ANALYSE MAATSCHAPPIJ Dit is een uitgave verspreid door Elsevier Weekblad. De redactie van Elsevier Weekblad heeft geen betrokkenheid bij deze productie.
MET FOCUS OP SUCCESVOLLE ENERGIETRANSITIE
NR 1 NOVEMBER 2017 ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL
Doelen klimaatakkoord worden gehaald Dat stelt oud milieuminister en voorzitter van de SER Ed Nijpels. “Ze hoeven bij mij niet aan te komen met het verzoek of het een tandje minder mag. Afspraak is afspraak: ieder levert zijn aandeel.” Lees verder op pagina 92 Foto: Bibi Veth
Groene kantoorpanden Het is nu of nooit voor veel kantoorpanden. Vanaf 2023 moeten kantoorpanden voldoen aan Energielabel C. Nog niet eens de helft van de kantoren is nu al zo energiezuinig.
Lees verder op pagina 98
ANALYSE MAATSCHAPPIJ
Lees meer artikelen op analysemaatschappij.nl Meer weten over de energietransitie en hoe we Nederland energiezuiniger kunnen maken? Kijk dan op analysemaatschappij.nl.
ACTUEEL
RUUD KOORNSTRA
NATIONALE ENERGIECOMMISSARIS
De energietransitie kwestie van leiderschap De Klimaat- en Energietransitie krijgt veel aandacht in het nieuwe Regeerakkoord. Daar ben ik blij mee, want er moet nog veel gebeuren om de ambities van Parijs te halen.
‘Iedereen wil wereldkampioen duurzaamheid worden’ Lees meer op pagina 94
Lees verder op pagina 90
Het Nationaal Duurzaamheid Instituut lanceert het Global Sustainable Enterprise System! Het GSES is een internationale standaard voor duurzaam ondernemen. Alle facetten van duurzaamheid worden gemeten en gestimuleerd door het GSES; Circulair ondernemen, MVO, MVI, CO2 Reductie en Biodiversiteit. Het GSES meet op bedrijfsniveau, productniveau en ketenniveau. Ontketen de duurzame revolutie met deelname aan het Global Sustainable Enterprise System.
88
ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL Dit is een commerciele bijlage verspreid door Elsevier Weekblad. Elsevier Weekblad heeft geen redactionele betrokkenheid bij deze productie.
ANALYSE MAATSCHAPPIJ
Voor u ligt Analyse Maatschappij met focus op een succesvolle energietransitie. Hoe kunnen wij in Nederland beter omgaan met energie om ervoor te zorgen dat het klimaatakkoord van Parijs gehaald wordt? In 2016 steegt de uitstoot van broeikasgassen namelijk met 1 procent, terwijl we in 2020 juist een reductie van 25% moeten realiseren. Zowel Nationale Energiecommisaris Ruud Koornstra als oud-milieuminister Ed Nijpels geloven dat het kan. Sterker nog, Koornstra pleit dat we in 2030 al op
PROFIELEN IN DEZE PUBLICATIE
een reductie van 100% kunnen zitten, maar dan moeten we wel een tandje bijzetten.
INHOUD 90 Voorwoord: Manon Janssen
Ruud Koornstra Nationale Energiecommissaris
Het nieuwe regeerakkoord besteedt gelukkig veel aandacht aan de energietransitie, maar, zo stelt Manon Janssen van de Topsector Energie, de klimaat- en energietransitie is iets waar we met zijn allen aan moeten werken.
92 Doelen klimaatakkoord worden gehaald
Manon Janssen Topsector Energie
93 Elektrische auto’s: op naar de toekomst 94 Profiel interview: Ruud Koornstra
Ed Nijpels Voorzitter SER
In deze special leest u er alles over. Veel leesplezier!
96 3 duurzame projecten 98 Groene kantoorpanden
ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL
EXCLUSIEF VOOR HET WEB
DIGITALE CONTENT DIGITALE KRONIEK
Marjan Minnesma, directeur van Urgenda, een organisatie voor innovatie en duurzaamheid, stelt dat we de komende vijftien jaar moeten werken aan de duurzaamheid van alle woningen en kantoren in Nederland. Je leest de gehele kroniek op analysemaatschappij.nl.
POPULAIRE ARTIKELEN OP ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL Daan Roosegaarde “Creativiteit is ons echte kapitaal, maar dat realiseren we ons onvoldoende. Nederland lijkt haar innovatiekracht een beetje te zijn vergeten. We zijn een meningenland geworden.”
Energie opwekken zonder aardgas Ruim veertig procent van de landelijke energievraag komt op conto van woningen en gebouwen, vooral door het gebruik van aardgas.
99 Energieprestatiecontracten en Energy Service Companies 100 Expert panel: Energietransitie
Bekijk exclusieve films en video's op onze campagne website.
Op onze campagne website vindt u nog veel meer interessante artikelen en interviews. Dit is een commerciele bijlage verspreid door Elsevier. Elsevier heeft geen redactionele betrokkenheid bij deze productie. ADVERTENTIE
Makkelijk en duurzaam verwarmen Bij veel Nederlanders zijn ze niet of weinig bekend: pelletketels. Ketels waarin houtkorrels gestookt kunnen worden om zo duurzame warmte op te wekken. Deze korrels worden gemaakt van zaagafval uit Frankrijk, België en Duitsland. Van het zaagsel en schaafsel wat overblijft van bijvoorbeeld de productie van bouwhout worden korreltjes gemaakt. Deze korrels worden gevoed in een biomassaketel. Ze komen in een brander terecht waarin de verbranding wordt gestart door de ontsteking. In de ketel zit een sensor die de temperatuur van
de vlam meet en de hoeveelheid korrels die de brander ingaan aanstuurt. Zo wordt het huis tot de juiste temperatuur verwarmd. Deze ketels zijn schoon en gecontroleerd, verwarmen CO2 neutraal en aanzienlijk goedkoper dan aardgas.
pelletkorrels per jaar. Deze worden jaarlijks gebracht en het enige wat meneer Bijvoet hoeft te doen, is eens per jaar de asla legen. Zijn energiekosten zijn gemiddeld 40% lager, en hij verwarmt helemaal energieneutraal.
Daarnaast is het ook makkelijk te gebruiken. Paul Bijvoet, medeoprichter van PEL Energie (Importeur ÖkoFEN Pelletketels), woont in een boerderij die hij verwarmt met een ÖkoFEN pelletketel. Voorheen was er zo’n 4000 kuub gas nodig om de boerderij te verwarmen. In plaats daarvan gebruikt hij nu zo’n 6000 kilo
Pelletketels zijn dus duurzaam, slim én gemakkelijk.
Voor meer informatie, kijk op www.pelenergie.nl
ADVERTENTIE
Enpuls wil duurzame doorbraken in energie Waar Enexis Netbeheer de
geothermie.
omzien om zulke auto’s op
butie zo veilig, betaalbaar en duurzaam mogelijk
Savelkoul en Willem Alting Siberg verantwoordelijk voor,
te laden als te ontladen. Dat kan bijvoorbeeld door lage
gas- en elektriciteitsdistri-
houdt, richt Enpuls, het
nieuwe onderdeel van de
Enexis Groep, zich vooral op dat laatste. ‘Wij willen
zorgen voor duurzame doorbraken in energie’, stelt Alexander Savelkoul van Enpuls.
Binnen Enpuls zijn Alexander
respectievelijk, de thema’s
flexibiliteit en duurzame mo-
biliteit. Immers, het stijgende aandeel duurzame energie-
bronnen – vooral zonnepanelen in de woningsector - en de groei van elektrisch vervoer – zeker na 2020 - zorgen voor steeds meer impact op het openbare net.
de juiste momenten zowel
elektriciteitsprijzen te vragen
als slechts weinig auto’s thuis laden en nieuwe oplossingen te zoeken wanneer velen hun elektrische auto ’s avonds inpluggen.’
Flexibel net
Alexander Savelkoul
Enpuls, evenals Enexis Netbeheer niet commercieel, wil deze doorbraken bereiken op vier thema’s (zie kader). Elk van die thema’s heeft een sterk maatschappelijk belang. Zo is ‘Buurkracht’ onderdeel van Enpuls, de landelijke organisatie die kennisoverdracht van energiebesparing en implementatie van duurzame technologieën in de woningsector centraal stelt. Daarnaast ondersteunt Enpuls in haar verzorgingsgebied een groot aantal gemeenten bij duurzame gebiedsontwikkeling, bijvoorbeeld bij de aanleg van een warmtenet uit restwarmte van de industrie (of uit energiecentrales) of door middel van
Savelkoul schetst de uitdagingen: ‘hoewel het aanbod hierdoor steeds afwisselender wordt, moeten we wel aan de energievraag naar basisen pieklast kunnen blijven voldoen. Ook het bewaren van balans op het net wordt belangrijker. En natuurlijk dient deze duurzame opwek binnen onze netcapaciteit te passen. Samen met marktpartijen zijn we daarom op zoek naar verdienmodellen voor verlaging van de piekvraag en energieopslag. Dat kan bijvoorbeeld met buurtbatterijen, individueel thuis (foto rechtsonder) of in elektrische auto’s.’ Willem Alting Siberg vult hem aan. ‘Elektrische auto’s noem ik ook wel eens rijdende batterijen’, zegt hij. ‘Enerzijds zullen ze tot een verdubbeling van het huishoudelijk stroomverbruik leiden. Daar moeten we onze netten op instellen. Aan de andere kant bieden hun batterijpakketten kansen om elektriciteit op te slaan. Dat betekent dat we naar slimme manieren
Willem Alting Siberg
Optimale afstemming Een van de marktpartijen waarmee Enpuls samenwerkt, is Cohere. Dat bedrijf heeft een systeem ontwikkeld waarmee warmtepompen en het laden van elektrische auto’s worden aangestuurd. Op basis van de verwachte netbelasting adviseert de netbeheerder een profiel voor het laadproces en de warmtepomp. ‘Zulke huishoudens hebben een hoog energieverbruik waardoor kans op overbelasting ontstaat. Dat willen wij oplossen. In de pilot gaan we optimaal gebruik maken van de netcapaciteit om duurzame bronnen en energievragers op elkaar af te stemmen’, besluit Willem Alting Siberg.
Energietransitie versnellen Enpuls is het nieuwe be-
drijfsonderdeel van Enexis
Groep. Enexis Netbeheer verzorgt in Noord-, Oost- en
Zuid-Nederland de distributie
van elektriciteit voor 2,7 miljoen klanten en die van gas voor ruim 2,3 miljoen klanten. De aandeelhouders zijn zes provincies (Noord-Brabant, Limburg, Overijssel, Drenthe, Friesland en Groningen) en 130 gemeenten aldaar. Om de energietransitie te versnellen, heeft de Enexis Groep eind 2016 Enpuls opgericht. Enpuls richt zich op vier samenhangende thema’s: energiebesparing, duurzame gebiedsontwikkeling, duurzame mobiliteit en flexibiliteit in de energievoorziening. Daarvoor smeedt het samenwerkingsverbanden binnen de ‘Gouden Driehoek’ (overheden, marktpartijen en onderzoeksinstituten). Bij Enpuls werken tientallen specialisten onder het motto: ‘baanbrekers voor nieuwe energie’.
90
ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL Dit is een commerciele bijlage verspreid door Elsevier Weekblad. Elsevier Weekblad heeft geen redactionele betrokkenheid bij deze productie. Foto: Persfoto
Foto: Fotolia
Manon Janssen Topsector Energie.
DE ENERGIETRANSITIE KWESTIE VAN LEIDERSCHAP De Klimaat- en Energietransitie krijgt veel aandacht in het nieuwe Regeerakkoord. Daar ben ik blij mee, want er moet nog veel gebeuren om de ambities van Parijs te halen. Het Regeerakkoord ademt ook het besef dat het niet alleen een opgave van de (Rijks)overheid is, maar dat we het allemaal samen moeten doen. In deze special komen een
aantal onderwerpen terug die de uitdagingen van de transitie naar een duurzaam energie systeem goed weergeven. Het
is primair een sociaaleconomische transitie geholpen door nieuwe technologie, die op veel aspecten van ons dagelijks leven ingrijpen. Sociaal omdat ons (energie)gedrag moet veranderen; economisch omdat businesscases en marktsystemen veranderen. Als ik kijk naar de technolo-
gische mogelijkheden om de transitie te laten slagen ben ik optimistisch. Op tal van terreinen wordt gewerkt aan inmiddels “proven technology”: zowel in de industrie, in
de gebouwde omgeving, rond onze mobiliteit, in ons ruimtegebruik boven- en ondergronds als in de energiesector zelf. Digitalisering kan ons helpen de transitie te versnellen en veilig te maken. Om alles in te passen in onze
manier van leven en werken is nog veel innovatie nodig. De Topsector Energie werkt daar hard aan met de meer dan 1600 aangesloten bedrijven en kennisinstellingen. Dat doen we met een brede blik, ook op wat er buiten Nederland gebeurt.
Nederland staat nu op plek
vier van meest concurrerende economieën. Onze bereidheid tot samenwerken heeft daar zeker aan bijgedragen. Dat biedt ons kansen voor een duurzame toekomst, maar ook de plicht om deze kennis uit te dragen en een voorlopersrol te spelen. Dat is goed voor onze toekomstige welvaart en ik zie het bijna als een morele plicht naar de volgende generaties. Daarom ben ik blij met de voorbeelden die u in deze special aantreft. Ze geven een mooi beeld van de diversiteit aan onderwerpen waar we aan werken. Op 29 november 2017 heeft u de gelegenheid om tijdens de werkconferentie van de Topsector Energie kennis te nemen van deze innovaties en vooral ook mee te denken over de stappen die we verder moeten zetten. Samen bouwen we aan onze energietoekomst en ik nodig u van harte uit daaraan mee te doen.
Manon Janssen Topsector Energie
HET BELANG VAN DUURZAAM Meer weten over het belang van duurzame energie? Kijk dan op analysemaatschappij.nl ADVERTENTIE
ValueA delivers the Smarter Grid CEO Richard Bosgraaf “The smart grid is the brain behind smart meters. ValueA delivers the brain, the calculation and the analytics that is behind efficient decisions”.
Customer statements: “The intelligent software of ValueA enables us to analyze energy flows in the complete chain” “Our data quality has improved and grid losses are reduced significantly” “ValueA enables us to predict and optimize future investments in the gas and electricity distribution” Smart Energy Innovation | valuea.org
ADVERTENTIE
Het GSES is een internationale standaard voor duurzaam ondernemen. “Er zijn
Duurzaam ondernemen met het Global Sustainable Enterprise System
“Bedrijven willen vaak wel duurzaam ondernemen, maar vinden het lastig om te bepalen welke definitie ze daarbij moeten aanhouden,” zo stelt Kelly Ruigrok, CEO van het Nationaal Duurzaamheid Instituut (NDI). “Er is behoefte aan echte verandering, duidelijkheid en een breder meetinstrument dan wat tot nu toe bestond, daarom hebben we het Global Sustaina-
ble Enterprise System (GSES) opgesteld. Het Nationaal Duurzaamheid Instituut heeft het GSES zo opgesteld dat het geschikt is voor elk soort
onderneming waar dan ook ter wereld en het systeem zet in op het ontketenen van een circulaire revolutie.”
verschillende instrumenten om duurzaamheid mee te meten, maar die richtten zich op kleine stukjes en dekken niet de hele lading,” vertelt Ruigrok. “Het NDI heeft dat nu wel.”
C+ certificering, onderdeel van Control Union Certifications.
dat label wordt de circulariteit van de productie gemeten. Dit is niet alleen een certi-
Vijf pijlers Het GSES is gebaseerd op vijf pijlers die zijn gebouwd op de ISO normen en de
Vrijstellingen
GSES accreditatie door Control Union Certifications Control Union Certifications heeft uitbreiding van haar accreditatie aangevraagd
British Standard. Er wordt gekeken naar Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen, Maatschappelijk Verantwoord Inkopen, CO2-reductie, Circulair Ondernemen en biodiversiteit. “Aan de hand van deze vijf pijlers kan een
vraagt om een duidelijk en
als tool om de duurzaamheid
bij de RvA voor het Global Sustainable Enterprise System en is hiermee de Certificerende Instelling van het GSES. “De markt
transparant schema waar we duurzaam ondernemen mee kunnen meten, het GSES van het NDI dekt de hele lading en we zijn met gepaste trots de (inter)nationale CI van het GSES.” Aldus Gerard Blijleven, algemeen directeur van
bedrijf inzichtelijk maken waar ze nu staan en een doel opstellen voor komende jaren,” stelt Ruigrok. “Het schema wordt internationaal ingezet binnen bedrijven te meten.”
ficaat, maar direct ook een nieuw afzetkanaal en wordt internationaal uitgedragen.”
Voor bedrijven die reeds meedoen aan de CO2 prestatieladder, de MVO prestatieladder of Cradle to Cradle zit er ook een grote meerwaarde aan het Global Sustainable Enterprise System. “Als CO2 presta-
tieladder deelnemer verkrijgt een onderneming vanaf een bepaald niveau de vrijstelling voor de bouwsteen CO2 reductie. Als MVO prestatieladder deelnemer geldt
Productcertificering Het GSES systeem belicht
vanaf een bepaald niveau een vrijstelling voor de bouwsteen MVO. CircuTrade accepteert vanaf een bepaalt
veau. Er wordt dus niet alleen gekeken naar wat een bedrijf doet om verantwoord te ondernemen, maar ook naar
GSES de gehele lading dekt is het juist voor deze ondernemingen gunstig om deel te nemen.”
alle bouwstenen op drie niveaus. “Ketenniveau, bedrijfsniveau en productni-
de inspanningen van de gehele keten. En omdat er ook op productniveau gekeken wordt, wordt ook de herkomst van grondstoffen gemeten.” Dit werkt aan de hand van twee productcertificaten. Het GVO certificaat. “GVO
staat voor Garantie van oorsprong,” vertelt Ruigrok. “Met een GVO certificaat wordt vastgesteld in welk land het product geproduceerd wordt. Zo wordt het voor consumenten en zakelijke eindklanten zichtbaar waar en hoe het product gemaakt wordt.” Daarnaast wordt er gebruik gemaakt van het CircuTrade label. “Voor het afgeven van
niveau Cradle to Cradle ook als vrijstelling als productcertificering. Aangezien het
Nieuwe industriële revolutie mogelijk met GSES systematiek Het schema is er voor iedereen. Iedereen die ambities heeft om duurzamer te gaan ondernemen kan bij het NDI een vraagstuk neerleg-
gen. “Maar we richten ons vooral op grote bedrijven en overheden,” vertelt Ruigrok. “Zij zijn immers de gamechangers in de maatschappij en ons uiteindelijke doel is de maatschappij positief te veranderen en duurzamer te maken.”
92
ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL Dit is een commerciele bijlage verspreid door Elsevier Weekblad. Elsevier Weekblad heeft geen redactionele betrokkenheid bij deze productie.
DOELEN KLIMAATAKKOORD WORDEN GEHAALD “De doelen van het klimaatakkoord worden gehaald”, zegt Ed Nijpels, eens milieuminister en nu voorzitter van de SER borgingscommissie die op naleving van het Akkoord toeziet.
Foto: Christiaan Krouwels
Hoe borgt u de doelstellingen?
“Elk jaar stelt het PBL (Plan Bureau voor de Leefomgeving) aan de hand van de NEV (Nationale Energieverkenningen) vast waar we staan. Dat is onze Bijbel. Als blijkt dat we op één van de vijf grote thema’s niet op schema liggen, dan onderhandelen we over extra maatregelen. Dat deden we het afgelopen jaar met energiebesparing in de industrie en in de woningsector. Dwingende maatregelen – zoals een AmvB – heeft de overheid nog niet hoeven te nemen.” Wat zijn de successen?
“Grootschalige windenergie op zee en PV panelen bij particulieren. Oud-minister Kamp (Economische Zaken) had voor ‘wind op zee’ 18 miljard euro subsidie gereserveerd. Door spectaculaire kostenda-
PV panelen op hun daken. We hadden op 80.000 gerekend terwijl het er nu al ruim 400.000 zijn. De burger blijkt sneller te gaan dan we hadden verwacht.” Energiebesparing in de woningsector is een hoofdpijndossier. Hoe heeft u dat geborgd?
Ed Nijpels: “De doelen worden gehaald.”
ling houdt de overheid zeker 12 miljard in zijn zak. Nieuwe windparken kunnen wellicht straks zonder subsidie. Ook leggen particulieren steeds meer
‘Energie besparen is een feest, zeg ik altijd: je verdient het zeker terug.’
“Dit is precies zo’n doelstelling waar we dankzij extra maatregelen weer op schema lopen. Met de installatiebranche, netbeheerders en de overheid hebben we een aanvullend convenant gesloten. Zij gaan de burger ontzorgen zodat die niet langer in een woud aan regels, subsidies, beweringen en aanbieders verdwaalt. De overheid heeft er ook extra subsidie voor uitgetrokken. Energie besparen is een feest, zeg ik altijd: je verdient het zeker terug.”
heid aan de markt. Vervolgens kunnen we onderhandelingen over Energieakkoord 2.0 starten en concrete stappen afspreken. Elke partij zal aan de bak moeten om het Akkoord van Parijs (maximaal 1,5 tot 2ºC temperatuurstijging halverwege deze eeuw. red.) te halen.” Wat moet er nog worden gedaan?
“Afspraken in daden omzetten. Dat wordt dus hard werken. De 47 partijen hebben er hun handtekening onder gezet. Ze hoeven bij mij niet aan te komen met het verzoek of het een tandje minder mag. Afspraak is afspraak: ieder levert zijn aandeel.”
Tseard Zoethout
Hoe kijkt u tegen de klimaatwet van het nieuwe kabinet aan?
“Die klimaatwet is prima. Daarmee kan de overheid de doelen voor de langere termijn vastleggen. Dat geeft duidelijk-
AFSPRAAK IS AFSPRAAK Hoe gaan we de gestelde doelen behalen? U leest er meer over op analysemaatschappij.nl ADVERTENTIE
John is energiecoördinator op
John met de warmte van Evert Restwarmte Hengelo - Enschede
de Universiteit Twente. De universiteitsgebouwen worden verwarmd met restwarmte van afvalenergiecentrale Twence. Een voorbeeld van hoe Ennatuurlijk duurzame warmtebronnen verbindt met eindgebruikers in heel Nederland. Zo worden we steeds minder afhankelijk van aardgas.
ennatuurlijk.nl
Dit is een commerciele bijlage verspreid door Elsevier Weekblad. Elsevier Weekblad heeft geen redactionele betrokkenheid bij deze productie.
OP NAAR DE TOEKOMST De elektrische auto is er, net als het besef dat ons reisgedrag moet veranderen. Hoe helpt dat onze mobiliteit te verduurzamen?
Foto: Mariske Krijgsman
VRAGEN AAN GIJS VERMEIJ Foto:Persfoto
point zitten. De stap naar elektrisch rijden kan gezet worden. nodig is. “Ook al zijn er schone voertuigen, het is belangrijk te blijven kijken naar hoe mensen zich verplaatsen. Steden slibben dicht, incidenten op snelwegen nemen toe. Ook met de elektrische auto moeten we flexibel blijven in de mobiliteitskeuze: soms de trein, soms de fiets en soms de elektrische auto.”
ziet nog vrijwel enkel auto’s met benzinemotoren. Maarten Steinbuch, hoogleraar Control Systems Technology aan de TU Eindhoven en enthousiast Tesla-rijder, is er zeker van dat die situatie niet lang meer duurt.
investeren in elektrisch rijden. De verkopen trekken aan. En de Nederlandse regering wil dat we vanaf 2030 alleen elektrische auto’s kopen.” Tel daarbij op dat de (accu van de) elektrische auto als buffer kan dienen voor zelf opgewekte energie – ook al een sector in beweging.
beschikbaar komen. Ten tweede is een goede laadinfrastructuur nodig. Nederland loopt daarin voorop, maar de consument stapt pas over als hij ook met zijn auto op vakantie kan. Alleen Tesla heeft dat al begrepen.”
De bal ligt mede bij werkgevers, zegt De Bruin. “De wagenparkbeheerder zal een mobiliteitsconsultant worden die met HR, ondernemingsraad en MVO-managers kijkt naar wat passende mobiliteit is.” En dus een leaserijder belonen als die toch met de fiets komt, om maar iets heel simpels te noemen.
Volgens Steinbuch zijn er twee
Daniëlle de Bruin, program-
Het gaat gebeuren, is de over-
veranderingen nodig om van elektrisch rijden direct een succes te maken. “Het belangrijkste is dat er voor de consumentenmarkt voldoende modellen
93
Ze denkt echter wel dat er meer
Wie in de file om zich heen kijkt,
Steinbuch: “Alle autofabrikanten
ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL
De Bruin: “Het is belangrijk te kijken naar hoe mensen zich verplaatsen.”
ma-manager bij de Climate Neutral Group, een bedrijf dat organisaties helpt klimaatneutraal te opereren, is ook van mening dat we op een tipping
tuiging van Steinbuch. “De automarkt gaat de komende tijd meer veranderen dan in de laatste vijftig jaar.” Mark van der Heijden
Team Manager Forze Delft
Hoe werkt een auto op waterstof? “De elektrische energie komt niet uit een batterij, maar uit de brandstofcel. Hierin worden waterstof en zuurstof omgezet in water en elektriciteit, er vindt geen verbranding plaats en er komen geen schadelijke stoffen vrij.”
Waarom is dit duurzamer dan andere brandstoffen?
“Waterstof kan geproduceerd worden door het splitsen van water door het toedienen van elektriciteit. Wanneer deze elektriciteit van duurzame bronnen komt, is dit duurzamer dan andere brandstoffen.”
Gaan auto’s met deze techniek de benzineauto’s vervangen?
“Waterstofauto's zullen zeker een belangrijke rol gaan spelen binnen de mobiliteitssector. Daarom vinden wij het belangrijk dat waterstoftechnologie gepromoot wordt, zowel bij de industrie als bij het publiek.”
LEES MEER OP ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL
94
ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL Dit is een commerciele bijlage verspreid door Elsevier Weekblad. Elsevier Weekblad heeft geen redactionele betrokkenheid bij deze productie.
‘IEDEREEN WIL WERELDKAMPIOEN DUURZAAMHEID WORDEN’
Hij is de eerste Nationale Energiecommissaris van Nederland. En wat hem betreft blijft hij dat nog wel een tijdje. Ruud Koornstra: “Ik ben pas tevreden als we het exponentiële transitiepad omhoog hebben gevonden.” Hij ziet het zonnig in. Altijd. Maar dat is ook logisch als je zó gelooft in waar je voor staat. Duurzaamheid is waar het leven van Ruud Koornstra om draait. Binnen zijn bedrijf Tendris, bekend van de ledlampen en elektrische auto’s, binnen zijn rol als spreker en natuurlijk als eerste Energiecommissaris van Nederland. De duurzame ondernemer haalt tijdens speeches graag aan dat Nederland in tien jaar is overgestapt van kolen naar aardgas. “Een revolutie duurt meestal minder dan tien jaar. We hebben dus nog anderhalve revolutie tot onze beschikking tot 2030 om de energietransitie volledig te realiseren. Dat moet makkelijk kunnen.”
te doen, maar de printplaat in de hoofden van veel mensen moet worden veranderd. Mensen denken dat het ‘meer risico, minder verdienen’ is, maar het is juist ‘minder risico, meer verdienen’. En dat kunnen we zonder subsidies, en zonder dat het over de hoofden van de mensen gaat. Iedereen zegt individueel: ‘Wij kunnen het wel’, maar collectief lukt het niet.”
Toch was de uitstoot van broeikasgassen in 2016 één procent hoger dan een jaar eerder. Teleurgesteld?
Dus die 25% reductie van de CO2-emissie in 2020, opgelegd door de rechter in de Urgenda-zaak, gaan we halen?
“Ik ben wel teleurgesteld, maar niet verbaasd. We hebben alles voor handen om het beter
Is dat angst?
“Ja, gedeeltelijk. En een paar jaar geleden hadden ze ook wel gelijk. Windenergie was duur, zonne-energie was duur. Maar nu niet meer, het kan nu allemaal een stuk goedkoper door nieuwe technologieën.”
“Het gaat veel verder. We kunnen in 2030 de 100% halen.
Die stelling durf ik aan op basis van de technologie van vandaag. We zijn in Nederland creatief, innovatief, ondernemend en we hebben geld. Alle ingrediënten zijn er. En we krijgen nog een aantal doorbraaktechnologieën de komende tijd. De disruptieve vernieuwers moeten een plekje aan de tafel krijgen. De duurzaamheidssector is ook al weer ouderwets en zit zelf soms vast. Het moet van buiten de sector komen.” Van de overheid bijvoorbeeld? De duurzame economie moet volgens De Groene Zaak centraal staan voor het nieuwe kabinet. Heeft u goede hoop?
“Mark Rutte sprak laatst de VN toe en zei daar dat de wereld op Nederland kan rekenen als het gaat om veiligheid en duurzaamheid, dus dat stemt hoopvol. Maar ook de andere partijen willen graag. Voor de verkiezingen heb ik twee debat-
ten mogen leiden en daar waren alle partijen het eens met de doelstellingen van De Groene Zaak. Je kan er ook niet tegen zijn. Maar fuck, waarom doen we het dan niet?” Toch gek: duurzame ondernemer Ruud Koornstra wil dat (een deel van) de oplossing van het duurzaamheidsprobleem uit de politiek komt.
“Ik vraag niet om subsidies, laat dat duidelijk zijn, maar we hebben de overheid wel nodig. Als je wereldkampioen wil worden dan moet je dat met elkaar doen. Het wordt pas krachtig als alle partijen zoals ondernemers, burgers, de politiek en de wetenschap samenwerken. Als alle neuzen dezelfde kant op staan, dan lukt het. Daarom was ik ook zo blij met Mark Rutte die tegenover de VN zei dat de wereld op Nederland kan rekenen als het gaat om duurzaamheid en veiligheid. Maar eigenlijk
Enphase Energy: flexibel omgaan met zonne-energie Door technologische innovaties en stimulatie vanuit de regering groeit de zonne-energiemarkt enorm, vertelt Robert Gruijters, marketing director van Enphase Energy. “Daarnaast wordt het ook goedkoper, wat het steeds aantrekkelijker maakt om een zonne-energie systeem aan te schaffen.”
gens in huis die de stroom bewaakt en omvormt. “Aan die traditionele omvormer zitten een aantal nadelen,” aldus Gruijters. “De zonnepanelen zijn bij dit systeem namelijk serieel geschakeld. Dat betekent dat de productie van stroom uit alle panelen omlaag gaat als er één paneel in de schaduw hangt. Daarnaast maakt zo’n traditionele omvormer ook veel geluid.”
Wat veel mensen niet weten, is dat zonnepanelen alleen niet genoeg zijn om gebruik te maken van zonne-energie. “Zonnepanelen zijn het meest zichtbare, maar aan de panelen alleen heb je heel weinig,” stelt Gruijters. “De energie die door zonnepanelen geleverd en geproduceerd wordt is namelijk gelijkstroom, van zo’n 1000 volt. Wat er uit je stopcontact komt, is slechts 220 volt.” De energie uit zonnepanelen moet dus eerst worden omgezet in bruikbare wisselstroom energie. Om dit om te zetten, heb je een omvormer nodig. Een grote kast er-
Het systeem van Enphase Energy werkt anders. Ook als er een paneel minder stroom oplevert, blijven de andere panelen optimaal renderen. “Daarnaast heb je ook geen grote omvormer meer in huis staan, maar enkel een klein communicatiekastje die de omvormers monitort.” De informatie die via dit kastje binnenkomt, kan worden ingezien via een app, die ook voor de installateurs van de omvormers bekeken kan worden. “Zo wordt het systeem bewaakt en kan er gelijk worden ingegrepen als er iets fout lijkt te gaan.”
Dit is een commerciele bijlage verspreid door Elsevier Weekblad. Elsevier Weekblad heeft geen redactionele betrokkenheid bij deze productie. Foto: Bibi Veth
zou hij nog verder moeten gaan. Hij moet roepen: ‘Ik wil wereldkampioen worden op het gebied van duurzaamheid.’”
ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL
95
HET KAN WEL! Foto: Persfoto
Is er wel draagvlak voor verduurzaming in de Nederlandse samenleving?
“Als je uitlegt hoe het echt zit, dan ja. Dan hoor ik van iedereen dat ze hier eigenlijk niet tegen kúnnen zijn. Iedereen wil wereldkampioen duurzaamheid worden, maar wel met voordeel voor iedereen. We leven in een kapitalistische wereld, mensen moeten er beter van worden en dat kan ook.”
Marjan Minnesma Directeur Urgenda
Al we Parijs écht willen halen, dan zouden we de komende vijftien jaar alle woningen, kantoren en andere gebouwen energieneutraal moeten maken. Of liever nog: energie positief! Dat wil zeggen dat je op je eigen oppervlak genoeg duurzame energie opwekt om voor een heel jaar in je eigen energie te kunnen voorzien. Vaak wek je die energie overdag op, bijvoorbeeld met zonnepanelen, en neem je het pas ’s avonds af. Je gebruikt dan het elektriciteitsnet als een soort opslagplek en mag wat je zelf opwekt, wegstrepen tegen wat je gebruikt zonder kosten. Dat heet salderen en zorgt ervoor dat heel veel particulieren, maar ook scholen en zorginstellingen dit doen.
Tot slot: wanneer bent u tevreden als Energiecommissaris?
“Ik ben tevreden als we de hockeystick zien in de energietransitie, dus als we echt het exponentiële transitiepad hebben gevonden. Weet je hoe lang het duurt voordat de hele Amsterdam Arena is gevuld met water als er elke seconde een druppel valt en dit exponentieel groeit? 38 seconden. En dat zie je de eerste seconde niet, maar na ongeveer 28 seconden weet je niet wat je meemaakt. Dan gaat het zo snel. Dat zal bij de energietransitie ook gebeuren.”
FEITEN
Ruud Koornstra begon zijn ondernemerscarrière met het bedrijf K&B Events and Television, een onderneming die bedrijven als sponsor koppelde aan tv-programma’s. Met zijn compagnon, Friedwart Barfod, zette hij ook zijn eerste groene stappen. Samen startten ze in 2002 Tendris Holding dat zich inzet voor duurzame ontwikkeling. Sindsdien staat Koornstra bekend als duurzaamheidsgoeroe, inmiddels officieel bekrachtigd met zijn titel als eerste Nationale Energiecommissaris van Nederland.
Jerry Huinder
Het is simpeler dan nu vaak wordt gesuggereerd. Ook grotere panden kunnen zelf hun eigen energie duurzaam opwekken. Als we echt willen, zijn er betaalbare oplossingen voor bijna alle panden. De vraag is wanneer we voldoende urgentie voelen om de driedubbele turbo erop te zetten. ADVERTENTIE
Een ander voordeel, is dat je bij Enphase Energy klein kunt beginnen en je het systeem makkelijk kunt aanpassen. “Een traditioneel systeem kost vaak zo tussen de 4000 en 7000 euro, dat is een flinke investering. Ons systeem is modulair. Je kunt dus ook beginnen met twee of drie panelen en dit uitbreiden zo ver je zelf wilt.” Dit zorgt er ook voor dat het niet alleen huiseigenaren zijn die zonnepanelen van Enphase Energy aanschaffen, maar bijvoorbeeld ook woningbouwverenigingen. “Het verduurzamen van het huis wordt daardoor ook mogelijk voor mensen met een huurhuis.” Ook heeft Enphase Energy onlangs de thuisaccu geïntroduceerd. “Mensen willen graag zelfvoorzienend zijn,” stelt Gruijters. “Alles wat ze zelf produceren, willen ze ook zelf gebruiken.” Met de thuisbatterij kan dat. De energie die overdag door de zonnepanelen geproduceerd wordt kan ’s avonds gebruikt worden. ’s Nachts,
als iedereen slaapt, wordt er verbinding gemaakt met het elektriciteitsnet, waardoor de batterij zich opnieuw oplaadt, tegen een goedkoper nachttarief. Hierdoor kan de batterij de energiepiek in de ochtend aan. Met al deze innovaties heeft Enphase Energy zijn sporen op de zonne-energiemarkt dan ook dik verdiend. “We hebben wereldwijd 662 duizend systemen geleverd, in meer dan 100 landen,” vertelt Gruijters. “Alle systemen worden uitgebreid getest in laboratoria en hebben een levensduur van meer dan 30 jaar. We zijn betrouwbaar, rendabel, veilig, futureproof en het systeem is uitbreidbaar. Je kan klein beginnen en altijd aanpassen wanneer dat nodig is.”
Meer informatie? Kijk dan op www.enphase.com/nl.
3
ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL Dit is een commerciele bijlage verspreid door Elsevier Weekblad. Elsevier Weekblad heeft geen redactionele betrokkenheid bij deze productie.
MEEST DUURZAME PROJECTEN Foto: Green Planet
Waterstof tanken Al meer dan tien jaar is Green
Planet ermee bezig, een multifuel tankstation aan de A28 bij Pesse. Naast meer duurzame ‘blends’ en groengas biedt het vanaf medio 2018 ook groene waterstof als energiedrager aan. Deze waterstof is afkomstig uit aardgasbuffer Zuidwending nadat elektriciteit - van windmolens op de Noordzee - in waterstof en zuurstof is
gesplitst (elektrolyse). Vervolgens wordt deze waterstof opgeslagen in trailers die het naar het tankstation vervoeren. Rijden op waterstof biedt volgens
‘Green Planet’ en haar partners, de hoofdtransportnetbeheerders voor aardgas en elektriciteit Gasunie en TenneT -, TU Delft, New Energy Coalition en het
Ministerie van I&M, enorme voordelen. Vanaf de opwekking tot bij het gebruik vinden er totaal geen CO2-emissies plaats. Ook is het een puur Nederlands product waardoor we minder afhankelijk zijn van het buitenland. Tenslotte is de tank niet alleen binnen enkele minuten vol maar kunnen (vracht)auto’s er ook ruim 600 kilometer op rijden.
Groen Onderwijs Op de Zernike Campus in Gro-
ningen staat het meest duurzame onderwijsgebouw van Nederland: de Energy Academy Europe. “Het gebouw levert energie op, in plaats van het te verbruiken,” vertelt architect Aldo Vos. “We hebben geprobeerd het
gebouw zo veel mogelijk met natuurlijke elementen te laten funcFoto: Fotolia
Foto: Egbert Boer
tioneren,” stelt Vos. “Natuurlijke ventilatie, koeling door de aarde en zoveel mogelijk natuurlijk daglicht.” Het gebouw is volledig gebouwd op duurzaamheid. En dat moest ook wel. De Energy Academy houdt zich
namelijk bezig met de energietransitie. “Het is een instituut waar alle kennis rondom de
transitie gebundeld wordt,” vertelt Vos. “Als je je daarmee bezighoudt, moet het gebouw waarin dat gebeurt een voorbeeldfunctie vervullen. De nadruk ligt dan ook heel erg op het energiezuinig zijn van het gebouw. We moesten echt op een andere manier kijken naar de energiehuishouding, om tot een gebouw te komen waar de installaties niet aan staan.”
Opmars NOM woningen Een van de grootste uitdagingen
voor de energietransitie ligt in de woningbouw. Volgens afspraken, vastgelegd in het Energieakkoord en eind 2016 aangescherpt door de Energieagenda van ex-minister Kamp, moeten in 2020 maar liefst 300.000 huurwoningen twee energielabels verbeteren om aan de doelen te voldoen. De grote vraag is: hoe bereik je dat? Moeten
dat energieneutrale woningen worden, BENG (bijna energie neutrale gebouwen), passiefhuizen of NOM woningen? Nul-op-de-meter (of NOM) wo-
ningen gooien internationaal hoge ogen. Nul-op-de-meter betekent niets anders dan dat deze woningen, over het jaar gemeten, evenveel energie opwekken als ze verbruiken. Die
duurzame opwekking komt uit PV panelen. Sinds de instelling van het NOM Keur, begin dit jaar, gelden daarvoor strikte eisen: naast zonnepanelen zijn comfort en validatie van opbrengsten belangrijk geworden. Inmiddels zijn ruim duizend huurhuizen of particuliere woningen op deze wijze gebouwd of gerenoveerd. Tseard Zoethout ADVERTENTIE
Energy Academy Europe
het meest duurzame onderwijsgebouw van NL
OVERLAP drukwerk 0,5 CM
96
ADVERTENTIE
TONZON VLOERISOLATIE DÉ OPLOSSING TEGEN VOCHTPROBLEMEN EN EEN KOUDE VLOER
Voor TONZON Koud en klam
Na TONZON Warm en droog
Beter Isolerend effect
Dubbele aanpak stopt vocht
warmere vloer, hogere besparing
Een stevige Bodemfolie op de bodem
TONZON Vloerisolatie heeft in een
van de kruipruimte stopt de verdamping
kruipruimte een beter isolerend effect
van vocht en remt radongas.
dan andere isolatiematerialen. Dat is te
Daardoor kan geen vocht uit de bodem
danken aan het unieke Thermoskussen
meer doordringen in de woning.
dat in 1980 in Nederland is uitgevonden.
De warme vloer en lagere luchtvochtig-
Daarmee wordt de vloer warmer en is
heid geven schimmels en huisstof mijten
de energiebesparing hoger. Daarnaast
nauwelijks nog kans. De muffe geur
is het Thermoskussen ook ecologisch
uit de kruipruimte verdwijnt voor-
gezien de beste keus. Het materiaal
goed. De gecombineerde aanpak met
is volledig opvouwbaar. Het past door
Thermoskussens en Bodemfolie is de
ieder luikje, geeft veel minder overlast
perfecte basis voor een comfortabele,
en geen grote vrachtwagen voor
energiezuinige en gezonde woning
uw deur.
ook bij nieuwere woningen.
TONZON Thermoskussens
Infrarood foto’s van voor en na plaatsing TONZON tonen het warmteverschil (foto’s zijn gemaakt in een seniorenwoning van Wooncorporatie Wonion)
TONZON Bodemfolie TONZON biedt u nu kosteloos een inspectie aan van uw kruipruimte zodat u weet waar u aan toe bent. Ga naar www.tonzon.nl/offerte-aanvragen en vul vrijblijvend het formulier in.
TONZON BV Postbus 1375 7500 BJ Enschede
25-17-188_TonZon_Elsevier_190x259.indd 1
info@tonzon.nl www.tonzon.nl
0900 - 28 66 966 (0,10 p/min) KvK 06044102
03-11-17 12:32
98
ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL Dit is een commerciele bijlage verspreid door Elsevier Weekblad. Elsevier Weekblad heeft geen redactionele betrokkenheid bij deze productie.
GROENE KANTOORPANDEN, OMDAT HET MOET Foto: Fotolia
Het is nu of nooit voor veel kantoorpanden. Vanaf 2023 moeten kantoorpanden voldoen aan Energielabel C. Nog niet eens de helft van de kantoren is nu al zo energiezuinig. Werk aan de winkel. “Verduurzaming is een noodzaak”,
begint Peter Göbel, algemeen directeur ING Real Estate Finance, zijn verhaal. “Niet alleen vanwege regelgeving, het heeft alles te maken met wat we om ons heen zien gebeuren. Het klimaatakkoord is niet voor niets afgesloten.” Wietse Wallinga, directeur van ken-
nisplatform Duurzaam Gebouwd, sluit zich daarbij aan. “Toch zijn er nog steeds kantooreigenaren die denken dat het niet zo’n vaart zal lopen. Maar er is een reden waarom dit gebeurt: we moeten de doelstelling van het klimaatakkoord halen. Daarbij is de bebouwde omgeving verantwoordelijk voor ongeveer een derde van de landelijke CO2-uitstoot.” Goed, de urgentie is duidelijk.
Kantoorpanden moeten vanaf 2023 voldoen aan Energielabel
om te zeggen: ‘Wat kan ik eraan doen?’. Wij hebben geprobeerd het voortouw te nemen zodat de ondernemer ook tot actie overgaat.” ING heeft een stappenplan waar-
Kantoren die in 2023 niet aan de eisen voldoen mogen hun functie niet meer vervullen.
C en in 2030 zelfs aan Energielabel A. Wallinga adviseert dan ook om nu direct de stap te maken naar A. De vraag is hoe? “Het probleem is dat het aanbod
nog niet op orde is”, zegt Wallinga. “De samenwerking tussen aannemer, installateur en leverancier. Zij zullen in consortia met een aanbod moeten komen waarin realisatie, garantie en financiering gecombineerd worden. De aannemer en installateur moeten elkaars taal leren spreken én ze moeten de leveranciers erbij betrekken, want daar zit de innovatie.” Wat in ieder geval geen pro-
bleem is, is de financiering. “Vastgoedfinanciers zijn geen eigenaar van de panden”, legt Göbel uit. “Het is dan makkelijk
mee de bank vastgoedeigenaren helpt, te beginnen met het onderzoek naar de te nemen maatregelen. “Daarna zijn wij bereid de maatregelen die nodig zijn om tot label C of A te komen te financieren. Dat is een lening, waarbij de verduurzaming 0,5 procent korting oplevert”, zegt Göbel. Daarna helpt ING de eigenaren bij het vragen van subsidie en neemt het de certificering van het pand voor zijn rekening. Göbel: “We hebben de samenwerking met de Universiteit Maastricht gezocht en uit ons onderzoek bleek dat een groen pand een 9 tot 11 procent hogere waarde heeft dan een bruin pand. Dat is een waardesprong van 100 tot 110 euro per vierkante meter, terwijl de investering van een G-label naar een A-label 64 euro per vierkante meter is.”
De bal ligt bij de aannemers, installateurs en leveranciers, zegt Wallinga. “Financiering is geen probleem meer. Elke bank wil de stap naar liefst Energielabel A financieren. Voor een aannemer is het interessant om hierop in te spelen. Als je de samenwerking met installateurs en leveranciers voor elkaar krijgt, ben je de komende jaren spekkoper.” Wie niet meedoet, is af. Want kantoren die in 2023 niet aan de nieuwe eisen voldoen mogen die functie dan niet meer vervullen. ING wacht daar niet op. “We hebben al onze klanten een brief gestuurd”, zegt Göbel, “dat ze voor het einde van dit jaar een plan moeten sturen om hun panden te verduurzamen. Doen ze dat niet, dan financieren we vanaf 2018 deze panden niet meer als de lening afloopt.” Mark van der Heijden
MEER ARTIKELEN LEZEN? Op analysemaatschappij.nl vindt u nog veel meer interessante artikelen over de energietransitie. ADVERTENTIE
Is uw kantoor klaar voor de toekomst? Ieder kantoor met een oppervlakte van meer dan 100m2 moet in 2023 minimaal het energielabel C hebben. Anders mag het niet meer voor de functie van kantoor gebruikt worden. Energielabel Holland verzorgt de uitgifte van energielabels en maatwerkadviezen voor kantoren door heel Nederland.
Duurzaamheid verbeteren Een maatwerkadvies van Energielabel Holland biedt niet alleen een overzicht
van de huidige energieprestatie van het gebouw. Maar geeft ook inzicht in bouwkundige en installatietechnische maatregelen voor het verbeteren van de duurzaamheid van uw pand. Onze adviseurs denken tevens met u mee over de toepassing van relevante subsidies zoals de EIA en ISDE. Energielabel Holland Energielabel Holland is een NL-EPBD en KOMO gecertificeerd bedrijf voor het leveren en afmelden van ener-
Energielabel Holland – Gecertificeerd bureau voor energielabels, vastgoedinspectie en –advies
Interesse? Neem contact op via 020-716 27 67 of info@energielabelholland.nl gielabels en maatwerkadviezen. Wij verzorgen ook NEN2580-metingen. Wij werken voor Vastgoedeigenaren Vastgoedbeheerders Projectontwikkelaars Makelaars Woningbouwcorporaties
www.energielabelholland.nl
Dit is een commerciele bijlage verspreid door Elsevier Weekblad. Elsevier Weekblad heeft geen redactionele betrokkenheid bij deze productie.
LANGETERMIJN-AFSPRAKEN OVER VERMINDERING ENERGIEGEBRUIK: GOED GEREGELD (?) Energieprestatiecontracten (EPC’s) en Energy Service Companies (ESCo’s) zijn een doeltreffend middel om de doelstellingen uit het Energieakkoord te realiseren. Wat kan beter?
Foto: Fotolia
De enorme investeringskosten die nodig zijn om een gebouw uit te rusten met duurzame energieopwekkende en energiebesparende installaties vormen voor gebouweigenaren nog te vaak de bottleneck. Een externe partij die de financiering voor zijn rekening neemt kan het proces dan versnellen. Bokhoven: “Wat ESCo’s doen is gebouweigenaren ‘ontzorgen’. Doordat zij de financiering op zich nemen, waarmee zij risicodrager worden. Zij moeten tegen een van tevoren vastgestelde fee een gegarandeerde energieprestatie leveren, zoals is beschreven in de Energieprestatiecontracten.”
Schoolgebouwen zijn vaak eigendom van de gemeente, maar het bespaarde geld, daar gaat het schoolbestuur over.
Investeringen voor het verduur-
zamen van gebouwen lopen
Foto: Kuppens fotografie
bespaarde geld niet terugvloeit naar de gemeente. Want daar gaat het schoolbestuur over.” Directeur van Ennatuurlijk
energiereductie zou volgens Hulshoff beter op een andere manier kunnen worden ingericht. “Banken hebben veel geld op de plank liggen voor het verduurzamen van gebouwen. Maar dit geld wordt nu vaak niet gebruikt. Ik ben een groot voorstander van een ‘ESCo-kredietgarantie’, die het voor banken aantrekkelijker maakt om kapitaal aan ESCo’s te verstrekken voor de financiering van verduurzamingsprojecten.”
‘Afspraken over verduurzaming lopen nu nog vaak vast door een split incentiveprobleem, waarbij de baten en lasten van investeringen niet bij dezelfde persoon terechtkomen.’ volgens Albert Hulshoff van Fit Our Future, ook spaak door het ‘split incentiveprobleem’, waardoor de investeringskosten en de besparingsopbrengsten niet bij één en dezelfde partij terechtkomen. “Neem bijvoorbeeld schoolgebouwen. Die zijn vaak eigendom van de gemeente. Wat je ziet is dat bij investeringen in nieuwbouw en renovatie het op energiekosten
Wat Bokhoven betreft zouden
ook pensioenfondsen bij de financiering moeten worden betrokken. “Maar pensioenfondsen denken in termen van miljoenen of zelfs miljarden. Vanuit de NVDE zijn wij momenteel aan het kijken naar het juridische kader voor financieringsstructuren, die zo’n volume mogelijk maken.” Erzsó Alföldy
WIST U DIT AL OVER ENERGIE? De uitstoot van broeikasgas is in 2016 met 1 procent gestegen ten opzichte van 2015.
99
VRAGEN AAN ERIK STRONK
De financieringsstructuur van
Volgens Teun Bokhoven, voorzit-
ter van de TKI Urban Energy, Topconsortium voor Kennis en Innovatie binnen de Topsector Energie, en tevens voorzitter van de Nederlandse Vereniging Duurzame Energie (NVDE), bieden ESCo’s allerlei voordelen. “Zij hebben technische expertise in huis voor het aanleggen en onderhoud van installaties die gebouweigenaren ontberen. Dat kan zijn voor de energieopwekking, maar ook energiebesparing en het energiemanagement van gebouwen.”
ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL
Er gaat ruim 2,8 miljard euro naar projecten waarbij elektriciteit wordt opgewerkt met zonnepanelen. In windenergie op land werd 2,2 miljard euro gestoken.
Is dit regeerakkoord het groenste ooit? “De doelstellingen zijn ambitieus, maar zijn ze haalbaar? Het is een enorme opgave om voor 2050 alle 6 miljoen huizen gasvrij te maken. Daarvoor is bij iedereen een sterk gevoel van urgentie nodig: overheid, bedrijfsleven en consumenten.”
Waarom zijn warmtenetten een goed alternatief voor aardgas?
“Warmtenetten zijn al duurzamer dan individuele cv’s. Doordat de bron van warmte kan worden vervangen zijn warmtenetten ook toekomstvaster. Nu wordt bijvoorbeeld vaak restwarmte uit de industrie gebruikt. Later kan dit nog duurzamer verwarmd worden door gebruik te maken van grondwarmte.”
Moet de overheid de transitie op zich nemen?
“De overheid speelt een belangrijke rol om de transitie te versnellen, maar het moet geen overheidstaak worden. Er is enorm veel geld beschikbaar in de markt. Partijen als PGGM willen investeren in het verduurzamen van energie. Dat komt de versnelling van de transitie ten goede.”
INVESTEREN IN DE TOEKOMST Hoe kunnen we de energietransitie verder doorzetten? U leest er meer over op analysemaatschappij.nl.
In 2016 was bijna de helft van het verbruik van hernieuwbare energie bestemd voor warmte. Ruim 40% ging naar elektriciteit en een kleine 10% naar vervoer.
Bron: www.cbs.nl
100
ANALYSEMAATSCHAPPIJ.NL Dit is een commerciele bijlage verspreid door Elsevier Weekblad. Elsevier Weekblad heeft geen redactionele betrokkenheid bij deze productie.
Richard Bosgraaf CEO ValueA
Pieter Boot
Marion Braams
WAT ZIJN DE BELANGRIJKSTE ONTWIKKELINGEN TEN AANZIEN VAN DE ENERGIETRANSITIE?
WAT ZIJN DE BELANGRIJKSTE ONTWIKKELINGEN TEN AANZIEN VAN DE ENERGIETRANSITIE?
WAT ZIJN DE BELANGRIJKSTE ONTWIKKELINGEN TEN AANZIEN VAN DE ENERGIETRANSITIE?
– Het verbranden van fossiele brandstoffen maakt langzaam maar zeker plaats voor de opwekking van energie uit renewable bronnen, zoals zon en wind. Voorheen hoefde stroom in het elektriciteitsnet slechts één kant op, dat is inmiddels tweerichtingsverkeer geworden. Daarnaast wordt het gebruik van gas gereduceerd, onder meer door de inzet van warmtepompen.
Sectorhoofd Planbureau voor de Leefomgeving, Sector Klimaat, Lucht en Energie
– Er zijn allerlei positieve ontwikkelingen gaande, zoals het aandeel van hernieuwbare energie binnen de elektriciteitssector en energiebesparing in de gebouwde omgeving. Binnen de transport en de industrie moeten echter nog flinke stappen worden gemaakt.
WELKE UITDAGINGEN BIEDEN DEZE ONTWIKKELINGEN?
– Wat je ziet is dat de belasting van het elektriciteitsnet omhoog gaat en de voorspelbaarheid complexer wordt. Soms wordt er met zon bijvoorbeeld meer energie opgewekt dan nodig is. De afstemming van vraag en aanbod moeten we daarom beter leren organiseren met bijvoorbeeld tijdelijke opslag van energie.
– Er zijn twee grote uitdagingen voor de nieuwe regering. Ten eerste om de ambities, die in het Regeerakkoord duidelijk zijn gedefinieerd, om te zetten in daden. Ten tweede: om onze ambities voor Nederland af te stemmen met andere bestuurslagen. Het heeft bijvoorbeeld geen zin om onze kolencentrales te sluiten, als je vervolgens elektriciteit uit Duitsland moet exporteren, afkomstig van centrales die nog veel vervuilender zijn.
WELKE STAPPEN ZIJN NODIG VOOR SUCCESVOLLE ENERGIETRANSITIE?
WELKE STAPPEN ZIJN NODIG VOOR EEN SUCCESVOLLE ENERGIETRANSITIE?
WELKE UITDAGINGEN BIEDEN DEZE ONTWIKKELINGEN?
– Het energienet moet intelligenter gemaakt worden om de complexiteit van decentrale opwek te managen. We kunnen op basis van data, gekoppeld aan de vraag- en aanbodkant, allerlei beslissingen nemen, zoals voor de planning van het opladen van auto’s. Hoeveel stroom wordt er geproduceerd? En afgenomen? Vraag en aanbod kun je met intelligente software beter in balans brengen.
– Ten aanzien van het eerste punt: zorg voor goede beleidsinstrumenten. Als je dat niet handig aanpakt, gaat het averechts werken. Wat betreft het tweede punt: zorg voor een goede afstemming. Niet alleen in EU-verband en met onze buurlanden, maar ook tussen de verschillende overheden, zoals provincies en gemeentes.
Directeur Clean Mobility Center en Vice President Consulting Services Utilities CGI
“Er is niet één energietransitie, er zijn meerdere veranderingen tegelijkertijd gaande. In het kader van schone mobiliteit zie je bijvoorbeeld de ontwikkeling van elektrische voertuigen, gebaseerd op lithium-accu's, maar ook waterstofvoertuigen en zonne-auto's, de opkomst van Mobility as a Service en zelfrijdende vervoersmiddelen. Ook verschijnen er steeds meer lichte voertuigen, zoals e-bikes en cargo-bikes, in de binnenstad van grote steden. Wélke ontwikkeling(en) bepalend zal zijn in de toekomst is nog niet duidelijk.”
WELKE UITDAGINGEN BIEDEN DEZE ONTWIKKELINGEN?
“Al deze ontwikkelingen roepen ook allerlei vragen op, zoals: is een elektrische auto nu bijvoorbeeld ‘schoner’ dan een dieselauto, als de elektrische auto wordt opgeladen met grijze stroom? En al die lichte voertuigen: Waar laat je ze rijden? Op de rijbaan? Of op het fietspad?”
WELKE STAPPEN ZIJN NODIG VOOR EEN SUCCESVOLLE ENERGIETRANSITIE?
“De technologie is beschikbaar om de energietransitie naar een C02-neutrale samenleving te versnellen en mogelijk te maken. Het belangrijkste is om stappen te maken. Of iets succesvol is, zal uiteindelijk in de praktijk blijken. Begin dus gewoon. Deel de ervaringen. En zorg ervoor dat successen worden gekopieerd. Kort gezegd: eerst alles laten groeien en dan wegsnoeien wat niet werkt.” Erzsó Alföldy EXPERTS OVER ENERGIE Meer meningen van experts op het gebied van de energietransitie lezen? Kijk dan op www.analysemaatschappij.nl
ADVERTENTIE
OPINIE:
Meningen, belangen en de energietransitie Jo Peters - Secretaris Generaal NOGEPA
De ladder van zeven:
Harry Mulisch schreef in 1970 (“Meningen in Marstempo, De Gids, jaargang 133, pagina 65). “Links heeft meningen, rechts heeft belangen”. Hij schreef deze woorden in een tijd van polarisatie tussen links en rechts. Een dergelijke polarisatie zien we ook nu bij de energietransitie. De energietransitie is wellicht het belangrijkste issue in de 21ste eeuw. Voor veel mensen is energietransitie synoniem geworden met “van het gas af”; stoppen met winning en de infrastructuur afbreken. Het is voor het debat goed het belang van gaswinning in Nederland expliciet te maken. Het belang van de olie en gasindustrie zelf is simpel: het resterende aardgas in de zogenoemde kleine velden in Nederland op een veilige manier winnen. En dat duurt geen 30 jaar meer. De inkomsten hiervan (tot 2030 minimaal 10 en maximaal 100 miljard euro) zouden kunnen worden ingezet voor de energietransitie. Het belang van gaswinning voor Nederland gaat echter verder dan geld. Nog belangrijker is dat gaswinning een waardevolle infrastructuur gebruikt die voor de energietransitie grote kansen biedt. Als niet beperking van de CO2-uitstoot maar “van gas af” de maat wordt en gaswinning vroegtijdig wordt afgebouwd, verdwijnt binnen 10 jaar een belangrijk deel van de olie en gas infrastructuur. Er ontstaat dan een kloof tussen deze gasproductie en de beschikbaarheid van voldoende duurzame technologieën. De ontwikkeling van waterstof (als brug in een toekomstig hernieuwbaar energiesysteem), van groene stroom uit aardgas en van CCS, komen dan niet van de grond. Maar de nationale gasvraag bestaat dan nog steeds…. Daarom moeten we werken aan een samensmelting van meningen en belangen, van wat moet en wat kan. En daarom moeten we beginnen met opbouwen, niet met afbreken.
Het volledig elektrisch maken van ons nieuwe energiesysteem lijkt, zo is steeds vaker te horen, praktisch niet haalbaar. Transport van elektronen is ruim tien keer duurder dan transport van moleculen. Bovendien biedt gas, zoals waterstof, de mogelijkheid om energie op te slaan en is het toepasbaar in industrie en vervoer. En dat is onontbeerlijk om de energietransitie optimaal te laten verlopen. We kunnen het ons niet permitteren dit soort kansen te laten liggen door te vroeg te stoppen met gaswinning in Nederland en gas te gaan importeren. En voor deze stelling zoek ik draagvlak. En voor dit draagvlak is heel veel meer nodig dan we nu doen. Ik noem hierbij twee dingen. Ten eerste: een in de ogen van alle betrokkenen aanvaardbare oplossing voor de aardbevingsproblematiek in Groningen. Hoe moeilijk dat ook is, veel mensen werken daar hard aan. Ook de nieuwe regering neemt hierin nieuwe stappen. De gaswinning in Groningen heeft geleid tot grote zorgen over de veiligheid van gaswinning. En hoewel kleine velden technisch moeilijk zijn te vergelijken met het Groningen veld, begrijpen wij die zorgen. De gassector zelf moet beseffen dat de wereld van mensen niet alleen bestaat uit grafieken en formules, maar ook en vooral uit meningen en belangen. En die meningen en belangen moeten wij serieus nemen. Daarom hebben we onlangs een gedragscode Gaswinning kleine velden ondertekend. Een tweede sleutelelement voor draagvlak is een heldere en breed gedeelde visie op wat we willen met het nog resterende Nederlands gas. Laten we dat gas zitten, gaan we gas importeren en breken we de bestaande infrastructuur af? Of investeren we in een aantrekkelijk investeringsklimaat en winnen we het gas dat er nog is, waardoor
Nederlandse Olie en Gas Exploratie en Productie Associatie
de mogelijkheden die ik heb geschetst ten volle kunnen worden benut door en voor de BV Nederland? Mijn stelling is dus dat in Nederland gaswinning nog steeds slim en noodzakelijk is. Zolang er nog fossiele energie nodig is – en dat is nog wel even – zolang heeft Nederlands aardgas de voorkeur boven geïmporteerd aardgas, olie of kolen. Geheel volgens de ladder van 7. Wij zetten gas dan daar in waar geen duurzame(re) alternatieven voorhanden zijn, en waar het de ontwikkeling van duurzamere alternatieven niet in de weg zit. Nu al zoeken onze operators naar een optimale synergie met duurzame energievormen: met wind op zee en met geothermie op land. Stoppen met gaswinning in Nederland leidt tot verlies van die synergie, niet tot een afname van de gasvraag. De energietransitie is onze grote uitdaging en het is aan ons de optimale transitiepaden te kiezen. Er liggen ongekende mogelijkheden op de Noordzee. Deze komen binnen bereik bij een integrale benadering en niet wanneer we alleen maar ons eigen dingetje doen. Daarvoor is leiderschap en durf nodig, van operators, van onderzoekers, en van de overheid, die – met het oog op het algemeen belang – sturing moeten geven aan deze integrale benadering. Over 80% van wat er zou moeten gebeuren om de energietransitie te realiseren zijn we het eens. Daarom moeten en kunnen we haast maken. We hoeven geen kostbare tijd te verliezen. We moeten dan wel stoppen ons vooral te focussen op de 20% waar we het niet helemaal over eens zijn... Niet alleen links of rechts en niet alleen groen of fossiel, maar iedereen heeft meningen en iedereen heeft belangen. Laten we met elkaar ervoor zorgen dat verschillen van mening nooit in de weg staan van het gezamenlijke belang.
ADVERTENTIE
Nederland, land van... Energieverbruik
Nederlandse energie (on)afhankelijkheid per bron 1800
van Nederland is aardgas. Sinds de ontdekking van het grote Groningen gasveld in 1959 zijn er door mijnbouwbedrijven nog honderden kleine
1.202
1.138
Verbruik in Nederland
900
PJ
ons energiesysteem wordt gebruikt. Maar we gebruiken nog veel andere energiebronnen zoals olie, kolen, hernieuwbare energie en kernenergie.
95
0
in Nederland en geeft een doorkijkje naar de toekomstige energievoorzie-
Aardgas
136
0
Olie
Kolen
11328 PJ
Nucleair 1%
Hernieuwbare energie 4% Kolen 17%
Gas 38%
3144 PJ
0
2011
2012
2013
2014
10,7
12 14,5
15
10,3
2015
Nominale inkomsten uit winning van gas en olie in mrd €
Energiewinning in Nederland
Olie 5%
Export
Overig 4%
Hernieuwbare energie 7%
9292 PJ
Gas 84%
1927 PJ
Gebruik aardgas
Investeringen van gas en olie sector in NL 2005-2015
76%
1,6 MRD
Direct gebruik
17%
Olie 37%
5,3
39
Nucleair
2016
Primair energieverbruik Overig 3%
138
Hernieuwbare energie
ning waar hernieuwbare energie een steeds grotere rol zal spelen.
Import
10,4
2010
462
450
Deze infographic geeft inzicht in de winning en het verbruik van energie
2009
Winning in Nederland
1350
velden ontdekt die nog steeds worden aangeboord en waarvan het gas in
Aardgasbaten: 280 mrd euro sinds 1966
1.621 Bron: CBS
we winnen ook heel veel in ons eigen land. De belangrijkste energiebron
Bron: CBS
Nederland is een land van energie. We verbruiken veel energie, maar
Energiewinning
euro per jaar
Elektriciteitsopwekking
17%*
5%
19%
46%
7%
13%
Grondstof
Ca.
800
Ca.
600
producerende putten op zee
producerende putten op land
155
platformen op zee
19%
(De)centrale opwekking 396 PJ
Aardgas
34%
Biomassa
4%
Olie
20%
Warmte
3%
Elektriciteit
17%
Kolen
15%
Verkeer en vervoer
Warmte
Energieverbruik
489PJ (19%) Olie
96%
Biobrandstof
3%
Elektriciteit
1%
4%
Grondstoffunctie 562 PJ Olie
85%
Aardgas
15%
42%
Kolen
35%
Wind
7%
Biomassa
4%
Nucleair
4%
Zon
1%
Overig
7%
136 PJ (5%) Aardgas
Primaire Energie mix. Totale energiegebruik 2015 3144 PJ / 2030 2986 PJ (vastgesteld en voorgenomen beleid)
89%
Biomassa/gas
8%
Warmte
5%
Olie
1%
Hernieuwbare 4% 14% energie
Olie
37% 41%
Nucleair
1%
1%
Kolen
17% 13%
Overig
3%
-1%
-3% **
Broeikasgasuitstoot bij opwekking van elektriciteit (generieke data)
Overige sectoren *** 345 PJ (13%) 42%
Elektriciteit
35%
Biomassa/gas
12%
Overig
10% 1%
gCO2eq / kWh
800
Aardgas
Olie
Aardgas 38% 32 %
600
400
200
0
Wind
Zon PV (dak)
Aardgas
Kolen
891 mrd m3 665 mrd m3 226 mrd m3 109 mrd m3 117 mrd m3
Rest. voorraad olie Op land Op zee
199 mln vaten 129 mln vaten 70 mln vaten
uitgeproduceerde/ opgeruimde putten
200
productielocaties op land
24%
Gas in Groningenveld t.o.v. oorspronkelijke hoeveelheid
Gas en oliewinning
Importsaldo 32 PJ
Land- & tuinbouw
Elektriciteit
10825_1 - 2016 / ontwerp & realisatie: a-design.nl
11%
Biomassa/gas
Aardgas
2500
Rest. voorraad gas Groningen Kleine velden Op land Op zee
Winning van gas Groningen Kleine velden Op land Op zee
49,7 mrd m3 28,1 mrd m3 21,6 mrd m3 7,5 mrd m3 14,0 mrd m3
Winning van olie Op land Op zee
10,69 mln vaten 2,52 mln vaten 8,18 mln vaten
477
gasvelden ontdekt Schoonebeek
Gas en olieboringen Aantal boringen Waarvan opsporing Waarvan succesvol Succespercentage % succes afg. 10 jr
Grootste olieveld in Nederland
35 11 8 73% 64%
Bron: Jaarverslag Delfstoffen en Aardwarmte 2015, TNO
Elektriciteit
Energiefunctie 625 PJ
Gasvelden Geologie en technologie Duur van een boring tot 4 km 2 maanden Diepte van aardgasvelden 2-4 km Productieduur van een klein veld 5-30 jaar
Olievelden
Gas en olievelden in Nederland Bron: hoewerktgaswinnen.nl
74%
Elektriciteit
Bron: Nationale Energieverkenning 2016, ECN, PBL, CBS, RVO
Aardgas
Gas en olievoorraden
Industrie 1187PJ (46%)
IPCC 5th Assessment, 2014: Levenscyclusanalyse “Min” waarden
Huishoudens 429 PJ (17%)
Winning op zee Gas 14,0 miljard m3 Olie 8,18 miljoen vaten
* Deel van het totaal eindverbruik van energie ** Netto levering van elektriciteit aan het net *** Handel, diensten, overheid, waterbedrijven en afvalbeheer
253 producerende gasvelden 4 gasopslagen
Resterende voorraad Gas
891
miljard m3 • Cijfers zijn van 2015 tenzij anders aangegeven. • Exclusief voorraadmutaties en bunkering voor internationale scheep- en luchtvaart.
Olie
199
miljoen vaten
Powered by EBN