Orchideeën en beheer op de voorpagina

Tekst

en foto’s:

Stef van Walsum

Op de voorpagina zien we de zaaddozen van moeraswespenorchissen. In de praktijk zul je die niet vaak tegenkomen, vanwege maaiactiviteiten door de beheerder. Orchideeën leven in symbiose met bepaalde bodemschimmels (Mycorrhiza). Daar schreef ik in een eerder Waardvogel-artikel al eens over: zonder de juiste bodemschimmels geen orchideeën. Deze symbiose maakt orchideeëndirectzeerkritischoverhunstandplaats,wantdooreenkleineveranderingkandiealongeschiktworden.Juistomdat dieorchideeënzoveeleisenstellenaanhunstandplaats,maaktzedattotidealemeetinstrumenten.Hebjijalsterreinbeheerder/ boswachter orchideeën in je grasland of berm staan? Dan ben je goed aan het beheren.D.

Beheren is keuzes maken

Globaal zijn er drie stappen die je moet nemen om rekening te kunnen houden met orchideeën in het beheer: belangrijker: de periode van zaadzetting) vaak helaas niet voldoende. Orchideeën gedijen goed tussen de schralere vegetaties. Komen er meer voedingsstoffen beschikbaar in het systeem (door bemesting, stikstofdepositie, maaisel laten liggen etc.), dan verruigt de vegetatie en verliezen de orchideeën als een van de eersten de concurrentiestrijd. Van belang is dus om die geschikte schrale omstandigheden in stand te houden. Jaarlijks maaien en het maaisel afvoeren is daar een zeer geschikte methode voor. Op onze voedselrijke (veraarde) veengrond is dit een uitdaging. Eén keer per jaar maaien in augustus is in veel gevallen helaas niet genoeg, een tweede maaironde is nodig!

1. Wat is er aanwezig? Welke soorten orchideeën en andere planten groeien er al in het graslanden of in de berm? Monitoring!

2. Wat willen we? Wat zijn de beheerdoelen? Willen we de huidige orchideeënpopulatie in stand houden of uitbreiden? Of een potentieel geschikt grasland daadwerkelijk geschikt maken?

3. Hoe en wanneer gaan we dat doen? Maaibeheer toepassen of toch begrazing? En in welke periode(n)?

Monitoring en maaiadvies

Orchideeënbeheer begint bij monitoring. Een goede monitoringsmethode voor bermen en graslanden is de Nectarindex. De methode geeft op basis van de gevonden plantensoorten en aantallen de potentie weer voor bloembezoekende insecten en geeft een maaiadvies. Het maaiadvies bestaat uit een inschatting van het aantal maaibeurten en het gewenste maaitijdstip. Komen in het traject beschermde of kwetsbare soorten voor? Dan houdt het maaiadvies daar automatisch rekening mee zodat het beheer daar ter plekke op afgestemd kan worden. Dus ook bij orchideeën! Inmiddels maken diverse gemeenten en andere bermbeheerders gebruik van de Nectarindex om hun beheer te bepalen.

Veeleisende orchideeën sieren bermen in Gouda

Maatwerk in beheer voor orchideeën

Veel berm- en graslanden zijn bestand tegen een stootje. Na een maaibeurt vroeg in het groeiseizoen zullen de planten opnieuw uitlopen, in bloei komen en zaad zetten. Voor orchideeën geldt dat niet, eenmaal afgemaaid is het voor dat jaar einde oefening. Bij orchideeën is het daarom extra belangrijk rekening te houden met de bloeiperioden van verschillende soorten en daar het maai- en/ of begrazingbeheer op af te stemmen. Inventarisatie en monitoring is dus een eerste belangrijke stap bij het beheer van orchideeën. Weet je niet wat er groeit? Dan kan je geen rekening houden met de bloeiperiodes en dus niet goed beheren. Nu is alleen rekening houden met de bloeiperiode (en nóg

Al ruim vijfendertig jaar worden de bermen in de gemeente Gouda op een ecologisch wijze beheerd. Stadsecoloog André van Kleinwee was er vanaf het begin bij en gaf leiding aan deze nieuwe vorm van bermen beheren. ‘De bermen worden twee keer per jaar gemaaid, in juni en september, vervolgens wordt het maaisel na een paar dagen weggehaald’. Zo blijven wel de zaden achter maar nemen de voedingsstoffen in de bodem af. Deze vorm van beheren werpt nu zijn vruchten af: de gemeente telt zeven verschillende orchideeënsoorten. In juni en juli is het hoogtepunt van de bloei, dan zien een aantal Goudse wegbermen paars van de orchideeën! Door de jarenlange inzet mét resultaten is André in 2020 verkozen tot ‘Bovenste Beste Bermbeheerder’, een prijs die elke twee jaar wordt uitgereikt door De Vlinderstichting in samenwerking met Stichting Groenkeur.

Literatuur: M. Meijrink, 2015. Kalender voor beheer & onderhoud van Orchideeënbiotopen.WerkgroepEuropeseOrchideeën Stip,A.&J.J.Dijkhuis.2021.Veldgidsecologischbermbeheer.FLORON& DeVlinderstichting D.

FLORON-vrijwilligers maken een Nectarindex-opname in de berm van de N210 vlakbij de afslag Lekkerkerk. De berm scoort een Nectarindex 5, dat houdt in dat er gedurende het jaar in potentie veel nectar te halen is voor vlinders en andere insecten. Helaas werden er op deze plek geen orchideeën gevonden.

Orchideeën herkennen?

Een fijn beginnershulpje is de zoekkaart van FLORON. Via allerlei sites is deze al dan niet geplastificeerd te bestellen, maar via www.floron.nl gratis te downloaden. Het betreft dan alleen de meeste in Nederland voorkomende orchideeën.

Herkennen van uitgebloeide orchideeën met de sleutel van Naturalis Naturalis Biodiversity Center is iets voor de meer gevorderde orchideeënliefhebber.

Jean en Marijke Claessens ontwikkelden een zogenaamde dichotome sleutel: een sleutel die je bij elke vraag één van twee kanten opstuurt, richting de juiste soort. Naast de dichotome sleutel hebben de auteurs ook een ‘multi-access’ sleutel ontworpen. “Voordeel van zo’n sleutel is dat je niet de keuzes van de sleutel moet volgen, zoals bij een dichotome sleutel het geval is, maar dat bij ieder willekeurig kenmerk begonnen kan worden”, legt Claessens uit. “Door achtereenvolgens meer kenmerken te selecteren worden de mogelijke soorten gereduceerd, en kun je op een snelle manier bij de uiteindelijke soort uitkomen.” Omdat in een sleutel nooit alle kenmerken opgenomen kunnen worden, is er naast de sleutel ook een e-book geschreven. In het boek vind je onder andere een bloeitijdentabel, de beschrijving van verschillende biotopen, een determinatietabel en beschrijvingen van alle soorten orchideeën die in Nederland en België voorkomen. Iedere soort is geïllustreerd met tien foto’s die de verschillende aspecten van de uitgebloeide soort en zijn vruchtdozen laten zien. Het boek is dankzij een subsidie van Naturalis Biodiversity Center en de Koninklijke Nederlandse Botanische Vereniging gratis online beschikbaar gesteld. Het e-book en de sleutel zijn te vinden op https://europeanorchids.com/, de sleutel is ook te vinden op www.naturalis.nl en via de QR-code hiernaast. D.

Uitgebloeidhandekenskruid,bv.rietorchis,foto:MarijeSpruit