Quan-nitm « KhOng » Phtt·gi&o trong

T HA NH -THUYt N

CHtlNG ta c6 thl n6i rlng tU'ttrbng KHONG la ttr-ttrbng het sU'c qu an.-tr9og tfong triit kQc Ph$ t ,giao.

Ttr-tttbng d6 dtrQ'C trinh-bay trong nbil'ng bQ kinh 'd~c-sic cua D~i-Thira nhtt B !t..Nhi (Prajna-paramita), Kim-Ctrang (Vaji rasuci), Viea-giac (gandavjuba-'ta .. th agathagunajnana), Duy-ma (Vimata. kirtinirdesa) v.v... va chan·cbtia trong nhfrng bQ kinh chep bing tiing Sanskrit khac. I>trQ'C phat huy bO'i CclC thaQht:ing kiem bQC"gia n~i tieng cua Phitgi~o nhu Ma-Minh (Asvaghosa), Lon gTh\1 (Nagasena) va truyen-thU'a bo-i Ctru-ma.-la-tb~p (Kumarajiva), Hu~-Nang, tu--tubog KHONG da la ttrtt.rang cua t!t ca m9i he th6ng giao-ly £>~-Tht1a. Chinh vi S\f qtian-trQng nhU' v$y ma d~o Ph~t thU'o-ng dtrQ'c m~ahdanh la d~o Khong.

Tuy nhien, mQt ttr-ttrong gia-tti n?lo e«ng thlfang bi ng9.nh~n. Gan day, ttln

•

, sach va cDng nhtr blio chi, quan tti~ K H ONG cua Pb~t gi!o da dttQ'C t rlnh bay mQt each I~ch l~c v1 sai lam. Sau day , chung toi se neu ra nbil'ng ngQ nhtn do, va mQt c~cb tong-qujt , se c6..giog de -c~p den quan - niim tren.1.- Nhir ng nhi n thlrc sai li m· v~ quan-ni ~m KH.ONG

KHCNG 1~ m9t quan -ni~m biiu thi chao-ly t5i - b~u cua Ph~t-Giao. Danh- t it A A

KHONG cOng con dtrQ'C g9i la CHAN a) s,, ngQ ..nhin dau tien ve quan..oitm

KHONG - m9t thtr KH6NG ch ltith\J'c. Trong kinh-dien Ph$t-giao, quanni~m d6 dtrgc bi~u thi b~og cac danh-tir khac nhau nhttng cung chung y nghia : Chan-tam, Chan-nhtr, Phap - tban, Vit n gicic. lib di c6 trtrang,hQ'p nhu- v$y 1¼ tuy theo khia c~nh khai--tril n , tuy th eo kba-nling nbin-tbu-c. cban-ly cua nhi~u b~og tfn-d~.

KH6NG cua Ph~t-gi~o la xem KHONG nhtr mpt S{r mal di, mpt SV huy diet•

Dieu do, kinh Vien-giac da canh ~ao : ckhong phai mat di mui gpi la Khong » s11 ng~nh~ d6 co le bit nguon ttr quan-ni~m va thtrang cua Ph~t-giao. biltJ-thi S\t' bien-Jpng lien t(!C va thrrung trvc cua hi~n--tugog gi(rj., xe~

Trong luc quan ni~m VO tb1.rong muon ..

Sll vit kboog bao gicr c6 m9t thvc t/Je

Jong nhat, bat Jpng • tbl 5 1! hi~u lam

Ve nguyen ly nay da gaa cho VO thuO"ng cai y nghia con d6, mat do/ khong vinh .,. .....

CU"U Do do, khi ban den quaa-n1~m

KHONG cua Phit-giao, ngu-cri ta cung c6 mQt nhin-diab tt¥ang .. tt;r : KHONC

Ii m~t di, kbong con gl nfra Sv ng;- n~n nly con bit .ngu~n tu- nhfrng cau kinb cua Ph~t-giao ma Sf/ giai thtch da

Jam cho lich ~c. Ching b~n nhtr cau kinb < sdc tu-c thj khong, khong ttrc thj sic » ll m9t cau kinh maog m9t gia ~tri triet-hQC cao . d£ng da dU'Q'C thu gQn tbaoh m9t tbaah -ngir « sa c sac !hong khong » voi mQt y nghia tam thu-aog :

CUQC do-i c6 tao c6 hQ'p, horn qua COO d6, h6m nay, mat r<>i. Trong kinh Kim

Cu-aog co cau « nhrrt th,et hu-u - v i phap nh,r mpng, huyen, baa, anh ; Nhv Ip di~c nhtr di~n » ( Tat ca pbap hfru-vi deu nbtr mQng, huyin , bQt, anh ; Nhu- su-ang vl nhtr ch6-p•.• ) cilng da dU'Q'C gAn cho ·cai y nghia a: bai be ntro-ng dau 11 , luc con Jue mat.

V&i nh~n-tbt:rc nhLr v~y, quan, ni~m KHONG da tra nln m9t y ngh i a het sire tieu C\J'C : CuQC dO'i bet SU'C giahuyln, tim hQ', can phai cb6i bo dl di tlm ·m9t phuO'ng-thu-~ giai-ph6ng. Va trong c8ng vi~c giai-p'!ioog, quan-ni~ KHONG them m9t Jan nfra, dU'Q'C xem nhtr mot SIJ' huy•di~t. CUQC s5ng da la h~-JtJy, thl cln pbai thao go- con ngtrcri ra khoi nhfrng bt-l1,1y <16. Con ngtroi lykhai han CUQC song1 xiy hrog v&i thvc ben ogoai, che-ngv long tham.v9ng, chim-dirt n19i haob.-dQng, di~t bo mQi ttr- ttrcmg, d~ khong con hi~n-hfru nfra. Huy-di~t lo\ pbtrO".Dg-thu-c giup COD ngu-oi thoit ly ra kboi CUQC song dau kb~ n~y va kh6ng con luan hoi, troi Ian benh bong trong vu-tr1,1. Con tU'-tU'O'Dg, con h~nh.'19ng, la con nghi~p, con dau· kho • S~r huy-di~t v~ rnlnh - n19t thu- huy. diet vinh-viin - m6'i giup ta tboat ly dau kho mA thoi. b) M ; t ngQ-nh~ kh:u:, ct11g - ching kem phln tieu ci;c v~ yem-tbe la xem KHONG nhu mpt thv hv vo B6 la m9t tht'.r KHQNG bao quat, vo h~n, toan di~n. va c0ng la no-i qui ve cua ut ca mQi bi~n-ttrQ'ng, nhU' nghln muon lan s 6 ng tru ng-di~p tan lin, dc;ng h6a vao bien DU'ac. H:i~n-t1.rg.ng dtr9'c xem nhtr C6 la IDQt thti CC) gia danh ; hi~nU.t'Q'ng huy-di~t dtrQ'C xem nbtr KHONG 1~ mQt thtr KHONG gia-nmiy. Sinh ra, m~t <1j, ch1 11 m9t th(r C6, KHONG ttrCYllg doi. Chi c6 hu--vo., chi c6 m9t thtr KHONG tuy~t-dcSi, khoog c6 gl hlt, khong con c6 ca Slf C6-KHCNG n&a. mQt thfr KHONG vinh.vibi nbtr V~Y1 m6'i la CU'U canh CUa SI( giai pb6ng. i)6 la m{>t th(t htJ'-VO•htt SU'C ghe-s9', cbuog h,. !{ • • h"' cuQc c o cu9c song ao-an nay.

Quan oiim KHONG cua Ph~t - giao., nhU' kinh Vien-giAc da n6i c kh6ng phai lam cho mat di m6-i g9i ring KH6NG • da pbu-nb~n quan-niem KHONG nhtr mpt thv mat di, mpt sv l11iy di~t neu ;. tren.

Ly do cua 81! ng$-nb~n n~y IA vl khong thau dao giao ly nha Ph~t da danh, nhlfng m9t pbln cGng do sv dung danh tit khoog chinh :xac cua m9t so thien..sU' Ph~t.giao. Ly do cung rit d! hi~u : nhfrng nhl thieO-SU' khong bao giO' chutrQ.Dg den vao . tt,r. Cho .. trtrO'ng cua Thi~n-hQC la f( b1t l~p van t\J' », xem van -tt_r chi c6 m: t gia.tri truyen-d~t tU'tU'O'Og, truyen d~t cban ly m~ thoi. Chao ly la a St! thl-nghiim cbti' khong l:, tren nhfrog hang cbfr nhay mua. Viec dung danh-ttr khoog chinh xac d6, ta c6 thl tlm thay b cac bai « k~ )) ho~c cic bai thO' cua mQt so Thien-su Vi~t-Nam dai

Ly - giai-do~ thioh VU'Q'ng nhft cua

Pha.t-giao Vi~t- Nam. Ching h~n, dl pho,di~n quan.ruem KHONG d6, Ng9. ,,

An Tbien-sU' (khoaog gjfra the. ky XI) va Chan, Kh6ng q'bien.sU' (khoang cu6i thi ky XI) da dung daoh- ti'r HU'-vo trong c~c bai Thi -tich va Tt.rO'ng-tb~-tich :

« Di~ tinh hv vo b't kha phan

Hu- vo t1m ngq die hA nan »

(Tinh bu VO huyen dieu khong th~ v&i t&i dU'Q'C. Nhll'ng tam da to JJgQ le btr -vo, thl d~t dU'Q'C cbang kb6 gi) hoJc:

« Di~u ban hLr VO nh$t ob~t khoa }I (ngay 11gay thU'ong t!n-dt.rO'ng le ht.r-vo huyen dieu).

Viic xi'r-.d\1ng cac danh tir tren, can g , con m9t ly do dl neu len, la vi~c vay mU'Q'n m9t sg danh.tu- Lao-giao cua clc Jlha phien-dich Truog.Hoa kbi phien- dich kinh d.i~n tieng Sankrit sang ch£r Han (ching h~n danh tir vo-vi, hfru-vi) •

S\f qui .ket Cua CUQC s6ng, qua ng9 nh$n tren, da la mQt th(r Htr-vo vi-d~, thl s~r tcb ve v&i vlnh-vi~n ht.r-v8 la mQt dieu can thi~t. C6ng v.iic thien-djnh c) Sau cung, mQt nh~ thu-c sai llm ve KH6NG dtrQ'C trlnh bay nhieu nhat la xe1n KHONG nhtr mQt thlJ'C t~i doi /Qp vai c6.

Pbit-giao - le di nhien cung v&i ngQ nb~n do - la giup con ngtrO'i di vio Sff bat d9ng, mQt tht'r an tjch muon doo.

V&i qua.n-ni~tn nay, ngtrbi ta cho .rang the gi&i hi~n-ttrQ'ng 1~ co, mQt thu- c6 gia ng~y .. Va ding sau Sl! benh b<>ng cua hi~n tU'(?'.Og, ~On CO m9t th\t'C ~i toan bicfa, do la thttc t~i KHONG. Va cao hO'n mQt cbut nfra, nguoi ta l~i cho r~ng bai thl}'c t~i do chi la mQt, Kl1i thvc ~i yen tinh., khong bien d9ng, thi thl d6 la tbt,rc t~i KHONG ; khi thvc ~i bien dQng thl d.6 . la tbtfC tfi C6. Tuy ring hai tht;c t~i .:16 chi U m9tnhU' s6og V<Yi ntrOC chi la mQt-nhU'Dg ban chit thanh tinh cua thvc t~i v6n la KHONG chfr kh ong phai c6.

Thttc tt,1i KHONG d6, m9t thtt th\fc t~i doi 1$p v6-i vit gi6-i, da dtrQ'C giai tb{ch C~n ke nbtrng bet SU'C sai lam troog tac phlm c Pb~t h9c tinh hoa• coa tu si Th!ch We Nhu~u: «Tvang phan vai nghia c6, KHONG la tr~ng thAi l<.hong h~nh sdc, am thanh, khong the dung giac quan ma ti~p xuc hay suy tvd-ng. Nhvng c6 svc linh ho~t nhU' nha-ng lu8ng song Ji~n , tuy v6 h,nh song c6 mpt nJng Ive bien chuyen mpt giay c6 th~ ch~y chu-11i qua dja cau tan1 Ian (?) ••• cai «Khong• nay la hoAn toan khong, vinh vi~n kh6ng (chan khong ). ..

Muon hi~u chan khong blng each gian di, ta hay lay mpt IJng chu-a day khong kh, bJng thuy tinh, roi ta hut het nhfrng khong kh, ay ra ngoai, th'i trong d6 ta t~m th5y «chiin khong» (P.H.T.H. trang 21a-a13).

Nhung c6 th~ dii bieu cho guan ruem KHONG 1~ m9t thttc t~i toan difn, d6i lip v6'i hiin ttrQ'llg gi&i vi ctlag bao trum ru~ .. tU'9'tig gi&j, pbai kl c.1ln Uong Tri-Bilu, n1~t khoa h9c gia Trung-hoa kiem hQC gia Ph~t-giao. Chlnb S\!' nhin thfrc ·sai lam cua ong di kfo theo m9t sS tern nhirng ngtro-i bQc Pbit kh!c (t).

Can-CU" VlO diilh futt C vtt Ch(t bien thanh nlng Ive » cua Einstein, Uong-

Tri- Bilu da giai thtch ttr ttrcmg KHONG cua Pb~t giao qua cau kiob gia tri a pbarn Bat-Nha : « sac tire thi khong, khong tr1'c th; s6c » (Sic toe la khong, khong t<rc la sic) nhtr sau : <Vjt chit k;nh Phft gpi I a SSc. Ti> vjt chat ma bien lhanh nfJng Ive, khong con v$t chit niJ'e, th, ban the cua vit chat co th~ gpi la KHONG..• Nhvng t~i sao

KHONG l~i la SAC. Xin tra Jui: V$t ch-at bien lam nlng Ive la S6c tu-c thi Khor g, th, nang Ive bien lam vft chat la Khonq tu-c th; Sic (2>. .

Khu6n r$p theo nh~n diah d6, m~t s~ Dgll'cri nghien CU'U Kinh Phit (:y V.N. da thtro-ng c:lem cai v1 di} sau day d~ minh chtrng KHONG la mQt thu-c ~i lam neo cho hifn-ttrQ'ng gi&i vA phat sinh rufn•ttr~ng gi6i « nlu.r Ian song ditn tir nui b6ng hong may lur l~i tru ve Jifn-tfnh. VI anh sang cua di~n t6t ta khong trong th~y (nghia cbu sic ttrC thi kh8ng) nhtrng khi Ja Jay du dieu lci~n nhlf' day b6ng.. th, ta thay c6 ~nh sangt trU'O'C lchong bay giU c6 anh sang (ngbia chfr khong tU'C tbi sic)» - Th, f>u-c Nbu~ -PHTH.

V6i ogQ nh$n nhl1' thi, th\fC t.i KHONG da tro- nen d6i lip vai thl!C tfi CO va phat sinh nen hi~n-hii'u, chlng kh.ic gi di~n-tfnh giil-a khOng trung c6 ning llfC phat sinh ra hoi n6ng, anh sing cung s(rc cbuyln d9ng. Quan niim d6, neu dem doi chiiu v6'i guan ni~m KHONG cua Phit giio - ma chung t6i sip de c~p d1.t6'i c.1iy - thl qua thit hit SU'c l~ch i.c va sai llm.

II. Quan nitm KHONG trong Phit giao.

Tfi sao chung ta c6 tbl doan quylt rlog quan ni~m KH~NG cua Phtt giio kbong phai nhim din mQt thU' btr VO chu ngbia ? Tii sao chuag ta cilng c6 thl qua quylt ring quan ni~m do kbang bieu 19 mQt tbu- KRONG c.1'5i lip v&i CO nhtr Uong- Tri-Bieu c.1a ng0 nbin ? £)jeu d6, ta c6 the tim thay trong lcri phit bieu cua Th~--Than (Vasubandhu) m9t trong nhirng lu~-SlJ' c6 CODg nhieu nhlt troog vi~c ph1t buy giao ly f>~i- . Thira c, An-dQ (The ky IV T.L.) (3).

(1) Trong to- Ou!Sc Tu& v~ Thifn My., c&c &ng Nguyln xuftn Chv, Vo d,nh Ctro-ng cunt co nhd-ng nhOn dinh htO'ng t., nhlt Thf ch-D11c Nhuen v~ U6ng T rf ,Bi~u.

( 1) Lal bao cao cua mOt nh~ khoa-h9c nghi8n-clru kinh Phtt - dich gia : Oo Nam.

(3) Th~ Thin luc d!u theo Tieu-thlJ'a, Viet nan b-Q Cau-Xa, m¢t luOn pham rat gia-trf 1~m n~n mong cho tU'•ttrlrng Tilu-thu-a. Sau d6, Ong quay v, Ool·thtta, v16t Duy-lf)6c het IU"c quan tr~ng Vi 9ia-trj.

Thl Than da ptiat bilu nhtt sau : < 1(/,Bng, c6 the hieu nhu- sil'no tho chlfng ? khong phai ; c6 th~ hieu la cai khong dd;.J $p vui cai c6 chlfng ?

Kh-ong phai ; C6 th~ hi'hu khong Vf c~i c6 tieu di~t di chang ? Khong phai >.

{Tb~p dja kinh lu~n). Sau do~ via vira pbat bi!u tren, Thi-Than 1~ minh xac them m9t Ian nfra, cung ttong cung mOt tac pb1m : KHONG, phu nhin 3 quan nifm sai lam ve- KHONG sau day : cai khong hoan toan kliong, cai khong , bi~t lip vai cai CO, cai Khong Vf cai c6 tieu di~t > (Th~p dia kinh lu~n).

Nhtr v~y, c~n CU' vao Itri lu~ giai cua vj tu@,t Stt danh ti~ng Va ding tin

~y d6, cac quan XJJ.em- xem KH6NG nhtt hU' vo, nhU' tieu di~t, nhtr ctoi l~p v6i co, da hoan toan bi phu nh~n. Vi khong chi rieng pban The- Than ma thoi m9t Ma,Minh (Asvaghosa), m9t Long

'fb\1 (Nagasena), nhirng t~ SU' cua D(li

1"hira giao, d~u hoan toln chong d6i c.ic quan ni~m sai 1~m trttl va deu pbat huy ttt ttt&ng KHONG m9t each chinh xac. (Chung toi se co dip trlcb din trong cac do~n trlnh biy d1.16'i day).

Viy KHONG la gl ?

Trtr6'c khi di tun m9t y ngh i a cbln de Ve' no~ cbung ta cung nen c'an biet qua rtng, trong kinh c.1iln Ti'lu-Thtra, danh-tir KHONG cuog da xu!t ~n. Tuy nhien y nghia cua n6 khong phai la y nghia cua chir KHONG trong kinh dien £>ai- Thira.

Trong kinb A ham ciing nhu- trong bQ Thanh-tba.t lu~n cua Harivarroan (the ky IV), ttr twng KHONG chi bilu thj. tinh each Vo nga, Vo thtro-n~ cua hien.ttt()'ng gi6'i. Hay noi m9t c.ich khic hO'n, Stf V~t ti! n6 khong CO thi,c-th~, . kh8og c6 m9 t bao nga ti, t;,tl,.dong nh1t. Tat ca chI dtta vao nhau ml thanh tip, m~ sinh hoit, ma hru chuyln va bien dQng do thoi. KHONG, IA kbong c6 ban vj, khong c6 thttc~tbl. E)6 h\ quan ni~m KHONG ·dan gian, xet tren m~t hi~n tU'Q'Og cua V~t gioi. Trai l~i, trong k;nh dien D~i - Thira, quan ni~m KHONG bil u th! m9t chan ly toi hiu, IDQt CU'U can.h tuy~t doi, fflQt ly tt.rang chuog CUQC, N6i theo danh tir bay gia • thl quan nifm 06 mang tinh chat cua m~t thtr ban~thl.b9c (ontologie). v~, nhtt trong phan nh~p de da n~u len, quan ni~tn d6 con d1.tgc bilu thi b~ng m9t so danh tu- kbac nbau nhtr Chan tam, Phap thin, Chan nht.r, Vien giac v.v.

Dl>i v&i Ph~t giao, cbung ta khong bao gia c6 th~ d~t dtrQ'C ban chat sau th!m cua thi,c t,i. Ly do d6 hlt SU'C dan gia.n : Stf SUY tt.ro'ng bao giO' Cung di bi sai lam.

Va chang, theo Pb~t giio, tbi gi&i biin ttrQ'ng t\1' n6 khong t~n t~ mQt clch dOc 1$p ngoai y thu-c. V~ y thu-c, cbfnh n6 cGng khang ton ngoru bifn tt.rQ'ng. Tat ca bai tbtr i hi~n ttrQ'Dg v~ y thu-c, deu citng DU'O'ttg d.,a VaO nbau ma hi~n-hiru. N~u chung ta gia di,nh rlng giac quan ch~ng ta bi thui ch9t - tir nguyin tbuy - mQt vji k.ba n~ng tri giac nio c:16, thl bi~n-tU'gng gi&i se bat phong pbu di m9t pban nao; ho~c gia <finb r~ng ngoai 5 giac-quan ra chuog . ta con c6 them mQt vai quan-ning trigiac nao, thl hi~n.. tu-Q'llg gi&i, ngoai am thanb, mau sac, mui vj... chic se tro-

13£CH KHOA T.£>.

# nea linh d~g v~ phong phu ban. C.ii blo, chuog ta thay vuOng, lam bin6 go, duni d! viet, nbtrng d5i v6'i loai m9t c6 thl li m9t thvc ~i Hnb-d9ng, mQt m6i trtto-ng sinh hoit, trong d6 chung glm nham va thong dong qua l~i. Nhtr ~y, S\I' hien-hfru da tlnb da ding cua hien ttrQ'Dg luon loon tuy UlUQC V~O y tbU'c. Hien-ttrQ'ng, tit n6 kh8ng c6 thvc th,. Tr~i Iii, y thu-c cang viy. "x' th(rc la 1 thu-c ve met cai gl, ve m9l d& ttrQ"Dg nlo, cbir khong c6 y-th(rc suong. Niu kh6ng c6 « m9t cli gi •, mQt d6i tt.rQ'ng nao, tbl y thU'c cung kh6ng th~ nao bi~ hiiu. Nhtr viy, men tttQ'ng chi wen hiru khi chu tbl y-thu-c hien h&u va t_mltQ'C l4i, y-thu-c chI hiia hiru khi n~o d.6itttQ'sg cua no hi~n hfru. Ca hai d~u om lay nhau ma hoit bifn. E>e vi d\l cho tnraog hQ'p d6, Kinh L~ng Nghiem da gQi (a C nhfrllg cay }au gaC lea Db3U >•

Do d6, chung ta s5ng, la s6ng trong m~ gi&i ~n gifra tam vl canh, gifra am thanh va thinh giac, giira m~u sic vA tbi giac, gifra dlSi ttrQ'ng suy ruem vA y thu-c suy niem. Chung ta vung v!y trong d6, ng\1p l~n trong d6, phi£u luu trong d6, b~nb lx>ng trong d6 va khong bao gia tboat Jy ra dll'Q'C, mJc du biet rtng S'l hi~n-ditn cua chinh mirth VA ngoii-giai nbu mOt thu- htzy!n.thu$t ml thei. Va cOng do do, cbung ta kbang bao gia b1t gJp dttQ'c th\i'C-tili chan thit vl r~ tai chung ta khong vtrQ't khoi gi&i hin cua am thanb, m!t khong VU'Q't khoi gi&i h~ cua hlnh s'&c, y thu-c khong

VU'Q't khoi giai h~ cua nhfrng thu- m~ chung y th<rc.

Thi thl 4i sao chung ta c6 thl bao ring th\fC-~i ll c6 bay la KHONG ? U\ Hu vo hay Vinh.cu-u ? C6 hay

KHQNG, HlT VO hay VINH CU1.J, nbirng thu- d6, chI li san phlm cua y nifm. MA d3 la y nifm, thl chung ta ch1 1uln quln trong nhfrng gi&i h~n ma chung ta dang s6ng, dang suy tuo-ng nay. MQt Thu-Q'ng dl, m9t Niet Ban, m(,t khong giao, mQt thai gian, chi tho.it thai tu- y nifm. Dung Y. nifm de suy dit vl thvc t~i, xem th~c t~ la kh6ng hay C6, 11 vit chit hay nang ltrQ'ng, la hu-u h~ hay v8 cung , thl chi lam cho th11c t~i c~ng vut bay xa. £>U'c Ph$t da diY Bo-Tat Kim , cang-tiog nhtr sau:

• Nay tl,icn nam, neu ong dung c~i V()ng tam suy nghi nay ma SUY nghi canh giui nhu- Ph~t. th, c6i canh glui iiy cilng luan quan trong vong vpng tt.r6ng ccia ong ma thoi > (kinh Vifn gi.Ac). Trong m9t d~n kh-ic1 Phit cilog da thuyet minh tuang tt! : « Tat ca mpi phap dt.rp-c gpi la thuy, chung sanh, di~t, sau, tru-6c, c61 lchong, hp-_p tan, dung, khui, qua, /~;,; Tat ca mpi f ni~m n6i tiep lien tvc, deu la Luan Ha;. Chva ra kboi Jr.we luan h'lii ma • nghT ban v~ Vien giac th1 tanh Vien gi~c kie cang ciin9 Juan h'lii lira chuy~n theo. (K.inb Vien gi.ic).

Thvc ~i 11 th11c tii, ti! n6 khong c6 sai bi~t. Chi c6 y thu-c cua con ngua i da khien cho n6 tra nen the n~y, thi DQ, trO' nbi sai bi~t m?& thoi. N~o c6 nlo khong, n~o :du nao d~p, nao ttrang d6i nio tuy~t d6i, n~o hiru h~n mo va b-,a, 11~0 kh6ng gian nao tbai gian, n~ (lja Jlg\'IC, mo thifn du-ang •• Tb\fC ~i chung ta dang s6ng kh6ng c.on nguyeti tr~rg nfra ma chi .ta rnQt thu- thvc t~i da « y thu-c h6a •. Chung ta tl;I' vuog viy trong d6, bien d9ng trong d6 v~ dau kbt> trong '16. V~y thi chung ta song la s6.og trong chan tht.rc U.i bao quat, ph~ bien. to~n bQ. toan di~n. toan th'e nhU'ng Vl S\J' ngu muQi cua y thttc, chung ta da nhin /am Ve n6, tt> quet ngt,Jy trang le.a 06 bing nhfrng 16-p SO'U mlt2. Ba viy.. bay gia l~i dung y thtrc d~ suy d\lt v! n6, xem n6 la c6 la KHONG, la blf vo bay vinh ctru, la vo oga bay hfru nga. la vo thll'O'llg hay bfru tbtrang thi chi caag them sai biet, Va each Xa Chan thU'C tai ma thoi. . .

Chung ta nay gio-, hlnh nhtr bo quen mlt c5ng viic xac dinh l~i quan· ni~m

KHONG cua Ph$t giao vi hlnh nhuda b?ln hoi xa qua v~n de. Nhtrng chinh vl the ma ngay bay gia chung ta da c6 the tlm hieu vi xac dioh quan nj~m A KHONG tcong Ph~t giao.

V~y thi KH~NG la gl ? KHONG

Cbtnb 1~ th\fC t~i r;guyen V~D, chan UC, cbtra he bi « y thu-c h6a » m~ cbung ta vira <1e ~P b tree. E>6 la m9t th11c t~.i sieu vi~t len tren y ni~m, Vt.rQ't ra khoi m9t y ni~m KH6NG, CC thong ... thtro-og. Nhtr cbuog ta da ban, KHONG bay c6 chi la y niim~ Ma tht.!C t~i chan xac pbai VUQ't ra ngoai y niem. Chfr KHONG ma Ph~t giao dllng d6, mu6n bi~u thi m9t thvc t;_ii chin xac tboat ly bet tbay m9i y niem, cb(r khong gi khac. Nbtrng vl khong con danh tir d~ nlieu-ta «cai tblJ'C t~i kbong y ni~m» do, phai t~m gQi 1~ KHONG bay CHAN KHONG. T~m gQi, vl tit ca m9i ngon ogil-, mc;,i hlt1h anh, mQi • so sinh, m9i soy ~t <1eu chi la y niem. Neay d~n cai danh-tir- CH.AN KHONG cung chi la m9t y niem m~ thoi. Ma-minh d~i-si

(Asvaghosa) da phat bieu trong tac phlm cua e-ng nhu- sau : « Tat ca nhvng Jui n6i deu do vpng ni~m 1 chI c6 gia danh chv khong thit. Cho den danh tuChan nlur cOng khong th~t. chlng qua I.a VJ sv ciing Ct,rC cua ng6n thuy~t; dung ng6n thuyet d~ trir bo ng6n • thuyet > (lu~n f)~i thira khai tla) O' trong mQt do~n khac, Ma-miob cOng da nhan m~nb th~m m9t lan nira : c Phai biet, chan nhrr kh6ng phai •c6>, !<hong pllai <khong)>, khong phai <chkng phai c6 », kho:1g pl,;J; <chlng phai kh6ng>, khong plrai < ciing c6 cung khong », khong pl1ai «mpt>, kh6ng phai ~khac11, khong phai ,ch9ng phai m(it .. chlng phai kh§c>, khong phai «cung m{it cung khac>. N6i tom /~;, VI khong c6 vpng,ni~m phan-bi~t nen g9i la «Thgt khong» Neu rai bo v9ng nifm phan bi~t, th, ciing khong con cai g~ gpi la KHONG nii'a I (B~i thtra kho-i tin).

Nhtr v~y, ta c6 tbl ket thuc phln nay bing nh~n di,nh : KH6NG, kh~ng pbai la Ht.r vo, la tieu di~t, 1~ doi lijp v&i cai C6 7 KH6NG la thttc t~ nguyen tr~ng sieu-vi~t mQi y ni~. Vl khang y • ni~m cen gQi Ia KHONG.

111.

Con dU'ang thl nh,p

chin khong, Bing le ra, chung toi khong de c~p d~n phln niy. Nhu-og thiy rlng c:in phai 1$_m d\1Dg pbaD nay d! C6 tbt n6i them ve KHONG m9t chut nfra, bbi vi giva THIEN va KHONG c6 mQt lien b~ hlt SU'C m~t thi!t. Gin day, trln b~o chi ngll'o-i ta vi~t dt nhieu v~ Thien vi c6 .nhCrn_g nhtn djnh sai llm v~ Thien cua B~i-Thita Ph~t giao. Thi!n cua E,i thira dtrQ'C xem nhLr m9t thu- Hu- v& chu•nghia (r). SO' di c6 ngQ nh$n nhtr v~y la vl ngt.rai ta da quan ni~m sai l~rn ve tu- tt.rang KH6NG di neu b tren.

...

Thi~n cb1nh 1~ pbtrO'ng -tbu-c d~ thl A nhJp v?to th\tc-t4i toan di~ KHONG chtr kh6ng gl kl1ac. KH6NG, b,r n6 da th~t ly y nifm, thl Thiea khong ly do gl phai tr6i bu9c vao y nitm, Thi~n, noi Cho 1'0 hO'.n, U «pht.tCY.ng tbfrc tO'i bo y ni~ll d! bit gijp thi,c ttii chan tht,,re m~ chWlg ta se ban tiip sau 6Ay.

Nhtr chtlng toi da tr.lnh bay & nhfrng phln tr~, th\l'C qi nguyeo-ban CU3 116, v~n hon nhifn, khong sai bift. KHONG chinb la th\fC-t(li nguyen ban h~n nbien d6. Nhttng chinh vi me VQng, Chung ta da gin cho u6 nhan hi~u nAy, nhan hi~u nQ, v~ lam cho .06 trO' nen sai bi~tTh11c t~i nguyen ban do d6 da bi '} thu-c b6a, khong con dcrn thuln nu-a. Nhung y.thtrc t,i gia-huy~n, khong ch§n thi,c, cung 6m lay d6i ttrQ'ng ml hiio hiru. Neu rcrl d6i tll'Q'ng, thl y th<rc cung kbong th~ :nao t~n t;ti. Th~ ml chung ta Iii song blog y thu-c, bing tU' tU'O'Ug, b~ S\f' suy.ni~lll khoog cung. • O' trong the gi&i cua y th(rc, chung ta ta ScUlg tiO ra khong biit bao nhieu 1.\ thu- sai bi~t. N~o la khOng gian, nao Ja thoi gian, mo h\ tt.rO'ng doi, nao 1.\ tuy~t d5i, nio J~ ThtrQ'ng.lfe, nAo 11 Nilt-Bln, th6i th1 du thu-. Ml y thtrc, nbU' ta da biit, von gia-ng1,1y, kbong th\l'C tbl, thi mQi san-P.hlm sai bift cua y thtrc theo d6 cting gia-ng1,1y theo. Vl me lam., chung ta ttrang tit ca dlu thttc-h&u, vi chung ta ngt,tp lJn. dau khi trong nhfrng h~ giaj ma chung ta sang t~o. S\l' giai-ph6ng chi th11c hi~n khi n~o ta go bo dU'Q'C 8\1' me lam d6 t.'ll th~-nh~p mQt each dich-tht.tc v~o KHONG ma th8i.

Theo l'hi~o h9c, cbung ta khong cln phai huy bo ban nga, buy bo y thuc, vi nhfrng thtr d6 d~u 13 m~ VQng. Chung ta cD.ng kh8ng cltt phai chim dtrt m9i sinh ho~t cua tri gi.ic dl tro- nen bit d9.ng. Nhfrng Cong viec d6, d6i v&j Thwi hQC bet SU'C t6i ky. Cong vifc cln truit la dieu-cbinh J~i Stf trong llrn v~ tb.,c-t:tii ma th6i.

M6i ngtto-i cbung ta deu la thttC·t~i ma chting ta khong he biit. Thl xac cua chung ta, y thu-c cua chung ta v~ ngay ca hoan canh chung ta dang ~DI d~u la thvc tfi, nhtrng la mQt tb\fc tii da bitn d~ng. VJy di tlm th\fC tii chan tht,tc, thttc t~i JCH6NG, khong phai Ii cli tlm a m9t thl gi&i xa n~o, ml ngay a chtab minh. Chung ta pbai soi scing lay minb va c~ gtng lam cho chin thvc t~i, qua 16-p vo phu-ao cua chung ta, du-Q'c thvc hifn. B6 mai th$t la con ngtrcri tht;l'C cua mOi cbdog ta, ma qua ao anh cua y tb&c, cbung tl kh~ng he bit P.P• £>6 ll khuon mJt dich thvc nguyen thuy cua moi ngtro-i (2) ma chung ta can phai fun thiy.

Con dwng di soi tb(y • khu6n m~t

(1) Xem b~I Con dtra-ng thiln cue Ly Quang tr&n B,ch Khoe nim 1963.

(2) Ph~t-glao g9i IA c Ban lei dlfn fflCJC dich th1.tc• cua m6i- ngtrcri, theo Ph~t giao, phai la con du-crng VO nitm. Vo niim kbong pbai la khong co y-niem, triit tieu y-niem. V"o ni~m, ma chuog toi se ban sau day' chinh la kbong rO'i vao nhfrog y - ni~m nhj-nguyen. Con chrang VO nifm, vi the con dtrQ'C m~nh danb la con du-crag • blt nbill. Bat nhi, troog nghia d6, la kbong 1:_ic vao nhfrog « y nifm nhi-nguyfn », nbfrng Y·niffll d5i tip.

Khi chung ta nhia va ngbi ve t.ttlQt cai ba~, chung ta da mang do y ni~m r~ng c6 «cai kliac cli d~n, . Kbi chung ta xac nh~ rlng • Tc:St» la bbi chong ta biet ting c6 cai «kbong tot>. Chung ta kh~ng bao gicr tri,c gi.ic th vc t~i, ma chi do thvc t~i b~og y ni~m nhj-nguyen.

Khong vai Co, thl~n v&i ac, hlµlb phuc vai dau kh~, Ph~t v&i chung-sanb, ta v6'i chanh, thtrcrng v6i vo-tbtrcrng, d9ng v6-i tinh, minh v&i ngtrcri , tam v&i canh, chu v6i khach, giic ng9 v&i me v9ng, coo v6'i matJ' ttrO'ng dc:Si vai tuy~t doi, kbai thuy v&i chuog cc.ic, hu-u b~o vai va cung v.v •. d:eu 1:\ nhu-r1g y ni~m nhj nguyen. ChW1g ta khoog rO'i ve phia b~n nay thi rO'i ve phfa ben kia. Do d6 chung ta phieu- hru v:\ mic k~t trong nhfrng sai bift ml chung ta da gan cho thtrc-t~. Trong lac d6, th\fc t:µ la thvc .

W., tv no kbong he c6 sai bi~t, khong he c6 «con hay 1nat•, khong he c6 •c6 hay kbong,.

V$y tbl mu&! bit g~p c.'lttQ'C ch~nttr{mg cua KiiONG, cua thvc t~ chan xac, phai chQn con dtrO'tlg Bat nhi, con du-ang •khong-hai-y-niem • d6. Ngtrai h~nh-gia khong de mlah VU'O'ttg mic VaO m9t cli gl kbic, kb&ng chgi ho mQi sai bi~t ma cung khong ch1p nh~ mQi sai bi~t, s5rtg trong sai bi~t ma vln dtrQ'C • giai pb6ng, ti! do. Ngtrai hanh gia I~ cang khong cam tha'.y mlnh dtrQ'c giai ph6ng, tl! do. Bai vl, niu khong, se bi giaj ph6ng, t\l' do tr6i bu9c. NgU"ai hanh gia l~i VO tlnb bi rai vao cii b~ «nhi-nguyen 1> Chinh vl v~y ma Kinh KimC trO'ng da thuylt minh: «A-la-han ma th~y m,nh c!Sc qua A la h~n th, khong phai A ~la-h.in». Hi con c6-cb!p n mlnh, ve ngt.rcri, ve die qua, ve kho01 die qua, la con di vao con dtro-ng nhi nguyen, con dtrcrng sai biit biin d9ng mai mai

N6i nbtr v~y, khong phai la huy bo tri tbu-c ngay nai CUQC song. Ban chit cua tri thtrc, doi v&i Thien h9c., chfnh la mQt kba .nang tu~-giac, co thl btt glp dtt9'C tbtfC qi do-n thuln, Catl dU"Q'C kbai tbac. Cai tQi cua tti thtrc la a ch~ khi tiep xuc v&i d~i tttQ'ng di kio theo sau lung m9t m6' phan-bi~t nhi nguye-n Thien 11 phtrO'ng thu-c giup ta nhln thtrc tai dO'n·thuln btng tri-thu-c . . dO'n tl1uln d6. Chung ta hay nghe t?> str Hue - Ning ban vl Vo 12ifm ( con dtrcrng bit nhi) va v1n de huy bo trithtrc : Sao gpi la VO ni~m ? - Neu thay tat ca cac phap ma tam chJng b; vu-6ng mac t6iJ' ~y la VO ni~m. B§ng nhtr tri!m vi~c ch6ng nghi t6i, lam cho cai ni~m dtrt bJt, th, d6 chi /a each tv tr6i va nhJn thu-c lfch l~c ma thoi (Phap Bao-Dan).

Th11c hitn con dt.tong va mem, thojt ly m9i Y-ni~m sai bi~t ltt&ng dien, tU'C la bit g~p dtt9'C chan thvc t~i KHONG, bit glp dt.rQ'C khu8n mijt dich tht}'C CU3 chinh mlnh. Ta hay ngbe cau chuy.in giira Hue~Minh v~ Huf-Nang, de c6 th~ can1 tbay cii a Khuoa m~t dich tht_rc• do bat nhi ma c6: « Hu~ - Minh thtra : Xin hanb1 gia thuyit ph~p cho t6i nghe..

Hui-Nang bao : Ong da vl phap m~ den, thi hay iing loog mlnh xu&lg, du-ng khai ten mQt y ni~m gl khac, toi se n6i cho nghe. Giay lau 1 Hu~-Ning bao: Khang nghi thiin, kboug nghi ~c, thi c.hlnb ngay rrong luc d6, la cai a ban 1ai di,n m\1C JI cua T hU'Q'Dg- Q3 Hu~-Minh v;y (Phip Bao-din).

Nh\f viy I Thien la phtrO'ng-thtrc ma cira cho KHONG hilo lQ bing cicb thoat Jy nhfrng y-ni~n1 c6 tinb c~ch ... ltro-ng-diin, V1 KHONG, them mQt Ian nii'a dtrgc xac dinh, cbfnh 11 th\rc-t~i oOo

VU'Q't len tren mQi y.. ni~m sai bift h.raogdi~n do.

Bl k~t-lu~n b~i nay,, chung ta thay r~ng tt:r ttrbng KHONG cita Ph~t giao kb6ng phaj bi~u thi mQt thi gi6-i htr Vo mQt pbtrO'.Dg-tbu C buy di~t ban nga, hay m~t thvc t:,i va chtt vo binh dC>i l~p v6-i tb~ gi6'i hi~n-ttrQ'tlg. KHONG la thvc t~i chlln tl:vc, nguyen-ban, nguyen tinh, Vt.rQ't len tren nbu-ng ngQ nh~n, nhiing ly lu$n KH6NG, C6 thong thtr<Yng. Vl kbong c6 nhi:rng y ni~m lu&ng difn nen gQi la KHONG, CHAN KHONG, mQt th(r Ka0NG chan-tb\fc.

Thvc-t~i tuy~t-doi cl,a Phijt-giao,, nhU' da n6i, con bieu thi bing nhieu ten khac nhau nbu- Pl~p - tinh, Phip-th~n, Chin~nbu-, Vien-giac... Nhtrng ttr-ttra.og

KHONG ham chu-a m9t Sil pha-b~i

CUNG CAC B~N

Mu6n c6 hai t~ ANH SANG J:>~C BitT dl bict Ho-Hfru-Ttrcmg a xet l~ bi~n phap l rung l~p cbe ra sao vA trlnh bay thuyct Sieu l~p nhu- the mo », xin hoi nO'i : Nha xuat ban HU~-MINH . 29, Phan-vnn~ Tri S~igon (Ctiv Quon) (moi so 4 dong) triit d~, g~n lQC tri~t d~. Jay d~ tri~t . d~ nhfrng ngQ nh~n, nhfrng bien kien ve tli\,.J'C t~i. £>6 khong pbai la m9t S\t pba hoii d~ ph;i ho~i. Trai l~i, ph.i bo~i triit de dt xay d\f'ng tri~t-d~. Ngtrcri hanh gia khi (lii nho ~Cb t~t Ca, nhC, SiCh kbong con d~ oho ~ch, hi~n than dtrQ'C tl1trc-tai V6 sai~biet, hi~n than dtr9C . . KH6NG, se diing-liet di vAo CUQC doi day m.\u va dly ntrac mat vai mQt tam trQ.Dg blnh an, kbOng khiip SQ'• Tb\f'C t:)i gia-huy~a v&i th11c-tii cban-thttc chI la mQt. Tht.rc tl)i silu vi~t hon nbien v6-i Ull}'C-t"i cua y tbu-c chi 1~ mot. Niit ban v&i Bia Dg\lC ciing chi IA m~t. Khi da thvc hi~o dltQ'C con dlto-ng Bit nhi, VlfQ't len tren mQi y niem nhj ngµyfn 1 thl S\1' an nghi trong tuyft doi binh-an V3 S\f' ditJ than V30 bien-dQng de c{ru dQ CUQC dai nio dlu c6 khac.

Ly do duy nhit V~ S\1' xuit-hi~ cua dfrc Tbich·Ca, tbeo kinh Phap-Hoa, ch{nlt la t1l kbai ng9 cho cbling-sanh cai tri kien Phijt. Cai tri ki~n do ch1nh

Ii c~i tri-thtrc vo-nifm dl b$t g~p

J~i khuon mat dich th'!C CUa chinh mln11. Khu6n mlt <16, tri kien d6, chinh la KHONG vty. Hui,

'