Saka by CLSU Collegian

Saka THE OFFICIAL MAGAZINE ISSUE OF CLSU COLLEGIAN

All Rights Reserved. No part of this magazine can be reproduced in any form or any means without the prior written permission from the author and the publication, except for purpose of review and scholarly citation. Copyright © 2020 CLSU Collegian is located at CLSU Collegian’s Office, Student Union Building, Central Luzon State University, Science City of Muñoz, Nueva Ecija.

Saka

/pangngalan/ : salitang ugat ng dalawang salita sa Filipino patungkol sa bukid, magsasaka at sakahan; nangangahulugang paa sa Ilocano at ani naman sa Tagalog

ABOUT THE COVER Kaakibat ng pagbabalik tanaw ang hapdi at galak. Kahalintulad ng paglalakbay ang pakikipagsapalaran. Kasabay ng pamamalaot sa bawat kwento ang pagtuklas. Bagaman patuloy na nakaaapekto ang modernisasyon sa mga kaugalian at mga kasanayan, hindi kailanman maipagkakaila ang kahalagahan ng pagkakakilanlan; gayundin ang partisipasyon ng mga aktuwal na tauhan at kaganapan. Tinatalakay ng SAKA ang istorya ng ibaâ&#x20AC;&#x2122;t ibang uri ng mga ulirang magsasaka sa ibaâ&#x20AC;&#x2122;t ibang panig ng Nueva Ecija. Nananatiling makabuluhan ang kontribusyon ng mga magsasaka sa buong lalawigan at mga karatig probinsya nito. Hindi lang mga pananim ang bumabangon matapos mapadapa ng bagyo. Hindi lang tag-araw at tag-ulan ang panahon ng pagsasakripisyo. Hindi lang mga barya sa bulsa ang sukatan ng pag-asenso.

Words by Lenilyn Murayag Photo by Carl Danielle Cabuhat

EDITORâ&#x20AC;&#x2122;S NOTE Sa bawat araw na binubuno, ibaibang kwento ang nabubuo. Ano man ang estado sa buhay, karanasan, kasarian at problemang kinahaharap, mananatiling interesante ang mga kuwentong ito. Lagi. Nakaangkla sa pagbuo nito ang pagsubok upang ipakita ang buhay at ang makukulay, masalimuot na bahagi nito ngunit kapupulutang aral naman na ipapasa sa mga susunod na hererasyon. Sinasalamin ng mga dibuho, larawan at mga akda sa babasahing ito ang ang nag uumapaw na kwento natin bilang isang lahi, mamamayan, lipunanâ&#x20AC;&#x201D; bilang tao. Ang kapasidad natin na umunlad higit pa sa mayroon ngayon. Wala mang kasiguraduhan sa bawat hakbang na gagawin, naniniwala akong ganoon naman talaga, dahil sa buhay, wala namang daan na dapat sundin. Ito ay oportunidad upang masaktan, lumuha, lumago, lumaya, tumuklas â&#x20AC;&#x201D; higit sa lahat sumaya. Alalay lamang sa bawat yapak. Inihahandog ng CLSU Collegian ang SAKA, opisyal na magazine ng CLSU Collegian, at ang mga kwentong nawa'y babago sa ating landas. Sa mga babasa, taos pusong pasasalamat!

Trebor Bervick Jared Boado, Editor-in-Chief

08 news

devcomm 14

28 lathalain

NILALAMAN

70 sports

88 literari editoryal 98

100 opinyon

CLSU COLLEGIAN

NEWS

Ang Opisyal na Pahayan ng mga Mag-aaral ng Central Luzon State University

Orden implements 7-point agenda Univ issues need formal complaints Trebor Bervick Jared Boado

O N T H S into a new administration, CLSU underwent strict implementation of policy in line with the 7-point agenda of the new president, Dr. Edgar A. Orden. Dr. Orden specified these points as 1) program offerings, 2) research and development, 3) infrastructures, 4) international engagements, 5) business engagements, 6) human capital, and 7) sustained funding support. Furthermore, regarding the current university issues, he urged students to file formal complaints.

Program Offerings Currently, CLSU offers 90 courses (see in sidebar #1). Due to the K-12 system, the curricula of each courses were revised in line with the changes in the educational system in the Philippines. As stated by then presidential candidate, each program must be revisited as some of these are not industrially responsive, causing a mismatch with the skills obtained by the graduates and the job requirements of companies. “What we need to do is to look at what the industry needs and attune

SIDEBAR #2

On-going Infrastrature Plans in CLSU Construction of new dormitories in the vacated lots of Old Market compound Replacement of the university’s pipeline system

24-hour Library

f CLSUCollegianOfficial | t@KuleOfficial

our curricular offering to increase the opportunity for our students to gain employment,” he said. As of now, he said that there are no plans to add more programs. The main goal is to strengthen each, and he is hoping that by the end of the presidential term, more will be recognized as centers for excellence or development. Research and Development Aside from r e s e a r c h e s , CLSU utilizes the undergraduate studies of students for extension and development. In fact, CLSU has developed 112 technologies that are ready for commercialization and can generate more income for the university. “Marami na tayong technologies, so the next stage now is how to commercialize these technologies,” Orden said.

Infrastructures For the facilities in the university, the administration allotted 50 million for renovation and co n s t r u c t i o n of classrooms, dormitories and road network (see in sidebar #2). The initial request from Malacañan was 300 million for infrastructure alone but only 70 million was approved as budget. “But you know, 70 million is 70 million, we have to make use of it,” Orden said. One of the ongoing plans is the relocation of the old market compound wherein the vacated lot will be used for the construction of new dormitories. Another is the road network repair, but due to budget constrictions, concreting of roads cannot be done in one go. Another concern is the replacement of pipeline system wherein only a part was replaced during

t h e time of ex-president Tereso A. Abella. Until there is a funding source, CLSU has to monitor the water system and maintain it in tolerable levels. The administration also eyes a 24-hour library, but with the current funding and set up of the university library, it is a “long shot” project as of the moment. International Engagements At least six CLSU students

PHOTO RETRIEVED FROM PAO CLSU

TOMO LVI | BLG. III

NEWS

2019 Magazine Issue

ON POINT. From platforms before the presidential election, to his agendas after having the position, Edgar Orden has shown his interest in changing CLSU through strict implementation of policy for its betterment

were deployed for two months in Japan, Malaysia and Thailand as part of the international exchange students program. Aside from this, the university also eyes joint programs with European universities such as Liverpool University to provide more and better opportunities for the students.

Business Engagements As the former Vice President for Business Programs (UBAP), businesses are also a part of Dr. Orden’s agenda. He believes that they are good sources of fund to further develop the university. In effect, Public Private Partnerships (PPP) are looking for investors to develop the lands and structures in the university and secure funding sources.

Human capital The university aims to increase the human capital, student and faculty alike, by sending them to pursue advance studies pushing them to obtain doctorate degrees. The university adheres to the rule that to obtain a permanent residency, a faculty must obtain his/her master’s degree. “As much as possible, ayaw na namin kumuha ng hindi MS degree holder,” he explained. He also explained that temporary employees are given five years to finish their MS degrees to secure a permanent position. For students, international scholarships and exchange programs were offered to pursue a higher degree of learning experience. The Maximum Residency Requirement is also observed strictly in accordance to the CHED memorandum circular. Sustained Funding Support Regardless of the restrictions in budget, CLSU aims to realize plans by outsourcing funds from external sources. Some of the

SIDEBAR #1

Curricular Courses Offered in CLSU

40 13 16 09 10 01 01

Undergraduate Level

Graduate Level Doctor of Philosophy Graduate Level Master of Science Graduate Level Other Master Programs

DOTUni Curricular Offerings ISPEAR Curricular Offerings Vocational Course Program

SOURCE https://clsu.edu.ph/academics/curricular-programs.php

funding source were from the local government units, congressional district government and public private partnerships (PPP) to secure the sustainability of projects. Orden is also hoping for the alumni association for funding support. Issues Administrative cases posted online

NEWS EDITOR Xyra Mae Alessandra Balay | PAGE DESIGN France Joseph Pascual & Kenneth Garcia

were one of the issues that is currently being addressed by the university. “Not unless there is a formal complaint, we cannot act,” the administration stated. Orden also explained that he will personally act if formal complaints reach his office regardless of what the complaint is about.

3 clsucollegian@clsu.edu.com

CLSU COLLEGIAN

NEWS

Ang Opisyal na Pahayan ng mga Mag-aaral ng Central Luzon State University

SAFE AND VIGILANT. To kill the microorganisms such as bacteria and viruses, a staff from the Nanotech building carefully puts and disinfects the laboratory equipments in the UV sterilization cabinet.

ENTRAL LUZON State University opened the country’s very first Nanotechnology Research and Development (R&D) Facility to further develop ‘intensive’ study for nanotechnology in the emerging field of agri-fisheries and industry sector in the region. “This is a newly established facility that came out with the ambition to be a center, as well as a one stop shop laboratory,” said Dr. Juvy J. Monserate, Nanotech R&D facility head. The R&D facility houses ‘state-ofthe-art’ equipment for nanotechnology, products, and prototypes such as nano calcium,

HINT OF KNOWLEDGE. With little information they have with the new nanotech equipments, a staff demonstrates the use of BET Surface Analyzer to get specific area evaluation of materials by nitrogen adsorption.

nano silica and gold reducing agent. Nanotechnology is an advanced form of scientific research on matter of smaller scales such as atoms and molecules.

students on the use of equipment in nanotechnology research that may be helpful in ‘strengthening’ their scope of knowledge in their respective fields.

Although the R&D facility caters mostly to subjects in the courses of Agriculture, A g r i c u l t u r a l and Biosystems Engineering, Biology, Chemistry, Fisheries, Food Technology,

and Veterinary Medicine, it is open for all ‘research enthusiasts’. With foresight, the facility is working for CLSU to be the first state university to offer the study of

For the Students “One of the problems with programs here [in CLSU], is that majority of the students find it difficult for them to finish their graduate programs due to the unavailability of equipment,” Dr. Monserate asserted. He added that there is a lack of exposure among

First Nanotech R&D Facility in Ph established in CLSU Facility gets 2 of 3 best researches in DOST-PCAARD Krischelle Lim & Franco Leuterio

f CLSUCollegianOfficial | t@KuleOfficial

PHOTO Krischelle Lim | PAGE DESIGN France Joseph Pascual & Kenneth Garcia

TOMO LVI | BLG. III

NEWS

2019 Magazine Issue

material science and nanotechnology in its programs. M e a w h i l e , aside from CLSU students, the facility has welcomed visitors from other universities like the University of the Philippines- Diliman College of Science, Mapua University and Ateneo de Manila University College of Science, all of which have looked forward to future collaborations with the university for research purposes. For the Society The R&D facility has collected some notable achievements since it was formally opened on August 2019. For one, the 2019 D O S T- P C A A R D Te c h n o l o g y Dissemination and

LAB LIFE ESSENTIALS. Magnetic stirrer hot plates are commonly used to mix components, either soilds or liquids, to get a homogenous liquid mixture. Thus, makes the equipment highly valuable in the field of Nanotechnology Research.

SIDEBAR #2 Utilization award was handed to Dr. Monserate for the facilityâ&#x20AC;&#x2122;s work on the application of nanotechnology in aquaculture and fisheries research last October. Additionally, the R&D facility has been recognized for having two of the top three best researches in DOSTPCAARD, which

were the colloidal nanoparticles for a rapid test kit, as well as cost effective nano composite (material) for the removal of pollutants. (see in sidebar #1)

Currently, it is studying to increase the production yield of tilapia from traditional methods and increase the survival rate from 40% to 70%. Moreover, there are plans to produce nano-coated rice that is heat resistant in order to prevent lowering production caused by climate change as well as scaffoldings for healing process and pain relievers. CLSU garnered assistance from different agencies

in the country (see in sidebar #2), namely the Bureau of Agricultural Research, D e p a r t m e n t of Science and Technology through the Philippine Council for Industry, Energy and Emerging Technology Research and Development, and the Philippine Council for Agriculture, Aquatic and Natural Resources Research and Development alongside the Department of Budget Management Region 3, ITS Science Philippines, Sigmatech Inc., and Nanotech Analytical Services and Training Corp. Labs in supporting the further establishment of the facility.

SIDEBAR #1

SOURCE https://pidswebs.pids.gov.ph

NEWS EDITOR Xyra Mae Alessandra Balay

Two recognized best researches in DOST-PCAARD

3 clsucollegian@clsu.edu.com

CLSU COLLEGIAN

NEWS

Ang Opisyal na Pahayan ng mga Mag-aaral ng Central Luzon State University

CLSU eyes internationalization to further opportunities Student readiness subjects in pursuing the goals Jaymar Sorza

S THE OLDEST university in the region, Central Luzon State University strives to keep their pace as leaders by pursuing international linkages. Seven University Supreme Student Council (USSC) officers together with Vice President for Academic Affairs Dr. Renato Reyes, former Dean of Students Prof. Ernesto Jimenez, Jr., and USSC Adviser Engr. Adorable Pineda flew to Japan on October 30 to November 2, 2019 to pursue partnership with University of Tsukuba. Partnership with Universities in Japan The university already finished the Memorandum of Agreement (MOA) with University of Tsukuba last

September 2019 which led to the formal meet-up of the student leaders from both universities to discuss their plan of action. Initially, CLSU plans to invite the n ew l y- re co g n i ze d partner university to the University Week this April and let the Japanese students experience Filipino culture. More so, as a research university, an academic research conference is foreseen as a great opportunity to exchange ideas between the two universities. Meanwhile, in Tamagawa University, the drafting of MOA has already started which includes the plans for partnership, student engagement, a c a d e m i c cooperation, research and publication, and

f CLSUCollegianOfficial | t@KuleOfficial

internship programs (see in sidebar #1).

Plan for Internationalization With the vision to achieve internationalization, Dr. Reyes initiated a visit to Japan, particularly the University of Tsukuba, and formed a bond with the institution to accommodate future activities that could benefit the university. Dr. Reyes thought

that this is the time CLSU should go beyond traditional and start to innovate. “If we talk about the region, we don’t talk about Central Luzon region anymore, but we talk about the ASEAN region,” he added. The establishment of this linkage will create more opportunities for the students in both institutions to learn through exchange

RAISE YOUR FLAG. Despite felling mix emotions, Angelo Paulo Mendoza, USSC Chair, proudly raises the University’s flag as he presents the USSC activities, support service, programs and budget to his fellow council officers from the University of Tsukaba, Japan.

PHOTO RETRIEVED FROM Dr. Reyes Facebook Page Page

TOMO LVI | BLG. III

NEWS

2019 Magazine Issue

EXORDIA. USSC officers of CLSU as well as the council officers of University of Tsukaba, exchange their introductory.

programs as the Vice President for Academic Affairs believed that CLSU should be developing global leaders. Moreover, he stressed that instead of joining Culture and the Arts Association of State Universities and Colleges (CAASUC) Cultural Festival and State Universities and Colleges (SUC) Olympics, it’s better

to invest more in international linkages because this wil open greater opportunities for the students, not just scholastically but in their career. “Ang sabi nila biased ako in terms of internationalization, pero ang totoo, iyon ang word in the next 50 years. Every higher education institution in the world, ang bibigkasin

SIDEBAR #1

CLSU’s Partnerships w/ Universities in Japan

University of Tsukaba 1 Chome-1-1 Tennodai, Tsukuba, Ibaraki 305-8577, JPN

Tamagawa University 6 Chome-1-1 Tamagawagakuen, Machida, Tokyo 194-8610, JPN

SNAP OF UNITY. University student councils of University of Tsakaba along with the USSC pose for a group photo as remark of their coherence.

nila ay about sa internationalization,” he emphasized. Preparation for the Goal Achieving this goal requires not just financial support but administrative support as stated by USSC Chairperson Angel Paulo Mendoza. “Kailangan kasi nito ng funding, lalo sa atin, limited lang ‘yung maibibigay na financial assistance na pupunta roon [for exchange programs] tapos hindi priority ng university ‘yon dahil inuuna ‘yung problema muna sa university mismo,” Mendoza explained. “Siguro two to three years, kaya na,” he added. As per Dr. Reyes, the students should be well-equipped academically in order to grab these opportunities that could benefit them personally and professionally. “In desire to make global leaders,

kailangan i-expose ang students sa ganito.” In addition to this, pushing through this internationalization would also expose local students of the university to other culture as they will take a big part in being the ‘studentbuddy’ of different exchange students, as well as imparting the culture of the country. *** Among different Universities

“

Colleges (SUCs) in the country, this was the first international activity recognized by the Commission on Higher Education (CHEd). This rings the attention of the CHEd International Affairs Staff (IAS) Director Atty. Lily Freida T. MacabangunMilla to expand this program to other ASEAN International Mobility for Students (AIMS).

the State and

If we talk about the region, we don’t talk about Central Luzon region anymore, but we talk about the ASEAN region. Vice President for Academic Affairs DR. RENATO REYES

PAGE DESIGN France Joseph Pascual & Kenneth Garcia | NEWS EDITOR Xyra Mae Alessandra Balay

3 clsucollegian@clsu.edu.com

KALBARYO AT PAKIKIPAGBUNO Christine Nicolas & Laurence Ramos

Isa na sa pinakamasakit na maaaring maranasan ng isang ama ang harap-harapang masilayan na nahihirapan ang mga anak niya habang wala siyang ibang magawa maliban sa umiyak. Hindi pa pumapatak ang edad sa apat na dekada ay maraming beses nang naranasan ni Edward Cantonjos, 38 taong gulang, o mas kilala bilang si ‘Tikboy’ ng Barangay Cabisuculan, Science City of Muñoz ang ganitong sitwasyon.

2019 Magazine Issue DEVCOMM

PHOTO Luis Castillo | PAGE DESIGN Mharween Earl Serrano

Pasanin Sa pagiging isang barangay tanod at pakikisaka binubuhay ni Tikboy ang kaniyang pamilya. Pilit na pinagkakasya niya ang sahod na 500 kada buwan at ang perang nababale o ang sweldong nakukuha ng mas maaga sa may-ari ng sakahang lupa upang mapunan ang pangangailangan nila. Dalawa na sa mga anak ni Tikboy ang kanilang naipaampon dahil sa hirap ng buhay, mas mabuti na raw ito dahil nakapag-aaral sila at nasa maayos na kalagayan. Hiwalay siya sa unang asawa at kasalukuyang katuwang sa buhay si Tessie Pubadora, 40 taong gulang, kapwa sila biniyayaan ng mga anak mula sa naunang naka-relasyon. Kulang na kulang para sa pamilyang may pitong tiyan na kailangang lamanan ang buwanang kinikita ni Tikboy kaya naman parati siyang nakaantabay sa mga maaaring sideline katulad ng construction. Ito na lamang ang alternatibo niyang solusyon kung sakaling isang araw ay kapusin muli sila o kung hindi siya makababale agad sa bukid sapagkat kadalasaâ&#x20AC;&#x2122;y tuwing pagkatapos ng sakahan sila pinasusweldo, apat na buwan ang isang sakahan kaya ito rin ang haba ng panahon na palilipasin nila. Ganito man ang sitwasyon, matiyaga niyang iginagapang ang pag-aaral ng dalawang anak na kasalukuyang nasa elementarya at ang pangangailangan ng mga mas nakababatang kapatid nila lalo na yaong sanggol na sampung buwan pa lamang.

DEVCOMM EDITOR Christine Mae Nicolas

2019 Magazine Issue DEVCOMM

Kahirapan Ani Tikboy, masasabi niyang kabilang ang pamilya niya sa mga mahihirap na tao sa ating bansa. Patunay nito ang sitwasyon nila ngayon. Madalas na hindi nakakakain ng sapat at umaabot pa sa punto na kinakailangan pang lumiban ng mga anak niya sa klase upang magtrabaho sa tuwing wala nang maibigay si Tikboy na maibabaong pera o pagkain sa kanila patungo sa eskwelahan. Kape na bahagi ng agahan ng karamihan at asin na pampalasa sa mga lutuin o pantanggal ng lansa ng isda o karne ang madalas ulamin ng kanilang pamilya tuwing walang maipambili ng isda o hindi naman kaya ay wala pang mapipitas na gulay sa kanilang bakuran. Isa rin sa diskarte ni Tikboy ang pakikipagpalit sa ibang tao, tuwing may sumusobrang bigas ang pamilya niya ay iniaalok ito ni Tikboy sa iba kapalit ng ulam na mayroon sila. Sa ganitong pamamaraan, kahit paano’y nagkakaroon ang pamilya nila ng pagkakataon na makatikim ng masasarap na ulam at ibang lasa na hindi nila makayanang bilihin sa kakaunting pera na mayroon sila. Aminado si Tikboy na naghahangad siya na mahainan ng masasarap na pagkain ang pamilya, ngunit para sa tulad nilang mahihirap, ang makakain ng tatlong beses kada araw ay sapat na. Huwag lang makadinig ng kumakalam na sikmura ay kuntento na sila. “Minsan kapag nakikita ko yung mga anak ko na parang gustong bumili ng ice cream pero hindi ko mabilan ay mas lalo akong nakokonsensya,” ani Tikboy.

Diskarte Kabi-kabilang utang din ang nagsasalba sa kanilang pamilya katulad ng mayorya ng populasyon sa bansa. Hindi ito maiiwasan lalo na at kabi-kabila rin ang gastusin na kanilang kinahaharap dulot na rin ng dami ng anak na mayroon si Tikboy at sa dami rin ng anak ni Tessie na kaniyang pangalawang asawa. Dagdag pa riyan ang mga hindi inaasahan na biglaang bayarin na hindi napaglalaanan ng halaga sapagkat sa pambili ng pagkain pa lamang ay kinakapos na sila. Malaking tulong bagamat mapanganib ang pag-utang lalo na tuwing dumadating ang araw ng paniningil at wala pang maibabayad kung hindi ang salitang ‘pasensya’. Ganito kung tanawin nila Tikboy ang pag-utang sa mga tindahan man, kamag-anak, kapitbahay, o sa mga taong hindi nila personal na kakilala.

“Aaminin ko na hindi ako nagplano sa pamilya. Nakita mo naman yang mga anak ko sunod sunod sila, isa yun sa mga pagkakamali ko tsaka sobrang taas ng mga bilihin ngayon dagdag ‘yun sa nagpapahirap sakin”, sambit ni Tikboy. 2019 Magazine Issue DEVCOMM

PAGE DESIGN Mharween Earl Serrano

Suporta â&#x20AC;&#x153;Hindi ako pamilyar diyan sa sinabi mo pero nakikita ko naman na may ginagawa ang bansa natin pati na ang pamahalaan upang magawa ito o maging maayos ang mga mithiin, â&#x20AC;? tugon ni Tikboy nang tanungin kung batid niya ang layunin ng Sustainable Development Goals. Kabilang ang Pantawid Pamilyang Pilipino Program o 4Ps na ipinatutupad ng pamahalaan sa tinutukoy ni Tikboy na nakikita niyang ginagawa ng bansa sapagkat siya mismo ay nakatatanggap ng benepisyo mula rito. Tuwing ikalawang buwan kung sila ay abutan ng tulong pinansyal, gayunpaman, hindi pa rin ito nagiging sapat sa pangkain ng kaniyang pamilya.

Kung kalusugan naman umano ang usapin, malaking tulong ang mga libreng gamot at konsultasyon sa kanilang lugar sapagkat wala rin sa naka-planong budget ng pamilya nila ang nakalaan kung sakaling may magkakasakit. Kung may pagkakataon naman na may naitatabi silang pera ay hindi pa rin ito sa kalusugan napupunta, sa halip itoâ&#x20AC;&#x2122;y nailalaan sa pambili ng makakain ng pamilya. Naibahagi rin ni Tikboy ang naikukwento ng kanyang mga anak ukol sa minsang pagpapakain sa kanila ng lugaw at sopas sa paaralan mula umano sa isang organisasyon na kabilang sa local government unit. Ngunit, maliban sa mga ito ay wala na silang iba pang nakikita na proyekto upang maibsan ang kahirapan at kagutuman sa bansa.

Kalutasan Walang tiyak na solusyon upang masugpo ang kahirapan at malabong magkaroon ng kahit isang mabisang paraan kung ang mga ideya at opinyon ay walang tuwid na puntong tinatahak at pinatutunguhan. Magkakaiba ng kalagayan maging ng karanasan ang bawat indibidwal na siyang dahilan kung bakit hindi angkop ang solusyon ng isa sa pangmaramihan. Samakatuwid, maraming bagay ang kailangang ikonsidera ng ating pamahalaan sa paglikha ng mga programang naglalayong matulungan ang mga kababayan natin na nasa laylayan. Ngunit higit pa rito, mas kailangan ng bawat mamamayan na maging maparaan at magpursigi upang maiahon sa kahirapan ang kanilang sarili at pamilya nang hindi na umaasa pa sa tulong na iaabot sa kanila. DEVCOMM EDITOR Christine Mae Nicolas | PHOTO Luis Castillo

2019 Magazine Issue DEVCOMM

Tungo sa Ligtas at Panatag na Buhay Jerome Christhopher Mendoza & Donna Mae Mana

Hindi maitatanggi sa panahon ngayon ang malawakang pagsulong ng iba’t- ibang pananaliksik hinggil sa aspetong pangkalusugan. Sa kabila nito, kung may mga bansa na nasa rurok na ng pagpapalaganap ng mga adhikaing may kinalaman dito, mayroon pa ring mga bansang naiiwan sa pagkamit ng mga layuning may kaugnayan sa kalusugan. Isang malaking hamon ang pagtiyak ng maayos na kalusugan at kapakanan ng bawat-isa, kaakibat din nito ang pagbibigay ng serbisyong nararapat para sa lahat, kung kaya’t matinding responsibilidad ang nakaatang sa mga taong may sapat na kakayahan upang matugunan ang pangangailangan na ito. Pangkalusugan Isa ang CLSU Infirmary sa mga institusyon sa unibersidad na may pangunahing layunin na makapag-bigay ng serbisyong pangkalusugan para sa lahat. Si Felix, ‘di tunay na pangalan, first year student, ay isa sa libo-libong mga estudyante ng CLSU na nabigyang tulong na ng nasabing institusyon.

2019 Magazine Issue DEVCOMM

Agad na nagtungo si Felix sa Infirmary nang minsang nakaranas siya ng matinding lagnat at pananakit ng katawan, dito nakumpirma ang pagkakaroon niya ng dengue na naging dahilan ng isang linggong pagkaconfine nito. Ayon kay Felix, maayos na natugunan ang kaniyang mga pangangailangan lalo na kapag dumarating sa punto na bumababa ang kaniyang platelet count. “Naging maayos ang pag-a-assist sa akin ng mga tauhan ng Infirmary. Timely nilang ino-observe ang kalagayan ko kung bumababa ba o tumataas na yung platelet count ko.” Dagdag pa ni Felix, sinabi niya rin na nangangailangan ng pagsasaayos ang mga pasilidad ng CLSU Infirmary. “Sa mismong room kung saan ako naconfine, marami ring mga lamok ang nakapasok at namumerwisyo.” Ayon sa Sustainable Development Goals, isa sa mga adhikain na dapat maisakatuparan upang makapagbigay ng serbisyong

pangkalusugang akma para sa lahat ay ang pagkakaroon ng maayos na pasilidad. Sa darating na 2030, nakasaad sa Agenda for Sustainable Development ang layuning makamit ang universal health coverage, kung saan nakapaloob dito ang financial risk protection, access to quality essential health-care services at access to safe, effective, quality and affordable essential medicines and vaccines for all. Samantala, naaalarma naman ng sari-saring balita na kumakalat tungkol sa mga isyu kaugnay ng kalusugan ang mga mamamayan na nagdudulot ng takot at pagkabahala kung paano nila mapananatiling malusog at ligtas ang kanilang mga sarili. Sa kasalukuyan, ang COVID-19 o Corona Virus Disease 2019 na nagmula sa Wuhan, probinsya ng Hubei, China, ay lubhang nagdudulot ng pangamba sa lahat kung

saan mayroon ng libolibong kumpirmadong kaso sa mga karatig lugar ng nasabing bansa kabilang na ang Pilipinas. Ayon sa World Health Organization (WHO), ang Coronavirus (CoV) ay isang malaking pamilya ng mga virus na nagdudulot ng mga sakit gaya ng lagnat, ubo, sipon, at maging malalalang sakit katulad ng Middle East Respiratory Syndrome (MERS-CoV), Severe Acute Respiratory Syndrome (SARSCoV) at ang COVID-19 na isang bagong tuklas ng virus. Kaugnay pa rito, dahil sa mabilis na pag-unlad ng teknolohiya at ang pagkauso ng mga social media sa iba’t- ibang plataporma, mabilis ding naikakalat ang mga impormasyon at balita,

GRAPHICS John Marius Mamaril | PAGE DESIGN France Joseph Pascual

â&#x20AC;&#x153;

Naging maayos ang pag-a-assist sa akin ng mga tauhan ng Infirmary. Timely nilang ino-observe ang kalagayan ko kung bumababa ba o tumataas na yung platelet count ko FELIX, ESTUDYANTE, DATING DENGUE PATIENT

at isa na rito ang mga health-related news. â&#x20AC;&#x153;If you are an intelligent viewer sa FB, aalamin mo muna yung content bago mo i-forward,â&#x20AC;? paalala ni Dr. Emily Ruiz-Jacinto, head doctor ng CLSU Infirmary, sa mga estudyante upang maiwasan ang pagkalat ng mga maling balita na nagdudulot ng pagkatakot sa lahat. Pangkapakanan Hindi rin maitatanggi na hindi lamang pampisikal na pangkalusugan ang idinaraing ng mga magaaral ng unibersidad. Kadalasan, mas marami pa ang

nakararanas ng problemang pang-emosyonal at mental ngunit pinipili nilang sarilinin at hindi ipinaparating sa tamang kinauukulan. Ang Office of the Student Affairs (OSA) ay isa sa mga institusyon ng unibersidad na nagbibigay suporta at konseho sa mga estudyanteng may kinahaharap na personal na mga suliranin sa buhay. Ayon sa datos mula sa opisina, humigit kumulang 20 mag-aaral ang nagpupunta sa kanilang tanggapan upang magpakonseho kada buwan. Sa dumaraming kaso ng mga mag-aaral na nais makatanggap ng serbiyo ng OSA, nag-implementa sila ng mga aktibidad kung saan naglalayon ang mga ito na mabigyang tulong ang mga mag-aaral para mapabuti ang kanilang mental at emosyonal na estado sa buhay. Ayon kay A l e x i s

DEVCOMM EDITOR Christine Mae Nicolas

Ramirez, Unit Head ng Guidance Service Unit, nais nilang makialam ang lahat sa kanilang mga aktibidades: estudyante, guro, manggagawa, at iba pa upang mahasa ang kanilang self-awareness, self-reliance, decisionmaking, at communication skills. Nakapaloob sa kanilang programa ang pagtataguyod ng guidance office sa lahat ng mga kolehiyo sa unibersidad, pagpapalaganap ng dorm activities, pagkakaroon ng councilor-in-charge sa infirmary, paglilikha ng brain break activities, at pagkakaroon ng frontliners. Sinabi rin ni Ramirez na ang pagtatago o pagkikimkim ng nararamdaman at problema ay maaaring maging sanhi ng depresyon at maging resulta ng suicide. Ayon sa World Health Organization, ang suicide ay pangalawang sanhi ng pagkamatay ng mga taong edad 15 hanggang 29 sa buong mundo, na kadalasan ay nakakaranas ng depresyon

o pagkabalisa. Kaya, nais ng opisina na lahat ng mga mag-aaral na mayroong idinaraing at nararanasang problemang pang-emosyonal at mental ay kumatok lamang sa kanilang tanggapan. Kanila raw itong diringgin at bibigyan ng solusyon sa abot ng kanilang makakaya. Pagkamit Pinagsama-samang pagsusumikap ang kailangan upang makamtan ang universal health coverage at para mabigyan ng access sa ligtas, epektibo, at abotkayang medisina at bakuna ang lahat, at mahalaga rin na mabigyang pansin at suporta ang estado at kalagayan ng bawat magaaral sa unibersidad. Sa pamamagitan ng CLSU Infirmary at Office of Student Affairs, ang pagpapalaganap at pagpapatupad ng mga pangunahing pangangailangan ng mga residente ng CLSU ay masasabing nakararanas ng progreso, ngunit hindi pa rin mawawala ang hamon upang mas maging ligtas at panatag ang kalusugan at kapakanan ng bawat isa.

2019 Magazine Issue DEVCOMM

PAG-USBONG NG MAKABAGONG TEKNOLOHIYA

Alternatibong Paraan sa Suliranin sa Enerhiya Trebor Bervick Jared Boado & Krischelle Lim

2019 Magazine Issue DEVCOMM

PHOTO Krischelle Lim | PAGE DESIGN France Joseph Pascual

DEVCOMM EDITOR Christine Mae Nicolas

2019 Magazine Issue DEVCOMM

Sa mundong patuloy ang pagdami ng populasyon, nangangahulugan ito ng pagdami ng pangangailangan at konsumo. Ngunit dahil sa limitasyon sa suplay, pagsubok ang pagkakaroon ng mga alternatibong pagkukunan. PROBLEMA Sa kasalukuyan, isa ang kuryente sa mahahalagang aspeto ng pamumuhay ng tao. Ang pinakamalaking bahagdan ng kuryente ay mula sa coal power plants na nangangailangan ng langis sa produksyon ng kuryente. Ngunit sa panahon ngayon, unti-unti nang nauubos ang langis kung kaya’t mahalaga na humanap at gumamit ng renewable energy sources upang masustentuhan ang pangangailangan ng mundo. Ayon sa datos ng United Nations (UN) noong 2017, tumaas ang global electrification rate sa 89% mula sa 83% noong 2010. Gayunpaman mayroon pa ring humigit kumulang 800 million na tao ang walang access sa kuryente (tignan sa sidebar #1).

2019 Magazine Issue DEVCOMM

Sa Pilipinas, bagama’t umuunlad na, marami pa ring tao ang walang kuryente sa kadahilanang hirap abutin ng transmission lines na mula sa grid ang mga liblib na lugar sa bansa. Isa pa, karamihan ng suplay ng kuryente ay mula pa rin sa coal-powered power plants kung kaya naman magiging mas mahal ang presyo nito kung ibebenta sa mga lugar na malalayo sa bayan dahil sa transmission charges na ipapatong sa mga kumokonsumo. Bagama’t mayroon, hindi pa rin ganoon kalaganap ang paggamit ng renewable energy sources sa mga baryo na malalayo sa siyudad. Dagdag pa sa mga problemang ito ay ang naidudulot nito sa polusyon. Mula sa generation hanggang sa transmission at consumption, nagkakaroon ng carbon footprint

emissions ang electric systems dahil sa maling paggawa at pagkonsumo. Sa katunayan, mas mabilis na tumataas ang polusyon sa pagtungtong ng 21st century dahil na rin sa bilis ng teknolohiya. Ngayon, kabi-kabila na ang aksyon upang mapababa ito nang hindi isinasakripisyo ang teknolohiyang mayroon ang tao. SOLUSYON Renewable Energy (RE) ang isa sa pinakaakma na paraan upang maggenerate ng kuryente sa mas mababang pollution emissions. Sa Pilipinas, 25% ng kabuuang suplay ng kuryente noong 2017 ay nagmula sa mga renewable energy sources (tignan sa sidebar #2). Ayon sa datos ng Department of Science and Technology, ang mga ito

SIDEBAR #1

800 MILLION WALANG ACCESS SA KURYENTE

SOURCE https://www.iea.org/reports/sdg7-data-and-projections/access-to-electricity

ay ang geothermal energy (44.3%), hydropower (41.5%), solar (5.2%), wind (4.7%), at biomass (4.4%). Sa kabuuan nag produce ito ng 23.19 megawatt-hour (Mwh) mas mataas ng 5.5% kaysa noong 2016 (tignan sa sidebar #3). Nagsimula na rin ang pag-unlad ng solar energy sa Pilipinas. Unti-unti nang nagbubukas ang pinto sa industriya ng solar energy production. Isa ang CLSU sa mga nakiisa sa ganitong aksyon. “We will only buy from a renewable source of power,” ito ang mga salitang nagpapanalo sa CLSU sa bidding ng First Gen Energy Solutions kung kaya sila ang napili bilang partners. Noong 2019 nagsimula ang first stage ng kasunduan sa pagitan ng CLSU at First Gen Energy Solutions kung saan nagkabit ng solar panels sa iba’t-ibang lugar sa CLSU gaya ng CLIRDEC, College of Agriculture, Development Communication Building, Auditorium at iba pa. Sa kabuuan, nakakaproduce ang lahat ng panels ng 970 kilowatts na malaking tulong upang bawasan ang kuryenteng kinokunsumo mula sa grid. “The amount of SIDEBAR #2

25%

2017 KABUUANG SUPLAY NG KURYENTE MULA SA RENEWABLE ENERGY SOURCE SOURCE Department of Science and Technology (DOST)

PHOTO Krischelle Lim | PAGE DESIGN France Joseph Pascual

SIDEBAR #3

4.4%

BIOMASS

44.3%

41.5%

HYDROPOWER

5.2% SOLAR

GEOTHERMAL

“

“Nakakatulong ito sa pagbawas ng kuryente ng unibersidad dahil sa mga nagbabadyang pag-i-improve ng state of the art facility ng institusyon na kung saan ay nangangailangan ng mataas na enerhiya upang mapanatili,” Februaran Malunay BS Agriculture

4.7% WIND

renewable energy that we have to sell is very limited, that’s why we have to be very selective to who we give it to,” wika ni Mr. Carlo Vera, vice president ng First Gen energy solutions nang tanungin kung paanong CLSU ang napili nila. Dagdag pa nya na nangibabaw ang CLSU dahil sa kagustuhan nito ng mga sustainable sources ng kuryente. Natapos ang installation ng solar panels nitong January ngunit mula December pa lamang ay nagagamit na ang mga naunang panels na naikabit. PATUNGUHAN Ang tunguhin ng partnership na ito ay upang maging smart university ang CLSU dahil sa mga oras na magkakaroon ng malawakang black out o

DEVCOMM EDITOR Christine Mae Nicolas

sakuna, mayroon pa ring magagamit na kuryente ang CLSU. “Syempre okay na okay alam mo naman kapag nag brownout samin karaniwang nagka-cancel ng klase kasi syempre kuryente is life lalo na sa may mga laboratory,” wika ni Denzen Diaz, estudyante ng BS Information Technology. Gayundin ang tingin ni Prof. Nemesio Macabale na magandang move at malaking tulong ito sa CLSU upang maabot ang goal nito na maging smart university sa mga susunod na taon. Sa kasalukuyan, Phase 1 pa lamang ito ng kasunduan at sa mga susunod na phases ng proyekto, mas itataas ang usability nito kung saan magkakaroon ng generator na maaaring pag-imbakan ng mga hindi nagagamit na kuryente. Isa pang napagkasunduan ay ang pagsasaayos ng power system kung saan ang mga sumusobra o hindi nagagamit na kuryente ay maipupunta sa mga buildings na nangangailangan nito. “Nakakatulong ito sa pagbawas ng kuryenteng unibersidad dahil sa mga nagbabadyang pag-iimprove ng state of the art facility ng institusyon na kung saan ay nangangailangan ng mataas na enerhiya upang mapanatili,” sagot naman ni Februaran Malunay, BS Agriculture student. Dagdag pa niya na malaking tulong din

= 23.17 MwH (Megawatt-Hour)

SOURCE DOST, 2016 ito sa kalikasan at mas magiging maganda kung maipapaabot ito sa mga dormitoryo upang mabawasan ang gastos ng mga residente. Sa katunayan, ang mga solar panels na ikinabit sa CLSU ay katumbas ng pagtatanim ng sampung puno kada araw na malaking hakbang tungo sa pagkakaroon ng malinis at ligtas na produksyon ng enerhiya. Malaki ang magiging tulong ng mga solar panels na ikinabit sa ilang mga imprastraktura sa loob ng CLSU. Hindi lamang nito mapabababa ang konsumo ng kuryente mula sa grid, mas mapaiigting din nito ang magandang kaisipan tungo sa ‘sustainable development’ na isa sa pangunahing layunin ng unibersidad. *** Sa panahon ngayon, isa na marahil ang problema sa enerhiya sa mabigat na problemang kinakaharap. Kung hindi makikiisa ang mga tao o mismong komunidad bilang simula ng dahan-dahang pagbabago, magiging malabo nang maibsan pa ang mga susunod na mas mabigat na suliraning parating. Sa patuloy na pagusbong ng makabagong teknolohiya, hudyat ito para makiisa ang lahat upang mapalago ang kani-kaniyang kaalaman tungo sa mas kalidad na kinabukasan. 2019 Magazine Issue DEVCOMM

Ibabaw NG LUPA

Millen Angeline Garcia

Agrikultura ang pinagmumulan ng mga pagkaing inilalaman sa sikmura ng mga tao magmula noon at agrikultura pa rin ang pangunahing kabuhayan ng halos tatlong bilyong tao sa buong mundo hanggang sa kasalukuyan.

PANGANGALAGA sa nangangalaga Lenilyn Murayag

Gaya ng mga yamang nakukubli sa ilalim ng tubig, and isang indibidwal na hindi nakakukuha ng sapat na pahinga at angkop na pangangalaga ay untiunti ring mapapagod at mawawala. 2019 Magazine Issue DEVCOMM

Suliranin Sa loob ng mahabang panahon ay binuo ng 7,107 isla ang Pilipinas na naging isa sa mga pagkakakilanlan nito, subalit hindi pa rin maipagkakaila na nanaig ang pagiging gipit sa usaping pinansyal

PHOTO Luis Castillo | PAGE DESIGN France Joseph Pascual

Batay sa 2012 Bureau of Agricultural Statistics, 12 milyong Pilipino, 33 porsiyento ng labor force ng bansa, a n g nabibigyan n g kabuhayan ng sektor ng agrikultura. Kabilang si Romeo Domingo, 49 taong gulang, sa 12 milyong Pilipino na kinagisnan ang hanapbuhay na may kinalaman sa agrikultura. Sa Kabuhayan “Hanggang kaya ko, dito ako,” saad ni Mang Romeo. Araw-araw sa

at paghihikahos ng mga mamamayan ng bansa. Maliit na oportunidad pa rin ang naipagkakaloob sa mga manggagawang Pilipino kahit na isa sila sa mga may malaking ambag sa pag-unlad ng bansa. Nakapaga-ambag din ang mga manggagawa sa pagtamo ng mga pagkilala dahil sa mga produkto ng bansa tulad na lamang ng mga isda at iba

pang uri ng yamang mineral. Sa nakalipas na dekada, naitalang pinakahirap mula sa siyam na pangunahing sektor sa bansa ang pangingisda, kung saan mayroon itong poverty incidence na 41.4 % ayon sa 2009 Poverty Incidence for Basic Sectors report of the National Statistical Coordination Board. T a o n g 2010, naitalang nakapagbigay ng trabaho ang fisheries at aquaculture sa halos

DEVCOMM EDITOR Christine Mae Nicolas

mahigit sampung taong pagiging pahinante ni Mang Romeo sa Philippine Carabao Center (PCC), hindi niya kailanman naisip na sunggaban ang ibang trabahong iniaalok sa kanya. Siya at ang kaniyang mga kasamahan ay kuntento sa kanilang trabaho bilang mga pahinante at tauhan sa paggawa ng organikong pataba. “Maski bigyan ako ng offer, pipirmis at pipirmis na ako dito sa pinagtatrabahuhan ko na’to. Dito kasi walang utusan. Basta gusto mong magpahinga, magpahinga ka. Nasa’yo ang pera at oras,” dagdag pa niya. Kuwento ni Mang Romeo, pinag-giikan na ipa at dumi o manure ng mga alagang kalabaw ng kumpanya na dinudurog sa pamamagitan ng kamay ang kanilang pinaghahalo upang maging pataba.

Matapos paghaluhaluin, kanila itong iiimbak at matapos ang ilang araw, isisilid nila ang organikong pataba sa mga sako. Ang prosesong ito, ayon kay Mang Romeo, ay tinatawag na pagpaplot. Bawat sako ng patabang mabubuhat ay katumbas ng karagdagang kitang ma-iuuwi ni Mang Romeo at kaniyang mga kasamahan para sa kanikaniyang pamilya. Pangkaraniwan, pumapatak sa pitong piso ang kada sakong mabubuhat nila. Kumikita sila ng 1,400 na piso sa 200 sakong mabubuhat nila sa isang araw na pinaghahatian nilang apat. Bawat ay may ma-iuuwing tatlong daan at limampung piso sa kani-kaniyang pamilya. Dagdag pa ni Mang Romeo, mas malaki ang kita kung mas sisipagan at bibilisan sa

pagbubuhat ngunit kung tatamad-tamad ay pirmis lamang ang kita. Bukod sa pagagawa ng organikong pataba, pahinante si Mang Romeo na nagbabyahe ng pataba, palay at iba’tibang klase ng bigas tulad ng brown rice, red rice at kung minsan ay black rice. Idinadala ang mga suplay na ito sa piling lugar lamang tulad ng Dagupan at Maynila. Hindi man arawaraw may byahe, tiyak pa rin ang kita na matatanggap ni Mang Romeo bilang isang permanenteng empleyado na nakatatanggap ng karampatang benepisyo tulad na lamang ng Philhealth, Pag-ibig at Social Security System.

1.5 milyong indibidwal sa bansa at nakapagambag ang industriya ng pangingisda ng tinatayang 1.8 % sa Gross Domestric Product ng bansa noong 2012. Nito lamang 2019, naiulat ng Philippine Statistics Authority na nasa 990.14 libong metric tons ang produksyon ng isda sa kalagitnaan ng taon na mas mataas ng 1.8% noong 2018 na nakapagtala lamang ng 972.71

libong metric tons. Bagaman kasalukuyan nang napalolooban ng 7, 641 isla ang Pilipinas matapos makumpirma ng National Mapping and Resource Information Authority na nadagdagan ng 534 ang bilang ng mga isla, wala pa ring katiyakan ang katugunan ng oportunidad para sa mga manggagawa ng walang maisasaalangalang, indibidwal man o mga kasangkapan.

Tugon Ang pagkakaroon ng mga taong naitalaga at patuloy na maitatalaga upang mapangalagaan ang mga yamang mineral tulad ng isda ay isang kasagutan hindi lamang upang maproteksyunan ang mga ito kung hindi nang patuloy na makapagbigay oportunidad sa mga manggagawa. Isa si Edgar Asunsion, 47 taong gulang, sa

2019 Magazine Issue DEVCOMM

Sa Pamilya Biyudo na si Mang Romeo matapos dapuan ng leukemia ang kaniyang asawa at pumanaw noong 2006. Nakatuon na lamang ang pansin niya sa kaniyang dalawang anak na babae at lalo na sa kaniyang dalawang apo na parehong babae na labis niyang kinagigiliwan. Ang kinikita niya ay inilalaan niya para sa mga ito at

“

Hindi na siguro [ako aalis dito kahit may ibang oportunidad]. Okay na ako dito. Masaya na. Administrative Aid 1 sa FAC EDGAR ASUNSION

Hindi alintana ni Edgar ang pagod at pawis na kakambal ng buong maghapong pagtatrabaho upang matugunan ang pangangailangan ng kaniyang pamilya sa araw-araw. Nakabatay sa i-uutos ng projectin-charge ang mga gawain ng tulad ni

Edgar, ngunit sinaad niya na kabilang sa mga gampanin niya na isang Administrative Aid 1 ang pagmimentina at paglilinis ng mga pasilidad sa Freshwater Aquaculture Center (FAC). Bukod pa rito, siya rin at ang kanyang mga kasamahan ang nangangalaga sa mga isdang naroon upang paramihin at kalaunan ay maidala sa mass production. Hindi naging mahirap para kay Edgar na mapasok sa ganitong trabaho bagaman pagiging drayber sa Maynila ang nauna niyang naging pangkabuhayan. Gayunpaman, ayon sa kanya, nang magdesisyon siyang maging manggagawa sa kasalukuyan niyang pinagtatrabahuhan,

2019 Magazine Issue DEVCOMM

pagiging drayber din sana ang nais niya, at dahil wala namang bakanteng posisyon noong panahon ng kanyang pag-a-apply ay sa gawaing pangfield siya naitalaga. Ang labinlimang taon niyang pagseserbisyo at pangangalaga sa mga isda ang patunay ng kaniyang kasipagan sa nakalipas na higit isang dekada. Sa pagbabahagi, sinabi niya na tulungtulong sila sa panahon ng pag-ha-harvest at dinadala ito sa fishpond ng mass production upang makapagprodyus naman ng para sa fingerlings na may dalawang klase: ang hatchery at grow out. Nakalaan ang hatchery para sa mga magsasakang mayroong fishpond kung saan mabibili sa halagang tatlong piso ang isang fingerling.

sa pang-araw-araw na pangangailangan nila na sumasapat naman ayon sa kanya. Sa loob ng 14 na taon na pangungulila sa asawa, ang kasiyahan ng mga apo ang kaniyang pamatid ng pagod. Sa isang dakot na baryang ibibigay ni Mang Romeo sa mga ito, labis na ang tuwa ng mga apo na siya ring nakapagpapangiti sa kaniya. ” ‘Yung mga apo ko nagsasalita na, nahuhunta na. Sabi nga sa akin, lolo penge ngang pe [pera] mo.

Dagdag pa, ang grow out naman ay ipinagbibili ng rekta at per kilo sa palengke. Samantala, nakadepende sa panahon ang dami ng produksiyon ng mga isda dahil nakaaapekto rin ang pabago-bagong klima tulad ng paginit at paglamig. Aniya, buwan ng Marso ang mainam na panahon ng produksyon. Benepisyo Tuwing kinsenas at huling araw ng buwan sumasahod si Edgar ng mahigit 11,000 bukod pa ang sa dalawang libong piso na kanyang natatanggap bilang allowance na siyang ipinagkakaloob ng CLSU sa mga manggagawang tulad niya. Ayon kay Edgar, nakikita niyang sumasapat ang kanyang kinikita para sa araw-araw na gastusin at pangangailangan

Bibigyan ko ng papel [hindi barya], itatapon pero bigyan mo ng piso, tuwang-tuwa,” kwento ni Mang Romeo. Paminsan-minsan, naglalaan din siya para sa mga kasamahan s a trabaho n a kapamilya na rin ang kaniyang turing.

nilang mag-ama at maging ang kanyang ina na kasama niyang naninirahan sa Lupao, Nueva Ecija. Hiwalayan man sa asawa ay buong tatag pa ring nagsusumikap si Edgar para sa supling na umaasa sa kanya. Bagamat walang natatanggap na dagdag pasahod sa mga overtime kung mayroon man, kumpleto naman ang mga benepisyong nakukuha ng mga manggagawa na nakalaan para sa kanilang kaligtasan tulad ng Philhealth, Pag-ibig at Social Security System ayon kay Edgar. “Mula nang pumasok kami dito, parang kwan na lang ‘yung overtime namin, parang pakuwenselo na lang. Kahit walang [dagdag] bayad, [kikilos kami],” saad niya. Gayunpaman,

PHOTO Luis Castillo | PAGE DESIGN France Joseph Pascual

“

Hanggang kaya ko, dito ako [sa Philippine Carabao Center]. Pahinante sa PCC ROMEO DOMINGO

Kuwento niya, siya ang itinuturing na lider ng grupo dahil sa kanilang lahat, siya lamang ang permanente. Sa tuwing m a y karagdagang sahod, sagot ni Mang Romeo ang pagsasalusaluhan nilang inumin pagkatapos ng trabaho sa hapon. Kung wala naman ay mag-aambagan sila upang makabili ng mapagsasaluhan.

sinabi ni Edgar na nakatatanggap din sila ng bonus sa tuwing kapaskuhan at mayroon ding 13th month pay. Resulta Sa tulad ni Edgar na maikokonsidera rin bilang “bread winner” ng pamilya, malaking bagay na sumasapat ang kaniyang sahod at maayos na nakatatanggap ng mga kaukulang seguridad bilang manggagawa. Hindi na baleng maghapon ang pagbabanat ng buto at pagbibilad sa matinding sikat ng araw kung ang kapalit naman nito ay mataas na antas ng serbisyo at wastong benepisyo. “Hindi na siguro [ako

aalis dito kahit may ibang oportunidad]. Okay na ako dito. Masaya na,” sambit ni Edgar. “Kumbaga eto na ‘yung nakagisnan kong trabaho,” dagdag pa niya. Maaaring hindi ito ang pinangarap na trabaho ni Edgar, ngunit dahil patuloy niyang nakikita ang tunay na kahalagahan ng kanyang ginagawa, hindi mahirap para sa tulad niya na mas maging pursigo. Gayundin, nagiging mas madali sa kaniya na salubungin ng masigla ang bawat araw niya bilang ama ng tahanan at bilang

DEVCOMM EDITOR Christine Mae Nicolas

Sa Kalikasan Hindi man lingid sa kaalaman ni Mang Romeo ang patungkol sa Sustainable Development Goals o SDG, ang trabahong ginagawa niya ay may malaking ambag para sa katuparan ng layuning ito. “Protect, restore and promote sustainable use of terrestrial ecosystems, sustainably manage forests, combat desertification, and halt and reverse land degradation and halt biodiversity loss,” ito ang nakasaad sa SDG No. 15 o Life on Land. Malinaw na saklaw ng layunin nito ang sektor ng agrikultura na pangunahing kabuhayan ng bansa. Isa si Mang Romeo sa milyunmilyong Pilipino na nakatutulong sa katuparan ng mga layuning ito kahit na

isang manggagawang Pilipino. Hindi na rin niya nakikitang hakbang ang paghahanap pa ng iba pang mapagkukuhanan ng pang-arawaraw lalo na at hindi naman kinukulang ang kanyang kita at maayos ang trato at pagpapahalaga sa kanila. Samantala, malinaw na isinasaad ng Sustainable Development Goals (SDG) No.14 na ang pangangalaga at maingat na paggamit sa mga yamang mineral na

hindi nila batid. Ang trabaho niya na paggawa ng organikong pataba ay napakabisang paraan upang labanan ang suliranin pagdating sa kawalan ng sustansiya ng mga lupang taniman o desertification dahil sa paggamit ng patabang gawa sa mga nakasisirang kemikal at hindi organikong mga sangkap. Ang paglalagay ng organikong pataba ay makatutulong upang maibalik ang matatabang taniman. Maganda rin ang dulot nito sa mga pananim dahil pawang organiko ang mga sangkap nito. Tiyak na ligtas kainin at magagandang ani ang naibibigay sa paggamit ng organikong pataba. Kung walang mga kagaya ni Mang Romeo at kaniyang mga kasamahan,

walang mga taong magtitiyaga sa paggawa ng organikong mga pataba na labis na kinakailangan ng mga lupang sakahan sa bansa. Bibihira lamang ang mga tao na kuntento at masaya sa trabahong mayroon sila kahit hindi kalakihan ang kinikita. Isa lamang si Mang Romeo sa milyunmilyong Pilipinong manggagawa na kahit hindi lingid sa kaalaman ang SDG ay patuloy pa ring pinipili ang agrikultura kahit may mas malalaking oportunidad ang naka-abang. Maliit man kung ituring ang mga manggagawang kagaya niya, higit pa ring mas malaki ang naiaambag nila para sa ikauunlad ng kalikasan.

s i y a n g biyaya ng tubig para sa tuloy – tuloy na pagunlad. I s a n g patunay ang kwento ng mga tulad ni Edgar na patuloy na mapangangalagaan ang mga yamang mineral habang patuloy ring napangangalagaan ang mga indibidwal sa likod nito. 2019 Magazine Issue DEVCOMM

KASAYSAYAN • LATHALAIN

PAGTATAGPO NG KASAYSAYAN AT PANANAMPALATAYA Jaira Patricia Ebron & Hazel De Guzman

“

Sa kasalukuyan, daan daan pa ring mga deboto ang naniniwala sa mirakulosong kapangyarihan ng La Virgen Divina Pastora...

2019 Magazine Issue LATHALIAN

PHOTO Edwin Bobiles | PAGE DESIGN Mharween Earl Serrano

Panahon na ang naging patunay sa tatag at kasaysayan ng Parokya ng Tatlong Hari na siyang kinalalagyan ng imahe ng La Virgen Divina Pastora na matatagpuan sa siyudad ng Gapan, Nueva Ecija. Ito ay tinaguriang pinakamatanda at pinakamalaking parokya na naitatag noong panahon ng pananakop ng Kastila sa bansa. Mula pa noon, dalawang mahahalagang pista na ang taunang idinaraos sa Three Kings Parish. Ito ay ang Piyesta ng Tatlong Hari tuwing ika-anim ng Enero at Feast of the Virgin Mary na ginaganap naman tuwing unang araw ng Mayo. Bilang isang bayang kilala sa pagkakaroon ng malalim na pananampalataya at paniniwala sa relihiyon, nagpapatunay ang Parokya ng Tatlong Hari sa pamanang pananampalataya at relihiyon sa atin ng mga Kastila.

Kasaysayan ng Parokya Batay sa nasulat na kasaysayang matatagpuan sa mga espesyal na libro o booklet na nilalabas ng pamahalaan ng simbahan, ang gusaling matagal nang naging tahanan ng mananapalataya at maging ng ibaâ&#x20AC;&#x2122;t ibang indibidwal na mula pa sa ibang rehiyon ay itinatag noong 1856. Sa pangangasiwa ng mga Agustinong prayle na sina Francisco Laredo, Antonio Cornejo at Leonardo Laneza, naitayo ang simbahan na magpahanggang ngayon ay kinikilalang isa sa pinakamatandang simbahan sa bansa. Hango ang konsepto ng gusali sa disenyong bisentino na siyang gawa sa laryo at apog. Ang interyor naman ay nakasentro sa retablo o altar kung saan nakaluklok ang mga imahe ng Banal na Pamilya at ng Inang Divina Pastora. Sa kabila ng pagkasira ng palitada ng mga pader ng simbahan, napanatili pa rin ang engradeng larawan ng Banal na Trinidad sa simboryo nito. Ang larawan ay isa sa mga obra ni Isidoro Samonte noong 1900. Dala ng mayabong na kasaysayan, kultural at pangrelihiyong kabuluhan, idiniklara ng Catholic Bishops Conference of the Philippines (CBCP) bilang isang pambansang dambana ng La Virgen Divina Pastora ang Parokya noong Abril 26, 1986.

FEATURES EDITOR Lenilyn Murayag

2019 Magazine Issue LATHALAIN

Imahe ng Divina Pastora Ang imahe ng Divina Pastora, ayon sa mga kwento, ay unang pagmamay-ari ni DoĂąa Juana de la Cruz Valmonte. Siya ay anak ng unang gobernadorcillo ng Gapan. Tuluyang naging donasyon ng kanilang pamilya ang nabanggit na imahe sa Parokya noong idiniklara ito bilang pambansang dambana ng patron. Batay sa istorya, napanaginipan ni Dona Juana na nagpapasundo sa kanya ang Birheng Maria mula sa Espanya. Sa kanyang pagkabagabag, dali-daling kumunsulta si Valmonte sa isang Agustinong prayle noon sa Maynila. Bilang tugon, pinayuhan siya nito na bumili ng imahe

2019 Magazine Issue LATHALIAN

ng La Virgen Divina Pastora na walang pagaalinlangan naman niyang sinunod. Ang imahe ay tuluyang naidala sa bansa sa pamamagitan ng kalakalang Galyon at Acapulco noong 1700s. Sa pagdating nito ay nagsimulang magdiwang ang pamilyang Valmonte tuwing unang araw ng Mayo bilang pasasalamat para sa masaganang ani. Naging usap-usapan na rin ang mga mirakulong dala ng imahe na siyang naging dahilan ng pagsikat nito sa ibaâ&#x20AC;&#x2122;t ibang probinsya tulad ng Pangasinan, La Union, Ilocos, Abra, Cagayan, Isabela, Nueva Vizcaya, Bulacan, Bataan at Zambales.

Mga Kwento sa Paggawa ng Simbahan Marami man ang nalathala nang mga kwento kung paano tinayo ang simbahan, marami pa ring mamamayan ng siyudad ng Gapan ang naniniwala sa mga sinaunang kwento rito. Ang Three Kings Parish ay nasabi rin na may kakaibang taglay. Ayon sa ilang mga tagaGapan, hindi mga manggagawa ang mismong nagtayo ng simbahan at nagsimulang gumawa ng mga dingding nito. Nagkaroon umano ng

buhay ang mga gamit gaya ng mga martilyo, pako at lagari upang tuluyang gawin ang simbahan. May katotohanan man o wala ang mga nasabing kwento sa pagkakagawa ng simbahan, hindi pa rin maikaka-ila na nakadagdag buhay rin ito sa kasaysayan ng Three Kings Parish na siya ring pinapasa ng mga mamamayan sa kani-kanilang mga bisita.

Pinakinggang Dalangin Hindi lamang kilala bilang patron ng Gapan at Cabanatuan sa probinsya ng Nueva Ecija ang imahe ng La Virgen Divina Pastora dahil tanyag din ang imahe sa mga taong nagnanais na matupad ang kanilang mga hiling at mga dalangin sa buhay. Sa kasalukuyan, daan daan pa ring mga deboto ang naniniwala sa mirakulosong kapangyarihan ng La Virgen Divina Pastora at hindi ito ganoon kadaling mabubura sa kasaysayan hindi lamang ng Lungsod ng Gapan kung hindi pati na rin sa mga taong patuloy na naniniwala sa tinataglay ng La Virgen Divina Pastora. Kaakibat ng isang lugar hindi lamang ang mga istrukturang nakapalibot kung hindi pati na rin ang makasaysayang pook na matatagpuan dito.

2019 Magazine Issue LATHALAIN

SANDATAHAN • LATHALAIN

Higit pa sa Baril at Bala

H E R O E S

Jaymie Benemerito & Hazel De Guzman

Hindi na maituturing na bago ang pagkakaroon ng ilang base militar sa Pilipinas na anumang oras ay handang hawakan ang mga armas at isugal ang kanilang mga buhay para sa kapakanan ng nakararami. Sa matagal na panahong nakaranas ang bansa ng mga pananakop na umangkin na rin sa ilang bahagi ng kasaysayan at mga aralin. Kung kaya naging tugon na ang lubusang paghahandang isinisagawa ngayon ng mga pwersang sandatahan ng Pilipinas.

Ang Fort Ramon Magsaysay na matatagpuan sa lalawigan ng Nueva Ecija ay ang nagsisilbing tahanan sa 7th Infantry Division (71D) ng Militar o ang “Kaugnay.” Ito ang pangunahing namamahala sa mabilisang paglawak ng lakas-militar ng bansa. Halos lahat ng mga pagsasanay na isinisagawa ng ilan pang hukbong sandatahan ng Pilipinas ay rito idinaraos dahil na rin sa estilo at lokasyon ng Fort Magsaysay na isang malaking advantage laban sa mga nasa kabilang panig. Kasaysayan Itinatag ang Fort

Magsaysay noong Disyembre 10, 1995 sa pangunguna ni dating pangulong Ramon Magsaysay sa 73,000 hektarya ng lupa na noon ay tinutukoy na naka-sentro sa Laur, Palayan sa Nueva Ecija. Maituturing itong malawak kung ikukumpara sa ilan pang mga lugar pang-turismo na matatagpuan sa lalawigan. Mula noon ay naging pangunahing kampo na ito para sa mga pagsasanay ng mga grupong militar gaya ng mga “live-firing” at mga matataas na antas ng aktibidad sa infantry (o ang mabilisan at estratehiyang pagkilos sa field ng mga sundalo). Gayundin,

2019 Magazine Issue LATHALIAN

ang artillery na isang wasto at malakasang paggamit ng mga armas laban sa mga kalaban. Naging saksi na rin ang kampo sa mga pangyayaring bumago sa takbo ng buhay ng mga Pilipino gaya na lamang noong sumabog ang Mt. Pinatubo noong 1991, kung saan malaking bilang ng mga naninirahan na malapit sa nasabing bulkan ang inilikas at dinala sa Fort Magsaysay. Ito ay nagsilbing kanilang tahanan sa loob ng ilan pang mga araw. Hindi rin nahiwalay ang lugar sa itinuturing na pinakamadilim na panahong politikal ang Martial Law. Dahil sa hatihating pananaw ng mga Pilipino na kinabibilangan din ng mga matataas na opisyal ay hindi naiwasan ang pagtutunggali ng magkabilang pwersa. Dagdag pa rito, sa Fort Magsaysay din ikinulong sina

Benigno Aquino Jr. at Jose Dioko noong panahon ng Martial Law. Sa ngayon ay matatagpuan ang Aquino-Diokno Memorial sa loob ng Fort Magsaysay. Patunay lamang na naging mata at tainga na rin ng mga mahahalagang pangyayaring ang Fort Magsaysay. Mga Naging Pagbabago Pinatunayan

ng mga nagdaang laban at banta ang kahalagahan ng pagkakaroon ng isang pangunahing base militar na may kakahayang mag-deploy ng mga matatapang at buo ang loob na mga sundalo. Gayunpaman ng mga namamumuno sa distribusyon ng mga armas sa iba’t ibang dibisyon sa pinakamaikling oras na kakayanin.

PHOTO RETRIEVED FROM Kaugnay Troopers Website | PAGE DESIGN France Joseph Pascual

â&#x20AC;&#x153;

Tunay ngang malaki ang ginampanan ng Fort Magsaysay mula pa noong nagsimula itong maging aktibo bilang isang base militar at tinitiyak na patuloy pa rin itong pauunlarin ng mga namumuno at mamumuno pa rito.

E M O R I A L

Isa pa sa katangian ng nasabing lugar ay ang lawak at ayos ng lugar na ito na mahalaga sa pang-estratehiyang labanan. Dahil dito ay sinimulan na ng Department of National Defense (DND) ang pagtransporma dito bilang National Training Center (NTC) ng Armed Forces of the Philippines (AFP). Sa loob ng anim na taon mula noong implementasyon ay 72 Army Battalions at 12 Marine Battalions na ang nakaranas at nakatapos ng pagsasanay sa kampo. Paghahanda bilang isang tourist spot Sa ngayon ay pinaghahandan na ng Kaugnay at ng Department of

Tourism (DOT) ang tuluyang transisyon ng Fort Magsaysay hindi lamang bilang isang base military kung hindi pati na rin bilang isang EcoTourism Park. Pinagpa-planuhan na rin ang paglalagay ng mga karagdagang aktibidad na magsisilbing tourist attraction ng kampo. Ilan sa mga nabanggit na aktibidad ay wall climbing, trekking/ hiking, downhill mountain biking, jetskiing, para-sailing, at beach volleyball. Makatutulong ang nasabing transisyon hindi lamang sa turismo ng bansa kung hindi pati na rin sa pagpapalawak ng presensya at pagpapalayo ng naaabot ng layunin at mithiin ng Fort

FEATURES EDITOR Lenilyn Murayag

Magsaysay gayundin ng mismong Kaugnay Troopers. Kabilang sa mga pasilidad na madalas dayuhin ay ang Bowling Center, Golf Club, Batis, Pahingahan Complex, Heroes Memorial, Clubhouse, at ang Mt. Taclang Damulag. Sa kasalukuyan, binibigyang pansin din ng Kaugnay

ang paglalabas ng kanilang sariling magazine na The Fort Mag. Nakapaloob dito ang mga gawain, events, at iba pang mga planong pampubliko ng 7ID. Isa itong mahalagang hakbang tungo sa mas marami pang pagbabago at pag-unlad ng Fort Magsaysay bilang isang basemilitar at isa sa mga pinagmamalaking atraksyon sa Pilipinas. Tunay ngang malaki ang ginampanan ng Fort Magsaysay mula pa noong nagsimula itong maging aktibo

bilang isang base militar at tinitiyak na patuloy pa rin itong pauunlarin ng mga namumuno at mamumuno pa rito. Ang modernisasyon ay hindi hudyat ng katapusan bagkus isang panibagong simula. Ang mga baril at bala na matatagpuan sa Fort Magsaysay ay hindi lamang sumisimbolo sa kagustuhan natin ng kaayusan. Layunin ding ipakita ang ating mga natural na katangian bilang mga Pilipino na siya rin namang masasalamin sa lugar na ito.

2019 Magazine Issue LATHALAIN

Saka PABALAT NA KWENTO

LARAWAN

LUIS CASTILLO EDWIN BOBILES KRISCHELLE LIM CAR L DAN I E LLE CAB U HAT

SALITA

KRISCHELLE LIM LE N I LYN M U RAYAG CHRISTINE MAE NICOLAS XYRA ALE S SAN D RA MAE BALAY PAGE DESIGN Mharween Earl Serrano

34-35

Kabuhayan Kalagayan Kamalayan

PABALAT NA KWENTO

Batay sa Executive Order 05-s-2019 na inilabas noong ika-14 ng Agosto ni Gov. Aurelio Umali na lumikha sa Provincial Food Council (PFC), kinikilala na agrikultura ang pangunahing industriya sa Nueva Ecija. Maliban sa pagiging onion capital ng bansa, tinagurian din ang probinsya bilang rice granary dahil sa mataas na produksyon ng palay dito mula noon hanggang ngayon.

Mula sa pagbubungkal ng lupang tataniman, pagtatanim, pagpapatubig hanggang sa pag-aani, hindi mawawala ang partisipasyon ng mga magsasaka, umulan man o umaraw. Hindi nalalayo ang kanilang mga sakripisyo sa mga makabagong bayani na hinahangaan ng lipunan. Sa kabila ng mga mapanghamong sitwasyon at kasalukuyang kalagayan, batid ang patuloy nilang pagsisikap na makabangon at makaahon.

PAGE DESIGN Mharween Earl Serrano

FEATURES EDITOR Lenilyn Murayag

PAGE DESIGN Mharween Earl Serrano

Passion matapos ang Propesyon SALITA AT LARAWAN

KRISCHELLE LIM

Inabot ng 12 taong pagiging inhinyerong sibil sa Saudi Arabia ang 72 taong gulang na si Rex Dela Merced bago mapasakamay ang 20,816 metro kwadrarong lupang sakahan sa La Torre, Talavera.

FEATURES EDITOR Lenilyn Murayag

39 PABALAT NA KWENTO

PABALAT NA KWENTO

Puhunan Nasa sekondarya pa lang si Rex ay namulat na siya sa payak na pamumuhay. Dahil dito, ginusto niya ang kursong arkitektura ngunit noong panahon ng pagtuntong niya sa kolehiyo ay hindi pa ito offered sa mga unibersidad sa Nueva Ecija. Bilang resulta, pag-iinhinyerong sibil ang kanyang tinahak at tinapos niya ang kursong Bachelor of Science in Civil Engineering sa Nueva Ecija University of Science and Technology (NEUST) noong 1996. Nang makatapos siya sa kolehiyo, nagtrabaho na agad si Rex sa Maynila at sinubukan pa rin niyang mag-exam ng Civil Engineering Licensure Examination kahit hindi kaya ng kanyang pamilya na maienrol siya sa review centers. Hindi man siya pinalad na makapagkamit ng nararapat na average sa nakalipas na eksaminasyon ay hindi naman natinag ang determinasyon ni Rex. Hindi nagtagal ay sinubok na niya ang pagiging Overseas Filipino Worker (OFW) sa Saudi Arabia.

Sakahan 40

“Bata pa lang hilig ko na talaga ‘to, e. Kaya sa 12 years ko sa Saudi [Arabia], kahit umuuwi ako dito, sakripisyo talaga para maipundar ko ‘to [dalawang hektaryang lupa],” ani Rex.

Sa kanyang huling pag-uwi dito sa Pilipinas, tuluyan niya nang tinalikuran ang pangingibang bansa upang mas mapagtuunan ng pansin ang kanyang sakahan.

Disyembre taong 2014 nang mabili niya ang lupain. Hindi kagaya ng mga lupang nakapaligid sa kanyang nabiling lupa na kumukuha pa ng tagasaka, si Rex mismo ang nagsasaka ng kanyang sakahan. Mula sa pagsasaboy ng binhi ng palay na RC 222, pagtatanin ng punla, pagpapatubig, at pagsasaka. Ginagampanan niya itong lahat dahil naniniwala siyang hindi sasapat ang kita niya kung magpapasaka pa siya.

Hamon “Dahil sa Rice Tariffication [Law] nawala ang kita ng mga masasaka,” saad ni Rex.

nang naipatupad ang nabanggit na batas, kabaligtaran ang nangyari. Bumaba lamang lalo ang presyo ng palay samantalang mataas pa rin ang presyo ng bigas.

Base sa Rice Tariffication Law (RTL) o Batas Republika bilang 11203, hindi na lilimitahan ng gobyerno ang pag-aangkat ng bigas at susubaybayan na lamang nito ang mga private importers. Ang perang makukuha mula sa rice tariffication ay mapupunta sa mga magsasaka at sa pagpapabuti ng industriya ng bigas. Papatawan ng 35% tariff o tax ang bigas. Ito ay mas mababa sa import limitation na ginawa ng pamahalaan bago maipatupad ang batas.

Naibebenta niya ang kanyang palay na naglalaro lamang sa halagang 10-14 piso, at naibebenta bilang palay sa halos sa halagang 38-40 piso. Kung susumahin, 10,000 piso lamang ang kinikita niya sa loob ng isang buwan, malayo sa 150,000 na nakukuha niyang sweldo noong siya ay bridge engineer pa sa Saudi. “Kapag tag-ulan, kalaban mo kalamidad; kapag tagaraw, kalaban mo mga insekto,” dagdag pa niya.

Ayon kay Rex, naging pabor siya sa desisyon ng gobyernong ipanukala ang RTL lalo na kung napababa ang presyo ng bigas sa merkado ngunit

Aniya, may mga pagkakataon pa na kahit walang nabanggit na pagbabanta ng bagyo o kalamidad sa balita, may mga hindi inaasahang pangyayari pa tulad ng buhawi. Nasubukan ang lakas ng loob ni Rex sa pagsasaka noong nadapa ng buhawi ang kanyang mga pananim kung saan 65 cavans lamang ang kanyang na-ani. Kulang pa pambayad sa ginamit niya sa kabuuang pagsasaka; wala pang natira pamalit sa pagod at hirap niya. Dalawang beses sa isang taon lamang ang pag-ani. Para sa katulad ni Rex na umasa at inaaasa na sa kitang makukuha niya sa pagsasaka ang ipambubuhay niya sa kanyang pamilya, kulang na kulang ito.

Kakulangan â&#x20AC;&#x153;Hindi na advisable na i-asa mo lang sa pagsasaka para matustusan ang pangangailangan ng pamilya mo,â&#x20AC;? pagtatapos ni Rex. Sa kasalukuyan, plano nang bumalik ni Rex sa pagiging OFW hanggang sa mapagtapos niya ang

kanyang bunsong anak na grade 10 pa lamang. Hindi na niya ipagpapatuloy ang pagsasaka kung mabebenta ang lupa sa magandang presyo. Habang naghihintay sa posibilidad na makapangibang bansa muli, ipagpapatuloy pa rin niya ang pagsasaka sa kanyang lupain.

PABALAT NA KWENTO

*** Ilan lamang ang mga nabanggit sa normal na nararanasan ng kasalukuyang mga magsasaka sa Pilipinas. At isa lamang si Rex Dela Merced sa maraming nakararanas ng ganitong sitwasyon. Naniniwala si Rex na maganda ang pagsasaka kung ito ay gagawin mong pandagdag na

PABALAT NA KWENTO

Hinubog ng Karanasan

Hindi naging hadlang ang kawalan ng sariling bukid upang patuloy na magtiyaga si Eddie Mar Taganas na sa edad na 43 ay halos dalawang dekada nang sinasaka ang tatlong ektaryang lupain sa Nagsabaran, Munoz na pagmamay-ari ni Francisco Acosta.

PAGE DESIGN Mharween Earl Serrano | FEATURES EDITOR Lenilyn Murayag

SALITA

LE N I LYN M U RAYAG LARAWAN

LUIS CASTILLO

Oportunidad Ang sektor ng agrikultura pa rin ang nanatiling sentro ng ekonomiya sa Pilipinas sa kabila ng pagtatangka ng gobyerno na magdebelop ng iba pang industriya. Isinasaad din sa January 2016 Labor Force Survey na agrikultura ang pangalawa sa pinakamalaking employer sa Pilipinas na nakapagkakaloob ng oportunidad para sa 27 porsyento ng mga manggagawang Pilipino. Ayon sa 2012 Bureau of Agricultural Statistics, tinatayang nasa 12 milyong mamamayan na may kabuuang 33% ng lakas paggawa sa bansa ang nabibigyan ng trabaho dahil sa agrikultura at 70% sa mga mahihirap sa kanayunan ay magsasaka at mangingisda. Magkahalong lungkot at saya ang maipipinta sa mga mata ni Eddie habang isinasalaysay na nagsilbing oportunidad para sa kanya ang pagsasaka dahil sa kawalan ng pantustos sa kanyang edukasyon noong siya ay nag-aaral pa. Kaugnay nito, ang pakikiporsyentuhan sa bukid na ang naging pangkabuhayan niya mula noong siya ay nasa 26 taong gulang hanggang sa kasalukuyan. Sa bawat isang daang kabang ani ng palay, nakatatanggap siya ng sampung kaban bilang porsyento.

Bukid Sa pagitan ng alas tres at alas kwatro ng umaga, umaalis na ng kanyang tahanan si Eddie upang magtungo sa bukid. Ayon sa kanya, higit na mainam na maaga niyang mapuntahan ito upang maaga rin niyang matapos ang mga dapat niyang gawin para dito gaya ng pagpipilapil at paghuhulip kung kinakailangan. “‘Di baleng magmadaling araw ka [at] kumain ng maaga, para mas marami ‘yung matrabaho [at] para ‘di ka tanghaliin [sa mga gawain],” saad niya. Sa araw-araw niyang pagbisita sa mga pananim, inoobserbahan niya rin ang mga pangangailangan nito tulad ng pataba at pang-ispray upang mabanggit niya sa kanyang amo para na rin sa ikalulusog ng mga pananim at ikagaganda ng ani. Layunin din ng araw-araw niyang pagpunta sa bukid na malaman ang mga susunod niyang dapat gawin.

Suliranin Para kay Eddie, ang problema sa patubig ay isa sa mga suliranin na kasalukuyang kinakaharap ng mga magsasakang tulad niya. Dahil dito, mayroong mga pagkakataon na kinakailangan niyang magpunta sa bukid kahit gabi na. Dagdag pa, aminado rin ang Malacañang na mayroong suliranin sa irrigation system ang Pilipinas na nakapagdudulot ng mababang produksyon ng palay, at kahit na mayroon nang Free Irrigation Service Act na nilagdaang batas ni Pangulong Rodrigo Duterte noong February 2018, hindi rin lahat ng magsasaka ay mapakikinabangan ito dahil ang sakop lamang ay mga lupaing hindi tataas sa walong ektarya. Sanhi ng mababang produksiyon ng palay, nakapagtala ang Departamento ng Agrikultura ng 2.99 million metric tons ng naangkat na bigas ng Pilipinas mula Enero hanggang Oktubre noong nakaraang taon.

PABALAT NA KWENTO

Maliban sa problema sa patubig, nagsilbing malaking suliranin din para sa kanya nang masesaryan sa panganganak ang kanyang asawa. “Noon ko naramdaman ‘yung hirap noong nasesaryan ‘yung asawa ko kasi wala akong pagkukunan. Kulang [ang perang hawak ko noon],” ani Eddie. Hindi sapat ang naipong pera ni Eddie upang magamit sana sa nasersayang asawa. Bilang aksyon, naisipan niyang lumapit sa kanyang amo upang humiram ng pera na maidaragdag niya sa halagang mayroon siya. Nang malaman ang kanilang kalagayan, agad namang nagpahiram ng pera ang may-ari ng bukid na kanyang sinasaka na nakatulong upang masolusyunan ang nabanggit na suliranin. Nabayaran niya naman ang nahiram niyang pera nang dumating ang anihan.

Benepisyo Para kay Eddie na mayroong tatlong anak na nasa edad siyam, walo at pitong taong gulang, nakasasapat ang kinikita niya sa bukid. Nakapaglalaan na rin siya ng pambigas mula sa ani ng kanyang sinasaka at nakatatanggap din ng bigas at pera mula sa kanyang amo bilang pondo sa paghahanda niya sa bukid. Inilarawan din ni Eddie na isang tunay na kapatid ang turing sa kanya ng kanyang amo at handa itong tumulong maging sa suliraning pampinansyal man.

Pagpapahalaga Batay sa datos ng Philippine Statistics Authority (PSA), 2.03 milyon ang kabuuang bilang ng mga nawalan ng trabaho sa sektor ng agrikultura sa nakalipas na dekada. Bumaba rin sa sampung milyon ang naitalang bilang ng trabaho sa agrikultura noong 2018 kumpara noong 2008 na mayroong 12.03 milyong naitala. Sa tulad ni Eddie na 17 taon nang pagsasaka ang pangunahing pinagkukuhanan ng ikabubuhay niya at ng kanyang pamilya, nakikita na rin niya ang trabaho sa bukid bilang isang libangan. “Kasi eto na ‘yung nakasanayan ko, parang hobby ko na ‘yan. Hindi na lang trabaho [ang pagsasaka]. Sa araw-araw, masaya ako kasi nagagawa ko ‘yung gusto ko,” wika niya. Sa kabilang banda, pinaaalalahan din ni Eddie ang kanyang tatlong anak na kasalukuyang nasa elementarya na pagbutihan ang kanilang pag-aaral dahil ramdam niya ang hirap sa bukid. Gayunpaman, nais pa rin niya na magpatuloy sa pagsasaka hanggat malakas siya at kaya pa ng kanyang pangangatawan. “Ay mahalaga [ang pagsasaka]. Kung wala kasi ‘yung magsasaka, saan ka kukuha ng kakainin mo? Ang magsasaka kasi, parang sila ang nagbubuhay sa karamihan ng tao. Kung wala ‘yung magsasaka, palay [at] bigas saan ka kukuha?” dagdag pa niya. *** Maaaring walang katiyakan ang mabilis na pag-asenso sa agrikultura, ngunit mananatili ang pagpapahalaga sa pagsasaka ng tulad ni Eddie na hinubog na ng kanyang karanasan.

PABALAT NA KWENTO

PAGE DESIGN Mharween Earl Serrano

Sa Anino ng Progreso SALITA

XYRA ALE S SAN D RA MAE BALAY LARAWAN

CAR L DAN I E LLE CAB U HAT

Sa kabila ng modernisasyon sa mga karatig bayan kung saan makinarya na ang ginagamit sa mga gawaing pambukid, mauuna pang magising sa haring araw at maagang gumagayak ang mga gaya ni Dina Valdez, 41, mula sa Purok Uno, Barangay Ariendo sa Bongabon, Nueva Ecija, upang makipagsapalaran at magserbisyo sa ektaektaryang bukirin at mga pananim nitong hindi sa kanila. FEATURES EDITOR Lenilyn Murayag

Pakikipagsapalaran Dahil naninirahan sa tinaguriang Onion Capital ng Pilipinas, pangunahing pinagkakakitaan ng mga upahang magsasaka sa Bongabon ang mga gawain sa panahon ng sibuyasan. Ang pagtatanim ng sibuyas sa bayan ay karaniwang nagsisimula bago sumapit ang buwan ng Nobyembre hanggang sa Enero. Nagsisimula naman ang pag-ani sa buwan ng Marso. “Kapag simula na ng taniman, ipatatawag na kami d’yan sa bukid tapos kanya-kanya na kaming tanim, tapos ngayon yung mga sibuyas kami na rin ang naggugupit,” sambit ni Dina. Dalawampu’t walong (28) taon nang upahang magsasaka si Dina sa kanilang lugar. Tuwing may gawain sa bukid, pinupuntahan siya at ang kanyang mga kasamahan sa kani-kanilang mga tahanan upang kontratahin na magserbisyo. Maaga silang aalis ng kani-kanilang mga bahay dahil madalas na malayo pa ang nilalakad nila patungo sa bukid na pagsasakahan. Ayon kay Dina, nagsisimula ang karaniwang pagsabak niya sa bukid ng madaling araw at magtatapos naman ito ng hapon. Kung minsan ay ginagabi rin sila. Nakadepende ito sa dami ng gawain na kinakailangang ipatapos ng umuupa.

52 PABALAT NA KWENTO

Pagsisipag Sa kabila ng maghapong paggawa, ayon kay Dina, kumikita lamang siya ng humigit-kumulang tatlong daang piso sa isang karaniwang araw ng pagseserbisyo niya sa bukid. â&#x20AC;&#x153;Sa tanim o pag nagdadamo, â&#x20AC;&#x2DC;yung kita arawan tapos depende pa kung ilang tao kayong maghahati-hati, meron namang iba pag nagpapatanim eh depende kung ilan [ang] naabot [natrabaho] mo. Kaya talaga pag nakikiupahan ka lang mabilis kang kikilos para sumapat yung kita sa maghapon,â&#x20AC;? aniya.

Lahat ng inaani ni Dina at ng kanyang mga kasama ay mapupunta sa nagpapaupa dahil serbisyo lamang ang binabayaran nito sa kanila. Masuwerte na, ayon sa kanya, kung nakakapag-uwi sila kahit papaano sa kanilang mga tahanan ng ani dahil pinapartehan sila ng mga ito maliban pa sa pinapasweldo sa kanila. Isa pang pinagkakakitaan nila matapos ang anihan ay ang pamumulot ng mga sibuyas na hindi nasama sa pinagpipilian upang ilako sa merkado o

iyong tinatawag nilang mga reject. Hinihingi at iniipon ng marami sa kanila ang mga reject upang gamitin sa mga tahanan o ibenta sa mga palengkeng bayan sa mas mababang halaga. Kapag naman hindi panahon ng sibuyas, maasahan pa ring makikita si Dina at ang kanyang mga kasamang lumalabas pa rin sa bukid upang magserbisyo sa pagsasaka ng ibang pinagkakakitaang pananim sa lugar, gaya ng palay at ng mais, bilang pangtustos sa kanilang pamilya sa araw-araw.

Pinupunlang Pangarap Sa paglubog ng araw, matapos ang maghapong pagkayod bilang upahang magsasaka, uuwi si Dina at haharapin naman ang kanyang obligasyon bilang ilaw ng kanilang tahanan. Bilang isang ina, matibay ang tiwala niyang malaki ang magagawa ng mapag-aral at mapagtapos niya ang kanyang mga anak. “Kahit na sobrang pagod, gigising pa rin ako kinabukasan nang maaga para sumubok ulit sa bukid. Kahit sobrang hirap basta may kitain sa araw-araw kasi yung ginagawa ko naman ay para sa mga anak ko,” saad ni Dina. Ang pagtatrabaho lamang sa bukid ang naisipan niyang pagkakitaan upang matustusan ang pangangailangan ng kanyang pamilya. Bigo siyang makapaghanap ng ibang trabaho sapagkat hayskul lamang ang kanyang naabot sa eskwela at hindi niya nagawang makapagtapos. Mensahe niya sa nakatataas na sana ay tulungan ang mga kagaya niyang magsasakang nakikiupahan upang mabigyan ng maayos na edukasyon ang kanilang mga anak. “Gusto ko silang makatapos ng pag-aaral nang sa gano’n ay hindi sila magaya sa amin,” sambit ni Dina.

*** Hindi man kagaya ng karaniwang imahe ng mga magsasaka na nakakintal sa isipan ng nakaririwasang lipunan, si Dina at ang kanyang mga kasamahan ang patunay na may malaking kontribusyon ang bawat serbisyo mula sa mga pangkaraniwang mamamayan.

PABALAT NA KWENTO

Nakakubli sa Ngiti

SALITA

CHRISTINE MAE NICOLAS LARAWAN

EDWIN BOBILES

PAGE DESIGN Mharween Earl Serrano

PABALAT NA KWENTO

Mababakas sa nagkakapalang kalyo sa mga kamay at paa ang higit sa tatlong dekadang kasipagan sa pagbubukid ni Gerald Ganancial o mas kilala bilang si Lato, 47 taong gulang, isang palangiting magsasaka mula sa Burgos, Carranglan.

FEATURES EDITOR Lenilyn Murayag

Kinamulatan Labindalawang taon lamang si Lato noong namatay ang kanyang ama. Isa ito sa mga naging dahilan upang magpursigi siya sa pagsasaka na kinamulatan niyang hanapbuhay sa Visayas kung saan siya ipinanganak. Sa edad na 14, bagaman walang ideya kung gaano kalayo at anong kapalaran ang nag-aabang para sa kanya, napadpad siya sa Carrangalan, Nueva Ecija kung saan pinili niya na manirahan at bumuo ng sariling pamilya. Magmula noon, pagsasaka na ang ipinambuhay niya sa kanyang apat na anak at sa asawa niyang pumanaw noong apat na taon pa lamang ang kanilang bunso; sakit na high blood ang naging sanhi ng maaga nitong pagkawala. ‘Masigla at tila walang dinaramdam,’ ganyan kung ilarawan ni Lato ang kanyang asawa na tulad niya ring nagtatrabaho sa bukid noon bago sila ikasal kaya naman ikinabigla sa kanilang lugar ang biglaan niyang pagkamatay. Naging mahirap para kay Lato ang sitwasyon, lalo na sa tulad niyang walang ibang kamaganak na aagapay sa pag-aaruga at pagpapalaki sa kanilang mga anak.

Hindi Kuntento Porsyentuhan ang kalakaran ni Lato sa bukid kung saan sa bawat 100 na kabang aanihin sa lupang sinasaka niya ay mayroon siyang sampung kaban, ngunit nakabatay pa rin sa bilang ng aanihin ang porsyento na kanyang makukuha. Buwenas na, ayon sa kanya, kung makasampu sa isang sakahan sapagkat madalas na hindi malakas ang ani lalo at hindi naman ganoon kaluwang ang lupaing kanyang inaalagaan. “Buti ‘yung may mga sariling bukid, kahit upahan lang nila yung mga tao ay may makakain na sila”, banggit ni Lato. “Kasi kung hindi ka mag-kwan [trabaho] sa bukid, walang makakain”, dagdag pa niya.

Balakid Nais mang pasukin ang iba pang mga oportunidad gaya ng bagong trabaho, alangan pa rin si Lato na sumubok sapagkat hindi ito angkop sa kanyang natamong edukasyon. â&#x20AC;&#x153;Kahit gusto kong magtrabaho sa construction eh nahihirapan naman ako mag-pirma ng pangalan ko, â&#x20AC;&#x2DC;di ko kabisadoâ&#x20AC;?, wika niya habang ibinabahagi na hindi niya natapos ang Grade 1. Dahil dito, wala ng nasubukang ibang trabaho si Lato at tulad ng mga pananim niyang palay, tila nakalubog na sa lupa ang kanyang mga paa na wala ng ibang mararating maliban sa pagsasaka.

02 PABALAT NA KWENTO

Lumilipas ang mga taon, gayundin ang paglipas ng tradisyunal na paraan ng pagbubukid na lubhang nakaapekto sa mga magsasaka. Isa na rito ang paglaganap ng mga makinarya, partikular na ang combine harvester o reaper na ‘halimaw’. Sa loob lamang ng tatlo hanggang apat na oras, nagagawa na ng halimaw ang lahat ng proseso ng paggapas na isang araw ang gugugulin kung mga tao ang gagawa. Sa pagbabahagi, sinabi ni Lato na sa pagsulpot ng mga makinaryang pambukid, nababawasan ang nahuhunos ng mga nakiki-porsyentong tulad niya sa bawat nakalaang sukat ng lupang sakahan na tinatawag nilang luwangan. Katumbas ng kalahating kaban o isang balde na lamang ang naiuuwi niya mula sa isang luwang, kalahati ng noon ay isang kaban o dalawang balde bago naging tanyag ang mga makinarya.

Nairaraos walang ibang alam na hanapbuhay, biyaya ang bukid na napagkukuhanan ng makakain ng kanyang pamilya. Ito lang ang natatanging trabaho na kabisado nila at komportable silang gawin. Ang pagsasaka lang ang tanging daan na walang pagdadalawang-isip nilang tatahakin.

Masaya pa rin si Lato sa sitwasyon niya ngayon sapagkat napakakain niya ang mga anak niya kahit ang madalas na inuulam nila ay kuhol at mga gulay na mapipitas sa bukid. Katulad ng karamihan, utang at pag-bale o maagang pagkuha ng sweldo sa mayari ng lupang sakahan ang kakampi sa tuwing nilalapitan ng mga anak si Lato kung may biglaang bayarin o proyekto sa eskwelahan.

Kuntento man sa kalagayan niya, hindi isinasantabi ni Lato ang posibilidad na lisanin ang pagsasaka kapalit ang mas magandang trabaho kung saan hindi siya mabibitin sa pang-gastos upang matustusan ang pangangailangan nila.

“Minsan nagkakaroon pa nga ng mga pagkakataon na mas marami pa ang nautang ko kumpara sa sinweldo ko, pero ayos na rin at nairaraos namin yung araw-araw”, wika ni Lato.

“Yung bukid kasi kahit wala kang pinag-aralan, mabubuhay mo yung pamilya mo”, sambit ni Lato.

Para sa mga tulad ni Mang Lato na

*** Mahirap man ang buhay, hanggang kinakayang ngumiti ng isang tao ay sisilay pa rin ang pag-asa at pagkakataong bumangon upang makamtan ang pag-angat at pag-unlad nito.

PABALAT NA KWENTO

PRODUKTO â&#x20AC;˘ LATHALAIN

MULA SA GATAS ng KALABAW Lenilyn Murayag at Christine Mae Nicolas

Higit pa sa pagiging katuwang ng mga magsasaka sa bukid ang nakamamanghang angking abilidad ng mga kalabaw. Pinatunayan at patuloy na isinasabuhay ng Philippine Carabao Center (PCC), isang ahensyang kasangga ng Departamento ng Agrikultura sa pagpapakilala ng mga produktong nagmula sa kalabaw.

PCC at Milka Krem

Taong 1992 nang itatag ang PCC sa Lungsod Agham ng MuĂąoz sa bisa ng Republic Act No. 7307 na naglalayong pagtuunan ng atensyon ang Carabao Farming lalo na at isang agrikultural na bansa ang Pilipinas. Higit pa rito, ninanais din ng PCC na makilala ang kalabaw bilang isa sa

2019 Magazine Issue LATHALAIN

mga mapagkukuhanan ng masusustansyang mga pagkain at inumin. Upang maibahagi sa madla ang mga benepisyong kayang ihandog ng mga kalabaw sa bawat indibidwal partikular sa pagkain at inumin, binuksan noong taong 2011 ang Milka Krem. Isa itong gusali kung saan makabibili at matitikman ng mga tao ang mga produktong natuklasan at nililikha ng PCC gamit ang mga gatas ng kalabaw. Bukod pa rito, dinisenyo rin ang lugar (Milka Krem) na hawig sa istruktura ng mga karaniwang cafeteria upang makapaglaan ng espasyo sa mga taong nais manatili at magpahinga rito habang kumokonsumo ng mga produkto o humihigop ng

maiinit kape na maaaring parisan ng tinapay. Samakatuwid, sa PCC ang produkto, sa Milka Krem ang serbisyo.

Mga Tagatangkilik

Maliban sa mga mag-aaral at kawani ng Central Luzon State University (CLSU) at mga naninirahan malapit sa lugar bilang mga tagatangkilik ng mga produkto ng PCC, malaking bahagdan din sa mga kumokonsumo ng produkto ang mga byaherong dumadaan upang mamili ng pasalubong para sa kanilang mga kamaganak, katrabaho, o kaibigan. Gayundin, maaaring bumisita at bumili ng mga produkto ng PCC sa Milka Krem ang mga

tagatangkilik araw-araw.

Mga Benepisyo ng Gatas ng Kalabaw

Kabilang sa mga benepisyong naipagkakaloob ng gatas ng kalabaw ang mga bitaminang tulad ng A and C na mainam bilang suporta sa immune s y s t e m . Gayundin, mayroon din itong calcium, manganese, c o p p e r , phosphorus, zinc at potassium na

PHOTO Krischelle Lim | PAGE DESIGN France Joseph Pascual

nakatutulong sa pagdaloy ng dugo patungo sa arteries.

Mga Tampok na Produkto

Ayon kay Jennica V. Jove, Plant Manager -Philippine Carabao CenterCentral Dairy Collecting and Processing Facility (PCC-CDCPF), kabilang ang pasteurize milk, chocolate milk, yogurt, pastillas at ice cream sa limang pangunahing produkto ng PCC na kasalukuyang angat para sa buwan ng Enero pagdating sa masa. Gayunpaman, nilinaw ni Jove na nagbabagobago ang tala ng mga produkto batay na rin sa produksyon at sa mga tumatangkilik ng mga nabanggit na produkto. Bukod sa konsepto na “fresh at natural,” patuloy na nagiging mabenta sa masa ang mga produkto tulad ng “c h o c o l a t e m i l k ” dahil sa linamnam at lapot ng gatas g ay u n d i n ang lasa ng inihalong tsokolate.

“

Ninanais din ng PCC na makilala ang kalabaw bilang isa sa mga mapagkukuhanan ng masusustansyang mga pagkain at inumin

Dagdag pa rito, walang pinipiling edad, maging bata man o matanda, ang pagkahilig sa tsokolate. Samantala, sumusunod naman dito ang “pasteurized milk” at “yogurt” na hatid ang panlasa na angkop sa mga taong hindi lubos na mahilig sa matatamis na pagkain o mga inumin. Hindi rin nagpapahuli ang all-time favorite ng lahat na “ice cream” pagdating sa bentahan kung saan kaya nitong tumagal hanggang anim na buwan dahil sa mga sangkap at proseso nito. Gayundin, mayroong iba’t ibang flavor ang “pastillas” na bagay sa mga mahihilig sa kendi ngunit hindi nais na lubos na malasahan ang gatas. Sa puntong ito, nakakakain at nakakukuha na ng sustansiya mula sa gatas ang mga taong

FEATURES EDITOR Lenilyn Murayag

tumatangkilik ng pastillas ng hindi nila namamalayan. *** Sa kasalukuyan, tumatagal ang mga walang halong produkto ng PCC tulad ng gatas hanggang pitong araw lamang at sampung araw naman para sa mga hinaluan ng iba pang pampalasa gaya ng tsokolate. Ang pagpapahaba ng shelf life ng kanilang produkto upang maibyahe sa iba’t ibang lugar kung saan posible itong tangkilikin ang siyang pinagtutuunan ngayon ng pokus ng PCC.

2019 Magazine Issue LATHALAIN

PAG-USBONG NG MT. 387 TURISMO â&#x20AC;¢ LATHALAIN

Millen Angeline Garcia & Joshua Mendoza

2019 Magazine Issue LATHALIAN

PHOTO RETRIEVED FROM A Wanderful Sole | PAGE DESIGN France Joseph Pascual

FEATURES EDITOR Lenilyn Murayag

2019 Magazine Issue LATHALAIN

May mangilanngilan mang ipinapadalang forests rangers para bantayan ang lugar na 34,000 ektarya ang sukat, hindi pa rin ito sapat dahil sakop din sa responsibilidad ng mga naitalagang magbantay ang kahabaan ng Sierra Madre, lugar ng Pantabangan at mga watershed forest area reserve sa Caranglan.

Sa likod ng kilalang tanawin ang mga kwento kung paano ito naging kahali-halina sa mata ng mga turista. Kadalasang nagtataglay ng makasaysayang pinagmulan gayundin ng masistema at perpektong deskripsyon ang karaniwang kakabit ng mga bagong diskubreng atraksyon, ngunit iba ang dinanas ng isang tampok na eco-tourism spot sa Brgy. Puncan, Carranglan, Nueva Ecija na kilala sa tawag na Mt. 387. Problemang dulot ng mga ilegal na gawain Talamak ang mga ilegal na gawain sa kabundukan ng Carranglan bago ang taong 2006. Nagkaroon ng interes sa kagubatan ang

mga taong nakatira dito maging ang mga nasa karatig na lugar, at naging pangunahing pokus nila ang ilegal na pagputol sa mga punong naroon sa lugar tulad ng Narra, Mahogany, Lawaan, Mulawin at Palusapis. “Maraming nakukuha ang mga ‘di locals pero mas madalas manguha ng puno ang mga locals,” paliwanag ni Roy Manuzon, residente ng lugar. “May mga kaso na nahaharang yung mga punong naputol pero ang tanong at problema, putol na nang maabutan, naEJK na, na-salvage na pero ang kailangan mangyari kasi ay yung buhay yung mabantayan natin dahil kailangan natin yung buhay hindi yung patay na puno,” dagdag ni Manuzon.

2019 Magazine Issue LATHALIAN

Hakbang ng mga Lokal Ang ‘Samahang Makakalikasan’ ng Puncan ay nagsimula sa isang payak na pagpupulong sa kanilang lugar matapos biglaang maisali sa usapan ang kasalukuyang kalagayan ng kabundukan sa kanilang barangay. Ayon kay Manuzon, sa tuwing may mababalitaan sila na mayroong mga pumuputol sa mga punongkahoy, ang mga lokal na mamamayan ay agad na tutungo sa kabundukan upang

isalba ang mga ito ngunit dismaya lamang ang kanilang inaabot dahil wala silang naaabutan sapagkat nakagawa na ng estratehiya ang mga illegal loggers upang mapabilis ang pagpuputol ng puno ng walang nakaaalam. “Kasi ang t e c h n i q u e nila, puputulin tigkakalahati sa taas, gilid pagkatapos kapag humangin ng malakas mapuputol tapos lalapit yung pumutol at galit din. Sino kaya eka ang pumutol dito. Ibig sabihin, nakapagdevelop ng paraan ang mga locals at mga hindi locals upang maubos ang mga puno,” kwento ni Manuzon. Masidhi man ang kagustuhan na isalba ang lugar, wala pa rin silang magawa para ito ay pigilan dahil sa tatlong bagay. Una, wala naman daw silang mapapala, magkakaroon lamang sila ng mga kaaway. Pangalawa, karamihan sa mga

taong gumagawa ng ilegal na gawain ay kamag-anak din nila. Pangatlo, gobyerno dapat ang umaaksiyon para mabantayan ang kagubatan dahil nagbabayad naman ng buwis ang mga residente ng Puncan. Sa kabilang banda, bumuo ng samahan ang lokal at agad na lumapit sa Department of Environment and Natural Resources (DENR) upang ilatag ang kanilang mga layunin para sa lugar. Wala silang balak na gawing income generating project ang lugar dahil ang tanging layunin nila ay maisalba at mapanatili ang yaman ng kagubatan para sa nakararami. Pagtutuldok sa Problema Nagbunga ang hakbang ng mga mamamayan ng Puncan at unti-unti na ngang natigil ang ilegal na mga gawain sa kagubatan. Bitibit ang layunin at ilang mga punla,

PHOTO Joshua Mendoza | PAGE DESIGN France Joseph Pascual

sinimulan ng mga lokal na buhayin ang kabundukan. Nagsimula lamang ang samahan na mayroong 30 katao hanggang sa umabot na sa bilang na 500 ang nakikilahok sa kanilang adhikain. Nabuo rin ng mga tao ang kaugaliang bolunterismo at pangangalaga sa kalikasan. Sa tuwing may mga hindi inaasahang pangyayari tulad na lamang ng sunog sa kagubatan, hindi na kinakailangan pang magtawag ng tulong dahil nagkukusa na ang mga tao na aksiyunan ito. Sa likod ng katagumpayan ng samahan ay ang tulong mula sa mga naging kaagapay nila sa kanilang mga

adbokasiya. Kabilang dito ang Central Luzon State University (CLSU) at Ateneo De Manila University (ADMU). Taong 2007 nang simulan ng iba’tibang organisasyon sa CLSU ang pagtulong sa mga programang pangkalikasan ng lugar. Kabilang sa mga ito ay ang CLSU Green Crusaders, Plebian at ang College of Arts and Sciences sa pangunguna ni Mrs. Oliva Parico. Samantala, nakilahok din sa gawain ang mga mag-aaral ng ADMU bilang bahagi ng kanilang immersion program . Pag-usbong Naging malaki rin ang tulong ng civil organization na ‘Nueva Ecija Backpackers Community’ sa

FEATURES EDITOR Lenilyn Murayag

paghilom ng kagubatan matapos maging matiyaga na magsagawa ng mga tree planting activities sa lugar. Lalong pumabor ang kalikasan sa Barangay Puncan nang madiskubre ng mga mountaineers na ito ang potensiyal ng Mt. 387 bilang isang magandang ecotourism spot. Pinasimulan ng samahang ito na ipakilala ang Mt. 387 sa pamamagitan ng pagpopost ng mga larawan ng lugar sa social media. TInulungan din nila ang mga lokal na mamamayan na gawin ang mga iteneraries para sa pagsasaayos ng lugar para maging isang tourist attraction. Simula noon, naging isa na itong pangunahing tourist destination ng mga namumundok sa Nueva Ecija. Halos 400 na tao ang bumibisita sa lugar tuwing peak

season at kung hindi, 100 katao pa rin ang pumupunta rito kada linggo. Ang kapanapanabik na tanawin sa rurok ng kabundukan ang siya ring hinahanap-hanap ng mga turista. Dagdag pa, nagtayo rin ng mga kubo na maaaring pagtuluyan ng mga nais magpahinga at matulog sa lugar.

“

Ang kapanapanabik na tanawin sa rurok ng kabundukan ang siya ring hinahanaphanap ng mga turista. Dagdag pa, nagtayo rin ng mga kubo na maaaring pagtuluyan ng mga nais magpahinga at matulog sa lugar.

Nakatulong din sa mga mamamayan ng lugar nang matuklasan ang potensyal nito dahil naging isa itong income generating project na hindi nakasisira sa kalikasan. Kumikita ang 75 na tour guide ng 400 piso, 350 mula sa mga turista at 50 mula sa pagbubuhat ng mga punla paakyat sa bundok. Nakapagtayo rin ang ilang mamamayan ng maliit na pagkakakitaan tulad ng tindahan ng ice candy na kumikita ng 500 to 600 piso kada araw. *** Nilinaw ng mga taga-Puncan na higit pa sa kinikita nila ang magandang dulot ng Mt. 387 dahil mas napatibay nila ang koneksiyon sa pagitan ng mga tao at ng kalikasan. Kung nakapagsasalita lamang ang kalikasan, ito rin ang nais niya – ang pangalagaan natin siya.

2019 Magazine Issue LATHALAIN

G OL D M E DA L S

CLSU GREEN C

SECOND RUNNER-UP IN SU

83 69

FINAL AND OFFICIAL MEDAL TALLY

SILVE R MED A LS BRO NZE ME D A LS

COBRAS

UC-III OLYMPICS

BulSU Gold Gears

99 49 88 BPSU Stallions

60 31 21

TSU Firefox

49 47 49 DHVTSU Wildcats

18 13 19

NEUST Phoenix

14 49 44

PRMSU BlueJaguars

13 29 41

PMMA Marines

07 13 12

PSAU Tamaraws

07 05 19 TAU Carabaos

06 14 25 PhilSCA Iron Eagles

04 03 05 BASC Reapers

04 02 08 ASCot Dolphins

01 12 06

CLSU COLLEGIAN

SPORTS NEWS

VENOMOUS MARCH. In green and yellow, CLSU Green Cobras come ready to do their best to bag this yearâ&#x20AC;&#x2122;s championship during the parade in Philippine Athletics Stadium, New Clark City, Tarlac.

Ang Opisyal na Pahayan ng mga Mag-aaral ng Central Luzon State University

Cobras falls short on second place race against Stallions, bags 59 gold, 83 silver, 69 bronze Emmanuel Namoro

ROM THEIR first place podium finish last year, Green Cobras reaped 59 golds and lost by one from the Stallions, leaving them on third, February 8 ending the State Universities and Colleges (SUC) III Olympics held at Capas, Tarlac.

VICTORY. Cherishing the taste of victory, Arnis coach Melane Fernandez and Football back up forward Jam Consulta receive gold medals as Green Cobras secure their spot in the national level.

MOTIVATING DEFEAT. Trying to bag the championship, CLSU Green Cobras bring home 59 gold, 83 silver and 69 bronze that paved their way to land at 2nd runner-up.

f CLSUCollegianOfficial | t@KuleOfficial

PHOTO Krischelle Lim & France Joseph Pascual | SPORTS EDITOR Emmanuel Namoro

TOMO LVI | BLG. III

SPORTS NEWS

2019 Magazine Issue

Cobras pulled off a hard-fought game to collect 211 medals with 83 silver and 69 bronze as they found themselves buried deep by BulSU Gold Gears, sealing the second spot for the most number of medal hauled next to the latter. TOP CONTRIBUTOR Cobras worked out its late game magic after heading on combat sports bout and tallied 32 gold, 24 silver and 13 bronze, enough to be hailed atop against its opponents. Arnis , put up a massive hammer slam to haul the most number of gold to the medal tally with 19 plus 12 silver and 8 bronze as they dove the total

domination on the whole tournament. In Taekwondo, cobras forced a dominate square-one situation and proved too strong against its opponent, able them to retain its supremacy as they kick off other universities and collects four gold, four silver and three bronze. Karatedo team holds the ground, did everything they could offer: massive punch and penetrating the solid defense each of its opponent, sacrifice paid off as they secured nine gold, eight silver and two bronze enough to seal a bout supremacy. TITLE REMAINS AT HAND After they win

and dominate last year, alongside the forward/striker duo of the super twins Angelica and Angela Bambilla sparked the cobras futsal team to a massive 7-1 run, enough to reclaim its title beating the NEUST’s Phoenix and proving that they’re too strong against everybody as they remained unbeatable on the whole tournament. The team will strive for a big headstart on the national stage as they will represent the region. Meanwhile, the football team bag the Gold medal against the phoenix after their painful loss last year against the Gold gears, cutting its 3 year drought.

GOLD NO MORE Cobras failed to establish its 6th title in softball being dethroned by the Phoenix on eleven grueling innings of the semis,finishing only on third. M o r e o v e r, swimming team who contributed 19 golds last year have failed to do so this year garnering only 4 and listed to be their worst performance. Outgoing ISPEAR Director, Bienvenido Kanapi, Jr. Admitted that this year’s SUC III Olympics is a worst year for the cobras, wherein they expected this to happen

as almost all their athletes underwent a transition. “As we see, all of our players are rookies and sophomores and it is hard for them to face the more experienced athletes on this level of competition,” he explained. Also, he added that there’s a need to give the athletes a complete package of training to strengthen them and be able to compete wisely. Meanwhile, the next season of SUC III Olympics will be held at President Ramon Magsaysay state University early on the next year.

Bulatao puts up 3 silver, 2 bronze, lifts swimming team from massive drought Emmanuel Namoro

UT OF 16 EVENTS in men’s individual categories in swimming, Emil Bulatao led Green Cobras as he pulled the trigger and accelerates to haul three silver and two bronze medals, enough to hail him the team’s leading medal reaper last February 4 at Philippine aquatic center, New Clark City, Capas, Tarlac. Bulatao secured a silver in 50 meters’ freestyle, 100 and 50-meter butterfly and clinched bronze

in 200 and 400-meter freestyle, lifting the team from massive drought as they struggle to clinch medals since day 1. Being a stalwart since his first in competing on swimming, Bulatao admitted that he did not prepare well for the tournament that’s why he wasn’t able to see any daylight to secure gold compare to what he did last year. “Kahit hindi ako masyadong prepraed ginawa ko

best ko para sa university at satisfied naman ako sa performance ko kahit na may events ako na bumaba time ko,” added by the graduating swimmer. Meanwhile, Angelica Lacuna summoned two silver in 800 and 100-meter freestyle and a bronze for 100-meter backstroke heading the women’s team. Also, Angelica Faith Alegre introduced herself with two bronze from 50-meter backstroke and freestyle, followed by

Elijah Jean Antonio who reap two medals both are silver in 400-meter freestyle while Kenneth Uban got bronze in 200-meter backstroke. Oh the other hand, four golds are secured in women’s 4x200 meter freestyle and 16 silvers are tallied from men’s 4x100 meter freestyle, men’s and women’s 4x50 meter freestyle and men’s 4x200 freestyle. With 4 golds, 25 silver, and 10 bronze, Cobras managed to reach third place on the overall rank, performing worse than last year.

CLSU COLLEGIAN

SPORTS NEWS

Ang Opisyal na Pahayan ng mga Mag-aaral ng Central Luzon State University

Green Cobras goes full throttle to upset Phoenix, earns seat on national stage Emmanuel Namoro

TWIN POWER. One of the power twins Angelica Bambilla finds perfect moment to bring it to goal as she defends the ball from the Pheonix in finals.

ITH THEIR BLISTERing ball movement, Green Cobras retains its back to back title on futsal women as they tapped out the Phoenix, firing a 7-1 run, February 7 at Capas Municipal Hall. Cobras barely dominated the whole tournament as they swept all its opponent, giving them a clean record ahead to their gold medal rally and secure their ticket for the national stage. In semi-final, cobras pile 5 goals against BULSU’s Gold gear to advance in

finals and established supremacy against NEUST’s Phoenix. Their rooky Adrienne Denise Gumtang had a hot foot and erupted two goals and one assist on her first final appearance. Moreover, team’s super twins Angelica and Angela Bambilla established a combined monster 4 big points enough to seal their second championship title. Despite their gritty win, Coach Felody Santiago admitted that they did not played well since their last game against gold gears propelling faulty gameplay

and commits passing errors. “Hindi gano’n ka-smooth yung passing, but the good thing is bumawi naman sila”, said by the now winning coach. Santiago also stressed that their impenetrable defense commands their winning streak as it broke down the offence of all their opponents. “More on defense play kami, Kaya mas iniimprove namin yon” the coach added. Cobra will strive to stand out on the National Stage early this May.

CLSU Softball team struggles to defend championship title Laurence Ramos

COBRA’S EYE. Cobra’s Softball’s pitcher Josue Mae Murillo decisively waits to hit the ball in thier match with Gold Gears in the battle for 3rd, in Training and Doctrine Camp.

REEN COBRAS FAILED to reclaim its longawaited podium finish and sneaked in and took down by Bulacan State University (BSU) Gold Gears and NEUST Phoenix and landed on third spot, in the Women’s Softball Championship on State Universities and Colleges (SUC) III Olympics 2020 at New Clark City Athletic Stadium, Capas, Tarlac, on February 2-8. Even though CLSU Women’s Softball Team has intense training every week with the help of their coach Narciso Salazar and trainor, they were not able to defend their title and achieved their sixth championship in the Olympics. Sairine Joy Bacoy,

f CLSUCollegianOfficial | t@KuleOfficial

Women’s Softball Team captain, admitted that the team have their mistakes and errors during the competition. Bacoy added that there is adjustment happened. “Sa totoo lang maraming adjustment na nangyari sa amin kasi ‘yung iba [player] na bago ay matagal na hindi na nakapaglaro,” Bacoy explained. During the competition, Women’s Softball Team shown their aggressiveness with their individual performances combined, it was a great help for the team in order to have a good game for their opponent but it is not enough to reclaim the title. “Naging negatibo kami

sa game na ‘yun kaya it ruined our play, pero naging malaking tulong pa rin ‘yung eagerness naming as a team na manalo” said Trisha Alejandro, right fielder of the Women’s Softball Team “Pipilitin at kakayanin naming muling maibalik ang kampeonato sa susunod na Olympics bilang isang team na may goal at pagkakaisa,” Bacoy said. Although it was a bad finish for the CLSU Women’s Softball Team, Bacoy was satisfied with the cooperation and eagerness of his teammates and hoped for the better outcome next Olympic Games to be held at President Ramon Magsaysay State University.

PHOTO FROM CLSU ISPEAR | PAGE DESIGN France Joseph Pascual

TOMO LVI | BLG. III

SPORTS NEWS

2019 Magazine Issue

Green Cobras tallies 69 medals, shows domination in combat sports France Joseph Pascual

ROM THEIR BIG HEAD start last year combat sports, Green Cobras remained atop as they bagged 32 golds, 24 silver and 13 bronze in Arnis, Karatedo and Taekwondo in 2019 SUC III Olympics. Although the team underwent a transition wherein most of their players are rookies and sophomores, they still established supremacy in every bouts against opposing schools’ most experienced athletes. Young-based Arnisador Newbies and sophomores arnisador proved that they can contribute to the team as they garnered 19 golds, 12 silver and eight bronze as they contributed the most gold medals. In Anyo Non-Traditional category, Pauline Salazar, Riza Quilanlan, and Nerin Pasco bagged three golds in Women’s Individual Solo Baston, Doble Baston and Open Form, respectively, while the team events gathered four golds, one silver and one bronze. Meanwhile, Anyo Traditional individual categories won one gold, three silver and two bronze as the group division contributed four golds and two silver. CLSU Arnisador Salazar snatched the gold medal in Women’s Labanan Open Weight; Michael Limos (Men’s Labanan Open Weight - gold); Aileen Mata (Women’s Labanan Half Middle Weight gold); Christian Sua (Men’s Labanan Half Middle Weight - gold); Andre Baustista

(Men’s Labanan Half Light Weight - gold); Reizza Latina (Women’s Labanan Feather Weight - gold); Franz Madriaga (Men’s Labanan Pin Weight - gold); Kasandra Valentino (Women’s Labanan Heavy Weight silver); Elli Malones (Men’s Labanan Heavy Weight silver); Carizza Vigilia (Women’s Labanan Light Heavy Weight - silver); Cristobal Munar (Men’s Labanan Light Heavy Weight silver); Quilanlan (Women’s Light Weight - silver); Vanessa Padilla (Women’s Labanan Half Light Weight - bronze); Pasco (Women’s Pin Weight bronze); Jemimah Gandalera (Women’s Labanan Bantam Weight - bronze); Marlou Gandalera (Men’s Labanan Feather Weight - bronze) and Angelo Laughead (Men’s Labanan Bantam Weight - bronze). Cobras performed better from a 35-medal record last year in Arnis to surpass their rival BPSU Stallions with a 18-medal difference this year. Taking Charge CLSU emerged as the over-all champion in Taekwondo with four golds, four silver and three bronze behind 12 other universities Joeromano Miguel and Mark Christen Carag seized the gold in Men’s Heavy Weight and Middle Weight Division, while Wilbert Reyes notched the first place in Men’s Individual Poomsae as well as the Women’s Group Poomsae.

SPORTS EDITOR Emmanuel Namoro

HOW COBRAS COMBAT. CLSU Green Cobras’s 32 golds, 24 silver, and 13 bronze in combat sports in 2019 SUC III Olympics successfully defend their throne as they remain atop after dominating in Arnis, Karatedo, and Taekwondo.

On the other hand, Women’s Individual Poomsae, Mix pair, Men’s Group Poomsae and Women’s Middle Weight clinched four silver. Margarette Saturno, Jeanna Valerio and Psalm Lavarias grabbed three bronze in Bantam Weight, Feather Weight and Welter Weight division, respectively. Earning Medals Green Cobras continued to earn medals in the regional competition as they reaped nine golds, eight silver and two bronze in Karatedo.

In Kata category, Kristine Conception and Mark Rhoy Ramos brought home two golds in Intermediate Kata; Beatriz Secabalo (Women’s Novice Kata - gold);Rendel Marzan (Men’s Novice Kata - silver); Jack Ramos (Men’s Advance Kata - gold) and Men’s and Women’s Team Kata - gold. On the other hand, both men’s and women’s team earned two silver while the men’s and women’s individual events became victorous with three golds, three silver and two bronze.

3 clsucollegian@clsu.edu.ph

“

People involved in this dilemma should be responsible so that CLSU can improve its sports competency.

EDITORIAL

Competency

This university’s sports competency could have been better if the people involved are geared towards sports development. CLSU Green Cobras fell one step lower from its almost two-decade second place supremacy after being edged in a 59-to60 gold medal encounter against BPSU Stallions. From the final and official medal tally, BSU Gold Gears still reigns after digging 99 gold medals, followed by Stallions with 39-gold medal deficit, Green Cobras with 59 gold medals. More so, TSU Firefox landed on fourth spot with 49 gold medals, then tailed by DHVTSU Wildcats, NEUST Phoenix, PRMSU Blue Jaguars, PMMA Marines, PSAU Tamaraws, TAU Carabaos, PhilSCA Iron Eagles, BASC Reapers and ASCOT Dolphins with 18, 14, 13, 7, 7, 6, 4, 4 and 1, respectively. Tracing the trend of gold medals of these state

2019 Magazine Issue SPORTS EDITORIAL

universities and colleges from the previous years, it can be seen that the distribution of gold medals is gradually dispersing which means that the performance of other participating schools is becoming better. However, looking at our university’s gold medal harvest, the performance had worsened. Thus, there might be a problem that needs to be addressed in order to bring back the performance of the university and to increase its competency. Swimming, in the preceding years, had contributed a big headstart for the university. Unfortunately, they failed to do so this SUC III Olympics. One problem is that they’re in transition, wherein the majority of their athletes are rookies and sophomores that needed to be trained more as they will face the more experienced athletes of BULSU and BPSU. The team has two coaches which will team up for instructing their

athletes on some techniques that are vital in competition, however one of their coaches is not really inclined to the sports, having only a limited knowledge on it which play a critical role for the athletes’ development. According to the athletes, their coach don’t have enough experience in this field which creates a disastrous impact since experience of the coaches plays a critical role in the holistic development of the athletes because these coaches should be the mentors to improve the current performance of its athletes. Aside from this, most of the players are echoing their concerns regarding their ‘training schedule’. According to them, they did not have enough time to train and improve their performances. Two weeks before the official competition, the athletes were pulled out of class so that they can focus in refining their games, however, to become a better athlete, one

needs patience and time. On the other hand, selfdiscipline is required for the athletes to become better. If one is dedicated to improve, they should not be fully dependent on their trainers and must have the initiative to bring their A-game. This includes maintaining great shape to endure trainings, indulging in a healthy and balanced diet, and taking personal care. It is true that trainers play a critical role in their development as athletes, but it is the athletes’ responsibility to become better, after all, they are representing the university. Therefore, their enthusiasm towards sports development is essential in bringing the sports competency of the university. People involved in this dilemma should be responsible so that CLSU can improve its sports competency. This is not an individual sport, but a team. Thus, coordination will be vital to achieve the goal.

CARTOON John Marius Mamaril | SPORTS EDITOR Emmanuel Namoro

TRAINER’S OUT!

NO VALUE | Emmanuel B. Namoro | Sports Editor | namoro.emmanuelb@gmail.com

CLSU can never par the sports competency of its neighboring school if the training of the athletes is one step behind its competitors. By February, the contract for professional trainers of CLSU athletes will not be renewed. They will be ‘on call’ trainers a month before tournaments start, because the university had allotted fund for other purposes like activities to improve the learning competency of the athletes. This might be a good move to help the athletes, however this action would hinder their improvement as they will be given limited time to train with those ‘on call’ professional trainers. Last 2019 State Universities and Colleges (SUC) III Olympics at Capas, Tarlac, CLSU is still behind Bulacan State University and had been surpassed by Bataan Peninsula State University. The number of gold medals tallied by BulSU is almost twice or 40.47% higher than the number CLSU had reaped, 99-59. Meanwhile, BPSU edged a gold to snatch the second place, but their performance in swimming where it contributed the most gold medal which emphasizes that one sport is enough to beat CLSU. These results clearly show that the other universities in the region continuously improve in their sports competency. BulSU’s 24-year supremacy became possible because of the year -around intensive and rigid trainings for the athletes. To improve the sports competency of CLSU athletes, they need be trained intensively to retain that supremacy. If CLSU is eager to reclaim the throne in SUC III Olympics, a complete package of training for the athletes with those highly-skilled trainers must be given enough emphasis. Even if an athlete has innate talent in sports, proper training must be done to optimize it. Still, hardwork beats talent in every situation. T h i s training must be assured to make sure that the athletes are in good shape as it is an essential

“

If CLSU is eager to reclaim the throne in SUC III Olympics, a complete package of training for the athletes with those highlyskilled trainers must be given enough emphasis.

requirement before competing. This improvement is not an overnight process, that is why there is a need to train the athletes with those ‘on call’ professional trainers not just in a month or weeks before competition starts. No one ever wins on a competition without giving any sacrifice for it is a vital element in achieving the goals of winning. If the university wants to engage in the so-called learning competency improvement, it is not better to encourage the athletes to study harder since they are in the institution to finish a degree? Even so, budget for these learning modules may be requested and charged to the university fund and not by removing trainers just to have budget. Every athlete is enrolled in their degree to learn and boost their professional and personal competencies; it is not the job of ISPEAR to teach them through the learning module, but to monitor their status as students. Moreover, CLSU should be more strict in selecting their roster to make sure a student would not mismanage their responsibilities both in academic and sports. In addition to the complete training package, CLSU should also invest in sports psychologist and dietician to help the athletes maintain their ‘good shape’ mentally, emotionally, and physically. If these amendments will be done, CLSU can catch up with the steps of its competitors. Lack of process guarantees a slower, convoluted path to the desired or even disappointing outcome, and there is always a need to look for other possibilities in order to make a good decision. The institution must review that the possible consequences for not renewing the contract of the sports trainers might bring the athletes of the overall performance in SUC III Olympics downside.

2019 Magazine Issue SPORTS OPINION

Combat: Load in BEHIND THE SCENES â&#x20AC;˘ SPORTS FEATURE

EVERY MATCH John Marius Mamaril & Khennard Villegas

Every kick and punch carries the mark of constant training. Every fight is a clash of two stories, each depicts the skills and strategy a strong athlete possesses. Popular Combat Sports From wrestling, one of the oldest combat sports of ancient Olympics games, to worldâ&#x20AC;&#x2122;s renowned boxing and MMA, combat sports have been a popular sports since the ancient times and some of the

2019 Magazine Issue SPORTS FEATURE

popular martial arts that have become popular are; Taekwondo which originated from Korea and became an official medal sport at the 2000 Sydney Games. Karate Do which was developed in Japan, is a form of unarmed fighting. Arnis which dated

back before the Spanish Colonization, was developed by Filipino natives and was called kali. Athletes that devote themselves to combat sports sacrifice a lot of time and energy which makes things harder for a

PHOTO RETRIEVED FROM Google | PAGE DESIGN France Joseph Pascual

student athlete to balance their sports career and their studies, since the peak age of fighter athletes are around 22 to 27, they must have a backup plan to secure their future. Facing Forward Waking up early to prepare for a new day to learn, train, and work out a new strategy for an upcoming game or competition has been the daily routine of student athletes; since the training session is short they must train on their own to further improve themselves to bring glory to the school that they represent. In a competition they have to showcase what they have learned, how much they have trained, and how passionate and determined they are in their field. Earning a medal or two is a glory gained in exchange for the time they allot and the effort they exert. In the last State Universities and Colleges (SUC) III Olympics, without wasting chances, the combat sports athletes of Central Luzon State University Green Cobras, hit and literary tried to break a leg and contributed greatly to the 211 medals earned by the

team. These athletes demonstrated capabilities every year, proving that merely luck wonâ&#x20AC;&#x2122;t get them victory in combat sports, but the skills and dedication. Training After Class Studying is still the priority of the student athletes that is why they only train for about three times a week. For Melane Fernandez, coach of arnis, seeing her students train and do their passion for only a while is enough. The student athlete of combat sports such as taekwondo, arnis, and karatedo undergo preparatory program before the proper training period for the actual tournament. These drills include a 15 minutes or 5 laps of jogging that gradually increases every day and 10 seconds sprint, a set pushups, curl up, and squatras. There are drills that is performed by specific combat sport such as the footwork performed by arnis athletes that include running in tiptoe for about 4 to 5 meters. These drills help students improve their strength and stamina to increase their power and so that they will not get tired easily. Attacks, punches, and kicks will be developed by them through continuously performing different forms. Those basic techniques can be improved through training and will be applied on sparring, as they will be tested on how much improvement they have gained. Combat sports requires passion in order to learn it and perform it properly. Drills and trainings are maybe difficult but if an athlete

SPORTS EDITOR Emmanuel Namoro

have a dedication to gain improvement, he can use this as a tool to push further untill he sharen his abilities and talents. In turn he will obtain what he trained for and will win over his opponents. Through the guidance of their coaches they will further improve their skills provided with a good mental and physical health. The duration of training are short but in this short time the student athlete train with passion and dedication, never wasting te effort of past trainings. As a competition draws near the traing last longer but their coaches never let their students skip classes and always advise them to train well and study well. Rising Stars CLSU has produced outstanding athletes throughout the years and one of them is Joe Romano a taekwondo fifth time gold medalist, Shiny Roque and Naomi Ramil both gold medalist. These athletes

did not have an easy start, they are not machines, they experienced hardship not only in training but their desire to win pushes the to overcome obstacles that stood between them and their goal. They are the evidence that CLSU has the capability to compete in a larger arena. Nonetheless the athlete themselves is the key to such goal. To stand above the others, the University and the student athletes must have one goal where both will benefit.

â&#x20AC;&#x153;

Combat sports requires passion in order to learn it and perform it properly. Drills and trainings are maybe difficult but if an athlete have a dedication to gain improvement, he can use this as a tool to push further untill he sharpen his abilities and talents.

2019 Magazine Issue SPORTS OPINION

SPORTS SCIENCE • SPORTS FEATURE

banquet of

CHAMPIONS Franco Leuterio

Carbohydrates Martial arts have become an important and revered part of sports culture and is beloved by both spectators and competitors for bringing action and a certain sense of mental fortitude in its roots. Taekwondo is one such martial art, and like the rest of them, it follows a set of disciplines in training an aspiring martial artists. This is then integrated into aspects of their training, such as their diet. For practitioners of the art, this diet is integrated into the regiment of their training, and paves the way toward different health benefits and optimal performance in the sport. As such, a deeper look into the diet of a taekwondo martial artist. As a weight class sports event, the diet aims to lessen the intake of calories but increases the energy expenditure. In order for an athlete to achieve this, a balanced meal intake of carbohydrates, lipids, proteins, vitamins and minerals, and water is needed.

2019 Magazine Issue SPORTS FEATURE

Carbohydrates, being the main fuel source of the body, is very necessary in practicing taekwondo, as energy usage expenditure will require a huge amount of fuel to burn. If an athlete’s diet does not have enough carbohydrates, it is likely that their performance and recovery will be impaired because carbohydrates are the fuel for the brain and muscles during exercise. However, one must make sure that the carbohydrates taken come from healthy sources such as rice, pasta, bread and noodles as it only contain four calories per gram, instead of the nine calories in fat.

Lipids Lipids are also a concentrated source of energy and help maintain body temperature. However, in taekwondo, a minimal consumption of fat is recommended. The diet requires food to be grilled, boiled, or oven baked instead of fried. Consumption of ‘good’ fats such as polyunsaturated and monounsaturated fats found in fish, nuts,seeds, and avocados is highly recommended. Trimming of fat content from red meat and removal of skin from food such as chicken is also needed. Additionally, when consuming milk, one must choose half-fat, instead of full fat milk.

PHOTO RETRIEVED FROM Google | PAGE DESIGN Trebor Bervick Jared Boado

Water

Proteins Proteins are the main building materials of cells and tissues. This is critical in taekwondo as it relies on having a strong muscle mass, which is built upon proteins. In consuming protein, usually, it is recommended for an athlete to consume chicken, fish, or soya instead of red meat. When training for strength, a diet that consists of 1-1.5 grams of protein is complementary with intense exercise. This will increase muscle mass and strength along with it. In popular trends, there are beliefs that to produce more muscle, one must consume more protein hence the use of protein shakes believing that â&#x20AC;&#x153;more is betterâ&#x20AC;?. However, a position stament from the Academy of Nutrition and Dietetics, Dieticians of America, and the American College of Sports Medicine summarizes that, even though athletes need more protein intake than the normal recommended amounts, it is very important that a personalized diet plan be put in place to improve performance to optimal levels. SPORTS EDITOR Emmanuel Namoro

Vitamins and Minerals

Water is a critical component not only in competitions, but also in human life. It is also substantial in the biological processes of the body, such as flushing out metabolic wastes, and balancing electrolyte concentrations in the body.

These are nutrients that are entirely dependent on external sources, as the body cannot produce it.

During training, an athlete must rehydrates every 15-20 minutes of exercise, given a fluid intake of 150-200 ml.

Consumption is necessary as it is the key in improving game performance and the process of recovery. Fruits and vegetables are the best and recommended source of many vitamins and minerals. Although, many people, even athletes, canâ&#x20AC;&#x2122;t stick up to such diet due to busy schedules so it is recommended to watch the iron, zinc and calcium intake which is needed for people with active lifestyle.

Always make adjustments

While these nutrients are needed in training and performance, they can be flexible according to the weight requirement of the athlete, as cutting or making weight must be appropriated to one that can be achieved safely with minimal stress, and must be constantly tuned, in order to avoid extreme and risky means. It must also be kept in mind that this kind of diet must be done with a nutrition expert or a proper trainer in order to achieve optimal levels of performance without the risks to the body. Lastly, it is important that athletes take food in moderation and it is also important to take a rest to prevent wear and tear. 2019 Magazine Issue SPORTS FEATURE

PROMISING FIRST 80

2019 Magazine Issue SPORTS FEATURE

PHOTO Carl Danielle Cabuhat | PAGE DESIGN France Joseph Pascual

PEOPLE SPORTS FEATURE

France Joseph Pascual & Donna Mae Mana

Being an athlete takes a lot of patience and time to train to represent a school and earn medals. But for Leean Angelo Laughead of the Arnis Team, Adrienne Denise Gumtang of the Futsal team and Angelica Lacuna of the Swimming team, being a first year is their way to stand out in the recently concluded SCUAA 2019 and will represent the region to the National level. Now, let us know more about the three promising athletes of CLSU.

T-YEAR ATHLETES SPORTS EDITOR Emmanuel Namoro

2019 Magazine Issue SPORTS FEATURE

ANGELICA LACUNA

AGE 19 BIRTHDAY 02/06/01

COURSE BS Psychology

FAVORITES

COLOR: Violet and black SNACK: Sushi WEEKEND ACTIVITY: Hangout w/ friends and school works HOBBIES: Watching Movies MOVIE: Mighty Ducks, The whole MCU, Fast and Furious CELEBRITY: Robert Downey Jr., Chris Evans, Jennifer Lawrence, Paul Walker and Vin Diesel ROLE MODEL: My Parents

Donâ&#x20AC;&#x2122;t mind the competitioN, seize the moment NICKNAME: Angel SPORTS: Swimming SECOND OPTION: Table tennis or Badminton ATHLETE IDOL: My Brothers MOTTO IN COMPETING: "Do it with passion." GOAL AS AN ATHLETE: To have fun ACHIEVEMENTS IN SPORTS

SCUAA III (Regional) ~ Gold (4x200m Freestyle Relay) ~ Silver (4x100m Freestyle Relay) ~ Silver (800m Freestyle) ~ Silver (100m Freestyle) ~ Bronze (100m Backstroke) ~ Bronze (4x50m Medley Relay)

LEEAN ANGELO LAUGHEAD AGE 18

BIRTHDAY 09/10/01

COURSE BS Civil Engineering

FAVORITES

COLOR: Black SNACK: Chippy WEEKEND ACTIVITY: Music Ministry/Church HOBBIES: Playing online games

NICKNAME: Lohead SPORTS: Arnis ATHLETE IDOL: Kyrie Irving MOTTO IN COMPETING: "Work hard with no excuses." GOAL AS AN ATHLETE: To be part of National Team ACHIEVEMENTS IN SPORTS

Batang Pinoy 2016 (National) ~ Participant Region 1 Athletic Association ~ 3x Bronze Medal Central Luzon Regional Athletic Association ~ Participant SCUAA III (Regional) ~ Bronze (Labanan Bantam Weight) ~ Gold (Anyo Traditional Team Open Form) ~ Silver (Anyo Traditional Team Solo Baston)

Do everything For his Glory

ADRIENNE DENISE

GUMTANG AGE 19

BIRTHDAY 10/30/00 COURSE BS Information Technology

FAVORITES

COLOR: Gray SNACK: Burger / Siomai WEEKEND ACTIVITY: Playing Futsal/Football HOBBIES: Watching movies/Surfing the internet MOVIE: Midnight Sun SERIES: Percy Jackson and Game of Thrones CELEBRITY: Liza Soberano ROLE MODEL: My Mother

NICKNAME: Denden SPORTS: Futsal SECOND OPTION: Volleyball ATHLETE IDOL: Lionel Messi MOTTO IN COMPETING: "Attitude is better than skills." GOAL AS AN ATHLETE: To become the center of inspiration ACHIEVEMENTS IN SPORTS

Region 1 Athletic Association ~ Bronze (2017) ~ Gold (2018) Palarong Pambansa ~ Participant SCUAA III (Regional) ~ Gold

play hard as the best you can, play smart play with passion, with winning mentality and at the same time to have fun.

HEAVYWEIGHT DIVISION

SCUAA III

Golds

NSCUAA

Silver

JOE ROMANO MIGUEL INTERVIEW

Height

6’ 0” Weight

1 9 8

lbs

SPORTS EDITOR Emmanuel Namoro

2019 Magazine Issue SPORTS FEATURE

PERSONALITY SKETCH • SPORTS FEATURE

the Blackbelter’s

Killer Kicks

A five-time gold medalist’ story Laurence Ramos

If you look at it closely, life may appear like one big hurdle race, wrought with obstacles at every point. And it doesn’t matter which walk of life we belong to – the hurdle race will always be there. It always tell tales of extreme obstacles overcome with ultimate power, however, the story of Joe Romano Miguel wasn’t the same with others. THE BEGINNING He was only 10 years old when he started playing taekwondo. With the full support of his parents, he continues taking the path he wanted. A long road for him began when he started competing in different competition during elementary and high school days, in his every

kick, there is something that he really wanted to prove to himself. In 2011, he competed in the Central Luzon Regional Athletic Association (CLRAA) and won gold in a men’s group category that took him to Palarong Pambansa. After his high school life, he looked forward to college which could

“

My advice for somebody who wants to try playing taekwondo is to relax, have fun and enjoy and play without the conditions. Taekwondo is for all, so you can do it just the way you want. And if you have big dreams just start working towards them and I believe you can have them all. - Joe Romano Miguel 5-time Gold Medalist in SCUAA III

2019 Magazine Issue SPORTS FEATURE

be a competitive environment and be challenging on a daily basis. Being a studentathlete is not easy at all, doing academic works and training every day will take time to adapt the environment but like what he said, time management will always be the key as a student and as a student-athlete. PASSION Joro is devoted to his sports. He believes that if we are following our passion, we can really show our full potential and succeed. “My advice for somebody who wants to try taekwondo is to relax, have fun and enjoy and play without any conditions. Taekwondo is for all, so you can do it just the way you want. And if you have big dreams just start working towards them and I believe you can have them all. “

He explicitly stated that one should not just play because of the incentives or any conditions from the university. To those aspirants who started from nothing, he said that practicing frequently and loving what they do, this will gradually improve their play, and get closer to achieving their goals. He believed that there is nothing difficult if you love what you are doing. Miguel is a 5th year Civil Engineering student and a varsity player at the same time. During his five years as a studentathlete, he competed in the State Universities and Colleges (SUC) III Olympics, and each year, he bags a gold medal from the said event. PERSEVERANCE As an athlete, he encountered struggles from the beginning of college life, however,

PHOTO RETRIEVED FROM Joe Romano Miguel’s Facebook Page

Joro is not the same as the other athlete with regards to the adjustment period. In his five years of competing in SCUAA III, for him, the second year was the most difficult year to achieve a gold medal since his opponent was undefeated for years in addition to the doubt how he will win that game. Despite that fact, he kept it in his mind that no matter what happen, life will go on and that the failure and

perseverance can go a long way in boosting his morale, notching up the inspiration levels and gave him a lot of hope. Inspite of all the struggles he encountered during this yearsâ&#x20AC;&#x2122; SCUAA III Olympics, Miguel was able to win a gold medal. Though injured, he took the risks during the semifinals in order to proceed to the finals. For him to succeed for five consecutive years, he stated that before the competition happens, he constantly do trainings

day and night even if its hard to do academics with a sore body at the same time. Even though there are hard times choosing between sports and academics, he always try motivate himself to keep going. MOTIVATION During his matches, he always keeps focused on winning and not on his opponent. Rather than failure, his reason why he kept playing taekwondo is the support from his parents,

SPORTS EDITOR Emmanuel Namoro | PAGE DESIGN Trebor Bervick Jared Boado

family and friends who served as his strength in moving forward. One of the key factors in staying in sports is to have the right motivation. In Joroâ&#x20AC;&#x2122;s case, it started with new things to learn combined with goals to achieve that kept him going. Miguel is a living proof that our development never stops, and that Tae Kwon Do is a lifelong journey, dreams and goals, are yet to be achieved.

2019 Magazine Issue SPORTS FEATURE

Baluti Ang bawat isa ay may kani-kaniyang papel sa lipunan. Maaaring siya ay isang akademiko, propesyunal, tagapagsilbi sa bayan, nagtatrabaho sa kabukiran, o kaya’y tagapamahala ng sariling tahanan.

LITE

Maaari rin silang matagpuan sa kapatagan, kabundukan, kanayunan, karagatan, o maging sa ibang lupalop ng daigdig. Hindi man sila nakasuot ng kapa, wala man silang ‘powers’ upang iligtas ang ‘sangkatauhan laban sa kasamaan, sa panahon ngayon, sila ay maituturing na bagong bayani ng ating lipunan. Sa kabila nito, mayroon pa ring umiiral na dibisyon kung saan makikita ang diskriminasyon sa uri at lebel ng kanilang mga trabaho. Bagaman ang bawat isa ay humaharap sa iba’t-ibang uri ng pagsubok, masasabing pare-parehas lamang din silang nakararanas ng mga krisis at suliranin sa buhay. Wala sa bigat ng gawain, taas ng sweldo, o lebel ng pamumuhay ang dapat na ibigay na pagpupugay para sa ating mga manggagawang Pilipino. Sabay-sabay natin silang saluduhan, parangalan at ipagbunyi ang ating mga dakilang “Frontliners!” Nararapat nating ipagbunyi ang ating mga natatanging bayani sapagkat sa gitna ng panganib at hikbi, sila ay ating baluti. Jerome Christhopher Mendoza

2019 Magazine Issue LITERARI

GRAPHICS Joshua Galapon | LITERARY EDITOR Jerome Mendoza

Sentimo Panibagong araw nanaman. Sa pagmulat ng mataâ&#x20AC;&#x2122;y isa nanamang mabigat na krus ang dapat itangan. Muling babaybayin ang mga kalasadang kung datiâ&#x20AC;&#x2122;y mausok, ngayon ay tahimik Sa paglakad ay tila lumilipad ang isipan sa kung ano pa ang paparating Sa panahon ngayon, ang pagharap sa tao ay dapat limitado Ngunit sa lagay ko, hindi man tao ay salapi ng kung kani-kanino ang hawak ko Nakamamanghang isipin na sa libo-libong sentimo na binibilang ko sa bawat minuto Marami pa rin ang naghihikahos, namamalimos at nagugutom Masakit man isipin ngunit isa na ako sa mga iyon. Sino ba namang yayaman sa pagiging kahera Lalo paâ&#x20AC;&#x2122;t sa akin, limang miyembro ng pamilya ang umaasa Kaya sa kabila ng pangambang namumuo sa isipan ko sa mga panahong ito, Hindi ko maiwasang isipin rin ang kapakanan ng sarili kong pamilya Hindi ako isa sa mga dapat pang magreklamo Masaya na koâ&#x20AC;&#x2122;t isa ako sa mga maaari pang magtrabaho Sa kinakaharap nating krisis, swerte ka na kahit may konting pera lang sa bulsa At sa dalas ko mang tanaw ang di mabilang na salapi sa aking kaha Nananatili pa rin itong sapat na paaalala, Paalala ng pagkukumahog at pagkatakot; Paalala ng kalbaryo ng bawat Pilipino; Paalala ng halaga ng bawat sentimo.

ERARI

Jaira Patricia Ebron

LITERARI

Parati Sa pananalasa ng pandemyang biglaan, Mistulang ang lahat ay nakatapak sa mga bubog, Subalit mayroon pa ring nakikipaglaban, Hiling na sana’y magwakas na itong pagsubok. Pag-uwi sa kaniya-kaniyang tahanan, Nandiyan ang pangamba para sa sarili at pamilya, Dala ng trabahong sa mga balikat ay nakaatang, At sa panahong ito ay higit na kinakailangan.

Paglilinaw Hindi pa pumuputok ang araw. Madlilim ang paligid. Ngunit tulad ng ibang mga trabaho, simula na ng araw ko. Panibagong araw nanaman ng pagbaybay ng mundo upang kumalap ng impormasyong magbibigay kaalaman at update sa mga tao. Masugid, kung kaya ang bawat impormasyon at detalye ay nangangailangan ng ibayong pag iingat at masugid na paglalathala. Isang maling detalye ay maaaring pagmulan ng gulo. Kaya naman sa likod ng bawat balita ay ang araw-araw na pagharap sa panganib ng mundo. Pagsuong sa dilim ng pulitika. Pagtataya ng buhay para sa katotohanan. Paglalayag sa gitna ng masukal na dahon upang hanapin ang karayom na ni minsan ay hindi ko nalaman kung karayom nga ba ang dapat hanapin. Kung katotohanan nga ba ang nahanap. Sapagkat sa mundong nababalot ng kasakiman, ang dahon ay maaaring magbalatkayo bilang karayom at ang karayom ay bilang dahon. Ang katotohanan ay nakalutang lamang sa hangin, mapagpanggap. Di matanaw. Malabo.

Sa paghahakot ng mga basurang naiipon, At sa pagpapanatili ng kalinisan sa paligid, Kahit may panganib ay patuloy pa rin ang pagtulong, Hanggang sa malampasan natin itong hamon. Maraming mga bituin sa kalangitan ngayong gabi, Tila pinapakalma ang mga nalulungkot at natatakot, Umaasang ang pagod ng lahat ay mapawi, Ng mga salitang hindi man sapat ay sinsero pa ring nagpapasalamat. Pagpupugay sa inyong mga nasa harapan, Salamat sa araw-araw na pagbangon, Sa serbisyo ninyong kailanma’y hindi matatawaran, Para tayo’y muling makangiti at makakaahon! Donna Mae Mana

Kung kaya’t pasensya sa lahat sapagkat ginagawa ko lamang ang aking trabaho. Kumakalap sa abot ng kayang marating ng tao. Hindi ako gagawa ng kwento, bagkus kung alin lang ang katotohanang nasisilayan ng bawat isa sa mundo. Patawarin pagkat maging ako na nag-aalay ng buhay para sa katotohanan ay bulag sa katotohanan. Mahirap nga naman kasi ang magtiwala sa katotohanan. Mapagpanggap. Mapanlinlang. Traydor. Luis Castillo

2019 Magazine Issue LITERARI

LITERARY EDITOR Jerome Christhopher Mendoza

LITERARI

Dakilang Bayani Pagmasdang maigi ang paligid, mga bumbilyang walang patid ang sindi, matitigas na konkretong haligi, lugar na hindi tiyak ang umaga sa gabi. Nakukubli sa puting kasuotan pawis, pagod, emosyong nararamdaman. Metal na kagamitan, aparatong sandigan, malamlam na mga mata, pahinga’y nakaligtaan.

Prayoridad ang Kaligtasan

Minsan pa’y magmasid ng maigi, sa pagkakataong ito’y talasan ang pandinig. Sa lugar na saksi sa panalanging sapalaran ang punyagi, maulit pa makinig at damhin kanilang hikbi. Takot at pangamba. Doble ang bigat ng pasaning dinadala, lalo’t habang ang karamiha’y panatag, sila sa tahana’y ‘di man lang makapunta.

Nariyan lang sila Wala pa man ang bukang liwayway Sumusuong na sa labanan Na ang pagtatapos ay walang kasiguraduhan. Mahirap ngunit patuloy ang pag-aalay ng serbisyo; Hindi hadlang ang layo, Hindi hadlang ang init ng araw, pati na rin ang lalim ng gabi Handang ialay ang kaisa-isang buhay Para sa minamahal na kasarinlan at Inang bayan.

Hindi pumipikit ang kalaban habang may nahihimbing na anumang oras ay handang mamerwisyo, ngunit maging sila’y tulad rin nito walang oras na inaaksaya.

Laurence Ramos

Silang bago pa man maging mga tagapangalaga ng kalusugan ay mga asawa, magulang, anak, at kaibigan muna. Nagnanais ng kapanatagan ngunit mas pinipili ang kaligtasan ng higit na nangangailangan. Hindi lang sa panahon ng pandemya sila bayani, testigo rito ang mga buhay na kanila nang naisalba. ‘Pagkat sa pamamagitan ng talino at kakayahan, tayo tuwina’y mapapanatag sa aruga nila. Christine Mae Nicolas

Ibayong Dagat Inday, Aling Inday, sayo ba’y may naghihintay? Mula sa umaga, pagmulat ng iyong mata, Mula sa paguurong o pagkuskos ng kubeta, Mula sa paghahanda ng umagahan, o pagtatapon mo ng basura, Mula sa pagtugon sa mga pangangailangan nila. Inday, Aling Inday, sayo ba’y may naghihintay? Mula sa gabi, pag-pikit mo na iyong mata, Mula sa sakit na pilit mong iniinda, Mula sa paghikbi at mga luha, Mula sa labis na pangungulila. Inday, Aling Inday, sayo ba’y may naghihintay? Mula sa paghihirap para guminhawa, Mula sa pagkalimot para lumigaya, Mula sa paglayo para sa ikauunlad, Mula sa pagsasakripisyo para sa lahat. Inday, Aling Inday, sayo’y may naghihintay. Mula sa lugar na iyong sinilangan, Isa kang bayaning nais naming pasalamatan Ang pinagdaanan mo’y hindi matutumbasan, Isa kang karangalan sa ating bayan. Mabuhay ka Inday, Mabuhay! Sapagkat sayo ay may naghihintay. Lotie Charlotte Pagsigiban

GRAPHICS Khennard VIllegas | PAGE LAYOUT France Joseph Pascual

2019 Magazine Issue LITERARI

THE “CELLPHONE ADDICT” Facebook, YouTube, IG, Twitter, online games. Diyan umiikot ang mundo nila ngayong quarantine. Non-stop mula paggising sa umaga hanggang pagtulog sa gabi na kadalasa’y umaabot pa ng madaling araw. CATCHPHRASE: Mamaya na ‘Ma inaatake ko pa mga minions.

THE “ALL-AROUND KASAMBAHAY” The most industrious of them all. Walang araw na hindi hindi nila hinahawakan ang walis, gagalawin ang cabinet, pupunasan ang lamesa… bigyan ng ribbon ‘yan!

Yes sa 12 hours sleep. Kain, then sleep ulit. Kain, the sleep again. Tulog is lifest among the rest. CATCHPHRASE: *Krrrrrk…*Krrrrk… *Krrrrk

THE “HAPPY HEART”

Sila ngayon ang hindi pa sure sa mga gagawin sa buhay dulot na rin ng stress sa bahay, school, atbp. ‘Wag papabayaan ang mental health. Lahat tayo ay nagsusuffer sa mga ganitong sitwasyon, ngunit kagaya rin ng ating pisikal na kalusugan, panatilihin rin nating healthy ang ating isipan. Nariyan ang OSA upang bigyang tugon ang iyong mga nararamdaman. Catchphrase: I am stressedt. But I will keep fighting!

THE “RULEBREAKER” Kadalasan natin silang makikita sa kalsada; walang suot na face mask, hindi sinusunod ang social distancing, nagchichikahan. Hindi sila mabubuhay sa loob ng bahay lamang. Parte na ng life nila ang gathering of information (scientist ka ghorl?)

QUAR

CATCHPHRASE: Bakit andumi na naman dito!?

THE “SLEEPING BEAUTY”

THE “PROBLEMATIC”

CATCHPHRASE: Mars!

The W4L4N6 T1T1B46 couple of the year. Kahit quarantine, stay strong pa rin sila. Ayoko nang pahabain, sana all na lang… CATCHPHRASE: Bebequoh!

THE “ALAY” Sila ang mga 20 pataas at 60 pababa. Kahit takot lumabas, no choice sila dahil sa kanila nakapangalan ang quarantine pass ng pamilya. Mala-frontliner ang datingan. Pag-uwi, hindi muna dumidiretso sa loob ng bahay. CATCHPHRASE: I am tiredt! Ang tagal niyo naman mag-21 hngk!

2019 Magazine Issue LITERARI

LITERARY EDITOR Jerome Christhopher Mendoza

THE “FRONTLINER”

THE “SISA” Sila ang mga sumusunod hanggang ngayon sa sa payo ni Pres. Duterte na libutin ang buong bahay. Lahat na ng parte, maging sa kasulok-sulukan ng bahay, pati underground na wala naman talaga ay nahaluglog na. CATCHPHRASE: Saan pa ako hindi nakakapunta!!!

Sila ang kasalukuyang bayani ng ating mundo! Atin silang ipagmalaki at bigyang pagpupugay dahil sa kanilang ginagawang sakripisyo para sa ating kaligtasan! Padayon, aming mga dakilang Frontliners!!! Catchphrase: We Shall Heal As One

THE “WORK FROM HOME” SIla ang very busy ngayong quarantine. Karamihan sa kanila ay mga online sellers. Message dito, message doon. Lahat na ng nasa friends list niya, naalok ng kanilang mga produkto. Well, that’s their way to help their family. No to bashing!

RANTIME CATCHPHRASE: Bili na po kayo! On hand po siya.

Jerome Christhopher Mendoza

Ngayong tayo’y nasa kalagitnaan ng pandemya, at tayong lahat ay kasalukuyang naka-“stay at home” dahil na rin sa umiiral na “quarantine” sa ating bansa, ang ating tahanan, pamilya, gadget, atbp. ang atin ngayo’y kasama-kasama. Halina’t tignan mo at mapahalakhak sa Top 10 Most Common People ngayong QuaranTime!

GRAPHICS Khennard VIllegas | PAGE LAYOUT France Joseph Pascual

2019 Magazine Issue LITERARI

Horri

agingmatunog matunog hindi hindi lamang sa bansa, kung aging kung hindi hindi magingsa sabuong buong mundo mundo ang usapin tungkol maging tungkol sa sa bayrus. Gamit ang aking bola ng karunungan, bayrus. Gamit ang aking karunungan, aking babasahin sa isyu na ito ang mga bayrus aking babasahin sa isyu bayrus na na wala wala kayongkaalam-alam kaalam-alam na na mayroon mayroon na pala kayo. kayong Disclaimer:Hindi Hindi ito ito legit legit na mga virus! Disclaimer: Wagmasyadong masyadongseryosohin… seryosohin… Wag

Epide

Aquarius Aquarius (E-syu)

January 20 - February 18 Depinisyon: Ang virus na ito ay sanhi ng “tawag ng pang-aasar.” Kadalasa’y dulot ng mga dimunyung kaibigang nandidimunyu rin ng kapwa kaibigan. Sintomas: Pang-aasar, pang-aasar, walang tigil na pang-aasar!!!

Pisces (X) February 19 - March 20 Depinisyon: Safe ka!!! Sintomas: Walang nakitang sintomas.

Aries

(N-ConVoy) March 21 - April 19 Depinisyon: Ang virus na ito ay madalas na natatagpuan sa mga taong “surot ng surot.” Kung saan pupunta ang isa, nandun din siya. Madalas din itong mga matagpuan sa mga “third wheel.”

Sintomas: Hindi mapakali, balisa, bigla na lang sisigaw ng “sama ako sa inyo!” 2019 Magazine Issue LITERARI

GRAPHICS Khennard VIllegas | PAGE LAYOUT Kenneth Garcia

idscope�

emiya Jerome Christhopher C. Mendoza

Taurus

(Shonganggunya) April 20 - May 20 Depinisyon: Napakarupok… Sa sobrang rupok, dinaig pa ang plywood na inaanay. Hindi sanay na mag-isa. Habol ng habol na akala mong fun run pero hindi naman narerealize na siya lang ang nagpapakasaya… Sintomas: Palaging sinasabing tapos na ang lahat pero makikita mo na lang bigla na magkasama ulit sila.

Gemini Gemini (M-Bola)

May 21 - June 20 Depinisyon: Ang mga taong dinapuan ng virus na ito ay madalas nasa court, pero minsa’y makikita rin sila na nasa bahay. Hawak ang cellphone, nag-memessenger at naghahanap ng bagong matatarget… Galawang 123… Sintomas: Mahilig mag-paikot ng bola, pati feelings…

Cancer (Ekatitis-B) June 21 - July 22

Depinisyon: Ang virus na ito ay madalas na matatagpuan sa mga taong maraming sinasabi. Hindi mo na nga kinakausap, dami pa ring sinasabi. Pati ata siyam na buwan niyang pananatili sa bahay bata ng nanay niya ehhh na kwento niya na… Sintomas: Daming dada

LITERARY EDITOR Jerome Christhopher Mendoza

2019 Magazine Issue LITERARI

Horri

Epide

Leo

(influensiya) July 25 - August 22

Depinisyon: In short, mga dimunyu… Kadalasan, ang mga taong tinatamaan ng virus na ito ay matatapang ang loob. Mayroong iba’t-ibang level ang virus na ito: Level 1- ito ay ang mga taong nag-aayang umabsent sa major classes; Level 2- ito naman ang mga taong malakas mag-aya sa inuman; at pinakahuli ang Level 3- ito ang mga taong pinaprank sa text ang prof. Sintomas: Ngiting dimunyu… Alam mo na agad!

Depinisyon: Matindi ang kaso ng mga taong tinamaan ng virus na ito. Sila yung hihingi sa magulang ng allowance na sobra-sobra para sa isang lingo. Hindi nawawala sa listahan ang sharing sa grupo, project, paprint, at kung ano-ano na wala naman talaga.

Virgo (Labies)

August 23 - September 22

Sintomas: Pababy… “Ma, penge pera”

Libra

(Chika virus)

September 23 - October 22 Depinisyon: Ang virus na ito ay nagmula sa walang tadtad na pagdaldal ng dila. Air-borne ang nasabing virus at kayang makahawa ng kahit sino, ngunit mas matindi ang epekto sa mga Libra. Ang mga nasasagap na balita ay kayang dumating sa 100 bahay sa loob lamang ng 1 minuto.

Sintomas: Agad-agad nagsisilabasan sa kaniya-kaniyang bahay. Palagi mong maririnig ang mga linyahang “Mare, anyare?” 2019 Magazine Issue LITERARI

GRAPHICS Khennard VIllegas | PAGE LAYOUT Kenneth Garcia

idscope�

Scorpio (X sub 1)

emiya

October 25 November 21

Jerome Christhopher C. Mendoza

Depinisyon: Kaisa niyo ang mga pisces… Congratulations. Negative rin kayo sa aking bola.

Sagittarius

Sintomas: Maganda ang iyong buhay.. Ipagpatuloy.

(Philippine Indianphaleitis) November 22 - December 21 Depinisyon: Este, mga “Ghosters!” Pagkatapos kang paasahin, mahulog sa mga magaganda niyang sinasabi… Bigla na lang mawawala.. Wooshh.. Wala na… Sintomas: Haaa??? Haaatdoog!!

Capricorn (M-Las)

December 22 - January 19 Depinisyon: Ang virus na ito ay non-communicable-- ibig sabihin hindi ito nakakahawa at hindi siya pwedeng ipasa sa iba dahil ikaw lang ang pinalad, este MINALAS!! Sintomas: Pagkawala ng ballpen, pagkawala ng pera, pagkawala ng cellphone, at kapag lumala, maaaring mawala ang ulirat.

LITERARY EDITOR Jerome Christhopher Mendoza

2019 Magazine Issue LITERARI

Bilang pag-aksyon sa mga isyung matagal nang iniinda ng mga mag-aaral sa unibersidad, dapat na estudyante mismo ang manindigan at manguna laban sa mga sistema at taong umaagrabiyado sa sektor--- ngunit sa responsable at pormal na paraan. Sa pagpasok ng taong pampaaralan 20192020, naging maingay ang ibaâ&#x20AC;&#x2122;t-ibang mga hinaing na kinahaharap ng mga estudyante sa Central Luzon State University. Naging mitsa ang pakikialam ng mga estudyante sa social

media upang matalakay ang mga isyu kabilang na ang overstaying status ng mga estudyante, at ang mga kaso diumano ng sexual harassment. Bagamaâ&#x20AC;&#x2122;t pinakita nito ang pagkamulat ng mga Silesyuans sa mga naturang paksa, hindi dapat na magtapos lamang sa simpatiya at anonymous rants sa confession pages ang pagtugon sa mga problemang ito. Partikular na sa mga alegasyon ng sexual harassment laban sa isang faculty staff at ilang estudyante sa loob ng mga dormitoryo, sinabi ng administrasyon gayundin ng Office of

Student Affairs na hindi sila magkakaroon ng aksyon sa isyu hanggaâ&#x20AC;&#x2122;t walang pormal na mga reklamo. Gayunpaman, kahit ilang buwan na ang nakalipas matapos pumutok ang isyu ay wala pa ring personal na dumudulog na mga formal complainants sa mga tanggapang ito. Kung totoo nga ang mga nakababahalang alegasyon, marahil ang pagtatago pa rin ng mga biktima sa likod ng anonymity sa social media ay bunga na rin ng takot na mahusgahan, o di kaya ay kawalang tiwala sa aksyong ibibigay ng mga nakatataas. Dahil dito, dapat na mas paigtingin ng mga student councils, organizations, at publications

ang pagkonekta sa kanilang mga kapwa estudyante. Sa panahong ito, kapwa estudyante lamang din kasi ang masasandalan ng bawat isa, kaya marapat lamang na ipakita ng mga grupong ito na sila ay bukas sa pagtulong sa kanilang mga kapwa mag-aaral. Dapat na mahikayat nila ang kanilang mga kapwa estudyante na magtiwala sa kanila sa mga ganitong usapin. Sila ang dapat na sumuporta sa panig ng mga ito, lalo na kung makatwiran naman, at kung posible ay tumulong maghain ng pormal na usapin sa mga mas nakatataas nang hindi lamang i nte re s

EDITORYAL

Mitsa

2019 Magazine Issue EDITORYAL

CARTOON John Marius Mamaril | PAGE LAYOUT France Joseph Pascual

ng estudyante ang pinangangalagaan, kundi ang pagbibigay hustisya sa anumang nalabag na karapatan at paglalahad ng solusyon sa problema. Halimbawa na ang naging pagtutulungan ng mga estudyanteng maiparating sa administrasyon ang mga hinaing ng mga overstaying students matapos sila ay hindi na payagang magenrol ng Office of Admissions ngayong semestre. Bagama’t nakumpirmang w a l a n g magagawa ang

mismong administrasyon ukol dito, nabuksan ang mungkahing amyendahan ang Implementing Rules and Regulations ng unibersidad na alinsunod sa Commission on Higher Education, at maaaring bantayan sa mga susunod na panahon spagkat hindi naman na ito angkop sa bagong kurikulum Dagdag pa rito, mas magiging makabuluhan ang pag-aksyon sa anumang katiwaliang bumabagabag sa mga estudyante kung bawat isa mismo ay makikiisa sa pakikialam sa mga ito sa hayag na paraan. Dapat na manindigan ang sinumang estudyanteng ginigipit o napeperwisyo ng anumang sistema o sinumang tao sa loob ng unibersidad upang matuldukan ito at hindi na maulit pa. Marahil ay malaki ang nagawang ingay ng pagpapadaan

“

Dapat na manindigan ang sinumang estudyanteng ginigipit o napeperwisyo ng anumang sistema o sinumang tao sa loob ng unibersidad upang matuldukan ito at hindi na maulit pa ng isyu sa social media ngunit mananatiling pipi ang katotohanan tungkol dito sapagkat patuloy na walang mukha ang reklamo. Bagama’t nakapagresign na sa kanyang posisyon ang isang faculty staff na inuugnay sa isyu ng sexual harassment, hindi nagkaroon ng pormal na imbestigasyon ukol dito ang OSA kung kaya hanggang ngayon, walang makapagsasabi kung tama nga ba ang pag-uusig na nangyari--wala pa ring hustisya. Samakatuwid, ang hinihinging aksyon ay

OPINION EDITOR Millen Angeline Garcia

dapat na mag-ugat bilang inisiyatibo ng mga estudyante, sa pangunguna ng mga councils, organizations, at publications. Hindi dapat pumayag ang Silesyuans na matapos bilang alingawngaw lang sa social media ang kolektibong pagpuna sa mga kritikal na isyu gaya ng sexual harassment. Sa huli, ang patuloy lamang na maagrabiyado ay ang mga hindi kayang maninindigan para sa kanilang mga karapatan. B i l a n g pinakamahalagang tinig ng unibersidad, hindi dapat tayo makuntento hangga’t walang solusyon. Sa pagtutuwid ng anumang baluktot na mga sistema, ang tunay na mitsa ay ang matapang at samasamang pagkuwestiyon. 2019 Magazine Issue EDITORYAL

REPORMA HINDI SELDA

OBELUS | Trebor Bervick Jared M. Boado | Editor-in-Chief | bjboado@gmail.com

Hindi na akma ang edukasyon ng Central Luzon State University sa makabagong panahon. Sistema Pagtapos ng kurso, ang pangunahing layunin ng mga mag-aaral, kung kaya’y hindi dapat na ikulong lamang ang edukasyon sa araling pang-akademiko. Tama, nasusukat ng mga istandardisadong pagsusulit ang ‘mastery’ ng mga estudyante ukol sa mga partikular na asignatura ngunit ang reyalidad ay pipilitin lamang ng magaaral na isaulo ang mga aralin ilang araw bago ang pagsusulit. Pagpupuyatan at mananalig na lamang sa kape o tsokolate na pampagising upang mairaos ang pagsusulit. Matapos ang pagsusulit, limot na rin ang mga aral na pilit isinaulo. Sa katunayan, ayon sa inilabas na resulta ng Programme for International Student Assessment (PISA) lumalabas na pinakamababa ang Pilipinas sa reading comprehension at pangalawa sa dulo sa Mathematics at Science. Sa madaling salita, wala ring bisa ang ganitong sistema sapagkat hindi rin naman ito tumitimo sa mga estudyante. Ang ganitong uri ng sistema ay bagay lamang sa isang ‘agrarian society’ at hindi na akma dahil ang mundo ay tumutungtong na sa ikaapat na rebolusyong industriyal. Hindi na akma ang skills. Holistikong pag-unlad Isa pang punto ay ang holistikong pag-unlad ng bawat indibidwal. Sa sistema ng CLSU, maliit lamang ang aktibidad na nagpapakita ng ‘indibidwalismo’ ng mga estudyante. Malaking tulong ang mga acquaintance parties, sports fest at iba pang extracurricular activities upang mahubog ang mga studyante hindi lamang sa akademikong gawain. Isang pag-aaral na ginawa sa University of British Columbia ang nagpatunay na ang mga taong may mas maraming ‘casual acquaintances’ ay mas masaya kumpara sa kakaunti lamang. Hindi man pansin ang epekto nito ngunit malaki ang tulong ng mental rapport lalo na sa mga bagong henerasyon dahil mas mataas ang posibilidad nila na magkaroon ng mental illnesses kung ikukumpara sa mga naunang henerasyon. Ayon sa pag aaral ng Blue Cross Blue Shield Health Index, tumaas ng 47% ang kaso ng major depression diagnosis sa mga millennials sa Amerika. Ayon din sa pag aaral na ito, mas mataas ito kung ikukumpara sa mga naunang henerasyon. Isang dahilan din kung bakit hindi dapat ikumpara ang mga henerasyon sapagkat magkaiba ang hamon na

100

2019 Magazine Issue OPINYON

“

Bagama’t pagtapos ng kurso ang pangunahing layunin ng mga mag-aaral, hindi dapat na ikulong lamang ang edukasyon sa araling pang-akademiko.

kinakaharap ng bawat henerasyon at hindi akma sa lahat ng panahon ang ‘classroom-based education’ dahil hindi lamang sa loob ng silid aralan natututunan ang lahat. Pangangailangan Maraming unibersidad ang nakatuon sa bilang ng mga departamentong may Center of Excellence (COE), Center of Development (COD), topnotchers at national ranking ngunit nakalilimutan na ang pangunahing pangangailangan. Hindi robot ang mga mag-aaral, gayon din ang mga propesor. May mga pangangailangan ang bawat isa na dapat ay kaagapay nang pagkuha at pagbibigay ng edukasyon. Malaking bagay ang free education sa State Universities and Colleges (SUCs) sa Pilipinas at pati ang pagsusulong ng pagtaas ng sahod ng mga nagseserbisyo sa gobyerno. Ngunit bukod sa sweldo, may mga pangangailangan pang higit na mas mahalaga kaysa sa milyon-milyong gusali. Gaya na lamang sa Finland, ang bansang may pinakamagandang sistema ng edukasyon sa buong mundo. Mula 1800’s, ginagamit ng mga Finnish ang edukasyon upang mabawasan ang social inequality, nagbigay ng mas magandang health care services, at psychological counselling at individualized guidance. Bukod sa mataas na marka sa mga pagsusulit, nagpokus ang Finland sa pagsasaayos ng studying environment ng mga paaralan upang itaas ang performance ng mga mag-aaral gayon na rin para sa mga guro. Ang problema ngayon ay ang budget. Malaki ang pondo ng Pilipinas at isa ang sektor ng edukasyon sa may pinakamataas na pondo. Maaari namang unti-unting isulong ang ganitong mga programa sa mga unibersidad kung mayroong sapat na pag-aaral upang suportahan ang kahalagahan ng mga ito. Malaking hamon ito ngunit malaki rin ang pagbabagong maidududulot sa sistema ng edukasyon pati na rin sa mamamayan at lipunang kinabibilangan nito. *** Hindi ito pambabatikos sa unibersidad ngunit tawag ito upang umaksyon ang may kapangyarihan na bigyang pansin ang serbisyo. Oras na para itrato ng CLSU ang mga mag-aaral bilang pangunahing kliyente at hindi kagamitan upang umunlad.

MALAYANG PAMAMAHAYAG

ABSOLUTE VALUE | Jaymar Y. Sorza | Associate Editor | jysorza@gmail.com

Hindi na malaya ang pamamahayag dito sa unibersidad o mas maganda yatang sabihing hindi naman naging malaya ang pamamahayag dito sa unibersidad. Ibang-iba ang pamamahayag noong elementarya at sekondarya dahil karaniwa’y ibinabalita mo ang mga kaganapan sa inyong paaralan. Pagtungtong sa kolehiyo, mababago na ang tungkulin ng isang peryodista dahil hindi na lang pag-uulat ang iyong gagawin, kundi pati pagmumulat. Kasama sa pagmumulat na ito ay ang mga isyu at hindi kagandahang balita sa unibersidad, hindi para sirain ang institusyon, kundi para ito’y mabigyang aksyon. Ngunit paano magmumulat ang mga mamamahayag kung ang aksyon nila upang mapabuti ang sistema ay magiging banta sa katayuan nila bilang mga mag-aaral? Nakasaad sa Seksyon 7 ng Republic Act No. 7079 o “Campus Journalism Act of 1991” na hindi maaaring mapatalsik o masuspende and isang estudyante dahil lang sa isinulat na artikulo. Kung susundin, hindi dapat maiipit ang mga peryodista sa paghahayag nila. Taliwas ito sa karanasan ng isang staff ng CLSU Collegian nitong enrolment lang, na kung saan iniipit ng isang departamento ang enrolment form ng staff dahil lang sa opinion column na inilibas ng publikasyon patungkol sa 56th University Intramural Games. Bukod pa rito, sumiklab sa social media ang opinion column ng isa pang staff ukol sa partisipasyon ng mga volunteers sa 55th University Intramural Games kung saan nakatanggap ng mga masasamang salita ang staff at sinugod ng isang opisina ang publikasyon dahil sa sulat na ito. Patunay lang na ang pagsasaad ng ganitong mga isyu ay mag-uumpisa ng hindi magandang reaksyon at maaaring magdulot ng hindi magandang bagay para sa mga mag-aaral. Samantala, kinausap ng isang coach ang manunulat ng publikasyon na i-censor ang datos na ilalabas sa artikulo dahil ‘di umano’y ayaw niyang masira ang pangalan ng dating SCUAA gold medalist sa isang sports na natalo sa University Intramural Games. Dagdag pa rito, gusto munang basahin ng isang kinapanayam ang buong artikulo bago ito ilathala sapagkat may ilang impormasyon siyang ayaw ipalagay rito. Nakatanggap ng samu’t saring mga death threats

OPINION EDITOR Millen Angeline Garcia

“

Hindi maikukubli na ang ganitong mga aksyon ay hudyat ng patuloy na supresyon ng media, bagamat maliit na bagay, ngunit malaki ang epekto upang magampanan ng mga mamamahayag ang kanilang responsibilidad...

ang alumni ng publikasyon dahil sa isinulat na isyu noon patungkol sa isang insidente ng hazing na sangkot ang ilang recognized student organizations ng institusyon. Ngunit hindi lang natapos sa mga salita ang mga ito dahil tinatambangan ng mga sangkot sa fraternity at sorority ang mga alumni kung kaya’t hindi makapagsuot ng ID lace o t-shirt ang mga ito upang hindi mabulilyaso ang kanilang pagkakakilanlan bilang mamamahayag. Ito ay ilan lang sa maraming bagay na kinahaharap ng mga peryodista. Dito papasok ang desisyon ng mga mamamahayag ng unibersidad kung uunahin ba nila maging isang peryodista na tutumbukin ang mga isyu para mabago ang sistema o kung uunahing maging estudyante na magiging bulag, bingi, at pipi sa mga isyu ng pamantasan at ng lipunan. Hindi maikukubli na ang ganitong mga aksyon ay hudyat ng patuloy na supresyon ng media, bagamat maliit na bagay, ngunit malaki ang epekto upang magampanan ng mga mamamahayag ang kanilang responsibilidad bilang pangunahing sandigan nang pag-uulat at pagmumulat. Sa kabilang banda, lakas ng loob ang kailangan ng bawat estudyanteng mamamahayag upang tuluyang tuldukan at wasakin ang supresyong ito. Ang mga inilalathalang piyesa ay nakatuon upang mas patuloy pang umunlad ang unibersidad bilang isang progresibong komunidad at lugar na huhulma sa magandang kinabukasan ng mga mag-aaral. Kailangang malaman ng kinauukulan na hindi magkapareho ang salitang kritisismo at pambabatikos, sapagkat ang nauna ay nakatungtong sa kritikal na lebel na naglalayong itaas ang serbisyong kanilang maibibigay sa mga mag-aaaral. Sa pamamagitan nito, maaaring mahinto ang supresyon na matagal nang nararanasan ng mga mamamahayag. Bagamat may batas na po-protekta sa mga ito, hindi pa rin sila lubos na makampante sa mga maaaring mangyari sa kanila, dahil kahit wala naman talagang ebidensya na iniipit ang mga ito — karanasan lang ang makakapagsabi ng totoong problemang maaari nilang kaharapin sa pagganap ng tama sa kanilang responsibilidad. Ngayon, balikan natin ang katanungan kung malaya nga ba ang pamamahayag dito sa unibersidad o mas maganda yatang tanungin kung magiging malaya pa ba ng pamamahayag dito sa unibersidad? 2019 Magazine Issue OPINYON

101

LAHAT AY PANALO

ALL IS WELL | Joshua M. Galapon | Head Cartoonist | galaponjoshua682@gmail.com

Bilang isang malaking pampublikong unibersidad, mas mapadadali sana ang gawain ng bawat isa, hindi lang mismo ng estudyante kundi pati na rin ang mga empleyado nito, kung magagamit nang maayos ang student portal. Ang student portal ay maihahalintulad sa isang social networking site tulad ng gmail account na kung saan kinakailangan ng internet connection bago ito ma-access. Nilalaman din ng student portal ay ang mismong personal na impormasyon ng estudyante, prospectus o checklist, enrolled subjects at evaluation. Ang ibang unibersidad dito sa Gitnang Luzon gaya ng Tarlac State University (TSU) sa Tarlac City at Nueva Ecija University of Science and Technology (NEUST) sa Cabanatuan City ay matagal nang gumagamit ng student portal upang mas mapadali at mapabilis ang proseso ng pagkuha ng grades, enrolment at iba pang transaksyon. Sa kanilang student portal ay makikita ang kanilang mga grado sa bawat asignatura tuwing matatapos ang takdang pagsusulit. Dahil dito, ang lahat ng instructors ay kinakailangang sumunod sa mga patakaran dahil mawawalan ng silbi ang student portal kung hindi ito masusunod sa takdang oras. Ngunit sa estado ngayon ng CLSU, tila hirap pa rin itong maisakatuparan. Nariyan ang pa rin ang ilang taon nang iniinda ng mga estudyante ang mala-edsang haba ng pila sa Office of Admissions (OAd) tuwing enrolment at adding o dropping of subjects. Simula ng pagtungtong ko dito sa CLSU noong 2015, isang semestre ko lang nasubukang gamitin ang aking student portal upang makita ko ang aking mga grado, pero nitong mga nakaraang semester ay maaaring ma-access ang Form 6 online sa pamamagitan ng google drive ngunit iba pa rin ito sa pagkakaroon ng student portal.

102

2019 Magazine Issue OPINYON

â&#x20AC;&#x153;

Walang magiging talo sa parte ng estudyante at ng unibersidad dahil ang lahat ay makikinabang sa proyektong ito.

Lingid naman sa ating kaalaman na hindi madali ang paggawa ng student portal lalo na at malaki ang populasyon ng estudyante rito sa unibersidad ngunit sa kabilang dako ay tila matagal na ang nagugugol na panahon sa proyektong ito. Kung tuluyang maisasakatuparan ang matagal nang proyektong ito ng OAd, siguradong magiging madali para sa lahat ang magproseso ng enrolment at iba pa. Magiging madali ang pagpasa ng requirements, lalo na ng mga scholar, dahil mabilis na lang ang pagkuha ng kanilang Certificate of Grades. Mawawala na rin ang napakahabang pila sa OAd at Administration Building dahil hindi na rin kailangan pa ng estudyante na pumunta pa o magpabalik-balik sa CLSU upang makipagtransaksiyon lalung-lalo na ang mga estudyante na nagmula pa sa mga malalayong lugar. Magiging pabor din ito sa mga empleyado ng bawat opisina dahil hindi na rin sila maaabala dahil di na nila kailangan isa-isahing ayusin ang mga papel ng bawat estudyante. Bukod pa rito, magiging madali rin para sa OAd na mahuli ang mga estudyante o instructor na lumalabag sa academic rules and regulations at student code. Magiging patas ang bawat isa sa pinapairal na batas ng unibersidad, walang madedehado dahil magiging transparent ang mismong student portal sa lahat ng aspeto. Dahil dito, maiiwasan ang mga reklamo ng mga estudyante sa kanikanilang mga academic status na ang unibersidad mismo ang naaapektuhan. Gayunpaman, kahit na tuluyan nang maisagawa ang student portal, hindi ito magiging madali agad sa parte ng estudyante dahil may mga salik pa rin na nakakaapekto rito. Nariyan ang mga instructor at professor na delayed kung magpa-quiz at exam at huli kung magpasa ng grades, na kung minsan ay nae-extend pa ang klase kahit lagpas na sa academic calendar. Kung magpapatuloy ang ganitong mga gawain, hindi ito magiging kapaki-pakinabang sa bawat isa. Isang bagay pa ay siguradong magkakaroon pa rin ng mahabang pila sa pagbabayad ng transaction fee ngunit magiging minimal na lamang ito. Walang magiging talo sa parte ng estudyante at ng unibersidad dahil ang lahat ay makikinabang sa proyektong ito. Hindi naman masama kung pagsisikapan natin itong makamit sa pinakamabilis na panahon. Hindi naman masama na mahirapan ng kaunti ngayon kung dulot naman ito ay pangmatagalang kaginhawaan hindi lang sa estudyante kundi pati na rin sa buong unibersidad.

CARTOON John Marius Mamaril | PAGE DESIGN France Joseph Pascual

HINDI TIYAK AD INFINITUM | Krischelle L. Lim | Senior Staff Writer | kitlim.1998@gmail.com

Mag-uumpisa ang totoong layunin ng CHEd Memorandum Order 63 series of 2017 na itungtong ang mga estudyante tungo sa ligtas na aktibidad kung magiging mas ‘consistent’ sa pangungulekta ng requirements ang kinauukulan. Agosto 2014 nang mangyari ang trahedya kaugnay sa pitong estudyante ng Bulacan State University na namatay matapos malunod sa ilog ng Sibul, San Miguel, Bulacan. Pauwi na sana ang mga estudyante galing sa field trip sa Mallub Cave at kasalukuyang tumatawid sa ilog nang biglang lumakas ang agos at tumaas ang tubig dahilan para matangay ang mga ito. Samantala, Pebrero 2017 naman nang mawalan ng preno ang sinasakyang bus ng 50 estudyante mula Bestlink College of the Philippines na sanhi ng pagkabangga nito sa poste ng kuryente sa Tanay, Rizal kung saan 15 ang naitalang patay. Buhat ng mga pangyayaring ito, pinaigting ng Commission on Higher Education (CHEd) sa Higher Education Institutions (HEIs) ang mas striktong alituntunin pagdating sa mga requirements ng local off-campus activities. Nadagdagan ito ng samu’t saring bagong papeles katulad ng check registration, student’s insurance, koordinasyon sa Local Government Unit (LGU), at kondisyon at prangkisa ng mga sasakyang gagamitin sa paglabas. Hindi naman ito ipinagsawalang-bahala ng mga unibersidad. Katunayan, isa ang CLSU sa maiging sumusunod sa naturang CMO 63 s 2017. Sa pagsisimula ng taong pang-akademiko 2019-2020 ,inilipat ang pamamahala ng mga off-campus activities mula Office of the Student Affairs (OSA) patungong Office of the Vice President for Academic Affairs (OVPAA). Sa makatuwid, ang bagong opisina na ang magmamado sa pagtingin ng mga kinakailangan papeles alinsunod sa CMO. Dulot ng mga transisyong ito, naging kapansin-pansin ang malaking pagbabago sa sistema ng local off-campus activities ng mga estudyante sa loob ng CLSU. Sa nakaraang 19th Regional Higher Education Press Conference noong Enero 22-24 na nilahukan ng piling mga staff ng CLSU Collegian, bigo nilang maabot ang nakasaad sa CMO 63 s 2017 na dapat ay 15 araw bago ang mismong aktibidad ay kumpletong ma-isumite ang mga requirements sa OVPAA. Nagkaroon ng kaunting aberya sa enrolment dahilan para mahuli sa pagkuha ng Form 6 na kailangan para

OPINION EDITOR Millen Angeline Garcia

“

Sa halip na mangatog ang kanilang katawan sa kaba para sa lalahukang kumpetisyon, mas nangangamba pa sila kung makadadalo ba sila sa kumpetisyon.

sa insurance ng mga sasali. Dagdag pa rito, hiningan ang mga kalahok ng photocopy ng ID ng magulang na hindi naman nakasaad sa CMO. Ayon sa opisina, kailangan ito para masuri kung pareho ang pirma sa ID ng magulang doon sa parent’s consent. Hindi pinayagang makaalis ang mga kalahok ngunit 75,600 piso na ang kanilang naibayad para sa pre-registration na nagmula pa sa Student Development Fund (SDF). Kung kaya’y napilitan pa rin silang tumuloy ng walang pananagutan ang unibersidad. Gayundin ang nangyari sa mga sumali ng Philippine Consortium for Science, Mathematics, and Technology noong Enero 29-31. Bigo rin nilang maabot ang 15 araw na requirement dahil din sa paghihintay ng Form 6. Hiningan din sila ng photocopy ng ID ng magulang. Ngunit iba ang naging kaso nila, nakalahok pa rin ang mga estudyante. Ayon sa isang kalahok, nagpabalik-balik daw ang nag-aayos ng kanilang papel bago ito matugunan. Nito namang nakaraang Pebrero 2-8, ang ilan sa mga lumahok sa State Colleges and Universities Athletic Association 3 (SCUAA 3) ay nagkaroon din ng kaunting aberya dahilan para makapagpapirma lamang sa araw bago ang kumpetisyon. Hindi naman sila hiningan ng photocopy ng ID ng magulang. Gayunpaman, nakalahok pa rin ang mga ito. Ilan lamang ito sa mga problemang iniinda ng mga estudyante pagdating sa pagsasaayos ng mga papel ng local off-campus activity. Imbis na mangatog ang kanilang katawan sa kaba para sa lalahukang kumpetisyon, mas nangangamba pa sila kung makadadalo ba sila sa kumpetisyon. Idagdag mo pa ang ilang mga requirement na hindi naman ‘consistent’ na hinihingi sa mga lumalabas. Makatarungan namang sabihin na sumusunod lamang ang unibersidad sa memo. Ngunit sa inconsistency na ipinapakita ng opisinang namamahala pagdating sa mga papeles, nababahala ang mga lumalahok o lumalabas. Dahil na rin sa mga ganitong pangyayari, ilan sa mga tour/ field trip ng mga kulehiyo/kurso ay hindi na lamang tinutuloy kahit pa ito ay required batay sa course syllabus sapagkat sa hinaba-haba ng proseso ng pagsasaayos ng mga papel ay wala namang kasiguraduhan ang pag-alis. Matapos hindi masunod o may malabag sa CMO 63 series of 2017, ano nga ba talaga ang batayan upang bigyang konsiderasyon ang mga local off-campus activity? 2019 Magazine Issue OPINYON

103

TALENTO O TALINO

MILLENIUM | Millen Angeline M. Garcia | Opinion Editor | millengarcia1989@gmail.com

Magkahiwalay na bagay ang benepisyong pangakademiko at benepisyong nakukuha mula sa paggamit ng talento. Hindi lingid sa kaalaman ng lahat na ang mga academic scholars (College at University Scholars) kada semestre ay nakatatanggap ng cash incentives. Nakasaad sa Section 1, Article 241 ng University Code na ang mga undergraduate na may GPA na 1.50 o mas mataas ay kabilang sa University Scholars na may pribelehiyong maging libre ang tuition fee samantalang ang mga may GPA naman na 1.51 hanggang 1.75 o College Scholars ay kalahati na lamang ang babayarang tuition fee batay sa Section 2. Ngunit dahil sa Republic Act 10687 o Universal Access to Quality Tertiary Education (UniFAST), naging libre na para sa mga estudyante ang pag-aaral sa kolehiyo kaya sa halip na free tuition ang matamasa ng mga academic scholars, cash incentives sa pamamagitan ng reimbursement ang kanilang matatanggap. Nakasaad din Section 3, Article 272 ng University Code na ang mga estudyanteng atleta, USSC officers, CLSU Collegian staff, ROTC officers at miyembro ng mga performing groups tulad ng Gintong Ani Philippines (GAP), Tanghalang Gagalaw (TAGA), Maestro ay mayroon ding nakukuhang pera o scholarship na bahagi ng benepisyo bilang miyembro ng partikular na grupo. Nitong nakaraang Disyembre, nagkaroon na ng reimbursement para sa mga cash incentives ng mga academic scholars at para sa mga estudyanteng may extracurricular activities. Marami ang nadismaya dahil ang mga estudyanteng academic scholars na may extracurriculars din ay pinapili kung aling insentibo ang kukunin. Ngunit kung tutuusin, hindi dapat kailangang pumili ng estudyante sa ganitong sitwasyon dahil pribelehiyo nila itong makuhang pareho. Bukod sa passion sa talentong meron sila, isa sa mga pangunahing dahilan kung bakit sumasali ang mag-aaral sa extracurricular activities ay ang scholarship o allowance na matatanggap na magagamit nila para sa mga gastusin sa pag-aaral. Naglalaan ng oras ang mga estuyante para kahit papaano ay maipandagdag sa panggastos sa araw-araw at hindi ito biro. Nagsisilbi na rin itong part-time job para sa kanila dahil kahit kaunting halaga ng pera ay nagkakaroon sila

104

2019 Magazine Issue OPINYON

â&#x20AC;&#x153;

Marami ang hindi pa rin nalilinawan kaya hindi maiiwasan kung maramdaman ng ilan na sila ay napagkakaitan ng pribilehiyong katumbas ng kanilang mga sakripisyo.

at marami sa mga ito ang umaasa sa mga cash incentives na natatanggap para makaraos sa kolehiyo. May mga estudyante naman na hinuhusayan sa akademiks para mapabilang sa academic scholars at may ilan din na hinuhuyasan upang makatanggap ng insentibo. Marami rin ang sinusuong ang parehong daan para mapunan ang pinansiyal na pangangailangan. Kinakailangang pagsabayin ang pagsusunog ng kilay at pagsali sa mga extracurricular activities. Ginagawa nila ito para magkaroon ng karagdagang pera at hindi ito masama. Ang mga cash incentives na nakukuha nila ay napupunta sa maganda, may pinatutunguhan at hindi basta-basta lang na binubulsa at winawaldas sa walang kwentang mga bagay. Kinulang sa information dissemination ang administrasyon sa bagay na ito. Mainam sana kung umpisa pa lang ay ipininaliwanag na kung ang estudyante ay pawang academic scholar at miyembro ng isang grupo, siya ay pipili lamang pagdating sa cash incentives na makukuha. Hindi sana dismayado ang mga mag-aaral kung mas maagang naipaalam ang tungkol sa bagay na ito. Maiiwasan din sana ang mga komentong hindi maganda na nakaaapekto sa imahe at kredebilidad ng administrasyon kung naipaalam sa lahat ang dahilan sa likod ng isyu ng pagpili ng cash incentives na matatanggap. Sa ngayon, hindi pa rin malinaw kung bakit isa lang ang maaaring piliin ng estudyante pagdating sa insentibong makukuha. Wala pang konkretong pahayag ang administrasyon ukol sa bagay na ito. Marami ang hindi pa rin nalilinawan kaya hindi maiiwasan kung maramdaman ng ilan na sila ay napagkakaitan ng pribilehiyong katumbas ng kanilang mga sakripisyo. Marami sa atin ang naghihintay pa rin ng kasagutan kaya agarang pagtugon ang nararapat gawin upang mabigyang-linaw na ang usapin. Mistulang napagkakaitan ng pribelehiyo ang mga estudyante na angat sa akademikong aspeto at maging sa extracurricular na gawain. Nababalewala ang mga sakripisyo nila kung sa dulo ay isa lang din ang may benepisyo para sa kanila. Sa huli, estudyante pa rin ang naghirap para sa insentibo kaya hindi dapat sila pinapapili kung talento ba o talino.

CARTOON John Marius Mamaril | PAGE DESIGN France Joseph Pascual

AKTIBONG KOMUNIKASYON

CANDID | Lenilyn Q. Murayag | Features Editor | lenmurayag@gmail.com

Malaki ang maitutulong ng pagiging maagap at maalam patungkol sa usapin ng residency upang matiyak ang pananatili sa unibersidad hanggang sa makapagtapos. Sa pagpasok ng ikalawang semestre partikular noong enrolment, naging matunog ang usapin sa hindi pagpayag ng Office of Admission (OAd) na makapag-enrol ang mga estudyante na nabibilang sa ‘overstaying’ o OS. Batay sa university guidelines, matatawag na overstaying ang isang mag-aaral, kung humigit na ang bilang ng taon na ginugol niya sa dapat na nakalaang taon ng pamamalagi niya sa isang partikular na kurso. Totoong nakapanlulumo hindi lamang para sa mga estudyante kung hindi pati na rin sa mga magulang na nagsasakripisyo upang mapagtapos sa kolehiyo ang kanikanilang anak na malamang matutuldukan na ang pangarap nila na sa CLSU magtapos dahil naging overstaying sila. Kung tutuusin, mainam ang mungkahing bigyang konsiderasyon ang mga dahilan kung bakit sila nahantong sa ganoong sitwasyon. Gayunpaman, hindi rin naman patas para sa ilan kung ang iba ay pagbibigyan at ang iba ay paghihigpitan. Bilang tugon at upang maiwasang maging hadlang sa pagtatapos ang pagiging OS ng mga estudyante, makabubuti na mapanatili ang aktibong komunikasyon sa pagitan ng mga kawani ng unibersidad at ng mga mag-aaral. Ang paghingi ng kopya ng student handbook sa Office of Student Affairs (OSA) maging sa mga college registar ay isang hakbang para sa mga estudyante upang maging maalam hinggil sa mga policy ng unibersidad. Kaugnay nito, mababasa sa CLSU University Code (refer to Article 231, s. 2010) na hindi na maaaring payagang mag-enrol ang mga estudyante kapag lumampas na sila sa nakatakdang tagal ng pamamalagi sa kanilang kurso dahil mayroong maximum residency years na nakalaan para sa mga undergraduate at graduate students. Kung mapagpapasyahan naman ng estudyante na huminto sa pag-aaral ngunit mayroon pa ring planong bumalik sa kolehiyo, ang pagsusumite ng leave of absence ay sagot upang mahinto rin ang pagbibilang sa taon ng pananatili sa pamantasan at hindi mabalewala ang mga taon na nakalaan para sa kanya. Bukod sa mga nabanggit, maaari ring kumuha ng checklist ang mga estudyante upang malaman ang mga asignatura na kinakailangang makuha ng kanilang kurso. Sa pamamagitan nito, maiiwasang may malagtawan o makaligtaang asignatura na maaaring makaudlot pa sa napipintong pagtatapos. Samantala, ang pagsasagawa ng mga regular na konsultasyon gayundin ng mga anunsyo

OPINION EDITOR Millen Angeline Garcia

“

Hindi na sana hantayin pang malagay sa alanganing sitwasyon bago kumilos.

ay mainam na maging hakbang ng pamunuan upang magabayan ang mga estudyante sa maaari nilang maging aksyon para sa kani-kanilang edukasyon. Ang pagkakaroon ng mga paalala na maaaring ipabot sa mga estudyante gamit ang iba’t ibang plataporma tulad ng malayang talakayan at pagpupulong ay makatutulong din upang mapaalalahan ang mga estudyante kaugnay sa kanilang residency sa unibersidad. Sa pagmomonitor din sa kasalukuyang status ng mga mag-aaral malalaman ang mga posibleng maging hakbang upang hindi masayang ang ilang taong pamamalagi sa kolehiyo. Bago pa man dumating sa alanganing kalagayan, ang pagkakaroon ng alternatibong solusyon tulad ng page-enroll ng summer at pagdaragdag ng units ay epektibo rin kung wasto ang magiging proseso at pagsasaayos nito. Sa kabilang banda, hindi na sana hintayin pang malagay sa alanganing sitwasyon bago kumilos. Ibig sabihin, hanggat maaari ay pagtuunan sana ng pansin ng mga estudyante ang pagpasok sa klase bilang pansariling kagustuhan at hindi dahil napipilitan lang. Gayundin, maging patuloy na prayoridad din sana ng mga kawani ng unibersidad ang pagmamalasakit sa mga estudyante hindi lang bilang indibidwal kung hindi pati rin bilang estudyante na nangangailangan ng gabay sa akademikong aspeto, lalo na at mayroong mga estudyante na hindi lamang sa loob ng apat na sulok ng silid-aralan umiikot ang mundo dahil mayroon ding iba pang pinagkakaabalahan tulad ng mga responsibilidad sa kani-kanilang kolehiyo at paglilingkod sa buong unibersidad gamit ang talento. Sa huli, hindi naman malaking abala sa mga estudyante at sa mga kawani ng unibersidad ang paglalaan ng oras para magkapagpalitan ng impormasyon at magkaroon ng update sa kalagayan ng mga estudyante. Kung ang magkabilang panig ay patuloy na magtutulungan at kikilos, hindi malabo na matiyak ang diploma ng pagtatapos.

2019 Magazine Issue OPINYON

105

KU KULE KOMIK KULE Habang ito’y KO nagbibigay pa ng hamon, may panahon pa upang KUL KULE KOMIKS makahabol at umahon higit sa abilidad at dunong kom ng ibang lahi, pagkilos na lang ang hinihintay. KULE KO KU KULE KOMIK

MAKAHAHABOL PA

ORENDA | Christine Mae A. Nicolas | DevComm Editor | christineabannicolas@gmail.com

Bukod sa kakayahang sumulat at bumasa, kabilang din ang pag-unawa sa mga pinakamahahalagang kakayahan na kailangan ng bawat indibidwal upang higit na malinawan sa mga mensahe o impormasyon na nais iparating sa pamamaraang pasalita o ng mga titik na naka-imprenta. Disyembre noong nakaraang taon nang ilabas ng Organisation for Economic Cooperation and Development (OECD) ang resulta sa 2018 Programme for International Student Assessment (PISA) examination na nilahukan ng 600,000 na estudyanteng may edad na 15 mula sa 79 na bansa kabilang ang Pilipinas. Naglalayon ang PISA na tukuyin ang antas o kalagayan ng pang-akademikong sistema ng mga bansang lumahok sa pamamagitan ng dalawang oras na literacy exam. Pangamba ang dulot ng resulta ng assessment na ito sa kalidad ng edukasyon na mayroon ang bansa at maging sa kasalukuyang pamahalaan matapos pumangalawa sa huli ang Pilipinas sa larangan ng Mathematics at Science habang sumadlak naman ang bansa sa pang-huling pwesto sa reading comprehension kung saan nakakuha ng 340 puntos, 147 puntos na mas mababa kumpara sa average na 487 puntos. Nakaaalarma ang ganitong sitwasyon lalo pa at sa loob lamang ng ilang taon, ang mga naging kabilang sa pagsusulit na ito na ang sasalang sa tunay na mundo bilang mga pinuno man o manggagawa. Lima hanggang pito ang karaniwang edad kung kailan ang isang bata ay nagsisimula na sa pagpasok sa elementarya. Dito sila unang namumulat sa kaalaman at natututo ng mga abilidad mula sa mga taong kanilang nakasasalamuha. Ito rin ang panahon nang paghahasa sa kanilang kakayahan sa pagbabasa ng mga payak na pangungusap at maging sa pag-unawa sa mga ito. Pagtuntong naman sa sekondarya, inaasahan na sapat na ang karunungan nilang taglay upang mahimay sa mga parte ang kanilang mga binabasa at matukoy ang mahahalagang punto sa mga ito, ngunit hindi laging ganito ang sitwasyon na malinaw na makikita sa resulta ng PISA. Upang masabing lubos na nakauunawa ang isang indibidwal kung ito ay nagbabasa, kinakailangan niyang magtaglay ng iba pang mga abilidad na kaakibat ng pag-unawa, kabilang dito ang cognitive capacities kung saan mahalaga ang atensyon,

106

2019 Magazine Issue OPINYON

“

memorya, biswalisasyon, at kritikal na pag-aanalisa sa mga salita at pangungusap. Kailangan din ng motibasyon. Dito pumapasok ang layunin at interes ng isang tao na nagtutulak sa kanya upang magbasa. Hindi rin nawawala ang kaalaman sa bokabularyo o linggwistika at mga nauna nang natutuhang estratehiya na makatutulong sa pag-intindi. Gayunpaman, kapansin-pansin na karamihan sa mga abilidad na nabanggit hinggil sa lubos na pag-unawa sa mga binabasa ang hindi makikita sa mga kabataan ngayon. Kadalasa’y nakatuon ang kanilang atensyon sa mga gadget kung saan sila nakapaglalaro, nakapanunuod, at nakapagbababad sa social media, hindi na rin ganoon katalas ang kanilang memorya pagdating sa usaping akademiko na sanhi ng mababang lebel ng pag-aanalisa. Halos wala na ring interes ang mga kabataan sa pagbabasa lalo’t mas na-e-engganyo ang henerasyon nila sa mga videos sa internet kung saan maaari silang makapakinig din ng mga bagay na hawig sa nakalimbag sa mga aklat, ngunit walang katiyakan kung tunay na nakatuon ang pansin nila sa nilalaman na mensahe o sa mga biswal na elemento lamang na kanilang nakikita. Nakahihiya kung iisipin ngunit hindi maaaring balewalain a n g unti-unting pagbaba ng lebel ng reading comprehension ng mga estudyante sa ating bansa na silang mga susunod na magiging haligi ng lipunan. Ano na lang ang mangyayari kung ang simpleng panuto ay hindi nagagawang intindihin at sundin? Isang hamon ang resultang ito sa mga pamantasan, unibersidad, o kolehiyo, lalo’t sa loob lang ng ilang taon ay sila na ang tatanggap sa mga magsisipagtapos sa sekondarya. Magiging mahirap ang ganitong transisyon hindi lamang sa mga estudyante kung hindi maging sa mga guro na umaasang maabot ng mga estudyanteng ito ang ekspektasyon nila mula sa 12 taon na karanasan sa elementarya at sekondarya. Hamon din ito sa pagpapatunay ng kapabilidad ng kagawarang ng edukasyon sa wastong pagtuturo. Gayundin, hamon ito sa ating bansa na siyang naglululan sa mga indibidwal na silang inaaasahan na magpapalago at magpapabuti sa kalagayan ng bansa sa hinaharap. Habang ito’y nagbibigay pa ng hamon, may panahon pa upang makahabol at umahon higit sa abilidad at dunong ng ibang lahi, pagkilos na lang ang hinihintay.

KULE KOM KULE KULE KOMIKS K k KULE KU KULE KOMIK

KULE KOM KULE KULE KOMIKS k KULE KU KULE KOMIK

KULE KOM KULE KULE KOMIKS k

OPINION EDITOR Millen Angeline Garcia

ULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOM OMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS kule LE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KAPE by John Marius Mamaril miks KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KO OMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE K ULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOM KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIK MIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KO E KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS kul KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS komiks KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE E KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KUL ULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOM KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIK MIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KO E KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS kul KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS komiks KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE E KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KUL ULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOM KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIK MIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KO E KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS kul AGE OF ULTRON KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS by Khennard Villegas 107 komiks KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE KOMIKS KULE SINE SCENE by Khennard Villegas

KULE KOMIKS

2019 Magazine Issue KOMIKS

NASYONAL

[Impaired] Vision Xyra Alessandra Mae Balay

Mula sa 3.622 trilyong piso noong 2019, pumalo sa 4.1 trilyong ang inaprubahang budget ng bansa para sa taong 2020. Bagama’t mas mataas ito ng 12% sa nakaraang taon, tila puno naman ng kontrobersiya at may pagkukulang ang administrasyong Duterte sa pagtitimbang sa kung ano ang higit na kailangan ng kaniyang mamamayan. General Appropriations Act of 2020 Nitong January 6, nilagdaan ni Duterte ang Batas Republika 11465 o ang General Appropriations Act na pag-aapruba sa paglalaan ng 4.1 trilyong piso para sa budget ng iba’t-ibang ahensya sa bansa para sa taong 2020. Ayon sa administrasyon, layunin ng inilaang budget na mapondohan ang mga programa at proyektong pangkapayapaan at pangkaunlaran ng Pilipinas. May kabuuang 1.495 trilyong piso ang nakalaan sa sector ng social services para sa mga programa gaya ng RA 10931 o Universal Access to Tertiary Education, Universal Health Care program, Pantawid Pamilyang Pilipino

108

2019 Magazine Issue NATIONAL ISSUE

Program at Unconditional cash Transfer Program. Samantala, 1.2 trilyong piso naman ang inilaan para sa economic services o mga proyektong pang-imprastraktura at transportasyon. Pinakamatataas na Alokasyon Partikular na pinakamataas ang naging alokasyon para sa edukasyon (Department of Education) na may 673 bilyong piso. Sumunod ang budget para sa mga imprastraktura (Department of Public Works and Highways) na may 534.3 bilyong piso; mga lokal na pamahalaan (Department of Interior and Local Government) na may 238 bilyong piso; at pagpapaunlad na panlipunan (Department of Social Welfare and Development) na may 195 bilyong piso. Ikalima naman ang alokasyon para sa tanggulang pambansa (Department of National Defense) na may 189 bilyong piso; na sinundan ng para sa kalusugan (Department of Health), na may 166.5 bilyong piso; transportasyon (Department of Transportation) na may 147 bilyong piso; agrikultura (Department of Agriculture) na may 56.8 bilyong piso; panghukuman (Judiciary)

na may 38.7 bilyong piso; at ikasampu naman ang para sa kapaligiran at kalikasan (Department of Environment and Natural Resources) na may 26.4 bilyong piso. Bukod pa sa mga ito, inaprubahan din ang 806 milyong piso para sa Philippine National Police gayundin ang 8.28 bilyong pisong pondo para sa Office of the President (OP) na kapwa mas tumaas kumpara noong mga nakaraang taon (tignan sa sidebar #1). Kuwestiyonableng Sensitive Funds Bagama’t malaking bahagi ng pondo ang inilaan para sa human capital development, naging kuwestiyonable ang pag-apruba sa mga budget proposals para sa ibang mga programa at ahensyang nakapaloob dito. Sa mahigit 8 bilyong pisong alokasyon para sa OP, halos kalahati rito ay napunta sa pinagsamang confidential at intelligence funds ng presidente, o nasa 4.5 bilyong piso. Bukod sa dumoble ito mula sa 2.5 bilyon bawat taon sa nakalipas na tatlong taon, ay 400% na m a s

mataas pa ito sa inilaang pondo ng nakaraang administrasyon. Ang confidential at intelligence funds na ito ay dapat na ilaan lamang para sa mga programa at usaping hinggil sa seguridad at kapayapaan ng bansa. Gayunpaman, ito ay itinuturing ding sensitive funds, at bagama’t ang confidential funds ay hindi lamang iisang ahensya ang makikinabang, pareho namang h i n d i

CARTOON John Marius Mamaril | PAGE DESIGN France Joseph Pascual

SIDEBAR #1 isinasapubliko kung papaano nagagamit. Dahil dito, hindi maiiwasang pagdudahan na baka hindi ito gamitin ng tama. Ayon pa mismo sa Commission on Audit, mahirap itong bantayan o i-liquidate. Pinangangambahan ding maging kasangkapan lamang ito sa interes ng administrasyon gaya ng pagpapatupad ng mapagdiskriminang AntiTe r r o r i s m Law at pagpapalaganap ng mga internet trolls. Pagtapyas sa Calamity Fund Kung paanong lumobo ang alokasyon ng pondo para sa interes ng administrasyon, mula naman sa orihinal na 20 bilyong piso, tinapyasan ng apat na bilyon ang budget para sa National Disaster

Risk Reduction and Management Council (NDRRMC). Dahil dito, naaligaga ang administrasyon sa pagputok ng Bulkang Taal noong January 12, ilang araw lang matapos malagdaan ang GAA 2020. Kaugnay pa nito, iniugat ni Gabriela Rep. Arlene Brosas ang pagbabawas ng pondo ng NDRRMC sa paglalaan naman ng 36 bilyong piso sa pagbuo ng gobyerno ng National Task Force to End Local Communist Armed Conflict (NTF-ELCAC). Talagang mas pinrayoridad ng gobyerno ang paghahanda para sa giyera laban sa mga sumasalungat s a estado, kaysa sa buhay at kaligtasan ng mga m a m a m aya n sa mga hindi

inaasahang kalamidad. Pagpapakita lamang ito na hindi isinasalang-alang ng pangulo kung ano ang mas dapat paglaanan ng pera ng taumbayan. *** Samakatuwid, ang inaprubahang GAA 2020 ay kuwestiyonable at mas kumikiling sa interes ng kasalukuyang administrasyon kaysa sa mga mamamayang dapat nitong pagsilbihan-bukas ito sa korapsiyon at pananamantala. Bagamat nadagdagan ang pondong inilaan para sa mga serbisyo publiko ng kanilang mga ahensiya, dapat na maging mas kritikal ang mga Pilipino at hindi ito tanawin bilang utang na loob sa gobyerno. Tungkulin nilang gamitin ang pera ng bayan para sa interes nito at kabutihan. Sa panahon ng paniniil at pinangangambahang tiraniya, dapat na mas makialam pa. Kung ngayon pa lang ang tiwala at kaligtasan ay hindi na isinasaalang-alang, sa huli, ang kapakanan ng buong bansa ang tuluyan na lamang maipagsasawalang bahala.

2020 FUND BREAKDOWN (Batas Republika 11465)

SOCIAL SERVICES

1.495 Trillion ECONOMIC SERVICES

1.2 Trillion 673 Billion

534.3 Billion

238 Billion

195 Billion

189 Billion

56.8 Billion

166.5 Billion 147 Billion 38.7 Billion

26.4 Billion 806 Million 8.28 Million OPINION EDITOR Millen Angeline Garcia

2019 Magazine Issue NATIONAL ISSUE

109

Nalalapit NASYONAL

Hazel De Guzman

WALANG IMPOSIBLE. Ang pag-angat ng antas ng isang bansa ay hindi lang dapat nakasentro sa pagpapataas ng kita ng isang lalawigan at paggawa ng mga repormang iisang pangkat ng mga Pilipino lang ang natutulungan. Noong 2016 ay pinangunahan ng National Economic and Development Authority (NEDA) ang kampanya sa Ambisyon Natin 2040 (tignan sa sidebar #1). Ito ay naglalayong wakasan ang kahirapan sa Pilipinas at mas mapalakas ang

â&#x20AC;&#x153;

Walang imposible kung patuloy na iisipin ng mga nasa matataas na posisyon at may kakayahang mag-desisyon ang kapakanan ng nakararami higit pa sa kanilang mga pansariling interes.

pwesto ng bansa sa pandaigdigang kalakaran na siya ring mag-aangat dito mula low-income ($1,035 GNI per capita pababa) patungong middle-income ($4,086$12,615 GNI per capita). Upang makamit ito, kinakailangang maging triple ang Gross National Income (GNI) ng Pilipinas sa mga susunod pang taon na nangangailangan naman ng patuloy at wastong pamumuhunang panlipunan lalo na sa industriya at agrikultura. Kung tutuusin, tila imposible na mangyari ang mabilisang pagtriple ng GNI ng Pilipinas alinsunod na rin sa kalagayan ng bansa ngayon kung saan nababawasan ang mga market competitors na siyang mahalaga sa kalakalan. Kasulukayang Kalagayang Ekonomikal ng PIlipinas Mula 2011-2017 ay nakakita ng tuloy-tuloy na paglago ang ekonomiya ng Pilipinas na may average na 6% kada taon, maituturing

platapormang nakatuon sa pang-ekonomiyang pagunlad ng bansa. Gayunpaman, hindi pa rin maaring ibatay sa iisang aspeto lamang ang tunay at pangkabuuang kalagayan ng ekonomiya. Nararapat ding bigyang pansin ang mga salik na bumubuo sa Human Development Index (HDI) gaya ng populasyon, edukasyon, at ang taunang kita ng bansa.. B a g a m a t tumaas ng bahagya, k u n g

na matagumpay ito kumpara sa 4.5% noong mga nakakaraang taon. Ang resultang pagtaas ay epekto ng mas pina-igting na pamamahala ng budget at implementasyon ng mas mahigpit na tax administration mula pa noong 2011. Dahil dito ay dumami rin ang mga infrastructure investment sa bansa na isa rin sa mga mahahalagang bagay upang mahila at mabilisang ma-triple ang GNI ng bansa. Kung tutuusin, masasabi ngang nagsisimula nang umusbong ang mga programa at implementasyon ng pamahalaan na sinimulan pa ng mga nakaraang administrasyon. Patunay na hindi talaga mabilisang makikita ang resulta ng halos lahat ng mga

SIDEBAR #1

Ambisyon Natin 2040

SOURCE National Economic and Development Authority

$1,035

GNI per capita

110

2019 Magazine Issue NATIONAL ISSUE

$4,086 - $12, 615 GNI per capita

CARTOON Khennard Villegas | PAGE DESIGN France Joseph Pascual

0 20 4

ikukumpara sa mga karatigbansa sa Asya gaya ng Thailand, China, at Japan ay mas mababa ang HDI (0.712) ng Pilipinas dahilan na rin na isa ang bansa sa may mga pinakamataas na population growth (13th sa World Ranking).

ng maayos at panatag na pamumuhay ang mga Pilipino sa loob ng 25 taon. Kinakampanya ng nasabing plataporma ang kahalagahan ng pagkakaroon ng sapat na resources para sa mga pang araw-araw na pamumuhay, mga hindi inaasahang gastos, at may nakalaan din sa pagiimpok.

Layunin ng Ambisyon Natin 2040 Ayon sa NEDA, sa pamamagitan ng pagtupad sa Ambisyon Natin 2040 ay mabibigyan

Solusyon na Inilatag ng Pamahalaan Hindi pa rin sumasapat ang mga proyekto at platapormang inilatag ng gobyerno upang tuluyang

OPINION EDITOR Millen Angeline Garcia

umusad ang Ambisyon Natin 2040. Nakatulong man ang Pantawid Pamilyang Pilipino Program (4Ps) na pataasin ang bilang ng mga mag-aaral sa elementarya ng 4.6% ay hindi naman ito lubusang nagtulak na magpatuloy mag-aral sa sekondarya. Gayundin, inilulunsad ng pamahalaan ang ‘inclusive economic growth’ na naglalayong mabigyang-pansin ang halos lahat ng sektor ng Pilipinas. Sa kasalukuyan, nananatli pa ring malakas ang Electronics and Motors na sektor na sinusundan ng Services, Agriculture, at ng Industries. Kung pagbabatayan ang ilang karatig-bansa, ramdam ang naging epekto ng pag-kampanya sa ‘inclusive economic growth’ sapagkat nagkaroon ng mas pantay na distibusyon na hindi lamang nakasunod sa mga mas nakatataas. Tinataguyod din ang mas malawak na ‘market

competitions’ upang higit na mapahusay ang importasyon at eksportasyon na siya ring makaaapekto sa Purchasing Power Parity kung saan sinusukat ang pinansiyal na estado ng bansa hindi sa pamamagitan ng exchange rates kung hindi sa kung gaano karami ang kayang bilhin ng peso sa bansa. Kung patuloy na paiigtingin ng pamahalaan at ng NEDA ang nasabing plataporma ay hindi malayong matupad ang mga nakasaad dito. Katunayan, na-endorso na ngayong taon ang “Biotech Bill” na naglalayong magbigay ng sapat na tulong medikal sa mga Pilipino at mabawasan ang bilang ng mga taong nagugutom. Walang imposible kung patuloy na iisipin ng mga nasa matataas na posisyon at may kakayahang magdesisyon ang kapakanan ng nakararami higit pa sa kanilang mga pansariling interes. Kung naging maingat lang din sana ang pamahalaan sa mga nakaraang desisyon ukol sa mga proyekto at plataporma ay baka mas malaki na ang naihakbang ng Pilipinas. Kailangang tunay na ngang masimulan ang inaasam na pagbabago at pag-unlad: matatag, maginhawa, at panatag na buhay. 2019 Magazine Issue NATIONAL ISSUE

111

b e EDITORIAL BOARD

TREBOR BERVICK JARED BOADO Editor-in-Chief

JAYMAR SORZA Associate Editor

JAYMIE KRIZZA BENEMERITO Managing Editor for Administration

JAIRA PATRICIA EBRON Managing Editor for Finance

MHARWEEN EARL SERRANO Circulations Manager

XYRA ALESSANDRA MAE BALAY News Editor

LENILYN MURAYAG Features Editor

MILLEN ANGELINE GARCIA CHRISTINE MAE NICOLAS Opinion Editor DevComm Editor

JEROME CHRISTHOPHER MENDOZA Literary Editor CHELSEA SAGUN Head Layout Artist JEMIMA ATOK CLSU Collegian Adviser

KRISCHELLE LIM EMMANUEL NAMORO Head Photojournalist Sports Editor

JOSHUA GALAPON Head Cartoonist

MICHAELLA DEL ROSARIO FRANCO LEUTERIO LUIS CASTILLO RICHTHER SUPEÃ&#x2018;A HAZEL DE GUZMAN LOTIE CHARLOTTE PAGSIBIGAN PATRICK HERNANDEZ DONNA MAE MANA CARL DANIELLE CABUHAT JOSHUA MENDOZA LAURENCE RAMOS KENNETH GARCIA EDWIN BOBILES KHENNARD VILLEGAS FRANCE JOSEPH PASCUAL Senior Staff JOHN MARIUS MAMARIL DONN HENLEY ASTRERA Junior Staff

COLLEGIAN CENTRAL LUZON STATE UNIVERSITY