Medeniyt33

Page 1

‫نیهت‌| ‪1‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫‪ ‬خاوهنی ئیمتیاز‬ ‫مهکتهبی ڕێکخراوه دیموکراتیهکان‬ ‫‪ ‬سهرنوسهر‬ ‫مهال بهختیار‬ ‫‪ ‬سکرتێری نوسین‬ ‫ئیسماعیل حهمهئهمین‬ ‫‪ ‬دهستهی نوسهران‬ ‫مهنسور تهیفوری‬ ‫پێشڕهو حسێن‬ ‫نهبهز محهمهد‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 2‬‬

‫‪|٦‬‬

‫مانیفێستێک بۆ مهدهنیهت‪..‬‬

‫پێڕست‬

‫ئیسماعیل حهمهئهمین‬

‫‪ |١١‬پهراوێزێکی سیاسی‪ :‬مرۆڤ‪ ،‬نیشتمان‪ ،‬یان هیچیان؟‬ ‫خهاڵت عومهر‬

‫‪ |٢٩‬هاوڕێی ساخته و کهڕنهڤاڵییهت‬ ‫ئیسماعیل حهمهئهمین‬

‫‪ |٤٨‬ڕەخنەی گاڵتەجاڕی فیمینستی‪ ،‬چەند مەمکێکی ڕووت بەرامبەر ئادۆڕنۆ‪...‬‬ ‫ئیسماعیل حهمهئهمین‬

‫‪ |٥١‬دیموکراسی ڤایرۆس یان دهرمان‪.‬‬ ‫پێشڕهو حسێن‬

‫‪ |٥٤‬فیگهری خیانهتکار‬ ‫بهیان سهلمان‬

‫‪ |٦١‬گۆرانی سیرێنەکان‪ ،‬کایەی دەنگ وەک شوێنگەی لەدایکبوونی خود‬ ‫بهکر عهلی‬

‫‪ |٧١‬تیرۆریزم و ئهخالق‪ ،‬ئایا له هیچ دۆخێکدا تیرۆریزم ڕێگهپێدراوه؟‬ ‫ماردین ئیبراهیم‬

‫‪ |٧٦‬ئاین و نهتهوایهتی‬ ‫نهبهز محهمهد‬

‫‪ |٩٦‬میتافیزیك لهجیهاندیدی فهلسهفهی ڕودۆلف كارناپ دا‪.‬‬ ‫د‪ .‬حهمید عهزیز‬

‫نیهت‌| ‪3‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫‪ |١٠٣‬ئازادی سیاسی و ڕای گشتی‬ ‫شوان ئهحمهد‬

‫‪ |١١١‬جان جاک ڕۆسۆ‬ ‫ئهردهاڵن عهبدوڵاڵ‬

‫‪ |١٢٣‬هێنری برگسۆن‬ ‫ڕۆشنا ئهحمهد‬

‫‪ |١٣٢‬ژیڵ دولۆز‪ :‬ئارهزووی بهرههمهێن‬ ‫پێشڕهو محهمهد‬

‫‪ |١٤٠‬فۆکۆ‪ ،‬ڕهخنه و ڕۆشنگهری‬ ‫زوهره ڕۆحی‬

‫‪ |١٤٧‬ژنان و بەجیهانیبوون‬ ‫نیشتیمان ڕۆحانی‬

‫‪ |١٥٢‬هەڵكۆڵینێكی مێژوویی بۆ ناسینەوەی شوناسی بەرایی ((سایكۆلۆژیا))‬ ‫حهمهی ئهحمهد ڕهسوڵ‬

‫‪ |١٦٥‬شار لەدونیابینى مۆدێرنەوە تاجەنگى جیاوازییەکان‬ ‫سمکۆ محهمهد‬

‫‪ |١٧٦‬چەمکی چۆنیەتی ژیانی شاری‬ ‫د‪ .‬سدیقه لوتفی‬

‫‪ |١٩٣‬سهبارهت به فهلسهفهی هیگڵ‬ ‫ڕێبین ڕهسوڵ ئیسماعیل‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 4‬‬

‫دانیشتووی شاری دوسڵدۆرفه له واڵتی ئهڵمان‪.‬‬

‫وێنهی دووم‪ :‬فهیلهسوف‪ :‬یۆرگن هابرماز‪ ،‬بهڕهکهز ئهڵمانییهو یهکێکه له ڕۆشنگهرهکانی قوتابخانهی فراکفۆرت‪ ،‬هابرماز لهدایک بووی ‪ 18‬یونی ‪ 1929‬یهو‬

‫وێنهی یهکهم‪( :‬مرۆڤه دوو ڕووهکان)‪ ،‬سیمبۆڵێکی فهیلهسوفیانه بۆ مرۆڤی دوو ڕوو‪ ،‬دوو ئهجێندا‪ ...‬کاری (پاوڵ یۆنکاو)‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫وێنهکانی سهربهرگ‬

‫نیهت‌| ‪5‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫مانیفێستێک بۆ مهدهنیهت‪..‬‬

‫ئیسماعیل حهمهئهمین‬

‫‪1‬‬ ‫ساڵی ڕابوردوو‪ ،‬ساڵێکی پڕ ڕووداو وکێشمەکێشی سیاسی وکۆمەاڵیەتی سەختی کۆمەڵی کوردەواری و جیهان بوو‪،‬‬ ‫هەروەها ساڵێک بوو شانبەشانی ڕووداوەکان وەک گۆڤارێکی فیکری بەسێ ژمارەی وەرزی ڕووداوەکانی کوردستان و دونیا و‬ ‫کێشەکانی مرۆڤمان لەسەر ئەم سەر زەویە‪ ،‬لهسهر ئهم تهنهخڕۆک و گڵۆبۆسه تاوتوێکرد‪ .‬ساڵێک بوو بۆ ئێمە پڕ کارکردن بوو‬ ‫لەدەرکردنی ئەم گۆڤارە بەستایل ودیزانێکی نوێ وبەفۆرمێکی نوێی فیکری وبەمیتۆدیکی جیاواز لەخولەکانی دیکە لەگەڵ‬ ‫خوێنەرانماندا هاوخەم وجیاواز و هاوڕێ بووین‪.‬‬

‫‪2‬‬ ‫لەهەمانکاتیشدا ساڵی‬

‫‪ ٣١٠٢‬ساڵێک بوو هەڵبژاردنی تێدا ئەنجامدراو‬

‫گفتووگۆ لەسەر حکومەتی ئایندە و کابینەی نوێ‬

‫گفتوگۆیەکی هەمەالیەن و پڕناکۆکی بوو‪ ،‬دیارە ئەم دیالۆگه له ئێستا و له داهاتووشدا درێژهی دهبێت و پهیمانی پارته سیاسیهکان‬ ‫له پۆسته حکومیهکاندا جهوههری ڕاستهقینهی خۆی تاقیدهکاتهوه‪ .‬پارته سیاسیهکان له کابینهی نوێدا لهژێر پرسی مۆڕاڵی سیاسی‬ ‫و مۆڕاڵی یاساکاندا بهتهعبیری فهیلهسوفیکی وهک (ئهمانوێل کانت) شوناسی خۆیان وهردهگرن‪ ،‬نهک به پهیمانهکانیان‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 6‬‬

‫ئەم گهمهیه بۆ وهرگرتنی دهسهاڵت‬

‫لهالیهن‬

‫سیاسەتهوه هەمیشە ڕەوایه مادامەکی هەموو گفتوگۆکان بەڕێگەی کەناڵێکی‬

‫ئۆرگانیزەکرای دیموکراسیانەدا تێپەڕدەبێت و زۆرانبازیەکان دەچنە خانەی ئەم ملمالنێ ئۆرگانیزەکراوەوە‪ .‬بەاڵم بەداخەوە ئەوەی‬ ‫جێگەی نیگەرانی و سەرنج بوو‪ ،‬بنبەستی زۆر لەم گفتوگۆیانە بوو لەنێو کۆاڵنی داخراودا‪( ،‬پەتەکە) بهوەسفی فەیلەسوفێکی وەک‬ ‫(یورگن هابرماز)‪ ،‬لەم دیالۆگەدا ونبووه! بەاڵم لەگەمەی دیموکراسی ڕاستهقینهدا چرکەساتی پەتە ونبووەکان هەمان چرکەساتی‬ ‫دۆزینەوەیەکی نوێیە‪ ،‬لێرەوە بێئەوەی بکەوینە نێو پۆزەتیڤیزمێکی هەڵخەڵەتێنەرانەوە بڕوامان وەهایە کەدیموکراسیەت وپەتە‬ ‫ونبووەکانی‪ ،‬زەمەن وتێگەیشتنی نوێ و سهبر و لێبوردهیی و بکەری چاالکی پێویستە‪ .‬ئهمهش ڕوونادات ههتاوهکو ئازادی‬ ‫لهدروشمهوه نهچێته بواری کاری پراکتیکی و ئهقاڵنیهوه‪ .‬بهداخهوه‬

‫(خهمی ئازادی) الی بکهره سیاسیهکان‬

‫تهنها خهمێکی‬

‫دروشمسازی و لهم نێوهندهشدا ئهوهی پهته ونبووهکهیه‪ ،‬ئهوهی ونه‪ ،‬پهیوهندی جیدی نێوان فیکرو سیاسهته‪ .‬ئەمەش بەشێکی‬ ‫ئەرکی ئێمەیە وەک گۆڤاریکی فیکری و بکهری ڕۆشنبیری‪ ،‬لهههمانکاتیشدا ئهرکێکی دیکهی سیاسهته بهههموو ڕهنگهکانیهوه‬ ‫کهلهدروشمهوه بچنه نێو ڕاستگۆیی و جیدیهتهوه‪ ،‬نهک سینیزمێکی سیاسیانه‪ .‬لهزۆرجاردا ئەم گفتوگۆ سیاسیانە سنووری توڕەیی‬ ‫وشە و دیالۆگی گوتارئامێزانەی بەزاندووه‪ ،‬چۆته نێو بازنەی تۆمەتبەخشینەوە و توڕەیی نائەقاڵنیەوە‪ ،‬بەتایبەت لەسەرەوەختی‬ ‫هەڵبژاردنەکاندا‪ ،‬ئەمەش وەهای کردبوو کە هەڵمەتی هەڵبژاردن یەکسان بێت بەهەڵمەتی یەکترشکاندنی سیاسی و تەنانەت گرژی‬ ‫کۆمەاڵیەت ی و مۆڕاڵی و توندوتیژی لێبکەوێتەوە‪ .‬ئەوەی سەرنجماندا ئەوە بوو هەر الیەنە وئەوەندەی خۆی بەڕابوردوو هەڵدەواسی‬ ‫و پاڵەوانبازی ئەفسانەیی کردبووە بابەتی هەڵمەتەکانی‪ ،‬یاخود شکاندنی ئەم و ئەو بوو بەتەوەرەی هەڵمەتەکان‪ ،‬ئەوەندە باسکردنی‬ ‫بەرنامەی داهاتوو و چوونە ژێر پەیمانبەخشینی جیدی لهکاری حکومی و پهڕلهمانیدا‬

‫نەبووە بەرنامەی کاندید و پارتەکان‪.‬‬

‫ڕەخنەگرتن بهمانا پڕهکهی بوونی نهبووه‪ ،‬ئهوهی ههبووه تەنها لە پێناوی شکاندنی بهرامبهردا بووه‪ ،‬تەنها لە پێناوی بردنەوەی‬ ‫دەنگ بوو لە کاتیگۆریەکی سادە و کهڕهنڤاڵیهتێکی نمایشکارانهی دوور لە کولتوری سیاسی ڕاستەقینە‪.‬‬ ‫ئەم ڕەخنەیەم لەسەر کۆی کولتور و دەرهاویشتەی هەڵمەتەکان بووە‪ ،‬نەک تەنها تایبەت بێت بەالیەنێکی دیاریکراو‪ .‬ئێستاش کە‬ ‫هەڵبژاردنی دیکەمان لە بەردەمدایە ئەم میتۆدە دوور لە کولتوری دیالۆگ ئەگەرێکه دەبێت زیاتر بیخەینە بەردەم ڕەخنە و شرۆڤەی‬ ‫بابەتیانە‪ .‬ئەم میتۆدە سادەیەی هەڵمەتی هەڵبژاردنەکان و لێکەوتەکانی زۆر نێگەتیڤن و جۆرێک لە کاڵفامی سیاسی و ڕووکەشگەرایی‬ ‫باڵودەکاتەوە لهنێو خهڵکی ئاساییدا‪ ،‬ئهمهش جگە لە توڕەیی کۆمەاڵیەتی و لێکترازانی ڕۆحی تۆڕی کۆمەاڵیەتی و بەرهەمێنانەوەی‬ ‫ڕق و سادەخوازی نهبێت‪ ،‬هیچ لێکهوتهیهکی دیکهی نهبووه‪ .‬ئهم کهشه سیاسیه وههای کردووه که بکهره سیاسیه جیدیهکان‪ ،‬ئهوانهی‬ ‫خاوهنی دیدی نوێن بۆ ماڵی کوردی جێگهیان نهبیتهوه لهسیاسهتداو لهئۆرگان و کۆنگره و گفتوگۆی سیاسی دووربکهنهوه و‬ ‫بێدهنگی ههڵبژێرن‪ ،‬چونکه ئهمانه ناتوانن خاوهنی ئهم زمانه بن کهدووره له کولتوری سیاسی‪ ،‬ئهم زمانه نوێیهی سیاسهتی کوردی‪،‬‬ ‫زمانی بێدهنگکردنی سیاسی جدیی و خاوهن ڕای تایبهت بهخۆی و ئیندیڤیدواله‪ .‬ئهوهی ههیه زمانی هاتنه سهر سهحنهی‬ ‫نمایشکارانهی سیاسیه‪ ،‬بێگومان بهبێ دیدێکی ڕوون بۆ پاشهڕۆژ‪ .‬ئهم نمایشخوازیه کادێری سیاسی ڕاستهقینهی فڕێداوه و‬ ‫لهجیاتی ئهوان (بهڵێ گۆ) و (قهیتولی دیوهخان) و (فهرمانجێبهجێکهر) و (کۆمبارسی سیاسی) هاتۆته جێگهی‪ .‬بهدیوێکی تردا ئهم‬ ‫کهش و ههوایهی سیاسهت ئهمڕۆ لهکورستاندا‬

‫بیرکردنەوەی سیاسی کردۆته بیرکردنهوهی (شەڕە گەڕەکی سیاسی)‪ ،‬ئهوهی خهمی‬

‫ئێمهیه ئهوهیه لهم نێوهندهدا (خودی بیرکهرهوه ‪ )Das denkende Subjekt‬لهنێو ئهم شهڕهدا کهوتۆته بهردهم قهیرانهوه‪،‬‬ ‫سیاسهت بۆته (پهتێکی ونبوو) بهدووی بوونی ڕاستهقینهی خۆیدا دهگهڕێت‪.‬‬ ‫بەداخەوە پێدەچێت تائێستا سیاسەت تەنها لەپێناو سیاسەتدا بکرێت‪ ،‬سیاسەت شەڕە گەڕەکی ژمارە زۆری دەنگدەر و هەڵکوتانە‬ ‫سەر پۆستەکانە‪ ،‬بەمەرجێک جادەو کۆاڵن و باری گوزەران و ناعەدالەتی کۆمەالیەتی و ئازادی ڕادەربڕین لەهەمان باری خراپی‬ ‫خۆیدایەتی‪ ،‬مرۆڤی کوردی له کهسێکی چاالکهوه بۆته کهسێکی شمهکخۆری بێ بهرههم و بهرخورده و کۆنزومهریست‪ .‬له سیاستدا‬ ‫جگە لە گۆڕانکاری ڕووکەشگەرای پۆستهکان و کەڕنهڤاڵیەت و نمایش نەبێت هیچی دیکە نەگۆڕاوە‪ ،‬تهنانهت لهکۆنگرهکانیشدا هیچ‬ ‫پرسێکی جیدی ناکرێت‪ ،‬کۆنگرهکان بوون به نمایش و پێش کۆنگره ههموو پرسهکان دهخرێنه بهر باس‪ ،‬بهجۆرێک که کۆنگره‬ ‫دهبێته شوێنێک بۆ نانخواردن و بینینی هاوڕێیان و دۆستان‪ ،‬کۆنگرهکان بوون بهئاههنگی یهکترناسین وهک سیاسیهک‬ ‫لهگوتارێکیدا تهعبیری لێکرد‪ ،‬یاخود کۆنگره دهبێته کۆنگرهی چهپڵهلێدان و موبارهکهکردنی نابهشداری سیاسی لهنێو سیاسهت‬

‫نیهت‌| ‪7‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫خۆیدا‪ .‬ئهم دیاردهیه و چهندههای دیکه ئاماژهیه بهوهی که کۆی کولتوری سیاسی لهم دهڤهرهدا لهقهیراندایهو کاری ئێمهیه ئهم‬ ‫دیاردانه بهبێ پهرده باسبکهین و ڕهخنهی جیدی لێ بگرین‪ ،‬نهک پهردهپۆشی بکهین وهک چۆن تائێستا کراوه‪ .‬میدیاکانی پارت و‬ ‫بزوات و کۆمهڵهکان تێکڕا ههر یهکهو خهریکی پهردهپۆشکردنی خهوشهکانی خۆیانن‪ ،‬میدیا بۆته شوینێک بۆ شێواندنی ههقیقهتی‬ ‫سیاسی و کۆمهاڵیهتی و تهنانهت ئاینی‪ ،‬میدیای کوردی ئامێری قوڵکردنهوهی ئهم سیاسهته ههڵهو ئهم کهش و ههوا خراپهیه‪.‬‬ ‫سیاسەتی ئهمڕۆ به گشتی جگە لە سەد بارەکردنەوەی دروشمە کۆنینەکان نەبێت نەیتوانیووە جومگە زیندەگیەکانی کۆمەڵی‬ ‫کوردەوەرای ببوژێنێتەوە‪ ،‬سیاسیەت تائێستا لەپێناوی بەرنامەی پتەو و چوونە ژێر پەیمانی جیدی خۆشگوزەرانی کۆمەاڵیەتی‬ ‫نەبووە‪ ،‬بەڵکو لەپێناو بەفەوزاکردنی بارودۆخەکان و هەڵکوتانە سەر پۆستەکان بووە و لێکترازانی کۆمەاڵیەتی و سیاسی و فەوزای‬ ‫ئیداری و ماڵی و ئابووری خوڵقاندووه‪ ،‬کۆمەڵی کوردەواری کردۆتە مەرزێکی گەورەی سیاسەت و نەوت و پۆستەحکومیەکان‪.‬‬

‫‪3‬‬ ‫تاوەکو نوسینی ئەم چەند وشانەمان‪ ،‬تائهمڕۆ لەگەمەی سیاسیدا ڕۆژنامە و میدیاکان ڕۆڵێکی خراپیان بینیووە‪ ،‬ڕۆژنامەسازی‬ ‫ئێمە نەک ڕۆژنامەوانی‪ ،‬بەئاشکراو بەنهێنی جگە لەنمایشی سیاسەتیکی دیاریکراو نەبێت‪ ،‬هیچیتر نەبووە‪ ،‬ئەمەش وەهای کردووە کە‬ ‫ڕۆژنامە تەعبیر نەبێت لەئازار و کیشەکانی کۆمەڵی کوردەواری‪ ،‬ئهوهندهی تهعبیر بێت لهسیاسهت لهفۆرمه ههره سادهکهیدا‪،‬‬ ‫لهبهرئهوهیه ناتوانین لهیهک ڕۆژنامهی کوردیدا شرۆڤهیهکی ڕاستهقینهمان دهستبکهوێت‪.‬‬

‫سهرۆک وهزیرانی پێشووی ئهڵمانیا‬

‫(هیلمۆت شمیدت) که خولی کارهکهی تهواو بوو بهخۆشحاڵیهوه گووتی؛ ئێستا بهختهوهرم چونکه کاتم دهبێت‬

‫بۆ کارکردن‬

‫لهڕۆژنامهی (زهمهن ‪ .. )Die Zeit‬بهداخهوه ههرچهنده پارهیهکی بێشومار لهبهردهمی سیاسهتدایه بۆ ڕۆژنامهی جیدی ‪ ،‬بهاڵم جگه‬ ‫له ههواڵسازی سیاسی نهبێت‪ ،‬هیچ پڕۆژهیهکی ڕهخنهیی جیدی نییه کهڕوونمای سیاسهتێکی کولتوریانه بێت‪ ،‬کۆمهڵگهی کوردی و‬ ‫کێشهکانی بکاته خهمی خۆی‪ ،‬ڕووبهڕێک بێت (خهمی سیاسی) یهکسان بکات به(خهمی مرۆڤ) لهگهڵ ژیاندا‪ ،‬کهئهمه وهزیفهی‬ ‫ڕاستهقینهی سیاسهت و ڕۆژنامهوانیه‪ ،‬بهاڵم پێدهچێت ئهم داواکاریه ئهمڕۆ زۆر بێت بۆ ئهم گهمه ئیعالمی و سیاسیهی کوردستان‪.‬‬ ‫ئاوهها ڕۆژنامهوانی ئێمه ڕۆژنامهی کۆمهڵی کوردهواری نییه‪،‬‬

‫ئەوەندەی تەعبیرە لە ئازارو کێشەکانی سیاسی و سیاسەکان‪،‬‬

‫ئهوهندهی ئهوان سهر دێڕ و مانشێت وهردهگرن ‪ ،‬ئهوهنده (خهمی مرۆڤ) یان بڕینهوهی گێالنهی (درهختێکی سهد ساڵه) نابێت‬ ‫بهمانشێت‪ ،‬بهمهرجێک ئهمه له دونیای دیموکراسیدا پێچهوانهیه‪ ،‬ئهوهندهی خهمی ژینگه و چیرۆکی مرۆڤه سادهکان مانشێتی‬ ‫ڕۆژنامهکان داگیردهکهن‪ ،‬ئهوهنده سیاسیهکان ئهم ڕووبهڕه داگیر ناکهن!‪ .‬مرۆڤی سادەی کوردی لە بەندیخانەکانی پۆلیس و لەبەردەم‬ ‫مزگەوتەکانی توندڕهوی و لەبەردەم کهڵبهی نەبوونی گرانی بازاڕو بێبەزەیی کولتوری کۆمەاڵیەتیدایه‪ .‬ڕۆژانه القهکردنی سێکسوالی‬ ‫و ژنکوشتن لهئاردایه‪ ،‬کۆمهڵگه لێوان لێوه له چهپاندنی سێکسوالی و الدان و منداڵبازی و پیدۆفایلیهت و کوشتن‪ ،‬کهچی ئهمانه‬ ‫جێگەی مانشێت و سهردێڕ نین و لهالپهڕه الوهکیهکاندا باسدهکرێن‪ .‬بهاڵم لهجیاتی ههموو ئهم دهرده کۆمهاڵیهتیانه فۆتۆی سیاسیو‬ ‫ههواڵی سیاسیهکان‪ ،‬چ ڕهخنهگرتن بێت لێیان‪ ،‬یان ههواڵی درۆههڵبهستراو بێت لهدژیان‪ ،‬یاخود پێداههڵدانیان بێت‪ ،‬دهبێته مانشێت‬ ‫و فۆتۆکانیان ڕووبهری یهکهمی ڕۆژنامهکان داگیردهکهن! ڕاپۆڕتە ڕۆژنامەسازیەکان ئەوەندەی خەریکی هۆنینەوەی چیرۆکی‬ ‫سیاسەتی ڕۆژانەی سیاسیەکانن‪ ،‬ئەوەندە سەرقاڵ نین بە مرۆڤی کوردی وەک خۆی‪ ،‬یا (مرۆڤ بەڕووتی) وەک خۆی‪ ،‬بەتەعبیری‬ ‫بیرمەندە بونیادگەر و شتروکتوریستەکانی سەدەی بیستەم ‪.‬‬ ‫ئەوەی ئێمە بهناوی میدیاوه هەمانە لە ڕۆژنامەبازی و هەواڵسازی تێپەڕ ناکات‪ ،‬ئەوەش وەهای کردووە کە ونبوونی میتۆدی‬ ‫زانستیانه و مۆڕاڵی رۆژنامه نوسی و داپۆشینی ڕاستیەکان و هەواڵ باڵوکردنەوە بەپێی هەوای الیەنێک بێت بۆ لێدانی الیەنێکی‬ ‫دیکە‪ ،‬ببێتە شیوازو ستایلێک ‪ ،‬بهجۆرێک کە خوێنەری کورد نەزانێت لە کوێدا ئەم ڕۆژنامەیە ئازادەو لە کوێشدا بەماسکەوە‬ ‫کاردەکات و لە کوێشدا سانسۆرێکی پەنهان و شێواندن مومارەسە دەکات‪ ،‬بەداخەوە ئەمە تائێستا دیمەنی ئەو دیاردە لە دایکبووەیە‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 8‬‬

‫کەناوی ڕۆژنامەوانی کوردیە‪ ،‬کە دەبێت لەداهاتوودا و لەتەوەرەو گفتوگۆکانی ئەم گۆڤارەماندا بیخەینە بەر باس و شرۆڤە و ڕەخنەی‬ ‫ڕاستەقینە و تیژبڕ‪.‬‬ ‫‪4‬‬ ‫گەر ئەمە مۆرکی بەشێکی ناکۆکیەکانی سیاسەت و ڕۆژنامەوانی بێت‪ ،‬ئەوا دەبێت بە پێچەوانەی ئەم حەزە سەیرە بۆ کردنی هەموو‬ ‫شتیک بەمانشێتی ڕووکەشەگەرایی ڕۆژنامەنوسی سیاسی کەکۆی (ڕۆژنامەسازی) و (هەواڵسازی) کوردی گرتۆتەوە‪ ،‬ئهوا دەبێت‬ ‫نێوەندە فیکریەکان و ڕۆشنبیرانی جیدی ئەم دیالۆگە بەئاستە ئەقاڵنیەکەیدا بەرن‪ ،‬نەک ببن بەتەرەفێکی سیاسی‪ .‬دەبێت قسەی‬ ‫جیدی و ڕەخنەگرانەشیان هەبێت لەمەڕ ئەم دیالۆگە و لەدژی هەڵەی سیاسی هێزە سیاسیەکان و لە دژی ناعەدالەتی کۆمەاڵیەتی و‬ ‫تیرۆری سیاسی قسەبکه ن و دەنگ هەڵبڕن‪ .‬چونکە دیموکراتیەت پیاسەیەک نییە بەنێو باخچەی عەدەندا‪ ،‬وەک شۆڕشکردن وەهایە‬ ‫کەپیاسەکردن قبوڵ ناکات‪ .‬دەبێت ئەوەش بڵێین کە ناکۆکیە سیاسیەکان تەنها ناکۆکی پارت و الیەنێک نین‪ ،‬بەڵکو ناکۆکی کۆی‬ ‫کۆمەڵی کوردەواریەو دەبێت لە چوارچێوەی ڕەخنەگرتنی دیالۆگ ئامێزانەوە قسەی لەسەر بکرێت‪.‬‬ ‫وەک هەموو گۆڤارێکی شرۆڤەیی و فیکری بیەوێت لە دونیای کوردی نێزیکبێتەوە‪ ،‬دەبێت گۆڤاری (مەدەنیەت) هەوڵبدات بابەتیبوونی‬ ‫خۆی بپارێزێت‪ ،‬نابێت دیاردەکان لە ستراتیژی سیاسیانەوە تاوتوێ بکات‪،‬‬

‫چونکە کاتێک ئەوەبکات‪ ،‬ئەوا‬

‫گۆڤاری فیکری‬

‫لەسروشتی خۆی دوور دەکەوێتەوە و دەبێت بە ڕۆژنامەسازیەکی سیاسی‪ ،‬ئەمەش وەهادەکات کەبواری ئازاد و پەراوێزی ئازاد‬ ‫بۆکاری فیکری و شرۆڤەی بابەتیانە نەمێنێتەوە‪.‬‬ ‫دیارە بابەتیبوون و خۆخەریکردن بە (کاری تێۆری) مانای ئەوە نییە‪ ،‬ئێمە تۆلەرێت و چاوپۆشی بکەین لەناشرینەیەکانی دونیای‬ ‫کوردی‪ ،‬لەدیاردە سیاسیەکانەوە بیگرە تادەگاتە دیاردە کۆمەاڵیەتی و ڕۆشنبیریی و ئاینییەکان‪ .‬ئەم گۆڤارە و هەموو گۆڤارە‬ ‫فیکریەکا نی کوردستان‪،‬‬

‫دەبێت ئەو پەراوێزە ئازادەبن بۆ ڕەخنەگرتن لەناشرینەکانی دونیای کوردی‪ .‬دەبێت شرۆڤەی میتۆد‬

‫ڕەخنەگرانە بن‪ ،‬مادامەکی ئەم شرۆڤەیە دەچێتە بواری شرۆڤەی فیکریەوە جا گرنگ نییە گەر هاتوو ئەوە هەر هێزێکی ئاینی یان‬ ‫سیاسی پێ بریندار بێت‪ ،‬ئەوا ئەو شرۆڤەیە یارمەتی ئەو هێزە دەدات بۆ پرۆسەی بەخۆداچوونەوە و گفتوگۆکردن لەسەر‬ ‫خەوشەکانی خۆی‪ .‬لێرهوه من پێموایه شتێک نییە ناوی ڕەخنەی ڕوخێنەر بێت‪ ،‬ڕەخنە هەمیشە جەوهەری خۆی لەگەڵ خۆیدا‬ ‫هەڵگرتووە و جیدی و پۆزەتیڤە‪ ،‬گەر ڕەخنە بڕوخێنێت ئەوا کارێکی چاکی کردووە‪ ،‬چونکە توخمە الوازەکانی لەرزاندووە و‬ ‫خستویەتیە ژێر پرسیارەوە‪ ،‬گەر ڕەخنەش فاکتەرێکی دروستکردن بێت‪ ،‬ئەوا توخمە پێکهێنەرەکانی ژیاندۆتەوە‪ .‬لەبەرئەوە ڕەخنە‬ ‫هەرگیز ڕوخێنەر نییە‪ ،‬بەڵکو هەمیشە دروستکارە‪ ،‬لەم گۆشەنیگایەوە ڕەخنە لە تەشهیر و قسەی ڕووکەشیانە جیادەبێتەوە و دەبێتە‬ ‫کێڵگەیەک بۆ تاقیکردنەوەی نوێبوونەوە و گۆڕانی دونیا‪.‬‬ ‫هەموو شرۆڤەیەکی فیکری و کۆمەڵناسی و فەلسەفی دەچێتە نێو دیالۆگی ڕەخنەگرانەوە‪ ،‬لێرەوە دەبێت مۆڕاڵی (ڕۆژنامەنوسی‬ ‫ئایدیاکان) کە فەیلەسوفانی وەک (هانا ئاڕێنت) و (میشێل فۆکۆ) و زۆر لەبیرمەندان پراکتیزەیان کردووە‪ ،‬مۆڕاڵێک بێت لەپێناو‬ ‫هەقیقەت خۆیدا و لەدژی ئەو هەقیقەته ڕههایانە بێت کە سیاسەت و ئاین و کۆمەڵ بە پیرۆزو دەستلێنەدراو و تابۆ تەماشایدەکەن‪.‬‬ ‫ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست هەمیشە بەم دەردەوە نااڵندویەتی و ئەرکێکی ڕۆشنگەرانەیه لهدژی ئەبەدیەتی سیاسی و ڕەهاخوازی دەسەاڵت‬ ‫وخورافاتی ئاینی کاربکەین‪ .‬ئەرکی ئەم گۆڤارەو ڕۆشنبیرانە لهدژی ئەم دیاردانە لەجەنگێکی فیکریدا بن‪.‬‬

‫‪5‬‬ ‫دواتێبینیم ئهوهیه که دەست خستنە سەر دیاردەکان مانای ئەوە نییە بەتەواوەتی کۆی فیکر بهێنێتە شەڕی سیاسەتەوە‪ ،‬کەئەمەش خۆی‬ ‫لەخۆیدا ئەمڕۆ لەکورد ستاندا باوە‪ ،‬بەوەی دەبێت کۆی دونیای ئێمە لەسیاسەتدا بخولێتەوە و ستراتیژی بە (سیاسیکردنی میدیا) و‬ ‫فیکر و (بکەرە ڕۆشنبیریەکان) سیاسەتێکی تازە نییە و ئەمڕۆ لەالیەن هەندێک جومگەی ڕۆشنبیریەوە بەناوێکی دیکەوە و‬

‫نیهت‌| ‪9‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫لەفۆرمێکی دیکەوە و بەناوی (ڕەخنەگرتنی فیکری) و جەختکردن لەسەر (بکەرە سیاسیەکان) ئەم فۆرمە دێرینە لە (بەسیاسیکردنی‬ ‫کولتور) دێتەوە نێو دونیای ئێمە و بانگەشەی بۆ دەکرێت‪ .‬ئەم فیگوری ڕۆشنبیرە سیاسیە نوێیە کە لەژێر ناوی (ڕۆشنبیری‬ ‫ئۆپۆزیسێۆن) خۆی نمایشدەکات‪ ،‬هەوڵدەدات هەموو کارێکی تێوری و فیکری بخاتە چوارچێوەی ملمالنێی سیاسەتی لۆکالیەوە و‬ ‫ڕەهەندە یونڤێرساڵ ی و جیهانیەکەی بخاتە خزمەت گەمەکارە دێرینەکانی سیاسەتی کوردیەوە‪ ،‬کەبەداخەوە لەفۆرمدا گۆڕاون دەنا‬ ‫لەجەوهەردا هەڵگری هەمان میتۆدی تەقلیدی کارکردن و جیهانبینین‪ ،‬ئەوەی گۆڕاوە ئەوەیە کەئەم ڕۆشنبیرە لەوەهمی ئەوەدا دەژی‬ ‫کەئەمانە بکەری نوێن و لەداهاتووشدا ئەم ڕایانە ڕاست و دروستی خۆیان لەکاری سیاسی پراکتیکی و حکومیدا ڕەنگدەداتەوە‪ ،‬با‬ ‫تێۆرەکردن بۆ سیاسەتی کوردی لەم سنوری وەهمەیدا بوەستێت و بۆ ڕەخنەگرتن لەکۆی ئەقڵیەتی سیاسی کوردی و باچاوهڕێی‬ ‫کردارو ژیانی راستهقینه بکهین ‪.‬‬

‫هەوڵددددددەدەین ئەم گۆڤدددددارە دوور لە سیاسدددددەتی بددددداو و بەسیاسدددددیکردنی کدددددۆی دونیدددددای‬ ‫کددددددوردی‪ ،‬ئەو سددددددنورە تەسددددددکە ببەزێنێددددددت و لەم هەسددددددتەوە و لەم پڕنسددددددیبانەوە‪،‬‬ ‫ئەم گۆڤددددارە پەراوێزێکددددی ئددددازادە بددددۆ هەمددددوو کددددارێکی جیدددددی و بددددۆ هەمددددوو کددددارێکی‬ ‫فیکددددری و هددددهروهها بددددۆ هددددهموو ڕهخنددددهیددددهکی میتۆدیاندددده‪ ،‬ئاوەهددددا خددددولێکی دیددددکەی‬ ‫وەرزیمددددان دەسددددتوێدەکات و بەهیددددواین هەمیشددددە پددددێکەوە لەدیالۆگدددددا بددددین و بدددد هددددیچ‬ ‫سانسۆرێک ڕووبەرێک بین بۆ هزری ئازاد‪...‬‬

‫‌‬ ‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 01‬‬

‫‌‬ ‫‌‬

‫پەراوێزێكی سیاسی‪ :‬مرۆڤ‪ ،‬نیشتمان‪ ،‬یان هیچیان؟‬ ‫خەاڵت عومەر‬

‫سەرەتایەک‬ ‫دەرەنجاااااامی هەڵبژاردنااااای پەرلەماااااانی‬ ‫كوردساااتان(‪ .)2113-9-21‬دوو ڕاساااتی‬ ‫گرنگ دەسەلمێنێت‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬ساااەرەڕای هەماااوو ئەوڕەخناااانەی‬ ‫لەیەكێتی و پارتی دەگیرێت‪ ،‬ساەرەڕای چەوتای‬ ‫و چەوێڵی لە كاریاندا ‪،‬خەڵك دەنگیان دەدەناێ‬ ‫و الیەنگری خۆیان هەیە‪ ،‬بەاڵم لە بەرامەریشادا‬ ‫هێزیتر هاتۆتە كایەو یەكێتای و پاارتی بە تەنهاا‬ ‫حوكمی كوردستانیان پێناكرێت‪.‬‬ ‫دووهەم‪ :‬پێویستە یەكێتی و پارتی دان بەو ڕاساتیەدا‬ ‫بنااێن‪ ،‬ئەو هەاڵنەی كردوویااانە‪ ،‬بۆیااان نوسااراوە و ن ااۆڵی‬ ‫لێ اااردن و خەمسااااردی لە چااااكردن و ڕاسااات ردنەوەیاندا‬ ‫بەاڵنسااەكە دەگۆڕێاات و متمانەیااان لەكەمەوە بەرەو كەمتاار‬ ‫دەبات‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪11‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫دروساات دەبێاات‪ ،‬هەریەكەو ڕاگەیاناادن و دارایاای و تفەنگچاای‬ ‫خۆیان هەیە‪ ،‬لەح ومەتدا وەزیر و گزیر‪ ،‬لەپەرلەمانیشدا ئەندام‬

‫كددورت و پوخددت‪ ،‬دەرفەتێددك هدداتۆتە ئدداراوە‬ ‫بددۆئەوەی مەرجەعددیەت بگێددڕینەوە بددۆ گە ‪ .‬نەك بە‬ ‫مەعنا شداعیریەكەی‪ ،‬بەڵكدو بەوشدێوەیەی پێكهداتنێكی‬ ‫نیشتمانی و ئیتالفێكی حدوكمڕانی پێگەفدراوان‪ ،‬هەمدوو‬ ‫سەنگەربەندیەكان هەڵبووە شدێنێتەوەو‪ ،‬لەچوارچێدوەی‬ ‫هەرێمددی كوردسددتاندا‪ ،‬سددەنگەری نیشددتمانی و میللددی‬ ‫بەهێزبكەین و ئەمجدارە یدان بە دوور لە ئایددۆلۆژیا و‬ ‫دەستەگەری‪ ،‬كوردبوون بخەینە قەوارەی پدرۆژەیەكەوە‪،‬‬ ‫کە ببێدددتە قەنددداعەتی هددداواڵتی‪ ،‬نەك وەكدددو قەدەر‪،‬‬ ‫كوردایەتی ببێتە بیانوی دەسەاڵتداریەتی‪.‬‬ ‫كاتی خۆی (بەرەی كوردستانی) بەالی كەمەوە پااش ڕاپەڕیان‪،‬‬ ‫هەمااوو هاواڵتیااانی كوردسااتانی لەهەڵوێسااتێ ی نیشااتمانی‬ ‫دایەكخست‪ .‬پاێ ەوە گەلای كوردساتان هەماهەناگ یااخیبوون‪،‬‬ ‫سایەی داگیرکردنی بەعسیان ڕەت ردوە‪ .‬دەرەنجام ئەوكۆڕەوە‬ ‫بوو‪ ،‬كە تائێستاش لە بەرەكەی دەخۆین‪.‬‬

‫بەپلەی ڕۆبۆت‪ .‬هەر ئەم ساەنگەربەندیەش‪ ،‬لەالیەك پێ هااتەی‬ ‫حیاازو و دامەزراوەی دەسااەاڵتداری الوازكااردووە‪ ،‬لەالیەكاای‬ ‫تریشااەوە حیزباای لەخەڵااك و دامەزراوەكااانی لە هەسااتەوەری‬ ‫مااایللەت باااێ ئاگااااكردووە ‪ ،‬بیرۆكراسااایەتێ ی وەهاشااای‬ ‫دروساااات ردووە‪ ،‬پێویسااااتە دان بەوەدا بنێااااین‪ ،‬لێاااادان و‬ ‫الوازكردنی كارێ ی ئاسان نیە‪.‬‬

‫سیاسەت و هەقیقەت‬ ‫كێشەكە لەوەدایە سیاساەت لە واڵتای ئاێمەدا دەیەوێات هەماوو‬ ‫هەقیقەتەكااان و تاااكە هەقاایقەت بێاات‪ ،‬بەو پێاایەش ڕوانااین و‬ ‫ئەقڵیەتی تایبەتی خۆی‪ ،‬گوزارشت بێت لەهەقیقەتی فەلساەفی و‬ ‫ئاینی و زانستی و‪..‬هتد‪ .‬بەاڵم تەنها وەكو تاكە یەك هەقیقەتی‬ ‫سیاسی و گشتی و سەرتاپاگیر‪ ،‬بەناوی هەماوو هەقیقەتەكاانی‬ ‫تروە قسەب ات و نوێنەرایەتی هەمووشیان ب ات بەو شێوەیەی‬ ‫لەگەڵ بەرژەوەندیەكانیدا یەكدەگرێتەوە‪ ،‬نەك بەوشاێوەیەی كە‬ ‫خااۆی هەیە‪ .‬ئەم ڕوانیاانەش لەئاكاماادا دەبێااتە ئایاادۆلۆژیای‬ ‫دەسااااەاڵتداری و هەقیقەتەكااااان لە بااااۆتەی سیاسااااەتدا‬

‫بەاڵم پاشااااان (بەرەی كوردسااااتانی) بااااوو بەرێ ەوتناااای‬

‫دەتاوێنندرێتەوە‪ ،‬ناویان لێدەنێت و ڕەهایان دەكاات و دەیاان‬

‫جەنتڵماااننەی حیزبەكااان‪ ،‬بااۆیە هەڵبژاردناای ساااڵی ‪1992‬‬

‫سااەپێنێت‪ ،‬یااان ن ۆڵیااان لێاادەكات و دەیااان سااڕێتەوە‪ ،‬لەم‬

‫نەیتوانی مەرجەعیەتای دەساەاڵت باۆگەگ بگێاڕێتەوەو بنااەەی‬

‫چوارچێوەیەشدا‪ ،‬ئەوەی ئەمڕۆ هەقیقەتە مەرج نایە لەسابەینێدا‬

‫پرۆژەیەكی نیشتمانی دابمەزرێنێت‪ .‬هەرێمی كوردستان سانور‬

‫هەقیقەت بێت‪ ،‬وەكو خۆی بمێنێتەوە‪.‬‬

‫و یاساو ڕێسای تایبەتی هەبێات‪ ،‬سیاساەت بەپاالن و بەرناامە‬ ‫دابڕێژرێت‪ ،‬دینامی یەتێك بۆ هەڵ شان و بەرەوپێشاەوە چاون‬ ‫ببینرێتەوە‪.‬‬

‫بەم شێوەیە دەبینین گوتاری سیاسی ئێمە بەناوی نیشتمان و‬ ‫نەتەوەوە دێتەكااایەو دروشاامەكانی بەرگری ااردن‪ ،‬سااەندنەوەی‬ ‫مافی گەگ و خاكی زەوت راو بڵند دەكاات‪ .‬باانگی جەنگێ ای‬

‫بەرپرسااایاری یەكەم و هۆكااااری ئاڵۆزكاااانی باااارودۆخی‬

‫موقەدەس دەدات و وەك جەنگاوەر خۆی بۆئەم ئەركە تەرخان‬

‫كوردستان‪،‬‬

‫دەكات‪ ،‬كەچی ساەرەڕای ئەو پەرۆشایەی پیشاانی دەدات‪ ،‬ئەو‬

‫پێكهدداتنی جەنتامانددانەی پشددت پەردەیە‪ ،‬كە بەرژەوەندددی‬ ‫حیددزپ پددێر بەرژەوەندددی نیشددتمانی دەخددات‪ ،‬بەرژەوەندددی‬ ‫حزبی گەورە‪ ،‬پدێر حیزبدی بچدوك‪ ،‬لە ناوئەوسیستمەشددا‬ ‫بەرژەوەندی دەستەو گروپ و تاكەكەس‪ ،‬تالە لەئاكامدا وای‬ ‫لێدێت هەریەكە ببێتە جەمسدەر‪ .‬لەجەمسەرێ ەوە باۆ دووان‬

‫مرۆڤە لەیاددەكات‪ ،‬كەبێ بوونی ئەو نەك هەر نیشتمان‪ ،‬بەڵ او‬ ‫جیهان و سەراپای گەردوون ئەو چیرۆكە پوچ و باێ واتاایەیە‪،‬‬ ‫كەتەنانەت لە (هیچ)یش بریتی نیە‪ .‬جا پێوانەكاریش بۆ (هیچ)‪،‬‬ ‫خۆی لەخۆیادا واتاای نایە‪ ،‬چاون ە ئەوەی (نەبێات)‪ ،‬تەرازوی‬ ‫لەسەنگدانیشی نیە‪.‬‬

‫و سیان و چوار‪ ،‬هەمووشیان پێ ەوە لە جەستەو هێز و داهاتی‬

‫ڕاستە پرۆژەی سیاسدی ئدێمە‪ ،‬پدرۆژەی شدوناس و مدافی‬

‫كوردسااااتان دەكەنەوە‪ ،‬دەیااااخەنە پێناااااوی دەسااااەاڵت و‬

‫نەتەوەو نیشدتمانە‪ ،‬بەاڵم هدیچ لەوە بد واتداو پددوچتر‬

‫كارتێڵەكانی كەڵەكەكردنای ساەرمایەوە‪ .‬لەم دیمەنەشادایە دایە‪،‬‬ ‫دەبینین لەناویەك حزبدا جەمسەری جیاجیای دەسەاڵتداریەتی‬ ‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 02‬‬

‫نیە وابزانین ئەم پڕۆژەیە بەب‬

‫مرۆڤ و خەونەكدانی‪،‬‬

‫ب فەراهەم كردندی ئدازادی و مافەكدانی‪ ،‬بد داكدۆكی‬

‫كوردایەتی و كاۆمەڵ و مرۆڤای تااكەكەس دەبێات بەقورباانی‪.‬‬

‫كدددردن و پارێزگددداری لە تایبەتمەنددددی و سروشدددتی‬

‫وەك ئەوەی پەیوەناادی سیاسااەت‪ ،‬بەكۆمەڵگاااو نیشااتمان و‬

‫تاكانەیی مرۆڤ و كەرامەتی‪ ،‬ب پشكنین لە چدۆنیەتی‬ ‫ژیدددان و گدددوزەرانی‪ ،‬پرۆژەیەكدددی سددداەاەم دەبێدددت و‬ ‫لەهەڵكشان و گەشەكردندا دەبێت‪.‬‬

‫تەناااانەت مرۆڤیشاااەوە تەنهاااا دژایەتی اااردن بێااات! (ساااان‬ ‫جویست)نووسااایویەتی (گەالنێاااك لە ژێرساااایە و چەپاااۆكی‬ ‫چەوساااندنەوە دابااژین‪ ،‬نیشااتمانیان ناایە) ئەم گوزارشااتە‬ ‫پڕبەواتااای خااۆی ڕاسااتیە‪ ،‬بەاڵم هێشااتا نمااونەیەكیش ناایە‪،‬‬

‫بەڕای كەمبااایەخی بەناادە‪ ،‬گرنگتاارین ڕەخاانە‪ ،‬لە دەسااەاڵتی‬

‫گەیشااتبێتە ترۆپااك و بتوانێاات ببێااتە بەڵااگە وبیسااەلمێنێت‪،‬‬

‫سیاسی كوردی بگیرێت‪ ،‬لەوەباریتیە باایەخی بەكەم اردنەوەی‬

‫دەكرێاات و مەحاااڵ ناایە‪ ،‬ماارۆڤ ماااف و ژیااان و ئااازادی و‬

‫ئەو فشارە نەداوە كەڕەوتای مێژوویای لەساەر شاانی مرۆڤای‬

‫كەرامەتی پارێزراوبێت‪ ،‬بەبێئەوەی نیشتمانیشی هەبێت!!!‬

‫كورد باری كردووە‪ ،‬بەڵ و بێباك بووە لەوەدا بەشوێن مرۆڤادا‬ ‫بگەڕێت‪ .‬خەمی بخوات‪ ،‬لەگەڵ خاۆی و نیشاتمانەكەی‪ ،‬پاشاان‬ ‫لەگەڵ ئەو جیهااانەدا ئاشااتی ب اااتەوە‪ ،‬كە بەوپەڕی بێاادادیەوە‬ ‫لەئاشی ەەدرو زەبروزەنگدا هاڕیویەتی و ن اۆڵی لە(باوون)ی‬ ‫كردووەو شوناسەكەشی كاڵ و بێ ڕەنگ كردۆەتەوە‪.‬‬ ‫دەرەنجامیش ئەو(ناامۆبوونە)یە وای اردوە كەسای كاورد و لە‬ ‫ئێستا و ئایندەشیدا دووڵ و ڕاڕا و بێ باوەڕبێت‪.‬‬

‫لەمەوبەر وتددوومە‪ ،‬ئەگەر حیزبددی سیاسددی لە واڵتددی‬ ‫ئددێمەدا بددایەم بەم مەسددەلە زۆر گرنددگ و سددتراتیجیە‬ ‫نددادات‪ ،‬بددابەەی كەمەوە فشدداری زیدداتر نەخدداتە سددەر‬ ‫مرۆڤی كورد‪ .‬ئەگەر ناتوانێت ئازادی كات بالێگەڕێدت و‬ ‫نەیكات بە كۆیلە‪.‬‬ ‫ئەگەر ناتوانێت نامۆبوونەكەی بڕەوێنێتەوە‪ ،‬بانائومێدی نەكات‬ ‫لەوەی كەدەرفەت هەیە نااامۆبوونەكەی بڕەوێناارێتەوە‪ .‬ئەگەر‬ ‫ناشتوانێت باوەڕی پتەوب ات باناچااری نەكاات واز لە هەماوو‬

‫وای دەبینم بەشاێ ە لەگەمەی تااكڕەوی هەقیقەتای سیاسای كە‬ ‫هەمیشااە لەكولتااوری ئااێمەدا ماارۆڤ و نیشااتمان‪ ،‬قوربانیاادان‬ ‫بەیەكیانەوە دەبەساتێتەوە‪ .‬باۆ ساەروەری نیشاتمان پێویساتە‬ ‫مرۆڤ قوربانی بەخاۆی بادات بەپاێچەوانەوە‪ ،‬بۆخۆشانوودی‬ ‫ماارۆڤیش هەرئەوڕێگااایە هەبێاات‪ ،‬كە نیشااتمان ب ەیاانە قااۆچی‬ ‫قوربانی!‬

‫لەگەڵ هەر ڕەخدددددددددنەیەك و سدددددددددەرەڕای‬ ‫هەرشددددددتێك و بە هەرشددددددێوەیەك بێددددددت‪،‬‬ ‫كوردسددددتانی ئەمددددڕۆ‪ ،‬كوردسددددتانی سددددایەی‬ ‫ئیحتاللدددی بەعددد‬

‫ندددیە‪ ،‬بێگومدددان نابێدددت‪.‬‬

‫واشدددددبێت هەمووشدددددت یەكسدددددانی سدددددفر‬ ‫نددددددددددداكەین‪ .‬بەاڵم لە بەرامبەریشددددددددددددا‬ ‫پێویسددددددتە نكددددددۆڵی لەوە نەكرێددددددت‪ ،‬ئەم‬ ‫كوردسددددتانە ئەوەنددددیە كە خەونمددددان پێددددوە‬

‫باوەڕێك بهێنێت و لەهەموو واتایەك پوچ و بەتاڵی ب اتەوە‪.‬‬

‫بینیدددددوە‪ ،‬ئەوەش ندددددیە كە شدددددەهیدەكانمان‬

‫لێاارەدا پرساایارێك دێااتە ئااارا كە زیاااتر وەاڵمە ئامادەكااانی‬

‫لەپێندددددداوی دا‪ ،‬بەعیشددددددوەوە چددددددوون بە‬

‫سیاسەتی كاوردی دەیوروژێنێات‪ ،‬پرسایارەكەش ئەوەیە‪ :‬ئایاا‬

‫بەرەو پیری مەرگەوە‪.‬‬

‫پەراوێزی سیاسەتدا بزری ب ەین و شوناسەكەی بسپێرین‪ ،‬بە‬

‫چۆن ئەو قسەوباس و نووسینانە ناڕاستن‪ ،‬كەساەرچاوەكەیان‬

‫لەبیركردن و بیخەینە تاری یەوە‪ ،‬یان بەناوی مافەكانی مارۆڤ‬

‫نەزانین و ژەهری تۆڵە و رقی دوژمان و نااحەزانی واڵتەكەیە‪،‬‬

‫و ئااااازادی ڕادەربااااڕین و ئااااازادی بااااازاڕەوە‪ ،‬ئەوتااااۆزە‬

‫ئەوەشیان ڕاست نیە‪ ،‬پێوەر و پێوانەیەك نەمێنێت‪ .‬نااعەدالەتی‬

‫ئیرادۆچ ەیەش هەمانە‪ ،‬بتاسێنین و هەماوو باوەڕێاك بخەیانە‬

‫ببێت بەیاساای واڵتێاك كە گورگەچااوی هەزارویەك دوژمنای‬

‫فەلەكی سەرگەردانیەوە؟‬

‫لەسەرە‪ .‬سەرەڕای ئەوەش بیركاردنەوەی سیاسای لە كۆشا ی‬

‫لەپێناوی نیشاتماندا‪ ،‬مارۆڤ دووچااری ناامۆبوون ب ەیان‪ ،‬لە‬

‫مرۆڤ و نیشتمان لەجاوەزی داخاراوی هەقیقەتێ ادا‪ ،‬ڕەهاای‬ ‫سیاسەسااتی بااااڵ دەساات بێاات و زەوتاای كردبێاات‪ ،‬لەئاكاماادا‬

‫ڕەهابوونی خۆی نەیەتە خوارو پشت لەواقعێ ی تاڵ و ن اۆڵی‬ ‫لەناڕەزاییەكی زۆر و بەرجەستە ب ات‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪13‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫سیاسەتی کوردی و گرفتەکانی‬ ‫ماااۆڵەت لەئێاااوە وەردەگااارم و دەڵاااێم‪ :‬ئەوپەڕی گەماااژەییە‪،‬‬ ‫لەساااەردەمی ساااەودا لەگەڵ (پۆسااات ماااۆدێرنە) و تەناااانەت‬ ‫تێپەڕاندی بەری شۆڕشی تەكنۆلۆجیایی و پەڕینەوە باۆ (نیناۆ‬

‫گۆیا هەركەسێ بێت‪ ،‬ئەم قسەیە ڕاستە بەاڵم ئەوەی ڕاست نیە‬ ‫ئەوەیە دیموكراسی یان ماافی مارۆڤ و كۆمەڵگاای مەدەنای و‬ ‫شەفافیەت ب رێتە بیانوو بۆ بەدەست هێنانی دەسەاڵت‪ ،‬بەباێ‬ ‫ڕەچاوكردنی ئەوەی كەشتێك هەیەو ناوی بەرپرسیاریەتیە!‬

‫تەكنۆلۆجیااا) و زیناادە تەكنۆلۆجیااایی‪ ،‬ڕەهااابوونی سیاساای‪،‬‬

‫قوربانیددددددان بە مدددددرۆڤ‪ ،‬بەنددددداوی نیشدددددتمانەوە‪،‬‬

‫بتوانێت بارودۆخێ ی ئاڵۆزی وەكو ئەوەی لە كوردستان و ئەم‬

‫بەپێچەوانەشدددەوە قوربانیددددان بەنیشدددتمان بەنددداوی‬

‫هەرێااامەدا هەیە ب ااااتە ساااتراتیجێك باااۆ خۆساااەپاندن و‬ ‫ڕەت ردنەوەی بەرامبەر‪ .‬بەبێئەوەی ئەوڕاستیە لەبەرچاوبگیرێت‪،‬‬ ‫كەنووشسااتی و گااالن و كەوتاان بەرپرساایاری بەدوادادێاات و‬ ‫ئۆباڵەكەشی لە ئەستۆیەكدایە و باجی هەیە!‬

‫مدددرۆڤەوە‪ ،‬دوو ئاڕاسدددتەن لەجدددوەزێكی داخدددراودا‬ ‫دەخدولێنەوە و هەریەكەیدان سدتراتیجی خۆیدان هەیە‪.‬‬ ‫هەردووكیشددددیان ڕابددددوردوو بەرهەمدددددەهێننەوە‪ ،‬وەك‬ ‫ئەوەی (ڕەهددددایی سیاسددددی) مەبەسددددتی بێددددت‪ ،‬ئەوە‬

‫بەتایبەت بۆ ئێمە كە مێژوو و جوگرافیاش‪ ،‬تایبەتمەندی خاۆی‬

‫بیسددددەلمێنێت ‪ ،‬كەهەمووشددددت مددددوڵكی خددددۆیەتی و‬

‫بەسەردا سەپاندووین‪ ،‬هیچ شتێك بیاانو و پاسااوی كەوتان و‬

‫هەرچدددیەك پێویسدددت بكدددات مدددافی ئەوەی هەیە بە‬

‫نوشستی و ش ست نیە‪ ،‬ئەگەرچی ئەو نوشساتیە دەرەنجاامی‬ ‫كاااارایی دیموكراسااایش بێااات‪ ،‬ئەوا هەر بەرپرسااایاریەتیە‪.‬‬ ‫جیااااوازیەكەش لەوەدایە‪ ،‬لەم سدددایەیەدا بەرپرسدددیاریی زۆر‬ ‫گەورەتددرە‪ .‬خددۆ ئەگەر وانەبێددت و لەپشددت دیموكراسددیەوە‬ ‫شدددەیتانێك ڕابوەسدددتێت‪ ،‬ئەوا شدددەیتانمان ئەوەنددددە زۆرە‪،‬‬ ‫پێویستمان بەدیموكراسی نیە!‬ ‫هەمووجاااااارێ یش ئەوەنااااادەمان بەساااااە‪ ،‬ئاوڕێاااااك لە‬ ‫دیموكراسییەكەی ئەڵمانیا بدەینەوە‪ ،‬كە هیتلەر و حیزبی ناازی‬ ‫هێناااایە ساااەرحوكم و پاشاااانیش لەخۆماااان بپرساااین ئایاااا‬ ‫دیموكراساای چ واتااایەكی هەیە بااۆ ئەو هەمااوو قوربانیااانەی‬ ‫ماشێنی مەرگی هیتلەر دروێنەی ڕۆحی كردون؟‬ ‫لەنااااو هەماااوو پێناساااەكانیدا ئەوەی زەمیااانەی ئاااارابوونی‬ ‫دیموكراساای پێااوە پەیوەسااتە‪ ،‬لەساایان بااریتیە‪( :‬ئااازادی ‪،‬‬

‫قوربانی دەسەاڵتداریەتی بكات‪ .‬دروسدت وەكدو ئەوەی‬ ‫سیاسددەت بەتەنهددا تەكنیكددی كددۆنترۆڵكردنی دەسددەاڵت‬ ‫بێددت و پەیوەندددی بە نیشددتمان و كۆمەڵگدداو تەنددانەت‬ ‫مرۆڤیشەوە نەبێت!‬ ‫بەدەرلەوەی كێ حوكمڕانەو كێ ئۆپۆزساێون‪ ،‬هێنادێك تەوەرە‬ ‫هەیە نابێت ب رێت بەقوربانی هیچ شتێك‪ .‬وەكو چاۆن هەڵەیە‬ ‫بەناااوی نیشااتمانەوە ماارۆڤ و ماااف و ئااازادی و دادوەری‬ ‫ئااافەرۆز ب ەیاان‪ ،‬بەهەمانشااێوە ئەوەشاایان هەڵەیە بەناااوی‬ ‫دیموكراساااااایەوە نیشااااااتمان بخەیاااااانە پەراوێاااااازەوە‪،‬‬ ‫دەرگاوپەنجەرەكااانی بەڕووی ڕەحمەتاای شااێتانەی ڕەشااەبای‬ ‫قەدەردا ئاوااڵ ب ەینەوە‪.‬‬ ‫نمونەکانی گوتاری بەرپرسیارێتی‬

‫هەڵبااااژاردن ‪ ،‬بەرپرساااایاریەتی)‪ .‬بەاڵم بەرپرسااااایاریەتی‬

‫سااەرنجێك لەسااەر ئەو دەربڕینااانەی‪ ،‬بەشااێك لەئەدەبیاااتی‬

‫بەرامبەرچاای‪ ،‬بەراماابەر بە ماارۆڤ و ماااف و ئازادیەكااانی؟‬

‫ملمالنێ سەردەمی دیموكراسی هەرێمی كوردستان پێ ادەهێنن‪،‬‬

‫بەراماابەر بە كااۆمەڵ و تەرازوی هاوسااەنگی دادوەری ؟ یااان‬

‫شااایەتی لەسااەر ئەوە دەدەن‪ ،‬گوتاااری سیاساای ئااێمە‪ ،‬تااا چ‬

‫بەراماابەر نیشااتمان و گەگ ونەتەوە ؟ وەاڵماادانەوەش سااادەو‬

‫ڕادەیەك پابەندی بەرپرسیاریەتییە و هەتا چەندیش هەمووشتی‬

‫ساكارنیە‪ ،‬بەڵگەی شوناس و ناولێناانی دیموكراسایە‪ .‬چاون ە‬

‫بەقوربانی دەسەاڵتداریەتی كردووە‪ .‬ڕەناگە جێای خاۆی بێات‬

‫پەیوەستە بەومتمانەیەی كەكاۆڵەكەی دامەزرانادن و ڕێ ەوتنای‬

‫سااەرزارەكی لەسااەر چەنااد نمااونەیەكی هاوشااێوەی ئەمااانەی‬

‫نێوان دەنگدەرو نوێنەرەكانیاانە‪ ،‬باۆیە ئەگەر بەرپرسایاریەتی‬

‫خوارەوە ڕابوەستین‪.‬‬

‫لەئارادانەبێت‪ ،‬ئەوا گومان لەسەر باوونی دیموكراسای خۆشای‬ ‫هەیە‪ .‬لەگوتااااری ئەم ملمالنێااایەی كوردساااتاندا‪ ،‬ساااەبارەت‬ ‫بەرپرسیاریەتی‪ ،‬گوزارشتێك هەیە دەڵێات‪ :‬نابێات كاوردایەتی‬ ‫ب رێتە بیانوو‪ ،‬بۆ دەسەاڵتداری و پاوانی حوكمڕانی‪ .‬بێگومان‬ ‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 04‬‬

‫یەکەم‪ :‬سیاساااەتی ڕەسااامی پێماااان دەڵێااات‪ :‬كوردساااتان‬ ‫دیموكراسیەكی ناوازەی خۆرهەاڵتی ناوەڕاستە‪ .‬پێمان دەڵێات‪:‬‬ ‫عێراق سوود لە دیموكراسیەكەی ئێمەوە ردەگرێت‪ .‬دەڵێت باری‬

‫ئابوری و ئاوەدانی‪ ،‬گاوزەران و ژیاانی كاۆمەاڵیەتی لەوپەڕی‬

‫بەنااااوی ئۆپۆزسااایونەوە جااااڕی ئەوەدەدات‪ ،‬كە هەرێمااای‬

‫دایە‪ .‬فێربوون و پەروەردەو زان ۆكانی هەرێم‪ ،‬چاوگی زانست‬

‫كوردستان لەخەم ڕەخسیوە و مەترسیشی لەسەر نییە!‬

‫و مەعریفەتن‪ ،‬دەڵێت و دەڵێت و‪..‬هتد‬

‫حەوتەم‪ :‬ڕۆژانە باااس لە كوتااانی ساانورەكانی هەرێاام و‬

‫دووهەم‪ :‬بەرلەئێستا سیاساەتی ڕەسامی دەیگاووت‪ :‬كاورد‬

‫تۆپخانەی بێ ویژدانی دراوسێ ان دەكرێت‪ ،‬كە ماڵی جوتیاری‬

‫براوەی یەكەمی جەنگی ڕوخاندنی دی تاتۆریەو دیموكراسی لە‬

‫كوردو قوتابخانەی مناڵەكانیان و ێراندەكات‪ ،‬كەچی ساەرەڕای‬

‫عێراقیشدا زامنی مافە كوردیەكانی كردووە‪ ،‬ئێستا هێندێك لەم‬

‫ئەوە‪ ،‬پێمااان دەڵااێن‪ :‬هەرێاام لەدەرەوەی بااازنەی گرفتاادایە و‬

‫دەستەواژانە گۆڕدراون و قڵا باوونەتەوە و پێماان دەڵاێن‪ :‬لە‬

‫سنوری مەترسایی تێپەڕانادووە‪ .‬گارفتەكە لەوەدایە‪ ،‬سیاساەتی‬

‫عێراقااادا هیچماااان باااۆ ناكرێااات‪ ،‬هەڕەشاااەی عەرەبچااای و‬

‫ڕەسمی بەگشتگیری و ڕەهایی‪ ،‬هەرێم بە بەهەشات وێناب اات‪،‬‬

‫عەساا ەرتاری ئایاادۆلۆژیمان لەسااەرە‪ ،‬مەركەزیەتاای دەوڵەتاای‬

‫ئۆپۆزیساااێۆنیش بەگشاااتگیری و ڕەهاااایی‪ ،‬هەرێااام بەدۆزە‬

‫عێراقی‪ ،‬نیازی بەرامبەر هەرێم خراپە‪.‬‬

‫بنوێنێت‪ .‬سیاسەتی ڕەسمی ن ۆڵی لەنائومێدی و ساەرگەردانی‬

‫سێێێێ‪:‬ەم‪ :‬بەپدددێچەوانەوە بەرەی ئۆپۆزسدددیون كە خدددۆی‬ ‫هەڵگری بەشێك لەو پەیامانەی دەسەاڵتی كدوردییە‪ ،‬ئێسدتا‬ ‫سەرسەختانە ڕەخنەدەگرێت ودەڵێت‪ :‬كوردسدتان وێدرانەیەو‬ ‫تاسەرئێسوان دووچاری نەداری و هەژاری و بد نەوایدیەیە‪.‬‬ ‫پێمددان دەڵێددت‪ :‬بەەدددا بەگوێزێددك‪ ،‬دیموكراسددی چەندددین‬

‫و تاكڕەوی دەكات و دەشڵێت گەندەڵی نیە‪ ،‬بەرپرسی جاسوس‬ ‫و فایەلدار بوونی نیە‪ ،‬خزم خزمێنەو دەستەگەری نیە! ملپانی و‬ ‫ملهوڕی بوونی نیە‪ ،‬بێدادی و بێنەوایای نایە! مااوەیەك دەڵاێن‬ ‫ئەمانە هەیە‪ ،‬بەاڵم بەوەی كە چارەسەری نااكەن كەواتە ن اۆڵی‬ ‫لەبوونی دەكەن‪.‬‬

‫سدددداڵەی كوردسددددتانی گرتددددۆتەوە‪ .‬نەخێددددر لەوە زیدددداتر‬

‫لەبەرامبەریشااادا واڵتێ ااای گەورەی وەكاااو ئەمری اااا‪ ،‬زاتااای‬

‫تێشیوەڕاندووە‪.‬‬

‫ئەوەناكااات بڵێاات مەترساای و هەڕەشااەم لەسااەرنیە‪ ،‬دەبینااین‬

‫چێێێێوارەم‪ :‬گوتدددداری ئۆپۆزسددددیون لەمەوبەر بەتوندددددی‬ ‫سەرزەنشددتی نددۆرەی تددیمە سیاسددیەكەی كددوردی كددردووە‬ ‫لەبەەدا و خزاندویەتە ئەوگۆشەیەی كەهیچی نەكدردووە‬ ‫و كەمترینیشددی بەدەسددت نەهێندداوە‪ ،‬كەچددی ئێسددتا پێمددان‬ ‫دەڵێددددت‪ :‬كددددورد لە عێراقدددددا زۆرتددددرین مددددافی هەیەو‬ ‫لەدەستوریشدا شتی كەم وێنەی بەدەست خستووە!‬

‫ئۆپۆزسیون لەسەرخاكی نیشتمانێك‪ ،‬كەدابەشی چوار پارچەیە‪،‬‬ ‫لەو چوارەشیان تەنانەت لەم بەشەی ئێمەشدا نیاوەی خااكەكەی‬ ‫ڕزگااااارنەكراوە‪ ،‬فیاااازی ئەوەلێاااادەدات‪ ،‬كوردسااااتان لەخەم‬ ‫ڕەخسیوەو هیچ مەترسیەكی لەسەرنیە!‬ ‫گرفت لەکوێدایە؟‬ ‫ئەوەی وەك نمونەی جۆرێك لە هاوسەنگی نێاوان ئاازادی و‬

‫پێێێنمەم‪ :‬گوتددداری ئۆپزسددیون پێمدددان دەڵێدددت‪ ،‬هەرێمدددی‬

‫دادوەری‪ ،‬ئااااارابووە و بااااۆتە ئەو سیسااااتمە سیاساااایەی‬

‫كوردستان هەڕەشەی دەرەكی لەسەرنیە‪ ،‬هەرچدی عێراقیشدە‬

‫پێیدەگووترێت دیموكراسی و بەیەكێك لە دیاردەكانی نوێگەری‬

‫خۆی لەخۆیدا نەك مەترسی نیە‪ ،‬بەڵكو قەڵغان و سدوپەری‬

‫دادەنرێت‪ ،‬هەرگیز ستراتیجێك نەبووە باۆ دەساەاڵتداریەتی‪.‬‬

‫ئەم هەرێمەیە ئارامەیە!‬

‫هەقیقەتێ اای سیاساای ڕەهااا و كااۆن رێتیش نەبااووە‪ ،‬بەڵ ااو‬

‫شەشێەم‪ :‬سوپای عێراق ئەودێوە خاوێنڕێژەی بەدرێاژای‬ ‫مێااژووی دەوڵەتەكە‪ ،‬ماشااێنی كوشاات و بااڕو داپڵۆساااندنی‬ ‫كوردبووە لە سااتێ ی پڕلەواتاای مێژوویادا هەڵوەشااوەتەوە‪،‬‬ ‫بۆتە ئاردی ناودڕك‪ ،‬كەچی لەئێساتادا كە جاارێ یتر دروسات‬ ‫دەبێتەوە‪ ،‬زۆرینەی ئەفسەر و پلەداری بەعسی قاڵبووی جەنگای‬ ‫نەتەوەیاای و مەزهەباای‪ ،‬پاااڵەوانی ەەزای هاوشااێوەی ئەنفاااگ‬ ‫لەڕیزەكانیدا لەجۆش و خرۆشی خۆرێ خستنەوەدان‪ ،‬دەنگێاك‬

‫داماڵینی موقەدەس و تەوقدان و هەڵتەكاندنی زەمینەی تاكڕەوی‬ ‫و لەق ردناای پااێگەی هەقیقەتاای سیاساای باااو جێگیربااووە‪ .‬لە‬ ‫چوارچێااوەی ئەو گفتوگااۆ درێژخایەنەشااەوە هاااتۆتە ئااارا كە‬ ‫ساایمای ژانگرتناای خۆرئاااوایە بە لە دای بااوونی نااوێگەریەوە‪.‬‬ ‫لەبەرامبەر تاری ستانی سەدەكانی ناوەڕاستدا‪ ،‬ڕۆشانگەری ئەو‬ ‫هەوڵەیە‪ ،‬پەلی ئەوروپا دەگرێت و دەیەوێت بیخاتە ڕونااكیەوە‪.‬‬ ‫بەسۆراەی مرۆڤەوە تێدەكۆشێت و لەژێردار و پەردوی خورافە‬ ‫و زەبروزەنگی كولتاوری كاۆمەاڵیەتی و ئاینیادا‪ ،‬شاوێن پێای‬ ‫هەڵدەگرێت و لە پەراوێزی پەرواێزەكاندا دەیدۆزێتەوە‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪15‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫ئەم داستانەش بەئاسانی كورت ناكرێتەوە‪ ،‬بەاڵم هەر بەخولیای‬

‫دیموكراسای و شوناساای دەوڵەتای نەتەوە وە دیاااری دەكەن و‬

‫ناسینی سەرە داوەكانی ڕەنگەب رێات ئامااژە بە چەنادخاڵێك‬

‫دەناسنەوە‪ .‬بێهودەش نیە (روبرت كاوبر)ی گەورە دیبلۆمااتی‬

‫بدرێت‪ ...‬لەوانەش‪:‬‬

‫بەریتانیایی و بیرمەندی ئەوروپاسازی‪( ،‬كۆمەڵگای ناوێگەری)‬

‫یەکەم‪ :‬جیاكردنەوەی گوتاری سیاسی و دەسەاڵتی دنیایی‪.‬‬ ‫لە گوتار ودەسەاڵتی ئاینی‪.‬‬

‫لەهەردوو قۆنااااەی (پاااێش ناااوێگەری) و (پااااش ناااوێگەری)‬ ‫بەوەجیادەكاااتەوە‪ ،‬كە ئەقاڵنیەتاای نااوێگەری‪ ،‬دیموكراساایەكی‬ ‫بەرجەستەی قەوارەی دەوڵەتی نەتەوەییە‪.‬‬

‫دووهەم‪ :‬جیااااكردنەوەی ئەقاڵنااایەت ‪،‬لە ئەفسانەساااازی و‬ ‫زانست لە خورافە‪.‬‬ ‫سێ‪:‬ەم‪ :‬بەوروژاندنی پرسیاریش سەبارەت به یەقین‪.‬‬

‫سەرچاوە‪ :‬بڕوانە روبرت كاوبرت‪ :‬تحمام االمام ‪ ،‬الن اام‬ ‫والفوضاای فاای القاارن الحااادی والعشاارین‪ ،‬تاارجمە د‪.‬زهیاار‬ ‫السمهوری المبعە االولی ‪-2115‬ممبعە العبی ان)‬

‫چێێێوارەم‪ :‬ڕەخنەگااارتن وەك پرۆژەیەكااای بەردەوام باااۆ‬ ‫بیركردنەوە لەوەی بیری لێنەكراوەتەوە‪.‬‬ ‫یەكێكە لەخاڵەكان‪:‬‬ ‫كورت و پوخت (ئەپستیمێك كەمرۆڤ تێیدا بزرە)‪ ،‬ساەدەكانی‬ ‫ناوەڕاساات و تاااری یە‪ ،‬ئەپسااتیمی ڕۆشاانگەریش ئەوەیە كە‬ ‫مرۆڤ تەوەری سەرەكیە مرۆڤ وەكاو بابەتێاك باۆ مەعاریفە‪،‬‬ ‫مرۆڤ وەكاو تاكەكەساێك‪ ،‬بەسروشاتی تایبەتمەنادی مرۆیای‬ ‫خۆیەوە ئازاد و بێ تەوق و كۆت و دەستبەستی كۆیالیەتی‪.‬‬ ‫ڕۆشنگەری و مافە مەدەنیەکان‬ ‫ڕۆشاانگەری دەخوازێاات ماارۆڤ‪ ،‬بااۆ ئەوئااازادیە تاكااانەییە‬ ‫سروشاااتییەی بگێاااڕێتەوە‪ ،‬لەنێاااوان ئەم دوو حاڵەتەشااادایە‪،‬‬ ‫لەڕەحماای ڕۆشاانگەرییەوە تێااورەیەك دێااتە كااایە‪ ،‬كەلە(مااافە‬ ‫مەدەنیەكااان) بااریتیە لەوەی خۆرئاااوا دەخاااتە سااەرڕێچ ەی‬

‫سەرەڕای جیاوازی هەر بەراوردكاریەك لەنێوان مێاژوی ئاێمەو‬ ‫خۆرئاوادا‪ ،‬بەاڵم بەوپێودانگەی لەوكولتورە بەتەنهاا هەقیقەتای‬ ‫سیاسی گشتگیرمان وەرگرتوەو ئەو هەقیقەتەش دەساەاڵتەكەی‬ ‫بەپایەیەكی واگەیشتوە‪ ،‬توانیاویەتی هەماوو هەقیقەتەكاانی ئەو‬ ‫قۆناااەە‪ ،‬لەتاااكڕەوی خۆیاادا بتااوێنێتەوە‪ .‬هەقیقەتێ اای دیاااری‬ ‫كراویش ب اتە دەمام ێك و ئایدۆلۆجیای دەساەاڵتداری پاێ‬ ‫بشارێتەوە‪ .‬ئەوەی دووچاری نامۆبوونمان دەكاات هەربەتەنهاا‬ ‫دژایەتاای و ڕەت ااردنەوەنیە‪ ،‬بەڵ ااو سااەرچاوەی نەهااامەتی‬ ‫گەورەمااااان السااااای ردنەوەو ڕەدووكەوتناااای كااااوێرانەیە‪.‬‬ ‫ئافەرۆزكردنی مرۆڤ و ئازادیەكاانی تااكەكەس و بااڵدەساتی‬ ‫هەقیقەتی سیاسیی و سڕینەوەی واتاكانی هونەرو بیركردنەوەو‬ ‫مەعریفەیە‪ .‬وەكو تایبەتمەندیە كاوردیەكەش نەباوونی خەون و‬ ‫باوەڕو پڕۆژەیە‪.‬‬

‫نمااونەیەكی ئەقاڵناای‪ ،‬دەسااتبەرداربوونی ئەو باااوەڕەبوو كە‬

‫لە هەوڵە ناوازەكانیدا بۆ ڕخنەگرتن لە شارستانی و كلتوری‬

‫ڕاگرتنی جیهان و سیساتمی بەڕێاوەبردنی بە هێزێ ای باااڵی‬

‫خۆرئددداوایی‪( ،‬فردریدددک نیدددتچە)ی فیلۆسدددوفی ئەڵمدددانی‬

‫ڕوحاایەوە پەیوەساات دەكاارد‪ ،‬باااوەڕ هێنااانیش بااوو بەوەی‬

‫بەچاکترین شێوە گوزارشتی لە دۆخێكی هاوشدێوەی كدردوەو‬

‫خاااورافەیەك جیهاااان بەرێوەناباااات و سروشاااتیش كاااایەی‬

‫نووسددیویەتی‪( :‬كددۆیلە ببێددتە خدداوەنی دەسددەاڵتیر‪ ،‬هەر‬

‫ئیرادەیەكی مرۆییە‪ .‬جابەوپێیەی مرۆڤیش ئەقڵی هەیە‪ ،‬تواناای‬

‫دەسدددتبەرداری كدددۆیالیەتیەكەی خدددۆی نابێدددت!‪ ..‬جاااا كە‬

‫بیركردنەوەی هەیە‪ ،‬ئەوەنادە بەساە ئەقاڵنایەت ب ااتە ڕێباازی‬

‫دەردەكەی ئااێمە نەبااوونی ئیاارادە بێاات‪ ،‬ئەوا لەگەڵ ڕۆشاانایی‬

‫خااۆی‪ ،‬بااۆئەوەی بگااات بەئامانجێااك كەچاااوی تااێ بڕیااوەو‬

‫فەلساااەفەكەی ئەودا‪،‬بەشاااێوەیەك لەشاااێوەكان لەوەدا بە یەك‬

‫دەیخوازێااات‪ .‬لە ئێساااتادا و كاتێاااك دیمەنااای رۆشااانگەری‬

‫دەگەینەوە كە دەڵێت‪( :‬ئیرادە چاوچنۆكی و قۆرە ردن و بردن‬

‫لەسەرشااانۆی ئەوروپاااو خۆرئاااوا وێنااادەكەینەوە‪ ،‬لەئاسااتی‬

‫نیە‪ ،‬خوڵقاندن و بەخشش و بەخشندەییە)‪.‬‬

‫سیاسیدا ‪ ،‬سیستمی دیموكراسای وقەوارەی دەوڵەتای نەتەوە‪،‬‬ ‫دیااارترین تایبەتمەناادیە‪ .‬هەمااان ئەم تایبەتمەناادیەش‪ ،‬ئامااادەو‬

‫هەقیقەتی سیاسی‬

‫زیندووی ئاستی سیاسای ئەزماونی ناوێگەریە‪ ،‬تاا ئەوڕادەیەی‬

‫بەپێچەوانەوە لە باارودۆخی ئاێمەدا هەقیقەتای سیاسای دەبێاتە‬

‫زۆربەی خوێنااادنەوە ڕەخنەییەكاااان‪ ،‬زەماااانی ناااوێگەری ‪،‬بە‬

‫گوتااااری دەساااەاڵتداریەتی و ئایااادۆلۆجیای حاااوكمڕانی و‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 06‬‬

‫هەرجااارەی بە دروشاامێ ەوە دێااتە كااایەوه وەكااو پێداویسااتی‬

‫بەر ئەركێااك كەزەمااانێ ە بەم شااێوەیە لەكااۆڵی گرتااووەو ڕای‬

‫مێژوویی خۆی دەسەپێنێت‪ .‬دەشبێتە سەرچاوەو مەرجەع‪ ،‬نەك‬

‫دەكێشێت؟‬

‫هەربەتەنهااا بااۆ هەقیقەتاای سیاساای‪ ،‬بەڵ ااو بااۆ هەمااوو ئەو‬ ‫هەقیقەتااانەی كە دەیانەوێاات كەلێنێااك باادۆزنەوەو بێاانە ناااو‬ ‫گۆڕەپااانەكەوە‪ .‬بەم شااێوەیە ئایاادۆلۆژیای دەسااەاڵتداریەتی لە‬ ‫كایەی ئێمەدا‪ ،‬نە مرۆڤی كردۆتە تەوەری مەعاریفە و نەشا ۆی‬ ‫ئااازادی تاكااانەیی بااۆ گێااڕاوەتەوە و نە ئیاارادە و باااوەڕی‬ ‫خوڵقاندووە‪ ،‬نەمرۆڤای لەگەڵ خاۆی و سروشاتی مرۆڤبوونیادا‬ ‫ئاشااات ردۆتەوە و نە كاااورد بوونیشااای خساااتۆتە مێاااژووی‬ ‫جیهااانەوە‪ .‬نەتاكەكەساای وەك ماارۆڤ و نە نیشااتمانی وەكااو‬ ‫شوناس پێناسەكردووە‪ ،‬دەرەنجامیش لە جیاتی ئاشاتبوونەوەی‬ ‫مااارۆڤ و نیشاااتمان‪ ،‬دیاااواری ناااامۆبوونی لە نێوانیانااادا‬ ‫بڵندكردووە‪.‬‬

‫كاتی هاتووە سیاسەت بەوپەڕی ش ۆمەندیەوە بیسەلمێنێت‪ ،‬ئەو‬ ‫تاكە هەقیقەتای ژیاان نایە‪ ،‬نەك ژیاان بەگشاتی بگارە لە نااو‬ ‫چوارچێوەی سیاسەت خۆشایدا‪ ،‬تااكەیەك هەقیەتای ڕەهاانیە‪.‬‬ ‫تەنانەت ئەگەر ئەو هەقیقەتە دیموكراسیش بێات‪ ،‬هەر نابێات و‬ ‫ڕەها نیە‪ .‬چون ە لەناو هەماوو خراپیەكانادا ئەوەی وادەكاات‬ ‫دیموكراسی كەمترین خاراپەی هەبێات ئەوەیە‪ ،‬كە هەقیقەتێ ای‬ ‫سیاسی ڕەهاو موقەدەس نیە‪ ،‬ڕوانین و جیهانبینیەكانی بەساەر‬ ‫هەمااوو ڕوانااین و هەمااوو جیهانبینیەكاناادا بەسااەر هەمااوو‬ ‫هەقیقەتەكااانی تااردا ناسااەپێنێت‪ .‬گوزارشااتی دەوڵەمەنااد و‬ ‫داهێنانی نوێگەری‪ ،‬ئەوەیە پێمان دەڵێت‪ ،‬لەم جیهانەدا زیااتر لە‬ ‫هەقیقەتێاااااك هەیە‪ ،‬ڕێگاااااای گەیشاااااتن بە دیموكراسااااای‬ ‫گشتگیركردنی ئایادۆلۆجیانە و الساایی كاردنەوەی نماونەی‬

‫بدددددۆیە كاتێدددددك لە سدددددنوری تایبەتمەنددددددی‬

‫بااااڵی هەقیقەتێ اای جێگیاار و نەگااۆڕنیە‪ ،‬چااون ە لە بنەڕەتاادا‬

‫خۆمانددددددا‪ ،‬ڕووبەڕووی ندددددوێگەری دەبیدددددنەوە‪،‬‬

‫هەقیقەت یەكێك نایە‪ ،‬زۆر و فارەیەكو وێنەشای نایە بەڵ او‬

‫دووچدددددداری دادڕان و نددددددامۆبوون دەبددددددین و‬

‫جیاوازو فرەوێنەیە‪ ،‬لە بەرئەوە ناكرێات یەك هەقایقەت‪ ،‬چەقای‬

‫پرسددددیارێك بەرۆكمددددان دەگرێددددت و دەڵێددددت‪:‬‬

‫كۆكردنەوەو ناولێنانی سەرجەم هەقیقەتەكانی تربێات و گشات‬

‫كدددامەیە ئەو پدددرۆژەیەی ئەوەنددددە نیشدددتمانیە‪،‬‬

‫هەقیقەتێ ی تریش لەفەلەكی ئەودا بسوڕێتەوە!‬

‫پێناسددەی كددوردایەتی لە قددواڵییەوە هێندداوەتە‬ ‫ئاسدددددتی نمدددددونەیەكی كوردبدددددوون و بانددددددی‬ ‫كددددردووە‪ ،‬وەك پددددڕۆژەش دەرگددددای بەسددددەر‬ ‫زەمددددددانی ئایندددددددەدا بددددددۆ ئدددددداوااڵكردوین‪.‬‬ ‫تالەپێناوی دا قوربانی بە مرۆڤ بدەین؟!‬

‫بەم ئاقااااارەدا دیموكراساااای بەرلە وەی ئارابێاااات‪ ،‬بەرلەوەی‬ ‫لەدای بێاات كۆتااایی دێاات‪ .‬لە الن اای نشااونمای سااەرەتایدا‬ ‫دەتاسێت‪ ،‬تێزی ڕەخنەیی ناوێگەری خۆرئااوا ئەقاڵنایەت بەوە‬ ‫ناودێردەكااات كە جااوڵەو باازواتێ ەو ئامااانجێ ی هەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەمەش سادەو ساكار بەبێ گەردی تێناپەڕێاتو لە هۆشامەندی‬ ‫ڕەخنەگرانە دەرباازی نابێات‪ ،‬كاتێاك دەساتە بژێارو چاین و‬

‫بەدیوەكەی تریشیدا پرسایارەكە دەڵێات‪ :‬كاامەیە ئەو پارۆژە‬ ‫مەعااریفیەی كەماارۆڤ بەتەوەری هەمووباااس و خواسااەكان‬ ‫دادەنێت‪ ،‬ئاازادی و تاكاانەیی تااكەكەس و دادی كاۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫بەڕادەیەك فەراههم دەكات‪ ،‬تاا لەپێنااوی ئەم گاۆڕانە مەزنەدا‪،‬‬ ‫قیروساایا لە كااوردایەتی ب رێاات و بە قوربااانی ئەو ئیاارادەیە‬ ‫ب رێت كە مرۆڤباوون لە ئاامێزی كوردبوونادا دەخوڵقێنێات و‬ ‫بااااوەڕو هیاااوا لە هۆشااامەندی دا دەچەساااپێنێت؟! كااااتی‬ ‫ئەوەهاااتووە سیاسااەت لە واڵتاای ئااێمەدا هەڵوێسااتەیەك لەگەڵ‬ ‫ئێستای خۆی و ئەزمونەكانی ڕابوردوودا ب ات‪ ،‬ملبادات و دان‬ ‫بەوەدابنێت‪ ،‬پێی ناكرێت و ناتوانێت بەتەنهابااڵی شاان باداتە‬

‫توێژێ ی دیاری راو مێژوو دەكەنە كایەی تایبەت و بۆ ئامانجی‬ ‫دیاری كراو سوودی لێ دەبینن‪ ،‬ئەوا بەمجۆرە ئەقاڵنیەت خۆی‬ ‫لەخۆیاادا پااێچەوانەی بەهاكااانی خوێناادنەوەو ڕەخنەگاارتن و‬ ‫تیێپەڕاندنی خورافە دەوەستێتەوە‪.‬‬ ‫ڕەخنەگرتنی ئەقاڵنی و دژایەتی ئایدۆلۆژی‬ ‫لێرەوەیە كە جیاكردنەوەی (ڕەخنە گرتنی ئەقاڵنی) لە (دژایەتی‬ ‫ئایاادۆلۆژی) دەبێااتە پێداویسااتی تێ ەڵ ردناای ئەم دووانەش‬ ‫لەبۆتەی یەك واتادا‪ ،‬جۆرێك لە تااكڕەوی بەرهەم دەهێنێاتەوە‪،‬‬ ‫یان بەالی كەمەوە‪ ،‬دەبێتە كەرەسە بۆ بااڵدەستی گوتارێاك‪ ،‬كە‬ ‫ستراتیژەكەی تەنهاو تەنها (دەسەاڵتداریەتی)یە‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪17‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫دوریش نیە بااڵدەستی و جیاكاری و ڕەگەزپەسەندی و تەنانەت‬

‫بەاڵم لەبەرئەوەی چەرخی زەمان بە ویستی دەسەاڵت ناگەڕێت ‪،‬‬

‫فاشیەتی ڕۆشنبیریشی لێ ب ەوێتەوە!‬

‫هەمیشااە دەسااەاڵتەكان لەگەڵ خۆیاناادا‪ ،‬ڕەهەناادی مەرگ و‬

‫ڕەخنەگرتناای ئەقاڵناای‪ ،‬نابێاات ببێااتە كەرەسااەی ملمالنێیەكاای‬ ‫سیاسی سنوردارو داخراو‪ ،‬بەتایبەت كە شوناسی ڕەخنەگارتن‪،‬‬ ‫ڕەت ردنەوەو دژایەتی كردن نیە‪ ،‬پرۆژەی البردنی دەساەاڵتێك‬ ‫و گرتنەدەستی دەسەاڵتێ ی نوێ نیە‪ ،‬بەوشێوەیەی كە هەندێك‬

‫كۆتایی تراژیدیایی هەڵگرتووە‪ .‬هەتا نزی بوونەوە لە كۆتایی و‬ ‫ڕاستی مەرگ و ئااوابوونی خاۆری دەساەاڵت نزی تارببێتەوە‪،‬‬ ‫ئاماژەكانی ڕەت ردنەوە هەوڵی كاۆنترۆڵ ردن زیااترو زۆرتار‬ ‫دەبێت تاڕادەی شێتگیریەك كە زەبرو زەنگی لێدەكەوێتەوە‪.‬‬

‫جااار دەبێااتە مااادەو دروشاامی ئۆپۆزیساایونە سیاساایەكان‪.‬‬

‫شاااەڕەنگێزی سیاسااای و (ئایااادۆلۆجیای دەساااەاڵتداریەتی)‬

‫لەكاتێ دا ئۆپۆزسیۆن بەشێ ی سیستمی سیاسیە‪ ،‬ڕەخنەگارتن‬

‫دەسااەاڵتێك‪ ،‬دوورناایە ببێااتە ساایماو ڕوخساااری قۆناااەێ ی‬

‫هۆشمەندیەكە بۆ خوێندنەوەی بەردەوام‪ ،‬هەڵ شان و داكشاانی‬

‫پڕكارەساااتی جیهااان و زامێ اای گەورەش بەمێااژووی هەمااوو‬

‫مێژوویەكاای تااایبەتە‪ ،‬بااۆ فەلسەفەسااازی و بیركااردنەوە‪ ،‬بااۆ‬

‫مرۆڤایەتیەوە‪.‬‬

‫كرانەوە بەسەر نادیارو هەقیقەتی تردا‪ ،‬بۆئەوەی یەك هەقیقەت‬ ‫هەموو (بوون) پاوان نەكات یان (بوونێك) گوزارشت لەهەماوو‬ ‫(بوونەكان) نەكات‪.‬‬

‫هەمیشە جەنگ و كارەسات و ملمالنێ ان هەڕەشاە لەدەساەاڵتی‬ ‫سیاساای و تەخاات و دەوڵەتەكااان دەكەن‪ ،‬لەبااۆتەی زەماناادا‬ ‫دەیهاڕن بۆیە مەرگ و كۆتایی هااتن و نەماانی دەساەاڵتەكان‪،‬‬ ‫بەشااێ ی زینااادووی مێاااژوو پێ اادەهێنن‪ .‬كۆتاااایی هااااتنی‬ ‫گەورەترین دەسەاڵتەكانیش لە دەرەوەی مێژوو نیە‪ ،‬یان بەالی‬ ‫كەمەوە هەتا ئێستا مێژووی مرۆڤایەتی ئەم پەندە دەگێاڕێتەوە‪.‬‬ ‫هەركاتێاااك هەقیقەتێ ااای سیاسااای ڕەهاااا ئایدۆلۆژیساااتانە‬ ‫جیهانبینی لە ئاسۆی دەسەاڵتداریەوە داڕشتبێت یان لەسۆنگەی‬ ‫ئەو باوەڕەوە كە هەموو بەهاكاانی چااكەو جاوانی رونااكی و‬ ‫خۆشی و سەركەوتن و كامڵبوون لە هەگبەكەی ئەودان و هیچ لە‬ ‫هەگبەی كەسی تردانیە‪ ،‬ئاكام كارەسات و ش ست باووە‪ .‬جاگە‬ ‫لە خراپی و دزێوی تاری ی و نائومێدی و چەوت و چەوێڵای‪،‬‬ ‫پاشااانیش نەهااامەتی و ماااڵوێرانی‪ ،‬هیچاای لەگەڵ خۆیااادا‬ ‫نەهێناوە‪.‬‬ ‫جااائەگەر دیموكراساایی لە چوارچێااوەی ‪،‬هەقیقەتێ اای ڕەهااای‬

‫جائەگەر جۆرێك لە ئەقاڵنیەت لە نمونەی سیستمێ ی سیاسیدا‬ ‫بەرجەسااااتەبێت و هەمووشاااات لەیەك فەلەكاااای سیاساااای‬ ‫دابسوڕێنێتەوە‪ ،‬ڕێساو یاسای ئەو ساوڕانەوەیەش بساەپێنێت‪،‬‬ ‫(بەوشێوەیەی تێازە ڕەخنەییەكاانی (پۆسات ماۆدێرنە) ڕەوتای‬ ‫ئەقاڵنیەتی خۆرئاوای پێ شایدەكەنەوە) ئەوا بزانێات یاان ناا‬ ‫بەشێ ە لەو سیستمەی كە هەردەم داكۆكی لە (دەسەاڵتداریەتی)‬ ‫دەكااااااات لە داخسااااااتن و پاااااااوان ردنی هەقیقەتێااااااك‬ ‫لەچوارچێوەیەكدا‪ ،‬ساتراتیژەكەی پێنااوی بەرژەوەنادی دیااری‬ ‫كراوو ئاماانجی بااڵدەساتیە‪ .‬بێگوماان هەماوو دەساەاڵتێ ی‬ ‫سیاسااای بەسروشااات و تایبەتمەنااادی خاااۆیەوە دەیەوێااات‬ ‫دەسەاڵتێ ی ڕەها بێت‪ ،‬بەردەوام بااڵدەسات بێات و بمێنێاتەوە‬ ‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 08‬‬

‫دەساااەاڵتداریەوە بەڵێنااای گەورەبااادات (دەساااەاڵت )یاااان‬ ‫‪(،‬ئۆپۆزیسێۆن) چ جیاوازیەكیان دەبێات كە هەریەكە خاۆی بە‬ ‫دەرگەوانی بەهەشت بزانێات و ڕێگاای خاۆی بە ڕێگاای حەق‬ ‫دابنێت‪ ،‬بانگی ئەوەش بدات مۆری ڤیزای پەڕینەوە لەم جیهانی‬ ‫مۆتەكەیەوە بەرەو جیهانی خەونەكان لەبەر باخەڵی خۆیدابێت؟‬ ‫جگە لە هەوڵێی دەسێەاڵتداریەتیل لەم گەمەیە‬ ‫چی دەمێنێتەوە؟‬ ‫لێرەدایە كە دیموكراسی ش ۆ پەیدادەكات و می انیزمێاك باۆ‬ ‫بەالداخسااتنی جەنگاای میتافیزی یااانەی بەرەی ڕەش وسااپی‬ ‫تاری ی و ڕوناكی دەدۆزێتەوە و بەتەرازویەكی ئەقاڵنای جاۆرە‬

‫قەزاوەتێك دێنێتە كایە‪ ،‬كە بەڵگەكاانی لەالی زۆریانەی زۆری‬ ‫خەڵك قبوڵب رێت و حوكمەكەشی پەسەند ب رێت‪.‬‬

‫کۆمەڵگەی کراوە‬ ‫بەو پێودانگەش‪ ،‬هەموو دەساەاڵتێك خاۆی لەخۆیادا پارۆژەی‬

‫لەناوپێناساااەو لێ ااادانەوەو بااااس و خواساااە زۆرەكاااانی‬

‫ڕەهااابوون و تاااكڕەویە‪ ،‬ئەگەر پێااوەرو پێااوانە ماارۆڤ و‬

‫دیموكراسیدا (كارگ پۆپەر) فیلۆسوف و بیرمەندی دەوڵەمەند لە‬

‫ئازادییەكاااانی نەبێااات‪ ،‬ئەوەی حاااوكم دەكاااات و ئەوەش‬

‫بابەتەكانی مێژوو سیاسەت و كۆمەڵگادا‪ ،‬خاوەنی زینادووترین‬

‫ئۆپۆزیسااێۆنە‪ ،‬ناااوی لێبنرێاات دیموكراساای بەاڵم لەفەلەكاای‬

‫تێزەكان سەبارەت به ڕەوتی سیاسی و دیموكراسای‪ ،‬بەساادەو‬

‫كورساااای كورساااای دەسااااەاڵتداریەتی دا هەڵدەسااااوڕێت‪،‬‬

‫ساااكاری گوزارشاات‪ ،‬لەترسااناكترین ئەو ساااتانە دەكااات‪ ،‬كە‬

‫سااتراتیژەكەی دەسااەاڵتداریەتیە‪ ،‬كااارگ پااوپەر كە(كۆمەڵگااای‬

‫خوێنڕشااتن و كارەساااتی گەورەی لێ ەوتااۆتەوە‪ ،‬ساااتەكانی‬

‫كااراوە)ش پەسااەند دەكااات‪ ،‬لەدیموكراساای لیبراڵاادا نمااونەی‬

‫ئاااڵوگۆڕی دەسااەاڵت و كورساای حااوكمڕانی‪( ،‬كە بێگومااان‬

‫سەرەتا و هەڵ شانێ ی چاکتر دەبینێتەوە‪ ،‬هێشتا هەر پێیاوایە‬

‫هۆكارەكەی نەبوونی دیموكراسییە) باۆیە ڕێا ەوت نەباوو‪ ،‬كە‬

‫كە فۆرمێ ی دیاری راو و نمونەیەكی بێگەردو خەوش نایە‪ ،‬تاا‬

‫لەڕۆژنامەی ستانداردی نەمسایدا (كارڵ پاوپەر) لەپێناساەیەكی‬

‫ب رێتە نماونەی الساایی ردنەوەو جااڕی بۆبادرێت‪ .‬تەناانەت‬

‫چڕوپڕ و بەتێگەیشتنی فیلۆسوفێك‪ ،‬دیموكراسی لە وەدا كورت‬

‫پێشبینی ردن بەوەی كە لەئایندەدا نمونەیەكی وەها بێتە كایەوە‪،‬‬

‫ب اتەوە كە(ئاڵوگۆڕی دەسەاڵتە‪ ،‬بەبێ ئەوەی خوێن بڕژێت)‪.‬‬

‫بە مێژوو گەریەتیەكی وشك و برینگ ناودەبات‪ ،‬بەمافی مرۆڤی‬

‫بێگومان ڕۆچوونی (كارگ پوپەر) بەقاواڵیی چەم ای فەلساەفی‬ ‫وسیاسی و سۆسیولۆجیایی (دیموكراسی) دا‪ ،‬لەتاكە دەرباڕین‬ ‫و گوزارشتێ دا كورت ناكرێتەوە‪ ،‬بەاڵم لەهەمان كاتیشدا (كارگ‬ ‫پااوپەر) بەو چەنااد وشااەیە دەساات دەخاااتە سااەر گرنگتاارین‬ ‫بەهایەك كە هەموومان بزرمان ردووە‪.‬‬ ‫ئامااژە بااه بەرپرسایاریەتیمان دەدات لەبەراماابەر مرۆڤادا‪ ،‬یااان‬ ‫بەشێوازێ ی تر دەیەوێت بڵێت‪ :‬هەموو هەقیقەتێاك پێویساتە‬ ‫بەتەرازوی سااوودی ماارۆڤ و ڕادەی ئااازادی ماارۆڤ پێااوانە‬ ‫ب رێت‪ ،‬ئەومارۆڤەش ناا كە ڕۆشانگەری خۆرئااوا لە زاراوەی‬ ‫مرۆڤایەتیااادا یەخسااایری كاااردووە و پۆساااتمۆدێرنەش ئەو‬ ‫نەهامەتیاااانەی ئاشااا رادەكات كە دەساااەاڵتداریەتی تووشااای‬ ‫كااردووە‪ ،‬بەڵ ااو ماارۆڤ وەك پاارۆژەیەك كە مەرجەعیەتاای‬ ‫مرۆڤبااوون و ئازادییەكااانی خااۆیەتی‪ ،‬ئەو ڕوانیاانە ناایە كە‬ ‫ئایدۆلۆژیاو خورافە لەبارەیەوە دروستی ردووە‪.‬‬

‫ئەمڕۆی نازانێت بڕیاار لەساەر پێوەرەكاانی زەماانی داهااتوو‬ ‫بدات‪ .‬چون ە بەالی ئەوەوه حەتمیەتای مێژوویای و هەقیقەتای‬ ‫سیاسااای باااوونی نااایە‪ .‬هەرلەبەرئەمەش باااوو لە پاااڕۆژە‬ ‫ڕخنەییەكەیادا ئەفالتاونی بە ساەركوت ار ‪ ،‬هێگا بە دۆگماا و‬ ‫ماركسیشی بەو پەیامبەرە تەفرەدەرو ساختەكارە ناودێر دەكرد‬ ‫كە هیچ لە پێشبینیەكانی ڕاست نەبوون!‬ ‫جائەگەر پێوەر و پێوانەكە ئازادی مرۆڤەكان نەبێت‪ ،‬بگارە هەر‬ ‫بەتەنها ئەقاڵنیەتیش بەس نایە‪ ،‬بەڵ او (بەهاا ئەخالقیەكاان)‬ ‫باااایەخی گرناااگ و تایبەتیاااان هەیە‪ .‬باااۆیەكە بەویژدانااای‬ ‫فیلۆسوفێ یش شایەتی لەسەر كۆمەڵگای كراوە دەدات‪ ،‬بەتەنهاا‬ ‫لەبەرئەوەیە‪ ،‬هێناااادێك بەهااااای مرۆیاااای و هێناااادێ یش لە‬ ‫ئازادیەكانی تێدا فەراههم بووە‪ .‬بەواتاایەك كۆمەڵگاای كاراوە‪،‬‬ ‫كایەی توانساتی زیاادكردن و چااك ردنی ئەوەیە كە بەدەسات‬ ‫هاتووە و ئەوپەڕی ویست و داواكاری و پێویستیەكانی مرۆڤ‬ ‫ناایە‪ .‬هەمااوو ئەمەش چڕدەكاااتەوەو دەنووسااێت‪( :‬لەجیاااتی‬

‫ڕاستتر ئەوەیە بڵێین مرۆڤ وەكو پێوەرو پێاوانە باۆ جاوڵەو‬

‫هەوڵااادان باااۆ ئەوەی ئەوپەڕی بەختیااااری باااۆ زۆرتااارین‬

‫بزواتاای مێااژوو نەك بەپااێچەوانەوە‪ ،‬ماارۆڤ بەوشااێوەیەی كە‬

‫تاكەكەسااەكان دابااین ب ەیاان‪ ،‬چاااکترە هەوڵباادەین‪ ،‬ئااازارو‬

‫ئەگەر وەكااو پێوەرێااك فەرامااۆش ب رێاات و یەك هەقیقەتاای‬

‫ئەش ەنجە لەسەرشانی هەمووان كەمترب ەینەوە)‬

‫بەسەردا بسەپێنرێت‪ ،‬دەبێتە مادەیەك بۆ دەسەاڵتداریەتی‪ ،‬جاا‬ ‫دەسااەاڵتداریەتی سیاسااەت بێاات وەكااو الی ئااێمە‪ ،‬یاااخود‬

‫دیموکراتی و الساییکردنەوە!‬

‫دەسااااەاڵتداریەتی ئااااابوری و مااااادە وەكااااو لە ترۆپ اااای‬

‫دیموكراسی السایی كردنەوەی‪ ،‬نمونەیەكی بااڵ و كام نەبێت‪،‬‬

‫بەرجەستەبوونی جیهانگیری دا لە ڕههاكردنی دەسەاڵتی بازاڕو‬

‫فتوای پێڕەوكردن و قایلبوونی باێ قەیادومەرج نەبێات‪ ،‬باۆچی‬

‫بە بازاڕكردنی جیهاندا دەیبینینەوە‪.‬‬

‫بەچاویل ەی زەمانی بزرو بەسەرچووی كۆنەوە‪ ،‬سەودای لەگەڵ‬ ‫ب رێت و بەڕەنگێ یتر ڕابردووی پێ بنووسرێتەوە؟‬

‫نیهت‌| ‪19‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫ئێسااتای ئااێمە زۆر جیاااوازە لەو رۆژگااارەی كااوێرانەو بااێ‬

‫ژێردەستەییەوە بیخاتە ئازادییەوە‪ ،‬ئۆپۆزیسێۆن هەوڵ و كاری‬

‫خوێندنەوە ڕەدوی نمونەیەكی چەپڕەوی كەوتبووین‪ .‬كرانەوەی‬

‫بەدەستخستنی كورسی حوكمڕانیە‪.‬‬

‫جیهااان بەسااەر جوگرافیااا جیاجیاكاناادا‪ ،‬تااۆڕی پەیوەناادی‬ ‫بەرفااراوان‪ ،‬داهێنااراوە تەكنۆلۆجیایەكااان لەوانەی مرۆڤااایەتی‪،‬‬ ‫بەرلە پەنجاساڵ پێش ئێستا لە خەونیشدا باوەڕی پێ نەدەكرد‪،‬‬ ‫ئێسااتا ڕاسااتیەكی بەرجەسااتەیە و كاااریگەری دروساات ردووە‪،‬‬ ‫بگاارە شۆڕشاای بەسااەر هێناادێك چەمااك و شااێوازی ژیااانی‬ ‫مرۆڤیش داهێناوە‪.‬‬

‫بێگومان نەنگی نایە مارۆڤ دەساەاڵتی بوێات‪ ،‬بەاڵم نەنگایە‬ ‫ماارۆڤ دەسااەاڵت زەوت ب ااات‪ .‬دیموكراساایەت وەك چااۆن‬ ‫بەحوكمڕان ڕهوا دەبینێت دەسەاڵتداربێت‪ ،‬بەهەمان شێوە ماافی‬ ‫بە ئۆپۆزسااایونیش داوە بەاڵم بااااوەڕی ئااااڵ و گاااۆڕكردنی‬ ‫دەسەاڵت پوچ وبێ واتا دەبێت‪ ،‬ئەگەر حاوكمڕان دەساەاڵتەكەی‬ ‫بۆ ڕەت ردنەوەی بەرامبەر بەكاربهێنێت‪ ،‬یان ئۆپۆزیسێۆن بێات‬

‫مەبەست له نمونەی جیااواز‪ ،‬لە چەپاڕەویەكەی جیهاانی ساور‬

‫و شاااەرعیەتی سیساااتمی دیموكراسااای ب ااااتە هەوڵێ ااای‬

‫ڕەنگ ئەوەیە بڵێین تەنانەت دیموكراسی و سیستمی جیهاانی‬

‫ئایدۆلۆژیانەی تاك ڕەهەند بۆ ڕەت ردنەوەی بەرامبەر و كۆتای‬

‫باااوی ئێسااتاش جیهااانبینیەكی مااوقەدەس ناایە‪ ،‬كاما و تەواو‬

‫هێنانان بەهەمووشتێ ی دەسەاڵت‪.‬‬

‫پێگەیشااتوو ناایە‪ ،‬تابەمەبەسااتی سیاساای و دەسااەاڵتداریەتی‪،‬‬ ‫بەڕەهایی بەهەشتی پێوە پەیوەسات ب رێات‪ ،‬بەبێائەوەی ببێاتە‬ ‫ئیرادەیەكاای كااوردی و لەم دووریەی ئێسااتا زیاااتر‪ ،‬لە دۆزە‬ ‫دوورترمان بخاتەوە‪.‬‬

‫حی مەتی ئاڵوگۆڕكردنی دەسەاڵت گۆڕینی دەسەاڵتێ ی دیاری‬ ‫كاااراونیە‪ ،‬هەروەك چاااۆن ساااەركەوتنی ئۆپۆزیساااێۆنێ ی‬ ‫دیاااری راویش ناایە‪ ،‬بەڵ ااو داهێنااانی نەریتاای ملمالنێاایە‪.‬‬ ‫پێشبڕكێ ردنە لەساەر بەدەساتهێنانی پشاتیوانی و الیەنگیاری‬

‫دیموكراسی خۆی لەخۆیدا پرسیارێ ی زۆری لەساەرە‪ ،‬كەلێنای‬

‫مەرجەعیەتاای گەگ‪ .‬ئەمەش بەپێش ەشاا ردن و نمایشاا ردنی‬

‫هەیە و ڕەخنەی لەسەر كەڵەكەباووە‪ ،‬خوێنادنەوەی جۆراوجاۆر‬

‫جیاوازیەكااان‪ ،‬لەڕوانااین و پااڕۆژەو چااۆنیەتی كاااركردن و‬

‫هەڵدەگرێت و نمونە و قاڵبی جیاجیای هەیە‪ .‬تەناانەت ئەوانەی‬

‫بەرنامەدا‪ .‬كورت و پوخات دەتاوانین بڵێاین ملمالنێایە لەساەر‬

‫لە مۆدێلی بیركاردنەوەی فۆكۆیاماان و دیموكراسایان بەحەوت‬

‫جیااااوازبوون‪ ،‬نەك پێ هااااتن لەساااەر لێ چاااوون و الساااایی‬

‫دەرمااانە و پایااانی مێااژوو لە قەڵەماادەدا‪ ،‬ئێسااتا بەخۆیاناادا‬

‫كردنەوەی یەكتری‪.‬‬

‫دەچاانەوە‪ ،‬ن ااۆڵی لەوەش ناااكەن ئەو سیاساایانەی پێااڕەوی‬ ‫دیموكراسی بوون‪ ،‬بەتایبەت لەوانەی هاوڕێ و نزی ی خۆشیان‬

‫ئۆپۆزیسێۆن‬

‫بوون‪ ،‬بەساتالینی تونادڕەو و نابیناای ئایدۆلۆژیسات نااودێر‬

‫بەم شااێوەیەش ئامااادەبوونی ئۆپۆزیسااێۆن خااۆی لەخۆیاادا‪،‬‬

‫ب ەن! (پاش جەنگی عێراق فۆكۆیاما‪ ،‬هاوڕێ انی خۆی لەوانەی‬

‫بەڵگەی توانستی ئارابوونی نمونەیەكی دیموكراسیانەیە‪ .‬بەاڵم‬

‫سەربە ئاڕاساتەی بیركاردنەوەی موحافیزكاارە نوێ اان باوون‬

‫كێشەكە لەوەدایە‪ ،‬وەك چاۆن ئەزماونی حاوكمڕانی ئەم چەناد‬

‫لەناو ئیدارەی ئەمری اییدا‪ ،‬بەوشێوەیە ناودێركردووە‪ .‬لە چەند‬

‫ساااڵەمان لەهەوڵاای گشااتگیركردن و كااۆنترۆڵ ردنی هەمااوو‬

‫وتارو باساێ دا لەساەری وەساتاوە‪ .‬باۆ ئەم مەبەساتە باڕوانە‬

‫جیاوازی و هەموو هەقیقەتەكاندا بووە‪ ،‬بەو شێوەیەی بیان ااتە‬

‫كتێبی (الدیمقراطیە والفصاحە)‬

‫بەشێك لە (دیموكراسیەكەی خۆی)‪ .‬ئاوەهاا ئۆپۆزیساێۆنیش‬

‫ئێرە ئەو سنورەیە كە پێویستە ڕەخنەگرتن‪ ،‬پارۆژەی ڕاناان و‬ ‫خوێناادنەوە‪ ،‬وروژاناادنی پرساایارو بیركردنەوەیەكاای قوڵبێاات‪،‬‬ ‫بەناخی ئەوەدا (بیری لێنەكاراوەتەوە )‪ ،‬ئەم تێازە ڕەخانەیەش‬ ‫كاااایەی تااااك ڕەهەنااادیی سیاساااەت دەساااتەمۆی نەكاااات و‬ ‫هەڵنەخلیساا ێتە ئەو بااوارەی كە دەسااەاڵت و ئۆپۆزساایون‪،‬‬ ‫دووانەی هاوكێشاااەی یەك هەقااایقەتن‪ .‬چاااون ە لەكاتێ ااادا‬ ‫ڕەخنەگاارتن بەسااەودای نااوێگەریەوە‪ ،‬پاارۆژەیەكە لە ماارۆڤ‬ ‫دەگەڕێت و دەیەوێت لەتاری یەوە بۆ ڕووناكی لە یەخسایری و‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 21‬‬

‫هەمان گەمە دووبارەب اتەوە و هەموو هەقیقەتەكانی تر لەخۆیدا‬ ‫بتوێنێتهوه و بەیاداخی فریادڕەسایش بڵنادب ات‪ ،‬هەڵەو كەم و‬ ‫كورتی و گەندەڵی دەساەاڵت ب ااتە بیاانوو باۆ شاەرعیەتێ ی‬ ‫ڕەها‪ .‬وەكو چۆن دەسەاڵت شاەرعیەت ڕەهاا دەكاات و هەماوو‬ ‫شااتێك كۆنتڕۆڵاادەكات‪ ،‬ئەمجارەیااان ئۆپۆزیسااێۆن شاارۆڤە و‬ ‫شی اری و لێ دانەوە ب ات‪ ،‬شەرعیەتی ڕەها بگەێنێتە ڕادەیەك‪،‬‬ ‫تەنانەت پاساو باۆ ڕوخانادن و ساڕینەوەش‪ ،‬باۆ لەیاادكردنی‬ ‫واتاكان و بۆشێالنی جوانیەكاان باۆ ن اۆڵی ردن لەهەمووشات‬ ‫بکااات‪ .‬ئەزمااونی ئۆپۆزیسااێۆن بەتەنهااا هەرئەوەناادەی لااێ‬

‫بمێنێااتەوە كە ببێااتە بیااانوو بااۆئەوەی دەسااەاڵت خراپیەكااان‬

‫ئەگەر ئەزمونی حوكمڕانی‪ .‬مرۆڤی كوردی فەراماۆش كاردووە‪،‬‬

‫خراپتر ب ات‪.‬‬

‫تاكااانەی تاكەكەساایش‪ ،‬لە دەسااتهاڕی هەقیقەتێ اای سیاساای و‬

‫لێرەدا سەرنج بۆ نمونەیەك ڕادەكێشم كەساەبارەت باه شااری‬ ‫هەڵەبااجەیە‪، ،‬پااێش وەختاایش ئاماااژەی پێاادەدەم كە نمااونەكە‬ ‫سااایناریویەك نااایە باااۆ ناشااایرین ردنی ئۆپۆزیساااێۆن و‬ ‫بەرگری ردن نایە لەدەساەاڵت‪ ،‬چاون ە یەكێاك لەتونادترین و‬ ‫تارەكااانم كەلەڕۆژنااامەی (ڕۆژنااامە) و هەفتەنااامەی (بوونیاااد)‬ ‫باڵوكردۆتەوە‪ ،‬ڕەخنەی تونادو تیاژو بریناداركار ساەبارەت لە‬ ‫كەمتەرخەمی دەساەاڵتی هەرێام كاردووە لە بەرامابەر ئەركای‬ ‫سەرشااانی بااۆ ئاااوەدان ردنەوەی هەڵەبااجە‪ ،‬بەهەمااان شااێوە‬ ‫نمااونەكەش بۆناشاایرین كردناای ئۆپۆزیسااێۆن ناایە‪ ،‬بەڵ ااو‬ ‫سااەبارەت نەفەس و بەرپرساایاریەتیە‪ ،‬سااەبارەت ئەخااالق و‬ ‫هەڵوێستی مرۆیی و نیشتمانیە‪ .‬من باكم نیە بڵاێم بەباێ ئەمە‬ ‫هەركەسااێك لەهەر پاالەو پایەیەكاادابێت و هەرهێزێااك چەنااد‬ ‫گەورەبێت‪ ،‬ساختەچیە‪ ،‬خۆ ئەگەر ڕۆژنامەوانیش بی اات‪ ،‬ئەوە‬ ‫جگەلەو تانەیە ئەبێت شتێ ی تر زیادب ەین بۆ وەسف كردنای‬

‫ڕەهایی سەرتاپاگیردا هاڕیوە‪ ،‬ئەوا نابێت ئۆپۆزیسێۆن بێت و‬ ‫بیەوێت هەموو هەقیقەتەكان لە (هەقیقەتای سیاسای)‪ .‬بەدەسات‬ ‫هێنانی دەسەاڵتدا بتوێنێتەوە‪ .‬ئەوسا لەئاكامدا دیموكراسای لەم‬ ‫ئەزموندا هەرئەوەندەی باۆ ئاێمە لاێ بمێنێاتەوە‪ ،‬ببێاتە شاەڕی‬ ‫خراپە و چاكە‪ ،‬ڕەش و سپی‪ ،‬تاری ی و ڕوناكی‪ ،‬ئەو جەناگە‬ ‫میتافیزی ایایەی ناوخۆی كورد‪ ،‬كە هەمیشە هەقیقەتای سیاسای‬ ‫دەكاتە موقەدەس بەبێئەوەی ئەوموقەدەسە توانیبێتی كوردبوون‬ ‫لەمێژووی خۆی ڕزگارب ات و بڵندی ب اتەوە‪ ،‬یاان ئاوڕێاك لە‬ ‫مرۆڤبااوونی مرۆڤاای كااورد بااداتەوە‪ .‬بااارودۆخی ئێسااتای‬ ‫كوردساااتان بەدیوێ یااادا‪ .‬نماااونەی قەیرانێ ااای هاوشاااێوەی‬ ‫مێژوویەتی(بە جیاالە تایبەتمەنادی و باارودۆخی قۆناەەكاانی)‬ ‫جائەگەر كۆڵەكەی ناوێگەری ئاارابوونی تااكەكەس بێات‪ ،‬ئەوا‬ ‫نەریت و گەلەكۆمەكێی كۆمەاڵیەتی لەبااری دەباات‪ ،‬ئەقاڵنایەت‪،‬‬ ‫نەبوونی ئەق ڕێگای پێدەگرێت‪.‬‬

‫كە كەمترین شتێك بێ ئەخالقیەته‪ .‬ڕاستیشە ح ومەتی هەرێام‬

‫ئاینی و دنیایی‪ ،‬ڕۆحی و زانستیش لە ئامێزان و ئاوێتەبووندا‬

‫زۆركەمی بۆ هەڵەبجە كردووە و چاكیشی نەك زۆرتارو كاات‬

‫خۆی دەبینێتەوە و جیابوونەوەیان لەیەكتر دورتاردەكەوێتەوە‪.‬‬

‫بەاڵم‪ ،‬ئایا لەپێناوی كام ڕاسدتیەدایە كە بوترێدت ئۆبداڵی‬

‫پڕۆژەی ڕەخنەگرتن و خوێندنەوەش لەوەدا بەرجەستە دەبێات‪،‬‬

‫كیمیابارانی هەڵەبجە لە ئەستۆی پێشمەرگەیە؟‬

‫كە هەموو هاواڵتیەك دروشامی گەنادەڵی بەرزب ااتەوە‪ ،‬وەكاو‬

‫بەڕیشددی كدد ڕەوایە رژێمددی بەعدد‬

‫پاكددانەی بۆبكرێددت و‬

‫بكرێت بە فریشتە‪ ،‬كەچی پێشمەرگە بەشەیتان؟‬

‫ئەوەی گەندەڵی لەئامێزی ئەم ئەزمونەوە سەری دەرهێنابێات و‬ ‫مەدالیای ئەم داهێنانەش جگە لە هەرنەتەوەیەكی تر‪ ،‬بەبەرۆكی‬ ‫كوردی هەرێمەوە بچریسا ێتەوە! جێگاای پرسایارە لە هەماوو‬

‫هەزارویەك هەڵە هەیە بددۆ ئەوەی ئۆپۆزیسددێۆنمان هەبێددت‪،‬‬

‫شوێنێ ی جیهاندا‪ ،‬گەنج و الوەكان دروشمی ئازادی بڵنادەكەن‬

‫یەكەمینیدان بەنەبدوونی ئەوا دیموكراسدی كوردسدتان خددۆی‬

‫دژ بەتەوق و كۆتەكان یاخی و شۆڕشگێڕ دەوەستنەوە‪ ،‬كەچای‬

‫لەخۆیددددددا هەڵەیە‪ ،‬بەاڵم لەوهەزار هەڵەیەی هیچیدددددان‬

‫لەكوردسااتاندا دروشاامی دەزگاكااانی چاااودێری و لێپرسااینەوە‬

‫ئەوەندیە قوربددانی مددرۆڤ‪ ،‬جارێدك مددرۆڤ بكەیددنە قوربددانی‬

‫بەرزب ەنەوە!‬

‫نیشتمان و جارێكیر نیشدتمان بكەیدن لەو هەزار هەڵەیەش‬ ‫(هەركەسێك دژی دەسەاڵتی هەرێد نەبێدت)‪ ،‬بەشدێك بێدت‬ ‫لەهەمددددددوو هەڵەكددددددانی و هەرڕەخددددددنە و سددددددەرن و‬ ‫هەڵسەنگاندنێكیر لەسەنگەری خۆیدا نەبێدت‪ ،‬مدافی ئەوەی‬ ‫نەبێدددت ببێدددتە بەشدددێك لەو پێداویسدددتیە زۆر گرندددگ و‬

‫جێگدای پرسددیارە عەسددكەرو میلیشددیا و پددلەداری سددوپاو‬ ‫هێدددزی چەكددددار و دامەزراوە نهێنیەكدددان لەوانەی كە‬ ‫دەتوانن هەتاویر بشدارنەوە‪ ،‬بەرگ و سدیواڵی یەهدوزا‬ ‫بەبەری مەسدددیحدا بدددكەن‪ ،‬دوای شدددەفافیەت بدددكەن!‬

‫تاسەرئێسدددوانەی كە لە چاكسدددازی و گۆڕانكددداری بدددریتیە!‬

‫توندڕەوی ئاینی و جەنگاوەری ڕادیكداڵ و ئایدۆلۆژسدت‪،‬‬

‫لەبەرامبەریشدا هەركەسێك سەرنجی لەسەر ئەوهەاڵنەبێت‪،‬‬

‫لەوانەی جدددگە لە خۆیدددان كەسدددیان قبدددوڵ ندددیە‪ ،‬بدددۆ‬

‫پەنددجەی تدداوانی بددۆ درێژبكرێددت و بووترێددت (خددۆیەتی)‬

‫درێژەپێدانی خەباتیان دژ بە كرانەوەو فرەیی‪ ،‬دروشمی‬

‫دوژمنی باوەكوشتەی ئەزمونەكەیە‪.‬‬

‫كۆمەڵگای مەدەنی بەرزبكەنەوە!‬

‫نیهت‌| ‪21‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫ناوچە خۆڵەمێشیەکان‬ ‫سیاساای ئااێمە هەڵەی گەورەی تۆماااركردووە‪ ،‬بەاڵم نائومێاادی‬ ‫گەورەی مێژووی ئەم قۆناەەمان بەتەنها هەرسیاسی نیە‪ ،‬یاان‬ ‫بەالی كەمەوە گوتاری سیاسی سەرچاوەی تێ ڕای نائومێدیەكە‬ ‫نییە‪ .‬ڕەنگە ترسناكترینیش لەوە بریتیبێت بەهۆی هەڵە سیاسیە‬ ‫زۆرەكانەوە هەمووشت بەوەوە گرێ بدەین و چاكردنی ئەوهەڵە‬ ‫سیاسیانەش ببنە چەند دروشمێك‪ ،‬لەجیاتی ئەوەی بۆ چااوگی‬ ‫ڕۆشنی ئومێدێ مان ببەنەوە‪ ،‬لەبازنەیەكی ئایدۆلۆژیادا هەڵماان‬ ‫بسوڕێنێت و ستراتیژی دەسەاڵتداریەتی ببێتە خاڵی پێ هااتنی‬ ‫ڕەش و سپی و جارێ یتر ب ەوینە ناوچەی خۆڵەمێشیەوە‪.‬‬

‫بێگومان هەموو ملمالنێ سیاسیەكان ئامانجیان لەپشتەوەیەوە‪ ،‬لە‬ ‫پێناوی مەساەلەیەكن و خوازیااری گەیشاتنە ئاكاامێ ی دیااری‬ ‫كراون‪ .‬لە ساكارترین نمونە سەرەتاییەكەشیدا‪ ،‬لەكۆمەڵگاكاانی‬ ‫پااێش فێربااوونی نوسااین و خوێندنەوەشاادا ئەقڵاای سیاساای‬ ‫هەبااووە و لەپێناااوی ئامانجێ یشاادا چااۆتە ملمالنێ ااانەوە و‬ ‫ڕەوەندە سیاسیەكانی بەڕێوەبردووە‪ .‬جاا بڵێیات لە ساەردەمی‬ ‫كۆمەڵگاااا ساااەرەتاییەكانەوە تائێساااتا‪ ،‬ئامانجێاااك دروسااات‬ ‫نەبووبێاات كە هەماااهەنگی ناااوخۆیی لەنێااوان ڕوانینەكااانی‬ ‫سیاسەتی كوردیدا دروست ردبێت‪ ،‬وگوتاارێ ی یەكگرتووشای‬ ‫بۆ ملمالنێی لەگەڵ دەرەوەی خۆیدا دۆزیبێاتەوە؟ یاان پارۆژەی‬ ‫خەون وئامانجێك نەبێت‪ ،‬سەنگ و بایەخەكەی بایی ئەوەبێت‪،‬‬

‫ئەو ناوچەیەی هەموو واتاكانی تێیادا بزردەبێات بە مارۆڤ و‬

‫كەهەقیقەتی سیاسی دەستبەرداری (ستراتیژی دەسەاڵتداریەتی)‬

‫نیشتمانیشااەوە‪ ،‬چااون ە (ناااوچەی خۆڵەمێشاای) ناااوچەی‬

‫ببێت ؟!!‬

‫پێ ەوەبوون و پێ ەوە هەڵ ردنی كۆن و ناوێ نیایە‪ ،‬نااوچەی‬ ‫لێباااوردن و ئەو دەرفەتە زەماااانیەش نااایە‪ ،‬كە تێیااادا ئەوەی‬ ‫پێویستە بڕوات و نەمێنێت‪ ،‬لەگەڵ ئەوەدا كەپێویستە ئارابێت و‬ ‫بێتەكایەوە‪ ،‬پاێ ەوە بااوەڕ بە مێاژوویەك بهێانن كە لەخۆیاان‬ ‫گەورەترە و حاوكمی تاایبەتی قۆناەێاك قباوڵب ەن‪ ،‬كەجێگاای‬ ‫هەمااووانی تیااادا دەبێااتەوە‪ ،‬بەاڵم نەك بەقەبااارەی جێگااایەك‬ ‫كەلەڕابردوودا داگیریان كردووە‪.‬‬ ‫(هێااربەرت شااتاین) پسااپۆڕی شااارەزاو سااەرۆكی پێشااوی‬ ‫ئەنجومەنی ساەرۆكایەتی ڕاوێژكاارانی ئاابووری ئەمری اایی‪،‬‬ ‫قساااەیەكی بەتاااوێ ڵی هەیە و دەڵێااات (هێنااادێك دەچێااات‬ ‫كەشۆڕشی فەرەنسایی‪ ،‬بە تیغای مەقساەڵەكەی ساەری لویسای‬ ‫شاانزەهەمی لەجەساتەی كاردەوە‪ ،‬قۆناەێاك كۆتاایی هااات‪ ،‬كە‬ ‫نەدەكرا و نەدەبوو بەردەوامبێات‪ .‬قۆنااەێ ی ناوێ هااتە ئاارا‬ ‫كەنەیاادەتوانی لەڕەحماای زەماناادا ساارەوت بگرێاات و نەیەتە‬ ‫ڕۆژگاری خۆیەوە‪ .‬بەاڵم بۆ ئێمە وێنەكە نەكۆتایهاتن و دابڕانە‪،‬‬ ‫نە دەساااتپێك و ساااەرەتای قۆنااااەێ ی ناااوێیە! دیااامەنەكە‬ ‫پێ ەوەبااوون و لەیەكترگەیشااتنی لویساای شااانزەو شۆڕشاای‬ ‫فەرەنسااایش ناایە‪ ،‬وەك چااۆن دیمەناای پێ هاااتنی كڵێسااا و‬ ‫دەسەاڵتی سیاسی نییە‪ .‬ڕەنگە ئەوەی بۆ بەراوردكاری بشاێت‪،‬‬ ‫زیاتر لەهەمووشت‪ ،‬كودەتاای ڕەهاایی سیاسای بێات‪ ،‬كودەتاا‬ ‫بەسەر هەموو هەقیقەتە فەلسەفیەكانی بوون و ژیانی مارۆڤ و‬ ‫كۆمەڵگااادا‪ ،‬بەسااەر هەر هەقیقەتێ اادا‪ ،‬كە بەشااێك لەگەمەی‬ ‫دەسەاڵتداریەتی سیاساەت نەبێات‪ ،‬جیااواز بووبێات‪ ،‬كاۆك و‬ ‫تەباو پاش ۆ نەبێت)‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 22‬‬

‫ئەگەر پێ هاااتە كۆمەاڵیەتیەكااان خێاازان و بنەماااڵەو رێ خااراو‬ ‫دەوڵەت و حیاازو و كۆمپانیاكااان‪ ،‬ئامانجیااان هەبێاات بااۆچی‬ ‫نەوەكو مرۆڤ و تاكەكەس‪ ،‬بۆ بەدیهێنانی ئازادی ب ۆشاین و‬ ‫نە باوەڕێك یەكمان بخات كە لەئاامێزی نوێگەریادا نەتەوەو و‬ ‫ڕەگەزو كلتوری جۆراوجۆر‪ ،‬قهوارە و هێزو پێ هااتەی سیاسای‬ ‫وەهای دروست ردووە ئێستا ئەوان خۆیان تێدەپەڕێنن و كەچی‬ ‫كوردایەتیەكەی ئێمە هێشاتا بە پارۆژەی كوردباوون و مارۆڤ‬ ‫بوون نەگەیشتووە؟!!!‬ ‫یەكێااك لە گرنگتاارین تایبەتمەناادیەكانی دیموكراساای لەوە‬ ‫بریتیە‪ ،‬كەهاوكێشەیە لەنێوان میللەت و حوكمڕانەكاندا‪ ،‬لەنێوان‬ ‫مرۆڤ و دەسەاڵتدا‪ ،‬كە وەك هاوپەیماانیەك نااودێركراوە باۆ‬ ‫زامن ردناای ڕاگرتناای ئەو هاوكێشااەیە‪ ،‬كاتێااك زۆریاانەی‬ ‫هاواڵتیان دەنگ بۆ كەمینەیەك دەدەن و متمانەی ناوێنەرایەتی‬ ‫خۆیانیان پێدەبەخشن‪ ،‬بەدێاوێ ی تریادا دەساتبەرداری ماافی‬ ‫ڕەوای خۆیان دەبن لەوەدا حوكم ب ەن‪ ،‬بەاڵم لەبەرامبەردا دەبنە‬ ‫خاوەن مافێ ی تر‪ ،‬كاتێك دەتوانن دەست بۆ ئەوانە ڕاب ێشان‬ ‫كەلەئاستی بەرپرسیاریدا نەباوون‪ ،‬نائومێادیان كاردوون‪ ،‬یاان‬ ‫ئامانجەكانیااان پشاات گوێخسااتوون و ڕاسااتگۆنەبوون‪ .‬ئەم‬ ‫هاوكێشیە كەوا دەكات دیموكراسی لەهەرسیستمێ ی تر چااترو‬ ‫پەسەندتربێت‪ .‬لە هیچ شوێن و لەهایچ ڕۆژگارێ ادا هاوساەنگ‬ ‫نەبااووە و ئەندێشااەی دەوڵەمەناادو بێئاگاااییە واباازانین ئەم‬ ‫هاوكێشەیە هاوسەنگە و لێرەنیە و لەوێ هەیە‪.‬‬

‫باشااااترین بەڵااااگە بااااۆئەوەی تەنااااانەت لەهەرە نمااااونە‬

‫لە میسریش (ئیخوانەكان) لە سەردەمی (جەماگ عەبدولناسار)‪،‬‬

‫دیموكراساایەكانی خۆرئاواشاادا‪ ،‬لەوساااتەوە هاوسااەنگیەكەی‬

‫گااورزی كەمەرش ا ێنیان بەردەكەوێاات‪ ،‬پاشااانیش كە (ئەنااوەر‬

‫لەدەستداوە كە پرۆسەی (هەڵبژاردن) بۆتە (دەنگدان)‪ .‬بێگومان‬

‫سادات) دژی شیوعیەكان ئاشتیان دەكاتەوە‪ ،‬نازیان دەكێشاێت‪،‬‬

‫باس لەڕەهایی دەكەین و جارێ ی تریش دەڵێین ئەندێشەیەكی‬

‫بااجی ئەو هەڵوێساتە بە ڕۆحای خۆیادەدات‪ ،‬ساەرەڕای بااڵە‬

‫دەوڵەمەناادو بێئاگاااییە‪ ،‬واباازانین نەبااوونی ئەم هاوسااەنگیە‬

‫توناادڕەوە جیهااادیەكەی گااورزی كەمەرشا ێنیان بەردەكەوێاات‪،‬‬

‫لەئەزماوونی ئااێمەو واڵتاانی دەورووبەردا‪ ،‬بەڕادەی السااەنگی‬

‫بەاڵم بزوتنەوەی جیهاد دەگەێننە ترۆپك و ئەمان دەبنە ئیلهام‬

‫ئەواڵتانەیە‪ ،‬كە سیساتمی دیموكراسای كەرامەتای مارۆڤ و و‬

‫بەخشی (قاعیادە) و بازوتنەوە هاوشاێوەكانی‪ ،‬بە ئێستاشاەوە‬

‫سەروەری بۆ نیشتمانەكانیان ڕاگرتووە‪ .‬بگارە بەراوردكردنای‬

‫لەبۆرسەی تیرۆری ڕەشی جیهانیشدا زۆرترین پش یان هەیە‪.‬‬

‫حاڵی ئێمە بەوەی ئەوان‪ ،‬تەناانەت كاارێ ی ئەقڵگیاریش نایە‪.‬‬ ‫نەك بااۆ پاساااوهێنانەوە بۆهەڵەكااانی ئەزمااونە كوردیەکەمااان‪،‬‬ ‫بەڵ و لەبەرئەوەی تەوەرەكە پەیوەندی بەكولتورو و ڕۆشنبیری‬ ‫و سۆسیالۆژیاو هەقیقەتی فەلسەفیەوە هەیە‪ ،‬لەگەڵ هەر بایە و‬ ‫گرنگیەكااای تاااری سیساااتمی دیموكراسااای دا‪ ،‬بە باااێ ئەم‬ ‫هاوكێشااەیە‪ ،‬دەشااێت ئااامڕازو كەرەسااەو توێشااوبێت‪ ،‬بااۆ‬ ‫دژایەتی ردن و ڕەت ردنەوەو و تۆڵە سەندنەوە‪.‬‬ ‫خۆرهەاڵتی ناوەڕاست و ئەزمونی دیموکراسی‬

‫سەرەڕای ئەوەو ئالەوكاتەشدا جارێ یتر ئیخوانەكانی میسار لە‬ ‫هەڵبژاردنەكانی پەرلەماندا پێگەیەكی بەرفراوانی میللیان دەبێات‬ ‫وبڕێ ی گرنگی كورسیەكانی پەرلەمانی میسریش داگیردەكەن‪.‬‬ ‫ساەیریش لەوەدایە ساەركردەكانی بااڵی جیهااد لەزینادانەكانی‬ ‫میسردا‪ ،‬لەژێر ئااڵی دیموكراسیەتی زەمانەدا بڕوانامەی بەخۆدا‬ ‫چوونەوە و هەڵوێست گۆڕینیان باڵودەكەنەوە!‬ ‫لەوەش ساااەیرتر لەدیمەنااای نماااونەی دیموكراسااایدا ئەوەیە‬ ‫كەسێ ی وەك (سەعدەدین االباراهیم) كە لەمیساردا پێشاەنگی‬

‫لەخااۆرهەاڵتی ناوەڕاستیشاادا نمااونەی سەیروسااەمەرە هەیە‪،‬‬

‫بیاااری لیبرالااای ناااوێی دەكااارد‪ ،‬لە هەڵبژاردنەكانااادا لەبەرەی‬

‫گەواهاای ئەوەدەدەن كە سااەودای تاااك ڕەهەناادی سیاساای‪،‬‬

‫ئیسالمیەكاندا ڕادەوەساتێت و دەبێاتە هاوپەیماانی ئەوانەی كە‬

‫دەتوانێات خاودی دیموكراساایەت كاۆنترۆڵ ب اات و بەالڕێاای‬

‫ساااڵنێ ی زۆرە بەماایەی بەدبەختاای و نەباوونی دیموكراساای‬

‫وەهای ادا ببااات‪ ،‬لەئاكاماادا چەنااد تاااكتی ێ ی سیاساای بێاات و‬

‫واڵتەكەی خۆی و ناوچەكەش دەستی بۆ درێژ دەكردن‪.‬‬

‫خرابێتە پێناوی (دەساەاڵتداریەتیەوە)‪ .‬هەتااڕادەی ساەلماندنی‬ ‫ئەو ڕاستیەی كە دیموكراسی نەك هەر پێ ەوە ژیان و فرەیی و‬ ‫هەمەیی بوون نیە‪ ،‬بەڵ و شۆڕشای ڕەت اردنەوە و دژایەتای و‬ ‫توندڕەویە‪ .‬لەبەرامبەر ئەمەشادایە هەنادێك جاار گەورەتارین‬ ‫ئەو بیرمەند و پسپۆڕە ئەمری ایی و خۆرئاواییانەی كە لەپشت‬ ‫پڕۆژەی دیموكراتیزەكردنی ناوچەكەوە باوون تووشای شاۆك‬ ‫دەباان‪ .‬ئەگەر بەئاش ا را نائومێاادی خۆیااان ڕانەگەێاانن بەالی‬ ‫كەمەوە بەڕوانینە كانیاندا بچنەوە‪.‬‬

‫بێگومااان ئەمجااۆرە هەڵوێساات و نمونااانە‪ ،‬نەك لەپێناااوی‬ ‫دیموكراسیدا‪ ،‬بەڵ او لەپێنااوی دوژمناایەتی كردنای سیساتمی‬ ‫حااااوكمڕانی میسااااریدایە‪ .‬نەك بااااۆ بەدەساااات هێنااااانی‬ ‫دەساات ەوتێك‪ ،‬لەڕێگااای دیموكراساای و كاارانەوەدا‪ ،‬بەڵ ااو‬ ‫بااۆڕەت ردنەوە‪ .‬نزی تاار لەهەمااوو ئەو نمونااانەش دیمەناای‬ ‫گۆڕان اریەكانی ئێراقە‪ ،‬كە لە یەكەمین هەڵبژاردنی دیموكراسیدا‬ ‫‪،‬حیزو و ڕەوتە ئیسالمیەكان گرەو دەبەنەوە‪ ،‬بگرە ملمالنێیەكی‬ ‫ئااااینی و كولتاااوری هەزارسااااڵەش دەبێاااتە تێشاااووی ئەو‬

‫بااڕوانە لەواڵتێ اای وەكااو (جەزائیاار) كە گەورەتاارین كێشااەی‬

‫ڕەت اااردنەوە بەردەوامەی كە لە دیموكراسااایەتێ دا جێگاااای‬

‫نااامۆبوونی شوناساای عەرەباای و ئیسااالمیە‪ ،‬تەنااانەت نیااوەی‬

‫كااااراوەتەوە‪ .‬هەرلەبەر ئەم دەرەنجااااام و دەركەوتە سااااەیرو‬

‫هاوواڵتیانی ناتوانن بە عەرەبیش قسەب ەن‪ ،‬گیرۆدەی كلتاوری‬

‫ساااەمەرانەیە‪ ،‬شاااارەزایانی ئەمری اااایی كەلەساااەر پرۆساااەی‬

‫فران ۆفۆنین‪ .‬كەچی لەهەڵبژاردندا و لەدژی گەندەڵی ح اومەت‬

‫دیماااوكراتیزەكردنی خاااۆرهەاڵتی ناوەڕاسااات و نااااوچەی‬

‫(جەبااهەی ئینقااازی ئیسااالمی) توناادڕەو گاارەو دەباااتەوە! لە‬

‫عەرەبساااتانەكەی ڕادەمێااانن‪ ،‬دوودڵناااین لەوەی ئاااارابوونی‬

‫(ئوردن) بۆماوەیەكی زۆر (ئیسالمیەكانی ئیخوان)‪ ،‬لەفەلەساتین‬

‫دیموكراسی لەم ناوچەیەدا هۆكاری سەركەوتنی ڕەوتە ئیسالمی‬

‫(بااازوتنەوەی حەمااااس) گااارەو لە بەرەی ڕزگااااری خاااوازی‬

‫و ڕادی اڵەكان دەبێت‪.‬‬

‫فەلەستینی دەباتەوە‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪23‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫ڕوداوەكەی ‪11‬ی سدددیبتەمبەر دروسدددت بكدددات‪ ،‬ئامددداژە‬ ‫بەوەدەدات مەرج نیە لەهەمدوو قۆناەێكددا دیموكراسدی‬ ‫ئەودەرەنجامەی هەبێت كەبدۆ كۆمەڵگدا خۆرئاواییەكدان‬ ‫ڕەخساوە‪.‬‬ ‫پێیااوایە كێشااەكە لەناااوچەی خااۆرهەاڵتی ناوەڕاسااتدا بەتەنهااا‬ ‫نەبوونی دیموكراسی نیە‪ ،‬بەڵ و تەناانەت لەساایەی دەساەاڵتی‬ ‫نیشتمانی فەلەستینیشدا دیموكراسیەت هەیە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی نیەو‬ ‫باجی لەسەرە ئازادیە‪.‬‬ ‫بەشێوەیەكی تر دەكرێت بڵێاین نماونەیەك لەدیموكراسای لەو‬ ‫ناوچەیەدا هەیە‪ ،‬بەاڵم لەبەرئەوەی كولتورێ ی جیاوازو دۆخێ ی‬ ‫مێژووی و بارێ ی سۆسایولۆژیایی و دەروونای تاایبەت هەیە‪،‬‬ ‫دیموکراسی یان ئازادی!‬

‫دەرەنجامی ئەو دیموكراسییەی لەشوێنێ ی وادا هەیە‪ ،‬وەكو ئەو‬ ‫دەرەنجامانە نیە‪ ،‬كە لە واڵتێ ی ئەوروپایی و یان لە ئەمری ادا‬

‫(فەریددد زەكەریددا) نوسددەر و لێكددۆڵەرەوەی ئەمریكددایی‪،‬‬

‫بەرجەستە دەبێت‪.‬‬

‫ڕەچەڵەک هینددددی ‪ ،‬لە كتێبدددی (ئاینددددەی ئدددازادی)دا‬

‫بۆیە لەبارودۆخی نەبوونی پێ هاتەكاانی دەوڵەت‪ ،‬یاان لەدەمای‬

‫دەەقەیەكدددی گەورە بەسدددەر ئەم پرسدددە ئاڵۆزكددداوەدا‬

‫الوازی و سەرگەردانی دەسەاڵتێ ی نیشتمانی بەهێزی خااوەن‬

‫دەكدددددداتەوە‪ .‬بەتددددددایبەت كە لەدەرەوەی كولتددددددوری‬

‫گوتااارێ ی ڕوون و دیااارو ئاش ا رادا‪ ،‬مەرج ناایە دیموكراساای‬

‫لیبرالیزمی خۆرئاوا‪ ،‬لەسەر ئەزمدونە دیموكراسدیەكانی‬

‫بتوانێااات هێااازی ڕاگرتنااای دادوەری و هۆكااااری ئاااارامی و‬

‫خۆرهەاڵتی ناوەڕاست دەوەستێت و بەراووردیان دەكات‪،‬‬

‫دامەزراندن داهێنانی خۆشگوزەرانی و ئازادی و تەبایی بێات‪.‬‬

‫دەگدداتە باوەڕێددك كە چەمكددی ئددازادی و لیبرالیددزم‪ ،‬لە‬ ‫نمونە دیموكراسیەكان جیابكاتەوە‪.‬‬

‫لەئاستی نیشتمانی و میللیشدا‪ ،‬مایەی قاایلبوونی زۆری نەبێات‪،‬‬ ‫بگرە بەپایچەوانەوە ڕەناگە توڕەباوونێ ی زۆر دروساتب ات و‬ ‫پاشاگەردانیشی لێب ەوێاتەوە‪ .‬بەڕادەیەك كێشاەو گرفتەكاانی‬

‫پاشانیش بەرپەرچی ئەو بۆچونە خۆرئاواییانە بداتەوە‪ ،‬كە بۆ‬

‫ئەم ناوچەیە و هاوشێوەكانی نەبوونی دیموكراسی نیە‪ ،‬بەڵ او‬

‫پێگەیشااتنی ئەزمااونە دیموكراساایەكانی ناااوچەیەكی وەكااو‬

‫ئەو زۆرییەتهیە كە پاشاگەردانی لێ ەوتۆتەوە‪ ،‬هەر لهبەر ئەمەشە‬

‫خۆرهەاڵتی ناوەڕاست دایڕشتووە‪ .‬بە بەڵگەشەوە بیساەلمێنێت‬

‫(زەكریا) پێشنیار بۆ ح ومەتی ئەمری ای دەكات‪ ،‬سەبارەت به‬

‫ئەو بۆچوناااانە‪ ،‬لەساااەر زەماااین و لەژیااانگەی تاااایبەتی ئەم‬

‫هانادانی دیموكراسای بە سیاساەتەكانیدا بچێاتەوە‪ .‬ئەگەرچاای‬

‫ناوچەیەدا‪ ،‬چۆن و تاچ ڕادەیەكی سەیر پاێچەوانە باوونەتەوەو‬

‫ئێرەكایەی گفتوگۆكردن بەراووردكاری ئەم ڕوانینانە نیە‪ ،‬بەاڵم‬

‫دەرەنجامی چاوەڕواننەكراویشیان لێ بۆتەوە‪.‬‬

‫پێویستە سەرنجی خوێنەر باۆ ئەوە ڕاب ێشام‪ ،‬ئەم بۆچاوونە‬

‫بۆ نموونە‪ :‬سەبارەت بەو باوەڕەی پێیوایە نەشدونمای‬ ‫ئابوری‪ ،‬برەو بەدیموكراسی دەدات و كرانەوەی زیداتری‬ ‫لێدددەكەوێتەوە‪ ،‬واڵتددانی كەنددداو دەكددات بەنمددونە‪ ،‬كە‬ ‫گەشدددەی ئدددابوریی ئەونددداوچەیەو بەوڕادە بەرچددداوو‬

‫پااێش (فەریااد زەكەریااا)‪( ،‬جااۆرج تەرابیشاای) بیرمەنااد و‬ ‫ڕوناااكبیری عەرەباای زۆر بەووردتاار باساای لێااوەكردووە‪.‬‬ ‫جیاوازیەكەش لەوەدایە‪ ،‬تەڕابیشی تەوەرەكەی بوون و نەبوونی‬ ‫دەوڵەتە‪ ،‬بەڕای ئەو گرفتی ئەم ناوچەیە (كە الی ئەو چوارچێوە‬ ‫عەرەبیەكەیە) لە دی تاتۆریەت و دەساەاڵتداریەتی دەوڵەتادانیە‪،‬‬

‫دیارەی سەرنجی جیهانیشی ڕاكێشاوە‪ ،‬كە چدی كدرانەوە‬

‫بەڵ ااو لە نەبااوونی دەوڵەتاادایە‪ ،‬لەوەداناایە دەوڵەت بەواتااا‬

‫دیموكراسیشددی نەڕەخسدداندووە‪ .‬زەكەریددا وە یەكێددك‬

‫هااۆبزیەكەی بەكارهێنااانی زەبروزەنگاای قااۆرە ردووە‪ ،‬بەڵ ااو‬

‫لەدەنگەكددانی نەوەیەك كە دەتوانێددت پرسددیار لەسددەر‬

‫لەنەباااااااوونی دامەزراوەكاااااااانی دەوڵەت و شوناسااااااای‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 24‬‬

‫دامەزراوەكانیدایە‪ ،‬چون ە ڕەخنەكە لەواقیعای كۆمەڵگاای ئەودا‬

‫لەم كایەیەدا خوێندنەوەكەی (جاۆرج تەڕابیشای) ئیلهامبەخشای‬

‫ئەوەیە‪ ،‬دەوڵەت دامەزراوەیەكە دەساااتەیەك یاااان بنەمااااڵە و‬

‫پرسایارێ ە‪ ،‬كەدەشااێت بەو شاێوەیە گوزارشااتی لێب رێاات‪ .‬كە‬

‫ئایدۆلۆژیایەك قۆرەی ردووە‪ .‬هەتا ئەم مۆتەكەیەش نەڕەوێتەوە‬

‫بڵێین‪ :‬ئایا بەبێ دەوڵەت دیموكراسی ئومێدی ئارابوونی هەیە؟‬

‫و دەسااتبەرداری دامەزراوەكااانی نەبێاات ئومێاادێ ی ئەوتااۆنیە‪،‬‬ ‫(تەڕابیشی) مەبەستی ئەوەیە بڵێت‪ :‬گرفتەكە زەبری دامەزراوەی‬ ‫نادەوڵەتیە‪ ،‬عەشایەریی و خێزانای و ئایادۆلۆژی و تاكەكەسای‬ ‫بێااااات‪ ،‬نەك دامەزراوە دەوڵەتیەكاااااان بەو شاااااێوەیەی كە‬ ‫دەوڵەتەكااانی پێااوە دەناساارێت لەڕەوتاای مێااژووی ئۆروپااادا‬ ‫ڕەخنەی لەسەر كەڵەكە بووە‪.‬‬ ‫بۆ زیاتر بڕوانە‪ :‬كتێبی‪ -‬هرطقات عن الدیموقراطیە‬ ‫والعلمانیە والحداثە و الممانعە العربیە – دارالساقی باالشتراك‬ ‫مع رابمە العقالنیین العرو –المبعە االولی ‪.2006‬‬

‫ئەوروپا سازی نوێ‪ ،‬لەسەرزاری یەكێك لە شارەزاكانی‪ ،‬بەئەرێ‬ ‫وەاڵم دەداتەوە‪ ،‬ئەم قۆنااااااەەش بە (پۆسااااات ماااااۆدرێنە)‬ ‫ناودێردەكات پێیوایە ڕەوتی ئەوروپای یەكگرتاوو ئەم ڕاساتیە‬ ‫بەرجەساااتە دەكاااات كاتێاااك پێ هااااتنی سیاسااای‪ ،‬گااارەو‬ ‫لەخااۆپڕچەك ردن دەباااتەوە‪ ،‬دەسااتبەرداربوونی شوناساای‬ ‫دەوڵەتاای نەتەوە‪ ،‬زامناای ئاسایشااێ ی درێژخایااان دەكااات‪،‬‬ ‫كااارانەوە ڕەت اااردنەوە دەتارێنێااات‪ .‬كااااریگەری پەرلەماااانی‬ ‫ئەوروپااایی شااوێنی پەرلەمااانە نیشااتمانیەكان دەگاارێتەوەو‬ ‫یەكخساااتنی یاسااااكانی گاااومرگ و ئاااازادی ساااەرمایە لە‬ ‫چوارچێوەی ئەوروپادا دەرگا بەسەر ئەو فەلسەفەیەدا دەكااتەوە‬ ‫كە بەرفراوان ردنی زیاتری دیموكراسی لە باریادایە پێناساەی‬

‫ڕەناگە ساەبارەت بەو بۆچااوونەی (فەریاد زەكریاا) پرساایاری‬ ‫گرنگ ئەوەبێت بڵێین‪ :‬ئایا بەبێ ئازادی دیموكراسی ئەرزشای‬ ‫هەیە؟‬ ‫كێشەكە لەوە دایە ئێساتا لە نماونەی دیموكراسای لیبراڵیشادا‪،‬‬ ‫سەرەڕای ئەو هەموو ئازادییەش كە بۆ تاكەكەس فەراهام بووە‪،‬‬ ‫دیاامەنەكە لەتەمااوو مااژدایە و ڕۆژ بەرۆژ بەڵگەكااان گەواهاای‬ ‫ئەوەدەدەن ئەو ئازادییە ڕوو لەوەیە ببێتە ئازادیەك كە هەق بە‬ ‫چەند كۆمپانیایەك بدات‪ ،‬قەدەری مرۆڤایەتی و ئاینادەی گاۆی‬ ‫زەویش یەخسیری بەرژەوەنادی و داهااتی بازرگاانی خۆیاان‬ ‫بااا ەن كە دیموكراسااایەتی لیباااراڵیش زەمیااانەی باااۆئەوە‬ ‫خۆشاا ردبێت كە بەپێاای داتاااو ئامااار لەسااەدا پەنجاااویەکی‬

‫دەوڵەت بخاتە زەمەنی ڕابوردوو‪ .‬بێگومان ئاێمە زۆر دووریان‬ ‫لەوەی كە لەسەر ڕیتمی فەلسەفەیەكی ئەوروپایی باڕۆین‪ ،‬بگارە‬ ‫ڕێگای ڕاست السایی ردنەوەی و نماونەی باااڵی ئەو روپااش‬ ‫نیە‪ .‬ڕەنگە الیەنی خراپی ئەم دۆخەی ئێمە ئەوەبێت نااتوانین‪،‬‬ ‫بە كەسانێك بگەیانەوە كەئەوان هەمیشاە ساوار و ئاێمە ئەگەر‬ ‫دەست و پێبەستراو نەبووین‪ .‬كەمجار ڕێ ەوتووە ساوار باین‪.‬‬ ‫بەاڵم الیەنااای چااااكیش ئەوەیە كە ئەزماااونێ ی دەوڵەمەنااادی‬ ‫مرۆییماااان لەبەردەساااتدایە‪ ،‬نەك بۆالساااایی ردنەوە‪ ،‬بەڵ اااو‬ ‫بۆخوێندنەوە‪ ،‬بۆ ڕخنە لێگرتن و بەراوردكااری و هەڵێنجاانی‬ ‫ئەوەی كە پێویساااتە و لەباریااادایە‪ ،‬بەتاااایبەتی لەوكاتاااانەدا‬ ‫كەسااوارین و پیااادەنین‪ ،‬بەنەرمەەااار لەكااۆنەهەوارەوە بەرەو‬ ‫هەوارێ اای نااوێ لە ڕابااردووەوە ئێسااتامان پێبناسااێنێت و‬

‫گەورەتاارین ئابوریەكااانی جیهااان مااوڵ ی چەناادكۆمپانیایەك‬

‫دەرگای سبەیمان بەڕودا ئاوااڵب ات‪.‬‬

‫بەرژەوەندیەكی سنوردارەوە‪ .‬بەم ئاڕاستەیەشادا دیموكراسای‬

‫فەلسەفەی کوردبوونی نوێ و دیموکراسیەت‬

‫بێاات‪ ،‬ئەواپێویسااتە باازانین كەجیهااان پاارۆژەیەكە خااراوەتە‬ ‫لەجیاتی فرەیی‪ ،‬بەدەست كەمیانەوە دەبێات و ئاازادیش لەوەدا‬ ‫بەرجەسااتە دەبێااات‪ ،‬كە زەوت ردنااای ئاااازادی زۆربەی زۆری‬ ‫مرۆڤااایەتی بێاات‪ .‬ئەگەر ڕەوتەكە بەم شااێوەیە بەردەوام بێاات‪،‬‬ ‫پێدەچێت لەئایندەدا تێ ڕای جیهان ببێتە موڵ ی تایبەتی چەناد‬ ‫هێزێ اای ئااابوری‪ ،‬كە ئەگەر هەمااوو خاوەنەكانیااان پااێ ەوە‬ ‫كۆببنەوە لەفرۆكەیەكی سەد كەسی داجێگایان ببێاتەوە! بڵێیات‬ ‫ئەوسا چ واتایەك بۆ دیموكراسی و ئازادی بمێنێتەوە؟‬

‫لەبەردەم ئاكامەكانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی ناوێ كوردساتاندا‪،‬‬ ‫كەدەڵێین مەرجەعیەت بگەڕێتەوە بۆگەگ‪ ،‬لەبەرئەوەیە ڕێ ەوتنی‬ ‫جەنتڵمانانەی هێزو پێ هاتە سیاسیەكان نەتوانێت بەرژەوەندیە‬ ‫نیشتمانیەكان ب ات بە نماونەی ئەو دیموكراسایەی لە ساااڵنی‬ ‫ڕابوردوودا هەباووە‪ .‬مەبەساتمان لەمەرجەعیەتایش ئەوەنایە كە‬ ‫بەناوی گەگ یان بە نااوی كاوردایەتی و خەبااتەوە شاەرعیەت‬ ‫زەوتب رێات و هەمااوو شااتێك لەچوارچێااوەی بەرژەوەناادیەكی‬ ‫دیاری كراوەودا ناوی لێبنرێت و پاساو و بیانوو بۆ پاوان ردن‬

‫نیهت‌| ‪25‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫و كۆنترۆڵ ردنیشاای دابهێنرێاات‪ ،‬مەبەساات لە دەسااتەواژەی‬

‫هەقیقەتە كۆمەاڵیەتی و فەلسەفیی و زانستی وئاینی و ئاابوری‬

‫(گێڕا نەوەی مەرجەعیەت بۆ گەگ) لەوە باریتیە ساوود لە بنەماا‬

‫و فەرهەنگیەكان‪ ،‬بەرجەستە دەبێت و لە كارلێ یدا لەگەڵ هەموو‬

‫دیموكراسیەكان وەربگیرێت ا و (فەلسەفەی كوردباوونی ناوێ)‬

‫ئەوانەدا دەبێتە یەكێاك لەو هەقایقەتەی كەلەنااو هەقیقەتەكاانی‬

‫لە گەڵ دیموكراسیدا ئاوێتە ب رێت‪ ،‬تاڕێگا بەوگەمە عەدەمیەی‬

‫تردا كار باۆ مەبەسات و ئاماانج و بەرژەوەنادی گەلێاك‪ ،‬یاان‬

‫مێژووی ش ست بگرین و دەرفەت نەدەیان ئەم قۆناەەشامان‬

‫نەتەوەیەك یان كۆمەڵگایەك دەكات‪ ،‬بەڵ و بەو ئەقڵە سیاسیەی‬

‫یەخسیری ڕابردوو ب رێت‪ .‬میتافیزی ای دژایەتی ردنی ئێرەو‬

‫كە هەمووشت لە هەقیقەتی سیاساەتدا دەبینێات و سیاساەتیش‬

‫ئەوێ‪ ،‬ماان و تااۆ‪ ،‬ئەم بەرەباااو و ئەو بەرەباااو‪ ،‬ئەم الیەن و‬

‫بەتەنها وەكو ئامڕاز بۆ (دەسەاڵتداریەتی) ڕەهادەكات‪.‬‬

‫ئەوالیەن‪ ،‬ڕەش و سااااپی چاااااكە و خااااراپە دوژمناناااادن‬ ‫بەرهەمبهێنێت‪ .‬لەئاكامیشدا مرۆڤی كورد و نیشتمانەكەی‪ ،‬خۆی‬ ‫لە نێوان دوو تاوێرە بەردی گەورەداببینێاتەوە‪ ،‬قەدەریاش باۆ‬ ‫هاڕین و تێ شاندنی سەردەمی جیهاانگیری دەساتهاڕی خاۆی‬ ‫بۆ كورد بسوڕێنێت! بەم تەكنی ە دووباارەیە زۆرئاساانە نااو‬ ‫لەخۆت بنێیت خاۆت پێناساەب ەیت و باۆ ساەلماندنی ڕاساتی‬ ‫هەڵوێستێ ی دیاری راو دەیان بەڵگە پیشان بادرێت و دەیاانی‬ ‫تر بدۆزرێتەوە‪ ،‬لێ دانەوەی بۆ ب رێات و ساەرجەم مێاژووش‬ ‫ببێتە مادەیەك تابیانوو و پاساوێ ی سیاسی لێدەربهێنرێت!؟‬

‫تائەوڕادەیەی ئەم ئەقڵە سیاسیە دەكەوێتە دژایەتی كردنی خۆی‬ ‫و ڕەت ردنەوەی ئەوەش كەلەمەوبەر باانگی باۆداوە‪ ،‬دروشامی‬ ‫سەرەكیشاای بااووەو باااوەڕی پێهێنااانەوە‪ .‬لێرەشااەوە تەنااانەت‬ ‫سیاسەت خۆشی كۆتایی دێت و (دەسەاڵتداریەتی)ش لەخولیای‬ ‫بااڵدەسااتیەوە دەبێاات‪ ،‬بەپااڕۆژە و خااۆی بەرهەم دەهێنێااتەوە‪.‬‬ ‫جاكە جیهانگیریش سنووری بۆ بازاڕكردنی كااڵو بەرهەمەكانی‬ ‫خۆی نەهێشتبێتەوە‪ ،‬ئەوا مۆدێل و كەرەساەكانی تەكنۆلۆجیااو‬ ‫بەرهەمەماكااانی ئەگاااتە هەمااوو شااوێن و هەمااوو سیسااتم و‬ ‫گروپێ ی بچوك و بگرە تاكەكەسێ یش دەتوانێت بەدەستیان‬ ‫بهێنێت‪ .‬لێارەوەیە كە ئەگەر مەرجەعیەتێاك نەبێات گوزارشات‬

‫كە خورافە بەناوی زانستەوە قسەبكات‪ ،‬زانیداری‬

‫لەباوەڕێك ب اات‪ ،‬ئاڕاساتەی دیااری كاراوی هەبێات و بەالی‬

‫گشددتی و ڕۆژانە‪ ،‬بە مەعددریفە ندداودێر بكرێددت‪،‬‬

‫كەمەوە سیاسااەتیش بەوباااوەڕەوە پەیوەسااتبێت ئەوا فۆبیااای‬

‫جنێددو و قسددەی بددازاڕیر ندداوی ڕەخنەگرتنددی‬

‫دەسەاڵتداریەتی دەبێتە ترسناكترین ڤایرۆسێك كە تەڕو وشك‬

‫لێبنرێددت! ئددازادی تاكەكەسددیر‪ ،‬لە تاكڕەویدددا‬

‫دەسوتێنێت‪.‬‬

‫بەرجەستەببێت و ئاین و مەزهەپ وەكو چەكێكی‬ ‫ئایددددۆلۆجی بدددۆ بەدەسدددتهێنانی دیموكراسدددی‬ ‫بەكارببرێددت‪ ،‬فددرەیر دیددوێكی تددری لێكچددوون و‬ ‫نەبددوونی جیدداوازی بێددت‪ ،‬دەسددەاڵتی ئدداینی و‬ ‫دەسدددەاڵتی سیاسدددی ئددداوێتە بكرێدددت و تددداكە‬ ‫شوێنێكیر بۆ بەدواداچوونی مافی مرۆڤ‪ ،‬زیندان‬ ‫بێدددتو ڕۆژندددامەگەریر بدددۆ ناوزڕانددددنو درۆ و‬ ‫سەركوێركردن بەكارببرێت‪ .‬ئەوا هیچ گران نیدیە‬ ‫جاشددایەتی وەكددو كددوردایەتیو پێشددمەرگایەتیر‬ ‫وەكو خیانەت باسبكرێت!‬

‫لە ئەنیشتاین یان پرسی‪ :‬ئایا جەنگای جیهاانی ساێیەم بەكاام‬ ‫چەك بەڕێوەدەچێت‪ ،‬لەوەاڵمدا دەڵێت‪( :‬ساەبارەت بە ساێیەمین‬ ‫جەنگی جیهانی نازانم‪ ،‬بەاڵم چەكی چوارەمین جەنگای جیهاان‬ ‫تێاڵو كوتەك دەبێت!؟) بێگومان مەبەستەكە ئاش رایە‪ ،‬چاون ە‬ ‫تەنانەت زانشتیش ئەگەر بەهااو بااوەڕێ ی مرۆیای مەرجەعای‬ ‫نەبێت‪ ،‬بێگومان بۆ (دەسەاڵتداریەتی ڕەها) بەكاربهێنرێت‪ ،‬ئەوا‬ ‫بەتەنها داهێنانەكەی ئەنیشتاین خۆی لەخۆیدا بەسە‪ ،‬باۆئەوەی‬ ‫شارسااتانیەتێك تەفروتونابێاات و جااارێ ی تاار لەساافرەوە‬ ‫دەسااتپێب ات‪ ،‬تااائەوڕادەیەی چەكاای دەسااتی جەنگاااوەران لەو‬ ‫زەماانەدا وەكااو كۆمەڵگاا سااەرەتاییەكان‪ ،‬كاوتەك و تێاڵبێاات!‬ ‫ئاوەها بەبێ بوونی فەلساەفەیەك‪ ،‬نوساراوێك‪ ،‬پارۆژەیەك كە‬

‫سااەیریش ناایە ئەم گەمەیە‪( ،‬شااێوە ئەقاڵنیەتێ اای نااوێ)ی لە‬ ‫پشاااتبێت و بەئەقڵێ ااای سیاسااای بەڕێوەببرێااات‪ ،‬بەاڵم نەك‬ ‫بەوشااێوەیەی كە ئەقاڵنیەتاای ڕۆشاانگەری پێدەناساارێت‪ ،‬نەك‬ ‫بەوئەقڵە سیاسیەی كە لەناو قەوارەیەكی مرۆیای گەورەدا لەگەڵ‬ ‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 26‬‬

‫مەرجەعیەتێ ی لەپشتبێت و نوێنەرایەتی ب ات ‪،‬ئەقڵای سیاسای‬ ‫دەشاااێت هەماااان ئەوعەقاااڵە بێااات كە (جاااۆرج باالنااادێ) ی‬ ‫ئەنترۆپۆلۆژی‪ ،‬لەسەرەتایترین كۆمەڵگاكانی مرۆڤادا شاایەتی‬ ‫بۆ بوونی دەدات‪.‬‬

‫جااائەگەر دیموكراساای لەوەبریتیبێاات كە ئەقڵێااك لەجیاااتی‬

‫كەلەمەودوا ن ۆڵی ردن لەوەی كە هیچ لەئاارادانیە و هەمووشات‬

‫هەمووئەقڵەكان بەبەڵگەكانی خۆی شرۆڤە ب ات و لێ ادانەوەی‬

‫بەچاكی دەگوزەرێات دەبێاتە مەترسای گەورە‪ .‬نەك هەرلەساەر‬

‫بۆب ات‪ ،‬ئەقاڵنیەتیش لەچوارچێوەی سیاسەتدا یەخسایری ئەم‬

‫دیموكراسی ناوخۆی هەرێم‪ ،‬بەڵ او لەساەر ئەوكەماۆكەیەی كە‬

‫سیسستمە ب رێت‪ ،‬ئەوا گەمەی مێژووی ش ست لەم سەردەمەدا‬

‫تائێستا بچڕیومانە و لەچاو خەونەكەشماندا كەم و بێ بایەخە‪.‬‬

‫ئەوەیە جارێك بەناوی دیموكراسایەتەوە دوژمناایەتی مەساەلە‬

‫بێگومان كەئیتالفی پێگەفراوان پێشانیاردەكەین باۆ واڵتێ ای‬

‫نیشتمانیەكەمان ب ەین‪ ،‬جارێ ی تاریش مەساەلە نیشاتمانیەكە‬

‫وەك كوردستان‪ ،‬لەم بارودۆخەدا نابێت فەلسەفەی (نەقسە لەتاۆ‬

‫ب ەیاانە دەساا ەال بااۆ دوژمنااایەتی كردناای دیموكراساایەت و‬

‫و نەقسە لەمن) بێات یاان بەتەنهاا باۆ ڕەچااوكردنی بااڵنسای‬

‫گێااڕانەوەی شااەرعیەت بااۆ (دەسااەاڵتداریەتی) و لەئاكامیشاادا‬

‫سیاسی و ملمالنێ سیاسیەكانبێت‪.‬‬

‫پەراوێزاناادنی ئەوەی كە لەئاسااتی نیشااتمانیدا (مەرجەعیەتاای‬ ‫كوردبااوون )ێ اای نااوێیەو لەئاسااتی مرۆیاای و كااۆمەاڵیەتی و‬ ‫دادوەریشدا (مەرجەعیەتی دیموكراسیە)‪ .‬هەردووكیشیان پێ ەوە‬ ‫ئەو هێزەن ئەگەر هەموو هەقیقەتەكان بەدەنگ بهێنین و ساەودا‬ ‫لەگەڵ گشت بەهاو واتاكانی بوونی ئێمەو جیهاناداب ەین‪ ،‬ئەوا‬ ‫لەنمونەیەك نزیاك دەبیانەوە كە نەدەمانەوێات و نەمەرجیشاە‬

‫بێگومان ڕاستە كە پێ هاتنی ئیاتالفە حوكمڕانیەكاان لەئاكامادا‬ ‫جوڵە و بزواتی دیموكراسیانە كەمتردەكات‪ .‬دەسەاڵتی پەرلەمان‬ ‫و بگااارە ڕۆژناااامەو ڕێ خراوەكاااانی كۆمەڵگاااای مەدەنااای‬ ‫كەمدەكاتەوە‪ ،‬بەتایبەت كە پەرلەماان دەبێاتە شاوێنی پێ هااتنی‬ ‫نێوان ئەوهێزانەی كە ئیتالفی حوكمڕان پێ دەهێنن‪.‬‬

‫نمونەی ڕۆشنگەری خۆرئاوابێت‪ ،‬بەاڵم بەالی كەمەوە دەكرێات‬

‫(كاااارگ پاااوپەر) مەترسااایەكانی ئەم جاااۆرە ئیاااتالفەی بەوە‬

‫دەیاااان پەناااجەره بەڕووی خاااۆردا ب ااااتەوەو ماڵەكەماااان‬

‫دەستنیشان ردووە‪ ،‬كە پەرلەمان ناتوانێات لە هەماوو هەڵەیەك‬

‫ڕۆشنب اتەوە‪.‬‬

‫بپێچێتەوە‪ .‬كورت و پوخت‪ .‬پەرلەماان لەم حاڵەتاانەدا (دادگاای‬

‫ماكی دیموكراسیەت دروسات ردنی دیاالۆگ و گفتوگاۆیە‪ ،‬نەك‬ ‫ڕووبەڕوبوونەوە و دوژمناندن بەوشێوازەی كەمن‪ ،‬خاۆم لەگەڵ‬ ‫ڕۆشناییدانیم لەبەرئەوەی باوەڕم بەپێویساتی ڕۆشانایی هەیە‪،‬‬ ‫بەڵ و لە دژی بەرامبەرەكەم كەتاری ی چواردەوری گرتووە‪.‬‬

‫گەگ) ناایە‪ .‬بەاڵم لەالیەكاای تاارەوە پێیااوایە ئەم جااۆرە ئیااتالفە‬ ‫باشیەكەی لەوەدایە كە (سەروەریی میللی) بەرجەساتە دەكاات و‬ ‫هێزی یەكبوون نمایشدەكات‪ ،‬پەیاامێ ی گرنگیشاە باۆدەرەوە‪،‬‬ ‫جائەگەر لە بارودۆخی ئاێمەدا‪ ،‬پەرلەماان (دادگاای گەگ)نەبێات‪،‬‬ ‫بابەالی كەمەوە سەروەری گەلێك بەرجەستەب ات‪ ،‬كەنیشاتمان‬

‫گفتوگاااۆ ئااااڵوگۆڕی بۆچاااون و پێ هااااتنە لەساااەرئەوەی كە‬

‫و خاك و خەونی هەیە‪ ،‬وشوێنێ یشە مرۆڤای لێادەژی و ماافی‬

‫(پێویستیەكی گشتیە) نەك لەساەرئەو خاااڵنەی كە ڕەهااییە و‬

‫هەیە‪ .‬لەبەراماابەر ئەم (االضااعف االیمااان) شاادا و پاااش ئەم‬

‫دەساااتی لێبەرنادرێااات لەبەئەوەی پێویساااتی بەرژەوەنااادی‬

‫هەمووساااڵە ناكرێاات ڕابااردوو دووبااارەب ەینەوەو كەساایش‬

‫دەسەاڵتدارییە! جا كێ لەم بەرۆكی تر لەوبەردەبێت‪ ،‬گرنگ نیە‬

‫بەرپرسیارنەبێت؟‬

‫چااون ە ئەوەی پێاای دەوترێاات دیااالۆگ مۆنۆلااۆژێ ی تااایبەتە‬ ‫كاااوێژكردن و دووبااارەكردنەوەی گوتااارێ ە كەبااۆ قەناااعەت‬ ‫پێهێناااانی خاااۆتە‪ ،‬باااۆ بەڵگەهێناااانەوەو لێ ااادانەوەیەكە‪ ،‬كە‬ ‫هانماناادەدات‪ ،‬گومااان لەڕاسااتی هەڵوێسااتی خۆمااان نەكەیاان‬ ‫ئەگەرچاای كەهەڵەش بێاات وباوەڕمااان پێاای نەبێاات‪ ،‬بااۆئەوەیە‬ ‫پێدابگرین لەسەرڕەت ردنەوەی بەرامبەر ئەگەرچای هەڵوێساتی‬ ‫ئەو ڕاستیە!‬ ‫چەند دەرئەنمامێک‬ ‫لەسااەرەتای ئەم نوسااینەدا ئاماژەمااان بەوەدابااووە دەشااێت‬ ‫ئیتالفێ ای حاوكمڕانی پاێگە فاراوان تەكانێاك بەم بااارودۆخە‬ ‫باادات‪ ،‬شااتێ ی جیاااواز لەوسیسااتمە سیاساایەدا دروسااتب ات‪،‬‬

‫لەسااەدەی ڕابااردوودا (بەرترانااد ڕیساا )ی مەزنە فیلۆسااوفی‬ ‫ئینگلیز نووسیویەتی و دەڵێت‪ ( :‬بۆ تێگەیشتن لە سەردەمێك‪،‬‬ ‫یان نەتەوەو گەلێاك‪ ،‬ساەرەتا پێویساتمان بەوەیە فەلساەفەكەی‬ ‫تێبگەین) ئەم دووانەش دەخاتە قاڵبی هاوكێشەیەكەوە و دەڵێت‪:‬‬ ‫(ئەو بااارودۆخەی مرۆڤاای تیاادا دەژی كاااریگەریەكی زۆر لە‬ ‫دیاااری كردناای فەلسااەفەكەی دەكااات‪ ،‬بەاڵم لەبەرامبەریشاادا‬ ‫فەلسەفەكەیان زۆر كاریگەرانە كارلەسەر سەرشاێوازی ژیانیاان‬ ‫دەكات)‪...‬سااڵنێ ی زۆریشە پێموایە گرنگترین جەنگێك كە لە‬ ‫گۆڕەپانەكەدا ئامادەبوونمان نیە‪ ،‬جەنگی بیروبااوەڕ و ئیماانە‬ ‫نەك هەربەخاك و ئاین و نیشتمان بەڵ او بااوەڕ بەمارۆڤیش‬ ‫وەك تاكە بوونەوەرێاك كە وادەكاات نیشاتمانەكان بایەخیاان‬

‫نیهت‌| ‪27‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫هەبێت و جیهانیش باوون و واتاای هەبێات‪ .‬جێگاای داخیشاە‬ ‫سەرەڕای ئەو هێرشە مێژووییە‪ ،‬كەبەئاگرو ئاسان و كیمیااوی‬ ‫كراوەتە ساەر كاورد‪ ،‬هێرشاێ ی تار كە بڕسات لەبەر مارۆڤ‬ ‫دەبڕێاات‪ ،‬هێرشاای دڕناادانەی خۆمااانە دژبەخۆمااان‪ .‬هێرشاای‬ ‫سیاسەت بۆسەر هەموو هەقیقەتەكانی تاری ژیاان‪ .‬پیشەساازی‬ ‫ناااائومێ ردن و لەبااااربردنی خەون و هیاااوا و تەوقااادانی‬ ‫چوارالیەنە و هێرش ردن باۆ هەرشاتێك كە واتاای هەبێات و‬ ‫هاناادەربێت بااۆ ژیااان دۆسااتی و باوەڕهێنااان بەوەی كە ئااێمە‬ ‫مرۆڤین نەك بوونەوەرێ ی تر‪.‬‬ ‫بەتەنها دیموكراسی و هەڵبژاردن و دەنگدان‪ ،‬هەموو ئەم زامانە‬ ‫ساااڕێژناكەن‪ ،‬بەاڵم بەالی كەمەوە بااا زاماای دیااکە دروساات‬ ‫نەكەن‪ .‬ئەو باوەڕەش لەناخی نەوەیەكادا ڕیشاەكێش نەكەن كە‬ ‫ئەگەر شاتێ ی پێببەخشاایت‪ ،‬ڕەناگە بەو باااوەڕەی ئیرادەیەكاای‬ ‫تێدادروستبێت كە شانازی بە مرۆڤ بوون و شوناسی خۆیەوە‬ ‫ب ات‪ ،‬ناشمانەوێت باوەڕ بەخەڵاك بفرۆشاین‪ ،‬بەاڵم مارۆڤ‬ ‫ئەگەر باوەڕی بە (هیچ) بێت‪ ،‬باشترە لەوەی كە هیچ بااوەڕێ ی‬ ‫نەبێت‪.‬‬ ‫سیاسەت لەباری دایە زۆر ب ات و زۆریاش بەدەسات بهێنێات‪،‬‬ ‫جائەگەر بی ات چاكە و نەشی ات‪ ،‬ئەوا سیاسەت بریتای نیایە‪،‬‬ ‫لەوەی هەمووشاات بڕوخێنێاات‪ ،‬ناچاریشاامان ب ااات‪ ،‬ئەگەر‬ ‫لەگەڵیدا جۆر نەبووین‪ .‬بچینە سەنگەری دوژمنایەتی كردنیەوە‪.‬‬ ‫لەڕاستیشااادا دروسااات ردنی پەیوەنااادی و نزی باااوونەوە لە‬ ‫مرۆڤەكان زۆرئاساانترە لە دوژمناایەتی كردنیاان‪ ،‬سیاساەتیش‬ ‫ئەوەیە ڕێگاااای یەكەم هەڵبژێریااات و باوەڕیشااات بەوەبێااات‪،‬‬ ‫كەبەرپرساااایاریەتی ئەركێ اااای گەورەیە و باااااوەڕیش یەكەم‬ ‫هەنگاوی بەرپرسیاریەتیە‪ .‬كێ دێتە كایە و لەم جەنگی بااوەڕو‬ ‫بێ باوەڕیەدا‪ .‬لەبەرەی مرۆڤ و نیشتمان و جیهانیشادا‪ ،‬وەك‬ ‫جەنگااوەر دژی ناامۆبوون و چەپانادنی ئاازادی و تاسااندنی‬ ‫خەون‪ ،‬بێنەوایاای و بزركردناای هیااوا و نەبااوونی ئامااانج و‬ ‫ڕووت ردنەوەی نیشتمانێك خۆی ناونووس دەكات؟!‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 28‬‬

‫(هاوڕێی ساختە) و (کەڕنەڤاڵیەت)‬ ‫ئیسماعیل حەمەئەمین‬ ‫کدددد زۆر بەسەرسددددەختیەوە بیەوێددددت شددددتێک نمددددایر بکددددات‪ ،‬لەدوایدددددا سددددەخت دەبێددددت بددددۆی بتوانێددددت‬ ‫ببێت بەشتێکی دیکەی جیاواز‪...‬‬

‫فردریک نیتچە *‬

‫سەرەتایەکی پێویست‬ ‫لەم ماوەیەدا کۆمەڵیک گوتارم لەڕۆژنامەی (ئاوێنە) و (هاواڵتی) ئازیزدا باڵوکردەوە‪ ،‬کەلەگەڵ تیرۆرکردنی (کاوە گەرمیانی) دا ئەم‬ ‫گوتارانە تەعبیربوون لە برینداربوونی ڕۆحی خۆم بەرامبەر تیرۆری ئهو گەنجە ئازادانەمان و لێکەوتەکانی‪ .‬لەهەمانکاتیشدا‬ ‫دەربڕینێکی ڕەخنەگرانە بوون لەبەرامبەر دیاردەیەکی ڕۆشنبیری و میدیایی و تاڕادەیەکیش سیاسی کە بە(هاوڕێی ساختە) و‬ ‫(کەڕەنڤاڵخواز) پێناسەمکردبوون‪ .‬ڕووداوێکی بچوکیش ڕوویدا لەژیانی مندا‪ ،‬ئەویش بینینی دوو سەرکردەی سیاسی گرنگ بوون‬ ‫لەشوێنێکدا لەدەرەوەی هەرێم‪ ،‬دووسەرکردەی بڕیاڕدەر لەدوو بەرەی تەواو دژ بەیەک‪ .‬بینیم چۆن هەر ڕۆژی دوای تیرۆری کاوە‬ ‫گیان‪ ،‬ئەم دووانە وێنەیەکی بەختەوەری و هاوڕێیەتی و پێکەوەژیان بوون‪ .‬وێنەی ئەوان لەدەرەوەی هەرێم پێچەوانەی وێنەی ئەوان‬ ‫بوو کە لە کوردستاندا نمایشیان دەکرد‪ .‬هەروەها تەواو پێچەوانەی‬

‫وێنەی واقیعی جادەی کوردی بوو‪ ،‬کە خەریکە خەڵکی‬

‫هەواداری ئەم دووانە بەهۆی جیاوازی سیاسیەوە لەدژی یەکتر دەچنە سەنگەری تەخوینکردنی یەکتر و ئەگەری شەڕی خوێناویەوە‪.‬‬ ‫کەچی خۆیان قاقای پێکەنیان دەگەیشتە هەورەکان‪ .‬من چاوەڕێ بووم وەک ناڕەزاییەک ئەمی شوڕشگێڕ ساڵو لەویتر نەکات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەوان هەرگیز هاوڕێیەتی خۆیان تێکنادەن!‪ .‬لێرەوە زۆرانبازی لەجەوهەری ڕاستەقینەی خۆی دەردەکرێت ودەبێتە نمایشێک بۆ‬ ‫ئەوانیتر نەک بۆ خۆیان‪ .‬لێرەوە (ئەقڵی گاڵتەجاڕی کوردی) کاری خۆی لەنێو نمایشدا دەکات‪ ،‬کە سینیزمێکی زۆر ترسناکە و بەو‬ ‫توانا کەمەی هەمە بەدووی هەڵدانەوەی ئەو ماسکانەدا دەگەڕێم‪ .‬بەڵی بەڕێزان زۆرانبازی نمایشدەکرێت بۆ مەبەستی سیاسی‬ ‫وبەرژەوەندی تەسکی نەوتبردن لەمیللەت‪ ،‬نەک بۆ قسەکردن لەسەر هەقیقەت و ئازادی‪.‬‬

‫لە دانوستانە سیاسی ودابەشکردنی‬

‫پۆستەکاندا کۆی ئەم زەیفە دەردەکەوێت‪ ،‬بەوەی کەس لەپێناوی بەرژەوەندی گشتی وتەنانەت کوردایەتیشدا نەرمی بەرامبەر ئەویتردا‬ ‫نانوێنێت‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪29‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫کەواتە زۆرانب ازی نمایشدەکرێت لە پارتەکانی دەسەاڵتەوە بیگرە تادەگاتە ئۆپۆزیسیۆن ولەالیەن کەڕەنڤاڵخوازەکانەوە گەرمدەکرێت‬ ‫وخەڵک دەبێتە قوربانی سەختی ئەم نمایشە‪ .‬بەداخەوە نمایشەکە شتێکەو نیەتی سیاسەت وسیاسی کوردی شتێکی دیکەیە‪ .‬لەم‬ ‫چرکەساتەوە من فیگوری (کەڕەنڤاڵخواز) بەدەرهاویشتیەکی دیکەی نەریتە ناشرینەکانی سیاسەت وبەرژەوەندیەکانی تێدەگەم‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەرگیز لەو وەهمەدا ناژیم کەئەمە پڕۆژەی گۆڕانی دونیا وئازادیە وهێزێکی نوێیەو بەو جۆرە پێناسەی ناکەم‪.‬‬

‫بەڕێوبەربێت و گەر سیاسی بێت و یان پڕۆفیسۆری زانکۆ و‬ ‫ڕۆشنبیری فەرمی بێت‪ ،‬ئەوا ڕۆڵت هەیە لەبەرهەمهێنانی (وەهمی‬ ‫بەدیوێکی دیکەدا لەو چرکەساتەدا خەونی پرۆژەی‬

‫گەورە) و (وێنەی ساختەدا)‪ ،‬کەلێرەدا ژیانی سیاسی ئێمە‬

‫بیرکەوتەوە‪ ،‬کەلەوەهمی ئەوەدا‬

‫من‬

‫کۆمەڵی ڕۆشنبیری سیاسیم‬

‫یەکێکە لەو وێنە ساختانە‪...‬لەم سەرەتایانەوە ڕەخنەی‬

‫دەژین ئەوان لەسەنگەری شۆڕشگێڕین و هاوەڵەکانیان‬

‫سەرچاوەی هەڵگرتبوو‪ .‬بەاڵم بۆ تێگەیشتن لەم فیگورە‬

‫مادامەکی وەک ئەوان خاوەنی پڕۆژەی سیاسی وەک ئەوان‬

‫گریمانە بۆکراوەم‪ ،‬هەوڵدەدەم چەند خاڵیک لەمەڕ ئەم فیگورە‪،‬‬

‫نین وخەریکی کاری فیکری ئەبستراکن و ئەدەبن‪ ،‬گەندەڵ و‬

‫ئەم دیاردە ڕۆشنبیری و سیاسی و میدیایە ڕوونبکەینەوە و‬

‫خائینن‪ .‬گەر بێدەنگیش بن ئەوا بێدەنگن لەسەر گەندەڵی‪.‬‬

‫گەر زۆریشم بۆ بهێنن ئەوا نمونە پراکتیکیەکانیشیان دەخەمە‬

‫لەهەمانکاتیشدا لەو وەهمەدا دەژین کەئەو پڕۆژەیە پرۆژەی‬

‫ڕوو‪ ،‬بەاڵم باشترە لە چوارچێوە ئەبستراکتەکەدا بوەستین‪:‬‬

‫ئەوانە نەک سیاسیەکانی هاوڕێیان‪ ،‬کە تەئکیدم هاوڕێی ئەوان‬ ‫نین وتەنها هاوڕێی نەیارەکەی خۆیانن ‪.‬‬

‫یەکەم‪:‬‬

‫فیگوری (هاوڕێی ساختە) ئەو دیاردەیە لەنێو‬

‫ئێمەدا ڕەگەکانی لەنێو نەریتە ناشرینەکانی سیاسەتەوە هاتووە‪،‬‬

‫ئەو ڕۆشنبیرە سیاسیانە لەوەهمی ئەوەدان کە (پڕۆژەی‬

‫بەاڵم لەفۆرمی دەرکەوتنیدا فۆرمێکی جیاوازە‪ .‬بەمانای لەنێوان‬

‫ئۆپۆزیسیۆنبوون) و جەنگ بۆ ئازادی مرۆڤ لە یەک فۆرمدا‬

‫(بوون )‪ Sein‬ڕاستەقینەی خۆی و (دەرکەوتن ‪ /‬نمایش ‪/‬‬

‫بوونی هەیە‪ ،‬ئەو (فۆرمە سیاسیە) هی ئەوانە و تێۆرەی بۆ‬

‫)‪Schein‬کەلێنی گەورەی هەیە‪ .‬ئەمەش لەیەکەم خاڵدا لەوەدا‬

‫دەکەن و گەیشتۆتە ئەو ڕادەیەی موبارەکەی ئەو سیاسیان‬

‫دەردەکەوێت‪ ،‬کەدەیەوێت هەموو شتێکی ئەم دونیایەی ئێمە‬

‫دەکەن کەسەنگەر دەگوازنەوە بۆ نێو پڕۆژەکەی ئەوان‪ .‬بەاڵم‬

‫سیاسی بکات‪ ،‬بەمانای بەسیاسیکردنی هەموو دیاردەیەکی‬

‫هەموو هەوڵیکی ئیندیڤیدوالی کولتوری و هونەری و شیعری‬

‫کولتوری و تەنانەت گەر بۆی بکرێت ئەدەو لەم چوارچێوەیەدا‬

‫مادامەکی خۆی لەم پڕۆژەیەدا ڕێکنەخستووە و سەر بەپڕۆژەی‬

‫دەخوێنێتەوە‪ .‬ترسناکی ئەم ئەقڵیەتە لەوەدایە‪ ،‬کەداوای ئەوە‬

‫بەسیاسیکردنەی ئەوان نییە کەتەنزیری بۆ دەکەن‪ ،‬لەدەرەوەی‬

‫ناکات‪ ،‬ئەدەو لەسەر شێوازیکی تایبەتی ئایدۆلۆژی بنوسرێت‪،‬‬

‫بازنەی جیدیەتە‪ ،‬بەداخەوە‪ ،‬ئەوەی ئەمانە نایزانن ئەوەیە‪ ،‬کە‬

‫نەخێر‪ ،‬بەڵکو بەتوندی ئەدەو وشیعر فڕێدەداتە دەرەوەی‬

‫هاوڕێ سیاسیەکانیان لەگەڵ ئەویتردا کەبەرەی دەسەاڵتە‬

‫هۆشمەندی (بکەرە کۆمەاڵیەتیەکانەوە)‪.‬‬

‫بەمەش وەهادەکات‬

‫بەختەوەرو کەیفسازن‪ .‬کۆی زۆرانبازیەکە نمایشێکی بێ‬

‫کەهەموو تێزێکی فیکریش گەر خۆی لەشیعریەت یان‬

‫لەزەتی ناشرینی گەمەیەکی سیاسیە و هیچیتر کەپڕەنسیب و‬

‫هەناسەیەکی ئەدەبی بدات‪ ،‬الی ئەو جێگەی قبوڵ نییە‬

‫مۆڕاڵ هیچ ڕۆڵێکی تێدا نابینێت‪ ...‬ئالێرەدا من بیرم لەقسەی‬

‫وبەئینشا وەسفیدەکات‪ ،‬چونکە لەدەرەوەی شەڕی ئەوە‪،‬‬

‫فەیلەسوفیکی وەک (ساڵڤۆی ژیژاک) کردەوە‪ ،‬کە مۆدیرنە‬

‫بەتەعبیری ئەو دەست ناخاتە سەر کێشەکان‪.‬‬

‫لەهەناویدا هەمیشە وێنەو فیگوری(ساختە) دادەتاشێت و‬ ‫گەمەکاری ساختەیە لەهەموو بوارەکاندا‪ ،‬بۆ نمونە گەر‬ ‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 01‬‬

‫دووهەم‪ :‬گۆڕەپانی شەڕەکە الی ئەو تەنها لەپڕۆژەیەکی‬ ‫سیاسیدا کۆدەبێتەوە‪ ،‬وەها مەزندە دەکات کەئەم پڕۆژەیە هی‬

‫ئەوە وئەوەی وەک ڕۆشنبیرێک یان شاعیرێک لەدەرەوەی ئەم‬

‫بەنمایشکردنی خۆت دەستپێدەکات ودەبێت خاوەنی ئازایەتی‬

‫پڕۆژە سیاسیە بێت‪ ،‬یان گەر لەوەوبەر پشتگیری ئەو پڕۆژەی‬

‫ئەو نمایشکردنە بیت‪ ،‬بەاڵم هەنگاوی دووهەم ئەوەیە‬

‫کردبیت وئێستا نەیکات‪ ،‬الی هاوڕێی ساختەکانمان ئەو‬

‫کەلەنمایشکردنەوە دەچیتە کاری جیدی بۆ ملمالنێی ڕاستەقینە‪،‬‬

‫ئازادیە لەهەڵبژارندا مەقبوگ نییە‪ ،‬مادامەکی لەدەرەوەی پڕۆژەی‬

‫ئیدی مەدەنیانە بێت یان شۆڕشگێڕانە‪ ،‬ئەوە پابەندە‬

‫ئەودایت‪ ،‬ئەمەش مانای ئەوەیە ئۆتۆماتیکی دەبیتە پشتگیری‬

‫بەسروستی دەسەاڵت وجومگەکانی مامەڵەکردن لەگەڵیدا‪ ،‬بەاڵم‬

‫دەسەاڵتێکی گەندەڵ وخائینیت بەمانا شمولیەکەی‪ .‬ئیدی چاو‬

‫بەداخەوە کۆی پڕۆسەی ئۆپۆزیسیۆنبوون لەدونیای کوردیدا‬

‫لەهەقیقەتی ئەو کەسەو بیۆگرافیای و پڕۆژەی ڕۆشنبیری‬

‫لەنمایشکردن تێپەڕناکات‪ ،‬ئەویش تەنها لەکاتی جەنگی‬

‫خۆیشی‬

‫هەڵبژاردندا‪ ،‬دەنا لە مفاوەزاتی سیاسیدا هەموو شتێک‬

‫دەنوقینێت وسیاسەت دەکات بەفۆرمە ناشرینەکەی لەسەر‬

‫هێمندەبێتەوە ونمایش دەوستێت‪ .‬ئەمە کڕۆکی سیاسەتە‪ ،‬بەاڵم‬

‫بەیەک وشە ڕەخنە لەپڕۆژە سیاسیەکەی‬

‫سەیر لەوەدایە کە هاوڕێ ساختەکان وکەڕەنڤالخوازەکان‬

‫خۆی ناگرێت‪ ،‬لەوالشەوە باس لەمۆدێلێکی نوێی سیاسەت‬

‫بەتەعبیری فەیلەسوفێکی وەک (فریدریک نیچە)‪ ،‬نمایشەکەیان‬

‫ودیالۆگی کۆمەنیکاتیڤ وڕەخنەگرانە دەکات‪ .‬بێئەوەی بەخۆی‬

‫لێ بووە بەڕاست‪.‬‬

‫دەخافڵێنێت‪،‬‬

‫چاو‬

‫حسابی کولتور‪.‬‬

‫لەناشرینیەکانی‬

‫پڕۆژەکەی‬

‫بزانێت هەمان دەرکەوتەی (سیاسەتی باو) دووبارە دەکەنەوە‬ ‫کەنامۆ نییە پێمان‪ ،‬بەوەی ئەوەی ڕەخنەی لێگرتم خائین‬ ‫وگەندەڵ‬

‫وبێمانایە‪،‬‬

‫ئەوەشی‬

‫لەگەڵمدایە‬

‫پاکبۆتەوە‬

‫و‬

‫شۆڕشگێڕە‪ .‬بەمانای میتۆد و (ستراتیژی تۆمەتبەخشینەوە)‬ ‫پیادەدەکەن‬

‫وئەویتر‬

‫بەوە‬

‫تاوانباردەکەن‬

‫کە(ستراتیژی‬

‫شێواندن) دەداڕێژێت بۆ پارتێکی دەسەاڵت‪ ،‬خۆیشی باس‬ ‫لەشەرعیەتبوونی دەسەاڵتگرتنی پڕۆژە تێۆرەکەی خۆی‬ ‫دەکات!‪ .‬ئەمە دووفاقیەکی ئەخالقی ترسناکی ئەم فیگورەیە گەر‬ ‫هاتوو لەپرسی مۆڕاڵدا باسی لێوە بکەین‪ .‬ئەم دیاردەیە‪ ،‬ئەم‬ ‫فیگورە‪ ،‬ئەمجارە بەماسکێکی دیکەوە هاتۆتە نێو نێوەندی‬ ‫ڕۆشنبیری وکولتوریمان وئەوەندەش تووشی شۆک دەبم‬ ‫کاتێک توانای ڕۆشنبیری جیدی دەبینم دەکەوێتە نێو ئەم‬ ‫زۆنگاوی تۆمەتبەخشینەوەیە ‪.‬‬ ‫سێ‪:‬ەم‪:‬‬

‫چوارەم‪ :‬ئەم فیگورە نمایشکارە‪ ،‬ئەم جۆرە کڵێشەی‬ ‫نمایشکردنە بۆ نمایشی دەنگ وڕەنگی تەلفیزۆنی وهیچیتر‪،‬‬ ‫نەک بۆ گۆڕینی جومگەکانی کولتور وکارکردن بۆ کولتوری‬ ‫ئازاد وئازادی‪ .‬بەداخەوە بکەرەکانی کردووە بەدوو بەشەوە؛‬ ‫یەکێکیان هاوڕێ ساختەکانە کەتەنها تێۆریزەی ئەم نمایشە‬ ‫ودەتکەن‬

‫دەکەن‬

‫بەنمایشکار‬

‫ودووهەمیان‬

‫(بکەرە‬

‫ڕاستەقینەکان) کە سیاسیە قەدیمەکانی ئەمبەر وئەوبەرن‪ .‬الی‬ ‫نمایشکار (فیگوری بەشدار) گرنگە‪ ،‬ئیدی لەالیان گرنگ نییە‬ ‫ئەم نمایشکارەی ئەمڕۆ وئەم کەڕنەڤاڵچیە کاتی خۆی چی‬ ‫بووە وچەندە لەبیۆگرافیای خۆیدا بەشداربووە لەبەرهەمهێنانی‬ ‫ناشرینیدا‪ ،‬ئەوە گرنگ نییە‪ .‬ئەوەی گرنگە لەم نمایشەدا‪،‬‬ ‫ئەوەیە‬

‫کەلەگەڵماندا بیت‪ ،‬ولەکەڕەنەڤاڵدا بەپڕۆسەیەکی‬

‫(پاکبوونەوەدا) بڕۆیت‪ .‬ئەمەش وەهای کردووە سیاسیەکانی‬

‫ئەم فیگوری هاوڕێی ساختەیە هاوتەریبە لەگەڵ‬

‫ئەمبەر‪ ،‬بکەرە ڕاستەقینەکان لەکاتی کورسی گواستنەوەدا‪،‬‬

‫فیگورێکی دیکە کەناوم لێناوە (کەڕەنەڤاڵخواز) یان دیاردەی‬

‫بەنێو ئەو نمایشدا تێپەڕن‪ ،‬بەاڵم تێیدا نامێننەوە! زیرەکانە‬

‫کەڕەنەڤاڵیەت‪ .‬ئەم فیگورە الی من لەشێوازی (فۆرمێکی‬

‫لەڕێگەی‬

‫ئەوان‬

‫هەڵسوکەوتی میدیایە) کە کۆی سیاسەتکردن لەمیدیایکردندا‬

‫لەکەڕنڤاڵەکاندا خۆیان نمایشدەکەن‪ ،‬پاشان گوتارێک دەنوسن‬

‫دەتوێنێتەوە‪ ،‬بەمەش وەهای کردووە هەموو ڕەخنەگرتنێک‬

‫لەدژی ئەوبەر وئیدی ئەمبەریش وەریدەگرێت وپۆستی‬

‫لەدیاردە ناشرینەکانی کۆمەڵگەی ئێمە‪ ،‬لەزەوتکردنی ئازادی‬

‫گەورەشی دەداتێ‪ ،‬سیاسیەکان‪ ،‬سوودی گەورە لەم نمایشکارانە‬

‫بیروڕاوە بیگرە‪ ،‬تادەگاتە گەندەڵی دەسەاڵت وبەهەدەردانی‬

‫وەردەگرن ودەپەڕنەوە بۆ ئەوبەر و شوێنای (بکەری‬

‫ژنکوژی وتاوانی‬

‫ڕاستەقینە) لەشوێنێکی دیکە لەدەستنادەن‪ .‬گاڵتەجاڕی لەوەدایە‬

‫سیاسی‪ ،‬خۆی لە(نمایشکردنی ڕەتکردنەوەدا) بەرجەستە‬

‫دوای دەبنەوە بەهاوڕێی نەیارەکانی دوێنیان‪ ،‬ئەمە کڕۆکی‬

‫بکات‪ ،‬نەک لە(کردەی ڕەتکردنەوە) خۆیدا‪ ،‬ئەمەش کێشەی‬

‫گەمەکەیە ‪.‬‬

‫سامانی گشتیەوە‪ ،‬تادەنیشێتەوە لەسەر‬

‫نمایش و بوونی ڕاستەقینەیەتی کەئاماژەم پێدا‪ .‬بێگومان‬ ‫هەمیشە‬

‫شەڕکردن‬

‫لەگەڵ‬

‫ناشرینی‬

‫دونیادا‬

‫سەرەتا‬

‫بەلەبەرکردنی‬

‫نمایشەکانەوە‪،‬‬

‫بەرگی‬

‫پێنمەم‪ :‬هاوڕێ ساختەکان تەنها فیگوریکی ئەبستراکتی منە‬ ‫کە‬

‫لەمامەڵەی‬

‫ڕۆشنبیران‬

‫ونیمچەسیاسی‬

‫ڕەدووکەتوو‬

‫نیهت‌| ‪31‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫ومیدیاکاری بێ سەلیقە و نیمچە ئەکتیڤیستەکانەوە گریمانەم‬

‫بەداخەوە بکەرە ڕاستەقینەکان‪ ،‬سیاسیە نوێیەکان لەڕێگەی‬

‫بۆکردووە‪ ،‬بەمانای بەدیاریکراوی ئەم یان ئەو نییە‪ ،‬بەقەد‬

‫هاوڕێ ساختەو کەڕەنڤالخوازە نوێیەکانەوە ئەم کارەدەکەن‪،‬‬

‫ئەوەی دیاردەیەکە لەم کەسە یان ئەویتردا ڕەنگدەداتەوە‬

‫ئالێرەدا هاوڕێی ساختەکان گەمەی خۆیان‬

‫نمایشدەکەن و‬

‫وجێگەی ڕەخنەی جیدیە‪ .‬ڕەخنەیە لەو پێچە سەختانە‪ ،‬کە‬

‫پێموایە هەرگیز ناتوانن ببن بەشتێکی تر ‪...‬‬

‫ڕۆشنبیر دەکەوێتە وەهمەوە‪ ،‬دیارە ئەمەش لەبەرئەوەی من‬ ‫خاوەنی (ستراتیژی تۆمەتبەخشین) نیم‪ ،‬بۆیە من دەڵێم ؛‬ ‫پێموایە ئەم هەڵە سیاسی و فیکریانە دەرئەنجامی کارکردنی‬ ‫جیدی بێت لەدژی ناشرینی‪ .‬بەاڵم ئەمە مانای ئەوە ناگەیەنێت‬ ‫یەکێک بێت خۆی لەئێمە بکات بەشۆڕشگێڕ‪ ،‬کەئەمەش ئەو‬ ‫زەیفە گەورەیە تێیکەوتوون‪ ،‬چونکە دەبێت باش بزانن کەئەو‬ ‫پرۆژە سیاسیە تەنها هی سیاسیەکانە و بەرهەمی تێزەکانی‬ ‫ئەوان نییە‪ .‬لێرەوە ڕەخنەی من بەهەموو کەم و کورتیەکەیەوە‬ ‫لەدڵسۆزیەوەیە بۆ تێزە جیدیەکان‪ ،‬دەتوانم بڵێم گفتوگۆیەکی‬ ‫دیکەیە‪ .‬هەر لەبەرئەوەشە من ناتوانم جیاکاری لەنێوان ئەم‬ ‫هێزی سیاسی یان ئەویتردا بکەم لەدونیای کوردیدا‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەمە مانای ئەوە نییە کەدەبێت چاو لەگەندەڵی وناداپەروەری‬ ‫بپۆشین‪ ،‬وەک ڕۆشنبیر و ئەدیب دەبێت بەمیتۆدی خۆمان‬ ‫تامردن لەگەڵ ناشرینی دونیادا بجەنگێین ‪.‬‬ ‫شەشەم‪ :‬دەبێت ئەوە بڵێین کە سیاسەتی کوردی‪،‬‬ ‫هەموویان بەداخەوە لەسەر یەک زەمینەی کلتوری نائازاد‬ ‫ودیسپۆت‬

‫وتاڕادەی‬

‫فاشیزمێکی‬

‫نوێ‬

‫وبنەماڵەخوازی‬

‫وتاکڕەوی سەرکردەکاندا خۆی نمایشدەکات‪ .‬کۆی سیاسەت‬

‫ساڵڤۆی ژیژاک و هاوڕێی ساختە‬

‫پڕۆژەکانیش دەچنەوە سەر یەک نەخشەی سیاسی‪ ،‬کەلەنێوان‬

‫قسەکردن لەسەر ئەم پاڵەوانە دێرینە کەسااڵنێکە لەژێر ماسکی‬

‫لەکوردستانی ئێمەدا بەداخەوە لەیەک کەسدا کۆبۆتەوە وهەموو‬ ‫خۆیاندا بەشیانکردووە و هەموو پڕۆتۆکۆلەکانیش لەنێوان‬ ‫خۆیاندایە و کەس نایزانێت‪ ،‬ئیدی نازانم کامەیە مۆدیلی‬ ‫شەفافیەت و تۆلەرانس و دژە سەرکردەی ئەبەدی‪.‬‬

‫وەهم‬

‫لەوەدایە تۆی سیاسەتناس و ڕۆشنبیری سیاسی خاوەن‬ ‫پسپۆڕی تایبەت وەها مەزندەبکەی کەئەم پرۆژەیە لەدەرەوەی‬ ‫ئەم جوگرافیای تاک سەرکردەیەدا‬

‫هەڵدەسوڕێت وپرۆژەی‬

‫تۆیە‪ .‬لەم خاڵەشەوە هاوڕێکانت تەخوین بکەیت کەڕەخنە لەم‬ ‫تێزە دەگرن و ئەوەی جیاواز لەپڕۆژەی سیاسی تۆ قسەبکات‬ ‫ساناترین پڕنسیبی مۆڕاڵی نوسین وبیرکردنەوەی جیدی‬ ‫لەبەرامبەریدا دەبەزێنیت!‪ .‬ئەم تەخوینکردنەی ئەم هاوڕێانە‪،‬‬ ‫سیاسیەکان سوودیان لێ وەرگرتووە‪ ،‬بەوەی لەئێستاوە ئەو‬ ‫دەنگە ڕەخنەگرانە دەترسێنن لەناوزڕاندن‪ ،‬بۆئەوەیە لەئێستاوە‬ ‫ئەوانە بێدەنگ بن کە لەداهاتوودا دەبنە مەترسی بۆیان‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 02‬‬

‫نوێنەری ئازادیەکان گەمەی خۆی دەکات‪ ،‬قسەکردنە لەسەر ئەو‬ ‫هاوڕێ موزەیەفانەی فەیلەسوفیکی وەک (ساڵڤۆی ژیژاک)‬ ‫ئاماژەی پێداوە‪ ،‬بەوەی (هاوڕێیەکی ساختە) بوونی هەیە‪،‬‬ ‫هەموو سەرەتای هەفتەیەک بۆئەوەی باشتر کاری بۆبکەیت‬ ‫دێت‬

‫وقاوەت‬

‫لەگەڵدا‬

‫دەخواتەوە‪.‬‬

‫دەیەوێت‬

‫بزانێت‬

‫تەندروستیت باشە وکۆتایی هەفتە سێکسی باشت هەبووە‬ ‫وئامادەیت بۆکار؟ کێشەی وەهات هەیە کەئەو بتوانێت بۆت‬ ‫چارەسەربکات؟ ولەدوایشدا ڕستە بەناوبانگەکەی دەڵێت؛‬ ‫بەوەی دەرگای ئۆفیسی ئەو بۆت هەمیشە وااڵیە و بەبزەوە بۆ‬ ‫کارکردن بەجێتدەهێڵێت‪ .‬جیاوازی ئەم مۆدێلە لەگەڵ مۆدێلی‬ ‫سەرمایەداری سەدەی نۆزدەدا ئەوەیە‪ ،‬کەلەسەدەی نۆزەدە‬ ‫خاوەن کار ئەو ماسکەی پێوە نەبوو‪ ،‬کاری پێدەکردیت‬ ‫وهەڕەشەی نانبڕین ودەرکردنت هەمیشە وەک شمشێر‬ ‫ئامادەبووە‪.‬‬

‫لەدونیای هاوچەرخدا و لەم سوستێمە پۆست‬

‫کاپیتالەدا‪ ،‬خاوەنکارەکان تەقلیدیانە مۆن وگرژنین وهەڕەشەی‬

‫لەسیاسەت و ڕۆشنبیریدا ڕەنگدەداتەوە‪ .‬ئەم هاوڕێ ساختە‬

‫نان بڕینت لێناکەن‪ ،‬بەڵکو بەبزەوە دەیانەوێت بزانن تاچەندی‬

‫ودەمامکدارە لەڕیکخراوە ئازادەکانیدا‪ ،‬لەمامەڵەی چاالکەوانە‬

‫دیکە بڕدەکەیت‪ ،‬تاچەندی دیکە توانات تێداماوە‪ ،‬بەپێکەنین‬

‫بەناو مەدەنیەکاندا لەگەڵ کەیسەکانیاندا هەستیان پێدەکەیت‪،‬‬

‫وخۆکردن بەهاوڕێت دووهێندەی کرێکاری سەدەی نۆزدە‬

‫بەاڵم ناتوانیت بەسانایی دەست بۆ خەوشەکانیان بەریت‪،‬‬

‫تەنها جیاوازیەک کەهەیە ئەوەیە‪،‬‬

‫چونکە وەک گووتم هەڵگری ماسکێکی زیرەکانەی ئاوەهان‬

‫کرێکاری سەدەی نۆزدە بەتوڕەیی وڕق لەخاوەن کاری سەری‬

‫کەتەنها دەتوانیت لەپێچێکی مێژوویدا‪ ،‬لەڕووداوێکدا دەم‬

‫دەنایە سەرسەرین وحسابی خۆی دەزانی لەگەڵ ژیاندا‪ ،‬بەاڵم‬

‫وچاوە ڕاستەقینەکەی ببینی‪ .‬هەروەها لەڕووی ڕۆشنبیریەوە‬

‫کرێکاری مۆدێرن واهەستدەکات کەئەرکی هاواڵتێتی خۆی‬

‫مامەڵەی‬

‫لەگەڵ دونیای‬

‫بەرامبەر جیهان وژینگە بەجیهێناوە ولەو وەهمەدا دەژی کەئەو‬

‫دەرەوەی خۆیان و(دۆزی هەقیقەت) لەدەب مۆڕاڵیاندا خۆی‬

‫وخاوەن کارەکەی هاوڕێن‪ ،‬بەمانای خاوەن کار بەماسکی‬

‫نمایشدەکات و لەپێچێکدا نیەتەکان ڕاستەقینەکان تەعبیر‬

‫کوڕی باشەوە هەڵیخەڵەتاندووە‪ .‬ئەوەی ئەم مرۆڤە مۆدێرنە‬

‫لەخۆیدەکات‪ ،‬کاری گوتاری ڕۆشنبیری ئەوەیە ئەم نیەتە وەک‬

‫نایزانێت ئەوەیە کەئەم هاوڕێیەتیە لەجەوهەردا هیچ نەگۆڕاوە‪،‬‬

‫هەقیقەتێکی ڕووت کەشف بکات و وەک خۆی دوور لەماسکە‬

‫تەنها لەفۆرم وڕتوش وماسکدا نەبێت‪ ،‬بەڵکو دەتوانم بڵێم‬

‫توندە هەڵخەڵەتێنەرەکەی کۆدەکانی کەشف بکات‪.‬‬

‫کارت پێدەکەن‪ .‬دیارە‬

‫سەرمایەداری‬

‫سەدەی‬

‫نۆزدە‬

‫ڕاستگۆیانەتر‬

‫بوون‬

‫لە‬

‫سەرمایەداری ئێستا‪،‬‬

‫(هاوڕێی ساختەی ڕۆشنبیرەکان)‬

‫ماسکی نوێ بۆ دەم و چاوە کۆنەکان‬ ‫ئەم مۆدێلە ڕۆشنبیریە کوردیە‪ ،‬ماسکێکی پۆست مۆدێرنی‬ ‫ئەوەندە توندی بەخۆیەوە بەستووە‪ ،‬کەزۆر جار‬

‫خودی‬

‫(بکەرە ساختە) کە پێی هەڵدەخەڵێت‪ ،‬وەها دەزانێت کەدەم‬ ‫وچاوی ڕاستەقینەی خۆیەتی!‪ .‬ماسک و ودەم وچاوی‬ ‫ڕاستەقینە ئەوەندە شوێنای خۆیان دەگۆڕنەوە کەتەنها لەچەند‬ ‫چرکەساتێکدا نەبێت‪ ،‬نەتوانین ماسک لەدەم وچاوی هەقیقی‬ ‫جودا بکەینەوە‪ .‬بەپێچەوانەی ئەم مۆدێلە‪ ،‬دیسپۆتی تەقلیدی‬ ‫ڕاستەوخۆ هیڵەکانی نێوان خۆیان وچینەکەی دیکەیان دەکێشا‬

‫کەلەپارتە تەقلیدیەکاندا خۆیان نمایشدەکەن‪ ،‬دەم وچاوی‬

‫وئەوەشی دەیویست شۆڕش بکات بابچێت شۆڕشی خۆی‬

‫ڕاستەقینەیان ئاشکرایە‪ ،‬مرۆڤ دەتوانی بەئاسانی لەپارتە‬

‫بکات وئەوەشی قبوڵێتی ئەوە واقیعە‪ ،‬ئەم هاوڕێ ساختەیە ئەو‬

‫تەقیلدیە کوردیەکان تێبگات و زیرەک نین لەماسکداریدا‪،‬‬

‫فیگورە ڕۆشنبیری وسیاسیە ترسناکەیە کەئەمڕۆ لەژێر ناوی‬

‫چونکە پارەی نەوت وهێزی نەریتخوازی و وەالئاتی‬

‫بەرگری لەئازادی هەڵماندەخەڵەتێنێت‪ ،‬لەم گوتارەو گوتارەکانی‬

‫بەرژەوەندی ئەندامەکان‪ ،‬گەمەکاری ئەم هاوکێشەیەن‪ .‬بەمانای‬

‫دیکەمدا زۆر ڕاستەوخۆ قسە لەسەر ئەم دیاردەیە دەکەم‪،‬‬

‫تێگەیشتن لەدیسپۆت وستەمی تەقلیدی ساناترە وئاڵۆز نییە‪،‬‬

‫هەوڵدەدەم لەنێو کۆنتێکستە مێژوویەکەیدا‪ ،‬ئاماژە بەچەند‬

‫مرۆڤ حسابی ژیانی خۆی وبڕیاڕی خۆی لەگەڵدا دەکات‪،‬‬

‫نمویەک لەهەڵس وکەوتی سیاسی و ڕۆشنبیری بکەم‪.‬‬

‫بەاڵم لەگەڵ دیسپۆتی دەمامکدار وئاڵۆز لەسوستێمی‬

‫ئەم مۆدێلی (هاوڕێ ساختەیە) مامەڵەو هەڵس وکەوتی‬ ‫سەرمایەداری پۆست مۆدێرنە لەگەڵ دونیادا‪ ،‬لەنێوەندی سیاسی‬ ‫کلتوری ئێمەدا‪ ،‬لەشێوەی هاوڕێی ساختە وبەماسکەوە خۆی‬ ‫نمایشدەکات‪،‬‬ ‫دەمامکدار‬

‫لەسیاسەت و میدیاشدا مامەڵەی ڕۆژنامەنوسی‬ ‫سوودی‬

‫لەکەشی‬

‫گڵۆبالیزم‬

‫وەرگرتووە‬

‫ودەرهاویشتەی نەریتەکانی ئەوە‪ .‬بەمانای دەرهاویشتەیەکەی‬ ‫لۆکالی نییە بەقەد هێندەی دەرهاویشتیەکی بازاڕی گڵۆباڵە‬

‫بیرکردنەوە و زیرەک لەماکیاژکردنی خۆی بەناوی ئازادی و‬ ‫پڕسنسیبەکانی ڕۆشنگەریەوە‪ ،‬کارێکی گرانە و کاتێکی زۆری‬ ‫دەوێت لە دەم و چاوە ڕاستەقینەکەی تێبگەیت‪ ،‬تاوەکو‬ ‫تێیدەگەیت ئەو کاری خۆی کردووە ومۆدێلێکی دیکەی‬ ‫دیسپۆتی پۆست مۆدێرنی لەسەر شێوازی خۆی دامەزراندووە‬ ‫و تۆڕەکانی خۆی بۆ هەموو جومگەکانی کۆمەڵگە هاویشتووە‪.‬‬ ‫بەیارمەتی موفەکیرە ئەکادیمی و زیرەکەکانی‪ ،‬کەهاوڕێی‬ ‫ساختەی خوێنەران و هاواڵتین‪،‬‬

‫ئەم تۆڕە کاری خۆی‬

‫نیهت‌| ‪33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫کردووە‪ .‬لێرەوە ڕەخنەگرتن لەم فینۆمینە‪ ،‬لەم دیاردەیە دەبێتە‬

‫سیستم بخاتە ژێر پرسیارەوە‪ .‬ئەمەش وەاڵمی ئەو پرسیارەیە‬

‫ئەرکێک لەئەرکەکانی ڕۆشنبیر لەقۆناەێکی دیکەی ژیانی‬

‫کەبۆچی هیچ کەمپینێک‪ ،‬کەڕەنەڤاڵێکی لەمجۆرە موویەک‬

‫کۆمەڵگەدا‪ ،‬وەک زەنگێکی ئاگادارکردنەوە ڕۆشنبیر دەبێت‬

‫لەجەستەی دەسەاڵت ناجوڵێنێت؟ چونکە لەسەرەتاوە ئەم‬

‫هەوڵبدات بەو میتۆدانەی خۆی ئەم ماسکدار وهاوڕێ ساختانە‬

‫کەڕنەڤاڵە ئامانجی ڕووداوەکە نییە‪ ،‬بەقەد هێندەی ئامانجی‬

‫لەدرۆ ڕۆشنگەریەکانیان داماڵێت و کەشفبکات‪.‬‬

‫سیاسی ومۆدێلی خۆی هەیە‪ .‬ئەم ڕۆشنبیرە ماسکدارە‪ ،‬ئەم‬ ‫هاوڕێ ساختەیەی خەڵک‪ ،‬ئەم ماسکدارە ماسکی میدیاکاری‬ ‫ئازاد لەخۆی ناوە‪ ،‬ئەم فیمینستە ساختەیە‪ ،‬هاوڕێی ساختەی‬ ‫ئەو هەزارەها ژنەیە ڕۆژانە دەکوژرێن وخۆیان دەسوتێنن‬ ‫وبەناوی ئەوانەوە قسەدەکات‪ .‬ئەم کەڕەنڤاڵخوازە فیگورێکی‬ ‫ترسناکە سااڵنێکە لەنێو ئێمەدا کاری خۆی دەکات ومەوقیعی‬ ‫ئۆپۆزیسیۆنبوونی ساختەی بۆ خۆی داگیرکردووە‪ ،‬بێگومان‬ ‫دوورە لەهەموو چەمکێکی ئۆپۆزیسێۆن بەمانا فراوانەکەیەوە و‬ ‫بەڕەهەندە هەمەالیەنەکەیەوە ‪.‬‬ ‫ئەم فیگورە‪ ،‬ئەم هاوڕێ ساختەیەی هەقیقەت‪ ،‬ئەم دەمامکدارە‪.‬‬ ‫کاتێک‬

‫ئۆپۆزیسیۆن سیاسەت دەکات وهێوربۆتەوە لەگەڵ‬

‫نەیارەکانی‪ ،‬یەکەم لێدانی ئۆپۆزیسیۆن بۆ کەڕەنڤالخوازەکانی‬ ‫خۆیەتی‪ ،‬نەک نەیارە سیاسیەکانی!‪ .‬هەروەک چۆن لەسەری‬ ‫ساڵدا بینیمان دەسەاڵت و ئۆپۆزیسیۆن بۆ ئاهەنگەکانی‬ ‫سەری ساڵ لەیەک فڕۆکەدا نیشتمانیان بۆ ئاهەنگکردن‬ ‫دیارە‬

‫ماسک هەڵگرە لەنێوەندی سیاسی ومیدیای و‬

‫کولتوری کوردیدا‪ ،‬یەکەم ستراتیژی ئەوەیە‪،‬‬

‫کەدەبێت‬

‫لەڕووداوەکاندا (کەڕنەڤاڵیک) بۆخۆی دروستبکات‪ ،‬هەر وەک‬ ‫چۆن‬

‫لەتیرۆری‬

‫کاوە‬

‫گەرمیانیدا‬

‫بینیمان‪،‬‬

‫بەجۆرێک‬

‫کارەساتەکان لەجەهەوری ڕاستەقینەی ترسناک و خوێناوی‬ ‫خۆی دووردەخاتەوە‪ .‬دەیکاتە کەرنەڤاڵیک بۆ نمایشکردنی‬ ‫خۆی‪ ،‬سیاسەتەکانی‪ ،‬مۆدێلی بیرکردنەوەی‪ ،‬بەرژەوەندیەکانی‬ ‫ونەرجسیەتی و ڕق وتوڕەیی و هەستە سێکسوالیەکانی‬ ‫بەرامبەر‬

‫دونیا‪.‬‬

‫ئەمە‬

‫وەهادەکات‬

‫کەئەوەندەی‬

‫ئەم‬

‫کەڕنەڤاڵخوازیە و(کەرناڤاڵچیە ماسکدارە) گرنگی بەخۆی‬ ‫ونەرجسیەتی خۆی بدات‪ ،‬ئەوەندە کارەساتەکە و ڕووداوەکان‬ ‫گرنگ نەبێت لەالی‪ ،‬کۆی دیمەنە ترسناک و تاوانەکە دەبێت‬ ‫بەقوربانی نەرجسیەتی ئەم ماسکدارە کەڕەنڤاڵچیە بەناو‬ ‫ئازادە‪ .‬ئاوەها ڕووداوە مێژوویەکان‪ ،‬تیرۆرەکان‪ ،‬شکستیە‬ ‫سیاسیەکان‪ ،‬گەندەڵیەکان وژنکوشتنەکان بەدرێژایی مێژووی‬ ‫ئێمە بۆ ئەم ماسکدارە‪ ،‬بۆ ئەم هاوڕی ساختەیە‪ ،‬شانۆیەک‬ ‫بووە بۆ نمایشکردنی جەستەی خۆی‪ ،‬نەک شانۆیەک بێت بۆ‬ ‫دروستکردنی جیهانبنیەکی نوێ و هۆشمەندیەکی نوێ‪ ،‬کۆی‬ ‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 04‬‬

‫بەجێهێشت‪ .‬ئالێرەدا و لەساتەوە‪ ،‬کەڕنەڤاڵخوازەکان دەبنەوە‬ ‫بەجەستەیەکی زیادەو دەبێت کڕ بن و پابەست بن بەهێوری‬ ‫دابەشکردنی پۆستەکانەوە‪ ،‬ئیدی بەیەک وشە کەڕەنڤاڵخوازی‬ ‫کۆتایی پێدێت‪ ،‬مادامەکی سیاسەت قسەدەکات‪ .‬لەم پێچەدا‬ ‫ماسکەکە کەوتۆتە خوارەوە و هاوڕێ ساختەکان هەوڵی‬ ‫هەڵگرتنەوەی دەدەن وئەمانە بەدووی ماسکێکی دیکەدا‬ ‫دەگەڕێن‪ ،‬بەدووی کێڵگەیەکی دیکەی شەڕدا دەگەڕێن‪ ،‬چونکە‬ ‫ئەوان بێ کەڕنەڤاڵی خۆنمایشکردن ناژین‪ ،‬مادامەکی سیاسەتی‬ ‫کوردی‪ ،‬لەم قۆناەەدا‬

‫پێویستی بەهەموو ئەکتەرێکە‪ ،‬تەنها‬

‫ئەوان نەبێت‪ .‬ئیدی ئەم ڕۆشنبیرە دەمامکدارانە ستراتیژێکی‬ ‫دیکە دەگرنە بەرن و جەنگی نوێ هەڵدەگرسێنن‪ ،‬ئەم ماسک‬ ‫هەڵگرانە لەشەو ڕۆژێکدا بەوە قەڵس دەبن بەوەی ئەو‬ ‫دەستەواژەیەک بگوترێت‪ ،‬بەوەی کۆی سوستێم لەڕۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست فاشیستە‪ ،‬دیسپۆتە‪ ،‬دیکتاتۆرێکی ڕۆژهەاڵتیە‪ ،‬یان‬ ‫دیسپۆتێکی ڕۆژهەاڵتیە‪ .‬بەوە قەڵس دەبن کەکۆی سوستێم‬ ‫تەنانەت لەڕوانگەیەکی ڕۆماننوسانەوە یان شیعریانەوە بخەینە‬ ‫ژێر پرسیارەوە!‪ ،‬ئەم هاوڕێ ساختەیە پێی قەڵس دەبێت و هەر‬ ‫ئەو سوستێمەی کەپێشتر الی ئەو چەتەو دیکتاتۆر و‬

‫سوڵتانیزم بوو‪ ،‬ئێستا تێۆرەی ئەوەی بۆدەکات کەدەبێت‬

‫دیکە بگرنە بەر‪ .‬بەاڵم کەڕنەڤالخواز هەناسەی کورتەو‬

‫لەووردەکاریەکانیەوە لێی بڕوانین‪ .‬ئیدی بیری دەچێت‬

‫ئامانجەکانی خۆی لەبەرچاوە‪ ،‬نەک قەبارەی کارەساتەکە و‬

‫کەلەوەپێش چی گوتووە‪ .‬کاتێک ئێستا ڕووبەڕووی تێزەکانی‬

‫ڕەهەندە مەترسیدارەکانی‪ .‬لەجیاتی ئەوە لەباخچە بچوکەکاندا‬

‫خۆیان دەکەینەوە قەڵسدەبن‪ ،‬توڕە دەبن‪ ،‬خۆیان دەخەنە‬

‫کۆدەبنەوە ونوق دەبەخشنەوە‪ .‬ئەم کەڕنەڤاڵخوازیە ئەوەندە‬

‫شوێنای‬

‫قێزەوەنە کە مانای (تیرۆری سیاسی) تەواو کورتدەکاتەوە بۆ‬

‫بێدەنگەکان لەدەسەاڵت وناشرینیەکانی‪ .‬ئێستاش کەدونیا لەم‬

‫چەند ماتریاڵێکی میدیایی و لەدوایشدا چەند دەستکەوتێکی‬

‫کابینەی هەشتەدا دەگۆڕێت بۆ دونیایەکی هێمن‪ ،‬دەسەاڵت‬

‫سیاسی بۆ الیەنێکی دیاریکراو وکەیسەکەش لەم هەرایەدا‬

‫دیکتاتۆر نییە‪ ،‬فاشیست نییە‪ ،‬بنەماڵەخواز نییە‪ ،‬بەڵکو‬

‫بەرەوە تەم ومژی ڕێڕەوی گرتووە‪ ،‬بەاڵم ئەمە بۆ‬

‫ئاڵۆزە بەقسەی ئەوان و ناکرێت بەفاشیست‬

‫کەڕنەڤاڵخوازان گرنگ نییە‪ ،‬چونکە ڕووداوی دیکە دێت‪،‬‬

‫پێناسەی بکەین وەەدری لێدەکەین‪ ،‬نەخێر ئەم ماسکدارە‬

‫ئەمەش وەک حەڤدەی شوبات دادەپۆشرێت و لەبۆنەکاندا‬

‫ڕۆشنبیرە بەردەوامە لەتێزەکانی دەڵێت دەسەاڵت دیکتاتۆر‬

‫فیگورە‬

‫شۆڕشگێڕیەوە و‬

‫مەوقیعی‬

‫سوستمێکی‬

‫نییە‪،‬‬

‫فاشیست‬

‫نییە‪،‬‬

‫ئەوانیتر‬

‫بەڵکو‬

‫دەخەنە‬

‫پێکهاتیەکەی‬

‫مایکرۆفیزیکیە!‪ .‬بەمەرجێک گەر پێش ئەوە‪،‬‬ ‫ئەوەمان بگوتایە‪ ،‬ئەوا‬

‫ئالۆز‬ ‫گەر‬

‫و‬

‫کەڕنەڤاڵخوازیە کە سواری پشتی ڕووداوەکان دەبێت و بۆ‬

‫ئێمە‬

‫سوودی خۆی دەیخاتە گەڕ وکارەساتەکان لەجەوهەری خۆی‬

‫شۆڕشگێڕانە ئێمەیان بە‬

‫(موفیکرەکانی بەعس) دەچواند و دەیانگووت‬

‫دەسەاڵت‬

‫ئاڵۆزنییە‪ ،‬تاوەکو وورد کاری تێدا بکەین‪ ،‬بەڵکو فاشیستە‬ ‫بابڕوخێت‪ .‬ئاوەها لەم دیالۆگەدا ئەوەی کەوت ماسکی ئەم‬ ‫هاوڕێ ساختەیە بوو ‪..‬‬

‫فیگورانەدا خۆی دەبیێتەوە کەئەمڕۆ لەو بڕوایەدان پارتێک و‬ ‫بزواتێکی سیاسی دەتوانێت (میشێل فۆکۆ) یانە بچێتە نێو‬ ‫تۆڕی دەسەاڵتەوە و (مایکرۆفیزیکی) دەسەاڵت دەستکاری‬ ‫بکات‪ .‬ئەم فیگورانە لەگەڵ هەر کارەساتێکدا‪ ،‬وەک لە تیرۆری‬ ‫(کاوە گەرمیانی) دا بینیمان‪ ،‬کەڕنەڤاڵێکی قارەمانەنەی خۆی‬ ‫وەرەقەیەکی‬

‫دەیکاتە‬

‫ماتریاڵێکی‬ ‫دەیکاتە‬

‫میدیای‪،‬‬

‫شایلۆەانیک‬

‫دەیکاتە‬ ‫وتەنانەت‬

‫شاجوانیش دەنێرێتە سەر گۆڕەکەی ودوور لەهەموو ئەتەکێتی‬ ‫و ئسوڵی حورمەتی مردووانمان بەئاڕمی شاجوانکەیەوە لەسەر‬ ‫قەبرستان‬

‫و‬

‫گۆڕی‬

‫وباڵویدەکاتەوە‪ .‬ئەم‬

‫کاوە‬

‫گەرمیانی‬

‫فۆتۆ‬

‫دەگرێت‬

‫لەهیچ شوێنێکی دونیادا عورفی وەها‬

‫بوونی نییە‪ ،‬تەنها لەو کەش و هەوایەدا نەبێت کە هاوڕێی‬ ‫ساختەکانی‬

‫تەنانەت کاتێک منداڵەکەی (کاوە گەرمیانی) لەدایکدەبێت‬ ‫کەڕنەڤاڵێکی دیکە دروستدەکرێت‪ ،‬دوور لەهەموو مۆڕاڵێک ئەم‬ ‫تیرۆرە دەبێتە شانۆیەک بۆ چەندەها کەڕنەڤاڵچی سیاسی و‬ ‫سیاسی‪ .‬بەاڵم لەگەڵ بوونی هەواڵێکی دیکە‪ ،‬بۆ نمونە‬

‫ئەم دیمەنی (هاوڕێ ساختەیە) لەواقیعی کوردیدا لەو‬

‫سیاسی‪،‬‬

‫بەتاڵدەکاتەوە ‪..‬‬

‫میدیای وموزایەدەی شۆڕشگێڕی و لەپاشاندا دەستکەوتی‬

‫فۆکۆ وەک گەمەکارێک‬

‫دەستپێدەکات‪،‬‬

‫یادی‬

‫دەکرێتەوە‪،‬‬

‫ئەمە‬

‫مومارەسەکانی‬

‫ئەم‬

‫ئازادی ئەو کەشە‬

‫کەڕنەڤاڵیەتە‬

‫لەخەڵکدا‬

‫دەهاروژێین و کردویانە بە نەریتێکی ناشرین‪ .‬تیرۆری (کاوە‬ ‫گیان) بوو بەکەرنەڤاڵیکی خۆنمایشکردن و تەپ‬

‫لێدان‬

‫لەبەردەم ماڵەکەی‪ ،‬لەجیاتی ئەوەی لەبەردەم دادگاو حکومەتدا‬ ‫ئەوە بکەن وخێمەهەڵدەن وچۆڵی نەکەن وچەندەها شێوازی‬

‫کۆنگرەی پارتێک یان دروستبوونی کابینیەکی نوێی حکومەت‬ ‫یان کۆنگرەی بزواتێک‪ ،‬ئەم تیرۆرە لەبیردەکرێت‪ ،‬چونکە هەر‬ ‫لەسەرەتاوە هەوڵدانێک بووە لە(هاوڕێ ساختەکانەوە) بۆ‬ ‫سەندنەوەی‬

‫مانا‬

‫کەڕۆژنامەنوسێکی‬

‫تیرۆری‬

‫لەجەوهەری‬

‫سیاسی‪،‬‬

‫گەنجی وەک (کاوە گەرمیانی) دەبێتە‬

‫قوربانی ئەم تیرۆرە‪ .‬من لەسەر ئەم تیرۆرە سێ گوتارم داوە‬ ‫بەڕۆژنامەی ئاوێنە و بڕیاڕە باڵو بێتەوە و بێپەردە و ئەوەم‬ ‫نوسیوە‬

‫کەویژدانم‬

‫پێمدەڵێت‬

‫وەک‬

‫ئەدیبێک‪،‬‬

‫وەک‬

‫ڕۆمانوسێک و لەوێشدا زۆر لەم ڕەهەندە مەترسیدارانەی ئەم‬ ‫فیگورە ماسکدارە ساختەیەم باسکردووە‪ ،‬کەبێگومان وەک‬ ‫دیاردەیەک مامەڵەی لەگەڵدا دەکەم‪ ،‬و نامەوێت لێرەدا ئەو‬ ‫ڕەهەندانە دووبارە بکەمەوە‪ .‬دیارە بەپێچەوانەی زۆر لە فیگورە‬ ‫کەڕەنەڤاڵیەکان نەمتوانیوە یەکسەر خۆم دووبارە بکەمەوە‪،‬‬ ‫من کاردانەوەی خێرام نییە‪ ،‬و نێوەندێک دەهێڵمەوە لەنێوان‬ ‫خۆم و ڕووداو و بکەرە نادیارەکانیدا‪ ،‬هەوڵدەدەم تابتوانم‬ ‫ئۆبێکتیڤیەتی خۆم و بابەتیانەی خۆم لەدەستنەدەم‪ ،‬چونکە لەو‬ ‫بڕوایەدا نیم کە (خوتبە نوسینی سیاسی ) کاری من بێت‪،‬‬ ‫هەروەک چۆن ماوەیەکە خوتبەی سیاسیمان لەژێر ناوی‬

‫نیهت‌| ‪35‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫شیکردنەوەی سوستێم ودەسەاڵت پێ دەفرۆشنەوە وکاری‬ ‫ئێمەش‬

‫لەئەدەو‬

‫وشرۆڤەدا‬

‫بەبێدەنگبوون‬

‫تەسلیمبوون‬

‫پێناسەکراوە‪ .‬ئێستاش کاتی کەوتنە خوارەوەی دەمامکەکان‬ ‫هاتووە و نابێت ڕێگە بدەین ماسکی دیکە لەخۆیان بنێن‪.‬‬ ‫بەدیوێکی دیکەدا کاردانەوەی خێرا کاری بکەرە تەمەڵەکانی‬ ‫میدیای بەنێو ئازاد وستوونوسە تەمەڵەکانن‬

‫وچاالکەوانە‬

‫بەنێو کۆمەڵگە وەهمیە مەدەنیەکانن کەگرفتیان لەگەڵ جیهاندا‬ ‫نییە‪ ،‬ئەوەندەی گرفتیان لەگەڵ (لێرەبوونی) خۆیاندا هەیە‬ ‫لەفۆرمە سادەکەیدا‪ .‬ئەم کەڕنەڤاڵیەتە شێوازیکی بیرکردنەوەی‬ ‫مەترسیدارە کەسااڵنێکە لەژێر ناوی ئازادی و بەرگری‬ ‫لەئازادی‬

‫خۆی‬

‫شاردۆتەوە‬

‫و‬

‫هەموو‬

‫ڕەخنەگرتنێکی‬

‫لەئۆپۆزیسیۆن و چاالکاوانی مەدەنی و ڕۆژنامەی تاڕادەیەک‬ ‫ئازادی بەکاری دەسەاڵت چواندووە‪ .‬بەاڵم ئێستا چونکە خۆی‬ ‫دەبێتە دەسەاڵت‪ ،‬ماسکەکە دەیەوێت گەمەیەکی دیکە بکات‪،‬‬ ‫دەیەوێت کۆی هەڵەی سوستێم و فاشیەتی بەسەر نوسەرەکاندا‬ ‫بشکێنێتەوە‪ ،‬لەبەر هۆیەکی سانا ئەوە دەکات‪ ،‬چونکە لەگەڵ‬ ‫ئەواندا سەمایان نەکردووە وکەڕنەڤاڵیان نەگێڕاوە‪ ،‬و‬ ‫نەکەوتوونەتە هەڵەی کوشندەی ئاوەهاوە‪،‬‬

‫لەڕێگەی پۆزشی‬

‫تێوریەوە بە هێواشی دین ڕێگەخۆشکەرن بۆ گەمەیەکی دیکەو‬ ‫سوستمێکی سوڵتانخواز وسعودیمان لێدەکەن بە (مایکرۆ‬ ‫فیزیکی دەسەاڵت) و میتۆدی (فۆکۆ) مان وەک تێورە‬ ‫فێردەکەن بۆئەوەی لە کون کەلەبەر کۆاڵنەکانی دەسەاڵت‬ ‫تێبگەین‪ ،‬بەزيڕەبینی ئەوان سەیری دونیای کوردی بکەین و‬ ‫خۆمان لەگەڵ تێزەکانیندا ڕابهێنین‪ .‬بەاڵم تازە ماسکەکە کەوتە‬ ‫خوارەوە و سیاسی کورد پشتی تێکردو فەرامۆشی کرد و‬ ‫ئەمان بەتەنیا ماونەتەوە‪.‬‬

‫هانا ئاڕێنت وەک ماسکێک‬ ‫ئەم فیگورە کەڕنەڤاڵچیە‪ ،‬ماسکدارە‪ ،‬یان ئەم هاوڕێ ساختەیە‬ ‫بەتەعبیری ژیژاک‪ ،‬ماسکێکی ڕۆشنگەرانەی لەخۆبەستووە و‬ ‫لەژێر ناوی تێورە گەمە لەگەڵ دونیای خوێنەرە سادەکانیدا‬ ‫دەکات‪ ،‬بەاڵم قەدەری سینیزمی کوردی و ئەقڵی گاڵتەجاڕی‬ ‫کوردی ڕێگەی پێنادات بەردەوام بێت لەگەمەکانی‪،‬‬

‫چونکە‬

‫لەگەڵ ساردبوونەوەی خوتبەی (خوتبەبێژانی شۆڕشگێڕ)‬ ‫وهێمنبوونەوەی شەقامی هەژاری هەڵبژاردنەکان‪ ،‬ئەم هاوڕێ‬ ‫ساختەیەش‬

‫خۆی‬

‫بزەکانی‬

‫دابەشدەکاتەوە‬

‫وباس‬

‫لەمایکرۆفیزیکی دەسەاڵت دەکات‪ ،‬بەمەرجێک پێش ئەوە‪ ،‬کۆی‬ ‫فیزیکەکەی ڕەتدەکردەوە!‪.‬‬

‫ئێستا کارکردن لەمیکرۆفیزیکی‬

‫(پارتی) بۆتە حیکمەت وتوڕەیی نوسەران وڕەخنەکانیان لەم‬ ‫حیکمەتە بەنازانستی وهەڵەی مەعریفی گەورە دەچوێنرێت‬ ‫وپەنادەبرێتە بەر (هانا ئاڕێنت) و چەمکی تۆتالیتاریزمان بۆ‬ ‫ڕووندەکەنەوە‪ .‬دەیەوێت وەک (ئاڕێنت) ئەو بڕوایەمان‬ ‫لەالدروستدەکات‪ ،‬کەنازیەت (کاڵفامە ) ‪Banal‬چونکە گفتوگۆ‬ ‫لەگەڵ خۆیدا ناکات‪ ،‬کەواتە پارتیش کاڵفامە وگفتوگۆ لەگەڵ‬ ‫خۆیدا ناکات‪ .‬کاری داهاتووی ئۆپۆزیسیۆن وتێۆریکارەکان‬ ‫ئەوەیە وەها بکەن ئەم کاڵفامە‪ ،‬ئەم سەرۆکە‪ ،‬ئەم سوڵتانە‪ ،‬وئەم‬ ‫بنەماڵەیە دیکتاتۆرانە‬

‫گفتوگۆ لەگەڵ خۆیاندا بکەن‪ ،‬ئەمە‬

‫دیووی سینزمانە و گاڵتەجارانەی گەمەکەیە‪ .‬ئەمە دیوی‬ ‫نەگوتراوی ئەو گوتراوەیە کەبەپێناسەی فاشیەت پەست وقەڵس‬ ‫دەبن‪ ،‬بێئەوەی هەست بەو فاشیزمە بکەن کەلەکۆنگرەیەکدا‬ ‫خۆی بەرجەستەدەکات‪ ،‬کەهیچ پرسیاریکی گرنگی پۆستی‬ ‫کەسی یەکەم ودەزگاکانی ئۆپۆزیسێۆن ناخەتە ژێر پرسیار و‬ ‫هەڵبژاردنەوە؟‪ ،‬چاو دەنوقێنێت لەو گرێبەستە گەورەیەی کراوە‬ ‫لەپرسی نەوتدا وکەپارەکەی دەچێتە بانکەکانی دەرەوەی هەرێم‬ ‫و لەتورکیادا دەخەوێنرێت؟ چاو دەنوقێنێت لەو ماشێنە‬ ‫ئیعالمیەی کەڕەخنەگری خۆی یەکسەر و بێ دوودڵی بەپیاوی‬ ‫دەسەاڵت وخیانەت پێناسەدەکات؟ چاو لەو هەموو ئەندازیارەی‬ ‫کوتلەبازیە دەنوقینێت کەشوێنەکانیان لەچاڵەکەوە گواستۆتەوە‬ ‫بۆ گردێکی تەنیا؟ چاویان لەو هەموو تەزکیە وتەزکیەکاری‬ ‫ونەریتە کۆنانەی پارتەکانی دەسەاڵت نوقاندووە کەئەمجارە‬ ‫لەفۆرمێکی دیکەدا خۆی نمایشدەکاتەوە؟ نەک ئەوە تەنانەت‬ ‫چاویان لەو هەموو تاوانبارە سیاسیە دێرینانە نوقاندووە‬ ‫کەتادوێنی لەزەمەنی دێریندا شاعیریان لەسەر جادە دەکوشت‬ ‫وخوێنی‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 06‬‬

‫کۆمەنیستی گەنجیان دوای کوشتنیان‬

‫لەسەر‬

‫شەقامەکان بە ئاوی ئاگرکوژێنەوە پاکردەوە؟ چاویان لەهەموو‬

‫ئیسالمیەکان ئەوەیان نەکردووە‪ .‬بیئەوەی بەخۆیان بزانن‬

‫ئەو ناشرینیە نوقاندووە وبەشێک لەهەقیقەت نمایشدەکەن نەک‬

‫بوونە ئایدۆلۆژیستی ئیسالمیەکان وئەوەی ڕەخنەی لەوان‬

‫قسەبکەین‪ ،‬ئەم هاوڕی‬

‫بگرتایە موردیدەکانیان پەالماریان دەدایت وخێرا تێزەکانی‬

‫ساختانە ڕۆڵی ئەوە دەبینین سیاسەتی پارت وبزواتەکەی‬

‫(ئیمان وئیمانداری و ئیمانداران)ی تێوریکارەکانی سیاسەتی‬

‫خۆیان لە(درۆی ئۆرگانیزەکراو) نێزیکبخەنەوە‪ ،‬نەک نوێنەری‬

‫کوردیان‬

‫پێ دەفرۆشتینەوە‪ ،‬ئەم کەش و هەوا سیخانە‬

‫هەقیقەتی ئەقاڵنی بن‪ ،‬کە (ئاڕێنت) پێیوایە ئەوە ڕۆشنبیر‬

‫بەتێزی هەڵە لەمەڕ تۆلەرانس و چەمکی گۆڕانکاری‪ ،‬دونیایەک‬

‫وفەیلەسوفە نوێنەری ئەم هەقیقەتەیە‪ .‬لەجیاتی ئەوەی هێزی‬

‫موریدی سیاسی بۆ گەمەی سیاسی خوڵقاند‪ ،‬ئەم هاوڕێ‬

‫ڕۆشنبیری خۆیان بۆ ڕیگرتن لەو فاشیزمە نوێیە بگرن‪ ،‬کەمن‬

‫ساختەیە ئاگای لەگەمەکانی خۆی نییە‪.‬‬

‫هەموو ئەمانە بۆ‬

‫پێش چەند مانگێک لەگوتارێکمدا بەناوی (کۆمێنتەکانی‬

‫ئەوە بوو موبارەکەی ئەم هاوپەیمانێتیە ئیسالمیەکان وبزواتە‬

‫فاشیزمی نوێ) پێناسەم کردن‪ .‬لەجیاتی ئەوەی ڕێگربن لەوەی‬

‫سیاسیەکەی بکەن‪ .‬بێگومان بیانەوێت یان نا‪ ،‬ئەم فیگورە‬

‫کەئەو کەشتیەی خۆیان تێیدا دانیشتوون وتێورەی بۆدەکەن‬

‫ماسکدارە گوژمێکی تێوری وەهایاندا بە(ئیسالمی سیاسی)‬

‫بەدەردی پارتەکانی دیکەی نێوەندە سیاسیەکەدا نەڕوات‪ .‬دێن‬

‫کەخۆیان دەمێک بوو بەدوویدا دەگەڕان‪ .‬بەداخەوە‪ ،‬تەنها‬

‫پەالماری ئەو نوسەر و ئەدیبانە دەدەن لەڕوویەکی ئیستاتیکی‬

‫لەبەرئەوەی سیاسی کورد لەگەڵیاندا لەهاوپەیمانێتیدا بوو‪ .‬کار‬

‫و هەستی پێشینەی ئەدەبیانەوە بۆنی ئەم فاشیزمە نوێیە‬

‫گەیشتە ئەوەی نوێژ لەشوێنی پیرۆزەوە‪،‬‬

‫هاتە سەرجادەی‬

‫دەکەن وڕەخنەی لێدەگرن!‪ .‬ئەم هاوڕێ ساختانە بەتەعبیری‬

‫سیاسی و تەناتەت نویژیش سیاسی کرا‪،‬‬

‫(ژیژاک) ئەم نیگەرانیەی خۆیان لەبزواتەکە دەگوازنەوە‬

‫مۆدیلی ئیسالمی سیاسی لەالیەن ئەم فیگورە کەڕنەڤاڵچیانەوە‬

‫ئەو‬

‫جێگەی ئۆپۆزیسیۆنی ڕاستەقینەی شەقامی کوردی گرتەوە‬

‫نوسەرانەی بۆ ماوەیەک دوور لەم کەڕنەڤاڵە مومارەسەی ژیانی‬

‫وهەموو پڕۆسەی ناڕەزایی شەقام وڕاپەڕینیان‬

‫خستە‬

‫ڕۆشنبیری خۆیان دەکەن‪.‬‬

‫سەبەتەکانی ئەم تەحالوفە لەگەڵ ئیسالمیەکان‪ .‬ئەم کەشەو‬

‫هەمووی‪ .‬بەزمانی (هانا ئاڕێنت)‬

‫وهەناردەی دەرەوەی دەکەن ودەیخەنە ئەستۆی‬

‫ئەاڵهوئەکبەری‬

‫هەوایە بووە هۆی ترەکینی گەرای بانگخواز ومەالی مۆدێرنی‬

‫هاوڕێ ساختەکان و ئیسالمیەکان‬

‫سیاسی‪ ،‬کەئەو ماسکە هەڵدەگرن کەئەم هاوڕی ساختانە پێیان‬

‫دیارە من تێگەێشتنم هەیە مرۆڤ لەهەر پارتیکی سیاسیدا‬

‫بەخشیون وهێز و وزەی تێوریان‬

‫لەدروستکردنی ئەو‬

‫کاربکات و مافی کەسی خۆیەتی‪ ،‬بەاڵم وێناکردنی ئەو پارتە‬

‫ماسکەدا سەرفکردبوو‪ .‬ئازیزانم ئەم فیگورە کەڕنەڤالخوازە‬

‫بەڕزگارکەری واقیعی کوری و تیۆریزەکردن بۆی‪ ،‬ئەمە کارێکە‬

‫وماسکدارە بەنەزانی خۆیەوە خستیە دەستی ئیسالمی سیاسی‬

‫لەگەڵ هەر پارتێکدا بگونجێت‪ ،‬پارتی سیاسی کوردی لەم‬

‫و تەحالوفی سیاسیەکان‪ .‬ئاخر سەختە ئازیزان مرۆڤ هەموو‬

‫هاوکێشەیەدا دوورە‪ .‬من سەرم سوڕما لەو هاوڕێیانە کاتێک‬

‫بخاتە‬

‫توانا تیۆرەکانی‪ ،‬هەموو هێزە ڕۆشنبیریەکەی خۆی‬

‫ئیسالمەویەکاندا‬

‫خزمەتی سیاسی کوردەوە‪ ،‬سەختر لەوەدایە کەهەست بەو هەڵە‬

‫خێرا چەمکی (ئیمان و ئیمانداران)‬

‫کوشندەیە بکەیت‪ ،‬بەاڵم لەجیاتی ئەوەی پێداچونەوە بکەیت‬

‫شرۆڤە بکەیت وفڕێبدەیتە نێوەندەکەوە‪ ،‬بەجۆرێک ئیسالمی‬

‫بەڕاکانتدا‪ ،‬بێیت و ئەم نیگەرانیە هەناردەی دەرەوەی خۆت‬

‫سیاسی وەک هێزیکی سیاسی پێشکەوتووخواز وشۆڕشگێڕ‬

‫بکەیت‪ ،‬بەدەم وچاوی هاوڕێکانت لەنێوەندەکەدا بیسڕیتەوە‪..‬‬

‫وێنابکەیت‪ ،‬بەمەرجێک هەموو کەس دەزانێت کەئیسالمی‬

‫بەمەرجێک دەکرێت تۆ ئەندامی پارتێک‪ ،‬یان بزواتێک بیت‬

‫سیاسی خەونی چییە‪ .‬ئەم هاوڕێیانەمان بەدەستی ئەنقەست‬

‫وەک هەموو هاواڵتیەک‪ ،‬بەاڵم مەرج نییە ببیتە تێۆرەکاری ئەو‪.‬‬

‫و‬

‫لەبەر هۆکارێکی ئاسان‪ ،‬چونکە سیاسی کورد و سیاسەتی‬

‫ئیسالمەویەکانیان لێبووە ڕێبەڕی کۆمەڵگەی مەدەنی ومۆدێلێکی‬

‫کوردی لە کاتژمێرێکدا هەموو تێۆرەکانی تۆ دەکاتە قوربانی‬

‫سەدام وقەزافی ودەسەاڵتی‬

‫دەستکەوتێکی سیاسی خۆی‪ ،‬ئەمە دێڕە سادەکەیە زۆر جار‬

‫بزوتنەوەیەکی‬

‫سیاسی‬

‫ڕێدەکەوێت‪ ،‬تۆبچیت‬

‫بێت‬

‫یان‬

‫لەگەڵ‬

‫کاردانەوەیەکی‬

‫نوێی سیاسەتی دادپەروەری‪.‬‬

‫هێزە‬

‫نەستی‬

‫بێت‪،‬‬

‫هاتن‬

‫کوردیان لێکردینە نوێنەری سیکۆالر وبەمەش تۆمەتی تاوانیان‬

‫لەبیردەکرێت‪.‬‬

‫خستەپاڵ عەلەمانیەت ولەچەمکە دیموکراسیەکەی دایانبڕاند‪.‬‬ ‫ئەوەندەی ئەم هاوڕی ساختانە وێنەی سیکۆالریزمیان شێواند‪،‬‬

‫نیهت‌| ‪37‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫کەوت و لە کاتی موحازەرەکانیدا سوکایەتی پێدەکرێت وچەند‬ ‫مانگێک دوای ئەوە دەمرێت‪( .‬گوتارێکم لەمبارەیەوە نوسیوە‬ ‫بەناوی (ڕەخنەی گالتەجاڕی فیمینستی‪ )..‬خوێنەر دەتوانێت‬ ‫لەپاشکۆی ئەم نوسینەدا بیخوێنێتەوە‪.‬‬ ‫هەروەها فەیلەسوفێکی گرنگی وەک (یورگن هابرماز) ئەم‬ ‫هێزەی (بەچەپی فاشی ‪ )Linkfaschismus‬پێناسەکرد‪.‬‬ ‫بەمانای فەیلەسوفانی فرانکفۆرت ڕەخنەیان‬

‫لەبەشێکی لەم‬

‫بزوتنەوەیە گرت‪ ،‬نەک هەمووی‪ ،‬ئاوەها منیش ڕەخنە لەو‬ ‫(بەشە ناشرینەی) دیاردەی سیاسی و ڕۆشنبیری نێو‬ ‫کۆمەڵگەی کوردی دەگرم‪( .‬هابرماز و ئادۆڕنۆ) لەالیەن ئەم‬ ‫هێزە نوێیە وچەندەها چەپی وەک (ڕوودی دوتچکە) و‬ ‫خوێندکارانی خوێن گەرم تەخوینکران‪ ،‬چونکە ئەمان خۆیان‬ ‫بەهەڵگری شەرعیەتی ئازادی تێدەگەیشت و هابرمازو‬ ‫ڕەخنەگرەکانیان کەقسەیان دەکرد بە کۆنزەرڤاتیڤ و پیاوی‬ ‫فاشیزمی چەپی هابرمازی‬ ‫(یورگن هابرماز) ڕەخنەی توندی لە بزوتنەوەی ‪ ٠٦٩١‬گرت و‬ ‫بە (چەپی فاشی) پێناسەی کردن‪ ،‬لەبەرئەوەی لەم بزوتنەوەیەدا‬ ‫توڕەییەک ودیسپۆتیکی نوێ خۆی حەشاردابوو‪ .‬دەبێت‬ ‫ئەوەش بڵێێن کە بزوتنەوەی ‪ ٠٦٩١‬بزوتنەوەیەکی گرنگ بوو‬ ‫لەئەوروپا و سنورەکانی ئازادی فراوانترکرد‪ ،‬هەر لەداواکاریە‬ ‫سەندێکاییەکانەوە‪ ،‬تادەگاتە داواکاریەکانیان لەدژی یاسا‬ ‫کۆنزەرڤاتیڤەکانی دوای جەنگی جیهانی دووهەم‪ .‬لەگەڵ‬ ‫سەرهەڵدانی ئەم بزواتە ئەکتی سێکسوالی وپەیوەندی نێوان‬ ‫نێرو مێ ئازادیەکی فراوانتری بەخۆیەوە بینی‪ .‬چەپەکانی‬

‫ژەنڕەڵ دیگۆڵ و حکومەتی دوای جەنگ‬

‫و الیەنگرانی‬

‫کاپیتالیزم پێناسەیان دەکردن‪ .‬ئێستاش لەکوردستانت ئێمەدا‬ ‫هەرچی ڕەخنە لە ئۆپۆزیسێۆن بگرێت تەخوین دەکرێت‪ ،‬ئەم‬ ‫چیرۆکە لەکاتی خۆیدا و لەو پێچە گرنگەی ‪ ٠٦٩١‬دا لەچەند‬ ‫گروپ و ڕۆشنبێریکی سیاسیدا تەعبیری لەخۆی دەکرد‪ .‬سەیر‬ ‫لەوەدایە‬

‫ئێستا‬

‫ڕۆشنبیرەکانیانەوە‬

‫لەکوردستان‬ ‫ئەم‬

‫ستراتیژی‬

‫لەالیەن‬

‫تێۆریکارە‬

‫تۆمەتبەخشینەوەیە‬

‫پیادەدەکرێت ‪.‬‬

‫لە بزوتنەوەی ‪ ١٩٦٨‬دا (یدورگن هابرمداز) سدای لەوە‬ ‫نەکردەوە پێی بادێن پیداوی دەسدەاڵتی کۆنزەرڤداتی‬

‫و‬

‫ئەڵمانیا وفەڕەنسا ڕۆڵێکی گرنگیان هەبوو لەم بزوتنەوەیەدا‬

‫حکومەتی دیگۆلی و ەیەنگدری کاپیتدالیزم‪ ،‬لەبەشدێکی‬

‫وئەدەبیاتی ئەوان تائێستا لەم قۆناەەدا پڕە لەملمالنێی کلتوری‬

‫ئەم هێدددزەدا نەک لەهەموویددددا‪ ،‬فاشدددیزمێکی ندددوێی‬

‫وسیاسی جوان‪ ،‬بەاڵم لەئەڵمانیادا سەرەڕای گرنگی ئەم‬

‫بەدیددددەکرد‪ ،‬دیسدددوۆت و (سدددەرکوتکردنێکی ئدددازادی‬

‫بزوتنەوەیە لەدژی نەوەی دوای جەنگی جیهانی یەکەم‬ ‫ودادگایکردنی سیاسی ومۆڕاڵی نەوەی جەنگ‪ ،‬کە بەملمالنێی‬ ‫مندااڵکان و باوکەکانیان پێناسەکرابوو‪ ،‬سەرەڕای گرنگی ئەم‬ ‫بزوتنەوەیە‪ ،‬یان شۆڕشۆچکەیە‪ .‬ئەمە وەهای لە فەیلەسوفانی‬ ‫قوتابخانەی فرانکفۆرت نەکرد کەڕەخنە لەم دیاردەیە نەگرن و‬ ‫لەهەناوی ئەم بزوتنەوەیەشدا مەترسی بۆ سەر ئازادی‬ ‫بەدینەکەن ‪.‬‬ ‫(تیۆدۆر ئادۆڕنۆ) ئەو فەیلەسوفە گرنگەی تا مردن بەرگری‬ ‫لەئازادی مرۆڤ کرد‪ ،‬بەر هێرشی مندااڵنەی ئەم (هێزە نوێیە)‬ ‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 08‬‬

‫بەندداوی ئددازادی و یەکسددانیەوە بە ماسددکەوە دەبینددی و‬ ‫ئەمەشی لەبەردەم کۆبوونەوەی خوێندکاراندا بەئاشکرا گاووت‬ ‫و گفتوگۆی لەگەڵدا کردن‪ .‬هەر واش بوو ئەم هێازە لەدوایادا‬ ‫بەرەو توندڕەوی و چەپڕەوی مندااڵنە هەناگاوی ناو ئەڵمانیای‬ ‫پڕکارد لەتیارۆر و کوشاتن و ڕێکخاراوی ڕاف‬

‫‪RAF‬کەبە‬

‫(باادێر ا مااینهۆف ) ناسارابوو‪ .‬لەنێاو ئەم بازوتنەوەیەدا و‬ ‫دەرئەنجااامی ئەم توناادڕەوی و تەخااوینکردنە‪ ،‬وەک هێزێکاای‬ ‫دیااکە گەشااەیان کاارد‪ .‬بانگەشااەی تیرۆریااان دەکاارد لەدژی‬ ‫حکومەتی ساەرمایەداری و پرۆساەی دیموکراتیاان بەدرۆزنای‬

‫کاپیتالیزمی لەقەڵمدا‪ .‬ئەم گروپە ئەڵمانیای لەترسدا نقاوومکرد‬

‫ئیدی ئەم توڕەییە لەجیاتی ئەوەی لەهاوڕێ سیاسیەکانیان بێت‪،‬‬

‫و چیرۆکەکیاااان درێژە‪...‬هابرمااااز پاااێش ئەم ساااەرهەڵدانی‬

‫ئەوا بەرەو ڕووی ڕۆشنبیرانێک دەکرێتەوە ماوەیەکە‬

‫دیاااردەیە و لەکاااتی خۆیاادا زەنگاای ئاگااادارکردنەوەی لێاادا و‬

‫تەماشاکاری ئەم دیمەنە بوون و ڕەشبینانە بەیەک چاو سەیری‬

‫لەگوتاریکیدا ئەم هێزەی نێو بزوتنەوەکەی بە ((چەپی فاشیزم‬

‫کردووە ودەستەبژێریان نەکردووە‪ .‬ئەم‬

‫))‪ Linksfaschismus‬لەقەڵەمدا‪.‬‬

‫ڕەشبینیە جۆریکە لەتێگەیشتنێک بۆ واقیعی کوردی نەک تەنها‬

‫نوسینەکانی من‪ ،‬ڕەخنەکانی من لە دونیای کوردیدا کە‬ ‫بەناوی (هاوڕێی ساختە و کەڕەنڤاڵخوازی) تەعبیری لەخۆی‬ ‫کردووە‪ ،‬لەم سەرەتا و پڕنسیبانەوە سەرچاوەی هەڵگرتووە‪،‬‬ ‫نەک لە کەمکردنەوەی هێزو توانای فیکری و سیاسی هیچ‬ ‫الیەن و کەسێک ‪ ،‬بەقەد ئەوەی قسەکردنە لەسەر فینۆمین و‬ ‫دیاردەیەک لە نێوەندی سیاسی و ڕۆشنبیری ئێمەدا و شایەنی‬ ‫هەڵویستەیە لەسەری‪ ،‬بەوەی ئەمجارە ماسکێکی دیکە لەژیانی‬ ‫ئێمەدا گەمەی خۆی دەکات کە لەدیاردەی کەڕەنەڤاڵیەتی سیاسی‬ ‫و فیگوری هاوڕیی ساختەی ئازادیدا خۆی بەرجەستە کردووە‪.‬‬ ‫لێرەوە و لەم سەرەتایەوە‪ ،‬لەدونیای کوردی ئێمەدا‬

‫ئەم‬

‫توڕەییەیە کەئێستا لەناخی ئەم هاوڕێ ساختانەدا گیردەخوات‪،‬‬ ‫توڕەییەکەی فاشیزمانەیە‪ ،‬لەژێر ماسکی ئازادی و یەکسانیدا‬ ‫خۆی نمایشدەکات‪ ،‬بێئاگایە بەم میتۆدەی سەرەتایەکی دیکەیە‬ ‫بۆ دیسپۆتێکی نوێ‪ .‬ئەم توڕەییە دەبوایە لەجیاتی ئەوەی‬ ‫ڕووبەڕووی سیاسیەکانی هاوڕێان‬

‫بکردایەتەوە‪ ،‬دێن‬

‫ڕووبەڕووی هاوڕێ نوسەرەکانیان دەکەنەوە‪ ،‬دەبوایە توڕەیی‬ ‫خۆیان ئاڕاستەی هاوڕێ سیاسیەکانی‬

‫خۆیان بکەنەوە و‬

‫پێیان بڵین‪ :‬چۆن لەشەو ڕۆژێکدا چوونە بەردەمی سوڵتانێک‬ ‫و ئەی سوڵتانیزمەکەی ئێمە چی لێ بەسەرهات؟! ئەی کوا‬ ‫دادگایکردنی ڕابووردوو؟‪ ،‬ئەی کوا لەگەڵ کێدا ئێوە‬ ‫هاوپەیمانن؟ چەندەها پرسیاری دیکەی جیدی کەدەبێت ئێستا‬ ‫بکرێت نەک دوایی!‪ .‬ئەوان بۆ ڕاکردن لەم پرسیارە جیدیانە‬ ‫کەئەمڕۆ دەبێت بکرێت‪ ،‬دێن ڕاستەوخۆ وناڕاستەوخۆ بەرەو‬ ‫نوسەران‬

‫وبەتایبەت‬

‫ئەدیبان‬

‫کۆی دیمەنەکەیان‬

‫ئاڕاستەی‬

‫دەکەن‪،‬‬

‫وەک‬

‫مانۆڤەرێک‪ ،‬وەک فێڵێک بۆ شاردنەوەی ئەو نیگەرانیە قوڵەی‬ ‫کەهەیانە‪ ،‬بۆ ئەوەی کەس داوای ئەوەیان لێنەکات کەڕەخنە‬ ‫بگرن لەو سیاسیانەی کەئەمان بەدۆستی خۆیانیان دەزانی و‬ ‫بەاڵم ئێستا سەیردەکەن کەئەم سیاسیانە نەریتە کۆنینەکانیان‬ ‫وازلێنەهێناوە و لەشەو و ڕۆژێکدا دەبنەوە بەشەریکی سوڵتان‬

‫ڕەشبینیەک بێت لەپێناو ڕەشبینی ونابەشداری سیاسی‪ .‬ئەم‬ ‫ماسکدار وهاوڕێ ساختانە لەجیاتی ئەوەی یەخە بە (هاوڕێ‬ ‫سیاسیەکانیان) بگرن کەتاوەکو دوێنی وئەمڕۆ هانی‬ ‫هەوادارەکانیاندەدا‬

‫خوێندەوەی‬

‫بۆ‬

‫گوتارەکانی‬

‫ئەوان‬

‫وباسکردنی لەسەر دێڕی هەواڵەکاندا وەک (ڕۆشنبیری‬ ‫ئەکتیڤی گۆڕانخواز و ئۆپۆزیسێۆن) و ئەوانیتریش دۆڕاو‬ ‫وپیاوی پاراستن وو زانیاری و دەزگا ئیعالمیەکانیان!‪.‬‬ ‫لەجیاتی توڕەیی لەو سیاسانەی هاوڕێیان و پێیان بڵێن‪ :‬بۆ‬ ‫ئێمەتان هەڵخەڵەتاند‪ ،‬خۆ ئێوەش هەر وەک ئەوانیتر‬ ‫دێن ڕاستەوخۆ وناڕاستەوخۆ پەالماری ئەو‬

‫وەهابوون!‬

‫نوسەرانە دەدەن کە واقیعە سیاسیەکیان دوور لەوەهمەکانی‬ ‫ئەوان‬

‫خوێندۆتەوە‪ ،‬نەبوون بەبەشێک لەو کەڕەنەڤاڵە‬

‫ناشرینەی سیاسەت‪.‬‬

‫ئەم هاوڕێ ساختانە دێن تۆمەت‬

‫دەبەخشنەوە بەسەر ئەو نوسەرانەی لەئەدەو وڕۆمان و کارە‬ ‫دواوون‬

‫فیکریەکانیاندا‬

‫هێمنتر‬

‫کەڕنەڤاڵیەتی‬

‫شۆڕشگێڕی‬

‫ونەکەوتوونەتە‬ ‫موزەیەفەوە‪،‬‬

‫گەمەی‬

‫کەبەفیکەی‬

‫سەرکردەیەک ئێستا هەمووی خامۆش بۆتەوە‪ .‬ئیدی کاوە‬ ‫گەرمیانی یان سەردەشت عوسمان یان سۆران و گەرمیان و‬ ‫یان ڕێژوانی جوانەمەرگ‬

‫تیرۆر بکرێت یان هەر یەکێک‬

‫لەئێمە‪ ،‬ئەوا کەیسەکەیان لەگەڵ شەمەندەفەری کابینەی نوێدا‬ ‫بەر نمایشیکی دیکە دەکەوێت‪ .‬بەداخەوە ئەمە ئەم (فاشیزمە‬ ‫نوێیە) کەئێستا هەلپەرستانە ماسکەکانی خۆی دەگۆڕێت و‬ ‫وەک هاوڕێیەکی ساختە بەردەوامە لەگەمەی هێنانەوەی‬ ‫تەبریراتی تێۆری بۆ سیاسیەکان‪ ،‬ئەمجارەیان وەک پارتی و‬ ‫یەکێتی بەسادەیی نایکەن‪ ،‬بەڵکو پۆست مۆدیرنانە تێورەکانی‬ ‫(هانا ئاڕینت و گرامشی و الکان و بۆردیۆمان) بەگژدا‬ ‫دەکەنەوە‪ ،‬ئەم فیگورە نوێیە سەرەتایەکی ترسناکی فاشیزمێکە‬ ‫کەبەردەوامە لەکۆمێنت نوسین‪( ،‬هابرماز) ئەم جۆرەی ناوەناوە‬ ‫فاشیزمی چەپگەر ‪Linksfaschismus -‬‬

‫وسنورەکانی (سوڵتانیزم ) لەسەر میتۆدی خۆیان‪ ،‬نەک لەسەر‬ ‫ڕۆشنایی تێۆرەکانی ئەوان‪ ،‬فراواندەکەن ‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪39‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫وەاڵمێکی توند دەداتەوە و دەڵێت‪ :‬بەڕێزینە گەر فەرمانبەری‬

‫ئەم هاوڕێ ساختانە دەیانەوێت پاێچە بەدەورەماان‬

‫دەوڵەت گوێڕایەڵ نەبێت‪ ،‬کەواتە سوستێم مانانی نامێنێت‪ ،‬من‬

‫پێااابکەن بەدەوری کڕۆکااای کێشاااەکە‪ ،‬کەئەویاااش‬

‫تەنها‬

‫نیگەراناای خۆیاااانە‪ ،‬هەڵەی خۆیااانە بەوەی کاااۆی‬

‫دەوڵەتم‬

‫فەرمانی‬

‫ئایشمان‬

‫جێبەجێکردووە‪.‬‬

‫لە‬

‫دادگایکردنەکەدا دەڵێت کەلەسەر پڕنسیبە ئەقاڵنیەکان بەتایبەت‬

‫موعااارەزەی خەڵااک چااووە سااەبەتەی تەحااالوفی‬

‫خۆی وەک خوێنەرێکی (ئەمانوێل کانت) نیشاندەدات و بڕوای‬

‫ئیسالمی و بزواتێکی پۆپۆلیستی و لەدوایشدا ڕژایە‬

‫بە ئەرک و گوێڕایەڵی سوستێمی دەوڵەتی هەیە‪ ،‬ئەوەی‬

‫نێو فۆرمی دەساەاڵتێکی نوێاوە کەلەکاابینەی نوێادا‬

‫لەدەرەوەی ئەو ڕوودەدەن پەیوەندی بەئەوە نەبووە! بەندە‬

‫گەمەی خۆی دەکات‪.‬‬

‫سااڵنێک لەمەو بەر لەمەڕ ئەم تێزەم نوسی و باسم‬ ‫لەدادگایکردنی (سوڵتان هاشم) کرد‪ ،‬بەاڵم هەرگیز مەزندەی‬

‫بۆشاردنەوەی ئەم نیگەرانی وشکستیە لەخوێندنەوەی واقیعی‬

‫ئەمڕۆ‬

‫ئەوەم نەدەکرد‪ ،‬ئاوەها زیرەکانە ئەم تێزانە‬

‫بۆ‬

‫نوێوە‬

‫تەبریری بۆ ماکیاژکردنی کەشی نوێی سیاسی ئۆپۆزیسیۆن‬

‫کاردەکەن‪ ،‬ئەویش سەرەتا لێدانی ئەو دەنگە جیدیانەیە‬

‫بەکار بهێنرێت کەبەرەو دەسەاڵت هەنگاودەنێت! ئەمەش‬

‫کەلەدەرەوەی ئەوان کاری خۆی کردووە‪ ،‬وەسفکردنیان بە‬

‫ئەرگومێنتەکانی ئایشمانم بیردێنێتەوە‪ ،‬ئەمەشدیوێکی دیکەی‬

‫خۆبەدەستەوەدەر وپیاوی دەسەاڵت وسوود لەو هەوادارە‬

‫ئەقڵی گاڵتەجاڕانەی ئەم ڕۆشنبیرە ساختەیە‪.‬‬

‫دیارە بۆیە‬

‫سیاسیە یان هۆردە سادەکەی سیاسەتی ڕەدووکەوتووی‬

‫ئاماژە بەم بەشە دەکەم چونکە هەر ئەو فیگورە کەڕنەڤالیە‬

‫پڕحەماس کەوتووە وەردەگرن‪ ،‬ئەم وەسفانە ناڕاستەخۆ‬

‫بوون‪،‬‬

‫دەمێک ئامۆژگاری سەرۆکی هەرێمیان دەکرد‬

‫لەگوتار و وەاڵمەکانیاندا ڕەنگدەداتەوە‪ ،‬تەنانەت لەکۆڕەکان و‬

‫وسەلماندیان کەشەرعیەتی نییە‪ ،‬کەچی ئیستا نایەن بە‬

‫بۆ‬

‫پارتەکەیان بڵێن بۆچی لەگەڵ ئەم سەرۆکە ناشەرعیەتدا‬

‫ناشرینکردنی نوسەران وکتێب سوتاندنیان بەناوی ئەوەی‬

‫ئەوانە‬

‫کوردی‬

‫لەڕووە‬

‫تیڤیەکانیشەوە‬

‫پراکتیکیەکەیەوە‪،‬‬

‫ئەمانە‬

‫بەستراتیژێکی‬

‫هاندەدەن‬

‫موریدەکانیان‬

‫پیرۆزی شتێکە بوونی نییە‪ ،‬و ئەوەی لەگەڵماندا نەبێت‪ ،‬نەک‬

‫حکومەت پێکدێین و دەچنە ژێر چەتری ئەوەوە؟!‬ ‫بونیەی دەسەاڵتیان بۆ ئێمە‬

‫لەسەر بنەمای (سوڵتانیزم ‪/‬‬

‫هەر دژمانە بەڵکو خائینە‪ .‬ئەمە ڕستە نەگوتراوەکەیە‬

‫دیکتاتۆر ‪ /‬فاشیزم)‬

‫کەئاماژەی پێدەکەن‪.‬‬

‫هەڕەشەیە بۆ سەر کۆمەڵگەی کوردی و لە(شەڕی دەستەو‬ ‫یەخەدایە)‬

‫هانا ئاڕێنت وەک ماسک‬

‫لەگەڵ‬

‫شیکردەوە‪ ،‬دەیانگووت‬ ‫کۆمەڵگەی‬

‫کەچی‬

‫کوردی‪.‬‬

‫دەسەاڵت‬ ‫نەهاتن‬

‫بەپارتەکەیان بڵین براکان ئێوە چۆن دەچنە بەرەی ئەوانەی‬

‫هاوڕێ ساختەکان ستراتیژێکی تێۆری پیادەکەن وپەنادەبەنە‬

‫لەگەڵ ئەم کۆمەڵگەیەدا لەشەڕی دەستەویەخەی بەردەوامدان‪،‬‬

‫بەر ئەو تێۆریانەی کەئەم نیگەرانی شکستیەیان دابپۆشێت و‬

‫دێن‬

‫دەسەاڵت‬

‫بۆ نمونە باس لە (هانا ئاڕێنت )‪ Hanna Arendt‬دەکەن‬

‫وئۆپۆزسیۆنەکەیان دەخاتە یەک ڕیزی فاشیزمەوە؟‪ ..‬ئەوانەی‬

‫وناڕاستەوخۆ گوتراوێک دەڵێن‪ ،‬کەنەیانگووتووە‪ ،‬بەوەی‬

‫لەبەردەم‬

‫لەکتێبی‬

‫(ئایشمان‬

‫لەئۆرشەلیم‬

‫‪in‬‬

‫‪Eichmann‬‬

‫پەالماری‬

‫دەیانگووت‬

‫ئەوانە‬

‫دەدەن‬

‫کەخۆیان‬

‫و‬

‫کە کوردستان بەهۆی دەسەاڵتەوە‬

‫پڕۆژەیەکی سعودیەکی دیکەدا دەبێنتەوە و ئیستا ڕەخنە‬

‫)‪ ،Jerusalem‬ئەمانە بۆ موجامەلەی ئیسالمیەکان ناڵین‬

‫لەبزواتەکەیان ناگرن بەوەی کەئەمان ئەم سنوری سوڵتانیزم و‬

‫(ئۆرشەلیم) کەناونیشانی کتێبە ئۆرگینالەکە خۆی وەهایە‪،‬‬

‫سعودیکردنە فراوندەکەن و بەالیدا تێدەپەڕن و لەجیاتی ئەوە‬

‫بەڵکو دەڵێن (قودس) کەئەمەش ناوە ئیسالمیەکەی ئۆرشەلیمە‪.‬‬

‫دێن شەڕ لەسەر چەمکی فاشیزم وسوستێم و‬

‫بکەری‬

‫ئەمەش ئەو موجامەلە سەیرەمان بۆ ئاشکرا دەکات کەئەمە‬

‫ڕاستەقینە دەکەن‪ ،‬ئەمەش مانۆڤەر ومناوەرەیەکی زیرەکانەی‬

‫کتێبەدا لەو‬

‫هەمیشە‬

‫هاوڕێیانە تێیک ەوتوون‪.‬‬

‫(هانا ئاڕێنت) لەو‬

‫ئەم‬

‫فیگورە‬

‫کەڕنەڤالخوازەیە‪،‬‬

‫بەوەی‬

‫دەبێت‬

‫بڕوایەدابوو کە ئایشمان تاوانبار نییە‪ ،‬بەڵکو کاڵفامە‪، Banal‬‬

‫کەڕنەڤاڵێک سازبدات بۆئەوەی ڕاستیەک وەک خۆی‪ ،‬بەڕووتی‬

‫کاڵفامەکانیش گفتوگۆ لەگەڵ خۆیاندا ناکەن‪ ،‬لەبەرئەوە گەر‬

‫وەک چۆن هەیە لەبەردەمی خەڵک و خوێنەراندا نەبینرێت‪،‬‬

‫گفتوگۆیان لەگەڵ خۆیاندا بکردایە ئەوا تاوانباریان نەدەکرد‪.‬‬

‫ئاخر ئەم فیگورە ماسکدارە پێویستی بەکەڕنەڤاڵی وەها هەیە‪..‬‬

‫ئایشمان لەبەشێک لەدادگایکردنەکەیدا وەک نازیەک بەئەڵمانی‬ ‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 41‬‬

‫مانۆڤەرێک لەپێناو سیاسەتدا نەک کولتور‬ ‫فیگوری (هاوڕێی ساختە) بەسوود وەرگرتن لەفەیلەسوفیکی‬ ‫وەک (ساڵڤۆی ژیژاک) ئەو فیگورەیە بەڕای من هەست‬ ‫بەساختەبوونی خۆی ناکات لەنێو کۆنتێکستیکی مێژوویدا‪.‬‬

‫سنورەکانی ئەم دونیایەیان لەئێمەکرد بەجەهەنەمێکی ئەبەدی‬ ‫وئێستاش ئیەم مەجبورین هەمان تێزی خۆیان بەخۆیان‬ ‫بفرۆشینەوە‪ ،‬وبڵیین‪ :‬ئەی هاوڕێی دەماکدار وکەڕەنڤاڵخواز‬ ‫ئێستا هەمان هەڕەشە هەر وەک خۆی ماوە‪ ،‬سوڵتانیزمی‬ ‫سیاسی‬

‫کەتێزی‬

‫بەسعودیکردنی‬

‫بەمانددددای کددددۆی ئەم نوسددددینەی مددددن‬ ‫لەسدددددەر دیددددداردەیەکە‪ ،‬فیگدددددورێکە‬ ‫لەنێدددددددو سیاسدددددددەت و نێوەنددددددددی‬ ‫ڕۆشددددددنبیری و ژیددددددانی کولتددددددوری‬ ‫ئێمەدا لەدایکبووە‪.‬‬

‫وەک‬

‫ئێوەیە‬

‫خۆیەتی‪،‬‬

‫پڕۆژەی‬

‫کوردستان وەک خۆیەتی‪ ،‬حوکمی بنەماڵە‬

‫سیاسیەکان وەک خۆیەتی‪ ،‬نەوتبردن بۆ نادیار وەک خۆیەتی‬ ‫و وەزیرەکەشی هەر لەشوێنی خۆیەتی‪ ،‬تیرۆری سیاسی وەک‬ ‫خۆیەتی! کەچی ئەم فیگورە کەڕنەڤاڵخوازە لەجیاتی ئەوەی‬ ‫باس لەوە کەهیچ نەگۆڕاوە جگەلەوەی سیاسەتی نوێ خۆی‬ ‫لەگەڵ ئەم دیاردانە دەگونجێنێت‪ ،‬نەک بیانگۆڕێت بەتەعبیری‬ ‫سیاسەت‪ .‬ئەم فیگورانە نکوڵی لەوەدەکەن‬

‫کەهاوڕی‬

‫سیاسیەکانیان خۆیان لەگەڵ ئەم هەموو ناشرینیەی دونیای‬ ‫کوردیدا گونجاندووە و ئەمان خۆیان گۆڕیوە‪ ،‬نەک ئەم‬

‫ئێمە ئیستا لەسەرەتا سیاسی و هەڵوێستیەکانیەوە ڕەخنەی‬

‫دیاردانە گۆڕابن‪ .‬لەجیاتی ئەوە دێن کەڕەنڤاڵێکمان بۆ‬

‫توندی لێدەگرین‪ ،‬هەوڵی ئەوەدەدەین وەئاگای بکەینەوە لەو‬

‫سازدەدەن وپەالماری ئەو ڕایەدەدەن کەدەڵێت سیاسی کوردی‪،‬‬

‫مانۆڤەرەو پێچە بەدەورانەی‪ ،‬کەمەرج نییە بەمەبەستەوە بیکات‪،‬‬

‫بەپێی زەمینە نائازادەکەی‪،‬‬

‫هەمێشە هاوڕێیەکی ساختەی‬

‫بەڵکو دەرئەنجامی ئەو کەشە سیاسیە هەڵەیە ولێکەوتەکانێتی‪،‬‬

‫مۆڕاڵ وپڕنسیبە بااڵکان بووە و ناکرێت جودایان بکەینەوە‬

‫کەئەم فیگورە لەکەسێکی چاالکەوە‪ ،‬لەبابەتی ئۆبێکتیڤیەوە‪،‬‬

‫لەیەکتری‪،‬‬

‫هێندەی‬

‫دەکاتە کەسێک تێکەڵ بەزەیفەکانی ئەم گروپە یان ئەم‬

‫ئاگادارکردنەوەیەکی نوسەرانە بۆ سیاسیەت ودەبێت قبوڵ‬

‫سیاسەتە دەبێت‪ .‬یاخود چاکتر وەهایە بڵیین؛ کۆی گروپیک‬

‫بکرێت و دیالۆگی لەگەڵدا بکرێت‪ ،‬نەک ئیدانە بکرێت‪ .‬سەیر‬

‫لەڕۆشنبیران وسیاسی چاالک وڕۆژنامەنوسی بەتوانا دەکەونە‬

‫لەوەدایە بەشێکی هۆسمەندی لەسیاسیەکان بەڕێزو دیالۆگەوە‬

‫نێو ئەو کەش وهەوا سیاسیە ساختەیە‪ ،‬کەهیچ پێچیکی‬

‫لەم تێزە دەڕوانن‪ ،‬کەچی هاوڕی ساختەکان پەالماری ئەم‬

‫مێژووی نەیتوانیوە ماسکەکەی لێ دابماڵی و دەم وچاوە‬

‫تێزەدەدەن‪ .‬لەبەرئەوە‬

‫ناکرێت ئەوەی ئەم هاوڕێ ساختەیە‬

‫ناشرینەکەی هێشتا بەجوانی خۆی نمایشدەکات‪ ،‬بەمانای ئەم‬

‫دەیکات جێگەی بێدەنگیمان بێت‪ ،‬بەوەی لێکچووەکان‬

‫سیاسەتە ساختەیە کەسە چاالکەکان دەگۆڕیتە سەر فیگوری‬

‫بەمەبەستەوە لەیەکتری جودا دەکاتەوە‪ ،‬دوور لە(هەقیقەتی‬

‫هاوڕیی ساختە‪ ،‬هەروەک جۆن خۆیشی هاوڕیی ساختەی‬

‫ڕیالستی)‪ ،‬چاو لەم دیاردەیە دەنوقینێت وئیدانەی ئەخالقی‬

‫هەقیقەتە ئەقاڵنی و ڕیالستیەکانە‪ .‬ئاوەها فیگوری (هاوڕێی‬

‫ئەویتر دەکات‪ ،‬بەمەرجێک هەردووکیان پشکی هەمان‬

‫ساختە) فیگورێکە دەکرێت لەداهاتووشدا زیاتر قسەی لەسەر‬

‫دادگایکردنیان بەردەکەوێت‪.‬‬

‫بۆ نمونە ئەم ئەندازیاری‬

‫بکرێت‪ ،‬لەسەری بوەستین وڕێگە بەگەمەکانی بگرین‪،‬‬

‫کوتلەیەمان لەشەو وڕۆژێکدا لێ بێتە شۆشگێڕ وئەویدیکە‬

‫کەهەمیشە گەمەی ئەم فیگورە ئەوەندە لەمەبەسەتەکانی‬

‫بەخائین!‪ ،‬ئەم سیاسیە بکەینە فاشیست و ئەویتر ڕزگارکەر!‬

‫لەتاریکیدایە‪ ،‬کەپێویستی بەڕەخنەیەکی توند هەیە بۆ ئەوەی‬

‫کاتێک توڕەدەبین لەم دیاردە ناشرینانەو ئەم جیاوازیەمان‬

‫دەرک بەو گەمەیە بکات کەخۆی تێیکەوتووە یاخود نەستیانە‬

‫قبوڵ نییە و لەدڵی شیعرەوە دەڵیین؛ ئەم دونیا نەگۆڕاوە و پڕە‬

‫مومارەسەی دەکات‪ ،‬یاخود بەمەبەستەوە بەئەنجامی دەگەیەنێت‪.‬‬

‫لەستەم و فاشیزمێکی نوێ بەڕێوەیە‪ ،‬ئەم فیگورە ماسکدارە بۆ‬

‫لەڕووی پراکتیکیەوە لەم گەمانەی هاوڕیی ساختەکان بڕوانین‪،‬‬ ‫دەگەڕێینەوە بۆ تێزەکانیان وڕیالستانە لەدونیای کوردی‬ ‫دەڕوانین‪ ،‬بێگومان لەگۆشەنیگای هاوڕێی ساختەکانەوە‪ ،‬کە‬

‫ئەمەش‬

‫ئیدانە‬

‫نییە‬

‫بەقەد‬

‫ڕێخۆشکردن بۆ کەش وهەوای تازە دەڵێت‪ :‬ئێوە لە‬ ‫ووردەکاریەکانی دەسەاڵت تێنەگەیشتون‪ ،‬لەچەمکی جیاوازی و‬ ‫پۆلێنکردن تێنەگیشتوون‪،‬‬

‫وەرن باجوادایان بکەینەوە!‪.‬‬

‫تەنانەت لە پڕۆژەی بەسعودیکردنی کوردستان ئەمانە هەمان‬

‫نیهت‌| ‪41‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫پڕۆسەی جیاکردنەوە مومارەسە دەکەن و دێن وئیسالمیەکانی‬

‫بەمانای دەبێت کاری هێمن بکەین لەسەر پارتی ویەکێتی و‬

‫بەمەرجێک ئەمانیش هەمان‬

‫مایکرۆ دەسەاڵتیان بگۆڕین‪ ،‬ئای لەم خەونە تازەیە‪ ،‬ئای لەم‬

‫کوردستانیان لێ دەرکردەکەن‪،‬‬

‫خەونیان هەیە بەڵکو خراپتریش‪ ،‬لەوانەیە مۆدێلی ئەمان‬ ‫ئەفغانی یان پاکستانی بێت‪ .‬دەسەاڵت هەر ئەو دەسەاڵتەی‬ ‫جارانە‪،‬‬

‫کەچی الی ئەم هاوڕی ماسکدارانە‪ ،‬ئەم هاوڕێ‬

‫ساختانە دەبێتە (میکرۆفیزیک) و کارکردن تێدا دەبێتە‬ ‫فەزیلەت!‪ .‬گەر پێش ئەم هاوپەیمانیە سیاسیە نوێیە ‪ ،‬ئێمە‬ ‫ئەوەمان بگوتایە‪ ،‬ئەوان‬

‫دەیانگووت؛ نەمیکرۆفیزیک و‬

‫نەپۆزشی تیۆری‪ ،‬دەسەاڵت دیکتاتۆرەو سەرۆکەکەی دیکتاتۆرە‬ ‫وحکومەتەکەش گەندەڵە و باسی مایکرۆفیزیکی دەسەاڵت و‬ ‫هیچ مەکەن و کاری تێدا ناکرێت‪ .‬بەمانای بە (گوتارێکی‬ ‫شوڕشگێڕانە)ی ڕادیکااڵنەوە ئەم هاوڕی ساختانە بەرەی‬ ‫ڕۆشنبیری‬

‫خۆیان‬

‫دیاریکرد‬

‫و‬

‫تەنانەت‬

‫بێدەنگی‬

‫شاعیرێکیشیان پێ دۆڕاندن بوو‪ ،‬مادامەکی پەالماری دەسەاڵت‬ ‫نادات‪ .‬ئیسالمیەک چەندە توندڕەو پڕ خورافات بوایە پێیان‬ ‫باشتر بوو‪ ،‬مادامەکی پەالماری دەسەاڵت دەدات‪ ،‬ئەمەش‬ ‫گەمەکەیە کە گوتاری ڕەخنەگرانەی ئێمە هەوڵی کەشفکردنی‬ ‫دەدات‪.‬‬

‫کەڕەنەڤاڵە نوێیە ‪.‬‬ ‫بەدیوێکی دیکەدا گەر توڕەبونێک هەبێت لەکۆی سوستێم‬ ‫لەکوردستان و ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست وتەنانەت سوستێمی‬ ‫پۆست کاپیتالیزم‪ ،‬یان کاپیتالیزمی وەحشی‪ ،‬و هەمووی‬ ‫بەفاشیزم ناوبنرێت‪ .‬ئیدی تێۆرەی مایکرۆفیزیکی دەسەاڵت‬ ‫هار دەبێت و هەموو توانا ئەکادیمی وحەماسە سیاسیەکەی‬ ‫دەخاتە گەڕ بۆئەوەی بڵێت؛ سوستێمی ڕۆژهەاڵت و هی‬ ‫خۆمان‪ ،‬جەوهەری فاشیستانەی نییە‪ ،‬بەڵکو دەرهاوێشتەی‬ ‫فاشیستی چەند دیاردەیەکە و دەبێت لە مایکرۆسکۆبی فۆکۆوە‪،‬‬ ‫(بێگومان ماسکەکە لێرەدایە بەناوی فۆکۆوە کاردەکات)‪،‬‬ ‫سەیری بکەین‪ ،‬نەک لەدڵی شاعیرێکەوە کەزووتر بۆنی‬ ‫مەترسیەکان دەکات‪ ،‬وەک لەخوتبە نوس و کەڕنەڤاڵخوازێک‪.‬‬ ‫توڕەیی وەک خەمی جی‪:‬ان‬ ‫هاوڕێ ساختەکان دەڵێن؛ پێویستە گوێ لەشاعیرەکان نەگرن‪،‬‬ ‫دەنوسن و لەڕیزی ئێمەی‬

‫ئەوانە لەهەموو ڕۆژنامەیەکدا‬

‫ئەم هاوڕی ساختانە دێن و وەک سیاسیەکانی هاوڕییان کە‬

‫شۆڕشگێڕی بەرەی گەلدا نین‪ ،‬کەتەنها بەرەی گەگ و‬

‫(بێگومان هاوڕێیی کەسیان نین) و ئەمانە لەو وەهمەدا دەژین‬

‫ئۆپۆزیسیۆنمان هەڵبژاردووە‪ .‬گوێ لەئێمە بگرن‪ ،‬ئێستا دونیا‬

‫گۆڕینی میتۆدی ملمالنێ‬

‫و ملمالنیەکان و سروشتەکەی گۆڕاوە‪ .‬وەرن وەها سەیری‬

‫دەبێت هێورتر بێتەوە وخشت بەخشت وکۆاڵن بەکۆاڵن و‬

‫بکەن کەدەسەاڵت پیکهاتەیەکی ئاڵۆزەو مایکرۆفیزیکیە‪ ،‬نە‬

‫هێمنی بەهێمنی بێت‪ .‬ئاخر دونیا گۆڕاوەو میتۆدی‬

‫(سوڵتانێکی شمسێر بەدەست) و نە(پاشایەکی سعودی)‬

‫هێرشکردنی شاعیرانە باوی نەماوە‪ ،‬کەتەنها لەالیەن من‬

‫ملپەڕێنە‪ ،‬ئەم چەمکی فاشیزمە نوێ نییە و کۆنە و سەردەمی‬

‫وهاوڕێکانمەوە لەڕێگەی وشەیەو هیچیتر‪ ،‬ئەویش نەک‬

‫ڕۆیشتووە و تۆزی لەسەر نیشتووە و پێناسەیەکی هەڵەی کۆی‬

‫بەردەوام وەک ئەم ماسکدارانە لەهەموو بۆنەیەکدا بێینەوە سەر‬

‫سوستێمی خۆرهەالتی ناوەڕاستە‪ ،‬خودایە ئەم هاوڕێ ساختانە‬

‫سەحنە‪ .‬بەمانایەکی دیکە (هاوڕێ ساختەکان) پێماندەڵێن‪:‬‬

‫وەک سیاسیەکان چی بەخوێنەر و سادەیی شەقامی کوردی‬

‫تائێرە بەسەو لێرەوە دەچینە نێو دەسەاڵتەوە بۆئەوەی ووردە‬

‫دەکەن‪...‬‬

‫کەهاوڕێیانن‪ ،‬دێن و پیماندەڵێن؛‬

‫ووردە بیگۆڕین‪ .‬ئەم (هاوڕی ساختەیە) چۆن ئێمەی بردە‬ ‫سەرشەقام وبەگژگوللەیدا کردین‪ ،‬ئاوەها ئیسالمیەکانیشیان لێ‬ ‫بووە تۆلەرانس و (ئۆردوگان) و حکومەتەکەی ئۆردوگانیان لێ‬ ‫کردینە مۆدیلی دادپەروەری حوکم‪ .‬پارتی و یەکێتیان لێکردنە‬ ‫دوژمنی سەرسەختی گەگ ودیکتاتۆر وسوڵتانیزم ‪.‬ئێستاش‬ ‫(پارتی دیموکراتی کوردستان) لەپێناسەی‬

‫سوڵتانیزمەوە‪،‬‬

‫لەنەوتبەری قاچاخەوە بووە بە (دەسەاڵتی هێمن) و ئەوانیش‬ ‫بۆ چارەسەری ئەم دۆخە تازەیە تێۆرەی میکرۆفیزیکی‬ ‫دەسەاڵتمان دەخەنە بەردەم بۆئەوەی کاریان لەسەر بکەین!‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 42‬‬

‫بەدیوێکی‬

‫دیکەدا‬

‫هەیەتی‪،‬بەوەی‬

‫ئەو‬

‫توڕەییەی‬

‫نوسەر‬

‫و‬

‫ئەدیب‬

‫کۆی سوستێم دەخاتە ژێر پرسیارەوە نەک‬

‫تەنها بەشێکی! توڕەییەکە جوانە کەدەبێت لەسەری بوەستین‪.‬‬ ‫وەساتنێک لەپێناوی ئەوەی ڕاستیەکان وەک خۆی بڵێین‪ ،‬نەک‬ ‫وەک ئەوەی لەقازانجی سیاسەتیکی دیاریکرادا بێت‪ ،‬ئیدی‬ ‫کاتی ئەوە هاتووە‬ ‫بکرێت و‬

‫بچیتە‬

‫نەهێڵێن‬

‫چیدی‬

‫گیرفانی‬

‫موزایەدەی فیکری‬ ‫ئەم ئیسالمی و ئەم‬

‫ئۆپۆزیسیۆنەی ئێستا و هیچ پارتێکی سیاسی گۆڕەپانەکە‪،‬‬ ‫فیکر بۆ ڕۆشنکردنەوەی ژیان بێت‪ ،‬نەک ببێت بەقازانجی‬

‫سیاسی‪ .‬ئێمە سااڵنێکە باس لەوە دەکەین کەدەبێت ئەدەو و‬

‫) ‪Wletsorge‬وەک فەیلەسوفیکی بوونگەرایی وەک‬

‫فیکر بەسیاسی نەکرێن‪ ،‬بەمانای خۆم و هاوڕێکانم هەوڵیکی‬

‫(هایدگەر) باسی لێوەدەکات‪ ،‬بچوکراوەتەوە بۆ شەڕکردن لەگەڵ‬

‫زۆرماندا لەدوای ڕاپەڕینەوە‪ ،‬لەڕێگەی گۆڤارە ئەدەبی و‬

‫پارتی ویەکێتی‪ ،‬و زلکردنی ئۆپۆزیسێۆن لەم هاوکێشەیەدا!‬

‫باڵوکراوە و ڕۆمان و چیرۆک و کۆڕەکانمانەوە‪ ،‬ئەو مەفهومە‬

‫بەمەرجێک هاوکیشەکە دەبێت بەرەڕووی ئەو ئەو زەمینە‬

‫ستالینزم وسۆڤێتیە بشکێنین و ئەدەو و فیکر تەنها لەڕستەی‬

‫کولتوریە پڕ دیسپۆتە کۆمەاڵیەتی وئاینیەیە بکەین‪،‬‬

‫کەئەم‬

‫سیاسیدا پێناسە نەکەین‪ .‬تاڕادەیەکی زۆر‪،‬دوای پەرەسەندنی‬

‫هێزانەی لەسەر وەستاون نەک هێزەکان خۆیان‪ ،‬بێگومان‬

‫بزوتنەوەی وەرگێڕانی ئەدەبی و ڕۆمانی کوردی و بزواتی‬

‫دەشبێت بەرەوڕووی ئەو هێزانەش بکرێتەوە‪ ،‬کەلەگەڵ ئەم‬

‫شیعری و لێکۆڵینەوەی فیکری‪ ،‬ئەم کایەیە سەربەخۆیەکی‬

‫زەمینەیەدا گەمیان کردووە وسنورەکانیان فراوانکردووە‪ ،‬بەاڵم‬

‫بەخۆیەوە دیت‪ ،‬تەنانەت ڕۆژنامەی پارتەکایش کاریگەر بوون‬

‫نەچێتە گەمەی قازانجی سیاسیەوە‪ ،‬بەقەد ئەوەندەی وەک (هانا‬

‫وهاتن (الپەڕەی ئازاد) و (الپەڕەی ڕۆشنبیری) یان بۆ خۆیان‬

‫ئاڕێنت) ئاماژەی پێدەدات لەخزمەت چەمکی (هەقیقەت‬

‫زیادکرد‪ ،‬لەجیاتی ئەوەی ئەم دیاردەیە هاندبدرێت‪ ،‬هەوڵبدرێت‬

‫)‪Wahrheit‬خۆیدا بێت‪ ،‬نەک بەشێکی‪ .‬بەمانای گەڕانی‬

‫سیاسەت لەنەریتە نەخوازراوەکانی ئاگادار بکرێتەوە ونەریتە‬

‫هەندێکمان بەدووی دیسپۆتدا لەنێو کۆی سوستێمدا پێناسە‬

‫نوێیەکانی لەفیکری ڕۆشنگەرو و ڕۆشنبیرەوە یارمەتیبدات بۆ‬

‫دەکرێت‪ ،‬نەک لەبەرەیەکی سیاسیەوە‪ ،‬ئەمەش هەڵەی هاوڕێ‬

‫گۆڕینی شتروکتوری خۆی‪ ،‬کەچی ئەم هاوڕێ ساختانە فیکر‬

‫دەمامکدارەکان بوو‪.‬‬

‫بەڕای ئەو هاوڕی ساختانە پاراستنی‬

‫دەکەن چەکێک بۆ لێدانی ئەم پارت و الیەنە و لەسەر حسابی‬

‫ئەم کایە فیکریە لەقازانجی سیاسی بەرتەسک‪ ،‬مانای‬

‫ئەویتر‪ .‬بێگومان باری دروست ئەوەیە کۆی دیمەنەکە بەبێ‬

‫هەڵبژاردنی سەنگەری دۆڕاو و تەسلیمبون بوو‪ .‬کەچی ئیستا‬

‫الیەنی بەر ڕەخنەبکەوێت‪ ،‬بەاڵم ڕەخنەی ماڵی پارت و‬

‫ئەمانە خۆیان بێئەوەی بەخۆیان بزانن‪ ،‬بەرگری لەو سوستێمە‬

‫بزواتەکەی خۆت داپۆشیت و باسی نەکەیت و ئەویتر بخەیتە‬

‫دەکەن و دەڵین ‪ :‬لەبەرئەوەی ئەوەندە ئاڵۆزە لێرە چاکدەکرێت‬

‫ئاستی پڕوپاگەندەی سیاسی‪ ،‬ئەمە مومارەسەی ئەم چەند‬

‫و دەگۆڕیت ولەوێش نەخۆشە ودەبێت وازی لێبهێنرێت‪.‬‬

‫ساڵەی دوایی هاوڕێ ساختەکانی خوێنەر و خەڵک بوون‪.‬‬

‫بەمەرجێک هەر چەند مانگێک لەمەوبەر دەیانگووت‪ :‬کۆی‬

‫ئەی ئێستا بۆ بەرنامەی سیاسی بۆ دەسەاڵت وسەرۆکەکەی‬

‫سوستێم نەخۆشە ودەبێتە لەبنەوە هەڵکەنرێت!‪ .‬ئەمە کڕۆکی‬

‫پێشنیار ناکرێت؟ یاخود ئێستا (دۆنە هێمنەکە)ی (شۆلۆخۆفە)و‬

‫ئەو نەگوتراوەیە و کڕۆکی کێشەکەیە ‪.‬‬

‫ئەم هاوڕێ دەماکدارانە کۆلۆمبسی ئەم دوورگە هێمنیەن؟ ئاخر‬ ‫هاوڕێ ساختە دەمامکدارەکان بەقسەی سیاسەت دەکەن نەک‬

‫ئەقڵی گاڵتەجاڕی ئەم فیگورە‬

‫ویژدانی ڕۆشنبیری خۆیان‪ ،‬کەسیاسەت گووتی هێمن بن ئیدی‬

‫گرفتی ئەم‬

‫دەبێت زۆنەکە ئارام بێت‪ ،‬نەک تەنها ئارام بەڵکو خامۆش‬

‫کەخۆی مەزندەی دەکات‪ ،‬بێگومان بۆ وەبیرهێنانەوەی‬

‫بێتەوە بۆ وادەیەکی دیکە‪ .‬بەاڵم گەر هاتوو سیاسەت لەوە‬

‫خوێنەری ئازیزم‪ ،‬کۆی ئەم نوسینەم‬

‫لەسەر ئاستێکی‬

‫ئاگاداربکەیتەوە کە بەرەو دیسپۆت و فۆرمێکی نوێی فاشیزم‬

‫ڕۆشنبیری و کولتوریەوە ئەم دیاردەیە شرۆڤە دەکات و‬

‫نەڕوات‪ ،‬ئەوە ناتێگەیشتن و کالفامی و نامەعریفی و هەڵەی‬

‫ناچێتە بواری کەسی و پەیوەندی کەسیەوە ملمالنێیەکە لەسەر‬

‫کوشندەیە‪! .‬‬

‫هەقیقەت و میتۆدەکانی‪ ،‬ملمالنێیەکە لەسەر ئەو پرسەی‬

‫ئەم برادەرانە بەئێمەیان دەگووت‪ :‬ئێوە کەسی چاالک نین‬ ‫ودەبێت وەک ئێمە بێنە مەیدانەوە وکۆی ئەدەو و نوسین‬ ‫وهێزی ڕۆشنبییرتان بخەنە خزمەتی ئەم جەنگە سیاسیەوە‪،‬‬ ‫بەمەش جارێکیتر ئەدەو و فیکریان دەکردەوە بە نێو‬ ‫گەمەکانی سیاسەت‪ ،‬کەسااڵنێکە ئێمە دژایەتی ئەم دیاردەیە‬ ‫دەکەین‪ .‬دەیانەێت دونیای فیکر لە شڕۆڤەو لۆجیکی هێمنی‬ ‫ئینسانی لەکایەکی گەورەدا کەجیهانە و(خەمی جیهانە‬

‫فیگورە (ساختە و دەمامکدارە) لەوە قوڵترە‬

‫کەڕۆشنبیر دەبێت لەگەڵ هەقیقەت هەموویدا بێت‪ ،‬نەک تەنها‬ ‫بەشێکی‪ .‬لەبەر ئەوە ئەم فیگورە (هاوڕێی ساختە) لەم سااڵنەی‬ ‫دوایدابەهەموو هێزی ڕۆشنبیری خۆیەوە‪ ،‬کایەی فیکری‬ ‫وبابەتیبونی خۆی وەک ڕۆشنبیر بەجێهێشتووە و بەناوی‬ ‫ئەرکی ڕۆشنبیرانەوە بۆتە تێوریکاری گوتاری سیاسەتیک‬ ‫کەبەڕای ئەو داهێنەری کاری گەورەیە‪ ،‬سیاسەتێک کەخۆی‬ ‫لەخۆیدا خاوەنی هیچ گوتاریکی سیاسی دیاریکراو نییە و‬ ‫جیاوازیەکی ئەوتۆی لەسیاسەتەکانی پێش خۆی نییە‪ ،‬تەنانەت‬

‫نیهت‌| ‪43‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫خاوەنی ڕۆژنامەیەکیش نییە‪ ،‬کەمرۆڤ بتوانێت ڕەخنەکان‬

‫بەڕۆشنبیری بێ تەرفداری سیاسی خۆی پێناسەدەکەن‪ ،‬ئەمەیە‬

‫لەخۆیان‪ ،‬لەڕۆژنامەکەی خۆیاندا بەرەو ڕوویان بکاتەوە؟ وهەر‬

‫ئەقڵی گاڵتەجاڕ و سینزمی کوردی لە ژیانی پراکتیکی خۆیدا ‪.‬‬

‫زۆر زوو ڕۆژنامەکەیان داخست نەبادا تووشێ ئیحراجی بن‬ ‫بەرامبەر ڕۆشنبیران‪ .‬کەچی نەزانانە ئەم فیگورە دێت ودەبێت‬ ‫دەمڕاستی بزواتێک کە لەئیسالمیەکان سوورترە لەسەر پرسی‬ ‫(شەرع وەک یاسادانەری یەکەم لەدەستور) دا‪ ،‬کەئەمەش‬ ‫ترسناکترین گوتاری ئەم بزواتەیە‪.‬‬

‫تەنانەت لەکۆنگرەکەشدا‬

‫جیهانبینی خۆی ڕۆشناکاتەوە‪ ،‬کەدەبوایە ئەم تێۆریکارانە‬ ‫ڕەخنەی توندیان ئاڕاستەی ئەم ناڕوونیە وناشەفافیەتە‬ ‫لەجیهانبینی پارتەکیان بگرتایە‪ ،‬وەک ڕۆشنبیرێک باسەر بە‬ ‫پارتێکی دیاریکراویش بن‪ ،‬ئەوان لەم خاڵەدا تێۆرەی ڕەخنەی‬ ‫خۆیان مومارەسە بکەن‪ ،‬بەاڵم ئەم داواکاریە لەم فیگورە قورس‬ ‫دەکەوێت ‪.‬‬

‫ئەم فیگورە سینیزمانە‪ ،‬ئەوەندە ئۆپۆزیسیۆنیان زلکرد‬ ‫بەجۆرێک کەڕەخنەگرتن لەم ئۆپۆزیسیۆنە بووە تابۆ و‬ ‫خیانەت لەئازادی‪ ،‬بەمەش فاشیزمێکی نوێیان فۆرمولەکردەوە‬ ‫کە سااڵنی دوایی لەمامەڵەی ڕەدوکەتووەکانی ئەم هێزانە و ئەم‬ ‫ڕۆشنبیرە ماسکدارانەدا بەرەو ڕوومان دەبێتەوە و چاوەروانی‬ ‫پۆزەتیڤمان نییە لەدوای ڕەخنەکانمان‪ ،‬بەڵکو چاوەڕیی ئەوە‬ ‫دەکەین تۆمەتباریکردنمان بخەنە پاڵ‪ ،‬بەاڵم ڕۆشنبیر لەکات و‬ ‫شوێنی خۆیدا دڵسۆزە بۆ هەقیقەت و سوکرات دەکەین‬ ‫بەنمونەی بااڵ بۆ خۆمان ‪.‬‬ ‫ئاوەها ئازیزانم‬

‫ئۆپۆزیسێۆن هێمنی بیردەکەوێتەوە‪،‬‬

‫کەبێگومان ئەوان وەک سیاسەت مافی خۆیانە‪ ،‬ئەوە سیاسەتەو‬ ‫کاری خۆی دەکات و ناتوانین گلەیی لێبکەین‪ ،‬بەاڵم ئەمە‬ ‫شکستیە بۆ موفەکیرەکانی و نیگەرانی کردوون‪ .‬سەیر‬ ‫لەوەدایە کەئەم نیگەرانیە سایکۆلۆژیەی ئەوان ڕووبەڕووی‬ ‫سیاسەت ناکرێتەوە‪ ،‬بەڵکو ڕووبەڕووی هاوڕێ نوسەرەکانیان‬ ‫دەکەنەوە‪ ،‬من پێم باش بوو ئەم وزەیەی خۆیان بۆ‬ ‫ڕەخنەگرتن لەو بارە نوێیە سەرفبکردایە‪ ،‬لەو گوتارە ترسناکەی‬ ‫کەبەردەوام تەئکید لەشەریعەت دەکات وەک ڕۆحی یاساکان‬ ‫گاڵتەجاڕی لەوەشدایە هەندێکیان کەدێنە سەر تیڤیەکان‬ ‫بەناوی (ڕۆشنبیری سەربەخۆ) قسەدەکەن‪ ،‬بەمەرجێک‬ ‫لەبەیانی زوو تا ئێوارە لەدیوەخانی سەرۆک چادەخۆنەوە و‬ ‫لەوێ بەشێکی زۆری ژیانیان بەسەر دەبەن‪ .‬یان کەدێن کۆڕ‬ ‫دەگرن بەقاتێکی ڕەنگی پارتەکەیانەوە و بە میمیک ودەربڕینی‬ ‫دەم و چاوی ئەوان و شێوازی ئەوانەوە قسەدەکەن و تەنها‬ ‫لەسەر تیڤی و ڕادیۆکانی ئەوان قسە دەکەن و بەئێمەش دەڵێن‬ ‫ئێمە ڕۆشنبیری سەربەخۆین‪ .‬بەمەرجێک کاتێک دەبیتە‬ ‫الیەنگری پارتێک وەرە بەئاشکرا بیڵێ و شەرم مەکە و بڵێ‬ ‫من سەر بەو پارتە سیاسیەم‪ ،‬کارکردن لەسیاسەت هەرگیز‬ ‫نەنگی نەبووە و مافی هەموو هاواڵتیەکە‪ .‬بەاڵم مەرج نییە‬ ‫کەسێتی ڕۆشنبیریت خۆت لەو پارتەدا بتوێنیتەوە‪ ،‬ئەم فیگورە‬ ‫دەمامکی ئەستورلەخۆدەنێت و بێ شانۆگەری وەها ناژی‪،‬‬ ‫تەنانەت هەڵەی سەرۆکەکیان دەداپۆشن و دەڵێن هەڵەی ڕاوێژی‬ ‫ئێمە بووە‪ ،‬دوو ڕۆژی دیکە دوای ئەوە لەشاشەکانەوە خۆیان‬

‫ولەدژی مەدەنیبوونی ئەم کۆمەڵگەیە کاردەکات‪ .‬ئاوەها (هاوڕێ‬ ‫ساختەکان) بەتەعبیری (ژیژاک)‬

‫دەتوانن هێمن بنەوە و‬

‫بەقسەی ڕێکخەرەکەیان بکەن‪ ،‬کەئەمە مافی خۆیانە‪ ،‬وەک‬ ‫ئەوان تەخوینینان ناکەین‪ .‬بەاڵم بۆیان نییە‪،‬‬

‫داوای‬

‫ئاوەهامان بۆ تیۆریزە بکەن و وەک تیۆرە پێمان بفرۆشنەوە‪.‬‬ ‫لەتێوەرەکەیاندا بڵێن؛ سوستێم ئاڵۆزە وتکایە هێمنبنەوە وپێی‬ ‫مەڵێن فاشیست! هەروەک ئەوەی سیاسەت مافی ڕەخنەگرتنی‬ ‫دابێت بەئێمە و ئێستاش لەسەر فەرمانی سیاسیەکی‬ ‫ئۆپۆزیسێۆن‬

‫بێدەنگی بین و بڵیین سوستێم بەشێکی‬

‫تۆتالیتاریزمە نەک هەمووی! ئەی ئەوە نییە ئێمە لەگەڵ بەشە‬ ‫ناتۆتالیتاریزمەکەی ڕێدەکەوین لەحکومەتدا‪ ،‬تکایە باسی‬ ‫فاشیزم مەکەن چونکە ئێمە لەمفاوەزاتداین‪ ،‬هێمن بن‪ ،‬چونکە‬ ‫گەڕان بەدووی میکرۆفیزیکی دەسەاڵت ئەوەمان پێدەڵێت‪.‬‬ ‫بەڕاستی ئەمە فەسڵێکی گاڵتەجاڕی ودیوە سینیزمەکەی ئەو‬ ‫شتەیە کەناوی (سیاسەتی کوردیە)‪ .‬ئەم (ڕۆشنبیرە ماسکدارە)‬ ‫و هاوڕێ ساختەی خوێنەرانی خۆی‪ ،‬داوای هێمنی دەکەن و‬ ‫توڕەیی لەدژی سوستێمیان پێ قبوڵ نییە‪ ،‬چونکە هێمنیان‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 44‬‬

‫پێویستە‪ ،‬بەڵی بەڕێزانم ئاخر ڕۆمانوس و شاعیرەکان سەر‬

‫کەجێگەی بەختەوەریە‪ ،‬بەاڵم ڕەخنە لەوەدایە کە ئەوەندە بڕوای‬

‫بەگێچەڵن‪.‬‬

‫بەوشەی نوسراو نەبوو‪ ،‬من هە بەسوعبەتەوە لەوەاڵمی‬

‫چەند سەرنمێکی دیکە لەمەڕ فیگوری هاوڕێی‬ ‫ساختە‪...‬‬

‫هاوڕێیەکی ئازیزمدا گووتم ئاخر ئازیزم لەکۆمپانیەک کەناوی‬ ‫وشەیە‪ ،‬مرۆڤ شوینێک نادۆزێتەوە بۆ وشەیەک ‪ ،‬بۆ تەنانهت‬ ‫وشەیەک کەباڵوبێتەوە‪ .‬ئەمەو زۆر ڕەخنەی دیکە دەبوایە‬

‫لەم ماوەیەی دوایدا ڕەخنەگرتن لەدونیای کوردی ئەوەندە‬

‫بەپۆزەتیڤ و ڕۆحی دیسکۆرسیڤانەو گوتارئامێزنە لێیان‬

‫سنوردارکرابوو‪ ،‬مرۆ وای هەستدەکرد لەبەردەم میدیایەکی‬

‫بڕوانایە‪ ،‬کەچی پێچەوانەکەمان بینی‪ .‬نمونەیەکی دیکە پێش‬

‫ستالینی ترسناکدایە‪ ،‬هەر لەگەڵیدا نەبیت ئەوا بەخیانەت و‬

‫ئەوەی چاوپێکەتنی تەلفیزیۆنیت لەگەڵدا بکەن‪ ،‬بەتەلفۆن‬

‫پیاوی سەرمایەداری بۆگەن وەسفت دەکات‪ .‬ئۆپۆزیسیۆن و‬

‫چەیکی بیروڕاکانیان دەکردیت‪ ،‬کەدەیانزانی بەدڵی ئەوان‬

‫تێۆریکارەکانیان خۆیان لەدژی پیرۆزی دەوەستانەوە کەچی‬

‫لەسەر‬

‫تەلفونیان‬

‫قسەناکەیت‬

‫نەدەکردەوە‪.‬‬

‫خۆ‬

‫ئەگەر‬

‫فاشیستانە‬

‫فەیسبووک‪ ،‬کەبواری شەخسی خۆتە ڕەخنەت لەم دیاردەیە‬

‫وەاڵمیاندەدایتەوە گەر ڕەخنەت لێ بگرتایە‪ ،‬چونکە الی ئەوان‬

‫بگرتایە‪ ،‬ئەوا دەیانکردین بەزوڕنالێدەری دەسەاڵت‪ ،‬من لەم‬

‫مۆدیلەکەیان پیرۆزە و شایەنی ڕەخنە نییە ‪..‬دیارە ئەمە‬

‫بارەیە ئەم کۆمێنتانەم (بەکۆمێنتی فاشیزمی نوێ) وەسفکرد و‬

‫لەمێژووی ئەدەبی ئێمەدا تازە نییەو نەریتە کۆنەکانن دووبارە‬

‫کاتی خۆی گوتارێکم بەو ناوە باڵوکردەوە ‪.‬‬

‫ڕەدوکەتووە‬

‫کەڕنەڤاڵخوازیەکەی‪.‬‬

‫زۆر‬

‫بوونەوەتەوە و هیچ نەگۆڕاوە‪ ،‬دوێنی پارتە تەقلیدیەکانی‬ ‫گۆڕەپانەکە و ئەمڕۆش پارتە نوێیەکان شەڕی البەال لەگەڵ‬ ‫ڕۆشنبیری جیدیدا دەکەن وسانسۆر دەکرێن و(ئیڕهابی‬ ‫تایبەت) یان لەسەر مومارەسە دەکرێت‪.‬‬

‫ئەمجارە لەالیەن‬

‫ئۆپۆزیسێۆن و مونەزیرەکانی مومارەسە دەکرێت‪ ،‬بەکردەی‬ ‫تەخوینکردنمان‪ ،‬کردنی ئێمە بەپیاوی ئەم دەزگا و ئەم‬ ‫دەسەاڵتە و ئەو ماشینی ئیعالمیە‪ .‬مافی ئێمە وەک نوسەر و‬ ‫ئەدیب لەبەردەم ئەم میدیا گشتیە فەرمیە وبەناو ئازادە و کۆی‬ ‫میدیای کوردیدا لەبەردەم هەڕەشەدا بووە و ئێستاش هیچ‬ ‫نەگۆڕاوە‪ .‬هەمیشە هەوڵێک دراوە بۆ ڕێڕەوخوازکردنی‬ ‫بیروڕاکان‪ ،‬بەوەی ئەم پارتە یان ئەو حزبە دەیەوێت نەک‬ ‫نوسەر لەویژدانی ئازادەنەی خۆیەوە تەعبیر لەخۆی بکات‪ ،‬ئەو‬ ‫مملمالنێیە لەنێوان دڵی شیعر و دونیای زاخاودراوی سیاسەتی‬ ‫کوردیدا هێشتا بەردەوامە ‪.‬‬

‫لێرەوە دەمەوێت بڵێم‪ :‬کە مۆدێلی هاوڕێ ساختەکان‬ ‫ئەم موریدە کوێرانەیان دروستکرد لەسەر مۆدێلی پارتە‬ ‫تەقیلدیەکانی‬

‫دیکە‪ ،‬بەجۆرێک گەر ڕەخنەت لە ڕێکخەری‬

‫گشتی بگرتایە‪ ،‬لەڕابووردووی لەئەدای لەنێو یەکێتیدا‪ ،‬خێرا‬ ‫مۆری پیاوی دەسەاڵتیان پێدا دەماڵیت و خێرا تێزەکانی‬ ‫موفەکیرەکانی خۆیانیان پێ دەفرۆشیتەو‪ .‬ئاوەها ناچاری‬ ‫بێدەنگیان دەکردین بۆ ئەوەی ئەم ڕەخنانە لەقازانجی کەسدا‬ ‫گەمەی خۆی نەکات‪ ،‬کەچی کەبێدەنگیشمان هەڵبژارد‪،‬‬ ‫پەالماریان‬

‫موفەکیرەکایان‪ ،‬هاوڕی ساختەکانی خوێنەران‪،‬‬

‫داین و دەیانگووت ئێوە بۆ نایەنە ڕیزی ئێمە و بۆ جەنگ‬ ‫ناکەن لەگەڵماندا و نابن بەبەشێک لەم ماشێنە ئیعالمیە‬ ‫ڕێڕەوخوازەکراوە‪ ،‬ئێستاش کە لەگەڵ دەسەاڵتدا ڕێکن ئەم‬ ‫موفەکیرانە نیگەرانی خۆیان لەئێمەدا بەتاڵدەکەنەوە‪ ،‬چونکە‬ ‫هەقیقەتە سادەکەی سیاسەتی کوردیان لەبیرکردبوو‪ ،‬کە جودا‬

‫ئەقڵی گاڵتەجاڕی کوردی‪ ،‬سینیزمی کوردی ئاوەها کاری‬

‫لەتێزە فیکریەکان و کلتوری سیاسەت گەمەی خۆی دەکات‪..‬‬

‫کردووە‪ ،‬بۆ نمونە ئۆپۆزیسیۆنی کوردی بڕوای بە بوونی‬

‫ئەمە دیووە تاڵەکەی هاوکێشەی‬

‫سیاسی کوردیە کەئەوان‬

‫ڕۆژنامەیەک نەبوو و هەر خێرا دایخست‪ ،‬نەبادا ڕایەکی‬

‫تەسەوریان دەکرد گۆڕاوە‪ ،‬بەاڵم لەشەو ڕۆژێکدا هەمووی قڵ‬

‫پێچەوانەو ڕەخنەیەکی تێدا باڵوبێتەوە‪ ،‬گەرا باڵویشنەکرێتەوە‬

‫بۆوە و تەنانەت ئیسالمیەکانیش بەتەنها هەریەکەو ڕاکەڕاکی‬

‫نەبادا بەدیسپۆت و سانسۆرکراو ناوی لێبنێن‪ ،‬لەبەرئەوە‬

‫بۆ‬

‫ئیماندارە‬

‫باشترین کار ئەوەبوو دایبخەن و ڕۆژنامەیان نەبێت‪ ،‬چونکە‬

‫ئۆپۆزیسیۆنەکان نەک خاوەنی هیچ مۆدێلێکی ئۆردوگانی‬

‫وشە مەترسیە بۆ سەر وشە‪ .‬ئۆپۆزیسیۆن بڕوای بەمیدیا و‬

‫نەبوون‪ ،‬بەڵکو ئۆپۆزیسیۆنی پۆپۆلیستیان بەجێهێشت بەتەنیا‬

‫جیهازی ئیعالمی پڕ هەرا بووە کەشەقام بجوڵێنێت و ئەمەش‬

‫مفاوەزات‬

‫هەمووان‬

‫مافی دیموکراسیانەی خۆیەتی و کارێکی گرنگی ئەنجامداوە‬

‫چاوەڕوانی (بارزانی) بوون بۆ ئەوەی پەیمانیان پێبدات‪،‬‬

‫بۆ‬

‫گرتنی‬

‫بکات‪.‬‬

‫کورسیەک‬

‫ڕۆژێک‬

‫لەحکومەتدا‬

‫هەبوو‬

‫و‬

‫لەسلێمانی‬

‫نیهت‌| ‪45‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫کەپەیمانی پێدا هەموویان ئاهاتی ئیسراحەتیان هەڵکێشاو‬

‫گۆڕان نانوسن لەسەر مەسەلەی هەناردەی نەوت بۆ تورکیا و‬

‫لەڕۆشنبیرە‬

‫داهاتەکەی لەبانقی تورکیادا دابنرێت؟ یان ئێستا میساقی‬

‫ماسکدارەکان دەدێتەوە و نەڕاوێژیان پێدەکەن و نەگوێشیان‬

‫شەرەف هەیە لەنێوان گۆڕان و پارتی ‪ ،‬بەاڵم گەر ئەوان‬

‫لێدەگرین و نەچیتر گوتاریشیان دەخووێننەوە‪ ،‬ئەمە ڕاستیە‬

‫سیاسەت بکەن هەقی خۆیانە ‪ ،‬بەاڵم ئەی تێۆریکارە‬

‫سادەکە بوو کەئەوان لەبیریان کرد بوو‪ ،‬ئەمە نیگەرانیەکانی‬

‫شۆڕشگێڕەکان بۆ ئەم میساقە ناخەنە بەر ڕەخنە ؟‪ .‬خۆ ئەگەر‬

‫ئەم دیالۆگەیە‪.‬‬

‫ئێمە ئەدیب و گۆشەگیر و ترسنۆک بین بەقەولی ئەوان‪،‬‬

‫گووتیان‬

‫ئەمە‬

‫سیاسەتە‪.‬‬

‫لەمەدا‬

‫نەئاوڕ‬

‫سەیر لەوەدا بوو گەر من یان هاوڕێانم لەدژی ئیسالمیەکان‬ ‫قسەمان بکردایە یەکمجار گۆڕانخوازەکان بەپیاوی دەسەاڵت‬ ‫تاوانباریان دەکردیت‪ ،‬گەر ڕەخنەت لە بارێکی بگرتایە‬ ‫دەیانگوت خۆ تۆ لە فاڵن موفەکیری ئێمە باشتر نیت‪ ،‬ئاوەها‬ ‫تەنانەت لەفەیسبووک پەالماریان دەدایت‪ .‬کەچی ئێستا گەر‬ ‫تیزەکانی خۆیانیان پێ بفرۆشینەوە و بڵێین؛ برادەران خۆ‬ ‫دەسەاڵت هەر ئەوەی جارانە و تاوانبارە‪ ،‬نەوت دزە و‬ ‫تااڵنکارە‪ ،‬کەچی دەڵێن ئاخر برادەر ئەمە سیاسەتە‪ ،‬تۆ‬ ‫ئەدیبیت و سیاسەت نازانی! بڕۆ تێۆرەی مایکرۆفیزیکی‬ ‫دەسەاڵتی فۆکۆ و تێۆرەی بکەری ڕاستەقینە بخوێنەوە‪،‬‬ ‫تەنانەت ئیسالمیەکان پێیان دەگوتین ئێوە بچن ئەو کتێبانە‬ ‫بخوێنەوە‪ .‬ئەم هاوڕیانە‬

‫بەجۆریک خۆیان پیرۆزکرد‪،‬‬

‫کەهیوامان وەهابوو مۆدێلی ئەمان مۆدیلی مارکس بێت‬ ‫لەجیهاندا و نان و ئازادی و داپەروەری فەراهەمبێت ‪ ،‬کەچی‬ ‫لەیەکەمین ئەزمەوندا گاڵتەجاڕیەکانی دەرکەوت ‪ .‬سەیر نییە‬ ‫لەکۆنگرەیەکدا کەبیەوێت دونیا بگۆڕێت‬

‫خۆئەوان شۆڕشگێڕ و لەڕێزی پێشەوەن‪ ،‬بۆ قسە لەسەر ئەمە‬ ‫ناکەن ‪ ،‬لەسەر ئەمرپێدانی هێمنی بەیەک وشە چییە کۆمێنت‬ ‫نانوسن؟‪ ،‬بۆ ڕەخنە لەو ترادیتسێۆنە کۆنەکانی کوتلەبازی و‬ ‫تەزکیە لەکۆنگرە و دروستبونەوەی مۆدێلی یەک سەرکردەیی لە‬ ‫گۆڕاندا ناکەن؟ کەهەڵسوڕاوە جیدیەکانیان لەفەیسبوک و‬ ‫ناڕەزایەتیەکانیان وەک دیاردەیەک باسی لێوە دەکەن‪ ،‬کەچی‬ ‫رۆشنبیرە ئۆپۆزسیۆنالەکان بێدەنگن‪.‬خۆ ئێمە وەک ئەو‬ ‫هاوڕی ماسکدارە کەڕنەڤاڵخوازانە دەڵێن سەرقاڵی شیعرین خۆ‬ ‫ئێوە سەرقاڵی سیاسەتن و پسپۆڕن تێدا‪ ،‬خۆ ئیمە سەرقاڵی‬ ‫ئیستاتیکاین کەالی ئێوە و ڕەدووکەوتووانتان ڕۆمانوسین و‬ ‫شیعرنوسین و کاری ئەدەبی هی الوازەکانە چونکە نایگۆڕێت‪،‬‬ ‫خۆ ئێوە پێشەنگی تێورەی گۆڕانن‪ ،‬ئەی بۆ ڕەخنە لەخودی‬ ‫پارتەکەتان ناگرن‪ .‬بەهەڵەدا نەچووبم‬

‫ڕەخنەیەک جارێک‬

‫گیرا‪ ،‬بەاڵم خێرا موفەکیرەکان گووتیان داوای لێبوردن دەکەین‬ ‫خراپ تێگەیشتن هەبوو‪ ،‬ئەمە چیرۆکە گالتەجاڕیەکەیە‪..‬‬

‫مرۆڤ مافی‬

‫من سەرەتا زۆر پشتگیری ئۆپۆزیسیۆنم دەکردو پێموابوو‬

‫دەنگدانی نەبێت؟‪ ،‬چونکە پێش وەخت دامەزراوەکان دەنگیان‬

‫دەبێت‬

‫و‬

‫لەسەر داوە!‪ ،‬کەواتە ئەمە چ مۆدێلێکی گۆڕانکاریە لەدونیای‬

‫ئۆپۆزیسیۆنبوون‬

‫کۆنگرەکاندا‪ ..‬کەس‬

‫لەدونیای‬

‫کوردیدا‬

‫بوونی‬

‫ئۆپۆزیسیۆن‬

‫بونی هەبێت و گرنگە بۆئەوەی مرۆڤی‬

‫مافی ئەوەی نییە پۆستی ڕێکخەری‬

‫کویلە و (بەڵی گۆ) لەنێوماندا بمرێت‪ ،‬کەچی ئەم کۆنگرەیە ئەم‬

‫گشتی بخاتە ژێر دەنگدانەوە؟ ئەی باشە دونیابینی ئەم پارتە‬

‫بەڵی گۆیە زەقتردەکاتەوە و ترسناکە چونکە شەرعیەتی‬

‫(سیکۆالرە‪ ،‬پۆست شیکۆالر‪ ،‬ئاینیە‪ ،‬سۆسیالستیە‪،‬‬

‫شۆڕشگێڕی دەدات بەخۆی و بەناوی بەرنامەوە پرسیاری ئاین‬

‫سەوزو ژینگەپارێزە‪ ،‬چەپە ‪...‬هتد یان ئەمە هەر کورد گووتەنی‬

‫و دەوڵەت و پرسی پۆستەکانی نێو خۆی بۆ چوارساڵی دیکە‬

‫(پارتی چێشتی‬

‫دواخست ‪ .‬ئهو ڕەخنەیەی من لهو فیگوره سهیرهی لهگهڵ‬

‫چۆنە‬

‫وەک پارتە تەقلیدیەکانی گۆڕەپانەکە‬

‫دروستبوونی بزوتنهوهی گۆڕانهوه سهریههڵداوه ئەوەیە ‪،‬‬

‫مجەورەکەیە)‪.‬‬ ‫ئەمە یەکالینەکرایەوە و مونزەریکانیشیان ڕەخنەیان لەم‬ ‫دیاردەیە نەگرت و بێدەنگیان هەڵبژارد!‬

‫بە مەفهومی سیاسی‬

‫ناوی ئەم جۆرە پارتانە پۆپۆلیستین‪ .‬کەواتە چی گۆڕا‬ ‫بەهەقەت‪ ،‬جیاوازی لەکوێدایە لەگەڵ پارتەکانی دیکەی‬ ‫گۆڕەپانەکە! ‪ ،‬لەگەڵ کۆنگرەکانی چەپڵهڕێزان کەئەم دەڤەرەی‬ ‫تەنیوەتەوە چ جیاوازیەکی هەبوو!‪ .‬نازانم موفەکیرەکانی‬ ‫گۆڕان‬

‫بۆ لەسەر ئەمە نانوسن ‪ ،‬بۆ لەسەر بێدەنگبوونی‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 46‬‬

‫فیگورێکه کهرنهڤاڵچیە‪ ،‬لەالیەکەوە‬ ‫لەالیەکی دیکەوە‬

‫لەهەواڵ و‬

‫بەناو میدیا ئازادەو‬

‫ڕەخنەدا گوڵبژێری دەکات‪،‬‬

‫ئەوەی خۆی پێ حیکمەتە و ئەوەی بەرامبەری پێ عیبرەتە ‪.‬‬ ‫ئەم فیگورە چهنهبازە و نوسینی نییە‪ ،‬گەر بنوسێت لەدووسەد‬ ‫وشەی دووبارەدا هیالک دەبێت ‪ ،‬ولهههموو شتێکدا قسهدهکات‬ ‫و هەموو ڕۆژنامەوانی کوردی تەنیوەتەوە بەمۆرەوە تا سەوزو‬ ‫سوور و زەرد و خاوەنی هیچ مۆدێلێکی نوێ نییە و ئیدیعای‬

‫ئەو مۆدێلە نوێیە دەکات‪ .‬ئەم فیگورە کەڕنەڤاڵچیە ههموو‬

‫مارکسیه کۆنهکان دونیا دابهشدهکاتهوه بۆسهر بهرهی‬

‫بهها ئهدهبی شیعرییهکانی پێ ڕهوانییه‪ ،‬تهنانهت ڕقێکی‬

‫شوڕشگێڕو بهرهی تهسلیمبوو‪.‬ئهم فیگوره کهمن ناوی‬

‫ناڕاستهوخۆی دروستکردووه له ئهدیبه جیدیهکان ‪ ،‬کهڕۆژانه‬

‫کهڕنەڤاڵچیم لێناوه‪ ،‬لهپشت گوتارێکی سیاسیهوه خۆی‬

‫ههستیپێدهکرێت‪ ،‬ئەوەندەی ڕقی لەئەدەبی جیدیە و داوامان‬

‫حهشارداوه‪،‬‬

‫کەئۆپۆزیسیۆن‬

‫لێدەکەن ڕۆمانی کورت بنوسین چونکە لەتەمەڵی خۆیانەوە‬

‫گوتارەکانی ئەوان توڕهەڵداتە گەمەی سیاسیەوە‪ ،‬ماسکەکەی‬

‫لەو بڕوایەدان کەڕۆمان لەدونیادا کورت بۆتەوە‪ ،‬کەبێگومان‬

‫بەردەبێتەوە و چیتر هاوڕێی هەقیقەت نامێنێت‪....‬‬

‫ئەم‬

‫فیگورە‬

‫لەم‬

‫پێچەدا‬

‫ئەمە زادەی مێشکی تەمەڵی خۆیانە‪ .‬ئهم فیگوره لەنێو هەندێک‬ ‫نوسەردا بەشێوەیەکی تێۆری و جیدی خۆی نمایشدەکات ‪،‬‬ ‫بۆ نمونە تهحالوف لهگهڵ ئیسالمیهکاندا پێ مهعریفهیه و‬ ‫حیکمهته‪،‬‬

‫بەڕای ئەو شتێک هەیە ئەوان دۆزیویانەتەوە کەنداوی‬ ‫(ئیسددددالمە لەکددددایەکەی سیاسددددیدا) یە وەک ئەوەی‬ ‫ئیسالمیەکان پێویستیان بە تێۆرەی (پۆسدت سدێکۆەری)‬ ‫فەیلەسوفی ئەڵمانی (هابرماز) بێت‪ ،‬بدۆئەوەی بیدروڕای‬ ‫خۆیدان دەربددڕن و ئەمددان بەرگریددان لێدددەکەن‪ .‬یدداخود‬ ‫ئیسالمی سیاسی قەدەەەکرابێدت‪ ،‬و ئەمدان ئیماندداران‬ ‫دێننەوە نێو سیاسەت و مومارەسەی چەمکی لێبدوردەیی‬ ‫دەکددات‪ .‬بەمەرجێددک واڵت بەسددەر بددانگخواز و مەەی‬ ‫سیاسددددددی و مەەی مددددددزگەوت و مەەی نددددددوژدار و‬

‫هەندێک سەرچاوەی پێویست‪:‬‬ ‫‪1. Friedrich Nietzsche, Menschliches,‬‬ ‫‪Allzumenschliches 51,‬‬ ‫‪zweitausendeins.s266‬‬ ‫‪2. Agnes Heller, Ich habe vier Identitäten",‬‬ ‫‪Winer Zeitung am 26. Januar 2014‬‬ ‫‪3. Hanno Beth: Rechtsradikalismus,‬‬ ‫‪Linksradikalismus, Linksfaschismus.‬‬

‫‪Bemerkungen zu gängigen‬‬ ‫)‪Schlagworten (PDF; 103 kB‬‬ ‫‪a. Karlheinz Weißmann,‬‬ ‫‪Linksfaschismus, Sezession April. 2009‬‬

‫خەسددتەخانەی مەەیاندددا دەکەوێددت و ئەمددان لەزیددادە‬ ‫ئەم تێزبەندددیان بددۆ ئەم هێددزە ئدداینیە کددردووە کە‬ ‫لەخەونیاندا هەڵوژەو تدر لەگەڵ پێغمدبەردا دەخدۆن‪.‬‬ ‫ئەم فیگورە لەتێۆرە و فیکر و رەخنەوە بازهەڵددەداتە‬ ‫کایەکی ترسدناکەوە و لەپێچێکددا‪ .‬کدهیفی بدهوه دێدت‬ ‫لهسهر دێڕی ههواڵ باسی بکدهن‪ .‬ئدهم فیگدوره هدهموو‬ ‫ڕووداوێکدددی ترسدددناک دهکاتددده مادهیدددهکی میددددیایی‬ ‫ولهسدددهری دهدوێدددت‪ ،‬ئدددهوهی بدددهڕای ئدددهم فیگدددوره‬ ‫نهشیڕێنێت و نهچێته سدهر جدادهو تیڤیدهکان و لدهو‬ ‫کهرنددهڤاڵ نددهکات لەدژی دەسددەاڵت‪ ،‬خدداوهن ههڵوێسددت‬ ‫نییه و به موفهکیرهکانی زهمهنی بهعسی دهچونێت‪.‬‬ ‫بێدهنگیهک‪ ،‬گۆشهگیریهک کهنوسهریک مافی خۆیهتی لهبهر‬ ‫ههر هۆیهک بێت ههڵیبژێرێت‪ ،‬الی ئهم کهرناڤاڵچیانه جێگهی‬ ‫گوناههیهو دهبێته پیاوی دهسهاڵت‪ ،‬ئەم ماشێنە ئیعالمیە‪،‬‬ ‫فاشیستە تاسەرئێسقان و لەیەکەم ڕەخنەوە پەالمارتدەدات‪ .‬ئهم‬ ‫فیگوره شهرعیهتی شۆڕشگێڕانه دهدات بهخۆی‪ ،‬بهمیتۆدی‬

‫نیهت‌| ‪47‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫کیژە خوێندکارەکانی ساڵی ‪ ١٩٦٨‬لە هۆڵی خوێندندا‬ ‫ڕووت بوونەوە دەکەن بە پڕۆتێستی سیاسی‪..‬‬

‫ڕەخنەی گاڵتەجاڕی فیمینستی‪،‬‬ ‫چەند مەمکێکی ڕووت بەرامبەر ئادۆڕنۆ‪...‬‬ ‫ئیسماعیل حەمەئەمین‬ ‫خەباتی مێینەکان بوو کەشانبەشانی خوێندکارانی جواڵنەوەی‬ ‫‪ 1991‬دەجەنگان‪ .‬نیشاندانی مەمکە ڕووتەکان بۆ (ئادۆڕنۆ)‬ ‫شۆکێکی گەورە بوو‪ ،‬دوای تێپەڕبوونی سێ مانگ بەسەر ئەم‬ ‫لە هۆڵی ژمارە شەشی زانکۆی فرانکفۆرت لە‪٣٣‬ی‬ ‫ئەپڕیلی ساڵی‪ ،٠٦٩٦‬ڕووداوێک ڕوودەدات‪ ،‬ڕووداێک کەدوای‬

‫ڕووداوە ئادۆڕنۆ کۆچی دوایی دەکات‪ ،‬تائێستا ڕایەک هەیە کە‬ ‫هۆکارەکەی ئەو شۆکە بووە!‬

‫چەندەها ساڵ فەیلەسوفی ئەڵمانی (پیتەر سڵۆتێردایک) لەکتێبی‬

‫لەفۆتۆ ڕەش و سویەکانی زەممەنی ‪ ١٩٦٨‬دا کیژە‬

‫(ڕەخنەی ئەقڵی گاڵتەجاڕی) لەچەند شوێنێکدا ئاماژەی‬

‫خویندکارەکان دەبینرێت بەشی سەرەوەیان ڕووتە و‬

‫پێدەدات‪ ،‬ئەویش هێرشی چەند کیژە خوێندکارێک بوو بۆ‬

‫لەسەر کورسیەکانی خوێندن خەریکی خوێندنن‪،‬‬

‫سەر فەیلەسوفی گرنگی قوتابخانەی فرانکفۆرت‬

‫(تیۆدۆر‬

‫ئادۆرنۆ)‪ ،‬ئەمە لەکاتێکدا بوو کە (ئادۆرنۆ)‬

‫لەودیوو‬

‫پۆدیۆمەکەیەوە خۆی بۆ وانەیەکی دیکەی فەلسەفی ئامادە‬ ‫دەکرد‪،‬‬

‫لەپڕێکدا‬

‫خوێندکاران‬

‫دەوری‬

‫پۆدیۆمی‬

‫پڕۆفیسۆرەکەیان دەدەن و سێ کیژ لەبەرامبەری ڕادەوەستن‪،‬‬ ‫چاکەتەکانیان دەکەنەوە مەمکە ڕووتەکانیان نیشانی ئادۆڕنۆ‬ ‫دەدەن‪ .‬ئادۆڕنۆ لەکاردانەوەیەکدا ئەبڵەق دەبێت‪ ،‬بۆئەوەی‬ ‫گۆشتی تەڕی ئۆپۆزیسیۆنی مێینە نەبینێت‪ ،‬خێرا جانتاکەی‬ ‫بەدەم وچاویەوە دەگرێت‪ ،‬بۆ ئەوەی ڕووتکردنەوەی مەمکەکان‬ ‫بەرامبەر بەجیهان نبەبینێت کەبەشیکە لە سینزم نێزیکدەبێتەوە‬ ‫لەڕابواردنێکی سمبولیانە بەئەویتر‪ ،‬بێگومان ئەم چاالکیە دژی‬ ‫دونیای‬

‫باوکە بەئەخالق و پڕۆفیسۆرەکانی زانکۆ بوو‪،‬‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 48‬‬

‫نیشاندانی گۆشتی مێینە بەم ئاشکرا و هاوارەوە‪،‬‬

‫تەنها‬

‫بخوڵقێنن‪،‬‬

‫یاخود‬

‫بۆئەوە‬

‫نەبوو‬

‫وێنەیەکی‬

‫ئیرۆتیکی‬

‫بەدڕەوشتیەک نیشانبدەن‪ ،‬بەڵکو جۆرێک بوو لەپڕۆتێستکردن‬ ‫بەرامبەر دونیایەکی هەبوو کەلەپێش ساڵی ‪ ٠٦٩١‬بوونی‬ ‫هەبوو‪ .‬دونیای دوای جەنگی جیهانی دووهەم کەتێدا لەفەڕەنسا‬ ‫دیگۆلیەکان دوای تێکشاندنی نازیەت دێنە سەر حوکم‪ ،‬ئەم‬ ‫کۆنەپارێزە ناسیوناالنە هەموو بەها تەقلیدیەکانی لەکۆمەڵگەدا‬ ‫پشتگیردەکەن‪ ،‬بەجۆریک کەچیتر پەیوەندیەکانی نێوان نێرو‬ ‫مێ‪ ،‬ئازادی مێینە وسوستیمی زانکۆ لەبەرامبەر ئەم کڵێشە‬ ‫تەقلیدیەدا توانای بەرەو پێشچوونی نابێت‪ .‬دەزگاکان هێشتا‬ ‫بەهەناسەی باوکە پیرەکانەوە بەڕێوەدەبران‪ ،‬چیتر نۆرم و‬ ‫بەهای نوێ توانای ئەوەی نەبوو جێگەی خۆی بکاتەوە‪ ،‬هێزە‬

‫کۆنزەرڤاتیڤەکان لەئەمریکادا ڤێتنام داگیردەکەن و ناپاڵم‬

‫کتێبە وەک ڕۆژمێرێک وەهایە بۆ شتەکان و ژیان و‬

‫دەڕژێنە سەر خەڵکی سیڤیل‪ ،‬جیهان لەنێو سیاسەت وستراتیژی‬

‫ئەزمونەکان‪ ،‬بەجیاوازی لەهەموو کتێبەکانی دیکەی خاوەنی‬

‫ڕاکێت و تەرازووی هێزەکاندا بەهای خۆی ونکردبوو‪ .‬ئەم‬

‫ڕیزبەندی و کاتیگۆری لێکۆڵینەوەی فەلسەفی نییە‪ ،‬بەقەد‬

‫دۆخە وکەڵەکەبوونی کێشەکان وەها دەکات کەبزوتنەوەی‬

‫هێندەی نۆتیست وسەرنجە فەلسەفیەکانی خۆیەتی دەربارەی‬

‫‪ ٠٦٩١‬دروست بێت‪ ،‬لەترۆپکدا ڕێکخراوی بادر ماینهۆڤ‬

‫ژیان و شتەکان‪ ،‬الی ئادۆرنۆ هیچ ژیانیکی ڕاستەقینە لەنێو‬

‫دەکەونە تیرۆرکردنی سەرمایەدارە گەورەکان‪ ..‬ئەمانە هەمووی‬

‫هەڵەدا بوونی نییە‪ ،‬لەبەرئەوە بوون لەنێو هەڵەدا مانای‬

‫چەند تیرۆژە تیشێکیک بوو زۆر بەهای تەقلیدی نێو‬

‫ونکردنی ڕاستەقینەیی ژیانە‪ .‬ئەم ڕەهەندە ڕەشبینی ئادۆڕنۆ‬

‫لەفراونکردنی‬

‫نێو‬

‫کۆمەڵگەکانی‬

‫ڕۆژئاوای‬

‫تیکشکاند‪،‬‬

‫هەر‬

‫نەبوو‪،‬‬

‫هەرچەندە‬

‫ئەو‬

‫بەسکپتیزمێکی‬

‫(ڕەشبین)‬

‫سنورەکانی ئازادی سیاسیەوە بیگرە‪ ،‬تاوەکو ئازادی جەستەو‬

‫قوتابخانەکە دەژمێرێت‪ ،‬بەقەد ئەوەندەی لەدڵ ڕەقی و (ساردی‬

‫پەیوندیەکانی نێرو مێ و گۆڕینی سوستیمی خویندن بەگشتی‬

‫جیهان)دا بەدووی گەرمیەکی گەورەدا دەگەڕا‪ ،‬لێرەوە جەستەی‬

‫و زانکۆکان بەتایبەتی‪ ،‬لەڕوووی ئەو شتەی پێیدەڵێن ئەخالقی‬

‫مێینە بەمانا ئیستاتیکی جوانپەرستی و گەرمیەکەی‪ ،‬نەک تەنها‬

‫گشتی کە ئەوروپا وەک دەست لێنەدراو مامەڵەی لەگەڵدا‬

‫بەمانا ئیرۆتیکیە و سێکسیزمەکەی‪ ،‬جەستەکەیە پڕە لەئازادی‪،‬‬

‫دەکردن‪ ،‬گۆڕانی بنەڕتی ڕوویدا‪ ،‬پەیوەندی نێوان ژن و پیاو‬

‫کە کۆنەپاریزانی ئەوروپای ئەوسا و لێرەش ئیسالمی سیاسی‬

‫ڕەهەندێکی ئازادانتر و لیبرالیانەتری وەرگرت‪ ،‬کلتوری‬

‫بەهەموو هێزێکیەوە هەوڵی شاردنەوەی جوانیەکانی دەدات‪،‬‬

‫جەستەی ئازاد هاتە نێو فەرهەنگی ئازادیەکانەوە‪ .‬دیارە پێش‬

‫فەزایەک دەخوڵقنێت لەساردی و تابۆ بەناوی ئادابی گشتی‬

‫ئەو مێژووە قوتابخانەی ڕەخنەیی فرانکفۆرت کاریگەری‬

‫عورفەکان‪ ،‬نۆرمە لۆکاڵیەکان دەکاتە نۆرمی ئیسالمەوی‪ ،‬ئەوە‬

‫گەورەیان هەبوو لەسەر ئەم جواڵنەوەیە‪ ،‬لەهەمانکاتیشدا‬

‫ساردی جیهانە وەک ئادۆڕنۆ دەڵێت‪ ،‬ئەوە گڵۆبالیزمە‪ ،‬کەوەک‬

‫ڕەخنەی توندیشیان لەم جواڵنەوەیە گرت‪ ،‬بیرمان ناچێت‬

‫شمەک ئیسالمی سیاسی بەو فۆرمەیەوە دینێتە بازاڕی خۆیەوە‪.‬‬

‫لەگفتوگۆیەکدا فەیلەسوفی گرنگی قوتابخانەی فرانکفۆڕت‬

‫ئیدی کۆنەپاریزی سوستیمی سیاسی و کۆمەاڵیەتی دوای‬

‫(یورگن هابرماز) ئەو چەپە گەنجانەیە بە (چەپی فاشی‬

‫جەنگی جیهانی دووهەم کەش و هەوای کۆمەلگەکانی ئەوروپای‬

‫‪ )Linkfaschismus‬پێناسەدەکات‪.‬‬

‫ئاوەها بەنەریتە کۆنەکان سیخنا کردبوو‪ ،‬جەستە کاری لەسەر‬

‫ئادۆڕنۆ خۆی وەک پڕۆفیسۆریک و بیرمەندیکی گرنگی‬ ‫قوتابخانەی فرانکفۆرت ڕەخنەگریکی بەهێز بو لەسوستیمی‬ ‫باو‪ ،‬دەتوانین بەگەڕانەوە بۆ (پیتەر سڵۆتێردایک) بڵێین‪ :‬کە‬ ‫ئادۆرنۆ لە دژی ئەو زانستە ئەقاڵنیە بوو کەتەنها مۆرکی‬ ‫پیاوانە زاڵ بوو بەسەریدا‪ ،‬جیهانی ڕێک و پڕ دسپلین پیاوانە‬ ‫بوو‪ ،‬جیهانیک دوور لەنەرمی و ئیستایکا‪ ،‬جیهانی پڕاگماتیەت‬ ‫و هاوکێشەی ماتماتیکی کەکۆمەڵگەی کردووە بە کارگەیەکی‬ ‫گەورە و ئەندامەکانیشی بە شمەکخۆری ئەبەدی‪ .‬مۆدێرنە لەم‬ ‫پێچەیدا شمەکخۆری دەکاتە ئەلتەرناتیڤی بیرکردنەوە‪ ،‬مادامەکی‬ ‫سوستێم لەجیاتی ئێمە ڕاتسیۆناالنە‪ ،‬ئەقاڵنیانە‪ ،‬بیردەکاتەوە‪،‬‬ ‫لەجیاتی ئێمە خەوندەبینێت و لەجیاتی ئیمە ژیان ڕێکدەخات‪..‬‬ ‫پەرچەکرداری فیکری ئادۆڕۆنۆ لەدونیای دوای جەنگ‬ ‫دابەشدەبن بەسەر چەندەها کاری فەلسەفی گرنگ‪ ،‬گرنگتریان‬ ‫کەباسی بکەین‪( ،‬بەڕای من)‬

‫کتێبە ئاڵۆزو سەرنج‬

‫ڕاکێشەکەیەتی (مینیما مۆڕالیا ‪ /‬مۆڕاڵە بچوکەکان)ە ‪ ،‬کەتاتیتڵی‬ ‫دووهەمی ئەم کتێبە (پەرچە کرداری ژیانێکی تێکشکاو)ە‪ ،‬ئەم‬

‫دەکرا و کیژەکانیش بەمەمک نیشاندانیان پڕۆتێست کرد ‪..‬‬

‫دیددارە ئەم پرۆتێسددت کددردنە ندداهەقیەک بددوو‬ ‫چەپەکدددان کردیدددان بەرامدددبەر ئدددادۆڕنۆ‪ ،‬ئەو‬ ‫ئەوەندددە بەو سوسددتیمە باوکسدداەریە پەسددت‬ ‫بدددددددوو‪ ،‬بەجۆرێدددددددک نددددددداوی بددددددداوکی و‬ ‫خدددانەوادەکەی تەنهدددا بەدوو پیدددت دەنوسدددی‬ ‫ندداوی خددۆی بەئاشددکرا (‪)T. W. Adorno‬‬ ‫(سددداۆتێردایک) دەربدددارەی ئدددادۆڕنۆ دەڵێدددت‪:‬‬ ‫(ەی ئدددددادۆڕنۆ ڕەتکدددددردنەوەی باوکسددددداەری‬ ‫بەجۆریددددک بددددو کەندددداوی بدددداوکی تەنهددددا‬ ‫وشدددەیەکی لددد مدددابۆوە‪ ... )..‬هێرشدددی ئەو‬ ‫خانمددددانە ڕەخنەیەکددددی گاڵتەجدددداڕانە بددددوو‪،‬‬ ‫بەاڵم بۆسددددەر کەسددددێک بددددوو کەهەمددددوو‬ ‫نیهت‌| ‪49‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫تەمەنددددی دژی باوکسدددداەری و دەرهاویشددددتە‬

‫فیمینزمی کوردی لەکوێی جەستەی خۆیدایەتی؟‪...‬‬

‫خراپەکدددانی مدددۆدێرنە کددداری کدددردووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەهەمانکاتیشدددددا‪ .‬بەڕای مددددن دژی ئددددادۆڕنۆ‬ ‫بدددددوو‪ ،‬چدددددونکە ئەو وەک سدددددەری گەورەی‬ ‫تیدددددددۆری دژی ڕای نیدددددددوەی جدددددددواڵنەوەی‬ ‫خوێندددکارانی ‪ ١٩٦٨‬بددوو‪ ،‬کەپێیددان وەهددابوو‬ ‫دەبێددددت بیروڕاکددددانی تێددددۆرەی ڕەخنەیددددی‬ ‫فرانکفدددۆرت لەئەکتیکدددی سیاسدددیدا پڕاکتیدددزە‬ ‫بکرێددددت‪ ،‬ئددددادۆڕنۆ بەتوندددددی دژی ئەو ڕایە‬ ‫بوو‪،‬‬ ‫ئەو دژی بەئایدۆلۆژیاکردنی تێۆرەی ڕەخنەیی بوو‪ ،‬ئەمەش‬ ‫بەجۆرێک‬

‫چەپەکانی‬

‫توڕەکردبوو‬

‫کەدەستەواژەیەکیان‬

‫دەگووتەوە دەیانگووت‪( :‬پەیمانگای ئادۆڕنۆ دەمیکە مردووە)‪.‬‬ ‫دیارە ئەو خانمانە بەرامبەر ئەم کردارەیان لەدوایدا پەشیمان‬ ‫بوونەوە‪ ،‬ئەم دڵڕەقی بوو بەرامبەر ئەو ئەقڵە گەورەیە‪،‬‬ ‫لەدوایشدا کەسیان ئامادەنەبوون‪ ،‬بەئێستاشەوە‪،‬‬ ‫ڕۆژنامەیەک باس بکەن‪.‬‬ ‫لەبەردەم‬

‫بۆ هیچ‬

‫بەاڵم من پێموایە ئەم پرۆتێستە‬

‫بیرمەندیکی قوتابخانەی فرانکفۆرت کاردانەوەی‬

‫فیکری خۆشی هەبوو‪ ،‬بەوەی ئەم خانمانە توانیان بەم‬ ‫پرۆتێستەیان مانایەکی گەورە ببەخشن بە ڕەخنەی ئەقڵی‬ ‫گاڵتەجاڕی‪ ،‬کاتێک جەستەیان دەبێت بە چەکیک لەدژی نۆرمە‬ ‫باوەکان‪ ،‬توانیان بەو چاالکیانە ئەو گۆمە بشلەقێنن کەجەستە‬ ‫بەهی ئەویتر‪ ،‬هی کۆمەڵگە و ئاین و عورف و مامۆستایانی‬ ‫ئەخالق دەزانێت‪ ،‬کیژەکانی ئەوسا کە ئێستا لەژیاندا نەماون‪،‬‬ ‫(ئادۆڕنۆ) یان لە ئیدیالزمی سوقراتیدا قەتیس کرد و‬ ‫سەلماندیان کە جەستەی مێینە خاوەنی زیرەکی خۆیەتی‪،‬‬ ‫موڵکی خۆیەتی نەک یاساکان‪ ،‬تەنانەت فەیلەسوفە مۆدێرنەکانی‬ ‫وەک ئادۆڕنۆش دەبێت لەبەردەم توندوتیژی ڕووتیدا تووشی‬ ‫شۆک بن‪ ،‬لێرەوە دەبێت پرسیاری ئەوە بکەم‪:‬‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 01‬‬

‫دهزگای‌ئادۆڕنۆ‌مردوه ‌‬ ‫‌‬

‫دیموکراسى ڤایرۆس یان دەرمان‬ ‫بۆ بنوس ‪ ،‬کەس ناخوێنێدتەوە‪ ،‬ئەمە نمایشێکە بۆ بینەرە نابیناکان‬ ‫نوسینى‪ :‬پێشڕەو حسێن‬

‫ئەو ناونیشدددددددانە لەبەر جدددددددۆری ئەو دۆسدددددددتایەتیە ئۆرگدددددددانیەیە کە بە سدددددددتراتیژی ئەم گۆڤدددددددارەوە‬ ‫گرێدددددى دەدات‪ ،‬فێادددددێکە‪ ،‬بیدددددانویەکە تدددددا بتوانێدددددت جدددددۆرە خزمدددددایەتییەک لەتەک ئەو نوسدددددینانەدا‬ ‫ببەستێت و لە پێرستەکەدا هەست بە ەەریبى نەکات‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪51‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫مەسەلەکە تەنیا نوسین نییە‪ ،‬هەموو کایە کلتوریەکان بێ وەرگرن‪ .‬شاانۆ‬ ‫سواڵى بینەر دەکات‪ ،‬تابلۆکان لە گەلەرییەکاندا خۆیاان تەماشااخ خۆیاان‬ ‫دەکەن‪ ،‬موزیاااک لەبەر گاااوێچکەیەکى زەبەالحاااى کەڕدا تەقوکاااوتیەتى‪.‬‬ ‫باوەڕبکەن‪ ،‬تەنانەت هەست دەکەم گرنگ نییە لەم نوسینەدا چى دەوترێت‪،‬‬ ‫چى دەنوسرێت‪ ،‬ئەمە بۆ پڕکردنەوەخ بۆشاایى الپەڕەخ گۆڤاارێکە‪ ،‬بااوەڕ‬ ‫ناکەن؟! لەم چەند دێاڕەدا باساى هایچ دەکەم‪ ،‬کەخ خوێنادتانەوە بازانن کە‬ ‫بەئەنقەسااتە‪ :‬شااەوێک دیموکراسااى لەسااەر نەخشااەیەک خەوخ لێاادەکەوێت‪،‬‬ ‫لەخەویدا پیاوێک‪ ،‬بە مقەستێک و مەترێکەوە هەڵدەکوتێتە ساەرخ‪ ،‬کۆمەڵێاک‬ ‫رۆژنامەنوسى کوێر و پەرلەمانتارخ پۆشتەوپەردا هەردوو دەست و قاچییاان‬ ‫تونااد گرتااووە و سااینەماکارێکیش بەزۆر جلەکااانى دادەکەنێاات‪ ،‬بەکەمجااار‬ ‫دیموکراسى زۆر دەترسێت وادەزانێت دەیانەوێت دەستدرێژخ بکەنە سەر بەاڵم‬ ‫پیاوەکەخ یەکەمجار‪ ،‬کە ئێستا دەزانێات بەرگادرووە‪ ،‬دەسات دەکاات بە قیااس‬ ‫کردنااى ناوشااان و بەرزخ و درێااژخ بااااڵخ و دەکەوێاااە دورینااى بەرگێااک‪،‬‬ ‫دیموکراسى لە خەوەکەیدا لێیان دەپاڕێاتەوە دەڵێات بارادەران ئەم بەرگەخ خاۆم‬ ‫زۆر بەدڵە‪ ،‬باااوکم لە جەژنااى لەدایکبوونماادا پێشکەشااى کااردم‪ ،‬رۆژنامەنوسااەکە‬ ‫چاویلکە رەشەکەخ سەر چاوخ الدەبات‪ ،‬دەڵێ هەرچەند مان نااتبینم بەاڵم هەسات‬ ‫دەکەم ئەم بەرگە بەبەرت تەسااکە‪ ،‬پەرلەمانتااارەکە‪ :‬نااا ئااازیزم پێویسااتە جلێکااى‬ ‫جوانترت هەبێات‪ ،‬دەرهێانەرە ساینەماییەکە ئەم فایگەرەخ تاۆ کەمێاک دەساتکارخ‬ ‫دەوێ‪....‬‬

‫شایەتیدانى نزیکەخ ‪ 15‬ساڵى تەمەنمە لەم ناوەندە‬ ‫رۆشنبیرییەدا (بە نمایش دەستیپێکرد و پاشان وەرگێڕان و‬ ‫بەهەرحاڵ ئەگەر گەشتنە ئێرەخ نوسینەکە و هێشتا‬

‫‪ )...‬کە هیچ لێکۆڵینەوەیەک‪ ،‬هیچ نوسینێک‪ ،‬هیچ نمایشێک‬

‫بەتەماخ ئەوەبوون باسەکە لێکۆڵینەوەیەکى زانستى و‬

‫نەبوو وەکو چۆن لەوێندەر کاریگەریى خۆیان هەبوو‪ ،‬هیچ‬

‫لێکدانەوەخ ئەو بۆچونە فەلسەفیانە بێت کە دواتر لە پەراوێزدا‬

‫کاریگەرییەک لەسەر ئێمە دابنێت‪ .‬لەبەرئەوەخ ئێمە تەنیا‬

‫سەرچاوەخ بۆچونەکانى دیارخ کردبێت هەڵەن‪ ،‬ببورن‪ ،‬هەڵە‬

‫دەمانەوێت چێژ وەربگرین‪ ،‬بیرکردنەوە هیالکمان دەکات‪،‬‬

‫نیین‪ ،‬بگرە پێویستە روونى بکەمەوە کە‪ :‬باوەڕبوونم بەوەخ‬

‫خوێندنەوە چ چێژێکى نییە لەمس بکرێت‪ ،‬تەماشاخ نمایشێک‬

‫نمایشى‬

‫ئەوەندەخ لەخۆمان نیگەرانمان دەکات چ چێژێکى تیادایە‪ ،‬ئێمە‬

‫شانۆنامەیەکى سارتەر‪ ،‬کەس نییە سەفەرێکى ئەنتاڵیا (تا ئێستا‬

‫دێوانەخ چێژین‪ ،‬چێژێک نە توانیومانە لە خواردندا‬

‫نەمبینیوە‪ ،‬باسى دەکەن) بگۆڕێاتەوە بە بەشدارییەکى کاریگەر‬

‫بیدۆزینەوە نە لە ئۆتۆمبێلەکان نە لە ئاپارتمانەکان نە لە‪ ....‬لە‬

‫لە کۆنفراسى توندوتیژیى دژخ ژنان‪ ،‬پڕوپاگەندەخ هەڵمەتى‬

‫سیاسەتیشدا‬

‫سڕینەوەخ‬

‫بانگەشەخ هەڵبژاردن زۆر خۆشترە لە گوێگرتن لەو‬

‫بیروبۆچونەکانى بەرامبەرمان حەز لێیە‪ ،‬ئامانجمان تەنیا‬

‫گۆرانیبێژەخ دایمە گۆرانى ەەمگین دەخوێنێت‪ ،‬هەڵێنجراوخ‬

‫چێژوەرگرتنە‪.‬‬

‫لەم‬

‫قۆناەەدا‬

‫کارگەیەکى‬

‫تەماتە‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 02‬‬

‫باشترە‬

‫لە‬

‫چێژخ‬

‫خستنى‬

‫ئەویتر‬

‫و‬

‫ئیتر دیموکراسى هیچ قسەیەکى نامێنێت‪ ،‬دەلێت بەراستى‬

‫خۆم بەدڵە و نامەوێت بیانگۆڕم‪ ،‬بەاڵم لەبەرئەوەخ دیموکراسیم‬

‫شەرمەزارتان کردم‪ ،‬من لەخۆمەوە ەایەلەخ خراپ بە مێشکما‬

‫ئەڵێم بابەدڵى ئێوە بێت‪ ،‬باشە بەاڵم تەنیا رەنگەکەخ بگۆڕن‪،‬‬

‫دەهات‪ ،‬دەخ تەواو دەست و چاقچم بەردەن بەئاقڵى دادەنیشم‬

‫مۆدێلەکەخ یان فۆرمەکەخ با وەکو خۆخ بێت‪ .‬برادەران‬

‫تا بەرگەکەم تەواو دەبێت‪ ،‬سینەماکارەکە کامێراکەخ دەردێنێت‬

‫هەمویان دەستیان کرد بە پێکەنین‪ ،‬خەیاتەکە قاقا دەستى لە‬

‫فیگورە دەرهێنەرانەکەخ بەزەقى دەردەکەوێت‪ ،‬ئادەخ کەمێک‬

‫بڕین و دورین هەڵگرت و وتى‪ :‬بەسەرخ تۆ تائێستا مراخانى‬

‫کۆببنەوە با فۆتۆیەکى یادگارخ بگرین‪ ...‬رۆژنامەنوسەکە‬

‫منت نەبینیوە بۆیە ئاوا دەڵێى‪ ،‬تۆ تەحەمولکە باوەڕکە ئەو‬

‫فالشێکت دەدەمێ ئەو رەسمانەم بۆ دابنێ ئەمەوێت راپۆرتێک‬

‫جلوبەرگەخ ئێمە ببینیت ئیتر قەت ئەوەخ خۆت لەبەرناکەیتەوە‪.‬‬

‫لەسەر ئەم سەفەرەخ جەنابى دیموکراسى بکەم‪ ،‬ئائا‬ ‫رێپۆرتاژێک بەناونیشانى‪ :‬دیموکراسى میوانى کوردستانە‪.‬‬ ‫پەرلەمانتارەکە‬

‫بەپۆزێکى‬

‫گەلدۆستانەوە‬

‫لەو‬

‫ئۆتۆمبێلە‬

‫دادەبەزێت کە بەبۆنەخ دەستبەکاربوونیەوە پێشکەشى کراوە‪،‬‬ ‫دەچێتە تەنیشت دیموکراسى و بەگوێدا دەچرپێنێت‪ :‬ئەمشەو‬ ‫الخ خۆمان دەعوەتى‪ ،‬باوەڕبکە حیزبەکەخ من ئەمجارە‬ ‫زۆرترینى دەنگەکانى بردۆتەوە‪ ،‬ئەزانم تۆ لە جەماعەتى‬ ‫زۆرینەیت‪ ،‬ئەمشەو زۆرینەخ سەرکردایەتیش لەوێ دەبن‬ ‫دەتوانیین لەسەر زۆرینەخ گرفتەکان و دەنگەکان و لەسەر ئەو‬ ‫کەمینەیەش قسە بکەین کە پێویستە جارخ داهاتوو دەنگ بدەن‬ ‫بەخۆمان!!‪...‬‬

‫کاتێکیش دیموکراسیەت‪ ،‬لە جۆرخ پراکتیکى سیاسییدا و‬ ‫کاتێک لەپێش ئەوەخ هەوڵێک هەبێت بۆئەوەخ پێش ئەوەخ بۆ‬ ‫جۆرخ‬

‫دەنگدان‬

‫بەکاربهێنرێت‬

‫ببێتە‬

‫کلتورێک‬

‫بۆ‬

‫پەروەردەکردنى دەنگدەر‪ ،‬پێش ئەوەخ یارییەک بێت بە‬ ‫دروشمەکان باوەڕێک بێت بە حەقیقەت‪ ،‬پێش ئەوەخ پەیژەیەک‬ ‫بێت بۆ سەرکەوتن بەسەر جەستەخ دەسەاڵتدا تەختەرەشێک‬ ‫بێت بۆ گۆڕینى عەقڵى سیاسى‪ ،‬ئەوکات بەستەرخ لەدایکبوونى‬ ‫حوکمێکى دیموکراسیانە هەموارتر دەبێت‪ .‬ئەگەر مرۆڤەکان‬ ‫بیروباوەڕخ دەستەجەمعى خۆیان وەکو پیرۆزییەک تەماشا‬ ‫بکەن و هەوڵ بدەن موریدیتر کۆبکەنەوە‪ ،‬ئەگەر مەینەتى و‬ ‫داواکانى گەگ بقۆزرێنەوە بۆ بەدەستهێنانى دەنگ‪ ،‬ئەگەر‬

‫یەکێکیتر لەو بۆچونانەخ تا ئێستا لەناو مندا گەورەبووە‬

‫تاقمێک لەسەر دزینى ئەو دەنگە راستەقینانەخ جەماوەر لە‬

‫ئەوەیە کە جیاوازخ بێروڕا لەو جیهانەدا کە دیموکراسیەتى‬

‫ناڕەزایى جەماوەریەوە بۆ دروشمى سیاسى بەردەوام بن‪ ،‬ئیتر‬

‫وەکو دەرمانێک بە کۆمەڵى مرۆیى ناساند بۆ دروستکردنى‬

‫دیموکراسیەت ئەو مەفهومە کۆنینەخ لەدەستدەدات کە زۆرینە‬

‫راخ سێهەم بووە‪ ،‬دەنگێک لە دەنگى من ناچێت نایسڕمەوە‪،‬‬

‫تەنیا حوکمڕان و پاڵەوانى ئەو شارە نییە کە زۆریینەخ‬

‫هەوڵ دەدەم لەو پڕۆگرامانەخ رەنگێکیترخ سیاسى تەرحیان‬

‫دەنگەکانى بردووە‪ ،‬بەڵکو هەوڵێکە بۆ سەلماندنى ئەو‬

‫دەکات جێگەیەک بۆ رەنگەکەخ خۆم بدۆزمەوە‪ ،‬ئیتر ئەوکات‬

‫حەقیقەتەخ کە هەڵیگرتووە بەو کەمینەیەخ دەنگى پێنەداوە‪.‬‬

‫کە شین و زەرد تێکەڵ دەکەین رەنگێکیتر دەردەچێت‪.‬‬ ‫دیموکراسیەت لەوکاتەشدا کە پێچەوانەخ ئەم ناوەخنە ئەزەلیەخ‬ ‫خۆخ بەکارهێنراوە‪ ،‬دواجار کە بۆ سڕینەوەخ بەرامبەر و بۆ‬ ‫ئەوەبووە‬

‫کە‬

‫رەنگەکەیتریش‬

‫ئیحتیوا‬

‫بکات‪،‬‬

‫هاوتاخ‬

‫تۆتالیتاریەت و هاوشانى دیکتاتۆریەت راوەستاوە‪ .‬لە‬ ‫دیموکراسیەتدا نابێت هەموو حەق بە تۆ بێت و من هیچ‬

‫سودخ نەبوو‪ ،‬هەرچییەکى کرد دەستبەردارخ نەبوون‪،‬‬ ‫دەیانویست بەزۆر جلەکانى لەبەر دابکەنن‪ ،‬هاوارخ کرد‪،‬‬ ‫قیژاندخ‪ ،‬شەاڵڵى عارەق و بە هەناسەسوارخ لەخەو راپەڕخ‪،‬‬ ‫جەنابى دیموکراسى لەسەر نەخشەخ کوردستان (باشوور)‬ ‫خەوخ لێکەوتبوو‪.‬‬

‫حەقێکم نەبێت‪ ،‬نابێت تۆ هەر زۆرینە بیت و کەمینەیى منیش‬ ‫بە شورەیى بزانیت‪.‬‬ ‫ئیتر جەنابى دیموکراسى کەمێک رەنگى گۆڕا‪ ،‬توڕەیى پێوە‬ ‫دیاربوو‪ ،‬کەمێکیش دەترسا‪ ،‬چونکە بیرخ بوو چۆن‬ ‫جاریتریش بەمشێوەیە یەکەمجار میوانداریەکى شایستە کراوە‬ ‫و دواتر بەتەواوەتى ریسوا کراوە‪ ،‬لەپڕ بەدەنگێک کە زیاتر لە‬ ‫پاڕانەوە دەچوو وتى‪ :‬ئازیزان بەڕاستى هەست دەکەم جلەکانى‬

‫نیهت‌| ‪53‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫فیگهری خیانهتکار‬ ‫بەیان سەلمان‬

‫له پاش ژیان و مردن‪ ،‬چ شتێکی تر هێندهی خیانهت جێی خۆی له بیری مرۆڤایهتیدا کردوهتهوه؟ خیانهت له خۆشهویست بێت یان له‬ ‫هاوڕێ‪ ،‬یاخود له واڵت(سیاسی و سهربازی)‪ ،‬ههموو ڕووی گڕێبهستێکن که دهپچڕێ و لهگهڵیشیدا پهیوهندیمان لهگهڵ جیهاندا‬ ‫دهپچڕێ چونکە باوهڕمان درزی تێدهکهوێ‪ .‬بۆیه دهکرێ بڵێین که خیانهت ئهو بوونهوهره هاورهگهزهیه که نێرو مێی لێ جودا‬ ‫ناکرێتهوه‪ .‬برایهکی درۆیه‪ ،‬دوو ڕوی دراوێکه که ئهمدیو و ئهودیوی بهکار دهبرێ‪ .‬نهوتنی ڕاستی دهکاته شاردنهوهی مهبهستێک‪،‬‬ ‫ئهمیش لهسهر جۆری ئهو ڕاستییه وهستاوه که دهبێ یان نابێ بیدرکێنی‪ .‬ئهو بۆچوونهش زۆر تهواو نییه که دڵێین له نێوان دوو‬ ‫کهسه یان دوو الییه‪ ،‬بهڵکو وهک نووسهری سۆسیۆلۆژی سیباستیان شێر ‪ Sébastien Schehr‬دهڵی کارێکی سێ الییه له‬ ‫نێوان خیانتکار و خاینلێکراو و سوود وهرگر‪.‬‬

‫خیانهت له پێر ههموو شتێکدا سهرههڵدانی نهێنی و دهرکهوتنی ڕاستییهکانه‪ ،‬ەدانی دهماکهکانه‪ ،‬کۆتایی پارچه‬ ‫شانۆگهرییهکه که ههمیشه به تراژێدییهک کۆتایی دێت‪ .‬ئهو گوتاره دووزمانهیه که له ناوهڕۆکیدا ترشی و تاڵیی‬ ‫ههڵگرتووه و هاتو چۆیهکه له نێوان ڕابردوو و ئێستا‪ ،‬ڕابردووی نههێنی و شاردنهوه و ئێستای سهرههڵدانی‬ ‫ههقیوهتهکان‪ .‬دوو وێنهیه یهکیان پڕ بهها و پلهبهرزیی و پایهدارییه‪ ،‬ئهوی تریشیان شۆڕبوونهوهیه تا قاتی‬ ‫خوارووی خوارهوهی دهروون و ڕهوشت‪ .‬ڕۆڵێکی دوو فاقهیه که تاقه کهسێک یان واڵتێک و گروپ و ەیهنێک پێی‬ ‫ههلدهستن و ب‬

‫لێکهوتنهوهی کارهسات نایهتهدی‪ .‬بۆ ئهوهی کهسێکیر بچێته خانهی خیانهتکار پێویسته‬

‫گهورهترین زانیاری لهسهر بهرامهبهرهکهی ههب و تهواو شارهزای بێت‪.‬‬ ‫خهیانهت چییه؟ له کێ دهکرێ؟ بۆ ئهوهنده لهو وشهیه دهترسین؟ بۆ دهیان وشهی تری نزیکی بۆ دهدۆزینهوهو نامانهوێ ناوی‬ ‫بهێنین؟ بۆ مێژووی سیاسی و سهربازی و ئهدهبی کۆن و نوێ ئهوهنده پێوهی سهرقاڵبوونه و هێشتا لهسهری ئهڕۆن؟‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 04‬‬

‫خیانهت و کۆمهڵێ وشهیتر که بهدهوریشییهوهن‪ -‬درۆ‪ ،‬ەهدر‪ ،‬داوێن پیسی‪ ،‬دڵپیسی‪ ،‬ناپاکیی‪ ،‬موزهیهفی‪ ،‬دووڕوویی‪ ،‬جێهێشتن‪،‬‬ ‫وازلێهێنان‪ ،‬پشتتێ ردن‪ ،‬ههڵخهڵهتان‪ ،‬فێ ‪ ،‬فڕیودان‪ ،‬تهڵهکهبازیی‪ ،‬تهڵهنانهوه‪ ،‬سیخوڕی‪ ...‬ههموو ئهمانه نزیکبوونهوهیه له واتای‬ ‫ڕاستی و ترسیشه له ددان پێداهێنانی ئهو راستییه‪ .‬پهندێکی ئهمریکیهکان دهڵێ‪'' :‬خیانهت ههرگیز سهرناکهوێ‪ ،‬چونکو که سهرکهوت‬ ‫ناوێکی تری لێدهنێین‪''.‬‬ ‫ئهگهر دیسان بپرسین‪ :‬ئهو هۆیانه چین که هانی کهسێک دهدات بچێته خانهی خاینهوه؟ به زۆرهملێ‪ ،‬له ترسا‪ ،‬له بهر بهرژهوهندی‪ ،‬به‬ ‫تهواوی مهیل و ههوهس‪ ،‬لهبهر چێژی چاالکییهک که دهچێته ژێر ناوی بهسهرهات‪ .‬مغامرة ‪aventure ،adventure،‬؟‬

‫سهروی هێزی مرۆڤ بۆمان وێنا ناکرێ‪ .‬ئهمهشه که وا دهکات‬ ‫کرداری دراماتیکی له سهر شانۆی کالسیکهوه بگوازێتهوه‬ ‫خهیانهت چرکهیهکی ڕابردووشه که ئێستای کهس و‬ ‫خێزان و واڵت جێلهق دهکات‪ .‬پهیماننامهیهکه دیوێکی سوێندی‬ ‫وهفادارییه بۆ الیهک و دیوێکیشی دابرانه لهگهڵ جیهان‬ ‫ولهوهش ترسناکتر نهبوونی شوناسی کهسایهتییه و ئا لێرهشدا‬ ‫کۆتایی به کهسایهتی پهیمانبهست دێت‪ .‬ئهم گرێبهسته به‬ ‫پێچهوانهی زۆرینهی بیروڕاکان پلهیهکی بهرزی هۆش و وێژدان‬ ‫ئیمزای کردووه و خافڵنهبوونی نییه له ئاکامی کردار‪ ،‬وهلێ‬ ‫ئهمه ڕێگر نییه بهرامبهر به ونبوونی شوناس‪ ،‬کهسی‬ ‫خیانهتکار دهچێته خانهی نازناوێک یان کورتدهکرێتهوه بۆ‬ ‫جفرهیهک و ژمارهیهک‪ ،‬بگره ههندێ جار ئهو کهسایهتیه‬ ‫دهشکێندرێتهوه و له قاڵبێکی ئامادهکراو به پیی ئهرک و‬ ‫راسپارهی داهاتووی دروستدهکرێتهوه‪ ،‬لهوانهشه بکرێته‬ ‫پاڵهوانێک‪ .‬ههموو ئهم گریمانانه لهسهر جۆری ئهرک و ئهو‬ ‫الیهنه وهستاوه که کێ فهرمان به کێ دهدات‪ ،‬چی هانی کهس‬ ‫دهدات له خۆی ههڵگهڕێتهوه؟ دیاره له ناواخنی ههموو‬ ‫چیرۆکێکی خیانهتدا پیالنێک ههیه‪ ،‬لهگهڵ گهشهکردنی ئهو‬ ‫پیالنه بڕێک ڕاستی له کێس دهچێ و بڕێکی دی به ناوی‬ ‫ڕاستییهوه جێی ئهوانه دهگهرنهوه‪ .‬لێرهدا هاودژیی ئهم‬ ‫دووفاقیه دێته ئاراوه کاتێ وێنهیهکی گهش و پرشنگدار له‬ ‫کرداری ههڵگری شوناسی نوێدا دهرئهکهوێ‪ ،‬نموونهی جیمس‬ ‫بۆند لهوه تێدهپهڕێ وهک سیخۆڕیک مامهڵهی لهگهڵدا بکرێ‪،‬‬

‫ئهودیو شاشهکانی سینهما چونکو کرداری بهرفراوان لهوێوه‬ ‫موحاڵ نییه‪.‬‬ ‫هیچ کاتێ خیانهت به ناوی ئهسڵییهوه ئهنجام نهدراوه‪ .‬وهک‬ ‫ههموو تێکۆشانێکی ژێرزهمینیش ناوی چاالکیی بۆ داهێنراوه‬ ‫تاکو نهناسرێتهوه‪ ،‬تا چاالکوانهکه (کهس بێت یان الیهن) پێی‬ ‫جوداکرێتهوه‪ .‬دهستنیشانکردنی کهس و الیهن بۆ کردارێکی‬ ‫خیانهتکار‬

‫لێکۆڵینهوه‬

‫تێڕامانی‬

‫و‬

‫لهپشته‪،‬‬

‫بڕیارێکی‬

‫ههنووکهیی کتوپڕ نییه‪ .‬لهگهڵ به مۆدێڕنبوونی سهردهمهکانیش‬ ‫جفرهو ژمارهی تایبهتی خۆی بۆ دیاریکراوه که خهرمانهیهکی‬ ‫پرشنگداری بهدهورهوهیه وا لهو کهسانه دهکات که به ههڵپهن‬ ‫بۆ پله و پایه و سامان به ئاسانیی بهرهو تیشکهکانی بچن‪،‬‬ ‫ئهو جوانترین تهڵهی رهنگاورهنگه که تیپی ئهو کهسانه بهرهو‬ ‫خۆی ڕادهکێشێ و له خهرمانهی پاڵهوانێکدا پیناسه دهکرێن‪.‬‬ ‫ئهمهش به پێچهوانهی ئهو بۆچوونهیه که ئهو کهسانه الوازن‬ ‫بۆیه دهکهونه داوهوه‪ .‬ئهو کهسانه الوازنین‪ ،‬بگره بههێزشن‪،‬‬ ‫توانای فریودانی خهڵک و الیهنی پڕ دهسهاڵتیان ههیه‪ ،‬و وهک‬ ‫پێشهیهک ماوهی زۆریان له مهشقکردندا بهسهر بردووه‪،‬‬ ‫مۆتیڤی(هۆی هاندهر) ئهوهشی خستووهته بهرچاوی کاتێ‬ ‫تهماشای‬

‫بهرزایی‬

‫کردووه‬

‫لهوانهشه‬

‫چاک‬

‫زانیبێتی‬

‫شۆڕبوونهوهشی لهدوایه‪.‬‬

‫ئهمدیوهی جیمس بۆند ئهو پاڵهوانهیه که له جفرهیهک‬

‫با له سهرهتای بهشهرییهتهوه بێێنهوه سهر ئهم زاراوهیه‪ .‬لهو‬

‫دروستکراوه نهک له خوێن و گۆشت و ئیسک‪ .‬ههر بۆیه‬

‫کاتهوهی قابیل هابیلی برای کوشت‪ .‬ههردوو برا له تهک ئهوهی‬

‫دهبێته ههڵگری کۆدێکی ئیرۆتیکی و بێ کرداری )‪(action‬‬

‫وهک دوو فیگهری خراپه و باشه ناسراون‪ ،‬له بۆچوونی ئهم‬

‫نیهت‌| ‪55‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫ئهفسانهیهوه و به پێی ههندێ پسپۆڕی ئهو بوارانه‪ ،‬قابیل‬

‫له مێژوودی کۆن و نوێی سیاسی و سهربازییدا نموونهکان‬

‫بهرهی شهیتانی ههڵبژارد و هابیلی برای کوشت که له بهرهی‬

‫ئێجگار زۆرن‪ ،‬لهبهر ئهوه ئهوانهیان لێ دهستنێشان دهکین که‬

‫خوا بوو‪ ،‬بهو شێوهیه نهوهی قابیل سهرزهمینهکانن ئهوانن که‬

‫له مێژوودا زۆرتر ناسروان‪ .‬له مێژووی کۆندا باشترین نموونه‬

‫خۆشهویستی خۆیان له پێش خۆشهویستی خوا وهبهرچاو‬

‫له سهردهمی رۆما یۆلیۆس قهیسهره(ژولیوس سێزار‪ ،‬یان‬

‫گرت‪ ،‬نهوهی هابیلیش ئهوانهنن که لهبهر خۆشهویستی خوا‬

‫کایزهر )‪Jules César‬کاتێ خۆی کرده دیکتاتۆری رهها‬

‫خۆیان ڕهتدایهوه و مهلهکوتی خوایان بردهوه‪ .‬قابیل شکۆداری‬

‫بهسهر ڕۆما هاودژهکانی پیالنی کوشتنیان کێشا‪ ،‬دهبوو ههر له‬

‫خۆی ههڵبژراد‪ ،‬هابیل شکۆداری خوا‪ .‬به پێی پسپۆری ئهدهبی‬

‫بینای سێنا ئهنجامیدهن و کۆی دهستی ههموویان کوشتنهکهیان‬

‫رۆبێرت کۆپ )‪(Robert Kopp‬قابیل دامزرێنهری مهملهکهتی‬

‫گرته ئهستۆ تا تاقه کهسێک تاوانبار نهکرێ‪ ،‬دهستی دوا کهسی‬

‫زهمینه چونکو جوتیار بووه‪ ،‬هابیل دامهزرێنهری مهملهکهتی‬

‫ئهوانهش بروتوس بوو که قهیسهر له مهقامی کوڕی داینابوو‪.‬‬

‫خوایه چونکو شوان بووه و فیگهری حاجییهکی رهوهندی‬

‫کاتێ بروتوس خهنجهرهکهی لێدا قهیسهر پێش مردنی بهم‬

‫ههبووه‪ .‬لهو روانگهیهوه قابیل دهبێته شوناسی ههموو ئهو‬

‫ڕسته نهمره دوا وتهی لهگهڵدا کرد و ناوبانگی بروتوس له‬

‫شوێنانهی له مێژووی مرۆڤایهتیدا وێران و تهفرو تونا بوون‪،‬‬

‫جهنگاوهرێکی نهبهزهوه گۆڕا بۆ فیگهرێکی سامناکی‬

‫وهک بابل‪ ،‬پۆمپێ‪ ،‬سمود وعاد‪ .‬ڕۆژئاوا پێویستی بهوه بوو‬

‫خیانهتکار‪ .‬دیاره لهو سهردهمهدا قهیسهر ئهو ڕستهییهی به‬

‫زوو بگاته سهدهی ههشده تاکو کۆمهڵێ لێکدانهوهی ئاینیی له‬

‫زمانی گرێکی کۆن پێوتووه که زمانی پایهدار و دهوڵهمهندهکان‬

‫بارهی ئهفسانهکان و مێژووش بگۆڕێ‪ .‬به هاتنی لۆرد بایرۆن‬

‫بوو‪'' :‬تۆش کوڕم ‪!''kaï sù, tèknon .‬ئهم ڕستهییهی‬

‫و نووسینی دهقی ''قابیل'' و چاپکردنی له ساڵی ‪1121‬‬

‫قهیسهر پێداگرتنه لهسهر ئهوهی دڵنیابوو خاین ههن و خیانهتی‬

‫فیگهری قابیل رهههندێکی تری له خۆی گرت‪ .‬لهم ههڵبهسته‬

‫لیدهکهن‪ ،‬به وشهی ''تۆش'' واته تۆش وهک ئهوانی دی‬

‫دراماتییکیه قابیل و ئیبلیس خوا بهوه تاوانبار دهکهن که تاقه‬

‫خیانهتت لێکردم‪ ،‬یاخود چاوڕێبووم که ''تۆش'' ههر‬

‫سهرچاوهی خراپهیه لهسهر زهوی‪ .‬بهو پێیهش قابیل دهگۆڕێ‬

‫خهنجهرهکهم لێدهی‪ .‬سهیری ئهم کوشتنه به کۆمهڵهش لهودایه‬

‫بۆ یهکهم فیگهری رۆمانتیکی تراژێدیاییهکی شکسپیریی‪.‬‬

‫که قهیسهر له بهر پێی پهیکهری دوژمنهکهی''پۆمپێ''‬

‫له دوای قابیل زهقترین نموونه یههودایه‪ ،‬که پشتی کرده مهسیح‬ ‫و ئهمی بۆ دوژمنهکانی ئاشکراکرد‪ ،‬ئهوه له پاش قابیل که‬ ‫نیشانهی چارهنووسی لهسهر نێوچهوانی مرۆڤایهتی پێ خهتم‬ ‫کرد‪ .‬یههودا ئهو فیگهرهیه که لهوانهیه نهوهی ماسونییهکانیش‬ ‫له مێژووی خیانهتکاری ههڵبێن ‪.‬‬

‫کوشتنهکهی ئهنجامدرا‪ .‬لهوهش سهیرتر ئهوهیه که بروتوس‬ ‫دوای ئهو خیانهته وتویهتی من ئهوم نهکوشت لهبهر ئهوهی ڕقم‬ ‫لێبوو‪ ،‬بهڵکو لهبهر ئهوهی رۆمام لهو خوشتر دهویست‪ .‬ئهم‬ ‫قسهییهی بروتوس دهمانباته سهر الیهکی تری مهسهلهی‬ ‫خیانهت و بپرسین دهکرێ به ناوی خوشهویستییهوه خیانهت‬ ‫بکرێ؟ ئایا قازانج و بهرژهوهندی گشتی و واڵت هاندهرێکه بۆ‬

‫گرنگه بێینه سهر ئهوهی که وشهی خیانهت وشهیهکی‬

‫خیانهتکردن له دهسهاڵتێکی رهها؟ یاخود به شێویهکی دی‬

‫نهرمئامێزه (مماطي) دهیان واتا و ههلوێست دهگرێته خۆی‪ .‬له‬

‫بپرسین‪ :‬خیانهتی ئیجابی ههیه وهک چۆن بێگومان ڕووه‬

‫کۆمهاڵیهتی و سیاسی و سهربازییهوه به پێی یاسای واڵت و‬

‫سهلبییهکهی به باشیی ئاشنایهتییمان لهگهڵدا ههیه؟ له نێوان‬

‫تهماشاکردنیان بۆ ئهو مهسهلهیه یاسا دهپێکێ‪ .‬له ڕووی‬

‫نهفرهتلێکردن و ستایشکردن کهسی خیانهتکار چ وێنهیهکی‬

‫سیاسی و سهربازییهوه ئهم مهسهلهیه زهقتره‪ .‬حوکمی زیندان‪،‬‬

‫ههیه؟‬

‫یاخود کوشتنی کهسێک و گروپێک لهسهر پلهی بچووکی و‬ ‫گهورهیی تاوانهکهی ئهنجامدهدرێ‪ .‬لهم سهردهمه نوێیانه له‬ ‫خیانهتی ''ئاساییهوه'' تاکو ''خیانهتی گهوره'' و بۆ خیانهت‬ ‫''دژ به مرۆڤایهتی'' ههر واتایهکییان چهندین شیکردنهوه له‬ ‫خۆی ههڵدهگرێ‪.‬‬

‫لهم بهشانهی داهاتوو به چهند نموونهیهکی دیکهی مێژوو و‬ ‫ئهدهو و سینهما ڕووه ههمهرهنگهکانی خیانهتکار دهخهینه‬ ‫ڕوو‪.‬‬ ‫ئهگهر ههموو وێنهکانی نێو مێژوو بهێنینهوه بهرچاو ئهوه‬ ‫پارچهیهکی درێژی خیانهتمان بهردهست دهکهوێ بهرامبهر به‬ ‫کورته پارچهییهکی دڵسۆزیی له گهوڕهپانی ژیاندا‪ .‬ئهو‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 06‬‬

‫پاڵهوانانهی بوونه به خیانهتکار‪ ،‬ئهو کهسه سادانهشی بوونه‬

‫دریفوس کرا دهربازبوونی لێی نهبوو‪ .‬بێئهوهی سهماکهری‬

‫به پاڵهوان‪ ،‬ههموو ئهمه ڕوانگهیهکه که به پێی کات و شوێن‬

‫بهناوگی وهک ''ماتا هاری''مان ‪ Mata Hari‬له یادچێ که به‬

‫گۆڕاوه و دهشگۆڕێ‪.‬‬

‫تاوانی سیخوڕی بۆ ئهڵمانیا له ساڵی ‪ 1911‬به رهمیکردن‬

‫له مێژووی ئینگلترا‪ ،‬چهند کهسێک به ڕاست‪ ،‬یان به‬ ‫پیالنگێڕان له دژیان‪ ،‬به تاوانی خیانهتکار تاوانبارکراون‪.‬‬ ‫بهناوبانگترینیان‪ ،‬له سهردهمی حوکمڕانی هنری ههشت‬

‫کوژرا و بهیانهییهکی که بردیان بۆ ئهنجامدانی حوکمهکهی‬ ‫وتوویهتی‪'' :‬ئهم فهرهنسییانه چ نهریتێکی سهیریان ههیه ئاوا‬ ‫لهبهرهبهیاندا حوکم جێبهجێدهکهن ''‪...‬‬

‫‪Henri VIII‬پاشای ئینگلترا بووه‪ ،‬یهکێکیان دووهم ژنی‬

‫له کاتی جهنگی جیهانی دووههم کۆمهڵێ خهڵک به تاوانی‬

‫بووه به ناوی ئان بولێن ‪ Anne Boleyn‬که دایکی شازاده‬

‫''خیانهتی گهوره ‪haute trahison‬‬

‫''حوکم دران‪،‬‬

‫ئیلیزابێتی یهکش بووه‪ .‬ئان بۆلێن به جووتبوون لهگهڵ براکهی‬

‫بهناوبانگترینیان ئهوهی ماریشاڵ ''رۆم ''ه که له ساڵی ‪1944‬‬

‫تاوانبار دهکرێ و سهری دهپهڕێنن‪ .‬ئهوی تریان تۆماس مۆڕ‬

‫دهرئهنجام سهرنهگرتنی کودیتا دژی هیتلهر‪ ،‬ئهم دواییه فهرمانی‬

‫‪Thomas More‬که باڵوێز بووه و پاشان قونسڵی‬

‫خۆکوشتن به ئۆفیسهرێکدا بۆ رۆم دهنێرێ‪ ،‬داوای لێدهکات‬

‫شهخسی پاشا بووه و به توومهتی خیانهتی گهوره سهری‬

‫که خۆی بکوژێ تاکو ژنهکهی و کوڕهکهی بهر یاسای‬

‫ئهمیش دهپهڕینن‪ ،‬گوایه که بهرهو سهکۆی حوکمدانهیان بردوه‬

‫''بهرپرسیارێتی کهسوکار ‪'' Sippenhaftung‬نهکهوێ ‪.‬‬

‫داوای له جهالدهکهی کردووه یارمهتیدات سهرکهوێ‪ ،‬وتویهتی‪:‬‬ ‫''تکایه یارمهتیمده تا سهرکهوم‪ ،‬بۆ دابهزینش خهمی خۆم‬ ‫دهخۆم‪...''.‬‬

‫ئهگهر بڕوانیننه دیوێکی مانگرتن و تێکۆشانی نیلسن‬ ‫ماندیالش پرۆسهی گرتنهکهی ئهویش به ههڵگهڕانهوه دژ به‬ ‫دهوڵهت و خیانهت له خشتهدرا و بهشه زۆرهکهی تهمهنی لهو‬

‫ههروهها له نێوان شازادهکانی ئینگلترا‪ ،‬ماری ستیوارت که به‬

‫بیستو حهوت ساڵهی زیندانا بهسهر بهرد‪ ،‬پێش ئهوهی ببێته‬

‫ناوی شازاده ماری یهکی ئیکۆس ناسراوه ‪Marie Ire‬‬

‫سهرۆک واڵتی ئهفریقای باشوور‪.‬‬

‫‪d’Écosse‬به ناوبانگترین فیگهری خیانهتکاره که لهالیهن‬ ‫کچی مامهکهی شازادهی ئینگلترا ئیلزابێتی یهک(کچی ئان‬ ‫بۆڵین و هنهری ههشت)‪ ،‬به تاوانی پیالن دژی شازاده‬ ‫ئیلیزابێت‪ ،‬به خیانهتی گهوره تاوانبار دهکرێ و حوکمی‬ ‫کوشتنی درا ‪.‬‬ ‫له مێژووی پادشایهتی فهرهنسا بهناوبانگترین پرۆسهی‬ ‫حوکمدان به خیانهتی گهوره ئهوهی لویسی شانزه و ژنهکهی‬ ‫ماری ئهنتوانێته ‪،Louis XVI‬‬

‫‪Marie-Antoinette‬که‬

‫سهری ههردوکیان به گیوتین بڕا‪ .‬له کۆتایی سهدهی نۆزدهش‬

‫له هونهردا دهیان تابلۆ شوێنهواری خیانهتیان کێشاوه‪،‬‬

‫پرۆسهی دریفوس ‪ L’affaire Dreyfus‬که دهنگدانهوهیهکی‬

‫ئهگهرچی ئهمه زۆر زهحمهته له پانتایی تابلۆیهکدا مێژووی‬

‫نێونهتهوهیی دایهوه نموونهیهکه لهسهر بۆچوونی خهڵک‬

‫خیانهت بهرجهسته بێت‪ ،‬زۆربهی کاتیش وێنهکان رهنگدانهوهی‬

‫سهبارهت به خیانهت‪ .‬له نێوان دریفوس و مهحکومکردنی به‬

‫ئهو چیرۆکانن که پێشتر بیسراون و له چوارچێوهی تابلۆکاندا‬

‫توومهتی ''خیانهتی گهوره'' دژ به فهرهنسا لهسهردهمی کۆماری‬

‫جێیانکراوهتهوه‪ .‬ههر بۆیه له تابلۆیهکی وهک ''‪1‬ی کانونی‬

‫سێ‪ ،‬تاڵێکی باریک ههبوو‪ .‬ئهگهر ههوڵ و هیمهتی براکهی و‬

‫یهکی‪ ،1115‬رهمیکردنی ماڕیشاڵ نێی ‪'' décembre‬‬

‫الیهنگرانی له نووسهر و رووناکبیرانی سهردهمی خۆی وهک‬

‫‪1815, L'Exécution du maréchal Ney 7‬که‬

‫ئیمیل زۆال و گوتاره به ناوبانگهکهی بۆ سهرۆکی کۆماری‬

‫بهرههمێکی هونهرمهندی فهرهنسی ژان‪ -‬لیۆ ژیرۆمه‪Jean-‬‬

‫فهرهنسا‪ ،‬له رۆژنامهی ئۆرۆر'' ‪ L'Aurore‬من مهحکوم‬

‫‪ ،Léon Gérôme‬ماریشاڵ نێی که به ئازایهتییهکی دهگمهن‬

‫دهکهم » ! …‪...'' « J’accuse‬نهبوونایه ئهو پیالنهی دژی‬

‫ناسرابوو و ناپلیۆنی یهک به ''نهبهزی نهبهزهکان'' ناوی نابوو‪،‬‬

‫نیهت‌| ‪57‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫لهم وێنهیهدا پاڵهوان و خیانهتکارمان لهال تێکهڵدهبێ‪ ،‬کامهیان‬

‫له‬

‫ئهو پاڵهوانهیه که ناپلیۆن ناویلێنا و کامهیان ئهو خاینهیه که‬

‫باوک ‪ ،Alexandre Dumas père‬کۆمت مۆنت کریستۆ‬

‫لویسی ههشده فهرمانی رهمیکردنی دهرکرد؟ ئهگهر مێژووهکی‬

‫‪ Le Comte de Monte-Cristo‬کهسایهتی ئیدمۆند‬

‫ڕوونکردنهوه نهبێ له پشتی ئهم تابلۆیه دهکرێ به ههردوو‬

‫دانتێز گهورهترین خیانهتی لێدهکرێ و لهالیهن چهند کهسێکهوه‬

‫دیوی پاڵهوان و خاین تهماشای بکهین‪ .‬ئهمهشه هاودژی‬

‫پیالنی دژ دهگێرن و بوختانی ئهوهی بۆ دهکهن که سهر به‬

‫وێنهکێشان لهگهڵ ئهدهو و سینهماش‪ .‬نیشاندانی کارهکه له‬

‫پۆناپاراتهکانه‪ .‬بهو جۆره گهنجێتی له زیندانا بسهر دهبا‪ ،‬که‬

‫سینهما و رۆمان و چیرۆک و شانۆگهریدا ئاسانتره‪ ،‬چونکو‬

‫دهرفهتی ههڵهاتنیشی بۆ دهرخهسێ لهبهر تۆڵهسهندنهوه پهنا بۆ‬

‫دهرهێنهر و نووسهر دهست دهگرن بهسهر پانتایی کات و‬

‫گۆڕینی دهمو چاو و شوناسی دهبا و بهناوی کۆمت مۆنت‬

‫شویندا و به وردی کهسایهتی و ڕووداوهکان وهسفدهکرێن و له‬

‫کریستۆ دهگهڕێتهوه نێو ئهو خهڵکهی پێشوو دهیانناسی‪ .‬بهو‬

‫ڕێی گێڕهرهوه و یان چهند کهسایهتییهک کردارهکان ئاشکرا‬

‫جۆره‪ ،‬به زنجیرهی تۆڵهسهننهوهکانی ئهنجامدهدات‪ .‬ئیدمۆند‬

‫دهکرێن ‪.‬‬

‫جاری یهکهم ئهوانی تر خیانهتی لێدهکهن کاتێ دهسهاڵتی‬

‫به گهڕانهوهیهکی کورت بۆ مێژوویی خیانهت له ئهدهبدا ئهوه له‬ ‫داستان و ئهفسانهوه دهستپێکهین و تاکو ئهم سهردهمانه‪.‬‬ ‫نموونهی هێلین ژنی مینیالس پاشای سپارتهکان‪ ،‬که لهگهڵ‬ ‫پارس کوڕی پریام پاشای تروادهکان حهز لهیهک دهکهن و له‬ ‫فهرسهتێکدا که ههردوو تروادهکان و سپارتهکان له ساتێکی‬ ‫ئاگربهستدان و نیازی ڕیکهوتنیان ههیه‪ ،‬وهختێ هێلین به‬

‫چیرۆکێکی‬

‫بهناوبانگی‬

‫ئهلکسهندهر‬

‫دویمای‬

‫لیدهسنن و دهزگیرانهکهی داگیردهکهن‪ ،‬له جاری دووهمیشدا‬ ‫خۆی خیانهت له خۆی دهکات که بۆ تۆڵهسهننهوه ڕووکهش و‬ ‫شوناسی دهگۆڕێ‪ ،‬ئهمه به دهسهاڵتی دهوڵمهندبوونی ئهنجام‬ ‫دهدات‪ ،‬ههر بۆیه چاوی له تۆڵهسهننهوه زیاتر هیچ ههقیقهتێکی‬ ‫دی نابینێ و دهکهوێته یاری ترسناکی کوشتنی ئهوانهی‬ ‫ەهدریان لێکردووه ‪.‬‬

‫ئاگاداریی پارس و بێ ئاگای هیکتۆری برای پارس‪ ،‬له عانی‬

‫لهالی ئارتهر میلهر ‪ Arthur Miller‬له شانۆگهری ''ههموو‬

‫گهڕانهوهدا به کهشتییهکهیان خۆی شاردۆتهوه‪ .‬ئهم ههڵهاتنهی‬

‫کوڕهکانم ‪'' All My Sons‬جۆ کیلهر وهک نموونهیهکی دوای‬

‫هێلین وای لێدهکات له مێژوودا ناوی به خاین دهرچێ و به‬

‫شهڕی جیهانی باشترین خهسڵهتهکانی کهسایهتی زهمینهی‬

‫هۆی سهرهکی شهڕهکانی نێوان تروادهکان و گرێکهکان‬

‫ڕاستی ئهمریکی ئهو سهردهمهی ههڵگرتووه که له پێناو‬

‫دادهندرێ‪ .‬یاخود که ئولیس له پاش ئهو ههموو ساڵه له گهشته‬

‫بهرژهوهندی خۆی خیانهت له کوڕی خۆشی دهکات و دهبێته‬

‫ترسناکهکانی دهگهڕێتهوه خیانهتی هاوڕێانی بۆ دهرئهکهوێ که‬

‫هۆی مردنی کاتێ پارچهی فڕۆکهی خراپ و عهیبدار دهفڕۆشێ‬

‫ویستویانه ژنهکهی بخوازنهوه و لهبری ئهو ببنه پاشای‬

‫و کوڕهکهی له ناو ئهو جۆره فڕۆکهیه گیانی لهدهست دهدات که‬

‫دوورگهی ئیتاک‪ .‬ئهم خیانهتکردنهکاریگهری کوشندهی بهسهره‬

‫به هۆی کرداری ئهوهوه ئهمهی بهسهر دێ ‪.‬‬

‫ئولیسهوه دهبێ تا کۆتایی ژیانی و کوشتاری زۆری‬ ‫لێدهکهوێتهوه‪ .‬کۆمهڵی خیانهتی تریش ههن لهناو دهقی ئیلیاده‬ ‫و ئۆدیسای هۆمیرۆس‪ ،‬ئێمه تهنها نموونه سهرهکییهکانمان‬ ‫خستۆته بهرچاو ‪.‬‬ ‫فیگهرهکانی خیانهت له ئهدهبدا زۆرن‪ .‬له نێوان ڕێالیزم‪،‬‬

‫لهالی پۆگ نیزان ‪Paul Nizan‬فیگهری ئایدۆلۆژی باوک له‬ ‫ڕۆمانێکه به ناوی ''ئهنتوان بلۆێیه‪ ،'' Antoine Bloyé‬ئهم‬ ‫باوکه خوشهویسته دهبێته ههڵگری تۆوی خیانهت له چینی‬ ‫کۆمهاڵیهتی کاتێ له چینهکهی خۆی ههڵدهگهڕێتهوه و دهبێته‬ ‫بورژوایهک‬

‫ههرچی‬

‫پهیوهندی‬

‫به‬

‫ڕیشهیهوه‬

‫ههبوو‬

‫رۆمانتیزم و سیمبولیزم و تراژێدی‪ ،‬فیگهری ئهدهبی وهک له‬

‫ههڵیدهکێشێ‪ .‬له ڕۆمانی داهاتوویدا ''ئهسپی ترواده'' نیزان‬

‫بهرههمی ههموو کوڕهکانم‪ ،‬ئهنتوان بلۆێیه‪ ،‬عوتهیل(ئۆتێلۆ)‪،‬‬

‫فیگهری خیانهتکار دهخاته پاڵ ڕۆشنبیر کاتێ دهبێته ههڵگری‬

‫هاملت‪ ،‬پاشا لیر‪ ،‬کۆنت مۆنت کریستۆ‪ ،‬شازادهی کلێڤ‪ ،‬مهدام‬

‫گوتارێکی نیهلیست و به وێنهیهکی ڕاستهقینهی ڕۆشنبیر‬

‫بۆڤاری‪ ،‬ئانا کارینینا‪ ،‬ژان باتیست له عهتر‪ ،‬ژان باتیست له‬

‫دهیخاته بهرچاو‪.‬‬

‫کهوتن‪ ...‬بهرههم دێ ‪.‬‬

‫ئهوهی شوێن پێی رۆمانتیزم له دوی خۆی جێهێشتووه‬ ‫بڕێکیان لێ ههڵدهبژێڕین وهک ''ئانا کارنینا''ی تۆلستۆی و‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 08‬‬

‫''شازادهی کلێڤ‪ ،'' La Princesse de Clèves‬له‬

‫ئهوه ''ژان باتیست''ی ئهلبێر کامۆ له ''کهوتن''دا ‪La chute‬‬

‫نووسینی مهدام دو الفاێیت ‪، Madame de La Fayette‬‬

‫تهنها خۆی کهوت‪ ،‬چونکو لێرهدا ویژدانی خیانهتی لێکردوه‬

‫ئانا و شازاده کلێڤ دوو ژنه پاڵهوانی سهرکوتکراو و مهحکوم‬

‫نهک کهسێک و نه نامه و نه وشهیهک‪ .‬پشتگوێخستنی‬

‫به ههلو مهرجی ژیانیان پهنا بۆ پهیوهندی ناشهرعی دهبهن‪.‬‬

‫خۆکوژی کچێک ئهو حوکمه توند و تیژه بهسهریدا دهدات و‬

‫یهکهمیان بهو ئێشقه گهورهییهی ههیبوو بۆ فڕۆنسکی ههر‬

‫دهیخاته نێو وڕێنه ئهگهرچی خۆی بههێز و به توانا نیشاندات‪،‬‬

‫دهبوو به خۆکۆشتنی کۆتایی بێت؛ شازاده کلێڤیش پاش‬

‫تا ڕادهیهک به بێ دهنگییش حوکم بهسهر خۆیدا دهبڕێتهوه‬

‫ئهوهی لهالی مێردهکهی پهیوهندی نێوان ئهو و نمور ئاشکرا‬

‫وهک بڵێی تهنها خۆی به شایستهی ئهو حوکمه ببینێ‪ .‬سزای‬

‫دهبێ‪ ،‬مێردهکهی له خهفهتدا دهمرێ‪ ،‬ئهویش له تاواندا واز له‬

‫قورس لهالی ئهوهیه که خۆت حوکمی بێویژدانی خۆت بدهی‬

‫نمور دههێنێ و ههموو ژیانی به ڕهبهنی به تهنیا دهباتهسهر‪ .‬له‬

‫نهک ئهوانی دی ‪.‬‬

‫نموونه ئهدبییهکانی خیانهتی ژن به زۆری‪ ،‬کارهستاکه به خۆ‬ ‫کوشتنیان کۆتایی دێت‪.‬‬

‫دیاره سینهما چهند رهههندێکی خستۆته سهر ڕوونکردنهوهی‬ ‫بابهتێکی ئاڵۆزی وهک خیانهت‪ .‬له سینهمادا به ئهکتهر و‬

‫هاملت بهرامبهر به خیانهتی مامی و دایکی گهورهترین تراژێدی‬

‫دیکۆر و ئیکسسوار و بهرگی ئهو کاتهی ڕووداوهکهی لێ‬

‫ئهدهبی جێهێشتووه‪ .‬له پاشا لیر خیانهتی کچهکانی لیر له‬

‫ڕوویداوه وێنهکانی نێو رۆمان دهخاته بهرچاومان‪.‬‬

‫له‬

‫باوکیان دهبێته ماییهی شێتبوونی و ئاکامی کوشتنی کچه‬

‫سینهمای نوێدا‪ ،‬فیلمی ''ژیانی ئهوانی تر ‪'' La Vie des‬‬

‫باشهکهی‪ .‬دیاره زۆرینهی شانۆگهرییهکانی شکسپیر له دهورو‬

‫‪autres‬ی دهرهێنهری ئهڵمانی فلۆران هاینکل ڤۆن‬

‫خولی خیانهتدان که به پێی بڕێ تیوریناسانی ئهدهو‬

‫دۆنێرسمارک‬

‫رهنگدانهوهی ئهو سهردهمه بووه که ش سپیر تێدا ژیاوه‪ .‬مهدام‬

‫‪Donnersmarck‬باشترین نموونهی خیانهتی ئیجابیمان‬

‫بۆڤاری به جۆڕێک له جۆرهکان خیانهت له ههموو کۆمهڵی‬

‫نیشان دهدات و واڵمی ئهو پرسیارهی سهرهوهمان بۆ دهداتهوه‪.‬‬

‫سهردهمی خۆی کردووه کاتێ پشت دهکاته داو و نهریتیان و‬

‫خیانهتکردنی کهسایهتی سهرهکیی فیلمهکه ''ڤیسلهر'' له‬

‫له پشت مێردهکهیهوه ڕادهبوێرێ و به خۆکوشتنی کۆتایی‬

‫رژێمێکی سهرکوتکهری ئهڵمانی رۆژههاڵت لوتکهی بردنهوهی‬

‫دێت‪ .‬ئهفسانه و داستانهکانی جیهان پڕن لهو جۆره خیانهتانه‬

‫خوده بهوهی له کۆتاییدا ڤیسلهر باجی ئهو خیانهته دهداتهوه و‬

‫چ لهسهر بنچینهیهکی ڕاستی بونیاد نرابن یاخود ناحهز و‬

‫به ژیانی سادهی پیاوێکی پۆسته قایل دهبێ‪ ،‬وهلێ ویژدانی‬

‫پیالنی دهورو بهریان ئهوهی بۆ ڕێکخستبن وهک حاڵهتی‬

‫ئهزێتی نادات و دواجار کهسێکیش ههر ههیه پێزانینی بۆ ئهو‬

‫عوتهیل‪ OTELO‬که گومانی له دهیسدهمونا دهیخاته ههڵه و‬

‫ههڵوێستهی ههبێ با له دووریشهوه بێت و به له دڵهوه پێی بڵێ‬

‫دهکهوێته بهرامبهر تاقه ڕێگاچارهیهک‪ -‬کوشتنی خیانهتکارێک‬

‫سوپاس گهر تۆ نهبوایی ئێمه له زیندانا گیانمان لهدهستدهدا ‪.‬‬

‫له گۆشهیهکی تهسکی گومانییهوه و دواجار خۆکوشتنی‪ ،‬له‬ ‫کاتێکدا هیچ خیانهتێک له ئارادا نهبووه‪ .‬له یهکهم رۆمانی‬ ‫نووسهری‬

‫ئهڵمانی‬

‫پاتریک‬

‫زوسکیند‬

‫‪Patrick‬‬

‫''‪Süskind‬عهتر‪ ،‬مێژووی تاوانبارێک ‪'' Le Parfum,‬‬ ‫‪ ،Histoire d'un meurtrier‬کهسایهتی سهرهکی ژان‬ ‫باتیست وهک سیمبولێک لووتی خیانهتی لێدهکات‪ ،‬کاتێ‬ ‫دهسهاڵتی بهسهر ههرچی بۆنی دوناییه ههیه کهچی دهسهالتی‬ ‫بهسهر بۆنی لهشی خۆی نییه‪ ،‬له نهبوونی بۆنی لهشی له‬ ‫تاواندا پهنا دهباته بهر کوشتنی کچانی گهنج تاکو له بۆنی‬ ‫لهشیان عهترێک بۆخۆی داهێنێ کهس نهیبێ‪ .‬ئهم جۆره‬ ‫عهترهی ئهو پێیدهگات خیانهتێکه له خودی خۆی‪ .‬ئهگهر ئهو‬ ‫''ژان باتیست''ه لهشی خۆی بووه ماییهی گیان لهدهستدانی‬

‫‪von‬‬

‫‪Henckel‬‬

‫‪Florian‬‬

‫له رژێمه تۆتالیتارییهکان وهها باوه که خیانهت پهتایهکه‪ ،‬به‬ ‫ئاسانی باڵو دهبێتهوه و ههموو کهسێک دهگرێتهوه تا وایلێدێ‬ ‫خودی خیانهت دهبێته ئهو دراوه دوو ڕووه که ڕوویهکیان‬ ‫جهەت لهسهر ئهوه دهکهن که بێباوهڕی مهسلهیهکی ڕههایه‪،‬‬ ‫ههموو کهسێک تهنانهت نزیکترین کهست خیانهتت لێدهکهن‪،‬‬ ‫نموونهیهک که هێشتا گهرمبێت سهدام حوسێن و کچهکانی و‬ ‫مێردهکانیان جێی لێکدانهوهیه‪ .‬ڕووهکهی تریان وهها دهخرێته‬ ‫بهرچاو که ''ئاساییه''‪ .‬له رژێمێکی سهرکوتکهر نموونهی کهسی‬ ‫خیانهتکار ئهو کهسه دڵسۆزهیه که رژێم جێلهق ناکات‪.‬‬ ‫ڕهتکردنهوهی ئهو پهتاییه تهنییای لێ دهرئهنجامه‪ .‬که‬ ‫فیگهرێکی وهکو ''بیرانژێه'' لهالی نووسهر ئیوجین یونیسکۆ‬ ‫‪Ionesco‬‬

‫‪،Eugène‬‬

‫له‬

‫شانۆگهری‬

‫''یهک‬

‫شا ''‬

‫نیهت‌| ‪59‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫(الخهرتیت‪ (Rhinocéros‬خۆی ناداته دهستهوه و نایهوێ‬ ‫ببێته ئاژهلی یهک شا وهک ههموو خهڵکهکهی دی پاش ئهوهی‬ ‫ههموو شارهکه تووشی ئهم پهتایه بوونه‪ ،‬ئهمه بۆخۆی الدانه له‬ ‫خیانهتی شهرعی گشتی ''مێگهگ''ی جهماوهر‪ ،‬دهشاکهتهوه‬ ‫ههمان ئهودیوهی رهتکردنهوه لهالی کهسایهتی ڤیسلهر له‬ ‫''ژیانی ئهوانی تر''‪ ،‬چۆن ڤیسلهر به نههیکردنی خۆی قایله‬ ‫نهک به تێکهواننی ئهوانی تر‪ ،‬بیرانژێش بهوه قایله که‬ ‫دهزگیرانهکهشی له دهستچێ و به تاقو تهنیا خۆی بمێنێتهوه‬ ‫وهک مرۆڤ و ئهو پهتایه نهگرێ و نهچێته خانهی ئاژهڵ‪.‬‬ ‫خیانهتکردن له خود له ههموو خیانهتهکان قورستره‪ .‬ئهو‬ ‫دیوهیه که مرۆڤ ناگاتهوه به خۆی و له پهراوێزی خۆیدا‬ ‫دهمێنێتهوه نهک له پهراوێزی ئهوانی تر‪.‬‬ ‫دهبێ ئهوهمان لهیاد نهچێ‪ ،‬له مێژووهی ههموو خیانهتهکانی‬ ‫دونیا نامه و پهیامنیر گهورهترین ڕۆڵیان له هێنانو بردنی‬ ‫زانیاریی ڕاستی و درۆ بینیوه‪ .‬لهم سهردهمهشدا شهڕه‬ ‫کوشندهکانی مرۆڤایهتی بۆ بهرپابوونی تاکه دهسهاڵتی ڕهها له‬ ‫سیستهمی ئینترنێت و توڕهکانی و ئهو تهلهفوونه دهستیانهی‬ ‫وهک چاوی ههڵو به دواتهوهن‪ ،‬بهرجهستهن‪ .‬نامه کۆی‬ ‫وشهکانه‪ ،‬پهیامنێریش ئهگهر تهنها پهیامی قسهگهیاندنی ههبێ‬ ‫یان نامه ههر دهکاتهوه ههڵگری قسهی خێر یان شهڕ‪ .‬دواجار‬ ‫گرنگترین بیرۆکه له خیانهتدا جێی وشهیه‪ ،‬ئهمه که به تهنها‬ ‫دهربڕینێکی دهبێته ماییهی زیندانکردن و دوورخستنهوه و‬ ‫کوشتن‪ .‬وشه ئهو هێزه کوشندهییهی پێیه که به دهربڕینی‬ ‫دیوێکیان کهسێک دهباته ئاسمان و به دیوهکهی تریشی‬ ‫فڕێیدهداته ژێرزهمین‪ .‬سیاسیهکی فهرهنسی کۆن بهناوی‬ ‫تالیران ‪ Talleyrand‬له بارهی وشهوه وتویهتی‪'' :‬بهڵی و‬ ‫نا‪ ،‬دوو کورترین و ئاسانترین وشهن بهسهر زمانهوه و ههر‬ ‫لهبهر ئهوهش پێویستیان به وردبوونهوه و لێکدانهوهی زۆره ‪''.‬‬

‫سهرچاوهکان‪:‬‬ ‫‪1. Magazine Littéraire, dossier: La‬‬ ‫‪trahison, N° 533, juillet-août 2013.‬‬ ‫‪2. Sébastien Schehr, Traîtres et trahisons‬‬ ‫‪de l'Antiquité à nos jours, Ed. Berg‬‬ ‫‪international, Paris, 2008.‬‬

‫‪3. Les grands traitres de l’histoire,‬‬ ‫‪Philippe Valode, Ed. First, Paris, 2007.‬‬ ‫ڕاپۆرتی ‪ – UN‬ڕاپۆرتی نهوتهوه یهکگرتوهکان ‪4.‬‬ ‫‪Amnesty‬ڕێکخراوی لێبوردنی نێونهتهوهیی‪-‬‬ ‫‪International‬‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 61‬‬

‫گۆرانی سیرێنەکان‪ ،‬کایەی دەنگ وەک شوێنگەی لەدایکبوونی خود‬ ‫بەکر عەلی‬

‫(بۆکوێ بانگت بکەم‪ ،‬کە من خۆم لەناوەوەتدام؟‬ ‫ئەی تۆ لەکوێوە دەبێت بێیتە ناومەوە؟‬ ‫من دەمەوێت شوێن ئەم دەنگەت بکەوم و بتگرم‪)...‬‬ ‫ئەوگەستینۆس‪ .‬دانپێدانانەکان‪.‬‬

‫ئایدددددا کدددددرۆک و سوبستانسدددددی خدددددود لەچیددددددایە؟ ئدددددێمە چدددددۆن دەرک بە خۆمدددددان وەک سدددددوبیەکتێک‬ ‫دەکەیددددن‪ .‬وەئایددددا دەرککددددردن بە خددددود لەڕێددددی ئددددامرازی دەرەکیددددیەوە دەبێددددت یددددان بەهددددۆی ئۆرگددددانە‬ ‫هەسددددتەوەرییەکانی خددددود خددددۆیەوە؟ بەاڵم کە خددددود خددددۆی ناسددددی‪ ،‬ئایددددا وەک تەنێکددددی گشددددتی‪ ،‬وەک‬ ‫یەکەیەکدددددی یەکدددددانگیر خدددددۆی دەناسدددددێت‪ ،‬یدددددان وەک چەندددددد پدددددارچەیەکی لێکبچدددددڕاو؟ بەگشدددددتی بدددددا‬ ‫بورسین ئایا خود بەچی خۆی وەکو خودێک دەناسێت؟‬

‫نیهت‌| ‪61‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫قۆناغی ئاوێنەی الکان‬ ‫لەڕێی ئەم تیۆرییەوە الکان ئەوە دەدۆزێتەوە کەوا ساەرەتا الی‬ ‫منداڵ سوبیەکت لە قۆناەی ئاوێنەدا دروسات دەبێات‪ .‬کاتێاک‬ ‫خود ئەگەر لەساەردەمی کالسایکەوە بەتەنیاا بریتای‬

‫منداڵ بۆیەکەمینجاار تەماشاای خاۆی لە ئااوێنەدا دەکاات‪ ،‬لەو‬

‫بووبێت لە کێشەیەکی فەلسەفی‪ ،‬ئەوا لە ماۆدێرنە بەدواوە‪ ،‬واتە‬

‫ساتەدا ئیتر باۆ یەکەمینجاار ئەو وەکاو ((گشاتێک)) دەرک بە‬

‫لەوکااااااتە بەدوواوە کە چەمکااااای(ڕۆب) گاااااۆڕاوە باااااۆ‬

‫خودی خۆی دەکات‪ .‬دەرک بەخودکردن لەڕێی وێنەکەوە دەبێتە‬

‫(دەروون‪/‬پسایکۆ)‪ ،‬ئیدی بووەتە مادەیەکی خامی بونیادییانەی‬

‫مایەی پێدانی ناسانامە بە مناداڵ‪ .‬دیاارە الکاان پێیاوایە بەرلە‬

‫کاااایەیەکی تەواو ناااوێ کە بە دەروونناسااای (پساااایکۆلۆگیا)‬

‫قۆناەی ئااوێنە مناداڵ خاۆی وەک لەشاێکی گشات و تەنێکای‬

‫ناسراوە‪ .‬واتە دەشێت بگوترێت کە پسایکۆلۆگیا بەشاێوەیەکی‬

‫یەکانگیر نابینێات‪ ،‬بەڵکاو وەکاو پارچەپاارچە و هەر جاارەی‬

‫گشاااتی باسااای ساااەرەکی باااریتییە لە ڕاڤەکردنااای خاااود و‬

‫بەجیا دەرک بەئەندامێکی خۆی دەکات‪ .‬بەاڵم بەبینینی وێنەی‬

‫شیکارکردنی سوبیەکت‪ .‬لێرەشەوە لەچەندین شیکاردا تیاۆرەی‬

‫ناو ئاوێنەکە ئیتر خود دەبێتە لەشێکی گشتگیرو لەوێدا دەرک‬

‫جیاواز بەرهەمهێنراوە‪ ،‬لەفرۆیدەوە بە تێپەڕینی بەساەر یۆناگ‬

‫بە (من‪/‬خود) دەکات‪.‬‬

‫و فاارۆم و تااا دەگاااتە الکااان‪ ،‬کە وەک تیۆریسااازی شاایکاری‬ ‫دەروونی ناسراون‪ ،‬هەوڵی دەروونشیکارییانە دراوە بۆ ناسینی‬ ‫مرۆڤ لەڕوانگەی دەروونناسییەوە‪.‬‬

‫لێاارەدا ئەم تیااۆرییە الکااانییە وێنەیەکاای ئەنترۆپۆلااۆگی خااود‬ ‫پیشان دەدات‪ .‬کە تێیدا الکان پێ لەسەر گرنگی وێنە دادەگرێت‬ ‫لە هەر هەوڵێکی ناسینی خاودی مرۆییادا‪ .‬چاونکە ئەوە تەنیاا‬

‫ئەم نووسینە خۆی لەو ڕاڤەیە هەڵدەقورتێنێت‪ ،‬کە بۆیەکەمینجار‬

‫مرۆڤە لەگەڵ بینینی وێنەدا خۆی دەرگیر بە ناسنامەی خاودەوە‬

‫لە کااێڵگەی ئەنترۆپۆلۆگیاادا تااوانی دۆزینەوەیەکاای نااوێ بااۆ‬

‫دەکاااات‪ ،‬لەکاتێکااادا ئااااژەڵ وەهاااا نیااایە‪ .‬بەنماااوونە ئەگەر‬

‫سوبستانسااای خاااود دەستنیشاااان بکاااات‪ .‬ئەو ڕاڤەیەش لە‬

‫شەمپازییەک تەماشاای وێانەی خاۆی لە ئااوێنەدا بکاات‪ ،‬هایچ‬

‫کارپێکردنی تیۆری کایەناسیدا پیادەکراوە‪ ،‬کە فیلۆسۆف پیتەر‬

‫بایەخێکی ئەوتاۆی پێناادات‪ ،‬وێانەکە باۆئەو هایچ ئەندێشاە و‬

‫سلۆتەردایک لە سێینە کتێبە زەبەالحەکەیدا بەنااوی (کایەکاان)‬

‫سیمبۆلێک ناگەیەنێات‪ .‬لەکاتێکادا الی مارۆڤ بینینای وێانەکە‬

‫دایڕشتووە‪.‬‬

‫دەبێتە مایەی بەخوددەرککردنێکی ڕیاگ‪ .‬واتە الی الکان وێنەکە‬

‫ئەم سااێینە کتێاابە‪ ،‬لە قەبااارەی پتاار لە دوو هەزار وپێاانج سااەد‬ ‫الپەڕەدایە‪ ،‬بااریتیە لە (کتێباای یەکەم‪ /‬بەنااوی بڵقەکااان‪ ،‬دووەم‪/‬‬ ‫بەناااوی گااۆ‪ ،‬سااێیەم‪ /‬بەناااوی کەفەکااان) پرۆژەیەکاای گەورەی‬ ‫فەلساااەفی‪ ،‬ئەنترۆپۆلاااۆژی‪ ،‬کولتورناسااای‪ ،‬ئەرشااایتێکتۆری‪،‬‬ ‫سۆسیۆلۆگی و پسایکۆلۆگی و گەلێک کێڵگەی تری زانساتی و‬ ‫زانینی لەخۆگرتووە بۆ خوێندنەوەی تەواوی کاایە بچاووک و‬ ‫کایە گەورەکانی ژیان‪.‬‬ ‫لێرەدا لەپێناوی ڕیشەکانی ناسینی خود قسە لەسەر بەشێک لە‬ ‫بەرگاای یەکەماای ئەو کتێاابە دەکرێاات بەناونیشااانی (( قۆناااەی‬ ‫سیرێنەکان))‪ ،‬کە سلۆتەردیک لەڕێی خوێندنەوەکەی الکاان باۆ‬ ‫((قۆناااەی ئاااوێنە))‪ ،‬ڕەخاانە لەم تیااۆرییە بەناوبااانگەی الکااان‬ ‫دەگرێت و ئەو تیۆری قۆناەی سیرێنەکان دادەڕێژێت‪.‬‬

‫دەبێاتە ڕیااگ و لەشاە ڕاساتەقینەکە دەبێاتە پەراوێاز و الپاااڵ‪.‬‬ ‫پێدەچێت الکان لەژێر کاریگەری هایدێگەردا بووبێات‪ ،‬کاتێاک‬ ‫ئەو جیهانی وەک وێنە ڕاڤە دەکرد‪ .‬الکان ساێینەیەکی تاایبەت‬ ‫بەخۆی هەیە بۆ وێنە کە بریتین لە‪ :‬وێناندن‪ /‬ئیماگینێر‪ ،‬هێماا‪/‬‬ ‫ساااایمبۆگ وە ڕیاااااگ‪ .‬وێناناااادن پەیوەسااااتە بە توانااااای‬ ‫فانتازماتیکییانەی مرۆڤەوە‪ .‬هێما پەیوەستە بەگرێادانەوەی ئەم‬ ‫توانایە بەڕێکخستنە ئاماژەییەکانەوە(وەک سۆسیاگ)‪ .‬ڕیاالیش‬ ‫واتە ڕەهەناادە ئاشااکراو دیااارەکەی ئەم توانااایە دەگاارێتەوە‪.‬‬ ‫قۆنااااەی ئااااوێنە پێڤااااژۆیەکی دەوونییاااانەیە بەدوو ئاساااتدا‬ ‫تێدەپەڕێت‪ :‬یەکەمیاان کااتی دەرککردنای منااڵەکە بە وێانەکە‪،‬‬ ‫دووەمیااان کاااتی دەرککردناای بە تەماشاااکە‪ .‬لەم پێڤاااژۆیەدا‬ ‫تەماشاکردنەکان تێکەڵ بەیەکتری دەبن‪ ،‬وێانەی ئەویتار لەگەڵ‬ ‫خۆمدا تێکەڵ بەیەکتری دەبن‪ .‬من جێی خۆم دەگاۆڕم باۆ ئەو‪،‬‬ ‫من لەخۆم دەچمە دەرەوە و لەوێدا خۆم دەناسم‪ .‬لێرەوە الکاان‬ ‫پێناسە ناودارەکەی دەکاات و دەڵێات‪(( :‬مان ئەویتارە‪ .)).‬ئەمە‬ ‫یەکەمین دیدارە بە خود لەڕێی تەماشاکردنی ئەویترەوە‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 62‬‬

‫الکااان بااۆ مەسااەلەی تەماشااا‪ ،‬ئەم دیاامەنەی ئەوگوسااتینۆس‬

‫بکات بریتی نییە لە وێنە‪ ،‬چونکە زۆرینەی ماڵەکان تا ساەدەی‬

‫دەهێنێااتەوە‪ :‬مناڵێااک بەتەماشااایەکی ژەهااراوییەوە دەڕوانێااتە‬

‫نۆزدەش ئاوێنە لە ماڵەکانیاندا باوونی نەباووە‪ ،‬بەڵکاو لەڕێای‬

‫دیمەناای شاایرپێدانی مەمکاای دایکاای بە باارا بچااووکەکەی‪ ،‬لەم‬

‫ئۆرگااانی گااوێچکەوە لە قۆناااەێکی زۆر زووتااردا دەتوانێاات‬

‫تەماشاکردنەوە الکان قۆناەی ئاوێنە تەواو دەکات‪ ،‬واتە سااتی‬

‫گوێبیسااتی دەنگەکااان بێاات‪ ،‬واتە دەنااگ یەکەمااین ئااامراز و‬

‫خۆناسین بەرکەماڵ دەبێت و خود بەتەواوەتی خاۆی دروسات‬

‫یەکەمین کایەی دەرککردنە بەخود‪ .‬لە کاایەی دەنگادا هەمیشاە‬

‫دەکات‪.‬‬

‫دووان هەن‪ ،‬گوێگرێک و قسەکەرێک‪ ،‬واتە دووانبوون مەرجای‬ ‫بنەڕەتی هەموو تاکێکە‪ ،‬بگرە تاک هیچ نییە جگە لەبەرەنجاامی‬ ‫دابەشاابوونی دووان‪ .‬وەک حاااڵەتی دایااک و کااۆرپەکەی کە‬ ‫کایەیەکی دووانین و سەرەتا دوای لەدایکبوون دەبنە دوو تاک‪.‬‬ ‫بۆیە سلۆتەردایک پێیوایە وێنەی ئاوێنەکە‪ ،‬وەکو منێکی وەهمی‬ ‫کە الکان دەیکاتە منێکی ڕیاڵ‪ ،‬لێرەدا بریتییە لە دیداری من بە‬ ‫منااای دووەم‪ :‬کک کاتێاااک هەر دیااادارێک بە وێااانەی خاااۆم‬ ‫لەئاااوێنەکەدا تەواو بەوە دەزانێاات کە دووانبااوون چ واتااایەکی‬ ‫هەیە‪ .‬وێانەکە ئاماااژەی ئەوە دەدات بە دەرکەوتناای خااۆم وەک‬ ‫تەنێکی یەکانگیر لەنێو تەنە یەکانیگیرەکانی تردا لە شاوێنێکی‬ ‫بینینی ڕیاگ دا‪ .‬گ ‪.٥٤٥‬‬ ‫ئەوەی الکان وەک درامایەکی ئەنترۆپۆلۆژی هەمەکی کاری تێدا‬ ‫کرد و پێناسە ناودارەکەی کەدەڵێت‪(( :‬من بریتییە لە ئەویتار))‬ ‫وای لە خاود کارد هایچ ناسانامەیەکی خاۆی بەباێ هەبااوونی‬ ‫ئەویتاار نەبێاات‪ ،‬بگاارە الی الکااان ئەوەیتاار‪ ،‬وێاانەکەی دووەم‬ ‫ناسنامەی ڕاستەقینەی منە‪ ،‬نەک منای ڕاساتەقینە بریتای بام لە‬ ‫خودی خۆم‪ ،‬واتە خاود لە ڕاساتەقینەیی خاۆی بێاتە دەرەوە و‬ ‫خااۆی فااڕێ بااداتە ناااو وێاانە وەهمیاایە هەڵخەڵەتێاانەرەکەوە‪،‬‬ ‫سلۆتەردایک پێیوایە ئەمە تەنیاا لەنێاو پەیوەنادییە پااتۆلۆگییە‬

‫ڕەخنەی سلۆتەردایک‬

‫سۆسیالەکاندا هەیە‪ .‬ک ئەم بەهای سنوورە پاتۆلۆگییە بارەگاای‬ ‫خۆی لەژیاندا تەنیا لەناو ساترەکتورێکی خراپای خێزانیادایە‪.‬‬

‫بەم پێیە بنەڕەتی کێشەکە الی الکان ئەوەیە وێنەکە دەبێتە ڕیاگ‬

‫گ‪.٥٤٩‬‬

‫سلۆتەردایک یەکەمین ڕەخانەی خاۆی ئاراساتەی ئەم تیاۆرییە‬

‫لێرەوە سلۆتەردایک پێیاوایە تیاۆرییەکەی الکاان بەشایوەیەکی‬

‫و خااودە ڕاسااتەقینەکە دەبێااتە الوەکاای و مارگیناااگ‪ .‬لێاارەوە‬ ‫دەکات و پێیوایە دەبێت ژێدەرێکی گەلێک دێرینتار هەبێات کە‬ ‫لێوەی منداڵ دەرک بەخۆی و بەجیهان دەکات‪ ،‬کە ئەو ژێادەرە‬ ‫بەپێی توێژینەوە جینیالۆژییەکەی سلۆتەردایک بۆ منداڵ‪ ،‬بەپێی‬ ‫لێکۆڵینەوەی پزیشکی‪ ،‬لە تەمەنی هەرە کۆرپەلەییادا باریتییە لە‬ ‫ناااو منداڵاادانی دایااک‪ ،‬وە لەوێاادا لە تەمەناای بیساات وچااوار‬ ‫هەفتەییدا کاۆرپەلە گاوێچکەی تواناای بیساتنی دەبێات لەڕێای‬ ‫بڕباااڕاگەی پشاااتی دایاااکەوە جیهاااانی دەرەوە دەبیساااتێت و‬ ‫لەناویشەوە هەموو هاژە و خوڕەی ناوسکی دایک دەبیساتێت‪.‬‬ ‫واتە سلۆتەردایک پێیوایە ئەوەی وادەکات منداڵ دەرک بە خود‬

‫ئیمپیریکاای خااۆی ناتوانێاات ڕابگرێاات‪ .‬بااۆیە ئەو سااۆراەی‬ ‫ئۆرگانێکی تری زۆر دێرینتر دەکات بۆ دۆزیانەوەی یەکەماین‬ ‫چرکەی دەرک بە خودکردن‪ .‬یەکەمین ناسنامەی ساوبیەکت کە‬ ‫لە جیاتی وێنە و چاوی تیۆرەکەی الکان بریتییە لە دەناگ و لە‬ ‫ئۆرگانی گوێچکە‪.‬‬ ‫بۆ ساەکردنەوەی تیۆرەکەشی دێت و ڕاڤەی بەشێکی داستانی‬ ‫ئۆدیسیۆساای شاااعیری گریکاای هااۆمیرۆس دەکااات بەناااوی‬ ‫((قۆناەی سیرێنەکان))‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪63‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫سیرێنەکان چین؟‬ ‫وەاڵمااای ئەم پرسااایارە ڕێاااک دەمانبەساااتێتەوە بەکرۆکااای‬ ‫باسەکەمانەوە‪ .‬لە ئەفسانە گریکەکاندا هااتووە‪ ،‬کە سایرێنەکان‬ ‫بوونەوەرێکی مێینەی باڵدارن( کچی باڵدار)‪ ،‬لەشێوەی پەری و‬ ‫فریشتەدا‪ ،‬کە لەسەردەمی ئەمڕۆمانادا ئەم باوونەوەرە باووەتە‬ ‫(پەری دەریا‪/‬کچی دەریاا) کە کچاێکە لەشاێوەی ماسایدایە‪ ،‬ئەم‬ ‫سیرێنانە بەوە ناسراون کە دەنگێکای زۆر زواڵڵ و شایرینیان‬ ‫هەیە وەک هااۆمەر وەساافی دەکااات بە هەنگااوین‪ ،‬بەگااۆرانی‬ ‫گووتنیااان هەمااوو کەس گااومڕا دەکەن و بەرەو دوورگەیەکاای‬ ‫نەناسااراو فریویااان دەدەن و لەوێ ساااەرەونگوونیان دەکەن‪.‬‬ ‫دەنگێک هایچ کەساێک ناتوانێات بیبیساتێت و فریونەخاوات‪.‬‬ ‫دەنگێکی وەها ئەفسووناوی لە مێیەکی وەها جاوانەوە‪ ،‬هەڵابەت‬ ‫هەموو الیەک گومڕادەکات‪ .‬هۆمیرۆس لە داساتانە گەورەکەیادا‬ ‫بەناوی ئۆدیسیۆس‪ ،‬باسی گۆرانییەکانی سیرێنەکان دەکات‪.‬‬

‫ڕێیاااان دەکەن‪ ،‬باااۆیە ژنەخواوەناااد (کیااارکە)ی جاااادووگەر‬ ‫ئامۆژگااااری ئۆدیسااایۆس دەکاااات‪ (،‬ئەم ئەمۆژگاااارییە باااۆ‬ ‫هەماااااووالیەکە‪ ،‬نەک باااااۆ یەک و دووان)‪ ،‬کە گاااااوێچکەی‬ ‫یاوەرەکااانی خااۆی بە مااۆم بئاخنێاات تاااوەکو گوێبیسااتی ئەو‬ ‫گااۆرانییە ئەفسااووناوییە نەباان‪ ،‬وە ئۆدیساایۆس خۆشاای‬ ‫ببەستنەوە بە کاۆڵەکەی کەشاتیە چاارۆکەدارەکەوە و داواش لە‬ ‫یاوەرەکانی دەکات ئەم بەستنەوەیە چەنادێک ئاازاری بادات و‬ ‫هاوار بکات و بقیژێنێت هێشتا ئاازادی نەکەن‪ ،‬بگارە تونادتر‬ ‫بیبەسااتنەوە ( ئۆدیساایۆس سااروودی دواناازە)‪ .‬لەم گەشااتە‬ ‫دەریاییەدا‪ ،‬سیرێنەکان دێنە سەر ڕێیان و گۆرانی ئەفسووناوی‬ ‫خۆیااان بەدەنااگە شاایرینەکەیان دەچااڕن‪ ،‬وەک هااۆمیرۆس‬ ‫وەسفیان دەکاات‪ ،‬بەاڵم هایچ کاام لە سەرنشاینانی کەشاتییەکە‬ ‫ناتوانێت گوێبیستیان بێت‪ ،‬جگە لە ئۆدیسیۆس‪ ،‬بەاڵم ئەمایش‬ ‫بەستراوەتەوە و ناتوانێت بچێت بۆالیان‪.‬‬ ‫پرساایاری گرنااگ لێاارەدا کە ساالۆتەردایک لێااوەی بەبااێ هاایچ‬ ‫ماندووبوونێک لە ڕاڤە ورد و درێژەکەیدا دەیخاتە ڕوو‪ ،‬بریتییە‬ ‫لە‪ :‬ئەو بڕوایەی هۆمیرۆس لەکوێوە سەرچاوەی گرتووە‪ ،‬کەوا‬ ‫گااۆرانی ساایرێنەکان کوشااندەن بااۆ ماارۆڤ؟ ئەم گااۆرانیبێژە‬ ‫مێینانە چای لەباارەی مارۆڤەوە دەزانان تاا بایکەنە قورباانی؟‬ ‫گ‪٤٦٢.‬‬ ‫ئەوەی لەوان نزیک بێتەوە و گوێیان بۆڕادێرێت‪ ،‬فریو دەدرێت‬ ‫و چیتر ناگەڕێتەوە بۆ ماڵەوە‪ .‬ئەو ئەفسوونە لە کوێاوە دێات‪،‬‬ ‫گااۆرانی ساایرێنەکان بتوانێاات ئاوەهااا مرۆڤەکااان جڵەوگیاار و‬ ‫دەسااتەمۆ و گااومڕا بکااات؟ چیاایە‪ ،‬لەم گەشااتە دەریاااییەدا‪،‬‬

‫((ساایرێنەکان ئەو فیگااورە گاارنگەن کە لەڕووی کولتااورییەوە‬ ‫گەلێک خوێندنەوەی مۆدێرنی باۆکراوە‪ ،‬ناودارترینیاان ئەوەی‬

‫هەرچییەکیااان بەسااەردا بێاات گرنااگ و بااایەخی نیاایە‪ ،‬تەنیااا‬ ‫ترسیان لەموزیک و گۆرانی هەیە؟‬

‫ئەدۆرنۆ و هۆرکهایمەرە کە ئۆدیسایۆس لە نێاوان داساتان و‬

‫بۆ وەاڵمادانەوەی ئەم پرسایارانە سالۆتەردایک ڕاڤەیەکای زۆر‬

‫ئەفساااانەدا‪ ،‬ئیپاااۆس و میتاااۆس دا‪ ،‬وەک نماااوونەیەک باااۆ‬

‫وردەکاری دەخاتەڕوو‪ ،‬دەمانبات بۆ لێکدانەوەیەکی پسایکۆلۆگی‬

‫خۆسەرزەنشاااتکردنی خۆرئااااوا و باااۆ فێڵکردنااای عەقالنااای‬

‫بۆ دەنگ و ئاواز‪ ،‬دەنگ وەکو کایە‪ ،‬وەکو شوێنێکی نەرم‪ ،‬باۆ‬

‫دەیخوێننەوە و هی فارانتس کافکاایە کە لەباارەی بێادەنگی و‬

‫ئینتیمیتێت وهەناوە گەرمەکەی نێو کایەکانی بوون و جۆرێاك‬

‫ساایرێنەکان دەدوێاات و هاای پیااتەر ساالۆتەردایکە‪ ،‬کە وەک‬

‫لە پسایکۆلۆگیای دەنگەوەری دادەهێنێت وەکو یەکەمین کاایەی‬

‫کردەیەکی نێوەکییانەی دەنگەوەری و سۆنۆسفێری دەیبینێات ‪،‬‬

‫ناسینی خود‪.‬‬

‫کە سێ خوێندنەوەی تەواو جیاوزن ئاێمە هەوڵای ناسااندنیان‬ ‫دەدەین‪.)).‬‬

‫ئاوازی سیرێنەکان‪ ،‬ئاوازێکی زۆر نامۆیە‪ .‬سلۆتەردایک پێیوایە‬ ‫هااۆمەر هەوڵاای ئەوەش دەدات کە دەسااەاڵتی ئەم سااترانبێژانە‬

‫ئۆدیساایۆس لە گەشااتە دەریاییەکەیاادا و بەهاااوەاڵیەتی چەنااد‬

‫سنووردار بکات‪ :‬لەکوێ سیرێنەکان گۆرانی بڵاێن‪ ،‬لەوێ باا لە‬

‫یاوەرێکی خۆی چاوەڕوانی دەرکەوتنای ئەم سایرێنانە لەساەر‬

‫گڤەی خاۆی دەکەوێات‪ ،‬بەلەمەکاان بێادەنگ بە ئاوەکانادا لێاژ‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 64‬‬

‫دەباانەوە‪ .‬دەریااا دەبێااتە ساااڵۆنێکی کۆنسااێرت‪ .‬گوێگرەکااان‬

‫بااااڵ و شاااکۆ و چارەنووسااای ئەو باااۆ ترۆیاااا هەڵااادەدەن‪،‬‬

‫خامۆشااانە دەچاانە نێااو ئەم ئاااوازە خااوداییەوە و گااۆرانیبێژە‬

‫سیرێنەکان ئەو داساتانە دەکەنە ئااواز کە قارەماانەکەی نااوی‬

‫باڵدارەکانیش شیری دەنگیان دەڕژێننە نێو گاوێچکە داخاراوە‬

‫ئۆدیسیۆسە‪ .‬گ‪ (( .٤٦٩‬وەرە ئۆدیسیۆس‪ ،‬تاۆ ئەی ساەروەری‬

‫پڕ زەوقەکانی پیاوەکانەوە‪ .‬گ‪.٤٦٩‬‬

‫جیهان‪ ،‬وەرە‪ ،‬کەشتییەکەت بهااژوو بەرەو کەناار و گویبیساتی‬

‫ساااالۆتەردایک ئەوە دەسااااەلمێنێت‪ ،‬ئەوەی لە ساااایرێنەکاندا‬ ‫گومڕاکەرە‪ ،‬شاێوەی دەرکەوتنیاان نیایە‪ ،‬واتە ئەوان لە خاودی‬ ‫خۆیاندا جوانییەکەیان گومڕاکەر نایە‪ ،‬بگارە ئەوەی فریاودەرە‬

‫ئاوازەکەمااان بە‪ ،‬کەسااێک نیاایە لێاارەوە گااوزەری کردبێاات و‬ ‫گوێبیستی دەنگی شیرینی هەنگوین ئاسای ئاێمە نەباوو بێات‬ ‫گ‪.))٤٦١‬‬

‫لەواندا تەنانەت دەنگە شایرین و زواڵڵەکەشایان نیایە‪ ،‬ئااوازە‬

‫هەڵااابەت گاااۆرانییە سااایرێنەکان زۆرکااااریگەری قاااووڵ لە‬

‫شیرینەکەیان نییە‪ ،‬کە وا لەهەموو گوێبیستێک دەکات یەکڕاست‬

‫ئۆدیسیۆس دەکەن‪ ،‬ئەو بەبەستراوی بە کۆڵەکەکەوە وەختە باڵ‬

‫خۆی بداتە دەستیان‪ .‬لێرەدا سلۆتەردایک ڕەخنەش لە ئەدۆرنۆ‬

‫بگرێت و بفڕێت بۆ الیان‪ ،‬بەاڵم دواجار دەتوانێات کاۆنترۆڵی‬

‫دەگرێت کە بەهەڵە پییوابووە موزیکی گاومڕاکەری سایرێنەکان‬

‫خۆی بکات و کۆنترۆڵی یاوەرەکانیشی لەڕێای ئەو تەکنایکەوە‬

‫بریتی بووە لە سەرچاوەی سروشتە هەساتیارییەکەیان‪ ،‬بەڵکاو‬

‫بکات‪ .‬ئەگەرچی ئەدۆرنۆ ئەم فێڵەی دیۆنیسیۆس دەنرخێنێات‬

‫لەڕاستیدا دەشێت وابووبێت سروشتی ئەم سیرێنانە لەوەدابووە‬

‫و ئەو بەیەکەمین هاواڵتی عەقالنی دادەنێت‪ ،‬بەاڵم سالۆتەردایک‬

‫کە شاااتە فریودەرەکاااانی خۆیاااان پیشاااان نەدەن‪ ،‬بەڵکاااو بە‬

‫دەگەڕێت بەشوێن دووراییەکی تری ئەم تەکنیکەدا‪ .‬ئەو پێیوایە‬

‫گۆرانییەکانیااان باااس لە نهێناای ئەوانیتاار بااکەن‪ .‬واتە ئەم‬

‫ساااروودی سااایرێنەکان باااریتییە لەو ئاااامرازەی کە حەز و‬

‫گۆرانیبێژانە باسی جوانی خۆیان نەکردووە تا گوێگرەکان بەو‬

‫ئارەزووەکااان لێااوەی دروساات دەباان‪ (.‬گااۆرانییەکە و ‪ ،‬حەزی‬

‫جوانییە فریو بدەن‪ (( :‬کۆنسێرتی سیرێنەکان بریتای نیایە لە‬

‫بیسااتنەکە و‪ ،‬سااوبیەکتەکە‪ ،‬هەمیشااە سااەربەیەکترن‪ .‬گ ‪.)٥١٠‬‬

‫نمایشکردن و پێرفۆرمانسی پرۆگرامێکی فاساقانە‪ ،‬کە تااوەکو‬

‫ئیدی کۆی کارلێکردنی ئەم سێ توخمە پێکەوە سوبیەکتگەرایی‬

‫ئێستا بەختی هەبووە لەوەی هەموو ئەوانەی بەوێادا تێپەڕیاون‬

‫دروست دەکەن‪.‬‬

‫بااکەونە داویەوە و فریااو باادرێن))‪ ،‬نهێناای سااەرکەوتنی ئەم‬ ‫گااااۆرانیبێژانە لە گومڕاکردناااادا لەوەدا نیاااایە کە بێااااپەروا‬ ‫گەنجینەکانی خۆیاان نماایش باکەن‪ ،‬بەڵکاو هەمیشاە لەوەدایە‬ ‫مااوزیکی موسااافیر و ڕێبوارەکااان بچااڕن‪ ،‬بگاارە تەنااانەت چ‬ ‫بیرۆکەیەکیاااان لەباااارەی موزیاااک و ئااااوازە تایبەتییەکاااانی‬ ‫خۆشیانەوە نییە‪ ،‬تەنانەت شیرینی دەنگیشیان بریتای نیایە لە‬ ‫سیفەتێکی موزیکی تا گۆرانییەکانیان کاریگەرتر بکات‪ .‬بەڵکو‬ ‫کاتێک دەنگی سیرێنەکان دەگەنە نێو گوێچکەکانەوە‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫گوێچکەکااانی ئۆدیساایۆس‪ ،‬فریویااان دەدەن‪ ،‬ئەمە لەبەرئەوەیە‪،‬‬ ‫چااونکە ئەوان لەشااوێنی گوێگرەکااانەوە گااۆرانی دەچااڕن‪.‬‬ ‫نهێنیااایەکە لەوەدایە‪ ،‬ئەو گۆرانییاااانە بچاااڕن کە گاااوێچکەی‬ ‫ڕێبوارەکان حەز دەکەن بکەونە ناویەوە‪ .‬گ‪.))٤٦٤‬‬

‫بەم جااۆرە‪ ،‬وەک ساالۆتەردایک دەڵێاات گااۆرانی ساایرێنەکان‬ ‫باسی ئۆدیسیۆسێک لەناو ئۆدیسیۆس دا دەکات‪ ،‬وەک ئەوەی‬ ‫بە قوڕقوڕاگەی ئۆدیسیۆس گۆرانی بچڕن نەک بەهی خۆیاان‪.‬‬ ‫واتە سیرێنەکان گۆرانی ئۆدیسیۆس دەچڕن نەک هی خۆیاان‬ ‫ئەم گۆرانییانە زۆر بەخێرایی و ئاساانی خۆیاان دەخەنە نێاو‬ ‫گوێچکەوە و لەوێدا هەرچی نهێنی و مەتەڵ و ڕاز و نیااز هەیە‬ ‫دەیاااکەنەوە و ئااااهەنگی بۆدەساااازێنن‪ .‬ئەمەش تەکنیکێکااای‬ ‫سەرسااوڕهێنەرە بااۆ چوونەناااوەوە و کااۆنترۆلکردنی خااودی‬ ‫ئەویتاار‪ .‬بااۆیە ئەوان گااۆرانی بەسااەر شااکۆ و ناوبااانگی‬ ‫جیهانییانەی ئۆدیسیۆس دا دەچڕن‪ ،‬ئەوە دەڵێن کە خود حەزی‬ ‫پێدەکات‪ ،‬چونکە دەزانان نهێنای خاود لەچیادایە‪ ،‬سایرێنەکان‬ ‫ژیانی ئۆدیسیۆس بە هەموو وردەکارییەکانیەوە دەکەنە گۆرانی‬

‫واتە فریااودەری ساایرێنەکان دەشااێت تەنیااا لەوێاادا بێاات کە‬

‫و بۆ خودی ئۆدیسیۆسی دەچڕن‪ ،‬سالۆتەردایک وای دەبینێات‬

‫گۆرانییەکانیااان باااس لە مناای بەراناابەر دەکااات نەک باااس لە‬

‫ئەوە سیرێنەکانن مانایەک دەدەن بە خۆڕاگرتنی ئۆدیسیۆس‪.‬‬

‫خااودی خۆیااان‪ .‬کاتێااک گۆرانییەکااان باسااێکی جااوان و‬ ‫پەساااانێکی بەرزی ئۆدیساااایۆس دەکەن‪ ،‬بەمانااااای خااااودی‬ ‫ئۆدیسیۆسیان کردووە بە گۆرانییەک و بۆ خودی ئۆدیسیۆسی‬ ‫دەچڕن‪ .‬باسی ناوداری و نەبەزی ئەو دەکەن و بەسەر شاان و‬

‫لێااارەدا ئەم ڕاڤەیە تەواو پاااێچەوانەی ڕاڤەکەی ئەدۆرناااۆ و‬ ‫هۆرکهایمەرە کە لە دیالەکتیکی ڕۆشنگەریدا گ‪ ٩٣.‬وەها هاتووە‬ ‫(بەچاوپۆشاای کردناای قوربااانی لەدژی قوربااانی) مانااا بەو‬ ‫خۆڕاگرییەی ئۆدیسایۆس دەدەن‪ .‬لە دیاالەکتیکی ڕۆشانگەریدا‬

‫نیهت‌| ‪65‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫ئەوان پێیااانوایە ئۆدیساایۆس بااریتییە لە شااەهادەیەک بااۆ‬

‫خوێندنەوەی کولتورییاانەی ئۆدیسیۆساەوە‪ ،‬دەگەنە ئەو ڕایەی‬

‫دیاااالەکتیکبوون و دووفااااقبوونی ڕۆشااانگەری‪ ،‬وە مێاااژووی‬

‫بڵێن مێژووی شارستانی باریتییە لە مێاژووی خۆخاواردنەوەی‬

‫شارستانی وەک مێژووی فەرامۆشکردنی قورباانی دەبینانەوە‪.‬‬

‫دەروونییاااانەی قورباااانی‪ ،‬واتە مێاااژووی چاوپۆشااایلێکردن‬

‫بێگومان ئەدۆرنۆ لێرەدا ڕۆڵی نیتچە ناشارێتەوە وەک یەکەمین‬

‫‪.Entsagung‬‬

‫دۆزەرەوەی ئەم دووفااااقێتییەی ڕۆشااانگەری‪(( :‬ئۆدیسااایۆس‬ ‫یەکااێکە لەوانەی بەردەوام زۆر لەخااۆی دەکااات ‪ ،‬کەچاای ئەو‬ ‫بااریتییە لە قوربااانی بااۆ لەناااوبردنی قوربااانی‪ ...‬هەمااوو‬ ‫قوربانییەک زیاتر دەبەخشێت لەو شتەی کەلەپێناویدا قورباانی‬ ‫بۆ دەدات‪ .‬گ‪.))٩٢/٩٣‬‬

‫ئەدۆرنااۆ زۆر باساای فێاا دەکااات کە ئۆدیساایۆس بەکاااری‬ ‫دەهێنێت‪ ،‬بگرە پێای دەڵێات ئۆدیسیۆسای فێڵبااز‪.‬گ‪ .٩٢‬باۆیە‬ ‫ئۆدیسااایۆس وەک بەگژداچاااوونەوە و الساااارییەک هەر بەو‬ ‫دورگەیەدا تێدەپەڕێت کە سیرێنەکانی لێن‪ ،‬وە هیچ هەوڵی الدان‬ ‫لەو دورگەیە نااادات‪ .‬فێاا بااریتییە لە السااارییەکی ئەقالناای‪.‬‬ ‫گ‪.))٩٩‬‬ ‫لەکاتێکدا الی کافکا مەسەلەکە بۆ دەنگ و گۆرانی نییە‪ ،‬بەڵکاو‬ ‫بۆ ئەو بێدەنگییەیە کە لەگەڵ گوێ ئاخنکردنی سەرنشینەکاندا‬ ‫بە مۆم دێتە کایەوە‪ .‬جا لەم باارەدا سایرێنەکان گاۆرانی بڵاێن‬ ‫یان نا‪ ،‬ئەوا مادام گوێچکەکان گیراون و توانای بیستنیان نییە‬ ‫ئیتر هیچ مەسەلەیەکی ئەوتۆ نییە‪ .‬لێرەوە کافکاش دەگەڕێاتەوە‬ ‫بۆ ژێرخانە وێنەییەکەی داستانەکە و چ بایە بە دەنگ ناادات‪،‬‬ ‫بۆیە ئەم زیاتر خۆی بە سیرێنەکانەوە خەریک دەکات وەک بە‬ ‫ئۆدیسیۆسەوە‪.‬‬ ‫بەمەش کافکا خۆی دەخاتە دەرەوەی ئەم پاتۆسە مێژووییەوە و‬ ‫الی ئەو ئۆدیساایۆس چ کاااریگەرییەکی لەسااەر دنیااا نیاایە‪،‬‬ ‫کاتێکیش سایرێنەکان بێادەنگ دەبان ئەوکااتە مەساەلەکە باۆ‬ ‫خۆڕاگەیاندنێکی ئیستاتیکییە وەکو پرۆسێساێکی هاوشاان بە‬ ‫خااود‪ .‬لەوێاادا کافکااا دەڵێاات‪ :‬خااۆت بناسااە مانااای ئەوە نیاایە‬ ‫چاااودێری خااۆت بااکە‪ .‬چااونکە چاااودێری خااۆت بااکە وتەی‬

‫لەکاتێکدا الی سلۆتەردایک چاوپۆشیکردن نییە‪ ،‬بەڵکو شاتەکە‬ ‫پێشبینیکردنە‪ ،‬یان ڕاستتر بڵێم پێشبیستن کردنە‪ ،‬باۆیە داوای‬ ‫بەستنەوە بە داری چاارۆکەکەوە دەکاات‪ ،‬وەک دەڵێات‪:‬کک ئایاا‬ ‫گەردوون بااۆ ئەوە دروساات نەبااووە کە ماان لەم جێگااایەدا‬ ‫بەتەواوی گوێبیستی خۆم بم‪ .‬گ ‪٥١٥‬کک‪.‬‬ ‫لێرەدا سلۆتەردایک ئۆدیسیۆس وەک ئەو خودە ڕاڤە دەکات کە‬ ‫لەڕێی پێشابینییەکی دەنگەوەریایەوە بەرکەمااڵبوونی پێویساتی‬

‫مارەکانە‪ .‬کەبەماناای‪ :‬خاۆت باکە بە ساەرداری ڕەفتارەکانات‪،‬‬ ‫دێت‪ .‬ئەمەش واتا‪ :‬خۆت مەناسە و خۆت بزرکە‪ .‬خاۆت تێاک‬ ‫بشکێنە‪ .‬واتە کەمێاک بەدکاارانە خاۆت بچەمێانەرەوە‪ ،‬ئەوساا‬ ‫گوێت لە چاکەی خۆت دەبێت‪ ،‬کە باریتییە لە‪ :‬باۆئەوەی خاۆت‬ ‫بکەیت بەوەی کە بریتییە لە تۆ‪.‬‬ ‫‪Kafka.Hochzeitsvorbereitung.S.59‬‬

‫هێناادەی زانیارییەکااانی ماان بااڕ دەکااات‪ ،‬پێمااوایە بەر لە‬

‫خۆی دەبینێتەوە‪.‬‬

‫سلۆتەردایک جگە لە نیتچە بەتایبەتی لە کتێبی (( زانستی شاد‪.‬‬

‫لەکاتێکدا‪ ،‬وەک وترا‪ ،‬الی نووسەرانی دیالەکتیکی ڕۆشنگەری ‪،‬‬

‫بڕگەی ‪ . ٢٤٣‬نەچۆتە ناو ئەم کایە ون و بزرەوە‪ ،‬کایەی دەنگ‬

‫ئۆدیسااایۆس باااریتییە لە یەکەماااین هااااواڵتی عەقالنااای و‬ ‫((قوربااانییەکە چاوپۆشاای لەوە دەکرێاات کە خااۆی دەکاااتە‬ ‫قوربانی))‪ .‬هەردوو نووسەری دیاالەکتیکی ڕۆشانگەری‪ ،‬لەڕێای‬ ‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 66‬‬

‫و بیستن و گاوێچکە‪ ،‬نیاتچە لەوێادا ڕەخانەی توناد لەتەواوی‬ ‫فەلساااەفەی پێشاااخۆی دەگرێااات کە ترسااایان لە باساااکردنی‬ ‫هەستەکان هەبووە‪ ،‬و(گوێچکەیاان بەماۆم ئااخنیوە) لە پێنااوی‬

‫ئەوەی عەقالنی بفەلسەفێنن‪ ،‬فەیلەسوفی ڕەسەن گوێی بۆ ژیاان‬

‫گاااوێڕادێری خاااۆی ناکاااات‪ ،‬بەڵکاااو هااای دەناااگەکە‪ .‬ئەمە‬

‫ڕانەئەدێرا‪ ،‬هێنادەی ئەوەی کە ژیاان باریتییە لە موزیاک‪ ،‬ئەو‬

‫ناوپەیوەستبوونی هەناوگەریە‪ ،‬واتە ئینتیمیتێت‪ (( .‬هەردووکیان‬

‫نکوڵی لە موزیکی ژیان دەکرد‪ .‬لەڕاستیدا ئێمە ئەماڕۆ داواماان‬

‫لەدەرەوەی خۆیان اااا الی ااا خۆیانن ))‪ .‬گ‪.٥٣٣‬‬

‫لێاادەکرێت تەواو بەپااێچەوانەوە بیااربکەینەوە‪ .‬فەیلەسااوفەکانی‬ ‫جاران بێ دڵ بوون‪.)).‬‬

‫وەک بڵێین بەنموونە‪ ،‬لە نێوان دوو خۆشەویساتدا کاایەیەکی‬ ‫تااارهەیە کەهەردووکیاااان کۆدەکااااتەوە باااریتییە لەکاااایەی‬

‫ئێستا سلۆتەردایک ئەو فەیلەساوفە نیاتچەگەرایەیە کە بنکاوڵی‬

‫خۆشەویسااااتی‪ ،‬واتە هەردووکیااااان لەدەرەوەی خۆیااااان الی‬

‫حەشارگە هەرە نهێنی و شاراوەکانی هەناوی مرۆیای دەکاات و‬

‫خۆیاااانن‪ .‬وەلەنێاااوان قساااەکەرێک و گوێگرێکااادا کاااایەی‬

‫فەزایەکمان بۆ دەپشکنێت کە ئاێمە لە دێرینتارین سااتەوەختی‬

‫دەنگبیستن هەیە‪ ،‬دەنگەکە ڕوودەکاتە گاوێگرە نااوەکییەکەی و‬

‫دروستبوونمانەوە‪ ،‬لەکاتی کۆرپەلەیی بوونمانەوە تیایدا هەین‪.‬‬

‫گاااوێچکەکەش شاااادمانی بیساااتنی دەناااگەکەیە‪ .‬لێااارەوەیە‬

‫لەم ڕووەوە دەبینین الی سالۆتەردایک خوێنادنەوەی داساتانی‬ ‫ئۆدیساایۆس‪ ،‬بەتااایبەتی دیمەناای ساایرێنەکان قااووڵتر و فاارە‬ ‫جەمسااەریترە‪ ،‬بەدیوێکاادا وەک ڕیشااەی خااود الی ئەویتاار‬ ‫دەیبینێااتەوە کاتێااک کە ئەویتاار باساای خااۆمم بااۆ دەکااات‪،‬‬ ‫بەدیوێکی تردا ئاڵوگۆڕێک لە نێوان ئەویتار و خاود دروسات‬ ‫دەکات کە هەردووکیان لەدەرەوەی خۆیان لەناوکاایەیەکی تاردا‬ ‫هەن‪ ،‬واتە گااااۆرانییەکە بااااۆ گوێچکەکااااان دەوترێاااات و‬

‫ساالۆتەردایک پێناسااێکی دروسااتی ناوپەیوەسااتی((ئینتیمیتێت‪/‬‬ ‫ئەم دەستەواژەیە کە بەماناای پەیوەنادی گەرموگاوڕی نااوەکی‬ ‫دێت من بە دەستەواژەی ناوپەیوەستی وەریادەگێڕم )) دەکاات‬ ‫بەوەی بریتییە لە ئاڵوگۆڕکردن و لەدرێژەپێدانی پەیوەستی‪ .‬لەم‬ ‫ئاڵوگۆڕکردنەشاادا چ شااوێنێک بااۆ خااودئەڤینی و نارساایزم‬ ‫بوونی نییە‪ ،‬بەڵکو ئەمە حااڵەتێکە تێیادا گاوێچکە و دەناگەکە‬ ‫لەیەک پالزمادا یەکااڵ دەبنەوە‪ .‬گ ‪.٥٣٢‬‬

‫گوێچکەکااانیش گااوێ لە گااۆرانییەکەی دەرەوە دەگاارن ‪ .‬بەم‬

‫لەڕاستیدا بەرگی یەکەمی کتێبای کایەکاان دەشاێت بە پارۆژەی‬

‫جااۆرە ساالۆتەردایک سیسااتەمی میتااافیزیکی شااکاندووە و‬

‫داڕشاااتنێکی پساااایکۆلۆگی و فەلساااەفی باااۆ ناوپەیوەساااتی‬

‫جۆرێک لە سوبیەکت دروست دەکات کە لەبنەڕەتدا جەوهەرێکی‬

‫‪ Intimität‬ببیناااین‪ ،‬کە لێاااوەی ژیاااانی هەماااوو تاکێاااک‬

‫دووانەیی هەیە و ناتوانێت بێ ئەویتر باوونی هەبێات‪ .‬ئەمەش‬

‫بەدروستکردنی کایە ناودەباات و هەماوو کاایەیەکیش لەدووان‬

‫وادەکات مرۆڤ ببێتە بوونەوەرێکی کایەیی‪ ،‬واتە خود هەمیشە‬

‫پترە‪ ،‬واتە الی سلۆتەردایک تااک باوونی نیایە‪ ،‬بەڵکاو دووان‬

‫لەنێو کایەیەکدایە کە جەمسەری تریشی تێدایە‪ ،‬ئەو دەڵێات‪(( :‬‬

‫بااوونی هەیە و تاااک بەرەنجااامی دابەشاابوونی جااووتە‪ ،‬وەک‬

‫ڕۆب شااتێکە هەمیشااە میااوانێکی الیە‪ .)).‬دەنااگ یەکااێکە لەو‬

‫دایک کەدوای مناڵبوون دەبێتە دوو تاک‪.‬‬

‫سوبستانسانەی مایەی کۆکردنەوەی جەمسەرەکانە لە کایەیەکی‬ ‫دەنگەوەریدا‪ .‬شایەنی ئاماژەپێدانە سلۆتەردایک‪ ،‬جگە لە کتێبی‬

‫لە نێوێێ دەنگ ێێ دا ێێ بوون‪..‬‬

‫یەکەماای کایەکااان بەناااوی ((بڵقەکااان ‪ ))٠٦٦٦‬لە دوو کتێباای‬

‫بەمپێاایە شااوێنگەی لەدایکبااوونی سااوبیەکت بریتاای نیاایە لە‬

‫تریشااااایدا بەنااااااوی((خۆپڕچەککردنی کۆپەرنیکۆسااااای و‬

‫ئۆرگااانی چاااو کە بەبینیناای وێاانەی ئاااوێنەکە دەرک بە خااود‬

‫خۆچەکداماڵینی پەتلیمۆسی ‪ ))٠٦١٩‬وە کتێبی(( نامۆیی جیهان‬

‫درووستکردن دەکات وەک الکان دەیبینێت‪ ،‬چونکە هەتا سەدەی‬

‫‪ ))٠٦٦٢‬باسااای دەناااگ و ئااااواز دەکاااات وەک کاااایەیەکی‬

‫نااۆزدەش لەهەم اوو ماڵێکاادا ئاااوێنە بااوونی نەبااووە‪ ،‬بەڵکااو‬

‫جەوهەرییانە بۆ خود لەخۆگرتن و گردکردنەوەی مرۆڤ‪.‬‬

‫لەکااایەیەکی گەلێااک دێرینتاار و زۆر زووتااردا خااود دروساات‬

‫بەمجۆرە دەبینین لە قۆناەی کۆرپەلەییدا لەنێوان دەنگای دایاک‬ ‫و گوێچکەی کۆرپەلەکەدا کۆمۆنەیەکی ناهاوتا دروست دەبێات‪.‬‬ ‫دایک بریتییە لە دۆخی مناداڵەکە و دۆخای مناداڵەکەش لەنااو‬ ‫دایکایەتیدا ڕۆنیشتووە‪ ،‬کۆمۆنەی دەنگ نیشتەجێبوونی دەنگ‬ ‫لەواقیعاادا دەبەخشااێت بەو‪ ،‬وە ئەوان لەجیاااوازییە ڕیااالییەکەدا‬ ‫بەشێوەیەکی ڕیاگ لەگەڵ یەکتردان‪ .‬چونکە دەنگەکە بۆ خاودی‬ ‫خااۆی قسااە ناکااات‪ ،‬بەڵکااو بااۆ گااوێچکەکە‪ ،‬وە گااوێچکەکەش‬

‫دەبێت‪ ،‬کەبریتییە لە کایەی گوێچکە‪ .‬گوێچکە یەکەمین ئۆرگانە‬ ‫تێیدا پەیوەندی کۆرپە بە جیهانەوە دروست دەبێت‪ ،‬زانساتیش‬ ‫دەماااێکە ئەوەی ساااەلماندووە کە کاااۆرپەلە لە چەناااد ماااانگی‬ ‫سااەرەتایدا لەنێااو منداڵاادانی دایکاادا‪ ،‬دەتوانێاات گوێبیسااتی‬ ‫دەنگەکان بێت‪ ،‬بەدەنگی هاژە و خوڕەی ناو وێاڵشەکەوە بیگرە‬ ‫تادەنگی دەرەوەی کایەی خۆی‪ .‬لێارەدا مان دەبێاتە وێنەیەکای‬ ‫دەنگی ‪ .Tonbild‬گ‪ (.٥١٠‬لە لێکۆڵینەوەیەکی ترمادا بەنااوی‬

‫نیهت‌| ‪67‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫لەدایکبااوونی موزیااک لەڕۆحاای ڕۆمااانەوە‪ ،‬خوێناادنەوەیەکی‬

‫واتە بۆ ئەوەی خود پەیوەندی بەجیهانیشەوە ببەستێت‪ ،‬دەنگ‬

‫ئاکوستیکیم بۆ ڕۆمانی شاری مۆسیقارە ساپییەکان کاردووە و‬

‫سااەرەکیترین میاادیۆمە‪ ،‬هەمااوو بیسااتنی دەنگێکاایش لەدەرەوە‬

‫لەوێدا ڕۆڵی گوێچکە و بیستن شیکراوەتەوە‪.).‬‬

‫بریتییە لە یەکەمین قۆنااەی دروساتبوونی ساوبیەکت‪ .‬بەمپیایە‬

‫مناااداڵ لەنێاااو ئەم کاااایە نێوهەنااااوییەوە دەرک بەوەدەکاااات‬ ‫کەئەویااش بەشاادارێکە لەم هەسااتە هاوبەشااەدا‪ ،‬کە مەرج نیاایە‬ ‫ئەمەش لەئاسااتێکی بینااراوو ڤیزوئێاال دا ڕووباادات‪ ،‬بەڵکااو‬

‫دەنگ ئاامرازێکی کۆمیونیکاسایۆنی کۆمەاڵیەتیشاە‪ ،‬کە هەر لە‬ ‫منداڵدانی دایاکەوە ئەو پەیوەنادی بەساتنە بە جیهاانەوە چاێ‬ ‫دەکات‪.‬‬

‫لەئەزموونی دەنگدانەوەی هەستەکانەوە دروست دەبێت‪ .‬مناداڵ‬

‫تەواوی میتدددددددددافیزیکی خۆرئددددددددداوا لەو ڕەوگەیەدا‬

‫زۆر بەرلە لەدایکبااااوونی لەوە تێاااادەگات کە یەکااااانگیری و‬

‫هدددداتوچۆی کددددردووە‪ ،‬کە سددددوبیەکت و ئۆبیەکددددت‪،‬‬

‫پێکەوەباااوونی چیااایە‪ ،‬ئەویاااش لەڕێااای بیساااتنەوە‪ ،‬لەڕێااای‬ ‫دەنگادانەوەکانی نێاو هەنااوگەی منداڵادانی دایاکەوە‪ .‬لێاارەوە‬ ‫لەنێوان منداڵ و دایک دا هەرێمێکی نێوەکی هەیە‪ ،‬کۆمۆنەیەک‬ ‫هەیە نەرم‪ ،‬کە سەرەتا لەڕێی بیساتنەوە دروسات دەبێات‪ ،‬نەک‬ ‫لەڕێی وێنە و وێناندەنەوە ‪ . Einbildungskraft‬واتە مان‬ ‫بریتی نییە لە وێنەی ئاوێنەکە‪ ،‬بەڵکو بریتییە لەدەنگدانەوەیەکی‬ ‫دەروونییانەی نێو منداڵادان‪ ،‬کەلەوێادا بەر لەبەجێهێشاتنی ئەم‬ ‫کااایە هەناااوییە‪ ،‬بەر لەجیااابوونەوە لەدایااک دەبێاات ‪ .‬ئەمە‬ ‫هۆکااارێکی دەروونناساایمان دەداتااێ کە مااادام ماان سااەرەتا‬

‫دەرەوە و نددددددددداوەوە‪ ،‬ئێدددددددددرە و ئەو ‪ ،‬مدددددددددن و‬ ‫ئەویتددددر‪ ،‬بەجیددددا لەیەکتددددری دەستنیشددددان بکددددات‪.‬‬ ‫کێشدددددەی سدددددوبیەکت لە هەرە کێشدددددە فەلسدددددەفی‬ ‫و پسددددایکۆلۆگییەکانی نێددددو جیهددددانی خۆرئدددداوایە‪.‬‬ ‫ئەم خوێنددددددددددددنەوەیەی سدددددددددددلۆتەردایک بەوەی‬ ‫هەردوو جەمسددددەرەکە ئدددداوێزانی یەکتددددری بکددددات‬ ‫و سیسددددددددتەمێکی کۆمیونیکاسددددددددیۆنی دروسددددددددت‬ ‫بدددددددددکەن‪ ،‬بەرەنجدددددددددامی کۆششدددددددددێکی گەورەی‬

‫لەکایەیەکی دەنگداریدا دروسات دەبێات‪ ،‬ئەوا دەبێات لەباارەی‬

‫بیرمەنددددددددێکی گەورەیە‪ ،‬کە ئاسدددددددۆیەکی ندددددددوێی‬

‫خۆبەدەنگکردنەوە بدوێین نەک خۆبەوێنەکردن‪ .‬سالۆتەردایک‬

‫بدددددددددددۆ داهددددددددددداتووی فەلسدددددددددددەفە بدددددددددددۆ‬

‫پێیااااوایە هەمیشااااە لەوێاااادا هێزێکاااای بیسااااتاندن هەیە‬

‫وااڵکردووینەتەوە‪.‬‬

‫‪ Einhörenskraft‬ئەم هێزی بیستاندنە فاکتۆرێکی گەورە‬ ‫و کارایە الی منداڵ بۆ خۆگەیاندنە دنیایەکی گەورەتر لە خۆی‬ ‫کەبریتییە لە دایک و لە جیهان‪ .‬گ‪ .٥٣٩‬گوێگرتن لەدەنگای تار‬ ‫پێشمەرجە بۆئەوەی خۆت بتوانیات دەنگای خاۆت دەربڕیات‪.‬‬ ‫بااوونی ماارۆڤ یەکڕاساات و بەشااێوەیەکی کردەگاای لەم سااەر‬ ‫زەویاااایەدا لەو پێویسااااتییەوە هاااااتووە‪ ،‬کە خااااۆی لەنێااااو‬ ‫بەردەوامبااااوونێکی پسایکۆئاکوسااااتی گشااااتیدا‪ ،‬لەناااااو‬ ‫بەردەوامییەکی دەنگدانەوەدا نیشتەجێ دەبێت‪.‬گ‪.٥٢١‬‬

‫دەنگ یان وێنە‪..‬‬ ‫سلۆتەردایک یان الکان‪..‬‬ ‫هەموو سوبیەکتێک مەیلی یەکەمی بەرەو دەنگی خۆی دەچێت‪،‬‬ ‫فریکوێنسەکان بریتین لە کرۆکی خاود‪ .‬ناساینی ڕاساتەقینەی‬ ‫خااود‪ ،‬کە الکااان لە((قۆناااەی ئاااوێنەدا)) دەیبینێااتەوە‪ ،‬بااۆ‬

‫مرۆڤ نیشاتەجێی کایەکاانە‪ ،‬کاایەی دەرەوە‪ ،‬کاایەی نااوەوە‪.‬‬

‫خۆپێوەستکردنی وێنەیی دروست نییە‪ ،‬بەڵکو بۆ پەیوەندییەکی‬

‫کایەی بیستن لە دێرینترین ئەو کایانەیە کە خود گرێادەداتەوە‬

‫خۆییانەی دەنگی و ئاودیۆڤۆکالی سوبیەکت دروساتە‪ .‬گ ‪.٥١٢‬‬

‫بەئەویتاارەوە‪ ،‬کە ناااوەوە پەیوەسااتی دەرەوە دەکااات‪ .‬لەناااو‬

‫ئەمە ئەو نهێنییە هەمیشەییەیە کە پێمان دەڵێات باۆچی مارۆڤ‬

‫گوێچکەدا ئینتیمیتێت و ناوپەیوەساتی و پێکەوەگرێادان هەیە‪.‬‬

‫زیاااتر حەزی لە ناوبانااگ و دەنگاادانەوەیە وەک لەدەرکەوتناای‬

‫لێارەوە ئیتار هەماوو وێنەیەکای تاری سۆسایالبوونی مارۆڤ‬

‫وێنەییااانە‪ ،‬لەبەرئەوەی ماارۆڤ سااوبیەکتێکی دەنگەوەریاایە‪.‬‬

‫دروساات دەبێاات‪ .‬وەک ساالۆتەردایک دەڵێاات‪ :‬لەناااو ماااڵە‬

‫مرۆڤ وەک دەنگدانەوە گرنگترە لە مارۆڤ وەک دەرکەوتان‪.‬‬

‫بێدیوارەکەی دەنگ دا‪ ،‬مرۆڤ بووەتە ئەو ئاژەڵەی کە ئینتیماا‬

‫مرۆڤ پتر حەز بە ناوبانگ دەرکردن دەکات وەک لەوەی وەکو‬

‫و پەیوەستییان بۆ یەکتری هەبێت‪ .‬چاونکە مارۆڤ لەبنەڕەتادا‬

‫شتێک دەربکەوێت‪ ،‬لەناو کۆمەڵگاادا خاود حەز بە ناوباناگ و‬

‫بوونەوەرێکی سۆنۆسفێرییە (کایەدەنگییە)‪ .‬گ ‪. ٥٢٠‬‬

‫دەنگدانەوە دەکات‪،‬‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 68‬‬

‫ئەمەش کرۆکی بنەڕەتی هەموو خودگەراییەکی مرۆڤانەمانە‪.‬‬ ‫لێااارەوەیە ئاااێمە هەساااتەکانی ناوەوەماااان‪ ،‬ئینتیمیتێماااان‪،‬‬ ‫شیعرەکانمان دەکەیانە گاۆرانی و دەناگ و ئااواز و موزیاک‪،‬‬ ‫بگرە وەک سلۆتەردایکیش دەڵێت‪ :‬ڤیادیۆکلیپیش هەر باریتییە‬ ‫لە بەوێنەکردنی دەنگ‪.‬گ‪.٥١٤‬‬

‫ڕۆژانەمەوە دەمبااااتە دەرێ بۆنااااو خاااودە ڕاسااااتەقینەکەی‬ ‫خاااۆم‪ .‬چ موزیکێاااک نیااایە جاااگە لەو بتوانێااات لەنااااوەوە‬ ‫پەیوەساااتم بێااات و بتوانێااات ئااااوێزەم بێااات‪ ،‬ئەم ماااوزیکە‬ ‫ئینتیمیتێاااتە‪ ،‬بەخاااۆم و بەجیهاااانم دەبەساااتێتەوە‪.‬ئەگەر هەر‬ ‫لەزووەوە ئەم مااوزیکە نەبااووایە زێاادەڕەوی نیاایە گەر بڵااێم‬ ‫هەسااتی بیسااتنم وەک بایەخاادارترین ئۆرگااانی بااوونم بە‬

‫ئەوەی لەناوەوە دەستکاری من دەکات‪ ،‬ئەوەی لەوێدا بە خاۆمم‬

‫خااۆم و جیهااانەوە پاساایڤ دەبااوو‪ (( .‬ئەگەر گااوێچکە زوو‬

‫ئاشنا دەکات و داوام لێدەکات گۆرانی خۆم بدۆزمەوە‪ ،‬گاۆرانی‬

‫فێااااری بیسااااتن نەبااااووایە‪ ،‬ئەوا گۆڕانکاااااری ژیااااان‬

‫سیرێنەکانە‪ .‬گۆرانی ئەوانیتر کە باسای خاۆمم باۆ دەکەن‪ ،‬کە‬

‫بەئەشاااکەنجەی بیساااتنی قیڕەقیاااڕ و ژاوەژاوەکاااان وێاااران‬

‫لەخۆم زیاتر شارەزای خۆمن‪ .‬ئەمان بەرجەساتەی ئەو تواناایە‬

‫دەبااوو‪ .‬گ‪ .))٥٠٣‬هەمااوو ئەو شااتانەی دواتاار فێااری دەبااین‬

‫دەکەن کە پێیان دەشێت بێنە نااوەوەی مان و دەسات بادەن لە‬

‫لەسەر ئەم بناەەیە خۆی هەڵدەچنێت‪.‬‬

‫چەقی وروژاندنی دەنگەکانی من‪ .‬گ‪ .٥٠١‬سیرێنەکان لەکوێ بن‬ ‫هەست بەخۆکردن لەوێیە‪ .‬لەدایکبوونی خود لەدەنگ و گۆرانییە‬ ‫کاراکاااانی سااایرێنەکانەوە دێااات‪ .‬گاااوێگرتن لە سااایرێنەکان‬ ‫گوێگرتنە لە خاود‪ ،‬کەئەوان بانگات دەکەن‪ ،‬واتە لە پااڵهێزێکی‬ ‫خۆییەوە بەرەو الی ئەوان بچیت گ‪.٥٠١‬‬

‫ئەگەر ئددددددددێمە لەبەر ڕۆشددددددددنایی ئەم تیددددددددۆرەی‬ ‫سدددلۆتەردایک‪ ،‬کەوا گۆرانییەکدددان باسدددی مدددن لەنددداو‬ ‫مندددددا دەکەن‪ ،‬کەوا دەنددددگ کددددایەی پێکەوەبددددوونی‬ ‫جەمسدددددەرەکانە‪ ،‬بدددددا ئدددددێمە نمدددددوونەی دەنگدددددی‬ ‫گۆرانییەکددددانی مەزهەری خددددالوی بهێنیددددنەوە‪ .‬مددددن‬

‫ساالۆتەردایک بە بڕسااتێکی درێااژ و هەناسااەیەکی قااووڵەوە‬ ‫گەڕانێکی جینیالۆگی دەکات بۆ دۆزینەوەی یەکەمین شاوێنگەی‬ ‫لەدایکبوونی خود‪ ،‬تا بە پشتبەستن بەزانستیش‪ ،‬لەپاڵ تێکستی‬ ‫ئەدەبی وداستان و ئەفسانەدا‪ ،‬دەگاتە ئەو بااوەڕەی کە هەماوو‬ ‫کااۆرپەلەیەک لەمنداڵاادانی دایکیاادا گوێبیسااتی دەنگەکااان و‬ ‫ئاوازەکاااان دەبێااات و لەوێااادا یەکەماااین کاااایە و یەکەماااین‬ ‫ئەتمۆسفێری نێوەکییانەی مارۆڤ و دواجاار جەساتەی دایاک‬ ‫دەکاتە ئامرازێکی موزیکی بۆ کۆرپەکەی‪ ،‬بەاڵم بەومانایە نا کە‬ ‫پارچە موزیکێک بۆ گوێگرێکی تار بژەنێات‪ ،‬بەڵکاو بەماناای‬ ‫کارتێکردن و وروژاندنی دەنگە دێرین و بنەڕەتییەکە‪ .‬گ ‪.٥٠٤‬‬

‫دەپرسدددد ئایددددا د خودێددددک دەتوانێددددت گوێبیسددددتی‬

‫کەچی الی الکان دروستبوونی من و کارابوونی خود لە وێانەدا‬

‫گددددۆرانییەکی خددددالوی بێددددت و لێددددوەی هەسددددت بە‬

‫دەردەکەوێت‪ ،‬لەو ساتەدا وەک تەنێکای گشاتی دەرک بە خاود‬

‫شدددادییەکی گەورە نەکدددات‪ .‬ئەم شدددادییە بدددریتییە لە‬ ‫چدددددوونەدەرەوە لەخدددددود بدددددۆئەوەی بە ناسدددددینەوە‬ ‫بگەڕێیدددتەوە بدددۆ نێدددو خدددود‪ ،‬بدددریتییە لەوەی خدددۆت‬ ‫لەڕێدددددی دەنگدددددی ئەویتدددددرەوە بە خدددددۆت ئاشدددددنا‬ ‫بکەیدددتەوە‪ .‬ئاااێمە بەرلەوەی وێااانەی خالقیماااان دی بێااات‪،‬‬ ‫دەنگاای خااالقی بااانگی کااردووین‪ ،‬تەواو وەک ئۆدیساایۆس‬ ‫کاتێااک گوێبیسااتی گااۆرانی ساایرێنەکان دەبێاات لەدەرەوەی‬ ‫خااۆی‪ ،‬بەخااۆی ئاشاانا دەبێاات‪ ،‬گااوێگرتن لەدەرەوەی خااۆت‬ ‫دەتباااتەوە ناااوەوەی خااۆت‪ ،‬بەهەمانشااێوە‪ ،‬کااۆرپەلە لەسااکی‬ ‫دایکیااادا گوێبیساااتی دەنگەکاااانی دەرەوەیە و لەوێااادا دەرک‬ ‫بەخاااۆی دەکاااات کە تەنێاااک و خاااودێکە لەنێاااو ئاااامێزەی‬ ‫کااایەیەکی تااردا‪ .‬ئەزمااوونی ماان لەمااوزیکی کوردیاادا‪ ،‬بە‬ ‫بیساااتنی دەنگااای خاااالقی هەساااتم بەو فریاااودانەی خاااود‬ ‫کااااردووە کە لەزیناااادانێکی بەتاااااڵی ژیااااانی بێهااااودەی‬

‫دەکات کە تەماشای ئاوێنەکە دەکات‪ .‬واتە بەرلە قۆناەی ئااوێنە‬ ‫هەموو مناڵێک لەناو بارودۆخێکی پەرت پەرتدا دەبێت‪ .‬لێارەوە‬ ‫دەروون دەبێتە هەقیقەتی منداڵ‪ ،‬هەقیقەتێکی پارچە پاارچەبوو‪،‬‬ ‫کە منداڵ هیچ لەتوانایادا نیایە پارچەکاانی وەک یااری پاوزگ‬ ‫کۆبکاتەوەوە و وینەی گشاتی و دروساتی خاۆی لاێ دروسات‬ ‫بکات‪ .‬تەنیا مەگەر لەڕێای خاۆبینینەوە لەنااو ئااوێنەدا‪ ،‬خاۆی‬ ‫وەک جەساااتەیەکی یەکاااانگیر پیبزانێااات‪ .‬قۆنااااەی ئااااوێنە‬ ‫ساەرباری هەماوو گرنگای و باایەخێکی بە گواساتنەوەی منای‬ ‫پەرت پەرت‪ ،‬کە دەرووناای خااۆم دروسااتی کردبااوو‪ ،‬بااۆ مناای‬ ‫یەکانگیر‪ ،‬کە بەیاارمەتی ماتەریاالێکی دەرەکای دەساتم کەوت(‬ ‫ئاوێنە)‪ ،‬خاڵی نیایە لە هەڵە و چەواشاەیی‪ .‬سالۆتەردایک پێای‬ ‫وایە الکااان لەم تیۆرەیاادا هەڵەی بااونیەوی دەکااات‪ .‬چااونکە‬ ‫مناڵێک کە لەبەردەوامییەکی باشدا گەورە دەبێت‪ ،‬هەر هەستێکی‬ ‫سەبارەت بە خاۆی هەبێات‪ ،‬ئەوا لە ساەرچاوەی تارەوە بەر لە‬

‫نیهت‌| ‪69‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫ئاوێنەکە وەریدەگرێت‪ .‬چونکە تا ساەدەی ناۆزدەش زۆریانەی‬ ‫ماڵەکانی ئەوروپا بێ ئاوێنە بوون‪ ،‬لێارەدایە تیاۆرەکەی الکاان‬ ‫لەڕووی مێژوویی و کولتورییەوە چ کاریگەرییەکی نییە‪.‬‬ ‫چونکە سوبیەکتی الکانی ئەوەیە‪ :‬لەخاودی ڕاساتەقینەی خاۆی‬ ‫بچێتە دەرێ و خۆی فڕێ باداتە وێانەیەکەوە‪ ،‬لەپێنااوی ئەوەی‬ ‫لەو پارچەپارچەییەی ناو پێستی خۆی‪ ،‬کە لەڕێی هەستەکانیاوە‬ ‫پەیوەناادییەکی خراپاای لەگەڵ خۆیاادا بااۆ دروساات کااردووە‪،‬‬ ‫دەربچێت و لەناو جیهانی وێنەدا خۆی بکاتە تەنێکی گشتگیر‪.‬‬

‫وەک تێبینی دەکرێت لەناو ەکانیزم دا جۆرێک‬ ‫لە گنۆسددتیک هەیە‪ ،‬کە لەپێندداوی خۆناسددیندا‬ ‫دەبێت خود خۆی لەخۆی ڕزگار بکات‪ ،‬خدود لە‬ ‫خۆی بچێتەدەر بۆ تداراوگە‪ .‬لە کاتێکددا ەی‬ ‫سلۆتەردایک خۆڕزگدارکردن نیدیە‪ ،‬بەڵکدو بداس‬ ‫لەو کایە گیدانلەبەرە دەکدات کە هەردووکمدانی‬ ‫تێدا دەژین‪ ،‬قسەکەر و گوێگر‪ ،‬دەنگ و بیسدتن‪،‬‬ ‫خددود و ئەویتددر لەدەرەوەی خۆیددان ئددامێزەی‬ ‫کایەیەکن کە بەرلەوەی بێدنە دنیداوە دەرکیدان‬ ‫پێکردووە‪ ،‬هەستی خودگەرایی‪.‬‬

‫سەرچاوە‪:‬‬

‫‪1.Peter Sloterdijk. Sphären 1. Blasen.‬‬ ‫‪Suhrkamp.1999.‬‬ ‫‪2.M.Horkheimer & T.W.Adorno, Dialektik‬‬ ‫‪der Aufklärung. Fisher Taschenbuch‬‬ ‫‪Verlag 1994‬‬ ‫‪3. F.Kafka. Die Hochzeitvorbereitung auf‬‬ ‫‪dem Lande und andere Prosa.Fisher‬‬ ‫‪Verlag 1986.‬‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 01‬‬

‫تیرۆریزم و ئهخالق‪ ،‬ئایا له هیچ دۆخێکدا تیرۆریزم ڕێگهپێدراوه؟‬

‫ماردین ئیبراهی‬

‫تیرۆریاازم بااهکارهێنانی بااه ئهنقهسااتی توندووتیژییااه‪ ،‬یاااخود ههڕهشااهی بهکارهێیناییااهتی دژی خااهڵکانی بێتاااوان؛ بااه ئامااانجی‬ ‫ناچارکردنی کهسانی دیکه بۆ کردنی کردارێک‪ ،‬که ئهگهر ئهو تووندووتیژی و ههڕهشهیه نهبێت ئهوان ئهو کرداره ناکهن [ستینهۆف‬ ‫یووی‪ ،٣١١٤ ،‬گ‪]٦١‬‬ ‫ئایا تیرۆریزم له هیچ دۆخێکدا له ڕووی ئهخالقییهوه ڕێگه پێدراوه؟ بۆ وهاڵمی ئهم پرسیاره من ههوڵادهدهم ئهرگومێنتاهکان و دژه‪-‬‬ ‫ئهرگومێنتهکانی ئهو بوواره بهسهر بکهمهوه‪ .‬زۆر گرنگه شیتهڵکاری بۆ تیرۆریزم بکهین وهک کۆنسێپتێک و پهیوهندی تیرۆریزم به‬ ‫کۆنسێپتهکانی دیکهی پهیوهندیداری له بابهت تووندووتیژی‪ ،‬جهنگ و دادپهروهری شایبکهینهوه‪ .‬باۆ وهاڵمداناهوهی پرسایاری ئایاا‬ ‫تیرۆریزم له هیچ دۆخێکدا لاه ڕووی ئهخالقییاهوه ڕێگاه پێادراوه یاان ناا‪ ،‬پێویساته سانوورهکانی تیرۆریازم لاه ئاساتی چهمکیادا‬ ‫دهستنیشان بکهین‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪71‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫فیکرهی بێتاوانی مهدهنییهکان یاخود بێتاوانی خهڵکانی مهدهنی‬ ‫و بێچهک ههر بهتهنیا له بوواری ئهکادیمیدا ڕووبهڕووی ڕهخنه‬ ‫پێناسااهی بنااهڕهتی تیرۆریاازم وهک بااهکارهێنانی‬

‫نهبۆتاهوه‪ ،‬بااهڵکو لااه پراکتیسای ڕۆژانااهی ههناادێک گرووپاای‬

‫تووناادووتیژی دژی خااهڵکانی بێتاااوان لااهپێناو بهدهسااتهێنانی‬

‫سیاسیشدا ڕووبهڕووی ههمان ڕهخنه بۆتهوه‪ .‬نامهکهی ئوسامه‬

‫ئامانجی سیاسی‪ ،‬زۆر جێگای مشتومڕه‪ .‬له ' تیاۆری جاهنگی‬

‫باان الدن بااۆ ئهمهریکییااهکان دووای یااانزهی سااێپتهمبهر و‬

‫ڕهوا' ی ترادیسیۆنالداخهڵکانی مهدهنی و بێچهک حهسانهیان‬

‫ڕهوایهتیبهخشین به کوشتنی مهدهنییهکان خااڵی وهرچهرخاناه‬

‫ههیه و پارێزیان لێدهکرێت و بهکارهێنانی تووندووتیژی دژیان‬

‫لهو بووارهدا‪.‬‬

‫لااه هاایچ دۆخێکاادا ڕێگهپێاادراو نییااه لااه ڕووی ئهخالقییااهوه‪.‬‬ ‫سهرهڕای ئهوهی ههردوو ووشهی ' ماهدهنی ' و ' بێتااوان' زۆر‬ ‫جااار لااهبری یااهکتر بااهکاردههێنرێن‪ ،‬لهگااهڵ ئهوهشاادا لااه‬ ‫توێژینهوهکانی ئاهم دوواییاهدا بیرۆکاهی ' ماهدهنی' و بینینای‬ ‫وهک ' بێتاوان' کهوتۆته بهردهم ڕهخنهی جاددی هاهم لهالیاهن‬ ‫تااوێژهرانی ئااهم بااوواره و هااهم لهالیااهن خااودی گرووپااه‬ ‫تیرۆریستهکانهوه‪.‬‬

‫گۆڕان له پێناسهی 'مهدهنییهکان' له خهڵکی 'بێتاوان'هوه بۆ 'نا‪-‬‬ ‫بێتاااوان' یاااخود تاوانبااار‪ ،‬پهیوهناادی بااهو فاکتااهوه ههیااه کاه‬ ‫ههندێک خهڵک ڕهنگه 'مهدهنی' و 'بێچهک' بن‪ ،‬له ههمان کاتدا‬ ‫دهکرێت هێرشکردنه سهریان لهڕووی مۆڕالییهوه ڕێگاه پێادراو‬ ‫بێت‪ ،‬چونکاه بێتااوان ناین‪ .‬دهکرێات وهک کهساانی بێتااوان‬ ‫سهیر نهکرێن‪ ،‬چونکه بهشداریان له بێادادی کاردووه‪ ،‬یااخود‬ ‫لهڕووی ئهخالقییهوه بهرپرسان لاه جێخساتنی نادادپاهروهری‪.‬‬

‫مهکمههان ئهو پێناسهی سهرهوه بۆ تیرۆریزم باه پێناساهیهکی‬

‫وهک بهرئهنجامی ئهوه‪ ،‬پارێزیی یاخود حهسانه لهدهست دهدهن‬

‫پڕگرفاات دهزانێاات‪ ،‬ئااهو وای دهبینێاات بااهپێی ئااهو پێناسااهیه‬

‫و دهکرێت بکهونه بهر هێرش‪.‬‬

‫دهکرێت بهشێکی زۆری کاری پاۆلیس لاهناو هاهمان پێناساهی‬ ‫تیرۆریزمدا پۆلێن بکرێت‪ .‬مهکمههان پێشنیاری پێناسهیهکی دی‬ ‫دهکات بۆ تیرۆریزم و دهنووسێت ‪:‬‬ ‫'باشتره بوترێت تیرۆریزم بریتییه له بهکارهێنانی توندووتیژی‬ ‫بهئهنقهست دژی کهسانی بێتااوان‪ -‬کاه لهباهر بێتاوانییهکاهیان‬ ‫موستهههحهقی ئهوه نیین هێرشیان بکرێته سهر – بۆ ههڕهشه‬ ‫و ناچارکردنی کهسانی دی که پهیوهندییان بهوانهوه ههیاه باه‬ ‫ڕێگایهک له ڕێگاکان‪ ،‬ئاهو تووندووتیژیاهش وهک ئامرازێاک‬ ‫بهکار بێت بۆ باه دهساتهێنانی ئاماانجی سیاسای دیااریکراو‪.‬‬ ‫بهاڵم ئهگهر تیرۆریزم وهک هێرش بۆ ساهر کهساانی بێتااوان‬ ‫پێناسه کرا‪ ،‬لاهو دۆخاهدا هێرشاکردنی بهئهنقهسات باۆ ساهر‬ ‫کهسانی مهدهنی که بێتااوان ناهبن‪ ،‬ڕێگاه پێادراوه و ناکرێات‬ ‫وهک کرداری تیرۆریازم ساهیر بکرێات [مهکماههان‪ ،٣١١٢ ،‬گ‬ ‫‪]٣٢٣‬‬

‫ئهو مهیدانخووازییهی سهرهوه‪ ،‬نهک ههر تیاۆری جاهنگی ڕهوا‬ ‫دهخاته دۆخێکی دژووارهوه‪ ،‬باهڵکو بهرباهرهکانی لیبراڵیازم و‬ ‫دیدگای لیبراڵ بۆ بهکارهێنانی تووندووتیژیش دهکات‪.‬‬ ‫له دیدگایهکی ئهخالقییهوه‪ ،‬له جهنگهکانی جیهاانی هاوچاهرخی‬ ‫ئێمهدا‪ ،‬مهدهنییاهکان چای دیکاه هاوواتاای بێتاواناهکان نیاین‪،‬‬ ‫چونکه ههندێک له مهدهنییهکان لاه ملمالنێکانادا باه ئهنادازهی‬ ‫سهربازهکان ڕۆڵیان ههیاه‪ .‬مهکماههان پێای وایاه ههنادێک لاه‬ ‫مهدهنییااهکان لااه ههناادێک بارودۆخاادا لااهڕووی ئهخالقییااهوه‬ ‫هێرشکردنه سهریان بێگرفته‪ .‬ئهو‪ ،‬مهکمههان وای دهبینێت کاه‬ ‫ههندێک لاه مهدهنییاهکان ڕهنگاه باه ئهندازهیاهک بهشاداریان‬ ‫کردبێت له نادادپهروهریدا که ئهو نادادییه باایی ئاهوه بکاات‬ ‫'جهنگی ڕهوا' ی بۆ ههڵگیرساێنرێت‪ .‬ئاهوهش بهرپرسایارێتی‬ ‫مۆڕاڵیان دهخاته سهرشاان و وایاان لێادهکات وهک تاکهکاهس‬ ‫شایانی هێرشکردنه سهر بن‪ .‬نامهکهی باین الدن باۆ ئاهمریکا‬

‫لێرهدا مهکمههان جیاوازییهکی گرنگ دهکات له نێاوان هاهردوو‬

‫ئهوه دهستنیشان دهکات که مهدهنییهکانی ئهمریکا بێتاوان نین‪،‬‬

‫ووشااهی ' مااهدهنی' و ' بێتاااوان'‪ .‬چونکااه سااهرهرای ئااهوهی‬

‫بهوهی ئهمریکا واڵتێکی ئازاد و دیموکراته و خهڵکهکهی تووانا‬

‫زۆرجار لهبری یهکدی بهکار دههێنرێن‪ ،‬بهاڵم ماهرج نییاه هاهر‬

‫و باااژارهی ئاااهوهیان ههیاااه سیاساااهتهکانی حکومهتهکاااهیان‬

‫کهسێک مهدهنی و بێچهک بوو‪ ،‬ئیتر خۆبهخۆ بێتاوانیش بێت‪.‬‬

‫ڕهتبکهنهوه و تهنانهت دهتووانن حکومهتهکهیان بگۆڕن ئهگاهر‬

‫دهکرێت دیپلۆماتهکان و زاناکانی ئهتۆمی و زاناکانی چاهک و‬

‫بیانهوێت‪.‬‬

‫کارمهنده بااڵکانی دهوڵهتی ملهوڕ وهک نموونه وهربگیرێن‪.‬‬ ‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 02‬‬

‫ههم له نامهکهی بین الدن و هاهم لاه نووساینهکهی مهکمههانادا‬

‫دهکرێاات مااهدهنی بێاات‪ ،‬لااه هااهمان کاتاادا دهکرێاات لااه ڕووی‬

‫دهتووانین ئاهوه بدۆزیناهوه کاه لاه ههنادێک باارودۆخی زۆر‬

‫مۆڕاڵییهوه هێرشکردنه ساهری ڕهوایاهتی هاهبێت؛ باهوهی کاه‬

‫تایبهتدا کهسانی مهدهنی دهکرێات حهساانهی خۆیاان لهدهسات‬

‫ڕهوایهتی بۆ هێرشکردنهسهر له شاوێنگهی کهساێکهوه باهوهی‬

‫بدهن‪ .‬له ههردوو دۆخهکاهدا کااتیگۆری 'بێگونااه' و 'ماهدهنی'‬

‫چهکداره یان بێچهکهوه نایات‪ ،‬بهڵکو لهو شوێنهوه دێت که ئهو‬

‫ناکرێت هاهمان مانایاان هاهبێت‪ .‬باۆ بان الدن‪ ،‬مهدهنییاهکانی‬

‫کهسه چهند لاهڕووی مۆڕاڵییاهوه بهرپرساه لاه نادادپاهروهری‪.‬‬

‫ئهمریکا دهکرێت وهک ئامانجی ڕهوا بۆ هێرشکردنهسهر سهیر‬

‫مهکمههان دیدی خۆی بهم شێوهیه ڕوون دهکاتهوه‪:‬‬

‫بکرێن‪ ،‬چونکه ئهوان بهشداری دهکهن له تووانای ئهمریکا باۆ‬ ‫جێخستنی نادادپهروهری له سیاسهتی دهرهوهیادا‪ ،‬ڕۆڵ دهبیانن‬ ‫لااه دهنگداناادا‪ ،‬لااه هااهڵبژاردنی کاربهدهسااتانی حکومااهت لااه‬ ‫نوێنهرایهتیکردنیاندا‪ ،‬دانی باج و ههتا دووایی‪.‬‬

‫وای دانێ گروپێک له دوژمنانت کاه ئارهزوویاناه تاۆ بکاوژن‪،‬‬ ‫بهوهی که قازانج دهکهن له مردنی تۆ‪ .‬ئامێرێک دروست دهکهن‬ ‫که بگونجێت باه شاێوهیهک پرۆگارام بکرێات کاه فهرمانگاهگ‬ ‫بگوازنهوه که قاابیلی باهرگری ناهبن باۆ کهساێک لاه ڕێگاهی‬

‫مهکمههان بهرپهرچی پێشمهرجهکانی ' تیۆری جاهنگی ڕهوا' ی‬

‫وهرگرێکااهوه کااه لااه مێشااکی کهسهکهدا[کهسااێکی بێتاااوان]‬

‫ترادیسیۆناگ دهداتهوه؛ چونکه ئاهو‪ ،‬مهکماههان پێای وایاه کاه‬

‫چێنرابێاات‪ .‬کاتێااک پرۆگاارام کاارا و چاااالک کاارا‪ ،‬ئامێرهکااه‬

‫ڕهوایهتی بۆ هێرشکردنهسهر بهستراوهتهوه به ' بهرپرسیارێتی‬

‫پێویستی به ڕێنمایی و دهستتێخساتنی زیااتر ناهبێت‪ .‬ئینجاا‬

‫ئاااهخالقی باااۆ زیانپێگهیانااادن' ‪ ،‬ناااهک بهساااترابێتهوه باااه‬

‫دوژمنهکانت کهسێکی بێتاوان باڕفێنن‪ ،‬ئامێرهکاه لاه مێشاکیدا‬

‫چهکداربوون یان بێچهکبوون‪ .‬واته مهکمههان پێی وایه دهکرێت‬

‫بچێاانن‪ ...‬وه ئامێره[کۆنتڕۆڵکهرهکااه] چاااالک بکااهن‪ ...‬تاکااه‬

‫کهسااێک بێچااهک بێاات‪ ،‬بااهاڵم لااه هااهمان کاتاادا تووانااای‬

‫باااژارهی تاااۆ [ڕزگاااارکردنی خاااۆت]‪ ،‬لاااه باااری کوشاااتنی‬

‫زیانگهیاندنی له چهکدارێک کاهمتر ناهبێت‪ ،‬یاان زیااتر بێات‪.‬‬

‫'سااهرلهدوونهر' ه بێتاوانهکااه‪ ،‬ناچااارکردنی دوژمنهکانتااه بااه‬

‫دیاره باه پێای پێشامهرجهکانی تیاۆری جاهنگی ڕهوا لاه هایچ‬

‫ناچاالککردنی ئامێرهکه یان ئاشکراکردنی شوێنی ئامێرهکهیه‪.‬‬

‫دۆخێکدا مهدهنییهکان یاخو بێچهکهکان نابێت هێرشیان بکرێته‬

‫تۆ زوو تێدهگهیت‪ ،‬که تاکه ڕێگا بۆ ئهو کاره‪ ،‬دهساتکردنه باه‬

‫سهر‪ ،‬چونکه بێگوناهن‪ ،‬بهاڵم مهکمههان پێی وایاه ئاهو تێازه‬

‫کوشااتنی دوژمنااهکانت‪ ،‬یااهک لااهدووای یااهک‪ ،‬تااا ئااهو کاتااهی‬

‫گرفتئامێزه‪ ،‬چونکه دهکرێات کهساانێک بێچاهک بان و باهاڵم‬

‫یهکێکیان ناچاردهکرێت پێت بڵێت ئامێرهکه له کوێیاه‪ ....‬باهو‬

‫بێگوناااه نااهبن‪ .‬وهک دهزانااین‪ ،‬بااهپێی تیااۆری جااهنگی ڕهوا‪،‬‬

‫ئهگهرهی که کوشتنی دوژمنهکان بهشێوهیهکی یهکسان کاریگهر‬

‫سهربازهکان له ههردووالی جهنگ ئامانجی یهکسانن بۆ یهکتر‪،‬‬

‫دهبێاات لااه گااۆڕینی ئاراسااتهی ههڕهشااهکه و شااتهکانی دیااش‬

‫دهکرێت ههر الیاهک هێارش بکاتاه ساهر الکاهی تار‪ .‬باهاڵم‪،‬‬

‫یهکسان دهبن‪ ،‬ئهوه ڕووناه کاه لاهڕووی مۆڕاڵییاهوه کوشاتنی‬

‫مهکمههان پێی وایه که تهنیا هێرشکردن به ڕاستهوخۆ بۆ سهر‬

‫دوژمنهکان خوازراوه ‪ -‬وه کوشتنیان ئهوهندهی پێویست بێات‬

‫ئهو کهسانه ڕهوایه که له ناداپهروهرییهکی ماۆراڵی بهشاداریان‬

‫‪ -‬لهبری کوشاتنی کهساه ' ساهرلهدوونهر' ه بێتاوانهکاه یاوی‬

‫کااردووه یاااخود نادادپااهروهرییان بااه ئهندازهیااهکی دیااار‬

‫ستینهۆف ئهرگومێنتی سهرهکی مهکمههان قبووڵ دهکات‪ ،‬باهاڵم‬

‫نوواندووه‪ .‬ئهمهش مانای ئهوهیاه کاه چهکاداربوون خۆباهخۆ‬

‫ئهوهی بۆ زیاد دهکات که له کاتێکدا 'ئهگهری سهرکهوتن' – که‬

‫کهسێک ناخاته دۆخێکهوه که هێرشکردنه سهری بکاته کارێکی‬

‫یهکێکه له کرایتیریاکانی جاهنگی ڕهوا‪ -‬یاش ناهبێت‪ ،‬هێشاتا‬

‫ڕهوا‪ ،‬هااهروهک چااۆن بێچااهکبوون و مااهدهنیبوون لااه ڕووی‬

‫مافێکی لیبراڵی کهسێکه که دهستدرێژیکهر سازا بادات؛ ئهگاهر‬

‫مۆرالییهوه حهسانه و پارێزیی ناداته کهساێک‪ .‬باۆ مهکماههان‪،‬‬

‫دهسهاڵتێکی بااڵتری سزادهر بوونی نهبێت‪ ،‬یان بوونی ههبێت‬

‫مااهدهنیبوون ناتوانێاات بهشااێوهیهکی ئۆتۆماااتیکی بمانکاتااه‬

‫و نااهتووانێت ئهرکااهکانی خااۆی جێبااهجێ بکااات‪ ،‬یاااخود‬

‫بێگوناااه‪ ،‬چونکااه کهسااانێک هااهن مااهدهنی و بێچااهکن‪ ،‬بااهاڵم‬

‫کهمتهرخهمی بکات له جێبهجێکردنی‪ .‬ئاهوهش دهنووساێت کاه‬

‫لهههمان کاتدا بێگوناه نین‪ .‬بۆ ڕوونکردنهوهی زیااتر؛ ئهماهی‬

‫ماافی کهسااێک بااۆ ساازادان ئااهرکی کهسااێک لااه خااۆالدان لااه‬

‫سهرهوه مانای ئهوهیه که ههندێک کهس دهکرێت ماهدهنی بان‪،‬‬

‫دادوهری تایبهتی دادهپۆشێت بهپێی توندی تاوانهکاه‪ .‬ئاهوهش‬

‫بهاڵم دهکرێت له ههمان کاتادا تێاوهگالبن یااخود بهشادارییان‬

‫زیاد دهکات که زۆر گرنگه ئهوه بزانرێت که ههڵهیه ئهفزهلییهت‬

‫کردبێت له ههوڵادان باۆ ئاازاردانی ئاهوانی دی‪ .‬تاکهکهساێک‬

‫بدرێته سزادانی تاوانبار بهرامبهر پاراستنی بێتااوان ڤێرجینیاا‬

‫نیهت‌| ‪73‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫هێڵد بانگهشهو پێشمهرجهکانی تیۆری جهنگی ڕهوا دهرباارهی‬

‫بهسااتراوهتهوه بااهو دهرئهنجامانااهی دهیخاتااهوه‪ ،‬ئینجااا ئااهو‬

‫پارێزیی و حهسانهی مهدهنییهکان و ڕهوایی هێارش باۆ ساهر‬

‫دهرئانجامانه حیساو بۆکراو بن‪ ،‬فاکت بان‪ ،‬ئاماانج بان یاان‬

‫چهکاداران ڕهتدهکاتااهوه‪ ،‬هااهروهها ئااهو گومااان دهخاتااه سااهر‬

‫پێشبینیکراو بن‪ .‬به پێی ئهو دیده‪ ،‬ئهگهر پێشبینی بکرێت کاه‬

‫ڕهوایاای ئااهو بانگهشااهیهی کااه پێاای وایااه ئااهو توندوتیژیااهی‬

‫ژیااان و مااافی دیکااه زۆرتاار پااارێزراو دهبێاات لااه ئااهنجامی‬

‫گهنجێک دهکوژێات کاه ههلوماهرجی ساهختی ئاابووری پااڵی‬

‫کردارێکهوه دژی ژمارهیهکی کهمتری خهڵکی بێتاوان؛ ئهوا ئهو‬

‫پێوهناوه و هیچ دهرفهتی بۆ نههێشتۆتهوه جگه لهوهی ببێت به‬

‫کرداره ڕهوایی ههیه له ڕووی مۆڕاڵییاهوه‪ .‬لیاۆن ترۆتساکی‪' ،‬‬

‫سااهرباز‪ ،‬ڕهواتااره لااه نوواناادنی توناادوتیژی بهرامبااهر ئااهو‬

‫شۆڕشگێڕ' ی ڕووسی وهک الیهنگیرێکی ئهو دیده پێای وایاه‬

‫دوکاندارهی که لهڕووی ئابووریاهوه ئاساودهیه – ئاساوودهیه‬

‫لهبهرچاوگرتنی ئهرکهکان و مافهکان له ههموو کاتێکدا پێویست‬

‫لهسهر حیسابی ئهو گهنجانهی – سهربازن – و ژیانی خۆیاان‬

‫نییااه‪ .‬لااهوهش واوهتاار‪ ،‬ئااهو دیااده جیاااوازبوون و تاکایااهتی‬

‫دهخهنه مهترسییهوه بۆ ئاهوهی ناان هاهبێت بیخاۆن و ژیاانی‬

‫کهسهکان لهبهر چااو ناگرێات‪ .‬باه بۆچاوونی مان ئاهو دیاده‬

‫ئاسااایی دوکانااداران بپااارێزن‪ .‬تااا ئێااره باساامان دهربااارهی‬

‫کۆنسیکوێنشیالیساااته دیدێکاااه کاااه بهڵگههێنانهوهکاااهی دژی‬

‫الیهنێکی ' نهرم'ی ئهو پرۆپۆزهڵه کرد که لاه ههنادێک دۆخادا‬

‫سهرهتاییترین حهدسی ئینسانی ئێمهیه‪.‬‬

‫هێرشکردنه سهر مهدهنییهکان به ڕهوا دهبینێت‪ .‬لێره باهدوواوه‬ ‫پرۆپۆزهڵێکی رادیکاڵتر دهخهمه بهرباس‪.‬‬

‫تا ئێره شوێنگه و دیدێکمان خساته باهرباس کاه دیادێکی لاه‬ ‫ڕووی ئهخالقییاااهوه دهساااتنهپارێز باااوو‪ ،‬ئینجاااا شاااوێنگهی‬ ‫دیئۆنتۆلۆجی دهخهمه بهرباس‪ .‬ئهم شوێنگهیه یاخود ئهو دیده‬ ‫زۆرتاار بایااه بااه ڕێسااا و ئهرکااهکان دهدات‪ .‬لااهم دیاادهدا‬ ‫سنوورێکی بنهبڕ ههیه بهوهی چای دهتووانێات ڕهوایای بداتاه‬ ‫کوشتن یاخود چی پێشێلکردنی مافهکان ڕێکادهخات‪ .‬دیادگای‬ ‫دیئۆنتۆلۆجی پێی وایه که تاکهکهس خاڵی سێنتراڵه له ئیتیکدا‬ ‫و مافهکانی مرۆڤ نابێت له هیچ بارودۆخێکدا پێشێل بکارێن‪.‬‬ ‫لهگهڵ ئهوهشدا‪ ،‬ڤیرجینیا هێڵاد ههوڵادهدات ئاهو دیاده لهگاهڵ‬ ‫دیدی تیرۆریزمی تهما عهیار ئاشت بکاتهوه‪ ،‬ئهرگومێنتهکهشای‬ ‫پشاات بااه ئایاادیای دادپااهروهری دابهشااکاریانه دهبهسااتێت‪.‬‬ ‫بهشااێوهیهکی سهرنجڕاکێشااانه‪ ،‬ڤیرجینیااا هێڵااد ئااهرگومێنت‬ ‫دهکات که له ههندێک بارودۆخدا ههندێک له مافهکان دهکرێات‬ ‫پێشێل بکرێن‪ ،‬بهوهی دابهشکردنێکی گونجااو و دادپهروهراناه‬ ‫باشتره له دابهشکردنێکی کهمتر دادپهروهرانه‪ .‬هێڵد پێای وایاه‬ ‫پێشێلکردنی مافهکان له ههندێک دۆخی تایبهتیدا دهکرێت ڕهوا‬ ‫بێت‪ .‬ئهو‪ ،‬هێڵد‪ ،‬ئهو پێناسهیهی تیرۆریزمی وهک هێرشێکی به‬ ‫ئهنقهست بۆ سهر کهسانی بێتاوان قبووڵاه و هاهروهها ئاهوهی‬

‫ئهرگومێنت بۆ ڕهواییادان باه کوشاتنی مهدهنییاهکان دوورتار‬ ‫دهڕوات‪ ،‬بهوهی که بۆچوونێک ههیه ئهرگومێنت دهکات کاه لاه‬ ‫ههندێک دۆخای تایبهتیادا تیرۆریزمای دهساتنهپارێز بهرامباهر‬ ‫خهڵکانی بێتاوان‪ ،‬له ڕووی مۆڕاڵییهوه ڕێگه پێدراوه‪.‬‬ ‫ئهو شاوێنگه فیکرییاه‪ ،‬یااخود ئاهو دیاده بهتاهواوی دیادێکی‬ ‫'کۆنسیکوێنشیالیست' یااخود دیادێکی عاقیبهتگهرایاه‪ ،‬باهوهی‬ ‫پێاای وایااه کااه ڕێگهپێاادراویی هااهر کردارێااک – ئهکشاان‪-‬‬ ‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 04‬‬

‫پێشااێلکردنی مافااهکان دهکرێاات ڕهوایاای هااهبێت لااه ههناادێک‬ ‫بااارودۆخی تایبااهتیاادا‪ .‬بااۆ نموونااه‪ ،‬ئهگااهر بااه پێشااێلکردنی‬ ‫مافهکانی گرووپێکی دیاریکراو – دیاره به شێوهیهکی کاتی‪، -‬‬ ‫بکرێت کۆتایی به ئازار و مهینهتی ئهندامانی گرووپێکی دیکاه‬ ‫بهێنرێت که مافهکانیان پێشێلکراوه‪ ،‬ئهوا ئهو ماف پێشێلکردنه‬ ‫ڕهوایه‪ .‬ئهگاهر ئێماه وای دابنێاین کاه ژماارهی ئاهو مافاناهی‬ ‫پێشێلکراون‪ ،‬مافهپێشێلکراوهکانی گرووپای یهکاهم لهگاهڵ مافاه‬

‫پێشێلکراوهکانی گرووپای دووهم‪ ،‬زۆرتار و گاهورهتر نییاه لاه‬

‫ڕهوا و یاساااایی مامهڵاااهی بکرێااات‪ .‬باااهاڵم وهک گااارۆس‬

‫ژمارهی ئهو مافانهی که ههر له سهرهتاوه پێشێلکراون‪ ،‬ئهوا لهم‬

‫دهستنیشااانی کااردووه جااهنگی ئاساااییش ههمیشااه خااۆی لااه‬

‫کۆنتێکستهدا پێشێلکردنی مافهکانی ئهندامانی گرووپای دووهم‬

‫زیانگهیاناادن بااه کهسااانی مااهدهنی النااادات‪ .‬لااه بهرامبااهردا‪،‬‬

‫ڕهوایهتی ههیه‪.‬‬

‫الیااهنگرانی تیرۆریاازم ڕهنگااه مااهودای ئامانجااهکانیان بااه‬

‫گرنگه لاه دیادی هێڵاد لاه گۆشاهنیگای یوتیلیتاریانیزماهوه –‬ ‫بهرژهوهندگااهرایی‪ -‬نااهڕوانین‪ ،‬چونکااه ئااهو پێشاانیار ناکااات‬ ‫ڕهوایهتی ببهخشێت به هێرشکردنه ساهر مهدهنییاهکان یااخود‬

‫شاااێوهیهک فراوانتااار بکاااهن کاااه مهدهنییاااهکان و فیگاااهره‬ ‫سیاسییهکانیش بگرێتاهوه‪ .‬ئاهوهش باه دڵنیاییاهوه هاهر ئاهو‬ ‫شتهیه که هێزه سونهتییهکان دهیکهن‪[.‬گرۆس‪ ،‬گ‪]٠١٢ -٠١٣‬‬

‫کهسانی بێگوناه لهڕێگهی ئهرگومێنتێکهوه کاه شاانی دادابێتاه‬

‫سااتینهۆف وای دهبینێاات‪ ،‬کااه لااهالی پریمااۆراتز بۆردومااانی‬

‫سااهر دهرهنجااامی کردارهکااه‪ .‬پێشاانیارهکهی هێڵااد پشاات بااه‬

‫گوندێک له الیهن یهکه تۆپهاوێژهکانهوه ڕهوایهتی ههیه‪ ،‬ئهگاهر‬

‫بیرۆکااهی دادپااهروهری دابهشااکاریانه دهبهسااتێت‪ .‬سااهرهڕای‬

‫مهرجی دۆکترینی ' کاریگهری دووالیهنه' ی تێادا بێات‪ ،‬ماناای‬

‫سهرنجڕاکێشی ئهرگومێنتهکهی هێڵاد‪ ،‬باهاڵم باووه باه باباهتی‬

‫ئهوهی که ک خساتنهوهی قوربانییاهکان باه نییاهت ناهبووبێت‪،‬‬

‫ڕهخنهی توند له الیهن توێژهرانهوه‪ ،‬به دیاریکراوی لاه الیاهن‬

‫خستنهوهی قوربانییهکان قابیلی خۆ لێالدان نهبووبێت‪ ،‬تا دووا‬

‫ستینهۆف و پریمۆراتز‪ .‬ستینهۆف دهنووسێت که دابهشکردنی‬

‫ئهندازه ههوڵی کهمکردنهوهی ڕێاژهی قوربانییاهکان درابێات و‬

‫مهینهتی پرنسیپێکی خوازراوی دادپهروهری نییاه؛ لاه کاتێکادا‬

‫هێرشااهکه هاوسااهنگ بێاات لهگااهڵ ئااهو ئامانجااه سااهربازییهی‬

‫ڕهنگه دووباره دابهشکردنهوهی بڕی سهرجهم مهینهتی یااخود‬

‫بهدیهاتووه [ستینهۆف‪ ،‬گ‪ .]٠١١ – ٦٦‬پریمۆراتز باهرگری لاه‬

‫دابهشکردنهوهی سهرجهمی پێشێلکردنی مافاهکان بهشاێوهیهکی‬

‫شوێنگهی خۆی دهکات و دهنووسێت‪:‬‬

‫زیاتر یهکساان دادپهروهراناه بێات؛ باهاڵم دادپهروهراناه نییاه‬ ‫مهینهتیی کهسێکی بێتاوان یهکساان بکرێات باهوهی کهساێکی‬ ‫بێتاوانی تریش وا لێبکهین مهینهتی بچێژێت دژه‪ -‬ئهرگومێنتی‬ ‫پریماۆراتز بهرامباهر هێڵاد پشات باه پێشاگریمانه لیبراڵااهکان‬ ‫دهبهسااتێت سااهبارهت بااه تاکگااهرایی – ئیندیڤیاادوالیزم‪ -‬و‬ ‫پێشاانیار دهکااات کااه گرنگاای و نرخاای ژیااانی کهسااێک لااه‬ ‫ئهندامبوونی له گرووپهوه نایاات‪ ،‬باهڵکو گرنگای کهساێک لاه‬ ‫ستاتوسی ئهوهوه دێت وهک تاکهکهس‪.‬‬ ‫ئهو دهنووسێت‪:‬‬ ‫کهس ناتووانێت ژیانی من بکاته قوربانی گرووپ‪ .‬من کهسێکم‬

‫ئهگاهر چهکادارهکانمان پاهالماری گوناادێک بادهن باۆ ئااهوهی‬ ‫وێرانی بکهن و گوندییهکان ئازار بدهن و له پهلوپۆیان بخاهن‪،‬‬ ‫ئهوا زۆر به سادهیی ئهو چهکدارانه یهکێک له ئهرکه ئهخالقییه‬ ‫ساااهرهکییهکانی ساااهربازیان پێشاااێلکردووه؛ کاااه ئاااهرکی‬ ‫هێرشنهکردنهسهر مهدهنییهکانه بهبێ بوونی هۆکارێکی ماۆرالی‬ ‫بۆ ئهو کاره‪ .‬کردارهکهیان نه ڕهوایه و نه پاکاناه باۆکراوه‪ ،‬و‬ ‫تاااوانی جهنگااه‪ .‬خااۆ ئهگااهر کردارهکااه کاارا بااه مهبهسااتی‬ ‫ناچارکردنی خهڵکهکه به کردنی کارێک‪ ،‬ئهگهر ناچار ناهکرێن‬ ‫نهیکهن؛ ئهوا لهو حاڵهتهدا ئهو کرداره تیرۆریزمه‪ [ .‬پریمۆراتز‪،‬‬ ‫گ‪]٣٣١‬‬

‫به مافهکانی خۆمهوه‪ ،‬ژیانێک که ههمه تاکه ژیانێکاه کاه ههماه‬

‫به پێی ستینهۆف‪ ،‬دژایهتی له دیادی پریماۆراتزدا ههیاه‪ .‬ئاهو‬

‫ههموو ئهو شتهیه که ههمه‪ ،‬و کهس ناتوانێت ئهو ژیانهم لێببات‪،‬‬

‫ئهرگومێنت دهکات که ئهگهر ' ئهرکی نێگهتیڤ ' بۆ نهکوشتنی‬

‫یااان وێراناای بکااات لااێم بااه کهمئهناادام کااردنم؛ لااه پێناااوی‬

‫کهسانی بێگوناه بکرێت دابپۆشرێت به ' ئهرکی پۆزهتیڤ ' بۆ‬

‫دابهشکردنێکی دادپهروهرانه ‪ ،‬و دوواتریش له پێناوی رێزێکی‬

‫کوشتنی چهکدارانی دوژمن‪ ،‬دهکرێت ئهو پرسیاره بکاهین کاه‬

‫گشتی زیاتر بۆ‪ ،‬مافی ژیان و سهالمهتی جهستهیی گرووپێک له‬

‫ئایا ئهو ئهرکه نێگهتیڤاهش دهکرێات دابپۆشارێت باه ئاهرکی‬

‫خهڵک‪ .‬نر و گرنگی ژیانی من له ئهندامبوونم له گرووپێکهوه‬

‫پۆزهتیڤ له ناچارکردنی کهسانی تار باه کردنای کارێاک کاه‬

‫نایات زۆر کهس پێی وایه تیرۆریزم جیاوازییهکی بنهڕهتی نیه‬

‫ئهگهر ناچار نهکرێن نایکهن‪ ،‬له ڕێگهی ئامرازهکاانی کوشاتنی‬

‫لهگهڵ جهنگی ئاسایی‪ .‬ئهگهر ئێمه هێرشکردنی به ئهنقهست بۆ‬

‫کهسانی بێگوناههوه‪ [ .‬ستینهۆف‪ ،‬ههمان سهرچاوهی پێشوو]‬

‫سااهر کهسااانی بێتاااوان وهک خهسااڵهتێکی تیرۆریاازم سااهیر‬ ‫بکهین‪ ،‬ئهوا بهو پێناسهیه‪ ،‬تیرۆریزم ناکرێات وهک جاهنگێکی‬

‫مایکل واڵزهر که بهرگریکهرێکی سهرساهختی تیاۆری جاهنگی‬ ‫ڕهوای ترادیسیۆناله‪ ،‬بیرۆکهی ڕهوابوونی تیرۆریزم له ههندێک‬

‫نیهت‌| ‪75‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫دۆخدا‪ ،‬به تهواوی ڕهتدهکاتهوه‪ ،‬لهگهڵ ئهوهشدا ستینهۆف پێی‬

‫ڕاستهکانهوه‪ ،‬لهالیهن دهوڵهتهوه‪ ،‬لهالیهن الیهنگرانی دهوڵهتاهوه‬

‫وایه دهکرێت تهنانهت له بۆچوونهکانی واڵزهریشادا ڕهوایاهتی‬

‫یان دوژمنانی دهوڵهتهوه‪ ،‬لهالیهن شۆڕشگێڕانهوه یاان لهالیاهن‬

‫بۆ تیرۆریزم له ههنادێک دۆخادا بدۆزرێتاهوه‪ ،‬باه تایباهت لاه‬

‫دوژمنانی شۆڕشهوه‪ .‬پێناسهکه له ڕووی سیاساییهوه بێالیهناه‪.‬‬

‫ئهرگومێنتی ناسراوی واڵزهر دهربارهی ' ئاوارتاهی زۆر باااڵ‬

‫تیرۆریزم بۆ مهبهستی بهدهستهێنانی دهستکهوتی سیاسی نییه‪،‬‬

‫یاخود ئاوارتهی تهواو '‪ .‬واڵزهر له کتێبهکهیدا ' جهنگه ڕهوا و‬

‫بهاڵم پێناسهکه تیرۆریزمی سیاسی و ناا‪ -‬سیاسایش دهگرێتاه‬

‫ناڕهوا دهڵێت شهڕانگێزی ئهڵمانیا لاه کااتی جاهنگی جیهاانی‬

‫خۆی‪ .‬ئامانجی تیرۆریساتهکان دهکرێات لاه ههنادێک دۆخادا‬

‫دووهمدا ئازادی و مانهوهی بهریتانیا خسته مهترسییهوه‪ ،‬لهباهر‬

‫سیاسی بێت‪ ،‬هاوشان دهکرێت ئایینی بێات‪ ،‬یااخود دهکرێات‬

‫هێنااادێ بۆمباااارانکردنی شاااارهکانی ئاااهڵمانیا لاااه الیاااهن‬

‫ئامانجێکی تاوانکارانهی ڕووتی ههبێت‪ [.‬پریمۆراتز‪ ،‬گ‪]٣٣٠‬‬

‫بهریتانییهکانهوه ڕهوابوو‪ ،‬بهاڵم تیرۆریزمی 'خودنهتهوهیی ' نه‬ ‫دهبێت ڕهوایهتی پێبدرێت و نه دهبێت پاساوی بۆ بهێنرێتاهوه[‬ ‫واڵزهر‪ ،٠٦٤٤ ،‬گ‪ .]٣٥٤‬ئهندریۆ ڤاڵس ڕهخنهی واڵزهر دهکات‬ ‫و وهک کهسێکی دهب ماۆڕاگ وێناای دهکاات و دهنووساێت ک‬ ‫بهاڵم بۆ سهربهخۆیی سیاسی و کهرامهتی بهرگریکردن لهخۆ و‬

‫یااهکێك لااه توخمااه بنهڕهتییااهکانی تیااۆری جااهنگی ڕهوای‬ ‫ترادیسیۆناگ قهدهەهکردنی هێرشکردنهسهر کهساانی بێچهکاه‪.‬‬ ‫پێناسهی تیرۆریازم وهک هێرشکردنهساهر کهساانی بێگونااه‪،‬‬ ‫خۆبهخۆ دهمانبات بۆ تیۆری جهنگی ڕهوا‪.‬‬

‫کهرامااهتی خااۆواڵتی' بااا بڵێااین بااهریتانیا‪ ،‬ڕهوایاای دهدات بااه‬

‫نهریتێکی زۆر ههیه لهالیهن عوزرخواکانی مۆراڵاهوه ساهبارهت‬

‫بااهکارهێنانی توناادوتیژی دژی مهدهنییااهکانی – ئااهڵمانیا‪، -‬‬

‫بااه ڕهواییبهخشااین بااه تیرۆریاازم‪ .‬ههناادێک تیرۆریساات‬

‫کهچی مافی چارهی خۆنووسینی گهلێکی بێدهوڵاهت ئاهو مافاه‬

‫ههوڵدهدهن ڕهوایاهتی بادهن باه کردارهکانیاان لهساهر بناهمای‬

‫ناداتااه ئااهو گهلااه بااۆ بااهکارهێنانی توناادوتیژی؟ [ڤاااڵس لااه‬

‫ئهخالقی‪ ،‬وه ڕهوایهتیپێدانهکهشیان باهزۆری لاه لاه دیدگایاهکی‬

‫ستینهۆفهوه وهریگرتووه‪ ،‬ههمان سهرچاوهی پێشوو‪ ،‬گ ‪]٠١٥‬‬

‫عاقیبهتگهراییهوه – کۆنسیکوێنشیالیست‪ -‬سهرچاوه دهگرێات‪،‬‬

‫پێناسهی تیرۆریزم وهک بهکارهێنانی ئهنقهستی تونادووتیژی‪،‬‬ ‫یاخود ههڕهشهی بهکارهێنانهکهی بهرامبهر کهسانی بێگوناه باه‬ ‫مهبهستی ناچارکردنی کهساانی دیکاه باه کردنای کارێاک کاه‬ ‫ئهگهر ههڕهشه و توندوتیژییهکه نهبێت ئهو کاره ناکهن‪ ،‬وای له‬ ‫پریمۆراتز کرد کاه ههنادێک ئاهرگومێنتی باه نار پێشاکهش‬ ‫بکات‪ .‬تیرۆریزم خاوهنی ستراکتۆری خۆیهتی و دوو گارووپ‬ ‫له خهڵک دهکاته ئامانج؛ ئامانجی پله یهک و ئامانجی پله دوو‪.‬‬ ‫ئامااانجی پلااه دوو – خااهڵکانی بێگوناااه‪ -‬بااه شااێوهیهکی‬ ‫ڕاساااتهوخۆ بهردهکاااهون و مهبهساااتهکهش ههڕهشاااه یااااخود‬ ‫ناچارکردنی ئامانجی پله یهکه بۆ ئهوهی ناچار بکرێت شاتێک‬ ‫بکات یان کردارێک بکاات کاه باهبێ باوونی ئاهو ههڕهشاه و‬ ‫توندوتیژیه نایکات‪ .‬تیرۆریزم جیاوازه له توندووتیژی سیاسی‬ ‫و جهنگی گهریالیی‪ .‬بهجیا لهوهی که به فراوانی وا کهوتۆتهوه‬ ‫که تیرۆریزم چاالکییهکه و به شاێوهیهکی ساهرهکی لاه الیاهن‬ ‫ئهکتهره نا‪ -‬دهوڵهتییهکانهوه پراکتیز دهکرێت‪ ،‬بهاڵم بهپێی ئهو‬ ‫پێناسهیهی سهرهوه‪ ،‬پریمۆراتز ڕوونی دهکاتاهوه کاه دهکرێات‬ ‫بگوترێاات کااه تیرۆریاازم چاالکییااهک نییااه بهتااهنیا لهالیااهن‬ ‫گهریالکانهوه پراکتیز بکرێات باهڵکو دهکرێات باهکارببردرێت‬ ‫لهالیااهن سااوپاکانهوه‪ ،‬لهالیااهن چهپهکانااهوه هااهروهها لهالیااهن‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 06‬‬

‫لهکاتێکدا ههندێک تیرۆریستی دی ههن کاه هاهر لاه بنهڕهتادا‬ ‫ههوڵنادهن خۆیاان باهوهوه ساهرقاڵ بکاهن کاه ڕهوایاهتی باۆ‬ ‫کردارهکانیان بدۆزنهوه [ههمان سهرچاوهی پێشاوو]‪ .‬گرووپای‬ ‫دیکااهی تیرۆریسااتی هااهن کااه ههوڵاادهدهن ڕهوایااهتی بااه‬ ‫کردارهکانی خۆیان ببهخشن‪ ،‬ئهوهش له ڕێگاهی فراوانکردنای‬ ‫پێناسهی خۆیان بۆ ئامانجی ڕهوا یاخود پێناسهی خۆیاان باۆ‬ ‫ئهو کهسانهی که ئهوان به دوژمن ناوزهدیان دهکهن که هاهموو‬ ‫کهسێک بگرێتهوه [ پێدهچێت بین الدن دیارترین کهسای ئاهو‬ ‫بوواره بێت]‪ .‬بهپێی ئهو ئهرگومێنتهی کاه پشات باه عاقیباهتی‬ ‫کردارێک دهبهستێت‪ ،‬تیرۆریزم شتێک نییه که خۆی له خۆیادا‬ ‫ههڵه بێت‪ ،‬بهڵکو ڕاستی و ناڕاستی هاهر کردارێاک‪ ،‬جاا ئاهو‬ ‫کاارداره تیرۆریاازم بێاات یااان هااهر کردارێکاای تاار بێاات‪،‬‬ ‫بهستراوهتهوه به عاقیبهتی ئهو کردارهوه‪ .‬ئهگاهر ئاهو کارداره‬ ‫عاقیبااهتی باشاای لێبکهوێتااهوه‪ ،‬ئااهوا کردارهکااه باشااه‪ ،‬ئهگااهر‬ ‫عاقیبهتیشی خراپ بێت‪ ،‬ئهوا کردارێکی خراپه‪ .‬بۆ الیهنگرانی‬ ‫ئهو ئهرگومێنتاه‪ ،‬کاتێاک ئهوعاقیبهتاهی تیرۆریازم دهیخاتاهوه‬ ‫خااراپ بێاات‪ ،‬ئااهوا تیرۆریاازم ڕێگهپێاادراو نییااه‪ ،‬خااۆ ئهگااهر‬ ‫عاقیبهتهکهی باش بێات ئاهوا تیرۆریازم لاه ڕووی مۆراڵییاهوه‬ ‫ڕهوایه‪.‬‬

‫بۆ زۆر کاهس ئاهرگومێنتی عاقیبهتگاهرا زۆر زهحماهت قاووت‬

‫دیاریکراوی ئوسامه بن الدن بهشێوهیهک فیکارهی گوناهبااری‬

‫دهچێت‪ .‬بهکارهێنانی توندوتیژی دژی کهسانی بێگوناه لهڕووی‬

‫فراوان دهکاات کاه زۆر زهحماهت دهبێات بتاووانین جیااوازی‬

‫مۆڕالییهوه ههڵهیه ئهگهر ئهو توندووتیژیه بهرهنجامی باشیشی‬

‫بکهین له نێوان گوناهباری و بێگونااهی‪[ .‬هاهمان ساهرچاوهی‬

‫ههبێت‪ .‬پریمۆراتز پێی وایه تیرۆریزم لهگهڵ سهرهتاییترین ئهو‬

‫پێشوو]‬

‫دیدگا و باوهڕه ئهخالقیانه ناگونجێت که ئێمه ههمانه‪ ،‬وه بۆیاه‬ ‫ئهو ئهرگومێنتهی پشت به عاقیباهتی کردارێاک دهبهساتێت باه‬ ‫هیچ شێوهیهک قایلکهر نییه‪ .‬ئهو‪ ،‬پریمۆراتز وای دهبینێات کاه‬ ‫تیرۆریستهکانیش کوێرانه دهستناوهشاێنن‪ ،‬باهڵکو حیسااباتی‬ ‫کردارهکانیان دهکهن‪ ،‬و سهرچاوهی وزه و تواناای خۆیاان باه‬ ‫ههنااد وهردهگاارن‪ ،‬هااهروهها دهزاناان کردارهکااهیان خااهڵکی‬ ‫بێگوناهی له بابهت منداالن و ژنان دهکوژێات یاان ناا‪ ،‬کاهچی‬ ‫بهپێی دیدی عاقیبهتگهرا ئهو ههنگاوانهی تیرۆریستان دهینێاین‬ ‫و ئهو حیساباتانهی دهیکهن بهشێکن لاهو باجاهی دهیادهن باۆ‬ ‫ئااهوهی ئامااانجی کۆتااایی خۆیااان بااه دهساات بهێاانن‪ .‬دیاادی‬ ‫عاقیبهتگهرا‪ -‬کۆنسیکوێنشیالیسات وا ساهیری مارۆڤ ناکاات‬ ‫وهک ئهوهی ههر کهسێک بوونێکی نایاو و دهگمهنی ژیان بێت‬ ‫و ناار و بههاکااهی بااه هاایچ شااتێکی دی مامهڵااهی پێناکرێاات‬ ‫[ههمان سهرچاوهی پێشوو]‬ ‫تیرۆریستهکان ڕێزی کهسانی دیکه ناگرن؛ ئهو خاڵه دهکرێت‬ ‫به سێ ڕێگا ڕاڤه بکرێت‪ .‬یهکهم‪ ،‬خهم بۆ کهساانی دی یااخود‬ ‫ڕێزگرتناای کهسااانی دی واتااه پێشاااندانی بایااه بااۆ بینیناای‬ ‫شتهکان له چاوی ئهو کهسانهوه یاخود له چاوی قوربانیاناهوه‪،‬‬ ‫نهک ئهوهی ئێمه به ئارهزوو و دیدی خۆمان ڕوانگهکان دیاری‬ ‫بکهین‪ ،‬یاخود چاکی و خراپی شتهکان دیااری بکاهین‪ .‬دووهم‪،‬‬ ‫ئهو پرهنسایپه داواماان لێادهکات ڕێازی مافاه ساهرهتاییهکانی‬ ‫ههموو کهسێک بگرین‪ .‬سێیهم‪ ،‬تیرۆریساتهکان ئاهو پرنسایپه‬ ‫پێشاااێل دهکاااهن کاااه قهدهەهیاااه کهساااانی دی وهک ئاااامراز‬ ‫بهکاربهێنرێن‪ .‬تیرۆریزم سهرجهمی ئهو پرنسایپانهی ساهرهوه‬ ‫پێشااێل دهکااات‪ ،‬بااهوهی قوربانییااهکان وهک بابااهت و لااه‬ ‫ڕوانگهیااهکی نااا– تاااکی سااهیر دهکااات‪ ،‬هااهروهها مافااه زۆر‬

‫حهدسی مرۆییمان پاڵ به ئێمهوه دهنێت که بکهوینه دیالۆگێکی‬ ‫مۆڕاڵییهوه لهگهڵ ئهو کهسانهی دیدگای ئهخالقییان جیاوازه لاه‬ ‫ئێمه‪ ،‬به دیاریکراوی لهو کاتانهدا که دیدێک دهخهیناه ڕوو کاه‬ ‫کهسانی دی ناڕهزامهندن لهسهری‪ .‬بهو پێیهی تیرۆریساتان لاه‬ ‫شوێنگهیهکدا نیاین ڕهوایاهتی بدهناه کردارهکانیاان لهڕێگاهی‬ ‫ئاااهوهی بکهوناااه دیاااالۆگێکی ئاااازاد و یهکساااان لهگاااهڵ‬ ‫قوربانییهکانیاناادا‪ .‬شکسااتخوواردن لااه لهبااهچاوگرتنی ئااهو‬ ‫پرنسیپهی سهرهوه خااڵێکی هاوبهشاه لاه نێاوان عوزرخواهاه‬ ‫عاقیبهتگهراکان و تیرۆریستهکان‪.‬‬

‫ساهرهتاییهکانی تاکهکهسااان پێشااێل دهکااات‪ ،‬بااۆ نمونااه مااافی‬

‫ئێمااه چاوهڕوانیمااان لااه کهسااانی دی ئهوهیااه کااه لااه دیبااهیتی‬

‫نهکوژران‪[ .‬ههمان سهرچاوهی پێشوو]‬

‫کااراوهدا و بااه ئاشااکرا ڕهوایااهتی بااۆ دیاادی خۆیااان‪ ،‬بااۆ‬

‫به مهبهستی حوکمدان لهسهر جهنگ و توندووتیژی بهرماهبنای‬ ‫ئهخالق‪ ،‬پرنسیپی جیاکاریکردن لاهنێوان گوناهباار و بێگونااه‬ ‫زۆر پێویسااته‪ .‬کوشااتن و ئازارپێگهیاناادنی کهسااانی تاار بااه‬

‫کردارهکانییان بێننهوه‪ .‬ئێمه هۆکاری ڕوونمان ههیه گومان لهو‬ ‫سیاسهت و ڕێوشوێنانه ههبێت که نهێنیین؛ ئهوهش ڕێاک ئاهو‬ ‫شتهیه که تیرۆریستان دهیکهن‪.‬‬

‫مهبهستی بهدهستهێنانی ئامانجی سیاسی میتۆدگاهلێکن لهالیاهن‬ ‫تیرۆرستانهوه پهنایان بۆ براوه‪ .‬ههندێک له تیرۆریساتان‪ ،‬باه‬

‫نیهت‌| ‪77‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫مددددددددۆڕالی عاقیبهتگددددددددهرا حددددددددوک بهسددددددددهر‬

‫پێوانی عاقیبهتهکهی‪ ،‬لهبری ئهوه ئهو پێی وایه تیرۆریازم مافاه‬

‫تیرۆریزمدددددددا نددددددادات وهک ئددددددهوهی کردارێددددددک‬

‫بنهڕهتییهکانی ئهو کهسانه پێشێل دهکات که دهیانکاته ئاماانج‪.‬‬

‫بێددددت هددددهر لدددده بنهڕهتدددددا و خددددۆی لدددده خۆیدددددا‬ ‫ههڵدددده بێددددت‪ ،‬بددددهڵکو ههوڵدددددهدات ڕهوایهتییددددهکی‬ ‫مدددددۆڕاڵی بنیددددداد بنێدددددت بهرمدددددهبنای عاقیبدددددهتی‬ ‫کردارهکه‪.‬‬

‫هێڵد ئهرگومێنت پێشکهش دهکات و پێی وایه مهرجی بناهڕهتی‬ ‫بۆ ڕهوایهتیدان به تیرۆریزم پێویساته هاوشاانی ئاهرگومێنتی‬ ‫پشتبهستوو بێت به 'دادپهروهری دابهشکاریانه'‪ .‬دهکرێت وا لاه‬ ‫ئهرگومێنتی هێڵاد تێبگاهین کاه پێشاێلکردنی مافاهکان یااخود‬ ‫تیرۆریزمێکی سنووردار دهکرێت ڕهوایهتی ههبێت‪ ،‬ئهگهر ئاهو‬

‫بااهاڵم شااوێنگه یاااخود دیاادگای دیئۆنتۆلااۆجی حااوکم لهسااهر‬

‫پێشێلکردنه تاکه میتۆدێک بێات باۆ بهدهستخساتنی ڕێاز باۆ‬

‫تیرۆریزم دهدات وهک دیاردهیاهک کاه هاهر خاۆی لاه خۆیادا‬

‫مافهکانی سهرجهمی کۆمهڵگای باساکراو‪ .‬پریماۆراتز ئامااژهی‬

‫ههڵهیه به چاوپۆشین لهوهی عاقیبهتهکهی چییه‪.‬‬

‫بهوه داوه که هێڵد عاقیبهتگهرایی مافهکان قبووڵ ناکات‪ ،‬بهوهی‬ ‫هێڵااد وای دهبینێاات کااه مافااهکان بابااهتی سااهودا و مامهڵااه و‬

‫واتددده کردارێکدددی تیرۆریسدددتی بدددا لددده پێنددداو‬ ‫ئامدددانجێکی باشیشددددا بێدددت‪ ،‬هدددهر ههڵهیدددده‪.‬‬ ‫دیددددداره پێویسدددددته ئدددددهوه بگوترێدددددت کددددده‬ ‫ڤیرجینیدددددا هێادددددد حاڵدددددهتێکی ئاوارتهیددددده‪.‬‬ ‫ئددددهو ههوڵدددددهدات ڕهوایددددی بددددۆ تیرۆریددددزم‬

‫بدۆزێتددددددددددهوه لدددددددددده گۆشددددددددددهنیگایهکی‬ ‫ئهخالقییهوه‪.‬‬

‫حیساااباتی ماتماااتیکی نیااین‪ ،‬هااهروهها هااهر کاتێااک مافااهکان‬ ‫یهکتریان بڕی و ڕووبهڕووی یهکادی بووناهوه ئهوساا دهبێات‬ ‫ه اهوڵی ڕێکخسااتنی مافااهکان باادهین بااهپێی گرنگییااهکانیان‪.‬‬ ‫لهشوێنێکدا که مافهکان ڕێزیان لێناگیرێت‪ ،‬لهسهرمانه بتووانین‬ ‫حوکمدانی باهراوردکاری بکاهین دهرباارهی پێشاێلکاریهکانیان‬ ‫[پریمۆراتز‪ ،‬گ‪ .]٣٣٦‬جێف مهکمههان پێی وایه ههنادێک جاار‬ ‫حاڵهتی وا ڕوودهدات که مهدهنییهکان بهشێوهیهکی ڕهوا بکهونه‬ ‫بهر هێرش‪ ،‬چونکه حهسانهو پارێزیی مهدهنییهکان مهسهلهیهکی‬ ‫حااهتمی و بێمااهرج نییااه‪ ،‬بااهڵکو مهرجااداره و پهیوهسااته بااه‬ ‫خاڵگهلی ترهوه [مهکمههان‪ ،‬گ ‪]٣٢٠‬‬

‫هێڵااد ئااهرگومێنت دهکااات کااه حوکماادان لهسااهر کاارداره‬ ‫کۆمهاڵیهتییاااهکان بهتاااهنیا لهڕێگاااهی عاقیباااهتهکانیاناااهوه‬ ‫حوکماادانێکی دروساات نییااه‪ ،‬چونکااه پێویسااته چهمکااهکانی‬ ‫ئهرکااهکان و مافااهکانیش بهشااێوهیهکی شااێلگیرانه لهبااهرچاو‬ ‫بگیارێن‪ .‬لێارهدا پرسایارێک پێویسااته بکرێات‪ :‬بۆماان ههیااه‬ ‫مافااهکانی کهسااێک یااان گرووپێکاای دی پێشااێل بکااهین بااه‬ ‫مهبهستی ڕێزگرتن لاه مافاهکانی کهساانی دی؟‪ .‬وهاڵمای هێڵاد‬ ‫بهڵێیه‪ .‬بهاڵم دیدی هێڵد پێویسته ڕوونتر بکرێتهوه‪ .‬هێڵد پێی‬ ‫وایه ئهگهر ئێمه ڕێگه به پێشێلکردن نهدهین له هیچ دۆخێکادا‪،‬‬ ‫دهکرێت وا لێکبدرێتهوه که ئێمه باهرگری لاه ماناهوهی دۆخای‬ ‫ههنووکاااهیی دهکاااهین – باااا وای دابنێاااین دۆخێکااای ناااا‬ ‫دادپهروهرانهیه‪ ، -‬له کاتێکدا ئهگهر ئێمه ڕێگه باه پێشاێلکردن‬ ‫بدهین‪ ،‬ڕهنگه نرخی مۆڕاڵی ئاهو مافاناه بهههناد ناهگرین کاه‬ ‫ههوڵدهدهین ڕێزیان بگرین‪.‬‬ ‫گرنگااه جیاااوازی بکااهین لااه نێااوان دیاادی هێڵااد و دیاادی‬ ‫عاقیبهتگهراکان‪ .‬هێڵد ڕهوایهتی باۆ تیرۆریازم نادۆزێتاهوه باه‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 08‬‬

‫وهک دووا خاڵ گرنگه دهستنیشانی ئهوه بکهین که مهکماههان‬ ‫ئهرگومێنت دهکات کاه ڕێگهپێادانی ئاهخالقی باه پێشاێلکردنی‬ ‫حهسانهی کهسانی مهدهنی بهوهی هێرشیان نهکرێته سهر‪ ،‬تهنیا‬ ‫بهسهر حاڵهتی یهکجار دهگمهنادا جێباهجێ دهبێات‪ .‬مهکماههان‬ ‫وای دهبینێاات کااه حهسااانهی مهدهنییااهکان بااهوهی هێرشاایان‬ ‫نهکرێته سهر – وهک ئهوهی ترادیسیۆنی تیۆری جهنگی ڕهوا‬ ‫جهختی دهکاته سهر ‪-‬ههڵهیهکی لۆجیکییه و وهک دۆکترینێکی‬ ‫ئاااااهخالقیش لاااااه ڕووی فهلساااااهفیهوه زڕه‪ ،‬باااااهاڵم وهک‬ ‫پێداویستییهکی ڕهوا و ڕێپێدراویش دهمێنێتهوه‪ ،‬چونکه ئهگاهر‬ ‫ڕێی پێبدرێت ئهوا جهنگاوهرانی جهنگی ڕهواش ئهو ڕێپێداناه‬ ‫بااه خااراپ بااهکاردههێنن‪ ،‬لهکاتێکاادا جااهنگاوهرانی جااهنگی‬ ‫نااااڕهواش – کاااه خۆیاااان باااه ڕهوا دهزانااان – زۆر باااه‬ ‫دهستئاوهاڵییهوه پهنای بۆ دهبهن[مهکمههان‪ ،‬گ‪]٣٢٥‬‬

:‫سهرچاوهکان‬

Bin Laden, Osama, ‘Letter to America,’ the Observer, 24th November, 2002. Gross, Michael L., Moral Dilemmas of Modern War: Torture, assassination, and Blackmail in an Age of Asymmetric Conflict, New York: Cambridge University Press, 2010, Chapter 8. Held, Virginia (1991) Terrorism, Rights and Political Goals, in R.G. FREY and C.W MORRIS (eds.), Violence, Terrorism, and Justice (Cambridge, Cambridge University Press), p.73. Held, Virginia. How Terrorism is Wrong: Morality and Political Violence, New York: Oxford university Press, 2008. Igor Primoratz, ‘The Morality of terrorism,’ Journal of Applied Philosophy 14(1997), p.231 Igor Primoratz, ‘What is Terrorism?’ Journal of Applied Philosophy, 7. 2 (1990), p.24 McMahan, Jeff ‘Innocence, Self-Defence and Killing in war,’ Journal of Political philosophy 2 (1994), pp. 202-3 McMahan, Jeff, Killing in War, Oxford: Oxford University Press, 2009, pp.221-235 Samilansky, Saul, ‘Terrorism, Justification, and illusion,’ Ethics, 114 (2004): 790-805 Steinhoff, Uwe, ‘How Can Terrorism Be Justified?’ in Igor Primoratz (ed) Terrorism: the Philosophical Issues, Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2004.

79 |‌‫نیهت‬ ‌ ‫ده‬ ‌ ‫مه‬ ‌ | 33 | 2014

‫ئاین و نهتهوایهتی‬ ‫له نێوان چهمکهکانی ئاشتی‪ ،‬ئازادی‪ ،‬تۆلێران ‪...‬‬ ‫نهبهز محهمهد‬

‫پێشهکی‪:‬‬

‫خولیاو ئایدیای پارته ئیسالمییهکانی کوردستان‪،‬‬

‫ههڵوواڵوی بیرو ژیان و پێویستیه هزری و ئهخالقی و‬

‫ئهنتۆلۆژیهکانی خهڵکی کوردستان نیه‪ ،‬بهڵکو درێژکراوه ی ڕێبازو قوتابخانه ئیخوانی و سعودی و ئێرانیهکانه و‬ ‫نهک نامۆن به کهڵچهرو هزرو بیرو گیانی کوردایهتی‪ ،‬بهڵک و له بنهڕهتدا ئهوان دژن به ههر خواست و مهیلێکی‬ ‫نهتهوایهتی و به ههر ئینتیمایهک بۆ خاك و بۆ ڕزگاری گهلهکهمان و ئازادییه مرۆڤی و تاکییهکان‪.‬‬ ‫بهاڵم‪ ،‬بههۆی ستهمکاری هێزی بێگانه ی سهردهست له ههموو پارچهکانی کوردستان و ژینگهی سیاسی و کۆمهاڵیهتی و ئابوری و‬ ‫ەیابی هۆشیاری و بیری ناسیۆنالیزمێکی عهقاڵنی و تیۆریزکراو به چهمکه مۆدێرن و پێویستیه سهردهمییهکان و له ههمووی زیاتر‬ ‫بههۆی دواکهتویی و پهشێوی باری دهرونی و ڕۆحیهت و زهنیهتی تاکی ئێمه‪ ،‬که زهنیهتێکی داگیرکراو و ڕۆحیهتێکی شێوێنراو و‬ ‫نامۆکراوه به مێژوو و ئاین و کولتوور و بیری ڕهسهن و جوامێری و ئهخالقی بهرز و مرۆڤانهی خۆی‪ ،‬ئایدۆلۆژیای ئیسالمی‬ ‫سیاسی ههگ و مهرجی تهواوی بۆ ڕهخسا بۆ ههڵڕشتنی گهرای بیری تهسکی ئاینی و بیری پهڕگیر و توندڕهوی له کوردستان‪..‬‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 81‬‬

‫واڵته بسڕننهوه دێن سوار سهری ئهو‬

‫مێژوهش دهبن و‬

‫دهیانهوێت شتێک بۆ خۆیان بپچڕن و جێ پێیان پتهوتر بکهن‪.‬‬ ‫ئهمڕۆش که ئهوان زیاتر لهههرکاتێ کهڵک وهردهگرن‬ ‫له ئازادی و دۆخی پڕ له ملمالنێ و گوشار و فشاری ناوچهیی‬ ‫و دهرهکی‪ ،‬له ههمووی زیاتر بهربهرهکانێی شهخسی و ملمالنێی‬ ‫ناعهقاڵنی هێزه ناعهلمانی و ڕهشۆکیهکانی ئێمه‪ .‬ئیتر ئهوان‬ ‫دهرفهتی زیاتریان ههیه بۆ ههڵکوتانه سهر ئازادییه تاکیهکان و‬ ‫سڕینهوهی بیری نهتهوهیی و تیرۆرکردنی عهق و سڕینهوهی‬ ‫ههر ئینتیمایهک بۆ خاک و گیان و بیری نهتهوایهتی‪ ،‬بێگومان‬ ‫بههیچ شێوهیهکیش ئهمان لهم بارهوه درێخیان نهکردوه‪،‬‬ ‫تهنانهت بهشێکیان مامهڵهیهکی وا سیاسیان کردوه‪ ،‬تا ئهو‬ ‫ڕادهیهی زۆر جار خۆیان نهک کردوه بهدهم سپی و ڕیش سپی‬ ‫عهلمانیهت و ئازادییهکان و خهریکی داگیرکردنی ئهو‬ ‫مێژووهشن که وهک بزافی ڕزگاری نهتهوهیی ههمانه بهوهی‬ ‫(ئهوه پیاوانی ئاینی بوون تێکۆشاون و شۆڕشیان‬ ‫ههڵگیرساندوه و سهرکردایهتی خهباتی نهتهوایهتییان کردوه)‪،‬‬ ‫یانی مادام ڕۆشنبیرانی کورد‪ ،‬پیاوانی ئاینی و بهرماڵ و ئههلی‬ ‫تهریقهت بون‪ ،‬کهواته شکۆی ئهم مێژوهش بۆ ئیسالمی‬

‫بهاڵم‪ ,‬ئهگهر سهرنج بدهین له دۆخێکی وهک ئێستایا‪ ،‬ئهوان‬ ‫ناتوانن لهو دووفاقیهته بهردهوام بن و ڕووی ڕاستی خۆیان‬ ‫زیاتر دهردهخهن‪ ،‬لهم ڕووهوه دهبینین ئهوان نهک ڕزگاری ئاو‬ ‫خاکی کوردستانیان بۆ گرنگ نیه‪ ،‬بهڵکو دهمانکهن به قوربانی‬ ‫پێاڵوی قوله‬

‫ڕهشێکی‬

‫برای موسوڵمان‪ ،‬ئهوان‬

‫نهک‬

‫بهشانازییهوه سۆزی ئاینی بهسهر خهم و گیانی نهتهوهیی دا‬ ‫دهدهن‪ ،‬بهڵکوو ئهوهتا بهئاشکرا بهرگری له بهرهی نوسرهو‬ ‫قاعیده دهکهن لهسووریا و دژایهتی براکوردهکانمان دهکهن و به‬ ‫کافریان لهقهڵهم دهدهن‪ ،‬به کورتی ئهوان لهبهرانبهر سهرکرده‬ ‫کوردهکانی باشورو سهرۆکی ههرێم دا مورسی ههڵدهبژێرن و‬ ‫ئهو به سهرۆکی خۆیان دهزانن‪ ،‬لهبهرانبهر کوردانی باکوریشدا‬ ‫ئاکهپهیان دهوێت‪ ،‬لهبهرانبهر کوردانی ڕۆژ ئاوا الیهنگری له‬ ‫نهیارانی کورد و ئیسالمییهکانی ئهوێ دهکهن‪ ،‬به کورتی‬ ‫دهکرێت ههڵوێست و بیری ئهوان بهسهر دووالیهندا‬ ‫دابهشکهین که دواجار ههردوکیان دهچنهوه سهر یهک ڕێ‪،‬‬

‫سیاسیه‪ ،‬سهرنج بدهن ئهوان له ئێستایا دژی پیاوانی ئاینین که‬

‫یهکهم ؛ بهرهی توندڕهو ههر بهئاشکراو بێ سڵهمینهوه‬

‫لهگهڵ پارته نهتهوهیی یهکانن و هاوسۆزن و الیهنگری دۆزی‬

‫و هیچ دودڵییهک‪ ،‬ههر لهسهرهتاوه بیری نهتهوایهتیان به کوفر‬

‫گهلهکهمان دهکهن‪ ،‬تهنانهت به مونافیق لهقهڵهمیان دهدهن‪ ،‬بهاڵم‬

‫و شرک داناوه لهم ڕوهوه ههرچهندێک توانیبێتیان دژایهتییان‬

‫بۆ ئهوهی ههستی ەهریبی و نامۆیی خۆیان بهم کولتوور و‬

‫کردوه تا ئاستی تهکفیر و کوشتن و تیرۆریش‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪81‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫دووهم‪ :‬بهرهی میانڕهو‪ ،‬ئهمان مامهڵهیهکی وهک خۆیان‬

‫لهگهڵ ئازادیم که لهم ڕوهوه ( ژولیا کریستیڤا) پێشنیاری مافی‬

‫دهڵێن واقیعی و ههنگاو بهههنگاویان لهگهڵ بارودۆخی‬

‫یانی ههر تاکێک‬

‫کوردستان کردوه‪ .‬ئهمهیان مهترسی لهسهر عهق‬

‫ههڵبژاردنی شوناسی نهتهوهییش دهکات‪،‬‬

‫و بیری‬

‫ئازاد بێت لهوهی که کورد دهبێت یا عهرهو یا فهرهنسی‪...‬‬

‫ههرکهسێکی ئازادیخواز زیاتره‪ ،‬چونکه ههر ئهمانن به ناوی‬

‫بهاڵم دیاره به بارێکی تریش دا لهڕێگهی وهاڵمدانهوه و‬

‫میانڕهوییهوه خۆیان دهکهنه زهعیمی دیموکراسی و پێشهنگی‬

‫شیکردنهوهی تیۆری و عهقڵییهوه بۆ وهاڵمدانهوهی ئهو‬

‫نهتهوهیی و لهوهش زیاتر بهکهرهستهو چهمک و تێزه عهقاڵنی‬

‫پرسیاره که (ئایا پێشخهری بدهینه ئاین یا نهتهوایهتی؟)‪ ،‬ئێمه‬

‫و لێبراڵییهکان (وهکو مافی مرۆڤ‪ ،‬چهمکی هاواڵتی‪،‬‬

‫دهمانهوێت چیتر ئهو مافه له و بیره کوێر و توندڕهوانه‬

‫هاونیشتمانی بوون‪ ،‬ئازدی تاک‪ ،‬عهقاڵنیهت‪ ،‬لێبوردن‪ ،‬بازاڕی‬

‫بستێنینهوه که بهردهوام به بیانوی پێشخهری و بهرز ڕاگرتنی‬

‫ئازاد‪ ،‬شهفافیهت‪ ،‬که ئهمانه ههمویان چهمک و تێگه و ئهلیمێنتی‬

‫ئاین بهسهر بیری نهتهوایهتیدا‪ ،‬ههمیشه‬

‫دهماخی زۆر له‬

‫لیبرالیزمن و ئهوان له بنهڕهتدا بڕوایان بههیچیان نیهو‬

‫گهنجان و نهوهکانی ئێمهیان داشۆردوه و قوڕمیشیان کردون‬

‫ئهوپهڕی دژی ئازادی ڕاستهقینهو فهلسهفهی لیبرالیزمن)‬

‫بۆ مهرامی سیاسی نائایینی و ئامانجی سیاسی خۆیان و لهم‬

‫خهریکی ڕهخنهکردنی دۆخی سیاسی کوردستانن و دهیانهوێ‬

‫وواڵت و لهو واڵت بهکوشتیان دهدهن‪ ،‬تا کار گهیشتۆته ئهوهی‬

‫بیری نهتهوهیی و عهلمانیهتی پێ داڕزێنن و بنکۆڵیکهن‪ ،‬بهاڵم‬

‫به ناوی جهیادهوه له دژی نهتهوهکهی خۆمان له باشوور ئهمڕۆ‬

‫ههر ئهم هێزه میانڕهوهن‪ ،‬ههر ئهم ڕهوته ئیخوانیه‬

‫بهکاریان دههێنن و به کوشتیان دهدهن‪ ،‬ههروهها ههر له‬

‫پێشکهوتووخوازه عهقاڵنیهن که دهڵێن؛ عونف دوو جۆری ههیه‬

‫ئهنجامی‬

‫ئایدۆلۆژیا‬

‫عونفی مهشروع و نا مهشروع‪ ،‬دهڵێن ئهوهی له ئهڤغانستان و‬

‫سیاسییهش ههڵوهشێنینهوه که له چوارچێوهی تێزێکی وهکو‬

‫فهلهستین ڕودهدات عونفێکی مهشروعه و تهنانهت گیانفیداییهکه‬

‫ناسیۆنالیزمی ئیسالمیدا چهمکی نهتهوه و بیر و هزری‬

‫تهنها موجاهیدی ئیسالمی دهتوانێ ئهو ئاسته بهرزه بنوێنێ له‬

‫نهتهوهیی دهتوێنێتهوه و ڕهنج ماف و ئازادییهکانی ئێمه دهکاته‬

‫ئاسته بهرزه خۆتهقاندنهوهیه)‪،‬‬

‫قوربانی ئایدیاو تهفسیرو لێکدانهوه و ئهو فۆرمه باو و‬

‫فیداکاریدا(‪( )1‬مهبهست لهم‬

‫وردتر ڕونی بکهمهوه‪ ،‬مهبهستیان ئهوهیه ئهگهر ئهم عونفه له‬ ‫پێناوی ئیسالمدا بوو ڕهوایه بهاڵم ئهگهر له پێناوی ئیسالمدا‬ ‫نهبوو ناڕهوایه و ههق نیه‪ ،‬ههڵبهته ئیسالمیش به پێی توانستی‬ ‫بیرکردنهوه و فۆرم و ئایدۆلۆژیا سیاسییهکهی ئهوان‪ ،‬بۆیه‬ ‫ئهگهر جار جارێکیش به ناچاری بهیاننامهیان دهرکردبێت‬ ‫بهرانبهر کاری تهقاندنهوه و کاره تیرۆریستییهکان‪ ،‬تهنها‬ ‫ووتویانه ههموو کوشتنێکی به ناههق مهحکوم دهکهین(‪،)2‬‬ ‫یانی نهیان ووتوه ئهم کاره ناههقه و مهحکومی دهکهین‪،‬‬ ‫لۆژیکی ههق و ناههقیش ههر ئهوهیه که پێشتر وتمان یانی‬ ‫ئهگهر له پێناوی ئامانجی ئیسالمی سیاسیدا بوو ڕهوایه‬ ‫ئهگهرنا ڕهوا نیه‪.‬‬

‫ئهم‬

‫مشتومڕهوه‬

‫دهمانهوێت‬

‫ئهو‬

‫ئاینیهی نهتهوه سهردهستهکان ههیانه‪.‬‬ ‫چونکه ئهوان ههرگیز لێناگهڕێن کورد وهکو خۆی باوهڕداری و‬ ‫خواناسی خۆی بکات و لێناگهڕێن تهنانهت لێکدانهوه و ڕاڤهو‬ ‫تێگهیشتنی خۆی بۆ بابهته ئاینیهکان ههبێت‪ ،‬بهڵکو ئهوهی‬ ‫ههیه بهرههمی قوتابخانه میسری و سعودی ئێرانییهکانن و‬ ‫ههناردهکراون و لێره دهسهپێنرێن دهیانهوێ وهکو ههقیقهتی‬ ‫دین تهنانهت بهسهر مامۆستا ئاینییهکانی ئێمهش دا بیسهپێنن‪.‬‬ ‫نهتهوه ل ئاین ل ئاشتی و دیموکراسی‬ ‫سهرهتا دهمهوێت‬

‫ئهوه بڵێم‪ ،‬ئێمه لێرهدا‪ ،‬که قسه له ئاین‬

‫دهکهین‪ ،‬قسه له ئاین وهک و خۆی ناکهین‪ ،‬یانی دهست بۆ‬

‫بهههرحاڵ‪ ،‬ئهوهی له ئێستایا ههڵدهگرێ گفتوگۆی جدی و‬

‫ئاین نابهین و ئاین لهشوێنی خۆیهتی و دهست لێنهدراوه لهم‬

‫مشتومڕێکی عهقڵی و فکری لهسهر بکهین و یهکالی‬

‫گوتارهدا‪ ،‬بهڵکو قسه لهو تێگهیشتن و بیره ئاینییانه دهکهین‬

‫بکهینهوه لهگهڵیان که خاڵی گرنگ و جهوههری ئهم باسهیه‪.‬‬

‫که له ئایدۆلۆژیای ئیسالمی سیاسی دا ههیه‪ ،‬ههروهها له ههمبهر‬

‫بهڕای من ئهوهیه که (ئایا پێشخهری بدهینه ئاین یا بیری‬

‫بیری نهتهوهیش دوای تیۆره و بۆچونه جیاوازهکانی بیری‬

‫لهڕووی لۆژیک و‬

‫ناسیۆنالیزم ناکهوین و خهریکی ساخکردنهوه و دێبهیتکردن‬

‫ساخکردنهوه و بهڵگاندنی فکرییهوه‪ ،‬ئهگهرنا‪ ،‬دواجار ههمومان‬

‫نابین لهوبارهوه‪ ،‬بهڵکو نهتهوه وهک باره واقعییهکهی که ههیه‪،‬‬

‫ئازادین له ههڵبژاردنی بیروباوهڕماندا‪ ،‬من تا ئهو ڕادهیهش‬

‫وهردهگرین و لهڕووی تێگهیشتنی سیاسییهوه بۆ دهوڵهت و‬

‫نهتهوهخوازی ونهتهوایهتی؟) ههڵبهته‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 82‬‬

‫کیانی سیاسی و ههروهها بنهماو‪ ،‬ڕێگه خۆشکردنهکانی بۆ‬

‫پشتیوانی یهکتر دهکهن و کێشهکانیان له ڕێگهی گفتوگۆوه‬

‫ئاشتی و ئازادی و پێکهوه ژیان و تۆلێرانس‪ ،‬سهرنجی بابهتی‬

‫چارهسهر دهکهن و‬

‫یارمهتی یهکتر دهدهن و هاوکارییهکتر‬

‫نهتهوایهتی دهدهین و دهیکهینه بنهمای نوسین لهم گوتارهدا‪،‬‬

‫دهکهن و دان دهنێن به مافی نهتهوه و گهالنی تردا‪ ،‬ههوڵی‬

‫چونکه نهتهوه ئێستا ههیه و بنهمای سهرهکی دروستبونی‬

‫باڵوبونهوهی دیموکراتی دهدهن‪ ،‬به باڵوبونهوهی دیموکراسی‬

‫دهوڵهتیشه و بنهماو پێوهری سهرهکیشه له پهیوهندییه‬

‫ئازادی نهتهوهیی و ئاشتی و هێزی گوتوبێژو دیالۆگ زیاتر‬

‫نێودهوڵهتی و ئابوریهکان دا و له میساقی نهتهوه‬

‫دهچهسپێت و ئهگهرهکانی جهنگ کهم دهبنهوه‪ ،‬چونکه به‬

‫یهکگرتوهکانیشدا دانی پێدا نراوه و به ڕونی هاتوه که ههموو‬

‫باڵوبونهوهی دیموکراسی نهتهوه و گهلهکانیتر دهگهن‬

‫نهتهوه و گهلێک مافی دروسکردنی دهوڵهت و خۆ بهڕێوهبردن‬

‫بهمافهکانیان و دهتوانن چارهنوسی خۆیان دیاری بکهن‪،‬‬

‫و دیاریکردنی چارهنوسی خۆی ههیه(‪ ،)3‬لهوهش زیاتر‬

‫ههروهها دهبێت دروستبونی دهوڵهتی نهتهوهکانیش لهسهر‬

‫دهوڵهت بهو پێیهی که ههیه بهرههمی مۆدێرنهیه و لهسهر بنهمای‬

‫بنهمای دیموکراتی بێت‪ ،‬ههم بۆ ئهوهی ئازادی تاکهکان‬

‫بیری ناسیۆنالیزم و مافی نهتهوهیی و ئازادی نهتهوه‬

‫دهستهبهر بێت ههم بۆئهوهی ئهو دهوڵهته مهیلی بۆ جهنگ‬

‫دامهزراوه‪.‬‬

‫نهبێت‪ ،‬ئینجا له ڕێگهی ئهو ڕێخراوهوه پشتگیری دهکرێت و‬

‫کهواتدددده پێویسددددتمان بدددده چونددددهناو دێبددددهیت و‬ ‫ئددددارگۆمێنتکردن نییدددده لهگددددهڵ ههنددددد کهسددددی‬ ‫بیرکددددددددۆڵی کۆمهنیسددددددددت و ئیسددددددددالمی کدددددددده‬ ‫دهیانددددهوێت ناسددددیۆنالیزم نادیددددده بگیددددر لهبددددهر‬ ‫خدددددددداتری سددددددددۆزو دهروێشددددددددایهتی ئایدددددددددیا‬ ‫خهیاڵییهکانیان‪.‬‬

‫هاوکاری دهکرێت‪ ،‬دهوڵهتی دیموکراتی لهبهر ئهوهی گهگ تیا‬ ‫دهسهاڵتداره‪ ،‬گهالنیش مهیلی جهنگیان نیهو دهیانهوێت‬ ‫بهیهکهوه به ئاشتی بژین‪ ،‬ههمیشه له دهوڵهتی دیموکراتیا‬ ‫دهنگی عهق و پێکهوه ژیان زاڵهو کهمترین ئهگهری جهنگ له‬ ‫ئارادایه ‪)* 9(.‬‬ ‫بهم پێیه بهرهبهره ئاشتی ههمیشهیی لهسهر زهمینهیهکی واقعی‬ ‫و فکری ڕهگ دادهکوتێ و گهشه دهکات و سهرهنجام بهرقهرار‬

‫بهشهدا ههوڵ دهدهم لهڕوانگهی (کانت)هوه‬

‫دهبێت‪ ،‬ههڵبهته (کانت) له پرۆژهکهیدا کۆمهڵێ مهرج و پێشمهرج‬

‫سهرنجی ئهم بابهته بدهم‪ ،‬چونکه (کانت) ههم باشترین پرۆژه‬

‫دهخاره ڕوو‪ ،‬که ئێمه لێرهدا ناچینه ناو ئهو بابهتهوه و له‬

‫بۆ ئاشتی پێشکهش دهکات و ههم دروستبونی ڕێخراوێکی‬

‫شوێنی تردا به تهواوی گفتوگۆی ئهو خااڵنهمان کردوه و‬

‫بهرههمی‬

‫مان وهکو‬

‫بۆیه من لهم‬

‫وهکو‬

‫نهتهوه‬

‫یهکگرتوهکان‪،‬‬

‫دهکرێ‬

‫وهک‬

‫دهرئهنجامی نوێمان خستۆته ڕوو‪ ،‬بهتایبهتی ‪u.n‬‬

‫پێشنیارهکهی ئهو سهیری بکهین‪ ،‬که ئهرکی پاراستنی جیهانه و‬

‫فدراسیۆنی پێشنیارهکهی کانت نیشانداوه‪ ،‬بهاڵم ئهوهی ئێمه‬

‫ڕێگرتنه له ههڵگیرسانهوهی جهنگ‪ )4(،‬ههم (کانت) فهلسهفه‬

‫لێرهدا جهختی لێدهکهینهوه و لهم نوسینهشدا بۆ ئێمه گرنگه‬

‫سیاسییهکهی لهسهر بنهمای ئازادی نهتهوهیی و پهرهپێدانی‬

‫ئهوهیه که (کانت) دیموکراسی و نهتهوایهتی و ئاشتی‬

‫دیموکراسی بینا دهکات‪ ،‬ههر بۆیه پێشنیاری فدراسیۆنێکی‬

‫دهبهستێتهوه بهیهکهوه‪ ،‬واته بۆ ئهوهی ئاشتی بچهسپێت و‬

‫جیهانی دهکات که وواڵتانی دیموکراتی تیا دهبنه ئهندام و‬

‫بهرقهرار بێت‪ ،‬دهبێت دیموکراسی ببێته سیستهمی دهسهاڵتداری‬

‫لهوێوه پشگیری پرۆسهی ئاشتی و باڵوبونهوهی دیموکراتی و‬

‫و سیاسی‪ ،‬بۆ ئهوهی دیموکراسیش جێبکهوێ و شیوه‬

‫مافهکانی مرۆڤ و مافی نهتهوهکان دهکرێت‪.‬‬

‫ڕاستهقینهکهی بچهسپێت که گرهنتی ئاشتی دهکات‪ ،‬دهبێت‬

‫"ههڵبهته پرۆژهی ئاشتی جیهانی یا ئاشتی ههمیشهیی‪ ،‬له‬ ‫الیهکهوه بونیادی ترین و تهواوترین نوسینی کانته دهربارهی‬ ‫مافه نێو دهوڵهتیهکان و سیستهمی جیهانی؛ لهالیهکی تریشهوه‬ ‫باشترین بهرههمی کانته له بواری فهلسهفهی سیاسی دا ' (‪)5‬‬ ‫بهههرحاڵ‪ ،‬بهکورتی پرۆژهکهی کانت بۆ ئاشتی بریتییه لهوهی‬ ‫واڵتانی دیموکراتی یهک دهگرن یا له ڕێخراوێکا کۆدهبنهوه و‬

‫ئازادی نهتهوه و بهدیهاتنی مافی گهالنی لێبکهوێتهوه‪،‬‬ ‫دامهزراندنی دهوڵهتی نهتهوهیش دهبێت لهسهر بنهمای‬ ‫دیموکراتی بێت‪ ،‬بۆ ئهوهی سهر نهکێشێت بۆ تۆتالیتاری و‬ ‫داگیرکاری دیکتاتۆری‪.‬‬ ‫لێرهوه به پێی تیۆرهکهی (کانت) مافی نهتهوهیی و کیانی‬ ‫سیاسی نهتهوهکان و سهربهخۆیی ههر نهتهوهیهک‪،‬‬

‫پایهو‬

‫بنهمایهکی ههره گرنگه له بهدیهاتنی ئاشتیدا و وابهستهییهکی‬

‫نیهت‌| ‪83‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫تهواویشی ههیه لهگهڵ دیموکراسیدا‪ ،‬واته (کانت) ماف و‬

‫خۆشبوێت که له ئیسالمهتیدا هاوبهشیت ناکاتک (‪ )1‬باشترین‬

‫ئازادی نهتهوهیی و بیری ناسیۆنالیزم به دیموکراسییهوه‬

‫نمونهش بۆ ئهم ڕاستیه‪ ،‬ناردنی ئهندام و چهکداری کۆمهڵی‬

‫دهبهستێ‪ ،‬ئاشتیش وهک بهرئهنجامێکی ئهم بهیهکهوه بهستنه‬

‫ئیسالمییه بۆ جیهاد و شهڕ له دژی کوردانی ڕۆژئاوا‪ ،‬لهکاتێکا‬

‫بهدهست دههێنێت‪ ،‬کهواته ناکرێت بههیچ شێوهیهک مهسهلهی‬

‫ئهو ڕهوته ئیسالمییه نوێنهرایهتی ئهم فکره داتاشراو و‬

‫نهتهوایهتی پشتگوێ خرێت و نادیدهبگیرێت‪ ،‬لهوهش زیاتر‬

‫سۆزهوهره دهکات‪.‬‬

‫دهبێت وهک سهرچاوهیهک بۆ ئاشتی چهسپاندنی دیموکراتی‬ ‫سهیری بکرێت و سهرنج بدرێت‪.‬‬

‫سهرهڕای ئهمه عهلی باپیر لهکتێبهکهیدا ( سۆزی نهتهوایهتی‪) ..‬‬ ‫که لهمسهر بۆ ئهو سهری نهزانین و چیرۆک دروستکردنه‬

‫بهاڵم ئایا (ئاین) له کوێی ئهم بابهتهدایه و ئایا پێگهو‬

‫لهسهر بنهمایهکی ههڵهو هۆنینهوهی درۆ ‪ ..‬دهگاته ئهو نهزانی و‬

‫زهرورهتی لهپێشتری ههیه؟ ههڵبهته ئێمه گوتمان که مهبهستمان‬

‫جههلهی بڵیت ک ناسیۆنالیزم درێژهی دهسهاڵتی داگیرکهران و‬

‫له ئاین وهکو ئایدۆلۆژیای ئیسالمی سیاسیه نهک ئاین وهک و‬

‫ئیمپریالیسته‪ ،‬بهشێوهی ناڕاستهوخۆ‪ ،‬چونکه ئیتر زانیان‬

‫ئهسڵی خۆیی تێگهیشتنی دی‪.‬‬

‫ناتوانن خاوهنداری جیهانی ئیسالمی بکهن بۆیه باشترین شت‬

‫به پێی تێگهیشتن و بهدواداچونی ئێمه‪ ،‬چهمکی نهتهوایهتی و‬ ‫بیری ناسیۆنالیزم له ئایدۆلۆژیای ئیسالمی سیاسی دا لهسهر‬ ‫سێ ئاست و ڕهوتی جیاوازدا خراوهته بهر باس و کاری‬ ‫لهسهر کراوه‪.‬‬

‫ژههری ناسیۆنالیستی بوو‪...‬ک ههروهها دهڵێت ‪ :‬کزۆرینهری‬ ‫لێکۆڵهوهران لهسهر ئهوهن که پاڵنهری سهرهکی بۆ پهیدابونی‬ ‫جهنگی جیهانی یهکهم و دووهم بیری نهتهوایهتی بووک (‪)9‬‬

‫ئهوهی ئهم کتێبه بخوێنێتهوه تێدهگات ئهم پیاوه‬

‫ڕهوتی یهکهم‪ :‬ڕهوتی توندڕهو و پهڕگیره‪ ،‬پێیوایه‬ ‫ههستی نهتهوهیی و ناسیۆمالیزم لهگهڵ جهوههری ئیسالم‪ ،‬یهک‬ ‫نایهتهوه و بههیچ شیوهیهک جێگهی پهسهند کردن نیه‪ ،‬بهڵکو‬ ‫نهتهوایهتی شرک و کوفریشه ‪)9( .‬‬ ‫ڕهوتی دوهم‪ :‬مهسهلهی سۆزو عاتیفه تێکهڵ بهههندێ دهق‬

‫چهند ب ئاگایه له عهقڵ و له بیرو فکری مرۆڤایهتی‬ ‫و له مێژووی دورو نزیکی سیاسی و چهند له گرێیهکی‬ ‫دهرونی و بوەزێکی بێمانادا نوق بووه بهرانبهر ههر‬ ‫لۆژیک وعهقڵ و داهێنان و بیرکردنهوهیهکی مهزن و‬ ‫مرۆڤانه ‪(*).‬‬

‫دهکات و لهڕێگهی پهنابردن بۆ ووشهی قهوم که له قورئاندا‬

‫ڕهوتی سێیهم‪ :‬که خۆی به‬

‫هاتوه‪ ،‬ههوڵ دهدات بیری نهتهوهیی له ئیسالم دا جێبکاتهوه‪،‬‬

‫هاوچهرخی ئیسالمی دهزانێت‪ ،‬ئێمه لهم گوتارهدا زیاتر‬

‫بۆ‬

‫مهبهستی گفتوگۆکردنمان لهگهڵیدا ههیه‪ ،‬پێی وایه وشهی قهوم‪،‬‬

‫نهتهوایهتیش نیشان بدات و به مانایهکی ووردو دهقیق تر‪ ،‬له‬

‫بهمانای نهتهوه نههاتوه له ئیسالم دا‪ ،‬ئیسالم لهسهرووی‬

‫ئیسالم دا چارهسهری کێشهی نهتهوهیی بهدهست بهێنێت‪ ،‬بهاڵم‬

‫نهتهوهوه لهگهڵ مرۆڤ دههدوێت و ئیسالم ئاینێکی بان‬

‫ئهم ڕوانگه زیاتر وهاڵمی الیهنی سۆزداری بابهتهکه دهداتهوه‪،‬‬

‫نهتهوهییه‪ ،‬بهاڵم لهگهڵ ئهوهشدا جیاوازییهکان و فرهیی زمان‬

‫ههر له بنهڕهتیشدا نایهوێ به دوای چارهسهری کێشهی‬

‫و ڕهنگهکان ڕێز لێ دهنێت و ئیعترافیان پێدهکات (ههڵبهته له‬

‫نهتهوهییهوه بکهوێت‪ ،‬بهڵک و خهریکی داتاشینی ههندێ مانای‬

‫چوار چێوهی ئوممهی ئیسالمیدا)‪ ،‬لێرهوه له چوار چێوهی‬

‫سادهیه لهدهرهوهی سیاقی مێژوویی دهق و کاری موسهکینات‬

‫بههای ئاینی و ڕێز گرتن له ئازادی کهرامتی ئینسان وهک‬

‫دهکات‪ ،‬بۆ نمونه عهلی باپیر دهڵێت ک ههست و سۆزی گهگ و‬

‫دروستکراوێکی خوا و ئیعتراف کردن به جیاوازی و‬

‫نیشتمان دۆستی کهسێکی خۆڕسک و فمریه‪ ،‬مافی نهتهوایهتی‬

‫سهروهری‬

‫بیری‬

‫(بهئازادی و ئیرادهی خۆ له خاک و ئاوی خۆدا ژیان) شتێکی‬

‫ناسیۆنالیزم و کێشهی نهتهوهیی دایه النیکهم لهسهر ئاستی‬

‫ڕهواو شهرعییه‪ ،‬ههرکات کرا به ئایدۆلۆژیاو ڕیباز ئهوا له‬

‫تیۆری (‪)11‬‬

‫بهشێوهیهکی‬

‫تایبهت‬

‫ئیسالم‬

‫وهکو‬

‫چارهسهرێک‬

‫حاڵهتی شهرع دهرچون و‪ ...‬دووچاری جۆرێک له بت پهرستی‬ ‫کردون ک (‪ . )1‬ههروهها دهڵێت ‪ :‬ک نابێت خۆشهویستی گهگ و‬ ‫نیشتمان لهسهر حاسابی ئیسالم بێت‪ ،‬واته نابێت گهلێکت‬ ‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 84‬‬

‫مرۆڤ‪،‬‬

‫لهههوڵی‬

‫ئااڵ ههڵگری بیری‬

‫چارهسهرکردنێکی‬

‫بهاڵم ئهم ڕهوتهش ههروهک ڕهوتی پێشوو مامهڵهیهکی‬ ‫نالۆژیکی و نا واقعی و ساخته و تهنانهت شهرمهزارانهش‬

‫لهگهڵ چهمکی ناسیۆنالیزم و بیری نهتهوهییدا دهکات‪ ،‬کاری‬

‫(بۆ نمونه یهکێتی ئهوروپا) بینا دهکات نهک ئیمراتۆریهتی‬

‫هزراندن لهم ڕهوتهدا لهگهڵ چهمکی ناسیۆنالیزم و سهرجهم‬

‫ئیسالمی و گهڕانهوهی خهالفهت‪.‬‬

‫چهمکهکانی تریش‪ ،‬کارێکی ڕوکهش و ساختهو دووڕوانهیه و‬ ‫ههر له بنهڕهتهوه مامهڵهیهکی نادروست و ئامانجدارانهی تایبهت‬ ‫لهگهڵ گشت چهمکه مهعریفی و فهلسهفییهکان دا دهکات‪ ،‬ههوهک‬ ‫چۆن له مێژوی بیر و هزریی ئیسالمی دا ههمان مامهڵه لهگهڵ‬ ‫فهلسهفه دا کراوه‪ ،‬واته مامهڵه لهگهڵ فهلسهفه کراوه و گرنگی‬ ‫پێدراوه بهو مهرام و ئامانجهی بیکهنه پهرژین و شیرو ڕمی‬ ‫پارێزگاری ههقیقهتی شهریعهت‪ ،‬هقیقهت وهکو ڕاستیو‬ ‫بابهتێکی ئاینی نهک ههقیقهت خۆی‪ ،‬واته فهلسهفه‪ ،‬زانست‪،‬‬ ‫تێکۆشین‪ ،‬مهعریفهو ههمووکارێکی لێکۆڵینهوه و ڕاڤه و‬ ‫شیکارکردنێک له پێناوی دین و ئاین و خوادا‪ ،‬نهک ئاین له‬ ‫پێناوی ههقیقهت دا و له پێناوی مرۆڤ دا‪ ،‬نهک فهلسهفهو‬ ‫کارکردن له پێناوی گهڕان و پهیداکردنی ههقیقهت خۆیدا‪،‬‬ ‫چونکه ههقیقهت کاتێ ههقیقهته که یهکانگیر و تهبا بێت‬ ‫لهگهڵ هزری الهوتی و بیری ئاینی دا‪ ،‬ئهگهرنا دواجار ئهوه‬ ‫گومڕایی و سهر لێشێواوییه نهک ههقیقهت‪ ،‬به دیوێکی تردا‬ ‫هێنانه بهرباسی کێشهی نهتهوهیی و مهسهلهی ناسیۆنالیزم‬ ‫مهسهلهی سهرهکی ئامانجی ههقیقی نیه‪ ،‬بهڵکو له پێناوی‬ ‫ئامانجی‬ ‫ناکۆکیهکانی‬

‫گهورهتردایه‬ ‫نێوان‬

‫که‬ ‫گهالنی‬

‫چارهسهرکردنی‬ ‫موسڵمانهو‪،‬‬

‫تهفرهقهو‬

‫نزیکردنهوهی‬

‫یهکڕیزی جیهانی ئیسالمییه‪ ،‬ئهگهر چی ئهم یهکڕیزییه ‪ ،‬لهسهر‬ ‫بنهمای ئیمراتۆرییهتی ئیسالمی نهبێت‪ ،‬بهڵکو دهشێت خۆی له‬

‫بهاڵم‪ ،‬کێشهی قوڵی ئهم دیده ئهوهیه له بنهڕهتدا مهسهلهی‬ ‫ناسیۆنالیزم و گیانی نهتهوهیی لهخهمی ڕاستهقینهی ئهمان نیه‬ ‫بهڵکو‪ ،‬بیرکردنهوه لهم مهسهله بۆ بنیاتنانی چارهسهری کێشهی‬ ‫نێوان گهالنی جیهانی ئیسالمییه‪ ،‬تا له ڕێی دان نان به مافی‬ ‫نهتهوهییاندا‪ ،‬ئارامی و گیانی یهکگرتوویی بهدهستبهێنن‪ ،‬واته‬ ‫چارهسهری کێشهی نهتهوهیی نه لهم دیدهدا ئهولهوییهتی ههیه‬ ‫و نه بنهمایهکیشه بۆ ئاشتی ڕاستهقینه‪ ،‬ئاشتییهکی جیهانی و‬ ‫پتهو‪ ،‬نه ئازادی و فرهیی و لێ دهکهوێتهوه بهڵکو نهتهوه‬ ‫دهبێته بابهتێک بۆ یهک پۆشی و یهک ڕهنگی و یهک ڕێیی‪،‬‬ ‫چونکه ئاماج لێی تهبایی گهالنی موسڵمان و بههێزکردنی‬ ‫پێگهی ئیسالمی سیاسیه نهک ئاشتی وهک ئامانجێکی‬ ‫ئینسانی و جیهانی و ئازادی تاک و بهرههمهێنانی جیاوازی‪،‬‬ ‫ههروهها کیانێکی نهتهوهیی ئاینی و دینی دهخوازێت که له‬ ‫ناوهرۆکدا تهبا نیه لهگهڵ ئازادییه تاکی یهکان و پلورالیزم دا‪،‬‬ ‫ئهمهش ههم دیموکراتی دهکوژێت و ههم ههست به ئهمان و‬ ‫ئاشتی له ڕوی ناوخۆییهوه‪ ،‬له ڕوی دهرهکیشهوه‬

‫دهوڵهتی‬

‫ئاینی و دینیش نهک ناتوانێ پهره به دیموکراتی و ئاشتی‬ ‫جیهانی بدات‪ ،‬بهڵکو له خۆیدا بکوژی ئازادییهکان و‬ ‫سهرچاوهی دابهشبونێکی نالۆژیکییه لهسهر بنهمای ههق و‬ ‫ناههق‪.‬‬

‫دروستکردنی کوتلهی گهوره ی ئابوری و هاریکاری یهکێتی‬

‫ههرچهنده ئهم ڕوانگه وا دهنوێنێ که ئهوان لهبهرانبهر دهوڵهت‬

‫له‬

‫دا کێشهیان نه لهگهڵ دهوڵهتی نهتهوهیی ههیه نه دهوڵتی‬

‫ئێستادا بیرکردنهوه و قسهکردن له یهکڕیزی جیهانی‬

‫نیشتمانی (قمری)‪ ،‬بهاڵم لهڕووی سروشت و فکرییهوه‬

‫ئیسالمی شتێکی واقعی نیه‪ ،‬ئهگهر مهحاڵیش نهبێت‪ ،‬چونکه‬

‫کێشهیان لهگهڵ دهوڵهت ههیه و ههڵوێست وهردهگرن‪ ،‬واته‬

‫گهالنی ئیسالمی لهسایهی کۆلۆنیالیزم دا دابهشبون بۆ چهندین‬

‫کدهبێت لهبهرانبهر دهوڵهتی لهوجۆره‪ ،‬دهبێت قسه لهسهر‬

‫دهوڵهت و سنوری جاوازو بهرژهوهندی جیاواز و تهنانهت دژ‬

‫سروشتی دهوڵهت و بنهمای فکری دهستورییهکانی و ڕفتاری‬

‫بهیهک‪ ،‬بۆیه له ئێستا دا بابهتی نهتهوهیی ڕاستیهکی واقعییهو‬

‫سیایسی دهسهاڵت و جۆری ناسیۆنالیزم بکهین ک ‪،)12(.‬‬

‫دهکرێت‪ ،‬مامهڵهیهکی واقعی لهگهڵ بکهین (‪)11‬‬

‫یانی ئهگهر دهوڵهتهکه لهسهر بنهمایهکی نادینی دامهزرێت و‬

‫ئارهزوو مهندانهدا بێت‪ ،‬ههروهها ئهم ڕوانگه پێی وایه‬

‫ههرچهنده ئهم ڕوانگه دان دهنێت به فره دهوڵهت له ناو جیهانی‬ ‫ئیسالمی دا و به دژبهری نازانێت لهگهڵ یهکێتی جیهانی‬ ‫ئیسالمیدا و ئوممهی ئیسالمی دا‪ ،‬بۆ ئهمهش نمونهی سێ‬ ‫دهوڵهتی ئهمهوی و دهوڵهتی فاتمیهکان و دهوڵهتی عهباسی‬ ‫دههێنێتهوه‪ ،‬به واتایهکی تر ئهم ڕوانگه ئوممهی ئیسالمی لهسهر‬ ‫بنهمای یهکێتی نهتهوه موسڵمانهکان و کوتلهی ئابوری گهوره‬

‫بهتایبهتی ئهگهر ناتهبابێت لهگهڵ سهوابتهکانی ئیسالمدا‪ ،‬ئهگهر‬ ‫سروشتێکی دیکتاتۆری و ستمهکاری ههبوو‪ ،‬دژی ئازادی‬ ‫تاکهکان بوو دادپهروهر بوو ‪ ...‬ئهم دیده که زیاتر دیدێکی‬ ‫ئهردۆەانی ئیسالمییه دیدێکی ساختهکارانهیه‪ ،‬ههرچهنده‬ ‫دهیهوێت بانگهشهی ئهوهبکات که ئیسالم هیچ تهرب و‬ ‫گهاڵڵهێکی بۆ دهوڵهت داری نیهو ئهوهی بۆ ئینسانهکان‬ ‫جێهێشتوه‪ ،‬چونکه دهوڵهت بابهتێکی دنیاییه ‪ ،‬بهاڵم ههمیشه له‬

‫نیهت‌| ‪85‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫کردهوهو ههڵوێستهکانیاندا پێچهوانهی ئهمه بوه‪ ،‬چونکه‬

‫بهاڵم له ئیسالم دا عهدالهت‪ ،‬لهکاتێکا ئهوهی فاشیزم بهرههم‬

‫تهفسیری ئهمان بۆ دادپهروهری بۆ ئازادی‪ ،‬لهسهر بنهمایهکی‬

‫دههێنێت ناسۆنالیزم نیه‪ ،‬بهڵکو عهق گهرایی و ههقیقهتگهرایی‬

‫ئاینییهو ههم سروشتی دهوڵهتیش یانی سروشتێکی ئیسالمی‬

‫ئاینییه (‪ ،)13‬واته ههمیشه ئاین هۆکارێکی سهرهکییه بۆ‬

‫ههبێت‪ ،‬نهک تهنها وهک خۆیان دهڵێن دژی نهبێت‪ ،‬چونکه ههم‬

‫بهرههمهێنانی فاشییهت‪ ،‬چونکه له جهوههردا فاشیزم هچ نیه‬

‫باس له مافی نهتهوهیی گهالنی موسڵمانهو ههم له ناو جیهانی‬

‫جگه لهوهی پێت وابێت ههقیقهت ئهوهیه که الی تۆیه‪ ،‬ئاینیش‬

‫ئیسالمیدایه‪ ،‬ههم ئهم دیده ههمیشه باس له زۆرینهی موسڵمان‬

‫له سهر یهقین و قۆرخکردنی ههقیقهت و به ڕهتکردنهوهی‬

‫دهکات و لهسهر ئهم بنهمایه ههڵوێست وهردهگرێت نهک ئازادی‬

‫بهرانبهر وهستاوه‪ .‬ههرچۆنێک بێت ئهم دیده ڕوانگهی به‬

‫بیرو باوهڕ و ئازادی تاک‪ ،‬ههروهها ئهمان ناسیۆنالیزم لهسهر‬

‫حساو ڕیفۆرمخوازهکانی ئێران تێناپهڕێنێت که له چوارچێوهی‬

‫بنهمای لیبرالیزم یا سۆسیالیزم ڕهتدهکهنههوه و بۆ ئهمهش‬

‫مهردوم ساالریدا دهیخهنه ڕوو‪.‬‬

‫دهیانهوێت ناسیۆنالیزم لهسهر بنهمای ئیسالم چێ بکهن‪،‬‬ ‫نمونهی پاکستان و شیشان و بهنگالدیش‬

‫ههڵبهته وهکو‬

‫پێشتریش وتمان‪ ،‬ئازادی به ماناو تێگهیشتنی ئاینی نهک‬ ‫ئازادی به واتا فهلسهفییهکهی‪ ،‬که دواتر له بهشی ئازادی و‬ ‫پهیوهندی به ئاین و نهتهوهوه کێشهی ئهم دیده ڕون‬ ‫دهکهینهوه‪ .‬بهشێوهیهکی گشتی کێشهی ئهم دیده ههر ئهوه نییه‬ ‫له ڕوانگهیهکی ئاینییهوه بۆ دۆزی نهتهوهیی دهڕوانێت‪ ،‬واته له‬ ‫ەهمی دیینیهوه بیر له ناسیۆنالیزم دهکاتهوه‪ ،‬نهک لهەهمی‬ ‫نهتهوهییهوه دهست بۆ ئایین ببات‪ ،‬بهڵکوو کێشهی ئهم دیده‬ ‫ئهوهیه له بنهڕهتهوه دژه بهههر دیدێکی لیبراڵ بۆ ئایین‬ ‫ههرچهنده بهردهوام چهمک و وتهزاکانی لیبرالیزم بهکار دهبات‪.‬‬

‫بهشیوهیهکی ووردتر دهتوانین بڵێین ئهم دیده خۆی‬ ‫جیاناکهتهوه له و دیده پێشکهوتووخوازهی‪ ،‬که ناتوانێ خۆی له‬ ‫تیۆرهی حوکمی تیۆکراسی ڕزگار بکات ههرچهنده به تهفسیرو‬ ‫لێکدانهوه ئامانجدارهکانی خۆیان‪ ،‬جیاوازی زۆر ههیه له نێوان‬ ‫حوکمی تیۆکراسی و‬

‫حکومهتی ئیسالمیدا‪ .‬شیوهی‬

‫دهسهاڵتداری له تیۆکراسی و ئیسالم دا بهم شێوهیه که خۆیان‬ ‫دهیخهنهڕوو (حوکمی تیۆکراسی‪ :‬خوا دهوڵهت – خهڵک)‬ ‫بهاڵم له ئیسالم دا بهم شێوهیه ( خوا خهڵک – دهوڵهت) (‪،)14‬‬ ‫تهنها ههنگاوێ ی پێشکهوتوانهتر لهم ڕوانگهدا ئهوهیه که‬ ‫دهسهاڵت پیرۆزی و ڕهوایی له خواوه وهر ناگرێت بهڵکو له‬ ‫گهلهوه‪ ،‬گهلیش له خواوه‪ ،‬لێرهدا دهرفهتێک بۆ چاودێری و‬

‫بهاڵم له ڕووی جهوههرییهوه کێشهی ئهم دیده کێێشه دارتره‬

‫شهفافیهت و ئاڵوگۆڕی دهسهاڵت لهسهر بنهمای شورا دێته‬

‫له تێڕوانینی ڕهوتهکانی پێش خۆی بۆ دۆزی نهتهوه و‬

‫پێشهوه‪ ،‬ههڵبهته شورا بههیچ شێوهیهک ناچێتهوه سهر‬

‫نهتهوایهتی‪ ،‬کێشهی ئهم دیده له بنهماوه ئهوهیه که ئایین‬

‫دیموکراسی و ناشتوانین وا لێکی بدهینهوه‪.‬‬

‫جێناهێڵێت بۆ بیرکردنهوه‪ ،‬ئازادی تاک و ههڵبژاردنی تاک‬ ‫خۆی‪ ،‬بهڵکو دیسان ئهم دیدهش ئیسالم وهک چارهسهر بۆ‬ ‫ههمووشتێ دهبینێت و له ئاینهوه وهاڵم و چارهسهر بۆ کێشهی‬ ‫ئازادی و پێکهوه ژیان و کێشهی نهتهوهیی ههڵدهگوێزێت‪ ،‬بۆ‬ ‫ئهمهش لهسهر بنهمای بهها ئاینییهکان‪ ،‬وهک بابهتێکی‬ ‫فهرههنگی و کهلتوری دهست بۆ مهسهلهی نهتهوهیی دهبات‪،‬‬ ‫وهک ئهوهی (ئاکهپه) دهیهوێت له چوارچێوهی مافه فهرههنگی‬ ‫و کهلتورییهکاندا چارهسهری کێشهی کورد له باکور بکات‪ ،‬له‬ ‫کاتێکا دۆزی کورد دۆزێکی سیاسی و ئازادی نهتهوهیه‪ ،‬ئهم‬ ‫دیده لهسهر بنهمای دانپێدانان به جیاوازیدا و لهسهر بنهمای‬ ‫بینینی جیاوازی بیر لهمهسهلهی نهتهوهیی دهکاتهوه لهکاتێکا‬ ‫وهک خۆیان دهڵێن؛ که جیاوازی بنهمای سهرهکی ناسیۆنالیزمه‬ ‫بهاڵم وهک ئهوهنا که ناسیۆنالیزم جیاوازی دهبینێت‪ ،‬چونکه‬ ‫ئهلیمێنتی جیاوازی له ناسیۆنالیزمدا فاشیزم بهرههم دههێنێت‪،‬‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 86‬‬

‫بهاڵم وهختێک سهرنج له هاوکێشهکه دهدهینهوه‪ ،‬له باشرین‬ ‫حاڵهت دا دهسهاڵت دهسهاڵتێکی تیۆکراسی کراوهتره بۆ‬ ‫ڕهوایهتی و حوکمی ئاسمان بهسهر زهویدا‪ ،‬نهک هیچ شتێکی‬ ‫تر‪ ،‬حوکمی ئاسمانیش یانی نادیدهگرتنی عهق‬ ‫مرۆڤ‪،‬‬

‫لێرهوه‬

‫دهوڵهت‬

‫وهاڵم‬

‫دهرهوهی‬

‫و ئازادی‬ ‫پێویستیهکان‬

‫وکێشهکانی مرۆڤهکان نیه‪ ،‬دهوڵهت دهسکردو ئامرزێک نیه بۆ‬ ‫بهڕێوه بردن و ڕێکخسنی ملمانێکان و بهدیهێنانی پێویستی و‬ ‫کێشهکان‪ ،‬بهڵکو لهوهها کۆمهڵگهیهک دا ملمانێ ههر نیه و‬ ‫کۆمهڵگه ماستی مهیوه‪( ،‬ئهوان ههمیشه پڕوپاگهنده بۆ نمونهی‬ ‫وادهکهن له مێژوو و ترادسینۆنی ئیسالمی دا‪ ،‬بۆ نموننه‬ ‫سهردهمی عومهری کوڕی عهبدوگ عهزیز) بێ ئهوهی ئهوان لهوه‬ ‫تێبهگهن کۆمهڵگهی مهیو و بێ کێشهو گرفت مانای حوکمێکی‬ ‫دادپهروهرنیه‬

‫ئهوهندهی‬

‫مانای‬

‫کۆمهڵگهیهکی‬

‫داهێزراوه له فکرو جوڵه و چاالکی و بیرکردنهوه‪..‬‬

‫خهسیوو‬

‫ههرچهنده ئهم دیده هاوچهرخه خۆی ئهگهر تهنها له ڕوی‬

‫ئازادی و سهربهخۆیی نهتهوهیی لهناو دنیای ئهمڕۆداو‪ ،‬له‬

‫که کێشهی کورد‪،‬‬

‫پهیوهندییه نێو‬

‫تیۆریشهوه بێت دان دهنێت بهوهدا‬ ‫کێشهیهکی نهتهوهییه‬

‫نهک کێشهی مهزههبی و ئاینی‪ ،‬لهم‬

‫سیسیتهمی سیاسی نوێی جیهان و‬ ‫دهوڵهتیهکاندا‬

‫هۆکارێکی‬

‫گرنگ‬

‫و‬

‫بنچینهییه‬

‫بۆ‬

‫ڕوهوه نهتهوایهتی ئهولهوییهتی ههیه و ههرچی پهیوهندی به‬

‫دهستهبهرکردنی ئاشتی و ئاسایشی جیهانی وئاڵوگۆڕو‬

‫شوناسی دهسهاڵت و سروشتی دهوڵهتهکهوه ههیه دهکهوێته‬

‫پهیوهندییه ئابورییهکانیش‪ ،‬واته تهواو پێچهوانهی ئهو بۆچونه‬

‫بهاڵم‬

‫مهزههبی و ئاینیانه که بێ مانایانه باس له وه دهکهن باوی‬

‫کێشهی ئهم دیده ئهوهیه؛ تهنها له ڕوی کاتهوه پێشخهری و‬

‫دهوڵهتی نهتهوهیی نهماوه و دهوڵهت له سهر بنهمای چهمکی‬

‫ئهولهوییهت دهدات به نهتهوایهتی یانی وهکو کێشهکهی نهک‬

‫نهتهوه دانامهزرێت‪.‬‬

‫دوای دروستبونی قهوارهی سیاسی کوردی (‪،)15‬‬

‫بابهتی بیر و ئایدیا‪ ،‬واته نهک دهسهاڵت له ئاین جیاناکاتهوه‬ ‫بهڵکوو وهکو ههمان حهرهکهتی ڕیفۆرمی لۆتهر دهیهوێت‬ ‫دهسهاڵت لهسایه و ههژمونی ئاین دا بمێنێتهوه (‪ ،)19‬بۆیه ئهم‬ ‫دیده دیدێکی لیبرااڵنه نییه بۆ ئاین بهڵکو و دیدێکی‬ ‫کێشهدارو کۆنزهرڤاتیزمه و ههرچی بهکارهێنانی چهمکه‬ ‫لیبراڵهکان و هاوچهر بونه تهنها ماکیاج و ڕوکهشێکه و هیچی‬ ‫تر‪ ،‬بۆیه ئێمه پێمان وایه کورد نه پێویستی به ئاینێکی‬ ‫ناسۆنالیستی ههیه نه پێویستی به بیرێکی ناسیۆنالیزمی ئاینی‬ ‫ههیه بهڵک و پێویسمان به بیرێێکی ئاینی لیبراڵ ههیه‪.‬‬

‫ههروهها له چهمکی ناسیۆنالیزم ونهتهوایهتی دهتوانین ماناکانی‬ ‫پلورالیزم و جۆرێک له تۆلێرانسی لێ ههڵگوێزین که ههموو‬ ‫ئهمانه وادهکهن چهمکی نهتهوه بان چهمکی ئاین گهرایی‬ ‫بکهوێت‪ ،‬ئاینگهرایی بهو پێیهی ئهمڕۆ ئایدیۆلۆژیای سیاسی‬ ‫ئیسالمی مانا به ئاین دهبهخشێت‪ ..‬چونکه له ههر نهتهوهیهکدا‬ ‫ههمیشه زیاد له ئاینێک و تهنانهت زیاتر له ڕێبازێک و‬ ‫مهزههبێکی ئاینی ههیه‪ ،‬تهنها بههۆی ڕۆحی نهتهوهیی له سایهی‬ ‫گیان و دنیابینییه نهتهوهییهکان‪ ،‬یهکێتی زمان و دڵبهندی به‬ ‫خاک و مێژوو کهلتوری هاوبهشهوه پێکهوه ههڵدهکهن‪ ،‬واته‬

‫بهکورتی به کوردی‪ ،‬نه ناسیۆنالیزم لهسهر بنهمای ئاین و نه‬

‫دهکرێ چهمکی نهتهوه وهک بابهتێک و زهمینهیهک بۆ‬

‫حوکمی تیۆکراسی کراوه و دهم ئاوهاڵ‪ ،‬هیچ کامیان ناتوانن‬

‫تۆلێرانس و یهکتر قبوڵکردن لێکبدهینهوه‪ ،‬چونکه له نهتهوایهتی‬

‫ئازادی ڕاستهقینه بۆ نهتهوه و دیموکراتی بۆ وواڵت بهدی‬

‫دا ڕاستی و دروستی باشی و ڕهوایهتی هیچ ئاینێک بهسهر‬

‫بهێنن ‪ ،‬نهکۆمهڵگهی مهیو و بێ جوڵهش دهتوانرێ لهسهر‬

‫ئاینێکی تردا نادرێت‪ ،‬له سهر بنهمای ئازادی نهک ههقیقهت‬

‫بنهمای ئازادی و جیاوازیش بیناکرێت و دامهزرێت‪ ،‬به‬

‫گهرایی مامهڵه لهگهڵ چهمک و بیروباوهڕه ئاینیهکان دهکرێت‪،‬‬

‫واتایهکی تر ئاین وهک ئایدۆلۆژیای ئیسالمی سیاسی هۆیهک‬

‫ئهگهر دهوترێت له ئایدۆلۆژیای ئیسالمی سیاسیش دا فرهیی‬

‫نیه بۆ ئاشتی و پهرهپێدانی دیموکراسی و ئازادی نهتهوایهتی‪،‬‬

‫ئاین پهسهنده و قبوڵکراوه‪ ،‬لهڕاستیدا ئهوه تۆلێرانس نیه‪،‬‬

‫کهواته دهبێت پێشخهری و ئهولهویهت بدهینه نهتهوایهتی و‬

‫چونکه لهسهر بنهمای لۆژیکێکه که دهڵێت لێگهڕێ با بچێت بۆ‬

‫ناسیۆنالیزمێکی لیبراڵ نهک ئاین و ئایدۆلۆژیای ئیسالمی‬

‫جهههنهم‪ ،‬نهک لێگهڕێ چونکه دهشێت ئهو ڕاست بکات واته‬

‫سیاسی‪.‬‬

‫لهسهر بنهمای دابهشبونی ههقیقهت نیه‪ ..‬ئێمه ئهمه له بهشی‬ ‫دواتردا به تهواوی ڕون دهکهینهوه و چهمک و فهلسهفهی‬

‫ئاین و ئازادی نهتهوه و ئازادی‬ ‫ئازادی‬

‫نهتهوهیی‪،‬‬

‫لهسهر‬

‫تواناو‬

‫تۆلێرانس بهتهواوی ڕوندهکهینهوه‪.‬‬ ‫بهرفرهیی‬

‫چێژبینین‬

‫وممارهسهکردنی ڕادهی ئازادی تاکهکانی ههر نهتهوهیهک‬ ‫دهوهستێت‪ ،‬به واتایهکی تر ئازادی نهتهوهیی و گهیشتن به‬ ‫مافه نهتهوهییهکان ودروستبونی کیانی سیاسی‪ ،‬ئازادی تاکهکان‬ ‫و‪ ،‬ئازادی ئاین و بیروڕاو‪ ،‬ئازادی کار و ئهندێشهو داهێنانی‬ ‫لێدهکهوێتهوه‪.‬‬

‫بهاڵم به پێچهوانهی ههموو ئهمانهوه چهمکی ئاین له ئهمڕۆداو‪،‬‬ ‫بهتایبهتی‬

‫لهسایهی ئایدیای ئیسالمی سیاسیدا ئاین نهک‬

‫ناتوانێ پلورالیزم و تۆلێرانس لهخۆی دا جێ بکاتهوه‪ ،‬بیخاته‬ ‫سهر پانتایی بیرکرنهوه تێگهیشتنهکانی بۆ مامهڵهکردن له گهڵ‬ ‫واقیعی ئهمڕۆ‪ ،‬کردارو بواره عهقڵییهکان و ههست و نهسته‬ ‫ئینسانییهکان‪ ،‬بهڵکو چهمکی ئاین کورت بۆتهوه بۆ یهک‬

‫واتا سهربهخۆیی و دروستبونی کیانی سیاسی نهتهوهیی؛ ههم‬

‫تێگهیشتنی سیاسییانهو‪ ،‬تهنانهت یهک فۆرم له تێگهی دینی که‬

‫ئازادییهکان دهستهبهر دهکات و ههم دهیانپارێزێ ‪،‬ههروهها‬

‫ئیتر توانای ههڵکردن لهگهڵ خۆیشیدا نیه ‪،‬به مانایهکی تر‬

‫نیهت‌| ‪87‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫ئهمڕۆ چهمکی ئاین ئاراستهو فۆرمێکی وهرگرتوه که مهزههبه‬

‫ههرگیز ئازادی نیه و ئازادی لهسهر بنهمای فرهیی و پلورالیزم‬

‫جیاوازهکانی خۆیشی لهگهڵ یهک ههڵناکهن‪ ،‬خهریکه به تهواوی‬

‫چێ دهبێت نهک تاکه ڕێگایهک بۆ ڕاستی تاکه ڕێگایهک بۆ‬

‫ئاین له ڕهههنده ڕۆحانی عیرفانییهکانی خاڵی دهبێتهوه دهبێته‬

‫ههقیقهت‪ ،‬بهاڵم کاتێ ئاین لهسهر بنهمای یهک تاکه ڕاستی یهک‬

‫کهرهستهیهک بۆ قوڕمیشکردن و تهقاندنهوه و کوشتوبڕو‬

‫ههقیقهت دامهزرێت‪ ،‬ئیتر قسهکردن له شتێکی وهک و ئازادی‬

‫توندوتیژی‬

‫شتێکی بێمانهیه‪ ،‬گومانیش لهوهدا نیه که ئازادی چهمکێکه ههم‬

‫ئهم ڕوانگه پێشکهوتوو خوازو هاوچهرخهی ئیسالمی سیاسی‪،‬‬ ‫له بهرانبهر ئازادی و شرۆڤه و لێکدانهوهی ئهم چهمکه دا‪،‬‬ ‫توشی کێشهی قوڵ و هرزری و فهلسهفی دهبێتهوه‪ ،‬تهنانهت‬ ‫ناشتوانێت خۆی لهقهرهی بابهتی ئازادی بدات‪ ،‬قسهی نوێ و‬ ‫جدی لهسهر بکات‪ ،‬چونکه له بنچینهوه تێڕوانینی ئاینی‬ ‫ناتوانێ له چوارچێوهی دهق و تێکسته پیرۆزهکان دهرچێت‪،‬‬ ‫ههمیشهش توانای پاساو هێنانهوهو پاکانه کردنی نیه‪ ،‬تهنانهت‬ ‫ناتوانێ ئازادی بۆ بیرکردنهوهی ئاینیش بڕهخسێنێت‪ ،‬ههر‬

‫ماناکانی تری وهک و دادپهروهری‪ ،‬تهنانهت بون ماناو‬ ‫جهوههری مرۆڤی لهسهر ڕادهوهستێت‪ ،‬کهواته داگیرکردن و‬ ‫زهوتکردنی ئازادی لهخۆیدا داگیرکردنی ناوهرۆکی مرۆڤ‬ ‫بونه و لێ سهندنهوهی سهروهریه له مرۆڤ‪ ،‬لێرهوه به پێی ئهم‬ ‫تیێگهیشتنه مرۆڤ مانایهکی نامێنێت له ئایدۆلۆژیای ئیسالمیئ‬ ‫سیاسی دا‪ ،‬تهنها وهکو بونهوهرێک بۆ قوڕمیشکردن و له‬ ‫قاڵبدان و کااڵ نهبێت ‪ ،‬کااڵیهک ‪ ،‬ڕۆبۆتێک که ئیتر ئامرازێکه‬ ‫و هیچی تر‪.‬‬

‫لێرهوهیه هزری ئاینی له جیاتی ئهوهی مهعریفه بهرههم بهنێنێت‬

‫حاڵهتی دوهمی ئازادی که‬

‫و تێپهڕاندنی عهقڵی ئهنجام دات‪ ،‬ههمیشه توشی دوگمایی دێت‪،‬‬

‫لهقهرهی نادات‪ ،‬تێڕوانینی ڕهههنده عرفانیهتهکهی ئاینه بۆ‬

‫خهریکی جوینهوه و دهمهزهرد کردنهوهی چهمکهکانه به ئاینو‬

‫ئازادی‪ ،‬که خۆی له کوشتنی ئارهزووهکان و تێپهڕاندی‬

‫سوینهوهی ئایهت و حهدیسهکانه به تێگهیشتنی نوێ چهمکه‬

‫ەهریزهکاندا دهبینێتهوه‪ ،‬واته لهم دیدهوه مرۆڤ ئهو کاته‬

‫فهلسهفی و زانستییهکان‪ ،‬ههڵبهته زۆر بهی جار بهههڵه و به بیر‬

‫دهتوانێت ههست بهئازادی خۆی بکات که له دهست دنیای‬

‫تهسکی ئاینییهوه ئهم کارهدهکرێت‪.‬‬

‫ەهریزهکان ڕزگاری بوه و مرۆڤێکی ڕۆحانییهو ئیتر له‬

‫ئهوهی پهیوهندی به ئازادییهوه ههبێت ئهم ڕوانگه هیچ ئیزافهو‬ ‫سهربارخستنێکی نیه وتهنها وهکو ههمیشه یهک دوو ئایهت‬ ‫دهجوێتهوه‪ ،‬که ئێمه لێرهدا بهکورتی ئهو ئایهتی و بۆچونانه له‬ ‫بهراورد به فهلسهفهی ئازادیا شرۆڤه دهکهین‪.‬‬

‫ئهم ڕوانگه کهم تا زۆر خۆی‬

‫ئازادییهکی ڕاستهقینهدا دهژی‪ ،‬ههڵبهته‪ ،‬پێچهوانهی ئهم دیده‬ ‫میتافیزیکییه الی بیرمهندانی ڕۆشنگهریش‪،‬‬

‫وهک بهرلین‬

‫دهیخاته ڕوو ئهم ههڵهیه بۆ تێگهیشتن له ئازادی دووباره‬ ‫دهبێتهوه‪ ،‬ههرچهنده‬ ‫ناکوژرێن‬

‫الی کانت ەهریزه و ئارهزوهکان‬

‫بهڵکو ڕیکدهخرێن‬

‫و بههۆی تهنزیمکردن و‬

‫وهک ههمیشه ئهوان ئهم ئایهتانه دهڵێنهوه (انا هدیناه السبیل‬

‫عهقڵهوه کۆنترۆڵ دهکرێت‪ ،‬ئهمهش له خۆیدا تهکانێکی دا به‬

‫اما شاکرا و اما کفورا)‪( ،‬ال اکراه في الدین) (‪ )11‬واتای‬

‫ئازادی له ڕوی تیۆرییهوه‪ ،‬بهاڵم بهرلین ڕهخنهی توند لهم‬

‫کورتی ئهم ئایهتانه ئهوهیه‪ ،‬تۆ ڕێگای ڕاستت نیشان دراوه‪،‬‬

‫دیده دهگرێت و پێی وایه بهستنهوهی ئازادی به عهقاڵنیهتهوه و‪،‬‬

‫ئیتر تۆ ئازادی ڕێی ڕاست و خواپهرستی ههڵدهبژێریت که‬

‫خستنه ژێرباری ههلبژاردن و بڕیارهکان مرۆڤ بۆ ژێر ڕکێفی‬

‫چارهنوسهکهی بهههشته‪ ،‬یان بێ باوهڕی ههڵدهبژێریت که‬

‫عهق‬

‫له خۆیدا کوشتنی ئازادییهوه سهرهنجام فاشیزم بهرههم‬

‫عاقیبهتهکهی دۆزهخه‪ ..‬مهحکوم کردنی مرۆڤ به ههڵبژاردن له‬

‫دههێنێت (‪(11‬‬

‫نێوان دوو شت دا که پێشتر یهکالیت کردۆتهوه که ئهوه‬ ‫ڕاستیهکهو ئهوهیان چهوته‪ ،‬یان مهحکوم کردنی مرۆڤ به‬ ‫ههڵبژاردن له نێوان بهههشت و دۆزه دا چ ئازادییهکه و له‬ ‫کوێی فهههنگ و فهلسهفهی ئازادیدا جێی دهبێتهوه‪ ،‬بهرلین که‬ ‫به فهیلهسوفی ئازادی ناسراوه لهبارهی ئازادییهوه مشتومڕو‬ ‫ئارگۆمێنتی قوڵی ئهنجام داوه‪ ..‬ئهو پێی وایه ناچارکردنی‬ ‫مرۆڤ به ههڵبژاردن له نێوان دوو شت دا یا دوو ئۆپشن دا‪،‬‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 88‬‬

‫بهرلین له تیۆر سێنیهکهی دا دهربارهی ئازادی دوو جۆر له‬ ‫ئازادی جیادهکهتهوه‬

‫ئازادی نێگهتیڤ و ئازادی پۆزهتیڤ‪،‬‬

‫ئازادی پۆزهتیڤ ئهوهیه ههڵسوکهوتهکانی مرۆڤ لهژێر سایهی‬ ‫یاساو ڕێساکانی عهق دا سیستماتیک کراوه‪ ،‬بهاڵم ئازادی‬ ‫نێگهتیڤ ئهوهیه سنورهکان دهبهزێنێت و ئازادییهکی بێ جڵهو‬ ‫وکۆنترۆڵ نکراوه‪ ،‬و تاک دهتوانێ وهکو دهیهوێت بای باڵی‬ ‫بدات‪ ،‬بهرلین له شرۆڤه و تیۆرسێنییهکهی دا الینگری له ئازادی‬

‫نێگهتیڤ دهکات و ئهوه دهسهلمێنێت که له ههندێ حاڵهت دا‬

‫اكراه فی الدینک‪ ،‬مانای ئهوه نیه مرۆڤ ئازاده ئایندار بێت‬

‫نهبێت ههمیشه دهبێت دهرفهت بۆ ئازادییهکی بێ خهوش و‬

‫یاخود بێ ئاین ‪)19(.‬‬

‫ڕههای تاک بهێڵرێتهوه‪ ،‬ئێمه لێرهدا ناچینه ناو شرۆڤه و‬ ‫ووردهکاریهکان و موناقشه تیۆرییهکانی ئهم باسهوه‪ ،‬بهاڵم‬ ‫دهتوانین بڵێین هیچ کاتێ ناتوانین بابهتی ئازادی وهکو مافێک‬ ‫ببهستینهوه به سزاوه‪ ،‬به تایبهتی سزایهکی وهکو ژیانی دۆزه ‪،‬‬ ‫چونکه هیچ کاتێ ههڵبژاردنی دۆزه‬

‫نابێته یهکێک له‬

‫ئهگهرهکانی هیچ ههڵبژاردن و ئیختیارێکی تاکه کهس‪ ،‬کهواته‬ ‫ئازادی تاک و توانای ههڵبژاردنی تاک به مهفهومی باوی‬ ‫ئیسالمی ئایدۆلۆژیای ئیسالمی سیاسی ناکهوێته ناو دوو‬ ‫ئۆپشن و دو وههڵبژاردنیشهوه‪ ،‬بهڵکو لهڕاستیدا تهنها یهک‬ ‫ههڵبژاردن دهمێنێتهوه که ئهویش ههڵبژاردنی ڕێگهی ڕاسته به‬ ‫تێگهیشتنی ئیسالمی سیاسی و ئاینی ئیسالم‪.‬‬

‫لێره وه دهکرێت پێشخهری وئهولهوییهت بدهینه چهمکی‬ ‫نهتهوایهتی نهک دین و ئاینزایی‪ ،‬چونکه ئازادی نهتهوهیی و‬ ‫سهربهخۆیی کیانی سیاسی نهتهوهیی ‪ .‬ئازادی ئاین و دینداری‬ ‫فهراهم دهکات ههم ئازادیه تاک گهرییهکان‪ ،‬واته ڕێک‬ ‫پێچهوانهی ئهو بۆچونه سهقه ت و نامهنتق و ناعهقاڵنییه ی که‬ ‫ئهمڕۆ ئیسالمی سیاسی له زهینی کادرو تاکهکندا تۆخی‬ ‫دهکاتهوه که دهبێت پێشخهری بدرێته ئاین ‪ ،‬دهبێت پێش‬ ‫ئهوهی کورد بن ئیسالم بن‪ ..‬تهنانهت ههندێکیان به ئاشکراو‬ ‫به شێوهیهکی تیۆریزهکراو جهخت لهسهر ئهوه دهکهن که‬ ‫نهتهوایهتی شرکه و ناکرێ جێی پهسهندکردن‬

‫بێت تانهت‬

‫هێنده دهیبێزرێنن تا ئاستێکی نهشیاو به باسکردن ‪ ..‬ئاێمه له‬ ‫شوێنی تردا به دورودرێژیی باسی ههڵوهشانهوهی چهمکی‬ ‫نهتهوهمانکردوه و لێرهدا به پێویستی نازانین بۆی‬ ‫بگهڕێنینهوه‪ .‬بهاڵم وهک وهکو لهم دوو بهشه دا ڕون بۆتهوه‬ ‫بۆمان نهتهوایهتی وهکو چهمکو تێزێکی عهقاڵنی ههم‬ ‫دهستهبهری ماف و ئازادییهکان دهکات‪ ،‬ههم ئاشتی و‬ ‫دیموکراتی‪ ،‬بهاڵم به پێچهوانهوه ئاین له ئایدۆلۆژیای ئیسالمی‬ ‫سیاسیدا نهک ناتوانێت دهستهبهری ماف و ئازادییهکان بێت‬ ‫بهڵکو لهگهڵیشیان ههڵناکات کهواته له ههردوو حالهتهکهدا‬ ‫پیشخهری و ئهولهویهت بۆ نهتهوایهتییه‪.‬‬

‫چونک هیچ کهس نیه بڵێت من ڕێگهی ههڵه ههڵدهبژێرم و‬ ‫ئاگری دۆزهخم دهوێت‪ ،‬بهڵکو ههمیشه ههڵبژاردن لهسهر ئهو‬ ‫ئهگهرهیه که تۆ باشترین یا ڕاسترینت ههڵبژاردوه ‪،‬کهواته‪،‬‬ ‫تهنانهت بهم مهنتق و لۆژیکهش بێت هیچ ههڵبژاردن و هیچ‬ ‫دهرفهتێک بۆ ئازادی نامێنێتهوه ئیتیر نازانم ئهم دیده له‬ ‫کوێوه چهمکێکی وهکو ئازادی دێت به دهمیاندا بێ ئهوهی‬ ‫هیچ ئارگۆمێنتێک و ڕونکردنهوه و سهلماندنێکی لهسهر بکهن ‪.‬‬ ‫تهنانهت بۆ ئایهتی (ال اکراه في دین) محهمهد ئهرگۆن بهڵگه‬ ‫به تهفسیری فهخرهدینی ڕازی دێنێتهوه و دهڵێت‪ ،‬کئهو‬ ‫تهفسیرهیه كه پانتایی عهقلی سهدهكانی ناوهڕاستمان دێنێتهوه‬ ‫بیر‪ ،‬ئهو واته ڕازی دهڵێت‪ :‬خوا دهیهوێت مرۆڤ له دونیادا‬ ‫تاقی ب اتهوه‪ ،‬بۆ زانینی ناوهرۆك و خۆڕاگری مرۆڤ بهر له‬ ‫سهپاندنی حوكمی خوا بهسهریدا و چارهنوسی دیاری ب رێت‬ ‫داخۆ دهچێته بهههشت یا دهچێته ئاگر‪ ،‬ئا ئهوهیه مانای کال‬

‫نه تهوایهتیل ئاین و تۆلێرانس‬ ‫ههر وهکو (جۆن لۆک) دهڵێت ئاین بههۆی ماهییهت و‬ ‫ناوهرۆکهکهیهوه ناکرێت به زۆر بهسهر خهڵکیدا بیسهپێنیت‪،‬‬ ‫کهواته له بنهمادا ئایین بابهتێک نیه بۆ توندوتیژی بهلکوو‬ ‫دهبێت ههڵکردن و لێبوردهیی و بهخشین و خۆشهویستی لهگهڵ‬ ‫خۆیدا بهێنێته کایهوه‪.‬‬ ‫له ڕاستیش دا ئاینی ئیسالم له فۆرمه ئاسایی و میللییهکهیدا‬ ‫پڕه له هاندان بۆ لێخۆشبون و هاوکاریی و یارمهتیدان‪،‬‬ ‫ڕێزگرتن‪ ،‬چهندین دهق ههیه که کهسهکان هان دهدات بۆ چاکه‬ ‫و لێخۆش بون که له بهرانبهردا بهڵێنی نوسینی خێری زۆر‬ ‫بۆیان و وهرگرتنی قهسرو ڤێال وحۆری وپاداشتی گهوره‬ ‫دهدات‪ ،‬بهاڵم لهڕاستی دا ههموو ئهمانه ناچنه ناو چوارچێوهی‬ ‫تۆلێرانس و لێبوردن به مانا فهلسهفییهکهی‪ ،‬بهڵکوو به پێی ئهو‬ ‫تێگهیشتنهو ئهو فۆرمه باوه ی ئیسالمیش ههیهتی و ئهو‬

‫نیهت‌| ‪89‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫ستراکتورهی که ئایدۆلۆژیای ئیسالمی سیاسیان پێکهێناوه‪ ،‬له‬

‫له دنیای خۆرئاوادا زۆر بیرمهندو هزرهڤانی بهرز شرۆڤه و‬

‫زۆر ڕووهوه ئهم ئایدۆلۆژیایه توشی دهرگیربوون دهبێت لهگهڵ‬

‫ڕای جیاوازیان بۆ ئهم چهمکه خستۆته ڕوو ‪،‬ئێمه لێرهدا ههندێ‬

‫ماناکانی تۆلێرانس و ناتوانێت لهگهڵ لیبوردن ههڵبکات‪ ،‬واته‬

‫له و بیروڕاو ئارگۆمێنتانه دهخهینه ڕوو که بۆ ئهم چهمکه ههیه‬

‫لێبوردنی ئاینی لهگهڵ ناوهرۆکی لێبوردن ههڵناکات بهو واتایهی‬

‫و دواتر له پهیوهندیدا به دۆزی نهتهوهیی و ئایدۆلۆژیای‬

‫ئاین لێبوردن بهکار دههێنێت‪ ،‬بهڵکوو ئهم چهمکه لهگهڵ چهندین‬

‫ئیسالمی سیاسییهوه شرۆڤهکاری و ‪ ،‬بۆچونی خۆمان دهخهینه‬

‫چهمک و تێگهی وهکو (جزییه) وکوشتنی ههڵگهڕاوه و (مرتد)‬

‫ڕوو‪.‬‬

‫و (صراط المستقیم) دهکهوێته لێکدژی و تهنگه تاوییهوه‪،‬‬ ‫سهرهڕای ههقیقهت گهراییهکهی‪ ،‬که ئیتر ئهم چهمکه واته‬ ‫تۆلێرانس بهتهواوی ههڵدهوهشێنێت‪.‬‬

‫"به شێوهیهکی گشتی دهوترێت مانای تۆلێرانس ئهوهیه که‬ ‫ئهوهی ئێمه قبوڵمان نیه قبوڵی بکهین‪ ،‬دیوی دهرهوهی ئهم‬ ‫تێگهیشتنهش ئهوهیه که لێرهدا لێکدژییهک ههیه‪ ،‬واته چۆن‬

‫سهبارهت به فرهیی پارت و حزبی سیاسیش‪ ،‬دهکرێ سێ‬

‫دهتوانین بڵێین بهڕاستی شتێک که قبوڵمان نیه ‪ ،‬له ههمان کاتا‬

‫ئاراسته دهسنیشان بکهین و ئاماژهیان پێ بدهین ئاراستهی‬

‫پهسهندی دهکهین ‪ ..‬ک(‪)21‬‬

‫یهکهم پێی وایه فرهیی حزبی دروستهو هیچ کێشیهکه نییه‬ ‫(اباحتها مملقا)‪ ،‬بهاڵم ئهم ئاراستهیه زۆر الوازه و‬ ‫بهڵگهکانیشیان بههێز نییه؛ تهنها ئهوهیه دهڵێن ئیسالم جێی‬

‫به واتایهکی ترک تۆلێرانس کارێکی عهقاڵنییه‪ ،‬یانی ههڵبژاردنه‬ ‫له نێوان ناکۆکهکان داک (‪)22‬‬

‫مهجوس و ئاگر پهرست وبتپهرستهکانی کردبۆوه‪ ،‬ههروهکو‬

‫واته تۆ یهکێک له ناکۆکهکان ههڵدهبژێریت‪ ،‬ههڵبهت ئهم‬

‫چۆن جێی یههودو نهسرانیهکانی کردبۆوه‪ ،‬کهواته دهکرێ‬

‫ناکۆکیه که تۆ ههڵیدهبژێریت ڕێ به بونی ناکۆکی ئهوانی تر‬

‫ئێمهش جێی شیویعی و عهلمانیهکان بکهینهوه‪.‬‬

‫دهدات و ئهو بنهمایانهش قبوڵ دهکات که ناکۆکی بهرههم‬

‫ههرچی ئاراستهی دوهمه بهشێوهیهکی ڕهها ڕهتی دهکاتهوه‬ ‫(منعها مملقا)‪ ،‬بهاڵم ئاراستهی سێیهم ڕێی پێدهدات‬

‫له‬

‫چوارچێوهی سیاسهتێکی شهرعیدا واته بهمهرج‪ ،‬شایهنی باسه‬ ‫محهمد عهنده دهکوێت ناو ئهم ئهراسته وهکو نوێکهرهوه و‬ ‫ڕیفۆرمیستێکی ئاینی (‪)21‬‬ ‫بهههرحاڵ لهگهڵ ههموو ئهمانهشدا دهکرێت بڵێین‪ :‬تۆلێرانس‬ ‫ههم وهکو چهمک ههم وهکو ڕیشه بنهمایهکی ئاینی ههیه‪ ،‬له‬ ‫ئهنجامی سهرههڵدانی بزوتنهوهی ڕیفۆرمی ئاینی وشهڕی‬ ‫کاسۆلیک و پرۆتستانتهکان هاته ئاراوه‪ ،‬ئهویش به مانای‬ ‫لێبوردن و سنگ فراوانی یا یهکتر قبوڵکردن‪ ،‬یا پێکهوه‬ ‫ههڵکردن‪ ،‬که بهڕای من ههموو ئهم مانایانهش بهسهریهکهوه‬ ‫دیسان ههر ناتوانن مانای تۆلێرانس بدهن‪ ،‬ڕاسته تۆلێرانس‬ ‫سهرهتا وهکو چهمک له بیری ئاینی وکێشهی ئاینیییهوه‬ ‫ههڵقواڵو‪ ،‬بوو بابهتی گفتوگۆ و تێڕامان ولێکدانهوهی هزری‬ ‫فهلسهفی‪ ،‬بهاڵم وهک دهبینین دواجار هۆش گۆش و سنورو‬ ‫مهوداکانی بیرکردنهوهی ئاینی بهو پێیهی ههیه یا ههبوو‪،‬‬ ‫تێدهپهڕێنێت و دهبێته ئهلیمێنتێکی فهلسهفهی لیبرالیزم و دنیای‬ ‫سیاسهت و فهلسهفه بهگشتی‪.‬‬

‫دههێنن‪ ،‬ههرچهنده ئێمه خۆمان تهبا نهبین لهگهڵ خودی‬ ‫ناکۆکی یه دا‪ ،‬بۆ نمونه‬

‫پێش ئهوهی دژی بیرو ڕای‬

‫هاوسێکهت بیت‪ ،‬دژی ئهوهی دهسوهردرێته ژیان و کارباری‬ ‫ئهوان ‪.‬‬ ‫به واتایهکی تر تۆلێرانس ئهوهیه که تۆ ههم دژی بێ باوهڕان‬ ‫بیت و ههم دژی کوشتنیان بیت‪ ..‬بهاڵم دژبونی دووهم بههێز‬ ‫تره له دژ بونی یهکهمک (‪ ،)23‬بهاڵم ئهوهی ئێمه پێی گهیشتوین‬ ‫وئهوهی تۆلێرانس له مانا فهلسهفییهکهیدا به ئێماهی دهبهخشێت‬ ‫ئهوه نیه که تۆ من ناکوژیت وهک چاکهیهک بهسهرمهوه‪ ،‬بهڵکو‬ ‫تۆ من ناکوژیت لهبهر ئهوهی منیش چاکهیهکم و بهشێکم له‬ ‫چاکه و ههقیقهت الیه‪ ...‬دهوترێت له نێوان تۆلێرانس و‬ ‫گوماندا جیاوازی ههیه؛ تۆلێرانس کاتێ واتا پهیدا دهکات که‬ ‫ڕهخنهو ناکۆکی بهرانبهر ئهو ههیه بهاڵم لهههمان کاتا لێبوردنت‬ ‫بۆی ههیه‪ ،‬بهاڵم ئهگهر شتێ سهرکوت نهکهیت بههۆی ئهوهی‬ ‫دڵنیا نیت که ناڕاسته یا خراپه ئهوا تۆلێرانس له ئارادا نیه‪،‬‬ ‫(‪ ..)24‬به بڕوای ئێمه ئهم بۆچونهش ڕاست نییه لهبهر ئهوهی‬ ‫نابێت تۆلێرانس وهک چاکهیهک بهسهر ئهوانی ترهوه لێک‬ ‫بدرێتهوه بهڵک و دهبێت له وابهستهیی و پهیوهندیدا به‬ ‫مافهوئامانج وئازادییهوه لێکبدرێتهوه ‪ ،‬ئهگهرنا دواجار دهبێته‬ ‫بابهتێکی بهشهکی و جزئی وهک ئهوهی الی لۆک ههیه و به‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 01‬‬

‫ئیمتیازێکی ئاینی دادهنرێت‪ ،‬ههروهها وهک دواتر دێینه سهری‬

‫ری بینی له چهسپاندنی ئاشتی و پێکهوه ههڵکردن و بهتایبهتی‬

‫الی پیهر بایل به پێچهوانهوه نادڵنیایی و گومان‬

‫له ڕووی سیاسییهوه‬

‫بوو به بنهمایهکی گرنگ بۆ‬

‫سهرچاوهیهکن بۆ تۆلێرانس‪.‬‬

‫جیاکردنهوهی دین له دهوڵهت‪.‬‬

‫سپی نۆزا بهرگری و داکۆکی خۆی له تۆلێرانس لهسهر بنهمای‬

‫پیر بایل ‪ Bayle-‬یهکێکی تره له نوسهره فهڕهنسییه‬

‫ماف و یاسای سروشتی دادهڕێژێت‪ ،‬سپی نۆزا پێی وایه‪،‬‬

‫پرۆتستانت مهزههبانهی لهم ڕوهوه قسهی گرنگی ههیه له‬

‫یاسای سروشتی لهسهر مرۆڤ حهتمییه و به حوکمی یاسای‬

‫ڕوانگهی ئهودا بۆ جیاکردنهوه و دیاریکردنی ههقیقهت له‬

‫و ههم‬

‫ناههقیقهت عهق باشتره له ئیمان‪ ..،‬به بڕوای بیل تهنانهت‬

‫عهقاڵنی‪ ،‬له نێوان بونهوهرانیش دا عهقاڵنیهت تهنها خاسیهتێکی‬

‫عهقڵیش ناکرێت به تهواوی متمانهی پێ بکهین‪ ،‬کهواته‬

‫مرۆڤه‪ ،‬نا لێبوردهیش کارێکی ناعهقاڵنییه به پێچهوانهوه‬

‫ڕێگایهکی تهواو و دڵنیاییهکی ڕهها بونی نییه‪ ،‬ئهمهش بۆ‬

‫تۆلێرانس عهقاڵنییه و مرۆڤ دهبێت کاری پێبکات و لهسهری‬

‫خۆی سهرچاوهی تۆلێرانسه‪ ,‬ههروهها بهڕای ئهو ڕێکهوتنێکی‬

‫سروشتی مرۆڤ ههم ههستهوهره ‪ ،‬ههم سۆزهوهر‬

‫تهواو له نێوان خهڵک دا بونی نییه و‬

‫بڕوات وهک بهشێک له سروشتی خۆی (‪)25‬‬ ‫جۆن لۆک ‪ ،‬له ووتاری ا دهربارهی لێبوردن (‪(An 1991‬‬ ‫)‪Essay Concerning Toleration‬و نامهکیهدا‬

‫پهسهند کردنی‬

‫سنورداری عهق و نهبونی کهماڵ‪ ،‬وهکو خاسیهتێکی تایبهتی‬ ‫مرۆڤ بۆخۆی دهبێته هۆی تۆلێرانس‪)21( ،‬‬

‫دهربارهی لێبورد )‪(Epistola de -1685 Toleration‬‬

‫لێرهوه تۆلێرانس وهکو چهمکێک بنهما فهلسهفییهکانی خۆی‬

‫داکۆکی له تۆلێرانسی سیاسی دهکاتهوه (‪)29‬‬

‫دادهڕێژێت و الی میل بهتهواوی پایهدار دهبێت‪.‬‬

‫لۆک پێی وایه ئاین به هۆی ئهو چییهتی و ناوهرۆکهی‬

‫بهاڵم پێش ئهوه پێوسته ئهگهر زۆر بهکورتیش بێت تۆلێرانسی‬

‫ههیهتی‪ ،‬بههیچ شێوهیهک ناکرێت به زۆر بیسهپێنریت‪ ،‬کهواته‬

‫سیاسیش بخهنینه ڕوو‪ ،‬وهک دهردهکهوێت داکۆیکارانی ئهم‬

‫له بنهڕهتدا ههموو ئاینهکان جهخت له پێکهوه ژیان و لێبوردن‬

‫ڕهههنده زیاتربهرگرییان له نهبونی لێبوردهیی و تۆلێرانس‬

‫دهکهنهوه‪ ،‬نامهیهک دهربارهی لێبوردن‪ ،‬تێڕامانێکه دهربارهی‬

‫کردوه‪ ،‬ئهویش به بیانوی پاراستنی ئاسایش و مانهوهی‬

‫پیهوهندی ئاین و دهوڵهت‪ ،‬لۆک له ئهنجامی شیکردنهوه و‬

‫دهوڵهت(زیاترئهوانهی‬

‫وهکو‬

‫ئارگۆمێنتکردنهوه‪ ،‬دهگاته ئهوهی‪ ،‬ئاین و دهوڵهت لهیهک‬

‫مۆرگینساو ئهم بۆچونهیان ههیه)‪ .‬بهاڵم ئهمهش ڕاست نییه‬

‫جیابکاتهوه و تێڕوانینهکانشی دهربارهی دهوڵهت ههم ڕونتر و‬

‫چونکه له سیستهمی سیاسی ئێستهدا و له دهوڵهتی دیموکراتی‬

‫ههم کامڵتر بێت‪ ،‬ئهوهی گرنگه ئێمه لهالی لۆک بیزانین ئهوهیه‬

‫دا ههمیش جهخت لهسهر فرهیی و فره ڕهنگی و ڕێز و‬

‫لۆک پێیوایه نابێت لێبوردن دوو گروپ بگرێتهوه‬

‫پاراستنی ماف و ئازادییهکان و جیاوازییهکان و ئازادی بیر و‬

‫یهکهم‪:‬‬

‫ئهو‬

‫گروپه‬

‫مهزههبیانهی‬

‫پهیوهندییهکانیان‬

‫بهرژهوهندی حکومهت یا نهتهوهیهک دهخاته مهترسییهوه ‪ ،‬که‬ ‫ئهگهری زاڵبونی بێگانهکان فهراههم بکات‬

‫ههڵگری‬

‫تیۆرهی‬

‫واقعین‪،‬‬

‫ڕا دهکرێتهوه‪ ،‬وهک فاکتهرو پاڵنهرێک بۆ وهالء و ئینتیماو‬ ‫پاراستنی ئاسایش و بهرژهوهندی گشتی‪ ،‬نهک‬

‫فکری‬

‫تۆتالیتار و دیکتاتۆری که ههموو ڕاستی و ههقیقهتێکی الی‬ ‫خۆی گل دهدایهوه و ههموو دهنگێکی نهیار و ڕهخنهیی‬

‫دووهههم‪ :‬سود وهرگرتن له ئهگهری لێبوردن خوانهناسهکان‬

‫سهرکوت دهکرد به بیانوی پاراستنی یهک ڕیزی و‬

‫(ملحد) ناگرێتهوه‪ ،‬چونکه لێبوردن ئیمتیازێ ی ئاینیه و به‬

‫بهرژهوهندی گشتی‪ ،‬بهاڵم له دنیای ئێستایا یهکێتی لهسهر‬

‫بڕوای لۆک لهبهر ئهوهی ئهوان بڕوایان به خوا نیه کهواته به‬

‫بنهمای جیاوازی و فرهیی دادهمهزرێت نهک سهرکوت و‬

‫مهترسی دادهنرێن و ناکرێ متمانهیان پێ بکرێت‪ ، )21( ..‬ئهو‬

‫سڕینهوهی ئهوی دی‪ ،‬ئهمهش خۆی له سیاسهت و ئهلمێنتهکانی‬

‫تێزو بۆچونانهی لۆک لهکاتی خۆیدا خستنییه ڕوو لهبارهی‬

‫لیبرالیزم دا دهبینێتهوه و ئاشتی و چاالکی بازرگانیش بهرگری‬

‫تۆلێرانس و لێبوردنی ئاینییهوه‪ ،‬ئهگهر چی دوایی تێپهڕێنران‬

‫لهوهها دیدێک دهکهن نهک سهرکوتکردن و ههقیقهتگهرایی تاک‬

‫به تایبهت وهک ئهوهی جۆن ستیوارت میل کردی‪ ،‬بهاڵم دهبێت‬

‫الیهنه‪.‬‬

‫بزانین له کاتی خۆیدا ئهو گوتارو نامانهی ئهو ڕۆڵێکی کاریگه‬

‫نیهت‌| ‪91‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫جێگهی سهرنجه که کفارابیش باشترین شارهکهی (مدینة‬

‫سێ‪:‬هم‪ :‬گریمانهی سێیهم ئهوهیه‪ ،‬وای دانێ بهشێک له‬

‫فاضلة) لهسهر بنهمایهکی نالێبوردهو سهرکوتکردن بینا کرد که‬

‫ههقیقهت الی ئهوانه و بهشێکی الی ئێوه کهواته دیسان نابێت‬

‫تیایدا پێویست بوو موخالیفان و بێ باوهڕان به دهرجهی‬

‫ئهوان سهرکوت بکرێن چونکه بهشێک له ههقیقهتیان الیه‬

‫جیاواز دابهشکرێن و ئیتر بکوژرێن یا سهرکوت کرێنک (‪.)29‬‬

‫وپێویسته ئهو ههقیقهتهی الی ئهوانیش دهرکهوێت نهک‬ ‫سهرکوت (‪.)31‬‬ ‫بهم پێیه وهک دهبینین‪ ،‬ڕهههنده فهلسهفییهکهی ئهم چهمکه ‪ ،‬که‬ ‫الی میل به لوتکه دهگات‪ ،‬خۆی له دابهشکردنی ههقیقهت دا‬ ‫دهبینێتهوه‪ ،‬نهک قورخکردنی ههقیقهت و چاکهیهک بهسهر‬ ‫ئهوانی ترهوه‪ ،‬کهواته دهکرێت بڵێین‪ :‬تۆلێرانس ئهوهیه که ئێمه‬ ‫باوهڕمان بهوه ههبێت ههمیشه ههقیقهت دابهشدهبێت و هیچ‬ ‫کاتێک ههقیقهت به تهواوی الی ئێمه نییه‪ ،‬لێرهوه ئێمه ناتوانین‬ ‫و بۆمان نیه ئهوان سهرکوت بکهین‪ ،‬به هۆی بونی بهشێک‬ ‫لهههقیقهت الی ئهوان‪ ،‬لهبهر ئهوهی ئهوان ههقیقهتیان کهوتۆته ال‬ ‫‪ ،‬نهک ئێمه توانای چاکه کردنمان بهسهر ئهوان دا ههیه‪.‬‬

‫ڕوانگهی قوڵ و فهلسفی بۆ تۆلێران‬

‫که ەی‬

‫میل به لوتکهی خدۆی دهگدات و بهرجهسدته‬ ‫دهبێت ئهوهیه که ئهگهر خهڵکی ههموو دنیدا‬ ‫لهسددهر یددهک بدداوهڕبن و تاقدده یددهک کددهس‬ ‫بدداوهڕێکی تددری هددهبێت ئددهوا نابێددت بیددرو‬ ‫باوهڕی ئهوکهسه سهرکوت بکرێت‪.‬‬

‫خۆ ئهگهر تۆلێرانس بریتی بێت له توانای چاکه کردن لهگهڵ‬ ‫ئهوانی تر‪ ،‬ئهوا ههم مافی ئهوهمان ههیه و ههم دهشێت ئێمه‬ ‫چیتر به ههر بیانوییهک خۆ لهو چاکه یه ببوێرین‪ ،‬ڕهنگه ههر‬ ‫ئهوهش به خودی چاکه و به چاکهکردن لێک بدهینهوه‪ .‬جێی‬ ‫سهرنجه ‪،‬ئهم واتا فهلسهفییه قوڵهی تۆلێرانس‪ ،‬که له بیری‬ ‫ڕۆژئاوادا ‪،‬بهم دوایانه و لهئهنجامی ڕیفۆرمی ئاینی و بگرهو‬ ‫بهردهو مشتومڕێکی فهلسهفی قوڵ جێ کهوت‪،‬‬

‫له ئاینی‬

‫زهردهشتی دا ڕیشهیهکی قوڵی ههیه‪ ،‬ڕێک به واتای دابهشبونی‬ ‫ههقیقهت ‪ ،‬له ئاینی زهردهشتیدا به پێچهوانهی ئاینه سامییهکان‬ ‫میل ههموو بهڵگهکانی له دژی لێنهبوردن دههێنێتهوه و ههموو‬ ‫ڕهتدانهوهکهیشی لهسهر سێ گریمانه دادهڕێژێت‪:‬‬ ‫یهکهم‪ :‬واگریمانه بکه که ڕاستی الی ئهوه‪ ،‬کهواته نابێت‬ ‫ئهو سهرکوت بکهیت چونکه ئهوکاته تۆ ڕاستی یا ههقیقهتت‬

‫کهس به زهردهشتی لهدایک نابێت‪ ،‬بهڵکو له تهمهنی ‪ 15‬ساڵی‬ ‫دا و له سهر بڕیارو ویست و خۆی ئاینهکه ههڵدهبژێرێت‪،‬‬ ‫ڕێوڕهسمی زهردهشتیبونی بۆ دهگیرێت و لهو ڕێوڕهسمهدا‬ ‫پشتێنی‬

‫زهردهشتی‬

‫دهبهستێت‪،‬‬

‫خۆ‬

‫ئهگهر‬

‫ئاینهکهش‬

‫ههڵنهبژێرێت‪ ،‬بهر نهفرهت ناکهوێت و بکوژرێت ‪ ،‬چونکه له‬

‫سهرکوت کردووه‪.‬‬

‫بنهمادا ئاینهکه بڕوای بهوه ههیه دهشێت لهدهرهوهی ئاینی‬

‫دووههم‪ :‬گریمانهی دووهم ئهوهیه؛ ههقیقهت الی تۆیه‪ ،‬بهاڵم‬

‫زهردهشتی تۆ کهسێکی چاکه خوازبیت و جێی پهسهند‬

‫دیسان نابێت ئهو سهرکوت بکرێت‪ ،‬چونکه ئهو ههقیقهتهی الی‬ ‫تۆیه دهبێت بگاته ئهویش یا ئهوانیش‪ ،‬بۆ ئهمهش دهبێت‬ ‫ببێته بابهتی تێڕامان‪ ،‬بیرککردنهوهی کهسانی دی و‪ ،‬دهبێت له‬ ‫ئهنجامی ملمالنێ و بهربهرهکانێ فکرییهکان دا بهڵگهمهند‬ ‫بکرێت و ههقیقهت دهوڵهمند بکرێت‪ ،‬بۆ ئهوهی ههقیقهت بگاته‬ ‫ئهوانیش‪ ،‬نهک سهرکوت بکرێن و پێیان نهگات‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 02‬‬

‫بیت(‪)31‬‬ ‫بهاڵم پرسیاری سهرهکی لێرهدا ئهوهیه‪ ،‬ئایا تۆلێرانس بهم‬ ‫واتایه (دابهشبونی ههقیقهت) لهکوێی ئایدۆلۆژیای ئیسالمی‬ ‫سیاسیدا جێی دهبێتهوه؟‪ ،‬ئایا دهگونجێت و ڕێ پێدراوه‬ ‫کهسێک که ههڵگری بیری ئیسالمی سیاسی بێت‪ ،‬مهبدهئیهن‬ ‫بڕوای بهوه ههبێت دهشێت ههقیقهت بکهوێته الی بابایهکی بێ‬

‫بڕوا (ملحید) و ئیسالم بێ ههقیقهت بمێنێتهوه؟‪ ،‬ئایا ئهم چهمکه‬

‫تێگهیشتن و فۆرمهی ههیه نهک ناتوانێت بنهمایهک بێت بۆ‬

‫چۆن دهتوانێ لهو لێکدژییه خۆی ڕزگار کات که له گهڵ‬

‫ئازادی و ئاشتی ڕاستهقینهو تۆلێرانس ‪ ،‬بهڵکوو له بنچینهوه‬

‫چهمکێکی وهکو (سیراط المستقیم) بۆ دروست دهبێت؟‬

‫کێشهی قوڵی لهگهڵ ئهم چهمکانهداههیه و ناتوانێت لهگهڵیشیان‬

‫لێرهوه بهتهواوی ئهوه ڕوون دهبێتهوه‪ ،‬که دهشێت ئاین‬

‫ڕابێت‪.‬‬

‫ههڵگری لێبوردنی مهزههبی و دینی بێت بهاڵم لێبوردن بهمانا‬

‫ههرچهنده دیدی هاوچهرخی ئیسالمی‪ ،‬ئهگهر تهنها له ڕوی‬

‫فهلسهفی وسیاسییهکهی نا‪ ،‬واته ئاین ڕێ بدات به ئاین و‬

‫که کێشهی کورد‪،‬‬

‫تیۆریشهوه بێت دان دهنێت بهوهدا‬

‫ڕێبازی ئاینی جیاوازبهاڵم له ئاستی فهلسهفی سیاسی دا ئهمه‬

‫کێشهیهکی نهتهوهییه‬

‫مهحاڵه‪ ،‬ههروهک له شهریعهتی ئیسالمیدا وهها مامهڵهیهک له‬

‫ڕووهوه نهتهوایهتی ئهولهوییهتی ههیه‪ ،‬بهاڵم کێشهی ئهم دیده‬

‫گهڵ ئههلی کتاو دهکرێت و پشت بهم ئایهتانه دهبهسترێت ﴿ َوَ​َل‬ ‫ا اِ‬ ‫َه َل ا ْل ِكتَ ِ‬ ‫ين ظَلَ ُموا ِم ْنهُ ْم‬ ‫تُ َج ِادلُوا أ ْ‬ ‫اب إِ اَل بِالاتِي ِه َي أ ْ‬ ‫َح َس ُن إَِل الذ َ‬

‫ئهوهیه؛ تهنها له ڕوی کاتهوه پێشخهری و ئهولهوییهت دهدات به‬

‫وقُولُوا آمانا بِالاِذي أ ُْن ِز َل إِلَْيَنا وأ ُْن ِز َل إِلَْي ُكم وِالَهَنا وِالَه ُكم و ِ‬ ‫اح ٌد َوَن ْح ُن‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ُ َ ُ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫لَه مسلِمون ﴾ [العنكبوت‪ ﴿ ، ]64 :‬وطَع اِ‬ ‫اب‬ ‫ين أُوتُوا ا ْلكتَ َ‬ ‫ام الذ َ‬ ‫ُ ُْ ُ َ‬ ‫َ َُ‬ ‫ات ِمن ا ْلمؤ ِمَن ِ‬ ‫ِ ٌّ‬ ‫ات‬ ‫ِح ٌّل لَ ُك ْم َو َ‬ ‫صَن ُ َ ُ ْ‬ ‫ام ُك ْم حل لَهُ ْم َوا ْل ُم ْح َ‬ ‫ط َع ُ‬ ‫ِ‬ ‫وا ْلم ْحصَن ُ ِ اِ‬ ‫وه ان‬ ‫اب ِم ْن قَْبلِ ُك ْم إِ َذا آتَْيتُ ُم ُ‬ ‫ين أُوتُوا ا ْلكتَ َ‬ ‫ات م َن الذ َ‬ ‫َ ُ َ‬

‫ِ​ِ‬ ‫ِ​ِ‬ ‫ين‬ ‫أُ‬ ‫ين َغ ْي َر ُم َسافح َ‬ ‫ورُه ان ُم ْحصن َ‬ ‫ُج َ‬ ‫ِ ِ‬ ‫يم ِ‬ ‫ان فَقَ ْد َحبِطَ َع َملُهُ َو ُه َو‬ ‫ب ْاْل َ‬ ‫[المائدة‪)32( ]5:‬‬

‫َخ َد ٍ‬ ‫ان َو َم ْن َي ْكفُ ْر‬ ‫َوَ​َل ُمتا ِخ ِذي أ ْ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ين﴾‬ ‫في ْاْلخ َرِة م َن ا ْل َخاس ِر َ‬

‫ههرچهنده ئهوهی له ترادسیۆنی ئیسالمیدا ههیه و ئهو‬ ‫شهریعهتهی بۆ ئهم پهیوهندی و مامهڵهیه داڕژاوه جێگای‬ ‫ڕهخنهیه؛ بۆنمونه شهریعهتی ئیسالمی ڕێنادات بهوهی ئافرهتی‬

‫نهک کێشهی مهزههبی و ئاینی‪ ،‬لهم‬

‫نهتهوایهتی یانی وهکو کێشهکهی نهک بابهتی بیر و ئایدیا‪،‬‬ ‫واته نهک دهسهاڵت له ئاین جیاناکاتهوه بهڵکوو ئهفزهلییهتی‬ ‫دین بهسهر سیاسهت و دهسهالت دا دهدهن‪ ،‬بۆیه ئهم دیده‬ ‫دیدێکی لیبرااڵنه نییه بۆ ئاین‪ ،‬بهڵکو و دیدێکی کێشهدارو‬ ‫کۆنزهرڤاتیزمه و ههرچی بهکارهێنانی چهمکه لیبراڵهکان و‬ ‫هاوچهر بونه تهنها ماکیاج و ڕوکهشێکه و هیچی تر‪ ،‬بۆیه‬ ‫ئێمه پێمان وایه کورد نه پێویستی به ئاینێکی ناسۆنالیستی‬ ‫ههیه نه پێویستی به بیرێکی ناسیۆنالیزمی ئاینی ههیه ‪ ،‬بهڵک‬ ‫و پێویستمان به بیرێکی ئاینی لیبراڵ ههیه‪ ،‬که دهتوانێت له‬ ‫ژێر چهتری نهتهوهیی دا بهو پێیهی الی کانت ههیه و ئێمه لهم‬ ‫ووتارهدا هێناومانه لهگهڵ ماناکانی ئازادی دا ههڵکات و‪،‬‬ ‫تهنانهت هۆیهکیش بێت بۆ تۆلێرانس‪.‬‬

‫موسڵمان هاوسهرگیری لهگهڵ پیاوێک که ئاینێکی تری ههیه‬

‫ههروهها ئهوهی ئێمه لهم وتارهدا پێی گهیشتوین؛ ئهوهیه که‬

‫ئهنجام بدات‪ ،‬ههروهها مامهڵهکردن لهگهڵ ئههلی (زمه) که دهبێت‬

‫نهتهوایهتی و بیری ناسیۆنالیزم ههم دهتوانێ له دنیای نوێ دا‬

‫جزییه بدات! ئیجگار دژبهر و ناکۆکه لهگهڵ ماناکانی چهمکی‬

‫پایهێک بێت بۆ دیموکراتی و دهستهبهری مافهکان و هۆکارێکی‬

‫تۆلێرانس و تهنانهت هاواڵتی بوون دا ‪.‬‬

‫گرنگی چهسپاندنی ئاشتی و پێکهوه ژیان و تۆلێرانس و‬

‫بهاڵم نهتهوایهتی و بیری نهتهوهیی بهو واتایهی ئێمه الی کانت‬ ‫هێناومانه و قسهی لێدهکهین هیچ لێکدژی و ناکۆیهکی لهگهڵ‬ ‫تۆلێرانس و ئازادی ئاین و بیروباوهڕ و فره حزبی و ئازادی‬ ‫تاک و تێگهو مهفاهیمه دیموکراتیهکان دا نیه‪.‬‬ ‫کهواته دیسان دهکرێت تۆلێرانس وهکو مهبدهئێک بکهینه‬ ‫هۆکاری پێشخهری و لهبهرانبهر بیری ئاینی دا چونکه ئهمیان‬ ‫ئازادی ئاینیش دهستهبهر دهکات و بهڵکو برهویشی پێدهدات‪.‬‬ ‫ئهنمام و کۆتایی‬

‫یهکتر قبوڵکردن بێت‪ ،‬تۆلێرانس به ماناکانی ئایینی و سیاسی‬ ‫و فهلسهفی‪ ،‬واته نهتهوایهتی تهنها چهترێک نییه‪ ،‬بهڵکو‬ ‫بنهمایهکیش بۆ ئازادی تاک و ئازادی ئاین و مهزههو و‬ ‫بیروڕا و ئازادی سیاسی و ئاشتی و ئارامی نێو دهوڵهتیش‪،‬‬ ‫ئهمهش زیاتر گرهنتی چهسپاندنی مافهکان‪ ،‬بازرگانی و‬ ‫پێشکهوتنی کۆمهڵگهی نێو دهوڵهتیش دهکات‪.‬‬ ‫بۆیه ئهوهی ڕۆشنبیری کورد و موسوڵمانی کورد دهبێت کاری‬ ‫لهسهر بکات‬

‫ئاینه وهک تێزسێکی لیبراڵ نهک ئاین و‬

‫تێکترنجاندنی به ناسیۆنالیزم و ناسیۆنالیزم به بیری ئاینی‪.‬‬

‫ئهوهی له کۆتایی ئهم باسهدا دهکرێت جهختی لێبکهینهوه‬ ‫ئهوهیه که ئاین له ئایدۆلۆژیای ئیسالمی سیاسی دا بهو‬

‫نیهت‌| ‪93‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫سهرچاوه و پهراوێزهکان‪:‬‬

‫‪ .1‬بانگهوازو فکرو سیاسهت ‪ ،‬دوو بهرگ ‪ ،‬ئامادهکردنی لیژنهی پسپۆڕ ‪ ،‬چاپی یهکهم ‪ ، 1998‬گ ‪ . 256‬ههروهها بڕوانه‬ ‫‪ :‬چاوپێکهوتنی ئهمینداری یهکگرتوو سهالحهدین بههادین ‪ ،‬ڕۆژنامهی یهکگرتوو ژماره ‪.29‬‬ ‫‪ .2‬خوێنهر بۆ دڵنیایی زیاتر دهتوانێ بگهڕێتهوه بۆ ئهوبهیاننامانهی یهکگرتوو ‪ ،‬کارهساتی خێڵی حهمهو ‪ 28 ،‬ی شوبات و‬ ‫ههڵدانهوهی گۆڕی شیخانی بیاره و ‪ ،‬ههربهیاننامهیهکی تریان که ههر بهو لۆژیکه داڕێژراون ژماره ‪-14-355 ،‬‬ ‫سێپتهمبهر ی ‪2001‬‬

‫‪ ،‬ههروهها ‪-357‬س ‪ 2001-‬ی ڕۆژنامهی یهکگرتوو‪.‬‬

‫‪ .3‬بڕوانه میثاقی نهتهوه یهکگرتوهکان ‪ ،‬مادهی ‪ ،1‬بڕگهی ‪2‬‬ ‫‪ .4‬دهربارهی دیدی کانت بۆ نهتهوه و پهیوهندی به دهوڵهتداری و ئاشتییهوه ‪) .‬من لهم بارهوه نوسینێکی باڵونهکراوهو‬ ‫تهواو نهکراوی خۆم ههیه ‪،‬که بهداخهوه لهبهر ئهوهی فهزای زانکۆکانی ئێمه کهشێکی زانستخواز و مهعریفه خواز نهبوو‬ ‫ههر بۆیه ئهو بابهتهش به کرچ وکاڵی مایهوه و ‪ ،‬ئهگهرنا ئهو بابهته بۆ سمینارێکی فکری و جدی کاتی خۆی ئهو‬ ‫نوسینهم ئامادهکرد(‬ ‫‪ .5‬سید علی محمودی ‪ ،‬فهلسفه سیاسی کانت اندیشهی سیاسی دهر گسترهی فلسفهی ن ری و فلسفهی اخالق‪،‬ص‪، 382‬‬ ‫چاپ دوم ‪،‬تهران‪ :‬نگاه معاصر‪.1383،‬‬ ‫‪(6*) .6‬بگهڕێوه بۆ ‪ ،‬مشروع للسالم الدائم للفیلسوف کانت ‪ ،‬ترجمة الی العربییة ‪ ،‬د‪.‬عثمان امین ‪،‬مکتبة انجلو المصریة‬ ‫القاهرة ‪ ، 1952‬ههروهها سهرچاوهی پێشوو ؛ سید علی محمودی ‪ ،‬فهلسفه سیاسی کانت‬

‫‪ .7‬خوێنهر دهتوانێ بگهڕێتهوه بۆ نوسینێکی ئێمه به ناوی ))بوەزی ئیسالمی ئۆتۆریته له بهریهککهوتنی کلتووره کرانهوهدا‬ ‫‪ ،‬گۆڤاری مهدهنییهت ‪ ،‬ژماره ‪ 25-24‬بههاری ‪(( 2009‬‬ ‫‪ .8‬عهلی باپیر ‪ ،‬سۆزی نهتهوایهتی وبیری ناسۆنالیزم له تهرازوی ئیسالم دا ‪ ،‬باڵوکردنهوهی نوسینگهی تهفسیر ‪ ،‬ههولێر ‪،‬‬ ‫چاپی یهکهم ‪ ، 2005‬گ‪19‬‬ ‫‪ .9‬ههمان سهرچاوهی پێشوو گ ‪100‬‬ ‫‪ .10‬ههمان سهرچآوهی پێشوو ‪.‬گ ‪110‬‬ ‫‪ .11‬بگهڕێوه بۆ‪ ،‬ئهبوبهکر عهلی ئاین و ناسیۆنالیزم‪ ،‬گ ‪ ،33-32‬ساڵی ‪2008‬‬ ‫‪ .12‬ههمان سهرچاوه گ ‪84‬‬

‫‪ .13‬ههمان سهرچاوه گ ‪88‬‬ ‫‪ .14‬خوێنهر دهتوانێ بگهڕێتهوه بۆ فاشیزم و ناسیۆنالیزم ‪ ،‬کتێبی دایرة المعارف ناسیونالسم ‪،‬جلد دوم زیر ن ر الکساندر‬ ‫ماتیل ‪ ،‬ص ‪ 677‬ههروهها آیزایا برلین چهار مقاله درباری آزادی‬ ‫‪ .15‬بانگهوازو فکرو سیاسهت ‪ ،‬دوو بهرگ ‪ ،‬ئامادهکردنی لیژنهی پسپۆڕ ‪ ،‬گ‪296‬‬ ‫‪ .16‬بڕوانه ئهبوبهکر عهلی‪ ،‬گ ‪ 665‬گ ‪700‬‬ ‫‪ .17‬بگهڕێوه بۆ؛ دین وسیاست در اندیشه مدرن ‪ ،‬موریس باربییه ص‪30‬‬ ‫‪ .18‬ئهبوبهکر عهلی ‪ ..‬گ ‪ 59‬و ‪60‬‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 04‬‬

‫‪ .19‬آیزایا برلین ‪ ،‬چهار مقاله درباره آزادی ‪ ،‬ترجمه ‪ ،‬محمد علی موحد ‪ ،‬انتشارات خوارزمی ‪ ،‬چاپ اوگ ‪، 1368‬‬ ‫ص‪264‬‬ ‫‪ .20‬ئیبراهیم مهالزاده ‪ ،‬ئاینهكان لهنێوان قهیرانی لێبوردهیی و ترسی خۆلهدهستداندا‪،‬‬ ‫‪http://www.dengekan.info/dengekan/11/2486.html‬‬

‫‪ .21‬ئهم بابهته له ژماره )‪ (439‬و )‪(440‬ی ڕژۆنامهی هاواڵتی باڵوكراوهتهوه‪.‬‬ ‫‪ .22‬بڕوانه ‪)،‬العمل الحزبي والتعددية السياسية في ن ر اإلسالم‪ ..‬تأييدًا ومعارضة‬ ‫‪ .23‬محمد محمود صقر‬ ‫‪Share on favoritesShare on facebookShare on twitterShare on hotmailShare on gmail‬‬

‫‪‬‬

‫) ‪Share on bloggerShare on myspaceShare on digg‬‬

‫‪‬‬

‫‪ .24‬د‪ .‬حسین بشیریه ‪ ،‬عقل در سیاست ‪،‬تهران ‪ :‬نگاه معاصر ‪ ،‬چاپ و صحافی فرنو ‪ ،‬چاپ سوم ‪ ، 1386‬ص ‪66‬‬ ‫‪ .25‬ههمان سهرچاوهی پێشوو ‪ ،‬ص ‪67‬‬ ‫‪ .26‬ههمان سهرچاوهی پێشوو ‪ ،‬ص ‪67‬‬ ‫‪ .27‬ههمان سهرچاوهی پێشوو ‪ ،‬ص ‪71‬‬

‫‪ .28‬ههمان سهرچاوهی پێشوو ‪ ،‬ص ‪79‬‬ ‫‪ .29‬ههمان سهرچاوهی پێشوو ‪ ،‬ص ‪81‬‬ ‫‪ .30‬جۆن لۆک ‪،‬نامهیهک دهربارهی لێکبوردن‪ ،‬وهرگێڕانی فهرشید شهریفی ‪ ،‬شۆڕش جوانڕۆیی گ ‪ ،48‬ساڵی ‪2004‬‬ ‫‪ .31‬بهشیرییه‪ ،‬عقل در سیاست ‪ .‬ص ‪84‬‬ ‫‪ .32‬ههمان سهرچاوه ص ‪77‬‬ ‫‪ .33‬بکرێت بگهڕێوه بۆ ههردوو کتێبی بهشیریه گ ‪ ، 88‬و نامهیهک دهربارهی لێبوردن ‪ ،‬گ ‪ 38‬تا ‪43‬‬ ‫‪ .34‬بابان سهقزی ‪ ،‬زهردهشت هیوای ڕزگاری ‪ ،‬سلێمانی ‪ ، 2006‬گ ‪396‬‬ ‫‪ .35‬بڕوانه؛ صور من التسامح في اإلسالم مع ەير المسلمين أ‪ .‬د‪ .‬عمر بن عبدالعزيز قريشي‬ ‫‪ .36‬مقاالت متعلقة‬ ‫‪Share on favoritesShare on facebookShare on twitterShare on.‬‬

‫‪‬‬

‫‪Hotmail Share on gmail.‬‬

‫‪‬‬

‫‪Share on bloggerShare on myspaceShare on dig.‬‬

‫‪‬‬

‫نیهت‌| ‪95‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫میتافیزیك لهجیهاندیدی فهلسهفهی ڕودۆلف كارناپ دا‪.‬‬

‫د‪ .‬حهمید عهزیز‬ ‫بهشی فهلسهفه‪-‬كۆلیجی ئهدهبیات‪-‬ههولێر‬

‫وێنهی‪ :‬ڕودۆڵف کارناو >>‬

‫یهکهم‪ :‬میتافیزیك لقێ ه له لقهكۆن و گرنگهكانی فهلسهفه‪ ،‬لهو ڕۆژهوه‬ ‫لهسهردهسااتی مامۆسااتای یهكااهم ئهریسااتۆ تااالیس (‪ 322-314‬پ‪.‬ز)‬ ‫دامهزراوه و داهێنراه‪ ،‬پتر لهههموو لق وبهشاهكانی تار كێشاهو باهرهو‬ ‫بێنهو بهردهی لهسهربووه ‪ .‬نهیارانی ههمیشه لهدۆساتوالیهنگیرانی‬ ‫پتر بوون‪ .‬بهدهگمهن لهمێژووی فهلسهفهدا فهیلهسوفێك هاهبووه‬ ‫و دهبینرێ ئهگهر هێرشی نهكردبێتهسهر‪ .‬ههمیشه کۆشاش‬ ‫كااراوه بهشااێوازێك لهشااێوازهكانی گااۆڕان بهسااهر‬ ‫ڕوخسااارو ناوهڕۆكیاادا بهێناارێ وبگااره جاااری وا‬ ‫ههبووه ههوڵدراوه ب رێ بهزانست‪ .‬بهرههمهكانی دی ارت‬ ‫و كانت و ڕێبازی ئیمپریزمی لۆجی ی كاۆڕی ڤیاهننا راساتی‬ ‫ئهو بۆچوونه ساغ و پشت راست دهكهنهوه‪.‬‬

‫میتافیزیك وشهیهكی یونانیه له دووبڕگه پێك‪:‬اتووه‪:‬‬ ‫‪ ‬مێتا بهواتای لهدوا و له پشتهوه‪.‬‬ ‫‪ ‬فیزیك سروشت دهگهیهنێ ‪ .‬كهوابوو وشهكه بهههردوو بهشهكهی واتا لهدوا سروشتهوه دهگهیهنی‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 06‬‬

‫كردن بووبێ یان بهزانست كردنی بوبێت ‪ ،‬ئیتر ئهو چوار‬ ‫دهربارهی چۆنیهتی دهركهوتن و بهكارهێنانی ئهو‬ ‫وشهیه سهرچاوهكان واباس دهكهن گوایه‪:‬‬ ‫لهكاتی كۆكردنهوهی بهرههمهكانی ئهرستۆدا دوای كتێبی‬ ‫فیزیك (سروشت) كتێبێك هاتووه نهیانزانیوه ناوی چی لێ‬ ‫بنێن چون ه مامۆستای یهكهم خۆی ئهوبهرههمهی بهفهلسهفهی‬ ‫یهكهم‬

‫ناوبردووه‬

‫بهو‬

‫واتایه‬

‫كه‬

‫بایه‬

‫بهزانینی‬

‫بنهمابنهرهتیهكانی گهر دوون دهدات‪ ،‬ئینجا باسی ههندێك‬ ‫بابهت دهكات سنوری ئاسایی سروشت دهبهزێنن بۆیه ناوی‬ ‫میتافیزیك بۆ ئهو بهرههم پێشنیاز كراوه !‬ ‫دووههم‪ :‬بهدرێژایی سهدهكان ناوهڕاست كهتهمهنێ ی دوورو‬ ‫درێژی ههزار ساڵهی بهرههم الواز وبێ پێز ! بووه میتافیزیك‬ ‫وهك فهلسهفه بهگشتی كۆت وپێوهندی الهۆتی سێ ئایینه‬ ‫گهردووینه كه كرابوو بۆیه وا سوكوئاسان نییه سروشته‬ ‫گهوههریهكان وخهسڵهتهتایبهتمهندییه بنهڕهتهكانی میتافیزیك‬ ‫دیارو دهسنیشان ب رێت‪.‬‬ ‫دوای داگیركردنی شاری ئهستهمبوڵی (كۆستهنته نۆپ ) یۆنانی‬ ‫لهالیهن‬

‫توركی‬

‫عوسمانلیهوه‬

‫ساڵی(‪1453‬ز)‬

‫كۆتایی‬

‫بهسهدهكانی ناوهڕاست هێنراوه و گوڵی بههاری فهلسهفهی‬ ‫مۆدێرن لهئهوروپا بهدهركهوتووه‪ .‬ههرلهسهرهتاوه تاكو كۆچی‬ ‫دوایی رابهری فهلسهفهی ئایدیالیتی رههای ئهڵهمان هیگڵی‬ ‫گهورهو مهزنه وه بگره تاوه كۆتایی سهدهی بیستهم ئهگهر‬ ‫مرۆڤ لهو بهرههمانه وردبێتهوه كهدهربارهی میتافیزیك‬ ‫نووسراون دهتوانرێ چوار ههڵویستی لهیهكتری جیاواز بهاڵم‬ ‫توندوتۆڵ بهیهكهوه بهستراوو یهكتری تهواوكار دهربارهی ئهو‬ ‫بابهته كێشهی لهسهره دیارو دهستنیشان ب ات‪ ،‬ئهوههڵوێستانه‬ ‫سهره ڕای ئهوجیاوازییانهی لهنێوانیاندا بهدی دهكرێ یهك‬ ‫خاڵی سهرهكی كۆی كردونهتهوه‪:‬‬

‫رهخنهكردنی میتافیزیك‪،‬‬

‫بێگومان رهخنهكردن بهواتا زانستیهكهی كه ههردو الی تیشك‬ ‫خستنه سهر الیهنی لهبارو نالهبار دهگرێتهوه‪ ،‬دهرخستنی الیهنه‬ ‫لهبارو باشهكهو ئینجا ههوڵی پهرهپێدانو بهرهوپێشچونی‬ ‫بدرێت‪ ،‬یان ئهوهتا گازندهی الیهنه نالهبارو كهموكوڕییهكانی‬ ‫ب رێت‪ ،‬یا ئهوهتا كۆششی دورخستنهوهی یهکجارهكی لهكایهو‬ ‫دهڤهری فهلسهفهو زانستدا بدرێ یان پێشنیازی چاك كردنو‬ ‫پڕكردنهوه و كه لهبهرهكانیو باش ردنی كهموكوڕییهكانی‬ ‫ب رێ‪ ،‬ئیتر ئایا ئهو كۆششه جۆره چاك سازیو مشتوماڵ‬

‫ههڵوێسته لهمانه بهدهر نهبوون‪:‬‬ ‫یهكهم‪ :‬لهجێگای میتافیزیك بابهتێ ی تر دابنرێت‪.‬‬ ‫دووهم‪ :‬ساغ ب رێتهوه كه میتافیزیك هیچی تر ناكرێ‬ ‫ههبێتو دهبێ ههوڵی پاساودانی بوونی پووچهڵ ب رێتهوه!؟‪.‬‬ ‫سێیهم‪ :‬ههر لهسهرهتاوه ناشیاوهكی میتافیزیك بهبوونو‬ ‫نهبوون ساغو پشت راست ب رێتهوه‪.‬‬ ‫چوارهم‪ :‬یان ئهوهتا میتافیزیك لهبنهڕهتهوه گۆڕانی بهسهردا‬ ‫بهێنرێ(‪.)1‬‬ ‫ئهگهر مرۆڤ لهو چوار ههڵوێسته وردبێتهوه ئهو رۆڵه گرنگهی‬ ‫بۆ دهردهكهوێ كه رهخنه بهههردوو رهههندییهوه دهیگێڕێ‪:‬‬ ‫رهههندی رهخنهكردنی زمانی میتافیزیك یان رهخنهكردنی‬ ‫بابهتی میتافیزیك خۆی‪ .‬بهاڵم ئهو رهخنانهی لهو لقهی‬ ‫فهلسهفه گیراون هیچ كاتێك نهبۆته مایهی بهیهکجارهكی‬ ‫دوورخستنهوهو پوچهڵ كردنهوهی ئهو بابهته‪ ،‬چون ه رهخنهكه‬ ‫خۆی لهو كایهو دهڤهرهی رهخنهن ردنی میتافیزی دا پشت‬ ‫بهچهند پێشهكی – گریمانهیهك دهبهستێ خۆیان لهخۆیاندا له‬ ‫بهههڵهو چهوتی پێناسهكردنو تێگهیشتنی میتافیزیك بهو الوه‬ ‫نین‪:‬‬ ‫ا له الیهنی رهخنهكردنی زمانی میتافیزیك دا كه بهتهواوهتی‬ ‫لهتراكتاتوسی ڤتگنشتاین و فهلسهفهی كارناپ دا بهرجهسته‬ ‫بووه‪ ،‬دواتر دێینهوه سهریو وردی باسی دهكهین‪.‬‬ ‫ا ئهو رهخنهی لهناوهڕۆك و بابهتی میتافیزیك گیراوه بریتیه‬ ‫لهوهی بابهتهكانی میتافیزیك بهگشتی نازانستینو پشت‬ ‫بهئهزموونو تاقی ردنهوه نابهستنو لهتوانادا نییه بههیچ‬ ‫پێودانگێ ی ئیمپریری پشت راست ب رێنهوه‪ .‬بهواتایهكی‬ ‫لۆجی یانه ئهو رهخنهیه وای بۆ دهچێ كه بابهتهكانی‬ ‫میتافیزیك بهچهند دهستهواژهیهكی نائهزموونی – نائیمپری –‬ ‫نازانستی دهردهبڕینو ئهو جۆره دهستهواژانهش ناكرێ‬ ‫بهشێوازی ئیمپیری – زانستی رۆبنرێنو پشت راست‬ ‫ب رێنهوه‪.‬‬ ‫بۆیه دهكرێ بگوترێ كه کبابهتو كێشهو پرسیارهكانیک‬ ‫میتافیزیك لهسۆنگهی ئهو رهخنهیهوه وهك لهالیهنی زانستیهوه‬ ‫الوازو بێ پێزو بێ بنهمان ئهوا بێ واتاو بێ دهاللهتیشن‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪97‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫سێ‪:‬هم‪ :‬ساە ردنهوهی راستی ئهو گازندهو رهخنهیهی‬

‫میتافیزی ی خستۆته ژێر تیش ی تاووتوێ كردن بهاڵم نهك‬

‫رووبهڕووی میتافیزی ی كالسیك دهكرێتهوه‪ ،‬دهبێ لهالیهكهوه‬

‫بهمهبهستی چاك ردنو بهزانست كردنی بهڵ و بهنیازی‬

‫روونو پێناسه ب رێت مهبهست لهمیتافیزیك چییهو كاتێك‬

‫پوچهڵهكردنهوهو دوورخستنهوهی لهكایهو دهڤهری ههموو‬

‫رهخنهگر وشهو چهم ی ئیمپریو واتاو دهاللهتو زانستی بوون‬

‫چاالكیهكی فهلسهفهو لوجیكو زانست(‪.)4‬‬

‫بهكاردههێنێ مهبهستی چییه و باسی چی ئهكاتو ئهو چهم انه‬

‫ئهگهر مرۆڤ سهرنجی ئهو رهوشو ههلومهرجه بدات كه‬

‫تا چ رادهیهك دهكرێ لهگهڵ وشهی ههڵ هوت (رێئالیست –‬

‫كهسایهتی كارناپ تێیدا خهتو خاڵی داوه‪ ،‬بهتایبهتی‬

‫واقیعیه) وا دێنهوه؟!‬

‫ئهكادیمیهكهی‪ ،‬ئینجا چۆن چاالكو دهستبهكار بووه تاڕادهیهك‬

‫دوور ناڕۆین ئهگهر بڵێین فهیلهسوفو چاالكانی كایهو‬

‫هۆكاری ئهو ههڵوێسته نیمچه توندڕهوهی دژ بهمیتافیزی ی بۆ‬

‫گۆڕهپانی بابهتی فهلسهفه لهنێو خۆیاندا دهربارهی چهمكو‬

‫روون دهبێتهوه‪:‬‬

‫بابهتی میتافیزیك كۆك نین‪ .‬ههریهكه بهجۆرێك تێیدهگاتو‬ ‫لهسونگهی جیهاندیده فهلسهفهكهیهوه پێناسهی ئهو لقه كێشه‬

‫بێ واتایی میتافیزیك!‬

‫لهسهره دهكات بۆیه بهپێی تێگهیشتنو ههڵوێستی فهیلهسوفو‬ ‫رێبازهكانی فهلسهفه چهندین جۆر میتافیزیك ههیه‪ ،‬بۆیه‬

‫‪ .1‬ههڵوێستی رودۆلف كارناپ بهرامبهر به میتافیزیك‬

‫بهدوور نازانرێ ئهگهر فهیلهسوفێك سهركهوتووانه كۆشابێ‬

‫بهتایبهتیو‬

‫لهو‬

‫جۆرێ ی میتافیزیك رهخنه ب اتو پوچهڵی ب اتهوه ئهوا‬

‫چوارچێوهیهدا پۆلێنو لهو خانهیهدا دهستنیشان ب رێ كه‬

‫تری‬

‫لهبیستهكانی سهدهی بیست بهدواوه لهو ئاڕاستهیهدا كه‬

‫لهجێگای‬

‫میتافیزی ه‬

‫رهخنهكراوهكه‬

‫میتافیزی ێ ی‬

‫بهرامبهر‬

‫بهفهلسهفه‬

‫بهگشتی‬

‫دهكرێ‬

‫جیاوازی داهێناوه كه لهپوچهڵ ردنی یهكهمهوه كهوتۆتهوه‪.‬‬

‫بهبزوتنهوهی كۆڕی ڤیهننای ئیمپریزمی لۆجی ی ناوی‬

‫كۆششو ههوڵه لۆجی یه – لینگویستی یهكه فهیلهسوفی‬

‫دهركردووه‪ ،‬خهتو خاڵی داوه‪.‬‬

‫نهمسایی (ئوتریشی) ڤنگنشتاین نموونهیهكی بهرچاوی ئهو‬

‫ئهو بزوتنهوهیه دهركهوتنی چهند دیاردهو بزوتنهوهیهكی‬

‫رهوشهیه‪ .‬ئهگهر وهك خۆی لهتراكتاتوسدا گوتویهتی گوایه بێ‬

‫سیاسیو ئابوریو ئایدیۆلۆجیو زانستیو فهلسهفهیی سهردهمی‬

‫واتاییو ناڕاستی كێشهكانی فهلسهفهو میتافیزی ی ساغ‬

‫خۆی بهتایبهتی لهنێوان ههردوو جهنگی یهكهمو دووهمی‬

‫كردبێتهوه‪ ،‬ئهوا ههر خۆی جۆرێ ی تری میتافیزی ی‬

‫جیهانی لهدهڤهری ئهوروپا بهرجهسته كردوه‪ .‬ئهو بزوتنهوانه‬

‫داهێناوه(‪.)2‬‬

‫لهدهركهوتنی کوهك ئهنجامێ ی چاوهڕوان نهكراویک ستالینیزم‬

‫چوارهم‪ :‬ئهگهر ئیمانۆییل كانت لهسونگهی ترانسندێنتالییهوه‬

‫لهسهر بنهمای بهناو لینینیزمو كهرتو پهرش بوونی ماركسیزم‬

‫پڕكردنهوهی‬

‫بۆ سێ باڵو ش ست هێنانی بزاوتی سوسیاگ دیموكراتی‬

‫كهلهبهرهو كهموكورتیهكانی ئهو بابهته بهزانست ب ات یان کببێ‬

‫لهئهڵهمانیاداو خهستبوونهوهی رهوشی نهتهوهیی ئهڵهمان لهقاڵبی‬

‫بهبابهتی دوا رۆژ(‪)3‬ک‪ ،‬ئیتر ههر لهرهخنهكردنی ژیرهوه‪ ،‬تاوهكو‬

‫ناسیوناگ سوسیالیزمی ئهدۆلف هتلهر (نازی)دا بهدهركهوتوون‬

‫شت لهخۆیداو دیاردهو بارگۆڕینی كۆپهنی وسیانه‪ ،‬بهبۆچوونی‬

‫لهههمان كاتدا سهرمایهداری كه لهالیهن چهند بزاوتو رێ خراو‬

‫شارهزایان وێڕای گرینگی ئهو ههوڵه ئهو ئهنجامانهی دهستگیر‬

‫كۆڕو‬

‫چون‪،‬‬

‫نهبوون كه مهبهستیهتی‪ ،‬ئهوا لهسهرهتای سهدهی بیستهم دا‬

‫پێش هوتووه بهتواناتر بووهو دهس هوتی پتری پشت ئهستور‬

‫رهخنهیهكی توناكهرانه ئاراستهی بابهتو میتۆدو ناوهوڕۆكی‬

‫بهشۆڕشی زانستیو تهكنهلۆجی پێش هش كردووه! چینی‬

‫میتافیزیك كراوه‪ ،‬بهاڵم بهشێوازێ ی دی ه كه لهروخسارو‬

‫كرێ ار كه ئهوكاته بهپرۆلیتێر ناوبراوه‪ ،‬زیرهكانه دهست‬

‫ناوهڕۆكدا جیاواز بێتو ئهنجامی جیاوازیشی لێ هوتۆتهوه‪.‬‬

‫پێش هری لهدهست دهرهێنراوهو لهبهرامبهردا ئهو رۆڵه بهتوێژو‬

‫ئهو رێبازه کكۆڕی ڤییهنای ئیمپیریزمی لوجی یهک بهتایبهتی‬

‫رێ خراوو ئۆرگانی تر سپێردراوه‪.‬‬

‫لهالیهنی ئهندامی كارو چاالكیهوه‪ ،‬روودولف كارناپ (‪-1191‬‬

‫لهو سهدهمهدا كه خۆری چهند بزوتنهوهیهك ئاوا بوهو یان‬

‫‪1911‬ز)‪.‬‬

‫خهری ی ئاوا بوون بووه‪ ،‬الیهنی تر جڵهوی بزوتنهوهو كارو‬

‫كارناپ بهپێچهوانهی فهیلهسوفهكانی پێشو لهههردو سونگهی‬

‫چاالكیان كهوتۆته دهست ‪ ،‬كۆڕی ڤیهننا دهركهوتووهو كارناپ‬

‫ناوهكی دهرهكییهوو بههۆی شی ردنهوهی لۆجی یانهی زمانهوه‬

‫ئهندامێ ی كارو چاالكی بووه‪ .‬ههر لهو سهردهمهدا لهگۆڤاری‬

‫كۆشابێ‬

‫بهناوی‬

‫چاك ردنی‬

‫میتافیزیكو‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 08‬‬

‫كۆمهڵهوه‬

‫دوژمنایهتی‬

‫كراوهو‬

‫بهگژیدا‬

‫ناوهندی كۆڕهكه کگۆڤاری زانینک ‪ Erkenntnis‬لهساڵی‬

‫‪ .3‬دهكرێ بگوترێ‪ ،‬ههڵوێستی كارناپ بهرامبهر بهمیتافیزیك‬

‫‪ 1931-1931‬ز بهدواوه دهرچووه چهند توێژینهوهیهكی‬

‫لههی فهیلهسوفانی پێش خۆیو سهردهمو دوای خۆی بهوه‬

‫باڵوكردۆتهوه تیایاندا جیهاندیدی فهلسهفهییو میتافیزی یو‬

‫جیادهكرێتهوه كه ههوڵی نهداوه ساەی ب اتهوه كه میتافیزیك‬

‫بزاڤی یهكگرتنی زانستی خۆی لهوێدا راگهیاندووه‪ .‬ئهوی‬

‫وهك لقو بابهتێ ی سهرهكی فهلسهفه کبوونو نابوونهكهیک‬

‫لێرهدا مهبهستمانه ههڵوێستیهتی بهرامبهر بهكێشهی میتافیزیك‪:‬‬

‫شیاوهكییه یاخود پاساو دهدرێتهوه یان نا‪ ،‬بهڵ و كۆشاوه‬ ‫پشت ئهستور بهئامرازی کشی ردنهوهی لۆجی ی بیركاریک كه‬

‫‪ .2‬پشت ئهستور بهسهرچاوه باوهڕ پێ راوهكانی مێژووی‬

‫لهسهردهمی الویهتیدا لهالیهن گۆتلۆو فریگر (‪)1925-1141‬‬

‫فهلسهفه‪ ،‬لهو رۆژهوه میتافیزیك لهسهر دهستی مامۆستای یهكهم‬

‫‪ Frege‬داهێنراوه زمانو بابهتی میتافیزیك شیو توی توێ‬

‫ئهرستۆ داهێنراوه تاوهكو ئهو سهردهمهی كارناپ تێیدا چاالك‬

‫ب اتو ساەی ب اتهوه كه میتافیزیك بابهتێ ه دهكرێ بهوه‬

‫بووه چوار ههڵوێستی لهیهكتری جیا بهاڵم تهواوكاری یهكتری‬

‫دابنرێ كه بێ واتایه(‪ .Sinnlosigkeit )1‬ئهو بڕیاره لهگهڵ‬

‫لهبهرههمی فهیلهسوفهكاندا سهرنج رادهكێشن‪:‬‬

‫رهوتو ئاراستهی سهرهكی كۆڕی ڤیهننادا هاتۆته دیو‬

‫یهكهم‪ :‬ههڵوێستی ئهرستۆ و سهدهكانی ناوهڕاستو‬

‫گونجاوه‪ .‬ئهو كۆڕه له یهكهم مانیفێستی راگهیاندنی‬

‫تاڕادهیهكیش هی چهند فهیلهسوفێ ی مۆدێرن دۆستانه بووهو‬

‫دامهزراندنهكهیدا كه لهالیهن پرۆفیسۆر هانز هان‪ ،‬ئۆتۆنیوراتو‬

‫ههوڵی پتر پهرهپێدانو بهرهوپێشچوونیان داوه‪ .‬ئهمهش‬

‫كارناپ واژۆ كراوه و داوای دوور خستنهوهی میتافیزیك‬

‫لهخۆیدا شتێ ی ئاساییه چون ه بهدرێژایی سهدهكانی‬

‫لهگۆڕهپانی فهلسهفهو زانست كراوه چون ه کناشیاوهكییهو‬

‫ناوهڕاست فهلسهفه لهژێر باڵ و سێبهری ههرسێك ئایینه‬

‫رستهو دهستهواژهكانی بێ واتاو دهاللهتنک(‪ )9‬ئهو بڕیارهی‬

‫گهردونیهكهدا لهسنورێ ی رهنگ بۆ رێژراودا چاالك بووه‪ .‬ئهو‬

‫كارناپ چۆن دراوه‬

‫پشتی بهچ بنهمایهك بهستوهو خۆی‬

‫بابهته بنهما بنهڕهتیهكانی الهوتی ئایینهكانی ساغ و پشت‬

‫لهخۆیدا چی دهگهیهنێ؟!‪.‬‬

‫راست كردۆتهوه‪.‬‬

‫ا پشت ئهستور بهبنهماكانی لۆجی ی سهردهم كه میتۆدهكهی‬

‫دووهم‪ :‬ههڵوێستی بهزانست كردنی میتافیزیك بهتایبهتی‬

‫لهبیركارییهوه خوازراوهتهوهو جۆرێ ی تایبهتی دهستهواژهی‬

‫ئیدمۆند‬

‫زمان دهكات كهرهسهی توێژینهوه‪ ،‬كارناپ ئهركی کبێ واتایی‬

‫یهكهمجار‬

‫لهالیهن‬

‫كانتو(‪)5‬‬

‫ئینجا‬

‫لهالهین‬

‫هوسهرڵهوه(‪.)9‬‬

‫میتافیزیكکی راپهڕاندووه‪.‬‬

‫ئهو دوو ههوڵه‪ ،‬ئهگهر بشێ ئهو وشهیه بهكاربهێنین‪ ،‬ش ستیان‬

‫ئهو جۆره دهستهواژانه ئهوانهن كه راستیو چهوتیان بهپێوهری‬

‫هێناوه‪ ،‬چونکه‪ ،‬وهك ئێمه بۆی دهچینو لهنووسینێ ی دی هدا‬

‫دیارو دهستنیشان راو ساغ دهكرێتهوه‪ .‬واته دهستهواژهی‬

‫روونو ساەی دهكهینهوه‪ ،‬بهجۆرێك پێناسهی میتافیزیكو‬

‫گوزارهی پڕ واتاو سودبهخش كه بابهتی توێژینهوهی‬

‫زانستیان كردوه لهگهڵ بنهماكانی فهلسهفهدا نامۆ بوون‪ ،‬ئینجا‬

‫لۆجی نو‬

‫میتۆدهی‬

‫بهو كۆششهیان داوایان لهمیتافیزیك كردووه دهستبهرداری‬

‫شی ردنهوهیان ئهو پێوهره دهبێ بابهتو كهرهسهی میتافیزی ی‬

‫روخسارو ناوهڕۆكهكهی ببێو ببێ بهشتێ ی دی هو هیچی تر‬

‫پێ دهبهزێنرێ‪.‬‬

‫میتافیزیك نهمێنێ‪.‬‬

‫بهالی كارناپو ئهندامانی كۆڕی ڤیهنناوه‪ ،‬بهپێچهوانهی‬

‫سێیهم‪ :‬پهسهندكردنی میتافیزیك بهاڵم بهپێی چهند قهیدو‬

‫فهیلهسوفی ترانسندێنتالی ئهڵمان ئیمانۆییل كانت‪ ،‬دهستهواژه‬

‫مهرجێك كه ههر لهسهرهتاوه پێشهكییانه دیارو دهست نیشان‬

‫پڕ واتاو سود بهخشهكان دهكرێن بهدوو بهش و جۆرهوه‪:‬‬

‫شی ردنهوهكهیان‬

‫یاخود‬

‫شێوازو‬

‫كراون‪.‬‬ ‫چوارهم‪ :‬ههڵوێستی تێ ڕای ئهندامانی تۆڕی ڤیهننایه كه‬

‫یهكهم‪ :‬دهستهواژهی شی اری پێشییانه‬

‫بریتیه لهرهت ردنهوهو ناكردنی بێ قهیدو مهرجی میتافیزیك‬

‫دووهم‪ :‬دهستهواژهی لێ رداوی پاشیانه‪.‬‬

‫بهههموو جۆرو شێوازهكانیهوه‪.‬‬ ‫ئهو‬

‫جۆره‬

‫رهت ردنهوهیه‬

‫ئایا‬ ‫كه‬

‫كارناپ‬

‫به‬

‫دهكرێ‬

‫بهو‬

‫پێوهره‪،‬‬

‫بهوجۆره‬

‫دابهش ردنهی‬

‫کبهزاندنی‬

‫دهستهواژهكانی زمان دهقهكانی میتافیزیك كه ئهوپهڕی ئاڵۆزن‬

‫میتافیزیك(‪)1‬ک ناوی بردوه پشت ئهستوره بهچهند دهستپێكو‬

‫لهبارهیانهوه بڕیار بدرێت؟! ئایا ئهو دابهش ردنهی دهستهواژه‬

‫بنهمایهك كه مهبهستی ئهو نووسینهیه‪:‬‬

‫نیهت‌| ‪99‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫ناوهڕۆكی‬

‫تێ ستهكانی‬

‫میتافیزیكو‬

‫تیورییهكانیشی‬

‫میتافیزی یانه دهگۆڕێنو دهبن بهچهند رستهیهكی شی اری‪.‬‬

‫دهگرێتهوه؟!‬

‫بهاڵم ئهو جۆره رستانه تهنیا ههر روخسارهكینو هیچ‬

‫ا لهو سونگهیهوه كه كارناپ سهرهنجی میتافیزی ی داوه‪،‬‬

‫ناوهڕۆكێ ی ئهزموونی راستهقینهیان نییهو باسی دهوروبهر‬

‫لهگهڵیدا تێ ڕای كۆڕی ڤیهننا‪ ،‬ئهو ئهنجامه دهكهوێتهوه كه‬

‫ناكهنو جۆره زانینێ ی ئهوتۆ ناخهنه سهر خهرمانی ئهو‬

‫دهستهواژهو پڕۆپۆزیشنهكانی تیورییه میتافیزی ییهكان ناكرێ‬

‫شتانهی پێشتر زانراونو راستیو ناراستیهكهشیان دهبێته‬

‫لهجۆری یهكهم دهستهواژهی شی اری پێشیانه بن چون ه‪:‬‬

‫شتێ ی روخسارهكی‪.‬‬

‫ئهو جۆره دهستهواژانه جۆره دووبارهبوونهوهیهكیان تێدایهو‬

‫بێگومان میتافیزی ییه كان ئهو بڕیارو بۆچوونهی كارناپو‬

‫ههمانگۆیین‪ ،‬ئهوهی لهپێشهكییهكهدا هاتووه بهشێوهیهك‬

‫كۆڕی ڤیهننا پهسند ناكهنو قایل نابن كێشهو رستهكانی ئهو‬

‫لهشێوهكان لهئهنجامدا دووباره دهبێتهوه‪ .‬جگه لهوه هیچ‬

‫بابهته بهو جۆره پۆلێن ب رێن‪ ،‬بۆیه دهبێ پهنا ببردرێته بهر‬

‫زانیارییهكی ئهوتۆ نادهنه دهستو باسی دهوروبهر –‬

‫پێوانهی تر وهك‪ :‬ئهزموون‪ ،‬تاقی ردنهوهو تێبینی‪ ،‬لهوكاتهدا‪،‬‬

‫ههڵ هوت‪ -‬ناكهن‪.‬‬

‫بههۆی ئهو پهنابردنه بهر ئهو پێوانهیه‪ ،‬رسته میتافیزی یهكان‬

‫راستیو ناراستیشیان پهیوهندی بهئهنجامگیری لۆجی یهوه‬

‫سهرهكی ترین سروشتو خهسڵهتی خۆیان كه ناچارییو‬

‫ههیه كه بهالی چهند بنهمایهكی لۆجی ی بهكارهێنانی زماندا‬

‫ههمهكیه لهدهست دهدهنو بهو جۆره نامێنن كه میتافیزی یهكان‬

‫دهچێ!‬

‫دهیخوازنو دهیانهوێ! كهوابوو بهالی كارناپهوه لهو رێگایه‬

‫ا جۆری دووهمی دهستهواژهكان (لێ دراوی پاشیانه) واته ئهو‬

‫بهوالوه هیچی تر لهبهردهمدا نییه‪:‬‬

‫دهستهواژانهن كه لهدوای ئهزموونو تاقی ردنهوهوه دێنو‬

‫دوروخستنهوهی دهستهواژهو بابهتهكانی میتافیزیك لهكایهی‬

‫داڕێژراونو پێ هاتوون‪ .‬ئهو جۆرانه دهوروبهری ههڵ هوت‬

‫لێ ۆڵینهوهی فهلسهفهو زانست دا چون ه ئهو دهستهواژانه‬

‫بابهتیانه دهردهبڕنو دهكرێ بههۆی ئهزموونو توێژینهوهی‬

‫لهكێشهی تهمومژاویو زڕه رستهو قسهی بێ سهرو پاو بی واتا‬

‫تاقی ردنهوهی (تهجرهبه) هوه راستیو ناراستیان یهكالیی‬

‫بهوالوه هیچی تر نین‪ .‬كارناپ دهڵێ‪:‬‬

‫ب رێتهوه‪ .‬بهاڵم بهپێچهوانهوه – لهم روانگهیهوه‪ .‬رستهو‬

‫میتافیزیك دهربڕینێ ی نهگونجاو نابهجێی ههستی ژیانه‪،‬‬

‫دهستهواژهكانی میتافیزیك هیچ كامێك لهو دوو جۆره نین‪،‬‬

‫دانهری سیستهمو نهزمی میتافیزی ی كهسێ ه لهمۆسیك ژهنێ ی‬

‫بهڵ و ئهوان دهربڕی ههستو سۆزو ههست ردنی به‬

‫بێ بههرهی هونهری مۆزیك دهچێ‪ ،‬یان ئهوهتا ئهو شایهرێ ه‬

‫ژیان(‪ .)11‬راستهی ئهو ههست ردن بهژیانو سۆزه ناوهڕۆكی‬

‫بێ تواناو بێ سهلیقهیو بێ بههرهی شایهریهتی(‪!.)11‬‬

‫خۆی ههیهو بهشێ ه لهژیانو پێ هاتهیهكی سهرهكی چاالكی‬

‫‪-5‬كارناپ بۆ پتر پاساودانی ئهو بۆچوونهی پهڕهگرافێك‬

‫دهربڕینن لهئامرازی ژیاندا‪ ،‬بهاڵم ئهو ئاراستهیه ئهو بابهته‬

‫لهنووسینێ ی هایدیگهر دهخوازێتهوهو شی دهكاتهوه‪ .‬لهو‬

‫لهخانهی فهلسهفهو زانست دهباته دهرێو لههونهرو شیعر‬

‫پهرهگرافهدا هاتووه‪:‬‬

‫نزی ی دهكاتهوه‪ .‬لهسهر بنهمای ئهم بۆچوونه كارناپ بهزاندنو‬

‫تهنیا ههر بوونهوهر ببێ بهكهرهسهی لێ ۆڵینهوهو هیچی تر‪،‬‬

‫پوچهڵ ردنهوهی بابهتی میتافیزی ی رهنگ رشتوه‪.‬‬

‫تهنیا بوونهوهرو کهیچیک تر نا‪ ..‬ئایا ههر هیچ ‪ Nichts‬ههیه‬ ‫چون ه ناكردن ههیه؟ یان بابهتهكه بهپێچهوانهوهیه؟! ئایا تهنیا‬

‫‪ .4‬بهالی كارناپهوه رستهكانی میتافیزیك لهجۆری سێیهمن كه‬

‫ههر ناكردنو –نا‪ -‬ههیه چون ه‪ -‬هیچ‪ -‬ههیه؟!‬

‫دهكرێ بهزڕه رسته ناوببرێن چون هن بهالیهوه‪ ،‬ئهو رستانه‬

‫ئێمه ئهو الفه لێدهدهین‪:‬‬

‫كێشهیهكی سهرهكی زانستیانه دهرنابڕنو واتاو دهاللهتی‬

‫ا هیچ ا بنهڕهته وهك ا نا ا و ناكردن‪ .‬لهچ جێگایهك بهدوای‬

‫راستهقینهیان نیهو تێیاندا ههست بههیچ واتایهكی ئهموونی‬

‫ا هیچ ا دا بگهڕێن؟! لهكوێ ا هیچ ا دهدۆزینهوه؟!‪.‬‬

‫رێئالیستی ناكرێت‪.‬‬

‫ئێمه ا هیچ ا دهناسینو دهیزانین كه ا هیچ ا لهنیگهرانیهوه‬

‫خۆ ئهگهر رستهكانی میتافیزیك بهچهند رستهیهكی گشتی‬

‫پهیدا دهبێ‪ ،‬ئیتر لهچیو بۆچی نیگهران دهبینو پهشێویو‬

‫دابنرێن كه ناكرێ راستیهكهیان بهبنهما گشتیهكانی بهكاربردنی‬

‫ترس دامان دهگرێ؟!‪.‬‬

‫زمانو تێبینی راستهوخۆ ساغ ب رێنهوه‪ ،‬گریمان لهتوانادا بێ‬

‫ئایا ئهمه لهخۆیدا بهتایبهتی –هیچه‪-‬؟‪ .‬ئهوی راست بێت‪:‬‬

‫راستیو ناڕاستیان ساغ ب رێنهوه ئهوا ئهوكاته ئهو رسته‬

‫ا هیچ ا خۆی وهك ا هیچ ا لێره بووه‪ ،‬ئایا –هیچ‪ -‬لهچی دایه؟‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 011‬‬

‫ا هیچ ا ههر خۆی بۆ خۆی دهكاتهوه به ا هیچ ا (‪.!)12‬‬

‫ئهم چاالكیه دهكرێ پش ێك بێ لهكهرهسهی لۆجی ی مۆدێرن‪،‬‬

‫كارناپ ئهگهر ئهو پهرهگرافهی كردوه بهنموونه لهوه دڵنیا بووه‬

‫بهاڵم كێشهی بابهتی میتافیزیك خۆی كه بهشێ ه لهژیانی هزر‬

‫كه پهرهسهندنو گهشهكردنی لۆجی ی مۆدێرن دهرفهتی‬

‫بههیچ الیهكدا ناخرێ‪ .‬ژیان بهبێ كێشهو بهره ‪ ،‬شتێ ه‪،‬‬

‫كێشهی‬

‫بۆچوونێ ه ‪ ،‬تهنیا ههر لهبیرو ناخی دهرونو مێش ی نووسهرو‬

‫شایستهییو ناشایستهییو رهواییو ناڕهوایی میتافیزیك‬

‫شایهراندا ههیه‪ .‬تاوهكو ژیان بمێنێ كێشهو بگرهو‬

‫بهالیهكدا بخرێو یهكالیی ب رێتهوه‪.‬‬

‫بهردهكانیشی ههردهمێنن میافیزی یش رهوایهتی بوونی خۆی‬

‫بۆ ئهو مهبهستهش پهنای بردۆته بهر شی ردنهوهی لوجی یانهی‬

‫لهدهست نادات‪ ،‬بهاڵم بهجۆرو شێوهیهكو ناوهڕۆكێك كه لهگهڵ‬

‫زمانو تیوری سیمیۆتی ی كردوه بهبنهما‪.‬‬

‫قۆناەهكانی پرۆسهی پهرهسهندنی ژیانو زانستو كۆمهڵگادا‬

‫ئیتر بهوپێیه كارناپ لهو باوهڕهدا بووه كه هایدیگهر لهو‬

‫بێتهو بگونجێو دهست بدات‪ ،‬دهمێنێو دێته پێشهوهو برهو‬

‫تێ ستهدا بههیچ جۆرێك پهیڕهوی بنهماكانی سێنتاكسی‬

‫بهبوونو شایستهییو دهستبهكارییهكهی دهدات‪.‬‬

‫رهخساندوهو‬

‫شیاوی‬

‫ئامرازی‬

‫داوهته‬

‫دهست‬

‫لۆجی ی زمانی نهكردوه بۆیه ئهو تێ سته ئاڵۆزو تهمومژاوییه‬ ‫كهوتۆتهوه‪ .‬بۆ نموونه بهههڵه دووجار وشهی کهیچک بهدوو واتا‬ ‫بهكاردههێنی جارێك وهك ناو جارێ یشیان وهك كردار كهچی‬ ‫خۆی وشهكه لهناكردن بهو الوه نییه‪ .‬بۆیهو بههۆی ئهو‬ ‫بهچهوتو بهههڵه بهكارهێنانی زمانو وشهو پشت گوێ خستنی‬ ‫ستروكتور (بنهمای) لۆجی ی زمان چهند رستهو دهستهواژهیهك‬ ‫كهزڕه رستهنو بێ واتان دهردهكهون‪.‬‬ ‫ئهنمام‬ ‫ئهو پرسیارهی لێرهدا بهبیردا دێ‪ :‬ئایا دهكرێ كێشهی زگو‬ ‫زهبهلالحی‬

‫ههزار‬

‫ساڵ‬

‫تهمهنی‬

‫بابهتێ ی‬

‫میتافیزیك‬

‫لهچوارچێوهی لۆجی ی زماندا بچوك ب رێتهوه؟ ئهگهر‬ ‫میتافیزیك ههستو نهستی ژیان دهربڕێ دهكرێ مرۆڤ ئهو‬ ‫ههستو نهستهی ژیان ببهزێنێو دووری بخاتهوه؟‬ ‫ا میتافیزیك ههر لهسهردهمی داهێنهرهكهیهوه‪ ،‬مامۆستای یهكهم‪،‬‬ ‫بهشێ ی دانهبڕاوی فهلسهفه بووه‪ ،‬فهلسهفهو زانستیش ههمیشه‬ ‫توندوتۆڵ‬

‫بهیهكهوه‬

‫بهستراونهتهوه‪،‬‬

‫ئهگهر‬

‫لهخۆیاندا‬

‫كێشهیهكی سهختی ژیان نهبووبن‪ ،‬ئیتر ژیانی كردهكی رۆژانه‬ ‫یان هی بیرو تیورییانه مهبهست بێت‪ ،‬ههر لهبیركردنهوهو‬ ‫سهرنجدان ئینجا لێ ۆڵینهوه تاوهكو دهگاته گوزهرانو‬ ‫كاروباری ژیانی سادهی رۆژانه‪ ،‬چ وهك دیاردهو چی وهك‬ ‫هۆكار توندوتۆڵ بهژیانهوه بهندنو لێی جیاناكرێنهوه‪ .‬كێشهی‬ ‫میتافیزیك كێشهی فهلسهفهو زانستهو ئهم دوانهش ژیان‬ ‫دایهێناون بۆیه ناكریو لهتوانادا نییه بهچهند رستهو‬ ‫دهستهواژهو پڕۆپۆزشنێك فۆرمۆله ب رێنو لییان بپێچرێتهوه!‬ ‫تاوتوێ ب رێن ئایا كامیان راستهو كامیان لهبنهماكانی‬ ‫سێنتاكسی زمانو وشه رۆنانو رسته داڕشتن سهركێشیان‬ ‫كردووه‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪101‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

:‫سهرچاوهو پهراوێز‬ 1. Jan P. Beckmann: Einfuhrung in die Metaphysik. Hagen 2009. S. 24-25. 2. Ludwig Wittgenstein: Tractatus Logico- Philosophicus. Para: 4: 21. 4:46. Frankfurta. M. 2003. 3. Immanuel Kant: prolegomena zu einer jeden kunftigen metaphysic, die als Wissenschaft wird auftreten konnen. In werke. Bd. 3. Konemann koln 1995 . !‫ا ئهو شاكارهی (كانت)مان لهئهڵهمانیهوه كردووه بهكوردی چاوهڕوانی دهستی چاپ كردن دهكات‬ 4. Rudolf Carnap: Uberwindung der Metaphysik durch logische Analyse der sprache. In: Erkenntnis. Bd. 2. Leipzig 1931.S. 220- ff. 5. kant, Immanuel: prolegomena zu einer jeden kunftigen metaphysic, die als wissenschaft wird auftreten konnen ،‫ ا ئهو شاكارهمان لهئهڵهمانیهوه كردووه بهكوردی‬.

!‫چاوهڕوانی دهستی چاپ ردن دهكات‬ 6. Husserl, E. : philosophie als strenge wissenschaft ‫ ا ئهو بهرههمه لهماوهیهكی تردا‬. .‫وهرگێڕانهكهی ئهڵهمانیهوه تهواو دهكهینو چاوهڕوانی چاپ كردن دهكات‬ 7. carnap. R. : uber windung… s. 221. Ff. 8. Rudolf Carnap: Ebenda .s. 222. Ff 9. Wiener Kreis: Wissenschaftliche Weltauffassung, Veroffentlichungen des vereins Ernst , Mach. Wien. 1929. S.9.ff 10. Wiener Kreis: Ebenda. S. 16. Ff. 11. Rudolf Carnap: uberwindung… s. 240 12. Martin Heidegger: was ist Metaphysik 1929.

2014 | 33 |‌‫نیهت‬ ‌ ‫ده‬ ‌ ‫مه‬ ‌ ‌| 012

‫ئازادی سیاسی و ڕای گشتی‬ ‫جۆن ستیوارت میل (‪)1081 – 1081‬‬

‫د‪.‬مههدی مهحفوز‬ ‫وهرگێڕانی بۆ کوردی‪ :‬شوان ئهحمهد‬ ‫یهکهم‪ -‬ژیان و بهرههمهکانی‪:‬‬ ‫ئهو یاسا گونجاو و سهرکهوتوانهی فهلسهفهی ڕادیکاڵی ئینگلیزی سهپاندنی‪ ،‬له ساڵی ‪ 1194‬دا گهیشته ترۆپک‪ ،‬کاتێک یاسای‬ ‫دانهوێڵهیان ههڵگرت‬

‫(‪)1‬‬

‫و بڕیاری بازرگانی ئازادیان دا وهک سیاسهتێکی نهتهوهیی بهریتانیا‪ .‬ئهو سهرکهوتنه له سهپاندنی ئهو دوو‬

‫یاسایهدا‪ ،‬دهسپێکی شلۆقبون و گلۆربونهوهی ڕادیکالیهتی فهلسهفی بوو لهو واڵتهدا‪ ،‬چونکه دهرهنجامه کۆمهاڵیهتیهکانی بزاوتی‬ ‫پیشهسازی بێسهروبهر‪ ،‬بووه مایهی دروستکردنی گومانێکی گهوره الی ههموان و تهنانهت ئهو گومانه الی پارتی لیبرالیش دروست‬ ‫بوو‪ .‬هاوکات لهالیهن چینه کۆمهاڵیهتیهکانیشهوه پهرچهکرداری لێکهوتهوه‪ ،‬بهتایبهت که بهرژهوهندی و شێوازی ژیانی تهقلیدیان کهوته‬ ‫مهترسیهوه‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪103‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫دهکرێت بڵێین بهگژا چونهوهیهکی خۆڕسکانهی ئهو سیاسهته‬ ‫بێسهروبهرهیه بوو که هانی پیشهسازی دهداو شاباشی دهکرد‪،‬‬ ‫له ساڵی ‪ 1141‬دا ڕاپۆرتی ئهو لیژنهیهی بۆ‬ ‫لێپێچینهوهو ئاگاداربوون له دۆخی پیشهسازی خهڵوز کردن‬ ‫ڕاسپێردرابوون‪ ،‬بهریتانیهکانی توشی داچڵکهنا کرد کاتێک‬ ‫پهردهی لهسهر ئهو بارودۆخه نامرۆڤانهیهی ئهوکانه خهڵوزانه‬ ‫الدا‪ .‬وهک کارکردن به ژن و منداڵ بۆ ماوهیهکی دورودرێژو له‬ ‫ههلومهرجێکی تاقهت پڕوکێندا‪ ،‬لهگهڵ ئهوانهشدا کانهکان هیچ‬ ‫مهرجێکی سهالمهتی و تهندروستیان تێدا نهبووه‪.‬‬ ‫دهقی ئهو ڕاپۆرتهو ههلومهرجی دژواری پیشهسازیهکانی دیکه‬ ‫لهو واڵتهدا‪ ،‬کاریگهریان لهسهر ئهدهبی ئینگلیزی لهو قۆناەهدا‬ ‫بهجێهێشت و ئهو ناههمواریانه لهو ڕۆمانانهدا بهزهقی ڕهنگیان‬ ‫دایهوه که له سااڵنی چلهکانی سهدهی نۆزدهدا باڵوبوونهوه‪.‬‬ ‫دوای ئهوهو بهدرێژایی ئهو سهدهیه ئاقارێک دروست بوو که‬ ‫لێبڕوانهو زۆر بهتوندی ڕهخنهی له سستمی پیشهسازی دهگرت‬ ‫و ههندێ لهو ڕهخنانه بنهمای مۆراڵییان ههبوو‪ ،‬ههندێکی‬ ‫دیکهش لهسهر بنهمای هونهری بوو‪.‬‬ ‫شایهنی باسه بهرلهوهی ئهو ئاقاره ڕهخنهگرانهیهش بێتهگۆڕێ‪،‬‬ ‫پهرلهمانی بهریتانی چهند یاسایهکی بۆ کارگهکان دهرکرد‬ ‫بهمهبهستی دیاریکردنی سهعاتهکانی کارکردن و چاککردنی‬ ‫ههلومهرجی کرێکاران‪ ،‬بهجۆرێک که بۆ کارکردن گونجاوبن و‬ ‫دهست بدهن‪ .‬ئهو یاسایانه ئازادی گرێبهستی سنوردار کردو‬ ‫ئهوهش نهک ههر پێچهوانهی ئاقاری یاسادانانی لیبرالیزم بوو‪،‬‬ ‫بهڵکو ناکۆک بوو لهگهڵ سیاسهتی لیبرالیزمیشدا(‪.)2‬‬ ‫له سهدهی نۆزدهههمدا ساڵ له دوای ساڵ یاسای زیاترو زۆرتر‬ ‫دهردهچوو‪ ،‬بهجۆرێک پهرلهمان له کۆتایی چارهکی سێههمی ئهو‬ ‫سهدهیهدا‪ ،‬کارێکی کرد که ئاقاری فهردانیهت وهالوه بنێت و‬ ‫ئاقاری کۆمهاڵیهتی پهسهند بکات‪ .‬لهم سهروبهندهدا لیبرالیزم‬ ‫ههڵوێستی داکۆکیکردن لهو ئاقاره نوێیهی وهرگرت و ئهوهش‬ ‫بۆخۆی دژی بنهما سهرهکیهکانی هزری لیبرالی بوو‪ ،‬بهتایبهت‬ ‫کاتێک ئهو یاسا سهیرو سهوهرهیه دهرچوو لهپێناو‬ ‫خۆشگوزهرانی کۆمهاڵیهتیدا‪ ،‬واته لهپێناو دابینکردنی زۆرترین‬ ‫بڕی خۆشگوزهرانی بۆ ههموو الیهک(‪.)3‬‬ ‫ئهم ههڵگهڕانهوهیه له لیبرالیزمی ئابوری‪ ،‬ههرگیز بهرههمی‬ ‫فهلسهفهیهکی کۆمهاڵیهتی پێچهوانه نهبوو‪ .‬نهخێر ئهو‬ ‫پهرچهکردارهی خهسڵهتی ڕێبازێکی کۆمهاڵیهتی وهرگرت‪،‬‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 014‬‬

‫بهبێ ئهوهی هیچ گرنتیهک ههبێت که ئهو سیاسهتی پیشهسازیه‬ ‫نابێته مایهی کارهسات و ماڵوێرانی‪ ،‬بۆ بهشێکی زۆری ئهو‬ ‫مرۆڤانهی لهو بوارهدا دهست بهکاردهبن‪.‬‬ ‫ئهو پهرچهکرداره لهو قهناعهتهوه دروست بوو که سستمی‬ ‫پیشهسازی و بازرگانی بێسهرو بهرو بێ دیسپلین‪ ،‬دهبنه مایهی‬ ‫ههڕهشه بۆ سهر ئاسایش و ئارامی کۆمهاڵیهتی‪ .‬ئهوهی ڕاستی‬ ‫بێت له سهرتاسهری بهریتانیادا‪ ،‬کۆت و بهندێکی زۆر بهسهر‬ ‫ئازادی ئابوریدا سهپێنراو ئهوهش لهسهر دهستی چهندین‬ ‫پارتی سیاسی ئهنجامدرا که خاوهن فهلسهفهی کۆمهاڵیهتی زۆر‬ ‫جیاوازبوون لهگهڵ یهکتریدا‪.‬‬ ‫بێگومان ئهو پهرچهکردارهش بهرههمی ئهو ههلومهرجه‬ ‫نامرۆڤانهیه‬

‫بوو‬

‫که‬

‫کرێکارانی‬

‫بواری‬

‫پیشهسازی‬

‫دهیانگوزهراند‪ ،‬لێرهوه کارێکی ئاسان نهبوو لیبرالیزم وهک‬ ‫هێزێکی سیاسی لهو ئاقاره هیومانستیه البدات و لهسهر ئهو‬ ‫ههلومهرجه نائینسانیه ههڵوێستی نهبێت(‪.)4‬‬ ‫ئهڵبهته ئهو گۆڕانکاریه ئابوری و کۆمهاڵیهتیانه‪ ،‬کاریگهری‬ ‫خۆیان لهسهر کۆمهڵگهی بهریتانی ههبوو‪ .‬تهنانهت ئهو‬ ‫گۆڕانکاریانه بهجۆرێک بوو‪ ،‬گهشهیهکی خێرای له ههناوی‬ ‫سستمی‬

‫سیاسی‬

‫و‬

‫کۆمهاڵیهتی‬

‫کۆمهڵگهی‬

‫بهریتانیدا‬

‫دروستکرد‪ .‬ههرچهنده ئهزمونی دورودرێژی ڕابردوو وای له‬ ‫هاواڵتی بهریتانی کردبوو‪ ،‬تهرێز له ههموو گۆڕانکاریهکی‬ ‫خێراو توندوتیژ بکات‪ ،‬بهاڵم ئهو ههلومهرجه تازهیهی هاتبووه‬ ‫پێش کارێکی کرد گهشهی سیاسی و کۆمهاڵیهتی له جوڵهو‬ ‫گۆڕانکاری بهردهوامدا بێت‪ .‬بهجۆرێک بهریتانیا له نیوهی‬ ‫دووهمی سهدهی نۆزدهدا کۆمهڵگهیهکی تهواو جیاواز و‬ ‫پێشکهوتوی تێدا دروست بوو‪ ،‬چ له ڕووی ئابوریهوه یان له‬ ‫ڕووی سیاسی و کۆمهاڵیهتیهوه‪.‬‬ ‫له ههلومهرجێکی وادا ''جۆن ستیوارت میل'' ژیاوهو پهروهرده‬ ‫بووه‪ .‬سهرهتاش قوتابی ''جهیمس میل''ی باوکی بووه که‬ ‫کاریگهریهکی گهورهی لهسهر بیروبۆچون و ئایدیاکانی‬ ‫''جێرمی بنتام'' ههبووه‪ .‬له تهمهنی سێ ساڵیهوه باوکی فێری‬ ‫زمانی یۆنانی دهکات له تهمهنی ههشت ساڵیشدا‪ ،‬خهریکی‬ ‫خوێندنهوهی تێکستی بهناوبانگترین فهیلهسوف و نوسهرانی‬ ‫گریگ بووه‪ .‬ههروهها بهفێربونی زمانی التینی و ماتماتیکهوه‬ ‫خهریک بووه‪ .‬پاشان لهڕیی چهندین کتێبی جیاجیاوه‪ ،‬سهرقاڵی‬

‫خوێندنهوهی مێژوی گشتی بووه‪ .‬دهسااڵنی تهواوه نهکردبوو‪،‬‬

‫‪ 1121‬لهو واڵتهدا دهمێنێتهوهو دهبێته دڵخوازی فهرهنساو‬

‫شارهزای مێژوی نهتهوهکان و ئهدهبی یۆنانی و التینی بوو‪ .‬له‬

‫ئهدهبی فهرهنسی‪ .‬ساڵی ‪ 1191‬کتێبی (دهربارهی پراگماتیزم)‬

‫چوارده ساڵیشدا دهست به خوێندنهوهی فهلسهفهو زانستهکان‬

‫دهنوسێت و تیایدا بهرگری له پرانسیپی سودگهرایی له کاردا‬

‫دهکات‪.‬‬

‫دهکات و ههوڵدهدات‪ ،‬کهم و کوڕیهکانی ڕێبازهکهی ''جێرمی‬

‫هاوکات خۆی فێری لۆژیک دهکات و ئاگاداریهکی باشیشی له‬

‫بنتام'' نههێڵێ و پایهدارتری بکات‪ .‬ساڵی ‪ 1113‬کتێبی‬

‫ئابوری سهردهمهکهی دهبێت‪ .‬له تهمهنی ههژده ساڵیشدا دهست‬

‫(بیرهوهریهکانی ژیانم) چاپ دهکات‪ .‬دواین کتێبیشی‬

‫به خوێندنهوهی کتێبی (لۆژیک)ی ''ئهرستۆ'' دهکات و پوختهی‬

‫(دهربارهی ئایین)ه که دوای مردنی و له ساڵی ‪1114‬‬

‫دهکات‪ .‬ههروهها یاسا دهخوێنێت و بهرههمهکانی ''جێرمی بنتام‬

‫باڵوکراوهتهوه‪.‬‬

‫و جۆن لۆک و هێلفیتیۆس و دایڤیدم هیوم'' دهخوێنێتهوه‪.‬‬ ‫لهالیهکی دیکهشهوه دهچێته ڕیزی ئهو گهنجانهی لهڕێی گۆڤاری‬

‫شایهنی باسه فهلسهفهی سیاسی ئینگلیزی له کۆتاییهکانی‬

‫(وستمنستهر)هوه‪ ،‬ههوڵدهدهن بیروبۆچونهکانی ''جێرمی بنتام‬

‫سهدهی نۆزدهههمدا‪ ،‬بهتهواوهتی لهالیهن ئاقاری سودگهرایی‬

‫و جهێمس میل'' باڵوبکهنهوه‪.‬‬

‫تاکهکهسیهوه کۆنتڕۆڵ کرابوو که ''جێرمی بنتام'' بهچاکترین‬ ‫شێوه نوینهرایهتی دهکرد‪ .‬بهاڵم گۆڕانی بارودۆخی ئابوری و‬

‫له تهمهنی ههژده سااڵندا بۆ خزمهتکردن پهیوهندی به‬

‫کۆمهاڵیهتی‪ ،‬بارگرانیهکی زۆری له سهرشانی چینی کرێکاران‬

‫کۆمپانیای هندی خۆرههاڵتیهوه دهکات و تا ساڵی ‪1151‬‬

‫دروست کردبوو‪ ،‬ئهوهش بووه مایهی ئهوهی ههقیقهتی مانای‬

‫دهمێنێتهوه‪ .‬ساڵی ‪ 1195‬دهبێته ئهندام پهرلهمان و داوادهکات‬

‫سیاسی و کۆمهاڵیهتی و ئابوری گۆڕانی بهسهردابێت‪.‬‬

‫به یاسا مافی ژنان له پڕۆسهی دهنگداندا بسهپێنرێت‪ ،‬بهاڵم‬ ‫تهنها یهک خوگ ئهندام پهرلهمان دهبێت و جارێکی دی‬

‫ئیتر لێره بهدواوه هزری سیاسی بهرهو ڕێبازی کۆمهاڵیهتی مل‬

‫ههڵنابژێردرێتهوه‪ ،‬ئهویش لهبهرئهوهی نهیارهکانی بیرو‬

‫دهنێت و له ئاقاری فهردانیهت دوودهکهوێتهوه‪ ،‬ئهو ئاقارهی له‬

‫بۆچونهکانیان دهربارهی ئایین به نابهجێ و مهترسی دهزانی‪.‬‬

‫کۆمهڵگهیهکی پیشهسازی بێسهروبهردا کارهساتی گهورهی‬

‫''جۆن ستیوارت میل'' له ساڵی ‪ 1113‬و له تهمهنی شهست و‬

‫نایهوه‪ .‬بۆیه بیری سیاسی به پێویستی دهزانی که حکومهت له‬

‫حهوت ساڵیدا له شاری (ئهڤینیۆن)ی فهرهنسی کۆچی دوایی‬

‫ڕێکخستنی کاروباری کۆمهڵگهدا ڕۆڵی ههبێت‪ ،‬ئیتر له بواری‬

‫دهکات‪ ،‬دوای ئهوهی دهبێته ڕادیکالیهکی بهریتانی سهردهمهکهی‬

‫کۆمهاڵیهتیدا یاخود له بواری پهروهردهو ئابوریدا بێت‪.‬‬

‫خۆی‪ .‬بهتایبهت که دهبێته کهسێکی بهناوبانگ و الیهنگرێکی‬

‫ئهمه له کاتێکدا ''جهیمس میل''‪'' ،‬جۆن ستیوارت میل''ی کوڕی‬

‫سهرسهختی مافهکانی ژنان و کرێکاران و ڕیفۆرم‪.‬‬

‫لهسهر ئهوه پهروهرده کردبوو که داکۆکی له ئاقاری لیبرالیزم و‬ ‫فهردانیهت و پراگماتیزم بکات‪ ،‬بهاڵم ''میل'' ههرزوو دوای‬

‫وهک نوسهرێک له زۆر بواردا نوسیویهتی‪ ،‬بهتایبهت له گۆڤاری‬

‫کۆچی دوایی باوکی‪ ،‬واز لهوانه دێنت و زیاتر دهرگیری واقیعی‬

‫(وستمنستهر)دا که ''جێرمی بنتام'' دایمهزراند‪ .‬وتاره گرنگ و‬

‫حاڵی کۆمهڵگهی ئینگلیزی دهبێت‪ ،‬ئهو واقیعهی داوای شێوازو‬

‫دورو درێژهکانی له چهند بهرگێکدا بهناوی (وتارهکان و‬

‫میتۆدی فیکری و دنیا بینی تازهی لێدهکرد‪.‬‬

‫مشتومڕهکان)هوه باڵوکردۆتهوه‪ .‬ههروهها چهند کتێبێکی‬

‫بهمجۆره دهکرێت بڵێن ژیانی فیکری ''جۆن ستیوارت میل''‬

‫دیکهی به چاپ گهیاندووه‪ ،‬له گرنگترینیان کتێبی (لۆژیک)ه که‬

‫بهسهر دوو قۆناەدا دابهش دهبێت‪ ،‬له یهکهمیاندا بیرکردنهوهی‬

‫له ساڵی ‪ 1143‬دا بهچاپی گهیاندووهو دهنگدانهوهیهکی‬

‫تاک گهراییانهیهو له دووهمدا بهرهو ئهوهدهچێت ببێته‬

‫گهورهی له ئهوروپادا ههبووه‪ .‬له ساڵی ‪ 1141‬کتێبی‬

‫سوسیالستی و الیهنگری ئهوهیه‪ ،‬دهوڵهت دهست له ژیانی‬

‫(پرانسیپهکانی ئابوری سیاسی) باڵودهکاتهوهو ئابوری سیاسی‬

‫ئابوری و کۆمهاڵیهتی کۆمهڵگه وهربدات‪ .‬گرنگترین شتێک‬

‫دهکاته بهشێک له کۆمهڵناسی‪ .‬ساڵی ‪ 1159‬کتێبی (وتارێک‬

‫''میل'' پێشکهشی کردبێت‪ ،‬ئهو لێکۆڵینهوه دهرونیهیهتی‬

‫دهربارهی ئازادی) چاپ دهکات و تیایدا داکۆکی له ئازادی‬

‫دهربارهی ئازادی کهسێتی و ئهوهش له دووتویی کتێبێکدا‬

‫تایبهتی دهکات و ئهوهشی لهژێر کاریگهرێتی واڵتێکی وهک‬

‫بهچاپ دهگهیهنێت بهناوی (وتارێک دهربارهی ئازادی) که له‬

‫فهرهنسادا نوسیووه‪ ،‬چونکه لهنێوان سااڵنی ‪ 1121‬بۆ‬

‫ساڵی ‪ 1159‬دا باڵودهکرێتهوه‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪105‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫لیبراڵ و دامهزراوهکانیشی بهجۆرێک دروست دهبن که ئهو‬ ‫ئازادیانه فهراههم بکهن‪ .‬لهالیهکی دیکهوه ''میل'' فهردانیهت و‬ ‫دووهم ‪'' -‬جۆن ستیوارت میل'' و ئازادی‪:‬‬

‫بڕیاری شهخسی لهسهر مهسهلهکان‪ ،‬بهدوو ڕهگهزی سهرهکی بۆ‬

‫له کتێبهکهیدا (وتارێک دهربارهی ئازادی)‪ ،‬باس له بابهتی‬

‫خۆشگوزهرانی دهداته قهڵهم و وهک دوو ئاماژهی گرنگ‬

‫ئازادی کۆمهاڵیهتی و سیاسی دهکات‪ ،‬ههروهها سروشتی‬

‫بۆبونی شارستانیهتێکی ئاست بهرز سهیریان دهکات‪.‬‬

‫دهسهاڵتیش تاوتوێ دهکات که چۆن یاسا بهسهر تاکهکهسدا‬

‫له زۆر بۆنهو جێگهیهکدا به ئاشکرا باسی لهوه کردووه که‬

‫دهسهپێنێ و سنور بۆ ڕهفتارو ههڵسوکهوتهکانی دادهنێت‪.‬‬

‫ئازادی سیاسی و فیکری‪ ،‬به گوێگرتن له یهکتری و‬

‫چونکه لهو بڕوایهدا بووه ئهوه بابهتێکه دههێنێت گفتوگۆی‬

‫بهشداریکردن له مشتومڕو گفتوگۆکردن لهسهر پرسه گشتیهکان‬

‫قوڵی لهبارهوه بکرێت‪ ،‬ئهویش بههۆی گرنگی و ههروهها‬

‫دهستهبهر دهبێت‪ .‬بۆ ئهو مهبهستهش پێویسته ههموان له‬

‫کاریگهریشی لهسهر ئێستاو داهاتوو‪.‬‬

‫دهرچواندنی بڕیاره سیاسیهکاندا بهشدار بن و بههرهمهندبن له‬ ‫(‪)5‬‬

‫بڕێکی باشی پهروهردهو فێرکردن ‪.‬‬ ‫''میل'' پێیوا نهبوو دهستوری ههموارکراوی ئینگلیزی له‬ ‫کۆتاییهکانی سهدهی ههژدهدا‪ ،‬وهک پێویست باسی ئازادیه‬ ‫فهردیهکانی تێداهاتبێت‪ ..‬چونکه دهستورهکه ئهو شتانهی‬ ‫تێدانهبوو ئازادیهکان بپارێزێت‪ ..‬لهنێوان فهرمانڕهوایان و‬ ‫هاواڵتیاندا جیاوازیهکی گهوره ههبوو‪ ،‬فهرمانڕهوایانیش‬ ‫نوێنهرایهتی ههموو گهلیان نهدهکرد‪ ،‬بهڵکو تهنها نوێنهری‬ ‫زۆرینه بوون‪ .‬کهواته حکومهت نوێنهرایهتی تهواوی گهگ‬ ‫''میل'' پێیوایه مێژوی مرۆڤایهتی دهریدهخات ئازادیخوازان‬

‫ناکات‪ .‬گهر هاتوو حکومهت بوو به خاوهنی دهسهاڵتی ڕهها‪،‬‬ ‫ئهگهری ئهوه ههیه دهستدریژی بکاته سهر ئهو ئازادیانهی گهگ‬

‫ههمیشه لهگهڵ ئهو ئاقارهدا دژبهیهک بوون که ویستویهتی‬

‫مێژوییهکی دورودرێژ خهباتی لهپێناودا کردون‪.‬‬

‫بڕوای تهواوی بۆ پهیدادهبێت که ئازادی خهسڵهتێکی‬

‫سێێهم ‪ -‬ئازادی و ڕای گشتی‪:‬‬

‫دهسهاڵتداره بههێزهکان فهرمانڕهوایهتی بگرنهدهست‪ .‬لێرهوه‬ ‫خۆڕسکهو مرۆڤ بهرهو چاکهخوازی و بهختهوهری دهبات‪.‬‬ ‫بۆیه دهبێت مرۆڤ خۆی سهرپشکی تهواوی ڕهفتارو‬ ‫ههڵسوکهوتهکانی بێت و دوابریار خۆی بیدات‪ .‬لهگهڵ‬ ‫ئهوانهشدا بڕوای وابوو سروشتی چێژ جیاوازهو له یهکێکهوه‬ ‫بۆ یهکێکی دی دهگۆڕێت‪ .‬لهالیهکی دیکهوه ئهو بۆچونهی‬ ‫''جێرمی بنتام''ی بهالوه پهسهندنهبوو که باسی له زۆرترین‬ ‫بڕی بهختهوهری بۆ زۆرترین ژمارهی خهڵک دهکردو پێیوابوو‪،‬‬ ‫چێژ شتێکی ڕێژهییه و بهپێی جیاوازی کهسهکان دهگۆڕێت‪.‬‬ ‫ههروهها قهناعهتی بهوه ههبوو که ئازادی هزرو توێژینهوهو‬ ‫مشتومڕو ئازادی حوکمدانی مۆراڵی بۆ مرۆڤێکی کام‬

‫که‬

‫کۆنتڕۆڵی بهسهر خۆیدا ههیه‪ ،‬کارێکی چاکهو بۆ خاوهنهکهی و‬ ‫بۆ ئهو کۆمهڵگهیشی ڕێی پێدهدات خێر دهداتهوه‪ .‬لهوبارهیهوه‬ ‫دهڵێت‪( :‬ههموو مرۆڤایهتی مافی ئهوهی نییه تاکه دهنگێکی‬ ‫ناڕازی خهفه بکات)‪ .‬چونکه ئازادی فکری و ئازادی سیاسی و‬ ‫ههبونی کارهکتهری ئۆتۆنۆم‪ ،‬کۆمهلگه دهکاته کۆمهڵگهیهکی‬ ‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 016‬‬

‫خهسڵهتی سهرهکی تیۆریاکهی ''جۆن ستیوارت میل'' دهربارهی‬ ‫ئازادی و سستمی پهرلهمانی‪ ،‬ئهوهیه که پرسه سیاسیهکان‬ ‫خهمی یهکهمی ئهو نهبووهو ئهوهی ئهو زیاتر مهبهستی بووه‪،‬‬ ‫کۆمهڵگه بووه نهک دهوڵهت‪ ..‬بۆیه دهبینین له کتێبهکهیدا‬ ‫(وتارێک دهربارهی ئازادی) باس له چۆنیهتی دهربازبون له‬ ‫ستهمی سیاسی یاخود ههوڵدان لهپێناو گۆڕینی ڕژێمێکی‬ ‫سیاسی ناکات‪ ،‬بهڵکو داوا دهکات بهشێوهیهکی سهرڕاستانه‬ ‫قهناعهتێکی گشتی یهکتر قبوڵکردن و تۆلێرانس ههبێت‪.‬‬ ‫بهجۆرێک جیاوازی بیروبۆچون و بیروڕای جیاواز قبوڵ بکات‬ ‫و ئامێز بۆ ئایدیا نوێیهکانیش بکاتهوه‪ ،‬بهوپێیهی سهرچاوهن‬ ‫بۆ دۆزینهوهی شتی تازه‪.‬‬ ‫کهواته ئهوهی ''میل'' به ههڕهشهی دهزانی بۆ سهر ئازادی‬ ‫دهوڵهت و فهرمانڕهواکان نهبوون‪ ،‬بهڵکو ئهو زۆرینهیه بوو له‬ ‫خهڵک که ناتوانێت شت گهلێک قبوڵ بکات که لهگهڵ ترادسیۆن‬ ‫و داو و نهریتدا نهگونجێت‪ .‬ههروهها بهچاوی گومانیشهوه لهو‬

‫کهمینانه دهڕوانیت که لهگهڵیدا جیاوازن و ئامادهیی ئهوهی‬

‫لهالیهک لهو بڕوایهدایه که هێزی حکومهت هێزی ئهوهو‬

‫تێدایه‪ ،‬قورسایی زۆری ژمارهی خۆی بهکاربهێنێت بۆئهوهی‬

‫ڕاوبۆچونی حکومهت ڕاوبۆچونی خۆیهتی‪ ،‬لهالیهکی دیکهشهوه‬

‫ئهو کهمینانهی پێ سهرکهوت بکات(‪.)9‬‬

‫کهمینه پێیوایه حکومهت نهیاریهتی‪ ،‬ئهویش بههۆی ئهو شتانهی‬

‫لێرهوه پێیوایه له واقیعدا حکومهت نوێنهرایهتی ههموو گهگ‬

‫بهناچاری و بهزۆری زۆرداری دهیسهپێنێ بهسهریاندا‪ .‬لێرهوه‬

‫ناکات‪ ،‬بهڵکو نوێنهری ڕای گشتی زۆرینهیه و هێزی ئهو ڕای‬

‫کهمینه بهدوای ڕێگاچارهیهکدا دهگهڕێت بۆئهوهی ماف و‬

‫گشتیهش ههڕهشهیه بۆ سهر مافی کهمینه له کۆمهڵگهدا‪ .‬کهواته‬

‫ئازادیهکانی بپارێزێت‪ ،‬ئیتر لهالیهن حکومهتهوه بێت یاخود‬

‫ئهوهی ئهو ترسی لێی ههبوو که ببێته ههڕهشه بۆ سهر ئازادی‪،‬‬

‫لهالیهن ڕای زۆرینهوه بێت که له کۆمهڵگهدا بااڵدهسته‪.‬‬

‫حکومهت و فهرمانڕهواکان نهبوون‪ ،‬بهڵکو ڕای گشتی زۆرینه‬

‫''میل'' بڕوای تهواوی بهوه ههبوو پێویسته تاکهکهس له‬

‫بوو‪ .‬بۆیه بهڕای ئهو پاراستنی ئازادی تاکهکهس ههر تهنها‬

‫کۆمهڵگهدا ئازادو سهربهخۆبێت‪ ،‬بۆیه ههمیشه عهوداڵی‬

‫پێویستی به سنورداکردنی دهسهاڵتی فهرمانڕهواکان نهبوو‪،‬‬

‫ئهوهبووه ئهو ئامرازانه بدۆزێتهوه که دهسهاڵتی حکومهت‬

‫بهڵکو پێویستی به بهرگرتن له زوڵم وستهمی ڕای گشتی‬

‫سنوردار دهکهن‪ ،‬بۆخاتری پاراستنی ئازادی هاواڵتیان و‬

‫زۆرینهش ههبوو که دهیهوێت کۆمهڵگه بهپێی خواست و‬

‫بههێزکردنی پێگهی تاکهکهس له کۆمهڵگهدا‪.‬‬

‫قهناعهتی خۆی ئاڕاسته بکات‪ ،‬بهوپێیهی نۆرم و بههاکانی‬ ‫ڕێسای ئهخالقی گشتین بۆ کۆمهلگهو پێویسته ههموو‬ ‫ئهندامانی کۆمهڵگهش پابهندی بن‪ ،‬تهنانهت ئهوانهشی که‬ ‫باوهڕیان پێی نییه‪.‬‬ ‫ئهمه ئهوه دهردهخات که ''میل'' پێیوابووه‪ ،‬ڕای گشتی کۆمهڵگه‬ ‫له قاڵب دهدات و ڕیگه نادات بهرهوپێش بچێت و ناهێڵێت‬ ‫کهسهکان خاوهنی خۆیان بن‪ ..‬واته زۆرینه کۆمهڵگه ناچار‬ ‫دهکات بهوهی‪ ،‬یهک ڕهنگ بن و بۆ ئهو مهبهستهش کێش و‬ ‫قورسایی زۆرینه بهکاردێنێت‪ ،‬تا سهرکوتی ئهو کهمینانهی پێ‬ ‫بکات که له بیروبۆچون و ڕهفتاریاندا جیاوازن لهو‪.‬‬

‫کهواتدده بۆئددهوهی تاکهکددهس لدده دهسددهاڵتی‬ ‫حکومدددهت و کۆمهڵگددده بوارێزێدددت‪ ،‬ییمیدددلیی‬

‫بڕیاردهدات که نابێدت دهخالدهت لده ژیانیددا‬ ‫بکرێدددت‪ ،‬تدددهنها مهگدددهر بدددۆ پاراسدددتنی و‬ ‫پارێزگاری لێکردنی بێت‪ .‬دهسدهاڵتی یاسدایر‬ ‫کاتێددک ئددازادی تاکهکددهس سددنوردار دهکددات‪،‬‬ ‫تهنها بۆئهوهیه ئهوانی دی پارێزراوبن‪ .‬جگده‬

‫بۆ چارهسهرکردنی کێشهی ئازادی‪ ،‬ڕێبهرانی لیبرالیزم وهک‪:‬‬

‫لدده پاراسددتنی ئددهوانی دی لددهوهی تاکهکددهس‬

‫''جهیمس میل'' پێیان وابوو چاکسازیکردن له سستمی‬

‫ئازاریدددان پددد بگهیدددهنێت‪ ،‬نابێدددت بدددههیچ‬

‫پهرلهمانی و بهرفراوانکردنی مافی دهنگدان و ههروهها بونی‬

‫شێوهیهک دهست له ژیانی وهربدرێت‪..‬‬

‫ئاستێکی باش له پهروهردهو فێرکردن بۆ ههموان‪ ،‬دهتوانن‬ ‫تێکڕای کێشه ترسناکهکانی ئازادی سیاسی چارهسهر بکهن‪.‬‬ ‫بهاڵم لهگهڵ هاتنی ساڵی ‪ 1159‬و دوای جێبهجێکردنی‬ ‫چاکسازی بنهڕهتی بهسهر سستمی سیاسی و دهستوری له‬ ‫ئینگلتهرادا‪ ،‬دهرکهوت بهدیهێنانی ئازادی زۆر لهوه گهورهتره که‬ ‫تهنها پهیوهندی به دهزگای سیاسیهوه ههبێت‪ .‬لێرهوه ''میل''‬ ‫پێشنیار دهکات که له پشت ههر حکومهتێکی لیبرالیهوه‬ ‫کۆمهڵگهیهکی لبیراڵی ههبێت‪ .‬ئهمهش ئهوه دهگهیهنێ که‬ ‫سستمی سیاسی تهنها کایهیهکه له چوارچێوهیهکی کۆمهاڵیهتی‬ ‫بهرفراوانتردا‪.‬‬ ‫له ئاکامی سۆرا و لێکۆڵینهوهکانی دهربارهی ئازادی‪'' ،‬جۆن‬ ‫ستیوارت میل'' گهیشته قهناعهتێکی ڕهشبینانه و پێیوابوو‬

‫تاکهکهس خۆی دهزانێت چ ڕهفتارو ههڵسوکهوتێک دهبێته‬ ‫مایهی بهختهوهری بۆی و کۆمهڵگه ناتوانێت لهبری ئهو ئهو‬ ‫بڕیاره بدات‪ ،‬تهنها شتێک کۆمهڵگه بتوانێت بڕیاری لیبدات و‬ ‫ڕێگری لێبکات‪ ،‬ڕادهو بڕی ئهو زهرهرو زیانانهیه که دهشێت‬ ‫بهوانی دیکهی بگهیهنێت‪ .‬لهوکاتهدا کۆمهڵگه بۆی ههیه دهست‬ ‫له کاروباری تاکهکهس وهربدات و نههێڵێت زیان به کهسانی‬ ‫دیکه بگهیهنێت‪ .‬جگه لهوه تاکهکهس ئازاده چۆنی پێخۆشه‪،‬‬ ‫بهوشێوهیه ڕهفتار بکات (تاکهکهس سهرپشکه لهوهی ئهق و‬ ‫دهرون و جهستهی خۆی چۆن بهگهڕدهخات)‪.‬‬

‫داهاتوی ئازادی له واڵتهکهیدا زۆر تاریکه‪ .‬چونکه زۆرینه‬

‫نیهت‌| ‪107‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫''جۆن ستیوارت میل'' پێیوایه چهند ئازادیهکی گرنگ و‬

‫مهبهستهش پێویسته دهستور ئهو مافه بپارێزێت‪ .‬بۆ گهیشتن‬

‫پێویست ههن بۆ تاکهکهس که نابێت ڕێگهیان لێبگرێت و ئهو‬

‫بهو ئامانجهش ''جۆن ستیوارت میل''‪ ،‬پێشنیازی چهند‬

‫ئازادیانهش دهکات به سێ بهشهوه‪:‬‬

‫چاکسازیهک دهکات له سستمی ههڵبژاردن و حکومهت و‬

‫‪ -.1‬ئازادی ویژدان‪ :‬که بریتیه له ئازادی بیروباوهڕو‬

‫پهرلهماندا که بهمجۆره الی خوارهوهیه‪:‬‬

‫بیرکردنهوهو ڕادهربڕین له مهسهله ههمهجۆرهکاندا‪.‬‬ ‫‪ -.2‬ئازادی حهزو ئازادی کار‪ :‬ئهمهش ئازادی ژیانی تاکهکهس‬

‫‪ -1‬سستمی ههڵبژاردن‪:‬‬

‫دهگرێتهوه بهجۆرێک که لهگهڵ حهزو ویستی کهسایهتی ئهودا‬

‫ئهگهرچی ''میل'' باوهڕی به ئازادی و دیموکراسی ههبوو‪ ،‬بهاڵم‬

‫بگونجێت‪.‬‬

‫پێداگیری دهکرد لهسهر ئهوهی نابێت ههڵبژاردنی فهرمانڕهواکان‬

‫‪ -.3‬ئازادی گردبوونهوه لهگهڵ خهڵکانی دیکهدا‪ :‬واته مرۆڤ‬

‫بدرێته دهست جهماوهری نهفام‪ ،‬بهڵکو دهبێت میکانیزمێک‬

‫بهمهبهستی‬

‫بدۆزرێتهوه تابتوانرێت کهمینهیهکی خوێندهوارو هۆشیار‪،‬‬

‫دروستکردنی حیزو و کۆمهڵهو ڕێکخراو‪ ،‬بهمهرجێک مهبهست‬

‫فهرمانڕهواکان دیاری بکهن‪ .‬واته زۆرینهیهکی نهخوێندهوارو‬

‫لێی زیان گهیاندن نهبێت به خهڵکانی دیکه‪.‬‬

‫نهفام بۆی نییه فهرمانڕهوا ههڵبژێرێت‪ ،‬ههروهها نابێت‬

‫ئازاده‬

‫لهگهڵ‬

‫کهسانی‬

‫دیکهدا‬

‫کۆبێتهوه‬

‫دهنگدهران ههموویان وهک یهک بن و بهیهک چاو سهیر‬ ‫چوارهم‪ -‬سستمی حوکمڕانی‪:‬‬

‫بکرێن‪.‬‬

‫''میل'' پێیوایه مهبهست له دهوڵهت‪ ،‬گهشهپێدانی توانا کلتوری و‬

‫نوێنهرایهتیکردنی ڕێژهیی بوو‪ ،‬لهگهڵ بێبهشکردنی خهڵکانی‬

‫ڕۆشنبیریهکانی تاکهکهسهو دهرفهت ڕهخساندنی تهواوه‬

‫نهخوێندهوارو بێئاگا له مافی دهنگدان‪.‬‬

‫بۆئهوهی کارهکتهرێکی سهربهخۆی لێ دهربچێت‪ .‬بهوهش‬

‫پاساوی بۆ ئهمهش ئهوهبوو که مرۆڤی نهفام ناتوانێت‬

‫تاکهکهس بهختهوهر دهبێت و کۆمهلگهش گهشه دهکات و‬

‫فهرمانڕهوای چاک له خراپ جیابکاتهوه‪ ،‬بۆیه واچاکه ئهو‬

‫بهرهوپێش دهچێت‪ .‬کۆمهڵگهی الی ''جۆن ستیوارت میل''‬

‫دهستهیهی فهرمانڕهواکان دیاری دهکات‪ ،‬پێویسته ئاستێکی‬

‫کۆمهڵگهیهکی مادی و جێگیرو نهگۆڕنییه‪ ،‬بهڵکو کۆمهڵگهیهکی‬

‫باشی خوێندهواری و هۆشیاریان ههبێت‪ ،‬بۆئهوهی کارهکهیان‬

‫زیندووهو به بهردهوامی له گۆڕاندایه‪.‬‬

‫ئامانجی خۆی بپێکێت و بهرههم داربێت‪.‬‬

‫لێرهوه تێکڕای کاریگهریه فیکری و کلتوریهکانی کۆمهڵگه‪،‬‬

‫یهکێک لهو مهرجانهی ''میل'' بۆ دهنگدهری دادهنێت‪ ،‬ئهوهیه که‬

‫شوێن دهستیان لهسهر سیاسهت و پێشکهوتنهکانی دیاردهبێت‪.‬‬

‫دهبێت خوێندنهوهو نوسین بزانێت و شارهزای پرانسیپهکانی‬

‫بۆیه ئامرازهکانی ڕاگهیاندن ڕۆڵێکی گرنگ له کۆمهڵگهدا وازی‬

‫ماتماتیکیش بێت‪ .‬بهوپێیهی الیهنگری ئازادی تهواوی‬

‫دهکهن و دهتوانن گۆڕانکاری له سستمی سیاسی و دام و‬

‫ئهندامانی کۆمهڵگه بوو‪ ،‬ههروهها بۆئهوهی ئهو ناکۆکیهش‬

‫دهزگاکانیدا دروست بکهن‪ ،‬لهوانهش حکومهت‪.‬‬

‫نههێڵێت که لهنێوان بڕوابونی بهئازادی هاواڵتیان و ههڵوێستی‬

‫بهم پێیه ''میل'' لهو بڕوایهدایه پێگه بهرزو بڵندپایهکانی‬

‫له مهسهلهی دهنگداندا ههبوو گهیشته ئهوهی خوێندن بکرێته‬

‫دهوڵهت‪ ،‬لهالیهن ئهوانهوه دیاری دهکرێت که ئامرازهکانی‬

‫کارێکی زۆرهملێی و بۆ ههموانیش فهراههم بێت بێ بهرامبهرو‬

‫ڕاگهیاندن و ڕای گشتیان بهدهسته‪ ،‬نهک دابهشکردنی سهروهت‬

‫بهخۆڕایی چونکه پێیوابوو بهو کاره نهزانی و نهخوێندهواری‬

‫و سامان له کۆمهڵگهدا بهرپرسیاربێت له دهست نیشانکردنی‬

‫له کۆمهڵگهدا قهاڵچۆ دهکرێت و تهواوی هاواڵتیانیش دهتوانن‬

‫ئهو پلهوپایانهدا‪ .‬تاکه ڕێگایهکیش بۆ برهودان به کارهکتهری‬

‫له مافی دهنگدان بێبهش نهبن‪.‬‬

‫سهربهخۆ له کۆمهڵگهدا (که ئامانجی سهرهکی دهوڵهته)‪ ،‬ئهوهیه‬

‫بهاڵم ئهو لهگهڵ ئدهوهدا ندهبوو حکومدهت بده ئدهرکی‬

‫ببێته‬

‫فێرکدددردن و بروکردندددهوهی ڕۆشدددنبیری و هۆشدددیاری‬

‫توێژی‬

‫ڕۆشنبیران‬

‫له‬

‫شوێنێکدا‬

‫دابنرێت‬

‫که‬

‫سهرپهرشتیاری سهرهکی و ڕاستهقینه له کۆمهڵگهدا‪.‬‬ ‫پێویسته فهرمانڕهواو دهسهاڵتدارانیش برهودان به بههرهو‬ ‫توانا فیکریهکانی هاواڵتیان به ئهرکی سهرهکی خۆیان بزانن و‬ ‫دهبێت ئهوانهی خاوهنی سهلیقهی زۆرو داهێنان‪ ،‬له حکومهتدا‬ ‫دابمهزرێنن و سود له تواناو بههرهکانیان وهربگیرێت‪ ،‬بۆ ئهو‬ ‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 018‬‬

‫ئهوهی‬

‫''میل''‬

‫باوهڕی‬

‫پێی‬

‫ههبوو‬

‫سستمی‬

‫ههستێت‪ ،‬بهڵکو بهپێویستی دهزانی ڕۆڵی حکومهت لدهو‬ ‫پڕۆسهیهدا تهنها چاودیری کردن بێت‪.‬‬ ‫کاتێک ''میل'' داوای دهکرد پڕۆسهی پهرهوهردهو فێرکردن‬ ‫بگشتێنرێ و بکرێته شتێکی ناچاری‪ ،‬تهنها لهبهرئهوه نهبوو‬ ‫هاواڵتیان بتوانن بهشداری پڕۆسهی دهنگدان بکهن‪ ،‬بهڵکو‬

‫خوێندن و باڵوکردنهوهی ڕۆشنبیریی بهیهکێک له ئامانجه‬

‫ناوهندێک بۆ بۆچونه جیاوازهکانی ناو کۆمهڵگه‪ ،‬بۆئهوهی‬

‫سهرهکیهکانی دهوڵهت دهبینی‪ ،‬بۆ دروستکردنی کارهکتهری‬

‫کهمینهکان دهنگیان ههبێت و مافی ئهوهیان پارێزراوبێت که‬

‫فێرکردن و‬

‫ئازادانه له کاروباری گشتی کۆمهڵگه بکۆڵنهوهو قسهی خۆیان‬

‫ئۆتۆنۆم‬

‫و‬

‫بڕوا بهخۆبوو‪..‬‬

‫ههرچهنده‬

‫هۆشیارکردنهوهی تهواوی ئهندامانی کۆمهڵگهی به پێویست‬

‫بکهن‪.‬‬

‫دهزانی‪ ،‬بهاڵم قهناعهتی نهگۆڕی وهها بوو که دهبێت له‬

‫لێرهوه پهرلهمان دهتوانێت ئاگاداری ڕای گشتی ڕۆژانهی‬

‫ههڵبژاردنهکاندا سستمی ڕێژهیی پهیڕهو بکرێت‪ ،‬واته قورسایی‬

‫کۆمهڵگه بێت و حکومهت ناچار بکات‪ ،‬گوێ لهو بۆچونانه‬

‫زۆرتر بدرێته توێژه خوێندهوارهکه‪.‬‬

‫بگرێت و کار بۆ جێبهجێکردنیان بکات‪ .‬سهبارهت به کاری‬

‫بهم پێشنیازانه دهیویست پهرلهمان بکاته شوێنێک‪ ،‬تا‬

‫یاسادانان و فۆرمهالکردنی یاساکان و ههموارکردنهوهیان‪،‬‬

‫سهرجهم توێژو چینهکانی کۆمهڵگه بهشێوهیهکی‬

‫''میل'' ئهو ئهرکه به لیژنهیهکی تایبهتی یاسادانان دهسپێرێت‬

‫دادپهروهرانه نوێنهریان تێیدا ههبێت‪ ،‬بهتایبهت بۆ‬ ‫ئهو خوێندهوارانهی ئهرکی گهورهی بهرهوپێشبردنی‬ ‫کۆمهڵگهیان لهسهر شانه‪.‬‬ ‫‪ -2‬ڕۆڵی پهرلهمان‪:‬‬ ‫سهروهختێک ''میل'' له سۆراخی نمونهیترین سستمی‬ ‫حوکمڕانی بۆ دهوڵهتی مۆدێرن و ئهرک و ڕۆڵی پهرلهماندابوو‪،‬‬ ‫دژی حوکمی تاکهکهس بوو‪ ،‬چونکه پێیوابوو ئهوه لهگهڵ‬ ‫سهروهری گهگ و سهربهخۆیی هاواڵتیاندا ناکۆکه‪ .‬حوکمڕانی‬ ‫تاکهکهسی ڕێگر دهبێت لهوهی ئهندامانی کۆمهڵگه‪ ،‬توانای‬ ‫خۆیان بهگهڕبخهن بۆخاتری بهرهوپێشبردن و پایهدارکردنی‬ ‫سستمی حوکمڕانی‪ .‬واته دهبێته ههڕهشهو مهترسیهک بۆ سهر‬ ‫هاواڵتی‪ .‬هاوکات ئهو ئهرک و ڕۆڵه نوێیانهی له دهوڵهتی‬ ‫مۆدێرندا دێنهئارا‪ ،‬بهتهنها یهک کهس دهرقهتیان نایهت و‬ ‫تاکهیهک دهسهاڵتدار ناتوانێت ههموویان ڕاپهڕێنێ‪.‬‬ ‫بهمجۆره گرنگترین ئهرکی پهرلهمان چاودێریکردنی حکومهت‬ ‫و سهرپهرشتیکردنی کارهکانی بوو‪ ،‬نهک ئهوهی پهرلهمان خۆی‬ ‫حوکمڕانی بکات‪ ،‬چونکه توانای پێویستی بۆ ئهنجامدانی ئهوه‬ ‫نییه‪ .‬پهرلهمان حکومهت دیاری دهکات و میللهت له ئیش و‬ ‫کارهکانیان ئاگادار دهکاتهوه‪ .‬ههر کاتێکیش زانی کارهکانی‬ ‫حکومهت زیان به بهرژهوهندی هاواڵتیان دهگهیهنێت‪ ،‬بڕیاری‬ ‫ڕاگرتنی ئهو کارانه دهدات و ههروهها گهرهاتوو حکومهت به‬ ‫خراپ دهسهاڵتی بهکارهێنا و له ئاست چاوهڕوانی کۆمهڵگهدا‬ ‫نهبوو‪ ،‬ئهوا دهتوانێت ههڵی بوهشێنێتهوهو لهسهر کار الیبهرێت‪.‬‬ ‫بهگرتنهبهری ئهو ڕێ و شوێنانه پهرلهمان دهتوانێت‪ ،‬مافهکانی‬ ‫گهگ لهپڕکێشی و دهستدرێژیهکانی کۆمهڵگه بپارێزێت‪ .‬لهگهڵ‬ ‫ئهوانهشدا پێویسته پهرلهمان ئهو دهزگایه بێت که داواو‬ ‫ناڕهزایهتیهکانی کۆمهڵگهی بهردهست دهخرێت و پێویسته ببێته‬

‫که پێویسته ئهندامهکانی له شارهزایانی بواری یاسا بن و‬ ‫پهرلهمانیش تهنها مافی ئهوهی دهبێت‪ ،‬ئهو یاسایانه پهسهند‬ ‫بکات‪.‬‬ ‫‪ -3‬حکومهت‪:‬‬ ‫پهرلهمان بهالی ''جۆن ستیوارت میل''هوه‪ ،‬تهنها دهسهاڵتێک‬ ‫بوو بۆ چاودێریکردن و سهرپهرشتیکردنی حکومهت واته‬ ‫پهرلهمان خۆبهخۆ توانای ئهوهی نییه حکومڕانی بکات‪ ،‬چ له‬ ‫ڕووی یاسادانهوه بێت یاخود له ڕوی جێبهجێکردنهوه‪ .‬چونکه‬ ‫ئهو دوو ئهرکه پێویستیان به ئهزمون و شارهزایی ههیهو به‬ ‫ڕێژهیهکی کهمیش نهبێت‪ ،‬ئهوه له پهرلهماندا نییه‪ .‬بۆیه دهست‬ ‫وهردانی پهرلهمان له بواری یاسادانان و بهڕێوهبردندا‪ ،‬دهبێته‬ ‫مایهی ئهوهی نهفامی بهسهر ئهزمون و شارهزایدا زاڵ ببێت‪.‬‬ ‫بهڕێوهبردن پێویسته بدرێته دهست ئهو فهرمانبهرانهی‬ ‫لێوهشاوهن و توانای ئهو کارهیان ههیه‪ .‬پهرلهمان له پڕۆسهیهدا‬ ‫تهنها سهرپهرشتی دهکات و ئهرکی ئهوه دهبێت وهزیری‬ ‫گونجاو دابمهزرێنێ که بهرپرسیاری بهڕێوهچونی کاروبارهکان‬ ‫بن له چوارچێوهی دهوڵهتدا‪.‬‬ ‫لێرهدا جیاوازی لهنێوان کجێرمی بنتامکو کجۆن ستیوارت‬ ‫میلکدادهبینین‪'' ..‬بنتام'' لهگهڵ ئهوهدا بوو پهرلهمان دهسهاڵتی‬ ‫ڕاستهوخۆی بهسهر حکومهت و دهزگای بهڕێوهبردندا ههبێت‪،‬‬ ‫بهاڵم ''میل'' پێیوابوو دهبێت پهرلهمان ئهو کاره بهشێوهیهکی‬ ‫ناڕاستهخۆ بکات‪ .‬ئهم ههڵوێستهشی لهوهوه بوو بهچاوی خۆی‬ ‫پراکتیزهبونی بیروبۆچونهکانی ''بنتام''ی بینی و بۆی‬ ‫دهرکهوت که پهرلهمان و نوێنهرانی گهگ‪ ،‬بهرامبهر به ڕاپهڕاندنی‬ ‫ئهرکهکانی حکومڕانی و چاودێریکردنی ڕاستهوخۆی سستمی‬ ‫بهڕێوهبردن‪ ،‬چهند کهمتهرخهم و ناکاران‪ .‬لهبهرئهوهی حکومهت‬ ‫سهروکاری لهگهڵ کاروباری ڕۆژانهی خهڵکیدا ههیهو کێشهی‬ ‫زۆرو زهوهندیش له کۆمهڵگهدا ڕوودهدات‪ ،‬ئهمه وادهکات ئهندام‬

‫نیهت‌| ‪109‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫پهرلهمان نهتوانێت له ههموو ئهو ئهرک و کێشانه تێبگات‪ .‬بۆیه‬ ‫پێویسته ئهوشتانه بدرێته دهست چینێکی ئۆرستۆکرات که‬ ‫خاوهنی زانست و زانیاری بێت‪ ،‬بهاڵم بهومهرجهی لهژێر‬ ‫چاودێری پهرلهماندا بێت‪.‬‬ ‫کهواته بهمهدا بۆمان دهردهکهوێت ''جۆن ستیوارت میل'' لهگهڵ‬ ‫بۆچونهکانی ''جێرمی بنتام''دا نهبووه‪ ،‬دهربارهی چاودێری‬ ‫کردنی ڕاستهوخۆی جهماوهری و لهبری ئهوه سستمێکی‬ ‫ئۆرستۆکراتی تازهی پێشنیاز کردووه‪ ،‬بهجۆرێک لهگهڵ‬ ‫خواست و پێداویستیهکانی ژیانی نوێدا بگونجێت و ئامانجی‬ ‫دهوڵهت له سهردهمی مۆدێرندا بهدی بهێنێت‪.‬‬ ‫ههروهها ''میل'' لهگهڵ ئهوهدا نهبوو ههرساڵهو جارێک پهرلهمان‬ ‫تازه بکرێتهوهو ئهندامهکانی بگۆڕێن‪ ،‬چونکه به بڕوای ئهو‬ ‫وهزیفهی پهرلهمان جێبهجێ کردن نییه‪ ،‬ئهوهندهی ڕهخنهگرتن و‬ ‫نیشاندانی کهم و کوڕیهکانه‪ ..‬بهوپێیهشی پهرلهمان نوێنهرایهتی‬ ‫گهگ دهکات نهک شتێکی دی‪ ،‬کهواته پێویست بهوه ناکات‬ ‫سااڵنه تازه بکرێتهوه‪ ،‬وهک ئهوهی ''جێرمی بنتام'' پێشنیازی‬ ‫دهکرد‪.‬‬ ‫ههموو ئهوانه پێمان دهڵێن ''جۆن ستیوارت میل'' بڕوای به‬ ‫پێویستی بونی دهوڵهت ههبووهو پێیوابووه‪ ،‬دهوڵهت گرنگی و‬ ‫بایهخێکی زۆری بۆ ژیانی تاکهکهس ههیه‪ ،‬بهاڵم دژی ئهوهبووه‬ ‫دهوڵهت پڕکێشی بکات و ئازادی هاواڵتیان پێشێل بکات‪.‬‬ ‫لێرهوه ئهو خوازیاری ئهوهبووه هاوسهنگییهک‪ ،‬لهنێوان‬ ‫ئایدیای دهوڵهتی خاوهن دهسهاڵتی ڕههاو پایهدارکردنی ئازادی‬ ‫ئهو هاواڵتیانهی له چوارچێوهی ئهو دهوڵهتدا دهژین ههبێت‪.‬‬ ‫بۆ بهدیهێنانی ئهو ئامانجهش ئهرکی ئهوه بهدهوڵهت دهسپێرێت‬ ‫که ههوڵ بۆ برهودان به کارهکتهری تاکهکهس بدات‪ ،‬بهوهش‬ ‫توانی جۆرێک له هاوسهنگی و ههماههنگی لهنێوان دهوڵهت و‬ ‫تاکهکهسدا دروست بکات‪ .‬ئهویش بههێنانه ئارای سستمێکی‬ ‫حوکمڕانی وا که بتوانێت دهوڵهت له سایهیدا‪ ،‬کار بۆ بهدی‬ ‫هێنانی ئامانجهکانی بکات و له ههمان کاتدا بواری ئهوهش بۆ‬ ‫سهرجهم‬

‫هاواڵتیان‬

‫بڕهخسێنی‪،‬‬

‫بههرهمهندبن و چێژی لێ ببینن‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 001‬‬

‫تا‬

‫له‬

‫ئازادیهکانیان‬

‫پهراوێزو سهرچاوهکان‪:‬‬

‫‪ -1‬زاراوهی یاساکانی دانهوێڵه لهنیوهی یهکهمی سهدهی‬ ‫نۆزدهههمدا له بهریتانیا دهرچوو‪ .‬لهو قۆناەهدا حکومهت‬ ‫چهند یاسایهکی دهرکرد بهمهبهستی ڕێگهگرتن له‬ ‫دابهزینی نرخی دانهوێڵهی خۆماڵی‪ ،‬ئهویش لهڕیی‬ ‫سهپاندنی باجێکی گومرگی زۆر بهسهر ئهو دانهوێڵهیهی‬ ‫له دهرهوه دههێنرا‪ ،‬بۆ کهمکردنهوهی کێبڕکێی کااڵو‬ ‫شمهکی بیانی‪ .‬ئهو یاسایانهش له ساڵی ‪ 1848‬دا‬ ‫ههڵوهشێنرانهوه‪.‬‬

‫‪ -2‬جۆرج سباین‪ :‬گهشهکردنی هزری سیاسی‪ ،‬نهسکی‬ ‫سی و دوو‪.‬‬ ‫‪ -3‬جۆرج سباین‪ :‬گهشهکردنی هزری سیاسی – کتێبی‬ ‫چوارهم‪ ،‬گ ‪928.‬‬ ‫‪ -4‬ها ‪ .‬س‪ .‬پ‪ :‬گ ‪929.‬‬ ‫‪ -5‬ها ‪ .‬س‪ .‬پ‪ :‬گ گ ‪937. – 936‬‬ ‫‪ -6‬ها ‪ .‬س‪ .‬پ‪ :‬گ ‪.937‬‬ ‫د‪.‬مهدی محفوظ‪ :‬اتجاهات الفکر السیاسی الحدیث‪،‬‬ ‫بیروت‪ ،‬المبعة الثالثة‪.2007 ،‬‬

‫جان جاک ڕۆسۆ‬ ‫ئهو پیاوهی جیهانی فێری مافی‬ ‫مرۆڤ و ئازادی کرد‬

‫ئهردهاڵن عهبدوڵر‬

‫سویسرا یهکێکه له واڵته بچووکهکانی ئوروپا و‬ ‫جیهان‪ ،‬واڵتێکه کهلهههموو شهڕوپێکدادانهکانی‬ ‫ئوروپادا‪ ،‬خۆی بێ الیهن کردووهو لهئاگری‬ ‫ههردوو جهنگه گهورهکهی جیهانیش‪ ،‬هیچ‬ ‫بریشکێکی بهر نهکهوت‪.‬‬ ‫ئالهم‬

‫واڵته‬

‫بچووکهی‬

‫جیهاندا‪،‬‬

‫فهیلهسووف و بیرمهندێکی ئێجگار‬ ‫گهوره لهدایکبوو‪ ،‬که توانی تهواویی مێشکی جیهان ڕووناک بکاتهوه‪ .‬سێ سهدساڵ پێش ئێستا‪ ،‬کاتێک ههموو ئوروپا و تهواوی‬ ‫جیهان‪ ،‬لهناو تاریکی و شهوهزهنگی ئوسوڵی توندڕهویی ئاینیدا دهژیا‪ ،‬لهکاتێکدا که ئوروپا بهسهر دوو بهرهی دژ بهیهکی ئاینی‬ ‫دابهشکرابوو‪ ،‬مرۆڤهکان بهسهر دوو وشهدا (ئێمه‪ ،‬ئهوان) پۆلینهڕیزکرابوون‪ ،‬ئالهم کاته گرینگ و پڕ بایهخهدا‪ ،‬چرای مۆمێکی‬ ‫بچووک‪ ،‬لهناو واڵتێکی چکۆالنهی جیهاندا داگیرسا و تهواوی جیهانیشی ڕووناک کردهوه‪.‬‬ ‫ماوهی سێ سهدساڵه تهواوی بیرمهندان و نووسهران و ڕۆشنبیران و سیاسییهکانی جیهان‪ ،‬خۆیان لهناو دهریای هزره مهزنهکانی‬ ‫رۆسۆدا دهبیننهوه‪ .‬بهسهدان بگره ههزاران کتێب و لێکۆڵینهوهو ووتار و سیمینار‪ ،‬لهبارهی هزری رۆسۆوه کراوه‪ .‬ههتاوهکو‬ ‫ئهمڕۆش ڕۆسۆ و هزره مهزنهکهی‪ ،‬وانهیهکی گرینگی تهواویی زانکۆکانی جیهانه‪.‬‬ ‫لێرهدا ئێمه خۆمان لهبهردهم ئەم پرسیارە دهبینینهوه‪ :‬ئاخۆ ئهم پیاوه خاوهنی چ جۆره بیرکردنهوهیهک بووه‪ ،‬ههتاوهکو بهم‬ ‫شێوهیه جیهان گرینگی پێ بدات؟‪ .‬ئاخۆ جان جاک ڕۆسۆ‪ ،‬چ پهیوهندییهکی به ژیانی ئهمڕۆمانهوه ههیه؟ ئهو کاریگهرییانه کامانهن‪،‬‬ ‫که هزری رۆسۆ لهسهر کۆمهڵگهی مۆدێرنی ڕۆژئاوایی دایناوه؟ ‪.‬‬ ‫بهداخهوه ههتاوهکو ئێستاش‪ ،‬ئێمه کورد بهشێوهیهکی پێویست ئاگاداریی هزر و بۆچوونهکانی ئهم کهڵه فهیلهسووفه نین‪ ،‬ئهمه‬ ‫لهکاتێکدا ئهمڕۆ ئێمه لهههموو کاتێکی تر ‪ ،‬پێویستیمان بهو هزره مهزنهی ڕۆسۆ ههیه‪ .‬لهکاتێکدا که ئێمه خۆمان لهبهردهم گۆڕانێکی‬ ‫کۆمهاڵیهتی گهورهدا دهبینینهوه‪ ،‬ههنگاو بهرهو دامهزراندنی کۆمهڵگهیهکی نوێ و دیموکرات و مۆدێرن دهنێین‪ ،‬لهبهرئهوه زۆر‬ ‫گرینگه ئاگاداریی هزرو بۆچوونهکانی ڕۆسۆی مهزن بین‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪111‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫مهلهکردن لهناو دهریای ههژاریدا‪:‬‬ ‫من ههوڵ دهدهم لهم ووتارهمدا‪ ،‬تیشکێکی بچووک‬ ‫بخهمه سهر‪ ،‬ژیان و هزرو بۆچوونهکانی ئهم کهڵه فهیلهسووفه‪،‬‬ ‫بهدڵنیاییهوه ئێمه ناتوانی تهنها له ووتارێکی ئاوادا‪ ،‬ههموو‬ ‫الیهنهکانی هزریەکانی رۆسۆ باس بکهین‪،‬چونکه بۆ ناساندنی‬ ‫رۆسۆ‪ ،‬پێویستیمان به چهندین الپهڕه وکتێب و لێکۆڵینهوهی‬ ‫زۆر ههیه‪ .‬بهاڵم ئهم ووتاره‪ ،‬تهنها ههوڵێکه بۆ ناساندنی‬ ‫ڕۆسۆ‪ ،‬هیوادارم پاشتر گهر دهرفهتمان ههبوو‪ ،‬قسهی زیاتری‬

‫بهحوکمی دهستکورتی و ههژاریی باوکی‪ ،‬ههرزوو ڕۆسۆ‬ ‫تێکهڵی ژیانی ناخۆشی ههژاران دهبێت‪ .‬ههر زوو دهست‬ ‫دهکات به کارکردن و پهیداکردنی بژێویی ژیان‪ .‬رۆسؤ‬ ‫لهتهمهنی منداڵیدا‪ ،‬کۆمهڵێک کاری ههمهجۆریی کردووه‪ .‬پاشان‬ ‫خۆی ئازاد دهکات و بهپێ بهشێکی زۆریی شارو واڵتان‬ ‫دهگهڕێت‪ .‬ههر بهپێ له سویسراوه دهچێت بۆ شاری تورینۆی‬ ‫ئیتالیا و پاشانیش لهوێوه به پێ دهچێت بۆ فهرهنسا‪.‬‬ ‫وازهێنان له مهزههبی کاتۆلیکی و ههلێکی‬

‫لهبارهرهوه بکهین‪.‬‬ ‫جان جاک ڕۆسۆ له ‪ 21‬یونی ‪ 1112‬له شاری‬

‫جنێڤی‬

‫باشی ژیان‪:‬‬

‫سویسرا لهدایک بووه‪ .1‬ڕۆسۆ له بنهماڵهیهکی نهجیبزادهو‬

‫رۆسۆ ههر لهمنداڵییهوه‪ ،‬هێنده خۆی به ئاینهوه وابهسته‬

‫دهوڵهمهند لهدایک نهبووه‪ ،‬بگره له بنهماڵهیهکی ههژارو‬

‫نهکردبوو‪ .‬لهبهرئهوه پاش ماوهیه واز له مهزههبی کاتۆلیکی‬

‫دهستکورتی جنێڤ‪ ،‬چاوی به جیهان کهوتووه‪ .‬ئهمهش خۆی‬

‫دههێنێت و دهچێته سهر مهزههبی پرۆتستانت ‪.‬‬

‫لهخۆیدا‪ ،‬کاریگهریی زۆریی لهسهر هزرو بۆچوونهکانی‬ ‫کردووه‪ ،‬چونکه بهشێوهیهکی واقعی‪ ،‬ئاگاداریی ژیانی ههژاران‬ ‫و نهداران بووه‪ ،‬بۆ خودی خۆی‪ ،‬برسێتی و سهرما و ههژاریی‬ ‫چهشتووه ‪.‬‬

‫لهساڵی ‪ 1121‬دا کاتێک تهمهنی دهگاته شانزه ساڵ‪،‬‬ ‫دهرفهتێکی باشی بۆ دروست دهبێت‪ ،‬بۆئهوهی ژیانێکی باشتر‬ ‫بژی‪ ،‬ئهویش کاتێک یهکێک له ژنه خێرخوازهکان بهناوی‬ ‫(مهدام دی وارانس) ‪ ،‬تهبهنی دهکات و ئامادهگهیی خۆی بۆ‬

‫لهبهرئهوه ههتاکۆتایی ژیانی‪ ،‬بهشێوهیهکی شێلگیرانه‪ ،‬داکۆکی‬ ‫له مافی ههژاران و یهکسانی کۆمهاڵیهتیی کردووه‪ .‬ههروهها‬ ‫خۆی وهکو پارێزهرێکی چینی ههژاران داناوه‪ ،‬ههمیشه داوای‬ ‫کهمکردنهوهی جیاوازیی نێوان ژیانی چینه دهوڵهمهندهکان و‬ ‫چینه ههژارهکان کردووه ‪.‬‬

‫بهخێوکردن و پهروهردهکردنی دهردهبڕێت‪2.‬‬ ‫جێگای گووتنه ئهم ژنه پێشتر کاتۆلیکی بوو‪ ،‬دوایی لهژێر‬ ‫کاریگهریی ئهو مسیۆناره پرۆتستانهوه که مهلیکی سهردینیا‬ ‫پشتگیریی دهکردن‪ ،‬ئهم ژنه مهزههبی خۆی بۆ پرۆتستانی‬ ‫دهگۆڕێت‪ .‬پاشان ئهم ژنه رۆسۆ دهنێرێته قووتابخانهیهکی‬

‫یهکهمین چرکهی نههامهتی‪:‬‬

‫(ئیکلیری‪ ،‬پرۆتستانی) یهوه ‪.‬‬

‫بۆ ههموو منداڵێک دایک ‪ ،‬ئهو دارهیه کهلهژێر سێبهریدا‬

‫بهاڵم جان جاک ڕۆسۆ زۆر لهالی ئهم ژنه نامێنێتهوه‪،‬‬

‫دهحهسێتهوه‪ ،‬ئهو سهرچاوه گهورهیهیه‪ ،‬کهههتا کۆتایی ژیانی‪،‬‬

‫دیسانهوه دهست دهکاتهوه بهژیانی گهرۆکی و ماڵی ئهم ژنه‬

‫ئاوی لێ دهخواتهوه‪ .‬لێ ئهم کهڵه فهیلهسووفه مهزنه‪ ،‬ههر که‬

‫خێرخوازه بهجێدههێڵێت ‪ .‬رۆسۆ وهکو جاران بهناو شارو‬

‫چاوی به دونیا ههڵهانی دایکی کۆچیی دوایی دهکات‪ .‬ئهمهش‬

‫الدێکاندا دهگهڕێت‪ ،‬ههر بهپێ دهچێت بۆ شاری لیۆنی‬

‫ههژاره‬

‫فهرهنسا‪ .‬لهو ماوهیهدا کۆمهڵێک کاری ههمهجۆ دهکات ‪ ،‬بۆ‬

‫سهرهتاییهکی ناخۆش و پڕ ئازار‬

‫بۆ ئەم منداڵه‬

‫دروست دهکات‪ .‬لهناو کوردهواریی خۆشماندا دهگووترێت‪:‬‬ ‫(منداڵ به دایک ههتیو دهکهوێت)‪ .‬رۆسۆش به مردنی دایکی‬ ‫ههتیو دهکهوێت‪ .‬پاشان باوکی بهخێوکردنی دهگرێته ئهستۆ و‬ ‫لهههمانکاتیشدا ههوڵ دهدات که فێری نووسین و خوێندنهوهی‬ ‫بکات ‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 002‬‬

‫نموونه‪:‬‬ ‫کارکردن له تیپێکی موسیقی‪،‬ههروهها وهکو کارمهندێک له‬ ‫دائیرهی (مساحه)‬

‫له شاری لیۆن‪،‬ههروهها وهکو سکرتێری‬

‫سهفیری فهرهنسا له شاری ( ڤینیسیا‪/‬ئیتالیا) کاردهکات‪.‬‬

‫لهگهڵ ئهوهی که ڕۆژانه کاردهکات بۆ پهیداکردنی بژێوی‪ ،‬بهاڵم‬ ‫قوورسی بژێویی ژیان ‪ ،‬نابێته ڕێگر لهبهردهم خوێندنهوهو‬ ‫نووسین و فێربوونی موسیقا‪ ،‬که ڕۆسۆ زۆر حهزی لێبووه ‪.‬‬ ‫پاریس و یهکهمین ههنگاو بهرهو لووتکه‪:‬‬ ‫ساڵی ‪ 1142‬ڕۆسۆ بهرهو پاریسی پێتهختی فهڕهنسا دهچێت‪.‬‬

‫بهرههمهکانی‪:‬‬ ‫ههرچهنده ڕۆسۆ لهچاو فهیلهسووفانی ترهوه‪ ،‬خاوهنی کتێبی‬ ‫زۆر نییه‪ ،‬لێ ئهو چهند کتێبهی که نووسیویهتی‪ ،‬ههتاوهکو‬ ‫ئهمڕۆش کاریگهرییهکی ئێجگار گهورهیان بهسهر هزری‬ ‫جیهانهوه ههیه ‪.‬‬

‫ئهوکاته پاریس تهنها پێتهختێکی سیاسیی ئاسایی نهبوو‪ ،‬بهڵکه‬

‫ساڵی ‪ 1155‬ڕۆسۆ یهکهمین کتێبی خۆی لهژێر ناونیشانی (‬

‫بووبوه پێتهختێکی ڕۆشنبیریی و فهرههنگی ههموو فهرهنسا و‬

‫ووتارێک لهبارهی بنهچه و ڕهگهزی نایهکسانی لهنێو‬

‫ئوروپا‪ .‬کاتێک رۆسۆ دهچێته پاریس‪ ،‬سهرهتا ژیانێکی زۆر‬

‫مرۆڤهکاندا) دەنووسێت‪ .‬لهم کتێبهیدا رۆسۆ ههوڵیداوه‪،‬‬

‫ناخۆش دهژیی‪ ،‬لهوپهڕی ههژاریی و دهستکورتیدا دهژیا ‪.‬‬

‫نایهکسانی لهنێو مرۆڤهکاندا بکاته کڕۆکی سهرهکی کتێبهکهی‪.‬‬

‫لێ ئهم تاریکستانی ههژاریی ونهداریی پهراوێزخستنه زۆریی‬ ‫نهخایاند‪ ،‬بهتایبهتی کاتێک ڕۆسۆ چاوی به بیرمهندی گهورهی‬ ‫فهرهنسی دیدرۆ (‪ )1114_1113‬دهکەوێت‪ .‬دیدرۆ داوای‬ ‫لێدهکات که ووتار لهبارهی هونهرو مۆزیکهوه بنووسێت‪،‬‬

‫دیاره‬

‫رۆسۆ وهکو‬

‫دهردهکۆمهاڵیهتییهی‬

‫ههژارێک‪،‬‬ ‫جهشتبوو‪،‬‬

‫ئازارێکی زۆریی ئهم‬ ‫ههرلهبهرئهوهشه‬

‫یهکهمین‬

‫ههنگاوی خۆی‪ ،‬بهم مهسهله گرینگ و پڕبایهخهوه خهریک‬ ‫دهکات‪.‬‬

‫ههتاوهکو بیخاته ناو ئهنسکلۆپێدیایەکهیهوه‪ .‬جێگای گووتنه‬

‫ساڵی ‪ 1191‬پاش ئهوهی که نێوبانگێکی باش پهیدا دهکات‪،‬‬

‫دیدرۆ ‪ ،‬یهکهمین ئهسنکلۆپێدیای فەرەنسی نووسی ‪.‬‬

‫رۆسۆ وهکو رۆشنبیرێکی پێشکهوتنخواز ههوڵ دهدات دژ به‬

‫رۆسۆش لهم پڕۆژه مهزنهدا بهشداربووه‪ .‬دیاره ئهمهش دهبێته‬ ‫سهرهتایهکی باش و ههنگاوێکی گرینگ له ژیانی رۆسۆ‬ ‫دهستپێدهکات‪3.‬‬ ‫یهکهمین شۆرهت‪:‬‬

‫دیارده دزێو و نهریته قێزهونهکانی ناو کۆمهڵگهی فهرهنسی‪،‬‬ ‫قسهی خۆی بکات‪ .‬بهم شێوهیه‬

‫کتبێکی نوێی لهژێر‬

‫ناونیشانی ( هیلویزی نوێ) دهنووسێت ‪.‬‬ ‫لهم کتێبهدا رۆسۆ به توندی هێرش دهکاته سهر ئهو نهریته‬ ‫دزێو درۆیانهی کهلهو کاتهدا لهناو کۆمهڵگهی فهرهنسی بهگشتی‬

‫ئاکادیمیای (دیگۆن) لهپاریس‪،‬پێشبڕکێیهک‬

‫و پاریسی بهتایبهتی باوه‪ .‬لهههمانکاتیشدا ههوڵ دهدات که‬

‫سازدهکات‪ ،‬کهتێیدا دهیانهوێت باشترین ووتار لهبارهی هونهر‬

‫پهیوهندییه کۆمهاڵیهتییهکان‪ ،‬به شێوهیهکی شهفاف و‬

‫و زانستهوه دیاریبکهن و پاشان خهاڵتێک بهو کهسه ببهخشن‪،‬‬

‫شاعیریانه وهسف بکات‪ .‬ئهو دژی ئهو نهریتانه دهوهستێتهوه‬

‫که باشترین ووتار لهمبارهیهوه دهنووسێت‪ .‬رۆسۆش ئهمه به‬

‫که دهبێته هۆی کوشتنی ههموو ههست و سۆزه مرۆڤییهکان‪.‬‬

‫ساڵی ‪1151‬‬

‫ههلێکی باش دهزانێت و ووتارێک بهناونیشانی ( ووتارێک‬ ‫لهبارهی هونهر و زانستهوه) دهنووسێت‪.4‬‬ ‫پاشان لیژنهکه ئهم ووتارهی رۆسۆ به باشترین ووتاری ناو‬ ‫پێشبرکێکه دیاریدهکهن و ڕۆسۆش خهاڵتی باشترین ووتار‬

‫ڕۆسۆ یهکهمین ڕیفۆرمخوازیی بواری پهروهرده‪:‬‬ ‫منداڵهکان دهپرسن بۆچی ئێمه له وێنهی بهیتی شعریدا قسه‬ ‫دهکهین و بهشێوهی پهخشان قسه ناکهین‪ ،،،،،‬ڕۆمانی ئمێل‪./‬‬

‫وهردهگرێت‪ .‬بهم شێوهیهش رۆسۆ شۆرهتێکی باش بۆ خۆی‬

‫ڕۆسۆ یهکهمین کهس بوو که دژ به پهروهردهی تهقلیدیی‬

‫پهیدا دهکات و یهکهمین ههنگاو بهرهو لووتکه دهنێت ‪.‬‬

‫قسهیکرد و ڕهخنهی توندیشی لهو نهریتانه گرت‪ ،‬که دژ به‬

‫لهپاش ئهم ووتارهوه‪ ،‬رۆسۆ تێکهاڵویی و پهیوهندی لهگهڵ‬ ‫ئههلی قهڵهم و ڕۆشنبیر و نووسهرانی ئهوکاتی پاریس‬ ‫پهیدادهکات و دهچێته ناو جیهانی ڕووناکبیرانی ئهوکاتی‬ ‫پاریسهوه ‪.‬‬

‫ویست و ئیرادهی مندااڵن ههیه‪ .‬له ساڵی ‪ 1762‬دا‪ ،‬ڕۆسۆ‬ ‫رۆمانی ( ئمێل) ی نووسی ‪ .‬دیاره ئهم ڕۆمانه به کارێکی‬ ‫پهروهردهیی و زانستی دهروونیش دێته ژماردن‪ .‬ڕۆسۆ پێی‬ ‫وابووکه نابێت منداڵ به زۆرهملێ فێری خوێندن بکرێت‪،‬‬ ‫ههروهها ناشبێت مامۆستای قووتابخانه مندااڵن سزابدات و‬

‫نیهت‌| ‪113‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫وانهی ناخۆش و بێ تامیان پێ بڵێت‪ ،‬بگره به پێچهوانهوه‬

‫بۆئهوهی تاکێک به ئهخالقێکی سهربهستهوه پهروهرده‬

‫پێویسته مامۆستا لهگهڵ وییست و حهزهکانی مندااڵن بێتهوهو‬

‫بکرێت‪. (9‬‬

‫ڕێز له کهسایهتی و ئیرادهی مندااڵن بگرێت‪.‬‬

‫بهههرحاڵ ئهم کتێبهی ڕۆسۆش‪ ،‬ههوڵدانێکی گهورهیه‪ ،‬بۆ‬ ‫داواکردنی چاکسازیی کۆمهاڵیهتیی و دژایهتیکردنی نهریت و‬ ‫یاسا کۆن و دزێوهکان‪.‬‬ ‫پهیمانی کۆمهاڵیهتی‪:‬‬ ‫مرۆڤ به ئازادی لهدایک دهبێت‪ ،‬بهاڵم لهههموو شوێنێکدا له‬ ‫بهندیدا دهژی ‪ ،،،،،‬پهیمانی کۆمهاڵیهتی‪.‬‬

‫یددهکێک لدده کدداره نایدداپ و گرینگددهکانی ئددهم کهڵدده‬ ‫فهیلهسددووفه‪ ،‬کدده بۆتدده پاسددوۆرتێک بددۆ رۆسددۆ‪ ،‬کتێبدده‬ ‫بهنێوبانگهکهی (پدهیمانی کۆمهاڵیدهتی) یده‪ .‬ڕۆسدۆ لده‬ ‫کتێبی ئێمیل‪ /‬رۆسۆ‬

‫ساڵی ‪ 1811‬ئدهم کتێبده دهنووسدێت‪ .‬لد وا بدۆ مداوهی‬ ‫دووسهدوپهنچا سداڵه‪ ،‬ئدهم کتێبده هدهر لهسدهر زاریدی‬

‫لهالیهکی ترهوه ڕۆسۆ پێی وایه که مرۆڤهکان ههر بە فیمرهت‬ ‫کهسایهتییهکی دڵ ناسک و میهرهبانن‪ .‬وه هیچ پاڵنهرێک یان‬

‫مامۆسددددتایانی زانکددددۆ‪ ،‬فهیلهسددددووفان‪ ،‬نووسددددهران‪،‬‬ ‫ڕۆشنبیرانی جیهانه‪.‬‬

‫مهیلێکی ناوخۆیی تێیایندا نییه‪ ،‬بۆئهوهی جۆره ههستێکی‬

‫هیچ کتێبێک هێندهی ئهم کتێبه قسهوباسی لێوه نهکراوه‪ .‬بهاڵم‬

‫دوژمنکاریی و شهڕهنگێزی بهرامبهر خهڵکی تر یان بێت‪ ،‬بهڵکه‬

‫لێرهدا گرینگه لهخۆمان بپرسین‪ ،‬ئاخۆ بۆچی ئەم کتێبه هێنده‬

‫رۆسۆ پێی وایه‪ ،‬ئهوه کۆمهڵگایه که مهیلی شهڕهنگێزیی و‬

‫گرینگ و پڕ بایهخه؟ تۆ بڵێیت ڕۆسۆ شتێکی گووتبێت که‬

‫خۆپهرستی فێری مرۆڤهکان دهکات‪ ،‬ههر کۆمهڵگاشه که دهبێته‬

‫فهیهلسووفانی تر نهیانگووتبێت؟ یان تۆ بڵێیت ئهم کتێبه کلیلی‬

‫هۆی گهندهڵ بوونی مرۆڤهکان‪5.‬‬

‫جارهسهرکردنی ههموو کێشه کۆمهاڵیهتییهکان بێت؟‪.‬‬

‫جێگای گووتنه ئهم بهرههمهی ڕۆسۆ‪ ،‬بهیهکێک له کتێبه‬

‫بیرمهندی ناسراوی میسری( د‪ .‬زهکریا ئیبراهیم) له بارهی ئهم‬

‫نایابهکانی بواری زانستی دهروونناسی و کۆمهاڵیهتی دێته‬

‫کتێبهو مانای پهیمانی کۆمهاڵیهتییهوه دهڵێت‪:‬‬

‫ژماردن‪ .‬دهبێت ئهوهش بڵێم‪ ،‬جان جاک ڕۆسۆ‪ ،‬یهکهمین کهس‬ ‫بووه له فهرهنساو ئوروپادا‪ ،‬که داوای چاکسازی بواری‬ ‫پهروهردهی مندااڵنی کردووه‪ ،‬ههروهها داوای پهیوهندییهکی‬ ‫مۆدێرنی له نێوان مامۆستا و قووتابی کردووه‪ .‬دیاره ئوروپا‬ ‫پاش نزیکهی دووسهد پهنچا ساڵ ‪ ،‬ئینجا توانییان له چهمک‬ ‫و پهیامهکانی ئهم کهڵه فهیلهسووفه بگهن‪.‬‬ ‫لهالیهکی ترهوه ڕۆسۆ لهم کتێبهیدا داوای تاکێک یان‬ ‫هاواڵتییهکی نوێ دهکات‪ .‬ڕۆسۆ داوای پهروهردهکردنی تاکێکی‬ ‫ئازاد دهکات‪ ،‬دهیهوێت له کهسێکی نوێ له وێنهی (ئمێل) ی‬ ‫پاڵهوانی ڕۆمانهکهی بخووڵقێنێت‪ .‬ههروهک ڕووناکبیری‬ ‫فارسیش ڕامین جههانبهگلو دهڵێت‪) :‬ڕۆمانی ئمێ ‪ ،‬ههوڵێکه‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 004‬‬

‫(پهیمانی کۆمهاڵیهتی‪ ،‬واتهههرکهس لهئێمه خۆیی و هێزو‬ ‫تواناکانی بخاته خزمهت ههمووانهوه‪ ،‬یان بیخاته ژێر‬ ‫دهسهاڵتی ئیرادهی گشتییهوه‪ .‬بهمجۆرهش کۆمهڵگه ههموو‬ ‫ئهندامانی وهک بهشێکی گرینگ و جیانهکراوه لهگشت تهماشا‬ ‫دهکات‪)1.‬‬ ‫ڕۆسۆ دهیویست ههوڵێک یان ڕێگا چارهیهک بۆ کێشه ئاڵۆز‬ ‫و قوورسهکانی کۆمهڵگای مرۆڤهکان بدۆزێتهوه‪ .‬ئهو داوای‬ ‫جۆره ڕێکهوتنێکی نوێی کۆمهاڵیهتی دهکرد‪ ،‬کهله رێگایهوه‬ ‫مرۆڤ به ئازادییهکانی خۆی بگات‪ .‬لهههمانکاتیشدا چهمکی‬ ‫پهیمانی کۆمهاڵیهتی‪ ،‬گوزارشت له جۆره پهیوهندییهکی نێوان‬ ‫هاواڵتی و دهسهاڵت‪ ،‬تاک و کۆمهڵگا دهکات‪.‬‬

‫ڕۆسؤ خۆی به مهسهلهی (ئازادیی‪،‬یهکسانی‪ ،‬یاسا و دهسهاڵت‪،‬‬

‫گهورهکانی چهمکی ئازادیی دێته ژماردن‪ .‬لهتهواوی زانکۆکانی‬

‫تاک لهناو کۆمهڵگادا) وه خهریک دهکرد‪ .‬ئهویش وهکو‬

‫جیهان‪ ،‬وهکو ئوستادێکی گهوره سهیردهکرێت‪ .‬ڕۆسۆ چ له‬

‫فهیلهسووفانی تر‪ ،‬شهیداییهکی بێ سنووری (ئازادیی تاک)‬

‫ژیانی ڕۆژانه‪،‬چ به نووسین‪ ،‬چاالکڤانێکی گهورهبووه له بواری‬

‫بوو ‪.‬‬

‫بهرگریکردن له چهمکی ئازادیی ‪.‬‬

‫لهالیهکی ترهوه‪ ،‬پهیمانی کۆمهاڵیهتی ههوڵدانێکه بۆ گهڕانهوهی‬

‫ڕۆسۆ دهڵێت‪:‬‬

‫ئازادیی بۆ تاک لهناو کۆمهڵگادا‪ .‬لهههمانکاتیشدا شهرعیهتدان‬ ‫به دهسهاڵتی گشتی‪ .‬ڕۆسۆ پێی وایه تاکه دهسهاڵتی شهرعی‬ ‫ئهوهیه‪ ،‬که ڕهزامهندی تهواویی کۆمهڵگهی لهسهره‪ .‬لهڕاستیدا ک‬ ‫پهیمانی کۆمهاڵیهتیک ئهو بڕیاڕهیه که ههمووان واته ههر‬ ‫کهسهو بهتهنیا دهیدهن ‪ ،‬دهربارهی پێکهێنانی کۆمهڵگه و له‬ ‫ئهستۆگرتنی شتهکانیش بهههموو چاک و خراپییهوه ‪.1‬‬ ‫دانپیانانهکان‪:‬‬

‫وازهێنددان لدده ئددازادیی‪ ،‬وازهێناندده لدده مددرۆڤ بددوون‪،‬‬ ‫پێشددێلکردنی مافدده مرۆییهکاندده‪ ...‬ئددهم وازهێنانددهش‬ ‫لهگهڵ سروشتی مرۆڤ ناتهبایه‪)9(..‬‬ ‫دیاره پێش ڕۆسۆش چهمکی ئازادیی‪ ،‬جێگای مشتومڕی‬ ‫زۆربهی فهیلهسووفان بووه‪ ،‬ههر له سوقراتهوه ههتاوهکو دهگاته‬ ‫پێش رۆسۆش‪ ،‬ئهم چهمکه کرۆکی بیرکردنهوهی فهیلهسووفان‬ ‫بووه‪ .‬لێ ڕۆسۆ ههوڵیداوه بهپێی تێگهیشتنی خۆی‪ ،‬بۆ ئهم‬

‫ساڵی ‪ 1112‬ڕۆسۆ دوایین کتێبی خۆی لهژێر ناونیشانی‬

‫چهمکه بروانێت و مامهڵهی لهتهکدا بکات ‪.‬‬

‫بیرهوهرییهوه‪ ،‬لێ رۆسۆ به پێچهوانهی فۆرمهکۆنهکانی‬

‫لهالیهکی تریشهوه ڕۆسۆ ههوڵیداوه که چهمکی ئازادیی‪ ،‬له‬

‫(دانپیانانهکان) نووسی‪ .‬ئهم کتێبه زیاتر دهچێته قاڵبی ژانری‬ ‫نووسین‪ ،‬جۆره فۆرمێکی نوێی له ژانری بیرهوهری داهێنا‪.‬‬ ‫ههروهک خۆشی له سهرهتای کتێبهکهیدا دهڵێت‪:‬‬ ‫)دهمهوێت جۆره نووسینێک دابهێنم ‪ ،‬که پێشتر خهڵکی تر‬ ‫ئاوای نهکردبێت‪ .‬من بهوپهڕی شهفافیهت و سهراحهتهوه قسه‬ ‫لهگهڵ خوێنهر دهکهم‪ ،‬تهنها خۆم مێژوو‪ ،‬ناخی خۆم دهزانم( ‪.‬‬ ‫ڕۆسۆ لهم کتێبهیدا باس له ژیانی تایبهتی خۆی دهکات‪،‬‬ ‫بهوپهڕی سهراحهت و شهفافیهتهوه‪ ،‬ڕووداوهکانی ژیانی‪،‬‬ ‫پهیوهندییه کۆمهاڵیهتییهکانی‪ ،‬ههست ونهستهکانی ناخی‬ ‫دهنووسێت‪ .‬لهالیهکی تریشهوه‪ ،‬بهوپهڕی ئازادانه و ئازایانه‪،‬‬ ‫باس له ڕووداوهکان دهکات‪ ،‬بهبێ ئهوهی هیچ س له نهریت و‬ ‫یاسا وڕێساکانی ئهوکاتی کۆمهڵگا بکاتهوه ‪.‬‬ ‫بهدڵنیاییهوه لهم کتێبهشدا‪ ،‬ڕۆسۆ بیرمهندی خۆی پیشان دهدات‬ ‫و‪ ،‬داهێنانێکی زۆر نوێش له بواری ژانری بیرهوهریدا‬ ‫دادههێنێت ‪ ،‬که پێشتر هیچ نووسهرو فهیهلهسووفێکی پێش‬ ‫خۆی ‪ ،‬نهیوێراوه ئاوا بهو پهڕی ئازادییهوه‪ ،‬قسه لهسهر ژیانی‬ ‫شهخسی و پهیوهندییه کۆمهاڵیهتییهکانی خۆی بکات‪.‬‬ ‫ڕۆسۆ و چهمکی ئازادیی‪:‬‬ ‫کهباس له چهمکی ئازادیی دهکهین‪،‬یهکسهر مهلی هزرمان بۆ‬

‫(ئاژاوه‪ ،‬بێ سهروبهریی) دووربخاتهوه‪ ،‬که زۆرجار ههوڵدراوه‪،‬‬ ‫ئهم دوو مهسهلهیه پێکهوه گرێبدرێت‪ ،‬بهتایبهتی لهالیهن‬ ‫دهسهاڵتدارانهوه‪.‬‬ ‫ڕۆسۆ دهڵێت‪:‬‬ ‫"ئازادیی پشت ئهستوور نییه بهوهی‪ ،‬که مرۆڤ ههرچی بوێت‬ ‫بیکات و تهنها به ئیرادهی خۆی کاربکات‪ ،‬بهڵکه چهمکی‬ ‫ئازادیی پشت ئهستووره بهوهی‪ ،‬که مرۆڤ نهکهوێته ژێر‬ ‫ههژمونی کهسێکی ترهوه ‪."11‬‬ ‫لهالیهکی تریشهوه الی ڕۆسۆ ئازادیی (ههم ئهرکه و ههم‬ ‫مافیشه)‪ .‬شتێکی بهزۆر سهپێنراو یاخود بارێکی قورس نییه‬ ‫که بتوانین خۆمانی لێ قووتار بکهین‪ ،‬بهڵکو شتێکی ئۆرگانی‬ ‫و سهرهکی کهسایهتیمه‪ .‬لهبهرئهوه لهمبارهیهوه دهڵێت‪:‬‬ ‫"دهستبهرداربوونی مرۆڤ‪ ،‬واته دهستبهردابوون له خهسڵهتی‬ ‫مرۆڤ بوون و مافهکانی مرۆڤ و ئهرکهکانی مرۆڤیش‪...‬‬ ‫دهستبهرداربوون لهم شتانهش‪ ،‬ههرگیزاو ههرگیز لهگهڵ‬ ‫سروشتی مرۆڤدا ناگونجێت‪ .‬سهندنهوهی ئازادیی له ئیرادهمان‪،‬‬ ‫واته سهندنهوهی ههموو خهسڵهتێکی مۆڕاڵی له ڕهفتار و‬ ‫کردهوهکانمان‪"11.‬‬

‫الی ڕۆسۆ دهفڕێت‪ .‬جان جاک رۆسۆ به یهکێک له مامۆستا‬

‫نیهت‌| ‪115‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫ڕۆسۆ پێی وایه دۆراندنی ئازادیی‪ ،‬یهکسانه به وهستان و‬

‫ئهوهش دهگهیهنێت که هچ کهسێک نییه بتوانێت مافی ئازادیی‬

‫سڕکردنی مرۆڤییهتی و ههربۆیهش ناتوانێت خۆی وهکو کۆیله‬

‫له دهستی دهربهێنێت ‪." 13‬‬

‫بفرۆشێت‪ ،‬چونکه مرۆڤ که بووه کۆیله‪ ،‬چیدیی مرۆڤ نییه و‬ ‫ههربۆیهش نه ئهرکی ههیه و نهماف‪.‬‬

‫تاک و کۆمهڵگا‪:‬‬ ‫یهکێک له کرۆکی باسهکانی رۆسۆ‪ ،‬ئازادیی تاکهکهسییه و‬ ‫پهیوهندی تاک به کۆمهڵگاوه‪ .‬ڕۆسۆ ئهم پهیوهندییهی نێوان‬ ‫تاک و کۆمهڵگای ‪ ،‬کردۆته بابهتی سهرهکی کتێبه‬

‫لدده چومگددهی چددوارهمی کتێبددی پددهیمانی‬

‫کۆمهاڵیددددهتی‪ ،‬لددددهبارهی کۆیالیهتییددددهوه‬ ‫دهڵێت‪:‬‬

‫بهنێوبانگهکهی(پهیمانی کۆمهاڵیهتی)‪ .‬هیچ کاتێک ڕۆسۆ لهگهڵ‬ ‫ئهوهدا نهبووه‪ ،‬که مرۆڤ بۆ پاراستنی له دهستدرێژی دهرهکی‬ ‫و فهراههمکردنی ئهمنی ئاسایش‪ ،‬واز له ئازادییهکانی بهێنێت‪.‬‬ ‫لهبهرئهوه لهمبارهیهوه‪ ،‬زۆر به ڕاشکاوانه دهڵێت‪:‬‬

‫کاتێک ههر تاکێدک بتوانێدت دهسدتبهرداریی‬ ‫خددۆی بێددت‪ ،‬ئددهوا ناتوانێددت دهسددتبهرداریی‬ ‫منداڵهکانی بێت‪ ،‬چونکه ئهوان به ئدازادیی‬ ‫و وهک مرۆڤ لده دایدک دهبدن و‪ ،‬ئازادییدان‬ ‫موڵکی خۆیانه‪ ،‬جگده لدهخۆیان کدهس بدۆی‬

‫"ئهوه ههڵهیه وابزانین پهیمانی کۆمهاڵیهتی‪ ،‬مرۆڤهکان ناچار‬ ‫دهکات‪ ،‬که سازشبکهن و دهستبهرداری مافهکانیان بن‪ ،‬نهخێر‪،‬‬ ‫ئهوهی لهم پهیمان و گرێبهسته دهکهوێتهوه‪ ،‬زیادبوونی ئازادیی‬ ‫مرۆڤهکانه‪ ...‬ههروهها پهیمانی کۆمهاڵیهتی دهتوانێت بنهماکانی‬ ‫یهکسانی‬

‫بچهسپێنێت‪،‬وهکو‬

‫چۆن‬

‫بنهماکانی‬

‫ئازادیی‬

‫نیددیە ههڵسددووکهوت بهئازادییانددهوه بکددات‬

‫جێگیردهکات‪.‬‬

‫‪.12‬‬

‫مایهی تێکدانی یهکسانی سروشتی‪ ،‬بهڵکو به یهکسانییهکی‬ ‫ئهخالقی شهرعی‬

‫رۆسۆ ئازادیی تاکهکانی کردبوویه بهردی بناەهی ههموو‬ ‫کاروبهرههمهکانی‪،‬‬

‫ههرلهبهرئهوهشه‬

‫بهشێوهیهکی‬

‫جددیانه‬

‫لهالیهکی ترهوه‪ ،‬پهیمانی کۆمهاڵیهتی نابێته‬ ‫شوێنی دهگرێتهوه‪ .‬بهمجۆره مرۆڤهکان‬

‫لهبهردهم یاسا و نهریتدا یهکسان دهبن‪ ،‬ئهگهرچی له ڕووی هێز‬ ‫و زیرهکییهوه جیاوازن ‪."14‬‬

‫پشتگیریی تهواویی له ئازادیی تاک کردۆتهوهو‪ ،‬به بهشێکی‬

‫دیاره‬

‫گرینگی کهسایهتی و بوونی مرۆڤ داناوه ‪.‬‬

‫بهنێوبانگی ئینگلیزهوه‪ ،‬تۆماس هۆبزه‪ ،‬کهئهو پێی وابوو‪،‬‬ ‫کارێکی ئاساییه گهر مرۆڤ واز لهههندێک ماف و ئازادییه‬

‫ڕۆسۆ و ئازادیی گهل‪:‬‬

‫تایبهتییهکانی خۆی بهێنێت و خۆی تهسلمی دهسهالتێک بکات‪،‬‬

‫ڕۆسۆ ههروهک چۆن بهیهکێک لهبهرگریکهره سهرسهختهکانی‬ ‫بواری ئازادی تاک دێته ژماردن‪ ،‬بهههمان شێوهش‪ ،‬بهوپهڕی‬ ‫شێلگیرییهوە‪ ،‬بهرگریی له ئازادی ئیرادهی گهگ کردووه‪.‬‬ ‫ههروهک چۆن ئازادیی بۆ تاکهکان گرینگه‪ ،‬بهههمان شێوهش‬

‫لهمبارهیهوه‬

‫له‬

‫کتێبی‬

‫پهیمانی‬

‫کۆمهاڵیتیدا دهڵێت‪:‬‬ ‫"گهگ شتێکی باش دهکات‪ ،‬کاتێک دهتوانێت‬

‫بهمهرجێک ئهو دهسهاڵته (ئارامیی و ئاسایش) بۆ تاکهکان‬ ‫دابین بکات‪.15‬‬ ‫ڕۆسۆ لهبارهیه دهڵێت‪:‬‬ ‫"مرۆڤ له کۆمهڵگادا ئازاده‪ .‬نهک لهبهرئهوهی جۆرێک‬

‫بۆ گهگ شتێکی گرینگ و پڕ بایه دێته ژماردن‪.‬‬ ‫رۆسۆ‬

‫ئهمهش‬

‫پێچهوانهی‬

‫بۆچوونهکانی‬

‫فهیلهسووفی‬

‫دهسهاڵتی‬

‫لهئازادیی و ئۆتۆنۆمی ههیه‪ ،‬بهڵکو لهبهرئهوهی یاسا گوزارشت‬ ‫له ئیرادهی تایبهتی ئهو دهکات"‪.‬‬ ‫پاشتریش ههر لهبارهی ئهم خاڵهوه دهڵێت‪:‬‬

‫و بهکردهوهش دهتوانێت ڕایماڵێت‪،‬‬

‫"دروستکردنی شێوه یهکێتییهک‪ ،‬کهپارێزگاریی له ههموو هێزه‬

‫چونکه بهو کاره سهربهستی خۆی وهردهگرێتهوه‪ ،‬بهههمان‬

‫بهشداربووهکان بکات و بیانپارێزێت‪ ،‬ههروهها بهشداربوو ‪ ،‬له‬

‫ئهندازه یان بهههمان مافێک کهلێی سهندراوه‪ .‬ئهمه مانای‬

‫ژێرسایهی ئهو یهکێتییهدا ‪ ،‬لهگهڵ بهشداربووهکانی تردا‪ ،‬تهنها‬

‫ملکهچگهرایی ڕاماڵێت‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 006‬‬

‫گوێڕایهڵی خۆی دهبێت و بهههمان ئهو ئازادییهی که پێشتر‬

‫ڕهچاوکردنی ئهوهی که ههریهکێک لهو شێوانه له حاڵهتێکی‬

‫ههیبووه ‪ ،‬ئازاد دهمێنێتهوه ‪."19‬‬

‫دیاریکراودا ‪ ،‬چاکترین دهبن و‪ ،‬لهحاڵهتێکی تردا خراپترین‬

‫واته بوون بهئهندام لهکۆمهڵگایهکدا‪ ،‬مانای لهدهستدانی ههموو‬

‫دهبن‪"11.‬‬

‫ئازادییهکانی مرۆڤ ناگایهنێت‪ ،‬بهڵکه به بروای ڕۆسۆ‪،‬‬

‫ڕۆسۆ به پێچهوانهی ئهفالتوون و فهیهلسووفانی ترهوه‪ ،‬تاکه‬

‫پێویسته ئهم پهیمانه کۆمهاڵیهتییه‪ ،‬ببێته هۆی زیادبوونی‬

‫شێوازێ ی حوکمڕانی بۆ ههموو سهردهمهکان دانهنا‪ .‬بهڵکه ئهو‬

‫ئازادییهکانی تاک و ببێته پارێزگار و زامنی ئازادییهکانی‬

‫پێی وابوو که بهپێی ک کات و شوێنک شێوازی حوکمڕانی‬

‫مرۆڤ ‪.‬‬

‫دهگۆڕێت‪ .‬بهاڵم لهگهڵ ئهوهشدا‪ ،‬گهڕان به دوای باشترین و‬

‫لێ پهیوهندی نێوان تاک و کۆمهڵگا‪ ،‬یهکێکه لهو کێشه‬ ‫گهورانهی کهههتاوهکو ئهمڕۆش مرۆڤایهتی پێوهی دهناڵێنێت‪.‬‬

‫چاکترین دهسهاڵت‪ ،‬خاڵێکی گهورهی بیرکردنهوهی ڕۆسۆ‬ ‫بووه‪.‬‬

‫بیرمهندی ئینگلیزی ئایزایا بێرلین دهڵێت‪:‬‬

‫ڕۆسۆدهڵێت‪:‬‬

‫"ئهم کێشهیه‪ ،‬پارادۆکسهکهمان دهخاته دۆخێکی نائاساییهوه‪:‬‬

‫"ئامدددان لددده دهزگایدددهکی سیاسدددیی چییددده؟‬

‫چۆن دهتوانین له یهککاتدا لهگهڵ خهڵک یهکبگرین و جۆرێک‬ ‫ئهنجوومهن دابمهزرێنین که دهبێ شتێک له جهبر و هێز‬ ‫بهکاربهێنێت‪ ،‬که تهواو لهگهڵ ئازادیی یان تاقانهیی سروشتی‬ ‫ناکۆکهو ‪ ،‬لهههمانکاتیشدا ئازاد بمێنینهوه‪ ،‬واته پێڕوهی ئهو‬ ‫خهڵکه نهکهین کهلهگهڵیان کۆبووینهتهوه؟ ‪"11‬‬ ‫بهاڵم ڕۆسۆی فهیلهسووف له کتێبی پهیمانی کۆمهاڵیهتیدا‪،‬‬ ‫وهاڵمی ئهم پرسیاره دهداتهوهو دهڵێت‪:‬‬ ‫"ههموو مرۆڤێک به بهختکردنی خۆی بۆ ههموان ‪ ،‬خۆی بۆ‬ ‫هیچ کهس بهخت ناکات"‪.‬‬ ‫لێرهدا مهبهستی ڕۆسۆ ئهوهیه‪ ،‬که هیچ کهسێک ئامادهنییه‪،‬خۆی‬ ‫بکاته‬

‫ئامڕازێک بۆ بهختهوهری خهڵکی تر‪ .‬واته کۆمهڵگا‬

‫نابێت تهنها ئهرک بهسهر تاکهکانیدا بهسهپێنێت‪ ،‬بهڵکه‬ ‫پێویسته پێش ئهوهی ئهرکهکانی تاک دیاریبکات‪ ،‬مافهکانیان‬ ‫دابین بکات‪.‬‬

‫بریتییددده لددده پارێزگددداری لددده ئهندامدددهکانی‬ ‫و خۆشگوزهرانییان"‬ ‫لهالیهکی تریشهوه زۆر دژی حوکمڕانی ملهوڕو چهوسێنهر‬ ‫بووه‪ ،‬بگره خهباتێکی ئێجگار گهورهشی له دژی حوکمی‬ ‫ملهوڕی پادشاکان کردووه‪ .‬لهههمانکاتیشدا له کتێبه نایابهکهیدا‬ ‫(پهیمانی کۆمهاڵیهتی)‪ ،‬زۆر به جوانی وهسفی فهرمانڕهوای‬ ‫ملهووری بهم جۆره کردووه‪:‬‬ ‫"فهرمانڕهوای ملهوور‪ ،‬بریتییه لهو پادشایهی که بهبێ گوێدانه‬ ‫دادپهروهریی و یاساکان‪ ،‬بهزهبروزهنگ ئامێزی دهسهاڵت‬ ‫بهڕێوه دهبات ‪ ،‬به واتایهکی تر ‪ ،‬ئهو کهسهیه که به بێ ئهوهی‬ ‫مافی ههبێت‪ ،‬دهسهاڵتی له دهستی خۆیدا قۆر دهکات‪"19.‬‬ ‫لهبهرئهوه رۆسۆ‪ ،‬یهکێک بوو له ههوادارانی شێوازی کۆماری و‬ ‫دیموکراسی‪.‬‬

‫ڕۆسۆ و یاسا و دهسهاڵت‪:‬‬

‫ڕۆسۆ و شێوازی کۆماریی و دیموکراتی‪:‬‬

‫لهههموو سهردهم و ساتێکدا‪ ،‬تهنانهت ههتاوهکو ئهمرۆش‬

‫ڕۆسۆ پێی وایه (ههموو حکومهتێکی شهرعی ‪ ،‬پێویسته‬

‫‪،‬قسهوباسی زۆر لهبارهی چۆنێتی حکومڕانییهوه کراوه‪.‬‬ ‫بهشێوهیهک ههموو کاتێک ئهم مهسهلهیه‪ ،‬خاڵی سهرهکی بووه‬ ‫لهالی زۆربهی فهیلهسووف بیرمهندانی جیهان‪.‬‬

‫حکومهتێکی کۆماریی بێت)‪ .‬دیاره لهو کاتهدا مشتومڕێکی زۆر‬ ‫لهبارهی شێوازی حوکمڕانی و سیستهمی کۆمارییهوه کراوه‪ .‬لێ‬ ‫گرینگ ئهوهیه که بزانین‪ ،‬ڕاسته ڕۆسۆ یهکێکبووه له‬ ‫بهرگریکهرانی سیستهمی کۆماریی و دیموکراتی‪ ،‬بهاڵم ئهو‬

‫ههروهک ڕۆسۆش دهڵێت‪:‬‬

‫داوای جۆره حوکمێکی کردووه‪ ،‬که زۆر جیاوازبووه لهو‬

‫"لهههموو سهردهمهکاندا مشتومڕ و پیلهبازییهکی زۆر‪ ،‬دهربارهی‬

‫سیستهمه دیموکراتییهی که باوهو ههتاوهکو ئهمڕۆش‬

‫چاکترین‬

‫شێوهکانی دهسهاڵت‬

‫بهڕێوهچووه‪ ،‬بهبێ‬

‫بهرقهراره‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪117‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫لهڕێگای‬

‫لهبارهی یاساکانیشهوه بهههمان شێوه‪ ،‬تهنها گهگ دهکات به‬

‫ڕۆسۆ‬

‫دژی‬

‫ئهوهبووه‬

‫که‬

‫خهڵکی‬

‫تهنها‬

‫نوێنهرهکانیانهوه بهشداری دهسهاڵت و حوکمڕانی بکهن‪ ،‬بهڵکه‬

‫سهرچاوهو شهرعییهتدان به یاساکان‪ .‬ههروهک لهمبارهیهوه‬

‫ئهو زیاتر دهیویست که تاک یان هاواڵتی ‪ ،‬تهنها خۆی‬

‫دهڵێت‪:‬‬

‫خاوهنی ههموو بڕیاره سیاسییهکانی و فهرمانڕهوایی بێت‪.‬‬ ‫دهتوانم بڵێم‪ ،‬ئهو زیاتر موعجیبی سیستهمی دیموکراتی‬ ‫سویسریی بوو‪ ،‬لهههمانکاتیشدا دژی شێوازی سیستهمی‬ ‫ئینگلیزیی بوو‪ ،‬که زیاتر مۆنتسکیۆ موعجیبی بوو‪ .‬لهالیهکی‬ ‫ترهوه ڕاسته ئهو سیستهمی نوێنهرایتهیکردن و ههڵبژاردنی‬

‫"ئهو یاسایانهی میللهتێک کاریان پێدهکات‪ ،‬پێویسته لهالیهن‬ ‫ئهندامانی ئهو میللهتهوه دانرابێتن‪ .‬بۆ هیچ کهس نییه‪ ،‬مهرجی‬ ‫پێکوهژیان بۆ ئهو کهسانه دابنێت که بڕیاری ژیانی هاوبهش‬ ‫دهدهن‪ ،‬بهڵکو دهبێت خۆیان ئهو کاره بکهن"‪.‬‬

‫قبووڵ بووه‪ ،‬بهالم لهههمانکاتیشدا ڕهخنهی له سیستهمی‬

‫ڕۆسۆ ههموو کاتێک جهختی لهسهر یهک شتی بنهڕهتی‬

‫ههڵبژاردن و نوێنهرایتیکردن ههبووه‪ ،‬چونکه ئهو ههمووکاتێک‬

‫دهکردهوه‪ ،‬ئهویش ئهوهیه‪ :‬پێویسته ههموو دهسهاڵتهکان‬

‫داوای ئهوهی کردووه‪ ،‬که ههموو دهسهاڵتهکان له ژێر کۆنتڕۆڵی‬

‫(یاسادانان‪ ،‬جێبهجێکردن) تهنها وتهنها له ژێر دهسهاڵتی گهلهوه‬

‫گهگ دابێت ‪.‬‬

‫بێت‪ .‬ئهو زیاتر ترسی لهوهبوو‪ ،‬که لهڕێگای الیهنێکی سیاسیی‬

‫لهمبارهیه رۆسۆ دهڵێت‪:‬‬ ‫"پێویسته لهگهڵ ئهو بۆچوونهی مۆنتسکیۆدا هاوڕا بین کهباس‬ ‫له گرینگی دهسهاڵتهکان دهکات‪ ،‬بهاڵم دهبێت ههمیشه ئهوهشمان‬ ‫لهبیرنهچێت‪ ،‬که دواجار سهروهریی ههر بۆ گهله"‬ ‫لهبارهی پرهنسیبی نوێنهرایتیکردنیشهوه دهڵێت‪:‬‬ ‫"ئهو پڕهنسیبه زۆر ناکۆکه لهگهڵ پرهنسیبی ئازادی ڕاستهقینه"‬

‫یان نوێنهرهکانهوه‪ ،‬گهگ ئازادیی خۆی لهدهست بدات و ئازادیی‬ ‫گهگ بکهوێته بهر رهحمی الیهنێک یان نوێنهرێکهوه ‪.‬‬ ‫لهبهرئهوه‪ ،‬رۆسۆ لهم بوارهدا خاوهنی دیدگاییهکی ئێجگار‬ ‫تایبهت بووه‪ ،‬کهزۆرجیاوازه له دیدگای ههموو بیرمهند و‬ ‫فهیلهسووفهکانی هزری دیموکراسی و کۆماریخوازیی‪.‬‬ ‫ئیرادهی گشتی‪:‬‬ ‫یهکێک لهو داهێنانه نوێیانهی که ڕۆسۆ له بواری زانستی‬

‫دیاره الی ڕۆسۆ زۆرجار ئهو نوێنهرانهی که خهڵکی‬

‫کۆمهاڵیهتیی و سیاسیدا هێنایه کایهوه‪ ،‬چهمکی ئیرادهی گشتی‬

‫ههڵیاندهبژێرێت‪ ،‬له خهڵکی دوور دهکهونهوهو گهلیش دهسهاڵتی‬

‫بوو‪ .‬مهبهستی له ئیرادهی گشتیش ئهوهیه‪ ،‬کهههموو بڕیارهکان‬

‫له دهست نابێت‪ .‬بگره گهگ تهنها له ڕۆژی ههڵبژاردنی‬

‫لهالیهن کۆمهڵهی گهلهوه بدرێت ‪ ،‬واته ههموو هاواڵتییان ‪.‬‬

‫نوێنهرهکانیدا‪ ،‬ئازادهو مومارهسهی مافی ئازادیی خۆی دهکات ‪.‬‬

‫بهڕای ڕۆسۆ گهر ئیرادهی گشتی لهناوبچێت‪ ،‬ئهوا کۆمهڵگه‬

‫لهبهرئهوه تیۆریی رۆسۆ لهبارهی سیستهمی دیموکراتیی و‬

‫بهرهو ههرهسهێنان دهچێت‪ .‬ههرلهبهرئهوه پێویسته هاواڵتییان‬

‫کۆمارییهوه‪ ،‬ئێجگار تایبهتیی بووه‪ ،‬ئهو ههمیشه داواکاریی‬

‫هاوڕابن لهگهڵ ئیرادهی گشتیی و لهگهڵیدا ڕێکبکهون‪ .‬گهر‬

‫ئهوهبوو که ههموو دهسهاڵتهکان لهژێر کۆنتڕۆڵی گهگ خۆیدا‬

‫کهسێکیش سهرپێچیی له ئیرادهی گشتی بکات ‪ ،‬دهبێت لهالیهن‬

‫بێت و نابێت بههیچ کلۆچێک ‪ ،‬دهسهاڵت و ئازادی خۆی‪،‬‬

‫ههموو کۆمهڵگهوه ناچاربکرێت مل بۆ ئیرادهی گشتی کهچ‬

‫ڕادهستی چهند کهسانێک یان الیهنێکی سیاسی بکات ‪.‬‬

‫بکات ‪.‬‬

‫واته ئهو زیاتر داوای ئهوهکردووه‪ ،‬کهههموو کاتێک گهگ‬

‫جێگای گووتنه ئیرادهی گشتی تهنیا کۆبوونهوهی حهزه‬

‫لهڕێگای ڕیفراندۆمهوه‪ ،‬بڕیاره سیاسییهکانی خۆیان بددهن‪.‬‬

‫خۆپهرستانهکان نییه و لهالیهکی تریشهوه هێزێکی دهرهکیش‬

‫دیاره ئهم جۆره سیستهمهش‪ ،‬لهڕووی پراکتیزهکردنهوه زۆر‬

‫نییه ‪ .‬لهڕاستیدا ئیرادهی گشتی ‪ ،‬مهرجێکی پێویسته بۆ ههموو‬

‫ئاڵۆز و قوورس دێته بواری کارهوه‪ ،‬بهتایبهتی له واڵته‬

‫شارومهندێک بۆ ئهوهی ههست به ماناداریی ژیان بکات‪ .‬لهم‬

‫گهورهکاندا‪.‬‬

‫حاڵهتهشدا ‪ ،‬هاواڵتی به پێڕهوکردن له خود‪ ،‬وهک ئهوه وایه‬ ‫که پهیڕهویی له حاکمیهت بکات‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 008‬‬

‫بۆ نموونه کاتێک ئێمه دهنگ دهدهین نابێت بیر لهوه بکهینهوه‪،‬‬

‫کورسی و ئاژهڵ ‪ ،‬باسی ڕاست و ههڵه بکهیت‪ ،‬چونکه ئهمانه‬

‫که دهنگهکهی ئێمه له ئاڕاستهی پشتڕاستکردنهوهی فاڵنه‬

‫یان هیچ ناکهن ‪ ،‬یان نازانن چی بکهن ‪ .‬کار نهکردنیش‬

‫پاڵێوراوه‪ ،‬بهڵکه دهبێت دڵنیا بین لهوه که ئاخۆ ئهوه لهگهڵ‬

‫یهکسانه به مرۆڤ نهبوون‪21.‬‬

‫ئیرادهی گشتیدا دهگونجێت یان نا‪21.‬‬ ‫ههرلهبهر ئهمهشه کهبهشێکی زۆریی بیرمهندان و مێژوونوسان‪،‬‬ ‫جان جاک ڕۆسۆ‪ ،‬بهیهکێک له باوکه مهزنهکانی چهمکی‬ ‫ککۆمهڵگهی مهدهنیک دادهنێن‪.‬‬ ‫مرۆڤ له دیدگای ڕۆسۆ وه‪:‬‬ ‫"مرۆڤ شایستهی ڕێزه نهک بهزهیی"‬

‫ڕۆسۆ و پرسی یهکسانی‪:‬‬ ‫ههروهک لهسهرهتای ئهم ووتارهوه باسم لێکرد‪ ،‬که جان جاک‬ ‫ڕۆسۆ‪ ،‬ژیانێکی زۆر ههژاریی و نهداریی بینی‪ .‬بهشێوهیهکی‬ ‫واقعیانه‪ ،‬چهندین ساڵ‪ ،‬ئازاری ههژاریی و نایهکسانی‬ ‫کۆمهاڵیهتیی بینیوه‪ .‬ئهمهش خۆی لهخۆیدا هاندهرێکی ئێجگار‬ ‫گهورهبووه‪ ،‬که پرسی یهکسانی کۆمهاڵیهتیی‪ ،‬ببێته باسێکی‬ ‫گرینگ و پڕ بایهخی ناو هزریی ئهم کهڵه فهیلهسووفهی جیهان‪.‬‬

‫ههتاوهکو سهردهمانێکی زۆر‪ ،‬زۆربهی فهیهلسووفانی جیهان‪،‬‬

‫ڕۆسۆ به پێچهوانهی بیرمهندانی ترهوه‪ ،‬پرسی یهکسانی به‬

‫خۆیان به پرسی مرۆڤهوه خهریککردبوو‪ .‬ڕۆسۆ هات‬

‫ئازادییهوه بهستۆتهوه‪ .‬ئهو پێی واییه که ئازادیی به بێ‬

‫پێناسهیهکی ئێجگار جیاوازیی بۆ مرۆڤ دانا‪ .‬رۆسۆ له ڕسته‬

‫یهکسانی کۆمهاڵیهتی‪ ،‬هیچ مانایهک و بوونێکی نییه ‪.‬‬

‫بهناوبانگهکهیدا (مرۆڤ شایستهی ڕێزه نهک بهزهییی)‪،‬‬ ‫ئهوهمان بۆ دهردهخات‪ ،‬که گهر بمانهوێت له مانای مرۆڤ‬

‫ڕۆسۆ لهمبارهیهوه دهڵێت‪:‬‬

‫بگهین ‪ ،‬ئهوا سهرهتا پێویسته لهو ڕاستییه بگهین‪ ،‬که مرۆڤ‬

‫"دهتانهوێت هۆکاریی مانهوهو ئارامیی بۆ دهوڵهت مسۆگهر‬

‫کائینێکی بهڕێزه‪ .‬ئهو (ڕێزگرتن) لهمرۆڤی پێ باشتربوو ‪ ،‬له‬

‫بکهن؟ کهواته دهبێت بهپێی توانای خۆتان‪ ،‬الیهن و جهمسهره‬

‫بهزهیی پێداهاتننهوه‪ .‬چونکه ڕێزگرتن واتا پێدانی مافێک به‬

‫دوور له یهکهکان لهیهکتری نزیک بکهنهوه‪ ،‬تا دهوڵهمهنده‬

‫کهسێک‪ .‬لهبهرئهوهی مرۆڤیش مافی مرۆڤ بوونی ههیه‪ ،‬کهواته‬

‫دهستڕۆیشتووهکان و ههژاره دهستکورت و بێ ماڵهکان‪ ،‬نهبنه‬

‫پێویسته ڕێز له مرۆڤ بوونی بگیرێت‪ ،‬چونکه بهزهیی‬

‫بار بهسهر دهوڵهتهوه‪ .‬لهراستیدا ئهم دوو دۆخه کۆمهاڵیهتییه‬

‫پێداهاتننهوه‪ ،‬جیاوازه له ڕێزگرتن‪ .‬پێدهچێت من ڕۆژێک له‬

‫که لێک جیا نین‪ ،‬ههڕهشهیهکی جددین بۆ سهر بهرژهوهندی‬

‫ڕۆژان بهزهییم به کهسێکدا بێتهوه‪ ،‬بهاڵم لهوانهبێت رۆژێکی تر‬

‫گشتی‪ ،‬لهبهرئهوهی له یهکێکیانهوه ستهمکاران دروست دهبن و‬

‫ههر ههمان کهس که بهزهییم پێداهاتبوویهوه‪ ،‬ئهوپهڕی بێ‬

‫لهوهی دیکهشیانهوه قووربانییانی دهستی ستهمکاریی‪.‬‬

‫ڕێزیی بهرامبهر بکهم ‪.‬‬

‫لهنێوان ئهم دوو چینهشدا بازرگانی بهئازادیی گشتییهوه‬

‫مرۆڤ الی ڕۆسۆ کهسێکی بهپرسه لهکارهکانی خۆیی و توانا‬

‫دهکرێت‪ ،‬لهبهرئهوهی یهکێک لهو چینانهی کۆمهڵگا مرۆڤ‬

‫بۆ چاکه وخراپه دیاریی دهکات‪ .‬کهسێکه دهتوانێت ڕێگهی‬

‫دهفرۆشێت و ئهوی دیکهشیان مرۆڤ دهکڕێت‪..‬بهوپێیهی هێز‬

‫ڕاست یان چهوت بگرێ وئهگهریش ئازاد نهبێ‪،‬جیاوازییکردنی‬

‫ههمیشه ڕووهو نههێشتنی یهکسانی ههنگاو دهنێت‪ ،‬ئهوا ئهرکی‬

‫بۆ چاکهو خراپه‪ ،‬ڕاست و چهوت شتێکی بێ مانایه‪ .‬مرۆڤ‬

‫هێزیی یاسادانانه که به بهردهوامیی کار بۆ پاراستنی ئهو‬

‫گهر ئازاد نهبێت‪ ،‬گهر لهوکارهی دهیکات بهپرس نهبێت‪ ،‬گهر‬

‫یهکسانییه بکات ‪."22‬‬

‫ئهو کارهی دهیکات لهبهر حهز و ویستی خۆی نهبێت‪ ،‬لهبهرئهوه‬ ‫نهبێت ‪ ،‬بهم کاره دهگاته شتێک که خۆی نهک کهسێکی دیکه‬ ‫دهیهوێت‪ ،‬کهواته ناتوانین پێی بڵێین ئهو کهسه بوونێکی‬ ‫مرۆیی ههیه‪ ،‬چونکه ئهم کهسه لهوهی دهیکات‪ ،‬بهرپرس نییه‪.‬‬ ‫الی ڕۆسۆ ئهم مرۆڤه دهگۆڕێت‪ ،‬بۆ شت‪ ،‬بۆ مانگایهک‪ ،‬بۆ‬ ‫شتێکی بێ گیان‪ ،‬شتێک که ناتوانیت چاوهڕێی هیچ‬ ‫بهرپرسیارییهتێکی لێ بکهیت‪ .‬ناتوانیت سهبارهت به مێز و‬

‫ئهوهی جێگای سهرنجه‪ ،‬ڕۆسۆ له ک ووتارێک لهبارهی‬ ‫یهکسانییک وه‪ ،‬خۆی له ووشهی ک گونابک دهپارێزێت‪ .‬لهگهڵ‬ ‫ئهوهشدا ئاماژه بهوه دهکات که مرۆڤ لهبهر جودایی و الدان‬ ‫له ڕێچکهی دۆخی ڕاستهقینهی خۆی‪ ،‬خۆشبهختیی و‬ ‫بهختهوهرییهکهی دۆڕاندووه‪ .‬تاکه ڕێگاچارهی لۆژیکیش‬ ‫ئهوهیه‪ ،‬که مرۆڤ بانگهێشت بکرێت‪ ،‬بۆ گهڕانهوهی بۆ دۆخی‬ ‫سروشتیی‪.23.‬‬

‫نیهت‌| ‪119‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫ڕۆسۆ و ئایینی مهدهنیی‪:‬‬ ‫یهکێک لهتێزه گرینگ و پڕ بایهخهکانی ڕۆسۆ‪ ،‬داهێنانی‬

‫رۆسۆ‬

‫کاریگهریی‬

‫بهسهر‬

‫شۆرشی‬

‫مهزنی‬

‫فهڕهنسییهوه‪:‬‬

‫چهمکی ک ئایینی مهدهنییک یه‪ .‬ئهم داهێنانهش ‪ ،‬به یهکێک له‬

‫یەکێک لەو فەیلەسووفانەی کە کاریگەریی گەورەی بەسەر‬

‫کۆڵهکه بنهڕهتییهکانی کۆمهڵگهی مهدهنیی دێته ژماردن‪.‬‬

‫شۆرشی فەڕەنسییەوە بوو‪ ،‬جان جاک ڕۆسۆیە‪ .‬بەشێوەیەک‬

‫مهبهستی ڕۆسۆش لهم چهمکه نوێیه‪ ،‬خۆ رزگارکردن له‬

‫هەموو ڕەوتە جیاوازەکای شۆرشی فەرەنسی‪ ،‬هانایان بۆ کتێب‬

‫توندڕهویی مهزههبیی و ئاینییه‪ ،‬کهلهو سهردهمهدا‪ ،‬شهڕی‬

‫و بەرهەمەکانی ڕۆسۆ دەبرد‪ ،‬بەتایبەتی بۆچوونەکانی لەمەڕ‬

‫ئایینی تهواوی کیشوهریی ئوروپای وێرانکردبوو ‪.‬‬

‫(تاک‪ ،‬کۆمەڵگا‪ ،‬پەروەردە‪ ،‬یەکسانی‪ ،‬ئاشتی)‪.‬‬

‫رۆسۆ دهڵێت‪:‬‬

‫جێگای گووتنە ڕۆسۆ شرۆڤەیەکی نایابی بۆ مێژووی‬

‫"مرۆڤ لهسهرهتادا ‪ ،‬جگه لهخودا‪،‬نه پادشایهکی‬ ‫ههبووه‪ ،‬نه حکومهتێکی دیر جگه له حکومهتی‬ ‫ئایینی"‪.‬‬ ‫بهپێی بۆچوونی ڕۆسۆ ئاینهکانی سێ جۆرن‪:‬‬

‫شۆرشەکان کردووە‪ ،‬بەڕای ئەو لە مێژووی مرۆڤایەتیدا سێ‬ ‫جۆر شۆرش هەبووە‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬یەکەمین شۆرشی مێژوویی‪ ،‬بەهۆی سود وەرگرتن‬ ‫لە ئامێر بۆ ڕاوکردن‪ ،‬ڕوویدا‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬بەهۆی کشتوکاڵ و دۆزینەوەی سوودەکانی‬

‫یهکهم‪ :‬ئایینی مرۆیی‪ .‬کهمهبهستی لهو ئاینه ئهوهیه که‬

‫کانزاکانەوە ڕوویدا‪ .‬ئەمەش هەندێک دەرئەنجامی وەکو‬

‫بهبێ پهرستگا و پهیکهر و سروته ‪ .‬واته لهسهر پهرستنی‬

‫بەرژوەندییگەگ خۆویستانەی لێکەوتەوە‪ .‬ئەم قۆناەە بووە هۆی‬

‫پڕواپڕیی ناوخۆییانهی خودای گهوره ڕادهوهستێت ‪ ،‬ههروهها‬

‫کەوتنەوەی ڕکەبەریی‪ .‬ئەنجامی ئەم شۆرشەی دووەم‪ ،‬شەڕو‬

‫لهسهر ئهرکه مۆڕاڵییه ههمیشهییهکان ‪ .‬واته مهبهستی لهو‬

‫بەربەرەکانی بوو‪.‬‬

‫ئایینی ساده وبێگهردهیە‪ ،‬که خهڵ ی ئاسایی پێڕویی دهکەن‪.‬‬

‫سێ‪:‬ەم‪ :‬تێپەڕبوونی مرۆڤ لە قۆناەی شەڕ بەرەو جۆرێک‬

‫دووهم‪ :‬ئایینی هاواڵتیی‪.‬کهله تاکه واڵتێکدا نوسراوهتهوه‬

‫لە‬

‫بهشێوهیهکی یاسایی بهسهر تهواویی کۆمهڵگادا سهپێنراوه‪.‬‬

‫چەواشەکارانەی سیاسیی بوو‪.24‬‬

‫سێههم‪ :‬ئایینێکە که دوو شهریعهت و دوو سهرۆک و دوو‬

‫جێگای گووتنە ساڵی ‪ ، 1194‬حکومەتی شۆرشیی فەرەنسی‪،‬‬

‫نیشتمانی جیاوازیی ههیه ‪ .‬ئهم جۆره ڕێگه نادات کهله یهک‬

‫بڕیار دەدات‪ ،‬کە روفاتی جان جاک ڕۆسۆ ‪ ،‬بهێنرێتە‬

‫کاتدا هاواڵتیی باوهڕداربن و هاو نیشتمانیش بن ‪.‬‬

‫قەبرستانی ک بانتیۆنک‪ ،‬کە زۆربەی کەڵە نووسەران و پیاوانی‬

‫جێگای گووتنه ڕۆسۆ یهکێک بوو له داکۆکیکهرانی کلێبوردهیی‪،‬‬ ‫تۆلێرانسی ئایینیک ههمیشه بهرگریی له چهمکی لێبوردهیی لهناو‬ ‫واڵتدا دهکرد‪ .‬ئهویش وهکو جان لۆک و ڤۆلتێر‪ ،‬به پێشهنگی‬ ‫چهمکی لێبووردهیی دێته ژماردن‪ .‬رۆسۆ پێی وایه که لێبوردهیی‬ ‫ئایینی و مهدهنیی زۆر گرینگن بۆ کۆمهڵگاو هیچ‬ ‫جیاوازییهکیش لهنێوان ئهم دوانهدا نییه لهمبارهیهوه دهڵێت‪:‬‬ ‫"بەڕای من ئەوانەی کەلە نێوان لێبووردەیی مەدەنیی و‬ ‫لێبووردەیی ئاینیدا جیاوازیی دەکەن‪ ،‬ئەوانە هەڵە دەکەن‪،‬‬ ‫چونکە ئەم دوو جۆرە لێبووردەیییە لەیەکدیی جیاناکرێنەوە"‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 021‬‬

‫دۆخی‬

‫کۆمەاڵیەتیی‪،‬‬

‫کەلە‬

‫مەزنی فەرەنسیی تێدانێژراوە ‪.‬‬

‫ڕاستیدا‬

‫سسیستەمێکی‬

‫پێش کۆتایی‪:‬‬ ‫دیارە هەروەک پێشتریش گووتم ‪ ،‬قسەکردن لەبارەی ڕۆسۆوە‬ ‫کارێکی ئاسان نییە‪ ،‬ناتوانین تەنها لە ووتارێکدا باسی هەموو‬ ‫هزر و بۆچوونەکانی رۆسۆ بکەین‪ .‬لێ هیوادارم تاڕادەیەک‬ ‫خوێنەریی کوردم بە رۆسۆ ئاشنا کردبێت‪ .‬بەدڵنییایەوە چەند‬ ‫لەبارەی ڕۆسۆوە بنووسرێت هەر کەمە‪ .‬ڕۆسۆ مامۆستای‬ ‫یەکەمی (مافەکانی مرۆڤ‪ ،‬کۆمەڵگەی مەدەنیی‪ ،‬ئازادیی‬ ‫تاکەکەس‪ ،‬لێبوردەیی‪ ،‬یەکسانیی‪ ،‬دیموکراسیی) دێتە ژماردن ‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪121‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫سهرچاوهکان‪:‬‬

‫‪ .1‬د‪ .‬عبدالجبار المندیل‪ .‬روسو و عصر التنویر في اوربا‪ .‬ڕۆژنامهی المدی‪.2012.06.19 .‬‬ ‫‪ .2‬ههمان سهرچاوه‪.‬‬ ‫‪ .3‬دینا مندور‪ .‬فیلسوف تنویر في عشر الکلمات‪ .‬ڕۆژنامهی المدی‪2012.06.19 .‬‬ ‫‪ .4‬د‪ .‬عبدالجبار المندیل‪ .‬روسو و عصر التنویر في اوربا‪ .‬ڕۆژنامهی المدی‪.2012.06.19 .‬‬ ‫‪ .5‬ههمان سهرچاوه‪.‬‬ ‫‪ .6‬ڕامین جههانبهگلو‪ .‬دهسهاڵت و ئازادی‪ .‬وهرگێڕانی‪ :‬عهتا جهماڵی‪ .‬چاپی یهکهم‪ .‬دهزگای چاپ و پهخشی موکریان ‪ .‬ههولێر ‪.‬‬ ‫‪ .2009‬الپهڕه‪88.‬‬ ‫‪ .7‬د‪ .‬زهکریا ئیبراهیم‪ .‬کێشهی ئازادیی سیاسی‪ .‬وهرگێرانی‪ :‬شوان ئهحمهد‪ .‬چاپی یهکهم ‪ .‬خانهی وهرگێران‪ .‬سلێمانی ‪.2011 .‬‬ ‫الپهره‪.49.‬‬ ‫‪ .8‬ههمان سهرچاوه‪.‬‬ ‫‪ .9‬ئایزایا بێرلین‪ .‬ئازادیی و خائینانی‪ .‬وهرگێرانی‪ :‬مهنسور تهیفووری‪ .‬چاپی یهکهم‪ .‬دهزگای چاپ و پهخشی موکریانی‪.‬‬ ‫ساڵی‪ .2010‬الپهڕه‪40.‬‬ ‫‪ .10‬نصیر الخزرجي‪ .‬مفهوم الحریة من الفلسفة الیونانیة الی جان جاک روسو‪ .‬ڕۆژنامهی المدی‪2012.06.19 .‬‬ ‫‪ .11‬جان جاک رۆسۆ‪ .‬پهیمانی کۆمهاڵیهتی‪ ..‬وهرگێرانی‪ :‬محمد صابر‪ .‬چاپی یهکهم‪.‬له باڵوکراوهکانی چاپ وپهخشی ڕێنما‪.‬‬ ‫سلێمانی‪.2005.‬الپهڕه‪.60.‬‬ ‫‪ .12‬ههمان سهرچاوه‪.‬‬ ‫‪ .13‬جان جاک رۆسۆ‪ .‬پهیمانی کۆمهاڵیهتی‪ ..‬وهرگێرانی‪ :‬محمد صابر‪ .‬چاپی یهکهم‪.‬له باڵوکراوهکانی چاپ وپهخشی ڕێنما‪.‬‬ ‫سلێمانی‪.2005.‬الپهڕه‪.50.‬‬ ‫‪ .14‬زهکریا ئیبراهیم‪ .‬کێشهی ئازادیی سیاسی‪ .‬وهرگێرانی‪ :‬شوان ئهحمهد‪ .‬چاپی یهکهم ‪ .‬خانهی وهرگێران‪ .‬سلێمانی ‪.2011 .‬‬ ‫الپهره‪.50.‬‬ ‫‪ .15‬تۆماس هۆبز‪.‬‬ ‫‪ .16‬جان جاک رۆسۆ‪ .‬پهیمانی کۆمهاڵیهتی‪ ..‬وهرگێرانی‪ :‬محمد صابر‪ .‬چاپی یهکهم‪.‬له باڵوکراوهکانی چاپ وپهخشی ڕێنما‪.‬‬ ‫سلێمانی‪.2005.‬الپهڕه‪.70.‬‬ ‫‪ .17‬ئایزایا بێرلین‪ .‬ئازادیی و خائینانی‪ .‬وهرگێرانی‪ :‬مهنسور تهیفووری‪ .‬چاپی یهکهم‪ .‬دهزگای چاپ و پهخشی موکریانی‪.‬‬ ‫ساڵی‪ .2010‬الپهڕه‪4.‬‬ ‫‪ .18‬جان جاک رۆسۆ‪ .‬پهیمانی کۆمهاڵیهتی‪ ..‬وهرگێرانی‪ :‬محمد صابر‪ .‬چاپی یهکهم‪.‬له باڵوکراوهکانی چاپ وپهخشی ڕێنما‪.‬‬ ‫سلێمانی‪.2005.‬الپهڕه‪166.‬‬ ‫‪ .19‬ههمان سهرچاوه‪ .‬الپهڕه‪206.‬‬ ‫‪ .20‬ڕامین جههانبهگلو‪ .‬دهسهاڵت و ئازادی‪ .‬وهرگێڕانی‪ :‬عهتا جهماڵی‪ .‬چاپی یهکهم‪ .‬دهزگای چاپ و پهخشی موکریان ‪ .‬ههولێر ‪.‬‬ ‫‪ .2009‬الپهڕه‪92.‬‬ ‫‪ .21‬ئایزایا بێرلین‪ .‬ئازادیی و خائینانی‪ .‬وهرگێرانی‪ :‬مهنسور تهیفووری‪ .‬چاپی یهکهم‪ .‬دهزگای چاپ و پهخشی موکریانی‪.‬‬ ‫ساڵی‪ .2010‬الپهڕه‪39.‬‬

‫‪ .22‬د‪ .‬زهکریا ئیبراهیم‪ .‬کێشهی ئازادیی سیاسی‪ .‬وهرگێرانی‪ :‬شوان ئهحمهد‪ .‬چاپی یهکهم ‪ .‬خانهی وهرگێران‪ .‬سلێمانی ‪.2011 .‬‬ ‫الپهره‪.58.‬‬ ‫‪ .23‬ڕامین جههانبهگلو‪ .‬دهسهاڵت و ئازادی‪ .‬وهرگێڕانی‪ :‬عهتا جهماڵی‪ .‬چاپی یهکهم‪ .‬دهزگای چاپ و پهخشی موکریان ‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 022‬‬

‫هێنری برگسۆن‬

‫یەکێک لە فەیلەسوفە هاوچەرخەکانی ئەوروپا‬ ‫ن‪ /‬ویل دیورانت‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬رۆشنا ئەحمەد‬

‫‪ .1‬شۆڕشی ماتریالیزم‪..‬‬ ‫دەکرێت مێژووی فەلسەفەی نوێ لەسەر ئەو بنەڕەتە بنووسرێتەوە کە کێشمەکێشێکە لە نێوان دەروونزانی و زانستە سروشاتیەکاندا‪،‬‬ ‫رەنگە هزری مرۆیی بە توێژینەوە لە خودی خۆیەوە دەست پێبکات‪ ،‬هەوڵی ئەوەبدات ئەق لەنێو بازنەی دیااردە مادییەکاان و یاساا‬ ‫میکانیکیەکاندا بنێت‪ ،‬یاخود لە خودی خۆیەوە دەست پێبکات بە پشتبەستن بەلۆژیک تاوەکو وێنای ئەوە بکاات کە هەماوو شاتەکان‬ ‫دروستکراوی ئەقڵنو هەر ئەقڵیش خوڵقاندوونی‪ .‬چاکەی زانستە ماتماتیکی و میکانیکیەکان بەساەر پەرەساەندنی زانساتی ناوێ و‬ ‫بوژاندنەوەی پیشەسازی و زانستە سروشتیەکانەوە‪ ،‬لەژێار پەساتنی فراوانباوون بە پێویسات هێزێکای مااددی پااڵنەری پێشاکەش‬ ‫بەبیرکردنەوە و تێڕامان کردوە‪ ،‬تاوای لێهات زانستە سەرکەوتوەکان بوونە نموونەی فەلسەفە‪ ،‬سەرەڕای سووربوونی دیکاارت لەوەی‬ ‫فەلسەفە سەرەتا لەدەروونەوە دەست پێدەکات و دواتر لەڕەوت و رێگەیەکەوە بەرەو جیهانی دەرەوە دەچێات‪ .‬پیشەساازی ئەوروپاای‬ ‫خۆرئاوای والێکرد لە هزر دوور بکەوێتەوەو زیاتر روو لەشتە مادییەکان بکاتەوە‪.‬‬ ‫فەلسەفەی سینسەر لەتکەی دەربڕینی ئەم دیاد و بۆچاوونە میکاانیکیەبوو‪ ،‬هەرچەنادە لە قەڵەم دەدرا کە فەیلەساوفێکی داروینیەاا لە‬ ‫ڕاستیدا سینسەر دەنگدانەوەی جووڵەی پیشەسازیو هەروەها رەنگدانەوەکەشی بوو‪ ،‬چونکە شکۆداری و چاکەکاری بۆ پیشەساازی‬ ‫زیادکرد‪ ،‬لە دیدی ئێمەدا ئەو وەک کەسێکی میکانیکی یان ئەندازیارێک بە دەردەکەوێت کە زیاتر الیەنە مادییەکان سەرقاڵیانکردووە‪.‬‬ ‫وەک ئەوەی زیندەوەرزانێک بێتو هەست بە ژیانبکات‪ .‬بایۆلۆژیا ئەو شوێنەی داگیرکرد کە زانستە سروشتیەکان لە هازری خۆیادا‬ ‫داگیری کردوەو ئەو رەوت و ئاکارەشی گرتەبەر کە دەخوازێت لە تێڕوانینی لە جیهان و شتە شاراوەکانی زیاتر لە جووڵەی شاتەکان‬ ‫بڕوانێت وەک لە شتەکان خۆیان‪ ،‬لە ڕاستیدا هێندەی نەما کەلەم رۆژگارەی ئێمەدا ژیان لەخودی مادە خۆیدا بچەسپێنێت‪ .‬تاوێژینەوە‬ ‫لەکارەبا و موگناتیس و ئەلکترۆنەکان رەنگێکی زیندوویان بەزانستە سروشتیەکان بەخشی‪ ،‬ئابەم جۆرەش دەروونزانی پێشکەوت‪.‬‬ ‫شۆپنهاوەر یەکەم کەسبوو کەجەختی کردەوە لە گرنگی ژیان زیاتر لەچاو هێزدا‪ ،‬لەم چاخەشدا برگسۆن هاتو ئەم بیرۆکەیەی خستە‬ ‫ژێر توێژینەوەو توانی سەرنجی ئەم جیهانەی گیانی گومان دایپۆشیبوو کێش بکات‪ ،‬بەهۆی هێزی باوەڕ و دڵسۆزییەکەیەوە‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪123‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫ئەقڵی بریتی بێت لە دەرەنجامێکی ئامێریی حاڵەتە بێالیەنەکان‪،‬‬ ‫ئەوا سوودی هەستکردن(ئاگایی) چیە؟‬ ‫برگساااۆن سااااڵی ‪1159‬ز لەپااااریس‪ ،‬لە دایاااک و‬ ‫باوکێکی فەڕەنسی جوولەکە لە دایکبووە‪ ،‬قوتاابیەکی زرناگ و‬ ‫سااااالر باااووەو ساااەرجەم ئەو خەاڵتاااانەی وەرگرتاااوە کە‬ ‫قوتابخانەکان بۆ قوتابیە سەرکەوتوەکان دایناابوو‪ .‬ساەرەتا لە‬ ‫ماتماتیک و زانستە سروشتیەکاندا پسپۆڕ بوو‪ ،‬گەرچی هێز و‬ ‫توانااای لەڕادەبەدەری ئەو لە شاایکردنەوەدا هەر خێاارا خسااتیە‬ ‫بەردەم ئەو گاااارفتە میتافیزیکییااااانەی کە لەپشاااات هەمااااوو‬ ‫زانستەکاندا خۆیان حەشارداوە‪ .‬لەهەمانکاتدا رووی لەخوێندن‬ ‫و فەلسااەفە کااردو ساااڵی ‪1191‬ز چااووە قوتابخااانەی بااااڵی‬ ‫مامۆسااتایان‪ .‬پاااش تەواوکردناای وەک مامۆسااتای فەلسااەفە لە‬ ‫یەکێااک لە قوتابخانەکاناادا دامەزرا‪ .‬لەساااڵی ‪1111‬ز دا یەکەم‬ ‫کاری خاۆی نووسای بە ناونیشاانی ککااتو ئیارادەی ئاازادک‪.‬‬ ‫هەشاات ساااڵ پاااش ئەمەش کماااددە و یااادەوەریک نووساای کە‬ ‫لەهەموو کتێبەکانی سەخت و قورسترە‪.‬‬

‫رێبازی ماتریاالیزم دەڵێات هایچ ژیاانێکی ئیارادی نیایە‪ .‬واتە‬ ‫لەبووناادا ئەو هێاازە چاااالکە نیاایە ئەوەی بیەوێاات پشااتگوێی‬ ‫بخات‪ .‬هەرچی شتەکانە حاڵەتی بەدوای یەکدا هاتوون‪ ،‬هەماوو‬ ‫حاڵەتێک دەرەنجامی حاڵەتەکەی پێش خۆیەتی و ساەرەتایەکە‬ ‫بۆ ئەو حاڵەتەی بەدوایادا دێات‪ .‬برگساۆن لێارەدا دەپرساێت‪:‬‬ ‫ئەگەر بوون بە هەموو ئەو شتانەی لە خۆی دەگرێت لەسااتێکی‬ ‫دیاااریکراودا دەرەنجااامێکی ئااامێریی ئەو ساااتەبێت کەپێشاای‬ ‫کەوتوە‪ ،‬بەبێائەوەی هێزێکای دەرک پێکاراو هەبێات دروساتی‬ ‫بکاااات و بیخوڵقێنێااات و هەڵیبژێرێااات‪ ،‬ئەگەر ئەوسااااتەی‬ ‫پێشووتریش کاریگەری و شوێنەوارێکی ئاامێری ئەوەی پاێش‬ ‫خۆی بێتو ئابەمجۆرە بەدوای یەکدابێت‪ ،‬ئەوا ئێمە بەم زنجیرە‬ ‫بەدوایەکاااادا هاااااتوەدا دەگەڕێیاااانەوە تااااادەگەینەوە یەکەم‬ ‫تەمااومژ(سااەدیم)و هۆکااارێکی لێااوەردەگرین بااۆ هەمااوو ئەو‬ ‫رووداوانەی لەسەر گەردوندا هااتوون‪ .‬ئاێمە وا بۆیادەچین کە‬

‫ساڵی ‪1191‬ز بووە مامۆستا لە پەیمانگەی بااڵی مامۆساتایان‬

‫تەمومژ هۆکارێکە لەهەموو ئەو دێڕانەی شکسپیر نووسایونی‪،‬‬

‫و لە ساڵی ‪1911‬دا بووە مامۆستا لە کۆلێژی دی فرانسو هەتا‬

‫ئەوەش هۆکارە لە رەوانبێژی کهاملێتکو کئۆتیللاۆکو کماکبێاتکو‬

‫دەماای مااردن لە ‪1941‬ز لەوێاادا مااایەوە‪ .‬لەساااڵی ‪1911‬دا‬

‫کولیاارک لە هەمااوو ئەو رسااتە و دەربااڕین و دەسااتەواژانەی‬

‫ناوباانگی برگساۆن لە جیهانادا باڵوباۆوە‪ ،‬کاتێاک نایاابترین‬

‫وتویانە‪.‬‬

‫کتێبی خۆی خستە بەرچاوان کپەرەسەندنی بلیمەتک‪ ،‬لە مااوەی‬ ‫شەوو ڕۆژێکدا بوو بەناوسراوترین کەساایەتی لە فەڕەنساادا‪.‬‬

‫‪ .2‬ئەقڵ و مێشک‪.‬‬

‫ساااڵی (‪)1914‬ش وەک ئەناادامێک لە ئەکادیمیااای فەڕەنسااا‬

‫برگسااۆنە دەڵێاات‪ :‬ئااێمە بەسروشااتی خۆمااان مەیلاای رەوتاای‬

‫هەڵبژێااردرا‪ .‬ئەوەی جێاای سەرسااوڕمانە ئەوەیە وا لەچااارەی‬

‫ماتریالیزم دەکەین‪ ،‬لە بەرئەوەی مەیلی بیرکردنەوە لە شاێوازی‬

‫برگسۆندا نوسرابوو کوتەکێکی بەهێز لەڕێباازی ماتریالیزمادا‬

‫شااوێن دەکەیاان‪ .‬هەرچاای ککاااتکاااە مەسااەلەیەکی جەوهەریاایە‬

‫بوە شێتێک‪ ،‬هەروەها ئەو کوتەکەی داود لە جوولیەتی زۆرداری‬

‫هەروەک شوێن‪ ،‬گوماان لەوەشادا نایە کاااااااااااااە –کاات‪-‬‬

‫وەشاند‪ .‬لەتاافی الوێتیادا یەکێکباوو لە هەوادارانای سپنساەر‪،‬‬

‫بریتیە لەجەوهەری ژیاان و رەناگە جەوهەری هەماوو ژیاانیش‬

‫ئەگەرچاای مەعااریفەی قااووڵ هەردەم دەبێااتە هااۆی گومااان‪،‬‬

‫بێت‪ .‬ئەوەی پێویستە لەسەرمان کە لێی حااڵیبین‪ ،‬ئەوەیە کە –‬

‫گومانکارانیش لەتافی الویاندا هەربە باوەڕهێنانی گومانەکەیان‬

‫کات‪ -‬کەڵەکەباوون و گەشاەکردن و بەردەوامایە‪ ،‬بەردەوامایش‬

‫کۆتاییاناادێت‪ .‬کباسااتۆرک لەبااایەخی ئەو باااوەڕەی کەمکااردەوە‬

‫بریتیە لە بەردەوامبوونی پێشکەوتنی راباردوو کە رووداوەکاان‬

‫کەدەڵێت‪ :‬ژیان لەمادەی بێگیان دروستدەبێت!‪ ،‬پاش تێاۆریەک‬

‫وردە وردە زیااد دەکاات تااا گەورە دەبێات و دواتار پاشااەڕۆژ‬

‫کە سەد ساڵ درێژەی کێشااو ساەدان تااقیکردنەوەی لەباارەوە‬

‫پێکاادەهێنێت‪ .‬ئەمەش مانااای ئەوەیە رابااردوو دەمێنێااتەوە بااۆ‬

‫کاارا‪ ،‬ماتریالەکااان لەشاایکردنەوەی گرفتاای بنەڕەتاای ژیااان‬

‫ئێستا درێژ دەبێتەوە و راستی و کردەیەک لەوێدا دەمێنێاتەوە‪.‬‬

‫شکستیان هێنا‪ .‬بۆ جاری دووەم‪ ،‬سەرەڕای پەیوەندیدار کردنی‬

‫مااانەوە بەو مانااایەیە کە رابااردوو دەمێنێااتەوەو هاایچ شااتێکی‬

‫هاازرو ئەقاا ‪ ،‬ئەم پەیوەناادییە هەروەک پێشااوو بەئاااڵۆزی و‬

‫بزرنابێاات‪ .‬لەبەرئەوەش کە –کااات‪ -‬پێکهاااتوە لە بەسااەریەکدا‬

‫شاراوەیی مایەوە‪ .‬ئەگەر ئەق ماددە بێتو هەموو پرۆساەیەکی‬

‫کەوتنی ئەو وێنانەی بەسەر بوونادا تێپەڕباوون‪ ،‬ئەوا مەحااڵە‬ ‫پاشاااەڕۆژ‪ /‬داهااااتوو لەڕاباااردوو بچێااات‪ ،‬چاااونکە لەهەماااوو‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 024‬‬

‫هەنگاوێکاادا زیااادەیەک دەخاارێتە سااەر ئەو کەڵەکەبااوونەو لە‬

‫بوون‪ ،‬کەواتە ئەوەی بەشێوەیەک حساو بۆ مرۆڤ دەکاات کە‬

‫هەمااوو چرکەیەکیشاادا شااتێکی نااوێی چاااوەڕوان نەکااراو‬

‫ئامێرێکی کەڕ و الڵە بەدەست یاسا ماتریالەکانەوە‪ ،‬ئەوا هەڵەیە‪،‬‬

‫دروسااتدەبێت‪ .‬واتە گااۆڕانێکی زیااادەڕۆییتر لەوەی لەبااڕوای‬

‫چااونکە مرۆڤاااا بااوونەوەرێکی دەرکااکەرە‪ ،‬ئیاارادەی ئااازادەو‬

‫ئێمەدایە‪.‬‬

‫توانااای هەڵبژاردناای رەفتااارێکی دیاااریکراوی هەیە و توانااای‬

‫یادەوەری الی ئێمە بریتیە لە دەفرێکای – دەورییەکای ماانەوە‪،‬‬ ‫خزمەتکاااری –کااات‪-‬یااش کە زۆر لە وێاانە کەڵەکە بوەکااانی‬

‫هەڵبژاردنااای خاااولقێنەرانە و دروساااتکارانەی هەیە‪ ،‬ئەو وەک‬ ‫ئاژەڵ نیە کە بەڕەمەکەکانی(ەەریزەکانی) دیاریکراوبێت‪.‬‬

‫رابردوومان بۆ هەڵدەگرێت تاوەکو ببێتە هاوکارێک لەژیانماندا‪،‬‬

‫کەواتە ئەق و مێشاک یەک شات ناین‪ ،‬راساتە دەرکپێکردنای‬

‫هەروەهاااا تااااوەکو مەودای ژیاااان فراوانتربێااات‪ ،‬پشاااتێنەی‬

‫ئەقڵاای پشاات بەمێشااک دەبەسااتێت و لەگەڵیاادا بەرز یااان‬

‫هەڵبااژاردن فاااراوانتر دەبێاات‪ .‬واتااا چەنااد کاااریگەرییەک بااۆ‬

‫لێژدەبێتەوە‪ ،‬هەروەک چۆن جل و بەرگ پشات بەشاوێنی جال‬

‫مرۆڤ دەخاتەڕوو کەپێویستییە خێرایی هەڵبژاردن دەبێات باۆ‬

‫هەڵواسین دەبەساتێت و بەکەوتنای جلەکاانیش دەکەون‪ ،‬دیاارە‬

‫بەدەنگەوەچااوونی گونجاااوی هەمااوو ئەو کاریگەرییااانە‪ ،‬ئەو‬

‫بەڵگەیەک نیە بۆئەوەی کە جل و بەرگ و شوێنی هەڵواساینی‬

‫کاریگەرییانە لە بەدەنگەوە چاوونی مرۆڤادا دەرک پێکردنێاک‬

‫جلوبەرگ یەک شاتن‪ ،‬پاشاان مێشاک کۆمەڵێاک وێنااکردن و‬

‫دروستدەکات‪ ،‬کە لە هەوو رووبەڕوو بوونەوەیەکی گرفتەکانیادا‬

‫کاردانەوەیە‪ ،‬هەرچی دەرکپێکاردن و هێزیشاه دەیەوێات لەنێاو‬

‫پشتی پێدەبەستێت‪.‬‬

‫کۆمەڵێااک شااتدا شااتێک هەڵبژێرێاات‪ .‬مێشااک ئەو رێچااکە و‬

‫دەرکپێکااردن دەگونجێاات لەگەڵ هێااز و توانااای بااوونەوەری‬ ‫زیندوو لەهەڵبژاردندا‪ ،‬هەرئەویش شوێنی ئەو هێز و توانایاانە‬ ‫رۆشن دەکاتەوە کەدەوری کاریاان داوەو مااوەی نێاوان ئەوەی‬

‫رێڕەوەیە کە تەوژمی دەرکپێکردنی پێدا دەڕوات‪ ،‬بەاڵم خۆ ئاو‬ ‫لە گەڵ رێڕەوەکەیدا یەکشت نین‪ ،‬هەرچەنادێک بەڕێڕوەکەشای‬ ‫دیاریکراوبێت و ملکەچی پێچ و ئاقارەکەی ببێت‪.‬‬

‫کراوەو ئەوەی پێویستە بکرێت پڕدەکاتەوە‪ ،‬چونکە ئەو خاۆی‬

‫کەواتە چی پاڵ بەئێمەوە دەنێت کە وابازانین ئەقا و مێشاک‬

‫شاااانۆیەکە باااۆ وێنااااکردن‪ ،‬بەدەناااگەوە چوونەکاااانی تێااادا‬

‫یەکشاااتن؟ هۆکااااری ئەمە لەوەدایە کەشاااتێک لە ئەقڵماااان کە‬

‫وێنادەکرێاااات و بەر لە هەڵبااااژاردن دەپشااااکنرێت‪ .‬کەواتە‬

‫پێیاادەڵێن ژیااری‪ ،‬دروسااتبوە و پەرەی سااەندوە تاااوەکو تەنە‬

‫بوونەوەری زیندوو بنکەیەکە بۆ کارکردن لەڕاستیدا‪ ،‬هەرخاۆی‬

‫ماتریالەکان بخاتە ژێر لێکۆڵینەوە و هەوڵی تێگەیشتنی بادات‪.‬‬

‫بارساااتاییەکی چااااالک و کااااریگەرە‪ ،‬لە بەرئەوەی هێاااز و‬

‫ئالەم بوارە ماتریالەدا ئەق هەماوو وێناکردنەکاان و یاسااکانی‬

‫چاالکیەک بۆ جیهان زیااد دەکاات‪ .‬مارۆڤ وەک ماتریالەکاان‬

‫خۆی دەسکەوتوە‪ .‬بەمجۆرە پەیوەندی زەینی لە نێوان ئەقا و‬

‫وێنایانکردوە ئامێرێکی میکانیکی نایە کە هێازو تواناای تێادا‬

‫ماددەدا وردە وردە گەشاەی کاردوە تاگەیشاتە ئەوەی ئاێمە وا‬

‫نەبێاات‪ ،‬بەڵکااو باانکە و هێاازی وریاااکەرەوەیە و هێزێکاای‬

‫شیمانەبکەین کە هەردووکیان یەک شتن‪ .‬هەرچی ئەم ژیرییەیە‬

‫خااولقێنەری پەرەسااەندوە‪ .‬لە دەرکپێکااردنەوە ئااازادی ئیاارادە‬

‫کە بیر لە وێنە ماتریالەکان دەکاتەوە‪ ،‬توانای ئەوەی نییە دەرک‬

‫بەرهەم دێت‪ ،‬بوونی ئێمە لەوەی کە ئازادین بەو مانایەدێت ئێمە‬

‫بکات تاا چەناد ژیاان لە گەردوونادا هەیە‪ .‬چاونکە ئەو وێانە‬

‫دەزانین چیدەکەین‪.‬‬

‫پێکەوە نووسراوانە دەکرێت کە هەندێکیان لە شوێنی هەندێکی‬

‫وتمااان پیشااەی یااادەوەری بااریتیە لە گەڕاناادنەوەی وێاانە‬ ‫زەمینیەکانی رابردوو کەهەر لەوێنە زەمینیەکانی ئێساتا دەچان‪،‬‬ ‫بەراورد بەوەی پێشی کەوتوەو ئەوەی بەڕوویدا هاتوە‪ ،‬تاوەکو‬ ‫یاریدەمان بدات لە هەڵبژاردنێکی سوودبەخشدا‪ ،‬ئەگەرچی ئەمە‬ ‫هەمووشااتێک ناایە‪ ،‬چااونکە یااادەوەری کااارێکی دیااکەی هەیە‪،‬‬ ‫سااەرەڕای ئەمە کە لەو ڕێااگەیەوە دەتااوانین تێاابگەین مااانەوە‬ ‫لەیەک چرکەدا چۆنە‪ ،‬کە تیایدا لە کۆت و بەندەکانی سروشات‬ ‫دەربااازدەبین‪ ،‬ئەو کۆتااانەی هەمووشااتە بێگیانەکااان ملکەچاای‬

‫دیکەیان دێان‪ ،‬واتاا وێانەی گەردوون لەم چارکەیەدا دەگرێات‪،‬‬ ‫پاشان وێنەکەی لە چرکەی پاش ئەو‪ ،‬ئەوجا وێانەی ساێهەم کە‬ ‫بەدوودا دێت‪ ...‬ئابەم جاۆرە‪ ،‬ماناای ئەوەیە جیهاانی دەرەکای‬ ‫لەوێنەی ئەقڵدا پێکهاتوە لەرستێک وێنەی چرکەیی‪ ..‬هەنووکەیی‬ ‫کە هەر وێنەیەکی هەماوو گەردوون پڕدەکااتەوە‪ ،‬ئەم وێناانەش‬ ‫یەک لەدوای یەکو چرکە بەدوای چرکەدا دێان‪ ،‬هەر وێنەیەکای‬ ‫چرکەیی لەم وێنانە راستیەکی دەرەکی دەنوێنن لە چرکەیەک لە‬ ‫چرکەکااان‪ .‬لە بەدوای یەکاادا هاتنیشاایان کۆمەڵێااک راسااتی‬ ‫دەرەکی دروساتدەبن هەر لە یەکەماین راباردوەوە باۆ کۆتاایی‬

‫نیهت‌| ‪125‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫داهااااتوو‪ .‬هەرچەنااادە وێنەکاااان لە زەیینااادا بەساااەربەخۆیی‬

‫خۆی ئامێرێکی گونجاوو لەبارە بۆ ئەوجۆرە مەعریفە راساتەو‬

‫دەمێنااانەوەو ئەو بەردەوامااای یاااان جاااووڵەیە نااااگرێتەوە کە‬

‫خۆیە‪ ،‬چونکە ئەو هەستەوەرەی کەیەکێتی چاالک و زینادووی‬

‫هەموویان پیکەوە دەبەستێتەوە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەی ژیان شاتێک نایە‬

‫پارچەکانی بون پێکەوە دەبەستێت‪.‬‬

‫جگە لە گەیاندنی ئەم وێنە کەرتبووانە زیاتر‪ .‬لەوەدا نماوونەی‬ ‫ئەقا هەروەک نمااوونەی شااریتێکی سااینەماییە کە ژمااارەیەک‬

‫‪ .3‬پەرەسەندنی خوڵقێنەرەکان‪..‬‬

‫وێنەی پێکەوە نووساوی هەڵگرتاووە‪ ،‬دیاارە لەهەر یەکێکیانادا‬

‫بەمەش پەرەسەندنی ژیان جیااواز دەبێات بە جۆرێاک بۆماان‬

‫ژیان نییە‪ ،‬بەاڵم ئەگەر جووڵە و بەردەوامی تێبکەوێت و پێکەوە‬

‫دەردەکەوێت کە لەوێنە ئامێری و کوێرانە و تاریکەکاندا بێات‪،‬‬

‫گەیەنران‪ ،‬ئەوا ژیاان یااخود شاتێک پێکادەهێنێت کە لە ژیاان‬

‫سااەبارەت بە کێشاامەکێش و فەنااابوون‪ ،‬هەروەک دارویاان و‬

‫دەچێت‪ .‬هیچ شتێکی ژیان کە لەم وێنانەوە پێماندەگات لە ڕێای‬

‫سینسااەر وەساافیانکردوە‪ .‬ئااێمە لە پەرەسااەندنی خوڵقاناادنی‬

‫هەسااتەوە دەگاااتەوە‪ ،‬ژیااانی تێاادا ناایە هەتاااوەک و تەوژماای‬

‫بەردەوام و کەڵەکەبااوونی هێاازە زیناادەوەرییە چاالکەکااان و‬

‫جووڵەیەکی بەردەوامی تێنەکەوێت تاوەکو پارچە و کەرتەکانی‬

‫داهێنااانی ژیااان و ئەقاا تێاادەگەین‪ ،‬هەروەهااا لە چاااککردنی‬

‫پێکەوە ببەستێت‪ ،‬لەوێشەوە یەک راستی دروست دەبێات‪ ،‬هەتاا‬

‫بەردەوام لەنوێدا‪ .‬ئێمە ئامادەین لەوە تێبگەین بۆچی ناوێترین‬

‫کاتیش زیاتر بەسەریدا تێبپەڕێت گۆڕان و ئااڵوگۆڕی زیااتری‬

‫پسااپۆڕە تۆژەرەکااان لەوێاانەی (کینااگ)و (ماوباااس) تیااۆری‬

‫بەسەردا دێت‪.‬‬

‫میکانیکی –ئامێری‪ -‬رەفتاری تاک خانەیاان (برتاوزونی)یاان‬

‫راسااتە هەمااوو وێنەیەکاای هەسااتی بەشااێکە لە ژیااان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫تێکااڕاییەکەی لەتێکااڕای ژیااان ناچێاات لەبەشااەکانیدا هەرچاای‬ ‫گەیاندن و پێکەوە بەستن نەیەتەدی‪ ،‬وەک چۆن هەموو بەشێک‬ ‫لەهێڵی چەمااوە دەکرێات ببێاتە بەشاێک لە هێڵای راسات‪ ،‬بەو‬ ‫بەڵگەیەی کە چەماوە و راست لە خاڵەوە دروستدەبن‪ ،‬بەاڵم تاۆ‬ ‫ناتوانیت بڵێیات ئەم بەشاانە هەر هەماان ئەوبەشاانەن‪ .‬کەواتە‬ ‫هێڵی چەماوە بریتییە لە هێڵی راست‪ ،‬هەمان شت لەسەر ژیان و‬ ‫دیاردە سروشتییەکان‪ ،‬ژیان کۆمەڵێک دیاردەی سروشتی نیایە‪،‬‬ ‫سااەرەڕای ئەوەی دیاردەکااان ئەو بەشااانەن کە ژیااانی لێااوە‬ ‫پێکدێت‪.‬‬ ‫لەمەوە دەگەینە ئەوەی بڵێین ئەق ئامێرێکی باشو گونجاو نایە‬ ‫بااۆ دەرککااردن بە ژیااان‪ ،‬لە بەرئەوەی ئەم داواکااارییە زیاااترە‬ ‫لەوەی دەیتوانیت‪ ،‬چونکە وەک دەرمانخسات ئەقا مەیلای ئەو‬

‫رەتکردەوە‪ ،‬بۆچی مامۆستا (ویلسون)ی راگری زانای خانەکان‬ ‫(خااانەزان) واتااا (ئەو یەکااانەی کە ئاااژەڵ و رووەکاای تیااا‬ ‫دروستدەبێت) کۆتایی هێنا بەکتێبەکەی لەبارەی خاانە‪ ...‬ئاابەم‬ ‫گوتەیە‪ :‬کپێدەچێت توێژینەوەی خانە فراوان بوو بێات‪ ،‬لەباری‬ ‫ئەوەی بۆشااااییە گەورەیە بچاااووک و تەساااک بێاااتەوە‪ ،‬کە‬ ‫سادەترین شاێوەکانی ژیاان لەجیهاانی نائۆرگاانی(نائەنادامی)‬ ‫جیادەکاتەوە و مرۆڤا لە هەموو شوێنێک لە جیهانی زیندەزانیدا‬ ‫گوێی لە شۆڕش دەبێت دژ بە داروین‪".‬‬

‫رێبدددددددددازی دارویدددددددددن ماندددددددددای ئەوەیە‬ ‫هەڵبژاردندددددی سروشدددددتی ئەو بدددددنەڕەتەیە‬ ‫کە دروسددددددددددددتبوونی ئەندددددددددددددامەکان و‬ ‫ئەرکەکددددددددان و جۆرەکددددددددانی لەسددددددددەر‬

‫دەکااات بااوون لە بەرژەوەناادی خۆیاادا بەکااار بهێنێاات‪ ،‬ئەمەش‬

‫دادەمەزرێدددددت‪ ،‬ئەگەرچدددددی ئەم تیدددددۆرییە‬

‫دەخوازێااات کە تەوژمااای ئەو ژیاااانە رایگرێااات کە چاااۆتە‬

‫هێشددددددددددتا نیوسددددددددددەدەی بەسددددددددددەردا‬

‫گەردوونەوە‪ ،‬یان بوون کەرت بکات هەتاا بتوانێات بەش بەش‬ ‫لێی بتۆژێتەوە‪ ،‬لە بەرئەوەی ئەق و هەساتەوەرەکان ئاامێرێکن‬ ‫بۆ کەرتکردن‪ ،‬مەبەستیش لە هەردووکیان بەڕێوەبردنی ئاسانی‬ ‫ژیانە نەک وێناکردنی بوون‪ ،‬واتا ئەو بوون لە رووکەشاەکەیدا‬ ‫باسدەکات‪ ،‬بەاڵم ناگاتە نااواخنەکەی‪ ،‬مەعاریفەی راساتەقینەش‬ ‫ئەوەیە کە لەگەڵ بوون و لەگەڵ گۆڕانەکانیدا بڕوات و خۆی لە‬ ‫قەرەی ناواخنی شتەکان بدات‪ ،‬بەهەستپێکردنێکی راستەوخۆوە‬ ‫هەستی پێبکاتو لە هێرشی گەلە گورگەکان رابکات‪ ،‬تەنها بینین‬ ‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 026‬‬

‫تێنەپەڕیبدددددددددوو کە دوچددددددددداری رووبەڕوو‬ ‫بددددددوونەوەی گرفددددددت و دەردەسددددددەرییەکی‬ ‫زۆر بۆوە‪.‬‬ ‫هەڵبژاردنی سروشتی چۆن دەتوانێت دروساتبوونی چااو (باۆ‬ ‫نمااوونە) لێکبااداتەوە! سااەختی ئەم لێکااۆڵینەوەیە بێهیوامااان‬ ‫دەکات‪ .‬پێویستە ئەوە بزانین کە مەحاڵە چاو لەسەرەتادا لەسەر‬

‫ئەم وێنە ئاڵۆزە دروستبووبێت‪ ،‬ئەگەر شیمانەی ئەوەبکەیان کە‬

‫ژیددددان لە تەنە مادییەکاندددددا زیدددداترە‪ ،‬ئەو هێددددزی‬

‫چاو پاش زنجیرەیەک لەقۆناەەکان پێکهاتوە‪ ،‬ئەوە ئایا دەکرێت‬

‫گەشددەپێدانە دەتوانێددت خددۆی بگەڕێنێددتەوە‪ ،‬ئەمەش‬

‫کە باااوەڕ بە ئەقڵێکاای ساااغ بهێنااین کە ئەو دەورانەی چاااوی‬ ‫مرۆڤااای پێااادا تێپەڕیاااوە بەتەواوی هەماااان ئەو دەورانەیە کە‬ ‫هەستەوەری بینینی هەموو جۆرەکانی ئاژەڵی پێدا تێپەڕ بووە؟‬ ‫لەگەڵ ئەوەی هەڵبژاردنی سروشاتی بانەڕەتەکەی رێکەوتنێکای‬ ‫پوختە‪،‬‬ ‫ئایا دەگونجێت کە زنجیارەیەک لەو رێکەوتانەبێات کە بەدوای‬ ‫چاااوی ماارۆڤ و سااەرجەم ئەناادامەکانی دیااکەدا هاتبێاات و‬ ‫هەرخااودی ئەوەشاابێت کە بەدوای ئەناادامەکانی ئاژەڵەکاناادا‬

‫بەمانای هەبوونی هێاکارییەکی دەرەکدی ندایەت کە کدار‬ ‫لەسدددەر پەرەسدددەندن دەکدددات‪ ،‬یەکەمجدددار بیرمدددان‬ ‫لەوەدەکددردەوە کە ئیددرادەیەک هەیەو لە مرۆگەرایددی‬ ‫دەچێددت‪ ،‬شددتەکان دەجووڵێنێددتو لەبدداری گەردووندددا‬ ‫بەکاری دەهێنێت‪ ،‬بیرمدان لەوەش کدردەوە کە گەردوون‬ ‫مددادییە‪ ،‬چااونکە ئااێمە کەوتیاانە ژێاار کاااریگەری چاااخە‬ ‫ئامێرییەکەمانەوە کەسستەمی لە ئاکار و فەلەسەفەکەمانی کردوە‪،‬‬ ‫هێڵکاااری و مەبەساات لە شااتەکاندا هەیە‪ ،‬بەاڵم لە ناوەوەیاناادا‬

‫هاااتوە؟ ئەگەر تەنهااا بااڕوا بە مشااتومڕێک بکەیاان لەوەی ئەم‬

‫نەک لە دەرەوەیاندا‪.‬‬

‫لەو کاریگەرییانە بچێت کە هەموو لە دەور و بەریدان‪ ،‬بەاڵم بۆ‬

‫ژیان ئەو هاندەر و پاڵنەرەیە کە جیهانی هێناوەتە بوون‪ ،‬دژ بە‬

‫رێکەوتە سەیرە لە هەموو جۆرەکانی ئاژەڵدا دەگونجێت تاوەکو‬ ‫هەموو ئاژەڵ و رووەکیک چ بڵێین‪ ،‬کە هەردووکیان دوو جۆرن‬ ‫و لە دوو رێگەی تەواو جیااواز و پەرەساەندندا دەڕۆن؟ چاۆن‬ ‫هەردووکیان لەڕێگەی زۆربوونیاندا رێکدەکەون؟ ئااژەڵ چاۆن‬ ‫لەڕێااگەی رێااکەوتەوە لە داهێنااانی (نێرینەیاای و مێیینەیاای)و‬ ‫ئامێری زاوزێی سەرکەوتوو دەبێاتو پاشاان رووەک بەهەماان‬ ‫رێااگەو هەر بەڕێکەوتاایش سااەرکەوتوو دەبێاات؟ یاااخود ئەگەر‬ ‫هەستی بینین لەدوو جۆری تەواو جیاواز وەربگرین‪ ،‬ئەوانایش‬ ‫ئاژەڵی هێلمی –جەالتینی‪-‬و ئاژەڵی بڕبڕەیای‪ ،‬چاۆن دەکرێات‬

‫چەقبەستن و رێکەوتە‪ ،‬لە گەشاەکردنیدا بەڕێڕەوێکادا دەڕوات‪،‬‬ ‫هەوڵەکانی خۆی دەخاتەگەڕ باۆ زاڵباوون بەساەر چەقبەساتنی‬ ‫مادیااداو بەو چەقبەسااتنەوەش بەسااەر مردناادا زاڵ دەبێاات‪،‬‬ ‫ئەگەرچی لەم کارەیدا تاکەکانی بەخت بکات‪ ،‬هەرچای هێزێکای‬ ‫هەیە دەیخاتەکار بۆ رزگاارکردنی خاۆی لە یاسااکانی ماادە و‬ ‫کۆس و تەگەرەکانی‪ ،‬چونکە وەستان و جووڵە و هەوڵادان و‬ ‫سەرجەم شاێوەکانی چااالکی رووکەشاێکی خاۆیین لە بەگاژدا‬ ‫چااوونەوەی ژیااان بەڕووی یاساااکانی مااادە و کۆتەکااانی و‬

‫ئەم گۆڕانە بچووکانە کە لە ژماردن نایەن لە هەمان دروشمەکەدا‬

‫ئەنجامیش سەرکەوتن بەسەریدا‪.‬‬

‫لەسەر دوو هێڵی سەربەخۆی پەرەسەندندا روویدابێت؟‬

‫ژیان لە سەرەتاو بنەڕەتی دەرکەوتنیدا‪ ،‬لەمادە دەچێات‪ ،‬لەدەمای‬

‫لەوەی پێشەودا بۆمان رووندەبێتەوە کە لە پەرەسەندندا شتێکی‬

‫چەقبەستن و جێگیربوونیدا شاێوەیەکی هێمناانەی وەرگرتاوە‪،‬‬

‫زیاتر لە تیۆری ئامێری ماتریالیزمدا هەیە‪ ،‬چونکە مەحااڵە ئەم‬ ‫بنەڕەتە الوازە بنەما و رێسای پەرەسەندن بێات و پێویساتە لە‬ ‫بەشەکانی بوونادا هەرچەنادێک شاێوەکانی جاۆراو جاۆریش‬ ‫بێت‪ ،‬هێزێکی شاراوە هەبێت کە لە هەموواندا لە یەکتر دەچێت‪،‬‬ ‫ئەویش ژیانە‪ .‬ئەم ژیانەش حاڵەتێکە لە هەموو شتێکدا توانای‬ ‫خوڵقاندنی مەیلێکی تاایبەتی و ئاراساتەکردنێکی دیااریکراوی‬ ‫هەیە کە کاردەکاتە سەر هەماوو ئەنادەکانو هەماوو بشاەکانی‪،‬‬ ‫بەمجااۆرە جەسااتەی سااەرەتا و دەسااتپێکردوو دەمێنێااتەوە و‬ ‫دروسااتدەبێت و دەگۆڕێاات بە گااوێرەی ئاراسااتەکردنی ئەو‬ ‫ژیانەی مەیلی دەکاات لە ئەنجاامی هێازو پااڵنەرە شااراوەکەی‬ ‫تیایدایە‪ ،‬نەک هێزێکی دەرەکای کە کاار لەپەرەساەندن دەکاات‬ ‫هەروەک داروین و الیەنگرانی بۆیدەچوون‪.‬‬

‫وەک ئەوەی هۆکاری چاالکی تیایدا الواز بوە و هێازی ئەوەی‬ ‫نەبوە بەجووڵە خۆی بخاتە مەترسیەوە‪ ،‬ئامانجی ئەم خامۆشی‬ ‫و نەبااوونی جااووڵەیەی‪ ،‬ژیااان بااووە لە قۆناااەێکی مەزناای‬ ‫پەرەسەندندا‪ ،‬ژیان لە سەرەتای بەدەرکەوتنیدا تەنها لە ڕوەکادا‬ ‫خاااۆی دەنواناااد‪ ،‬بەاڵم هەربەوەوە رازی نەباااوو لە ڕوەکااادا‬ ‫بەبندکراوی بمێنێتەوە‪ .‬لە پێشکەوتنیدا هەمیشە لە تاراوگەکانی‬ ‫ئاسایشدا بەرەو ئاازادی دەڕۆیشات‪ ،‬لەنااو پێساتی کیساەڵ و‬ ‫پوولەکەی ماسییەوە بەرەو ئازادی و ئاسان دەچوون‪ ،‬هەڵفڕینی‬ ‫باڵناادە بەمجااۆرە سااەربازە سااوارییەکان جااێگەی سااەربازە‬ ‫پادەگانیان گرتەوە و تۆپە سووک و خێراکان جێگەی قەڵغاانە‬ ‫کۆن و قورسەکانیان گرتەوە‪ .‬بەشێوەیەکی گشاتی گەورەتارین‬ ‫ساااەرکەوتن لە پەرەساااەندنی ژیانااادا هەروەک پەرەساااەندنی‬ ‫کۆمەڵگەکاندا باۆ ئەو کەساانەبوە کە بەسەرکێشاییە مەزنەکاان‬

‫نیهت‌| ‪127‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫رازی بوون‪ ،‬هەروەها مرۆڤ لە پەرەسەندنیدا لە ئەندامی نوێی‬ ‫جەساااتەیدا‪ ،‬راوەساااتاو لەباااری ئەوە بەچەک و ئامێرەکاااان‬

‫رەمەک تائێستاش قووڵترین ئدامرازە لەبیندی‬

‫جاایگەکەی پڕکااردەوە کە ئەوکاااتەی پێویسااتی پێاای نابێاات‬

‫راسددددتی و گەیشددددتن بە جەوهەری جیهددددان‪،‬‬

‫دەیخستنە الوە‪.‬‬

‫هەرچددی ژیددرییە بەهێددز و جەربەزەییەکددی‬

‫رەمەکەکان(ەەرائیزەکان) ئامێری عەقڵن‪ ،‬ئەم رەمەکاانە هەروەک‬

‫زیاتر و مەودایەکی فراوانتدر گەشدە دەکداتو‬

‫ئەندامە جێگرەوەکانیاان لێهاات کە لە بێهوودەیادا بە مارۆڤەوە‬

‫پەرە دەسددەنێت‪ ،‬لە کۆتاییدددا ژیددان هیددوا و‬

‫پەیوەستبوون‪ ،‬کاتێاک ئەو پەیوەنادییانە یااخود ئەو ژیانگەیە‬

‫بەرژەوەندددییەکانی خسددتە نێددو ژیددرییەوە بددۆ‬

‫نەما کەپێویستی بەبوونی ئەم رەمەکاانە هەباوو‪ ،‬ئەم ڕەمەکاانە‬

‫هێنانەدی ئازادییەکی فراوانتر بۆی‪.‬‬

‫ئااااامرازی سااااەرکەوتوو یەکالیاااای کەرەوە بااااوون الی ئەو‬ ‫هەڵوێستانەی پێشینەکانمان دووچاری دەبوون‪ ،‬گەرچی ئەماڕۆ‬ ‫هێز بە مرۆڤ نابەخشێت کە بەنەرمای و ئاساانی رووبەڕووی‬ ‫ئاڵۆزییەکااانی ژیااانی نااوێ بێااتەوە‪ .‬رەمەکەکااان ئااامڕازی‬ ‫ئاساااییش‪ ،‬لەکاتێکاادا ئەقاا و ژیااری ئەناادامی ئااازادی و‬ ‫جەربەزەیین‪ .‬ژیان ئازادی دەوێت و دەخوازێت لە کۆسپەکانی‬ ‫مادە دەربازبێت‪ ،‬ئێمە کە بوونەوەرێکی زینادوو دەبیناین وەک‬ ‫ئامێرێکی بێگیان هەڵسوکەوت دەکات‪ ،‬پێی پێادەکەنین‪ ،‬یااخود‬ ‫کەسااااێکی ئازیزمااااان کاتێااااک لەسااااەر سااااەهۆڵبەندانێک‬ ‫هەڵدەخلیسکێت‪ ،‬ئەو ژیانە ئەندازەییەی سپینۆزا باسی لێوەکرد‬ ‫و لەگەڵ خوادا تێکەڵی کرد شایانی گریان و پێکەنینە‪.‬‬

‫ئەم ژیانە قەشەنگ و خوڵقێنەرە وادەکات هەموو جۆر و هەموو‬ ‫تاکێک ببێاتە شاانۆیەک باۆ ئەزموونەکاانی(کەباریتیە لەخاوا)‬ ‫خوداو ژیان یەکشاتن‪ ،‬ئەگەرچای خاودا سانووردارەو تواناای‬ ‫هەمووشتێکی نیە‪ ،‬ماادە کاۆت و بەنادی دەکاات و هەوڵادەدات‬ ‫بەوپەڕی تواناوە هەنگاو بەهەنگاو بەسەر کاۆت و بەندەکانادا‬ ‫زاڵبێاات‪ ،‬هەروەهااا ئەو هەمااوو شااتێک نازانێاات‪ ،‬بەاڵم داوای‬ ‫رێااگەیەک بااۆ مەعااریفەو دەرکپێکااردن و رووناااکی دەکااات‪.‬‬ ‫بەمجۆرە خودا بەپێی ئەم پێناسەیە بریتییە لە ژیاانی بەردەوام‬ ‫و ئەو کارو ئازادیە‪.‬‬

‫لێێێێێێێرەدا دەردەکەوێێێێێێێت کەژیێێێێێێان لەکێێێێێێاتی‬ ‫پەرەسەندنیدا بە سێ قۆناغدا رۆیشتوە‪:‬‬

‫خوڵقاندن شتێکی ئاڵۆز نایە‪ ،‬چاونکە کاتێاک ئاێمە بەئاازادی‬ ‫کاردەکەین لە خۆماندا تاقی دەکەینەوە‪ ،‬یان کاتێک کارەکانمان‬ ‫هەڵدەبژێرینو بەپێای ئاگااداری خۆماان بەژیانادا رێادەکەین‪،‬‬ ‫کۆشااش و هیااوا و خااۆزگە و شکساات و هەوڵاادانمانە بااۆ‬

‫یهکێێهم‪ :‬قۆناااەی رووەک‪ .‬کە زۆر لە بێاادەنگی و خامۆشاای‬ ‫مااادە نزیکبااۆتەوە‪ ،‬لەوەدا کە لە شااوێنێکی ئاساییشاادا خااۆی‬ ‫بینیوەتەوە ‪.‬‬ ‫دوههم‪ :‬قۆناەی ئاژەڵی‪ ،‬کە رەمەکیە‪ .‬وەک هەناگ‪ ،‬مێاروولە‪،‬‬ ‫کە بەپێی رەمەک دەڕواتو دەجووڵێت ‪.‬‬

‫چااککردن و بەهێزکردنای خۆماان‪ ،‬هەماووی دەنگای ژیااانە لە‬ ‫خۆماندا‪ .‬دەنگی ئەو هاندەرە زینادوەیە کە باۆ گەشاەکردن و‬ ‫پەرەساەندن پاڵماان پێاوە دەنێاتو ئەم جیهاانە دەگۆڕێات بااۆ‬ ‫شانۆیەک لە خوڵقاندن کە کۆتایی نیە‪.‬‬ ‫کێ ناڵێات لە کۆتاییادا ژیاان بەساەر دوژمانە کۆنەکەیادا زاڵ‬ ‫نابێت کە ئەویش ماادەیەو بەساەر مەرگادا زاڵ دەبێتاو دواتار‬

‫سێێێێ‪:‬هم‪ :‬قۆنااااەی ئااااژەڵی بڕباااڕەدار‪ ،‬کە تیایااادا ژیاااان‬

‫نەمری بۆ ناهێنێتەدی؟ کەواتە باا ئەقڵماان بکەیانەوەو بازانین‬

‫هەنگاوێکی چاو نەترسانەی هەڵهێنا بەرەو وەرگرتنی ئازادی و‬

‫تەنااانەت بەالیەن خۆزگەکانیشاامانەوە دەکرێاات هەمووشااتێک‬

‫جەربەزەییانە روەو مەترسیەکانی هزر هەنگاوی نا کە کۆتاایی‬

‫لەژیاندا بکرێت ئەگەر کات درێاژبێتەوە‪ .‬باابیر لەمە بکەیانەوە‬

‫بۆ نیە‪.‬‬

‫ژیاااان و ئەقااا لەماااادەی هەزار سااااڵی راباااردوودا چااای لە‬ ‫دارستانەکانی ئەوروپاا و ئەمریکاا کاردوە‪ .‬کاارێکی بێماناایە‬ ‫کااۆت لە بەردەم ژیااانی مەزناادا دابنرێاات‪ .‬ئاااژەڵ لە سااەروو‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 028‬‬

‫رووەکەوە وەسااتاوە‪ ،‬ماارۆڤیش قۆناااەی ئاااژەڵی تێپەڕاناادوە‪،‬‬

‫برگسونمان بەئاڵۆزی بینای‪ ،‬ئەوا ئااڵۆزییەکە دەگەڕێاتەوە باۆ‬

‫هەموو مرۆڤایەتی لەهەموو کات و شاوێنێکدا وەک ساوپایەکی‬

‫ئەو سااامانە زۆر و زەوەناادەی کە لە ئەندێشااە و نمااوونە و‬

‫مەزن و گەورەیە بەهەماااوو هەوڵێکااایەوە هەنگااااو دەنێااات و‬

‫لێکچوونەکانیدا هەیە ‪.‬‬

‫دەجەنگێت و دەیەوێت هەموو کۆسپەکانی تێکبشکێنێت و ژیان‬ ‫لە کۆتەکانی دەربازبکات و تەنانەت بەسەر مردنیشدا زاڵبێت‪.‬‬ ‫‪ .4‬رەخنە‪..‬‬ ‫پێدەچێت برگساۆن ویساتبێتی رێاگەی رەخانە لە ڕەخنەکاانی‬ ‫بگرێت‪،‬‬

‫برگسون هێرشی کردە سەر ئەقا و دەیویسات ئاێمە بڕیااری‬ ‫زرنگی چاوکراوەیی لەخۆ بگرین‪ ،‬پێی باشتربوو هیاوا لەساەر‬ ‫ئەقڵێکاای بااااڵتر و فراوانتاار لە دەرککااردن و چاااوکراوەیی‬ ‫دابمەزرێنێاات‪ ،‬چااونکە چاااوکراوەیی ناااوەوە کە ئااێمە پشااتی‬ ‫پێدەبەسااتین رەنااگە هەڵەبکااات‪ ،‬هەروەک چااۆن هەسااتەوەرە‬ ‫دەرەکییەکااان هەڵە دەکەن‪ ،‬پێویساات دەکااات هەریەکێااک لەو‬

‫وتێێێێێوویەتی‪ :‬کلەو باااااڕوایەدام ئەوکااااااتەی کە باااااۆ بە‬

‫هەساااتانە تااااقی بکااارێنەوە و بەتااااقیکردنەوەی کردەیااای‬

‫درۆخسااتنەوەی فەلسااەفە و رەخنەگاارتن لێاای دەبێااتە سااەر‪،‬‬

‫بەهێزبکرێن‪ .‬هەروەها برگساۆن لەوەدا زیااد رۆیشات کەوتای‬

‫بەخۆڕایی دەڕوات‪.‬ک ئەی چی باۆ ئاێمە مااوەتەوە لەو هێرشاە‬

‫ئەقا تەنهااا دەرک بەحااڵەتە پچااراو و لێکترازاوەکاان دەکااات‬

‫زۆرانەی هزرمەندان ئاراستەی یەکترییان کردوە؟ هایچ شاتێک‬

‫لەراساتیو ژیانادا‪ ،‬وە لەتوانایاادا نایە دەرک بەوردەکااری نێااو‬

‫نەماااوەتەوە‪ ،‬یااان تەنیااا شااتێکی کەم‪ ،‬زۆرکەم لەم رەخاانەیە‬

‫کردەو جووڵە و بەردەوامییەکاان بکاات کە لەراساتی و ژیانادا‬

‫ماااوەتەوە‪ ،‬ئەوەی ماااوەتەوە فەتااوایەکی گاارنگە‪ ،‬ئەویااش ئەو‬

‫هەیە‪ .‬چونکە هزر بەپێچەوانەی ئەوەی بۆی دەچوو‪ ،‬پێکهااتوە‬

‫راستیە پاۆزەتیڤەیە کە هەریەکێاک لەو هزرمەنادانە هێناویاانە‪،‬‬

‫لە لێشاوێکی پاێکەوە بەساتراو و پەیوەنیادار لاهو بیرۆکاانەی‬

‫گااوتنی راسااتی بااۆ خااۆی لەتوانایاادایە جااێگەی بیرۆکەیەکاای‬

‫کەپێشتر کجیمسک باسی لێوە کردوە‪ ،‬بیرۆکەکانیش تەنهاا ئەو‬

‫ساختەش بگرێتەوە‪ ،‬باشترین رێگاشاە باۆ بە درۆخساتنەوەی‬

‫خااڵنەن کە یادەوەری لە لێشاوی هزردا هەڵیدەبژێرێت‪ .‬تەوژمی‬

‫هاناادان و جێبەجێکااردن بێاائەوەی خۆمااان ماناادووبکەین لە‬

‫ئەقڵاایش بەردەواماای دەرککااردن و جااووڵەی ژیااان پااێچەوانە‬

‫بەدرۆخسااتنەوەی هزرمەناادەکان‪ ،‬ئەم دەنگاای خااودی داناااییە‪،‬‬

‫دەکاتەوەو لەودا رەنگدەداتەوە‪.‬‬

‫چااونکە ئااێمە کاتێااک بەڵااگە لەسااەر راسااتی یااان هەڵەی‬ ‫فەلسەفەیەک دەهێنینەوە‪ ،‬ئەوا ئاێمە بەوکارەماانە فەلساەفەیەکی‬ ‫دیکە پێشکەش دەکەین‪ ،‬کە ئەویش وەک یەکەم شایانی هەڵەیە‪،‬‬ ‫چونکە ئەویش هەروەک یەکەم تێکەڵەیەکە لە ئەزموون و هیوا‪،‬‬ ‫کاتێکیش ئەزموونەکە فراوان دەبێت و هیواکە دەگۆڕێات‪ ،‬ئەوا‬ ‫رەنگە ئێمە راستیەک بدۆزینەوە زیاتر لەوەی هەڵەبێت و لەوەی‬ ‫پێشتر نکوڵیمان لێدەکرد‪ ،‬یاخود رەنگە هەڵەیەک بدۆزینەوە کە‬ ‫پێشااتر بەڕاسااتیەکی نەماار دامااان نااابوو‪ .‬ئەگەر ئااێمە بەسااەر‬ ‫باڵەکانی شۆڕشادا بەرز باووینەوە‪ ،‬ئەوا ئاێمە مەیلای رێباازی‬ ‫ناچارگەری (الجبریە) بۆ رەوتی ماتریالیزمی ئامێری دەکەین کە‬ ‫گاڵتەجاڕی و شەیتانی بوون لەخۆ دەگرێت‪ ،‬بەاڵم کاتێک مردن‬ ‫لێمان نزیکدەبێتەوە و کتوپڕ ئاماژەمان بۆ دەکات‪ ،‬هەوڵدەدەین‬ ‫لە پشتی ئەوەوە هیوایەکی دیاکە بادۆزینەوە‪ .‬فەلساەفە کاار و‬ ‫دەربڕینی حاڵەتی ئەو چاخەیە کە لە گۆڕێدایە‪.‬‬

‫گونجاوتر دەبوو برگسۆن لە رەوانبێژییەکەیدا بگاتە ئاساتێک‬ ‫لە زیااادە رۆیاای رێبااازی ئەقڵیاادا‪ ،‬کە زۆر پشااتی بەخااۆی‬ ‫ئەسااتووربوو لە بایەخاادانی بە ئەقاا زیااادەڕۆیی دەکاارد‪.‬‬ ‫هەرچەندە بەرچااو روونای –دەرککاردن‪-‬ی لەباری ئەقا و لە‬ ‫شوێنی ئەق دادەنا‪ .‬چاونکە ئەو بەوکاردەوەیە وەک کەساێکی‬ ‫لێااادەهات خەیااااڵپاڵوی الوێاااک بە خاااورافە مناااداڵییەکان‬ ‫چاکبکاتەوە‪ .‬باشاتر وایە بیرۆکەکانماان دابمەزرێناین و بەرەو‬ ‫پێشەوەی ببەین‪ ،‬نەک بەرەو دواوە بگەڕێینەوە‪ .‬ئەو نااڕەزایی‬ ‫دەربڕین و هێرشەی کرایەسەر ئەق و لەبیرکردنەوەی هەریەک‬ ‫لە –رۆساۆ‪-‬و –شااتۆبریان‪ -‬بااۆ –برگساۆن‪-‬و –ناایچە‪-‬و –‬ ‫جیمس‪-‬ی وەشاند‪ ،‬کاری خۆیکردو کااریگەری خاۆی هەباوو‪.‬‬ ‫ئێمە لەگەڵ –برگسۆن‪ -‬داین بۆ دامااڵینی ئەقا و راگرتنای لە‬ ‫کورسیەکەی‪ ،‬بەمەرجێک کە مۆمەکان تەنها لەبەردەم دەرککاردن‬ ‫و چااااوکراوەیی دانەگیرساااێنین‪ ،‬مااارۆڤ بەڕەمەکەکاااان و‬

‫کاتێک برگسۆن دەخوێنێتەوە‪ ،‬ئەوەی سەرنجمان رادەکێشێت و‬

‫بەدەرککااااردن و چاااااوکراوەییەکەی دەژی‪ ،‬بەاڵم بەئەقاااا و‬

‫هەستەکانمان دەوروژێنێت‪ ،‬شێوازە رۆشانەکەیەتی کە شاێوازی‬

‫ژیرییەکەی پێشدەکەوێت‪.‬‬

‫فەرەنسی روون و ئاسانی پێ جیادەکرێتەوە‪ .‬ئەگەر هەندێکجار‬

‫نیهت‌| ‪129‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫مەزنتددددرین شددددت لە برگسددددۆندا بددددریتیە لە‬ ‫هێرشدددکردنی بۆسدددەر رەوتدددی ماتریدددالیزمی‬ ‫میکدددددددانیکی –ئدددددددامێری‪ .‬زاناکانمدددددددان لە‬

‫المارک‪ -‬دایمەزراندبوو پێی وابوو کە پااڵنەر و ئاارەزو‪ ،‬دوو‬ ‫هۆکاااااری کاااااریگەرن لەپەرەسااااەندندا‪ ،‬بەهااااۆی مەزاجە‬ ‫رۆحانیەکەیەوە ئەوەی رەتکردەوە کە سپنسەر دەیوت سەبارەت‬ ‫بەوەی پەرەسەندن لە یەکگرتنی ماادەی ئاامێری‪ -‬میکاانیکی و‬

‫تاقیگەکدددانی خۆیانددددا زیادەڕۆییدددان لە بدددڕوا‬

‫باڵوبوونەوەی جووڵەوە پەیدا دەبێت‪ .‬ژیان هێزێکای پاۆزەتیڤە‬

‫بەخۆکردنیانددددددا کدددددردوەو پێیدددددان وابدددددوە‬

‫و کۆششااااێکە کە ئەناااادامەکانی لەڕێااااگەی سااااووربوونی‬

‫کەئەوان دەتدددوانن هەمدددوو گەردوون بگوشدددن‬

‫ئارەزوەکانیەوە بونیاد دەنێت‪ ،‬ئەگەرچی هیچمان لە دەستنایەت‬ ‫لەوە زیاتر کە رێز لەشارەزاییە فاراوانەکەی برگساۆن بگارین‬

‫و بددیخەنە ندداو شووشددەیەک لە شووشددەکانی‬

‫لەالیەنە بایەلۆژییەکەیەوە‪ ،‬یان شارەزاییە ئەدەبییە قاووڵەکەی و‬

‫نددداو تاقیگەکانیدددانەوە‪ .‬ماتریدددالیزم هەروەک‬

‫خوێناادنەوەکانی بااۆ باڵوکااراوەو ئەو گۆڤااارە وەرزییااانەی کە‬

‫رێسددداکانی زمدددانەوانی دان بەهیچددددا نددداهێنن‬ ‫تەنهدددددا ناوەکدددددان نەبێدددددت‪ ،‬بەاڵم راسدددددتی‬

‫زانستەکانی ئەمڕۆ بە دەیان ساڵ سوودیان لێوەردهگرن‪ .‬ژیری‬ ‫و زانسااات و شاااارەزاییە قاااووڵەکەی شاااێوازێکی خااااکڕایی‬ ‫پێشکەش کردین کە جیاوازە لە شاێوازی سپینساەر کە بەخاۆ‬

‫هەروەک زمدددانە و هەمدددوو کدددردەوە و کدددارو‬

‫دەزانێت و ئەو گەورەکردنەشی لە هەموو یەکێک لە الپەڕەکاانی‬

‫شدددتەکان و ناوەکدددان و سدددیفاتەکان و ژیدددان و‬

‫کتێبەکانیدا بەدەردەکەوێت‪.‬‬

‫جووڵەو هەروەها مادەش دەگرێتەوە‪.‬‬

‫هەڵوێستی برگسۆن بەالیەن چاخی کداروینکهوه لە زۆر ڕوەوە‬

‫ئەگەر برگسۆن بە گومانێکی خاوێنەوە ڕووبەڕووی ئەم باوەڕە‬ ‫نوێیانە ببوایەتەوە‪ ،‬ئەوا دروساتکردن و بونیادناانی کەمتار لە‬ ‫فەلسااەفەکەیدا دەبااوو‪ ،‬هەرچەناادە کەمتاار دووچاااری رەخاانە و‬ ‫وەاڵمدانەوەی رەخنەکان دەبێتەوە‪ .‬کاتێک دەستی بەپێکهێناانی‬ ‫فەلسااەفەکەی کاارد گومااانی تااوایەوە‪ ،‬هەرگیااز ئەو پرساایارەی‬ ‫نەکردوە‪:‬‬ ‫مادە چییە؟‬ ‫یاااخود ئایااا دەکرێاات بێگیااانترو بێاادەنگتربین لەوەی بیااری‬ ‫لێدەکەینەوە‪ ،‬یاخود ئایا دەکرێت ماادە دوژمنای ژیاان نەبێات‪،‬‬ ‫بەڵکو خزمەتکاری بێت و ملکەچی فرمانەکانی بێت کاتێاک کە‬ ‫ئەگەر ژیااان ئەقڵاای خااۆی ناساای‪ .‬ئەو بیاار لەوە دەکاااتەوە کە‬ ‫جیهاااان و رۆب و جەساااتە و دەروون و ماااادە و ژیاااان ئەو‬ ‫مەسەالنەن کە ڕکەبەری و دوژمنایەتی یەکتر دەکەن‪ .‬بەاڵم مادە‬ ‫و جەستە و جیهان لەو مەساەالنەن کە چااوەڕێ دەکەن ئەقا و‬ ‫ژیری و ویست–ئیارادە‪ -‬کاار باۆ پێکهێناان و دروساتکردنی‬ ‫بکەن‪ ،‬کێ دەشزانێت رەنگە ئەم شتانە شێوەکانی ژیاان نەبناو‬ ‫بگرە رەنگە پێشبینییەکانی ئەق بن‪.‬‬ ‫رەخاانەی برگسااۆن لە داروینیاازم لە چاااالکییەکەیەوە چاااوگە‬ ‫دەگرێاات‪ ،‬چااونکە درێااژەی بە تەقلیاادی فەڕەنساای دا‪ ،‬ئەوەی‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 001‬‬

‫وەک هەڵوێستی ککانتکە بەرامابەر کڤاۆڵتێرک‪ ،‬چاونکە ککاناتک‬ ‫زۆر هەوڵیدا بەر لە شەپۆلی ئەو بێباوەڕیە بگرێت کە لە رێبازی‬ ‫ئەقڵگەرایی خۆی حەشاردابوو‪ ،‬سەرەتا بەکبیکۆنکو کدیکاارتک‬ ‫بەگومانی کدیدرۆکو کهیۆمک کۆتایی پێهات‪ ،‬هەوڵەکاانی ککاناتک‬ ‫ئەوەی لێکەوتەوە کە کەمهێنانی ئەق لەگۆڕەپانەکاانی گرفات و‬ ‫توێژینەوە بااڵکانی راگەیاند‪ .‬هەرچای کدارویانکی بێمەبەسات‬ ‫بوو کسپینسەرکی ئاگاادارو مەبەساتدارە هااتن و هێرشاەکانی‬ ‫کڤاااۆڵتێرکو الیەنگرانیاااان ناااوێ کاااردەوە بەساااەر ئااااین و‬ ‫باوەڕهێنانی پێشوودا‪ ،‬رەوتی ماتریالیزمی میکاانیکی گەڕایەوە‬ ‫کە لەبەردەم ککانتکو کشاۆپنهاوەرکدا ساەرکەوتو هەماوو هێازە‬ ‫کۆنەکەی خۆی لە سەرەتای ئەم سەدەیەدا دەستکەوتەوە‪ .‬پاشان‬ ‫برگسۆن بەرهەڵستی کرد‪ ،‬نەک بە رەخنەگرتنی ئەق هەروەک‬ ‫ککانااتک کااردی‪ ،‬یااان بەو مشااتومڕە ئایاادیالیزمەی کە دەڵێاات‬ ‫ماتریاااگ تەنهااا لەڕێااگەی ئەقااڵەوە دەناساارێت‪ ،‬بەڵکااو لەوەدا‬ ‫کەباسی لەبوونی بانەڕەت و چااوگەیەکی زینادووی داهێانەری‬ ‫چاالک و کاریگەر کرد کە هەموو گرێیەکانی ژیان دەکااتەوە و‬ ‫لێکی دەداتەوە‪.‬‬ ‫برگسااۆن ناوبااانگێکی گەورە و خێاارای بەدەسااتهێناو بەرەو‬ ‫لوتکەی شۆرەت چوو‪ ،‬لەبەرئەوەی بەرگری لەو هیوایانە دەکارد‬ ‫کە لە دڵاای مرۆڤایەتیاادا شکسااتیان دەهێنااا‪ ،‬کاتێااک دەیبیناای‬ ‫بااوەڕی خەڵکای بەخااوداو نەماری لە دڵیاناادا پتەوتار دەبااوو‪،‬‬

‫بەبێئەوەی بڕوایان بە فەلسەفە کەمبێتەوە‪ ،‬هەستیان بەخۆشی و‬ ‫خۆشگوزەرانی دەکارد‪ .‬ئەو ژوورەی وانەکاانی تێادا دەوتەوە‪،‬‬

‫سەرچاوە‪:‬‬

‫بوە هۆڵێاک باۆ ئاافرەتە شاکۆدارەکان‪ ،‬ئەوانەی لەڕەوانبێاژی‬

‫‪THE STORY OF PHILOSOPHY. WILL‬‬

‫برگسااۆندا هەمااوو ئەو شااتانەیان دەبیناایەوە کە ئارەزوەکااانی‬

‫‪DURANT.‬‬

‫دڵیانی دەهێنایەدی و باوەڕیانی پتەو دەکرد‪ .‬شتێکی سەیریش‬ ‫بوو کەسۆشیالیستە خوێن گەرمەکان بەشدارییان لە گاوێگرتنی‬ ‫وانەکانیدا دەکرد‪ .‬ئەوانەی لە رەخنەکەیدا ساەبارەت بەڕێباازی‬ ‫ئەقڵگەرایااای بیانوویەکیاااان باااۆ ئینجیلەکەیاااان دەدۆزیەوە‬ ‫کەبانگەشە دەکات بۆ ککەمکردنەوە لەهازرو زیاادکردنی کاارک‪،‬‬ ‫ئەگەر ئەو شااۆرەتە کتااوپڕە‪ ،‬نرخاادانەوەی هەبااوو‪ ،‬لەوەدا کە‬ ‫الیەنگااارە زۆر و جیاوازەکاااانی باااوە هاااۆی کەمکاااردنەوەی‬ ‫الیەنگرانااای‪ ،‬بەمەش رووبەڕووی چارەنووسااای کسپینساااەرک‬ ‫بوەوە کە ژیاو لە گۆڕەپانی شۆرەتەکەی بەچاو بینی‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا برگساۆن گەورەتارین فەیلەساوفی هااوچەرخە‪،‬‬ ‫ئێمە بەرلە برگسۆن وابیرماان دەکاردەوە کە جیهاان رۆماانێکە‬ ‫دروساااتکراوەو چارەنووسااای دیااااریکراوە‪ ،‬هااایچ لەکاااار و‬ ‫مەساااااەلەکانی و دەساااااتپێکردنەکانی ناااااازانین‪ ،‬هەماااااوو‬ ‫هەوڵەکانیشاامان لەخااۆڕایی شکساات دێنێاات‪ ،‬بەاڵم دوای ئەو‬ ‫جیهانمان بەوچەشانە بینای کە شاانۆ و ماادەیەکە کە بەهێازی‬ ‫خۆماااان دروساااتمانکردوە‪ .‬ئاااێمە بەر لە برگساااۆن ددانااای‬ ‫رەوڕەوەکااانی ئااامێرێکی فراواناای بێگیااانبووین‪ ،‬بەاڵم ئێسااتا‬ ‫توانااای ئەوەمااان هەیە کە لە نووسااینی چیرۆکاای خوڵقاندن ادا‬ ‫بەشداریبکەین‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪131‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫ژیل دولۆز‪ :‬ئارەزووی بەرهەمهێن‬ ‫گفتوگۆ لەگەڵ محەمەد زەیمەران‬ ‫سازدانی‪ :‬محەمەد رەزا ئیرشاد‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬پێشڕەو محەمەد‬

‫ت ایە ئەگەر دەتوانن پێمان بڵێن ژیل دولۆز وەك بیرمەندێ ی پۆستمۆدێرن چ پێگەیەكی لە بیری فەلسەفی هاوچەرخی فەرەنسا و‬ ‫بەگشتی ئەوروپادا هەیە؟‬ ‫زهیمهران‪ :‬دەتوانین ژیل دولۆز وەك یەكێك لە كاریگەرترین و بەتواناترین بیرمەندانی هاوچەرخی بواری فەلسەفەخ نوێی‬ ‫خۆرئاوا دابنێین‪ .‬ئایدیاكانی ئەو ئاراستەیەكی تازەخ دەربارەخ كۆمەڵگا‪ ،‬سیاسەت و فەلسەفە خستووەتە بەردەم رۆشنبیرە‬ ‫مۆدێرنەكانەوە‪ .‬ئەو هەمیشە هەوڵیداوە پێشبڕیارە زیادەڕەوەكانی فەلسەفەخ مۆدێرن شیتەڵ ب ات و چەم گەلێ ی وەك یەكێتی‪،‬‬ ‫شووناس‪ ،‬هیرارشییەت و بنەما و پرەنیسپە جێگیرەكانی دی ۆنسترەكتیڤ كردووە و دۆكترینەكانی وەك جێگرتنەوە‬ ‫)‪ ،(alterance‬فرەیی و پلورالیی كردووە بە جێگرەوەیان‪ .‬ئەو لێ ۆڵینەوەكانی خۆخ بە فەلسەفەخ مێژوو دەستپێ رد و سەرەنجام‬ ‫گەیشت بە رەخنەخ ئەدەبی‪.‬‬ ‫شیزۆفرینشی اری (شی اری شیزۆیی) یەكێ ە لەو روانگە پۆستمۆدێرنییەخ‪ ،‬كە دەربارەخ زانین و رەخنە و لێ ۆڵینەوەخ پەیوەندییە‬‫كۆمەاڵیەتی‪ ،‬ئێپستمۆلۆژیی و ئەدەبییەكانی كۆمەڵگەخ مۆدێرن بەكار براوە‪ .‬ئەم زاراوەیە ئەگەرچی رواڵەتێ ی دەروونشی ارییانەخ‬ ‫هەیە‪ ،‬بەاڵم پێدەچێت بۆ الیەنێ ی زیاتر لەم روانگەیەش بەكاربهێنرێت‪ .‬پرسیارەكەخ ئێمە لێرەدا ئەوەیە ئەم زاراوەیە رووی ردۆتە چ‬ ‫بنەماگەلێ ی ئێپستمۆلۆژیی و بەكارهێنانیشی‪ ،‬چ دەرەنجامێ ی لە رەخنە و شی اری جیهانی هاوچەرخدا لێ ەوتۆتەوە؟‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 002‬‬

‫لێرەوەیە دولۆز بە ئارەزووی بەرهەمهێن ‪productive‬‬‫‪ desire‬دەگات‪ ،‬بەاڵم بۆچی بە ‪ machine‬گوزارشت لەمە‬ ‫زهیمهران‪:‬‬

‫پێویستە ئاماژە بەوە ب ەین‪ ،‬كە‬

‫گرنگترین و ناسراوترین كتێبی ژیل دولۆز بریتییە لە ئەنتی‪-‬‬ ‫ئۆدی ‪ ،‬لە ساڵی ‪ 1912‬لەگەڵ فلێ س گواتاری باڵوی ردەوە‪.‬‬ ‫لە راستیدا ئەم كتێبە رەخنەگرتنە لەو گوتار و دەزگا‬ ‫مۆدێرنانەخ ئارەزوو)‪ (desire‬یان سەركوت ردووە و ئەو‬ ‫گوتارانەیش خەری ی باڵوكردنەوەخ ئایدیا فاشیستییەكان‬ ‫بوون تا بەهۆیەوە‪ ،‬گۆڕان ارییە رادی اڵییەكانی كۆمەڵگا‬ ‫كۆنترۆڵ و لغاو ب ەن‪ .‬دەكرێت وەك خەباتگێڕێ ی سیاسیی لە‬ ‫دولۆز بڕوانین‪ ،‬چون ە هەوڵیداوە كێشەكان لە چوارچێوەخ‬ ‫كاتیگۆرییە فەلسەفییەكاندا شی ار ب ات و بەدواخ دۆزینەوەخ‬ ‫رێگەچارەخ كێشە كۆمەاڵیەتییەكاندا بگەڕێت‪ .‬دولۆز و گواتاری‬ ‫دەڵێن كەپیتالیزم (سەرمایەداری)‪ ،‬بریتییە لە سیستەمێ ی‬ ‫شیزۆفرینیك‪ .‬ئەوان لە كتێبەكەیاندا تەقەالیان كردووە‬ ‫شی ارییەكی قوڵ بۆ چەم ی ئارەزوو و خواست ب ەن‪ .‬بە‬ ‫بۆچوونی ئەوان‪ ،‬ئارەزوو و خواست دیاردەیەكی سیاسییە‪.‬‬ ‫بەدیدی ئەوان دەشێت ئارەزوو ب ەوێتە نێو دوو حاڵەتەوە‪ :‬یان‬ ‫سەبژێ تیڤ بێت و بۆ خودی خۆخ بگەڕێتەوە‪ ،‬یان‬ ‫ئۆبژەكتیڤ بێت و دەسەاڵت وەك پێوەری پەڕینەوەخ خۆخ‬ ‫سەیر ب ات و ئامانجی خۆخ لە دروست ردنی رێ ێتی و‬ ‫سیستەمدا ببینێتەوە‪ .‬بەشێوەیەكی گشتی لە سیستەمی‬ ‫سەرمایەداریدا ئارەزوو و خواست بە دەسەاڵتەوە گرێدەدرێن‪.‬‬ ‫دولۆز و گواتاری بە گەڕانەوە بۆ ئایدیاكانی نیتشە لە كتێبی‬ ‫دژەمەسیحدا‪ ،‬رەخنەكانی فوكۆیان لەسەر مۆدێرنیتە‪ ،‬كردووە بە‬ ‫ئامانجی بنەمایی نووسینەكەخ خۆیان‪ .‬لە راستیدا ئەوان‬ ‫تیۆریی ئارەزوویان لە فرۆید و بەتایبەت ڤیلهێلم رایش‬ ‫وەرگرتووە و دەڵێن ئارەزوو جەوهەرێ ی شۆڕشگێڕی هەیە و‬

‫دەكات؟‬ ‫زهیمهران‪:‬‬

‫بەڵێ! بەمجۆرەیە‪ .‬دولۆز و گواتاری وەك‬

‫پالتۆن‪ ،‬هێگل و فرۆید ئارەزوو بە دیاردەیەكی نێگەتیڤ و‬ ‫نەرێ سەیر ناكەن‪ ،‬بەڵ و بە مەشینێ ی دەچوێنن‪ ،‬كە پڕە لە‬ ‫جوڵەخ بزووتن و پرۆسە‪ .‬بۆیە ئەوان وەك مەشینێك لە‬ ‫جەوهەری ئارەزوو دەڕوانن‪ ،‬كە خاسییەت و تایبەتمەندی‬ ‫بەرهەمهێنەرانەخ هەیە‪ .‬لەوانەیە بشێت کئارەزووی بەرهەمهێنکی‬ ‫ئەوان بە تیۆریی ویست بۆ دەسەاڵتی نیتشە ببەستینەوە‪.‬‬ ‫ئەوان بە سوودوەرگرتن و گەڕانەوە بۆ نیتشە‪ ،‬ئەم تیۆرییەیان‬ ‫داهێنا‪ .‬ئەوان دەڵێن ئارەزوو بۆ دەسەاڵت وەك ئارەزوویەكی‬ ‫بەرهەمهێن لەبەرانبەر بە ئارەزوو بۆ سەركوت ردن لە كۆمەڵگادا‬ ‫دەست اری دەكرێت‪ .‬ئارەزوو بۆ دەسەاڵت‪ ،‬نیشانەخ ئەخالق و‬ ‫رەوشتی رێبەرانە و ئارەزوو بۆ سەركوت ردنیش دیمەنی‬ ‫خواست و ویستی نزمەكان و كۆیلەكانە‪ .‬گواتاری و دولۆز لە‬ ‫كتێبی ئەنتی‪-‬ئۆدیپدا دەڵێن شیزۆفرینی ئەو ئێماژەیە‪ ،‬كە‬ ‫ئینسانێك دروست دەكات توانای ئەوەخ هەبێت ئارەزووە‬ ‫بەرهەمهێنەرەكانی خۆخ بەجۆرێ ی جیاواز دەرببڕێت‪ .‬ئەوە‬ ‫روونە‪ ،‬كە بەبۆچوونی ئەوان شیزۆفرینی زاراوەیەكی پزیش ی‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵ و زاراوەیەكی فەلسەفی و كۆمەاڵیەتییە‪ .‬بە روانینی‬ ‫دولۆز‪ ،‬مێژوو بریتییە لەو پرۆسەیەخ هەڵگری جۆرێك‬ ‫لەپانتاییخستن)‪(Deterritorialization‬اە‪.‬‬

‫لە‬

‫كۆمەڵگا‬

‫سەرەتاییەكاندا‪ ،‬كاتێك هۆز (یان تیرە) زاڵبوو بەسەر‬ ‫پەیوەندییە كۆمەاڵیەتییەكانی تاكەكاندا‪ ،‬ئەوا مەشینێ ی‬ ‫سەرەتایی شوێنی هەموو شتێك لەنێو كۆدە تایبەتییەكانی‬ ‫خۆیدا دادەنێت ‪.‬‬

‫بەدواخ ئەوەدا دەگەڕێن تاوەكو بونیادە دژەمرۆییەكەخ‬

‫‪-‬ئایا مەبەستی ئێوە لە بەڕەمزی ردنی كۆمەاڵیەتی ‪(social‬‬

‫سەرمایەداری تێ بش ێنن و هەڵهاتن و بازدان ب ەنە جێگرەوە‬

‫)‪codification‬ی ئەوان‪،‬‬

‫هەمان شی اركردنی كۆمەڵگە‬

‫و ئەڵتەرناتیڤ‪ .‬ئەوان ئارەزوو دەبەستنەوە بە تیۆریی‬

‫جیاوازەكانە بەدرێژایی مێژوو؟‬

‫دەسەاڵت الی فوكۆ و دەڵێن ئارەزوو لە پانتای دەسەاڵتدا‬ ‫دەجوڵێت و هەمیشە هەوڵدەدات لەگەڵ دیاردەكاندا پەیوەندی‬ ‫دروست ب ات و پێیانەوە بل ێت‪ .‬بزووتنی ئارەزوو گەرەنتی‬ ‫ئازادییە و بەجۆرێ یش دەسەاڵتی هەیە‪ ،‬كە سنوورداركردن و‬ ‫سەركوت ردنێك بوونی نەبێت‪ ،‬بەاڵم كۆمەڵگاخ سەرمایەداری‬ ‫ئەو بونیادەخ هەیە‪ ،‬كە پانتایی جوڵەخ ئارەزوو زۆر بە توندی‬ ‫سنووردار دەكات ‪.‬‬

‫زهیمهران‪ :‬بەڵێ! ئەوان سوودیان لەم روانگەیە وەرگرت بۆ‬ ‫شی اركردنی كۆمەڵگا جیاوازەكان‪ .‬بۆ نموونە‪ ،‬بە بۆچوونی‬ ‫ئەوان لە كۆمەڵگای سەرەتاییدا هەموو شتێك ستاتیك و‬ ‫جێگیر و نەگۆڕ بوو و هەر جوڵە و رەفتارێك دەكەوتە نێو‬ ‫رێسا تایبەتییەكانەوە‪ .‬ئەمەیش هەموو سوچەكانی ژیانی‬ ‫تاكەكەسی و كۆمەاڵیەتی دەگرتەوە و هەموو شتێك وردە وردە‬

‫نیهت‌| ‪133‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫دەبوو بە دیاردەیەكی كۆمەاڵیەتی‪ .‬روون و ئاش رایە‪،‬‬

‫تەقینەوە دەكات‪ .‬ئەوان بەشێوەیەكی گشتی كۆمەڵگا‪ ،‬كولتوور‬

‫پانتاییەكان بە تەواوی دیاربوون‪ .‬هەر ئەمەیش بوو وای رد‬

‫و مێژوو بەگوێرەخ رەوت و دینامی ییەت یان سەركوت ردنی‬

‫ستەم اران دەرب ەون و دەسەاڵت بگرنە دەست‪ .‬لە راستیدا‬

‫ئارەزوو شی ار دەكەن‪ .‬بەبۆچوونی ئەوان‪ ،‬سیستەمی‬

‫حاكمی ستەم اری هۆزەكە بەهۆخ دروست ردنی كۆد(رەمز)اە‬

‫سەرمایەداری هەموو رەمز و بەها و بونیادە نەریتییەكان لەسەر‬

‫تایبەتەكانەوە‪ ،‬رێ خستنێ ی تایبەتی بەسەر هۆزەكەدا دەسەپاند‬

‫رێگەخ خۆی الدەبات‪ ،‬كە لە رەوتی لەدای بوون و ئاڵوگۆڕدا‬

‫و بە گشتی‪ ،‬ئارەزوو و ویست تەنها لەبوونی ئەودا‬

‫رێگریان دروستدەكرد‪ ،‬و هەروەها رەمزگەلێ ی تازە دەكاتە‬

‫رەنگیدەدایەوە‪ .‬بە مانایەكی دی‪ ،‬هەر شتێك ئەو ئارەزووی‬

‫جێگرەوەیان‪ .‬رەمزە تازەكان لەسەر بنەماخ بەهای ئاڵوگۆڕ‬

‫ب ردایە‪ ،‬بەدیدەهات و ئەوەخ ئەو دەیگوت‪ ،‬راستەوخۆ جێبەجێ‬

‫دامەزراون و لە راستیشدا هەر ئەم بەهایەیە‪ ،‬كە هەژموون‬

‫دەكرا‪ .‬بەاڵم لەگەڵ دەركەوتنی كەپیتالیزمدا‪ ،‬كە بە دیدی‬

‫بەسەر دەوڵەت‪ ،‬خێزان‪ ،‬یاسا‪ ،‬كااڵكان‪ ،‬سیستەمی بان ی و‬

‫گواتاری و دولۆز بریتییە لە كۆتایی مێژوو‪ ،‬دەزگای‬

‫تەنانەت سای ۆلۆژیای تاكەكەسی و دامەزراوەكانی دی ەدا پەیدا‬

‫شارستانێتی هەموو كۆد(رەمز)اەكانی كردەوە و ژیانی‬

‫دەكات‪ .‬سەرەنجام رەمزە چۆنایەتییەكانی پێشوو لەنێو‬

‫كۆمەاڵیەتی گۆڕی بۆ ژیانی تاكەكەسی‪ .‬لەم قۆناەەخ مێژوودا‬

‫سیستەمی‬

‫رەمزە‬

‫تاك لەدای دەبێت‪ .‬ئەو تاكەخ پەیوەند بە بوون و كاری خۆخ‪،‬‬

‫چەندایەتییەكان دەگۆڕێت ‪.‬‬

‫ئازادە‪ .‬لە پانتایی سەرمایەداریدا هەموو شتێ ی نەرێنی و‬ ‫موقەدەس لەنێو دەچێت و پانتاییەكانی پێشوو بە هەموو‬ ‫شێوەیەك لە مەیدانەكە بزر و وێران دەبن‪ .‬سەرمایەداری‬ ‫پێویستی بە سیستەمی موقەدەسی بیروباوەڕەكان نییە‪ .‬لە‬ ‫چوارچێوەخ ئەم سیستەمەدا‪ ،‬سەركوت ردنی تاكی سەربەخۆ و‬ ‫خۆبەس كەم بووەتەوە و تەواوی دامەزراوە كۆنەكانی وەك‬ ‫خێزان‪ ،‬واڵتی باوك و دەوڵەت بە شێوەیەكی تازە پەیدا دەبن‪.‬‬ ‫لەم رێگوزەرەدایە‪ ،‬كە ئینسانی رەنجاو (ئازارچەشتوو)‬ ‫لەدای دەبێت و ئارەزوو و خواستەكانیشی‪ ،‬جەوهەرێ ی‬ ‫كۆمەاڵیەتی بەخۆیانەوە دەگرن‪ .‬تاك لەكاتی لەدای بوونیدا‬ ‫دەبێتە خاوەنی كەسایەتی و شووناسێ ی تایبەتی‪ ،‬كە جیاوازی‬ ‫لەگەڵ شووناسی ئینسانی پێشووتردا هەیە‪ .‬كەسایەتی ئەم‬ ‫ئینسانە لە بەركەوتنی لەگەڵ باوكی لەالیەكی و لەگەڵ دای ی‬ ‫لەالیەكی دی ەوە دروست دەبێت و لێرەیشدا ئیتر کگرێی‬ ‫ئۆدی ک دەردەكەوێت‪ .‬وردە وردە هەست ردن بە گوناهی‬ ‫سەرچاوەگرتوو لە ئارەزوو بۆ دایك الی كوڕان و ئارەزوو بۆ‬ ‫باوك الی كچان‪ ،‬تەواوی بوونی ئەوان داگیردەكات‪ .‬ئەم‬

‫سەرمایەداریدا‬

‫جەوهەری‬

‫خۆخ‬

‫بۆ‬

‫كەواتە تایبەتمەندی شیزۆفرینیا یان فرەپارچەخ سیستەمی‬‫سەرمایەداری لەوەدایە‪ ،‬كە لەالیەكەوە رەمزەكانی كۆمەڵگا‬ ‫سەرەتاییەكانی كردۆتەوە و تاكی لە دیلییەتی دامەزراوە‬ ‫رزگاركردووە‬

‫نەریتییەكان‬

‫و‬

‫لەالیەكی‬

‫دی ەوە‪،‬‬

‫لەگەڵ‬

‫دروست ردنی رەمزە تازەكان لە فۆرمی كۆمەڵگا و دامەزراوە‬ ‫مۆدێرنەكاندا‬

‫لەم‬

‫و‬

‫سنوورداركردنی‬

‫رێگەیەشەوە‬

‫ئارەزووەكانی ئینسان بۆ شێوازێ ی نوێ‪ ،‬پانتاییەكی دی ەخ‬ ‫بۆ ئینسانی مۆدێرن كردۆتەوە و چەندین سنوورداركردنی‬ ‫دی ەخ بۆ ئەو ئینسانە هێناوە‪ .‬لەم رووەوە‪ ،‬دولۆز و گواتاری‬ ‫بە رەت ردنەوەخ چەم ەكانی ئابووریی سیاسیی یان بە‬ ‫تەعبیری‬

‫خۆیان‬

‫ئابووریی‬

‫لیبدویی‬

‫‪(libidinal‬‬

‫)‪economic‬ی ماركس و فرۆید‪ ،‬كە لەسەر بنەماخ‬ ‫بەرانبەرێتی ئارەزوو و خودئاگایی دامەزرابوو‪ ،‬هەر بەوجۆرەخ‬ ‫ئاماژەت پێدا‪ ،‬باسیان لە ئارەزووی بەرهەمهێن كرد‪ .‬پێدەچێت‬ ‫ئارەزووی بەرهەمهێن زیاتر بنەڕەتێ ی الكانی هەبێت‬ ‫مەبەستیش جۆرێك لە نیشانەناسی بێت؟‬

‫ئارەزووە لە كاتی چوونە ناو كۆمەڵگاوە سەركوت دەكرێت‪ .‬بە‬

‫زهیمهران‪ :‬بەڵێ! دەشێت بنەڕەتێ ی الكانی هەبێت‪ ،‬بەاڵم‬

‫بەرهەمێ ە‪،‬‬

‫هەر بەو جۆرەخ پێشتریش ئاماژەم پێدا‪ ،‬بەبۆچوونی من‬

‫بۆ‬

‫ئارەزووی بەرهەمهێن گوزارشتێ ی تەواو تازەیە دەربارەخ‬

‫كانالیزەبوون)‪(Canalization‬ی ئارەزوو و ویستی مرۆیی‬

‫ویست بۆ دەسەاڵتی نیتشە‪ .‬دولۆز و گواتاری بە بەكارهێنانی‬

‫ب ەن‪ .‬بەدیدی ئەوان‪ ،‬سیستەمی سەرمایەداری دیمەنی‬

‫زنجیرەیەك‬

‫سەبژێ تیڤیتەخ‬

‫بەدیهاتنی بوون بە ئۆدی ‪ ،‬ح ومەتی شیزۆفرینی و ئەو مەیلە‬

‫كۆیلەكان و سەبژێ تیڤیتەخ ئاەاكان باس لەوە دەكەن‪ ،‬كە لە‬

‫بتئاساییانەیە‪ ،‬كە لە فیتیشیزمەوە سەرچاوەیان گرتووە‪ ،‬وردە‬

‫كۆمەڵگادا ئارەزووی بەرهەمهێن هەمیشە دەكەوێتە بەرەخ‬

‫وردە كۆمەڵگا پێش سەرمایەدارییەكان رووبەڕووی مەترسی‬

‫واتا‬

‫شێوەیەكی‬ ‫نووسەرەكانی‬

‫گشتی‪،‬‬

‫كتێبی‬

‫هەوڵیانداوە‬

‫ئەنتی‪-‬ئۆدی‬ ‫شی اری‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 004‬‬

‫مێژوویی‬

‫بەرانبەری‬

‫لەدووانە‬

‫ئاراستەخ‬

‫بەرانبەری‬

‫هەڵچوونێ ی‬

‫نێوان‬

‫سەركوت راو‪،‬‬

‫سەبژێ تیڤیتەخ كۆیلەكان‪ .‬ئەوانەخ بەسەر كۆمەڵگادا زاڵ دەبن‪،‬‬

‫ئازادكردن و ئازادكردنی بەرهەمهێنانی مادی و ئارەزوو لە كۆت‬

‫وەك قەشەكان‪ ،‬رێبەرانی كۆمەاڵیەتی و سیاسیی و بە‬

‫و بەندی هێزە كۆمەاڵیەتییە سنوورداركەرەكانیشیان بە‬

‫شێوەیەكی گشتی‪ ،‬سڕكەرانی كولتووری هەمیشە هەوڵدەدەن‬

‫لەپانتاییخستن داناوە‪ .‬لە راستیدا دەتوانین بڵێین تا ئاستێك‬

‫ئارەزووی بەرهەمهێن دژ بە خۆیان پەرەپێبدەن و جۆرێك‬

‫لەپانتاییخستن الی ئەوان هەر ئەم پرۆسەیەخ لە رەمزخستنە‪،‬‬

‫نەخۆشی الی تاكەكانی كۆمەڵگا باڵوب ەنەوە‪ ،‬كە لە هەست ردن‬

‫چون ە دولۆز گوتەنی لەگەڵ لەڕەمزخستندا رەمزە كۆمەاڵیەتییە‬

‫بە گوناهەوە سەرچاوە دەگرێت‪ .‬لە دۆخێ ی بەم شێوەیەدا تاك‬

‫سەركوت ەرەكانی ئارەزوو دەتوانێت بچێتە ئەودیوی هێڵە‬

‫خۆخ‬

‫سنوورداركەرە دەروونی و جوگرافییەكانەوە‪ .‬بەم هۆیەوە‬

‫سەركوت ردووە و بە شێوەیەكیش دەیخاتەڕوو و نیشانی‬

‫كاتێك‬

‫بە‬

‫دەدات‪ ،‬كە شایستەخ دەرخستن و نواندن بێت‪ .‬ئەو ئارەزووەخ‬

‫لەپانتاییخستنی‬

‫دولۆز و گواتاری باسی دەكەن بریتییە لە واقیعییەتێ ی‬

‫بەشێوەیەكی‬

‫سەرەكی و بنەڕەتی‪ ،‬كە لە فۆرمی سیستەمێك لە نیشانە‬

‫بەرژەوەندییەكانی تاك لەم پانتاییە ئازاد دەكات‪ ،‬مەبەستیشیان‬

‫دەاللەت ەرەكاندا دەردەكەوێت‪ .‬لە راستیدا دەتوانین ئاماژە بەوە‬

‫ئەوەیە‪ ،‬كە تاك دەخاتە دەرەوەخ چوارچێوەی هۆز و تیرەی‬

‫بدەین‪ ،‬كە ئارەزوو بریتییە لە بەرهەمهێنانی پتەوی ئەو وزە‬

‫پێشوو‪ .‬لەگەڵ ئەمەیشدا‪ ،‬سەرمایەداری خۆخ خەری ی‬

‫سۆزمەند و لیبدوییانەخ لە پانتایی ناخودئاگادا دروست دەبن‪.‬‬

‫پانتاییدروست ردنێ ی تازەیە‪ ،‬كە لەڕووی جەوهەرییەوە لەگەڵ‬

‫بەدیدی ئەوان‪ ،‬نابێت ئارەزوو وەك سوژەیەك وێناب رێت‪،‬‬

‫پانتایی تیرەیی جیاوازیی هەیە‪ .‬لەبەر ئەوە‪ ،‬ئەوان كۆمەڵگایان‬

‫چون ە ئیماژ و روانینێ ی لەم چەشنە ریشەكەخ بۆ تێگەیشتن‬

‫بۆ دوو دەستە دابەش ردووە‪ :‬كۆمەڵگای تیرەیی (سەرەتایی) و‬

‫و بۆچوونەكانی دێ ارت دەگەڕێتەوە‪ ،‬كەواتە ئارەزوو بریتییە‬

‫كۆمەڵگای كەپیتالیستی ‪.‬‬

‫بەهەست ردن‬

‫بە‬

‫گوناه‬

‫هەمیشە‬

‫ئارەزووی‬

‫لە پرۆسەیەك‪ ،‬كە لەو چوارچێوەیەشدا جۆرێك لە نیشانەناسی‬ ‫دروست دەبێت‪ .‬لەم رووەوە‪ ،‬ئەوان دەڵێن دەبێت ئارەزوو‬ ‫ببرێتە دەرەوەخ سوژە و ئۆبژە‪ .‬ئەوانەخ شی اری بۆ ئارەزوو‬ ‫دەكەن‪ ،‬كە پەیوەندی بە سوژەكەیەوە هەیە‪ ،‬ئەوا بەدواخ‬ ‫مۆمیایی ردنی ئارەزوودا دەگەڕێن و هەر ئەمەیشە بە‬ ‫سەرچاوەخ سەركوت ردن دادەنرێت ‪.‬‬

‫ئەوان‬

‫سەرمایەداری‬

‫دەڵێن‬

‫گروپگەلێ ی‬ ‫گشتی‬

‫وەك‬

‫رێ خستنە‬

‫هەوڵدەدات‬

‫كڵێسا‪،‬‬ ‫گروپییەكان‪،‬‬

‫خێزان‬

‫و‬

‫تاك‬

‫و‬

‫بۆ شی اركردنی كۆمەڵگا مرۆییەكان‪ ،‬دولۆز پێچەوانەخ‬‫ماركسیستەكان بڕوای وایە هیچ جۆرە خەباتێ ی چینایەتی بەم‬ ‫چەشنەخ ماركسیستەكان باسی دەكەن‪ ،‬بوونی نەبووە‪ .‬تەنها‬ ‫چینێك و ئەویش چینی كۆیلەكان لە مێژوودا بوونیان هەبووە‪.‬‬ ‫ئەو لەم بوارەدا باسی لە پرۆسەخ تاك لە دوو جەمسەری‬ ‫ئارەزووی شیزۆیی و پارانۆیی كردووە‪ ،‬كە بەیەكێ یان دەڵێت‬

‫‪-‬ئایا دەكرێت رەمزدروست ردن )‪ (coding‬و لەڕەمزخستن‬

‫كۆمەاڵیەتی و ئەویدی ەیان دژە كۆمەاڵیەتی‪ .‬حەزدەكەم بڕێك‬

‫)‪(decoding‬الی دولۆز و گواتاری وەك پەیوەندییەك بەم‬

‫زیاتر لەم بارەوە بدوێن و بڵێن ئایا لە نێوان ئەم دوو‬

‫مەسەلەیەخ ئازادكردنی ئارەزوو لەالیەك و سنوورداركردن و‬

‫جەمسەرەدا دژایەتی و ناكۆكییەكی هەمیشەیی هەبووە و یان‬

‫سەركوت ردنی لەالیەكی دی ەوە‪ ،‬ببەستینەوە و شی اری ب ەین؟‬

‫رێ ەوتن و گونجان و هارمۆنییەتێك بەدرێژایی مێژوو‬

‫ئەو شتەخ بە لێ دانەوەكەخ ئەوان‪ ،‬لە كۆمەڵگای مۆدێرندا‬

‫لەنێوانیاندا بوونی هەبووە؟‬

‫بەهۆخ‬

‫تایبەتمەندییە‬

‫شیزۆفرینییەكەخ‪،‬‬

‫بووە‬

‫بە‬

‫پانتاییدروست ردن )‪ (territorialization‬و لەپانتاییخستن‬ ‫)‪(deterritorialization‬؟‬

‫زهیمهران‪ :‬سەرەتا دەبێت ئاماژە بەوە ب ەم‪ ،‬كە ناتوانین‬ ‫ن وڵی لە كاریگەریی قوڵی ئایدیاكانی ماركس لەسەر دولۆز‬ ‫ب ەین‪ .‬هەرچەند لەگەڵ رووداوەكانی دەیەخ ‪ ،91‬ئەو سەبارەت‬

‫زهیمهران‪ :‬هەردووكیان لە كتێبی ئەنتی‪-‬ئۆدیپدا هەوڵیانداوە‬

‫بە ماركسیزمی فەرمی و حزبی كۆمۆنیست زۆر رەشبین بوو‪،‬‬

‫شی ارییەكی مێژوویی بۆ شێوازەكانی كەناڵیزەكردنی دەسەاڵت‬

‫بەاڵم بە شێوەیەكی گشتی‪ ،‬فەزای رۆشنبیری فەرەنسا بەتایبەت‬

‫ب ەن‪ .‬لە راستیدا ئەوان لە لێ ۆڵینەوەكەیاندا دەربارەخ‬

‫لەم دەیەدا‪ ،‬لەژێر كاریگەریی بزوێنەرە ماركسیستییەكاندا بوو‪.‬‬

‫پرۆسەخ سەركوت ردنی ئارەزوو لە رێگەخ رام ردن و‬

‫هەرچۆنێك بێت‪ ،‬بەو جۆرەخ پێشووتریش ئاماژەم پێدا‪ ،‬ئەو‬

‫سنوورداركردنی هێزە بەرهەمهێنەرەكانییەوە‪ ،‬باسیان لە‬

‫هێندەخ بە نیتشە و فوكۆ كاریگەر بوو هێندە بە ماركس‬

‫پرۆسەیەكی‬

‫‪ .‬ئاش را لە چەندین شوێنی بەرهەم و‬

‫پانتاییدروست ردنێك كردووە و هەرجۆرە‬

‫كاریگەر نەبوو‬

‫نیهت‌| ‪135‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫نووسینەكانی دولۆزدا بە روونی رەخنەگرتن لە ماركسیزم‬

‫پرۆسەیەكی لەسێنتەرخستنن‪ ،‬ئینسانی خۆرئاوایی لەداوی‬

‫دەبینین‪ ،‬بۆ نموونە باس ردن لەو خەباتە چینایەتییەخ‬

‫كاتیگۆرییە وشك و چەقبەستووەكانی فەلسەفەخ سەبژێ تیڤ‬

‫بەشێوەیەك لە ئەدەبیاتی ماركسیستیدا ئامادەیی هەیە‪ ،‬بەهیچ‬

‫واتا شوناس‪ ،‬جەوهەر و رەسەنێتی رزگار كردووە و ئەوانی‬

‫جۆرێك الی دولۆز قبوڵ راو نییە‪ ،‬بەڵ و ئەویش وەك فوكۆ و‬

‫بەرەو ئەودیوی ئەو سزا و سەرزەنشتانە ئاراستە كردووە‪ ،‬كە‬

‫بە گەڕانەوە بۆ ئایدیاكانی نیتشە‪ ،‬باسی لە پەیوەندییەكانی‬

‫لە‬

‫پارانۆیاوە‬

‫نێوان كۆیلە و ئاەا كردووە و ئەم دوو گروپەخ لەبەرانبەر‬

‫سەرچاوەیان گرتووە‪ .‬سەرمایەداری و فۆرمە توندڕەوەكەخ‪،‬‬

‫یەكتری داناوە‪ .‬سەیر لێرەدایە‪ ،‬جن پۆگ سارتر دەیگوت‬

‫واتا فاشیزم‪ ،‬لە راستیدا جۆرێك سەرزەنشت ردن و‬

‫ماركسیزم ئەو فەلسەفەیەیە‪ ،‬كە ناشێت لەم سەردەمەدا چاوی لێ‬

‫سەركوت ردن‬

‫دەرەنجامە‬

‫بپۆشین و ئاڵتووسێریش هەوڵیدا زانستێ ی پایەدار لەسەر‬

‫ترسناكەكەخ بریتییە لە پارانۆیا‪.‬‬

‫دیسپۆتیستی‬

‫سیستەمی‬

‫لە‬

‫مرۆڤدا‬

‫و‬

‫ستەم اری‬

‫دروستدەكات‪،‬‬

‫كە‬

‫بنەماخ ئایدیا ماركسیستییەكان بونیاد بنێت‪ ،‬بەاڵم دولۆز لە‬ ‫ماركس و هێگل‬

‫دووركەوتەوە و خەری ی هێنانەئارای‬

‫پرۆژەیەك بوو تاوەكو لە پارادۆكسەكانی دیالەكتی ی هێگلی‬ ‫دوورب ەوێتەوە‪.‬‬

‫لێرەوە‪،‬‬

‫ئەو‬

‫فەلسەفەخ‬

‫کئارەزوو‬

‫و‬

‫جێگرتنەوەکی دامەزراند‪ .‬ئەو لە سەرەتادا بە وردی لێ ۆڵینەوە‬ ‫و خوێندنەوەخ بۆ فەلسەفە عەقاڵنییەكان كرد‪ ،‬بەاڵم لەمیانەخ‬ ‫ئەم لێ ۆڵینەوانەدا رووی ردە ئەو بەشەخ مێژووی فەلسەفە‪ ،‬كە‬ ‫بەدواخ الیەنی پۆزەتیڤ و ئەرێنی بیركردنەوەدا دەچوو‪ .‬بەم‬ ‫هۆیەوە بوو‪ ،‬دولۆز مەیلی بەالی فەیلەسوفانی وەك‬ ‫لۆكریسیۆس‪ ،‬سپینۆزا‪ ،‬هیوم‪ ،‬بێرگسن و نیتشە پەیدا كرد‪.‬‬ ‫ئەو لەنێو ئایدیاكانی ئەم بیرمەندانەدا‪ ،‬چەندین ئاسەوار و‬ ‫توخمگەلی پۆزەتیڤیزم و تێپەڕین بۆ ناوەوە و دەرچوونە‬ ‫دەرەوە و هەروەها ستایش ردنی شادی و خۆشی دۆزییەوە و‬ ‫بەم هۆیەوە گەڕان و لێ ۆڵینەوەخ بۆ بەرهەمەكانی ئەوان‬ ‫ئەنجامدا‪ .‬بەبۆچوونی دولۆز‪ ،‬فەلسەفە بریتییە لەو رێبازەخ‬ ‫پەردە لەسەر شاراوەترین ناڕوونی و راز و نهێنییەكان‬ ‫هەڵدەماڵێت‪ .‬ئەو دەیگوت نیتشە ئەو فەیلەسوفەیە‪ ،‬كە‬ ‫توانیویەتی خۆخ لە داوی بیرۆكەخ نیهیلیستییانە و‬ ‫سیستەمساز رزگار ب ات و خۆخ بگەیەنێتە ئەودیوی‬ ‫پالتۆنیزمەوە‪ .‬هەر بۆ ئەم مەبەستەیش بوو ئەو كتێبی نیتشە و‬ ‫فەلسەفەی نووسی و هەوڵیدا ئەوە بسەلمێنێت‪ ،‬كە فەلسەفەخ‬ ‫دیالەكتی ی بەهۆخ دەرگیربوون بە پرۆسەخ شوناس‪ ،‬جەوهەر‬

‫كەواتە ئەو كەسەخ دەیەوێت لە چنگی ئەم پارانۆیایە رزگاری‬‫ببێت‪ ،‬دەبێت خۆخ بخاتە نێو شیزۆفرینیاوە تاوەكو لە كۆت و‬ ‫بەندی شتە ناپیرۆزەكان رزگاری ببێت‪ .‬هەر بەم هۆیەوە بوو‪،‬‬ ‫ئەوان باسیان لە شی اری شیزۆفریدی كرد‪.‬شیزۆشی اری چۆن‬ ‫و بە چ شێوەیەك خەری ی هەڵوەشاندنەوەخ ئارەزووی‬

‫و یەكێتی‪ ،‬لە جیاوازیی‪ ،‬بوونەوە )‪ (becoming‬و‬

‫پارانۆیا دەبێت؟‬

‫درێژەپێدان بە دیالەكتی ی هێگلی‪ ،‬كەوتۆتە نێو دیلێما و‬

‫زهیمهران‪ :‬پێویستە بڵێم دولۆز و گواتاری وەك ئاراستەخ‬

‫ئەویدی ەبوون دووركەوتۆتەوە و ماركسیزمیش بەهۆخ‬ ‫بنبەستێ ی لەم چەشنەوە‪ .‬دەتوانین بڵێین كتێبی ئەنتی‪-‬ئۆدی‬ ‫و هەزار فالت هەر لەم بوارەدا و بە مەبەستی رەخنەكردنی‬ ‫ئایدیا هێگلی‪-‬ماركسییەكان نووسراون‪ .‬دولۆز و گواتاری‬ ‫دەڵێن شیزۆفرینیا نەك وەك نەخۆشییەك‪ ،‬بەڵ و وەك‬ ‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 006‬‬

‫مێتۆدۆلۆژیی خۆیان سەیر شیزۆشی ارییان دەكرد‪ .‬هەرچۆنێك‬ ‫بێت‪ ،‬ئەوان پێناسەیەكی وردیان بۆ ئەم زاراوەیە نەكردووە‪،‬‬ ‫بەاڵم بە وردبوونەوەیەكی دروستی نووسینە جۆراوجۆرەكانی‬ ‫ئەوان روون دەبێتەوە‪ ،‬كە ئەم زاراوەیان بۆ رەخنەخ‬

‫دەروونشی اری بەكارهێناوە‪ ،‬چون ە دەڵێن دوروونشی اری‬

‫رێك بەمجۆرەیە! رەهەندی نێگەتیڤی ئەم ئاراستە و مێتۆدە‬

‫وەك ئاراستەیەك وایە‪ ،‬كە زیاد لە پێویست تاكڕەهەند و‬

‫بریتییە لەوەخ كرۆك و ناوەرۆكەكانی دەروونشی اری‬

‫ئۆرگانیزەكارە و هەر ئەمەیش بە شێوەیەكی چەق بەستوو‬

‫رووبەڕووی تەنگژە كردۆتەوە‪ ،‬بەاڵم رەهەندە پۆزەتیڤییەكەخ‬

‫باس لە پەیوەندی راستەقینەخ ئینسان لەگەڵ جیهانی دەرەوەدا‬

‫دۆزینەوەخ مشینی ئارەزووخوازی سەركوت راوی هێزە‬

‫دەكات‪ .‬بۆ نموونە‪ ،‬لە بوارخ دەروونشی اریدا‪ ،‬ئەفسانەخ‬

‫كۆمەاڵیەتییەكانە‪.‬‬

‫ئۆدیبی پاشا بووە بە چەم ێ ی وشك و رەقوتەق و بەم‬ ‫هۆیەوە رەچاوی ئەنەرژی بەردەوامی دەروونی ناكات‪ .‬ئەوان‬ ‫بەوەشەوە نەوەستان‪ ،‬بەڵ و دەروونشی ارییان بە شتێ ی‬ ‫ئەفسانەساز تۆمەتباركرد‪ .‬هەر لەبەر ئەمەیش بوو ئەوان‬ ‫گوتیان دەروونشی اری ناشێت ئامرازێ ی گونجاو بێت بۆ‬ ‫دیاری ردن و لێ دانەوەخ دیاردە دەروونییەكان‪ .‬بە مانایەكی‬ ‫دی‪ ،‬دەروونشی اری نەك هەر تەنها ناتوانێت چارەسەری‬ ‫نەخۆشییە دەروونییەكانی تاكەكان ب ات‪ ،‬بەڵ و ئینسان بەرەو‬ ‫نەخۆشی و ناڕێ ی و پەرێشانی دەبات‪ .‬دولۆز و گواتاری لە‬ ‫كتێبی ئەنتی‪-‬ئۆدیپدا دەڵێن لەوانەیە ئێماژی س یزۆییدی‬

‫لەالیەكی‬

‫دی ەوە‪،‬‬

‫شیزۆشی اری‬

‫كۆمەك‬

‫مەشینە‬

‫بەم‬

‫ئارەزووخوازە دەكات تاوەكو ئەو ئارەزووە ناخودئاگایانەخ لە‬ ‫پانتاییە كۆمەاڵیەتییەكانەوە سەرچاوەیان گرتووە‪ ،‬بەدیبهێنێت‪.‬‬ ‫كەواتە لە راستیدا دەتوانین بڵێین دولۆز و گواتاری تەنانەت بۆ‬ ‫تەنگژەخستنە نێو ئایدیا ماركسیستییەكانیش پێشنیاری ئەم‬ ‫روانین و ئاراستەیەیان كردووە‪ .‬لەسەر ئەم بنەمایە‬ ‫شیزۆشی اری هەوڵدەدات تاوەكو هەموو پێشگریمانەكانی‬ ‫سەبژێ تیڤیتەخ عەقڵگەرا و ئۆرگانیزەكار ئاوەژوو ب اتەوە و‬ ‫هێز و ئەنەرژییە دەروونییەكان رزگار ب ات ‪.‬‬

‫)‪(Schizoid‬رێگە بۆ چارەسەركردنی ئەم دایلێما و مەتەڵە‬

‫كەواتە بەهۆی ئەم روانینەوە بێت‪ ،‬الی هەمووان دولۆز وەك‬

‫ب اتەوە‪ ،‬چون ە رەهەندە تیۆرییەكانی سنووردارە‪ .‬ئەم‬

‫بیرمەندێ ی نێو بواری فەلسەفەخ سیاسیی و كۆمەاڵیەتی‬

‫رەخنەیە توانای ئەوەیە هەیە تاوەكو مرۆڤ بخاتە نێو حاڵەتە‬

‫زیتدەبێتەوە‪ .‬ئایا بەدیدی ئێوە‪ ،‬ئەو بە كۆمەكی شیزۆشی اریی‬

‫سروشتییەكانی بەر شی اركردنەوە‪ .‬دەروونشی اران و لە‬

‫خەری ی دامەزراندنی فەلسەفەخ سیاسیی تایبەتی خۆخ بووە؟‬

‫ناویشیاندا بەتایبەتی فرۆید‪ ،‬بەهیچ جۆرێك ئینسانی تووشبوو‬ ‫بە‬

‫س یزۆفرینی یان‬

‫س یزۆفرینیك‬

‫خۆشنەدەویست‪،‬‬

‫لەبەرانبەر‬

‫بە‬

‫چون ە‬

‫ئۆدیپیبووندا‬

‫كەسی‬

‫بەرهەڵستی‬

‫دەنوێنێت و بە كەوتنە نێو داوی نارسیزمەوە‪ ،‬لە واقیعییەتی‬ ‫خۆخ دووركەوتۆتەوە و لە دنیایەكی خەیاڵیدا دەژیت‪ .‬دەتوانین‬ ‫لەگەڵ فەیلەسوفاندا بەراوردیان ب ەین و چ بەراوردكردنێ ی‬ ‫نەگونجاو!‬

‫بەم‬

‫هۆیەوە‬

‫بوو‬

‫دولۆز‬

‫و‬

‫گواتاری‬

‫س یزۆشی ارییان داهێنا‪ .‬ئەم روانینە چیتر دیل و ئەسیری‬ ‫ئۆدیپی دەروونشی ارانە نییە‪ .‬كەواتە لێرەدا دەبێت سەیری‬ ‫دی تاتۆرییەتی ئۆدی‬

‫ب ەین لە دەروونشی اریدا‪ ،‬چون ە هەر‬

‫ئەم تیۆرییە‪ ،‬ئەنەرژی بەردەوامی دەروونی وێران دەكات‪.‬‬ ‫كەواتە كتێبی ئەنتی‪-‬ئۆدی‬

‫و هەزار فالت شتێك نییە جگە لە‬

‫رزگاركردنی پرۆسەخ بەرهەمهێنانی ئارەزوو لە كۆت و بەندی‬ ‫بونیادی ئۆدیپیدا‪ .‬لە راستیدا دەتوانین ئەم ئاراستەیە وەك‬ ‫روانینێ ی هەڵوەشاندنەوە (دی ۆنسترەكشن)ی دەروونشی اری‬ ‫ببینین‪ .‬شیزۆشی اری ئەگەر رەهەندێ ی دی ۆنسترەكشنانەخ‬ ‫هەبێت‪ ،‬كەواتە دەبێت لەنێویدا بۆ هەردوو رەهەندی نێگەتیڤ و‬ ‫پۆزەتیڤ بگەڕێین‪.‬‬

‫بەو جۆرەی ئاماژەم پێدا‪ ،‬دولۆز و گواتاری دەڵێن بە‬ ‫بەكارهێنانی‬

‫شیزۆییدیانە‬

‫ئاراستەخ‬

‫دەتوانین‬

‫هەوڵی‬

‫ئازادكردنی ئینسانی خۆرئاوایی بدەین لە چنگی سیستەمی‬ ‫دی تاتۆرییانەخ‬

‫پارانۆیا‬

‫و‬

‫بگەین‬

‫بە‬

‫جەمسەری‬

‫شۆڕشگێڕییانەخ شیزۆییدی‪ .‬ئەوانیش وەك فوكۆ دەڵێن‬ ‫دامەزراوە لەكاركەوتووەكانی چەپ رووبەڕووی ش ست‬ ‫بوونەتەوە و دەبێت ئیتر رووب ەینە بارۆمەترەكانی سیاسەتی‬ ‫نوێ واتا مای رۆپۆلەتی ی ئارەزوو ‪(micropolitics of‬‬ ‫‪desire).‬مەبەستیشییان لە مای رۆپۆلەتیك یان وردەسیاسەت‬ ‫هەوڵێ ە بۆ چوون بەرەو دووبارە بیركردنەوە دەربارەخ‬ ‫ستراتیژە سیاسییە باوەكان لە گۆڕان ارییەكانی جیهانی‬ ‫سەرمایەداری‪ ،‬كولتووری مەسرەفی‪ ،‬هەیمەنەخ ماسمیدیا‬ ‫(میدیای گروپی) و هتددا‪ ،‬دولۆز بە گەڕانەوە بۆ شی ارییەكەخ‬ ‫ڤیلهێلم رایش دەربارەخ فاشیزم‪ ،‬دەڵێت لە ناوەوەخ هەر‬ ‫یەكێ ماندا فاشیزمێ ی نووستوو هەیە و هەر لەبەر ئەمەیشە‪،‬‬ ‫حەز بە پراكتیزەكردن و بەكارهێنانی دەسەاڵت دەكەین‪ .‬كەواتە‬ ‫ناكرێت تەنها لەنێو بابەت و باسی دەوڵەتدا بۆ فاشیزم‬ ‫بگەڕێین‪ .‬ماركسیستەكان تەنها سەیری ئەم الیەی فاشیزمییان‬

‫نیهت‌| ‪137‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫كرد و باسیان لە رەهەندە تاكەكەسییەكانی فاشیزم نەكرد‪.‬‬

‫دولۆز ئەمەش زیاد دەكات‪ ،‬كە فەلسەفە بەبێ هونەر و ئەدەبیات‬

‫دولۆز دەڵێت فاشیزمی ناوەوەخ تاك دەبێتە هۆخ دەركەوتنی‬

‫پەرەناسێنێت و بەردەوام نابێت‪ ،‬چون ە هەمیشە كۆمەك لەم‬

‫رەوشێ ی دەروونی تایبەت‪ ،‬كە راستەوخۆ لە ژیانی نێو‬

‫بوارە وەردەگرێت‪ .‬هەڵبەت دولۆز لەبوارخ ئەدەبیات و هونەردا‬

‫هەلومەرجەكانی سەرمایەدارییەوە سەرچاوەخ گرتووە‪ .‬دولۆز‬

‫بەهیچ جۆرێك وەك رەخنەگرێك دەرناكەوێت‪ ،‬بەڵ و‬

‫دەڵێت دەبێت لە سیاسەتی خەباتی چینایەتی دوورب ەوینەوە و‬

‫فەیلەسوفێ ە خەری ی بواری ئەدەو و هونەریش دەبێت‪.‬‬

‫سیاسەتی ئارەزوو ب ەینە جێگرەوە و ئەڵتەرناتیڤ‪ ،‬بۆ ئەوەخ‬

‫تەنانەت بەدیدێ ی فەلسەفییانە كتێبە دوو بەرگییەكەخ خۆخ‬

‫بتوانین بەم هۆیەوە لە ژێر چنگی فاشیزم رزگارمان ببێت ‪.‬‬

‫دەربارەخ سینەما نووسیوە‪ .‬لەم دوو بەرگەدا هەوڵیداوە‬

‫‪-‬دولۆز‬

‫جگە‬

‫لە‬

‫شی ارییە كۆمەاڵیەتیی‪،‬‬

‫فەلسەفی و‬

‫سیاسییەكانی خۆی‪ ،‬بەتایبەت دەربارەخ كۆمەڵگای مۆدێرن‪،‬‬ ‫هاوكات‬

‫چەندین‬

‫رامان‬

‫و‬

‫وردبوونەوەخ‬

‫ئێستێتی ی‬

‫(جوانیناسی) و هونەری تایبەتی دەربارەخ ئەدەبیات و سینەما‬ ‫هەیە‪ .‬لەم بارەیەوە دەست ەوتەكانی چی بوون و ئایا بەدیدی‬ ‫ئێوە‪ ،‬پەیوەندییەك لەنێوان ئەوانەدا و شی ارییە فەلسەفی و‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكانیدا هەیە؟‬

‫پەیوەندی نێوان جوڵە و وێنە‬

‫لەالیەكەوە و كات و وێنە‬

‫لەالیەكی دی ەوە شیب اتەوە‪ .‬دولۆز ناوی لەم كتێبە ناوە لۆژی ی‬ ‫سینەما و لە چوارچێوەخ ئەم كتێبەدا بەشێ ی لە چەم ە‬ ‫سینەماییە تایبەتەكانی ئەم بوارە لێ داوەتەوە‪ .‬تەنانەت كتێبی‬ ‫فرانسیس بەی ن‪ :‬لۆژی ی هەستیاری لەژێر سایەخ چەم ە‬ ‫فەلسەفییەكاندا نووسیوە‪ .‬ئەو لە شوێنێ دا دەڵێت لەم رووەوە‬ ‫خەری ی ئەدەبیات بووە‪ ،‬كە تێیدا چەم ی ژیان بەشێوەیەكی‬ ‫قوڵ ئامادەیی هەبووە‪ .‬بە شێوەیەكی گشتی ئەدەبیات هەستی‬

‫زهیمهران‪ :‬تەنها كتێبێك دولۆز دەربارەخ هونەر و ئەدەبیات‬

‫ژیان لەخۆیدا زیندوو دەكاتەوە‪ .‬دولۆز لە چاوپێ ەوتنێ ی‬

‫نووسیبێتی‪ ،‬بریتییە لە كۆمەڵەوتاری رەخنەیی و كلینی ی‪.‬‬

‫كۆتایی تەمەنی خۆیدا بە راش اوی دەڵێت هەر شتێ ی‬

‫بابەتە جۆراوجۆرەكانی ئەم كتێبە تەرخان راون بۆ باسگەلێ ی‬

‫نووسیبێت تەنها بۆ خەری بوونی خۆخ بووە دەربارەخ چەم ی‬

‫وەك ژیان و ئەدەبیات‪ ،‬فیلمی بێ ێت‪ ،‬ئاراستەخ لویس كارڤەگ‪،‬‬

‫ژیان‪ .‬ئەو بەر لە خۆكوشتنەكەخ لە نۆڤەمبەری ‪ ،1995‬لە‬

‫نیتشە‪ ،‬سانت پاولۆس‪ ،‬دی ئێچ الورێنس‪ ،‬شەرم و ش ۆی تی‪.‬‬

‫گوتارێ ی كورت‪ ،‬بەاڵم قوڵی فەلسەفیدا دەربارەخ شی اركردنی‬

‫ئەخ‪ .‬الورێنس و پالتۆن و گری ەكان‪ .‬هەڵبەت نووسینە ئەدەبی‬

‫پەردەیەكی كتێبی کهاوڕێی هاوبەشمانکی چارلز دی نز‪،‬‬

‫و هونەرییەكانی دولۆز تەنها بۆ ئەم كتێبە كورت نابنەوە‪ .‬ئەو‬

‫نووسیویەتی رووخساری فریودەر‪ ،‬كە هەمووان نەفرەتیان‬

‫لە میانەخ چاوپێ ەوتنێ ی دوورودرێژدا لەگەڵ كلەیر پارنێت‬

‫لێ ردووە‪ ،‬تا بەردەرگاخ مردن دەچێت‪ ،‬بەاڵم خەڵ ی لەكۆتاییدا‬

‫)‪(Clare Parbnet‬باس لە بۆچوونەكانی خۆخ دەربارەخ‬

‫تێبینی ژیان لە رووخساری ئەودا دەكەن‪ ،‬هەرچەندە هیچ‬

‫ئەدەبیات و هونەر دەكات‪ .‬ئەو پێشتر دەستی بە پرۆژەیەكی‬

‫كەسێك ستایشی ژیانی ئەو ناكات‪ ،‬بەاڵم دەشێت ئارەزوو بۆ‬

‫تایبەت بە ناوی کرەخنە و كلینیكک كردبوو و تا دوایین‬

‫ژیان لەودا ببینرێتەوە‪ .‬بە شێوەیەكی گشتی‪ ،‬دولۆز‬

‫ساتەكانی تەمەنی‪ ،‬لەگەڵ ئەم پرۆژەیەدا مایەوە‪ .‬لە كتێبی‬

‫نووسیویەتی دی نز بە روونی دیاری ردن و وێنەی ژیان بە‬

‫فەلسەفە چییە؟دا فەلسەفە وەك بواری بەدیهێنەری پراكتی ی‬

‫بەرجەستەیی دەبینێت‪ .‬كەواتە دولۆز لە كۆخ نووسراوە ئەدەبی‬

‫چەم ەكان و ئایدیاكان دەزانێت و هاوكات هونەر و‬

‫و هونەرییەكانی خۆیدا فەلسەفەخ تایبەتی خۆخ پراكتیزە‬

‫ئەدەبیاتیش وەك بەدیهێنەری پراكتیك و ئەركی دەرك ردن‬

‫كردووە و ئەو راستییانەخ لە بوارخ فەلسەفەدا دۆزیویەتنەوە و‬

‫)‪(percept‬دەبینێت‪ .‬بەدیدی دولۆز‪ ،‬هونەرمەندان و ئەدیبە‬

‫لێ یداونەتەوە‪ ،‬لە ئەدەبیات و هونەردا بۆیان دەگەڕێت‪ .‬بەم‬

‫گەورەكان كەسانێ ن لەڕێگەخ دەرك ردنەوە بیردەكەنەوە‪.‬‬

‫هۆیەوە پرۆژەخ کرەخنە و كلینیكکی دولۆز‪ ،‬پەیوەندییەكی‬

‫وێنەكێشەكانیش بەهۆخ خەت و هێ و رەنگەوە‪ ،‬مۆسیقارەكان‬

‫نزی ی بە شیزۆشی اریی خۆیەوە هەیە‪ .‬ئەو هەوڵدەدات‬

‫بەڕێی دەنگ و ئاوازەكان و سینەماكاران لە رێگەخ وێنەكان و‬

‫بیسەلمێنێت‪ ،‬كە كارەكتەری ئەدەبی‪ ،‬رووخسار و ئەدگارێ ی‬

‫نووسەران لەنێو وشەكاندا بیردەكەنەوە‪ .‬ئەوە روونە‪ ،‬كە هیچ‬

‫س یزۆفرینی ە و بۆ تێگەیشتن لە رەفتار و حاڵەتەكانی ئەو‪،‬‬

‫جۆرە بەرزیی یەكێ یان بەسەر ئەویدی ەیاندا لەنێوان ئەم‬

‫دەبێت سوود لە شیزۆشی اری وەربگرین‪ .‬لە راستیدا ئەم‬

‫دووانەدا قبوڵ ناكرێت‪ .‬هەریەكێك لەم دوو پانتاییە‬

‫چەم انە ریشەكەیان لە كتێبەكانی وەك ئەنتی‪-‬ئۆدی‬

‫و هەزار‬

‫تایبەتمەندی و خاسییەتی تایبەت بەخۆخ هەیە‪ .‬سەربارخ ئەمە‪،‬‬

‫فالتدا هەیە‪ .‬لەم میانەدا پێویستە ئەم خاڵەیش زیاد ب ەین‪،‬‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 008‬‬

‫که بەدیدی دولۆز‪ ،‬هونەر و ئەدەبیات جگە لە تێگەیشتن و وێنەكێشانی ژیان هیچ ئامانجێ ی دی ەیان نییە و نووسەران و‬ ‫هونەرمەندان هەمیشە هەوڵیانداوە تاوەكو ژیان و هەوراز و نشێوەكانی باس ب ەن و وێنەخ ب ێشن‪ .‬كەواتە ئەو ئەدەبیات و هونەر‬ ‫وەك ئامانج سەیر ناكات‪ ،‬بەڵ و وەك ئامرازێك لێیان دەڕوانێت بۆ بەدواكەوتن و تێگەیشتن لە رەگەزەكانی ژیان‪ .‬بەم هۆیەوە بوو‬ ‫دولۆز بە راش اوی دانی بەوەدا نا‪ ،‬كە قۆناەێك لە بیركردنەوەخ ئەدەبی رەخنە و كلینی دا گەیشتووەتە بەردەم دەروازەخ یەكێتی و‬ ‫لەنێوانیاندا هیچ مەودایەك نەماوەتەوە‪.‬‬

‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫اندیشەهاخ فلسفی در پایان هزارە دوم‪ ،‬گفتگو با محمد ضيمران‪ ،‬نشر هرمس‪ ،‬تهران‪ ،1380 ،‬ص‪.188-177‬‬

‫پهراوێزهکان‪:‬‬ ‫‪Anti-Oedipus‬‬ ‫هەڵبەت ئەم روانینە‪ ،‬كەمێك دووركەوتنەوەیە لە قواڵیی ف ری دولۆز‪ ،‬چون ە دولۆز تەنانەت لە دوایین گفتوگۆ و‬ ‫نووسینەكانیشیدا باسی لە كاریگەریی گەورەخ ماركس بەسەر خۆیدا كردووە‪ ،‬هەر لەو گفتوگۆیەخ لەگەڵ ئەنتۆنیۆ نێگری‬ ‫نیۆماركسیستی گەورەخ ئەمڕۆدا ئەنجامی داوە‪ ،‬دەڵێت‪ ..." :‬من وابیردەكەمەوە فلێ س گواتاری و من‪ ،‬پێدەچێت بەدوو چەشنی‬ ‫جیاواز‪ ،‬بەاڵم هەردووكمان وەكو ماركسیستێك ماوینەتەوە‪ .‬دەزانیت‪ ،‬ئێمە وا بیردەكەینەوە‪ ،‬كە هەر فەلسەفەیەكی سیاسیی دەبێت‬ ‫بگەڕێتەوە بۆ شی اركردنی كەپتالیزم و شێوازەكانی گەشەسەندنی كەپیتالیزم‪ .‬من شتێ ی زۆر گرنگم لە [قسەكەخ] ماركسدا‬

‫دۆزیوەتەوە‪ ،‬ئەویش برێتییە لەو شی ارییەخ ئەو بۆ كەپیتالیزم كردويەتی وەكو سیستەمێ ى ئیمانێنت‪ ،‬كە بە شێوەیەكی بەردەوام‬ ‫بەسەر سنووردارێتییەكانیدا زاڵ دەبێت‪ ،‬و پاشان جارێ ی دی ە بەچەشنێ ی كاریگەرتر دەردەكەوێتەوە‪ .‬بەاڵم سنووردارێتییە‬ ‫بونیادییەكەخ برێتییە لە خودی سەرمایە )كەپیتاگ("‪ ."...‬بڕوانە‪ :‬كۆنترۆڵ و بوونەوە‪ ،‬گفتوگۆی نێگری لەگەڵ دولۆز‪ ،‬وەرگێڕانی لە‬ ‫ئینگلیزییەوە‪ :‬پێشڕەو محەمەد‪ ،‬گۆڤاری سەردەم‪ ،‬ژمارە )‪ ،(...‬سلێمانی‪ ،‬گ‪) ...‬وەرگێڕ(‬ ‫هەڵبەت وەك لە پەراوێزی سەرەوە ئاماژەم پێدا‪ ،‬ئەمە جۆرە هەڵەتێگەیشتنێ ە لە دولۆز لەالیەن زەیمەرانەوە‪ ،‬بۆ هێگل راستە‪،‬‬ ‫چون ە دولۆز فەیلەسوفێ ی ئەنتی هێگلییە‪ ،‬بەاڵم ئەمە هەرگیز بۆ ماركس راست نییە‪) .‬وەرگێڕ(‬

‫نیهت‌| ‪139‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫فۆکۆ‪ ،‬ڕەخنە و ڕۆشنگەری‬ ‫*زوهره ڕوحی‬ ‫و‪ .‬بۆ کوردی‪ :‬ئەنوەر هوژەبری‬

‫گرینگترین تایبەتمەندیی بیرمەندانی‬ ‫پێشەنگ‪ ،‬بوێرییە بۆ (بانگەوازکردن)‬ ‫بانگەواز‪/‬بانگکردن‬

‫بەرەو‬

‫ئەو‬

‫ڕێگا‬

‫نەزانراو و نەناسراوانەی کە جاروبار‬ ‫وەک پێویستییەک لە جێگۆڕکیی دۆخە‬ ‫مێژوویی‪ ،‬کۆمەاڵیەتی و ناسکارییەکاندا‬ ‫دەکەونە بەردەم مرۆڤ‪ .‬ئەوەش لەبیر‬ ‫نەکەین هەرچەندە ڕێگای بەردەم و ئەوکەسەی بانگ کراوە‪ ،‬الی ئەو بیرمەندەی ئەرکەکەی گرتۆتە ئەستۆ‪ ،‬تاڕادەیەک نەزانراو و‬ ‫نەناسراون‪ ،‬بەاڵم ئەو بیرمەندە بەڕادەیەکی بەرچاو شارەزای دۆخی هەنووکەییە و دەرکی دەکات‪.‬‬ ‫واتە ئەو زانین و دەرککردنەی کە بە هۆیەوە‪ ،‬بانگەوازی «دەربازبوون» ڕادەگەیەندرێت‪ .‬بە شێوەی ئاسایی بانگەوازی دەربازبوون‬ ‫لە هەلومەرجێکدا بەرزدەکرێتەوە کە پێویستە دۆ یان هەلومەرجەکان جێگۆڕکێیان پێ بکرێت[لەدۆخێکەوە بگۆڕدرێت بۆ دۆخێکی‬ ‫دیکە‪ ..‬و‪ :‬ک]‪ .‬بەاڵم لەبەر «ڕاهاتوویی» ژینگەی فیکری‪( ،‬هێزی بەدی هاتوو لەو ڕاهاتنە) دەسەاڵت و توانای جیاکردنەوەی‬ ‫دۆخەکانمان نییە و جیاوازیی بیرمەند و کەسی نابیرمەند لێرەدایە‪ .‬ئەو جیاوازییەی کە بیرمەند هان دەدات بەرەو بوێریی باسکردن‬ ‫و دەربڕینی بۆچوونێک‪ ،‬جیا لەوەی ئێستا‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 041‬‬

‫سەپێنەرانەن و دەرخواردی کۆمەڵ دەدرێن‪ ،/‬و دەتوانن لە‬ ‫مەیدانی زانستی و لە حاڵەتێکدا کە پولێن دەکرێن و بێچمی‬ ‫بەم پێیە پێدەجێ وتاردانەکەی میشێل فۆکۆ‪ ،‬لەساڵی‬ ‫‪ 1911‬و لە ئەنجومەنی فەڕەنسیی فەلسەفەدا‪ ،‬جۆرێک‬ ‫بانگەواز بێت‪ .‬فۆکۆ لە وتارەکەیدا نەک هەر هان دەدات بۆ‬ ‫واز هێنان یان بە بۆچوونە کانتییەکەی (چوونەدەر‪-‬‬ ‫دەربازبوون) لە دۆخی (بەحکومەت بوون)‪ ،‬بەڵکوو هەوڵ دەدات‬ ‫کە دیمەنی پرۆژەیەکی جێگرەوە کە هەمان (حکومەت نەکردنە‬ ‫لە الیەن ئەم و ئەو‪ ،‬یان بە شێوەی جۆراوجۆر‪ ،‬دەخاتە بەر‬ ‫دەست)‪.‬‬ ‫ڕەنگە باش وابێت پێش هەر باسێک پرۆژە پێشنیارکراوەکەی‬ ‫فۆکۆ ڕوون بکەینەوە‪.‬‬ ‫فۆکۆ شارەزاییەکی لە ڕادە بەدەری لە بواری بیردۆزییەکانی‬ ‫پێوەندیدار بە «دەسەاڵت»دا هەیە‪ .‬ئەو لەم وتاردانەشدا بابەتی‬ ‫وتارەکەی جارێکی تر بۆ ئەم بابەتە تەرخان کرد‪ .‬واتە بۆ ئەو‬ ‫«دەسەاڵت»اەی کە لە پشت چەمکەکانی زانست و زانینەوەن‪.‬‬ ‫ڕنگە ئەوەمان بە زەیندا بێت کە پێش ئەویش بیکێن «‬ ‫زانین‪/‬زانیاریی وەکوو دەسەاڵت» پێناسە کردووە و نیچەش‬ ‫بەمەبەستی ئاشکرردن‪ ،‬نهێنییەکانی ئەم باسەی خستۆتە ڕوو‪.‬‬ ‫ئەمە ڕاستە و ڕەنگە تەنانەت بتوانرێ بگوترێ کارەکەی فۆکۆ‬ ‫بە جۆرێک درێژەدانە بە کارەکەی نیچە‪.‬‬ ‫هەڵبەت ئەو نیچەیەی کە لەبەر هەیەجانی دۆزینەوە و‬ ‫کەشفەکەی لەم بوارەدا‪ ،‬هێور بۆتەوە و لە بریی گەڵتە و‬ ‫قەشمەری کردن بە زانینی هەڵگری دەسەاڵت‪ ،‬قۆڵی هەڵدەماڵێت‬ ‫و وەک «فەیلەسووفێکی زانا» (ئەو پێناسەیەی کە خۆی لێ‬ ‫دوور دەخستەوە)‪ ،‬ڕاز و ڕەمزی یەکەمین هۆکاری ئەم بابەتە‪،‬‬ ‫واتە بوون(هستی)ی بارگاوی‪ -‬کۆمەاڵیەتیی مرۆڤ و‬ ‫ئەنجامەکانی خستۆتە ڕوو‪ .‬بەهەر حاڵ فۆکۆ لە بارەی‬ ‫پێوەندیی لێک جیانەکراوەی «زانین و دەسەاڵت»اەوە‬ ‫ڕاشکاوانە دەڵێت‪:‬‬ ‫«لە دیدی منەوە‪ ،‬کاتێ باسی زانین دەکەین‪ ،‬پێشەکی‪،‬‬ ‫جیاوازی دانانێم لە نێوان ڕستەی پزیشکێکی دەروونناس و‬ ‫شارەزایەکی بواری بیرکاریدا‪ .‬تەنیا خاڵێک کە من لەم‬ ‫جیاوازییانەوە دەمەوێت بیهێنمە ئاراوە‪ ،‬زانینی ئەوەیە کە‪ ،‬لە‬ ‫الیەکەوە کاریگەری و شوێن دانانەکانی دەسەاڵت کامانەن‪ ،‬یان‬ ‫بە وتەیەکی تر کاریگەری و شوێنەوارەکانی ئەم ڕستەیە‪ /‬کە‬

‫خۆیان وەر دەگرن – وەکوو بیرکاری و دەروونناسی و‬ ‫‪...‬هتد‪ ،‬کامانەن ‪.‬‬ ‫لەالیەکی تریشەوە کامانەن ئەو تۆڕە دامەزراوەیی‪ ،‬نا گوتاری‪،‬‬ ‫و بێچم وەرنەگر و بەتایبەت نازانستییانەی دەسەاڵت کە ئەم‬ ‫ڕستەیە لەو کاتەوە دەکەوێتە گەڕ‪ ،‬پێوەندی بەوانەوە دروست‬ ‫دەکات؟‬ ‫ئەوەیە کە من ناوی دەنێم زانین‪ :‬ئەو توخم و ئێلێمانانەی‬ ‫ناسین و ناسکاری کە لە ناوەوە و دەرەوەی بوارەکەیاندا‪،‬‬ ‫هەندێ تایبەتمەندیی دەسەاڵت دەسەپێنن‪ ،‬جا بێ لەبەرچاو‬ ‫گرتنی ئەوەی چەندە الی ئێمە واتە الی زەینێکی ڕەسەن بایە‬ ‫و بەهایان هەبێت‪.‬‬ ‫وتەکەی فۆکۆ سەبارەت بە دەسەاڵتی هەنووکەیی‪/‬ئەو‬ ‫دەسەاڵتەی ئێستا بوونی هەیە‪ /‬لە وتەی دەروونناسێک یان لە‬ ‫هاوکێشەیەکی بیرکاریدا بەتەواوی ڕاست و مەنتیقییە‪ .‬کێ لە‬ ‫جیهانی ئەمڕۆدا دەتوانێ نکۆڵی لەو هێز و دەسەاڵتە بکات کە‬ ‫لە پشت ڕستە و دەستەواژە دروونناسی و بیرکاریی‪،‬‬ ‫تەندروستی و کۆمەڵناسیی و ‪...‬اەوە خۆی حەشار داوە؟‬ ‫بە وتەیەک‪ ،‬لە زۆربەی کۆمەڵگەکانی ئەم سەردەمەدا‪« ،‬وتەی‬ ‫ئامۆژگاریکارانە» ی شارەزایان بە شێوەیەکی سەیر و‬ ‫سەرسام خۆیان کێشاوەتە ئاقار و مەیدانی گشتیی کۆمەڵگەوە‪.‬‬ ‫واتە لە نووسینگەی دوکتۆر‪ ،‬ناوەندەکانی تەندروستی‪،‬‬ ‫شوێنەکانی ڕاوێژکاری و زانستگەکانەوە هاتوونە دەرەوە و‬ ‫وەکوو « خاوەن پێگەیەکی مێدیایی» بە هۆی ڕۆژنامەکان یان‬ ‫لە ڕێگەی بەرنامە تەلەفیزیۆنی و کۆڕ و کۆمەڵ و کۆبوونەوە‬ ‫گشتییەکانەوە(کە زۆربەیان لە الیەن شارەدارییەکانەوە بەڕێوە‬ ‫دەبرێن) خۆیان دەکێشنە ئاقار و مەیدانە گشتییەکانی‬ ‫کۆمەڵگەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم وەک بینیمان ڕوانینی فۆکۆ تەنانەت لەوەش تێدەپەڕێت‪.‬‬ ‫فۆکۆ باسی ئەو دەسەاڵتە دەکات کە لەگەڵ هەر جۆرە وتارێکی‬ ‫زانستیدا لە ئارادایە و جیا ناکرێتەوە‪ ،‬تەنانەت لە شێوەی‬ ‫فۆرمۆلێکی شیمیایی – پزیشکی وەکوو دەرمانی میگرێن یان‬ ‫سەلماندنی هاوکێشەیەکی بیرکاریدا‪ .‬چونکە بە وتەی فۆکۆ «‬ ‫هەندێ کاریگەریی دەسەاڵتیان لەگەڵدایە» و شوێن دادەنێن‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪141‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫بە هەر حاڵ ڕەنگە بەالمانەوە سەیر بێت بزانین لە‬

‫واتە بە ئیلهام وەرگرتن لە «پرسا بوونی» بیرمەندانی چاخی‬

‫بۆچوونەکانی کەسانێکی وەک بۆدریۆدا‪ ،‬نەک هەر پێشوازی لە‬

‫ڕۆشنگەری پێوەیە شێواز و مەیدانی «ڕەخنەگرتنی» خۆی بە‬

‫بۆچوونەکانی فۆکۆ دەکرێت‪ ،‬بەڵکوو تەنانەت لە پلەی‬

‫دەربازبوون یان تێپەڕکردنی «پێنەگەیشتوویی‪ /‬نەباڵغی» ی‬

‫بدۆزریتەوە کە‬

‫سووژە‪ ،‬لێک بداتەوە‪ .‬بەاڵم نەک بەیارمەتیی سووژەیەکی‬

‫بەستراوەتەوە بە زنجیرەیەکی جیانەکراوە بەناوی «دەسەاڵت‬

‫ڕەخنەگر و ئاشکراکاری ناشەرعییەتیی دەسەاڵت‪ ،‬بەڵکوو ئەو‬

‫کۆمەڵناسیدا‪،‬‬

‫دەکرێ‬

‫ئەڵقەیەکی‬

‫دیکە‬

‫و زانست»اەوە‪.‬‬ ‫بە وتەیەکی تر لە بۆچوونەکەی بۆدریۆدا‪ ،‬جگە لە پێوەندیی‬ ‫دیالێکتیکی و بەدیهاتووی نێوان دەسەاڵت و زانست‪ ،‬سەرنجی‬

‫سووژەیەی‬

‫بەدوای‬

‫دەسەاڵتی‬

‫«بەحکومەت‬

‫زانستی‬

‫بوون»اەوەیە‪( .‬بۆ وێنە ئەو دەسەاڵتەی لە ئەو دیوی وتەی‬ ‫پزیشکێکی دەروونییەوە خۆی شاردوتەوە)‪.‬‬

‫تاقم و الیەنە کۆمەاڵیەتییە جۆراوجۆرەکانیش دەدرێت کە‬

‫بەوتەیەکی تر فۆکۆ لە بانگەوازەکەیدا خوازیاری نەهێشتن و‬

‫بەناوی «شارەزایان‪/‬پسپۆڕان» دەیانناسین و بەردەوام کارمان‬

‫هەڵوەشانەوەی‬

‫ناوەندی‬

‫بە شارەزایی و پسپۆڕییەتەکەشیان دەبێت‪ .‬لە شیکردنەوەکەی‬

‫ڕەخنەگرتنەکەیان تەنیا و تەنیا بۆ وانە وەرگرتنە لە دەسەاڵت‬

‫بۆدریۆدا و لە زنجیرە ئەڵقە پێچاوپێچەکانی زانست و‬

‫و کاریگەرییەکانی لە بە حکومەت کردنیدا‪ .‬بۆ وێنە‪ :‬کاتێ‬

‫دەسەاڵتدا ڕووبەڕووی ئەڵقەیەکی سێهەمیش دەبینەوە کە گرێ‬

‫فۆکۆ تێگەیشت لە بەرانبەر «بەحکومەتی کردنی دەسەاڵت»دا‪،‬‬

‫دراوە بەو دوانەی دیکەوە و ئەویش ئەو شارەزا و پسپۆڕانەی‬

‫کردەیەکی نەیار و نافەرمان بەناوی« خواستی بەحکومەت‬

‫پێش ئەوەی سوود و کەڵک لە «بەرهەم»ی زانستەکەی خۆیان‬

‫نەبوون» خۆ دەردەخات‪ ،‬ئەو بۆچوونەی هێنایە ئاراوە‪ ،‬واتە «‬

‫(وەک دەسەاڵت) وەربگرن‪( ،‬یان باشترە بگوترێ‪ ،‬بۆ ئەوەی‬

‫ویستی نافەرمانی»‪ .‬بە وتەی خۆی ئەو ویستە بێگومان ئەوەیە‬

‫بتوانن سوودی لێ وەربگرن)‪ ،‬دامەزراو و سەقامگیربووی‬

‫کە ئەوەی دەسەاڵت پێتان دەڵێت حەقیقەتە‪ ،‬بە حەقیقەت‬

‫گۆڕەپانی بوارە پسپۆڕی و شارەزاییەکەی خۆیانن‪.‬‬

‫قەبووڵی مەکەن‪ ،‬یان النیکەم لەبەر ئەوەی دەسەاڵتێک پێی‬

‫واتە سەقامگرتووی ئەو گۆڕەپانەی کە تێیدا بە هۆی هەوڵی بێ‬ ‫وچانەوە ئەیانەوێ سنوورەکانی زانست و شارەزایی خۆیان‬

‫ئەو‬

‫«سووژە»‬

‫یە‬

‫کە‬

‫ڕاگەیاندوون بە حەقیقەتی مەزانن‪ .‬تەنیا ئەو کاتە قەبووڵی‬ ‫بکەن کە هۆیەکانی قەبووڵکردنی الی خۆتان تەواو بێت‪.‬‬

‫لەو ڕکابەرانە بپارێزن کە خواستیان لەناو بردن یان‬

‫کەواتە دیارە بە بوچوونی فۆکۆ گۆڕەپانی ڕەخنەگرتن‪،‬‬

‫سنووردارکردنەوەیانە‪.‬‬

‫پێکهاتووە لە هەندێ ئێلێمانی وەک دەسەاڵت‪ ،‬حەقیقەت و‬

‫بەاڵم فۆکۆ بەئاگادارییەوە و بە ئەنقەست پێوەیە ئەم ئەڵقەی‬ ‫سێهەمە هەڵوەشێنێتەوە کە دەرکەوتن تێیدا‪ ،‬بەڕواڵەت و‬ ‫شێوازی «دەوربینین و کەسایەتیی کۆمەاڵیەتی» ڕوو دەدات‪.‬‬ ‫واتە وەکوو تەنیا ئەڵقەیەک کە چ لە حاڵەتی کاریگەری دانان و‬ ‫چ لە حاڵەتی کاریگەری وەرگرتندا بەتەواوی تەرخان کراوە بۆ‬ ‫کردار و کردەوەی مرۆڤی کۆمەاڵیەتی (واتە ناگۆشەگیر‪..‬و‪.‬ک)‪.‬‬ ‫ڕاستی ئەوەیە بانگەوازە پڕکێشانە و بوێرانەکەی فۆکۆ کە‬ ‫ڕەنگە بەجۆرێ بۆ هەڵوەشاندنەوەی ئەو ئەڵقەی سێهەمە‬ ‫بووبێت‪ ،‬دۆخێکی دووفاقی بەدی دێنێت کە لە الیەک ئەیەوێ‬ ‫ئەڵقەی سێهەم لە ژێر ناوی «سوژە – فەرمانبەری ملکەچ»دا‬ ‫داڕمێنێت و لەالیەکی ترەوە ئەو کردەیە لە بانگەوازە‬ ‫بوێرانەکەیدا جێبەجێ دەکات‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 042‬‬

‫سووژە(ناسکار)‪ ،‬بەو واتایە کە «دەسەاڵت‪/‬هێز» ێکی تێدایە‬ ‫ئەبێ پووچەڵ بکرێتەوە و لەکار بخرێت‪ ،‬حەقیقەتێک کە دەبێ‬ ‫گۆڕانی تەواوی بەسەر دابێت و «سووژە‪/‬ناسکار»ی ملکەچی‬ ‫دەسەاڵت‪ ،‬کە دەبێ لەبنەوە هەڵوەشێتەوە‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫«سووژە‪/‬ناسکارێکی تر» بەدەر لە کاریگەریی دەسەاڵت‬ ‫بخرێتە جێگەیەوە‪.‬‬ ‫فۆکۆ لەبارەی پرسیارەکەی کانتەوە واتە «ڕۆشنگەری» چییە؟‬ ‫دەڵێت‪ :‬کانت ‪ 1114‬ڕۆشنگەریی وەکوو بارودۆخێکی دیار لە‬ ‫پێنەگەیشتوویی پێناسە کردووە‪ ،‬بارودۆخێک کە مرۆڤایەتیی بە‬ ‫شێوەیەکی دیکتانۆڕانە تێدا ڕاگیراوە‪ .‬جگە لەوەش کانت ئەو‬ ‫پێنەگەیشتووییە بە جۆرێ بێتوانایی دەزانێت بۆ کەڵک‬ ‫وەرگرتن لە دەرک و فامی خود(ی مرۆڤ) بە بێ ئەوەی لە‬ ‫الیەن ئەوی ترەوە ڕێگای بۆ دیاری بکرێت و وشەی‬

‫)‪(leiten‬ی بۆ بەکار دێنێت‪ .‬کە لە ڕووی مێژووییەوە واتایەکی‬

‫کردنەوەیان[دابەزاندنیان] بۆ ئاستی کەرەستەیەک کە ببێتە‬

‫تەواو پێناسەکراوی ئایینیی هەیە ‪.‬‬

‫هۆی« قەبووڵ و پەسەند کردن»‪ ،‬جیاوازیشی نییە کە ئەم‬

‫بەم حاڵەوە کانت تێگەیشتن لە ناسین‪/‬مەعریفە‪ ،‬دەبەستێتەوە بە‬ ‫ڕەخنەگرتنەوە بە هەوڵدانی بۆ نەهێشتنی سووژە‪/‬ناسکار‪/‬ی‪-‬‬ ‫گوێڕایەڵ بە نیسبەت گەمەی دەسەاڵت و حەقیقەتەوەو و‬

‫سیستەمە چۆن سیستەمێک بێت‪ .‬چ ئەم سیستەمە سیستەمی‬ ‫نەخۆشییەکی دەروونی بێت‪ ،‬چ سیستەمی سزادان‪ ،‬چ سیستەمی‬ ‫تاوانکاری‪ ،‬چ سیستەمی سێکسوالیتە‪ ،‬یان هەر شتێکی تر‪.‬‬

‫هەروەها وەکوو ئەرکی سەرەکی و پێشەکییەک بۆ هەموو‬

‫کەواتە جۆرە شێوازێکمان هەیە بەدەرە لە کەڵکەڵەی شەرعییەت‬

‫چەشنە ڕۆشنگەرییەک لە ئێستا و داهاتوودا‪.‬‬

‫و لە ئەنجامدا‪ ،‬بە دوور کەوتنەوە لە ڕوانگەی بنەڕەتیی یاسا‪،‬‬

‫بەم پێیە هەروەک فۆکۆ وشداری دەدات‪ ،‬شێوازەکەی کانت بۆ‬

‫سووڕێکی ئەرێنی(ئیجابییەت) دەور دەکاتەوە[سەیر دەکاتەوە‪].‬‬

‫واڵمدانەوە بەگوتاری چاخی ڕۆشنگەری ئەوەیە کە دەیبەسێتەوە‬

‫ئێستا ئەگەر کەسێک ئەم پرسیارە گرینگەی ال دروست ببێت‬

‫بەم کارە «مافی زانین و‬

‫کە شێوازەکەی فۆکۆ‪ ،‬لەبەرانبەر «ڕزگاریدەری»ی شێوازی‬

‫خۆڕامانێتی»‪ ،‬نەک وەکوو پێویستی و تەنانەت یەکێک لە‬

‫ڕۆشنگەریی چاخی کانت(بەمالوە)‪ ،‬کە وەک فۆکۆ خۆی دانی‬

‫پێشمەرجەکانی ئازادی دێتە ئەژمار‪ ،‬بەڵکوو لەوە بەدواوە‪،‬‬

‫پێدا دەنێت‪ ،‬شێوازەکەی ئەو دوور کەوتۆتەوە لە ڕۆشنگەریی‬

‫بنەمای ڕەخنە‪ ،‬دەبێتە هۆی توژینەوە لەبارەی شەرعیەتی‬

‫پشت بەستوو بە شەرعییەتەکان و ئاشکرا بوونی نەبوونیان‪ ،‬چ‬

‫مێژوویی و یان ڕاستی و ناڕاستیی ئەو حەقیقەتەی کە‬

‫بیرۆکەیەکی جێگرەوەی تێدایە؟ یان کەڵکەڵەی وای هەیە یان‬

‫دەسەاڵت لە دۆخی ئێستادا پاراستنی لێوە دەکات و خۆی بە‬

‫نا؟ دەبێ بگوترێ‪ :‬بانگەوازەکەی فۆکۆ لە بنەڕەتەوە بۆ ئەوەیە‬

‫خاوەنی دەزانێت و لەو سۆنگەیەوە بنەمای حکومەت خۆی‬

‫کە ئەم پرسیارە بگۆڕێت‪ .‬هەروەک بڕوای وایە‪ :‬ئەگەر پرسیار‬

‫لەسەر ئەو بنچینەیە دادەمەزرێنێت‪.‬‬

‫لە سەر ناسکردن‪/‬زانین‪ ،/‬دەبێ لە پێوەندیی لەگەڵ زاڵبووندا‬

‫بە «ناسین‪/‬مەعریفە»وە‪.‬‬

‫فۆکۆ پشتگیری دەکات لە ڕەخنەی ڕۆشنگەرانەی کانت(وەکوو‬ ‫نموونەی سەرەکی ‪ – Archetype‬ی ئیلهام بەخش) و‬ ‫دەڵێت‪ :‬هەنووکە لە بریی ئەو شێوازەی کە چۆنیەتیی‬ ‫توێژینەوە لە بارەی شەرعییەتی شێوازە مێژووییەکانەوە‬ ‫ئاشکرا دەکات‪ ،‬ڕەنگە بکرێت شوازێکی جیاواز دەست نیشان‬ ‫بکرێت‪.‬‬

‫بە تێپەڕاندنی‬

‫جۆرێ خواستی بەبڕشتانەی بە حکومەت‬

‫نەبوون بێت‪ ،‬ئەم خواستە بە بڕشتانەیە کە هەم نزیکبوونەوەی‬ ‫تاکە و هەم کۆمەڵ و بە وتەی کانت دەربازبوونە لە دۆخی‬ ‫پێنەگەیشتوویی(عدم بلوغ)‪.‬‬ ‫بەاڵم ئایا بە سڕێنەوەی ئەو پرسیارانەی پشت بە‬

‫ئەم شێوازە بۆ هێنانە ئارای پرسیاری ڕۆشنگەری دەکرێ‪،‬‬ ‫نەک پرسی «دەسەاڵت» بخاتە بەر باس نەک پرسی ناسین‪.‬‬ ‫ئەم شێوازە نەک وەک توێژینەوە لەسەر شەرعییەت بەڵکوو‬ ‫وەک شتێک کە دمەوێ ناوی بنێم تاقیکردنەوەی خولقاندنی‬ ‫ڕووداو‪ ،‬دەچێتە پێشەوە‪.‬‬

‫ئاشکرا کردنی ئەوەی لە چرکەساتێکی دیاریکراودا ئەبێتە هۆی‬ ‫ئەوەی مل بە کاریگەرییەکان بدرێ و بکەونە بەر پەسەند‪ .‬لە‬ ‫الیەکی ترەوە ئەو بڕوای وایە ئەو کردەیە‪ ،‬یان وەک‬ ‫دەوترێ«کردەی فەلسەفی – مێژوویی» کاتێک ڕوودەدات کە‬ ‫زانین و دەسەاڵت وەک تۆڕێکی شیکاری سەیر بکەین‪ .‬واتە بە‬ ‫لە‬

‫سیستەمی‬

‫«توێژینەوەی شەرعییەتە مێژووییەکان» دەبەستن‪ ،‬پرسە‬ ‫سەرەکییەکەش دەسڕدرێتەوە؟ بە وتەیەکی تر ئایا تەنیا‬ ‫گۆڕینی شێوەی پرسیارکردن دەتوانێن هەم مرۆڤی بەر ستەم‬ ‫کەوتە و هەم پێکهاتەی ستەمکار لە دەسەاڵت و زاڵێتیی‬ ‫سیاسیی پێکهاتوو لەسەر بنەمای پێنەگەیشتوویی سیستەمی‬ ‫نەخۆشی دەروونی‪ ،‬سزادەر‪ ،‬فێرکار‪ ،‬تاوانکار‪ ،‬سێکسوالیت‪...‬‬

‫بە وتەیەکی تر لە کارخستنی کاریگەرییەکانی شەرعییەت و‬

‫دەستێوەردان‬

‫بێتە ئاراوە‪ ،‬پرسیارەکە دەکرێت سەرەتا و پێش هەموو شتێک‬

‫بەهاکان‬

‫و‬

‫کەم‬

‫بایە‬

‫دوور بخاتەوە‪.‬‬ ‫واڵمدانەوە بەم پرسیارە زۆر گرینگە‪ .‬بەهەر حاڵ پێناچێ‬ ‫واڵمەکە ئەرێ بێت‪ .‬ئەویش بەو هۆیە سادەیەوە کە تا ئەو‬ ‫جێگەی دەزانین ئەوەی دۆخەکەی لەبار کرد بۆ دروستبوونی‬ ‫کەشی «ڕەخنەگرتن لە ڕۆشنگەری» لەو کۆبوونەوەدا کە ‪21‬ی‬ ‫مای ‪ 1911‬فۆکۆ تێیدا ئامادە بوو‪ ،‬خەبات و خواست و داوای‬ ‫ڕاستەقینەو عەینی بوو کە پێشتر بەرانبەر سیاسەتی‬

‫نیهت‌| ‪143‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫بەردەوامبوونی سیستەمە کۆنەپەرستەکان هاتبوونە ئاراوە‪ .‬ئەو‬

‫لەگەڵیان هەیە‪ ،‬ئەم پرسیارە فەلسەفییە دێنینە ئاراوە « کەواتە‬

‫خەباتە ئاشکرا کارانەیەی کە لە قۆناخێکی مێژووی‬

‫من چیم؟»‪« ،‬من»ێک کە بەشێکم لە مرۆڤایەتی‪ ،‬لە کەمینەیەک‪،‬‬

‫کۆمەاڵیەتیی ئەورووپادا‪ ،‬پێکهاتەگەلی فیکریی تا ڕادەیەک‬

‫لەم چرکەساتەی ئێستا ‪ ،‬یان لە بەشە جۆراوجۆرەکانی‬

‫پێشکەوتنخوازی مودێڕنی – کە ئێستا بە ڕای فۆکۆ لەبەر ئەو‬

‫مرۆڤایەتی کە سووژە‪ -‬ملکەچ و فەرمانبەری حەقیقەت‪ ،‬بە‬

‫کاریگەرییە دەسەاڵتدارییەی لەگەڵ خۆی هەڵی گرتووە‪ ،‬لەوانەیە‬

‫شێوەی گشتی و حەقیقەتەکانە بە تایبەتی؟ بەم پێیە سوژە‬

‫گوڕانیان تێدا بکرێت‪ ،-‬گرتبووە خۆ و لە درێژەی ئەمەشدا‬

‫سڕینەوە لە پرسیاری فەلسەفی بە پشت بەستن بە ناوەرۆکی‬

‫بێگومان ڕوانگە و بۆچوونی ڕەخنەگرانەی پێشکەوتنخوازتر‬

‫مێژووی و ئازاد و دەربازکردنی ناوەرۆکە مێژووییەکان بە‬

‫هەبوون کە هەوڵیان دەدا بە دروشم و دەرکەوتە یان‬

‫دەسەاڵت‪،‬‬

‫تایبەتمەندیی‬

‫وەکوو«حکومەتی‬

‫نوێنەرایەتی»‬

‫ئەو‬

‫هاوبەش‬

‫مەودایەی‬

‫یان‬

‫کەوتۆتە‬

‫پرسیارکردن‬

‫سەبارەت‬

‫کاریگەرییەکانی‬

‫بە‬

‫خۆ‪-‬‬

‫کاریگەریگەلێک کە گریمان ئەو حەقیقەتەی کە ئەم کاریگەرییانە‬

‫نێوان‬

‫پێوەندییان پێوە هەیە و کاریگەرییان لەسەر دادەنێت‪ ،‬بە جۆرێ‬

‫فەرمانڕەوا(دەسەاڵت) و فەرمانبەر نەهێڵن(وەکوو مەودای نێوان‬ ‫سوژە و ئوبژە)‪.‬‬

‫یەکەم تایبەتمەندیی ئەم کردارە مێژوویی‪ -‬فەلسەفیەیە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەو خاڵەی کە فۆکۆ بەتەواوی لە بیری کردووە‪ ،‬ئەوەیە‬

‫ڕاستی ئەوەیە هەرچەندە فۆکۆ تاڕادەیەک چەق و ناوەندی‬

‫کە دوای ئەم شێوازە نوێیە ئازاد کردنە « چیمان بۆ‬

‫ڕەخنەکەی خۆی لە ڕووبەڕووبوونەوەی ڕاستەوخۆ لەگەڵ‬

‫دەمێنێتەوە»؟ ڕەنگە باشتر بێت پرسیارەکە بەم جۆرە بپرسم‪:‬‬

‫دەسەاڵتخوازیی سیاسیدا دوور خستۆتەوە و هەوڵی داوە دوور‬

‫ئەوەی پاش ئەم بە ناو چاکسازیی« کرداری فەلسەفی –‬

‫بکەوێتەوە لەو شێوازانەی کە بەالیەوە کۆن کەوتوون (‬

‫مێژووییە» ڕۆشنگەرانەیە بۆمان دەمێنێتەوە چییە؟ واتە لەم‬

‫کەهەمان پرسیارکردن لە شەرعییەت و ئاشکراکردنی دەسەاڵتی‬

‫ڕستەیەوە دەست پێ بکەین کە‪ ،‬بە مەرجێ نەهێشتنی‬

‫نهێنییە بە هۆی ئامۆژگارییە پسپۆڕانەکانەوە‪ ،).‬بەاڵم بە هیچ‬

‫«کاریگەری »ی دەسەاڵت بە واتا بەرفراوانەکەی بە‬

‫شێوەیەک ناکرێ نکۆڵی بکرێت لەوەی هەرجارە و کە باسی‬

‫پووچەڵکردنەوەی جۆرەکانی کاریگەریی بەدیهاتوو بە هۆی‬

‫سیستەمەکانی نەخۆشیی دەروونی‪ ،‬سزادان‪ ،‬تاوانکاری و‬

‫گوتاری‬

‫هەڵوەشاندنەوەی هەموو‬

‫سێکسوالیتە دەکات ‪ -‬کە «توند و تێژییەکەی» لە دەسەاڵت و‬

‫کاریگەرییەکانی پێوەندیدار بە میکانیزمی حکومەتییەوە‬

‫پەسەند کراوییەکەی بەجیا نەکراوە نازانێت و ناسینی«‬

‫بزانین‪ ، -‬لەم حاڵەتەدا ئایا وادەزانین ئەوەی پێی دەگەین‪،‬‬

‫زانستی و هەروەها‬

‫سەرەڕۆیانە»یشی لە بەرانبەر ئەو سیستەم و پێکهاتەیە و فێ‬

‫دەکرێ‬

‫و تاکتیکەکانی لە ناو تۆڕی زانین و دەسەاڵتی ئەو سیستەمەدا‬

‫کاریگەرییەکانی دەسەاڵت بێت؟‬

‫دەبینێتەوە‪ ،-‬بەو شێوەیەی چاوەڕوان دەکرێت بنەمای‬ ‫«ڕەخنە»ی خۆی بە ناچاری لە بەرەی بەرەنگاری و تێکدانی‬ ‫بنچینەکانی دەسەاڵتخوازیدا دادەمەزرێنێت‪ .‬بەتایبەت ئەوەی کە‬ ‫بۆ‬

‫دەرککردنی‬

‫ئەو‬

‫شێوە‬

‫ڕەخنەگرانەیەی‬

‫بەکاری‬

‫دێنێت‪(،‬تەنانەت بە«نوێ» بوونیشییەوە)‪ ،‬ناچارە پشت بە‬ ‫هەندێ تێگەیشتنی پێشووتر ببەستێت کە بە ڕەچەڵەک‬ ‫دەگەڕێنەوە بۆ ئەو داخوازییە رەخنەییانە کە لەسەر شێوازی‬ ‫کالسیکیی مودێڕن باو بوون‪.‬‬

‫سوژەی‬

‫فەلسەفی‬

‫–‬

‫مێژوویی‬

‫و‬

‫دوور‬

‫لە‬

‫لەڕاستیدا بە ئیلهام وەرگرتن لە شێواز ناسیی (بوون‪/‬هستی )ی‬ ‫دازاینی هایدگر‪ ،‬ئەم پرسیارە دەکرێ ببێتە هۆی سەرسامی‪.‬‬ ‫چونکە لە ئەنجامی شێوازێکی لەو چەشنەدا‪ ،‬لە هەمانکاتدا کە‬ ‫سەرقاڵین بە سڕێنەوەی شوێن و کاریگەرییەکانی «دەسەاڵت»‬ ‫ی چەشنەکانە جۆراوجورەکانی زانست و سیاسەتەکانی‬ ‫ژیانەوە‪ ،‬بەهۆی جێنشین نەکردنی دەسەاڵتێکی بەدیهێنەر( ی‬ ‫شتێک کە بەهۆیەوە «بوونێکی بێ بنەما» تێکەڵی دەبێت و‬ ‫پرۆسەی خۆی دەست پێ دەکات) لە ڕووی بوون ناسییەوە‬

‫بەهەر حاڵ فۆکۆ بڕوای وایە بەهۆی کردارە مێژوویی ‪-‬‬

‫دەکەوێنە وێران کردنی توخمە سەرەکییەکانی مرۆڤی مێژوویی‬

‫فەلسەفییەکەی خۆیەوە دەتوانێت تۆڕێکی پێوەندی لەنێوان‬

‫– کۆمەاڵیەتی‪ .‬ئەمەش ئەو بابەتە گرینگەیە کە فۆکۆ بەسەریدا‬

‫دەسەاڵت و زانیندا بەدی بێنێت‪ .‬پێوەندییەکی لێکتەندراو کە‬

‫تێپەڕیوە و پشت گوێی خستووە‪ .‬ئەو سروشت و‬

‫سیمایەکی نوێ لە مێژوو و فەلسەفە دەخاتەڕوو‪ :‬لە ڕێگەی ئەو‬

‫تایبەتمەندییەیە کە جیاناکرێتەوە لە بوونی مرۆڤ(وەکوو‬

‫بابەتە مێژووییانەوە کە دەیانخەینە پاڵ یەک و پێوەندیمان‬

‫بوونەوەرێکی بێ بنەما)‪ .‬هەروا کە فۆکۆ خۆی وتوویەتی‪:‬‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 044‬‬

‫”هەرگیز نابێ وا وێنا بکەین کە زانین و دەسەاڵت لەخۆیاندا‬

‫مەبەست دەست خستنی ئەو جۆرەی زانیارییەیە کە وەک‬

‫لەسەر خۆیان کاریگەرن و بەکەڵکن‪.‬‬

‫ئارشیتێکتێکی لێهاتوو‪ ،‬تواناییی پێویست بەدەست بێنێت بۆ‬

‫ئێستاش لە درێژەی ئەم وتەیەدا دەبێ ئەوە زیاد بکرێت کە‬ ‫خودی وتەکەی فۆکۆش هەڵگری دەسەاڵت و کاریگەرییەکی‬ ‫وایە کە ناکرێت لە «وتە» کەی ئەو( وەک گوتارێکی زانستی‬ ‫– ناسکاری) جیا بکرێتەوە‪.‬‬

‫بەشداربوون لەو هەلومەرج و ئەو ئێلێمانە بوون ناسانانەدا کە‬ ‫دیاریکەری‬

‫بارودۆخەکانن‪.‬‬

‫لەگەڵ‬

‫ئەوەشدا‬

‫کە‬

‫بە‬

‫دێموکراتیزەکردن و بە گشتیکردنی سەرچاوەکانی زانین و‬ ‫کردنەوەی ڕەمزی گوتاری سیستماتیکی ڕێگە خۆشکەر بۆ‬ ‫ملدان بە فەرمانڕەوا‪ ،‬توندو تیژیی ناوەکی و نهێنیی دەسەاڵت‬

‫ئەو دەسەاڵت و کاریگەرییەی کە‪ -‬لەگەڵ ژمارێکی زۆر ئێلێمانی‬ ‫دیکەدا – لە بڕگەیەکی زەمەنیی تایبەتدا‪ ،‬بۆتە هۆی بەدیهاتنی‬ ‫شێوەی خۆ دەرخستنی فۆکۆ وەکوو بوونەوەرێکی مێژوویی –‬ ‫کۆمەاڵیەتی ‪.‬‬

‫و کاریگەرییەکانی پەک پێ بخات‪.‬‬ ‫بەهەر حاڵ ئەوەی کە ڕوانینی ئێمە بۆ مێشێل فۆکۆ چۆنە‬ ‫(پاسادەرانە یان تەواو ڕەخنەگرانە یان شتێک لە نێوان ئەم‬ ‫دوانەدایە)‪ ،‬هیچ لەو ڕاستییە ناگۆڕێت کە بە یارمەتیی ئەو‬

‫بە شێوەیەک کە ئەمڕۆ من و ئێوە بە یارمەتیی یەکە یەکەی ئەو‬

‫زانینەی بۆ چۆنیەتیی بوونی خۆی بنەمای داناوە‪ ،‬وەک هەموو‬

‫ئێلێمانانە کە کاریگەرن لە بوونی فۆکۆدا دەتوانین بڵێین ئەو‬

‫بیرمەندان و هونەرمەندانی داهێنەر‪ ،‬خۆی لە پلەی نزمی«بە‬

‫فۆکۆیە‪ .‬ئەمە چۆنیەتی بوون(وجود)ی فۆکۆیە‪ ،‬واتە بوونێک‬

‫دەسەاڵت بوون» دەرباز کردووە‪ .‬ڕەنگەش پێویست بێت بۆ‬

‫کە بەدی هاتووی دەسەاڵتە یان باشتر وایە بڵێین «ئامادە‬

‫ڕەواندنەوەی هەرچەشنە خراپ تێگەیشتنێک ئەمە زیاد بکەین‬

‫چونکە‬

‫کە تانەت ئەو کاتەی ئەو بۆ هەڵوەشاندنەوەی پروسەی «ملدان‬

‫«زانین‪/‬زانیاری»ی خۆی تەرخان کردووە بۆ لێکوڵینەوە‬

‫بە دەسەاڵت» و «دەسەاڵت گرتنەدەست»‪ ،‬خۆی دەخاتە ناو‬

‫لەبارەی ئەو دەسەاڵتەوە‪ [.‬مەبەست ئەوەیە چونکە ئەم فۆکۆیەی‬

‫دەسەاڵت و دواهاتەکانییەوە‪ ،‬دیسانیش لە ڕێڕەوی ئازاد کردن‬

‫ئێمە باسی لەسەر دەکەین خۆی بە هۆی شیکردنەوەی‬

‫و دەربازکردنی خۆیدا هەنگاو دەنێت‪.‬‬

‫بوونی‬

‫دووهێندە[زیاتر]»‬

‫لە‬

‫دەسەاڵتدا‪،‬‬

‫دەسەاڵتەوە بوونی هەیە کەواتە بۆنی خۆی لە دەسەاڵت‬ ‫گرتووە‪ .‬و‪.‬ک]‬

‫چونکە نکۆڵی لەو ڕاستییە ناکرێت کە ملمالنێی ئەو بەرانبەر بە‬ ‫«دەسەاڵت‬

‫و‬

‫کاریگەرییەکانی»‬

‫کە‬

‫پێشمەرجی‬

‫لەگەڵ ئەمەشدا وتەی کۆتایی هەڵگری ئەو واتایەیە کە ئەو‬

‫«دەسەاڵتدارێتیی» مرۆڤە‪ ،‬تەنیا لەدۆخی ئازادیخوازی و‬

‫کاتەی ئەو دەیەوێت تەنانەت وەکوو پرۆژەیەکی زانستی‬

‫سەلماندنی ئەوەدا دەلوێت ‪.‬‬

‫لەسەر« ناکاریگەر کردنی دەسەاڵت» بچێتە پێشەوە زیاتر لە‬ ‫هەرکاتێکی تر لێی نزیکە و تخونی دەکەوێت‪.‬‬

‫ئەو جۆرە سەلماندنەی کە لەڕێگەی سەرکێشی و یاخیبوون و‬ ‫دژایەتیی« دەسەاڵتدارێتی« و باوەش کردنەوە بۆ دۆخی«‬

‫بە هەر حاڵ (بوون‪/‬هستی)ی فۆکۆ وەکوو بوونی من و ئێوە لە‬

‫نادەسەاڵتدارێتی» دا دەگاتە ئەنجام‪ .‬دۆخی نادەسەاڵتداری کە‬

‫بەر سروشت و تایبەتمەندی و ئیمکاناتە مێژوویی و‬

‫الی بیرمەندانی ئێگزیستانسیالیست (بەتایبەت نیچە – لە‬

‫کۆمەاڵیەتییە گشتییەکانی‪ ،‬بوونێکە لە بازنە و ئاقاری‬

‫کتێبی زەردەشتدا) ئەوەندە گرینگە کە دەکرێ وەک خودی‬

‫دەسەاڵتدا ( واتە لەدایکبوو و دانیشتووی سنووری دەسەاڵت)‪.‬‬

‫«ڕزگاری» سەیربکرێت‪ .‬ڕزگار بوون لە دەسەاڵت و‬

‫لەم ڕووەوە هەم ئێمە و هەم ئێوە و هەم کەسانی تر کە لە ناو‬

‫هەژموونیی دۆخی کۆیالیەتی یان «ناپێگەیشتوویی»‪ .‬ئەو‬

‫پێکهاتەیەکی کۆمەاڵیەتیدا دەژیین بەتەواوی ناچارین کە‬

‫دۆخەی کە کانت و ژمارێک لە بیرمەندانی چاخی ڕۆشنگەری‬

‫بەڕەوڕووی کاریگەرییەکانی دەسەاڵت بینەوە‪.‬‬

‫تەنانەت پێش نیچە بانگەوازیان کردبوو بۆ خۆ لێ‬

‫پێدەچێ تەنیا شتێک کە لەم دۆخە بە ڕواڵەت سەپێنەرەدا بە‬ ‫فریامان بگات‪ ،‬دەست خستنی « زانیاریی بۆ خۆد» اە‪.‬‬

‫دەربازکردنی‪.‬‬ ‫بەهەر حاڵ ئەگەر بەستێنی تێگەیشتنەکانی پێشووی خۆمان کە‬ ‫بریتییە لە بەشێکی زۆر لە زانیاری و ئەزموونەکانمان – وەک‬ ‫« ڕێنوێنێ یان ڕێ نیشاندان لە الیەن کەسانی دیکەوە» سەیر‬

‫نیهت‌| ‪145‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫بکەین‪ ،‬یان بە وتەیەکی ورد تر و ڕاشکاوانەتر‪ ،‬وەک «میرات‬ ‫و بۆماوەی مێژوویی مرۆڤی کۆمەاڵیەتی» دەرکی بکەین‪ ،‬لەم‬ ‫حاڵەتەدا پێدەچێ «خۆڕامانێتیی» کانتی چارەی نییە جگە‬ ‫لەوەی بۆ خۆپاراستن لە هەرچەشنە خۆفریودانێک‪ ،‬لەمەودوا‪« ،‬‬ ‫تێگەیشتن» و «ناسین» بە بابەتێکی «بەشداریکارانە»‬ ‫بزانێت‪.‬‬

‫سهرچاوهکان‪:‬‬ ‫‪ -1‬تێتر فلسفه‪ :‬گزیدهای از درسگفتارها‪ ،‬کوتاه‬ ‫نوشتها‪ ،‬گفتوگوها‪،‬و ‪ ، ...‬نوشته میشل فوکو‪،‬‬ ‫ترجمه نیکو سرخوش و افشین جهاندیده‪ ،‬نشر‬ ‫نی‪1389 ،‬‬

‫بەم پێیە گوتاری دەربازبوونی مرۆڤ لە «ناپێگەیشتوویی‬

‫‪ -2‬روشنگری چیست؟ نڤریهها و تعریف‪ :‬مقاالتی از‬

‫خۆی»‪ ،‬ئەو ئیمکان و درفەتەی دەکەوێتە بەردەست بۆ ئەوەی‬

‫کانت (و دیگران)؛ ترجمه سیروس ێرینپور‪،‬‬

‫لە دۆخی تاکێتی و دەرهەست ( تەجریدی)ی ناڕاستەقینە بچێتە‬

‫نشر ێگه‪1377،‬‬

‫دەرەوە و دۆخەکە بە شێوە ڕاستەقینەکەی لەگەڵ دۆخێکی‬ ‫مێژوویی‪-‬کۆمەاڵیەتیدا بدۆزێتەوە‪ .‬بەهەرحاڵ پێم باشە بۆ‬ ‫کۆتایی هێنان بە باسی ئەو هەوڵە ڕۆشنگەرانەیەی فۆکۆ بۆ‬ ‫ڕێزگرتن لە فۆکو باسەکە بە وتەیەکی خۆی کۆتایی پێ بێنین‪.‬‬ ‫فۆکۆ لە کۆتایی سەدەی هەژدە(‪ )1114‬و لە گەرمەی خەباتی‬ ‫سیاسی – کۆمەاڵیەتیی چاخێ ڕۆشنگەری و لە گوتارێکی‬ ‫مێژووییدا‪ ،‬پێناسەی خوی لەسەر ڕۆشنگەری بەمجۆرە دەخاتە‬ ‫بەردەست‪:‬‬

‫*زوهرە ڕووحی توێژەر‪ ،‬نووسەر و ڕەخنەگری‬ ‫ئەدەبیی ئێرانییە و لە شاری ئەسفەهان دەژی‪ .‬ماوەیەکە‬ ‫بەردهوام هاوکاریی الپەڕەکانی بیردۆزی‪ ،‬بەجیهانیبوون‪،‬‬ ‫دیاسپورا(پرش‬

‫وباڵویی‬

‫ئەرمەنییەکان‬

‫لە‬

‫ناوچە‬

‫جۆراوجۆرەکاندا) ی ئێرانی و ئەسفەهاندا هاوکاریی‬ ‫ماڵپەڕی مرۆڤ ناسی و فەرهەنگ دەکات و‬ ‫بەڕێوەبەرایەتیی دوو الپەڕەی کۆتاییشی لە ئەستۆیە‪ .‬تا‬ ‫ئێستا دوو کتێبی بە ناوی چرکەساتی خڕۆکەکان(‬

‫ڕۆشنگەری دەربازبوونی مرۆڤە لە پێنەگەیشتوویی بە پێی خەتا‬

‫ناسینەوە و تێڕامانە لەسەر فەلسەفە‪ 2005 -‬و جیهان‬

‫و هەڵەی خۆی و پێنەگەیشتوویی بریتییە لە بێتوانایی بۆ‬

‫لە ەیابی یۆتۆپیادا ‪ 2009-‬چاپ کراوە‪.‬‬

‫بەکار هێنانی فام و دەرکی خود بە بێ ڕێنوێنیی کەسی تر‪.‬‬ ‫«بوێر بە بۆ بەکار هێنان و کەڵک وەرگرتن لە دەرک و فامی‬ ‫خۆت»‪ .‬ئەمەیە دروشمی ڕۆشنگەری‪ .‬تا کتێبێک هەبێت کە‬ ‫هۆی تێگەیشتنم بێت‪ ،‬تا قەشەیەکی خەم ڕەوێن هەبێت کە وەک‬ ‫ویژدانی منە و ‪ ...‬ئیدی بۆ خۆم بخەمە ئەزیەتەوە‪ .‬ئەگەر پارە‬ ‫هەبێت چ پێویستە بیر بکەمەوە؟ کەسانی تر ئەم کارە تاقەت‬ ‫پڕووکێنە لەبریی من دەکەن‪( .‬کانت ‪ :1311‬لل ‪ 11‬و ‪)11‬‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 046‬‬

‫زوهرە دەیان وتاری ئەدەبی‪ ،‬ڕەخنەی ئەدەبی‪،‬‬ ‫مرۆڤناسی‪ ،‬کۆمەڵناسی و فەلسەفیی باڵو کردوتەوە‪.‬‬ ‫هاوکاری بەردەوامی گۆڤاری «کتێبی جیهان«اە کە لە‬ ‫بواری ڕەخنە و هەڵسەنگاندنی کتێبدا بابەت باڵو‬

‫دەکاتەوە‪.‬‬

‫ژنان و بەجیهانیبوون‬ ‫نیشتمان روحانی‬

‫یەکێک لەو بابەتانەی کە لە کۆتاییەکانی سەدەی بیستەم هاتە نێو کایە رۆشنبیرییەکان و لە الیەن بیرمەندان و تیۆری‬ ‫دارێژەران گرینگی زیاتری پێدراوە و سەرنجی بیرمەندانی بۆالی خۆی راکیشا چەمکی ک بەجیهانیبوون ک (‪ )globalization‬بوو‪.‬‬ ‫ئەم چەمکە خۆی لە چەند وشەیەکی وەک (‪ )golobalizing , golobalization,golobalism‬لە بابەتە زانستی وئەدەبیەکان‬ ‫زیاتر خۆی نواند‪ .‬زانایەک بە ناوی ک ماڵکۆم واترز ک دەڵێ ئەگەر لە سەرەتای دەیەی ‪ ٠٦١١‬چەمکی پاش مۆدێرنیزم چەم ێکی‬ ‫باو لە زانستە کۆمەالیەتیەکان بوو‪ ،‬دوابەدوای ئەوە بەتایبەتی لە سەرەتاکانی دەیەی ‪ ٠٦٦١‬چەمکی بەجێهانی بوون جێگای گرتەوە‪.‬‬ ‫هەروەها کئیستیڤێن کرزنرک ئاماژە دەکات بەوەی کە ئەم چەمکە لە زانستە کۆمەالیەتیەکان ئەگەر ‪ ٣١‬جار لە ساڵی ‪٠٦١١‬‬ ‫بەکارهێنراوە بۆ زیاتر لە ‪ ٠١١١‬جار لە ساڵی ‪ ٠٦٦١‬گەیشتوە ‪ ،‬کە ئەمە ئاماژەیە بۆ خێرا باڵوبوونی بەجێهانیبوون چ وەک چەمک‬ ‫وچ وەک دیاردەیەک کە ئەو سەردەمە زیاتر دیاردەیەکی ئابووری هەژمار دەکرا ‪ ،‬بەاڵم دواتر پەلی هاوێشتە سەرجەم بوارەکانی‬ ‫ژیانی مرۆیی وەک بواری سیاسی‪ ،‬کۆمەالیەتی و فەرهەنگی و هەروەها کاریگەری لە سەر ‪،‬سەرجەم چین وتوێژەکانی کۆمەلگا هەبو‬ ‫(چینی سەرمایەدار‪،‬ناوەند وکرێکار ) و بەتایبەتی کاریگەرییەکی زۆری لەسەر رەگەزی مێینە هەبو کە دەمانەوی زیاتر لەم بابەتە‬ ‫باس لە کاریگەری وپێوەندی بەجیهانیبون بکەین لەسەر ئەم رەگەزە ‪ .‬پیش باسکردن لە کاریگەری وپیوەندی بەجیهانیبوون لە سەر‬ ‫ژنان پێویست بە پێناسە کردنی ئەم چەمکە دەکات کە لە روانگەی جیاواز ولە الیەن زانایانەوە پیناسەی جیاوازی بۆ کراوە ‪ ،‬کە لەم‬ ‫بابەتە تەنها پێناسەی زانایەک وەردەگرم ک جان تالینسۆن ک لە پیناسەکردنی ئەم چەمکە دەڵێ ‪ :‬بەجیهانیبوون ‪ ،‬بەواتای رەوتی‬ ‫پەرەسەندنی خێرای پێوەندییە ئاڵۆزەکانی نیوان کۆمەلگاکان ‪ ،‬کولتوورەکان ‪ ،‬دامەزراوەکان و تاکەکانە لە هەر شوێنێکی جیهان بن‪.‬‬ ‫بەجێهانی بوون نەک هەر بوە بە پێوەرێکی سەرەکی ئەم سەردەمە ‪ ،‬بەڵکو رۆڵێکی چارەنووس ساز دەگێڕی لە هەمو کۆمەلگاکان‪ .‬بێ‬ ‫گومان شۆڕشی پیشەسازی وبەرەوپێش چونی تێکنۆلۆژیا بە فاکتێکی گرینگ دادەنرێ لە توندوتۆڵ بوونی پێوەندی نێوان کۆمەڵگا‬ ‫جیاوازەکانی جیهان و بۆتە هۆی گەیشتنی خێرای زانیاری و گواستەنەوە وگەیاندن کە یەک لە ئاکامەکانی بەپیشەسازی بوون‬ ‫سەرهەڵدانی دیاردەی بەجیهانیبوونە ‪ .‬ئەم دیاردەیە وەک هەر دیاردەیەک کە سەرهەڵدەدا دوو الیەن لە خۆدەگرێ ‪.‬الیەنی نگەتیڤ‬ ‫(رەش ) کە مەترسیەکە بۆ سەر واڵتانی لە حاڵی پێشکەوتن و بەتایبەتی کاریگەری لە سەر کولتوور وداو ونەریتی ئەو کۆمەڵگایانە‬ ‫هەیە و هەندێ کەس بە ژینوسایدی فەرهەنگی دادەنن بۆ سەر کۆمەلگاکان ‪ ،‬و الیەنی پۆزتیڤ (سپی ) ئەو دەرفەتانەی کە ئەم‬ ‫دیاردەیە لە گەڵ خۆی دەیهێنێ بۆ ئەو واڵتانە کە دەتوانن واڵتەکانیان لە دواکەوتووی رزگار بکەن بەتایبەتی گەشە بە ئابووری‬ ‫وباری مادی خۆیان بدەن وکەڵک وەرگرتنی ئاسان و خێرا لە تێکنۆلۆژی وداهێنانەکان ‪ .‬بەجیهانیبوون لە گەگ خۆی ئومێدو‬ ‫نیگەرانی هێنا بۆ ئەم واڵ تانە ‪ .‬کاریگەرییە نیگەتیڤ وپۆزتیڤەکانی ئەم دیاردەیە لە سەر واڵتانی پێشکەوتوو ولە حاڵی پیشکەوتوو‬ ‫و دانێشتوانی شارو گوند وهەروەها ژنان وپیاوان زۆر جیاوازە و لەم نێوەدا کاریگەری ئەم دیاردەیە لە سەر ژنان قوڵ وئاڵوزە‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪147‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫بەجێهانیبوون لە بوارە جۆراوجۆرەکان کاریگەری جیاوازی هەیە لە سەر رەگەزی مێینە‪ .‬هەر وەک ئەم دیاردەیە سەرەتا‬ ‫کاریگەرییەکانی لە بواری ئابووری دەرکەوت بۆیە وەک یەکەم الیەنی باسی دەکەین لە سەر ژنان‪.‬‬ ‫‪ -٠‬چاالکی و کارکردنی ژنان لە دەرەوەی ماڵ و هەوڵدان بۆ سەبەخۆیی ئابووری ‪ :‬پێشتر بە هۆی هەندێ یاسا یا زاڵبوونی داو‬ ‫ونەریتی دواکەوتوانە ئیزنی هاتنی ژنان بۆ نێو بازاری کار نەدەدرا ‪ .‬ئەگەرنەلێن بەشێکی زۆر بەاڵم رەگەزی مێ وەک نیوەی کۆمەگ‬ ‫پێشتر لە کارکردن وداهات وهەروەها بەرێوەبردنی ماڵ بێبەش دەکران کە ئەمەش دەبێتە هۆی بەهێزبوونی پیاوان وزیاتر سەپاندنی‬ ‫پێگەی خۆیا ن ولەئاکامدا پەرەدانی زیاتر بە پیاوساالری و بەشێوەیەکی روونتر کپیاوساالریک هێزی خۆی و چەسپاندنی خۆی لە‬ ‫بواری زاڵ بوونی بەسەر داهاتی خیزان و کۆمەلگا دەسەپێنێ ‪،‬بەاڵم پەرەسەندنی بەجیهانیبوون ئەم دەرفەتەی بەژنان دا تا لە‬ ‫دەرەوەی ماڵ کار بکەن و ئیتر داو ونەریتە چەقبەستوکان بەرەو الوازی رۆشت ‪ .‬ئەگەرچی ئەمە بە پێ کۆمەلگاکان و هەروەها‬ ‫قۆناەە مێژوویەکان جیاوازە ‪ ،‬و کارکردنی ژنان لە کۆمەڵگانی جیهانی سێهەم و یەک لەوانیش کوردستان هێشتا وەکو پێویست نیە و‬ ‫ژنان نەیاتوانیوە بەشێوەیەکی بەرچاو خۆیان بسەلمێنن لە بواری ئابووری بەالم بەبەراورد لە گەڵ سااڵنی پێشتر پیشکەوتنی باشی‬ ‫بەخۆیەوە بینیوە ‪ .‬کە وەکو یەکێک لە کاریگەرییە پۆزتیڤەکانی بەجیهانیبوون و هاتنە دەرەوەی ژنان و بەشداری کردن لە ئابووری‬ ‫خێزان وکۆمەڵگا دیاردەی پیاوساالری ئیتر وەک جاران ئەو هێز وتوندوتیژییەی نەما ‪ .‬بۆ زیاتر روونکردنەوەی ئەم خاڵە‬ ‫بەراوردێکی ئاماری دەکەین سەبارەت بە رێژەی مامۆستایانی رەگەزی مێ لە نیوان سااڵنی (‪ )1991‬و (‪ )2111‬کە لە سایتی‬ ‫دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان وەرگیراوە ‪ .‬وەک ئەوەی لە وێنەی (‪)1‬‬ ‫دەردەکەوێ‪.‬‬

‫‪ -٣‬مافی بەرابەری حەقدەستی ژنان لە گەڵ پیاوان‪:‬‬ ‫لە سەرەتاکانی شۆڕشی پیشەسازی یەکێک لە هەاڵواردنە زۆر‬ ‫ستەمکارانەکان لە کۆمەلگاکان‪ ،‬جیاوازی حەقدەستی ژنان لە گەگ پیاوان لە‬ ‫پیشەی هاوشێوە و وەک یەک بوو‪ .‬پێشتر ژنان بە هۆی هەندی باوەڕ کە‬ ‫گوایە ژنان لە بواری جەستە الوازن و هەروەها هەژاری ناچاربوون بۆ‬ ‫دابین ک ردنی بژێوی ژیان کاتی زیاتر کار بکەن ‪ .‬بە پێ لێکۆڵینەوەیەک کە کراوە لە ژێر ناوی کلێکدانەوەی بەربەست وکیشەکانی‬ ‫بەردەم کارکردنی ژنان لە ناوەندە فەرمیەکانک هاتوە‪ :‬تا رادەیەک لە هەمو جیهان ‪ ،‬ژنان کاتی زیاتر بە حەقدەستی کەمتر بەبەراورد‬ ‫لە گەڵ پیاوان لە پیشەی وەک یەک کار دەکەن ‪ ،‬لە واڵتانی پێشکەوتوو ژنان النیکەم لەهەفتە ‪٣‬تا ‪ ٠١‬کاتژمێر زیاتر لە پیاوان کار‬ ‫دەکەن ‪ .‬کە رەنگە ئەم ژمارەیە لە واڵتانی لە حالی پیشکەوتن زیاتریش بێت ‪ .‬هەروەها لە لێکۆڵینەوەیەک کە چەند ساڵ پیش لە سەر‬ ‫‪ ٠١١٢‬کەس لە ژنان وپیاوان لە شاری تاران کراوە ‪ ،‬نێوەنجی حەقدەستی ژنان لە دەزگا دەوڵەتیەکان (‪ )٣١٩١٩‬تمەن‬

‫و‬

‫پیاوان(‪ )٣٥٤٤١‬تمەن بوە کە رێژەی ئەم بەراورد کردنە ئەگەر پیاوان ‪ ٠١١‬بێت ئەوا ژنان ‪ ١١‬دەبیت ‪ .‬هەروەک لە وێنەی (‪)2‬‬ ‫دەبینرێ ‪.‬ئەگەرچی ئاماری تایبەت بەمە لە هەرێمی کوردستان دەستم نەکەوت بۆیە بۆ زیاتر روون کردنەوەی بابەتەکە ئاماری‬ ‫توێژینەوەیەک کە لە شاری تاران کراوە وەک نمونە هێناومە‪.‬‬

‫بەاڵم پەلهاوێشتنی بەجیهانبوون بۆتە هۆی بەرفراوان بوونی بەشداری‬ ‫ژنان لە بواری ئابووری و بەتایبەتی بەشەکانی بەڕێوەبەری و بڕیاردان‬ ‫لەسەر بارودۆخی ئابووری ‪ ،‬سیستمەکانی وچاودێری کردن ‪ ،‬کە بوار‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 048‬‬

‫بۆ کەمرەنگ کردنی ئەم جیاوازییانە رەخساوە ‪ .‬بەتایبەتی زیاتر لە واڵتانی ئیسکاندیناوی و فینالند بەشێوەیەکی بەرچاو‬ ‫دەردەکەوێ‪.‬‬ ‫بە خۆشیەوە لە کوردستان چ بە هۆی یاسای کار وچ بە هۆی هەوڵی رێکخراوەکان وچاالکانی مەدەنی ئەم جیاوازە وەک جاران نیە‪.‬‬ ‫‪ -٢‬دابەشکردنی کارو رەخساندنی بواری زیاتر بۆ کارکردنی ژنان‪.‬‬ ‫‪ -٤‬زۆربوونی داهاتی ژنان و توانای بەڕێوەبەری خۆیان وخێزانەکەیان‪.‬‬ ‫‪-٥‬زۆربوون و هاتنە کایەی پیشەی جۆراوجۆر کە هەلی کاری زیاتر دەبەخشی بە ژنان‪ :‬ئەگەرچی ئیستاش لە واڵتە‬ ‫پیشکەوتوەکانیش بواری کاری ژنان زیاتر لە بەشی خزمەتگوزاری وتەندروستیە ‪ ،‬ولە بوارەکانی سیاسی وئابووری ژنان وەکوو‬ ‫پیویست بەرادەی پیاوان نەیانتوانیوە چاالکی بەرچاویان هەبێ‪.‬‬ ‫بەکارهێنانی ئینتەرنێت وەکو یەکێک لە نێشانەکانی بەجیهانیبوون دەرفەتی زیاتری بۆ ژنان رەخساندوە لە بواری بازرگانی‬ ‫ئیلکترۆنی‪ .‬بۆ نمونە لە هیندوستان پەیداکردنی بازاری فرۆش لە رێگای وێنەی دیجیتاڵی بەرهەمهێنەکان‪ ،‬زیاتر لە ‪ ٩١١١‬هەزار لە‬ ‫ژنانی گوندنشین توانیویانە بەرهەمەکانی خۆیان بخەنە بازار و بەم شێوەیە داهاتی زیاتریان دەستدەکەوێ‪.‬‬ ‫کاریگەری بواری کۆمەاڵیەتی بە جیهانیبوون لە سەر ژنان بەپلەی یەکەم دەتوانین ئاماژە بە تاکگەرایی بکەین کە ژنانیش وەک‬ ‫پیاوان بێ بەش نەبوونە لەم رەوتە و هەروەها خوێندن لە ئاستەکانی بااڵتر وچونەسەرەوی ئاستی هوشیاری و بەدەستهێنانی‬ ‫پێگەی کۆمەاڵیەتی بەرزتر بە بەراورد لە گەگ پێشوتر ‪ .‬ئازادی هەڵبژادنی هاوسەر وبڕیاردان لە سەر چارەنووس وژیانی خۆیان ‪،‬‬ ‫دەست پێ راگەیشتنی ژنان بە خزمەتگوزاری گشتی وەکو پەروەردە و تەندروستی‪ ،‬پەروەردە کردنی بەهائەخالقیە باشەکان لە خۆیان‬ ‫و شارەزاییان لە بواری پەروەردە کردنی مندااڵنیان و گرینگی دان بە تەندروستی وجوانکاری خۆیان ‪ .‬هەروەها لە بەشی‬ ‫خزمەتگوزاری بواری چاالکی کردنیان زیاتر بوە لە چاالکیە فەرمی و نافەرمیەکانی وەک پۆست‪ ،‬گەشتوگوزاری‪ ،‬فرۆکەوانی‬ ‫وبەشێوەیەکی بەرچاو کارکردن لە بانکەکان ‪ .‬لەنێوچوونی داو ونەریتە کۆنەکان کە زیاتر بە دژی ژنان و چەوساندنەوەی زیاتری‬ ‫ئەوان بوو ‪ .‬ئەگەرچی هەمو ئەمانە بەرپرسایەتی زۆرتری خستۆتە ئەستۆی ژنان‪.‬‬ ‫هەروەها کاریگەرییە سیاسی و یاساییەکانی ئەم دیاردەیە لە سەر رەگەزی مێینە‪ :‬مافی دەنگدانی ژنان بەتایبەتی لە واڵتانی‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەراست کە هیشتا لەم سەردەمەش چەند واڵتیک ئەو مافەیان بە ژنان نەداوە‪ ،‬بەشداری کردنی زیاتری ژنان لە‬ ‫ناوەندەکانی پالن دانان و بڕیاردان ‪ ،‬بەدەستهێنانی پلەی حکومی بەرز لە دەسەاڵت کە لەم سەردەمە چەندین واڵت سەرۆکەکانیان‬ ‫ژنن‪.‬‬ ‫هەر دیاردەیەک کە سەرهەڵدەدات کاریگەرییەکانی بە دوو شێوازی باش وخراپ خۆی دەنوێنێ‪ ،‬بەجیهانیبوونیش یەک لەو‬ ‫دیاردانە بوو کە لە گەڵ سەرهەڵدانی لە دەیەی ‪ 1911‬بەوالوە کاریگەری لە سەر سەرجەم کۆمەلگاکان و قۆناەە مێژووییەکان و چین‬ ‫و توێژەکان هەبوە و رێژەی ئەم کاریگەرییانەش بە جیاوازی کۆمەڵگاکان وسەردەمەکان جیاواز بوە ‪ .‬هەروەها بەستراوەتەوە بە‬ ‫بەرنامەی رێکخستن وپالن دانانی حکومەتەکان بۆ قبوڵکردن یا رووبەروو بونەوە لە گەگ ئەم دیاردەیە ‪ .‬ئەگەرچی ئەم دیاردەیە‬ ‫هەرلە سەرەتای سەرهەڵدانی لە بواری ئابووری دەرکەوت کاریگەری ئابووریشی کۆمەڵگای کوردەواری گرتەوە بەاڵم نەلە‬ ‫بەرژەوەندی ئەم نەتەوەیە بەڵکو دەرفەتێکی ئابووری باش بوو بۆ واڵتانی دیکە کە بیکەنە گۆڕەپانی بازرگانی خۆیان وشوێنێک‬ ‫وەک بازاری بەکارهێنان بۆ ساقکردنەوەی کااڵکانیان‪ ،‬هەرچەند کاریگەری سیاسی ئەم دیاردەیە هەلێکی دا بە نەتەوەی کورد و‬ ‫دەتوانین بڵێن دروست بوونی هەرێمێک لە پارچەیەکی کوردستان یەک لەو الیەنە باشانە بوو کە رەنگە وەکوو پێویست نەمانتوانی‬ ‫بێت کەڵکی لێ وەربگرین ‪ .‬هەروەها لە بواری زانست و تەکنوڵۆژیاش بەهەمان شێوە کاریگەری هەبوو بەاڵم ئەوەی جێگای داخە لەم‬ ‫بوارە نەمانتوانیوە وەک خۆی کەڵکی لێوەرگرین وزۆرتر بەالیەنی خراپ بەکارمان هێناوە کە نمونەی ئەمە ‪ ،‬رۆژانە کوشتنی ژنان‬

‫نیهت‌| ‪149‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫بە هۆی مۆبایل وبەک ارهێنانی کە نمونە زۆرە لەم بوارە ‪ .‬کاریگەری ئەم دیاردەیە وەکوو پێویست لە واڵتی ئێمە بۆ رەگەزی مێ‬ ‫نەبوە وژنانیش بۆ خۆیان نەیانتوانیوەو هەروەها ناشیانەوێ وەک دەرفەتێکی باش بۆ بەرژەوەندی خۆیان بیقۆزنەوە‪.‬‬

‫بەداخەوە تدددددا ئێسدددددتاش ژندددددانی کۆمەلگدددددای ئدددددێمە زۆر بەتوندددددد و تدددددۆڵی خۆیدددددان‬ ‫بەسددددتۆتەوە بە داپ ونەریددددتە کۆنەکددددان کە زیدددداتر دژی ژنددددان خۆیددددانە و پێویسددددت بە‬ ‫بەئاگاهدددداتنی خددددودی ژنددددان دەکددددات لەوەی خۆیددددان لەو دیلددددی ودواکەوتددددوویە رزگددددار‬ ‫بکەن‪.‬‬ ‫دەتوانین کاریگەری وپێوەندی کژنان وبەجیهانی بوونک‬

‫لەم خشتەیە ببینین‪ :‬خشتەی (‪ )1‬تەرازووی کاریگەرییە پۆزتیڤەکان‬

‫(دەرفەتەکان) و نگەتیڤەکان (مەترسیەکان )ی بەجێهانیبوون لە سەر ژنان‪.‬‬ ‫دەرفەتەکان‬

‫مەترسیەکان‬

‫زۆربوونی داهات‬

‫زۆربوونی پیشەی نافەرمی‬

‫زۆربوونی پیشە جۆراوجۆرەکان‬

‫حەقدەستی کەمتر‬

‫زۆربوونی بەرهەمداری‬

‫مەترسی زۆربوونی رێژەی بێکاری‬

‫کەمبوونەوەی زاوزێ‬

‫راپەراندنی کاری قورس و زەحمەت‬

‫پەرەسەندنی سەرمایەی کۆمەاڵیەتی‬

‫کەمبوونەوەی ئەمنیەتی خۆراکی و تەندروستی‬

‫چونەسەرەوەی ئاستی هوشیاری‬

‫زۆربوونی کۆچ کردن‬

‫زۆربوونی مافی هەڵبژاردن‬

‫کەمبوونەوەی پشتیوانی کۆمەاڵیەتی‬

‫پەرەسەندنی تاکگرایی‬

‫نەبوونی ئەمنیەتی پیشەیی‬

‫دەرفەتی زیاتر بۆ دۆزینەوەی بازار‬ ‫بۆ بەرهەمەکانیان‬

‫کەمبوونەوەی‬

‫رۆڵی‬

‫ژنان‬

‫لە‬

‫پەروەردەو‬

‫پێگەیاندنی منداڵەکانیان‬ ‫باڵوبوونەوەی کولتووری بەکارهێنان‬ ‫چونەسەرەوەی تەمەن هاوسەرگیری‬ ‫پەرەسەندنی بازرگانی جیهانی سێکس‬

‫هەروەک لەم خشتەیە دەردەکەوێ کاریگەری بەجیهانیبوون بەتایبەتی لە واڵتانی لە حاڵی پەرەسەندن مەترسیەکانی بە بەراورد لە گەڵ‬ ‫دەرفەتەکانی زۆرترە و نەتوانراوە وەک پێویست لەم دیاردەیە کەڵکی باشتر وەرگرن‪ .‬کە نەریتی بوونی کۆمەلگا کاریگەری زیاتری‬ ‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 001‬‬

‫هەیە لەم بوارە بۆ نمونە کاتێکی ژنان لە دەرەوەی ماڵ کاردەکەن تۆشی چەندها کیشە دەبنەوە کە رێگرییان دەکات لە چاالکی‬ ‫نواندنیان وەک ئەوانەی کە لە بەشی مەترسیەکاندا هاتووە‪ .‬سەرەرای هەمو کاریگەرییە خراپ و باشەکانی بەجیهانیبوون بەاڵم ئەم‬ ‫دیاردەیە نابێت ببێتە هۆی سەپاندنی خەساری زیاتر بەسەرچین و توێژە جۆراوجۆر وخەسارهەڵگرەکانی کۆمەلگا بەتایبەتی ژنان ‪.‬‬ ‫بۆیە پێویست بە توێژینەوە وخوێندنەوەیەکی زیاتر بۆ ئەم دیاردەیە و هەوڵی کەمکردنەوەی کاریگەری نیگەتیڤەکانی بدرێ لە سەر‬ ‫ژنان بەتایبەتی بۆ بەرنامەدارێژەران و پالن دانانی کۆمەڵکا لە هەردوو بەشی فەرمی ونافەرمی‪.‬‬ ‫‪ ‬جەخت کردنەوە لە سەر مافەکانی ژنان‪.‬‬ ‫‪ ‬پەرەدان بە پەروەردە و لێهاتووی پیشەیی ژنان‪.‬‬ ‫‪ ‬پشتیوانی لە مافەکانی ژنانی کرێکار و ئەمنیەتی پیشەیی ئەوان‪.‬‬ ‫‪ ‬دابین کردنی ئەمنیەتی ژنان لە دەستراگەیشتنیان بە پێداویستیە سەرەتاییەکانی وەک تەندروستی‪ ،‬دەرمان‪ ،‬خۆراک‪ ،‬نیشتەجێ‬ ‫بوون و پۆشین‪.‬‬ ‫‪ ‬دابین کردنی دەرفەتی بەرابەر وەکو ئازادی رادەربڕین و سەرجەم ئازادییە سیاسیەکان‪.‬‬ ‫‪ ‬بەهێزکردنی ژنان و یارمەتیدانیان لە بواری بەکارهێنانی زانست و زانیاری وتێکنۆلۆژیا‪.‬‬ ‫‪ ‬هەوڵدان بۆ سڕینەوەی ئەو داو ونەریتانەی کە دژی ژنانە‪.‬‬ ‫‪ ‬دانانی یاسای پشتوانی کردن لە مافەکانی ژنان‪.‬‬ ‫‪ ‬البردنی ئەو خاڵە یاساییانەی کە پیشێلی مافەکانی ژنانە‪.‬‬ ‫‪ ‬پەرەدان بە کەرتی تایبەت تا ژنانیش خۆیان زیاتر لەو بەشە ببینەوە‪.‬‬ ‫‪ ‬یارمەتی و پێگەیاندنی ژنان لە بواری بەڕێوەبەری‪.‬‬

‫سەرچاوەکان‪:‬‬ ‫سایتی دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان ‪.krso.net/‬‬‫بشریه‪ ،‬حسین‪ ،‬جامعه شناسی سیاسی معاصر‪ ،‬جهانی شدن‪ ،‬سیاست‪ ،‬قدرت تهران‪ ،‬كویر‪.1380 ،‬‬‫پژوهش زنان‪ ،‬دورە ‪ ،٣‬شمارە ‪ ،٠‬بهار‪،٦٢_٠٠٠ : ٠٢١٢‬طاهرخانی ‪،‬مهدی ‪،‬آثار جهانی شدن بر زنان‪.‬‬‫فدراسیون بین المللی زنان دانشگاهی‪.٣١١١ ،‬‬‫‪yaranesabz.ir/index.php?option=com_content&task=view&id=50&Itemid=10‬‬ ‫‪danoush.ir/Archive/?News=82.‬‬

‫نیهت‌| ‪151‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫هەڵكۆڵینێكی مێژوویی بۆ ناسینەوەی شوناسی بەرایی ((سایكۆلۆژیا))‬

‫د‪ .‬و‪ .‬ای‪ .‬سارجێنت‬ ‫و‪ .‬لەعەرەبییەوە‪ :‬حەمەی ئەحمەد ڕەسوڵ‬

‫لەوێدددوە دەسدددت پێنددداكەین كە بورسدددین ئایدددا دەروونناسدددی چیدددیە؟ بەڵكدددو لەگەڵ دەسدددوێكدا تەماشدددای ئەم‬ ‫بابەتە دەكەین‪ ،‬ئەویر لەبەر دووهۆ‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬وا باشترە كە وەاڵمی ئەو پرسیارە بدەینەوە‪ :‬سای ۆلۆژیا چییە؟ ئەوەش لەپای ئەوە دەیبینین و دەیزانین كە كارێ ی‬ ‫مەزن لەالیەن سوپایەك لەبیرمەندانەوە لەگۆڕەپانی دەروونناسیدا دەستەبەربووە‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬خەڵ انێ ی زۆر بڕوایان وابوو‪ ،‬تەنانەت هەندێ ییان تاكو ئێستاش وایدەبینن كە دەروونناسی هاوچەرخە و پەیوەستە‬ ‫بەڕێنوومایی و ئامۆژگاری پەنهانەوە كە ڕووناكبیری جیددی تەنیا یەك خولەكی لەكاتەكانی بۆ تێگەیشتنی بەهەدەر نادات‪ .‬ئێمەش‬ ‫ئەوە دەزانین كە هۆكاری دووەمییان بناەەی ئەو جۆرە هەڵوێستەیە كە زۆرینە دەیگرنەبەر لەهەر بارێ ی نوێدا‪.‬‬ ‫هەر بۆ نموونەش كاتێك زانا (لیستەر ‪ )Lister‬شێوازەكانی پاكژ كردنەوە و برژاندنەوەی بڕینی لەنەشتەرگەریدا (تعقیم فی‬ ‫الجراحە) ی هێنایە كایەوە‪ ،‬بەگاڵتەجاڕی تووند وەاڵمدرایەوە‪ ،‬تەنانەت لەالیەن هاوپیشەكانی خۆشییەوە‪ .‬بەاڵم ئەوەی ئەم زانایە‬ ‫پێش ەشی كرد‪ ،‬ئەمڕۆ جێی ڕەزامەندییە لەالیەن هەموو ئەوانەوەی كە لەگەڵ برینداری و بڕیندا مامەڵە دەكەن‪ .‬هەر ئامۆژگارییەكانی‬ ‫ئەویشە كە لەم ڕۆژگارەدا بەچەندەها شێوازی پاكژی و خاوێن ردنەوە لەپرۆسەی نەشتەرگەریدا پەرەیانسەند‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 002‬‬

‫ئاینییە جیاوازەكانەوە بایەخدانێك تێبینی دەكرا‪ ،‬ئەم بایەخەش‬ ‫بەرەو جیاواز دەستەبەركردنی جیاكەرەوەیەك؟‪ ،‬لەنێوان توخمە‬ ‫هەر چۆنێك بێت‪ ،‬سای ۆلۆژیا‪ ،‬زانستێ ە پسپۆڕو‬

‫سروشتی و لەسروشتی بەدەرەكانی نێو مرۆڤ مەیلی دەنا‪.‬‬

‫مامۆستایان بەسەر جەماوەردا سەپاندییان‪ ،‬نهێنییەكەش ئەوەیە‬

‫دیارە كە قەشە کپۆڵسک (پۆڵسی پیرۆز) لەوكاتەدا بەو‬

‫چارەسەری بابەتی سەرنجڕاكێشەرییان كردووە و ڕەفتارە‬

‫ڕێنومایی و بۆچوونانەوە سەرسام بووە كە وتوویانە‪:‬‬

‫ناڕاست و ناساەەكانی خەڵ یشیان وروژاندووە‪.‬ئەم زانستە‬

‫خەسڵەتەكانی جەستە جیاوازن لەخەسڵەتەكانی ڕۆب و گیان‪.‬‬

‫وەك لقێك لەلقەكانی فەلسەفەی پێش لەدای بوونی مەسیح‬

‫بەاڵم لەسەدەی سێی زاینییدا‪ ،‬بیرمەند ئەفلۆتین (‪)Plotinus‬‬

‫بەماوەیەك سەریهەڵداوە‪ .‬یەكێك لەقووتابی و شاگردەكانی ئەم‬

‫بەلێ ۆڵینەوەی چاالكییەكانی جەستە‪ .‬ئەو شێواز و ڕێگایەی‬

‫زانستەش بیرمەندی مەزن ئەرستۆ بووە‪ .‬دەشتوانرێت لەڕێی‬

‫لەو لێ ۆڵینەوەیەدا بەكاریهێنا‪ ،‬ئەو ڕێگایەیە كە لەم چركە‬

‫نووسینەوە گرنگیدان بەزانستی دەروونناسی بگەڕێنینەوە‬

‫ساتەدا‬

‫یان‬

‫پێش ئەو سەروەختەش‪ .‬بەاڵم ئەرستۆی مامۆستای یەكەم‪.‬‬

‫لێوردبوونەوەی‬

‫یەكەم كەسێ ە كە كۆششی كردووە بەشێوەیەكی ڕێ وپێك‬

‫‪ .)introspective method‬ئەم میتۆدەش بەواتای‬

‫تێبگات‪.‬‬

‫گەشتێ ی كورت بەناو ژیری و ئاوەزەماندا بۆ ئەوەی‬

‫لەشێوازی‬

‫بیركردنەوە‬

‫و‬

‫بڕوای‬

‫خەڵك‬

‫ئامۆژگارییەكانی ئەو لەیەكەم ڕۆژەوە جێی بایە پێدان بووە‪.‬‬ ‫ئەرستۆ بایەخی داوە بەكێشەكانی هەستەوەری مرۆڤ‪ ،‬واتە‬ ‫چۆن هەست دەكەین‪ ،‬گوێبیست دەبین‪ ،‬چێژ وەردەگرین‪،‬‬ ‫دەبینین‪ ،‬هەروەها گرنگیداوە بەكێشەكانی خەیاڵ ردنەوە‪،‬‬ ‫بیرهاتنەوە‪ ،‬بیركردنەوە و بەڵگە هێنانەوە (االستدالگ)‪ .‬ئەرستۆ‬ ‫زانیاری لەبەردەستدا نەبووە سەبارەت بەكۆئەندامی دەماریی‪،‬‬ ‫ئەو‬

‫زانیارییە‬

‫گرنگانەی‬

‫پڕبایەخن‬

‫بۆ‬

‫شای ۆلۆژیای‬

‫هاوچەرخی ئەوڕۆ‪ .‬لەو سەردەمەشدا بەشێوەیەكی گشتی‬ ‫تێڕوانینی نۆژداری باوی ئەو كاتە قبوڵ راوە كە بریتی بووە‬ ‫لەوەی ژیان بەوەوە پەیوەستە كە لەشادەمارەكانی خوێندا هەوا‬ ‫هەبێت و ئەم هەوایەش پرۆسەی هەناسەدان مەیسەر دەكات كە‬ ‫بۆتە بناەە بۆ ژیان‪ ،‬دەمارەكانیش هەستەوەرییەكان ئاڕاستە‬ ‫دەكەن‪ ،‬بەڵگە بۆ ئەوە‪ ،‬هەبوونی شتێ ە لەناخماندا كە بیر‬ ‫لەدۆزەكانی ژیان دەكاتەوە‪ .‬پاش ئەرستۆ‪ ،‬دەستەیەك‬ ‫لەڕووناكبیران هاتنەگۆڕێ كە بە (كۆمەڵە فەیلەسوفەكانی‬ ‫هەیوان)(مجموعە الفالسفە الرواقیین) كە لەئەرستۆ دوورتر‬ ‫ڕۆیشتن و ڕایانگەیاند‪ :‬توانستەكانی بیركردنەوە خۆڕس ن‬ ‫بەپلەیەكی ئەوتۆ لەگشت بوونەوەراندا‪ ،‬بڕوایان وابووە كە‬ ‫حی مەتێ ی بێ لێبووردنەوە و سەرنجدان لەگیانلەبەراندا هەیە‪،‬‬

‫بەشێوازی‬

‫(میتۆدی)‬

‫ناوەكی‬

‫تێڕامانی‬

‫ناسراوە‪.‬‬

‫خوود‬

‫(گریقە‬

‫ااڵستبگان‪/‬‬

‫ئاش رای ب ەین كە چۆن بیردەكەینەوە و خەیاڵ دەكەینەوە‬ ‫و‪ ...‬هتد‪ .‬بەاڵم زانای الهوتی و ئەدیبی گەورە پەخشی‬ ‫ئۆگەستین (‪ )Augustine‬كە لەساڵی ‪ 431‬ی زاینییدا‬ ‫كۆچی ردووە‪،‬‬

‫ئاسەواری‬

‫ئەم‬

‫گرتەبەر‪،‬‬

‫لێ ۆڵینەوەیەی‬

‫لەدووتوێی ئامۆژگارییەكانەوە ئەم تەرزە لەبیركردنەوەی‬ ‫تێڕامانی جێگەیەكی شیا و و بڵندی هەیە لەدەروونناسیدا‪.‬‬ ‫بەشێوەیەكی تایبەتی‪ ،‬ئەوەی شایانی گرنگییە لەپەرەسەندنی‬ ‫فەلسەفەی دێریندا لەچەرخی ئەرستۆوە هەتاكو ئۆگەستین‪،‬‬ ‫هەوڵدانێ ە بۆ دابڕینی پڕۆسەی ژیریی لەپڕۆسەی جەستەیی‪.‬‬ ‫ئەمەش بەتەواوی بڕوای پێهێنراوە‪ ،‬وەك چۆن دواتر دەیبینین‪،‬‬ ‫چون ە كارلێ ی كاریگەر لەنێوان ئاوەز (عقل) و جەستەدا هەیە‪.‬‬ ‫بەاڵم تێدەگەین كە چۆن دەروونناسی لەقۆناەە بەراییەكانیدا‬ ‫لەپەرەسەندنیدا پاش سەدەی دوازدە بەدوو ئاڕاستەدا‬ ‫پێش ەوت (چون ە هەوڵ و كۆششەكانی نێوان سەدەی پێنجەم‬ ‫و دوازدە زۆر كەم بوون)‪-:‬‬ ‫‪ -1‬بایەخدان بەپێ هاتە و كاری كۆئەندامی دەماریی‪.‬‬ ‫‪ -2‬بایەخدان بەهەمەجۆرەی ڕەفتاری مرۆڤ بەشێوەی تااك و‬ ‫كۆ‪.‬‬

‫ئەو حی مەتەش لەسروشتدا خەسڵەتێ ی بۆماوەییە‪ ،‬بەاڵم تەنیا‬

‫لەلێكۆڵینەوەشماندا بۆ دەروونناسی دەتوانین‬

‫مرۆڤ توانای بیركردنەوەی تیادایە و دەتوانێت باش و خراپ‬

‫ئەوە دەربخەین كە‪:‬‬

‫لەیەكدی جیا ب اتەوە‪.‬‬

‫ا‪ -‬ڕووناكبیر و نووسەرە گەورەكان تێ ۆشان بۆ تێگەیشتنی‬

‫لەچەرخی هیلینیدا‪ ،‬ئەو دەمەی كە گری ییەكان و عیبرییەكان‬

‫چۆنییەتی‬

‫كاریگەریی كلتوورییان لەیەكدی دەكرد‪ ،‬لەالیەنی بزووتنەوە‬

‫هەڵسوكەوتەكانی بەشێوەی نەخۆشی‪.‬‬

‫لێ دانەوەی‬

‫ڕەفتاری‬

‫مرۆڤ‬

‫گشت‬

‫و‬

‫نیهت‌| ‪153‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫و‪ -‬لەچاخی ڕێنیساندا زانستێ ی نوێ لەدای بوو سەبارەت‬

‫وایدەبینی كە ئاوەز كۆمەڵێك هزرە – بارستایی پەیوەستی‬

‫بەمرۆڤ‪ ،‬كە سەرنجی لەئەركە سروشتییەكانی دەدا وەك‬

‫هەستی جوودا كە تێدەكۆشێت بۆ داگیركردنی جێ و شوێنی‬

‫كرداری جودا لەچاالكییەكان كە گیانێ ی لەڕادەبەدەری‬

‫شیاوی خۆی‪ .‬هزر و وێنە زەینییەكان سێ جۆرن‪ :‬هزری‬

‫دی ارت‬

‫لەیەكچوو‪ ،‬هزری ناكۆك و هزری جودا‪ .‬هزری لەیەكچوو‪،‬‬

‫(‪ )Descarte‬بەڕوونی شێوازی می انی ی لەلێ دانەوەی هزرو‬

‫لەكاتی جیاوازدا لەیەكدەچن‪ ،‬نموونەی ئەوەش خوێندنی‬

‫ڕەفتاری مرۆڤدا شرۆڤە كردووە‪ ،‬ئەوەش كاتێك گەیشتە زانینی‬

‫باڵندەیە لەسبەیناندا‪ ،‬ئەمەش یەك بیرۆكە یان وێنەی زەینییە‪،‬‬

‫گرنگی لەش لەش ڵی تایبەت لەڕەفتاردا‪ ،‬بڕوای بەوە هێنا كە‬

‫خوێندنی باڵندەكەش لەئێوارەدا هەمان شتە‪ ،‬كە وێنەیەكی‬

‫توانستی مرۆڤ لەبیركردنەوەدا دەكەوێتە دەرەوەی مێش ەوە‪،‬‬

‫زەینی وێ چووە‪ .‬هزری ناكۆكیش‪ ،‬ناكۆك نین بەمانای دژ‪،‬‬

‫بەڵ و ئەو توانایەی الی خوداوە بۆ دێت‪ .‬ئەمەش‪ ،‬بێگومان‪،‬‬

‫بەڵ و لەجۆردا جیاوازن‪ ،‬بۆ وێنە خوێندنی باڵندە و دەنگی‬

‫خۆڕس ە‪،‬‬

‫گڕی پیاوێك جوودان‪ .‬وێنەی زەینی جووداش‪ ،‬ئەو وێنانەن‬

‫بەوجۆرەش پشت بەئەزموون و كارایی جەستە نابەستێت‪،‬‬

‫كە وێنەیان نییە‪ .‬بۆ نموونە‪ :‬وێنەی زەینی خوێندنی باڵندە‬

‫تەنانەت ئەوەی كە پەیوەستە بەهەستی وێژدانییەوە‪ ،‬هەستێك‬

‫لەوێنەی پارچە كولێرەیەك جوودایە‪ .‬ئێستاش ئەو وێنە زەینییە‬

‫لەئارادان كە پەیوەستن بەجەستەوە‪ ،‬هەستێ یش هەن كە‬

‫جیاوازانە ئامادەن ڕێگە بەرەو مێشك بگرنەبەر‪ ،‬ئەگەر دوو‬

‫پەیوەستن بەگیان یان ئاوەزەوە (الروب او العقل)‪ .‬یەكەمین‬

‫وێنەی زەینی لەیەك كاتدا ئامادەبوون‪ ،‬لەیەك وێنەی زەینییدا‬

‫بیرمەندێك كە بەرهەڵستی و دژایەتی دی ارتی كردەوە‪،‬‬

‫دەتوێنەوە‪ ،‬بەمەرجی لێ چوونییان‪ .‬نموونەی ئەوەش یەكێتی‬

‫بیرمەند جۆن لۆك (‪ )John Locke‬بوو‪ .‬كە ئاش رای كرد‬

‫زنجیرەیەك لە (نۆتەی موزی ین) كە لەیەك ئاوازدان‪ ،‬بەاڵم‬

‫(لەوتارێ یدا بەناوی‪ /‬تێگەیشتنی ئادەمیزادی‪ -‬ساڵی ‪)1191‬‬

‫كاتێك ئەم وێنە زەینییە جیاوازە لەكردارێ ی درێژخایەنی‬

‫كە گشت زانیارییەكانمان بەرهەمی كارایی و ڕامانەكانمانن كە‬

‫ئاڵۆزدا یەكبگرن‪ ،‬بۆ وێنە سینەما‪ ،‬وێنەی جواڵو دەبینین و‬

‫و‬

‫گوێمان لەژەوەژاوی دەنگە جووداكان دەبێت‪ ،‬لەدوو توێی‬

‫جەستەییەكانمانەوە‬

‫كردارە ئاڵۆزەكانەوە وێنەی سینەمایەكی قسەكەرمان بۆ‬

‫سەرچاوەیان گرتووە لەدوو توێی ئەندامەكانی چاو و گوێ و‬

‫دەخەمڵێنێت‪ ،‬بەاڵم ئەگەر تواندنەوە و ئاڵۆزی ئاستەم بوون‪،‬‬

‫ئەوانی دی ەوە‪...‬‬

‫ئەوا لەنێوان وێنە زەینییە ناكۆكەكاندا كێبڕكێ دەردەكەوێت‪،‬‬

‫سروشتی‬

‫ئەوە‬

‫بەبێ‬

‫هەیە‪.‬‬

‫دەردەخات‬

‫بیرمەندی‬

‫كە‬

‫فەڕەنسی‬

‫توانستی‬

‫ناودار‬

‫بیركردنەوە‪،‬‬

‫ئەوان‬

‫هزرەكان‬

‫بوونییان‬

‫كارامەییشمان‬

‫لەیەكێتی‬

‫هەستەوەرییە‬

‫نییە‪،‬‬

‫شارەزایی‬

‫بەبڕوای زانا (جۆن لۆك) هزرەكانمان لەدەرئەنجامی پوختەی‬ ‫تووخم گەلێ ی دیاری راوەوەیە بۆ هەموو كارایی و شارەزاییە‬ ‫جوداكانمان كە لەیەكێتی یەكەیەكی تەواودا یەكیان گرتووە‪ ،‬بۆ‬ ‫وێنە‬

‫بیرۆكەی‬

‫داد‬

‫لەدەرئەنجامی‬

‫چەند‬

‫كارامەیی و‬

‫ئەو كاتەش یان گوێ بۆ خوێندنی باڵندە یان دەنگی گڕی‬ ‫پیاوەكە دەگرم‪ ،‬لێرەشدا بەهێزترین بیرۆكەكان مەسەلەی‬ ‫یەكەمین بنەبڕ دەكەن‪ ،‬كە یان م وڕ نابم یان هەاڵودێری‬ ‫نێوانیان دەكەم‪.‬‬

‫شارەزاییەكەوە دەستەبەر بووە كە كردارە دادوەرییەكان‬

‫هەر كاتێك هزرەكان یان وێنە زەینییەكان ئاوەزیان بڕی‪،‬‬

‫دەگرێتە خۆ‪ ،‬ئەم تووخمە گشتییانەش كورت راوەی هەمان‬

‫هەرگیز ون نابن‪ ،‬ئەگەر هزرەكان بەرەو مەڵبەندی ئاوەز جواڵن‬

‫شارەزایی و كارزانین كە لەیەكەیەكی تەواودا یەكیان گرتووە و‬

‫ئەوا (تیش ۆیی‪ /‬چەقی‪ /‬بۆریە) دەبێت و بەئاش رایی‬

‫بە (بیرۆكە‪ /‬الف رە) ناوزەد دەكرێت‪ .‬جیاوازی گەورەش‬

‫دەردەكەوێت‪ ،‬ئەگەر بەو كردارەش هەڵنەستا ئەوا یان دەبێت‬

‫لەنێوان هەڵوێستی جۆن لۆك و دی ارتدا لەوەدایە كە (لۆك)‬

‫لەدەرەوەی ئاوەزدا و لەلێواری هەست (الشعور) دا جێگایەك بۆ‬

‫بڕاوای وابوو كە پەیوەندی لەنێوان هزر و هەستەكانماندا‬

‫خۆی بدۆزێتەوە‪ ،‬لەپەراوێزێ ی پێوانەییدا یان بەالی جیهانی‬

‫لەئارادا نییە‪ .‬كاتێك بەئاوەز بیر دەكەینەوە بەشێوازی هزر‬

‫نەست (الالشعور) دا تێپەڕ ببێت‪ .‬هێربێرتی زانا پێشنیاری‬

‫یان وێنەی زەینی یان زیهنی (صورە الذهنیە) بێت‪ ،‬پێویستە‬

‫زۆری ئەوەی كرد كە زانا و دەروونناس فرۆید (‪)Freud‬‬

‫زانانی ئەڵمانی هێربەرت (‪ )Herbert) (1776-1841‬ی‬

‫سەلماندنی‪ ،‬زانایانی دوای ئەویش بەهەمان شێوە سەلماندیان و‬

‫زاینی بەهێند وەربگرین‪ ،‬بەخششەكانی لەبواری دەروونناسیدا‬

‫ڕاستی ئەوەش پاشتر دەبینین‪ .‬سەرباری ئەوەش هێربێت‬

‫كاریگەری گرنگی هەیە لەسەر تیۆری پەروەردەیی‪ ،‬ئەو‬

‫كۆششی زۆری بۆ ئەوە كرد كە زەمینە بۆ دەروونناسی خۆش‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 004‬‬

‫ب ات كە لەپەروەردە نزیك ببێتەوە‪ .‬دەبێت سەرنجی ئەوەت‬

‫بەخێرایی ئەم بڵقی خەیاڵپاڵویی و فرینۆلۆژییانە تەقین و‬

‫دابێت كە پێشتر دەربارەی كۆمەڵە هزری نێو ئاوەز قسەم‬

‫لەگەڵ بادا ڕۆشتین‪.‬‬

‫كردكاتێك بیرۆكەیەك ڕاگوزەر دەكات‪ ،‬وەردەگێرێت ئەگەر‬ ‫جێگای شیاوی لەنێوان ئەندامانی ئەو كۆمەڵە یان بارستاییانەی‬ ‫ئیدراكی ناوەكی (پەیوەستی هەستی) بۆ كرایەوە‪ ،‬با ئەوەش‬ ‫ڕوون ب ەمەوە بەمشێوەیەی خوارەوە‪-:‬‬

‫فرانز جۆزێف گاگ (‪Franz Josef Gall) 1758-1828‬‬ ‫ئەو زانایە بوو كە تێۆری چاكبینی مێش ی داهێنا‪ ،‬كە هەر‬ ‫لەمنداڵییەوە گرنگ و بایەخی نائاسایی بەپەیوەندی نێوان‬ ‫قەبارە و شێوەی كەللەسەری هاوڕێ انی و توانایی ئەقڵی و‬

‫دەتوانیت بەشێوازێ ی خێراتر لەكتێبێ ی سای ۆلۆژیا تێبگەیت‬

‫خەسڵەتی كەسێتی ئەوانی دەدا‪ ،‬ئەو وەكو گەنجێ ی كۆشش ار‬

‫ئەگەر بیرۆكەیەكت سەبارەت بەبابەتی دەروونناسی هەبێت‪،‬‬

‫خوێندنەكەی لەبواری توێ ارزانی (علم التشریح) هاری اری بوو‬

‫بەواتای ئەگەر لەئاوەزتدا كۆمەڵێك هزر هەن كە پەیوەندییان‬

‫لەپەرەسەندنی ئەم بایە‬

‫پێدانە‪ .‬پاش ئەوەی لەڕێگەی‬

‫بەسای ۆلۆژیاوە هەیە‪ ،‬ئێستاش ئامانجی پرۆسەی پەروەردە‬

‫نەخۆشخانەكانەوە زانیاری زۆری كۆكردەوە‪ ،‬ئەو تیۆرییە‬

‫چاندنی هزرەكانە لەئەقڵی منداڵدا‪ ،‬لەبەر ڕۆشنایی ئەوەی‬

‫ناودارەی (فرینۆلۆژی ‪ )Phrenology‬داهێناو لە ئەوروپادا‬

‫(هێربێرت) پێش ەشی كرد ئەوەیە كە زاناییە ئەگەر مامۆستا‬

‫كۆڕ و سیمیناری لەبارەوە سازدا‪ ،‬سەركەوتنی بەدەست هێناو‬

‫توانی هزرەكانی نێو ئەقڵی منداڵ بناسێت‪ ،‬هەر لەبەر ڕۆشنایی‬

‫بایەخی میللی لەئەمەری ا و بەریتانیا وروژاند‪ .‬بەاڵم‬

‫ئەوەی (هێربێت) پێش ەشی كرد ئەو هزرە نوێیانەیە كە‬

‫توێژینەوەكان لەسەر مێشك ئەوەی سەلماند كە ئەم تیۆرییە‬

‫بەشێوازی گونجاو و ماقووڵ دێنەدەرەوە لەو كۆمەڵە هزرانەی‬

‫درۆیە لەبناەەوە‪ .‬هەرچۆنێك بێت‪ ،‬گاگ (‪ )Gall‬نووشووستی‬

‫لەنێو ئاوەزدا هەن‪ .‬نموونەی ئەوەش‪ ،‬كاتێك مامۆستا وانەیەك‬

‫هێنا لەو هەوڵەیدا كە دەیویست جوگرافیای سەر ب اتە تەرازوو‬

‫سەبارەت بەدابونەریتی باڵندە بەخوێندكارەكانی دەڵێتەوە كە‬

‫یان پێوەرێك بۆ توانستی ئەقڵی‪ ،‬بەاڵم سەركەوتنی بەدەست‬

‫مندااڵن وا ڕاهاتوون بیبینن و بزانن دەربارەیان‪ ،‬پاشان ئەو‬

‫هێنا لەو بوارەدا كە دڵنیای كردینەوە كە پەیوەستی توندو تۆڵ‬

‫زانیارییە نوێیانە بەو كۆمەڵە هزرە تایبەتانەوە دەبەستنەوە‪.‬‬ ‫پاش ئەوەی بۆچوونی هێربێرتمان تێپەڕاند‪ ،‬بەوەی كە ئەق‬ ‫كۆمەڵێك هزرن گشتیان لەپێناوی هەژمووندا تێدەكۆشن‪ ،‬با‬ ‫ڕامانێك‬

‫لەو‬

‫پەرەسەندنە‬

‫گرنگەی‬

‫دی ەدا‬

‫ب ەین‬

‫لەدەروونناسیدا كە بەزانستی (چاك بینی مێشك‪ /‬فراسە‬ ‫الدماەیە‪ /‬فرینۆلۆژی – ‪ )Phrenology‬ناودەبرێت‪ .‬ڕەنگە‬ ‫زانیاری ساكارت لەبارەی ئەم زانستەوە هەبێت‪ ،‬زۆرجار‬ ‫نەخشەی ڕوون اری سەری ئادەمیزاد دەبینی كە ئاماژە‬ ‫بەبەشەكانی بەنێوی (یادو بیرەوەری و قسە) لەدەرەوەی‬ ‫سروشتی ئەو پیاوەدا كە بە (پیاو چاكبین) ناسراوە‪ ،‬ئەویش‬ ‫لەگۆڕەپانی‬

‫تایبەت‬

‫بەنومایشە‬

‫باوەكان‪.‬‬

‫ئەم‬

‫پیاوە‬

‫ڕایدەگەیەنێت كە لەتوانایدایە‪ ،‬ئەو زانیاریەت پێببەخشێت كە‬ ‫توانای ئەقڵی جۆراوجۆرت هەیە‪ ،‬زانیاریت دەربارەی كەسێتی‬ ‫خۆت پێش ەش دەكات تەنیا بەدەست لێدانی شوێنە‬ ‫دەرپەڕیوەكانی سەرت‪ ،‬بەاڵم ئەگەر ئەم تیۆرییەو شێوازەكەی‬ ‫ڕاست بوونایە‪ ،‬ئەوا دەروونناسان دەیانتوانی هەزاران سەعات‬ ‫سوودمەند بن و بەفیڕۆ نەدەن لەهەوڵیاندا بۆ مەزەندە كردنی‬ ‫توانستی تاك و كەسێتییەكەی‪ ،‬بەاڵم جەفار و مەخابن‬

‫لەنێوان ئەق‬

‫و مێش دا هەیە‪ ،‬لەدەركەوتنی ئەگەری‬

‫چڕبوونەوەی هەڵچوونە دیاری راوەكان (انفعاالت معنیە)‬ ‫لەمەشدا گاگ شایانی ڕێز لێنانی گەورەتر بوو لەوەی چنگی‬ ‫كەوت‪ .‬مەحاڵە كە لێ ۆڵینەوە سەبارەت بەسای ۆلۆژیای هزر و‬ ‫بەهرە ژیرییەكان ڕۆژێك دێت پێویستی بەتێگەیشتنێ ی‬ ‫ڕاستی كۆئەندامی دەمارییە‪ ،‬لەوانەش مێش ی مرۆڤ‪ ،‬ئەگەر‬ ‫ئەق‬

‫لەكۆمەڵێك هزر پێ هاتبێت كە لەڕێگەی ئەندامە‬

‫هەستەوەرییەكانەوە بیگەنێت‪ ،‬داخۆ دەبێت چی بقەومێت‬ ‫لەنێوان شتی بینراو و كارامەیی كردارەكی بۆ بینینی‪ ،‬بیرۆكەی‬ ‫ئەو شتەش چییە؟ ئەی چۆن درك بەو شتە و شتەكانی دی ە‬ ‫دەكەین؟ مەزەندە كردنی (جۆن لۆك) تەواو دروست بووە‬ ‫كاتێك ویستی بیسەلمێنێت كە گشت زانیارییەكانمان‬ ‫لەدەرئەنجامی شارەزایی پێش وەختە و تێڕامانەكانمانەوە‬ ‫خەمڵیون كە بەبێ ئەوەش هزرەكان بوونیان نییە‪ ،‬شارەزایی و‬ ‫كارامەیشمان بریتییە لەیەكێتی هەستە جەستەییەكانمان لەڕێگەی‬ ‫ئەندامە هەستەوەرییەكانەوە‪ :‬وەك چاو و لووت و گوێ‪...‬هەوڵە‬ ‫فیزیۆلۆژییە جدییەكان بۆ بەرپەرچدانەوەی پرسیاری سەبارەت‬ ‫بەچۆنییەتی وەرگرتنی هەستەكان لەهەموو ڕاو هەستە‬

‫نیهت‌| ‪155‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫كارتێ راوەكاندا (انگباعات)‪ ،‬تەنیا لەسەرەتای نیوەی یەكەمی‬

‫زانایان وێبەر و فیخنەر كارو خزمەتی مەزنییان لەكایەی‬

‫سەدەی نۆزدەدا دەستی پێ رد‪.‬‬

‫دەستلێدان (اللمس) و توانستی جیاوازی لەنێوان كێشە‬

‫زانای س ۆتلەندی جارلس بێل (‪ )Charles bell‬دوو جۆر‬ ‫دەماری دۆزییەوە‪ ،‬ئەوانیش‪ :‬دەماری هەستەوەری و دەماری‬ ‫بزوێنەری‪.‬‬

‫جیاوازەكاندا پێش ەش كرد‪ .‬هەر لەڕۆژگاری ئەواندا هەردوو‬ ‫هەستەوەری‬

‫بۆن ردن‬

‫و‬

‫چێژ‬

‫وەرگرتن‬

‫خوێندراو‬

‫لێ ۆڵینەوەیان لەسەر كرا‪ .‬ویبەر‪-‬ی زانا لەم كایەیەدا خزمەتی‬ ‫بەرچاوی پێش ەش كرد‪ .‬دەرئەنجامی ئەو ئەزموون و‬

‫دەماری هەستەوەری‪ ،‬وریاكەرەوەی هەستی دەگوێزنەوە بۆ‬

‫تاقی ردنەوە فیزیۆلۆژییانە و دۆزینەوەكان هەنگاوی گەورە‬

‫مێشك‪ ،‬دەماری بزوێنەریش‪ ،‬وەاڵمدانەوە دەگوێزێتەوە بۆ‬

‫بوون بەرە و بڕوا بوون بەوەی بیرو هەستی ویژدانی و‬

‫بەشە گونجاوەكانی لەش‪ .‬ئەم دۆزینەویە هێند پڕ بایە و‬

‫ئارەزوومان و ویستمان دەكرێت شرۆڤە ب رێن پێ ەوە‬

‫بەهادار بوو بۆ ئەو زانایانەی لەلێ ۆڵینەوەی كاری جۆراو‬

‫بەزمانی كۆئەندامی دەماریی‪.‬بەاڵم پش نینەكان بەوردی‪،‬‬

‫جۆری مێش دا گەشتبوونە قۆناەی كۆتایی‪ .‬یەكەمین زانایەك‬

‫ئەوەیان ئاش را كرد‪ ،‬كە تێگەیشتنی مەتریاڵی لەپرۆسە‬

‫لەكایەی فیزیۆلۆژیدا زانای س ۆتلەندی پێیر فلۆرانس‬

‫ژیرییەكان ناكرێت بەرجەستە ب رێن و بپارێزرێن‪ ،‬هەرچەندە‬

‫(‪ )Pierre Flourens‬بوو كە تاقی ردنەوەكانی لەسەر‬

‫كەس ناتوانێت ن ۆڵی لەگرنگی ڕۆڵی كۆئەندامی دەماری‬

‫مێش ی كۆتر بەئەنجام دابوو‪ .‬ئەم كارەشی جیاواز بوو لەكاری‬

‫(وەك گشت) ب ات‪ ،‬لەكرداری ئەقڵی و هەڵسوكەوتماندا‪.‬‬

‫فرینۆلۆژییەكان‪ ،‬چون ە كارەكەی هەڵگری مۆركی پرسی‬ ‫زانستی جێگیری پێوە دیار بوو‪ ،‬ئەوەی سەلماند كە مێشك‬ ‫وەك (گشت‪ /‬كل) كاردەكات‪ ،‬كاتێك هەر بەشێ ی ئامادەباشی‬ ‫تێدا دەبێت‪ ،‬نەك بەبەشی جوودا وەكو چۆن کگاگک و‬ ‫قوتابییەكانی بڕوایان وابوو‪ .‬بوونیاد و سروشتی پێ هاتەی‬ ‫مێشك بوونە بابەتی زانستی گرنگ‪ ،‬بەخێرایی ئەوە‬ ‫دۆزرایەوە كەوا مێشك لەدوو ماددەی جیاواز پێ دێت‪:‬‬ ‫ماددەیەكی سپی و ماددەیەكی خۆڵەمێشی‪ .‬ماددە خۆڵەمێشییەكە‬ ‫لەسێڵی دەماریی پێ هاتووە و ماددە سپییەكەش لەڕیشاڵی‬ ‫دەماریی گوێزەرەوە پێ هاتووە‪.‬‬ ‫زانای س ۆتلەندی مارشاڵ هۆڵ (‪ )Marshal Hall‬ئەوەی بۆ‬ ‫دەركەوت كە ڕەنگە جووڵەی جەستەیی دیاری راو هەبێت بەبێ‬ ‫یارمەتی مێشك ڕووبدات‪ ،‬تاقی ردنەوەكانی لەسەر هەندێك‬ ‫گیاندار ئەنجامدا كە سەربڕدرابوون‪ ،‬ئاكام و دەرئەنجامەكان‬ ‫ئەوەیان ئاش را كرد كە هەندێك جووڵەی جەستەیی‬ ‫لەدەرەوەی چێوەی هەست یان كۆنترۆڵی ویستدان‪ .‬ئەزموون و‬ ‫تاقی ردنەوەی زۆر لەسەر كۆئەندامی دەماریی و دۆزینەوەكان‪،‬‬ ‫بایەخدانی بەئەندامەكانی هەستەوەرییەوە قوڵتر كردەوە‪،‬‬ ‫ناوداران و ناو گەلێ ی زۆر ناسراو هەن كە خوێندكاری‬ ‫تێ ۆشەر لەدەروونناسیدا باشیان دەناسن و لەوانەش زانا‪:‬‬ ‫هێلمۆلتز (‪ )Helmoltz‬و هێرینگ (‪ )Hering‬و وێبەر‬ ‫‪ Weber‬و فیخنەر ‪ ،Fechner‬كە تیۆرییان سەبارەت بە‬ ‫(بینین) و زانا هلمولتز دەربارەی (بیستن) كاری كردووە‪ .‬بەاڵم‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 006‬‬

‫هەتاكو‬

‫چاخی چارلس داروین (‪)Charles Darwin‬‬

‫بایەخدان بەدەروونناسی چڕبووبۆوە لەچۆنییەتی دەست ەوتنی‬ ‫زانیاری لەالیەن مرۆڤەوە لەجیهانی دەوروبەری خۆیەوە‪ ،‬و چۆن‬ ‫وەكو ئاكامی شارەزاییەكەی كارلێ ی لەگەڵدا دەكات‪ .‬بەاڵم‬ ‫یەكێك لەهەرە دیارترین دەرئەنجامی كارلێك لەسەردەمی‬ ‫داروین‪-‬دا پێش ەش كرا بێت هۆكاری نوێبووە لەلێ ۆڵینەوەی‬

‫دەروونناسیدا – كە ئەویش بیرۆكەی پەرەسەندنە‪ :‬هەموو‬

‫كورت ردنەوە (قانون االقتچاو) ‪ Low of Parsimony‬كە‬

‫شێوەكانی بوونەوەرە زیندووە بااڵكان لەشێوە نزمەكان‬

‫بەپێویستی دەزانێت شرۆڤەی ڕەفتاری گیانلەبەر بەئاسانترین‬

‫الیەنە‬

‫شێوە ب ات كە دەكرێت بەڕێگا و وشەی سادە لێ بدرێنەوە‬

‫هاوبەشەكانی ڕەفتاری مرۆڤ و ڕەفتاری گیانلەبەران ب رێت‪.‬‬

‫بەمەرجێك هەموو ڕاستییەكان لەبەرچاو بگیرێت‪ .‬بۆ نموونە‬

‫هەڵەشە ئەگەر بووترێت كە داروین یەكەمین كەسێ ە بیرۆكەی‬

‫دەربارەی ئەوە‪ ،‬چیرۆكی سەگی ئەو شوانەیە كە دەچێتە كڵێسا‬

‫پەرەسەندنی ڕگەیاندبێت‪ ،‬بیرۆكەكە زۆر كۆنترە لەداروین‪،‬‬

‫لەگەڵ خاوەنەكەیدا‪ .‬بەپێودانگی شێوازی چیرۆكئامێزی‬

‫بەاڵم لەڕاستیدا ئەو بوو كە شێوەیەكی تایبەتی پێبەخشی‪ ،‬پاش‬

‫(تیۆرییەكەی رۆمانس) ئەو سەگە دەچێت بۆ كڵێسا‪،‬‬

‫ئەوەی سااڵنێ ی دوورودرێژ لەتۆژینەی جیددی كاری دەكرد‪.‬‬

‫لەبەرئەوەی وەكو خاوەنەكەی دیندارە‪ ،‬بەاڵم بەپێی یاسای‬

‫لەهەمان ماوەدا‪ ،‬هەربەرت سپنسەر (‪)Herbert Spencer‬‬

‫كورت ردنەوە‪ ،‬دەبێت بڵێین‪ :‬ئەو سەگە چوو بۆ كڵێسا‬

‫كە پرەنسیپی دەروونناسی نووسی لەساڵی ‪1155‬دا‪ ،‬بایەخی‬

‫لەبەرئەوەی دەیەوێت لەگەڵ خاوەنەكەیدا بێت‪ ،‬بێجگە لەو‬

‫هاوشێوەی بەبیرۆكەی پەرەسەندن دا‪ .‬ئەوەی كە بۆ‬

‫زانایانەی ناومان هێنان پێشتر‪ ،‬دەبێت ناوی هەریەك‬

‫دەروونناسی پێش ەشی كرد لەگۆشەی بایۆلۆژییەوە بوو‪ ،‬ئەو‬

‫لەسۆرندایك ‪ Thorndike‬لەئەمەری ا و كۆهلەر ‪Kohler‬‬

‫بڕوایەی هەبوو كە خەسڵەتە وەرگیراوەكان لەباوكانەوە بۆ‬

‫لەئەڵمانیا بێنین‪.‬‬

‫پەرەیانسەند‪-‬‬

‫هەروەها‬

‫پێویست‬

‫بوو‬

‫تێبینی‬

‫ڕۆڵەكانییان دەگوێزرێنەوە‪ ،‬ئەم بۆچوونەش بەپەڕگیری‬ ‫ناوبراو هێرشیان كردە سەر‪ ،‬ڕەخنەگر ویسمان ‪weisman‬‬ ‫هێرشی كردە سەر‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا‪ ،‬ئەو وێنە شۆڕشگێڕییەی‬ ‫تیۆری پەرەسەندن هەیبوو‪ ،‬بەاڵم بێبەر نەبوو لەڕاستی‪ .‬هەر‬ ‫لەڕۆژگاری سپنسەرەوە دەروونناسەكان ئەو بڕوایەیان لەال‬ ‫گەاڵڵە بوو كە دەڵێت‪ :‬هەموو تاكێك خەسڵەتە نەژادییەكانی بۆ‬ ‫دەمێنێتەوە‪ ،‬هەرچەندە هەندێ یان بڕوایان وابوو كە خەسڵەتە‬ ‫وەرگیراوەكانی باوك دەگوێزرێنەوە بۆ نەوەكان‪.‬‬

‫ئەوەی كە داروین و سونسدەر پێشكەشدیان كدرد‬ ‫بۆ سایكۆلۆژیا‪ ،‬شایستە و شایانی وتن بوون‪ ،‬كە‬ ‫بەپێویسددددت دانددددرا لێكددددۆڵینەوەی ئەقاددددی‬

‫زانایەكی دی ە كە فرە الیەن و بایەخی لەدەروونناسیدا هەبووە‬ ‫پاش داروین و سپنسەر الیەنگری ڕاستی بوو لەلێ ۆڵینەوەی‬ ‫ڕەفتاری مرۆڤ و گیانلەبەراندا وەكو یەك‪ .‬یەكەم كاری‬ ‫گرنگی سەبارەت بەبلیمەتی بۆماوەیی‬

‫‪Hereditary‬‬

‫‪ Genius‬ئەنجامدا‪ .‬كە بەپاڵپشتی تیۆری بۆماوەیی(ن ریە‬ ‫الوراثیە) بوو‪ ،‬بەڕای ئەو‪ :‬بلیمەتی و هەڵ ەوتوویی لەنێو‬ ‫بنەماڵە و خێزانەكاندا دەگوێزرێتەوە‪ ،‬ئەم شتەش بەدیوێ دا‬ ‫ڕاستە و بەدیوەكەی دی ەدا دەبێت س‬

‫لەبڕوا پێ ردنی‬

‫ب ەینەوە‪ ،‬چون ە ناتوانرێت بەئاسانی و بەتێروتەسەلی‬ ‫توانستی ژیریی شرۆڤە ب رێت و لێ بدرێتەوە‪ .‬لەپاڵ‬ ‫بۆماوەییدا پێویستە هۆكارەكانی دی ەش بەهێند وەربگرین‪،‬‬ ‫بەتایبەت ئەوەی كە پەیوەندی هەیە بەژینگەوە‪ .‬بۆ ئەوەی‬

‫ئددادەمیزادی بكرێددت‪ ،‬نەك هەر لەپەیوەندیدددا‬

‫مافیش بدەین بەگالتۆن دەبێت بەڕاش اوی بڵێین كە ئەو‬

‫بەژیدددنگەوە بەڵكدددو بەنیسدددبەت پەیوەنددددی‬

‫هۆكاری ژینگەی فەرامۆش نەكردووە بەتەواوی هەرچۆنێك‬

‫بەباكگراوند و پێشینەی بۆماوەییەوە‪.‬‬ ‫سروشتییە كە ئەو جەخت ردنەوەیە بایەخدان بەدەروونناسی‬ ‫گیانداران دەوروژێنێت‪ ،‬لەزانا دیارەكانی ئەم كایەیەش بریتی‬ ‫بوون لەفابەر ‪ Faber‬كە لێ ۆڵینەوی سەبارەت بەڕەفتاری‬ ‫مێروو ئەنجامدا‪ ،‬زانا رۆمانس ‪ Romanes‬كە لێ ۆڵینەوەی‬ ‫سەبارەت بەگیانلەبەران ئەنجامدا‪ ،‬هەڵەی گەورەشی كرد لەوەدا‬ ‫كە ڕەفتاری مرۆڤی لەڕەفتاری گیانلەبەرەوە هەڵهێنجا‪ .‬هەروەها‬ ‫زانا مۆرگان ‪ Morgan‬كە شێوازی چیرۆك ئامێزی‬ ‫چەواشەی ڕۆمانسی ڕاست كردەوە‪ ،‬بەپێش ەش كردنی یاسای‬

‫بێت‪ ،‬لێ ۆڵینەوەكەی دەربارەی بەهرەی خۆڕس ی تاك‪،‬‬ ‫گەیاندیە ئەو دەرئەنجامەی بابەتی چاكتر كردنی وەچە‪ ،‬واتە‬ ‫زانستی چاك كردنی ڕەگەزی ئادەمیزادی‪.‬‬ ‫لێ ۆڵینەوی بۆماوەیی (الوراثە) تاقە خزمەتێك نییە كە گالتۆن‬ ‫پێش ەشی ئەم زانستەی كردبێت‪ ،‬لێ ۆڵینەوەكەی سەبارەت‬ ‫بە(بیرداهاتن و خەیاڵ ردنەوە) بەسروشتی خۆی پەیوەستتر‬ ‫بوو بەدەروونناسییەوە وەك لەبۆماوەیی‪ ،‬ئامانجی ئەوە بوو‬ ‫شێوەكانی‬

‫خەیاڵ ردنەوە‬

‫بدۆزێتەوە‬

‫كە‬

‫تاكەكان‬

‫لەبەبیرهاتنەوەیاندا بەكاریدێنن‪ .‬لەنێو خەڵ ی نەخوێندەواردا‬ ‫بەتایبەت مندااڵن‪ ،‬ئەم لێ ۆڵینەوەیە كۆتایی بەگالتۆن نەهێناوە‬

‫نیهت‌| ‪157‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫هەرگیز‪ ،‬چون ە تاكو ئێستا خوێندكارە توێژەرەوەكان‬

‫دەبێت زانیاری بنەڕەتی دەربارەی جەستە (الجسد) وەدەست‬

‫سەرقاڵن پێوەی‪ .‬سەرباری ئەوەش گالتۆن بایەخی زۆری‬

‫بێت)‪ .‬بەالی ئەوەوە ئیدی وتووێژ سەبارەت بەپەیوەندی ئەق‬

‫بەتوانستی ئەقڵی تاك داوە‪ ،‬پش نینەكانی ئاماژە بۆ ئەوە‬

‫و جەستەوە نامێنێت‪ ،‬چون ە بەدوو زنجیرەی هاوتەریب وێنای‬

‫دەكەن كە دەروونناسە پەروەردەییەكان لەسەرەتای كارێ ی‬

‫كردبوو‪ .‬لەو چركەیەدا كە كردارە ژیرییەكان دەست پێدەكەن‪،‬‬

‫وروژێنەردان كە پراكتی ی لێ ۆڵینەوەكان دەكەن سەبارەت‬

‫كردارە جەستەییەكانیش چوونیەك دەست پێدەكەن و‬

‫بەمەزەندە كردنی زیرەكی مرۆڤ لەڕێگای تاقی ردنەوەی‬

‫بەپێچەوانەشەوە هەر ڕاستە‪ .‬لەڕاستیدا ئەم كردار و پرۆسانە‬

‫تاكەكانەوە‪ .‬ئەگەرچی هەریەكە لەكاری فیزیۆلۆژی و كاری‬

‫بەهەردوو جۆرەكەی لەدوو شەمەندەفەر دەچن كە لەسەر دوو‬

‫ئەزموون اری چێژبەخشن‪ ،‬بەاڵم زۆرینەی هزرەكانی نێو‬

‫هێڵی هاوتەریب پێشبڕكێ ب ەن‪ .‬زانا (بەین ‪ )Bain‬بەرامبەر‬

‫دەروونناسی لەئەقڵی فەیلەسوف و بیرمەندەكانەوە سەرچاوەی‬

‫بەڕێبازی پەیوەندیداری و قبوڵ ردنی لەگەڵ بڕوای (میل ‪)Mill‬‬

‫گرتووە‪ ،‬كارەكانی ئەوانیش بەدەروونناسی سیستمی ڕێ وپێك‬

‫زۆر نزی ن‪ ،‬بەاڵم ئەمیان گرنگی زیاتریدا بەهۆكاری تێ ۆشان‬

‫ناونراوە كە جوودابوون لەسای ۆلۆژیای فیزیۆلۆژی و‬

‫و ئەنگێزەكان (ال فاب و الغرائز) ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە‬

‫سای ۆلۆژیای ئەزموونی‪ ،‬دەتوانین بیرمەندان‪ :‬ئەرستۆ و‬

‫ئەق‬

‫وەك مەكینە یان ماشێنێك كارناكات هەروەكو چۆن‬

‫ئۆگەستین و ئەفلۆتین و دی ارت و كۆمەڵێ ی دی ە و‬

‫ڕێبازی كۆنی پەیوەندیداری ڕایگەیاند‪ ،‬چون ە چاالكی كاتی‬

‫لەوانەش‪ :‬لۆك و هێربێرت لەقوتابی هەمان قوتابخانە و‬

‫ژیری لەدەرەوەی شانشینی هزرەكاندا بوونی هەیە‪.‬‬

‫ڕێبازن‪ .‬لەپێناوی ئەوەی ئامانجمانە بیگەینێ‪ ،‬دەكرێت چاوێك‬ ‫بەكەسایەتییە سەرەكییە ناودارەكانی چاخی نۆزدەدا بگێڕین‪.‬‬ ‫میل ‪J.S. Mill‬‬ ‫بەبیرمەندانی‬

‫بەرامبەر بەو بیرمەندانە وەستایەوە كە‬ ‫ڕێبازی‬

‫پەیوەندیداری(‪)1‬‬

‫ناسرابوون‪،‬‬

‫‪ Associationists‬كە باوكیشی یەكێك بوو لەوان‪ .‬ئەو‬ ‫بیرمەند و زانایانە بڕوایان وابوو كە ئاوەز (ئەق ) بریتییە‬ ‫لەهزری پەیوەست پێ ەوە‪ ،‬بەاڵم كیمیای ئاوەزی‪ ،‬ئەوەشی‬ ‫بەدرۆ خستەوە كە نەیتوانیوە چۆنیەتی باوەڕهێنان بەشتەكانی‬ ‫ڕوون نەكردۆتەوە‪ ،‬واتە داڕشتنی ڕێسا و پێ هاتەی تیۆرییەكان‬ ‫لەهەمان بیر و هزر‪ ،‬ڕەخنەكەی ڕاست بوو هەرچەندە‬ ‫بەتەواوەتی دانەبڕابوو لەڕێبازی پەیوەندیداری (المذهب‬ ‫الترابمی)‪.‬‬

‫فەیلەسوف و بیرمەندی ئەڵمانی (لۆتز ‪ )Lotze‬جەختی لەسەر‬ ‫پەیوەندی ئەق و كۆئەندامی دەماریی كردۆتەوە‪ ،‬هەرچەندە كە‬ ‫ئاماژەی بۆ ئەستەمی گۆڕانی ژیرییە بۆ پەیوەندی ئاڵوگۆڕی‬ ‫فیزیۆلۆژی‪ ،‬ئەمەش ریفۆرمی كاتیی ئاڕاستەكانی هزر بوو‬ ‫لەسەروەختی خۆیدا‪ ،‬كاتێك فیزیۆلۆژیستەكان بەگشتی بیری‬ ‫لێ ۆڵینەوەی ئەندامی دەمارییان هاتەوە بیر‪ .‬لۆتز زانایەكی‬ ‫فیزیۆلۆژی بووە‪ ،‬بەاڵم بایەخی فەلسەفی ئەو لەلێ دانەوەی‬ ‫مادییانەی ئەقڵی ئادەمیزادی ئازادی كرد‪ .‬ئێمەش قەرزارباری‬ ‫ئەوین لەسەرزانست و ئامۆژگارییەكانی بۆ زانایانی ڕێبازی‬ ‫ماددی‪.‬‬ ‫یەكێ ی دی ە لەو زانایانەی لەدەروونناسی سیستمیدا‬

‫یەكەمین كەسێك كە دەروونناسی بەزانستێك و بابەتێ ی‬ ‫سەربەخۆ دانا و بەلقێك لەلقەكانی فەلسەفە و فیزیۆلۆژیای دانا‪،‬‬ ‫زانا (ئالێ ساندەر بەین‪ )Alexander Bain /‬بوو كە كاتی‬ ‫خۆی بۆ ئەم زانستە تەرخان كرد یەكەمین كەسێك بوو‬

‫كۆششیان هەیە‪ ،‬زانا سیلی ‪-Sally‬ە‪ ،‬كە كتێبەكەی‬ ‫(سەرەتایەك لەدەروونناسیدا) جێی كتێبی بەین ‪ -Bain‬ی‬ ‫گرتەوە و وەكو كتێبێ ی فێركاری بەنێو خوێندكارەكاندا‬ ‫باڵوبۆوە و دەخوێندرایەوە‪.‬‬

‫كتێبێ ی لێ ۆڵینەوەی لەبارەوە دانا‪ ،‬ئەم كتێبە لەدوو بەشدا‬

‫زانایەكی دی ە (وارد ‪)Ward‬ە كە وتارە سەرنجڕاكێشەكەی‬

‫ساڵی ‪،1155‬‬

‫لەچاپی نۆیەمی دائیرەی مەعاریفی بەریتانیدا نووسی‪ ،‬كە‬

‫دووەمیان‪ -‬ویست و هەڵچوونەكان ساڵی ‪ ،1159‬لەسەروەختی‬

‫پاشتر لەچاپی یازدەیەمدا بەرفراوانتری كرد‪ .‬لەكاتێ دا كە لۆتز‬

‫دەرچوونیاندا زۆر سوودمەند بوون و تاكو ئێستاش دەتوانین‬

‫وەشاند‪،‬‬

‫دەركەوت‪ :‬یەكەمیان‪-‬هەستەكان و ئەق‬

‫گورزێ ی كوشندەی لەلێ دانەوەی مادییانەی ئەق‬

‫چەند بەشێ ی تەواویان لێ بخوێنینەوە بەپەسەند كردن و‬

‫(وارد)‬

‫بایەخی زۆرەوە‪ .‬بەین ‪ Bain‬لەهەوادارانی ئەو بیرۆكەیە بوو‬

‫پەیوەندیداری نواند ئەویش بەپەردە الدان لەنووشووستی‬

‫كە دەیگوت‪ :‬بۆ تێگەیشتنی ئەق بەشێوەیەكی ڕاستەقینەیی‪،‬‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 008‬‬

‫یش‬

‫هەمان‬

‫هەڵوێستی‬

‫بەرامبەر‬

‫بەزانایانی‬

‫ئەوان لەلێ دانەوە و بیانوو هێنانەوەی گونجاندنی ئەق و‬

‫پێر ئەوەی سایكۆلۆژیا لەنێو زانسدتەكاندا جێدی خدۆی‬

‫داهێناندا‪.‬‬

‫بكاتەوە‪ ،‬پێویست بوو كە هەندێك تاقیكاری بەئەنجدام‬

‫نووسەرێ ی دی ە لەوانەی بەلێشاو كتێبەكانی دەخوێندرێتەوە و‬

‫بگەیەنێت بۆئەوەی زیاتر بدابەتی بێدت‪ ،‬لەم بوارەشددا‬

‫دەخوێندرێت‪ ،‬زانا (ستاوت ‪– )Stout‬ە كە كتێبەكەی‬ ‫(كورتەیەك دەربارەی دەروونناسی) جێگای بەرزی داگیر‬ ‫كردووە لەتاقی كتێبخانەی هەموو خوێندكارە كۆشش ارەكانی‬ ‫خوێندنی دەروونناسیدا‪.‬‬

‫گالتۆن ‪ Galton‬كاری زۆری كردووە‪.‬‬ ‫بەاڵم زانای ئەڵمانی واندت ‪ Wandt‬لەشاری الینبرگ‪،‬‬ ‫بیركردنەوەی لەسەر كارێ ی گرنگی سەرسام ەر چڕ كردەوە‬ ‫لەبواری سای ۆلۆژیای ئەزموونیدا كە لەبەشی داهاتووی ئەم‬ ‫نامیل ەیەدا دەگەڕێمەوە الی واندت و پەیوەندی ئەو‬ ‫بەقوتابخانەی دەروونناسی تێڕامانی ناوەكی (علم النفس التأملی‬ ‫الباگنی‪ .)Psychology introspective /‬لێرەدا دەكرێت‬ ‫بیروڕای ڕوون ب ەینەوە بەوەی كە ئەق لەهەستی پەیوەستیدار‬ ‫پێ هاتووە‪ ،‬ئاوەهاش ئەویش دەبێتە الیەنگری نزی ی هێربێت‬ ‫لەزانیارییەكانی لەسەر هزر و وێنەی زەینی و زاراوە‬ ‫هوونەرییەكاندا‪ ،‬دەربارەی تواندنەوەی هزرەكان و ئاڵۆزییان‬ ‫نووسی‪ ،‬زیاتر لەوەش ڕۆیشت و سەبارەت بەوەرگرتن‬ ‫‪ Assimilation‬قسەی كردووە‪ ،‬واتە مژینی نواندن‪ ،‬وەك‬ ‫نواندنی خواردن‪ -‬كە بریتییە لەپرۆسەی وەرگرتن یان‬ ‫هەڵمژینی هەستێك بۆ هەستێ ی دی‪ .‬واندت بیرۆكەیەكی نوێی‬ ‫بۆ دەروونناسی پێش ەش كرد كە بریتی بوو لەتیۆری هەستی‬ ‫ویژدانی سێ ڕەهەندی ‪ .Theory of Feeling‬پێشتر‬ ‫وادەزانرا كە هەستی ویژدانی بریتی بووە لەخۆشی و خەمگینی‬ ‫و ماوەی بەردەوامی و قووڵیان‪ .‬بەاڵم بەالی واندت‪-‬ەوە سێ‬ ‫دەستە لەهەستی ویژانی دوالیزمی جەمسەری هەن و بریتین لە‪:‬‬ ‫خۆشی و دڵتەنگی (ناخۆشی) و شڵەژان و خاو بوونەوە و‬ ‫هەروەها هێمنی و دڵەڕاوكێ‪ .‬لەتاقیگەی خۆیدا لەشاری‬

‫‪Systematic‬‬

‫ناودارترین دەروونناسی سیستماتی ی‬

‫‪ Psychology‬لەئەمەری ا زانا ولیەم جیمس‬

‫‪William‬‬

‫‪-James‬ە كە ئەویش وەك زاناكانی پێش خۆی لەكایەی‬ ‫فیزیۆلۆژییەوە‬

‫دەبێتە‬

‫دەروونناس‪،‬‬

‫كە‬

‫دواجار‬

‫وەك‬

‫فەیلەسووف و بیرمەندێك دەركەوت‪ ،‬بەاڵم پێویستی بەڕوونی‬ ‫و ئاش رایی بوو‪ .‬هەر كەسێك بخوازێت دوو بەرگی كتێبەكەی‬ ‫(پرەنسیپەكانی دەروونناسی) بخوێنێتەوە‪ ،‬ئەوا لەشێوازی‬ ‫خستنەبەر چاوی بابەتەكەیدا هەست بەبێزاری ناكات‪ .‬بێسوودە‬ ‫ئەگەر هەوڵ بدەین كارەكانی جیمس لەبواری سای ۆلۆژیادا‬ ‫كورت ب ەینەوە لەم تێڕوانینە كورتەدا سەبارەت بەمێژووی ئەم‬ ‫زانستە‪.‬‬

‫الینبرگ‪ ،‬زۆرێك لەخوێندكارە بەجۆشەكانی خۆیان خستە ژێر‬ ‫تاقی ردنەوەی دەروونییەوە كە واندت خۆی سەرپەرشتی دەكرد‬ ‫و ئامێرێ ی تایبەت دروست راوی بەكاردەهێنا بەمەبەستی‬ ‫پێوانەكردنی وەاڵمدانەوە ژیرییە گونجاوەكان بۆ هەر‬ ‫وریاكەرەوەیەكی جیاواز و جیاجیا‪ .‬تاقی ردنەوەی دی ە‬ ‫ئەنجامدران لەسەر بینین و بیستن و دەست لێدان (بەركەوتن)‬ ‫و چۆنیەتی پێوانەی كات و شوێن و پێ ەوەبەستنی وشەكان‬ ‫چەند دەخایەنن و چۆن وریایی قڵ‬ ‫تاكەكاندا‬

‫جیاواز‬

‫دەبێتەوە و چۆن لەنێوان‬

‫دەكەوێتەوە‪.‬تاقی ردنەوەش‬

‫سەبارەت‬

‫بەچۆنیەتی فێربوونمان بەئەنجام گەیەندرا‪.‬وا چاوەڕوان دەكرا‬ ‫كە دەروونناسی ئەزموون اری ڕەخنە بوروژێنێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەجۆشی‬

‫هەڵسوڕاوانی‬

‫تاقی ردنەوەكان‪،‬‬

‫ڕەخنەگرانی‬

‫نیهت‌| ‪159‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫دەستەوەستان ڕاگرت‪ ،‬هەربۆیەشە كارەكانیان بەجۆش و‬

‫هەبوو وەك ئەقڵی بەكۆمەڵ كە ئەوەش شتێ ە لەسەرووی‬

‫خرۆشەوە تەكانێ ی بەرەو پێشەوە دەدات‪.‬‬

‫تێ ەڵ كردنی ژیانی دەروونی تاك بەكۆمەڵەوەیە‪ .‬ئەم زانایە‬

‫ئەمڕۆش لەبەریتانیا و ئەمەری ا‪ ،‬ئەو خوێندكارانەی بابەتی‬ ‫دەروونناسی دەخوێنن و بۆ وەدەست هێنانی پلەی زانستی‪،‬‬ ‫پێویستە چەندان كاتژمێری ئەزموونگەریی لەالبۆرەكانی‬ ‫سای ۆلرژیادا بەسەربەرن‪ .‬لەڕاستیدا هەردوو دەروونناسان‬ ‫لەشاری ئەدنبەرە دكتۆر دریفەر ‪ Dr. Drever‬و دكتۆر كۆلنز‬ ‫‪ Dr. Colins‬ڕاستییان ڕاگەیاندووە كە (دەروونناسی كە‬ ‫بەشی ئەزموون اری بۆ خۆی تۆمار كرد‪ ،‬ئیدی لەمڕۆوە ئەم‬ ‫زانستە جیاوازێ ی مێژوییە – واتە شتێك لەزەمەنێ ی دی ەی‬ ‫گونجاودا ڕوودەدات‪ .‬هەروەها ناتوانین خۆمان بەدوور بگرین‬ ‫لەپۆلێن اری دەروونناسی بۆ گەگ یان بەشەكانی‪ ،‬چون ە گرد‬ ‫بوونەوەی زانیاری بەچەشنە جیاوازەكانی و چەندایەتییانەوە‪،‬‬ ‫لەناوەڕاستی سەدەی نۆزدەدا تۆژەرانی هاندا كە بابەتی تایبەت‬ ‫هەڵبژێرن و خۆیانی بۆ تەرخان ب ەن‪ ،‬ئیدی لێ ۆڵینەوە‬ ‫سەبارەت بەگەالن وەكو لێ ۆڵینەوەیەكی دەروونی دەستی‬ ‫پێ رد لەالیەن بیرمەندان و زانایانی ئەڵمانی هێگ ‪ Hegel‬و‬

‫لەدووتوێی سەرقاڵییەوە بوو بەالیەنی ژیانی دەروونی كۆمەڵە‬ ‫بەراییەكانەوە كە ئەم بیرۆكەیەی داڕشت‪ ،‬بەاڵم هەرچەندە‬ ‫تیۆرییەكەی سەرنج ڕاكێشە بەاڵم مرۆڤ هەست بەبێتوانایی‬ ‫دەكات لەپشتگیری كردنیدا و بەبەڵگەی زانستی بیسەلمێنێت‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەو تیۆرییەی كە نەرمتر بوو لەتیۆری داروینیزمدا ڕەگی‬ ‫داكووتیووە‪ ،‬كە پەرەسەندنی ئەقڵی مرۆڤی لەنێو ژینگەی‬ ‫كۆمەاڵیەتیدا ڕوون ردەوە‪ ،‬لەبری ئەوەی بڕوا بەئەقڵی كۆمەڵی‬ ‫بهێنرێت‪ ،‬هەردوو زانایان ستانلی هۆگ ‪-Stanly Hall‬ە و‬ ‫بالدوین ‪ Baldwin‬توێژینەوەیان ئەنجامدا لەچۆنیەتی‬ ‫پەرەسەندنی ئەقڵی مرۆڤ لەمیانەی كارلێ ی ژیرییەكان پێ ەوە‬ ‫لەنێو كۆمەڵدا‪ .‬یەكێ ی دی ە لەو زانایانەی خزمەتێ ی بەرچاوی‬ ‫پێش ەش بەسای ۆلۆژیای كۆمەاڵیەتی كردووە‪ ،‬زانا ماكدۆگل‬ ‫‪ Mcdougal‬بوو كە كتێبەكەی سەرەتایەك دەربارەی‬ ‫سای ۆلۆژیای كۆمەاڵیەتی ساڵی ‪ 1911‬كاریگەری گەورەی‬ ‫هەبووە بەسەر ئەم زانستەوە‪.‬‬

‫واندت ‪ Wandt‬كە پێشتر باسمان لێوەكرد‪ .‬هەروەها زانای‬

‫بەاڵم سۆرندایك ‪ Thorndike‬لێ ۆڵینەوەی ئەنجامدا‬

‫دەروونی فەڕەنسی كۆمت ‪ Comte‬و كتێبەكانی تایلۆر‬

‫دەربارەی سروشتی بنچینەیی وردی مرۆڤ لەبەر ڕۆشنایی‬

‫‪ Taylor‬وسێرجۆن بۆك ‪ Sir John Lubbock‬ی‬

‫سای ۆلۆژیای گیانداریدا‪ ،‬لەگەڵ جەخت كردنەوەی تایبەتی‬

‫ئەنترۆپۆلۆژی تەكانێ ی بەهێزی دایە بەر لێ ۆڵینەوەی‬

‫لەسەر ئامانجی ئەنگێزەیی لەنێو سروشتی خۆیدا‪ .‬لەم‬

‫دەروونناسی‪ ،‬پاش ئەوانیش ماریت ‪ R.R. Marett‬كە‬

‫ڕۆژگارەشدا سەبارەت بەم بابەتە نووسینێ ی زۆر بەئەنجام‬

‫بنەچەی ژیاری مرۆڤایەتی خوێند و لێی ۆڵییەوە‪ .‬هەروەها‬

‫گەیەندرا‪ .‬لەوانەش كە سەبارەت بەهەمان بابەتی نووسی زانا‬

‫زانای ئەڵمانی ڤەتیز ‪ Waitz‬لێ ۆڵینەوەیەكی تەواوی‬

‫ڕیڤەرز ‪ Rivers‬بوو لەكتێبەكەیدا (دەروونناسی و زانستی‬

‫دەربارەی ژیانی هوڤی و دڕندەكان پێش ەش كرد‪ ،‬كە پشتی‬

‫ڕامیاری) كە ساڵی ‪ 1923‬نووسیویەتی‪ ،‬هەروەها زانا ترۆتەر‬

‫بەبەڵگەی زۆر بەستبوو لەماوە جیاكاندا كۆكرابوونەوە‪.‬‬

‫‪ Trotter‬لەكتێبەكەیدا ئەنگێزەكانی مێگەگ لەئاشتی و شەڕدا و‬

‫ماكس موولەر ‪ Max Muller‬خزمەتی خۆی لەم كایەیەدا‬ ‫پێش ەش كردووە‪ ،‬كە لێ ۆڵینەوە زمانەوانی و ئەفسانەییەكەی‬ ‫كاریگەری‬ ‫‪Steinthal‬‬

‫بەنرخی‬

‫هەبووە‪،‬‬

‫هەروەها‬

‫لێ ۆڵینەوەی بەئەنجامدا‬

‫زانا‬

‫ستاینتاگ‬

‫لەسەر پەیوەندی‬

‫دەروونناسی بەزمانە جیاوازەكانەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم زانای فەڕەنسی ئەمیل دۆركهایم ‪ Durkheim‬خزمەتی‬ ‫گەورەی بەسای ۆلۆژیای كۆمەاڵیەتی (علم النفس ااڵجتماعی)‬ ‫پێش ەش كرد‪ .‬بەالی ئەوەوە‪ :‬بیرو هزری مرۆڤ چاالكییە‬ ‫ئەقڵییە تایبەتەكانی نییە بەتەنیا‪ ،‬بەڵ و بەرهەمی ژینگەی‬ ‫كۆمەاڵیەتییە كە تاك بەشێ ە لەو‪ .‬بڕوای بەهەبوونی شتێك‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 061‬‬

‫پێش ئەویش زانا گراهام واالس ‪ Graham Wallas‬كتێبی‬ ‫سروشتی ئادەمیزادی و زانستی ڕامیاری نووسی‪ ،‬هەروەها زانا‬ ‫باگیهۆت ‪ Bagehot‬سەبارەت بەسروشتییەكان و زانستی‬ ‫ڕامیاری نووسی‪.‬‬ ‫سەبارەت‬

‫بەسای ۆلۆژیای‬

‫منداڵ‪،‬‬

‫وەك‬

‫سای ۆلۆژیای‬

‫كۆمەاڵیەتی و سای ۆلۆژیای گیانداری‪ ،‬بەشێوەیەكی گشتی‬ ‫ڕەگی‬

‫خۆی‬

‫هەیە‬

‫لەنێو‬

‫دۆزینەوە‬

‫پێش ەوتووەكانی‬

‫سای ۆلۆژیادا‪ .‬بەاڵم وەك بابەتێ ی سەربەخۆ‪ ،‬تەمەنی‬ ‫لەسەدەیەك تێناپەڕێت‪ ،‬پێش ئەو مێژووەش تەنیا بریتی بوو‬ ‫لەچەند كتێبێ ی پەرشوباڵو دەربارەی ڕەفتاری نامۆ یان‬ ‫ناوازەی تێبینی راو الی مندااڵن‪.‬‬

‫یەكەم لێكددۆڵینەوەی ئاشدددكرا لەسددەر ئەقادددی‬ ‫مندددددداڵ لەسددددداڵی ‪1801‬دا دەركەوتدددددووە‪،‬‬ ‫كاتێدددددك تیددددددمان ‪ Tiedmann‬كتێبێكدددددی‬

‫ڕاستگۆییە كە بووترێت ئەم لێ ۆڵینەوەیە سۆزی جەماوەری‬ ‫بەرەو ئەم بەشی زانستە لەدەروونناسیدا بەرەو الی خۆی كێش‬ ‫كرد‪ .‬مرۆڤ دەتوانێت ئەوەش بڵێت كە دڵ ڕاكێشانەكە‬ ‫بەهێزبوو‪ ،‬لەكاتێ دا جۆری دی ەی سای ۆلۆژیای میللی‬

‫نووسددی بەندداوی دەفددتەری تۆمارێددك بددۆ ژیددانی‬

‫ساختەی‬

‫منددددداڵ كە لەسدددداڵی ‪1088‬دا بددددۆ زمددددانی‬

‫دەروونناسی‬

‫ئینگلیددزی وەرگێددڕدرا‪ ،‬هەروەهددا زانددا چددارل‬

‫نزیك‬

‫لەجادوو‬

‫هاندا‪،‬‬

‫خۆی‬

‫پەرەیسەند‪،‬‬ ‫لێیان‬

‫كە‬

‫خوێندكاری‬

‫بپارێزێت‪،‬‬

‫ئەویش‬

‫بەخوێندنەوەی ئەم بابەتە بەدانایی و هۆشیارییەوە‪ .‬جۆرێ ی‬ ‫دی ەی دەروونناسی كە ئاماژەی پێدەدەم لێرەدا‪ ،‬بریتییە‬

‫دارویددددددن خۆشددددددی بددددددایەخی گەورەی بەم‬

‫لەسای ۆلۆژیای نەخۆشی(‪ )Psychopathology /)2‬یان‬

‫بددددابەتە داوە و مدددداوەیەكی زۆر تۆمددددارێكی‬

‫ئەوەی كە هەندێجار بەسای ۆلۆژیای قواڵییەكان‪ /‬علم نفس‬

‫پەرەسدددددەندنی ژیدددددانی ڕۆژانەی ەی خدددددۆی‬ ‫هەڵگرتبوو‪.‬‬ ‫لەدووتووێی كتێبەكەیەوە سای ۆلۆژیای منداڵی كە ساڵی ‪1195‬‬ ‫باڵوی كردەوە‪ ،‬پاشان زانا بالدوین‪-‬یس لەئەمەری ا تەكانێ ی‬ ‫دی ەی بەم بابەتەدا و كتێبێ ی نووسی سەبارەت بەپەرەسەندنی‬ ‫ژیریی لەمنداڵ و وەچەدا هەروەك چۆن پێشتر كتێبەكەی‬ ‫ترەیسی ‪ ،Tracy‬دەروونناسی قۆناەی منداڵی هەمان ڕۆڵی‬ ‫بینی‪ ،‬هەروەها پێویستە بەتایبەتی باس لەزانای ناوداری‬ ‫فەڕەنسی ستانلی هۆڵ ب ەم‪ ،‬كە یەكەم تاقیگەی لەئەمەری ادا و‬ ‫لەساڵی ‪1113‬دا بۆ لێ ۆڵینەوەی دەروونناسی ئەزموون اری‬ ‫كردەوە‪.‬‬

‫چون ە توێژینەوە لەقواڵیی مێش دا دەكات سەبارەت بەزانینی‬ ‫هۆكارە جیاكانی ڕەفتاری مرۆڤ‪،‬چ سروشتی بێت چ ناوازە و‬

‫جیمس سیڵی ‪ James Sally‬یش ئەم بابەتەی بەهێزتر كرد‬

‫پێویستە كە‬

‫االعماق‪ Psychology depth /‬ئاماژەی بۆ دەكرێت‪،‬‬

‫كۆششی‬

‫قوتابخانەی‬

‫فەڕەنسی‬

‫بەسەرۆكایەتی بێنێی ‪ Binet‬بیر نەكەین و چاوپۆشی‬ ‫لێنەكەین‪ ،‬كە یەكەم دروست ەر بووە لەبواری تاقی ردنەوەكانی‬ ‫زیرەكی‪ -‬دا كە بۆ پێوانەكردنی زیرەكی منداڵ دیزایین‬ ‫كرابوو‪ ،‬كە پاشتر گەشەی پێدرابوو بۆ مەزەندە كردنی‬

‫دانسقە بێت‪ .‬ڕاستە ئەگەر بووترێت كە (چاكبوونەوەی‬ ‫دەروونی‪ /‬الشفاو النفسی) سەرەتاكەی لەنۆژداری (المب) ییەوە‬ ‫سەرچاوەی گرتووە‪ ،‬نەك لەهیچ لێ ۆڵینەوەیەكی ئەكادیمی‬ ‫جیددی دەروونناسیدا‪ ،‬پەیوەستییەكی زۆر پتەوی بەمێژووی‬ ‫خەواندنی موگناتیسی (التنویم المغناطیسی) ییەوە هەیە‪ ،‬كە‬ ‫یەكەمجار لەمیانەی (مێسمەرییزم‪ -‬المیزمریە‪)Mesmerism /‬‬ ‫لەساڵی ‪ 1115-1134‬دا پێش ەش را كە زانا مێسمەر‬ ‫(‪ )Mesmer‬دایهێنا لەدووتوێی تیۆرییەكەی (خەواندنی‬ ‫موگناتیسی) داو وەك شێوەیەك لەشێوەكانی خەوتن كە‬ ‫نۆژداری دەروونی بۆ نەخۆشەكانی خۆی دەخوڵقێنێت‪.‬‬ ‫مێسمەر بڕوای وابوو‪ ،‬كە هەڵەش بوو كە دكتۆر شلەمەنی‬ ‫مووگناتیسی تایبەت بۆ نەخۆشەكەی ڕەوانە دەكات كە دۆخی‬ ‫نووستن بۆ نەخۆشەكە فەراهەم دەكات كە ئیدی پێشنیازە‬ ‫چارەسەرییەكان شیاو دەكات‪ ،‬كە هەندێجار دەبێتە دۆخێك بۆ‬

‫زیرەكی گەورەكان بەكارهێنرا‪.‬‬

‫چارەسەری برین پێچی‪ .‬كاری هاوشێوەی ئەمەش لەشاری‬

‫پێوانە كردنی گەورەكان‪ ،‬ئەمڕۆ لەسووپادا پراكتیك دەكرێت‬

‫نانسی لەساڵی ‪1194‬دا لەالیەن زانا لیبۆڵت ‪-Liebeault‬‬

‫لەالیەن كۆمەڵێك لەدەروونناسە ڕاهێنەرەكانەوە لەو بوارەدا‪،‬‬ ‫هەروەها ئیتاڵیاش لەلێ ۆڵینەوەی دەروونناسی منداڵدا خزمەتی‬ ‫جۆراوجۆری پێش ەش كرد لەمیانەی میتۆدی پەروەردەیی‬ ‫مەدام (خاتوو مۆنتیسۆری) و زانای ئەڵمانی (كۆف ا ‪)Koffka‬‬ ‫ش سەرەتایەك لەسای ۆلۆژیای منداڵی لە (گەشەكردنی ئەق ) ی‬ ‫پێش ەش كرد‪.‬‬ ‫لەو لێکۆڵینەوانەش كە شایستەی بایەخە لەدەروونناسیدا‪،‬‬ ‫لێ ۆڵینەوەی (ئەقڵی ناوازە‪ /‬العقل الشاذ) بوو‪ ،‬بڕوام وایە كە‬

‫ەوە‪ ،‬هەروەها لەالیەن قوتابخانەی خەواندنی مووگناتیسی‬ ‫پاریسەوە‬

‫كە‬

‫(جاركۆت‬

‫‪)Charcot‬‬

‫ساڵی‬

‫‪1111‬‬

‫سەرۆكایەتی دەكرد‪ ،‬هەروەها جانێت ‪ Janet‬كە هەردووكیان‬ ‫كاریگەرییان بۆ سەر نۆژداریك هەبوو لەشاری ڤییەننا كە‬ ‫ناوی فرۆید ‪Freud‬بوو‪ ،‬وازی لەخەواندنی موگناتیسی هێناو‬ ‫بەرە و شێواز و میتۆدی (هاوپەیوەندی ئازاد‪ /‬التداعی حر‪/‬‬ ‫‪ )Free Association‬و لێ دانەوەی خەونەكان‪ ،‬توێژینەوە‬ ‫و دەرئەنجامەكانی فرۆید بایەخی نۆژدارەكانی دی ەی‬

‫نیهت‌| ‪161‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫وروژاند‪ .‬لەوانەش باس لەدووانیان دەكەین كە ئەوانیش دكتۆر‬

‫نەخۆشیش لەوەدایە كە وزەی پەنگخواردنەوەی نا‬

‫ئادلەر ‪ Dr. Adler‬و دكتۆر یۆنگ ‪ Dr. Yung‬كە دواجار‬

‫بدرێتە دەرەوە و ئاڕاستەی ئەو هەڵوێستانەی پێشوو ب رێنەوە‬

‫لەگەڵیدا ناكۆك بوون و لەتوێژینەوەدا بەردەوام بوون بۆ‬

‫كە لەناخدا گیری پێ خواردبوون شێواز یان میتۆدی‬

‫دۆزینەوەی لێ دانەوەی جیاواز سەبارەت بەپاساو هێنانەوە بۆ‬

‫بەكارهێنراوی ئادلەر بریتی بوون لەهاوپەیوەندی ئازاد و‬

‫نەخۆشییە ئەقڵییەكان‪.‬فرۆید لەتیۆرییەكەیدا جەختی لەسەر‬

‫شی اری خەون لەسەر شێوازەكەی فرۆید‪ ،‬بەاڵم بەئامانجێ ی‬

‫چەپاندنی سێ سی منداڵی كردەوە‪ ،‬ئادلەریش ئەو چەپاندنەی‬

‫جیاوازەوە‪.‬‬

‫دایە پاڵ (من‪ -‬انا‪ )Ego /‬یان مەیل و ڕەوتی خود سەلماندن‬ ‫(نزعە توكید الذات)‪ ،‬لەساڵی ‪ 1912‬شدا قوتابخانەیەكی‬ ‫ڕكابەری دامەزراند بەنێوی (قوتابخانەی سای ۆلۆژیای تاكێتی‪/‬‬ ‫مدرسە علم النفس الفردی)‪ ،‬بەالی فرۆیدەوە‪ ،‬هۆكاری بنەڕەتی‬ ‫بۆ‬

‫دەماریی‪/‬‬

‫نەخۆشی‬

‫نێرۆسێسی‪-‬‬

‫العصابی‪/‬‬

‫مرچ‬

‫‪ ،Neurosis, disease‬واتە نەخۆشی دەماریی ئەقڵی‪،‬‬ ‫لەخۆشەویستی نێوان منداڵ و باوانییەوە سەرچاوەی گرتووە‪،‬‬ ‫بەتایبەتی لەنێوان ڕەگەزە جیاوازەكانەوە‪.‬‬ ‫لەكاتێ دا ئادلەر بڕوای وایە كە هۆكار دەگەڕێتەوە بۆ هەست‬ ‫بەكەمی كردن كە لەسەرەتای ژیانی منداڵییەوە دەست پێدەكات‬ ‫و كەڵەكە دەبێت‪ ،‬بەهۆی ئەو هەست كردنەش منداڵ‬ ‫تێدەكۆشێت قەرەبووی ئەو دۆخە ب اتەوە بەكۆشش كردن‬ ‫لەپێناوی سەركەوتن بەسەر ئەوانی دی ەدا‪.‬بۆ وەدەستهێنانی‬ ‫ئەو‬

‫ئامانجەش‪،‬‬

‫ئەو‬

‫ڕێگایەی‬

‫لەمنداڵیدا‬

‫دەیگرێتەبەر‬

‫نموونەیەكە لەو ڕەفتارەیدا كە سااڵنی پاشتر دەبێت‪ ،‬بۆ وێنە‬ ‫لەالساری و سەركێشیدا نیشانی دەدات كە شێوازێ ە بۆ‬ ‫وەدەست هێنانی سەركەوتن‪ ،‬هەر بەو جۆرەش سەركێشی‬ ‫دەبێتە‬

‫ئامڕازێك‬

‫بۆ‬

‫وەدەست‬

‫هێنانی‬

‫ئامانجەكانی‬

‫لەسەروەختی باڵقبووندا‪ ،‬ئەگەر توانی لەڕێگەی ڕاگەیاندنییەوە‬ ‫بەنەخۆشی ئامانجەكانی وەدەست بهێنێت‪ ،‬ئەوا هەست‬ ‫بەنەخۆشی‬

‫دەكات‪،‬‬

‫كاتێك‬

‫نووشوستی‬

‫دێنێت‬

‫لەبەرەنگاربوونەوەی ئەو هەڵوێستانەدا كە لەقۆناەی باڵق‬ ‫بوونیدا دووچاری دەبنەوە‪.‬‬ ‫یۆنگ ‪ Jung‬هەستی بەوەكرد كە هەریەك لەفرۆید و ئادلەر‬ ‫نەیانتوانی لێ دانەوەیەكی كام و تەواو بۆ نەخۆشی دەماریی‬ ‫ئەقڵی پێش ەش ب ەن‪ ،‬ئەو جەختی لەوە كردەوە كە هۆكاری‬ ‫سەرەكی ئەم نەخۆشییە بریتییە لەنوشوستی وزەی ئەقڵی یان‬ ‫وزەی ژیان‪ /‬گاقە الحیاە‪– )Libido(3 /‬لیبیدۆ‪ -‬بۆ‬ ‫بەرەنگاربوونەوەی هەڵوێستی تایبەت‪ .‬شێوازی چارەسەری‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 062‬‬

‫فڕێ‬

‫ئامانجی ئەوەبوو كە هەڵوێستی نەستیی نەخۆش ئاش را‬ ‫ب رێت لەو ئاریشەیەی هەنووكە هەیەتی‪ ،‬ئامانجەكە بریتی بوو‬ ‫لەلێ ۆڵینەوە سەبارەت بەئارەزووی سێ سی منداڵی كە جێبەجێ‬ ‫نابن‪.‬ئەو قوتابخانەیەی كە یۆنگ بەدامەزرێنەی دادەنرێت‬ ‫بەقوتابخانەی شی ارخوازی‪ -‬المدرسە التحلیلیە ناسراوە كە‬ ‫ناكرێت تێ ەاڵوی ڕووبدات لەگەڵ هونەری دەروون شی اری كە‬ ‫فرۆید دایهێنا‪.‬‬ ‫دەربارەی ئەو سێ قوتابخانەیەی دەروونناسی نەخۆشی‪ /‬علم‬ ‫النفس المرضی تێبینی زۆرم هەیە كە بتوانم بیڵێم‪ ،‬بەاڵم كات و‬ ‫شوێنەكە بواری ئەو ئاخاوتنە نادات‪ ،‬بەاڵم ڕەنگە كاتێك كە‬ ‫خوێنەر لەخوێندنەوەی ئەم نامیل ەیە دەبێتەوە لەناخیدا‬ ‫ئارەزووی ئەوە دەكات كە بەدواداچوون بۆ ئەم بابەتە ب ات‪،‬‬ ‫دەشتوانێت لیستی كتێبی گونجاو لەمبارەیەوە بەئاسانی‬ ‫بەدەست بهێنێت‪ ،‬لەو نێوانەشدا ئەو كتێبانەی زانایانی دی ەیان‬ ‫دەست دەكەوێت كە الیەنگری فرۆید یان ئادلەر یان یۆنگ‬ ‫ناكەن بەشێوەیەكی ڕەها‪ ،‬ئەوەش ڕاناگەیەنن كە قوتابخانەی‬ ‫تایبەت بەوان دابمەزرێت‪ ،‬ئەوان هەاڵوێردین (اختیاریون) بۆ‬ ‫شێوازە جیاوازەكان‪ ،‬شێوازی چارەسەری ئەوان پشت بەو‬ ‫زانیارییانە وەردەگرێت كە لەقوتابخانەیەك زیاترەوە چنگیان‬ ‫كەوتووە‪.‬‬

‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫ئەم وتارە بریتییە لە بەشی یەكەمی ئەو نامیل ەیەی كە بەدوو بەش لەزنجیرەی (الموسوعە الصغیرە) ساڵی ‪-1986‬ەوە‬ ‫وەرگیراوە كە لە بەەداد دەردەچوو لەژێر ناونیشانی (علم نفسك علم نفس) تألیف‪ :‬الدكتور و‪ .‬أی سارجنت‪ /‬ترجمە‪ :‬باحثە‬ ‫الجومرد‪ /‬عدد ‪ /1986 /270-269‬بغداد گ‪.54-11‬‬

‫پەڕاوێزەكان‪:‬‬

‫‪ -1‬میتۆد یان ڕێبازی پەیوەندیداری (المذهب الترابمی) بریتییە لەوەی كە ژیانی ژیریی‪ /‬ئەقڵی وەها لێ دەداتەوە كە بریتییە‬ ‫لەدەرئەنجامی پەیوەندییەكان كە لەنێوان هەستەكان و واتاكانیدا ڕوویانداوە كە دەبنە پاشماوە و ئاسەوار بۆ‬ ‫هەستەوەرییەكان‪( .‬معجم مصگلحات علم النفس‪ /‬أستاذ منیر وهیبە الخازن ص‪.(24‬‬ ‫‪ -2‬سای ۆلۆژیا بۆ شی ردنەوەی نەخۆشییەكان بریتییە لەلی ۆڵینەوەی هۆكار و ئەرك و پرۆسە ئەقڵییەكان لەدۆخی‬ ‫نەخۆشیدا‪ ،‬هەروەها لێ دانەوەی گشت پشێوییە دەروونییەكان‪ ،‬لێ دانەوەیەكی سای ۆلۆژییانە نۆژداری ژیریش بریتییە‬ ‫لەجێبەجێ كردنی دەروونناسی نەخۆشی لەبواری خۆپاراستن و چارەسەریدا‪( .‬معجم مصملحات علم النفس ص ‪.(119‬‬ ‫‪ -3‬فرۆید ناوی لیبیدۆی بە سەر وزەی زیندوو بەخشی ئەنگێزەی سێ سی بەخشی‪ ،‬جەختی لەوەش كردەوە كە تەنیا وزەی‬ ‫ئەنگێزەی سێ سی ببەخشێت‪ .‬بەاڵم یۆنگ ئەم زاراوەیەی بەرفراوانتر كرد بەوەی كە وزەی دەروونی زیندوی گشتیش‬ ‫بگرێتەوە‪ ،‬وایدەبینی كە ڕواڵەتەكانی چاالكی ئادەمیزادی زیاتر بەرفراوانن و لێ دراو و تێ ەڵترن لەوەی كە هەموویان‬ ‫بدرێنە پاڵ ئەنگێزەی سێ سییەوە‪ ،‬بەڵ و وزەی ئادەمیزادی هۆكارە سێ سی و ناسێ سییەكانیشی تیادا تێ ەڵ دەبن‪( .‬معجم‬ ‫مصملحات علم النفس)‪.‬‬

‫مەدەنیەت‪:‬‬

‫بەگشتی مەدەنیەت بابەت لەزمانی ئۆرگینالەوە وەردەگرێت‪ ،‬بەاڵم لەبەرئەوەی یەکەم شارەزای زنجیرەی‬

‫(الموسوعە الصغیرە) یەن و ڕۆڵی لەهەشتاکانی سەدەی رابوردوودا لەبواری زانستە کۆمەاڵیەیەکان‪ ،‬و دووهەمیان وەرگێڕ‬

‫(حەمەی ئەحمەد ڕەسوڵ) یەکێکە لەئەکادیمست و لێکۆڵەرەوە چاالکەکانی بواری زانستە مرۆییەکان ‪ ،‬بەتایبەت کۆمەڵناسی‪.‬‬ ‫بەسوپاسەوە داوامان لێکرد ئەم بابەتەمان بۆ خووینەرانی ئازیز پێشکەش بکات ‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪163‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫تهوهری شار‬ ‫‪ ‬شار لەدونیابینى مۆدێرنەوە تاجەنگى جیاوازییەکان‬ ‫سمکۆ محەمەد‬

‫‪ ‬چەمکی چۆنیەتی ژیانی شاری‬ ‫(پێناسەکان‪ ،‬ئاست و هەڵسەنگاندنی لە پالندانانی شاری(‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬عەلی ئەحمەدی‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 064‬‬

‫شار لەدونیابینى مۆدێرنەوە تاجەنگى جیاوازییەکان‬ ‫سمکۆ محەمەد‬

‫شار یەکێک لەو دەرکەوتانەیە کەلەدواخ‬ ‫ملمالنێى نێوان سیستمى دەرەبەگى و‬ ‫سەرمایەدارییە‬

‫بەسەرکەوتنى‬

‫و‬

‫سەرمایەدارخ کۆتایى پێهات کەپێشتر‬ ‫فۆڕمێکى تایبەتى هەبوو‪ ،‬دواتر لەگەڵ‬ ‫هەر چەرخێکدا یان هەر سەدەیەکدا‬ ‫فۆڕمى گۆڕا و بوو بەناوەندێک بۆ‬ ‫بڕیارخ‬

‫سیاسى‬

‫و‬

‫بازرگانى‬

‫و‬

‫کۆکردنەوەخ نەتەوە و ئاین و گروپە‬ ‫کۆمەاڵیەتیەکان و هتد‪ ،‬چونکە پێشتر پێوەر بۆ شار رۆشنبیرخ و فەلسەفە بوو هەروەک لەدەوڵەت شارخ یۆنانیدا دەبینین چۆن قسە‬ ‫لەسەر شاربوون و فراوانى چەمکەکە دەکرێت‪ ،‬لەشوێنێکى دیکەشدا پێوەر سەنعەت و فرە کولتوورخ و فرە زمانى و هۆکارە‬ ‫جیاوازەکانى گواستنەوەخ ئینسان و شتومەک و هەروەها گرینگترین الیەنیشى ئازادخ تاک و تاکگەرایى بوو کەپێشتر شوێن‬ ‫جەهەنمێک بوو بۆتاک و دواتر لەشاردا بزربوو هتد‪ ،‬شار ئەو چەمکەیە کەقسەوباسێکى زۆرخ لەسەر کراوە‪ ،‬ئێمە لێرەدا چەند‬ ‫الیەنێکى گرینگى ئەم باسە موناقەشە دەکەین و بەسەر بونیادنانى شارخ کوردیدا پراکتیکى دەکەین کەکوردستان لەسەرەتاخ ئەم‬ ‫گەشەسەندنەدایە‪.‬‬ ‫ئەگەرچى لەڕابردووخ کۆندا مەبەستم لەسەدەکانى بەر لەزایینە‪ ،‬نمونەخ فۆڕمێکى یەک ئاستى چ لەدونیاخ عەرەو و چ لەدونیاخ‬ ‫رۆژئاوا بوونى هەبووە‪ ،‬بەو مانایەخ کەشار بەپێى تێگەیشتنى کۆن دیاردەیەکى مێژووییە و بەر لەیۆنان و میسرەوە سەریهەڵداوە و‬ ‫بەر لەفەلسەفە و بیرکردنەوە و بەر لەبیرکردنەوە لەتیراز و دیزانى تەالرسازخ بوونى هەبووە‪ ،‬واتە شار ئەوکاتەخ کەبەو مانایە‬ ‫وەرگیراوە زیاتر لەکۆمەڵێک و زیاتر لەپێکهاتەیەک تێیدا ژیاون و حوکمیان کردووە بەسەر بوونى بازاڕ و شێوەخ پێکەوەژیاندا‪،‬‬ ‫شار مانایەکى وەکو خۆخ و ئەو مێژووەخ هەبووە‪ ،‬بەاڵم لەدواجاردا بەناچارخ دەرەنجامى جەنگى قۆناەەکانى سیستم و ژیان بووە‪،‬‬ ‫ئیتر گەشەخ کردووە هەمو ئەو روخسارو سیمایانەخ گۆڕخ کەپێشتر بینراون و ئێستا چوونە مۆزەخانەخ مێژوویى ژیانەوە‪،‬‬ ‫کبۆنمونە جەنگى نێوان سەرمایەدارخ و سیستمى دەرەبەگایەتى بووە کەبەتەواوەتى سەریهەڵدا و بوو بەدیاردەیەکى جهانى و چاوخ‬ ‫لێکرا‪ ،‬ئیتر سیحرەکانى شار لەوێوە دەستپێدەکەن کەگوندەکان دەخزێنێتە نێو یەک سەنتەرەوە و دەبێتە ئەو سەنتەرەخ کەکەنارەکان‬ ‫لەخزمەتیدا دەبن و هەر لەگوندەکانەوە خۆخ بەرهەمدێنێتەوە‪ ،‬بەاڵم ئەم دیاردەیە جەنگێکى تر بەرهەمدێنێ‪ ،‬ئەویش پەیدابوونى چینە‬ ‫جیاوازەکان جەنگى جیاوازخ چینەکانە‪ ،‬جەنگێک هەر لەجیاوازخ ژیانەوە بگرە تادەگاتە جیاوازخ کولتوورخ و فەرهەنگى و‬ ‫بەڕێوەبردنى کۆمەڵگە و ستایلى ژیان و شێوەخ جلوبەرگ و تەنانەت قسەکردن بەموفردەخ کەرەستە نوێیەکانى شار و هتدک (‪.)1‬‬

‫نیهت‌| ‪165‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫ئیبن خەلدوون لەپێشەکیدا گوتویەتى ک مرۆڤ بۆخۆخ‬ ‫بەسروشت شارنشین بووە‪ ،‬کۆبوونەوەخ ئینسانەکان بەشێوەخ‬ ‫وەکو پێشتر باسمان کرد لەسەدەخ نۆزدەدا شار‬

‫کۆمەڵ واتە شوێنى کۆبوونەوەخ نیشتەجێبوون کەبەزاراوە‬

‫لەئەنجامى خزانى گوندەکان بۆ سەنتەرێک‪ ،‬فراوانتر دەبێت و‬

‫شارخ پێدەڵێن‪ ،‬کەجیاوازە لەبادیە و حچر‪( ،‬بدو) واتە گوند‬

‫کارخ دەستى دەبێتە مانیفاکتۆر و دواتر سەنعەت گەشە دەکات‬

‫بناەەخ ئاوەدانیە‪ ،‬پێداویستیەک کەجێگەخ قایل بوونى ئینسانە‬

‫و دەبێتە فاکتۆر‪ ،‬واتە ماشینى سەرەتایى و دواتر دەبێتە‬

‫و ژیانى پێوەبەڕێوەدەچێت‪ ،‬بونیادخ ژیانێکى نوێییە‬

‫کارگە‪ .‬هەروەها سیاسەت دەبێتە چەقى یەکالیى کردنەوەخ‬

‫کەلەکەمەوە بۆ زۆر دەڕوات و شێوەیەکیشە لەخۆشزگوزەرانىک‪.‬‬

‫ملمالنێى نێوان هێزە سیاسى و مەزهەو و نەتەوەکان و‬

‫ئەم پەرگرافە لەکتێبى مقدمە ابن الخلدوون‪ .‬بەرگى دووەم ‪.‬‬

‫چەمکى حزو وەکو مامەڵەیەکى تر لەگەڵ کۆبوونەوەخ‬ ‫خەڵکێک بۆ دیاریکردنى چارەنووسیان لەسیاسەت و هتد‪،‬‬ ‫لەوێشەوە جارێکى تر لەدواخ چەندین سەدە فکر گەشەدەکات و‬ ‫بیرۆکەخ نوێ دێتە پێشەوە‪ ،‬ئیدخ فکرخ ناسیونالیزم وەکو‬ ‫دەرکەوتەیەکى نوێ بۆ دەمارگیرخ نەتەوەیى و جەنگى‬ ‫نەتەوەکان سەرهەڵدەدات‪ ،‬هەر دوابەدواخ ئەو چەمکە سیاسیە‪،‬‬ ‫رۆژئاوا قۆناەێکى دیکە بەخۆیەوە دەبینێ و مۆدێرنیتە‬ ‫بەشێکى زۆرخ لەفەزاخ شێوە ژیانى سیاسى داگیر دەکات و‬ ‫جەنگى جهانى بەخۆیەوە چونکە دەمارگیرخ نەتەوە و دەوڵەت‬ ‫و سنوور پەیدابوو‪ ،‬ئەوەبوو لەئاڵمان هیتلەر و نازیەت و‬ ‫لەئیتاڵیا مۆسۆلۆنى و شۆڤێنیەت و لەروسیاش ستالین‪ ،‬ئەمە‬ ‫جگەلەوەخ کێشەخ ئاین گەورەتر لەقەوارەخ خۆخ حاڵەتى‬ ‫نێگەتیڤى بەخۆیەوە بینى‪ ،‬ئەمەش بەشێک بوو لەو عەقالنیەتەخ‬ ‫کەپێشڕەوایەتى سیستمى سیاسى و دەوڵەتى دەکرد لەالیەک‪،‬‬ ‫هەروەها دەمارگیرخ فەرهەنگیش لەالیەکى تر ‪.‬‬

‫دیوێکى ترخ شار تائێستا کەمتر ئاوڕخ لێدراوەتەوە‪ ،‬ئەویش‬ ‫کارکردنى ئەدیب و شاعیر و چیرۆکنووسەکان بوونە کەلەسەر‬ ‫شوێن و کات وەکو جوگرافیاو زەمەنى بەردەوام لەجوڵە کاریان‬ ‫لەسەر کردووە و تەنانەت پاڵەوانى رۆمانەکانیش بەشێکى‬ ‫زۆریان لەفەزاخ رۆمانەکە داگیر کردووە‪ ،‬هەر ئەوەخ‬ ‫کەیادەوەرخ لەشاردا فراوانترە لەگوند کەرووبەرەکەخ و‬ ‫کاتەکانى دیاریکراو نییە‪ ،‬چونکە لەشار کات و شوێن‬ ‫دیاریکراوە بەوپێیەخ کەئابورخ سنوورخ بۆداناوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫یادەوەرخ لەشاردا نمونەیەکى ترخ دەرکەوتەخ ئینسانێکمان‬ ‫پێئاشنا دەکات کەزیاتر لەشوێنێکى سیحرخ و زیاتر لەکاتێکى‬ ‫هەیە بۆ مومارەسەکردنى ژیان‪ ،‬ئەم حاڵەتە لەکوێوە سەرچاوەخ‬ ‫گرتووە کەئەدەو بۆتە بەشێک لەو کایانەخ کەسیحرخ شار‬ ‫ئاشکرا بکات و بیکات بەسیمبولێکى سیحراوخ لەالخ ئینسان‪،‬‬ ‫ئەوەخ کەرۆمان کردوویەتى ئەوەیە کەچیرۆکەکان ماناخ‬ ‫جیاوازیان هەیە لەو چیرۆکانەخ کەلەسەردەمى دەرەبەگایەتیدا‬

‫سەربارخ ئەوەخ کەعەق ئامێرخ هەروەک ئەوەخ ئادۆرنۆ و‬

‫بەرهەمهاتوون‪ ،‬عەبدولڕەحمان مونیف یەکێک لەو ئەدیبانەیە‬

‫فرانکفۆرتیەکان شیکاریان بۆدۆخى ئەوکاتى رۆژئاوا کردووە‬

‫کەمیسر بەشێکن لەفەزاخ بیرکردنەوەخ ئەو‪ ،‬ئەمەش لەوێوە‬

‫پەرە دەسێنێت‪ ،‬بەپێى قسەخ هابرماس بێت‪ ،‬چەمکى‬

‫سەرچاوەخ گرتووە کەشار روداوخ زیاترخ تێدایە بەحوکمى‬

‫عەقڵئامێرخ لەپێناو تەفسیرکردنى بااڵدەستى خود یاخود‬

‫هۆکارەکانى هاتوچۆ و گەیاندن و شوێنى نیشتەجێبوون و‬

‫مرۆڤ‪ ،‬بەسەر سروشتدا هێنرایە ئاراوە‪ ،‬نەک ئەوە هاتبێت‬

‫بازاڕ‪ ،‬هەروەها شڵەژان و تێکچڕژانى خەڵک بەناویەکتردا و‬

‫تاپێمان بڵێت چ زیانێک بەر ئەو شتە کەوت کەکۆنتڕۆڵ کراو‬

‫ئەوکارانەخ کەدەوڵەت لەرێگەخ دەزگاکانى پۆلیس و ئاگر‬

‫دەستى بەسەردا گیرا‪ ،‬ئەمە تەنها ئەوکات ئاشکرا دەبێت و‬

‫کوژێنەوە و تەندروستى و کارەکانى تر شێوەخ ژیانى خەڵک‬

‫خودخ مرۆڤ هۆشیار دەبێتەوە لێى‪ ،‬کەبزانێ چۆن بووەتە‬

‫رێکدەخەن و مەیسەر دەکەن‪ .‬بۆیە رۆمان لێرەدا چ لەرووخ‬

‫یەخسیر و رۆبۆتى شار و هەست بەپاوانخوازخ بکات کە‬

‫حەبکە و چ لەڕووخ گێڕانەوە و مامەڵەکردنى لەگەڵ پاڵەوانە‬

‫سیستمى پۆست سەرمایەدارخ کۆنتڕۆڵى هەموو ژیانى کردووە‬

‫جیاوازەکانى کەزۆرجار لەژیانى خەڵکیشدا رەنگدەدەنەوە‬

‫و لەدەسەاڵتى خودخ مرۆڤ دەرچووە و هەموو شتێک بەپێى‬

‫کەلەئەسڵدا خەیاڵى رۆماننوسە‪ ،‬سیمایەکى تر دەدات بەو‬

‫رێوشوێنى یاسایى گیراوە و بەشێکى زۆر لەئازادیەکانى تاکى‬

‫ئەدەبەخ کەخوێنەر چاوەڕێى ناکات‪ ،‬ئەمە جگەلە کۆڕ و‬

‫کۆنتڕۆڵ کردووە‪.‬‬

‫کۆبوونەوە و زانکۆ وەکو سیمایەکى جیاواز لەشارخ بچوک‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 066‬‬

‫یان گوندنشینەکان‪ ،‬کاریگەرخ راستەوخۆ دەخاتە سەر شێوەخ‬

‫گەورەترین ناڕەزایەتى سیاسیان بەرپاکرد و میدیاخ ئەوکاتەخ‬

‫ژیانى ئینسانەکان بەبێ ئەوەخ مەیلیان لەو شیچوە ژیانە ببێت‪.‬‬

‫سەرقاڵ کردبوو جگە لەبیرمەندەکان و ئابوریناسەکان‪.‬‬

‫سەرەتاى دەسەاڵتگرتن‬

‫مانەوەى پاشماوەى گوندى‬

‫سیاسەت وەکو چەمکێکى نوێ لەسەدەکانى ناوەڕاستەوە دەبێتە‬

‫دروستبوونى شار لەسەرەتادا بەشێکى لەسەر دەستى ئاەا و‬

‫رێگەپێدان‬

‫شێخ و بنەماڵەخ خۆجیاکەرەوە و پیاوە مەزهەبیەکان و‬

‫بەمومارەسکردنى ئازادانە و بەشداریکردنى هەموو خەڵک و‬

‫عەشیرەتگەرخ و هتد دروستبووە‪ ،‬زیندوکردنەوەخ ئەم عەقلیەتە‬

‫هێزخ سیاسى و فکرخ جیاواز بۆ نێودەوڵەت‪ ،‬بۆیە باو مەزنى‬

‫وەکو ژێرخانێکى کولتوورخ بۆ پاڵپشتیکردنى دەوڵەت و‬

‫و پشتاوپشت وەرگرتنى دەسەاڵت لەکوڕەوە بۆ باوک و‬

‫سیستمى حوکمڕانى‪ ،‬دواخ ئەوەبوو کەدەرەبەگ و ئاەاکان و‬

‫دروستبوونى ئیمبڕاتۆریەت و ئیلهام وەرگرتن لەسیستمى کڵێسا‬

‫پیاوانى خویچن مژخ گوندەکان بێئومێدبوون لەوەخ چیتر‬

‫و قەشەسازخ و هتد‪ ،‬دەبێتە ئەلتەرناتیڤ بۆ سیستمى پاشایەتى‬

‫ژیانى خۆشگوزەرانى رەها بۆ ئەوان ببێت‪ ،‬بۆیە بەشێوەیەکى‬

‫کەتا ئێستاش بوونى هەیە لەزۆربەخ واڵتانى رۆژئاوا و‬

‫تر رویانکردە شار و لەگەڵ دەوڵەت دەستیان تێکەڵ کردوو‬

‫رۆژهەاڵتیش‪ ،‬ئەمە دەبێتە هۆخ ئەوەخ شێوەخ حوکمڕانى‬

‫لەشاردا بەشێوەیەکى تر لەدەزگاکانى حکومەتدا جێگەخ خۆیان‬

‫سەرەتا دەسەاڵتدارەکان و پاشماوەخ سیستمى دەرەبەگایەتى‬

‫کردووە‪ ،‬ئەمەش بۆ بەرهەمهێنانى سەرخانێکى نوێ بوو‬

‫ناچار دەکات کەدەست بۆ کەسانى شەڕانگێز و ناشارستانى‬

‫لەدروستکردنى نمونەیەکى دیکەخ شار بەپێى ویستى ئەوانى‬

‫ناجۆر ببەن تاکو بیانپارێزن لەناڕەزایەتى خەڵک‪ ،‬کنمونەخ‬

‫تر نەک السایکردنەوە‪ ،‬بەڵکو جۆرێک لەالسایى کردنەوەخ‬

‫دروستکردنى شارێکى نوێى وەکو فەرانسە لەسەردەستى‬

‫واڵتانى کەنداو‪ ،‬بۆ نمونە دووبارەکردنەوەخ جل و بەرگ‬

‫ناپلیۆن کەلەرێگەخ چەقۆکێش و پیاوخ شەڕانگێز و نامرۆڤانە‬

‫بەپۆشتەتر و دیزاینێکى نوێ‪ ،‬هەروەها دیزان و ستایلى خانوو‬

‫و ملکەچ بۆ دەسەاڵت و هتد وەکو سەرەتایى دروستکردنى‬

‫لەکەرەستەکانى وەکو قوڕ و دار و بەرهەمى شا بەبێ کارگە‪،‬‬

‫ئیمبراتۆریەتێکک (‪ .)2‬بەمشێوەیە حوکمڕانى تاماوەخ دوو‬

‫بۆ مەرمەڕ و پەنجەرەخ شوشە و کەرەستەخ بیناسازخ نوێى‬

‫سڕینەوەخ‬

‫گرانبەها و حەمام و سەراوخ تیراز نوێ کەلەدونیاخ ئەوروپى‬

‫ئەربابەکانیشەوە هەروەکو لەدەسەاڵتدارێتى پاریسدا بەنمونە‬

‫باویەتى‪ ،‬هەروەها لەبرخ سەرین و بەڕە و دۆشەک لەالدێ‪،‬‬

‫چنگمان دەکەوێت بەردەوام دەبێت‪ ،‬بەاڵم دواخ ئەوەخ سەنعەت‬

‫کورسى و قەنەفە و مێز و چاخ و قاوەخانە بەکەرەستەخ نوێ‬

‫گەشەدەکات و خەڵک کەمێک چاوکراوەتر لەجارانى پێشوو‬

‫خ ئەوروپى‪ ،‬هەروەها حەمام و سەراوخ نوێ بەاڵم لەدەرەوەخ‬

‫دێنە نێو حوکمڕانیەوە‪ ،‬شۆڕش دەستپێدەکات‪ ،‬بەتایبەتى‬

‫حەرەمى خێزان و جیاکردنەوەیان لەگەڵ میوان و پیاو و هتد‪،‬‬

‫لەرۆژئاوا کەهەمیشە لەشۆڕش دانەبڕاوە ‪.‬‬

‫چونکە لێرە دیوەخان مەرامە ئەسڵیەکەیە و لەوێوە گوتارەکە‬

‫ئامرازێک‬

‫سەدە‬

‫بۆ‬

‫بەهەموو‬

‫بەڕێوەبردن‪،‬‬

‫کێبەرکێکان‬

‫نەک‬

‫و‬

‫بۆ‬

‫یەکتر‬

‫بەسەرهەڵدانى شێوازێکى نوێ لەباڵوکراوە و گەیاندنى دەنگى‬ ‫خەڵک و ناوەندێک بۆ کێشمەکێشى سیاسى و فەرهەنگى و‬ ‫یەکالیى کردنەوەخ فکر و هتد‪ ،‬دەستى کار دەبێتە ئەو هێزە‬ ‫بەرهەمهێنەرەخ کەدەوڵەت لەسەر دەستى ئەوان چاو دەبڕێتە‬ ‫فراوانترکردنى شار‪ ،‬بەاڵم ئەم دەستى کارە دواجار دەبێتە‬ ‫مڵۆزم بەسەر سیستمى سیاسى و دەوڵەتەوە و ناڕەزایەتى‬ ‫بەرپادەبێت لەنێو کارگەکانى کەرتى گشتى و کەرتى تایبەتى و‬ ‫سەرقاڵى پۆلیس لەکۆنتڕۆڵى شەقامەکان و شوێنە گشتیەکان و‬ ‫پەکخستنى هۆکارەکانى گواستنەوەخ بەشەرخ و شتومەک و‬ ‫هتد کەبەرێگاخ ئاسن دەبێ‪ ،‬هەروەک ئەوەخ کەلەسەدەخ ‪11‬‬

‫باڵودەبێتەوە و بەرهەمى دەبێت‪ ،‬ئێستا ئیتر دەبێ بچینە سەر‬ ‫ئەوەخ ئەم فەندە پێشتر لەرێگەخ رەنجى جوتیار و بەرووبومى‬ ‫بۆماوەخ باو و باپیران بوو‪ ،‬ئێستا گۆڕا بۆ ئەو پاڵپشتیە‬ ‫ماددیەخ کەلەرێگەخ حزو و هەندێکجاریش دەوڵەت و‬ ‫لەوێشەوە بۆ وەبەرهێنان لەکۆمپانیا و سپیکردنەوەخ پارە‬ ‫لەدەرەوەخ واڵت‪ ،‬ئەم هاندانە ئەجێندایەکە نەک لەکوردستان‬ ‫بەڵکو سەرەتا لەخێڵەکان و بنەماڵە و شێخەکانى کەنداوەوە‬ ‫هات و بەریتانیەکان پشتگیریان لێکرد بۆ ئەوەخ هەرچى زیاتر‬ ‫لەرێگەخ ئەمانەوە کەڵک لەو بەروبومە نەوتیە وەربگرن کەلەژێر‬ ‫چنگى ئەواندایە‪(3( .‬‬

‫دواتریش بەچڕوپڕخ لەسەددەخ ‪ 19‬کرێکار لەکارگەکاندا‬

‫نیهت‌| ‪167‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫دەستهەڵنەگرتن لەو خووەخ کەخێل و بنەماڵەکان و شێخەکان‬

‫بازرگانى وەردەگرن‪ ،‬یان ئەوەتا دەکرێنە قوربانى بازرگانى‪،‬‬

‫لەکولتوورخ کۆن و گۆڕینى بۆ شار‪ ،‬ئەولیاخ چەلەبى کە‬

‫ئەوەش کەپاشماوەخ بەهاخ فەرهەنگییە دەبێ لەچوارچێوەخ‬

‫مێژوونوسێکى کوردە و لەهەولێر بەچاوخ خۆخ دیاردەکانى‬

‫بازرگانیدا بۆ وەبەرهێنانەوەخ خۆخ لەرووخ ماددە و پوڵەوە‪،‬‬

‫بینیوە و یەکێکە لەسەرچاوە گرینگەکانى مێژوو لەسەر هەولێر‪،‬‬

‫جارێکى تر دەبێتە خزمەتکارخ بازاڕ‪ ،‬هەروەک ئەو فیلمانەخ‬

‫وەکو مەرجەعێکى کۆمەاڵیەتیە کەتائێستاش ئەو مۆرکەخ‬

‫کەمیدالیاخ ئوسکار و خەاڵتەکانى تر وەردەگرن‪ ،‬لەبازاڕەکاندا‬

‫هێشتۆتەوە لەهەولێر و رەنگە دوو قوناەی دیکەخ ژیانى‬

‫قیمەتیان زیاترە بەحوکمى ئەوەخ کەبەزووترین کات ماڵیاتى‬

‫شارستانیش هەر مۆرکەکەخ پێوە دیاربێت‪ ،‬هەڵبەت ئەم حاڵەتە‬

‫خەرجیەکان وەبەرهەمدێنێتەوە ‪.‬‬

‫کۆمەاڵیەتیە لەدهۆک و هەندێ ناوچەخ دیکەخ شارەزوور و‬ ‫بنەماڵەیەخ لەپشدەر و جافەکان بەتایبەتى هەیە و هەمان ترازخ‬ ‫ژیانە لەگەڵ سیاسەت و شارستانیەت خۆیان گونجاندووە‪.‬‬ ‫لەبەرامبەر ئەو هاوکارییە ماددیەخ دەوڵەت و حزو بۆ شێخ و‬ ‫ئاەاخ کۆن و بنەماڵە و هتد‪ ،‬ئەو شێوە بەشدارییە سیاسیەیە‬ ‫کەهەم لەرووخ ماتریالى بەشەرییەوە و هەم لەرووخ سەربازخ و‬ ‫میلیشیاو و هەم وەچەکانیان ئینتیما بۆ حزو زیندوو دەکەنەوە‬ ‫و‬

‫دەوڵەمەندیان‬

‫دەکەن‪،‬‬

‫سەبارەت‬

‫بەشێوەیەکى‬

‫ترخ‬

‫بەشداریکردن لەخەباتى پارلەمانى‪ ،‬ئەم خێاڵنە بەهۆخ ئەوەخ‬ ‫خەڵکێکى زۆر و مورید و پیاوخ خۆیان نزیک و خومان و‬ ‫هتد لەگەڵیان ئینتیما دەکەن بۆ حزبێک وەکو وەبەرهێنان و‬ ‫کەڵک وەرگرتن لەژیانێکى رەفا لەالیەن ئەو حزبەکەخ‬ ‫لەپارلەمان دەردەچێت‪ ،‬بەگرینتى بەکۆ دەنگ دەدەن بەحزبێک‬ ‫کەهاوکارییەکەیان لێنابڕێ‪ .‬هەڵبەت ئەم ئینتیمایەخ شێخەکان‬ ‫بۆ دەوڵەت و سیاسەت و حزو و بەو شێوەیە‪ ،‬لەوێوە‬ ‫سەرچاوەخ گرتووە کەئەوان دەیانهەوێ وەکو ساڵى ‪ 1959‬تا‬ ‫‪ 1951‬دوچارخ سەرگەردانى نەبن وەختێک شۆڕشى‬ ‫جوتیاران بەهاوکراخ حزبى شیوعى کرا و ئاەاکان بەناچار‬ ‫روویان لەشار کرد و جارێکى تر بوونەوە بەپیاوخ دەوڵ’ت و‬ ‫دەسەاڵت و شێوە ژیانێکى شارستانیان دەستەبەر کردو و‬ ‫جارێکى تر خۆیان لەخەڵکى هەژار و تازە هاتوو بۆ شار جودا‬ ‫دەکردەوە جا بەجلوبەرگ بێت یان تەالر یان شێوەخ کار و‬ ‫هتد‪.‬‬ ‫شار لەسەردەمێکدا پێوەرەکەخ ئەوەبوو کەباڵەخانە و تەالرو‬

‫لەئێستادا پێناسەخ نوێ هەیە بۆ چەمکى شار تاکو فۆڕمەکەخ‬ ‫لەفۆڕمى پێشووتر کەکالسیک بوو جیابکرێتەوە‪ ،‬هەڵبەت‬ ‫مەبەستم لەو فۆڕمە نییە کەجاران خەڵکى بەئەس‬

‫و واڵ‬

‫کاریان دەکرد و شتومەک و کااڵیان ئاڵو وێردەکرد و دەبوونە‬ ‫هۆکارخ پەیوەندیەکانى نێوان گوند و شار یان گەشتیان‬ ‫پێدەکرد‪ ،‬ئێستا گەشەخ تەکنۆلۆژیا واخ کردووە کەبەماشین و‬ ‫پایسکل و میترۆ و فرۆکە کار مەیسەر دەبێت‪ ،‬نەخێر‬ ‫پێکەوەژیانى نەتەوە و ئاین و کولتوور و رۆشنبیرخ جیاواز و‬ ‫یەکتر قەبوڵکردن و هتد‪ ،‬کارپێکردن بەزیاتر لەزمانێک‬ ‫لەناوەندەکانى راگەیاندن و قوتابخانە و دائیرە فەرمیەکان و‬ ‫نوسین و تادەگاتە ژیانى ئاسایى‪ ،‬پێوەرێکى سەرەکى‬ ‫هەنوکەییە کەپێناسە بۆ شارخ نوێ دەکات‪ ،‬ئیتر ئەمە ئەوەمان‬ ‫پێدەڵێت کەتەنها پەیوەندخ شارو گوند لەوێدانییە کەبازرگانى‬ ‫بێت یان بەرزخ باڵەخانە و فۆڕمى تەالرسازخ بێت‪ ،‬یان ئەوەخ‬ ‫ئەرشیف دەیسەلمێنێ کامە گوندە و کامە شارە لەرووخ‬ ‫مێژووییەوە‪ ،‬بەڵکو سەلماندن ئەوەیە کەیەکەم شار ئەوەبوو‬ ‫کەدەستوورخ ژیان و یاسا و رێکخستنى ژیان هاتەپێشەوە‪،‬‬ ‫حاموڕابى دەکرێت بەیەکەم کەس بناسرێت کەپێیوابوو شار‬ ‫لەوێوە دەستپێدەکات کەخاوەنى پرنسیپى خۆخ بێت لەرووخ‬ ‫یاساوە‪ ،‬هەروەها تۆما ئەکوینى و رۆسۆ و تۆماس هۆبز و هتد‬ ‫بۆ رۆژئاوا پشتگیریان لەو چەمکە کردووە کەئینسان پێشتر‬ ‫بۆ خۆجیاکردنەوەخ لەوانى تر هەوڵى شارنشینى داوە‪.‬‬ ‫ئێمەو ئەوان لەشاردا‬

‫بازاڕ و سینەما و ناوەندخ رۆشنبیرخ هەبێت‪ .‬کەچى‬

‫(تەزفیتان تۆدۆرۆڤ) هەم رەخنەگرخ ئەدەبیە و هەم بەشێکى‬

‫لەسەردەمێکى تردا مەرجى سەرەکى ئەوەدەبێت کەبازرگانى‬

‫دیکەخ کارەکەخ مێژوونوسینە‪ ،‬لەپێشەکى کتێبەکەیدا بەناوخ‬

‫تێدابکرێت و بۆڕسە و ئاڵووێرخ دراو و جموجۆڵى سەنعەتى‬

‫(ئێمە و ئەوان) باس لەو شێوە بەزۆر پێکەوەژیانە دەکات‬

‫و کەشتیڕانى و بەرهەمهێنان و ئاڵووێرخ سەرزەمینى دەریایى‬

‫بەشێکى زۆرخ دوفاقیەتى تێدایە و سیستمى دەوڵەت بەزۆر‬

‫و ئاسمانى و هۆکارەکانى گواستنەوەخ بەتایبەتى تێدابێت‪،‬‬

‫سەپاندوویەتى بەسەر مرۆڤەکاندا و دواجار پراکتیک ناکرێ‬

‫یەعنى بەشى زۆرخ بەها فەرهەنگیەکان یان ئەوەتا ماناخ‬

‫لەژیانى کۆمەاڵیەتیدا‪ ،‬بۆ نمونە ئەو لەو پێشەکییەدا باس لەوە‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 068‬‬

‫دەکات چۆتە فەرانسە لەنێوان گوفتار و رەفتاردا دوفاقیەت‬

‫بوو بەقوربانى‪ ،‬باشترین سەلمێنەرخ ئەو راستیەن کەتائێستا‬

‫هەبووە و ئەو رووبەرووخ بۆتەوە‪ ،‬دەڵێ ک ئەم دوفاقیەم هەم‬

‫ئێمە و ئەوان لەرۆژئاوا کۆتایى نەهاتووە تەنها لەنێو سیستمى‬

‫لەنێو هاوڕێکانم بینى کەبەینم لەگەڵیاندا هەبوو‪ ،‬هەم لەو‬

‫سیاسى نەبێت کەئەویش لەشوێنێکدا سیاسیەکان و خەڵکى‬

‫لێکۆڵەرە گەنجانەخ کەجیاوازیان لەنێوان گوفتار و رەفتار‬

‫هۆشیار هەستى پێدەکەن‪.‬‬

‫دەکرد‪ ،‬سەرسام بووم پێى‪ ،‬یەعنى ئەو جیاوازیەخ لەنێوان‬ ‫بەرهەمە فکرییەکان و رێساخ ژیاندا هەبوو‪ ،‬من واخ بۆ دەچم‬

‫شار لەئاسۆییەوە بۆ ستونى‬

‫کەتایبەتمەندییەک هەبێت کەفەرانسە شوێنى ئێمە نەبێت و‬

‫چەمکى ئاسۆیى و ستونى کەلە ئەندازەدا بۆ شار مانایەکى‬

‫لەوانى تر جیامان بکاتەوە‪ ،‬هەرلەبەر ئەوەش بو کەناوەڕۆکى‬

‫هەیە و لەگوتاردا مانایەکى دیکەخ هەیە‪ ،‬شار وەختێک‬

‫بیروڕاکانم لەگەڵ ئەوان جیاوازخ تێکەوت‪ ،‬بۆیە زۆر هەوڵمدا‬

‫کەلەئاسۆییەوە فۆڕمى خۆخ دەگوازێتەوە بۆ ستونى‪ ،‬تەنها‬

‫بۆئەوەخ ژیانم بەسەر بیروباوەڕەکانم زاڵ بێت‪ ،‬ئەمەش بووە‬

‫لەوێوە نییە کەتەنها فۆڕمى خۆخ دەگۆڕێ و سیحرێک‬

‫یاسایەک کەدەبوو لەژیانمدا پراکتیزەخ بکەم‪ ،‬یان بڵێم ئەم‬

‫دەخوڵقێنى کەتەنها چاو دەیبینێ‪ ،‬واتە تەالر و خانوو لەسەر‬

‫دوانە یەکسانن بەاڵم هەوڵمداوە هەردوکیان لەیەکترخ نزیک‬

‫زەوخ و فالتەوە بۆ باڵەخانەخ بەرز و هتد‪ ،‬بەڵکو لەوێوەیە‬

‫بکەمەوەک (‪ )4‬ئەم ئێمەو ئەوانە سەرەتاکەخ لەجیاوازیەکانى‬

‫کەسەرەتا دەوڵەت دەبێ ئەو سیحرە نیشانبدات کەخاوەنى پالن‬

‫ژیانى نێوان خەڵکى الدێ و نیمچە شار کەسەرەتا بوو‬

‫و ئەجێنداخ بیناسازخ و تەالرسازخ و پڕۆژەخ ستراتیژخ‬

‫هاتەئاراوە‪ ،‬جیاوازخ نێوان ئەشرافى شوێن و ەەریب و‬

‫نەتەوەیى و نیشتیمانیە‪ ،‬هەرلەویشەوە ئەوە بخاتە زەینى‬

‫ئەریستۆکرات و هەژارەکان پەیدابووە‪ ،‬تاکو گەیشتۆتە ئاستى‬

‫هاواڵتیانەوە کەئیتر دەبێ خۆیان رابهێنن وەختێک دەوڵەت و‬

‫چینایەتى و شێوەخ ژیان لەبارخ کولتوریدا زۆر جیاوازخ لەخۆ‬

‫حکومەت پێویستى بەشوێنێک بێت پالنى ستراتیژخ لەسەر‬

‫دەگرێ‪ ،‬مەترسى ئێمە و ئەوان‪ ،‬واتە جیاوازیکردنى ئەوخ‬

‫بینا بکات‪ ،‬دەبێ هاواڵتى پابەندخ ئەو پالنە بێت و حکومەتیش‬

‫خاوەندار و خاوەن شوناسى شوێن و ئەوخ ترخ بێگانە و‬

‫لەبرخ ئەوە خزمەتگوزارخ و قەرەبووخ هاواڵتیان بکاتەوە و‬

‫پەناهەندە‪ ،‬موناقەشەخ زۆر لەسەرکرا‪ ،‬تاکو گەیشتە ئەو‬

‫شار بەرەو شێوەیەکى تر بچێت کەپێشتر خەڵک هەستى بەبارە‬

‫ئاستەخ کەدەوڵەت ئیتر بیر لەسیستمێک نەکاتەوە کەلەڕووخ‬

‫خراپەکەخ نەکردووە‪ ،‬هەروەها ئەو ئامادەسازییەش بکات‬

‫یاساوە‪ ،‬تەنها هاواڵتى خاوەن دەوڵەت یان خاوەن شوێن واتە‬

‫کەئەگەر پێشتر هاواڵتیان لەکۆمەڵگەخ بچوکى خێزانیدا دەژیان‬

‫ئەرباو و پشتاوپشت خاوەن شوناسى شار هاواڵتى پلە یەک‬

‫و یەک زمان و کولتوور و بنەچەخ عەشیرەت و بنەماڵەیى‬

‫بێت‪ ،‬ئەویتریش پلە دوو و سێهەم هتد‪ ،‬بۆیە رۆژئاوا کەچاوخ‬

‫بوونە‪ ،‬ئیتر لێرە بەدواوە تێکەڵ بەکۆمەڵگەیەک دەبن کەفرەیە‬

‫دایە‬

‫لەکولتور و زمان و رەفتار و هتد‪ ،‬هخەروەها لەیەک دەرگاوە‬

‫بیرکردنەوەیەک کەدەوڵەتى نەتەوەیى و یەک شوناسى‪ ،‬بکات‬

‫یان لەیەک ئاسانسێرەوە بۆ ماڵ دەچنەوە کەپێشتر هەرکەسێک‬

‫بەدەوڵەتى فرە کولتوور و کۆمەڵگاکان و حەوانەوەخ هەموو‬

‫جۆرە سەربەخۆییەکى هەبوو لەخانوو و دیاریکردنى دراوسێى‬

‫خاوەن کولتوورێک بەپێى کار و پیشە و بەهاخ ئینسانى بێت‪،‬‬

‫کولتوور و زمان و شێوەخ خزمایەتى و هتد‪.‬‬

‫لەئامریکا‬

‫کردووە‬

‫و‬

‫السایى‬

‫کردەوە‪،‬‬

‫دەستى‬

‫بەاڵم ئەمە هێشتا نەیتوانى چارەسەرخ ریشەیى باسەکە بکات‬ ‫کەجیاوازخ ئێمە و ئەوانە‪ .‬بۆ نمونە تائێستاش بەهۆخ کێشەخ‬ ‫کولتوورخ لەنێوان رۆژئاوا و رۆژهەاڵت‪ ،‬بەپەناهەندەخ‬ ‫رۆژهەاڵت دەگوترێت سەر رەش‪ ،‬ئەمە بەشێوەیەک لەشێوەکان‬ ‫سوکایەتیکردن و جیاکردنەوەخ رەگەزسپەرستییە کەئێستا‬ ‫خەریکە تۆختر دەبێتەوە‪ ،‬بۆرنمونە سەرکەوتنى راسیستەکان‬ ‫لەئەسکەندەنافیا و بەشێک لەرۆژئاوا‪ ،‬گەیشتنیان بەدەسەاڵت‬ ‫لەرێگەخ دەنگدانى زۆرینەخ خەڵکەوە‪ ،‬هەروەها دەستدرێژخ‬ ‫کردنى توندڕەوانەخ روداوەکەخ ساڵى ‪ 2111‬لەنەروێژ‬ ‫کەبووە هۆخ گیانلەدەستدانى دەیان کەس کە کچێکى کوردیش‬

‫لەبارەخ ئەوەش کەپۆلینکردنى خەڵک لەسەرەوە بۆ خوارەوە‬ ‫کجیهانبینى ئاسۆیى بۆ تاکەکانى بونێکى کۆمەاڵیەتى‬ ‫دەردەکەوێ کەدروشمى یەکسانی تاکە پرنسیپى قبوڵکراو و‬ ‫دروشمى گونجاوە بۆ بوون و کار‪ ،‬لەبرخ ئەو جهانبینییەخ‬ ‫دەسەاڵتى سیاسى و پیرۆزخ لەالیەکەوە و ئەو دەسەاڵتە و‬ ‫باوکساالری لەالیەنى دووەمەوە‪ ،‬ئەمانە هەموو لەگەڵ رەهایبوون‬ ‫و نەبوونى سانسۆر کار یان کۆنتڕۆڵکار لەالیەنى سێهەمەوە‪،‬‬ ‫جهانبینیەکى‬

‫جیاواز‬

‫یاخود‬

‫تەواو‬

‫ناکۆک‬

‫سەریهەڵدا‬

‫کەپێچەوانەخ هەموو ئەوانە دەدەبڕێت‪ ،‬لەراستیدا ئەم گۆڕانە‬

‫نیهت‌| ‪169‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫واقیعیە یان شێوازخ تێڕوانینە‪ ،‬راگەیاندنى لەدایکبونی شتێکى‬

‫پەروەردەوە کەماڵ یەکەمین کۆمێنیکەیشنى کۆمەڵگەیە قەبوڵى‬

‫تەواو نوێ بوو‪ ،‬ئەویش ئەوەیە کەجان جاک رۆسۆ لەرستەخ‬

‫دەکات و هەندێکجار سەرپەرشتیار ئاگادار دەکاتەوە کەئەمە‬

‫یەکەمى کتێبە بەناوبانگەکەخ (پەیمانى کۆمەاڵیەتى) نوسیویەتى‬

‫شارە و دەبێ بەپێى پرنسیپى شار و سیستمى شار مامەڵە‬

‫( دەمەوێت بگەرێم بەدواخ ئەوەدا داخۆ لەسیستمى شارستانیدا‬

‫لەگەڵ چەمک و دیاردەکانى شار و هەڵسوکەوتى شار بکەین‪،‬‬

‫بنکەیەک بۆ فەرمانڕەواییکردن هەیە‪ ،‬لەسەر بناەەیەک‬

‫لەوێوە دەستپێدەکات چۆن شار دەبێتە مۆدێلێک و دەبێت‬

‫بەوجۆرە مامەڵە لەتەک مرۆڤەکان دەکات کەهەن‪ ،‬بەو جۆرەش‬

‫بەماددەیەکى کۆمەاڵیەتى‪ .‬بۆیە لەئاسۆییەوە خۆخ دەگوازێتەوە‬

‫مامەڵە لەتەک یاساکان دەکات کەپێویستە هەبنک‪)5( .‬‬

‫بۆ ستوونى‪ ،‬چونکە لەگەڵ ماناکانى ترخ ژیان وە کەرەستەو‬

‫ئەم حاڵەتە لەکوردستان نەلەئاستى حکومى و نەلەئاستى‬ ‫جەماوەرخ و هاواڵتیان وەکو خەیاڵیش بوونى نییە و رەنگە‬ ‫هەم حکومەت نەتوانێ لەشوێنى پێویست دەست بۆ شوێن‬ ‫بەرێت بۆئەوەخ پالنى خۆخ دابڕێژێت و دیمەنى شار بگۆڕێت‬ ‫و لەبەرامبەردا قەرەبو بکاتەوە‪ ،‬هەم هاواڵتى ئەو پابەندیەخ‬ ‫بەپالنى حکومەتەوە نەبێ کەهاوکارخ بیناسازخ و پڕۆژەخ‬ ‫حکومەتەوە هەبێت ‪.‬‬

‫پێداویستیەکانى تر دەبێتە عادەت‪ ،‬هەرئەمەش شێوەیەک‬ ‫لەسۆسیاگ لەبرخ موڵکدارخ تایبەتى بەفۆڕمە کالسیکیەکەخ‬ ‫موڵکدارخ کشتوکاڵى نامێنێت و دەبێتە پەروەردەیەک بۆ‬ ‫نەوەکان و سیستم دەیکات بەیاسا‪ ،‬ئەمە تاڕادەیەک لەشارەکانى‬ ‫کوردستان تاکو سەدەخ رابردووش کە‪ 15‬ساڵ لەمەوبەرە‪،‬‬ ‫نەک هەر مەقبوگ نەبوو‪ ،‬بگرە دانیشتوانى شوقە و تەالرخ‬ ‫بەرز بەشوێنى نامۆ و خەڵکى ەەریب و خەڵکى بەدڕەوشت‬ ‫دەناسێنرا‪ ،‬چونکە هێشتا چەمکى شار تەواو جێگەخ خۆخ‬

‫لەرووخ ئاسۆیى و ستوونیەوە شار هەیبەتێکى تر لەفۆڕم‬

‫نەگرتبوو‪ ،‬بەومانایەخ هێشتا پێکەوەژیانى هەموو کولتور و‬

‫وەردەگرێت‪ ،‬رەنگە لەرووخ ستونیەوە ماهیەتێک و سیحرێکى‬

‫شێوەزار و تەنانەت زمانى جیاوازیش جێکەوتە نەببوو‪ ،‬بۆیە‬

‫جیاوازخ هەبێت هەروەکو ئەوەخ کەلەرۆژئاوا هەیە و‬

‫ئەو کۆمێنیکەیشنە بۆ ژیانى ئاسایى‪ ،‬تائەو جێگەیەخ کەشار‬

‫کولتوورێکى جیاجیاخ پاراستووە و کولتوورێکى دیکەخ یەک‬

‫فراوان دەبێت و دەوڵەت و ئیدارە و حکومەت بیر لەستونى‬

‫نیشتیمانى و ئینتیمایى بەخشیوە خەڵک کەپابەند بوونە‬

‫دەکەنەوە و وەبەرهێنان لەالیەن کۆمپانیاکانەوە دەکرێت‪ ،‬ئیدخ‬

‫بەیاسا و کولتوورخ گشتى‪ ،‬مەسەلەخ رێژەخ دانیشتوان بەپێى‬

‫کڕینى موڵکدارخ و جێگەیەک بۆ حەوانەوە دەگۆڕێت و‬

‫عەقلیەت و پەروەردە دەبێتە شارنشینى و لەیەک تەالردا‬

‫قەبوڵدەکرێت‪.‬‬

‫چەندین نەتەوە و کولتور و رەنگى جیاواز و زمانى جیاواز‬ ‫پێکەوە لەسەر ژن و توێژخ جیاواز و کارخ جیاواز دەژین و‬

‫شار بزوێنەرى مێژوو عەقڵ‬

‫کەسیش مافى ئەوخ تر ناخوات و دەستکارخ ژیانى ئەویتر‬

‫بۆچى شار دەبێتە بزووێنەرخ مێژوو؟‪ .‬دەرکەوتووە کەزۆربەخ‬

‫ناکات‪ ،‬بەومانایەخ کەچیتر خەڵک لەو ئاستە کۆمەاڵیەتیەخ‬

‫شارە ناسراوەکان بوونە بەمایەخ زیندووێتى مێژوو‪ ،‬بۆنمونە‬

‫کەپێشتر خوڵقى پێوەگرتبوو و دەبوایە خێزان زیاتر لەچەند‬

‫ئەسینا لەرێگەخ دروستبوونى دەوڵەتشار و فەلسەفە و دانانى‬

‫ئەندامێکى هەبێ و ئەوانەش دابەشبن بەسەر نێرو مێ و‬

‫چەمکەکان و زیندووترین چەمکیش تائێستا کارخ پێبکرێ‬

‫یەکسان بن‪ ،‬ئیتر جێگەخ لەنێو ئەو تێرم و ئەو فۆڕمە نەمایەوە‬

‫دیموکراسیە‪ ،‬رۆما وەکو ئێمبراتۆڕ و بازاڕخ کۆن و هونەرخ‬

‫کەبتوانێ کەلەستوونیدا شوناسى خۆخ وەکو تاک کەبەشێک‬

‫پەیکەرتاشى و چەقى ئەوکاتى نوێنەرایەتى شار‪ ،‬میسر وەکو‬

‫بوو لەخێزانى ئارەزوومەندانە و خێزانى پێکەوەژیانى نێرو مێ‬

‫سیستم و سەرەتاخ سەرهەڵدانى ملمالنێى نێوان ئاینەکان و‬

‫و مناڵ و دەنگێکى زیاتر لەتاکێک‪ ،‬بۆیە دەبوو ئەو ژیانە‬

‫دەسەاڵت و شارستانیەتێک لەرۆژهەاڵت بەرامبەر بەرۆژئاوا‪،‬‬

‫قەبوڵ بکات کەلەجوگرافیایەکى دیاریکراوخ پێویست‪ ،‬کەڵک‬

‫پاریس وەکو هێزێکى گەورە و هێناکایەخ جۆرێک لەفەلسەفەخ‬

‫وەربگرێت‪ ،‬ئەمە سەرەتاخ فۆڕمى کۆمەاڵیەتى بوو‪ ،‬بەاڵم ئەم‬

‫زانستە مرۆییەکان و شێوازێکى نوێ لەجەنگ و بەریتانیا‬

‫فۆڕمە لەالیەن دەوڵەتەوە نەخشەخ بۆ داڕێژرا کەمانا و‬

‫وەکو دەوڵەتێکى گەورەو خاوەن دەستوور هتد‪ ،‬لەرۆژهەاڵتیش‪،‬‬

‫شوناسى لەرێگەخ حکومەت و دەوڵەتەوە دیاریکرا و دواتر‬

‫بەەداد کەشوێنى یەکەمین سەرهەڵدانى خوێندنەوە و یاسا‬

‫لەالیەن کۆمەڵگەوە قەبوڵکرا‪ ،‬بۆیە وەختێک ئەم چەمکە دەچێتە‬

‫بووە و شام وەکو سەنتەرێکى بازرگانى و پێوەلکانى هەموو‬

‫نێو سیستمەوە‪ ،‬ئیدخ یەکەم هەنگاوخ دەچێتە بوارخ‬

‫ئەو واڵتانەخ کەئێستا خاوەنى دەسەاڵتن و هەروەها وەکو‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 001‬‬

‫خاوەنى زۆرترین چیرۆکى ملمالنێى نێوان شیعەگەرێتى و‬

‫و مردنى ئینسان لەالخ فۆکۆ‪ ،‬باشترین سەلمێنەرە کەئینسان‬

‫دەسەاڵتى سووننەخ ئەوکات و مەەریبى عەرەبیش وەکو‬

‫لەدەرەنجامى مامەڵەکردن لەگەڵ ئەو ستایلە ژیانەخ کەلەشارخ‬

‫شارستانیەکى تایبەت لەبوارخ ئاسەوار و پردخ نێوان رۆژئاوا‬

‫رابردوو و شارخ نوێدا کردویەتى‪ ،‬مەسەلەخ ویژدانى‬

‫و رۆژهەاڵت فۆڕمى جیاوازخ بەمێژوو بەخشى و خۆخ‬

‫وەالوەناوە و هەموو شتێک و ئامانجێک بۆ ئینسان لەشاردا‬

‫نوسییەوە‪.‬‬

‫تەنها خوژیاندن و گەیشتنە بەتموحە بێسنوورەکانى‪ ،‬هەڵبەت‬

‫ئێمە بۆ سەلماندنى ئەوەخ کەئینسان سەرەتا نەیتوانیوە ببێتە‬ ‫کائینیکى شارخ بەماناخ مەدەنیەت‪ ،‬ئەوەی کەفارابى وەکو‬ ‫فەیلەسوفێکى شارەزا لەبوراخ فەلسەفە‪ ،‬کتابێکى هەیە بەناوخ‬ ‫(سیاسەتى شار مەبدەئە ئامادەکانى) لەوێدا بەرۆشنى باس‬ ‫لەشێوازێکى لۆژیکى دەکات کەئینسان ئاژەڵێکە ناتوانى هەتا‬ ‫شار نەدۆزێتەوە بەختەوەرخ بدۆزێتەوە‪ ،‬ئەمەش لەوێوە‬ ‫سەرچاوەخ گرتووە کەفارابى لەسەردەمى عەباسیەکان ژیاوە و‬ ‫ئەوکات ئینسان بەدواخ ژیانێکى شارستانیدا گەڕاوە‪ ،‬نمونەش‬

‫نەبوونى پەیوەندخ لەنێوان تاکەکان و بگرە تاڕادەیەک گروپە‬ ‫جیاوازخکانى کۆمەڵگە کەبۆ پاراستنى کولتوورخ تەسکى‬ ‫گروپچێتى هەیە‪ ،‬بەشێکە لەنەهێشتنى رۆحیەتى پاکى ئینسانى‪،‬‬ ‫رویەەکى تریشى ئەوەیە کەئینسان واتێگەیشتووە مادام‬ ‫دەوڵەت و حکومەت و بەرپرسیارێتى دەوڵەت هەیە‪ ،‬کەواتە ئەو‬ ‫مەتڵەبە ئینسانیە نەماوە کەدەبێ تاک یان گروپێک لەگروپەکان‬ ‫بەرامبەر بەخەڵکى نەدار یان شێت یان بێنەوا یان هەر‬ ‫کائینیکى ترخ نامۆ پێشانى بدات ‪.‬‬

‫دۆزینەوەخ شێوە و دیزاینى تەالر و جل وبەرگ و‬ ‫کەرەستەکانى ژیان بووە‪ ،‬بۆیە فارابى تەنها بەدواخ فەلسەفە و‬ ‫ئەخالق و زانستەوە نەبووە‪ ،‬بەڵکو بەدواخ ژیانێکى باشترەوە‬ ‫بووە کەلەشاردا چنگ دەکەوێ‪ ،‬چونکە شێوە ئازادییەک هەیە‬ ‫بەهۆخ ئەوەخ کەئینسان بزر دەبێت کەمتر دەکەوێتە ژێر‬ ‫مەرحەمەتى گوتارخ زاڵى کۆمەڵگە و کولتوور و جلوبەرگ‬ ‫لەبەرکردن و هتد‪.‬‬ ‫مەسەلەخ هاتنى چەمکى ئازادخ‪ ،‬لەوێوە دەستپێدەکات کە‬ ‫کۆمەڵگە لەتاک نەتەوەی و مەزهەبى و ئاینیەوە‪ ،‬دەوڵەمەند‬ ‫دەبێت و گەشە دەکات و دەبێتە فرەیى لەکۆمەڵگە و نەتەوە و‬ ‫نەریت و ئاین و مەزهەو گروپى جیاواز‪ ،‬قەبوڵکردنى ئەم فەزا‬ ‫کۆمەاڵیەتیە‪ ،‬سەرەتایەکە بۆ مومارەسەکردنى ئازادخ بیروباوەڕ‪،‬‬ ‫پێچەوانەخ ئەم بیرو بۆچوونەش لەبارخ رۆحیەوە بۆ تاکەکان‬ ‫هەر وایەک ئەگەر بەوردیش بڕوانینە ئەم نەبوونى ئازادخ و‬ ‫بەگەڕخستنە عەقڵییە‪ ،‬دەبینین هەلومەرجى ژیانى دانیشتوانى‬ ‫شارە گەورەکان هەرگیز لەبار نییە‪ ،‬بێگومان ئەوان لەرووخ‬ ‫ژیانى رۆحیەوە زۆر لەمەترسیدان‪ ،‬جێى گومانیشە کەشارە‬

‫پێکدادانى شارنشینى و الدێى و ئەخالق‬

‫بەومانایەخ تیایاندا مرۆڤى نمونەیى وەک کەسێتیەکى رۆحى‬

‫هەتا ئەوکاتەخ کەسیستمى قەشەسازخ و کەنیسە و دەسەاڵتى‬

‫گەورەکان پێشتر نێوەندخ رەونەقدانەوەخ شارستانى بوببن‪،‬‬ ‫گەشەخ سەندبێت‪ ،‬هەرچۆنێک بێت دۆخى پرسەکان لەمڕۆدا‬ ‫ئەوەیە دەبێت شارستانى راستەقینە لەو رۆحە رزگار بکەین‬ ‫کەلەخودخ خۆخ و دانیشتوانەکەخ بەرهەمهاتووەک‪. )9( .‬‬ ‫لەحاڵێکدا شار سەدەیەک زیاترە مەسەلەخ رۆحى کوشتووە‬ ‫لەجەوهەرخ ئینساندا‪ ،‬مەسەلەخ مردنى چەمکى خودا لەالخ نیچە‬

‫مەزهەبەکانى‬

‫کاسۆلیک‬

‫و‬

‫ملمالنێ‬

‫لەگەڵ‬

‫سەرهەڵدانى‬

‫پرۆتستانت‪ ،‬نەمەسەلەخ فکر بەوشێوەیە ئازادبوو‪ ،‬نەسیاسەت و‬ ‫نەژیانى کۆمەاڵیەتى و نەئازادیەکانى تاک‪ ،‬هەروەک ئەرستۆ‬ ‫دەڵێ مەبەست لەبونیادنانى شار‪ ،‬ئەوەیە کەحورمەت بۆ تاک‬ ‫بگەڕێتەوە و ژیانى خۆخ هەڵبژێرێ بەئازادخ‪ ،‬جگەلەمەش‬

‫نیهت‌| ‪171‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫فرەیى لەجۆرخ بیرکردنەوە لەالیەن خەڵک و تاکەکانەوە‬

‫عەقالنیەتى شاراوە دەکات‪ ،‬ئەمەش دوو دەرەنجامى گرنگى‬

‫کەکاریگەرخ لەسەر شێوەخ ژیان و ئەتەکێتى رۆژانە دادەنێ‪،‬‬

‫لێدەکەوێتەوە‪ ،‬یەکەمیان ئەوەیە تێرمى کردەخ کۆمینیکاشین‬

‫هەروەها رەنگدانەوەخ ستایلى خواردن و سەرچاوەخ خورادن‬

‫بەمانا ئیجابیەکەخ دەرفەتى ئەوەخ بۆ دەرەخسێنێ تائەو‬

‫کەبەفۆلکۆرخ نەتەوە یان کۆمەڵگە بەگشتى دادەنرێ‪ ،‬کارێک‬

‫عەقالنیەتە شاراوەیە قوتار بکات‪ ،‬ئەو عەقالنیەتەخ مۆدێرنیتى‬

‫دەدات کەپێکدادان لەنێوان ئینتیک و تایەفەکان و مەزهەبەکان‬

‫لەهەناوخ خۆیدا هەڵیگرتووە‪ ،‬دووەمیشیان ئەوەیە کەچەمکى‬

‫رەنگبداتەوە‪ ،‬بەاڵم سەرەنجام ئەمە دەبێتە کولتوورێک‬

‫عەقڵى کۆمۆنیکاشین بوارخ تازەکردنەوەخ تیوریاخ رەخنەیى‬

‫ەەریزیە‬

‫قوتابخانەخ فرانکفۆرتى دەداتێ‪ ،‬ئەو ەتیۆریایەخ بەشێوەیەکى‬

‫کەشارنشینیش‬

‫ناچار‬

‫بێت‬

‫بۆ‬

‫پێداویستیە‬

‫رۆژانەییەکانیان کشتوکاڵى سەنعەتى بکەن بەمۆدخ کار‪ ،‬ئەمە‬ ‫لەئەروپا مۆدێلى سیاسەتى دەوڵەتە لەسەدەخ رابردووەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەمە‬

‫کاتێک‬

‫پێکدادانەکە‬

‫زەقتردەکاتەوە‪،‬‬

‫ئەوکاتەخ‬

‫تایبەت هەریەک لەئادۆرنۆ و هۆرکهایمەر هێنایانە ئاراوەک‪)1( .‬‬ ‫تایبەتمەندى دیمۆگرافیا‬

‫کەدانیشتوانى ناوچەکە کەبەر لەوەخ ببن بەشار‪ ،‬بەرلەوەخ‬

‫مێژووخ دامەزراندنى شار ئەوەمان بو دەگێڕێتەوە کە ژماەرخ‬

‫چڕخ دانشتوان کاریگەرخ بخاتە سەر مۆدێلى ژیانى هەریەک‬

‫دانیشتوان پێشتر لەڕووخ کەم و زۆرخ و رێژەییەوە سەبارەت‬

‫لەنەتەوە و تایەفە و مەزهەبى ئاینى‪ ،‬ئەوە قەبوڵ نەکەن‬

‫بە بەشداریکردنى ئینسان لەدروستکردنى شار پەیوەندخ‬

‫کەپێکەوە بژین‪ ،‬مەبەستم لەشێوە قەبوڵ کردنى خواردن و‬

‫بەژمارەوە هەبووە‪ ،‬ک ئەوکاتەخ کەژمارەخ دانیشتوانى شار لە‬

‫خواردنەوە و شێوخ خودا پەرستى هەریەک لەو مەزهەبە‬

‫‪ 111‬کەس تینەدەپەڕخ لە نیوەخ یەکەمى سەدەخ شانزەهەمى‬

‫ئاینیانەیە ‪.‬‬

‫پێش زانینى بوو‪ ،‬ئەمە لەساڵى ‪ 1112‬لەنێوان (‪ 32‬تاکو‬

‫مەسەلەخ زەمانەتى کۆمەاڵیەتى‪ ،‬گرینگترین باسێکە کەبۆ گشت‬ ‫و بۆ تاکیش‪ ،‬رەنگە بۆ تاک زیاتربێت‪ ،‬لەبەرئەوەخ هیچ‬ ‫هێزێکى کۆمەاڵیەتى دیکە نییە پارێزگارخ لەئازادخ و‬ ‫بەرژەوەندیەکانى بکات و بەتەنهاش ناتوانێ ملمالنێى کۆمەڵ‬ ‫بکات و گرەو لەسەر بردنەوە دۆڕاندن بکات‪ ،‬هەروەک ئەوەخ‬ ‫بیرمەند و فەیلەسوفانى وەکو (دیکارت و مارکس و هۆسرەگ)‬ ‫و دەیانى تر‪ ،‬لەژێر کاریگەرخ فشارێکى زۆرخ کۆمەڵگا و‬ ‫دەسەاڵتە دیار نادیارەکان‪ ،‬نەیانتوانیوە بژین بەئازادخ و‬ ‫ئەوەخ کەئارەزوویانە وەکو فکر بیڵێن‪ ،‬بۆیە ناچار کراون‬ ‫شارو زێدخ خۆیان بەجێبهێڵن و بەرەو ئاوارەخ و دەربەدەرخ‬ ‫سەرخ خۆیان هەڵبگرن و دەنگیان نەگات بەئەوانى تر و‬ ‫تاسەدەکانى ‪ 19‬و ‪ 21‬بیرۆکە و فەلسەفەکانیان نەگاتە‬ ‫کیشوەرەکانى تر و دەوڵەت و نەتەوەخ ژێر دەستە و هتد‪.‬‬

‫‪ )95‬هەزار کەس گەشەخ کردوو لەساڵى ‪ 1191‬و هتد‬ ‫لەرۆژئاوا ‪)5( ..‬‬

‫زاراوەخ ستراتیژیەتى دەوڵەت سەبارەت‬

‫بەگەشەسەندنى شار رێگەخ نمونەیەیى هەیە‪ ،‬ئەویش لەشوێن و‬ ‫کاتدا دیارخ دەکات‪ ،‬بۆئەوەخ بتوانێ هێزخ شەڕکەرەکان‬ ‫لەدەستکەوتى خۆیدا بەرهەبهێنێتەوە‪ ،‬بەتایبەتى ئەو هێزە دژەخ‬ ‫کەرێگەخ بەپەناهەندە داوە نیشتەجێ بێت لەو شارەخ‬ ‫کەدەوڵەت بۆگۆڕینى دیمۆگرافیاکەخ هەنگاو یان پالنى‬ ‫ستراتیژخ هەبووە‪ ،‬ئەمە بیرکردنەوەخ ساڵەکانى (‪_1111‬‬ ‫‪ )1131‬کارگ فۆن کالوزڤتز بوو‪ ،‬ئێستا ئەمە وەکو نمونەیەکى‬ ‫نوێ لەرۆژهەاڵت شتێکى نوێیە بۆ دیاریکردنى وەسفێکى نوێ‬ ‫بۆشارخ مۆدێرن کەدیمۆگرافیا مەرجى سەرکەوتنى شارە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بۆ هەندێ نەتەوە شتێکى مەترسیدارە‪ ،‬مەسەلەخ کوردستان‬ ‫یەکێکە لەو نمونانە کە دیمۆگرافیا خەریکە توشى شۆکى‬ ‫دەکات‪ ،‬نمونەش ئەو شوێنانەیە کەلەڕووخ زمان و کولتوورەوە‬

‫قسەوباسێکى تر کەبیرمەندەکان زۆرخ لەسەر دواون مەسەلەخ‬

‫ملمالنێى تیاکردووە و ماوە و لەرووخ جوگرافیاوە مەترسى‬

‫کۆمۆنیکەیشنە لەبوراخ عەقل و جێگەخ بوون‪ ،‬عەق لەنێو شار‬

‫لەدەستدانى هەیە‪ ،‬هەڵبەت مەبەست لەو شوێنانەیە کەلەبارخ‬

‫و هەروەها بزربوونیشى لەالیەکى تر‪ ،‬هابرماس یەکێک لەو‬

‫سیاسی و مێژووییەوە سەر بەجوگرافیاخ کوردستانن و‬

‫بیرمەندانەیە کەباس لەئەگەرە کراوەکان دەکات و دەڵێک ماناخ‬

‫لەرووخ یاسایى و دەستووریەوە هێشتا دەستنیشان نەکراون و‬

‫ئەگەرخ کراوەیى هەیە‪ ،‬زیاد لەوەخ ماناخ ئەمرخ واقیع‬

‫چارەنوسیان دیارنییە چۆن دەبێ‪ ،‬ئەمە جگەلەوەخ کەشوێنێک‬

‫بگەینێت‪ ،‬ئەو گریمانەی بونى دەکات‪ ،‬بەاڵم گرەنتى ئەوە نادات‬

‫هەبێت تایبەت بەکولتور و ئاینێکى وەکو مەسیحیەکان‪ ،‬خەریکە‬

‫بەشێوەیەکى بەردەوام لەسەر زەمینى واقیع بەرجەستەبێت‪،‬‬

‫دەکوێتە بەردەم مەترسیدارترین کارەسات‪ ،‬ئەویش چۆڵکردن و‬

‫هەرلەبەر ئەم هۆیەش هابرماس باس لەیەدەکى عەقالنیەت یان‬

‫پەرتەوازەبوونى مەسیحیەکانى بەرتللە و ترکێف و هەندێ‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 002‬‬

‫کەئاسەوارخ مێژوویى مەسیحی و کلدان و‬

‫شوێن یەکێکە لەو هۆکارانەخ کەئینسان شار وەکو ماڵى خۆخ‬

‫ناوچەخ موس‬

‫ئاشوریەکانن و ئێستا ژیان سیاسەت دیارخ دەکات‪ ،‬ئەوان‬

‫تەماشا نەکات‪ ،‬چونکە ەشوێن گەورەترە و لەدەسەاڵت و‬

‫ناچارن یان کوردستان هەلبژێرن یان سەربە بەەدا بن‪ ،‬ئەمە‬

‫ئیرادەخ تاک دەردەچێت لەالیەک‪ ،‬هەروەها دەوڵەت و سیستم‬

‫بەشێکە لەمەسەلەخ دیمۆگرافیا‪.‬‬

‫و حکومەت هەیە بۆ پارێزگاریکردنى لەئەمنیەت و پاکوخاوێنى‬

‫هەڵبەت ئەو گروپانەخ کەخەریکن لەرێگەخ سیاسیەوە شار‬ ‫فراوان دەکەن زۆرن و نهێنین‪ ،‬لەوانەش نوسیگەنگەکانى کڕین‬ ‫و فرۆشتنى زەوخ و زار و خانوو و خزمەتگوزارییەکانى ترن‬ ‫کەپەیوەندییان بەشارەوە و هەیە‪ ،‬پالندانان یەکێکە لەو‬ ‫هۆکارانەخ کەشار بەپیى پالنى ئەندازەیى فراوان دەکات و‬ ‫هەموو ئەو رەگەزە کۆنانە لەناو دەبات کەسیستمى کۆن‬ ‫بەرهەمیهێناوە‪ ،‬وەکو پێکەوە دروستکردنى خانوو و زەوخ و‬ ‫زار و بازاڕ لەالیەن چەن بنەماڵەیەکەوە و دروستکردنى‬ ‫شاروچکەیەک یان گەڕەکێک لەالیەن هۆزێکەوە‪ ،‬کۆمەڵێک خزم‬ ‫و دۆستى نزیک لەیەکتر کۆمەڵگەیەک پێکدەهێنن بەبێ ئەوەخ‬ ‫دەوڵەت‬

‫بزانى‬

‫ئەمە‬

‫تێکچوونى‬

‫دیموگرافیایە‬

‫بەرووە‬

‫شارستانیەتەکەخ‪ ،‬ئەمە تەواو لەئێستادا دیمۆگرافیاخ شارخ‬ ‫کۆڕیوە و نمونەش ئەو گوندانەیە کە کۆکمپانیاکان وەکو‬ ‫شارخ ستاندار لەروخ بیناسازیەوە دروستیان دەکەن و بۆ هەر‬ ‫کەسێکە کەدەتوانێ بەشدارخ بکات و لەوێ نیشتەجێبێت بەبێ‬ ‫شەوەخ بزانێ کێ جیرانیەتى و کێ بەشدارخ لەو شارۆچکەیە‬ ‫دەکات ‪.‬‬

‫و رێکخستن‪ ،‬بۆیە رەنگە لەژورێکى وەزیفەخ کاردا‬ ‫لەبەڕێوەبەرایەتیدا فەرمانبەرێک ژوورەکەخ خۆخ خۆشبوێت‪،‬‬ ‫بەاڵم هێشتا وەکو ماڵەکەخ نییە‪ ،‬کسروشتى ماڵى رۆژهەاڵتى‬ ‫یاخود سروشتى ماڵى وەزیفە یان سروشتى ماڵى کۆمەڵ‪ ،‬ئەو‬ ‫سروشتەیە‬

‫کەهەمان‬

‫ئەو‬

‫مااڵنەخ‬

‫لەسەرە‬

‫لەکولتوورخ‬

‫خۆرئاوایى و ئەفریقى و چینى و ژاپۆنى و هیندخ‪ ،‬کەهەموو‬ ‫ماڵێک هەڵگرخ خاسیەتى جودایى ژیارییە‪ ،‬سیمارخ جیاوازیش‬ ‫ئەوەیە کەوایلێدەکات لەسەرجەم کولتوورەکاندا زیندوو بێت‪،‬‬ ‫بەڵکو گەرموگوڕ هۆگرانە بێت‪ ،‬تەنانەت لەجیاوازترینى‬ ‫کۆمەڵگەکاندا لەنمونەخ کۆمەڵگە پیشەسازیە سەرەتاییەکاندا‪،‬‬ ‫بەاڵم شتێکى گرینگ هەیە پێویستە ئاگامان لێى بێت بریتیە‬ ‫لەرەندخ میتۆلۆژیانە لەهەموو یەکێک لەشێوەکانى ماڵ و کار و‬ ‫بەشداریدا‪ ،‬یەکێک لەئەرکە بنەڕەتیەکانى لێکۆڵینەوەکانى شار‪،‬‬ ‫بریتیە لەشیکارخ سروشتى ئابوریانەخ کارێکى نێوان ماڵ و‬ ‫کەسى نیشتەجێى ناوخ‪ ،‬بەوپێیە شار لەگوندەوە هاتووە‪،‬‬ ‫پەیوەندیگەلى ماڵیانەخ هاوشێوە بنیات دەنێت‪ ،‬بەاڵم هەر‬ ‫فاکتەرخ ئابورخ گۆڕاوەکانى کار دەچنە ناو ئەم بونیادە‪،‬‬ ‫یەکسەر چەمکى ماڵ گۆڕانى بەسەردا دێت‪ ،‬ماڵ تەنها دەبێتە‬

‫پێکەوەژیانى نەتەوەکان و مەزهەبەکان لەهەموو روویەکەوە‬

‫شوێنى نیشتەجێبوون‪ ،‬ئەرکەکانى بەسەر شوێنى کار و‬

‫مەسەلەیەکە لەالیەن مەزهەو و ناسیونالیزمەکان و راسیزمەوە‬

‫قاوەخانە و یانە و شەقامەکاندا دابەشدەبن‪ ،‬ئیتر گوندیبوون‬

‫موناقەشەخ توندخ لەسەر دەکرێ‪ ،‬تائەو شوێنەخ کەجارخ‬

‫ماڵ کۆتایى پێدێتک‪ . )9(.‬لێرەوە لەو تێگەیشتنەوە تێدەگەین‬

‫واهەیە لەشوێنەوار و عەالمە و دیمەنە سروشتى و‬

‫بۆچى شارنشین گوندیبوون ماڵ وەکو شوێن تێکدەدات و‬

‫دەستکردەکانەوە سەرچاوە دەگرێت و نیشانى خەڵکى بیانى‬

‫هێواش هێواش دەبێتە کائینێکى شارنشینى و هەموو‬

‫شوینەوارەکان‬

‫پەیوەندیەکانیشى دەگۆڕێ‪ ،‬چونکە شوێنى کارخ جیایە‬

‫دەشێوینرێ و عەالمەخ سەردەمى عوسمانلى و عەباسیەکان‬

‫کەپێشتر لەنێو رەزو و با و شینایى بووە‪ ،‬ئێستا لەنێو‬

‫سەرهەڵدەدەن‪ ،‬دروستکردنى گومەت و تەالرخ سەر بەکۆنى‬

‫وەزیفە ئەگەر حکومەتى بێت‪ ،‬لەنێو قاوەخانە و چێشتخانە‬

‫دەرەوەخ کولتوورخ کوردخ و کلدانى و تەنانەت ئاینەکانى تر‪.‬‬

‫ئەگەر لەکەرتى تایبەت کار بکات‪ ،‬بەاڵم ئەرکى ئەمجارەخ‬

‫ئەم حاڵەتە لەکاتى خۆیدا ک لەپاریس لەسەدەکانى ‪ 11‬و ‪11‬‬

‫قورستر دەبێت کائینى شارنشینى‪ ،‬چونکە شوناسێک‬

‫هەبوو دژ بەیەهودیەکان‪ ،‬وەختێک بەیاساش چارەسەر نەکرا‬

‫وەردەگرێ لەزۆر الیەنەوە دەبێت بەرگرخ لەو شارە بکات‬

‫لەپاریس و تەنانەت تەالرسازخ و ئاسەوارخ ئاینەکانى تر و‬

‫کەپێچشتر قەوزارەیەکى بچووک و کولتوورێکى بچووک و‬

‫نەتەوەکانى تر هەبوو کەدەمارگرژخ ناسیونالیزمى فەرانسایى‬

‫شوێن و سنوورێکى بچووک و خەڵکێکى کەم بوون‬

‫بووک (‪)1‬‬

‫لەقەوارەکەدا‪ ،‬ئێستا قەوارەکە گەورەتر بووە دەبێ لەبەردەم‬

‫دەدات‪،‬‬

‫لەکوردستان‬

‫خەریکە‬

‫زۆربەخ‬

‫بیانیەک بەرگرخ لەپاکوخاوێنى و رێکخستنى شار و کولتوورخ‬ ‫شارەکە بکات‪ ،‬ئەمەی جیاوازخ نێوان دوو کارێکتەر‪ ،‬یەکێکیان‬

‫نیهت‌| ‪173‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫گوندنشینى و ئەویتریان شارنشین‪ ،‬بەاڵم بۆ خەڵکى‬

‫لێرەدا بەکۆتایى هێنانى کارەکەخ و بەرهەمهەمى کارەکەخ‬

‫شارنشینى کوردستان کەتازە خەریکە دارە دارە دەکات‪ ،‬هێشتا‬

‫کەبۆخۆخ نییە جگەلە کرێى دەست هەق‪ ،‬دوچارخ نامۆبوون‬

‫جیاوازییەکى ئەوتۆخ نیە‪ ،‬لەبەرئەوەخ هێشتا ماڵى جودا‬

‫دەبێت ‪.‬‬

‫نەکردۆتەوە و لەوەزیفەشدا کەبەشى زۆرخ خەڵک لەحکومەتدان‬ ‫بەموڵکى خۆخ نازانێ‪ ،‬پاک و خاوێنى شار بەالخ تاکى‬ ‫کوردیەوە مەسەلەیەکە سپێردراوە بەکەسانى تایبەت کەکرێکارخ‬ ‫شارەوانیە‪ ،‬کەواتە دەبێ ئەو کرێکارە هەمیشە بەدواخ‬ ‫کارێکتەرەکانى ترەوەبن بۆئەوەخ شار پیس نەوًخ و‬ ‫پاشەڕۆخ ئەوان هەڵبگرنەوە‪ ،‬باشترین نمونەش پیسکردنى ئەو‬ ‫ژینگەیەیە کەسەیرانکەر و خەڵکى لەکاتى وەرزخ بەهاردا چى‬ ‫بەسەر سروشتدا دەهێنن و چۆن پیسى دەکەن‪ ،‬ئەمە دەلیلى‬ ‫ئەوەیە کەبەماڵى خۆخ نازانى شارنشینى کوردخ‪ ،‬هەڵبەت ئەمە‬ ‫لەسەرانسەرخ عێراقدا هەر بەو شێوەیەیە‪ ،‬کەچى بۆجوانکردن‬ ‫و رێکخستنى ماڵى خۆیان‪ ،‬زۆر گرینگى بە پاکوخاوێنى دەدەن‬ ‫و دیزانى ماڵەکە ناوبەناو دەگۆڕێت بۆ شێوەیەکى تر‪،‬‬ ‫سەبارەت بەرێکستنى شار لەئەمنیەتەوە تابەرپرسیارێتیەکانى‬ ‫تر دراوە بەپیاوانى ئەمنى‪ ،‬کەواتە هەموو ئەمنیەتێک لەئەستۆخ‬ ‫ئەو پیاوانەیە و شارنشین پەیوەندخ بەو بەاڵیەوە نییە‪ ،‬وەزیفە‬ ‫تەنها بۆئەوەیە کەموچەخ مانگانە وەربگرێ نەک خزمەتى‬ ‫خەڵک‪ ،‬ئەمە عەقلەتێکە کەپەروەردەخ شارخ وەکو فلتەر‬ ‫نەبینیوە‪ ،‬بۆیە بەماڵێکى ترخ گەورەخ لەدەرەوەخ ماڵەکەخ‬ ‫خۆخ نابینێ‪.‬‬

‫بەئاینەوە هەبووە و ئێستاش هەیە‪ ،‬دیارە لەدواخ شۆڕشى‬ ‫(مارتن لوپەر) کەیەکێکە لەو ناوانەخ کارێگەرخ هەبووە لەسەر‬ ‫خاوکمردنەوەخ بیرخ خودا پەرستى لەرێگەخ ئاینەوە و‬ ‫گوتەیەکى بەناوبانگى هەیە دەڵێ (ئێوە تەنها کاتێک ئازاد‬ ‫دەبن کە رۆژگارتان بێ نیگەرانى و شەوگارتان بێ خەم بێت)‪،.‬‬ ‫هەر لەپەرواێزخ ئەم جوملەیە بوو کەهەوڵیدا کۆنترۆڵ بکات‬ ‫بەسەر توندڕەوخ ئاینى مەسیحى کەجەنگى سەد ساڵەخ نێوان‬ ‫کاسۆلیک و پڕۆتستانت بەهەزارەها خەڵکى بیگوناهى کردە‬ ‫قوربانى ئەو توندڕەوییە کەلەرۆژئاوا هەبوو و سەرەنجام‬ ‫تێگەیشتن هەموو گوتارەکان یەک شتن و هیچ گوتارێکى‬ ‫ئاینى ئەوە ناهێنێ ئیسنانى لەسەر بکوژرێت بەناوخ خواوە‪،‬‬ ‫هەروەها سەرهەڵدانى جۆرێک لەژیانى نوێ و ئازادخ ئاینزایى‬ ‫و خوداپەرستى‪ ،‬کەئەمە بەبەرەبەیانى ئازادخ تاک دەژمێردرێت‬ ‫و تاکگەرایى دەستپێکرد‪ ،‬بەاڵم هەردواخ ئەمە کەبازاڕ هەموو‬ ‫شتێکى بێ بەها کرد‪ ،‬کەسێکى وەکو نیچە سەر هەڵدەدات و‬ ‫بانگەوازخ مردنى خوادەکات‪ ،‬مردنى خوا وەکو نمونەیەک بۆ‬ ‫مردنى ویژدان‪ ،‬هەڵبەت ئەم باسە کاریگەرخ زۆرخ هەبوو بۆ‬ ‫سەر تاک کەنامۆ بێت لەواڵت و شارەکەخ خۆخ و لەکۆمەڵگەخ‬

‫نامۆبوونى تاک لەشار و لەنێو کار‬

‫خۆخ‪ ،‬ک بۆیە سەربەخۆیى تاک جۆرێک لەکێشەخ دەروونى بۆ‬

‫زێدەبەها هۆکارێکى گرینگى گەشەسەندنى شێوەخ ژیانى شارە‬ ‫لەسیستمى سەرمایەداریدا‪ ،‬بازاڕ و ئاڵو وێرخ شمەک و‬ ‫پێداویستى ئینسان‪ ،‬بۆئەمەش شار پێویستى بەکارخ زیاتر و‬ ‫دەستى کار هەیە‪ ،‬ئەگەر بیر بکەینەوە دەتوانین لەوە تێبگەین‬ ‫کەبەرهەمهێنان زێدەبەها چۆن بەرهەدەهێنێ‪ ،‬دەتوانین لەوەش‬ ‫تێبگەین کەبەها بەپێویست لەشوێنێک دەستەبەر نابێت‪ ،‬بۆ‬ ‫نمونە دەشێ بەها لەکارگەیەکى چنیندا بەرهەمبهێنرێت‪،‬‬ ‫بەمشێوەیە‬

‫روویەکى ترخ نامۆبوونى تاک لەنێو شاردا پەیوەندخ‬

‫بەشارکردن‬

‫لەزۆر‬

‫رێگاوە‬

‫مەیدانێکە‬

‫بۆ‬

‫دەستەبەرکردنى زێدەبەها‪ ،‬هاوبەندیییەکى کرینگ لەنێوان و‬ ‫خولى سەرمایە و بەرهەمهێنان هەیە‪ ،‬هەر لەێرەوە ملمالنێ‬ ‫لەنێوان فەزاخ شاردا بۆ بەرهەمهێنانى بەهاو دەستەبەرکردنى‬ ‫بەهەمان رادەخ ملمالنێ لەشوێنى کاردا گرینگە‪ ،‬ئەمە بەشێکى‬ ‫ئەو عەقڵەیە کەسەرەنجام بۆ دابینکردنى پێداویستى ئینسان و‬ ‫جیاکردنەوەخ شار‪ ،‬پێویستى بەدەستى کار دەبێت و تاکیش‬ ‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 004‬‬

‫تاک بەرهەمهێنا‪ ،‬چونکە گەنج بەپێچەوانەخ گەورەکان کەمێژوو‬ ‫و یادەوەرییان لەگەڵ مەسەلەخ رۆب و ئاین هەبوو‪ ،‬ئیدخ گەنج‬ ‫رووبەڕوخ دونیایەک لەملمالنێ بوونەوە‪ ،‬بۆیە تاک مەترسى‬ ‫هەموو جۆرە شکستێکى لەگەڵ خۆخ هەڵگرت کەرێگەخ جۆراو‬ ‫جۆراو هەبوو بۆ سەرکەوتن کەئەمە تاقیکردنەوەخ ژیان بوو‪،‬‬ ‫هەر ئەوەخ کەپزیشکى زیاتر لەو سەردەمەدا دەرکەوتن‬ ‫سەبارەت بە نەخۆشى دەرونى کەبەشێکى زۆرخ پەیوەندخ بەو‬ ‫تێنەگەیشتنەوە هەبووە کەسیستمى ژیان خوڵقاندبووخ‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئیتر گەنجەکان هەم لەخێزان دوورکەوتنەوە و هەم لەکۆمەڵگە و‬ ‫هەم لەو بەهایانەش بێبەش بوون کەپێشتر بەشێک بوون‬ ‫لەستراتیژیەت و ئامانجى ژیانک‪)9(.‬‬

‫سەرچاوە و پەراوێزەکان‪:‬‬

‫‪ .1‬بروانە ئیدیۆلۆژیاخ ئەلمًانیا‪ .‬مارکس ئەنگڵس‪ .‬لەفارسیەوە ‪ .‬سەالم مارف ‪ ..‬ساڵى ‪. 2001‬‬ ‫‪.2‬‬

‫‪18‬خ برۆمیر لویس پۆناپارت‪ .‬مارکس ‪ .‬لەبالوکراوەکانى ‪ .‬دار التقدم‪.‬‬

‫‪ .3‬پێشەکى چاپى دووەم‪ .‬کتێبى ئێمە و ئەوان‪ .‬تۆدۆرۆڤ ساڵى ‪. 1986‬‬ ‫‪ .4‬یۆرگن هابرماس‪ .‬عەقالنیەتى کۆمینیکا شێونخوازخ‪ .‬هاشم ساڵح‪ .‬وەرگێڕانى‪ .‬شوان ئەحمەد‪ .‬گۆڤارخ سەردەم‬ ‫ژمارە ‪.13‬‬ ‫‪ .5‬سەرهەڵدان و گەشەکردنى شارستانى لەهزرخ نوێى خۆراوادا‪ .‬سەعید بن سەعید ئەلعەلەوخ‪ .‬و‪ .‬هەڵکەوت‬ ‫عەبدڵاڵ‪ .‬گۆڤارخ سەردەم‪15 .‬‬ ‫‪ .6‬ئەلبرت شفایزەر‪ .‬فەلسەفەخ شارستانى‪ .‬وەرگیرًرانى بۆکوردخ‪ .‬عەبدوڵال مەحمود زەنگەنە‪ .‬گ‪.30‬‬ ‫‪ .7‬بگاقە المدن العمالقە فە العالم ‪ ..‬ترجە‪ .‬عبدعلى الخفاف‪ ..‬الموسوعە الێغیرە‪ .‬گ ‪. 32‬‬

‫‪ .8‬عالم الفکر العدد ‪ .38‬ملف حوگ مدینە باریس و سحرها‪ .‬مجلە فکریە تێدر من الکویت ‪.‬‬ ‫‪ .9‬مرۆڤ و شار‪ .‬رێکخستنى ماڵ‪ .‬یاسین النێیر‪ .‬و‪ .‬خەسرەو رەسوگ‪ .‬هەفتەنامەخ چاودێر‪ .‬ژمارە ‪ 452‬ساڵى‬ ‫‪: 2014‬‬ ‫پەراوێز‪:‬‬ ‫ئەولیاخ چەلەبى لەسیاحەتنامەدا ئەم باسەخ کردووە بەمێژوو‪ ،‬ئەو باسى هاتنى عوسمانیەکان دەکات لەساڵى ‪1756‬‬ ‫بەرگى یەکەمى کتێبى سیاحتنامە لەئەستەنبوڵ چاپ کراوە ساڵى ‪ . 1983‬کتێبى ئاەا و شێخ و دەوڵەت باسى کردووە‬ ‫کوردۆ لەئەڵمانیەوە کردوویەتى بەکوردخ‪ ،‬کتێبى سەردەم ژمارە )‪(18‬‬

‫نیهت‌| ‪175‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫چەمکی چۆنیەتی ژیانی شاری‬

‫(پێناسەکان‪ ،‬ئاست و هەڵسەنگاندنی لە پالندانانی شاری(‬ ‫د‪.‬سدیوە لوتفی‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬عەلی ئەحمەدی‬

‫پوختە‪:‬‬ ‫چەمکی ژیان سەرچاوەیەکی روونی نیە‪ .‬چۆنیەتی ژیان ئەگەرچی مانایەکی گشتی هەیە‪ ،‬بەاڵم پێناسەیەکی قبووڵ کراوی نیە‪ .‬هەر‬ ‫وشەیەک یان دێڕێک کە بۆ پێناسەی شار بە کار دەبرێت‪ ،‬چۆنیەتی ژیانی کەسێک پێوەندی لەگەڵ راستیەکانی دەرەوەی ژیانی‬ ‫هەیە و هەروەها لەگەڵ تێگەیشتنە دەرونی و زەینیەکانی ئەو لەو فاکتەرانە و لە خۆی پێویستە‪ .‬باشترکردنی چۆنیەتی ژیان(‪ )1‬لە‬ ‫شوێنێکی تایبەت و یان بۆ کەسان و تاقم و دەستەی تایبەت بەردەوام جێگەی بایە و گرینگی پێدانی سەرەکی پالن دانەرەکان‬ ‫بووە‪ .‬لە راستیدا باشتر کردنی چۆنیەتی ژیان لە هەر کۆمەڵگایەک دا یەکێک لە گرینگترین ئامانجەکانی سیاسەتە گشتیەکانی ئەو‬ ‫کۆمەڵگایەیە‪ .‬لەم سااڵنەی دواییدا توێژینەوەکان لە سەر چۆنیەتی ژیان‪ ،‬بە گشتی لە لێکۆڵینەوە و توێژینەوە زانستی و‬ ‫ئەزموونیەکان رەواجی زۆری بە دەست هێناوە‪ .‬بێ گومان‪ ،‬داواکاری لە سەرانسەری جیهان بۆ کۆبوونەوە لە شارەکان یەکێک لە‬ ‫هۆکارەکانی سەرەکی بەهێزبوونی ئەم رەوتە سەربەخۆیە لە لێکۆڵینەوەکان لە سەر چۆنیەتی ژیانە‪ .‬ئەم توێژینەوە بە شوێن ئەوەیە‬ ‫تا لەگەڵ لێک دانەوەی ئەدەبیاتی باس کراو لەم بارەوە لە ئاستی جیهان‪ ،‬هەوڵێک بۆ ناسینی پێناسەکان و رەهەندەکانی ئەم چەمکە‬ ‫بە جەخت کردن لە سەر پالن دانانی شاری بدات‪ .‬لە درێژەش دا‪ ،‬بە هێنانەوە و باس کردنی چەند نموونەیەکی ئەنجام دراو لە‬ ‫جیهان‪ ،‬شێوازەکانی هەڵسەنگاندنی ئەم چەمکە لە پالن دانانی شاری لە الیەکەوە و گرینگی ئەم هەڵسەنگاندنە لە الیەکی دیکەوە‬ ‫دەخاتە ڕوو‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 006‬‬

‫وشەی کلیلی‪ :‬چۆنیەتی ژیانی شاری‪ ،‬پالن دانانی شاری‪ ،‬رەهەندەکان‪ ،‬هەڵسەنگاندن‪.‬‬ ‫پێشەکی‪:‬‬ ‫لە دەیەی ‪1931‬وە‪ ،‬لێکۆڵەران بە شێوازی (شێوەی هەڵسوکەوت) جۆراو جۆر و هەمەچەشن‪ ،‬توێژینەوەیان لە سەر چۆنیەتی ژیان‬ ‫کردوە‪ .‬ئەوان هەوڵیان داوە تا پێکهاتە و الیەنی چۆنیەتی ژیان ڕوون بکەنەوە و ناوچە جوگرافیاییەکان وەک شارەکان‪ ،‬ویالیەتەکان‬ ‫و نەتەوەکان بە پێی پێوەری چۆنیەتی ژیان کە پەرەیان پێ دا‪ ،‬بەراورد بکەن (لیۆ‪ ،1919‬بویێر و ساواگۆ ‪ ،1911‬بلۆم و ئەوانی‬ ‫تر ‪ ،1911‬ستاور و لیۆن ‪ ،1992‬سۆفین ‪ .)1993‬بێجگە لە توێژەران‪ ،‬رێکخراوە نێودەوڵەتیەکان وەک ‪UNDP 1994‬‬ ‫رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان و رێکخراوی گەشەی دەرەوەی سنوور (‪ )1999‬پێوەرەکانی خۆیان بۆ چۆنیەتی ژیان پەرە پێدا‪.‬‬ ‫هۆکاری گرینگ بۆ ئەو جۆرە بایە پێدانە بە چەمکی چۆینەتی ژیان لە پرسیار بۆ دیاری کردن و دابەش کردنی کاریگەری سامان‬ ‫و سەرچاوە کەم و کورت و کەمترەکان دا شاردراوەتەوە ‪ 1990:35 Megone‬بە پێی سامانی دیاری کراو‪ ،‬سیاسەت دانەرەکان‬ ‫پێویستە باشترین رێگە بۆ دابەش کردنی ئەو سامانانە بە ئاراستەی نیاز و پێداویستەکانی خەڵک بدۆزنەوە‪ .‬ئەم مەسەلە دەتوانێت‬ ‫لە رێگەی بەکارهێنانی دەرئەنجامی توێژینەوە پێویستەکان وەک چوونە ناوەیەک لە پڕۆسەی بڕیاردان بە ئەنجام بگات‪ .‬بە واتایەکی‬ ‫دیکە ئەم جۆرە توێژینەوانە‪ ،‬ئامراز و کەرەستەی بەرهەم هێنانی گونجاو بە کاربەدەستان پێشنیار دەکەن‪ .‬ئەم تیۆری و پێشنیارانە‬ ‫بەشێکی بە نر و گرینگ و چارەنووس ساز بۆ سیاسەت دەزانن‪ .‬لە ئەنجامی لێک نزیک بوونەوە (بە جیهانی کردن و بە هەرێمی‬ ‫کردن) سنوورە فیزیکی و ئابووریەکان نێوان نەتەوەکان و گەالن نامێنێت‪ ،‬کۆمپانیا چەند نەتەوەیی و بان نەتەوەییەکان دەبنە‬ ‫ئەکتەری سیستەمی ئابووری جیهان و شارەکان‪ ،‬بە جێگەی واڵتان‪ ،‬بەش و پێکهاتەی ئەم سیستەمە جیهانیە پێک دەهێنن‪ .‬بۆیە‬ ‫شارەکان پێویستە ببنە خاوەن مەرجی زۆر تا بتوانن سەرمایە لە کۆمپانیا بان نەتەوەییەکان بەرەو الی خۆیان ڕابکێشن‪.‬‬ ‫ئەوان ناچارن ژێرخان‪ ،‬پێوەندی‪ ،‬گواستنەوە‪ ،‬سیستەمە یاساییەکان‪ ،‬ئاسایش‪ ،‬ستافی پەروەردە کراو و بنەمایەکی تەکنەلۆجیایی‬ ‫بەرز بە مەبەستی دابین بوونی پێوەندی پێویست بۆ گەشەی ئابووری پێشکەش بکەن‪ .‬ئەم مەسەلە لە خۆیدا دەبێتە هۆی بەرز‬ ‫بوونەوەی ستاندارد و پێوەرەکانی نیشتەجێ بوون ‪ 2001:342 ، Ulengin‬چەمکی چۆنیەتی ژیان کاتێک بایەخی زیاتر پەیدا‬ ‫دەکات کە دەبینین رێژەی دانیشتوانی جیهان لە سەرەتای سەدەی بیست و یەک لە نێوان ‪ 1.9‬بۆ ‪ 9.4‬میلیارد نەفەر بەراورد‬ ‫دەکرێت و دانیشتوانی شاریش ‪ 51‬لە سەدە ‪1993:1323 Sufian‬‬ ‫شێوازی توێژینەوە‪:‬‬ ‫شێوازی ئەم توێژینەوە لە جۆری کتێبخانەیی‪ -‬شیکاریە کە بە لێک دانەوەی بەرباڵوی ئەدەبیاتی بابەتەکە لە ئاستی جیهانی‪ ،‬هەوڵێک‬ ‫بۆ ناساندنی پێناسەکان و رەهەندەکانی ئەم چەمکە بە جەخت کردن لە سەر پالن دانانی شار ئەدات‪ .‬لە درێژەش دا بە هێنانەوەی‬ ‫چەند نموونەی ئەنجام دراو لە جیهان‪ ،‬شێوازەکانی هەڵسەنگاندنی ئەم چەمکە لە پالن دانانی شاری لە الیەکەوە و گرینگی ئەم‬ ‫هەڵسەنگاندنە لە الیەکی دیکەوە ئاشکرا ئەکات ‪.‬‬ ‫چەمکی چۆنیەتی ژیان‬ ‫چەمکی چۆنیەتی ژیان سەرچاوەیەکی روونی نیە‪ .‬چۆنیەتی ژیان ئەگەرچی بایە و مانای گشتی هەیە‪ ،‬بەاڵم یەک پێناسەی قبووڵ‬ ‫کراوی گشتی نیە‪ .‬لە هەرحاڵدا لە باسی گشتی چۆنیەتی ژیان پێوەندی لەگەڵ فاکتەرەکانی بەختەوەری یا رەزامەندی زیاتر یان‬ ‫کەمتر لە ژیانی خەڵک دا هەیە‪( .‬چەمکی چۆنیەتی ژیان چەند تایبەتمەندی هەیە‪ :‬ڕ)‪( ،‬تەنیا باس لە ژیانی مرۆڤ دەکات‪ :‬و) بە‬ ‫کەمی بە شێوەی کۆ بە کار دەبرێت (واتە چۆنیەتیەکانی ژیان‪ :‬ج) بە واتای یەک مەسەلەی گشتی کە دابەش ناکرێت و (ماناکەی‬ ‫دەتوانێت بێ هاوتا بێت‪ :‬د)‪ ،‬ئەستەمە کە بتوانرێت ئەو چەمکە لە هەر ئاستێکی جیاواز لە زانستەکانی پێوەندی دار لە گەڵ‬ ‫کۆمەڵناسی پۆڵین بکرێت ‪2000:136 Dissart‬‬

‫نیهت‌| ‪177‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫رامنی بڕاون و فرای (‪ )1994‬هەوڵیان داوە تا‬ ‫روونی بکەنەوە کە بۆچی پێناسەى گشت گیر و قبووڵ‬ ‫کراو لە سەر چۆنیەتی ژیان نیە ‪:‬‬ ‫‪-1‬پڕۆسە دەروونی و زەیینیەکانی پێوەندی دار لەگەڵ ئەزموونەکانی چۆنیەتی ژیان دەتوانن لە رێگەی (تێڕوانین) فیلتەر و‬ ‫بۆچوونی جیاواز لێک بدرێتەوە و شی بکرێتەوە‪.‬‬ ‫‪-2‬چەمکی چۆنیەتی ژیان بە رێژەیەکی بەرچاو لێ و ناروونە‪.‬‬ ‫‪-3‬چەمکی چۆنیەتی ژیان‪ ،‬تێگەیشتن لە گەشەی مرۆڤ و پڕۆسەکانی گەشە‪ ،‬رێژەی هیوا بە ژیانی تاکەکان لە کۆمەڵگاکانی خۆیان‬ ‫و پانتایەک کە ئەم پڕۆسە دەروون ناسیانە لە ژێر کاریگەری فاکتەرە ژینگەییەکان و سیستەمەکانی بەهادانانی تاکەکەسین‪ ،‬لە خۆ‬ ‫دەگرێت ‪Romney‬‬

‫‪1997:253‬‬

‫نەبوونی پێناسەیەکی ستاندارد لەم چەمکە‪ ،‬بۆتە هۆی ئەوەی کە هەندێک جار لە وشەی وەک خۆشگوزەرانی‪ ،‬ئاستی ژیان‪،‬‬ ‫رەزامەندی لە ژیان و‪ ...‬بە جێگەی چۆنیەتی ژیان لە ئەدەبیاتی بەر باس کەڵک وەربگیرێت‪ .‬هەندێک لە شارەزایان‪ ،‬چەمکی‬ ‫چۆنیەتی ژیان دەخەنە ناو زنجیرێکی پێکەوە گرێدراو لە چەمکەکان‪ ،‬هەندێکی دیکە بەم شێوە لێک دانەوەی بۆ دەکەن کە چۆنیەتی‬ ‫ژیان چەمکێکی چەند رەهەندیە‪ .‬سەرەڕای بەرفراوانی و جۆراو جۆری چەمکەکان بۆ هەڵسەنگاندن و پێوانە کردنی چۆنیەتی ژیان‪،‬‬ ‫رێژەیەکی بەرچاو لە نووسەران دەڵێن کە پێوەندی راستەوخۆی زۆر لە نێوانیان دا هەیە‪ .‬هەر ئەم هۆکارە بووەتە هۆی ئەوەی کە‬ ‫هەوڵێکی کەم بۆ داڕشتنی تیۆریەکی نووسراو و تایبەت بۆ پێناسە کردنی چۆنیەتی ژیان لە الیەن شارەزایان ئەنجام بدرێت ‪.‬‬ ‫چۆنیەتی ژیان بابەتێکی چەند بەشی و چەند لقیە‪ ،‬لەم رووەوە چەمکێکی چەند رەهەندیە ‪Ulengin‬‬

‫‪ 2001:342‬هەر دێڕێک‬

‫کە بۆ پێناسە کردنی چۆنیەتی ژیان بە کار بێت‪ ،‬چۆنیەتی ژیانی تاکێک پێویستە لەگەڵ راستیە دەرەکیەکانی ژیانی و تێگەیشتن و‬ ‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 008‬‬

‫لێک دانەوە دەروونی و زەیینیەکانی ئەو لەم فاکتەرانە و هەروەها لەگەڵ خۆشی پێوەندی هەبێت‪ .‬ئەم مەسەلە بە شێوەیەکی رێژەیی لە‬ ‫الیەن زۆربەی توێژەرانەوە قبووڵ کراوە‪ .‬بۆیە لێکۆڵینەوە لە بارەی چۆنیەتی ژیان‪ ،‬هەوڵ دەدات تا کاریگەری ئەم فاکتەرانە لە سەر‬ ‫خۆشگوزەرانی و بەختەوەری مرۆڤ هەڵبسەنگێنێت ‪.‬‬ ‫لێکۆڵینەوەکان لە بارەی چۆنیەتی ژیانەوە دەتوانن بە شێوەی لێک دەر یان درێژی بن‪ .‬بە فاکتەری سادە و یان چەند الیەنە ‪.‬‬ ‫دوو مۆدێلی ناسراو بۆ باس کردنی پێوەندی نێوان چۆنیەتی ژیان و فاکتەرەکانی دیکە پێشنیار کراون‪ :‬مۆدێلی لە سەرەوە بۆ‬ ‫خوارەوە‪ :‬لە سەر ئەم گریمانەیە کە چۆنیەتی ژیان‪ ،‬تایبەتمەندیەکی جێگیرە کە ئەنجامی تایبەت و دیار لە ژیانی تاکەکان بە دی‬ ‫دێنێت‪.‬‬

‫مۆدێلی لە خوارەوە بۆ سەرەوە‪ :‬پێی وایە کە فاکتەر و پێوەندیەکانی تایبەت بە چۆنیەتی ژیانی تاکەکان دەخەنە ژێر‬ ‫کاریگەری خۆیان ‪ Evans 1994:73‬داینێر و ساهە (‪ )1991‬پێیان کە سێ رێچکەی گرینگی زانستی و فەلسەفی بۆ پێناسە‬ ‫کردنی چۆنیەتی ژیان هەیە ‪:‬‬ ‫‪ -1‬تایبەتمەندیەکانی چۆنیەتی ژیان لە الیەن ئیدیالەکان کە بە پێی مەزهەو‪ ،‬فەلسەفە یا دیەکەی سیستەمەکانەوە دادەسەپن‪.‬‬ ‫‪ -2‬رەزامەندی لە هەڵبژاردنەکان (بە کەڵک بوونی هەڵبژاردنەکان(‬ ‫‪ -3‬ئەزموونی تاکەکان‪.‬‬ ‫ئەم روانگانە پێویستە بە سێ پێوەری چۆنیەتی ژیان‪ ،‬پێوەرە کۆمەاڵیەتیەکان‪ ،‬پێوەرە ئابووریەکان هەڵسەنگێن ‪.‬‬ ‫دانیێر و ساهە‪ ،‬بە شێوە باسیان کرد کە جۆرێک یەک پارچەیی و لێک نزیک بوون لەم سێ پێوەرە دتوانێت داڕشتنی سیاسەتەکان‬ ‫ئاسان بکاتەوە ‪2000:157 Dissart‬‬

‫چۆنیەتی ژیانی شاری و پالن دانان‬ ‫ئاواتی باشتر بوونیکچۆنیەتی ژیانک لە شوێنی دیاری کراو و بۆ کەس یان تاقمێکی دیاری کراو‪ ،‬جێگەی سەرنجی گرینگ بۆ پالن‬ ‫دانەرانە‪ .‬هەروەها دەتوانین بڵێین کە هەستان بە ئەنجام دانی پالن بە شێوەی کردارێکی گشتی و هەمەالیەنە‪ ،‬بە شێوەیەکی بە هێز‬ ‫دەتوانێت چۆنیەتی ژیانی هاوواڵتیان باش بکات ‪.‬‬ ‫کتێبی کالسیکی فریدمەن(‪ )1911‬لە بارەی پالن دانان لە ناو چوارچێوەی گشتی و هەمە الیەنە‪ ،‬ئەم بابەتە بە شێوەیەکی بەرچاو‬ ‫روون دەکاتەوە کە پالن دانەران‪ ،‬بەرپرسیارەتیەکی گرینگ و جێگەی سەرنجیان بۆ هاوکاری و بەشداری لە پێک هێنانی کۆمەڵگای‬ ‫ئازاد‪ ،‬یاسامەند و بەرپرس هەیە‪ .‬ئەو کۆمەڵگایانەی کە لەوانەدا‪ ،‬هەڵبژاردنە تێکەاڵو و هەمەالیەنەی هەڵسەنگاندن و وردبینانە و‬ ‫پالنی گونجاو بۆ ئەوان ئەنجام بوون‪ .‬ئەو جۆرە پالنانە ئەنجامی راستەوخۆی لە سەر الیەنی تایبەت و گشتی ژیانی هاوواڵتیانی‬ ‫شاری لە بوارەکانی چۆنیەتی ژیان هەیە ‪Massam‬‬

‫‪2002:198‬‬

‫پالن دانەرانی شاری‪ ،‬دەسەاڵتداران‪ ،‬سیاسەتمەداران‪ ،‬رێکخراوە مەدەنی و ناحکوومیەکان و گشت خەڵک هەوڵ دەدەن تا پڕۆسە‬ ‫و ئەنجامەکانی پالن دانان‪ ،‬بە مەبەستی گۆڕینی بارودۆ و بەرز کردنی ئاستی چۆنیەتی ژیان‪ ،‬بخەنە ژێر کاریگەری و ژینگەیەیکی‬ ‫کۆمەاڵیەتی بە دی بێنن کە لە ناویدا چۆنیەتی ژیان بەرز ببێتەوە‪ .‬لێکۆڵینەوە لە چۆنیەتی ژیان لە پالن دانانی شاری لە سەر‬

‫نیهت‌| ‪179‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫پانتایەکی بەرباڵو لە گریمانەکان وەستاوە کە بەرباڵوی ئەوان بە رێژەی جۆراوجۆر لە چۆنیەتی ژیان لە ناو تاکەکان‪ ،‬تاقم و‬ ‫شوێنەکان دەکرێت جیا بکریتەوە و بناسرێت و ئەو رێگەچارانەی کە دانراون دەتوانن یا دەبێ جیاوازیەکان لە ناو ببەن‪ .‬بە هەر‬ ‫حاڵ لە نێوان پالن دانەرانی شاری و سیاسەت دانەران لە بارەی دیاری کردنی واتای چۆنیەتی ژیان‪ ،‬ئەو پێکهاتانەی کە چۆنیەتی‬ ‫ژیانیان پێک هێناوە (چۆنیەتی ژیان لە کۆی ئەوان و پێوەندی نێوانیان پێک دێت) و شێوازێک کە لە رێگەی ئەوەوە پالنە‬ ‫تایبەتەکان چۆنیەتی ژیان باشتر دەکەن‪ ،‬هاودەنگیەکی کەم هەیە‪ .‬لە هەمان کاتیش دا لە راپۆڕت و پڕۆژەکانی پالن دانانی شاری بە‬ ‫زۆری ئاماژە بە چەمکی چۆنیەتی ژیان دەکرێت‪ ،‬چ وەک دەرئەنجام و بەرهەمی پڕۆژە چ وەک لێک دانەوەی بارودۆخی ئێستا‪ .‬لە‬ ‫راستیدا کەڵک وەرگرتن لە چەمکی چۆنیەتی ژیان لە پالن دانانی شاری‪ ،‬النیکەم دەتوانێت لە دوو قۆناغ لە پالن دانانی شاری بە‬ ‫کاربێت‪ :‬یەکەم ئەو شوێنەیە کە پالن دانەرانی شاری دەیانەوێت دیمەن و بەرژهوەندێکی درووستیان لە بارودۆخی ئێستای شار‬ ‫هەبێت‪ .‬لە راستیدا لەم قۆناەەدا پالن دانەران بە شوێن ئەوەوەن تا ئەو خاڵ و مەسەالنەی کە گرینگی زیاتریان هەیە‪ ،‬بە شێوەیەکی‬ ‫تایبەت گرینگیان پێ بدەن‪ ،‬کە لێک دانەوەی رەهەندەکانی چۆنیەتی ژیانی شاری دەتوانێت رێنوێنێکی بە سوود بۆ ئەوان لەم‬ ‫قۆناەەدا بێت‪ .‬قۆناەی دووەم ئەو جێگەیە کە پالن و پڕۆژەکان دەبێ هەڵسەنگاندنیان بۆ بکرێت تا بەکەڵک و قازانج بوونی ئەوان‬ ‫پشت راست بکرێتەوە‪ .‬لەم قۆناەەش دا لێک دانەوەی ئەو کاریگەریانەی کە ئەم پالن و پڕۆژانە لە سەر رەهەندەکانی چۆنیەتی ژیانی‬ ‫شاری هەیە‪ ،‬دەتوانن دایبنێن‪ ،‬رێنوێنێکی گونجاو بۆ پالن دانەران و بڕیاردەران بەدی دێنێت‪ .‬لە راستیدا ئەو پالن و پڕۆژانە‬ ‫دەتوانن بە سوودبن کە لە کۆتایی دا ببنە هۆی بەرز کردنەوەی ئاستی چۆنیەتی ژیانی شاری و بە تایبەت ئەو رەهەندانەی کە پالن‬ ‫دانەران زیاتر بایەخی پێ ئەدەن‪ ،‬بەرزی بکاتەوه‪.‬‬

‫رەهەندەکانی چۆنیەتی ژیانی شاری‬ ‫رێژەیەکی زۆر لە توێژەران وەک مەک کاڵ(‪ ،)1915‬دەیڤید سەن و کارتێر(‪ ،)1991‬ئۆبڕاین و ئیدی(‪ ،)1991‬گەریسۆن و‬ ‫یۆنگ(‪ ،)1994‬دێنێر و ساهە(‪ )1991‬تراک سێرڤێر و ئەتاڵک(‪ )2111‬لە بارەی چۆنیەتی ژیان لێکۆڵینەوەیان ئەنجام داوە و لەم‬ ‫بارەوە هاودەنگی هەیە کە پێویستە پێناسەیەکی پڕمانا و گشتگیر لە چۆنیەتی ژیان بکرێت کە ئەم چەمکە دوو رەهەندی پێوەندیدار‬ ‫و پێوەست لە گەڵ یەکتری هەیە‪ ،‬یەکیان رەهەندی دەروون ناسانە و ئەوی دیکە رەهەندی ژینگەییە‪ .‬گەریسۆن و یۆنگ (‪-1994‬‬ ‫‪ )1991‬ئاماژە بەوە دەکەن کە وادیارە کۆدەنگیەک لە بارەی دیاری کردنی چۆنیەتی ژیان‪ ،‬دوو تاقمی بنەڕتی لە پێکهاتە و‬ ‫پڕۆسەکان لە پێوەندیدان‪ .‬ئەوانەی کە پێوەندیان لەگەڵ پڕۆسەیەکی دەروون ناسانەی ناوخۆیی هەیە و هەستێکی رەزامەندی و‬ ‫بەختەوەرانە پێک دێنن و ئەوانەی کە بارودۆخی دەرەکین و پڕۆسە ناوخۆییەکان هان ئەدەن‪ .‬سەبارەت بە رەهەندی یەکەم‪ ،‬زاراوەی‬ ‫دیکە بە کار هاتووە وەک چۆنیەتی ژیانی تاکە کەسی‪/‬شەخسی‪ ،‬ئاسایش و بەختەوەری زەیینی و دەروونی یان رەزامەندی لە ژیان‪.‬‬ ‫بۆ رەهەندی دووەم زاراوەی جیاواز بە کار هاتووە وەک‪ :‬چۆنیەتی ژیانی شاری‪ ،‬چۆنیەتی ژیانی کۆمەاڵیەتی‪ ،‬چۆنیەتی شوێن و‬ ‫چۆنیەتی ژیانی ژینگەیی ‪ Massam 2002:183‬بەو هۆیەی کە چەمکی چۆنیەتی ژیان بەو شێوە ئاڵۆز و چەند رەهەندیە‪ ،‬بە‬ ‫گشتی دەوترێت کە تێکەڵ کردن و پێکەوە گرێدانی هەر دووک رەهەند بۆ بەردەست خستنی وێنەیەکی تەواو لە چۆنیەتی ژیان لە‬ ‫بارەی کەسێک یان شوێنێک گرینگە‪ .‬دیزارت و دیلێر پێیان وایە کە ''چۆنیەتی ژیانی کەسێک پێوەندی بە راستیە دەرەکی و‬ ‫تێگەیشتنە دەروونی و زەیینیەکان هەیە کە ئەو لەو فاکتەرانە و لە خۆی هەیەتی‬

‫‪ '' Dissart 2000:159‬بەو شێوەی کە باس‬

‫کرا چەمکی چۆنیەتی ژیان‪ ،‬چەمکێکی چەند رەهەندیە‪ ،‬بە هەڵدانەوەی لێکۆڵینەوە ئەنجام دراوەکان لە بارەی چۆنیەتی ژیانی شاری‬ ‫بە روونی دەبینرێت کە ئەم مەسەلە دەسەلمێندرێت کە چۆنیەتی ژیانی شاری پێکهاتەی جۆراوجۆری هەیە‪ .‬توێژەران لە‬ ‫توێژینەوەکانی خۆیان لە سەر چۆنیەتی ژیانی شاری بە شێوەی گشتی‪ ،‬لە توێژینەوەکانی خۆیان رەهەندی هاوشێوەی چۆنیەتی‬ ‫ژیانی شاریان هەڵبژاردوە بەاڵم ئەو پێوەرانەی بۆ هەڵسەنگاندنی ئەم پێکهاتانە لەبەر چاو گیراون جیاوازن ‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 081‬‬

‫خشتەی ژمارە(‪ )1‬ئەو الیەنانەی کە لە سەر چۆنیەتی ژیانی شاری لە توێژینەوە جۆراوجۆرەکاندا بە کار هاتوون و وەک الیەنی‬ ‫جیاوازی چۆنیەتی ژیانی شاری لە بەر چاو گیراون دەخاتە روو ‪.‬‬

‫خشتەی ژمارە(‪ )1‬ەیەنەکانی چۆنیەتی ژیانی شاری لە توێژینەوە جۆراوجۆرەکاندا‬

‫الیەنەکانی چۆنیەتی ژیانی شاری کە لە توێژینەوەکاندا بە کار هاتووە‬

‫سەرچاوە‬

‫)‪ -1 Liu(1976‬ئابووری ‪ -2‬سیاسەت ‪ -3‬ژینگە ‪ -4‬کۆمەڵگا ‪ -5‬پەروەردە‬ ‫)‪ -1 Boyer&Savageau(1981‬کەش و هەوا ‪ -2‬خانووبەرە ‪ -3‬ژینگە و تەندرووستی ‪ -4‬تاوان ‪ -5‬گواستنەوە‬ ‫‪ -9‬پەروەردە ‪ -1‬هونەر‪ -1‬گەشت و گوزار ‪ -9‬ئابووری‬ ‫)‪ -1 Blomquist et al(1988‬دابارین ‪ -2‬رێژەی رۆژە گەرمەکان ‪ -3‬رێژەی رۆژە ساردەکان ‪ -4‬شێ ‪ -5‬خێرایی با‬ ‫)‪ -9 Stover&Leven(1992‬تیشکی خۆر ‪ -1‬کەنارئاو ‪ -1‬تاوان ‪ -9‬رێژەی مامۆستا لە چاو قوتابی ‪ -11‬زب و‬ ‫پاشماوە ‪ -11‬تەپ و تۆز‬ ‫)‪ -1 Sufian(1993‬ئاسایشی گشتی ‪ -2‬تێچوونی خۆراک ‪ -3‬فەزای ژیان ‪ -4‬ستانداردی خانوو‬ ‫‪-5‬پێوەندیەکان ‪ -9‬پەروەردە ‪ -1‬تەندرووستی گشتی ‪ -1‬ئارامی ‪ -9‬هاتوچۆ ‪ -11‬هەوای‬ ‫خاوێن‬ ‫‪ -1 Humandevelopment‬هیوا بە ژیان ‪ -2‬رێژەی نەخوێندەواری گەوەرکان ‪ -3‬توانای کڕین‬ ‫)‪Index(1994‬‬

‫)‪ -1 Protassenko(1997‬داهاتی مانگانەی هەر کەس ‪ -2‬دابەش بوونی داهات ‪ -3‬تێچوونی خۆراکی مانگانە‬ ‫سەرچاوە‪2001: 343،: Ulengin :‬‬

‫بەو شێوەی کە لە خشتەی ژمارە یەک هاتووە‪ ،‬ئەگەرچی الیەنە جیاوازەکانی چۆنیەتی ژیانی شاری لە هەرکامە لە توێژینەوەکان‬ ‫هاوبەش نین‪ ،‬بەاڵم لە یەک چوونی زۆر لە جۆری الیەنەکانی ئەم توێژینەوانە بەرچاو دەکەوێت‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪181‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫سانتۆس و مارتینز (‪ )2111‬لە توێژینەوەیەک دا کە بە مەبەستی چاودێری چۆنیەتی ژیانی شاری لە شاری پۆرتۆ ئەنجامیان داوە‪،‬‬ ‫بۆ چۆنیەتی ژیانی شاری لەم شارەدا ئەم الیەنانەیان باس کردوە‪(.‬شێوەی ژمارە ‪(1‬‬

‫چۆنییهتی ژیانی شاری‬

‫کۆمەڵگا‬

‫بارودۆخی ژینگە‬

‫بارودۆخی بەرهەمە کۆمەاڵیەتیکان‬

‫بارودۆخی ئابووری‬

‫شێوەی ژمارە ‪ :1‬چۆنیەتی ژیانی شاری لە روانگەی سانتۆس و مارتینز‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪2007:418)،:(Santos :‬‬

‫لە درێژەدا بۆ هەرکام لە الیەنەکانی سەرەوە ئەم بابەتانەیان پێناسە کردوە‪:‬‬ ‫ڕ‪ .‬کۆمەڵگا‪ :‬دانیشتوان‪ ،‬پەروەردە‪ ،‬پێکهاتەی کەلتوری‪ ،‬تەندروستی‪ ،‬سەقامگیری‪ ،‬الدانە کۆمەاڵیەتیەکان‪.‬‬ ‫و‪ .‬بارودۆخی ژینگە‪ :‬سەوزایی‪،‬کەش و هەوا‪ ،‬دەنگ‪ ،‬چۆنیەتی هەوا‪ ،‬ژێرخانی بنچینەیی‪.‬‬ ‫ج‪ .‬بارودۆخی بەرهەمە کۆمەاڵیەتیەکان‪ :‬خزمەتگوزاری کۆمەاڵیەتی‪ ،‬خزمەتگوزاری وەرزش‪ ،‬دامەزراوەی پەروەردەیی‪ ،‬خزمەتگوزاری‬ ‫دەرمانی‪ ،‬جووڵە و بەردەوامی‪ ،‬وردە فرۆشی‪.‬‬ ‫د‪ .‬باردۆخی ئابووری‪ :‬داهات و تێچوون‪ ،‬بازاڕی کار‪ ،‬بازاڕی خانوو‪ ،‬میکانیزمی ئابووری ‪Santos‬‬

‫‪2007:418‬‬

‫لە توێژینەوەکانی ئەم دواییانە لە بواری چۆنیەتی ژیانی شاری‪ ،‬رەهەندەکانی چۆنیەتی ژیانی شاری وەک الیەنەکانی گەشەی‬ ‫بەردەوام لە بەرچاو دەگرن‪ .‬بە واتایەک ئەم بیر و رایە هەیە کە واتای چۆنیەتی ژیانی شاری لەگەڵ گەشەی بەردەوام لێک نزیکن و‬ ‫تەنانەت دەتوانرێت بە جێگەی یەکتر بەکار بهێنرین‪ .‬لە راستیدا باس کردن لە چۆنیەتی ژیانی شاری بە بێ گرینگی دان بە گەشەی‬ ‫بەردەوامی شاری‪ ،‬مانایەکی نیە و هەروەها کاتێک باس لە گەشەی بەردەوامی شار دەکرێت چەمکی چۆنیەتی ژیانی شاریش دێتە‬ ‫بەرباس و دەر دەکەوێت‪.‬‬

‫هێنکۆک و هاوکارەکانی(‪ )1999‬چوارچێوەیەکیان بۆ دیاری کردنی رەهەندەکانی بەردەوامی‪ ،‬خۆشگوزەرانی و چۆنیەتی ژیانی‬ ‫شاری لە کۆمەڵگایەک دا بە کار هێناوە‪ .‬ئەم چوارچێوە لە شێوەی ژمارە ‪ 2‬هاتوە‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 082‬‬

‫ژینگه‬ ‫بهردهوام‬

‫ئابوری‬

‫گونجاو بۆ ژیان‬ ‫تهندروست‬

‫کۆمهڵگا‬

‫یهکسانی‬

‫شێوەی ژمارە ‪ :1‬چوارچێوەی بنەڕەتی بە مەبەستی دیاری کردنی ەیەنەکانی چۆنیەتی ژیانی شاری‬ ‫سەرچاوە‪1999:24،: Hancock :‬‬ ‫هەڵسەنگاندنی چۆنیەتی ژیانی شاری‬ ‫بەو شێوەی کە وترا چەمکی چۆنیەتی ژیانی شاری‪ ،‬چەمکێکی چەند رەهەندیە‪ .‬بێ گومان دەکرێت لەم چەمکە لە پالن دانانی شاردا‬ ‫کەڵکی لێوەربگیرێت‪،‬‬

‫کە چوارچێوەیەکی گونجاو و جێگەی متمانە بۆ هەڵسەنگاندن دیاری بکرێت‪ .‬لەم بەشەدا بابەتی‬

‫هەڵسەنگاندنی چۆنیەتی ژیانی شاری لە دوو بەش دا‪ :‬یەکەم شێوازەکانی هەڵسەنگاندن و دووەم‪ ،‬بۆچوونەکانی هەڵسەنگاندن باسی‬ ‫لێ دەکرێت‪.‬‬ ‫چەند تێبینیەک لە بارەی هەڵبژاردنی پێوەرکانی هەڵسەنگاندن‬ ‫یەکەمین هەنگاو لە چوارچێوەی هەڵسەنگاندنی چۆنیەتی ژیانی شاری هەڵبژاردنی رەهەندەکانیەتی و هەروەها هەڵبژاردنی ئەو‬ ‫پێوەرانەیە کە بە کەڵک وەرگرتن لە رەهەندەکانی جۆراوجۆری چۆنیەتی ژیانی شاری هەڵدەسەنگێندرێت‪ .‬پێویستە پێوەرەکان بە‬ ‫مەبەستی هەڵسەنگاندنی ئەو پڕۆسە و دیاردانەی بە درێژایی زەمان بە کار دێت کە هەڵسەنگاندنی راستەوخۆیان ئەستەمە‪ .‬کەڵک‬ ‫وەرگرتنی پڕاکتیکی لە پێوەرەکان بۆ هەڵسەنگاندنی بارودۆخی کۆمەاڵیەتی نزیک دەیەی ‪ 1131‬دەستی پێ کرد‪ ،‬کاتێک کە رێفۆڕم‬ ‫خوازانی کۆمەاڵیەتی لە ئەورووپا‪ ،‬بەریتانیا و ئەمریکا کەڵکیان لە ئامارە کۆمەاڵیەتیەکان وەر گرت بۆ باشتر کردنی بارودۆخی‬ ‫تەندرووستی گشتی لە دەیەی ‪ ،1991‬پێوەرە کۆمەاڵیەتیەکان لە الیەن رێژەیەکی زۆر لە دەوڵەتەکان لە سەرانسەری جیهان وەک‬

‫نیهت‌| ‪183‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫بەشێکی بە هێز لە گەشەی سیاسی بە کار هاتن ‪Dwyer‬‬

‫‪ 2004: 211‬هەندێک لە گرینگترین ئەو پێوەرانە کە دەبوایە لە‬

‫هەڵبژاردنی پێوەرەکان گرینگیان پێ بدرێت‪ ،‬بریتین لە ‪:‬‬ ‫• چەمکی پاڵپشتی کردن(‪ :)3‬یەکێک لە گرینگترین بابەتەکان لە هەڵبژاردنی پێوەرەکان‪ ،‬دڵنیا بوون لەو مەسەلەیە کە ئەو‬ ‫پێوەرانەی هەڵبژێردراون‪ ،‬پێداویستیەکانی پرسیارەکانی توێژینەوە دابین دەکەن ‪.‬‬ ‫• بڕواییل جێ متمانە بوون‪ :‬پێویستە پێوەرەکان بە تەواوی نیشاندەری ئەو چەمکانەی بن کە لە ناو مۆدێل دا هاتوون یان‬ ‫دەبێ وەک جێگری متمانە پێ کراو بۆ ئەو چەمکانە بن‪ .‬بۆ دڵنیا بوون لە بڕوایی‪ ،‬پێویستە پێوەرەکان لە ئاماری بڕوا پێ کراو و‬ ‫پشت راست کراو کەڵک وەر گرن‪.‬‬ ‫• چۆنیەتی و لە بەردەست بوونی داتا و ئامار(‪ :)4‬بۆ هەر کامە لە پێوەرەکان‪ ،‬پێویستە داتا لە سەرچاوەیەکی بڕوا پێ‬ ‫کراو لە بەر دەست دا بێت‪.‬‬ ‫• هەستیار بوون(‪ :)5‬پێوەندیەکان بە گۆڕانی کات هەستیارن و ئەم مەسەلە دەبێتە هۆی ئەوەی تێگەیشتنێکی زیاتر لە وردەکاری‬ ‫ئەو فاکتەرەی پێوانە دەکرێت ئامادە بێت ‪.‬‬ ‫• سادە بوون(‪ :)6‬پێوەرەکان بە مەبەستی نیشان دانی کۆمەڵێک چەمک بۆ رێژەیەکی هەمەجۆر لە تاکەکان بە کار دێن و لە‬ ‫هەمان کات دا ئاڵۆزی ئەو چەمکەی نیشان دراوە پێچەوانەی دەکەنەوە‪ ،‬پێویستە بە ئاسانی لێیان تێ بگەن ‪.‬‬ ‫• بکرێن بە رێژە یان ژمارە(‪ :)7‬پێویستە پێوەرەکان لە رێگەی شێوازێکەوە کە بە ئاسانی لێی تێ دەگەین‪ ،‬بتوانین پێوانەی‬ ‫بکەین ‪ Dwyer 2004:211‬هەروەها توێژەران جەخت لەوە دەکەنەوە پێش هەڵبژاردنی پێوەرەکان بە مەبەستی هەڵسەنگاندنی‬ ‫چۆنیەتی ژیانی شاری وا باشترە بیر لەو تێبینیانەی خوارەوە بکرێتەوە ‪Massam‬‬

‫‪2002:116‬‬

‫ئایا ئەو پێوەرانەی لە توێژینەوە دا بە کار دێن‪ ،‬دووبارەی پێوەری توێژەرانی ئەو شارەن‪ ،‬تا بکرێت کارێکی بەراوردی ئەنجام‬‫بدرێت ‪.‬‬ ‫ئایا پێوەرەکان لە رێگەی داتای بڕوا پێ کراو و ئاماژە پێ کراو پێوانە کراون؟ ئایا پێوەرەکان روونن وبە درووستی و بە بێ‬‫گومان رەهەندەکانی چۆنیەتی ژیانی شاری پێچەوانە دەکەنەوە؟‬ ‫ئایا پێوەرەکان سەر بەخۆن یان بە شێوەیەک پێوەندیان لە گەلڕ یەکتردا هەیە؟ ئایا لە هەڵبژاردنی پێوەرەکان کۆدەنگیەکی گشتی‬‫هەبووە؟(بەشداری الیەنە جۆراوجۆرەکان(‬ ‫ئەو پێوەرانەی بە کار دێن‬ ‫جۆراوجۆری و فرە چەشنی پێوەرەکانی بە کارهاتوو لە توێژینەوەکانی چۆنیەتی ژیانی شاری لە ژماردن نایەن‪ .‬ئەم مەسەلە بە هۆی‬ ‫چەند رەهەندی بوونی زاراوەی چۆنیەتی ژیانی شاری سەلمێندراوە‪ .‬بە گشتی وا دادەنرێت کە هەر پێوەرێک‪ ،‬گەوەرەیی و گرینگی‬ ‫رەهەندێکی ژیانی شاری پێچەوانە دەکاتەوە‪ .‬ئەم گریمانە لە سەر ئەم بنەمایەیە کە چۆنیەتی ژیانی شاری دەتوانێت بە سەر‬ ‫کۆمەڵێک پێکهاتە و بەش دابەش ببێت و ئەگەر ئەم پێکهاتانە بە درووستی تێکەلڕ ببن‪ ،‬لە ئاکامدا بەهایەک یان خاڵێکی بە هێزی‬ ‫گشتی بۆ چۆنیەتی ژیانی شاری دەکرێت بە دەست بێت‪ ،‬مەک الڕێن(‪ )1999‬دەڵێت کە‪ :‬کۆدەنگیەکی گشتی هەیە کە دوو جۆری‬ ‫تایبەت لە پێوەرەکان هەیە کە بۆ هەڵسەنگاندنی چۆنیەتی ژیانی شاری گونجاون ‪.‬‬ ‫تاقمی یەکەم‪ ،‬پێوەرە عەینی یان هەست پێ کراوەکانن کە الیەنەکانی راستەقینە و بەرچاوی ژیانی ژینگەی دەستکرد‪ ،‬ژینگەی‬ ‫سرووشتی و چوارچێوەی کۆمەاڵیەتی و ئابووری دەپێون‪ .‬تاقمی دووەم‪ ،‬کە پێوەری زەینین‪ ،‬باسێکی جێگەی پێوانە کردن لە هەستی‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 084‬‬

‫خۆشگوزەرانی تاکەکان و رەزامەندی لە الیەنێکی تایبەتی ژیانە ‪ 2002:121 Massam‬بۆیە پێوانە کردنی حەزی خەڵک بۆ‬ ‫ئەنجامی تاوان لە بلۆکێکی دراوسێیەتی ناوشار‪ ،‬پێوەرێکی زەینیە‪ ،‬لە حاڵێکدا رێژەی ئەو دزیانەی کە لە بلۆکێکی هاوشێوە دەکرێت‪،‬‬ ‫پێوەرێکی عەینی یان هەست پێ کراوە‪ .‬هەرچەندە لە سەر ئەو دوو تاقمە پێوەرە لە نێوان شارەزایاندا‪ ،‬کۆدەنگیەک هەیە بەاڵم جۆری‬ ‫جیاواز لەم پێوەرانە لە توێژینەوەکاندا بە کار هاتووە‪ ،‬لە خوارەوە ئاماژە بەو پێوەرانە دەکرێت کە لە بواری چۆنیەتی ژیانی شاری لە‬ ‫دوو توێژینەوە بە کار هاتوون ‪.‬‬ ‫ئەو پێوەرانەی لە هەڵسەنگاندنی چۆنیەتی ژیانی شاری لە شارەکانی ئەمریکا بە کار هاتوون‪:‬‬ ‫ئەم توێژینەوە کە لە الیەن شنایدێڕ(‪ )1919‬لە سەر شارەکانی ئەمریکا ئەنجام دراوە‪ ،‬لە قۆناەی یەکەم دا شەش رەهەندی بۆ‬ ‫چۆنیەتی ژیان لەم شارانە لە بەر چاو گرتوە‪ .‬ئەم رەهەندانە بریتین لە‪:‬‬ ‫کێشە و قەیرانە کۆمەاڵیەتیەکان‪ ،‬بەشداری کردن‪ ،‬پەروەردە‪ ،‬داهات‪ ،‬ژینگە و تەندرووستی‪ .‬دواتر بۆ هەرکام لەم الیەنانە کۆمەڵێک‬ ‫پێوەری دیاری کردوە تا بتوانێت پێوانەیان بکات‪ .‬بۆ نموونە بۆ الیەنی کێشە و ئاڵۆزیە کۆمەاڵیەتیەکان پێوەری وەک‪ :‬دزی کردن‬ ‫لە هەر ‪ 111‬نەفەر دا و رێژەی تووشبوان بە ماددەی بێهۆش کەری دیاری کردووە‪ .‬ئەم الیەن و پێوەرە هەڵبژێردراوانە بە وردی لە‬ ‫خشتەی ژمارە ‪ 2‬خراونە روو‪.‬‬

‫خشتەی ژمارە‪ :1‬ەیەن وپێوەرەکانی دیاری کراو لە شارەکانی ئەمریکا‬ ‫الیەنەکانی چۆنیەتی ژیانی شاری‬

‫پێوەرەکان‬

‫داهات‪ -‬کار‬

‫رێژەی هێزی کار‪ -‬بێکار رێژەی ئەو بنەمااڵنەی داهاتیان لە ‪ 311‬هەزار دۆالر کەمترە‬ ‫رێژەی داهات بە پێی هەر تاکێک‬

‫ژینگە‬

‫رێژەی ئەو بینایانەی باش درووست نەکراون‬ ‫چۆنیەتی هەوا‬ ‫تێچوونی گواستنەوە بۆ بنەماڵەیەکی ‪ 4‬کەسی‬

‫تەندرووستی‬

‫مردنی منداڵ لە هەر ‪ 1111‬لە دایک بوون دا‬ ‫رێژەی خۆ کوشتن لە هەر ‪ 1111‬نەفەر دا‬

‫پەروەردە‬

‫ماوەی ئەو سااڵنەی کە دانیشتوانی بە تەمەن چوونە خوێندن‬

‫بەشداری کردن‬

‫رێژەی ئەو کەسانەی دەتوانن لە هەڵبژاردن دەنگ بدەن‬

‫ئاڵۆزی کۆمەاڵیەتی‬

‫دزی لە هەر هەزار نەفەر و رێژەی موعتاد‬ ‫پشکی ئەوانەی کە باج دەدەن‬

‫سەرچاوە‪p 123،2002،: Massam :‬‬

‫نیهت‌| ‪185‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫پێوەرەکانی ژیانی شاری لە تۆرێنتۆ‬ ‫ئەم پڕۆژە کە لە ژێر ناوی پڕۆژەی شاری تەندرووست لە تۆرێنتۆ ئەنجام دراوە (‪ )1993‬پێنج رەهەندی بۆ هەڵسەنگاندنی‬ ‫چۆنیەتی ژیانی شاری لە بەر چاو گرتووە‪ .‬ئەم رەهەندانە بریتین لە‪ :‬ژیانی ئابووری‪ ،‬ژینگە‪ ،‬تەندرووستی کۆمەڵگا‪ ،‬گواستنەوە و‬ ‫ئەمنیەت‪ .‬لە درێژەدا بە مەبەستی هەڵسەنگاندنی هەرکامە لەم رەهەندانە‪ ،‬کۆمەڵێک پێوەری دیاری کردووە‪ .‬لە تایبەتمەندیەکانی ئەم‬ ‫پڕۆژە ئەتوانین ئاماژە بەوە بکەین کە ئاست و کاتێک کە پێوەرەکان لەودا داڕژاون بە روونی ئاماژەی پێ کراوە‪ .‬خشتەی ژمارە ‪3‬‬ ‫رەهەند و پێوەر و هەروەها قۆناەی زەمانی یان کاتی ئەوان نیشان ئەدات ‪.‬‬

‫خشتەی ژمارە‪ :1‬رەهەندەگانی هەڵسەنگاندنی چۆنیەتی ژیانی شاری لە تۆرێنتۆ‬ ‫بابهت‬

‫پێوهر‬

‫ئاست‬

‫قۆناغی زهمانی‬

‫ژیانی ئابووری‬

‫بێکاری‬

‫ڕێژه‬

‫‪1992 -1912‬‬

‫کار‬

‫‪ %‬له ههر کهرتێک‬

‫‪1992‬‬

‫هێڵی ههژاری‬

‫ناوهند بۆ ههر کهرتێک‬

‫‪1992‬‬

‫بنهماڵه کهم داهاتهکان‬

‫رێژەی لە هەر سەرژمێریەکدا‬

‫‪1919‬‬

‫ژینگه‬

‫تهندروستی کۆمهڵگا‬

‫ئۆکسیدی نیترۆجێن‬

‫‪%‬لە الیەن سەرچاوە‬

‫‪1919‬‬

‫گهردیلهکان‬

‫‪%‬لە الیەن سەرچاوە‬

‫‪1919‬‬

‫مۆنۆکسید کەربۆن‬

‫‪%‬لە الیەن سەرچاوە‬

‫‪1919‬‬

‫بهرههمی زب‬

‫کیلۆ بۆ ههر نهفهر‬

‫‪1992 -1911‬‬

‫ڕێژهی مردن‬

‫رێژە لە سەر ژمێریدا‬

‫‪1911 -1914‬‬

‫مردنی کەسانی بێ ماڵ‬

‫ڕێژه‬

‫‪1911 -1991‬‬

‫گواستنهوه‬

‫جۆری گواستنهوه‬

‫ئهمنییهت‬

‫تاوان‬

‫‪%‬لە هەر جۆرێک‬ ‫بە پێی جۆری تاوان و رەگەزی قوربانی‬

‫بێ بەڕوار‬ ‫‪1991‬‬

‫سەرچاوە‪p.198،1993 ،Toronto ،: Healthy city :‬‬

‫ئەو مۆدێالنەی کە لە رێگەی ئەوانەوە رەهەند و پێوەرەکان کێش و قورساییان پێ ئەدرێت‪.‬‬ ‫بە مەبەستی پێدانی خاڵ یان کێش بە رەهەند و پێوەرەکانی چۆنیەتی ژیانی شاری‪ ،‬مۆدێل و شێوازی جیاواز لە توێژینەوەکان دا بە‬ ‫کار هاتووە‪ .‬لە راستیدا لە هەر نموونەیەک دا توێژەران بە پێی ئامانج و تواناکانی توێژینەوە لە مۆدێلێکی تایبەت بۆ پێدانی کێش‬ ‫بە پێوەرەکان کەڵکیان وەرگرتوە‪ .‬ئەم مەسەلە کە هەرچەندە مۆدێل ئاڵۆزتر و کارەکانی قورستر بێت‪ ،‬کەواتە ئەنجامەکان‬ ‫درووستترن‪ ،‬راست نیە‪ .‬لە بەر ئەوەی هەرچەندە مۆدێل ئاڵۆزتر بێت پێویستی زیاتری بە داتا و زانیاری هەیە بۆ ئەنجامی کارەکانی‬ ‫خۆی و ئەم مەسەلە لە کاتێکدا کە توانای ئێمە سنووردارە‪ ،‬نە تەنیا دەبێتە هۆی ئەوەی الدانی گەورە لە پڕۆژەدا رووبدات و‬ ‫ئەنجامەکان بخاتە ژێر کاریگەری خۆی‪ .‬بۆیە لەم قۆناەەدا گرینگترین مەسەلە ئەوەیە کە مۆدێل و شێوازێک هەڵبژێردرێت کە بە پێی‬ ‫بارودۆخی پڕۆژە‪ ،‬زۆرترین گونجانی هەبێت‪ .‬لە ناو ئەو شێواز و مۆدێالنەی کە بۆ دیاری کردنی گرینگی کێش و قورسایی‬ ‫پێوەرەکان هەیە‪ ،‬چوار شێوە زۆرترین کەڵکیان لێ وەردەگیرێت و لە زۆر توێژینەوەدا دووبارە بوونەوە ‪Massam 2002:126‬‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 086‬‬

‫پێدانی هەندێک خاڵ (قورسایی) بە کۆمەڵێک پێوەر‪.‬‬‫بەراورد کردنی دوو بە دووی پێوەرەکان بۆ دیاری کردنی گرینگی رێژەیی گشت پێوەرەکان‪.‬‬‫پلە بەندی پێوەرەکان بە پێی گرینگی لە زۆرترینەوە بۆ کەمترین‪.‬‬‫پێدانی کێش یان قورسایی بە پێوەرەکان (بە ژمارە) لەم شێوازە بە پێی سناریۆی تایبەت‪ ،‬کێش یان قورسایی دیاری ئەکرێن‪.‬‬‫رەنگە لە سناریۆیەکدا گشت پێوەرەکان وەک یەک لە بەر چاو بگیرێن‪ .‬لە سناریۆیەکی دیکەدا گرینگی زیاتر بە پێوەرێک بدات ‪.‬‬ ‫تێڕوانینی جیاواز لە هەڵسەنگاندنی چۆنیەتی ژیانی شاری‪.‬‬‫بەو شێوەی کە باس کرا‪ ،‬هەر دێڕێک کە بۆ پێناسە کردنی چۆنیەتی ژیانی شاری بە کار دێت‪ ،‬چۆنیەتی ژیانی کەسێک پێوەستە‬ ‫لەگەلڕ راسیتە دەرەکیەکانی ژیان و جۆری تێگەیشتنی دەروونی و زەینی ئەو لەو فاکتەرانە و هەر وەها لە خۆشی‪ .‬ئەمە یەکەمین‬ ‫بابەتی پەسەند کراوی دوو الیەنە لە الیەن زۆربەی توێژەرانەوە‪ .‬بۆیە لێکۆڵینەوە لە بارەی چۆنیەتی ژیانی شاری‪ ،‬هەوڵ ئەدات تا‬ ‫کاریگەری تێکەاڵوی ئەم فاکتەرە دەرەکی و زەینیانە لە سەر بەختەوەری و خۆشگوزەرانی هاوواڵتیان هەڵسەنگێنێت ‪.‬‬ ‫بە هەمان شێوە کە باس کرا دوو جۆر پێوەر لە هەڵسەنگاندنی چۆنیەتی ژیانی شاری زیاتر لە الیەن شارەزایانەوە کۆدەنگیان لە‬ ‫سەرە‪ .‬جۆری یەکەم پێوەرە عەینی (دەرەکیەکان)(‪ )1‬کە ئاماژە بە الیەنی دەرەکی و بەرچاوی ژیانی شاری دەکەن و لە رەهەندی‬ ‫جۆراوجۆرەوە پێناسە دەکرێن‪ .‬بۆ نموونە دەتوانین ئاماژە بە رێژەی نەخۆشخانەکانی شارێک‪ ،‬رێژەی بێکاری‪ ،‬رێژەی روودانی‬ ‫تاوان‪ ،‬رێژەی سەوزەاڵنیە شاریەکان و هتد دەکەن‪ .‬جۆری دووەم پێوەرە زەینی و دەروونیەکانن(‪ )9‬کە هەولڕ ئەدەن ئاماژە بە‬ ‫رێژەی رەزامەندی و خۆشگوزەرانی هاواڵتیان لە خزمەتگوزاریە تەندرووستی و دەرمانیە شاریەکان‪ ،‬رێژەی رەزامەندی لە کار‪،‬‬ ‫رەزامەندی لە ئەمنیەتی شاری‪ ،‬رەزامەندی لە گەیشتن بە فەزا سەوزە شاریەکان بکەن‪ .‬بە پێی ئەم دوو جۆرە پێوەرە لە‬ ‫هەڵسەنگاندنی چۆنیەتی ژیانی شاری تا رادەیەکی بەرچاو زۆربەی شارەزایان لە سەری هاودەنگیان هەیە‪ .‬لە ئەدەبیاتی باس کراو‬ ‫لێرەدا لەگەلڕ دوو تاقم بۆچوونی سەرەکی هەڵسەنگاندنی چۆنیەتی ژیانی شاری رووبەڕووین‪ .‬بۆچوونی یەکەم کە بە ناوی‬ ‫هەڵسەنگاندنی چۆنیەتی ژیانی شاری عەینی(‪ )11‬ناوی لێ دەبرێت و بۆچوونی دووەم کە بە ناوی هەڵسەنگاندنی چۆنیەتی ژیانی‬ ‫شاری زەینی (‪ )11‬ناوی دەبەن‪ .‬لە بۆچوونی یەکەم دا بە کەڵک وەرگرتن لە پێوەرە عەینیەکان‪ ،‬چۆنیەتی ژیانی شاری پێوانە‬ ‫دەکرێت‪ .‬توێژینەوەی رێژەی رەزامەندی هاواڵتیان لە الیەنە جۆراوجۆرەکانی ژیانی شاری ناکرێت‪ .‬لەم روانگەوە لە داتای دەستی‬ ‫دووەم بۆ دیاری کردنی پێوەرەکان کەڵک وەردەگیرێت و تا رێژەیەکی زۆر پێوەستە بە سەرژمێریەکانی شار لە سااڵنی‬ ‫جۆراوجۆردا ‪.‬‬ ‫لە روانگەی دووەم بە کەڵک وەرگرتن لە پێوەرە زەینیەکان‪ ،‬چۆنیەتی ژیانی شاری پێوانە دەکرێت‪ .‬لەم روانگەوە بە جێی کەڵک‬ ‫وەرگرتن لە داتای دەستی دووەم هاوواڵتیان بە شێوەی راستەوخۆ (لە رێگەی پرسیار و چاوپێکەوتنەوە‪ )...‬هەڵدەسەنگێندرێن و‬ ‫رێژەی رەزامەندی ئەوان لە الیەنەکانی ژیانی شاری لێک ئەدرێتەوە ‪.‬‬ ‫هەڵسەنگاندنی چۆنیەتی ژیانی شاری لەم روانگەوە کارێکی سەختترە و کات و تێچوونێکی زیاتری لە چاو روانگەی یەکەم پێویستە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەنجامەکانی مەنتقی ترن و زیاتر لە راستیەوە نزیکن‪.‬‬ ‫لە درێژەدا بە کار هێنانی ئەم دوو روانگە لە دوو واڵتی تورکیا و ئۆسترالیا باس دەکرێن و دەرئەنجامەکانی شی دەکرێنەوە‪.‬‬ ‫دوو نموونە توێژینەوە لە پێوەندی لەگەڵ هەڵسەنگاندنی چۆنیەتی ژیانی شاری‪ :‬ئیستامبۆگ‬ ‫ئاڵێنگین و هاوکارانی(‪ )2111‬لە توێژینەوەیەک دا لە ژێر ناوی (تێڕوانینێکی چەند الیەنە بۆ چۆنیەتی ژیانی شاری) ئەم‬ ‫چەمکەیان لە شاری ئیستامبۆگ لێک داوەتەوە ‪Ulengin 2002:354‬‬

‫نیهت‌| ‪187‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫ئامانجی ئەم توێژینەوە‪ :‬ئامانجی ئەم توێژینەوە‪ ،‬دیاری کردنی خاڵە گرینگەکان‪ ،‬چاوەڕوانی و پێداویستیەکانی دانیشتوانی شاری‬ ‫ئیستامبۆگ کە شارێک نزیکەی ‪ 11‬ملوێن نەفەری تێدا دەژی‪ ،‬بە کەڵک وەرگرتن لە سیاسەتێکی چەند رەهەندی‪ ،‬دیاری کردنی ئەم‬ ‫گرینگیانە دەتوانێت بە دابەش کردنی گونجاو و لەباری سەرچاوە شاریەکان بدات و وەک رێنوێن لە الیەن پالن دانەرانی شاری و‬ ‫بڕیاردەرانەوە کەڵکی لێ وەربگیرێت ‪.‬‬ ‫شێوازی توێژینەوە‪ :‬شێوازی ئەم توێژینەوە لە هەڵسەنگاندن و لێک دانەوەی چۆنیەتی ژیانی شاری لە ئیستامبۆگ‪ ،‬بە پێی روانگەی‬ ‫هەڵسەنگاندنی چۆنیەتی ژیانی شاری بە کەڵک وەرگرتن لە پێوەرە عەینیەکان بووە ‪.‬‬ ‫بەم شێوە کە تیمێکی شارەزا و پسپۆڕ کە شارەزایانی هەموو بەشەکانی پێوەندی دار لە گەلڕ شاری لە خۆ دەگرت‪ ،‬لە ناویدا کۆ‬ ‫ببونەوە و ئەم شارەزایانە ئەو الیەنانەی ژیانی شاری کە ئیستامبۆگ زۆرترین گرینگی هەبوو‪ ،‬دیاریان کردبوو و پاشان بە مەبەستی‬ ‫هەڵسەنگاندنی هەر کامە لە رەهەندەکان‪ ،‬کۆمەڵێک پێوەریان دیاری کردبوو‪ .‬لە درێژەدا تیمەکە ئەم رەهەند و پێوەرانەیان بە‬ ‫روانگەیەکی چەند الیەنە‪ ،‬خستە ژێر تاقی کردنەوە و رێژەی گرینگی هەر کامەیان بە مەبەستی بەرزبوونەوەی چۆنیەتی ژیانی شاری‬ ‫لە ئیستامبۆگ دیاری کرد ‪.‬‬ ‫ئەو رەهەندانەی دیاری کراون لە وێنەی ژمارە ‪ 3‬هاتوون‪.‬‬

‫چۆنییهتی ژیانی شاری‬

‫چۆنیەتی شوێنی فیزیکی‬

‫چۆنیەتی ژینگی‬ ‫کۆمەاڵیەتی‬

‫چۆنیەتی ژینگەی ئابووری‬

‫چۆنیەتی گواستنەوە و پێوندی‬

‫وێنەی ژمارە ‪ :1‬رەهەندەکانی چۆنیەتی ژیانی شاری لە ئیستامبۆ‬ ‫سەرچاوە‪2001:366،: Ulengin :‬‬ ‫لە درێژەدا هەرکامە لەم رەهەندانەش دابەش کراون بەسەر بابەتی دیەکەدا‪ .‬ئەم دابەش کردنانە بە شێوەی خوارەوەیە ‪ :‬ڕ) چۆنیەتی‬ ‫ژینگەی فیزیکی‪ :‬شێوەی بیناکان‪،‬‬

‫جۆری خانوو‪ ،‬ناوچەی سەوز‪ ،‬شوێنی گەشت و گوزار‪ ،‬خزمەتگوزاری و ژیرًخانی شاری‪ .‬و)‬

‫چۆنیەتی ژینگەی کۆمەاڵیەتی‪ :‬رێژەی خزمەتگوزاریە پەروەردەییەکان‪ ،‬تێچوونی خزمەتگوزاری خوێندن‪ ،‬رێژەی خزمەتگوزاری‬ ‫تەندرووستی‪ ،‬چاالکی کەلتوری‪ ،‬ئەمنیەت‪ .‬ج) چۆنیەتی ژینگەی ئابووری‪:‬‬

‫تێچوونی ژیان‪ ،‬دەرفەتی دۆزینەوەی کاری جێگەی‬

‫رەزامەندی‪ ،‬تێچوونی خانوو‪ .‬د)چۆنیەتی گواستنەوە و پێوەندی‪ :‬رێژەی گواستنەوە گشتی‪ ،‬هاتوچۆ‪.‬‬ ‫هەروەها بە مەبەستی توانایی پێوانە کردنی هەرکامە لەم بابەتانە‪ ،‬بۆ هەریەک لەوان پێوەری دیاری کراو‪ ،‬دەست نیشان کرا‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە‪ :‬جۆری خانوو بە دوو جۆری جیا لە یەک و نزیک لە یەک دابەش کرا‪ .‬یا ناوچە سەوزەکان بۆ رێژەی پارکە گەورەکانی‬ ‫ناوشار‪ ،‬پارکە بچووکەکان و پارکە گەورەکانی دەوروبەری شارەکان دابەش کران ‪.‬‬ ‫دەرئەنجامەکانی ئەم توێژینەوە‪ :‬گرینگترین دەرئەنجامی بە دەست هاتو لەم توێژینەوە پلە بەندی الیەنە جیاوازەکانی چۆنیەتی ژیانی‬ ‫شاری لە ئیستامبۆگ بۆ چڕ کردنەوەی سیاسەت و پالنە شاریەکان لە سەر ئەوان بوو ‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 088‬‬

‫بەم پێیە کە پاش داڕشتنی رەهەند و پێوەرە جۆراوجۆرەکانی چۆنیەتی ژیانی شاری لە ئیستامبۆگ و پێدانی کێش و قورسایی لە‬ ‫الیەن پسپۆڕان خشتەی ژمارە ‪ 4‬دیاری کرا‪.‬‬ ‫پلە‬

‫بابەت‬

‫رێژەی گرینگی‬

‫‪1‬‬

‫بە دەست هێنانی کاری جێگەی رەزامەندی‬

‫‪21.15‬‬

‫‪2‬‬

‫خزمەتگوزاری و ژێرخان‬

‫‪9.12‬‬

‫‪3‬‬

‫هاتو چۆ‬

‫‪9.11‬‬

‫‪4‬‬

‫تێچوونی ژیان‬

‫‪1.91‬‬

‫‪5‬‬

‫تێچوونی خانوو‬

‫‪1.29‬‬

‫‪9‬‬

‫کەرەستەی گواستنەوەی گشتی‬

‫‪1.22‬‬

‫‪1‬‬

‫کەرەستەی پێوەندی‬

‫‪1.11‬‬

‫‪1‬‬

‫ئەمنیەت‬

‫‪9.94‬‬

‫‪9‬‬

‫ناوچەی گەشت و گوزاری‬

‫‪4.11‬‬

‫‪11‬‬

‫پانتایی خزمەتگوزاری پەروەردە‬

‫‪3.91‬‬

‫‪11‬‬

‫چاالکی کەلتوری‬

‫‪3.91‬‬

‫‪12‬‬

‫پانتایی خزمەتگوزاری دەرمانی‬

‫‪2.91‬‬

‫‪13‬‬

‫ناوچەی سەوز‬

‫‪2.44‬‬

‫‪14‬‬

‫جۆری خانوو‬

‫‪2.12‬‬

‫‪15‬‬

‫پانتایی خزمەتگوزاری تەندرووستی‬

‫‪1.93‬‬

‫‪19‬‬

‫تێچوونی خزمەتگوزاری پەروەردە‬

‫‪1.11‬‬

‫‪11‬‬

‫هەڵکەوتن و دامەزرانی بیناکان‬

‫‪1.95‬‬

‫سەرچاوە‪367،2001،Ulengin :‬‬ ‫لەم خشتە پلە بەندی بابەت و رەهەندەکانی چۆنیەتی ژیانی شاری لە ئیستامبۆگ دیاری کراوە و بە کەڵک وەرگرتن لەم خشتە‬ ‫دەتوانین گشت کردارە شارسازیەکان لە سەر ئەو بابەتانەی کە کاریگەری زیاتریان لە سەر ژیانی شاری هەیە چڕ بکرێنەوە و لەم‬ ‫رێگەوە یارمەتی بەرز بوونەوەی ئاستی چۆنیەتی ژیانی شاری بدرێت ‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪189‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫بۆ نموونە هەروەک لە خشتەی ژمارە ‪ 4‬بەدی دەکرێت‪ ،‬بە دەست هێنانی کاری جێگەی رەزامەندی و دڵخواز‪ ،‬زۆرترین گرینگی لە‬ ‫ناو گشت بابەتەکانی چۆنیەتی ژیانی شاری هەیە‪ .‬لە ئاکام دا دەتوانێت رێنوێنێکی باش بێت بۆ پالن دانەرانی شاری و‬ ‫بڕیاردەرانی هەرێمی بە مەبەستی پلە بەندی کارە پێشنیار کراوەکان ‪.‬‬ ‫ناوچەی باشووری رۆژەاڵتی کۆئینزلەند‬ ‫مەک کریا و هاوکارانی (‪ )2119‬لە توێژینەوەیەک دا بە ناوی (خاڵە بەهێزەکانی پێوەندی نێوان پێوەرە عەینی و زەینیەکانی‬ ‫چۆنیەتی ژیانی شاری کامەیە؟) روانگەیەکی نوێیان لە هەڵسەنگاندنی چۆنیەتی ژیانی شاری لە ئەدەبیاتی باس کراو هێنا پێش‪.‬‬ ‫ئەوان هەروەها لە توێژینەوەکەدا لە( ‪ GIS‬سیستەمی زانیاری جوگرافیایی) بۆ پێکەوە گرێ دانی پێوەرە عەینی و زەینیەکانی‬ ‫چۆنیەتی ژیانی شاری کەڵکیان وەرگرت ‪2006:84 ،Mc Crea‬‬ ‫ئامانجی ئەم توێژینەوەیە‪ :‬ئامانجی سەرەکی لەم توێژینەوە داڕشتنی روانگەیەکی نوێ لە هەڵسەنگاندنی چۆنیەتی ژیانی شاریە‪ .‬ئەم‬ ‫روانگە نوێیە بەم پێیەیە کە هیچ پێوەرێکی روون و سەلمێندراو لە نێوان پێوەرە عەینی و زەینیەکان لە چۆنیەتی ژیانی شاری دا نیە‬ ‫و ناکرێت بە پێی ئەم دوو جۆرە پێوەرە چۆنیەتی ژیانی شاری هەڵسەنگێنین و بە پێی ئەو بڕیار بدەین ‪.‬‬ ‫روانگەی توێژینەوە‪ :‬هەروەک باس کرا‪ ،‬روانگەی سەرەکی لەم توێژینەوەدا بە پێی هەڵسەنگاندنی چۆنیەتی ژیانی شاری لە ناوچەی‬ ‫باشووری رۆژهەاڵتی کۆئینزلەند لە تێکەاڵو کردنی پێوەرە عەینی و زەینیەکان بووە ‪.‬‬ ‫رەهەندە لە بەر چاو گیراوەکان لەم توێژینەوەدا‪ :‬ئەم رەهەندانەی خوارەوە لە بەر چاو گیراون‪:‬‬

‫چۆنییهتی ژیانی شاری‬

‫مهودای ههینی‬

‫چڕی خانوو‬

‫تێچوونی خانوو‬

‫مهودای زهنینی‬

‫چڕی زهینی‬

‫شێوەی ژمارە ‪ :4‬رەهەندە جۆراوجۆرەکانی چۆنیەتی ژیانی شاری لە کۆئینزلەندی ئۆسترالیا‬ ‫سەرچاوە‪2006: 94، : Mc Crea et al :‬‬ ‫لە درێژەدا بۆ هەڵسەنگاندنی هەریەک لەم رەهەندانەی سەرەوە‪ ،‬کۆمەڵێک پێوەر لە بەر چاو گیراون‪:‬‬ ‫مەودای عەینی‪ :‬دووری لە ئامادەیی‪ ،‬مەودا تا ناوەندی کڕین‪ ،‬مەودا تا خزمەتگوزاری وەرزشی‪ ،‬مەودا تا نەخۆشخانە‬ ‫چڕی خانوو‪ :‬چڕی دانیشتوان(لە کیلۆمەتری چوار گۆشە) چڕی خانوو(لە کیلۆمەتری چوار گۆشە) تێچوونی خانوو‪ :‬کڕینی ماڵ و‬ ‫کڕینی مالڕ لە ناوچە‬ ‫مەودای زەینی‪ :‬رەزامەندی لە گەیشتن بە ئامادەیی‪ ،‬رەزامەندی لە گەیشتن بە ناوەندی کڕین‪ ،‬رەزامەندی لە گەیشتن بە‬ ‫خزمەتگوزاری وەرزشی‪ ،‬رەزامەندی لە گەیشتن بە نەخۆشخانە‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 001‬‬

‫دەرئەنمامی توێژینەوە‪ :‬هەر وەک باس کرا ئەم توێژینەوە بە شوێن دیاری کردنی روانگەیەکی نوێ لە هەڵسەنگاندنی‬ ‫چۆنیەتی ژیانی شاریەوە بووە‪ .‬گرینگترین دەرئەنجامەکان بریتین لە‪:‬‬ ‫پێوەندیەکی الواز لە نێوان پێوەری عەینی و زەینی دا هەیە‪.‬‬‫ناتوانین چاالکیە شارسازیەکان تەنیا بە پێی دەرئەنجامەکانی هەڵسەنگاندنی چۆنیەتی ژیانی شاری و تەنیا بە یەک جۆر‬‫پێوەر(عەینی یان زەینی) پلە بەندی بکەین‪ .‬بەڵکوو پێویستە پێوەندی ئەم دوو جۆرە پێوەرە و کاریگەریان لە سەر چۆنیەتی ژیانی‬ ‫شاری شی بکەینەوە ‪.‬‬

‫دەرئەنجامەکان‪:‬‬ ‫چەمکی چۆنیەتی ژیانی شاری یەکێک لە گرینگترین ئەو چەمکانەیە کە پێویستە بەردەوام لە گشت قۆناەە جۆراوجۆرەکانی پالن‬‫دانانی شاری بایەخی پێ بدرێت ‪.‬‬ ‫چەمکی چۆنیەتی ژیانی شاری چەمکێکی چەند رەهەندیە‪ .‬ئەوەی کە ئەم چەمکە لە دوو رەهەندی عەینی و زەینی پێک هاتووە‪ ،‬لە‬‫الیەن شارەزایانەوە قبوولڕ کراوە ‪.‬‬ ‫توێژینەوە ئەنجام دراوەکان دەری دەخەن پێوەندیەکی الواز نێوان پێوەرە عەینی و زەینیەکانی چۆنیەتی ژیانی شاری دا هەیە‪ .‬واتە‬‫ناتوانین بڵێین بە باشتر بوونی بارودۆخی پێوەرە عەینیەکان‪ ،‬بارودۆخی پێوەرە زەینیەکانیش باشتر بووە ‪.‬‬ ‫بە هۆی پێوەندی الواز نێوان پێوەرە عەینی و زەینیەکانی چۆنیەتی ژیانی شاری‪ ،‬نابێت پالن دانەرە شاریەکان‪ ،‬لە پێوەرە‬‫زەینیەکان بۆ پێوانە کردنی گۆڕانکاری لە چۆنیەتی عیەنی ژیانی شاری کەڵک وەربگرن‪ .‬لە راستیدا رەنگە‪ ،‬سەرەڕای ئەوەی پێوەرە‬ ‫عەینیەکای ژیانی شاری‪ ،‬باشتر بوون بەاڵم پێوەرە زەینەیەکان هیچ شتێک دەر نەخەن و بە پێچەوانە وە‪.‬‬ ‫بە هۆکاری هاوشێوە ناکرێ لە پێوەری عەینی بۆ پێش بینی کردنی گۆڕانکاری لە چۆنیەتی زەینی ژیانی شاری کەڵک وەربگرێت ‪.‬‬‫هەڵسەنگاندنی چۆنیەتی ژیانی شاری‪ ،‬تەنیا بە کەڵک وەرگرتن لە یەک بەش لە پێوەرە عەینی و زەینیەکان ناتوانێت وێنەیەکی‬‫روون و درووست بۆ پالن دانەرەکان دەربخات و لە بەرچاو نەگرتنی هەریەک لەم دوو بەشە‪ ،‬دەبێتە هۆی هەڵە و الدانی گەورە لە‬ ‫پالن دانانەکان ‪.‬‬ ‫توێژینەوەکانی ئەم دواییانە دەری دەخات‪ ،‬باشترین رێگە بۆ هەڵسەنگاندنی چۆنیەتی ژیانی شاری و کەڵک وەرگرتن لە‬‫دەرئەنجامەکان لە پالن دانانی شاری‪ ،‬بە کارهێنانی هاوکات و بەردەوام لە پێوەرە عەینی و زەینیەکان لە هەڵسەنگاندنی چۆنیەتی‬ ‫ژیانی شاریە‪ .‬لە راستیدا پێویستە سیستەمێک داڕژێت‪ ،‬کە بە شێوەیەکی بەردەوام چاودێری ئاستی چۆنیەتی ژیان لە رێگەی هەر‬ ‫دوو جۆرە پێوەرەکە بکات و دەرئەنجامی هاوکات بخاتە بەر دەست پالن دانەرانی شاری و بەرپرسان‪.‬‬ ‫من ئهم بابهتهم پ باشه ‪ ،‬بهتایبهتی که له هیچ ڕۆژنامهو گۆڤارێکی کوردیا تا ئێستا بابهتی لهم چهشنهو بهشێوهی زانستی‬ ‫نوسرابێت برو نهبۆتهوه و لهگهڵ گۆڤارهکهش دهگونجێت لهو ڕوهوه که بایهم دهدات به چۆنێتی پێشکهوتنی شار و‬ ‫پێشکهوتنی کۆمهاڵیهتی ‪ ،‬بابهتهکهش بهشێوهیهکی زانستی نوسراوه ‪ -‬نهبهز‬

‫نیهت‌| ‪191‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

:‫پەراوێزەکان‬ Quality of Life, Urban Quality of Life, Support Concept, Data Availability and Quality, Sensitivity, Simplicity, Quantitativeness, Objective Indicators, Subjective Indicators, Objective Urban Quality of Life,

Subjective Urban Quality of Life

:‫سەرچاوەکان‬ 1.

Blomquist ،G.C. ،Berger ،M.C. ،Hoehn ،J.P (1988). New estimates of quality of life in urban areas.

2.

American Economic Review 78 (1) ،89-107.

3.

Boyer ،R. ،Savageau ،D. (1981).Places Rated Almanac. Rand McNelly ،Chicago.

4.

Dissart ،J. Deller ،S. (2000)."Quality of Life in the Planning Literature". Journal of Planning

5.

Literature ،15: 135-161

6.

Dwyer ،A. ،Zoppou ،C. ،Nielsen ،O. ،Day ،S. & Roberts ،S. (2004). Quantifying Social Vulnerability:

7.

A methodology for identifying those at risk to natural hazards. GeoCat No. 61168 ،Geoscience

8.

Australia.

9.

Evans ،D.R. (1994)."Enhancing quality of life in the population at large". Social Indicators Research.33: 47-88

10. Hancock ،T. ،Labonte ،R. ،Edwards ،R. (1999)."Indicators that count! Measuring population health at 11. the community level". Canadian Journal of Public Health ،20: 22-26 12. Healthy City Toronto. (1993).Toronto's first state of city report. Healthy City Project ،Toronto. 13. Liu ،B.C. (1976).Quality of Life Indicators in US Metropolitan Areas: A Statistical Analysis"،Praeger ، New York. 14. Massam ،B.H. (2002)،"Quality of life: Public planning and private living. Progress in Planning ،58:141– 227. 15. McCrea ،R. ،Shyy ،T. ،Stimson ،R. (2006).What is the Strength of the Link Between Objective and 16. Subjective Indicators of Urban Quality of Life?. Applied Research in Quality of Life ،1: 79–96 17. Megone ،C. (1990).The quality of life: Starting from Aristotle. In: Baldwin ،S. ،Godfrey ،C. ،Propper، 18. C. (Eds.) ،Quality of Life: Perspectives and Policies. Biddles ،London ،pp. 28-41. 19. Protassenko ،T. (1997)."Dynamics of the standard of living in St Petersburg during five years of 20. economic reform". International Journal of Urban and Regional Research 21 (3) ،445-454. 21. Romney ،David M. ،Roy I. Brown ،and Prem S. Fry. (1994).Improving the quality of life: 22. Prescriptions for change. Social Indicators Research. 33: 237-72. 23. Santos ،L.D. ،Martins ،I. (2007).Monitoring Urban Quality of Life: The Porto Experience. Social 24. Indicators Research ،80: 411–425. 25. Stover ،M.E. ،Leven ،C.L. (1992)،.Methodological issues in the determination of the quality of life in 26. urban areas. Urban Studies 29 (5) ،737-754. 27. Sufian ،A.J.M. (1993).A multivariate analysis of the determinants of urban quality of life in the 28. world's largest metropolitan areas. Urban Studies ،30(8):1319-1329. 29. Ulengin ،B. Ulengin ،F. Guvenc ،U. (2001)."A multidimensional approach to urban quality of life: The 30. case of Istanbul". European Journal of Operational Research ،130: 361-374 31. UNDP. (1994).Human Development Report.Oxford:Oxford University Press،

2014 | 33 |‌‫نیهت‬ ‌ ‫ده‬ ‌ ‫مه‬ ‌ ‌| 002

‫سهبارهت به فهلسهفهی هیگڵ‬

‫دیدار لهگهڵ‪ :‬ڕێبین ڕهسوڵ ئیسماعیل‬ ‫ئا‪ .‬ههرێ عوسمان‬

‫ا مهبهست لهکهزری هزرک چییه‪ ،‬پهیوهست به پرسیاری فهلسهفه چییه الی هیگ ؟‬ ‫ڕێبین ڕهسوڵ ئیسماعیل‪ :‬لهڕاستیدا ئهوه یهكێ ه لهو چهم انهی ئیش الییهتی زۆر لهخۆ دهگرێت لهنێو فهلسهفهی هیگڵیدا‪،‬‬ ‫بهردهوامیش جێگای مشتوومڕی زۆر بووه لهنێوان الیهنگران و نهیارانیدا‪ .‬ئهگهر ئێمه بمانهوێت زۆر بهسادهیی ئهو چهم ه بخهینه‬ ‫ڕوو‪ ،‬دهبێت ئاماژه بۆ ئهوه ب هین‪ ،‬كه فهلسهفه لهالی هیگ بهردهوام وهكو هزری دووم دهناسێنرێت‪ ،‬بهو مانایهی هزری یهكهم خۆی‬ ‫پێشتر ئامادهیی ههیه‪ ،‬ئینجا فهلسهفه وهكو هزری دووهم دێت تاوهكو دهست بهكارهكانی خۆی ب ات لهنێو كۆمهڵگهی مرۆییدا‪.‬‬ ‫چهم ی هزری هزر بۆ ئهوه بهكاردێت تاوهكو هیگ بیسهلمێنێت‪ ،‬كه بیركردنهوهی فهلسهفی و لۆژی ی لهالی مرۆڤ بهگشتی‬ ‫دهكهوێته قۆناەێ ی دواترو پاشتر‪ ،‬بۆیه دهبێته بیركردنهوه لهبیركردنهوه‪ ،‬یا هزركردن لهبارهی هزر‪ .‬كهواته بیركردنهوهی فهلسهفی و‬ ‫فهلسهفه خۆیشی لهقۆناەێ ی دواتر دێت‪ ،‬ئهو كاته سهرههڵدهدات‪ ،‬كه ژیانی مرۆڤایهتی هاتۆته بوون و جێگیر بووهو سیستهمهكانیش‬ ‫سهریان ههڵداوه‪ ،‬جا سیستهمی كۆمهاڵیهتی بێت‪ ،‬یا ئابووری‪ ،‬یا تهنانهت سیاسیش‪.‬‬

‫نیهت‌| ‪193‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫بونیادی كۆمهاڵیهتی بهتهواوی دامهزراوه‪ ،‬ئینجا فهلسهفه دێت‪،‬‬ ‫وهكو ئاماژهیهكی هیگڵییانه بۆ دواكهوتنی سهرههڵدانی‬ ‫هزری دووهم دێت تاوهكو كار لهسهر ئهو سیستهمه‬

‫فهلسهفه لهو ههموو مێژووه كۆنهی مرۆڤایهتی بهر لهیۆنانییهكان‬

‫خۆڕسك و ههڕهمهكیانه ب ات و بیانگونجێنێت لهگهڵ واقیعی‬

‫ههیهتی‪ ،‬چون ه لهالی ئهو چركهساتی سهرههڵدانی وشیاری‬

‫بیركردنهوهوه‬

‫لهگهڵ چركهساتی گهشانهوهی شارستانییهتی یۆنانی دهست‬

‫ژیانی‬

‫مرۆڤایهتیداو‬

‫ههوڵدهدات‬

‫لهڕێگای‬

‫ئاڕاستهیان ب ات و ڕێڕهوهكهیان بگۆڕێت‪ .‬ئێمه لهكاتی‬ ‫نمایش ردنی ئیش الییهتهكانی نێو ئهم چهم هدا ههر زوو‬ ‫شهمشهمهكوێری مینیرڤامان بیر دهكهوێته وهكو ئهوهی هیگ‬ ‫ئاماژهی بۆ دهكات‪ .‬ئهو پێی وایه شهمشهمهكوێری مینیرڤا‬

‫پێدهكات ‪.‬‬ ‫ا فهلسهفهكار چۆن دڵنیا بێت له راستی ئهو میتۆدهی‪ ،‬كه‬ ‫گرتویهتییه بهر؟‬

‫نافڕێت و ههڵناستێت دهست بهگهڕان و سووڕان و ههڵفڕینی‬

‫ڕێبین ڕهسوڵ ئیسماعیل‪ :‬لهڕاستیدا من ناتوانم باسی‬

‫خۆی ب ات‪ ،‬تاوهكو تهواو دونیا تاریك نهبێت و تاری ایی زاڵ‬

‫پێوهرێ ی دیاری راوت بۆ ب هم‪ ،‬كه ببێته هۆی ئهوهی‬

‫نهبێت بهسهر ژینگهی سروشتی مرۆڤایهتیدا‪ ،‬ئهوهش حاڵهتێ ی‬

‫فهلسهفهكارێك قهناعهت پێبێنێت‪ ،‬كه ئهو ڕێبازو میتۆدهی‬

‫سروشتی باڵندهیهكی وهكو شهمشهمهكوێرهیه‪ ،‬كه تهنیا لهكاتی‬

‫بهكاریان دینێت ڕاسته؟ یا ههڵهیه؟ كێشهی ئهو جۆره پرسیاره‬

‫تاری یدا دهفڕێت‪ .‬خواستنی ئهو چهم ه لهالی هیگ و پهنا‬

‫ههڵسهنگێنهرانه لهوهدایه‪ ،‬كه من هێشتا خۆم نهگهیشتوومهته‬

‫بردنه بهر ئهو باڵنده ئهفسانییهی كه ڕۆمانییهكان زۆر بڕوایان‬

‫ئهو ئاستهی بتوانم پێوهری میتۆدی سهركهوتوو‪ ،‬یا‬

‫پێی ههبووه‪ ،‬بهو مانایه دێت كه مادام شهمشهكوێری مینیرڤا‬

‫ش ستخواردوو دیاری ب هم‪ .‬پێم وایه ههر فهلسهفهكارێك‬

‫خواوهندی حی مهت و هزرو بیركردنهوهو فهلسهفهكارییه‪ ،‬ئهو‬

‫دونیابینی و تێڕوانین و میتۆدی تایبهتی خۆی ههیه تاوهكو‬

‫كاته دهست بهكارهكانی خۆی دهكات‪ ،‬كه تاری ایی زاڵ دهبێت‬

‫لهمیانهیاندا كارهكانی خۆی بهرههم بینێت‪ ،‬بڕوا ناكهم‬

‫و باڵ بهسهر كۆمهڵگهی مرۆڤایهتیدا دهكێشێت‪ .‬با ئهوهشمان‬

‫فهلسهفهكارو كهسانی بیركهرهوه بگهنه ئهو حاڵهتهی بزانن‬

‫بیر نهچێت ئهو جۆره بیركردنهوه ئهفسانهییه لهبارهی‬

‫میتۆدهكهیان ڕاسته یا ههڵهیه؟ ئهوان بڕوایهكیان ههیهو كار بۆ‬

‫شهمشهكوێر لهنێو كوردهواری خۆشماندا لهڕابردوو بوونی‬

‫سهلماندنی ئهو بڕوایهی خۆیان دهكهن‪.‬‬

‫ههبووهو خهڵ انێ ی زۆر پێیان وابووه گرتنی شهمشهكوێرهو‬ ‫خواردنهوهی قومێك ئاو لهسهر باڵهكانی دهبێته هۆی ئهوهی‬ ‫بیری مرۆڤ ڕۆشن ب اتهوهو عاقڵتر بێت‪.‬‬

‫ههموومان گریمانهیهكمان ههیهو كاری لهسهر دهكهین و‬ ‫دهمانهوێت ئهو گریمانهیه بسهلمێنێن‪ ،‬لهپێناو سهلماندنی ئهو‬ ‫گریمانهیهشدا پهنا دهبهینه بهر ههموو تیۆرو تێزێك‪ ،‬كه‬

‫هیگ ئهو باڵندهیه وهكو سیمبولی فهلسهفهكاری بهكاردێنێت‪،‬‬

‫خزمهت به بۆچوونهكانمان بگهیهنێت‪ .‬من ئهگهر لهبارهی‬

‫واتا فهلسهفه ئهو كاته دێت كار دهكات‪ ،‬كه سیستهمی ژیاری‬

‫ئهزموونی كهسایهتی خۆمهوه ههوڵبدهم وهاڵمی ئهو پرسیاره‬

‫مرۆڤایهتی دامهزراوه‪ ،‬بونیادێك ههیه پێویستی بهشڕۆڤهكردن‬

‫ئاڵۆزهت بدهمهوه‪ ،‬پێم وایه میتۆدێ م گرتۆتهبهر بۆ‬

‫و شی ردنهوهو ههڵوهشاندنهوه ههیه‪ ،‬كۆمهڵێك سیستهم بونیان‬

‫شڕۆڤهكردن و خوێندنهوه‪ ،‬كه دهتوانم لهسایهیهوه ئهنجامی‬

‫ههیه‪ ،‬كه تازه دامهزراون و پێویست دهكات لهڕووی بونیادهوه‬

‫تازهم دهسب هوێت‪ ،‬یا بهالیهنی كهم ڕێگام پێدهدات پهره‬

‫كاریان لهسهر ب رێت‪ .‬ئێمه لهشڕۆڤهكردنی چهم ی هزری‬

‫بهجۆرێك لهبیركردنهوهی خۆم بدهم‪ ،‬كه بتوانم بزانم دهمهوێت‬

‫ئهوه حاڵی دهبین‪ ،‬كه‬

‫بگهم بهكوێ؟ لهو ڕوانگهیهوه كه فهلسهفهكارو بیرمهندان‬

‫بیركردنهوهی فهلسهفی درهنگ دێت‪ ،‬تهواو دوا دهكهوێت‪،‬‬

‫میتۆدێ ی دیاری راو ههڵدهبژێرن‪ ،‬پێم وایه ئهو میتۆده توانای‬

‫چهندین سهده مرۆڤ لهبۆشایی فهلسهفیدا دهژی تاوهكو‬

‫تازهیان دهخاته بهردهست و دهتوانن لهڕێگایهوه بیرو‬

‫لهكۆتاییدا لهسهر دهستی یۆنانییهكاندا دهگات اا لهڕاستیدا ئهو‬

‫بۆچوونی خۆیان بسهلمێنن‪ .‬لهكۆتاییشدا پێم وایه لهنێو كاری‬

‫بۆچوونه لهالی من ههڵگری ئیش الییهتێ ی گهورهیهو پێم‬

‫هزریدا ههموو شتهكان ڕێژهیین و پێوهندییان بهبڕوای‬

‫وانییه ڕاست بێت و لهڕێگای كۆمهڵێك لێ ۆڵینهوهی تازه‬

‫كهسهكان و بهرانبهرهكانیان ههیه‪ ،‬بۆیه میتۆدی ڕاست و‬

‫كاریان لهسهر دهكهم اا بهههرحاڵ‪ ،‬كاتێك ژیانی واقیعی و‬

‫میتۆدی ههڵه تهنیا لهڕوانگهی ئایدیۆلۆژییهوه بوونیان ههیه‪،‬‬

‫دووهم‪ ،‬یا هزری هزر لهالی هیگ‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 004‬‬

‫لهنێو جیهانی هزرو فهلسهفهدا ههڵهو ڕاست دوو چهم ی‬

‫كارێ ی ئاساییه ئهگهر ب هوینه ژێر كاریگهری ههر‬

‫دوالیزمین پهیوهستن بهیهكتری و ئاسانیش نییه لهیهكتریان‬

‫فهلسهفهكارێك‪ ،‬بهتایبهتیش ئهگهر ئهو فهلسهفهكاره هیگ بێت ‪.‬‬

‫دابڕێنین‪ ،‬ئهو جۆره ههڵسهنگاندنه ئایدیۆلۆژییه زیاتر لهوهی‬ ‫فهلسهفی بێت‪.‬‬

‫سهبارهت به بهشێ ی تری پرسیاركهت‪ ،‬كه باسی ئهوه دهكهیت‬ ‫دهشێت ئهو جۆره پیاههڵدانه خهسڵهتی سۆفیستانه بێت؟!‬

‫‪ -‬ئهوهی تێبینی دهكرێت لهكتێبی کهیگ ‪ ،‬فهلسهفهو مۆدێرنک‬

‫بهڕاستی من خۆم نازانم چ شتێك خهسڵهتی سۆفیستانهیهو چ‬

‫شتێك سهرنجی راكێشام‪ ،‬كه لهزۆر نووسینی تریشدا بهر ئهم‬

‫شتێ یش سۆفیستانه نییه‪ ،‬بهاڵم دهزانم ڕێبوار سیوهیلی‬

‫حاڵهته دهكهوم‪ ،‬ئهویش ناساندنی فهیلهسوفه(دیاره ئێمه قسه‬

‫ڕۆڵێ ی گهورهی ههبوو لهكۆتایی سااڵنی دوو ههزاردا لهوهی‬

‫لهسهر فهلسهفه دهكهین دهنا بوارهكانی دیش بهدهر نین لهم‬

‫ئێمه تێگهیشتنی باشترمان ههبێت لهبارهی سۆفیستهكان‪ ،‬ئهو‬

‫دهوترێ(فهلسهفهی خسته سهرو‬

‫ئاماژهیهی تۆ وا پیشانی دهدات وهكو ئهوهی من و تۆ‬

‫ئاینهوه‪ -‬فهلسهفهكاره‪ ،‬فهلسهفهكارنییه‪ -‬ب وژی فهلسهفهیه‪-‬‬

‫دابهشبووبین بهسهر ههردوو الیهنی ناكۆك لهسهردهمی‬

‫خۆی فهلسهفهیه‪ )...‬ئهم ههموو ناساندنه چییه؟ بۆچی؟ تا چهند‬

‫فهلسهفهی یۆنانیدا‪ ،‬وهكو ئهوهی تۆ سوقراتی بیت و منیش‬

‫ئهم بڕیاردانه رهچاوی نوسینی زانستی دهكرێت؟ ئهم‬

‫سۆفیستائی؟! لهكاتێ دا نه تۆ سوقراتی و نه منیش‬

‫لێ دژیانه نیشانهی به ئایدۆلۆژی ردن نییه؟ ئایا ئهمه بۆ زۆر‬

‫سۆفیستائی؟! ئهوهش دیسان جۆرێ بوو لهملمالنێی ئایدیۆلۆژی‬

‫فهیلهسوفی تریش تێبینی دهكرێت؟ ئهم ستایشانه خهسڵهتی‬

‫و ئێستاش ههر وایه‪ .‬من بۆ خۆم زۆر زۆر سوودم‬

‫سۆفستاییهكان نییه؟‬

‫لهسۆفیستهكان وهرگرتووهو لهوهشدا خۆم بهقهرزاری كتێبهكهی‬

‫حاڵهته) سهبارهت به هیگ‬

‫ڕێبین ڕهسوڵ ئیسماعیل‪ :‬ئهوه تۆ ئاماژهی بۆ دهكهیت‪،‬‬ ‫كورته وتارێ ه لهبری پێشهكی بۆ كتێبی کهیگ ‪ ،‬فهلسهفهو‬ ‫مۆدێرنیزمک نووسیومه‪ .‬چاپی یهكهمی ئهو كتیبه لهساڵی‬ ‫(‪ )2113‬بوو بهتیراژی ههزار دانه‪ ،‬چاپی دووهمیشی ساڵی‬ ‫(‪ )2114‬بوو دیسان ههر بهههمان تیراژ‪ .‬بهگشتی ئهو كتێبه‬ ‫وهكو دهروازهیهكی زۆر بچووك وایه بۆ خوێندنهوهی هیگ ‪،‬‬ ‫لهوێدا ویستم پیشانی بدهم‪،‬‬

‫كه هیگ‬

‫چهنده ڕاو ڕای‬

‫جیاوازی لهبارهیهوه ههیهو چهنده دۆست و دوژمنیشی زۆره‪،‬‬ ‫ویستم پیشانی بدهم‪ ،‬كه چهنده دهكرێت كهسایهتییهك بهو دوو‬ ‫مانا دژ بهیهكه ڕاو بۆچوون لهبارهی خۆی كۆب اتهوه‪ .‬ئهوهی‬ ‫بۆ من گرنگه ئهوهیه‪ ،‬كه خوێنهری كورد بزانێت دژو ناكۆك‬ ‫بوون بهمانای ئهوه نایهت‪ ،‬كه ئێمه كهسێ ی تر بسڕینهوه‪،‬‬ ‫دژكاری مانای كوشتنی كهسهكان نییه‪ ،‬بهڵ و هۆكارێ ه بۆ‬ ‫ئهوهی دهرگای دیالۆگ بهسهر ئهو ناكۆكییانهدا ب هینهوهو‬ ‫قسهیان لهبارهیهوه ب هین‪ .‬پێم وایه كهم فهلسهفهكار ههیه لهنێو‬ ‫مێژووی فهلسهفهدا بهقهد هیگ‬

‫بهئایدیۆلۆژی كرابن‪ ،‬بۆیه‬

‫سیوهیلی دهزانم‪ ،‬كه وهكو دهروازهیهك بوو بۆ من و سهدانی‬ ‫تریش‪ ،‬ئینجا دواتر من لهمیانهی ستراتیژییهتی ههڵوهشاندنهوه‬ ‫تێگهیشتنی خۆم پهرهپێداو زیاتر فێربووم‪ .‬فێربووم‪ ،‬كه‬ ‫بهردهوام نووسین جۆرێ ه لهدهسهاڵت و نووسهرانیش بهشێ ن‬ ‫لهدهسهاڵت و چۆنیان بوێت دهتوانن بهو شێوهیه وشیاری میللی‬ ‫ئاڕاسته ب هن‪ ،‬ههر ئهوهشه بهردهوام هانیداوم پهنا ببهمه بهر‬ ‫فهلسهفهی گومان اری دی ارت و ههوڵبدهم لهپهنای دێڕی‬ ‫نووسیندا بۆشاییه سپییهكان ببینم و بخوێنمهوه‪ .‬من وهكو‬ ‫خوێنهرێك پێش ئهوهی نووسهر بم‪ ،‬ههوڵدهدهم كهس نهتوانێت‬ ‫ئاڕاستهم ب ات‪ ،‬كهس نهتوانێت لهپهنای نووسینهوه فێڵم‬ ‫لێب ات‪ ،‬وهكو ئهوهی ههرگیز ڕێگا بهخۆشم نادهم ههمان كار‬ ‫ب هم بهرانبهر بهخوێنهرانم‪ .‬لهگهڵ ئهوهشدا ئێمه دهزانین‬ ‫مێژووی مرۆڤایهتی بهگشتی پڕیهتی لهستایش و پیاههڵدان‪،‬‬ ‫پڕیهتی لهڕهخنهو گلهیی و س ااڵو گازانده‪ ،‬گرنگ بۆ ئێمه‬ ‫ئهوهیه چهنده سوود لهو فهلسهفهیهو فهلسهفهكاره لهژیانی‬ ‫ڕۆژانهی خۆماندا وهردهگرین‪.‬‬

‫زۆری ڕاو بۆچوونهكان لهبارهی هیگ ههڵقوواڵوی ڕوانگهیهكی‬

‫ا پێتوایه كێشهی مێتافیزی ا له مێژوی فهلسهفهدا به جۆرێك‬

‫ئایدیۆلۆژییه‪ ،‬ئینجا یا ئهوهتا ئایدیالییانهیه‪ ،‬یا مهتریالییانهیه‪.‬‬

‫لێی روانراوه‪ ،‬كه گهڕانهوه بۆی ئاوێزانبێت لهگهڵ ئایدۆلۆژیاو‬

‫ئهوهش ئهگهر نیشانهیهك بێت‪ ،‬بهو مانایهیه‪ ،‬كه هیگ چهنده‬

‫نهگهڕانهوه بۆی خۆی بسهپێنێت بۆ ئێستای فهلسهفه؟‬

‫فهلسهفهكارێ ی گرنگبووهو چهنده نووسینی گرنگی لهدوای‬ ‫خۆیدا جێهێشتووه‪ .‬بهگشتی پێم وایه ئاساییه ئێمه لهژێر‬ ‫كاریگهری هزرو فهلسهفهیهكی دیاری راودابین‪ ،‬ههروهها‬

‫ڕێبین ڕهسوڵ ئیسماعیل‪ :‬لهڕاستیدا بهتێگهیشتنی بۆ‬ ‫كێشهی میتافیزی ا لهنێو مێژووی فهلسهفه تێگهیشتنێ ی تهواو‬

‫نیهت‌| ‪195‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫جیاوازه‪ ،‬لهبهرئهوهی من ئێستا ئهوه ماوهی زیاتر له سێ ساڵ‬

‫لهسهنگهربهندی ئایدیۆلۆژی زیاتر میتۆدێ مان پێشڤهنهبردووه‬

‫دهبێت بهوردی كار لهسهر چركهساتی بااڵدهستی دهقی‬

‫بۆ پێگهیاندنی نهوهكانی دواتر‪ .‬من كاتێك ڕۆژانه تهماشای‬

‫میتافیزی یدا دهكهم لهنێو ئهو مێژووه ههزاران ساڵهییهداو‬

‫بهشێك لهوتارهكانی نێو ڕۆژنامهو گۆڤارهكانی الی خۆمان‬

‫خهری ه تێگهیشتنی تازه بهدهست دێنم‪ ،‬كه ڕهنگه لهكۆتاییدا‬

‫دهكهم‪ ،‬لهپهنای زمانی نووسیندا‪ ،‬ڕق و قینێ ی شاراوه بهدی‬

‫دهروازهی تازه‪ ،‬بهالیهنی كهم ئهگهر نهڵێم بهرووی خوێنهری‬

‫دهكهم‪ .‬لهنێو دێرهكاندا دوژمنایهتییهكی زۆر زۆر دهبینم‪.‬‬

‫كورد‪ ،‬بهاڵم دڵنیام بهڕووی هزرو بیركردنهوهی خۆمدا‬

‫ههموو ئهوه بهشێ ن لهبیركردنهوهی ئایدیۆلۆژی و كاریگهری‬

‫ب اتهوه‪ .‬پێم وایه بهدرێژایی ئهو مێژووه زۆر ئاسان بووه‬

‫ئهو جۆره بیركردنهوهیه بهسهر ئێمهدا تاوهكو ئیمڕۆش ههر‬

‫مرۆڤهكان بهگشتی لهپهنای ئایدیۆلۆژیاوه كێشهكان بخهنه ڕوو‪،‬‬

‫بهردهوامه‪ .‬بهداخهوه‪ ،‬تێگهیشتنێ ی باو ههیه لهنێو زۆر‬

‫بهو مانایهی ئاسانتره كێشهكان بهئایدیۆلۆژی ب هین‪ ،‬لهوهی‬

‫ڕۆشنبیرو نووسهران‪ ،‬كه پێیان وایه كاركردن لهسهر هیگ و‬

‫كێشهكان وهكو واقیعی بوونی خۆیان تهماشا ب هین‪ ،‬ئێستاش‬

‫گهڕانهوه بۆ كارهكانی هیگ جۆرێ ه لهگهڕانهوه بۆ میتافیزكاو‬

‫بۆ من زۆر ئاسانتره كێشهی میتافیزی ا ببهستمهوه بهكێشهی‬

‫ئایدیالیزم‪ ،‬بهاڵم پێم وایه ئهوهش جۆرێ ه لهڕوانگهو‬

‫ملمالنێی ئایدیۆلۆژی‪ ،‬بهاڵم من كاری وا ناكهم و كاری منیش‬

‫بۆچوونێ ی ئایدیۆلۆژی ڕووت‪ ،‬كه هیچ ئهنجامێ ی نابێت‪.‬‬

‫نییه‪ .‬تێگهیشتنی من بۆ میتافیزی ا لهدهرهوهی تێگهیشتنی‬

‫هیگ و فهلسهفهكارانی تری پێش ئهوو دوای ئهویش بهشێ ن‬

‫باوی ئایدیۆلۆژییه و تایبهتمهندی خۆی ههیه‪ ،‬كه ئهنجامی‬

‫لهكولتوورو میراتی هزرو بیركردنهوهی مرۆڤایهتی بهگشتی‪،‬‬

‫خوێندنهوهو لێ ۆڵینهوهی مێژوویی قووڵه لهبارهی هزرو‬

‫بهتایبهتیش هیگ لهوه دهرچووه چیتر ئهلمانی بێت و ئێستا‬

‫بیركردنهوهی شارستانییهته كۆنهكانی وهكو میزۆپۆتامیاو‬

‫ههموو مرۆڤایهتی لهههر شوێنێ ی دونیا كاری لهسهر دهكهن و‬

‫میسرو هیندو چین‪ ،‬واتا ئهو شارستانییهتانهی كه بهبڕوای‬

‫خوێندنهوهی بۆ دهكهن‪.‬‬

‫هیگ‬

‫دهكهونه سهردهمی پێش فهلسهفهو هزری فهلسهفی‪،‬‬

‫ئهوهش بۆ من خۆی جێگای تێڕامان و بیركردنهوهی زۆر‬ ‫بووهو ئێستاش ههر وایه‪ .‬بهشێ ی زۆری فهلسهفهكاران‬ ‫ههوڵیانداوه‬

‫لهقۆناەه‬

‫جیاوازهكاندا‬

‫بهشداری‬

‫ب هن‬

‫لهپیشڤهبردنی ئایدیۆلۆژیایهكی دیاری راو‪ ،‬بۆ سهركهوتنی ئهو‬ ‫كارهشیان چوونهته یهكێك لهسهنگهرهكانی ئایدیۆلۆژیاو‬

‫ا گرانیو ئاڵۆزی زمانی فهلسهفه له كوێوه سهرچاوه دهگرێت؟‬ ‫بۆچونه فهلسهفییهكان لهم بارهیهوه چییه؟ ئایا هیگ‬

‫وهك‬

‫فهیلهسوفێك ئاڵۆزی زمانی هۆكارێك نهبووه بۆ زیاتر رامان‬ ‫له فهلسهفهكهی؟ ئایا ئهم ئاڵۆزیهی زمان پێویستییه‪ ،‬واته‬ ‫فهیلهسوف ناچاره یان زۆركات دهست رده؟‬

‫ئهوهندهی لهتوانایاندا بووه ههوڵیانداوه‪ .‬ڕهنگه ئێمهش‬

‫ڕێبین ڕهسوڵ ئیسماعیل‪ :‬گرانی و ئاڵۆزی زمانی‬

‫لهسهردهمی ئهوان بوواین ههمان كارمان دهكرد‪ .‬بۆیه سهردهمی‬

‫هۆی‬

‫ئێمه‬

‫جیاوازه‪،‬‬

‫من‬

‫خۆشم‬

‫جیاوازم‬

‫و‬

‫خۆم‬

‫فهلسهفه‬

‫یهكێ ه‬

‫لهو‬

‫بابهتانهی‬

‫بهگشتی‬

‫بۆته‬

‫بههیچ‬

‫دوورخستنهوهی خهڵك لهو بوارهو دروست ردنی دهستهبژێ ی‬

‫ئایدیۆلۆژیایهكی دیاری راو نهبهستۆتهوهو نابهستمهوهو پێشم‬

‫تایبهتیش‪ ،‬كه كاری هزری ئهنجام دهدهن‪ .‬لهالی من زمان‬

‫وایه ئایدیۆلۆژیا ئهوهندهی كۆت و بهندمان دهكات ئهوهنده‬

‫هۆكارێ ه بۆ تێگهیشتن‪ ،‬ئهگهر ئهو تێگهیشتنه دروست‬

‫ڕزگارمان ناكات‪ .‬بهشێ ی گهورهی ڕۆشنبیرانی ئێمه دووچاری‬

‫نهكرێت و ئاڵۆزی بهرههم بینێت‪ ،‬ئهوه من وهكو خوێنهری‬

‫ئهو سهنگهربهندییه هاتوون و بهئاسانی لێی دهرناچن‪.‬‬

‫فهلسهفی ڕهنگه ناچار ب رێم دوورب هومهوه ‪.‬‬

‫بهشێ ی گهورهی ڕۆشنبیرانی ئێمهش بهبێ سهنگهرگرتن و‬ ‫ملمالنێی ئایدیۆلۆژی و وێناكردنی دوژمنی وههمی ناتوانن‬ ‫بهردهوام بن‪ .‬بۆیه من پێم وایه كهش و ههوای ڕۆشنبیری‬ ‫كوردی بهگشتی بارگاوییه بهگرژی و تووندوتیژی‪ ،‬بۆیه لهو‬ ‫حاڵهتهدا زمانی دیالۆگی ئێمهش زمانێ ه تووندوتیژی بهرههم‬ ‫دێنێت‪ ،‬هێشتا ئێمه زمانی لۆژیك و ئهرگۆمێنتی هێمنمان‬ ‫بهدهست نههێناوه‪ ،‬بۆیه وێنهی دوژمنی وههمی باڵی بهسهر‬ ‫بیركردنهوهی‬

‫گشتی‬

‫ڕۆشنبیری‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 006‬‬

‫ئێمهدا‬

‫كێشاوهو‬

‫پێم وابێت زمان بهرههمی خودی كهسی بیركهرهوهیه‪ ،‬ئهو‬ ‫كهسهی دهتوانێت بهسادهترین شێوه هزرو بیركردنهوهی خۆی‬ ‫بگهیهنێت واتا باشتر زاڵبووه بهسهر كێشهی گهیاندن و‬ ‫باشترینه لهزمانی گهیاندندا‪ .‬لهكاتێ دا دهبێت ئهوهش بزانین‪،‬‬ ‫كه بابهتی هزری و فهلسهفی كێشهی تایبهتی خۆیان ههیه وهكو‬ ‫ههر بابهتێ ی تری زانستی و زاراوهو دهستهواژهی تایبهتی‬ ‫خۆیشیان ههیه‪ ،‬كه ناكرێت فهرامۆشب رێن و ب رێنه قوربانی‬

‫و ئاڵۆزی و ناڕۆشنی‬

‫لهنێو ههموو ئهوانهدا زمان بایهخێ ی تایبهتی ههیه‪ ،‬تۆدۆرۆف‬

‫گهیاندنی‪ .‬سهبارهت بهزمانی هیگ‬

‫زمانی نووسینی ئهو فهلسهفهكاره‪ ،‬پێم وایه فاكتهری زۆر ههن و‬

‫و ئهلتۆسێرو هایدگهرو دریداو فوكۆو دولۆزو ‪ ....‬تاد‪ ،‬ههموو‬

‫ناكرێت ئێمه لێرهدا كورتیان ب هینهوه‪ ،‬بهڵ و پێوهندی‬

‫ئهو فهلسهفهكارانه لهسهدهی بیستهمدا كاری زۆریان لهبارهی‬

‫ڕاستهوخۆی بهزمانی ئهلمانییهوه ههیه‪ ،‬كه بهزمانی فهلسهفهو‬

‫زمانهوانی كردووه‪ ،‬بۆیه زمانهوانی بۆته كێشهیهكی فهلسهفی‬

‫لۆژیك ناسراوه‪ ،‬واتا زمانی ئهلمانی خۆی ئهو توانا‬

‫بهرلهوهی كێشهیهكی زمانهوانی‪ ،‬كهواته ئاساییه ئهگهر بایهخی‬

‫بتوانێت بهكاری بێنێت و‬

‫زۆرترو زیاتری پێبدرێت و فهلسهفهش لهنێو زمانهوانیدا‬

‫زمانهوانییهی ههیه‪ ،‬كه هیگ‬ ‫كۆنتڕۆڵی ب ات‪.‬‬

‫جێگای خۆی ب اتهوه‪.‬‬

‫بهشێك لهكێشهی ئاڵۆزی زمانی هیگ پێم وایه پێوهندی بهو‬

‫ا پهیوهندی نێوان نووسین و مانا چییه؟ پێتوایه وتن له نه‬

‫مهجازو زمانه سیمبولییهوه ههیه‪ ،‬كه زۆرجار هانای بۆ بردووهو‬

‫وتن بههادارتره؟ دیاره ئهم پرسیاره لهوێوه دێت‪ ،‬كه‬

‫بهكاری هێناوه كه دواتر بۆته هۆی ئهوهی جێگای مشتومڕو‬

‫ویستوتانه كتێبهكهتان بدڕێنن؟ ئایا نه وتنی بێمانا له وتنی‬

‫تهفسیری جیاواز بێت‪ .‬من نازانم تا چهند فهلسهفهكار به‬

‫بێمانا گرنگتر نییه؟ ئایا ههست ردن به مانا نهبووه وای ردوه‬

‫ئهنقهست پهنا دهباته بهر ئاڵۆزی و نا ڕۆشنی؟! خۆ‬

‫نهیدڕێنن؟‬

‫ههندێ جاریش خهری ه دهگهینه ئهو بڕوایهی كهسانێك ههن به‬ ‫ئهنقهست ئهو تهموومژییه دروست دهكهن تاوهكو دواتر كێشهی‬ ‫تێنهگهیشتن بخهنه ئهستۆی خودی خوێنهر‪ ،‬ئهگینا ههموو‬ ‫فهلسهفهو بیركردنهوهیهك ههرچهنده مهزن و گرنگیش بێت‪،‬‬ ‫ئهگهر نهگاته خوێنهر هیچ بههایهكی ئهوتۆی نییه‪ ،‬چون ه‬ ‫لهكۆتاییدا ئهوه بهرههمێ ه بۆ خوێندنهوهیه‪ .‬بۆخۆم ههم وهكو‬ ‫خوێنهرو ههم وهكو نووسهر كێشهی زۆرم ههبووهو ئێستاش‬ ‫ههمه بۆ تێگهیشتن لهزمانی فهلسهفی هیگ ‪ ،‬ئهوهش پێم وایه‬ ‫بهشێ ه لهخۆشی كارهكهو وهكو خاڵێ ی نێگهتیڤ تهماشای‬ ‫ناكهم‪ ،‬چون ه هانم دهدات زیاترو زیاتر گهشه بهزمانی‬ ‫خوێندنهوهی خۆم بدهم و پهنا ببهمه بهر فهرههنگ و‬ ‫ئینس لۆپیدیا فهلسهفییهكان تاوهكو تێگهیشتنی ڕۆشنترم‬ ‫ههبێت‪ .‬هیگ‬

‫خاوهنی زمانێ ی فهلسهفی سهخته‪ ،‬پڕه‬

‫لهتهمومژوو ئاڵۆزی و سیمبوگ‪ ،‬تهنانهت ههندێ جار وا ههست‬ ‫دهكهیت بهئهنقهست شێوهو فۆڕمێ ی وهسفی بهكاردێنێت‬ ‫تاوهكو سهرمان لێ بشێوێنت‪ ،‬بهاڵم لهكۆتاییدا ئهوه ستایل و‬ ‫فۆڕمی نووسینی خۆیهتی‪ ،‬ههر ئهو ستایلهش بووه هۆی ئهوهی‬ ‫زمانێ ی دهگمهن بهرههم بێنێت‪ .‬ئهوهش لهبیر نهكهین بهڕاستی‬ ‫سهدهی بیستهم سهدهی زمان و زمانهوهری بوو بهگشتی‪ ،‬بهشی‬ ‫ههره زۆری میتۆدو فهلسهفهو فهلسهفهكاران كاتێ ی زۆری‬ ‫خۆیان و بهشێ ی زۆری كتێبهكانی خۆیان بۆ زمان‬ ‫تهرخان ردووه‪ ،‬تهماشای فۆڕمالیستهكانی ڕوس ب ه! تهماشای‬ ‫بونیاگهراییهكان‬

‫ب ه!‬

‫تهماشای‬

‫پۆست‬

‫بونیادگهرو‬

‫ههڵوهشاندنهوهخوازان ب ه! تهماشای مۆدێرنخوازو پۆست‬ ‫مۆدێرنهكان ب ه! تهماشای ئهنترۆپۆلۆژستهكان ب ه!‬

‫ڕێبین ڕهسوڵ ئیسماعیل‪ :‬ماوهیهكی زۆر كارم لهسهر‬ ‫كتێبهكهی هیگ‬

‫كرد‪ ،‬ههر لێی ڕازی نهبووم و نهمدهتوانی‬

‫باڵوی ب همهوه‪ ،‬پێم وابوو پێویست دهكات زیاترو زیاتر خۆم‬ ‫ماندوو ب هم و باشتر لهفهلسهفهكهی تێبگهم‪ ،‬ئینجا باڵوی‬ ‫ب همهوه‪ .‬ئهو گومانهی من ههم بوو‪ ،‬بووه هۆی ئهوهی‬ ‫چاپ ردنی كتێبهكه زۆر دوا ب هوێت و منیش لهبازنهیهكدا‬ ‫بخولێمهوه‪ ،‬ئهوكاتانه بوو بیرم لهوه كردهوه بیدڕێنم و باڵوی‬ ‫نهكهمهوه‪ .‬ئهو ههسته لهالی من ئهنجامی خۆشهویستیم بوو بۆ‬ ‫كتێبهكانی هیگ ‪ ،‬پێم وابوو من لهو ئاستهدا نیم بتوانم شڕۆڤهی‬ ‫كتێبێ ی ئهو ب هم‪ ،‬بۆیه زۆر ههوڵمدا بهسهر ئهو ههستهمدا زاڵ‬ ‫بم خۆیشی زۆر یارمهتیدام‪ ،‬چون ه ههمووجار ئهو قسهیهی‬ ‫خۆیم بیر دهكهوتهوه كه دهڵێت کبچووكترین كار مادام‬ ‫تهواوكراوه‪ ،‬زۆر بههاداتره لهو بیرۆكهو پڕۆژهیهی كه ههر‬ ‫وهكو پرۆژهیهك ماوهتهوهو كاری تێدا نهكراوهک‪ .‬من كاری‬ ‫خۆمم كردبوو‪ ،‬دهبووایه بزانم خوێنهری كورد چۆن مامهڵه‬ ‫لهگهڵ ئهو كتێبهدا دهكات‪ .‬ئهوهی من كردم كارێ ی ههره‬ ‫بچووكه لهنێو پرۆژهیهكی گهورهی فهلسهفیدا‪ ،‬ڕهنگه كارێ ی‬ ‫زۆر گهورهو گرنگ نهبێت‪ ،‬بهاڵم بوو بهسهرهتای چوونه نێو‬ ‫پڕۆژهی‬

‫تر‪،‬‬

‫كه‬

‫دواتر‬

‫كارم‬

‫لهسهر‬

‫كردن‪،‬‬

‫من‬

‫بهخۆشهویستییهكی زۆرهوه كارم لهسهر ئهو پڕۆژهیهی هیگ‬ ‫كرد‪ ،‬بڕوا ب ه ههموو چركهساتێ ی نووسینی ئهو كتێبه بۆ من‬ ‫بههایهكی تایبهتی خۆی ههبوو‪ ،‬تهنانهت ههندێ جار شهویش‬ ‫خهونم بههیگڵهوه دهبینی و دههاته نێو خهونم و یارمهتی دهدام‬ ‫بۆ ئهوهی لهكتێبهكانی تێبگهم‪ ،‬بۆیه ئهو كتێبه ئهنجامی‬ ‫ماندوبوونێ ی یهكجار زۆره‪ ،‬ئهنجامی شهونخوونی و كاری‬

‫نیهت‌| ‪197‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫تاقهتپڕوكێنه لهنێو ژووره تاریك و تهنیاكهی ماڵی باوكم و‬

‫دونیای بیركردنهوهو نووسیندا سنوورهكانی نێوان بهرههمهێن‬

‫گهرمی كاری ڕۆژانهم لهسهمونخانه‪ .‬بۆ من سێ فهلسهفهكار‬

‫و بهكاربهر تێ هاڵوه‪ ،‬كێ دهڵێت ئهوهی خۆی به بهرههمهێن‬

‫جێگای تایبهتییان ههیه لهنێو دڵمداو ههمیشه خۆشهویستن‬

‫دهزانێت نابێت بهكاربهریش بێت؟ ئهی ئهوهی بهكاربهر بۆ‬

‫لهالم سهرهڕای جۆرهها خوێندنهوهو شڕۆڤهو ڕهخنهكانیشم‪،‬‬

‫ناتوانێت بهرههمهێنیش بێت؟ من لهمانای شاراوهی پشت‬

‫و دریدان‪ .‬ئهو سێ‬

‫پرسیاركهی تۆ تێدهگهم‪ ،‬مهبهستت ئهوهیه‪ ،‬كه ئێمه وهكو كورد‬

‫فهلسهفهكاره ههر یهكهیان بهشێوهیهك و بهجۆرێك دهست اری‬

‫نهمانتوانیوه بهرههمێك پیش هشب هین‪ ،‬كه لهسهر ئاستی‬

‫ژیانی منیان ردوو ژیانی منیان گۆڕی‪ ،‬بۆیه خۆم بهقهرزاری‬

‫جیهانیدا بێت؟! پرسیارێ ی ڕهوایهو لهجێگای خۆیشیدایه‪.‬‬

‫ئهوانیش ههریهك لهدی ارت و هیگ‬

‫بیرو فهلسهفهو كتێبهكانی ئهوان دهزانم ‪.‬‬ ‫سهبارهت بهدوالیزمی ماناو بێمانا‪ ،‬من كهمتر كارم لهسهر ئهو‬ ‫چهم انه كردووه‪ ،‬بهاڵم ههوڵمداوه بهردهوام لهو چركهساته‬ ‫مێژوییانه تێبگهم‪ ،‬كه مانای تازهی تێدا بهرههم دێت‪ ،‬بۆیه لهالی‬ ‫من دوالیزمی ماناو بێمانا بهشێ ن لهملمالنێی مێژوویی دوورو‬ ‫درێژی فهلسهفه‪ ،‬من خۆیشم بۆ ئهوهی ئهو كهموكوڕییهی خۆم‬ ‫بشارمهوه كارم لهسهر مانا ڕهمزییهكانی نێو ئهفسانه‬ ‫خۆرههاڵتییهكان كردووه‪ ،‬كهمتر تا ئێستا پڕژاومهته سهر دوای‬ ‫ئهوان‪ .‬چهند ساڵێك پیش ئێستا لهمیانهی پڕۆژهیهكی گهورهدا‬ ‫ههوڵمدا كار لهسهر ئاخافتن و نووسین كهم‪ ،‬ئهو بابهتهش‬ ‫بێگومان پهیوهسته بهكێشهی دوالیزمی نێوان ماناداو بێمانا‪،‬‬ ‫لهمیانهی ئهو پڕۆژهیهدا تا ئێستا پێنج كتێبم بهرههمهێناوه‬ ‫لهنێوان نووسین و وهرگێڕاندا‪ ،‬بهاڵم وا ههست دهكهم هێشتا‬ ‫حهقی خۆیم نهداوهته ئهو بابهته‪ ،‬بۆیه چهند كتێبێ ی تریش‬ ‫ماون‪ ،‬كه هێشتا ههر بهنیوه چڵی ماونهتهوهو كاتم نهبووه‬ ‫تهواویان ب هم‪ ،‬ڕهنگه پێنج كتێبی تریش بهرههم بێنم تاوهكو‬ ‫بۆ خۆم دهتوانم لهكێشهی نێوان ئاخافتن و نووسین تێبگهم‪،‬‬ ‫كه بهشێوهیهك لهشێوهكان ههمان كێشهی نێوان مانادارو‬ ‫بێمانایه‪ ،‬چون ه ههمان عهقڵییهتی سێنتڕالیستی لهپشتهوهیه‪.‬‬

‫گهشهسهندنی‬

‫هزرو‬

‫بیركردنهوهی‬

‫مرۆڤایهتی‬

‫بهنده‬

‫بهكارلێ ردن و كارابوون و ئهنجامی پێوهندی مرۆڤایهتییه‪ ،‬ههر‬ ‫كات ئهو پێوهندییه گهیشته ئاستێ ی دیاری راو كارلێ ردن‬ ‫ڕوو دهدات‪ .‬فهلسهفهكارو هزرڤان و نووسهران پێغهمبهر نین‬ ‫لهئاسمانهوه سروشیان بۆ بێته خوارهوه‪ ،‬ئهوان لهكاتی‬ ‫كارلێ ردن لهگهڵ ژینگهی سیاسی و كۆمهاڵیهتی و ئابووری‬ ‫نێو كۆمهڵگهكانی خۆیانهوه بیركردنهوهی خۆیان پێشڤهدهبهن‪،‬‬ ‫بهشێ ی ههره زۆری فهلسهفهكاران سهرهتا وهكو قوتابی و‬ ‫دهروێشی فهلسهفهكارێ ی دیاری راو‪ ،‬یا ڕێبازێ ی فهلسهفی‬ ‫دیاری راو دهست پێدهكهن‪ ،‬ئینجا دهست دهكهن بهپڕۆژهی‬ ‫بیركردنهوهو ڕهخنهسازی و بهرههمهێنانی هزرو بیرۆكهی تازه‬ ‫تاوهكو به ئهنجامی تازهتر دهگهن‪ .‬ئهوه پڕۆسهیهكه بهردهوام‬ ‫لهنێو كهسایهتی فهلسهفهكاراندا دووباره دهبێتهوه‪ .‬فاكتهری زۆر‬ ‫ههن‪ ،‬كه لێرهدا ناتوانین باسیان ب هین و بوونهته هۆی ئهوهی‬ ‫ئێمه خاوهنی فهلسهفهكار نهبین و بهرههمی فهلسهفیمان‬ ‫نهبووبێت‪ ،‬بهالیهنی كهم وهكو بهرههمێ ی روون و ئاش را‪،‬‬ ‫ئهگینا ئێمهش وهكو ههر گهلێ ی تر بنهماكانی سهرههڵدانی‬ ‫بیركردنهوهی فهلسهفیمان ههبووهو ههشمانه‪ .‬شهرعییهت‬ ‫وهرگرتنی نووسهر لهمیانهی شڕۆڤهكردن و شی ردنهوهی‬ ‫ڕهخنهی فهلسهفییانه لهبارهی فهلسهفهكارو هزڤانێك حاڵهتێ ی‬

‫ا نووسهرو رۆشنبیری كورد تا چهند بهكاربهره؟ به واتایهكی‬

‫تهواو ئاساییهو جێگای دهستخۆشییه‪ ،‬بۆیه ناكرێت ئێمه ئهو‬

‫تر نووسینی كوردی هێندهی بهكاربهری تیا دهبینرێت‬

‫نووسهره‪ ،‬به كهسایهتییهكی مشهخۆر بزانین لهسهر بهرههمی‬

‫بهرههمهێنی تیایه؟ ئایا بهكاربردنی فهیلهسوفانو فهلسهفهكهیان‬

‫كهسانی ترهوه‪ ،‬چون ه تهماشا ب ه بهدرێژایی مێژوو‬

‫گهر دیاردهیه هۆكاری ئهم دیاردهیه چییه‪ ،‬كه زۆر نوسهر‬

‫فهلسهفهكارو نووسهران كاری یهكتری تهواو دهكهن و كۆتایی‬

‫شهرعیهت له فهیلهسوفان وهردهگرن؟‬

‫نایهت‪ .‬بزانه‪ ،‬ئهگهر سوقرات نهبووایه ئێمه دهبووینه خاوهنی‬

‫ڕێبین ڕهسوڵ ئیسماعیل‪ :‬پێم وایه پێوهندی هزری و‬ ‫مهعریفی ناكرێت بهپێوهری ئابووری و بازرگانی بپێورێت‪ ،‬ئهو‬ ‫دوو كایه زۆر جیاوازن لهیهكتری‪ .‬لههاوكێشهی ئابووری و‬ ‫بازگارنیدا ئێمه بهرههمهێن و بهكاربهرمان ههیه‪ ،‬لهههمان‬ ‫كاتیشدا كااڵی عهینی دیاری راوو بهرچاومان ههیه‪ .‬لهنێو‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 008‬‬

‫كتێبهكانی ئهفالتون؟ ئهگهر ئهفالتون نهبووایه ئهو ههموو میراته‬ ‫ف ریهی ئهرستۆمان دهبوو؟ پێم وایه ئێمه دهبێت ستایشی‬ ‫ههموو نووسهرێ ی كورد ب هین‪ ،‬كه بهرههمێ ی ف ریمان‬ ‫پێش هش دهكات‪ ،‬ههر بهرههمێك بێت‪ ،‬چون ه وا دهكات ئێمه‬ ‫بهشداربین لهو پڕۆسه ف ریهی كه لهجیهاندا ههیهو ناهێڵێت‬ ‫دابڕێین‪ .‬لهالی من ههموو نووسهرێك شهرعییهتی خۆی لهگهڵ‬

‫خۆیدایه‪ ،‬بهرههمهكانی ناسنامهو شهرعییهتی ئهون‪ ،‬ههموو‬

‫سهروتریش بڕوات‪ .‬هیگ كهسێ ی ئهلمانییهو لهسهردهمێ دا‬

‫نووسهرێك جیهانێ ی تایبهتی خۆی ههیه‪ ،‬كه ئێمه وهكو‬

‫ژیاوهو گهوره بووه‪ ،‬كه ههستی ئهلمانچێتی خهری بوو گهشهی‬

‫خوێنهر ناچارین مامهڵهی لهگهڵدا ب هین‪ ،‬بۆیه دهبێت زۆر وریا‬

‫دهكرد‪ ،‬بهاڵم هیگ‬

‫ئهو ههستهی وهكو ناسیۆنالیست‬

‫بین‪ ،‬ئهوه ئێمه نین‪ ،‬كه شهرعییهت و ڕهوایهتی بهنووسهران‬

‫وهرنهگرتبوو‪ ،‬بهڵ و تهنیا وهكو توانای زمانهوانی وهری‬

‫دهبهخشین‪ ،‬ئهوه بهرههمهكانیانه كه ناچارمان دهكهن دان‬

‫گرتبوو‪ .‬ئهو پێی وایه زمانی ئهلمانی زمانی فی رو فهلسهفهو‬

‫بهشهرعییهتی ئهوانهوه بنێین‪ .‬بهڕاستی پڕۆسهی نووسینی‬

‫بیركردنهوهیه‪ ،‬لهوهشدا ناههقی نهكردووه‪ ،‬چون ه من كه ئێستا‬

‫فهلسهفی و زانستی و مهعریفی كارێ ی ئاسان نییه‪ ،‬من خۆم‬

‫ههوڵدهدهم خۆم فیری زمانی ئهلمانی ب هم و چهند كۆرسێ م‬

‫ڕێزی ههموو ئهو كهسان دهگرم‪ ،‬كه وشهیهكیش دهنووسن‪،‬‬

‫وهرگرتووه تاوهكو بتوانم بهئهلمانی بخوێنمهوه‪ ،‬خهری ه لهو‬

‫چون ه ئهگهر من نهتوانم ڕێزی نووسینی خهڵك بگرم ناتوانم‬

‫جۆره بیركرنهوهیه تێدهگهم‪ .‬بهڕاستی ههردوو زمانی ئهلمانی و‬

‫داوا لهخهڵك ب هم ڕێز لهنووسینهكانی خۆیشم بگرن‪ .‬پێموایه‬

‫فهڕهنسی توانای تایبهتیان ههیه و كاری زۆریشیان لهسهركراوه‬

‫ئێمه پێویستمان بهوهیه پاك بینهوه لهڕق و قینه‪ ،‬نووسهرانی‬

‫لهبواری زمانهوانی و فهلسهفهداو ئێستاش بوونهته زمانێ ی‬

‫خۆمان وهكو بهرههمێ ی نیشتیمانی تهماشا ب هین و ڕێزیان‬

‫جیهانی‪ .‬من بۆیه دهڵێم هیگ‬

‫ناسیۆنالیست نهبووه وهكو‬

‫بگرین‪ ،‬لهكاتێ دا مافی جیاوازی و ڕهخنهكاریش بپارێزین‪.‬‬

‫ئهلمانییهك‪ ،‬چون ه كاتێك ناپلیۆن بهشێ ی زۆری ئهلمانیا‬

‫ا بۆ لهالی هیگ فهلسهفه دهبێت به زمانی ئهڵمانی بدوێت‪،‬‬ ‫چۆن لهم دیدهی هیگ دهڕوانن؟‬

‫داگیر دهكات و بهسوپا گهورهكهی خۆیهوه دهچێته ئهلمانیاو‬ ‫دهیخاته ژێر ڕكێفی خۆی‪ ،‬هیگ وهكو ئهلمانییهك دژی ناپلیۆن‬ ‫و سوپاكهی ناوهستێتهوه‪ ،‬یا تهنانهت بێزاری خۆیشی پیشان‬

‫ڕێبین ڕهسوڵ ئیسماعیل‪ :‬هیگ بهئهڵمانی نووسیویهتی‬

‫نادات بهرانبهر بهسوپای داگیركهری فهڕهنسی‪ ،‬بهڵ و پێی وایه‬

‫و بهئهڵمانیش وانهی فهلسهفهی گوتووهتهوه لهماوهیهكدا‪ ،‬كه‬

‫ئهوه بهشێ ه لهپڕۆسهیهكی مێژوویی كه ئێستا خهری ه دێته‬

‫زمانی ئهڵمانی لهسهر دهستی گۆتهو شیلهرو لیسینگ و كانت‬

‫دی‪ ،‬بۆیه شانازی بهو ههڵمهتهی ناپلیۆنهوه دهكات و پێیدا‬

‫‪ ...‬تاد خهری ی گهشهكردن بوو‪ ،‬بۆ ئهوهی باڵ بهسهر بواری‬

‫ههڵدهدات و پێی وایه بهشێ ی گرنگی بیرو بۆچوونه‬

‫ئهدهو و فهلسهفهدا ب ێشێت‪ ،‬بۆ یهكهمجار بوو لهمێژووی‬

‫فهلسهفییهكانی خهری ه دێته دی لهمیانه ههڵمهتی ناپلیۆندا‪.‬‬

‫ئهڵمانیدا بهو ههموو توانایه دهرب هوێت‪ ،‬كه بتوانێت گوزارشت‬

‫بێگومان من خۆیشم و خهڵ انی تریش كاتێك لهڕوانگهیهكی‬

‫لهزانست و مهعریفهو فهلسهفهو شیعرو ئهدهو ب ات‪ .‬با‬

‫ترهوه تهماشای بهشێك لهبیروبۆچوونهكانی هیگ‬

‫دهكهین‬

‫ئهوهشمان بیر نهچێت لهو كاتانهدا تازه خهری بوو هزری‬

‫لهبهرانبهر هزرو بیركردنهوهی خۆرههاڵتیدا ڕهخنهی زۆرمان‬

‫نهتهوهیی بااڵدهست دهبوو‪ ،‬بۆیه بهشێ ی زۆری ئهو‬

‫ههیه‪ ،‬بهاڵم پێم وایه ههموو شتێك دهبێت مافی خۆی پێبدرێت‪.‬‬

‫نووسهرانهی پێشتر بهزمانی التینی و فهڕهنسی دهیاننووسی‪،‬‬

‫هیگ وهكو فهلسهفهكارێك‪ ،‬كه كاری زۆری لهسهر سیستهمی‬

‫ههڵگهڕانهوه بۆ سهر زمانی ئهڵمانی‪ .‬هیگڵیش بڕوا وابوو‬

‫دهوڵهت و سیستهمی سیاسی كردووه‪ ،‬پێی وایه ئهوه ویستی‬

‫پێویسته ههموو گهلێك بهرههمهكانی بهزمانی نهتهوهیی خۆی‬

‫خوایه‪ ،‬چۆن یهك خوا ههیه‪ ،‬ئاواش دهبێت یهك سهركرده‬

‫باڵوب اتهوه‪ ،‬بونیادو زاراوهكانی زمانی ئهڵمانیش بهتهواوی‬

‫ههبێت ویستی خوا لهسهر زهویدا بهدی بێنێت‪ .‬بهگشتی هیگ‬

‫گونجاو بوو بۆ كارێ ی وا‪ ،‬بهتایبهتیش بۆ گوزارشت ردن‬

‫یهكێ ه لهو فهلسهفهكارانهی وای ردووه زمانی ئهلمانی ببێته‬

‫لهههندێك ڕاستی گرنگ‪ ،‬بۆیه دهبینین هیگ خۆی لهنێو كتێبی‬

‫زمانی فی رو بیركردنهوهو فهلسهفه‪ ،‬ئهو بهشداربووه لهوهی ئهو‬

‫(لۆژیك) دا ئاماژه بۆ ئهو خاڵه دهكات‪ ،‬كه زمانی ئهڵمانی‬

‫توانایه بهزمانی ئهلمانی ببهخشێت‪ ،‬بۆیه دهبینین هیگ خۆی‬

‫ڕوحێ ی تیۆری ههیه ‪.‬‬

‫ستایشی لۆتهر دهكات كه ئینجیلی وهرگێڕاوهته سهر زمانی‬

‫ئێمه ئهوه دهزانین‪ ،‬كه هیگ فهلسهفهكارێ ی ئاسایی نهبوو‪،‬‬ ‫كاتێك مرڤێك كهسێ ی ئاسایی نهبێت ئهوه شهتهحاتیشی‬ ‫دهبێت‪ ،‬ههڵهو كهموكوڕیشی دهبێت‪ ،‬سهرگهرمییهكهی بۆ‬ ‫پڕۆژهی نووسین و بیركردنهوه وای لێ دهكهن ههندێ جار‬

‫ئهڵمانی‪ ،‬ههروهها ستایشی ڤۆس دهكات‪ ،‬كه ئهلیادهو ئۆدیسی‬ ‫وهرگێڕاوهته سهر زمانی ئهڵمانی‪ ،‬كهواته خۆیشی لهئاستهدا‬ ‫دهبینێت ههوڵبدات وا ب ات فهلسهفه بهئهڵمانی قسه ب ات‪.‬‬ ‫ئالێرهوه تێدهگهین ڕۆڵی نووسهرو بیرمهندان ههر ئهوهیه نییه‪،‬‬ ‫كه بهرههمی فی ری و فهلسهفی بهرههم بێنن‪ ،‬بهڵ و ڕۆڵی ئهوان‬

‫نیهت‌| ‪199‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫دهگاته سهر ههموو الیهنهكانی ژیانی كۆمهڵگهو كاریگهری‬

‫پێڕهو دهكهم‪ ،‬كاتێك لهههر كتێبی یشدا تهوهرێك لهبارهی ژیان‬

‫قووڵی ههیه بهسهر ههموو كایه جیاوازهكاندا‪.‬‬

‫و كتێبهكانی كهسێك تهرخان دهكهم‪ ،‬بۆ ئهوهم نییه لهمیانهی‬

‫ا بۆ ئهدهوو لێ ۆڵینهوهی ئهدهبی زۆركات دهوترێت ژیانی‬ ‫ئهدیب و بهرههمهكانی لێ دابڕاو نین‪ ،‬ئهم ڕوانگهیه بۆ فهلسهفه‬ ‫تا چهند گونجاوه‪ ،‬بهتایبهت پهیوهست به هیگ ؟ ئایا نا ئاگایی‬ ‫بهرانبهر ژیانی فهیلهسوفان ئاڵۆزیو تێنهگهیشتن له فهلسهفهكهی‬ ‫دروستدهكات؟‬

‫ژیانی ئهو كهسهوه شڕۆڤهكاری ب هم‪ ،‬بهڵ و بۆ ئهوهمه بزانم‬ ‫قۆناەهكانی وهرچهرخان لهبیروبۆچوونی ئهو كهسهدا كهی‬ ‫ڕوویداوهو بهرهو چ ئاڕاستهیهك بووه‪ ،‬لهبارهی هیگڵیش ههر‬ ‫وام كردووه‪ .‬تیۆری تازه زیاتر پشت بهخوێندنهوهی تازه‬ ‫دهبهستێت‪ ،‬بهو مانایهی من دهبێت لهمیانهی نووسین لهبارهی‬ ‫هیگ‬

‫خوێندنهوهی تازه بخهمه ڕوو‪ ،‬ههموو نووسینێك‬

‫ڕێبین ڕهسوڵ ئیسماعیل‪ :‬سهبارهت به بهشی یهكهمی‬

‫زیادهیهكی تره بۆ سهر بهرههمهكانی هیگ ‪ ،‬بۆیه دهبینین جاك‬

‫پرسیارهكهت‪ ،‬ئهوه بۆچوونێ ی كۆنی ڕهخنهی ئهدهبی بوو‬

‫دریدا لهو بارهیهوه چهم ی پهراوێزی وهكو زیاده‪ ،‬زیاده كردوو‬

‫لهئێستا باوی نهماوهو میتۆدی تازه زۆر لهوه جیاوازتره‪.‬‬

‫پێی وایه ههموو نووسنێك زیادهیهكی تازهیه لهبارهی‬

‫پێشتر ڕهخنهگران بۆ ئهوهی بتوانن دهقێ ی ئهدهبی‬

‫بهههمهێنانی ماناوه‪ ،‬ئهویش خوێندنهوهی زۆری ههیه بۆ هیگ ‪،‬‬

‫شیب هنهوهو‬

‫شڕۆڤهی‬

‫ب هن‪،‬‬

‫دههاتن‬

‫بهوردی‬

‫لهژیانی‬

‫نووسهریان دهكۆڵییهوه‪ ،‬ئهو كاره زیاتر بۆ دهقی ئهدهبی باو‬ ‫بوو‪ ،‬شیعرو چیرۆك و پهخشان‪ ،‬تاوهكو بزانن لهو كاتانهدا‬ ‫نووسهر پێوهندی لهگهڵ كێدا ههبووه؟ لهژێر كاریگهری چ‬ ‫كهسێ دا ئهو دهقهی نووسیوهتهوه؟! له چ حاڵهتێ ی سۆزداری‬ ‫و خۆشهویستیدا بووه؟! ڕۆشن ردنهوهی ئهو الیهنانهی ژیانی‬

‫منیش زۆر سوودم لهخوێندنهوه تازهكانی بینیوه ‪.‬‬ ‫ا تێ هڵبوونی ئایین بۆ ژیانی كۆمهڵگهو مێژوو لهالی هیگ‬ ‫گرنگییهكهی لهكوێدایه؟ ئهگهر ئایین ڕۆڵی توانهوهی تاك لهنێو‬ ‫كۆمهڵگهدا بگێڕێت‪ ،‬ئهوا تاكێتی تاك لهكوێدا بهرجهسته‬ ‫دهبێت؟‬

‫نووسهر كاریگهری زۆری ههبوو لهسهر ئاڕاستهی گشتی‬

‫ڕێبین ڕهسوڵ ئیسماعیل‪ :‬ئێمه ئهگهر بمانهوێت باسی‬

‫سهدهی‬

‫ڕوانگهی هیگ ب هین بۆ ئایین پێویستیمان بهنووسینی چهند‬

‫بیستهمهوه‪ ،‬كه میتۆدو قوتابخانهی ڕخنهی ئهدهبی تازه هاتنه‬

‫كتێبێك دهبێت نهوهكو وهاڵمێ ی چهند الپهڕهیی‪ ،‬بهاڵم ئهگهر‬

‫بوو‪ ،‬بهتایبهتیش لهگهڵ ڕهوتی بونیادگهریدا‪ ،‬ئهو بۆچوونه‬

‫ڕێگهم بدهی من لێرهدا دهرفهتێك وهردهگرم و ههوڵدهدهم‬

‫بهتهواوی گۆڕا‪ ،‬دهق وهكو بوونهوهرێ ی تهواو سهربهخۆ‬

‫كهمێك بهوردی ئهو پرسه شیب همهوه‪.‬‬

‫شڕۆڤهكردندا‪.‬‬

‫لهدوای‬

‫ناوهڕاستی‬

‫پهنجاكانی‬

‫لهداهێنهرهكهی تهماشا كراو جیاكرایهوه‪ ،‬لێرهدا ژیانی نووسهرو‬ ‫پێوهندی و ههست و سۆزو ڕهوشی كۆمهاڵیهتی هیچ‬ ‫بههایهكیان نییه‪ ،‬ئهوهی جێگای بههایه خودی دهق خۆیهتی‬ ‫بهتهنیا وهكو بوونهوهرێ ی سهربهخۆ‪ ،‬چون ه دهق دوای‬ ‫نووسین و باڵوكردنهوه وهكو منداڵ وایه‪ ،‬كه لهدایك دهبێت و‬ ‫جیا دهبێتهوه لهدای ی‪ ،‬دهبێته كائینێ ی سهربهخۆو ههر دهبێت‬ ‫وهكو كائینێ ی سهربهخۆش تهماشا ب رێت و بخوێنرێتهوه‪،‬‬ ‫بۆیه گرنگ نییه ناوی ههر كهسێ ی لهسهر بێت‪ ،‬گرنگ دهقهكه‬ ‫خۆیهتی‪ ،‬بههای ئهدهبی دهقهكه خۆی دهستنیشانی دهكات‪،‬‬ ‫لهوهشدا زمانی نووسین و گوزارشت فاكتهرێ ی سهركی و‬ ‫بههێزه‪ ،‬بۆیه زمان ئهو بهها گهورهیهی بهدهستهێناوه‪ .‬بۆخۆم‬ ‫كه الیهنگری خوێندنهوهی دووهمم‪ ،‬پێم وایه دهق ههر دهقه‪،‬‬ ‫نووسین ههر نووسینه‪ ،‬شیعر بێت‪ ،‬یا فهلسهفه‪ ،‬دهبێت وهكو‬ ‫بههایهكی بهرز تهماشا ب رێت‪ ،‬بۆیه من خۆیشم لهمیانهی‬ ‫كردهی شڕۆڤهو خوێندنهوهو نووسیندا ئهو جۆره میتۆده‬ ‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 211‬‬

‫هیگ پێی وابوو ئایینی یۆنانییهكان ئایینی مرۆڤی ئازادبووه‪،‬‬ ‫كه ههست بهههڵهكردنی مهسیحی ناكهن و ملی خۆیان ناخهنه‬ ‫ژێر پێی خواوهندی بااڵ‪ ،‬بهڵ و ئهوان دڵسۆزیان بۆ ئهو‬ ‫خواوهندانهیه‪،‬‬

‫كه‬

‫شارهكانیان‬

‫دهپارێزن‬

‫و‬

‫ئاگاداری‬

‫كۆمهڵگهكهیان دهبن‪ .‬كهچی مهسیحییهت وانییه‪ ،‬مرۆڤی فێری‬ ‫ئهوهكرد‪ ،‬كه هاواڵتییهكی ئاسمانییه و نامۆیه بهم سهر زهوییه‪،‬‬ ‫بۆیه مهسیحییهت دێت ئهو ڕۆحه ههڕهمهكیهی مرۆڤ دهكوژێت‪،‬‬ ‫كه مرۆڤی گری ی خاوهندارێتی دهكات‪ .‬لهبری ئهوهش‬ ‫مهسیحییهت دێت حهزكردن بهئێش و ئازار لهناوهوهی مرۆڤدا‬ ‫جێگیر دهكات‪ ،‬جۆرێك لهڕهفتاری ماسۆشیانه‪ .‬ئالێرهدا هیگ‬ ‫دێت جۆرێك لهدژكاری لهنێوان ڕوحی مهسیحییهت و ڕوحی‬ ‫گری یدا دهدۆزێتهوه‪ ،‬ئایینی ههڵهكردن و گوناه و قوربانی و‬ ‫ئازارو تالنهوهی ڕوحی‪ ،‬لهبهرانبهر ئایینی ئازادی و‬ ‫بهختهوهری و بڕوابوون بهژیان دادهنێت‪ .‬هیگ‬

‫پێی وایه‬

‫مهسیحییهت مۆركی مرۆڤایهتییانه لهژیان دادهماڵێت و سروشت‬

‫بهشهوقێ ی زۆرهوه خۆی بۆ ئهوه ئاماده دهكات ئاشتهوایی‬

‫وهكو كۆمهڵێك هێزی مادییانه نمایش دهكات‪ ،‬كه دهبێت مرۆڤی‬

‫لهنێوان ههموو ئهو ناكۆكی و دژكارییانه دروستب ات‪ ،‬سۆزێ ی‬

‫مهسیحی كار بۆ دهستهمۆكردن و كۆنترۆڵ ردنیان ب ات و‬

‫سۆفییانهی تێدایه بهیهكبوونی تهواو لهگهڵ ههمهكێتیدا‪.‬‬

‫مرۆڤی كردۆته كۆیلهیهكی بێ دهسهاڵت‪ ،‬كه دهبێت لهبهردهم‬ ‫خواوهنددا كڕنۆش ببات و چۆك دابدات و ئهوهش‬ ‫ڕابگهیهنێت‪ ،‬كه ههموو كارو كردهوه چاك و باشهكان لهالیهن‬ ‫خواوهندهوهیه‪ ،‬لهههمان كاتیشدا ههموو كارو كردهوه خراپ و‬ ‫ناپهسندهكانیش لهالیهن مرۆڤهوهیه‪ .‬لهم روانگهیهوه بوو‪ ،‬كه‬ ‫هیگ‬

‫لهتهمهنی الویدا هێرشی زۆری كرده سهر ئایینی‬

‫مهسیحی بهو سیفهتهی كه ئایینی ئازارو ئێش و تالنهوهی‬ ‫ویژدانه‪ .‬ئایین بهگشتی ڕۆڵێ ی گهورهی ههیه لهنێو فهلسهفهی‬ ‫هیگ ‪ ،‬وهكو چۆن لهنێو ژیانیشیدا كاریگهری ههبووه‪ ،‬ئهگهر‬ ‫تهماشای بنهمای سهرهكی فهلسهفهكهی ب هین‪ ،‬كه لهسهر ئایدیا‬ ‫وهستاوه‪ ،‬ئهوه خۆی لهخۆیدا مانای وایه‪ ،‬كه هیگ سهرتاپای‬ ‫بیرو بۆچوونی خۆی لهسهر بنهمای ئایین و هێزی بااڵی‬ ‫گهردوونییهوه بونیادناوه‪ ،‬بۆیه ئهو زۆر بهدڵنیاییهوه پێمان‬ ‫ڕادهگهیهنێت‪ ،‬كه ڕۆب جیهان ئاڕاسته دهكات و بهڕێوهی دهبات‪،‬‬ ‫ئهوهش بهو مانایهی كه ڕێڕهوی مێژوو لهالیهن ڕوحهوه‬ ‫دهستنیشان دهكرێت و بهڕێوه دهبرێت‪.‬‬

‫ئێمه دهزانین‪ ،‬كه هیگ‬

‫ڕهنگه یهكێك لهدهركهوتنه گرنگهكانی ئایین لهنێو كتێبهكانیدا‬ ‫بریتی بێت لهو كتێبهی كه ناوی ناوه (ژیانی یهسووع)‪ ،‬ئهو‬ ‫كتێبه یهكێ ه لهكتێبه بهراییهكانی نێو ژیانی هیگ‬

‫و‬

‫بهنووسینهكانی سهردهمی گهنجی دهناسرێتهوهو لهماوهی نێوان‬ ‫سااڵنی (‪ 1191‬اا ‪ )1111‬نووسراوه‪ ،‬كه تێیدا هیگ لهژێر‬ ‫كاریگهری فهلسهفهی كانتدا بووه‪ .‬بهگشتی ئهو كتێبه‬ ‫وێستگهیهكی گرنگه بۆ ههر كهسێك‪ ،‬كه بیهوێت بهباشی‬ ‫لههیگ تێبگات‪ ،‬بۆیه ئهو هیگڵهی لێرهدا دهیبینین‪ ،‬هیگڵی الوی‬ ‫الهووتییه‪ ،‬هیگڵێك گهرهكیهتی لهژێر كاریگهری هزرو‬ ‫فهلسهفهی كانت بێته دهرهوهو ببێته خاوهنی تێڕوانینی تایبهت‬ ‫بهخۆی لهبارهی ئایین و ژیان و هزر‪ ،‬بۆیه ئهو هیگڵهی لهنێو‬ ‫ئهو كتێبهدا بهرجهسته بووه‪ ،‬زۆر جیاوازه لهو هیگڵهی كتێبی‬ ‫(فینۆمینۆلۆژیای عهق ) و (بنهماكانی فهلسهفهی ماف)‪ .‬ئهو‬ ‫هیگڵهی لهنێو ئهو كتێبهدا دهیبینین‪ ،‬هیگڵێ ه ههستێ ی زۆر‬ ‫بههێزی ههیه لهبهرانبهر ژیان و شێوهكانی بوون و یهكێتی‬ ‫ژیان و ژیانی ههمهكی نێو گهردوون و پڕه لهدڵهڕاوكێی ئایینی‬ ‫لهبهرانبهر دژكارییهكانی ژیانی ڕۆژانهدا‪ ،‬ئهو دژكارییانهی تاكه‬ ‫بوونهوهری بهرزو بااڵ و ئهبهدی ئافرێدهی كردوون‪ ،‬بۆیه‬

‫لهسهرهتای ژیانی گهنجی خۆیدا‬

‫هیواخواز بووه ببێته قهشهیهكی ئایینی مهسیحی و ڕێبازی‬ ‫مزگێنی مهسیحییهت باڵوب اتهوهو ژیانی خۆی بۆ ئهو كاره‬ ‫تهرخان ب ات‪ ،‬بۆیه لهو گۆشهنیگایهوه بایهخهكانی بهكهسایهتی‬ ‫مهسیح و ئایینی مهسیحی دهردهكهوێت و هێرش دهكاته سهر‬ ‫جووهكان و بهوه تۆمهتباریان دهكات‪ ،‬كه دهستیان ههبووه‬ ‫لهكوشتنی مهسیحدا‪ ،‬بۆیه دێت دهیهوێت بهشێوهیهكی ترو‬ ‫لهمیانهی تێگهیشتن و بۆچوونی خۆیهوهو بهسوود وهرگرتن‬ ‫لهههر چوار ئینجیلهكه‪ ،‬جارێ ی تر عیسای مهسیح وهكو‬ ‫مامۆستایهكی‬

‫یهسووعی‬

‫پیشان‬

‫بداتهوهو‬

‫ههموو‬

‫ئهو‬

‫موعجیزانهی لێ دادهماڵێت‪ ،‬كه لهنێو ئینجیلهكاندا ههن‪ ،‬بهوهش‬ ‫عیسای‬

‫مهسیح‬

‫ئهوهندهی‬

‫لهكهسایهتی‬

‫سوقرات‬

‫نزی دهكهوێتهوه‪ ،‬ئهوهنده له كهسایهتی پێغهمبهرێك نزیك نییه‪،‬‬ ‫چون ه هیگ لهدروست ردنی ئهو ئیش الییهتهدا دهیهوێت پێمان‬ ‫بڵێت ههموو مامۆستاكان لهكۆتاییدا بهشێوهیهك لهشێوهكان‬ ‫لهسهر دهستی دهسهاڵتێك ژههر خواردو تیرۆر دهكرێن‪ .‬خۆ‬ ‫ئهگهر ئێمه موعجیزهمان لهپێغهمبهرهكان ساندهوه‪ ،‬ئایا ئهوان‬ ‫چییان بۆ دهمێنێتهوه؟ هیگ پێداگیری لهسهر ئهوه دهكات‪ ،‬كه‬ ‫عیسای مهسیح وهكو سوقرات دهتوانێت بهبێ موعجیزهكانیشی‬ ‫درێژه بهڕۆڵی چاكسازی و چاكخوازانهی خۆی بدات‪،‬‬

‫نیهت‌| ‪201‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫ڕێبهرێ ی باش و هاوڕێییهكی جوان بێت‪ ،‬چون ه ئهوهندهی‬

‫ئهو زیاتر سهرقاڵی دۆزینهوهی چارهسهریهك بوو‪ ،‬كه یهك‬

‫هیگ كار لهسهر گوتارهكانی عیسای مهسیح دهكات‪ ،‬ئهوهنده‬

‫چارهسهری بێت بۆههردوو قهیران‪.‬‬

‫كار لهسهر الیهنی هێزو دهسهاڵتی عیسای مهسیح ناكات وهكو‬ ‫پێغهمبهرێك‪ ،‬كه خاوهنی دهسهاڵتێ ی خواییانهیه‪ .‬ئاش رایه‬ ‫خهونی ههره گهورهی هیگ‬

‫لهپشت نووسینی ئهو كتێبهدا‬

‫ئهوهیه‪ ،‬كه خۆی وهكو كهسێ ی چاكسازو چاكخواز پیشان‬ ‫بدات‪ ،‬ههوڵدهدات بیرۆكهی ئایینێ ی میللی باڵوب اتهوه‪ ،‬كه‬ ‫لهسهر ڕایهڵی هزری مهسیحی وهستا بێت وهكو عهقیدهو‬ ‫دهسهاڵت‪ ،‬دهبێت لهكۆتاییدا ئایین بگهڕێتهوه سهر بنهمای‬ ‫ڕهسهنایهتی خۆی كه بریتییه لهچاكسازی كۆمهاڵیهتی‪ ،‬بۆیه‬ ‫خهون بهئایینێك دهبینێت بهیهكهوه بتوانێت ههم عهق و ههم‬ ‫سۆز تێر ب ات‪ ،‬ئایینێك بتوانێت شارستانییهتێ ی هارمۆنی و‬ ‫دهوڵهمهندتر ئافرێده ب ات‪.‬‬

‫لهبارهی قهیرانی ئایینیهوه‪ ،‬دهبینین هیگ بهتوندی ڕووبهڕووی‬ ‫ئهو نهزعه عهقڵییه چهقبهستووه دهبێتهوه‪ ،‬كه لهو كاتانهدا‬ ‫لهئارادا بووه‪ ،‬بۆیه ڕهخنهی ئهوهی لهفهلسهفهكارانی ڕۆشنگهری‬ ‫دهگرت‪ ،‬كه ئهوان توخمه تراژیدیهكانی نێو پێ هاتهی مرۆڤیان‬ ‫فهرامۆش ردووه‪ .‬ڕهخنهی ئهوهی له كانت دهگرت گوایه‬ ‫نهیتوانیوه بهڕاستی لهخۆشهویستی تێبگات وهكو ئهوهی‬ ‫ڕهفتارێ ی پاك و بێگهرد و ئهپستراكته لهههموو مهبهستێك‪.‬‬ ‫هیگ‬

‫مهبهستی نهبووه لهم كاتانهدا هیچ دابڕانێك لهنێوان‬

‫عهق و ههستدا دروستب ات‪ ،‬بهڵ و پێی وابوو كه ههر ئایینێك‬ ‫یا ئهخالقێك ناشێت بهتهنیا لهسهر عهقڵی پهتی بونیادنرا بێت‪،‬‬ ‫ئهگهر واش بێت‪ ،‬ئهوه ەهدرێ ی زۆر لهواقیعی مرۆڤایهتی‬

‫بۆیه دهبینین دواتر هیگ بهوردی چاودێری ڕهوشی ئایینی‬

‫دهكرێت‪ .‬ههموو ئایینێك ئهگهر تهنیا كاری ئهوهبێت كۆمهڵێك‬

‫مهسیحی دهكات و دهبینێت كلێسا لهئاست ئهو كێشانهدا نییه‪،‬‬

‫عهقائیدی مهزههبی بداته پێڕهوكارانی‪ ،‬ئهوه بارێ ی گران‬

‫كه ڕوو بهڕووی كۆمهڵگای مهسیحی ئهڵمانی دهبێتهوه‪ ،‬جگه‬

‫دهخاته سهر یادهوهری مرۆڤ بهبێ ئهوهی بتوانێت ویستیان‬

‫لهوهی كڵێسا هێشتا پهیوهستی هزرو بۆچوونی خوڕافی بووهو‬

‫ببزوێنێت و بهرهو كاركردن و ههنگاونانی كردهیی پاڵیان‬

‫نهیتوانیوه واقیعییانه تهماشای جیهان ب ات و بایه‬

‫پێوهبنێت‪.‬‬

‫بهكاروباری سیاسی نادات‪ ،‬كه لهو كاتهدا جێگای بایهخی‬ ‫خهڵ ه‪ .‬لهالیهكی تریشهوه دهبینێت دهوڵهتی برۆسیایی لهسهر‬ ‫لێواری داڕمانهو میریش دهسبهرداری دهسهاڵتهكهی خۆی نابێت‬ ‫بۆ ئهوهی واڵت لهڕووخان و لهناوچوون دهرباز ببێت‪.‬‬ ‫لهكاتێ دا بینیمان هیگ چهنده لهژێر كاریگهری دهوڵهته شاری‬ ‫كۆنی یۆنانیدا بوو‪ ،‬بۆیه لێرهدا ئاماژهی پرسیار دهخاته سهر‬ ‫ئایینی مهسیحی و دهپرسێت‪:‬ک ئایا بهڕاستی مهسیحییهت بایی‬ ‫ئهوهی تێدایه ببێته ئایینی میللهتێ ی زیندوو؟‪".‬‬ ‫دهبێت ئهوهش بزانین‪ ،‬كه لهم ماوهیهی الوێتیدا‪ ،‬هیگ بهتهنیا‬ ‫خهری ی مهسهلهی ئایینی نهبووه‪ ،‬بگره مهسهله سیاسی و‬ ‫كۆمهاڵیهتییهكانیش سهرقاڵی كردووه‪ ،‬لهم كاتانهدا ئهلمانیا‬ ‫لهژێر بارێ ی سهختی كارگێڕیدابوو‪ ،‬گهندهڵی سیاسی باڵی‬ ‫بهسهر ڕهوشهكهدا كێشابوو‪ ،‬ناكۆكی و ملمالنێی ناوهخۆ‬ ‫دووبهرهكی نابۆوه‪ ،‬بۆیه ئاساییه كهسێ ی وهكو هیگ‬ ‫سهرقاڵی بیركردنهوه بێت لهدهربازكردنی واڵتهكهی لهو‬ ‫تهنگژانه‪ .‬بهم شێوهیه هیگ لهنێو دوو قهیراندابوو‪ ،‬قهیرانێ ی‬ ‫دهرهكی كه قهیرانی سیاسی و كۆمهاڵیهتی واڵتهكهیهتی‪،‬‬

‫كهواته لهبری ئهم ئایینه بابهتیهی كه ههڵقوواڵوی نهزعهی‬ ‫عهقڵی و الهوتی و فهلسهفییه‪ ،‬دهبێت هانا وهبهر ئایینێ ی تر‬ ‫بهرین‪ ،‬كه لهسهر كارو گۆڕینی ویست و نوێ ردنهوهی دڵ‬ ‫بونیادنرا بێت‪ ،‬نهوهكو تهنیا باوهڕبێت بهههندێك حهقیقهتی‬ ‫تیۆری یا دهستگرتن بێت بهپێوهندییهكی ئهپستراكتانه لهگهڵ‬ ‫حهقیقهتی خوایی‪ ،‬یا بانگهشهكردنی ههندێك عهقیدهی پهتی‬ ‫عهقڵی بێت‪.‬‬ ‫هیگ پێی وایه ڕێنمایی و ڕاسپاردهكانی ئایینی میللی دهبێت‬ ‫لهسهر عهق دامهزرا بێت و هاوشێوه بێت لهگهڵیدا‪ ،‬ههروهها‬ ‫دهبێت دان بهو عهقڵه دابنرێت و ڕێگاشی پێبدرێت‪ ،‬تهنانهت‬ ‫ئهگهر پشت بهسروشی خواییش ببهستێت‪ ،‬بهجۆرێك دهبێت‬ ‫ههموو مرۆڤێك بزانێت چۆن پابهند دهبێت پێیهوه‪ .‬ئینجا‬ ‫پێویسته ئهو ڕێنامیی و ڕاسپاردانه سادهو ساكار بن بتوانرێت‬ ‫كاریگهرییان ههبێت بهسهر دهروونداو بهشدار بن لهكولتووری‬ ‫ڕۆحی میللهتدا‪ .‬جگه لهوهش‪ ،‬دهبێت ئهو ڕێنمایی و ڕاسپاردانه‬ ‫مرۆڤانه بن و لهگهڵ ئاستی خهلقی گهلدا بگونجێت‪.‬‬

‫قهیرانێ ی ناوخۆیی كه قهیرانی ئایینی خۆی بوو‪ .‬لهڕاستیشدا‬

‫لهم قۆناەهدا هیگ‬

‫ههردوو قهیران دوو ڕووی یهك كێشه بوون لهالی هیگڵدا‪ ،‬بۆیه‬

‫ڕهوانه نهبۆوه لهتێڕامان لهئاییندا‪ ،‬بهڵ و بهسهر نهزعهی‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 212‬‬

‫تهنیا ڕووبهڕووی نهزعهی عهقڵی تووند‬

‫تاكگهرایی تووندڕهویشدا ههڵگهڕایهوه كه جهختی لهسهر ئهوه‬

‫لهو خاڵهدا دهبێت پرسیاری ئهوه لهخۆمان ب هین‪ :‬ئایا هیگ‬

‫دهكردهوه گوایه ئایین تهنیاو تهنیا پرسێ ی كهسایهتییانهیه‪.‬‬

‫ههموو توخمه كهسایهتییهكانی نێو ئایینی فهرامۆش ردووه بۆ‬

‫لهم الیهنهوه ئهوهبوو‪ ،‬كه بنهچهی تالنهوهی‬

‫ئهوهی تهنیا وهكو دیاردهیهكی كۆمهاڵیهتی نمایشی ب ات؟‬

‫ویژدانی هاوچهر لهو دابڕانهدایه‪ ،‬كه لهنێوان ژیان و ئاییندایه‪،‬‬

‫لهواقیعدا هیگ تائهم ڕادهیهش نهچووه‪ ،‬بهاڵم تێبینی ئهوهی‬

‫وهكو ئهوهی هیچ جۆره پێوهندییهك لهنێوان موتهناهی و‬

‫كردووه ئهم ئایینهی مهسیح بانگهشهی بۆ دهكات‪ ،‬ئایینێ ی‬

‫ناموتهناهی‪ ،‬یا لهنێوان زهوی و ئاسماندا نهبێت‪ .‬بۆیه‬

‫تهواو تاكگهرا بووه‪ ،‬ئهوه لهكاتێ دا ناشێت حهقیقهتی پیرۆز‬

‫لهڕوانگهی هیگڵهوه كاری سهرهكی مرۆڤ بهر لهههرشتێك‬

‫لهنێو قوواڵیی ویژدانی تاكدا زیندانی ب رێت‪ ،‬بهڵ و دهبێت‬

‫ئهوهیه كار بۆ فراوان ردنی ئایین ب ات بهشێوهیهك ههموو‬

‫بێته دهرهوه بهرهو وجودی دهرهكی‪ ،‬ئهوهش تاوهكو ههموو‬

‫حهقیقهته‬

‫شتێ ی نێو ژیان لهخۆیهوه بگرێت‪ .‬ههرئایینێك سهركهوتوو‬

‫موتهناهیهكانی جیهان بهبههای ناموتهناهی دابپۆشین‪ .‬كهواته‬

‫نهبێت له لهخۆگرتنی ڕوخساری گروپگهرایی وجودی مرۆڤ‪،‬‬

‫مانای وایه ئایین دهبێت بایهخهكانی‬

‫دهبێته هۆی ئهوهی جۆره دابهشبوونێك و دابڕانێك لهنێو‬

‫پاساوی هیگ‬

‫ژیان‬

‫بگرێتهوه‪،‬‬

‫بهبۆچوونی هیگ‬

‫بهوهش‬

‫دهتوانین‬

‫ههموو‬

‫تاكهكهس تێپهڕ ب ات تاوهكو بتوانێت سهرجهم بایهخه‬ ‫بااڵكانی ژیانی مرۆڤ وهكو تاكێك لهخۆیهوه بگرێت و‬ ‫بهشداری لهم ژیانه كۆمهاڵیهتییهدا ب ات‪ ،‬كه هیگ ناوی دهنێت‬ ‫(ڕۆحی گهگ)‬

‫قوواڵیی ویژدانی تاكدا بهرههم بێنێت‪.‬‬ ‫ئهگهر ئایین ئهوهنده فراوان بوو بهشێوهیهك توانی ببێته‬ ‫ئایینێك سهرجهم الیهنه ژیاریهكان لهخۆیهوه بگرێت ااا وهكو‬ ‫ئهوهی لهالی گری هكان وابووه اا ئهوه ئهو كاته مرۆڤ‬

‫لێرهوه دهبینین هیگ ئایین تێ هاڵو بهژیانی كۆمهڵگه دهكات و‬

‫لهسایهی ئهو كردهیهوه دڵسۆزی بۆ ژیانی بهكۆمهڵی و كۆمهڵگا‬

‫بڕیاری ئهوه دهدات‪ ،‬كه پێداویستییهكی ڕۆحی ههیه خۆی‬

‫پیشاندهدات و لهنێو ئهم ژیانهدا گوزهران دهكات‪ ،‬ئهوه ئهم‬

‫بهسهر ههموو دیاردهكانی ژیانی ڕۆحی ئادهمیزاددا دهسهپێنێت‪،‬‬

‫ژیانه خۆی مۆركێ ی ئایینیانه وهردهگرێت‪.‬‬

‫تهنانهت خۆی بهسهر ئایینیشدا دهسهپێنێت‪ .‬ئهم پێوهندییهش‪،‬‬ ‫كه ئایین لهنێو ههموو كۆمهڵگایهكدا بهڕۆحی گهگ دهبهستێتهوه‪،‬‬ ‫كار بۆ ئهوه دهكات‪ ،‬كه دیاردهی ئایین بخاته نێو ناوهڕۆكی‬ ‫سهیرورهتی مێژووییهوه‪ .‬كاتێ یش ئایین پهیوهستی مێژوو‬ ‫دهبێت‪ ،‬ئهوه ئایین بهتهنیا وهكو ڕووداوێ ی دهرهكی‬ ‫دهرناكهوێت‪ ،‬كه بههیچ شێوهیهك پێوهندی بهژیانهوه نهبێت‪،‬‬ ‫بهڵ و دهبێته واقیعێ ی ههمهكی و ههموو دیاردهكانی وجود‬ ‫لهنێو خۆیدا حهشار دهدات‪.‬‬

‫دواتر هیگ‬

‫لهكۆتایی ئهم قۆناەهی پێشڤهچوونی خۆیدا‬

‫گهیشته ئهو باوهڕهی ئایین تهنیا دیاردهیهكی عهقڵی نییه‬ ‫پهیوهستی ژیانو مێژووی كۆمهڵگه بێت‪ ،‬بهڵ و جگه لهوهش‪،‬‬ ‫ئایین ڕووداوێ ی وهزعیانهیهو لهبارودۆخێ ی دیاری راودا‬ ‫بهدیهاتووهو پهیوهستی بارودۆخێ ی تایبهتیشه‪ ،‬بۆیه دهبێت‬ ‫كار بۆ ئهوه ب رێت لهتوخمه پێویست و ئهبهدییهكانی نێو‬ ‫ئایین بگهین و لهو توخمانهش تێبگهین‪ ،‬كه ڕووداوی زهمهنین‬ ‫تاوهكو پێوهندی بونیادنراوی نێوان ئهم دوو جۆره توخمه‬

‫مادام كاری سهرهكی ئایین ئهوهیه‪ ،‬كه ئیرهیی تاكهكان لهناو‬ ‫ببات‪ ،‬ئهوه بۆیه ڕۆحی ڕاستهقینهی ئایینی دهبێت كار بۆ ئهوه‬ ‫ب ات تاك لهنێو ژیانی كۆمهڵگا بتوێنێتهوه‪ ،‬ئهو كاتهش تاك‬ ‫دهتوانێت كۆنترۆڵی تاكگهرایی خۆی ب ات‪ ،‬كه لهسهر دابڕان‬

‫بناسین ‪.‬‬ ‫ا پێتوایه پێویستی ڕۆحی بۆ مرۆڤ تا چهند ئایین لهئێستا‬ ‫دهتوانێت پڕی ب اتهوه؟‬

‫بونیادنراوه تاوهكو بهشداری لهژیانی گشتیدا ب ات‪ ،‬كه دهبێته‬

‫ڕێبین ڕهسوڵ ئیسماعیل‪ :‬بهردهوام پێم وابووه ئایین‬

‫هۆی ئهوه ئاسوودهیی و ئارامی و دڵنهوایی ژیانی پێ‬

‫ڕۆڵێ ی گهورهی ههبووهو ئێستاش ههیهتی لهنێو كۆمهڵگهی‬

‫ههڵهی ههره گهورهی نهزعهی‬

‫مرۆڤایهتیدا‪ .‬ئایین تاكه فاكتهره لهالی من‪ ،‬كه دهتوانێت‬

‫عهقڵی توندڕهوانه لهوهدایه ئیدراكی بهوه نهكردووه تاك‬

‫بۆشایی ڕوحی و ئایدیۆلۆژی مرۆڤهكان پڕ ب اتهوه‪ ،‬جا ههر‬

‫جهوههری كهسایهتی و بنهماكانی وجودی خۆی لهمێژووهوه‬

‫ئایین و بیرو عهقیدهیهك بێت‪ ،‬چ ئاسمانی بێت یا دهس ردو‬

‫وهردهگرێت‪.‬‬

‫دانراو‪ .‬بهردهوام مرۆڤهكان حهز دهكهن كۆمهڵێك بهدیهییات‬

‫ببهخشێت‪ .‬بهبۆچوونی هیگ‬

‫ههبێت لهژیاندا خۆیانی تهسلیم ب هن و زۆر بیری لێ نهكهنهوه‪،‬‬

‫نیهت‌| ‪203‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫ئهوهیه كه تۆ وهكو پێداویستی ڕوحی ناوی دهبهیت و خۆیشی‬

‫لهڕهگهزو توخمهكانی ئایینی یههودی لهنێو خۆیدا هێشتۆتهوه‪،‬‬

‫ههر پڕكردنهوهی بۆشایی ڕوحییه لهنێو مرۆڤهكاندا‪ .‬ئاین‬

‫بۆیه پێی وایه دهبێت كار لهپێناو لهڕیشهكێش ردنی ئهم‬

‫بۆچی هاتۆته بوون؟! تاوهكو مزگێنی ژیانێ ی ترمان پێبدات‪،‬‬

‫توخمانه ب رێت‪ ،‬كه زیانیان بهڕۆحی ئایینی مهسیحی‬

‫مرۆڤیش خۆی حهز بهنهمری دهكات و خهونی ههزاران ساڵهی‬

‫گهیاندووه‪ .‬دیاره ئهم بۆچوونانهی هیگ‬

‫هێشتا زیاتر‬

‫مرۆڤ بووه‪ ،‬كه نهمری بهدهست بێنێت‪ ،‬ئێستاش نوێترین‬

‫دهكهوێته ژێر كاریگهری كانت و مۆركی كانتیزمی پێوه دیاره‪،‬‬

‫زانستی پزیش ی لهپێناو ئهوهدا لهگهڕدایه‪ ،‬سااڵنه ملیارهها‬

‫ههربۆیهش بهدیدو تێڕوانینێ ی كانتیانهوه دهڕوانێتهوه‬

‫دۆالر لهتوێژینهوهو لێ ۆڵینهوهی ئهو بوارهدا خهرج دهكرێت‪.‬‬

‫ئایین و پێداگیری لهسهر ئهوه دهكات‪ ،‬كه مهسیحییهت ئایینی‬

‫پێم وانییه پێش هوتنی زانستی پێچهوانهو دژ بێت لهگهڵ بههای‬

‫ئازادی و تاكگهراییه‪ .‬ئهوهش وای لێدهكات زیاتر لهئایینی‬

‫ئاینی‪ ،‬واتا ئێستاش لهالی من لهڕووی قهناعهتی ئایینی و‬

‫مهسیحی ب ۆڵێتهوه‪ ،‬بگره ئهم بۆچوونه تازهیهی ئهنجامی‬

‫بڕوای مرۆڤهكانهوهو پێداویستی روحیانهوه هیچ جیاوازییهك‬

‫لێ ۆڵینهوهو وردبوونهوهی زیاتری خۆیهتی لهئایینی مهسیحی‪.‬‬

‫نابینم لهگهڵ سهردهمانی پێش مێژوو‪ ،‬ئهو كاتیش و ئێستاش‬ ‫مرۆڤ بهدوای هێزێ ی گهردوونیدا دهگهڕێت‪ ،‬كه دڵنیایی و‬ ‫ئارامی ڕوحی پێ ببهخشێت‪ ،‬ئهو هێزهش ههمیشه ئامادهیهو‬ ‫لهڕوخسای عهیدهی ئایینیدا خۆی بهرجهسته دهكات‪ ،‬ڕهنگه ههر‬ ‫گهلێك و میللهتێك ناوێ ی دیاری راوی لێبنێت‪ ،‬لهالی ههندێك‬ ‫ناوی ئیسالمهو لهالی ههندێ ی تریش مهسیحییهت و یههودیهت‬ ‫و لهالی خهڵ انێ ی تریش بوداییزم و تهوتهمگهرایی‪ ،‬بهگشتی‬ ‫یهك ماناو یهك بههایه‪ ،‬ئهویش ئهوهیه مرۆڤ پێویستی‬ ‫بهپاڵپشتی هێزی بااڵی گهردوونییهوه ههیه تاوهكو بتوانێت‬ ‫كهمێك بهئارامی بژی‪.‬‬

‫هیگ ئاماژه بۆئهوه دهكات گوایه مهسیح بانگهشهی مرۆڤی‬ ‫كردووه بۆ ئازادبوون و مل هچی لهبهرامبهر ئهركهكانداو‬ ‫ڕێزگرتن لهیاسای ئهخالقی بهبێ ئهوهی ئهوه لهیاد ب ات‪ ،‬كه‬ ‫مهسیح داوای خۆڕس ی و سادهیی و مهزنی مرۆڤی كردووه‪.‬‬ ‫ئهوهش واتا هیگ‬

‫لهنێو كهسایهتی مهسیحدا باشترین‬

‫گوزارشت لهیهكێتی نێوان موتهناهی و ناموتهناهیدا بهدی‬ ‫دهكات‪ .‬هیگ لهوباوهڕهدایه كاتێك مهسیح دهبێژێت مهملهكهتی‬ ‫خوا لهسهر زهویدا نایهته دی‪ ،‬تهنیا بهههوڵ و كۆششی ئهو‬ ‫كهسانه نهبێت‪ ،‬كه ڕێنماییهكانی عهقڵی كردارهكیانه پراكتیك‬ ‫دهكهن‪ .‬ئهوه توانیویهتی سهرلهنوێ ڕێزو كهرامهتی مرۆڤ‬

‫ا ڕهخنهكانی هیگ لهئایین تاچهند شهرعییهت بهخشینه بهئاین‬

‫بگێڕێتهوه و ئازادی مرۆڤی نیشانداوه لهكاركردن لهپێناو‬

‫تاوهكو ڕۆڵێ ی گهورهتر بگێڕێت لهڕووبهری كۆمهڵگهو‬

‫دابین ردنی ئاییندهو چارهنووسی خۆیدا‪.‬‬

‫داگیركردنی تاكدا؟‬

‫هیگ لهو سهردهمانهی گهنجێتی خۆیدا پرسیار لهبارهی ئهو‬

‫ڕێبین ڕهسوڵ ئیسماعیل‪ :‬ئهوهی من تێگهیشتبم‬

‫هۆكارانه دهكات‪ ،‬كه وای لهمهسیحییهت كردووه لهئایینێك‪ ،‬كه‬

‫لهئهنجامی خوێندنهوهم بۆ هیگ ‪ ،‬تێبینی ئهوه دهكهم‪ ،‬كه لهالی‬

‫بانگهشهی ئازادیو خۆشهویستی دهكات‪ ،‬بگۆڕێت بۆ ئایینێك‪،‬‬

‫هیگ ئایینی مهسیحی دوو توخمی دژه یهكتری لهناوهخۆیهوه‬

‫كه داوای دهسهاڵت و كۆیالیهتی مرۆڤهكان دهكات؟ بۆیه دێت‬

‫دهگرێت‪ ،‬یهكهمیان توخمێ ی عهقڵی و ئهخالقییه‪ ،‬ئهویتریان‬

‫بهیهكهوه ڕهخنه ئاڕاستهی ههردوو كڵێسای كاتۆلی ی و‬

‫توخمێ ی ناعهقڵی و مێژووییه‪ .‬بۆیه هیگ ڕهخنه لهو كهسانه‬

‫پڕۆتستانتی دهكات‪ ،‬بگره لهوهش زیاتر‪ ،‬ڕهخنه لهخودی‬

‫دهگرێت‪ ،‬كه مهسیحییهتیان كردۆته چهند یاساو ڕێسایهكی‬

‫مهسیحیش دهگرێت‪ ،‬ئهو ڕهخنهیهش لهههندێك شوێندا‬

‫چهقبهستوو‪ ،‬ڕهخنه لهو كهسانه دهگرێت‪ ،‬كه وهكو شتێ ی‬

‫ڕهخنهیهكی تووندو زهقه‪ .‬بۆیه دهبینین جهخت لهسهر ئهوه‬

‫ئهپستراكت تهماشای ئایین دهكهن‪ .‬ئهو له ئهنجامی تێگییشتنی‬

‫دهكاتهوه‪ ،‬كه خودی مهسیح لهپێناو ئهوهدا هاتۆته جیهان‬

‫خۆی بۆ ڕۆڵی مێژوو‪ ،‬پێی وابووه‪ ،‬كه لهم چركهساته‬

‫تاوهكو مرۆڤ لهدهست شهریعهتهكان دهرباز ب ات‪ ،‬نهوهكو‬

‫مێژووییانهدا كه ئهوی تێدا ژیاوه‪ ،‬عهق لهخهو ههڵساوهو خۆی‬

‫ئایینێ ی نوێ دابهێنێت‪ ،‬یا ئهخالقێ ی تازه بهرههم بێنێت‪.‬‬

‫داتهكاندووهو وریایه‪ ،‬ئایین ههروهكو خۆی ماوهتهوهو پێشڤه‬

‫لهالی ئهو ئامانج و مهبهستی ئهسڵی مهسیحییهت ئهوه بووه‬

‫نهچووهو نهیتوانیوه لهقۆناەی منداڵیهوه بازبدات و بچێته‬

‫حاڵهتی مل هچی و دهستهمۆیی مرۆڤ بۆ ویستێ ی بااڵ‬

‫ڕهخنهی زۆر‬

‫بگۆڕێت‪ ،‬بۆ كاركردن لهپێناو بهدیهێنانی نموونهیهكی بااڵی‬

‫ئاڕاستهی ههستی ئایینی مهسیحیانه دهكات‪ ،‬لهبهرئهوهی زۆر‬

‫تێبینی ئهوه دهكات‬

‫قۆناەی پێگهیشتنهوه‪ .‬بهو شێوهیه هیگ‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 214‬‬

‫مرۆڤایهتیانه‪ .‬لهههمان كاتیشدا هیگ‬

‫ویژدانی مهسیحیانه سهرلهنوێ گهڕاوهتهوه سهر نهزعهی‬

‫دهكات‪ ،‬لهههمان كاتیشدا بهرگری لهڕوحی ئایینی ڕاستهقینهش‬

‫یههودی بۆ تیۆسێنترالیزم اا بهسهنتهركردنی خواوهند اا‬

‫دهكات كه لهالی ئهو لهنێو ئایینی مهسیحیدا خۆی بهرجهسته‬

‫بۆیه هیچ جیاوازیهكی گهوره لهنێوان خوای مهسیحییهت و‬

‫دهكات ‪.‬‬

‫خوای یههودیهتدا نهماوهتهوه‪ .‬هیگ‬

‫پێی وایه مهسیح‬

‫بۆخۆیشی تاڕادهیهكی زۆر لهم حاڵهته بهرپرسیار بووه‪ ،‬چون ه‬ ‫ناچار بووه بهپێی عهقڵییهتی گهلهكهی خۆی قسه ب ات‪،‬‬ ‫بهڵگهش ئهوهیه پهیامهكهی خۆی لهسهر بیرۆكهی موعجیزهو‬ ‫شهیتان‬

‫و‬

‫بڕوابوون‬

‫بهمهسیحی‬

‫چاوهڕوان راو…‪.‬تاد‪،‬‬

‫بونیادناوه‪.‬‬

‫ا تهفسیرو خوێندوهی هیگ بۆ قوربانی ئیسماعیلی كوڕی‬ ‫ئیبراهیم‪ ،‬لهگهڵ خوێندنهوهی كیركیگاردو دیریدا جیاوازی‬ ‫چییه؟ پرسی ئهو قوربانیدانه بۆ ئهوهنده جیاواز خوێندنهوهی‬ ‫بۆ كراوه؟‬ ‫ڕێبین ڕهسوڵ ئیسماعیل‪ :‬سهرهتا لهبارهی پێوهندی‬

‫بهبڕوای هیگ ئهم بۆچوون و بیرۆكانه لهالی خودی مهسیحدا‬ ‫ئهوهنده بایهخیان نهبووه‪ ،‬بهاڵم قوتابیانی پارێزگاریان لهم‬ ‫گوزارشتانهی ئهو كردووه بهبێ ئهوهی دهس اری ب هن‪ ،‬بۆیه‬ ‫ڕێنماییهكانی مهسیحیان گۆڕی بۆچهند عهقیدهیهكی چهقبهستوو‬ ‫بڕوای مهسیحیان وا لێ رد تهنیا پهیوهستی ههندێك حهقیقهتی‬ ‫ئایینی و مهزههبی بێت‪ .‬ئهلێرهوه ژیانی ئهخالقی لهبری ئهوهی‬ ‫لهسهر خۆڕس ی و زیندوویی عهقڵی كردارهكی بونیادبنرێت‪،‬‬ ‫هات پشتی بهڕێنماییهكانی كلێسا بهست‪ ،‬بۆیه مرۆڤی مهسیحی‬ ‫لهكاتی ئهنجامدانی ههر كارێ دا پرس بهویژدانی خۆی ناكات‪،‬‬ ‫بهڵ و دهگهڕێتهوه سهر ئهو یاسایانهی پیاوانی كلێسا‬ ‫دایانڕشتووه‪ .‬بهم شێوهیهش ههوڵ و كۆششی مهسیح لهپێناو‬ ‫ئازادكردنی مرۆڤ‪ ،‬گۆڕا بۆ دهستهمۆكردنی مرۆڤ لهسایهی‬ ‫یاسای تووندو پتهودا‪.‬‬

‫كركیگارد بههیگ دهدوێم‪ .‬كیركیگارد ههر لهسهرهتاوه وهكو‬ ‫فهلسهفهكارانی پاش هیگڵی كهوتۆته ژێر كاریگهری فهلسهفهی‬ ‫هیگڵی‪ ،‬زوو توانی لهخولیای عهقڵگهرایی و فهلسهفهی عهقڵی‬ ‫هیگ تێبگات‪ ،‬تێگهیشت ئهو خولیا هیگڵییه ناكۆك و ناتهباو‬ ‫دژكاره لهگهڵ بیرو هزری خۆی وهكو تاك‪ ،‬بۆیه دهبینین‬ ‫لهسااڵنی دوایی خوێندنی زان ۆیی خۆیدا‪ ،‬زۆرجار دووچاری‬ ‫بهریهك هوتن دێت لهگهڵ ڕهوتی عهقڵگهرایی هیگڵی‪ ،‬بهتایبهتیش‬ ‫كاتێك ئێمه ئهوه دهزانین‪ ،‬كه ئهو كاتانه فهلسهفهی هیگڵی‬ ‫كۆنتڕۆڵی سیستهمی بیركردنهوهو خوێندنی زان ۆیی نێو‬ ‫واڵتانی ئی هندهناڤی كردبوو بهجۆرێك كاریگهری فهلسهفهی‬ ‫هیگڵی گهیشتبووه نێو سهرجهم بوارهكان‪ ،‬ئهوهش بهئاش را‬ ‫لهنێو كتێبهكانی كیركیگارد دهردهكهوێت‪ .‬سهرهتا كیركیگارد‬ ‫وهكو ههر فهلسهفهكارێ ی تر‪ ،‬چووه نێو ئهو گهمه هیگڵییهو‬ ‫خۆشی دههات له لۆژی ی هیگڵی و وهكو شتێ ی چێژبهخش‬

‫ئهوهی بۆ ئێمه گرنگه بیزانین لهبارهی پرسیارهكهی تۆوه‪،‬‬

‫تهماشای دهكرد‪ ،‬بهاڵم دووچاری بهریهك هوتنیش بۆوه لهگهڵ‬

‫پێی وایه ئایین بهشێوهیهك لهشێوهكان‬

‫ڕێبازێ دا‪ ،‬كه پێی وایه ههوڵیدهدا بوون فهرامۆشب ات و ههموو‬

‫فرمانێ ی كۆمهاڵیهتییانهیهو لهههموو سهردهمو چاخێ دا‬

‫شتێك بخاته نێو چوارچێوهیهكی عهقڵی‪ .‬بۆیه دهبینین‬

‫پهیوهسته بهڕهوشی ژیانی مرۆڤ‪ .‬كاتێ یش لهژێر ههر‬

‫بوونگهرایی كیركیگارد لهالیهنی لۆژی ییهوه دژكارو ناكۆكه‬

‫دهسهاڵتێ دا بێت ڕهوشی ژیانی مرۆڤ خراپ دهبێت‪ ،‬ئهوه‬

‫لهگهڵ ڕێبازی عهقڵگهرایی هیگڵی‪ ،‬بهاڵم كیركیگاردیش وهكو‬

‫ڕهوشی ئایینیش بهگشتی خراپ دهبێت و بهالدادهبرێت‪ .‬بۆیه‬

‫فهلسهفهكارانی سهردهمی خۆی توانی لهمیانهی تێگهیشتن‬

‫ناكهم‪ ،‬كه مهبهستی‬

‫لهفهلسهفهی هیگڵییهوه بیركردنهوهی بوونگهراییانه پێشڤهببات ‪.‬‬

‫ئهوهیه كه هیگ‬

‫من وا تهماشای ڕهخنهكانی هیگ‬

‫سوكایهتی ردن بێت بهئایینی مهسیحی‪ ،‬یا یههودی‪ ،‬یا تهنانهت‬ ‫بتپهرستی یۆنانیش وهكو ئهوهی خۆی ناوی دهبات‪ ،‬ئهگهرچی‬ ‫لهو بڕوایهشدابووه‪ ،‬كه بتپهرستی زیاتر لهگهڵ سروشتی‬ ‫مرۆڤایهتی‬

‫سهردهمی‬

‫یۆنانیدا‬

‫گونجاو‬

‫بووه‪.‬‬

‫كهواته‬

‫ڕهخنهگرتن لهئایین بهمهبهستی بهرهوپێشبردنی تێڕوانینی‬ ‫ئایینی بووه‪ ،‬بۆ ئهوهی بتوانێت ئایینی مهسیحی پاك ب اتهوه‬ ‫لهو توخمه یههودییانهی كه ئهو پێی وابوو هێشتا لهنێو‬ ‫مهسیحییهتدا بااڵدهستن‪ .‬بۆیه هیگ لهكاتێ دا بهرگری لهتاك‬

‫لهالی كیركیگارد‬

‫ئیبراهیم‬

‫نموونهی‬

‫مرۆڤی‬

‫بڕواداری‬

‫ڕاستهقینهیه‪ ،‬چون ه كارو فرمانێك جێبهجێ دهكات‪ ،‬كه‬ ‫بهههموو كهسێك جێبهجێ ناكرێت‪ ،‬كاتێك دهیهوێت ئیسماعیلی‬ ‫كوڕی ب اته قوربانی لهپێناو بهدهستهێنانی ڕهزامهندی خوادا‪.‬‬ ‫كیركیگارد پێی وایه ئیبراهیم لهبهرئهوه پیاوێ ی مهزن و‬ ‫پێغهمبهرێ ی ناوداره‪ ،‬چون ه كاتێك خوا فرمانی پێدهكات‬ ‫ئیسماعیلی كوڕی ب اته قوربانی‪ ،‬ئهو بهبێ دوودڵی و دڕدۆنگی‬

‫نیهت‌| ‪205‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫تهنیا گوێی بۆ دهنگ و فرمانی خوا شل دهكات و هیچ جۆره‬

‫نیلدا لهگهڕان و سووڕاندا بووه‪ ،‬ئهوهش دواتر دهبێت سیمای‬

‫مساوهمهو وتووێژێك و پاڕانهوهیهكی لێ نابینرێت‪ ،‬ڕاستهوخۆ‬

‫گشتی یههودییهكان و سهرتاپای ژیانیان بهئاوارهیی دهبهنه‬

‫فرمانهكهی خۆای بهجێگهیاند‪ ،‬ئهوهش مانای وایه‪ ،‬كه مرۆڤ‬

‫سهر‪ .‬لهمیانهی ئهو خوێندنهوهیهدا هیگ دهگاته ئهو بۆچوونه‬

‫دهبێت بهتهواوهتی پشت بهخوا ببهستێت و چارهنووسی خۆی‬

‫باوهی خۆی كه پێی وایه یههودیهكان ههرگیز خاوهنی ڕوحێ ی‬

‫تهسلیمی فرمانهكانی ئهو ب ات‪ .‬بهڕوانینی كركیگارد ئهگهر‬

‫ئازاد نهبوون و بهردهوام لهژیانی كۆیالیهتیدا بوون‪ .‬لهڕاستیدا‬

‫مرۆڤ ئهو كارهی ئهنجامدا‪ ،‬كه ئیبراهیم ئهنجامیداوه‪ ،‬مانای‬

‫خوێندنهوهی هیگ بۆ كهسایهتی ئیبراهیم زۆر سهرنجڕاكێشهو‬

‫وایه دان بهوه دادهنێت‪ ،‬كه ئهو وهكو خودێك‪ ،‬خودی خۆی‬

‫ئێره جێگای خستنهڕووی ههموو خوێندنهوهو ڕاڤهكارییهكان‬

‫لهخودی تایبهتی یا جیهان ههڵناهێنجێت‪ ،‬بهڵ و خودی خۆی‬

‫نییه‪ ،‬ڕهنگه لهماوهی داهاتوودا ئهو بابهته لهتوێژینهوهیهكدا‬

‫لهخوا ههڵدههێنجێت‪ .‬كیركیگارد پێی وایه ئیبراهێك لهمیانهی‬

‫باڵوب همهوه‪ ،‬بهاڵم بهبێ ئهو جیاوازییهی كه ئێوه ئاماژهی بۆ‬

‫ئهو كارهیدا ئیلتیزامی ڕاستهقینهی خۆی پیشاندا بهئهرك و‬

‫دهكهن لهنێوان هیگ و كیركیگاردو دریدا‪ ،‬چون ه وهاڵمی ئهو‬

‫فرمانی خوایی و مل هچی بۆ چارهنووسی خوا نیشاندا‪،‬‬

‫پرسیاره خۆی پێویستی بهتوێژینهوهیهكی تایبهت ههیه‪.‬‬

‫بهوهش بووه ئیبراهیم پێغهمبهرو كهسێك‪ ،‬كه ناوی لهنێو‬ ‫مێژوودا تۆمارب رێت‪ .‬لهڕاستیدا من بهوردی كارم لهسهر ههموو‬ ‫ئهو باسهدا كردووه لهو كتێبهی‪ ،‬كه ئهوه ئێستا چهند ڕۆژێ ه‬

‫ا ئایا سهركهوتنی هزر بهسهر وجود جۆرێك لهبونیادنانی‬ ‫میتافیزیك نییه؟‬

‫لهالیهن سهنتهری نما لهههولێر چاپ و باڵوكراوهتهوه‪ ،‬بۆیه‬

‫ڕێبین ڕهسوڵ ئیسماعیل‪ :‬بێگومان ههموو فهلسهفهی‬

‫لێرهدا زیاتر قسهی لهبارهیهوه ناكهم ‪.‬‬

‫هیگڵی لهسهر ئهو چهم ه بونیادنراوه‪ ،‬كه سهركهوتنی هزر‬

‫سهبارهت بهتێڕوانینی دریدا بۆ پرسی قوربانیدان‪ ،‬ئهگهرچی‬ ‫بۆخۆم تا ئێستا لهنێوان وهرگیڕان و نووسیندا پێنج كتێبی‬ ‫تایبهت بهدریدام بهرههمێناوه‪ ،‬بهاڵم هێشتا كارم لهسهر ئهو‬ ‫چهم ه نهكردووه بهشێوهیهكه‪ ،‬كه ڕێگا بهخۆم بدهم لهڕوانینی‬ ‫دریدا بدوێم و بتوانم بهو شێوهیه بیگهیهنم‪ ،‬كه ڕاست و‬ ‫دروست بێت‪ ،‬بهاڵم ئێمه دهزانین بهشێ ی سهرهكی‬ ‫ههڵوهشاندنهوهی‬

‫دریدایی‬

‫لهسهر‬

‫بنهمای‬

‫گومان‬

‫و‬

‫ههڵوهشاندنهوه دامهزراوه‪ ،‬بۆیه دهتوانین لهدوورهوه لهوه‬ ‫تێبگهین‪ ،‬كه دهشێت بۆچوونی دریدایی چۆن بێت لهو‬ ‫بارهیهوه‪.‬‬

‫بهسهر بوون دهبێته هۆی بونیادنانی فهلسهفهیهكی ئایدیالی‬ ‫پتهوو بههێز‪ ،‬كه لهمیانهیدا زهمینهسازی بۆ میتافیزیك دهكێت‬ ‫تاوهكو كۆنتڕۆڵی بواری هزری ب ات و میتافیزیك بخاته‬ ‫سهرووی ههموو شتێ هوه‪ .‬بهگشتی زۆر لهنووسهرو بیرمهندان‬ ‫پێیان وایه دهشێت فهلسهفهی هیگڵی بهدووالی ناكۆك و دژ‬ ‫بهیهكدا ڕاب ێشرێت‪ ،‬فهلسهفهیهك بۆ مێژوو كه بهرهو‬ ‫هیومانیزم ههنگاو دهنێت و نزی ه لهماركسیزم‪ ،‬لهگهڵ‬ ‫فهلسهفهیهك‪ ،‬كه بهرهو مهعریفهی ڕهها ههنگاو دهنێت لهمیانهی‬ ‫میتافیزی دا‪ .‬ئهوهی لێرهدا زیاتر مهبهستمه فهلسهفهی دووهمه‪،‬‬ ‫كه هیگ بهتهواوی بهرهو میتافیزیك و ئایدیالیزم ههنگاوی ناو‬ ‫رۆیشت‪ ،‬ئهوهش بێگومان ههر لهخۆڕا نهبووهو كۆمهڵێك‬

‫لهبارهی جیاوازی شڕۆڤهی هیگڵی بۆ پرسی قوربانی‪ ،‬پێم‬

‫فاكتهری زۆر بههێزی ههبووهو كهسێك مێژووی گهشهكردنی‬

‫وابێت ئێمه دهبێت باسی كتێبهكانی سهردهمی الوێتی هیگ‬

‫عهقڵی هیگڵی بخوێنێتهوه لهو بنهما میتافیزی ییه باش‬ ‫و‬

‫تێدهگات‪ .‬هیگ ههموو كاری ئهوهیه وامان لێب ات بڕوا بهوه‬

‫ب هین‪،‬‬

‫بهتایبهتیش‬

‫كتێبی‬

‫دێت شڕۆڤهو شی اری بۆ‬

‫بێنین‪ ،‬كه مێژوو بریتییه لهسهیرورهتی عهقڵی ڕهها‪ ،‬یا ئازادی‬

‫كهسایهتی ئیبراهیم پێغهمبهر دهكات و لهمیانهی ئهو كتێبهدا‬

‫ڕاستهقینهی ڕوب وهكو ئهوهی خۆی حهز دهكات ناوی بنێت‪.‬‬

‫ڕهخنه لهیههودییهت دهگرێت‪ ،‬تهنانهت ڕهنگه یهكێك لهڕهخنه‬

‫لهالی من وهكو خۆم پێم وایه گرنگی فهلسهفهی هیگڵی لهسێ‬

‫لهئیبراهیم بریتی بێت لهوهی كه‬

‫بنهمای سهرهكیدا بهرجهستهبووه‪ ،‬كه پێم وایه هیگ بهردهوام‬

‫ئیبراهیم پیاوێ ی ئاواره بووه‪ ،‬بهردهوام ئاواره بووهو میللهت و‬

‫كاری لهسهر كردوون و پێشڤهی بردوون‪ .‬یهكهم‪ ،‬دامهزاندنی‬

‫خزم و كهس و كاری خۆی جێهێشتووهو لهناوهوهی خۆیدا‬

‫بنهماكانی فهلسهفه بهشێوهیهكی زانستی و لهسهر بنهمای‬

‫ههستی بهنامۆیی كردووه‪ ،‬بۆیه شوێنێ ی نهدۆزیوهتهوه كه‬

‫لۆژیك‪ ،‬كه بتوانێت لهمیانهی میتۆدهوه كاری لهسهر ب رێت و‬

‫تێیدا جێنشین بێت و ههر لهنێوان ڕووباری دیجلهو ڕووباری‬

‫فهلسهفهكار میتۆدی تایبهتی خۆی ههبێت بۆ كاركردن‪ ،‬بهوهش‬

‫چارهنووسهكهی) كه تێیدا هیگ‬

‫ههره جوانهكانی هیگ‬

‫(ڕوحی‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 216‬‬

‫مهسیحییهت‬

‫فهلسهفهكار دهبێته كهسێ ی پسپۆڕ لهبابهتێ ی دیاری راودا‪،‬‬

‫فهلسهفهی هیگڵیداین‪ ،‬زۆرجار وا ههست دهكهین لههیچ شتێك‬

‫نهوهكو ههر بێت و پرسیار بخاته ڕوو لهبارهی ڕوب و بوون و‬

‫تێناگهین‪ ،‬یا تهنانهت كاتێك تێش دهگهین ههر وا ههست‬

‫گهردون و عهق و میتافییك و ئایدیاو ‪ .....‬تاد‪.‬‬

‫دهكهین تێناگهین‪ .‬بهاڵم بهردهوام با ئهوهمان لهبیربێت‪ ،‬كه ئێمه‬

‫دووهم‪ ،‬وشیاری عهقاڵنییهتی مرۆڤی كرده تاكه بابهتی‬ ‫لێ ۆڵینهوهی فهلسهفی‪ ،‬چون ه تۆ تهماشا ب ه ههموو فهلسهفهی‬ ‫هیگڵی و ههموو كتێبهكانیشی بریتییه لهبهڕێوهبردن و‬ ‫ئاڕاستهكردنی ئهو پڕۆژهیه‪ ،‬بهجۆرێك میتافیزی ا ئهوهنده‬ ‫ئامادهیی ههیه‪ ،‬كه ناكرێت جیاب رێتهوه لهسیاسهت و ئهخالق و‬ ‫ئێستاتی او ئاین و لۆژیك‪ .‬سێیهم‪ ،‬وشیاری مرۆڤی بهی هوه‬ ‫بهستایهوه لهمیانهی گهڕانهوه بۆ مێژووی دوورودرێژی‬ ‫خۆرههاڵت و ڕابردوو و ئێستاو ئایینده بهجۆرێك یهكێتییهكی‬ ‫پێ هێنا لهسهر ئاستی ڕوحی و گهشتی ڕوحیدا‪ ،‬بۆیه گهڕانهوه‬ ‫بۆ‬

‫مێژووی‬

‫كۆن‬

‫لهالی‬

‫هیگ‬

‫گهڕانهوه‬

‫بوو‬

‫بۆ‬

‫دهستنیشان ردنی ڕێڕهوی گهشهكردنی ڕوب لهنێو مێژوودا‪.‬‬

‫هیگ دهخوێنینهوه‪ ،‬هیگڵیش واتا ههی هلییهتێ ی پوخت و قایم‬ ‫بۆ شڕۆڤهكردنی دونیاو ڕوب و ههست و واقیع‪ .‬تهنانهت‬ ‫خۆیشی هیگ‬

‫قسهی ههیه لهبارهی تێنهگهیشتن لهدهقی‬

‫فهلسهفی و لهو شتانهی مرۆڤ دهیهویت لهمیانهی فهلسهفهدا‬ ‫دهستیب هوێت‪ ،‬بۆیه جهخت دهكاته سهرئهوهی كه مرۆڤهكان‬ ‫دهیانهوێت ئهو شتانهی لهنیو عهقڵدا وهكو هزرێ ی تۆتالیتار‬ ‫بوونیان ههیهو ههستی پێدهكهن‪ ،‬بهشێوهیهكی عهینی و بینراو‬ ‫بهچاوی‬

‫خۆیان‬

‫بیینن‪،‬‬

‫ئهوهش‬

‫وا‬

‫دهكات‬

‫فهلسهفه‬

‫بهتهموومژاوی و ئاڵۆزی ناوببرێت‪ ،‬چون ه ئهوه داخوازییهكی‬ ‫ئهستهمه‪ .‬هیگ كاتێك جهخت دهكاته سهرئهوهی كه جیهانی‬ ‫حهقیقهت لهنێو فهلسهفهدا نیشتهجێیهو لهنیو فهلسهفهش‬ ‫دادهمهزرێت‪ ،‬بهو مانایه ئهو شڕۆڤهیه دهخاته ڕوو‪ ،‬كه حهقیقهت‬

‫ا ''جیهانی حهقیقهت له ناو فهلسهفهدا نیشتهجێیه'' ئهم دهربڕاوه‬

‫لهالی بریتییه لهبااڵبوونی هێزی میتافیزیك و زاڵبوونی ئهو‬

‫جۆرێك لهزیادهرهوی تێدا نییه؟! بهوهی فهلسهفه قۆرەی‬

‫هێزه بهسهر سروشت و حهقیقهتی ماددیدا‪ ،‬لهو ڕوانگهیهوه‬

‫حهقیقهت دهكات و‪ ،‬بوارهكانی تری وهكو زانستهكان فهرامۆش‬

‫ئاماژه بۆ ئهوه دهكات‪ ،‬كه عهق مێژوو ئاڕاسته دهكات‪ ،‬نهوهكو‬

‫دهكات؟‬

‫مادده‪ ،‬ئهدی ئهوه نییه لهنێو كتێبی فهلسهفهی مافدا بانگهشهی‬

‫ڕێبین ڕهسوڵ ئیسماعیل‪ :‬من دهزانم كاتێك‪ ،‬كه خوێنهر‬ ‫یهكهمجار كه تهماشای بۆچوونێ ی وا دهكات تووشی شۆك‬ ‫دێت و ناتوانێت قبوڵی ب ات‪ ،‬بهاڵم ئهو ڕستهو بۆچوونه ههر‬

‫ئهوه دهكات ههرچی عهقاڵنییه واقیعییهو ههرچی واقیعییه‬ ‫عهقاڵنییه؟ كهواته ئهوه بنهمای بیركردنهوهی هیگڵه لهبارهی‬ ‫چهم ی حهقیقهت و پێوهندی بهفهلسهفهكاری‪.‬‬

‫ئاوا ناكرێت بهتهنیا وهریبگرین و دایبڕێنین له فهلسهفهی‬

‫ا ئایا دهكرێت فهلسهفه دابڕین لهژیانی مرۆڤ؟ كاتێك هیگ‬

‫هیگڵی بهگشتی‪ .‬بزانه‪ ،‬ئهگهر لهسیاقی ڕێڕهوی مێژووی‬

‫دهڵێت فهلسهفه بریتییه لهدابڕان له شته ههستپێ راوهكان‪ ،‬ئهمه‬

‫گهشهكردنی فهلسهفهی هیگڵییهوه تهماشای ئهو ڕستهیه ب هین‬

‫جۆرێك لهدهرچوون نییه له ژیانی مرۆڤ بهگشتی؟‬

‫و بیخهینهوه شوێنی خۆی زۆر بهباشی تێدهگهین بۆچی هیگ‬ ‫قسهیهكی وا دهكات؟ یهكهم ئهو حهقیقهتهی هیگ باسی دهكات‬ ‫پێوهندی بهچهم ی حهقیقهتی ئایدیالییهوه ههیه‪ ،‬حهقیقهتی‬ ‫بوون‪ ،‬میتافیزی ای بوون‪ ،‬یا ئهوهی دریدا ناوی دهنێت‬ ‫میتافیزی ای ئامادهگی‪ ،‬لهنێو ئهو سیاقهدا بهپێی ههی هلی‬ ‫داڕێژراوی فهلسهفهی هیگڵی ئهوه ڕاسته حهقیقهت لهنێو‬ ‫فهلسهفهدا نیشتهجێیه‪ .‬با ئهوهشت پێبڵێم ئهوه ههر بهتهنیا‬ ‫كێشهی ئێمه نییه‪ ،‬كه بهزمانی كوردی فهلسهفهی هیگ‬ ‫دهخوێنینهوه‪ ،‬یا بهزمانێ ی تریش‪ ،‬تهنانهت ههندێك‬ ‫فهلسهف ارو نووسهر پێیان وایهی دهشێت هیگ‬

‫گاڵتهیان‬

‫پێب ات و ناشێت بهڕاستی و بهجدی ئهو قسانهی كردبێت‪،‬‬ ‫چون ه بهڕاستی كاتێك لهچهندساڵی یهكهمی خوێندنهوهی‬

‫ڕێبین ڕهسوڵ ئیسماعیل‪ :‬ئێمه دهزانین هیگ‬

‫ههر‬

‫بهتهنیا كهسێ ی ئایدیالی نهبوو‪ ،‬بهڵ و دهشێت بهباوكی‬ ‫ئایدیالیستی نوێش ناوی بهرین‪ ،‬بۆیه هیگ‬

‫بهرهو وجود‬

‫ناڕوات‪ ،‬بهرهو واقیعی ههستی دهڕوات و وهكو دی ارت‬ ‫دهیهوێت‬

‫لهمیانهی‬

‫واقیعی‬

‫ههستییهوه‬

‫بگاته‬

‫ئهنجامی‬

‫بیركردنهوهو سهلماندنی بۆچونهكانی‪ .‬بۆیه ئاساییه بۆ‬ ‫كهسێ ی ئایدیالی كه دهست بهنهما میتافیزی ییهكانهوه بگرێت‪،‬‬ ‫مرۆڤی ئایدیالیست سهرلهنوێ جیهان دروستناكاتهوه‪ ،‬بهڵ و‬ ‫دێت لهنێو خود له خۆیدا لهمیانهی واقیعی ههستییهوه ئهو‬ ‫جیهانه ئافرێده دهكاتهوه وهكو چۆن لهگهڵیدا خۆیشی ئافرێده‬ ‫دهكاتهوه‪ .‬بێگومان هیگ وهكو ئایدیالیستێك پێی وایه هزرو‬ ‫بیركردنهوه گرنگتره لهواقیعی ماددی ههستپێ راو‪ ،‬چون ه‬

‫نیهت‌| ‪207‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫واقیع لهبنهچهدا خۆی لهنێو ههناوی فهلسهفهكاری ئایدیالی‬

‫ا تۆ پێتوایه كۆمهڵگهی كوردی لۆژی ی ههبێت؟ تا بزانین پێی‬

‫بهرههم دێت و هیچ شتێك نییه لهدهرهوهی وشیاری بوونی‬

‫قهبوڵ دهكرێ یان نا؟ تا بگهڕێینهوه بۆ یۆتۆپیاو میتۆلۆژیا؟‬

‫ههبێت‪ ،‬ئهوه وشیارییه‪ ،‬كه بوون و نهبوونی شتهكان دیاری‬ ‫دهكات‪ .‬هیگ پێی وایه‪ ،‬كه خود خۆی ناكهوێته ژێر كاریگهری‬ ‫هیچ شتێ ی دهرهكی‪ ،‬بهڵ و ئهوه خوده كه كار دهكاته سهر‬ ‫ههموو شته دهرهكیهكان‪ .‬ئهوانهی كه خستنمه ڕوو بنهمای‬ ‫سهرهكین لهنێو فهلسهفهی هیگڵی و ههموو فهلسهفهیهكی‬ ‫ئایدیالیدا‪ ،‬بۆیه ئهگهر تێگهیشتنمان بۆ ئهو بۆچونه نهبێت‬ ‫ههرگیز ناتوانین لهفهلسهفهی هیگلی تیبگهین‪ .‬ڕهنگه ئهوهی‬ ‫هیگڵی لهفهلسهفهكاره ئایدیالیستهكانی تری نێو مێژووی‬ ‫فهلسهفه جیاكردبێتهوه‪ ،‬ئهو خاڵه بێت‪ ،‬كه ئهو كهمجار بههۆی‬ ‫ئهو بیروبۆچوونانهیهوه هاوسهنگی خۆی لهدهستداوهو زوو‬ ‫زوو گهڕاوهتهوه سهر ڕێگای ڕاست‪ ،‬كهمجار ههیه لهنێو‬ ‫مێژووی خۆیدا بۆچوونی البهالی ههبێت‪ ،‬كه لهسهر بنهمای‬ ‫لێ دانهوهی زانستی دانهمهزرابێت‪ .‬بۆیه دهبینین هیگ لهپاڵ‬ ‫ئهوهی ههندێ جار ئایدالیستێ ی توندیشه‪ ،‬بهاڵم لهمیانهی‬ ‫گهڕانهوه بۆ واقیعی ههستی و ههستناك و هانا بردنه بهر‬ ‫ههندێك الیهنی فهلسهفهی پۆزیتیڤیسمی توانیویهتی هاوسهنگی‬ ‫بۆ خۆی دروست ب ات و ڕۆ نهچێته نێو خهون و خهیالی‬ ‫ئایدیالییانه‪ .‬لهڕاستیدا ئایدیالیزمی هیگڵی ئهوهنده ڕێك و‬ ‫تهبایه بهجۆرێك قوتابیانی ناچار دهكرد دانیشن و گوێی‬ ‫لێبگرن‪ .‬لهڕاستیدا فهلسهفهكار ناچار نییه خۆی بهو چهم ه بۆ‬ ‫ژیانی مرۆڤ بهستێتهوه كه تێگهیشتنی ئێمه دیاری دهكات‪،‬‬ ‫هیگ‬

‫ههرگیز خۆی بهو چهم ه بۆ ژیانی مرۆڤ‬

‫نهبهستاوهتهوهو ههوڵیداوه لهمیانهی بیركردنهوهو فهلسهفهی‬ ‫ئایدیالییهوه چهم ی تازه بهرههم بێنێت‪ ،‬بۆیه دهبینین هیگ‬ ‫سهرهتا لهتهمهنی الویدا بۆ ئهوه ئاماده دهكرێت تاوهكو ببێته‬ ‫قهشهیهكی پڕۆتستانتی‪ ،‬بۆیه ئهوه هیگ خۆیهتی كه دێت پێش‬ ‫ههموو وهرچهرخان لهڕێڕهوی ژیانی خۆیدا ئهنجام دهدات و‬ ‫بهالیهكی تریدا دهبات بهرهو ژیانی ئهكادیمی و زان ۆیی‪.‬‬ ‫چهم ی دابڕان لێرهدا كه هیگ ئاماژهی بۆ دهكات ههمان ئهو‬ ‫چهم ه نییه‪ ،‬كه ئێمه بهكاری دێنین و تهماشای دهكهین‪ ،‬چون ه‬ ‫دابڕینی فهلسهفه لهژیانی مرۆڤ بهو چهم ه هیگڵییه بهو مانایه‬ ‫دێت‪ ،‬كه دهبێت فهلسهفه بگێڕینهوه بۆ بنهما ئایدیالییهكان و‬ ‫نههێڵین تێ هاڵوی وجود بێت بهو مانایهی كه پۆزیتیڤیسمهكان‬ ‫ئهو كاته بانگهشهیان بۆ دهكرد‪.‬‬

‫ڕێبین ڕهسوڵ ئیسماعیل‪ :‬من بۆ خۆم بهچاوی كهم تهماشای‬ ‫هیچ نهتهوهو گهلێك ناكهم‪ ،‬كولتووری هیچ كۆمهڵگهیهكیش‬ ‫بهكهم تهماشا ناكهم ههر چۆنێك بێت‪ ،‬زۆریش حهزم لهو جۆره‬ ‫پرسیارانه نییه‪ ،‬كه پرسیار دهخاته سهر ههندێك شتی ساكار‪،‬‬ ‫كه پێویسته ههموومان بیزانین و بوونیان ههیه‪ .‬بهڕاستی پێم‬ ‫سهیره ئێمه بێین گومان له لۆژی ی نهتهوهیهك ب هین؟! پێم‬ ‫سهیره كه ئێمه چۆن ئهوهنده ئازاین ڕێگا بهخۆمان بدهین‬ ‫مێژووی سهدان ساڵ‪ ،‬كه تا ئێستا زانراوهو ههزاران ساڵیش‪،‬‬ ‫كه وهكو مێژوو ههیه‪ ،‬چۆن ئازایهتی ئهوه دهكهین ئهو مێژووه‬ ‫درێژه وا پیشان بدهین‪ ،‬كه مێژووی بێ لۆژی ییه؟! من دهزانم‬ ‫لهماوهی بیست و دوو ساڵی ڕابردوودا چهند نووسهرێ ی‬ ‫ناسراوی كورد ئهو جۆره پرسیارانهیان بهرههمهێناو كاری‬ ‫باشیشیان كرد‪ ،‬بهاڵم بهرههمهێنانی پرسیار لهبارهی مێژووی‬ ‫لۆژیك لهنێو كۆمهڵگهی كوردیدا دهبێت هاندهرمان بێت بۆ‬ ‫دهسگیركردنی چركهساتی درهوشانهوهی ئهو مێژووه‪ ،‬نهوهكو‬ ‫ڕهش ردن و سڕینهوهی لهخۆڕاو بێ بهڵگه‪ .‬ههندێك بیریاری‬ ‫كورد ههن حهز دهكهن ئهو مێژووه بخهنه ژێر گومان‪ ،‬ڕهنگه بۆ‬ ‫ئهوه بێت تاوهكو بڵێن ئهو مێژووه لهگهڵ پرسیارو‬ ‫بهرههمهكانی ئێمهوه دهست پێدهكات؟! ڕهنگه بۆ ئهوه بێت‬ ‫بهشێك لهو ڕق و قینهی خۆیان بهرانبهر به بزووتنهوهی‬ ‫ڕزگاریخوزای كورد دهرب هن‪ ،‬كه تا ئیمڕۆش پارتی و یهكێتی‬ ‫ڕابهرایتی دهكهن و وا بزانن سووك ردنی كۆمهڵگهی كوردی‬ ‫مانای سووك ردنی ئهو دوو حزبهیه؟! ڕهنگه بهشێ ی ملمالنێی‬ ‫نێو خۆیی ڕۆشنبیران و نووسهران بێت؟! دهشێت ههموو‬ ‫ئهوانه بوونیان ههبێت بهڕادهی كهم یا زیاد‪ .‬پێم وایه‬ ‫بهرههمهێنانی پرسیاری وا نابێت ههر ئاوا ههڕهمهكی‬ ‫فڕێبدرێت‪ ،‬پێویست دهكات پێشتر ئێمه توێژینهوهی وردمان‬ ‫لهبارهی لۆژی ی كۆمهڵگهی كوردی ئهنجام دابێت‪ ،‬بهالیهنی كهم‬ ‫تێگهیشتنێ مان ههبێت‪ ،‬كه مهبهستمان لهلۆژیك چییه؟! ئێمه‬ ‫چۆن تهماشای لۆژیك دهكهین تاوهكو بزانین ئهوه لهنێو‬ ‫مێژووی ئێمهدا ونه؟! ئهوهیه‪ ،‬كه من ناوی دهنێم بهرد فڕێدان‪،‬‬ ‫ڕهمل لێدان‪ ،‬قسهی لهگۆتره‪ .‬بهڕاستی من لهوه زیاتر ناوو‬ ‫چهم ی تر نادۆزمهوهو تێناگهم ئهوانهی گومانیان لهلۆژی ی‬ ‫كۆمهڵگهی كوردی ههیه چهند بهرههمیان لهبارهی ئهو لۆژی هوه‬ ‫بهرههمهێناوه؟! چۆن گهیشتنه ئهو ئهنجامه؟! پشتیان بهچ‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 218‬‬

‫میتۆدێك بهستاوه؟! من ئهگهر بگهڕێمهوه سهر پرسیاركهت‪،‬‬

‫لهسهر زهویدا‪ .‬سهرهڕای ئهوهی ئێمه ههر بیروبۆچوونێ مان‬

‫دهبێت باسی بنهماكانی سهرههڵدانی لۆژیك ب هم و بیبهستمهوه‬

‫ههیه لهبارهی دهوڵهتهوه‪ ،‬بهاڵم دهبێت ئهوهشمان بیر نهچێت كه‬

‫بهچیرۆك و ئهفسانهو میتۆلۆژیاكانی ئهو ناوچهیهی كه پێی‬

‫ئهوروپا لهسهردهمی هیگ‬

‫و دوای هیگڵیش‬

‫دهڵێن خاكی كوردان‪ ،‬ههموو ئهو شتانهی كه بهزارهكی ههبوون‬

‫دووچاری جهنگی كاول هر بۆتهوه‪ ،‬بۆیه ئاساییه كهسانێك بێن‬

‫و لهدرهنگ وهختدا تۆماركراون و نووسراونهتهوه‪ .‬ئینجا بێم‬

‫داوای دهسهاڵتی بههێزو دهوڵهتی بههێز ب هن تاوهكو ئاشتی و‬

‫شڕۆڤهی بهرههمی نووسراوی بهالیهنی كهم چوار سهدهی‬

‫دادپهروهری بهزهبری هێز بسهپێنیت‪ .‬ڕهنگه ئێستا لهسهردهمی‬

‫دوایی ب هم و بهدوای چركهساتی سهرههڵدانی بنهماكانی ئهو‬

‫ئێمهدا تێڕوانینمان زۆر زۆر جیاواز بێت‪ ،‬تهنانهت ئهگهر‬

‫لۆژی هدا بگهڕێم‪ .‬با راش اوانه قسهت لهگهڵ ب هم‪ ،‬لهئێستادا‬

‫كهسێك ئیمڕۆ ههرچهنده فهیلهسوف و ناوداریش بێت‬

‫لهوه زیاترم پێ نییه بیڵێم‪ ،‬بهاڵم ئهوهش دهزانم‪ ،‬كه كلۆد لیڤی‬

‫داوایهكی وای ههبێت ڕهنگه شهرمهزارو پڕۆتیستۆ ب رێت‪،‬‬

‫شتراوس و ئیڤانز بریتچارد لهبواری ئهنترۆپۆلۆژیادا توانیان‬

‫بهاڵم بۆ ئهو كات ڕهنگه داوایهكی ڕهواو گونجاو بووبێت‪.‬‬

‫بنهماكانی لۆژی ی چهند گهلێ ی سهرهتایی بدۆزنهوه‪ ،‬كه‬

‫لهالی من گرنگ ئهوهیه مرۆڤ پێش ئهوهیه حوكم بهسهر ئهو‬

‫هێشتا لهسهر ڕاووش ارو خۆراك كۆكردنهوه دهژین‪ ،‬كه هێشتا‬

‫مێژووهدا بدات‪ ،‬شارهزای مێژووهكه بێت لهالیهنی سیاسی و‬

‫سیستهمی نووسینیان نییهو نازانن بنووسن‪ ،‬تۆ تهماشای ئهو‬

‫كۆمهاڵیهتی و ئابووری و كولتووی و جوگرافییهوه‪ ،‬ئینجا‬

‫حاڵهتهی ئهوان ب ه وهكو خوێنهرێك‪ ،‬ئینجا بیر لهوه ب هوه كه‬

‫شڕۆڤهكاری ب ات‪ .‬سهبارهت بهلهیهكچوونی دهوڵهت و جهستهی‬

‫ئێمه دهشێت چیمان ههبێت‪.‬‬

‫مرۆڤیش‪ ،‬ئاسانه بۆ من پێت بڵێم دهكرێت جهستهی مرۆڤ‬

‫ا دهوڵهت و جهستهی مرۆڤ لهكوێدا لهیهكدی دهچن؟ چون ه‬ ‫هیگ‬

‫پێی وایه دهوڵهت مرۆڤ ئاسا لهدایك دهبێت؟ ئایا‬

‫مامانی دهوڵهت كێیه؟‬

‫و پێش هیگ‬

‫وهكو جوگرافیای دهوڵهت تهماشا ب رێت‪ ،‬دڵیش وهكو‬ ‫دانیشتووان و هاواڵتیان‪،‬‬

‫عهقایر وهكو دهسهاڵت و حكومدهت‪ ،‬چونكده ئدهو سد‬

‫ڕێبین ڕهسوڵ ئیسماعیل‪ :‬دهوڵهت و مرۆڤ بهبڕوای‬ ‫هیگ بهیهك پڕۆسهدا تێدهپهڕن‪ ،‬چۆن مرۆڤ لهدایك دهبێت و‬ ‫بهقۆناەی منداڵیدا دهڕوات و گهوره دهبێت و گهشه دهكات و‬ ‫پیر دهبێت‪ ،‬ئهواش دهوڵهت بهههمان ئهو قۆناەانهدا دهڕواتن‬

‫بنهمایددده ندددهوهكو هدددهر تدددهنیا بندددهمای سدددهرهكی‬ ‫دامهزراندنی دهوڵهتن‪ ،‬بهڵكو بهبڕوای ناسیۆنالسدیتهكان‬ ‫ئهوانددده بندددهمای سدددهرههڵدانی نهتهوهشدددن‪ .‬خددداك و‬ ‫دانیشتووان و دهسهاڵت ددد زمدان‪ ،‬بنهمایدهكی سدهرهكین‬

‫بهڕهچاوكردنی جیاوازی ماوهی تهمهنی نێوان ههردووكیان‪ .‬ئهو‬

‫بۆ بوونی نهتهوهو دهوڵهت‪ .‬بۆیده مدن دهڵدێ پێویسدته‬

‫تیۆره لهنێو تیۆرهكانی دامهزران و سهرههڵدانی دهوڵهتدا‬

‫شددارهزاییمان لددهمێژوودا هددهبێت‪ ،‬چونكدده بنددهماكانی‬

‫ناسراوه بهتیۆری ئۆرگانی ی‪ ،‬یا تیۆری ئهندامی‪ .‬ئهو تیۆره‬

‫سددهرههڵدانی دهوڵددهتی نهتددهوهیی لددهو كاتددهوه سددهری‬

‫لهنێو مێژوودا كۆنهو هیگ دێت تیۆریزهی دهكاتهوه‪ .‬من خۆم‬ ‫پێم وایه بۆیه هیگ‬

‫بڕوای بهو تیۆره هێناوه‪ ،‬چون ه‬

‫لهسهردهمی ژیانی ئهوو پێش ئهویش لهگهڵ سهرههڵدانی‬ ‫دهوڵهته شاری یۆنانیدا تا سهرههڵدانی كۆماری فهڕهنساوه‪،‬‬ ‫ههموو دهوڵهتهكان بهو قۆناەانهدا تێپهڕیون‪ .‬لهڕاستیدا ئهو‬ ‫تهنیا تیۆرێ ه لهنێو پێنج تێۆری جیاوازدا كه لهبارهی‬ ‫سهرههڵدان و دامهزراندنی دهوڵهتدا بوونی ههیه‪ ،‬ئێمه دهتوانین‬ ‫بڕوای پێب هین و دهتوانین ڕهتیشی ب هینهوه‪ ،‬گرنگ‬ ‫بیروبۆچوون و بڕوای ئێمهیه‪ .‬هیگ‬

‫ههڵدا كده فهلسدهفهكارانی فهڕهنسدی و ئدهلمانی هداتن‬ ‫ئهو جۆره ڕێزبهندیهیان داهێناو گهشهیان پێددا‪ ،‬بۆیده‬ ‫دهبێددت لددهەمان ئاسددایی بێددت كاتێددك فهڕهنسددییهكان‬ ‫ویسددتییان دهوڵددهتی نهتددهوهیی خۆیددان بونیدداد بنددێن‬ ‫جدهختیان دهكددردهوه سددهرئهوهی دهبێددت سددنووری ئددهو‬ ‫دهوڵهته تدا ئدهو شدوێنه بدڕوات كده مرۆڤدی فهڕهنسدی‬ ‫زمانی تێدا دهژی‪.‬‬

‫وهكو فهلسهفهكاری‬

‫دهوڵهت ناسراوهو بڕوای بهیهك واڵتی بههێزو یهك پاشای‬ ‫بههێزیش ههبووه كه ههموو دهسهاڵتهكانی نێو دهوڵهتی‬ ‫بهدهستهوه بێت و پێی وایه پاشا نمایندهی ویستی خواوهنده‬

‫نیهت‌| ‪209‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ | 33 | 2014‬‬

‫دهنیه‌ت‌‬ ‫مه ‌‬ ‫ژمارهکانی‌پێشوی‌خولی‌نوێی‌گۆڤاری‌ ‌‬ ‫‌‬

‫لینکی گۆڤاری مهدهنیهت ‪http://chawdernews.com/Newspaper.aspx?CatID=2 :‬‬

‫نیهت‌| ‪2014 | 33‬‬ ‫ده ‌‬ ‫مه ‌‬ ‫‪‌ ‌| 201‬‬

‫‌‌‬

Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.