Τεύχος 418 by Diavazo.gr

Εκδόσ εις της Εστίας

ΚΟΣΤΑΣ ΚΑΤΣΟΥΛΑΡΗΣ

Ο Π ΑΡ ΑΘ ΕΡ ΙΣΤΗ Σ Ένα εισιτήριο χωρίς επιστροφή για κά ποιο μακρινό νησί του Αιγαίου κι ένας άνδρας που θα βρεθεί πρόσωπο με πρόσωπο με την πιο σκοτεινή επιθυμία του. Περιπέτεια στις επικίνδυνες περιο χές των οικογενειακών σχέσεων, στα Βουβά συναισθήματα, στις παρυφές της πατρίδας.

ΖΩΝΤΑΝΗ ΟΡΘΟΔΟϊΙΑ ΣΤΟΝ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΚΟΣΜΟ Τα κείμενα που περιέχονται στον τόμο αυτό πραγματεύονται πολλά θέματα, όπως είναι η σχέση της Ορθόδοξης παράδοσης με εκείνες άλλων θρη σκευτικών ομάδων, η βιοηθική ή η ψυ χανάλυση, η οικολογία, η πολιτική, ή αντιμετώπιση εκ μέρους των Ορθοδό ξων της άσκησης, της προσευχής και του θανάτου.

e-mail: info@ hestia.gr · h t t p : / / w w w . h e s t i a . g r

Π Ε ΠΙΚ Α ΙΡ ΙΚ Α 1 5 Bestseller 1 6 Βραχυγραφίες 2 1 Εξώστης

Γράφει ο Γιάννης Δεληολάνης

2 2 Το ασφαλιστικό και οι πνευματικοί άνθρωποι 2 4 Παιδικά-εφηβικά

Γράφει ο Γιάννης Σ. Παπαδάτος 2 6 Ψηφιακός κόσμος Αγοράζοντας βιβλία στο Διαδίκτυο Γράφει η Τιτίκα Δημητρούλια 3 0 Παρεμβατικά Γράφει ο Αλεξης Ζήρας 3 3 Ευκαιρίας δοθείσης Η πολιτική διάοταοη του χρόνου Γράφει ο Βαγγέλης Πανταζής βιβλία

ΜΗΝΙΑΙΑ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ No418, ΜΑΙΟΣ2001 ISSN1106-1383 Σύνταξη: 33.01.313 Λογιστήριο: 33.01.241 Διαφημίσεις: 33.01.313 Συνδρομές: 33.01.315,33.01.241 Fax: 33.01.315 Ιδρυτής: ΠερικλήςΑθαναοόπουλος Διευθυντής: Ηρακλής Παπαλέξης Σύνταξη: Γιώργος Γαλάηης ΚατερίναΓρυπονηαιώτου, Βαοίλης Καλαμαράς, Λόμηρος Κουλελής Ηρακλής Παπαλέξης ΒάοωΣπάθή Υπεύθυνη οικονομικών: ΒάοωΣπάθή Συνδρομές: ΑθαναοίαΣπάθή Διαφημίοεις: Ηρακλής Παπαλέξης Επιμέλεια - Διόρθωση: Λίvia Μαζαράκη, ΔέαποιναΡάμμου Σελιδοποίηση - Διαχωρισμοί: ΜαρίαΙαχαριουδάκη, τηλ. και fox: 38.21.700 Φιλμ - Μοντάζ: ΜΥΡΙΚΗΓραφικές Τέχνες Ιωοδόχου Πηγής 36, τηλ.: 38.44.265-38.12.373 Εκτύπωοη: Δ. Πρίφτης & ΥιοίΟΕ, Σωνιέρου 6, τηλ.: 5232323 Βιβλιοδεσία: Α. Σαλτοριάδης &ΥιοίΟ.Ε., Κορίνθου 10, Καματερά, τηλ. 8 fox: 2311970 Διανομή: Πρακτορείοδιανομής τύπου ΕυρώπηΑΣ, Αμφιαράου 15-17, τηλ.: 5199900

ΞΕΝΟΙ ΣΥΓΓΡ Α Φ Ε ΙΣ Κ Α Ι Β ΙΒ Λ ΙΑ

3 6 Πορτρέτα ξένων συγγραφέων Ρόμπερτ Βόλοερ (1878-1956) Γράφει η Χρύοα Σπυροπούλου 3 0 Σύγχρονοι ξένοι συγγραφείς Σκοτ Τόροου (1949 ) Γράφει η Χρύοα Σπυροπούλου 4 0 Ξένο βιβλίο Επιμέλεια: Ηλίας Μαγκλίνης ΑΡΘΡΟ 4 3 Περιδιαβάζοντας την αλληλογραφία του Θεόφιλου Καίρη Γράφει

ο Βρασίδας Καραλής ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ 4 0 Χουλιάν Ρίος

6 3 Συνεργάστηκαν οι: Θανάσης Α. Βασιλείου, Στέλλα Βατούγιου, Λίλυ Εξαρχοπούλου, Αλεξης Ζήρας, Μάκης θεοδόσης, Ιάκωβος Κοπερτί, Ελενα Κουτριάνου, Διονύσης Κωστίδης, Σωτήρης Ντάλης, Λίνα Πανταλεων, Γιάννης Σ. Παπαδάτος, Τάσος Παππάς, Βαοίλης Ρούβαλης, Αλκηστις Σουλογιάννη, Μαργαρίτα Τσιγάρα, Φίλιππος Φιλίππου Σε α ' πρόοωπο γράφουν οι: 65 Τάοος Καλούτσας 68 Τηλέμαχος Κώτοιας Ζ1 Ιωσήφ Αλυγιζάκης 74 Ζωή Σπυροπούλου 9 9 ΤΟ Θ Ε Μ Α ΤΟΥ Μ Η Ν Α : Ο εθ ν ικ ισ μό ς σήμερα

1 04

Κεντρική διάθεοη: Αθήνα: «διαβάζω», Α. Μεταξύ26, Αθήνα 106 81, θεαααλονίκπ: Βιβλιοπωλείο«Κέντρο του βιβλίου», Λαοοάνη 9, τηλ. 237.463

1 00 1 12 1 16 1 20

Πίνακας εξωφύλλου: Ραούλ Ντιφί: «0 σημαιοστολισμένος δρόμος» Το διαβάζω στον κυβερνοχώρο: http://book.cullure.gr.

(επιμέλεια: Ασημίνα Καραβαντά) Η ουγκρότηοη του έθνους-κράτους οτην Ελλάδα το 19ο αιώνα Etienne Balibar: 0 ρόλος του πολίτη και η πολιτική της ευγένειας. Το θέμα του «δικαιώματος των δικαιωμάτων» William V. Spanos: Το Βιετνάμ και η Αμερικανική Ειρήνη (Pax Americana) Στάθης Γουργουρής: Η κατάχρηση της ετερότητας David Carroll: Τα ανοιχτά οάνορα και η μετα-αποικιοκρατική πόλη Ασημίνα Καραβαντά: Μετά τον εθνικισμό; Το φάρμακο της Ευρωπαϊκής Ένωσης

1 0 0 Κωνσταντίνος Μακρής:

Ιδιοκτησία: Γιώργος Γαβαλάς ί ΣΙΑ££ Εκδότης: Γιώργος Γπλύντης

Καλλιτεχνική επιμέλεια ■ Σύνθεση εξωφύλλου: ΜαρίαΙαχαριουδάκη

Fax to fax Τη συνέντευξη πήρε ο Φίλιππος Δρακονταειδής

ΤΑ Β ΙΒ Λ ΙΑ ΤΟ Υ Μ Η Ν Α

ΔΕΛΤΙΑ 1 2 5 Β ιβ λ ιο γ ρ α φ ικ ό 1 3 2 Κ ριτικο γ ρ α φ ία 1 4 2 Α Λ Λ Η Λ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ

Θ α ν ά σ η ς Γ εω ρ γ ιά δ η ς

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΙΟΡΔΑΝΗ ΓΑΒΡΑ Μυθιστόρημα

«Όλα περνούνε. Η πατρίδα μένει». Η παρακαταθήκη μνή μης του Ιορδάνη Γαβρά, έντιμου πατριώτη και άδολου αγωνιστή στα πεδία του πολέμου και του βίου, χωρικού δεμένου με τη γη, μετασχηματίζεται σε κιβωτό της νεότε ρης ελληνικής Ιστορίας. Η προσφυγιά, ο πόλεμος του ’40, η κατοχή, ο εμφύλιος και οι συνέπειές του, αφηγημένα όλα με λόγο πηγαίο και γνήσιο, λαϊκό, που καθρεφτίζει τα έρ γα και τις ημέρες των ανθρώπων στην ελληνική ύπαιθρο, την ταπεινότητα και το μεγαλείο που κρύβουν αυτά. Στην άλλη πλευρά του καθρέφτη, η μικρότητα των πολιτικών, η ματαιότητα του κερδισμένου με αίμα πλούτου, η διαρκής ύβρις των ματαιόδοξων απέναντι στην απρόσβλητη πά ντοτε φύση. Ο Θανάσης Γεωργιάδης μοιράζει την έμπνευσή τον ανάμεσα στο μύθο και την Ιστορία, σε ένα πεζογράφημα που βαδίζει στους πιο φωτεινούς δρόμους της ελληνικής γλώσσας.

Σί

όλα τα

Βιβλιοπωλεία μόλις κυκλοφόρησαν

Ζ α κ Μ π ελφ ρ ουά

Η ΑΛΗΘΕΙΑ ΤΟΥ ΨΕΥΔΟΥΣ Μυθιστόρημα

Τι είναι αλήθεια και τι ψέμα; Πόση γνησιότητα κρύ βουν ένας πλαστός πίνακας, ένας έρωτας που άρχισε χάρη σε μια παρεξήγηση, μια κοινωνία που στηρίζεται σε πλάνες; Ίσως οι απαντήσεις κρύβονται στις γειτο νιές του Παρισιού, εκεί που καθένα από τα πρόσωπα του μυθιστορήματος αναζητεί τη δική του εκδοχή της αλήθειας και άθελά του μπλέκει ακόμη περισσότερο τα νήματα της αινιγματικής πλοκής, η λύση της οποί ας θα αποδειχτεί ένας ακόμη γρίφος. Ο Ζ α κ Μ π ε λ φ ρ ο υ ά α π ο δ ε ικ ν ν ει π ω ς δ ε δ ια θ έ τε ι μόνο λογοτεχνική πένα, αλλά κα ι φιλοσοφική σκέψη.

Πίερος, Σύγγραμμα Περωδικόν της Τέχνης τον Λόγου Διαβάστε στο πρώτο τεύχος του Πίερον: Πεζογραφήματα των Κυριάκου Αθανασιάδη, Θανάση Γεωργιάδη, Δημήτρη Καλοκύρη, Τάσου Καλοΰτσα, Οδυσσέα Κελέρη, Μανόλη Ξεξάκη, Λάζαρου Παυλίδη, Γιώργου Σκαμπαρδώνη, Θα νάση Τριαρίδη. Ποιήματα των Θανάση Γεωργιάδη, Γιάννη Κοτσιφού, Μίμη Σουλιώτη. Μεταφράσεις έργων των Τόμας Γουάιατ, Χένρι Χάουαρντ, Νίκολας Μπρετόν, Γκιγιόμ Απολινέρ, Μαρίνας Τσβετάγιεβα, Αννας Αχμάτοβα, Ντ. X. Λόρενς και του Αράτου. Κείμενα - σχόλια της Στέλλας Βογιατζόγλου και του Τάκη Γραμμένου. Απόσπασμα από το άγνωστο έργο του πατρός Βασιλείου Ευθυμίου του εκ Κωστάντζικου της Μακεδονίας Ιστορία συνοπτική της Ελλάδος (1807).

Ο Πίερος, ο Μακεδών, όταν ήρθε στις Θεσπιές, λένε ότι όρισε να είναι εννέα οι Μ ούσες και έδωσε σ ' αυτές τα τωρινά τους ονόματα. Παυσανίας, Βοιωτικά, 29

Ένα σταθερό βήμα που θέτουν στη διάθεση των γνήσιων λειτουργών της λογοτεχνίας οι Σύγχρονοι Ορίζοντες. Στις σελίδες του Πίερον, συγκεντρώνονται επιλεγμένα δείγματα της νεότερης ελληνικής λογοτε χνικής παραγωγής, υπενθυμίζονται σημα ντικά αλλά λησμονημένα έργα του παρελ θόντος και φιλοξενούνται άρτιες μετα φράσεις κειμένων της παγκόσμιας γραμ ματείας. • Αθήνα: Κ εραμεικού 93-95 , Τ.Κ. 104 35, Τηλ.: (01) 3 4 6 0 2 2 4 Fax: (01) 34 60183, e-m ail: sa_orizontes@ hellasnet.gr • θεσοαλονίκη: Μοναστηριού 139

Χαλκίδος 3, Τ.Κ. 546 27, Τηλ: (031) 543828

Fax: (031) 501824, e-mail: s_orizontes@hellasnet.gr • Κύπρος: Ακαδημίας 15, Τ.Κ. 4043, Λεμεσός, Τηλ.: (05) 323555, 323533 - Fax: (05) 325500

Προσφορά στους αναγνώ στες του Πίερον, σε ξεχωριστή μι κρού σχήματος έκδοση, η μετά φραση του κειμέ νου του Νικήτα Χωνιάτη (12ος 13ος αι.) με τίτλο Έργα καταστραφέντα υπό των Λατίνων.

Π6/ΕΤΕ. TfiPA

συνδρομητήςστο ΚΑΙ ΚΕΡύΙΣΤΕ ΤΡΙΑ ΤΕΥΧΗ ΓιαΕνα χρόνο (11 τεύχη - το Ενα διπλό) πληρώνετε

Σπουδαστική 14.000 δρχ. (€4 1 ,0 9 ) Βιβλιοθήκες - Ιδρύματα: 26.000 δρχ. (£76,30) Εξαμηνιαίες: Συνδρομές εοωτερικού: 9.000 δρχ. (£ 26,41) Σπουδαστική: 8.000 δρχ. (£ 23,48) ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ ΚΥΠΡΟΥ Ετήσια: 19.000 δρχ. (£ 55,76) Σπουδαοτική: 17.000 δρχ. (£ 49,89) Βιβλιοθήκες - Ιδρύματα: 26.000 δρχ. (€ 76,30)

ΕΤΗΣΙΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ ΕΥΡΟΠΗ: Ετήσια: 90 $ ΗΠΑ (€ 95,08) Βιβλιοθήκες-Ιδρύματα: 130 $ ΗΠΑ (€ 137,34) ΑΜΕΡΙΚΗ ΚΑΙ ΛΟΙΠΕΣ ΧΟΡΕΣ: Ετήσια: 100 $ ΗΠΑ (£ 105,65) Βιβλιοθήκες-Ιδρύματα: 140 $ ΗΠΑ (£ 147,90) Παλιά τεύχη: Δεκαπενθήμερα και μηνιαία: 2.000 δρχ. (£ 58,70) Εμβάσματα: στη διεύθυνση Α. Σπάθή, Ανδρ. Μεταξά 26,10681 Αθήνα, τηλ. 33.01.239, τηλ. & fax 33.01.315.

Ε Δ

I Ο

Ρ Ε Ω

2001 Eros Ανδρέα Εμπειρικού (1901 -1975) Αναιρέστε στο αφιέρωμα του διαβάζω

Ανδρέας Εμπειρικός

ΓΡΑΦΟΥΝ: Γιώονηε Γιοιοουανωδόκικ: Εκδίδονακ Α. Εμπειρικό Jacoues Bouchard: Η ενεδρεύουσα σαγήνη ins noinons ιου Ανδρέα Εμπειρικού Χριστίνα Ντουνιά: Α. Εμπειρίκοε - Ε. Α. Πόε: Μια συνάνιηση Novos Βαλαωοίυκ: 0 Μέγαε ΑναιοΠικόε

Το διαβάζω m η Επιτροπή Κριτικών (Β. Αθανασόπουλοε, Τ. Δημητρούλια, A. Znpas, Κ. Καρακώπαε, Ε. Κοτζιό, Μ. (Dais, Β. Χατζηβααιλείου) απένειμαν τα Λογοτεχνικά Βραβεία 2000 ΒΡΑΒΕΙΟ ΠΟΙΗΣΗΣ

ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ ΛΙΟΝΤΑΚΗΣ: Μ ε το τρακ (Κασίανιώτηε) ΒΡΑΒΕΙΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΟΣ

ΕΡΣΗ ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΑΟΥ: Ζιγκ-ζαγκ ons νεραντζιές (Κέδρος) ΒΡΑΒΕΙΟ ΔΙΗΓΗΜΑΤΟΣ

ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ ΜΗΛΙΩΝΗΣ: Το φαντάσματα ίου Πορκ (Κέδρος) ΒΡΑΒΕΙΟ ΠΡΩΤΟΕΜΦΑΝΙΖΟΜΕΝΟΥ ΠΕΖΟΓΡΑΦΟΥ

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΙΓΓΑΣ: Των κεκοιμημένων (Πόλις)

Enians, το διαβάζω και η Επιτροπή Κριτικών (Α. Ζερβού, Μ. Κανατσούλη, Μ. Κοντολέων, Γ. Παπαδάτος, Β. Πάτσιου) απένειμαν τα Λογοτεχνικά Βραβεία 2000 ΒΡΑΒΕΙΟ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

ΧΡΗΣΤΟΣ ΜΠΟΥΛΩΤΗΣ: Το άγαλμα που κρύωνε (Πατάκης) ΒΡΑΒΕΙΟ ΕΦΗΒΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

ΤΟΥΛΑ ΊΠΓΚΑ: Τα χρόνια τρέχοντος (Πατάκης)

Το μεγάλο βιβλιοπωλείο των βορείων προαστίων

Στους τέσσερις όροφους του ΕΥΡΙΠΙΔΗ ΣΤΗ ΣΤΟΑ θα βρείτε: • 80.000 τίτλους βιβλίων όλων των Ελληνικών Εκδοτικών Οίκων και όλων των κατηγοριών βιβλίων ακόμη και των πλέον εξειδικευμένων • International Bookstore (literature, art, music, architecture, interior design, computer, marketing, management, food and drinks, children books. CD ROM'S) • Πλήρες τμήμα χαρτικών, σχολικών, ειδών ζωγραφικής και hobby, αναλωσίμων ηλεκτρονικού υπολογιστή • ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ CAFE στον πρώτο όροφο και την αυλή του Βιβλιοπωλείου • Προνομιακή κάρτα μέλους (εκπτώσεις και ενημέρωση για τις δραστηριότητες μας) • Παρουσιάσεις βιβλίων για ενηλίκους και παιδιά - εκθέσεις ζωγραφικής και φωτογραφίας • Συνεχές ωράριο λειτουργίας

Δωρεάν αποστολή

■ εντός 24 ωρών στο νομό Αττικής για παραγγελίες ποσού άνω των 10.000 δρχ. Για την υπόλοιπη Ελλάδα και τις χώρες της Ε.Ε. με χρέωση πιστωτικής κάρτας ή με αντικαταβολή (τα έξοδα αποστολής χρεώνονται σύμφωνα με τον ισχύοντα τιμοκατάλογο των ΕΛΤΑ). Μπορείτε να μας δώσετε την παραγγελία σας με ένα από τους παρακάτω τρόπους • τηλεφωνικά (στα τηλέφωνα 680 0644-646 εσωτ. 1) • με την αποστολή e-m ail στην ηλεκτρονική διεύθυνση info@evripidis.gr • με fax στο 680 0647

e u o i r a & n c ------------- o i s h u d — Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Ο

Ανδρέα Παπανδρέου 11 εντός στοάς (πρώην Βασ. Κωνσταντίνου) 152 32 Χαλάνδρι Τηλ.: 680 0644-6 Fax: 680 0647,ww w.evripidis.gr e-m ail: info@evripidis.gr

Μερες καυτου καλοκαιριού

Ταρίκ Αλί

Το βιβλίο του Σαλαντίν

Δ. Α. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Α,Β.Ε.Ε. · Λ. Κηφισού 85 - Αιγάλεω, Τηλ.: 3478044-3455276 - Fax: (01) 3474732 Κατάστημα Πεσμαζόγλου 5 (Στοά Ορφέως) Τηλ.: 3213507 · E-mail:agyra@agyra.gr

Υ Γ Γ Ρ Α Φ Ε Ι Σ

ΘΑΝΑΣΗΣ ΒΑΛΤΙ ΝΟΣ

Η μ ερ ο λό γ ιο 1 8 36 -2 0 1 1

Ημερολόγιο

A Λ

1836-2011

Αυτοβιογραφία, προσωπικό ημερολόγιο, πάνω α π ’ όλα όμως λογοτεχνία.

A ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΩΚΕΑΝΙΔΑ

ε κ δ ό σ ε ι ς

ριτική

Λογοτεχνικές επιτυχίες στη σειρά ΕΝ ΠΑΩ Catherine Ryan Hyde Χωρίς αντάλλαγμα

Tanja Kinkel Οι δολοπλόκοι

Tanja Kinkel Η φυλλωσιά του φεγγαριού

Christian Jacq Το μυστικό του Τουταγχαμόν

Almudena Grandes Οι ηλικίες της Λουλού

ΚΩΛΕΤΤΗ 2 5 , 1 0 6 7 7 Α θήνα / Τηλ 3 6 2 2 3 9 0 ,3 6 2 1 3 6 7 , Fax: 3 3 9 0 8 5 8 e-mail: biblia@ kritiki.gr, W ebsite: www.kritiki.gr

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ

Α Γ Ρ Α

Η συμπόνια του δόκτορος Σαξ είναι μια αμείλικτη ασθένεια. Η ανάγνω ση του βιβλίου είναι μια σοκαριστική εμπειρία. L ’ Express Ιστορίες γεμάτες με αληθινούς χαρακτήρες, τρυφερότητα και συναίσθημα. Le Magazine Litteraire

ΜΑΡΤΕΝ ΒΕΝΚΛΕΡ

Η ασθένεια του Σαξ Μετάφραση Θωμάς Σκαςςης

Φ ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΠΟΥ ΠΟΥΛΗΣΕ ΣΤΗ ΓΑΛΛΙΑ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ ΑΠΟ 600.000 ΑΝΤΙΤΥΠΑ ΚΑΙ ΚΕΡΔΙΣΕ Τ Ο ΒΡΑΒΕΙΟ LIVRE INTER Τ ην Τρίτη 22/5/01 σπς 7.30 μ.μ. στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών (Σίνα 31) διοργανώνεται εκδήλωση για την παρουσίαση του βιβλίου. Θ α παρευρεθεί και θα μιλήσει για το βιβλίο ο ίδιος ο συγγραφέας Μαρτέν Βενκλέρ, ο οποίος θα υπογράψει αντίτυπα.

Φ ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ ( Δ Ο Σ Ε Ι Σ ^ w w w . m e t a i x m i o . g r

ΣΕ

Ο Λ Α

ΤΑ

Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Α

Αρχ α ία Ε λ λ η ν ικ ή Γ ραμ μ ατεία «Ο ι

Ελληνες»

15/ 3/2001 14/ 4/2001 Ιο εμπορικότερα βιβλία του μήνα, σύμφωνα με τα στοιχεία που μας παραχώ ρησαν τριάντα βιβλιοπώ

L I. ΚΑΡΥΣΤΙΑΝΗ Κουστούμι στο χώμα καςτανιοτης 2. Ν. ΘΕΜΕΛΗΣ Η ανατροπή κέδρος 3 . Α. ΑΟΕΙΑΔΗΣ Ο θείος Πέτρος και η εικασία του Γκόλντμπαχ καςτανιωτης 4 . Κ. ΚΙΣΣΟΝΕΡΓΗ Στις ομορφιές σου είσαι σήμερα εμπειρία

εκδοτική

λες απ' όλη την Ελλάδα, δηλώνοντας ο καθένας τους τεοοερα βιβλία που

5. NT. ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Οι τρεις χήρες καςτανιοτης 6 . Τ.ΑΒΕΡΩΦ Το ξέφωτο κέδρος

είχαν τις περισσότερες πωλήοεις.

7 . Π.ΚΟΕΛΟ Το ημερολόγιο ενός μάγου νεα σύνορα ΓΚ. ΞΙΝΓΚΓΙΑΝ Το βουνό της ψυχής νεα σύνορα 8. Ρ. ΠΙΛΤΣΕΡ Χειμερινό ηλιοστάσιο οκεανιδα 9 . ΓΙΟΒΑΝΝΑ Μάγδα κέδρος 10. Κ. ΓΚΡΟΣ Αυτός που διάβαζε τη σκέψη εμπειρια - εκδοτικη Ν. ΘΕΜΕΛΗΣ Η αναζήτηση κέδρος Σ. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ Το εργοστάσιο των μολυβιών πατακης

11. Α. ΖΑΟΥΣΗΙ Αλέξανδρος και Ασπασία οκεανιδα 12. Μ. ΚΑΡΑΓΑΤΣΗΣ

Ιστορίες αμαρτίας και αγιοσύνης εστία

Α. ΠΑΠΑΔΑΚΗ Σαν χειμωνιάτικη λιακάδα καλεντης

13. Κ. ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗΣ Η άνοδος της αοημαντότητας ύψιλον Κ. ΜΠΑΖΑΙΟΣ Τι να φάμε οήμερα διατροφή

και υγεία

Φ. ΤΣΑΛΙΚΟΓΛΟΥ Εγώ, η Μάρθα Φρόυντ ΚΑΣΤΑΝΙΟΤΗΣ

Τα στοιχεία παραχώρησαν τα βιβλιοπωλεία: Αλεβιζάπουλος-Αργοατάλι. Αλεξανόρής-Αθήνα. Αριοτοτέληξ-Αΰήνα. Αρκτοάρος-ίπάρτη. Βαγιονάκηζ-Αθήνα. Βενάρλοζ-Ερμιάνη. Λιάλογοξ-Βύρωνας. Αιάμετροξ-Χαλκιk Αοκιμάκηζ-Ηράκλειο. Ελεα θερουΐάκης-ΑΒήνα. Ενίοχώρα-Αθψα. Εξαρχάπουλος-Αθήνα. Εοτία-Αθήνα. Ζηριχϋης-θεοοαλονίκη. Ιανάξ-θεοοαλονίκη. Ιίοίοιι Άηρου-Ραφήνα. Κεντρί-Αφ. Lihro-Αθήνα. Λοξιάς-θεοοαλονίκη. Λυχνάρι-Αράρα. Μεΰενίτης-ΙΙάτρα. Μοοχονάς-Αγρίνιο. Μπεβάνης-Μεγαρα. Νέοτωρ-Κατερίνη. Πατάκης-Αβήνα. Πειραίκή Φωλιά-ίΙειραιάξ. Πολιτεία-Αθήνα. Ρηγόπουλοζ-Νίκαια. Το θησαυ ροφυλάκιο τηξ Γνώοηξ-Κωζ. Φολάκαξ-ΠαλαιάΦάληρο.

ΠΡΩΤΟΕΜΦΑΝΙΖΟΜΕΝΟΙ ΠΕΖΟΓΡΑΦΟΙ 2000-2001 Το διαβάζω οργανώνει έρευνα με θέμα «Πρωτοεμφανιζόμενοι ηεζογράφοι», τα αποτελέσματα της οποίας θα δημοσιευθούν σε εκτενές αφιέρωμα. Παρακαλούνται οι υπεύθυνοι των εκδο τικών οίκων καθώς και οι συγγραφείς να αποστείλουν τα βιβλία τους (παραγωγής 2000-2001) στη διεύθυνση του περιοδικού, με τη σημείωση: «Για την έρευνα πρωτοεμφανιζόμενων ηεζογράφων - Υπόψη Ηλία Μαγκλίνη».

ΤΙ Ε Τ Ρ Ω Γ Α Ν ΟΙ Α Ρ Χ Α Ι Ο Ι Τη μεσογειακή κουζίνα της αρχαιότητας, από το 750 π.Χ. μέχρι το 450 μ.Χ., διε ρευνά η Μαγειρική της αρχαιότητας των εκδόσεων «Παπαδήμα», το πρώτο βιβλίο που έχει ως θέμα την αρχαία και ρωμαϊ κή μαγειρική και διατροφή. Οι συγγρα φείς του, Andrew Dalby και Sally Grainger, ιστορικός διατροφής ο πρώτος και εηαγγελματίας μαγείρισσα η δεύτερη με πτυ χίο στην αρχαία ιστορία και με τακτικές οργανώσεις ρωμαϊκών συμποσίων στο ενεργητικό της, αντλούν τις πληροφο ρίες τους από πληθώρα συναρπαστικών πηγών που εκτείνονται πέρα από τις γνωστές συνταγές του Ρωμαίου γαστρονόμου Απίκιου, ο οποίος περιγράφει κυρίως το φαγητό των προνομιούχων κοινωνικών τάξεων του τέλους της ρωμαϊκής αυτο κρατορίας. Παρουσιάζονται όλα τα είδη, επιτρέποντας στο σύγχρονο μάγειρα να αναπαράγει την εδεσματική ποικιλία της αρχαιότητας, από τα συμπόσια της πλούσιας αφρόκρε μας της κοινωνίας μέχρι τα απλούστερα γεύματα των στρατιωτών και των σκλάβων. Μπορούμε ακόμα και σήμερα να απολαύσουμε πατίνα με σπαράγγια, μουστοκούλουρα, ορεκτικό από ελιά ή καρχαρία από την Τορώνη. Κάθε κεφάλαιο δίνει ένα ενημερωτικό ιστορικό περίγραμμα και οι μεταφράσεις των πενήντα πρωτότυπων συνταγών συνοδεύονται από μια παραλλαγή προσαρμοσμένη ειδικά για το σύγχρονο μάγειρα. Το βιβλίο εικονογραφείται με ελκυστικές σκηνές φαγητού, κυνηγιού, τελετών και οι νοποσίας από αρχαίες τοιχογραφίες, μωσαϊκά και αγγεία.

Η Ε Π Ι Σ Τ Ρ Ο Φ Η TOY X A ΝI Μ Π Α Λ Ύστερα από δέκα χρόνια ο κύριος Hannibal the Cannibal έκανε και πάλι την εμ φάνισή του, τόσο μέσα από τις σελίδες του συγγραφέα Τόμας Χάρις όσο και από τα σελιλόιντ του Ρίντλεϊ Σκοτ. Ως γνωστόν, κινηματογραφικός Χάνιμπαλ είναι για μία ακόμα φορά ο Άντονι Χόπκινς (πώς θα μπορούσε να γίνει αλλιώς;), ενώ στο ρόλο της Κλαρίς Στέρλινγκ, που υποδύθηκε η Τζόντι Φόστερ στη Σιωπή των α μνών, συναντάμε την Τζούλιαν Μουρ. Όσοι πάντως διάβασαν τη δεύτερη συνέχεια του Τ. Χάρις και στη συνέχεια είδαν

την ταινία απογοητεύτηκαν. Αλλά κι εκείνοι που παρακολούθησαν την ταινία χω ρίς να έχουν προηγουμένως διαβάσει το βιβλίο απογοητεύτηκαν επίσης; αναληθοφάνειες, κοινοτοπίες, σκηνές που ενώ θα έπρεπε να σοκάρουν προκαλούν το γέλιο (όπως η σκηνή με τα σοτέ μυαλά του Ρέι Λιότα), αφελές σενάριο κ,ο.κ. Το βιβλίο ωστόσο αξίζει την εκτίμησή σας (στο εξώφυλλο ποζάρει ο κινηματο γραφικός Χάνιμπαλ με μαύρα γυαλιά και σικ καπέλο, σαν ιταλικό μοντελάκι): δια θέτει γνήσια, υποβλητική ατμόσφαιρα τρόμου, ενώ οι ιστορικές αναφορές και οι ψυχολογικές προεκτάσεις που στην ταινία πάνε περίπατο έχουν τη δική τους ση μασία (πόσο μάλλον όταν μιλάμε για ένα best seller-block buster, action packed αμερικανικό θρίλερ...). Επιπλέον, το φινάλε του βιβλίου είναι αρκετά διαφορετικό από εκείνο της ταινίας - και πολύ πιο απρόσμενο...

ΤΟ Π Α Ι Δ Ι ΚΑΙ 0 Φ Α Κ Ο Σ Κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Μεταίχμιο» το νέο φωτογραφικό λεύκωμα ενός εκ των σημαντικότερων σύγχρονων Ελλήνων φωτο γράφων. Αυτή τη φορά, θέμα των ασπρόμαυρων φωτογραφιών του Ν. Οικονομόπουλου είναι τα παιδιά. Το μαρτυρά και ο τίτλος του άλ λωστε; Για τα παιδιά. Μία καλαίσθητη, ιδιαίτερα προσεγμένη έκδο ση, μεγάλου σχήματος, που αποτελείται από πραγματικά ντοκουμέντα-στιγμές μιας ηλικίας που περνάει και χάνεται, αλλά έρχεται και ξανάρχεται καθώς τα χρόνια κυλούν. Πρωταγωνιστές του Ν. Οικονομόπουλου είναι παιδιά- παιδιά από διαφορετικές χώρες και πολιτισμούς, που φωτογραφίζονται μέσα στην άλλοτε γλυκιά κι άλλοτε αμείλικτη καθημερινότητά τους. Το λεύκωμα περιλαμβάνει φωτο γραφίες τραβηγμένες στην Τουρκία, την Υεμένη, την Παλαιστίνη, τη Σερβία, την Αλβανία και την Ελλάδα. Όπως γράφει ο ίδιος ο φωτογράφος, «Πάντα φωτογράφιζα τα παιδιά, ίσως γιατί είναι εύκολο. Εί ναι εύκολο να γίνεις φίλος τους, να σε εμπιστευτούν, να διδαχτείς απ' αυτά». Και καταλήγει: «Κι ευτυχώς για μένα, ίσως και γι' αυτά, στις φωτογραφίες τουλάχιστον δε θα μεγαλώσουν ποτέ».

01 Β Α Λ Κ Α Ν Ι Κ Ο Ι Π Ο Λ Ε Μ Ο Ι Ένα εξαιρετικό φωτογραφικό λεύκωμα κυκλοφόρησε προσφάτως από τις εκδόσεις «Κέδρος» με τίτλο Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-1915. Το φωτογραφικό λεύκωμα των ΡωμαΤδη-Ζέιτζ. Όπως γράφει στον πρόλογο ο επιμελητής της έκδοσης Αστέριος I. Τόπης, η ιδέα για την έκδοση αυτή γεννήθηκε απρόσμενα μέσα σε ένα παλαιοπωλείο της Αλε ξάνδρειας. Εκεί, μέσα σε ένα σωρό μικροαντικειμένων πολυτελείας ο Α. Τόπης ανακά λυψε εντυπωσιακές ασπρόμαυρες φωτογραφίες διάφορων μεγεθών. Επρόκειτο για έ να φωτογραφικό πανόραμα των Βαλκανικών Πολέμων του 1912-13. Έπειτα από σκληρές διαπραγματεύσεις με τον ιδιοκτήτη του παλαιοπωλείου, ο Α. Τό πης απέκτησε αυτές τις φωτογραφίες οι οποίες αφορούσαν ένα από τα σημαντικότερα ιστορικά γεγονότα της σύγχρονης Ελλάδας. Οι πρωτότυπες φωτογραφίες υπογράφονται από δύο δημιουργούς: τον Αριστοτέλη ΡωμαΤδη, έναν από τους σημαντικότερους φωτογράφους της περιόδου του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα, και τον F. Zeitz, για τον οποίο δεν υπάρχουν πληροφορίες παρά τις έρευνες του Α. Τόπη - ωστόσο πρόκειται σίγουρα για έναν από τους πρωτοπόρους του πολεμικού φωτορεπορτάζ. Από κάθε άποψη, ένα εξαιρετικά προσεγμένο και καλαίσθητο λεύκωμα που ζωντανεύει μια Ελλάδα που όλοι σχεδόν έχουν ξεχάσει.

Φ Ω Τ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Κ Ο Λ Ε Υ Κ Ω Μ Α ΓΙΑ ΤΟΝ Π Α Π Α Δ Ι Α Μ Α Ν Τ Η Λεύκωμα Παπαδιαμάντη τιτλοφορείται το εξαίρετο λεύκωμα που επιμελήθηκε ο γνω στός για τα δοκίμια και τις μελέτες του πάνω στο παπαδιαμαντικό έργο Φώτης Δημητρακόπουλος και κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Ergo». Τη βάση για την έκδοση αυτή αποτέλεσε η έρευνα των παπαδιαμαντικών αρχείων, οι δημοσιεύσεις που έχει κάνει ο ίδιος ο Φ. Δημητρακόπουλος σε θέματα εντοπισμού των αυτογράφων, πρώτων δημο σιεύσεων, αποκομμάτων και λοιπών μνημονίων σχετικών με την εκδοτική του παπαδιαμαντικού κειμένου, καθώς και η φωτογράφηση του υλικού και φωτοτύπηση παλαιότερων δημοσιευμάτων. Έτσι κι αλλιώς, όλα σχεδόν τα βιβλία του Φ. Δημητρακόπουλου πάνω στο Σκιαθίτη περιλαμβάνουν πλούσιο φωτογραφικό υλικό, το οποίο αποτέλεσε τη βάση για τις φωτογραφίες που δημοσιεύονται στο συγκεκριμένο λεύκωμα. Το Λεύκωμα Παπαδιαμάντη περιλαμβάνει, εκτός από τις φωτογραφίες, εκτενές βιοεργογραφικό χρονολόγιο, με εξεικόνιση των κυριότερων σταθμών της ζωής και του έρ γου του συγγραφέα της Φόνιαοας. Χαρακτηριστικό είναι αυτό που γράφει ο Φ. Δημη τρακόπουλος στον πρόλογό του; «Το καλύτερο χρονολόγιο που διαθέταμε ως τώρα εί ναι αυτό που δημοσίευσε η Έρη Σταυροπούλου στο Αφιέρωμα Παπαδιαμάντη του πε ριοδικού διαβάζω, αριθ. 165,11 Μαρτίου 1987, σ. 20-33... Το χρονολόγιο της Σταυρο πούλου υπήρξε σταθερό έδαφος για τη σύνθεση του δικού μου, επί τη βάσει και της πλούσιας νεότερης ηαπαδιαμαντικής βιβλιογραφίας (...)».

Λ Ε Υ Κ Ο Μ Α Γ Ι Α ΤΗ Μ Υ Τ Ι Λ Η Ν Η Μυτιλήνης αατυγραφία και Λέσβου χωρογραφία (ΐ5ος-19ος αι.) τιτλοφορείται το λεύκωμα που κυκλοφόρησε πρόφατα από τις εκδόσεις «Ολκός». Η έκδοση αποτελεί προϊόν πολυετούς έρευνας των Δ. Ν. Καρύδη και Μ. Kiel και αναφέ-

ρεται στις πόλεις και στα χωριά της Λέσβου, στην παραγωγή και στη φορολο γία, στον πληθυσμό και στους κατοίκους του νησιού στα χρόνια της τουρκο κρατίας. Για πρώτη φορά δίνονται απαντήσεις σε ερωτήματα όπως πότε και γιατί εξαπλώθηκε η καλλιέργεια της ελιάς, πώς συσχετίστηκε ο ντόπιος χρι στιανικός πληθυσμός με τους μουσουλμάνους καταχτητές, πώς και γιατί έσβη σαν μικρά χωριά και αναπτύχθηκαν μεγαλύτερες πόλεις, αλλά και ποια θρη σκευτικά ιδρύματα υπήρχαν παλαιότερα στο νησί και τα ίχνη τους χάθηκαν στο διάβα των αιώνων. Για την καλύτερη τεκμηρίωση αλλά και προκειμένου να υ πάρχει συγκριτική αξιολόγηση, το βιβλίο επεκτείνεται στη διερεύνηση παρό μοιων θεμάτων και για τα νησιά Θάσος και Κως, που για πρώτη φορά επίσης θίγονται στη σύγχρονη ιστοριογραφία. Βασικές πηγές του βιβλίου είναι αδημοσίευτα οθωμανικά αρχεία, από την Άγκυρα και την Κωνσταντινούπολη (περίπου 120 κατάστιχα), τα οποία φωτίζουν, για πρώτη φορά, «σκοτεινούς» χρόνους (από το 1462 και μετά). Στις πηγές, επίσης, περιλαμβάνονται πολλά στοιχεία από αδημοσίευτα γαλλικά αρχεία. Η έκδοση συνοδεύεται από πρωτότυπη φωτογραφική εικονογράφηση περιοχών, οικι σμών και κτιρίων της Λέσβου, καθώς και από χάρτες, πίνακες, διαγράμματα και αντίγρα-

ΚΥΚΛΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΑΙΔΙΚΟΥ Β Ι Β Λ Ι Ο Υ : Β Ρ Α Β Ε Ι Α ΚΑΙ Ε Π Α Ι Ν Ο Ι Πέντε παιδικά βιβλία των εκδόσεων «Ελληνικά Γράμματα» βραβεύτηκαν από τον Κύκλο Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου. Η απονομή πραγματοποιήθηκε τη Δευτέρα 2 Απριλίου, στη Στοά του Βιβλίου, κατά τη διάρκεια του εορτασμού της Παγκόσμιας Ημέρας Παιδικού Βιβλίου. Συγκεκριμένα: Στα βιβλία Το μιοό πιθάρι της Φωτεινής Φραγκούλη και Η βασιλοπούλα που ζητούσε το φεγγάρι της Ζωής Βαλάση απονέμεται από κοινού το Βραβείο «Πηνελόπη Μαξίμου», το οποίο απονέμεται πάντα σε βιβλίο για παιδιά προσχολικής/ηρωτοσχολικής ηλικίας. Στο βιβλίο Το χαρούμενο λιβάδι της Φυλλιώς Νικολούδη απονέμεται Έπαινος. Στο βιβλίο Η γάτα που ήθελε να γίνει πουλί (κείμενο: Μόνος Ελευθερίου) απονέμεται το Βραβείο Εικονογράφησης Παιδικού Βιβλίου, για την εικονογράφηση της Σοφίας Φόρτωμα. Το βιβλίο Μια υπέροχη γυναίκα του Ρόντμαν Φίλμπρικ, για τη μετάφραση της Ρένας Ρώσση-Ζαΐρη, θα αναγραφεί, μαζί με δύο ακόμα βιβλία, στον Τιμητικό Πίνακα 2002 της Διεθνούς Οργάνωσης Βι βλίων για τη Νεότητα (για τη συγγραφή, την εικονογράφηση, τη μετάφραση).

Σ Κ Α Ν Δ Α Λ Ο ΜΕ Ε Ν Α Β Ι Β Λ Ι Ο Διαστάσεις σκανδάλου έχει λάβει στην ελληνοαμερικανική κοινότητα η παράνομη κυκλοφορία του επίσημου βιβλιογραφικού βιβλίου του πρώην αρχιεπισκόπου Αμερικής Σπυρίδωνος Η μοναξιά ενός ασυμβίβαστου της δημοσιογράφου Ιουστίνης Φραγκούλη, το οποίο κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Εξάντας» στην Ελλάδα το Δεκέμβριο του 2000. Όπως προκύπτει από καταγγελίες αγοραστών, τα χιλιάδες κλεψίτυπα, που έχουν πωληθεί σε διά φορα σημεία των ΗΠΑ, διακινούνται κυρίως από το βιβλιοπώλη και εκδότη Σαμ Τσέκουας, ο οποίος διατηρεί βιβλιοπωλείο στην ελληνική συνοικία Αστάρια της Νέας Υόρκης. Έτσι, το ζεύγος Στεφανίας και Χάρη Νικολάου που αγόρασαν εκατό αντίτυπα του βιβλίου πριν από μερικές μέρες όταν άνοιξαν τα πακέτα βρέθηκαν μπροστά στη δυσάρεστη πραγματικότητα των κλεψίτυπων, γεγονός που κατήγγειλαν στον «Εξάντα» και στον εισαγγελέα της Νέας Υόρκης. Η εκδότρια Μάγδα Κοτζιά έχει προβεί σε επίσημη καταγγελία προς την ΠΟΕΒ, τον ΣΕΒΑ, τον ΣΕΚΒ, το ΕΚΕΒΙ, τον Οργανισμό Συλλογικής Διαχείρισης Έργων Λόγου (ΟΣΔΕΛ) και το Σύλλογο Εκδοτών Επιστημονικού Βιβλίου. Ανάμεσα στα άλλα, ο «Εξάντας» καταγγέλλει τον Σαμ Τσέκουας διότι απο τελεί κίνδυνο για την ελληνική λογοτεχνία, αφού έχει μείνει σχεδόν ο αποκλειστικός διανομέας και προωθητής των ελληνικών βιβλίων στην Αμερική. 0 «Εξάντας» καταγγέλλει επίσης το κακέκτυπο-κλεψίτυπο του βιβλίου Η μοναξιά ενός ασυμβίβαστου για την κακή ποιότητα της αναπαραγω γής, που προσβάλλει την αισθητική και την ποιότητα του εκδοτικού οίκου, γι' αυτό καλεί όλους τους αναγνώστες που έπεσαν θύματα της απάτης να επιστρέφουν τα κλεψίτυπα βιβλία στον Σαμ Τσέκουας ή στα άλλα σημεία πώλησης και να ζητήσουν την επιστροφή των χρημάτων τους πάραυτα.

εξώστης I Βιβλίο και Κινηματογράφος

Ό σ κ α ρ :

ένας

απόηχος

Παρά τις π εριο τα ο ια κά σημ αντικές εκπ λή ξεις τω ν Ό σκαρ, η απονομή σ τα τέλ η του Μ α ρ τίου πα ρουσίασε για ά λλ η μία φ ορά τα σ το ιχεία ενός θεσμού... από το Χ ό λ ιγ ο υ ν τ για το Χ όλ ιγ ο υ ν τ και με το ν υπόλοιπο κόομ ο απλώς να κ α τα ν α λ ώ ν ει το θέαμα, καλού μ ενος μ ονάχα να χ ε ιρ ο κ ρ ο τή σει. Ωραία κ α ι α ρ κ ο ύ ν τω ς δ ια ο κ εδ α σ τικ ά α υ τά , μα αν το σινεμά είν α ι τέχ ν η , τα β ρ α βεία θα έ πρεπε να β α σ ίζο ν τα ι σ τη ν κ α λ λ ιτ ε χ ν ικ ή δύναμ η όσο κ α ι τη ν κ ο ιν ω ν ικ ή διά σ τα σ η ενός φιλμ . Προσω πικά δυ σ κολεύομ α ι να δω το

Μονομάχο ως κα λλ ιτέχ ν η μ α κα ι το Traffic ως πρ οοδευ τική

ταινία, ό χι όμως κα ι τα Όσκαρ σαν έν α ν « κλεισ τό » κ ύ κ λ ο που πολύ δύ σκολα ανα νεώ νεται. Κάτι θα έπρεπε να α λλ ά ξει ώ σ τε να μπορούμε να μιλάμε ό χι για μια α μ ερικανική α λλ ά για μια πα γκό σμια κ ινη μ α το γρ α φ ική γιο ρ τή . Οι υ π ο ψ η φ ιό τη τες το υ

Τίγρη και Δράκου από τη ν Ταϊβάν έδω σαν

μια νό τα υ π ερ εθνική ς α ισ ιοδοξία ς, μα παρά το ν αριθμό ρ εκ ό ρ για ξενόγλω σ σ η τα ιν ία το φιλμ π εριορίσ τη κε σε δ ευ τερ εύ ο ν τα βραβεία. Καμιά έκπ λη ξη. Ποια θα ή τα ν η λύ σ η που να α φορά ο λό κ λ η ρ ο το ν π λ α ν ή τη ; Ένα είδο ς... διεθν ώ ν Ό σκαρ. Γ ια τί ό χ ι; Τριάντα τα ινίες α π ' όλο το ν κ ό ομο, επιλεγμ ένες για υ π ο ψ η φ ιό τη τες από ένα ν οργανισμό (α ν τίσ το ιχ ο της Α καδημ ίας) απ α ρτιζό μ ενο από επ α γγελμ α τίες το υ χ ώ ρ ο υ - δε θα ή τα ν άσχημο να είχ α ν μ ικρ ή συμ μ ετοχή κά π οιοι κ ρ ιτικ ο ί κ ινη μ α το γρά φ ο υ κα ι το κο ινό . Δ ιεθνή ς δια φ ημ ισ τική εκ σ τρ α τεία κ α ι α ν τίσ το ιχ η τη λ ε ο π τική κ ά λ υ ψ η , θ α λ ε ιτο υ ρ γ ο ύ σ ε κ ά τι τέ τ ο ιο ; Ίσω ς κ α λ ύ τε ρ α κ α ι από το Π αγκόσμιο Κ ύ π ελλο Ποδοσφαίρου, ίσω ς κα ι κ α θό λο υ . Γ ια τί όμως να α φ ήσ ει το Χ ό λ ιγ ο υ ν τ ά λλ ο υς να μπουν στο παι χ ν ίδ ι το υ, τη στιγμ ή που με τη ν ε θ ε λ ο ν τικ ή β ο ή θ ε ια τω ν μ έσω ν δ ιεθ ν ο π ο ιεί άκοπ α το προϊόν το υ ; Να μια κ α λή ερ ώ τηση τη ν οποία η κινη μ α το γ ρ α φ ικ ή Ευρώπη, μ ετα ξύ ά λλω ν, δεν έχ ει βρει το ν τρόπο να α π α ντήσει...

Τ Ο Α Σ Φ Α Λ Ι Σ Τ Ι Κ Ο Κ Α Ι ΟΙ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ Το διαβάζω, ως επιθεώρηση βιβλίου και όχι ως οικονομικό ή πολιτικό περιοδικό, πιστεύει, αφενός, όχι ο τρόπος της ζωής μας (και άρα και ο χρόνος και οι συνθήκες εργασίας) επη ρεάζει άμεσα την πνευματική ζωή των ανθρώπων και, αφετέρου, ότι οι σκεπτόμενοι άν θρωποι δεν ζουν ξεκομμένοι από την κοινωνία αλλά είναι φυσικό, για τα προβλήματα που την απασχολούν, να θέτουν στην υπηρεσία της τη σκέψη τους. Για τους λόγους αυτούς το περιοδικό απευθύνεται, απ' αυτή τη θέση, ανοιχτά σε όλους τους κοινωνικούς επιστήμονες της χώρας μας προτείνοντάς τους να προχωρήσουν σε μια έρευνα τεκμηριωμένη, με οικονομικά πρώτα απ' όλα στοιχεία, που θα εξετάσει αντι κειμενικά τα κέρδη και τις ζημίες από την αύξηση του ορίου ηλικίας, την παράταση του χρόνου εργασίας και τη μείωση των συντάξεων και θα τα γνωστοποιήσει όσο το θέμα εί ναι ακόμα ανοιχτό. ΓΓ αυτούς τους λόγους το διαβάζω διατυπώνει μερικά ερωτήματα που τα θεωρεί σημα ντικά για διερεύνηση: • Γιατί η μια ασφαλιστική μεταρρύθμιση διαδέχεται την άλλη χωρίς να επιτυγχάνεται το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα; • Πώς είναι δυνατόν μια κοινωνία να δέχεται ότι σε έναν άνθρωπο, από την ώρα που παίρνει σύνταξη, αρκεί το 60% του μισθού του για να ζήσεί; Τι λένε τα στοιχειά; Μειώνο νται τόσο πολύ οι ανάγκες των συνταξιούχων; • Ποιοι είναι οι πιο «παραγωγικοί» συνταξιούχοι; Οι πενηντάρηδες ή οι εξηνταηεντάρηδες; Πώς επενδύουν, π.χ., το εφάπαξ οι μεν και οι δε; Μήπως οι πενηντάρηδες «ανοίγουν» δουλειές και δημιουργούν νέες θέσεις εργασίας; • Πόσο κοστίζει μια θέση εργασίας που καλύπτει ένας εργαζόμενος που έχει 35 χρόνια υπηρεσίας και πόσο κοστίζουν μαζί έ νας «πρόωρος» συνταξιούχος (έπειτα από 25 χρόνια εργασίας) και ένας νέος εργαζόμενος με 1, 2, 3 χρόνια υπηρε σίας; Μήπως η σύνταξη ενός «πρόω ρου» συνταξιούχου σε συνδυασμό με την παραγωγικότερη συμπεριφορά του, αθροιζόμενη με τις αποδοχές ε νός νέου εργαζόμενου ισοφαρίζουν το κόστος ενός εργαζόμενου με 35 χρό νια υπηρεσίας; Μήπως η αύξηση του ορίου ηλικίας απλώς εμποδίζει τη δη μιουργία νέων θέσεων εργασίας; • Μήπως επίσης η αύξηση του ορίου ηλικίας των δημόσιων υπαλλήλων αυ-

ξάνει απλώς την αδράνεια και τη δυσκαμψία του δημόοιου το μέα; Μήπως θα ήταν πιο παραγωγικό να... μειωθείτο όριο ηλικίας και το όριο θεμελίωσης συνταξιοδοτικού δικαιώματος των δημό σιων υπαλλήλων; (Πώς θα ήταν ο δημόσιος τομέας αν στα 25 χρόνια υπηρεσίας είχαμε υποχρεωτική συνταξιοδότησα Δε θα εί χαμε ένα πιο «νεανικό» και σφριγηλό δημόσιο τομέα;) • Κι αν η αναλογία συνταξιούχων με εργαζόμενους αλλάζει δρα ματικά, είναι άνευ σημασίας η διαρκής επιδείνωση του δημογραφικού προβλήματος; Και γιατί ένα τέτοιο πρόβλημα που οδηγεί στο θάνατο, όχι τα ταμεία απλώς αλλά τη χώρα ολόκληρη, δεν αντιμετωπίζεται με την ίδια τουλάχιστον σοβαρότητα όπως δέκα χρόνια τώρα το ασφαλιστικό; • Ποια ήταν ως τώρα η επίδραση της υπογεννητικότητας πάνω στις προοπτικές του ασφαλιστικού προβλήματος; Ποια κίνητρα παρέχονται στις νέες γυναίκες να γεννούν παιδιά και ποια αναμέ νεται να είναι η εξέλιξη της υπογεννητικότητας; • Τι μπορεί να εισφέρει στη στήριξη του ασφαλιστικού συστήμα τος η μείωση της ανεργίας και η ασφάλιση των εκατοντάδων χι λιάδων αλλοδαπών που εργάζονται στη χώρα μας; • Κι αν ακόμα αποδειχθεί ότι είναι πιο «οικονομικό» να φτάσει το όριο της ηλικίας στα... 100 χρόνια, μέχρι ποιο σημείο είναι θεμιτό να ανεβαίνει; Μήπως πρέπει να παραδεχθούμε ότι οι ηλικίες είναι πράγματι τρεις -παιδιά, ενήλικοι και ηλικιωμένοι- και να αναγνωρίσουμε σε καθεμία τα δικαιώματα και τις υπο χρεώσεις της; Και το πιο σπουδαίο και γενικότερης σημασίας: • Μήπως τελικά όλη αυτή η επικέ ντρωση σε αυτές και όχι άλλες λύσεις υποκρύπτει μια αντίληψη πως οι συ νταξιούχοι και γενικότερα οι ηλικιωμέ νοι δεν είναι πια «χρήσιμοι» στην κοι νωνία; Και πως ό,τι δεν είναι παραγω γή και κατανάλωση δεν είναι ζωή; Απευθυνόμαστε λοιπόν και ζητάμε τη συμβολή των επιστημόνων και κάθε σπεπτόμενου ανθρώπου, καθώς το α σφαλιστικό δεν είναι μόνο οικονομικό πρόβλημα και δεν μπορεί να αντιμε τωπιστεί ξεχωριστά από τα άλλα ζωτι κά ζητήματα αυτής της κοινωνικής μας πραγματικότητας, κάτι που περιμένου με να αποδειχθεί και από μια σοβαρή μελέτη του προβλήματος. Περιμένουμε με ενδιαφέρον τους προβληματισμούς σας.

ΠΑΙΔΙΚΑ-ΕΦΗΒΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ

γράφ ει ο

ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΑΑΓΟΣ

ΤΑ ΧΡΗΜΑΤΑ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΠΑΝΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ Τιερί Λενέν, Με τα μάτια της καρδιάς Εικον.: Φ. Πουαριέ. Μτφρ.: Ανδρέας Καρακίτσιος, Αθήνα, Σύγχρονοι Ορίζοντες, 2001. Σελ. 46 Μια τρυφερή ιστορία εκτυλίσσεται στις λίγες σελίδες αυτού του βιβλίου, όπου ένα τυφλό αγόρι, το οποίο παρακολουθεί μαθήματα σε «κανονικό» σχολείο, γνωρίζεται με μια μικρή νέγρα. Η απλή αφήγηση, η έμμεση αναφορά σε συμπεριφορές και παρωχημένες αντιλή ψεις καθώς και η ανάγλυφη απεικόνιση σύγχρονων διαπολιτισμικών μηνυμάτων αποτυπώ νουν μια ιστορία εξόχως ποιητική και εμμέσως παιδαγωγική για τις χειμάζουσες και δύστρο πες μέρες μας. (Γισ αναγνώστες από 8 ετών)

ΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΨΥΧΑΓΩΓΙΑ M L ΜΕΤΡΟ Corinne Albaut, Ποιηματάκια για να γνωρίσω το σώμα μου Εικον.: Μ. Brunelet. Απόδ.: Βέρα Δαμόφλη, Μεταίχμιο, 2001. Σελ. 64 Ένα λιλιπούτειο βιβλίο για λιλιπούτειους ακροατές-αναγνώστες, για να γνωρίσουν διασκε δάζοντας το σώμα τους, να παίξουν, να πάρουν απαντήσεις για τη λειτουργία των αισθήσε ων και για άλλα παρόμοια θαυμαστά... Ανήκει στην πολύ σημαντική σειρά «Οι μικρές χαρές της ζωής» του καλού εκδοτικού οίκου. (Στην ίδια σειρά ανήκουν άλλα τρία βιβλία: Ποίηματάκια για τα γενέθλιά μου, ...για να αρπάζεις την μπάλα στον αέρα, ...για να μάθω να με τρώ.) Επειδή η εκπαίδευση αλλά και η σύγχρονη οικογένεια χρειάζονται, πού και πού (!), λί γο ρυθμό, έκφραση, χρώματα και χαμόγελο... (Για αναγνώστες από 3-4 ετών)

ΜΙΑ ΑΛΗΘΙΝΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη, Τέλος δεν έχει η αγάπη Αθήνα, Πατάκη, 2001. Σελ. 206 Και πού να βρεις αγάπη στις μέρες μας όταν όλα γύρω μας συνεργούν με όσα την απομα κρύνουν! Κι όμως, σε πείσμα των καιρών, η συγγραφέας, με έξοχη δεινότητα, διατηρώντας βασικά στοιχεία του ύφους της (εναλλαγή στην αφήγηση, παραστατικό διάλογο, διακειμενι κά στοιχεία, αυτοαναφορικότητα, έκπληξη και χιούμορ) αναπαριστά την αγάπη, με εικόνες φιλίας, συνεργασίας, αλληλοβοήθειας, μέσα από μια ουτοπική, με την έννοια του ευτυχι σμένου εφικτού, κοινότητα, που την απαρτίζουν ένας δάσκαλος, παιδιά και οι κάτοικοι μιας περιοχής. (Για αναγνώστες από 9-10 ετών)

Η ΜΗΤΡΩΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΕΦΗΒΕΙΑ Γιούτα Τράιμπερ, Η γαλάζια μου λίμνη είναι σήμερα πράσινη Μτφρ.: Χρ. Νεράντζη, Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 168 Ένα ασυνήθιστο μυθιστόρημα για τα ελληνικά δεδομένα: αποτυπώνει με ρεαλιστικό τρόπο τις ψυχολογικές εναλλαγές και τις πολλαπλές αντιδράσεις και πρακτικές του άμεσου οικογε νειακού και ευρύτερου σχολικού και κοινωνικού περίγυρου της έφηβης ηρωίδας, η οποία α νακαλύπτει ότι έμεινε έγκυος. Πρόκειται για μια τρυφερή και συνάμα ποιητική ιστορία που, μεταξύ άλλων, δίνει απαντήσεις στους εύλογα παρόμοιους προβληματισμούς των έφηβων αναγνωστών. (Για αναγνώστες εφήβους)

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΡΑΝΙΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ

Terry Southern

...ΜΙΑ ΘΕΣΗ ΝΑ ΒΛΕΠΩ ΤΗ Ν ΠΛΑΤΗ ΤΟΥ

Blue Movie

μυθιστόρημα Έκανες τον γάρο του κορμιού μου. Κι ύστερα ήρθες να σταθείς πλάι μου. Μ ’ άγγιζε η ζωή σου. Και σ ’ άρεσε... Κι εκεί, μέσα στην ησυχία του α πομεσήμερου όλα ήταν σιωπή... ούτε οι ανάσες μας δεν ακούγοντάν... Ήξερα πως ήσουν ευχαρι στημένος. Ένα διαφορετικό ερωτικό μυθιστόρημα. Ένας γιατρός, μια ασθενής του. Ένας απρόοπτος έρωτας. Και οι δύο παντρεμένοι. Και οι δύο να προσπαθούν να ξεφύγουν, να νιώθουν, να πετάξουν, να ταξιδέψουν σε μέρη πρωτόγνωρα. Ένα ριψοκίνδυνο ερωτικό παιγνίδι με απρόσμενη εξέλιξη.

Η m o cu ltχιουμοριστικά, ερωτικά και καυτά σάτυρα του Χ όλιγουντ που έχετε διαβάσει. Ένας πολυβραβευμένος σκηνοθέ της αποφασίζει να γυρίσει το από λυτο Blue Movie (ερωτική ταινία). Ηθοποιοί, παραγωγοί, συνεργάτες, στούντιο και ...το Βατικανό μπλέ κουν στην πιο τρελή και απίστευτη σάτυρα του κόσμου του κινηματο γράφου. «Η σατυρική γραφή του Terry Southern καθηλώνει, προκαλεί, συναρπάζει». Norman Mailer «Ο Terry Southern είναι ο πιο έξυπνος και πνευματώδης συγ γραφέας της γενιάς μας». Gore Vidal

DAVID AMBROSE

ΜΑΡΙΑ ΖΑΒΟΥ

ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ

ΓΑΛΑΞΙΑΣ ΝΕΦΕΛΩΝ

Η ΑΦΥΠΝΙΣΗ

μυθιστόρημα Ο Ρικ Χάμιλτον είναι επιτυχη μένος επιχειρηματίας, έχει μία όμορφη γυναίκα και έναν υπέ ροχο γιο. Μια μέρα, ενώ βρί σκεται στη μέση μιας συνάντη σης, ένα πολύ έντονο προαί σθημα θανάτου της γυναίκας του σε τροχαίο ατύχημα τον ο δηγεί στον τόπο του δυστυχή ματος. Εκεί τον περιμένει το με γαλύτερο σοκ της ζωής του. Η γυναίκα τόυ, που πριν από λίγο φαινόταν νεκρή, τώρα είναι ζωντανή και προσπαθεί να τον παρηγορήσει... Αλλά γιατί τον φωνάζει Ρίτσαρντ; Και γιατί αρνείται ότι έχουν έναν γιο; Ένα πρωτότυπο cult μυθιστόρημα που θα σας καθηλώσει με την απρόβλεπτη εξέλιξή του. Ένα συναρπαστικό θρίλερ που συνδυάζει σύγχρονες επιστη μονικές θεωρίες της κβαντικής θεωρίας για παράλληλους κόσμους και εναλλακτικές πραγματικότητες με την αγωνία, το ψυχολογικό δράμα και την περιπέτεια.

«Υπάρχει ένας κόσμος οντοτήτων και αγγέλων γύρω μας που δεν βλέπουμε, αλλά αυτό δεν σημαίνει πως δεν υπάρχει. Κάποιοι έχουν το χάρισμα να επικοινωνούν με αυτόν. Κάποιοι τον νιώθουν και κάποιοι τον αμφισβητούν. Υπάρ χουν πολλά επίπεδα πνευματικής επικοινωνίας. Ο καθένας σύμφω να με την ψυχική του εξέλιξη μπορεί να έχει πρόσβαση σε κά ποια από αυτά. Αυτήν την περίοδο οι δυνάμεις που έχουν κατέβει κοντά στον πλανήτη Γη είναι πολλές. Ο ελλαδικός χώρος προορίζεται και ετοιμάζεται για κάτι μεγάλο. Ας ενωθούμε ό λοι πνευματικά, ώστε το όραμά μας να είναι ένας νέος πλανή της, μια Γη αναγεννημένη και φωτεινή, με κατοίκους γεμάτους Γνώση και Αγάπη». Ένα μοναδικό βιβλίο πραγματικά αποκαλυπτικό. Μια προ κλητική προσωπική μαρτυρία που ίσως σας οδηγήσει σε άλ λους δρόμους αναζήτησης και αυνειδητάτητας.

Π ερ ιο δ ικ ό κα ι εκδόσεις

ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ

Αποστολοπούλου 64, 152 31 Χαλάν 5ρι, Τ ηλ: 6775.147, email: apt@x-treme.gr

γράφ ει η

ΤΙΤΙΚΑ ΔΗΜΗΤΡΟΥΛΙΑ

Αγοράζοντας βιβλία στο Διαδίκτυο ι βάσεις βιβλιογραφικών δεδομένων, στις οποίες αναφερθήκαμε την προηγού μενη φορά, διευκολύνουν τον αναγνώστη να εντοπίσει το βιβλίο που αναζητεί, γεγονός αυτό καθαυτό σημαντικό. Στη συνέχεια όμως θα πρέπει να μπορεί να προμηθευτεί το εν λόγω βιβλίο, και στον τομέα αυτό το Διαδίκτυο προσφέρει και πάλι τεράστιες δυνατότητες, με τα ηλεκτρονικά βιβλιοπωλεία, τα οποία πολλές φορές είναι ευρύτεροι χώροι ενημέρωσης για την επικαιρότητα του βιβλίου. Στα καθ' ημάς πρώτα, τα ελληνικό ηλεκτρονικά βιβλιοπωλεία είναι πλέον ουκ ολί γα, όπως θα διαπιστώσει κανείς ανατρέχοντας στο σχετικό κατάλογο ηλεκτρονικών διευθύνσεων του Forthnet ή του κόμβου του ΔΟΛ w w w.ln.gr, ενώ ο κόμβος www.thea.gr δίνει πρόσβαση σε αναζήτηση βιβλίων από την αρχική του σελίδα, σε συγκεκριμένο βιβλιοπωλείο όμως. Οι κατάλογοι αυτοί δεν είναι βεβαίως εξαντλητι κοί. Μας επιτρέπουν όμως να κάνουμε τη διαπίστωση ότι δεν έχουμε πια να κάνου με με γενικά βιβλιοπωλεία μόνο, αλλά και με ειδικά. Ενώ πολλά είναι τα βιβλιοπω λεία που δεν έχουν ακόμα οργανωμένη ιστοσελίδα, αλλά δέχονται παραγγελίες με το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο. Καταργώντας λοιπόν τα όρια του χώρου κατ' αρχός, ο αναγνώστης από όλες τις γωνιές όχι της Ελλάδας μόνο αλλά και του κόσμου μπορεί να περιηγηθεί παραδοσιακά βιβλιοπωλεία όπως η γνωοτή Πρωτοπορία, ή αμιγώς δυνητικά βιβλιοπωλεία, και να έχει τα βιβλία που επιθυμεί αυθημερόν στην Αθήνα, σε λίγες μέρες στην υπόλοιπη Ελλάδα και στο εξωτερικό - οπότε καταργείται και ο φραγμός του χρόνου. Μια εξέλιξη σημαντικότατη, διότι αφενός οι δυνατό τητες πρόσβασης στο βιβλίο πολλαπλασιάζονται και αφετέρου γίνεται δυνατή η προβολή του ελληνικού βιβλίου στο εξωτερικό, σε όλους τους ενδιαφερόμενους. θα πρέπει πάντως να παρατηρήσουμε ότι η B0L, το πολυεθνικό από κάθε άποψη βιβλιοπωλείο στο οποίο θα αναφερθούμε στη συνέχεια, έχει επηρεάσει πάρα πολύ με την κυβερνο-αισθητική της πολλούς ελληνικούς κόμβους, την ώρα που η πρω

τοτυπία και η ιδιαιτερότητα αποτελούν εκ των ων ουκ άνευ χαρακτηριστικά των ι στοσελίδων με εμπορικές προθέσεις. Για τον Έλληνα αναγνώστη, ερευνητή, σπουδαστή, επιστήμονα, όμως, η πιο σημα ντική εξέλιξη είναι ότι μπορεί να αγοράζει πια ηλεκτρονικά τα βιβλία που θέλει από όλο τον κόσμο, ακόμα και βιβλία σπάνια ή εξαντλημένα ή ειδικά, των οποίων στο παρελθόν θα δυσκολευόταν να εντοπίσει ακόμα και την ύπαρξη - πόσο μάλλον να τα έχει στα χέρια του μέσα σε λίγες μέρες. Το πιο γνωστό -και όχι αναγκαστικά το πιο καλό- είναι το ηλεκτρονικό βιβλιοπωλείο amazon, το οποίο είναι ένα πολυκα τάστημα πια, που πουλάει από βιβλία και δίσκους έως καλλυντικά, κινητά και κα τσαρόλες. Στις παραγγελίες του θα πρέπει δε κανείς να λαμβάνει υπόψη το χρόνο παράδοσης, που πολλές φορές δεν είναι αμελητέος. Και ερχόμαστε τώρα στην περίφημη B0L, η οποία έχει δημιουργήσει ήδη έναν πο λυεθνικό ιστό βιβλιοπωλείων ανά τον κόσμο, στις εθνικές γλώσσες των διαφόρων χωρών - μια πολύ σημαντική διάσταση. Εκτός αυτού, διατηρεί μια πολιτιστική φυ-

σιογνωμία, δεδομένου ότι στα καταστήματά της βρίσκει κανείς μόνο βιβλία, δί σκους, DVD, CD-Roms και κάποια δώρα. Έτσι, η B0L διαθέτει μεταξύ άλλων αγγλι κό, γαλλικό, ιταλικό, ισπανικό, δανικό, αλλά και ιαπωνικό και κινεζικό κατάστημα. Ο κατάλογος των βιβλίων που προτείνει είναι γενικά εξαντλητικός, η περιήγηση πολύ φιλική, ο σχολιασμός των βιβλίων, που διαρθρώνεται σε επίπεδα (γενικός, ειδικό τερος), επαρκής. 0 χρόνος παράδοσης όμως με απλό ταχυδρομείο δεν είναι ικανο ποιητικός, ενώ αντιθέτως τα πράγματα είναι πολύ καλύτερα με το ταχυδρομείο express, που όμως χρεώνεται αρκετά παραπάνω. Η B0L δίνει επίσης τη δυνατότητα στους πελάτες της να δημιουργούν το προσωπικό τους προφίλ και να ενημερώνο νται με το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο όσον αφορά την επικαιρότητα - αν και οφεί λουμε να ομολογήσουμε ότι το ενημερωτικό αυτό δελτίο είναι πολλές φορές α πλώς διαφημιστικό! Πολύ διαφορετικά είναι τα πράγματα με το ιταλικό βιβλιοπωλείο που έχει προκύψει από τη συνεργασία του Informazioni Editorial! και ενός μεγάλου και κα λού αγγλικού βιβλιοπωλείου. Το βιβλιοπωλείο αυτό εξατομικεύει πραγ ματικά την αντιμετώπιση του πελάτη, αφού, δίνοντας ορισμένες παραμέ τρους, ο αναγνώστης δέχεται σε τακτική βάση ένα ενημερωτικό δελτίο σχετικά με τα βιβλία που τον ενδιαφέρουν και μόνο. Η Jenny, η δυνητική βιβλιοθηκάριος του καταστήματος, αναλαμβάνει τη συνεχή και έγκυρη ε νημέρωσή του, φροντίζοντας να μην τον φορτώνει -κατά το δυνατόν- με άχρηστες πληροφορίες, ενώ ο χρόνος παράδοσης είναι εντυπωσιακός για την Ελλάδα - δύο μέρες, με express ταχυδρομείο. Με τα βιβλία όμως δεν έχουμε τελειώσει, έπεται συνέχεια. □

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ * Κ Ε Δ Ρ Ο Σ w w w . k e d r o s . g r

k e d r o s @ o t e n e t . g r

«Έτσι τη γνώρισα εγώ τη Β έμ πο στα στερνά της χρόνια, κι έμεινε στην ψ υχή μου και στην καρδιά μου ζωντανή και συγκλονιστική όπω ς ο θρηνηηκός ήχος της καμπάνας της Μ εγά λη ς Π αρα σ κ ευ ή ς όπω ς το “Τη Υ περμάχω Στρατηγώ τα Νικητήρια”. Δ ρ οσ ε ρή σαν τη θαλάσσια αύρα, φλογερή σαν τον ελληνικό ήλιο, φωτεινή σαν τον γαλάζιο ο υ ρανό της πατρίδας μας. Έ να κομμάη στον ψυχικό μου κόσμο, δίπλα στη μυρωδιά του κυπαρισσιού, της μυρτιάς, της βιολέτας, της γλύκας του απογευμαπνού περιπάτου σ’ έ να πλακιώηκο στενό.» AM.

το ε Π η ν ι

ό ?κ ΐ ι β 1 ί ο

«Το Σκεπτόμενο Γουρούνι», «Η Τρύπα κι ο Σοφόβ», «Το Τρίτο Φύλλο», «0 Καθρέφτηε που είχε άποψη», «0 Σκύλοε που δεν άκουγε στο όνομα Ισίδωροε», «Η Μύγα και η Μολότωφ», «Το περίεργο μαγαζάκι ms γιαγιάβ Τζένηβ»... Αυτο-απομυθοποιούμενοι μύθοι με τρελά ηθικά διδάγματα και πολύ χιούμορ - παράλογεε ιστορίεε από την ακόμα πιο παράλογη εποχή pas, για πολύ μεγάλα χθεσινά, σημερινά κι αυριανά παιδιά.

«Κείμενα γραμμένα για tis αγάπεβ και τα γούστα pias μικρήβ παρέαβ που θέλησε να ζήσει στο περιθώριο ms οικονομίαβ και ms επίσημηβ πραγματικότηταβ, πραγματώνονταβ όσο και όπωβ μπορούσε την τέχνη, ασκώνταβ μάλλον, με ιδιαίτερο ζήλο και με αλόγιστο κέψι, το επιτήδευμα ms ζωήβ. Κείμενα που μιλούσαν γι’ αυτοϋβ που σημάδεψαν τη νιότη pas, που pas έκαναν αυτό που είμαστε: Ν. Καροϋζο8, Τ. Κέρουακ, Ν. Μέηλερ, Τζέρυ Λη Λιούιβ, Τ. Πόλοκ, Μ. Ντϋλαν, Σ. Μπέκετ, 0. Μπάροουζ, Μ. Λόουρυ, Β. Ναμπόκοφ, Α. Μπρετόν, κ.ά.» Γ.-Ί. Μπαμπασάκηβ

Οι ψλόγεβ ms πυρκαγιάε που καταστρέφουν την κωμόπολη φανερώνουν στα έκπληκτα μάτια του Ωκεανού το φοβερό του έγκλημα. Ζώνταβ για χρόνια τη ζωή ew s μισθοφόρου, νιώθει για πρώτη φορά τον κυνισμό του να κλονίζεται και τα όμορφα ψέματα, στα οποία μέχρι εκείνη τη στιγμή έντυνε tis πράΕειβ του να καταρρέουν στη θέα των αιματοβαμμένων του χεριών. Μια διήγηση για εκείνουβ που δεν πιστεύουν απόλυτα στην πραγματικότητα και oious vopous ms, και νοσταλγούν την «παράλογη» μυρωδιά του μύθου, xoapis ωστόσο να αρκοϋνιαι σε μια αισθητική και μόνο τέρψη.

νέες κ υ κ λ ο φ ο ρ ίε ς ε

w w w . k e d r o s . g r * k e d r o s @

τ ΐΙο τ χ Λ .

α π ό τ ο ν Α Λ Ε Ξ Η ΖΗ ΡΑ

«Κανένας στίχος σήμερα δεν ανατρέπει καθεστώ τα». Έστω, Ανάπηρος δείξε τα χέρια σου. Κρίνε για να κριθείς. Μανόλης Αναγνωοτάκης,

0 στόχος

ρισμένα θέματα, παρότι ήδη προέκυψαν και συζητήθηκαν, δε

σημαίνει πως παύουν να μας ενδιαφέρουν. Ίσα ίσα, αναμοχλεύοντάς τα μπορεί να γίνουμε -κανείς δεν ξέρει- και σοφότεροι... Αναφέρομαι τώρα στον ετήσιο εορτασμό της «Ημέρας Ποίησης» που πρό σφατα διευρύνθηκε κι αυτή, και μάλιστα πολλαπλασιαστικά, αποτελώντας ένα ακόμα ψιμύθιο στην επίσημη ενδυμασία που επιβάλλει η κουλτούρα της παγκοσμιοποίησης. Σπεύδω να ομολογήσω ότι προσωπικά δε μου λένε τίποτα οι πόσης φύσεως εορτασμοί, επετείων και εθνικών ή διεθνών ημερών, στο βαθμό που το εκκλησίασμά τους, δηλαδή όσοι παρακολουθούν το τελετουργικό τους, παραμένουν παθητικοί καταναλωτές. Ούτε η γυναίκα ολοκληρώνεται περισ σότερο στη σκέψη όσων πληροφορούνται τον εορτασμό της «Ημέρας» της ούτε το έργο του Σαχτούρη και αυτό του Αναγνωστάκη αποκτούν κάποιο ιδι αίτερο εκτόπισμα στη φαντασία και στη συνείδηση των ρεκτών της ποίησης μετά τους λιβανωτούς των αφιερωμάτων τους. Νομίζω ότι σε πολλούς από εμάς που πήραμε μέρος, πρόσφατα ή παλαιότερα, σε τέτοιου είδους παραστάσεις, έχει σχηματιστεί πια η πεποίθηση ότι οι αίνοι και οι ψαλμωδίες που κατά καιρούς αναπέμπουμε στην ποίηση και στους ποιητές γίνονται με τρόπο αφόρητα διδακτικό, συμβατικό λόγω της διαρκούς επανάληψης της ίδιας και απαράλλακτης τακτικής και, τελικά, εξόχως ακαδημαϊκό. Ή, από την άλλη μεριά, για να πάμε τώρα στα όχι και τόσο νεωτερικά σοφίσματα που θέλουν την ποίηση να ταξιδεύει με το μετρό ή με τα τρόλεϊ -ο ι επινοήσεις της σοβιετικής ΠΡΟΛΕΤΚΟΥΛΤ και του Βλαδίμηρου Μαγιακόφσκι ήταν συγκριτικά πολύ πιο ρηξικέλευθες-, δεν αρκεί για το άνοιγμα της ποίησης προς το ταλαίπωρο αθηναϊκό κοινό να επιλέγεται ως κομιστής «επικοινωνιακού πακέτου» κάποιος επιφανής της ηλεκτρονικής δημοσιογραφίας ή κάποια «λατρεμένη» των cute σειρών της τηλοψίας μας. Εξαρτάται, λοιπόν, από το τι εννοούμε όταν αναφερόμαστε στη σχέση της ποίησης με τη ζωή μας. Και, σ' ό,τι με αφορά, πράγματι αμφιβάλλω αν το ουσιώδες που μπορεί να μας μεταδώσει ο σύγχρονος ποιητικός λόγος γεν-

νιέται πιο εύκολα στη θερμοκοιτίδα μιας αίθουσας ομιλιών όπου επιβάλλεται από έναν εθι μοτυπικό καθωσπρεπισμό απόλυτη σιγή. Όπως και αμφιβάλλω το ίδιο για εκείνους που θεωρούν ότι η αναγνωστική απόδοση μιας ευειδούς σταρ κάνει λιγότερο ζόρικο το νόημα του Κιβώτιου τ ου Άρη Αλεξάνδρου. Γιατί και στις δύο περιπτώσεις δεν είναι το ουσιώδες που μας ενδιαφέρει, δηλαδή η δύναμη του λόγου, αλλά το είδωλό του μέσα από τον παραμορφωτικό καθρέφτη της σοβαροφανούς ή της ηδυπαθούς ερμηνείας του. «Εκείνο που λείπει από τέτοιες γιορτές», έγραφε πριν από μερικές μέρες (1.4.2001) στην Αυγή ο Άγγελος Ελεφάντης, «είναι η ποίηση. Όχι γιατί φταίνε οι γιορτές, αλλά γιατί η ποίη ση, το σώμα της και το πνεύμα της, λείπει από τη ζωή, απ' το σώμα και το πνεύμα της κοι νωνίας και των ανθρώπων». Σίγουρα ισχύει η διαπίστωση αυτή, αλλά μήπως ισχύει ως γενι κός κανόνας που αφορά στην ποίηση όπως αφορά εξίσου σε όλες σχεδόν τις δραστηριότητές μας που πάσχουν γενετικά πλέον από την έλλειψη αυθεντικότητας; Δεν ξέρω αν φανώ δυσάρεστος σε φίλους και γνωστούς, αλλά από τα τριάντα πέντε χρόνια που ήδη εγγράφηκαν στα κέρδη και στις απώλειες της Κριτικής θητείας μου, μπορώ να υποθέσω ότι το εμπόδιο της επικοινωνίας της ποίησης με το κοινό της δεν καταργείται με τα εφευρήμα τα των διαφόρων manager της. Κυρίως, αν όχι αποκλειστικά, βρίσκεται σ' αυτό που έχει δεχτεί η ίδια εδώ και μερικές δεκαετίες ως μοίρα της και που είναι η οχύρωση πίσω από τη μοναδικότητα και τη μοναχικότητά της, πίσω από το βόλεμα μιας γλώσσας που αρκείται στον αντικατοπτρισμό της. □

Α Σ Κ Λ Η Π ΙΟ Υ

ΙΟ · Α Θ Η Ν Α

106 80 · Τ Η Λ .: 3 6 Ι6 .5 2 8 · F A X : 3 6 Ι6 .5 2 9

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΜΟΣ ΜΑΥΡΟΚΟΡΔΑΤΟΥ 7, 106 78 ΑΘΗΝΑ, χηΑ. 33 04 196 - 38 30 604, fax: 38 19 439_______

ΑΛΕΚΑ ΡΙΤΣΟΤ ΤΡΥΦ ΕΡΗ ΕΝΔΟΧ Ω ΡΑ "Ενα συναξάρι. ’Αφήγηση μιας ζωής. Τ ό ξεδίπλωμα τω ν εκφάνσεων στη βιω τή μιας ξεχωρι στής προσωπικότητας. "Ενας μακρινός βίος, που φώτισε βυζαντινές ήμέρες, άλλα καί αύτές πού άκολούθησαν. Ή πολιτεία, ό χρόνος, οί πράξεις, τα λόγια, οί λ ο γι σμοί, τά βήματα ένός Ά να χω ρ η τή . Παράθεση τής πνευμα τικής του έξέλιξης τής Ιστορίας, μέ άπόλυτο σεβασμό στα στοιχεία που την συγκρότησαν. Ή ποιητική έκδοχή. Ή μυθιστορηματική βιογραφία. Ό Λουκάς από τό Σ τείρι. Ή γνωριμία μαζί του θά γίνει συνάφεια αγάπης. Σ ε άγραφο χ αρτί, λ,οιπόν, έπιχειρήθηκε διαδρομή στήν πρώ τη μετά Χριστόν χιλιετία. Σ τή βυζαντινή Ε λ λά δ α . Ψ ηλάφηση στήν Ιστορία καί στά δρώμενα. Σ τήν άγιασμένη του παρουσία. 'Οδοιπορικό στίς λεπτές ασκητικές της πτυχές. ’Αναφορά στά πρόσωπα πού κράτησαν τούς δεύτερους ρόλους. Που συνήθισαν τον ήχο τής φωνής του καί είσέπραξαν τήν εύλογία του. Που παρακολούθησαν τήν άνευ δρων παράδοσή του στή λατρεία τοΰ Έ νός καί Μοναδικού Θεού. Τον είδαν νά άναλώνεται στή φωτιά τού θεϊκού έρωτα, νά άνοίγει δρόμους στον στοχασμό καί σ’ έναν διαφορετικό τύπο ζωής. Ό μυστικός του βίος έγινε όραμα μίμησης. Τ όπος νά τόν άγγίξεις καί νά τόν οίκειοποιηθεΐς. ’Ανάγκη πάσα νά βιώσεις κοντά του μιά άνοιξη καρδιάς. Τ ελικά, μιά άπολυτρωτική έμπειρία ζωής στήν Τρυφερή του Έ νδοχώ ρα...

ΗΛΙΑΣ ΚΕΦΑΛΑΣ Χ ΙΟ Ν Ι Σ Τ Α Ο Ν Ε ΙΡ Α Μοΰ φαίνεται πώ ς ή ΰλη υπακούει σέ κάποια περίεργη κι δμως άτράνταχτη λογική τοΰ κοσμικού γίγνεσθαι. "Ολα πρέπει νά ξαναγίνουν, ίσως για τί τήν έπόμενη φορά θά πετύχουν καλύτερα τόν στόχο τους, οί συνθήκες θά είναι πιο ώριμες καί τά πράγματα θά αποδώσουν τό ϋψιστο βεληνε κές τους. Θ ά έπαναλαμβάνονται δλα, μέχρις ένός ορίου φυ σικά, μέχρι πού ή νά επιτευχθούν οί προσδοκώμενες λύσεις ή νά διαφευσθοΰν οί προσπάθειες γ ι’ αύτές οριστικά. "Ολα αύτά τά άναφέρω προσπαθώντας νά έπιτύχω μιά εισαγωγή γιά τά γεγονότα τής ίστορίας πού άφηγεΐται τό βι βλίο, έστω καί αν αύτά προσδιορίζονται άπό μιά πνευματική καί μόνο σύλληψη, χωρίς μιά πιθανότητα αδρής έγγραφής τους πάνω στήν έπιφάνεια τοΰ συμβατικού κόσμου. ’Αλλά δμως -νά ή αντίφαση- συνέβησαν. 'Α πλά καί άβίαστα καί μέσα σέ μιά σφαίρα πνευματικής άνάτασης, είτε αύτό ήταν δνειρο έν έγρηγόρσει, είτε ένατένιση έν μέσω μαυλιστικής όνειροπόλησης. Συνέβησαν μέ μιά συνειδηγότητα τής φασματικής καί ρευστής εκδοχής τοΰ κόσμου, πού κά ποιες στιγμές διαθλάται σέ μιά άλλοτριομορφοδίαιτη καί παρατεταμένη συνέχεια.

Κείμενα που γράφονται με αφορμή ενα βιβλίο

γράφ ει ο

ΒΑΓΓΕΛΗΣ Π Α Ν Τ Α Ζ Η Ι

Η ΠΟΛΙ ΤΙ ΚΗ ΔΙ ΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ* οιος δε θυμάται εκείνο το περίφημο ούνθημα του Ανδρέα, αναγνωρισμένου ηγέτη τότε των διψασμένων για άμεσες παροχές απλών πολιτών, «Εδώ και Τώρα!»; Ποι ος έχει ξεχάσει την αντίδραση του άλλου πόλου, του αυτοχρισμένου εκπροσώ που της Ιστορίας του Έθνους, Κ. Καραμανλή «Με τις παροχές του παρόντος ο κ. Παπανδρέου υποθηκεύει το μέλλον της χώρας»; Ποια η σημασία του ερωτήματος; Αυ τοί οι ξεπερασμένοι πια διαξιφισμοί αποτελούν μια γραφική καρικατούρα της αιώνιας διαμάχης των πολιτικών εκπροσώπων του παρόντος με τους πολιτικούς εκπροσώπους του μέλλοντος. Μιας διαμάχης που επεκτείνεται και στο καθαρά φιλοσοφικό πεδίο.

ΕΥΚΑΙ

Για την ακρίβεια, το παρόν δεν έχει πολιτικούς εκπροσώπους. Έχει μόνο διεκδικητές. Το «Εδώ και Τώρα» ήταν πάντα ένα σύνθημα των αντεξουσιαστών, ανθρώπων που αρνούνται τη διαμεσολάβηση. Το ίδιο το περιεχόμενό του δεν αφήνει περιθώρια διαμεσολαβήσεων: το «εδώ και τώρα» δε μας προσδένει απλώς στο άτομο που διεκδικεί για τον ε αυτό του ικανοποίηση, αλλά στην ικανοποίηση της ίδιας της στιγμής. Σύμφωνα με την κοσμοθεωρία που το εμπνέει, ο μόνος ζωντανός χρόνος, ο μόνος χρόνος με σάρκα και αίμα είναι αυτή η στιγμή που ζούμε. Το παρόν και το μέλλον είναι φαντάσματα, βρικόλα κες που τρέφονται με το αίμα της μοναδικής και φευγαλέας ζωντανής στιγμής. Όσο πιο στενά εστιαζόμαστε σ' αυτό το πάλλον «τώρα» τόσο αποκλείουμε τις δυνατότητες πο λιτικών εκπροσωπήσεων. Αντίθετα, το μέλλον, όσο περισσότερο μακρινό είναι τόσο περισσότερο συνδεδεμένο είναι με την εξουσία. Όσο πιο αυταρχική είναι μια εξουσία τόσο περισσότερο επικαλείται το ρόλο της ως εγγυήτριας του μέλλοντος. Το μέλλον του έθνους, το μέλλον της φυ λής, το μέλλον της ανθρωπότητας απαιτούν θυσίες από το τώρα. Απαιτούν θυσίες από τα σημερινά μέλη του έθνους, της φυλής ή της ανθρωπότητας υπέρ των μελλοντικών

*Με αφορμή τα αφιερώματα του περιοδικού Αρχαιολογία και Τέχνες του 2000 στο χρόνο.

τους μελών. Η στάοη της θυσίας όμως δεν είναι και η πιο φυσική. Αν εμπιστευτεί κανείς το μέλλον του «συνό λου» και γενικώς το μέλλον στην ελεύθερη βούληση, την επιθυμία ή αυθορμησία των πολι τών, είναι σίγουρο πως θα το χάσει. Το παρόν συ μπαρατάσσεται με τα δι καιώματα, το μέλλον με τις υποχρεώσεις. Το παρόν με την απόλαυση, τρ μέλλον με την εγκράτεια. (Από την πλευρά, βέβαια, των υποκειμένων τα πράγματα λειτουρ γούν αντίστροφα: η εξουσία αντλεί πλουσιοπάροχα τα δι καιώματα και τις απολαβές του παρόντος από την υπερά σπιση του μέλλοντος.) Δε μένει, λοιπόν, άλλη λύση για τους πολιτικούς θιασώτες του μέλλοντος από την προ σφυγή στην εξουσία που θα λειτουργεί πέρα από ή και σε αντίθεση προς τη βούληση των πολιτών, που προτιμούν την απόλαυση του τώρα από τα μεγάλα οράματα των μελλοντικών ανταμοιβών. Έτσι η πολιτική διαμάχη εξου σίας και αυτεξουσίου βρίσκει το φυσικό της πεδίο στο χώ ρο του χρόνου! Η διαμάχη αυτή είναι έντονα ορατή στο έργο του κατεξοχήν πολιτικοποιημένου φιλοσόφου της αρχαιότητας, του Πλάτωνα, ιδίως στην πολεμική του κατά των σοφιστών. Εκείνος είναι θιασώτης μιας συγκεντρωτικής εξουσίας που θα επιβάλλει τους «κοινωφελείς» σκοπούς της στους α πλούς πολίτες. Εκείνοι είναι με το μέρος των πολιτών που διεκδικούν το μερίδιό τους από αυτά που σήμερα διαθέτει η πολιτεία. Εκείνοι πιστεύουν στην απόλαυση του τώρα, πιστεύουν στην όσο δυνατόν πιο άμεση ικανοποίηση των επιθυμιών, εκείνος πρεσβεύει την καταστολή τους, που βέβαια θα την αναλάβει το λογικό. Πρόκειται για μια «σω ματοποίηση της πολιτικής» με κέντρο το χρόνο. Μια δια μάχη που παίρνει πιο σαφή χαρακτήρα αιώνες αργότερα στη θεωρία του Φρόιντ. Η σχέση λογικής και ορμών για τον πατέρα της ψυχανάλυ σης περιστρέφεται γύρω από το χρόνο. Πρόκειται για σύ γκρουση δύο εξουσιών (=«αρχών»>. Της «αρχής της ηδο νής» και της «αρχής της πραγματικότητας». Η αρχή της η δονής τάσσεται υπέρ της άμεσης ικανοποίησης, υπέρ του τώρα. Η αρχή της πραγματικότητας υπέρ της αναβολής της ικανοποίησης, υπέρ του μέλλοντος. Στην πραγματικό τητα έχουμε και εδώ μια διαμάχη ανάμεσα σ' έναν «αναρ χικό» εσμό επιθυμιών και στην εξουσία του λογικού, που εν ονόματι της μελλοντικής τους σύμμετρης ικανοποίη σης επιχειρεί να τα υποτάξει. Όπως και στον Πλάτωνα, με

πιο εηιστημονικοφανείς όρους εδώ, το λογικό εμφανίζεται ως η εξουσία. Και βέβαια, α φού εξ ορισμού ο λόγος ανήκει στο λογικό, μόνο αυτό α ποκτά το δικαίωμα της συνηγορίας. Σύμφωνα με τον Φρόι ντ μάλιστα, το λογικό αναπτύχθηκε χάρη σ' αυτή την προ σπάθεια της αναβολής της ικανοποίησης: όσο πιο μακριά προς το μέλλον μετατίθεται η απόλαυση τόσο μακρύτερο δρόμο έχει να κάνει το λογικό, τόσο περισσότερο αναγκαί ος γίνεται ο ρόλος του. Βέβαια, η διαρκής αναβολή της α πόλαυσης για το μέλλον οδηγεί στην ουσιαστική της μα ταίωση, κάτι που κάνει τον Φρόιντ να μεταβαπτίζει -στο Πέρα από την αρχή της ηδονής και στο Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας- την αρχή της πραγματικότητας, ακόμη και την αρχή της ηδονής σε αρχή του θανάτου. Δεν υπάρχει λοιπόν διέξοδος; Δεν υπάρχει άλλη επιλογή παρά το ασυμφιλίωτο δίλημμα ανάμεσα στο θνησιγενές τώρα και στο μέλλον που δεν έχει ακόμη γεννηθεί; Το δίλημμα πιστεύω πως είναι σε μεγάλο βαθμό ψευδές. Ξεκινάει από την πεποίθηση πως το λογικό είναι από τη φύση του εχθρικό προς την απόλαυση, πως το αύριο και το χθες είναι βαμπίρ που ζουν κατ' ανάγκη ρουφώντας το αίμα του σήμερα. Οι πολιτικοί ισχυρισμοί, η προπαγάνδα των εξουσιών κυρίως, έχει κατορθώσει να εισχωρήσει στην καρδιά των φιλοσοφικών αντιλήψεων που περιστρέ φονται γύρω από το θέμα του χρόνου. Η ιδιοποίηση του μέλλοντος αλλά και του παρελθόντος από την εξουσία ε ξώθησε τους αντιπάλους της στο να οχυρωθούν στο τώ ρα και να αρνηθούν τα δικαιώματά τους στις άλλες δια στάσεις του χρόνου. Και όμως! Χωρίς τη μνήμη και την προσμονή, χωρίς τη νοσταλγία και την προσδοκία, η «μο ναδική ζωντανή στιγμή» δεν είναι τίποτα. Δεν έχει βάθος, δεν έχει διάρκεια, δεν έχει ουσία. Η «ζωντανή» στιγμή είναι ήδη νεκρή τη στιγμή της γέννησής της. Και η λογική χωρίς την ανταμοιβή της απόλαυσης του τώρα χάνει τις πηγές της τροφοδοσίας της. Ο διαμελισμός του χρόνου σε στε γανά, ασύνδετα και ασύμβατα μεταξύ τους στοιχεία είναι αποτέλεσμα ενός παράλογου διαμελισμού της κοινωνίας που μας έχουν κληροδοτήσει αυταρχικές κοινωνίες του παρελθόντος. □

Εκδόσεις Ψ Υ Χ Ο Γ Ι Ο Σ για

α ν α γ νώ σ τ ε ς

με α π α ιτ ή σ εις

ΣΕΙΡΑ: ΕΠ ΙΣΤΗ Μ ΕΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ · ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΣΕΙΡΑΣ: ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΡΟΖΑΝΗΣ

Gilbert Slnoue Η ΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ

0 G ilbert Sinoue εισάγει τον αναγνώ στη στα διάφορα ιερά κείμενα, φιλοσοφικούς στοχασμούς, ρή σεις και ποιητικές ενατενίσεις του Ανατολικού κόσμου.

ΙΑΝΝΗΣ ΞΕΝΑΚΗΣ Κ είμ εν α

Από τον γνωστό συγγραφέα των best seller «Η Αιγύπτια», «Το Ζαφείρι του Θεού», «Το αγόρι της Φλάνδρας» κ.ά. Ο Robert Dahl, διάσημος καθηγητής Πολιτικών Επιστημών, αναλύει το νόημα και τη σημασία της Δημοκρατίας, τους τρόπους λειτουργίας της, τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει και τις προοπτικές της για το μέλλον.

Η πρώτη συλλογή κειμένων συνθέτη και αρχιτέκτονα στα Τα άρθρα που περιέχει το βιβλίο αυτό καλύπτουν το μεγαλύτερο μέρος της δημιουργικής πορείας του I. Ξενάκη, ο οποίος καταπιάστηκε μ ε θέματα που αφορούν τη συνολική πορεία της νεότερης τέχνης.

Ο Dahl έχει βραβευτεί για την προσφορά ταυ Πολιτικές Επιστήμες.

Catherine Clement

Υπάρχει ή όχι μ ια έννοια του ιερού μ ε το χαρακτηριστικό του θήλεος; Π οια είναι η θέση του j μέσα στις τρεις μονοθεϊστικές θρησκείες; Π ώ ς αναδύεται η ισότητα του θήλεος στο βουδισμό, στον κομφουκιανισμό, στον ταοϊσμό και τις | ανιμιστικές θρησκείες της Αφρικής; Απάτη συγγραφέα των best seller «Το παιχνίδι των Θεών» και «Κοιμήσου κι ίσως ονειρευτείς». Cat her ine CISment ΟΙ ΓΙΟΙ ΤΟΥ ΦΡΟΐΝΤ ΚΟΥΡΑΣΤΗΚΑΝ

Η ψυχανάλυση βρίσκεται όντω ς σε κρίση. Η Catherine C lem ent αναλαμβάνει να διερευνήσει τους όρους της κρίσης, διεισδύοντας μέσα στην καρδιά του ψυχαναλυτικού θεσμού. Οι τελετουργίες τω ν φροϊδικώ ν πρακτικώ ν αποτελούν το στόχο της καυστικής ανάλυσης της Clement.

Μαυρομιχάλη 1,106 79 Αθήνα · Πεσμαζόγλου 5 (Στοά Βιβλίου) 105 59 Αθήνα Τηλ.:3302234-6, 3618654 Fax.:3302098 · http:www.psichogios.gr Ε e-mail:psicho@otenet.gr

γράφει η

ΧΡΥΣΑ ΣΠΥΡΟΠΟΥΑΟΥ

ΡΟΜΠΕΡΤ ΒΑΛΕΕΡ ΕΛΒΕΤΙΑ

(1878-1956)

«Ακόμα κι ένας άνθρωπος pc την πιο τττράγωνη λογική ξαναχραάζτται από καιρό oc καιρό τη φύοη, δηλαδή την κατά βάοη μη λογική τοποθέτηοή του απέναντι oc όλα τα πράγματα». Νίτοτ

σημαντικός γερμανόφωνος Ελβετός συγγραφέας Ρόμπερτ Βάλσερ παρέμεινε ά γνωστος στην Ευρώπη για πολλά χρόνια, και μόλις το 1972 κυκλοφόρησε στη Γερμανία η νουβέλα του Ο κλέφτης, μολονότι ανάμεσα στους θαυμαστές του συ

γκαταλέγονταν ο Κάφκα, ο Έσε, ο Μούζιλ, ο Μπένιαμιν, ο Μπροντ και ο Μόργκενστερν. Μαζί με τον Μούζιλ, τον Άλφρεντ Ντέμπλιν και τον Τόμας Μαν, ο Ρόμπερτ Βάλ σερ θεωρείται εξέχων νεωτεριστής της γερμανικής γλώσσας και μάλιστα, όπως οι σύγχρονοί του Γερτρούδη Στάιν, Βιρτζίνια Γουλφ καθώς και ο Τζέιμς Τζόις, γνώριζε την έκταση και τα όρια της γλώσσας, η οποία στο ενδιάμεσό τους δημιουργεί τη δική της πραγματικότητα. Οι εικόνες της στο έργο του Ρόμπερτ Βάλσερ ακολουθούν η μία την άλλη συχνά αούνδετες, όπως ασύνδετες και υπερβατικές είναι οι παρομοιώσεις ή οι μεταφορές, και συνθέτουν ένα αντιφατικό και αλληλοαναιρούμενο όλον. 0 αφηγητής ή οι αφηγητές είναι ανίκανοι παρατηρητές της ζωής, παθητικοί δέκτες των γεγονότων και των παθών. Φαίνεται ότι ο συγγραφέας γνωρίζει να ζει μόνο πάνω στο χαρτί καλύ πτοντας το λευκό κενό, και ο αναγνώστης έχει την αίσθηση ότι ο αφηγητής αγγίζει μόνο τη σκιά της ζωής. Παρ' όλη την απόσταση, ωστόσο, ανάμεσα στον παρατηρητή και το παρατηρούμενο αντικείμενο, δεν είναι λίγες οι λυρικές στιγμές, κυρίως όταν παρατηρείται η φύση στις λεπτομέρειές της, ή ακόμα όταν περιγράφονται κοινά ασή μαντα αντικείμενα, όπως είναι τα παπούτσια των κυριών στο ομώνυμο πεζό σύντομο κείμενο.

Ο κόσμος δεν περιγράφεται από τον Βάλσερ με την ψυχραιμία και το ρεαλισμό της γραφής του Κάφκα. Οι αφηγητές του αντικρίζουν το σόμπαν με τον ίδιο τρόπο που θα έβλεπαν μια καρτ-ποστάλ, και τον περιγράφουν απλά, γενικά και αόριστα. Τι μπορεί να σημαίνουν, άλλωστε, οι λέξεις ωραία, χαριτωμένα, τέλεια, γοητευτικά; Μήπως δηλώνουν ότι ο αφηγητής σταματά στην επιφάνεια των πραγμάτων και δεν εισχωρεί στην ουσία τους; Και ποια είναι αυτή; Πάντως για τον Βάλσερ η ουσία των αντικειμένων βρίσκεται στην έκφρασή τους και την ακραία διάταξή τους. Επι πλέον, από τη σύνθεση των πολλαπλών ιστοριών και εικόνων απουσιάζουν τα συναισθήματα των προσώπων, που τις περισσότερες φορές κυκλοφορούν στα διάφορα επεισόδια χωρίς όνομα, με χαρακτηριστικό παράδειγμα το πεζό Είναι μια τόαο ωραία γυναίκα. Ποια είναι, όμως, η σχέση πρωταγωνιστή και α

φηγητή; Το βέβαιο είναι ότι πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο ή καλύτερα πρό κειται για τις δύο πλευρές του ίδιου προσώπου, ένα είδος Δόκτωρ Τζέκιλ και Μίστερ Χάιντ. Το 1925 ο Ρόμπερτ Βάλσερ έγραψε τη νουβέλα του 0 κλέφτης, η οποία χα ρακτηρίζεται ως «μια ιστορία ενός ονειροπόλου στο ταξίδι αυτογνωσίας» και έχει για θέμα της την τρέλα. 0 ίδιος ο συγγραφέας, άλλωστε, έζησε είκοσι τρία χρόνια έγκλειστος σε ψυχιατρική κλινική, αφού οι γιατροί είχαν διαγνώσει σχιζοφρένεια· σήμερα ορισμένοι μελετητές του έργου του, καθώς και η Γαλλίδα βιογράφος του, η Κατρίν Σοβά, αμφιβάλλουν ότι ο Βάλσερ έπασχε απ' αυτή τη σοβαρή ασθένεια, ωστόσο δεν αμφισβητείται η ψυχική διαταρα χή του. Η νουβέλα δεν μπορεί παρά να εκληφθεί ως η ιστορία, η οποία κάνει εμφανείς τις αδυναμίες της αφήγησης, ενώ ο τίτλος 0 κλέφτης υπαινίσσεται την προσπάθεια του συγγραφέα να «κλέψει» τα γεγονότα από την πραγματι κότητα, την οποία αναπαριστά με τις λέξεις. Άποψη που απηχεί τον Νίτσε, ο οποίος στο έργο του Πέραν του καλού και του κακού σημειώνει ότι ο ποιητής, ο καλλιτέχνης, είναι ένας εκμεταλλευτής καθώς, για να δημιουργήσει, εκμεταλλεύε ται τις εμπειρίες του και ό,τι βλέπει γύρω του. Τα κείμενα άλλων συγγραφέων αλλά και σκηνές από πίνακες γνωστών ζωγράφων αποτυπώνονται σ' ένα διακειμενικό και διαχρονικό ταξίδι. Σταντάλ, Δάντης, Ντοστογιέφσκι αλλά και Ανρί Ρουσό αναγνωρίζονται πίσω από τις μικρές και μεγάλες ιστο ρίες του Κλέφτη, ο οποίος -καθώς μας πληροφορεί ο συγγραφέας- «ήταν σίγουρα άρρωστος... Κάποιες εσωτερικές φωνές, ας πούμε, τον βασάνιζαν...». Τοπία σκέψεων, φαντασιώσεων και ονειρικών καταστάσεων απ' όπου απουσιάζει ο ευρύς χώρος και ο ανοιχτός ορίζοντας, ενώ ασήμαντα αντικείμενα -κουτάλια, φλι τζάνια- παρελαύνουν χωρίς νόημα, δημιουργούν μόνο εντυπώσεις και τολμηρές ακραίες εικόνες, ένα σύμπαν που είναι υφασμένο με εύθραυστες λέξεις και μοιάζει με σκιά. Πολλές ιστορίες συνθέτουν τον καμβά της ελεύθερης, χωρίς οριοθετήσεις και περιορισμούς αφήγησης, η οποία διακρίνεται για την έλλειψη πλοκής και τις γρήγορες θεματικές εναλλαγές. Έτσι, εφαρμόζεται η άποψη του Βάλσερ που διατυπώνεται στη σύντομη ιστορία Δραστήριος·. «Η απουσία στόχου οδηγεί στο στόχο». Άλλα έργα του συγγραφέα; Μεταμφίεση και άλλες ιστορίες, Γιάκομπ φονΓκούντεν, Του ΦριτζΚόχερ οι εκθέσεις, Αδελφοί Τάνερ, Ο βοηθός, Το ρόδο. □

γράφει η

Χ Ρ Υ ΣΑ Σ Π Υ Ρ Ο Π Ο Υ Α Ο Υ

Ϊ Κ Ο Τ ΤΑ Ρ Ο Ο Υ ΗΠΑ

(1949- )

«Και το αβέβαιο θρόισμα που ερχόταν μεταξένιο, θλιβερό από κάθε πορφυρή κουρτίνα/Ρίγος μου έφερνε φριχτό τρόμοι απίοτευτοι με ζώναν που ποτέ δεν μπόρεσα να φανταστώ». Έντγκαρ \\α ν Πόε, Το κοράκι

Σκοτ Τάροου γεννήθηκε στο Σικάγο, όπου και ζει με τη γυναίκα του και τα

τρία του παιδιά. Σπούδασε νομικά και ασκεί το επάγγελμα του δικηγόρου στη γενέτειρά του. Οι νομικές του γνώσεις αποτελούν πηγή σύνθετων ι

στοριών, οι οποίες περιλαμβάνουν ασυνήθη συμβάντα καθώς και ειδικούς χειρισμούς από την πλευρά των δικηγόρων, των δικαστών και των αστυνομι κών. Ο κόσμος του Τάροου δεν προέρχεται συνήθως από το κοινωνικό περι θώριο- κινείται ανάμεσα στους ευυπόληπτους πολίτες, τους δραστήριους ε πιχειρηματίες και διανοουμένους. Ροπή στην απάτη και τη ριψοκίνδυνη περι πέτεια δεν έχουν μόνο άτομα που προσπαθούν να επιβιώσουν οικονομικά αλλά και όσοι είναι επιτυχημένοι επαγγελματικά, όπως ο Ρόμπι Φέιβερ -ο ήρωας του τελευταίου μυθιστορήματος του Τάροου Προσωπικές απώηειες-, ένας γνωστός δικηγόρος που δεν περιορίζεται μόνο στις φανερές του υποθέ σεις, αλλά δρα και στη σκιά, για να κερδίσει ακόμα περισσότερα χρήματα μα και να αποκτήσει μεγαλύτερη ισχύ. Οι χαρακτήρες που εμπλέκονται, όμως, στα δικαστικά θρίλερ του Τάροου είναι πολλοί και έχουν στοιχεία αντιφατικά και απρόβλεπτα. Ενδιαφέρον, επίσης, έχει η τεχνική που ακολουθείται σε αρ κετά μυθιστορήματα, καθώς ο συγγραφέας παρουσιάζει τις διάφορες οπτικές

SCOTT TU R O W 01

-v

NOMOk X TQ N \ i ΠΑΤΕΡΩ Ν! '

γωνίες των αφηγητών του -όπως συνέβη στο έργο Οι νόμοι των πατέρων μας-, ενώ οι χρονικές στιγμές -παρόν, παρελθόν- περιπλέκονται με γρήγο

ρες εναλλαγές και αναδεικνύουν δευτερευούσης σημασίας γεγονότα και πρόσωπα, τα οποία, ωστόσο, φωτίζουν τις σκοτεινές, σκιώδεις πλευρές των ηρώων. Μερικές φορές, μάλιστα, μέσα στο ανάλαφρο σκηνικό της ασθματι κής πλοκής, αναπηδούν στοχαστικές παρατηρήσεις οι οποίες ακόμα κι όταν φαίνονται κοινότοπες διακρίνονται για το περιεχόμενο και την επικοινωνιακή τους αξία. Η δυναμική, πότε σκληρή πότε τρυφερή, γραφή του Σκοτ Τόροου αναπαριστά με κάθε δυνατή και χρήσιμη λεπτομέρεια -ακόμα και για τη δημιουργία ατμόσφαιρας- τους χώρους, τις ενδυματολογικές προτιμήσεις των ηρώων, και ο αναγνώστης εισέρχεται στο μυστηριώδη, γοητευτικό, σκοτεινό και επι κίνδυνο σύμπαν του συγγραφέα: «...Την Πέμπτη, ο θυρωρός, ενώ γυάλιζε τα μπρούτζινα γραμματοκιβώτια, την πληροφόρησε ότι ένας άντρας ρωτούσε γι' αυτήν, καθώς και κάποιοι άλλοι ένοικοι του δεύτερου ορόφου...». Τα έργα του «βάρδου του δικαστικού είδους», όπως είχε χαρακτηριστεί από περιοδικό ο Σκοτ Τάροου, Αθώος μέχρι αποδείξεως του εναντίον (1987) και Το βάρος της αποδείξεως (1990) γυρίστηκαν σε ταινίες· στη μία, μάλιστα, απ'

αυτές πρωταγωνιστούσε ο Χάρισον Φορντ. Άλλα έργα: Ένα Λ (1.977), Ομολογία ενοχής (1993), Οι νόμοι των πατέρων μας (1994), και πρόσφατα Προσωπικές απώλειες (1999). 0 Ντάστιν Χόφμαν

έχει κιόλας αγοράσει τα δικαιώματα του τελευταίου μυθιστορήματος για τη μεταφορά του στον κινηματογράφο. Στα ελληνικά τα μυθιστορήματα του Σκοτ Τάροου κυκλοφορούν από τις εκδόσεις «Bell» σε μετάφραση Π. Κωνσταντέα.

□ 39

επ ιμ έ λ ε ια :

ΗΑΙΑΣ ΙΛΑΓΚΑΙΝΗΣ

Ο πόλεμος των στρατηγών έκα χρόνια μετό τον πόλεμο στον Κόλπο, λίγα έ' χρόνια μετά το γιουγκοσλαβικό εμφύλιο, μόλις Χ( δι μετά το βομβαρδισμό στο Κόσοβο και με πι δύο θανό το ενδεχόμενο μιας γενικευμένης σύγκρου σης στο Τέτοβο των Σκοπιών, οι εκδόσεις πάνω στο θέμα του πολέμου ακολουθούν η μία την άλλη. Παραδόξως, τα περισσότερα από τα βιβλία που εκ-

6 Ιουνίου 1944: Η απόβαοη στη Νορμανδία

δίδονται αναφέρονται σε παλαιότερους πολέμους. Πρόκειται για νοσηρή νοσταλγία; Ίσως, αλλά η εξή γηση είναι απλή: πολύ δύσκολα θα ξαναζήσουμε πολέμους όπως αυτόν της περιόδου 1959-45 ή α κόμα και το λεγόμενο «βρόμικο» πόλεμο του Βιετ νάμ. Από αυτή τη σκοπιά δεν είναι τυχαίο ότι δύο μελετητές, ο Ουίλιαμσον Μιούρεϊ (Williamson Murray) και ο Άλαν Ρ. Μίλετ (Allan R. Millett) ασχο λήθηκαν στο βιβλίο τους, Ένας πόλεμος που πρέ πει να κερδπθεί Πολεμώντας στο Δεύτερο Παγκό σμιο Πόλεμο (A War to be Won. Fighting the Second World War, εκδόσεις «Harvard University Press»), με την παγκόσμια σύρραξη που ξεκίνησε το Σεπτέμβριο του 1939 και τερματίστηκε τον Αύγουστο του 1945. Ουσιαστικά, οι δύο συγγραφείς επικεντρώνονται στον «πόλεμο των στρατηγών», α σκώντας έντονη κριτική σε θρυλικά ονόματα όπως ο Μοντγκόμερι, ο Μακάρθουρ, ο Πάτον, ακόμα και ο Αϊζενχάουερ ή ο Ρόμελ. Δεν παραλείπουν φυσικά να αναφερθούν στη στρατιωτική τους ευφυΐα, κάνουν όμως λόγο για έναν άγονο κι έντονο ανταγωνι σμό μεταξύ τους, ακόμα και στις πλέον κρίσιμες ώρες της ανθρωπότητας. Ο Μιούρεϊ και ο Μίλετ συγκεντρώνουν τα πυρά τους πάνω στο στρατηγό Ομάρ Μπράντλεϊ, υπεύ θυνο της αποστολής στην ακτή Όμαχα της Νορμανδίας, στην οποία, από κακό υπολο γισμό, τη μέρα της απόβασης, στις 6 Ιουνίου 1944, εξολοθρεύτηκαν πάνω από 2.000 Αμερικανοί στρατιώτες. Ο Μιούρεϊ και ο Μίλετ δεν υποβιβάζουν καθόλου τη σημασία της ρωσικής αντίστασης στο ανατολικό μέτωπο, ωστόσο δεν την αντιμετωπίζουν με το δέος άλλων ιστορικών. Πάντως, είναι ειρωνεία το ότι ιστορικοί «αριστερών» αποχρώσεων εξυψώνουν τη (ρω σική) μάχη του Στάλινγκραντ, ενώ, αντίθετα, ιστορικοί «δεξιών» αποχρώσεων το (αγ γλοαμερικανικό, κυρίως) έπος στις ακτές της Νορμανδίας· είναι ειρωνεία διότι, απλού στατα, και στις δύο περιπτώσεις μιλάμε για μυριάδες νέους ανθρώπους που είτε οδη γήθηκαν σαν πρόβατα στη σφαγή είτε έπεσαν στο πεδίο της μάχης με αυτοθυσία. Όπως και να 'χει, στρατιώτες, υπαξιωματικοί και ανώτεροι αξιωματικοί κέρδισαν ή έχα σαν αυτό τον πόλεμο, οι στρατηγοί όμως έπαιξαν το δικό τους ρόλο. Χαρακτηριστική είναι εξάλλου η αντίδραση του στρατηγού Πάτον καθώς ατενίζει το σπαρμένο με πτώματα πεδίο μάχης, λίγες ώρες μετά το πέρας των εχθροπραξιών: «Το λατρεύω. 0 θεός να με λυπηθεί, αλλά το λατρεύω». □

Οι σ υ γ γ ρ α φ ε ί ς π ά ν ε οτον πόλεμο εν είναι ν' απορεί κανείς που ο πόλεμος έχει αποχελέσει συχνά αγαπημένο θέμα στη λογοτεχνία. Από την Ιλιάδα, την Παλαιό Διαθήκη και αργότερα τον Σέξπιρ, μέχρι τον Τολστόι, τον Στίβεν Κρέιν με το Κόκκι νο σήμα του θάρρους (The Red Badge o f Courage), ένα συναρπαστικό μυθιστόρημα πάνω στον αμερικανικό εμ φύλιο, στο οποίο ο κεντρικός χαρακτήρας το βάζει στα πόδια μόλις φτάνει οτο πεδίο της μάχης, και μεγάλα ο νόματα της λογοτεχνίας του 20ού αιώνα, ο πόλεμος, τόσο ως προς τα ηρωικά στοιχεία του όσο και ως προς την ακραία, παράλογη φρίκη του, δεν παύει ποτέ να συ ναρπάζει.

Οι εκδόσεις «Penguin» κυκλοφόρησαν πρόσφατα δύο αν θολογίες με κείμενα που ανήκουν στη λεγάμενη «λογοτεχνία πολέμου». Πρόκειται για το Πόλεμοι (Wars) του Άνγκους Κάλντερ (Angus Calder) και Το βιβλίο του πολέμου της Πένγκουιν (The Penguin Book o f War) του Τζον Κίγκαν (John Keegan). Και τα δύο βιβλία περι λαμβάνουν ποίηση, πεζογραφία, απομνημονεύματα, ημερολογιακές καταγραφές, ρε πορτάζ, ακόμα και ιστορικά ντοκουμέντα. Το βιβλίο του Κίγκαν περιλαμβάνει αναφορές από την πτώση της Κωνσταντινούπολης, τις σφαγές των Ίνκας και των Αζτέκων μέχρι το

Βατερλό και, φυσικά, τους πολέμους του 20ού αιώνα, ενώ του Κάλντερ περιορίζεται στους πολέμους που έλαβαν χώρα στην Ευρώπη κατά την περίοδο 1900-1950. θυμούμενοι τη φράση του Μισίμα «Ποίηση γραμμένη με μια κηλίδα αίματος», γίνεται ξεκάθαρο ότι αυτή ακριβώς η βαρβαρότητα του πεδίου μάχης, ιδωμένη μέσα από τη ματιά του αυτόπτη μάρτυρα και, βέβαια, του λογοτέχνη, μπορεί να πάρει μυθικές δια στάσεις, υπενθυμίζοντάς μας παράλληλα πόσο εύκολα ο άνθρωπος μπορεί να μετα βληθεί σε μηχανή που σκοτώνει. Αξίζει πάντως να αναφέρουμε μερικά από τα σημαντικότερα «πολεμικά» λογοτεχνικά κείμενα του 20ού αιώνα, πολλά από τα οποία εμφανίζονται στις δύο ανθολογίες: ανα φορικά με το Μεγάλο Πόλεμο του 1914-1918: Ουδέν νεότερον από το Δυτικό Μέτωπο του Ρεμάρκ, Αποχαιρετισμός σε όλα αυτά του Ρόμπερτ Γκρέιβς, η συγκλονιστική ποίη ση των Σασούν και Όουεν (ποιήματα του τελευταίου μελοποίησε έξοχα ο Μπέντζαμιν Μπρίτεν στο Πολεμικό ρέκβιεμ) ■ Ισπανικός Εμφύλιος: Πεθαίνοντας στην Καταλονία του Όργουελ, Για ποιον χτυπάει η καμπάνα και Αποχαιρετισμός στα όπλα του Χέμινγουεϊ (ο οποίος, ως γνωστόν, έχει γράφει και μερικές συναρπαστικές σελίδες πάνω στη μικρα σιατική τραγωδία)· Β' Παγκόσμιος Πόλεμος: Λεπτή κόκκινη γραμμή του Τζέιμς Τζόουνς, Οι γυμνοί και οι νεκροί του Νόρμαν Μέιλερ, Το σκοινί του Βέιγιο Μέρι, Το τενεκεδένιο ταμπούρλο του Γκίντερ Γκρας, Κατς 22 του Τζόζεφ Χέλερ, Σφαγείο 5 του Κουρτ Βόνεγκατ, το Δέρμα του Κούρτσιο Μαλαπάρτε κ.ά. □

του Β Ρ ΑΣ Ι ΔΑ Κ ΑΡ ΑΑΗ

ΤΓεριδΐοφ<ήζονΤΛ$ ThV <n/M^oypoi(pw* τ ο υ Θ ε ό φ ιλ ο υ

k *X p H

«...ατενίσας προς τον αστερόεντα μεγαλοπρεπέστατον και λαμπρότατον ουρανόν ενόρισα ότι ανέγνων επ' αυτού χρυσοίς γράμμασι τας λέξεις, "Θεόν αέβου", "Θεόν αγάπα"...»

Μ I

ε το δέκατο τόμο, που εκδόθηκε πρόσφατα από τον Δημ. I. Πολέμη, ολοκληρώθηκε το τιτάνειο έργο της συνολικής πα

ρουσίασης της αλληλογραφίας ενός από τους πλέον ιδιόρ *ρ

ρυθμους νεοέλληνες, του Θεόφιλου Καΐρη. Κατ' αρχάς, θα πρέπει να εκφραστεί η ευγνωμοσύνη της ελληνικής φιλολογίας, προς τον εκδότη του έργου, το οποίο περιλαμβάνει την αλληλογραφία του μεγάλου στο χαστή, της αδελφής του Ευανθίας Καΐρη και των επιστολών προς αυ τούς μέσα σε μια ολόκληρη πεντηκονταετία, παρουσιασμένα κατά τρό πο άψογο και λειτουργικό. 0 Δ. Πολέμης, που εργάζεται με τόσο ζήλο και αφοσίωση για την απο κατάσταση του καιρικού έργου, με αυτή τη έκδοση δημιουργεί τη βάση για μια επαναξιολόγηση της προσφοράς του ενώ ταυτόχρονα ανοίγει το δρόμο για την εις βάθος έρευνα των ιδεών και των συνεπειών τους επί της σύγχρονης συνείδησης. Μαζί με εκείνο του Καΐρη, ο Πολέμης αναστυλώνει και αποκαθιστά το έργο της αδελφής του Ευανθίας, της πρώ της ολοκληρωμένης γυναικείας συνείδησης στη γλώσσα μας, όπως επί σης και των σεμνών και ανιδιοτελών μαθητών του, κατα τρόπο συγκινη τικό και παιδευτικά εποικοδομητικό. 0 Καΐρης και το έργο του έχουν κατά τα τελευταία εκατόν πενήντα χρό νια καλυφθεί από μια πυκνή ατμόσφαιρα θρύλου· θα λέγαμε μάλιστα ό τι, μαζί με εκείνο του Νίκου Καζαντζάκη, το έργο του, ακόμα και χωρίς να διαβάζεται, προκαλεί αναστάτωση και αντιπαραθέσεις, ένα είδος α νησυχίας όχι για την ποιότητα ή την αισθητική του, αλλά από τη λανθάνουσα πεποίθηση ότι κάτι ενοχλητικά αντικανονικό καταγράφεται στις

Ανατρέξτε επίσης στο αφιέρωμα του διαβάζω στον Θ. Καΐρη (Αρ. 106,21.11.1984)

σελίδες του. Οι περισσότεροι ιστορικοί που ασχολήθηκαν μαζί του, ιδιαίτερα κατά τις τελευταίες δεκαετίες, παρουσίασαν τον Καΐρη σαν έναν κοινωνικό επαναστάτη, ενώ άλλοι θαύμασαν το μάρτυρα της ελευθεροφροσύνης, ή τον εκπαιδευτικό με ταρρυθμιστή που ήρθε σε ρήξη με το κατεστημένο της εποχής του. Άλλες εκδοχές τον έχουν παρουσιάσει σαν θρησκόληπτο φανατικό, ιδεαλιστή ή, τέ λος, αναρχικό. Αυτές οι αναπαραστάσεις είναι αληθινές ως ένα σημείο, αλλά φαίνε ται πάντοτε να χάνουν το κεντρικό κρυστάλλωμα νοήματος που φαίνεται να δίνει ε-

νόιηια και σημασία στην παρουσία του Καϊρη. Δε θα μιλή σουμε εδώ για τις διώξεις και τα δεινά που υηέφερε ο ίδιος από τις πολιτικές και εκκλησιαστικές αρχές του γεννώμενου ελληνικού κράτους. Καθαυτές οι εν λόγω πρακτικές έδει ξαν την τρομακτική αντίφαση μεταξύ διακηρύξεων και πρά ξεων που βασανίζει την ελληνική πραγματικότητα μέχρι σή μερα. Είναι περίεργο να βλέπει κανείς ανθρώπους που α γωνίστηκαν για ελευθερία συνειδήσεως να εγκαταλείπουν την ιδέα αμέσως μόλις αντιλαμβάνονται ότι κάποιος την πραγματώνει. Η υπόθεση Καϊρη υπήρξε μια θλιβερή ιστορία που δημιούρ γησε ο Τύπος, η αυταρχική κυβέρνηση και η μονολιθική εκ κλησία. Δε χρειάζεται εδώ να μιλήσουμε για τον Τύπο, που μέχρι σήμερα ποδηγετείται από άτομα που θα μπορούσαν εξίσου εύκολα να λαμπρύνουν οποιοδήποτε άλλο επάγ γελμα. Ή για την κυβέρνηση που δεν μπορεί παρά να εν σαρκώνει πάντοτε την ενστικτώδη αντίδραση μιας βραδυκί νητης γραφειοκρατίας. Το μέγα ερώτημα φυσικά γεννάται με την εκκλησία - πράγμα που αφορά στην πνευματική συ γκρότηση του Νεοέλληνα μέχρι σήμερα. Φυσικά είναι αδύνατο να παίρνει κανείς την εκκλησιαστική ιεραρχία της Ελλάδος σοβαρά, ιδιαίτερα όταν συζητιούνται θεολογικά και μάλιστα «πνευματικά» ζητήματα. Το έργο του Καϊρη έδειξε με επώδυνο τρόπο την κενότητα και την αντιπνευματική στάση της εκκλησιαστικής ιεραρχίας απέναντι σε ένα νόμιμο θεολογούμενο και προς την προσπάθεια σύ στασης μιας προσωπικής θεολογίας (πράγμα που αργότερα θα επαναληφθεί με την περίπτωση του Απ. Μακράκη και του Ν. Καζαντζάκη). Ο Καΐρης απέδειξε αυτή την παντελή έλλειψη θεολογικών προϋποθέσεων μέσα στην εκκλησία για την έναρξη ενός διαλόγου επί δογματικών ζητημάτων κάτι που φαίνεται να υπονοείται διαρκώς στην Απολογία του θεόκλητου Φαρμακίδη, το έργο του οποίου θα πρέπει επίσης να μελετήσουμε με μεγαλύτερο σεβασμό. 0 Καΐρης με τη θεοσέβειά του δήλωσε ότι η διασάφηση του θρησκευτικού δόγματος δεν είχε τελειώσει ή παγιωθεί με τη χαλκηδόνεια λύση, όπως ήθελε να πιστεύει η εκκλη σία και η νομιμόφρων θεολογική σκέψη. Με τη θεοσέβεια επανήλθε στο προσκήνιο το τριαδολογικό ερώτημα, που α πασχόλησε άλλωστε τους περισότερους πατέρες του χρι στιανικού κόσμου. Αυτό το θεμελιώδες ζήτημα είχε ως τό τε θεωρηθεί αυταπόδεικτο και αυτονόητο - ιδιαίτερα μάλι στα έπειτα από τη ζάλη που υπέστη η εκκλησία μετά την ο μολογία του Κύριλλου Λούκαρη. Με τον Καϊρη εισερχόμα στε σε μια εκ νέου συζήτηση του κεντρικότερου δόγματος της χριστιανικής παράδοσης και παρατηρούμε την προσπά θεια επαναδιαπραγμάτευσής του μέσα από τη διανοητική προϋπόθεση του μεταδιαφωτιστικού κόσμου. 0 Καΐρης, τελικώς, απορρίπτει το τριαδολογικό δόγμα, τη θειότητα του Ιησού, την παράδοση, και καταλήγει σε έναν

απόλυτο πατρομονισμό, σε μια μοναρχία του πατρός, σε έ ναν «απερίτμητο μουσουλμανισμό», όπως παρατήρησε κά ποιος σύγχρονός του. Δημιουργεί με άλλα λόγια, την πρώ τη μετα-χριστιανική θρησκεία του ορθόδοξου κόσμου. Η θρησκεία του δεν είναι κατά κανένα τρόπο μοναδική. Το ίδιο συνέβη στην Αμερική με τον Joseph Smith και τη θρησκεία του Μορμονισμού κατά την ίδια ακριβώς περίοδο, ενώ από την άλλη πλευρά είναι χαρακτηριστική η εμφάνιση στην Περσία κατά την ίδια εποχή (1840-1850), μέοα από το Ισλάμ, μιας καινούργιας πίστης, της Μπαχάι, που πρεσβεύει παρόμοιες μονιστικές θεολογικές αρχές. Ο Καΐρης απάντησε στα προβλήματα του γεννώμενου ελ ληνικού κράτους θεολογικά, μέσα από ένα είδος οντολογικής ενοκρατίας, που δεν ήταν εύκολο να γίνει αποδεκτή χωρίς σοβαρή αναδίφηση στην ιστορική διαμόρφωση του χριστιανισμού και των παραγόντων που επηρέασαν τη σύλ ληψη του κεντρικού του δόγματος. Η θεολογία του μετα τοπίζει το χριστιανισμό σε έναν ιουδαϊζοντα, σχεδόν ισλαμογενή, μονιστικό χώρο, που εστιάζεται γύρω από ηθικολογικές διακηρύξεις, τελετουργικές πράξεις και χρονικές ανα διαρθρώσεις. Με τον Καϊρη εισέρχεται στη νεοελληνική σκέψη η νέα διάσταση της αναθεώρησης του παραδομένου λόγου - και με αυτόν επίσης εγκαινιάζεται η νεωτερικότης ως συνθήκη δ/αρκούςεπανερμηνείαςτου παρελθόντος. Από κοινωνική και πολιτική άποψη, ο Καΐρης εκφράζει αναμ φίβολα την απογοήτευση και την απόγνωση των επανα στατών που διαμόρφωσαν τα Συντάγματα της Επιδαύρου και της Τροιζήνας. Η προσωπική του απελπισία μπορεί κάλλιστα να διαγνωστεί στην προσφώνησή του προς τον Καποδίστρια, ενός από τα σημαντικότερα κείμενα πολιτικής

αυτογνωσίας στη γλώσσα μας. Μπορεί επίσης να διακριβω θεί μέσα από την άρνησή του να γίνει καθηγητής στο νεό τευκτο Πανεπιστήμιο Αθηνών, πράγμα που δε δηλώνει α ναρχισμό, όπως με πανουργία παρατήρησε σύγχρονος ιε ρωμένος, αλλά υπεύθυνη άρνηση να καταστεί ιδεολογικό όργάνο ενός πολιτειακού συστήματος που δεν αποδεχό ταν. Η συναρπαστική προσωπικότητα του Καϊρη, όπως διαγρά φεται μέσα από αυτές τις επιστολές, υποδεικνύει έναν άν θρωπο φανατικά ηθικολόγο που στηρίζει τη διδασκαλία του όχι μόνο στα τελετουργικά τυπικά αλλά σε ένα βουλητικό ενεργητισμό. Το Ορφανοτροφείο του υποδεικνύει την τάση του να προσφέρει μια κοσμοεικόνα στους μαθητές του ε κτός των δεδομένων της κοινωνίας που το περιέβαλλε. Αν διαβλέπουμε κάτι ξεχωριστό σε όλα τα καιρικά έργα είναι η εξατομικευμένη διαφοροποίηση, το πρόσωπο που διαμορ φώνει το δικό του διανοητικό σύμπαν, αναδιατάσσοντας το υλικό που του προσφέρει η συλλογική περιπέτεια του έ θνους του, ενώ ταυτόχρονα επιχειρεί να το διοχετεύσει ως παιδευτικό φρόνημα στους φοιτητές του.

Η εποχή ίου ΚαΤρη διαμόρφωσε τη νεοελληνική ιδεολογική ταυτότητα μέσα από τη συστηματική νόθευση των αρχών της επανάστασης. Ήταν μια εποχή διαψεύσεων και εξευτελισμών για όλους εκείνους που συνέβαλαν με κάθε τρόπο να διαπλασθεί το νέο κοινωνικό μόρφωμα του ελλαδικού κράτους. Μέσα από αυτόν βλέπουμε ότι η Επανάσταση δεν ήταν απλώς εθνική, πολιτική και κοινωνική αλλά και διανοη τική, μια κίνηση η οποία επιδίωξε να αναδιαμορφώσει το διανοητικό σύμπαν που απέτυχε να ολοκληρώσει η παλι νωδία του Ευγένιου Βούλγαρη ή να συμπήξουν οι μαθητές του Αδαμάντιου Κοραή, μόλις στελέχωσαν την εξουσία. Ταυτόχρονα, μέσα από τα γράμματα αυτά αναδύεται μια προσωπικότητα σωκρατικών διαστάσεων, ένα άτομο σημα σιακά ενοποιημένο και υπαρξιακά αύταρκες, που έρχεται σε ρήξη με τις απρόσωπες και ανελαστικές δομές. Ο Καϊρης έ νιωσε από την εποχή που μικρός είχε το όραμα του «θεόν σέβου θεόν αγάπα» το βάρος μιας αποστολής· και σε όλη του τη ζωή προσπάθησε να την παρουσιάσει μέσα από το προσωπικό του παράδειγμα, τη δράση του και, τέλος, κάτι που δεν ακούγεται σαν σολοικισμός στις μέρες μας, με το μοναχικό ήθος του. Παρά μάλιστα την καταδίωξη, η προσωπικότητά του δεν κατέρρευσε, όπως λόγου χάρη κατέρρευσε η προσωπικό τητα του Δ. Σολωμού από το βάρος των ιδιωτικών του υπο θέσεων. Μέχρι το τέλος της ζωής του, όπως φαίνεται από τις επιστολές, διατήρησε την προοπτική του στωικού ετασμού που αντικρίζει την ίδια του την περιπέτεια εξ αποστάσεως. 0 ΚαΤρης αποτελεί την πιο περίπλοκη προσωπικότη

τα του 19ου αιώνα, την προσωπικότητα που συνέχισε τις α ντιφάσεις και τις αντινομίες της επανάστασης με απροσδό κητη ακεραιότητα και ηθικό σθένος. Μπροστά του η μικρό ψυχη αυτοδικαίωση του Μακρυγιάννη, που χάρη στην αι σθηματική ιδιοποίησή του έχει καταστεί κώδικας αξιολογι κός για την εποχή του, μοιάζει ένα είδος ευτελούς κουτο πονηριάς, χρήσιμης στο να εκθρέψει την ψευδή συνείδηση που κυριαρχεί, άλλωστε, μέχρι σήμερα στον ελληνισμό. Ο Καϊρης είχε το θάρρος να διατυπώσει ένα εξατομικευμένο όραμα, για το οποίο κατέβαλε και σκληρότατο αντίτιμο. Η σκληρότητα ωστόσο βρίσκεται στο ότι δεν είχε την ευκαι ρία να ολοκληρώσει το κοσμοσοφικό του σύστημα και να το προσφέρει σε ένα έθνος που εθίζεται να αναμασάει οτι δήποτε επιβεβαιώνει το ναρκισσισμό του. Με τον ΚαΤρη το άτομο χειραφετείται από την παράδοση, δημιουργεί προ σωπικό λόγο, λογοθετεί, και κατά συνέπεια, δημιουργεί πο λιτισμό. Το έργο του καταγράφει μια κριτική στάση απέναντι σε όλα τα ερμηνευτικά συστήματα κατά τρόπο που θυμίζει την αντίστοιχη φιλοσοφία του Σοπενχάουερ χωρίς τον πε σιμισμό του ή την αρνητική σκέψη του Νίτσε χωρίς το αυτοβιογραφικό του παραλήρημα. Σε μια επιστολή του 1844, ο Καϊρης καταστρώνει τη δική

του θεολογική επικράτεια: «...από τα την γην πλημμυρούντα ανθρωποφθόρα κακά ο Θεοσεβής μαθάνει... Οποίος τις είναι ο μηδένιζαν, όνους και άφρων υλισμός, ο λιθοποιών πανθεϊσμός, ο παράλογος θεϊσμός, ο αναιτιολόγητος φιλανθρωηισμός, η νεκροποιός αδιαφορία, η ακοινώνητος αυτοφιλαυτία, η κάλλιον αυτολατρεία, η αφρονεοτάτη δυσσέβεια της οποίας δυσμορφότατα υπάρχουσιν αποκυή ματα ή τε μωρά δεισιδαιμονία και ο τυφλός και μαινόμενος και απάνθρωπος και καταστρεπτικός φανατισμός, ο την γην πολλάκις δι' αιμάτων καταβρέξας...» (τόμος 2, σελ. 203). Μέσα σε αυτό το απόσπασμα διαβλέπουμε τη συνείδηση που κρίνει και τον άνθρωπο που προσπαθεί να δώσει νόη μα σε όλες τις διανοητικές καταθέσεις της εποχής του. Με τον ΚαΤρη η ελληνική συνείδηση εισήλθε στη νεωτερικότητα και άνοιξε ένα μονοπάτι σκέψης που αργότερα θα μπο ρούσαν να είχαν ακολουθήσει αλλά δεν το έπραξαν ο Γεωργούλης, ο Λούβαρης και ο Τατάκης. Το τέλος του ΚαΤρη υπήρξε και το τέλος της εξατομικευμένης σκέψης στην ελ ληνική παράδοση και η μελέτη του έργου του θα έχει πολ λά να προσφέρει στη συνεχιζόμενη συζήτηση περί προσωποκεντρισμού και εξατομίκευσης που φαίνεται να μας απα σχολεί σήμερα. Ας ελπίσουμε ότι η ιστορικής σημασίας έκδοση των επιστο λών του θα ανοίξει το δρόμο προς μια επανέκδοση των υ πολοίπων έργων, των λειτουργικών ύμνων, των φιλοσοφι κών κειμένων και των θεοσεβικών εγχειριδίων, για να μπο ρέσουμε να εκτιμήσουμε πληρέστερα την πρώτη χειραφε τημένη και αυτόνομη κριτική συνείδηση του γεννώμενου ελληνισμού. Το έργο του ΚαΤρη υποδεικνύει πόσο πλούσια και πολυδιά στατη υπήρξε η νεοελληνική πνευματική δημιουργία. Από τη μελέτη του ίσως τελικά καταστεί δυνατή η υπέρβαση της προνομιακής θέσης που έχει καταλάβει η λογοτεχνία και μπορέσουμε να μελετήσουμε την πληρότητα των νεο ελληνικών καταθέσεων που διαμόρφωσαν τη νεοελληνική συνθήκη υπάρξεως μέσα από διαφορετικές οπτικές γωνίες και προοπτικές. Ίσως τότε φανεί καθαρά ότι το έργο ορισμένων αγνοημέ νων μορφών είναι πολύ σημαντικότερο από τη λογοτεχνι κή παρακαταθήκη των τελευταίων αιώνων ακριβώς επει δή αυτές δεν έπεσαν στην παγίδα της λογοτεχνικότητας. 0 μοναχικός και ανιδιοτελής τους χαρακτήρας, που δεν έ γινε αντικείμενο ιδιοποίησης καμιάς κρατικής ή άλλης σκο πιμότητας, αποτελεί τον ασφαλέστερο γνώμονα για την κατανόηση του ανθρώπου, της εποχής και ευρύτερα της καιρικής ενθαδικότητας της δημιουργικής συνείδησης. Κα τά περίεργο τρόπο, η θεοσέβεια του ΚαΤρη ίσως να μας ο δηγεί στον 20ό αιώνα του Χάιντεγκερ και του Σαρτρ, πράγμα που θα πρέπει επιτέλους να μελετήσουμε συστη ματικότερα. □

—

φ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ

ΣΤ. ΤΣΑΜΠΗΣ Στο δρόμο του καθήκοντος και της τιμής

Δ.ΣΕΡΒΟΣ Το ΠΑΙΔΟΜΑΖΩΜΑ και ποιοι φοβούνται την αλήθεια

ΤΡ. ΓΕΡΟΖΗΣΗΣ Ανταρτόπουλο στο ΑΣΕ

ΑΡ.ΚΑΜΑΡΙΝΟΣ Ο Εμφύλιος Πόλεμος στην Πελοπόννησο. 1946-1949

Κ. ΑΥΓΗΤΙΔΗΣ Η Ρωσία και ο εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας του ελληνικού λαού

Ν. ΚΥΤΟΠΟΥΛΟΣ Το στοίχημα

X. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΥ Ο τυραννομάχος της Φυλής

ΚΜΕ Προσεγγίσεις στην κατά σταση της εργατικής τάξης στην Ελλάδα

Ζ. ΚΥΤΟΠΟΥΛΟΥ Μια χάρτινη πεταλούδα ΑΛ. ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ Β. ΛΙΟΓΚΑΡΗΣ ζωγραφιές: Ζωή Κυτοπούλον Η φόνισσα Ένα συνηθισμένο περιστατικό

Μ. ΧΑΤΖΗΓΙΑΝΝΗ Ένα παλιό, πολύ παλιό τρενάκι ζωγραφιές: Εύα Μελά

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΕΒΕ Σόλωνος 130,106 81 Αθήνα, Τηλ.: 3820835,3823649, Fax: 3813354, http:/www.sep.gr, e-mail: info@sep.gr Κεντρική διάθεση: Μαυροκορδάτου 3, Τηλ.: 3829835,3808132, Fax: 3829814 Βιβλιοπωλεία: 1. Αθήνα, Μαυροκορδάτου 3, Τηλ.: 3829835,3829814. 2. Θεσσαλονίκη, Μπακατσέλου 3 & Εγνατία65, Τηλ.: 031283810. 3. Γιάννενα, 28ης Οκτωβρίου 19, Τηλ.: 0651 38090

ΜΑΞΙΜ ΜΠΙΛΕΡ ΓΗ ΤΩΝ ΠΑΤΕΡΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΠΡΟΔΟΤΩΝ διη γή μ α τα

Μετάφραση:

Αλεξάνδρα Ιωαννίδου

Επιμέλεια :

Ηλίας Κανέλλης

Η ελευθερία, η αξία της ανθρώπινης ζωής, τα κοινωνικά οράματα, η πολιτι κή αφήνουν τα ίχνη τους στην καθημερινότητα των ανθρώπων. Η γραφή του Μπίλερ γίνεται ένας καθρέφτης της κοινωνικής ζωής στην Ευ ρώπη που δεν εξωραΐζει. Και όπως έλεγε ο Ρεμπώ, «κάθε πρωί στον καθρέπτη βλέπω τον θάνατο να κάνει τη δουλειά του».

ΟΜΗΡΟΥ 32, ΤΗΛ.: 36 43 382, FAX: 36 36 501, e -m a il: p p Iis @ a th .fo rth n e t.g r

ΧΟΥΛΙΑΗ τη συνέντ ευξη πήρε ο Φ Ι Λ Ι Π Π Ο Σ Δ Ρ Α Κ Ο Ν Τ Α Ε Ι Δ Η Σ

Ο Χουλιάν Ρίος γεννήθηκε το 1941 σε ί να χω ριό της Γαλικίας, αυτής της επαρχίας της Ισπανίας που αντικρίζει τον ανοιχτό Α τλαντικό και που οι κ ά το ικο ί της δεν επαψαν να εγκαταλείπουν απεόδοπας οτη Βόρεια και Νότια Αμερική οε αναζήτηση καλύτερης τύχης. Το πρώτο του βιβλίο με τον τίτλο

Larva (Νύμφη, 1983) αποτελεσε τομή στην ισπανική λογοτεχνία, αποδίδοντας με μοναδικό τρόπο τον πλούτο και τις παγίδες τω ν λέξεω ν, οε μια περιπλάνηση που, αν και παρέπεμπε στον Τζόις, πρόοφερε με ξεχωριστή έπ α ο η ένα αγέλαστο χιούμορ, οαν αυτό που διαμόρφωοε ο Μπάοτερ Κίτον.

Poundemonium (Παουντδαιμόνιον), ένα πραγματικό «πανδαιμόνιο» ροής λόγου, ανατροπών

Δύο χρόνια αργότερα, το 1985, δημοσίευσε το

και επίπλαστης αφέλειας, κατά τις συπ αγές του Λόρενς Στερν. Ακολούθησαν

Ησεξουαλική ζωή των λέξεων (1 9 9 1 ) και η συλλογή μικρών διηγημάτων Καπέλα για την Αλίκη (1 9 93), δύο έργα που αποτελούν τη γέφυρα από την ορμητική έξοδο προς τις λέξεις στην πικρή και υπόκωφη δημιουργία και αναδημιουργία ενός κόομου νοοταλγίας, αυμπάθειας και ευαισθησίας. Απόδειξη το σπονδυλωτό μ υθιοτόρημ άί ρωτες που or δένουν (1995), όπου καθένα από τα είκοοι έξι κεφάλαια του βιβλίου έχει ως τίτλο ένα γράμμα του αλφάβητου, το οποίο παραπέμπει οε ηρωίδες μυθιστορημάτων του 20ού αιώ να με την υπογραφή του Ναμπόκοφ, του IΙρουοτ ; του Κάφκα και άλλω ν εμβληματικών συγγραφέων της ίδιας περιόδου. Το 1999, η κυκλοφορία του μυθιστορήματος Monslruario (Τερατολόγιο) μοιάζει ένα ακόμα βήμα οτην αναζήτηση ενός πρωταρχικού κόομου, όπου το περιφρονημένο τερατώδες αποδεικνύεται προσφιλές και ανθρώπινο. Λάτρης της σύγχρονης ζωγραφικής, ο Ρίος έχει γράψει δοκίμια για εξέχοπ ες ζωγράφους του καιρού μας, μερικοί από τους οποίους έχουν εικονογραφήσει βιβλία του. 48

Έχοπας ζήοει, μικρές ή μεγάλες περιόδους, μακριά από την Ιοπανία, ο Ρίος διαμένει (προς το παρόν ίοως) οτα περίχωρα του Παριοιοό. Η γνωριμία με τον Χουλιάν Ρίος χρονολογείται από το / 98 5 περίπου. Γ\α μεγάλο διάστημα είχα χάοει τα ίχνη του. Ξαναβρεθήκαμε προοφάτως. Μ εταξύ τω ν άλλων, ουμφωνήοαμε να ουνομιλήοουμε περί λογοτεχνίας με τη βοήθεια της τηλεομοιοτυπικής (fa x). 'Ετοι, δώοαμε τον τίτλο Fax to fax σε αυτή τη συνομιλία. Βρήκαμε πως ο τίτλος θύμιζε οτα γαλλικά την απευθείας συνομιλία, πρόοωπο με πρόσωπο (face a face), και πως η γαλλική

Η συγγραφή υπήρξε ένα ροναχικό βίτσιο που το κόλλησα οτα παιδικά ρου χρόνια

έκφραση ηχούοε καλύτερα από τη ν αγγλική face to face, που έχει το ίδιο νόημα. Σ τη ν πραγματικότητα, ο Χουλιάν Ρίος, παρορμητικός και εξομολογητικός, αφέθηκε οε ένα μονόλογο, που η παρεμβολή τω ν ερωτήσεων δεν επέτρεψε να εξελιχθεί σε νέο του αφήγημα.

θα ήθελα να αρχίοω με την ερώτηση αν ο συγγραφέας Χουλιάν Ρίος διακατέχεται από τη νοσταλγία της γραφής που του γλίοτρηοε από τα χέρια κατά τη μακρά πε ρίοδο της αναζήτησης των λέξεων1. Αντί για αναζήτηση, ας πούμε πως βαδίζω προς συνάντηση των λέξεων. Όμως οι λέξεις συμβαίνει να μας πηγαίνουν μακριά· και αυτό αποτελείτο παράφορο σκέ-

λος και την περιπέτεια να γράφει κανείς ιστορίες από το μυαλό του. Πάντα θα υ πάρχουν άλλες γραφές που μας ξεφεύγουν... Το κυνηγόσκυλο, ακόμα και εκείνο του «Ξακουστού Ιδάλγου2», τρέχει πίσω από το λαγό που έχει μπροστά του χωρίς να σταματάει να κοιτάξει τους πιθανούς λαγούς που βρίσκονται από δω κι από κει.

Κατά βάθος, δε χρειάζεται να υποβάλει κανείς οτον εαυτό του πολλά ερωτήματα ή πολλά γιατί' γράφουμε και μυθοποιούμε όπως το όστρακο παράγει μαργαριτάρια

Έτσι και ο συγγραφέας καταδιώκει το βιβλίο του. Το συγγράφειν είναι επιλέγειν. Ακόμα περισσότερο, έχω την πεποίθηση πως ο αληθινός συγγραφέας όχι μόνο εί ναι συγγραφέας χόρη σ' αυτό που γράφει, αλλά επιπλέον και χάρη σ' αυτό που ανθίσταται να γράφει. Όλοι μας έχουμε σε κάποιες στιγμές το κεφάλι μας γεμάτο πουλιά. Περισσότερο όμως αξίζει να έχεις το πουλί ή το έργο στο χέρι σου (δεν είναι έτσι;) από το να έχεις χίλια πουλιά που φτεροκοπάνε... Επειδή όμως η ερώ τηση είναι παραπειστική και προσπαθεί να με πιάσει στο δίχτυ της, ενώ εγώ θέλω να είμαι ελεύθερος, θα συνεχίσω να τρέχω πίσω από το λαγό μου. Ας σταθώ μια στιγμή: οι λέξεις βιβλίο (libro), λαγός (liebre), ελεύθερος (libre) θα χάσουν την ο μοιότητα του ήχου και το παιχνίδι αυτών των λέξεων θα εξαφανιστεί κατά τη με τάφρασή τους. Δεν πειράζει. Η μορφή συγχέεται με το περιεχόμενο και μου φέρ νει στο νου μια ιστορία που αρχίζει έτσι: «Σε ένα χωριό της Μάντσας ζούσε ένα κυνηγόσκυλο...»3. Πρόκειται για το κυνηγόσκυλο του Δον Κιχώτη, που θα μπορού σε επίσης να ονομαζόταν Άργος, γιατί παρέμενε αδρανές κατά το μεγαλύτερο μέ ρος του χρόνου, ενώ το αφεντικό του έχανε τα συλλοϊκά του διαβάζοντας θεό τρελα βιβλία ιπποσύνης. Ο Γκόγια ζωγράφισε υπέροχα και τους δύο σε μια υδατο γραφία με τον τίτλο Ο Δον Κιχώτης αναγνώστης: το κυνηγόσκυλο, κοκαλιάρικο ό σο και ο Ιδάλγος, μοιάζει να ακούει αυτά που διαβάζει το αφεντικό του, μισοκαθισμένο -με το αριστερό γόνατο στο έδαφος- σε ένα τραπέζι, όπου ακουμπάει μια φυλλάδα, μέσα από την οποία φαίνονται να ξεπετάγονται μορφές και ζώα της φαντασίας. (Για να μη διακόψω υπερβολικά τη ροή της αφήγησής μου, δε θα σταθώ να συ γκρίνω αυτή την γκραβούρα με εκείνη την άλλη του Γκόγια, πολύ πιο γνωστή, που φέρει τον τίτλο Ο ύπνος της λογικής γεννάει τέρατα...) Είτε επειδή την τρέλα του αφεντικού του την κόλλησε και το κυνηγόσκυλο είτε α πλώς επειδή η απραξία τού είχε γίνει πια ανυπόφορη, το γεγονός είναι πως μια ω ραία μέρα του Μάρτη το κυνηγόσκυλο πήρε των ομματιών του. Και καθώς είδε να τρέχει ένας λαγός, άρχισε μια μακρά καταδίωξη γεμάτη συμβάντα και επεισόδια μέσα στις χλωρασιές της Μάντσας. Έπειτα από πολλές περιπέτειες, το κυνηγόσκυλο γυρίζει στο χωριό όπου είχε γεννηθεί, συνεχίζοντας να καταδιώκει τον άπιαστο λαγό, ο οποίος θα καταλήξει να βρει καταφύγιο στα πόδια του γαϊδάρου του Σάντσο Πάντσα στο προτελευταίο κεφάλαιο του Δον Κιχώτη, όταν το αφεντικό και ο υπηρέτης του έχουν επιστρέφει πια για πάντα στο χωριό τους. Κατά τον Σάντσο, ο λαγός ήταν η ίδια η Δουλτσινέα του Τομπόσο, που τελούσε υπό την επήρεια γητειάς. Ο Δον Κιχώτης είχε πια απογοητευθεί τελείως και ετοιμαζόταν να πεθάνει, σώφρων, στο σπίτι του. Το κυνη γόσκυλο επέστρεψε για να κλείσει ο κύκλος. Αυτή την ιστορία, ή μάλλον αυτό τον αγώνα δρόμου του κυνηγόσκυλου, την ανα φέρει (σε ένα λεωφορείο της Greyhound Line που διατρέχει έναν αυτοκινητόδρο μο του Τέξας), για να διασκεδάσει τη συνεπιβάτιδα που κάθεται δίπλα του, ένας Ισπανός δημοσιογράφος με παρουσιαστικό που φέρνει του Σάντσο Πάντσα. Αυτός ο δημοσιογράφος προσπαθούσε να ακολουθήσει τα βήματα του εξερευνητή Καμπέσα δε Βάκα4για να ετοιμάσει σχετικό ρεπορτάζ. Η συνταξιδιώτις είναι Αμερικάνα συνομήλικό του, γύρω στα σαράντα, αν και λεπτή και γοητευτική, όπως απαι τούν οι μυθιστορηματικοί κανόνες. Η γυναίκα παριστάνει πως δίνει σημασία σε αυτή την ιστορία του κυνηγόσκυλου

και του λαγού, αλλά ο νους της τρέχει αλλού, επειδή έχει αναλάβει, όπως θα αποκαλύψει αργότερα, μια άλλη καταδίωξη, πολύ πιο σημαντική: να βρει την έφηβη κόρη της που το είχε οκάσει από το σπίτι τους στο Ντάλας εδώ και δύο σχεδόν εβδομάδες. 0 δημοσιογράφος δε θα ολοκληρώσει το ρεπορτάζ του, αλλά θα βοηθήσει τη μητέρα, έπειτα από απερίγραπτες περιπέτειες ανά τας ρύμας του Τέ ξας, να συναντήσει την κόρη της, που είχε καταφύγει σε ένα κοινόβιο της αίρεσης του Χάρε Κρίσνα... Ωραία· ας φανταστούμε πως αυτή η ιστορία ενδιαφέρει έναν από τους εκδότες μου στις ΗΠΑ, τον Άλφρεντ Κνοπφ, που συμβαίνει επιπλέον να έχει στο λογότυπό του ένα κυνηγόσκυλο, και πως το μυθιστόρημα με το γρήγορο οκύλο και τη γρή γορη καταδίωξη μετατρέπεται οε μπεστ-σέλερ ή φαστ-σέλερ. Οποίον θαύμα, δεν είναι έτσι; Όμως μου συμβαίνει, εμένα του κακομοίρη, να μην μπορώ να ασχολη θώ με αυτό το λαγό ή με αυτό το βιβλίο-πειρασμό, επειδή δεν είμαι ελεύθερος και τρέχω πίσω από το μυθιστόρημα που γράφω με περισσότερη βραδύτητα απ' όση λογάριαζα, και το οποίο φέρει τον τίτλο μιας περίφημης γέφυρας του Παρισιού: ίο γεφύρι τηςΑβμά. Δε σου έλεγα πως οι λέξεις μάς πηγαίνουν μακριά; Επανέρχομαι στην παραπειστι κή σου ερώτηση, την οποία έπειτα από τόσα πηγαινέλα, αδέξιος καθώς είμαι, κατάφερα επιτέλους να συλλάβω· επίτρεψέ μου να τη διατυπώσω ως εξής: ο τόσο συχνά αποκαλούμενος «Ισπανός Τζόις5» δε μετανιώνει στην ώριμη ηλικία του που διασπάθισε τα χρόνια του σε λέξεις, λέξεις, λέξεις -όπως έλεγε ο Άμλετ- αντί να γράφει μυθιστορήματα που όλος ή σχεδόν όλος ο κόσμος θα μπορεί να διαβάσει; Εμείς οι συγγραφείς, στην πλειονότητά μας, είθισται να πιστεύουμε πως οι άν θρωποι δε μας καταλαβαίνουν ή τουλάχιστον μας καταλαβαίνουν στραβά σε κά ποια περίπτωση, θα το εξηγήσω με ένα ανέκδοτο. Εδώ και μερικά χρόνια, ο Χιλιανός ζωγράφος Μάταδδιηγήθηκε μια ιστορία που θεωρώ άκρως παραστατική. Κατά το Β' Παγκόσμιο πόλεμο, ο Μάτα είχε καταφύγει στη Νέα Υόρκη και συνήθιζε να συχνάζει σε ένα καφενείο όπου μαζεύονταν κι άλλοι εξόριστοι καλλιτέχνες, κυ ρίως σουρεαλιστές και αφαιρετικοί ζωγράφοι. 0 Μάτα ήταν ο νεότερος της συ ντροφιάς και ο Μοντριάν ο πιο ηλικιωμένος. Όπως τα άκρα τείνουν να συναντώ ντας ο Μάτα και ο Μοντριάν συνήθιζαν να κάθονται στο ίδιο τραπέζι. Μια μέρα,

Η ανάγνωση θα έπρεπε να είναι, εκτός από πνευματική, μια δραστηριότητα των αιοθήοεω ν, όπως απολαμβάνουμε το καλό φαγητό ή το καλό κρεβάτι

κάποια κυρία τούς πλησίασε και ρώτησε τον Μοντριάν: «Μαέστρο, θα μπορούσα τε να μου πείτε γιατί ζωγραφίζετε πάντα γραμμές στους πίνακές σας;». 0 Μοντριάν κοίταξε έκπληκτος την κυρία και, σκανδαλισμένος, απευθύνθηκε στον Μά τα: «Για πες μου, βλέπεις εσύ γραμμές στους πίνακές μου;». Προφανώς, ο Μοντριάν στο δικό του κόσμο έβλεπε όγκους, χρώματα, χώρους... Η κυρία, από την άλλη πλευρά, έβλεπε ως θεατής τα κάγκελα που την εμπόδιζαν να εισέλθει στο έργο. Σε πολλές περιπτώσεις αναφέρθηκα στο γεγονός πως με ενδιέφερε να έχω στο άρμα μου ταυτοχρόνως τη γλώσσα και την αφήγηση. Η πρώτη με φέρνει στην άλλη και χοπ!, ξανά πίσω. Ο μυθιστοριογράφος είναι εκείνος που διηγείται ιστο ρίες με λέξεις. Τίποτα λιγότερο και τίποτα περισσότερο. Το κακό σήμερα είναι πως υπάρχει με τη μορφή βιβλίων υπερβολικά πολύς κινηματογράφος και υπερβολικά πολλή τηλεόραση. Σε αυτά τα βιβλία οι λέξεις δε μετράνε. Η ανάγνωση θα έπρεπε να είναι, εκτός από πνευματική, μια δραστηριότητα των αισθήσεων, όπως απολαμβάνουμε το καλό φαγητό ή το καλό κρεβάτι. Έτσι δεν είναι; Λοιπόν, μου φαίνεται πως με αυτή την απάντηση εξαντλήσαμε πιθανώς, αν όχι το χώρο μιας συνέντευξης, τουλάχιστον την υπομονή των αναγνωστών. Ίσως θα έ πρεπε να τη συνοψίσουμε ως εξής: πράγματι, έχω τη νοσταλγία των γραφών που

μου ξέφυγαν σιο φαρδύ δρόμο αυτών των πολλών χρόνων, ένα δρόμο πλούσιο σε περιπέτειες και εμπειρίες. Το σημαντικότερο όμως είναι η πορεία. Αυτό ήξεραν τόσο ο Καβάφης όσο και ο Αντόνιο Ματσάδο: ο δρόμος φτιάχνεται ενόσω γρά φεις. Το να περπατάς και να γράφεις, επιστρέφοντας σε αυτά που είπαμε στην αρχή, είναι να αναζητείς. Πράγματι, έχω τη νοσταλγία των δρόμων και των γρα φών που δεν πήρα κατά τη διάρκεια αυτών των πολλών χρόνων. Γι' αυτό το ταξί δι, στην πραγματικότητα, δεν τελειώνει ποτέ.

Προχωρώντας τη συζήτησή μας πάνω οε αυτό το θέμα, θα ήταν ενδιαφέρον να μά

Εκείνο που περιοοότερο ρε ενδιαφέρει οε ένα ουγγραφέα είναι ο ραναδικός του χαρακτήρας, η ατορικότητά του, ανεπίδεκτη ρείωοης ή απλοποίησης, έοτω και αν ανήκει οε ρια ουγκεκριρένη

θει κανείς πώς ο άνθρωπος που φέρει το όνομα Ρίος βάλθηκε να γίνει συγγραφέας. Πώς μπήκες οτο ναό της λογοτεχνίας; Έχω την εντύπωση πως κανείς δεν καταπιάνεται, τουλάχιστον ενσυνείδητα, να γί νει συγγραφέας, αλλά πως, μια ωραία πρωία, βλέπει τον εαυτό του να έχει μετα βληθεί σε αυτό το περίεργο ζώο που είναι ο συγγραφέας. Τρόπον τινά, αν θέλεις, όπως εκείνος ο περιοδεύων εμπορευόμενος της Πράγας, που κάποιο πρωί ξύπνη σε μεταμορφωμένος σε τερατώδες έντομο. Προφανώς, ο συγγραφέας δεν είναι πάντα τερατώδης, ούτε το προϊόν κάποιας κατάρας. Είναι μάλλον προϊόν κάποιας ανάγκης. Πριν από δυο τρία χρόνια, θα το θυμάσαι ίσως, η γαλλική εφημερίδα Λιμπερασιόν ξανάπιασε την παλιά σουρεαλιστική ερώτηση: Pourquoi 6crivez-vous?

(Γιατί γράφετε;) και την πρότεινε σε πολυάριθμους συγγραφείς όλου του κόσμου. Η απάντησή μου υπήρξε τόσο ταχεία όσο και βραχεία και σήμερα μου φαίνεται πως έχει την ίδια αξία που είχε τότε. Είπα κατ' ουσίαν πως για μένα το ουγγράφειν είναι «συγγραφοζήν» (escrivivir), ένα είδος ζην με μεγαλύτερη ένταση. Η συγγραφή, υπό την ευρεία έννοια, είναι ολοφάνερο πως δεν έγκειται μόνο στην υλική πράξη της διαμόρφωσης λέξεων πάνω στο χαρτί, αλλά επίσης στη νοητική συγγραφή, στο μηρύκασμα του βιβλίου που πρόκειται να πλάσεις. Ή να διαπράξεις. Κατά βάθος, δε χρειάζεται να υποβάλει κανείς στον εαυτό του πολλά ερωτήματα ή πολλά γιατί- γράφουμε και μυθοποιούμε όπως το όστρακο παράγει μαργαριτά ρια. Το θαυμαστό είναι πως πότε πότε αυτά τα μαργαριτάρια μεταμορφώνονται, στα χέρια του αναγνώστη, σε λυχνάρια του Αλαντίν... Στη δική μου περίπτωση, η συγγραφή υπήρξε ένα μοναχικό βίτσιο που το κόλλη σα στα παιδικά μου χρόνια. Μου άρεσε να γράφω και να ζωγραφίζω. Στην πραγ ματικότητα, όλα άρχισαν με τις περίεργες «αναγνώσεις» μου, προτού μάθω να διαβάζω πραγματικά. Ήμουν πέντε ή έξι χρόνων. Περνούσα μεγάλες χρονικές πε ριόδους στο σπίτι των παππούδων μου, στη Γαλικία, και για να μην τους ζαλίζω πολύ με άφηναν καμιά φορά να φυλλομετρώ εικονογραφημένα βιβλία πράγματι μεγάλα για ένα πιτσιρίκι. Μπρούμυτα στο πάτωμα της βιβλιοθήκης, μπροστά στο ανοιχτό βιβλίο, περνούσα τις νεκρές ώρες κοιτάζοντας και ξανακοιτάζοντας εικό νες και εφευρίσκοντας ιστορίες που συνέδεαν τη μία με την άλλη. Ήταν, θα λέγα με, η τηλεόραση της εποχής εκείνης. Ή ο κινηματογράφος μου Ντορέ (Dor6), ό πως την αποκαλώ, αναφερόμενος σε ένα παλιό κινηματογράφο της Μαδρίτης και κυρίως σε εκείνα τα τεράστια βιβλία εικονογραφημένα από τον Αλσατό καλλιτέ χνη7: ο Δον Κιχώτης, η Βίβδος, η Θεία Κωμωδία, ο Μαινόμενος Ορλάνδος... Η πρώ τη εικόνα που έχει μείνει στο μυαλό μου από τον Δον Κιχώτη, την ώρα που παρι στάνει ολοτσίτσιδος το δέντρο, προέρχεται από τον Ντορέ. Στη διάρκεια μιας πε ριόδου που έζησα στο Στρασβούργο, στις αρχές της δεκαετίας του '90, περνούσα πότε πότε μπροστά από το σπίτι όπου είχε γεννηθεί ο Ντορέ και, ενστικτωδώς

σχεδόν, έκλινα λίγο το κεφάλι σε ένδειξη χαιρετισμού. Αυτός ίσως είναι ο ένοχος που με ειοήγαγε στο ναό -όπως λες- της λογοτεχνίας. Ένα ναό γεμάτο εικόνες, που δεν είναι όλες θρησκευτικού χαρακτήρα... Και που σήμερα είναι μάλλον ο να ός εμπόρων. Με εμπόρους ή χωρίς εμπόρους, οι ναοί δεν είναι του γούστου μου. Ούτε τα «παρεκκλήσια». Η λογοτεχνία, όπως ο θεός, είναι παντού, θέλω να πω πως αποτελεί μέρος της ζωής. Στην πραγματικότητα, θα έπρεπε να προσδιορίσω πως μου αρέσουν οι καθεδρικοί ναοί -υπό την ευρεία μητροπολιτική έννοια- και αντιλαμβάνομαι το μυθιστόρημα, τα ποικίλα ρεύματα στο εσωτερικό αυτού του είδους, ως καθεδρικούς ναούς, έργο αιώνων, σύνολο (suma) διαφόρων στιλ και διαφόρων οικοδόμων. Αν, όταν ήμουν παιδάκι, είχα μια κάποια ευκολία στη συγγραφή, πρέπει να σημει ώσω πως, όταν παρήλθε η παρορμητική περίοδος της εφηβείας, προσπάθησα πάντα να αγωνιστώ κατά αυτής της ευκολίας. Υπήρξα, εξαρχής, ένας απειθής8. Τα πρώτα διηγήματα που δημοσίευσα, στα δεκαεννιά μου χρόνια, πιστεύω πως α ντανακλούσαν κιόλας αυτό τον αγώνα και την προσπάθεια να διευρύνω τα όρια της γλώσσας μου.

Αν θεωρείς τον εαυτό οου φρουρό του ναού, ιεραπόστολο στην υπηρεοία της λογο τεχνίας, αυτός είναι άραγε ο λόγος των περιπλανήσεων οου (παραμονή οτις ΗΠΑ, οτο Παρίοι, οε τόπους μακριά από την Ισπανία); Όχι, όχι! Δε θεωρώ τον εαυτό μου φρουρό του ναού ούτε ιεραπόστολο, αλλά θα απαντήσω οπωσδήποτε στην ερώτησή σου κοιτάζοντας προς τα πίσω χωρίς οργή κα με συγκαλυμμένη ειρωνεία. Κάποτε, όταν ήμουν μικρός, ήθελα να γίνω, όπως

0 Χένρι Τζέψς έλεγε πως το οπίτι της αφήγησης έχει εκατό χιλιάδες παράθυρα. Αυτός είναι ο πλούτος και η πολλαπλότητα της λογοτεχνίας

τόσα παιδιά της Ισπανίας, ιεραπόστολος. Τέλειωσα το δημοτικό σε ένα σχολείο που το είχαν καλόγριες καρμελίτισοες. Στην τάξη μου, αρρένων μόνο, η δαοκάλα ήταν μια Αδελφή Δαμάστρια που μας τρομοκρατούσε πλαταγίζοντας το λουρί του ράσου της πάνω στα θρανία. Το όνομά της ήταν Φελίσα, αλλά κατέληξε σχεδόν να γίνει Μελίσα (ή Μέλισα), σκέτο μέλι μαζί μου, η οποία ολάκερη φωτίστηκε από ευχαρίστηση όταν πληροφορήθηκε πως εγώ, ένα τόσο δα ανθρωπάκι, ήθελα να γίνω ιεραπόστολος στην Αφρική. Η ευχαρίστησή της όμως κράτησε πολύ λίγο, ό ταν με ρώτησε: «Γιατί στην Αφρική;». «Για να κυνηγάω τίγρεις και λιοντάρια». Η α πογοήτευσή μου υπήρξε τόσο μεγάλη όσο και η δική της, όταν μου είπε με τρόπο κοφτό: «Οι ιεραπόστολοι δεν κυνηγούν». Συν τοις άλλοις, έμαθα αργότερα πως δεν υπάρχουν τίγρεις στην Αφρική. Έτσι λοιπόν έλαβε τέλος η οπαργανώδης ρο πή μου προς τον ιεραποστολισμό. Αντιθέτως, η Αδελφή κατάφερε να γίνει ιερα πόστολος στα δάση του Αμαζόνιου. Όσο για το φρουρό του ναού, τον Ναΐτη... πρέπει να περάσω από τις καρμελίτισσες στους Ιησουίτες, όπου συνέχισα την καθολικο-αποστολο-ισπανική μου αγω γή. Κατά τρόπο ακατανόητο, οι Ιησουίτες έδειξαν ενδιαφέρον για τον ελάχιστα ευλαβή και μάλλον πειραχτήρι μαθητή τους, που μόλις είχε αρχίσει να προετοιμά ζεται για τις απολυτήριες εξετάσεις του. Μίλησαν με κάτι θείες μου που το είχαν ρίξει στα θεία περί ενός κοντινού κολεγίου-ιεροσπουδαστηρίου όπου θα μπορού σαν να καταφέρουν να με κάνουν μέλος της Κοινωνίας του Ιησού. 0 πατέρας μου, σαν καλός γιατρός που ήταν, είχε παρατηρητικότητα και είχε αντιληφθεί πως εμέ να με ενδιέφεραν άλλες κοινωνίες και κομπανίες και δεν πήρε στα σοβαρά την πρόταση που είχε γίνει. Η μητέρα μου, αν όχι θρησκόληπτη, είναι πολύ της εκκλη σίας και των θρησκευτικών και πρέπει να σκέφτηκε τότε πως αυτό ήταν το διαβα τήριο που θα με οδηγούσε κατευθείαν στον Ουρανό, θυμάμαι πως σε κάποιες 53

διακοπές μού φούσκωνε τόσο το κεφάλι με εκείνη τη θεότρελη πρόταση ώστε με έκανε να χάσω την υπομονή μου και σχεδόν τα ουλλοϊκά μου. Στο χείλος της α βύσσου, όπως λέμε. Κάναμε οι δυο μας περίπατο περνώντας από ένα εντυπωσια κό μονοπάτι στην άκρη του γκρεμού, το οποίο περιτριγυρίζει τον πύργο των Ναϊτών της Πονφεράδα στα σύνορα της Γαλικίας και του Λεόν, οπότε αμόλησα την κουβέντα μου: «Αν μου το ξαναπείς, πέφτω και τσακίζομαι». Η μητέρα μου εντυ πωσιάστηκε τόσο πολύ από εκείνη την απειλή μου ώστε ποτέ πια δε με ενόχλησε γι' αυτό το θέμα. Αρκετές φορές, προσφάτως μάλιστα, μου ξαναθύμησε εκείνο το περιστατικό.

Μια χώρα πολιτιστικά πλούσια δεν είναι εκείνη που διαθέτει πολλούς συγγραφείς ρεταφραορένους οε πολλές γλώσσες. Πολλοί ρέτριοι

ρεταφράζονται διαριάςοεένα οωρό γλώοοες

Αν γινόταν να το μεταφράσεις, θα έλεγα πως η λογοτεχνία θα έπρεπε να είναι το πραγματικό Τάγμα του Ναού (Orden del Temple), παίρνοντας τη λέξη temple9 με την έννοια του παράτολμου, θα έπρεπε να είναι... Ιεραπόστολος ή Φρουρός του Ναού (ΝαΤτης) είναι συνήθειες· και ο συγγραφέας στην καλύτερη περίπτωση έχει κακές συνήθειες. Ούτε ανήκει σε κάποιο τάγμα, αν δεν είναι ακαδημαϊκό, ούτε οφείλει να δέχεται διαταγές. Εκείνο που περισσότερο με ενδιαφέρει σε ένα συγγραφέα είναι ο μοναδικός του χαρακτήρας, η ατομικότητά του, ανεπίδεκτη μείωσης ή απλοποίησης, έστω και αν ανήκει σε συγκεκριμένη παράδοση ή γενεαλογία. Πριν από λίγο καιρό, ο γενικός γραμματέας του ΟΗΕ έκανε έκκληση για τη σωτη ρία των έξι χιλιάδων γλωσσών που υπάρχουν στον κόσμο. Πράγματι, κάθε γλώσ σα, όσο μικρή και αν είναι, κάνει τον κόσμο ποικίλο και μεγαλύτερο. Εγώ πιστεύω πως κάθε πραγματικός συγγραφέας είναι από μόνος του μία γλώσ σα μέσα στη γλώσσα στην οποία γράφει. Κομίζει κάτι μοναδικό, ανεξαρτήτως από τη σημασία του και το μικρότερο ή μεγαλύτερο ταλέντο του ως συγγραφέα. Και . ανεξαρτήτως από τη μικρότερη ή μεγαλύτερη διάδοση της γλώσσας στην οποία γράφει. Αυτές οι μοναδικές «γλώσσες» που είναι κάποιοι συγγραφείς θα έπρεπε να προ στατεύονται· βρίσκονται όμως σε φάση εξαφάνισης... Η παγκοσμιοποίηση, που καλύτερα θα ήταν να την ονομάζαμε ομογενοποίηση, φτάνει δυστυχώς ως τη λο γοτεχνία. Ο Χένρι Τζέιμς έλεγε πως το σπίτι της αφήγησης έχει εκατό χιλιάδες παράθυρα. Αυτός είναι ο πλούτος και η πολλαπλότητα της λογοτεχνίας. Κάθε παράθυρο, πορτοπαράθυρο, παραθυράκι, ανεξαρτήτως του μεγέθους του, προσφέρει μια διαφορετική προοπτική που μας επιτρέπει να παρατηρούμε την πραγματικότητα με τρόπο ποικίλο και πολυσύνθετο. Γι' αυτό το λόγο δεν πρέπει να ξεχνάμε τις παράμερες ή ελάχιστα προσιτές από ψεις. Εξού και η σημασία της μετάφρασης. Μια χώρα πολιτιστικά πλούσια δεν είναι εκείνη που διαθέτει πολλούς συγγραφείς μεταφρασμένους σε πολλές γλώσσες. Ποτίζει τον πολιτισμό της με τα νάματα άλλων πολιτισμών, τον εμπλουτίζει και τον διαφοροποιεί. Αυτό είναι μια παρατή ρηση που μου αρέσει να την επαναλαμβάνω μετ' επιτάσεως στις ΗΠΑ. Παρόλο που έχω την τύχη να με μεταφράζουν εκεί εδώ και χρόνια, λέω πως είναι μια χώ ρα όπου γίνονται λίγες μεταφράσεις. Αντιθέτως, πολλοί μέτριοι Αμερικανοί μυθιστοριογράφοι, λόγω και μόνο του γεγονότος πως είναι Αμερικανοί, μεταφράζο νται διαμιάς σε ένα σωρό γλώσσες. Χαρακτηριστικό μιας αυτοκρατορίας... Έτσι περάσαμε από τον Απλό Οίκο (Casa Nostra) της Αφήγησης στο Αυτοκρατορικό Σπί τι (Empire State Building). Δυστυχώς, οι πιο δημιουργικοί και πρωτότυποι Αμερικα νοί συγγραφείς είναι ελάχιστα γνωστοί τόσο κατ' οίκον όσο και πέρα από την πα τρίδα τους. Πριν από μερικές μέρες διάβασα σε μία ισπανική εφημερίδα τη συνέ ντευξη μιας Αμερικανίδας συγγραφέα σαράντα και κάτι χρόνων, καταρτισμένης

στα πανεπιστημιακό εργαστήρια γραφής, όπου δήλωνε πως «ήταν πολύ Αμερικα νίδα», για να καταλήξεί: «Ομολογώ την άγνοια μου των άλλων λογοτεχνιών. Ελπί ζω πως οι Ισπανοί αναγνώστες μου θα θελήσουν να μου το συγχωρήσουν». Κυ ρίως, σκέφτομαι, θα έπρεπε να της το συγχωρήσουν οι Αμερικανοί αναγνώστες της. Ευτυχώς, οι ΗΠΑ διαθέτουν συγγραφείς που σκύβουν πάνω από τον κόσμο και πάνω από άλλες λογοτεχνίες, όπως ο Ρόμπερτ Κούβερ ή ο Γουίλιαμ Γκας. Δεν ξέρω αν έχεις υπόψη σου το εξής ανέκδοτο του Ντίλαν Τόμας: σε κάποιον που του παρουσιάστηκε ως καθηγητής της συγκριτικής λογοτεχνίας, τον αποπήρε λέγοντας: «Και συγκρίνεις τη λογοτεχνία με τι;». Δεδομένου λοιπόν ότι πιστεύω πως κάθε λογοτεχνία είναι «συγκρινόμενη», δεν υπάρχει δίχως το διάλογο με τις άλλες λογοτεχνίες. Η Αμερικανίδα συγγραφέας στην οποία αναφέρθηκα και η ο ποία διαβάζει μόνο αμερικανική λογοτεχνία, θα έπρεπε να υποψιάζεται πως δια βάζοντας Φόκνερ, Χέμινγουεϊ, Μπέλοου ή κάποιο σημαντικό συμπατριώτη της, α ποκλείει τη χώρα της από μια λεγεώνα ξένων συγγραφέων... Και πλησιάζω επιτέλους στο τέλος της ερώτησής σου, δίχως να εγκαταλείπω την Αμερική. Από τον τελευταίο όροφο του πατρικού μου σπιτιού ότη Γαλικία, το μάτι αγκαλιά ζει τον Ατλαντικό Ωκεανό. Σαν ήμουν παιδί, μου έκανε πολλή εντύπωση όταν μου έλεγαν: «Απέναντι βρίσκεται η Νέα Υόρκη». Φανταζόμουν πάντα μια ευθεία γραμ μή... Πολλά χρόνια αργότερα, στη Νέα Υόρκη, μια ανοιξιάτικη νύχτα, ακουμπώντας άνετα και έχοντας μπροστά μου τη θάλασσα στο Battery Park, βλέποντας τις γραμμές που σχηματίζονταν από τα φώτα των φέριμποτ ξαναείδα εκείνη την ευ θεία γραμμή και το σπίτι των παιδικών μου χρόνων. Εκεί κάτω, στη Γαλικία, ήταν οι πρώτες ώρες του δειλινού και θα πρέπει να έλαμπε ο ήλιος πάνω στα τζάμια του άνω ορόφου. Ένιωσα μια διπλή νοσταλγία (τα παιδικά μου χρόνια που έμεναν σε μεγαλύτερη απόσταση από το σπίτι) και κατάλαβα σε όλη του την έκταση την α ναφορά του Ζακ Βασέ, που μόλις είχε διαβάσει Το Κουτσό του Κορτάσαρ σχολία σε: II faut voyager loin pour aimer sa maison™. Καθώς δεν είμαι ένας αυτοβιογραφούμενος συγγραφέας, θα ήθελα να δανείσω αυτή την αίσθηση της Νέας Υόρκης σε κάποιο πρόσωπο ενός μυθιστορήματος, που θα μπορούσε να έχει τον τίτλο Η ευθεία νραμμή και όπου θα συγκέντρωνα ό

Η σύγχρονη γλώσσα του μυθιστορήματος είναι το αποτέλεσμα διάφορων διεθνικών γενεαλογιών που συνυπάρχουν και μιας ανάμειξης που υπερβαίνει τις εθνικές γλώσσες

λους τους πηγαιμούς και ερχομούς, επανόδους και επανακάμψεις μιας νομαδικής ζωής από το σπίτι των παιδικών χρόνων αυτού του προσώπου δίπλα στη θάλασ σα ως το τέλος στη Νέα Υόρκη απέναντι. Στην πραγματικότητα, η ευθεία γραμμή θα ήταν μια ξετυλιγμένη σπείρα... Και με τη σπείρα παύω να κάνω στροφές προς τη μια μεριά ή την άλλη και κατα πιάνομαι να απαντήσω την ερώτησή σου. «Σπείρα» ήταν το όνομα του περιοδικού και της συλλογής βιβλίων που ίδρυσα στη Μαδρίτη στις αρχές της δεκαετίας του 7 0 και η οποία μου επέτρεψε, όταν ακόμα η δικτατορία του Φράνκο βρισκόταν στα πράγματα, να ανοίξω μια σειρά παράθυρα, απ' όπου μπόρεσα να σκύψω προς τον έξω κόσμο. Είχα φύγει πριν από χρόνια στο Λονδίνο για ν' αναπνεύσω αέρα ε λευθερίας και, επιστρέφοντας, η λογοκρισία δεν ήταν πια τόσο άτεγκτη. Από την άλλη πλευρά, υπήρχε μεγάλη δίψα για πολιτισμό και επιθυμία να αδράξει κανείς τον κλεμμένο χρόνο. 0 Σαντ ή ο Φουριέ ήταν τόσο «νεωτεριστικοί» όσο, για παράδειγμα, το El Paradiso του Χοσέ Λεσάμα Λίμα11. Μιας και κάναμε μόλις λόγο για τη λογοτεχνία των ΗΠΑ δημοσίευσα για πρώτη φορά στα ισπανικά συγγραφείς που τότε ήταν καινούριοι, όπως ο Μπαρθ ή ο Πίντσον, και ταυτοχρόνως βιβλία, που ως τότε δεν είχαν εκδοθεί στα ισπανικά, κλασικών συγγραφέων όπως ο Μέλβιλ. Στην πραγματικότητα, για πολλά χρόνια αφού είχα εγκαταλείψει τις δραστηριότητές μου ως λογοτεχνικός διευθυντής συνέχισα να συστήνω στους διάφορους εκδότες

μου ή σε άλλους εκδότες φίλους εκείνους τους τίτλους που μου φαινόταν άδικο που δεν ήταν γνωστοί. Και περισσότερο από άδικο ήταν κάτι που φτώχαινε τα πράγματα. Έτσι, για παράδειγμα, όχι μόνο εισήγαγα τον Άρνο Σμιντ στα ισπανικά μέσα από τη συλλογή «Σπείρα», αλλά επιπλέον κατάφερα να κινήσω το ενδιαφέ ρον ενός από τους εκδότες μου στις ΗΠΑ να δημοσιεύσει ένα μεγάλο μέρος του έργου του. Αυτή η αντιμετώπιση δε σημαίνει τόσο πως βάζεις τον εαυτό σου στην υπηρεσία της λογοτεχνίας όσο πως επωφελείσαι από τη λογοτεχνία. Πετυχαίνεις στο τέλος την ωφέλεια της καλής αφήγησης ή της «καλαφήγησης» (beneficcion), όπως θα έλεγε ο Τζόις. Ανάμεσα σε τόσο έντυπο σκουπιδαριό και σε τόση έντυπη

α και οι λογοτεχνικές γιορτές παραμένουν ουχνάοτο επίπεδο γιορτών και

μόλυνση, το θέμα είναι, για μία ακόμη φορά, να ανασάνεις. Αυτό το καλό έχει το ά νοιγμα ενός βιβλίου. Εντέλει, όχι τόσο θέμα πνεύματος όσο υγιεινής. Επιπλέον, πο τέ δε γράφει κανείς μόνος, έστω και αν είναι απομονωμένος· αρκεί να ξέρει πως η πραγματική λογοτεχνία εξακολουθεί να φτιάχνεται12εδώ κι εκεί... Όσο για την απομάκρυνσή μου από την Ισπανία, θα χρειαζόταν χρόνος για να την εξηγήσω. Ίσως διατηρώ τη νοσταλγία του παιδιού που ήθελε να βλέπει τη μακριά ευθεία γραμμή. Συνοψίζοντας, θα έλεγα πως τη χώρα μου τη βλέπω καλύτερα με μια κάποια προοπτική. Αφού μου λείπει η Καστίλη, έχω τα καστιλιάνικα. Αυτός εί ναι ο πύργος μου στην Ισπανία, το κάστρο μου, και όχι η παρθενία μου ούτε η α γνότητά μου... Από την άλλη πλευρά, αναφερόμενος πάλι στη φράση του Βασέ, δε θα πρέπει, ε δώ που τα λέμε, να το αγαπώ υπερβολικά το πατρικό μου σπίτι, γιατί δεν έχω φύ γει μακριά του- έχω παραμείνει στην Ευρώπη. Σε πόλεις όπως το Λονδίνο, το Βε ρολίνο ή το Παρίσι, πόλεις όχι τόσο διαφορετικές από τη σημερινή Μαδρίτη. Όμως η Ευρώπη δεν είναι το εξωτερικό, η ξενιτιά. Έτσι δεν είναι;

Ύοτερα από αυτά, ποιες οκεψεις μπορεί να κάνει κανείς οχετικά με τη λογοτεχνία οτο ευρύτερο πλαίοιο της ισπανικής γλώοοας, τόοο οτην Ευρώπη όοο και στις ΗΠΑ; Σε έναν κόσμο όπου κυριαρχεί η διαφήμιση και το μάρκετινγκ, η λογοτεχνία δεν α ποτελεί εξαίρεση, και οι συγγραφείς που είναι περισσότερο γνωστοί και έχουν τη μεγαλύτερη εξάπλωση δεν είναι πάντα οι καλύτεροι. Ακόμα όμως και έτσι, αυτά που ξέρουμε συμβαίνει να είναι ανεπαρκή και οι λογοτεχνικοί «χάρτες» είναι συνή θως ελλιπείς θάλασσες και μερικές φορές λανθασμένοι. Υπάρχουν ακόμα πολλές σκοτεινές θάλασσες και είθισται να μεταβάλουμε ολόκληρες ηπείρους σε νησί δες. Η σύγχρονη γλώσσα του μυθιστορήματος, για παράδειγμα, είναι το αποτέλε σμα διάφορων διεθνικών γενεαλογιών που συνυπάρχουν και μιας ανάμειξης που υπερβαίνει τις εθνικές γλώσσες. Μέσα στον ισπανόφωνο κόσμο υπάρχουν αμοιβαίες άγνοιες και αρκετά στεγανά. Στην Ισπανία, που τη φέρνω ως παράδειγμα, οι άνθρωποι δεν ξέρουν επαρκώς τι γίνεται στην Αργεντινή και στο Μεξικό, η πληροφόρηση είναι ελλιπής σε ό,τι αφο ρά τη Χιλή. Ακόμα όμως κι έτσι, ηαρ' όλα τα κενά, η εκδοτική ισχύς της Ισπανίας διευκολύνει την εξάπλωση της λατινοαμερικανικής λογοτεχνίας. Η κατάσταση εί ναι σοβαρότερη μεταξύ Βραζιλίας και Πορτογαλίας, που έχουν γυρισμένες τις πλάτες τους η μία στην άλλη. Στην Ευρώπη, παίρνοντας τα πράγματα κατά λέξη, η κοινή αγορά απέχει πολύ από του να είναι μια πραγματικότητα. Και τα συμπόσια και οι λογοτεχνικές γιορτές παραμένουν συχνά στο επίπεδο γιορτών ματαιοδοξίας και διαλόγου κουφών. Προσφάτως άνοιξε τις πύλες του το Σαλόνι του Βιβλίου στο Παρίσι, αφιερωμένο 56

φέτος στην Πορτογαλία, χώρα που γνωρίζω και εκτιμώ, όπως και τη λογοτεχνία της. Οι δημοσιογράφοι λοιπόν ή «παρωδιογράφοι», όπως τους αποκαλώ καμιά φορά, αντί να μεριμνήσουν να επιδείξουν την ποικιλία και τον πλούτο μιας λογο τεχνίας, δίχως να παραλείψουν τους συγγραφείς που είναι λιγότερο γνωστοί και έχουν μεταφραστεί λιγότερο, καταπιάστηκαν να στήσουν ένα Διαγωνισμό Ομορ φιάς ή Μεγαλείου, κατά τη διάρκεια του οποίου θα στεφάνωναν τον «Plus-GrandEcrlvain-Vivant-du-Portugal...»15. Βρέθηκαν πέντε τουλάχιστον αμετακίνητοι υπο ψήφιοι, που προτάθηκαν από διάφορα περιοδικά και ραδιοφωνικά ή τηλεοπτικά προγράμματα. Εντέλει, πώς να ξέρεις ποιος είναι ο μεγαλύτερος συγγραφέας σε κάποιο τόπο; Όπως μπορείς να υποθέσεις, ο Πεσόα δε θα είχε κριθεί αντάξιος αυ τού του τίτλου όσο ζούσε. Σήμερα γίνεται πολύ περισσότερο λόγος για συγγραφείς παρά για έργα· τα έργα είναι λίγα και οι συγγραφείς πάμπολλοι. Συμφωνώ απολύτως με αυτό που έλεγε ο Σίριλ Κόνολι στον Ανήσυχο τάφο·, ο πραγματικός ρόλος ενός συγγραφέα είναι να γεννήσει ένα έργο ορόσημο. Κάτι τέτοιο, εκτός του ότι απαιτεί τάλαντο, απαι τεί επίσης χρόνο και δουλειά. Σήμερα όλος ο κόσμος βιάζεται. Και επιπλέον, το υ ποκατάστατο, το ερζάτς, παίρνει όλο και συχνότερα τη θέση της αληθινής λογο τεχνίας. Καφές από ρεβύθια αντί του γνήσιου καφέ. Σε κάθε ιστορική περίοδο υ πήρξε ο έντιμος παραγωγός ελαφρός ψυχαγωγίας και διασκέδασης. Όμως, αυτός ο παραγωγός, ικανοποιημένος από την πληρωμή του, δε στολιζόταν με το φτερό του ψευτοσυγγραφέα. Σήμερα, όλα είναι ανακατεμένα, υπάρχει πολύ γυαλιστερό φτερό και πολύ στρας, όπως στις ρεβί πίστας, υπερβολικός βεντετισμός, μεγάλο μέρος της κριτικής είναι διαφήμιση, λίγο ή πολύ συγκαλυμμένη, και οι εκδότες βά ζουν στον ίδιο κατάλογο, μαζί και μπερδεμένους, το συγγραφέα και τον παραγω γό διασκέδασης. Σε αυτό το πλαίσιο, οι ΗΠΑ, χώρα της ύψιστης εμπορευματοποίησης, υπογραμμίζει πολύ πιο έντιμα τις διαφορές. Έτσι, στα μεγάλα βιβλιοπω λεία, στο περιορισμένο τμήμα υπό την ετικέτα LITERATURE βρίσκεις πραγματικά τη λογοτεχνία, όπως για παράδειγμα τον Μπόρχες και τον Καλβίνο, ενώ στο τερά στιο τμήμα της FICTION (της λογοπλοκής) βρίσκεις όλα τα προϊόντα διασκέδασης και μυθιστοροειδή κατασκευάσματα King-size.

Σήμερα γίνεται πολύ περισσότερο λόγος για συγγραφείς παρά για έργατα έργα είναι λίγα και οι συγγραφείς πάμπολλοι

Η παραγωγή λογοτεχνικών σκουπιδιών είναι τόσο ασύλληπτη σήμερα και τα μυθι στορήματα παραμένουν τόσο λίγο χρόνο στα βιβλιοπωλεία, πλακώνοντας το ένα το άλλο με ρυθμό τόσο ταχύ, ώστε φαντάζομαι τους μέλλοντες ιστορικούς της λογοτεχνίας να είναι ένα είδος αρχαιολόγων που ανασκάπτουν τόνους χαρτιού ή «ζαχοτόνους» χαρτιού... Παρ' όλα αυτά παραμένω αισιόδοξος: πιστεύω πως ένα καλό βιβλίο καταλήγει να βρει το δρόμο του και τους αναγνώστες του. θα σου διηγηθώ ένα γεγονός πραγματικά παραδειγματικό. Εδώ και μερικές μέρες, περνώντας από το Παρίσι, ήρθε να με επισκεφθεί ένας Αμερικανός φίλος και πα λαιός μου «editor», ο Στίβεν Μουρ, που είναι ένας από τους αξιολογότερους κριτι κούς της χώρας του. Αυτός είναι επίσης εκείνος που «ανέστησε» το συμπατριώτη μου Φελίπε Αλφάου. 0 Φελίπε Αλφάου, γεννημένος στη Βαρκελώνη το 1928, έ γραψε ένα μυθιστόρημα με τον τίτλο Locos (Παράφρονες), που δεν κατάφερε να δημοσιεύσει παρά το 1956. Αυτό το μυθιστόρημα ήταν από πολλές απόψεις ο προάγγελος του Μπόρχες, του Ναμπόκοφ, του Καλβίνο και του Περέκ, αλλά εκεί νη η εποχή δεν ήταν ώριμη για πιραντελικές πιρουέτες και, επιπλέον, με την έ κρηξη του ισπανικού Εμφύλιου Πολέμου εκείνο που περίμενε κανείς από έναν Ισπανό συγγραφέα ήταν ένα έργο μαρτυρίας ή στράτευσης. Η συγγραφέας Μαίρη Μακ Κάρθι έγραψε μια ενθουσιώδη παρουσίαση για το Locos, αλλά δυστυχώς το βιβλίο απέκτησε ελάχιστους αναγνώστες και σύντομα το παρέσυρε η λήθη. Το

Η παραγωγή λογοτεχνικών οκουπιδιών είναι τόοο ασύλληπτη σήμερα και τα παραμένουν τόοο λίγο χρόνο οτα βιβλιοπωλεία, ώστε φαντάζομαι τους μέλλοπες ιστορικούς της λογοτεχνίας να είναι ένα είδος αρχαιολόγων που ανασκάπτουν τόνους χαρτιού ή «(αχοτόνους» χαρτιού

1985, ο νεαρός κριτικός Στι'βεν Μουρ βρήκε σε ένα βιβλιοπωλείο που διακινούσε μεταχειρισμένα βιβλία, σε ένα χωριό της Νέας Αγγλίας, ένα αντίτυπο του Locos και το πήρε από περιέργεια... Τρία χρόνια αργότερα, όταν πήγε να εργαστεί στον εκδοτικό οίκο «Dalkey Archive Press», πρότεινε και πέτυχε την επανέκδοοη του βι βλίου. Και έτσι άρχισε η νέα ζωή ενός μυθιστορήματος που είχε ξεχαστεί για πε ρισσότερο από μισό αιώνα. Σε αυτή την περίπτωση, χάρη στη μακροβιότητα του συγγραφέα, ο δημιουργός συνέβη να είναι παρών -κάτι μεταξύ απόμακρου και α διάφορου- στην ανάσταση του μυθιστορήματος του. Και μάλιστα, μπόρεσε να βγάλει από το συρτάρι ένα άλλο μυθιστόρημα με τον τίτλο Chromos (Χαλκομα νίες), που είχε γράψει επίσης στα αγγλικά προς το τέλος της δεκαετίας του '40 και είχε παραμείνει ανέκδοτο14. 0 Αλφάου δεν είναι το Ωμέγα. Με τον Αλφάου δεν τελειώνει ο αριθμός των συγ γραφέων που δυστυχώς θάφτηκαν εν ζωή- πιστεύω όμως με βεβαιότητα στην α νάσταση των νεκρών που απολαμβάνουν καλής υγείας.

Μιας και μιλάμε ετοι για βιβλία, γιατί υπάρχει μια «Βιβλιοθήκη Ρίος»; Η ιδέα να υπάρξει μια «Βιβλιοθήκη με τα βιβλία του Ρίος» οτηρίχθηκε στην ανάγκη να διευκολυνθεί ο αναγνώστης ώστε να βρει συγκεντρωμένα, σε έναν εκδοτικό οίκο -τον «Seix Barral» της Βαρκελώνης- τα βιβλία μου που υπήρχαν διασκορπι σμένα σε διάφορους εκδότες. Αυτό θα επιτρέψει να εκτιμηθεί καλύτερα, ελπίζω, η ενότητα ενός έργου, που πότε πότε ονομάζω «novela-Rios15» με τους διάφο ρους παραπόταμούςτου· ενός αφηγηματικού κύκλου που περιλαμβάνει μυθιστο ρήματα, διηγήματα, «ζωγραφισμένα μυθιστορήματα», έργα κριτικής αφήγησης, τα οποία μπορούν να διαβαστούν ως αυτόνομα βιβλία, που όμως σχετίζονται μεταξύ τους. Αυτά τα βιβλία θα μπορούσαν να θεωρηθούν «κεφάλαια», όπως ονόμαζε η Αγγλίδα συγγραφέας Ντόροθι Ρίτσαρντσον τους δεκατρείς τόμους από τους οποί ους αποτελείται το μυθιστόρημά της Προσκύνημα. Αυτός ο τίτλος μού φέρνει στο νου μια ανάμνηση που θα μπορούσε να συσχετιστεί με την περίπτωση του Αλφά ου. Ταυτοχρόνως με τον Προυστ, η Ντόροθι Ρίτσαρντσον άρχισε τη δική της ανα ζήτηση του χαμένου χρόνου σε μία μυθιστορηματική ή ελάχιστα συγκαλυμμένη αυτοβιογραφία. Η αγάπη της για τη λεπτομέρεια και η ικανότητά της να συγκρατεί το εφήμερο, με μια φράση γυναικείου είδους, όπως την προσδιόρισε η Βιρτζίνια Γουλφ, με σαγήνευσαν αμέσως. Ήθελα να δημοσιεύσω το Προσκύνημα στη σει ρά της «Σπείρας», αλλά το έργο, στις αρχές της δεκαετίας του 70, είχε εξαντλη θεί στην Αγγλία και κανένας λογοτεχνικός ατζέντης του Λονδίνου δεν ασχολού νταν με τα συγγραφικά δικαιώματα. Χρειάστηκε να ταξιδέψω στο Κόλστερ για να υπογράψω το συμβόλαιο για τα δικαιώματα της μετάφρασης στα ισπανικά. Η Ντό ροθι Ρίτσαρντσον είχε πεθάνει αρκετά χρόνια νωρίτερα, το 1957, και δεν υπάρχει αμφιβολία πως δε θα της περνούσε καν από το μυαλό πως ένας Ισπανός επρόκειτο να ενδιαφερθεί για το έργο της, όταν εκείνη θα είχε ξεχαστεί ακόμα και στη χώρα που την είδε να γεννιέται. Παρασύρομαι και καμιά φορά φαντάζομαι τον Ισπανό αναγνώστη της. Δεν ήξερα τότε πως το 1945, ένας εκδότης της Βαρκελώ νης, ο Χοσέ Χανές16, θέλησε να δημοσιεύσει το Προσκύνημα στην Ισπανία. Και η συγγραφέας, εβδομήντα ετών τότε, μπήκε στο μεγάλο κόπο να συντάξει ένα σύ ντομο βιογραφικό της προορισμένο να εξυπηρετήσει τον Ισπανό αναγνώστη. Η λογοκρισία όμως δεν ενέκρινε αυτό το σχέδιο, επειδή έκρινε πως το έργο ήταν κοινωνικά ανατρεπτικό, αιτιολογία που σήμερα μας φαίνεται απολύτως γελοία. Όταν έφτασα στο Κόλστερ, δίχως να το ξέρω, δεν έκανα τίποτα άλλο από το να φέρω σε πέρας εκείνο το ως τότε αποτυχημένο σχέδιο.

Η λογοτεχνία είναι ένα ταξίδι πραγματικό προσκυνηματικό -δεν το πιστεύεις κι ε σύ;- πιο περίεργο από την ίδια τη μυθιστορία.

Όμως, φίλε μου, μέσα από τα ταξίδια και τις περιηγήοεις οου, οαν ένα είδος συμπε ράσματος, ποιο είναι το «γεμάτο ουοία μεδούλι» (όπως λέει ο Ραμπελέ), που οου δίνει το λόγο της ύπαρξής οου, τη δική οου raison d ' etre; Βλέπω οτο έργο οου, οτο στοχασμό οου, στον τρόπο της ομιλίας οου, οτο πρόσωπό οου που θυμίζει εξη μερωμένο πίθηκο ένα αγνό παράδειγμα ενός ανθρώπινου είδους που έχει χαθεί εδώ και καιρό: το είδος του «homo ludens» (του «παίζοντος ανθρώπου»). 0 παράγο ντας της «παιδειάς» είναι αυτό που αε δένει με τον κόσμο. Υποθέτω πως χωρίς αυ τό τον παράγοντα θα πέθαινες. Ποια η γνώμη οου; Οπωσδήποτε δε θα ζούσα κατά το δικό μου τρόπο ή, αν προτιμάς, δε θα «συγγραφοζούσα». Για μένα, δίχως παιχνίδι δεν υπάρχει λογοτεχνία, αν και αυτή η λο γοτεχνία μπορεί να πάει ακόμα πιο πέρα ή να καταλήξει μάλιστα να γίνει ένα παι χνίδι τόσο επικίνδυνο όσο η ρωσική ρουλέτα. Πρόκειται για παιχνίδι που είναι κάτι περισσότερο από παιχνίδι, για ένα παιχνίδι τόσο σοβαρό όσο το παιχνίδι των παι διών. Ο Μοντένι, όπως συμβαίνει πάντα, έχει δίκιο, θα θυμάσαι πως σημειώνει πως τα παιχνίδια των παιδιών δεν είναι παιχνίδια και πως πρέπει να τα κρίνουμε σαν τις σοβαρότερες πράξεις τους.

Η λογοτεχνία είναι ένα ταξίδι πραγματικά προοκυνηματικό, πιο περίεργο από ψ ίδ ια τη μυβιοτορία

Μιας και αναφέρθηκες στο μεδούλι του πολυλαίμαργου μαγείρου μας, του Ρα μπελέ, τόσες πολλές φορές προσκεκλημένου και συμποσιαστή μου στα βιβλία μου, οφείλω να τον υποδείξω για μία ακόμα φορά ως παράδειγμα συγγραφέα που παίζει με τους άλλους και με τον εαυτό του. 0 Ραμπελέ είναι ο μέγιστος παί κτης και ο υπέρτατος magister ludi (μάστορας του παιχνιδιού). Ωστόσο, το μυθι στόρημα είναι ομαδικό παιχνίδι: παίζεται με τον αναγνώστη και είναι ουσιώδες να έχει ο αναγνώστης ταλέντο παίκτη. Έχω την εντύπωση πως ο μέσος σημερινός αναγνώστης δεν είναι για παιχνίδια. Ίσως να μην υπάρχουν αρκετά έργα που θα τον παρακινούσαν να παίξει ή η διαφήμιση και η αγορά να του ορίζουν άλλες α τραπούς πιο σίγουρες και να τον αφήνουν να πηγαίνει με το wagon-litter17της τα χείας λογοτεχνίας. Όμως, εντέλει, δεν είναι της ώρας να ψάλει κανείς το εγκώμιο του τρένου ούτε να αρχίσει τις ιερεμιάδες. Ετούτο το παιχνίδι ή φωτιά με φέρνει σε αυτό που ονομάζεις raison d' etre. Σε πα ρακαλώ μάλιστα να το αποδώσεις όπως ακριβώς λέγεται στα ελληνικά: «εν αρχή ην ο λόγος». Για μένα, ο λόγος της ύπαρξής μου είναι η λέξη. Πρέπει να επανέλ θω στην αρχή. Στο «εν αρχή ην ο λόγος». Χωρίς το λόγο δεν υπάρχει παιδεία, δεν υπάρχουν κανόνες... 0 λόγος φωτίζει την πραγματικότητα. Ας ελπίσουμε πως ο λόγος δε θα σβήσει κάποια μέρα... (Σε παρακαλώ, βάλε λίγο ελληνικό λάδι σε αυτό το λυχνάρι του Αλαντίν...) Χάρη στην κυρα-λέξη έχω τη δυνατότητα να παίζω, να κρίνω, να γνω ρίζω, να μυθοποιώ, να πιάνω, να μυρίζω ή να διαβάζω, να επεκτείνω όλες μου τις αισθήσεις. Εντέλει, όπως θα μπορούσαμε να πούμε σε τούτους τους πληροφο ριακούς καιρούς, χάρη στο λόγο, το λογισμικό μου είναι εκτός των άλλων ένα λουδισμικό.

Ας επιμείνουμε οτο ερώτημα αν το στοιχείο της «παιδείας» ενυπάρχει στη λογοτε χνία του καιρού μας. Αν θα μου επέτρεπες να κάνω το πρώτο βήμα, θα οου έλεγα πως ζούμε οε έναν κόσμο δυσκοίλιων συγγραφέων που δεν έχουν πνεύμονα, οι ο

ποιοι τρέχουν τα εκατό μέτρα και κερδίζουν κάποιο τρόπαιο ή κάποιο ευτελές βρα βείο, αλλά δε θα τρίζουν ποτέ τα οαράπα δύο και κάτι χιλιόμετρα του μαραθώνι ου. Και σου λέω πως η λογοτεχνία είναι μια πολύ οοβαρή υπόθεση για να την αφή σει κανείς οτα χέρια αυτών που στέφονται «ουγγραφείς» και οι οποίοι δεν είναι άλ λο από ταλαίπωρους γραφιάδες. Δε θα μου άρεσε να μου πεις πως έχω δίκιο, θα μου άρεοε να οε δω να αποφεύγεις αυτού του είδους τις καταφάσεις, σκοτώνοντας με μια οφαίρα οτον τράχηλο αυτούς τους άπιστους που πρόδωοαν τις λέξεις και τους ήχους των λέξεων. Λαβαίνω το θάρρος να οου μιλήοω έτοι επειδή τα βιβλία

Ο ιδανικός αναγνώστης είναι ο αναγνώστης Πηνελόπη, που υφαίνει και ξηλώνει το κείμενο, ξερει να ελπίζει και να ουπηρεί τηνπροοδοκία

οου δηλώνουν σαφώς πως λατρεύεις τις γυναίκες. Και πιστεύω πως η λογοτεχνία είναι κάτι θηλυκό, γεπητικά όργανα που δεν τα βλέπεις, αλλά που αγγίζοπαι. Επειδή η ερώτησή σου κρύβει ποικίλες πτυχές, θα την απαντήσω κατά τμήματα, θυμάμαι πως ο Αργεντινός συγγραφέας Χούλιο Κορτάσαρ αναφερόταν στον πα θητικό αναγνώστη με μια έκφραση που τη θεωρώ ατυχή, ως «αναγνώστη-βατευόμενο-θηλυκό». Εγώ, αντιθέτως, θα έλεγα πως ο ιδανικός αναγνώστης είναι ο αναγνώστης-Πηνελόπη, που υφαίνει και ξηλώνει το κείμενο, ξέρει να ελπίζει και να συντηρεί την προσδοκία. Ο πρωταγωνιστής του μυθιστορήματός μου Larva (Νύμ φη) χαρακτηρίζεται «τρελός για τις λέξεις και για τις γυναίκες». Πρόκειται, πι στεύω, για τις δύο όψεις του ίδιου πάθους: ξέρω να λέω, γοητεύω...18Όμως, από τη γοητεία στο στασιασμό μεσολαβεί ένα μόνο βήμα: θυμήσου τη ριζοσπαστική κραυγή του Δον Ζουάν, του Ντον Τζιοβόνι του Μότσαρτ: «Viva la libertak Όχι, δε χρειάζεται να δώσουμε χαριστικές ή αχαριστικές βολές- θα έπρεπε να προχωρήσουμε σε μαζικές εκτελέσεις... Η λογοτεχνία ξέρει να βάζει τον εαυτό της στη θέση του θύματος, δεν μπορεί όμως να κάνει το δήμιο. Γράφουμε κυρίως για να αναζήσουμε, να ξαναζήσουμε. Εξάλλου, εκείνοι που προδίδουν τις λέξεις τις δολοφονούν και, με αυτό τον τρό πο, σκάβουν τον ίδιο τους τον τάφο. Από τη γλώσσα πεθαίνει ο συγγραφέας... Και υπάρχουν συγγραφίσκοι που ποτέ δεν κατάφεραν να είναι ζωντανοί και που ούτε το υποψιάζονται. Στη σημερινή λογοτεχνία βρίσκεις πολλούς νεκρο-ζώντες ή mort-bon-vivantw, μπόλικα προγραμματισμένα ρομποτάκια, μπόλικα τηλεκατευ θυνόμενα ζόμπι και μπόλικα κουκλάκια και μηχανικά πλάσματα, που τα νήματά τους κινούν μερικοί ενδιαφερόμενοι στο μικρόκοσμο της έκδοσης και της κριτικής. Και αυτοί είναι οι ψευτο-συγγραφείς, περί των οποίων ο λόγος, στολισμένοι με λογιών φτερώματα. Τι κρίμα να μην έχουμε ένα Διογένη που θα ξεπουπούλιαζε τον «άνθρωπο της πένας» όπως ξεπουπουλιάζουμε ένα κοκοράκι... Όσο για το δρομέα μεγάλων αποστάσεων, είναι απολύτως μόνος. Σήμερα κανείς σχεδόν δε θέλει να ξέρει περί μαραθωνίου- όλοι θέλουν να κάνουν ταχείες στα διοδρομίες και σταδιοδρομιούλες... Στο μυθιστόρημά μου Έρωτες ηου οε δένουν θέλησα να πλέξω το εγκώμιο των μεγάλων μυθιστορημάτων του 20ού αιώνα μέσα από τις ηρωίδες τους. Πριν αποχαιρετήσουμε τον 20ό αιώνα, ας δούμε -είπα- ποια μεγάλα μυθιστορήματα μας έδωσε και με ποια έκταση αναπνοής, με ποιο θάρρος. Ποιος επιθυμεί σήμερα να αφιερώσει δέκα ή είκοσι χρόνια της ζωής του σε ένα έργο; Τα χρόνια καταλήγουν να είναι πράγματι πεπαλαιωμένα20. Αυτό που θέλουμε είναι ένας εύχαρις και χωρίς Οδύσσειες Τζόις, ένας Προυστ εκ πορνευόμενος περνώντας την ώρα του με τσάι και βουτήματα τύπου μαντλέν, έ νας Μούζιλ του Μιούζικ-χολ για στελέχη με ιδιότητες... Ποιος θέλει να πλάσει ένα έργο; Δεν τολμώ να πω ένα μεγάλο έργο - Opera

Magna. Αυτό που έρχεται στο φως είναι το βιβλίο του έτους ή, ακόμα χειρότερα, επειδή δε λείπουν οι γραφομανείς, το βιβλίο του μήνα, θέλω να το επαναλάβω με τη μορφή συμπεράσματος: υπάρχουν πάμπολλοι γνωστοί συγγραφείς και ελάχιστα έργα. Για τα έργα τους δε θα τους ήξερες.

□

ΣΗΜΕΙΏΣΕΙΣ 1. Ο Χουλιάν Ρίος έχει εκδώσει τις συνομιλίες που είχε με τον Οκτάβιο Πας. Το βιβλίο φέρει τον τίτλο Ιόλο για δύο φωνές. Η ερώτηση εδώ προς τον Ρίος είναι αντιγραφή της πρώ της ερώτησης του Ρίος προς τον Πας. 2. Εννοείται ο Δον Κιχώτης. Έτσι τον ονομάζει ο Καρθαίος στην ως σήμερα εγκυρότερη με τάφραση του έργου του θεβάντες στα ελληνικά (τίτλος του πρώτου κεφαλαίου). 3. 0 Δον Κιχώτης αρχίζει με τις λέξεις: «Σε ένα χωριό της Μάντσας, του οποίου δε θέλω να θυμάμαι το όνομα...». Αξίζει να σημειωθεί πως σε κάποιο χωριό της Μάντσας ο Θερβάντες φυλακίστηκε για τις δοσοληψίες του με το δημόσιο. 4. Cabeza de Vaca (Αγελαδοκεφαλή): παρανόμι του Άλβαρ Νούνιες, εξερευνητή, που γεν νήθηκε περί το 1490 στην Εξτρεμαδούρα και πέθανε στη Σεβίλη περί το 1560. Πέρασε οκτώ χρόνια περιπετειών και ατυχιών στις άγνωστες τότε χώρες της Αμερικής, προχω ρώντας -πεζή!- από τη Φλόριδα ως το Μεξικό. Τις αναμνήσεις του περιέλαβε οτο βιβλίο με τίτλο Ναυάγια. 5. 0 Χουλιόν Ρίος έχει αποκληθεί «Ισπανός Τζόις» εξαιτίας του πρώτου (και ογκώδους) βι βλίου του με τον τίτλο Larva, όπου η ροή του λόγου, σε ένα είδος εσωτερικού-εξωτερικού μονόλογου, σαρκαστικού, διαρκώς μεταλλασσόμενου, παραπέμπει στον Οδυοοέα. Το παιχνίδι με τις λέξεις δεν έχει πάψει να είναι κατεξοχήν αντικείμενο του Ρίος, μοιάζει όμως να έχει καταστεί πιο επιδέξιο και ουσιαστικότερο με την πάροδο του χρόνου. 6. 0 Ρομπέρτο Μάτα νεννήθηκε το 1911. Αρχισε να ζωγραφίζει το 1937, ύστερα από υπό δειξη του Πικάσο και του Μπρετόν. Παρέμεινε πάντα στην ομάδα των σουρεαλιστών. Οι μορφές του, υβριδικές και «μορφολογικές», συνδυάζουν τη διάσπαση της φόρμας με την παραστατικότητα. 7. 0 Γουσταύος Ντορέ (Gustave Dor£, 1832-1883), ζωγράφος και χαράκτης, γεννημένος στο Στρασβούργο, είναι γνωστός για τις εικονογραφήσεις κλασικών κειμένων της δυτικο ευρωπαϊκής γραμματείας. 8. Η ισπανική λέξη είναι discolo (από την ελληνική «δύσκολος») και σημαίνει «δύσκολος να χειραγωγηθεί». 9. Στα ισπανικά η λέξη temple σημαίνει το «ναό», αλλά και την «τόλμη», την «ενεργητικότη τα», τον «τσαμπουκά». 10. Πρέπει να έχεις ταξιδέψει μακριά για να αγαπήσεις το σπίτι σου. 11. Κουβανός ποιητής, πεζογράφος και δοκιμιογράφος (1910-1976), μυθική μορφή των γραμμάτων της Λατινικής Αμερικής, πρωτοπόρος λογοτεχνικών αναζητήσεων που κατέ ληξαν να συντεθούν στο εκτενές πεζογράφημα El Paradiso, ένα είδος «Οδύσσειας» των Τροπικών. 1 2 .0 Ρίος χρησιμοποιεί το ρήμα Pacer, που σημαίνει «πλάθω», «χειρονακτώ». Ας θυμηθούμε τη νουβέλα του Μπόρχες El Hacedor, δηλαδή ο «Πλάστης», ο «Δημιουργός». 13. «Μεγαλύτερος Ζων Συγγραφέας της Πορτογαλίας». 1 4 .0 Αλφάου, που η δόξα τον βρήκε να ζει, αιωνόβιος σχεδόν, σε οίκο ευγηρίας, βραβεύτη κε με το βραβείο Πούλιτζερ για το έργο του, το οποίο μεταφράστηκε στις σπουδαιότε ρες ευρωπαϊκές γλώσσες και επαινέθηκε από την κριτική. Λέγεται πως όταν του ζητήθη κε να κρίνει αυτή την καθυστερημένη επιτυχία του αρκέστηκε να πει: «Όλα ήρθαν πολύ αργό!». 15. Στα ισπανικά, η λέξη rio σημαίνει τον «ποταμό». 0 Ρίος παίζει με το όνομά του, γράφο ντας novela-Rios, που παραπέμπει otn γνωστή έκφραση «μυθιστόρημα ποταμός». 16. Πρόκειται για το δημιουργό του εκδοτικού οίκου «Χανές», γνωστού σήμερα ως «Πλάθα ι Χανές». 17. Διαφοροποίηση μεταξύ wagon-lit (βαγόνιον κοιτών) και wagon-litter (βαγόνιον-σκουπιδιάρικο). 18. Στά ισπανικά se decir, sedusir. 19. Νεκρο-εύχαρις-απολαμβάνων. 2 0 .0 Ρίος παίζει με τις λέξεις Los Anos Resultan Verdaderamente Anticuados, που συγκρο τούν τον τίτλο του βιβλίου του Larva.

Σεένανκόομο όπου κυριαρχεί ί] διαφήμιση και το μάρκετινγκ, η λογοτεχνία δεν αποτελεί εξαίρεση, και οι ουγγραφείξ που είναι περιοοότερο γνωοτοί και έχουν τη μεγαλύτερη εξάπλοοη δεν είναι πάπα οι καλύτεροι.

Α Π Ο Σ Τ Ο Λ ΙΚ Η Δ ΙΑ Κ Ο ΝΙΑ Τ Η Σ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ Τ Η Σ Ε Λ Λ Α Δ Ο Σ ΛΌΟΧνΤΛός W

[ ν α κα άό βιβάίο είναι ο κα ά ύ τερ ο ε σ υ ν τρ οφ ο ε μ α τα μικρά ηαιόιά. H a p io re m e

έ ν α Β ιΒ Μ ο από τη σειρά των εικονογραφ ημ ένω ν

^Μ ^σ χήαέοα ϊο νΜ ^ α ~ η ανζ

τηε Αποστοάικήε Ο ιακονίαε

3ν ΐ . ν ^

- Ανήσυχο Σπ ουργίη

\ I

Χ ν ίτ ό ΐ ^ Ο

k " im T 6

Κ ε ν τ ρ ικ ή

^· *

Ο ιά θ έ σ η :

Ια σ ίο ο 1, Α θ ή ν α . ΤήΛ. 7 2 2 8 0 0 8 Β ιβ ή ιο π ω Λ ε ία :

Α θηνώ ν/

θ εσ σ α Λ ον/ίκ η ο

DpQSQTOQUloU 2, tort. 3310977

Εθν/ικήε Αμύν/ηο 9α, τηΛ. (031) 275126

Π ατρώυ Ρή«α φεραίοο 143 & (Jhrtoaoipewoc, ιηή. (061) 223110

τ α

βX ί α

το υ μήνα

κ ο ιν ω ν Το λ ο γ ια

ΤΑΣΟΣ ΚΑΛΟΥΤΣΑΣ Τβ Ζ ορήνων

ΤΗΛΕΜΑΧΟΣ ΚΟΤΣΙΑΣ Bf ΙΩΣΗΦ ΑΛΥΓΙΖΑΚΗΣ ΖΩΗ ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ Εννιά γυναίκες

ΜΑΡΙΑ Ν. ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΥ Κοινωνική πράξη και υλισμός. Σπουδή στην κοινωνιολογία της γνώσης........................................................... 88

« —

ΚΡ·™Φ

ΤΑΣΟΣ ΧΑΤΖΗΤΑΤΣΗΣ Στη σφενδόνη ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΕΜΟΥΝΔΟΣ Δυτικές συνοικι

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΤΣΑΤΣΟΣ Η Ευρωπαϊκή Ενωση μετά τη τερνταμ

...... ......... .

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

ΞΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

EDWARD CHANCELLOR Η άνοδος και η πτώση ίω ν κή ιστορία της

ΘΕΑΤΡΟ

ΘΟΔΩΡΟΣ ΓΡΑΜΜΑΤΑΣ Δ *

ΜΗΤΣΟΣ ΑΛΕΞΑΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ ΟΜαγιακόφσκι

Κ ΙΝ ΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ

Χρήστος Βακαλόπουλος

Τα εύκολα και τα δύσκολα ... .,ΐ,...........

Παρουοιόους:

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΒ0Λ0Π0ΥΛ0Σ Ελευθέριος Βενιζέλος

ΛΟΥΙΣ ΣΕΪΤΣΑΡ Τρύπες...

12 μελετήματα........................... ..................... 87

ΕΛΒΙΡΑ ΛΙΝΔΟ Καημένε I

S g j f f if jP f g :

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

M t θέα τον άνθρωπο τ η ς Μ Ν Α Σ ΠΑ Ν ΤΑ Λ Ε Ω Ν

ΤΑΣΟΣ ΚΑΛΟΥΤΣΑΣ

Το τραγούδι τον Ζειρήνων Αθήνα, Νεφέλη, 2000 Σελ. 174

Τάσος Καλούτσας με το νέο του βιβλίο Το τραγούδι των Σειρήνων επανέρχεται σ' ένα γνώριμο ύφος γραφής -αυτή τη φορά εμφανώς ωριμότερο-, ήπιων και συνάμα υποβλητικών τόνων, το οποίο συναντήσαμε στα τρία προηγού μενα έργα του (Το κελεπούρι, Το κήαμπ, Το και νούριο αμάξι), επίσης συλλογές διηγημάτων, που όλες αντλούν τη θεματική τους από τη συγκλονι στική μες στην πεζότητά της καθημερινότητα. Συγκεντρώνοντας διηγήματα δημοσιευμένα, όλα εκτός από δύο, σε περιοδικά, εφημερίδες και συλ λογικούς τόμους με κοινό θέμα, της περιόδου 1995-2000, μας μιλάει για το θάνατο, σε όλες του τις εκφάνσεις -βίαιες, καθημερινές, αναμενόμενες, λυτρωτικές, τραγικές-, χωρίς ωστόσο να τον ωραι-

Ιοτορίες βαθιά ανθρώπινες και συγκινητικές οποιεί ή να τον εξιδανικεύει. Οι ήρωες και -ίσως περισσότερο οι ηρωίδες- των εννέα διηγημάτων της συλλογής υποφέρουν, αλλά δε γίνονται μελο δραματικοί. Δε διανοούνται να εξωτερικεύσουν τον πόνο τους. Για παράδειγμα, η Σοφούλα του ε ναρκτήριου διηγήματος, όταν φτάνει σ' ένα σημείο που αδυνατεί πια να καταπίνει τα άχθη του βίου 64

Τ Α Σ Ο Σ

Κ Α Λ Ο Υ Τ Σ Α Σ

ΤΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΤΩΝ ΣΕΙΡΗΝΩΝ

της, οδηγείται στην αυτοκτονία, έτσι ήρεμα και σιωπηλά όπως έζησε. Η Αγγέλα με το «τραγικό» βλέμμα θα εφεύρει τη δική της αυτοχειρία αποδρώντας από τη ζωή μέσω της παραφροσύνης. Οι γυναίκες που καταφθάνουν στο χωριό για να επιμεληθούν τα της κηδείας του θείου Πασχάλη, μο λονότι έχουν πολλά να πουν και ακόμα περισσότε ρα να ρωτήσουν για τις συνθήκες του θανάτου του, τηρούν μια σιγή που τις καταπιέζει αλλά συ νάμα τις προστατεύει. Συνθλιμμένη από κοινότο πες και μέχρι ενός σημείου δεδομένες αναποδιές της ζωής -σημειώνουμε ενδεικτικό ως συνήθη συμφορά στις ιστορίες του Καλούτσα τον άθλιο

και ανεπρόκοπο σύντροφο- φαίνεται και η Ανθή της «Αντίστροφης μέτρησης». Ούτε κι αυτή θα κα ταφέρει να επιβιώσει μέχρι το τέλος του διηγήμα τος. Πολύ κοντά της -από πλευράς ψυχοσύνθε σης- βρίσκεται ο άντρας στο «Σχώριο» που κι αυ τός μετεωρίζεται -ακριβέστερα παραπαίει- ανάμε σα στο οικογενειακό καθήκον και την επιτακτική υ ποχρέωση απέναντι στον εαυτό. Σε άλλα διηγήμα τα ο θάνατος δεν παρουσιάζεται ως γεγονός τετε λεσμένο. Μάλλον σαν μια αόρατη αλλά άμεση α πειλή τον αισθάνονται οι ήρωες. Τελικά, βέβαια, οι υποψίες τους επιβεβαιώνονται. Ο πατέρας που επί καθημερινής βάσης λογομαχούσε έντονα με το γιο του ουδέποτε θα τον δολοφονήσει, όπως εικάζει ο αφηγητής. 0 νεαρός όμως θα σκοτωθεί σε τρο χαίο. Οι ήρωες του Καλούτσα ασφυκτιούν μέσα στο

πλαίσιο που έχουν οροθετήσει τη ζωή τους. Όλοι ανεξαιρέτως αποδίδουν το αίσθημα του ανικανο ποίητου που τους ταλανίζει και δεν τους επιτρέπει να ορθοποδήσουν σε παράγοντες εξωγενείς -συνηθέστερα στον οικογενειακό ή ευρύτερο περίγυ ρο-, ενώ αποφεύγουν συστηματικά να κοιτάξουν μέσα τους. Στα διηγήματά του η τραγικότητα δεν έγκειται στο καθαυτό γεγονός του θανάτου αλλά στο ότι αυτός που πεθαίνει, στις περισσότερες πε ριπτώσεις, δεν πρόλαβε να ζήσει. «Όταν πρόκειται πάντως για εμπειρίες που έχουν να κάνουν, καθ' οιονδήποτε τρόπο, με το άγγιγμα του θανάτου, θα έπρεπε να είμαστε πολύ προσε χτικοί οε όοα λέμε. Γιατί άλλες διαοτάοεις αποχτούν συχνά μέσα μας», λέει ο αφηγητής στο «Μπουρίνι», ένα από τα καλύτερα διηγήματα της συλλογής. Με φόντο μια πλημμυρισμένη θεσσα-

0 Τάσος Καλουτσας

Έχω την αίοθηοη πως όταν μπορείς ακόμα να μιλάς νηφάλια για το θάνατο η ζωή οφάζει εντός aou. Δεν ξέρω αν αυτό είναι ξόρκι, είναι όμως οίγουρα «σπουδή». ίιατί ποιο άλλο θέμα -έστω κι αν δυσκολευόμαστε να τ’ ομολογήοουμε- μας απαοχολεί διά βίου τάοο επίμονα; Ποιο άλλο έχει τόοη δύναμη, ώστε ν'ανάδειξες οε έπονη απίστιξη, την ελπίδα, τον έρωτα, τη φυοιολατρία κι ένα σωρό άλλες -απλές και αιώνιες- αξίες της καθημερινής μας ζωής; Τα συγκεκριμένα διηγήματα απηχοάν βέβαια καταοτάαεις της πραγματικής ζωής (δραμα τικό, θα έλεγα, επαληθεύαιμες στον κοινωνικό μας περίγυρο), περιγράφουν συμπεριφο ρές και χαρακτήρες (που άλλοτε είναι θύτες κι άλλοτε θύματα, αυνήθως άτομα συναισθη ματικά, μπλοκαριομένα στο δικό τους σάμπαν αξιών, όπου απαταλιέται η φτωχή και άχρωμη ζωή τους). Ας μην ξεγελιόμαστε όμως, ο συγγραφέας, που «κινεί τα νήματα» των ηρώων του, αναπλάθοντας με επώδυνες διεργασίες τα πραγματικά περιστα τικά, επεμβαίνοντας με τη φανταοία του για να δώσει άλλες προεκτάσεις στις πράξεις τους κρύβεται πίοω απ' όλες αυτές τις ακηνοθεοίες, με τις δικές του προδιαγραφές. Καμιά φορά προχωρώντας οτα τυφλά - πιστεύω οτην έννοια του «ενστικτώ δους» συγγραφέα. Το παιχνίδι παίζεται ίσως ανάμεσα οε όοα έχει βιώοει και σ' εκείνα που ονειρεύεται. Ισορροπεί επί ξυράς ακμής. Ανάμεσα σ' αυτά τα όρια οπαράσαεται και ματώνει. Από παρόμοια διαδικασία, εννοείται, δεν μπορούν να προκόψουν κείμενα προγραμματικά. Σήμερα η θεματογραφία μας έχει εκουγχρονιοτεί και το βάρος έχει πέσει ατην εκμετάλλευση της ατομικής εμπειρίας. Υπάρχει πολυφωνία και πολυτροπία γραφής. Για να μπορέσεις να μιλήσεις δραστικά θα πρέπει να έχεις διαμορφώσει «με καιρό και με κόπο» τον «τρόπο» σου. Μου φαίνεται μάταιο να προσπαθούμε να επιβάλουμε στο χώρο της σύγχρονης πεζογραφίας μας ως κρατούσα μια συγκεκριμένη αντίληψη, ενώ θα έπρεπε μάλλον να χαιρόμαστε την κάθε γνήσια και ουσιαστική συμβολή. Πρωτογνώρισα, οτα διαβάοματά μου, ξένους συγγραφείς (ή Αθηναίους) με ρεαλιστική γλώαοα (ή ερμητικές μοντερνιατικές τάσεις), κι έπειτα τους συγγραφείς της Διαγώνιου. Αξίζει να σημειωθεί πάντως ότι ο Ντ. Χριοτιανόπουλος, με τη συλλογή του

Η κάτω βόλτα (1963), έδωσε το στίγμα μιας«λαγαρής» πρόζας, που, το 1986, απ' ό, τι ξέρω, ο μελετητής Γ\ώργος Δανιήλ αποκάλεσε σ' ένα βιβλίο

λονίκη, ο συγγραφέας υποβάλλει υπογείως και μαεστρικά τη συναισθηματική κατάσταση των ηρώων που πλήττονται όχι μόνο από την καταιγίδα αλλά κυρίως από το θάνατο αγαπημένου προσώπου. Χαρακτηριστική ως προς αυτό είναι η επισήμανση του αφηγητή «η Ματούλα -μόλο που αποδείχτηκε τόσο γενναία εκείνο το βράδυ- έφτασε στο σημείο

Σημαηική αρετή του I Καλούτοα είναι η επιμονή του οτην απ\ότητα με την οποία οτήνει τις ιστορίες του και μεταφερει τα γεγονότα

να ταυτίζει μέσα της, υποσυνείδητα, το θάνατο μ ' εκείνο το φοβερό μπουρίνι». Το διήγημα, ωστόσο, που χαρίζει τον τίτλο του στη συλλογή στερείται των αρετών που συναντάμε στα υπόλοιπα. Εδώ η περιγραφή της φύσης είναι

κάπως φλύαρη και χάνει την υποβλητικότητά της. Επικρατεί μια ατμόσφαιρα συγκρατημένης ευφο ρίας που δε φαίνεται να συνάδει με τον επικείμενο θάνατο ο οποίος περνά σε δεύτερη μοίρα. Οι πινε λιές θλίψης είναι ελάχιστες και όπου υπάρχουν συνθέτουν ένα κλίμα μελοδραματικό. Επιπρόσθε τα, είναι πολύ δύσκολο να δει κανείς στο θάνατο τη γοητεία και τα θέλγητρα ενός τραγουδιού Σει ρήνων. Ο Καλούτσας, όμως, πάνω απ' όλα μας μιλάει για τη ζωή, και ζωή δίχως θάνατο δε νοείται. Ακόμα και ένας «καλός» θάνατος -αυτός, δηλαδή, που ε πισφραγίζει μια γεμάτη ζωή- είναι πάντα άσχημος. Ο Καλούτσας αντικρίζει το θάνατο ως αναπόσπα στο μέρος της ζωής -όχι μόνο εκείνου που πεθαί νει αλλά κι εκείνων, κυρίως εκείνων, που τον βιώνουν από κοντά-, όχι κατ' ανάγκη ζοφερό. Η βίωση του θανάτου είναι που τον ενδιαφέρει. 0 θάνατος είναι παντού. Είναι ο ύστατος αποχαιρετισμός αλ λά και η τελεσίδικη ολοκλήρωση των ανθρώπινων σχέσεων. Από την άποψη αυτή το έργο του είναι βαθύτατα αισιόδοξο. Μια μακάρια αίσθηση ανάτα σης μένει σαν τελευταία γεύση από την ανάγνω ση. Στα διηγήματα του θεσσαλονικιού συγγραφέα αφουγκραζόμαστε ιστορίες βαθιά ανθρώπινες και

συγκινητικές, αλλά και έντονα -και συνάμα καίρια— σαρκαστικές, δοσμένες με λόγο ανάλαφρο, χαλα ρό και λιτό, που σε καμία στιγμή δε χάνει τη διειοδυτικότητά του. 0 συγγραφέας δεν καταφεύγει σε υπερβολικές εξάρσεις και εύκολα τεχνάσματα για να υπογραμμίσει καταστάσεις και χαρακτήρες. Τα διηγήματά του γοητεύουν με το διάχυτο αίσθημα ηρεμίας και γαλήνης που αποπνέουν, ενώ πραγμα τεύονται ένα θέμα τόσο σκληρό, αποτρόπαιο και καταθλιπτικό όπως ο θάνατος. Σημαντική αρετή του Καλούτοα είναι, οπωσδήποτε, και η επιμονή του στην απλότητα με την οποία στήνει τις ιστο ρίες του και μεταφέρει τα γεγονότα. Χάρη στη λι τότητα των εκφραστικών του μέσων στο έργο του διαφαίνονται οι εσωτερικές συγκρούσεις και τα δι λήμματα ανθρώπων βασανισμένων αλλά παραιτη μένων. Συχνά, όμως, οι άνθρωποι του Καλούτοα είναι τόσο απλοί, συνηθισμένοι και προβλέψιμοι στις αντιδράσεις τους, που καταντούν τελείως ά χρωμοι και οι ζωές τους αδιάφορες. Από τη συλλογή θα ξεχωρίζαμε το τελευταίο διή γημα, το υπέροχο «Παρατηρητήριο», όπου ο ήρωας παρατηρεί, όχι θλιμμένος ούτε όμως και απα θής -αν και αδρανής-, από το μπαλκόνι του σπιτι ού του τη ζωή ν' αλλάζει. Δίπλα του, σε απόσταση αναπνοής, ο γηραιός γείτονάς του ατενίζει τα χρό νια που πέρασαν και το θάνατο που πλησιάζει. Ευ τυχής, έντονα αλληγορική γειτνίαση γενεών, ανα μνήσεων, πρόσφατης και σύγχρονης ελληνικής ι στορίας. Δύο γειτονικά μπαλκόνια με θέα τον κό σμο, ένα βιβλίο με θέμα τον άνθρωπο. Εύλογα η τελευταία φράση που διαβάζει κανείς στο οπισθόφυλλο είναι η σπαρακτική -καθόλου ό μως απαισιόδοξη- διαπίστωση που μοιράζεται ο κύριος Αρίστος με το γείτονά του. Μια διαπίστωση που αφορά τα πρόσωπα όλων των διηγημάτων της συλλογής αλλά, οπωσδήποτε, και τους ανα γνώστες του Τάσου Καλούτοα, αυτού του, αν μη τι άλλο, ενδιαφέροντος διηγημάτογράφου μας. «Το ευτυχισμένο τέλος κρύβει μέσα του κάτι απ' τη γλύκα αυτής της θέας που απολαμβάνουμε καθη μερινά απ ' τα μπαλκόνια μας, δε συμφωνείς;» □

Η ζωή______________ με το νεκρό στρατιώτη τ ο υ Δ ΙΟ Ν Υ Σ Η Κ Ω Σ Τ ΙΔ Η

ΤΗΛΕΜΑΧΟΣ ΚΩΤΣΙΑΣ

Βροχή οτο μνήμα

H i

Αθήνα, Κέδρος, 2000 Σελ. 156

‘Τ Η Λ Ε Μ Α Χ Ο Σ

Κ0 Τ Σ I ΑΣ

πό τις πρώτες κιόλας γραμμές γίνεται φανερή η αξία αυτού του βιβλίου. Ο συγγραφέας, Βο ρειοηπειρώτης, εγκατεστημένος στην Αθήνα, αφηγείται την ιστορία ενός συντοπίτη του, ανθρώ που μεγάλης ψυχικής αντοχής και ευαισθησίας,

που ταυτίστηκε με ένα νεκρό ελλαδικό στρατιώτη και προσπάθησε να ζήσει ό,τι δεν έζησε εκείνος, να δει με τα δικά του μάτια ό,τι θα έβλεπε εκείνος, αν ζούσε σ' αυτούς τους καιρούς της αφάνταστης τεχνικής προόδου, της ευτυχίας, αλλά και της α ναισθησίας και του εγωισμού. Ο Ζήσο Λιάκος, που το χωριό του βρίσκεται οτο αλβανικό έδαφος, λίγα μέτρα πέρα απ' τα ελληνικά σύνορα, στις 26 Ιουλί ου 1946, ανήμερα της Αγίας Παρασκευής, εκεί στην ερημιά που έβοσκε τα πρόβατά του, ακούει

Βρο ή οτο μνήμα

♦

πυροβολισμούς απ' την πλευρά των συνόρων και

Ένα πεζογράφημα ιδιαίτερου ενδιαφεροπος και για την πρωτοτυπία του θέματός του και για τις εύστοχες αναλύσεις της ψυχοσύνθεσης τω ν ηρώων σε λίγο άντικρίζει ένα σκοτωμένο Έλληνα φαντά ρο, πεσμένο μπρούμυτα σε μια ρεματιά. Την άλλη μέρα, με τη βοήθεια του γέροντα ιερέα του χωρι ού (δεν είχε καταργήσει ακόμη τις θρησκευτικές

τελετές ο Εμβέρ) και μιας μοιρολογίστρας, σκάβει και παραχώνει το νεκρό εκεί που βρέθηκε, βάζει σημάδι για να ξέρει τον τόπο του πρόχειρου εντα φιασμού, αλλά παρ' όλα αυτά δεν μπορεί να ησυ χάσει. Έμμονη ιδέα τού γίνεται η δυστυχισμένη μοίρα του νεκρού στρατιώτη, εγκαταλειμμένου σε αφιλόξενη γη, μακριά απ' τη μάνα του και τους άλ λους δικούς του ανθρώπους. Παραδόσεις, έθιμα και συνήθειες αιώνων, βαθιά ριζωμένες στους α πλοϊκούς αλλά αγνούς ανθρώπους της γης της Βό ρειας Ηπείρου, δεν αφήνουν τον Ζήσο Λιάκο να ε παναπαυθεί σ' ό,τι έκανε εκείνη τη μέρα για το σκοτωμένο φαντάρο και να ηρεμήσει. Μέρα και νύχτα σκέφτεται ότι έχει τη μεγάλη υποχρέωση να αναζητήσει και να βρει τους συγγενείς του στην Ελλάδα, να τους δείξει τον τόπο της ταφής, για να μπορέσουν τουλάχιστον να μεταφέρουν τα οστά

του και να ία θάψουν κανονικά στο κοιμητήρι του τόπου τους. Και προσπαθεί να το κατορθώσει ύ στερα από σαράντα έξι ολόκληρα χρόνια, όταν ά νοιξαν τα σύνορα και οι Βορειοηπειρώτες και οι Αλβανοί ξεχύθηκαν σχεδόν ανεμπόδιστα στο ελ ληνικό έδαφος. Και ενώ οι άλλοι συμπατριώτες του απέβλεπαν μόνο στην άνετη ζωή που ίσως τους πρόσφερε ο ελληνικός χώρος, ο Ζήσο Λιάκος αναζητούσε αποκλειστικά, μέσα από πολυποίκιλες γραφειοκρατικές εμπλοκές και άλλα εμπόδια, τον τόπο καταγωγής του φαντάρου, το σπίτι του στην Ελλάδα, τους δικούς του ανθρώπους. Και όπως ή ταν επόμενο ύστερα από τόσα χρόνια, βρίσκει το σπίτι του ερείπιο στο νησί της Λευκάδας και ούτε ένα ζωντανό συγγενή του. Πεθαμένη η μάνα του, η αδελφή του χαμένη κάπου στην Ευρώπη κι οι

γείτονες αδιάφοροι για ανθρώπους που ούτε τους θυμούνται. Στο μυθιστόρημα παρελαύνουν διάφοροι τύποι της τωρινής και της τότε εποχής. Όργανα της Σιγκουρίμι που οι συνειδησιακές τους τάσεις ταυτί ζονται με την υποτιθέμενη βούληση του Κόμμα τος, Έλληνες Βορειοηπειρώτες με ελαστικές και αμφίβολες προθέσεις, ελλαδικοί που τίποτα δεν τους εντυπωσιάζει παρά μόνο το συμφέρον, η ο σμή του γρήγορου χρήματος. 0 Ζήσο Λιάκος όμως εξακολουθεί μ' έναν περίεργο τρόπο να ταυτίζε ται με το νεκρό, ,^α προσπαθεί να συνειδητοποιή σει πώς θα ζούσ^ ο στρατιώτης, ιδιαίτερα σ' αυ τούς τους ανέμελους καιρούς, στην πατρίδα του τη Λευκάδα, αν δεν τον έπαιρνε ο χάρος τόσο γρήγορα. Και ακάτάπαυστα, να σκέφτεται τα πα-

0 Τηλέμαχος Κωτσιας

γράφει γιατο βιβλίο του Τώρα που μετά την έκδοση του βιβλίου πέρασε ένα χρονικό διάστημα αρκετό γιο να μου επιτρέπει να αναρωτηθώ ποιος είναι ο λόγος για τον οποίο έγραφα το Βροχή οτο μνήμα, αναγνωρίζω πως δεν ήταν απλώς η βροχή που ουνεχίζει να πέφτει αδιάκοπα πάνω οτο μνήμα του φαπάρου, εκεί οτο ανήλιο δάσος όπου βρίσκεται θαμμένος, δεν ήταν μόνο ένα σύνορο εκεί ψηλά a m ορίζοντα που ραγίζει τα βουνά -μ ια καχεκτική, αραχνωτή γραμμή γεμάτη δηλητήριο και ανατριχίλες- αλλά ολόκληρες εκείνες οι πέτρινες μάζες που υψώνονται κατά μήκος της γραμμής των συνόρων, καθισμένες ανακούρκουδα πάνω στις μνήμες μας, σαν τεράστια ιζήματα, που μας απολιθώνουν τις ψυχές, σαν να εσωκλεί ουν οι ογκόλιθοι αυτοί μαζί με τις τρυφερές και ευαίσθητες μνήμες και τη ζωντανή πάρκα. Και η καθίζηση του χρόνου γίνεται αισθητή έστω και οτο πέρασμα μίας και μόνο ζωής, χωρίς να κάνει τίποτε άλλο παρά να προσθέτει μια καινούρια πλάκα αδράνειας την οποία μάταια προσπαθεί να σπάσει ο ήρωας της νουβέλας. Η ίδια η ψυχή αρχίζει να πιάνει μια λεπτή φλούδα ληομονιάς, ένα κάλυμμα που προσπαθεί να συγκροτήσει την εσωτερική θερμοκρα σία του σώματος. Είναι η παράζενη σχέση μεταξύ ενός ζωντανού κι ενός άγνωστου νεκρού. Μια ζωή αφιερωμένη σε ένα θάνατο, ένας άνθρωπος που προσπαθεί να φέρει στο φως παλιά δράματα, να περισώσει τους πόνους που κινδυνεύουν από τη λήθη, παλεύοντας όπως ο παγοθραύστης που μάχεται να φτάσει στο κοντινότερο λιμάνι. Μόνο στο τέλος ο ήρωας διαπιστώνει με χτυποκάρδι ότι η φύση επουλώνει όχι μόνο τις πιο βαθιές πληγές, αλλά ακόμα και τις μνήμες, ότι ιδέες, πατρίδες, δεν είναι παρά ασήμαντες έννοιες που παύουν να υπάρχουν όταν η ζωή τελειώνει και ότι ολόκληρη η ζωή αποτελεί μια στιγμή -όσο αυνταρακτικήμέαα στην αιωνιότητα, ένα στοιχείο της φύσης. Στην Αστυνομία Ιωαννίνων έφτασε ένα πρωί, ύστερα από πολλές ώρες περπάτημα ανάμεσα στα βουνό, ο Βορειοηπειρώτης Ιήαος Λιάκος. Ήθελε να δηλώσει κάτι που θεωρούσε πολύ σημαπικά: οτο δάσος του χωραφιού του υπήρχε το μνήμα ενός Έλληνα φαπάρου που τον είχε επαφιάοει ο ίδιος κρυφά το 1946 την ημέρα της Αγίας Παρασκευής, καθώς τον είχε βρει δολοφονημένο - και ζήτησε, έστω και αργά, να αποκατααταθεί. Ένιωθε ότι είχε κάνει αμαρτία που είχε θάψει ένα χριστιανό έξω από την εκκληοιά. Η αστυνομία βρήκε το φάκελό του μέσα από τα ακονισμένα αρχεία και του υποαχέθηκε ότι θα ψάξει να βρει την οικογένειά του. Πόσο δύσκολα ήταν για τον ταλαιπωρημένο ήρωα να συνεχίσει το έργο του! Κράτος, βουνά, χρό νος, όλα πέτρινα.

πριν και μετά το άνοιγμα των συνόρων. Διαβλέ

Το βιβλίο ουντηρεί αμείωτο

πουμε συμπεριφορές και ήθη που χαρακτηρίζουν τις εποχές, τις ουσιαστικές διαφορές τακτικής, ό

το ενδιαφέρον του αναγνώστη,

φανίζει ο χρόνος, η αναπόφευκτη μεταλλαγή και

a n ' την αρχή μέχρι το τέλος,

η φθορά, θα σημειώσω βέβαια ότι η γραφή του Τηλέμαχου Κώτσια δείχνει κάποτε να χωλαίνει, ει

πως και δημιουργημένες καταστάσεις που τις α

ακριβώς επειδή αναφέρεται

δικά στο ξετύλιγμα της ιστορίας και στη δομή της, δικαιολογημένα όμως, αν σκεφτούμε ότι η ένταξή

ο 'έν α πρωτότυπο θέμα

του στα γράμματά μας είναι πρόσφατη. Για παρά

συνειδησιακής εμπλοκής

δειγμα, αναφέρω τις υπερβολικές και άστοχες κά πως παρεκβάσεις της αφήγησης σχετικά με τον ελλαδικό λαθρέμπορο που προσπαθούσε να αποσπάσει το μυστικό για το μέρος που βρισκόταν ο

ρατημένα κόκαλα του φαντάρου, παραχωμένα στην παγωμένη ή λασπωμένη γη.

τάφος του στρατιώτη, ώστε να το εμπορευτεί,

Το βιβλίο συντηρεί αμείωτο το ενδιαφέρον του α ναγνώστη, απ' την αρχή μέχρι το τέλος, ακριβώς

Όμως, γενικά θα επαναλάβω ότι πρόκειται για ένα πεζογράφημα ιδιαίτερου ενδιαφέροντος και για

επειδή αναφέρεται σ' ένα πρωτότυπο θέμα συνει δησιακής εμπλοκής ανθρώπου υψηλής ευαισθη

την πρωτοτυπία του θέματός του και για τις εύ

σίας, αλλά και γιατί παρέχει μια εντονότατη εικόνα της βορειοηπειρωτικής γης και του κόσμου της,

σε περίπλοκες βιοτικές καταστάσεις εντονότατης ψυχικής πίεσης και ορμής. □

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ

πουλώντας το σε τυχόν επιζώντες συγγενείς του.

στοχες αναλύσεις της ψυχοσύνθεσης των ηρώων

Δ Ω Δ Ω Ν Η

ΤΡΙΑ ΞΕΧΩΡΙΣΤΑ ΠΕΖΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΔΙΟΝ. ΚΩΣΤΙΔΗ: ι. ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΕΜΦΥΛΙΟΥ 1948-1950 Μαρτυρία ενός επιζήσαντος 2 . ΤΟ ΑΡΓΟ ΒΑΔΙΣΜΑ ΤΗΣ ΑΙΘΡΑΣ Ιστορίες πάθους στα πρώτα χριστιανικά χρόνια

3 . ΟΙ ΚΑΤΑΧΘΟΝΙΟΙ Πολύμορφη και πολύχρωμη τοιχογραφία της σύγχρονης ζωής ΔΩΔΩΝΗ: Ασκληπιού 3> ιοό 79 Αθήνα, τηλ.:

3 6 -3 7 9 7 3

Αναζητώντας Εαυτόν τ η ς Μ Ν Α Σ ΠΑ Ν ΤΑ Λ Ε Ο Ν ΙΩΣΗΦ ΑΛΥΓΙΖΑΚΗΣ

iΠ

Η αναγνώριση του πτυχίου

Αθήνα, Καστανιώτης, 2000 Σελ.253

εανικά άγχη, αναζήτηση σεξουαλικής ταυτό τητας, θλίψη και απόγνωση μοναξιάς, πίκρα κοινωνικού αποκλεισμού, εξιδανίκευση φ ι λίας, προκατάληψη ομοφυλόφιλων, απομόνωση ως συνέπεια του θανατηφόρου AIDS, αποτυχίες γονέων και βασανιστικά ψυχολογικά συμπλέγματα παιδιών, όλα θίγονται στο βιβλίο του Ιωσήφ Αλυγιζάκη Η αναννώρισπ του πτυχίου. Στο πρώτο του μυθιστόρημα ο Αλυγιζάκης επικε ντρώνει το ενδιαφέρον του στην προβληματική η λικία της μετεφηβείας. Ήρωάς του ο Αλέξανδρος, παιδί χωρισμένων γονιών, με όλα όσα αυτή η ψυχοφθόρος κατάσταση συνεπάγεται. Αρνητικό απο τέλεσμα η βουλιμία του, θετικό η ανάλογη όρεξη για διάβασμα. Άριστος φοιτητής του Μαθηματικού, υποφέρει από την έλλειψη αληθινών φ ίλων και

ίρ αφ ή απλή, ευχάριστη, ανάλαφρη, νεανική, δροσερή και ιδιαίτερα τρυφερή, ίσως κάπως φλύαρη και φορτωρενη συνάμα από το απεχθές, εξαιτίας του υπερβολικού βάρους, παρουσιαστικό του. Σε μια προσπάθεια α ποδέσμευσης από τα πάντα -ενοχές για τη διάλυ ση της οικογένειας, περιττά κιλά, καταπίεση μονα ξιάς- πηγαίνει διακοπές (ακριβέστερα, αυτοεξορίζεται) σ' ένα απομονωμένο νηοί κοντά στη Σητεία. Εκεί ο Αλέξανδρος θα γνωρίσει τον Αλέκο, ο οποί ος γρήγορα θα μετεξελιχθεί σε alter ego του. Ο συνονόματος του και κατά εφτά χρόνια μεγαλύτε ρος Αλέκος μαθαίνει το μικρό του φίλο να έχει ε μπιστοσύνη οτον εαυτό του, κατά πρώτον, και πα 70

ράλληλα στους άλλους. Ωστόσο, ο ρόλος του δεν εξαντλείται στην αποκατάσταση της αυτοπε ποίθησης του Αλέξανδρου. Ο τελευταίος θα δεθεί έντονα συναισθηματικά με το μέντορά του και προσφέρεται να τον φιλοξενήσει στην Αθήνα όσο διάστημα απαιτεί η διαδικασία αναγνώρισης του πτυχίου του, καθώς ο Αλέκος σπούδασε στο Βελι γράδι. Η συγκατοίκηση εξελίσσεται σε συμβίωση. Αμφότεροι αδυνατούν να αντισταθούν στην έλξη που ασκεί ο ένας στον άλλο. Μέχρι το τέλος του βιβλί ου παρακολουθούμε την πορεία και το χτίσιμο αυ τής της σχέσης που ούτε αμιγώς φιλική μπορεί να χαρακτηριστεί ούτε, όμως, και ομοφυλοφιλική. Σημαντικά γεγονότα -γνωστοποίηση της ιδιαιτερό τητας της σχέσης στους γονείς του Αλέξανδρου, δεύτερος γάμος τΐης μητέρας του, προσβολή από AIDS του πατέρα ίου, αυτοκτονία ενός συμφοιτη τή του Αλέκου- ^ρχονται να διαταράξουν αυτή την τόσο ολοκληρωμένη ένωση· δεν καταφέρ νουν, όμως, να Tiiv κάμψουν. Ο Αλυγιζάκης, από σελίδα σε σελίδα, ξεδιπλώνει

τα στάδια γνωριμίας και συνεύρεσης, συναισθη ματικής και, δευτερευόντως, σωματικής, δύο πλη-

0 1. Αλυγιζάκης με ιδιαίτερη ευαιοθηοία εξετάζει τα προβλήματα των ηρώων του και τα εσωτερικά τους αδιέξοδα

αδιέξοδα. Οι δύο ήρωές του είναι οργισμένοι, α πογοητευμένοι, διεκδικούν και μάχονται. Αφενός, ο Αλέξανδρος προσπαθεί να υιοθετήσει μια ταυ τότητα κι έναν τρόπο φέρεσθαι και πράττειν που να τον αντιπροσωπεύουν και, αφετέρου, ο Αλέκος αγωνίζεται ενάντια στη γραφειοκρατική δομή του ελληνικού κράτους προκειμένου να κατοχυρώσει την αξία των επίπονων σπουδών του. Κύριο μέλημά τους και μοναδική ανησυχία τους, πέρα από τα εκάστοτε προβλήματά τους, ορθώ νεται η φιλία τους. Τρέμουν ανό πάσα στιγμή μην τη φτωχύνουν, μην την αμελήσουν, μην την πατ ραγκωνίσουν. Το δέσιμο αυτών των δύο ανθρώ

γωμένων ανθρώπων, ο καθένας για τελείως δια φορετικούς λόγους. Με ιδιαίτερη ευαισθησία εξε τάζει τα προβλήματά τους και τα εσωτερικά τους

πων, έτσι όπως αποδίδεται στο βιβλίο του Αλυγιζάκη, στην πιο εξωραϊστική του εκδοχή, γοητεύει με τη σπανιότητά του.

0 Ιωσήφ Αλυγιζάκης

m Μ

^ Η

γράφει γιατο βιβλίο του Ηαναγνώριοη του πτυχίου

■

’I J

Η οργή προς το γραφειοκρατικό θέαμά του ΔΙΚΑ ΤΣΑ ήταν ο πρωταρχικός λόγος για

τον οποίο άρχισα να εκτονώνομαι γρόφοπας το μυθιστόρημα Η αναγνώριση του πτυχίου. Η προκατάληψη κατά της ομοφυλοφιλίας και τα όριό της με τη φιλία έγιναν

-m L·

| Γ J O

άλλο ένα ισχυρό συναισθηματικό έναυαμα. 0 Αλέκος και ο Αλέξανδρος είναι πιθανόν «οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος» nou

JSB

αντικατοπτρίζουν την προσωπική αλήθεια του καθενός και το αναγκαίο ψέμα που τις περιοοότερες φορές επιβάλλει το κοινωνικό προσωπείο. Οι δυο ιούς πασχίζουν να

ξεκαθαρίσουν προς τα πού κλίνει η οχέοη τους, αν μια ομόφυλη οχέοη μπορεί όντως να έχει ξεκάθαρα όρια. Τη λύση έρχεται να δώσει η συγκινητική επαναπροσέγγιση του

πατέρα του Αλέξανδρου με τον παιδικό του φίλο Δημήτρη. Ένας χαρακτήρας που για μένα έχει επίσης ιδιάζουοα σημασία είναι ο Διαμαντής, απροσπέλαστα εοωοτρεφής που οδηγεί ται στην αυτοκτονία. Με αυτό το συμβάν και ένα ατύχημα με το λεωφορείο 222 από Ακαδημίας για Ζωγράφου οι δύο βασικοί ήρωές μου δέθηκαν ακόμα περισσότερο. Απ' την άλλη, με την παρουσία του Βόγγη έθεσα το ερώτημα του τι θεωρείται ανδρισμός και τι μπορεί να κρύβεται πίσω απ'αυτόν. Συνοδοιπόρηοα με τη Χριστίνα και την Άννα που, παρά το ενδιαφέρον τους για τον Αλέξανδρο και τον Αλέκο αντίστοιχα, δε βρήκαν την ανταπόκριση nou ίσως περίμεναν. Εκτός από τους υπόλοιπους, που νομίζω ότι βοηθούν στην οικονομία και τη ροή του βιβλίου, ο Αλέκος και ο Αλέξανδρος είναι δύο μη «φολκλορικοί» χαρακτήρες με μανάδες, πατεράδες, ξαδέρφια κι οτιδήποτε θα μπορούσε να τους κατατάξει στο χαρακτηρισμό «το αγόρι της διπλανής πόρτας». Έται το μυθιστόρημα, αν και εκ πρώτης φαίνεται ένα «campus novel», ως προς τη φοιτητική του υφή, ή «gay novel», ως προς μέρος του περιεχομένου του, θα ήθελα να πιστεύω ότι όχι μόνο είναι ένας συγκερασμός των δύο, αλλά ευελπιστώ πως πρόκειται για κάτι περιοοότερο, με υποβόακουσες πολιτικές νύξεις. Με τα αποφθέγματα ή στροφές σε σέρβικά, λατινικά, αγγλικά και ελληνικά, που λειτουργούν ως προπομποί κάποιων κεφαλαίων, θέτω κάποιο προβληματισμό, εισαγωγικό σχόλιο ή και έμφαση στην τραγική ειρωνεία ως προς το τι ακολου θεί στον πεζό λόγο.

Οι όποιες ενστάσεις μας αφορούν μια τάση υπερ βολής που γίνεται έντονα εμφανής σε αρκετά ση μεία της αφήγησης. Για παράδειγμα, ενώ η ομοφυλοφιλική διάθεση και των δύο ηρώων αποδίδε ται εύστοχα και με ιδιαιτέρως λεπτό, σχεδόν υπαι νικτικό, τρόπο ως μία έκφανση της φιλίας τους, η επιμονή του συγγραφέα στο ζήτημα της ομοφυ λοφιλίας κουράζει. 0 φοιτητής που αυτοκτονεί, έ να άλλο αγόρι που, επίσης, προέβη στο απονε νοημένο, ο πατέρας του Αλέξανδρου, ο μοναδι κός άνθρωπος που στέκεται στο πλευρό του στα τελευταία στάδια της ασθένειάς του, ο μεγαλύτε ρος γόης του Μαθηματικού, οι δύο άντρες που μένουν απέναντι από τον Αλέξανδρο είναι όλοι ο μοφυλόφιλοι και, μάλλον, δυστυχισμένοι εξαιτίας αυτού του γεγονότος. Από την άλλη μεριά, ο Αλυγιζάκης δομεί, στην ου σία, την ιστορία του στηριζόμενος στην αντιπαλό τητα, ή έστω διαφορετικότητα, δύο στρατοπέ δων, αυτό των «μεγάλων» και εκείνο των νέων. Σχήμα αρκετά κλασικό, αν όχι παρωχημένο. 0 κό σμος των πρώτων διέπεται από σήψη, παραίτηση και φθορά (οι γονείς έχουν εγκαταλείψει το παιδί

τους στο έλεος του εαυτού του, το AIDS ως θεία δίκη), ενώ η δεύτερη κατηγορία, φέρελπις, δυνα μική και άφθαρτη, μαστίζεται από τις «αμαρτίες» και τα σφάλματα των ηροκατόχων της (δυσκίνητοι μηχανισμοί ενός κόσμου φτιαγμένου από «μεγά λους» έτσι ώστε να κόβει τα φτερά των «μικρών»). Υποθέτουμε ότι, αν από το μυθιστόρημα του I. Αλυγιζάκη απούσιαζαν τέτοιου είδους υπερα πλουστεύσεις και υπερβολές, το αποτέλεσμα θα ήταν πολύ πιο δυνατό συγκινησιακά -κάτι που φαίνεται έντονα να απασχολεί το γράφοντα- και, ταυτόχρονα, το περιεχόμενο θα έμενε πιστό στην πρόθεσή του -όπως τουλάχιστον υπονοεί, μάλ λον σαφώς, ο τίτλος- να αναπαραστήσει τα φοι τητικά χρόνια. Το ερώτημα που εγείρεται ως προς την τελευταία επισήμανση είναι για ποιο λόγο ο συγγραφέας επιμένει στα αρνητικά και σκοτεινά σημεία αυτής της περιόδου στη ζωή ενός ατόμου, όπως πολυπλοκότητα φιλικών, σεξουαλικών σχέ σεων, ρήξη με το γονεϊκό περιβάλλον, αναζήτηση προσωπικής ταυτότητας και επιδίωξη της «ανα γνώρισης» από το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλ λον, ενώ φαίνεται να προσπερνά την ανεμελιά, τις έντονες χαρές, τη γενική ευφορία και την α ναμφισβήτητη ομορφιά της φοιτητικής ζωής. Ούτε μπορούμε να δεχτούμε ότι αυτή η αποσιώπηση της «φωτεινότητας» των χρόνων των σπουδών γί νεται σκόπιμα διότι πρόκειται για δύο αποκλίνουσες από τον κανόνα περιπτώσεις φοιτητών. 0 Αλέξανδρος και ο Αλέκος, μετά τη μοιραία συνά ντησή τους, παρουσιάζονται ως δύο απόλυτα ικα νοποιημένοι και πλήρεις άνθρωποι και, βεβαίως, συμφιλιωμένοι με την ιδιαιτερότητά τους. Η γραφή, ωστόσο, του Ιωσήφ Αλυγιζάκη, απλή, ευχάριστη, ανάλαφρη, νεανική, δροσερή και ιδιαί τερα τρυφερή, σε ορισμένα σημεία μόνο κάπως φλύαρη και φορτωμένη, απαλύνει αυτές τις αδυ ναμίες και επιτρέπει στον αναγνώστη να παρακο λουθήσει απρόσκοπτα τη σκέψη του συγγραφέα, να συμμεριστεί τις αγωνίες των ηρώων του και να αφεθεί στη ροή των ιστοριών τους. Ίσως αν ο συγγραφέας δεν ήταν τόσο κυριευμέ νος από μια έντονη διάθεση να θίξει τα πάντα, να είχε καταφέρει να μας πει πολλά περισσότερα. □

Βίοι γυναικών τ ο υ ΑΛΕ Ξ Η ΖΗ Ρ Α |

ΖΩΗ 0 . ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ

Εννιά γυναίκες

§ L j Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2000

■

Σελ. 156

ια τον αναγνώστη που διέτρεξε τις ιστορίες των πρόσφατων Εννιά γυναικών της Ζωής Σπυροπούλου και που έχει ήδη υπόψη του το προηγούμενο μυθιστόρημά της Η εποχή των μάταιων επιδόσεων,

υπάρχουν αρκετά κοινά στοιχεία, όπως και κάποιες βασικές διαφορές, ανάμεσα στα δυο βιβλία. Είναι με γάλες ή μικρές ιστορίες που αναπαριστάνουν το βίο ορισμένων σύγχρονων γυναικών, οι οποίες προέρχο νται από τα μεσαία και τα λαϊκά στρώματα, από την ε παρχία ή από τις περιφερειακές ζώνες της πρωτεύου σας. Είναι, επίσης, γυναίκες ανυπεράσπιστες, έκθετες στη βαρβαρότητα των σχέσεων τους με τους άλ λους, μα και γυναίκες με μια εσωτερική ζωντάνια και μια μόνιμη αυταπάρνηση, που αρκούνται στο ελάχι στο για να προσφέρουν τα μέγιστα. Από την άλλη με ριά, η βασική διαφορά ανάμεσα στη μυθιστορηματική

Γ υναίκες ανυπεράσπιστες, έκθετες στη βαρβαρότητα τω ν σχέσεων τους με τους άλλους, γυναίκες με εσωτερική ζωντάνια και μια μόνιμη αυταπάρνηση ; που αρκούνται οτο ελάχιστο για να προσφέρουν τα μέγιοτα ηρωίδα της Σπυροπούλου και τις αφανείς ηρωίδες των διηγημάτων της βρίσκεται στο ότι η πρώτη, η Αντιγόνη, είναι πιο τραγική, ας πούμε, μορφή, γιατί έ χει πλήρη συνείδηση του συναισθηματικού της αδιε ξόδου, ενώ οι υπόλοιπες, απλές λαϊκές γυναίκες, της

διπλανής πόρτας, υφίστανται πιο παθητικά, πιο μοιρο λατρικά αυτό που τους ορίζεται χωρίς να το ορίζουν οι ίδιες. Υπάρχει, ωστόσο, στις Εννιά γυναίκες ένα βασικό στοι χείο που διαπερνά όλες τις ιστορίες, δένοντάς τες σε ένα πολύπτυχο. Αν στην Εποχή των μάταιων επιδόσε ων η σχέση της συγγραφέως με τον κόσμο του μυθι στορήματος ήταν περισσότερο χαλαρή και περιθω ριακή, σ' αυτή τη συλλογή διηγημάτων είναι στην κυ ριολεξία ένα πρόσωπο ενεργό, που συμμετέχει στη διάπλαση της αφήγησης, είτε πιο αποφασιστικά, ό πως στα διηγήματα εκείνα που προέρχονται από ε μπειρίες και βιώματα σχετικά με τη διδασκαλική της θητεία, είτε πιο έμμεσα, όπως στα άλλα διηγήματά της που αναπλάθουν περιστατικά των πρώιμων χρό νων της στον τόπο καταγωγής της, τον Πύργο. Μάλιστα εδώ θα μπορούσα να επισημάνω, συγκρίνοντας τα πρώτα με τα δεύτερα διηγήματα, αν και βέ βαια δεν είναι και τόσο απόλυτα ξεχωρισμένα, ότι τα διηγήματα που ανασυνθέτουν ιστορίες της διδασκαλι κής της θητείας, συνήθως σε δήμους της περιφερεια κής Αθήνας, είναι πιο αιχμηρά, πιο οργισμένα, μέ πιο

έντονη τη συναισθηματική φόρτιση του αφηγητή, δη λαδή της αφηγήτριας εδώ. Κι αυτό ίσως συμβαίνει λόγω του ότι διαφέρει σε σημαντικό βαθμό η αφηγη ματική ματιά μέσω της οποίας παρακολουθούμε τα

Όλες οι μορφές των γυναικών που εμφανίζοηαι ως κεντρικοί χαρακτήρες των διηγημάτων έχουν την κοινή ιδιότητα των πλασμάτων που είναι δεμένα οχεδόν νομοτελειακά μ 'έναν προαιώνιο κύκλο ζωής και θανάτου συμβάντα. Είναι κάτι που το είχα διακρίνει άλλωστε και στην Εποχή των μάταιων επιδόσεων και που ενδε χομένως έχει να κάνει με τις βιοθεωρητικές αντιλή ψεις της συγγραφέως. Οι γενικές αντιλήψεις για τη ζωή είναι μοιραίο σε τέτοιες περιπτώσεις να περνούν στον κόσμο της λογοτεχνίας, όχι μόνο γιατί η προσω

πικότητα και η ιδιοσυγκρασία του συγγραφέα διαχέονται στον κόσμο που δημιουργεί, αλλά και γιατί πολ λές φορές ο συγγραφέας θέλει μέσα από την ιστορία που γράφει να εγκαταστήσει ένα διάλογο με τον ανα γνώστη. Οι περιγραφές, λοιπόν, των τραυματικών εμπειριών της μυθιστορηματικής ηρωίδας της Σπυροπούλου α πό την απύθμενη συναισθηματική αναπηρία και σκληρότητα του εραστή της αποτυπώνονται στην εξιστόρηση με πολύ μεγαλύτερη οξύτητα, ένταση και πυκνότητα όταν η Αντιγόνη βρίσκεται στο αθηναϊκό περιβάλλον. Ενώ, αντίθετα, ο ρυθμός ζωής του εξωαστικού χώρου, όταν καταφεύγει σ' αυτόν, είτε με τις αναμνήσεις των νεανικών της χρόνων είτε, κυριο λεκτικά, με την επιστροφή της στο γενέθλιά της τό πο, αντανακλάται στον εσωτερικό της ψυχικό ρυθμό, αλλά και συνάμα στο ρυθμό που ακολουθεί η αφή γηση. «Τελικά με θρέψανε τρία ποτάμια. 0 Ερύμαν θος, ο Λάδωνας, ο Αλφειός», λέει στο ΝυχτοΠόγιό του ο Τάκης Σινόπουλος, ένας ποιητής που θα έλεγα ότι έχει εμβληματική σημασία για τη Ζωή Σπυροπού λου. Ίσως δεν είναι απολύτως του παρόντος, όμως καλό είναι να έχουμε υπόψη μας ότι η προσωπική γε νεαλογία του κάθε λογοτέχνη -και μάλιστα εκείνου που έρχεται από την ελληνική ενδοχώρα, όπως ο Σι νόπουλος πάλι, που έλεγε χαρακτηριστικά ότι «έρχε ται από τον Πύργο»- έχει να κάνει άμεσα με την α-

Η Ζωή Σπυροπούλου

Εκείνο που αποτέλεοε πάπα το πιο δυνατό κίνητρο των καταπιεσμένων είναι η πεποίθηση ότι η μοίρα τους δεν είναι απόρροια της φυσικής αναλλοίωτης τάξης των πραγμάτων, αλλά μια ιστορικά καθορισμένη κατάσταση, με τη συνειδητή επέμβαση των ανθρώπων. Τα διηγήματα είναι οι ιστορίες εννιά γυναικών απά τις άπειρες που είχα την ευκαιρία να γνωρίσω όηας και δουλεύοντας πολλά χρόνια στην εκπαίδευση και τον κοινωνικό της χώρο. Ήδη από το 1990 με απασχόλησε επιστημονικά αυτή η ιδιότυπη υποτέλεια του γυναικείου φύλου και ο απρικός ρατσισμός αντίστοιχα που εξακολουθούν να υπάρχουν ακόμη στις μέρες της αμφισβητούμενης πολυθρύλητης ισότητας των δύο φύλων. Οι «Εννιά γυναίκες» είναι πρόσωπα αδικαίωτα και συμβιβασμένα, εξαρτημένα από το παρελθόν, δίχως παρόν και μέλλον. Πρόσωπα ανυπεράσπιστα και συγχρόνως δυναμικά. Πρόσωπα χρεωμένα να υποστούν. Πρόσωπα του δούναι, όχι του λαβείν. Οι Εννιά γυναίκες είναι μια έκκληση. Η έκκληση του μισού ανθρώπινου είδους, των γυναικών, που δυστυχώς ακόμα στις μέρες της χειραφέτησής τους το άλλο μισό, των αντρών, αξιώνει να τις κρατάει σε πολιτι κή και επομένως σε δημόσια και ιδιωτική δουλεία. Δε θέλησα να κρίνω, ούτε να ερμηνέψω τις Εννιά γυναίκες, θέλησα μονάχα ν' ακούσει όλος ο κόσμος τη σιωπή τους, μια σιωπή στάση ζωής. Άλλοτε σαν άμυνα απέναντι σε κάποιον που φοβούνται, άλλο τε σαν διαμαρτυρία του ανυπεράσπιστου απέναηι στον ισχυρό, άλλοτε σαν υπεράσπιση των παιδιών και της οικογένειάς τους.

ντοχή του έργου του, με τη βαθύτητα των ριζών του, με τον πολυτροπισμό της φαντασίας και της γλώσ σας του. Κοντά σ' αυτά, λοιπόν, επκπρέφοντας στις Εννιά γυ ναίκες της Σηυροηούλου, μπορώ να τονίσω ότι όλες οι μορφές των γυναικών που εμφανίζονται ως κε ντρικοί χαρακτήρες των διηγημάτων έχουν την κοινή ιδιότητα των πλασμάτων που είναι δεμένα σχεδόν νομοτελειακά μ' έναν προαιώνιο κύκλο ζωής και θα νάτου. Μπορεί να παραμένουν αδικαίωτες από κοι νωνική άποψη, μπορεί να μη θέλουν να υπερβούν τους περιορισμούς του αξιακού συστήματος μέσα στο οποίο αναπτύχθηκαν, όμως εδώ μας ενδιαφέρει κυρίως η λογοτεχνική τους ενσάρκωση, η ζωή και η αγωγή τους μέσα στον κόσμο της αφήγησης. Και από αυτή την πλευρά, η Ερατώ, η Ευτέρπη, η Κλειώ, η Μελπομένη, η Τερψιχόρη, η Ουρανία, η Πολύμνια και η Καλλιόπη είναι το ίδιο γήινες, το ίδιο αισθησιακές και το ίδιο ωραίες κατά βάθος, ανεξάρτητα από την εξωτερική τους εμφάνιση, με τα μυθικά πρότυπα των ονομάτων τους, τις εννιά μούσες. Όσο και αν αυτή η σχέση τους με τις μούσες μπορεί να υποκινή σει μέσα μας πρωτοβάθμια ένα ελεγειακό αίσθημα, καθώς τα ονόματα που απαριθμήσαμε, αποσπασμέ να από τον εξιδανικευμένο κόσμο της μυθολογίας, δίνονται από τη συγγραφέα ειρωνικά σε μια σειρά γυναικών που η μόνη τέχνη που ξέρουν είναι να υπο μένουν προσφέροντας. Είχα πει σε ένα προηγούμενο σημείο ότι η συγγραφέ ας περιέρχεται με διαφορετική ματιά τον κόσμο της καθεμιάς από τις εννιά γυναίκες. Αυτό δεν έχει να κά νει τόσο με τους αφηγηματικούς της τρόπους που κα τά βάση παραμένουν οι ίδιοι -αδρότητα στις περιγρα φές, δύναμη και ένταση στη συντακτική άρθρωση της αφήγησης, γοργή εξέλιξη και πυκνότητα στους διαλό γους- όσο με την ποιητική διάθεση που υπογραμμίζει μ' έναν ιδιαίτερο τρόπο την πάντοτε ρεαλιστική τεχνι κή της. Υπάρχουν λοιπόν στη συλλογή αυτή ορισμένα διηγήματα, και ανάμεσά τους αυτό που αφηγείται τη ζωή της Τερψιχόρης, ένα διήγημα που ξεχώρισα αμέ σως, όπου η παραστατική δύναμη της Σπυροπούλου συμπλέκεται και συνυπάρχει με τη λυρική ανακύκλη ση των πρώιμων αναμνήσεών της από τον Πύργο. Με ζηλευτή οικονομία, πλάι στην εξιστόρηση των επαρ χιακών παθών μιας καχεκτικής υπηρέτριας, που σε πολλά σημεία ο τύπος της θυμίζει τον κόσμο της παπαδιαμαντικής ανυστεροβουλίας και αθωότητας, ανασυντάσσεται η τοπική κοινωνία καθώς την αυλακώνουν και τη μεταβάλλουν τα γεγονότα της ευρύτερης ιστορίας του 20ού αιώνα. □

Εκδόσεις Ποιότητας Σειρά: ΙΣΤΟΡΙΑ (Αρχαία-Μ εσαιω νική-Νεότερη)

NICHOLAS HAMMOND Καθηγητής Πανεπιστημίου

ΤΟ ΘΑΥΜΑ ΠΟΥ ΑΗΜΙΟΥΡΓΗΣΕ Η ΜΑΚΕΑΟΝΙΑ ΤΟ ΘΑΥΜΑ ΠΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΣΕ Η ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

‘Το π ιο π ρ ό σ φ α το β ιβ λ ίο το υ Ν . H a m m o n d γ ια τη Μ α κ ε δ ο ν ία ( 1 9 9 1 ) ”

Μετάφραση Φ. Κ. Βώρος 436 σελίδες με 51 εικόνες και 20 χάρτες

Κ Δ Ο Σ Ε I Σ

ΠΑΠΑΔΗΜΑ Π ρ ο σ φ ο ρ ά σ το ν Π ο λιτισ μ ό Ιπ π ο κ ρ ά το υ ς 8 Α θήνα Τηλ.: 36.27.318

Προσήλωση οτη νοσταλγία ΤΑΣΟΣ ΧΑΤΖΗΤΑΤΣΗΣ

4Ο

Ζτη σφενδόνη Θεσσαλονίκη, Εντευκτήριο, 2000 Σελ. 96

ι Έντεκα σικελικοί εσπερινοί του Τάσου Χατζπτάτσπ έκαναν αίσθηση στην πρώτη του εμφάνιση πριν από τέσσερα χρόνια καθώς, ήδη σ' αυτό το πρώτο δείγμα γραφής, έδειξε ότι διαθέτει καθετί άλ λο εκτός από τα συνήθη χαρακτηριστικά ενός πρωτοεμφανιζόμενου συγγραφέα, γι' αυτό και δικαίως τι μήθηκε από το διαβάζω το 1998. Παρ' όλη τη θερμή υποδοχή από την κριτική αλλά και απ' το αναγνωστι κό κοινό, ο θεσσαλονικιός συγγραφέας (και οδοντία τρος στο επάγγελμα) δημοσίευσε έκτοτε ελάχιστα: μονάχα τρία διηγήματα έτυχαν δημοσίευσης στα δύο

Γfo το συγγραφέα είναι φανερό ότι ο παρονομαστής του χρόνου, η μνήμη, κυριαρχεί συνειδησιακά οδηγώπας τον άνθρωπο οε απροσδόκητες ατραπούς επόμενα χρόνια, οι «Λάκκοι» και «Τα βαποράκια» στο περιοδικό Εντευκτήριο και το «Γκαζόν» στο περιοδικό Υπόστεγο. Και τα τρία συμπεριλαμβάνονται στην προκειμένη Σφενδόνη, τη δεύτερη εκδοτική παρου σία του (με συνολικά έντεκα πεζά) που κυκλοφόρησε πρόσφατα στη Θεσσαλονίκη. Ο Τάσος Χατζητάτσης επανέρχεται με πλήρη την ε ξάρτυσή του, ακολουθώντας τις λογοτεχνικές ατρα πούς που χαρακτήρισαν ήδη, στους Έντεκα σικελι κούς εσπερινούς, την εκφραστική του ταυτότητα. Δεν είναι δύσκολο να αναγνωρίσει κάποιος το λιτό περιγραφικό ύφος, το συγκεκριμένο θεματικό καμβά αλλά και τη δομική μέθοδο της γραφής του. Η διηγηματική φόρμα του διακρίνεται από μοντερνιστικά στοιχεία με κυρίαρχα την κλιμακωτή ανάπτυξη του βασικού θεματικού πυρήνα σε καθεμία απ' τις έντεκα

ιστορίες, το χαμηλών τόνων ρυθμό, την αδρή σκια γράφηση των προσώπων στο πλαίσιο της καταλυτι κής επίδρασης του χωροχρόνου. Η ανθρωπογεωγραφία του Τάσου Χατζητάτση απλώ νεται κυρίως στην περιοχή της βόρειας Ελλάδας, ε νώ η εποχή δράσης είναι οι πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες. Η έντονα ρεαλιστική αφήγηση περιλαμβά νει το σκηνικό διάκοσμο του θεσσαλονικιώτικου και δυτικοευρωπαϊκού-μεταναστευτικού αστικού τοπίου, τα συλλογικά βιώματα μιας επώδυνης εποχής, τις προσωπικές εμπειρίες. · Για το συγγραφέα είναι φανερό ότι ο παρονομαστής του χρόνου, η μνήμη, κυριαρχεί συνειδησιακά οδηγώ ντας τον άνθρωπο σε απροσδόκητες ατραπούς. Μέ σα από τα πάθη των ηρώων του περιστρέφεται, ό πως και στους Εσπερινούς, μέσα από τον ίδιο νοσταλγικό άξονα, φτάνοντας ενίοτε στο μαγικό ρεαλισμό. Προφανώς, η ανάγκη να διατυπώσει όσο περισσότε ρο αδρά και απέριττα τη μνήμη και την εμπειρία μιας ολόκληρης εποχής αφήνει στην άκρη το σχολιασμό του σήμερα, ωσάν περιόδου χαυνωτικής, χωρίς αξίες ή αγώνες να υπερασπιστεί Τον απασχολεί η τραυμα τική μνήμη από την Κατοχή και τον Εμφύλιο, την ηθική εξαθλίωση ιδεολογιών και συνειδήσεων, τη δύσκολη εμπειρία της μετανάστευσης, τη χούντα του '67, την ατομική φθορά στο γύρισμα αυτών των δεκαετιών. Οι ήρωες του Τάσου Χατζητάτση πάσχουν, πασχίζουν, καταβάλλονται ή υπερβαίνουν το όριό τους. Για παρά δειγμα, ο μετανάστης στη Γερμανία στο διήγημα «Ο

κύκλος της Αννελόρε» (με όλους τους υπόγειους πα ραλληλισμούς, γιατί όχι, με τον εμιγκρέ του Δημήτρη Χατζή στο Διπλό βιβλίο) αντιλαμβάνεται νωρίς το μά ταιο αγώνα του, αλλά εξακολουθεί να αγωνίζεται έ στω κι αν το κενό του είναι πια απροκάλυπτο. Ή ο λυ ρισμός στο «Σίμκα», όπου η πόρνη Φώτω εξευγενίζε ται και απενοχοποιείται απ' το παρελθόν της δικαιο λογώντας τη στύση του έφηβου αφηγητή και τη φα ντασίωση για το στιλπνό ερωτισμό της. Το ιστορικό υπόβαθρο καθορίζει το προσωπικό δρά

μα του καθενός και η νοσταλγία λειτουργεί ανακου φιστικά και εξευμενιστικά. Ο συγγραφέας τονίζει την ποιητικότητα των περιγραφών του με εικόνες έντο νες, αχρωματικές αλλά ωστόσο ξεκάθαρες. Τα διη γήματα της Σφενδόνης διαθέτουν το προσωπικό στίγμα του, εγχαραγμένο με επιμέλεια και σπουδή, φέρνοντάς τον μεταξύ των πλέον υπολογίσιμων συνδαιτυμόνων της σύγχρονης νεοελληνικής διηγηματογραφίας. ΒΑΣΙΛΗΣ ΡΟΥΒΑΛΗΣ

Ιστορίες της "Αγριας Δύσης I

ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΕΜΟΥΝΔΟΣ

Δυτικές συνοικίας

Ιί: | Αθήνα, Οίνοοέας, 2000 ■ Σελ.315 ΤΓ ντεκα ανεξάρτητες ιστορίες που στην πραγματι1“ κότητα αποτελούν ένα ανατιναγμένο μυθιστόL p n u a , χαρακτηρίζει τις Δυτικές συνοικίες ο εκδό της στο οπισθόφυλλο. Και ο αναγνώστης που δε διαβάζει για να ξεχνιέται, που δεν ψάχνει στα βιβλία φτιασίδια μιας αλλιώτικης ζωής, θα βρει στις Δυτι

κές συνοικίες ό,τι επιθυμεί. Πρώτα απ' όλα θα βρει αληθινούς ανθρώπους κι όχι χάρτινους ήρωες - έστω κι αν στην πλειονότητά τους και σε μια πρώτη, επιπόλαια προσέγγιση οι ή

ρωες του Γιάννη Ρεμούνδου δεν έχουν πολλά κοινά με το «μέσο Έλληνα» (μια χάρτινη κι αυτή κατα σκευή της στατιστικής). Αλλά ακόμη κι αν δεν ταυτι-

ίκ ίίν ο που Εντυπωσιάζει, πέρα από τη φ ι\ο \ο γ ικ ή αρτιότητα, είναι η ιοορροπία που διατηρεί ο συγγραφέας απέναντι στους ήρωές του

στεί με τους ήρωες των Δυτικών συνοικιών, ας μη βιαστεί να τους κατατάξει στο περιθώριο. Καλύτερα ας περιπλανηθεί σελίδα σελίδα στον οι κείο και ταυτόχρονα άγνωστο χώρο του Γιάννη Ρε μούνδου. Δυτικές συνοικίες: ο όρος δεν είναι γεω γραφικός, είναι κοινωνικοπολιτικός. Ακόμη κι αυτός που δεν πάτησε ποτέ το πόδι του στην Αθήνα θ' α ναγνωρίσει εύκολα τι σηματοδοτεί ο τίτλος: ένα χώρο πέρα από τον εικονικό των διαφημίσεων και του lifestyle, που όμως δεν παύει να υπόκειται στην τρομοκρατία των υποσχέσεών τους, θα αναγνωρίσει επίσης τον άχρονο χρόνο της τρα γωδίας και τον πολύ συγκεκριμένο χρόνο του σήμε ρα. Το φάντασμα του Εμφυλίου, οι κίβδηλες αξίες

της Δεξιάς, η τρομοκρατία της χούντας, η διάψευση των προσδοκιών από το ΠΑΣΟΚ μπορεί να μην απο τελούν το θέμα των ιστοριών, έχουν όμως αφήσει παντού τα ίχνη τους. Αλλά πιο εφιαλτικό φαντάζει το μέλλον. Γιατί οι λίγο πολύ ανυποψίαστοι και τυ φλοί από τα πάθη ήρωες του Ρεμούνδου πιστεύουν ότι είναι ικανοί να το επηρεάσουν. Κυνηγούν με κά θε μέσο ένα καλύτερο αύριο: θέλουν να στήσουν ένα σπιτικό, να φτιάξουν ή να αναστήσουν μια ερω τική σχέση, να σώσουν μια υπόληψη, να δικαιωθούν ή -γιατί όχι;- να πιάσουν την καλή. Όμως ακόμη και τα ταπεινότερα σχέδιά τους ισοδυναμούν με ύβρι στις Δυτικές συνοικίες, τα σχέδιά τους ανατρέπονται σχεδόν πάντα -από κακοδαιμονία, από προδοσία, α πό συγκρουόμενα μικροσυμφέροντα-, με αποτέλε σμα οι ήρωες να βυθιστούν περισσότερο στο τέλμα που ανατάραξαν για μια στιγμή και να οδηγηθούν

στην κατάθλιψη, στον αλκοολισμό, στην απόγνωση, στο συμβολικό ή πραγματικό θάνατο. Εκείνο που εντυπωσιάζει στις Δυτικές συνοικίες, πέ ρα από τη φιλολογική τους αρτιότητα, είναι η ισορ ροπία που διατηρεί ο συγγραφέας απέναντι στους ήρωές του. Τελικά τους συμπαθεί ή τους καταγγέλ λει; Σίγουρα δεν τους θεωρεί μάρτυρες, δεν τους απαλλάσσει από την προσωπική ευθύνη, όμως ού τε και τους καταδικάζει γι' αυτό που είναι ή για τις πράξεις τους. Προπάντων δεν τους γυρνά την πλά τη. Φωτίζει και τις καλές τους πλευρές και χωρίς ει ρωνεία ή χαιρεκακία καταγράφει την αναπόφευκτηί;) πορεία των περιφρονημένων (ή περιφρονη τέων;) ηρώων προς τον όλεθρο με φαινομενική ου δετερότητα, που όμως δεν τον κάνει ούτε στιγμή έ ναν αφ' υψηλού ψυχρό παρατηρητή. ΙΑΚΩΒΟΣ ΚΟΠΕΡΤΙ

;ε ν η ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Προϊόν υψηλής αισθητικής ΣΑΝΤΟΡ Μ ΑΡΑΪ

Οι στάχτες

Μτφρ.: Μανουέλα Μπερκι Αθήνα, Ωκεανίδα, 2000 Σελ. 240

Σάντορ Μάραϊ, από τους σημαντικότερους συγγραφείς της Ευρώπης (και όχι μόνο) του Μεσοπολέμου, συνεχίζει μεν.τη μεγάλη πα ράδοση του ευρωπαϊκού μυθιστορήματος της στροφής του 19ου αιώνα προς τον 20ό, χρησιμο ποιεί όμως με ευρηματικό τρόπο στοιχεία που χα ρακτηρίζουν το νεωτερικό πεζό λόγο, όπως είναι π.χ. η εκτεταμένη και συχνά αποκλίνουσα χρήση της μεταφοράς, η οικονομία του εσωτερικού μο νολόγου και κυρίως η δόμηση του κειμενικού κό σμου με βάση την ανάπτυξη ενός κεντρικού θέμα τος με γενικό ενδιαφέρον και γενική εφαρμογή για τον άνθρωπο.

Στο παρόν βιβλίο, το κειμενικό υλικό είναι οργα νωμένο σε είκοσι κεφάλαια και επάνω σε ένα στα

θερό άξονα που αντιπροσωπεύει ο κεντρικός χα ρακτήρας Χένρικ, ο εβδομηνταπεντάχρονος πάλαι ποτέ στρατηγός στον αυτοκρατορικό στρατό της πάλαι ποτέ Αυστροουγγαρίας. Την κειμενική πα ρουσία και συμπεριφορά του στρατηγού εξυπηρε τούν αφενός η ενενηντάχρονη νταντά του ως θε ματική σταθερά και, αφετέρου, ο Κόνραντ (ο παι δικός φίλος και συμμαθητής του στρατηγού) και η Κριστίνα (η γυναίκα του στρατηγού) ως θεματικές μεταβλητές. Αυτό το σύστημα χαρακτήρων, που εντοπίζονται περίπου στις αρχές του 20ού αιώνα και (κυρίως) στον πατρικό πύργο του στρατηγού, αποτελεί την εστίαση σε μια εκτεταμένη τοιχο γραφία προσώπων και τόπων που συνθέτει ο Μάραϊ με εικαστική αντίληψη υψηλής ποιότητας. Ο κειμενικός χρόνος του βιβλίου καλύπτει μερικές ώρες, από τις έντεκα το πρωί μέχρι λίγο πριν από τα χαράματα της επόμενης μέρας, αντιστοιχεί ό μως σε ένα πολυεπίπεδο βάθος ολόκληρης ζωής. Με αυτά τα δεδομένα ο Μάραϊ πραγματεύεται την προδοσία - αυτό το ιδιαιτέρως πλεονεκτικό και διαχρονικώς ισχύον βασικό θέμα ως μέτρο της α ντοχής των ανθρώπινων σχέσεων. Πριν από σαρά ντα ένα χρόνια ο Κόνραντ και η Κριστίνα πρόδωσαν (εδώ υφέρπει και μια υποψία για απόπειρα φόνου), και έκτοτε ο Χένρικ φέρει το κόστος της προδοσίας μόνος, με σιωπή και υπεροψία. Σε μια πρώτη διάσταση ανάγνωσης, αναγνωρίζε ται ο πολύπλοκος ιστός της πρωτότυπης σύνθε σης των κειμενικών γεγονότων με τη συνδρομή

Ένα προωθημένο για την εποχή του, ώριμο τεκμήριο καθαρής θεματικής λογοτεχνίας

και των διαύλων του αναδρομικού ελέγχου, που σηματοδοτεί η αιφνίδια, μετά σαράντα ένα χρόνια απουσίας, επίσκεψη του Κόνραντ στο στρατηγό. Η προσεκτική όμως πρόσληψη του κειμένου οδη γεί με άνεση στο συμπέρασμά ότι στην πραγματι κότητα έχουμε εδώ μια ενδιαφέρουσα πραγμα τεία περί προδοσίας. Ο Μάραϊ εστιάζει τη σύνταξη των σημαινομένων του, με την αποφασιστική συν δρομή και της μεταφοράς, όχι στο σημείο που α ντιπροσωπεύουν «το γιατί και το πώς» (τα πραγ

ματικά δεδομένα), αλλά στο σημείο που αντιπρο σωπεύει «το βαθύτερο νόημα της ανθρώπινης ζω ής I...] ο αυτοσεβασμός» (η οντολογία του φαινο μένου). Σ' αυτό το τοπίο εμπλέκονται, ως βασικοί δείκτες, παράγοντες όπως είναι η φιλία, η αγάπη, η επι βίωση. Ο Μάραϊ χρησιμοποιεί το λογοτεχνικό υλικό του για να ολοκληρώσει το σημασιολογικό του σύστη μα και όχι για να οδηγήσει στη θρηνητική εξαγωγή συμπερασμάτων καταστροφής. Για το λόγο αυτό άλλωστε τα δύο ερωτήματα που οδηγούν στην καθαρτήρια έξοδο του βιβλίου, (α) για το τεκμήριο της προδοσίας και (β) για το κέρδος της ζωής με τά την προδοσία, παραμένουν χωρίς, εκπεφρα σμένη τουλάχιστον, απάντηση. Η επιστροφή του Κόνραντ μετά τα σαράντα ένα χρόνια της προδο σίας του χρησιμεύει όχι π.χ. για να μάθουμε ότι ο Κόνραντ κατέφυγε στους τροπικούς ή ότι η Κριστίνα πέθανε κάτω από το βάρος της σιωπής του Χένρικ, αλλά για να δοθεί η ευκαιρία στο στρατη γό να εκθέσει τη δική του στάση απέναντι στην προδοσία. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι ο Μάραϊ στο μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου προβάλλει τον εκτενή λόγο, σχεδόν μονόλογο του Χένρικ με την οικονομία της οιονεί ροής της συνείδησης, απένα ντι στις σύντομες παρεμβάσεις του Κόνραντ ή στη σύντομη τριτοπρόσωπη αφήγηση που διακόπτει τα διαλογικά μέρη. Αυτές οι κειμενικές δομές απο τελούν τεκμήρια της ρητορικής του Μάραϊ και άλ λο δεν κάνουν παρά να προωθούν την εξέλιξη των σημαινομένων υπέρ της οπτικής του στρατη γού. Τελικά, σημασία έχει ότι τα κεριά στο τραπέζι που *κάηκαν μέχρι κάτω», παραπέμποντας στον κυριο λεκτικότερο και ποιητικότερο τίτλο του ουγγρικού πρωτοτύπου, όρισαν (α) το τέλος της ολονύκτιας συζήτησης του Χένρικ με τον Κόνραντ και ταυτό χρονα (β) το πλήρωμα του χρόνου για την αποκα τάσταση της τάξης των πραγμάτων, όπως παρα στατικά αποδίδει η ανάρτηση του πορτρέτου της Κριστίνα στην παλιά του θέση, στο τελευταίο συ ντομότατο κεφάλαιο του βιβλίου. Όλα αυτά τα δεδομένα οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ο Μάραϊ έδωσε ένα προωθημένο για την επο χή του (πρώτη έκδοση του πρωτοτύπου το 1942), ώριμο τεκμήριο καθαρής θεματικής λογοτεχνίας. Και επιπλέον, ένα υφολογικό προϊόν υψηλής αι σθητικής. ΑΛΚΗΣΤΙΣ ΣΟΥΛΟΓΙΑΝΝΗ

Φόνος από Ερωτα ΖΟΡΖ ΣΙΜΕΝΟΝ

Γράμμα οτον δικαστή μου Μτφρ.: Βασίλης Πουλάκος Αθήνα, Printa, 2000 Σελ. 240 την ιστορία της παγκόσμιας λογοτεχνίας υπάρ χουν αρκετά μυθιστορήματα όπου ένας δολοφό νος, κλεισμένος σ' ένα κελί φυλακής, αφηγείται τα πεπραγμένα της ζωής του και προσπαθεί να δικαι ολογήσει το έγκλημά του ή να εξηγήσει τους λόγους που τον ώθησαν σε αυτό. Πρόχειρα μπορούν να ανα φερθούν Ο ξένος του Αλμπέρ Καμί, Το τούνελ του Ερνέστο Σάμπατο, ηΑολίτατου Βλαντιμίρ Ναμπόκοβ, το Θα φτύσω στους τάφους σας του Μπορίς Βίαν. Σε αυτά πρέπει να προσθέσουμε κι ένα ακόμα, το Γράμ-

0 L Σιμενόν ενδιαφέρεται κυρίως να δείξει το κλψ ακούρενο πάθος ενός άντρα για ρια γυναίκα μα στο δικαστή μου του Ζορζ Σιμενόν, το οποίο συγ γενεύει περισσότερο με Το τούνελ, δεδομένου ότι ο αφηγητής σκότωσε τη γυναίκα που αγαπούσε, ορμώμενος από τη ζήλια που τον κατέτρωγε και το υπερ βολικά αναπτυγμένο αίσθημα ιδιοκτησίας που τον διακατείχε. Επομένως, το παρόν μυθιστόρημα, που κυκλοφόρη σε από τις εκδόσεις «Printa» (κατά το παρελθόν εκδόθηκε στη σειρά τσέπης των εκδόσεων «Ατλαντίς» με τίτλο Γράμμα στον ανακριτή μου) δεν ανήκει στην α στυνομική λογοτεχνία, αφού λείπει και ο επιθεωρη τής Μεγκρέ αλλά και κάθε έρευνα, αναζήτηση του ε νόχου ή προσπάθεια συγκάλυψης του εγκλήματος εκ μέρους του δράστη. Εδώ, ο βελγικής καταγωγής Ζορζ Σιμενόν, που γεννήθηκε το 1903 και πέθανε το 1989 (ατυχώς ο εκδότης αδιαφόρησε να δώσει οποιαδήπο τε βιογραφικά στοιχεία για το συγγραφέα, πράγμα που θα διευκόλυνε τους νέους σε ηλικία αναγνώστες, θεωρώντας ότι παρουσιάζει περισσότερο ενδιαφέρον να ξέρουν ότι «σύμφωνα με τις στατιστικές των Ηνω-

Γοάμμα στον δικαστή μου

μένων Εθνών, είναι ο πιο διαβασμένος συγγραφέας στον κόσμο μετά τον Λένιν και τον Μαρξ»), βάζει τον ήρωά του, το γιατρό Σαρλ Αλαβουάν, να απευθύνει έ να γράμμα στον ανακριτή του, όχι για να ζητήσει την αθώωσή του, αλλά για να φωτίσει την πράξη του. 0 Αλαβουάν, λοιπόν, ξετυλίγει σιγά σιγά το κουβάρι των αναμνήσεών του και αποκαλύπτει με ενάργεια και ψυχραιμία τη σχέση του με μια νεαρή γυναίκα, την οποία σκοτώνει ενώ στην ουσία δεν υπάρχει κανένας αποχρών λόγος για να το πράξει. Παντρεμένος δύο φορές με γυναίκες που δεν αγάπησε -και δεν τον α γάπησαν-, δημιουργεί διάφορες επιπόλαιες σχέσεις ώσπου εμφανίζεται ξαφνικά στο δρόμο του η Μαρτίν, ένα θηλυκό κάπως ανερμάτιστο, με άπειρες ερωτικές περιπέτειες στο ενεργητικό του. Η γνωριμία του με αυτό το ερωτικότατο πλάσμα σ' έναν επαρχιακό σιδη ροδρομικό σταθμό και το εν συνεχεία σμίξιμό τους στο κρεβάτι του πρώτου ξενοδοχείου που βρίσκεται στο δρόμο τους αλλάζει δραματικά τη ζωή του. Ανατρέποντας κάθε συμβατικότητα και κάθε έννοια παρα δοσιακής ηθικής, πάει τη Μαρτίν στο σπίτι του, τη γνωρίζει στη σύζυγο, την κόρη και τη μητέρα του, την εγκαθιστά σ' ένα διαμέρισμα και την προσλαμβάνει ως γραμματέα στο ιατρείο του. Όταν η παράνομη -και παράλογη- σχέση αποκαλύπτεται, ο ήρωας παίρ νει τη Μαρτίν και φεύγουν, εγκαταλείπει τα πάντα (οι κογένεια και δουλειά) και μεταβαίνει στο Παρίσι, όπου αρχζει από το μηδέν μια καινούρια επαγγελματική σταδιοδρομία.

Το έγκλημα δεν είναι προσχεδιασμένο διότι ο ήρωας αγαπάει τη Μαρτίν περισαότερο από όσο ο ίδιος πε ριμένει, περισσότερο από όσο η ίδια αντέχει, αφού δεν είναι συνηθισμένη σε παρόμοιες νοσηρές σχέ σεις. 0 έρωτας του γιατρού είναι σύμφυτος με μια α θεράπευτη ζήλια που του γίνεται καθημερινός ε φιάλτης, καθημερινός τρόμος. Ζηλεύει ακόμα και τους παιδικούς της φίλους, ακόμα και τους άντρες που μίλησαν για λίγο μαζί της, ακόμα και όσους ονει ρεύεται στον ύπνο της. Είναι φυσικό να υποθέσει ο αναγνώστης πως ο γιατρός δε στέκει στα καλά του και πράγματι αυτό συμβαίνει, μολονότι ο ίδιος ισχυρί ζεται ότι δεν είναι τρελός ή ανεύθυνος για τις πρά ξεις του. Για χάρη της τη σκότωσε, λέει, επειδή πό θησε τον απόλυτο έρωτα, επειδή ήθελε να τη λυ τρώσει, να τη σώσει από τους φόβους της και τις ντροπές της. Το Γράμμα στο δικαστή μου δεν έχει δράση, δεν έχει περιπέτεια, έχει όμως πλοκή. 0 Σιμενόν ενδιαφέρεται κυρίως να δείξει το κλιμακούμενο πάθος ενός άντρα για μια γυναίκα και για το σκοπό αυτό ανατέμνει με θαυμαστό τρόπο την ψυχή του ήρωά του, τον ανα λύει και τον ανασυνθέτει. «Γράφοντας μυθιστορήμα τα», έχει πει σε μια συνέντευξή του (βλέπε- διαβάζω, αρ. 202, 9 Νοεμβρίου 1988), «είχα την εντύπωση πως προσέγγιζα τον άνθρωπο, πως έμπαινα μέσα στο πετσί των προσώπων. Υπάρχουν μυθιστορήματα γραμμένα κατά λέξη από το υποσυνείδητο. 'Οταν το ποθετούμαστε μέσα στο πετσί ενός προσώπου, δεν ξέρουμε καθόλου πού θα μας οδηγήσει». Ταυτόχρο να περιγράφει τα υπόλοιπα πρόσωπα του δράματος, την αλλόκοτη, τη μοιραία Μαρτίν που είναι ευτυχι σμένη παρόλο που τη βασανίζει με τη ζήλια του και τη χτυπάει, τη γυναίκα του, που επί χρόνια έπαιζε το ρόλο της τυπικής συζύγου και μητέρας, φύλακας άγ γελός του, μα και την αυταρχική μητέρα του. Το ενδιαφέρον αυτό μυθιστόρημα μπορεί να μην εί ναι αστυνομικό, είναι ωστόσο απόλυτα ερωτικό, με την έννοια ότι πραγματεύεται τα ερωτικά αισθήματα του ήρωα για τη Μαρτίν. Αν πρέπει να το κατατάξου με οε κάποιο λογοτεχνικό είδος αυτό θα είναι το νουάρ, όπως το εννοούν οι Γάλλοι, κάτι που παραπέμπει σε οριακές καταστάσεις: μοναξιά, απόγνωση, ενοχή, ανεκπλήρωτες επιθυμίες, φθορά του κορμιού και του μυαλού, σεξουαλική στέρηση ή σεξουαλική βουλι μία. Οι ήρωες αυτών των μυθιστορημάτων παίζουν με το θάνατο, λαβώνονται ανεπανόρθωτα ή κατα δύονται στο βυθό της κόλασης, από όπου δεν υπάρ χει διέξοδος. ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΦΙΛΙΠΠΟΥ

Εκδόσεις Ποιότητας Σειρά: ΙΣΤΟΡΙΑ

Μ. L. WEST Καθηγητής Πανεπιστημίου

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

Μ ετάφραση Στάθης Κομνηνός Με 576 σελίδες, 35 εικόνες εκτός κειμένου, σχέδια και πίνακες

Κ Δ Ο Σ Ε I Σ

ΠΑΠΑΔΗΜΑ Π ρο σ φ ο ρ ά στο ν Π ο λιτισ μ ό Ιππ ο κ ρ ά το υ ς 8 Α θήνα Τηλ.: 36.27.318

Ένας ούγχρονος Φάουοτ JOSE ANGEL MANAS

Συγγραφέας σε απόγνωση Μτφρ.: Μαρί Καλφούνζου Αθήνα, Οξύ, 2000 Σελ. 167

σύγχρονος Φάουστ είναι ένας καθηγητής πανεπι στημίου, αναγνωρισμένος λογοτέχνης και ανε παρκής συγγραφέας. Όταν ανοίγει τον υπολογι στή του για να γράψει κάτι πρωτότυπο, όταν δεν α σκεί δηλαδή κριτική σε έργα άλλων, η οθόνη παραμέ νει λευκή, όση ώρα και να την κοιτάζει. Αποτέλεσμα να νιώθει μειονεκτικά τόσο απέναντι στους φοιτητές και φίλους του όσο και απέναντι στην αγαπημένη του. Κρίσεις σχέσης και κρίσεις συνείδησης αποτελούν την καθημερινότητά του, μέχρι τη στιγμή που ο διάβολος

Μια απολαυστική και γεμάτη εκπλήξεις ιστορία που προσεγγίζει

με σύγχρονη ματιά του βάζει ένα χειρόγραφο στο χέρι: Ένα μυθιστόρη μα. Είναι το πρωτόλειο μιας φοιτήτριάς του που ζητά την επιστημονική του άποψη. Ο ήρωας αναγνωρίζει στο ξένο χειρόγραφο το έρ γο που κάθε συγγραφέας επιθυμεί να γράψει: Χα οτικό και ελάχιστα μεθοδικό... αλλά εμποτισμένο με διαίσθηση και γεμάτο από αυτές τις εικόνες που μένουν χαραγμένες στο μυαλό του αναγνώ στη για πολύ καιρό μετά το τέλος της ανάγνωσής του. Η βαθύτητα με την οποία η εικοσάχρονη φοιτήτριά του, η Μάριαν, αναλύει και παρουσιάζει τα ανθρώπινα συναισθήματα απέχουν έτη φωτός α πό την επιπολαιότητα και ελαφρότητα με την ο ποία επιτυχημένοι συγγραφείς κατασκευάζουν τους δικούς τους χαρακτήρες. Ο λόγος της πυ κνός, αλλά ρυθμικός και συγκινησιακός, με μουσι κότητα και χρώμα. Μπορεί το μυθιστόρημα της Μάριαν ως νεανικό έργο να ήταν ατελές και αυτο-

βιογραφικό, ξεχείλιζε όμως ζωντάνια από όλες τις μπάντες. Για τον ήρωα του Συγγραφέας σε απόγνωση ήταν οαν να ερχόταν ο διάβολος και να του κουνούσε την ουρά του. Ούτε που το καλοσκέφτηκε. Έτρεξε και καταχώ ρισε το έργο σαν να ήταν δικό του. Έτσι, για την επι τυχία και την πολυπόθητη αναγνώριση πούλησε την ψυχή του στο διάβολο. Το αποτέλεσμα: Ο Jos6 Angel Manas, στο σχετικά μικρό μυθιστόρημά του, μας περι γράφει την κόλαση. Με γοργό και άμεσο λόγο μάς ε ξιστορεί μια ιστορία φρίκης και τρόμου που δε θα μπορούσε, φυσικά, να συμβεί στον καθένα μας, ε ντούτοις δεν απέχει πολύ από την πραγματικότητα. Οι άνθρωποι, μας εξηγεί ο Ισπανός συγγραφέας, κυ νηγώντας πλούτη και μεγαλεία είναι, τις περισσότε ρες φορές, ικανοί να αφανίσουν, χωρίς τον παραμικρό ενδοιασμό, συνανθρώπους τους αν τύχει να διασταυ ρωθούν οι δρόμοι τους. Μπορεί ο Συγγραφέας σε α πόγνωση να ξεπέρασε κάθε όριο και ηθική, όμως ο Jos6 Angel Manas μας προειδοποιεί ότι ζούμε συνή θως από τους άλλους, σε αυτούς οφείλουμε την ύ παρξή μας, ενώ πολλές φορές το μίσος που τρέφου με για εκείνους αποτελεί το μοναδικό κίνητρο στη ζωή μας. Μας έχει ο διάβολος στο χέρι; Ό,τι και να κάνουμε, τε λικά δε θα γλιτώσουμε από τα διαβολικά σχέδιά του; Σε αυτά τα ερωτήματα ο Ισπανός συγγραφέας δε δί νει απαντήσεις. Αντ' αυτού μας προσφέρει, μέσα σε 167 σελίδες, μια απολαυστική και γεμάτη εκπλήξεις ι-

στορι'α που προσεγγίζει to μύθο ίο υ Φάουσι με σύγ χρονη ματιά. Άμα διαβάσει κανείς προσεκτικά το βι βλίο του, ίσως σκεφτεί πολύ προτού πουλήσει την ψυχή του στο διάβολο. Ίσως! Εξαρτάται βέβαια από το τίμημα.

ρούν να τους βοηθήσουν. Αν δεν τυγχάνει να είναι συγγραφείς, να σκοτώσουν ό,τι αγαπάνε στη ζωή, προτού επιχειρήσουν να γράψουν.

Λανθασμένα λέγεται ότι για όλα υπάρχει τιμή πώλη σης. Υπάρχουν πράγματα που οι άνθρωποι ακόμη και στην κόλαση μπορούν να απολαύσουν. Φτάνει να α ποδεχθούν τη μοίρα τους. Να σκεφτούν δηλαδή ότι,

Το Συγγραφέας σε απόγνωση είναι πραγματικό αρι στούργημα της σύγχρονης ισπανικής λογοτεχνίας. Μέσα από απλούς διαλογισμούς και καθημερινές κα ταστάσεις παρουσιάζονται πράγματα ανήκουστα και εξωφρενικά, όπως μπορεί να είναι η καθημερινή ζωή των διανοουμένων.

αν δεν είναι ώριμοι, ούτε θεός ούτε διάβολος μπο

ΜΑΚΗΣ ΘΕΟΔΟΣΗΣ

Ωδήαπότηνεξορία νται αναπόφευκτα με την τύχη του κοι νωνικού συνόλου. Η συγγραφέας με λετά τις συμπερι φορές ανήλικων ε

Α ΝΝΑ SEGHERS

Η εκδρομή των κοριτσιών που χάθηκαν

Μτφρ.: Γιώργος Δεπάοτας

Αθήνα, Άγρα, 2000 Σελ. 104

τιμπμένπ με το βραβείο Μπίχνερ (1951) Γερμανί δα συγγραφέας Anna Seghers έγραψε αυτή την πλούσια και ευαίσθητη νουβέλα την περίοδο που κυνηγημένη, ως κομμουνίστρια και Εβραία, από το ναζιστικό τρόμο της χώρας της βρήκε καταφύγιο αρχικά στη Γαλλία και έπειτα στο μακρινό Μεξικό, α φού της απαγορεύτηκε η άδεια εισόδου στις Ηνωμέ νες Πολιτείες της Αμερικής.

Εξόριστη κοσμοπολίτισσα αλλά και Γερμανίδα περισ σότερο από κάθε άλλον, επέστρεψε στην πατρίδα της αμέσως μετά το τέλος του πολέμου, στη γλώσ σα που καταλάβαινε και αναζητούσε για να μπορεί να γράφει - έγραψε μόνο στα γερμανικά. Η Anna Seghers κατέχει την τέχνη να απλουστεύει το πολύπλοκο, να κάνει απτό το ανέπαφο και να φέρνει μπροστά στα πόδια του αναγνώστη το ασύλληπτο: για όλα τα μεγάλα γεγονότα, για όλους τους παγκό σμιους πολέμους και τα απάνθρωπα εγκλήματα, υ πεύθυνοι είναι μονάχα άνθρωποι της διπλανής πόρ τας, παλιοί συμμαθητές, πρώην φίλοι, εσύ κι εγώ. Η φωνή της δε στρέφεται μόνο ενάντια στο ρατσιστι κό εθνικοσοσιαλισμό καθεστώς και στην πολιτικοστρατιωτική εξουσία του Χίτλερ, αλλά και ενάντια στη λογική του ατομικού συμφέροντος, αφού οι προσωπι κές αποφάσεις, ακόμα και οι απλούστερες, συνδέο

φήβων, προσπαθώ ντας να διακρίνει σ' αυτές μελλοντικές στάσεις ζωής ενή λικων πολιτών. Στην ουσία πρόκει ται για τη σύγκριση δύο εποχών κηδεμονίας, από τους γονείς και τους δασκάλους στην πρώτη περίπτωση, από το εθνικοσο σιαλισμό κόμμα στη δεύτερη. Η διήγηση ρέει ήσυχα και σε βάθος, όπως το ατμό πλοιο «Ρεμάγκεν», ανάμεσα σε δύο αποβάθρες του παρελθόντος, όπου αρχίζει και τελειώνει η όμορφη ε κείνη σχολική εκδρομή, για την οποία η συγγραφέας όφειλε να γράψει μία έκθεση. Τη νουβέλα ίπου προέρχεται από το λεύκωμα Anna Seghers, eine Biographie in Bildern ΓΑνναΖέγκερς. Μία βιογραφία ρε εικόνες), Βερολίνο-Βαϊμάρη, «Aufbau Verlag», 19941 προλογίζει η επίσης αναγνωρισμένη συγγραφέας και δημοσιογράφος Christa Wolf. Η πρόσφατη συζήτηση με το γιο της Seghers, καθώς και το χρονολόγιο στο επίμετρο φωτίζουν κάποια ση μεία της βιογραφίας της τα δύσκολα χρόνια της εξο ρίας. ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ ΤΣΙΓΑΡΑ

ΜΕΛΕΤΗ

Η κορυφωοη μιας πορείας τ η ς ΕΛΕ Ν ΑΣ Κ Ο Υ Τ Ρ ΙΑ Ν Ο Υ

Μ ΙΧ Α Η Λ Μ ΠΑΧΤΙΝ

Ζητήματα της ποιητικής του Ντοστογιέψσκι

ΜΠΑΧΤΙΝ

Μτφρ.: Αλεξάνδρα Ιωαννίδου Επιμ.: Βαγγέλης Χατζηβαοιλείαυ Επίμετρο: Δημήτρης Τζιόβας Αθήνα, Πόλις, 2000 Σελ.199 Ι Π ταν λίγο μετά την άφιξή της στη Γαλλία το 1966 1 1 η Βουλγάρα Julia Kristeva παρουσίαζε στο σεμιU νάριο του Roland Barthes το δοκίμιό της «Η λέξη, ο διάλογος και το μυθιστόρημα», ο δυτικός κόσμος ερχόταν για πρώτη φορά σε επαφή με τη σκέψη του Mikhail Mikhailovich Bakhtin. Είχε προηγηθεί, ένα χρό νο νωρίτερα, η αναφορά του ονόματός του στην ει σαγωγή του Roman Jakobson για την ανθολογία Ρώ σων φορμαλιστών που επιμελήθηκε ο συμπατριώτης της Κριστέβα Tzvcian Todorov. Η εντυπωσιακή απήχη ση του έργου του στις δεκαετίες του 1980 και του

Η θεω ρίατουΜ .Μ π αχτίν

αναδεικνύεται οτη δυναμικότερη ο υ μ βο\ήγιατημ ε\έτη του μυθιστορήματος γενικότερα

1990, οπότε μελετήθηκε από φιλολόγους, γλωσσο λόγους, φιλοσόφους, αλλά και ανθρωπολόγους και κοινωνιολόγους, είχε ως αποτέλεσμα να αναδειχθεί ο

Μπαχτίν σε έναν από τους σημαντικότερους εκπρο σώπους της νεοφιλελεύθερης ουμανιστικής σκέψης. Η προσωπικότητά του χαρακτηρίστηκε ιδιόρρυθμη, ε νώ ιδιότυπη είναι και η παράδοση του έργου του. Λέ γεται, λόγου χάρη, πως χρησιμοποιούσε για τσιγαρό χαρτο τα χειρόγραφά του, μεταξύ των οποίων και το μοναδικό αντίγραφο μιας μελέτης για το γερμανικό μυθιστόρημα του 18ου αιώνα (Erziehungsroman). Ακόμη και σήμερα δεν είναι βέβαιο αν τα βιβλία Η φορμαλιστική μέθοδος στις λογοτεχνικές σπουδές (1928), Φροϊδισμός, μια κριτική επισκόπηση (1927) και 0 μαρξισμός και η φιλοσοφία της γλώσσας (1929) εί ναι δικά του ή του Ρ. Ν. Medvedev το πρώτο και του

V. N. Volosinov τα άλλα δύο, που τα υπέγραψαν. Η δι δακτορική διατριβή του για τον Ραμπελέ (Ο Ραμπελέ και ο λαϊκός πολιτισμός στο Μεσαίωνα kqi την Ανα γέννηση) κατατέθηκε το 1940, αλλά εξαιτίας του πο

λέμου εξετάστηκε το 1946 και το 1949 και δίχασε τους ακαδημαϊκούς κύκλους της Μόσχας. Δεν του απονεμήθηκε ο τίτλος του διδάκτορα, ενώ η έκδοσή της καθυστέρησε ως το 1965. Τι βιβλίο για τον Ντοστογιέφσκι εκδόθηκε το 1929, με τον τίτλο I ητήματα του έργου του Ντοατογιέφσκι. Στη δεύτερη, αναθεωρημένη μορφή και με τρο ποποιημένο τον τίτλο επανεκδόθηκε το 1965. Η πα ρούσα μετάφραση ακολουθεί την τρίτη έκδοση του 1972, που δε διαφέρει από τη δεύτερη. Οι θέσεις του Μπαχτίν για τη γλώσσα και τη διαφορά του πολυφω-

Το μυθιστόρημα του Ντοστογιέφσκι απιπροοωπεύει την κορύφωση μιας πορείας που ξεκινά από τα κωμικά-οοβαρά είδη της ε\\η νικ ή ς αρχαιότητας νικού ή διαλογικού μυθιστορήματος από το μονολογικό μυθιστόρημα παρουσιάζονται διεξοδικά κυρίως στα τρία ενδιάμεσα (από τα πέντε συνολικά) κεφά λαια. Ο Μπαχτίν εστιάζει στην εκφώνηση, για να τονίσει την αμεσότητα του είδους της οημασίας που διερευνά. Η γλώσσα δε διαθέτει ενότητα και πληρότητα, αντιθέτως, διαπερνάται από φυγόκεντρες και κεντρομόλες δυνάμεις. Οι τελευταίες τείνουν να κρατήσουν τα πράγματα σε μια ενότητα και οι πρώτες να τα οδηγή σουν σε διάσταση. Αυτή η διαπάλη είναι φαινόμενο φυσικό και πολιτισμικό· λαμβάνει επίσης χώρα στο ε πίπεδο της ατομικής συνείδησης. 0 Μπαχτίν δεν την αντιλαμβάνεται ως διχοτομία (όπως η δομική γλωσ σολογία), αλλά τονίζει τη ρευστότητα της γλώσσας, τη δυναμική διαδικασία που εκφράζει ο όρος ετερογλωσσία. Αυτό που λέω δίνει την ψευδαίσθηση της ε νότητας, ενώ, στην πραγματικότητα, εκφράζω μια πληθώρα σημασιών, άλλες από αυτές σκόπιμα και άλλες χωρίς καν να το αντιλαμβάνομαι. Η διαλογικότητα γίνεται αντιληπτή ως σχέση αντιπαλότητας ανά μεσα σε διαφορετικές φωνές και σύγκρουση, και όχι

απλώς διάλογος. Ενεργοποιείται εξαιτίας του κοινωνι κού χαρακτήρα της γλώσσας. Η προσπάθεια των συγγραφέων να απεκδύσουν τη γλώσσα από τις προθέσεις των άλλων και να την ε νοποιήσουν οδηγεί στο μονολογικό μυθιστόρημα (τέτοιο είναι, λόγου χάρη, το αναπαραστατικό ρεαλι στικό μυθιστόρημα). Ήδη όμως από την αρχαιότητα εμφανίζεται η ετερογλωσσία, που οδήγησε στο διαλογικό μυθιστόρημα. Η αριστοτελική και η καρτεσια νή λογική, η μεσαιωνική εκκλησιαστική απόλυτη «μία αλήθεια», ακόμη και η σοσιρική γλωσσολογία ενίσχυσαν τη μονολογικότητα. 0 λαϊκός πολιτισμός, το καρναβαλικό στοιχείο και το γέλιο, αντιθέτως, στρέφο νται προς την ανατροπή της μονοφωνικής ιεραρχικής τάξης. Στο λαϊκό γέλιο πρέπει να αναζητήσουμε τις λαϊκές ρίζες του μυθιστορήματος. Η παρωδία και η μεταμφίεση των υψηλών ειδών ενσωματώνουν την εξωλογοτεχνική ετερογλωσσία και τα «μυθιστορημα τικά» στρώματα της λογοτεχνικής γλώσσας, κι έτσι διαλογοποιούνται και οδηγούν στην απελευθέρωση των ειδών. Το μυθιστόρημα του Ντοστογιέφσκι αντι προσωπεύει την κορύφωση μιας πορείας που ξεκινά από τα κωμικο-σοβαρά είδη της ελληνικής αρχαιότη τας. Οι σωκρατικοί διάλογοι, τα πρώτα απομνημονεύ ματα (του Ίωνος από τη Χίο, του Κριτία), οι λίβελοι, όλη η βουκολική ποίηση, η μενίππεια σάτιρα κ.ά., χω ρίς να γνωρίζουν ακόμη την πολυφωνία, την προε τοίμασαν και, συνεπώς, παρουσιάζουν μυθιστορημα τικό πνεύμα: ενδιαφέρει η συγχρονική διάσταση, α φού με το γέλιο και την ειρωνεία έχει καταργηθεί η επική απόσταση. Καθοριστική υπήρξε η επίδραση του καρναβαλιού στα λαϊκά καρναβαλικά δρώμενα· οι άνθρωποι εκμεταλ λεύονται την πρόσκαιρα παραχωρημένη ελευθερία και αλληλεπιδρούν, με εκκεντρικές πράξεις βεβήλω σης και παρωδίας των ιερών και κυρίαρχων αξιών και προσώπων. Η επικράτηση ή όχι του γέλιου και του καρναβαλικού στοιχείου αποτελεί έτσι δείκτη για το βαθμό και τις συνθήκες ελευθερίας που επικρατούν κατά εποχές σε διάφορες κοινωνίες. Στο Μεσαίωνα το γέλιο δεν ακούγεται, ενώ είναι ηχηρό στην Αναγέννη ση (Βοκάκιος, Ραμπελέ, Σέξπιρ, θερβάντες) και συνε χίζεται στο 17ο αιώνα (πικαρικά μυθιστορήματα), για να μειωθεί στο 18ο και το 19ο αιώνα. Υπάρχει στα πρώτα έργα του Ντοστογιέφσκι, αλλά κατασιγάζει στα τελευταία μυθιστορήματά του. Η ιδιαιτερότητα των μυθιστορημάτων του Ντοστογιέφσκι έγκειται στην πολυφωνία που παρουσιάζουν οι πολλές αυτόνομες και ασυγχώνευτες φωνές των ι σόνομων συνειδήσεων των χαρακτήρων του- οι ήρω-

ές του δεν αποτελούν αντικείμενα του συγγραφικού λόγου, αλλά υποκείμενα του δικού τους λόγου. Η συ νύπαρξη και η αλληλεπίδραση στην τομή της στιγ μής, η συγχρονική δραματική αντιπαράθεση και όχι η εξέλιξη στο χρόνο ενδιαφέρει τον Ντοστογιέφσκι. Δεν παρουσιάζει την εικόνα του ήρωα, αλλά το λόγο του ήρωα για τον εαυτό του και τον κόσμο, ένα λόγο που αναπτύσσεται διαλογικά, κατά τη δημιουργική διαδι κασία: «Τα έργα του Ντοστογιέφσκι αποτελούν λόγο που αναφέρεται στο λόγο που απευθύνεται στο λό γο» (σελ. 428). Ο στόχος του είναι «να ανακαλυφθεί ο άνθρωπος μέσα στον άνθρωπο» (σελ. 92), εφόσον η αλήθεια για τον κόσμο είναι αδιαχώριστη από την α λήθεια της προσωπικότητας. Η θεωρία του Μπαχτίν αναδεικνύεται στη δυναμικότε ρη συμβολή για τη μελέτη του μυθιστορήματος (σε σύγκριση, λόγου χάρη, με τις θεωρίες του Georg Luk&cs, του Ian Watt και του Lucien Goldmann), γιατί δεν το περιορίζει οτην τυπολογία ενός είδους μυθι στορήματος, αλλά το αντιμετωπίζει τόσο στο πλαίσιο

μιας μακράς παράδοσης πεζών κειμένων όσο και σαν νέο είδος, όποτε αυτό εμφανίστηκε και πήρε ολοκλη ρωμένη μ§ρφή. Δεν εξετάζει το ύφος του κειμένου ως αφηγήματος (όπως η αφηγηματολογία) αλλά τη συνειδητή δόμησή του ως χώρου σύγκρουσης γλωσ σών και έκφρασης της κοινωνικής πολυμορφικότητας και πολυφωνίας. Προχωρώντας περισσότερο, η Κριστέβα υποστήριξε πως ο μονοφωνικός και ο πολυφωνικός πόλος της διμερούς μπαχτινικής αντίθεσης υ πάρχουν ταυτόχρονα σε κάθε κείμενο. Στα ελληνικά κυκλοφορούν ακόμη οι τόμοι Έπος και μυθιστόρημα (μτφρ. Γιάννης Κιουρτσάκης, «Πόλις» 1995) και Προβλήματα λογοτεχνίας και αισθητικής (μτφρ. Γιώργος Σπανός, «Πλέθρον» 1980). Ιδιαίτερα διαφωτιστικό είναι το περιεκτικό Επίμετρο του Δημήτρη Τζιόβα στην παρούσα έκδοση, καθώς και το σχετι κό κεφάλαιο στο βιβλίο του Το παλίμψηστο της ελλη νικής αφήγησης («Οδυσσέας» 1993), όπου ανιχνεύεται η πολυφωνικότητα στο νεοελληνικό μυθιστόρη μα. □

Η φάμπρικα των λέξεων ΜΗΤΣΟΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΠΟΥΛΟΣ

Ο Μαγιακόφσκι Τα ε ύ κ ο λ α κ α ι τα 6 ύ α κ ο λ α Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2000 Σελ. 382 e γνώση περισσή ο Μήτσος Αλεξανδρόπουλος περιδιαβαίνει με άνεση στην ποίηση και την ε ποχή του Μαγιακόφσκι. Παρακολουθεί αυτό τον ποιητή των μεγαλεπήβολων ποιημάτων από τα νεανι

κά του χρόνια μέχρι την αυτοκτονία του, περνώντας από την εποχή του κίτρινου πουκάμισου και των φουτουριστών στην εποχή της Λίλης Μπρικ και της επα νάστασης. Τον Αλεξανδρόπουλο τον ενδιαφέρει εξί σου ο Μαγιακόφσκι ποιητής και ο Μαγιακόφσκι επανα στάτης, γιατί και τα δύο αυτά στοιχεία συνθέτουν τό σο τον Μαγιακόφσκι ποιητή της επανάστασης όσο και τη μεγαλειώδη από κάθε άποψη εποχή του. Μια μορ φή αντίστοιχη του μεγαλείου της εποχής ο Μαγιακόφσκι, ορμά σαν ταύρος σε κάθε ερέθισμα γνωρίζο ντας από πολύ νωρίς το ποιητικό του κάλεσμα και προσπαθώντας να κατασκευάσει το λεξιλόγιο της νέ

ας εποχής. Τριγυρνά σε πολλές φάσεις στην επαρχία διαβάζοντας ποιήματά του και διακηρύσσοντας τη νέα ποίηση, ερίζει στα ποιητικά καμπαρέ και καφενεία με τους άλλους ποιητές για το νόημά της, κατακε ραυνώνει τους ρομαντικούς στίχους των παλαιότερων ποιητών και δεν αφήνει τίποτα όρθιο. Και προπα-

γράφου και τη συμμετοχή του σ' αυτόν με σενάρια, σκηνοθεσία, πρωταγωνιστικούς ρόλους. Ωστόσο δεν πρόκειται ακριβώς για μια βιογραφία του Μαγιακόφοκι όσο για μια αποτίμηση του πάθους του για τις λέξεις,

Δεν πρόκειται ακριβώς για μια βιογραφία του Μ αγιακόφοκι όοο για μια αποτίμηση του πάθους του για τις λέξεις, για τη δημιουργία ενός νέου λεξιοτάοιου του μ έλλοπ ος ντός, πέρα από τις έντονες και μαχητικές παρεμβά σεις του, πέρα από τα μεγάλα του ποιήματα που χω ρούν κάθε στοιχείο υπερβολής και παίζουν με τις πε ρίοπτες παρομοιώσεις, ο Μαγιακόφοκι φροντίζει να κατακεραυνώνει, τόσο στα μεγάλα ποιήματα του όσο και στα θεατρικά του και τα σατιρικά του ποιήματα, τις ασχήμιες της εποχής του και τους διάφορους τυχάρπαστους που αναδεικνύονται σε θέσεις εξουσίας. Ο Αλεξανδρόπουλος δεν παραλείπει να τονίσει τον εν θουσιασμό του ποιητή για τη νέα τέχνη του κινηματο

για τη δημιουργία ενός νέου λεξιοτάοιου του μέλλο ντος, για παρουσίαση πολλών ποιημάτων του και των δυσκολιών της μετάφρασής τους, για αποτίμηση του ποιητή Μαγιακόφοκι και τις δυσκολίες του πολίτη Μαγιακόφσκι. Στο πασίγνωστο ερώτημα «Γιατί αυτοκτόνησε ο Μαγιακόφοκι;», ο Αλεξανδρόπουλος απαντά ότι απόλυτη ερμηνεία δε θα υπάρξει ποτέ αλλά ότι μια σειρά από συγκυρίες στα 1930 οδήγησε τον ποιη τή στο τέλος του. Η προσέγγιση του θέματος Μαγιακόφσκι σίγουρα απαιτεί κάποια έκτων προτέρων γνώ ση της περιόδου, έστω κάποια επαφή με την ποίηση ή το μύθο του Μαγιακόφοκι. Ωστόσο, η ανάγνωση α ποζημιώνει ακόμα και εκείνους που δεν έχουν ξανα κούσει τη λέξη φουτουρισμός. Μοναδική μου ένστα ση παραμένει κάποιος λανθάνων μισογυνισμός που αχνοδιαφαίνεται καλυμμένος πίσω από την αντιπά θεια για την Μπρικ. Η πολύ προσεγμένη έκδοση πλαι σιώνεται από φωτογραφίες και από εικαστικά του Μαγιακόφσκι. ΛΙΛΥ ΕΞΑΡΧΟΠΟΥΛΟΥ

ΙΣΤΟΡΙΑ

Για τον Βενιζέλο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΒΟΛΟΠΟΥΛΟΣ

Ελευθέριος Βενιζέλος 12 μελετήματα Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2000 Σελ. 270 Γ ήμερα που τα πάθη του διχασμού έχουν καταλα1 γιάσει -άλλωστε ο θεσμός της βασιλείας ανήκει L πλέον στην αρμοδιότητα των ιστορικών- ελάχι

στοι Έλληνες δεν αναγνωρίζουν στον Ελευθέριο Βε νιζέλο τον τιμητικό τίτλο του εθνάρχη. Είναι ίσως ο μόνος πολιτικός, από καταβολής του ελ ληνικού κράτους, που δικαιούται να κατέχει επαξίως αυτό το εύσημο. 0 Ε. Βενιζέλος ήταν ένας πολιτικός που δε φοβόταν τις συγκρούσεις τόσο στο εσωτερικό

της χώρας όσο και στο διεθνές επίπεδο. Τις αποτολ μούσε όμως όταν είχε ισχυρούς συμμάχους, εμπιστο

σύνη στις ιδέες του και όταν τον ευνοούσε η συγκυ ρία. Έριξε την Ελλάδα σε πολεμικές περιπέτειες, πα ρά το γεγονός ότι ο μισός ελληνικός λαός και οι πε ρισσότεροι πολιτικοί αντίπαλοί του είχαν άλλη άποψη. Δε δίστασε ακόμη και να διχάσει τη χώρα προκειμένου να πετύχει τους στόχους του. Σ' όλες τις επιλο γές του δικαιώθηκε. Στο εσωτερικό συγκρότησε για πρώτη φορά από την επανάσταση σοβαρό κράτος. Στο εξωτερικό μεγαλούργησε καταφέρνοντας να δι-

Αντικείμενο τω ν 12 μελετημάτων η συμμετοχή του ί. Βενιζέλου στις πολεμικές προσπάθειες της δεκαετίας τ ο υ '2 0 πλασιάσει την έκταση της χώρας και αναδείχτηκε σε ι σότιμο συνομιλητή όλων των μεγάλων Ευρωπαίων ηγετών. Όμως αποδείχτηκε ιδιοφυής και στα άσχημα γυρίσματα της ιστορίας. Πρώτος αυτός, απ' όλους τους πολιτικούς του καιρού του, είδε την προοπτική της ελληνοτουρκικής φιλίας πολύ λίγα χρόνια μετά

τη μικρασιατική καταστροφή και ενώ ακόμη δεν είχαν στεγνώσει τα δάκρυα των προσφύγων της Ιωνίας. 0 συγγραφέας, με μεθοδικό τρόπο και επιστημονική αρ τιότητα, αναδεικνύει τη μεγάλη προσωπικότητα του 20ού αιώνα. Αντικείμενο των 12 μελετημάτων του εί ναι κυρίως η συμμετοχή του Βενιζέλου στις πολεμικές προσπάθειες της δεκαετίας του '20, στις διπλωματι κές μάχες πριν και μετά το 1922, καθώς και οι επίμο νες ενέργειές του να οικοδομήσει σταθερές σχέσεις συνεργασίας με τον προαιώνιο αντίπαλό του, τον Κεμάλ. Το πόνημα θα ήταν ολοκληρωμένο αν περιλάμ βανε και τον «άλλο Βενιζέλο». Λείπει αηό το βιβλίο ί σως η μόνη «μελανή κηλίδα» της ιστορίας του μεγά λου Κρητικού: η επιλογή του να καταδιώξει ανηλεώς τους κομμουνιστές μέσα από το «ιδιώνυμο». Προφα νώς ο συγγραφέας δε θέλησε να «αμαυρώσει» την ει κόνα του. Όμως η εξιδανίκευση των προσώπων και δη των πολιτικών ενσωματώνει μια αντίληψη μεσσια νισμού για το ρόλο τους. Η εμπρόθετη μετακίνησή τους από τα γήινα σύνορα στην κατηγορία των ημίθε ων βλάπτει την ιστοριογραφία - τη μετατρέπει σε α γιογραφία. Το λάθος στην πολιτική πράξη είναι συνυφαομένο με την ανθρώπινη δραστηριότητα. Άλλο η ι στορία με τους κανόνες και τους καταναγκασμούς της κι άλλο οι «βίοι αγίων». ΤΑΣΟΣ ΠΑΠΠΑΣ

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΕ

De te fabula narratur!

ΜΑΡΙΑΝ.ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΥ Κοινωνική Πράξη ΚΑΙ Υ Λ ΙΣ Μ Ο Σ

Μ ΑΡΙΑ Ν.ΑΝΤΩ ΝΟΠΟ ΥΛΟ Υ

Κοινωνική πράξη

||| και υλισμός Β

Ζ πο υδ ή σ τ ην κ ο ιν ω ν ιο λ ο γ ία

§·

τ15 γ ν ώ σ η ς Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2000 Σελ.412

■ ■

Τ ο εμπόρευμα ως κοινωνικό πράγμα, π ανταλλα1 κτική σχέση ως κοινωνική σχέση, το χρήμα ως ε1 μπραγμάτωση της (ανταλλακτικής) κοινωνικής

σχέσης και το κεφάλαιο ως μυστικοποιημένη έκ φραση των σύγχρονων κοινωνικών σχέσεων είναι τα θέματα της Μ. Αντωνοπούλου στο νέο της βι βλίο. 0 υπότιτλος, Σπουδή στην κοινωνιοήογία της γνώ σης, δείχνει ότι η επιλογή των μαρξικών επεξεργα σιών ως αφετηρία και ως πλαίσιο ανάλυσης για την ερμηνεία της υλικής βάσης των ανθρώπινων κοινω νιών έγινε γιατί μάλλον υπήρξαν οι συστηματικότε ρες στην αποσαφήνιση των κοινωνικών σχέσεων ό πως αυτές διαμορφώθηκαν στις εμπορευματικές κοινωνίες μέσω των συστημάτων ανταλλαγής. Στο τέλος του βιβλίου αναδεικνύεται ο φετιχιομός των εμπορευμάτων, η εκπληκτική σύλληψη μέσω

Το εμπόρευμα ως κο ιν ω ν ικ ό πράγμα, η α ν τα λ λ α κ τικ ή οχέοη, το χρήμα ως εμπραγμάτωοη της ( α ν τα λ λ α κ τικ ή ς ) κο ινω νική ς οχέοης κα ι το κεφ ά λα ιο ως μ υστικοποιημένη έκφ ρα ση τω ν σύγχρονω ν κο ιν ω ν ικ ώ ν οχ έο εω ν είναι τα θέματα της Μ. Α ντω νοπ ού λου της οποίας ο Κ. Μαρξ εξήγησε τον κυρίαρχο ρόλο της αγοράς στη ρύθμιση των κοινωνικών σχέσεων και στον προσδιορισμό των αξιών. Η κλασική Πολιτι κή Οικονομία (ο Smith και κυρίως ο Ricardo) αλλά και ο Κ. Μαρξ δέχονταν ότι ένα βασικό στοιχείο της καπιταλιστικής παραγωγής είναι το εμπόρευμα (commodity) και ότι όλα τα εμπορεύματα έχουν μια αξία χρήσης (use value). Στον καπιταλισμό, όμως, διανύεται μια τεράστια απόσταση από την αξία χρή σης έως την ανταλλακτική αξία (exchange value) και την αφαίρεσή της, δηλαδή τη μετατροπή της σε κε φάλαιο που με τη σειρά του ενσαρκώνεται στο χρή μα. Στο έργο της Μ. Αντωνοπούλου, αυτή η από σταση μελετάται εξονυχιστικά. Η βάση του φετιχιστικού χαρακτήρα των εμπορευ

μάτων είναι η ανθρώπινη εργασία που δίνει στα ε μπορεύματα την αξία τους. 0 φετιχιομός δείχνει την έκπτωση της αξίας χρήσης των αγαθών και την ανα γόρευση της αξίας τους ως «φυσικής» ιδιότητας την οποία καθορίζει η απρόσωπη δύναμη της αγοράς. Έτσι η αγορά -που κατά τον Μαρξ υποκαθιστά τη λειτουργία της αξίας- μετατρέπεται σε μηχανισμό που μπορεί να προσδιορίζει και να κεφαλαιοποιεί την αξία του κάθε αγαθού. Σύμφωνα με τον Μαρξ, «η οργάνωση των κοινωνικών σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων... καθορίζεται από μια φανταστική μορ φή σχέσης των ανθρώπων με τα πράγματα. Τα άτο μα, θεωρώντας ως τη μόνη πραγματικότητα το ε μπόρευμα ή την αγορά, χάνουν σταδιακά τον έλεγ χό τους πάνω στα πράγματα». Η μαγεία αυτής της ανάλυσης του Μαρξ για τα εμπορεύματα και το φετιχιστικό τους χαρακτήρα έγκειται στο ότι μας μετα τοπίζει από το ατομικό επίπεδο στο επίπεδο των κοινωνικών δομών - όπως αυτές είναι διαμορφωμέ νες σήμερα. Στα διάφορα κοινωνικά συστήματα ό που ήταν άγνωστη η διάκριση ατομικής και κοινωνι κής εργασίας, τα άτομα έρχονταν σε επαφή μεταξύ τους παράγοντας και ανταλλάσσοντας τα αναγκαία για τη ζωή τους αγαθά. Στην εποχή μας, όμως, αυτή η κοινωνική σχέση αποκτά μια τραγική διάσταση. Ο φετιχιομός των εμπορευμάτων αφενός εγκλωβίζει τα άτομα στο μηχανισμό της αγοράς και αφετέρου τα ισοπεδώνει ως μια εξωτερική, ανεξάρτητη και ε χθρική γι' αυτά πραγματικότητα. Αρκετοί ίσως, στο 2001, να σηκώσουν τους ώμους τους, σαν τους Γερμανούς το 1867 που πίστευαν ότι το ζοφερό σύ στημα που περιέγραφε τότε ο Μαρξ αφορούσε μό νο τους Άγγλους. Ο Μαρξ είχε προειδοποιήσει: De te fabula marratur! (Για σένα μιλάει αυτή η ιστο ρία!)*. ΘΑΝΑΣΗΣ Α. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ * Από τον πρόλογο στην πρώτη γερμανική έκδοση του Κε φαλαίου ι ου Κ. Μαρξ.

ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Η ιοτορική πρόκληοη της Ευρωπαϊκής Ένωσης τ ο υ ΣΩ Τ Η Ρ Η Ν ΤΑ Α Η ΔΗΛΛΗΤΡΗΣ ΤΣΑΤΣΟΣ

Η Ευρωπαϊκή Ένωση μετά τη Ζυνθήκη του Άμστερνταμ

Επιμ.: Ξενοφών Κοντιάδης Αθήνα, Α. ΣάκκουΧας και Κέντρο Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου, 2000 Σελ. 433

υτή χην εποχή, την Ευρωπαϊκή Ένωση απασχο λούν δύο μεγάλα σχέδια. Αυτά της διεύρυνσης και της θεσμικής μεταρρύθμισης. Η Ε.Ε. καλείται λοιπόν να αντιμετωπίσει την ιστορική πρόκληση της διεύρυνσής της με νέα μέλη. Αυτό απαιτεί θεσμικές μεταρρυθμίσεις προκειμένου να εξασφαλιστεί ότι η

'Ολοι οι συγγραφείς του τόμου συμφωνούν ότι η ευρωπαϊκή

υπόθεση της Ευρώπης θέλει δουλειά, μελέτη, αγώ νες. Κυρίως, θέλει τη δύναμη να αγωνίζεται κανείς για

0 τόμος είναι δομημένος σε τέσσερις βασικές θεματι κές ενότητες που καλύπτουν σε μεγάλο βαθμό και τη συζήτηση που αναπτύσσεται τα τελευταία χρόνια στην Ε.Ε. Στην πρώτη ενότητα οι συμμετέχοντες ανα λυτές προσεγγίζουν «το πολιτικό όραμα Ευρώπη και τις αναγκαίες θεομικές μεταβολές». Ζητήματα όπως η δημοκρατία, το κράτος δικαίου και το κοινωνικό κρά τος αναλύονται εδώ διεξοδικό.

κάτι του οποίου το τελικό αποτέλεσμα, δεν θα βιώοει ο ίδιος. Δεν θα το βιώοει, είτε διότι δεν θα προλάβει, είτε διότι τέτοιο τελικό αποτέλεσμα, συνήθως, δεν έ χουν οι μεγάλες ιστορικές διαδικασίες. Ίσως γι' αυτό να είναι και συναρπαστικές».

Για τον καθηγητή του Πανεπιστημίου της Νάπολης και ευρωβουλευτή Biagio de Giovanni, «η ανασυ γκρότηση της Ευρώπης, είναι ένα μεγαλειώδες έργο πολιτικής βούλησης, ασχέτως αν αυτό προκύπτει α πό το συγκερασμό, ξεχωριστών, αντιφατικών και α-

ολοκλήρωση είναι μια σύνθετη Ευρώπη θα ανταποκριθεί στις δυνατότητές της. Όπως γράφει πολύ εύστοχα ο καθηγητής και ευρωβουλευ τής Δημήτρης Τσάτσος σ' αυτό το συλλογικό τόμο, «η

ιστορική διαδικασία

ντικρουόμενων θελήσεων». Το δε ευρωπαϊκό οικο δόμημα θα παραμείνει ένα ημιτελές οικοδόμημα,

γιατί κανένα «σύνταγμα» καθορισμένο με στατικό τρόπο δεν μπορεί να απεικονίσει την τελική φυσιο γνωμία του, εφόσον το παρόν είναι μέρος της πολι τιστικής δημιουργίας της Ευρώπης και, κυρίως, εκεί νης της Ευρώπης που καταργεί τα σύνορα μεταξύ των κρατών. Η Ευρώπη δε θα είναι ποτέ ένα γεγονός, ένα απλό α ποτέλεσμα, σημειώνει ο Biagio de Giovanni, θα είναι πάντα ένας ζωντανός οργανισμός που θα ανανεώνε ται από τον τρόπο που βλέπει τα πράγματα και που πρέπει να είναι ανοιχτός, όχι μόνο στον κόσμο, αλλά και στον ίδιο τον εαυτό της. Στη συνέχεια, ο πρώην ευρωβουλευτής Γεώργιος Αναστασόπουλος εξετάζει

Τσάτσος, τις συμβάσεις του Διεθνούς Δικαίου που συνάπτονται μεταξύ των κρατών, διευκρινίζει ο Ingolf Pernice. Στη συνέχεια, ο καθηγητής Κωνσταντίνος Τσουκαλάς επιχειρεί να απαντήσει σ' ένα προκλητικό και ουσιώ δες ερώτημα: «Προς τι η Ενωμένη Ευρώπη;». Το ερώ τημα ποια είναι και ποια μπορεί να είναι η συμβολή της σ' ένα καλύτερο μέλλον για τους ευρωπαϊκούς λαούς, ποιος είναι ο λόγος για τον οποίο επιδιώκουμε την ολοκλήρωση, παραμένει αναπάντητο, οημειώνει ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς. Σε μεγάλο βαθμό, οι ση μερινοί ευρωλάτρες είναι το κοινωνιολογικό αντίστοι χο των αλήστου μνήμης κρατολατρών. Ίσως αυτός να είναι ο λόγος, και πάντως είναι ένας από τους λό γους, που αποσιωπάται, με τόση επιμέλεια και επιτυ χία, ο παράγων εκείνος που θα ήταν δυνατόν να νομι μοποιήσει τη δημιουργία της Ευρώπης.

Σήμερα απαιτούπαι θεσμικές μεταρρυθμίζεις προκειμένου να εξασφαλιστεί ότι η Ευρώπη θα απαποκριθεί οτις δυνατότητες της την πρόσφατη εκλογική μεταρρύθμιση που προώθη σε το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Αυτή η μεταρρύθμιση εμπεριέχει μια μεγάλη φιλοδοξία, σημειώνει ο Γ. Ανα στασόπουλος. Ανεξάρτητα από την εξέλιξη του δια λόγου για τα όρια των αρμοδιοτήτων μεταξύ της Ε.Ε. και των κρατών-μελών, για τη συμμετοχική υπερεθνι κή ή την εθνική κυριαρχία, για την πορεία της Ενωμέ νης Ευρώπης προς ένα είδος Ομοσπονδίας ή άλλο μόρφωμα, η μεταρρύθμιση αυτή, υποστηρίζει ο Γ. Αναστασόπουλος, θα υπηρετήσει τον Ευρωπαίο πολί τη, την ευρωπαϊκή ιδέα και την καλύτερη αντιμετώπι ση των ευρωπαϊκών πραγμάτων. 0 Ingolf Pernice (καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Huboldt του Βερολίνου) καταθέτει ορισμένες χρήσι μες σκέψεις γύρω από τη συνταγματική θεωρία. Αφε τηρία στην ανάλυση του Γερμανού καθηγητή αποτε λεί το βασικό ερώτημα όσον αφορά τη σχέση μεταξύ συνταγμάτων των κρατών-μελών και των συνθηκών που συγκροτούν την Ευρωπαϊκή Ένωση, ως πρωτο γενούς δικαίου, που από πολλούς χαρακτηρίζεται «Ευρωπαϊκό Σύνταγμα». Τα συντάγματα των κρατώνμελών έχουν έρεισμα την εκάστοτε λαϊκή κυριαρχία, ενώ το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα, ή θεμελιώδης Κανονι σμός της Ένωσης, όπως το αποκαλεί ο Δημήτρης

Και ο παράγων αυτός είναι ένας και μόνο: η ανάγκη να αναδιατυπωθεί η έννοια και η εμβέλεια της πολιτικής εν γένει, τονίζει ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς. 0 Ξενο φών Κοντιάδης στο επόμενο κείμενο, με το οποίο ο λοκληρώνεται η πρώτη ενότητα του τόμου, επιχειρεί μια κριτική προσέγγιση των ρυθμίσεων της Συνθήκης του Άμστερνταμ που αναφέρονται στο πεδίο της α πασχόλησης και της κοινωνικής προστασίας. Ζητήματα νομισματικής ενοποίησης και απασχόλησης μετά τη Συνθήκη του Άμστερνταμ εξετάζουν στη δεύ τερη θεματική ενότητα του τόμου ο Γιώργος Κατηφόρης (ευρωβουλευτής), ο Παναγιώτης θωμόπουλος (υποδιοικητής της Τράπεζας της Ελλάδας), ο Alman Metten (ευρωβουλευτής), ο Νίκος Παπακυριαζής (πρώην ευρωβουλευτής), ο Άρης Σισσούρας (καθηγη τής του Πανεπιστημίου Πατρών) και ο Πλάτων Τήνιος (ειδικός σύμβουλος του πρωθυπουργού). Ένα βασικό συμπέρασμα που θα μπορούσε κανείς να συγκροτή σει από τις αναλύσεις αυτής της ενότητας είναι ότι η ΟΝΕ είναι μια τεράστια ευκαιρία που δε θα πρέπει να αφήσουμε ανεκμετάλλευτη, θα πρέπει όμως να υ πάρξει επαρκής δημοκρατικός έλεγχος και υποχρεω τική συμμετοχή των κοινωνικών εταίρων στη διαδικα σία που θέτει η ΟΝΕ. Τόσο το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο όσο και τα εθνικά κοινοβούλια θα πρέπει να έχουν μεγαλύτερη συμμε τοχή στη διαμόρφωση των κατευθυντήριων γραμμών και οι κοινωνικοί εταίροι θα πρέπει να μπορούν να συμβάλουν αποτελεσματικότερα στη διαδικασία. Ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον θέμα στην πορεία προς την τελική πολιτική ολοκλήρωση της Ε.Ε., αυτό της Κοινής Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφάλειας, της γνωστής ΚΕΠΠΑ, εξετάζουν στην τρίτη ενότητα ο

Τα έργα του Φρίντριχ Νίτσε σε καινούρια μετάφραση του Ζήση Σαρίκα • Έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα • Πέρα από το καλό και το κακό • Το λυκόφως των ειδώλων - Αντίχριστος Ίδε ο άνθρωπος • Η θέληση για δύναμη • Τζέρυ Μπράουν Η άλλη Αμερική • Καρλ Πολάνυι Ο μεγάλος μετασχηματισμός • Λιούις Μάμφορντ Η ιστορία των ουτοπιών • Μαρία Λουίζα Μπερνέρι Περιήγηση στην Ουτοπία • Μάρτιν Μπούμπερ Μονοπάτια στην Ουτοπία • Ζαν Μπωντριγιάρ Η καταναλωτική κοινωνία • Πωλ Βιριλιό Η πληροφορική βόμβα • Στέφανος Μπαλής Μαθηματικά και ποίηση • Χριστίνα Φλόκα Η φαρμακογνωσία του Οδυσσέα Ελύτη • Μωυσής Μιχαήλ Μπουρλάς Ελληνας, Εβραίος και αριστερός • Μαρκ Φερρό Η ιστορία υπό επιτήρηση • Πάτρικ Μπράντλιτζερ Άρτος και θεάματα • Χάννα Αρεντ Για την επανάσταση Άνθρωποι σε ζοφερούς καιρούς • Νικόλαος Μουτσόπουλος Διαδρομή αυτογνωσίας. Τα χρόνια της παιδείας • Χρίστος Τσολάκης Τη γλώσσα μού έδωσαν ελληνική • Γιώργος Χουρμουζιάδης Αόγια από χώμα • Ετέλ Αντνάν Περί πόλεων και γυναικών • Εντουάρ Ντυζαρντέν Εδρεψε δάφνες • Λώρενς Στερν Αισθηματικό ταξίδι • Τόμας Μπέρνχαρντ Οι Φτηνοφαγάδες • Ανα Νόθακ Οι ατυχίες της ψυχής • Γιαν Νέρουντα Ιστορίες από την παλιά Πράγα • Ιθάν Ιλλιτς Για τις ανάγκες του ανθρώπου σήμερα • Μαρία Κέντρου-Αγαθοπούλου Επιλογές και σύνολα. Ποιήματα (1965-1995) Δοκίμια και δοκιμασίες

37003 Σκόπελος

Τηλ 0424-23277, 23283 031 -263363

καθηγητής του Πανεπιστήμιου της Φρανκφούρτης Michael Boths, ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθη νών Θεόδωρος Κουλουμπής, ο πρώην ευρωβουλευ τής Γιάννης Ρουμπάτης, ο καθηγητής του Παντείου Κωνσταντίνος Στεφάνου και ο επίκουρος καθηγητής του Παντείου Αργυρής Πασσάς. 0 καθένας από τη δική του σκοπιά συμβάλλει ουσια στικά στην αποτίμηση της συνεισφοράς της Συνθήκης του Άμστερνταμ στην κατεύθυνση δημιουργίας μιας κοινής εξωτερικής πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένω σης. Όλοι συμφωνούμε ότι η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση εί ναι μια σύνθετη πολιτική, δηλαδή μια σύνθετη ιστορι κή διαδικασία. Όμως, πόσο κοντά σ' αυτή τη διαδικα σία βρίσκεται ο Ευρωπαίος πολίτης; Στο ερώτημα αυ τό επιχειρούν να απαντήσουν τα κείμενα της τέταρ της ενότητας. 0 αναπληρωτής καθηγητής του Παντεί ου Πανεπιστημίου Στέλιος Περράκης εξετάζει τη θέση και το ρόλο του πολίτη στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η ευρωβουλευτής Ειρήνη Λαμπράκη γράφει για τα πο λιτικά και αστικά δικαιώματα του Ευρωπαίου πολίτη, ο καθηγητής του Πανεπιστημίου του Γκρατς και ευρω βουλευτής Reinhard Rack εξετάζει την ιθαγένεια της Ευρωπαϊκής Ένωσης καθώς και τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις που τη συνοδεύουν. Τέλος, ο καθηγη τής του Πανεπιστημίου Αθηνών και Συνήγορος του Πολίτη Νικηφόρος Διαμαντούρος καταθέτει ορισμέ νες σκέψεις για το δημοκρατικό έλλειμμα της Ευρω παϊκής Ένωσης. Καθώς βρισκόμαστε στην τελική ευθεία της Διακυβερ νητικής Διάσκεψης που θα αναθεωρήσει τη Συνθήκη του Άμστερνταμ, θα πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι οι εκάστοτε αναθεωρήσεις των συνθηκών για την Ευ ρωπαϊκή Ένωση δεν αποτελούν, βέβαια, τελική έκβα ση μιας θεσμικής εξέλιξης. Αντιθέτως, οι συνθήκες τελούν ουσιαστικά υπό μόνιμη αναθεώρηση, υπό αέ ναη πολιτική και συνταγματογενεσιουργική διαδικα σία. Εξάλλου, όπως σημειώνει πολύ εύστοχα στα συμπε ράσματα του τόμου και ο καθηγητής Γεώργιος Παπαδημητρίου, «η διαδικασία της ευρωπαϊκής ενοποίη σης, από το ξεκίνημά της, δεν είχε ποτέ καθοδική διά σταση. Ήταν μια διαδικασία ενοποίησης που π ε ρ ι λάμβανε συγκεκριμένες κάθε φορά πτυχές, αν και στην πορεία του χρόνου επεκτεινόταν και σε άλλες. Αυτή ακριβώς η διαφορετική χρονικά, πολιτική και θε σμική ανάπτυξη διατήρησε εκρηκτικές διαφορές στις περιοχές όπου συντελείται η ενοποίηση. Και το σημα ντικότερο: διατήρησε και εξακολουθεί να διατηρεί διαφορετικές ταχύτητες στην ανάπτυξή της». □

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Το ζήτημα της κερδοσκοπίας EDWARD CHANCELLOR

Η άνοδος και η πτώση των χρηματιστηρίων

Μ ια σ υ ν ο π τ ικ ή ισ τ ο ρ ία της κ ε ρ δ ο σ κ ο π ία ς Μτφρ.: Άγγελος Φιλιππάτος Αθήνα, Νέα Σύνορα, 2000 Σελ. 668 Edward Chancellor είναι δημοσιογράφος των

Financial Times και του Economist. Σ' αυτό το βι

βλίο έχει συγκεντρώσει ολόκληρη την ιστορία του κερδοσκοπικού πυρετού που έπληξε τις αγορές από τη ρωμαϊκή εποχή μέχρι οήμερα. Χρησιμοποιώ ντας παραδείγματα της κερδοσκοπικής συμπεριφο ράς, θυμίζει στους αναγνώστες την άνοδο και την

Ολόκληρη η ιοτορία του κερόοοκοπικού πυρετού που έπληξε τις αγορές από τη ρωμαϊκή εποχή ρέχρι οήμερα πτώση των αγορών που έμοιαζαν άτρωτες, γιατί κάθε φορά οι προσδοκίες περί νέας οικονομίας συνέχιζαν να ανεβάζουν τις τιμές, οι υψηλές τιμές προσέλκυαν νέους μικροεπενδυτές στο παιχνίδι, δημιουργώντας νέες ελπίδες κέρδους. Πρόκειται για έναν κύκλο που η ιστορική εμπειρία έχει δείξει πως κάποτε σπάει. Μπορεί να έχει διαφορετική εξέλιξη αυτή τη φορά; αναρωτιέται ο συγγραφέας. Όσο για τη συμπεριφορά και τη στάση των πολιτικών απέναντι στην κερδοσκοπία, «πολλές φορές οι πολιτι κοί παρότρυναν τη μανία της κερδοσκοπίας για δικό τους όφελος», σημειώνει ο Chancellor. Οι δραστηριότητες των κερδοσκόπων διαμέσου των

λία κινήτρων και είναι πιο εντυπωσιακές στα αποτελέσματά τους απ' όσο ισχυρίζονται οι οικονομολόγοι, υ ποστηρίζει ο συγγραφέας, του οποίου οι απόψεις προσεγγίζουν εκείνες του Τσαρλς Μακέι, συγγραφέα της μελέτης Ασυνήθιστες λαϊκές πλάνες και η τρέλα του πλήθους. Οι κυβερνήσεις προσπάθησαν συχνά να ελέγξουν την κερδοσκοπία, θέτοντας εκτός νόμου τα εργαλεία και τις πρακτικές. Οι κερδοσκόποι όμως έβρισκαν πάντα τρόπους να παρακάμπτουν τις ρυθμιστικές διατάξεις. Ερμήνευαν επίσης τους νόμους εναντίον της κερδο σκοπίας ως ένα σημάδι αδυναμίας εκ μέρους των κυ βερνήσεων, με συνέπεια να εντείνουν τις δραστηριότητές τους, διαπιστώνει ο Chancellor. Σήμερα, το ζήτημα της κερδοσκοπίας στις αναδυόμενες αγορές και του αχαλίνωτου εμπορίου συναλλάγ ματος είναι ίσως τα δύο πιο άμεσα και ενοχλητικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν όσοι χαράζουν πο λιτική. Η μελέτη του Edward Chancellor καταθέτει ορισμένα πολύ χρήσιμα στοιχεία για όλους όσοι προβληματίζο νται γύρω από ζητήματα οικονομικής σταθερότητας, ευελιξίας και ανάπτυξης. ΣΩΤΗΡΗΣ ΝΤΑΛΗΣ

ΘΕΑΤΡΟ

Για ενα άλλο θέατρο οτα σχολεία |

ΘΟΔΩΡΟΣ ΓΡΑΜΜΑΤΑΣ

Διδακτική του Scwpou

K | ■

Αθήνα, Τυπωθήτω, 2000 Σελ. 288

ι διάφορες μορφές του θεάτρου στην εκπαί δευση και ειδικότερα η θεατρική παράσταση, περνώντας από μια μεγάλη περίοδο διαισθητικής-εμπειρικής και μάλλον στερεότυπης αποτύ πωσης στο πλαίσιο εθνικών και ορισμένων άλλων επετείων, ήδη έχει περάσει τα τελευταία χρόνια, μαζί με άλλες μορφές, σε μια φάση αποκόλλησης από το παρελθόν και μιας ουσιαστικότερης πρα κτικής προσαρμοσμένης στα σύγχρονα δεδομένα. Η προαιρετική μάλιστα εφαρμογή των θεατρικών

μορφών στα σχολεία «αναθέτει» τελικά τη θεατρι κή πράξη σε εκπαιδευτικούς οι οποίοι, διαθέτο-

Το περιεκτικότερο και οαφώς εγκυρότερο βιβλίο για τη όιδακτική του θεάτρου οτο σχολείο ντας χρόνο και περισσό μεράκι, δημιουργούν με τους μαθητές τους. Είναι αλήθεια όμως ότι πάντα χρειαζόταν η θεωρία, η μέθοδος και συνακόλουθα η σωστή παιδαγωγική θεατρική έκφραση και δημι ουργία στο σχολείο. Γιατί ο εκπαιδευτικός, εφο διασμένος με γνώση, επάρκεια μεθοδολογική, κο ντά στην παιδαγωγική και διδακτική του ευαισθη σία, θα προσεγγίσει με τους μαθητές του καλύτε ρα το έργο και, αν αργότερα χρειαστεί, θα το πα ρουσιάσει σκηνικά. Το βιβλίο που παρουσιάζεται αναλύει εμπεριστα τωμένα μια τέτοια πραγματικότητα και προβαίνει μέσα από τη θεωρητική γνώση σε χρήσιμα συμπε

ράσματα και ενδιαφέρουσες προτάσεις για όλο το φάσμα που συνθέτει τις έννοιες σχολείο-θεατρική πράξη, αναλύοντας τις μερικότερες παραμέτρους μαθητής-εκπαιδευτικός-προσέγγιση-μεθοδολογία-εφαρμογή-δημιουργία, που αλλάζουν το το πίο όχι μόνο της θεατρικής πράξης αλλά μπολιά ζουν λειτουργικά και ενεργητικά και τη γενικότερη παιδευτική διαδικασία. Αποσαφηνίζει δηλαδή τις ορίζουσες που συνιστούν τη Διδακτική του θεά τρου στο επίπεδο της γνώσης, της προσέγγισης και της διαδικασίας που μπορεί να οδηγήσει στην έκφραση και την πρωτογενή δημιουργία. Το βιβλίο είναι διαρθρωμένο ως εξής: Στο πρώτο μέρος, έπειτα από μια εισαγωγή που αναφέρεται στην ιστορία της θεατρικής πράξης στο ελληνικό σχολείο και ειδικότερα στην αναγκαιότητα για μια ειδική διδακτική μεθοδολογία, ο συγγραφέας πα ρουσιάζει τις διάφορες μορφές θεάτρου στην εκ παίδευση (θεατρικό παιχνίδι, αυτοσχεδιασμός-παντομίμα, εργαστήριο γραφής, δραματοποίηση, θε ατρικό αναλόγιο, χάπενινγκ, σκετς, θεατρική πα ράσταση, θέατρο σκιών, μαριονέτες-κουκλοθέατρο). Στη συνέχεια, αναφέρεται στην έννοια του σχολικού θεάτρου από την πλευρά της παιδαγω-

γικής και της αισθητικής οπτικής, του καλλιτεχνι κού γεγονότος και της επικοινωνιακής σχέσης, της αισθητικής απόλαυσης που προσφέρει, της ιδεο λογικής του ανάγνωσης, της παιδαγωγικής σκοπι μότητας του και της διδακτικής του μεθοδολογίας

τάρτιση, καλλιτεχνικές επιδιώξεις-διδακτικές προ σεγγίσεις).

κής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Αθηνών, με την ουσιαστική συμβολή του στην επιμόρφωση των εκπαιδευτικών, στα προγράμματα και στη συγγραφή των βιβλίων της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, τα βιβλία του και τις μεταφράσεις σημαντικών βιβλίων για το θέα τρο, συνέβαλε αποκλειστικά την τελευταία δεκα πενταετία στη γενικότερη αναβάθμιση της θεατρι κής πράξης στα σχολεία και σε μια ιδεολογική και μορφική στροφή της από μια, θα έλεγα, εμπειρική πραγματικότητα, προς μια περισσότερο επιστημο νική και σαφέστατα παιδαγωγικότερη θεατρική α

Στο δεύτερο μέρος αποτυπώνονται αληθινά εν διαφέρουσες προτάσεις εφαρμογής των, θεωρη

τμόσφαιρα στη σύγχρονη πραγματικότητα του σχολείου.

(ρόλος-είδος εκπαιδευτικού, αξιολόγηση μαθη τών). Ακόλουθα, αναφέρεται στη γνωριμία με το θέατρο στην προσχολική αγωγή, την πρωτοβάθ μια και τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση (εκφραστι κή ικανότητα, επικοινωνιακή σχέση, δραματική κα

τικά παρουσιαζόμενων στο πρώτο μέρος, μορφών του θεάτρου στην εκπαίδευση. Παρουσιάζονται δε, ενδεικτικά, έργα από το ελληνικό ρεπερτόριο για δραματουργική προσέγγιση και σκηνική από δοση. Κοντολογίς, πρόκειται για το περιεκτικότερο και σαφώς εγκυρότερο βιβλίο που έχει γραφτεί με ε πιστημονική γνώση και πρακτική πείρα στην ελλη νική πραγματικότητα για τη διδακτική του θεάτρου στο σχολείο. Και αποκτά μεγαλύτερη σημαντότητα αφού ο συγγραφέας του, θεωρητικός του θεά τρου, καθηγητής στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτι

Και κοντά στην επιστημονική αποτύπωση, αναφέ ρω και τον άριστο χειρισμό της γλώσσας, που κά νει το βιβλίο προσπελάσιμο από το διδάσκοντα, δεδομένου ότι στο μέλλον θα εισαχθεί και σχετικό μάθημα στα σχολεία (ήδη τα νέα προγράμματα σπουδών περιέχουν τη σχετική ύλη), οπότε θα κληθεί να εφαρμόσει ειδικές μεθόδους διδασκα λίας, αλλά και από αυτούς που επιθυμούν να α σχοληθούν γενικότερα με το θέατρο στο πλαίσιο της διδακτικής πράξης και της δημιουργικής απο τύπωσης. ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ

ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΙ

Μνήμη Χρήστου ΒακαΧόπουΧου

Χρηστός Βακαλόπουλος Αθήνα, Φιστιβάλ Κινηματογράφον θεοσαλονίκης, 2000

Σελ. 90

ζωή του Χρήστου Βακαλόπουλου υπήρξε σύ ντομη (1956-1993), εντελώς δυσανάλογη με την πλούσια δραστηριότητά του σε πολλούς τομείς. Συγγραφέας, παραγωγός ραδιοφωνικών εκ πομπών, κριτικός μουσικής και στο χώρο του κινη

ματογράφου -τον αγαπημένο του-, σεναριογρά φος, σκηνοθέτης και κριτικός και, ταυτόχρονα, τίπο τε απ' όλα αυτά με τη συμβατική έννοια του επαγ-. γελματία. Τον Φεβρουάριο του 2000, το ΥΠ.ΠΟ και το Φεστι

βάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης οργάνωσαν στη μνήμη του ένα αφιέρωμα, με την ευκαιρία του οποίου έγινε και η έκδοση του βιβλίου. Περιλαμβά νει κείμενα φίλων του (πρώτο και δεύτερο μέρος,

νται: λατρεία για τους Ευρωπαίους «δημιουργούς», επικρίσεις για τους Αμερικανούς «φιλμοκατασκευαστές»· ατελείωτες συζητήσεις αν ο κινηματογράφος είναι εικόνα ή ιδεολογία, βουτιά στην πραγματικότη

«Μαρτυρίες» και «Συναντήσεις με τον Χρήστο», οι τίτλοι αντίστοιχα), αλλά και δικά του (τρίτο μέρος με τίτλο «Play it again Χρήστο») και συμπληρώνεται με βιογραφικά στοιχεία, φιλμογραφία και εργογραφία. Μέσα από τις σελίδες του έχει κανείς την ευ καιρία να γνωρίσει τον X. Βακαλόπουλο ως χαρα κτηριστικό εκπρόσωπο μιας ολόκληρης εποχής· αυ τής που γέννησε τον όρο «σινεφίλ». Τα θερινά σινεμά βασιλεύουν, οι κινηματογραφικές λέσχες περ νούν ημέρες δόξας, το ίδιο και οι κριτικοί. Μεγάλες αντιθέσεις, ταξινομήσεις και διαχωρισμοί επιβάλλο

τα ή θεωρητικό κείμενο· και ειδικά για την Ελλάδα είναι η περίοδος της ανελέητης καταδίκης του Παλι ού ελληνικού κινηματογράφου, ως αντιδραστικού και εμπορικού, και της εξύμνησης του Νέου, ως προοδευτικού και καλλιτεχνικού. Χαμηλόφωνη όσο και ανήσυχη προσωπικότητα, ο Βακαλόπουλος «διήνυσε το χρόνο που του είχε δοθεί» υπερασπιζόμε νος σταθερά τις διορατικές απόψεις του, τις περισ σότερες φορές συγκρουόμενες με τη μόδα των η μερών του. ΣΤΕΛΛΑ ΒΑΤΟΥΓΙΟΥ

ΠΑΙΔΙΚΑ - ΕΦΗΒΙΚΑ

Ένα εύθυμο... δράμα

ΛΟΥΙΣ ΣΕΪΤΣΑΡ

Τρύπες

Μτφρ.: Ά. Γκέρτοου-Σαρρή Αθήνα, Πατάκης, 2000 Σ(λ. 288

ρόκειται για ένα παράξενο όσο και ασυνήθι στο, για τη δική μας παιδική και νεανική λογο τεχνία, μυθιστόρημα, μάλλον αστυνομικής υ φής. 0 κεντρικός ήρωας, ενοχοποιημένος άδικα, είναι τρόφιμος ενός, όπως αποδεικνύεται στο τέ λος, ύποπτου σωφρονιστηρίου. Για σωφρονισμό, στους τρόφιμους έχει επιβληθεί κάθε μέρα να α νοίγουν στο έδαφος από μία... τρύπα! Μια σειρά γεγονότων τόσο τραγικών όσο και ανάλαφρων και αστείων στη βάση τους και ως την απελευθέρωση του ήρωα αποκαλύπτουν τη μοιραία σχέση του με κάποιον από τους συγκρατούμενούς του. Σχέση την οποία σηματοδοτούν ο τρόπος με τον οποίο και οι δύο κατέληξαν στο «σωφρονιστήριο», αλλά και η εμπλοκή που είχαν στο πολύ μακρινό παρελ θόν πρόγονοί τους.

Τα γεγονότα αποτυπώνονται σε δύο παράλληλα αφηγηματικά επίπεδα. Το ένα ιστορεί τα τρέχο ντα. Το άλλο πληροφορεί για τα γεγονότα που εί χαν διαδραματιστεί στο παρελθόν. Το δεύτερο, καλύπτοντας τα κενά, επεξηγεί το πρώτο. Μια α φηγηματική τεχνική που ευέλικτα χειρίζεται ο συγγραφέας. Το κείμενο είναι απολαυστικό. Έχει όλα τα στοι χεία που δικαιολογούν χαρακτηρισμούς όπως: α στυνομικό: για την εξύφανση της πλοκής και την ατμόσφαιρα εγκλήματος που υπάρχει οτα γεγονό τα του παρελθόντος και η οποία παραμονεύει α νάμεσα στα γεγονότα του παρόντος· περιπετειώ

δες: για την εξουθενωτική περιπλάνηση του βασι κού ήρωα με τον προαναφερθέντα συγκρατούμενό του, στην ουσία περιπλάνηση αυτογνωσίας· ρεαλιστικό: για την ωμότητα και την αλήθεια των περιγραφών του- στοχαστικό: γιατί ο αναγνώστης τέμνοντας τα δύο αφηγηματικά επίπεδα γνωρίζει περισσότερα από τους πρωταγωνιστές ανακαλύ πτοντας τα παιχνίδια της μοίρας. Οι τρεις πρώτοι χαρακτηρισμοί για την υφολογία αυτού του μυθι στορήματος και ο τέταρτος για την ιδεολογία συν θέτουν μάλλον μια δραματουργία με κοινωνικά και συνάμα έντονα στοιχεία για τη μοίρα του ατό

μου. Στην ουσία σηματοδοτούν την ανθρώπινη μοίρα που μπορεί να είναι εντυπωσιακό αποτέλε σμα του τυχαίου, έστω κι αν φαίνεται ότι η ειμαρ μένη είναι εκείνη που καθοδηγεί τα πάντα. Έτσι κι αλλιώ ς όμως τέτοιες βαθιά ανθρώπινες περιπέ τειες που συνδέονται και με την αδυναμία του αν θρώπου να ορίσει τον εαυτό του τελικά αναζη τούν και επιτυγχάνουν τη λύτρωση. (Για αναγνώστες από 12 ετών και για μεγάλους)

ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ

Η αποθέωοη της παιδικής ηλικίας ΕΛΒΙΡΑ ΛΙΝΔΟ

Καημέν« Μανολίτο

Εικον.: Ε. Ουρμπερουάγα Μτφρ.: Χρ. Θεοδωροπούλου Αθήνα, Πατάκης, 2000 Σελ. 184

παιδική ηλικία και η δυναμική της, μέσα από σημεία που έχουν σχέση με βαθιές ψυχολογι κές και παιδαγωγικές πρακτικές, με όχημα το

απλό και καταστασιακό χιούμορ, αποτυηώνονται σ' αυτό το μυθιστόρημα. Για άλλη μία φορά μάς εκ πλήσσει ένα βιβλίο που έρχεται από την Ισπανία. Πώς αλλιώς, αφού η ισπανική και γενικά η ισπανόφωνη λογοτεχνία βρίσκεται σε υψηλή θέση στο διεθνή χώρο. Εκείνο που θα έλεγα, ως συνολική ά ποψη για τη συγκεκριμένη λογοτεχνία, τουλάχιστον τη σύγχρονη μεταφρασμένη, κι είναι αρκετή τον τε λευταίο καιρό, είναι τούτο: όλα τα στοιχεία που αποτυπώνονται στα βιβλία είναι με την οπτική των παιδιών. Η παιδική θέαση της πραγματικότητας εί

για ό,τι συμβαίνει γύρω του, οδηγεί τον αναγνώστη διαφόρων ηλικιών σε δρόμους άλλοτε ταύτισης άλλοτε κριτικής ματιάς αλλά κι επανανακάλυψης της δικής του παιδικής ηλικίας κι από την άλλη με ριά, μέσα από διαδρομές άγνοιας, ανείπωτης ο μορφιάς, αφοπλιστικής ειλικρίνειας, τρυφερότητας, αθωότητας και ξεκαρδιστικού γέλιου, σε στάσεις μιας άλλης αντιμετώπισης της κοινωνικής πραγμα τικότητας. Πιο «παιδαγωγικές», περισσότερο ανεκτι κές. Σε θέσεις που θα έχουν κάτι από το θετικό του ονείρου που είναι τα παιδιά, σε κοινωνίες που θα έ χουν κάτι από την παιδική ομορφιά και αθωότητα.

ναι έμμεσα κριτική για την κοινωνία των μεγάλων, αποζητώντας συνάμα μια κοινωνία αθωότητας μέ σα από ένα χώρο όπου το δικαίωμα των παιδιών εί ναι αναμφισβήτητα αυτονόητο. Κάπως έτσι γίνεται και με το μικρό Μανολίτο, τον απολαυστικό αφηγη τή της ιστορίας μας - ο οποίος μας έρχεται και από ένα άλλο βιβλίο (Μανολίτο ο Γυαλάκιας). Ο Μανολί το, πολυλογάς και σκανταλιάρης, με οξύ βλέμμα

(Για αναγνώστες από 9 ετών)

ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ

ΕΚΔΟ ΣΕΙΣ

Π Α Τ Α Κ Η

Θεόδωρος Γ ρ η γ ο ρ ιά δ η ς

Το Π αρτάλι Μ Υ Θ Ι Σ Τ Ο Ρ Η Μ Α

« Π α ρ τά λ ι» στη Β όρεια Ε λ λά δ α λένε το φ ορ εμένο ρούχο, το πα λιόρ ου χο. (Π αρ τάλι» λένε κα ι τον άνθρ ω π ο π ο υ ξέ π ε σ ε κα ι ζει στο π ερ ιθώ ρ ιο της κοινω νίας. «Τ ο Π α ρ τά λ ι» είναι το ό νομα το υ κεντρ ικού ηρώ α α υ τού του μυθισ τορήματος, ο ο π ο ίο ς α ναγκάσ τηκε να ζήσει ντυμ ένος με γ υ ν α ικ ε ία ρούχα, φ ο ρ ώ ντας τ α α π ο φ ό ρ ια της Ιστορίας. Τ α φ ύ λα μ π ερ δ εύ ο ν τα ι, οι κα νόνες του έρ ω τα α ν α τρ έπ ο ν τα ι, οι τα υ τό τη τε ς α μφ ισβ ητο ύ νται. Η ισ τορία ξα ν α γ ρ ά φ ε τα ι με τ α ίδ ια υ λικά, μόνο π ο υ τώ ρ α θέλει να σ υ μ π ερ ιλά β ει κα ι ν έες « π ε ρ ιπ τώ σ ε ις» . Σ Ε

■V

Ο Λ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΤΑΚΗ

Τ Α

• ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΠΑΤΑΚΗ: ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ 65,106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ. 3811850 • ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΕΜΜ. ΜΠΕΝΑΚΗ 16,106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ. 3831078 • ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ: Ν. ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΟΥ 122, Τ Η Λ . (031) 706354-5 · www.patakis.gr

Τ06 MTOYMHNA

0 εθνικισμός σήμερα Είναι π ρ ό κ λ η σ η ν α ιπ ιβ κ ιφ τ ο ύ μ ι κ α ι ν α ε π α να σ κύ ψ ο υμ ε στον όρο κ α ι στην πραγμ ατικό τητα του ε θ ν ικ ισ μ ο ύ οτο κ α τ ώ φ λ ι του 21ου α ιώ ν α , ό τ α ν ο α π ο θ ε ω τ ικ ό ς λ ό γ ο ς της π α γ κ ο σ μ ιο π ο ίη ο η ς φ α ίν ε τ α ι ν α υπερ δ ρ α σ κ ε λ ίζ ε ι τα ε ρ μ η τ ικ ά κ λ ε ισ τ ά σ ύ ν ο ρ α της ιδ ε ο λ ο γ ία ς του ε θ ν ικ ι σ μο ύ, ως ιδ ε ο λ ο γία η οπ οία οτη βάσ η κ α ι στις πρ α κ τ ικ έ ς της ε ίν α ι υπ ο τιμ η τ ικ ή κ α ι ε χ θ ρ ικ ή απ έν α ν τ ι στην ετερότητα, ό χ ι μό νο ά λ λ ω ν ε θ ν ώ ν κ α ι π ο λ ιτ ισ μ ώ ν που Β ρ ίσ κ ο ν τ α ι έ ξ ω α π ό τα σ ύ ν ο ρ α του έ θν ο υς α λ λ ά κ α ι σ την ε γ χ ώ ρ ια δ ια φ ο ρ ε τ ικ ό τ η τ α , όσο ήδ η π α ρ α γ κ ω ν ισ μ έ ν η κ α ι α π ο κ λ ε ισ μ έ ν η κ ι α ν ε ίν α ι από τ η ν κ υ ρ ία ρ χ η ε θ ν ικ ή ταυτότητα. Το θέμα του ε θ ν ικ ισ μ ο ύ , β έ β α ια , ε ίν α ι π ο λ ιτ ικ ά , π ο λ ιτ ισ τ ικ ά , γ λ ω σ σ ικ ά κ α ι θρ η σ κ ε υ τ ικ ά π ο λ ύ π λ ο κ ο , κ α ι δεν ανα φ έ ρ ε τ α ι μ ό ν ο στα πα ρ α δ ο σ ια κ ά έ θ ν η -κ ρ ά τ η του δ υ τικο ύ πο λ ιτ ισ μ ού α λ λ ά κ α ι σ την πρό σφ ατη α ν ά δ ε ι ξ η μ ε τ α -α π ο ικ ιο κ ρ α τ ικ ώ ν ε θ ν ώ ν -κ ρ α τ ώ ν στα ο π ο ία το ζ ή τ η μ α του ε θ ν ικ ισ μ ο ύ ε ίν α ι σ υ χ ν ά άμ εσα σ υ ν υ φ α σ μ έ ν ο με τη δ ιε κ δ ίκ η σ η κ α ι την α ν ά δ ε ιξ η της ε θ ν ικ ή ς τους ταυτότητας. Η δια φ ο ρ ά α ν άμ εσα στους βύο κ ό σ μ ο υ ς , δ η λ α δ ή σε α υ τ ό ν πο υ π α ρ ή γ α γ ε τ η ν α π ο ικ ιο κ ρ α τ ία κ α ι σε α υ τ ό ν πο υ α ν α δ ύ ε τ α ι μέσα α π ό τις ιμ π ε ρ ια λ ισ τ ικ έ ς κ α ι ατελέσ φ ορ ες πο λ ιτ ικ έ ς κ α ι π ο λιτισ τικές πρ α κ τ ικ έ ς , ε ίν α ι αξιο ση μείω τη κ α ι αποζητά από τον τ ίτλο του ε ιδ ικ ο ύ αυτού αφ ιερ ώ μ ατος ν α μετατραπεί σε ερώτη σ η: « Ε θ ν ικ ισ μ ό ς σ ήμ ε ρ α , πο ύ , σε πο ιες μ ο ρ φ ές κ α ι υπ ό ποιες σ υ ν θ ή κ ε ς ;» . Η κ α θ ε μ ιά από τις φ ω ν έ ς που α κ ο λ ο υ θ ε ί α ν α ζ η τ ά κ α ι διερευνά ό χ ι την α π ά ντησ η, α λ λ ά το θ έμ α του ε θ ν ικ ισ μ ο ύ σε δια φ ο ρ ε τ ικ ό π λ α ί σ ιο . Ο Ζτάθης Γουργουρής κ α ι ο Κ ω νσταντίνος Μ α κ ρ ή ς ερ ευνο ύν την α δ ιά ρ ρ η κ τ η σ χ έση έ θν ο υ ς -κ ρ ά τ ο υ ς -ε θ ν ικ ισ μ ο ύ μέσα στο π λ α ίσ ιο της σ ύ γ χ ρ ο ν η ς Ε λλάδ ας · ο Ο υ ίλ λ ια μ Β. Ζ πάνο ς εξερευ νά το σ τ οιχε ιό του Βιετνάμ όπω ς αυτό κ α τ α δ ιώ κ ε ι τη σ ύ γ χ ρ ο ν η Α μ ε ρ ικ α ν ικ ή Π ολιτισ τική Μ ν ή μ η * ο Ετιέν Μ π α λ ιμ π ά ρ μελετά τη σχέση του ρ όλ ο υ του πο λ ίτ η κ α ι της « π ο λ ιτ ικ ή ς της ε υ γ έ ν ε ια ς » μέσα στα σ ύ γ χ ρ ο ν α θ ε σ μ ικ ά π λ α ίσ ια της δη μ ο κ ρ α τ ία ς τ ω ν δ υ τ ικ ώ ν ε θ ν ώ ν -κ ρ α τ ώ ν * ο Ν τέιβιντ Κ ά ρ ο λ α ν α δ ε ικ ν ύ ε ι τη διττή έ ν ν ο ια του σ υνό ρο υ κ α ι της ταυτότητας στη μετα-απ ο ικ ιο κ ρ α τ ικ ή σ χέση Γ α λ λ ία ς -Α λ γ ε ρ ία ς * κ α ι, τέλος, η Μ ίν α Κ α ρ α βα ν τ ά α ν α ρ ω τ ιέ τ α ι γ ια τ η ν π α ν ά κ ε ια της Ε υ ρ ω παϊκής Έ νω σ ης , η οπ οία φ α ίν ε τ α ι ν α πρ ο τείνεται ω ς η απ ά ν τ η σ η σ τον π α ρ ω χ η μ έ ν ο ε θ ν ικ ισ μ ό της Δ ύσ ης. Παρά το δ ια φ ο ρ ε τ ικ ό τους π λ α ίσ ιο , όλες οι συμμετέχουσες φ ω ν έ ς α ν α ζ η τ ο ύ ν τον τό π ο όπου η ετερότητα, η δ ιαφ ορ ετικό τητα - α π ο κλεισ μένες κ α ι καταπιεσ μένες από τ ην ιδ ε ο λ ο γία του εκάστοτε ε θ ν ι κ ισ μ ο ύ - θ α μπορ έσ ει ν α μ ιλ ή σ ε ι τ η ν ο μ ιλ η τ ικ ή σ ιω π ή της κ α ι ν α α ρ θρ ώ σ ει ένα δ ικ ό της π ο λ ιτ ικ ό κ α ι πο λ ιτ ισ τ ικ ό λ ό γ ο , ο οπ οίος βύ να τα ι ν α αποτελέσει τ η ν υπόσχεση γ ια έ να πρ α γμ α τ ικ ό μετά τον ε θ ν ικ ισ μ ό . Επιμέλεια α φ ιερ ώ μ ατος : Α σ η μ ίν α Κ αρ αβαντά

* Ανατρέξτε επίσης στο αφιέρωμα του διαβάζω στον εθνικισμό (Αρ. 322,10.11.1993)

Η συγκρότηση του έβνους-κράτους στην Ε Π ά ία το 19ο α ιύ ν α του

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΜΑΚΡΗ*

τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα απέδειξε την έντονη γοητεία που ασκείτο φαινόμενο του εθνικισμού σε μια πληθώρα επιστημό νων και ερευνητών. Στη γόνιμη συζήτηση για την αναζήτηση των Π αιτίων και των μορφών ενός φαινομένου που κυριάρχησε κατεξοχήν στον ευρωπαϊκό χώρο από τα τέλη του 18ου αιώνα συνεισέJ U φεραν και συνεισφέρουν με τις μελέτες τους ειδικοί από διάφορα επιστημονικά πεδία (από το χώρο της ιστορίας, της κοινωνιολογίας, της αν θρωπολογίας, μέχρι της συγκριτικής λογοτεχνίας και της ψυχανάλυσης). Όσο όμως η γοητεία και η πρόκληση για τη διατύπωση μιας συνολικής ερ μηνευτικής θεωρίας μεγαλώνουν, τόσο ο ειδικός επιστήμονας (ο ιστορικός, ας πούμε) μπορεί να αισθάνεται εγκλωβισμένος στην ατέρμονη διαμάχη που κυριάρχησε στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα: «Τα έθνη δημιουργούν τον εθνικισμό ή ο εθνικισμός τα έθνη;»1. Σ' αυτή την περίπτωση η αναζήτη ση ενός μοντέλου για την κατάταξη και την ανάλυση του εθνικού φαινομέ νου (με την έννοια ενός ιδεότυπου, δηλαδή της διατύπωσης μιας θεωρίας που στηρίζεται στην ανάλυση μιας σειράς εμπειρικών δεδομένων) μπορεί να δώσει διέξοδο στην αμηχανία, ιδίως στην περίπτωση της μελέτης συ γκρότησης ενός συγκεκριμένου έθνους-κράτους (εδώ της ελληνικής περί πτωσης).

Από αυτή την άποψη, ιδιαίτερα σημαντική είναι η συμβολή του Μ. Hroch, με τη μελέτη του Social Preconditions o f National Revinal in Europe\ Ο ίδιος o συγγραφέας αναφέρει στον υπότιτλο του έργου ότι πρόκειται για μια συ γκριτική ανάλυση της κοινωνικής σύνθεσης των πατριωτικών ομάδων (patriots) που συμμετείχαν στα εθνικά κινήματα των μικρότερων ευρωπαϊ κών εθνών. Η μελέτη στηρίζεται στην ανάλυση μιας σειράς ποσοτικών δε δομένων που οδηγούν στη διατύπωση γενικών συμπερασμάτων που αφο ρούν τα κοινωνικά χαρακτηριστικά των φορέων και πρωτοπόρων της εθνι-

*0 Κωνσταντίνος Μακρής είναι ιστορικός.

κής προπαγάνδας για τα εξής ευρωπαϊκά εθνικά κινήμα τα: νορβηγικό, τσεχικό, φινλανδικό, λιθουανικό, εσθονικό, σλοβάκικά, φλαμανδικό και το κίνημα της δανικής μειονό τητας στο Σλέσβιγκ. Η ανάλυση ακολουθεί τους εξής ά ξονες: α) την κοινωνική θέση (επάγγελμα των πατριω τών), β) την κοινωνική τους καταγωγή (επάγγελμα γο νέα), γ) την εδαφική τους κατανομή και τον εντοπισμό των πατριωτικών δραστηριοτήτων στο γεωραφικό χώρο, δ) τον τόπο ή την περιοχή της γέννησής τους, ε) το εκ παιδευτικό τους υπόβαθρο. 0 Μ. Hroch πριν προχωρήσει στη διατύπωση γενικεύσε ων, μελετώντας τα εμπειρικά δεδομένα, παρουσιάζει μια σειρά από τυπολογίες για τα στάδια που ακολούθησε η εθνοποιητική διαδικασία στην Ευρώπη. Η πρόκληση για τον ιστορικό έγκειται στην απόπειρα να ενσωματώσει το ελληνικό εθνικό κίνημα σ' αυτή την τυπολογία, διερευνώντας την αξιοπιστία του μοντέλου ως προς τα ελληνι κά ιστορικά δεδομένα. Μια διαδικασία που μπορεί να α ποβεί πολύ χρήσιμη στην κατανόηση των σταδίων του ελληνικού εθνικού κινήματος. Σύμφωνα με τον Hroch, η αντίληψη του έθνους αποτελεί συστατικό παράγοντα της κοινωνικής πραγματικότητας στην ιστορική εξέλιξη. Ορίζει το έθνος ως έναν ιδιαίτερο τύπο μιας μεγάλης κοινωνικής ομάδας με σχετικά σταθε ρές σχέσεις που μπορούν να ακυρωθούν, όπως και την αντανάκλασή τους στη συνείδηση των ανθρώπων. Σχέ σεις οικονομικές (ίσως οι σημαντικότερες), πολιτικές, ε δαφικές, γλωσσικές, θρησκευτικές, πολιτιστικές. Αντιμε τωπίζει την εθνοποιητική διαδικασία ως μια κοινωνική δια δικασία που αποτελεί τμήμα των αλλαγών κατά τη διάρ κεια της μετάβασης απ' τη φεουδαλική κοινωνία των Τά ξεων (Estates) στην καπιταλιστική κοινωνία των πολιτών. Στον ευρωπαϊκό χώρο εμφανίστηκαν δύο διαφορετικά μοντέλα διαδικασίας σχηματισμού έθνους. Το ένα αφορά τα «μεγάλα» και «κυρίαρχα» έθνη (Γαλλία, Αγγλία, Γερμα νία), όπου το φαινόμενο της εμφάνισης και ανάπτυξης της αστικής τάξης συμβάδισε με το κίνημα της συγκρότη σης έθνους. Η «Τρίτη τάξη» ξεσηκώθηκε ενάντια στην πα λιά φεουδαλική άρχουσα τάξη διακηρύσσοντας ότι εκ προσωπεί ολόκληρο το έθνος που αποτελείται από πολί τες. Το άλλο μοντέλο αφορά τα «μικρά» ή «καταπιεσμέ να» έθνη που ήταν υποταγμένα σε «μεγάλα» ή «κυρίαρ χα» έθνη για μια μεγάλη περίοδο, έτσι ώστε η σχέση υ ποταγής απέκτησε ένα δομικό χαρακτήρα και για τα δύο. Σ' αυτό το μοντέλο μπορούμε να εντάξουμε και το ελλη νικό έθνος με τη μακροχρόνια πολιτική υποταγή του στο «κυρίαρχο» έθνος των Οθωμανών. 0 Hroch, συσχετίζοντας το εθνικό κίνημα των μικρών ε θνών με την εξέλιξη του κοινωνικού μετασχηματισμού τους, διακρίνει δύο στάδια: α) την περίοδο της σύγκρου σης με τον απολυταρχισμό, της αστικής πολιτικής επανά

στασης και της ανάπτυξης του βιομηχανικού καπιταλι σμού, β) την περίοδο μετά την επικράτηση του καπιταλι σμού, η οποία συμπίπτει με την ανάπτυξη του εργατικού κινήματος. Αυτά τα δύο στάδια συνδυάζονται με τις τρεις βασικές φάσεις του εθνικού κινήματος. Η φάση Α' της ε θνικής αναγέννησης σηματοδοτείται από ένα έντονο επι στημονικό ενδιαφέρον μιας ομάδας διανοούμενων του «υποταγμένου» έθνους για τη μελέτη της γλώσσας, της κουλτούρας και της ιστορίας του. Σ' αυτή τη φάση και για την ελληνική περίπτωση θα μπορούσαμε να εντάξουμε το κίνημα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού (δεύτερο μισό του 18ου αιώνα), όπου δεν έχει εμφανιστεί ακόμα μια οργανωμένη πατριωτική βάση για τη διεκδίκηση της εθνι κής ανεξαρτησίας. Οι φορείς του δε διέθεταν κάποια ση μαντική κοινωνική επιρροή και δεν προσπάθησαν ή δεν μπόρεσαν να οργανώσουν κάποια πατριωτική προπαγάν δα ή εξέγερση. Αυτό θα συμβεί στη φάση Β', όπου δια μορφώνεται η διαδικασία ζύμωσης της εθνικής συνείδη σης και της προσπάθειας εξάπλωσης των εθνικών ιδεών από τις ομάδες των πατριωτών σε μεγαλύτερα στρώμα τα του εθνικού πληθυσμού. Για την Ελλάδα η φάση αυτή συμπίπτει με την ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας το 1814 στην Οδησσό της νότιας Ρωσίας. Πρόκειται για μια μυστι κή, επαναστατική οργάνωση, που το μεγαλύτερο ποσο στό των μελών της προερχόταν από τα μικροαστικά και μεσοαστικά εμπορικά στρώματα των παραδουνάβιων η γεμονιών (Μολδοβλαχία) και της Ρωσίας. Ο στόχος της ή ταν να προετοιμάσει και να κηρύξει την εθνική απελευθέ ρωση από του Οθωμανούς. Στη φάση Γ' το εθνικό κίνημα έχει αποκτήσει πλέον μια σταθερή οργανωτική βάση και οι ομάδες των πατριωτών έχουν καταφέρει να διαδώ σουν τις πατριωτικές ιδέες, κηρύσσοντας την έναρξη του μαζικού εθνικού κινήματος. Η φάση αυτή είναι φανερό ό τι συμπίπτει με το ξέσπασμα της ελληνικής επανάστασης του 1821. Στη συνέχεια ο Hroch παρουσιάζει τέσσερις τύπους εθνι κών κινημάτων, όπου συσχετίζει αυτές τις τρεις φάσεις με τέσσερις παράγοντες του πολιτικού, οικονομικού και κοινωνικού μετασχηματισμού: α) την αστική επανάσταση (Α.Ε.), με την έννοια της δημιουργίας κοινωνίας πολιτών όπου κατοχυρώνονται συνταγματικά τα πολιτικά και ατο μικά δικαιώματα, β) τη βιομηχανική επανάσταση (Β.Ε.), γ) το οργανωμένο και με πλήρη ταξική συνείδηση κίνημα της εργατικής τάξης (Κ.Ε.Τ.), δ) το βαθμό ολοκλήρωσης του σχηματισμού του έθνους (Ο.Σ.Ε.), εφόσον η απόκτη ση της πολιτικής ανεξαρτησίας και της συγκρότησης κρά τους δεν αποτελεί μια ασφαλή ένδειξη ότι το μικρό έ θνος είναι ολοκληρωτικά διαμορφωμένο (από αυτή την άποψη η εξέταση του ελληνικού παραδείγματος μπορεί να οδηγήσει σε πολύ χρήσιμα συμπεράσματα). Ο πρώτος τύπος εμφανίζει δύο παραλλαγές. Στην πρώτη

101

παραλλαγή η μετάβαση απ' τη φάση Α' (επιστημονικού ενδιαφέροντος) στη φάση Β' (εθνικής προπαγάνδας) του εθνικού κινήματος προηγήθηκε της βιομηχανικής και της αστικής επανάστασης. Η μετάβαση στη φάση Γ (μαζικού εθνικού κινήματος) έλαβε χώρα κατά τη διάρκεια ή λίγο μετά τη Β.Ε., ενώ το οργανωμένο κίνημα της εργατικής τάξης εμφανίστηκε μετά την ολοκλήρωση του σχηματι σμού του έθνους. Στη δεύτερη παραλλαγή παρατηρείται η ίδια διαδικασία, με τη διαφορά ότι η αστική επανάσταση (Α.Ε.) προηγήθηκε της βιομηχανικής (Β.Ε.). Οτύπος αυτός ονομάζεται «ολοκληρωμένος». Στο δεύτερο τύπο η μετάβαση από τη φάση Α' στη φάση Β' προηγήθηκε της Α.Ε. και της Β.Ε., αλλά η εκδήλωση της φάσης Γ' καθυστέρησε, με αποτέλεσμα να εμφανι στεί πρώτα το κίνημα της εργατικής τάξης (Κ.Ε.Τ.) ή αυτή η φάση να λάβει χώρα κατά τη διάρκεια της οργάνωσης του Κ.Ε.Τ. Ο σχηματισμός του έθνους (Ο.Σ.Ε.) ολοκληρώ θηκε αργότερα και ο τύπος αυτός ονομάζεται «καθυστε ρημένος». Στον τρίτο τύπο η μετάβαση από τη φάση Α' στη φάση Γ' έλαβε χώρα νωρίς, πριν από την Α.Ε., την Ο.Σ.Ε., τη Β.Ε. και το Κ.Ε.Τ. Η έναρξη της φάσης Γ' συνήθως συνοδεύε ται από την ένοπλη εξέγερση εναντίον του κυρίαρχου έ θνους και αποτελεί ένα σημαντικό βήμα προς τον αστικό πολιτικό και κοινωνικό μετασχηματισμό (το εθνικό κίνημα απέκτησε μαζικό χαρακτήρα υπό τις συνθήκες της φεουδαλικής κοινωνίας και πριν από την επικράτηση της καπι ταλιστικής). 0 τύπος αυτός ονομάζεται «εξεγερτικός» και οδήγησε γρήγορα στη συγκρότηση εθνικού κράτους. 0 τέταρτος τύπος ονομάζεται «μη ολοκληρωμένος». Η φάση Β' ξεκίνησε υπό τις συνθήκες ενός φιλελεύθερου συνταγματικού συστήματος και μιας καπιταλιστικής κοι νωνίας, ενώ η μετάβαση στη φάση Γ έγινε πολύ αργά ή δε συνέβη καθόλου. Η μελέτη του Hroch αποτελεί μεγάλη πρόκληση για τον ιστορικό που μελετά τις φάσεις του ελληνικού κινήματος σε συνδυασμό με τα στάδια του πολιτικού και οικονομι κού αστικού μετασχηματισμού της ελληνικής κοινωνίας. Και αυτό γιατί, ενώ στη μελέτη ο συγγραφέας εξετάζει περιπτώσεις εθνικών κινημάτων που ταιριάζουν στον πρώτο, δεύτερο και τέταρτο τύπο, ο τρίτος τύπος καλύ πτεται από μια «σιωπή», αφού δεν υπάρχει καμιά αναφο ρά σε κάποιο συγκεκριμένο κίνημα. Η ενσωμάτωση του ελληνικού παραδείγματος στον τρίτο τύπο δε στηρίζεται μόνο στο χαρακτηρισμό του ως «εξεγερτικού». Η επανάσταση του 1821 εναντίον της οθωμα νικής κυριαρχίας δεν αποτελεί από μονή της ασφαλή έν δειξη για την ένταξη της ελληνικής περίπτωσης στο συ γκεκριμένο μοντέλο. Χρειάζεται να διερευνηθεί αν οι φά σεις A', Β' και Γ προηγήθηκαν του πολιτικού μετασχημα τισμού, της ολοκλήρωσης σχηματισμού του έθνους και

102

του καπιταλιστικού (βιομηχανικού) μετασχηματισμού. Η αναζήτηση ενός κατώτατου ορίου για την αφετηρία του πολιτικού μεταοχηματισμού της ελληνικής κοινωνίας μάς οδηγεί σαράντα περίπου χρόνια μετά την έναρξη της φά σης Γ (1821), στην ψήφιση του συντάγματος του 18645, ενός από τα πιο φιλελεύθερα και προοδευτικά ευρωπαϊ κά συντάγματα της εποχής. Μ' αυτό το σύνταγμα κατο χυρώνονται τα ατομικά (σ' αυτό τον τομέα έχει προηγηθείτο σύνταγμα του 1844)4, αλλά για πρώτη φορά και τα θεμελιώδη πολιτικά δικαιώματα που εισάγουν τη χώρα σε μια πορεία προς την παγίωση (παρ' όλες τις πολιτικές αδυναμίες και τις δυσλειτουργίες) του κοινοβουλευτι σμού και της κοινωνίας πολιτών. Εξάλλου δεν είναι τυ χαίο ότι αυτό το σύνταγμα ίσχυσε για όλο το 19ο αιώνα, μέχρι την αναθεώρησή του το 1911. Τα επαναστατικά συντάγματα (του 1822,1823,1827 κατά τη διάρκεια της φάσης Γ'), παρά το δημοκρατικό και φιλελεύθερο χαρα κτήρα τους (ιδίως του 1827), δεν μπορούν να θεωρη θούν αφετηρία πολιτικού μετασχηματισμού γιατί είναι γνωστό ότι απέβησαν ανενεργό μετά την έλευση του Καποδίστρια στην Ελλάδα (1828) και στη συνέχεια εξαιτίας της οθωνικής απολυταρχίας (1833-43). Όσον αφορά την ολοκλήρωση του σχηματισμού του έ θνους, η διαπίστωση του Hroch ότι η συγκρότηση ανε ξάρτητου κράτους (στην οποία οδηγεί η φάση Γ') δεν α ποτελεί ασφαλή ένδειξη γι' αυτό, ταιριάζει απόλυτα με την ελληνική περίπτωση. Τα περιορισμένα σύνορα του 1832 (Στερεά, Πελοπόννησος, Εύβοια, Κυκλάδες) δεν α ποτελούσαν, σύμφωνα με το πρόγραμμα του ελληνικού μεγαλοϊδεατισμού, παρά μια προσωρινή ημιτελή βάση στην πορεία προς την εθνική ολοκλήρωση. Υπό την οπτι κή της Μεγάλης Ιδέας (της ιδεολογίας που επιζητεί την ταύτιση των ορίων του κράτους με τα υποτιθέμενα όρια του έθνους), το πρώτο ελληνικό κράτος δεν μπορεί να θεωρηθεί το πιο ασφαλές όριο για την ολοκλήρωση του έθνους. Το ίδιο δεν μπορεί να συμβεί ούτε με την προ σάρτηση των Επτανήσων (1864), της Θεσσαλίας (1881), της Ν. Ηπείρου, της Μακεδονίας, της Κρήτης και των νη σιών του Ανατολικού Αιγαίου μετά τους Βαλκανικούς Πο λέμους (1912-13). Η εθνοποιητική διαδικασία έφτασε στο απόγειό της μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο με την προ σάρτηση της Δυτικής και Ανατολικής Θράκης, της Ίμβρου και της Τενέδου και την ανάληψη της προσωρινής διοίκη σης της περιοχής της Σμύρνης. Η μικρασιατικκή κατα στροφή του 1922 και η έλευση 1.500.000 προσφύγων στην Ελλάδα, χωρίς μάλιστα δυνατότητα επιστροφής στη Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη, θα στερήσει τον ελληνικό μεγαλοϊδεατισμό από τα επιχειρήματά του για την εθνική σύνθεση των διεκδικούμενων εδαφών και θα σφραγίσει με τρόπο ερμητικό το καπάκι του αλυτρω τισμού. Από αυτή την άποψη το 1922 (εκατό χρόνια μετά

ων στην Ελλάδα (ακόμα και με τη μορφή δανείων για την αντιμετώπιση του προσφυγικού προβλήματος), η πολυεπίπεδη οικονομική συνεισφορά του προσφυγικού στοιχεί ου και η παρεμβατική πολιτική του κράτους οδηγούν σε ένα πρόγραμμα εκβιομηχάνισης που στοχεύει στην υπο κατάσταση των εισαγωγών και την κάλυψη των εσωτερι κών αναγκών. Η ανάλυση των εμπειρικών δεδομένων από το χώρο του πολιτικού, εθνικού και οικονομικού μετασχηματισμού της ελληνικής κοινωνίας αποδεικνύει τη δυνατότητα εφαρ μογής του ευριστικού μοντέλου του Hroch στη μελέτη και στην κατάταξη του φαινομένου του σχηματισμού και της ολοκλήρωσης του ελληνικού εθνικού κινήματος. Μιας μελέτης που χωρίς να απορρίπτει τη χρησιμοποίηση θεωρητικών κατασκευών, στηρίζεται σε μια σειρά εμπει ρικών και ποσοτικών στοιχείων για την επιβεβαίωση, την απόρριψη ή την τροποποίηση αυτών των μοντέλων.

tnv έναρξη της φάσης Γ), με την αναδίπλωση του ελλη νισμού μέσα στα όρια του τότε ελληνικού κράτους, ση ματοδοτεί ουσιαστικά τη βίαιη και δραματική εθνική ολο κλήρωση5. Έκτοτε η Ελλάδα (με την εξαίρεση της προ σάρτησης των Δωδεκανήσων το 1947 και τον περιορισμό των αλυτρωτικών της βλέψεων σε Κύπρο και Βόρεια Ήπειρο) θα παραμείνει, για τα επόμενα ογδόντα χρόνια, στα ίδια γεωγραφικά σύνορα. Τα στοιχεία6 που διαθέτουμε για τον καπιταλιστικό μετα σχηματισμό της ελληνικής οικονομίας (σε επίπεδο βιομη χανικού και όχι εμπορικού καπιταλισμού) οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η ελληνική επανάσταση του 1821 έλαβε χώρα σε μια καθαρά προκαπιταλιστική οικονομική οργά νωση. Το ίδιο ισχύει και για την περίοδο της ανεξαρτησίας σε όλο το 19ο αιώνα, όπου είναι σαφές ότι το στοίχημα της βιομηχανικής «απογείωσης» της Ελλάδας δεν κερδήθηκε ποτέ (μικρός αριθμός ελαφρών μονάδων αγροτικού και μεταποιητικού χαρακτήρα, απουσία επενδύσεων σε τεχνολογικό εξοπλισμό που περιορίζει τη χρήση μηχα νών, περιορισμένο φθηνό και ειδικευμένο εργατικό δυνα μικό, έλλειψη σημαντικών πρώτων υλών, μικρή εσωτερι κή αγορά, ανταγωνισμό των εισαγόμενων προϊόντων, πε ριορισμένα έργα υποδομής). Στην ουσία θα χρειαστεί να φτάσουμε στην τρίτη δεκαετία του 20ού αιώνα για να μπορέσουμε να εντοπίσουμε τις συνθήκες μιας πραγμα τικής εκβιομηχάνισης (χρειάστηκε να περάσουν περισσό τερα από εκατό χρόνια μετά την έναρξη της φάσης Γ). Κατά την περίοδο 1923-59 η εισροή των ξένων κεφαλαί

Η αξία του Social Preconditions o f National Revival in Europe δεν περιορίζεται μόνο στη διατύπωση κάποιων μοντέλων εθνικής τυπολογίας. Το μεγαλύτερο μέρος της μελέτης αφιερώνεται στην ανάλυση της κοινωνικής σύν θεσης των πατριωτικών ομάδων κατάτη φάση Β' μιας σειράς ευρωπαϊκών κινημάτων (η φάση αυτή θεωρείται η σημαντικότερη από τον Hroch για την επιτυχία ενός εθνι κού κινήματος, ενώ δεν αναλύει τις φάσεις Α' και η. Από αυτή την άποψη προσφέρει πολύ χρήσιμα μεθοδολογικά εργαλεία για μια συγκριτική μελέτη του φορέα που ανέ λαβε την ελληνική εθνική προπαγάνδα στη φάση Β' και την προετοιμασία της επανάστασης στη φάση Γ': τη Φιλι κή Εταιρεία7.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Για το φαινόμενο του εθνικισμού βλ. Gellner, Ε„ Έθνη και εθνι κισμός, εκδόσεις «Αλεξάνδρεια» 1992. Anderson, Β„ Φαντασιακές κοινότητες εκδόσεις «Νεφέλη» 1997. Smith, A. D„ Εθνική ταυτότητα, εκδόσεις «Οδυοσέας» 2000. 2. «Cambridge University Press» 1985. 3. Για το σύνταγμα του 1864, βλ. Ιστορία Ελληνικού Έθνους «Εκδοτική Αθηνών», τ. ΙΓ', σελ. 235-7. 4. Για το σύνταγμα του 1844, βλ. Πετρόπουλος, Γ. Α„ Πολιτική και συγκρότηση κράτους στο Ελληνικό Βασίλειο, 1833-43, Μ.Ι.Ε.Τ., 1986, τ. Β, σελ. 585-624. 5. Για την επέκταση του ελληνικού κράτους, βλ., Dakin, D., Η Ενοποίησις της Ελλάδος, 1770-1923, Μ.Ι.Ε.Τ. 6. Για την εκβιομηχάνιση της Ελλάδας oto 19ο αιώνα, βλ. Αγριαντώνη, Χρ„ Οι Απαρχές της Ελληνικής Εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα του 19ου αιώνα, Εκδόσεις Εμπορικής Τράπεζας, 1986. Και για τη δεκαετία 1920 και 1930, βλ. Μουζέλης, Ν„ Οικονο μία και Κράτος την εποχή του Βενιζέλου, συλλογικός τόμος «Μελετήματα γύρω απο τον Βενιζέλο και την Εποχή του». 7. Μια τέτοια συγκριτική μελέτη περιλαμβάνεται στη μεταπτυ χιακή εργασία, «Το Βιβλίο του Μ. Hroch Social Preconditions of National Revival in Europe και η Ενσωμάτωση του Ελληνικού Κινήματος», Μακρής, Κ.

J03

Ο ρόλος του πολίτη και η πολιτική της ιυγίνιιας Το θίματ ο υ « δ ι κ α ι ώ μ α τ ο ς των δικαιωμάτων» m ETIENNE BALIBAR \ γ — 1 ε αυτή τη μελέτη, θα επικεντρωθώ στο ρόλο του πολίτη και \\ σε επίπεδο θεωρητικό αλλά και με αναφορές σε άμεσα δεδο\\

μένα της σύγχρονης πολιτικής, θα ήθελα να δείξω πόσο καίριο

είναι το ερώτημα του ρόλου του πολίτη, τον αναπόφευκτο χαρακτήρα του ως θεσμικού πλαισίου στη δημοκρατική πολιτική

/ 1

/ — □ και σαν ορίζοντα του ατόμου και της κοινότητας, αλλά, κατά τον ίδιο τρόπο, και πόσο ριζικά ανεπαρκής είναι αυτός ο όρος και τα ό ρια που θέτει μέσα στον τομέα των δικαιωμάτων για την πραγματο ποίηση των στόχων και των λειτουργιών της πολιτικής. Στο έργο μου La Crainte des masses. Politique e t Philosophie avant et apres Marx (H ιδεολογία των μαζών. Πολιτική και φιλοσοφία πριν και μετά τον Μαρξ) πρότεινα τρεις όρους για να χαρακτηρίσω τις «κρίσιμες» διαστάσεις της δημοκρατικής πολιτικής οι οποίες δεν υπάγονται στον όρο πολι τεία, δηλαδή, το θεσμό του πολίτη: «χειραφέτηση» ή συλλογική επι κράτηση των ουσιαστικών ατομικών δικαιωμάτων, «αλλαγή» κοινωνική των δομών κυριαρχίας και των σχέσεων εξουσίας και, τέλος, «ευγένει α» ή παραγωγή των συνθηκών αλλά και της δυνατότητας πολιτικής δράσης (τον «τόπο» και το «χρόνο» της άσκησής της) μέσα από τη μεί ωση των μορφών ακραίας βίας, οι οποίοι εμποδίζουν την αναγνώριση, την επικοινωνία και τον έλεγχο της σύγκρουσης ανάμεσα στους πολι τικά συμμετέχοντες.*

* Ο Etienne Balibar είναι καθηγητής στο Universitd de Paris X Nanterrb

104

Είναι κυρίως στην έννοια της πολιτικής ευγένειας στην οποία θα ήθελα να επιστρέφω και, κατά συνέ πεια, στη διαμόρφωση των διάφορων ρόλων του πο λίτη και των απαιτήσεων της πολιτικής ευγένειας, α-

δυνατοτήτων πρόσβασης στα μέσα διαβίωσης -τις περισσότερες φορές απλής επιβίωσης- καθιστούν έ να κύριο κομμάτι του οικοδομήματος της θεσμικής βίας. Γι' αυτό το λόγο, η εκδημοκρατισμός των συνό

ναφερόμενος στις συνθήκες μέσα στις οποίες η δυ νατότητα και η έλλειψη δυνατότητας της πολιτικής είναι στις μέρες μας σε προσωρινή αδράνεια τόσο σε εθνικό όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο, θα ήθελα να διαγράψω έναν κύκλο αμοιβαίας αλληλεξάρτησης μεταξύ του ρόλου του πολίτη (citoyennete) και της πολιτικής της ευγένειας (civilite) (μιας και αυτές οι δύο λέξεις, στα γαλλικά τουλάχιστον, είναι ετυμολο γικά συγγενείς, αν και έχουν διαφοροποιηθεί για να διαγράψουν έναν ουσιαστικό θεσμό της πολιτικής) δυνάμει του οποίου είναι αδύνατο να συλλάβει κα νείς ένα δημοκρατικό ρόλο του πολίτη που να διατη ρείται και να διευρύνεται σε νέα επίπεδα κοινωνικο ποίησης χωρίς τη συλλογική εφεύρεση μιας πολιτι κής της ευγένειας με το να σκεφτεί συγκεκριμένους τρόπους του πολιτισμού και των ηθών έξω από το συγκεκριμένο ορίζοντα του ρόλου του πολίτη και της θεσμικής αναγνώρισης των ίσων δικαιωμάτων.

ρων, το άνοιγμα και ο διακανονισμένος έλεγχος της λειτουργίας τους -χωρίς αυτό να συγχέεται με την κατάργηση των συνόρων, η οποία δύναται να καταλήξει στον πόλεμο του ενός ενάντια στον άλλο, έναν πόλεμο παραδομένο στον άγριο ανταγωνισμό των οι κονομικών δυνάμεων- μου φαίνεται ότι αποτελούν έ να ουσιαστικό κομμάτι της «πολιτικής των δικαιωμά των του ανθρώπου» μέσα στην οποία οι παράγοντες του ρόλου του πολίτη και της πολιτικής ευγένειας εί ναι αυστηρά συνδεδεμένες. Μιας και αναζητούμε στηρίγματα θεωρητικά για να ε ξερευνήσουμε τέτοιες ερωτήσεις, μια από τις ανα φορές στις οποίες συχνά ανατρέχουμε, στο βαθμό που η εξέλιξη των κρίσιμων καταστάσεων μέσα στη σύγχρονη κοινωνία δείχνει μια οξύτητα και ενώ εξε λίσσεται η γνώση του έργου αυτής, είναι η σκέψη της Hannah Arendt. Ιδιαίτερα σκέφτομαι τη θεματική του «χωρίς κράτη» και του «δικαιώματος των δικαιωμά των», στην οποία έχει αφιερώσει το σημαντικό της έργο η Marie-Claire Caloz Tschopp, Les Sans Etats dans la philosophie de Hannah Arendt. Les humains superflus, le droit d'avoir des droits et la citoyennete (Η θεματική του «χωρίς κράτη » στη φιλοσοφία της Hannah Arendt. Το ανθρώπινο περίσσευμα, το δικαί ωμα του έχειν δικαιώματα και του ρόλου του πολίτη).

Σε αυτό ακριβώς αναφέρεται αυτό που θέλω να περι γράφω σε δύο χρόνους, πρώτα σε επίπεδο ευρωπαϊ κό, όπως η κρυστάλλωση ενός πραγματικού και ύ πουλου καθεστώτος απαρτχάιντ, ακόμα πιο απαρά δεκτου και ανυπόφορου από αυτό που επιβάλλουν οι μετα-εθνικές δομές της αφομοίωσης· στη συνέχεια, στο παγκόσμιο επίπεδο, ή στο πλαίσιο των διαδικα σιών στις οποίες οι Αγγλοσάξονες έχουν δώσει το ό νομα της Παγκοσμιοποίησης (Globalization), σαν μια συστηματική χρήση των μορφών της υπερβολικής

θα συγκεντρωθώ σε κάποιες θέσεις της Άρεντ για να δείξω πώς μπορούν να διαφωτίσουν τη σκέψη μας πάνω στη σχέση μεταξύ της πολιτικής της ευγένειας και του ρόλου του πολίτη.

βίας και της ανασφάλειας της μάζας για την πρόληψη των κινήσεων συλλογικής χειραφέτησης και της αλ

Κυρίως στο τελευταίο κεφάλαιο του Origines du Totalitarisme (Αρχές του ολοκληρωτισμού ), το οποίο είναι αφιερωμένο στον ιμπεριαλισμό και στο θέμα των πληθυσμών «χωρίς κράτος» και «χωρίς δικαιώμα τα», που πλήθυναν στην Ευρώπη μετά τον Πρώτο και ιδιαίτερα μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, η Arendt εκτελεί μια διπλή κίνηση επιστροφής στην προοπτική της πολιτικής φιλοσοφίας. Από τη μία πλευρά επαναφέρει στο κέντρο της ερώτησης του ρόλου του πολίτη και του πολιτικού καθεστώτος τις μορφές αποκλεισμού και τις συνθήκες ακραίας βίας κάτω από τις οποίες η επιβίωση του ατόμου, όσον α

λαγής των δομών της κυριαρχίας. Δε θα δίσταζα να καλέσω αυτή την πολιτική μια αντι-επαναστατική πο λιτική ή μια αντι-εξεγερτική πρόληψη. Αλλά η «πολι τική», η οποία, από άλλη σκοπιά, είναι μια αντι-πολιτική, μιας και καταλήγει, με τρόπο μηδενιστικό, σε πε ριορισμό των ίδιων των δυνατοτήτων του θεσμού της πολιτικής, προς όφελος του πολέμου που συχνά συνοδεύεται από τη φιλοσοφία της ημίμετρης «αν θρωπιστικής πράξης», η οποία πολύ συχνό είναι υπο χείριο των ίδιων των δυνάμεων που βρίσκονται στη ρίζα των συνθηκών της καταστροφής. Και στις δύο περιπτώσεις, και όχι κατά τύχη, ο παραδοσιακός θε σμός των συνόρων, αυτή η «υπέρτατη», μη-δημοκρατική συνθήκη της ίδιας της δημοκρατίας, και η ανανε ωμένη χρήση του σαν όργανο αστυνομικού ελέγχου, κοινωνικού διαχωρισμού και άνισης κατανομής των

φορά στην απλή επιβίωση του ανθρώπινου είδους,

απειλείται: όχι μόνο για να δείξει πως αυτές οι περι πτώσεις βίας περιορίζουν το ανθρωπιστικό κριτήριο μιας παγκόσμιας δικαιοσύνης, αλλά και για να παρου σιάσει τον τρόπο με τον οποίο η κατάληξή τους καθι

105

στά την αρχή της μόνιμης αναμόρφωσης της πολιτι κής σφαίρας ή των συνθηκών επικοινωνίας και πολιτι κής δράσης, όπως αυτή διαχωρίζεται από μια ουσια στική διαχείριση των συγκρούσεων και των πληθυ σμών. Αυτή η άποψη γειτονεύει με εκείνη του Jacques Ranclere, ο οποίος πιστεύει ότι από τις ίδιες τις καταβολές της ιδέας της δημοκρατίας, το μέτρο της πραγματικής ισότητας για όλους μέσα στο πολιτι κό πεδίο έχει ιδρυθεί από την αναγνώριση του «μέ λους που δεν ανήκει», αλλιώς ειπωμένο, από την ε νεργή μετατροπή των διαδικασιών αποκλεισμού -κυ ρίως των φτωχών, αλλά και άλλων κατηγοριών που γίνονται αντικείμενο διακρίσεων- σε διαδικασίες έγκλεισης ή αφομοίωσης μέσα στην πόλη, οι οποίες κάνουν την πολιτική να επαναστατήσει. Από αυτή την άποψη, βλέπει κανείς ότι ο νομικός φορμαλισμός της ισότητας έχει ήδη συζητηθεί και ξεπεραστεί. Το ίδιο το θέμα των «ατόμων χωρίς δικαι ώματα» είναι μια αντίφαση των όρων των αρχών του νεότερου ανθρωπισμού, μιας και, κατά κανόνα, σύμ φωνα με την έννοια «ανθρώπινο δικαίωμα», κανένα άτομο δεν υπάρχει χωρίς δικαιώματα, ούτε τα παιδιά ούτε ακόμα και οι ανάπηροι. Αλλά η διεκδίκηση της «δικαιοσύνης γι' αυτούς χωρίς δικαιώματα», για να α ναφέρουμε και το σύνθημα μιας πρόσφατης κίνησης χωρικών χωρίς γη στη Βραζιλία, οι οποίοι απαιτούν την καταδίκαση των παράλληλων αστυνομεύσεων που κυριαρχούν σε μια αιματοβαμμένη γη για να τρο μοκρατούν τους φτωχούς, ή ακόμα η διεκδίκηση του «δικαιώματος της πολιτείας για τους άνευ-χαρτιών», για να επαναφέρουμε εδώ τη διατύπωση που εκφρά ζει το νόημα των διαδηλώσεων ενάντια στις κρατικές πολιτικές που θέτουν παράνομους τους εργάτες-μετανάστες στη Γαλλία και σε άλλες χώρες της Δυτικής Ευρώπης, παρουσιάζονται σαν την καθαρή έκφραση του δυναμικού της δημιουργίας των δικαιωμάτων, διαμέσου της οποίας η θεσμοποιημένη πολιτική μπο ρεί να παρουσιαστεί σαν την «εξουσία του λαού» χω ρίς απάτη.

θεωρητικής αναφοράς σε αυτές τις επαναστάσεις) α νάμεσα στα «δικαιώματα του ανθρώπου» και τα «δι καιώματα του πολίτη». Αν και τα δικαιώματα του ανθρώπου γενικά καθι στούν, σε ένα επίπεδο ακόμα πιο μεγάλης γενικότη τας, ένα προηγούμενο και ένα θεμέλιο για τα δικαιώ ματα του πολίτη, τα οποία είναι θεσπισμένα μέσα στο πλαίσιο μιας εθνικής και λαϊκής αρχής αποφασισμέ νης έτσι, θεωρητικά τουλάχιστον, ώστε να σηματο δοτεί ένα όριο παγκόσμια αναγνωρισμένο για την ε πιρροή της πολιτικής στην έννοια του δικαιώματος, είναι πράγματι το αντίστροφο το οποίο αποκαλύπτε ται μέσα στην κρίσιμη εμπειρία, στην απόδειξη της α λήθειας για τον ιστορικό θεσμό της πολιτικής, τις ο ποίες αποτέλεσαν οι ιμπεριαλισμοί και οι ολοκληρω τισμοί του 20ού αιώνα: είναι τα δικαιώματα των πολι τών, οι συνθήκες του ίσου ρόλου του πολίτη στο βαθμό που είναι αποτελεσματικά εγγυημένες, οι ο ποίες δημιουργούν τη βάση εννοιολόγησης και εξέλι ξης των «δικαιωμάτων του ανθρώπου», εάν ξεκινή σουμε από τις πιο βασικές και ουσιαστικές αξίες, αυ τές, δηλαδή, που αφορούν την ύπαρξη του ατόμου και μόνο. Όταν τα θετικά δικαιώματα του πολίτη είναι εκμηδενισμένα, για παράδειγμα, όταν, μέσα σ' ένα ι στορικό περιεχόμενο όπου ο ρόλος του πολίτη και η εθνικότητα είναι στενά συνδεδεμένες, τα άτομα και οι ομάδες βρίσκονται «αηο-εθνικοποιημένα» ή τοπο θετημένα υπό τις κατώτερες συνθήκες της αποκλει σμένης μειονότητας απέναντι στην εθνικότητα, είναι τα θεμελιώδη δικαιώματα, τα ονομαζόμενα «φυσικά» ή «παγκόσμια» τα οποία απειλούνται σχεδόν με εκμη δένισα μέσα στα είδη της πιο ακραίας βίας, η οποία παράγεται από μια φονική διαφοροποίηση ανάμεσα στους «κατώτερους ανθρώπους» και τους «ανθρώ πους» που ενδεχομένως εννοούνται σαν «υπεράν θρωποι». Πρέπει να δούμε αυτή την κατάσταση όχι σαν ένα ενδεχόμενο αποτέλεσμα εξαιρετικών συνθη κών, αλλά σαν ένα μη αναστρέψιμο φαινόμενο, το ο ποίο συνεχώς μεταφράζεται σε διάφορες ανανεωμέ νες μορφές μέσα στην καθημερινότητα της σύγχρο νης πολιτικής και επιβάλλει την άμεση ανάγκη επανί δρυσης της δημοκρατίας. Ή είναι η ίδια η ουσία της πολιτικής που αποκαλύπτεται. Η πολιτική δεν είναι μια «υπερδομή», η οποία θα αρκούσε να επιβληθεί

Αλλά υπάρχει και μια δεύτερη όψη στην επιχειρημα τολογία της Άρεντ, η οποία ξεπροβάλλει απευθείας σε σχέση με καίρια θέματα της επικαιρότητας: θα ή θελα να μιλήσω για το, δυστυχώς, αποθεωτικό επι χείρημα που δείχνει πώς η εξέλιξη των κρατών-εθνών από την εποχή των εθνικών και δημοκρατικών επαναστάσεων, μέσα από τις διεθνείς συγκρούσεις, γενικά, και την εξέλιξη του ιμπεριαλισμού, έχει παρά γει μια πραγματική αντιστροφή της παραδοσιακά βα σικής σχέσης (με τη βοήθεια του λογου του «φυσικού

περισσότερο ή λιγότερο ολοκληρωτικά, περισσότερο ή λιγότερο αποτελεσματικά, στις κοινωνικές ή παγκό σμια ανθρωπιστικές δομές της αναπαραγωγής της ζωής, των ανταλλαγών ανάμεσα στους ανθρώπους, της πολιτιστικής ιστορίας.

δικαιώματος» το οποίο έχει υπηρετήσει το ρόλο της

θα μπορούσα να αναδιατυπώσω εδώ, με τους όρους

106

που έχω προτείνει αλλού, μια διαφορετική ερμηνεία της Δήλωσης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη, όπου έδωσα έμφαση στην ένωση αυτών των δύο όρων, μιλώντας για ένα «παγκόσμιο δικαίω μα για την πολιτική» και δείχνοντας πως είναι παγκό σμια συνθήκη ότι η ίδια η πολιτική, κυκλικό, έ χει δικαίωμα στην πολι τική. Η ιδέα του «δικαι ώματος στα δικαιώμα

βίωσης, καθώς επίσης και των μορφών αναγνώρισης της ανθρώπινης αξιοπρέπειας: η Άρεντ μάς διδάσκει έτσι ότι η ακραία βία βρίσκεται στην καρδιά της καθη μερινότητας των σύγχρονων πολιτικών κοινωνιών. Παραδόξως, η ακραία βία ή το κράτος της εξαίρεσης

τα» δεν είναι μια ιδέα της λεπτομέρειας, η ο ποία ορίζει ένα νομικό και ηθικό απόθεμα που η πολιτική θα έπρεπε να διατηρήσει· αντίθε τα, είναι μια κύρια ιδέα, η οποία ορίζει πιο σ υ γκεκριμένα τον τρόπο με τον οποίο η πιο μι κρή και ουσιαστική λε πτομέρεια, δηλαδή, η αναγνώριση των φρο νημάτων των ανθρώπι νων όντων στην «κοι νωνική» σ φαίρα των συνθηκώ ν της ύ π αρ ξης, δηλαδή, της εργασίας, του πολιτισμού, του δη μόσιου λόγου και των προσωπικών πεποιθήσεων, ή

δεν έχει τίποτα το εξαιρετικό· αντίθετα, είναι κοινότο πο (banal), ζει στην καρδιά των κοινωνικο-πολιτικών

δη περιέχει και καθιστά δυνατή την ουσιαστική ύπαρ

συστημάτων που θέλουν να θεωρούνται δημοκρατι κά και ταυτόχρονα αντιπροσωπεύει το μέσο της διαι ώνισής τους και τη μόνιμη απειλή του εκφυλισμού τους μέσα στις σχέσεις της κατεστημένης εξουσίας. Γι' αυτό το λόγο, η εναλλακτική της δυνατότητας ή της απουσίας της δυνατότητας της πολιτικής, κυρίως της άσκησης των δικαιωμάτων του πολίτη, δεν είναι

ξη του ατόμου/πολίτη. Αυτό αναδεικνύει ένα στοιχείο επαναστατικό ή συστατικό που είναι αναπόσπαστο α πό οποιαδήποτε δόμηση ή θεσμοποίηοη της δημο

κρατίας· εκφράζει το γεγονός ότι η δημοκρατία, εξ ο ρισμού, δεν εγκαθίσταται σαν μια επιβολή καθεστώ τος και διανομής λειτουργιών από μια ανώτατη εξου σία, αλλά μόνο από τη συμμετοχή και την παρέμβα ση, έμμεση ή άμεση, του «λαού», του δήμου, με τη

μια ιδέα θεωρητική, αλλά μια απτή πραγματικότητα που την αντιμετωπίζουμε συνεχώς. Η πολιτική τάξη

διττή έννοια που αυτός ο όρος έχει αποκτήσει από τις απαρχές του ρόλου του πολίτη. Εν τω μεταξύ, η ανάλυση της Άρεντ προσθέτει ένα

είναι ουσιαστικά ασταθής: λάθος μιας συνεχούς ανα νέωσης που στοιχειώνει την πολιτική ευγένεια· πάντα κινδυνεύει να μετατραπεί σε ένα «κράτος πολέμου», ανάμεσα στα κράτη και μέσα στην καρδιά των κρα τών, δηλαδή, κατά μήκος των συνόρων.

ουσιαστικό στοιχείο σε μια τέτοια εννοιολόγηση. Δεν αγνοεί, χωρίς αμφιβολία, το επαναστατικό και ιδρυτι κό στοιχείο του δημοκρατικού ρόλου του πολίτη, αλ λά το αναλύει σε μια διαλεκτική σχέση με αυτό που μπορούμε να αποκαλέσουμε το στοιχείο της πολιτι κής ευγένειας. Αυτό το στοιχείο αναφέρεται κυρίως στους βίαια αποκλεισμένους και παραγκωνισμένους, σε εκείνους που στερούνται το δικαίωμα του ρόλου του πολίτη, ακόμα και τις υλικές συνθήκες της επι

(Απόσπασμα από τη διάλεξη με θέμα Είναι η πολιτική της ευγένειας δυνατή; (0 Ρόλος του Πολίτη (Citoyennete), Πα γκοσμιοποίηση (Mondialite), Ευγένεια (Civilite), Συνέδριο του Πανεπιστημίου της Γενεύης, 8 Νοεμβρίου 19991.)

Μετάφραση από τα γαλλικά: ΑΣΗΜΙΝΑ ΚΑΡΑΒΑΝΤΑ

10 7

Το Βιετνάμκαι Α μ ερ ικ α ν ική (Pax Americano)

του

WILLIAM V. SPANOS

ασυμμετρία ανάμεσα στην αιτιολόγηση της Αμερικής για την επέμ βασή της στο Βιετνάμ και την ολοκληρωτικά συντελεστική οργά νωση και ενορχήστρωση του πολέμου εξέθεσε την ασυμφιλίωτη σχέση που ενέχεται στο φιλελεύθερο, δημοκρατικό/ανθρωπιστικό λόγο του «ελεύθερου κόσμου». Κατά τους ειρωνικούς όρους του Νίτσε και του Φουκό, ο πόλεμος του Βιετνάμ αποκάλυψε την «πραότητά» του -τη «γλυκύτητα και το φως», όροι εμφανώς προερχόμενοι από την κλασική Ελλάδα-, δηλαδή μια συμπεριφορά απέναντι στο είναι, με ου σιαστικό σκοπό την εξημέρωση οποιοσδήποτε αντίδρασης στο λόγο της α λήθειας του. Αποκάλυψε ότι το πραγματικό σχέδιο του ανθρωπιστικού λό γου, τον οποίο κληρονόμησε η Αμερική από τον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό, εί ναι η αλλοτρίωση του είναι με στόχο όχι μόνο την κατάχτηση της ανείπω της και φευγαλέας διαφορετικότητας, αλλά και της μετατροπής των διάφο ρων δηλώσεων της σε «πρακτικούς στόχους». Αυτός ο μεταμοντέρνος πό λεμος, με λίγα λόγια, έδειξε αποφασιστικά ότι ο καλοήθης λόγος του Δια φωτισμένου Ανθρώπου πρέπει να τελειώσει με τη βία απέναντι στον απεί θαρχο Άλλο που δεν απαντά στις διαταγές της απόλυτης ανθρωπο-λογικής - η οποία συχνά, όπως και στην περίπτωση της επέμβασης της Αμερικής στο Βιετνάμ, παίρνει την ακραία μορφή της γενοκτονίας. Ο μηχανισμός του Αμερικανικού Πολιτιστικού Μνημονικού έχει μανιωδώς προσπαθήσει να ξεχάσει αυτή τη ριζική αντίθεση. Η υπέρμετρη θέληση α μνησίας που στοχεύει στην εξάλειψη των αποκαλύψεων του Βιετνάμ είναι η λανθάνουσα ιδεολογία όχι μόνο των αμερικανικών μέσων μαζικής ενημέ ρωσης στις διάφορες παρουσιάσεις και ερμηνείες του πόλεμου και των συ νεχόμενων συνεπειών του (από τον Ψυχρό Πόλεμο μέχρι τον Πόλεμο του*

*0 W. V. Spanos είναι καθηγητής της Συγκριτικής Λογοτεχνίας, Binghamton University, ΗΠΑ.

Κόλπου αλλά και άλλους σύγχρονους πολέμους), αλλά και των πνευματικών ιθυνόντων του κυρίαρχου πολιτι σμού της μετα-ψυχροπολεμικής περιόδου, οι οποίοι υπο χρεώθηκαν από τον αναμορφωτικό «χεγκελιανό» μεταλόγο που εξαιρεί την εθνικιστική αμερικανική ιδεολογία του Πολέμου του Βιετνάμ, αρνούμενος έτσι την ιστορία του, για να την επεξηγήσει και να γιορτάσει τον ερχομό του τέλους της ιστορίας (του τέλους των μεγάλων ε χθρών και αντιθέσεων με τελικό νικητή την Αμερική) και την Αμερικανική Ειρήνη (Pax Americana). Αυτό που πρέπει να σημειωθεί σχετικά με το νικητήριο λόγο της μετα-ψυχροπολεμικής περιόδου είναι ότι, στην προσπάθειά τους να ενισχύσουν την παγκόσμια αλήθεια του, οι εκπρόσω ποί του είναι αναγκασμένοι να παρουσιάσουν διαφορετι κά την ίδια ιστορία του Πολέμου του Βιετνάμ. Αυτό που τους ενδιαφέρει δεν είναι το συγκεκριμένο γεγονός του Πολέμου του Βιετνάμ, αλλά η παγκόσμια θριαμβευτική ι δεατής φιλελεύθερης καπιταλιστικής δημοκρατίας. Η Αμερικανική Πολιτιστική Μνήμη συστηματικά (αν όχι συ νωμοτικά) αποκλείει την ιστορικότητα αυτής της αντίθε σης που ενέχεται στον Πόλεμο του Βιετνάμ, μεταμορ φώνοντας σε ένα είδος μεταφοράς τις πραγματικές πολι τιστικές και κοινωνικο-πολιτικές συνέπειες του πολέμου, πρώτα με τους θεραπευτικούς όρους της «γιατρειάς μιας πληγής» και, αργότερα, με το τέλος του Ψυχρού Πολέ μου, με το «λάκτισμα» μιας εθνικής νεύρωσης, το «σύν δρομο του Βιετνάμ», όπως το αναγνώρισε και ο Τζορτζ Μπους με την περίφημη φράση του στο τέλος του Πολέ μου του Κόλπου: «Κλοτσήσαμε το σύνδρομο του Βιετ νάμ». Το ιδεολογικό συμφέρον αυτής της φράσης δε βρί σκεται μόνο στη μανιώδη εθνική προσπάθεια να κατευ νάσει το στοιχειό του Βιετνάμ για να αποκαταστήσει, έ στω και καθυστερημένα, το ιδεώδες του Αμερικανού βε τεράνου. Στην πραγματικότητα, τα ιδεολογικά συμφέρο ντα είναι πολύ πιο σημαντικά από την ανάρρωση της ε θνικής (καλής) θέλησης (όπως επαναληπτικά ισχυρίζο νται οι ιδεολόγοι-κατασκευαστές μιας εθνικής ομοφω νίας, οι οποίοι υπολογιστικά γνωρίζουν αυτή τη διαδικα σία της αμνησίας) ή και από το χάσιμο του πρώτου πολέ μου της Αμερικής (όπως ισχυρίζονται οι ανατιθέμενοι πνευματικοί άνθρωποι που αντιστέκονται στη διαδικασία της ενορχηστρωμένης αμνησίας). Αυτό που αποκαλύ πτουν τα ιδεολογικά συμφέροντα είναι η λογική της φι λελεύθερης δημοκρατίας, η οποία είναι αναγκαστικά συνυπαίτια με τις οντολογικές αξίες της αμερικανικής δημο κρατίας και τον ιμπεριαλισμό αλλά και με τη βίαιη πρακτι κή της γενοκτονίας. Η βία της γενοκτονίας, η οποία διαπράχθηκε από τις Ηνω μένες Πολιτείες της Αμερικής ενάντια στο βιετναμέζικο λαό και τη γη τους στο όνομα του «ελεύθερου κόσμου»,

δεν εξέθεσε μόνο την ευρωπαϊκή καταγωγή του μύθου της αμερικανικής ιδιαιτερότητας. Επίσης εξέθεσε τη με ταφυσική αξία της ιδεολογικά καθιερωμένης και ανέκκλη της κατεύθυνσης («καταστρέφουμε για να σώσουμε»), που τροφοδοτεί το μεγάλο ιμπεριαλιστικό λόγο αυτής της ιδιαιτερότητας. Κατά κάποιο τρόπο, ο Βιετναμέζος Άλλος, για να μπορέσει να αποτρέψει τους στόχους της πολιτιστικής και πολιτικής στρατιάς της πολύ δυνατότε ρης Αμερικής, εκμεταλλεύτηκε αυτή ακριβώς την ανα γνώριση της αλαζονικής αμερικανικής μισαλλοδοξίας α πέναντι στη φαινομενική έλλειψη κατεύθυνσης, στον τρόπο, δηλαδή, με τον οποίο μάχονταν οι Βιετναμέζοι. Αυτή η στρατηγική, η οποία έχει κατάλληλα ονομαστεί «ανταρτοπόλεμος» στα χρονικά της δυτικής στρατιωτικής ιστορίας, αρνήθηκε να προσαρμοστεί -και να αφομοιω θεί- από την ευρωπαϊκή ιδέα του πολέμου: η «μετωπική εμπλοκή» δύο δυνάμεων με δύο αντιμαχόμενους φανε ρούς στρατούς των οποίων η ιστορία θα τελειώσει με μια «αποφασιστική νίκη». Αντίθετα, αυτοί οι Βιετναμέζοι α ντάρτες κατέφυγαν σε μια «βαρβαρική» στρατηγική. Αντιστάθηκαν στην εισβολή στην ασιατική γη τους όχι με ά μεση εμπλοκή, αλλά με μια αόρατη νομαδική κινητικότη τα -την τακτική του «στοιχειού» που επιτίθεται από το πουθενά- που ανέτρεψε τη δυτική, ιμπεριαλιστική στρα τηγική της διάταξης του θύτη/θηράματος και, καταφέρνοντάς το, κονιορτοποίησε τον πιο δυνατό εισβολέα και το στρατό του κάνοντας την ανίκητη μηχανή του τελείως μη αποτελεσματική. Μετά το αποκαλυπτικό γεγονός του Βιετνάμ, αυτό που θα έπρεπε να είναι περίεργο σε οηοιονδήποτε βιώνει τη σημερινή ιστορική στιγμή είναι η τεράστια δύναμη του λόγου του τέλους του Ψυχρού Πολέμου. Αυτός ο λόγος, κοινός και στους πολιτιστικά και πολιτικά συντηρητικούς και στους φιλελεύθερους, αντιπροσωπεύει τις επιτυχη μένες «επαναστάσεις» ενάντια στο σταλινικό κομμουνι σμό πρώτα στο Ανατολικό Μπλοκ και έπειτα στην ίδια τη Σοβιετική Ένωση, την κτηνώδη καταπίεση της εξέργεσης της Πλατείας της Τιεναμέν από το καθεστώς και την κλινι κά εκτελεσμένη στρατιωτική νίκη ενάντια στον Σαντάμ Χουσεΐν στον Πόλεμο του Κόλπου σαν την «πτώση του κομμουνισμού», δηλαδή, σαν την αμετάκλητη δήλωση της παγκόσμιας παρανομίας των ιδρυτικών αρχών του σοσιαλισμού. Αντίστροφα, και πιο χαρακτηριστικά, είναι ο λόγος ο οποίος παρουσιάζει τα παγκόσμια γεγονότα στα τέλη του '80 και στις αρχές του '90 σαν την οριστική δή λωση της παγκόσμιας νομιμοποίησης της ιδέας της αμε ρικανικής δημοκρατίας. Αναφέρομαι στη θεωρία, η οποία έχει εκφραστεί πιο παραδειγματικά και έντονα από τον Φράνσιζ Φουκουγιάμα με τη χεγκελιανή ερμηνεία του αυ τών των γεγονότων, η οποία επεξηγεί το τέλος του Ψυ

109

χρού Πολέμου σαν την ολοκλήρωση και την κορύφωση μιας διαλεκτικής ιστορικής διαδικασίας που επέσπευσε τη φιλελεύθερη καπιταλιστική δημοκρατία σαν την «απόλυ τη» ή την πλανητική μορφή διακυβέρνησης και, κάνοντας το, έφερε τη μη αντιφατική ολοκλήρωση και το τέλος

σμένων πολιτικά Άλλων, αλλά είμαστε και αναγκασμένοι να δούμε την «εκκεντρική» βιετναμέζικη στρατηγική της «μη-προσαρμογής», η οποία καταρράκωσε την Αμερική, σαν μια κατευθυντήρια γραμμή επανεξέτασης των θετι κών απελευθερωτικών δυνατοτήτων της μεχα-αποικιο-

της ιστορίας σε μια ολοκληρωτική και αυτο-αναφορική τάξη του κόσμου. Παρά το μερικό μετρίασμα αυτής της θριαμβευτικής ρητορικής, εξαιτίας της συνεχόμενης εμφύλιας/εθνικής διαμάχης στη Βοσνία, στο Κόσοβο και σε άλλα μέρη του κόσμου, και της επανεκτίμησης της «ολο κληρωτικής» συντριβής του Σαντάμ Χουσεΐν, η αμερικανι κή αναπαράσταση της σύγχρονης μετα-ψυχροπολεμικής περιόδου συνεχίζει να ορίζει το περιεχόμενο και τις πα ραμέτρους του πολιτιστικού και κοινωνικοπολιτικού λό

κρατικής εποχής, δηλαδή, του τεράστιου και διαφορετι κού πληθυσμού ανθρώπων που έμειναν άστεγοι από τις λεηλασίες του δυτικού ιμπεριαλισμού. Αυτός ο άστεγος και τεράστιος πληθυσμός αποκαλύπτει ότι η εποχή μας είναι η εποχή μιας πλανητικής ηγεμονίας, η εποχή που έχει ολοκληρωτικά μειώσει και αφομοιώσει τη διαφορετικότητα, η εποχή που έχει οριοθετήσει το εί

γου και πρακτικής όχι μόνο στη Δύση αλλά και παντού στον κόσμο. Είναι λοιπόν λάθος να θεωρήσει κανείς, ό πως πολλοί της Αριστερός έχουν κάνει, ότι ο συνεχής α γώνας που αυτά τα γεγονότα μετά τον Πόλεμο του Κόλ που αντανακλούν έχει αποτελεσματικά αποδυναμώσει το λόγο του τέλους της ιστορίας. Η κυρίαρχη πολιτιστική παρουσίαση του παγκόσμιου ρόλου της Αμερικής δεν έ χει εγκαταλείψει αυτό το θριαμβευτικό όραμα. Με αυτό τον τρόπο, αυτός ο θριαμβευτικός λόγος έχει αποτελε σματικά εξαλείψει ή αφομοιώσει οποιοδήποτε γεγονός αντίστασης ή αντίδρασης, κι ακόμα περισσότερο την ι στορία του Πολέμου του Βιετνάμ. Με αυτή την εξάλειψη, ο λόγος αυτός ενδυνάμωσε τον εαυτό του για να δαιμονοποιήσει οποιαδήποτε αυθόρμητη αντίδραση. Η έλλει ψη σημαντικών προκλήσεων στην αναπαράσταση του τέλους του Ψυχρού Πολέμου σαν το τέλος της ιστορίας είναι συμπτωματική αυτής της υπέρμετρης δύναμης του παγκόσμιου μετα-ψυχροπολεμικού λόγου. Το στοιχειό του Βιετνάμ, όμως, συνεχίζει να καταδιώκει την «Αμερική» στη μετα-ψυχροπολεμική περίοδο, παρά τη μανιώδη προσπάθεια της Αμερικανικής Πολιτιστικής Μνήμης να το θάψει μια για πάντα στο ακίνδυνο παρελ θόν. Αυτή η αποκάλυψη της αχίλλειου πτέρνας της δυτι κής ιμπεριαλιστικής πολιτικής φέρνει στην επιφάνεια την ανάγκη της επανεξέτασης της σκέψης της αμερικανικής εποχής του παγκόσμιου χωριού και, πιο συγκεκριμένα, ε πιβάλλει τη διατύπωση μιας θεωρίας αντίστασης στη Με ταφυσική Ειρήνη (Pax Metaphysical η οποία θα είναι ταυ τόχρονα μια πρακτική πολιτικής αντίστασης στην Αμερι κανική Ειρήνη (Pax Amehcana). Αναδιατάσσοντας τη βιετ ναμέζικη στρατηγική στο μετα-αποικιοκρατικό σκηνικό δεν ανακαλύπτουμε μόνο τη μέχρι τώρα παραβλεπόμενη σχέση ανάμεσα στον οντολογικά Άλλο, τον οποίο η ο λοκλήρωση της λογικής οικονομίας της δυτικής μεταφυ σικής με την «αμερικανοποίηση» του πλανήτη μετατρέπει σε στοιχειό (specter), και την πληθώρα των παραγκωνι

110

ναι παγώνοντάς το και μετατρέποντάς το σε μια τετριμ μένη και πεζή ύπαρξη η οποία βρίσκεται στο αδιέξοδο της στάσης. Σε αυτή τη σκοτεινή εποχή, όπως παντού -παγκόσμια- φανερώνεται στο λόγο και στις πρακτικές του κατεστημένου διαφωτισμού, τα πάντα, συμπεριλαμ βανομένων και των ανθρώπων, είναι μιας χρήσης. Κάνο ντας μια παρακινδυνευμένη σύγκριση, θα πρότεινα ότι η Hannah Arendt αναφέρεται σε αυτή ακριβώς την καταθλιπτικά απύθμενη σύγχρονη εποχή, όταν στο τελευταίο και ημιτελές βιβλίο της, The Life o f a Mind, επικαλείται την αντιφατική της ερμηνεία του «κακού» του Άντολφ Άιχμαν (μετά την παρακολούθηση της δίκης αυτού του

ναζί στην Ιερουσαλήμ) ως την πεζή ουσία του κοινού VOU: «Στην αναφορά της δίκης του Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ, μίλησα για το “κοινότοπο/μπανάλ κακό* (“banality of evil*). Πίσω από αυτή τη φράση δεν υπήρχε καμία θέση ή δόγμα, παρόλο που αδιόρατα γνώριζα ότι βάλλονταν ε νάντια στην παράδοση της σκέψης -λογοτεχνικής, θεολογικής, ή φιλοσοφικής- σχετικά με το φαινόμενο του Κακού. Το Κακό, όπως έχουμε μάθει, είναι κάτι δαιμονι κό... Ωστόσο, αυτό που αντιμετώπισα ήταν τελείως δια φορετικό αν και αναμφισβήτητα πραγματικό. Με εξέπληξε η έκδηλη έλλειψη βάθους στον εκτελεστή των κακών πράξεων, η οποία καταστούσε αδύνατο να ιχνηλατήσει κανείς το αναμφίβολα κακό των πράξεών του σε κάποιο βαθύτερο επίπεδο κινήτρων ή αρχών. Οι πράξεις ήταν τε ρατώδεις, αλλά ο εκτελεστής τους... ήταν αρκετά συνη θισμένος, κοινός, ούτε δαιμονικός ούτε τερατώδης. Δεν υπήρχε σε αυτόν κανένα σημάδι σταθερών ιδεολογικών πεποιθήσεων ή συγκεκριμένων δαιμονικών κινήτρων και το μόνο ξεχωριστό χαρακτηριστικό που κάποιος θα μπο ρούσε να διακρίνει στην παρελθοντική συμπεριφορά του, καθώς επίσης και στη συμπεριφορά του κατά τη διάρκεια της δίκης... ήταν κάτι τελείως αρνητικό: δεν ήταν ηλιθιό τητα αλλά η απουσία της σκέψης». Με δεδομένες αυτές τις συνθήκες που μειώνουν τη δύ ναμη της σκέψης, ο λόγος του τέλους της ιστορίας και

των αντιθέσεων άθελα του αποκαλύπτει τη δύναμη της διαφορετικότητας τη δύναμη του στοιχειού που η «αλή θεια» της παγκόσμιας εποχής δεν μπορεί τελικά να συ γκροτήσει μέσα στην ιμπεριαλιστική της διάμετρο. Η στιγ μή που η στρουκτουραλιστική λογική του σύγχρονου ανθρωπολογικού λόγου φτάνει στα όριά της -και ολοκλη ρώνεται-τελικά σημαίνει την απονομιμοποίηση του λό γου της «αντικειμενικής» ή «αποστασιοποιημένης» αλή θειας του δυτικού ανθρωπισμού. Πρέπει να θυμόμαστε ότι αυτός είναι ο «ανθρωπολογικός» λόγος της περιόδου μετά το Διαφωτισμό που, κάτω από τα αλλοτροπικά ονό ματα του «ελεύθερου κόσμου» ή της «φιλελεύθερης (α μερικανικής) δημοκρατίας», είναι ο λόγος της μεταψυ χροπολεμικής εποχής που συχνά παρουσιάζεται από τους εκπροσώπους της «Αμερικής» σαν το «τέλος της ι στορίας» και το «λάκτισμα του συνδρόμου του Βιετνάμ». Αυτή λοιπόν η αιματοβαμμένη με αθώο αίμα ιστορία πρέ πει να γίνει αντικείμενο σκέψης ενάντια στον ιμπεριαλιστι κό λόγο της αλήθειας και της καταπιεστικής και τετριμμέ νης παράδοσης που τον στηρίζει. Γιατί σαν ιστορία δε διαφωτίζει μόνο την εθνικιστική και ιμπεριαλιστική τακτική της Αμερικής αλλά και τον ασφυκτικό και απόλυτο κύκλο της δυτικής σκέψης, η οποία στοιχειώνεται ακριβώς από αυτό το οποίο επιδιώκει να διαγράψει, να εξαφανίσει ή να

αφομοιώσει, τον Αλλο και τη διαφορετικότητά του. Για να μπορέσουμε να σκεφτούμε θετικά αυτό τον Άλλο που στοιχειώνει τη δυτική σκέψη -«τη σκιά που το φως του Εί ναι δεν έχει καταφέρει να φωτίσει», όπως εύστοχα ονο μάζει ο Enrique Dussell- πρέπει να ανοίξουμε το δρόμο για τη δυνατότητα να σκεφτούμε μια διαφορετική πόλη από αυτή που οραματίστηκε η μεταφυσική (και ρωμαϊκή) Δύση, δηλαδή, μια πόλη διαφορετική από την αποικιοκρατική μητρόπολη και την παγκόσμια πόλη που ενσω ματώνει το όραμα μιας παγκόσμιας δύναμης. Πρέπει, δη λαδή, να κάνουμε πραγματικότητα, να απελευθερώσου με τη σκέψη μιας διαφορετικής πολιτείας, μιας πολιτείας στην οποία ο διάλογος που είναι η ουσιαστική συνθήκη της θνητής μας ύπαρξης λαμβάνει χώρα όχι στο σαγη νευτικό και παραδεισένιο τόπο στον οποίο, στην πραγμα τικότητα, έχει περιοριστεί υπό τους δεσμούς της φιλε λεύθερης δημοκρατίας, αλλά σε αυτό τον άνισο και άδι κο κόσμο, όπου η απουσία εξισορρόπηοης της εξουσίας -και η επικράτηση της αδικίας- πάντα κυριαρχούν. (Απόσπασμα από ίο βιβλίο America's Shadow. An Anatomy of Empire.) Μετάφραση από τα γαλλικά: ΑΣΗΜΙΝΑ KAPABANTA

111

Η κατάχρηση τ ης ι ε ρ ό τ η τ α ς

του

ΣΤΑΘΗ ΓΟΥΡΓΟΥΡΗ

μεταμόρφωση της ιστορίας σε ποίηση, η οποία προϋποθέτει τη λειτουργία της δημιουργικής/καταστροφικής δύναμης της ιστο ρίας, φαίνεται να είναι αναπόσπαστη από την επένδυση στη φαντασιακή σημασία του «Έλληνα» και τα ατελείωτα ίχνη της αμφι θυμίας που τη διακρίνει στη συνολική πορεία της ευρωπαϊκής ταυτότητας. Οι Έλληνες, ως φαντασιακή σημασία, δε γίνεται να υπερνικηθούν επειδή δε δύναται να μετρηθούν - μιας και αναδημιουργού νται ως προς το ίδιο το μέτρο, κατά την έννοια του Πρωταγόρα, της λανθάνουσας έννοιας άνθρωπος. Η παράδοξη μίμηση αυτού του μοναδικού και ασύγκριτου στοιχείου οδήγησε αναγκαστικά (όπως μας πληροφορεί η ίδια η ιστορία) στην αλλόφρονη επιθυμία της κυρίευσής του, δηλαδή, στην κυρίευση του ίδιου του φαντασιακού αντικειμένου της ποίησης (ως ε νέργεια, ως ποιείν), το οποίο, τουλάχιστον όσον αφορά τις γερμανικές εμ μονές (από τον Humboldt, τον Fichte ή τον Holderlln στον Nietzsche και τον Heidegger σε όλες τις αντιθετικές τους ενσαρκώσεις), δημιουργεί ένα ψυχωτικό πολιτισμικό όραμα. Εάν αυτή η ψύχωση είναι όντως ακραία οτη διαμόρφωση του γερμανικού εθνικού οράματος, τούτο δε σημαίνει ότι εν δημεί γενικά στο ίδιο το εθνικό-φαντασιακό στοιχείο, παρόλο που αυτό α ναζητά να ιδιοποιηθεί, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, τους αποκλειστικούς νοηματικούς όρους της σημασίας άνθρωπος Με αυτούς τους ανθρωπολογικούς όρους, το Έθνος, ως μορφή πραγμά τωσης του ήθους του Διαφωτισμού, συνδέεται απευθείας με τη ριζική φα ντασία του Διαφωτισμού. Όμως, ως κοινωνικο-ιστορική, αλλά πάντα φαντασιακή, μορφή, το Έθνος παρουσιάζει εντέλει μια φιλοσοφική δυσχέ ρεια, η οποία ενδέχεται να είναι επίσης δυσχέρεια ως προς το ηώς ακρι βώς οι σύγχρονες ευρωπαϊκές κοινωνίες διαπραγματεύονται τη φαντασίακή σημασία του ελληνισμού. Σίγουρα, το περίεργο φαινόμενο του εθνικι σμού κατά το οποίο η εθνική ταυτότητα «δεν παρουσιάζεται ως μία φιλο-

11 2

σοφία αλλά ως η φιλοσοφία αυτή καθαυτή», όπως λέει χαρακτηριστικά ο Derrida, αφορά άμεσα τη σύγχρονη «δυτικο-ευρωπαϊκή» προβληματική μέσα στην οποία ο «Ελληνισμός» δεσπόζει ως φαντασιακό σχήμα. Το σχήμα αυτό δικαιούται διευκρίνιση, όχι μόνο μέσα από την επα νεκτίμηση της αρχαίας ελληνικής σκέψης στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής πολιτιστικής διαμόρφωσης, αλλά και μέσα από το στοχασμό ενός ιδιαίτερου φάσματος ιστο ρικών γεγονότων που οδήγησαν στη διαμόρφωση ενός ξεχωριστού νεοελληνικού πολιτισμού. Είναι προφανές, όπως ίσως σε όλες τις περιπτώσεις εθνικής θεσμοποίη σης το 19ο αιώνα (ανάλογα πάντα με το πλέγμα των εκάστοτε κοινωνικών-φαντασιακών σημασιών), ότι το σημασιολογικό υπόβαθρο του νεοελληνισμού διακυβεύεται πάνω στην παλίνδρομη μετάφραση μεταξύ των εν νοιών «Έλλην» και «άνθρωπος». Ή, πιο συγκεκριμένα: η μετάφραση του Έλληνα σε άνθρωπο, ιδιαίτερα όπως υφαίνεται μέσα από το ύφος του σεφερικού λόγου (τις πολλαπλές αναιρέσεις της Σφίγγας), συγκροτεί τις μετα φορικές αναιρέσεις της ιστορίας του ίδιου του νεοελληνισμού εκ μέρους της δικής του οικουμενικής εθνικής ο ντολογίας. Αναμφίβολα, από την αρχική ένταξη της έν νοιας άνθρωπος στη νεοελληνική παράδοση μέσω του Κοραή -το ζώον λογικόν που χρωστά τη ζωή του στον Πλάτωνα- μέχρι τη σεφερική ιδέα της «ελληνικής φύσης ως ανθρώπινης φύσης» εκτείνεται μια περίεργα ευθεία γραμμή. Εδώ όμως, οφείλουμε να θέσουμε ρητά μια ίσως αναπόκριτη ερώτηση: ποια είναι εντέλει η σημασία της έν νοιας άνθρωπος, «αυτή η απλή λέξη που χάλασε το τέ ρας» (όπως το θέτει ο Σεφέρης στη γνωστή του ομιλία στη Στοκχόλμη), μέσα στο εθνικό-φαντασιακό πλαίσιο του νεοελληνισμού; Σίγουρα, το ερώτημα δεν είναι εάν ένας πολιτισμός πρέπει ή δεν πρέπει να εναγκαλίζεται συνειδητά την ταύτιση της μοίρας του με τη μοίρα της έννοιας άνθρωπος, μιας και είναι δεδομένο ότι με τον έ να ή τον άλλο τρόπο οποιοσδήποτε εθνικισμός, ως φι λοσοφική πράξη, (προϋπο)θέτει αυτή την ταύτιση. Το ε ρώτημα που τίθεται ευθέως, αν και ίσως λιγότερο ευ διάκριτα, είναι γιατί ή προς τι αυτή η συμπλοκή της έν νοιας άνθρωπος με την έννοια Έλλην. Ποια είναι η υποβόσκουσα σημασία αυτής της ιδιαίτερης εξίσωσης, η ο ποία έχει θεσμιστεί ως πυρήνας ενός επιφωτισμένου (διά του Διαφωτισμού) αλλά συνάμα ιερού λόγου, μιας λατρείας ειδώλων σημαδεμένης από μια πολύ συγκεκρι μένη και αποκλειστική εθνικο-πολιτιστική καταγωγή; Μια τέτοια διατύπωση της ερώτησης, χωρίς καμία πραγματι κή διάθεση για την εύρεση της απάντησής της, συμβάλ λει στο να απομακρυνθούμε τελικά από το θέμα άνθρω πος και να προσεγγίσουμε καλύτερα το θέμα Έλλην, με

την έννοια ότι επαναφέρει στην επιφάνεια το ερώτημα που υπονοείται, αλλά παραμένει ασυνείδητο, στη σεφε ρική εκλογίκευση του εθνικού φαντασιακού: γιατί η Σφίγ γα ή οι Κύκλωπες, φερ' ειπείν, δε συμπεριλαμβάνονται στην αντιπροσωπευτική φαντασιακή σημασιολογία του νεοελληνικού εθνικού πολιτισμού μαζί με τους κατακτητές τους, τον Οιδίποδα ή τον Οδυσσέα; Με βάση αυτές τις υποθετικές ερωτήσεις, ενδεχομένως αφοπλιστικές διότι αφελείς, μπορούμε να επαναθέσου με τα ερωτήματα περί έθνους και ελληνικότητας μέσα από μια άλλη σκοπιά, εξίσου καταλυτική ιστορικά: το προβληματικό πεδίο της ετερότητας. Ήδη έχουμε δει (στο κεφάλαιο «Η τιμωρία του φιλελληνισμού») πώς η έννοια «Έλλην ως άνθρωπος» υπερβαίνει την ιστορία και τις απαιτήσεις της, γίνεται Φύση. Στην ολοκληρωτικά πε ριεκτική του μορφή, αυτό το μεταφορικό σχήμα οδηγεί εντέλει σε ένα αυστηρά αυτο-αναφορικό σύστημα, το οποίο βασίζεται σε μια ουσιώδη και ολοκληρωτική εξαί ρεση, τουλάχιστον όσον αφορά τις πιο ακραίες εθνικιστι κές στιγμές της ιστορίας μας: όλοι οι μη Έλληνες δεν εί ναι άνθρωποι, είναι οι Άλλοι. Ο ίδιος ο νεοελληνισμός έ χει στερεωθεί πάνω σε μια ολόκληρη ιστορία ετερολογικών μεταστροφών. Στην περίοδο του νεοελληνικού Δια φωτισμού, ο οποίος είδε στην Ευρώπη το θεματοφύλακα της πολιτιστικής του συνέχειας (την αναπαραγωγή και τον εκσυγχρονισμό του ελληνισμού), και κατόπιν στην πρώτη περίοδο του κράτους, όταν η μορφή της οθωμα νικής εξουσίας ήταν ακόμα βαθιά ενταγμένη στην εθνική μνήμη, ο Άλλος του νεοελληνισμού ήταν η Ανατολή. Αλλά όταν ο ευρωπαϊκός φιλελληνισμός αναγνώρισε στον εαυτό του μια φαντασίωση τελείως ξένη προς την παρούσα Ελλάδα και άλλαξε πρόσωπο, παίρνοντας τη μορφή των διακηρύξεων του Fallmerayer και του Cobineau, ο νεοελληνισμός στράφηκε προς τη δική του Ανατολή (το Βυζάντιο) ώστε να ικανοποιήσει την απαιτούμενη σημασιολογική συνένωση της ταυτότητας με τη συνέχεια, και ο Άλλος του έγινε η Ευρώπη. Εντούτοις, η μεταστροφή από τον «ελληνισμό» στο «βυ ζαντινισμό» είναι απλώς μια εκδήλωση της θεσμοποιημένης αναγκαιότητας του νεοελληνισμού να ορίζει τον εαυτό του σαν Άλλος προς όλους τους Άλλους. Η πρό κληση του Fallmerayer έσπρωξε αυτή την αναγκαιότητα στο όριό της. Το εθνικό φαντασιακό καθήκον του νεοελληνισμού κατέληξε να γίνει η αυτοδιακήρυξή του ως προγόνου του δυτικού πολιτισμού (μέσω της άμεσης πολιτιστικής καταγωγής, αν και αναδρομικά δομημένης, από τη δικαιούχο δύναμη: την Ευρώπη) αλλά και ταυτό χρονα θανάσιμος εχθρός του. Αυτή η αντίθεση δεν καθι στούσε δυνατή μια συναφή ή αφομοιωτική σχέση με τον πραγματικό πολιτισμό της Ανατολής, αφού η πολιτιστική

113

καταγωγή της Δύσης απέτρεπε εξ ορισμού και εκ των προτέρων μια τέτοια δυνατότητα. Από αυτή την πλευρά, ο νεοελληνισμός, όσον αφορά την εξυπηρέτηση των α παιτήσεων του εθνικού ηοήιτισμού, γίνεται χαρακτηρι

κα του μεταπρατικού (οικονομικού ή συμβολικού) χώ ρου στη σύγχρονη ιστορία. Το σημαντικότερο θέμα είναι ότι η γλώσσα της ετερότη τας είναι περιορισμένο είδος, επειδή πάντα διατείνεται

στικά μισαλλόδοξος μέσα από το ίδιο του το βίωμα ως ταυτόχρονα ανώτερος και κατώτερος από το δυτικό πο λιτισμό, ταυτόχρονα ξενόφοβος κα ξενομανής, ταυτό χρονα ο πιο προνομιούχος αλλά και ο πιο καταπιεσμένος - σε όλες δε τις περιπτώσεις, μοναδικός και πρωτοφα νής, άσχετος προς κάθε Αρχή καθότι έκφραση αμιγούς συνέχειας. Η προσφυγή στην κλασική κληρονομιά του νεοελληνισμού είναι κρίσιμη σε αυτό το σημείο και πά ντα αναγκαία, αλλά, την ουσία, παραβλέπεται ως Αρχή. Υπό αυτό το φως, οι περίφημοι στίχοι του Καβάφη «Και τώρα τι θα γένουμε χωρίς βαρβάρους;/Οι άνθρωποι αυ τοί ήσαν μια κάποια λύσις» διαφωτίζουν το γεγονός ότι, από τη νεοελληνική πλευρά, το άγχος σχετικά με την α πουσία των βαρβάρων είναι περισσότερο πρόβλημα των Ευρωπαίων (ή οποιουδήποτε έχει την κυριαρχία των η γεμονικών σημαινόντων). Γιατί με την αναγνώριση των βαρβάρων ως επιστημολογική λύση αλλά ενώπιον της απουσίας τους (ή της αμφιλεγόμενης παρουσίας τους), οι νεοέλληνες θα αυτοανακηρυχτούν ως οι (νέοι) βάρ βαροι -οι αποκλεισμένοι, οι καταπιεσμένοι, οι βίαια στε ρημένοι από τον πολιτισμό τους, οι Άλλοι, και τα λοιπάγια να διασφαλίσουν απλώς μια ξεχωριστή θέση στο σχετικιστικό λόγο του 20ού αιώνα.

να σημάνει το μη σημαινόμενο, χωρίς τελικά να παλέψει με τις συγκεκριμένες ιστορικές δυνάμεις οι οποίες ορί ζουν το(ν) Άλλο(ν) ως μη σημαινόμενο. Ως έχουν τα πράγματα, ο αποκαλούμενος «λόγος του Άλλου» είναι ήδη και ανέκαθεν αντικείμενο σφετερισμού. Συνεπώς, μια συζήτηση της προβληματικής του νεοελληνισμού ως προβληματική της ετερότητας εμποδίζει τη διαύγαση της πολιτικής ουσίας, δηλαδή, στη συγκεκριμένη περί πτωση, την αδιάκοπη δράση και επαναθεσμοποίηση της ιμπεριαλιστικής εξουσίας. Το πρόβλημα γίνεται πολύ πιο ξεκάθαρο όταν αναγνωρίσουμε ότι η φαντασίωση της ε τερότητας είναι δομημένη μέσα στην ίδια ουσία της ελ ληνικότητας (αν και ποικιλοτρόπως σημαινόμενη) σαν μια μοναδική, πρωτοφανής και αυτο-έγκλειστη ουσία. Ας θυμηθούμε την παρατήρηση της Ελένης Βακαλό σε σχέ

Πράγματι, από αυτή τη θέση τελικά η Ελλάδα απαιτεί την επιστροφή των συμβόλων της αρχαίας δόξας (των ελγίνειων μαρμάρων). Η απάντηση του Βρετανικού Μουσείου μέχρι τώρα καταμαρτυρά αυτή τη θέση. Το (πολιτισμένο) μουσείο ισχυρίζεται ότι μπορεί να δια σφαλίσει την πρέπουσα (ιδία) φύλαξη των ελγίνειων μαρμάρων (κάτι το οποίο απλώς επιβεβαιώνει το ρόλο του ιδιοκτήτη), ενώ οι (βάρβαροι) ιθαγενείς δεν μπο ρούν να διαθέσουν τα κατάλληλα μέσα. Με τη σειρά τους, οι Έλληνες πιστεύουν (αφομοιώνουν) το ρητορι κό τέχνασμα του μουσείου, με αποτέλεσμα να μεταφέρεται το βάρος από τις σύγχρονες εκδηλώσεις της α παρχαιωμένης βρετανικής αποικιοκρατίας στην ανεπάρ κεια της ιθαγενούς δύναμης να διατηρήσει (που σημαί νει να είναι ιδιοκτήτης) το «δικό» της πολιτισμό, δημι ουργώντας επιτροπές μετά επιτροπών που παλεύουν μανιωδώς για να χτίσουν το καινούριο μουσείο της Ακρόπολης, ενώ συνεχίζουν να κραυγάζουν για τις αδι κίες της ιστορίας. Αυτή η φαύλη λογική της ταυτότητας, στερεωμένη πάνω σε μια ανέκκλητη σημασιολογία της ετερότητας, ταιριάζει πλήρως στους ηγεμονικούς σκο πούς του οποιουδήποτε βρίσκεται σε θέση κέρδους, μεγάλου ή μικρού, ανάλογα με τη θέση του στην κλίμα

11 4

ση βέβαια με την ιστορία της νεοελληνικής τέχνης (εξί σου χρήσιμη και στην πολιτική): «Η αναφορά στην έννοια της ελληνικότητας ποικίλλει σε αντιλήψεις, διαφέρει σε περιεχόμενο, χρησιμοποιείται σαν πρόφαση και προβάλ λεται σαν στόχος, αλλά πάντα συήήαμβάνεται σαν μια αυταπόδεικτη έννοια». Αυτή είναι κρίσιμη διατύπωση, γιατί εάν ο νεοελληνισμός υποκύπτει πάντα στον εαυτό του με μια αδιαμφι σβήτητη πίστη στη δική του διασαφή αυταπόδειξη, όποι οι κι αν είναι οι όροι και τα ιστορικά όρια αυτής της αυτο αναφοράς, τότε πάντα θα (προϋπο)θέτει την πληρότητά του. Δηλαδή, θα συνίσταται πάντα στο σημείο μηδέν της αυτοκατανόησης του έθνους, ένα σημείο στο οποίο η σημασιολογική αναπαράσταση τελικά υπερβαίνεται (τουλάχιστον στο έκδηλο περιεχόμενό της), επειδή τη στιγμή της εκδήλωσης τα πάντα παίζονται και τα πάντα έχουν ήδη παιχτεί. Η ορολογία της ετερότητας είναι συ νεπώς ανεπαρκής (αν όχι άνευ σημασίας), μιας και, κατά αυτή την έννοια, δεν μπορεί να ορίσει το(ν) Άλλο(ν). Για τί η ετερότητα προϋποτίθεται ήδη σαν αναγκαίο μέρος αυτής της πληρότητας και μπορεί επομένως να χρησι μοποιηθεί ή να απορριφθεί εξίσου σε οποιαδήποτε συ γκυρία, ανάλογα με τις ιδιοτροπίες της ιστορίας. Αυτή η διπροσωπία στη λειτουργία της ετερότητας επεκτείνεται στο σύγχρονο νόημα του ίδιου του ελληνι σμού. Ζούμε σε μια εποχή που η σύνδεση με τη φιλελληνιστική φαντασία γίνεται ολοένα και περισσότερο νε φελώδης και απόκρυφη. Τα τελευταία σαράντα χρόνια, από τη στιγμή της αποκορύφωσης των αντι-αποικιοκρατικών κινημάτων, η Δύση έχει θέσει σε εφαρμογή μια δραματική, φιλοσοφική αυτο-διάλυση στο όνομα μιας ε-

πιστημολογικής αποδόμησης. Έτσι, παρόλο που είναι ε λάχιστα αποδεκτό, η Δύση έχει προχωρήσει σε μια επαναποικιοκρατία του Ιδεώδους. L.1 Οι σημερινοί Έλληνες μόλις χθες αποκαλούνταν βάρβαροι, τόποι δε που κάπο τε αποκαλούνταν εξωτικοί τώρα υπηρετούν το ρόλο μιας ανελέητης πολιτιστικής εξιδανίδευσης. Όμως, μέσα σ' αυτό το καινούριο σχήμα, η σύγχρονη Ελλάδα συνεχί ζει να υποφέρει την ποινή της προικισμένης της γενεα λογίας. Μέσα από αυτό το προβληματικό πεδίο αναδύεται μία α διαφιλονίκητη απαίτηση για αναστοχασμό, για ριζοσπα στική αναθεώρηση -και γιατί όχι εφεύρεση- των φαντασιακών σημασιών. Βασική προϋπόθεση είναι η προώθη ση της ανάγνωσης της (εθνικής) ιστορίας όχι σαν εργα λείο ή μέσο προς τη γνώση αλλά σαν το δημιουργικό/καταστροφικό ηοιείν-πράττειντ ης κοινω νίας εν μέσω, διαμέσου και εναντίον της σκοτεινής σχέ σης της κοινωνίας με την εξουσία: μια ανάγνωση της ι στορίας που επιστρέφει την ιστορία στην ανάγνωση, κα τά συνέπεια, το πρόβλημα του νεοελληνισμού δεν πρό κειται να τίθεται τόσο απλά σαν αφηρημένο ερώτημα περί Ανατολής/Δύσης, αλλά μέσα στο πλαίσιο της ιστο ρίας σαν γενεαλογία -όπως ο Foucault το διαμηνύει ως μάθημά μας από το Nietzsche-, μια γενεαλογία η οποία πρέπει επίσης να ερμηνεύσει τις «ανέφικτες στιγμές» της

ιστορίας. Το κίνητρο μιας τέτοιας ανάγνωσης δε θα είναι να ανέλθουν στο φως αυτές οι στιγμές (ώστε να τους δοθεί μια παρουσία), ούτε ακόμα να διαφωτιστεί από κά ποια μνημειακή θέση ο τόπος ή το γεγονός της απου σίας τους. Αντίθετα, σκοπός θα είναι η εγκατάστασή μας σε αυτό τον ανοχύρωτο τόπο όπου θα προσανατολιζό μαστε μέσω αυτών των ανέφικτων στιγμών, στιγμών στις οποίες η ιστορία ενός πολιτισμού ή ενός έθνους (έ στω και αν είναι παρελθόν) δεν έχει ακόμα πραγματο ποιηθεί. Ίσως με αυτό τον τρόπο μπορέσουμε να έρ θουμε σε κάποια σύμπραξη -οι όροι της οποίας εξακο λουθούν να παραμένουν άγνωστοι- με το φαντασιακό στοιχείο στην ιστορία. Σκοπός, δηλαδή, είναι να προσεγ γίσουμε την ιστορία μέσα από το συγκεκριμένο χώροχρόνο που τόσο γλαφυρά ο Frantz Fanon έχει ονομάσει «ζώνη απόκρυφης αστάθειας στην οποία κατοικεί η αν θρωπότητα». (Το κείμενο είναι μικρό απόσπασμα από το τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου του Στάθη Γουργουρή Έθνος Όνειρο: Διαφωτισμός, Αποικιοκρατία και η Θέσμιση της Σύγχρονης Εηήάδας.)

Διασκευή: ΣΤΑΘΗΣ ΓΟΥΡΓΟΥΡΗΣ Μετάφραση: ΑΣΗΜΙΝΑ ΚΑΡΑΒΑΝΤΑ

115

Τα ανοιχτά σύνορα και

η μετα-αποικιοκρατικ πόλη του

DAVID CARROLL*

κοπός μου σε αυτό το άρθρο είναι η επανεξέταση βασικών υπο θέσεων σχετικών με την αποικιοκρατία και τη μετα-αποικιοκρατία, από τη μια πλευρά, και με τον εθνικισμό και το μετα-εθνικισμό, από την άλλη. Εμπνευσμένος από την «αριθμητική αλληγο ρία» του Balibar και την απόρριψη από τον ίδιο μιας απλής πολιτι κοκοινωνικής μαθηματικής εξίσωσης, στόχος μου είναι η διερεύνηση των εθνικών και μετα-εθνικών εικόνων ταυτότητας και διαφορετι κότητας, καθώς επίσης και της δυνατότητας ανοιχτών σχέσεων πέρα α πό τα σύνορα και τους φραγμούς που έχουν τεθεί και αστυνομεύονται α πό τις αποικιοκρατικές δυνάμεις και επιμένουν σε διαφορετικές μορφές ακόμα και στο μετα-αποικιοκρατικό κόσμο στον οποίο λέγεται ότι κατοι κούμε σήμερα- έναν κόσμο τον οποίο άλλοι φοβούνται και άλλοι χαίρο νται για το ότι γίνεται ολοένα και πιο παγκόσμιος και πιο μετα-εθνικός. Μια άλλη υποβόσκουσα επιρροή στη σκέψη μου είναι και ο λόγος του Edward, ένας λόγος που συμβάλλει σημαντικά στην προσπάθειά μου να σκεφτώ μέσα, μετά, γύρω και κάτω από τα εθνικά και ευρωπαϊκά, έναντι των μη-ευρωπαϊκών, σύνορα. Ή τουλάχιστον θα ακολουθήσω τον Said της εισαγωγής του Πολιτισμός και ιμπεριαλισμός, ο οποίος επιμένει ότι αυτό που έχει σημασία σήμερα στις σχέσεις ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση δεν είναι μόνο η ιστορία του δυτικού ιμπεριαλισμού, της κυριάρ χησής του και της αποικιοκρατικής επέκτασης και των μύθων της δυτικής υπεροχής που συνοδεύουν αυτά τα φαινόμενα για να τα δικαιολογή σουν, αλλά και το γεγονός ότι αυτή η ιστορία, καλώς ή κακώς, αναμφί βολα παρήγαγε αλληλεπιδράσεις που υπάρχουν τώρα και στην Ανατολή και στη Δύση: «Για πρώτη φορά, η ιστορία του ιμπεριαλισμού και του πο λιτισμού μπορεί τώρα να μελετηθεί εκτός ενός μονολιθικού πλαισίου το

* 0 David Carroll είναι καθηγητής στο University of California, Irvine

116

οποίο παρουσιάζει τον ιμπεριαλισμό και τον πολιτισμό ως δύο ειδικά και ξεχωριστά ταξινομημένες, διαφορετι κές και ξεχωριστές δυνάμεις». 0 Said εμμένει στην άπο ψη ότι, δεδομένης της ιστορίας της αποικιοκρατικής κα τάχτησης, ένα από τα παράδοξα αποτελέσματα της α νεξαρτησίας είναι η αλληλεξάρτηση, καλώς ή κακώς. Συμπεραίνει ότι «μερικώς, εξαιτίας του μοντέλου της αυτοκρατορίας, όλοι οι πολιτισμοί εμπλέκονται ο ένας στον άλλο, κανένας δεν είναι μοναδικός και αγνός, όλοι είναι υβριδικοί, ετερογενείς, απερίγραπτα διαφοροποι ημένοι και μη μονολιθικοί». Φαίνεται, λοιπόν, πως για τον Said δεν υπάρχει τρόπος επιστροφής σε μια εποχή

περιοχές που ονομάζονταν, για παράδειγμα, η Ευρω παϊκή Πόλη, la Casbah, το νέγρικο χωριό, ή το εβραϊκό καρνέ. Κατά τη διάρκεια της αποικιοκρατίας αυτά τα ε σωτερικά σύνορα διέγραψαν, και στις μετα-αποικιοκρατικές πόλεις συνεχίζουν να διαγράφουν, περιοχές όπου άνθρωποι από συγκεκριμένο εθνικό, οικονομικό, γλωσ σικό, θρησκευτικό και πολιτιστικό περιβάλλον, είτε έ πειτα από επιλογή είτε κατ' ανάγκην, ζουν σε μικροσκοπικές πόλεις μέσα στην πόλη, οι οποίες λειτουρ γούν και σαν μέρη της πόλης αλλά και σαν ξεχωριστά μέρη από το σύνολο της πόλης.

Στις αποικιοκρατικές πόλεις, τα αυστηρά σύνορα ιδρύ θηκαν βέβαια ανάμεσα στις γειτονιές των αποικιοκρατών και των αποικιοκρατούντων, με περάσματα ανάμε σα στα σύνορα που διαχώριζαν τα διαφορετικά μέρη

κατά την οποία ένα συγκεκριμένο εξωτερικό σύνορο χώριζε δύο διαφορετικούς λαούς, τη γη τους και τους πολιτισμούς τους, οριοθετώντας έτσι τον καθένα με τη δική του ξεχωριστή, αυτόνομη και ολοκληρωτικά αυτο-

των πόλεων, τα οποία ήταν περιορισμένα και υπό στε

δημιούργητη ταυτότητα - αν υποθέσουμε ότι κάποτε υπήρξε μια τέτοια εποχή με μια τέτοια ταυτότητα σε κάποια άλλη από την πλασματική/μυθιστορηματική, συχνά καταπιεστική και αντιθετική μορφή. 0 Said, που εμμένει σ' αυτή την αμείωτη υβριδική, ετερογενή φύση όλων των πολιτισμών, εμφανώς προσιδιάζει με την «α

νή παρακολούθηση, τουλάχιστον όσον αφορά στους αποικιοκρατούμενους. Αλλά πρέπει να αναρωτηθούμε κατά πόσο τέτοια αυστηρώς ελεγχόμενα σύνορα δια φέρουν από εκείνα στις μετα-αποικιοκρατικές και αυξα νόμενα παγκόσμιες, διεθνείς πόλεις που τώρα κατοι κούμε. Είναι ακόμα δυνατό να επιχειρηματολογήσει κα

ριθμητική αλληγορία» του Μπαλιμπάρ και της συνέπειάς της στη μετα-αποικιοκρατική μελέτη του πολιτι σμού.

νείς για το ότι υπάρχει κάτι βαθιά αποικιοκρατικό στην ί

Για πολλαπλούς ιστορικούς, οικονομικούς και πολιτι κούς λόγους, η πολιτιστική υβριδικότητα και η μοντέρ να πόλη εμφανίζονται αλληλένδετες. Η σύλληψη της μοντέρνας πόλης χωρίς τα στοιχεία του κοσμοπολιτι σμού και της πολιτιστικής διαφορετικότητας και υβριδικότητας θα ήταν δύσκολη. Η ιδέα μιας τελείως ομογε νούς πόλης, μιας πόλης στην οποία καθένας κατάγεται από το ίδιο γλωσσικό, πολιτιστικό, θρησκευτικό και ε θνικό περιβάλλον, θα έπρεπε να θεωρείται, στην καλύ τερη περίπτωση, απίστευτα βαρετή (γι' αυτό το λόγο δεν υπάρχουν τα προάστια;) και, στη χειρότερη, θα ή ταν ένας εφιάλτης, ένας πραγματικός τρόμος, κομμάτι ενός «θαρραλέου» καινούριου κόσμου που θα ήταν δυ νατό κανείς να τον φανταστεί μόνο σαν το αποτέλεσμα κάποιου είδους εθνικής, θρησκευτικής, πολιτιστικής ή εθνικιστικής «κάθαρσης». Οι πόλεις βέβαια συγκροτούνται όχι μόνο από εξωτερι κά σύνορα τα οποία τις χωρίζουν από τα προάστια ό που οι πλουσιότεροι έχουν κατατρέξει ή οι φτωχοί έ χουν οδηγηθεί, αλλά επίσης από πολυάριθμα εσωτερι κά σύνορα που ονομάζουμε γειτονιές ή συνοικίες, χω ριά ή διαμερίσματα, η ανατολική ή η νότια πλευρά, τα γκέτο ή οι υποβαθμισμένες περιοχές, ή απλώς τα βό ρεια ή τα νότια προάστια. Στις γαλλικές αποικίες της Βόρειας Αφρικής, αυτά τα σύνορα χώριζαν ξεχωριστές

δια τη μοντέρνα, μετα-αποικιοκρατική πόλη, κάτι το ο ποίο αποτελούσε κομμάτι της διαμόρφωσης των εσω τερικών συνόρων μέσα στις μοντέρνες πόλεις και το ο ποίο επιμένει με την ύπαρξή του και μετά το τέλος της αποικιοκρατίας. Οι διαφορές ανάμεσα στα σύνορα της αποικιοκρατικής και της μετα-αποικιοκρατικής πόλης μπορούν να συζητηθούν όχι σε σχέση με τη φύση αλ λά με το μέγεθος, το οποίο βασικά αφορά στο πόσο κλειστά είναι τα εσωτερικά σύνορα και πόσο δύσκολη η μετακίνηση πέρα από αυτά. Με άλλα λόγια, εξαρτάται κατά πολύ από το πώς και πόσο αυστηρά αστυνο μεύονται και κατά πόσο τα δικαιώματα διαμονής και ε λεύθερης μετακίνησης είναι αποφασισμένα και εξα σφαλισμένα. Ωστόσο, η κυκλοφορία, οι ανταλλαγές και τα περάσμα τα γύρω ή πέρα από τα σύνορα της πόλης πάντα ήταν πιο απρόβλεπτα και λιγότερο ελεγχόμενα από ό,τι οι πολιτικές εξουσίες, οι αστυνομικές ή οι στρατιωτικές, οι οικονομικοί παράγοντες, οι θρησκευτικοί και πολιτιστι κοί περιορισμοί ή απαγορεύσεις θα επέτρεπαν όχι μόνο στη μετα-αποικιοκρατική εποχή αλλά επίσης, όχι βέ βαια στον ίδιο βαθμό, ήδη υπό αποικιοκρατία, όσο φυ λετικά διαχωρισμένες κι αν είναι, αναγκαστικά, οι αποικιοκρατούμενες κοινωνίες. Αντανακλούν αυτά τα περά σματα από τα εθνικά, πολιτιστικά, θρησκευτικά και οι κονομικά σύνορα -και πραγματικά και φανταστικά- κάτι ουσιώδες για την αποικιοκρατία, μια μετά- ή ανπ-αποι-

117

κιοκρατική δυνατότητα την οποία η ίδια η αποικιοκρατούμενη πόλη επίσης κατείχε; Μια δυνατότητα που οι πόλεις.μας κατέχουν αλλά δεν έχουν ακόμη ολοκλη ρωτικά πραγματοποιήσει, μια δυνατότητα (ή ελπίδα) που αναδύεται επειδή άνθρωποι από διαφορετικές κουλτούρες (ιδιαίτερα οι φτωχοί) ζουν και δουλεύουν ο ένας δίπλα στον άλλο και επικοινωνούν με διάφο ρους τρόπους, μερικοί από τους οποίους δε δύναται να οριστούν από τα σύνορα του κυρίαρχου πολιτισμού και των νομικών, οικονομικών και αυστηρά πολιτικών δυ νάμεων και αρχών; Πάνω απ' όλα είναι, από τη μια, οι διαφορετικοί πολιτισμοί που μοιράζονται την πόλη, ό ντας χωρισμένοι, να μην καταπιέζουν, εκμεταλλεύο νται, βιαιοπραγούν ο ένας εναντίον του άλλου εξαιτίας των διαφορών τους και των συνόρων που τους χωρί ζουν και, από την άλλη, να μαθαίνουν, να αλληλοδανείζονται και να μεταμορφώνονται μέσα από την επα φή τους, ακόμα και ενάντια στον εαυτό τους, στις προ καταλήψεις και στην πολιτική τους. Σε οποιαδήποτε πε ρίπτωση, η πόλη ήταν πάντα ο τόπος της φαντασίας του καλύτερου και του χειρότερου δυνατού, σε όλες τις δυνατές επαφές ανάμεσα σε ομάδες και ανθρώ πους, ένας τόπος στον οποίο είναι καταγραμμένα και οι μεγαλύτερες προσδοκίες και οι χειρότεροι εφιάλτες μιας κοινότητας. Η συζήτηση του θέματος των συνόρων και στην αποικιοκρατούμενη και στη μετα-αποικιοκρατούμενη αυξα νόμενη μετα-εθνική πόλη μάς παραπέμπει σε μια εργα σία του Etienne Balibar, της οποίας ο τίτλος θέτει την ακόλουθη παραπλανητικά απλή ερώτηση, που αφορά στα ούνορα που υπάρχουν ανάμεσα και μέσα στην Αλγερία και στη Γαλλία σήμερα, πολύ μετά την ανεξαρ τησία: «Η Αλγερία, Η Γαλλία: ένα ή δύο έθνη;». Είναι, βέβαια, μια παράλογη ερώτηση με μια εμφανή απάντη ση. Η απάντηση πρέπει να είναι δύο. Η Αλγερία και η Γαλλία ξεκάθαρα και αναμφισβήτητα συγκροτούν σή μερα δύο ξεχωριστά έθνη και ανεξάρτητες πολιτικές ο ντότητες και δύο ριζοσπαστικά διαφορετικές κουλτού ρες. Πώς αλλιώς μπορεί μια τέτοια εμφανής ερώτηση, της οποίας η απάντηση ιστορικά και πολιτικά αηοφασίστηκε το 1962, να απαντηθεί σήμερα; Προσθέτοντας τα παρακάτω σχόλια, παρά ταύτα, ο Balibar αμέσως υποσκάπτει τη βεβαιότητα της απλής ανάλυσης του ερωτήματος καθώς επικεντρώνεται στα πολύπλοκα πολιτικά και πολιτιστικά θέματα που έχουν να κάνουν με το μοίρασμα του κοινωνικού χώρου: «Και αν η ιδέα, η χωρο-χρονική ή κοινωνικο-χρονική, μιας αμετάκλητης διπλής υπόστασης, είναι το σύνορο, όχι μιας απο-αποικιοκρατίας αλλά μιας επίμονης αποικιο κρατίας της ιστορίας;». Η απάντηση «δύο» (η φανερή

11 8

μετα-αποικιοκρατική απάντηση) δεν είναι πια τόσο εμ φανής όσο φαινόταν αρχικά. Η απλή αριθμητική στο κοινωνικο-πολιτιστικό πεδίο δεν είναι επαρκής, ειδικά αν διατηρεί και επιπλέον ενισχύει υποθέσεις για την πολιτική και την ιστορία που είχαν δήθεν ανακρουστεί και απορριφθεί δεκαετίες πριν. 0 στόχος του Balibar στη συνέχεια δεν είναι βέβαια να νομιμοποιήσει το γεγονός, είτε την αποικιοκρατία γενι κά είτε τη γαλλική αποικιοκρατία της Αλγερίας ειδικά. Αντίθετα, σκοπός του είναι να επιμείνει στον τρόπο που η Αλγερία και η Γαλλία, εξαιτίας της αποικιοκρατικής ι στορίας που η καθεμία βίωσε με ριζοσπαστικά διαφο ρετικούς τρόπους, είναι η καθεμία από μόνη της όχι μό νο ένα έθνος αλλά ένα έθνος και κάτι περισσότερο, κά τι παραπάνω από τον εαυτό της. Ότι οι δύο κάποτε θε ωρήθηκαν ότι είναι ένα ή ότι η μία χώρα είχε σαν σχέ διό της να κατακτήσει, να διεκδικήσει την ιδιοκτησία της άλλης για να την κάνει κομμάτι της - ήταν βέβαια το σχέδιο της γαλλικής αποικιοκρατίας, ακόμα κι αν η γαλλική αποικιοκρατία στην Αλγερία αρνιόταν να απο δεχτεί την ουσία της, με την Αλγερία, πριν από το 1962 βέβαια, να είναι χωρισμένη σε τρία «διαμερίσματα», τα οποία ήταν «νόμιμα» αναπόσπαστο κομμάτι της Γαλλίας και στην οποία ζούσαν πάνω από ένα εκατομμύριο «Γάλλοι πολίτες», ενώ είχαν την κυριαρχία εννέα και παραπάνω εκατομμυρίων Αλγερινών «υπηκόων». Όμως, ένα έθνος (Γαλλία) + ένα έθνος (Αλγερία) δεν ισοδυναμούν με δύο έθνη, αν το κάθε έθνος συνεισφέ ρει εσωτερικά στην ίδρυση και την ταυτότητα του άλ λου, αν το κάθε έθνος λειτουργεί σαν ένα ξένο σώμα μέσα στο άλλο το οποίο είναι αναμφισβήτητο και ανα πόσπαστο κομμάτι του ίδιου του σώματος. «Πρέπει λοι πόν να υποθέσει κανείς», λέει ο Balibar, «τουλάχιστον όσον αφορά στον τίτλο της αριθμητικής αλληγορίας, ότι η Αλγερία και η Γαλλία, μαζί και οι δύο, δεν κάνουν ένα, αλλά κάτι κοντά στο ενάμισι, μιας και η καθεμιά μέσα στην άλλη, μέσα στην πρόσθεσή τους, πάντα και ήδη συνεισφέρει σε κάποιο κομμάτι της άλλης». Η ε σωτερική, αμοιβαία ίδρυση της ταυτότητας του ενός μέσα από το άλλο, όπως αντανακλάται στην «αριθμητι κή αλληγορία» του Μπαλιμπάρ, αποτελείται από βασικά κομμάτια και των δύο εθνών, τα οποία, στο συχνά βίαιο έλεγχο των εσωτερικών/εξωτερικών γεωγραφικών, πολιτιστικών, γλωσσικών, θρησκευτικών, πολιτικών και συμβολικών συνόρων τους, από την περίοδο της ανε ξαρτησίας και μετά τα αποδέχονται πολύ δύσκολα και συχνά τα απορρίπτουν. Η ηθελημένη λήθη ή η επανα λαμβανόμενη άρνηση, και στις δύο πλευρές των συνό ρων, των ιστορικών και πολιτικών συνεπειών της αποι κιοκρατίας, η απροθυμία της αναγνώρισης ή της απο-

δοχής της «εσωτερικής διαφορετικότητας» του ενός ή του άλλου έθνους, οτην πραγματικότητα επικρατούν περισσότερο στο μετα-αποικιοκρατικό λόγο και στις πολιτικές πρακτικές, ακόμα και στη μετα-εθνική, πολυπολιτισμική πολιτική και λόγο, απ' ό,τι είναι ουνήθως α ποδεκτό. Γιατί στην προσπάθεια του κάθε έθνους να ε πιβεβαιώσει την ανεξαρτησία και την πολιτιστική του α κεραιότητα μετά την αποικιοκρατία και να καταγγείλει την καταπίεση και τις αδικίες που υπέστησαν οι αποι κίες και οι άνθρωποί τους κατά τη διάρκεια της αποικιο κρατίας, η συνεχόμενη αλληλεξάρτηση των δύο εθνών συχνά υποτιμάται ή διαψεύδεται. Κατά τον ίδιο τρόπο, για να αναγνωρίσει την ιδιαίτερη ύπαρξη και την αξιο πρέπεια των διαφορετικών στοιχείων των νεότερων, πολυ-πολιτισμικών εθνών, δίνεται στην ίδρυση του κά θε έθνους μέσα από την αμοιβαία του σχέση με τα άλ λα, του κάθε «λαού» από άλλους λαούς, λίγη ή και κα θόλου σημασία. Υπάρχει τρόπος, παρ' όλα αυτά, να σκεφτεί κανείς την αποδόμηση της αποικιοκρατίας και επομένως τη μετααποικιοκρατία διαφορετικά από μια απλή κίνηση που ο Balibar ονομάζει κίνηση από «την κίβδηλη απλοϊκότητα

του ενός στην κίβδηλη απλοϊκότητα των δύο»; Όπως πρόσφατα και όχι τόσο πρόσφατα γεγονότα τόσο στη Γαλλία όσο και στην Αλγερία -κι όχι μόνο σ' αυτά τα δύο έθνη αλλά και σ' όλη την Ευρώπη- έχουν δείξει, αυτή η ερώτηση παραμένει ιδιαίτερα πιεστική σήμερα. Τα πράγματα είναι ιδιαίτερα πιο πολύπλοκα αν το σύνο ρο που χωρίζει τη Γαλλία από την Αλγερία θεωρείται τόσο εσωτερικό όσο και εξωτερικό σε κάθε έθνος, ένα τεμαχισμένο σύνορο, μια «ημιτελής συνοριακή γραμ μή». Εξαιτίας της εσωτερικής και ατελούς φύσης του συνόρου που χωρίζει και ταυτόχρονα ενώνει κάθε έ θνος με το άλλο, το καθένα επηρεάζεται και έχει μνή μη και ταυτότητα καθορισμένη από μια «εσωτερική δια φορά, [...] μια ουσιαστική μη-συγχρονική ταυτότητα με το ίδιο». Δεδομένη την πολυπλοκότητα των εσωτερι κών σχέσεων μεταξύ και μέσα στα έθνη, ο Balibar τονί ζει επίσης τη δυσκολία της απάντησης στη διττή και α ντιφατική απαίτηση της «υπηκοότητας» και στις δύο χώρες: «αυτή του δικαιώματος στη διαφορά και αυτή του δικαιώματος του να διαφέρει κανείς από τη διαφο ρά». Μετάφραση από τα αγγλικά: ΑΣΗΜΙΝΑ ΚΑΡΑΒΑΝΤΑ

11 9

Mere rev ι ί ν i n e p t ' , To φ ά ρ μ α κ ο της ΕυρωπαϊκήςΈνωοης της

ΑΣΗΜΙΝΑΣ ΚΑΡΑΒΑΝΤΑ*

*-ι [- 1 ο 1996 αναμενόταν ως η πιο σημαντική χρονιά στην ιστορία της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Είχε σηματοδοτηθεί ως η αρχή μιας και νούριας εποχής, της επίσημης ένωσης της Ευρώπης: νομισματι κή ένωση, πιο «ελεύθερη» διακίνηση ανάμεσα στα έθνη-κράτη, ακόμα και μια κοινή ταυτότητα, απόδειξη της ευρωπαϊκής καταγωγής του ιδιοκτήτη της και σύμβολο ενός αόρατου αλλά υπαρ κτού συνόρου, ανοιχτού στους ιδιοκτήτες της ταυτότητας και κλειστού σε όλα τα ξένα στοιχεία, δηλαδή σε όλους τους μη Ευρωπαίους που, παραδόξως, μπορεί και να ανήκουν, να κατοικούν στο χώρο της Ευρω παϊκής Ένωσης χωρίς την κατάλληλη ταυτότητα/διασφάλιση της «ελεύ θερης» διακίνησής τους μέσα στα «ανοιχτά» της σύνορα. Αυτή η ένωση, με λίγα λόγια, φαίνεται να στηρίζεται σε αντιφατικές υποσχέσεις. Από τη μια πλευρά, υπόσχεται να κάνει τα ερμητικά κλειστό σύνορα των εθνώνκρατών λιγότερο απροσπέλαστα και πιο προσιτά διευκολύνοντας και πα

ροτρύνοντας την κινητικότητα των πολιτών που ολοένα και περισσότερο διασχίζουν τα σύνορα. Από την άλλη πλευρό, η Ευρωπαϊκή Ένωση πα ραμένει ακόμα ένας ευρύτερος αλλά κλειστός χώρος ο οποίος αγωνιά να ορίσει την ομογένειά του έναντι σ' αυτούς που υπάρχουν έξω από τα πολιτικά σύνορα της ευρωπαϊκής ομοσπονδίας, έστω κι αν αποτελούν α ναπόσπαστο κομμάτι των γεωγραφικών της συνόρων. Μια χαρακτηριστι κή περίπτωση είναι οι μετανάστες, νόμιμοι και παράνομοι, οι οποίοι κου βαλούν τις δικές τους πολιτιστικές, πολιτικές και θρησκευτικές αποσκευ ές μέσα στην, κατά τα άλλα, «χριστιανική» ευρωπαϊκή ομοσπονδία, των οποίων η ύπαρξη και η συχνά ανεξέλεγκτη κίνηση τρομοκρατεί τα «ρευ στά» της σύνορα.

*Η Ασημίνα Καραβαντά είναι καθηνήτρια στο Adjunct Faculty, American College (Deree) και επισκέητρια ήέκτορας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Φαίνεται λοιπόν ότι, όπως λένε και οι Brinker-Gabler και Smith στο έργο τους Writing New Identities, «όσο πε ρισσότερο προβάλλει η Ευρωπαϊκή Ένωση τόσο πιο εύθραυστη γίνεται η έννοια της εθνικής ταυτότητας, α κόμα κι αν η ένωση στοχεύει στην ενίσχυση των κρα τών-μελών». Το θέμα που συνοδεύει αυτή τη διαπί στωση αφορά στις μετατροπές που θα συμβούν στα κράτη-μέλη τα οποία δεν είναι οικονομικά και πολιτικά τόσο δυνατά ή ισότιμα με άλλα της Ευρωπαϊκής Ένω σης, μιας και η υπόθεση ότι η ανταλλαγή ανάμεσα στα κράτη-μέλη γίνεται επί ίσοις όροις, το οποίο θα σήμαινε ότι οι ιδιαιτερότητές τους επηρεάζουν το γενικότερο πλαίσιο της ομοσπονδίας μέσα στο οποίο αφομοιώνο νται με τον ίδιο τρόπο, είναι εσφαλμένη ή τουλάχιστον ασαφής. Αποτελεί κοινή λογική ότι οι έντονες πολιτιστι κές, πολιτικές και κυρίως οικονομικές διαφορές των κρατών-μελών καταστούν κάποια από τα κράτη αυτά πιο δυνατά από άλλα. Η παράβλεψη αυτών των διαφο ρών ενέχει τον κίνδυνο να παίρνουμε ως δεδομένο την ύπαρξη μιας διαπολιτισμικής κοινότητας προτού να έ χουμε ξεκάθαρα διαπραγματευτεί τους όρους της ύ παρξης και της συνοχής αυτής της κοινότητας, τουλά χιστον όσον αφορά στο δυναμικό των σχέσεων που διαγράφονται ανάμεσα στις ιδιαιτερότητες των κρα τών-μελών της και ανάμεοα στους πολίτες των ίδιων των κρατών-μελών. Όπως παρατηρεί και η Nira YuvalDavis, χρειάζεται μια συνεπής θεωρία η οποία να ορίζει τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των πολιτών και η οποία να αποδέχεται την ύπαρξη ανισότητας σε όλα τα επίπεδα του έθνους-κράτους, καθώς επίσης και την έλ λειψη ισοδύναμου ελέγχου και συμφερόντων και σκο πιμοτήτων όλων των κρατών-μελών. Η σχετική πολιτι κή, οικονομική και πολιτιστική θέση των διαφορετικών κρατών στη Νέα Τάξη Πραγμάτων αποτελεί ένα χαρα κτηριστικό παράδειγμα. Πρέπει λοιπόν να διερευνηθεί η σχέση κράτους-πολίτη παράλληλα με τη σχέση κράτους-μέλους και Ευρωπαϊ κής Ένωσης σε όλες τις συχνά εριστικές συζητήσεις για την ταυτότητα του πολίτη, με δεδομένη την απου σία ίσης πρόσβασης, ιδιαίτερα κάποιων μη προνομιού χων ομάδων/ατόμων, στη διαμόρφωση των όρων της συζήτησης. Αυτή η απουσία είναι χαρακτηριστική και σε ευρέως γνωστά θεωρητικά κείμενα πάνω στον εθνικι σμό όπως, για παράδειγμα, στο πασίγνωστο Imagined Communities (Φανταοιακές κοινότητες) του Benedict Andersqn, ο οποίος ορίζει το έθνος σσν μια «επινοημέ νη, φαντασιακή πολιτική κοινότητα - και επινοημένη ε νώ ταυτόχρονα είναι εσωτερικά περιορισμένη και κυ ρίαρχη». Συλλαμβάνει αυτή την κοινότητα σαν μια «βα θυστόχαστη, οριζόντια συντροφικότητα», ένα είδος «α

δελφότητας η οποία καθιστά δυνατή, τους τελευταί ους δύο αιώνες, για τόσα εκατομμύρια ανθρώπους, όχι τόσο τη διάθεση να σκοτώσουν όσο την πρόθεση να πεθάνουν γι' αυτές τις περιορισμένες κατά τα άλλα ε πινοήσεις». Αυτό που ο Anderson, δυστυχώς, λησμονεί στη σκιαγράφηση αυτής της «επινόησης» είναι η σημα ντική ύπαρξη αυτών που έχουν καταπιεστεί και οιωπηθεί αλλά που αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι αυτής της διαδικασίας της «επινόησης» του έθνους. Αυτοί δεν είναι μόνο οι γυναίκες, όπως αφήνει ο πατριαρχικός λό γος του Anderson να εννοηθεί μέσα από τη συστηματι κή χρήση των όρων «αδελφότητα» (frate rn ity : fraternus, «brother», «αδελφός») και «συντροφικότητα» (comradeship: camarade, «a group of soldiers», «ομάδα στρατιωτών»). Είναι και οι dfiftoi, οι ξένοι, οι διαφορετι κοί από την ταυτότητα που καθιστά κάθε έθνος-κράτος σαν την αντιπροσωπευτική, οι οποίοι, αν και ξένοι, βρί σκονται μέσα στα γεωγραφικά, πολιτικά, πολιτιστικά, γλωσσικά και θρησκευτικά σύνορα του έθνους-κρά τους, έστω κι αν δε μοιράζονται όλα ή κάποια από τα παραπάνω στοιχεία με αυτό. Αυτό που φαίνεται να απουσιάζει από πολλά πολιτικά και θεωρητικά κείμενα σχετικά με το έθνος και τον εθνι κισμό είναι η «παράλειψη» των περιθωριοποιημένων και περιφερειακών «άλλων» στη διαμόρφωση των δομών της εθνικής ταυτότητας. Αυτή η «πολιτική του αποκλει σμού», όπως την ονομάζει και η Spivak, είναι μια τακτι κή της «επινόησης των κοινοτήτων» οι οποίες με αυτό τον τρόπο μιλούν γ/στους άλλους χωρίς να μιλούν στους άλλους, μια τακτική όλο και πιο προσφιλής στα σύγχρονα κράτη-έθνη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και με την Ελλάδα να μην αποτελεί εξαίρεση στον κανόνα. Βέβαια, οι μηχανισμοί αυτής της τακτικής από έθνος σε έθνος διαφέρει μιας και η κατασκευή της εθνικής ταυ τότητας «δε λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο παντού: κατά κάποια έννοια, πρέπει να λειτουργεί διαφορετικά, μιας και η διαφορετικότητα είναι και αυτή στοιχείο της "εθνι κής' ταυτότητας», όπως ισχυρίζεται και ο Balibar. Αυτό ακριβώς είναι και το παράδοξο: η αρχή της εθνικής ταυτότητας βασίζεται στην ετερότητα, σε αυτό από το οποίο πρέπει να διαφέρει, για να μπορέσει να στεριώ σει τη λειτουργικότητά της κάνοντας έτσι τη διαφορετι κότητα δυσλειτουργική και παθητική. Με άλλα λόγια, η ηθελημένη λησμονιά της ετερότητας που έχει καταδι καστεί σε σιωπή και καταπίεση στη διαμόρφωση της ι δεολογικής ταυτότητας του έθνους σημαίνει την πε ραιτέρω σιωπή και καταπίεσή της όταν στοιχειωμένη ούσα από την ετερότητα την οποία έχει προσπαθήσει να αποκλείσει ενώ την εμπεριέχει - αυτή η ταυτότητα αρνείται την ευθύνη να της απευθύνει το λόγο.

121

Ακόμα κι όταν της τον απευθύνει, όπως προσπαθεί να κάνει η Kristeva στο έργο της Nations W ithout Nationalism (Έθνη χωρίς εθνικισμό), η έννοια ξένος προσεγγίζεται μέσα από το ίδιο, το δικό μας, το ταυτό σημο με τις αρχές και το λόγο της καθιερωμένης ταυ τότητας. Η Kristeva, για παράδειγμα, διερευνά το θέμα του ξένου μέσα από τον ψυχαναλυτικό λόγο ενός άλ λου της έργου, του Strangers to Ourselves (Ξένοι στους εαυτούς μας), θέτοντας την ακόλουθη ερώτηση: «Δε θα έπρεπε ο καθένας μας να αναγνωρίσει ότι γίνεται ξένος οε μια άλλη χώρα ακριβώς επειδή είναι ήδη ξέ νος μέσα του, δηλαδή, ως προς τον εαυτό του;». Όμως, αυτή η αναγνώριση της «ετερότητας» μέοα στην ταυτότητα, του άλλου μέσα οτο ίδιο, πρέπει να διαφοροποιηθεί από την ετερότητα η οποία έρχεται α ντιμέτωπη με την αρχή και την αξία της ταυτότητας: κάποιοι είναι πιο άλλοι από άλλους και κάποιοι βιώνουν τις συνέπειες της ετερότητάς τους πολύ πιο επώδυνα από ό,τι η μεταφυσική δήλωση της Kristeva αφήνει να εννοηθεί. Ακόμα κι αυτή δε δύναται να μην έχει επίγνω ση του βαθμού της ετερότητας η οποία διαφοροποιεί τον οντολογικό προβληματισμό της Γαλλίδας-πολίτη α πό τη Γαλλίδα-πολίτη-μουσουλμάνα που κατηφορίζει τη Champs-Elysees φορώντας φερετζέ. Η ερώτηση της ετερότητας αφορά κυρίως την αναπόφευκτη ετερότη τα, αυτή που δε δύναται να μείνει κρυφή, αυτή που δεν έχει την πολυτέλεια του κοσμοπολιτισμού ή της ε πιλογής του τόπου όπου θα ζήσει και θα εργαστεί, ό πως ακριβώς το φτηνό εργατικό δυναμικό που κατέκλυσε τη Γαλλία κατά τη διάρκεια της αποικιοκρατικής και μετα-αποικιοκρατικής περιόδου ή οι μετανάστες που παράνομα ή νόμιμα κατακλύζουν τις δυτικές χώ ρες στοιχειώνοντας τους υδάτινους και γήινους δρό μους τους στοιβαγμένοι σε αποθήκες ή κοντέινερ, άν θρωποι φαντάσματα που γέννησε και συνεχίζει να γεν νά η αποκορύφωση του δυτικού ιμπεριαλισμού σε βαθ μό που και μη αποικιοκρατικές χώρες, όπως η Ελλάδα, για πρώτη αλλά όχι και τελευταία φορά, βιώνουν τις ά μεσες και ενσαρκωμένες σε ανθρώπινες υπάρξεις συ νέπειες. Εάν το «δικαίωμα των ξένων να ενσωματωθούν είναι το δικαίωμα να συμμετέχουν σε ένα συμβατικό, μεταβατι κό και πολιτιστικό έθνος», τότε ποιοι ή ποιες αρχές θα καθορίσουν αυτή την «ενσωμάτωση» ενώ παράλληλα θα προστατεύσουν την ετερότητα από την ολοκληρω τική, και επομένως καταστροφική για τη διαφορετικό τητα, αφομοίωση; Στην ίδια ερώτηση, με αφορμή την έξαρση νεοναζιστικών κινημάτων στη Γαλλία, στη Γερ μανία αλλά και σε άλλα μέρη της Ευρώπης, η Kristeva απαντά με τον ανθρωπιστικό λόγο των Δήλωσης των

12 2

Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, ένθετο του οποίου απο τελεί η ίδρυση του εθνικού λόγου της Γαλλίας. Εάν ο

ανθρωπιστικός λόγος της Δήλωσης γίνει ή είναι η βασι κή αξία σύμφωνα με την οποία το «ίδιο» και το «άλλο» μπορούν να χαράξουν το συμβόλαιο της συνάντησής τους, χωρίς προηγουμένως να έχει διερευνηθεί η ιδεο λογία αυτής της βασικής αξίας, τότε πώς η συνάντηση με το «άλλο», το «ξένο», θα επιτρέψει στην ετερότητα να παρουσιάσει, να δηλώσει τη διαφορετικότητά της, ειδικά εάν αυτό το συμβόλαιο έχει συγγράφει σύμφω να με τα συμφέροντα και την ταυτότητα του «ίδιου»; Πώς μπορούμε να συζητήσουμε για την ετερότητα στη σύγχρονη Γαλλία, Ελλάδα, Ευρώπη, εάν έχουμε καθο ρίσει την ταυτότητα του «ίδιου» σαν την αντιπροσω πευτική ταυτότητα της κοινότητας πριν από την πραγ ματική συνάντησή της με το «άλλο» και τη διαφορετι κότητά του; Όταν η Kristeva μας παροτρύνει να «γνωρί σουμε τους εαυτούς μας σαν διαφορετικούς, σαν άλ λους, από αυτό που νομίζουμε ότι είμαστε ώστε να μπορέσουμε καλύτερα να προσεγγίσουμε την παγκό σμια "ετερότητα" που οι ίδιοι εμείς ενσωματώνουμε μιας και η διαφορετικότητα είναι παγκόσμια», δεν μπο ρούμε παρά να εκτιμήσουμε την ιδέα της θερμής απο δοχής του άλλου όχι σαν ένα επίφοβο ή επώδυνο ά θλο αλλά σαν ένα αναπόσπαστο κομμάτι της ετερότη τας που ενέχει η ίδια μας η ταυτότητα. Από την άλλη πλευρά, αναρωτιέται κανείς σε ποιο βαθμό το πραγμα τικά ξένο και διαφορετικό πρέπει να αναγνωρίζεται σαν κομμάτι του «ίδιου», δηλαδή, της κυρίαρχης ταυτότη τας έτσι ώστε να μην αντιδρά υπερβολικά στη συνά ντησή της με το «άλλο». Πώς, άραγε, μπορούμε να ε μπιστευτούμε ότι το «ίδιο» θα επιδείξει τη χάρη που χρειάζεται απέναντι στην ετερότητα χωρίς τη διάθεση να κατακτήσει και να αφομοιώσει τη διαφορετική της α κεραιότητα; Πώς μπορούμε να είμαστε τόσο αισιόδοξοι όταν παραδοσιακά μεταναστευτικοί πολιτισμοί, όπως ο ελληνικός, φαίνονται να ξεχνούν την πραγματική, κι όχι απλά μεταφυσική, ετερότητά τους, μια ετερότητα που κι εκείνη ήταν αρχικά αντικείμενο φόβου και έντονου πολιτικού και πολιτιστικού ρατσισμού τόσο στη Γερμα νία όσο και στην Αμερική, τουλάχιστον κατά τις πρώτες μεταναστευτικές γενιές; Έχοντας περάσει το κατώφλι του 21ου αιώνα, η Ευρω παϊκή Ένωση διακηρύσσει ότι μπορεί να εξαλείψει πα λιές μορφές εθνικισμού μέσα στην πολιτική, πολιτιστι κή και οικονομική ομοσπονδία της. Μέσα σε αυτή τη μεγαλύτερη από τα κλειστά σύνορα του κάθε έθνους κοινότητα, θα περίμενε κανείς την εξάλειψη ή τουλάχι στον τη δημιουργία πιο ρευστών «συνόρων», πιο ανε κτικών και ανοιχτών στην ετερότητα. Όπως λέει και ο

Anderson, εξάλλου, κοινότητες οαν την Ευρωπαϊκή Ένωση, οι οποίες βασίζονται σε μια περισσότερο οικο νομική, διοικητική και πολιτική παρό θρησκευτική και γλωσσική συμφωνία/ομοφωνία, δε δημιουργούν δε σμούς της φύσης του έθνους: «Ποιος θα πέθαινε πρό θυμα για μια ΚΟΜΕΚΟΝ ή μια Ευρωπαϊκή Ένωση;». Παρ' όλα αυτά, το 1997 ανακηρύχτηκε «ευρωπαϊκή χρονιά ενάντια στο ρατσισμό», ως αποτέλεσμα των ζοφερών στοιχείων που εξέδωσε η Ευρωπαϊκή Ένωση το 1995 έπειτα από την εκρηκτική αναβίωση του ρατσισμού, του αντι-σημιτισμού και της ξενοφοβίας, γεγονότα που αποδεικνύουν ότι ο εθνικισμός, στις διάφορες μορφές του στα έθνη-κράτη της Ένωσης, κάθε άλλο παρά έχει εξαλειφθεί ή έχει ξεπεραστεί μέσα στο ομοσπονδιακό πλαίσιο της κοινότητας. Το τελευταίο γεγονός στην Ελλάδα, με τον Αλβανό Οδυσσέα να «διεκδικεί» την ελ ληνική σημαία και τη σωρεία δηλώσεων και αντιδράσε ων από τους πολίτες, την κυβέρνηση, την Εκκλησία και τον Τύπο, δείχνει όχι μόνο τη χαώδη και πολλές φορές παρωχημένη αντίληψη που υπάρχει σε σχέση με την ε θνική ταυτότητα και την ουσία της (όπως έχει παρατη ρηθεί και από άλλους, πίσω από τα ίδια φύλλα των ε φημερίδων που δημοσιεύουν δακρύβρεχτα άρθρα για τους μετανάστες δημοσιεύονται μικρές αγγελίες για την ενοικίαση διαμερισμάτων οτα οποία απαγορεύεται

η είσοδος στα ζώα και στους μετανάστες) αλλά και τη φτωχή και συχνά ρατσιστική απάρνηση της ετερότη τας, η οποία αποτελεί πια εμφανώς μέρος της ελληνι κής καθημερινότητας. Σε άλλες χώρες, όπως στη Γαλ λία και στη Γερμανία, τα φαινόμενα του ρατσισμού εί ναι πολύ πιο έκδηλα και βίαια, αλλά αυτές βέβαια έ χουν και μεγαλύτερη ιστορία μεταναστευτικών ρευμά των. Πώς, όμως, απαντά ή προσπαθεί να απαντήσει η Ένω ση σε αυτά τα φαινόμενα προτείνοντας το διεθνή χα ρακτήρα της απέναντι στον εθνικιστικό πυρετό; Μπορεί άραγε να είναι το φάρμακο που θα θεραπεύσει και θα προστατεύσει τη διεθνή κοινότητά της από τις εθνικι στικές τάσεις που παίρνουν ολοένα και πιο μεγάλες διαστάσεις; Δυστυχώς, η αναφορά1 που εξέδωσε η Ευ ρωπαϊκή Ένωση το 1995 είναι βεβαρημένη με το ρα τσιστικό λόγο τον οποίο υπόσχεται να θεραπεύσει. Αρχικά, τα μέτρα τα οποία προτείνει ενάντια στο ρατσι σμό τίθενται κάτω από την ασπίδα της θεραπευτικής μεθόδου που ονομάζει «μέθοδο κατάληψης-αφομοίωσης». Ο σκοπός αυτής της πανευρωπαϊκής πανάκειας για το ρατσισμό είναι η υποκίνηση μιας διαδικασίας κα λυτέρευσης της πρόσβασης των «μειονοτήτων» ή των «στερημένων ομάδων» στην αγορά εργασίας μέσω της εκπαίδευσής τους σύμφωνα με τις ανάγκες της αγο-

123

ράς. Η αναφορά δεν ορίζει βέβαια ποιες ανάγκες της α γοράς θα καλύψουν αυτές οι ομάδες, οι οποίες ήδη α ποτελούν φτηνό εργατικό και αντικείμενο παράνομης συχνά εκμετάλλευσης. Αν και η αναφορά προτείνει επί σης ανανεωμένους τρόπους εκπαίδευσης και πληρο φόρησης και των Ευρωπαίων πολιτών σχετικά με το ρατσισμό, την ξενοφοβία και τη σημασία της διαπολιτισμικής εθνικής κοινότητας, μέσα από τη θερμή αποδο χή της ετερότητας, έμφαση δίνεται στις μειονότητες των οποίων η διαφορετικότητα είναι τόσο ευκρινής (χρώμα δέρματος, ρούχα, θρησκευτικά σύμβολα, συ μπεριφορά) που γίνεται αντικείμενο βίας. Η έμφαση αυ τή δε δείχνει πραγματικό ενδιαφέρον για την ετερότη τα. Αντί η αναφορά να προτείνει τρόπους αποδοχής και ενσωμάτωσης των άλλων - των μεταναστών, των γύφτων, των τσιγγάνων, των μουσουλμάνων σε παραδο σιακά χριστιανικά κράτη-, «άλλων» οι οποίοι θα σημα τοδοτούν την πολιτικά και πολιτιστικά ενημερωμένη αλλαγή του ίδιου απέναντι στην ετερότητα, προτείνει τρόπους μετατροπής της διαφορετικότητας ώστε να μοιάζει πιο ίδια στο «ίδιο» και να είναι πιο προσφιλής στην αντιπροσωπευτική ταυτότητα του κάθε έθνους. Ως αποτέλεσμα, το «ίδιο» δε θα αισθάνεται τρόμο απέ ναντι στο μασκαρεμένο «άλλο» και δε θα ξεσπά με βίαι

12 4

ες αντιδράσεις εναντίον του. Η αναφορά δεν ασχολείται βέβαια με τα αποτελέσματα ή τη δυνατότητα της ε πιτυχίας αυτής της τακτικής απέναντι σε μια ομάδα νο μάδων, όπως είναι οι τσιγγάνοι, ούτε προτείνει τρό πους βαφής ή εξάλειψης του χρώματος του δέρματος που συχνά «ενοχλεί» τις ρατσιστικές ομάδες! Απλώς προτείνει τρόπους αφομοίωσης-εξάλειψης της διαφο ρετικότητας στο όνομα μιας ομόνοιας που θα βασίζεται στην ομογένεια, η οποία με τη σειρά της θα εξασφαλί ζει την ισότητα, θα μπορεί όμως η μουσουλμάνο, φο ρώντας το φερετζέ της, να διδαχτεί τη Γαλλική Επανά σταση σε ένα γαλλικό σχολείο χωρίς να αμφισβητείται ή να αστυνομεύεται η διαφορετικότητά της; Και πώς μπορούμε να πιστέψουμε το ευρωπαϊκό «ναι» σ' αυτή την ερώτηση όταν η ίδια η αναφορά κατά του ρατσι σμού ονομάζεται το «Λευκό Βιβλίο της Ευρωπαϊκής Κο μισιόν»; Φαίνεται πως το προτεινόμενο «φάρμακο» μπορεί να είναι και φαρμάκι τελικά... ΣΗΜΕΙΩΣΗ 1. Επιτροπή ίω ν Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων. Ανακοίνωση της Επιτροπής σχετικά με το ρατσισμό, την ξενοφοβία και τον α ντισημιτισμό και Πρόταση Απόφασης του Συμβουλίου περί ανακήρυξης του 1997 ως Ευρωπαϊκού Έτους κατά του Ρα τσισμού. Βρυξέλλες, 13.12.1995.

Αρ.418

επι μ έ λ ι ι α : Ε Φ Η

ΑΠΑΚΗ

1Μαρτίου2001 ■ 31 Μαρτίου2001 Ηταξινόμηση τωνβιβλίων γίνεται μεβάοη το γνωστό ΔεκαδικόΣύστημα Ταξινόμησης προοαρμοομενο στην ελληνική βιβλιογραφία. ΤοΒιΓ

ΠΑΠΑΓΙΩΡΓΗΣ Κ. ΟΧέγκελ και η Γερμανική επανάσταση. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 185. Δρχ. 3.640. ISBN 960-03-2841-2.

πολύτιμη συνεργασία το βιβλιοπωλείου της «Εοτίας»

GREEN R. Δύναμη. Μετ. Σ. Λειβαδοπούλου. Αθήνα, Έσοπτρον, 2000. Σελ. 546. Δρχ. 9.880. ISBN 960-7228-68-7.

2000. Σελ. 514. Δρχ. 10.400. ISBN 960-90942-3-6.

Γ ε ν ικ ά

MALKA S. Ο κύριος Σουσανί. Μετ. Σ. Ροζάνης - Ρ. Πέσσαχ. Αθήναι, Ίνδικτος, 2000. Σελ. 272. Δρχ. 4.800. ISBN 960-518-089-8. ΜΠΟΝΤΑΡ Α. Σωκράτης και Ιησούς. Μετ. Μ. Κατσιμίτσης. Αθήνα, Φιλίστωρ, 2001. Σελ. 277. Δρχ. 4.680. ISBN 960-369-052-Χ. ΝΙΣΤΣΕ Φ. Η θέληση προς δύναμη. Τόμος A'. Μετ. θ. I. Αποστολόπουλος. Αθήνα, Αλφειός, 2000. Σελ. 279. Δρχ. 4.160. ISBN 960-86147-4-0. DAMASIOA. Ε. Το λάθος του Καρτέοιου. Μετ. Κ. Παπακωνσταντίνου. Αθήνα, Σύναλμα, 2000. Σελ. 415. Δρχ. 7.280. ISBN 960-7578-26-0. ΠΑΣΚΑΛ Μ. Σκέψεις. Μετ. Κ. Παπαγιώργης. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 409. Δρχ. 10.400. ISBN 960-03-2939-7. HUANG Κ. - R. I τσινγκ. Μετ. Α. Λασκαράτος. Αθήνα, Αιώρα, 2000. Σελ. 212. Δρχ. 5.200. ISBN 960-7872-07-Χ.

ΑποκουΦι ουόε ΠΡΟΦΕΤΕ. Κ.-ΠΡ0ΦΕΤΕ. Λ. Μετενσάρκωση. 0 χαμένος κρίκος του Χριστιανισμού. Μετ. Δ. Κουτσούκης. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 493. Δρχ. 7.280. ISBN 960-03-2782-3. REDFIELDJ. Το μυστικό της Σαμπάλα. Μετ. Γ. Μπαρουξής. Αθήνα, Διόπτρα, 2000. Σελ. 298. Δρχ. 4.990. ISBN 960-364-177-4.

Ε φ α ρ μο ο ι ι ε ν η ψ υ χ ο λ ο γ ί α ΜΑΝΤΗΣ Ν. I. Επιτυχία-αποτυχία στις γενικές εισαγωγικές εξετάσεις. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001. Σελ. 413. Δρχ. 5.600. ISBN 960-393-491-7. ΓΚΑΡΝΕΡΑ. Ητέχνη της επικοινωνίας. Αθήνα, Πατάκης,2000. Σελ. 187. Δρχ. 4.000. ISBN 960-378-862-7. BOSSETI Ε.- GOULFIER S. - THIRIETΑ. Ο σχολικός ψυχολόγος, το παιδί και οι γονείς του. Μετ. X. Ευαγγελοπούλου. Αθήνα, θυμάρι, 2000. Σελ. 233. Δρχ. 3.640. ISBN 960-349-058-Χ. STERNBERG R. J. Η αγάπη σαν ιστορία. Μετ. Μ. Ταυρή. Αθήνα, θυμάρι, 2000. Σελ. 317. Δρχ. 4.370. ISBN 960-349-057-1.

Α ρ χα ί α φ ί λ ο ο ο Λ ία

HAMBURG S. R. θα κρατήσει η αγάπη μας; Μετ. Τ. Τουζλούκωφ. Αθήνα, θυμάρι, 2000. Σελ. 301. Δρχ. 4.160. ISBN 960-349-056-3.

Η κατ' Αριστοτέλη πολιτική ισότητα και δικαιοσύνη και τα προβλήματα της σύγχρονης κοινωνίας. Επιμ. Δ. Ν. Κούτρας. Αθήνα, Εταιρεία Αριστοτελικών Μελετών «Το Λύκειον»,

ΘΕΟΛΟΓΙΤΗΣ Μ. Βίος του Αγίου και

Γενικά

125

Μεγάλου Νικολάου. Αθήνα, Μ. I. Ε. Τ., 2000. Σελ. 60. Δρχ. 2.500. ISBN 960-215-217-7. ΛΕΚΑΤΣΑΣ Π. Η ψυχή. Β' έκδοση. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 588. Δρχ. 15.600. ISBN 960-05-2866-8.

θρησκειολογία ΜΠΡΑΟΥΝ Π. Η κοινωνία και το Άγιο στην ύστερη αρχαιότητα. Μετ. Α. Παπαθανασοπούλου. Αθήνα, Άρτος Ζωής, 2000. Σελ. 529. Δρχ. 7.000. ISBN 960-8055-09-9. ROERICH Η. Οι βάσεις του Βουδισμού. Αθήνα, Κέδρος, 2000. Σελ. 174. Δρχ. 2.500. ISBN 960-04-1747-4.

Μυθολογία GUTHRIE W. Κ. C. Ο Ορφέας και η αρχαία ελληνική θρησκεία. Μετ. X. Μήνη. Αθήνα, Ινστιτούτο του Βιβλίου, 2000. Σελ. 452+φωτ. Δρχ. 12.480. ISBN 960-554-096-Χ.

Γενικά ΚΑΛΛΑΣ Γ. Η πληροφορική τεχνολογία στην κοινωνική έρευνα. Αθήνα, ΕΚΚΕ-Νεφέλη, Σελ. 285. Δρχ. 5.200. ISBN 960-211-548-5.

Κ οι νων ιολ ογ ία ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΠΟΥΛΟΣ Σ. θεωρίες για τη συλλογική δράση και τα κοινωνικά κινήματα. Τόμος Α'. Αθήνα, Κριτική, 2001. Σελ. 555. Δρχ. 7.000. ISBN 960-218-215-6. Me CRONE D. Η κοινωνιολογία του εθνικισμού. Μετ. Ν. Βαφέας - Γ. Βάγιας. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2000. Σελ. 495. Δρχ. 7.900. ISBN 960-595-485-2.

Πολιτική Η κοινή γνώμη στην Ελλάδα. Επιμ. X. Βερναρδάκης. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 2000. Σελ. 509. Δρχ. 6.000. ISBN 960-14-0517-5. ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ Ε. Τρεις αγρρεύσεις. Αθήνα, Ευρασία, 2000. Σελ. 109. Δρχ. 2.900. ISBN 960-8187-00-1.

126

ΚΛΕΙΤΣΙΚΑΣ Ν. Το ελληνικό φοιτητικό κίνημα και ο αντιδικτατορικός αγώνας στην Ιταλία. Αθήνα, Προσκήνιο, 2000. Σελ. 457. Δρχ. 6.760. ISBN 960-7057-67-8. ΧΙΔΙΡΟΓΛΟΥ Π. Συμβολή στην ελληνική τουρκολογία. Τόμος Δ'. Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 2000. Σελ. 254. Δρχ. 4.680. ISBN 960-299-045-0. KISSINGER Η. Χρόνια ανανέωσης. Μετ. Α. Αλαβάνου. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 2000. Σελ. 1.197. Δρχ. 12.000. ISBN 960-14-0519-1. ΤΣΟΜΣΚΙ Ν. Η κουλτούρα της τρομοκρατίας. Μετ. Ε. Αστεριού. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 2000. Σελ. 421. Δρχ. 6.000. ISBN 960-14-0526-4. ΤΣΟΜΣΚΙ Ν. Οι διανοούμενοι και το κράτος. Μετ. Ν. Β. Αλεξίου. Αθήνα, Ελεύθερος Τύπος, 2000. Σελ. 141. Δρχ. 2.600.

Δίκαιο ΑΝΘΟΠΟΥΛΟΣ X. Νέες διαστάσεις των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Αθήνα, Σάκκουλας, 2001. Σελ. 280. Δρχ. 5.000. ISBN 960-501-527-χ. γαγγας Δ. Σ. Εισαγωγή στο διεθνές δίκαιο των ενόπλων συγκρούσεων. Αθήνα, Σιδέρης, 2000. Σελ. 447. Δρχ. 8.520. ISBN 960-08-0211-4.

ΟΡΦΑΝΟΥΔΑΚΗΣΣ. Κ. Ηεκπόνηση διδακτορικής διατριβής και η ακαδημαϊκή ελευθερία. Αθήνα, Σάκκουλας, 2001. Σελ. 69. Δρχ. 2.000. ISBN 960-501-518-0. ΠΑΠΑΓΡΗΓΟΡΙΟΥ Β. I. Οι υγρότοποι διεθνούς ενδιαφέροντος, η διεθνής σύμβαση του Ramsar και η ελληνική έννομη τάξη. Αθήνα, Σάκκουλας, 2000. Σελ. 260. Δρχ. 5.000. ISBN 960-501-486-9.

προβληματισμοί. Επιμ. Α. Μοσχονάς. Αθήνα, Εξάντας, 2000. Σελ. 280. Δρχ. 5.200. ISBN 960-256-445-8. ΠΑΛΑΣΚΑΣ θ. Β.- ΟΙΚΟΝΟΜΑΚΗΣ Γ. Η. Πρσοτικές μέθοδοι οικονομικής ανάλυσης. Αθήνα, Κριτική, 2000. Σελ. 287. Δρχ. 8.500. ISBN 960-218-207-5. ΣΤΕΡΓΙΟΥΔ. Λ. Αυτή είναι η Ελλάδα. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2000. Σελ. 468. Δρχ. 4.900. ISBN 960-595-454-2.

Μέοα Μαί ι κήε Επικοινωνίαε Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και ο πόλεμος στο Κοσσυφοπέδιο. Συμπόσιο. Επιμ. Α. Παναγιωταρέα. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 2000. Σελ. 207. Δρχ. 5.120. ISBN 960-574-116-7.

Μεταφορές ΚΟΝΤΟΣΟΠΟΥΛΟΣ Ν. Γ. ΟΡΦΑΝΟΥΔΑΚΗΣΔ. Α. Το τραμ. Χθες και σήμερα. Πειραιάς, 2001. Σελ. 111. Δρχ. 6.500. ISBN 960-90621-2-1. ΧΟΛΕΒΑΣI. Κ. Επίκαιρα θέματα της ελληνικής εμπορικής ναυτιλίας. Αθήνα, Πελασγός, 2000. Σελ. 108. Δρχ. 2.080. ISBN 960-522-114-4.

Λ α ο γραφία ΓΙΑΤΣΚΟΣ Β. Πρακτική λαϊκή θεραπευτική. Αθήνα, 2000. Σελ. 175. Δρχ. 5.200. ΚΑΡΑΣΟΥΤΑΣ θ. Λαϊκός πολιτισμός Κλειτορολευκασιάς Καλαβρύτων. Αθήνα, Παρασκήνιο, 2001. Σελ. 495. Δρχ. 8.520. ISBN 960-7107-76-47.

Οι κονομί α

ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑΔΗΣ Ν. Α. Το Κάστρο των Σανούδων στη Χώρα Νάξου. Αθήνα, Δήμος Νάξου. Σελ. 255. Δρχ. 5.800. ISBN 960-86605-0-5.

Προσεγγίσεις στην κατάσταση της εργατικής τάξης στην Ελλάδα. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 2000. Σελ. 508. Δρχ. 4.160. ISBN 960-224-879-5.

ΜΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΣ Ν. Τα τζάτζαλα. Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2000. Σελ. 252. Δρχ. 5.000. ISBN 960-12-0905-0.

ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΔΙΕΘΝΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ. Ευρωπαϊκή Ένωση. Επίκαιροι

ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΣΑ. Τα καφενεία του Ελληνισμού. Αθήνα, Κάκτος, 2001.

Σελ. 141. Δρχ. 11.440 ISBN 960-382-425-0.

Σελ. 489. Δρχ. 7.600. ISBN 960-306-291-X.

ΧΕίΛΑΣΓ.Α,Τοέποςτων σφουγγαράδων της Κάλυμνου. Αθήνα, Όμβρος, 2000. Σελ. 285. Δρχ. 5.720. ISBN 960-8086-25-6.

STYER D. F. 0 παράξενος κόσμος της κβαντικής μηχανικής. Μετ. Γ. Κατσιλιέρης. Αθήνα, Κάτοπτρο, 2000. Σελ. 260. Δρχ. 7.280. ISBN 960-7778-38-3.

Εθνολογία DUBISH J. Το θρησκευτικό προσκύνημα στη σύγχρονη Ελλάδα. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2000. Σελ. 343. Δρχ. 7.280. ISBN 960-221-201-2.

Βιολογία JONES S. - LOON Β. Ηγενετική με εικόνες. Μετ. Σ. Τσουκάτου. Αθήνα, Δίαυλος, 2000. Σελ. 179. Δρχ. 2.600. ISBN 960-521-087-2.

Π Α ΙΑ Α Γ β Γ Ι Κ Η - Ε Κ Π Α ΙΑ Ε Υ Ι Η Εκπαίδευση

ΔΗΜΗΤΡΑΤΟΥ Β. Τα παιδιά δημιουργούν και εκφράζονται. Τόμος Α'. Αθήνα, πατάκης,2000. Σελ. 178. Δρχ. 5.500. ISBN 960-378-819-8. ΠΑΝΤΕΛΙΑΔΟΥΣ. Μαθησιακές δυσκολίες και εκπαιδευτική πράξη. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001. Σελ. 431. Δρχ. 7.000. ISBN 960-393-413-5.

Ελληνική

γλώσσα

ΞΑΝΘΙΝΑΚΗΣΑ. Λεξικό ερμηνευτικό και ετυμολογικό. Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2000. Σελ. 589. Δρχ. 6.500. ISBN 960-524-115-3.

Μαθηματικά RUSSEL Β. Η θεωρία των τύπων. Μετ. θ. Χριστακόπουλος. Αθήνα, Στάχυ, 2000. Σελ. 238. Δρχ. 2.900. ISBN 960-8032-58-Χ. Φυσική KAKU Μ. Οράματα του μέλλοντος. Μετ. Τ. Λιβανίδης. Αθήνα, Ακυβίς, 2000.

ΜΑΞΓΟΥΕΛ-ΧΑΝΤΣΟΝ Κ. Μασάζ. Μετ. Μ. Λεωνίδου. Αθήνα, ΔΟΛ, 1999. Σελ. 168. Δρχ. 4.500. ISBN 960-7538-88-9. Τεχνολογία ΚΑΛΛΑΣ Γ. Η πληροφορική τεχνολογία στην κοινωνική έρευνα. Αθήνα, ΕΚΚΕΝεφέλη. Σελ. 283. ISBN 960-211-548-3. Οικιακή

ISBN 960-806-855-Χ. ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ Η. Εκτός παιδιάς. Θεσσαλονίκη, Εντευκτήριο, 2000. Σελ. 81. Δρχ. 4.300. ISBN 960-7568-14-1. Κινηματογράφος ΖΑΠΑΤΙΝΑΣ Ν. Ένας κι ένας. Αθήνα, Αιγόκερως, 2000. Σελ. 106. Δρχ. 1.560. ISBN 960-322-158-9.

Ε Ν Α ΙΧΟ Λ Η ΙΕΙΙ

Υγιεινή ΒΙΔΑΛΗ Α. Νεωτερικότητα, αγωγή και προσχολική ηλικία. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 137. Δρχ. 3.640. ISBN 960-03-2940-0.

Φωτογραφία Άνθρωπος και μηχανές. Επιμ. Κ. Ιωσηφίδης - Ε. Κρεμμυδά. Αθήνα, Οξύ, 2000. Σελ. 119. Δρχ. 4.950.

οικονομία

ΣΦΥΡΗ Ε. Γιαούρτι. Ευχαριστώ, θα πάρω! Αθήνα, Φυτράκης, 2000. Σελ. 148. ISBN 960-535-14-5. ΣΦΥΡΗ Ε. Με το άρωμα του καφέ. Αθήνα, Φυτράκης, 2000. Σελ. 130. ISBN 960-535-061-0.

ΤΕΠΕ! Λευκώματα ΒΟΥΡΛΟΥΜΗΣ Α. Μπλοκ εκστρατείας. Αθήνα, Ίκαρος, 2000. Σελ. 213. Δρχ. 15.600. ISBN 960-7221-64-0. ΓΙΑΚΟΥΜΗΣX. Η Ακρόπολη των Αθηνών. Φωτογραφίες 1839-1959. Αθήνα, Ποταμός, 2000. Σελ. 275. Δρχ. 16.000. ISBN 960-7563-57-3. Ζωγραφική ΒΟΥΤΣΙΝΑΣΤ. 56 Έλληνες ζωγράφοι μιλούν για την τέχνη τους. Αθήνα, Γκοβόστης, 2000. Σελ. 266. Δρχ. 4.500. ISBN 960-270-848-4.

Αθλητιομός ΡΗΖΑ. - ρικερςον Ε. Β. Αρχαίες Ελληνίδες αθλήτριες. Μετ. Μ. Κορμά. Αθήνα, Ιδεοθέατρον, 2000. Σελ. 237. Δρχ. 5.720. ISBN 960-7921-59-3.

Αρχαίοι

ουγγραφείε

Λυρική ποίηση. Τόμος Α'. Εισ.-ανθολ.επίμετρο I. Ν. Καζάζης. Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 2000. Σελ. 254. Δρχ. 4.680. ISBN 960-288-071-6. Λυρικών λόγος και ιστορική πράξη. Πρόλ.-σχολ.-μετ.-ερμ. I. Μπάρμπας. Θεσσαλονίκη, Ζιίτρος, 2000. Σελ. 450. Δρχ. 6.000. ISBN 960-760-57-3. ΑΒΙΑΝΟΣ. Μύθοι. Απόδ. Γ. Ανδρέου. Αθήνα, Απόπειρα, 2001. Σελ. 111. ISBN 960-537-001-8. ΑΙΣΧΥΛΟΣ. Αγαμέμνων. Τόμοι Α'+Β', Εισ.-μετ. Ε. Χατζηανέστης. Αθήνα, Δαίδαλος, 2000. Σελ. 239+460. Δρχ. 3.800+4.500. ΗΡΩΝΔΑΣ. Η μαστροπός. Ο πορνο βοσκός και άλλα μονόπρακτα. Μετ.σχόλ. Ρ. Α. Μανθούλης. Αθήνα, Εξάντας, 2000. Σελ. 114. Δρχ. 2.080. ISBN 960-256-450-4. ΛΟΥΚΙΑΝΟΣ. Νεκρικοί και εταιρικοί διάλογοι. Μετ. Π. Μουλλάς. Αθήνα,

127

Ωκεανίδα, 2001. Σελ. 240. Δρχ. 3.000. ISBN 960-410-183-8. M t \ ercc WALSH Ρ. 0. Η Ρωμαϊκή μυθιστορία. Μετ. Κ.-Σ. Παναγιωτάκης. Αθήνα, Μ.Ι.Ε.Τ., 2000. Σελ. 392. ISBN 960-250-189-8.

διαδρομή. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 2000. Σελ. 82. Δρχ. 2.200. ISBN 960-14-0281-0.

ΜΑΡΙΝΗΣ Σ. Ιστορίες του πίνακα. Αθήνα, Σαββάλας, 2000. Σελ. 160. Δρχ. 2.800. ISBN 960-460-559-2.

ΠΑΛΙΚΑΡΑΚΗΣ Μ. Ομύθος. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 2000. Σελ. 139. Δρχ. 3.000. ISBN 960-14-0289-6.

ΜΕΓΑΔΟΥΚΑΣΝ.Ι.Ο τάφος του Κικέρωνα. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 2000. Σελ. 372. Δρχ. 5.000. ISBN 960-14-0315-2.

ΠΑΠΑΛΕΩΝΙΔΑΣ Κ. Ελληνώναος είναι. Ποίηση. Ηράκλειο, 2000. Σελ. 98. ΠΕΤΡΑΤΟΣ π. Ωδή στην πέτρα. Β' έκδοση. Αθήνα, Σίσυφος, 2000. Σελ. 79.

ΧΑΤΖΗΦΩΤΗΣI. Μ. Ανθολογία λογοτεχνικών κειμένων για το Άγιον Όρος. Β' έκδοση. Αθήνα, Ιωλκός, 2000. Σελ. 460. Δρχ. 6.900. ISBN 960-426-176-2. Ποίηση ΑΙΓΑΙΟΣ Ν. Τα πελαγίσια. Πειραιάς, Εριφύλη, 2000. Σελ. 253. Δρχ. 5.200. ISBN 960-7633-27-Χ. ΒΕΡΡΟΙΟΥ-ΣΤΕΡΓΙΑΚΗΛ. Εν οδύνη. Πάτρα, Αχαϊκές Εκδόσεις, 2000. Σελ. 60. ISBN 960-7960-34-3. ΒΕΡΡΟΙΟΥ-ΣΤΕΡΓΙΑΚΗ Λ. Guernica. Πάτρα, Πανεπιστήμιο Πατρών, 2000. Σελ. 46. ISBN 960-530-045-1. ΒΛΑΧΟΣΔ. Σε απόσταση βολής. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2000. Σελ. 37. ΔΙΟΝΥΣΙΑΔΟΥΛ. Εν λευκώ. Αθήνα, ΟδόςΠανός, 2001. Σελ. 46. ISBN 960-7716-60-4. ΖΑΧΑΡΙΑΔΟΥ Κ. Μέρες στην Καρχηδόνα. Αθήνα, Παρασκήνιο, 2000. Σελ. 44. Δρχ. 1.660. ISBN 960-7107-75-6. ΚΟΒΑΝΗΣ Κ. Οδός μαρτυρίου και αναπαύσεως. Αθήνα, Ιωλκός, 2000. Σελ. 29. ISBN 960-426-159-2. ΚΟΡΟΠΟΥΛΗΣ Γ. Fin' amor. Αθήνα, Ύψιλον, 2000. Σελ. 47. Δρχ. 2.080. ISBN 960-7949-88-9. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΦ. Φροντιστήριον η άφρονας. Αθήνα, Μακέδος, 2000. Σελ. 93. Δρχ. 3.120. ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ. Επειδή εγώ. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 2001. Σελ. 140. ISBN 960-14-0323-χ. ΠΑΛΙΚΑΡΑΚΗΣ Μ. Ενός σημείου

128

ΠΗΤΤΑΣ Γ. Οδύωνανατέλλων και η πανσέληνος βροχή. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 2000. Σελ. 69. Δρχ. 2.000. ISBN 960-14-0292-6. ΡΑΛΛΗΣΛ. Αριστοκρατικώς αλητεύοντες ή άλλως πολιχικώς αυνανιζόμεθα. Αθήνα, Μαυρίδης, 2000. Σελ. 84. ISBN 960-347-085-6. ΣΟΥΛΙΩΤΗΣ Μ. Υγρά. Αθήνα, Ερμής, 2000. Σελ. 60. Δρχ. 2.600. ISBN 960-320-117-0. ΤΑΠΕΙΝΟΣ Κ. Άδυτο του Σέλαος. Αθήνα, Ευνή, 2000. Σελ. 32. ISBN 960-91517-0-1. ΊΙΟΛΟΔΗΜΟΥ Κ. Λευκά είδη. Αθήνα, 2001. Σελ. 98. ISBN 960-91521-0-4. ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΣΘ. Κελί. Αθήνα, Το Ροδακιό, 2000. Σελ. 68. ISBN 960-7360-55-9. Πίίονοαφία ΑΡΑΜΠΑΤΖΗΣ Α. Η ανταρσία της μουστάρδας. Αθήνα, Μανδραγόρας, 2000. Σελ. 75. ISBN 960-75282-28-χ. ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ Β. Εν πτήσει. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 2001. Σελ. 40. Δρχ. 3.000. ISBN 960-14-0329-9. ΖΑΝΝΑΚΗ-ΛΙΑΛΙΟΥI. Μια περιπέτεια που δεν τελείωσε. Β' έκδοση. Αθήνα, Κέδρος, 2000. Σελ. 115. ISBN 960-04-1678-8. ΚΟΚΚΙΝΑΡΗΣ Μ. Πλαστοπροσωπία. Αθήνα, Νικόδημος. Σελ. 261. Δρχ. 3.500. ISBN 960-7900-31-6. ΚΟΥΦΟΥΔΑΚΗΣΔ. Ασκληπιάδες-νύχτες και ημέρες. Άργος, Ελέβορος, 2000. Σελ. 186.

ΝΟΥΣΙΑ Ε. Το θέατρο των κουρελιών. Αθήνα, Ύψιλον, 2000. Σελ. 58. ISBN 960-7949-89-7. παπαδιαμαντης Α. ο έρωτας στα χιόνια. Διήγημα. Θεσσαλονίκη, Μυγδονία, 2001. Σελ. 39. Δρχ. 5.200. ISBN 960-7666-22-4.

ΠΡΙΦΤΗ Λ. Η Νεφερτίτη στο αμόνι του ήλιου. Παιανία, Μπιλιέτο, 2000. Σελ. 267. Δρχ. 4.990. ΣΟΛΔΑΤΟΣ Γ. Η πλάνη. Αθήνα, Αιγόκερως, 2000. Σελ. 125. Δρχ. 5.200. ISBN 960-322-150-3. ΤΑΠΑΝΛΗ Μ. Πραλίνες Βρυξελλών. Αθήνα, Οδυσσέας, 2000. Σελ. 414. Δρχ. 5.200. ISBN 960-210-379-5. ΦΑΝΤΕΜΗΣ Φ. Τι κουβεντιάζουνε στην πλώρη. Αθήνα, Δωδώνη, 2000. Σελ. 150. Δρχ. 3.120. ISBN 960-385-061-6. ΧΑΝΤΖΗΜΠΑΓΙΑΝΤΕΡΗ Μ. 0 tempora, ο mores ή Τι είδε η άσπρη γάτα. Αθήνα, Οδυσσέας, 2000. Σελ. 230. Δρχ. 3.120. ISBN 960-210-397-3. ΧΑΤΖΗΤΑΤΧΗΣΤ. Στη σφενδόνη. Θεσσαλονίκη, Εντευκτήριο, 2000. Σελ. 89. Δρχ. 2.300. ISBN 960-7568-16-8. ΧΡΗΣΤΕΑΣ Γ. Εταιρεία του έρωτα. Αθήνα, Απόπειρα, 2000. Σελ. 159. ISBN 960-537-028-χ. VASSALLIS. Το χρυσάφι του κόσμου. Μετ. Κ. Γ. Ευαγγέλου. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 2000. Σελ. 216. Δρχ. 2.910. ISBN 960-744-074-8. WANG L. Οι αναμνήσεις της Λίαν. Μετ. Τ. Σκούρτης. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 2000. Σελ. 700. Δρχ. 6.000. ISBN 960-14-0312-4. WALLACE D. F. Κορίτσι με παράξενα

μαλλιά. Μετ. Μ. Κουλεντιανού. Αθήνα, Τραυλός, 2000. Σελ. 468. Δρχ. 7.000. ISBN 960-7990-22-6.

δουλειές. Μετ. X. Παπαδημητρίου. Αθήνα, Πατάκης,2001. Σελ. 304. Δρχ. 5.000. ISBN 960-378-861-9.

ΓΟΥΕΛΝΤΟΝ Φ. Τα πολλά πρόσωπα της Ανχζέλικα. Μετ. Α. Βασιλακοπούλου. Αθήνα, Νεφέλη, 2000. Σελ. 341. Δρχ. 5.200. ISBN 960-211-561-0.

ΣΕΪΤ Β. Μια θεία μουσική. Μετ. 0. Ξ. Τραμπούλης. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 370. Δρχ. 6.240. ISBN 960-03-2719-Χ.

WINCKLER Μ. Η ασθένεια του Σαξ. Μετ. 0. Σκάσσης. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2001. Σελ. 555. Δρχ. 5.720. ISBN 960-375-772-3.

SHELDON S. Η γεύοη της εκδίκησης. Μετ. Μ. Χρόνης. Αθήνα, Bell, 2001. Σελ. 352. Δρχ. 1.900. ISBN 960-450-584-Χ.

ΕΣΣΕ Ε. Στα λουτρά. Μετ. X. Νεράτζη. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 203. Δρχ. 3.120. ISBN 960-03-2731-9.

SIMENON C. Γράμμα στο δικαστή μου. Μετ. Β. Πουλάκος. Αθήνα, Printa, 2000. Σελ. 284. Δρχ. 3.800. ISBN 960-7408-42-χ.

KENTON L. Λούντβιχ. Ένα μεταφυσικό θρίλερ. Μετ. Λ. Καβακόπουλος. Θεσσαλονίκη, Αρχέτυπο, 2001. Σελ. 496. Δρχ. 6.700. ISBN 960-7928-28-8.

ΣΜΙΘ Κ. Α. Τα μαγικά ταξίδια. Μετ. Κ. Πέγιου. Θεσσαλονίκη, Terranova, 2001. Σελ. 304. Δρχ. 1.750. ISBN 960-8164-05-2.

CRICHTON Μ. Αιχμάλωτοι του χρόνου. Μετ. Γ. Μπαρουξής. Αθήνα, Bell, 2001. Σελ. 640. Δρχ. 2.200. ISBN 960-450-672-3.

ΣΟΦΟΥΡ-ΒΕΡΙΕΝ Κ. Επικίνδυνη όχθη. Μετ. Ε. Ραζή. Αθήνα, Εμπειρία Εκδοτική, 2001. Σελ. 414. Δρχ. 5.500. ISBN 960-8196-01-9.

ΜΟΝΤΕΡΟ Ρ. Η κρυφή ζωή διάσημων γυναικών. Μετ. Μ. Σχίζα-Λούκουλλου. Αθήνα, Όμβρος, 2000. Σελ. 223. Δρχ. 5.200. ISBN 960-8086-19-1. BRUYCKER D. DE. Πυριτόλιθος-ο τάφος του κυνηγού. Μετ. Σ. Καπελώνη. Αθήνα, Λαγουδέρα, 2000. Σελ. 184. Δρχ. 3.400. ISBN 960-7893-06-9. ΝΑΝΤΩΑ. Αρχαιολογία του μηδενός. Μετ. Β. Αλεξανδράκη. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2000. Σελ. 252. Δρχ. 3.640. ISBN 960-221-203-9. ΟΟΥΤΣΤ. Κ. Ο πρώτος έρωτας. Μετ. ί. Καρατζαφέρη. Αθήνα, Πατάκης,200ΐ. Σελ. 72. Δρχ. 1.900. ISBN 960-378-860-0. περεκζ. Χορείες χώρων.

Μετ. Α. Κυριακίδης. Αθήνα, Ύψιλον, 2000. Σελ. 138. Δρχ. 2.600. ISBN 960-7949-92-7. SACLIO-BRAMLY Μ. 0 δήμιος του ΣενΠιέρ. Μετ. Κ. Καλαντζοπούλου. Αθήνα, Το Κλειδί, 2000. Σελ. 322. Δρχ. 4.200. ISBN 960-14-0311-6. ΣΙ κ. Ένας άνθρωπος για όλες τις

ΤΑΙΒΟ Ρ. I. Χωρίς αίσιο τέλος. Μετ. Ε. Γιαννοπούλου. Αθήνα, Άγρα, 2000. Σελ. 95. Δρχ. 3.330. ISBN 960-325-367-7. TSYBENKO O. Το θαύμα της Αλικαρνασσού. Μετ. 0. Τσιμπένκο. Αθήνα, Εκάτη, 2000. Σελ. 124. Δρχ. 2.080. ISBN 960-7437-73-Χ. HANSEN D. Πρόγευμα με τον Πούσκιν. Μετ. Π. Φιλία. Αθήνα, Τροπικός, 2001. Σελ. 258. Δρχ. 3.400. ISBN 960-412-037-9. Μ ε\ ί τef Η κοινωνική διάσταση του έργου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Αθήνα, Οδυσσέας, 2000. Σελ. 383. Δρχ. 5.200. ISBN 960-210-345-0. ΑΡΑΝΙΤΣΗΣ Ε. ΙΨ. Οτυπογράφος. Ο Ελύτης για παιδιά και ερωτευμένους. Με εικόνες της Ελένης και του Δημήτρη Καλοκύρη. Αθήνα, Πατάκης,2000. Σελ. 197. Δρχ. 6.800. ISBN 960-378-224-6. ΡΗΓΟΥ Μ. Οαναγνώστης Άμλετ. Αθήνα, Πλέθρον, 2000. Σελ. 307. Δρχ. 5.720. ISBN 960-348-106-8.

ςτεργιοπουλος κ. Περιδιαβάζοντας. Τόμος Ε'. Αθήνα, Κέδρος, 2000. Σελ. 344. Δρχ. 5.300. ISBN 960-04-1701-6.

Δοκίμια

Ένα βιβλίο είναι ένα απλωμένο χέρι προς χαιρετισμό. Μονόλογος του Αντρέα Φραγκιά. Αθήνα, Πόλις, 2000. Σελ. 53. Δρχ. 2.000. ISBN 960-8132-28-2. ΒΛΑΧΟΣ Ι.-Α. Ο Πωλ Βαλερύ και ο Παρθενώνας. Μετ. Κ. Κολλέτ. Αθήναι, Ίνδικτος, 2000. Σελ. 146. Δρχ. 6.500. ΛΟΡΕΝΤΖΑΤΟΣ Ζ. Τρία κείμενα. Αθήνα, Δόμος. Σελ. 39. Δρχ. 2.600. ISBN 960-353-084-0. ΜΟΛΙΝΟΣ Σ. Α. Οι γυναίκες της Λέσβου. Αθήνα, Φιλιππότης, 2000. Σελ. 112. Δρχ. 1.900. ΣΑΒΒΙΔΗΣΑ. Γ. Κ. Βυζάντιο-Μεσαιωνικός κόσμος. Ισλάμ. Β' έκδοση. Αθήνα, Δημιουργία, 2000. Σελ. 173. Δρχ. 2.080. ΣΑΜΠΑΤΟ Ε. Άνθρωποι και γρανάζια. Μετ. Α. Αλεξοπούλου. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 357. Δρχ. 7.280. ISBN 960-03-2727-0.

Έρ γ α

ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣI. Ο Φάουστ του Γκαίτε. Γ έκδοση. Αθήνα, Εστία, 2000. Σελ. 553. Δρχ. 4.160. ISBN 960-05-0953-0. ΟΜΗΡΟΛΗ Ε. Άμα τη εμφανίσει. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 2000. Σελ. 197. Δρχ. 2.500. ISBN 960-14-0327-2. M

cX ctcc

ΠΟΥΧΝΕΡ Β. Ο μίτος της Αριάδνης. Δέκα θεατρολογικά μελετήματα. Αθήνα, Εστία, 2000. Σελ. 485. Δρχ. 6.240. ISBN 960-05-0961-1.

U T O P IA Μα ρτ up icc 1922. Οι τελευταίοι της Μικρός Ασίας.

129

Χ.τ„ Τραπεζούς, χχ. Σελ. 60. Δρχ. 1.560. ΜΑΤΖΟΥΡΑΝΗΣ Γ. Ξ. Όπου κι αν είμαι, ξένος. Γ' έκδοση. Αθήνα, Καστανιώιης, 2000. Σελ. 194. ISBN 960-03-2881-1. ΠΟΡΦΥΡΗΣ Κ. Ευθημήμαχα. Αθήνα, Περίπλους, 2000. Σελ. 141. Δρχ. 2.600. ISBN 960-8151-10-4. TOLSTOI L. Μια εξομολόγηση. Μετ. Μ. Βελούδος - Μ. Ζ. Παπαδοπούλου. Αθήνα, Printa, 2000. Σελ. 146. Δρχ. 3.325. ISBN 960-7408-32-2. Βιογραφίες Αυτοβιογραφία Ιωάννου Καποδίστρια. Μετ. Μ. Λάσκαρι. Αθήνα, Ερμείας. Σελ. 169. Δρχ. 3.120. ISBN 960-216-127-2. ΣΠΑΝΔΩΝΗΣ Γ. Νικόλαος Πλαστήρας. Αθήνα, Πατάκης,2000. Σελ. 170. Δρχ. 3.500. ISBN 960-378-834-1. ΦΡΑΓΚΟΥΛΗ-ΑΡΓΥΡΗ I. Η μοναξιά ενός ασυμβίβαστου. Αθήνα, Εξάντας, 2000. Σελ. 346. Δρχ. 6.240. ISBN 960-256-454-7. ΜΠΙΛΓΚΕΧΑΝ Γ. Μεβχιμπέ, η κυρία Ινονού. Μετ. Ν. Μπελαλίδης. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2000. Σελ. 317. Δρχ. 5.000. ISBN 960-393-497-6. Ελληνική

ιστορία

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ. Ιστορία της Ιεράς Μητροπόλεως Μαντινείας και Κυνουρίας. Τόμοι Α'+Β'. Εταιρεία Πελοποννησιακών Σπουδών, 2000. Σελ. 319+422. Δρχ. 17.200. (οι δύο τόμοι). ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗΣ Γ. Το «ντοκιμαντέρ» της πόλης. Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2000. Σελ. 199. Δρχ. 3.000. ISBN 960-12-0911-5. ΑΥΓΗΤΙΔΗΣ Κ. Η Ρωσία και ο εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας του ελληνικού λαού. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 2000. Σελ. 120. Δρχ. 2.000. ISBN 960-224-875-0. ΓΑΡΟΥΦΑΛΙΑΣ Π. Ε. Πύρρος ο βασιλιάς της Ηπείρου. Δ' έκδοση. Αθήνα, Ο Σκουφάς. Σελ. 732. Δρχ. 15.600. ΓΙΑΛΟΥΡΑΚΗΣ Κ. Οι Περσικοί Πόλεμοι.

130

Θεσσαλονίκη, Απολλώνιος. Σελ. 189. Δρχ. 3.120. ΓΚΡΙΤΖΩΝΑΣ Κ. Ομάδες συμβίωσης. 1925-1974. Αθήνα, Φιλίστωρ, 2001. Σελ. 150. ISBN 960-369-051-1. ΚΑΣΣΗΣ Κ. Δ. Αληθινή και «εκ των ένδον» ιστορία του Ελληνισμού της ελληνιστικής και πρωτοχριστιανικής εποχής. Μάνη, Ιχώρ, 2000. Σελ. 303. Δρχ. 6.240. ISBN 960-86708-2-9. ΚΑΣΣΗΣ Κ. Δ. Αντιεξουσιαστές και ληστές στα βουνά της Ελλάδας. Μάνη, Ιχώρ, 2000. Σελ. 366. Δρχ. 6.760. ISBN 960-86708-1-0. ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ θ. Β. Τα επαναστατικά κινήματα του Διονυσίου του Φιλοσόφου. Αθήνα, Όλυμπος,. 2000. Σελ. 135. Δρχ. 3.120. ISBN 960-90987-3-8. ΠΟΤΑΜΙΑΝΟΣ Κ. Τα ιερά όπλα των Ελλήνων. Αθήνα, Ελεύθερη Σκέψις, 2000. Σελ. 221. Δρχ. 3.640. ISBN 960-7931-55-6. ΤΣΙΡΟΓΛΟΥΔ. ΟΛευκός Πύργος. Αθήνα, Σαββάλας, 2000. Σελ. 192. Δρχ. 4.300. ISBN 960-527-5. ΧΑΣΙΩΤΗΣI. Κ. Μεταξύ οθωμανικής κυριαρχίας και ευρωπαϊκής πρόκλησης. Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2001. Σελ. 279. Δρχ. 6.000. ISBN 960-12-0912-3. CEHRKE H.-J. Ιστορία του Ελληνιστικού κόσμου. Μετ. Α. Χανιώτης. Αθήνα, Μ.Ι.Ε.Τ., 2000. Σελ. 412. ISBN 960-250-202-9. Πανκόουια

ιοτοοία

ιστορία και ναυτιλία Ι6ος-2θός αιώνας. Επιμ. Τ. Χαρλαύτη. Αθήνα, Στάχυ, 2001. Σελ. 626. Δρχ. 10.000. ISBN 960-8032-62-8

DACRON C. Η γέννηση μιας πρωτεύουσας. Μετ. Μ. Λουκάκη. Αθήνα, Μ.Ι.Ε.Τ., 2000. Σελ. 675. Δρχ. 12.000. ISBN 960-250-190-1. SHERMAN Α. Αλβανία, ο τσακισμένος αετός των Βαλκανίων. Μετ. Α. Μαλεβίτη. Αθήνα, Ίνδικτος, 2000. Σελ. 270. Δρχ. 4.370. ISBN 960-518-091-X.

Ελεύθερα

αναννώουατα

ΚΑΛΟΓΕΡΑΚΗ Μ. Σ' ευχαριστώ, Νίκο Καζαντζάκη. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2000. Σελ. 38. Δρχ. 3.000. ISBN 960-393-382-1. ΜΑΝΔΗΛΑΡΑΣ Φ. Οι μαγικές μάσκες του Κουτσοφλέβαρου. Αθήνα, Φυτράκης, 2001. Σελ. 62. ISBN 960-535-164-1. ΜΑΣΤΟΡΗ Β. Ποιος είναι μες στον... καθρέπτη; Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2000. Σελ. 24. Δρχ. 1.600. ISBN 960-393-367-8. ΤΖΙΟΒΑΣ Φ. Η μαγική φυσαρμόνικα. (Παραμύθι). Γιάννινα, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ιωαννίνων, 2000. Σελ. 100. ISBN 960-86807-0-0. Μικρές εικονογραφημένες ιστορίες. Μετ. Ν. Κουλούρης. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2000. Σελ. 24. Δρχ. 1.400. ISBN 960-365-145-2. CANTIN Μ. Η πριγκίπισσα Σίφουνας. Μετ. Ν. Κουλούρης, Αθήνα, Μεταίχμιο, 2000. Σελ. 24. Δρχ. 1.400. ISBN 960-365-143-3. CANTIN A. Ο κλέφτης του κολατσιού. Μετ. Ν. Κουλούρης. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2000. Σελ. 24. Δρχ. 1.400. ISBN 960-365-143-Χ.

ΔΙΑΚΟΝΟΣΛ. Ιστορία. Μετ. Β. Καραλής. Αθήνα, Κανάκης, 2000. Σελ. 432. Δρχ. 6.760. ISBN 960-7420-63-2.

CANTIN Α. Προσοχή δράκος. Μετ. Ν. Κουλούρης. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2000. Σελ. 24. Δρχ. 1.400. ISBN 960-365-142-1.

ΚΑΡΥΔΗ-ΦΑΡΑΚΟΥ Ε. Από τον Ιβάν Γκρόζνι στον Αλέξανδρο Α'. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2000. Σελ. 176. Δρχ. 2.500. ISBN 960-393-489-5.

MONCOMBLE C. 0 κύριος ιπποπόταμος. Μετ. Ν. Κουλούρης. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2000. Σελ. 24. Δρχ. 1.400. ISBN 960-365-144-8.

MOOST N. Τύχη βουνό. Μετ. Μ. Αγγελίδου. Αθήνα, Παπαδόπουλος, 2001. Σελ. 32. Δρχ. 2.300. ISBN 960-412-047-6. ΜΠΕΡΝΑΡΦ.-ΡΟΚΑ Φ. Το κίτρινο τρένο. Μετ. Ε. Κορόμηλά. Αθήνα, Κάστωρ, 2000. Σελ. 34. ΝΤΑΝΜΟΡ Ε. Το αγόρι με τα γαλάζια μάτια. Μετ. Κ. Οικονόμου. Αθήνα, Ψυχογιός, 2001. Σελ. 328. Δρχ. 4.300. ISBN 960-274-391-3. PIQEMAL Μ. Η κότα που γεννούσε πατάτες. Μετ. Ν. Κουλούρης. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2000. Σελ. 24. Δρχ. 1.400. ISBN 960-365-140-5. ΠΟΥΛΜΑΝ Φ. Αυτό που ήμουν κάποτε. Μετ. Κ. Κοντολέων. Αθήνα, Ψυχογιός, 2001. Σελ. 200. Δρχ. 2.200. ISBN 960-274-479-0. ΡΕΤΛ Κ. Ταξίδι στη Βενετία. Μετ. Μ. Αγγελίδου. Αθήνα, Ψυχογιός, 2000. Σελ. 26. ISBN 960-274-510-Χ. ΣΤΑΝΛΕΪ Μ. Σπίθας. Αθήνα, Ποταμός, 2000. Σελ. 12. ISBN 960-7563-56-5.

ΔΑΥΛΟΣ. Μηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 231. Δρχ. 1.700. ΔΕΛΤΙΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑΣ. Τεύχος 17. ΔΕΛΤΙΟ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟΥΑΘΗΝΩΝ. Τεύχος 469. ΔΙΑΒΑΖΩ. Μηνιαία επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύχος 416. Δρχ. 2.000. ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ. Τριμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 60. Δρχ. 750. ΔΙΑΔΡΟΜΗ. Μηνιαία έκδοση. Τεύχος 137. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΙΕΘΝΗΣ ΓΛΩΣΣΑ. Τεύχος 8. Δρχ. 1.300. ΕΛΛΟΠΙΑ. Τεύχος 53. Δρχ. 1.500.

ΑΙΟΛΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ. Σελ. 188. Δρχ. 2.000. ΑΝΤΙΤΕΤΡΑΔΙΑΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ. Τεύχος 57. Δρχ. 1.000. ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ. Μηνιαία επιθεώρηση. Τεύχος 375. Δρχ. 500. ΑΝΑΠΤΥΞΗ. ΕΒΕΑ. Τεύχος 2. ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ. Τριμηνιαία περιοδική περιπλάνηση. Τεύχος 11. Δρχ. 1.300. Η ΑΡΝΑΙΑΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ. Περιοδική έκδοση. Τεύχος 49. Δωρεάν. ΑΡΧΕΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ. Τόμος 17, τεύχος 5. ΓΙΑΤΙ. Τεύχος 309. Δρχ. 700.

ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ. Τεύχος 1.732. Δρχ. 2.000. ΝΕΥΣΙΣ. Εξαμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 9. Δρχ. 3.000. ΟΔΟΣ ΠΑΝΟΣ. Τεύχος 112. Δρχ. 2.000. ΟΜΠΡΕΛΑ. Τρίμηνο περιοδικό. Τεύχος 52. Δρχ. 2.000. ΟΥΤΟΠΙΑ. Διμηνιαία έκδοση. Τεύχος 43. Δρχ. 1.800. ΠΑΝΑΙΓΥΠΤΙΑ. Περιοδική έκδοση. Τεύχος 98. ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΙΚΑΤΕΤΡΑΔΙΑ. Τεύχος 5. Δρχ. 3.120. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ. Τεύχος 113. Δρχ. 500.

ΕΠΕΤΉΡΙΣ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΕΡΕΥΝΗΣΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ. Τόμος 28ος. Δρχ. 6.240.

ΠΕΡΙΕΚΤΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ. Τεύχος 1. Δρχ. 1.000.

ΕΠΙΓΝΩΣΗ. Τεύχος 76.

ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ. Διμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 137.

ΕΠΤΑΝΗΣΙΑΚΑΦΥΛΛΑ. Τόμος Κ', τεύχος 8. Ο ΕΡΜΗΣ ΤΟΥ ΞΩΒΟΥΝΙΟΥ. Τετράμηνη έκδοση. Φύλλα 1,2. Δρχ. 500. ΕΥΘΥΝΗ. Περιοδικό ελευθερίας και γλώσσας. Τεύχος 351. Δρχ. 1.000.

ΑΕΡΟΠΟΣ. Διμηναίο περιοδικό. Τεύχος 36. Δρχ. 1.500.

ΝΕΑΑΡΙΑΔΝΗ. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 29. Δρχ. 1.500.

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 39. Δρχ. 1.200. Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΑΙΓΎΠΤΙΩΤΩΝ. Φύλλο 63. ΙΑΤΡΙΚΗ. Μηνιαία έκδοση. Τόμος 78, τεύχη 3 και 4. ΙΜΕΡΟΣ. Ετήσια έκδοση. Τεύχος 1. Δρχ. 2.500. ΙΝΔΙΚΤΟΣ. Τεύχος 12-13. Δρχ. 3.000. ΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ. Περιοδική έκδοση. Τεύχος 33. Δρχ. 3.000. ΙΧΩΡ. Μηνιαία έκδοση. Τεύχος 7. Δρχ. 1.500. ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ. Περιοδική έκδοση. Φύλλο 34. Δρχ. 300.

ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑ. Τόμος 11-12. Δρχ. 8.000.

ΗΛΕΞΗ. Ελληνική και ξένη λογοτεχνία. Τεύχος 161. Δρχ. 1.000.

ΓΡΑΦΟΛΟΓΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΙΣ. Διμηνιαία έκδοσις. Τεύχος 35. Δρχ. 1.000.

Η ΜΥΚΟΝΙΑΤΙΚΗ. Μηνιαία εφημερίδα. Φύλλο 135.

0 ΠΟΛΙΤΗΣ. Μηνιαία επιθεώρηση. Τεύχος 85. Δρχ. 1.000. ΠΟΡΦΥΡΑΣ. Τριμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 98. Δρχ. 2.000. ΠΤΗΣΗ 9.58. Τεύχος 3. ΡΥΘΜΟΙ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ. Τριμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 4. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ. Δίμηνη επιθεώρηση. Τεύχος 116. Δρχ. 2.080. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΚΕΨΗ. Δίμηνη περιοδική έκδοση. Φύλλο 21. ΣΥΝΑΞΗ. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 77. Δρχ. 1.900. ΤΟΛΜΗ, τεύχος 5. Δρχ. 1.000. ΤΟΠΟΣ, τεύχος 16. Δρχ. 5.000. ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 102. Δρχ. 1.500. ΧΡΟΝΙΚΑ. Περιοδική έκδοση. Τεύχος 10. ELLE. Τεύχος 150. Δρχ. 1.500. POESIA. Τεύχος 148. PROPAGANDA. Εξαμηνιαία επιθεώρηση. Τεύχος 6. Δρχ. 2.000. TRAVELLER. Τεύχος 2. Δρχ. 3.000.

131

Αρ. 418 Επι μέ λ ε ι α: Η Μ Α Σ

1Μαρτίου2001 31 Μαρτίου2001 ίΑ Γ ιΙΚ Α ϊ ψ Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτικές και

Γεωργούσης Π.: Αγγλοβλληνικό λεξικό ψυχοπαιδαγωγικών όρων (Κ. Μαλαφάντης, Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 20) Μπέγζος Μ. (επιμ.): θρησκειολογικό λεξικό (Γ. Ζιάκας, Σύναξη, 77)

βιβλιοπαρουοιάοεις των ελληνικών εκόόοεων

Ιφ μ ο γο ^

που ίημοσιεύοπαι οτον ημιρήοιο και πιριοόικό τύπο

Όλυμπος Τ.: Μέλλον ελληνισμός ή όλεθρος (Β. κ. καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 30.3.2001) Πεντζοπούλου-Βαλαλά Τ„ Χριστοδούλου Ε. Σ. (επιμ.): 0 Νιΐσε και οι Έλληνες (Α. Παναγόπουλος, Η Καθημερινή, 6.3.2001) Αντόρνο 0.: Αισθητική θεωρία (0. Γεωργίου, Εήευθεροτυπία, 16.3.2001) Βουβέλ Μ.: 0 θάνατος και η Δύση από το 1300 ως τις μέρες μας (Φ. Αμπατζοπούλου, Τα Νέα, 31.3.2001) Μέρντοχ Α.: Υπαρξιστές και μυστικιστές (Μ. Λαμπαδαρίδου-Πόθου, Το Βήμα, 4.3.2001) Πασκάλ Μ.: Σκέψεις (Ν. Ντόκας, ΕΠευθεροτυπία, 16.3.2001) Σπινόζα Μ.: Πραγματεία για τη διόρθωση του νου (Ε. Βανταράκης, Νέα Εστία, 1.732) ΣτάινερΤζ.: Η βαρβαρότητα της άγνοιας (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 17.3.2001) (Ε. Κοτζιά, Η Καθημερινή, 18.3.2001) Φίχτε Γ. Γκ.: 0 προορισμός του ανθρώπου (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 2.3.2001)

Χέγκελ Γ.: Εισαγωγή στην αισθητική (Γ. Φαράκλας, Ο Πολίτης, 85)

132

ΜΑΓΚΑΙΝΗΣ

Ορθόδοξη πίστη και λατρεία (Π. Μουστάκας, Σύναξη, 77) Βασιλείου Π., Γεωργοπούλου Α.: Η κριτική του Ιωάννου Καλβίνου κατά των ιερών εικόνων (Κ. Καραγκιοζάκη, Σύναξη, 77) Θεοδοσίου Σ„ Λαντζής Μ.: Στα ίχνη του I. X. 0. Υ. Σ. Αστρονομία, Ιστορία, Φιλοσοφία (Κ. Καζάντη, Η Βραδυνή, 18.3.2001) Καδάς Σ.: Τα σημειώματα των χειρογράφων της Ιεράς Μεγίστης Μονής Βατοπεδίου (I. Μ. Χατζηφώτης, Ελεύθερος Τύπος, 24.3.2001) Κλάψης Εμμ.: Η Ορθοδοξία στο νέο κόσμο (Δ. Σκλήρης, Σύναξη, 77) Λεκατσάς Π.: Η ψυχή (Μ. Δεληπέτρος, Απογευματινή, 3.3.2001) Μανιτάκης Α.: Οι σχέσεις της Εκκλησίας με το κράτος-έθνος. Στη σκιά των ταυτοτήτων (Β. Καραμανωλάκης, Ελευθεροτυπία, 2.3.2001) Μπούμης Π.: Ένας παρανοημένος ή παραμελημένος λόγος διαζυγίου (Γ. 0. Πρίντζιπας, Σύναξη, 77) Μάριους Ρ.: Martin Luther. The Christian Between Cod and Death (Π. Τζαμαλίκος, Ελευθεροτυπία, 9.3.2001) ΜποςΧ., ΦόρεστΤζ. (επιμ.): For the peace from above (0. Παπαθανασίου, Σύναξη, 77) Μηράουν Π.: Η δημιουργία της ύστερης αρχαιότητας/Η κοινωνία και το Άγιο στην ύστερη αρχαιότητα (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 9.3.2001) Μπωντάρ Α.: Σωκράτης και Ιησούς (Κ. Νούλας, Αντί, 23.3.2001) ΠερίξΈ.: Οι βάσεις του Βουδισμού (Μ. Δεληπέτρος, Απογευματινή, 3.3.2001)

Αργυρόπουλος Α., Τριανταφύλλου Δ.:

Τζέιμς Ο.: Παραλλαγές της

θρησκευτικής εμπειρίας (Φ. Τερζάκης, Ελευθεροτυπία, 2.3.2001)

ΙΡ Π Η Μ Μ Ι

Σμιθ Ά.: Έρευνα για τη φύση και τις αιτίες του πλούτου των Εθνών (Σ. Ντάλης, Αντί 9.3.2001) I im

Βαμβαλής Γ.: Ξαναδιαβάζοντας τον Φρόιντ (Ν. Αλμπανόπουλος, Ηπειρωτικός Αγών, 15.3.2001) (Φ. Τερζάκης, Η Καθημερινή, 13.3.2001)

[WflMM

Παπαδημητρίου Β.: Σπάζοντας τα δεσμά της νεύρωσης (Μ. Δεληπέτρος, Απογευματινή, 3.3.2001)

[H /H U M g fM

x i _________________ j

Βαληνάκης Γ., Μπότσιου Κ.: Διεθνείς σχέσεις και στρατηγική στην πυρηνική εποχή (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 16.3.2001) Κάλλιας Χρ.: Ελλάδα-Τουρκία. Άμυνα, οικονομία και εθνική στρατηγική (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 23.3.2001) Κοντιάδης Ξ.: Η αναθεώρηση του Συντάγματος (Σ. Ντάλης, διαβάζω, 416)

" Π

Κουλουμπής θ„ Ντόκοςθ. (επιμ.): Ανασκόπηση αμυντικής και εξωτερικής πολιτικής 2000 (Σ. Ντάλης, Αντί, 9.3.2001)

Γκουγκουλή Κ„ Κούρια Α. (επιμ.): Παιδί και παιχνίδι στη νεοελληνική κοινωνία (Κυρ. Ντελόπουλος, Η Καθημερινή, 20.3.2001) Μαντζίβης Κ.: Αιμομιξία: Η φρίκη στην οικογένεια (Σ. I. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 11.3.2001) Πανούσης Γ.: Φυσιογνωμική. Μια σύγχρονη εγκληματολογική προοέγγιση (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 16.3.2001)

Κόκκινος Γ.: Αναζητώντας την Ευρώπη - 0ι αντινομίες της ευρωπαϊκής πολιτικής κουλτούρας και η ιδέα της ευρωπαϊκής ενοποίησης (Σ. Ντάλης, Αντί 9.3.2001) Παπαδημητρίου Ζ.: 0 Ευρωπαϊκός ρατσισμός - Εισαγωγή στο φυλετικό μίσος (Σ. Ντάλης, Αντί 9.3.2001)

Δραγάση-Σηφάκη Ε.: Σωστοί γονείς, ευτυχισμένα παιδιά (Κ. Σταματάκη, Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 20)

Εκδ. Πατάκη: Σχολική Εγκυκλοπαίδεια (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 2.3.2001) Κουτσουβάνου Ε.: Οι κοινωνικές επιστήμες στην προσχολική εκπαίδευση (Έ. Γουργιώτου, Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 20) Κωνσταντίνου Κ.: 0 μικρός λογοτέχνης (Τ. Νατσούλης, Ελεύθερος, 1.3.2001)

22.3.2001)

Νάσκου-Περράκη Π. (επιμ.): Η καταπολέμηση του ρατσισμού και της ξενοφοβίας στην Ελλάδα και την Ευρώπη (Σ. Ντάλης, Αντί, 9.3.2001)

Παπαθανασίου Α., Μπασκλαβάνη 0.: θεατροπαιχνίδια για όλες τις ηλικίες (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 4.3.2001)

Μιχελής Α.: Εκπαίδευση και κοινωνικές ανισότητες (Β. Βενιζέλος, Αυγή,

ΠατρώνηςΤ.: θεμελιώδεις

Γκιούρας 0.: Φορολογία και πολιτική. Πολιτικο-οικονομική προβληματική και δημοσιονομική σκέψη (X. Μπαλόγλου, Νέα Εστία, 1.732)

Πέιν Μ.: Σύγχρονη θεωρία της κοινωνικής εργασίας (θ. Βασιλείου, διαβάζω, 416)

Ανθόπουλος X.: Προστασία κατά τόυ ρατσισμού και ελευθερία της πληροφόρησης (Σ. Ντάλης, Αντί, 9.3.2001)

Παπαθανασόπουλος Σ. (επιμ.): Επικοινωνία και κοινωνία από τον 20ό στον 21ο αιώνα (Ν. Δεμερτζής, Ελευθεροτυπία, 23.3.2001)

Μπόση Μ.: Περί του ορισμού της τρομοκρατίας (Σ. Ντάλης, Αντί, 9.3.2001)

Τούντας Γ.: Κοινωνία και υγεία (Α. Χατζάκης, Το Βήμα, 25.3.2001)

ΙΠΟΑΙΤΙΚΐΙ Ε Μ Π Η Μ Ε Ι

im M f

Μασμανίδης Κ.: Παγκοσμιοποίηση. Αποϋλοποίηση και νέα οικονομία (Ν. Κεράνης, Το Βήμα, 25.3.2001) Κρούγκμαν Π.: Η Μεγάλη Κάμψη. Η επιστροφή των οικονομικών της ύφεσης (Ν. Κεράνης, Το Βήμα, 11.3.2001) Μόργκαν Γ.: Οι όψεις της οργάνωσης. Εισαγωγή στη θεωρία οργανώσεων (Δ. Ευαγγελοδήμος, Το Βήμα, 11.3.2001) Ντίξον Κ.: Οι ευαγγελιστές της αγοράς (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 50.3.2001)

μαθηματικές έννοιες και παιδική σκέψη (Κ. Μαλαφάντης, Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 20)

Τρίγαζης Π. (επιμ.): Σύνδρομο ουρανίου. Από τον Κόλπο στα Βαλκάνια (Φ. Πανταζής, Αδέσμευτος Τύπος, 4.3.2001)

\Λ Μ Ρ Α Φ ΙΑ

Βαρβούνης Μ. Γ.: Λαογραφικά εφήμερα. Μικρά κείμενα για την ελληνική λαογραφία (I. Μ. Χατζηφώτης, Ελεύθερος Τύπος, 24.3.2001) Κονδυλάκης Γ.: Μέσα Μουλιανά.

133

Λαογραφικά σημειώματα (Τ. Νατσούλης, Ελεύθερος, 27.3.2001)

Ευρώπη (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 30.3.2001)

ΙΑΡΧΜΚΤΟΜΚΗ

Δημητροκάλλης Γ.: Βυζαντινή ναοδομία στη Νάξο (Φ. Δροσογιάννη, Η Καθημερινή, 4.3.2001)

lim / m r fi

." Π

ΧατζησάββαςΣ., Καραγεώργης Β.: The problem of unpublished excavations (X. Κιοσσέ, To Βήμα, 18.3.2001) Σπαρκς Μ.: Ερυθρόν και μίδαν. Μελέτες για την αρχαία ελληνική κεραμική (Κ. Νούλας, Αντί, 23.3.2001)

Μπιτσάκης Ε.: 0 δαίμων του Αϊνστάιν. Αιτιότητα και τοπικότητα στη φυσική (Π. Τσιαμούρας, διαβάζω, 416) Ρηγάτος Γ. Α.: θεών και ανθρώπων πάθη (Σ. I. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 11.3.2001)

m m

Πανσελήνου Ν.: Βυζαντινή ζωγραφική, η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της (Μ. Λαμπράκη-Πλάκα, Το Βήμα, 25.3.2001) ΝτελβοΤΣ.: Βυζαντινή τέχνη (Μ. Στεφανίδης, Αντί, 9.3.2001)

Αντωνόπουλος Ν., Τσαγγαλίδης Αν., Μουμτζής Μ. (επιμ.): Η διδασκαλία της ελληνικής ως ξένης/δεύτερης γλώοοας (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 30.3.2001) Κριαράς Εμμ.: Επιλογή από το έργο του/Πραγματώσεις και όνειρα-Σταθμοί μιας πορείας (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 11.3.2001) (Σ. Μοσχονάς, Η Καθημερινή, 11.3.2001) Συλλογικό: Γλώοσα, γλώσσες στην

134

\ m m m k m A -hm m m \ Απουλήϊος: 0 χρυσός γάιδαρος ή οι μεταμορφώσεις (Β. Πάγκαλος, Μακεδονία Θεοσαλονίκης, 11.3.2001) Λουκιανού Νεκρικοί και Εταιρικοί διάλογοι (Β. Πάγκαλος, Μακεδονία Θεσσαλονίκης, 18.3.2001) (Δ. Τερζής, Αθηναϊκή, 1.3.2001) Οβιδίου: Ερωτική τέχνη (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 11.3.2001) Anthologie de la poesie Crecque antique (A. Καλκαβούρας, To Βήμα, 11.3.2001)

Νιάρχος θ. (επιμ.): Ένας αιώνας Νόμπελ (Γ. Ξενάριος, Ελευθεροτυπία, 16.3.2001) Σερέφας Σ.: Η Θεσσαλονίκη στα ποιήματα 1900-1999 (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 4.3.2001)

Αντωνάτος Ν.: Ανοιχτά της νύχτας (Κ. Καζάντη, Η Βραδυνή, 18.3.2001) Αξιώτη Μ.: Ποιήματα (Ν. Αλμπανόηουλος, Ηπειρωτικός Αγών, 22.3.2001) (Ν. Δαββέτας, Το Βήμα, 4.3.2001) (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 30.3.2001) Βαρβέρης Γ.: Ποιήματα 1975-1996 (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 9.3.2001) Γαλανός Γ.: Σύγχρονος κόσμος (Τ. Νατσούλης, Ελεύθερος, 1.3.2001) ΓιαλαμάςΑ.: Έμμετρα (Αρ. Ελληνούδη, Ριζοσπάστης, 24.3.2001) Γκίκα Ε.: θόλωσα, θύελλα, θάμβος, θυμήθηκα... (Σ. I. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 11.3.2001)

Λεβαντίδης Β.: Τακτικοί επισκέπτες (Τ. Βασιλειάδου, Ημερήσιό, 10.3.2001) Λουκάκης Μ.: παλάμη ωχρού μελισσοκόμου (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 30.3.2001) (Γ. Ξενάριος, Το Βήμα, 4.3.2001) Λύτρας Σ.: Τα ποιητικά (Ά. Σουλογιάννη, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 18.3.2001) Μέσκος Μ.: Ψιλόβροχο (Κ. Βούλγαρης, Αντί, 23.3.2001) ΜπακονίκαΑ.: Παρακαταθήκη ηδυπάθειας (Δ. Κόκορης, Αντί, 9.3.2001) Νικοπούλου Η.: Ανέμου (Κ. Χιωτέλλη, Σύναξη, 77) Παπαδόηουλος Μ.: Εντός συνόρων (Κ. Χιωτέλλη, Σύναξη, 77) Πατρικαλάκης Φ.: Η αρπαγή του Βελούδου (Φ. Ζαμπάθα-Παγουλάτου, Ριζοσπάστης, 29.3.2001) Πολίτου Ν.: Μια αδραξιά δρομολούλουδα (Τ. Νατσούλης, Ελεύθερος, 14.3.2001) Πούλος Α.: Εξ ωκεανών (Γ. Καραβίδας, Ριζοσπάστης, 29.3.2001) ΣταμάτηςΑ.: Πυκνό τώρα (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 18.3.2001) Τζούδας Π.: Αυλαία (Μ. Κορνήλιος, Ριζοσπάστης, 15.3.2001) Τσινικόπουλος Δ.: Τρίστιχα και χάι-κάι (Τ. Νατσούλης, Ελεύθερος,1.3.2001) ΧριστόπουλοςΑ.: Ποιήματα (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 23.3.2001) Βαλιέχο Σ.: Ποιητικά άπαντα (Ν.Σιώτης, Το Βήμα, 18.3.2001) Κλοντέλ Π.: Πέντε μεγάλες ωδές και ένας Ύμνος για να χαιρετίσουμε τον καινούργιο αιώνα (Μ. Τσούτσουρα, Το Βήμα, 4.3.2001)

Αβανίδης Ν.: Ένα ποτήρι νερό (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 9.3.2001)

Αβέρωφ Τ.: Το ξέφωτο (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 3.3.2001)

Ευθυμιάδη Ν.: Τυχοδιώκτες (Κ. Δουζένη, Γυναίκα, Μάρτιος 2001)

Αλέξανδρός 0.: Αυτή η νύχτα μένει (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 9.3.2001)

Ζαρόκωστα Κ.: Ένα κομματάκι ουρανός (Ε. Γκίκα, Έθνος, 8.3.2001)

Κυτόπουλος Ν.: Το στοίχημα (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 29.3.2001)

ΑναστασόπουλοςΤ.: ιστορία δίχως τέλος (Λ. Πανταλέων, διαβάζω, 416)

θεοδωρόπουλοςΤ.: Ητρέλα του μεσημεριού (Γ. Βέης, Η Καθημερινή, 13.3.2001) (Δ. Κούρτοβικ, Τα Νέα, 31.3.2001) (Ν. Μπακουνάκης, Marie Claire, Μάρτιος 2001)

Λάσκου Α.: Χάρντκορ (Α. Κυριαζάνος, Madame Figaro, Μάρτιος 2001) (Δ. Μάργαρης, Status, Μάρτιος 2001)

Αραμπατζής Α.: Η ανταρσία της μουστάρδας (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήταη, 11.3.2001) Αριστηνός Γ.: 0 δολοφόνος (Π. Κουνενάκη, Η Καθημερινή, 24.3.2001) ΓΑ. Μαραγκόπουλος, Ελευθεροτυπία, 30.3.2001) (Μ. Τοιανίκας, Το Βήμα, 18.3.2001) Βαλτινός 0.: Συναξάρι Ανδρέα Κορδοπάτη, Βιβλίο δεύτερο (Γ. Αράγης, Νέα Εστία, 1.732) Βενέτης Γ.: Όνειρο είναι, θα ξυπνήσω (Δ. Μουρατίδης, Νέο Βήμα, 22.3.2001) Βλάχος Ά.: Βίος και πολιτεία του Ανδρέα Ρουσάνου (Γ. Βέης, διαβάζω, 416) Γιαννακοπούλου Ν.: Οι τρεις χήρες (Ε. Γκίκα, Έθνος, 15.3.2001) Γιαννουσοπούλου Ρ.: ΟΤζακ ταξιδεύει σε άσπρο ουρανό (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 31.3.2001)

θεοδωροπούλου Β.: Οι επιζώντες (Ε. Γκίκα, Έθνος, 8.3.2001) (Χρ. Παπαγεωργίου, Αυγή, 22.3.2001) Ιωαννίδης Κ.: Στιγμές στο χρόνο (Λ. Βερβερή, Μετρό, Μάρτιος 2001) (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 23.3.2001) Κακλαμανάκη Ρ.: Οι γάμοι της Ροζαλίας (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 3.3.2001)

Νικηφόρου Τ.: Νόστος (Μ. Γ. Μερακλής, ΗΛέξη, 161)

Καρακάσης Κ.: Ευτυχώς που δεν γεννήθηκα όμορφη (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 3.3.2001)

Καρυδάκης Σ.: Η νύχτα των ονομάτων (Β. Τσακίρογλου, Big, Μάρτιος 2001)

Δοξιάδης Α.: Οθείος Πέτρος και η εικασία του Γκόλντμπαχ (Ε. Γκίκα, Έθνος, 29.3.2001) Δροσίνης Γ.: Έρση (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 30.3.2001)

Μπούτος Β.: Τα δάκρυα της βασίλισσας (Ν. Μπακουνάκης, Made Claire, Μάρτιος 2001) (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 2.3.2001)

Καραγάτσης Μ.: Ιστορίες αμαρτίας και αγιοσύνης (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 16.3.2001)

Γλυκός Α.: Μίλα μου για τον Μανόλη (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 11.3.2001)

Δημητρίου Σ.: May your name be blessed (Ν' ακούω καλά τ' όνομά σου) (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 18.3.2001)

Μαρίνης Σ.: Ιστορίες του πίνακα (Ε. Γκίκα, Έθνος, 8.3.2001) Μαυρουδής Κ.: Οι κουρτίνες του Γκαριμπάλντι (Τ. Μενδράκος, Αυγή, 29.3.2001)

Μωυσείδης Σ.: Όταν ξυπνήσουν οι τιτάνες (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 9.3.2001)

Καραπάνου Ρ.: Τα αλογάκια της παναγίας (Ε. Γκίκα, Έθνος, 15.3.2001) (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 16.3.2001)

Δασκαλάκη Κ.: 0 άλλος πλους (Δ. Κωστίδης, Σύγχρονη Σκέφη, 21)

Λεβέντης Α.: Η Τασσώ (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 4.3.2001)

Καλλιφατίδης 0.: Στο φως του Βορρά (Χρ. Παπαγεωργίου, Αυγή, 8.3.2001)

Γιατρομανωλάκης Γ.: Στην κοιλάδα των Αθηνών (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 2.3.2001)

Γουμενοπούλου Μ.: Το μαξιλάρι (Τ. Νατσούλης, Ελεύθερος, 14.3.2001)

γυρνάνε στη θάλασσα (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 2.3.2001)

Κιουρτσάκης Γ.: Εμείς οι άλλοι (Μ. Γ. Μερακλής, ΗΛέξη, 161) Κοντογιάννης Π.: Συνεπιβάτες (Ν. Μπακουνάκης, Marie Claire, Μάρτιος 2001) Κοντολέων Μ.: Ιστορία ευνούχου ΓΑ. Σουλογιάννη, διαβάζω, 416) Κορδόση Α.: 0 εμπρησμός (Ε. Γκίκα, Έθνος, 8.3.2001) Κουτρουμπούσης Π.; Futura (Γ. Ί. Μπαμπασάκης, Ελευθεροτυπία, 9.3.2001) Κουτσουκάκη Α.: Στο τέλος όλα

ΝόλλαςΔ.: Φωτεινή μαγική (Δ. Κωστίδης, Σύγχρονη Σκέφη, 21) (Μ. Γ. Μερακλής, ΗΛέξη, 161) Ντερπούλης Α.: Στη σκιά των πύργων (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 9.3.2001) Πανώριος Μ.: Το καράβι στο βουνό (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 18.3.2001) Παπαγεωργίου Φ.: Το μηδέν και το ένα (Α. Κυριαζάνος, Madame Figaro, Μάρτιος 2001) Παπαδημητρίου Χρ.: Το χαμόγελο του Τούρινγκ (Π. Μπουκάλας, Η Καθημερινή, 27.3.2001) Παπαδόπουλος Γ.: Ελπίδα (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 3.3.2001) Πατεράκη Γ.: Η αρχόντισσα του Αιγαίου (Δ. Κωστίδης, Σύγχρονη Σκέφη, 21) Πολιτοπούλου Μ.: 0 κύριος Μάριος μετάνιωσε αργά (Μ. Γ. Μερακλής, Η Λέξη, 161)

135

Πρίφτη Λ.: Η Νεφερτίτη οτο αμόνι του Ήλιου (Ε. Γκίκα, Έθνος, 18.3.2001)

Χαντζή Ό.: Ανάλαφρη σαν αθώα (Λ. Πανταλέων, διαβάζω, 416)

Γκόρντιμερ Ν.: Το όπλο του σπιτιού (Λ. Εξαρχοπούλου, διαβάζω, 416)

Ραπτόπουλος Β.: Η απίστευτη ιστορία της Πάπισσας Ιωάννας (Μ. Γ. Μερακλής, ΗΛέξη, 161)

Χατζηγιαννίδης Β.: Οι τέσσερις τοίχοι (Ε. Γκίκα, Έθνος, 8.3.2001) (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 9.3.2001) (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 16.3.2001)

Γκουρ Μ.: Φόνος Εάββατο πρωί (Ε. Γκίκα, Έθνος, 29.3.2001) (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 18.3.2001)

Ρήγας: Εχολείον των ντελικάτων εραστών (Β. Πάγκαλος, Μακεδονία Θεσσαλονίκης, 27.3.2001) Ρίτσου Α.: 0 αγγελιοφόρος (Ε. Γκίκα, Έθνος, 1.3.2001) Ειμιτσής Α.: Αν αγαπάς (Ε. Γκίκα, Έθνος, 8.3.2001) (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 16.3.2001) Εκαμπαρδώνης Γ.: Γερνάω επιτυχώς (Π. Κρημνιώτη, Αυγή, 8.3.2001) (Ν. Μπακουνάκης, Marie Claire, Μάρτιος 2001) Εκάσσης 0.: 0 βαλσαμωμένος γάτος (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 30.3.2001) Εμυρλή-Ετρατοπούλου Π.: Ανθείας 201 (Γ. Πετρόπουλος, Ριζοσπάστης, 15.3.2001) Εταϊκοπούλου Φ.: Οι έντεκα Νάρκισσοι (Ε. Γκίκα, Έθνος, 15.3.2001) Ετεργιόπουλος Κ.: 0 μαέστρος ήταν φάλτσος (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 2.3.2001) Ταπανλή Μ.: Πραλίνες Βρυξελλών (Ε. Γκίκα, Έθνος, 1.3.2001) Τασάκου Τ.: Η ερωμένη (Α. Μαντόγλου, Ελευθεροτυπία, 9.3.2001) Τριλλίδης Γ.: Τελετή λήξης (Ε. Κακουριώτης, Αυγή, 15.3.2001) Τσαλίκογλου Φ.: Εγώ, η Μάρθα Φρόιντ (Κ. Καλημέρης, διαβάζω, 416) Τσιαμπούσης Β.: Η γλυκιά Μπονόρα (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 30.3.2001) Τσιμπλής Η.: ΑλαφροΤσκιωτη πολιτεία (Τ. Νατσούλης, Ελεύθερος, 6.3.2001) Τσιτσέλη Κ.: Ο θάνατος μιας πόλης (Τ. Μενδράκος, Αυγή, 1.3.2001) Τσουράπας Β.: Μωυσής Εεμπάι (Δ. Μουρατίδης, Νέο Βήμα, 8.3.2001)

136

Χατζηδημητρίου Ν.: Αηόντοςτου παραλήπτου (Α. Μαντόγλου, διαβάζω, 416) ΧατζητάτσηςΤ.: Ετη σφενδόνη (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 18.3.2001)

Γκρες Μ. ντε: Η λευκή νύχτα της Αγίας Πετρούπολης (Λ. Κέζα, Το Βήμα, 25.3.2001) Γκρος Γ.: Αυτός που διάβαζε τη σκέψη (Κ. Δουζένη, Γυναίκα, Μάρτιος 2001) (Β. Τσακίρογλου, Big, Μάρτιος 2001)

Χειμωνάς 0.: Επασμένα ελληνικά (Α. Κυριαζάνος, Madame Figaro, Μάρτιος 2001) (Έ. Χουζούρη, Ελευθεροτυπία, 23.3.2001)

Γουάνγκ Λ.: Οι αναμνήσεις της Λίαν (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 16.3.2001) (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 18.3.2001)

Χριστοφόρου Λ.: Ετ' αχνάρια του πεπρωμένου (Τ. Νατσούλης, Ελεύθερος, 27.3.2001)

Γουέλντον Φ.: Τα πολλά πρόσωπα της Αντζέλικα (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 11.3.2001)

Αλί Τ.: Το βιβλίο του Εαλαντίν (Ε. Γκίκα, Έθνος, 11.3.2001) (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 30.3.2001) (Δ. Τερζής, Αθηναϊκή, 1.3.2001)

Έλις Μ. Ί.: Glamorama (Α. Κυριαζάνος, Madame Figaro, Μάρτιος 2001)

Αλίν Μ.: Ζαράφα (Ν. Βατόπουλος, Η Καθημερινή, 11.3.2001) Ανγκ Λ.: Ηγυναίκα του χασάπη (Ά. Εουλογιάννη, διαβάζω, 416) Άνσγουορθ Μ.: Χάνοντας τον Νέλσον (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 2.3.2001) (Μ.Τσάτσου, Η Καθημερινή, 24.3.2001) Άπνταϊκ Τ.: Το τέλος του χρόνου (Μ. Βουράκης, Mirror, Μάρτιος 2001)

Ετσεμπερία Λ.: Η Μπεατρίθ και τα ουράνια σώματα (Ε. Γκίκα, Έθνος, 8.3.2001) Ζιντ Α.: Ο ανηθικολόγος (Τ. Γουδέλης, Ελευθεροτυπία, 2.3.2001) (Μ. Κυριάκη, High Lights, 3) Ιζό Ζ. Κ.: Solea (Γ. Ί. Μπαμπασάκης, Ελευθεροτυπία, 30.3.2001) Καζάρες Α. Μ.: Ηεφεύρεση του Μορέλ (Β. Πάγκαλος, Μακεδονία Θεσσαλονίκης, 11.3.2001)

Απολινέρ Γ.: Οι έντεκα χιλιάδες βέργες (Κ. Νούλας, Αντί 23.3.2001)

Καλβίνο Ί.: 0 αναρριχώμενος βαρώνος (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 2.3.2001)

Βίντερ Λ. ντε: Ψυχή σαν κροκόδειλου (Τ. Γουδέλης, Ελευθεροτυπία, 16.3.2001)

Κένεντι Ν.: Διπλή ταυτότητα (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 9.3.2001)

Γκάαρντερ Γ.: Μάγια. Το θαύμα της ζωής (Ν. Μπακουνάκης, Marie Claire, Μάρτιος 2001) Γκίσινγκ Τζ.: Φλόγες από τη στάχτη (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 30.3.2001) Γκομπρόβιτς Β.: Η πορνογραφία (Τ. Γουδέλης, Ελευθεροτυπία, 30.3.2001) (Έ.Φαλίδα, Τα Νέα, 3.3.2001)

ΚέντονΛ.: Λούντβιχ. Ένα μεταφυσικό θρίλερ (Τ. Βασιλειάδου, Επενδυτής, 3.3.2001) Κόνελι Μ.: 0 ποιητής (Μ. Δεληπέτρος, Απογευματινή, 3.3.2001) ΚόνραντΤζ.: Η γραμμή σκιάς (X. Επυροπούλου, Η Καθημερινή, 11.3.2001) Κόρμαν Μ.: Ένας άντρας στ' αυτί μου

(Ε. Γκίκα, Έθνος, 1.3.2001) ΚουαοίΤ.: Αρκεί να μ' αγαπάς (Δ. Τερζής, Αθηναϊκή, 1.3.2001) Κόχουτ π.: 0 άνθρωπος που δολοφονούσε χήρες (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 4.3.2001) Κρακάουερ Τ.: Χωρίς οξυγόνο «. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 11.3.2001) Μακάρι Φ.: Η Γη της Επαγγελίας (Μ. Μιχαηλίδης, Το Βήμα, 18.3.2001) Μαντσέτ Ζ. Π.: Η πρηνής θέση του σκοπευτή (X. Σπυροπούλου, Η Καθημερινή, 20.3.2001) Μάραϊ Σ.: Η κληρονομιά της Έστερ (Κ. Νούλας, Αντί, 23.3.2001) Μάστερτον Γ.: Έκσταση θανάτου (Ν. Ντόκας, Εήευθεροτυπία, 16.3.2001) Μαχφούζ Ν.: Ο καθρέφτης μιας ζωής (Ν. Ντόκας, Εήευθεροτυπία, 30.3.2001)

Ντ' Οβρεγί Μ.: Μια παλιά ερωμένη (Β. Λαλαγιάννη, Το Βήμα, 4.3.2001) Ντόκτοροου Έ. Λ.: City of God (Ν. Τσιμπούκη, Το Βήμα, 18.3.2001) Ντρόστε Γ.: Ζητείται σύντροφος με προσόντα (Ε. Γκίκα, Έθνος, 15.3.2001) Ο' Μπράιαν Π.: Τα κανόνια του αποχαιρετισμού (Ε. Γκίκα, Έθνος, 29.3.2001) Οσόριο Έ.: Το όνομά μου είναι Λους (Ε. Γκίκα, Έθνος, 1.3.2001) Ουελμπέκ Μ.: Λανθαρότε (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 11.3.2001) (Α. Μπιρμπίλη, Men, Μάρτιος 2001) ΟυόρτονΊ.: ΊθανΦρομ (Ε. Γκίκα, Έθνος, 1.3.2001)

Όουτς Τζ. Κ.: 0 πρώτος έρωτας (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 11.3.2001)

Μέρντοχ'Α.: 0 λεξιλάγνος (Ε. Γκίκα, Έθνος, 15.3.2001) (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα, 3.3.2001)

Πενάκ Ν.: Τα φρούτα του πάθους (Ε. Γκίκα, Έθνος, 1.3.2001) (Λ. Κέζα, Το Βήμα, 4.3.2001)

Μοράβια Α.:0 κομφορμιστής (Μ. Κυριάκη, High Lights, 3)

Ράντκλιφ Α.: Το μυστικό των Μαντσίνι Ένα σικελικό ρομάντσο (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 25.3.2001)

Μορέλ Ν.: Το πορτρέτο της Σιένα (Δ. Τερζής, Αθηναϊκή, 1.3.2001) Μουγκόν Μ.: Άλαλα παραμύθια (Ε. Γκίκα, Έθνος, 8.3.2001) Μπαλζάκ 0. ντε: 0 Οίκος Νυσενζέν (Ά. Καλογνωμής, διαβάζω, 416)

Σέιτ Β.: Μια θεία μουσική (Σ. Παπασπύρου, Εήευθεροτυπία, 18.3.2001) ΣραϊμπίΝ.: 0 πολιτισμός, η μητέρα μου!... (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 25.3.2001) Ταμπούκι Α.: Δύο ελληνικά διηγήματα (Β. Χατζηβασιλείου, Εήευθεροτυπία, 4.3.2001) Τάουνσεντ Σ.: Άντριαν Μολ ■ Τα χρόνια της μοναξιάς (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 11.3.2001) Τζέιμς Π. Ντ.: Περίπτωση δικαιοσύνης (Γ. Βέης, Εήευθεροτυπία, 30.3.2001) ΤζινΧ.: Περιμένοντας (Κ. Δουζένη, Γυναίκα, Μάρτιος 2001) (Γ. Κορδομενίδης, Αγγεήιοφόρος της Κυριακής, 18.3.2001) Τουέιν Μ.: Γράμματα απ' τη γη (Γ. Βέης, Εήευθεροτυπία, 9.3.2001) Τσενγκ Φ.: Η ιστορία του Τιάν-Γι (Γ. Κορδομενίδης, Αγγεήιοφόρος της Κυριακής, 18.3.2001) Τσεστέβενς Ά.: Έρωτας και θάνατος στη Σερβία (Δ. Μουρατίδης, Νέο Βήμα, 1.3.2001)

Ρέντελ Ρ.: Το δέντρο με τα χέρια (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 18.3.2001)

Φίνκιελκρωτ Α.: Μια φωνή έρχεται από την άλλη όχθη (Λ. Πραγκίδης, Εήευθεροτυπία, 9.3.2001)

Ρούφεν Ζ. Κ.: Ο μεγάλος Αβησσυνός (Ε. Γκίκα, Έθνος, 8.3.2001)

Φόκνερ 0.: Οι κλέφτες (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 9.3.2001) Φρένι Ρ.: Εκεί που χάνονται οι άντρες (Μ. θεοδόσης, διαβάζω, 416)

Μπαρθ Τ.: Ο Βλακοχορτοφάγος (Κ. Μποτόπουλος, Τα Νέα, 23.3.2001

Σα Ζ,: Η Πύλη της Ουράνιας Γαλήνης (Α. Δήμου, Ραδιοτηήεόραση, 24.3.2001)

ΜπροχΧ.: Βιργιλίου θάνατος (Κ. Μποτόπουλος, Τα Νέα, 23.3.2001)

Σάμπατο Ε.: Πριν το τέλος (Α. Δήμου, Ραδιοτηήεόραση, 24.3.2001)

Φουέντες Κ.: Ο θάνατος του Αρτέμιο Κρους (Λ. Εξαρχοπούλου, διαβάζω, 416)

Ναντό Α.: Αρχαιολογία του μηδενός (Ν. Ντόκας, Εήευθεροτυπία, 9.3.2001)

Σβέβο 1 : 0 φόνος της οδού Μπελπότζο (Ε. Γκίκα, Έθνος, 29.3.2001)

Χάιντ Κ. Ρ.: Χωρίς αντάλλαγμα (Α. Δήμου, Ραδιοτηήεόραση, 31.3.2001) (Κ. Κατσουλάρης, Το Βήμα, 11.3.2001)

Ντε Μπρίκερ Ν.: Πυριτόλιθος (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 30.3.2001)

Σεβαλιέ Τ.: Το κορίτσι με το σκουλαρίκι (Π. Κρημνιώτη, Αυγή, 8.3.2001) (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 4.3.2001)

Χαράιντα Τ.: Η νύφη το μετάνιωσε (Ε. Γκίκα, Έθνος, 8.3.2001)

ΝτικΦ.: Ελεύθερη Ραδιοφωνία Άλμηεμουθ (Μ. Πανώριος, Εήευθεροτυπία, 16.3.2001)

ΣέβεΤ.: Φλέγομαι (Ε. Γκίκα, Έθνος, 24.3.2001) (Ν. Ντόκας, Εήευθεροτυπία, 30.3.2001)

Ντελίλο Ν.: The Body Artist (Ν. Σιώτης, Το Βήμα, 25.3.2001)

Χάντρα Γ.: Τι ονειρεύονται οι λύκοι (Κ. Κατσουλάρης, Το Βήμα, 25.3.2001) Χόε Π.: Η γυναίκα και ο πίθηκος (Β. Κ. Καλαμαράς, Εήευθεροτυπία, 9.3.2001)

/ 57

Παιδείας και Πολιτισμού (Σ. Κακουριώτης, Αυγή, 1.3.2001) Αρανίτσης Ε.: Ιψ ο Τυπογράφος (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 16.3.2001) Βάρναλης Κ.: 0 Σολωμός χωρίς μεταφυσική (Κ. Γ. Παπαγεωργίου, Ελευθεροτυπία, 23.3.2001) Βλάχος I. Α.: 0 Πολ Βαλερί και ο Παρθενώνας (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 2.3.2001) Γιούρης Η.: Η ποιητική του Ν. Γ. Πεντζίκη (Ε. Βουλγαράκη-Πισίνα, Σύναξη, 77) Γουλανδρής Ν.: 491 Δελτία (19301975) για τον Δημήτρη Χατζή (Κ. Νούλας, Αντί, 23.3.2001)

Πάσχος Π. Β.: 0 Σολωμός μέσα στο φως της Ορθοδοξίας (Κ. Γάλλος, Σύναξη, 77) Σακελλαρίου X.: Το παραμύθι χτες και σήμερα (Κ. Μαλαφάντης, Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 20) Σουλιώτης Μ.: Σκόρπια. Μελετήματα, άρθρα και ποικίλα (Β. Πάγκαλος, Μακεδονία Θεοσαλονίκης 18.3.2001) Σταφυλάς Μ.: Ζαχαρίας Παπαντωνίου (Δ. Κωστίδης, Σύγχρονη Σκέψη, 21) Συλλογικό-εκδ. Δωδώνη: 0 Τάκης Αντωνίου και το έργο του (Π. Καποδίστριας, Σύναξη, 77)

Δεληβοριά Β.: Φυτολόγιον. Άνθη αμάραντα και δένδρα αγλαόκαρπα (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 4.3.2001)

Συλλογικό-εκδ. Οδυσσέας: Η κοινωνική διάσταση του έργου του Αλ. Παπαδιαμάντη (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 16.3.2001)

Κόλας Ν.: Ητέχνη την εποχή της διακύβευσης (Β. Πασχάλης, Η Καθημερινή, 4.3.2001)

Μάλκα Σ.: 0 κύριος Σουσανί (Κ. Νούλας, Αντί, 23.3.2001)

Καραβίδας Γ.: Νίκη Κακαβά-Γαρίδη. Η ποιήτρια της όψιμης τόλμης (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 15.3.2001) Καραντζή X.: Η αξιοποίηση της γλωσσικής πολυτυπίας στη δημιουργία του ύφους: το παράδειγμα του Ανδρέα Κάλβου (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 9.3.2001) Μουτσόπουλος θ.: Τι τρέχει; Οι εικόνες του Πάνου Κουτρουμπούση (Γ. Κολοβός, Η Καθημερινή, 18.3.2001) Νικοκάβουρα X.: Ελύτης και Γιουνγκ. Ένας διάλογος (I. Μ. Χατζηφώτης, Ταυτότητα, 30.3.2001) Ντουνιά X.: Κ. Γ. Καρυωτάκης. Η αντοχή μιας αδέσποτης τέχνης (Κ. Βούλγαρης, ΟΠολίτης 85) (Κ. Καρακώτιας, Αυγή, 1.3.2001) (Λ. Τσιριμώκου, Το Βήμα, 25.3.2001) Παπαθανασίου 0.: Γύρω στον Καζαντζάκη (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόρααη, 24.3.2001) Παύλου Σ.: Σεφέρης και Κύπρος. Πολιτιστικές υπηρεσίες Υπουργείου

138

Ουίν Φ.: Sexualites decadentes chez Jean Lorrain: le heros fin de sexe (B. Λαλαγιάννη, To Βήμα, 4.3.2001)

Δερτιλής Γ. Β.: Ευρώπη. Δύο δοκίμια και τρία σχόλια (Α. Ηρακλείδης Ελευθεροτυπία, 9.3.2001) Μικέ Μ.: Μεταμφιέσεις στη νεοελληνική πεζογραφία (Ι9ος-2θόςαι.) (Β. Πάγκαλος, Μακεδονία Θεσσαλονίκης 27.3.2001) Πολίτης Α.: Το μυθολογικό κενό (Ε. Κοτζιά, Η Καθημερινή, 24.3.2001) Στεργιόπουλος Κ.: Περιδιαβάζοντας, Τόμος Ε' (Γ. Ματζουρόνης, Αυγή, 29.3.2001) Χριστόπουλος Ε.: Οι σημερινές βάρβαρες επιδρομές (Τ. Νατσούλης, Ελεύθερος, 27.3.2001) Βερνόν Ζ. Π., Φροντιοί-Ντουζκού Φ.: Στο μάτι του καθρέφτη (Τ. θεοδωρόπουλος, Τα Νέα, 23.3.2001) (Κ. Νούλας, Αντί, 23.3.2001)

ΖιντΑ., Μποντλέρ Σ„ Βαλερί Π.: Προς νέους συγγραφείς και μεταφραστές (Λ. Εξαρχοπούλου, διαβάζω, 416) Λέβι Π.: Αυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκαν (Π. Τατσόηουλος, Τα Νέα, 23.3.2001) Μισίμα Γ.: Η ηθική των σαμουράι στη σύγχρονη Ιαπωνία (Η. Μαγκλίνης, Η Καθημερινή, 24.3.2001) Ουάιλντ'Ο.: Η ψυχή του ανθρώπου στο Σοσιαλισμό (Α. Κοντοχρήστου, Αντί 23.3.2001)

Αισχύλου: Αγαμέμνων (Δ. Ιακώβ, Το Βήμα, 11.3.2001) Αισχύλου: Ευμενίδες (Κ. Νούλας, Αντί, 23.3.2001) Έξαρχος 0.: Έλληνες ηθοποιοί. Η γενιά μας. Έτος γέννησης από 1926 μέχρι 1940 (Γ. Σαρηγιάννης, Τα Νέα, 28.3.2001) Πολυλάς I.: Αμλέτος. Τραγωδία Σαικσπήρου (Γ. Κεντρωτής, Το Βήμα, 25.3.2001) Ρήγου Μ.: 0 αναγνώστης Άμλετ (Δ. Καββαθάς, Τα Νέα, 17.3.2001) (Σ. Ροζάνης, Ελευθεροτυπία, 16.3.2001) Αλμπίνι 0.: Προς Διόνυσον: Το θέατρο στην Αθήνα των κλασικών χρόνων (Β. Λιάπης, Η Καθημερινή, 24.3.2001) Πούχνερ Β.: Είδωλα και ομοιώματα (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 9.3.2001)

ΑποστολόπουλοςΔ. Γ., Μιχαηλάρης Π. Δ., Παϊζη-Αποστολοπούλου Μ. (επιμ.): θεσμοί και ιδεολογία στη νεοελληνική κοινωνία, 15ος-19ος αι. (Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Η Καθημερινή, 6.3.2001) Αστεριού Παπαγιάννης Σ.: Τα παιδιά της Λύκαινας. Οι επίγονοι της 5ης Ρωμαϊκής Λεγεώνας κατά τη διάρκεια

της Κατοχής (Κ. Κωνσταντίνου, Αντί, 9.3.2001)

Πεπονής Α.: Προσωπική μαρτυρία (Γ. Λακόπουλος, Το Βήμα, 25.3.2001)

κόσμου (Σ. Αποστολίδης, Ελευθεροτυπία, 2.3.2001)

ΔημητρόπουλοςΔ., Ολυμπίτου Ε.: Αρχείο του Κεντρικού Συμβουλίου της ΕΠΟΝ, Συλλογή Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας. Κατάλογοι και Ευρετήρια (Β. Καραμανωλάκης, Ελευθεροτυπία, 30.3.2001)

Ραγκούση-Κοντογιώργου Κ.: Πάρος Αντίπαρος. Με τα μάτια των χαρτογράφων και περιηγητών, 15ος19ος αιώνας (X. Κιοσσέ, Το Βήμα, 4.3.2001)

Κλαρκ Β.: Why Angels fall: A Journey through Orthodox Europe from Byzantium to Kosovo (Α. Κούρκουλας, To Βήμα, 18.3.2001)

Εκδ. ΕΛΙΑ - Αστραία: 0 20ός αιώνας στην πρώτη οελίδα (X. Δημακοπούλου, Εστία, 29.3.2001) Εκδοτική Αθηνών: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (Σ. Ντάλης, Αντί, 9.3.2001) θεοδωρίδης Π.: Επέτειοι. Ή τα πράγματα όπως θα μπορούσαν να 'χουν γίνει (Έ. Φολίδα, Τα Νέα, 3.3.2001) Ιωσηφίδης Κ„ Κρεμμυδά Ε. (επιμ.): Ανθρωποι και μηχανές. Η εποχή της εκμηχάνισης στην Ελλάδα (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 18.3.2001) Κλιάφα Μ.: Σιωπηλές φωνές. Μαρτυρίες θεσσαλών για τον 20ό αιώνα (Μ. θεοδοσοηούλου. Το Βήμα, 11.3.2001) Λαμπάτος Γ.: Έλληνες πολιτικοί πρόσφυγες στην Τασκένδη (Σ. Κακουριώτης, Αυγή, 29.3.2001) Λούπας Δ.: 0 Πίρι Ρέις χαρτογραφεί το Αιγαίο (Δ. Κωστόπουλος, Η Καθημερινή, 13.3.2001) Παπαδημητρίου Β.: Σπάζοντας τα δεσμό της νεύρωσης (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 31.3.2001) Παπαδημητρίου Δ. (επιμ.): Τα τραίνα στον Βορειοελλαδικό χώρο (18711965) (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 18.3.2001) Παπαδόηουλος θ.: Βιβλιοθήκες Αγίου Όρους: Παλαιό ελληνικά έντυπα (X. Γ. Πατρινέλης, Νέα Εστία, 1.732) (Σ. Φασουλόκης, Ελευθεροτυπία, 9.3.2001) Παπαδούκα Ο.: Το θέατρο της Αθήνας: Κατοχή, Αντίσταση, Διωγμοί (Τ. Μενδράκος, Αυγή, 15.3.2001)

Σαλαπασίδης I.: 0 εξηλεκτρισμός της Θεσσαλονίκης (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 18.3.2001) Σαμαρτζής L: Καθημερούσιαι ειδήσεις. Κέρκυρα 1854-1867 (X. Δημακοπούλου, Εστία, 29.3.2001) Σταυριανός Γ.: Η Ιστορία της Αλεξάνδρειας (Μ. Τσάτσου, Η Καθημερινή, 18.3.2001) Συλλογικό-εκδ. Τυπωθήτω: Η εικόνα του «άλλου»/γείτονα στα σχολικά βιβλία των βαλκανικών χωρών (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 25.3.2001) Σύλλογος Φίλων του Σιδηροδρόμου: Οι ελληνικοί σιδηρόδρομοι. Η διαδρομή τους από το 1869 έως σήμερα (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 18.3.2001) Ταμία-Τζεφρόνη X.: Ιστορίες από τη διαδρομή μου (Α. Κακολύρη, Αυγή, 15.3.2001) Τσοκόπουλος Β.: Μεγάλα τεχνικό έργα στην Ελλάδα. Τέλη ΐ9ου-αρχές 20ού αιώνα (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 18.3.2001) Χαρλαύτη Τ. (επιμ.): Ιστορία και ναυτιλία (Τ. Βασιλειάδου, Ημερήσια, 17.3.2001) (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 30.3.2001) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 3.3.2001) Χατζόπουλος Α.: Τα καφενεία του ελληνισμού (Ε. Γκίκα, Έθνος, 4.3.2001) (Σ. I. Καργάκος, Ελεύθερος Τύπος, 11.3.2001) Χωριανόπουλος Μ.: 40 χρόνια στο μέτωπο του Τύπου, 1950-1990 (Σ. I. Αρτεμάκης, Ναυτεμπορική, 3.3.2001) (Τ. Νατσούλης, Ελεύθερος, 6.3.2001) Γκέρκε X. Τζ.: Ιστορία του Ελληνιστικού

Λιούις Μ.: 0ι Ασσασίνοι (Ν. Νικολούδης, Η Καθημερινή, 20.3.2001) Μαζάουερ Μ.: The Balkans. A short history (Δ. Καιρίδης, To Βήμα, 25.3.2001) Ματαλόν Λαγνάδο Λ., Κον Ντέκελ Σ..· Τα παιδιά της φωτιάς - 0 δρ. Τζόζεφ Μένγκελε και η άγνωστη ιστορία των διδύμων του Άουσβιτς (Δ. Παυλάκου, Αυγή, 8.3.2001) Μπαλακιάν Π.: Το μαύρο σκυλίτης μοίρας (Σ. Ντάλης, Αντί, 9.3.2001) (Τ. Παππάς, διαβάζω, 416) ΜπεκΧ. Γ.: Βυζαντινόν ερωτικόν (Ν. Νικολούδης, Η Καθημερινή, 20.3.2001) Μπράουν Π.: Η δημιουργία της ύστερης αρχαιότητας (Δ. Κυρτάτας, Ελευθεροτυπία, 30.3.2001) Νίκολας Ν.: Η εξέλιξη του μεσαιωνικού κόσμου. Κοινωνία, διακυβέρνηση και σκέψη στην Ευρώπη, 312-1500 (Γ. Κατσιαμπούρα, 0 Πολίτης, 85) Ντάγκρον Γ.: Η γέννηση μιας πρωτεύουσας (Τ. Βασιλειάδου, Ημερήσια, 3.3.2001) Ντίλον Μ.: Προσκυνητές και προσκυνήματα στην αρχαία Ελλάδα (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 31.3.2001) Πέιν Σ.: Ιστορία του φασισμού (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 2.3.2001) Τσιμπένκο Ό.: Το θαύμα της Αλικαρνασσού (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 16.3.2001) Φαρόκι Σ.: Κουλτούρα και καθημερινή ζωή στην οθωμανική αυτοκρατορία (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 17.3.2001)

139

\u tm \ii

και ο θάνατος ενός ανήσυχου εκδότη (Κ. Καρακώτιας, Αυγή, 22.5.2001)

Γιαννόπουλος Γ.: Μακρόνησος, μαρτυρίες ενός φοιτητή 1947-1950 (Π. Κρημνιώτη, Αυγή, 8.5.2001) Ελύτης 0δ.: Αυτοπροσωπογραφία σε λόγο προφορικό (Ελ. Κουτριανού, Η Καθημερινή, 27.5.2001)

Αμπατιέλου Ά.: Πειραιάς. Ταξιδιώτες στο χρόνο (Β. Κ. Καλαμαράς,

Κακογιάννης Α.: Η θηριωδία των ναζί στην Ελλάδα: Το ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων (Β. Ρούβαλης, διαβάζω, 416)

Αναγνωστοπούλου Ν.: Επιλέγω να φάω... πατάτα (Α. Ναδάλη,

Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης: Ενθύμησις Νικολάου Μ. Παναγιωτάκη (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 2.5.2001) Χάντγκε Π.: Ρωτώντας με δάκρυα στα μάτια (Γ. Ί. Μπαμπασάκης, Ελευθεροτυπία, 16.5.2001)

[ΒΙΟίΡΑΦίεΐ-ΑΥΤΟΒΙΟίΡΑΦίεΐ I Κουρλιάφτη-Παντελικίζη Ελ.: Μαριέττα (Τ. Νατσούλης, Ελεύθερος, 14.5.2001)

Ελευθεροτυπία, 25.5.2001)

Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 20)

Αυλογιάρη Δ.: Οι μικροί θεατρίνοι (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 25.5.2001) Γιαλουράκη Σ.: Χρυσές Μυκήνες (Μ. Βρεττού, Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 20) Δροσίνης Γ.: Τέσσερα παραμύθια (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 25.5.2001) Εκδ. Χρήστος Ε. Δαρδανός: Η Βίβλος των παιδιών (Μ. Βρεττού, Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 20) Εκδ. Ψυχογιός: Ένα χωριό γεμάτο μουσική (Π. Κολοκυθά,

ΣταμέλοςΔ.: Νικηταράς, πρότυπο παλικαριάς και αρετής (Δ. Κωστίδης, Σύγχρονη Σκέφη, 21)

Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 20)

Στασινοπούλου Μ.: ΧρονολόγιοΕργογραφία Γιώργου Σεφέρη (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 17.5.2001)

Ηλιόπουλος Β.: Η βαλίτσα με τις τρεις τσαγιέρες (Π. Κρημνιώτη, Αυγή,

Σταυράκου Μ.: Λυκούργος Σταυράκος. Ακολουθώντας το δρόμο του φεγγαριού (Ε. Γκίκα, Έθνος, 29.5.2001) Φραγκούλη-Αργύρη I.: Η μοναξιά ενός ασυμβίβαστου (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 9.5.2001) Μοντέρο Ρ.: Η κρυφή ζωή διάσημων γυναικών (Δ. Ρουμπούλα, Έθνος 51.5.2001) (Π. Τατσόπουλος, Vogue, Μάρτιος 2001) Μπιλκεχάν Γ.: Μεβχιμπέ, η κυρία Ινονού (Κ. Παπαγιώργης, Αθηνόραμα, 2.5.2001) Σόιερ Γ.: Σύντροφος Μουσολίνι (Δ. Κωστίδης, Σύγχρονη Σκέφη, 21) Φελτρινέλι Κ.: Senior Service. Ηζωή

140

Εκδ. Ψυχογιός: Το χρυσό αυγό (Μ. Βρεττού, Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 20)

8.5.2001) (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 25.5.2001) Μάστορη Β.: Το φεγγαράκι είναι τιμωρία/Στον έβδομο ουρανό/Στα

Σακκά-Νικολακοπούλου Ν.: Σχολείο... στα μέτρα μας! (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 25.5.2001) Σκαλίδη Ζ., Τσάμπρα Φ.: Ο Ποκ και η ζωή στην πόλη (Α. Ναδάλη, Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 20) Χορτιάτη θ„ Τσιλιγγένη Τ.: Φρούλου! Φρούλου! Φρέλα! Να 'ταν ο χαλβάς η τρέλα! (Α. Πουλή, Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 20) Βέλθιους Μ.: 0 ερωτευμένος βάτραχος(Π. Κολοκυθά, Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 20) Βλατζεβόφσκι Μ.: Πίου - Πίου Πιπιφιλίπι (Π. Κολοκυθά, Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 20) Βοτζελάντε Α.: 0 Γρηγόρης φεύγει μακριά (Α. Πουλή, Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 20) ΓιουνγκΡ.: Το μικρό Όχι (Γ. Σ. Παπαδάτος, διαβάζω, 416) Γκλιτς Α.: Ένα αβγό από αλλού (Μ. Βρεττού, Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 20) Γκουντμάν Κ.: Αρχίζω να διαβάζω (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 25.5.2001) Ζιονό Ζ.: 0 άνθρωπος που φύτευε δέντρα (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 11.5.2001) (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα, 5.5.2001) Κρινγκς Α.: Λίτσα η πασχαλίτσα (Μ. Βρεττο.ύ, Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 20)

χέρια του Μάγου (Κ. Κοντολέων,

Κρινγκς Σ.: Σούλα η μελισσούλα (Α. Ναδάλη, Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 20)

Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 11.5.2001)

Λούις-Μίλερ Κ.: Η Κότα (Α. Ναδάλη,

Μαστρομιχαλάκη Α.: Πάσχα ελληνικό (Μ. Βρεττού, Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 20)

Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 20)

Νυκολούδη Φ.: Το χαρούμενο λιβάδι (Α. Πουλή, Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 20) Παπαθανασίου Α., Μπασκλαβάνη 0.: Θεατροπαιχνι'δια (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 25.5.2001)

Παράσχου Σ.: θαλασσινό σχολείο (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 25.5.2001)

Μακ Ντόναλντ Α.: Το γουρουνάκι που ήθελε να 'χει μαλλιά (Α. Πουλή, Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 20) Μοροζούμι Α.: 0 φίλος μου ο γορίλας (Α. Ναδάλη, Σύγχρονο Νηπιαγωγείο,

20) Μπάουμγκχαρτ Κ.: Τόμου, ο γενναίος φοβιτσιάρης (Α. Ναδάλη, Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 20) Μπερνάρ Φ., Ροκά Φ.: Πολύτιμο

φυλαχτό (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα, 3.3.2001)

ΣικελιανόςΆ.: Γράμματα (Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Νέα Εστία, I. 732)

Μπριόν Α.: Η μπάλα του Αλέξανδρου (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 4.3.2001)

Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 4.3.2001)

Διαβάζω: αρ. 415 (Σ. Μαυροειδής, Αυγή, 1.3.2001) (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα, 12.3.2001)

\n m m u

Ντουκενουά Ζ.: Γέλα, μικρέ κλόουν (Ε.

Εκτων υστέρων: αρ. 4 (Α. Δήμου,

Κόγιας Ν.: Τροχιοδρόμος (Μ. θεοδοσοπούλου, Εποχή, 24.3.2001)

Σαραντίτη, Ελευθεροτυπία, 30.3.2001) Πικεμάλ Μ.: Η κότα που γεννούσε πατάτες (Μ. Βρεττού, Σύγχρονο

Σταματόπουλος Γ.: Έρωτας. Ανθρώπου μύησις (Κ. Παπαγιώργης,

Νηπιαγωγείο, 20)

Αθηνόραμα, 23.3.2001) (Δ.

Ραδιοτηλεόραση, 3.3.2001)

Ελληνικά: Αφιέρωμα στον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα, 19.3.2001) Εξώπολις: αρ. 14 (Α. Δήμου,

Πόρτερ Σ.: Η Καροτένια (Μ. Βρεττού,

Ρουμπούλα, Έθνος, 10.3.2001)

Ραδιοτηλεόραση, 3.3.2001)

Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 20)

Τασοούλας Ν.: Πάτρα, το καρναβάλι (Ν. Κασοιανού, Το Βήμα, 18.3.2001)

Έρευνα: αρ. 12 (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 3.3.2001)

Τελάντ Π., Σαραζέν Ζ. Σ.: Το πιο όμορφο δώρο του κόσμου (Α.

Η Λέξη: Αρ. 161 (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα,

Ναδάλη, Σύνχρονο Νηπιαγωγείο, 20)

\ i m

19.3.2001) (Β. Χατζηβασιλείου,

Ζήρας Α.: Ητέχνη της γραφής στον

Ελευθεροτυπία, 18.3.2001)

Ηλιόπουλος Β.: Έτοιμος από καιρό

20ό αιώνα (Λ. Κέζα, Το Βήμα, II. 3.2001)

Καθ' οδόν: αρ. 16 (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 3.3.2001)

(Γ. Σ. Παπαδότος, διαβάζω, 416)

θέμελης Κ.: Η θεία βλακεία (Γ. Ί.

Κινηματογράφος και Επικοινωνία: Αρ. 5 (Σ. Μαυροειδής, Αυγή, 8.3.2001)

ΣέιτσαρΛ.: Τρύπες (Μ. Κοντολέων, Η Καθημερινή, 13.3.2001)

In m

m u .M M M M

Μπαμπασάκης, Ελευθεροτυπία, 23.3.2001) (Κ. Παπαγιώργης,

Μουσικολογία: αρ. 14 (Σ. Μαυροειδής,

Αθηνόραμα, 30.3.2001)

Αυγή, 8.3.2001) (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα,

5.3.2001) \U

t if H

i ................... ;

Σεφέρης Γ.: Τρεις μέρες στα Γουίλμηερ Κ.: 0 δρόμος της

μοναστήρια της Καππαδοκίας (Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος,

συνείδησης (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 17.3.2001)

Η Καθημερινή, 27.3.2001)

Σφυρόρερα Σ.: Άγιοι Τόποι. Ιστορία και προσκυνήματα (I. Μ. Χατζηφώτης,

Ελεύθερος Τύπος, 24.3.2001)

[ Μ0ΥΙ1ΚΗ

ΪΓ ο Μ

ΐϊΓ j

Ερευνίδης Π.: 0 παστουρμάς (0. Τσιχλάκη, Το Βήμα, 25.3.2001)

Νέα Εστία: Αφιέρωμα στον Χανς Γκέοργκ Γκάνταμερ (Σ. Μαυροειδής, Αυγή, 1.3.2001) (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα,

12.3.2001) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 18.3.2001)

Νέα Πορεία: Αρ. 548-550 (Μ. θεοδοσοπούλου, Εποχή, 18.3.2001) Ουτοπία: Αρ. 43 (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα, 19.3.2001)

Ντάλχαουζ Κ.: Αισθητική της μουσικής

Μαλτεζόπουλος Α.: Το σύγχρονο τάβλι, τόμος Γ (Ν. Αλμπανόπουλος,

(Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση,

Ηπειρωτικός Αγών, 1.3.2001)

Σατουρνάλια: αρ. 5 (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 3.3.2001) Το Δέντρο: Αρ. 112 (Κ. Ρεσβάνης,

24.3.2001)

Μπαζαίος Κ.: Τι να φάμε σήμερα

ΤέιλορΝ.: Η αρμονία των

(Ε. Γκίκα, Έθνος, 15.3.2001)

Τα Νέα, 12.3.2001)

Πυθαγόρειων (Ν. Δοντάς, Η

Μακ ΊνταΤρ Α.: θεραπευτικοί χυμοί (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση,

Φωτεινή γραμμή: αρ. 5 (Α. Δήμου,

Καθημερινή, 4.3.2001)

Ραδιοτηλεόραση, 3.3.2001)

24.3.2001) Ithaca: Λογοτεχνικά Βραβεία (Σ. Μαυροειδής, Αυγή, 1.3.2001) Βαφόπουλος Γ.: Γράμματα σ' ένα φίλο (Δ. Κωστίδης, Σύγχρονη Σκέψη, 21)

Propaganda: αρ. 6 (Κ. Παπαγιώργης, Γιατί: Αρ. 308 (Γ. Κορδομενίδης,

Αθηνόραμα, 16.3.2001)

/4I

To «διαβάζω» δημοσίευα επιστολές εφόσον είναι ενυπόγραφες. Η σύνταξη του περιοδικού διατηρεί το

Παραλείψεις και πληροφορίες

δικαίωμα-όταν το Νίκαια,

κρίνει σκόπιμο-να

21.3.2001

συντομεύει τα κείμενα. Αγαπητέ κ. Παπαλέξη,

Με το σημείωμα αυτό θα ήθελα να πληροφορήσω τους αναγνώστες σας πως στο άρθρο «Στα σταυροδρόμια του νόστου: Τέσσερις Έλληνες συγγρα φείς στις ΗΠΑ» του φίλου Αναστάση Βιστωνίτη παραλείπονται λίγες πληρο φορίες, όπως: 1) ένα δεύτερο μυθιστόρημα του Χάρι Μαρκ Πετράκη, το Ημέρες οργής (Days o f Vengeance), έχει επίσης μεταφραστεί στα ελληνικά

και κυκλοφόρησε το 1984 (παραλείπω τις υπόλοιπες πληροφορίες, μετα φραστή, εκδότη κ.λπ.), 2) Το μυθιστόρημα Όνειρο βασιλιάδω ν (Dreams o f Kings) έγινε ταινία το 1969, στην οποία δεν πρωταγωνιστούσε ο Φρανκ Σινά-

τρα, αλλά ο Άντονι Κουίν στο ρόλο του πρωταγωνιστή Ματσούκα και η Ειρήνη Παηηά στο ρόλο της χήρας Ανθούλας, και η ελληνική τηλεόραση έχει κάνα δυο φορές προβάλει την ταινία αυτή στα πρόσφατα χρόνια. Ας σημειωθεί δε πως ο πρωταγωνιστής του έργου του Πετράκη με τίτλο ο Χαρτοπαίκζης, Νίκολας Ανδρέας Δανδόλος, όπως αναφέρθη, είχε ήδη χρησι

μεύσει ως πρότυπο για το έργο του Τεντ θάκρεϊ Τζούνιορ με τον ίδιο τίτλο και μάλιστα με πρόλογο του Γκράουτσο Μαρξ (1970), αλλά ήταν λιγότερο επιτυχές από αυτό του Πετράκη. Αυτά και άλλα και ευχαριστώ πολύ Γιώργος Γιάνναρης

OVHVVV 142

Υπάρχει προοτασία πνευματικών δικαιωμάτων; Πιστεύοντας ότι η ατομική περίπτωση προσβολής των πνευματικών δικαιω μάτων δεν αφορά το άτομο αλλά το σύνολο -διότι αύριο ο καθένας από μας μπορεί να είναι ο θίγόμενος αν δε βάλουμε φραγμό- θα ήθελα να καταγγεί λω τα εξής:

To 1997 εκδόθηκε από τις εκδόσεις «Δελφίνι» το βιβλίο μου Σημειοήογικές προσεγγίσεις του θεατρικού φαινομένου. Μετά την πτώχευση των εκδόσεων

«Δελφίνι», κάποια από τα βιβλία του, μεταξύ των οποίων και τα δικά μου, περιήλθαν κατόπιν δικαστικής απόφασης στις εκδόσεις «Ελληνικά Γράμμα τα». Τούτο, δε, ακολούθησε όλους τους νόμιμους τύπους, δηλαδή ιδιωτικό συμφωνητικό μεταξύ εμού και των εκδόσεων «Δελφίνι» σύμφωνα με το οποίο μου επαναχωρούσε τα δικαιώματά μου επί του βιβλίου, διαβεβαιώνοντας ότι δεν υπήρχαν «αδιάθετα αντίτυπα». Πράγμα αληθές διότι η έκδοση είχε ήδη εξαντληθεί δεδομένου ότι το βιβλίο διανέμετο και ως πανεπιστημια κό. Κάποια, δε, ελάχιστα αντίτυπα που βρίσκονταν σε κεντρικά βιβλιοπωλεία τα αγόρασα ο ίδιος ως ενθύμιο της πρώτης αυτής έκδοσης. Με νέα σύμβαση παραχωρούσα τα δικαιώματα στα «Ελληνικά Γράμματα», και πράγματι το βιβλίο επανεκδόθηκε το 1999, αποτελώντας και το πρώτο της σειράς της οποίας είμαι υπεύθυνος με τίτλο Η τέχνη του θεάματος. Μέσα στο 2000, σε κεντρικά βιβλιοπωλεία αλλά και στην επαρχία, επανεμ φανίστηκε, ξαφνικά, το βιβλίο μου των εκδόσεων «Δελφίνι», εκτοπίζοντας από την αγορά εκείνο των εκδόσεων «Ελληνικά Γράμματα» όντας φθηνότε ρο. Οι βιβλιοπώλες, δε, προωθούσαν την έκδοση αυτή. Κατόπιν έρευνας, πληροφορήθηκα ότι ο διανομέας Κωσταμπάρης Τάσος το προωθούσε στην αγορά αφού το είχε πάρει από τις ανύπαρκτες εκδόσεις «Δελφίνι» με τις οποίες εγώ είχα λύσει οποιαδήποτε σύμβαση νομοτύπως. Ο κ. Κωσταμπάρης διεμήνυσε μάλιστα -στην καλοπροαίρετη πρώτη διαμαρτυρία των εκδόσεων «Ελληνικά Γράμματα»- αν θέλω να αγοράσω! εγώ, ο συγγραφέας, τον άγνω στο αριθμό αντιτύπων που διακινεί, ώστε να αποσυρθούν από την αγορά. Ανεξάρτητα με τα μέτρα και τις ενέργειες των «Ελληνικών Γραμμάτων», θεωρώ το γεγονός ανεπίτρεπτο για τα ήθη του κόσμου του βιβλίου και ζητώ την ηθική συμπαράστασή σας ώστε τέτοια φαινόμενα να εκλείψουν. Η συμπαράσταση αυτή θα μπορούσε να έχει τη μορφή δημοσίευσης του περιεχομένου αυτής της επιστολής, της ενημέρωσης των αναγνωστών σας ή οτιδήποτε άλλο θεωρείτε εσείς σκόπιμο, θεωρώ, ακόμη, ότι σε τέτοιες περιπτώσεις, η σύμπραξη των βιβλιοπωλών είναι αθέμιτη. Ευχαριστώ θερμά Δημήτρης Τσατσούλης

ITQΤΕΥΧΟΣ ΙΟΥΝΙΟΥ

ΓΙΑ ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ

Γ ρ ά φ ο υ ν οι:

• Α ημήτρηςΑ γγελάτος: Ο ι ανη-ρομαντικές αντιλήψεις του 'Αγγέλου Βλάχου (1860-1864) και το «κυριολεκτούν ύφος» • Ν ίκος Μ α υοέλος:

Θ άλεια Ιεοωνυηάκη:

Ο «Φιλολογικός Κοσμοπολιτισμός» του Νίκου Επισκοπόπουλου: η εξα γγελ ία μ ιας θεω ρητικά θεμ ελιω μ ένης ιστορίας τη ς ευρω πα ϊκή ς λογοτεχνίας Οι Ω δές του Α νδ ρ έα Κάλβου, η στασιμότητα τη ς κριτικής και η ανάγκη «μετατόπισης» του Κλέωνα Π αράσχου

♦ Μ ιχάλης Τσιανίκας:

Φ ω νές Αγγέλων: Σ υνομιλίες ποιητών

• Β ρασίδας Καοαλής:

Μ ια άποψ η π ε ρ ί νεοελληνικής λογοτεχνικής κριτικής και τη ς ιστορίας τη ς

Ακόμα:

Π οοτοέτα ξένων συγγραφέων: ΚάθρινΜάνσφιλντ (Ν. Ζηλανδία, 1888-1923) Σύνχρονοι ξένοι ouwpacpeic: Σ άρα Κόντγουελ (Μ. Βρετανία, 1941-2000) Ευκαιρίας δοθείοης: Αρχή της ταυτότητας: ένα φάντασμα στα θεμέλια της λογικής Επίσης στο ε π όμενο τεύχος:

• Κριτικές και παρουσιάσεις 30 νέω ν βιβλίων. Τα best seller του μήνα. Ξένο βιβλίο. Παρεμβατικά. Εξώστης. Βραχυγραφίες. Βιβλιογραφικά Δελτία κ.ά. Το

διαβάζω σ τ ο ν

κυβερνοχώρο:

h ttp ://b o o k .c u ltu re .g r

Ρ ά φ ια

γεμάτα βιβλία, μυρωδιά ζεστού καφέ,

μ ε λ ω δ ικ έ ς Υ Ο Τ ε ς ,

χώρος φιλόξενος, ειδικά διαμορφωμένος για ευχάριστη και ήρεμη ανάγνωση. Στα βιβλιοπωλεία

και νέες εκδόσεις

ό λ ω ν T C O V ε κ δ ο τ ι κ ώ ν O IK C D Y

Ι Β

Ι Ο

ΣΑΒΒΑΛΑ θα βρείτε όλες τις παλιές για όλα τα θέματα:

παιδικά, λογοτεχνία, ιστορία, ψυχολογία, κοινωνιολογία, εκπαίδευση, μεταφυσική, φιλοσοφία, διδακτική, οικολογία, δοκίμια, ποίηση κ.ά. .. . και κάθε μέρα ανάγνωση με τις μελωδίες του τιίάνου

Γ όλοι

β ιβ λ ίο

ρνΰαόςI

Σ A Β Β A Λ A

οι εκδοτικοί οίκοι στον πιο φ ιλ ό ξ ε ν ο χώρο

Θ Ε ΣΣΑ ΛΟ Ν ΙΚ Η : Βασ. Ηρακλείου 47 (απέναντι από το εμπορικό κέντρο) Τπλ. 270.226 Α Θ Η Ν Α: Ζω οδόχου Πηγής ι8 Τηλ. 33 01.251 - Fax: 33 06.918

ριν από δέκα και περισσότερα χρόνια, ο Ροζενμπάουμ άρχισε να ερευνά σε βάθος την ψυχή του Χίτλερ, τους προγόνους, τη σεξουαλικότητα και την πηγή του αντισημιτισμού του. Μέσα στις έννοιες που προβάλλουν πάνω στο ψυχολογικ αίνιγμα του Χίτλερ οι μανιώδεις, μαχητικοί εξηγητές του, ο Ροζενμπάουμ ανακάλυψε ότι, όταν μιλάμε για τον Χίτλερ, στην πραγματικότητα, αναφ ερόμαστε στο αίνιγμα του υπέρτατου κακού - στους τρόπους που το εξηγούμε, στους τρόπους που το αποσείουμε, με τις εξηγήσεις μας. Ο Ροζενμπάουμ ξεκίνησε μια ερευνητική οδύσσεια, που τον έφερε, από τη Βιέννη και το Μόναχο, μέχρι το Λονδίνο, το Παρίσι και την Ιερουσα λήμ, σε μια αναζήτηση απαντήσεων, σε ξεχασμένα αρχεία, στις ξεθωριασμένες μνήμες των ηρωικών αντιχιτλερικών δημοσιογράφων της περιόδου της Βάίμάρης και σε απευ θείας συναντήσεις με ορισμένους από τους πιο λαμπρούς και αμφιλεγόμενους ιστορι κούς αναλυτές της εποχής μας που ασχολήθηκαν με τον Χίτλερ και το Ολοκαύτωμα.

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ

www.kedros.gr

Κ Ε Δ Ρ Ο Σ

* kedros@otenet.gr