NATO-KOMPLEKSET : OM MILITÆRPOLITIKK, ATOMVÅPEN OG NORSK USA-SERVILITET

Jon Hellesnes

NATO-KOMPLEKSET Om militærpolitikk, atomvåpen og norsk USA-servilitet

Samlaget Oslo 2019

© Det Norske Samlaget 2019 www.samlaget.no omslag: Magnus Osnes førtrykk: akzidenz as | Dag Brekke skrift: Garamond 11/14 trykkeri: ScandBook AB, Falun printed in Sweden ISBN 978-82-521-9865-2

Denne boka er trykt på miljøvennleg papir.

Nothing appears more surprizing to those, who consider human affairs with a philosophic eye, than the easiness with which the many are governed by the few; and the implicit submission, with which men resign their own sentiments and passions to those of their rulers. When we enquire by what means this wonder is effected, we shall find that, as FORCE is always on the side of the governed, the governors have nothing to support them but opinion.

David Hume (1711–1776)

Take one last look at the place that you are leaving.

Tom Waits

INNHALD Forord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Framtid? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Immanent kritikk? Innvendingar og svar . . . . . . . . . . 17 Faren ved asymmetriske militæralliansar . . . . . . . . . . . 21 Aspektblind krigshissing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Kollektiv skuld? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Den humanitære diskursen og den barbariske Libyakrigen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Kva har Kim Jong-un lært? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Semantisk forvirring, NATO-norsk og Orwellsk nytale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Det utsatte despoti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 Er ein sivilisert atomvåpenstrategi muleg? . . . . . . . . . . 73 Kva med militærrealismen? – Eller om krig og etikk . . 78 Kva slags nasjonalisme? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Sjølvbedrag – ei sak for filosofien eller for den kliniske psykologien? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 I staden for sluttord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 Opplysningar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

FORORD største trusselen mot menneskearten, klima­endring med ein påfølgande serie av enorme øko­ katastrofar eller atomkrig, er dessverre blitt eit aktuelt spørsmål. Den politisk-kritiske delen av denne boka er avgrensa til faren for krig. At eg ikkje går inn på problemet om klimaendring og økopolitikk, grunnar seg ikkje i mangel på respekt for denne sida ved saka; den gjeld jo i høgaste grad framtida til menneskeslekta. Eg har respekt for dette problemområdet, men andre har betre føresetnader for å gå inn på det. Når det gjeld krigstrussel og militærpolitikk, har eg derimot ein relevant bakgrunn: politisk filosofi, inkludert militærfilosofi, og samfunnsteori høyrer til fagkrinsen min som universitetsmenneske.

Dessutan har eg følgt med i politikk heile det vaksne livet mitt. Likevel ville det vere ei overdriving å seie at politikk har vore hovudinteressa mi. Gjennom eit etter kvart langt liv har eg for eksempel aldri meldt meg inn i noko politisk parti (ikkje eingong i noko partibyggarlag). Men no kallar situasjonen på såkalla tverrpolitisk innsats, og den bør også partilause vere med på.

Under militærøvinga Joint Reindeer i Nord-Noreg vinteren 2018 uttala ein nederlandsk offiser, Harro de Vries, at det kjennest som om vi nærmar oss ein ny kald krig. Ytringa er så villeiande som ho kan bli. Vi har jo alt KVA SOM ER DEN

9

vore inne i den nye kalde krigen i fleire år no. Denne gongen manglar frontane dessutan rasjonelle aktørar som veit, eller i det minste er interesserte i, kor langt ein kan drive maktspelet utan at terrorbalansen bikkar over i full krig.

Den labile tilstanden gjer faren for atomkrig større no enn under den førre kalde krigen; det er noko den amerikanske militæranalytikaren og historikaren Stephen F. Cohen har framheva. Det same har tidlegare sjefanalytikar i CIA Ray McGovern gjort.

Ein del lesarar vil kunne kjenne att titlar på nokre av skriftstykka, og versjonar av dei har vore brukte før, noko eg har gjort nærare greie for bak i boka. Men skriftstykka er endra. Bøker av viktige amerikanske granskarar og samfunnskritikarar, for eksempel Noam Chomsky og Diana Johnstone, har gjort meg merksam på at eg har vore for forsiktig. Realiteten er verre enn eg har fått fram tidlegare. Eg har prøvd å bøte på det her. Dessutan har eg måta skriftstykka til slik at dei passar saman og gjensidig støttar kvarandre.

Skriftstykka mine er ueinsarta. Ein del av dei er naturlegvis politisk-kritiske, til dels polemiske. Som kjent har all politisk kritikk normative føresetnader; dei som er operative i mitt tilfelle, gjer eg greie for i «Framtid?».

Skriftstykket om militærrealismen markerer overgangen til ein annan sjanger. Frå og med dette aktualiserer eg visse fagfilosofiske emne samtidig som eg prøver å unngå å bli snevert akademisk.

Ersfjordbotn, 15. oktober 2018 Jon Hellesnes

FRAMTID? det finst framtid, men ikkje kva framtida ber i seg. Omverda kan brått endre seg på heilt uventa måtar. Det går an å minske uvissa ved å utvikle relevant kunnskap, men det er uråd å avskaffe uvissa heilt.

Somme greier likevel å innbille seg sjølve og andre at dei har perfekt oversikt over alt som kan skje, og at det ikkje er farleg. Dei som trur på slike superfantastar, risikerer å bli pinleg overraska, særleg i saker som er livsviktige. I den velskrivne boka The Black Swan har Nassim N. Taleb gitt effektive påminningar om dette. Men boka kom i 2007, så han fekk ikkje med seg det feitaste eksempelet: Utover hausten 2007 og våren 2008 såg ein del amerikanske forretningsfolk på den økonomiske situasjonen med uro.

Den høgaste ekspertisen blei derfor konsultert. I august 2008 forsikra den genierklærte fagøkonomen Olivier J. Blanchard at tilstanden i makroøkonomien var sunn og god. Som kjent auka skadeverknadene av finanskrisa til det katastrofale eit par veker etterpå.

Den ufråkommelege uvissa om kva framtida ber i seg, kan vi kalle eksistensiell; denne uvissa høyrer med til den såkalla menneskelege grunnsituasjonen (conditio humana).

Sviktande institusjonar og veksande arbeidsløyse aukar uvissa og kan føre med seg både frykt og diffus angst. Men VI MENNESKE VEIT AT

11

den krigsfrykta som breier seg no, er velgrunna. Noreg er i ferd med å bli militarisert på ein måte som er direkte farleg for landet. Det har skjedd utan at «nyordninga» har hatt førsteprioritet som sak i det konstitusjonelle politiske systemet. Det er som om det har skjedd eit militærkupp eller ein okkupasjon. Men realiteten er vel heller den at altfor mange har late altfor mykje skure altfor lenge. Dermed har militærpolitikken blitt avgjord så å seie administrativt.

I aukande grad blir Noreg ein base for USA-styrt etterretning og militær aktivitet retta mot Russland.

Korleis starta den nye kalde krigen som vi no er inne i? Eitt framlegg til svar gir seg ut frå situasjonsbeskrivinga til gamle realpolitikarar som var aktørar i den førre kalde krigen, for eksempel Mikhail Gorbatsjov, Henry Kissinger og Helmut Schmidt. I høve jubileet for Berlinmurens fall var dei etterspurde i media i 2014. Som eg kjem nærmare inn på i skriftstykket «Aspektblind krigshissing», uttala dei seg sterkt og relativt samstemt både i intervju og artiklar.

Dei kritiserte den politikken som går ut på å inkludere tidlegare austblokkland i NATO. Bakgrunnen for Gorbatsjovs kritikk er spesielt viktig. I 1990 blei han nemleg einig med president Bush senior og utanriksminister James Baker om to viktige saker: Sovjet­ russiske militære styrkar skulle trekke seg tilbake frå austblokklanda. Tyskland kunne få gå inn i NATO. Men det blei sett eit ufråvikeleg vilkår, nemleg dette: Det skulle ikkje skje noka utviding av NATO. Tidlegare austblokkland skulle ikkje kunne bli medlemer.

Alt president Bill Clinton braut dette vilkåret og dermed lovnaden til Gorbatsjov. Han følgde då eit råd han fekk frå den amerikanske våpen- og krigsindustrien med

12

Lockheed Martin i brodden. Eit aggressivt, opprusta og utvida NATO er som kjent eit vilkår for god våpenbusiness. Deretter blei stadig fleire tidlegare austblokkstatar inkluderte som medlemsland. Kritikken mot dette frå Gorbatsjov er altså velgrunna. Det er bra at han har fått støtte frå tidlegare vestlege maktpolitikarar.

Den kyniske og svært farlege NATO-politikken inneber at USA har kunna etablere seg militært i russiske nærområde. Samtidig har Vesten, med sin selektive og dermed falske bruk av folkerett som propaganda, innført økonomiske sanksjonar mot Russland. Med denne kombinasjonen av aggressiv militær kringsetting og økonomisk utpressing har Vesten starta ein ny kald krig.

Det å plassere skulda for den nye kalde krigen hos USA og NATO inneber ingen illusjon om regimet i Russland, også der har oligarkar makt, også der er demokrati meir kulisse enn realitet. Det er berre det at Russland, militært sett, er vesentleg svakare enn USA/NATO-komplekset, og ein svakare part som er utsett for provokasjonar og press, kan reagere uklokt stundom. Det er allment kjent. At den sterkare parten greier å moderere seg, er derfor eit nødvendig (men utilstrekkeleg) vilkår for avspenning og reduksjon av krigsfaren. Eksistensen av kjernefysiske våpen gjer dette ekstra viktig. Men evna til moderasjon er dessverre fråverande i USA/NATO-komplekset. I eit gammalt visdomsord heiter det at vi bør feie framfor vår eiga dør før vi peikar på skiten framfor døra til grannen. Det har eg tatt til meg. Også av den grunn er det Vesten som blir verande i søkelyset.

I lange strekk prøver eg å halde meg innanfor paradigmet for såkalla immanent kritikk. Slik kritikk inneber

13

å påvise at den kritiserte parten handlar i strid med dei moralske og politiske prinsippa han erklærer som sine. Dei normative føresetnadene for kritikken blir dermed henta frå den eller dei som blir kritisert. Ein prøver så langt råd er å unngå å kritisere åtferda til ein politisk aktør (for eksempel stormakta USA) ut frå ein målestav som er radikalt annleis enn den som aktøren sjølv (offisielt) vedkjenner seg. Derfor hentar eg føresetnadene for kritikken min frå det som blir kalla Vestens grunnprinsipp, for eksempel demokratisk rettsstat, folkeretten, menneskerettar, sivilisert militæretikk og liknande. Det å gjere merksam på systematiske brot med desse prinsippa i praksisen til USA/ NATO inneber sterk kritikk. Denne kritikken synleggjer kriminell valdsferd kombinert med grotesk hykleri. Også det å framheve slikt som ligg ope i dagen, som dobbel bokføring eller dobbelmoral, er ein del av immanent kritikk. Mønsteret i utanrikspolitisk dobbelmoral i Noreg og andre NATO-land kan framstillast i eit stilisert scenario med desse velkjende ingrediensane: 1. USA gjennomfører ein serie folkerettsstridige intervensjonar. Det kan vere avskaffing av demokratisk valde regjeringar til fordel for høgreekstreme diktatur, slik praksisen har vore i Latin-Amerika, eller åtakskrigar med etablering av hemmelege tortursenter og konsentrasjonsleirar («black sites», også kalla «black holes») med tilhøyrande kidnapping, terrorisering og tortur av sivile, som etter Irak-invasjonen, eller det kan dreie seg om dronedrap av påståtte terroristar på andre statars territorium med mykje collateral damage i tillegg, slik praksis var medan fredsprisvinnaren var president i USA. 14

2. Verken Noreg eller andre NATO-land ytrar offisielt noko som liknar på kritikk. Mainstream-media syner òg forståing for kva USA ser seg nøydd til å gjere i ei vond verd.

3. Så gjer for eksempel Russland eit folkerettsbrot.

4. Den norske regjeringa, ei rad parlamentarikarar og kommentatorar i mainstream-media vaknar straks til dåd. Dei larmar om den fryktelege illgjerninga; den moralske øsinga varer lenge.

Det er òg aktuelt å kunne påvise andre variantar av inkonsistens. Det er for eksempel påfallande at media har innslag om den påståtte innverknaden frå Russland på det amerikanske presidentvalet (til fordel for Trump) utan å nemne USAs mange inngrep i val i andre statar. Estimatet til eit amerikansk forskingsinstitutt er at dette har skjedd om lag 66 gongar etter 1945. Då er ikkje kupp eller militær invasjon medrekna. Immanent kritikk har ei historie som går attende til Sokrates.

Før eg kommenterer ei muleg innvending mot immanent kritikk, skal eg stogge litt ved eit spørsmål som av og til reiste seg før i tida, men som no er blitt borte frå offentlege samanhengar, nemleg dette: Er NATO (North Atlantic Treaty Organization) ein allianse av frie og suverene statar? Viss svaret er ja, må ein også gå med på dette: Ein medlemsstat står fritt til å kritisere den vendinga NATO-komplekset har tatt. Det er heller ikkje nødvendig å krige i Midtausten eller Afrika fordi USA seier at Noreg skal gjere det. Men ingenting av dette synest å gjelde lenger. Eller kanskje er det slik at NATO aldri har vore ein allianse av frie og suverene statar? USA-serviliteten til

15

Solberg-regjeringa og resten av den norske politiske eliten er iallfall pĂĽfallande. Det er som om dei trur at NATO er ein allianse av liknande type som Warszawapakta under Bresjnev.

IMMANENT KRITIKK? INNVENDINGAR OG SVAR mot framgangsmåten med immanent kritikk. Ein relevant kritikk ligg i tilvising til den aukande spenninga i den internasjonale situasjonen som argument for at det er motpropaganda som trengst no, ikkje immanent kritikk og liknande. Før eg legg fram tilsvaret mitt, skal eg kort skissere denne ­kritikken.

Det har forma seg ei slags førkrigsstemning i USA. Den har sige innover både det republikanske og det demokratiske partiet. Også den politiske eliten i europeiske NATO-land er prega. Det blir i aukande grad tala med éin munn, ein slags gjennomsnittsmunn, og det som kjem ut av dette gapet, er bodskapen om at Vladimir Putin har bestemt seg. Han vil gå til krig mot Vesten. Rett nok har han ikkje sagt det med reine ord. Men «alle» kjenner det liksom på seg. Dei mest krigerske krev hardare kringsetting av Russland og ein sterk auke i opprustinga. Til dei mest krigerske høyrer ein viktig del av det demokratiske partiet. I mellomtida, før storkrigen, prioriterer høgre­ ekstreme republikanarar eit amerikansk åtak på Iran, det er det landet «in the axis of evil» som står for tur no, men ein krig i Iran vil fort kunne ekspandere. På høgre fløy i amerikansk politikk finst det også røyster som vedgår at DET FINST MULEGE INNVENDINGAR

17

Russland, økonomisk og militært, er mykje svakare enn USA og NATO; derimot ser dei Kina som ein sterk og farleg konkurrent. Dei argumenterer for ei viss omprioritering med sterkare søkelys på Kina og hardare militære åtgjerder i Sør-Kina-havet. Også der kan USA kome til å gå for langt.

I slike miljø er det krigens logikk som rår, også over nivået i den politiske debatten, og då er det uråd å gå med på at ei innvending eller ei alternativ situasjonsbeskriving kan ha noko for seg. Nei, dei som tenker annleis, blir oppfatta som påverknadsagentar frå helvete. Appellar til statsrett, folkerett og etiske prinsipp blir utan effekt.

Den tidlegare høgt respekterte militæranalytikaren og historikaren Stephen F. Cohen er for eksempel stempla.

Han seier at den einsrettande fanatismen er verre no enn under den førre kalde krigen. Mot kaldkrigarane trengst det motpropaganda, ikkje immanent kritikk og liknande, vil somme seie. Kva skal eg så svare til det?

Eg går naturlegvis med på at forsøk på immanent kritikk og prinsipiell argumentasjon er absurd overfor visse typar adressatar, for eksempel slike som liknar på Donald Trump, Hillary Clinton eller Jens Stoltenberg. Det er også viktig å ha den aggressive tendensen i amerikansk politikk og journalistikk klart for seg; den amerikanske situasjonen er, som vi veit, høgrelevant også i Noreg på grunn av den rådande serviliteten overfor USA. Men det finst framleis politiske dissidentar i USA, og vi som er politiske dissidentar i Noreg, kan faktisk ha ein del å lære av dei.

Dei mange som støtta Bernie Sanders som presidentkandidat ved valet i 2016, var endå meir interessante enn Sanders sjølv. Den store oppslutnaden var eigentleg ein sterk manifestasjon av yngre generasjonars motstand mot 18

rå kapitalisme, marknadsliberalisme, fagforeiningsknusing og oligarki og mot USAs aggressive utanrikspolitikk.

Dessutan viste manifestasjonen ein interessant allianse mellom unge menneske på den eine sida og dissidentar i besteforeldregenerasjonen (mot foreldregenerasjonen i det demokratiske partiet) på den andre. Ein del amerikanske samfunnskritikarar med ulik bakgrunn er det også grunn til å interessere seg for. Det er for eksempel lingvisten og vitskapsfilosofen Noam Chomsky (91 år), den interessante dissidenten blant fagøkonomar Richard D. Wolff, tidlegare leiande CIA-funksjonær Ray McGovern og tidlegare oberst Lawrence Wilkerson, nestkommanderande hos Colin Powell (også i utanriksdepartementet). Eg nemner ikkje desse fire fordi dei står aleine, men fordi dei er harde i kritikken sin av USA/NATO utan å dele politisk plattform. Ut frå prinsipielt ulike politiske grunnsyn feller dei same tunge dom over eit oligarkisk og stadig meir aggressivt USA. Eit formular går att hos tre av desse (Chomsky, ­Wilkerson og Wolff): «The big corporations have bought the political system in USA.» Forklaringa deira er slik: I USA er det blitt muleg for dei superrike å finansiere valkampar. Slik skaffar dei seg både senatorar, kongressrepresentantar og presidentar. Etter at kandidatane er komne i posisjon, medfører tenestene deira eit lukrativt tilvære.

Etter avslutta politisk karriere er dei mest effektive blant dei kjøpte politikarane blitt multimillionærar i amerikanske dollar. Slik har storselskapa, inkludert våpen- og krigsindustrien, skaffa seg effektive tenarar på alle nivå i det politiske systemet. Den amerikanske arbeidarklassen er derimot utan politisk representasjon, og fattigdomen er aukande. Politisk korrupsjon er i praksis avkriminalisert.

19

Konklusjonen til dei tre (og mange andre) er at USA ikkje (lenger) er eit demokrati, men eit oligarki.

Oberst Wilkerson er ein «skuffa høgremann» (tidlegare republikanar). Han har uttrykt eit ønske om ein renessanse for det rettsstatlege demokratiet som USA, i hans framstilling, ein gong representerte, men han har nok vans­kar med å tru på eit slikt under. «Anarkisten» (Chomsky) og «marxisten» (Wolff) ser for seg andre «løysingar» utan at dei dermed er særleg optimistiske. McGovern avgrensar seg til å avsløre politisk kriminalitet. Men som kritikarar er alle fire framifrå.

Ein del viktige og dugande journalistar er òg med på å halde samfunnskritikken i gang, tre av dei er Max Blumenthal, Chris Hedges og Abby Martin. (Diana ­ ­Johnstone er like viktig, men ho har emigrert til Frankrike og verkar no berre på avstand gjennom bøkene sine.) På YouTube finn vi alle dei her nemnde relativt lett. Ingen av dei har gitt seg over til rein motpropaganda, men dei er heller ikkje saklege på den tørt knirkande akademiske måten. Dei talar og skriv retorisk. Men det dreiar seg ikkje om den typen retorikk som Gorgias og Polos driv reklame for, og som Sokrates kritiserer i Platons dialog Gorgias. I våre dagar, og i stadig fleire land, øydelegg den varianten av retorikk både kommunikasjon og tenkeevne. Dei intellektuelle dissidentane i USA høyrer derimot til i den retorikktradisjonen som Aristoteles har gitt opphav til. Den gir rom for både rasjonelle argument, inkludert immanent kritikk, sterke karakteristikkar, uttrykk for uro og appell til fantasi. Nettopp i ei mørk tid kan slik retorikk ha opplysande kraft. Eg prøver å ta praktisk lærdom av denne tradisjonen.