهوراناااااای‪-‬‬ ‫کالساااااااایکی و قۆناکااااااااهکانی بااااااااهدواوه تااااااااا‬ ‫رۆشاااانگهریی گااااۆڕانێکی بنااااهڕهتی لااااه جیهااااانی‬ ‫سیساااااااتهمی زانیااااااااریی‪-‬ئێپساااااااتمێ ‪èpistmè‬ی‬ ‫رۆژئاااااوا هاتااااه کایااااهوه‪ :‬تااااهنیا خااااودی بااااهراورد‬ ‫کااااردن لااااه نێااااوان چهندایااااهتی کتااااومتی پااااهتی و‬ ‫کاااااااۆنترۆلی کتومتیاناااااااهی چهندایاااااااهتی یاااااااان‬ ‫مشااااااااااتوماڵکردنی لااااااااااه رادهباااااااااااهدهری وهک‬ ‫شاااااااااارۆڤهکردنێکی مێتااااااااااودیکی و شااااااااااێوازی‬ ‫تێگااااهیشااااتن دهسااااتپێدهکا‪ .‬لااااه دهوراناااای ‪0111‬دا‬ ‫رووی مێاااااااژوو باااااااهدهر دهکاااااااهوێ و دهبێتااااااااه‬ ‫بڕیاردهرێک بۆ تێگهیشتنی "تشت"‪.‬‬ ‫هاوکا‬

‫به‬

‫رای فوکۆ ئهو به مێژووبوونه دهبێته‬

‫چوارچێوهیهک بۆ تێگهیشتن و ئهوجا له بواری زانیمدا مرۆڤ‬ ‫بهدیاردهکهوێت‪.‬‬

‫بوونهوهره‬

‫مێژووگهرا‬

‫‪historicitet-‬‬

‫زیمدووهکانب مێژووگهرا ئابووریی و داهێمانهکانی زانسته‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫ههر له سەتەی ناوهڕستهوه تا ئهمڕۆ له ناو چهند بواری‬

‫"بماغهکانی زانیاریی" ناودێڕ دهکا و ئاسۆی ئهو زانیارییانه‬

‫‪137‬‬

‫کۆمهاڵیهتی و زانسته مرۆاایهتیهکان تایبهتمهندییهکن لهو‬ ‫ئێپستمێیه نوێیهب که ئێمه هێشتا (بهاڵم تا کهی؟) بهەێکین‬ ‫لهوه‪.‬‬ ‫ههڵبه وێڕای ئهمانه له وەه و تشتهکان دا پرسیار دهکا لهمهڕ‬ ‫کێشهگهلێکی ڕوونهکراوه (روونی‬

‫ناکرێمهوه؟) له کولتووری‬

‫خشۆکیهوه بۆ غەم ین – ‪ kulturmetamorfos‬و تاوانی‬ ‫ئێپستمۆلۆگییانهب نهک لهمهڕ پله به پلهی نهەونمای‬ ‫ئاوهزگهرایایمهب ئهوهی که پێیدهگوتر پێشوهچوون‪.‬‬ ‫ئهوهی که فوکۆ ناڕاستهوخۆ له وەه و تشتهکان دا پیشانیدهدا‬ ‫ئابوورییب جووداههڵگریب پهیوهندیه فراەاوهکانی هزره ‪ -‬له‬ ‫نێوان مرۆاگهل و تشتهکاندا‪ -‬ههمیشه و له ههموو ەوێمێکدا‬ ‫مێژوویهکی مهرجدارن‪ .‬ههلبه پهیوهندییهکانی دهستهاڵتی‬

‫به‬

‫ههمان تشته‪ .‬له وەه و تشتهکان دا "سهرهتاگهی به مێژوو‬ ‫بوون" دهبێته کلیلی چهمکهکان‪ .‬کۆپلهی مێژووی هزری‬ ‫ئهرکۆلۆەیای زانین له سهرهتاوه تا کۆتایی لهسهر زانیاریی‬ ‫مرۆاانهیی و نهریتی مرۆاایهتی که مێژوویهکی مهرجداره یسه‬ ‫دهکا‪" .‬سهرهتاگهی مێژوویی" کلیلی چهمکهکانه له وەه و‬ ‫تشتهکاندا‪ .‬بهەی ەیمالۆەیای ئهرکۆلۆەیانهی مێژووی هزر له‬ ‫سهرهتاوه تا کۆتایی لهمهڕ ئهوه دهدو که زانیمی مرۆاانهیی و‬ ‫نهریتی مرۆاانهیی مهرجدارن به مێژوو بوون‪.‬‬ ‫تهواوی تیوری و تهواوی پیادهکردن مهرجداریهتی مێژوویین‪.‬‬ ‫بهرزکردنهوهی "چهمکه بمهرهتییهکان" بۆ رهوایهتی خۆیانب‬ ‫چییهتییه پهتی‪-‬ئهپستراکتهکان – ههقیزهت‪ ،‬روو ‪ ،‬مرۆڤ‪،‬‬ ‫سهرمایه‪ ،‬نائاگایی‪ ،‬زمان یان دهستهاڵت – سهفسهتهیه و‬ ‫دهەکرێت به سهفسهتهب ئاکامی ئهمهب کهم یان زۆر دهبێته‬ ‫تێڕوانیمێکی دۆگمایانه و تیوریهکی تێرۆریستانه یان‬ ‫سیستهمێکی تۆتالیتاری پهتی‪ .‬ئهو بۆچوونه بۆ من ههمیشه‬

‫وهک سهرچاوهی هێزێر له کتێبی رچهەکێمی وەه و تشتهکان‬ ‫دهبیمرێتب له راستیدا فوکۆب له دوا بهرههمهکانی ههوڵیداوه‬ ‫که لهو بۆچونهوه ئهو فهلسهفه ناەیریمانه و ئاکامی مێژووه‬ ‫هزرییهکان زهیبکاتهوه‪ .‬واتا بۆ ئهمه بمهمای تێزهکهی بۆ له‬ ‫وەه و تشتهکان مشتوماڵ دهکا ‪ .‬به رای منب روانگهیهکی‬ ‫باەه بۆ رااهکردنی دهستهاڵ و رهخمه له دهستهاڵ ‪.‬‬

‫میشێل فوكۆ ‪ ،‬دەستەاڵت و زانین‬ ‫گفتوگۆی محەمەد رەزا ئیرەاد لەگەڵ محەمەد زەیمەران‬ ‫لە فارسییەوە‪ :‬پێشڕەو محەمەد‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬ ‫‪139‬‬

‫ئیرشاد‪ :‬ماوەیەكە كەسانێك بەتایبە لە ئاستی رۆەنامە و گۆاارەكانب لە نووسین و وتارەكانی خۆیاندا دەگەڕێمەوە بۆ‬ ‫گوتە و ئایدیاكانی فوكۆ‪ .‬پێدەچێت هەندێك لەم روانگانە زیاتر رەهەندی سیاسیی هەبێت و رەهەندێكی یوڵی سەبارە‬

‫بە‬

‫بەرهەمەكانی فوكۆ نەبێت‪ .‬بۆچوونی ئێوە لەم بارەیەوە چییە و ئەم جۆرە نووسیمانە چۆن هەڵدەسەنگێمیت؟ و لە بمەڕەتدا‬ ‫زەروورەتی دیالۆگ و لێكۆڵیمەوە دەربارەی فوكۆ لە وەرچەرخانە فكری و كۆمەاڵیەتی و كولتوورییەكانی ئێستای كۆمەڵگەی ئیراندا‬ ‫چییە؟‬ ‫زەیمەران‪ :‬فوكۆ بەەێوەیەكی گشتی لە سەردەمی ەۆڕەی ئیس میدا بەهۆی ئەو حەزەی بۆ رووداوەكانی ئەو واڵتە هەیبووە و‬ ‫هەمی‬

‫بەهۆی پەیوەندی لەگەڵ بەەێك لەو رۆەمبیرانەی لە فەرەنسا خوێمدوویانەب لەسەر ەانۆی رۆەمبیری ئیرانیدا دەركەو ‪.‬‬

‫هەرچەند جگە لە چەند گفتوگۆ و كتێبێكب بەرهەمەكانی وەرنەگێڕدراونەتە سەر زمانی فارسی و هەروەها فارسیزمانانی‬

‫ئاسان‬

‫دەستیان بە بەرهەمەكانی ئەو ناگا ب بەاڵم ماوەیەك دەبێت بەەێك لە گوتەكانی ئەو بەەێوەی دروەم و ئیدیۆم! لە رۆەنامەكاندا‬ ‫پەخ‬

‫دەكرێت و دەبێتە بابەتی گفتوگۆ و بەڵگەهێمانەوە‪ .‬روون و ئاەكرایە تێگەیشتن لە بیركردنەوەكانی ئەو پێویستی بە‬

‫خوێمدن ەوەی بەرهەمە سەرەكییەكانی ئەو هەیە‪ .‬بەڕواڵە‬ ‫دەستەاڵ و حەییقە و ئێمەی‬

‫لەبەر ئەوەی فوكۆ روودەكاتە پەیوەندییەكانی نێوان زانین (زانیاری) و‬

‫لە دوو دەیەی دواییدا كەوتوویمەتە نێو كەف و كوڵی سیاسە و دەەسیاسەتەوەب لەبەر ئەوە ەتێكی‬

‫ئاساییە باسەكانی ئەو – هەرچەند بە ناتەواو و بەەێوەی گێڕانەوەیەكی فەردی‪ -‬بخرێتە بەرباس‪.‬‬

‫ئیرشاد‪ :‬لەبەر ئەوەی بونیادی سەرەكی باسەكەی ئێمەب ناسیمی‬ ‫ئایدیا‬

‫سەرەكییەكانی‬

‫و‬

‫فێمۆمێمۆلۆەیب پێرسەپتكردن (دەرككردن)ی وەك ئاراستەیەكی‬

‫ئیران‬

‫فەلسەفەیی لە فەرەنسا دامەزراند‪ .‬هێدی هێدی زمانماسیی‬

‫بونیادگەرا‬

‫بونیادگەراییانەی فێردیمان دو سوسێر و پاەان ئاراستەی‬

‫(ستراكچەرالیست) بووە و لە ەێر كاریگەری لێڤی – ەتراوسب‬

‫بونیادگەراییانەی لێڤی – ەتراوس لە بوارەكانی كولتوور و‬

‫ئەنترۆپۆلۆەیستی بونیادگەرا و میرلۆپۆنتیب فەیلەسوفی‬

‫ئەفسانەداب بمەما و بابەتەكانی ئێگزیستێمسیالیزم و بەتایبە‬

‫فێمۆمێمۆلۆەی فەرەنسیدا بووە‪ .‬چ مەسەلە و ئایدیاگەلێك‬

‫سەبژێكتیڤیزمی رووبەڕووی تەنگژەیەكی بت پێشیمە كردەوە‪ .‬لە‬

‫رێمومایی ئەوی كرد بۆ رەخمەكردن و هەڵسەنگاندنی ئەم‬

‫راستیدا‬

‫پێشگریمانە‬

‫رێگایە؟‬

‫هیومانیستییەكانی دایە بەر رەخمە‪ .‬بەو مانایەی سوەەیەتی‬

‫هەڵسەنگاندنی‬ ‫دووردەكەویمەوە‪.‬‬

‫فوكۆیەب‬

‫تەنگژە‬ ‫میشێل‬

‫فكرییە‬ ‫فوكۆ‬

‫بۆیە‬

‫لە‬

‫باسكردن‬

‫سەردەمەدا‬

‫مێرلۆپۆنتی‬

‫وەك‬

‫مامۆستای‬

‫فەلسەفەی‬

‫هاوچەرخەكانی‬ ‫رۆەگارێك‬

‫زەیمەران‪ :‬سەرەتا پێویستە ب ێین راستەوخۆ دوای دووەم‬ ‫جەنگی جیێانب فێمۆمێمۆلۆەیب ماركسیزم و ئێگزیستێمسیالیزم‬ ‫وەك یوتابخانە سەروەرەكان لە فەرەنساداب باسە فەلسەفەییب‬

‫رەخمەكردنی‬

‫سوەەی‬

‫دێكارتیب‬

‫ئیمسانی لە بیر و كردارداب كە بمەمای روون و ئاەكرای‬ ‫فەلسەفەی هیومانیستی بیرمەندانی فەرەنسا بووب رووبەڕووی‬ ‫پرسیاری بونیادی كردەوە‪.‬‬

‫كۆمەاڵیەتیب سیاسیی و كولتوورییەكانی ئاراستە دەكرد‪ .‬لەم‬

‫فوكۆ لە كتێبی مێژووی ەێتیداب كە بەەگەلێكی بەرباڵوی‬

‫یۆناغەدا پەیوەندییەكی نزیك لەنێوان فێمۆمێمۆلۆەی و‬

‫بیركردنەوەی ئەوە و لە بەرهەمەكانی دواتریدا بە ەێوەیەكی‬

‫ئێگزیستێمسیالیزم لەالیەك و ماركسیزم لەالیەكی دیكەوە‬

‫روونتر دەردەكەونب ئاراستەیەكی بونیادگەراییانەی هەبووب‬

‫دامەزرا‪ .‬سارتر تێكەڵەیەكی لە فێمۆمێمۆلۆەی و ماركسیزمی لە‬

‫بەاڵم لە كتێبی وەەكان و ەتەكان دا خۆی لەو یوتابخانەیە‬

‫ەیكارییەكانی خۆیدا لە كتێبی بوون و نەبووندا بەكارهێما‪ .‬لەو‬

‫دابڕی و گوتی ناوەرۆكەكانی ئەم یوتابخانەیە بەهیچ جۆرێك‬

‫ناتوانێت یبوڵیان بكا ب چونكە دیاردە مێژووییەكان بەو‬

‫ئایدیاكانی نیتشەب ماركس و فرۆیددا بوو و تێكەڵەیەكی‬

‫چەەمە ەیماكاتەوەب كە دەبێت روویان تێبكا ‪.‬‬

‫تازەیشی خستەڕوو‪.‬‬

‫ئیرشاد‪ :‬ئایدیاكانی فوكۆ لەەێر كاریگەری وەرچەرخانە‬

‫ئیرشاد‪ :‬بێگومان فوكۆ لە روانیمیدا بۆ دەروون نەخۆەان و‬

‫مێژوویی و فەلسەفەییەكانی فەرەنسا و بە ەێوەیەكی گشتی‬

‫ەێتەكان وەك رەتێمراوانی كۆمەڵگای عەیاڵنی دێكارتیب‬

‫جیێانی هاوچەرخی ئەو و بەەداریكردنی چاالكانەی لەم‬

‫روانگەیەكی بەرفراوانی بۆ ئاراستە و نووسیمەكانی فرۆید‬

‫رووداوانەداب فۆرمولە بوو‪ .‬كاریگەری و رۆڵی ئەم گۆڕان و‬

‫هەبووە‪ .‬فرۆید بە لێكۆڵیمەوەی رەفتاری دەروون نەخۆەان و‬

‫وەرچەرخانانە لە روانگەی نوێی فوكۆ بۆ مێژووب بونیادب زانینب‬

‫ەیكاركردن و تەفسیری خەونەكانی ئەوانب لێدانێكی توند‬

‫دەستەاڵ و‪ ...‬چۆن بووە؟‬

‫رووبەڕووی پەیكەرەی هیومانیزم و سەبژێكتی زانەر دەكاتەوە‪.‬‬

‫زەیمەران‪ :‬فوكۆ لە فەزای رۆەمبیری فەرەنساداب كە بەرەنجامی‬ ‫نفوزی ماركسیزمب ئێگزیستێمسیالیزم و فێمۆمێمۆلۆەی بووب‬ ‫گەورە بوو و گەەەیكرد‪ .‬ئەو بۆ ماوەیەك بوو بە ئەندامی‬ ‫پارتی‬

‫كۆمۆنیستی‬

‫فەرەنسا‬

‫‪C.‬‬

‫(‪P‬‬

‫‪)F.‬ب‬

‫بەاڵم‬

‫سموورداركردنەكانی حزڵ و هەروەها ئەو دۆگمانەی لە پەیڕەو‬

‫ئەو لە كتێبی نیگەرانییەكانی نێو كولتوور دا دەنووسێت بە هەر‬ ‫ئەندازەیەك كولتووری (ەارستانێتی) ئەمڕۆیی پێشبكەوێت‬ ‫لەگەڵ ئەو بەهایانەی بەدوای خۆیدا دەیانێێمێتب ئەوا بەهاگەلێك‬ ‫لەنێو دەبا ‪ .‬بەبۆچوونی ئێوەب لەم بوارەدا فرۆید چ‬ ‫كاریگەرییەكی لەسەر فوكۆ هەبووە؟‬

‫و پرۆگرامەكانی حزڵ دەكەوتمەوەب ئەویان بەسەختی بێزار كرد‬

‫زەیمەران‪ :‬بەو جۆرەی باسمكرد فوكۆ لێكۆڵیمەوە و‬

‫و بە ناچاری لەم پارتە دووركەوتەوە‪ .‬لە ساڵی ‪1951‬دا‬

‫خوێمدنەوەكانی خۆی لەبواری سایكۆلۆەییدا و بەتایبە‬

‫و دوای ساڵێكب دیپلۆمی‬

‫لەبواری سایكۆپاتۆلۆەییدا دەستپێكرد‪ .‬بەاڵم وردە وردە‬

‫بەكالۆریۆسی سایكۆلۆەی وەرگر‬

‫وەرگر ‪.‬‬

‫روویكردە بواری دەروونشیكاری ‪ .‬لە راستیدا ئەو بە‬

‫لێكۆڵیمەوەكان و وانەگوتمەوەی ئەو لە بواری سایكۆپاتۆلۆەیی‬

‫نووسیمی وتاری "نیتشەب فرۆید و ماركس" باسی لەوە كردب كە‬

‫لە ساڵی ‪1966‬دا بوو بەهۆی باڵوكردنەوەی كتێبێك بەناوی‬

‫ئەم ست كەسە ئاراستەی هێرمونیتیكی نوێیان لە بیركردنەوەی‬

‫نەخۆەییە دەروونییەكان و سایكۆلۆەیی‪.‬‬

‫خۆرئاواییدا هێمایە ئاراوە‪ .‬ئەوان زەمیمەیەكی تازەیان لە بواری‬

‫سایكۆپاتۆلۆەیی‬

‫(نەخۆەیزانی‬

‫دەروونی)‬

‫ئەو لە دەیەی ەەستدا رۆیشتە سوێدب پۆلەندا و هامبورگ و لە‬ ‫میانەی ئەركەكەی خۆیدا كۆتایی بە دەیێك هێماب كە دەربارەی‬ ‫مێژووی ەێتی لە سەردەمی ك سیك بوو‪ .‬ئەو لە ساڵی ‪1964‬‬ ‫وەك تێزی دكتۆرا مونایەەەی ئەم تێكستەی كرد‪ .‬لە هەمان‬ ‫ساڵدا كورسی فەلسەفەی لە كۆلیژ دو فرانس وەرگر ‪.‬‬

‫هێرمونیتیك و تەفسیركردنی ەتەكاندا دەستەبەر كرد‪ .‬فرۆید‬ ‫دەیگو ست لێدان بەەێوەیەكی بت وێمە كولتووری خۆرئاوای‬ ‫هەەاند‪ .‬یەكێكیان لێدانێك بوو كۆپەرنیكۆس بەرپرسی بووب‬ ‫ئەویدیكەیان لێدانی دارویمی و سێیەم لێدانی‬

‫دەروونشیكاری‬

‫بووب كە خودی فرۆید ئەم زانستەی دامەزراندبوو‪ .‬دەیگو ئەو‬ ‫ئاگاییەی فەیلەسوفان لە سەردەمی دێكارتەوە تا ئەمڕۆ یسەیان‬

‫بە سانایی ئایدیاكانی فوكۆ بخرێمە نێو یەكێك لە بوارەكانی‬

‫لە ئۆییانووسی بێكۆتایی هێزە ناخودئاگاكان (نەستەكان)دا‪ .‬لە‬

‫زانستە كۆمەاڵیەتییەكانب چونكە روانیمی ئەو لە بوارە‬

‫راستیدا فرۆید بە تەفسیكردنی خەونەكان هەوڵیدا ئەو نیشانە‬

‫جۆراوجۆرەكانی وەك سۆسیۆلۆەییب سایكۆلۆەییب فەلسەفەب‬

‫تایبەتییانەی لە خەونەكاندا هەنب بخاتە بەردەم هێرمونیتیك‬

‫مێژوو و زانستە سیاسییەكانب ەتێكە ەیاوی یسە لەسەركردنە‪.‬‬

‫(تەفسیكردن)یەوە‪ .‬واتا بۆ یەكەمین جار لە مێژووی خۆرئاوادا‬

‫بە ەێوەیەكی گشتی فوكۆ لە ئاسۆگەلێكی تایبەتەوە لە گشت‬

‫هەڵسا بەوەی بواری دەروونشیكاری رووبەڕووی بواری‬

‫بوارەكانی زانستە كۆمەاڵیەتییەكان دەڕوانێت و بانگەەەی ئەوە‬

‫تەفسیری زمان بكاتەوە‪ .‬بە دەربڕیمێكی دیكەب فرۆید هەوڵیدا‬

‫دەكا ب كە نابێت خۆی لەنێو یەكێك لەو بوارە زانستییانەدا‬

‫لەنێو خودی رااەكاردا بەدوای سەرچاوەكانی هەرجۆرە رااە و‬

‫زیمدانی بكا ‪ .‬بێگومان ئەو بە توندی لەەێر كاریگەری‬

‫تەفسیرێكی نیشانەكاندا بگەڕێت‪ .‬لەم رووەوەب لەەێر رۆەمایی‬ ‫دەروونشیكاریدا بەردەوام هەوڵیدا تاوەكو رااەی ئەو‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫زۆرێك لە بیرمەندان و لێكۆڵەران باوەڕییان وایەب كە ناكرێت‬

‫لەبارەوە كردووەب لە راستیدا كەوتۆتە نێو دوورگەیەكی بچووك‬

‫‪141‬‬

‫نیشانانەی لە بواری دەروونشیكارییەوە لەنێو خودی رااەكاردا‬ ‫واتا بیمەری خەونەكانداب دەربێێمێت‪ .‬فوكۆ بانگەەەی ئەوە‬ ‫دەكا ب كە فرۆید خاڵی وەرچەرخانی لە گێڕانەوەی عەی دا‬ ‫بەدیێێما‪ .‬ئەو بووب كە كەسی دەروونشیكاری وەك رااەكاری‬ ‫عەیڵ پێماسەكرد‪ .‬فوكۆ لە كتێبی مێژووی ەێتیدا ئاماەەی بۆ‬ ‫ئەم رۆڵە كردووە‪ .‬روون و ئاەكرایەب كە ئەو فرۆید تەنێا بە‬ ‫داهێمەری دەروونشیكاری نابیمێتب بەڵكو ئەو وەك رووداوێك‬ ‫سەیردەكا‬

‫لە مێژووی كولتووری خۆرئاواداب كە ئاراستەیەكی‬

‫تازەی خستە نێو بواری دەروونی مرۆییەوە‪ .‬بەم مانایەب فرۆید‬ ‫رااە‬

‫تازەكەی‬

‫لەسەر‬

‫خۆی‬

‫بمەمای‬

‫پەیوەندی‬

‫نێوان‬

‫ئارەزووەكانی ناخودئاگا و زانین دامەزراند‪.‬‬ ‫ئیرشاد‪ :‬واتا فوكۆ بە كاریگەربوون بە فرۆید و بە‬ ‫ەیكاركردنی بونیادی دامەزراوەكانی چاودێریكردنی دەروون‬ ‫نەخۆەانی‬

‫وەك‬

‫نەخۆەخانەكان‬

‫و‬

‫كلیمیكەكانی‬

‫دەروونپزیشكی و زانیمی (زانیاری) دەروونشیكاری و‬ ‫دەروونپزیشكیب دەكەوێتە رەخمەكردنی سیستەمی فەلسەفەیی‬ ‫خۆرئاوا‪ .‬چۆن دەتوانین پەیوەندی نێوان دەستەاڵ و زانیمی‬ ‫دەروونپزیشكی لە روانیمی ئەودا دەستمیشان بكەین؟‬ ‫زەیمەران‪ :‬فوكۆ دەڵێت فەلسەفەی خۆرئاوا لە سەردەمی‬ ‫دێكارتەوە لەسەر بمەمای رااەیەكی تایبەتی بۆ مانای سوەەی‬ ‫دێكارتی دامەزراوە‪ .‬ئەو بۆ یەكەمیمجار ئەو باوەڕە لە مێژیمە‬ ‫فەلسەفەییەی لە پەیوەندی عەیڵ و رزگاری و پێشكەوتمەوە‬ ‫سەرچاوەی گرتبووب رووبەڕووی گومان كردەوە و گوتی پێكێاتە‬ ‫و رێككەوتمی نێوان فۆرمە تازەكانی دەستەاڵ و زانین رۆڵی‬ ‫لە دەركەوتمی فۆرمە نوێكانی هەیمەنە(سوڵتە)دا هەبووە‪.‬‬ ‫فوكۆ بە گەڕانەوە بۆ نیتشە باوەڕی وایە جۆرێك لە ئاراستەی‬ ‫سوەەی زانەرب كە لە سەردەمی دێكارتەوە برەوی سەندب كۆمەكی‬ ‫بە دەركەوتمی بوارە زانستییە تازەكانی وەك دەروونپزیشكیب‬ ‫تاوانماسی و بەەێوەیەكی گشتی زانستە مرۆییەكان كرد‪ .‬لە‬ ‫راستیدا جۆرێك پەیوەندی دیالەكتیكی لەنێوان ئەم بوارانە و‬ ‫دامەزراوە‬

‫تایبەتییەكانی‬

‫وەك‬

‫زیمدانب‬

‫كلیمیكەكان‬

‫و‬

‫نەخۆەخانە دەروونییەكان بوونی هەیەب واتا بەبت دروستكردنی‬ ‫ئەمجۆرەی سوەەیەتیب دەركەوتن و هاتمەئارای ئەمجۆرە‬ ‫دامەزراوانە ەتێكی مەحاڵ بوو‪ .‬بەدیدی ئەوب پەیدابوونی‬ ‫ئەمجۆرە زانست [و زانیمانەب وەرگێڕ]ب لەگەڵ خۆیدا ئەنجامی‬ ‫دەركەوتمی دامەزراوەگەلێكی لێكەوتەوەب كە كۆمەكی بە‬

‫بەدیێاتمی زانستیی ئەم فۆرمولەبەندییە مەعریفەیی – زمانییە‬

‫گوتارەكان و كاریگەریی لەسەر وەرچەرخانەكانی زانستە‬

‫كرد‪ .‬لە راستیدا لەگەڵ بەسووەەبوونی ئیمسان و بەئۆبژەبوونی‬

‫مرۆییەكان لە روانیمی فوكۆدا بدوێیت؟‬

‫زانینب زەمیمەی دەركەوتن و فراوانبوونی ئەم دامەزراوانە‬ ‫خۆب‬

‫بوو‪.‬‬

‫دەروونییەكانب‬

‫بۆ‬

‫نموونەب‬

‫ەێتەكان‬

‫بەدیدی‬

‫وەك‬

‫فوكۆ‬

‫ئۆبژەی‬

‫نەخۆەخانە‬ ‫دەستەاڵ‬

‫و‬

‫ریفۆرمكردنی زانین دادەنرێن‪ .‬واتا سوەەی دێكارتی كۆمەكی‬ ‫بە جیاكردنەوەی عەیڵ و بێعەی ی یان عەیڵ و ەێتی كرد و‬ ‫دەروونپزیشكی وەك بواری تایبەتی ئامرازی جیاكردنەوەی‬ ‫ئەم دوو كاتیگۆرییە دەركەو‬

‫و هەركەسێك وەك بێعەیڵ و‬

‫ەێت دەركەوتباب بەرەو نەخۆەخانە دەروونییەكان دەبرا تاوەكو‬ ‫بە وردی بخرێتە بەردەم لێكۆڵیمەوەوە و بەڕێی بەكارهێمانی‬ ‫درۆ و دەلەسە تایبەتییەكانی دەروونپزیشكییەوە چاك ببێتەوە‪.‬‬ ‫بۆ نموونەب فوكۆ لە كتێبی پەیدابوونی كلیمیكدا ئاناتۆمی‬ ‫ئیمسان وەك بابە یان ئۆبژەی لێكۆڵیمەوە دادەنێت‪ .‬بەدیدی‬ ‫فوكۆ كلیمیك یەكەمین گوتار (‪)discourse‬ی دەربارەی‬ ‫ئاناتۆمی ئیمسان بەدیێێما‪ .‬لەالیەكی دیكەوەب "مەرگ"ی‬

‫لە‬

‫بەرانبەر بە "ەیان" كاتیگۆرییەكی دیكە بووب كە لەم كلیمیكەدا‬ ‫كەوتە بەر سەرنج و لێكۆڵیمەوەوە‪ .‬مەرگ (مردن) برێتی نەبوو‬ ‫لە كۆتایی كاری ەیانب بەڵكو لەەێر سێبەری ئاناتۆمی‬ ‫(تشریح)داب مەرگ وەك پێشەكی كۆكەرەوەی زانیمێكی نو‬ ‫سەیریكراب واتا لێرەدا مەرگ بوو بە دەستپێكی زانایی و‬ ‫مەعریفە‪ .‬لەو رۆەگارەوە روانگەیەكی تازە سەبارە‬

‫بە مەرگ‬

‫وەك بابەتی ئێپستیمۆلۆەییانە هاتەئاراوە‪ .‬لەم یۆناغە بەدواوەب‬ ‫مەرگ وەك بابە‬

‫یان ئۆبژەی زانستی پزیشكی كۆمەكی بە‬

‫دەركەوتمی تاكێتی (فردیت) لە زیێمییەتی خۆرئاواییدا كردب واتا‬ ‫تاكێتی و سمووردارێتی لەتەك یەكتریدا زیت بوونەوە‪.‬‬ ‫ئیرشاد‪ :‬كەواتە بەدیدی فوكۆب ئەوە پەیوەندی دەستەاڵ‬

‫زەیمەران‪ :‬فوكۆ لە بەەێكی سەرەكی كتێبی وەەكان و‬ ‫ەتەكاندا خەریكی توێژیمەوە لە گوتارەكان دەبێت‪ .‬ئەو لەم‬ ‫كتێبەدا بانگەەەی ئەوە دەكا ب كە "لەدایكبوونی ئیمسان" وەك‬ ‫سیستەمێكی گوتار كاتێك ریالیزە دەبێتب ئەوا بازنەی‬ ‫ك سیكی نواندنەوە (‪ )representation‬كارایی خۆی‬ ‫لەدەست دەدا و ئیمسان وەك بوونەوەرێكی مێژوویی و بمر‬ ‫(كرانممد) لەسەر پانتایی زانیمی خۆرئاوایی دەردەكەوێتب كە‬ ‫ئەو بوونەوەرە بەپێی یاسا بیۆلۆەییەكان دەەیت و بەپێی یاسا‬ ‫ئابوورییەكان كاردەكا و بەپێی نۆرمە گرامەرییەكان[ی زمانب‬ ‫وەرگێڕ] یسە دەكا ‪ .‬لەم رووەوە دەبێت بەەێوەیەكی‬ ‫ئێپستیمۆلۆەییانە ەیان و كار و زمانی ئەو وەربگرین‪ .‬كەواتە‬ ‫ەیكاری ست بازنەی توێژیمەوەیی نو‬

‫دەستپێدەكا ب كە‬

‫پەیوەندییەكی نەبڕاوە و نەپچڕاوی بە چەمكی ئیمسانەوە هەیە‪.‬‬ ‫زانست لەبواری ەیاندا وەك بوونەوەرێكی ەیان لە ئیمسان‬ ‫دەڕوانێتب لە بواری ساماندا لە پێگەی كۆمەاڵیەتی ئەو‬ ‫دەڕوانێت و لەبواری زمانیشدا روودەكاتە ەیكاركردنی‬ ‫بیركردنەوەی ئەو‪ .‬لەڕاستیداب ئەوە كۆتاییەكانی سەدەی‬ ‫هەەدەهەمەب كە ئەم ست پانتاییەی زانستی مۆدێرن دەردەكەون‪.‬‬ ‫كەواتە هەر یەكێك لەم ست بوارەب یەكێك لە رەهەندەكانی‬ ‫بوونی ئیمسان دەكاتە بابە و ئۆبژەی لێكۆڵیمەوەكانی خۆی‪.‬‬ ‫لەڕاستیدا ئەم ست بوارە نوێیەب كە مرۆای نو و جیێانی نوێی‬ ‫خستەوەب هاوڕا بوو لەگەڵ گوتار و دەربڕیمێكی تازەدا‪ .‬فوكۆ‬ ‫لەم كتێبەدا باوەڕی وایە دەركەوتمی مۆدێرنیتە بەهیچ جۆرێك‬ ‫پرۆسەیەكی لەسەرەخۆ و هەنگاو بەهەنگاو نەبووب بەڵكو بەهۆی‬

‫زانیمەب كە وەك سوەە (ەێتب تاوانبارب هاوواڵتی پابەند بەیاسا‬

‫گوتاری پێشوو‪ .‬لە سەردەمی مۆدێرندا فۆرمێكی تازەی زمان و‬

‫و‪ )...‬ئۆبژێكتیڤیتە و بابەتێتی بە ئیمسانەكان دەبەخشێت و‬

‫دەاللە دەركەو و مەعریفە بەپێی ست دەركەوتە تازەیەب واتا‬

‫بەەێوەی بابەتگەلی زانین دەیانخاتەوە‪ .‬هەروەها زیمدان و‬

‫زانستە ماتماتیكی و فیزیكییەكانب رامانی فەلسەفەیی و زانیمی‬

‫تاوان و سزاكان یەكێكن لە تەكمیكەكانی دەستەاڵ ب واتا‬

‫(زانیاری) زمانب ەیانی خۆی بەدەستێێما‪ .‬بەم مانایەب زانیمی‬

‫برێتین لە تەكمیكی سیاسیی جەستەب نەخۆەخانە و‬

‫لە مێتۆدەكەی خۆیدا سوودی لە ماتماتیك‬

‫نەخۆەخانەی دەروونی‬

‫تەكمیكێكی دیكەی دەستەاڵ‬

‫(زانیاری) نو‬

‫و‬

‫وەرگر و پاەان مێتۆدە تایبەتییەكانی زمانماسیب بیۆلۆەیی و‬

‫خاوەن هەیمەنەیە بەسەر دەروونی ئیمساندا‪ .‬فوكۆ لە‬

‫ئابووری فۆرمولە بوونب بەاڵم هەموو ئەم مێتۆدانە كۆمەكیان بە‬

‫لێكۆڵیمەوەكەیدا دەربارەی پەیوەندی نێوان دەستەاڵ و زانین‬

‫ئاوابوونی ئەو‬

‫رامانە فەلسەفەییانەی لە زانستەكانەوە‬

‫خەریكی ەیكاركردنی گۆڕانی گوتار دەبێت لە یۆناغەكانی‬

‫پەیدابووبوونب كرد‪ .‬بەدیدی فوكۆ لەنێو ئەم ست ئاراستە‬

‫سیانەتی مۆدێرندا‪ .‬دەكرێت كەمێك دەربارەی ئەم گۆڕانەی نێو‬

‫نوێیەیدا "ئیمسانی نو " ئامادەیی هەبوو‪ .‬ئیمسانی نو كەوتە‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫و‬

‫بڕین و دابڕانەوە بوو لە فۆرمولەبەندی ئێپستیمۆلۆەییانە و‬

‫‪143‬‬

‫بمەمای ەیكارییەكانی خۆی‪ .‬لە راستیدا ئەو دەڵێت ئاركۆلۆەیی‬ ‫باس لە مەرجەكانی پەیدابوونی زانستە مرۆییەكان دەكا ب بەاڵم‬ ‫پەیدابوونی‬

‫چەمكی‬

‫بەر‬

‫لەوە‬

‫ئەگەری‬

‫مەرجەكانی‬

‫ئێپستمۆلۆەییانەی ناسراو بە "مرۆڤ" تاوتو‬

‫دەكا ‪.‬‬

‫بەبۆچوونی ئەوب بەپشت بەستن بە ەێوازی ەیكاری‬ ‫ئاركۆلۆەییانەب نۆرمە نووسراوەكانی نێو گوتاری زانستە‬ ‫مرۆییەكان ئاەكرا دەبێت‪ .‬لە راستیدا ئامانجی ئاركۆلۆەیی‬ ‫بەردەم سەرنجی بواری سمووردارێتی كانتییەوە‪ .‬لە راستیدا‬ ‫ست بواری ەیانب كار و زمانب ئەو دەخاتە نێو چوارچێوەی‬ ‫جۆرێك سمووردارێتی كانتییەوەب بەاڵم سەیر لێرەدایە هەمان‬ ‫ئەو سمووردارێتییە بۆ یەكەمجار ئەو دەكاتە پێوەری‬ ‫رەخمەكردن و هەڵسەنگاندنی تەواوی بوون‪ .‬فوكۆ لە هەمان‬

‫ەتێك نییە جگە لە تێگەیشتن و وەسفكردنی ئەرەیڤەكانی‬ ‫حوكمی كۆمەڵگایەكی تایبە‬

‫و سەردەمێكی تایبە ‪ .‬هەر‬

‫ئەرەیڤێك فۆرمی سیستەمێكی لە نۆرمە سەروەرەكان بەسەر‬ ‫گوتاردا دیاریكردووە و نیشانی دەدا‬

‫چ كاتیگۆریگەلێك‬

‫یبوڵكراون یان رەتكراونەتەوە‪ .‬بە گوتمێكی دیب ئاركۆلۆەیی‬

‫چوارچێوەدا وێمەی رووداوی لەدایكبوونی مرۆای مۆدێرنی‬

‫بەكارهێمانی گوتارەكان لە بواری زانستدا ئاەكرا دەكا ‪.‬‬

‫خستەوە و لە كتێبی وەەكان و ەتەكاندا مەرگی ئەم‬

‫كەواتە لەسایەی ئاركۆلۆەییدا دەتوانین دەرك بە سیستەمە‬

‫تازەلەدایكبووەی راگەیاند‪ .‬مەبەستی ئەو لە مەرگی مرۆڤ‬ ‫برێتی بوو لە بوونەوەرێكی ئێپستیمۆلۆەیانە و دەركەوتمی‬ ‫مرۆای پۆستمۆدێرن‪ .‬ئەو مرۆاەی كەوتۆتە ەێر هەیمەنەی‬ ‫سوەەیەتی بیركردنەوە و مەعریفە و خۆی بووە بە بابەتی زمان‬ ‫و ئارەزووەكان و ناخودئاگا‪ .‬ئەم رووداوە لەگەڵ دەركەوتمی‬ ‫بوارە‬

‫تازەكانی‬

‫وەك‬

‫دەروونشیكاریب‬

‫زمانماسی‬

‫و‬

‫ئەنترۆپۆلۆەیی نو ب ئیمكانی پەیدا كرد‪.‬‬

‫سەرەكییەكانی میشێل فوكۆ بەتایبە ئەو ئەم چەمكە لەبەرانبەر‬ ‫و دە بە مێژووگەرایی (‪)historicism‬ی باو دادەنێت‪ .‬ئەم‬ ‫ئاراستەیە لە سیستەمی فوكۆییدا چ پێگەیەكی هەیە؟‬

‫ئەوەی‬

‫ئاركۆلۆەیی‬

‫بەپێچەوانەی‬

‫هێرمونیتیك‬

‫بەەوێن‬

‫دۆزیمەوە و ەیكاری مانا ەاراوەكانی نێو دەیدا ناگەڕێتب‬ ‫بەڵكو زیاتر روودەكاتە ئاستی گوتارەكان‪ .‬بۆ نموونەب لە كتێبی‬ ‫مێژووی ەێتیدا فوكۆ هەوڵدەدا‬

‫ئاركۆلۆەیی بێدەن‬

‫كلیمیكدا ئاركۆلۆەیی روانگەی پزیشكی ەیكار دەكا ‪ .‬لە‬ ‫كتێبی وەەكان و ەتەكانیشدا ئاركۆلۆەیی زانستە مرۆییەكان‬ ‫ەیدەكاتەوە و هەڵیاندەسەنگێمێت‪.‬‬ ‫ئیرشاد‪:‬‬

‫زەیمەران‪ :‬فوكۆ دوای باڵوبوونەوەی كتێبی مێژووی ەێتی و‬ ‫هەروەها پەیدابوونی كلیمیكب كتێبی بەناووبانگی وەەكان و‬ ‫ەتەكانی بەچاپ گەیاندب كە لە ئیمگلیزیدا بە رێكخستمی‬ ‫وەرگێڕدراوە‪ .‬لەو كتێبەدا بووب كە فوكۆ مێتۆدی‬

‫ئاركۆلۆەیی وەسفكرد و بەكاریێێما‪ .‬و گوتی مێتۆدی‬ ‫ئاركۆلۆەیی دەیەوێت نە تەنێا لە هەرجۆرە نارسیسزمێكی‬ ‫ترانسێمدێمتاڵ (خۆەەیداییەكی دەرنشین) دووربكەوێتەوە و‬ ‫لەبری یوڵبوونەوە لە خودی ترانسێمدێمتاڵ و دانانی وەك‬ ‫سەرچاوەی بیركردنەوەب [بەڵكو] ئەو چەمكانەی‬

‫ئاركۆلۆەیی لە بەرانبەر بە هێرمونیتیك بەكاردەهێمێت‪ .‬لەبەر‬

‫دەربارەی كاتیگۆری ەێتی دابڕێژێت و یان لە پەیدابوونی‬

‫ئیرشاد‪ :‬چەمكی ئاركۆلۆەیی (دێریمەناسی) یەكێكە لە زاراوە‬

‫ەتەكان‬

‫زمانی و مەعریفییە زاڵەكان بكەین بەسەر سەردەمێكدا‪ .‬فوكۆ‬

‫لە‬

‫راستیدا‬

‫ئاركۆلۆەیی‬

‫لەگەڵ‬

‫هەڵپەساردنی‬

‫بەردەوامێتی مێژووییدا خەریكی دۆزیمەوەی وەرچەرخانی‬ ‫ناوەكی و نۆرمە كرۆكییەكانی مەعریفە و زانیمێك دەبێت‪ .‬بەاڵم‬ ‫كاتێك زیاتر لە بەرهەمەكانی فوكۆ دەچیمە پێشەوەب دەبیمین‬ ‫كەمێك لە بەكارهێمانی مێتۆدی ئاركۆلۆەیی دووركەوتۆتەوە و‬ ‫زاراوەی رەچەڵەكماسی (ەێمالۆەیی) بەكاردەهێمێت‪ .‬ئایا ئەم‬ ‫ەێوازەی تەواوكردنی ئاركۆلۆەیی بەكارهێمراوە؟‬ ‫زەیمەران‪ :‬فوكۆ زاراوەی رەچەڵەكماسیی لە نیتشە وەرگرتووە‬ ‫و بە مانایەكی تازەی‬

‫بەكاریدەهێمێت‪ .‬بەوجۆرەی دەزانیت‬

‫بماسێت كە‬

‫نیتشە كتێبێكی بەناوی رەچەڵەكماسی مۆراڵ هەیەب كە لەم‬

‫پەیوەستن پێیەوەب واتا هۆكاری مێژووییب بەردەوامیب‬

‫دواییانەدا بۆ فارسی وەرگێڕدراوە‪ .‬فوكۆ رەچەڵەكماسیی بۆ‬

‫پێشكەوتن و لێكچوون و ئەوانە بخاتە دەرەوەی بازنەی‬ ‫لێكۆڵیمەوەوەب بەڵكو گوتار و پەیوەندییەكانی گوتار بكاتە‬

‫تەكمیلەكردنی الیەنی ئاركۆلۆەییدا بەكارهێما‪ .‬دەتوانین ب ێین‬

‫ئەو ئاركۆلۆەیی بۆ لێكۆڵیمەوەی زانین و مەعریفە بەكارهێماب‬

‫رەچەڵەك و فۆرمولەبوونی توێكاری مرۆیی لە چوارچێوەی‬

‫بەاڵم بۆ رووكردنە پەیوەندییەكانی دەستەاڵ ب رەچەڵەكماسی‬

‫سیستەمە چاودێری و دیسپلیمییەكانی دەستەاڵتدا دەخاتە بەر‬

‫بەكاردەهێمێت‪ .‬رەچەڵەكماسی ئاراستەیەكی مێژووییە بۆ‬

‫لێكۆڵیمەوەوە‪ .‬بە بۆچوونی ئەوب تەكمیكەكانی دیسپلین و‬

‫و زانین‪ .‬لە راستیدا جیاوازیی‬

‫زیمدانەكانب‬

‫پەیوەندییەكانی دەستەاڵ‬

‫چاودێریكردنی‬

‫تایبەتی‬

‫لە‬

‫یوتابخانەكانب‬

‫سەرەكی نێوان مێژوو و رەچەڵەكماسی ئەوەیەب كە مێژوو لە‬

‫نەخۆەخانەكانب نەخۆەخانە دەروونییەكان و سەربازگەكاندا‬

‫سەرچاوەی رووداو لە رابوردوویەكی دوورەوە دەستپێدەكا ب‬

‫بەكاردەهێمرێن و لەەێر سایەی هەمان ئەو تەكمیكانەدایەب كە‬

‫بەاڵم رەچەڵەكماسی كاتی ئێستای كردۆتە پمتی پەڕیمەوە و لە‬

‫رەفتار و هەڵسوكەوتی خوێمدكارانب یان نەخۆەان و سەربازان‬

‫دەگەڕێت و‬

‫دەخرێتە بەر لێكۆڵیمەوەب كۆكردنەوە و سەرەمێریكردنەوە و‬

‫رەچەڵەكماسی‬

‫ئامادە دەكرێت‪ .‬لەم‬

‫رابوردوودا بۆ تێگەیشتن لە دیاردەی دەستەاڵ‬ ‫بەدوای‬

‫رەچەڵەكەكەیدا‬

‫دەڕوا ‪.‬‬

‫مێتۆدی‬

‫پاەانب لەسەر ئەو بمەمایانە راپۆر‬

‫بەپێچەوانەی مێژووب بەدوای تێگەیشتن لە فرەیی و‬

‫چوارچێوەیەدا هانی رەفتاری ئاسایی و پەسەندكراو دەدرێت و‬

‫رەچەڵەكماسیدا‬

‫رووبەڕووی سزادان‬

‫جۆراوجۆری‬

‫رووداوەكاندا‬

‫دەڕوا ‪.‬‬

‫لە‬

‫رەفتاری نائاسایی و ناپەسەندی‬

‫ناهۆمۆجیمەكان و جیاوازییەكان هەڵدەسەنگێمدرێن‪ .‬مێتۆدی‬

‫دەكرێتەوە‪ .‬بەدیدی ئەوب ئامانجی سەرەكی چاودێری و‬

‫بونیاد بەسەر دیاردە ناپایەدارەكاندا‬

‫دیسپلین ەتێك نییە جگە لە ئاسایی و نۆرمالیزەكردنی‬

‫بسەپێمێت‪ .‬لێكۆڵیمەوەی سەرەكی فوكۆ لەم بوارەدا برێتییە‬

‫رەفتاری تاك و لەنێوبردنی ناڕێكییە كۆمەاڵیەتی و‬

‫لەوەی چۆن مرۆڤ لە ئاڵۆزی و پێچاوپێچی پەیوەندییەكانی‬

‫دەروونییەكان و سەرەنجام پەروەردەكردنی ئیمسانی ملكەچ و‬

‫رەچەڵەكماسی هەوڵدەدا‬

‫دەستەاڵ‬

‫و زانیمدا بووە بە سوەە و جەوهەرێكی ئۆبژێكتی‬

‫بەخۆیەوە دەگرێت‪.‬‬

‫سوودبەخ‬

‫ئیرشاد‪ :‬فوكۆ لەبواری مێژووی سێكسوالیتەدا دەستیكرد بە‬

‫ئیرشاد‪ :‬كەواتە مێتۆدی رەچەڵەكماسی خەریكی ەیكاركردنی‬ ‫پەیوەندییەكانی دەستەاڵ‬

‫لە كۆمەڵگادا‪.‬‬

‫نووسیمی كتێبێك دەربارەی پەیوەندیی تەكمیكەكانی دەستەاڵ‬

‫و تەكمیكەكانی دەستەاڵتدارێتی‬

‫لەگەڵ سێكسوالیتەدا‪ .‬فوكۆ لە چوار بەرگی ئەم كۆمەڵە كتێبەدا‬

‫(ایتدار) لەگەڵ زانین و مەعریفە لە ئاستی گوتاردا خەریك‬

‫دەستیكرد بە ەیكاركردنی رەچەڵەكماسییانەی سێكسوالیتە لە‬

‫دەبێت‪ .‬فوكۆ لە ساڵەكانی سەرەتای دەیەی حەفتاداب بە تەواوی‬

‫سەدەكانی ناوەڕاستەوە تاوەكو ئێستا‪ .‬ئەگەر دەكرێت‬

‫وازی لە مێتۆدی ئاركۆلۆەیی هێما و بەوجۆرەی گوتتان‬

‫بۆچوونتان دەربارەی بەكارهێمانی رەچەڵەكماسیی لە مێژووی‬

‫ئەم‬

‫سێكسوالیتەدا بخەنەڕوو و ب ێنب كە توێژیمەوەكەی ئەو لەم‬

‫مێتۆدەی بۆ ەیكاركردنی سیستەمە چاودێری و دیسپلیمییەكان‬

‫بارەیەوە چ سەرەنجامگەلێكی لە مێژووی فكری خۆرئاوادا‬

‫بەكارهێماب لەم روووەوەب بەبۆچوونی ئێوە ئەم مێتۆدە چ‬

‫لەخۆگرتووە؟‬

‫خەریكی رەچەڵەكماسی دەستەاڵ‬

‫بوو‪ .‬فوكۆ بەتایبە‬

‫كاریگەرییەكی لە لێكۆڵیمەوە دەربارەی تەكمیكی سزادان‬ ‫هەبووە؟‬ ‫زەیمەران‪ :‬ئەو دەیگو‬

‫زەیمەران‪ :‬دەبێت ب ێین ئامانجی فوكۆ بەوجۆرەی خۆی لە‬ ‫یەكێك‬

‫لە‬

‫چاوپێكەوتمە‬

‫ناسراوەكانیدا‬

‫باسیدەكا ب‬

‫مێژوونووسییەب كە پێشگریمانە نەریتییەكانی مێژووی فەرمی‬

‫ئەو وەك لقێكی بیۆلۆەییانە لە سێكسوالیتەی نەڕوانیب بەڵكو‬

‫بەجێدەهێ ێت‪ .‬لەم ەێوازەدا مێژوونووسی باس لە چەمكی‬

‫وەك دیاردەیەكی مێژوویی – كۆمەاڵیەتی دەستیكرد بە‬

‫بەردەوامی و هەمیشەییەتییەكانی مێژوو ناكرێت‪ .‬لە روانگەی‬

‫ەیكاركردنی سێكسوالیتە‪ .‬ئەو لە پەیوەندیی نێوان دەستەاڵ‬

‫رەچەڵەكماسییەوە یۆناغە مێژووییەكان هەریەكێكیان دەركەوتەی‬

‫و زانیمدا لە سێكسوالیتەی توێژییەوە و هەوڵیدا تاوەكو‬

‫دابڕانەكان و پەڕیمەوەكان و جواڵنە سەربەخۆكانە‪ .‬فوكۆ لە‬

‫بەسوەەبوونی‬

‫لەنێو‬

‫كتێبی دیسپلین و سزادا ئەم ستراتیژییە سەرەكییەی‬

‫سێكسوالیتەدا رااە بكا ‪ .‬ئەو رەخمەی لە گریمانەی‬

‫بەكارهێماوە‪ .‬فوكۆ لەم توێژیمەوەیەدا هەوڵیداوە مۆتیڤگەلی‬

‫چەپاندن(سەركوتكردن)ی فرۆید گرتووە و دەڵێت لە مێژووی‬

‫باوی هیومانیستیانە بباتە ەێر پرسیارەوە‪ .‬ئەو لەم بەرهەمەدا‬

‫نوێدا لە كۆمەڵگای خۆرئاواییی سێكسوالیتە بەهیچ جۆرێك‬

‫(‪)subjectification‬‬

‫مرۆڤ‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫رەچەڵەكماسی ەێوازێكی نوێی‬

‫توێژیمەوەكەی دەربارەی غەریزەی سێكسی مرۆاەكان نەبووە‪.‬‬

‫‪145‬‬

‫برێتی نەبووە لە بابەتی چەپاندنب بەڵكو چەندین بەڵگە و‬

‫تەكمیكەی خودەوە (‪ )technology of self‬دەتوانن‬

‫دۆكۆمێمت هەنب كە نیشانی دەدەن لە سەدەی حەادەهەم بەدواوە‬

‫پێداچوونەوە بە ئایدیاكان و رەفتارەكانی خۆیان بكەن و‬

‫گوتار دەربارەی سێكسوالیتە لەناكاو چەند بەرابەر زیاد دەكا ب‬

‫بەرەو ئایدیالی ترانسێمدێمتاڵی ریفۆرمیان بكەن‪ .‬لە راستیدا لە‬

‫هەروەها باس و گفتوگۆ دەربارەی سێكسوالیتە گرنگییەكی‬

‫یۆناغە كۆنەكانی گریكدا تەكمیكی خود (یان تەكمیك بەسەر‬

‫وەردەگرێت‪ .‬واتا پاڵمەرە ئابووریی – سیاسییەكانی‬

‫خوددا)ب فۆرم بە رەفتاری تاك دەبەخشێت و كەسێتی و‬

‫لێكۆڵیمەوە لە سێكسوالیتەب گوتاری سێكسی (رەگەزی)‬

‫ەووناسی ئەو دیاریدەكا ‪ .‬ئەم ەتەب بەڕێی ئەدەبی خودەوە‬

‫بەرفراوانتر دەكا ؛ لەبەر ئەوەی باس و گفتوگۆ لەم بوارەدا‬

‫سەرچاوە دەگرێت‪.‬‬

‫تایبە‬

‫پەیوەندی بە مەسەلەی مردن و لەدایكبوونی ممدااڵنب تەمەنی‬ ‫هاوسەرگیریب و ئامار و زانیاری دەربارەی رەفتاری سێكسی‬ ‫تاكەكانی كۆمەڵگاوە دەگرێت‪ .‬لە سەدەی نۆزدەهەم بەدواوە‬

‫ئیرشاد‪ :‬سێكسوالیتە و دەستەاڵ لە سەدەكانی ناوەڕاستدا بە‬ ‫چ ەێوەیەك پەیوەندییان بەیەكەوە بەستبوو؟‬

‫گوتاری زانستی دەربارەی رەفتاری سێكسی تاكەكان فۆرمولە‬

‫زەیمەران‪ :‬لە سەدەكانی ناوەڕاستداب مەسیحییە ئەخ ییاتێكی‬

‫دەبێت و تەكمیكی زانستە جۆراوجۆرەكان دەربارەی ئەم‬

‫بەدووی خۆیدا هێماب كە لەتەك ئەخ ییاتی سەردەمی پ تۆن و‬

‫كاتیگۆرییە بەرەو دروستكردنی حەییقە‬

‫و سەرەنجام‬

‫دەستەاڵ دەڕوا ‪.‬‬

‫ئەریستۆتێلیس جیاوازییەكی بەرچاوی هەبوو‪ .‬مەسیحییە‬ ‫تەنێا ئاییمێكەب لەنێو چوارچێوەی رێكخستمی دامەزراوەیەكی‬

‫و‬

‫ئیرشاد‪ :‬چۆن دەكرێت پەیوەندی نێوان دەستەاڵ‬ ‫سێكسوالیتە لە روانگەی فوكۆدا دیاریبكەین؟‬

‫ناسراو بە ك ێسا پەرەیسەند و ئەم دەزگایەی وەها لە یەڵەم داب‬ ‫كە هەندێك لە تاكەكان بەهۆی فەزیلەتە ئەخ یی و مەعمەوییە‬ ‫تایبەتییەكانەوە لەوانیدیكە بەرزترن‪ .‬ئەم بەرزێتییە رەهەندێكی‬

‫زەیمەران‪ :‬فوكۆ لە كتێبی مێژووی سێكسوالیتەدا هەوڵدەدا‬

‫جەستەیی نییەب بەڵكو لەنێو یواڵیی دەرووندا ەاردراوەتەوە‪.‬‬

‫ئەوە بسەلمێمێتب كە لەگەڵ ئەوەی سێكسوالیتە كەوتە نێو‬

‫كەواتە دەستەاڵتی ك ێسا ئامانجی كۆتایی خۆی وەك‬

‫و زانیمداب ئەوا زەمیمەی‬

‫رزگاركردنی مرۆاەكان دیاریكرد لە رۆەیی دواییدا‪ .‬لەم رووەوەب‬

‫بەبابەتبوون و بەسوەەبوونی تاك خۆب دەبێت‪ .‬فوكۆ دەڵێت‬

‫ئەم فۆرمەی دەستەاڵ‬

‫بەرەو ئاراستەی رزگاری كۆتایی‬

‫لە سەردەمی ئەنتیكەوە مرۆاەكان لە مێژووی ەارستانێتی‬

‫مرۆاەكان دەڕوا ‪ .‬ئەم دەستەاڵتە مرۆاەكان وەك فۆرمێكی‬

‫لەگەڵ‬

‫تاكی گوێگر دادەنێت و بە بەكارهێمانی مێتۆدگەلێكی تایبەتی‬

‫بەسوەەبوونداب زەمیمەی بۆ كۆنترۆڵكردن و پشكمیمی‬

‫دەوری یواڵیی بوونی مرۆاەكان دەدا ب لەبەر ئەوەی ناچاریان‬

‫دەستەاڵ بەسەر بوونی ئەواندا خۆەكرد‪ .‬لە راستیدا لە گریك‬

‫دەكا تاوەكو بە مەبەستی كەمكردنەوەی باری گوناهەكانیان لە‬

‫و رۆمی كەونارادا بەكارهێمانی دەستەاڵ بەڕێی چاودێریكردن‬

‫بەرانبەر بە پێگەی رۆحانی ك ێسادا خەیااڵتە ناوەكییەكانی‬

‫لە خود فەراهەم دەبێت‪ .‬تاكەكانی كۆمەڵگا تەنێا بەڕێی ئەم‬

‫خۆیان ئاەكرا بكەن‪ .‬ئەم ەتە لە سەردەمی كۆنی گریكدا‬

‫پەیوەندییەوە لەتەك دەستەاڵ‬

‫خۆرئاوادا‬

‫بوون‬

‫بە‬

‫"سوەە‬

‫سێكسییەكان"‬

‫و‬

‫بوونی نەبوو‪ .‬ئەم مێتۆدە ئەمڕۆ لەالیەن بەەێك لە زانستە‬

‫زەیمەران‪ :‬فوكۆ لە بەرگی یەكەمی كتێبی مێژووی سێكسوالیتەدا‬

‫دەروونشیكاریی‬

‫لە هیمدب چین و ئیرانداب‬

‫مرۆییەكانی‬

‫سایكۆلۆەیی‬

‫وەك‬

‫و‬

‫دەڵێت لە خۆرهەاڵ‬

‫و بەتایبە‬

‫بەكارهێمراوەب بەاڵم روون و ئاەكرایەب كە مێتۆدەكانی ئەوان‬

‫ئەدەبیاتی عاەقانە (‪ )ars erotica‬باسی لە مەسەلەی‬

‫گۆڕانی بەسەردا هاتووە‪.‬‬

‫پەیوەندییە سێكسییەكان كردووە بە فۆرمێكی مێتافۆری و ئەم‬

‫ئیرشاد‪ :‬تەكمیكی ئیعترافپێكردن لە چ رۆەگارێكەوە لە ئەوروپا‬ ‫سەرچاوەی گر ؟‬

‫ەتەب زێتر لە بواری ئەدەبیا و هونەردا باسی لێوەدەكرێت‪.‬‬ ‫كەواتە گوتاری سێكسی (جمسی)ب جەوهەرێكی هونەری و‬ ‫ئەدەبی هەبووە‪ .‬لەم كولتوورانەدا حەییقە‬

‫لە ناوەوە چێژی‬

‫زەیمەران‪ :‬فوكۆ دەڵێت تەكمیكی ئیعترافپێكردن لە سەدەكانی‬

‫تایبەتی جەستەییانە دەردراوە و وەك ئەزموونێكی عاەقانە‬

‫زێتر الیەنی‬

‫كۆكراوەتەوەب واتا لەم كولتوورانەدا چێژی سێكسی حەییقەتێكی‬

‫گوناهی و بەتایبەتی گوناهی سێكسی دەگرتەوە‪ .‬فوكۆ لە بەرگی‬

‫زانستی نییەب بەڵكو زێتر پەیوەندی بە ئەدەڵ و ئەخ یەوە‬

‫دووەم و سێیەمی كتێبی مێژووی سێكسوالیتەدا خەریكی‬

‫هەیە‪ .‬بەاڵم باسی سێكسوالیتە لە خۆرئاوا رەوتێكی دیكەی‬

‫لێكۆڵیمەوە بووە لە رەوتی مێژوویی ئیعترافپێكردن و ەیكاری‬

‫گرتەبەر‪ .‬لەو‬

‫ئەم باسە دەگۆڕێت بۆ زانین (زانیاری)یەكی‬

‫بۆ گوتارەكانی ئیعترافپێكردن كردووە لە سەردەمی گریك و‬

‫تایبەتی و ئامانجەكەیشی ئەدەبیا‬

‫ناوەڕاستدا سەرچاوەی گر‬

‫و دانپێدانانەكانی‬

‫نییەب بەڵكو ەیكاریكردنی‬

‫سەردەمی مەسیحی و پاەان سەردەمی‬

‫وردی ئایدیا و پراكسیسەب كە پەیوەندی بە چێژەوە دەگرێت‪.‬‬

‫ریفۆرمی ئاییمیدا‪ .‬لە راستیدا ئامانجی سەرەكی تەكمیكی‬

‫لە راستیدا ئامانجی سەرەكی ئەم زانیمە دروستكردنی حەییقەتە‬

‫و كۆكردنەوەی زانیاری‬

‫دەربارەی تەندروستی دەروونی و جەستەیی تاكەكەس و‬

‫(زانین) بوو دەربارەی تاكەكان‪ .‬راستییەكەیب لەەێر سایەی ئەم‬

‫بەەێوەیەكی گشتی خۆەگوزەرانی دەستەجەمعییە؛ بەتایبە لە‬

‫مێتۆدەدا بووب كە تاك راز و نێێمییەكانی خۆی ئاەكرا دەكرد‬

‫سەدەی نۆزدەهەمدا ئەم بوارە تێكەڵی زانستە مرۆییە تازەكان‬

‫دزەی دەكردە نێو ەاراوەترین الیەنی‬

‫دەبێت و وردە وردە ئەرەیڤی گەورەی چێژەكان هاتەئاراوە‪ .‬لە‬

‫هۆەی تاكەكەسەكانەوە‪ .‬لە سەدەكانی دووەم و سێیەمی زاییمی‬

‫بوارەكانی‬

‫زانستە‬

‫بەدواوە و پاەان لە سەردەمی ریفۆرمی ئاییمیداب زمان و‬

‫دەروونپزیشكییەكانداب‬

‫تەكمیكەكان و مێتۆدەكانی ئیعترافپێكردنی ئاییمی بەردەوام و‬

‫سێكسییەكان گۆڕأن بۆ گوتارە زانستییە رێكخراوەكان‪.‬‬

‫رۆمان و بەتایبە‬

‫ئیعترافپێكردنب كەەفكردنی حەییقە‬

‫و دەستەاڵتی حاكمی‬

‫زیاتر رووی تێكراوە‪.‬‬

‫وەك‬

‫زانستە‬ ‫بە‬

‫پەروەردەیی‬ ‫ەێوەیەكی‬

‫و‬

‫گشتی‬

‫ئارەزووە‬

‫ئیرشاد‪ :‬فوكۆ لە بەرهەمەكانی دوایی خۆیدا باسی لە بیۆ –‬

‫ئیرشاد‪ :‬لە چ مێژوویەكەوە ئیعترافپێكردنب رەوتی ئاییمی خۆی‬

‫دەستەاڵ‬

‫گۆڕیوە و كەوتە نێو رەوتێكی الئیكییەوە؟‬

‫زاراوەیە چییە؟‬

‫زەیمەران‪ :‬لە كۆتاییەكانی سەدەی ەازدەهەم و سەرەتاكانی‬

‫زەیمەران‪ :‬فوكۆ لە بەرهەمەكانی دوایی خۆیداب وەك وەەكان و‬

‫سەدەی هەەدەهەمداب دانپێدانان وردە وردە جەوهەری ئاییمیانەی‬

‫ەتەكان و دیسپلین و سزا دانیشتووان و ەیانی مرۆاەكانی لە‬

‫خۆی لەدەست دا‪ .‬سەرەتا بۆ بواری پەروەردە و فێركردن و‬

‫كۆمەڵگادا خستۆتە بەر لێكۆڵیمەوە و دەڵێت لە سەردەمی‬

‫پاەان بۆ زیمدانەكان و لە سەدەی نۆزدەهەمیشدا بۆ بواری‬

‫ك سیكدا و بەتایبە‬

‫لەگەڵ دەركەوتمی چەمكی مەعریفەی‬

‫پزیشكی و پاەان دەروونپزیشكی و دەروونشیكاری‬

‫مرۆڤب ەیانی و ئاراستەی ئەو كەوتە بەردەم لێكۆڵیمەوە و‬

‫گوازرایەوە‪.‬‬

‫ەیانی ئابووری و سیاسیی ئەو لەبەردەم دەستەاڵتدا گرنگییەكی‬

‫خۆرهەاڵتی‬ ‫جیاواز بووە؟‬

‫پێشیمەی هەبووە یان جەوهەری ئەم تەكمیكە‬

‫تایبەتی وەرگر ‪ .‬بیۆ – دەستەاڵ‬

‫راستییەكەی برێتییە لە‬

‫سەرنجی دەستەاڵ لەسەر كاروباری تاكەكەسی و كۆمەاڵیەتی و‬ ‫دەستەجەمعی كۆمەڵگاب كە لە سەدەی نۆزدەهەمدا جەوهەرێكی‬ ‫زانستی بەخۆیەوە گر ‪.‬‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬

‫ئیرشاد‪ :‬ئایا بەبۆچوونی ئێوە ئەم تەكمیكەی ئیعترافپێكردن لە‬

‫(‪ )bio - power‬كردووەب مەبەستی ئەو لەم‬

‫‪147‬‬

‫مەعریفەب گوتار و دەستەاڵ و لەسەر ئەو بمەمایە دامەزراوەب كە‬ ‫هاوكێشەی نێوان عەیڵب ئیرادەب پێشكەوتنب كە ئەمانە لە‬ ‫دروەمە گرنگەكانی مۆدێرنیتەنب رێگربووە لە تێگەیشتمی ئێمە‬ ‫لە پەیوەندییەكانی دەستەاڵ ‪ .‬ئەو لە زنجیرەیەك لێكۆڵیمەوەی‬ ‫فەلسەفەیی – مێژوویی تایبەتیدا لەبواری دەروونپزیشكیب‬ ‫پزیشكیب تاوانماسیی و سزاناسی هەوڵیداوە پێشگریمانە‬ ‫باوەكانی مۆدێرنیتە رووبەڕووی تەنگژە بكاتەوە و فۆرمە‬ ‫تازەكانی مەعریفەب عەیاڵنییە‬

‫و دامەزراوە كۆمەاڵیەتییەكان‬

‫بخاتە ەێر پرسیارەوە و لەناوەوەیاندا پەیوەندییەكانی‬ ‫كەەف بكا ‪ .‬لە ئیراندا بەداخەوەب جۆرێك لە‬

‫دەستەاڵ‬

‫جۆەوخرۆەی لەخۆرئاواترسی سادەڕوانانە بوونی هەیەب كە‬ ‫هەندێك لە رۆەمبیران هەوڵدەدەن خۆرئاوا وەك پرۆەەیەكی‬ ‫ەكستخواردوو رووبەڕووی رەخمە بكەنەوە و لەبەر ئەوە‬ ‫گوتەكانی كەسانێكی وەك فوكۆب هایدێگەر و بەەێك لە‬ ‫نیۆماركسیستەكان بەكاردەهێمن و بەبت یوڵبوونەوە و‬ ‫لێكۆڵیمەوە و تەنێا بۆ سەلماندنی جۆرێك لە خۆرهەاڵتپەرستی‬ ‫تەنگەتاوی و هەڵگەڕاوەب لە یوڵبوونەوەی فەلسەفەیی لە‬ ‫بمەماكانی كولتوور و ەارستانێتی خۆرئاوایی بەجێماون‪ .‬ئێمە‬ ‫پێویستمان بە بیركردنەوە هەیە و پێویستە خۆمان بەدوور‬ ‫بگرن‬

‫لە‬

‫یبوڵكردنی‬

‫دەرەنجامەكانی‬

‫تەنگەتاوی‬

‫بۆ‬

‫دەستبەسەرداگرتمی خواستەكان‪ .‬دەبێت لە بیركردنەوەدا‬ ‫دەربارەی دیاردە كولتووریی – ەارستانێتییەكانب ئارامی و‬ ‫لەسەرخۆیی لەخۆمان دوورنەخەیمەوە‪ .‬تەنگەتاوی و وەاڵمە‬ ‫داخراوەكان لە سەدەی دواییدا وەك بااڵپۆەێك سێبەری بەسەر‬ ‫بیركردنەوەی ئێمەدا كێشاوە‪ .‬پێویستە واز لە عیمادی و‬ ‫ئیرشاد‪ :‬فوكۆب وەك ەاك دێریداب ەان بۆدریار و ەیل دولۆز‬ ‫– هەڵبە‬

‫هەر یەكێكیان بەەێوەی تایبەتی خۆی – خەریكی‬

‫لێكۆڵیمەوە لە مۆدێرنیتە بووە‪ .‬هەڵبە لە ئیران ئەم رەهەندەی‬ ‫رەخمەگرتن لە مۆدێرنیتە لە زۆر بواردا رووبەڕووی لێكدانەوەی‬ ‫هەڵەی ئیدیۆلۆەییب سیاسیی و سادەڕوانی بووەتەوەب بۆچوونی‬ ‫بەڕێزتان دەربارەی ئەم پەیوەندییە چییە؟‬ ‫زەیمەران‪ :‬بەەێوەیەكی گشتی رەخمەی فوكۆ لە مۆدێرنیتە و‬ ‫بەتایبە‬

‫هیومانیزم هاوڕابووە لەگەڵ تیۆرییەكەی دەربارەی‬

‫"مەرگی مرۆڤ" و پرۆەەی روانگە تازەكان دەربارەی كۆمەڵگاب‬

‫هەڵشەیی بێێمینب كە ریشەی لەنێو هەڵچوونە دەروونییەكانی‬ ‫ئێمەدا هەیە و دوورە لە بیركردنەوەی ەیرانە و زۆر بە جدییەوە‬ ‫بیر لە رەوەی هەنوكەیی ەارستانێتی خۆرئاوایی بكەیمەوە‪.‬‬ ‫فوكۆ و ئەوانیدیكە پێویستە مەەخەڵی رێی ئەمجۆرە ئاراستەیە‬ ‫بن و نابێت دەرفە بەوە بدەین بیركردنەوەی ئەوان ئێمە رازی‬ ‫بكا ب كە دەربارەی خۆرئاوا هەموو ەتێك دەزانین و‬ ‫ەارستانێتی خۆرئاوایی كتێبێكی خوێمراوەیە‪.‬‬

‫محەمەد رەزا ئیرشاد نووسەری بواری فەلسەفە و تیۆریی سیاسییە و گلتوگۆیەكی دەربارەی مێژووی فەلسەفەی‬ ‫خۆرئاوا لەگەڵ زەیمەران ئەنجام داوە لە میانەی سێ بەرگی كتێبدا‪.‬‬

‫بیۆگرافیایەکی‌‌کورتی‌زەیمەران‪‌ :‬‬ ‫ی محەمەد زەیمەران ساڵی ‪1324‬ی هەتاوی لە ئەسفەهان لەدایكبووەب ئیرانییەكان وەك فەیلەسوف ناوی دەبەن و مامۆستای زانكۆیە‬ ‫و هەڵگری بڕوانامەی دكتۆرایەب هاوكا لە پەیمانگای رووداوی نو (موسسە رخداد تازە) كە دامەزراوەیەكی كولتوورییە و زۆریمەی‬ ‫ئەو نووسەرانەی سەر بە ترادیسیۆنیی تیۆریی رەخمەی رادیكاڵنب لەم دامەزراوەیەدا وانە دەڵێمەوە ‪,‬دكتۆری ئێپستمۆلۆەیی و‬ ‫فێركاری فەلسەفەی لە زانكۆی ماساچوستی ئەمەریكا وەرگرتووە لە ساڵی ‪.1985‬‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬ ‫‪149‬‬

‫سەرچاوە‪‌:‬‬ ‫اندیشەهای فلسفی در پایان هزارە دومب گفتگو با محمد چیمرانب نشر هرمسب تێرانب ‪1381‬ب ص‪-139‬‬ ‫‪.153‬‬ ‫پەراوێزەکان‪‌ :‬‬ ‫‪ .‬ئەم گفتوگۆیە نزیكەی ‪ 13‬ساڵ پێ‬

‫ئێستا ئەنجام دراوە و ئەوەندەی من ئاگادار بمب ئێستا زۆریمەی‬

‫كتێبەكانی فوكۆ (باب بن یان خراپب بە ئەمانەتەوە یان سانسۆركراو) وەرگێڕدراونەتە سەر زمانی‬ ‫فارسی و ئێستای‬

‫بەردەوام هەوڵی وەرگێڕانی ئیشەكانی دەدرێت‪( .‬وەرگێڕ)‬

‫‪ .‬لە وەرگێڕانە ئیمگلیزییەكەیدا بووە بە "رێكخستمی ەتەكان" وەرگێڕ‪.‬‬ ‫‪ .‬لە زمانی ئیمگلیزی و فارسیدا بووە بە ەارستانێتی و نیگەرانییەكانیب بەاڵم من روانیمم ئاراستەی‬ ‫ئەڵمانییەكە كردووە و تێگەیشتمی ئەڵمانیم بۆ وەەی كولتوور گواستۆتەوەب كتێبەكە بە ئاڵمانی برێتییە‬ ‫لە‪ ...Das Unbehagen in der Kultur :‬وەرگێڕ‬ ‫‪.‬‬

‫‪The Order of Things‬‬

‫‪.‬‬

‫‪Transcendental Narcissi‬‬

‫هەندێك‌لە‌كتێبەكانی‪:‬‬ ‫‪.‬‬

‫پ تۆنب پایدیا و مۆدێرنیتە‬

‫‪.‬‬

‫فەلسەفە لەنێوان ئێستا و داهاتوودا‪ :‬گوتارێك دەربارەی ئایدیا فەلسەفەییەكانی هاوچەرخ‬

‫‪.‬‬

‫چەند گوتارێكی فێمۆمێمۆلۆەییانە دەربارەی هونەر و جوانی‪.‬‬

‫‪.‬‬

‫دەروازەیەك بۆ نیشانەناسی هونەر‪.‬‬

‫‪.‬‬

‫تێپەڕین لە جیێانی ئەفسانەوە بۆ جیێانی فەلسەفە‪.‬‬

‫زەیمەران بەو كتێبانە زۆر ناسراوە كە زیاتر دەربارەی نیتشە و فكری فەرەنسی هاوچەرخ نووسیونی‪:‬‬ ‫‪.‬‬

‫نیتشە دوای هایدێگەرب دێریدا و دولۆز‪.‬‬

‫‪.‬‬

‫ەاك دێریدا‪ :‬مێتافیزیكی ئامادە‬

‫‪.‬‬

‫میشێل فوكۆ‪ :‬دەسەاڵ و زانین (زانیاری)‬

‫‪.‬‬

‫روانین لە رۆەمگەری مۆدێرنیتە و نیگەرانییەكانی‪ :‬سەبژێكتیڤیتەی مەعریفە و جوانی‪.‬‬

‫و چەندان كتێبی دیكەی نووسراو و وەرگێڕدراو‪.‬‬

‫ژمارهکانی‌پێشوی‌مهدهنیهت‬

‫نیهت‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ |‌23‌ |‌2013‬‬ ‫‪151‬‬