Analyse Maatschappij #4

Dit is een commerciële uitgave van European Media Partner bij deze krant.

CONTENT WITH A PURPOSE

ANALYSE MAATSCHAPPIJ MET FOCUS OP GEBOUWONTWIKKELINGEN EN ENERGIE

NR 4 JANUARI 2018 ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL

Elon Musk – Ondernemer, investeerder en uitvinder ‘Onmogelijk bestaat niet’ is het motto van deze workaholic, die inmiddels zijn wekelijkse werkweek van 100 naar 80 uur heeft teruggebracht, maar nog steeds hoogstens vijf minuten voor zijn lunch uittrekt. Toch verloopt niet alles succesvol voor Musk. De vader van een twee- én drieling stond bijna aan de financiële afgrond toen hij 100 miljoen in SpaceX investeerde, privaat gefinancierde ruimteraketten die nog niet eens drie keer hadden gevlogen. “Met het geleende geld van vrienden ben ik met een vierde raket begonnen.” De allerlaatste kans – en het werkte. De volgende dag belde NASA en verleende orders ter waarde van een half miljard dollar. Sindsdien zijn 15 raketten de ruimte ingevlogen, SpaceX satellieten vervoerd en zijn er vluchten naar ISS geweest. Musk is van mening dat de aarde ontoereikend is en is er zeker van dat we net zo goed naar een andere planeet kunnen verhuizen. Mars is het volgende doelwit. “Dat is belangrijk voor de mensheid. Overigens net als nieuwe stroomvoorziening op aarde.”

Lees meer op pagina 16

ENERGIE

Energieakkoord is (nog) geen klimaatakkoord Het SER Energieakkoord heeft nauwelijks voor de energietransitie gezorgd. De CO2-uitstoot is weer toegenomen. Er moet hoognodig een tandje bij.

Lees meer op pagina 19

GEBOUWONTWIKKELINGEN

De stap naar sociaal ongemak We zijn in de afgelopen jaren compleet anders over duurzaamheid in de gebouwde omgeving gaan denken. Inmiddels onderkennen alle Nederlanders, ja zelfs politici, het belang van ‘groen.’

Lees op pagina 4

ANALYSE MAATSCHAPPIJ

Lees meer op analysemaatschappij.nl Meer lezen over circulariteit, zonne-energie en duurzaam bouwen? Kijk dan op analysemaatschappij.nl voor nog veel meer interessante artikelen.

THOMAS RAU ARCHITECT

‘We moeten zorgen dat materiaal een blijvende identiteit behoudt.’

Lees meer op pagina 8

2 INLEIDING – ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL

ANALYSE MAATSCHAPPIJ European Media Partner presenteert Analyse Maatschappij met focus op gebouwontwikkelingen en energie. In deze special zullen wij ingaan op thema’s als circulair bouwen, duurzame materialen, zonne-energie en de status van het energieakkoord.

Over circulariteit laat onder andere architect Thomas Rau zich uit. Volgens Rau is alles op aarde een ‘limited edition’. Alles is van tijdelijke aard en producten worden zelfs ontworpen om te falen en uit de mode te raken. Om dat te veranderen, moeten macht en verantwoordelijkheid samenkomen in een circulair systeem.

Ook Annemarie van Doorn, de directeur van de Dutch Green Building Council komt aan het woord. Zij stelt dat het van belang is dat we ons gaan schamen als we ons niet bezighouden met het milieu en ons huis niet duurzaam inrichten.

PROFIELEN IN DEZE PUBLICATIE

Annemarie van Doorn Dutch Green Building Council.

Ook Marjan Minnesma, de directeur van Urgenda sluit zich hier bij aan. Volgens haar zullen alle auto’s, zelfs vrachtwagens, in de toekomst op elektriciteit gaan rijden en zullen onze gebouwen kleine energiefabriekjes worden. Zowel bedrijven als burgers zullen hard moeten werken om deze energietransitie te realiseren.

Thomas Rau Architect

Marjan Minnesma Voorzitter Urgenda

Wilt u alles weten over de laatste trends op het gebied van duurzaam bouwen, het SER energieakkoord, de energietransitie en het realiseren van een circulaire economie? Dan bent u bij deze special aan het juiste adres.

Elon Musk Ondernemer, investeerder en uitvinder

Wij wensen u veel leesplezier!

EXCLUSIEF VOOR HET WEB

“Het wordt hoog tijd dat wij onze economische principes – net als in de natuur – op kringlopen baseren en een circulaire economie realiseren”, stelt Michel Schuurman, Sr. Programmamanager Circulaire Economie bij MVO Nederland.

“Dat circulaire proces, dient goed ingeregeld te worden.” U leest de gehele kroniek op analysemaatschappij.nl.

Volg ons digitaal:

Goed nieuws voor het milieu: elektrisch rijden is booming.

Maar de mobiliteits- en energietransitie vraagt ook om andere, innovatieve concepten. Zoals de opslag van elektriciteit in accu’s, bi-directioneel laden en de inzet van waterstof en andere ‘groene’ brandstoffen.

4 Voorwoord: Annemarie van Doorn 6 Expert panel: Gebouwontwikkelingen 7 Verlichting: functioneel en sfeermakend 8 Profiel: Thomas Rau 10 Circulair bouwen heeft de toekomst 12 Voorwoord: Marjan Minnesma 14 Vier interessante gebouwen 16 Profiel: Elon Musk 18 Zonneparken in het landschap integreren 19 Energieakkoord is (nog) geen klimaatakkoord

ANALYSE MAATSCHAPPIJ Sam van Ewijk & Johan Konst

Campaign Manager:

sam.van.ewijk@europeanmediapartner.com johan.konst@europeanmediapartner.com

POPULAIRE ARTIKELEN OP ANALYSEMAATSCHAPPJ.NL De energietransitie is ook een kwestie van mentaliteitsverandering

Op pagina 10 vindt u een interessant artikel over circulaire bouw en de manier waarop dit wordt toegepast. Sla deze zeker niet over!

INHOUD

DIGITALE CONTENT DIGITALE KRONIEK

SAM & JOHAN TIPPEN!

Sam van Ewijk & Johan Konst Campaign Managers

Daarnaast spreken we ook met Roebyem Anders, de oprichter van Sungevity International over zonne-energie en de manieren om het zonnenetwerk uit te breiden zonder de burgers daarbij te hinderen.

ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL

CONTENT WITH A PURPOSE

De stad wordt steeds slimmer

Overal ter wereld investeren overheden in het fenomeen Smart Cities, waarin tal van technologische ontwikkelingen samenkomen. Hoe ziet de stad van de toekomst eruit?

Bekijk exclusieve films en video's op onze campagne website.

Managing Director:

Amanda Ghidoni

Chief Content Officer Redacteur: Layout: Tekst:

Gedistribueerd:

Mats Gylldorff Marjon Kruize Rowan Brandt Tseard Zoethout Angelina Hammond Mark van der Heijden Hugo Schrameyer Katrien Baarendse Anders Erdström Frejman Hans Lebbe baumannstephan.com for Tesla Motors Het Financieele Dagblad 2017

Drukkerij:

RODI Rotatiedruk

Coverfoto:

Op onze campagne website vindt u nog veel meer interessante artikelen en interviews.

Dit is een commerciële uitgave. De FD-redactie heeft geen betrokkenheid bij deze productie.

CONTENT WITH A PURPOSE European Media Partner Nederland B.V Kleine-Gartmanplantsoen 21, 1017 RP Amsterdam Tel: +31 202 622 010 Email: nl@europeanmediapartner.com www.europeanmediapartner.com

@europeanmediapartner

analysemaatschappij.nl

Recycle of geef het magazine door!

European Media Partner is gespecialiseerd in contentmarketing en native advertising.

Wij combineren redactionele inhoud met themakranten die bij toonaangevende dagbladen zijn bijgevoegd. Wij zorgen ervoor dat de boodschap van uw merk wordt overgebracht, en uw doelgroep de juiste beslissingen neemt.

ADVERTENTIE

Bouwbedrijf van de Ven:

Specialist die scoort.

Outstanding partner in

Met tien jaar ervaring in BREEAMgecertificeerd bouwen heeft bouwbedrijf

DUURZAAMHEID

Van de Ven alle kennis en specialismen in huis om bij ieder project te streven naar maximale duurzaamheid. Zo bouwen we momenteel het distributiecentrum Lidl in Oosterhout, waarbij we voor niets minder gaan dan voor de hoogst haalbare BREEAM-norm van vijf sterren.

Met het predikaat ‘Outstanding’ en een score van 95,3% leggen wij de lat graag hoog.

Hoe staat u daarin?

BRE CERTIFEAM ICAAT

OUTSTA

NDING www.bouwbedrijfvandeven.nl

SLIM GEBOUW. SLIM GEBOUWD.

MM25. Een spannende naam voor een spannend gebouw. Want een traditioneel jaren ’90 pand langs de A20 bij Rotterdam is door TBI omgetoverd tot een uiterst duurzaam en slim kantoor.

Nieuwe high tech installaties, buitenlicht sensoren die het binnenlicht daarop afstemmen, CO2 sensoren om de hoeveelheid verse lucht automatisch te regelen, volledige transparante beglazing met toch een hoge isolatiewaarde en predictive maintenance gebaseerd op daadwerkelijk gebruik.

Zo maar wat voorbeelden. Zo maken wij de toekomst. MM25 is het nieuwe thuis van TBI-ondernemingen Croonwolter&dros, Mobilis, Servicis, ICT en HR support en is gerevitaliseerd door J.P. van Eesteren en Croonwolter&dros samen met OVG Real Estate. TBI. MAAK DE TOEKOMST

4 VOORWOORD GEBOUWONTWIKKELINGEN – ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL

CONTENT WITH A PURPOSE

Foto: Persfoto

DE STAP NAAR ‘SOCIAAL ONGEMAK’ Annemarie van Doorn, Dutch Green Building Council.

Afgelopen jaar was een jubileumjaar voor mij. Tien jaar ‘zit ik in de duurzaamheid’. Destijds stond ik aan de wieg van Dutch Green Building Council, die ik in korte tijd heb zien uitgroeien tot de grootste netwerkorganisatie op het gebied van het verduurzamen van de gebouwde omgeving, met bijna 400 participanten.

Ook de ontwikkelingen in duurzaam bouwen volgden zich de afgelopen jaren in rap tempo op. We zijn in de afgelopen jaren compleet anders over duurzaamheid in de gebouwde omgeving gaan denken. Inmiddels onderkennen alle Nederlanders, ja zelfs politici, het belang van ‘groen’.

De aandacht voor gezonde werkplekken is toegenomen. Het aantal daken dat is belegd met zonnepanelen overstijgt de doelstellingen die nog niet zo gek lang geleden zijn vastgelegd. Regeringsleiders hebben een historisch Klimaatakkoord gesloten. Dat vertaalt zich nu in scherpere regelgeving vanuit Den Haag. En ook banken, beleggers, taxateurs en bedrijfsleven beginnen zich steeds nadrukkelijker te roeren op dit onderwerp.

Maar toch begin ik, na tien jaar in

de duurzaamheid, ongeduldig te worden. We moeten namelijk nog een noodzakelijke stap maken, een mentale stap naar ‘sociaal ongemak’

‘Toch begin ik, na tien jaar in de duurzaamheid, ongeduldig te worden.

We moeten namelijk nog een noodzakelijke stap maken.’

noem ik het maar. Ik merk dat we ons nog niet sociaal ongemakkelijk

voelen als we ons maar matig om het milieu bekommeren. We schamen ons nog niet als we moeten toegeven dat onze woning geen zonnepanelen heeft. Er is nog geen lichte gêne als we op een verjaardag vertellen dat we werken in een oud en verre van energiezuinig kantoor.

En we voelen nog niet massaal de urgentie om iets aan de situatie te doen. Nog te vaak verschuilen we ons nog te veel achter excelsheets en businesscases.

Pas als we deze stap durven zetten,

dan is het mogelijk om de gebouwde omgeving sneller te verduurzamen. En het is mogelijk, daar ben ik van overtuigd. Ik denk bijvoor-

beeld aan roken. Of onbeschermd zonnen. Of rijden zonder gordels...

Dat doe je gewoon niet meer. Die omslag heeft zich binnen zeer korte tijd voltrokken. Dat komt helemaal los van geld of businesscases. Daar zal het ook naartoe moeten met het verduurzamen van de gebouwde omgeving.

Annemarie van Doorn Dutch Green Building Council

DURF DE STAP TE ZETTEN Volgens Annemarie van Doorn moeten we ons ongemakkelijk gaan voelen als we ons niet om het milieu bekommeren. Weten wat u allemaal kunt doen om dat tegen te gaan?

Kijk dan op analysemaatschappij.nl.

ADVERTENTIE

de

ron

7% lagere levenscycluskosten ¹

20 dB geluiddemping ²

50 jaar verwachte levensduur ³

IK WENS EEN RENDABELE VERBETERING VAN DE RUIMTE AKOESTIEK MasterTop 1327-20dB: design en geluidsreductie in één vloersysteem

QUANTIFIED SUSTAINABLE BENEFITS – REDUCE YOUR FOOTPRINT AND BOOST YOUR BOTTOM LINE Met het gietvloersysteem MasterTop 1327-20dB is geluidsimpact geen probleem meer.

De nieuwste kunstharstechnologie van Master Builders Solutions vermindert de geluidsimpact met 20 decibels en biedt bovendien tal van duurzame voordelen aan: lager verbruik dankzij een minimale laagdikte, hoge duurzaamheid en lage levenscycluskosten. Dit alles maakt MasterTop 1327-20dB tot de perfecte oplossing voor de kantoren in het multifunctionele gebouw van de vastgoedontwikkelaar Koteng Eiendom AS in Trondheim, Noorwegen.

Ontdek meer over dit succesverhaal:

sustainability.master-builders-solutions.basf.com T +31 (0) 162 425 190 § basf-cc-nl@basf.com § www.master-builders-solutions.basf.nl | T +32 (0) 11 34 04 31 § basf-cc-be@basf.com § www.master-builders-solutions.basf.be 1) Vergeleken met linoleum vloersystemen volgens een studie van MasterTop door BMG Engeneering AG. 2) Testrapport P-BA 219/2015e, Frauenhofer IBP. 3) 50 jaar indien correct aangebracht, onderhouden en periodieke overlaging. Alle verstrekte cijfers zijn gebaseerd op een reëel project van het multifunctioneel gebouw van de vastgoedontwikkelaar Koteng Eiendom AS in Trondheim, Noorwegen

6 GEBOUWONTWIKKELINGEN – ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL

CONTENT WITH A PURPOSE

Maxime Verhagen Voorzitter Bouwend Nederland

Joanne Meyboom Directeur Building Technologies bij Siemens Nederland

Bernard Wientjes Voorzitter van de Taskforce Bouwagenda

Kees Fransen Projectleider bij Bouwbedrijf van de Ven

WELKE ONTWIKKELINGEN ZIEN WE OP DIT MOMENT?

WELKE ONTWIKKELINGEN ZIEN WE OP DIT MOMENT?

WELKE ONTWIKKELINGEN ZIEN WE OP DIT MOMENT?

WELKE ONTWIKKELINGEN ZIEN WE OP DIT MOMENT?

– Iedereen beseft zich op dit moment dat onze voorraad grondstoffen eindig is.

Vandaar ook dat het Rijksbrede programma circulaire economie zich richt op de ontwikkeling naar een vóór 2050 te realiseren circulaire economie. Dat betekent dat we in Nederland een enorme slag gaan maken. Veel onderwijsvastgoed stamt bijvoorbeeld uit de jaren ’60 tot ’80 van de vorige eeuw en is van onvoldoende kwaliteit. Het toekomstbestendig en duurzaam maken van onderwijsgebouwen kan natuurlijk een belangrijke bijdrage leveren aan de maatschappelijke opgave inzake het Klimaatakkoord van Parijs en het Energieakkoord maar nog belangrijker, vooral ook in het welzijn van de leraren en leerlingen.

WAT LEVERT DUURZAAMHEID OP?

WAT LEVERT DUURZAAMHEID OP?

HOE ZIET DE TOEKOMST ERUIT?

– Straks zijn alle materialen en grondstoffen herbruikbaar en gebruiken we geen fossiele energiebronnen meer. We maken veel meer gebruik van prefab, ontwerpen integraal en maken optimaal gebruik van moderne ICToplossingen, zoals 3D-printen. De aannemer is in de toekomst niet tot de oplevering verantwoordelijk, maar tot en met de sloop van de woning. Ook installaties en daarmee installateurs spelen een cruciale rol in de energietransitie. Dit betekent voor alle partijen in de bouwketen een geweldige uitdaging, maar biedt ook geweldige kansen.

– Duurzaamheid is en blijft de grote trend.

Gebouwen worden steeds energiezuiniger, nieuwbouw wordt zelfs energieleverend. Ook zien we steeds duurzamere materialen, zoals bakstenen geproduceerd uit vermalen puin.

Uiteindelijk wordt de hele bouwsector circulair.

Een grote uitdaging is om alle acht miljoen bestaande gebouwen – waarvan zeven miljoen woningen – energiezuinig te krijgen. Voor corporaties is dit een hele opgave, maar ook voor particulieren. Om hen te adviseren en te helpen bij de verduurzaming van hun woning hebben we het initiatief van de Duurzame Aanbieder genomen samen met Uneto-VNI en OnderhoudNL. Een aanspreekpunt voor isolatie en energie-opwekkende maatregelen.

WAT LEVERT DUURZAAMHEID OP?

– Duurzaamheid en innovatie leveren de gebouw- of woningeigenaar extreem lage energierekeningen op. Een slim ontwerp nu maakt bovendien straks een wereld van verschil bij het ombouwen van een pand naar andere functies. Heel nuttig, want we moeten volgens experts zo zuinig mogelijk omgaan met ruimte.

HOE ZIET DE TOEKOMST ERUIT?

– De laatste trends gaan deels over materialen, zoals circulaire bakstenen, dakpannen met geïntegreerde pv-cellen en bijvoorbeeld hout dat gewonnen wordt uit kokosbolsters. Op een hoger niveau zien we dat gebouwen al ontworpen worden met volgende functies op het vizier. Dus straks woon je in een gebouw dat nu als kantoor gebouwd wordt. Ook wordt steeds vaker rekening gehouden met de afbraak van het gebouw. Wat doe je dan met de onderdelen en materialen? Dat is werkelijk circulair bouwen.

– We besteden vandaag de dag ongeveer 90% van onze tijd binnenshuis. Ondertussen zijn gebouwen veel meer dan vier muren geworden. Het zijn plekken waar we leren, waar we de mensen ontmoeten die ons inspireren, waar onze ideeën geboren worden en we onze ambities waarmaken. Gebouwen zijn ons ‘thuis’ – en we willen steeds meer dat dit een perfecte plek is.

WAT LEVERT DUURZAAMHEID OP?

– In onze snel veranderende maatschappij brengen wereldwijde trends zoals digitalisering, globalisering, urbanisatie en klimaatverandering nieuwe risico’s voor de continuïteit van onze maatschappij, steden en organisaties. Moderne technologie speelt een belangrijke rol in het beheersen van deze risico’s. Waar ik verwacht dat de hoeveelheid data die onze omgeving genereert onverminderd toe zal blijven nemen, zie ik ook dat men beter in staat is om met deze gegevens tot inzichten te komen. Met behulp van deze inzichten kunnen wij keuzes maken die bijdragen aan een beter leefklimaat en een veiligere omgeving.

– We staan voor enorme uitdagingen, zoals het toekomstbestendig maken van onze infrastructuur, de vernieuwing en verduurzaming van gebouwen en het gezond maken van scholen. We zijn heel blij dat het regeerakkoord ook veel van deze elementen bevat. We zitten nu midden in de gesprekken over de uitvoering daarvan. Hiervoor zijn schaalvergroting, een kwaliteitssprong en ruim baan voor innovatie nodig.

– Een hele mooie kans voor het bedrijfsleven.

Duurzaamheid is geen luxe maar een must. Een van de voorwaarden om aan de klimaatdoelstellingen van Parijs te voldoen, is dat alle gebouwen in 2050 energieneutraal zijn. Dat zijn grofweg 8 miljoen gebouwen en nog 8000 werkbare dagen, dat betekent 1000 gebouwen per dag. Op dit moment gaat het om enkele tientallen per dag, daarom werken we aan een plan om 100.000 woningen per jaar te verduurzamen aan het eind van deze kabinetsperiode. Voor bewoners en gebruikers leidt dit tot lagere energiekosten en meer comfort.

HOE ZIET DE TOEKOMST ERUIT?

– Bij alle bedrijven, bouwbedrijven of in andere sectoren, staat duurzaamheid op de agenda. Steeds meer opdrachtgevers vragen het. Zo zijn we bijna tien jaar geleden ook met het BREEAM begonnen, omdat een klant een duurzaamheidscertificaat wilde. Nu hebben we zelf de kennis in huis om de expertrol bij BREEAM-certificering in te kunnen vullen.

Zelf ontwikkelde projecten halen meestal een BREEAM ‘very good’ status.

– Er zijn bedrijven die kiezen voor duurzaamheid, omdat ze aan de publieke opinie willen uitdragen dat ze duurzaam bezig zijn. De meeste klanten vragen er echter om omwille van energie-efficiëntie en comfort, de targets waarop BREEAM ook certificeert.

Daglichtverbruik en -verlichting, luchtkwaliteit, thermisch comfort; er is een vrij breed scala aan zaken die het comfort in gebouwen verbeteren.

HOE ZIET DE TOEKOMST ERUIT?

– De lat wordt steeds hoger gelegd, vanuit overheid en opdrachtgevers. Gelukkig komen er meer middelen beschikbaar. LED-verlichting was vijf jaar geleden iets bijzonders. Nu is het dermate breed beschikbaar dat je in een bouwmarkt al alles kunt kopen. Ook zien we dat de BREEAM-certificering breder wordt uitgelegd naar bestaande gebouwen.

DUURZAAMHEID EN INNOVATIE Meer weten over de laatste trends en ontwikkelingen in de bouw? Op analysemaatschappij.nl vindt u nog veel meer interessante artikelen.

ADVERTENTIE

software voor circulair inkopen Nederlands bedrijf Rendemint lanceert PRP® software voor circulair inkopen, analyseren en beheren!

Ridderkerk, 22 januari 2018 – Circulair inkopen vraagt meer en meer aandacht.

Overheden passen het al deels toe bij aanbestedingen maar zijn zoekende hoe dit vorm te geven. Bedrijven kunnen niet riskeren om achter te blijven en proberen een antwoord te hebben op de circulaire eisen.

Dat een circulaire economie noodzaak is moge duidelijk zijn maar de weg ernaartoe is vooralsnog verre van duidelijk. Een stijgende populariteit genereert in rap tempo een evenredig aantal zeer uiteenlopende invullingen van circulair inkopen. Aan de inkopers de uitdaging om door al die bomen het circulaire bos te blijven zien.

Rendemint, pionier circulair inkopen, heeft PRP® software ontwikkeld die onafhankelijk is van de vele visies. Op basis van een grondige scan en feiten

levert het systeem rapporten waarmee circulaire inschrijvingen objectief vergeleken kunnen worden.

In de mindset-Matrix® staan ook de criteria voor de selectiefase. De ReNtry® module faciliteert de belangrijke analyse van de keten en genereert een gedetailleerd grondstoffenpaspoort.

Aansluiting bij de markt

Digitaal dynamisch contract

René de Klerk, directeur/eigenaar van Rendemint waarschuwt dat circulair inkopen moet aansluiten bij het ontwikkelingsniveau van de betreffende sector, zonder beperkend te zijn voor innovaties. “Door een vergelijking op basis van feiten wordt het speelveld voor marktpartijen weer gelijk en krijgen ook (kleine) innovatieve partijen een kans. Strategisch inschrijven of veel geld voor de ‘perfecte’ inschrijving wordt door de software ontzenuwd. Alleen degene met aantoonbaar het meest circulaire resultaat komt in aanmerking voor gunning”.

Circulair inkopen stopt niet bij de gunning. “Het verifiëren van de beloftes waarop gegund is is essentieel. Dit wordt gemonitord in de software bij contractvorming en uitvoering gedurende de looptijd van het contract. Ook onderhoud, schoonmaak en het maximale hergebruik na de eerste gebruiksfase, zoals resuse, refurbish, remanufactor en het circulair behouden van grondstoffen wordt op feiten geanalyseerd, vastgelegd en gemonitord. De PRP® software is als het ware een digitaal dynamisch contract”. De Klerk stelt vaak de controlevraag aan

René de Klerk, directeur Rendemint BV geeft uitleg bij de software

inkopers: “Dragen uw circulaire eisen en criteria bij aan een aantoonbaar meer circulair resultaat dan wanneer die niet toegepast zouden worden? Hoe toon je dat aan? En hoe maak je het meetbaar?”

Om een inkooptraject soepel te laten verlopen en deze vragen goed te kunnen beantwoorden wordt vervolgens de PRP® software ingezet.

Informatie: www.rendemint.nl

rendemint

GEBOUWONTWIKKELINGEN – ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL

CONTENT WITH A PURPOSE

VERLICHTING, FUNCTIONEEL EN SFEERMAKEND INRICHTINGSELEMENT In meerdere opzichten is het een uitdaging om drie professionals die voorheen hun eigen praktijk hadden in een verzamelgebouw te huisvesten. Dat geldt niet alleen voor de indeling van de totale ruimte, maar ook voor de verlichting. Hoe zorg je ervoor dat de ruimten op de juiste manier verlicht worden?

Foto: Persfoto

Het verzamelgebouw is ook voor-

Projectleider Jeroen Bouw van Paulus

Elektro benadrukt dat je zoiets projectmatig moet aanpakken: “We spreken hier over twee dierenartsen voor gezelschapsdieren en een veearts. Elke professional heeft natuurlijk zijn of haar eigen wensen en voorkeuren qua smaak, maar ze hebben natuurlijk ook eisen die heel specifiek zijn voor hun werk: een operatiekamer voor een dierenarts is toch anders dan die voor een veearts. Aan ons de taak om alles mee te nemen in het ontwerp én de uitvoering.”

Dit project werd gestart met de samenstelling van een projectgroep, waarin twee dierenartsen en vertegenwoordiging van het installateursbedrijf én van de elektrotechnische groothandel plaatsnamen.

Het elektrotechnisch ontwerp werd

gedaan door het bedrijf van projectleider Jeroen Bouw: “Je luistert heel goed naar de klant.

Niet alleen naar de wensen, maar

Daarnaast hebben we ook ledverlichting toegepast, wat momenteel erg gangbaar is geworden door de kostenbesparing vergeleken met de ‘ouderwetse’ verlichting.”

Danenberg: “Het eindresultaat is zowel functioneel als esthetisch echt iets om trots op te zijn.”

ook naar de manier waarop de klant het gebouw wil gebruiken.

En in dit geval waren het drie klanten met twee verschillende disciplines, die het gebouw toch op ‘hun’ manier willen gebruiken.”

Naast het functionele moest er vanzelfsprekend ook aandacht aan de sfeercreatie per ruimte worden besteed, waarbij verlichting qua vorm en kleur een essentiële rol speelt.

Voor werklocaties zoals een dieren-

“Tijdens dit project hadden we geen

“Voor het ontwerp hebben we ook rekening gehouden met het gebruik en de routing per ruimte”, vertelt Bouw. “Bijvoorbeeld bij de inrichting van de behandelkamer of operatiekamer: hoe en waar beweegt de professional zich in de ruimte?

adviserende rol zoals bij andere projecten, maar konden we het juiste materiaal leveren voor het technisch ontwerp”, stelt Jan Dannenberg, vestigingsmanager van elektrotechnische groothandel Oosterberg.

artspraktijk gelden bepaalde richtlijnen voor wachtkamers, behandelkamers en na-behandelruimten (de postoperatieve rustruimte). In het ontwerp werden deze meegenomen, maar daarnaast werden ook variaties aangebracht waardoor het geheel toch een eigen karakter kreeg.

Een uitstraling die paste bij de drie professionals, hetgeen natuurlijk een enorme uitdaging was.

zien van domotica voor de entree, wachtruimten en gangen. Domotica is de toepassing van elektronica en netwerken in een gebouw zoals het elektriciteitsnet. Dit biedt de klant de mogelijkheid om vanaf elke plek in het gebouw of zelfs buiten het gebouw, via een smartphone of tablet, de verlichting te bedienen. Zo kunnen de postoperatieve ruimten verlicht of zelfs gedimd verlicht worden, als dieren na de operatie ontwaken en onrustig worden.

Dannenberg: “Het eindresultaat is

zowel functioneel als esthetisch echt iets om trots op te zijn en dat zijn de klanten gelukkig ook. Als leverancier van de verschillende soorten verlichtingselementen, ben ik ook erg blij dat we ons steentje hebben kunnen bijdragen aan dit mooie project.”

Angelina Hammond

VERANTWOORD VERLICHTEN Hoe kun je een gebouw op een duurzame, maar toch functionele manier verlichten? U leest er meer over op analysemaatschappij.nl

7

VRAGEN AAN MAYRA RIJKSE Foto: Persfoto

Content director bij PROVADA

Waarom is integratie zo’n belangrijk thema op jullie vastgoedbeurs?

“Enerzijds is de vastgoedsector steeds meer bezig met het integreren van technologische ontwikkelingen in gebouwen. Sensoren bijvoorbeeld, die bewegingen en gegevens registreren en daarmee een gebouw gezonder maken, denk aan luchtkwaliteit en warmte.

Anderzijds heeft Integratie ook te maken met hoe vastgoedprofessionals samenwerken met elkaar én met andere sectoren.”

Kun je daarvan een voorbeeld geven?

“De opkomst van zelfrijdende auto’s is een van de ontwikkelingen in de mobiliteitssector die invloed heeft op hoe we met de gebouwde omgeving omgaan. Dit heeft bijvoorbeeld impact op parkeerplaatsen. Elektrische auto’s kunnen ook voor opslag en afgifte van energie dienen. Dan komen er al drie sectoren samen.”

Hoe kan de vastgoedsector nu al rekening houden met de nog verdere toekomst?

“Er zijn ontwikkelingen die over 30 jaar gerealiseerd moeten zijn, zoals de verduurzaming. Met energiemaatschappijen is de vastgoedsector al bezig om te komen tot oplossingen voor energieneutrale gebouwen. Ook een circulaire economie is van belang. Er zijn nu al veel mogelijkheden, maar tegelijkertijd anticipeert men op technologische mogelijkheden die nog ontwikkeld gaan worden. Dat is een uitdaging waar de vastgoedsector voor staat.”

ADVERTENTIE

8 PROFIEL GEBOUWONTWIKKELINGEN – ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL

CONTENT WITH A PURPOSE

‘PAS ALS WE UIT EIGEN INTERESSE DINGEN ANDERS GAAN DOEN, VOLGT ER EEN FUNDAMENTELE VERANDERING.’ Architect Thomas Rau streeft naar een nieuwe kijk op bouwen – en vooral naar op een nieuwe manier kijken naar wat er na het gebruik met het pand moet worden gedaan. Dat stelt nieuwe eisen aan elke stap, van ontwerp tot bouw en uiteindelijk de sloop. “De producent blijft verantwoordelijk voor zijn product. Je koopt dus geen product meer, maar mag het product gebruiken.”

Thomas Rau (57) maakte al jong

kennis met de vergankelijkheid van het leven. Een barbecue, een steekvlam, en de nog maar 10-jarige Thomas lag een jaar in het ziekenhuis met ernstige brandwonden.

“Toen werd ik geconfronteerd met de tijdelijkheid van het zijn. Dat was zo existentieel, dat ik sindsdien altijd heb geprobeerd dingen langs deze as te doen.”

Het werd de geboren Duitser duide-

lijk dat alles tijdelijk is: van de op aarde beschikbare middelen tot het gebruik van producten. Rau: “De aarde is een gesloten systeem, alles daarin is een limited edition. Ook alles wat we daarin organiseren is van tijdelijke aard.”

In uw boek Material Matters laat u zien dat producenten bijna het tegenovergestelde nastreven.

“Inderdaad. Producten zijn designed to fail, designed to be outdated of designed to be outfashioned. Ze worden gemaakt om zo snel mogelijk onbruikbaar, nutteloos dan wel uit de mode te zijn. Producten die eerst een oplossing boden, zijn door technische manipulaties een georganiseerd probleem geworden.”

Hoe kan dit ontstaan?

“In de huidige maatschappij liggen macht en verantwoordelijkheid niet bij dezelfde partij. Laten we eens kijken naar Airbnb, het grootste hotel-

bedrijf ter wereld. Jij en ik weten dat ze vanochtend niet één laken hebben verschoond. Ze hebben de maximale macht, zonder verantwoordelijkheid.

Die ligt bij de bewoners, buurtbewoners en de stad.”

Toch wordt er volop gesproken over een duurzame samenleving. Is dat geen oplossing?

“Duurzaamheid verkwanselt de mentale gesteldheid die nodig is voor een echte verandering. Het optimaliseert het systeem zoals het nu is. We hebben geen climate change nodig, maar mind change. Daarmee bedoel ik dat macht en verantwoordelijkheid bij elkaar gebracht moeten worden. De producent blijft verantwoordelijk voor zijn product.

Je koopt dus geen product meer, maar mag het product gebruiken.”

Simpel gezegd, ik kan een product als ik het niet meer nodig heb aan de producent teruggeven?

“Ja. In plaats van dat we na de looptijd afscheid nemen van het product, wordt het bij terugkomst bij de producent ineens opnieuw waardevol. Daarmee bereiken we dat producenten uit eigen interesse dingen anders gaan doen. En als we uit eigen interesse dingen anders gaan doen, volgt er een fundamentele verandering.”

Heeft u dit zelf al in de praktijk gebracht?

“Ik ben daar zeven jaar geleden mee begonnen. Voor de inrichting van ons kantoor heb ik Philips gezegd dat ik hun georganiseerde probleem niet meer nodig heb. Ik wil licht, geen lampen. Na de eerste schok bij Philips hebben we een servicecontract afgesloten waarin zij verantwoordelijk zijn voor alles wat nodig is, lampen én elektriciteit.

Deze move heeft de energierekening in één keer met 44 procent omlaag gebracht.”

Hoe past u dit principe als architect toe?

“Het eerste gebouw waarbij we zo gedacht hebben, was het gemeentehuis in Brummen. De gemeente wilde een tijdelijke huisvesting voor 15 jaar. We hebben voor hen in feite een materialendepot ontworpen, dat nu als gemeentehuis dienstdoet. Met andere woorden, als je het gebouw als een service organiseert, doe je dit zodanig dat het een depot wordt voor materialen.”

“Dat betekent dat je anders ontwerpt, andere materialen gebruikt zodat deze meer waarde hebben in de toekomst. Zo zijn er enkel droge verbindingen, bijvoorbeeld met bouten, gebruikt. Ook vroeg een van de houtbewerkers me of de houten balken 3 centimeter hoger mochten zijn. Dan hadden ze voor hem na 15 jaar 20 procent meer waarde.”

Wat gebeurt er na die 15 jaar?

“We gaan het gebouw na 15 jaar niet demonteren, maar remonteren.

Alles kunnen we zonder waardeverlies uit het gemeentehuis, het depot, halen. Daarbij maken we gebruik van een materialenpaspoort. We documenteren het gebouw op materiaalbasis. We maken daardoor niet alleen een depot, we weten ook exact waar het materiaal zich bevindt.

Dan ook kun je de materiaalwaarde opnemen. De materiaalwaarde blijft zo 16 tot 19 procent van de nieuwbouwwaarde en schrijf je dus niet meer af tot 0. We moeten niet afschrijven op zaken die gelimiteerd zijn, enkel op zaken die niet-gelimiteerd zijn.”

Is dit principe ook toe te passen bij bestaande bouw?

“Zeker. Netwerkbedrijf Liander wilde nieuwbouw op zijn vestiging in Duiven. We hebben dat gebouw geïnventariseerd als ware het een mijn. We hebben 80 procent van de materialen in kaart gebracht. Deze zijn waardevol gebleven en geïmplementeerd in het nieuwe project.”

wat je opschrijft is waardevol.”

Kunnen consumenten of bedrijven zelf stappen in deze richting nemen?

“We zijn daarvoor eind september het Madaster gestart, een online platform waarin particulieren, bedrijven en overheden een digitaal materialenpaspoort van gebouwen kunnen vastleggen. Het platform is zo ingericht dat er 10 miljoen objecten in kunnen worden opgenomen. Een materialenpaspoort biedt verschillende voordelen. Ook voor verzekeraars is dit super interessant.

De verzekeringspremie hangt niet langer van het object af, maar van de brandlast. Denk aan de flatbrand in Londen; niemand kon daarna de vraag beantwoorden in welke andere gebouwen de brandbare materialen ook zijn gebruikt. Als ze daar een materialenpaspoort hadden, zouden ze weten bij welke andere gebouwen preventieve maatregelen nodig zijn.”

Waarom is het zo belangrijk materiaal een identiteit te geven?

“Afval is materiaal dat in de anonimiteit is gekomen. Daarom moeten we zorgen dat materiaal een blijvende identiteit behoudt. Alles wat je afschrijft is waardeloos, alles

PROFIEL INTERVIEW Vond u dit interview met Thomas Rau interessant? Op analysemaatschappij.nl vindt u nog veel meer mooie interviews, onder andere met Daan Roosegaarde.

Een circulaire week bij KPMG

KPMG heeft een gespecialiseerde advies business in Sustainability en Climate change. Daarbinnen én in samenwerking met andere KPMG onderdelen ontwikkelt zich de advisering en dienstverlening op het terrein van circulariteit sterk.

Vandaar dat het team zich volop inzet om bedrijven te helpen bij de overstap naar een circulair business model. Maar hoe ziet een ‘circulaire week’ bij KPMG eruit?

Vrijdag 19 januari Het is de slotdag van de week van de Circulaire Economie in Nederland. Arnoud voert in de ochtend een sollicitatiegesprek om het team op circulaire economie te laten groeien en spreekt in de avond in Circl met verschillende stakeholders in de bouwkolom over de ‘echte waarde van circulair bouwen’. Dit naar aanleiding van een binnenkort te verschijnen rapport

Zondag 21 januari Arnoud vliegt naar het Zuiden van Europa. Samen met MVO Nederland en Circle Economy helpen we in opdracht van de Europese Commissie MKB-ondernemingen in landen waar ze op het gebied van circulariteit nog niet zo ver zijn als in Nederland

Maandag 22 januari Jeroen neemt deel aan een meeting met Madaster om met andere betrokken ‘Kennedy’s’ (of partners) te spreken over de financieel-economische aspecten van het platform. Wat kun je doen met de informatie in Madaster met het oogmerk om circulaire gebouwen én materialen beter te waarderen.

Welke rol spelen vastgoedfinanciers én eigenaren daarin en hoe neem je ook maatschappelijke kosten mee in de waardering van circulariteit in de bouw? Suzanne en Bernd krijgen een rondleiding door de operatiekamer bij het Radboud UMC. Zij streven ernaar de eerste groene en circulaire operatiekamer van Nederland te worden en willen in 2020 zelfs de groenste van heel Europa zijn. In een operatiekamer worden veel afdekmaterialen en andere wegwerpartikelen gebruikt, maar aan het eind van de dag wordt dit allemaal weggegooid. Kan dit ook anders?”

Mart Beune

Karina Kuperus

Jeroen van Muiswinkel

Folkert Moll

Carlo Cuijpers

PROFIEL GEBOUWONTWIKKELINGEN – ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL

CONTENT WITH A PURPOSE

Foto: Hans Lebbe

9

GEBRUIK HET GAS BETER Foto: Persfoto

In stookruimtes is het vaak onnodig warm

“In Nederland weten we precies hoeveel energie vanuit het gas overgebracht wordt op het CV-water, maar welk deel van deze warmte komt ook daadwerkelijk terecht op de plekken waar we dit willen hebben?” Aan het woord is Ton Willemsen, eigenaar van TONZON, een bedrijf dat zich focust op het maken van innovatief isolatiemateriaal. “In stookruimtes is het vaak extreem warm en dat wordt nog steeds normaal gevonden. Daarnaast verliest het CV-water tijdens het transport een deel van zijn warmte. Zelfs wanneer de buizen goed geïsoleerd zijn bedraagt dit verlies in grote gebouwen soms meer dan 10 graden.”

Ook de afgifte van warmte gaat niet efficiënt. “De achterkant van de radiator straalt de warmte vaak onbelemmerd naar de buitenmuur. Bij woningen met vloerverwarming lekt veel warmte aan de onderkant weg, en bij woningen met luchtverwarming is het in de kruipruimte soms nog warmer dan in de kamer!”

Hoogste tijd dat we ons gas doelmatiger gaan gebruiken, aldus Willemsen. “Een stookruimte hoeft helemaal niet zo warm te zijn, CV-water kan veel heter op de plaats van bestemming komen, radiatoren hoeven buitenmuren niet intensief op te warmen, vloeren hoeven geen warmte te lekken aan de onderkant en luchtverwarming hoeft de kruipwarmte niet te verwarmen. Als je deze warmtelekken maar efficiënt weet te dichten.”

FEITEN

Thomas Rau richtte in 1992 het architectenbureau RAU op. RAU ontwikkelde in 2006 het eerste CO2-neutrale gebouw in Europa; het Nederlandse hoofdkantoor van het WNF in Zeist. Vijf jaar later ontwierp Rau het eerste energieleverende schoolgebouw in Nederland, het Christian Huygens College te Eindhoven. Vanaf 2011 werkt hij daarnaast in zijn bedrijf Turntoo aan nieuwe businessmodellen voor de circulaire economie.

ADVERTORIAL - GESPONSORDE CONTENT

Meer weten over het belang van circulariteit en de rol die KPMG hierin speelt? Kijk dan op www.kpmg.nl.

Woesndagochtend 24 januari Vandaag ondersteunen we de Circulaire Economie Challenge van de Rabobank in het NEC-stadion. Alle 21 bedrijven uit de omgeving ArnhemNijmegen die wij de afgelopen tijd hebben geholpen met het verkennen van circulaire kansen komen hier samen om de meest belovende ideeën die we samen uitgedacht hebben om te zetten in een circulaire business case.

Woensdagmiddag 24 januari Arnoud is één van de inleiders bij de interne start van de Circulaire Economie Challenge van de Rabobanken in de regio Food Valley. Deze kick-off is georganiseerd bij Interface, een onderneming die wereldwijd marktleider is op het gebied van modulaire vloerbedekking en die vooroploopt in circulair ondernemen. De gezamenlijke ambitie van deze Challenge is om 100 bedrijven in Nederland circulair te maken, en wij helpen de Rabobank hier in het hele land bij samen met MVO Nederland.

Donderdag 25 januari Arnoud spreekt met Renata en Karina over de Challenge Day die er aan komt. Circulair is één van de centrale innovatiethema’s van KPMG. Karina Kuperus leidt dit innovatieprogramma en Renata is het aanspreekpunt voor Arnoud. Op de Challenge Day wordt het circulaire team - waar ook Folkert een belangrijke rol in vervult- uitgedaagd om naast advies aan klanten op het thema circulair ook te innoveren op onze services aan klanten.

Vrijdag 26 januari Arnoud en Mart spreken met de circulaire economie manager van KPN over een presentatie volgende week voor een interne board over de voortgang van het circulaire economie programma van KPN. Het bedrijf heeft al een mooie stap gezet met een Circulair Manifest met strategische toeleveranciers. Wij bespreken vandaag onder andere hoe de onderneming goed grip krijgt op de voortgang op circulaire acties met deze partijen.

Bram Gramberg

Bernd Hendriksen

Suzanne Kuiper

Arnoud Walrecht

Renata Renema

10 GEBOUWONTWIKKELINGEN – ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL

Foto: Fotolia

CONTENT WITH A PURPOSE

OP = OP Foto: Fotolia

“Je moet een heel ander ontwerp gaan maken.”

Büch: “Gebruikers van een gebouw willen duurzaamheid in combinatie met een hoge prestatie. Je wilt comfortabel kunnen werken.”.

CIRCULAIR BOUWEN HEEFT DE TOEKOMST Het traditionele bouwproces in Nederland is dood. Lange leve het nieuwe bouwproces, waarbij er veel meer aandacht bestaat voor duurzame processen. Bij een circulair bouwproces is de energie gericht op het volledig recyclen van alle materialen en producten.

Er wordt volop gebouwd in Neder-

land. Zo krijgt de Metropoolregio Amsterdam er binnen 25 jaar 300.000 woningen bij. De gemeente Haarlemmermeer maakt deel van deze regio uit. Wethouder John Nederstigt, die binnen Haarlemmermeer onder andere verantwoordelijk is voor het duurzaamheidsbeleid, benadrukt daarbij dat zijn gemeente voorop wil lopen als het om duurzaamheid gaat.

“Wij zijn eigenaar van tal van grond-

posities”, reageert John Nederstigt.

“En niet alleen wij, dat geldt voor alle gemeentes in Nederland. De crux is dat je als eigenaar ook eisen kunt stellen. De gemeente Haarlemmermeer heeft daarbij stevig ingezet op duurzame ontwikkeling.”

Zo uniek is dat overigens niet. Veel

gemeentes kennen duurzaamheidsambities. Wat wel opvalt, is dat Haarlemmermeer serieus werk maakt van het Rijksbrede programma Nederland Circulair in 2050. In tussenstappen moet Nederland toegroeien naar een volledig circulaire economie. “Het is moeilijk voor te stellen dat materiaal bij de sloop van gebouwen wordt weggegooid, terwijl er tegelijkertijd een tekort aan grondstoffen ontstaat. Het slim daarmee omgaan en het opnieuw in roulatie brengen van materiaal kan daarin een belangrijke ommekeer brengen.”

Michel Baars, oprichter van New

Horizon Urban Mining, sluit zich daar bij aan. Het bedrijf van Baars zet volledig in op het hoogwaardig hergebruiken van materialen die vrijkomen bij renovatie, transformatie en sloop van gebouwen. “De principes van Urban Mining blijken in de praktijk goed toepasbaar. Wij introduceerden in de voorbije twee jaar diverse systeem- en productinnovaties. Van een circulaire baksteen, tot een circulaire systeemwand. Van het hergebruik van kabelgoten tot het produceren van designmeubels. Alles met een positieve businesscase voor opdrachtgevers en de betrokken bedrijven.” De slogan van het bedrijf is niet voor niets: ‘wij slopen niet, wij oogsten!’.

Hij is er van overtuigd dat we binnen een paar jaar zoveel waarde uit vrijkomende materiaalstromen kunnen halen dat het slopen van gebouwen per saldo niets meer zal kosten.

Daar komt bij dat Nederland een

duidelijke kennisvoorsprong kan opbouwen, benadrukt John Nederstigt. “Als we nu serieus aan de slag gaan met circulair bouwen, dan ontstaan daarmee ook nieuwe exportkansen. In heel de wereld is veel behoefte aan kennis op dit terrein.”

De Koninklijke BAM Groep is

inmiddels serieus bezig met deze circulaire materie. ‘Building the present, creating the future’, is de strategie van deze bouwpartij. Rutger Sypkens is manager Commerciële Zaken en Planontwikkeling in regio Noordwest voor BAM Bouw en Techniek. Als het gaat om circulair bouwen, benadrukt hij, heeft de bouwwereld ondertussen grote stappen gemaakt. Er worden strakke planningen nageleefd, gezamenlijk ontwerpprocessen

doorlopen, om het weggooien van bouwafval zo veel mogelijk te beperken. Er bestaan alternatieve energiebronnen en er wordt volop gewerkt met duurzaamheidsprincipes. “De volgende slag is dat we toegroeien naar een volledig circulair bouwproces. Nu nog wordt twee derde van gebouwen aan het einde van hun levenscyclus weggegooid.

Doodzonde. Uiteindelijk groeien we naar een model waarbij het volledige gebouw opnieuw in de roulatie komt.”

Eén van de inspanningen die BAM

daartoe neemt, is een circulair building platform. Zie het maar als een professionele Marktplaats voor de gehele keten van bouwpartijen.

“Als een kantoorpand in Groningen wordt gesloopt, kan dat tientallen of honderden producten zoals deuren opleveren. Nu worden die tot afval versplinterd, terwijl een projectontwikkelaar in Assen ze misschien graag wil hergebruiken. Zo ontstaan steeds meer Cirkelsteden.”

Voor een succesvolle introductie van

het hoogwaardig hergebruik van grondstoffen en materialen is het van groot belang dat we de drempel wegnemen, aldus Michel Baars. Hij gaat ervan uit dat de opdrachtgevers nog geen circulaire ambities hebben. “Dat betekent dat ik het onze verantwoordelijkheid vind om ze te verleiden toch mee te doen aan meer circulaire oplossingen.

We beloven dus dat het ontmantelen van gebouwen op onze manier niet duurder is, niet langer duurt en meer circulair is. Datzelfde garanderen we voor de levering van producten. Die brengen we samen met gevestigde bedrijven naar de markt, waardoor bouwbedrijven gewoon kunnen blijven bestellen bij leveranciers die nu al actief zijn in

de markt. Zo voorkomen we bouwlogistiek complicaties.”

Rutger Sypkens: “Het nieuwe bouwen

betekent ook dat er constructies komen die modulair zijn samengesteld. Een oud en verlaten gebouw maken we nu plat met de sloopkogel. Een oud gebouw wordt straks gedemonteerd, terwijl onderdelen als puien, vloeren en wanden opnieuw in de roulatie komen.”

Rutger Büch is gemeentesecretaris van Cirkelstad, de coöperatie voor publieke en private partijen die werk maken van steden ‘zonder afval en zonder uitval van mensen’.

Een interessant thema dat hij opgooit, is dat consumenten een stuk mondiger zijn dan enkele decennia terug. En dat weerspiegelt zich ook in het gebruik van gebouwen.

“Gebruikers van een gebouw willen

duurzaamheid in combinatie met een hoge prestatie. Je wilt comfortabel kunnen werken, met zo min mogelijk verkwisting van energie.

En mochten de gebruikswensen veranderen, omdat het bedrijf krimpt of groeit, dan willen we het gebouw daar slim en simpel op kunnen aanpassen. Je wilt als gebruiker zelf invloed kunnen hebben”, stelt Rutger Büch.

Het nationale circulair programma,

benadrukt hij, heeft zeker bijgedragen aan de komende groei-jaren.

Cirkelstad wil die kansen optimaal benutten. “Dat doen we door de ervaringen van leden zoals gemeente Haarlemmermeer en BAM te delen met andere koplopers in weer andere regio’s. We initiëren (onderzoeks-) projecten daar waar de markt het zelf nog niet oppakt. Het huidige netwerk zal de komende tijd flink uitbreiden.”

Hugo Schrameyer

In de nabije toekomst kunnen we niet meer bouwen zoals we dat nu doen, omdat de grondstoffen tegen die tijd op of te duur zullen zijn.

“Dat betekent dat je een heel ander ontwerp moet maken, de levensduur moet verlengen en materialen moet gaan hergebruiken”, stelt Arnoud Walrecht, die het circulaire economie team van KPMG leidt.

“Als we zo doorgaan raakt het een keer op, dus moeten we onze economie anders inrichten en circulair gaan denken.”

Om dit toe te gaan passen moeten er nieuwe businessmodellen en business cases opgesteld worden.

“Daarbij moet je niet alleen werken vanuit economisch kapitaal, maar juist de verbinding zoeken met ecologische en sociale factoren”, stelt Walrecht “Anders kijken naar de relatie met klanten én de business cases daarachter biedt hierin uitkomst. Gebruik in plaats van bezit van een gebouw of installatie leidt tot andere incentives die je in een circulaire economie nodig hebt. Focus op waardebehoud staat daarom centraal, zowel economisch als maatschappelijk.”

Circulair bouwen is namelijk toekomstgericht, flexibel en gericht op waardebehoud van materialen en bouwcomponenten, wat het op de lange termijn kostenbesparend maakt. Het terugwinnen van de toekomstige waarde van de materialen kan alleen door nu circulair te ontwerpen én te bouwen. “Alleen inzetten op ‘duurzaamheid’ is niet genoeg als je bedrijven en gebruikers mee wilt krijgen. Je moet ook kijken naar materialen en incentives om circulaire gebouwen slim, gezond en comfortabel te gebruiken.”

Zeker voor ondernemers is het belangrijk om over te stappen op een circulair model. “Anders loop je tegen beperkingen, zoals het opraken van grondstoffen, aan. Als je wilt blijven bestaan, moet je circulair gaan ondernemen.” vult Bernd Hendriksen aan, hoofd van de KPMG Sustainability praktijk.

Belangrijk is volgens Hendriksen vooral om die echte waarde toe te voegen. “Als we het hebben over duurzaamheid gaat het vaak over ‘minder slecht’. Met circulaire modellen helpen we bedrijven positieve impact te maken. Niet minder slecht, maar goed.”

ADVERTENTIE

KUNSTSTOF KOZIJNEN, GEMISTE KANS! KIES VOOR HOUT, RED HET WOUD www.fsc.nl

FSC® F000222

We lopen voorop in energie-innovatie – het komt er alleen niet altijd uit Ondernemers Esther Philipse en Alfred van Hese verwonderden zich al jaren dat er zo weinig mooie zonnepanelen op de markt waren. In 2012 zijn zij in Eindhoven begonnen met Aerspire, een innovatief concept van dakbedekking en energieopwekking in één. “Zo mooi kan zonne-energie zijn!”

Aerspire liep dus een paar jaar voor op Elon Musks Tesla, dat vorig jaar zijn Solar Roof introduceerde…

Aerspire is een van de vele innovatieve startups die in Nederland actief zijn op het gebied van smart cities en buildings.

Maar het is een van de weinige (minder dan 10%!) die na twee jaar nog bestaan.

Waar dat aan ligt? Niet aan het gebrek aan beleidsondersteunende initiatieven.

Die zijn er voldoende: de Energiesprong, de Green Deal, het topsectorenbeleid.

En dus ook niet aan een gebrek aan ideeën.

Waar het mis gaat is in de opschalingsfase. Dan lopen startups tegen problemen aan. Vaak passen hun noviteiten niet in de traditionele waardeketen.

Soms zijn de ondernemers te veel gericht op slechts één onderdeel van de bedrijfsvoering of te regionaal bezig. Of ze lopen op tegen split incentive dilemma’s, waarbij waarde creatie plaatsvindt op verschillende plekken. Dat vergt

Recent project van AERspire

andere businessmodellen of marktbenaderingen.

Dit is niet alleen een kwestie van geld.

Wat de startups nodig hebben is een ondersteunend netwerk dat kan helpen bij de opschaling en commercialisatie van hun concepten. Een netwerk dat kennis levert vanuit verschillende disciplines en daarnaast toegang biedt tot launching customers en distributie- en productiepartners – op internationale schaal.

In de Verenigde Staten zijn dit soort netwerken ruim voorhanden. In Europa veel minder. Daarom is InnoEnergy opgericht.

Wij begeleiden al 7 jaar duurzame-energie-startups en innovatieve MKB bedrijven in heel Europa. Vele tientallen van

deze startups staan al op eigen benen.

We weten uit ervaring dat Nederlandse ondernemers voorop lopen in de energiesector, en dan met name op het gebied van smart cities en buildings. Het komt er alleen nog niet altijd uit.

Lucienne Krosse Thematic field leader Smart Cities and Buildings, InnoEnergy ADVERTENTIE

VSK.NL

ONS VAK WORDT STEEDS SLIMMER

BOUWEN AAN EEN DUURZAME WERELD DOE JE MET PEFC-GECERTIFICEERD HOUT

BLIJF SCHERP MET VSK

Wil je meer weten? Bezoek pefcnederland.nl of neem contact met het PEFC-team, info@pefcnederland.nl

VSK, DÉ VAKBEURS VOOR VERWARMING, SANITAIR, KLIMAATBEHEERSING EN KOUDETECHNIEK

GA VOOR GRATIS TOEGANG NAAR VSK.NL/REGISTREREN

VSK Adv 130x195mm.indd 1

11-12-17 14:55

12 VOORWOORD ENERGIE – ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL

CONTENT WITH A PURPOSE

Foto: Persfoto

Foto: Fotolia

ENERGIETRANSITIE? NATUURLIJK! Marjan Minnesma, Voorzitter Urgenda.

Energietransitie. Voor de meeste mensen niet een woord dat ze dagelijks gebruiken. ‘Verandering’ heeft vaak al meer een gevoelswaarde dan ‘transitie’. Verandering: van aardgas, olie en kolen, naar energie uit zon en wind en uit de aardbodem.

Voor velen, ook mensen uit de

energiesector, lijkt die transitie een enorme berg. Zo veel veranderingen in één keer, kan dat wel? Ja dat kan. En sterker nog, het moet ook, willen we het een beetje aangenaam houden hier op onze aardbol. Om al die veranderingen voorstelbaar te maken, helpt het om ze in kleine stukjes op te breken en te koppelen aan keuzemomenten. De komende

vijftien jaar gaan we een enorme omwenteling meemaken, die we zelf mogelijk maken en in gang zetten.

Ergens in de komende vijftien jaar gaat waarschijnlijk je cv-ketel stuk. Nu zorgt die ketel op aardgas nog voor warm water en verwarming. De volgende cv-ketel komt er niet meer, want je stapt over op een warmtepomp. Dan gebruik je voor je warmte geen gas meer, maar elektriciteit. Het is ook niet meer nodig dat in het hele huis de radiatoren vrolijk branden.

Je kunt het ook beneden lekker warm stoken en boven alleen warm maken als het nodig is. Zo’n tijdelijke lokale verwarming kan ook met een infraroodpaneel. En

koken doe je op een inductieplaat.

Aardgas kan er dus uit. Ook mooi voor Groningen! Zo geldt ook dat de volgende auto elektrisch wordt of je gaat (elektrisch) fietsen of

‘Aardgas kan er dus uit.

Ook mooi voor Groningen!’ met het OV. Een paar dagen geen vlees eten helpt ook en zo kan iedere Nederlander de komende vijftien jaar stappen zetten. Het goedkoopst is het simpelweg om

minder energie te gebruiken.

Energiebesparing is niet sexy, maar levert wel heel veel op.

Naast de burgers zullen ook de be-

drijven die veel CO2 uitstoten echt aan de slag moeten. Gelukkig willen ze dat zelf ook. Aardgas kan eruit in de industrie en ook in de kassen.

Overal liggen de oplossingen voor het oprapen. Hoe eerder we daarmee in groten getale aan de slag gaan, hoe sneller de prijzen dalen en hoe eerder de volledige transitie naar een samenleving die draait op zon, wind en aardwarmte voorstelbaar wordt. En dan gaan we ook de eigen opgewekte energie opslaan, onderling verhandelen en andere innovaties echt grootschalig oppak-

ken. Elon Musk is zo iemand, die een nieuwe toekomst voorstelbaar maakt, door gewoon te beginnen en het te laten zien. Natuurlijk worden ook alle vrachtwagens elektrisch en worden onze huizen onze eigen energiefabriekjes. Er kan nog zo veel meer! Dat laat deze campagne wel zien: er kan zo veel meer dan je denkt. Laten we aan de slag gaan!

Marjan Minnesma Voorzitter Urgenda

HET LEVERT VEEL OP Energiebesparing mag dan niet sexy zijn, het levert wel veel op en zorgt ervoor dat het aangenaam blijft op onze aarde. Meer lezen?

Kijk dan op analysemaatschappij.nl

ADVERTENTIE

ADVERTENTIE

Forbo heeft wereldprimeur met Marmoleum CO₂ neutraal Marmoleum is eerste CO₂ neutrale vloer ter wereld Droogte in grote delen van de wereld, overweldigende overstromingen op andere plaatsen en orkanen die steeds krachtiger en destructiever worden. Het klimaat verandert en nog steeds worden er bossen gekapt en stoten we elk jaar meer CO₂ uit.

Als we ons gedrag niet veranderen, zullen onze kinderen een wereld erven die deels onleefbaar is, met alle problemen van dien. Over klimaatverandering wordt heel wat afgepraat, goede intenties getoond, maar gaan we ook wat doen?

Forbo heeft haar zoveelste stap gezet: Marmoleumvloeren zijn vanaf nu CO₂ neutraal. Dat betekent Marmoleum niet bijdraagt aan klimaatverandering. Forbo is daarmee het eerste bedrijf dat een CO₂ neutrale vloer produceert. Dat komt in hoofdzaak omdat de basis van de vloer goed, gezond en duurzaam is: ze wordt gemaakt van hernieuwbare natuurlijke grondstoffen. Daarnaast heeft Forbo het gebruik van fossiele brandstoffen voor de productie enorm gereduceerd als ook haar relatie met haar toeleveranciers aanzienlijk

verduurzaamd. Forbo is trots dat het naast fraai design ook op het gebied van duurzaamheid een ware Hollandse Meester is.

Forbo stelt dat iedereen recht heeft op een mooie, gezonde, frisse en inspirerende ruimte om in te wonen, werken, leren en leven. Dit doet het bedrijf door duurzaam te produceren. Het succes wordt niet langer alleen bepaald door financiële waarde of winst, maar ook door sociale, ecologische waarde. Dit proces van “duurzaam organiseren” vergt niet alleen denk- en daadkracht, maar ook de durf om te blijven dromen, zelfs als het economisch misschien even tegenzit.

De vloer draagt dus bij aan een betere wereld voor huidige en toekomstige generaties. Daarmee lost Forbo haar motto ‘Creating a better environment verder in.

14 GEBOUWONTWIKKELINGEN – ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL

DUURZAAM DISTRIBUEREN

CIRCULAIRE KENNIS DELEN

GEZONDER BOUWEN

In 2016 opende Lidl in Waddinxveen het meest duurzame distributiecentrum van Nederland. Het gebouw en de bijbehorende kantoren functioneren zonder gebruik van fossiele brandstoffen.

Zo is er bijvoorbeeld geen gasaansluiting en wordt de elektriciteit opgewekt met behulp van ruim 4.000 zonnepanelen die het dak van het pand bekleden.

“Circulair bouwen is een vrij onontgonnen gebied”, aldus Mark van Rijt, directeur Customer Experience bij ABN Amro. “Het gaat niet alleen om de materiaalkeuze, maar ook om de manier van bouwen. Je moet het pand zo construeren dat je de materialen makkelijk kunt recyclen.”

In 2017 werd op de Sumatrastraat in Leiden een circulair ontwikkeld wooncomplex geplaatst. De 16 woonmodules zijn in gebruik genomen door woningcorporatie Ons Doel om verschillende doelgroepen te huisvesten.

De woningen voldoen aan het Bouwbesluit Nieuwbouw en zijn voorzien van een eigen keuken, badkamer en installatietechniek.

Het gebouw, dat werd gerealiseerd

door Bouwbedrijf Van de Ven, voldoet volledig aan het BREEAM-NL Outstanding principe. Onder andere door de warmte- en koudeopslag, gebouwd op 180 meter diepte, die zorgt voor de duurzame verwarming en koeling van het distributiecentrum.

Om tot het Outstanding label te komen moet niet alleen het gebouw aan de duurzaamheidseisen voldoen, maar moet er ook op een duurzame manier gebouwd worden. Bijvoorbeeld door bouwafval te scheiden en door rekening te houden met de buurt.

Daarom profiteert ook de omgeving van het nieuwe distributiecentrum. Op het dak ligt grind, waardoor het de ideale broedplek voor scholeksters is. Ook zijn er kasten voor vleermuizen, is er een nestpaal voor de ooievaar en plantte Lidl 11.000 bomen, struiken en planten in de omgeving.

Onlangs startte Lidl ook met de bouw

van een zevende distributiecentrum in het Gelderse Oosterhout. Deze moet nog duurzamer worden dan het gebouw in Waddinxveen.

Bij het bouwen van Circl, het circulaire paviljoen dat ABN Amro bouwde aan de Zuidas, is dan ook gebruik gemaakt van veel herbruikbare materialen. “De balken die we gebruiken zijn nu een centimeter groter dan gebruikelijk is”, stelt Van Rijt. “Dan kun je de plek waar geschroefd is wegzagen en heb je weer een onbeschadigde balk.”

Het project in Leiden is het eerste

Het pand heeft houten vloeren, die

volledig zijn samengesteld van duurzaam resthout. “Dit komt onder meer uit een kloostervloer en van de oude bar van Top Oss”, vertelt Van Rijt. “En het isolatiemateriaal is gemaakt van 16.000 oude spijkerbroeken die opnieuw gevezeld zijn.” Daarnaast zijn alle materialen ook demontabel, waardoor je wanden te allen tijde kan verzetten en de ruimte steeds opnieuw kan gebruiken.

En dat alles past perfect bij de functie van het bedrijf. In het pand worden namelijk conferenties en presentaties gegeven over circulaire economie en duurzaamheid.

In Circl kunnen zakenmensen en buurtbewoners samenkomen om meer te leren over circulariteit.

wapenfeit van Finch Buildings, dat haar modulaire bouwsysteem heeft ontwikkeld vanuit de gedachte dat de bouw duurzamer en gezonder kan, met hergebruik van grondstoffen en minder afval. De woningen zijn volledig opgetrokken uit massief vurenhout (CLT) uit duurzaam beheerde bossen.

Doordat er 5 bomen worden geplant voor elke 3 gekapte bomen, groeien de bossen per saldo wanneer er meer gebouwen gerealiseerd worden. In elke module is ongeveer 12 ton CO2 opgeslagen, onttrokken uit de atmosfeer en opgeslagen tijdens de groei van de boom. Hout stoot vrijwel geen CO2 uit bij productie, waarmee ongeveer 20 ton per module bespaard is in vergelijking met het bouwen met bouwmaterialen zoals beton, staal en baksteen. Bijkomend voordeel van CLT, is het vochtregulerende karakter, waardoor de luchtvochtigheid in het gebouw perfect in balans is. Hout heeft van nature een hoge isolatiewaarde en is vanwege een natuurlijk houtvochtpercentage extreem brandveilig.

De woningen in Leiden zijn all-electric en hebben energielabel A++.

CONTENT WITH A PURPOSE

HOUTEN LUXE Zelfs zelfvoorzienende woningen zijn

niet altijd heel milieuvriendelijk. Bij de productie van staal en beton komen massa’s CO2 vrij. “Hoe mooi is het dan om gebouwen van hout te bouwen”, zegt Bob Jansen, oprichter en eigenaar van Lingotto, een bedrijf dat zich bezighoudt met stedelijke ontwikkeling. “Het allermooiste van hout is namelijk dat het als het groeit, veel CO2 opneemt in plaats van uitstoot. Als je er ook nog gebouwen van kunt maken, maak je grote sprongen.”

Zijn nieuwste project is HAUT, een houten woontoren van 73 meter hoog met 21 verdiepingen. “De grootste bouwopgave ligt in de steden, je moet dus de hoogte in. Dat kan dankzij een recente uitvinding.

De CLT-plaat is een soort multiplex van 30 centimeter dik, die dusdanig stijf is dat daarmee tot grote hoogte gebouwd kan worden.”

Dat dit een groenere manier van bouwen

is, is evident. Jansen: “Het woont bovendien beduidend prettiger dan een betonnen gebouw. De vochtregulatie is beter, je hebt minder last van koudebruggen en het is lichter waardoor je meer platen per transport kunt vervoeren en een minder zware fundering nodig is.”

Jansen hoopt dat HAUT nieuwe deuren opent. “We willen aantonen dat we luxe gebouwen duurzaam kunnen bouwen met een low tech benadering.”

ADVERTENTIE

ValueA delivers the Smarter Grid CEO Richard Bosgraaf “Artificial intelligence and machine learning can bring huge benefits in terms of the accuracy of energy demand forecasts”.

Customer statements: “The intelligent software of ValueA enables us to analyze energy flows in the complete chain” “Our data quality has improved and grid losses are reduced significantly” “ValueA enables us to predict and optimize future investments in the gas and electricity distribution system” Smart Energy Innovation | valuea.org

ADVERTORIAL – GESPONSORDE CONTENT

Licht afrekenen op basis van gebruik

Foto: CEPEZED

De druk staat op de ketel. De C02 uitstoot van gebouwen moet de komende jaren drastisch omlaag. De overheid is inmiddels druk doende om gebouweigenaren met wet- en regelgeving te dwingen energiebesparende maatregelen door te voeren. Door de grote invloed van verlichting op het energieverbruik, is het upgraden naar moderne verlichting een quick win. Maar ook het effect van licht op mensen begint een steeds belangrijker onderwerp op de agenda’s te worden.

“We zijn ons inmiddels meer bewust aan het worden van de effecten van licht”, zo begint Willem Dammers, Managing Director van TRILUX Benelux, een van origine Duits familiebedrijf met ruim honderd jaar ervaring in de productie van professionele verlichting. “We besteden zoveel tijd in gebouwen, dat het steeds logischer wordt om de verlichting onder de loep te nemen; alles om werkomstandigheden te creëren waarin het personeel optimale prestaties kan leveren. Tel daar de energie prestatie-eisen vanuit de overheid bij op, en licht is geworden tot een belangrijk onderwerp op de agenda’s van gebouweigenaren. Maar ruimte om te investeren in een lichtinstallatie is niet altijd aanwezig.”

Gebruiken in plaats van bezitten Dammers ziet dan ook een belangrijke nieuwe ontwikkeling: gebruikmaken van licht in plaats van investeren in een verlichtingsinstallatie. Deze pay for use benadering sluit nauw aan op de ontwikkelingen rondom circulariteit. “Licht bieden wij tegenwoordig steeds vaker aan als een service; er wordt niet langer geïnvesteerd in licht – maar er wordt afgerekend op basis van gebruik. Dit zorgt ervoor dat de volledige verantwoordelijkheid van levensduur, garanties en kwaliteit bij ons als producent ligt gedurende een afgesproken periode. Dit vindt de klant een groot voordeel, mede omdat technologische ontwikkelingen ontzettend snel gaan en daarmee risico’s zijn te verleggen naar de producent.”

Langdurige samenwerking Bij dergelijke service constructies is het van belang dat producent en gebruiker voor een langere periode de samenwerking opzoeken. Dammers

vindt dat deze trend goed bij TRILUX past: “Wij zijn een familiebedrijf en hebben altijd een langdurige relatie met onze klanten. Daarnaast hebben wij een eigen productievestiging in Duitsland, dat zorgt voor flexibiliteit en het vermogen over lange termijn mee te denken. Het is onze missie om goed licht bereikbaar te maken voor iedereen; wij willen iedereen gezond en duurzaam licht bieden.”

The Green House Mooi voorbeeld van de visie van Dammers wordt op dit moment in Utrecht in praktijk gebracht. The Green House is een circulair horecaconcept waarbij alle eerdergenoemde aspecten aan bod komen.

Binnen dit circulaire horecaconcept is TRILUX als één van de pay for use partners verantwoordelijk voor de functie licht. Dammers: “‘De ontwikkelaars van het concept kwamen bij ons met de vraag om voor het prachtige horecapaviljoen dat ze realiseren mee te denken over circulair licht. Niet alleen licht leveren, maar ook 15 jaar verantwoordelijk zijn voor het licht. Na 15 jaar zal het paviljoen weer verdwijnen en dan moet er dus een herbestemming komen voor onze verlichting. Dat is leuk, we worden hierin uitgedaagd om flexibel te zijn en dat past goed bij ons bedrijf.”

refurbishen, upgraden en weer terugbrengen in het gebouw. Dat is voor ons ook nieuw, maar het partnership biedt alle pay for use partners de kans om het écht in praktijk te brengen.”

Incentives voor producent en gebruiker Dammers vervolgt: “We zijn ook continu bezig met het toevoegen van functionaliteit aan het licht. Omdat wij ons als pay for use par tner verbinden aan het project, voelen wij ook de noodzaak om de installatie gedurende de looptijd van de samenwerking optimaal te laten presteren. Om het nóg energie efficiënter te laten functioneren, of door functionaliteiten toe te voegen waarop wij samen met de eindgebruiker weer nieuwe businessmodellen kunnen creëren.

Wij willen hier iets moois ontwikkelen om door te geven aan de volgende generaties!”

Ook toe aan beter licht?

Daag ons uit!

033 - 455 77 10 info@trilux.nl www.trilux.com

Circulariteit in praktijk Circulariteit lijkt een beetje een modewoord te zijn, maar binnen dit concept wordt zoiets echt concreet. Dammers vervolgt: “Er wordt heel veel gesproken over duurzaamheid en circulaire economie, maar écht iets doen gebeurt nog nauwelijks. Wat wij gaan doen, is producten toepassen die maximaal recyclebaar zijn. We gaan de producten die we gebruiken tijdens het partnership

“We zijn ons inmiddels meer bewust aan het worden van de effecten van licht.”

- Willem Dammers, Managing Director van TRILUX Benelux,

16 PROFIEL ENERGIE – ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL

CONTENT WITH A PURPOSE

‘WIE NIET FAALT, WAS NIET INNOVATIEF GENOEG’ Investeerder, ondernemer, visionair: Elon Musk maakt het waar. Hij wil niets liever dan een mens naar Mars brengen. Hij zal falen en nog een keer falen. En dan ineens lukt het.

“Ik geloof in de zinsnede ‘Wie niet

faalt, was niet innovatief genoeg’.”

De grote, sterke en onvermoeibare denker en ondernemer Elon Musk, die regelmatig door Times Magazine wordt verkozen als een van de belangrijkste en meest invloedrijke mensen ter wereld, heeft een duidelijke visie. PayPal, SolarCity, Tesla Motors, SpaceX – de in Zuid-Afrika geboren Musk verbindt uitstekende technische kennis met grote bekwaamheid. Zijn stroom aan ideeën lijkt onuitputtelijk, maar in tegenstelling tot veel andere mensen met een sterke verbeeldingskracht en wilde visioenen werkt hij als een bezetene om zijn dromen waar te maken.

Dat begon al op twaalfjarige leeftijd:

omdat hij op school in Pretoria werd gepest was hij erg vaak thuis, waar hij al snel een videogame ontwikkelde – die hij prompt verkocht

heidsregime in militaire dienst zou moeten. In Pennsylvania haalde hij in het bedrijfsleven en natuurkunde zijn Bachelor. Daarna verhuisde naar Californië. Na twee dagen aan de Stanford University hield hij het voor bekeken en richtte, samen met zijn broer, het internetbedrijf Zip2 op. “Ik had een vage voorstelling van de perspectieven die een dotcom-bedrijf konden bieden, 2000 dollar aan contant geld, een auto en een computer.” Deze vage voorstelling hield op toen hij vier jaar later zijn bedrijf aan computerfabrikant Compaq voor het ongelooflijke bedrag van 307.000.000 dollar verkocht – tot dan toe het hoogste overnamebedrag dat ooit werd betaald voor een internetbedrijf.

Voor de tweede start-up was iets meer geld beschikbaar. Musk ontwikkelde de online betalingsdienst X.com en ging in 2000, een

‘Ik herken sommige dingen als vanzelfsprekend wat anderen niet lijken te zien’ aan een computertijdschrift. Op zijn zeventiende ging hij samen met zijn jongere broer naar Canada om te voorkomen dat hij in het kader van het Zuid-Afrikaanse apart-

jaar na de oprichting, samen met de concurrent en maakte van zijn betalingssysteem PayPal de grootste in heel de wereld. Toen hij het twee jaar later verkocht aan eBay,

stroomde 1.500.000.000 dollar binnen en Elon Musk was met slechts 30 jaar plotseling stinkend rijk. Maar stoppen met werken en in rust genieten van zijn geld, kwam niet bij Musk op. Hij stortte zich op twee wereldveranderende zaken: de ontwikkeling van sexy elektrische auto’s en de ontwikkeling van raketten. Waarom?

“Ik herken sommige dingen als vanzelfsprekend wat anderen niet lijken te zien.”

‘Onmogelijk bestaat niet’ is het motto van deze workaholic, die inmiddels zijn wekelijkse werkweek van 100 naar 80 uur heeft teruggebracht, maar nog steeds hoogstens vijf minuten voor zijn lunch uittrekt. Toch verloopt niet alles succesvol voor Musk. De vader van een twee- én drieling stond bijna aan de financiële afgrond toen hij 100 miljoen in SpaceX investeerde, privaat gefinancierde ruimteraketten die nog niet eens drie keer hadden gevlogen. “Met het geleende geld van vrienden ben ik met een vierde raket begonnen.” De allerlaatste kans – en het werkte. De volgende dag belde NASA en verleende orders ter waarde van een half miljard dollar. Sindsdien zijn 15 raketten de ruimte ingevlogen, SpaceX satellieten vervoerd en zijn er vluchten naar ISS geweest.

Musk is van mening dat de aarde ontoereikend is en is er zeker van dat we net zo goed naar een andere planeet kunnen verhuizen.

Mars is het volgende doelwit. “Dat is belangrijk voor de mensheid.

Overigens net als nieuwe stroomvoorziening op aarde.”

Ook daaraan werkt hij en ook daarin

is hij – niet verrassend – succesvoller dan alle anderen. Als de markt van elektrische auto’s niet in een stroomversnelling raakt dan geef je niet op, nee, je bouwt gewoon een auto die mensen wel willen hebben.

Tesla is het doorslaande bewijs.

Voor het voor iedereen geschikte, maar toch elegante, nieuwe Model 3 kreeg Tesla 400.000 pre-orders. “Dit zal de weg vrijmaken voor elektrische auto’s die het ook goed doen in de meer mainstream afzetmarkt.”

In november onthulde Musk ook nog de Tesla Semi, een volledig elektrische vrachtwagen die volgens Tesla zelf de veiligste truck ooit zal zijn en die een trailer van maximaal 36.000 kilo kan trekken.

twitterde allround uitvinder Musk in 2016, het jaar waarin hij ook het groene elektriciteitsbedrijf Solar City overnam – waarna de waarde van Tesla op de aandelenmarkt eventjes met 900 miljoen dollar steeg. Inmiddels is dit gerealiseerd met Tesla Energy, een batterij die maximaal tien kilowattuur elektriciteit kan opslaan en die in combinatie met zonnecellen op het dak het huis volledig van groene elektriciteit kan voorzien. Sinds afgelopen zomer biedt Tesla Solar Roof ook de bijbehorende zonnedakpannen aan.

Elon Musk is geworden van dienst-

weigeraar tot één van de meest visionaire en invloedrijke mensen in de wereld. Hij heeft al veel bereikt, nu Mars nog.

Anders Erdström Frejman

Maar ook met Tesla stond hij met

zijn rug tegen de muur. Ook hier deden beleggers pas op het laatste moment mee. En nu? ‘Opdat de toekomst er goed uitziet hebben we elektrisch vervoer, zonne-energie en natuurlijk een batterij die zonne-energie opslaat nodig’, zo

ONMOGELIJK BESTAAT NIET Volgens Musk is alles mogelijk, als je maar hard genoeg werkt. Meer lezen over de rol van Musk in de energietransitie? Kijk dan op analysemaatschappij.nl.

ADVERTENTIE

28 maart 2018

23 & 24 mei 2018

Media Plaza

Van der Valk Hotel Utrecht

Jaarbeurs > Utrecht

CARLO VAN DE WEIJER Director Strategic Area Smart Mobility

PIER ERINGA

President-Directeur ProRail

CAROLIEN GEHRELS

European Cities Director, Arcadis

www.mobilityffwd.nl

Meer dan 20 actuele praktijkvoorbeelden!

Ontmoet meer dan 200 vakexperts in de energietransitie

Kijk voor het volledige programma op

www.euroforum.nl/energietransitie

CONTENT WITH A PURPOSE

PROFIEL ENERGIE – ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL 17

VRAGEN AAN WILLEM DAMMERS

Foto: baumannstephan.com for Tesla Motors

Foto: Persfoto

Managing director TRILUX Benelux

Welke trends op het gebied van licht zijn er momenteel gaande?

“Een trend die eraan komt, is LIFI: dé internationale standaard voor draadloos internet via licht. Met Li-Fi kunnen ledlichtbronnen als internetverbinding worden gebruikt.”

“Een andere trend is Human Centric Lighting. Dat is een manier om daglicht te simuleren en het bioritme van werknemers actief te ondersteunen. Ook wel gezond licht. Deze technologie is inmiddels voldoende ontwikkelt om in de praktijk te worden toegepast.”

En op het gebied van duurzaamheid?

“The Green House is een mooi voorbeeld van duurzaamheid: alle activiteiten zijn gebaseerd op re-duce, re-use, re-cycle & re-connect.

Dat betekent dus het verminderen of terugdringen van afval, energie en watergebruik, hetgeen bijdraagt aan een schoner milieu. Hopelijk zal het ook anderen overtuigen om hetzelfde pad te volgen.”

Zijn er ook uitdagingen?

“We zijn inmiddels op een punt aanbeland waarbij we een tekort krijgen aan grondstoffen en materialen. Ik heb het gevoel dat we nu iets moeten doen om straks de wereld ook leefbaar te houden. Steeds meer mensen worden zich hiervan bewust, al blijft het een interessante uitdaging: innovatieve ontwikkeling, economische vooruitgang én zorg voor het milieu.”

FEITEN

Elon Musk, geboren op 28 juni 1971, is een ondernemer, investeerder en uitvinder.

Zijn basisidee is om dure en gecompliceerde producten zo goedkoop mogelijk en geschikt te maken voor massaproductie, zodat de grootste problemen van deze tijd kunnen worden opgelost. Zijn fortuin wordt geschat op 13,7 miljard dollar. Hij is nummer 100 van de rijkste mannen ter wereld.

ADVERTENTIE

TILBURG ZET ELEKTRISCHE CONTAINERSCHEPEN IN Artist impression OMEGA design te Druten

De Tilburgse onderneming GVT Group of Logistics zet vanaf het najaar elektrische schepen in (110 meter lang en 11.40 meter breed) op het traject tussen Tilburg en de Rotterdamse haven. Tilburg behoort tot de hardst groeiende logistieke hubs van Europa, is nummer 1 e-fulfilment hotspot van Nederland en is een knooppunt op de corridor Rotterdam-Ruhrgebied en verder naar Midden-Europa. Door een goede ontsluiting over lucht, weg, water en spoor biedt Tilburg uitstekende mogelijkheden voor o.a. logistieke verladers. Meer weten? Kijk op makeitintilburg.nl/smartlogistics.

NR. 1 E-FULFILMENT HOTSPOT VAN NEDERLAND

MAKEITINTILBURG.NL STARTPUNT VOOR ONDERNEMEN IN TILBURG

citymarketing GVT.indd 1

Volg ons op:

25-1-2018 11:24:27

18 ENERGIE – ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL

ENERGIEAKKOORD IS (NOG) GEEN KLIMAATAKKOORD Het SER Energieakkoord heeft nauwelijks voor de energietransitie gezorgd. De CO2-uitstoot is weer toegenomen. Er moet hoognodig een tandje bij.

Foto: Fotolia

Dat stellen Kees den Blanken en Ad

van Wijk. Beide heren hebben een lange loopbaan op CEO-niveau in de energiesector achter de rug.

Volgens hen ontbreekt het aan samenhang, urgentie op deelgebieden en worden de verkeerde keuzes gemaakt.

Hoe definieert u de energietransitie?

Hoe ziet u de toekomst?

Den Blanken: “CO2-reductie is vooral aan andere broeikasgassen toe te schrijven, aan recycling van afval en aan waterzuivering.”

Den Blanken: “Meer duurzame energie is niet het hele verhaal.

Transitie vraagt om nieuw systeemontwerp. In een samenhangend systeem gaat energie nooit verloren, bij omzetting komt alleen CO2 vrij en raken we kwaliteit kwijt. In het huidige beleid ontbreekt de samenhang tussen warmte en elektriciteit.”

Van Wijk: “De transitie moet tot een echt duurzaam energiesysteem leiden, dus meer dan alleen CO2 neutraal. Met bijstook van biomassa in kolencentrales zitten we op de verkeerde weg. Biomassa draagt alleen aan de transitie bij als de chemie de daarin gelegen koolstof ook nuttig gebruikt.”

schrijven, aan recycling van afval en aan waterzuivering. Ik betwijfel of de verwachte innovaties wel op tijd komen om onze consumptie (van vlees, vliegverkeer, douchewater) binnen de perken te houden.”

“Ik ben hoopvol. Tenders voor wind op zee komen zonder subsidies op gang maar er kan zeker een tandje bij”, nuanceert Van Wijk.

“We zullen elk jaar minimaal drie Gigawatt aan windturbines offshore moeten bouwen terwijl het installeren van zonnepanelen sneller dient te gaan. In de gebouwde omgeving en bij de industrie moeten meer verplichtingen komen. Mocht dat niet gebeuren, dan volgen er sancties.”

Wat is op dit moment de status van het Energieakkoord?

Hoe kan de industrie en de gebouwde omgeving slagen maken?

“Belabberd,” reageert Den Blanken. “Bij het Energieakkoord werden kolen en duurzaam tegen elkaar uitgeruild. Sinds de ondertekening zijn we met het klimaat niet opgeschoten. CO2-reductie is vooral aan andere broeikasgassen toe te

dure, trage oplossing. Ons aardgasnet kunnen we snel en goedkoop ombouwen naar een waterstofnet waarin waterstof de rol van aardgas overneemt. Niet alleen als buffer voor wisselend aanbod uit duurzame bronnen maar ook voor de industrie, om op te rijden en zelfs voor het verwarmen van woningen. Het is te stom voor woorden dat voor nieuwbouw nog steeds een aardgasnet wordt aangelegd.”

“De industrie voorziet in onze spullen maar ik vrees dat we daarvan het volume moeten terugbrengen zodat we minder plastic, staal en dergelijke nodig hebben”, zegt Den Blanken. “We moeten echt op integratie en cascadering inzetten,

‘Groene waterstof kan de rol van aardgas in de industrie, op de weg en in de gebouwde omgeving overnemen’ bijvoorbeeld door het overschot aan windenergie op de Noordzee in waterstof op te slaan. Op land kan dat dan worden omgezet in producten en in warmte en kracht voor de industrie, tuinbouw en gebouwde omgeving.”

“Wat de transitie parten speelt”, meent Van Wijk, “is traagheid in het systeem. Het is veel meer dan duurzame energie produceren. Enkel het elektriciteitsnet verzwaren is een erg

“De regering durft geen echte keuze te maken”, zegt Den Blanken.

“Hoe langer we duurzame maatregelen echter uitstellen, des te moeilijker het wordt om klimaatverandering binnen de perken te houden, stelde het Stern rapport uit 2006 al.

Het optuigen van een oorlogseconomie tegen klimaatverandering wordt met de dag noodzakelijker.”

“Duurzame energie”, reageert Van Wijk, “levert veel meer groei en werkgelegenheid op dan de inzet van fossiele brandstoffen. Ook de productie van groene waterstof kan voor veel nieuwe banen zorgen.

Ik ben bang dat CO2 afvang en opslag – nu ook gefinancierd vanuit de SDE+ regeling - een rem op de productie van duurzame energie en groene waterstof zet.”

Tseard Zoethout

KOLEN TEGEN DUURZAAM Er moet nog veel gebeuren om het SER Energieakkoord te doen slagen. U leest er meer over op analysemaatschappij.nl

CONTENT WITH A PURPOSE

VRAGEN AAN RICHARD BOSGRAAF Foto: Persfoto

CEO bij ValueA

Wat is de voornaamste blokkade om de energietransitie te bewerkstelligen?

“Het waarborgen van een veilig, betrouwbaar en betaalbaar energienet is een uitdaging. Windenergie en zonne-energie zijn minder voorspelbaar. Meer in algemene zin worden vraag en aanbod minder voorspelbaar. Een intelligent energiedistributienet helpt bij het waarborgen van een veilig, betrouwbaar en betaalbaar energienet.”

Hoe kunnen we deze blokkade overwinnen?

“Op termijn speelt de opslag van energie een belangrijke rol bij het balanceren van vraag en aanbod.

Vooral door een combinatie van slimme software en het kunnen opschakelen of afschakelen van fysieke componenten in het distributienet kunnen vraag en aanbod beter in balans komen. De software kan op wijk- en buurtniveau de trends in vraag en aanbod in kaart brengen. Zo kun je het distributienet slimmer maken.”

Wat zijn de eerste stappen die we dan moeten nemen?

“Een nauwkeuriger inzicht in de snelheid van de energietransitie maakt het mogelijk om tijdig te investeren in extra capaciteit in het energienetwerk of opslag daar waar het nodig is. Op deze wijze kunnen netbeheerders actief anticiperen en het distributienet verbeteren waar nodig, zodat het geen remmende factor wordt in de energietransitie.”

ADVERTENTIE

Is uw bedrijf klaar voor de toekomst?

De transportsector groeit. Tegelijkertijd is gekwalificeerd personeel schaars en lopen de wegen vol. Deze ontwikkelingen zorgen ervoor dat efficiënt wegvervoer meer dan ooit noodzakelijk is.

Als trendsetter op het gebied van fleetmanagement en asset tracking biedt GPS-Buddy oplossingen die o.a. efficiënter werken stimuleren op basis van realtime informatie. Daarbij kan worden gedacht aan het: *optimaal inplannen van ad-hoc opdrachten *inzichtelijk maken van de actuele locatie van voertuigen en materieel *adequaat informeren van klanten zonder telkens heen-en-weer bellen *op afstand downloaden van tachograafdata info@gps-buddy.com - www.gps-buddy.com

ENERGIE – ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL 19

CONTENT WITH A PURPOSE

ZONNEPARKEN IN HET LANDSCHAP INTEGREREN Een zonnepark van duizenden PV-panelen naast een bedrijventerrein met vele hectares dakoppervlak, dat geeft geen pas. “We moeten de beperkte ruimte beter benutten.”

Foto: Fotolia

Roebyem Anders neemt geen blad

voor haar mond. Ze is oprichter van Sungevity International, een bedrijf dat in hoog tempo zonne-energie in de gebouwde omgeving uitrolt.

Volgens Anders moeten we zonnestroom meer integreren in het landschap en de plaatselijke bevolking als participant meenemen. “Anders krijgen we dezelfde tegenstand die projectontwikkelaars nu bij windparken tegenkomen.”

Zonne-energie, oftewel elektriciteit

die middels PV (fotovoltaïsche) panelen wordt opgewekt, is de laatste jaren aan een exponentiële opmars bezig. In Nederland staat bijna drie gigawatt piekvermogen opgesteld.

Dat valt in het niet bij het potentieel: schattingen spreken van bijna 80 GWp alleen al op daken (zowel van woningen als van gebouwen met een andere bestemming).

“Het gaat de laatste jaren hard”, zegt

Anders. “Waren PV-panelen begin deze eeuw nog voorbehouden aan idealisten, nu zien we dat steeds meer huiseigenaren zonnepanelen installeren. Corporaties gaan zonnestroom nu ook omarmen.

Als dat gaat gebeuren, hebben we er zomaar vele Gigawatts bij. De ‘trias energetica’ (besparen, efficiënt

Anders: “Mijn grootste angst is verrommeling van het landschap.”

gebruik van fossiele bronnen en pas daarna duurzaam) wordt op zijn kop gezet. PV-panelen zijn een zichtbaar, aantrekkelijk en gewild gespreksonderwerp. Als zonnestroomgebruikers inzicht krijgen in wat ze opwekken, volgt vaak vanzelf energiebesparing, zo belangrijk voor onze energietransitie.”

Die onstuimige groei, vooral door grote projecten, heeft echter ook negatieve kanten. Anders maakt zich zorgen. “Mijn grootste angst is verrommeling van het landschap dat tot plaatselijk verzet tegen zonneparken leidt”, zegt ze. “De PV-sector loopt hetzelfde risico als wind op land.

In Noord-Holland is dat door onnadenkend beleid en kriskras plaatsing van windturbines bijna op slot gegaan. Zoiets moeten

‘Zet grote zonneparken bij voorkeur op industrieterreinen neer en betrek de bevolking erin’ we voorkomen, kleinschalige zonnestroom heeft nu zo’n hoge aaibaarheidsfactor. Wanneer je grootschalige zonneparken zonder burgerinspraak en –participatie op al te zichtbare plekken in natuur en landschap wil plaatsen, zoals in Ooststellingwerf of Sappemeer is gebeurd, dan gaan de hakken in het zand en krijg je weinig meer gedaan.”

Volgens haar kan het beter. “Zet grote zonneparken bij voorkeur op industrieterreinen neer en betrek de bevolking erin”, licht Anders toe.

“Greenchoice pakt dat goed aan.

Zonnepark Harlingen (1,8 Ha.) is via crowdfunding gefinancierd, ook mensen die geen klant van het energiebedrijf zijn kunnen daarin deelnemen. Plaats zonneparken op een oude afvalberg of bouw parken die multifunctioneel zijn, zoals op de Kwekerij waar zonnepanelen gecombineerd worden met een natuurpark, schaapskuddes en een speeltuin.”

Jaap Baarsma, voorzitter van Holland Solar, nuanceert. Hij stelt een ‘zonneladder’ voor waarin eerst naar het beschikbaar dakoppervlak wordt gekeken, vervolgens naar braakliggende gronden en tenslotte naar

(minder productieve) landbouwgronden. “Vergis je niet, als we naar 22 gigawatt grondgebonden zon PV in 2023 willen groeien”, zegt hij, “dan heb je daarvoor heb je meer dan 300 km2 oppervlakte nodig.

Met het huidige dakoppervlak dekken we in 2050 slechts een derde van de vraag. Voor de rest zal elders ruimte gevonden moeten worden.

Wij pleiten dan ook voor het zo goed mogelijk gebruiken van daken én dubbel ruimtegebruik, bijvoorbeeld op kassen, parkeerterreinen, braakliggende grond of op water.

Met drijvende zonneparken kan je zonne-instraling zowel van de boven- als de onderzijde benutten en zijn 15 tot 20% hogere stroomopbrengsten mogelijk.”

Over burgerparticipatie is hij duide-

lijk. “Dat is primair de taak van de gemeente. Natuurlijk moet je de bewoners vroegtijdig in de plannen betrekken maar we zien wel dat als die ook financieel participeren, nieuwe parken moeilijk van de grond komen. Het moet geen aflaat worden waarmee we de burgerstem afkopen”, besluit hij.

Tseard Zoethout

SLIM OMGAAN MET ZON Hoe kunnen we zonneparken plaatsen zonder de bewoners daarmee te hinderen? Je leest er meer over op analysemaatschappij.nl.

ADVERTENTIE

24HRS

SUN

Infraroodfoto’s van een betonvloer

Voor TONZON Koud en klam

TONZON VLOERISOLATIE DE OPLOSSING TEGEN VOCHTPROBLEMEN EN EEN KOUDE VLOER

Na TONZON Warm en droog

Bovenstaande infraroodfoto’s laten een duidelijk effect zien.

Zonder isolatie is het koud en klam onderin de woning. Met TONZON Vloerisolatie dringt de warmte eindelijk door tot in de vloer.

Lees de vele spontane reactie op www.tonzon.nl/facebook

HEEL BETAALBAAR Heeft u een woning van 50 m2 dan krijgt u al een droge kruipruimte en de warmste vloer voor slechts € 1.850,-. Deze adviesrichtprijs is inclusief materiaal, montage, btw en een woninggebonden TONZON certificaat.

Pas op voor namaak Dat kon natuurlijk niet uitblijven.

Anderen proberen te profiteren van het succes dat TONZON in 37 jaar heeft opgebouwd. Daarom geeft TONZON een woninggebonden garantie- en echtheidscertificaat af. De volgende eigenaar van uw woning weet dan al bij de aankoop dat de kruipruimte in orde is. Er zijn originele TONZON producten verwerkt door een gespecialiseerd ambachtsman of bedrijf.

TONZON folie wordt gemaakt volgens een speciaal recept dat in de praktijk een zeer lange levensduur heeft, zo blijkt uit onafhankelijk onderzoek. Geen enkele andere folie kan laten zien dat het na 32 jaar in de praktijk nog evengoed functioneert als toen het nieuw was.

Een betrouwbare verkoper kan u dit certificaat laten zien. Vraag hierom en voorkom teleurstelling door het gebruik van dubieus aangebrachte goedkopere namaak. Ga voor gegarandeerde kwaliteit.

Beter Isolerend effect TONZON Vloerisolatie heeft in een kruipruimte een beter isolerend effect dan andere isolatiematerialen.

Dat is te danken aan het unieke Thermoskussen dat in 1980 in Nederland is uitgevonden. Dit is het enige materiaal dat de warmtestraling van de vloer vrijwel tot nul reduceert. De vloer wordt daardoor warmer en de energiebesparing is hoger. Andere isolatiematerialen zoals wol, EPS (polystyreen) of purschuim remmen de warmtestroom wel enigszins, maar de warmte die wordt doorgelaten, wordt aan de onderzijde uitgestraald naar de kruipruimtebodem en de nog koudere funderingsmuren. Door dit permanente warmtelek worden nieuwbouwvloeren niet zo warm en is een vloerverwarmingssysteem bijzonder traag. Het Thermoskussen heeft als bijkomend voordeel dat het volledig opvouwbaar is. Het past door ieder luikje, kan ook in krappe kruipruimtes worden toegepast, het geeft veel minder overlast en er zijn geen vrachtwagens nodig.

Dubbele aanpak stopt vocht Een stevige Bodemfolie op de bodem van de kruipruimte stopt de verdamping van vocht. Daardoor kan geen vocht uit de bodem meer doordringen in de woning. De warme vloer en lagere luchtvochtigheid geven schimmels en huisstof mijten nauwelijks nog kans. De muffe geur uit de kruipruimte verdwijnt voorgoed. De gecombineerde aanpak met Thermoskussens en Bodemfolie is de perfecte basis voor een comfortabele, energiezuinige en gezonde woning.

TONZON BV Postbus 1375 7500 BJ Enschede

Meer klimaatinnovaties van TONZON Een snelle omschakeling van fossiel naar duurzaam opgewekte warmte is van levensbelang. Dit wordt echter belemmerd door onnodige warmtelekken tijdens transport en afgifte. Lang niet alle warmte komt terecht op de plek waar we deze willen hebben. Geïsoleerde CV-buizen stralen onnodig warmte uit. Radiatoren warmen buitenmuren op.

Bij vloerverwarming lekt zoveel warmte aan de onderzijde weg, dat het systeem zo traag wordt, dat men de verwarming dag en nacht aanlaat en de aarde om het huis letterlijk wordt opgewarmd.

Scan de QR-code of ga naar tonzon.nl/warmtelekken en zie hoe simpel het kan zijn om klimaateffectief gas te besparen.

Kosteloze inspectie van uw kruipruimte Waarom nog langer wonen op een koude vloer boven een (vochtig) gat in de grond? Tonzon heeft de beste oplossing met de langste (37 jaar) praktijkervaring.

Vraag nu een kosteloze inspectie aan van uw kruipruimte. U ontvangt vrijblijvend een offerte op maat. Kijk snel op tonzon.nl

info@tonzon.nl www.tonzon.nl

0900 - 28 66 966 (0,10 p/min) KvK 06044102