brochure uitgeverij Komma voorjaar 2017 by d'jongeHond

HARDWELL 2 YEARS AS ONE

UITGEVERIJ

KOMMA

MONDRIAAN EN STEINER

SCHILDERBOEK BOOK OF PAINTING COLLECTIE WINGENDER

VOORJAAR 2017

Wij zijn erg verheugd u de nieuwe boekenoogst van het voorjaar 2017 te kunnen presenteren. 4 MONDRIAAN EN STEINER WEGEN NAAR NIEUWE BEELDING JACQUELINE VAN PAASCHEN 6 HARDWELL 2 YEARS AS ONE (REGULAR EDITION) JOEP VAN AERT 8 HARDWELL 2 YEARS AS ONE (SPECIAL EDITION) JOEP VAN AERT 10 EEN DIENSTBAAR VOLKJE KOSTERS IN HET NEDERLAND VAN NU EDITH GERRITSMA ANDREA HIJMANS 12 RIJKS IS CONTINUING ITS WORLD TOUR 14 RIJKS MASTERS OF THE GOLDEN AGE (SPECIAL EDITION) MARCEL WANDERS 15 RIJKS MASTERS OF THE GOLDEN AGE (REGULAR EDITION) MARCEL WANDERS

UITGEVERIJ KOMMA VOORJAAR 2017

16 SCHILDERBOEK VAN OLIEVLEK TOT VERDWIJNPUNT LUX BUURMAN 18 COLLECTIE WINGENDER HINDE HAEST 20 ENCYCLOPEDIE (M/V) JOYCE DE VRIES 22 HET VERLOREN BLAUW EVERD SOONS 24 DE GLUUT BOURGONDISCH ETEN ZONDER GLUTEN, LACTOSE & SUIKER PAULINE KALKHOVE 26 WILD HET BESTE SCHARRELVLEES KOMT VAN DE JAGER RONALD TIMMERMANS REMKO KRAAIJEVELD 28 BACKLIST

UITGEVERIJ KOMMA VOORJAAR 2017

MONDRIAAN EN STEINER wegen naar nieuwe beelding Jacqueline van Paaschen

Hardcover, Nederlands, 20 x 27 cm, 192 pagina’s ISBN 978-94-91525-64-3, NUR 654 € 34,-

Wat mijn werk betreft ik ben overtuigd dat ’t zòò voor mij moet – voor jou natuurlijk wêer een weinig anders – dat is het mooie van de Nieuwe Beelding, dat er ruimte is voor verscheidenheid. Citaat van Piet Mondriaan aan Theo van Doesburg 10 september 1917

_Lezing mogelijk door auteur

Verschijnt februari 2017

UITGEVERIJ KOMMA VOORJAAR 2017

In Mondriaan en Steiner - wegen naar Nieuwe Beelding wordt het werk van Piet Mondriaan bekeken vanuit het gedachtegoed van Rudolf Steiner. Deze esoterische bron is tot op heden vrijwel veronachtzaamd in kunsthistorische publicaties over Mondriaan. Voor deze publicatie is gebruik gemaakt van Mondriaans bundel transcripties van de voordrachten die Steiner in 1908 in Nederland hield en deel uitmaakte van de nalatenschap van Mondriaan. Van belang is dat Mondriaan Steiners voordrachten niet alleen koesterde maar ook van potloodmarkeringen voorzag. In het onderzoek zijn deze voordrachten verbonden aan Mondriaans creatieve zoektocht naar abstractie. Dit levert verrassend nieuwe inzichten op. Gaandeweg wordt zichtbaar gemaakt hoe hij aan dat universele proces individueel uitdrukking gaf.

UITGEVERIJ KOMMA VOORJAAR 2017

HARDWELL 2 years as one Joep van Aert

Integraalband, Engelstalig, 17 x 24 cm 360 pagina’s, ISBN 978-94-91525-58-2 € 29,95

Toen DJ Hardwell op nummer één kwam te staan in de gerenommeerde DJ Mag Top 100 besloot de Nederlandse fotograaf Joep van Aert hem twee jaar lang te volgen. Het resultaat is het boek: ‘Hardwell 2 Years As One.’ Dit exclusieve fotoboek laat de belangrijkste en meest hectische momenten uit het leven van de DJ zien.

Regular edition

Van een beginnende DJ uit Breda tot het draaien op Miami Ultra Music Festival, het grootste electronic dance music festival ter wereld. De afgelopen twee jaar waren voor DJ Hardwell enorm hectisch, maar misschien wel de hoogtepunten uit zijn carrière. Fotograaf Joep van Aert heeft Hardwell sinds het winnen van de titel ‘nummer 1 DJ van de wereld’ twee jaar lang gevolgd om zijn meest bijzondere momenten vast te leggen. Neem een kijkje in het leven van een van ’s werelds grootste dj’s en aanschouw exclusieve foto’s van de meest indrukwekkende dance shows ter wereld. Het is van Aert gelukt om naast foto’s van spectaculaire shows met duizenden fans ook de andere kant van het leven van de Hardwell vast te leggen. Bekijk de nog nooit vertoonde intieme momenten van Hardwell samen met familie en vrienden en het leven buiten de djbooth van een van de grootste DJ’s ter wereld.

“The stunning visuals for ‘United We Are’ are one of a kind and an important part of the show.”

UITGEVERIJ KOMMA VOORJAAR 2017

HARDWELL 2 years as one Joep van Aert

Special edition

Hardback, Engelstalig, 24 x 34 cm 360 pagina’s incl. uitklappers ISBN 978-94-91525-57-5 € 89,-

UITGEVERIJ KOMMA VOORJAAR 2017

Dorpskerk Abcoude 13

Esther en Michel werken in een baptistenkerk. Die tegen de heersende trend in groeit, bloeit en verjongt. Misschien wel omdat de gemeente nadrukkelijk een ‘hartstochtelijk geloofsleven’ voorstaat, en dat slaat aan.

Kerkplein 45 1391 GK Abcoude Protestant Dominee: ds Herco van der Wilt Koster: Tineke Hennipman

Het kerkje – hoge smalle ramen, imposant houten bogenplafond – dateert uit 1491. Sober, wit, protestant. ‘Ja, van oorsprong natuurlijk katholiek,’ zegt Tineke. ‘Een gepikte kerk. Volgens mij hebben de RK-collega’s iets verderop het er nóg moeilijk mee’. In 1672 – het beruchte Rampjaar – ontsnapte de kerk gewijd aan Cosmas en Damianus ternauwernood aan verwoesting door Franse soldaten, vanuit Utrecht opgetrokken tot aan Abcoude. De dorpsbewoners kregen een belasting opgelegd, die ze weigerden te betalen. Als vergeldingsmaatregel werd brand gesticht, en ook het godshuis dreigde in vlammen op te gaan. Maar de kerk werd gered, en daarbij is een heldenrol weggelegd voor de legendarische pastoor Vennicx. Die zou volgens de overlevering de Fransen tegemoet zijn gegaan met het Heilige Sacrament in de hand, om clementie te vragen voor het godshuis. De bevelvoerende officier riep daarop zijn mannen terug, en de twee branden die reeds woedden konden worden geblust. Tussen 1578 en 1586 ging het godshuis over in protestantse handen. Tegenwoordig vormt de kerk de thuisbasis van een vergrijzende gemeente. Tineke: ‘Laatst nog, deelden we bloembakjes uit aan kerkgangers van 83 jaar en ouder. Dat waren er meer dan 50! En de groep 80-plussers is nog veel groter. Stuk of 90, schat ik. Hoeveel mensen er op zondag in de kerk zitten? Hooguit 65. We missen de jongeren. Dat krijg je in een dorp dat zo dicht tegen Amsterdam aan ligt – een andere geloofsgemeenschap met een andere mentaliteit. Weinig actieve jongelui. Er melden zich wel eens jonge gezinnen, maar vaak blijken dat eendagsvliegen. Ze komen een paar keer en daarna houdt het op. Gaan ze toch liever golfen. Dat was wel anders toen ik begon.’

EEN DIENSTBAAR VOLKJE kosters in het Nederland van nu Edith Gerritsma / Andrea Hijmans

Verschijnt maart 2017

Paperback, Nederlands, 18 x 26 cm, 160 pagina’s ISBN 978-94-91525-61-2, NUR 653 € 29,95

Ruim een jaar lang verdiepten fotograaf Edith Gerritsma en journalist Andrea Hijmans zich in het werk van kosters in het Nederland van nu. Ze volgden een vijftal van hen – drie kosters en een kostersechtpaar – in hun dagelijkse bezigheden, woonden diensten bij en huwelijken, begrafenissen en doopplechtigheden, zaten bij vergaderingen en bezochten trainingen en beurzen.

Het resultaat is een documentair portret in woord en beeld van een beroep dat ooit grote bekendheid genoot, maar waarvan tegenwoordig velen niet meer weten wat het eigenlijk inhoudt. Een beroep in zwaar weer; in een halve eeuw tijd is het aantal kosters in loondienst teruggelopen van een paar duizend naar een paar honderd. En dat aantal daalt nog steeds in rap tempo. Gerritsma en Hijmans kozen ervoor deze onzichtbare ondersteuners in de coulissen in het zonnetje te zetten. Om niet alleen te beschrijven wat ze doen en wie ze zijn maar dat ook te laten zien. Een fotoboek dus, dat ongetwijfeld in een leemte voorziet.

UITGEVERIJ KOMMA VOORJAAR 2017

RIJKS MASTERS OF THE GOLDEN AGE PAINTINGS FROM THE GALLERY OF HONOUR IS CONTINUING ITS WORLD TOUR

Tijdens de Buchmesse in Frankfurt is door studio Marcel Wanders en Uitgeverij Komma, in een indrukwekkende stand, de Limited Edition en de Unlimited Edition gepresenteerd aan de internationale uitgeverswereld van het meer dan bijzondere kunstboek Rijks, Masters Of The Golden Age De belangstelling was overweldigend. Twee weken na de presentatie kon de uitgever melden dat beide uitgaves verkocht en gedistribueerd gaan worden in: Spanje, Italie, Portugal, Griekland, China, Thailand, Usa , Japan, Singapore, Maleisie, Slovenie, Kroatie, Australie, Nieuw Zeeland. De verwachting is dat vanaf 2017 de boeken overal verkrijgbaar zullen zijn.

UITGEVERIJ KOMMA VOORJAAR 2017

DRUK

Op dit moment zijn er gesprekken met vertegenwoordigers uit nog diverse andere landen zoals Frankrijk, Duitsland en Rusland. Twee maanden na het verschijnen van de Unlimited Edition was de eerste oplage van 10.000 stuks uitverkocht en ligt de tweede druk vanaf november in de winkels. Gezien de enorme internationale belangstelling wordt verwacht dat er een wachttijd op de Limited Edition ontstaat en zijn er gesprekken over een verhoging van de prijs. Voor de Unlimited Edition is de uitgever bezig met de voorbereiding voor een derde druk.

UITGEVERIJ KOMMA VOORJAAR 2017

RIJKS MASTERS OF THE GOLDEN AGE paintings from the gallery of honour Marcel Wanders

_15.000 exemplaren verkocht in 1e kwartaal _binnen 2 maanden 2e druk _3e druk in voorbereiding _informeer naar mogelijkheid van lezing

DRUK

Limited edition

Limited edition: Engelstalig, 50 x 70 cm, 440 pagina’s ISBN 978-94-91525-30-8, NUR 440, € 6.500,-

UITGEVERIJ KOMMA VOORJAAR 2017

Unlimited edition: Hardcover, Engelstalig, 33,2 x 23,7 x 5 cm 576 pagina’s, ISBN 978-94-91525-29-2, NUR 440, € 125,-

UITGEVERIJ KOMMA VOORJAAR 2017

inhoud voorwoord 4 inleiding 7 deel 1

Theorie, de bouwstenen van een schilderij hoofdstuk 1 Hoe leren we schilderen? 8 hoofdstuk 2 Beeldaspecten 10 1 De voorstelling 11 2 Compositie 14 3 Perspectief 21 4 Licht 28 5 Kleur 31 6 Verfhuid 34 7 Handschrift 38 8 Drager 42 9 Lijst 47 hoofdstuk 3 Over schoonheid 49

deel 2

Schilderen in de praktijk

hoofdstuk 4 Over waarneming // hoofdstuk 5 Tekenen // 5.1 Materialen // 5.2 Perspectief 5.3 De vier stappen// 5.4 Oefenen in tekenen // 5.5 Schema’s // a — Het oog // b — De mond // c — De neus //

d — Het oor e — De hand f — De voet

Gympen, een studie met sfumato (Da Vinci) “Een Witje”, hoe schilder je een trompe l’oeil reliëf? 7 Een studie van handen, Rubens 8 Een bakje kersen, 18e eeuw 9 “Il faut cultiver son jardin”, een grisaille 10 Een takje, nat in nat schilderen 11 Artisjokken, samenvatting van alle stappen 5 6

hoofdstuk 6 Schilderen met olieverf // 6.1 Het prepareren van een doek of paneel // 6.2 De imprimatuur // 6.3 Voortekening op de drager // 6.4 De onderschildering // 6.5 Het opmaken van het palet // 6.6 De meest gangbare kleuren in olieverf // 6.7 Schildersmiddel en terpentijn // 6.8 Penselen en technieken // a — Impasto // b — Velatura // c— Glaceren // d — Nat in nat // e — Graffito // f — In elkaar werken // g — Penseelstreek // 6.9 Drogen en vernissen // hoofdstuk 7 Recepten 7.1 Zwart is een abstractie 7.2 De recepten a — Huid en haar b — Fruit en bloemen c — Stoffen en insecten d — Lucht, landschap en water e — Edelstenen en edelmetalen 7.3 Recepten voor de imprimatuur

hoofdstuk 9 Bereidingen schildersmiddelen 1 Bereiden van gesso 2 Zelf olieverf maken 3 Medium maken met lood gekookte olie 4 Toevoegingen aan het eigengemaakte medium hoofdstuk 10 Inrichten van het atelier 1 Het palet 2 De schildersezel 3 De schilderstafel 4 Afstand 5 Houding 6 De schilderstok en andere hulpmiddelen 7 Licht op het atelier 8 Stof 9 Veiligheid op het atelier 10 Het model epiloog lijst van illustraties

hoofdstuk 8 Schildervoorbeelden 1 “Piero”, een groene onderschildering 2 Drawn by me and Mr. Shepar helpd, een rode onderschildering 3 Zwart-witte blouse, een verrassende ontdekking in toonwaarden 4 Een motief op een draperie

van olievlek tot verdwijnpunt

“Realistisch of figuratief, het moet een werkstuk worden dat de moeite waard is om te maken”

SCHILDERBOEK van olievlek tot verdwijnpunt Lux Buurman

Over tekenen en schilderen

Hardback, Nederlands, 24,5 x 25,5 cm 256 pagina’s, ISBN 978-94-91525-62-9 NUR 647, € 49,95

de voorstelling “Wat zal ik nu weer eens gaan schilderen, Pablo?”, vroeg Francoise Gilot aan Picasso, toen ze als piepjong schilderesje zijn atelier en bed deelde. “Ga maar een lucifersdoosje maken. En als je daar over een jaar mee klaar bent, verzinnen we weer wat anders” was zijn antwoord. Valt dit advies in de categorie “kluitje in het riet” of was het een reëel advies? Gaat het om de voorstelling als je een schilderij maakt of gaat het om het onderzoek naar de mogelijkheden van een onderwerp? Wat kan je met een lucifersdoosje doen? Je kan het op de grond leggen, op de tafel of op ooghoogte. Dan zie je het vanuit verschillende oogpunten. Dat levert telkens een ander beeld op. Je kan het plat neerleggen, op z’n kant zetten, je kan het een beetje open doen, ietsje verder, nog verder…. helemaal uit elkaar halen, de lucifers eruit schudden, ze willekeurig laten vallen of netjes rangschikken. Je kan er een spiegel achter zetten of het geheel op een spiegel leggen…. Je kan het laatje vullen met de lucifertjes, ze op het doosje leggen, het vlakvullend tekenen of juist met veel ruimte erom heen afbeelden. Je kan het heel sterk uitvergroten, je kan de opdruk schilderen, je kan het mistig schilderen of juist heel precies. Je kan er een ferme klap op geven en de overgebleven ravage tot een drama verheffen. Je kan er een spot op zetten en zo spannende schaduwen veroorzaken. Je kan het in een glaasje water uit elkaar laten vallen en de kleddertjes die overblijven schilderen en het dan weer krullend laten opdrogen en dat dan weer maken. Je kan het met verschillende materialen tekenen.(1-5) En ga zo maar door. Misschien heb je niet eens genoeg aan een jaar om alle mogelijkheden te verkennen. Denk maar eens aan Morandi, die zijn hele schildersleven voldoende had aan een paar flesjes en potjes.

Book of Painting from Oil Stain to Vanishing Point Hardback, Engelstalig, 24,5 x 25,5 cm 256 pagina’s, ISBN 978-94-91525-63-6 NUR 647, € 49,95

Kijkend naar de duizenden schilderijen die in het verleden gemaakt zijn, kan je rustig zeggen dat van elk onderwerp even zo veel boeiende als saaie schilderijen gemaakt zijn. Het onderwerp is geen garantie voor een goed schilderij, hoe aansprekelijk het ook op het eerste gezicht lijkt. Het gaat er meer om hoe je iets schildert, dan wat je schildert.

van olievlek tot verdwijnpunt

“Schilderend en studerend raakten we vertrouwd met de aanpak en handelswijze van weleer en kregen we inzicht in de geheimen van de oude meesters”

Links: 8 | Pieter Saenredam 1635 Interieur van de St. Bavokerk te Haarlem. Tekening op papier. ―――――――――――――――――――――――――― 9 | Pieter Saenredam 1636. Interieur van de St. Bavokerk te Haarlem. Olieverf. ―――――――――――――――――――――――――― De tekening van de St. Bavokerk is een jaar eerder gemaakt dan het schilderij. In die tijd werd er niet op locatie geschilderd, wel getekend. Tekeningen werden gebruikt als uitgangspunt

――――――――――――――――――――――――――――

voorstelling afgebeeld wordt. De heiligenvoorstellingen uit de Byzantijnse tijd zijn figuratief en de Egyptische fresco’s ook. Moeten we als we de “klassieke technieken” gaan onderzoeken, dan niet liever spreken over realistisch schilderen? Hoe realistisch is een boerenbruiloft van Breughel, of een portret van Hendrik VIII door Holbein? Iedere stijl streeft naar een getrouwe weergave van de natuur, maar de verschillende stijlen hebben zo hun eigen opvatting over de natuur. Het indelen in hokjes zullen we overlaten aan de kunsthistorici.

de kleuren zijn te vergelijken, maar de manier waarop er geschilderd is tilt de schilderijen boven het onderwerp uit. Er gebeurt zoveel dat je nadat je de voorstelling gezien hebt nog lang niet uitgekeken bent.

Er is veel mogelijk. Hoe “natuurgetrouw” wil je zijn? Wil je een zo objectief mogelijke weergave maken van je observaties of wil je betekenis geven? Gaat het om de vorm of om inhoud? Wat zijn je overwegingen?

7 | Korenveld met kraaien naar Van Gogh, vetkrijt op papier, 27.5 x 13.5 cm.

voor de uiteindelijke compositie. Er is een duidelijk verschil in de verhoudingen in de architectuur op de tekening en op het schilderij. Op het schilderij nemen de twee voorste zuilen een groot deel van de ruimte in. De spitsbogen zijn smaller en hoger dan op de tekening en ook het orgel is in de lengte opgerekt. De schildering op het orgel neemt een centrale plaats in de compositie. Dat geeft aan het interieur een indrukwekkende, naar boven strevende beweging. Met welk oogmerk Saenredam de verhoudingen op zijn schilderij aanpaste, kunnen we niet achterhalen; elke tijd heeft zo zijn eigen zwaartepunten in beleving en verbeelding. Het oogpunt op de tekening, omcirkeld, rechts onder op een zuil, laat zien dat hij de tekening met grote zorgvuldigheid maakte. De keuze die Saenredam maakte om

De ontvoering van de dochters van Leuppicus. Olieverf op doek 222-209 cm. Alte Pinacotheek München. ――――――――――――――――――――――――――――

De vraag die je jezelf kan stellen bij het kiezen van je onderwerp is: wat wil ik vertellen, wat is mijn verhaal? Omdat het om een schilderij of om een tekening gaat, is dat verhaal vooral beeldend. Het gaat om de manier waarop het onderwerp op het vlak staat. De tussenruimtes spelen een rol, de verdeling van het licht, de toon, de diagonalen, kortom al die zaken waar we later op terugkomen. Vertellende schilderijen kunnen zeker heel boeiend zijn als ze beeldend de moeite waard zijn. Denk eens aan de Sabijnse maagdenroof van Rubens.(6) Het verhaal is spannend, maar je hoeft het verhaal niet te kennen om te kunnen genieten van de dynamiek en prachtige penseelvoering. Als je dan kijkt naar een korenveld van Van Gogh (7), waar het verhaal een ondergeschikte rol speelt, zijn er overeenkomsten. Turbulente beweging, dynamisch handschrift. De onderwerpen noch

Nou is zo’n maagdenroof wat hoog gegrepen voor een starter. Van Gogh lijkt wat minder onbereikbaar.... Ruskin, die in 1850 een verhandeling over leren tekenen schrijft, raadt de beginnende tekenaar sterk af om onderwerpen te kiezen waar hij te zeer mee verbonden is of een onderwerp dat hij of zij “zo mooi” vindt. Dat zou de objectieve blik vertroebelen. De ambitie om iets “moois” te maken, zit het onderzoek in de weg. In eerste instantie zou ik je willen aanraden om het onderzoek voorop te laten staan en je onderwerp zo te kiezen dat je het qua vorm kan overzien, dat je er wat van kan leren, en dat je het een aantal malen kan herhalen. Want we leren door herhaling. En dan inderdaad maar liever iets waar je enigszins objectief naar kan kijken dan een onderwerp waar je voor smelt. We gaan het hebben over figuratief schilderen met een min of meer naturalistische weergave. Wat wil dat zeggen? Dat er een herkenbare

de verhoudingen aan te passen hebben een opmerkelijk effect op de sfeer in de kerk. En voor dat beeld koos Saenredam. Het was in die tijd niet ongebruikelijk om met verhoudingen te spelen. Er is een gezicht op Leiden van de hand van Jan van Gooyen waarop de belangrijke gebouwen en kerken duidelijk

Voorbeeld: Er staan blauwe violen in de tuin en ik heb een blauw vaasje. De kleuren van de bloemen en het vaasje botsen een beetje, maar dat lijkt me juist wel spannend. Ik wil ook de fluweligheid van de bloemen en het harde glas tegenover elkaar stellen. Ik wil de doorzichtigheid van het glas laten zien. Ik wil een paar hartjes van de bloemen zien en de aanzet van een steeltje aan een achterkant. Ze moeten niet allemaal even hoog staan. Mijn verhaal gaat over het boeketje alsof het achteloos in het vaasje neergezet is, maar er moet een verrassend ritme in zitten. Ik wil een stukje van de rand van het vaasje zien, en ook net een beetje de steeltjes in het water in het glas. Goed, dat hebben we.

burgerlijk of is dat juist een uitdaging? Het vaasje kan ik ook op een krant zetten met daarin, zichtbaar, een verschrikkelijke oorlogsfoto; dan wordt het een geëngageerd statement. Is dat pathetisch? Het vaasje op een nachtkastje met wat pilletjes ernaast? Of er een paar vliegjes omheen laten vliegen en een uitgebloeide viool die ernaast gevallen is, dan wordt het een vanitas. Dit alles in overweging genomen hebbende, kies ik misschien wel voor het bosje violen gewoon willekeurig in het vaasje zetten, dat vaasje naast m’n ezel op mijn werktafel te zetten. En dan schilderen wat er is, niks geen manipulaties of toevoegingen.... Of ik kan alle opties maken en kijken hoe dat uitpakt. Nou ja, ik laat gewoon het nog even bezinken.

Volgende overweging. Hoe blauw wil ik het maken? Alles blauw? Ook de achtergrond? Kan prachtig zijn. Dan heb ik een blauw verhaal. Maar ik kan ook kiezen voor blauw op een rood Perzisch kleedje, rood tegenover blauw, met die verschillende vlekjes kleur in het kleedje en in de bloemen.... wordt het dan niet een beetje

De wereld waarin wij ons bewegen biedt een onuitputtelijke rijkdom aan onderwerpen. Het is een schatkamer zonder beperkingen. Een mensenleven is niet genoeg om zelfs maar een fractie van het genereuze aanbod van de schepper van al dat moois te onderzoeken. De overdaad is niet te behappen en verre van

6 | Rubens 1615-1616

geruststellend. Het is logisch dat wij in verwarring raken en onszelf beperkingen opleggen. En dan hanteren we de mode van de tijd als standaard voor wat wel of niet geschilderd kan worden. Of we verwerpen datgene wat door al te grote populariteit tot kitsch gedegradeerd is. Vanuit die perceptie kan vaker iets niet, dan wel als onderwerp door de beugel. “Waar gebeurd, is geen excuus voor een slecht verhaal”, zei Gerard Reve, en dat geldt net zo goed voor een schilderij. Je kan de waarheid gerust geweld aandoen of manipuleren als dat een beter resultaat oplevert.(8-9) Ik denk dat het belangrijk is je te realiseren dat we, als we schilderen of tekenen, altijd keuzes maken en interpretaties geven. Realistisch of figuratief, het moet een werkstuk worden dat de moeite waard is om te maken. En dat je het voor jezelf al werkend dan zo spannend maakt dat de voorstelling op de tweede plaats komt en je je al schilderende kan verliezen in de magie van de tweedimensionale illusie.

herkenbaar zijn. Alleen staan ze niet zoals ze in werkelijkheid staan. Ze zijn zo geschilderd dat ze op hun voordeligst uitkomen, met hun mooiste kant naar de toeschouwer toegewend. Topografisch klopt het niet, maar het is wel waar!

Realistisch of figuratief, het moet een werkstuk worden dat de moeite waard is om te maken.

van olievlek tot verdwijnpunt

licht Zonder licht geen leven. Zonder licht zien we niets en te veel licht verblindt. In Olympia staat een beeld van Apollo, de god van het licht, harmonie, wijsheid en maat; de heer der Muzen. Hij staat met zijn arm gestrekt naar voren, zijn hand gestrekt.(27) Afstand houden wil hij zeggen. Om overzicht te krijgen, de dingen in het goede licht en in de juiste verhoudingen te kunnen zien, moet je afstand nemen. Is er een duidelijker beeld denkbaar? Helemaal in het begin was Licht het eerste dat Hij schiep, toen Hij over de wateren zweefde: “Fiat lux et erat lux”. Het is nog altijd heel vreemd om mijn naam zo edel gebruikt te zien! Zijn zoon noemde zichzelf het Licht en het Leven der mensheid. In bijna elke religie speelt de zon, de bron van alle licht op aarde, een belangrijke rol. In spreektaal staat licht in overdrachtelijke zin voor inzicht. Bijvoorbeeld: er ging mij een licht op, verlichting krijgen, een lichtend voorbeeld. We worden blij van mooi licht. We hebben licht nodig om gezond te blijven, zowel geestelijk als lichamelijk. Ons voedsel groeit dankzij licht. Alle energie die we gebruiken, komt in oorsprong van de zon. De plaats van licht in ons leven is dus niet te onderschatten. Schilders zijn zich hiervan bewust geweest. Vaak opperden ze dat ze licht schilderden in plaats van objecten. De ontdekking van het clair obscure, de versmolten lichtvlekken van Vermeer, het impressionisme (28); het zijn allemaal vertalingen van het spel van licht. waar komt het licht vandaan? Dit is zo’n beetje de belangrijkste vraag die je jezelf stelt als je begint met een tekening of met de opzet van een schilderij. De manier waarop het licht over en tussen de verschillende voorwerpen speelt, bepaalt in belangrijke mate de toon van je werk. De intensiteit van het licht

UITGEVERIJ KOMMA VOORJAAR 2017

Verschijnt mei 2017

bepaalt de helderheid of juist de zachtheid van de reflecties op een figuur of het landschap. Het licht maakt zichtbaar of verhult, dempt kleuren of laat ze zinderen. Het is de moeite waard om daar net zoveel belang aan te hechten als aan het te schilderen onderwerp. Op klassieke schilderijen komt het licht vaak van links. De reden daarvoor is dat de meeste schilders rechtshandig waren en je met die lichtval niet in de schaduw van je eigen hand zit te werken. Ook een goede reden om op de lichtval te letten! Als we het hebben over lichtval dan hebben we het automatisch over schaduw. Schaduw is minder licht. Staat een voorwerp tussen de lichtbron en de schaduwpartij, dan heeft de vorm van de schaduw te maken met de vorm van dat voorwerp en de positie van dat voorwerp ten opzichte van de onder- of achtergrond. De kleur van de schaduw heeft te maken met de kleur van de grond waar de schaduw op valt; omdat er minder licht is, wordt de lokale kleur in de schaduw een aantal tonen donkerder. Vaak zit er een verloop in de toonwaarde van de schaduw.

je licht laten zien, dan heb je dus donkere partijen nodig. Die contrasten vormen met elkaar ook weer een vlakverdeling; een compositie. Die compositie staat niet los van de voorstelling, maar kan wel apart bekeken worden. Je kan met verschillende belichtingen spelen en met dezelfde voorstelling tot compleet andere resultaten komen.

28 | Claude Monet 1894. De Kathedraal van Rouen,

29 | Ab van Overdam 2001.

Olieverf op doek 105.4-72.4 cm. Louvre, Parijs.

Willem II en de Hofvijver, aquarel, 75-57cm.

――――――――――――――――――――――――――――

schilderij door de toeschouwer lang niet altijd bewust waargenomen. Schaduw kan zowel een bindende als een verdelende functie hebben. Schaduw speelt een essentiële rol in de illusie van de ruimte.(30)

De schaduw op een voorwerp die ontstaat aan de kant die afgewend is van het licht, heeft te maken met de vorm van dat voorwerp; met de manier waarop het licht over en langs de volumes strijkt. De schaduw ontstaat daar waar het licht niet kan komen. De schaduw, zowel die op de ondergrond als die op het voorwerp heeft een vorm.(29) In het dagelijks leven nemen we de vorm van schaduwen zelden bewust waar. We gebruiken de lichtval, en dus de vorm van schaduw voor onze oriëntatie in de ruimte. Op het platte vlak echter is elke vorm die neergezet wordt een vorm die er toe doet. De vorm van de schaduw is in een compositie gelijkwaardig aan de vorm van het onderwerp, ook al wordt die ook op een

27 | De Apollo van Olympia. Potlood op papier 25,5-32 cm. ――――――――――――――――――――――――――――

toonwaarden Als we spreken over de verschillende intensiteiten van licht, noemen we dat in de schilderkunst de verdeling van toonwaarden. Toonwaarden geven informatie over ruimtelijkheid, kleur is “productinformatie”. Bijvoorbeeld: de schaduwzijde van een lichtgele sjaal kan in toonwaarde veel donkerder zijn dan de lichtkant van de donkerblauwe blouse. De toonwaarden vertellen over de vorm, over het volume. De kleur vertelt over de soort: een gele sjaal zou ook wit of rood kunnen zijn. De vorm zegt niets over de kleur, de kleur zegt niets over de vorm. Kleur en toonwaarden moeten dus afzonderlijk bekeken worden. Maximaal licht is wit, minimaal licht is zwart, daartussenin liggen de grijswaarden. De verdeling in licht is een verdeling in grijzen. We leven in een relatieve wereld: we zien licht bij de gratie van donker, beide versterken elkaar. Wil

van olievlek tot verdwijnpunt

Er is een groot verschil met vroeger tijden in de ervaring van licht/donker, omdat wij in een door kunstlicht uitgelichte wereld leven. Dat is onze realiteit en daar moeten we mee werken. Toch is het voor de perceptie van toonwaarden een handicap te noemen dat het donker bijna geen rol meer speelt in onze waarneming. De wereld is wel lichter, maar ook wat vlakker geworden.

op hun schilderijen zo met de effecten van het licht gespeeld, dat het precies dat spectaculaire effect opleverde dat ze wilden hebben. Hier wat minder licht, daar wat meer, niet naar de werkelijkheid…maar het werkt. Er zijn ook verhalen van schilders die naar Dordrecht kwamen om het schitterende gouden licht te zien dat Albert Cuyp op zijn riviergezichten schilderde. Het was er niet. Zijn we nu een illusie armer? Voelen we ons gefopt? Nee toch! Het is erg prettig te weten dat een schilderij geen journalistiek werkje is, maar dat je er naar eigen inzicht het licht kan laten schijnen.

De belichting van je onderwerp is een keuze. Als je buiten zit te schilderen, verandert het licht voortdurend. Ook in je atelier, met daglicht, verandert het licht in de loop van de dag. Je kan daar een samenvatting van maken, maar het is wel verstandig om een beetje consequent te zijn in die keuze. sfeer Licht is sfeer. Er is koel licht en warm licht. Er is hard licht; de mediterrane zon om twaalf uur en zacht namiddag licht. Er zijn spotlights en kaarsen. En al die verschillende soorten licht leveren schilderijen op met een eigen beleving. Tentoonstellingmakers hebben wel geprobeerd om 17e-eeuwse stillevens na te bouwen en te belichten. Tot hun verbazing bleek dat niet eenvoudig. Niet alleen was het lang niet altijd mogelijk om de schalen en bokalen zo op te stellen als ze op de schilderijen ten opzichte van elkaar leken te staan, ook de belichting was niet te realiseren. De schilders hebben kennelijk

30 | Otto van Veen 1608. Schaduw van Cupido. Gravure voor Amorum Emblemata, Antwerpen. ――――――――――――――――――――――――――――

Leren schilderen is naast leren omgaan met je materiaal ook leren kijken. En dat is het begin van een feestelijke ontdekkingsreis zonder einde. Lux Buurman, 2016

Rijk geïllustreerd, met humor geschreven en toegankelijk voor iedereen biedt dit Schilderboek een schat aan kennis en inzicht in de klassieke schilderen tekenkunst. Vanuit een theoretische inleiding beschrijft kunstschilder en docente Lux Buurman stap voor stap de praktijk van het schilderen. Zonder terughoudendheid deelt zij haar kennis en ervaring en geeft zij de lezer letterlijk toegang tot de geheimen van haar atelier dat zij samen met haar echtgenoot en tevens kunstschilder, Ab van Overdam deelt. Het is een reis door het wonderland van het platte vlak, waarin aspecten als perspectief, anatomie en materiaalkennis, schildersrecepten en technieken aan de orde komen. Dit Schilderboek weet op unieke wijze praktische voorbeelden en hedendaagse inzichten te onderbouwen met bevindingen uit diepgaand onderzoek naar de klassieke schilderstechnieken, de specialiteit van het kunstenaarsechtpaar. Het boek speelt hiermee perfect in op de hernieuwde belangstelling voor het maakproces, het ambacht en de materialen van de klassieke schilder en tekenkunst.

UITGEVERIJ KOMMA VOORJAAR 2017

1933

Tiental kinderliedjes (Ten Nursery Rhymes)

DUTCH PHOTOGRAPHIC PUBLICATIONS from the Wingender Collection Hinde Haest

Publisher Algemeene Vereeniging ‘Radio Omroep’, Amsterdam and G. Van Goor Zonen’s, Den Haag, 1933 20.2 x 27.6 cm Cahiersteek 32 pages 10 b&w photographs Photographer | Designer Piet Marée Printed matter Kinderliedjesboek Printing technique Relief halftone

1948

Het bonte boek van boer Teun (The Bright Book of Farmer Teun)

Verschijnt februari 2017

Publisher AD. M. C. Stok and ZuidHollandsche Uitgevers Maatschappij, The Hague, 1948 23.2 x 30.6 cm Hardback 32 pages 8 b&w photographs 20 fc illustrations (linoleumsnede) Photographer | Designer Piet Marée, Henk Kemp Printed matter Children’s book Printing technique Relief halftone

Hardcover, Engelstalig, 22 x 26 cm, 288 pagina’s ISBN 978-94-91525-54-4, NUR 653 € 49,50

1965

Licht bouwen? (Building in Steel)

References Bool, Flip,‘Cas Oorthuys’, in: Fotolexicon. De geschiedenis van de Nederlandse fotografie, Vol 10, No. 22 (October 1993) Broos, Kees and Paul Hefting, Grafische vormgeving in Nederland. Een eeuw, Roos, V+K Publishing, Naarden (1995) Dendermonde, Max, Carel Blazer, F. W. Michels and Jurriaan Schrofer, Willem Ruys. To see the world, Rotterdamse Lloyd. Meijer’s Industriële Uitgeverij, Wormerveer (1961) Elburg, Jan, Violette Cornelius, Eddy Posthuma de Boer, Paul Huf, Hein de Bouter, Jan Bons and Jurriaan Schrofer, De verbinding, Centrale Directie van het Staatsbedrijf der ptt, The Hague (1962) Elsken, Ed van der and Jurriaan Schrofer, Een liefdesgeschiedenis in Saint Germain des Prés, Bezige Bij, Amsterdam (1956) Huygen, Frederike and Jaap van Triest, Jurriaan Schrofer. Graphic designer, pioneer of photo books, art director, teacher, art manager, environmental artist, Valiz, Amsterdam (2013) Rodenko, Paul, Violette Cornelius, Ed van der Elsken, Paul Huf, Cas Oorthuys, Ata Kandó and Jurriaan Schrofer, Vuur aan zee, Hoogovens, IJmuiden (1958) Schierbeek, Bert, Cas Oorthuys and Jurriaan Schrofer, De draad van het verhaal, Meijer’s Industriële Uitgeverij, Wormerveer (1960)

De collectie Wingender is een van de omvangrijkste collecties van Nederlandse fotoboeken

1932

Van 1 tot 10 (1 Through 10)

Publisher G.B. van Goor en Zonen’s, The Hague, 1932 18 x 22.1 cm Cahiersteek 24 pages 12 b/w photographs Text | Photography | Design Piet Marée Printed matter Children’s book Printing technique Relief halftone

Piet Marée is somewhat of a cult figure in the Dutch publishing industry. To those who grew up with his children’s books, his oeuvre equals nostalgia and folklore. For others the sheer volume of his output may spark recognition; Marée produced 314 books, games, book covers and book illustrations between 1928 and 1978. His industriousness was only briefly tempered by the outbreak of World War ii, after which he was more prolific than ever. Marée practiced what he preached, namely the merits of hard work and the satisfaction of creating. With titles such as Het boek der bezige bijtjes [The Book of Busy Bees] (1935),

UITGEVERIJ KOMMA VOORJAAR 2017

De collectie bevat gezochte kunstenaarsboeken van bekende fotografen als Eva Besnyö en Ed van der Elsken, als ook alledaagse publicaties zoals fotografisch geïllustreerde bedrijfsboeken, schoolboeken en politieke pamfletten. Daardoor biedt de collectie een overzicht van de 20ste-eeuwse beeldcultuur en vormt zij een staalkaart van de Nederlandse fotografie in al haar toepassingsvormen.

References Barends, Wim and Rob van Dolron, Van beroep Piet Marée, Koninklijke Bibliotheek, The Hague (1994) Marée, Piet, Fotomontage. Handleiding tot het zelf vervaardigen van fotomontages, Bosch en Keuning, Baarn (1938) — Knutsel mee met Piet Marée, Selectra, The Hague (1950) — Vlijtige vingers, Baedeker voor de huisvrouw Vol. 17, nbc, The Hague (undated) — Foto’s maken zonder camera, Libellen series ‘Ieder kan het’, No. 259. Van Bosch & Keuning, Baarn (1937)

Deze publicatie belicht ruim 70 zeldzame Nederlandse fotoboeken uit de collectie Wingender, een van de omvangrijkste collecties van Nederlandse fotoboeken. Sinds 1956 verzamelde Jan Wingender 7.000 fotoboeken – daterend van de late 19e eeuw tot nu.

Knutsel mee met Piet Marée [Come Craft with Piet Marée] (1950), and Vlijtige vingers [Diligent Fingers], Marée playfully proclaimed his credo of productivity and inventiveness. His books ranged from puzzle books for kids to self-help guides and instructive publications for adults (pp. 000). As leisure time increased for the general public, Piet Marée became the do-it-yourself authority. Marée was a master of photomontage, yet he did not move in the artistic circles of his contemporaries and colleagues Paul Schuitema (pp. 000) and Piet Zwart (pp. 000). Marée was more of a solitary craftsman than an intellectual. He was unafraid to illustrate his

books with folkloristic motifs such as ducks, tulips, wooden shoes and a plethora of windmills. Even his own daughter Gerda was featured. Neither did he see reason why ordinary people could not do what he did. He published two instruction books about making your own photomontages and photograms Fotomontage [Photomontage] (1938) and Foto’s maken zonder camera [Making Photos Without a Camera] (1937). Subtitled ‘anyone can do it’, the books unceremoniously place photomontage, hallmark of the modernist and constructivist avant-garde, into the popular realm of craft and leisure.

Marée’s publications contributed to the omnipresence of photographically illustrated children’s books. It may be challenging to define the work of Marée in art-historical terms, but his work is abundantly represented in the cultural history of the Netherlands. His work was widely available, affordable and accessible to a large audience. Flooding the Dutch market with his how-to books earned him the title ‘king of craft’. Somewhat degrading for a book designer, the nickname is symptomatic for Marée’s efforts to playfully reconcile art and craft.

De collectie Wingender werd in 2013 verworven door het Nederlands Fotomuseum.

UITGEVERIJ KOMMA VOORJAAR 2017

ENCYCLOPEDIE (m/v) Joyce de Vries

Verschijnt januari 2017

Hardcover, Nederlands, genaaid gebrocheerd met 3 verschillende omslagen, 14,8 x 21 cm, 160 pagina’s ISBN 978-94-91525-60-5, NUR 653 € 24,95 Er is nog steeds veel verschil tussen hoe we naar mannen en vrouwen kijken. Met haar foto’s wil fotograaf Joyce de Vries (28) dit ongelijk bevragen. Joyce de Vries is een vrouw met een missie. De net afgestudeerde fotograaf wil met haar werk vooroordelen doorbreken. Ze wil dat iedereen gewoon zijn of haar leven kan leiden. Daarom maakte ze de serie Encyclopedie (m/v), die nu in boekvorm verschijnt. “Mannen en vrouwen hebben gelijke rechten, maar dit betekent niet dat gelijkheid vanzelfsprekend is”

In Encyclopedie (m/v) staan portretten en stillevens, gecombineerd met teksten die De Vries zelf schreef. Mannen en vrouwen hebben gelijke rechten, maar dit betekent niet dat gelijkheid vanzelfsprekend is. Met deze portretten geef de fotograaf Joyce de Vries vooroordelen een gezicht. De Vries: “Op het moment is het zo dat hartkwalen bij vrouwen minder worden onderzocht, waardoor deze slechter worden geconstateerd en slechter worden behandeld. Dat komt omdat er in onderzoek vooral mannelijke proefpersonen en proefdieren worden gebruikt. Dat is heel kwalijk.” Met haar foto’s wil ze vragen stellen: “Vinden we dit normaal? Past dit bij ons gelijkheidsideaal?”

Verkrijgbaar in 3 verschillende omslagen

UITGEVERIJ KOMMA VOORJAAR 2017

De Vries vult aan: “Ik hoop dat iedereen de boodschap net zo belangrijk vindt als ik. Het boek is er voor iedereen, maar vooral voor mensen die denken dat mannen en vrouwen al gelijk zijn.”

UITGEVERIJ KOMMA VOORJAAR 2017

HET VERLOREN BLAUW Everd Soons 4

j e a n n i n e

jeannine

vanderlee,

foto

1974

[bij

artfort],

vanaf

1976

voor

immer

al-tijd

✈ 58

M H 1 7

Hardcover in cassette, Nederlands 21,5 x 21,5 cm, 84 pagina’s ISBN 978-94-91525-59-9 € 34,2

0 1

k w

j t

v o

a l

- t i

t u n n e l

1 t a l e c m i t o n

9 e a i e e e n r n a

9 n n g n n t g u d a

z u d e h e u h . l

m t r c e n m e r r

i d b e t d i m r o v o o d e h e t

e n e l g z e s c h v o o n i s a n u p t d u s t

v a n i s c h e p r e r e v r k i c h e i t h e e n i n e n r a n d

d e v a n a e t

e e l d a t u d

h u t d r d c n n o o k n i e n

a s o a e o e e r

a t r t n e n l

n i u m i e n -

terwijl je wandelt, of werkt of op iets wacht komt soms in een flits - onverhoeds een herinnering - in geel onverwachts en onlogisch denk je terug aan iets dat je ooit zag of dat ooit gebeurde en dat zo’n indruk maakte dat zelfs de herinnering

o n v e r h o e d s

- in rood -

nog pijn doet

maar na enkele ogenblikken die langer lijken dan ze zijn vervaagt het beeld - in blauw je wilt het vasthouden je wilt het achterna rennen maar het wijkt als alle blauw tot het beeld verdwijnt - in zwart je denkt: in het niets maar toch eens - onverhoeds zal die herinnering in geel...

UITGEVERIJ KOMMA VOORJAAR 2017

‘Het verloren blauw’ is te vergelijken met de muziek van een éénmansorkest. Alles in dit boek is van Everd Soons: foto’s, tekeningen, teksten, ontwerp, typografie… Maar let op: dit boek is geen overzicht van gerealiseerd werk als grafisch ontwerper, maar van de schrijver tussen de regels. De neerslag van leven met de ogen open, altijd kijken, ook als het verblindt, altijd luisteren, ook naar dissonanten, altijd wakker blijven en toch dromen…

‘Het verloren blauw’ weerspiegelt de grillige achtergrond van de maker. Opgegroeid in een gezin, waarvan de vader musicus en hobbyschilder was; na HBS-B twee jaar studie vliegtuigbouw aan de TU Delft, vier jaar studie aan de Stadsacademie voor Toegepaste Kunsten in Maastricht, afdeling schilderkunst en dan, per toeval, in vaste dienst bij meubelfabriek Artifort. Dat duurt precies 11 jaar; het contact met ontwerpers als Kho Liang Ie en Pierre Paulin en met reclameman en schrijver Gregor Frenkel Frank is van grote invloed. Na Artifort een jaar bij een reclameburo, een nuttig jaar om te ontdekken hoe het nìet moet. Daarna zelfstandig grafisch vormgever, werk voor overheidsinstanties, bedrijven, instellingen en opnieuw voor Artifort. Huisstijlen, folders, advertenties, affiches. Echtgenote Jeannine Vanderlee start ‘Tizia jewels and art’, een galerie in eigentijdse sieraden, designhorloges, tassen en kleding. Het landschap dat leven en werken biedt breidt zich steeds verder uit, het palet wordt diverser en breder. ‘Het verloren blauw’ krijgt vorm.

UITGEVERIJ KOMMA VOORJAAR 2017

De Gluut, het bewijs dat een gluten, lactose & suiker intolerantie niet hoeft te betekenen dat je niet lekker kunt eten.

SOEP

inDische kiPPensoeP Waar je GelukkiG van WorDt nodIg 2 witte uien 2 rode pepers 2 tenen knoflook verse laos verse gember 10 kemirienoten (optioneel) zout 1 hele biologische kip of 1 kilo kippendijen 1,5-2 liter kippenbouillon 3 serehstengels 10 djeroek peroet blaadjes (limoenblaadjes, verkrijgbaar in toko) 5 salamblaadjes (Indische laurier, verkrijgbaar in toko) 4 wortelen 5 tomaten 200 ml kokoscrème (geen kokosmelk, verkrijgbaar bij toko)

Ben je grieperig of voel je je down? Zet deze soep dan op. Want van de geur alleen al, word je blij. En als je hem dan proeft, is die griep of rotbui als sneeuw voor de zon verdwenen!

Zo maak je het 1 Doe in de keukenmachine de uien, de rode pepers (zonder pitjes), de knoflooktenen, een stukje verse laos, en een stukje verse gember, de kemirienoten en hak fijn tot een boemboe. 2 Doe wat kokosolie in de pan en voeg de boemboe toe. Schep om totdat het lekker gaat geuren. Doe de kip erbij en schep om. Voeg de kippenbouillon, de serehstengels, de Djeroek Peroet- en Salamblaadjes toe en laat een uur pruttelen. 3 Haal de kip uit de pan en snijd fijn. Snijd de wortelen in de lengte in vieren en dan in dunne schijfjes. Snijd de tomaten in kleine blokjes. Gooi de groenten in de soep en voeg de kokoscrème toe. Laat de soep nog 10-15 minuten pruttelen. Serveer met (glutenvrije!) kroepoek of emping, een gekookt ei per persoo, verse koriander, eventueel wat fijngesneden prei en extra sambal als je van pittig houdt.

DE GLUUT Bourgondisch eten zonder gluten, Lactose & Suiker Pauline Kalkhove

100 de gluut

DRUK

de gluut 101

Hardcover met goudfolie, Nederlands, 20,5 x 25,8 cm 208 pagina’s, ISBN 97-894-91-525-48-3 € 34,86 de gluut

de gluut 87

MId dag

kruiDiGe roDe QuinoasalaDe nodIg voor de salade

Zo maak je het

300 g gemengde rood-witte quinoa 600 ml groenten- of kippenbouillon 220 g gemengde noten en pitten (hazelnoten, amandelen, pistachenoten, pompoenpitten, pijnboompitten etc) 1 bosje koriander 1 bosje peterselie 1 bosje munt ½ bosje basilicum 75 g rozijnen 100 g cranberries ½ zakje rucola

1 Doe de quinoa in een grote pan en giet de bouillon erover. Breng aan de kook en laat zachtjes pruttelen (ongeveer 20-25 minuten) totdat de quinoa al het water heeft opgenomen. 2 Rooster de noten in een pan zonder boter of olie. Pas op dat ze niet aanbranden en wel de rozijnen en de cranberries 10 minuten in warm water. Maak de dressing. Meng de noten, de gewelde rozijnen, cranberries en de quinoa met de dressing en laat goed intrekken. 3 Hak de kruiden fijn en meng die, samen met de rucola, vlak voordat je de salade serveert erdoorheen.

nodIg voor de dressIng 100 ml goede olijfolie 1 uitgeperste citroen 1 el agavesiroop zout, peper 2 tl kardemom

54 de gluut

de gluut 55

BOR REL

kalfsbitterballen nodIg voor het stoofpotje 1 kilo kalfslappen 1 el rijstebloem olijfolie 2 uien 5 stengels bleekselderij 1 glas witte wijn 1 kopje kippenbouillon

Je hoort vaak dat mensen die in het buitenland zijn gaan wonen ineens dingen gaan missen als de Nederlandse kroket. Zo is het ook voor iemand met een glutenintolerantie. Heel soms overvalt je dat enorme verlangen naar die tijd dat je nog gewoon op een terrasje een bitterbal met een biertje kon bestellen. Niet getreurd! Ook die maken we gewoon zelf, maar dan wel extra lekker…

Zo maak je het

1 Maak een kalfsstoofpotje. Snijd het kalfsvlees in niet al te kleine stukken en wentel ze door zout, peper en een eetlepel rijstebloem. Bak de stukken aan in de olijfolie. Haal de stukjes vlees, als ze bruin zijn, uit de pan. nodIg voor de roux 2 Snipper de ui en snijd de bleekselderij in dunne plakjes en gooi die 150 g boter in de pan, eventueel met nog wat extra olijfolie. Fruit vijf minuten, gooi 150 g rijstebloem het glas witte wijn erbij en zet het vuur hoog. Gooi een kopje kippen250-300 ml kippenbouillon bouillon erbij, breng weer aan de kook en doe het vlees terug in de 4 eidooiers pan. Laat minstens een uur stoven. scheut slagroom 3 Maak een roux met boter, rijstebloem en kippenbouillon. Haal de roux van het vuur en voeg al kloppend 4 eidooiers en een scheut slagroom toe. 4 Snijd het kalfsvlees zo klein mogelijk en doe de roux erbij. Vul een nodIg voor het vorMen ovenschaal met het mengsel, dek af en zet het een nacht in de koelvan bItterballen kast om op te laten stijven. 2 eieren 5 Vul de volgende dag drie diepe borden: 1 met 2 geklopte eieren, handje glutenvrij paneermeel 1 met glutenvrij paneermeel en 1 met glutenvrije panko. 6 Schep met een lepel wat opgestijfde kalfsstoofpot in je hand en vorm (Ik vind die van va foods het er een bitterbal van, rol die eerst door het paneermeel, dan door het lekkerste) geklutste ei en dan door de glutenvrije panko en leg op een schaal. handje glutenvrije panko Frituur de bitterballen met 4 tegelijk op 180 graden. Lekker met een (verkrijgbaar bij glutenvrij biertje. www.iansnaturalfoods.com)

82 de gluut

UITGEVERIJ KOMMA VOORJAAR 2017

Meest verrassend? Dat glutenvrij brood heerlijk kan zijn. Meest favoriete recept: De Vijfkleurensalade die je naar seizoen kunt aanpassen.

De Gluut is de bijnaam van Pauline Kalkhove. Met een glutenintolerantie en een gezin van zes waarbij bijna iedereen ergens allergisch voor is, levert boodschappen doen en uiteten vaak komische maar ook ingewikkelde taferelen op. Want behalve voor gluten, zijn er ook mensen in ons gezin allergisch voor lactose, geraffineerde suiker en gist. Dat neemt niet weg dat wij allemaal houden van leven als een Bourgondiër en wij het leuk vinden als iedereen kan aanschuiven. Veel mensen denken dat gluten-, lactose- en suikervrij koken moeilijk is. Maar als je de kant-en-klare spullen uit de supermarkt laat staan, geen gewone bouillon meer gebruikt en met veel groenten en andere soorten meel gaat bakken, blijk je heerlijk te kunnen koken.

Dit is een boek voor alle mensen die houden van lekker eten. Veel recepten zijn niet alleen glutenvrij, maar ook lactose-, koemelk, suikeren, e-nummersvrij. Er zijn recepten die héél simpel zijn en recepten met ingrediënten waar je misschien nog nooit van hebt gehoord. Zó lekker dat je je vingers erbij opeet. En ook als je nooit glutenvrij eet, is het leuk om ze eens te proberen. Je zult zien dat glutenvrij eten niet zo zwaar op de maag ligt en dat je, door minder suiker te gebruiken, ook minder last hebt van een after-dinner-dip en je super energiek voelt! Maar wat eet je dan in plaats van brood? Hoe zit het met pasta’s of met eieren? En als ik geen boter mag gebruiken, hoe bak ik dan koekjes of taart? Eigenlijk is het heel eenvoudig. We gaan terug naar de basis. Terug naar koken zonder prefab, zonder toevoegingen, pakjes en zakjes. Want iedereen houdt toch van lekker eten?

de gluut 83

UITGEVERIJ KOMMA VOORJAAR 2017

66 VEERWILD

WILD, HET BESTE SCHARRELVLEES KOMT VAN DE JAGER Ronald Timmermans Remko Kraaijeveld

w i l d te rri n e van g an s e n an d e r wi l d dit gerecht wordt in een aardewerken vorm (terrine) gemaakt. het succes van een terrine hangt voornamelijk af van de ingrediënten die men gebruikt, bijvoorbeeld de keuze van de kruiden. Je kunt je dus volkomen uitleven op dit geweldige gerecht.

ingrediënten

bereiding

serveren

200 G GANZENFILET

Maal al het vlees fijn in de keukenmachine.

snijd in plakken serveer op toast met een chutney

200 G EENDENBORST

bak dit mengsel even aan.

naar keuze.

200 G FAZANT OF ANDER GEVOGELTE, ALLE

hak de kruiden en de knoflook fijn.

DELEN ZIJN MOGELIJK, BEHALVE DE INGEWAN-

Voeg kruiden, jeneverbessen, wijn, cognac,

DEN

wildfond, room en eieren toe aan het vleesmengsel.

200 G KIPPENLEVERTJES

Kneed dit alles goed door elkaar tot een smeuïg

150 G ONTBIJTSPEK IN BLOKJES

geheel en zet een nacht weg.

500 G KALFSGEHAKT

Maak het mengsel de volgende dag op smaak met

2 SPEKLAPPEN

zout en peper.

2 TL GEDROOGDE TIJM

Vet de vorm in met ganzenlever.

2 TL GEDROOGDE SALIE

doe het mengsel in de terrinevorm en druk stevig aan

3 TENEN KNOFLOOK

Versier de bovenkant van de terrine met laurierblad,

1 TAK ROZEMARIJN

plakjes spek, citroenschijfjes en rode en zwarte

10 JENEVERBESSEN

peperkorrels.

HALVE FLES RODE WIJN

Maak er een kunstwerkje van.

4 EL COGNAC, CALVADOS OF ARMAGNAC

dek af met folie.

1 DL WILDFOND

Zet de vorm in een grote met water gevulde

1 DL ROOM

braadvorm.

4 EIEREN

schuif in een voorverwarmde oven van 160 °C en

PEPER EN ZOUT

gaar de terrine au bain-marie gedurende 1 uur en 15

GANZENVET

de wi lde g ans

minuten. de terrine is gaar wanneer deze van de randen loslaat.

VOOR DE GARNERING

let er in ieder geval op dat de terrine niet te droog

PAAR BLADEREN LAURIERBLAD OF SALIE

wordt.

100 G SPEK IN PLAKJES

Giet het vocht af dat zich tijdens het bakken heeft

CITROENSCHIJFJES

gevormd en laat de terrine afkoelen.

anatidae

RODE EN ZWARTE PEPERKORRELS TERRINEVORM OF BROODBLIK

houtsnip

de ho u t s n i p

n u t tig, n o rm a a l e n n o o dza kel i j k

scolopax rusticola

tienduizend jaar geleden waren AllE mensen jager-verzamelaars. Rond die tijd gingen bepaalde stammen (de slimmeriken) dieren domesticeren: paarden,

d e dam e m e t h e t lange gezich t

runderen, schapen en kippen. honden hadden ze waarschijnlijk al, voor de jacht. Ongeveer tegelijkertijd gingen ze zaden van grassoorten – niet alles meteen opvreten – bewaren en herplanten. Kortom, ze gingen bOEREn. dat betekende twee dingen: ze hoefden niet meer van plaats naar plaats te trekken, maar konden op één plek blijven wonen. En ze kregen, met name in de winter, tijd om bijvoorbeeld aan politiek te gaan doen en oorlogen te gaan voeren. strijden om de beste plaatsen om te gaan wonen. Er ontstonden dus stEdEn. de mensen die in die steden woonden-leefden, hoefden dus niet meer te jagen. Als ze dan vele vele generaties in die steden gewoond hadden dan werd bij wijze van spreken het jachtinstinct er vanzelf ‘uitgefokt’. hier in dit totaal verstedelijkte en overbevolkte nederlandje bezit het over-overgrote deel geen jachtinstinct meer. dat heeft tot gevolg dat deze mensen totaal verkeerde ideeën over de jacht hebben. Ze weten van toeten nog blazen. Maar (in een democratie) kunnen ze wel meeschreeuwen en wat erger is, meebeslissen. Gelukkig is er nog een handjevol mensen over, die nog steeds dat jachtinstinct bezitten. daar ben ik er dus een van. JACht is nuttig, normaal en noodzakelijk. En als je graag eerlijk vlees wil eten, van dieren die een fijn, vrij en dierwaardig leven hebben gehad en waar niet mee is geknoeid; nou dan weet je het. waidmansheil en smakelijk eten. ben Jolink

de houtsnip is bijzonder goed gecamoufleerd. Zittend op de bosbodem is

getuigen worden bevestigd. de waddeneilanden en Gaasterland waren

de vogel nauwelijks te onderscheiden van gevallen blad en boombast. deze

beroemd om de vele houtsnippen in het najaar.

camouflage helpt echter niet wanneer de vogel vliegt. dan zijn de snippen enigszins zichtbaar. daar heeft de houtsnip echter ook iets op gevonden;

Culinair erfgoed

ze worden pas een beetje actief wanneer de schemering inzet. tegen een

Als er een lijst van beschermd culinair erfgoed bestond, dan zou de houtsnip

donker wordende avondlucht kan het bolle silhouet van een houtsnip nog

daar zeker opstaan. het is culinair een zeer interessante vogel.

wel eens gezien worden. In het voorjaar, wanneer baltsende mannetjes

Er ontstond forse kritiek op het televisieprogramma dwdd, toen daar in de

lange vluchten maken, produceren ze een specifiek knorrend geluid. bij

aanwezigheid van een select gezelschap als crime fighter Peter R. de Vries

gevaar vliegt de houtsnip met zijn jongen in de snavel naar veiliger oorden.

door chef Robbert Kranenborgh en zijn Vlaamse kompaan Philippe van

Opvallend aan de vogel zijn de hoog geplaatste grote ogen. daaraan dankt

heulen een uit schotland geïmporteerde bécasse werd bereid. ‘delicieux’,

zij haar bijnamen ‘de dame met het lange gezicht’ en ‘de dame met de

riep Matthijs van nieuwkerk verrukt terwijl hij, geheel zoals het hoorde, de

fluwelen ogen’. na enkele koude nachten en bij oostenwind en een was-

snip met ingewanden en al verorberde. Importeren van wild mag, tot zover

sende maan komen de snippen. Zij geven de voorkeur aan ‘snippenbosjes’,

was er niets verkeerds aan. de uitspraken van Kranenborgh waren wat

bepaalde bosjes en terreingedeelten waar ze graag willen zitten. Plotseling

ongelukkig, ‘jagers die een eigen jachtterrein hebben, mogen er op

zijn er snippen in het land en even zo gauw zijn ze weer verdwenen.

schieten’. daarbij bekende de sterrenkok illegaal wel eens een houtsnip te

Of zoals de Engelsen zeggen: ‘here today, gone tomorrow.’

hebben bereid. de eerste stelling was onjuist; het tweede mag gewoon,

In nederland en belgië zijn houtsnippen het gehele jaar aan te treffen.

mits het een geïmporteerd exemplaar betreft.

de broedvogels worden in de winter aangevuld met heel wat soortgeno-

de televisierecensent Jean Pierre Geelen had er een treffend antwoord op:

ten die uit noordoost-Europa komen. In Zuid-Europa verblijven ze alleen

‘testicules du Chef.’ Mensen zijn beschermd maar niet bedreigd. Jagers met

‘s winters, terwijl ze in noordoost-Europa alleen in het broedseizoen

vergunning mogen af en toe een houtsnip schieten in het televisielandschap,

voorkomen. de vogels mogen in belgië alleen in wallonië bejaagd worden;

voor eigen plezier. testicules du Chef, zo mals. En ook zo wild. ‘delicieux.

in Vlaanderen zijn ze in principe beschermd. In nederland mogen ze sinds

tot zo verrrr! wij hebben gegeten en gedronken. wij zijn even he-le-maal

de nieuwe jachtwet van 2002 niet meer worden bejaagd. daarvoor was

uitgetafeld. tot! Morrrgennn!’

het een zeer geliefde wildsoort. Omdat het schieten van de dame met het

Ik zal de kat niet op het spek binden, hoewel er nog veel over ‘het snepje

lange gezicht niet gemakkelijk was, bestond er tussen 1949 en 1970 een

en zijn dreckje’ (bredero) te vertellen valt. we laten het hierbij. de hout-

door bols opgerichte bols snippen Club (bsC). hier kon men alleen lid van

snip, hoewel algemeen voorkomend, is in nederland eenvoudig weg niet

worden als men een doublet houtsnippen schoot. wel moest dit door twee

bejaagbaar.

normaal

de wil d e eend anas platyrhynchos

HAARWILD 125

VEERWILD 65

Ganzen in nederland

Hybride gans de soepgans is een kruising tussen grauwe gans en de witte tamme gans. Brengt een repeterend geluid voort: aang – ung – ung of gàà – gagak.

Ganzen zijn er in vele soorten en maten. Om het nog een beetje overzichtelijk te houden beperken wij ons tot de soorten die op ontheffing bejaagbaar zijn. Met uitzondering van de rietgans en de kleine rietgans. die zijn beschermd, maar mengen zich vaak tussen de andere ganzen. Menig aspirant jager en vogelaar breekt zich het hoofd over de verschillende soorten ganzen en hoe ze te herkennen.

de soepgans kan variëren van kleur van geheel wit tot bont heeft dezelfde leefomgeving als de grauwe gans.

de ‘zwarte’ ganzen Brandgans branta leucopsis Het is net het geluid van een stel schoothondjes: ze keffen. Knuk – knuk – knuk. Dat wordt vlug herhaald.Gemakkelijk herkenbaar aan het zwartwitte veren-

Ko nijn me t c ant h arellen en mos terd s aus

kleed en de roomkleurige wangen. Kleine zwarte snavel. Vliegt in een ongeordend troepverband. Is sinds de jaren tachtig van typisch overwinteraar tot

de ‘grauwe’ ganzen

een overzomerende gans geworden. Geholpen door de ‘tamme’ brandganzen die gehouden werden rondom boerderijen en in parken. Er is een geval bekend uit het Jisperveld van tamme brandganzen die zich mengden

Op afstand lijken alle grauwe ganzen, kolgans, dwerggans, grauwe gans, de

met wilde en inmiddels zoveel nakomelingen hebben voortgebracht, dat er

kleine en normale rietgans op elkaar. In de vlucht zijn ze moeilijk van elkaar

sprake is van een grote kolonie die in het voorjaar steeds weer op dezelfde

te onderscheiden. Grauwe ganzen vliegen in V-vorm of in linie. hun roep

plek terugkeert om te broeden.

is in de vlucht de beste leidraad om ze te determineren. Je hebt altijd een streepje voor wanneer je kunt zeggen wát het is: in plaats van gewoon een

Canadese gans branta Canadensis

gans. nee, het zijn grauwe- nijl- of brandganzen. Je wordt dan al gauw als

Laten een resonerend aa – honk aa – honk horen. De klemtoon valt op de

toen het er nog van wemelde, werden konijnen onder armeluisvoedsel geschaard. Een onterechte kwalificatie. duinkonijn dat zich tegoed heeft gedaan aan zilte kruiden ontwikkelt een bijzondere smaak. Vers gegeten is een konijn op zijn best. ingrediënten

bereiding

Kolgans Anser albifrons

de Canadese gans, zijn naam zegt het al, komt van oorsprong uit Canada en

KONIJN

schik de stukken konijn op eenschaal

Brengt een muzikaal geluid voor: hoog van toon, twee soms drielettergrepig:

noord-Amerika. de nederlandse populatie bestaat uit afstammelingen van

1 DUINKONIJN

een kenner gezien.

tweede hogere lettergreep. de grootste onder de ganzen. Grijsbruin met

serveren

zwarte kop. Zwarte hals en witte borst. Vliegt in regelmatige V-formatie. Peper en zout het konijn.

en lepel de saus erover en schik de

kauw– liauw of lieoo – lieok. Aan de basis van de roze snavel zit een grote

vogels die zijn uitgezet, aangevuld met siervogels uit parken. Vooral in de

PEPER EN ZOUT

Verhit olie en boter en braad het vlees hierin aan.

cantharellen enomheen.

witte vlek. dit noemt men de ‘kol.’ hier ontleent de gans zijn naam aan.

natte delen van nederland weet de Canadese gans zich uitstekend te hand-

1 DL OLIJFOLIE

laat 15 minuten zachtjes garen.

de kolgans heeft oranje poten. deze gans zie je wat minder op de stoppels,

haven. Zelf in parkachtige omgeving doet deze gans het erg goed. Er gaan

zij houden meer van het weide- en moerasgebied.

100 G BOTER

haal het konijn uit de pan en doe over in een

stemmen op dat deze uitheemse ganzensoorten de inheemse soorten direct

BORRELGLAASJE PORT

braadslede

beconcurreren, maar in de praktijk valt dat erg mee. wel is het zo dat Cana-

6 SJALOTTEN, GESNIPPERD

deglaceer de pan met port.

Rietgans Anser fabalis

dese ganzen in nederland regelmatig kruisen met andere ganzensoorten,

2 TAKKEN TIJM

Voeg sjalotten, tijm, laurier, wijn, wildglace

Klinkt als een aftandse fagot: ung – ungk of ajak – ajak of kajajak. Ze zijn

terwijl dit in het oorspronkelijke leefgebied niet of nauwelijks aan de orde

2 LAURIERBLADEREN

en mosterd toe.

betrekkelijk zwijgzaam. de rietgans is wat bruiner en donkerder dan andere

is. de Canadese gans is een soort die zijn verspreidingsgebied bijzonder snel

2 DL WITTE WIJN

Meng goed en giet over het vlees.

ganzen. de snavel is zwart met een oranjegele band en soms wat wit aan de

weet uit te breiden. Jonge vogels zijn pas na twee jaar geslachtsrijp. naast de

1 DL WILDGLACE

laat 1,5 uur afgedekt stoven in de oven op 130 °C

basis. de poten zijn oranjegeel. biotoop als dat van de grauwe gans. In de

broedende vogels is er nog een aanzienlijke groep jonge vogels aanwezig,

2 EL ZAANSE MOSTERD

Check af en toe of het nog vochtig genoeg is

winter een veel geziene gast.

die nog niet aan de voortplanting meedoen.

1 DL ROOM

laat de laatste 40 minuten onafgedekt garen.

Kleine rietgans Anser brachyrhynchus

Nijlgans Alopochen aegyptiacus

DE CANTHARELLEN

Klinkt een paar tonen hoger dan de rietgans. Ung – ungk. Soms king wink of

Laten een nadrukkelijk trompetterend geluid horen. de gans is bruinrood

200 G CANTHARELLEN

borstel de cantharellen schoon

in herhaling: wink – wink – wink. wordt als een ondersoort van de rietgans

van kleur met een bruine vlek op de borst. de poten en de snavel zijn roze,

1 SJALOT, GESNIPPERD

Fruit sjalotten en knoflook aan in de boter.

beschouwd. heeft roze poten en een donkere kop. biotoop als dat van

de laatste met zwarte omlijsting.

1 TEEN KNOFLOOK, GESNIPPERD

Zet het vuur hoger, voeg de paddenstoelen toe en

de grauwe gans. bijna de hele populatie van spitsbergen overwintert in

sinds het einde van de jaren zestig is de nijlgans in nederland langzamer-

ZOUT EN PEPER

stoof gaar.

Zuidwest-Friesland en neemt gestaag in aantal toe.

hand een gewone verschijning geworden. Enkele ontsnapte vogels wisten zich hier prima te handhaven. Inmiddels is de nijlgans niet meer weg te slaan

grauwe gans anser anser.

uit ons landschap. nijlganzen zitten graag in bomen waarin ze ook neste-

Brengt een repeterend geluid voort: aang – ung – ung of gàà – gagak, lijkt veel

len. uitzonderlijk voor een gans. de nijlgans duldt geen andere soorten in

op het geluid van de tamme gans. de grauwe gans is de meest voorkomende

haar directe omgeving, met name jonge eenden zijn hier de dupe van. Alle

gans en heeft een dikke oranje snavel. de oostelijke variant, die uit Rusland

jongen komen groot dankzij hun bruut en agressief optreden. de aantal-

komt, heeft een roze snavel. Zij verschillen van de andere grauwe ganzen

len nemen nog altijd sterk toe. Elk jaar brengt ieder paar gemiddeld 4,3

door het ontbreken van zwart op de snavel. de roze poten komen alleen bij

jongen groot. het landelijk ontheffingsbeleid is tamelijk verwarrend: waar

de grauwe gans voor. (Alle andere soorten hebben gele of zwarte poten).

het in de ene provincie is toegestaan om nijlganzen te bestrijden, (exoot die

Kop en hals zijn niet donkerder dan het lichaam en er zitten geen dwars-

landbouwschade veroorzaakt), wordt dat in een andere provincie uitdruk-

strepen op de borst. blijft het gehele jaar door in nederland en wordt in de

kelijk verboden. nijlganzen, zoals de naam al zegt, komen oorspronkelijk uit

winter aangevuld met de noordelijke exemplaren.

Egypte (langs de nijl), en Afrika ten zuiden van de sahara.

DRUK

VEERWILD 97

VOORWOORD 7

breng op smaak met zout en peper DE SAUS haal het vlees uit de braadslede Zeef de saus

Hardcover, Nederlands, 28 x 32 cm, 192 pagina’s ISBN: 978-94-91525-17-9 € 62,50

In Nederland wordt jaarlijks twaalf miljoen kilo aan wild gegeten en die hoeveelheid neemt alleen maar toe door fenomenen als de gekke koeienziekte, salmonellabesmetting, vogelgriep en de plofkip. Maar, het bereiden van wild kan menig thuiskok ook in de problemen brengen. Wat te doen met een vlak voor Kerst aangeboden haas of fazant van de ‘diervriendelijke’ jager: weken laten hangen omdat dit smaakverhogend zou werken bij adellijk wild of kunnen we dit naar het rijk der fabelen verwijzen? Hoe voorkomen we die gortdroge bouten en taaie stukken vlees? Hoe herkennen we een fazant of gans met duizenden vlieguren die maar niet gaar te stoven is? Het boek geeft op al deze vragen antwoord.

Wild bereiden is een jaarlijks terugkerend culinair avontuur, waar de echte liefhebber zich op verheugt. Tijdens herfst- en winteravonden haalt hij graag zoete herinneringen op van puur genot om de donkere dagen zonder neerslachtigheid door te komen. Met dit boek zijn winterse antidepressiva dan ook overbodig – en dat zonder bijwerkingen! Het hele jaar door is er wild verkrijgbaar, vanuit het veld en op het bord. Wild gaat over pure smaak en is het waard om gegeten te worden. Uiteraard verdient het een respectvolle behandeling en een zorgvuldige bereiding. In dit complete wildboek ligt jarenlange kennisvergaring van chefs, jagers en poeliers besloten. Lees, kook en laat je verwonderen. _Lezing mogelijk door auteur

UITGEVERIJ KOMMA VOORJAAR 2017

Brieven aan de Zee

Collectors item + origineel werk Tessa de Swart 160804_Cover_BenB_JAN.indd 1

04-08-16 21:38

PERFECT HARMONY Mark Cunningham Ronald Timmermans, Remko Kraaijeveld Hardcover, 2 boeken in 1 omslag | Engels 24,5 X 27 | 2 X 112 Pagina’s | NUR 440 ISBN 978-94-91525-39-1 € 64,-

LE GARAGE VIJFENTWINTIG JAAR HET INSTITUUT Joop Braakhekke Hardcover | Nederlands 25,4 X 27 cm | 192 Pagina’s | NUR 440 ISBN 97-89491-525-44-5 € 49,95

BRIEVEN AAN DE ZEE Tessa de Swart Genaaid gebrocheerd | Nederlands 17 x 24 cm | 120 pagina’s ISBN 978-94-91525-51-3 | NUR 640 € 24,95

BOERENWIJSHEDEN HARDCOVER Tekst: Tjeerd den Boer, Niels van Rees, Dirk Koppes Fotografie: Daria Scagliola Hardcover, speciaal geweven omslag Nederlands | 20 x 27 cm | 256 pagina’s ISBN 978-94-91525-32-2 | NUR 100 / 440 € 49,50

BOERENWIJSHEDEN SOFTCOVER Tekst: Tjeerd den Boer, Niels van Rees, Dirk Koppes Fotografie: Daria Scagliola Softcover, genaaid gebrocheerd Nederlands | 20 x 27 cm | 256 pagina’s ISBN 978-94-91525-33-9 | NUR 100 / 440 € 29,50

TERUG TRAPPEN LEPORELLO Tom Eyzenbach Uitvoering: Leporello Afmetingen: 17,5 x 15 cm | 70 pagina’s € 15,-

ESCORT BIJBEL Marike van der Velden , Romke Spierdijk Hardcover | Nederlands | 17 x 24 cm 224 pagina’s | ISBN 978-94-91525-34-6 NUR 455 | € 29,95

ROUW HET DOE BOEK Inger Wolters Uitvoering: Losse cahiers Nederlands | 25 x 35 cm ISBN 978-91-525-50-6 | NUR 749 € 75,-

EEN STUKJE LIEFDE Sofie van de Calseijde Paperback | Nederlands | 17 x 24 cm 120 pagina’s | ISBN 978-94-91525-43-8 NUR 653 | € 24,95

ORIGIN OF THE BEGINNING Levi van Veluw Hardcover, genaaid gebonden. 24 x 32 cm | 192 pagina’s | Engels ISBN 978-94-91525-12-4 NUR 640 | € 69,-

DRUK HERZIENE UITGAVE

Ieder omslag zijn eigen unieke foto

UITGEVERIJ KOMMA VOORJAAR 2017

REIZENDE STERREN OVER KARRENDE KEUKENS & SMAAKNOMADEN Monica Abdoel i.s.m. The Food Line-up Softcover | 14,8 x 21 cm | 400 pagina’s Nederlands | ISBN 978-94-91525-27-8 NUR 440 | € 29,95

PUURST SOFTCOVER Jonnie en Thérèse Boer Softcover, Integraalband met ronde rug Nederlands | 19,5 x 27 cm | 440 pagina’s NUR 446 | ISBN 978-94-91525-47-6 € 49,95

FOTOSTUDIO MERKELBACH Portretten 1913-1969 Anneke van Veen 23 x 26 cm | 304 pagina’s | Integraalband Nederlands | ISBN 978-94-91525-13-1 NUR 653 | € 44,50

UITGEVERIJ KOMMA VOORJAAR 2017

UITGEVERIJ KOMMA VONDELSTRAAT 61 2513 EP DEN HAAG T + 31(0) 70 752 08 78 M 06 462 66 518 UITGEVERIJKOMMA.NL STEVENHOND@UITGEVERIJKOMMA.NL VERKOOP DEJONGEHOND.NL INFO@DEJONGEHOND.NL DISTRIBUTIE NATIONAAL / INTERNATIONAAL COEN SLIGTING BOOKIMPORT DR. SCHAEPMANSTRAAT 28 1814RD ALKMAAR THE NETHERLANDS T +31(0)72 5151090 M 06 54650422 F +31(0)72 5117029 COENSLIGTINGBOOKIMPORT.NL C.SLIGTING@UPCMAIL.NL

UITGEVERIJ

KOMMA

verkoop distributie dâ&#x20AC;&#x2122;jonge Hond

PRIJZEN EN VERSCHIJNINGSDATA ONDER VOORBEHOUD