η ΦΑΝΕΡΩΜΕΝΗ Τεῦχος 154 - Δεκέμβριος 2020
December 2020-THOMAS-PC.indd 1
02/12/2020 06:01:33
Η ΦΑΝΕΡΩΜΈΝΗ
Μηνιαία Ἔκδοση Ἱεροῦ Ναοῦ Παναγίας Φανερωμένης Τεῦχος 154ο - Δεκέμβριος 2020
YΠΕΎΘΥΝΟΣ EΚΔΟΣΗΣ
Ἀρχιμανδρίτης Βενέδικτος Ἰωάννου EΠΙΜΈΛΕΙΑ EΚΔΟΣΗΣ
Πρωτοπρεσβύτερος Θωμᾶς Κωστῆ ΔΙΕΎΘΥΝΣΗ EΠΙΚΟΙΝΩΝΊΑΣ
Ἱερὸς Ναὸς Παναγίας Φανερωμένης Τ.Θ. 21637, 1511 Λευκωσία Τηλ. 22673296, 22660761 Τηλεομ.: 22672321 EΦΗΜΈΡΙΟΙ
Ἀρχιμανδρίτης Βενέδικτος Ἰωάννου Τηλ. 99031993 Πρωτοπρεσβύτερος Ξάνθος Ὀνησιφόρου Τηλ. 99653521 Πρωτοπρεσβύτερος Θωμᾶς Κωστῆ Τηλ. 99522846 «Ὁ ἄνθρωπος ἔχει τέτοιες δυνάμεις, ὥστε νὰ μπορεῖ νὰ μεταδώσει τὸ καλὸ ἢ τὸ κακὸ στὸ περιβάλλον του. Αὐτὰ τὰ θέματα εἶναι πολὺ λεπτά. Χρειάζεται μεγάλη προσοχή. Πρέπει νὰ βλέπομε τὸ καθετὶ μὲ ἀγαθὸ τρόπο. Τίποτα τὸ κακὸ νὰ μὴ σκεπτόμαστε γιὰ τοὺς ἄλλους. Κι ἕνα βλέμμα κι ἕνας στεναγμὸς ἐπιδρᾶ στοὺς συνανθρώπους μας. Καὶ ἡ ἐλάχιστη ἀγανάκτηση κάνει κακό. Νὰ ἔχομε μέσα στὴν ψυχή μας ἀγαθότητα κι ἀγάπη· αὐτὰ νὰ μεταδίδομε. Νὰ προσέχομε νὰ μὴν ἀγανακτοῦμε γιὰ τοὺς ἀνθρώπους ποὺ μᾶς βλάπτουν· μόνο νὰ προσευχόμαστε γι’ αὐτοὺς μὲ ἀγάπη. Ὅ,τι κι ἂν κάνει ὁ συνάνθρωπός μας, ποτὲ νὰ μὴ σκεπτόμαστε κακὸ γι’ αὐτόν. Πάντοτε νὰ εὐχόμαστε ἀγαπητικά. Πάντοτε νὰ σκεπτόμαστε τὸ καλό».
Ἀπὸ τὸ βιβλίο Γέροντος (Ἁγίου) Πορφυρίου τοῦ Καυσοκαλυβίτου Βίος καὶ Λόγοι, Ἱ. Μ. Ζωοδόχου Πηγῆς - Χρυσοπηγῆς, Χανιά, Κρήτη, 2003, 447.
December 2020-THOMAS-PC.indd 2
02/12/2020 06:01:35
Δεκέμβριος 2020 | 3
Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου ΛΌΓΟΣ ΕΙΣ ΤΟ ΓΕΝΈΘΛΙΟΝ ΤΟῦ ΣΩΤῆΡΟΣ ΗΜῶΝ ΙΗΣΟῦ ΧΡΙΣΤΟῦ Μυστήριο παράξενο καὶ παράδοξο ἀντικρύζω. Βοσκῶν φωνὲς φτάνουν στ᾿ αὐτιά μου. Δὲν παίζουν σήμερα μὲ τὶς φλογέρες τους κάποιον τυχαῖο σκοπό. Τὰ χείλη τους ψάλλουν ὕμνο οὐράνιο. Οἱ ἄγγελοι ὑμνολογοῦν, οἱ ἀρχάγγελοι ἀνυμνοῦν, ψάλλουν τὰ Χερουβεὶμ καὶ δοξολογοῦν τὰ Σεραφείμ. Πανηγυρίζουν ὅλοι, βλέποντας τὸ Θεὸ στὴ γῆ καὶ τὸν ἄνθρωπο στοὺς οὐρανούς. Σήμερα ἡ Βηθλεὲμ μιμήθηκε τὸν οὐρανό: Ἀντὶ γι᾿ ἀστέρια, δέχτηκε τοὺς ἀγγέλους· ἀντὶ γιὰ ἥλιο, δέχτηκε τὸν Ἥλιο τῆς δικαιοσύνης. Καὶ μὴ ζητᾶς νὰ μάθεις τὸ πῶς. Διότι ὅπου θέλει ὁ Θεός, ἀνατρέπονται οἱ φυσικοὶ νόμοι. Ἐκεῖνος λοιπὸν τὸ θέλησε. Καὶ τὸ ἔκανε. Κατέβηκε στὴ γῆ κι ἔσωσε τὸν ἄνθρωπο. Ὅλα συνεργάστηκαν μαζί Του γι᾿ αὐτὸν τὸ σκοπό. Σήμερα γεννιέται Αὐτὸς ποὺ ὑπάρχει αἰώνια, καὶ γίνεται αὐτὸ ποὺ ποτὲ δὲν ὑπῆρξε. Εἶναι Θεὸς καὶ γίνεται ἄνθρωπος! Γίνεται ἄνθρωπος καὶ πάλι Θεὸς μένει! Ὅταν γεννήθηκε, οἱ Ἰουδαῖοι δὲν δέχονταν τὴν παράδοξη γέννησή Του: Ἀπὸ τὴ μία οἱ Φαρισαῖοι παρερμήνευαν τὰ ἱερὰ βιβλία· κι ἀπὸ τὴν ἄλλη οἱ γραμματεῖς δίδασκαν ἄλλα ἀντὶ ἄλλων. Ὁ Ἡρώδης πάλι, ζητοῦσε νὰ βρεῖ τὸ νεογέννητο Βρέφος ὄχι γιὰ νὰ τὸ τιμήσει, μὰ γιὰ νὰ τὸ θανατώσει. Ἒ λοιπόν, ὅλοι αὐτοὶ σήμερα τρίβουν τὰ μάτια τους, βλέποντας τὸ Βασιλιὰ τ᾿ οὐρανοῦ νὰ βρίσκεται στὴ γῆ μ᾿ ἀνθρώπινη σάρκα, γεννημένος ἀπὸ παρθενικὴ μήτρα. Καὶ ἦρθαν οἱ βασιλιάδες νὰ προσκυνήσουν τὸν ἐπουράνιο βασιλέα τῆς δόξας.Ἦρθαν οἱ στρατιῶτες νὰ ὑπηρετήσουν τὸν Ἀρχιστράτηγο τῶν οὐράνιων Δυνάμεων.Ἦρθαν οἱ γυναῖκες νὰ προσκυνήσουν Ἐκεῖνον, ποὺ μετέβαλε τὶς λύπες τῆς γυναίκας σὲ χαρά. Ἦρθαν οἱ παρθένες νὰ προσκυνήσουν Ἐκεῖνον, ποὺ δημιούργησε τοὺς μαστοὺς καὶ τὸ γάλα,
December 2020-THOMAS-PC.indd 3
02/12/2020 06:01:35
4 | ἡ Φανερωμένη καὶ τώρα θηλάζει ἀπὸ Μητέρα Παρθένο. Ἦρθαν τὰ νήπια νὰ προσκυνήσουν Ἐκεῖνον ποὺ ἔγινε νήπιο, γιὰ νὰ συνθέσει δοξολογικὸ ὕμνο «ἀπ᾿ τὰ στόματα τῶν νηπίων» (Ψαλμ. 8:3). Ἦρθαν τὰ παιδιὰ νὰ προσκυνήσουν Ἐκεῖνον, ποὺ ἡ μανία τοῦ Ἡρώδη τὰ ἀνέδειξε σὲ πρωτομάρτυρες. Ἦρθαν οἱ ποιμένες νὰ προσκυνήσουν τὸν καλὸ Ποιμένα, ποὺ θυσίασε τὴ ζωή Του γιὰ χάρη τῶν προβάτων. Ἦρθαν οἱ ἱερεῖς νὰ προσκυνήσουν Ἐκεῖνον, ποὺ ἔγινε ἀρχιερέας ὅπως ὁ Μελχισεδὲκ (Ἑβρ. 5:10). Ἦρθαν οἱ δοῦλοι νὰ προσκυνήσουν Ἐκεῖνον ποὺ πῆρε μορφὴ δούλου, γιὰ νὰ μετατρέψει τὴ δουλεία μας σ᾿ ἐλευθερία. Ἦρθαν οἱ ψαράδες νὰ προσκυνήσουν Ἐκεῖνον, ποὺ τοὺς μετέβαλε σὲ «ψαράδες ἀνθρώπων» (Ματθ. 4:19). Ἦρθαν οἱ τελῶνες νὰ προσκυνήσουν Ἐκεῖνον ποὺ ἀπὸ τοὺς τελῶνες ἀνέδειξε εὐαγγελιστή. Ἦρθαν οἱ πόρνες νὰ προσκυνήσουν Ἐκεῖνον, ποὺ παρέδωσε τὰ πόδια Του στὰ δάκρυα μίας πόρνης. Κοντολογίς, ἦρθαν ὅλοι οἱ ἁμαρτωλοὶ νὰ δοῦν τὸν Ἀμνὸ τοῦ Θεοῦ, ποὺ σηκώνει στοὺς ὤμους Του τὴν ἁμαρτία τοῦ κόσμου: Οἱ μάγοι γιὰ νὰ Τὸν προσκυνήσουν· οἱ ποιμένες γιὰ νὰ Τὸν δοξολογήσουν· οἱ τελῶνες γιὰ νὰ Τὸν κηρύξουν· οἱ πόρνες γιὰ νὰ Τοῦ προσφέρουν μύρα· ἡ Σαμαρείτισσα γιὰ νὰ ξεδιψάσει· ἡ Χαναναία γιὰ νὰ εὐεργετηθεῖ. Ἀφοῦ λοιπὸν ὅλοι σκιρτοῦν ἀπὸ χαρά, θέλω κι ἐγὼ νὰ σκιρτήσω, θέλω νὰ χορέψω, θέλω νὰ πανηγυρίσω. Δίχως κιθάρα, δίχως αὐλό, δίχως λαμπάδες ἀναμμένες στὰ χέρια μου. Πανηγυρίζω κρατώντας, ἀντὶ γι᾿ αὐτά, τὰ σπάργανα τοῦ Χριστοῦ. Αὐτὰ εἶναι ἡ ἐλπίδα μου, αὐτὰ ἡ ζωή μου, αὐτὰ ἡ σωτηρία μου, αὐτὰ ὁ αὐλός μου, αὐτὰ ἡ κιθάρα μου. Γι᾿ αὐτὸ τὰ ᾿χω μαζί μου: Γιὰ νὰ πάρω ἀπὸ τὴ δύναμή τους δύναμη, γιὰ νὰ φωνάξω μαζὶ μὲ τοὺς ἀγγέλους, «δόξα στὸν ὕψιστο Θεό», καὶ μὲ τοὺς ποιμένες, «καὶ εἰρήνη στὴ γῆ, εὐλογία στοὺς ἀνθρώπους» (Λουκ. 2:14). Καὶ ξέρετε γιατί; Διότι ἐκεῖνος ποὺ προαιώνια γεννήθηκε ἀπὸ τὸν Πατέρα ἀνεξήγητα, γεννιέται σήμερα ἀπὸ παρθένα ὑπερφυσικά. Τὸ πῶς, τὸ γνωρίζει ἡ χάρη τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Ἐμεῖς μόνο τοῦτο μποροῦμε νὰ ποῦμε: Πὼς ἀληθινὴ εἶναι καὶ ἡ οὐράνια γέννησή του, ἀδιάψευστη εἶναι καὶ ἡ ἐπίγεια. Ἀλήθεια εἶναι ὅτι γεννήθηκε Θεὸς ἀπὸ Θεό, ἀλήθεια εἶναι καὶ ὅτι γεννήθηκε ἄνθρωπος ἀπὸ παρθένα. Στὸν οὐρανὸ εἶναι ὁ μόνος ποὺ γεννήθηκε ἀπὸ τὸν Πατέρα μόνο, γιός Του μονογενής. Καὶ στὴ γῆ εἶναι ὁ μόνος ποὺ γεννήθηκε ἀπὸ τὴν Παρθένο μόνο, γιός
December 2020-THOMAS-PC.indd 4
02/12/2020 06:01:35
Δεκέμβριος 2020 | 5 της μονογενής. Ὅπως στὴν περίπτωση τῆς οὐράνιας γεννήσεώς Του εἶναι ἀσέβεια νὰ σκεφτοῦμε μητέρα, ἔτσι καὶ στὴν περίπτωση τῆς ἐπίγειας γεννήσεώς Του εἶναι βλασφημία νὰ ὑποθέσουμε πατέρα. Ὁ Θεὸς Τὸν γέννησε μὲ τρόπο θεϊκό. Ἡ Παρθένος Τὸν γέννησε μὲ τρόπο ὑπερφυσικό. Ἔτσι, οὔτε ἡ οὐράνια γέννησή Του μπορεῖ νὰ ἐξηγηθεῖ, οὔτε ἡ ἐνανθρώπησή Του μπορεῖ νὰ ἐρευνηθεῖ. Τὸ ὅτι Τὸν γέννησε ἡ Παρθένος σήμερα τὸ γνωρίζω. Τὸ ὅτι Τὸν γέννησε ὁ Θεὸς προαιώνια τὸ πι- Ἡ Γέννησις τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ. Χεὶρ Χριστοδούλου, 1847. Ἱερὸς Ναὸς Παναγίας Φανερωμένης, Λευκωσία. στεύω. Κι ἔχω μάθει νὰ τιμῶ σιωπηλὰ τὴ γέννησή Του, χωρὶς φιλοπερίεργες ἔρευνες κι ἀνώφελες συζητήσεις. Γιατί, σ᾿ ὅ,τι ἀφορᾶ τὸ Θεό, δὲν πρέπει νὰ στέκεται κανεὶς στὴ φυσικὴ ἐξέλιξη τῶν πραγμάτων, ἀλλὰ νὰ πιστεύει στὴ δύναμη Ἐκείνου ποὺ κατευθύνει τὰ πάντα. Τί φυσικότερο ἀπ᾿ τὸ νὰ γεννήσει μία παντρεμένη γυναίκα; Ἀλλὰ καὶ τί πιὸ παράδοξο ἀπ᾿ τὸ νὰ γεννήσει παιδὶ μία παρθένα, δίχως ἄνδρα, καὶ νὰ παραμείνει παρθένα; Γι᾿ αὐτὸ λοιπὸν μποροῦμε νὰ ἐρευνοῦμε ὅ,τι γίνεται σύμφωνα μὲ τοὺς φυσικοὺς νόμους. Ὅ,τι ὅμως συμβαίνει μὲ τρόπο ὑπερφυσικό, ἂς τὸ σεβόμαστε σιωπηλά. Ὄχι ἐπειδὴ εἶναι ἐπικίνδυνο, ἀλλὰ διότι εἶναι ἀνερμήνευτο. Φόβο νιώθω μπροστὰ στὸ θεῖο μυστήριο. Τί νὰ πῶ καὶ τί νὰ λαλήσω; Βλέπω ἐκείνη ποὺ γέννησε. Βλέπω κι Ἐκεῖνον ποὺ γεννήθηκε. Ἀλλὰ τὸν τρόπο τῆς γεννήσεως
December 2020-THOMAS-PC.indd 5
02/12/2020 06:01:37
6 | ἡ Φανερωμένη δὲν μπορῶ νὰ τὸν καταλάβω. Ὅπου θέλει, βλέπετε, ὁ Θεός, νικῶνται οἱ φυσικοὶ νόμοι. Ἔτσι ἔγινε κι ἐδῶ: Παραμερίστηκε ἡ φυσικὴ τάξη καὶ ἐνέργησε ἡ θεία θέληση. Πόσο ἀνέκφραστη εἶναι ἡ εὐσπλαχνία τοῦ Θεοῦ! Ὁ προαιώνιος Υἱὸς τοῦ Θεοῦ, ὁ ἄφθαρτος καὶ ἀόρατος καὶ ἀσώματος, κατοίκησε μέσα στὸ φθαρτὸ καὶ ὁρατὸ σῶμα μας. Γιὰ ποιὸ λόγο; Νά, ὅπως ξέρετε, ἐμεῖς οἱ ἄνθρωποι πιστεύουμε περισσότερο σ᾿ ὅ,τι βλέπουμε παρὰ σ᾿ ὅ,τι ἀκοῦμε. Στὰ ὁρατὰ πιστεύουμε. Στ᾿ ἀόρατα ὄχι. Ἔτσι δὲν πιστεύαμε στὸν ἀόρατο ἀληθινὸ Θεό, ἀλλὰ λατρεύαμε ὁρατὰ εἴδωλα μὲ μορφὴ ἀνθρώπων. Δέχτηκε λοιπὸν ὁ Θεὸς νὰ παρουσιαστεῖ μπροστά μας μὲ ὁρατὴ μορφὴ ἀνθρώπου, γιὰ νὰ διαλύσει μ᾿ αὐτὸν τὸν τρόπο κάθε ἀμφιβολία γιὰ τὴν ὕπαρξή Του. Κι ὕστερα, ἀφοῦ μᾶς διδάξει μὲ τὴν αἰσθητὴ καὶ ἀναμφισβήτητη παρουσία Του, νὰ μᾶς ὁδηγήσει εὔκολα στὴν ἀληθινὴ πίστη, στ᾿ ἀόρατα καὶ ὑπερφυσικά. Ἀλλὰ τί νὰ πῶ καὶ τί νὰ λαλήσω; Κατάπληξη μὲ γεμίζει τὸ θαῦμα! Παιδὶ βλέπω τὸν προαιώνιο Θεό! Σὲ φάτνη ἀναπαύεται, Αὐτὸς ποὺ ἔχει θρόνο τὸν οὐρανό! Χέρια ἀνθρώπινα ἀγγίζουν τὸν ἀπρόσιτο κι ἀσώματο! Μὲ σπάργανα εἶναι σφιχτοδεμένος, Αὐτὸς ποὺ σπάει τὰ δεσμὰ τῆς ἁμαρτίας, ἐπειδὴ τοῦτο εἶναι τὸ θέλημά του. Θέλει τὴν ἀτιμία νὰ μεταβάλει σὲ τιμή· μὲ δόξα νὰ ντύσει τὴν εὐτέλεια· καὶ τὴν προσβολὴ σ᾿ ἀρετὴ νὰ μεταπλάσει. Γι᾿ αὐτὸ πῆρε τὸ σῶμα μου. Μοῦ προσφέρει τὸ Πνεῦμα Του. Μοῦ χαρίζει τὸ θησαυρὸ τῆς αἰώνιας ζωῆς, παίρνοντας ἀλλὰ καὶ δίνοντάς μου: Παίρνει τὴ σάρκα μου γιὰ νὰ μὲ ἁγιάσει· μοῦ δίνει τὸ Πνεῦμα Του γιὰ νὰ μὲ σώσει. Ἀλλὰ τί νὰ πῶ καὶ τί νὰ λαλήσω; «Νά, ἡ παρθένος θὰ μείνει ἔγκυος» (Ἤσ. 7:14). Τὰ λόγια εἶναι τῆς συναγωγῆς, μὰ τὸ ἀπόκτημα τῆς Ἐκκλησίας. Ἡ συναγωγὴ ἔβαψε τὸ νῆμα· ἡ Ἐκκλησία φόρεσε τὴ βασιλικὴ στολή. Ἡ Ἰουδαία Τὸν γέννησε· ἡ οἰκουμένη Τὸν ὑποδέχτηκε. Ἡ συναγωγὴ Τὸν θήλασε καὶ Τὸν ἔθρεψε· ἡ Ἐκκλησία Τὸν παρέλαβε καὶ ὠφελήθηκε. Στὴ συναγωγὴ βλάστησε τὸ κλῆμα· ἐμεῖς ὅμως ἀπολαμβάνουμε τὰ σταφύλια τῆς ἀλήθειας. Ἡ συναγωγὴ τρύγησε τὰ σταφύλια· οἱ εἰδωλολάτρες ὅμως πίνουν τὸ μυστικὸ πιοτό. Ἐκείνη ἔσπειρε στὴν Ἰουδαία τὸ σπόρο· οἱ εἰδωλολάτρες ὅμως θέρισαν τὸ στάχυ μὲ τὸ δρεπάνι τῆς πίστεως. Αὐτοὶ ἔκοψαν μὲ σεβασμὸ τὸ ρόδο, καὶ στοὺς Ἰου-
December 2020-THOMAS-PC.indd 6
02/12/2020 06:01:37
Δεκέμβριος 2020 | 7 δαίους ἔμεινε τὸ ἀγκάθι τῆς ἀπιστίας. Τὸ πουλάκι πέταξε, κι αὐτοὶ οἱ ἀνόητοι κάθονται καὶ φυλᾶνε ἀκόμα τὴ φωλιά. Οἱ Ἰουδαῖοι πασχίζουν νὰ ἑρμηνεύσουν τὸ βιβλίο τοῦ γράμματος, καὶ οἱ εἰδωλολάτρες τρυγοῦν τὸν καρπὸ τοῦ Πνεύματος. «Νά, ἡ παρθένος θὰ μείνει ἔγκυος». [...] Ποιὸν λοιπὸν γέννησε; Ποιόν; Τὸν Δημιουργὸ τῆς κτίσεως. Τὸν γέννησε λοιπὸν μὲ τὸν τρόπο ποὺ ὁ ἴδιος θέλησε νὰ γεννηθεῖ. Στὴ φύση δὲν ὑπῆρχε ἡ δυνατότητα μίας τέτοιας γεννήσεως. Ἐκεῖνος ὅμως, ὡς κύριος της φύσεως, ἐπινόησε τρόπο γεννήσεως παράδοξο. Κι ἔδειξε ἔτσι ὅτι, καὶ ἄνθρωπος ποὺ ἔγινε, δὲν γεννήθηκε σὰν ἄνθρωπος, μὰ ὅπως μόνο σὲ Θεὸ ταιριάζει. Ἐκεῖνος ποὺ ἔπλασε τὸν Ἀδὰμ ἀπὸ παρθένα γῆ, Ἐκεῖνος ποὺ ἀπὸ τὸν Ἀδὰμ κατόπιν ἔκαμε γυναίκα, γεννήθηκε σήμερα ἀπὸ παρθένα κόρη ποὺ νίκησε τὴ φύση, ξεπερνώντας τὸ νόμο τοῦ γάμου. Ὁ Ἀδὰμ τότε, χωρὶς νὰ ἔχει γυναίκα, γυναίκα ἀπόκτησε. Ἡ Παρθένος τώρα, χωρὶς νὰ ἔχει ἄνδρα, ἄνδρα γέννησε. Καὶ γιατί ἔγινε αὐτό; Νὰ γιατί: Οἱ γυναῖκες εἶχαν ἕνα παλαιὸ χρέος πρὸς τοὺς ἄνδρες, ἀφοῦ ἀπὸ τὸν Ἀδὰμ εἶχε βλαστήσει γυναίκα χωρὶς τὴ μεσολάβηση ἄλλης γυναίκας. Γιὰ αὐτὸ ἡ Παρθένος σήμερα, ξεπληρώνοντας στοὺς ἄνδρες τὸ χρέος τῆς Εὔας, γέννησε χωρὶς ἄνδρα, δείχνοντας ἔτσι τὴν ἰσοτιμία τῆς φύσεως. Σῶος ἔμεινε ὁ Ἀδὰμ μετὰ τὴν ἀφαίρεση τῆς πλευρᾶς του. Ἀδιάφθορη ἔμεινε κι ἡ Παρθένος μετὰ τὴ γέννηση τοῦ Βρέφους. Ἀλλὰ πρόσεξε καὶ κάτι ἀκόμα: Δὲν ἔπλασε ὁ Κύριος κάποιο ἄλλο σῶμα γιὰ νὰ ἐμφανιστεῖ στὴ γῆ. Πῆρε τὸ σῶμα τοῦ ἀνθρώπου, γιὰ νὰ μὴ φανεῖ ὅτι περιφρονεῖ τὴν ὕλη ἀπὸ τὴν ὁποία δημιουργήθηκε ὁ Ἀδάμ. Ἦρθαν ἔτσι, Θεὸς καὶ ἄνθρωπος, σὲ μυστικὴ ἕνωση. Κι ὁ διάβολος, ποὺ εἶχε ὑποδουλώσει τὸν ἄνθρωπο, τράπηκε σὲ φυγή. Ὁ Θεὸς γίνεται ἄνθρωπος, ἀλλὰ γεννιέται ὡς Θεός. Ἂν προερχόταν, ὅπως ἐγώ, ἀπὸ ἕναν κοινὸ γάμο, πολλοὶ θὰ θεωροῦσαν ἀπάτη τὴ γέννησή Του. Γι᾿ αὐτὸ γεννιέται ἀπὸ παρθένα· γι᾿ αὐτὸ διατηρεῖ τὴ μήτρα της ἄθικτη· γι᾿ αὐτὸ διαφυλάσσει τὴν παρθενία της ἀκέραιη: Γιὰ νὰ γίνει ὁ παράξενος τρόπος τῆς γεννήσεως αἰτία ἀκλόνητης πίστεως. Σ᾿ αὐτὸν λοιπὸν ποὺ θ᾿ ἀμφισβητήσει τὴν ἄσπορη γέννηση τοῦ Λόγου τοῦ Θεοῦ, θὰ ἐπικαλεστῶ ὡς μάρτυρα τὴν ἀμόλυντη σφραγίδα τῆς παρθενίας. Ἐλᾶτε λοιπὸν νὰ γιορτάσουμε! Ἐλᾶτε νὰ πανηγυρίσουμε! Εἶναι πα-
December 2020-THOMAS-PC.indd 7
02/12/2020 06:01:37
8 | ἡ Φανερωμένη
Τοιχογραφία τῆς Γεννήσεως τοῦ Χριστοῦ, τοῦ 1192. Ναὸς Παναγίας τοῦ Ἄρακος, Λαγουδερά.
ράξενος ὁ τρόπος τῆς γιορτῆς -ὅσο παράξενος εἶναι κι ὁ λόγος τῆς γεννήσεως τοῦ Χριστοῦ. Σήμερα λύθηκαν τὰ μακροχρόνια δεσμά. Ὁ διάβολος καταντροπιάστηκε. Οἱ δαίμονες δραπέτευσαν. Ὁ θάνατος καταργήθηκε. Ὁ παράδεισος ἀνοίχτηκε. Ἡ κατάρα ἐξαφανίστηκε. Ἡ ἁμαρτία διώχτηκε. Ἡ πλάνη ἀπομακρύνθηκε. Ἡ ἀλήθεια ἀποκαλύφθηκε. Τὸ κήρυγμα τῆς εὐσέβειας ξεχύθηκε καὶ διαδόθηκε παντοῦ. Ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν μεταφυτεύθηκε στὴ γῆ. Οἱ ἄγγελοι συνομιλοῦν μὲ τοὺς ἀνθρώπους. Ὅλα ἔγιναν ἕνα. Γιατί; Διότι κατέβηκε ὁ Θεὸς στὴ γῆ κι ὁ ἄνθρωπος ἀνέβηκε στοὺς οὐρανούς. Κατέβηκε ὁ Θεὸς στὴ γῆ καὶ πάλι βρίσκεται στὸν οὐρανό. Ὁλόκληρος εἶναι στὸν οὐρανὸ κι ὁλόκληρος στὴ γῆ. Ἔγινε ἄνθρωπος κι εἶναι Θεός. Εἶναι Θεὸς καὶ πῆρε σάρκα. Κρατιέται σὲ παρθενικὴ ἀγκαλιὰ καὶ στὰ χέρια του κρατάει τὴν οἰκουμένη. [...]
December 2020-THOMAS-PC.indd 8
02/12/2020 06:01:38
Δεκέμβριος 2020 | 9 Τί ἄλλο μένει νὰ πῶ; Δημιουργὸ καὶ φάτνη βλέπω, βρέφος καὶ σπάργανα, λεχώνα παρθένα, περιφρονημένη. Φτώχεια πολλή, ἀνέχεια πολλή. Εἶδες ὅμως τί πλοῦτος μέσα στὴ μεγάλη φτώχεια; Ὁ πλούσιος ἔγινε φτωχὸς γιὰ χάρη μας. Δὲν ἔχει οὔτε κρεβάτι οὔτε στρῶμα. Μέσα σὲ ταπεινὸ παχνὶ τὸν ἔχουν ἀποθέσει. Ὦ φτώχεια, πλούτου πηγή! Ὦ πλοῦτε ἀμέτρητε, κρυμμένε μέσα στὴ φτώχεια! Μέσα στὴ φάτνη κείτεσαι καὶ τὴν οἰκουμένη σαλεύεις. Μέσα σὲ σπάργανα τυλίγεσαι καὶ σπᾶς τὰ δεσμὰ τῆς ἁμαρτίας. Λέξη ἀκόμα δὲν ἄρθρωσες καὶ δίδαξες στοὺς μάγους τὴ θεογνωσία. Τί νὰ πῶ καὶ τί νὰ λαλήσω; Νά Βρέφος σπαργανωμένο! Νά ἡ Μαρία, Μητέρα καὶ Παρθένος μαζί! Νά ὁ Ἰωσήφ, πατέρας τάχα τοῦ Παιδιοῦ! Ἐκείνη ἡ γυναίκα, αὐτὸς ὁ ἄνδρας. Νόμιμες οἱ ὀνομασίες, ἀλλὰ χωρὶς περιεχόμενο. Ὁ Ἰωσὴφ μνηστεύθηκε μόνο τὴ Μαρία, καὶ τὸ Ἅγιο Πνεῦμα τὴν ἐπισκίασε. Ἔτσι, γεμάτος ἀπορία, δὲν ἤξερε τί νὰ ὑποθέσει γιὰ τὸ Βρέφος: Νὰ πεῖ πὼς ἦταν καρπὸς μοιχείας, δὲν τολμοῦσε. Νὰ προσφέρει λόγο βλάσφημο ἐναντίον τῆς Παρθένου, δὲν μποροῦσε. Οὔτε πάλι δεχόταν τὸ Παιδὶ σὰν δικό του, διότι τοῦ ἦταν ἄγνωστο τὸ πῶς καὶ ἀπὸ ποιὸν γεννήθηκε. Ἀλλὰ νά, πού, πάνω στὴ σύγχυσή του, παίρνει ἀπάντηση ἀπὸ τὸν οὐρανό, μὲ τὴ φωνὴ τοῦ ἀγγέλου: «Ἰωσήφ, μὴ διστάσεις νὰ πάρεις στὸ σπίτι σου τὴ Μαριάμ, διότι τὸ παιδὶ ποὺ περιμένει προέρχεται ἀπὸ τὸ Ἅγιο Πνεῦμα» (Ματθ. 1:20). Καὶ φανέρωσε ἔτσι σ᾿ ἐκεῖνον καὶ σ᾿ ἐμᾶς ὅτι τὸ Ἅγιο Πνεῦμα ἐπισκίασε τὴν Παρθένο. Γιατί ὅμως ὁ Χριστὸς θέλησε νὰ γεννηθεῖ ἀπὸ παρθένα, ἀφήνοντας ἀβλαβῆ τὴν παρθενία της; Νὰ γιατί: Κάποτε ὁ διάβολος ἐξαπάτησε τὴν παρθένα Εὔα. Τώρα ὁ ἄγγελος ἔφερε τὸ λυτρωτικὸ μήνυμα στὴν Παρθένο Μαριάμ. Κάποτε ἡ Εὔα ξεστόμισε λόγο, ποὺ ἔγινε αἰτία θανάτου. Τώρα ἡ Μαρία γέννησε τὸ Λόγο, ποὺ ἔγινε αἰτία αἰώνιας ζωῆς. Ὁ λόγος τῆς Εὔας ἔδειξε τὸ δέντρο, ποὺ ἔβγαλε τὸν Ἀδὰμ ἀπὸ τὸν παράδεισο. Ὁ Λόγος τῆς Μαρίας ἔδειξε τὸ Σταυρό, ποὺ ἔβαλε τὸν Ἀδὰμ πάλι στὸν παράδεισο. Σ᾿ αὐτὸν λοιπόν, τὸ Λόγο τοῦ Θεοῦ καὶ Υἱὸ τῆς Παρθένου, ποὺ ἄνοιξε δρόμο μέσα σὲ τόπο ἀδιάβατο, ἂς ἀναπέμψουμε δοξολογία μαζὶ μὲ τὸν Πατέρα καὶ τὸ Ἅγιο Πνεῦμα στοὺς αἰῶνες τῶν αἰώνων. Ἀμήν. PG 56, 1857-1866 (Ἡ Φωνὴ τῶν Πατέρων - 15 - Χριστὸς Γεννᾶται, Ἱερὰ Μονὴ Παρακλήτου), Ὡρωπὸς Ἀττικῆς.
December 2020-THOMAS-PC.indd 9
02/12/2020 06:01:38
10 | ἡ Φανερωμένη
Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΊΟΥ ΝΙΚΟΛΆΟΥ ΤΗΣ ΣΤΈΓΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΚΟΠΕΤΡΙΆ Στὰ βουνὰ τῆς ὀροσειρᾶς τοῦ Τροόδους, στὸ κεντρικὸ τμῆμα τῆς Κύπρου, βρίσκονται μερικὰ ἀπὸ τὰ σπουδαιότερα μνημεῖα γιὰ τὴν ἱστορία τῆς βυζαντινῆς ζωγραφικῆς. Πρόκειται γιὰ τοιχογραφημένες ἐκκλησίες ποὺ διασώζουν ὣς τὶς μέρες μας ἔξοχα δείγματα τῶν διαφόρων ρευμάτων τῆς βυζαντινῆς καὶ μεταβυζαντινῆς μνημειακῆς ζωγραφικῆς, ἀπὸ τὸν 11ο μέχρι καὶ τὸν 19ο αἰώνα. Δέκα ἀπὸ τὶς ἐκκλησίες αὐτὲς ἔχουν ἐνταχθεῖ μέχρι στιγμῆς στὸν κατάλογο τῆς Παγκόσμιας Πολιτιστικῆς Κληρονομιᾶς τῆς UNESCO. Ἡ ἐκκλησία τοῦ Ἁγίου Νικολάου τῆς Στέγης βρίσκεται σὲ κεντρικὴ περιοχὴ τῆς ὀροσειρᾶς τοῦ Τροόδους, στὸ βόρειο τμῆμα τῆς κοιλάδας τῆς Σολέας. Εἶναι κτισμένη στὴ δυτικὴ ὄχθη τοῦ ποταμοῦ Κλάριου/Καρκώτη, σὲ ἀπόσταση δύο περίπου χιλιομέτρων νοτιοδυτικὰ τοῦ χωριοῦ Κακοπετριά. Ἀπὸ τὸ 1985 περιλαμβάνεται, μαζὶ μὲ ἐννέα ἄλλες τοιχογραφημένες βυζαντινὲς ἐκκλησίες τοῦ Τροόδους, στὸν κατάλογο τῶν Μνημείων Παγκόσμιας Πολιτιστικῆς Κληρονομιᾶς τῆς UNESCO. Ὁ Ἅγιος Νικόλαος τῆς Στέγης ἀποτελεῖ μοναδικό, σωζόμενο στὴν
December 2020-THOMAS-PC.indd 10
02/12/2020 06:01:39
Δεκέμβριος 2020 | 11 Κύπρο, παράδειγμα καθολικοῦ βυζαντινῆς Μονῆς, ἡ ἵδρυση τῆς ὁποίας τοποθετεῖται, κατὰ πάσα πιθανότητα, στὸ πρῶτο μισὸ τοῦ 11ου αἰώνα. Τότε χρονολογεῖται ἡ ἐκκλησία, ἐνῶ οἱ παλαιότερες γραπτὲς μαρτυρίες ποὺ ἔχουμε γιὰ τὴ μονὴ ἀνάγονται στὰ τέλη τοῦ 13ου-ἀρχὲς τοῦ 14ου αἰώνα. Ἡ μονὴ αὐτὴ Φωτογραφία ἀπὸ τὸ ἐσωτερικὸ τῆς στέγης κατὰ τὶς ἐργασίες ἀποκατάστασής της (www.visitsolea.com). ἤκμασε τόσο κατὰ τὴ Μέση Βυζαντινὴ περίοδο ὅσο καὶ κατὰ τὴ Φραγκοκρατία, ἐνῶ κατὰ τὸ 18ο αἰώνα ἐπῆλθε ἡ παρακμή, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ διαλυθεῖ μέχρι τὰ τέλη τοῦ 19ου αἰώνα. Ἀπὸ τότε φαίνεται ὅτι λειτουργοῦσε ὡς ξωκλήσι καὶ ὡς προσκύνημα, ὅπως καὶ σήμερα. Ἐκτὸς ἀπὸ τὴν ἐκκλησία, δὲν σώζονται ἄλλα κτήρια τοῦ μοναστηριοῦ. Ὁ ἀρχιτεκτονικὸς τύπος τοῦ ναοῦ ἀνήκει στὴν κατηγορία τοῦ σταυροειδοῦς ἐγγεγραμμένου μὲ τροῦλο. Ἀρχικὰ κτίστηκε χωρὶς νάρθηκα καὶ χωρὶς τὴν ἀμφικλινὴ στέγη, ἡ ὁποία καλύπτει σήμερα ὁλόκληρη τὴν ἐκκλησία. Αὐτὴ ἡ μεταγενέστερη ξύλινη στέγη, στρωμένη μὲ ἐπίπεδα ἀγκιστρωτὰ κεραμίδια ποὺ κατασκευάζονται στὴν περιοχὴ τοῦ Τροόδους, ἔδωσε τὴν προσωνυμία «τῆς Στέγης» στὸν Ἅγιο Νικόλαο, τουλάχιστον ἀπὸ τὸ 13ο αἰώνα. Ὁ νάρθηκας προστέθηκε στὶς ἀρχὲς τοῦ 12ου αἰώνα. Ἄλλες μεταγενέστερες προσθῆκες καὶ ἐπεμβάσεις ἀλλοίωσαν τὴν ἀρχικὴ ὄψη τῆς ἐκκλησίας καί, σὲ μερικὲς περιπτώσεις, κατέστρεψαν σημαντικὲς τοιχογραφίες. Ὁ Ἅγιος Νικόλαος τῆς Στέγης εἶναι διακοσμημένος ἐσωτερικὰ μὲ τοιχογραφίες ποὺ τοποθετοῦνται χρονολογικὰ σὲ διάφορες περιόδους, οἱ ὁποῖες καλύπτουν ἕνα διάστημα πέραν τῶν 600 χρόνων. Αὐτὸς ὁ κατά-
December 2020-THOMAS-PC.indd 11
02/12/2020 06:01:40
12 | ἡ Φανερωμένη γραφος ναὸς ἔχει χαρακτηριστεῖ, δικαίως, ὡς ἕνα μουσεῖο τῆς βυζαντινῆς ζωγραφικῆς. Οἱ ἀρχαιότερες τοιχογραφίες χρονολογοῦνται στὸν 11ο αἰώνα καὶ εἶναι οἱ σημαντικότερες τῆς ἐποχῆς αὐτῆς ποὺ σώζονται στὸ νησί. Περιλαμβάνουν σκηνὲς τοῦ Δωδεκάορτου, τὴν Ἔγερση τοῦ Λαζάρου, τὴν Κοίμηση τῆς Παναγίας, μεμονωμένες μορφές, κ.ἄ. Ἡ ἑπόμενη φάση ἀνήκει στὸ 12ο αἰώνα καὶ περιλαμβάνει τοιχογραφίες ποὺ σώζονται στὸ νοτιοδυτικὸ τμῆμα τοῦ ναοῦ, στὸ νάρθηκα καὶ ἀλλοῦ. Ἀπὸ τὸ σύνολο αὐτὸ σημειώνουμε τὴν παράσταση τῶν Τεσσαράκοντα Μαρτύρων καὶ τοῦ Ἁγίου Νικολάου. Στὸ 13ο καὶ ἰδιαίτερα στὸ 14ο αἰώνα χρονολογεῖται μεγάλο μέρος τοῦ τοιχογραφικοῦ διακόσμου τοῦ ναοῦ. Στὰ τέλη τοῦ 13ου-ἀρχὲς 14ου τοποθετεῖται ἡ Σταύρωση καὶ ἡ Ἀνάσταση, ἐνῶ στὸ 14ο αἰώνα χρονο-
December 2020-THOMAS-PC.indd 12
02/12/2020 06:01:43
Δεκέμβριος 2020 | 13
λογεῖται ὁ Παντοκράτορας στὸν τροῦλο, οἱ Προφῆτες στὸ τύμπανο τοῦ τρούλου καὶ οἱ Εὐαγγελιστὲς στὰ σφαιρικὰ τρίγωνα. Στὸ 14ο αἰώνα χρονολογεῖται ἐπίσης μιὰ ὁμάδα ὁλόσωμων ἁγίων στὸν κυρίως ναὸ καὶ στὸ νάρθηκα. Ἰδιαίτερα ἐντυπωσιακοὶ εἶναι οἱ στρατιωτικοὶ ἅγιοι Θεόδωρος καὶ Γεώργιος, στὸ βορειοδυτικὸ πεσσό, ποὺ χρονολογοῦνται ἐπίσης στὸ 14ο αἰώνα. Ἀργότερα, μέσα στὸν ἴδιο αἰώνα, ξαναδιακοσμήθηκε ἡ ἁψίδα τοῦ ἱεροῦ, ἡ ἀνατολικὴ καὶ ἡ νότια καμάρα. Μερικὲς ἀπὸ τὶς τοιχογραφίες αὐτὲς ἐκτίθενται σήμερα στὸ Βυζαντινὸ Μουσεῖο τοῦ Ἱδρύματος Ἀρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ΄ στὴ Λευκωσία. Στὸ ἴδιο Μουσεῖο ἐκτίθενται καὶ σημαντικὲς φορητὲς εἰκόνες, ποὺ προέρχονται ἀπὸ τὸν Ἅγιο Νικόλαο τῆς Στέγης. Ἡ τελευταία φάση τῶν τοιχογραφιῶν χρονολογεῖται στὰ 1633 καὶ περιλαμβάνει τοὺς ὁλόσωμους Ἀποστόλους Πέτρο καὶ Παῦλο, οἱ ὁποῖοι κοσμοῦν τοὺς ἀνατολικοὺς πεσσοὺς ποὺ ὑποβαστάζουν τὸν τροῦλο, κοντὰ στὸ τέμπλο ποὺ χρονολογεῖται ἐπίσης στὸ 17ο αἰώνα. Κείμενο: Τμῆμα Ἀρχαιοτήτων. Φωτογραφίες: π. Θωμᾶς Κωστῆ
December 2020-THOMAS-PC.indd 13
02/12/2020 06:01:45
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΑΚΟΛΟΥΘΙΩΝ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2020 ΚΑΙ ΔΩΔΕΚΑΗΜΕΡΟΥ 2. ΤΕΤΑΡΤΗ. Ἀββακοὺμ προφήτου ϗ Ἀββακοὺμ ὁσίου τοῦ ἐν Καλαμιθάσῃ· Μυρόπης μάρτυρος· Πορφυρίου τοῦ Καυσοκαλυβίτου. 4. ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ. Βαρβάρας μεγαλομάρτυρος· Ἰωάννου ὁσίου τοῦ Δαμασκηνοῦ· Κασσιανοῦ ὁσίου τοῦ ἐν Αὐδήμου. 5. ΣΑΒΒΑΤΟΝ. Σάββα ὁσίου τοῦ ἡγιασμένου. 6. ΚΥΡΙΑΚΗ Ι΄ ΛΟΥΚΑ. Νικολάου ἐπισκόπου Μύρων τῆς Λυκίας τοῦ θαυματουργοῦ. 7. ΔΕΥΤΕΡΑ. Ἀμβροσίου ἐπισκόπου Μεδιολάνων. 9. ΤΕΤΑΡΤΗ. Ἡ σύλληψις τῆς Θεοτόκου ὑπὸ τῆς ἁγίας Ἄννης· τὰ ἐγκαίνια τοῦ ἐν Κουτζοβένδῃ ναοῦ Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου. 12. ΣΑΒΒΑΤΟΝ. Σπυρίδωνος ἐπ. Τριμυθοῦντος τοῦ θαυματουργοῦ. 13. ΚΥΡΙΑΚΗ ΙΑ΄ ΛΟΥΚΑ. Τῶν κατὰ σάρκα Προπατόρων τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ· Εὐστρατίου, Αὐξεντίου, Εὐγενίου, Μαρδαρίου ϗ Ὀρέστου μαρτ.· Λουκίας μάρτ. τῆς παρθένου· Νεοφύτου, Ἰγνατίου, Προκοπίου ϗ Νείλου ὁσίων, κτητόρων τῆς ἱερᾶς μονῆς Μαχαιρᾶ. 15. ΤΡΙΤΗ. Ἐλευθερίου ἱερομάρτυρος. 17. ΠΕΜΠΤΗ. Δανιὴλ προφήτου ϗ τῶν ἁγίων τριῶν παίδων· Διονυσίου ἀρχιεπισκόπου Αἰγίνης τοῦ ἐν Ζακύνθῳ. 19. ΣΑΒΒΑΤΟΝ πρὸ τῆς Χριστοῦ Γεννήσεως. Βονιφατίου μάρτυρος· Ἰγνατίου ἱερομάρτ., ἐπ. Ἀντιοχείας τοῦ Θεοφόρου (ἐκ μεταθέσεως). 20. ΚΥΡΙΑΚΗ ΠΡΟ ΤΗΣ ΧΡΙΣΤΟΥ ΓΕΝΝΗΣΕΩΣ. Πάντων τῶν ἀπ’ αἰῶνος Θεῷ εὐαρεστησάντων ἀπὸ Ἀδὰμ ἄχρι καὶ Ἰωσὴφ τοῦ μνήστορος τῆς Θεοτόκου· προεόρτια τῆς Χριστοῦ Γεννήσεως· Ἰγνατίου ἱερομάρτυρος, ἐπισκόπου Ἀντιοχείας τοῦ Θεοφόρου. 21. ΔΕΥΤΕΡΑ. Προεόρτια τῆς Χριστοῦ Γεννήσεως· Ἰουλιανῆς μάρτυρος τῆς ἐν Νικομηδείᾳ. 22. ΤΡΙΤΗ. Προεόρτια τῆς Χριστοῦ Γεννήσεως· Ἀναστασίας μεγαλομάρτυρος τῆς Φαρμακολυτρίας. 23. ΤΕΤΑΡΤΗ. Προεόρτια τῆς Χριστοῦ Γεννήσεως· τῶν ἐν Κρήτῃ δέκα μαρτύρων.
December 2020-THOMAS-PC.indd 14
02/12/2020 06:01:45
24. ΠΕΜΠΤΗ. Παραμονὴ τῆς Χριστοῦ Γεννήσεως· Εὐγενίας ὁσιοπαρθενομάρτυρος. Πρωί: Μεγάλες Ὧρες - Ἑσπερινός - Θεία Λειτουργία. Ἀπόγευμα: Ἀκολουθία τοῦ Ἁγίου Εὐχελαίου στὶς 4.00 μ.μ. 25. ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ. Η ΚΑΤΑ ΣΑΡΚΑ ΓΕΝΝΗΣΙΣ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΗΜΩΝ ΙΗΣΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ. (Τὸ πρωὶ ἡ ἀκολουθία ἀρχίζει στὶς 5:00 π.μ.) 26. ΣΑΒΒΑΤΟΝ μετὰ τὴν Χριστοῦ Γέννησιν. Ἡ σύναξις τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου· Εὐθυμίου, ἐπισκόπου Σάρδεων τοῦ ὁμολογητοῦ. (Τὸ πρωὶ ἡ ἀκολουθία ἀρχίζει στὶς 8:00 π.μ.) 27. ΚΥΡΙΑΚΗ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΧΡΙΣΤΟΥ ΓΕΝΝΗΣΙΝ. Τῶν δικαίων θεοπατόρων Ἰωσὴφ τοῦ Μνήστορος, Δαυῒδ τοῦ βασιλέως καὶ Ἰακώβου τοῦ ἀδελφοθέου· Στεφάνου τοῦ πρωτομάρτυρος καὶ ἀρχιδιακόνου· Θεοδώρου ὁσίου τοῦ Γραπτοῦ. 31. ΠΕΜΠΤΗ. Ἡ ἀπόδοσις τῆς ἑορτῆς τῶν Χριστουγέννων· Μελάνης ὁσίας τῆς ῾Ρωμαίας.
1. ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ. Η ΚΑΤΑ ΣΑΡΚΑ ΠΕΡΙΤΟΜΗ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΗΜΩΝ ΙΗΣΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ· Βασιλείου τοῦ Μεγάλου, ἀρχιεπισκόπου Καισαρείας τῆς Καππαδοκίας. (Τὸ πρωὶ ἡ ἀκολουθία ἀρχίζει στὶς 8:00 π.μ.) 2. ΣΑΒΒΑΤΟΝ πρὸ τῶν Φώτων. Σιλβέστρου Πάπα Ρώμης, Θεαγένους Ἱερομάρτυρος, Σεραφεὶμ τοῦ Σάρωφ ὁσίου. 3. ΚΥΡΙΑΚΗ ΠΡΟ ΤΩΝ ΦΩΤΩΝ. Μαλαχίου προφήτου, Γορδίου μάρτ. 5. ΤΡΙΤΗ. Παραμονὴ τῶν ἁγίων Θεοφανείων. Θεοπέμπτου καὶ Θεωνᾶ μαρτύρων, Συγκλητικῆς ὁσίας. Πρωί: Μεγάλες Ὧρες - Ἑσπερινός - Θεία Λειτουργία. 6. ΤΕΤΑΡΤΗ. ΤΑ ΑΓΙΑ ΘΕΟΦΑΝΕΙΑ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΗΜΩΝ ΙΗΣΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ. 7. ΠΕΜΠΤΗ. Ἡ σύναξις τοῦ τιμίου καὶ ἐνδόξου Προφήτου, Προδρόμου καὶ Βαπτιστοῦ Ἰωάννου.
December 2020-THOMAS-PC.indd 15
02/12/2020 06:01:45
ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΙΣ
οὺς μήνες Δεκέμβριο και Ἰανουάριο ὁ ἑσπερινὸς ἀρχίζει στὶς 5:00 μ.μ. καὶ ὁ ὄρθρος ἀρχίζει στὶς 6.45 π.μ. Σημειώνεται ὅτι ἑσπερινὸς τελεῖται, ὁσάκις θὰ τελεσθῆ Θεία Λειτουργία τὴν ἑπομένη. Ὁ ἑσπερινὸς τῆς ἑορτῆς τῶν Χριστουγέννων τελεῖται τὸ πρωὶ τῆς παραμονῆς μαζὶ μὲ τὴν Θεία Λειτουργία τοῦ Μεγάλου Βασιλείου. Ὁμοίως καὶ ὁ ἑσπερινὸς τῶν Θεοφανείων.
Τ
ὸ ἀπόγευμα τῆς παραμονῆς τῶν Χριστουγέννων θὰ τελεσθῆ το Μυστήριο τοῦ Ἁγίου Εὐχελαίου, στὶς 4.00 μ.μ.
Τ Κ
αθ’ ὅλη τὴν διάρκεια τοῦ ἔτους γίνεται συλλογὴ τροφίμων γιὰ τὴν ἀνακούφιση ἀπόρων οἰκογενειῶν. Ὅσοι ἐπιθυμοῦν νὰ βοηθήσουν στὴν ὅλη προσπάθεια, μποροῦν νὰ ἐπικοινωνοῦν εἴτε μὲ τὸν π. Ξάνθο Ὀνησιφόρου, εἴτε μὲ τὰ γραφεῖα τοῦ ναοῦ. ῞σοι ἐπιθυμοῦν νὰ προσέλθουν στὸ Μυστήριο τῆς Ἱερᾶς Ἐξομολογήσεως, μποροῦν νὰ ἐπικοινωνοῦν μὲ τὸν Ἀρχιμανδρίτην Βενέδικτον Ἰωάννου (99031993) ἢ τὸν Πρωτοπρεσβύτερον Ξάνθον Ὀνησιφόρου (99653521).
Ο
ΑΝΑΓΝΏΣΜΑΤ Α ΚΥΡΙΑΚΩΝ Ἀποστολικὸν Ἀνάγνωσμα
Εὐαγγελικὸν Ἀνάγνωσμα
6. ΚΥΡΙΑΚΗ Ι´ ΛΟΥΚΑ. Ἦχος α´. Ἑωθινὸν Δ´. Κυριακῆς Ι´ Λουκᾶ· Τοῦ Ἁγίου· «Ἦν διδάσκων ὁ Ἰησοῦς…» «Πείθεσθε τοῖς ἡγουμένοις ὑμῶν...» (Λουκ. ιγ´ 10 – 17). (Ἑβρ. ιγ΄ 17 – 21). 13. ΚΥΡΙΑΚΗ ΙΑ´ ΛΟΥΚΑ. Ἦχος β´. Ἑωθινὸν Ε´. Κυριακῆς ΙΑ´ Λουκᾶ (Προπατόρων)· Κυριακῆς τῶν Προπατόρων· «Ἄνθρωπός τις ἐποίησε δεῖπνον «Ὅταν ὁ Χριστός φανερωθῇ...» μέγα...» (Λουκ. ιδ´ 16 – 24). (Κολ. γ΄ 4 – 11). 20. ΚΥΡΙΑΚῆ ΠΡΟ ΤῆΣ ΧΡΙΣΤΟῦ ΓΕΝΝΗΣΕΩΣ. Ἦχος γ´. Ἑωθινὸν Ϛ´. Κυριακῆς πρὸ τῆς Χριστοῦ Γεννήσεως· Κυριακῆς πρὸ τῆς Χριστοῦ Γεννήσεως· «Βίβλος γενέσεως Ἰησοῦ Χριστοῦ...» «Πίστει παρῴκησεν Ἀβραάμ...» (Ματθ. α´ 1 – 25). (Ἑβρ. ια´ 9 – 10, 32 – 40). 27. ΚΥΡΙΑΚῆ ΜΕΤΆ ΤΉΝ ΧΡΙΣΤΟῦ ΓΈΝΝΗΣΙΝ. Ἦχος δ´. Ἑωθινὸν Ζ´. Κυριακῆς μετὰ τὴν Χριστοῦ Γέννησιν· Τοῦ Πρωτομάρτυρος· «Ἐν ταῖς ἡμέραις ἐκείναις Στέφανος...» «Ἀναχωρησάντων τῶν Μάγων...» (Ματθ. β´ 13 – 23). (Πράξ. στ΄ 8 – ζ΄ 5, 47 – 60).
December 2020-THOMAS-PC.indd 16
02/12/2020 06:01:45
Δεκέμβριος 2020 | 17
ΑΠΟ ΤΟ ΣΥΝΑΞΑΡΙ ΤΟΥ ΜΗΝΟΣ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ
Τῇ ιβ΄ τοῦ αὐτοῦ μηνός, μνήμη τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Σπυρίδωνος ἐπισκόπου Τριμυθοῦντος, τοῦ θαυματουργοῦ. Ὁ θαυματουργὸς κἂν τέθνηκε Σπυρίδων, Τοῦ θαυματουργεῖν οὐκ ἔληξεν εἰσέτι. Ὁ ὅσιος πατὴρ ἠμῶν Σπυρίδων ζοῦσε στὴν Κύπρο, στὶς ἀρχὲς τοῦ 4ου αἰῶνος, καὶ ἀσκοῦσε εἰρηνικὰ τὸ ἐπάγγελμα τοῦ βοσκοῦ. Ἁπλὸς στοὺς τρόπους καὶ ὀλιγογράμματος, δὲν εἶχε ὅμως ὅμοιό του στὴν ἀγάπη γιὰ τὸν πλησίον, στὴν πραότητα, στὴν ἀγαθοεργία, στὴν ἐλεημοσύνη, στὴν φιλοξενία καὶ στὸν ἐνάρετο βίο. Ὅπως ὁ πατριάρχης Ἀβραάμ, ἔτσι καὶ ὁ Σπυρίδων ἔσπευδε νὰ ὑποδεχθεῖ στὴν κατοικία του κάθε ξένο ποὺ ἐμφανιζόταν, καὶ περιποιόταν τὸν ἐπισκέπτη σὰν νὰ ἐπρόκειτο γιὰ τὸν ἴδιο τὸν Χριστό. Καὶ δὲν ὑπῆρχε ἄνθρωπος φτωχὸς ἢ ἄπορος ποὺ δὲν βρῆκε στὸν Σπυρίδωνα κάποια βοήθεια. Ὁ ἄνθρωπος τοῦ Θεοῦ φύλαγε τὰ χρήματά του σ’ ἕνα σεντούκι ποὺ δὲν κλείδωνε ποτὲ καὶ τὸ ἄφηνε στὴν διάθεση ὅλων, χωρὶς ποτὲ νὰ νοιάζεται ἂν ἦταν ἄδειο ἢ γεμάτο, ἢ ἂν ἐκεῖνοι ποὺ ἔπαιρναν χρήματα ἦσαν ἄξιοι ἢ ἀνάξιοι ἐλεημοσύνης. Ζοῦσε μὲ ἐγκράτεια καὶ εὐλάβεια στὸν ἔγγαμο βίο του καὶ ὁ Θεὸς τοῦ χάρισε μία θυγατέρα, τὴν Εἰρήνη· μετὰ ἀπὸ κάποια χρόνια, ὅμως, ἡ σύζυγός του ἀπεβίωσε. Ἀπαλλαγμένος πλέον ἀπὸ τὶς βιοτικὲς μέριμνες, ὁ Σπυρίδων δὲν εἶχε ἄλλη μέριμνα παρὰ μόνο νὰ προκόψει στὴν ἀρετὴ καὶ νὰ πλουτίσει μὲ τὶς αἰώνιες δωρεὲς τῆς θείας Χάριτος. Χωρὶς νὰ τὸ θέλει, ἀπέκτησε ἔτσι μεγάλη φήμη στὴν Μεγαλόνησο, καὶ ὅταν ἐκοιμήθη ὁ ἐπίσκοπος τῆς μικρῆς πόλεως τῆς Τριμυθοῦντος, κοντὰ στὴν Σαλαμίνα, ὁμόφωνα οἱ πιστοὶ ἐξέλεξαν τὸν Σπυρίδωνα διάδοχό του καὶ ποιμενάρχη τοῦ πνευματικοῦ ποιμνίου τοῦ Χριστοῦ. Παρὰ τὴν τιμὴ καὶ τὸ ἀξίωμα, ὁ ταπεινὸς βοσκὸς δὲν ἄλλαξε καθόλου τὴν βιοτή του: φοροῦσε πάντα τὰ ἴδια πτωχὰ ἐνδύματα, τὸν ἴδιο σκοῦφο ἀπὸ πλεγμένα φοινικόφυλλα· παντοῦ πήγαινε μὲ τὰ πόδια, βοηθοῦσε στὶς
December 2020-THOMAS-PC.indd 17
02/12/2020 06:01:45
Προσκυνηματικὴ εἰκόνα τοῦ ἁγίου Σπυρίδωνος (1896) στὸ Παλαιὸ Κοιμητήριο Λευκωσίας. Ψηφιακή αποκατάσταση: π.Θωμᾶς Κωστῆ
December 2020-THOMAS-PC.indd 18
02/12/2020 06:01:47
Δεκέμβριος 2020 | 19 γεωργικὲς ἐργασίες, καὶ ὅπως καὶ πρίν, φύλαγε τὸ κοπάδι του. Μία νύχτα μπῆκαν στὸ μαντρί του ληστές, γιὰ νὰ κλέψουν προβατα· ὅταν θέλησαν ὅμως νὰ φύγουν μὲ τὰ κλοπιμαῖα, ἔνοιωσαν νὰ τοὺς εἶχε δέσει καὶ ἀκινητοποιήσει μία ἀόρατη δύναμη. Ὅταν τὰ χαράματα τοὺς βρῆκε ὁ Σπυρίδων, κατῃσχυμένοι τοῦ ὁμολόγησαν τὴν πράξη τους. Ὁ ἅγιος τοὺς συμπόνεσε, τοὺς ἀπάλλαξε ἀπὸ τὰ ἀόρατα δεσμὰ καὶ τοὺς νουθέτησε ὥστε στὸ ἑξῆς νὰ ζοῦν τίμια. Δὲν τοὺς ἄφησε ὅμως νὰ φύγουν χωρὶς νὰ τοὺς δωρίσει δύο πρόβατα, λέγοντάς τους μὲ χαμόγελο ὅτι ἦταν ἡ ἀποζημίωσή τους γιὰ τὴν ὁλονύκτια ἀγρυπνία. Αὐστηρὸς μὲ τὸν ἑαυτό του, ὁ Σπυρίδων, ἦταν γεμάτος ἄφατη συμπόνια γιὰ τοὺς συνανθρώπους του καὶ ἐπιείκεια γιὰ τὶς ἀδυναμίες τους. Γιὰ νὰ ἀνακουφίσει κάποιον ταξιδιώτη, γιὰ παράδειγμα, δὲν δίσταζε νὰ διακόψει τὴν νηστεία. Ὅπως ὁ Χριστός, ὁ Ποιμὴν ὁ Καλός, ὁ Σπυρίδων ἦταν πάντα ἕτοιμος νὰ δώσει καὶ τὴν ἴδιά του τὴν ζωὴ ὥστε τὸ πνευματικό του ποίμνιο νὰ βοσκᾶ στοὺς λειμῶνες τῆς θείας Χάριτος. Μὲ τὴν πραότητα, τὴν ταπείνωση καὶ τὴν ἁπλότητά του, ἀπέκτησε τόση παρρησία ἐνώπιον τοῦ Κυρίου, ὥστε ἐπιτέλεσε ἀναρίθμητα θαύματα γιὰ τὴν σωτηρία καὶ τὴν οἰκοδομὴ τῆς Ἐκκλησίας Τοῦ. Ὅταν ἔπληξε τὴν Κύπρο φοβερὴ ξηρασία, ποὺ ἀπειλοῦσε νὰ ἐξελιχθεῖ σὲ λιμό, ὁ ἅγιος Σπυρίδων μὲ τὴν προσευχή του ἔκανε ν’ ἀνοίξουν οἱ κρουνοὶ τοῦ οὐρανοῦ κι ἔβρεξε ὁ Θεὸς βροχὴ εὐεργετικὴ ποὺ ξαναέκανε τὸ χῶμα γόνιμο. Κάποιοι πλούσιοι εἶχαν ἀποθηκεύσει μεγάλες ποσότητες σταριοῦ γιὰ νὰ τὶς πουλήσουν σὲ πολλαπλάσια τιμή, ἐκμεταλλευόμενοι τὴν ἀνέχεια· οἱ προσευχὲς τοῦ ἁγίου γκρέμισαν τὶς σιταποθῆκες τους καὶ τὸ σιτάρι μοιράσθηκε δίκαια σὲ ὅλους τοὺς κατοίκους, ἀναχαιτίζοντας τὴν προοπτικὴ τοῦ λιμοῦ. Μία ἡμέρα, ὡς ἄλλος Μωυσῆς ἐν τῇ ἐρήμῳ (Ἀριθμ. κα´ 8) μεταμόρφωσε ἕνα φίδι σὲ χρυσάφι γιὰ νὰ βοηθήσει κάποιον πτωχό· κι ὅταν ἀντιμετωπίσθηκε ἡ ἀνάγκη, ἐπανέφερε τὸ ζωντανὸ στὴν πρότερή του κατάσταση γιὰ νὰ μὴ δώσει λαβὴ στὴν πλεονεξία καὶ τὴν φιλαργυρία. Πάντα πρόθυμος νὰ συνδράμει τοὺς δεινοπαθοῦντες, ξεκίνησε μία ἡμέρα γιὰ νὰ ἐλευθερώσει ἕναν ἄνδρα ποὺ εἶχε καταδικασθεῖ σὲ θάνατο· βρέθηκε ξαφνικὰ μπροστὰ σ’ ἕνα ποτάμι ποὺ μὲ τὰ ὁρμητικὰ νερά του τοῦ ἔκοβε τὸν δρόμο. Ὁ ἅγιος προσευχήθηκε καὶ διέσχισε τὴν κοίτη τοῦ ποταμοῦ δίχως νὰ βρέξει τὰ πόδια του.
December 2020-THOMAS-PC.indd 19
02/12/2020 06:01:47
20 | ἡ Φανερωμένη Ζώντας βίο ἐνάρετο, ζοῦσε ἐν Χριστῷ καὶ ὁ Χριστὸς ἐνεργοῦσε μέσα του διὰ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, ὥστε ὁ Σπυρίδων ἀπέκτησε ἐξουσία ἀκόμη καὶ ἐπὶ τοῦ θανάτου. Μετὰ ἀπὸ παράκληση μίας βαρβάρισσας γυναίκας, ἔφερε ξανὰ στὴν ζωὴ τὸ παιδί της, τὸ πτῶμα τοῦ ὁποίου εἶχε ἀποθέσει ἐκείνη στὰ πόδια του. Ὅταν ἐκοιμήθη ἡ κόρη του Εἰρήνη, πρὶν προλάβει νὰ φανερώσει σὲ κάποιον ποῦ εἶχε κρύψει τὸν θησαυρὸ ποὺ τῆς εἶχε ἐμπιστευθεῖ, ὁ ἅγιος ἱεράρχης ἔσκυψε πάνω στὸν τάφο καὶ ρώτησε τὴν πεθαμένη, ἡ ὁποία ἀμέσως τοῦ εἶπε ποῦ βρισκόταν ὁ θησαυρός. Ἔχοντας ἐπιτελέσει ἐν Θεῷ τέτοιο θαῦμα, ὁ Σπυρίδων οὔτε νοιάστηκε νὰ ζητήσει ἀνθρώπινη παρηγορία γιὰ τὸν ἴδιο καὶ δὲν παρακάλεσε τὸν Θεὸ νὰ ἀναστήσει τὴν μονάκριβή του κόρη. Ἀμαθὴς ἀνθρώπινης σοφίας ἀλλὰ πλούσιος σὲ διορατικὸ καὶ προορατικὸ χάρισμα, ὁ ἅγιος Σπυρίδων γνώριζε σὲ βάθος τὴν Ἁγία Γραφή, καὶ ἡ γνώση του αὐτὴ ἔφερε μία ἡμέρα σὲ ἀμηχανία ἕναν κενόδοξο ἐπίσκοπο, ὁ ὁποῖος γιὰ νὰ ἐπιδείξει τὴν ρητορική του δεινότητα ἄλλαξε κάποιες λέξεις τοῦ Εὐαγγελίου ποὺ τοῦ φαίνονταν πολὺ κοινές. Ὅταν ὁ ἅγιος αὐτοκράτορας Κωνσταντῖνος ὁ Μέγας συνεκάλεσε τὴν Α΄ Οἰκουμενικὴ Σύνοδο (325) γιὰ νὰ καταδικάσει τὴν δυσσεβῆ αἵρεση τοῦ Ἀρείου, ὁ Σπυρίδων πῆγε καὶ ἐκεῖνος στὴν Νίκαια φορώντας τὰ ταπεινὰ ροῦχα τοῦ βοσκοῦ, γιὰ νὰ ὁμολογήσει καὶ ἐκεῖνος τὴν Ἀλήθεια πλάι στοὺς ἁγίους ἐπισκόπους καὶ ὁμολογητὲς καὶ στὶς πλέον ἐπιφανεῖς προσωπικότητες τῆς ἐποχῆς του. Κατὰ τὴν διάρκεια τῶν συζητήσεων, ἕνας ματαιόδοξος φιλόσοφος ὀπαδὸς τοῦ Ἀρείου προκάλεσε τοὺς Ὀρθοδόξους σὲ μία συζήτηση περὶ Ἁγίας Τριάδος. Ὁ ταπεινὸς βοσκὸς προχώρησε καὶ πῆρε τὸν λόγο, παρότι κάποιοι προσπάθησαν νὰ τὸν ἐμποδίσουν φοβούμενοι τὴν ἀπαιδευσία του στὴν γλώσσα. Πρὸς μεγάλη ἔκπληξη ὅλων, κατατρόπωσε τὰ σοφίσματα τοῦ ἀντιπάλου του μὲ τὴν ἁπλότητά του καὶ μὲ τὴν αὐθεντία τῶν λεγομένων του ποὺ ἐμπνέονταν ἀπὸ τὸ Ἅγιο Πνεῦμα. «Ἡ Ἁγία Τριάς, ἂν καὶ τρία Πρόσωπα καὶ τρεῖς Ὑποστάσεις, εἶναι εἷς Θεὸς καὶ μία οὐσία ἄρρητος καὶ ἀκατάληπτος, τὴν ὁποία ὁ νοῦς τοῦ ἀνθρώπου δὲν μπορεῖ νὰ χωρέσει καὶ νὰ καταλάβει», εἶπε. «Καὶ μολονότι δὲν θὰ ἔπρεπε νὰ παρομοιάσουμε τὴν ἄκτιστο καὶ ὑπερούσιο Φύση μὲ κτιστὸ καὶ φθαρτὸ δημιούργημα, ἐπειδὴ δὲν πιστεύει κανεὶς εὔκολα, ἂν δὲν δεῖ μὲ τοὺς σωματικοὺς ὀφθαλ-
December 2020-THOMAS-PC.indd 20
02/12/2020 06:01:47
Δεκέμβριος 2020 | 21 μούς, θὰ σᾶς ἀποδείξω τὴν ἀλήθεια μὲ τὴν κεραμίδα αὐτὴ ποὺ εἶναι ἐπίσης τρισύνθετος καὶ μιᾶς οὐσίας καὶ φύσεως». Ἔκανε μὲ τὸ δεξὶ τὸ σημεῖο τοῦ Σταυροῦ καὶ στὸ ἀριστερὸ χέρι κρατοῦσε μία κεραμίδα. Εἶπε: «Εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρός», καὶ εὐθὺς τὸ πῦρ ποὺ εἶχε ψήσει τὴν κεραμίδα ἀνέβηκε πρὸς τὰ ἄνω· «καὶ τοῦ Υἱοῦ», καὶ εὐθὺς τὸ νερὸ ποὺ ἔπλασε τὴν κεραμίδα χύθηκε κάτω· «καὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος», καὶ ἄνοιξε τὴν παλάμη ὅπου εἶχε μείνει μόνο τὸ χῶμα, ἀπὸ τὸ ὁποῖο ἦταν φτιαγμένη ἡ κεραμίδα. Ὅλοι ἔμειναν ἔκθαμβοι μπροστὰ στὸ θαῦμα· ὁ ἀρειανόφρων φιλόσοφος ἀσπάσθηκε τὴν ὀρθόδοξη πίστη καὶ παρότρυνε καὶ τοὺς ἄλλους ὀπαδοὺς τοῦ αἱρεσιάρχη νὰ ἀφήσουν τὴν πλάνη τῆς ἀνθρώπινης σοφίας, γιὰ νὰ βροῦν στὴν Ἐκκλησία τὰ ζείδωρα νάματα τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Μετὰ τὸν θάνατο τοῦ Κωνσταντίνου, ὁ γιός του Κωνστάντιος, ποὺ κληρονόμησε τὸ ἀνατολικὸ τμῆμα τῆς αὐτοκρατορίας, ἔδειχνε συμπάθεια στὸν ἀρειανισμό. Ἐνῶ βρισκόταν στὴν Ἀντιόχεια, ἀρρώστησε σοβαρὰ καί, παρὰ τὶς προσπάθειες τῶν γιατρῶν, δὲν φαινόταν νὰ ὑπάρχει σωτηρία. Μετὰ ἀπὸ ὅραμα τοῦ αὐτοκράτορα, ὁ ἅγιος Σπυρίδων ἐκλήθη στὸ ἀνάκτορο μαζὶ μὲ τὸν μαθητή του, ἅγιο Τριφύλλιο [12 Ἰουν.]. Μόλις ἔφθασε στὸ προσκέφαλο τοῦ βασιλέα, τὸν θεράπευσε ἀπὸ τὴν σωματικὴ νόσο καὶ τὸν κάλεσε νὰ διαφυλάξει τὴν ὑγεία τῆς ψυχῆς του, παραμένοντας πιστὸς στὴν ὀρθόδοξη διδασκαλία καὶ φιλεύσπλαχνος στοὺς ὑπηκόους του. Ὁ αὐτοκράτορας τὸν γέμισε δῶρα καὶ χρυσό, ποὺ ὁ ἅγιος ἔσπευσε νὰ μοιράσει στοὺς αναγκεμένους κατοίκους τῆς Κύπρου μόλις ἐπέστρεψε στὸ νησί. Ἀποκεκομμένος τῶν ἐγκοσμίων ἀγαθῶν, ἀφοσιωμένος πλήρως στὴν προσδοκία τῶν ἀγαθῶν τῶν αἰωνίων, ὁ ἅγιος Σπυρίδων τελοῦσε τὴν θεία Λειτουργία καὶ τὶς Ἀκολουθίες τῆς Ἐκκλησίας ὡσὰν νὰ βρισκόταν ἤδη ἐνώπιον τοῦ θρόνου τοῦ Ὑψίστου, μαζὶ μὲ τοὺς χοροὺς τῶν Ἀγγέλων καὶ Ἁγίων. Μία ἡμέρα, τὴν ὥρα ποὺ λειτουργοῦσε σὲ κάποιο ἀπομονωμένο ἐξωκκλήσι, παραμελημένο ἀπὸ τοὺς πιστούς, στράφηκε πρὸς τοὺς ἀπόντες πιστοὺς λέγοντας: « Εἰρήνη πᾶσι!». Ὁ ὑποτακτικός του ἄκουσε τὴν φωνὴ τοῦ χοροῦ τῶν Ἀγγέλων νὰ ἀπαντᾶ: «Καὶ τῷ πνεύματί σου!» καὶ νὰ συνεχίζει τὴν οὐράνια ψαλμωδία του μέχρι τὸ τέλος τῆς θείας Λειτουργίας.
December 2020-THOMAS-PC.indd 21
02/12/2020 06:01:47
22 | ἡ Φανερωμένη Μετὰ ἀπὸ βίο μακρύ, ὅπου ἀδιάκοπα τοῦ παραστάθηκε τὸ Ἅγιο Πνεῦμα, ὁ ἅγιος Σπυρίδων παρέδωσε εἰρηνικὰ τὴν ψυχή του στὸν Κύριο, στὶς 12 Δεκεμβρίου 348, σὲ ἡλικία ἑβδομήντα ὀκτὼ ἐτῶν, ἀφοῦ προηγουμένως ἐνεθάρρυνε γιὰ μία τελευταία φορὰ τοὺς παρευρισκομένους νὰ ἀκολουθοῦν τὸν Χριστὸ καὶ νὰ ὑποτάσσονται στὸν ἐλαφρὺ ζυγό Του. Τὸ τίμιο σκήνωμά του κατέστη ἀνεξάντλητος πηγὴ θαυμάτων καὶ ἰάσεων γιὰ τοὺς πιστοὺς τῆς Κύπρου μέχρι τὸν 7ο αἰώνα, ὁπότε ἀπὸ φόβο ἐπικείμενης ἀραβικῆς εἰσβολῆς μεταφέρθηκε στὴν Βασιλεύουσα καὶ κατετέθη σὲ ναὸ κοντὰ στὴν Ἁγία Σοφία. Μετὰ τὴν ἅλωση τῆς Κωνσταντινουπόλεως, τὸ τίμιο λείψανο μεταφέρθηκε κρυφίως (1456) στὴν Κέρκυρα, ὅπου φυλάσσεται ἔκτοτε καὶ θαυματουργικῶς παραμένει ἄφθορο. Ἐπιτέλεσε καὶ ἐπιτελεῖ πολλὰ θαύματα καὶ σὲ μεμονωμένους πιστοὺς καὶ γιὰ τὸ σύνολο τοῦ πληθυσμοῦ: ἔσωσε τὸ νησὶ ἀπὸ ἐπιδημία χολέρας καὶ ἀπὸ ἐχθρικὴ εἰσβολή. Τιμᾶται ὡς ὁ κατ’ ἐξοχὴν προστάτης ἅγιος της Κέρκυρας.
Ἱερομονάχου Μακαρίου Σιμωνοπετρίτου, Νέος Συναξαριστής τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, τόμ. 4ος - Δεκέμβριος, Ἐκδ. Ἴνδικτος, 2005, 127–131.
Ἀπολυτίκιον. Ἦχος α΄. Τοῦ λίθου σφραγισθέντος. ῆς Συνόδου τῆς πρώτης ἀνεδείχθης ὑπέρμαχος, καὶ θαυματουργὸς θεοφόρε, Σπυρίδων Πατὴρ ἡμῶν· διὸ νεκρᾷ σὺ ἐν τάφῳ προσφωνεῖς, καὶ ὄφιν εἰς χρυσοῦν μετέβαλες· καὶ ἐν τῷ μέλπειν τὰς ἁγίας σου εὐχάς, Ἀγγέλους ἔσχες συλλειτουργοῦντάς σοι ἱερώτατε. Δόξα τῷ σὲ δοξάσαντι Χριστῷ, δόξα τῷ σὲ στεφανώσαντι, δόξα τῷ ἐνεργοῦντι διὰ σοῦ, πᾶσιν ἰάματα.
Τ
Κοντάκιον. Ἦχος β΄. Τὰ ἄνω ζητῶν. ῷ πόθῳ Χριστοῦ, τρωθεὶς ἱερώτατε, τὸν νοῦν πτερωθείς, τῇ αἴγλῃ τοῦ Πνεύματος, πρακτικῇ θεωρίᾳ τὴν πρᾶξιν εὗρες θεόπνευστε, θυσιαστήριον θεῖον γενόμενος, αἰτούμενος πᾶσι θείαν ἔλλαμψιν.
Τ
Μεγαλυνάριον. αίροις τῶν θαυμάτων ὁ ποταμός· χαίροις ἀσθενούντων, καὶ πασχόντων ὁ ἰατρός· χαίροις τῶν λογίων, τοῦ Πνεύματος ὁ σπόρος, Σπυρίδων Τριμυθοῦντος ποιμὴν τρισόλβιε.
Χ
December 2020-THOMAS-PC.indd 22
02/12/2020 06:01:47
Δεκέμβριος 2020 | 23
ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ ΣΥΜΒΟΥΛΩΝ ΣΥΓΧΡΟΝΩΝ ΓΕΡΟΝΤΩΝ ΠΕΡΙ ΤΟῦ ΜΥΣΤΗΡΊΟΥ ΤῆΣ ΜΕΤΑΝΟῖΑΣ
Ἡ μετάνοια ἡ ἀληθινὴ θὰ φέρει τὸν ἁγιασμό
Δὲν ὑπάρχει ἀνώτερο πράγμα ἀπ’ αὐτὸ ποὺ λέγεται μετάνοια καὶ ἐξομολόγηση. Αὐτὸ τὸ μυστήριο εἶναι ἡ προσφορὰ τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ στὸν ἄνθρωπο. Μ’ αὐτὸν τὸν τέλειο τρόπο απαλλάσσεται ὁ ἄνθρωπος ἀπ’ τὸ κακό. Πηγαίνομε, ἐξομολογούμαστε, αἰσθανόμαστε τὴ συνδιαλλαγὴ μετὰ τοῦ Θεοῦ, ἔρχεται ἡ χαρὰ μέσα μας, φεύγει ἡ ἐνοχή. Στὴν Ὀρθοδοξία δὲν ὑπάρχει ἀδιέξοδο. Δὲν ὑπάρχει ἀδιέξοδο γιατὶ ὑπάρχει ὁ ἐξομολόγος, ποὺ ἔχει τὴν χάρι νὰ συγχωρεῖ. Μεγάλο πράγμα ὁ πνευματικός! […] Κάθε μέρα σκέπτομαι ὅτι ἁμαρτάνω, ἀλλὰ ἐπιθυμῶ ὅ,τι μοῦ συμβαίνει νὰ τὸ κάνω προσευχὴ καὶ νὰ μὴν τὸ κλείνω μέσα μου. Ἡ ἁμαρτία κάνει τὸν ἄνθρωπο πολὺ μπερδεμένο ψυχικά. Τὸ μπέρδεμα δὲν φεύγει μὲ τίποτα. Μόνο μὲ τὸ φῶς τοῦ Χριστοῦ γίνεται τὸ ξεμπέρδεμα. Τὴν πρώτη κίνηση τὴν κάνει ὁ Χριστός. «Δεῦτε πρός με πάντες οἱ κοπιῶντες…». Μετὰ ἐμεῖς οἱ ἄνθρωποι ἀποδεχόμαστε αὐτὸ τὸ φῶς μὲ τὴν ἀγαθή μας προαίρεση, ποὺ τὴν ἐκφράζομε μὲ τὴν ἀγάπη μας ἀπέναντί Του, μὲ τὴν προσευχή, μὲ τὰ μυστήρια. Γιὰ νὰ μετανοήσει ἡ ψυχή, πρέπει νὰ ξυπνήσει. Ἐκεῖ, στὸ ξύπνημα αὐτό, γίνεται τὸ θαῦμα τῆς μετανοίας. Κι ἐδῶ βρίσκεται ἡ προαίρεση τοῦ ἀνθρώπου. Τὸ ξύπνημα, ὅμως, δὲν ἔγκειται μόνο στὸν ἄνθρωπο. Ὁ ἄνθρωπος μόνος δὲν μπορεῖ. Ἐπεμβαίνει ὁ Θεός. Τότε ἔρχεται ἡ θεία χάρις. Χωρὶς τὴν χάρι δὲν μπορεῖ νὰ μετανοήσει ὁ ἄνθρωπος. Ἡ ἀγάπη τοῦ Θεοῦ θὰ κάνει τὸ πᾶν. Μπορεῖ νὰ μεταχειρισθεῖ κάτι – μιὰ ἀσθένεια ἢ κάτι ἄλλο, ἐξαρτᾶται – γιὰ νὰ φέρει τὸν ἄνθρωπο σὲ μετάνοια. Ἄρα ἡ μετάνοια διὰ τῆς θείας χάριτος κατορθοῦται. Ἁπλὰ καὶ ἁπαλὰ
December 2020-THOMAS-PC.indd 23
02/12/2020 06:01:47
24 | ἡ Φανερωμένη ἐμεῖς θὰ κάνομε μία κίνηση πρὸς τὸν Θεὸ κι ἀπὸ κεῖ καὶ πέρα ἔρχεται ἡ χάρις. Μπορεῖ νὰ μοῦ πεῖτε: «Τότε μὲ τὴν χάρι γίνονται ὅλα». Αὐτὸ εἶναι ἕνα λεπτὸ σημεῖο. Γίνεται κι ἐδῶ ἐκεῖνο ἀκριβῶς ποὺ λέω. Δὲν μποροῦμε ‘ν’ ἀγαπήσομε τὸν Θεό, ἂν ὁ Θεὸς δὲν μᾶς ἀγαπήσει. … Τὸ ἴδιο συμβαίνει καὶ μὲ τὴ μετάνοια. Δὲν μποροῦμε νὰ μετανοήσουμε, ἂν ὁ Κύριος δὲν μᾶς δώσει μετάνοια. Καὶ αὐτὸ ἰσχύει γιὰ τὰ πάντα. Δηλαδὴ ἰσχύει τὸ Γραφικό: «Χωρὶς ἐμοῦ οὐ δύνασθε ποιεῖν οὐδέν». Ἂν δὲν ὑπάρχουν προϋποθέσεις γιὰ νὰ ἐγκύψει μέσα μας ὁ Χριστός, μετάνοια δὲν ἔρχεται. Οἱ προϋποθέσεις εἶναι ἡ ταπείνωση, ἡ ἀγάπη, ἡ προσευχή, οἱ μετάνοιες, ὁ κόπος γιὰ τὸν Χριστό. Ἂν δὲν εἶναι τὸ συναίσθημα ἁγνό, ἂν δὲν ὑπάρχει ἁπλότητα, ἂν ἡ ψυχὴ ἔχει ἰδιοτέλεια, δὲν ἔρχεται ἡ θεία χάρις. Συμβαίνει τότε νὰ πηγαίνομε νὰ ἐξομολογούμαστε, ἀλλὰ νὰ μὴν αἰσθανόμαστε ἀνακούφιση. Ἡ μετάνοια εἶναι πολὺ λεπτὸ πράγμα. Ἡ μετάνοια ἡ ἀληθινὴ θὰ φέρει τὸν ἁγιασμό. Ἡ μετάνοια μᾶς ἁγιάζει.
Ὅταν ἐξομολογεῖται ὁ ἄνθρωπος, ἡ χάρις τὸν ἐλευθερώνει ἀπὸ τὰ ψυχικά τραύματα
Δὲν εὐθύνεται μονάχα ὁ ἄνθρωπος γιὰ τὰ παραπτώματά του. Τὰ λάθη, οἱ ἁμαρτίες καὶ τὰ πάθη δὲν εἶναι μόνο προσωπικὰ βιώματα τοῦ ἐξομολογουμένου. Ὁ κάθε ἄνθρωπος ἔχει πάρει μέσα του καὶ τὰ βιώματα τῶν γονέων του καὶ εἰδικὰ τῆς μητέρας, δηλαδὴ τὸ πῶς ζοῦσε ἡ μητέρα του ὅταν τὸν κυοφοροῦσε, ἂν στενοχωριόταν, τί ἔκανε, ἂν κουραζόταν τὸ νευρικό της σύστημα, ἂν εἶχε χαρά, ἂν εἶχε θλίψη, ἂν εἶχε μελαγχολία. Ἔ, ὅλο τὸ νευρικὸ σύστημα τὸ δικό της ἐπηρέασε τὸ νευρικὸ σύστημα
December 2020-THOMAS-PC.indd 24
02/12/2020 06:01:47
Δεκέμβριος 2020 | 25 τοῦ ἐμβρύου της. Ὁπότε ὅταν γεννηθεῖ τὸ παιδὶ καὶ μεγαλώσει, παίρνει μέσα του καὶ τὰ βιώματα τῆς μητέρας του, δηλαδὴ ἄλλου ἀνθρώπου. Ὑπάρχει, ὅμως, ἕνα μυστικό. Ὑπάρχει κάποιος τρόπος ‘ν’ ἀπαλλαγεῖ ὁ ἄνθρωπος ἀπ’ αὐτὸ τὸ κακό. Ὁ τρόπος αὐτὸς εἶναι ἡ γενικὴ ἐξομολόγηση, ἡ ὁποία γίνεται μὲ τὴν χάρι τοῦ Θεοῦ. [...] Πολλὲς φορὲς ἔχω μεταχειρισθῆ αὐτὴ τὴ γενικὴ ἐξομολόγηση καὶ εἶδα θαύματα πάνω σ’ αὐτό. Τὴν ὥρα ποὺ τὰ λέεις στὸν ἐξομολόγο, ἔρχεται ἡ θεία χάρις καὶ σὲ ἀπαλλάσσει ἀπ’ ὅλα τὰ ἄσχημα βιώματα καὶ τὶς πληγὲς καὶ τὰ ψυχικὰ τραύματα καὶ τὶς ἐνοχές· διότι τὴν ὥρα ποὺ τὰ λὲς ὁ ἐξομολόγος εὔχεται θερμὰ στὸν Κύριο γιὰ τὴν ἀπαλλαγή σου. [...] Όλ’ αὐτὰ ποὺ μοῦ ἔλεγε τὰ παρακολουθοῦσα ὄχι ἁπλῶς μὲ προσοχή, ἀλλὰ «ἔβλεπα» μέσα στὸν ψυχικὸ της κόσμο τὴν ἐπίδραση τῆς προσευχῆς. Τὴν παρακολουθοῦσα μέσα στὴν ψυχή της κι «ἔβλεπα» ὅτι πήγαινε χάρις μέσα της, ὅπως τὴν εκοίταζα ἐγώ. Διότι στὸν πνευματικὸ ὑπάρχει χάρις καὶ στὸν παπὰ ὑπάρχει χάρις. Τὸ καταλαβαίνετε; Δηλαδὴ ἐνῶ ἐξομολογεῖται ὁ ἄνθρωπος, ὁ ἱερέας προσεύχεται γι’ αὐτόν. Συγχρόνως, ἔρχεται ἡ χάρις καὶ τὸν ἐλευθερώνει ἀπ’ τὰ ψυχικὰ τραύματα, ποὺ γιὰ χρόνια τὸν βασανίζουν, χωρὶς νὰ γνωρίζει τὴν αἰτία τους. Ὦ, αὐτὰ τὰ πιστεύω πολύ! [...] Ὅλοι οἱ πνευματικοὶ οἱ ἐξομολόγοι ἔχουν αὐτὴ τὴν χάρι κι ὅταν εὔχονται τὴν ἐκπέμπουν ὡς ἀγωγοί. [...] Γέροντος Πορφυρίου τοῦ Καυσοκαλυβίτου Βίος καὶ Λόγοι, Ἱ. Μ. Ζωοδόχου Πηγῆς - Χρυσοπηγῆς, Χανιά, Κρήτη, 2003, 365-369.
December 2020-THOMAS-PC.indd 25
02/12/2020 06:01:48
26 | ἡ Φανερωμένη
ΠΑΙΔΙΚΗ ΓΩΝΙΑ
Ο ΑΓΙΟΣ ΚΑΙ Ο ΦΟΝΙΑΣ
Ὁ ἅγιος Διονύσιος γεννήθηκε στὴ Ζάκυνθο καὶ ὅταν μεγάλωσε ἔγινε μοναχὸς καὶ χειροτονήθηκε ἱερέας. Κάποια στιγμή, ἐνῶ ἀσκήτευε στὸ μοναστήρι τῆς Υπεραγίας Θεοτόκου τῆς Αντιφωνήτριας σὲ τόπο ἔρημο καὶ ἡσυχαστικό, ἕνα περιστατικὸ στάθηκε ἀφορμὴ γιὰ νὰ φανεῖ ὅλη ἡ ἀγάπη καὶ εὐσπλαχνία του. Κάποιος ἄνθρωπος ποὺ ἦρθε ἀπὸ ξένο τόπο σκότωσε τὸν ἀδερφὸ τοῦ ἁγίου, Κωνσταντίνο, ποὺ ἦταν εὐσεβὴς καὶ ἕνας ἀπὸ τοὺς πιὸ ἐπιφανεῖς ἄρχοντες τοῦ νησιοῦ. Ὁ φονιάς, ἐπειδὴ φοβήθηκε τοὺς συγγενεῖς καὶ τοὺς φίλους του, ποὺ σίγουρα θὰ τὸν ἀναζητοῦσαν γιὰ νὰ τὸν τιμωρήσουν, κατέφυγε στὰ βουνὰ καὶ στὶς ἐρημιὲς γιὰ νὰ σωθεῖ. Ἀφοῦ περιπλανήθηκε ἀρκετὴ ὥρα, ὁ δρόμος του τὸν ἔβγαλε στὸ μοναστήρι τῆς Θεοτόκου τῆς Αντιφωνήτριας. Ἐκεῖ τὸν ὑποδέχθηκε ὁ ἅγιος Διονύσιος, ποὺ ἦταν τότε ἡγούμενος τῆς μονῆς. Ὁ φονιάς, ποὺ δὲ γνώριζε ὅτι ὁ ἡγούμενος ἦταν ἀδελφὸς τοῦ σκοτωμένου, ἔπεσε στὰ πόδια του καὶ τρέμοντας τὸν παρακάλεσε: «Ἄνθρωπε τοῦ Θεοῦ, σὲ ἱκετεύω, κρύψε με κάπου στὸ μοναστήρι σου, γιατὶ κινδυνεύει ἡ ζωή μου». «Τί ἔχεις παιδί μου;» τὸν ρώτησε ὁ σπλαχνικὸς γέροντας, «γιατὶ εἶσαι τόσο φοβισμένος;» «Πῶς νὰ μὴν εἶμαι, πάτερ μου», ἀποκρίθηκε ἐκεῖνος. «Δὲν θὰ τολμοῦσα ν’ ἀποκαλύψω σὲ κανέναν τὴν αἰτία τῆς δυστυχίας μου, ἐπειδὴ ὁ κίνδυνος γιὰ μένα θὰ γινόταν μεγαλύτερος. Ἐσὺ ὅμως, δὲ φαίνεσαι σὰν τοὺς ἄλλους ἀνθρώπους. Κάτι ἔχει ἡ μορφή σου ποὺ μὲ προτρέπει νὰ σοῦ ἀνοίξω τὴν καρδιά μου. Θὰ σοῦ ἐξομολογηθῶ λοιπὸν τὸ ἁμάρτημά μου καὶ κάνε ὅ,τι σὲ φωτίσει ὁ Θεός. Ἐγώ, ποὺ μὲ βλέπεις σὲ αὐτὰ τὰ χάλια, εἶμαι φονιάς. Πρὶν λίγο σκότωσα τὸν ἄρχοντα Κωνσταντίνο Σιγοῦρο καὶ τώρα τρέχουν ξωπίσω μου ὀργισμένοι ὅλοι οἱ συγγενεῖς καὶ οἱ φίλοι του νὰ μὲ βροῦν καὶ νὰ μὲ θανατώσουν». Παρὰ τὴ βαθιά του θλίψη, ὁ συγχωρητικὸς ἠγούμενος δὲν ἄφησε οὔτε στιγμὴ τὴν ὀργὴ ν’ ἀγγίξει τὴν ψυχή του. Γλυκύς καὶ ἤρεμος, ἀφοῦ ἐνθάρρυνε τὸν φονιὰ μὲ παρηγορητικὰ λόγια, τὸν ἔκρυψε σ’ ἕνα ἀσφαλὲς μέρος τοῦ μοναστηριοῦ.
December 2020-THOMAS-PC.indd 26
02/12/2020 06:01:48
Δεκέμβριος 2020 | 27
Ἐκείνη τὴν ὥρα κατέφθασαν καὶ οἱ συγγενεῖς τοῦ Ἁγίου, ζητώντας νὰ βροῦν τὸν φονιὰ γιὰ νὰ ἐκδικηθοῦν γιὰ τὴν ἀνόσια πράξη του. Ὁ Ἅγιος τοὺς συμβούλεψε μὲ παρηγορητικὰ λόγια, ποὺ καταπράυναν τὴν ὀργή τους, καὶ τοὺς ἔστειλε σὲ ἄλλο μέρος νὰ ἀναζητήσουν τὸν φονιά. Ὅταν ἔφυγαν πῆγε στὴν κρυψώνα τοῦ φονιὰ καὶ τοῦ ἀποκάλυψε τὴν ἀλήθεια, ὅτι δηλαδὴ αὐτὸς ἦταν ὁ ἀδελφὸς τοῦ Κωνσταντίνου Σιγούρου. Τὸν καθησύχασε μάλιστα, ὅτι δὲν εἶχε νὰ φοβηθεῖ τίποτα πιά, γιατὶ αὐτοὶ ποὺ τὸν καταδίωκαν ἦταν ἤδη πολὺ μακριά. Ὁ φονιάς, συγκλονισμένος ἀπὸ τὴν ἀνεξικακία τοῦ Ἁγίου, ἔπεσε στὰ πόδια του καὶ μὲ δάκρυα στὰ μάτια ζητοῦσε συγχώρηση. Μὰ ὁ Ἅγιος τὸν εἶχε ἤδη συγχωρήσει, μὲ ὅλη του τὴν ψυχή. Τὸν νουθέτησε πνευματικὰ μὲ λόγους μετανοίας καί, ἀφοῦ τὸν προμήθευσε μὲ τ’ ἀναγκαῖα τρόφιμα καὶ χρήματα γιὰ τὸ ταξίδι του, τὸν αποχαιρέτησε καὶ τὸν ἔστειλε σὲ ἄλλο μέρος γιὰ νὰ σώσει τὴ ζωή του. Ὁ ἅγιος Διονύσιος γιορτάζει στὶς 17 Δεκεμβρίου. Ἂς τὸν μιμηθοῦμε κι ἐμεῖς ἀκολουθώντας τὸ παράδειγμα τοῦ Χριστοῦ μας, ποὺ συγχώρεσε τοὺς σταυρωτές Του καὶ μᾶς δίδαξε: «Ἀγαπᾶτε τοὺς ἐχθρούς σας, εὐλογεῖτε ὅσους σᾶς καταριοῦνται, εὐεργετεῖτε ὅσους σᾶς μισοῦν καὶ προσεύχεστε γι’ αὐτοὺς ποὺ σᾶς ἀδικοῦν καὶ σᾶς καταδιώκουν». Διασκευή: Χ.Π.
December 2020-THOMAS-PC.indd 27
Δημήτρης καὶ Ἄννα Φωτοπούλου, Δι’ εὐχῶν τῶν Ἁγίων. Παιδικὸς συναξαριστής, Δεκέμβριος, Ἐκδ. Σταμούλη, Ἀθήνα, 2009, 59-71.
02/12/2020 06:01:49
Γραφικές τέχνες
ΚΕΡΑΜΟΣ
Ἡ Σύλληψις τῆς Ἁγίας Ἄννης.
Χεὶρ Παύλου Ἱερογράφου. 17ος αἰώνας. Ἱερὸς Ναὸς Παναγίας Φανερωμένης.
December 2020-THOMAS-PC.indd 28
02/12/2020 06:02:02