Cobouw special Bouw & ICT by Cobouw Specials

Woensdag 26 april 2017 / nummer 16 161ste jaargang. Vakmedianet, Postbus 448, 2400 AK Alphen aan den Rijn

Special reportage pagina 8

evenement pagina 5 De vierde BIM praktijkdag op 18 mei 2017 in de Jaarbeurs in Utrecht leidt bezoekers langs de route naar slimmer ontwerpen, bouwen en beheren.

Er zit muziek in Summertime, het Amsterdamse woningcomplex, waar BAM woningbouw virtueel en fysiek bouwen op een speelse manier bijeen bracht.

reportage pagina 15 Informatie die niet op elkaar aansluit, Dura Vermeer maakte er korte metten mee bij de bouw van het OZG. Door uniform te coderen spreekt men nu dezelfde taal.

interview pagina 17 Zelfrijdende auto's, nu nog utopie, straks gemeengoed. Met gevolgen voor de infosystemen. RWS denkt vooruit.

Bouw & ICT RGB: Blauw: R74/G150/B205 Groen: R199/G214/B205 Oranje: R235/G107/B74 CMYK: Blauw: c70/m30 Groen: c30/y70 Oranje: m70/y70

KIES VOOR EEN VAN DE UNIEKE BIM-OPLEIDINGEN VAN AVANS+ + Leer een BIM ontwerpen vanuit integraal perspectief + Werk in één groep samen met alle disciplines uit de bouw en infra + Ontwikkel jezelf tot technisch of coördinerend BIM engineer Kijk voor meer informatie op www.avansplus.nl/techniek

Hét praktijkcongres over BIM-implementatie

18 mei 2017, Jaarbeurs | Utrecht

tsen a a l p l aanta u in! t k r e Bep schrijf n

De BIM praktijkdag is het enige onafhankelijke congres waar echte ervaring wordt gedeeld over de toepassing van het Bouw Informatie Model in de hele keten van ontwerp, bouw en beheer.

Praktijkcases uit alle disciplines worden afgewisseld met korte presentaties. Inhoudelijk en actueel. Op weg naar slimmer ontwerpen, bouwen en beheren. U bent uitgenodigd!

Ga naar bimpraktijkdag.nl voor meer informatie en schrijf nu in In samenwerking met

Ondersteund door

Organisatie

Alles bij elkaar appen

Inhoud

“A

lle bedrijven worden softwarebedrijven”, zei iemand pas tegen me. Alle bedrijven? Ja, allemaal. Ook in de bouw. Alles gaan we digitaliseren: de ontwerpprocessen en de productieprocessen, de (interne) logistiek, de marketing en het contact met (potentiële) klanten: het gaat via het internet, we koersen op big data en we proberen met allerlei programma’s en apps de risico’s van processen zo klein mogelijk te maken. Van álle bedrijfsprocessen. De bouw kan niet achterblijven. Maar het is nogal een overgang voor het gemiddelde bouwbedrijf: van een bedrijf dat als primaire activiteit heeft om op bouwplaatsen letterlijk een reeks bouwmaterialen te stapelen en te schroeven tot een stukje onroerend goed naar een bedrijf dat zo efficiënt mogelijk met programma’s en apps de processen en materialen stuurt en communiceert met projectpartners. Maar het is echt aan het gebeuren en we moeten allemaal mee. De digitalisering sluipt niet in onze processen, het hakt erin. Het verlangt een andere aanpak, ander personeel. Daar ligt de grote uitdaging: mensen vinden die meehelpen de bouw te digitaliseren. Zelf alles weten is een bijna onmogelijke opgave en het is een feit dat de jongste generatie bouwprofessionals net iets handiger is met alle digitale instrumenten. Krijgen we die jonge generatie enthousiast voor de bouw? Dat moet toch lukken! Want het feit dat je een bijdrage levert aan iets dat er stáát – een gebouw, een mooi staaltje infrastructuur – dat blijft toch altijd iets magisch houden. Caroline Kruit, Uitgever Cobouw Specials CarolineKruit@vakmedianet.nl

Omslag

Bou w & I ct

Cobouw Special Woensdag 26 april 2017

5 Programma BIM praktijkdag 2017 7 Bouwpartijen nemen de regie bij BIM-afspraken

/ Michiel Maas 8 BIM tot in de kruiwagen / Tijdo van der Zee

11 Nederland zit in de kopgroep als het om BIM gaat

/ Gerard Vos

13 Van calculatie tot digitale transformatie / Paul Poley 13 Slimmer werken met mass data / Tosca Vissers 15 BIM-engineeren vanuit kritieke knooppunten

/ Edo Beerda

17 Voorsorteren op de toekomst van verkeersinformatie

/ Paul Poley

18 Verdieping

Colofon De inhoud van deze special bevat gesponsorde onderdelen. Klantenservice (088) 5840888 Redactie telefoon (088) 5840800 Postbus 448, 2400 AK Alphen aan den Rijn Internet www.cobouw.nl E-mail specials@vakmedianet.nl Hoofdredacteur Theo van Vugt Uitgever Caroline Kruit Eindredactie, coördinatie en vormgeving Nienke Abma, Nanda van Dijk, Patty van der Sar en Ingrid de Zwart-Schaap Medewerkers Edo Beerda, Michiel Maas, Paul Poley, Tosca Vissers, Gerard Vos en Tijdo van der Zee Vormgeving Hans de Jong Abonnementen: wijzigingen, klachten bezorging en opgave nieuwe abonnees: klantenservice@vakmedianet.nl, tel.: 088-5840888. Jaarabonnement binnenland € 775,- (excl. btw).

BIM staat al lang niet meer in de kinderschoenen. Toch zijn er nog steeds veel partijen die BIM niet in hun bedrijfsprocessen hebben geïntegreerd. In deze Cobouw Special Bouw & ICT vindt u de laatste ontwikkelingen rond BIM. En vooral worden mooie projecten beschreven die ermee tot stand zijn gekomen.

© Vakmedianet 2017 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. Op iedere inzending van een bijdrage of informatie zijn de standaardpublicatievoorwaarden van Vakmedianet van toepassing. Deze zijn te vinden op www.vakmedianet.nl RGB: Blauw: R74/G150/B205 Groen: R199/G214/B205 Oranje: R235/G107/B74 CMYK: Blauw: c70/m30 Groen: c30/y70 Oranje: m70/y70

BOUW & INFRA OPLOSSINGEN

WITH YOU ALL THE WAY

PLANNING > SURVEY > DESIGN > LAYOUT > EXECUTION > INSPECTION Elk type project, elke bedrijfsomvang, elke toepassing - Wij bieden een volledig programma met zeer nauwkeurige meeten positioneringsoplossingen die aan al uw behoeften voldoen. Ervaar net als andere professionals zelf onze technologie. topconpositioning.nl

Bou w & I CT

Cobouw Special Woensdag 26 april 2017

Evenement Op 18 mei aanstaande vindt in de Jaarbeurs de BIM Praktijkdag plaats, een volle dag met informatie gericht op de bouwpraktijk. Dat BIM niet altijd een succesverhaal is, maar bij implementatie ook de nodige strubbelingen kan geven, is een onderwerp dat niet wordt gemeden

BIM met de pootjes op de grond E

en routekaart, op weg naar een praktische implementatie van BIM: dat is het onderwerp van deze vierde BIM Praktijkdag voor de bouw. Op weg naar slimmer ontwerpen, bouwen en beheren geeft deze dag informatie gericht op de gedigitaliseerde toekomst van het bouwen. Maar de ruggengraat van het programma bestaat uit praktijkcases: verhalen die een nuchtere blik werpen op de implementatie van BIM. De BIM Praktijkdag is een initiatief van Jaarbeurs en Vakmedianet, uitgever van Cobouw.

Er zullen weinig bouwers zijn die niet weten waar het Bouw Informatie Model (BIM) voor staat. Tegelijkertijd zijn er nog steeds veel partijen in de bouw die BIM (nog) niet in hun bedrijfsprocessen hebben geïntegreerd. En daarbij is er ook op gebied van BIM zelf nog steeds een duidelijke ontwikkeling te ontwaren. Tijdens de BIM Praktijkdag komen de vele aspecten van BIM aan bod: de strategie, de normen, de juridische aspecten en – natuurlijk – de praktijk.

BIM uit de kinderschoenen? De dag wordt ingeleid door dagvoorzitter Christoph Maria Ravesloot, professor Innovation Sustainable Building Information Modelling en BIM lector op onder andere de Hogeschool Rotterdam. Hij voert onderzoek uit naar de innovatiesnelheid van BIM: met 25 koplopers als referentiekader kijkt hij naar de wijze waarop de overige spelers in de bouwpraktijk de BIM-implementatie oppakken. Zo ziet hij slimme methoden om drempels, aarzelingen en ontbrekende informatie in te vullen.

De eerste lezing van de dag door Hans Voordijk, Associate Professor Supply Chain Management aan de Universiteit Twente gaat hier ook op in: hoe wordt BIM volwassen? De Universiteit Twente deed recent onderzoek onder ruim honderd bouwbedrijven, ingenieursbureaus en installatiebedrijven om de stand van zaken op te maken. Voordijk concludeert dat opdrachtgevers nog onvoldoende de mogelijkheden van BIM kennen en dat bouwbedrijven op zoek zijn naar relevantie van BIM in de beheerfase van gebouwen.

Juridische achtergronden, Europese normen Een bredere implementatie van BIM betekent ook dat weten regelgeving die verbonden is aan deze werkmethode beter in kaart kan worden gebracht. Tijdens de BIM Praktijkdag worden ten minste twee onderwerpen in dat kader aangesneden: de wettelijke aansprakelijkheid bij (bouw-)fouten en de ontwikkeling van een (internationaal) BIM-protocol op het gebied van normen en standaarden. Bettina Hertstein, directeur van Het BouwRechtBedrijf, benadert BIM vanuit het juridisch perspectief. Wie heeft het intellectueel eigendomsrecht op (delen van) het ontwerp en welke afspraken moeten worden vastgelegd in het BIM-Protocol of in het (bouw)contract? Zij vertelt over de verschillen en overeenkomsten tussen de digitale en de ‘traditionele’ samenwerking en gaat daarbij in op de mogelijkheden die de nieuwe Modelcontracten KetenSamenWerking bieden. Ze stelt: de duivel zit in het BIM-detail! Dik Spekkink van het programmateam Bouw Informatie Raad gaat in op de betekenis(-sen) van het het BIM

Programma BIM Praktijkdag 18 mei 2017 | Jaarbeurs, Utrecht 9:00 uur Ontvangst 9:30 uur Opening en inleiding door de dagvoorzitter 9:40 uur Onderzoek: de volwassenheid van BIM 10:00 uur Praktijkcase: The Dutch Mountains 10:20 uur Praktijkcase: Rabobank Eindhoven 10:40 uur Strategie: implementatie in het installatiebedrijf 11:00 uur Pauze 11:30 uur Praktijkcase: OZG Ziekenhuis Scheemda 11:50 uur Praktijkcase: Luchthaven Schiphol 12:10 uur Juridisch: over aansprakelijkheid en waarschuwingsplicht 12:30 uur Praktijkcase: woongebouw Summertime Amsterdam 12:50 uur Lunchpauze 13:50 uur Praktijkcase: Fenixloods naar Fenixlofts 14:10 uur Normen: BIM Uitvoeringsplan en BIM Protocol 14:30 uur Praktijkcase: gebiedsontwikkeling Ahoy 14:50 uur Pauze 15:20 uur Praktijkcase: warenhuizen Rokin Amsterdam 15:40 uur Praktijkcase: gemeentelijk vastgoed ’s-Hertogenbosch 16:00 uur Toekomst: bouwlogistiek, slimmer en schoner 16:45 uur Afsluiting & borrel Voor een uitgebreide programmabeschrijving en meer informatie gaat u naar: bimpraktijkdag.nl

De herontwikkeling van Fenixloodsen bestaat uit restauratie en sloop/nieuwbouw van de bestaande loods en nieuwbouw. De toepassing van BIM bij deze transformatie wordt besproken op de BIM Praktijkdag. Protocol in de praktijk: goede contractafspraken blijken onontbeerlijk. Om meer duidelijkheid te scheppen zijn twee documenten opgesteld: een ‘Nationaal Model BIM Uitvoeringsplan’ en het ‘Nationaal Model BIM Protocol’, een template voor contractuele BIM-afspraken tussen opdrachtgever en opdrachtnemer. Daarbij is rekening gehouden met op handen zijnde normontwikkeling op Europees niveau; waar aan de CEN/TC 442 ‘Building Information Modelling’ wordt gewerkt. Wat gaat deze Europese ontwikkeling betekenen voor de dagelijkse, Nederlandse praktijk?

Praktijk blijkt grootste leermeester De vele praktijkvoorbeelden die tijdens de BIM Praktijkdag voorbijkomen, geven een schat aan informatie voor de bezoekers. Ook dit jaar hebben de samenstellers van het programma – onder leiding van Maarten Legius, hoofdredacteur van InstallatieJournaal en Gawalo – een zeer divers gezelschap sprekers en projecten weten te verzamelen. Daarbij schuwen de sprekers niet om hun leermomenten voor het voetlicht te brengen: samen wijzer worden is ook dit jaar weer de centrale gedachte tijdens de BIM Praktijkdag. Een aantal Praktijkcases wordt in deze Cobouw Special Bouw & ICT besproken, maar dat is slechts een greep. Hierbij nog een aantal projecten en verhalen die tijdens de BIM Praktijkdag centraal staan.

Praktijkcase: Rabobank Eindhoven Hoe pak je een project aan waarbij de projectpartners elk op een ander ‘BIM-niveau’ opereren? Maurice van Dinther, BIM-modelleur bij Inbo, vertelt erover aan de hand van het nieuwbouwproject Rabobank Eindhoven. Dit complexe ontwerp van UNStudio werd door Inbo 3D

gemodelleerd. Vervolgens moesten alle betrokken partijen – zoals onderaannemers en leveranciers – hierop aanhaken. Dat bleek een balanceren tussen 2D en 3D modellen, elkaar bijspijkeren op het gebied van BIM. En dan is er de invloed van de opdrachtgever en aannemer bij het BIM-modelleren van dergelijke ambitieuze projecten, zo vertelt Van Dinther vanuit zijn eigen ervaring: over het laveren tussen starters en early adopters.

Praktijkcase: gemeentelijk vastgoed digitaliseren Den Bosch laat als eerste grote gemeente een deel van haar bestaand vastgoed in een 3D-model volgens BIM vastleggen. De aanleiding was de vraag om de beschikbare geometrische informatie van het – soms eeuwenoude – vastgoed centraal vast te leggen en de meerjaren-onderhoudsplannen te actualiseren. Het streven is om de conditiemeting te verbinden aan BIM-data en vervolgens het MJOP daaraan te koppelen. Daardoor zou er ook meer inzicht moeten komen in de verhuurbare ruimte, contractbeheer en facilitymanagement. De presentatie wordt gegeven door Martin Timmermans, hoofd van de afdeling Maatschappelijk Vastgoed, en Tom van den Oetelaar, technische beheerder bij de gemeente ’s-Hertogenbosch.

Praktijkcase: BIM in een installatiebedrijf Directeur Aukje Kuijpers van technisch dienstverlener Kuijpers begon aan de route naar BIM-implementatie en vertelt over de belangrijke mijlpalen die het bedrijf daarbij tegenkwam. BIM gaat over samenwerking en het openstaan voor de ideeën van de partners in de projecten. En dan de klant: die wil de laatste technologie, bediening op maat en zo snel mogelijk. Is BIM daarbij een handig instrument?

Praktijkcase: transformatie Fenixloods De transformatie van de bestaande Fenixloods tot woongebouw met lofts is volledig uitgewerkt in Revit en een voorbeeld waarbij vier disciplines in de bouw samenwerken rond één model: architect, constructeur, aannemer en installateur. Robert Platje is projectmanager bij Mei architects en planners en vertelt over het gehele traject: van het inmeten van de point cloud tot en met het ontwikkelen van een smartphone app om toekomstige bewoners bij het project te betrekken. Het totale project bestaat uit zo'n 8.500 vierkante meter commercieel, cultureel en culinair programma, circa 9.000 vierkante meter openbaar parkeren zo'n 23.000 vierkante meter loft-appartementen.

Toekomstvisie: slimme bouwlogistiek Inmiddels traditiegetrouw sluit de BIM Praktijkdag af met een toekomstvisie. Dit jaar gaat die visie over logistiek en transport in de bouw. Walther Ploos van Amstel is lector Citylogistiek aan de Hogeschool van Amsterdam en zal zijn lezing houden over zijn visie op bouwlogistiek – met de inzet BIM – over een periode van 5 tot 10 jaar. In zijn optiek kan bouwlogistiek – in een samenwerking met onderaannemers, leveranciers en logistieke dienstverleners – veel slimmer en schoner worden georganiseerd. Met verbeteringen die hun effect zullen hebben voor de hele bouwketen. Ploos van Amstel geeft ongetwijfeld voldoende stof tot nadenken aan het einde van deze informatieve dag, waarbij natuurlijk alle gelegenheid is om na te praten met de sprekers en collega’s die bij de BIM Praktijkdag aanwezig zullen zijn.

27.000 NIEUWSBRIEFABONNEES

7.200 LEZERS

155.000 UNIEKE BEZOEKERS PER MAAND

Kan jij het succes van adverteren in Cobouw aan? Adverteren in Cobouw, alleen voor bedrijven die succesvol willen zijn!

Bel of mail vandaag nog met Rick, Bert of Najia voor een vrijblijvende afspraak over het succesvol inzetten van contentmarketing, display advertising en leadgeneratie: Rick Kester rickkester@vakmedianet.nl 06 516 772 56

Bert Renkema Najia el Zoulali bertrenkema@vakmedianet.nl najiaelzoulali@vakmedianet.nl 06 300 600 61 088 584 08 22

www.Cobouw.nl

Bou w & I CT

Cobouw Special Woensdag 26 april 2017

INTERVIEW Jeffrey Truijens procescoördinator bij Dura Vermeer en een van de initiatiefnemers van de BIM basis-ILS helpt bouwpartijen met het structuren en uitwisselen van informatie / Michiel Maas

Bouwpartijen nemen regie in BIM-afspraken R

uim 150 bouwbedrijven, architecten, adviseurs, leveranciers en softwarebedrijven wisten in korte tijd afspraken te maken over één specificatie voor informatielevering in BIM. Deze BIM basis-ILS moet het makkelijker maken om informatie te delen en dubbel werk te voorkomen. “De partijen hebben een gezamenlijk belang.” Het feit dat zoveel partijen uit de bouwkolom zich in zo’n korte tijd committeerden aan deze afspraken, zegt iets over de volwassenheid van BIM. In de aanloopjaren van de digitalisering van het bouwproces is er lang gediscussieerd over welke standaard moest worden gebruikt en of er wel of geen open standaarden gebruikt moesten worden. Maar die discussie is gevoerd, en de open standaard IFC heeft gewonnen. Dat is niet zo vreemd: als verschillende softwaresystemen hadden vastgehouden aan eigen bestandsformaten, zou het niet zo gemakkelijk zijn geweest om informatie uit te wisselen tussen de verschillende systemen. “BIM wordt vooral gedaan door bouwpartijen samen,” stelt Jeffrey Truijens, procescoördinator bij Dura Vermeer en een van initiatiefnemers van de basis-ILS. “Partijen in de bouwketen beseffen dat voor een goed gebruik van BIM, een goede samenwerking nodig is. En dat betekent dat je afspraken maakt over de manier van communiceren. IFC is de standaard waarin bestanden worden uitgewisseld, maar de basis-ILS is een set afspraken over hoe we de informatie eenduidig en gestructureerd uitwisselen.”

Beeld volgt

Omschrijving De specificatie komt vooral voort uit de wens van bouwers om dezelfde omschrijvingen te gebruiken bij de verschillende elementen in een informatiemodel. Dus uniforme namen voor

“

ILS is simpelweg het vastleggen van afspraken, niks wereldschokkends bestanden en voor de verschillende onderdelen in het model. “Er zit binnen de gebruikte standaard voor het ontwerpen in BIM nog veel ruimte in het benoemen van objecten, een vloer, een verdieping of een kolom. Dat zorgde aan de achterkant van de bouwketen, dus bij de onderaannemers en toeleveranciers, voor problemen. Zij moesten voor ieder bedrijf weer andere termen vertalen naar hun eigen naamgeving, en dat gaf veel Nadat Jeffrey Truijens in 2013 op het onderwerp BIM was afgestudeerd aan de TU Delft, is hij als trainee bij Dura Vermeer aan de slag gegaan. Door de toenemende vraag op projecten naar BIM-ondersteuning, is hij doorgegroeid tot BIM-coördinator op onder andere het project Pontsteiger in Amsterdam. Standaardisatie en implementatie van de BIM-werkwijze waren voor hem de voornaamste pijlers. Een belangrijke vervolgstap was om de keten aangehaakt te krijgen. Hier heeft Jeffrey in de functie van junior Supply Chain Manager de focus op gehad, naast het verder professionaliseren van de inkoop binnen Dura Vermeer. In 2016 is hij met een groep enthousiaste BIM-experts vanuit verschillende bedrijven in Nederland samengekomen waarna ze tot de BIM basis ILS kwamen. Als een van de initiatiefnemers en huidige kartrekkers is Jeffrey dan ook heel trots op hoe de ontwikkelingen rondom de BIM basis-ILS gaan, zowel nationaal als internationaal. Door de snelheid van de diverse ontwikkelingen in de bouw, naast BIM en Supply Chain Management ook System Engineering, Process Mining en Business Intelligence, is het niet eenvoudig om daar als bedrijf wendbaar op in te spelen. In zijn huidige functie als Informatie & Proces Coördinator houdt hij zich bezig met de samenhang tussen en implementatie van deze thema’s.

Pontsteiger in Amsterdam van arons en gelauff architecten. Bij het Pontsteigerproject heeft iedereen in de voorbereidingsfase met dezelfde BIM-software gewerkt. Artist impression: CIID meer werk en maakte het veel moeilijker om de eigen processen goed te automatiseren. Het was voor die sector vaak een drempel om tot een bredere acceptatie van BIM te komen.” Maar na onderzoek van de initiatiefnemers bleek het met die verschillen eigenlijk wel mee te vallen. “We doen heel veel dingen al op dezelfde manier, maar juist op relatief kleine punten moesten we wel wat aanpassingen doen. Dat hebben we met deze specificatie gedaan: het is eigenlijk een verzameling afspraken over hoe we omgaan met het benoemen van onderdelen in het model. Op deze manier is het helder waarover wordt gepraat en hoeven de verschillende partijen geen extra werk te doen om de data aan te passen aan het systeem dat zij toevallig gebruiken. Het is helemaal niet wereldschokkend waar we mee bezig zijn, maar simpelweg het vastleggen van een aantal afspraken waar we ons allemaal aan houden.”

Ervaringen Maar toch is het een bijzondere stap, want deze afspraken zijn eigenlijk geboren uit de ervaringen in de bouwpraktijk, en een antwoord op vragen uit het achterste deel van de bouwketen. Voorheen was dat het deel waar de acceptatie van BIM het laagst was, maar inmiddels werken ook veel toeleveranciers met de BIM-modellen die aan de voorkant van de keten, bij de architecten en ingenieurs, worden ontworpen. Truijens: “Het laat eigenlijk zien dat de acceptatie van BIM over de hele bouwketen loopt. Sterker nog, waar leveranciers en onderaannemers voorheen wat achteraan liepen, komt het nu voor dat leveranciers de bouwers vragen om meer haast te maken met de implementatie van bepaalde BIM-onderdelen.”

Juist omdat de verschillen in het toepassen van BIM groot zijn, hebben de partijen alleen afspraken gemaakt over de onderdelen die iedereen al gebruikt. “Het is de grootste gemene deler. Het is voor sommige partijen nog een brug te ver om al afspraken over onderdelen van BIM die ze nog niet gebruiken. Maar dat is zeker iets waar we in een later stadium verder mee gaan.”

Markt Volgens Truijens waren de verschillende partijen niet bang om informatie over hun werkprocessen met concurrenten te delen. “Al heel snel hebben partijen aangegeven dat dit niet iets is waarop we willen concurreren. Iedereen ziet dat je over bepaalde zaken transparant moet zijn om faalkosten te voorkomen. Het is een verspilling van geld en tijd als een partij vele uren heeft gestoken in een model, en je moet zeggen: dit is voor ons waardeloos. Het is ook niet goed voor de relatie trouwens.” Daarom is het beheer van de BIM basis-ILS ondergebracht bij het onafhankelijke BIM-loket en BuildingSMART, dat ook de internationale standaard IFC beheert. De ILS is weliswaar een Nederlands initiatief, maar vanuit het buitenland is er belangstelling. “Daarom zijn de afspraken ook al in het Duits en het Engels vertaald. In het buitenland wordt als het om BIM gaat toch veel naar Nederland gekeken. In andere landen moet het gebruik van BIM door de overheid worden opgelegd, maar in Nederland ontwikkelt de BIM-acceptatie zich juist heel sterk vanuit de markt zelf.”

bo uw & I c t

Cobouw Special Woensdag 26 april 2017

REPORTAGE BAM Wonen brengt de virtuele en fysieke bouw bij elkaar bij woningcomplex Summertime op de Amsterdamse Zuidas / Tijdo van der Zee

‘BIM tot in de kruiwagen’ G

een twee appartementen lijken hetzelfde bij het woningcomplex Summertime aan de Amsterdamse Zuidas. Een op het oog zeer complexe bouwklus dus. Maar door slim gebruik van BIM-software kon die complexiteit drastisch worden teruggebracht. En door onder meer gebruik te maken van scanbare QR-codes, kon het bouwmodel zelfs tot op de bouwplaats zijn diensten bewijzen.

Eind maart op de Amsterdamse Zuidas. Het zonnetje schijnt uitbundig aan de George Gershwinlaan. Op de balkons van woningcomplex Summertime, dat zijn naam ontleent aan de beroemde aria van de Amerikaanse componist George Gershwin, zijn de eerste klapstoeltjes al uitgeklapt. De twee woontorens zijn in december vorig jaar opgeleverd. De bouwkeet van BAM Wonen is dus al enkele maanden van de bouwplaats verdwenen en staat nu in Amsterdam Zuidoost. Daar, aan de Dolingadreef, werkt BAM momenteel aan het project Change=, een complex van bijna zeshonderd appartementen voor werkende jongeren. Patrick Schaper is er de werkvoorbereider en dat was hij ook bij Summertime. “Hier in Zuidoost gaan we weer een stap verder met BIM dan bij Summertime,” zegt hij.

Lukraak Het complex Summertime is een project van gebieds- en vastgoedontwikkelaar AM en belegger Bouwinvest en bestaat zoals gezegd uit twee woonblokken, samen goed voor 197 appartementen. Deze torens zijn ondergronds verbonden met een parkeergarage voor 150 auto’s. Architectenbureau SeArch liet zich bij het ontwerp inspireren door het gebouw Habitat 67, een op het oog lukrake, maar zeer fraaie stapeling

De gebouwen lopen taps toe. Alle schakelingen en stapelingen in het ontwerp zijn logisch tot stand gekomen. Privacy en voldoende daglichtdoordringing zijn hierbij verzekerd. van appartementen, naar een ontwerp van Moshe Safdie. Dat complex was onderdeel van de wereldtentoonstelling Expo 67 in het Canadese Montreal.

Illusie Volgens Schaper heeft het virtueel bouwen ertoe geleid dat de complexiteit van het architectonisch ontwerp al in een vroeg stadium kon worden teruggebracht naar een wat eenvoudiger geheel, zonder de

illusie van complexiteit kwijt te raken. Dat bouwkundige BIM-model werd uitgewerkt door het Rotterdamse BIM-bureau HFB. “De BIM-modelleur loopt dan tegen uitdagingen aan en vraagt ‘is het niet zo te maken dat ik het eenvoudiger kan modelleren? Want als ik het eenvoudiger kan modelleren, kan het eenvoudiger worden gebouwd’. Dat heeft geleid tot meer uniforme concepten en minder wirwar van allemaal verschillende types. Met BIM neem je dit

Bouwplaatsmedewerkers hebben via een tablet online toegang tot het 3D-model van het project.

soort beslissingen dus veel eerder.” HFB werkt met modelleersoftware Revit van Autodesk. BAM Wonen Speciale Projecten maakt voor de coördinatie van de diverse modellen gebruik van Autodesk Navisworks. Autodesk was zo onder de indruk van de toepassing van de producten op het project Summertime dat het HFB de Autodesk Excellence Award 2016 toekende.

Tablet “De virtuele en de fysieke bouw zijn veelal nog gescheiden werelden. De wens van veel aannemers is die werelden dichter bij elkaar te brengen”, zegt Schaper. Bij Summertime, dat in nauwe samenwerking met AM en Bouwinvest is gerealiseerd, werd hiertoe een serieuze aanzet gegeven. Door gebruik van het softwarepakket BIM360 van Autodesk werd het mogelijk om de uitvoerders een tablet in handen te geven en hen, in een BIM-omgeving, te laten werken aan kwaliteitsinspecties en veiligheidsinspecties. “Als ergens een sparing ontbreekt, of een sparing is niet brandwerend afgedicht, of er ontbreekt nog een wand, dan kan de uitvoerder daar vanuit het programma BIM360 Field een issue van maken. De bouwpartners kunnen dat dan oppakken. We hebben ook op zo’n vijftig plekken op de bouw QR-codes geplakt. Door die te scannen met de tablet kom je in de betreffende plattegrond. Op Summertime hebben we hier voor het eerst mee gewerkt. Bij Change= willen we dat nog serieuzer aanpakken. Uiteindelijk moet zelfs de oplevering met een

tablet via BIM 360 Field kunnen worden gedaan.”

Schakelen Uiteraard verliep niet alles vlekkeloos, vertelt Schaper. Zo moesten modellen altijd dubbel worden opgeslagen om er in beide Autodeskpakketten mee te kunnen werken. Het uitvoeringsteam werkte op de bouwplaats met BIM360 Field, terwijl zij vanuit de werkvoorbereiding via Navisworks werden gevoed met informatie. “Dat was niet optimaal. We moesten veel schakelen tussen verschillende werkwijzen. Bij de bouw van Change= in Zuidoost gaan we dat anders doen en is er door gebruik te maken van BIM360 Glue een betere aansluiting tussen modellen in BIM 360 Field en Navisworks. De uitvoerder kan de aansturing van personeel nog beter vanuit het BIM model doen. Dat is dus echt BIM tot in de kruiwagen.”

Experimenteren Hoewel BAM Wonen inmiddels bijna al zijn projecten in BIM uitvoert, is het nog niet zo lang geleden dat ook Schaper zijn eerste BIM-project voor de kiezen kreeg. “Ook ik was in het begin sceptisch. Maar de meerwaarde ervaar je pas echt als je met BIM werkt. Mijn gouden tip is dan ook: ga aan de slag. Experimenteer met de beschikbare data en maak eens een uittrekstaat van bijvoorbeeld de gevelstenen of de binnenkozijnen. Als je dat een paar keer hebt gedaan, wordt duidelijk wat BIM kan betekenen en wil je niet meer terug naar het traditionele proces. Op een gegeven moment komt het punt dat

Cobouw Special Woensdag 26 april 2017

je zoveel vertrouwen hebt in het BIM-model dat je de tekeningen niet eens meer nodig hebt.” Aannemers krijgen onherroepelijk te maken met problemen, zoals bouwpartners die hun modellen niet op de juiste wijze aanleveren. “Uiteraard is dat voor de projecten soms vervelend,” zegt Schaper, “maar je krijgt nu eenmaal niet altijd een perfect uitgewerkt model; er ontbreekt soms nog data die juist goed zou kunnen worden gebruikt. Op dit moment is het de uitdaging om met de beschikbare modellen een goed functionerende BIMomgeving te creëren. Iets waar we dagelijks beter in worden.”

Summertime: een uitzonderlijk woongebouw en een uniek BIM-project Summertime bestaat uit bijna 200 appartementen waarvan er niet twee hetzelfde lijken. Een op het oog lukrake verzameling van pixels zorgt voor een prachtige, complexe presentatie. Het vernuftige is dat de schakelingen en stapelingen logisch tot stand zijn gekomen. Vanuit BIM-optiek is wat complex lijkt, opgebouwd met slechts zes basis-details in het model. Zo werd een ingewikkeld concept realiseerbaar in een nauwe samenwerking tussen AM, BAM Wonen, HFB en BAM Advies & Engineering. BAM Wonen werkte bij Summertime voor het eerst met BIM360 (Field), een tool die bouwplaatsmanagement combineert met cloud-gebaseerde samenwerking en reporting. Dit project is eind 2016 bekroond met de wereldwijde Autodesk Excellence Award 2016.

Patrick Schaper, Senior Werkvoorbereider Speciale Projecten, BAM Wonen, Jeroen Horlings, Manager Business Unit Techniek, HFB vertellen over dit project tijdens de BIM Praktijkdag. BIM Praktijkdag - 18 mei 2017 - 12.20u

Patrick Schaper is senior werkvoorbereider Speciale Projecten bij BAM Wonen. Hij werkt al 16 jaar voor BAM, al heeft hij binnen het bedrijf wel enige omzwervingen gemaakt. Zo was hij gestationeerd op BAMlocaties in Amsterdam, Alkmaar en Zaandam. En sinds kort weer in Amsterdam. Schaper studeerde HTS Bouwkunde in Haarlem en studeerde af op bouwmanagement.

Bou w & I CT

Vormgeven aan groei: BIM bij Lelystad Airport

Vormgeven aan groei; dat is de uitdaging voor Lelystad Airport. De luchthaven gaat uitbreiden naar een vakantieluchthaven met toeristische bestemmingen in Europa en rondom de Middellandse zee. De uitbreiding gebeurt in 3 fasen, met uiteindelijk 6,7 miljoen passagiers per jaar. Hiervoor bouwen J.P. van Eesteren en Croonwolter&dros naar ontwerp van Paul de Ruiter Architects in Lelystad een compleet nieuwe passagiersterminal volgens de laatste inzichten in de ‘passenger journey’. Centraal staat het idee dat de reis voor de passagier al op de luchthaven begint. Voordat die reis kan beginnen, laten de TBI-ondernemingen het nieuwe gebouw eerst als uiterst gedetailleerd virtueel model in BIM verrijzen. Met BIM als speerpunt binnen beide organisaties is deze stap een logische keuze: de softwaretools helpen om inzicht en overzicht te houden. De bedrijven zijn binnen het UAV GC-contract immers gezamenlijk verantwoordelijk voor zowel het ontwerp, de bouw en de installaties van het gebouw als 15 jaar aan onderhoud. Waarbij derde partijen de terminalinrichting én de complete infrastructuur van de luchthaven klaarmaken voor een drukke toekomst.

Doordat alle partijen werken met Autodesk Revit is onderlinge aansluiting en controle op informatiekwaliteit en -consistentie relatief eenvoudig. Jeroen Koomen is BIM regisseur bij aannemer J.P. van Eesteren. Die regiefunctie is hard nodig in een zo complexe omgeving. “We hebben op dit project te maken met fases die in elkaar zijn geschoven. Het architectonisch ontwerp van Paul de Ruiter Architects, het constructief model van Aveco de Bondt, het installatietechnisch ontwerp van Deerns en de infrastructuur door Dura Vermeer: alles wordt bijna tegelijkertijd in BIM uitgewerkt. Wekelijks vindt er een complete uitwisseling plaats. Maar we zijn eigenlijk continu samen de meest ideale oplossing aan het bedenken voor uitdagingen die we tegenkomen. Elke wijziging heeft een effect op het werk van de ander. Het ontwerp is steeds in beweging; en dan moet iedereen meebewegen. Onder het toeziend oog van de opdrachtgever; die heeft namelijk live toegang tot het model.”

LEED Gold De 12.000 m2 grote terminal van Lelystad Airport heeft een aantal opvallende kenmerken. In het ontwerp wordt gestreefd naar een LEED Gold certificering,

de eerste Gold luchthaven in Europa. Zo worden waar mogelijk natuurlijke materialen toegepast (zoals een houten draagconstructie voor de hal en de gates), wordt er demontabel gebouwd en moet het bouwproces zo duurzaam mogelijk verlopen. Het uiteindelijke gebouw gebruikt zoveel mogelijk natuurlijke ventilatie alleen díe ruimtes worden gekoeld of verwarmd die dat echt nodig hebben. Het wordt een energiezuinig gebouw met een slimme, compacte klimaatinstallatie die inspeelt op veranderende omstandigheden en de stromen van passagiers. Rolph Baggen, BIM Coördinator bij Croonwolter&dros: “Met het oog op de toekomstige groei en vanuit praktisch oogpunt van ontwerpen, wordt het ontwerpmodel constructief en installatietechnisch opgedeeld in ‘typicals’ en ‘hoofdtracés’. De typicals zijn repeteerbare delen — kantoorruimtes bijvoorbeeld — die al in een vroeg stadium zijn uit te werken tot op uitvoeringsontwerpniveau. De hoofdtracés zijn met name de grote kanalen die in onze opdracht door de installatieadviseur worden ontworpen. Daarbij brengen zowel J.P. van Eesteren als Croonwolter&dros vanuit ervaring zoveel mogelijk bewezen technologie in.”

Autodesk Revit Vanuit de regierol stelde de TBI-combinatie een protocol op waaraan alle door de andere partijen gebruikte BIM-modellen moeten voldoen; met name qua opbouw en de verbinding van informatie aan elementen. Doordat alle partijen werken met Autodesk Revit is onderlinge aansluiting en controle op informatiekwaliteit en -consistentie relatief eenvoudig. “De uitdaging zit in de dynamiek”, stelt Baggen. “We werken met een vrij ruime definitie van wat er nodig is. Daarnaast zijn er veel stakeholders — de opdrachtgever, de andere partijen op de luchthaven, onderaannemers en toeleveranciers — en werken we onder tijdsdruk. Ook zijn we als integrale bouwer verantwoordelijk voor elke financiële beslissing. We moeten dus voldoen aan de vraag, onze verschillende modellen op elkaar afstemmen, de invalshoeken op één lijn brengen, continu nieuwe inzichten verwerken en toetsen én kostenafwegingen maken voor een termijn van 15 jaar.” In BIM wordt daarom een enorme hoeveelheid gegevens verzameld. Koomen: “Uiteindelijk creëren we een soort ‘as built’-model voor onszelf waarin we van elk onderdeel de specificaties kunnen zien. Welk profiel een stalen balk heeft, de lengte, het gewicht, het soort staal.” Baggen vervolgt: “Ook waardes als onderhoudstermijnen en branduren nemen we op. Door zoveel detail aan te brengen, kunnen we bij het inkopen heel duidelijk aangeven aan onze partners wat we van ze verwachten, is het

mogelijk te werken met prefabricage in de fabriek, leggen we de basis voor de LEED-certificering en hebben we straks een gedetailleerd virtueel gebouw, waarvoor we het onderhoudsplan al klaar hebben.”

Clashcontrole Cruciaal is dat de verificatie (voldoet het ontwerp aan de eisen) en de validatie (sluit het resultaat aan bij het beoogd gebruik) probleemloos verlopen. “We werken met een doorlopende clashcontrole. Daarvoor gebruiken we Autodesk Navisworks en Solibri Model Checker als BIM kwaliteitsborgingssystemen; systemen die voldoen aan de IFC-standaard. Die standaardisatie vinden we als organisatie heel belangrijk voor de toekomst”, aldus Baggen. “Deze manier van werken is nog relatief nieuw en dus wennen voor sommige betrokken partijen. Hoewel het meer tijd kost aan de voorkant, winnen we tijd en voorkomen we faalkosten gedurende het realisatietraject en de looptijd van het onderhoudscontract. Dit is gewoon de toekomst. Met goede wil en de juiste tools, stimuleer je elkaar om — met andermans inbreng — het beste resultaat te behalen vanuit de eigen discipline: een gebouw dat architectonisch, constructief en installatietechnisch de ideale vorm heeft.”

Bou w & I CT

Cobouw Special Woensdag 26 april 2017

INTERVIEW De Bouw Informatie Raad moet eenheid scheppen in de wirwar aan data en protocollen die worden gebruikt binnen de bouw. De missie: de implementatie van BIM in de bouw versnellen / Gerard Vos

‘Nederland zit in de kopgroep als het om BIM gaat’ L

ang voor de geboorte van BIM was Dik Spekkink al bezig met informatiemodellen. Inmiddels is hij meer dan een autoriteit op dit gebied. Nauw betrokken bij de Bouw Informatie Raad weet Spekkink van de hoed en de rand. Tijdens de vierde BIM praktijkdag 2017 op donderdag 18 mei vertelt hij over de ontwikkeling van nationale en internationale normen en afspraken. De Bouw Informatie Raad (BIR) is een samenwerkingsverband van grote opdrachtgevers en vertegenwoordigers van brancheorganisaties in de bouw. Denk hierbij aan partijen als Rijksvastgoedbedrijf, NL ingenieurs, Bouwend Nederland en UNETO VNI. De BIR heeft als missie om de implementatie van BIM in de bouw te versnellen. Dik Spekkink maakt deel uit van het programmateam. Spekkink: “Ik ben verantwoordelijk voor een aantal projecten dat door de BIR wordt uitgevoerd. Zoals de ontwikkeling van COINS, dit is een initiatief om te komen tot een standaard aanpak om verschillende soorten data aan elkaar te knopen en uit te wisselen. Een ander project is de ontwikkeling van een uitwisselingsmodel voor System Engineering Informatie.”

“

Er is in de markt echt behoefte aan meer eenheid Standaarden De BIR laat standaarden ontwikkelen en het BIM Loket fungeert daarbij als beheerder van die standaarden. Spekkink: “We kijken naar de standaarden. Hoe verhouden ze zich tot elkaar, wat is onze toekomstvisie op BIM en welke standaarden passen daar in?” Daarnaast heeft de BIR het Nationaal Model BIM Uitvoeringsplan en het Nationaal Model BIM Protocol in het leven geroepen. Er is een enorme variëteit in BIM protocollen, vertelt Spekkink. “Dat loopt uiteen van enorme boekwerken tot twee A4’tjes. Er is echt behoefte in de markt naar meer eenheid. In Engeland maken ze een onderscheid tussen protocol en uitvoeringsplan, daar hebben we ons door laten inspireren. Het protocol zit in de voorfase en is een contractstuk met de opdrachtgever. Het uitvoeringsplan betreft operationele werkafspraken die opdrachtnemers onderling maken om aan het contract te voldoen.”

Gezamenlijke visie Spekkink denkt dat het fijn zou zijn als het BIM Uitvoeringsplan en BIM Protocol in de weten regelgeving wordt verankerd. “Nederland is eigenlijk een van de weinige landen waar de overheid dit soort dingen niet in de regelgeving vervat. We moeten het hebben van onderlinge afspraken. Het wordt door het kabinet aan de markt overgelaten. De bouw is in toenemende mate een exportsector, maar de overheid ziet de bouw niet staan.” Spekkink denkt dat we dat ook een beetje aan onszelf te danken hebben. “Het ontbreekt de bouw simpelweg aan een gezamenlijke visie. Het valt natuurlijk ook niet mee, want de bouw is zo

Het BIM Protocol door BIR ontwikkeld. divers. Er zijn zo veel deelsectoren. We leren het inmiddels wel steeds beter. BIM dwingt ons om samen te werken. Je redt het niet zonder samenwerking. Er worden steeds vaker project overstijgende afspraken gemaakt. Bedrijven die structureel samen optrekken. Dat is pure winst.”

Europese Normalisatie Spekkink is namens Nederland een van de mensen die betrokken is bij de Europese Normcommissie voor Building Information Modelling. Wat is de stand van zaken nu? “Met de Brexit in het achterhoofd hebben de Engelsen hun normen flink gepusht. Grote kans dat die normen erdoor komen. Die normen worden dan straks verplicht opgenomen door de normalisatie-instituten van de lidstaten. Dat worden hier automatisch Nen-normen.” Veel gevolgen voor de praktijk zal dat niet hebben, verwacht Spekkink. “Straks werkt heel Europa met dezelfde terminologie, dezelfde soort documenten. Er wordt hierin niet zoveel gezegd over de inhoud, maar wel over het proces dat je samen doorloopt. Door met het BIM protocol en met het BIM Uitvoeringsplan te werken anticiperen we al op de Europese normalisatie. We zitten met Nederland in de kopgroep als het om BIM gaat. En al helemaal als het gaat om BIM in de GWW-sector. Een standaard als COINS proberen wij dan ook Europees erdoor te krijgen.”

leveringsspecificatie. Dat kan verwarring opleveren. Met de BIR willen we een standaard terminologie ontwikkelen om hierop in te spelen. Aedes werkt daar overigens ruimhartig aan mee!”

“

Heel Europa werkt straks met dezelfde technologie

Toekomst Spekkink voorziet wel dat een aantal standaarden gaat verdwijnen en dat andere de overhand gaan krijgen. “Voor de toekomst zie ik twee richtingen. Ifc voor geometrie en Linked Open Data-technologie voor alle andere informatie. De samenwerking daartussen, daar moeten we denk ik op inzetten. Dit jaar gaan we daar een visie op ontwikkelen en kijken we hoe ons huidige palet standaarden daaraan voldoet.”

Terminologie Spekkink gaat tijdens zijn presentatie op de BIM Praktijkdag nader in op verschillende modellen en protocollen, want de ontwikkelingen in de markt staan niet stil. Zo is Spekkink erg enthousiast over het BIM-protocol van Aedes. “Het is voor het eerst dat een opdrachtgeversorganisatie heel goed heeft nagedacht over wat BIM voor hun core business betekent en wat voor informatie daarvoor nodig is.” Het betekent niet automatisch ook een stap vooruit, waarschuwt Spekkink. “Het protocol van Aedes is in onze terminologie vooral een informatie-

Dik Spekkink studeerde in 1980 af aan de Faculteit Bouwkunde van de TU Delft, als architect. Na te hebben gewerkt bij Buro Wiegerinck Architecten in Arnhem, trad hij in 1983 in dienst van de Stichting Arbeidstechnisch Onderzoek Bouwnijverheid (SAOB) in Ede. In 1987 stapte hij over naar EGM architecten. Spekkink was hier directeur van EGM onderzoek BV. In 2001 startte hij met Spekkink C&R in Woudrichem. Spekkink is onder andere lid van het Programmateam van de BIR en clustertrekker IT en Internationale Aansluiting bij het BIM Loket.

De ontwikkeling van nationale en internationale normen en afspraken Wat is een BIM-protocol? De praktijk kent verschillende betekenissen. Duidelijk is dat goede contractafspraken onontbeerlijk zijn. Daarom is niet alleen een ‘Nationaal Model BIM Uitvoeringsplan’ opgesteld, maar ook het ‘Nationaal Model BIM Protocol’: een template voor contractuele BIM-afspraken tussen opdrachtgever en opdrachtnemer. Daarbij is rekening gehouden met op handen zijnde normontwikkeling op Europees niveau; momenteel werkt men aan de CEN/TC 442 “Building Information Modelling”. De bedoeling is dat Europese lidstaten die straks overnemen en eventuele concurrerende nationale normen terugtrekken. Wat betekent dat voor uw dagelijkse praktijk?

Dik Spekkink, programmateam Bouw Informatie Raad, adviseur BIM Loket vertelt hierover tijdens de BIM Praktijkdag. BIM Praktijkdag - 18 mei 2017 - 14.10u

: N A A T C E R I D MELD U

H C E T S E R E A | E 13 JUNI | ED

l e d d i m e d u o K s Congre

WAT IS UW VOLGENDE STAP?

DE VOLGENDE STAP… De verplichte uitfasering en quotaregeling van koudemiddelen hebben grote gevolgen. Dat maken recente prijsstijgingen goed duidelijk. Volgens experts is dit nog maar het begin. Prijzen zullen blijven stijgen. Dat raakt duizenden bedrijven, van producenten tot eindgebruikers van koelsystemen.

KOUDEMIDDELEN | THE NEXT STEP Wilt u daar alles over weten, wat de alternatieven zijn en welke stappen u het best kunt nemen? Kom dan naar het congres op 13 juni. Schrijf u in en ga naar: http://nextstep.koudeenluchtbehandeling.nl/

Reguliere prijs: € 249,-. Abonnees van RCC Koude en Luchtbehandeling, Gawalo, Installatie Journaal en Cobouw en leden van KNVvK, NVKL, STEK, Verac, Nekovri, UNETO-VNI en VLA ontvangen € 100 korting en betalen € 149 per persoon. hoofdsponsor

sponsoren

bou w & i ct

Cobouw Special Woensdag 26 april 2017

Van calculatie tot digitale transformatie Bedrijfsprofiel Met 30 jaar ervaring mag ICT-bedrijf VanMeijel zich met een gerust hart een autoriteit noemen op het gebied van ICT en bouw. De kennis en ervaring van het bedrijf bieden toegevoegde waarde in het huidige tijdperk van digitale transformatie. Directeur-eigenaar Frans van Meijel vertelt: “De eerste stap voor bedrijven is het ontwikkelen van een heldere visie en strategie op digitaal gebied.” / Paul Poley Frans van Meijel richtte zijn ICTbedrijf 30 jaar geleden op. Het was 1987 en informatie-technologie stond nog volledig in de kinderschoenen. “We begonnen destijds met het aanbieden van calculatiepakketten voor de bouw,” herinnert

Van Meijel zich. Inmiddels is VanMeijel uitgegroeid tot ervaren specialist in alle mogelijke IToplossingen voor de bouwbranche. “We ondersteunen alle technischadministratieve processen van bouwbedrijven met IT-oplossingen.”

Maatwerk Van Meijel benadrukt dat zijn bedrijf niet alleen maar kant-en-klare oplossingen te bieden heeft. “Dit is de tijd van de digitale transformatie op weg naar een gedigitaliseerde bouw. Veel bouwbedrijven beseffen dit, staan er ook open voor, maar hebben wel een helpende hand nodig bij die digitale transformatie. Wij bieden die ondersteuning. Heel concreet moet je je daarbij voorstellen dat we klanten stap voor stap meenemen in de digitale ontwikkeling. Vaak beginnen we met een uitgebreide inventarisatie. Waar staan klanten nu, wat willen ze

Digitalisering beweegt zich steeds meer naar de bouwplaats zelf. bereiken en welke rol speelt ICT daarin? De eerste stap is dus het ontwikkelen van een heldere visie en strategie op ICT-gebied. Vervolgens begeleiden we de klant met het implementeren van digitale producten en het aanpassen van processen. Dat is echt maatwerk, want elke gebruiker is weer anders en heeft zijn eigen prioriteiten.”

Digitale bouwlocatie Met twee voorbeelden illustreert Van Meijel de oplossingen die zijn bedrijf te bieden heeft. “Een echte

innovatie is het aansturen van het bouwproces vanuit een 3D-model. Ontwerp, calculaties, planning, inkoop en data-analyse: alles is mogelijk met dit tijd- en kostenbesparende systeem. Een andere nieuwe oplossing heeft te maken met de trend dat digitalisering zich steeds meer beweegt naar de bouwplaats zelf. Wij zorgen hierbij voor op maat gemaakte systemen die de processen van de klant volgen. Neem als voorbeeld de digitale werkbon op de bouwlocatie. In een shovel of kraan ligt een tablet

waarop werkopdrachten staan en waarmee van alles kan worden geregistreerd: wat is er precies gedaan, hoeveel uren zijn ermee gemoeid, hoeveel brandstof is verbruikt en ga zo maar door. Veel dichter bij het echte bouwproces kan digitalisering niet komen. Een onontkoombare ontwikkeling voor bouwbedrijven!” info: www.vanmeijel.nl Dit artikel is tot stand gekomen in samenwerking met VanMeijel.

Slimmer werken met mass data BEDRIJFSPROFIEL Technische oplossingen en ondersteuning bieden aan de bouwen infra & geodesiebranche op het gebied van landmeting: dat is de missie van Topcon. “Door mass data te bundelen, verloopt het werkproces bij projecten slimmer, efficiënter en productiever.” Rob ten Vregelaar, business development manager bij Topcon, legt uit hoe dat werkt. / Tosca Vissers

opcon wil een partner zijn voor bouw-, infra & geodesiebedrijven die technische oplossingen zoeken voor uiterst nauwkeurige plaatsbepalingen en het in kaart brengen van de omgeving. “We zijn in staat grote hoeveelheden data te bunde-

len tot één grote ‘puntenwolk’ waarmee de volgende partner in het werkproces uit de voeten kan”, legt Ten Vregelaar uit. Landmeten in deze vorm houdt in dat via satellieten de positie van een locatie op de aardbol nauwkeurig wordt bepaald. Alle meetpunten bij elkaar vormen een grote puntenwolk. “Met een softwareprogramma dat al die verschillende positiepunten ondersteunt, kun je lijnen trekken en bochten maken en exact en op de centimeter nauwkeurig elke locatie op de aardbol vastleggen.” Ten Vregelaar geeft als voorbeeld: “Het meetapparaat ofwel de 3D-scanner meet een object, zoals een gebouw of kunstwerk, door met laserstralen honderdduizenden punten per seconde op dat object te reflecteren. Tijdens deze scan wordt het object tevens gefotografeerd door deze 3D-scanner.” Het resultaat van de puntenwolk samen met de

foto’s wordt met behulp van software bewerkt om de eindgebruiker een volledig 3D-model te geven met de juiste maatvoering.

Real time De software die dit ondersteunt bewerkt alle mass data tot een 3D-beeld met een uiterst nauwkeurige maatvoering. Deze meetmethode is ook in te zetten ter voorbereiding van een bouwproject bij objecten in de openbare ruimte die nog niet zijn gerealiseerd. “De kracht van het 3D-model wordt zichtbaar in het werken volgens het BIM-proces. Alle betrokken bouwen infrapartijen werken met dezelfde informatie. Verschillende ontwerpen kunnen zo met elkaar worden gecombineerd en verschillende workflows kunnen op elkaar worden aangesloten. Informatie is real time beschikbaar. Iedere partij is in de cloud aan het werk en kan informatie met elkaar

Rob ten Vregelaar, business development manager bij Topcon. delen. Hierdoor zit er minimale vertraging in de workflows en dat scheelt enorm in faalkosten”, zegt Ten Vregelaar.

Schakel C

CMY

“De communicatie- en meettechnologie veranderen letterlijk ons perspectief van tijd en ruimte. Dat gebeurt in een rap tempo en heeft verstrekkende consequenties voor de bouwbranche. Deze ontwikkeling vraagt om een andere vorm van ontwerpen, bouwen, renoveren en onderhouden.” Topcon creëert oplossingen die rekening houden met deze snelle ontwikkelingen en zorgt ervoor dat ze voor de lange

termijn up and running blijven. “Topcon is geen leverancier van producten”, benadrukt Ten Vregelaar. “We zorgen ervoor dat onze opdrachtgevers met onze apparatuur data kunnen verwerken en razendsnel en efficiënt kunnen communiceren en delen. We willen een schakel zijn binnen de workflow van een bouwproject. Data staan centraal en niet het apparaat!”, aldus Ten Vregelaar. www.topconpositioning.nl Dit artikel is tot stand gekomen in samenwerking met Topcon.

Modellen uitwisselen voorkomt controlewerk

bou w & i ct

Cobouw Special Woensdag 26 april 2017

REPORTAGE Bij de bouw van het Ommelander Ziekenhuis in Groningen maakte Dura Vermeer korte metten met het probleem dat de informatie van de aannemer en die van de installateur niet op elkaar aansloot / Edo Beerda

BIM-engineeren vanuit kritieke knooppunten I

n het Ommelander Ziekenhuis in Gronings aardbevingsgebied is alles BIM wat de klok slaat. Het 3D-model helpt bij gezamenlijk engineeren en bouwen én het is straks leidend bij het gebouwbeheer. Inpassen van de installaties gebeurde met een slimme digitale sparingsprocedure. Zoals bij ieder nieuw te bouwen ziekenhuis is in Scheemda de installatietechnische component de grootste uitdaging. Het aantal slangen en leidingen richting moderne operatiekamers en ruimtes voor ziekenhuisbedden is immens en de kwaliteitseisen zijn hoog. Het installatiemodel van de adviseur was, anders dan de rest van de modellen, niet afgestemd. Daardoor sloten de informatie die de aannemer aanleverde en de informatie van de installateur niet op elkaar aan. Met als gevolg dat de installateur opnieuw moest gaan engineeren en ontwerpen. “De installateur deed dat, zoals velen dat doen, van boven naar beneden. Lastig, want een aannemer bereidt precies andersom voor: van fundering naar dak”, vertelt Tjerk Boorsma, BIM-coördinator bij Dura Vermeer Bouw Hengelo. “BIM bood de oplossing. Wij zijn gaan engineeren op de kritieke knooppunten. De sparingen hebben we op basis daarvan digitaal in BIM gedaan.”

Uniform Een sparingsprocedure maakte een eind aan het probleem met onuitwisselbare gegevens. Informatieuitwisseling gebeurde vanaf dat moment op uniforme wijze. Tijdens de engineering van het ziekenhuis worden ruimtereserveringen beoordeeld vanuit het ontwerp, waarin ze zijn aangegeven als een kubus of een rondje. Wanneer constructeur Pieters Bouwtechniek en aannemer Dura Vermeer ze hebben gecontroleerd en hun akkoord hebben gegeven, worden de mantels voor sparingen daadwerkelijk gemaakt, precies zoals aangegeven in het model. Dat levert aan het eind van het bouwproces een BIM-model ‘as built’ op waarin exact is af te lezen of alles precies volgens ontwerp is uitgevoerd.

Hotfloors Bij het werk in Scheemda plukt Dura Vermeer Bouw Hengelo de vruchten van jarenlang oefenen met BIM. Dat begon in 2011 heel kleinschalig met een woningbouwproject, maar inmiddels wordt ieder utiliteitsbouwproject in BIM uitgevoerd. BIM speelt geen speciale rol bij het aardbevingsbestendig maken van de bouw, maar maakt het er wel makkelijker op. Met een druk op de knop lichten alle aardbevingsbestendige voorzieningen op, zoals dilataties en speciale rubberen profielen. Het streekziekenhuis is ontworpen in zes bouwdelen die elk een unieke functie hebben. Ze zijn met elkaar verbonden door verkeersroutes en ontmoetingsruimtes. De grootste technische uitdaging zit in bouwdeel vier: de zogenoemde ‘hotfloors’. Bij de inpassing van hoogtechnologische voorzieningen als operatiekamers en Intensive Care – momenteel in aanbouw – speelde BIM een belangrijke rol. In de operatiekamers zijn bijvoorbeeld radiografische plafonds te vinden en er gelden hoge eisen aan de luchtdichtheid. Met BIM is exact in kaart te brengen waar de luchtdichting wordt doorbroken. Boorsma: “BIM maakt ons voorspelbaarder: we hebben meer controle over het realiseren van de gewenste onder- of bovendruk.”

Missers voorkomen Aannemer en onderaannemers gebruiken nog steeds diverse tekeningen, maar het BIM-model is de ordenende factor waarin alle details zijn terug te vinden. Dat komt ook van pas in de afbouwfase. Op een traditioneel bouwproject zou de werkvoorbereider binnendeuren bestellen op basis van de bestekstekeningen. Bij het Ommelander Ziekenhuis bestelt hij op basis van het BIM-model alle deuren, inclusief elektrische voorzieningen. Dat voorkomt missers. “De leverancier kan de bestelling namelijk ook weer toetsen in het model”, zegt Boorsma. “Dat is echt een meerwaarde.” Ook de pantry’s, met al hun doorvoeringen voor water- en afvoerleidingen en elektrapunten voor magnetrons, vaatwassers en koelkasten, zijn volledig in BIM

De nieuwbouw Ommelander Ziekenhuis in volle gang. Dit beeld is van november 2016. De verwachte oplevering is in januari 2018. gemodelleerd. De installateur droeg zijn steentje bij door ook alle opgaven voor de metalstudwanden toe te voegen.

Projectdata De hoeveelheid projectdata is enorm: zo’n drie GB voor het complete model. Daarom krijgt iedere deelnemende partij een deelmodel op maat. Door strenge afspraken vooraf over de coördinaten laten die zich later simpel in elkaar schuiven. Het wil niet zeggen dat het virtuele bouwwerk een exacte reflectie is van het fysieke. Met name bij het gestorte betondeel – in verband met de eis van aardbevingsbestendigheid bijna vijftig procent – was niet alle informatie over sparingen tijdig beschikbaar op de bouwplaats.

Excel-lijstjes ‘Issue management’ is een ander belangrijk aandachtpunt, stelt Boorsma. Als een wijziging is aangebracht of een opleverpunt verholpen zou dat idealiter direct zichtbaar moeten zijn in het

BIM-model. “In de praktijk zie je dat mensen nog vaak Excel-lijstjes bijhouden”, zegt Boorsma. “Soms helpt het om uit te leggen waarom het bouwinformatiemodel waarde kan toevoegen. Soms moet je ook gewoon toegeven dat nog niet alle BIM-tools er rijp voor zijn. En dan kun je maar beter een lijstje bijhouden.” Het is een van de vervolgstappen die ongetwijfeld in de komende paar jaar worden gedaan. Uiteindelijk moet het gehele documentmanagementsysteem van Dura Vermeer en alle productinformatie van onderaannemers en leveranciers worden gekoppeld aan het model. Zodat bijvoorbeeld ook garantievoorwaarden er direct in zijn af te lezen. Een volgende stap is lifecycle management en gebouwbeheer aan de hand van het BIM-model. Wat dat laatste betreft zit het Ommelander Ziekenhuis aardig op koers. Kleine verbouwingen zullen aan de orde van de dag zijn in Scheemda en daar kan de technische dienst van het ziekenhuis het BIM-model goed bij gebruiken als kennisbron. “Maar

Tjerk Boorsma (1984) is BIM-coördinator bij Dura Vermeer Bouw Hengelo. Daarmee is hij binnen het familiebedrijf een van de pioniers in het transitieproces van tekening naar BIM-model als primaire drager van informatie. Boorsma studeerde hbo Bouwkunde aan de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen. Vervolgens werkte hij voor de ontwerpbureaus EVE Architecten en BDC Ingenieurs. In 2013 trad hij in dienst bij Dura Vermeer Bouw Hengelo. Daar werkt hij aan alles dat met BIM te maken heeft. Van de tenderfase tot aan coördinatie in de productiefase en ondersteuning in de werkvoorbereiding. De komende jaren wil hij met name werk maken van integratie van issuemanagement en Systems Engineering in het BIM-model. “Hoe lang het nog gaat duren voordat het model de tekening heeft verdrongen als primaire drager van informatie? Ik denk nog vijf jaar.”

Bij de inpassing van hoogtechnologische voorzieningen speelt BIM een belangrijke rol.

dan moet je er natuurlijk wel mee om kunnen gaan”, zegt Boorsma. “Ze hebben daarom besloten om op BIM-cursus te gaan. Kijk, daar moeten we naartoe.”

Een uniforme sparingsprocedure voor alle bouwers en installateurs Na gunning van de nieuwbouw van het aardbevingbestendige OZG ziekenhuis van 35.000 m² in Scheemda is Dura Vermeer BIM gaan toepassen bij inkoop, werkvoorbereiding en realisatie. Op die manier was het bouwbedrijf in staat bij oplevering het BIM-model ‘as build’ te leveren. Al snel bleek er in de werkvoorbereiding spanning op de planning te ontstaan tussen aannemer en installateur. Deze spanning is verlicht door toepassing van een digitale sparingsprocedure.

Tjerk Boorsma, BIM coördinator, Dura Vermeer Bouw Hengelo vertelt over dit project tijdens de BIM Praktijkdag. BIM Praktijkdag - 18 mei 2017 - 11.30u

VAN DER SLUIS

INSTALLATIE

CONSTRUCTIE

Sanitair en riolering Gas, lucht en verwarming Elektrotechniek Lood- en zinkwerken

Bezoekadres: Kamperzeedijk 107 8281 PD Genemuiden

Utiliteitsbouw Constructies Naadloze productie

Postadres: Kamperzeedijk 57 8281 PB Genemuiden

T: E: W:

038 - 344 65 55 info@vd-sluis.nl www.vd-sluis.nl

Bouwsoftware voor een vast bedrag per maand

Kraan Oplossingen voor :

Service & Onderhoud

Relatiebeheer

Mobiele werkbon

Documentenbeheer

Projectbewaking

Calculatie

Kopersbeheer

BIM nCalc

Financieel

MJOP

Workflow

Inkoop

Facturering

Planning

Rapportages

Materieel

Loon & Salaris

Artikelen

(Keten)integratie

Voorraad

KRAAN Cloud

Renovatie

Portalen & Apps

De voordelen » » » » » »

Microsoft look & feel Geen investeringen in software Eenvoudig uitbreiden naar behoefte Ontwikkeld samen met gebruikers Snel en gebruiksvriendelijk Specifiek voor de bouw

Voor klein-, midden- en grootbedrijf “De software is gebruiksvriendelijk, uitbreiden is makkelijk mogelijk en het contact met de mensen van Kraan is altijd goed.” Chris de Boer - Mercuur Bouw

“We hadden 10 jaar eerder met KRAAN moeten starten!” Jacco van den Hogen - Van den Hogen Bouwbedrijven

www.kraan.com | info@kraan.com | 010 28 66 666

bou w & i ct

Cobouw Special Woensdag 26 april 2017

INTERVIEW Wanneer zelfrijdende auto’s het straatbeeld gaan bepalen, zullen nieuwe manieren van informeren voor automobilisten gemeengoed worden. Rijkswaterstaat test samen met softwarepartijen de mogelijkheden / Paul Poley

Voorsorteren op de toekomst van verkeersinformatie I

nnovatieve diensten voor reisinformatie en verkeersmanagement op basis van draadloze communicatie. Dat is wat Rijkswaterstaat – in samenwerking met partijen als Compass – momenteel ontwikkelt en uitgebreid test. “Het is de bedoeling dat automobilisten op een scherm in de auto real time gedetailleerde informatie ontvangen.” Het is 2030. Zelfrijdende auto’s bepalen meer en meer het straatbeeld. Wat heb je dan nog aan die grote portalen met verkeerssignalering boven de snelweg, die bijvoorbeeld attenderen op een file, een ongeluk of wegwerkzaamheden? Een zelfrijdende auto gaat immers niet naar die borden kijken die aangeven dat je 70 of 80 mag rijden. Precies op deze toekomstige ontwikkeling sorteert het Rijkswaterstaat-project ‘Coöperatieve Intelligente Transport Systemen’ (C-ITS) voor. Er moet een transitie plaatsvinden van informatie buiten de auto naar informatie ín de auto. Belangrijke vragen: hoe kan de automobilist relevante verkeersinfo op een schermpje in de auto te zien krijgen en hoe kan dat op een veilige manier?

Samenwerking In de zoektocht naar een ambitieuze, ondernemende partij kwam Rijkswaterstaat uit bij Compass, waarmee het al een raamovereenkomst heeft. Ron de Waard, hoofd Bedrijfsbureau van Compass, vertelt: “Onze rol in dit project is die van system integrator: we brengen van begin tot eind de juiste partijen uit

“

Medewerking van de automotive sector is cruciaal

ons netwerk bij elkaar. Zoiets omvangrijks en ingewikkelds kan alleen in nauwe samenwerking met tal van andere partijen, bijvoorbeeld op het gebied van software en hardware, koppeling van IT-systemen en ga zo maar door. Daarbij zijn wij in staat om al deze partijen op één lijn te krijgen om het project ook daadwerkelijk te realiseren. Los van deze verbindende rol hebben we diepgaande kennis van de complexe infrastructuren en technologieën die nodig zijn bij zo’n innovatief project.”

Europees project Even concreet: het project C-ITS is gestart om in samenwerking met Duitsland en Oostenrijk coöperatieve ITS-diensten te ontwikkelen. Deze moeten uiteindelijk een plek krijgen op de zogeheten corridor, een traject dat start in Rotterdam en via Frankfurt naar Wenen leidt. Het Nederlandse deel ervan loopt over de A16 bij Rotterdam naar Breda en vervolgens via Tilburg en Eindhoven naar Venlo, over de A58, A2 en A67. Op dit moment worden drie diensten ontwikkeld. De specificaties hiervan worden door uitgebreide tests steeds verder aangescherpt. Twee van de drie diensten hebben te maken met waarschuwingen. Abraham Bot, projectmanager Coöperatieve ITS Corridor bij Rijkswaterstaat, geeft een korte introductie van beide

On board unit vanuit de auto gefotografeerd. Foto: Stephan Tellier

Wegwerkzaamheden worden gecommuniceerd naar de auto. Foto: Stephan Tellier systemen: “Met de dienst ‘waarschuwing bij wegwerkzaamheden’ (Road Works Warning) wordt de automobilist gewaarschuwd voor wegwerkzaamheden verderop. Het is de bedoeling dat automobilisten op een scherm in de auto real time gedetailleerde informatie ontvangen, zoals de beschikbare rijstroken en aangepaste snelheid. De dienst ‘waarschuwing voor stilstaande voertuigen’ (Collision Risk Warning) geeft in de auto een signaal als er verderop een voertuig stilstaat op de weg, bijvoorbeeld de gele pick-up van de weginspecteur bij een pechgeval of een ongeluk. Het komt nu helaas nog regelmatig voor dat de stilstaande voertuigen van weginspecteurs te laat worden opgemerkt.”

wifi-protocol vertelt De Waard: “Wifi-p is de Europese standaard voor communicatie tussen auto’s onderling en tussen auto’s en wegkantsystemen. Wifi-p lijkt op het wifi dat je thuis hebt, maar is geoptimaliseerd voor gebruik op en langs de weg, waar elke seconde telt. Het is zeker ook een opmaat naar autonoom rijdende auto’s.” In het project is aan Compass gevraagd mee te denken over de beste plaats voor de wifi-bakens. Het complexe wegennet van de A16 nabij de Drechttunnel is daar erg geschikt voor. De Waard: “Vanuit bestaande werkzaamheden kent Compass dit wegvak als geen ander; er is daar sprake van veel rijstroken, diverse ongelijkvloerse kruisingen en een tunnel. Door het gewoon uit te proberen komen we tot een goede richtlijn.”

Betere informatie voor verkeersmanagement

Cruciale test

Een derde dienst betreft sensordata uit voertuigen (Probe Vehicle Data). In het kort komt dit erop neer dat geanonimiseerde sensordata uit passerende voertuigen worden verzameld. In verschillende projecten waaronder dit Corridorproject onderzoekt Rijkswaterstaat hoe dergelijke gegevens die direct uit de auto komen, gebruikt kunnen worden voor effectiever verkeersmanagement. Ron de Waard licht dit toe met een voorbeeld: “De CAN-bus is een sensor in een voertuig die allerlei informatie registreert. Denk aan de snelheid en remkracht. Als opvallend veel voertuigen plotseling blijken te remmen, kan via deze dienst ‘stroomopwaarts’ – dus een stuk achter de remmende auto’s – ín een auto een melding worden gegeven over wat er verderop plaatsvindt.”

In juli 2017 staat een cruciale test op het programma. De Waard: “Op een deel van de A16 gaan we het Nederlandse concept samen met internationale partijen nog uitgebreider testen, uiteraard weer tijdens echte wegwerkzaamheden. Dan worden verschillende waarschuwingsberichten volledig geautomatiseerd vanaf de centrale Rijkswaterstaatsystemen in de verkeerscentrale naar passerende testvoertuigen verstuurd via wifi-p-bakens langs de weg.” Stel dat deze test – net als eerdere tests – succesvol verloopt, wat staat verdere ontwikkeling dan nog in de weg? De Waard: “Medewerking van de automotive sector is cruciaal. Rijkswaterstaat heeft straks aangetoond dat het technisch mogelijk is om relevante informatie te verzenden via wifi-p. Maar voor het in de voertuigen ontvangen van deze informatie is de automotive industrie nodig. Zij moeten ervoor zorgen dat de On Board Units (OBU) in hun auto’s geschikt zijn voor deze ontvangst. Gelukkig zien we steeds meer partijen uit deze sector aanhaken.”

Wifi-p Al deze diensten hebben een grote gemene deler, en dat is de nieuwe communicatietechniek wifi-p. Over dit speciale

Ron de Waard, hoofd Bedrijfsbureau Compass.

Abraham Bot, projectmanager C-ITS bij RWS.

bo uw & I C T

Cobouw Special Woensdag 26 april 2017

VERDIEPING Meer weten over Bouw & ICT? Vakmedianet heeft diverse interessante uitgaven in print en online en evenementen op dit gebied

Meer Bouw & ICT VAKBLAD VOOR DE ELEKTROTECHNISCH INSTALLATEUR

www.installatiejournaal.nl

“BIM is hard werken voor een mooi resultaat” p. 16

Norm voor meterruimten herzien p. 20 Van wisselstroom naar gelijkstroom p. 22 Wet Kwaliteitsborging vergroot verantwoordelijkheid installateur p. 24 “De installatie mag gezien worden” p. 28

N°12 Jaargang 34 December 2016

TECHNIEK High-bay-armaturen p. 40

TRENDKATERN Verlichting p. 36

MARKT Installateur wordt hoofdaannemer p. 26

PROJECT Amsterdam CS p. 30

Installatie Journaal

Bouwkwaliteit in de praktijk

Bouwdetails online

NBD online

In nummer 12 van vakblad Installatie Journaal een dossier over BIM: projecten, regelgeving, samenwerking en werkprocessen komen aan bod.

In Bouwkwaliteit nr. 4 staat het toepassen van BIM in het bouwproces komt centraal. Er is aandacht voor het project INSITER, dat uitvoerende partijen met innovatieve technologie ondersteunt om de bouwkwaliteit te waarborgen. Ook het virtueel opleveren van een gebouw door middel van BIM komt aan bod.

NBD Bouwdetails is de meest complete verzameling van in de praktijk beproefde details voor woningbouw, utiliteitsbouw en renovatie. De details zijn minimaal getoetst aan de eisen van het Bouwbesluit. De bibliotheek wordt regelmatig aangevuld met nieuwe details, zowel in 2D- als 3D-weergave, geluidsisolatie, bouwfysische informatie en 3D tekeningen.

De website www.nbd-online.nl is gratis toegankelijk en bevat vakinformatie voor de bouw en installatie. Op deze site staan door leveranciers aangeleverde productinformatie, bestekinformatie en technische details.

Hoofdredactie: Marolein Eilander. Prijs abonnement: € 205 excl. btw.

Hoofdredactie: Frank de Groot, e.a. Prijs abonnement: € 220 excl. btw.

Al onze uitgaven zijn te bestellen via de Vakmedianet Webshop; www.vakmedianetshop.nl

RGB: Blauw: R74/G150/B205 Groen: R199/G214/B205 Oranje: R235/G107/B74 CMYK: Blauw: c70/m30 Groen: c30/y70 Oranje: m70/y70

Vakredactie: Margo van Voskuilen.

Hoofdredactie: Arno Pronk e.a. Prijs abonnement: € 730 excl. btw.

creatieve oplossingen praktische mensen

meerwaarde creëren met BIM: samenwerking communicatie coördinatie

www.bartels.nl

@Bartelsglobal

acebook.com/bartelsglobal

Onderdeel van de LievenseCSO Groep

De toekomst van digitaal bouwen start vandaag

We staan er niet zo vaak bij stil. Fijn wonen, werken in

Al 30 jaar werken wij voor deze bouwers. Met onze kennis

een prettige omgeving en een goede bereikbaarheid: het

van ICT en ervaring in de bouw, zetten wij keer op keer de

fundament hiervoor wordt gelegd door bouwers.

volgende innovatieve stap. Zodat bouwers kunnen doen waar zij goed in zijn: bouwen. Steeds beter bouwen.

Bouwers die onder alle weersomstandigheden stug doorzetten. Volharden. Uitdagingen tot een goed einde weten te brengen. Ondanks de complexiteit en risicoâ&#x20AC;&#x2122;s. Bouwers die kwaliteit willen leveren tegen een goede prijs. Die goed letten op hun bedrijf, mensen en opdrachtgevers. Die vooruit willen gaan, kansen willen benutten.

Bouwen kan simpeler Kijk voor meer informatie op vanmeijel.nl

Wij zijn VanMeijel. Wij helpen bouwen simpeler te maken.

BIM in het bouwproces van ontwerp tot uitvoering

Wie goed kijkt, kiest voor ARCHICAD

www.kubusinfo.nl

Vertrouwen is goed, checken is beter

Laat geen issue meer verloren gaan