Τεύχος 424

Γ. ΞΑΝΘΟΥΛΗΣ · Γ. ΤΡΟΤΕΡ · Μ. ΦΑΪΣ

Ο ια β ά ζω

Γ. Ρωμαίοε X. Aazos Γ. AapSavos

ΑΓΓΕΛΟΣ

ΚΩΣΤΑΣ ΣΩΤΗΡΙΟΥ

ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΜΟΝΙΟΥΔΗΣ

ΣΚΥΛΟΙ ΧΩΡΙΣ ΟΝΟΜΑ

ΠΑΛΛΑΔΙΟ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΣΤΙΑΣ info@hestia.gr · www.hestia.gr

flFPIFXnMFMA ΕΠΙΚΑΙΡΙΚΑ 2 1 Bestseller Μ

Βραχυγραφίες Λογοτεχνικά Βραβεία 2001 Μ Παρεμβατικά θέλει αρΕτήν και τόλμην η... ψηφοφορία! Γράψει ο Αλέξης Ζήρας 4 1 Ευκαιρίας δοθείσης Η θεωρία των Ιδ ιώ ν και ο Σωκράτης Γράφει ο Βαγγέλης Πανταζής

ΜΗΝΙΑΙΑ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ No 424, ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2001 ISSN 1106-1383 Σύνταξη: 33.01.313 Λογιστήριο: 33.01.241 Διαφημίσεις: 33.01.313 Συνδρομές: 33.01.315,33.01.241 Fax: 33.01.315 Ιδρυτής: Περικλής Αθαναοόπουλος Διευθυντής: Ηρακλής Παπαλέξης Σύνταξη: Γιώργος Γαλάντης Κατερίνα Γρυιιονηοιύτου, Βαοίλης Καλαμαράς Λάμπρος Κουλελής Ηρακλής Παπαλέξης Βάοω Σπάθή Υπεύθυνη οικονομικών: Βάοω Σπάθή Συνδρομές: Αθαναοία Σπάθή Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Επιμέλεια - Διόρθωση: Λένια Μαξαράκη, Αέοποινα Ράμμου Σελιδοποίηση - Διαχωρισμοί: Μαρία Ιαχαριουδάκη, τηλ. και fax: 38.21.700 Φιλμ - Μοντάζ: ΜΥΡΙΚΗ Γραφικές Τέχνες Σωοδάχου Πηγής 36, τηλ.: 38.44.265-38.12.373 Εκτύπωση: Λ. ΠρίφτηςΚ ΥιοίΟΕ, Σωνιέρου 6, τηλ.: 5232323 Βιβλιοδεσία: Λ. Σαλτοριάδης & Υιοί Ο.Ε., Κόρινθόυ 10, Καματερό, τηλ. & lax: 2311970 Διανομή: Πρακτορείο διανομής τύπου Ευρώπη ΑΕ, Αμφιαράου 15-17, τηλ.: 5199900 Ιδιοκτησία: Γιώργος Γαβαλάς&ΣΙΑ ΕΙ. Εκδότης: Γιώργος Γαβαλάς Κεντρική διάθεση: Αθήνα: /διαβάζω», Λ. Μεταξύ 26, Αθήνα 106 81, Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο t Κέντρο του βιβλίου»,Ααοοάνη 9, τηλ. 237.463 Καλλιτεχνική επιμέλεια Σύνθεση εξωφύλλου: Μαρία Ιαχαριουδάκη Το διαβάζω στον κυβερνοχώρο: hHp://book.culture.gr.

ΞΕΝΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΑ 4 4 Πορτρέτα ξένων συγγραφέων Μάρτιν Βάλζιρ (1927-) Γράφει η Χρύοα

Σπυροπούλου ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ 50 Η Ελλάδα στη Φρανκφούρτη 52 Γιώργος Ρωμαίος: Δ ιν οπαταλήοαμι το ελληνικό χρήμα 58 Χρήοτος Λάζος: Καταφέραμι να ανατρέφουμε τα

66 Γιώργος Λαρδανός: Η Ελλάδα ιίναι πλίον ιοότιμη Τις συνεντεύξεις πήρε ο Ηρακλής Παπαλέξης

οτιριότυπα π ιρί Ελλάδας οτο διεθνές γίγνιοθαι

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

73 Συνεργάοτηκαν οι: θανάοης Α. Βασιλείου, Γιώργος Βέης, Αγγελική Βόρνινγκ, Μάκης θεοδόοης, Ακης Καλόγνωμης, Βρασίδας Καραλής, Ελένα Κουτριάνου, Σωτήρης Λιόντος, Κώοτας Μυλωνάς, Λίνα Πανταλέων, Γιάννης Σ. Παπαδάτος, Τάοος Παππάς, Δημήτρης Τοατοούλης, Φίλιππος Φιλίππου, Αλκηστη Χρονάκη Σε α' πρόσωπο γράφουν οι: Ζ 5 Γιάννης Ξανθούλης 79 ΜισέλΦάις 8 1 Πάνος θεοδωρίδης 8 5 Λίλυ Εξαρχοπούλου

112 ΤΟ ΡΕΜΑ ΤΟΥ ΜΗΝΑ: Αγγελος Σικελιανός (188 4 -1 9 5 1 ) 50 χρόνια από το θάνατό του 114 Βρασίδας Καραλής Βιο-ιργογραφία 118 Κώοτας Μπουρναζάκης (επιμέλεια) 'Ενα πορτρέτο του ποιητή μέοα από n in e γράμματα της Εύας Πάλμερ-Σικελιανοό a m Phileas Lebesgue

122 Βαγγέλης Αθανασόπουλος Εξιχνίαοη μιας ποιητικής (πρόθιοης) Σχόλια a m Πρόλογο του Λυρικού

Βίου

130 Βρασίδας Καραλής Το δραματικό έργο του Άγγιλου Σικιλιανοό 140 Κώοτας Ανδρουλιδάκης Το φιλοσοφικό υπόβαθρο της Δελφικής Προσπάθειας του Σικιλιανοό

149 Άννα Σικελιανού 0 ουρανός μι τ ' άοτρα

1 5 1 Βρασίδας Καραλής

Η αρετή της ποιότητας

Διαβάζοντας την αλληλογραφία του Δγγελου Σικιλιανοό

155 Κώοτας Μπουρναζάκης (επιμέλεια) Για το Μήτηρ θεού 157 Κώοτας Μπουρναζάκης (επιμέλεια) Η πνοή των Δελφών ΔΕΛΤΙΑ 161 Βιβλιογραφικό 168 Κριτικογραφία

ΕΚΔΟΣΕΙ Σ σύγχρονη

ΠΑΤΑΚΗ

^

ελληνική

λογοτεχνία

Σωιήρης Δημηφΐον Η ΒΡΑΔΥΠΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΑΛΟΥ

Ιώ ιη Τριανιαφύιΐήου

Φτωχή

Σ Ω Τ Η Τ Ρ ΙΑ Ν Τ Α Φ Υ Λ Λ Ο Υ

Σ Ω Τ Η Ρ Η Σ ΔΗ Μ Η ΤΡΙΟ Υ

Φτωχή Μάργκο

Η βραδυπορία του καλού

μ υθιστόρη μα

δ ιη γή μ α τα

Αυτή είναι η ιστορία της Μάργκο Κρουπ, μιας έφηβης που αφήνει την πα τρίδα της, το Μ άουντ Π λέζαντ του Μίσιγκαν, για να πά ει στο Χόλλυγουντ. Στο τέλος του δρόμου βρί­ σκονται, ο νεα ρό ς Μ εξικανός που ερωτεύεται τρελά, ένας φανατικός κινηματογραφόφιλος που μ ανα τζά­ ρει ένα ροκ συγκρότημα και κάμπο­ σοι άλλοι πα ράξενοι κι ευάλωτοι άνθρωποι που γεμίζουν, άθελά τους, τη ζωή της Μάργκο με τρυφερότητα, αναστάτωση και απόγνωση. Μια ιστορία γ ια την εφηβεία, το ροκ εν ρολ, το Λος Άντζελες της δ ε­ καετίας του ‘90. Η π εριπέτεια της ενηλικίωσης, μια τοιχογραφ ία της αμερικανικής κοινωνίας.

Σ

Ε

Ο

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΠΑΤΑΚΗ

Λ

Α

Τ Α

Πρόσωπα αγαπάμε, πρόσωπα απ ο­ στρεφόμαστε, πρόσωπα νοσταλγούμε. Το πρόσω πο, αυτή η τόσο φανερή μα και τόσο κρυμμένη γεω γραφία της ανθρώπινης ψυχής, διατρέχει πότε φ ανερά και π ότε έμμεσα τα διηγήματα αυτής της συλλογής.

«Είναι απόλαυση αναγνωστική αυ­ τός ο κρουστός, στέρεος αφηγημα­ τικός λόγος, που τις λέξεις του και κ α λ ά τ ις έχει δ ια λ εγ μ έν ες , μ ία προς μία, και καρφωμένες γερά στο κείμενο». Κώστας Σάρρος Περιοδικό Έψιλον, 14/10/2001

Β

I

Β

Λ

I

Ο

Π

Ο

Λ

Ε

I

A

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΠΑΤΑΚΗ: ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ 65, 106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ. 010.38.11.850 ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΕΜΜ. ΜΠΕΝΑΚΗ 16, 106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ. 010.38.31.078 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ: Ν. ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΟΥ 122, ΤΗΛ. 0310.70.63.54-5

Το διαβάζω και η Επιτροπή Κριτικών (Β. ΑΒανασόπουΠο$, Τ. Δημητρούλια, A. Znpas, Κ. KapoKtiinas, Ε. Κοτζιά, Μ. Oais, Β. Χατζηβασιλείου) απένειμαν τα Λογοτεχνικά Βραβεία 2001 ΒΡΑΒΕΙΟ ΠΟΙΗΣΗΣ ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ: Κλεμμένη ιστορία (Κέδροε) ΒΡΑΒΕΙΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΟΣ ΝΙΚΟΣ ΘΕΜΕΑΗΣ: Η ανατροπή (Kefipos) ΙΩΑΝΝΑ ΚΑΡΥΣΤΙΑΝΗ: Κουστούμι στο χώμα (Καστανιώτηε) ΒΡΑΒΕΙΟ ΔΙΗΓΗΜΑΤΟΣ ΤΑΣΟΣ ΚΑΛΟΥΤΣΑΣ: Το τραγούδι των Σειρήνων (Ν εφέλη) ΒΡΑΒΕΙΟ ΠΡΩΤΟΕΜΦΑΝΙΖΟΜΕΝΟΥ ΠΕΖΟΓΡΑΦΟΥ ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΓΙΑΝΝΙΔΗΣ: Οι τέσσεριε τοίχοι (Το Ροδακιύ)

Enions, το διαβάζω και η Επιτροπή Κριτικών (Α. Ζερβού, Μ. Κονατσούλη, Μ. Κοντοδέων, Γ. Παπαδάτοε, Β. Πάτσιου) απένειμαν το ΒΡΑΒΕΙΟ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΦΩΤΕΙΝΗ ΦΡΑΓΚΟΥΛΗ: Το μισό πιθάρι (Ελληνικά Γράμματα)

Το διαβάζω ευχαριστεί Βερμά io u s χορηγούς ins εκδήλωσης για την απονομή των ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗΝ ΒΡΑΒΕΙΩΝ 2001

Q 3h

ΕΘΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΒΙΒΛΙΟΥ

Ενωςιι Συντακτών ΠεριοδικούΤυπου

Ε λ λ η ν ικ ό Φ ε σ τ ιβ ά λ

^ ' £ τ α ιρ ε ια ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ

ΒΙ ΒΛΙ ΟΥ

ΟΙΝΟΠΟΙΙΑ ΠΑΠΑΝΤΩΝΗ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΤΥΠΟΥ & ΜΕΣΩΝ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ

ious xopnyous επικοινωνώ:

ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ

ious

P T T T k - 1—1

εκδοτικούς oikous:

Εκδοτικός Οίκος Ό Μ Ε Λ Ι Σ Σ Α

ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ

ΜΡνβρος ΝΤΟΥΝΤΟΥΜ Η

f ΕΚΔΟΣΕΙΣ

1

ϋ ΙΜ Μ ϋ εκδοτικές επιχειρήσεις

Τ Ο Ρ Ο Δ Α Κ ίΟ φ

.

Π Ο Λ ΙΣ

Σύγχρονη Εποχή Εκδοτική ΑΕΒΕ

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣΓ. ΣΟΚΟΛΗΣ &Σιαε.ε.

ΕΚΔΟΣΕΙΣΠ. ΧΑΤΖΗΛΑΚΟΣ

εκδόσεις

A

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

Μ

Το μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο εκδ οτικό ε π ίτ ε υ γ μ α στον εικα σ τικό χώρο

ΛΕΞΙΚΟ ΕΛΛΗΝΩ Ν ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΩ Ν Ζωγράφοι - Γλύπτες - Χαράκτες

16ος-20ός αιώνας • 4 τό μοι μ ε έγχ ρω μ η θήκη • 2 0 0 0 σ ε λ ίδ ε ς • 5 0 0 0 κ α λ λ ιτ έ χ ν ε ς • 5 0 0 0 έ γ χ ρ ω μ ε ς ε ικ ό ν ε ς • π λ ή ρ η ς και τ ε κ μ η ρ ιω μ έ ν η β ιβ λ ιο γ ρ α φ ία • Β ιο γ ρ α φ ικ ά κ ε ίμ ε ν α • 8 0 σ υ ν ε ρ γ ά τ ε ς σ υ γ γ ρ α φ ε ίς : α κ α δ η μ α ϊκ ο ί, κ α θ η γ η τ έ ς , ισ τ ο ρ ικ ο ί τ η ς τ έ χ ν η ς , τ ε χ ν ο κ ρ ίτ ε ς

Α Ρ Χ ΙΤΕ Κ ΤΟ Ν ΙΚ Η ΣΤΗΝ ΕΛ ΛΑ Δ Α Βυζαντινή & Μ εταβυζαντινή Νεοκλασική Μοντέρνα

χ, Μ π ο ύ ρ α ς , αρχιτέκτονας, καθ. ε μ π

Μ. Μ π ίρ η ς & Μ. Κ α ρ δ α μ ίτ σ η -Α δ ά μ η , αρχιτέκτονες, καθ. ΕΜΠ Δ. Φ ιλιπ π ίδη ς, αρχιτέκτονας, καθ. ΕΜΠ

εκδοτικός οίκος μέ λ ισ σα Ν α υ α ρ ίν ο υ 10, 1 0 6 8 0 Α θ ή ν α . Τηλ. 3 6 1 1 6 9 2 , F a x 3 6 0 0 8 6 5 . w w w .m e lis s a b o o k s .c o m

ΧΙΟΝΙΖΕΙ ΝΗΣΙΑ ΜΥΘΙ ΣΤΟΡΗΜΑ

ΠΟΛΙΣ

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ

Α. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

Σ. ΤΣΑΜΠΗΣ

Δ.ΣΕΡΒΟΣ

Γ.ΜΑΥΡΙΚΟΣ

Εμπειρίες ένοπλων αγώνων Στο δρόμο του καθήκοντος Το ΠΑΙΔΟΜΑΖΩΜΑ Το εργατικό συνδικαλιστικό 1940-1950 και της τιμής και ποιοι φοβούνται την αλήθεια κίνημα, 1918-1948

Γ. ΠΡΙΟΒΟΛΟΣ

Β.ΛΙΟΓΚΑΡΗΣ

Ο δρόμος ως το Θιάκι

Ένα συνηθισμένο περιστατικό

Π.ΜΠΙΚΟΣ

Λ. ΓΚΙΓΙΟΥ

Ο. ΜΠΑΛΖΑΚ

Ο. ΜΠΑΛΖΑΚ

Μ. ΣΟΛΟΧΟΦ

Το Σπίτι του Λαού

Λουί Λαμπέρ

Οι προγραμμένοι

Η μοίρα ενός ανθρώπου

Καθώς μεγαλώναμε...

Ν. ΓΕΩΡΓΙΑΔΗΣ

Το φαινόμενο Τσιτσάνης

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΕΒΕ Σόλωνος 130,106 81 Αθήνα, Τηλ.: 3820835,3823649, Fax: 3813354, http:Avww.sep.gr, e-mail: info@sep.gr Κεντρική διάθεση: Μαυροκορδάτου 3, Τηλ.: 3829835,3808132, Fax: 3829814 Βιβλιοπωλεία: 1. Αθήνα, Μαυροκορδάτου 3, Τηλ.: 3829835,3829814.

2. Θεσσαλονίκη, Μπακατσέλου 3 & Εγνατία 65, Τηλ.: 031283810. 3. Γιάννενα, 28ης Οκτωβρίου 19, Τηλ.: 0651 38090

H ΕΞΑΝΤΑΣ ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΚΕΪ ΟΥΜΑΝΣΚΙ 1 . Β ρ ο μ ι5/1(0, μ ια μ ά γ ισ σ α μ ε β ρ ό μ ικ ε ς σ υ ν ή θ ε ιες 2. Η Β ρ ο μ ύ λ ω κα ι η εκ δ ίκ η σ η τω ν τε λ ω ν ίω ν

ΓΙΟΛΑΝΤΑ ΧΑΤΖΗ Ο λυμ π ία κ α ι Ο λύμ π ια

Η Μάγισσα Βρομύλω, περιπέτειες της οποίας γυρίζονται σε τηλεοπτική σειρά για βρετανικό δίκτυο, έχει ειδικότητα στις μα­ γικές ιστορίες με αντιήρωες. Μάγισσες, Τε­ λώνια, Ξωτικά, Στοιχειά, Καλικάντζαροι και Τέρατα πρωταγωνιστούν σε ξεκαρδι­ στικές ιστορίες-μεταφορές της καθημερι­ νής ζωής και με τον τρόπο τους κατορθώ­ νουν να γίνουν συμπαθείς, απαλλαγμένοι από κάθε κακία. Πρόκειται για έναν αθώο κόσμο, όπου οι κακοί είναι απλώς χαζοί και η βία περιορίζεται σε σκανταλιές και τουρ­ τοπόλεμο. Οι ιστορίες της Βρομύλος είναι χαρούμενες, αλλά και χρήσιμες, γιατί βοη­ θούν τα παιδιά να αποδεχτούν και στον εαυτό τους κάποιες πλευρές που χρειάζο­ νται αντιμετώπιση με χιούμορ και συγκα­ τάβαση. Έτσι, καταλαβαίνουν ότι ο καθέ­ νας μπορεί να είναι αξιαγάπητος και απο­ δεκτός ακόμη και με τα ελαττώματα ή και την ασχήμια του.

Το πρώτο από τα τέσσερα βιβλία με θέμα τις ισάριθμες πανελ­ λήνιες αγωνιστικές γιορτές στην Αρχαία Ελλάδα: τα Ολύμπια, τα Πύθια, τα Ν έμεα και τα Ίσθμια. Τα βιβλία κυκλοφορούν υπό την αιγίδα της UNESCO, περι­ έχουν πρωτότυπη έγχρωμη εικονογράφηση του Σπύρου Δερβενιώτη και απευθύνονται σε παιδιά σχολικής ηλικίας. Εκτός από πληροφορίες για την ιστορία των Αγώνων, την Ολυμπια­ κή Ιδέα, τον τρόπο τέλεσης των αγωνισμάτων και τους εορτα­ σμούς, τα βιβλία περιέχουν ευχάριστα κουίζ με ερωτήσεις και παιχνίδια, μέσω των οποίων τα παιδιά μπορούν να μαθαίνουν ψυχαγωγούμενα, χρησιμοποιώντας τη φαντασία και το χιού­ μορ για να συνθέσουν ζωντανές εικόνες των αρχαίων χώρων και των όσων σημαντικών τελούνταν εκεί. Τα έγχρωμα σκίτσα μεταφέρουν το νεαρό αναγνώστη στην ατμόσφαιρα της Αρχαίας Ολυμπίας και των Αγώνων, ενώ ταυτόχρονα μετατρέπουν το λόγο σε εικόνα, γεγονός που επι­ τρέπει στο παιδί να ερμηνεύσει με εντελώς σύγχρονο τρόπο τις χρήσιμες πληροφορίες που του παρέχονται και έτσι να απα­ ντήσει με ενδιαφέρον στις ερωτήσεις-παιχνίδια του βιβλίου.

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: Διδότου 57, 106 81 Αθήνα, Τηλ. 3804885, Fax 3813065

e-mail: exandas@otenet.gr - http://www.exandasbooks.gr

ΟΓΟΤ

Ημερολόγιο 2002 Η τρ ο μερ ή μ α ς η λαλιά

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ 7 - ΤΗΛ: 277 004 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 25ης ΜΑΡΤΙΟΥ 45 - ΤΗΛ: 886 090 ΚΑΛΑΜΑΡΙΑ, ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΩΣ 24 - ΤΗΛ: 426 780 ΑΜΠΕΛΟΚΗΠΟΙ, ΦΙΛΙΠΠΟΥΠΟΛΕΩΣ 57 - ΤΗΛ: 727 075 ΑΘΗΝΑ, «ΠΟΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ» ΠΕΣΜΑΖΟΓΛΟΥ 5 - ΤΗΛ: 32 47 678 w w w . l a n o s . g r e -m all: la no s® o n ew o rld.gr

O IJ O

Κείμενα για την ελληνική γλώ σ σα Ένα ημερολόγιο που αναδεικνύει τον πλούτο και την ομορφιά της ελληνικής γλώσσας. Κείμενα απ ' όλες τις περιόδους της ελληνικής ποίησης και πεζογραφίας. Η τρομερή λαλιά τω ν Ελλήνων απ ό τον Ερωτόκριτο και τον Θούριο, τους νομπελίστες Ελύτη και Σεφέρη έω ς τους σύγχρονους Έλληνες διανοητές, όπως η Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ και ο Χρήστος Γιανναράς.

Τάσος Καλοΰτσας ΤΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΤΩΝ ΣΕΙΡΗΝΩΝ

Η συγγραφική μέθοδος του Καλούτσα είναι αθόρυβη και υπόγεια: οι κε­ ντρικές, αλλά και οι παράπλευρες θεματικές γραμμές του, δεν τονίζονται και προβάλλονται εκ συστήματος και σπεύδουν να αναδυθούν στην επιφάνεια χωρίς καλά καλά να το πάρουμε είδηση. Σε μια τέτοια προοπτική, γίνεται φανερό πόσο απατηλός είναι ο ρεαλισμός του Καλουτσα, μια και τα πάντα στις συνθέσεις του κρύβονται ή υπονοούνται κάτω από ένα συνειδητά αδιάφορο ή ουδέτερο τέμπο. ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

Ε ννέα διηγήματα με οικονομία στη σύνθεση. Ο ψυχισμός ενός ανθρώπου ή το αντιφατικό μιας κατάστασης αποδίδονται με τα ελάχιστα και αναγκαία, χωρίς ωστόσο να μένει αίσθηση ξηρότητας. Ευτυχούν εκείνα ακριβώς που ο αφηγητής γίνεται ελλειπτικός και ενδιαφέρεται μάλλον για αισθήματα και εντυπώσεις παρά για βιογραφικές λεπτομέρειες. ΜΑΙΡΗ ΘΕΟΔΟΣΟΠΟΥΛΟΥ Ε Π ΙΣ Η Σ

Τ Ο Κ Ε Λ Ε Π Ο Υ Ρ Ι [ Διηγήματα }

Κ Υ ΚΛ ΟΦ ΟΡΟΥΝ

·

Τ Ο Κ Α ΙΝ Ο Υ Ρ ΙΟ Α Μ Α Ξ Ι [ Διηγήματα ]

Κ ΡΑΤΙΚ Ο ΒΡΑΒΕΙΟ Δ ΙΗ ΓΗ Μ Α ΤΟ Σ 2001 Β ρ α β ε ί ο Δ ι η γ ή μ α τ ο ς π ε ρ ι ο δ ι κ ο ύ «δ ι α β α ζ ω » 2 οοι Ε ΚΔ Ο Σ ΕΙΣ

ΝΕΦΕΛΗ

ΑΣΚ ΛΗ Π ΙΟ Υ 6 · Α Θ Η Ν Α 10680 · ΤΗΛ . 3607.744 · FAX 3623.093 e-mail: nefeli-p@otenet.gr · www: nefeli-books.gr

προσφέρουμε δωρεάν 10.000 βιβλία! Πληκτρολογήστε www.paratiritis.gr και παραγγείλετε το βιβλίο που επιθυμείτε. Με την αγορά ενός βιβλίου άνω των 3.000 δρχ. αποκτάτε δωρεάν ένα βιβλίο των εκδόσεων "Παρατηρητής".

• Παράδοση σε 24 ώρες »Εύκολη αναζήτησητίτλων •θεματική ταξινόμηση όλων των βιβλίω •Όλες οι πιστωτικές κάρτες δεκτές •Πληρωμή με αντικαταβολή •Δωρεάν παράδοση στη Θεσσαλονίκη •Έκπτωση 10%σε όλα τα βιβλία

το μεγαλύτερο ηλεκτρονικό βιβλιοπωλείο στην Ελλάδα

παρατηρητής

Ε Λ Λ Η Ν Ε Σ ΚΑΙ Ξ Ε Ν Ο Ι Σ Υ Γ Γ Ρ Α Φ Ε Ι Σ ΕΛΕΝΗ ΧΩΡΕΑΝΘΗ

Η πολιτεία του νερού -j M

Μια συγκλονιστική ιστορία αυτοθυ­ σίας και ανεκπλήρωτου έρωτα. Ένα ιστορικό μυθιστόρημα που συναρπά­ ζει...

Μίση, πάθη και έρωτες οδήγησαν στο έγκλημα που συγκλόνισε την Ελλά­ δα. Η αλήθεια για το ρόλο της πανέ­ μορφης Φούλας και της σατανικής μά­ νας της, Κάστρου.

Μια συγκλονιστική και διαχρονική ιστορία... Ένα επίκαιρο βιβλίο εμπνευ­ σμένο απ’ το διάσημο πίνακα του Πικάσο.

Mta δωδεκάχρονη που δεν ξέρει την αληθινή όψη του έρωτα, μια πωλήτρια αποτυχημένη στο γάμο της, ένας γιος πρόσφυγα, ο καθηγητής Αναγνώστου... Όλοι ήρωες κοντινοί μας!

Το ξεκαθάρισμα τω ν λ ^φ ία σ μ ώ ν με το παρελθόν μοιάζει με το να προσπα­ θείς να απαλλαγείς από έναν εραστά-φάντασμα που διεκδικεί και επιμέ­ νει. Ε

Κ

Δ

Ο

Σ

0 ΜΥΣΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΗ ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΥ

Ε

Ι

Σ

«Α

Γ Κ Υ Ρ Α»

Δ. Α. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Α.Β.Ε.Ε. · Λ. Κηφισού 85 - Αιγάλεω, Τηλ.: 3478044-3455276 - Fax: (01) 3474732 Κατάστημα Πεσμαζόγλου 5 (Στοά Ορφέως) Τηλ.: 3213507 · E-mail:agyra@agyra.gr

ΑΙΙΟΤΟ

1960 ΣΤΗΝΟΑΟ

Ι

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ - ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΠΑΠΑΛΗΜΑ

ΑΓΓΕΛΟΣ ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΫΛΟΣ «Βιβλία», χαλκογραφία

Με αγάπη παι συνέπεια οι εκδόσεις Παπαδήμα εργάστηκαν ώστε όλο και περισσότεροι νέοι να γνωρίσουν την κλασική παιδεία και τον πολιτισμό. Οι προσπάθειες συνεχίζονται με ένα πλήρες και οργανωμένο βιβλιοπωλείο, με εκδόσεις ποιότητας και πάντα με τις καλύτερες τιμές. Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Ο - Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ

Δ Η Μ .

Ν.

Π Α Π Α Δ Η Μ Α

Ι Π Π Ο Κ Ρ Α Τ Ο Υ Σ 8 Α Θ Η Ν Α 106 7 9 , Τ Η Λ . 36 27 3 1 8 - 36 42 6 9 2

Χ Ο Σ Ε ΚΑΡΑ Ο Σ ΣΟ Μ Ο Θ Α

ΤΟ ΣΠΗΛΑΙΟ ΤΩΝ Ι Δ Ε ΩΝ

Μ ετά το τέλος του Π ε λοπ οννη οια κ οΰ π ολέμ ου στην Α θή να επ ικ ρ α τεί συγχυση. τα ρ α χή και μ α ρ α σ μ ός. Ό τ α ν ο καλύτερος μ α θητής της Α κ α δη μ ία ς του Π λάτω νος βρίσκεται νεκ ρός, ο φ ιλ όσ οφ ος Δ ια γόρ α ς, πρεσβ ευτή ς του κόσμ ου των ιδεοιν, κ αταφ εύγει στον Η ρακλή Π όντ ορ α , α π οκ ρ υ π τογ ρ ά φ ο αινιγμ ά τω ν και ο π α δ ό του ορ θού λόγου, ενώ οι ά γριοι φ όνοι α ρ χ ίζου ν να δ ια δ έχοντα ι ο ένα ς τον άλλον. Ενα μυθιστόρημα αποσπασματικό και ερμητικό, νευρώδες και γοητευτικό, όπου η λατρεία της ζωής γεννά την ηδονή τον θανάτου. Ε να ψ λο α ο ψ κ ό θρίλερ απρόοπτων καταστάσεων και ακραίων αντιδράσεων. Ενα βαθύτατα ερωτικό παιχνίδι γρατρής-ανα'.γνώσης σε μ ια ιστορία όπου η αναζήτηση της αλήθειας παρασύρει σε πολύ επικίνδυνα μ ονοπάτια...

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ #

Κ Ε Δ Ρ Ο Σ

w w w .kedros.gr* k e d ro s@ o te n e t.g r

σ υ γ ν ρ ο ν η

(•ελλη νική ) Π Ε Ζ Ο Γ ρ Α φ Ι Α Η κατάρα των ΜοντεΒέρντι ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΑΑΑ Αρσινόη Μ ο ντεΒ έρντι. Ένα κορίτσι ατίθασο, επικίνδυνο, χλοπλόκο. Ένα αρπαχτικό δίχως έλεος, γεμάτο από πάθη και μίση. Και ξαφνικά μπροστά της εκείνος. Ο αληθινός έρωτας. Παράλογος, απροσδόκητος, παράνομος. Ένας ανεκπλήρωτος έρω τας που, την αφοπλίζει, την τσακίζει και της αλλάζει πορεία. Τι να είναι αλήθεια, στο τέλ ο ς του δρόμου; Η λύτρωση του έρωτα ή η εκπλήρωση μιας περίεργης κατάρας;

Λίγο πριν ξεγελάσουμε τη μοίρα μας ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΑΑΑ

___________________

Ο Νίκος ερωτεύεται κεραυνοΒόλα τιφ^ Αλίκη, χωρίς να ξέρει τίποτα γι' αυτήν. Τα μεγάλα της μυστικά, όμως, δεν είναι από εκείνα που συμβιβάζονται με τις ζω ές των απλών ανθρώπων. Έτσι και οι δυο τους παγιδεύονται σε μια συγκλονιστική ερωτική ιστορία, θύτες και θύματα του εαυτού τους. Ένα γοητευτικό μυθιστόρημα που δεν δα ξεχάσ ετε ποτέ.

Πέρα απ’ το φως των αστεριών ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΑΑΑ Τρεις γενιές γυναικών, η θά λεια Βαλλή, η κόρη της Ιόλη Κορντιέ και η εγγονή της Ναντίν Κορντιέ θα μετρήσουν τις μέρες τους παλεύοντας με τα μυστικά τους, που θεριεύουν μέσα στον πόλεμο, και με τον έρωτα που πνίγεται στις μάχες. Σαράντα πέντε χρόνια ιστορίας θα γίνουν διαδοχικά οι μέρες και οι νύχτες της θάλειας, της Ιόλης, της Ναντίν που εύχονται κάποια στιγμή να αντικρύσουν την αυγή στο πλάι του αγαπημένου τους.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ ΙΚΑΡΙΑΣ 32Α, ΓΛΥΦΑΔΑ· ΤΗΛ.9690900

ΨΥΧΟΓΙΟΣ

I I

P I

Εκδόσεις Ψ Υ Χ Ο Γ Ι Ο Σ για αναγνώ στες με απαιτήσεις Ένας συνταξιούχος

Ε κεί π<?υ βγαίνει ο ήλιος

καρδιοχειρουργός ξεκινά ένα μακρινό ταξίδι μέσα από τη δασώδη περιοχή της Ουάσιγκτον. Έχει πάρει μιαν απόφαση συγκλονιστική, αλλά αναπάντεχα γεγονότα τον κάνουν να αναθεωρήσει τη στάση του για τη ζωή.

Α πό το συγγραφέα του μ π εσ τ σέλερ «Χ ΙΟ Ν Ι Π Α Ν Ω Σ Τ Ο Υ Σ Κ Ε Δ Ρ Ο ΥΣ »

Από τη συγγραφέα του μπεστ σέλερ «ΚΑΥΤΗ ΣΟΚΟΛΑΤΑ» Ένα μπουκάλι παλιό καλό κρασί θα βοηθήσει τον 37χρονο Τζέι Μάκιντος να αποκαλύψει ανομολόγητα μυστικά και να ξαναβρεί τη χαρά της ζωής και τον αληθινό έρωτα σ’ ένα μικρό χωριό της Γαλλίας.

ΒΑΣΙΛΙΚΗΚΝΗΤΟΥ Όταν ο παππούς Γιόμα αποφασίζει να μπει στο τρένο για να πάει να συναντήσει το γιο του, τα όνειρα ξαναγυρίζουν στον ύπνο του, αφήνοντας την πόρτα Ένα εξαιρετικό δείγμα ινδικής λογοτεχνίας. ανοιχτή για ένα ταξίδι Υποψήφιο για BOOKER 2001. στα σύνορα της πραγματικότητας Τέσσερις οικογένειες που ζουν και της φαντασίας. στην ίδια πολυκατοικία στην Ινδία συνδέονται με σχέσεις άλλοτε φιλικές και άλλοτε εχθρικές, αλλά έχουν ως συνδετικό κρίκο τον Βισνοΰ, Ένα ευρηματικό μυθιστόρημα στην τον ετοιμοθάνατο θυρωρό τους. παράδοση της παλιάς ρωσικής λογοτεχνίας.

•1 Μαυρομιχύλη 1, 106 79 Αθήνα · Πεσμαζόγλου 5 (Στοά Βιβλίου), 105 59 Αθήνα d Τηλ.:3302234-6, 3618654 Fax.:3302098 · http:www.psichogios.gr El e-mail: psicho@otenet.gr

Β. Σ. Νάιπολ Μισή ζωή ΝΟΜ ΠΕΛ Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν ΙΑ Σ 2 0 0 1 Ο γιος ενός σπουδασμένου Βραχμάνα φτάνει στο μεταπολε­ μικό Λονδίνο του ’50 για ν ’ αφοσιωθεί στη λογοτεχνία. Στο βάθος εκείνο που ψάχνει είναι να βρει τον εαυτό τον και τη θέση του στον κόσμο. Το τελευταίο μυθιστόρημα τον σπουδαιότερου εν ζωή Βρετανού συγγραφέα.

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ

Ω Κ Ε Α Ν ΙΔ Α

Κάρλος Φουέντες Τα χρονιά με τη Λάουρα Δίας Το πορτρέτο τον σύγχρονον Μεξικού μέσα από την προ­ σωπική ζωή, τα πάθη, τις περιπέτειες, τους θυελλώδεις έρωτες, τη χαρά και τον πόνο μιας γυναίκας.

Ν Ε Ε Σ Κ Υ Κ Λ Ο Φ Ο Ρ ΙΕΣ

ΕΚΔΟΤΙΚΕΣ Ε Π ΙΧ Ε ΙΡ Η Σ Ε ΙΣ

Gutenberg ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚ αΟ

·

ΓΙΩΡΓΟΥ & ΚΩΣΤΑ Δ Α Ρ Δ Α Ν Ο Υ

τυπωθήτω /

* Σπουδή

*

Δ ιδά ϊου 3 7 , 1 0 6 8 0 Αθήνα, ΐηλ.: 0 1 0 - 3 6 4 3 0 0 3 , fax: 0 1 0 - 3 6 4 2 0 3 0 , e-m ail: gut_ub® otenet.gr

www.travlos.gr

Τηλ.: 38 14 410

ΜΠΑΛΖΑΚ

Nadine Satiat

Fax: 38 28 174________Εκδοτικός Οίκος Π. ΤΡΑΥΛΟΣ

jjj§

(Σειρά Βιογραφίες)

Βήμα βήμα, μέρα τη μέρα, εξαντλώντας όλα τα χρώματα της λο­ Μπαλζάκ γοτεχνικής παλέτας, η Nadine Satiat ζωγραφίζει το πορτρέτο ενός ανέκδοτον Μ παλζάκ που φαντάζει σαν ήρωας των μυθιστορημά­ των του: ασυμβίβαστος παρατηρητής των συγχρόνων του, απίθα­ νος ψεύτης, μερικές φορές άδικος, συχνά τυραννικός, αντιφατικά γοητευτικός, ανεξέλεγκτα σπάταλος, ανήμπορος μπροστά στην επιθυμία του να αρέσει, γεμάτος όνειρα πλουτισμού και πολιτι­ κές φιλοδοξίες... πάνω απ’ όλα όμως ακαταπόνητος γραφιάς! Αντλώντας το εξαιρετικά γλαφυρό υλικό της από την αλληλογρα­ φία του Μπαλζάκ, η Nadine Satiat επιτυγχάνει να βάλει σε έ­ κλειψη τον δικό της λόγο πίσω από τα πραγματικά περιστατικά, αφήνοντας τα συμβάντα της ζωής να αφηγηθούν σε πρώτο πρό­ σωπο την ιστορία τους· και ό,τι αφηγούνται είναι μια βιογραφία «στο ύψος του ανθρώπου»: χωρίς τις παραλλάξεις που επιφέρουν οι μύθοι και οι θρύλοι.

Patrique Ram baud

Η ΜΑΧΗ

(Σειρά Κρύσταλλο)

«Αναλαμβάνω να σας μυήσω σε όλη τη φρίκη, σε όλη την ομορφιά μιας μάχης· πρόκειται για τη μάχη του Έσλινγκ». Πάνω σε ένα τέτοιο μυθιστόρημα υποτίθεται πως εργαζόταν ο Μπαλζάκ: το σκεφτόταν το συζητούσε, επισκέφθηκε τα πεδία των μαχών, συνάντησε μάρτυρες, κράτησε σημειώσεις. Το ανήγγειλε με ένα μεγάλο γράμμα στη Madame Hanska αλλά, μπλεγμένος με χίλια σχέδια, δεν μας έδωσε ποτέ αυτό το βιβλίο που του είχε γίνει έμμονη ιδέα. Γιατί ο Μπαλζάκ θέλησε να αφηγηθεί τη μάχη του Έσλινγκ; Γιατί θέλη­ σε να μας φέρει προ των πυλών της Βιέννης του 1809 μαζί με τον Ναπολέοντα; Γιατί αυτές οι δύο άγριες ημέρες -κι ενώ κανείς δεν επιθυμούσε να πολεμήσει- άφησαν σαράντα χιλιάδες νεκρούς πάνω στα σταροχώραφα; M ario Lavagetto

Η ΜΗΧΑΝΗ ΤΟΥ ΣΦΑΛΜΑΤΟΣ

(Σειρά Κρύσταλλο)

Το βιβλίο είναι η “αστυνομική” έρευνα ενός φανταστικού αναγνώστη πάνω σε ένα πραγματικό κείμενο τον Μ παλζάκ. «La Grande Breteche»,

όνομα ενός στοιχειωμένου σπιτιού και ταυτόχρονα τίτλος ενός κειμέ­ νου που ο Μπαλζάκ έγραφε και ξανάγραφε, αλλάζοντας και μετατο­ πίζοντας συνεχώς κομμάτια και σημασίες της αρχικής ιστορίας. Ανα­ ζητώντας τα “γιατί” αυτών των παλινδρομήσεων του συγγραφέα, εντοπίζοντάς τα ένα προς ένα και ταξινομώντας τα, ο αναγνώστης παίρνει ένα μονοπάτι που διασχίζει μια πυκνή φυλλωσιά, καμωμένη από απίθανα στιγμιότυπα της ζωής του Μπαλζάκ, από ένα όλο και πιο πυκνό πλέγμα αφηγήσεων, πηγών και παραλλαγών της ίδιας ιστορίας, οι οποίες οδη­ γούν η μια στην άλλη και ακολουθούν η μία την άλλη σε μια ιλιγγιώδη διαδοχή.

ν

i J 0 Χορός του Καρχαρία

όταν σβήνουν τα φώτα

Κώστας Χαραλάς

Ζανίν Τεσόν

Πώς

βρέθηκε

ο

Μ αρίνος

Μ εδίτης πάνω σ’ αυτό το παράξενο καράβι που ταξιδεύει

Η

Μαρίνα

Μάνικα Πελτς κι

ο

Μ ατιέ

γνωρίζονται τυχαία σ’ ένα σινεμά. Οι δύο νέοι θα βρεθούν

προς την άκρη του κόσμου, το "Τέλος των Παραλλήλων"; Από

κι άλλες φορές στο ίδιο μέρος

πού ξεφύτρωσαν οι τέσσερις

έρωτας θ ’ αρχίσει να γεννιέται μεταξύ τους. Όμως κανείς

άντρες του πληρώματος με τα αλλόκοτα ονόματα: Χωρ, Ίσπρο, Ό ρις, Προορισμό)...

Μο

(Χωρίς

και σιγά-σιγά ένας αμοιβαίος

τους δεν εκδηλώνεται. Καθένας κρύβει ένα μεγάλο μυστικό ...

αίνιγμα Hi-Tech Μ α πώς είναι δυνατόν ο διάσημος παρουσιαστής της τηλεόρασης Τόνι Μάρτιν να μην γερνάει ποτέ; Να είναι ίδιος μετά από τόσα χρόνια; Μήπως έχουν βάλει κάποιο σωσία στη θέση του; Μα τέτοια ομοιότητα; Κι αν είναι έτσι, τι να έγινε ο πραγματικός Τόνι Μ ά ρ τιν ...

Εκδόσεις "ΚΑΣΤΩΡ", Τοσίτσα 1 8 ,1 0 6 83 Αθήνα, τηλ.: 010 3823485 & 010 9579850, fax: 010 9579850

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΧΑΤΖΗΛΑΚΟΣ Σ Ω Κ Ρ Α Τ Ο Υ Σ 56 Α Θ Η Ν Α Τ. Κ. 104 32 ΤΗΛ. & FA X : 010 5 22 8995 em a il: c h a tzila ko se d itio n s@ ya h o o .co m Μόλις κυκλοφόρησε

Δήμητρα Μπουρή Η ΤΡΟΥΛ - ΤΡΟΥΛ ΣΑΣ ΚΑΛΕΙ ΝΑ ΓΙΝΕΤΕ ΗΘΟΠΟΙΟΙ

Μαρία Διαμαηοπούλου - Χρυσάνθη Σπυροπούλου Δέσποινα Αυλογιάρη ΟΙ ΜΙΚΡΟΙ ΘΕΑΤΡΙΝΟΙ

Χρυσάνθη Σπυροπούλου ΠΡΩΤΟΤΥΠΕΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΕΣ ΓΙΑ ΟΛΟ ΤΟ ΧΡΟΝΟ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΙΔΜΩΝ Τ α χ . Δ /ν σ η : Τ. Θ . 4 8030 Π Ε ΤΡ Ο Υ Π Ο Λ Η Τ.Κ. 132 31 Α Ρ ΙΣ Τ Ε ΙΔ Ο Υ 10 - 12 Α Θ Η Ν Α ΤΗΛ. & F A X : 010 5 015550 em a il: idm on@ in.qr

ΑΛΚΥΟΝΗ ΠΑΠΑΔΑΚΗ Μετά την !3α ρ χ ά ρ ι σ σ α τ η ς χ ί μ α ι ρ α ς

που κυκλοφορεί, χαρείτε και τα: ΑΛΚΥΟΝΗ ΠΑΠΑΔΑΚΗ

Φ

X Η Μ ΠΟ ΡΑ

«ΤΟ ΧΡΩΜΑ ΤΟΥ ΦΕΓΓΑΡΙΟΥ»

«ΤΟ ΚΟΚΚΙΝΟ ΣΠΙΤΙ»

«ΣΚΙΣΜΕΝΟ ΨΑΘΑΚΙ»

«ΗΜΠΟΡΑ»

Τα βιβλία της Αλκυόνης Παπαόάκη έχουν όλες τις αρετές της αληθινής τέχνης του λόχου και μαζί αποπνέουν την ευαιοθηοία της όημιουρχορ που χράφει χιατί θέλει από τη όική της χνώοη να κοινωνήοουν και οι συνάνθρωποί της. ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΛΕΝΤΗΣ ΜΑΥΡΟΜΙΧΑΛΗ 11 · 106 79 ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ. 36.01.551 · FAX 3623.553

Σπ. Τρικούπ η 20, 106 8 3 Αθήνα, Τηλ. Κέντρο: 0 1 0 .3 3 .0 7 .0 0 0 -4 , Fax: 0 1 0 .3 3 .0 7 .0 0 5

Κ α τ ε ρ ίνα

ιρ γ έ λ η

Οι Έ λ λ η ν ες t o v K t tlQ O

τ ο υ Κ α π ο δ ίσ τ ρ ω

! στην Ελλάδα ένα από τα υπήρξε ο πρώτος ! μεγαλύτερα χτυπήματα. κυβερνήτης της Αν ο Καποδίατριας έμενε Ελλάδας μετά την στο τιμόνι του νεοσύστα­ Τουρκική κατοχή 400 χρό­ του τότε Ελληνικού Έθνους νων. Δολοφονείται από τον η Ελλάδα θα μεγαλουργού­ Έλληνα Γιώργο Μαυρομισε και γρήγορα θα επούλω­ χάλη. νε τις πληγές της Τουρκικής Οι Μαυρομιχαλαίοι αν και κατοχής. Το όραμά του ήταν οικογένεια ηρώων ήταν να θεσμοθετήσει που πολέμησαν σκληρά για Νόμους, να λειτουργήσουν τηνελευθερία της πατρίδας σχολεία και νοσοκομεία, μας έφτασαν στο σημείο να ί Το τέλος του όμως ήρθε δολοφονήσουν τον Καποδί- : γρήγορα πριν ολοκληρώσει στρια και να προσφέρουν ο μεγαλειώδες αυτό έργο.

0

Α ρ ισ τ ο φ ά ν η Π λο ύ το ς Μετάφραση, Διασκευή για νέους ΠΑΝΟΣ ΚΥΠΑΡΙΣΣΗΣ

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Ο Μ Β Ρ Ο Σ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: Α σκληπιού 23, 106 80 ΑΟηνσ Τηλ. 36.44.230 - 36.44.073 Fax 36.39.069

www.omvros.gr - e-mail: omvros@hol.gr

Αρχαία Ε λληνική Γ ραμματεία «Οι Ε λληνες»

15/10/2001 14/11/2001 Ία εμπορικότερα βιβλία του μήνα, σύμφωνα μι τα οτοιχώ που μας παραχώ­ ρησαν τριάντα βιβλιοπώ­ λες απ 'όλη την Ελλάδα, δηλώνοντας ο καθένας τους τέσσερα βιβλία που είχαν τις περιοοότερες πωλήοεις.

L

Μ. ΚΟΥΜΑΝΤΑΡΕΑΣ Δυο φ ορές Έλληνας ΚΕΔΡΟΣ

2.

Σ. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ

1

Ν. ΘΕΜΕΛΗΣ

Φ τω χή Μάργκο πατακης

Η ανατροπή ΚΕΔΡΟΣ

4 . Μ. ΚΟΥΝΤΕΡΑ Η άγνοια εστία 5.

Α. ΠΑΠΑΔΑΚΗ

6.

Ν. ΘΕΜΕΛΗΣ

Βαρκάρισσα της χίμαιρας καλεντης

Η αναζήτηση ΚΕΔΡΟΣ

7. ΟΥ. ΕΚΟ Μ π αουντολίνο

Θ.ΧΑΑΟ

ελληνικά γράμματα

Ούτε το όνομά μου γκοβοςτης

8.

ΣΥΛΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ

?.

Σ.ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Ρ. ΠΙΛΤΣΕΡ

Οοάμα Μπιν Λ ά ντεν κάκτος

Η βραδυπορία του καλού πατακης

Το άγριο θυμάρι οκεανιδα

10. I. ΑΛΙΕΝΤΕ Φ ωτογραφία οε οέπια

Α. ΓΟΥΙΣΘΦΟΥΛ I. ΚΑΡΥΣΤΙΑΝΗ Π.

ΚΟΕΛΟ

οκεανιδα

Οοάμα Μπιν Λάντεν, Ιστορία και μύθος περί πλους Κουστούμι οτο χώμα καςτανιοτης

Ο διάβολος και η δεσποινίδα Πριμ α . α . λιβανης

Β. Σ. ΝΑΙΠΟΛ Ένας δρόμος οτον κόσμο ΤΖ. ΣΝΑΙΝΤΕΡ

α . α . λιβανης

Οι Α ντιγόνες καλεντης

11. Ρ. ΑΡΕΝΑΣ Πριν πέσει η νύχτα

σύγχρονοι ορίζοντες

Μ. Μ ΙΣΙΙΟ Ι Ντομάτα με γεύση μπανάνας

γραμματα

Β. NT. ΧΑΝΣΕΝ - Τ. ΧΙ0 Ποιος σκότωσε τον Όμηρο

κάκτος

12. Γ. ΞΑΝΘΟΥΛΗΣ Ο Τούρκος στον κήπο ΚΑΣΤΑΝΙΟΤΗΣ Χ.ΣΕΜΠΡΟΥΝ Αντίο φως της νιότης

εξαντας

Τα ο τ ο ιχ ώ παραχώρηοαν τα βιβλιοπω λεία: Αθηνά-Κορυίαλλάς, Αλιξανδρήζ-Βολλιθία, Βογιονάκης-Αθήνα, ΓονιοιίΛαύριο, Αιάλογος-Βόλος, Αιάλογος-Βύρωνας, Αιάρετρος-ΧολκΟα, ΑωΙώνη-Γιάννινα, ΕλευΒερουδάκης-ΑΒηνα, Ενδοχώρο-Αΰήνα, Εξαρχόπουλος-ΑΒήνα, Εοτία-ΑΒήνα, Ευριπίδης οτηΙτοά-Χαλάνδρι, Ευοτοθίου-Καρδίτοα, Ιανός-θεοοαλονίκη, K m p i-O tm λονίχη, Κουκίδα-Κόρινθος, Αίοχη του Βιβλίου-ΑΒηνο, Λοξιάς-θεοοαλονίκη, Αυχνάρι-Αράρα, ΙΛιχαλάς-Αθήνα, Μπακάλης-Λήμνος Μπεθάνης-Μέγαρα, ΙΛποστάνογλου-Πειραιάς, Μπουγιούκου-Καόπλιο, Πατάκης-ΑΒψα, Πολιτεία-Αθήνα, Φοκίνος-Μαρούοι, Φολόκος-Π. Φάληρο, Φωτύδεντρο-Ηράκλειο

27

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ

φ

Κ

Ε

Δ

Ρ

Ο

Σ

www.kedros.gr · kedros@otenet.gr

Στη δέοη της αληθινής ιστορίας* έχει μπει ένα ημερολόγιο φτιαγμένο από σκόρπιες ιδέες, διαβάσματα από την Παλαιά Διαθήκη και θέματα σχετικά με τον κόσμο των αρχαίων. Στη θέση του μύθου έχει μπει το έπος του Γιλγαμές, ίσως το πιο παλιό λογοτεχνικό κείμενο που έχουμε. Αυτά τα δύο τρέχουν σχεδόν παράλληλα. * Σε μια αληθινή ιστορία δεν υπάρχει κάθαρση, δεν υπάρχει λύτρωση, δεν υπάρχει αναγνώριση...

... Ντραμς... Άλλος για μαστίγωμα... Η γυριστή μου πολυθρόνα... Το μαύρο ζιβάγκο της... και άλλα δώδεκα διηγήματα με ήρωες οι οποίοι ή θέλουν αλλά δεν μπορούν, ή μπορούν αλλά δεν θέλουν...

Τι ξέρουμε γι’ αυτήν που θα πάρει το όνομα Ρενέ Φαλκονέτι; Μαθαίνουμε πως είναι μια ιδιοφυής μουσικός, που παραιτήθηκε από κάθε καριέρα ερμηνεύτριας. Ξέρουμε πως είναι βουβή, πως μισεί τα λόγια, αλλά και πως είναι σύγχρονή μαςτη βλέπουμε να περπατά στη Νέα Υόρκη, υπνοβάτης που καταγράφει τα πάντα και δε δέχεται τίποτα. Αποφασίζει να ξεκινήσει μια ακραία νηστεία.

ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΛΛΜ1ΓΟΣ

η νικπεία τιις

Lit .

w w w .kedros.gr · ked ro s@ o ten et.g r

Επτά επιστολές σ’ έναν πολιτικό πρόσφυγα του εμφυλίου. Επτά ανεξίτηλες γραφές ενός προσωπικού δράματος, μιας οικογενειακής τραγωδίας. Και η ζωή στο μεταξύ, γλυκιά και τρυφερή, προκλητική κι αδιάφορη, να τραβάει τον δρόμο της όλο χαμόγελο και νάζι, δίχως να στρέφει γύρω της το κεφάλι. Όπως δηλαδή συνηθίζει να κάνει μια γυναίκα πανέμορφη. Όπως τόσα χρόνια έκανε η δική «του» πατρίδα...

-γΛ-γςΗς: ΛΠοετοΛίίΗε

ΔΕΚ ΑΠ ΕΝ Τ Ε ΙΣΤΟΡΙΕΣ. ΚΑΙ m ΒΟΛΤΑ HE τϊοΑΗλΑτο Εκείνος ο τόπος υπήρξε: τοπία, άνθρωποι, πράξεις. Τα πράγματα είχαν ήδη αρχίσει ν’ αλλάζουν τη στιγμή που τα ζούσα. Στη μουσική, εκείνος ο χρόνος - και όλος ο χρόνος - γίνεται ήχος. Οι λέξεις, ίσως κρατάνε για λίγο την ηχώ.

Δώδεκα διηγήματα με σταθερούς άξονες: από τη μια, τον έρωτα κι ό,τι μας δίνει φτερά, κι από την άλλη, το θάνατο κι ό,τι μας βαραθρώνει. Όλα μαζί, κοιταγμένα στο σύνολό τους, κινούνται σ’ ένα μεταί­ χμιο: ανάμεσα στο παλιό και στο σύγχρονο, στο παρόν και στο παρελθόν, με τύπους και χαρακτήρες απ’ όλα τα κοινωνικά στρώματα, συνδυάζοντας τον συμβολισμό και την ποιητική διάθεση με τον ρεαλισμό, το παράδοξο και το ασυνήθιστο.

#

t n

/" « Λ τ

ϋ.·,ϊΗ

ΠΤΤ Jam

λογοτεχνικά βραβεία

2001

Δημοσιεύουμε μερικά χαρακτηριστικά αποσηάοματα του ημερήσιου και εβδο­ μαδιαίου Τύπου για τα ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ ΒΡΑΒΕΙΑ 2001, που απονεμήθηκαν στην εκ­ δήλωση του διαβάζω στο Γαλλικό Ινστιτούτο (29 Οκτωβρίου 2001).

Σε αντίθεση με την έως τώρα συνήθειά του να ανακοινώνει τα λογοτεχνικά του βραβεία την ημέρα της απονομής τους, το περιοδικό διαβάζω φέτος τα δίνει στη δημοσιότητα μερικές μέρες νωρίτερα. [...] Και ενώ το διαβάζω ανακοίνωσε τα φ ε­ τινά του βραβεία, οι πληροφορίες θέλουν τα Κρατικά Λογοτεχνικά Βραβεία να βρί­ σκονται ήδη στο δρόμο της δημοσίευσής τους, και μάλιστα αρκετά νωρίτερα απ' ό,τι συνηθίζεται. Είναι ίσως ενδιαφέρον να παρακολουθεί κανείς αυτή την άτυπη «άμιλλα» μεταξύ των φορέων των δύο βραβείων. Είναι άλλωστε κοινά παραδεκτό πως η θέσπιση, προ εξαετίας, των βραβείων του διαβάζω, η διαφάνεια στις έως τώρα διαδικασίες απονομής τους και η ομολογούμενη εγκυρότητά τους έχει εν πολλοίς συντελέοει ώστε οι αρμόδιοι για το θεσμό των Κρατικών Βραβείων να α­ ναζητούν πλέον τρόπους για την αναβάθμισή του. Πόλυ Κρημνιώτη

25.10.2001

Το μυθιστόρημα του Νίκου θέμελη Η ανατροπή, η συλλογή διηγημάτων Το τρα­ γούδι των Σειρήνων του Τάσου Καλούτσα και η ποιητική συλλογή Κλεμμένη ιστο­ ρία του Κώστα Παπαγεωργίου αναδεικνύονται τελικά σε μεγάλους νικητές, αφού δύο μόνο ημέρες μετά την ανακοίνωση της βράβευσής τους από τα Λογοτεχνικά Βραβεία του περιοδικού διαβάζω αποσπούν και τα Κρατικά Λογοτεχνικά Βραβεία του είδους που εκπροσωπούν. Πόλυ Κρημνιώτη

27.10.2001

30

IM J IL M ...στην περίπτωση τω ν ελληνικών βραβείων (Κρατικό, περιοδικού διαβά­ ζω), τουλάχιστον στο μυθιστόρημα τα βραβευμένα βιβλία διασώζουν το κύρος τω ν βραβείων. Ποιος μπορεί να αμφισβητήσει την ποιότητα των μυθιστορημάτων του Νίκου Θέμελη και της Ιωάννας Καρυστιάνη που διακρίθηκαν; Και τα δύο έχουν τύχει της κριτικής αποδοχής και κυρίως της α­ ποδοχής του μεγάλου κοινού, θα θεωρηθεί τουλάχιστον κακεντρεχής ό ­ ποιος αποδώσει το βραβείο του θ έμ ελ η σε διαπλοκές. 0 θ έμ ελ η ς πα­ ρουσιάστηκε ως συγγραφέας αφήνοντας στο ημίφως ή εντελώ ς αφώ τι­ στη την πλευρά του δημόσιου άντρα. Και είμαι σίγουρος ότι οι περισσό­ τεροι από τους 120.000 αγοραστές τω ν βιβλίων του και φυσικά οι πολύ περισοότεροι αναγνώστες του δεν ταυτίζουν το συγγραφέα με τον πρωθυπουργικό σύμβουλο. Αυτό είναι η νίκη της λογοτεχνίας. Νίκος Μ πακουνάκης

4.11.2001

Καπάκι οτην έκθεση της Φρανκφούρτης (όπου αυτοδιαφημίστηκε αξιοπρεπώς η τιμώμενη χώρα μας διά της πεζογραφίας) ήλθαν τα κρατικά λογοτεχνικά βρα­ βεία (προηγήθηκαν τα σεμνότερα και σχεδόν αφιλοχρήματα βραβεία του διαβά­ ζω). Δ. Ν. Μαρωνίτης 11 . 11.2001

Η «παράδοση», νομίζαμε, δεν ήθελε να συμπίπτουν οι νικητές τω ν Κρατικών Λο­ γοτεχνικών Βραβείων με αυτούς τω ν βραβείων του περιοδικού διαβάζω. Φέτος απεδείχθη ότι επρόκειτο μάλλον για σύμπτωση παρά για παράδοση. Έτσι, δυο μέρες μετά την ανακοίνωση τω ν ονομάτων που θα βραβευτούν από τη μακρό­ βια επιθεώρηση του βιβλίου, ανακοινώθηκαν - μ ε επισημότητα- τα ονόματα των λογοτεχνώ ν που θα τιμηθούν ε φ έτο ς από το υπουργείο Πολιτισμού. Τα δύο βραβεία συμπίπτουν σε τρεις κατηγορίες, οι οποίες αναδεικνύουν, τρόπον τινά, τους «υπερ-νικητές» της χρονιάς. Λώρη Κέζα

27.10.2001

m

r jjv m

Στον Νίκο θ έμελη και στην Ιωάννα Καρυστιάνη απονεμήθηκε ισάξια το Βραβείο Μυθιστορήματος του λογοτεχνικού περιοδικού διαβάζω για τα μυθιστορήματά τους Η ανατροπή (εκδόσεις «Κέδρος») και Κουστούμι ο το χώ μα αντίστοιχα. Τα λογοτεχνικά βραβεία που απονέμει κάθε χρόνο το περιοδικό έχουν γίνει πια θε­ σμός και αποτελούν σημείο αναφοράς. Ε. Μ.

25.10.2001

31

γ ε

Νίκος θεμελης Βραβείο Μυθιστορήματος

ι

: γ· > ι

Καταξίωση και αναγνώριση: Η μεγάλη προσέλευση συγγραφέων και κό­ σμου, η παρουσία της Πολιτείας, τα μηνύματα του πρωθυπουργού και των αρχηγών τω ν κομμάτων, η ζεστή και φιλική ατμόσφαιρα χαρακτήρι­ σαν τη βραδιά της απονομής των λογοτεχνικών βραβείων του διαβάζω, τη Δευτέρα το βράδυ, στο Γαλλικό Ινστιτούτο. Όλα αυτά προδίδουν την ο λο­ ένα και μεγαλύτερη καταξίωση των βραβείων του περιοδικού στη συνεί­ δηση των μελών της λογοτεχνικής οικογένειας και την αναγνώρισή τους από την Πολιτεία. Καταξίωση δηλώνει και ο «συνωστισμός» χορηγών που παρατηρήθηκε για τα φετινά βραβεία. [...] Η Λιζέτα Καλημέρη, που πρόσφερε τη φωνή της για μουσικές ανάσες στην εκδήλωση, με παρουσιαστή το δημοσιογράφο Παύλο Τσίμα, πρότεινε, αστειευόμενη, κι άλλο ακόμη βραβείο με τίτλο «Ακούω». 0 κ. Ηρακλής Παπαλέξης ανακοίνωσε και την προσπάθεια που θα κάνει το περιοδικό να μεταφραστούν σε ξένες γλώσσες τα βραβευμένα βιβλία. Δήμητρα Ρουμπούλα 31.10.2001 Διανύουμε ημέρες λογοτεχνικών βραβείων. Την ερχόμενη Δευτέρα απονέμονται τα βραβεία του περιοδικού διαβάζω, τα οποία χρόνο με το χρόνο καταξιώνονται όλο και περισσότερο στη συνείδηση του λογοτεχνικού κό­ σμου και των αναγνωστών, Χθες έγινε η ανακοίνωσή τους από το περιοδικό. Τα Κρατικά Βραβεία, τα οποία συνήθως ανακοινώνονται εντός του Νοεμβρίου και απονέμονται το Δεκέμβριο, σύμφωνα με πληροφορίες, θα δοθούν στη δημοσιότητα αύριο Παρασκευή, ενώ οι διαρροές για το ποιος παίρνει τι και τα «μαγειρέματα» δίνουν και παίρνουν, σε σημείο που μειώνεται η αξιοπιστία τω ν υπευθύ­ νων του υπουργείου Πολιτισμού και μελών της αρμόδιας κριτικής επιτρο­ πής. [...]

25.10.2001

ΕΠ ΕΠ ΣΙΠ Π α 0 Παντελής Βοάλγαρης διαβάζει μήνυμα της Ιωάννας Καρυοτιάνη, Βραβείο Μυθιστορήματος

32

0 κόσμος δε χώραγε προχθές το βράδυ στην αίθουσα του Γαλλικού Ινστι­ τούτου για την καθιερωμένη πια απονομή τω ν λογοτεχνικών βραβείων του περιοδικού διαβάζω. Όρθιοι, μέσα και έξω από το αμφιθέατρο, οι βιβλιόφιλοι παρακολούθησαν αυτή τη «γιορτή» της λογοτεχνίας, όπως επισήμανε και ο παρουσιαστής της βραδιάς, ο δημοσιογράφος Παύλος Τσίμας. Μαζί με τους βιβλιό­ φιλους (νεολαίους ως επί το πλείστον), τους συγγραφείς και τους εκδότες, την έκτη απονομή των βραβείων παρακολούθησαν και πολλοί πολιτικοί. 0 υπουργός Πολιτισμού Ευάγγελος Βενιζέλος, ο υφυπουργός Τύπου και ΜΜΕ αλλά και ποιη­ τής Τηλέμαχος Χυτήρης, ο Νίκος Αθανασάκης, η Μιλένα Αποστολάκη, ο Γιώργος Πανταγιάς, ο Βασίλης Κοντογιαννόπουλος, ο Πόνος Τρύγαζης κάθονταν στις πρώτες σειρές, ί,.,1 Φωτεινή Μπάρκα 31.10.2001

E x z n m

m

u

Με ένα νέο βραβείο από την επόμενη χρονιά -το βραβείο δοκιμίου- και με τη σκέψη να καθιερωθεί, στο άμεσο μέλλον, και το βραβείο καλύτερου ξένου βι­ βλίου ολοκληρώθηκε τη Δευτέρα το βράδυ, στο Γαλλικό Ινστιτούτο, η απονο­ μή των φετινών βραβείων του περιοδικού διαβάζω. Παρών, για πρώτη φορά στα έξι χρόνια που απονέμονται τα βραβεία, και ο υπουργός Πολιτισμού Ευ, Βενιζέλος, ο οποίος άνοιξε τον κύκλο των χαιρετισμών, αφού προηγήθηκε η ανάγνωση μηνυμάτων από τον πρωθυπουργό, τον πρόεδρο της Ν.Δ. Κων. Κα­ ραμανλή και τον πρόεδρο του ΣΥΝ Νίκο Κωνσταντόπουλο. Φετινοί και παλαιότεροι βραβευμένοι στην κατάμεστη αίθουσα του Γαλλικού Ινστιτούτου άκουσαν από το διευθυντή του περιοδικού, Ηρακλή Παπαλέξη, ότι από την επόμε­ νη χρονιά τα βραβεία του διαβάζω θα απονέμονται πάλι στα τέλη Ιουνίου.

3110.2001

Τα τελευταία έξι χρόνια τα κρατικά λογοτεχνικά βραβεία συνυπάρχουν με τα βραβεία του λογοτεχνικού περιοδικού διαβάζω, θα μπορούσαμε να παραλληλίσουμε αυτή τη συνύπαρξη, ανάλογη με εκείνη της «Ομάδας τω ν Δώδεκα» και των τότε κρατικών. [...] Η επιτροπή του διαβάζω αποτελείται αποκλειστικά από ενεργούς κριτικούς ή συγγραφείς με παράλληλο κριτικό έργο, κάτι που δε συμβαίνει με την επιτροπή Κρα­ τικών Βραβείων, η οποία θεσμοθετημένα αποτελείται από τρεις πανεπιστημιακούς, τρεις κριτικούς και τρεις συγγραφείς. [...] Τα βήματα διαφοροποίησης και τόλμης που χαρακτήρισαν τόσο τις αποφάσεις όσο και την κατεύθυνση, αρχικά, των βραβείων του διαβάζω (Βραβείο Πρωτοεμφανιζόμενου Πεζογράφου π.χ.) φαίνεται να ατονούν, δίνοντας την εντύπωση ότι τα ιδιωτικά βραβεία προσπαθούν να υποκαταστήσουν τα κρατικά, ακόμα και στο επίπεδο των ε ­ πιλογών. Αν οι συντηρητικές επιλογές είναι αναμενόμενες σε μια κρατική επιτροπή, σε μια ιδιωτική επιτροπή δεν ισχύουν τα ίδια ελαφρυντικά.

ΚοΛοιίτσος ΒΡα^ '° Δ"1ΥΨατ°ς

.

Ό λγα Ζελλά

4/11/2001

33

Ezxn zm o Η Ιωάννα Καρυσχιάνη και ο Νίκος θέμελης μοιράζονται το Βραβείο Μυθι­ στορήματος του περιοδικού διαβάζω για το 2001, σύμφωνα με τα απο­ τελέσματα που ανακοινώθηκαν χθες αιφνιδιαστικά, καθώς τα τελευταία χρόνια δημοσιοποιούνταν κατά την απονομή τους, [...! Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι κατά την τε λ ε τή απονομής της Δευτέρας το περιοδικό διαβάζω θα ανακοινώσει τη θέσπιση δύο νέων βραβείων, καθώς και κά­ ποιες ά λλες πρωτοβουλίες, που θα αναλάβει για τα λογοτεχνικά βρα­ βεία της επόμενης χρονιάς. Ε. Γ.

Φωτιινή Φραγκούλη Βραβείο Παιδικού Βιβλίου

ϋχπο

26.10.2001

Πρόλαβε τα Κρατικά Βραβεία Λογοτεχνίας το περιοδικό διαβάζω ανακοινώνο­ ντας χθες τις επιλογές της δικής του κριτικής επιτροπής για τα καλύτερα βιβλία του 2000, ενώ η επιτροπή του υπουργείου Πολιτισμού αναμένεται να ανακοι­ νώσει τη δική της ψηφοφορία την Παρασκευή. Τα βραβεία του διαβάζω μπορεί να συνοδεύονται από χρηματικό έπαθλο 500.000 δρχ. -αντί των πέντε εκατομμυρίων των Κρατικών Βραβείων-, από τό ­ τε που θεσπίστηκαν όμως, πριν από έξι χρόνια, έχουν καταφέρει να κατακτή­ σουν εγκυρότητα. Το διαβάζω έχει θεσπίσει εδώ και τρία χρόνια Βραβείο Πρωτοεμφανιζόμενου Πεζογράφου, αίτημα στο οποίο δεν απάντησε ποτέ το ΥΠΠΟ, το οποίο, από την πλευρά του, είναι το μόνο που βραβεύει δοκίμια, μαρτυρίες, βιογραφίες, ταξιδιωτικά. Σύμφωνα λοιπόν με τους κριτές του διαβάζω, το Βραβείο Μυθιστορήματος απονέμεται στον Νίκο θέμελη για την Ανατροπή και στην Ιωάννα Καρυστιάνη για το Κουστούμι οτο χ ώ μ α -ε ίν α ι ενδιαφέρον ότι η Καρυστιάνη δεν είχε προκριθεί στον τελικό κατάλογο (short list) της επιτροπής του ΥΠΠΟ. Το Βραβείο Διηγήμα­ τος απονέμεται στον Τάσο Καλούτσα για το Τραγούδι τω ν Σειρ ήνων και το Βρα­ βείο Πρωτοεμφανιζόμενου Πεζογράφου στον Βαγγέλη Χαχζηγιαννίδη -επίσης απουσιάζει από τη λίστα του ΥΠΠΟ- για τους Τέσσερις τοίχους. Ι...1 Απονέμεται, επίσης, Βραβείο Παιδικού Βιβλίου στη Φωτεινή Φραγκούλη για το Μιοό πι­ θάρι, αλλά δεν απονεμήθηκε Βραβείο Εφηβικού Βιβλίου (υποκατηγορία που δεν υπάρχει στα Κρατικά Βραβεία) διότι κανένα από τα προταθέντα βιβλία δεν πλειοψήφησε. Μικέλα Χαρτουλάρη 25.10.2001

Την καλύτερη «γκρίζα» διαφήμιση για τα μυθιστορήματα του αγαπημένου του συμβούλου έκανε ο πρωθυπουργός Κώστας Σημίτης στο χθεσινό χαιρετιστήριο μήνυμά του για την εκδήλωση απονομής τω ν λογοτεχνικών βραβείων του πε­ ριοδικού διαβάζω. «Η Ελλάδα», τόνισε, «ως κατεξοχήν χώρα που παράγει και ε ­ ξάγει πολιτισμό υψηλής αισθητικής αξίας, οφείλει να καταστήσει σαφές ότι μό-

34

νο μέσα από το δύσκολο και επίπονο δρόμο της διαρκούς πολιτιστικής "αναζήτησης" θα φθάσει οτην "ανατροπή" της ανοικτής κοινωνίας που ό­ λοι οραματιζόμαστε». Ανατροπή, ως γνωστόν, τιτλοφορείται το δεύτερο -μετά την Αναζήτησ η- μυθιστόρημα του Νίκου θέμελη, ο οποίος καθό­ λου τυχαία εμποτίζει τη λογοτεχνία του με το εκσυγχρονιστικό όραμα. [...] Η αναγνώριση του Νίκου θέμελη από τους ομοτέχνους του, που με­ ταφράζεται φ έτο ς όχι σε ένα, αλλά σε δύο βραβεία μυθιστορήματος -του διαβάζω και το Κρατικό-, είναι με τη σειρά της η καλύτερη «διαφή­ μιση» τω ν όσων ευαγγελίζεται περί πολιτισμού και κοινωνίας τω ν πολι­ τώ ν ο Κώστας Σημίτης. Αρκεί να βρουν και αυτά -στην ώρα το υ ς - αντί­ στοιχη ανταπόκριση στο κοινό. Μ ικέλα Χαρτουλάρη

30.10.2001

Ευχαριστούμε επίσης θερμά τις εφημερίδες και τα περιοδικά: ΠΟΝΤΙΚΙ, ΑΓΓΕΛΙΟΦΟΡΟΣ, ΝΑΥΤΕΜΠΟΡΙΚΗ, ΑΛΛΑΓΗ ΠΑΤΡΑΣ, ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝ, HERALD TRIBUNE, METRORAMA, ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ, ΕΞΠΡΕΣ, ΕΣΤΙΑ, ΕΠΕΝΔΥΤΗΣ, ΑΔΕΣΜΕΥΤΟΣ ΤΥΠΟΣ (ΜΗΤΣΗ), ΑΔΕΣΜΕΥΤΟΣ ηΠΟΣ ΙΡΙΖΟΥ), ΕΙΝΑΙ Κ.ά. Με τα δημοσιεύματα τους συνέβαλαν στην επιτυχία των βραβείων του διαβάζω.

Βαγγέλης Χατζηγιαννίδης Βραβείο Πρωτοεμφανιζόμενου Πεζογρόφου

Η Λιζέτα Καλημέρη τραγούδησε στο μουσικό μέρος της εκδήλωσης

35

Παραμύ8ια από το μέλλον ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΣΕΙΡΑΣ: ΜΙΣΕΑ ΤΑΪΣ Δέκα συγγραφείς της νεότατης γενιάς γράφουν ένα μελλοντολογικό παραμύθι στο οποίο πρωταγωνιστούν παιδιά ή έφηβοι.. Μέσα από αρχαιοελληνικούς μύθους ή παραδοσιακά παραμύθια, και με δεδομένα από τον κόσμο της τεχνητής νοημοσύνης, της κλωνοποίησης, της νανοτεχνολογίας και της ρομποτικής, οι συγγραφείς συνθέτουν συναρπαστικές αφηγήσεις, όπου ο αναγνώστης καλείται να ανακαλύψει τις φοβίες ή τις προσδοκίες της λογοτεχνίας από την επερχόμενη πραγματικότητα.

Πρώτη γραφή____________ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΣΕΙΡΑΣ: ΜΙΣΕΛ ΤΑΪΣ Μια αξιόλογη συλλογή με δεκαπέντε διηγήματα που ξαφνιάζουν με την ποικιλία των ιδεών τους και τη φρεσκάδα της γραφής τους. Προϊόν διαγωνισμού πρωτοεμφανιζόμενου διηγήματος από τις Εκδόσεις ΜΙΝΩΑΣ και το περιοδικό ΓΥΝΑΙΚΑ, σε μια κοινή προσπάθεια εμπλουτισμού της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας. Μια Πρώτη Γραφή που εντυπωσιάζει με τον προβληματισμό και τη σύνθετη θεματική της, και δείχνει άτι η λογοτεχνία έχει πολλά να ωφεληθεί από τον εμπλουτισμό της με νέες ιδέες και σύγχρονες τάσεις. Δεκαπέντε νέοι συγγραφείς καταθέτουν τη δική τους ματιά στο πανόραμα της λογοτεχνίας μας.

ΣΕ

ΟΛΑ

ΤΑ

ΒΙΒΛΙΟ ΠΩ ΛΕΙΑ

Π ο σ ε ι δ ώ ν ο ς 1, 1 4 1 21 Ν . Η ρ ά κ λ ε ι ο , Α θ ή ν α , Τ η λ : 2 7 1 1 2 2 2 ,

εκδόσεις

ΣΥΓΧΡΟΝΗ

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Κλέφτης αστεριών

Κόκκινος Νείλος

G U Y ABECASSIS Μ Ε Τ Α Φ Ρ Α ΣΗ : Α Σ Π Α Σ ΙΑ Κ Ε Λ Λ Η

GERARD OBERLE Μ ΕΤΑ Φ ΡΑ ΣΗ: ΕΦΗ Κ Ο Ρ Ο Μ Η Λ Α

Μ υ8ιστόρημα

Μ υθιστόρημα

«Πρώτα τα γυναικόπαι­ δα!». Μέσα στην παγω­ μένη νύχτα, το ανατριχιαστικό αυτό σύνθημα προαναγγέλλει το τέλος του πληγωμέ­ νου πλοίου. Μια γυναίκα εγκαταλεί­ πει στην ασφάλειά της το δεκάχρονο παιδί της για να βυθιστεί μαζί με τον άντρα της. Είκοσι πέντε χρό­ νια αργότερα, ο μικρός επιζήσας, διευθυντής θεάτρου πλέον, θα πέσει θύμα απαγωγής από την Γκεστάπο.

Ο Κλοντ Σασινιέ, πλού­ σιος γαιοκτήμονας, μέγαςγευσιγνώστης και πολυμαθής βιβλιό­ φιλος έχει ένα πάθος για τα εκλεκτά κρασιά που δεν το συναγωνί­ ζεται παρά μόνο η σεξουαλική του πείνα. Ο υπερβολι­ κός αισθησιασμός του βρίσκει γόνιμο έδαφος στην Αίγυπτο, μαζί με το μυστήριο της εξαφάνισης του πιανίστα Ντενί Βερσενά. Εκεί ο εστέτ καλλιτέχνης με τη διπλή φύση θα ανταμώσει το πεπρωμένο.

Η απειλή του Ερμή

Φλογισμένη καρδιά και ά λ λ α δ ιηγήματα

CEDRIC BANNEL Μ Ε Τ Α Φ Ρ Α Σ Η : Α Σ Π Α Σ ΙΑ Κ Ε Λ Λ Η

J. Μ . G . LE C LE ZIO Μ ΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΣΤΕΛΛΑ ΧΡ ΥΣΙΚΟ Υ

Μ υθιστόρημα Ηυπαστυνόμοςτης Νέας Υόρκης, Ρεντά Φατμί, έχει επτά μέρες στη διάθεσή της για να σώσει την πόλη. Ο Ερμής, ένας μυστη­ ριώδης εκβιαστής, καταφέρνει να θέσει υπό τον έλεγχό του ένα δίκτυο δορυ­ φόρων και απειλεί να τους ρίξει στο Μανχάταν. Είναι, άραγε, τα λύτρα το πραγματικό κίνητρο του Ερμή, ή μήπως κρύβει μια αλήθεια που παραπέμπει στον απόλυτο τρόμο;

Εκείνο το καλοκαίρι, έκανε ζέστη στην Προ­ βηγκία. Γύρω στον Ιού­ λιο, η Περβάνς έφυγε. Όλη τη χρονιά, τριγυρνούσε στους δρό­ μους, έπινε μπίρες και κάπνιζε σαν φου­ γάρο. Τα απογεύμα­ τα συναντούσε τον Λοράν μπροστά από ένα ερημωμέ­ νο γκαράζ. Ο Λοράν σήκωνε το τσίγκινο παρα­ πέτασμα και τρύπωναν μέσα. Ο χώρος μύρι­ ζε γράσο και μια έντονη μυρωδιά, σαν το άχυρο ή το χόρτο που βράζει. Έκαναν έρωτα κατάχαμα...

Επισκεφθείτε την ιστοσελίδα μας 1

Fax:

27

1 1 056,

e-mail:

info@minoas.gr

ί

w w w .m in o a s .g r J

αποτονΑΛΕΞΗ ΖΗΡΑ

Θέ λ ε ι α ρ ε τ ή ν και τ ό λ μ η ν η. . . ψ η φ ο φ ο ρ ί α !

ΠΑΡΕΜΒΑΤΙΚΑ

Μη παραδέχεστε ανοιχτά τον όποιο δονοτέχνη Χαρίζοντάς του εύνοια χωρίς ανταμοιβή Σκεφθείτε μόνο: «Άραγε βοηθά αυτό στην αναρρίχησή μου;» [...1 Βαδίζοντας προσεχτικά Φροντίστε μόνο τις δημόσιες σχέσεις σας Αυτές, παιδί μου, είναι σήμερα το παν.

38

«Συμβουδές σ' ένα νέο κριτικό» Άγνωστος ποιητής, περί το 1984 μ.Χ.

πουσιάζοντας τις πρώ τες η μέρες του Νοεμβρίου στην Κύπρο, όπου συμμετείχα στην εκεί επιτροπή τω ν Βραβείων Λογοτεχνίας του υπουργείου Παιδείας, ίσως και να μου διέφυγε κάποιο σημα­ ντικό σχόλιο που έγ ιν ε για τις δικές μας, επ ά λ λ η λ ες βρ αβεύσ εις του Οκτωβρίου τόσο του ΥΠ.ΠΟ όσο και του διαβάζω. Νομίζω όμως ότι τα ανα­ γραφόμενα στα Ν έα (3,11) όσο και στην Καθημερινή (4.11) συνοψίζουν το εύρος των επισημάνσεων, των δίκαιων ή άδικων εναντιώσεων που γράφτη­ καν από δημοσιογράφους ή μέλη τω ν επιτροπών. Από τα λοιπά πρέπει να εξαιρέσω κάποιες υπ ερβολές ανα φ ερόμενες στα κρατικά βραβεία, του τύπου «ένας κουρασμένος θεσμός ζ η τ ε ί ανανέωση» - τι, πράγματι, εννοού­ με ανανέωση, αφού μόλις προ ολίγων ετώ ν υποτίθεται ότι ο θεσμός «ανα­ δομήθηκε», έχοντας τη βούλα του σχετικού νόμου. Και, επίσης, να παρακάμψω μερικούς γενικόλογους επαίνους που δεν προσθέτουν τίποτε και που μου έδωσαν την εντύπωση προϊόντων μιας δημοσιογραφικής ρουτίνας, θα σταθώ, έτσι, στις απόψεις τη ς Μικέλας Χαρτουλάρη και τη ς Όλγας Σελλά, καθώς και στις υποδείξεις τω ν Τάκη Μενδράκου, Άρη Μπερλή και Άρη Μαραγκόπουλου, που φιλοξενούνται κι αυτές στην Καθημερινή. Λοιπόν, ό,τι ξεχωρίζει ως κοινή συνισταμένη τους είναι αναμφίβολα η απευθείας κρι­ τική στις επιλογές των μελών της παρελθούσας όπως και άλλων επιτροπών του ΥΠ.ΠΟ, ενώ για πρώτη φορά εμφανίζεται συνδυασμένη και μια -μετρια ­ σμένη έστω, αλλά ευδιάκριτη- επιφυλακτική στάση απέναντι στις επιλογές τη ς επιτροπής το υ διαβάζω . Να πω ότι το σύνολο αυτώ ν τω ν απόψεων συγκλίνει με τις σκέψεις που είχα κάνει προ τριετίας (1998) στον ετήσιο

Α

Επίλογο; Αυτό είναι ίσως το επουσιωδέστερο. Αλλά, επιτέλους, ακόμα και έτσι, είναι παρήγορο ότι αρχίζουμε να βλέπουμε καταπρόσωπο τα πράγμα­ τα και όχι μεταβάλλοντας, όπως ο Δον Κιχώτης τους α νεμόμυλους -το υ ς θεσμούς, στην περίπτωσή μας-, σε τερατώδεις, μεταφυσικούς εχθρούς. Τα βραβεία εν γένει αναβαθμίζονται ή υποβαθμίζονται από τις επιλογές των επιτροπών τους. Τελεία και παύλα. Αλλά το έδαφος προετοιμάζεται για να γίνει καρποφόρο ή άγονο από τις ε π ιλ ο γ ές εκ είν ω ν που ε π ιλ έγ ο υ ν . Ας πούμε, δεν είναι άμοιρο ευθυνών για τις δυσαρθρίες και τα φαλταοσφυρίγματα τω ν κρατικών βραβείων το «αθέατο» εκείνο κονκλάβιο που συνήθως απαρτίζεται από άτομα της «εμπιστοσύνης» του εκάστοτε υπουργικού περι­ βάλλοντος. Όχι μόνο γιατί αποφασίζει με παροιμιώδη προχειρότητα, συνα­ θροίζοντας έναν ετερόκλητο θίασο κριτικών, φιλολόγων, ποιητών και ηεζογράφων. Μα και γιατί με ποικίλες πλάγιες κινήσεις και πιέσεις επιδιώκει να στρέψει την ψηφοφορία προς ορισμένες κατευθύνσεις. Και επ' αυτού: Ένσταση πρώτη: γιατί θα πρέπει να συγκαταλέγονται στην επιτροπή ήδη βραβευθέντες λογοτέχνες; Μήπως η βράβευση π ροεξο φλεί τη γνώση και κυρίως τη δυνατότητα κριτικού ελέγχου τους σε άλλα λογοτεχνικά έργα; Η πείρα και η εμπειρία έχουν δείξει ακριβώς το αντίθετο. Ένσταση δεύτερη: γιατί θα πρέπει να τοποθετείται επικεφαλής τω ν επιτρο­ πών -μήπως για λόγους κοινωνικού prestige;- ένας πανεπιστημιακός; Τι σόι κύρος δίνει στην επιτροπή ένας προεδρεύων ο οποίος, δυστυχώς, λόγω της ίδιας της φύσης του έργου του, είναι αδύνατο να έχει μια επαρκή έστω εποητεία του υπάρχοντος λογοτεχνικού τοπίου; Από την ά λλη πλευρά, πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι οι καθαρόαιμοι και πεπειραμένοι λογοτεχνικοί κριτικοί είναι είδος εν ανεπαρκεία. Αυτό φαίνεται αμέσως μόλις διατρέξουμε τα ονόματα εκείνων που συμμετέχουν στις επι­ τροπές του ΥΠ.ΠΟ και του διαβάζω. Και, προφανώς, δεν είναι της στιγμής να αρχίσουμε να οδυρόμαστε μπροστά στο αμείλικτο ερώ τημα: γιατί αυτή η σπανιότητα; Από τα ίδια πράγματα και εφ ό σ ο ν υπάρχει η βούληση να κάνουν υπεύθυνα οι επιτροπές τη δουλειά τους και να μην έχουν διακοσμητικό ή δ ια μ ετακομ ιοτικό ρόλο, το κενό από τη «λειψανδρία» τω ν κριτικών χρειάζεται να αναπληρωθεί με την άντληση από άλλους συγγενείς χώρους. Για τούτο ακριβώς και πρέπει να γίνεται με άκρα προοοχή -και από ποιους;η επιλογή λογοτεχνών, φιλολόγω ν ή, σπανιότερα, λογιών που έχουν απο­ δεδειγμ ένα κριτικές ικανότητες. Για τούτο, όμως, και είναι σχεδόν αδύνατο να εφαρμοστεί η πρόταση ορισμένων να ανανεώνεται η επιτροπή σε ετήσια βάση. Εκτός αν νομίζουν ότι ζούμε σε άλλη, φανταστική χώρα, όπου κριτικοί και επαρκείς αναγνώστες παράγονται με την ίδια αφθονία που παράγονται τα... ραπανάκια. Τέλος, ας πω και από εδώ στους συναδέλφους του διαβάζω ότι έχουν δίκιο Τα Ν έ α γ ρά φ ο ντα ς πως αν η επ ιτροπ ή το υ ΥΠ.ΠΟ, μ ε τη γ εν ετικ ή τη ς δυσκαμψ ία, υπ ήρξε με τις αποφάσεις τη ς νομοτα γής στις επ ιταγές της βιβλιαγοράς και στα συναφή κυκλώματα, πόσο περισσότερο παθητικοί και ευπροσάρμοστοι αποδειχθήκαμε εμείς... □

i

100

χρόνια Ένας

Hollywood

α ι ών α ς

μαγείας

με γ λ α φ υ ρ ά πορτρέτα τω ν σπουδαιότερω ν ηθοποιώ ν και σ κη νοθετώ ν της ισ τορίας. Μ ε τη ν επιμέλεια του κ αταξιω μένου κ ριτικού κ ινημα τογράφ ο υ Π α ναγιώ τη Τιμογ ια ννά κη, τα πιο μεγάλα ονόματα και τα πιο λαμπρά ασ τέρια του Χ ό λιγο υ ν τ παρελαύνουν μέσα από 15 0 και πλέον μνημειώ δεις έγχρω μες και ασπρόμαυρες φ ω το γρ α φ ίες, σε μια πληρέστατη έκδοση που συμπεριλαμβάνει αναλυτικό κατάλογο με τους νικητές τω ν βραβείω ν Ό σκαρ. Έ ν α αρ ισ τουργηματικό βιβλίο τέχ ν η ς για τη ν έβδομη τέχνη!

ΣΕ

ΟΛΑ

ΤΑ

ΒΙΒΛΙΟ ΠΩ ΛΕΙΑ

δαμαςί Επισκεφθείτε την ιστοσελίδα

εκδόσεις

(

w w w .m in o a s

■gj

Π οσ ειδώ νος 1, 141 21 Ν. Η ρ ά κ λειο , Α θήνα, Τηλ: 27 11 2 2 2, Fax: 27 11 0 5 6, e-m ail: info@ m inoas.gr

Κείμενα που γράφονται με αφορμή ενα βιβλίο

γράφει ο Β Α Γ Γ Ε Λ Η Σ Π Α Ν Τ Α Ζ Η Σ

Η ΘΕΟΡΙΑ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ ΚΑΙ 0 ΣΩΚΡΑΤΗΣ Γιατα2.400 χρόνιααπότοθάνατοτουφιλοσόφου

Ε

■■ ίνα γνωστό ότι ο Σωκράτης ανήκε στους ελάχιστους άνδρες με μεγάλη επιρροή στην L ιστορία του πολιτισμού που δεν άφησε ούτε μία γραπτή φράση πίσω του. Ό,τι γνωρίΓ ζουμε για τις ιδέες του το χρωστάμε στους μαθητές του και ιδίως στον Πλάτωνα. Ενώ ■ ι όμως ο Πλάτων, σε αντίθεση με τον Ξενοφώντα, που επίσης επιχείρησε να μας μετα­ φέρει την κοσμοθεωρία του Σωκράτη, ήταν σε θέση να κατανοήσει τις βαθύτερες σκέψεις του δασκάλου του, είχε επίσης την ικανότητα να τις αλλοιώνει και να τις βελτιώνει μετατρέποντάς τες έτσι από σωκρατικές σε πλατωνικές. 'Οταν, λοιπόν, διαβάζουμε τους σω­ κρατικούς διαλόγους του Πλάτωνα, δεν είμαστε σε θέση να κρίνουμε ποια από τις ιδέες που βγαίνουν από το στόμα του δασκάλου ανήκει πράγματι σε κείνον και ποια οτο μαθητή Για να απαντήσουν κατά περίπτωση σε τέτοιου είδους ερωτήματα, οι μελετητές της αρ­ χαίας φιλοσοφίας κατά κανόνα ακολουθούν ένα φαινομενικά ασφαλές κριτήριο: όσο πιο επεξεργασμένη και περίπλοκη εμφανίζεται μια άποψη τόσο περισσότερες πιθανότητες έ­ χει να ανήκει στον Πλάτωνα- όσο πιο στοιχειώδης και απλή τόσο περισσότερες να ανήκει στον Σωκράτη. Με το κριτήριο αυτό σχεδόν όλοι αποδίδουν την περίφημη θεωρία των Ιδεών στον Πλάτωνα1. Σε αντίθεση με την κρατούσα άποψη, με βάση τις ενδείξεις που α­ κολουθούν -για αποδείξεις δεν μπορεί να κάνει κανείς λόγο- ο γράφων θεωρεί πολύ πι­ θανότερη την εκδοχή ότι η γνωστή ως πλατωνική θεωρία των Ιδεών είχε ήδη διατυπωθεί με σαφήνεια από τον ίδιο τον Σωκράτη.

1. Αν η θεωρία των Ιδεών δεν προερχόταν από τον Σωκράτη μα ανήκε στον Πλάτωνα, θα περιμέναμε πως θα έκανε την εμφάνισή της στα έργα της ωριμότητας του τελευταίου. Εντούτοις, από τους πρώτους κιόλας Διαήόγους όπου κυριαρχεί η μορφή του Σωκράτη, η θεωρία των Ιδεών είναι παρούσα. Αντίθετα, οι αναφορές σ' αυτή μειώνονται δραστικά στους Νόμους, έργο της ωριμότητας του Πλάτωνα, όπου επιχειρεί να ξεφύγει από τη σκιά του απόντος πλέον και μη διαλεγομένου δασκάλου του.

2. Όπως παρατηρήθηκε, η επίμονη αναζήτηση της «ουσίας» -του αιώνιου και αμετάβλη­ του στοιχείου των εννοιών και πραγμάτων- από τον Σωκράτη απέχει μόνο ένα βήμα α­ πό την αμετάβλητη Ιδέα των πολλών παρόμοιων διάσπαρτων στον κόσμο πραγμάτων, που στεγάζονταν κάτω από την ίδια λέξη-έννοια. Κατά τον Σωκράτη, όλες αυτές οι α­ πτές παραλλαγές δεν ήταν τίποτε άλλο από ατελείς μιμήσεις της ουσίας-ιδέας τους.

3. Αν αυτές οι αμετάβλητες Ιδέες δεν εντοπίζονται μέσα στο συρφετό των πραγμάτων (ό­ που μόνο πληθώρα κακεκτύπων τους μπορεί να βρει κανείς), τότε πού θα πρέπει να τις αναζητήσει; Μόνο σε έναν «υπερουράνιο τόπο» των Ιδεών.

41

4. Η περιπλάνηση στους ουρανούς μάς φέρνει μοιραία στις Νεφέλες. Στην κωμωδία του αυτή ο Αριστοφάνης εμφα­ νίζει τον Σωκράτη να ασχολείται με τα «μετέωρα» και να αναζητεί νέες θεότητες στα σύννεφα. Όπως προκύπτει όμως από όλες τις συγκεκριμένες μαρτυρίες, ο Σωκρά­ της, σε αντίθεση με τους πριν απ' αυτόν φυσικούς φιλο­ σόφους, αδιαφορούσε πλήρως για τα θέματα της υλικής υπόστασης και της προέλευσης του κόσμου. Η έμμονη προσήλωσή του ήταν μόνο προς τα ζητήματα ηθικής. Όσοι, λοιπόν, ασχολήθηκαν με τις Νεφέλες πίστεψαν πως ο μεγάλος κωμωδιογράφος φτιάχνει μια καρικατού­ ρα του Σωκράτη για να καταδικάσει στο όνομά της συλ­ λήβδην όλους τους σοφιστές, μαζί και εκείνους που ασχολούνταν με τα ουρά­ νια φυσικά φαινόμενα. Αν και η άποψη αυτή περιέχει μεγάλο ποσοστό αλήθει­ ας, φρονώ ότι σφάλλει πιστεύοντας ότι ο Αριστοφάνης παρεξήγησε τόσο πολύ τον Σωκράτη. Γιατί άραγε να διαλέξει αυτόν, τον πιο ξένο απ' όλους προς τα θέματα τω ν «μετεώρων», για να του φορτώσει μια τέτοια ιδέα; Μήπως γιατί ο «υπερουράνιος τόπος των Ιδεών» ή­ ταν ήδη πασίγνωστος στην Αθήνα του 423 π.Χ. (όταν πρωτανέβηκαν οι Νεφέ­ λες) ως «ευρεσιτεχνία» του Σωκράτη; Ο πειρασμός για έναν κωμωδιογράφο να τοποθετήσει τού­ το τον τόπο στα σύννεφα -μια παράσταση που κολλού­ σε θαυμάσια και στην απλοϊκή σκέψη του θεατρικού του κοινού- θα πρέπει να ήταν ακαταμάχητος.

5. Το γεγονός ότι στην κωμωδία αυτή, όπως αργότερα και στη ζωή, ο Σωκράτης κατηγορείται για αθεϊσμό -ένα ακό­ μη παράδοξο για φιλόσοφο που διαρκώς μιλάει για ηθική και για θεό- ενθαρρύνει τη θετική απάντηση στο ερώτη­ μα που προηγήθηκε. Και ιδού γιατί: οι αρχαίοι Αθηναίοι πί­ στευαν σε πολλούς θεούς. 0 Σωκράτης όμως ήταν πε­ πεισμένος πως η πολλαπλότητα είναι το αποτέλεσμα αλλεπάλληλων ατελών αποπειρών μίμησης της μιας τ έ ­ λειας Ιδέας, θα ήταν παράδοξο αν αυτή του την πεποί­ θηση δεν την εφάρμοζε στην περίπτωση των θεοτήτων. Οι Ιδέες, κατά τον Σωκράτη, είναι αγαθά πού διδάσκουν, και ο θεός είναι το ύψιστον αγαθόν και το «μέγιστον μά­ θημα» (Πολ/τε/'α 505). Οι συχνές αναφορές του στον (έ­ να) θεό (και όχι στους πολλούς θεούς) αποτελούν ισχυ­ ρή ένδειξη πως την άποψή του -ότι οι επιμέρους θεότη­ τες είναι επιμέρους ατελείς εικόνες της μοναδικής Ιδέας του θεού, μιας Ιδέας που προφανώς κυριαρχούσε στον «υπερουράνιο τόπο των Ιδεών»- την είχε δημοσιοποιήσει ευρύτερα. Μπορεί οι Αθηναίοι να μην κατανόησαν πλή­ ρως την όλη συλλογιστική του Σωκράτη (αν την είχαν

42

κατανοήσει δε θα τον είχαν κατηγορήσει για αθεϊσμό), έ ­ νιωσαν όμως πολύ καλά την προσβολή που ενείχε η θε­ ωρία του για τις τόσο κοντινές σ' αυτούς, χοϊκές, ζωντα­ νές και πληθωρικές φιγούρες των πολλών θεών.

6. Το γεγονός ότι η καταδίκη του Σωκράτη σε θάνατο έγινε και με το αιτιολογικό της ασέβειας και της εισαγωγής νέ­ ων θεοτήτων, μια καταδίκη που δε θα είχε πείσει κανέναν αν δε στηριζόταν σε κάποιες μαρτυρίες που ενδεχο­ μένως παραμόρφωναν και διόγκωναν τις απόψεις του φι­ λοσόφου, ενισχύει την υπόθεση που μόλις προαναφέραμε.

7 .0 ισχυρισμός του προηγούμενου σημειώματός μας -ότι ο Σωκράτης καταδικάστηκε για την αντιδημοκρατική του διδασκαλία και για τις ολέ­ θριες για την αθηναϊκή δημοκρατία συνέπειές της- δεν αντιφάσκει με το συμπέρα­ σμα της παραπάνω παραγράφου. Όπως έχουμε επισημάνει παλαιότερα από τούτη τη στήλη,2η θεωρία των Ιδεών, έτσι όπως τη βρίσκουμε διατυπωμένη στους σωκρα­ τικούς διαλόγους του Πλάτωνα, έχει έντο­ να αντιδραστική πολιτική έμπνευση και ι­ σχυρότατες αντιδημοκρατικές παραμέ­ τρους και επιπτώσεις. Η αριστοκρατία των άκαμπτων Ιδεών λειτουργεί κατασταλτικά πάνω στην πληθύ των παραφθαρμένων αντιγράφων-πραγμάτων. Στον υπερουράνιο τόπο τους απόλυτος κυρίαρχος μοιραία θα είναι ένας μόνο άκα­ μπτος θεός. 0 φιλόσοφος-κυβερνήτης είναι το κοσμικό του αντίγραφο. Δεν είναι ασφαλώς τυχαίο ότι η κατηγο­ ρία για ασέβεια συνδεόταν με την κατηγορία για (πολιτι­ κή) διαφθορά των νέων. Συνοψίζοντας το ήδη αρκετά συνοπτικό τούτο σημείωμα, που θα μπορούσε να πάρει και έκταση μεγάλης μονογρα­ φίας, μπορούμε να πούμε πως ο Σωκράτης δεν ήταν α­ πλώς ο εισηγητής της θεωρίας των Ιδεών -π οποία εσφαλ­ μένα αποδίδεται στον Πλάτωνα- μα πως πλήρωσε τούτη τη φαινομενικά ανώδυνη θεωρία του με την ίδια τη ζωή του. Κι όταν πληρώνει κανείς ένα τόσο βαρύ τίμημα για ένα πνευματικό δημιούργημα, δικαιούται να το κατοχυρώσει ως πνευματική του περιουσία, έστω και με καθυστέρηση 2.400 ετών. □ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Στις ελάχιστες εξαιρέσεις, που όμως αποδίδουν σχεδόν αδιακρί­ τως όλες τις βασικές ιδέες του Πλάτωνα στον Σωκράτη, ανή­ κουν ο A. Taylor και ο J. Burnet (η πληροφορία από το συνοπτικό, απλό και μεστό βιβλίο του Θεοχάρη Κεσσίδη Ο Σωκράτης, «Γόρδιος», Αθήνα 2001, σ. 17.

2. «Η πλατωνική θεωρία των Ιδεών: Μια πολίτική θεωρία;», διαβά­ ζω 408, Ιούνιος 2000.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗ

% ΠΑΤΑΚΗ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Σωτήρης Δημιμρίου

Η ΒΡΑΔΥΠΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΑΛΟΥ

ΣΩΤΗΡΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΤ Η βραδυπορία του καλού

Πρόσωπα αγαπάμε, πρόσωπα αποστρεφόμαστε, πρόσωπα νοσταλγούμε. Το πρόσωπο, αυτή η τόσο φανερή μα και τόσο κρυμμένη γεωγραφία της ανθρώπινης ψυχής, διατρέχει πότε φανερά και πότε έμμεσα τα διηγήματα αυτής της συλλογής.

14ί σελ, 3.200 8ρχ. / 9,39 €

Σ Ε

Ο

Λ

Α

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΠΑΤΑΚΗ www.patakis.qr

Τ

Ο

Π

Ω

Λ

Ε

I

A

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΠΑΤΑΚΗ: ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ 65, 106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ. 010.38.11.850 ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΕΜΜ. ΜΠΕΝΑΚΗ 16, 106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ. 010.38.31.078 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ: Ν. ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΟΥ 122, ΤΗΛ. 0310.70.63.54-5

■ ε θα ήταν υπερβολή εάν υποστήριζε κανείς για τον Μάρτιν Βάλζερ ότι είναι έI I νας από τους σημαντικότερους συγγραφείς της εποχής μας. Τα τελευταία χρό-

ΠΟΡΪΡ

11 νια η αγορά έχει κατακλυστεί από καινούρια ονόματα συγγραφέων και διάφο­

44

ρους τίτλους βιβλίων, τα οποία ωστόσο γρήγορα πέφτουν στη λήθη. Η Γερμανία, τις τελευταίες δεκαετίες, παρουσίαζε ενδοστρέφεια και οι συγγραφείς της κατατρέχονταν από την ενοχή του Β' Παγκόσμιου Πολέμου- θαρρείς και το περιορισμέ­ νο θεματικό πεδίο και η εμμονή της στις μνήμες του πολέμου να την είχε απομο­ νώσει από τον υπόλοιπο κόσμο, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί ένα είδος καλλι­ τεχνικού επαρχιωτισμού. Παρ' όλα αυτά, κυρίως την προηγούμενη δεκαετία, η Γερμανία έχει να επιδείξει αξιόλογους συγγραφείς. 0 Μάρτιν Βάλζερ δεν εμφανί­ στηκε στα Γράμματα πρόσφατα, τα έργα της ωριμότητάς του, όμως, συμπίπτουν με την άνθηση του μυθιστορήματος αλλά και της ποίησης στη χώρα του, καθώς οι συγγραφείς πια αναζητούν όλο και πιο πολύ θέματα που αφορούν στα παρόντα προβλήματα, αλλά και μορφές και αλληγορίες που προέρχονται από το φανταστι­ κό. Η αφήγηση στα έργα του Μάρτιν Βάλζερ είναι τριτοπρόσωπη, ωστόσο η εσωτερι­ κότητα και ο λυρισμός, που υπολανθάνει, προσδίδουν στο λόγο αμεσότητα αλλά και αποκαλύπτουν ότι ο αφηγητής τα γνωρίζει όλα και συμμετέχει σε όλα. Με εξαι-

ΜΑΡΤΙΝ ΒΑΛΖΕΡ Η νηεράσηιση της παιδικής rjAiictof

Martin

Waber

DER LEBENSLAUF DER LIEBE

ΒΑΛΣΕΡ Η ΠΗΓΉ

ρετική πυκνότητα παρουσιάζονται οι διάφοροι χαρακτήρες η δυναμική της συμπε­ ριφοράς τους καθώς και η αναδίπλωση απόκρυφων στοιχείων της προσωπικότη­ τάς τους και του παρελθόντος τους. Οι διάλογοι είναι ενσωματωμένοι στον αφηγη­ ματικό λόγο και εναλλάσσονται ενίοτε με τη δευτεροπρόσωπη αφήγηση συγκρο­ τώντας ένα σώμα, το οποίο διακρίνεται τόσο για τους γρήγορους ρυθμούς του ό­ σο και για τη ζωντάνια του. Μερικές φορές, μάλιστα, έχει κανείς την εντύπωση ότι τα διάφορα πρόσωπα αποτελούν τις διαφορετικές φωνές ενός και μόνο ατόμου. Όσο οδεύει ο αφηγητής προς το τέλος της σύνθεσής του, ο λόγος του γίνεται όλο και πιο λιτός, πιο κοφτός και υπαινικτικός, ενώ δε χάνεται ο υπολανθάνων λυρι­ σμός, χαρακτηριστικό που συναντά κανείς και σε άλλους Γερμανούς συγγραφείς, όπως στον «κλασικό» Τόμας Μαν. □ Έργα του Μάρτιν Βάλζερ που κυκλοφορούν οτα ελληνικά: 1. Η υπεράσπιση της παιδικής ηλικίας, μυθιστόρημα, μετάφραση Κώστας Κουτσουρέλης Πάνος Σιμίτος, εκδόσεις «Εστία», Αθήνα 2001.

2. Η πηγή, μυθιστόρημα, μετάφραση Αλεξάνδρα Παύλου, εκδόσεις «Καστανιώτης», Αθήνα 2001.

3. Ανεπίδοτα γράμματα, μυθιστόρημα, μετάφραση Τούλα Ειέτη, εκδόσεις «Οδυσσέας», Αθήνα 1988 (εξαντλημένο).

4. Αφηνιασμένο άλογο, νουβέλα, μετάφραση Τούλα Σιέτη, εκδόσεις «Οδυσσέας», Αθήνα 1988 (εξαντλημένο).

5. Δρης και κουνέλια αγκορά, θεατρικό, μετάφραση Γιώργος Μούστρης, εκδόσεις «Δωδώνη»,

Το τελευταίο μυθιστόρημα του Μάρτιν Βάλζερ έχει τον τίτλο Per Lebenslaufder Liebe (Η δια­ δρομή της αγάπης) και κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Suhrkamp», 2001. θερμές ευχαριστίες στον καλό μου φίλο Άρη, την «ψυχή» του Βιβλιοπωλείου Ορίζοντες, που έθεσε το ηλεκτρονικό αρχείο του στη διάθεσή μου.

45

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ

#

Κ

Ε

Δ

Ρ

Ο

Σ

www.kedros.gr · kedros@otenet.gr

Ο Θεός είναι Ένας ή Κανένας, ανάλογα με το τι πιστεύουν ή δεν πιστεύουν οι άνδρωποι. Αν όμως είναι Ένας κι όχι Κανένας, φαίνεται σχεδόν απίθανο να είναι εκείνος που ανέχεται τη δυστυχία στον κόσμο. Αφού λοιπόν δεν είναι αυτός, ο επιβεβλημένος από τις θρησκείες των σταυροφόρων και του τζιχάντ, δεν μπορεί παρά να είναι ένας Αλλος! Κι ακριβώς, την ιστορία αυτού του Άλλου Θεού αφηγείται τούτο το βιβλίο...

Ο Μύθος, οι αναμνήσεις αφηγήσεων και η πραγματικότητα ξετυλίγονται στην αφήγηση του τέλους μιας ωραίας και ρομαντικής εποχής, του τέλους του 19ου αιώνα, ίοως του πιο ενδιαφέροντος και σημαντικού στην ιστορία του ανθρώπου. Η ιστορία αρχίζει ατην Ρωσία και τελειώνει στην Κεφαλλονιά.

...Ο Κουγιουμτζής, χωρίς να αυτοθαυμάζεται για τις τεράστιες επιτυχίες του, ιστορεί τα καθέκαστα του βίου και της τέχνης του με σπάνια γνώση του μέτρου. Ξέρει πότε θα σταματήσει ένα επεισόδιο, πότε θα το ξανασυνδέσει ύστερα από καιρό, και το κυριότερο: δεν προσπαθεί να κάνει λογοτεχνία. Άσχετο αν στο τέλος η λογοτεχνία «φωνάζει»! Τα ν έα Μ. Ελευθερίου

w w w .kedro s.g r · k ed ro s@ o te n e t.g r

Άνθρωποι χαμένοι μετά την προσφυγιά στην εσωτερική μετανάστευση σε δυτικές καπνισμένες συνοικίες. Πρόσωπα παλιά, που ξέφυγαν από το μυθιστόρημα Χαιρετίσματα α η ό το νότο, αλλά και νέα, απόμακροι φίλοι, συμμαθητές και ζωηρά κορίτσια. Σκηνές καθημερινές, απρόβλεπτα περιστατικά που νομίζεις πως ξετυλίγονται σε μεγάλη οθόνη σαν ταινίες της εποχής (1967-1974) του καιόμενου Φοίνικα με τον στρατιώτη.

„ , Σερ έφ α ς

ΟΔΟΝΤΟΤΕΧΝΓΓΗΣ ΝΕΟΤΑΤΟΣ κπ ο ρίεςμ ετο ν

Χάρο

▼ 1S>

m/A

achtung

achtt

Είκοσι δύο ιστορίες με τον Χάρο. Βγαλμένες από τη ζωή. Βγαλμένος από τα υπόγειά του. Νά τος, στη γωνιά του δρόμου. Ενώ περιμένει, ένα γατάκι τρίβεται στα πόδια του κι εκείνος το ταΐζει τριμμένη σοκοφρέτα με γέμιση φουντούκι. Ξεκαρδίζεται με λυγμούς. Γιατί;

%

fjijyyjnj Aokiut; D

JW JJpJJJj

n p m

m v s u v ilp A itu

Είκοσι ένα πεζά διαφορετικών καταστάσεων με νοηματική συνοχή και αλληλουχία. Μέσα από το παιχνίδι της γραφής, η συνείδηση της πορείας από την εφηβεία στην ωριμότητα. Και μέσα από την αναζήτηση του στίγματος της εποχής η σκιαγράφηση προσώπων που ξεκίνησαν και συνεχίζουν, ανάμεσα στο ουκέτι και στο ούπω, τη βόλτα τους στον κόσμο.

Εκφραση {

%ΒΙΒΛΙ ΟΠΩΛΕΙΟ

|

✓ 160 τ.μ. \ / Άμεση ενημέρωση νέων τίτλων, ν ' Βιβλία όλων των θεματικών κατηγοριών. Ενημερωμένοι τομείς Πολιτικής, Ιστορίας, Φιλοσοφίας, Δοκιμίου, Παιδαγωγικής, Ψυχολογίας, Λαογραφίας, Θρησκειολογίας, Τέχνης, ΜΜΕ, Κομπιούτερς, Λευκωμάτων, Τεχνικών Βιβλίων κ.α. Παιδικό Βιβλιοπωλείο. Τμήμα χαρτικών και αναλώσιμων ηλεκτρονικών υπολογιστών. Με χρήση της κάρτας σας DINERS, προσφέρουμε: •3 άτοκες, ισόποσες μηνιαίες δόσεις για αγορές από 30.000-100.000 δρχ.

(88,04-293,47 Ευρώ).

•5 άτοκες, ισόποσες μηνιαίες δόσεις για αγορές από 100.000 δρχ. και πάνω (293,47 Ευρώ).

• Ειδικά προνόμια στους

κατόχους της κάρτας - μέλους.

• Βιβλιογραφική ενημέρωση.

• Μηνιαίο βιβλιογραφικό δελτίο.

• Παραγγελίες βιβλίων

με τρεις τρόπους: α) με τηλέφωνο στο 99.68.721 β) με fax στο 99.61.695 γ) με e-mail στη διεύθυνση: ekfrasi1@otenet.gr

ΕΝΗΜΕΡΠΒΙΙΤΕ

ΓΙΑ

ΤΗΝ

ΚΑΡΤΑ

ΜΕΛΟΥΣ

THE

«ΕΚΦΡΑΣΗΣ»

Κ Υ Π ΡΟ Υ 26α (έναντι Εθνικής Τράπεζας) · Αργυρούπολη · τηλ. & fax : 9 9 .6 1.695

Α Ν ΝΑ ΦΡΑΓΚΟ ΤΔΑ ΚΗ

Η γλώσσα και το έθνος 1880-1980 Εκατό χρόνια αγώνες για την αυθεντική ελληνική γλώσσα

Αυτό το βιβλίο αφορά το ιστορικό γλωσσικό ζήτημα και φωτίζει τη σημερινή διάσταση των πεποιθήσεων για την ελληνική γλώσσα και τους κινδύνους που λέγεται ότι την απειλούν στην ευρωπαϊκή εποχή μας. Αναλύει την ιστορική διαμάχη υπέρ της καθαρεύουσας ή της δημοτικής ως ιδεολο­ γική σύγκρουση ανάμεσα σε δύο αντίπαλες εκδοχές για τους πολιτικούς προσανατο­ λισμούς της ελληνικής κοινωνίας. Αναπροσδιορίζει τη στενή σχέση ανάμεσα στη γλώσσα και το έθνος, ως βασική παράμετρο για την κατανόηση της ιστορικής διγλωσσίας. Αναδεικνύει την ιδεολογική διάσταση του σύγχρονου λεγάμενου γλωσσικού ζητή­ ματος και καταλήγει στο συμπέρασμα ότι οι αξιολογήσεις της ελληνικής γλώσσας έχουν στενή σχέση με την αξία που αποδίδεται στην εθνική ταυτότητα.

ε κδό σε ις

ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ ΣΟΛΩΝΟΣ 133,106 77 ΑΘΗΝΑ τΐ|Α. 3806 305,3821 813 fax 3838173, e-mail: alexcom@otenet.gr ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΣΤΗ ΣΤΟΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ: ΠΕΣΜΑΖ0ΓΑ0Υ 5/ΣΤΑΛΙ0Υ 44,105 64 ΑΘΗΝΑ, τπ*. 3311 719

ΕΤΗ

ΦΡΑΝΚΦΟΥΡΤΗ

τις σ υ ν ε ν τ ε ύ ξ ε ι ς πήρε ο Η Ρ Α Κ Λ Η Σ Π Α Π Α Α Ε Ξ Η Σ

Ό τ α ν η ε λ λ η ν ι κ ή α ν τ ιπ ρ ο ο ω π ε ί α , α π ο τ ε λ ο ύ μ ε ν η α π ό δ η μ ο σ ι ο γ ρ ά φ ο υ ς , ε κ δ ό τ ε ς , π ο λ ι τ ι κ ο ύ ς , π α ρ ά γ ο ν τ ε ς τ η ς Π ο λ ιτ ε ί α ς , έ φ ε υ γ ε γ ια τ η ν 5 3 η Δ ι ε θ ν ή Έ κ θ ε σ η Β ι β λ ίο υ τ η ς Φ ρ α ν κ φ ο ύ ρ τ η ς , σ τ η ν ο π ο ία η Ε λ λ ά δ α θ α ή τ α ν η τ ιμ ώ μ ε ν η χ ώ ρ α , κ α ν ε ί ς , ίσ ω ς , δ ε ν μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α φ α ν τ α σ τ ε ί τ ο θ ρ ί α μ β ο τ η ς ε λ λ η ν ι κ ή ς π α ρ ο υ σ ία ς . Ό λ ο ι ε ξ ο ι κ ε ι ω μ έ ν ο ι μ ' έ ν α ν α υ θ α ί ρ ε τ ο « μ έ σ ο ό ρ ο » , δ η λ α δ ή μ ι α α π λ ώ ς ε υ π ρ ό σ ω π η π α ρ ο υ σ ία τ η ς Ε λ λ ά δ α ς δ ίπ λ α σ ε ε υ ρ ω π α ϊκ ά κ α ι α μ ε ρ ι κ α ν ι κ ά μ ε γ α θ ή ρ ια κ α ι σ ε χ ώ ρ ε ς μ ε α δ ι α μ φ ι ο β ή τ η τ η ο ικ ο ν ο μ ικ ή ε υ ρ ω α τ ία , η χ ώ ρ α μ α ς δ ε ν θ α μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α π α ίξ ε ι , σ τ η ν κ α λ ύ τ ε ρ η π ε ρ ίπ τ ω σ η , τ ο ρ ό λ ο π ο υ τ η ς ε ί χ α ν ο ι ά λ λ ο ι ε π ιφ υ λ ά ξ ε ι. Το α ν α μ ε ν ό μ ε ν ο ή τ α ν ν α π α ρ ο υ σ ιά σ ε ι μ ι α ε ικ ό ν α α ν α π τ υ σ σ ό μ ε ν η ς χ ώ ρ α ς σ τ η ν ε υ ρ ω π α ϊκ ή π ε ρ ιφ έ ρ ε ια . Μ ε ά λ λ α λ ό γ ια , μ ι α ε ικ ό ν α ο ικ ο ν ο μ ικ ή ς , π ο λ ι τ ι σ τ ικ ή ς , τ ε χ ν ο λ ο γ ικ ή ς υ σ τ έ ρ η σ η ς σ ε σ χ έ σ η μ ε τ ο υ ς ισ χ υ ρ ο ύ ς . Κ ι α ν τ ο ύ τ ο ο υ ν έ β α ιν ε ο υ δ ε ίς θ α μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α δ ια μ α ρ τ υ ρ η θ ε ί. Ο ύ τ ε κ α ν ε μ ε ίς ο ι Έ λ λ η ν ε ς . Π ο λ ύ π ε ρ ιο ο ό τ ε ρ ο ο ι ξ έ ν ο ι, ι δ ί ω ς ο ι Γ ε ρ μ α ν ο ί. Η π ρ α γ μ α τ ικ ό τ η τ α δ ιέ φ ε υ ο ε το υ ς π ά ν τε ς . Α υ τ ό π ο υ σ υ ν έ β η σ τη Φ ρ α ν κ φ ο ύ ρ τ η δ ε ν ε ίχ ε π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ο . Π ο τ έ ω ς τ ώ ρ α η Ε λ λ ά δ α δ ε ν έ δ ε ιξ ε , μ ε τ ό σ ο α π ο τ ε λ ε σ μ α τ ικ ό τρ ό π ο , τ ο π ρ α γ μ α τ ικ ό , τ ο σ ύ γ χ ρ ο ν ο π ρ ό σ ω π ό τ η ς . Σ υ ν έ β η γ ια π ρ ώ τ η φ ο ρ ά σ τ η Φ ρ α ν κ φ ο ύ ρ τ η . Ο ε λ λ η ν ικ ό ς π ο λ ι τ ι σ μ ό ς , μ α κ ρ ι ά α π ό τ α σ τ ε ρ ε ό τ υ π α κ α ι τ ις π ρ ο κ α τ α λ ή ψ ε ις τ ω ν Ε υ ρ ω π α ίω ν , π ή ρ ε τ η σ κ υ τ ά λ η κ α ι τ ε ρ μ ά τ ισ ε π ρ ώ τ ο ς . Μ έ γ α ε π ίτ ε υ γ μ α . Τι μ π ο ρ ε ί ν α σ η μ α ίν ε ι τ ο ύ τ ο γ ι α ε μ ά ς τ ο υ ς Έ λ λ η ν ε ς ; Ό τ ι ο π ο λ ι τ ι σ μ ό ς , μ έ σ ω τ ο υ β ιβ λ ίο υ , α π ο τ ε λ ε ί τ ο ν ιδ α ν ικ ό μ π α λ α ν τ έ ρ σ τ η μ ο ιρ α σ ιά τ η ς ε υ ρ ω π α ϊκ ή ς τ ρ ά π ο υ λ α ς γ ια ο π ο ιο δ ή π ο τ ε « π α ιχ ν ίδ ι » . Κ υ ρ ίω ς , α π ο τ ε λ ε ί μ ά θ η μ α γ ι α τ η ν Π ο λ ι τ ε ί α τ η ς ο π ο ία ς ο π ρ ο ο α ν α τ ο λ ιο μ ό ς π ρ έ π ε ι ν α ε π α ν α π ρ ο σ δ ιο ρ ισ τ ε ί . Ο φ ε ίλ ε ι π λ έ ο ν ν α ε π ε ν δ ύ σ ε ι σ ο β α ρ ά , μ ε σ υ ν έ χ ε ια κ α ι α υ ν έ π ε ια , σ τ ο ι σ χ υ ρ ό τ ε ρ ο χ α ρ τ ί π ο υ δ ι α θ έ τ ε ι : τ ο β ι β λ ί ο κ α ι τ ο ν π ο λ ιτισ μ ό .

50

Τι μ π ο ρ ε ί ν α ο η μ α ί ν ε ι γ ια τ ο υ ς ξ έ ν ο υ ς ; Ό τ ι ο ι π ρ ο κ α τ α λ ή ψ ε ις , χ ά ρ ι ν ε υ κ ο λ ία ς , α π ο π ρ ο σ α ν α τ ο λ ίζ ο υ ν . Η ο ύ γ χ ρ ο ν η Ε λ λ ά δ α δ ε ν ε ί ν α ι μ ό ν ο τ α ε λ λ η ν ι κ ά ν η σ ιά , ο ι π α ρ α λ ίε ς , ο α ρ χ α ίο ς κ α ι β υ ζ α ν τ ιν ό ς π ο λ ι τ ι σ μ ό ς μ α ς , η φ ο υ σ τ α ν έ λ α , ο Ι ο ρ μ π ό ς κ α ι τ α π ρ ο ο φ ιλ ή σ τ ο υ ς ξ έ ν ο υ ς ε δ έ ο μ α τ ά μ α ς . Ε ίν α ι μ ι α χ ώ ρ α π ο υ , ε π ιπ ρ ο ο θ έ τ ω ς , ε ί ν α ι ο ε θ έ σ η ν α ε ξ ά γ ε ι τ ο ν π ο λ ι τ ι σ μ ό τ η ς ο ε ό λ ε ς τ ο υ τ ις ε κ φ ά ν σ ε ις , ο ε ό λ ε ς τ ο υ τ ις χ ρ ο ν ικ έ ς π ε ρ ιό δ ο υ ς μ ε ο ύ γ χ ρ ο ν η π ρ ο ω θ η μ έ ν η α ν τ ί λ η ψ η . Ό ο ο γ ια τ η λ ο γ ο τ ε χ ν ί α τ η ς , δ ε ν έ χ ε ι τ ί π ο τ α ν α ζ η λ έ ψ ε ι α π ό τ α ο ύ γ χ ρ ο ν α θ ρ υ λ ο ό μ ε ν α ε υ ρ ω π α ϊκ ά π ρ ό τ υ π α . Η ε π ιτ υ χ ία τ η ς Ε λ λ ά δ α ς ο τ η Φ ρ α ν κ φ ο ύ ρ τ η δ ε ν ή ρ θ ε ξ α φ ν ικ ά , ο ύ τ ε ε ξ ο υ ρ α ν ο ύ . Ε ρ γ ά σ τ η κ α ν γ ι ' α υ τ ή ά κ λ η ρ ό π ο λ λ ο ί ά ν θ ρ ω π ο ι. Ο ι π ρ ω τ ε ρ γ ά τ ε ς α υ τ ή ς τ η ς π ρ ο σ π ά θ ε ια ς , π ο υ έ δ ω σ α ν τ ο ν κ α λ ύ τ ε ρ ο ε α υ τ ό το υ ς , μ ιλ ο ύ ν σ τ ο

διαβάζω γ ια

τ ο χ ρ ο ν ι κ ό τ η ς π ρ ο ο π ά θ ε ιά ς τ ο υ ς κ α ι γ ια

τ ο ν α ν τ ίκ τ υ π ο τ η ς ο τ η ν Ε λ λ ά δ α κ α ι ο τ ο ε ξ ω τ ε ρ ικ ό . Σ τ ο π α ρ ό ν τ ε ύ χ ο ς ο Γ ιώ ρ γ ο ς Ρ ω μ α ίο ς , ο Χ ρ ή ο τ ο ς Λ ά ζ ο ς κ α ι ο Γ ιώ ρ γ ο ς Δ α ρ δ α ν ό ς , ο τ ο ε π ό μ ε ν ο ( Ι α ν ο υ ά ρ ι ο ς ) ο Φ ίλ ιπ π ο ς Δ ρ α κ ο ν τ α ε ιδ ή ς κ α ι ο Δ η μ ή τ ρ η ς Κ α λ ο κ ύ ρ η ς μ ε τ ις α π α ν τ ή ο ε ις τ ο υ ς δ ί ν ο υ ν τ ο σ τ ί γ μ α τ η ς π α ρ ο υ σ ία ς μ α ς ο τ η Φ ρ α ν κ φ ο ύ ρ τ η κ α ι δ ια γ ρ ά φ ο υ ν τ ις ν έ ε ς π ρ ο ο π τ ικ έ ς μ α ς .

ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΩΜΑΙΟΣ Πρόεδρος της Οργανωτικής Επιτροπής «Φρανκφούρτη 2001»

Συζητούσαμε πολύ μι ψ επιτροπή για τους βασικούς στόχους της παρουσίας μας στη Φρανκφούρτη. Ο ένας ήταν να προβληθεί ο σύγχρονος πολιτισμός της Ελλάδας. Ο δεύτερος στόχος ήταν να φροντίσουμε για την προβολή και, κατά συνέπεια, την παρουσία του ελληνικού βιβλίου στο εξωτερικό, h αυτούς τους στόχους συμφωνούσαμε όλοι

52

Κ ύρ ιε Ρ ω μ αίε, π ρ ιν φ τά ο ο υ μ ε ο το επ ίμ α χ ο οημ είο, τ ι κερ ό ίο α μ ε δ η λ α δ ή ω ς τιμ ώ μ ε ­ νη χ ώ ρ α ο τη Φ ρ α ν κ φ ο ύ ρ τη , θ α ή θ ε λ α να κ ά ν ο υ μ ε μ ια ο ύ ν το μ η α ν αδρ ομ ή ο το π α­ ρ ε λ θ ό ν . Π ώ ς ξεκ ίν η σ ε α υ τή η ιδ έα κ α ι π ώ ς ά ρ χ ιο ε να υ λ ο π ο ιείτα ι σ τα δ ια κά .

0α αναφερθώ στην περίοδο που ανέλαβα την προεδρία, πριν από δύο χρόνια ακρι­ βώς. Πριν ξεκινήσουμε το σχεδίασμά, έκανα μια πρώτη συζήτηση με την τό τε υ­ πουργό, την κ. Παπαζώη. Οι πρώτες επαφές έγιναν με τον κ. Πάγκαλο, από τον ο­ ποίο ζητήσαμε να μας προσδιορίσει τον προϋπολογισμό μέσα στον οποίο θα κινη­ θούμε. Ως επιτροπή είχαμε ήδη κάνει ένα προκαταρκτικό σχεδίασμά και είχαμε τό­ τε υπολογίσει ότι πρέπει να έχουμε στη διάθεσή μας περίπου τρία δισεκατομμύρια προκειμένου να ανταποκριθούμε στους στόχους της διοργάνωσης. Ο κ. Πάγκαλος ενέκρινε τον προϋπολογισμό και άρχισε η υλοποίηση. Συζητούσαμε πολύ με την ε ­ πιτροπή για τους βασικούς στόχους της παρουσίας μας στη Φρανκφούρτη. Ο ένας ήταν να προβληθεί ο σύγχρονος πολιτισμός της Ελλάδας. Ο δεύτερος στόχος ήταν να φροντίσουμε για την προβολή και, κατά συνέπεια, την παρουσία του ελληνικού βιβλίου στο εξωτερικό; Σε αυτούς τους στόχους συμφωνούσαμε όλοι.

Γ

Ω ο τό ο ο ε ίχ α τε να π α λ έψ ετε κ α ι μ ε κ ά τ ι ά λ λ ο . Ο ι ξέν ο ι, ο ι ε ρ μ α ν ο ί ο τ η ν π ερ ίπ τω σ ή μας, έ χ ο υ ν για τ η ν Ε λλ ά δ α μ ια π ο λ ύ σ υ γ κ εκ ρ ιμ έ ν η εικ ό ν α , έ ν α ο τερ εό τυ π ο . Έπρεπε λ ο ιπ ό ν να κ α τ α ρ ρ ιφ θ ε ί το ο τερ εό τυ π ο κ α ι να δ είξο υ μ ε το σ ύγ χρον ο π ρόοω π ό μ ας.

Αυτό που είπατε είναι σωοτό. Γι' αυτό και εμείς από τη στιγμή που προσδιορίσαμε τους στόχους και αρχίσαμε πια τον επιμέρους προγραμματισμό, το πρώτο που κά­ ναμε ήταν να μελετήσουμε τι είχαν κάνει πολλές χώρες πριν από μας. Πήραμε φυλλάδιά τους, ήρθαμε εδώ, ρωτήσαμε τους υπεύθυνους της Έκθεσης, μάθαμε τι ήταν αυτό που άρεσε. Κάναμε μια μελέτη πάνω σ' αυτό. Παράλληλα ο καθένας από εμάς κατέθετε την εμπειρία του για το ποια ήταν η εικόνα της χώρας μας στο γερμανικό κοινό αλλά και πέραν αυτού. Η εικόνα εμφανιζόταν ως εξής: όλοι σχε­ δόν γνώριζαν πάρα πολύ καλά την αρχαία Ελλάδα και τον πολιτισμό της, αλλά τη σύγχρονη Ελλάδα τη γνώριζαν περισσότερο ως τουρίστες. Κατά καιρούς μπορεί να γίνονταν κάποιες εκθέσεις, αλλά αυτές απευθύνονταν σε περιορισμένο κοινό. Επομένως, το γερμανικό κοινό αλλά και το κοινό που κάθε χρόνο επισκέπτεται την Έκθεση, είτε προέρχεται από την Αμερική είτε από τη Νέα Ζηλανδία, μια περίπου ανάλογη εικόνα είχε για την Ελλάδα. Σκεφτήκαμε, λοιπόν, ότι θα έπρεπε να αλλά­ ξουμε αυτή την εικόνα. Να παρουσιάσουμε δηλαδή την πραγματική εικόνα της σημερινής Ελλάδας. Όλοι μας πιστεύαμε ότι τόσο στον τομέα του βιβλίου όσο και στον τομέα του σύγχρονου πολιτισμού έχουμε μια παρουσία, μια ανάπτυξη αρκε­ τά σημαντική. Μέσα σ' αυτό το πλαίσιο συζητήσαμε.

Δεν σπαταλήσα το ελληνικό χρήμα

Είπ ατε π ρ οηγ ου μ έν ω ς ό τ ι ψ ά ξ α τε τ ι έ κ α ν α ν ά λ λ ε ς τιμ ώ μ ε ν ε ς χ ώ ρ ε ς . Ο ο τό ο ο , α π '

σο ξ έρ ω , η επ ιτρ οπ ή α π α ρ τιζό τα ν απ ό αν θρ ώ π ο υ ς π ου ο τ η ν π λ ε ιο ψ η φ ία

Ο­

το υ ς δ ε ν

ε ίχ α ν ο το π α ρ ελ θ ό ν μ α κ ρ ό χ ρ ο ν η εμπ ειρία τη ς Έ κθεσης. Α υ τό δ ε ν ή τ α ν εμπ όδιο;

Πράγματι. Υπήρχαν όμως άλλοι που είχαν, όπως π.χ. οι εκδότες, οι οποίοι κατέθε­ σαν τις δικές τους απόψεις. Μελετήσαμε τα στοιχεία που μας είχαν καταθέσει. Δε θέλαμε να επαναλάβουμε ό,τι καλό είχε γίνει. Πολύ περισσότερο το κακό. Μια από τις τιμώμενες χώρες στο πρόσφατο παρελθόν είχε γεμίσει το χώρο περίπτερα με βιβλία. Αν κάναμε το ίδιο, θα ήταν μέγα λάθος. Αν είχαμε γεμίσει το Forum με ελ ­ ληνικά βιβλία, οι Γερμανοί θα περνούσαν και θα έφευγαν χωρίς να σταματήσουν πουθενά. Με βάση αυτό το σκεπτικό αρχίσαμε να χαράζουμε το δρόμο μας. Πρώτα πρώτα θέλαμε να κάνουμε ένα πολύ ωραίο περίπτερο, θέλαμε να δείξουμε τα ε ­ ξής: πρώτο, ότι μπορούμε να φτιάξουμε ένα ωραίο περίπτερο. Αυτό είναι σημαντι­ κό. Δεύτερο, θελήσαμε να χρησιμοποιήσουμε τα multimedia, τη σύγχρονη τεχνο­ λογία, όχι ως αυτοσκοπό, αλλά ως μέσο, ως φορέα. Για δύο λόγους. 0 ένας είναι ότι δεν υστερούμε στη σύγχρονη τεχνολογία και ο δεύτερος ότι τη χρησιμοποιού­ με για την ανάδειξη του πολιτισμού μας λαμβάνοντας υπόψη ότι μεγάλο μέρος των επισκεπτών είναι νέοι. Όλα αυτά προϋπέθεταν πολλή σκέψη. Είμαστε τυχεροί διότι κάναμε καλές επιλογές. Είπαμε να μην κάνουμε διαγωνισμούς, αλλά να ζητή­ σουμε κάποιες προτάσεις από εκείνους που κατά καιρούς έχουν ασχοληθεί. Α ε ν π ρ ο β λεπ ό τα ν δ ια γω ν ιομ ός;

Προβλεπόταν αλλά με δεδομένο ότι η αρχιτεκτονική μελέτη και οι αμοιβές όλων όσοι επρόκειτο να δουλέψουν δεν ξεπερνούσαν τα πενήντα εκατομμύρια, αυτό μας επέτρεπε να πάμε σε ανάθεση. Επίσης, υπήρχε ένα πολύ σοβαρό πρόβλημα εξαιτίας του οποίου ήταν πολύ δύσκολο να προχωρήσουμε σε διαγωνισμούς. Όπως ξέρετε, το Forum είναι νεοκατασκευασμένο και η ολοκλήρωση της κατα-

θέλαμε λίγες εκδηλώσεις και καλές. Δεν είμαστε επαρχιώτες, δεν έπρεπε να εμφανιστούμε ως νεοφώτιστοι

Εκτός του περίπτερου της M B , όλα τα άλλα έχουν άξονα το σύγχρονο πολιτισμό μας σε σχέση πάντα με το βιβλίο. Διότι σίγουρα ο ομφάλιος λώρος έπρεπε να είναι το βιβλίο, ί ί αυτό κάναμε αυτή τη συλλογή των βιβλίων στο Forum. Μοναδική, δεν έχει ξαναγίνει

σκευής έγινε φ έτος τον Ιούλιο. Επομένως, δεν είχαμε συγκεκριμένη βάση ώστε να ξεκινήσουμε από πέρυσι τη διαδικασία των σχεδίων. Τα σχέδια του Forum μάς τα παρέδωσαν τον Ιούλιο. Επομένως, το πρώτο πράγμα που έπρεπε να κάνουμε ήταν η ανάθεση. Ψάξαμε στην αγορά να βρούμε εκείνη την ομάδα, εκείνο τον αρχιτέκτονα που είχε κάνει στο παρελθόν επιτυχημένες ανάλογες διοργανώσεις. Και δε διαψευστήκαμε. Αυτό κρίνεται από το αποτέλεσμα. Πήραμε τον κ. Βαοίλη Σγούτα, ο οποίος, σε συνεργασία με μία ομάδα ικανών ανθρώπων, μας παρέδω­ σε ένα εξαιρετικό σχέδιο. Το συζητήσαμε και καταλήξαμε σ' αυτό το σχέδιο που είχε δύο κεντρικά στοιχεία: το ένα ήταν το αμφιθέατρο που είναι στοιχείο του ε λ ­ ληνικού πολιτισμού. Δεν είναι απλώς ένας χώρος που χρειαζόταν για να φ ιλοξε­ νήσει κάποιες συζητήσεις. Είναι στοιχείο του πολιτισμού μας. Και το δεύτερο εί­ ναι η Helicon Valley. Αυτά ήταν τα δύο βασικά μας στοιχεία. Και μετά προχωρήσα­ με στην επιλογή τω ν εκθεμάτων, είτε με βάση τις προτάσεις είτε με βάση τις δι­ κές μας σκέψεις. Κ α ι π ώ ς φ τά ο α τ ε ο τ η ν επ ιλ ο γ ή τ ω ν ε κ θ ε μ ά τ ω ν κ α ι ο τη ο ύ ν θ εο ή το υ ς ο ' έ ν α ενια ίο ού ν ο λ ο ; Για τις ε κ δ η λ ώ ο ε ις ε κ τό ς F o ru m π οιος ή τ α ν ο π ροσ α να τολ ισ μ ός σας;

Αποφασίσαμε ότι πρέπει να υπάρχει μια αντιπροσωπευτική σύνθεση. Να μην αφή­ νει απέξω τον αρχαίο πολιτισμό, αλλά να μην είναι μια τετριμμένη παρουσίασή του. Παραδείγματος χάρη, η αρχαία τεχνολογία δεν είναι ευρέως γνωστή. Δε θε­ λήσαμε να εκθέσουμε αγάλματα. Το λάδι όμως είναι ένα στοιχείο πολιτισμού. Γι' αυτό το εντάξαμε. Μας απασχόλησαν επίσης τα εκτός της Έκθεσης, θέλαμε να παρουσιάσουμε την άλλη Ελλάδα που δεν είναι πολύ γνωστή έξω. Γι' αυτό επιλέξαμε την Αγνή Μπάλτσα, με ελληνική μουσική. Ένα από τα βασικά στοιχεία του σκεπτικού είναι ότι εμείς δε θεωρούμε την Ελλάδα επαρχία της Ευρώπης για να εμφανιστούμε πληθωριστικά όπως άλλες χώρες. Εμείς θέλαμε λίγες εκδηλώσεις και καλές. Ήταν βασικό στοιχείο, διότι πρέπει να πω ότι υπήρξαν κάποιες τάσεις, καλοπροαίρετες, που υποστήριζαν ότι θα έπρεπε να κάνουμε πενήντα εκδηλώ ­ σεις. Μιλάμε για βομβαρδισμό. Επενέβην τότε. Δεν είμαστε επαρχιώτες, δεν πρέ­ πει να εμφανιστούμε ως νεοφώτιστοι. Η ε π ύ π ω ο η π ο υ α π ο κ ο μ ίζει ένα ς Γερμ αν ός ή ένα ς ο π οιοσ δή π οτε ά λ λ ο ς επ ισ κέπ της ο το F o ru m π οια είν α ι; Έ χ ε τε α κ ο ύ σ ει σ χ ό λ ια ;

Δύο δηλώσεις νομίζω ήταν χαρακτηριστικές. Η μία ήταν του Φίσερ, ο οποίος μου είπε: «Εντάξει η αρχαία Ελλάδα, κάτι ξέρω, όχι πολλά, αλλά σίγουρα κάτι ξέρω. Για τη σύγχρονη Ελλάδα, δεν έχω πάει πολλές φορές, ξέρουμε τις ταβέρνες, τα μπουζούκια... Αυτό που βλέπουμε όμως σήμερα μας έχει εντυπωσιάσει». Και η άλλη του Βαϊτσέκερ: «Δώσατε βάθος στη λογοτεχνία σας. Συγκρίνατε τον πολιτι­ σμό με τη λογοτεχνία». Κάτι ακόμα. Δε θέλαμε να απομακρυνθούμε από το βιβλίο. Εκτός του περιπτέρου της ΠΟΕΒ, όλα τα άλλα έχουν άξονα το σύγχρονο πολιτι­ σμό μας σε σχέση πάντα με το βιβλίο. Διότι σίγουρα ο ομφάλιος λώρος έπρεπε να είναι το βιβλίο. Γι' αυτό κάναμε αυτή τη συλλογή των βιβλίων στο Forum. Μοναδι­ κή, δεν έχει ξαναγίνει. Για π όσα β ιβ λ ία μ ιλ ά τ ε ;

Δύο χιλιάδες διακόσια βιβλία μεταφρασμένα ή ξένα που αφορούν την Ελλάδα. Εί­ ναι μοναδική συλλογή. Σημαντικό στοιχείο για τον επισκέπτη είναι να γνωρίσει την

54

0 Πρόεδρος της Δημοκρατίας ουγχαίριι τη Μαρία Φαραντοόρη μετά τη συναυλία οτο αμφιθέατρο του Forum

ή

L :

\

^

V

!\

0

ϊ

Ελλάδα μέσα από τα βιβλία αλλά και να μείνει πίσω στο μυαλό του ότι κάποια στιγμή μπορεί να διαβάσει ένα ελληνικό βιβλίο. Επίσης, η έκθεση ζωγραφικής εί­ ναι άμεσα ουνδεδεμένη με το βιβλίο. Το ίδιο και η έκθεση για τη γραφή που συν­ δέει την αρχαιότητα με το βιβλίο. Αν κάποιος το ψάξει λίγο θα διαπιστώσει ότι πρόθεσή μας ήταν να υπάρχει αυτή η οχέση της πολιτιστικής εικόνας με την ε λ ­ ληνική γραφή, με το ελληνικό βιβλίο. Αλλά και ά λλες εκδηλώσεις είχαν άμεση σχέση με το βιβλίο. Παντού υπήρχε μία διασύνδεση. Αυτό ήταν το άλλο σκεπτικό που είχαμε όταν επιλέξαμε τα διάφορα θέματα.

'Οχι μόνο δενυπΕρβήκαμΕ τον προϋπολογισμό αλλά διν τον εξαντλήσαμε καν.

Π ά ν τω ς η α λ ή θ ε ια ε ίν α ι ό τ ι ο τ η ν π ρ ώ τη σ υ ν έν τε υ ξ η Τύπου π ου ε ίχ α τ ε δ ώ σ ε ι για το τ ι θ α γ ίν ει ο τ η Φ ρ α ν κ φ ο ύ ρ τη μ ά ς ε ίχ α τ ε τ ρ ο μ ά ξε ι. Ό λ ο ι ο ι δ η μ ο σ ιο γ ρ ά φ ο ι α ν η σ υ ­ χ ή σ α μ ε δ ιό τ ι ή τ α ν π ρ ο φ α ν ές ό τ ι το β ιβ λ ίο ο χ ε δ ό ν α π ούσ ιαζε απ ό τ ο ν π ρ ο γ ρ α μ μ α τι­ σμό.

Πολύ σωστά παρατηρήσατε κι αυτό μας βοήθησε διότι περάσαμε από διάφορους προγραμματισμούς. Στην αρχή είχε ένα βάρος λίγο αρχαιοπρεπές και αυτό το λά­ βαμε υπόψη μας. Στην πορεία κάναμε διορθώσεις. Σ υ ν α ν τή ο α μ ε κ ο π ά σ το ε λ λ η ν ικ ό π ερ ίπ τερο τη ς Π Ο ΕΒ το ν π ρ ο η γ ο ύ μ εν ο δ ιε υ θ υ ν τή

πρώτη φορά που στο ίλληνικό δημόσιο επιοτρεφονται χρήματα

τη ς Έ κθεσ ης, τ ο ν Π έ τε ρ Β ά ιτχ α α ς , ο οπ οίος μ α ς ε ίπ ε χ α ρ α κ τ η ρ ιο τικ ά : «Σ α ς φ ο β ό ­ μ ο υ ν , α λ λ ά μ ε εν τυ π ω σ ιά σ α τε» . Εοείς, κ ύ ρ ιε Ρ ω μ α ίε, ο ε ό λ ο α υ τ ό το δ ιά σ τη μ α , υ ­ π ήρξε σ τιγ μ ή π ου φ ο β η θ ή κ α τ ε για τ η ν π αρο υσ ία μ α ς ; Κ α ι α ν ναι, τ ι ή τ α ν α υ τό π ου σας φ ό β ισ ε;

Ναι, είχα φοβηθεί. Όχι τόσο ως προς το να βρούμε καλά εκθέματα. Υπήρχαν ά­ φθονα. Είχαμε μια κοινή κουλτούρα όλοι, κι εγώ, που ήμουν πολιτικός. Ομολογώ ότι ένιωθα φόβο ως προς το σχεδιαστικό, το κατασκευαστικό μέρος. Κατά πόσο δηλαδή θα μπορέσουμε να βρούμε τους κατάλληλους ανθρώπους. Όταν μας έ ­ φεραν την πρώτη μακέτα, εκεί είπα εντάξει, τελειώσαμε, δεν έχουμε κανένα πρό­ βλημα. Έπειτα προέκυψε το ζήτημα της κατασκευής. Και εκεί πάλι προβληματι-

55

Κερδίσαμε την εκτίμηση του γερμανικού κοινού και άλλων εκθετών. Αυτό το κερδοξ που ειοέπραξε η Ελλάδα δημιουργεί θετικό κλίμα για να ειοπράξουν το αντίστοιχο κέρδος οι εκδότεζ και οι συγγραφείς' το ελληνικό βιβλίο

στήκαμε. Προβληματιστήκαμε ποιος θα μας τη φτιάξει. Στην αρχή είπαμε να υπο­ στηρίξουμε Έλληνες. Αλλά μετά, δική μου άποψη, το να πάνε Έλληνες οτη Γερ­ μανία, μ' αυτούς τους ανθρώπους, οι οποίοι σου μετράνε από δω, σου μετράνε από κει, φοβήθηκα ότι δε θα τελειώσουμε ποτέ. Είπα λοιπόν να απευθυνθούμε σε γερμανική εταιρεία. Εκεί ζητήσαμε προσφορές από πέντε και κάναμε διαγωνισμό. Το καλό είναι ότι η εταιρεία που δούλεψε είχε την καλύτερη προσφορά αλλά και ένα ακόμα πλεονέκτημα. Δουλεύει και στην Ελλάδα και ξέρει και τους Έλληνες και τους Γερμανούς. Μπορούσε να δουλέψει καλύτερα από κάποιον που συνεργά­ ζεται για πρώτη φορά με Έλληνες. Πρέπει ευθέως να πω ότι το μεγαλύτερο πο­ σοστό της επιτυχίας το οφείλουμε στην ομάδα του κ. Σγούτα και στην Όραση. Διότι αυτή η ομάδα δε σχεδίασε απλώς. Έμεινε μέρα νύχτα από πάνω. Δεν μας έ ­ δωσε τα χαρτιά κι έφυγε. Απαντώ λοιπόν στο ερώτημά σας αν φοβήθηκα. Βεβαί­ ως, στην αρχή φοβήθηκα, σε σχέση με αυτό που οραματιζόμασταν. Η Έ κθεοη τ ελ ειώ ν ε ι. Ε ίο τε ικα νο π ο ιη μ ένο ς; Τα χ ρ ή μ α τα ή τ α ν επ α ρ κ ή ; Α ν ε ίχ α τ ε π ερ ιο ο ό τερ α , θ α κ ά ν α τε κ ά τ ι κ α λ ύ τε ρ ο ;

Βεβαίως είμαι. Όλοι είμαστε πολύ ικανοποιημένοι και την ικανοποίηση αυτή την α­ ντλούμε από τα σχόλια που διατυπώνονται όχι μόνο από τους επισκέπτες, αλλά και από τις εφημερίδες, τους Έλληνες. Λαμβάνουμε σοβαρά υπόψη μας τη δική σας άποψη, τω ν δημοσιογράφων. Όταν λοιπόν υπάρχει γενική πια αναγνώριση της ποιότητας και του ενδιαφέροντος και του αριθμού των επισκεπτών, ο οποίος είναι πολύ σημαντικός, είναι φυσικό να είμαστε απόλυτα ικανοποιημένοι. Ως προς το άλλο σκέλος της ερώτησής σας έχω να πω ότι τα λεφτά μάς φτάσανε και ότι θα αποτελέσουμε μοναδική περίπτωση σε πολλά πράγματα. Είναι λίγο εγωιστικό αυτό που θα πω. Πιστεύω ότι αυτή η διοργάνωση είναι και πρέπει να αποτελέσει πρότυπο σε σχέση με την ποιότητα και το αποτέλεσμα. Όχι μόνο δεν υπερβήκαμε τον προϋπολογισμό αλλά δεν τον εξαντλήσαμε καν. Αρχικά ήταν τρία δισεκατομ­ μύρια. Νομίζω ότι θα είναι η πρώτη φορά που στο ελληνικό δημόσιο επιστρέφονται χρήματα. Α υ τ ό π ώ ς έγ ιν ε;

Κρίναμε πως αυτό που σχεδιάσαμε ήταν επαρκές και, βεβαίως, κάναμε πολλές οι­ κονομίες. Η χαρακτηριστική περίπτωση είναι ότι τα λειτουργικά μας έξοδα, μισθοί, αμοιβές κ.ά., θα φτάσουν τα εκατό, εκατόν δέκα εκατομμύρια, αστείο ποσό για δουλειά δύο χρόνων. Πονέσαμε το ελληνικό χρήμα, δεν το σπαταλήσαμε. Ε κτός απ ό τις ε ν τυ π ώ α εις, τ ι ά λ λ ο κερ δ ίο α μ ε;

Κερδίσαμε την εκτίμηση και τη συμπάθεια του γερμανικού κοινού και άλλων εκθε­ τών. Αυτό είναι κέρδος για την Ελλάδα, κέρδος σημαντικό. Δεύτερο, αυτό το κέρ­ δος που ειοέπραξε η Ελλάδα δημιουργεί θετικό κλίμα για να εισπράξουν το αντί­ στοιχο κέρδος οι εκδότες και οι συγγραφείς· το ελληνικό βιβλίο. Α υ τ ή η π ρ α γ μ α τικ ά επ ιτυ χ η μ έ ν η διο ρ γ ά ν ω σ η ε ίν α ι α ρ κ ε τή για να π άρει το ε λ λ η ν ικ ό β ιβ λ ίο τη θέ ο η π ου το υ α ξ ίζε ι α τ η ν Ε υρώ π η κ α ι α λ λ ο ύ ; Τι ά λ λ ο π ιο τεύ ε τε ό τ ι πρέπει να γίνει;

Να σας πω την προσωπική μου άποψη. Πρώτο, να μην ξεχνάμε ότι για να πουλή-

56

ΟΓ. Ρωμαίος στο Forum. Πίοωδεσπόζουν οι φωτογράφος του ίγγονόπουλου, του Κοβάφη, tou Ρίτοου, του Βάρναλη, του ίλύτη κοι του Σιφίρη

σεις ένα προϊόν δε φτάνει να κάνεις διαφήμιση, προβολή. Πρέπει να έχεις και να ένα καλό προϊόν που να μπορεί να πουληθεί. Πιστεύω ότι το έχουμε. Ίσως δεν έ ­ χουμε τον πολιορκητικό κλοιό, το μεγάλο σύγχρονο όνομα. Η Ιταλία, για παρά­ δειγμα, έχει τον Ουμπέρτο Έκο. Εμείς έχουμε καλούς συγγραφείς αλλά βεβαίως δεν είναι εκείνοι οι συγγραφείς που θα γίνουν ανάρπαστοι. Γι' αυτό χρειάζεται με­ γαλύτερη προσπάθεια. Αυτό που κάναμε δεν πρέπει να σταματήσει. Το πρώτο που πιστεύω είναι ότι ανεβάσαμε αρκετά ψηλά τον πήχη και θεωρώ ότι από του χρόνου το περίπτερο των εκδοτών δεν πρέπει να πέσει κάτω από αυτό το επίπε­ δο. Α υ τό π ου λ έ τ ε π ροϋ π οθέτει χ ρ ή μ α τα , κ ρ α τικ ή β ο ή θ εια .

Συμφωνώ. Επειδή τα χρήματα για κανέναν τομέα δεν είναι απεριόριστα, νομίζω ό­ τι καλό είναι κανείς να κάνει τις επιλογές του με βάση τα χρήματα που διαθέτει. Πιστεύω ότι επιτέλους πρέπει να υπάρξει ένας ετήσιος προγραμματισμός. Δηλα­ δή, κάποτε το ΥΠΠΟ πρέπει να αποφασίσει και να πει ότι για το 2002, μέχρι το Δε­ κέμβριο, θα διαθέσω για την προβολή του ελληνικού βιβλίου στο εξωτερικό, είτε με τη μορφή εκθέσεων είτε με επιχορηγήσεις, αυτό το ποσό. Ελάτε τώρα κύριοι και παρουσιάστε μου τον προγραμματισμό σας. Δεν μπορεί να συνεχιστεί αυτό που γίνεται τώρα. Κάθε λίγο και λιγάκι να πηγαίνουν, δε λέω ότι φταίνε οι εκδό­ τες, και να λένε θέλουμε να πάμε στην Μπολόνια δώστε μας πενήντα εκατομμύ­ ρια. Να μην πάμε και εκεί; Δώστε μας κι άλλα. Αυτή είναι η πάγια άποψή μου, άπο­ ψη που είχα και όταν ήμουν στο υπουργείο Εξωτερικών. Μακάρι να μπορούσαμε να γεμίζουμε όλο τον κόσμο με περίπτερα, αλλά δεν μπορούμε. Χρειάζεται και στρατηγική. Ας κάνουμε μια έρευνα αγοράς.

Τα χρήματα δεν είναι απεριόριστα. Μακάρι να μπορούσαμε να γεμίζουμε όλο τον ώ μ ο με περίπτερα, αλλά δεν μπορούμε. Χρειάζεται στρατηγική. Αζ κάνουμε μια ερευνά αγοράζ

Από τ η ν ε μπ ειρία α υ τή , ε ίσ τε α ε θέο η να έ χ ε τ ε άπ οψ η για το π ώ ς θ α πρέπει να είνα ι η Π ο λ ιτισ τικ ή Ο λυμπ ιά δα;

Δε θα απαντήσω, γιατί θα γίνω δυσάρεστος. Έχω άποψη για την Πολιτιστική Ολυ­ μπιάδα, αλλά δε θα ήθελα να απαντήσω. Έχω προϊστάμενο τον κ. Βενιζέλο γι' αυτή τη δουλειά, τώρα να του κάνω κριτική για κάτι άλλο; □

57

ΧΡΗΣΤΟΣ ΛΑΖΟΣ Διευθυντής του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου

Η υποδοχή των Ελλήνων συγγραφέων και των ελληνικών εκδηλώσεων στον Τύπο ήταν εξαιρετικά θετική

Το τρ ο μ ο κ ρ α τικ ά χ τυ π ή μ α τα ο τις ΗΠ Α , ο π όλεμ ος ο το Α φ γ α ν ιο τά ν , α λ λ ά κ α ι το γε­ νικ ό τερ ο κ λ ίμ α φ ό β ο υ κ α ι αν η σ υ χ ία ς π ου επ ικ ρ α το ύ ο ε κ α ι σ υ ν εχ ίζ ει να ε π ικ ρ α τε ί μ α ς ο τέρ η ο ε ο τη Φ ρ α ν κ φ ο ύ ρ τη μ έρ ο ς της ε π ιτυχία ς;

Πράγματι, το κλίμα του πολέμου, ο διάχυτος πανικός, ακριβώς επειδή το χτύπημα ήταν ανώνυμο, δημιούργησε επιφυλάξεις. Η Έκθεση είχε 14% με 18% μειωμένη προσέλευση κοινού. Παράλληλα, επικεντρώθηκε το ενδιαφέρον της κοινής γνώ­ μης και των ΜΜΕ στα γεγονότα του πολέμου, ο οποίος μόλις είχε αρχίσει. Αυτό ή­ ταν ένα αρνητικό στοιχείο. Παρά ταύτα, η ελληνική παρουσία σε μεγάλο βαθμό α­ ντιστάθμισε τις πιθανές επιπτώσεις που είχε αυτό το κλίμα, διότι ένας στους πέ­ ντε από τους επισκέπτες της Έκθεσης επισκέφτηκε το ελληνικό περίπτερο, γεγο­ νός που απ οτελεί ρεκόρ για τις τιμώ μενες χώρες. Στον Τύπο η υποδοχή τω ν Ελλήνων συγγραφέων και των ελληνικών εκδηλώσεων ήταν εξαιρετικά θετική. Νομίζω ότι υπερβάλλουμε ως προς τη σημασία του πολέμου και μειώνουμε την επιτυχία μας. Διότι παρά τις συνθήκες υπήρξε σημαντική προσέλκυση ενδιαφέρο­ ντος. Το α ρ χ ικ ό σχέδιο της ε λ λ η ν ικ ή ς π αρουσίας ο τη Φ ρ α ν κ φ ο ύ ρ τη ά λ λ α ξε ο τη ν π ορεία;

Το αρχικό σχέδιο της Φρανκφούρτης είχε τρία σκέλη. Εκδηλώσεις τεχνών εκτός του Forum, εκδηλώσεις στο ίδιο το Forum και εκδηλώσεις Ελλήνων συγγραφέων καθ' όλη τη διάρκεια του 2001 και κατά τη διάρκεια της Έκθεσης. Στο πρώτο σκέ­ λος, ως ένα βαθμό, ακολουθήθηκαν οι επιλογές που είχαν γίνει από το 1999 σχε­ τικά με τις εκδηλώσεις (εκθέσεις, μουσικά συγκροτήματα κ.τ.λ.), οι οποίες διοργανώθηκαν εκτός Forum. Αυτό που αποτελεί νέα σύλληψη είναι το Forum. Θελήσα­ με, πρώτον, να δώσουμε μια εικόνα της σύγχρονης πραγματικότητας της Ελλά­ δας, ανεπηρέαστοι από το εκκρεμές της πτωχοαλαζονείας του παρόντος και της προσήλωσης στο παρελθόν, και να συνδυάσουμε αυτή την εικόνα με μαζική χρή­ ση νέων τεχνολογιών. Η δεύτερη ιδέα ήταν το Forum να είναι φιλόξενο και ελκυ­ στικό στους επισκέπτες. Αυτές τις δύο παραμέτρους είχαμε την ευκαιρία να τις συζητήσουμε αναλυτικά με μια ομάδα αρχιτεκτόνων η οποία σε στενή συνεργα­ σία με την Επιτροπή μπόρεσε να αντιληφθεί το εγχείρημα και να το υλοποιήσει σωστά, και με μια ομάδα τεχνικών των νέων τεχνολογιών, την ομάδα της ανώνυ­ μης εταιρείας Όρασις, η οποία συντονίστηκε με την οργανωτική επιτροπή και ειδι­ κά με τον Δημήτρη Καλοκύρη. Δ ε μ ιλ ή σ α μ ε όμ ω ς κ α θ ό λ ο υ για το τ ρ ίτο σ κέλος...

Το τρίτο σκέλος είναι αυτό των εκδηλώσεων πριν, κατά τη διάρκεια και μετά την Έκθεση, που οργάνωσε το ΕΚΕΒΙ. Οι εκδηλώσεις αυτές ήταν μια εντελώς καινού-

58

Καταφέραμε να ανατρέψουμε τα στερεότυπα περί Ελλάδας

ρια πλευρά του συνολικού προγράμματος η οποία προέκυψε από τη συνεργασία ανάμεσα σχο ΕΚΕΒΙ και στην επιτροπή της Φρανκφούρτης... Α υ τό ε ίν α ι το επ όμ ενο ε ρ ώ τη μ ά μ ο υ . Π οιος ή τ α ν ο ρ ό λ ο ς π ου επ α ιξε γ εν ικ ό τερ α το ΕΚΕΒΙ;

Υποστήριξα την άποψη ότι το ΕΚΕΒΙ οφείλει να παρουσιάσει μια σύγχρονη εικόνα της χώρας- να παρουσιάζει χωρίς συμπλέγματα το παρελθόν αλλά κυρίως να βα­ σίζεται στο παρόν και στην προοπτική του μέλλοντος. Η Ελλάδα είναι η πιο παλιά νέα χώρα της Ευρώπης. Άρα η εικόνα της χώρας όφειλε να ισορροπήσει ανάμεσα στη μακραίωνη παράδοσή της και στο γεγονός ότι είναι μια νέα χώρα που έχει μπει δυναμικά στο ευρωπαϊκό γίγνεσθαι κατά την τελευταία εικοσαετία. Παράλλη­ λα με αυτό, βασική σκόπευση ήταν η συστηματική ανατροπή των στερεοτύπων περί Ελλάδας και Ελλήνων. Στην επεξεργασία αυτής της σύλληψης το ΕΚΕΒΙ έπαι­ ξε ρόλο αποφασιστικό. Ο δεύτερος ρόλος του είναι η οργανωτική, διοικητική και διαχειριστική λειτουργία για το σύνολο των εκδηλώσεων. Στην πράξη ήταν ο φο­ ρέας υλοποίησης των αποφάσεων της Επιτροπής. Συνέβαλε στην επεξεργασία του νομικού καθεστώτος και στήριξε όλες τις επιμέρους αποφάσεις της ομάδας των αρχιτεκτόνων, της ομάδας που ανέλαβε τις νέες τεχνολογίες. Παράλληλα, το ΕΚΕΒΙ είχε την αρμοδιότητα για την οργάνωση όλων των εκδηλώσεων που συν­ δέονταν με συγγραφείς και βιβλία: από το εναρκτήριο λάκτισμα που δόθηκε στη Λειψία το Μάρτιο του 2001 μέχρι την ολοκλήρωση όλων των εκδηλώσεων πάλι στη Λειψία το Μάρτιο του 2002. Στήριξε επίσης τις εκδηλώσεις του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού στη Γερμανία με όλο το επικοινωνιακό υλικό του, το οποίο είναι ένα μεγάλο κεφάλαιο που συγκρότησε το ΕΚΕΒΙ και για το οποίο εργάστηκε μια ολόκληρη ομάδα ανθρώπων. Αυτή η ομάδα εργάστηκε πυρετωδώς και παρήγαγε ένα υλικό το οποίο είναι μία προίκα που δεν ανήκει μόνο στο ΕΚΕΒΙ, αλλά στα ελληνικά γράμματα. Πρόκειται για ένα επικοινωνιακό υλικό που έχει ψηφιακή

Τα δημοοιεύματα για την Ελλάδα ήταν θερμότερα από τα αντίστοιχα της Πολωνίας, της οποίας η εμφάνιση κρινόταν πολύ συχνά χλομή. Συνολικά έχουμε

από οχτακόσια δημοοιεύματα

59

μορφή και μπορεί ανά πάσα στιγμή να ανανεώνεται, να εμπλουτίζεται, να επανεκ­ δίδεται, να μεταφράζεται σε άλλες γλώσσες. Μ ε τ α δ η μ ο σ ιε ύ μ α τα α τ ο ν Τύπο, ε λ λ η ν ικ ό κ α ι γε ρ μ α ν ικ ό , ε ίσ τ ε ε υ χ α ρ ισ τη μ έ ν ο ς ; Σ υ μ μ ερ ίζεσ τε τ η ν ά π οψ η ό τ ι η Ε λλ άδα α ιφ ν ιδ ία ο ε τους Γερμανούς δημ οσ ιογρ άφ ο υς κ ι έ τσ ι τα δ η μ ο σ ιεύ μ α τα ή τ α ν λ ιγ ό τ ε ρ α ο ε α ρ ιθ μ ό κ α ι λ ιγ ό τ ε ρ ο θ ε ρ μ ά α π ' ό ,τ ι τα δ η μ ο σ ιεύ μ α τα ά λ λ ω ν α ν τίσ το ιχ ω ν τιμ ώ μ ε ν ω ν χω ρ ώ ν ;

Η Ελλάδα είναι ήπιο παλιά via χώρα της Ευρώπης. Άρα η εικόνα της χώρας οφείλε να ιοορροπήοει ανάρεοα οτη μακραίωνη παράδοσή της και οτο γεγονός ότι είναι μια νέα χώρα που έχει μπει δυναμικά οτο ευρωπαϊκό γίγνεσθαι κατά την τελευταία εικοσαετία

60

0α ξεκινήσω από το τέλος της ερώτησης. Συνήθως συγκρίνουμε τα δημοσιεύμα­ τα από πλευράς όγκου. Αυτά που αναφέρονταν στην Ελλάδα με εκείνα που ανα­ φέρονταν στην Πολωνία όταν ήταν τιμώμενη χώρα. Εδώ κάνουμε μια ουσιώδη α­ φαίρεση. Η Πολωνία είναι το προς ανατολάς πρόβλημα της Γερμανίας τους τρεις τελευταίους αιώνες. Πράγμα που σημαίνει ότι οι Γερμανοί είχαν ίδιον συμφέρον να επανεντάξουν την Πολωνία στη ευρωπαϊκή οικογένεια. Γι' αυτό το λόγο οι Γερ­ μανοί επένδυσαν στην Πολωνία. Δεν ισχύουν τα ίδια κριτήρια για την Ελλάδα. Πι­ στεύω λοιπόν ότι η σύγκριση είναι άδικη για την Ελλάδα. Το δεύτερο θέμα είναι ό­ τι τα δημοσιεύματα δεν ήταν εντέλει ούτε λιγότερα ούτε λιγότερο θερμά. Ήταν θερμότερα από τα αντίστοιχα της Πολωνίας, της οποίας η εμφάνιση κρινόταν πο­ λύ συχνά χλομή, και δη εκ των υστέρων, σε σύγκριση με την Ελλάδα, ενώ συνο­ λικά έχουμε αποδελτιώσει μέχρι σήμερα περισσότερα από οχτακόσια δημοσιεύ­ ματα. Το π ερ ιο δ ικ ό

Der Spiegel όμ ω ς,

το οπ οίο έ χ ε ι μ ε γ ά λ η κ υ κ λ ο φ ο ρ ία κ α ι κ ύ ρ ο ς ο το

γ ε ρ μ α ν ικ ό κ ο ιν ό , δ η μ ο ο ίε υ ο ε έ ν α ά ρ θ ρ ο ό χ ι π ο λ ύ κ ο λ α κ ε υ τικ ό για τ η ν ε λ λ η ν ικ ή παρουσία. Π α ρ ά λ λ η λ α , έ χ ο υ ν γ ρ α φ τε ί κ α ι α ρ κ ετέ ς α ρ ν η τικ έ ς κ ρ ιτικ έ ς - ε υ τ υ χ ώ ς ό ­ χ ι π ο λ λ έ ς - για κ άπ οια ε λ λ η ν ικ ά β ιβ λ ία . Α υ τό β έβ α ια μ π ο ρ ε ί να ο υ μ β ε ί κ α ι σ τη ν κ α ­ λ ύ τ ε ρ η τιμ ώ μ ε ν η χ ώ ρ α .

Να πάρουμε τα θέματα ένα ένα. To Der Spiegel δεν αφιέρωσε άρθρο στην Ελλά­ δα. Αφιέρωσε ένα δισέλιδο άρθρο στην Έκθεση συνολικά. Για την Ελλάδα αφιέ­ ρωσε τρεις ολιγόστιχες παραγράφους οι οποίες, στην ουσία, έλεγαν: ποιος ενδιαΦέρεται για τους Έλληνες; Δεν έμπαιναν στην καρδιά του ζητήματος, αν δηλαδή οι Έλληνες παρουσίασαν καλή ή κακή εικόνα. Το συγκεκριμένο άρθρο θα μπορού­ σε να είχε γραφτεί πριν από την Έκθεση. Δε σχολιάζει σε κανένα σημείο την εικό­ να της Ελλάδας. Με αυτή την έννοια, δεν του δίνω μεγάλη σημασία. Πράγματι κρίθηκαν αρνητικά ορισμένα βιβλία από κάποιους κριτικούς, κάτι που ουμβαίνει και στις ελληνικές εφημερίδες, αλλά αυτό δε συστήνει αρνητικό στοιχείο. Από την άλλη πλευρά, υπήρξε σωρεία εξαιρετικά εγκωμιαστικών άρθρων για τα βιβλία που κυκλοφόρησαν ενόμιση με δύο μήνες πριν και περιμένουμε τώρα να δούμε ποια θα είναι η αρθρογραφία για τα βιβλία που κυκλοφόρησαν ένα με δύο εβδο­ μάδες πριν από την Έκθεση. Θέλω να αναφέρω ως θετικά παραδείγματα τα βι­ βλία που κυκλοφόρησαν έξι με εφτά εβδομάδες πριν από την Έκθεση, της I. Καρυστιάνη, του Α. Δοξιάδη, του Π. Μάρκαρη, του Π. Μάτεσι, του Ν. θέμελη, του Α. Σουρούνη, της Σ. Τριανταφύλλου - βιβλία που είχαν όλα θετικές κριτικές. Τρίτο στοιχείο: η υποδοχή από τον ελληνικό Τύπο. Ήταν εξαιρετικά εγκωμιαστική και θέλω να ευχαριστήσω τους δημοσιογράφους διότι συντονίστηκαν με την προ­ σπάθεια και απέδωσαν με ακρίβεια, σε γενικές γραμμές, το αποτέλεσμα της πα­ ρουσίας της Ελλάδας. 0α ήθελα μονάχα να επισημάνω μια μικρή λογική ανακο­ λουθία. Έγραφαν πολύ συχνά για «θαύμα». Όμως, όποιος είδε το Forum εύκολα

μπορούσε να αντιληφθεΓ τη μακρόχρονη προσπάθεια και την εξαιρετικά σοβαρή οργανωτική προετοιμασία που κρύβονταν πίσω από αυτό που έβλεπαν. Ήταν α­ δύνατο με το φιλότιμο ή με ένα «θαύμα» να εκτελέσει κανείς αυτό το έργο μέσα σε διάστημα οκτώ ημερών. Ο ι Έ λ ληνες δ η μ ο ο ιο γ ρ ά φ ο ι μ ε το «θ α ύ μ α » ε ν ν ο ο ύ ν τ η ν π ρ α γ μ α τικ ά θ ε τικ ή π αρο υ­ σία της Ελλάδας, μ ια π α ρο υ οία π ου ό λ ο ι π ερ ιμ έν α μ ε μ ε αγ ω ν ία κ α ι, για να π ω τη ν α λ ή θ εια , μ ε α β εβ α ιό τη τα .

Συμφωνώ- θετική η έκπληξη, θετική η αντιμετώπιση του «θαύματος» ως προς τις προσδοκίες και το αποτέλεσμα, αλλά προς θεού: στα δαιμόνια της φυλής υπάρ­ χει και η οργανωτική, συνεπής και συστηματική προσπάθεια. Το 'χουμε πει πολλές φορές ότι από πλευράς προετοιμασίας, οργανωτικότητας, συνέπειας και σχεδιασμού οι Έλληνες ήσαν πιο μπροστά από τους Γερμανούς συνεργάτες τους, οι Ο­ ποίοι ήταν άριστοι μεν αλλά δεν έβαζαν τον πήχη των απαιτήσεων πιο ψηλά. Ο δι­ κός μας πήχης ήταν ψηλότερος από εκείνον των απαιτήσεων των Γερμανών. Κ α ι ο Π έ τερ Βά ιτχαας, το ν οπ οίο σ υν άντησ α ο τη Φ ρ α ν κ φ ο ύ ρ τη , μ ο υ είπε ό τ ι «η ε λ ­ λ η ν ικ ή π α ρ ο υ ο ία ω ς τ ιμ ώ μ ε ν η χ ώ ρ α ε ίν α ι η κ α λ ύ τ ε ρ η τ ω ν τ ε λ ε υ τ α ίω ν 2 5 χ ρ ό -

Πράγματι, έτσι είναι. Το είπαν και σε μας οι υπεύθυνοι της Έκθεσης οι οποίοι εξεπλάγησαν. Αυτό σε συνδυασμό με το στόχο μας που επετεύχθη, δηλαδή να ανα­ τρέψουμε τα στερεότυπα περί Ελλάδας... Μ ή π ω ς όμ ω ς η επ ιτυ χ ία ε ίν α ι π ρόσ καιρη;

Δεν ξέρω αν θα είναι πρόσκαιρη. Εγώ ελπίζω να είναι μια πρώτη, ουσιαστική ανα­ τροπή η οποία θα συνεχιστεί με σύστημα και στο μέλλον. Αλλά, πράγματι, οι Γερ­ μανοί δεν μπόρεσαν να χρησιμοποιήσουν τα ετοιμοπαράδοτα στερεότυπα και μέ­ σα σε αυτά να εντάξουν την ελληνική παρουσία. Και αυτό τους δημιούργησε κά­ ποια αρχική αμηχανία. Αλλά σήμερα που συζητούμε αυτό το θέμα η κατάσταση είναι ήδη καλύτερη. Το μήνυμα της Φρανκφούρτης περνάει στο γερμανικό Τύπο. Τα «ετο ιμ ο π α ρ ά δ ο τα ο τερ εό τυ π α » ο ι Γ ε ρ μ α ν ο ί τα ε ίχ α ν έ το ιμ α προς χρ ή α ιν . Α υ τό φ ά ν η κ ε σ τις ερ ω τή σ ε ις π ου έ κ α ν α ν ο ι Γ ε ρ μ α ν ο ί δ η μ ο ο ιο γ ρ ά φ ο ι α λ λ ά κ α ι από τα ί ­ δια τα ε ξώ φ υ λ λ α τ ω ν μετα φ ρ α σ μ έν ω ν ε λ λ η ν ικ ώ ν β ιβ λ ίω ν . Τα π ερ ιοοότερ α ε μ φ α ν ί­ ζ ο υ ν μ ια Ε λλ άδα έ το ι όπ ω ς τη β λ έ π ο υ ν ο ι τουρίσ τες.

Συμφωνώ. Επιτρέψτε μου όμως εδώ μια παρατήρηση. Τα βιβλία που λειτουργού­ σαν λίγο πολύ ως γέφυρες ανάμεσα στα στερεότυπα και στη σημερινή πραγματι­ κότητα είχαν τέτοια εξώφυλλα. Άλλα βιβλία όμως, και έχει σημασία να επισημανθεί αυτό, όπως ο «θείος Πέτρος» του Α. Δοξιάδη, τα εξώφυλλα του Π. Μάρκαρη, του Α. Σουρούνη, του Γ. Γιατρομανωλάκη, του Δ. Κούρτοβικ, το Κιβώτιο του Ά. Αλεξάνδρου, η Βάρδια του Καββαδία, δε θυμίζουν τίποτα από τουριστικά φυλλά­ δια. Ήδη μπορεί κανείς από αυτή και μόνο τη σύγκριση να δει ότι με βάση το πε­ ριεχόμενο των βιβλίων οι «στερεότυπες εικόνες» αρχίζουν να αλλάζουν.

Οι Γερμανοί δεν μπόρεσαν να χρησιμοποιήσουν τα ετοιμοπαράδοτα οτερεότυπα και μέσα οεαυτάναεπόξουν την ελληνική παρουοία. Και αυτό τουζ δημιούργησε κάποια αμηχανία. Αλλά σήμερα που

είναι ήδη καλύτερη. Το μήνυμα της Φρανκφούρτης περνάει στο γερμανικό Τύπο

Μ ε τ ά λ ο ιπ ό ν τ η ν επ ιτυ χ ία τη ς Ελλ άδας σ τη Φ ρ α ν κ φ ο ύ ρ τη είσ τε έ το ιμ ο ς ω ς δ ιε υ θ υ -

61

ντή ς το υ ΕΚΕΒΙ να α ν τα π ο κ ρ ιθ ε ίτε σ τις νέες π ρ ο κ λ ή σ εις π ου α ν τ ικ ε ιμ ε ν ικ ά έ χ ο υ ν δ η μ ιο υ ρ γη θεί;

Η Ελλάδα δε θα πρέπει να μείνει οτο πεδίο του καλού φιλοξενούμενου που εντυπωσιάζει με τις ιδέες της, με τα βιβλία της και τους συγγραφείς της. θα πρεπει να φιλοξενήσει, όπως γίνεται οε πάρα πολλές χώρες, ένα φεστιβάλ ποίησης ή μια διεθνή συνάντηση για την πεζογραφία

Βεβαίως. Στο μονοπάτι που άνοιξε στη Φρανκφούρτη πρέπει να συνεχίσουμε με συ­ νέπεια και με μακρόπνοη στρατηγική. Αυτό το σχέδιο δράσης πρέπει να περιλαμβά­ νει τρία στοιχεία: την οργανωμένη παρουσία μας σε διεθνείς εκθέσεις (στο Παρίσι, στη Μαδρίτη και αλλού). Παράλληλα, δε θα πρέπει να παραβλέψουμε την ιταλική αγορά ή αγορές βαλκανικών ή γειτονικών χωρών. Η δεύτερη κατεύθυνση είναι η συστηματική πληροφόρηση των ξένων εκδοτών, λογοτεχνικών πρακτόρων, κριτι­ κών λογοτεχνίας, μελετητών, δημοσιογράφων κ,τ.λ. για την ελληνική παραγωγή. Αυτό είναι ένα συνολικό εγχείρημα το οποίο περιλαμβάνει το περιοδικό Ithaca, τις εκδόσεις των φυλλαδίων των συγγραφέων σε άλλες γλώσσες και παράλληλα μια καλλιέργεια σχέσεων με αυτούς τους φορείς όχι μόνο σε προσωπικό αλλά και σε θεσμικό επίπεδο. Για παράδειγμα, το Νοέμβριο του 2000 είχε οργανωθεί ο μήνας ποίησης στο Παρίσι. Τέτοιες δραστηριότητες πρέπει να συνεχιστούν με σύστημα και να δημιουργηθούν αυτές οι δικτυώσεις που είναι αναγκαίες. Ένα τρίτο μεγάλο κε­ φάλαιο είναι ότι η Ελλάδα δε θα πρέπει να μείνει στο πεδίο του καλού φιλοξενού­ μενου που εντυπωσιάζει με τις ιδέες της, με τα βιβλία της και τους συγγραφείς της. θα πρέπει να μπει και στη λογική του οικοδεσπότη σε τέτοιου είδους διεθνή γεγο­ νότα, όχι μόνο στο επίπεδο των διεθνών εκθέσεων (έχω υποβάλει πρόταση για τη Θεσσαλονίκη), αλλά θα πρέπει να φιλοξενήσει, όπως γίνεται σε πάρα πολλές χώ­ ρες, ένα φεστιβάλ ποίησης ή μια διεθνή συνάντηση για την πεζογραφία, έτσι ώστε η ίδια να μπει συστηματικά πλέον ως ισότιμος παίκτης στο δίκτυο διακίνησης και των ιδεών και των συγγραφέων και των βιβλίων και βεβαίως των πνευματικών δικαι­ ωμάτων. Αυτές είναι τρεις συγκεκριμένες δράσεις που συστήνουν ένα μακρόπνοο σχέδιο που απαιτεί επιμονή και συνεπή οργανωμένη εφαρμογή. Α ν α γ κ α σ τικ ά θ α οας γ υρ ίοω λ ίγ ο π ίσω , ο το π ρ ώ το σ κέλο ς της δράοης ο τ η ν οπ οία α ν α φ ερ θ ή κ α τε . Σ τ ο Salon d u liv re . Ή μ ο υ ν ε κ ε ί π έρσι κ α ι δια π ίσ τω σ α, μ ε έκ π λ η ξη ο ­ φ είλ ω να ομ ολ ογήσ ω , ό τι γίν ο ν τα ι διά φ ο ρ α σ η μ α ν τικ ά π ράγ μ ατα ο το Π α ρίσ ι από έ ­ να κ α ι μ ό ν ο φ ο ρ έα : το «Δ εο μ ό » κ α ι το ν κ ύ ρ ιο Μ α υ ρ ο ειδ ά κ ο , ο οπ οίος έ χ ε ι α ν α λ ά β ει να εκπ ρ ο σ ω π εί τ η ν Ελλ άδα ο ε α υ τή τ η ν έκ θ εο η . Ε κ κ ρ ε μ εί επίσ ης έν α ά λ λ ο ζή τη μ α . Π ό τε η Ε λ λ ά δ α θ α ε ίν α ι τ ιμ ώ μ ε ν η χ ώ ρ α ο τ η ν Έ κθεοη το υ Π α ρ ισ ιο ύ . Εοείς τ ι σ κ ο ­ π εύ ετε να κ ά ν ετε ; θ α ο υ ν ερ γ α ο τε ίτε μ ε το «Δ εομ ό» ;

Ξέρετε, οι Γάλλοι τις εκθέσεις τις αποκαλούν «σαλόνι», θεωρούν ότι ο όρος «έκ­ θεση» είναι στενά εμπορικός, και η παρουσία της Ελλάδας σε ένα τόσο σημαντικό σαλόνι δεν μπορεί να περιοριστεί στην εξαιρετική μέχρι τώρα παρουσία του κυρί­ ου Μαυροειδάκου, ο οποίος για μεγάλο χρονικό διάστημα έχει κρατήσει μόνος του εκεί ένα, θα λέγαμε, μετερίζι. Χρειάζεται λοιπόν, πέρα από μια συνεργασία με τον κύριο Μαυροειδάκο, και μια συνεργασία με τους Έλληνες εκδότες. Πάνω απ' όλα. Μια συνεργασία η οποία δε θα περιορίζεται στην καλή παρουσία που μπορεί να ετοιμάσει από την πλευρά της η Πολιτεία, το υπουργείο Πολιτισμού και το ΕΚΕΒΙ, αλλά και μια αντίστοιχη οργανωμένη και προετοιμασμένη παρουσία του εκ­ δοτικού κόσμου της Ελλάδας και των συγγραφέων της. Συνεπώς, ίσως θα ξέρετε ότι υπάρχει ανοιχτή επικοινωνία και διαπραγμάτευση που έχει ως ενδεχόμενο να είναι η Ελλάδα το 2005 τιμώμενη χώρα στο Salon du livre. Αυτό όμως πρέπει να περάσει από το στάδιο των διαπραγματεύσεων. Υπάρχουν προσχέδια τα οποία θα συζητήσουμε με το ΥΠΠΟ και με τους Έλληνες εκδότες.

62

Ο Μένης Κουμανταρίας ατο αμφιθέατρο του ελληνικού περιπτέρου παραλαμβάνει το βραβείο Blue Book: Οωραίοςλοχαγός οτα γερμανικά

Π ο ιο ς ν ο μ ίζ ε τ ε ό τ ι π ρ έ π ε ι να ε ίν α ι ο ν έο ς ρ ό λ ο ς π ο υ ο φ ε ίλ ο υ ν ν α α ν α λ ά β ο υ ν η ΠΟΕΒ, ο ι ε κ δ ό τες κ α ι ο ι ο υ γ γ ρ α φ είς π ρ ο κ ε ψ έν ο υ α υ τό το ε γ χ είρ η μ α να ο υ ν ε χ ιο τ ε ί κ α ι να β γ ε ι η Ε λλ άδα ε κ τό ς ο υ ν όρω ν ;

θα πρέπει η πρωτοβουλία για τη μετάφραση των ελληνικών βιβλίων, η οποία μέ­ χρι πριν από πολύ λίγο καιρό ανήκε κατά βάοη στους ξένους εκδότες, οι οποίοι πληροφορούνταν για ελληνικά βιβλία μέσω εδρών νεοελληνικών σπουδών, με­ ταφραστών, νεοελληνιστών, φιλελλήνων συγγραφέων κ.τ.λ., να συμπληρωθεί με μια πρωτοβουλία της ελληνικής πλευράς. Μέχρι τώρα αυτό το σχήμα απέδω­ σε καρπούς, αλλά πρέπει να βελτιω θεί και να συμπληρωθεί με μια πιο οργανωμέ­ νη προβολή, όχι μόνο από την πλευρό της πολιτείας αλλά και από την πλευρά των ίδιων τω ν συγγραφέων. Μία από τις δράσεις που πιστεύω ότι πρέπει πολύ σύντομα και οι συγγραφείς και οι εκδότες να βάλουν μπροστά -και με πολύ μεγά­ λη ικανοποίηση είδα ότι μια τέτοια κίνηση άρχισε ήδη από τη Φρανκφούρτη-, είναι οι Έ λληνες συγγραφείς να αποκτήσουν λογοτεχνικούς πράκτορες. Είναι ένας θε­ σμός της διεθνούς αγοράς ο οποίος δε λειτουργεί μόνο με βάση εμπορικά κριτή­ ρια, αλλά και με βάοη ουσιαστικά κριτήρια τα οποία δείχνουν ότι οι καλοί λογοτε­ χνικοί πράκτορες ξέρουν τι προτείνουν οε ποιον, με ποια μέθοδο, πότε πρέπει να επανέλθουν στην πρόταση, πώς να διατυπώσουν τις προτάσεις τους για το βι­ βλίο, πώς να περιγράφουν το βιβλίο, με βάση έναν κώδικα επικοινωνίας που έχει η διεθνής αγορά. Ένα άλλο στοιχείο που διαπίστωσα επίσης είναι ότι οι Έλληνες εκδότες προσανατολίζονται στην προβολή ορισμένων συγγραφέων. Αυτό σημαί­ νει ότι επεξεργάζονται μια στρατηγική, θεωρούσαν ότι φέτος είναι προτιμότερο να ηροταθεί ο τάδε ή ο δείνα συγγραφέας και να προετοιμάσουν για την επόμενη χρονιά τον κύριο X ή την κυρία Ψ. Αυτός ο ρόλος των εκδοτών πρέπει να συνδυα­ στεί με μια πιο συστηματική προώθηση. Εμείς είμαστε πρόθυμοι να συνεργαστού­ με με τους εκδότες και τους συγγραφείς προς αυτή την κατεύθυνση, ώστε οι σχέ­ σεις με τους διαμορφωτές γνώμης στις άλλες ευρωπαϊκές αγορές να είναι πιο στενή, πιο έντονη και η τροφοδότηση αυτών τω ν ανθρώπων με πληροφοριακό και επικοινωνιακό υλικό να γίνει συστηματικότερη. Μια ακόμα ιδέα είναι να αρχί­ σουν να εισάγουν σταδιακά στις διαπραγματεύσεις αγοράς δικαιωμάτων, ως στοι-

Hiia από τις δράοεις που πιστεύω ότι πρέπει πολύ ούντομα και οι συγγραφείς και οι Εκδότες να βάλουν μπροοτά είναι οιίλληνες συγγραφείς να αποκτήοουν λογοτεχνικούς πράκτορες

63

ϊο μυθιστορήματα που πφλαρβάνοπαι στον τώ κό κατάλογο που δημοσιεύει η Επιτροπή Κρατικών Βραβείων πρέπει να μεταφράζονται στα αγγλικά οε άρτιες μεταφράσεις πριν ακόμα εκφραστεί ένας ξένος εκδότης θετικά γ ί αυτά

χείο της συνολικής συνδιαλλαγής, την πρόταση και ελληνικών βιβλίων. Πρακτικά, θα μπορούσε κανείς να πει ότι είναι ώριμη η ελληνική αγορά να περάσει σε μια διαπραγμάτευση του τύπου: «αγοράζω τέσσερα, θέλω όμως να αγοράσεις κι εσύ ένα». Προφανώς ανήκει στην Πολιτεία η ευθύνη να διαμορφώσει τις προϋποθέ­ σεις, τις θετικές συνθήκες που θα διευκολύνουν τη δράση των Ελλήνων εκδοτών και των Ελλήνων συγγραφέων. Όμως η Πολιτεία δε διαθέτει εμπορικά διαπραγ­ ματευτικά πλεονεκτήματα ούτε δικαιώματα. Δεν είναι δυνατόν η πολιτεία από μό­ νη της να συνεχίσει ένα τέτοιο μακρόχρονο σχέδιο, διότι δε θα καταλήγει σε συ­ γκεκριμένες εμπορικές πράξεις. Βεβαίως, δε θα πρέπει να λησμονήσουμε κάτι πο­ λύ σημαντικό και ουσιαστικό, την πολιτική ενίοχυσης τω ν μεταφράσεων του ΥΠ.ΠΟ και την πολιτική ενίσχυσης των εδρών νεοελληνικών σπουδών. Ο φ είλ ω όμ ω ς να επ ιο η μ ά ν ω ό τ ι ο ι μ ετα φ ρ ά σ ε ις γ ίν ο π α ι μ ε α ν ο ρ θ ό δ ο ξο τρόπ ο: εφ ό ο ο ν ε γ κ ρ ιθ ε ί η α ίτη ο η για μ ετά φ ρ α ο η ε λ λ η ν ικ ο ύ β ιβ λ ίο υ το υ ξέν ο υ ε κ δ ό τη από το Υ Π .Π Ο . Το ό χ η μ α α υ τό , για να θ εω ρ ή σ ο υ μ ε ό τι μ π ο ρ ε ί να π ροχω ρ ήσ ει η υπ όθε­ ση τ ω ν μ ετα φ ρ ά σ ε ω ν , ε ίν α ι αν α κ ό λ ο υ θ ο .

Πράγματι, η πρωτοβουλία ανήκει στον ξένο εκδότη και δεσμεύει το ΥΠΠΟ. Εδώ πρέπει να προσέξουν οι ίδιοι οι συγγραφείς και να μη δέχονται να μεταφράζεται το βιβλίο τους από οποιονδήποτε ξένο εκδοτικό οίκο που δε διαθέτει επαρκές δί­ κτυο διακίνησης. Παράλληλα όμως, αυτή η διάσταση θα πρέπει να συμπληρωθεί από μια πρωτοβουλία δική μας. Έχω κάνει μια πρόταση οτο ΥΠ.ΠΟ και την επανα­ λαμβάνω τώρα: τα μυθιστορήματα που συμπεριλαμβάνονται στον τελικό κατάλο­ γο που δημοσιεύει η Επιτροπή Κρατικών Βραβείων να μεταφράζονται στα αγγλικά σε άρτιες μεταφράσεις (και θα επιμείνω σ' αυτό, η μετάφραση να είναι ποιοτική), πριν ακόμα εκφραστεί ένας ξένος εκδότης θετικά γι' αυτά. Με μια μετάφραση ανά χείρας του έργου, μπορούμε πολύ καλύτερα να κάνουμε όλοι τη δουλειά μας, και το ΕΚΕΒΙ και οι εκδότες και οι λογοτεχνικοί πράκτορες και οι ίδιοι οι συγγραφείς. Γ ια τί α ν α φ έρ εσ τε μ ό ν ο ο τα Κ ρ α τικ ά Βρ αβ εία; Τα Λ ο γ ο τε χ ν ικ ά Βραβ εία το υ

διαβάζω;

Αναφέρομαι στα Κρατικά Βραβεία διότι είναι ένας κρατικός θεσμός του ίδιου του ΥΠ.ΠΟ. Βεβαίως, θα μπορούσαν να προστεθούν σε αυτά και κάποια βιβλία που αναφέρονται στις τελικές λίστες του διαβάζω ή ακόμα και κάποια άλλα βιβλία που δεν αναφέρονται στις λίστες του ΥΠ.ΠΟ και να ουμπεριληφθούν με βάση κάποια άλλα κριτήρια. Φυσικά, αυτή η λίστα για τα βιβλία που θα μεταφραστούν δεν είναι δυνατόν να είναι απεριόριστη. Ν ο μ ίζω ό τ ι υπ ά ρ χει έ ν α π ρ όβ λημ α το οπ οίο δ ε ν π ρέπει να α γ ν οούμ ε. Π έ ρ α απ ό τη δ ια θ εσ ιμ ό τη τα , τ η ν π ροοφ ορά τη δ ικ ή μας, υπ άρχει το π ρ όβ λημ α της δ ια θ εσ ιμ ό τη ­ τ ας τ ω ν ε κ δ ο τ ικ ώ ν ο ίκ ω ν σ τις δ ια δεδομ ένες γλώ σσ ες. Το κ ο μ μ ά τ ι τη ς π ίτα ς που απ ισ τ ο ιχ ε ί ο τη ν Ε λλ άδα ε ίν α ι ε ξ α ιρ ε τικ ά μ ικ ρ ό . Π ώ ς θ α μ εγ α λ ώ σ ε ι α υ τό το κ ο μ μ ά τι κ α ι γ ια τ ί να το μ εγ α λ ώ σ ο υ ν ο ι ξ έν ο ι ε κ δ ό τες ; Μ ή π ω ς η π ροσ φ ορά μ α ς δε θ α έ χ ε ι το α ν αμ ενόμ ενο α π ίκ ρ ιο μ α ;

Το πρόβλημα τίθεται με μεγαλύτερη ένταση κυρίως στην αγγλόφωνη αγορά. Γιατί εμφανίζεται στη διεθνή αγορά του βιβλίου ως αυτάρκης. Ένα στοιχείο που φανερώνει αυτή την «αυτάρκεια» της αγγλόφωνης αγοράς είναι ότι εκδίδονται περί τους 170.000 τίτλους και οι μεταφράσεις είναι της τάξης του 3% απ' όλες

64

Ο ΠρύιΙρος της Δημοκρατίας κ. Κ. Ιτιφανόπουλος, η Δήμαρχος της Φρανκφούρτης κ. Πέτρα Ροτ και ο X. Λάζος που τους προοφέριι το βιβλίο

Ελλάδα: βιβλίακαι συγγραφείς

τις υπόλοιπες γλώσσες. Πράγματι, εάν κανείς μιλήσει ειδικά για την αγγλόφωνη αγορά, εκεί η δυσκολία διείσδυσης της ελληνικής λογοτεχνίας είναι μεγαλύτε­ ρη. Παρά ταύτα, η αγγλική μετάφραση ενός ελληνικού βιβλίου δεν απευθύνεται μόνο στην αγγλόφωνη αγορά αλλά σε αγορές σε όλη την Ευρώπη, δυτική και ανατολική, βόρεια και νότια, οι οποίες είναι πολύ πιο ανοιχτές σε μεταφράσεις βιβλίων από ξένες γλώσσες. Αυτό είναι ένα πρόβλημα που πρέπει να συμπεριλάβουμε στη συζήτησή μας. Δεν προτείνω αυτή τη λύση σκοπεύοντας μόνο στην αγγλόφωνη αγορά. Σήμερα διαμορφώνεται η εξής κατάσταση: ακόμα και οι Ευρωπαίοι εκδότες είναι λιγότερο πρόθυμοι να εκδώσουν ένα βιβλίο όταν γνωρίζουν μόνο ένα κεφάλαιο και μια έκθεση ενός ειδήμονα. Αυτή την προσπά­ θεια πρέπει να την αλλάξουμε, να τη διευρύνουμε. Βεβαίως, το ΕΚΕΒΙ θα συνε­ χίσει την έκδοση του περιοδικού Ithaca, την έκδοση φυλλαδίων και ευρύτερα την πολιτική πληροφόρησης. Όμως, το κρίσιμο σημείο είναι πώς.περνάμε από την πληροφόρηση στη διευκόλυνση της έκδοσης ενός βιβλίου. Το να έχεις ανά χείρας το περί ου ο λόγος έργο για το οποίο συζητάς με τον εκάστοτε εκδότη του εξωτερικού είναι μία από τις κρίσιμες και αποφασιστικές παραμέτρους. Φέ­ τος κυκλοφόρησαν σαράντα βιβλία στη Γερμανία. Με δεδομένο ότι οι ευρωπαϊ­ κές αγορές βιβλίου είναι συγκοινωνούντα δοχεία και η επιτυχία σε μία γλώσσα, χωρίς να προεξοφλεί, προετοιμάζει την έκδοση σε μια άλλη, μπορούμε να μ ε­ τρήσουμε τις δυνατότητες αυτού του εγχειρήματος βλέποντας πόσα από αυτά τα βιβλία είχαν καλή διακίνηση, κυκλοφορία και υποδοχή στο γερμανικό κοινό, πόσα από αυτά τα βιβλία οδήγησαν τους Γερμανούς εκδότες στο να συνεχίσουν στην επένδυση που έκαναν στα ελληνικά βιβλία, πόσα από αυτά προσέλκυσαν το ενδιαφέρον και άλλων αγορών. Βεβαίως, δεν πιστεύω ότι μία μέθοδος όπως αυτή του να ενισχύεις την παρουσία μέσα από τις μεταφράσεις λύνει από μόνη της το πρόβλημα. Είναι ένα από τα χρήσιμα μέτρα που πρέπει να πάρουμε. Η πολιτεία έρχεται να ενισχύσει κάποιους ήδη εγκατεστημένους μηχανισμούς προκειμένου να προωθηθεί το ελληνικό βιβλίο στο εξωτερικό. Αυτό δεν εμποδί­ ζει έναν εκδότη ή ένα συγγραφέα να επινοήσει δικούς του τρόπους προώθησης του βιβλίου του. Να κινηθεί δηλαδή αυτόνομα και να αυξήσει τις πωλήσεις δι­ καιωμάτων σε ξένες γλώσσες. □

Η αγγλική μετάφραση ενός ελληνικού βιβλίου δεν απευθύνεται μόνο στην αγγλόφωνη αγορά αλλά οε αγορές οε όλη την Ευρώπη, δυτική και ανατολική, βόρεια και νότια, οι οποίες είναι πολύ πιο ανοιχτές οε μεταφράσεις βιβλίων από ξένες χώρες

65

ΓΙΩΡΓΟΣ

Δ Πρόεδρος της ΠΟΕΒ

Οι ξένοι είδαν ότι Ελλάδα, πλέον, προγονοπληξία και οτο "κλεινόν" παρελθόν

Π ο ύ α π ο δ ίδ ετε τ η ν π α ν θ ο μ ο λ ο γ ο ύ μ εν η ε π ιτ υ χ ία τη ς Ε λλ άδας ω ς τιμ ώ μ ε ν η ς χ ώ ­ ρ α ς ο τ η ν Έ κθεσ η Β ιβ λ ίο υ τη ς Φ ρ α ν κ φ ο ύ ρ τη ς ;

Στο ότι οι εκδότες, συνολικά, κατορθώσαμε να πείθουμε την Πολιτεία για την αναγκαιότητα της δυναμικότερης δυνατής παρουσίας μας στη Φρανκφούρτη: πράγμα που δεν έγινε μέσα οε μερικούς μήνες μόνο, αλλά με συστηματική και πολυετή δουλειά. Και, κατά δεύτερο, στη στήριξη καθαυτήν της Πολιτείας, που έθεσε επικεφαλής της όλης «εκστρατείας» μας έναν οξυδερκή και ικανότατο άνθρωπο, που μπόρεσε να ελιχθεί όταν και όπου έπρεπε, να συγκεράσει κατα­ στάσεις, να δώσει άμεσες λύσεις όπου τα περιθώρια έδειχναν να στενεύουν, να «ανοίξει κλειστές πόρτες» υπουργείων: τον Γιώργο Ρωμαίο. Π ο ιο ι ο υ ν εβ α λ α ν σ τη σ α φ ώ ς α ν α β α θ μ ισ μ έν η - ο ε ε υ ρ ω π α ϊκ ό ε π ίπ ε δ ο - π α ρ ο υ ο ία τη ς Π Ο Ε Β κ α ι τ ω ν π ερ ίπ τε ρ ω ν τ ω ν ε κ δ ο τ ώ ν ο τ η ν έ κ θ εσ η ;

Πέρα από τον κ. Ρωμαίο, του οποίου η συμβολή υπήρξε -το επαναλαμβάνωκαθοριστική και πολυποίκιλη, βασικός παράγοντας επιτυχίας σε κάθε επίπεδο (οργανωτικό, αισθητικό κ.λπ.) ήταν ο κ. Ευάγγελος Βενιζέλος, που είχαμε τη χαρά να αναλάβει τις τύχες της ελληνικής συμμετοχής ως υπουργός Πολιτι­ σμού τόσο στην αρχή του τολμήματός μας όσο και στο τέλος του. Ιδιαίτερα ο­ φείλω να εξάρω τη σημαντικότατη δουλειά του κ. Κώστα Κορούλη και της Δι­ εύθυνσης Γραμμάτων του ΥΠΠΟ, που μεταξύ πολλών άλλων αρμοδιοτήτων έ ­ χει και τη γενική ευθύνη όλων των εκθέσεων βιβλίου στο εξωτερικό. Χάριτες ό­ μως χρωστούμε και σε όλους όσοι δούλεψαν, κυριολεκτικά με αυταπάρνηση και επί πολύ χρονικό διάστημα, σε μια αλυσίδα συνεδριάσεων, συμβουλίων, ε ­ πιτροπών κ.λπ., όπου έπρεπε να καταρτιστούν σχέδια, να επιλυθούν προβλή­ ματα, να επινοηθούν λύσεις και «χρυσές τομές», για να δώσουμε αυτό που από την αρχή ξέραμε ότι μπορούσαμε να δώσουμε. Τι κ ε ρ δ ίσ α μ ε ω ς χ ώ ρ α ; Ω φ ε λ ή θ η κ α ν ο ι ε κ δ ό τ ε ς α π ό το θ ε ο μ ό τη ς τ ιμ ώ μ ε ν η ς χ ώ ρ α ς ο τ η Φ ρ α ν κ φ ο ύ ρ τη ;

Οι ξένοι είδαν -επ ιτέλους!- ότι Ελλάδα, πλέον, δε σημαίνει προγονοπληξία και προσήλωση στο «κλεινόν» παρελθόν - δεν σημαίνει τουριστικές ατραξιόν, εκ­ θαμβωτικά ηλιοβασιλέματα και ομφαλοσκόπησα αλλά ότι η Ελλάδα, κινούμε­ νη ισότιμα στο διεθνές γίγνεσθαι, θέλει και μπορεί να αρθρώσει μία ούγχρονη

66

Η

είναι ιοότψη

οτο διεθνές γίγνεοθαι

άποψη. Από το ύ το ίο συμπέρασμα ξεκινώ ντας θα δ ούμε ότι, με τη Φραν­ κφούρτη ως απαρχή, η Ελλάδα θα αρχίσει πράγματι, σιγά σιγά, να εξάγει πολι­ τισμό, με απόγειο την Πολιτιστική Ολυμπιάδα και πρώτο, πλέον, στόχο-ορόσημο για όλους μας τους Αγώνες του 2004. Τότε θα φανεί πόσο ωφελημένοι θα βγουν και οι εκδότες από όλα αυτά. Όμως σήμερα σημασία έχει να στηρίξουμε με κάθε θεμιτό μέσο το όνομα της Ελλάδας στο εξωτερικό, για να διαλύσουμε τις όποιες (ενδεχομένως δίκαιες) αυταπάτες και διαστρεβλώσεις έχουν γύρω από ό,τι ελληνικό οι ξένοι - διανοούμενοι, εκδότες και λοιποί... Η π αρ ο υ σ ία μ α ς σ τη Φ ρ α ν κ φ ο ύ ρ τη ή τ α ν έ ν α σ η μ α ν τικ ό β ή μ α για να β γ ε ι η Ε λλ ά­ δα, μ έσ ω το υ β ιβ λ ίο υ κ α ι το υ π ο λ ιτισ μ ο ύ της, απ ό τ η ν απ ο μ ό ν ω σ η . Τι σ κ ο π εύ ε­ τ ε να κ ά ν ε τε , ω ς σ υ ν δ ικ α λ ισ τικ ό ό ργ αν ο, σ το ά μ εσ ο μ έ λ λ ο ν για να έ χ ε ι σ υ ν έχ ε ια

w frv m

του ελληνικού βιβλίου είναι όπως εθνική, γ ί αυτό και πρέπει να ανατεθεί οτους κατεξοχήν ειδικούς: ατούς εκδότες

α υ τή η π ρ ο σ π ά θ εια ; Τι ζ η τ ά τ ε απ ό τ η ν Π ο λ ιτ ε ία ;

Τώρα μόλις αρχίζουμε τις προσπάθειές μας (και θα είναι πολλές, συντονισμέ­ νες και σε ποικίλους άξονες) για να υλοποιήσουμε κάποια οράματα, τόσο δικά μας όσο και κάθε Έλληνα που δε θέλει να βλέπει τα πράγματα είτε μεμψίμοιρα είτε μικροκομματικά είτε πατερναλιστικά. Ήδη πρέπει να φροντίσουμε για την άρτια οργάνωση της προσεχούς Έκθεσης τη ς Φρανκφούρτης (μέσα σε ένα μπουκέτο άλλων -μικρότερης ισχύος αλλά ισοδύναμης για τα ελληνικά Γράμ­ ματα δυναμικής- εκθέσεων), ώστε να μην καταντήσει η φετινή επιτυχία μας μια καλή ανάμνηση και μόνο, έχοντας μάθει πια πολύ καλά και από πρώτο χέρι ότι τέτοιου είδους εκθέσεις είναι εμπορικο-πολιτιστικές - ούτε μόνο το ένα ού­ τ ε μόνο το άλλο. Σημαντική, ως προς αυτό, είναι η συνολική πρόταση της ΠΟΕΒ για τη δημιουργία ενός Οργανισμού Προβολής του Ελληνικού Βιβλίου, που θα μεριμνά, από τη μια μεριά, για όλες τις εκθέσεις, εσωτερικού και εξω-

67

Μερική άποψη του περιπτέρου της ΠΟΙΒ

Ο Γ. Δορΐονός υποδέχεται τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, κ. Κ. Στεψανόπουλο, και τον υπουργό Πολιτισμού, κ. [. Βενιζέλο, στο περίπτερο της ΠΟΕΒ

χερικού, θα φροντίζει τα θέματα, σε σχέση πάντα με το βιβλίο, του Απόδημου Ελληνισμού, θα στηρίζει το θεσμό τω ν βιβλιοθηκών στην Ελλάδα και αλλού, θα στελεχώσει ένα μηχανισμό αξιολόγησης-κριτικής βιβλίου στα ΜΜΕ και ένα τμήμα τεκμηρίωσης και μελέτης των προβλημάτων του βιβλίου - ενώ, από την άλλη μεριά, θα συμβάλει στην προσπάθεια για τη δημιουργία αναγνωστών σε όλες τις βαθμίδες της Εκπαίδευσης και, μεταξύ πολλών άλλων, για την ίδρυση, στελέχωση και λειτουργία σχολικών βιβλιοθηκών σε κάθε σχολική μονάδα. Από την Πολιτεία ζητάμε απλώς να σταθεί και πάλι στο πλευρό μας. Μπορεί μερι­ κούς να τους εκνευρίζει, αλλά η υπόθεση της εξαγωγής του ελληνικού βιβλίου είναι όντως εθνική, γι' αυτό και πρέπει να ανατεθεί στους κατεξοχήν ειδικούς: στους εκδότες. □

68

Μ ϋΓ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΜΟΣ

ΜΑΥΡΟΚΟΡΔΑΤΟΥ 7, 106 78 ΑΘΗΝΑ, τηλ. 33 04 196 - 38 30 604, fax: 38 19 439_______

ΚΩΣΤΑΣ ΖΟΤΡΑΡΙΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΠΟΓΕΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ Γιατί, όμως, ώς τίτλος «.. ,άπογείωση της πολιτικής»; 'Απλό: διότι ό άσημος Νεομάρτυς Ιορδάνης άλλα καί ό διάση­ μος Α γιος Γρηγόριος ό Παλαμάς ξεπερνούν τό γεώδες φρόνη­ μα καί τό γεώδες πρακτόν, πράγμα καί πεπραγμένον τής πολιτικής. ’Ενώ ό κράτιστος Γνώμων τής πολιτικής, ό Θου­ κυδίδης, βρίσκεται συνεχώς εντός τοϋ γεώδους τής πολιτικής... Μόνον οί Α γιο ι καί οί Μάρτυρες, προσωρινώς, πετυχαί­ νουν αυτήν τήν ΰψοποιόν πολιτική άπογείωση, στις «ξεχωρι­ στές στιγμές» τους. Πώς; Μέ τήν άρνησή τους να επικρατή­ σουν ώς Κράτος εναντίον τοϋ πλησίον τους- μέ τήν κενωτική τους θέληση να μοιραστούν τα όλα τους μέ τον πλησίον τους μακρυνό καί ξένο- μέ τό έθελόθυτόν τους, ώς άρνηση τής βίας κατά τοϋ πλησίον τους έχθροΰ, άρα κατ’ Εικόνα συντρόφου τους καί άδελφοΰ.

ΚΩΣΤΑΣ ΖΟΤΡΑΡΙΣ ΣΤΜΦΩΝΗΜΕΝΑ ΥΠΟΝΟΟΥΜΕΝΑ Ή μελέτη μου στις πλείονες τών Δοκιμών τοϋ Σεφέρη ξεκίνησε ώς μια ολιγοσέλιδη άνακοίνωση σέ συνέδριο καί έφτασε

Κ/2ΣΤΑΣ ΖΟΥΡΑΡΙΣ

•ΣΥΜ Ψ /ΪΛ/Β Μ ΕΛ/Α Υ Π Ο Ν Ο Ο Υ Μ Ε Ν Α

όπως κατέληξε. Παρασύρθηκα στο δρόμο, διότι δ Σεφέρης μέ αίφνιδίασε καί οί Δοκιμές του καταχωροΰνται άνάμεσα στα

τοϋ Γιώργου Σίφέρη

μεγάλαθλα άθλα τοϋ έλληνορωμέηκου πολιτισμοΰ. Δέν περίμενα ποτέ πώς ένας «λογοτέχνης» τοϋ καιροΰ μας -μπολιασμένος μάλιστα μέ μπόλικο περί λογοτεχνίας δυτικό μόσχευμα- θά είχε ώς μόνιμή του έγρήγορση τό πολίτευμα, τό πολιτεύειν τοϋ καθ’ ήμάς Τρόπου- (αν καί τό προηγούμενο τοϋ Αισχύλου ή τοϋ Α κα­ θίστου "Υμνου θά έπρεπε νά μέ είχε φρονηματίσει). Ό ντως, στις περισσότερες Δοκιμές του άναζητεΐ τον Τρόπο μέ τον όποιο καταστρώνουμε έμεϊς τό πολίτευμα. Διττώς δέ καί μεγαλοφυώς: άφ’ ένός μέν δείχνει καί άποδεικνύει τήν διαχρονική άργόσυρτη ένότητα τοϋ συνόλου έλληνικοΰ τρόπου, προτυπωτικοΰ-προχριστιανικοϋ καί χριστιανικοΰ, άφ’ έτέρου δέ έρανίζει τά πάντα σχε­ δόν, λόγια καί λαϊκά στοιχεία τά όποια ορίζουν σέ μάς τήν Πολιτεία καί τά ένσωματώνει μέ άνέκπτωτη έπιστημοσύνη στήν δική του άναδιατύπωση. "Εγραψα «τά πάντα σχεδόν». Ναί, διότι παιδί τής δυτικόπληκτης παιδείας τής έποχής του, ό Σεφέρης δείχνει - κ α ί έτσι μοιάζει νά είναι- ότι δέν έχει γνώση συστηματική τής λογίας ορθοδόξου γραμματείας, ένώ σ’ όλα τά άλλα ελληνίζει αύθεντικώς. Είναι όμως έκπληκτικό τό πόσο, αυτός ό δυτικοτραφής μεγαλονοικοκύρης άπό τά Βουρλά τής Σμύρνης, έχει ένσωματώσει τήν λαϊκή ευσέβεια τής ορθόδοξης έκκλησιαστικής Σύναξης καί μέσα άπό τούτη τήν έκ λαοΰ πρόσληψη συναντιέται άρρήκτως καί αύθιγενής μέ τό, κατά τον Κ ωστή Μοσκώφ, «όλον Σώμα» τοϋ Τρό­ που μας.

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ

ΑΓΡΑ Παντελής Μπουκλλας

ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ

ΚΛΕΟΠΑΤΡΑ ΛΥΜΠΕΡΗ

ΤΟ ΡΗΜΑ ΠΕΙΝΑΩ

ΕΚΔΟΣΕΙΣΑΓΡΑ

Δημητρης Δημητριαδης

ΚΑΤΑΛΟΓΟΙ 10-12

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ^

ΝΕΝΗ ΕΥΘΥΜΙΑΔΗ

ΜΠΕΛΙΚΑ ΚΟΥΜΠΑΡΕΛΗ

Οι τυχοδιώκτες

Γάντια Ύπνου

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΑΝΙΩΤΗΣ

Άννα, τώρα κοιμήσου^

Το γκαζόν του μπαμπά

ΚΟΣΤΑΣ Γ. ΠΛΠΛΓΤωΡΓΙΟΥ

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΑΝΙΩΤΗΣ

Το γκαξόν του μπαμπά

ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

Άννα, τώρα κοιμήσου

β®

ο®

θ ο φ ® φ& φ φ

®

Ιϊλ λ η ν ικ ό ά Αθήνα: Γ. Γενναδίου 6, Τ.Κ. 106 78, Τηλ./Fax: 3817826 .............................................................C 1051(59, Τηλ.: 3211246 r n W A f lW A & k Στ?ά °ΡΦέω(ϊ· Στ?ά Βιβλίου, Πεσμαζόγλου 5, Τ.Κ. _______________ I Θεσσαλονίκη: Μοναστηριού 183, Τ. Κ. 546 27, Τηλ.: (031) 500035-9, Fax: (031) 500034 Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ Πάτρα: Μαιζώνος 1 & Καρόλου 32, Τ.Κ. 262 23, Τηλ.: (061) 620384, Fax: (061) 272072

m ΠΑΤΑΚΗ ΝΑΥΤΙΛΟΣ «ϋ ΑΝΑΓΝΩΣΜΑΤΑ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΤΖ€ΗΜί ΤΖΟΫΪ

Π Ο Ρ Τ Ρ Α ΙΤ Ο

ΤΖΕΗΜΣ Τ Ζ Ο Ϊ Σ Πορτραίτο του καλλιτέχνη σε νεαρά ηλικία Ε ΙΣ Α Γ Ω Γ Η -Μ Ε Τ Α Φ Ρ Α Σ Η :

ΑΡΗΣ Μ ΠΕΡΛΗΣ

Το έργο παρακολουθεί την ωρίμανση του Στήβεν Δαίδαλου στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα στην Ιρλανδία.

0 ήρωας είναι ευαίσθητος, σοβαρός, καλός μαθητής, ευφάνταστος. Η Ιρλανδία της εποχής του είναι καταπιεστική γι’ αυτόν. Όπως γράφει ο ίδιος προς το τέλος του βιβλίου, «Όταν η ψυχή του ανθρώπου γεννιέται σ’ αυτή τη χώρα, απλώνονται δίχτυα για να την εμποδίσουν να πετάξει. Μου μιλάς για το έθνος, τη γλώσσα, τη θρησκεία. Προσπαθώ να ξεφύγω από αυτά τα δίχτυα». Σ Ε

Ο

Λ

Α

Τ Α

Β

Ι

Β

Λ

Ι

Ο

Π

Ω

Λ

Ε

Ι

Α

• ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΠΑΤΑΚΗ: ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ 65, 106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ. 010.38.11.850 • ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΕΜΜ. ΜΠΕΝΑΚΗ 16, 106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ. 010.38.31.078 • ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ: Ν. ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΟΥ 122, ΤΗΛ. 0310.70.63.54-5

τα β β λ ί α 11

του μήνα ψ.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

I P

ΔΟΚΙΜΙΟ

■

Κριτική:

Κριτικές: ΓΙΑΝΝΗΣ ΞΑΝΘΟΥΛΗΙ0 Τούρκος οτον κήπο

.....74

ΜΙΙΕΛΦΑΙΣAegypius Monachus

..... 77

HEINERMULLER Δύστηνος άγγελος Επιλογή από κείμενα για το θέατρο, ποιήματα και πεζά

...97

ΠΑΝΟΣ ΘΕΟΔΩΡΙΔΗΣ Επέτειοι ή. Τα πράγματα. όπως 8α μπορούααν να 'χουν γϊνίΐ .................... ..... 80

Ε Γ

ΛΙΛΥ ΕΞΑΡΧΟΠΟΥΛΟΥΠαρών και αμέτοχος .,. .....83

Κριτική:

1

ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΓΟΥΙΛΙΑΜΤΡΟΤΕΡ 0 ιεροφάντης της μουσικής |

HI

ΞΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Ηζωή του Δημήτρη Μητρόπουλου

Κριτική:

.100

ΜΑΡΤΥΡΙΑ

ΤΟΥΡΜΠΓΙΕΡΝΣΕΒΕφ λέγομαι...................................

86

Παρουσιάσεις:

103 88 Γ"

ΧΙΛΑΡΙΜΑΝΤΕΛ 0 γίγαντας θ ' Μπράκν..............

ΙΣΤΟΡΙΑ

Παρουοίαοη: ΑΡΙΣΤΟΣ ΚΑΜΑΡΙΝΟΣ 0 εμφύλιος πόλεμος ΠΟΙΗΣΗ

~~

: ‘

1

στην Πελοπόννησο 1946-49

.105

Παρουοίαοη: ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

ARTHURRIMBAUDΈνα ποίημα και πέντε {πιστολές.............................................. ..... 92

Παοουοίαοη* ΟΜΑΔΑΕΡΓΑΣΙΑΣ ΓΙΑΤΗΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΤΗΣΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

ΜΕΛΕΤΕΣ

■R

Κριτική: ΒΥΡΩΝΛΕΟΝΤΑΡΗΣ Κείμενα για την ποίηοη

Διαβάζοντας λογοτεχνία στο σχολείο

|

.106

ΠΑΙΔΙΚΑ

..... 93

Παρουσιάσει:

Παρουοίαοη:

ΖΙΛ ΓΚΟΤΙΕ Το μεγάλο πρόβλημα

ΓΙΑΝΝΗΣΣΚΑΡΠΕΛΟΣ Ιστορική μνήμη

του μικρού Μάρκου................................................ .108

και ελληνικότητα στα κόμικς

..... 95

ΒΑΣΩΨΑΡΑΚΗ Ξέρω τραγούδια να σας πω ......... .109

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Παιχνίδι με τη φαντασία τ ο υ Φ ΙΛ ΙΠ Π Ο Υ Φ ΙΛ ΙΠ Π Ο Υ

I

ΓΙΑΝΝΗΣ ΞΑΝΘΟΥΛΗΣ

I

Ο Τούρκος στον κήπο

ΚΙ Αθήνα, Καστανιώτης, 2001

Β!

ΓΙΑΝΝΗΣ ΞΑΝΘΟΥΛΗΣ

Σελ. 464

I I αστυνομική λογοτεχνία και η λογοτεχνία του φανταστικού, είδη με ιδιαίτερους κανόνες το I I καθένα, ως προς τη συγγραφή τους, και ιδιαί­ τερη γοητεία, ως προς την πρόσληψή τους από τους αναγνώστες, έχουν κατά καιρούς σαγηνεύσει συγγραφείς (Έλληνες και ξένους) οι οποίοι διακρίνονται για την εξειδίκευσή τους ή την προσήλωσή τους σε κάποιο διαφορετικό είδος. 0 Γιάννης Ξανθούλης (Αλεξανδρούπολη, 1947), δημοσιογρά­ φος, θεατρικός συγγραφέας, στιχουργός, ηθοποι­ ός, μα κυρίως δημιουργός μυθιστορημάτων που έ ­ γιναν μπεστ σέλερ, είκοοι χρόνια μετά την έκδοση του βιβλίου του Ο μεγά λος θανατικός (1981) και μετά τη ν κυκλοφορία το υ αστυνομικής πλοκής ...ύ σ τερ α ήρθαν οι μ έλ ισ σ ες (1998), παρουσιάζει το Ο Τούρκος σ τον κήπο, μυθιστόρημα που ερω το­ τροπεί με τη λογοτεχνία του φανταστικού.

Η

Ένα μυθιστόρημα που ερωτοτροπεί με τη λογοτεχνία του φανταστικού Το φανταστικό, όπως και η γοτθική λογοτεχνία, ε ­ πιχειρεί να εντυπωσιάσει με παιχνίδια πάνω στο υ­ περφυσικό, να παίξει με το φόβο που υποβάλλεται στον αναγνώστη. 0 Έντγκαρ Άλαν Πόε, ο ποιητής που επινόησε τόσο το αστυνομικό αφήγημα όσο και την επιστημονική φαντασία και συνέβαλε στην εξάπλωση της φανταστικής λογοτεχνίας, αποπει-

74

ράθηκε να τονίσει το αλλόκοτο, το υπερβολικό και να προξενήσει παράξενα συναισθήματα που συν­ δέονται με το φόβο, το μυστήριο, την ανατριχίλα, κάτι που δεν μπορεί να κάνει η ρεαλιστική λογοτε­ χνία. Χαρακτηριστικό γνώρισμα τη ς λογοτεχνίας του φανταστικού είναι η απουσία οποιοσδήποτε α­ ναφοράς σε ιστορικά και κυρίως σε κοινωνικά ζη­ τήματα, δεδομένου ότι το μοναδικό μέλημα των συγγραφέων της είναι η δημιουργία ατμόσφαιρας, αδιαφορώντας για τις όποιες αλλότριες επισημάν­ σεις που είναι δυνατόν να εκτρέφουν την προσοχή του αναγνώστη από την προσήλωσή του στα δρώ­ μενα. Όμως το μυθιστόρημα Ο Τούρκος στον κήπο, παρά τα φανταστικά στοιχεία που είναι διάσπαρτα στις σελίδες του, ανήκει στη ρεαλιστική λογοτεχνία, α­

φού είτε μέσω του προβληματισμού πάνω σε σύγ­ χρονες καταστάσεις ε ίτε μέσω τω ν περιγραφών της κοινωνίας μιας άλλης εποχής, στοχεύει στο να θυμίσει πρόσωπα και γεγονότα λίγο πολύ γνωστά στον αναγνώστη. Άλλω στε η μνεία περιστατικών, προσώπων, βιβλίων, ταινιών, όλων εγγεγραμμ έ­ νων στην ισχυρή μνήμη του, αποτελεί πάγια τακτι­ κή το υ Γιάννη Ξανθούλη, ο οποίος με α υτό το ν τρόπο πιθανότατα θέλει να επιστρέφει -και επι­ στρέφει- στον καιρό της παιδικής του ηλικίας. Διότι ως παιδί εμφανίζεται στο μυθιστόρημα ο κεντρικός ήρωας, ο Ηλίας, που το 1958, έτο ς ξεκινή ματος της ιστορίας, είναι έντεκα χρονών, όσο δηλαδή ή­ ταν τό τε και ο συγγραφέας. Δεν μπορούμε να ι­ σχυριστούμε ότι συγγραφέας και ήρωας ταυτίζο­ νται, ωστόσο, είναι βέβαιο πως π ολλές από τις σκέψεις του πρώτου, αν όχι όλες, μεταφέρονται στον δ εύτερο μέσω τη ς τριτοπρόσωπης αφήγη­ σης. Αυτό φαίνεται σε μεγάλο βαθμό στην περι­ γραφή της περιπλάνησης του Ηλία στην Κωνστα­

ντινούπολη το 1998, ένα ταξίδι που είναι πρόδηλο πως πραγματοποιήθηκε από το συγγραφέα. Ιούλιος του 1958, λοιπόν, και Νοέμβριος του 1998. Σε αυτό το χρονικό διάστημα τω ν σαράντα ετών, κρίσιμα σύμφωνα με τον Ξανθούλη, διαδραματίζε­ ται η απολύτως φανταστική ιστορία που έχει επι­ νοήσει ο συγγραφέας μέσα, όμως, σε ένα πραγμα­ τικό κοινωνικό κλίμα. Παραμονές της γιορτής του προφήτη Ηλία ο ήρωας ανακαλύπτει ότι διαθέτει το χάρισμα να προβλέπει το μέλλον, να βλέπει ο­ ράματα, να διαβάζει τις σκέ'ψεις τω ν άλλων και να μιλάει τουρκικό, μια άγνωστη σε αυτόν γλώσσα. Χώρος δράσης είναι η Κηφισιά, η βίλα μιας πλού­ σιας γηραιός κυρίας, της Μερόπης-Ιουοτίνης, χή­ ρας του Ζάννου Ριζούδη εκ Ρουμανίας, που είναι εκχριστιανισμένη Τουρκάλα. Στον κήπο της βίλας ζει η υπηρέτρια Βάσω, με το σύζυγό της, τον Ηρα­ κλή, τη ν κόρη της, την Μπ^λα, μια μοδίστρα, και τον Ηλία, γιο του Ηρακλή από προηγούμενο γάμο. Πρόκειται για πρόσωπα τη ς αστικής ηθογραφίας

0 Γιάννης Ξανθούλης

Ένας Τούρκος, Ενας μύθος Ελάχιστα γνωστός -περισσότερο αναδεικνυόμενος μέσα από μια οθωμανική μινιατούρα του 17ου α ιώ να - κι ένα κωμικοτραγικά καλοκαίρι οτα 1958, φόντο για τα μεγάλα γεγονότα ατη ζωή ενός εντεκάχρονου αγοριού. Το αγόρι με την επικίνδυνη διαίοθηοη, που αντιλαμβάνεται τις δραματικές παρουσίες ενός κήπου γεμάτου ντοματιές αφύοικα γινωμένες και πατημαοιές-χνάρια πέραν του κόσμου τούτου. Κάπως έτοι μπήκα στην ιστορία του «Τούρκου», αφού πρώτα έμαθα να προφέρω και να καταλαβαίνω αρκετά πράγματα από μια γλώοοα «συγκολλητική» όπως τα τουρκι­ κά. Αν και γιος γονιών προσφύγων από την Ανατολική Θράκη, ουδέποτε είχα την περιέργεια - ο ε ευδόκιμα νεανικά χρόνιανα καταφύγω σ' αυτή την «εχθρική» γλώαοα. Αυτό έγινε καβατζάροντας πια τα πενήπο, οπότε, μέσα από μια νοοταλγική φιλομάθεια, μπήκα οτην ευχάριοτα επώδυνη διαδικασία. Και ξαφνικά βρήκα το νήμα μιας ιστορίας που πιο πολύ έμοιαζε με αδιαθεσία βασισμένη ο'ένα μεθύσι γκροτέσκου εξωτισμού. Κάτι που ομολογώ δε με διαοκέδαζέ και τόσο. Δηλαδή να κάτοω να γράψω. Στο μεταξύ οι παρηχήσεις ορισμένων τουρκικών λέξεων παρέπεμπαν απόλυτα σ' ένα μογγολικό παρελθόν, εκποιημένο φυσικά από ραφιναριομένες επιρροές (περσικές, γαλλικές, αραβικές ή και ελληνικές). Οπότε μέσα από την ενδιαφέρουσα αυτή γλωσσική σαλάτα συν τη συνήθεια να υποπτεύομαι τα σιωπηλά φυτικά βασίλεια και τους τριγμούς των παλιών σαϊ­ τιών, ανακάλυψα τους ήρωες-δολώματα για όλο το υπόλοιπο σαφάρι καλοφυλαγμένων αποτυπωμάτων -πολλών ερει­ πωμένων ζώ ω ν- με επιφανές άλλοθι. Και προχώρησα έχοντας στο ενεργητικό μου περισσότερες από σαράντα επισκέ­ ψεις σε τουρκικά χαμάμ της Αδριανούπολης και της Πόλης, με όλες τις εκδορές του θερμού ριλάξ αλλά και αθάνατες βάρβαρες ευχές για υγεία...

75

που συναντώνται συχνά στα βιβλία του Ξανθούλη. Παράλληλα, τη ν ίδια στιγμή, στη μακρινή Αδριανούπολη, την τουρκική Εντίρνε, ζει μια άλλη ομά­ δα ανθρώπων που μοιάζουν σε πολλά σημεία με το υ ς προηγούμενους. Στο σπίτι τη ς μπαγιάν Ζεϊνέπ, μιας εκτουρκισμένης Ελληνίδας, χήρας του μηχανικού Τουρχάν μπέη, που πυροβολήθηκε στο α υτοκίνητό του μαζί με τον εραστή του, ζει ο μι­ κρός Μεχμέτ, γιος της Νουρ και του Ασλάν, που ε ­ πίσης έχει υπερφυσικές ικανότητες ίδιου τύπου.

Πιθανότατα ο συγγραφέας να θέ\ηοε να ξεκαθαρίσει κάποια πράγραταρε τις ρίζες του Μολονότι οι δύο μικροί ήρωες ουδέποτε συναντώ­ ντας είναι σαφές πως επηρεάζει ο ένας τον άλλο, αφού επισκέπτονται με τη μορφή τους ο ένας το

76

σπίτι του άλλου. Διότι οι δύο ηλικιωμένες γυναί­ κες, η Μερόπη-Ιουστίνη (το τουρκικό της όνομα εί­ ναι Ράνα) και η Ζεϊνέπ (η Ελληνίδα Αναστασία), συνδέονται ε ξ αγχιστείας - η δεύτερη είναι η σύ­ ζυγος του α δελφού τη ς πρώτης. Συνδέονται και μιοιούνται ταυτόχρονα, διότι η Ράνα είναι ενωμένη με μια αλλόκοτη αιμομικτική σχέση με τον Τουρ­ χάν, τον αδελφό της. Αυτή η σχέση θα βιωθεί αρ­ γότερα, μετά τον ταυτόχρονο θάνατο τω ν δύο γυ­ ναικών, το 1998, από τον Ηλία, τον κληρονόμο της Μερόπης-Ιουστίνης, ή Ράνα, ο οποίος επισκέπτεται την Ισταμπούλ για επαγγελματικούς λόγους και α­ νταμώνει τα δύο αδέλφια (σε νεαρή ηλικία), ζώντας μαζί τους μια ερωτική εμπειρία. Είναι δυσχερές να καταλάβει κανείς για ποιο λόγο ο συγγραφέας α νέμειξε ρεαλιστική και φανταστική λογοτεχνία σε μια ιστορία που μπορούσε να εξελι­ χθεί ευθύγραμμα (με φλας μπακ, βεβαίως) και ρ ε­ αλιστικά. Μια πρώτη σκέψη είναι πως ήθελε να δο­ κιμάσει τις δυνάμεις του σε ένα άγνωστο σε αυτόν είδος και περιμένει να δει τα όποια αποτελέσματα. Μια άλλη είναι πως εκτιμούσε πως μόνο μέοω της φανταστικής λογοτεχνίας θα μπορούσε να μιλήσει για τις εμ μ ο ν ές του, τις ερω τικές εμ μ ο ν ές του. Όλα τα πρόσωπα του μυθιστορήματος, παιδιά, ε ­ νήλικες και γέροι, άντρες και γυναίκες, διέπονται από ισχυρό ερωτισμό, η λίμπιντο καθορίζει τη σκέ­ ψη και τη δράση τους. Κάτι που επίσης δυσκολεύει τον αναγνώστη είναι ο διαχωρισμός πραγματικότη­ τας και φαντασίας, δεν μπορεί δηλαδή να δει τα δυσδιάκριτα όρια ανάμεσα σε αυτά που βιώνει ο Ηλίας και σε αυτά που νομίζει ότι βιώνει. Οπωσδή­ ποτε όλες οι τουρκικού ενδιαφέροντος αναφορές και οι αναρίθμητες τουρκικές λέξεις και φράσεις που υπάρχουν στο κείμενο σχετίζονται με την κα­ ταγωγή του συγγραφέα, του οποίου οι γονείς ήταν πρόσφυγες από την (τουρκική σήμερα) Ανατολική Θράκη. Πιθανότατα θέλησε να ξεκαθαρίσει κάποια πράγματα με τις ρίζες του. Από το εγχείρημα τούτο μένει η ανάπλαση της δε­ καετίας του '50 (η Αλίκη Βουγιουκλάκη και η ταινία της Α σ τέρ α , ο ρεμπέτης Γιάννης Παπαϊωάννου, η καλμαλίνη, ο δράκος του Σέιχ-Σου, το «Πικαντίλι» της οδού Πανεπιστημίου, οι λαχειοπώλες της Ομό­ νοιας) και βεβαίως η εξαίσια περιγραφή της χιονι­ σμένης Κωνσταντινούπολης, που εξακολουθεί να είναι μια ασιατική πόλη στο νοτιοανατολικό άκρο της πολιτισμένης Ευρώπης. Παρόμοια αισθαντική περιγραφή της Ισταμπούλ σπανίως έχουμε συνα­ ντήσει σε μυθιστορήματα. □

Το ιερό και το βλάσφημο τ ο υ Β Ρ Α Σ ΙΔ Α Κ Α Ρ Α Λ Η

I

Μ ΙΣΕΛ ΦΑΪΣ

I

Aegypius Monachus

jft| Αθήνα, Καστανιά της, 2001

■ I

Σελ. 88

εν ξέρω πώς θα μπορούσε κάποιος να προσεγ­ γίσει ένα αφήγημα που αρχίζει με την ταήμουδική ρήση: ό,τι είναι να καεί είναι σαν να έχει ή­ δη καεί. Μέσα σε ελάχιστες σελίδες ο Μισέλ Φάις έ ­ χει συμπυκνώσει επικαλυπτόμενες αφηγήσεις της ί­ διας του της θητείας στη γραφή, όχι μόνο σαν αυ­ τοπαρωδία ή δημιουργική μετεξέλιξη, αλλά σαν κά­ τι πέρα από την αφήγηση την ίδια, σαν ένα κρυφό κείμενο γραμμένο σε κώδικα, το κλειδί του οποίου βρίσκεται κρυμμένο σε κάποιο απώτατο παρελθόν της γλώσσας. Ο Φάις, όπως δηλώνει, κλείνει με το αφήγημα αυτό μια άτυπη τριλογία που είχε αρχίσει με την Αυτοβιο­ γραφία ενός βιβλίου και τη συλλογή διηγημάτων Απ' το ίδιο ποτήρι και ά λλες ιστορίες. Με το πρώτο μυθιστόρημα αναδύθηκε, κατά τη γνώμη μας, στα

Ο

Ένα κρυφό κείμενο γραμμένο οε κώόικα, το κλειδί του οποίου βρίσκεται κρυμμένο οε κάποιο απώτατο παρελθόν της γλώοοας ελληνικά μια ιδιόλεκτος αυτοκαταστροφικής οργής που διέλυε την εσωτερική συνοχή όσων σημασιών προσδιόριζαν την ιδεολογική κηδεμονία της κυρίαρ­ χης αισθητικής υπεργλωσσίας. Πιστεύουμε ότι χάρη στην Αυτοβιογραφ ία ενό ς βιβλίου μια νέα γραφή διαμορφώθηκε στη γλώσσα μας, η γραφή που είχε γεννηθεί και υπήρχε ήδη στο περιθώριο, επινοημέ­ νη από Έ λληνες που δεν είχαν διαπλαστεί μέσα στις πανίσχυρες, σχεδόν εθνοφυλεκτικές, ιδεολο­

γίες της κλασικής Ελλάδας και του ορθόδοξου Βυ­ ζαντίου, αλλά μέσα από την παραγκωνισμένη και αποσιωπημένη μειονοτική παράδοση της εβραϊκής διασποράς. Ο Φάις, με εκείνο το πρωτοποριακό βιβλίο, έδειξε τη μοναξιά και το φόβο μιας ολόκληρης κοινότητας αν­ θρώπων μέσα στο κοινωνικό συνεχές του ελληνι­ κού κόσμου, πιστεύοντας με την αξιοπρέπεια και τη συχνά απεγνωσμένη ελπίδα κάθε περιθωριοποιημέ­ νου ανθρώπου ότι, μέσα από τη γραφή, η μοναξιά και ο φόβος θα ξορκιστούν και θα διαλυθούν στη φωτεινή συναίνεση της αποδοχής. Είναι βέβαια χα­ ρακτηριστικό μιας κοινωνίας σαν την ελληνική, που δεν ολοκλήρωσε τον εκχριστιανισμό της, ότι δεν κατόρθωσε ποτέ να αγαπήσει τον άλλο σαν τον ε ­ αυτό της. Μέσα από την καχυποψία και τη μισαλλο­ δοξία που χαρακτήριζε πάντοτε τον ελλαδικό κοι­ νωνικό χώρο, δε στάθηκε ποτέ δυνατό να αντικριστούν οι λόγοι που έμεναν αφανείς και κρυμμένοι στη γλώσσα μας, τους οποίους μάλιστα μέσα από

77

το ναρκισσισμό της μετριότητας και τον αυτοθαυ­ μασμό της μειονεξίας να μην έγινε δυνατό ούτε να υποψιαστούμε ότι μπορούσαν να υπάρχουν. Η Αυτοβιογραφία αποκάλυψε διαμιάς, με συμμετρία και αισθητική ένταση, αυτή την αποσιωηημένη εαυτότητα στα ελληνικά. Και το έπραξε μέσα από μια αξιοθαύμαστη χρήση της γλώσσας, με μια πανούρ­ γα ενεργοποίηση όλων των εκφραστικών της δυνα­ τοτήτων. Στο παρόν αφήγημα ο Φάις ολοκλήρωσε εκείνη την αρχική κατάθεση εισερχόμενος στην ε-

Δεν πρόκειται απλώς για ένα δραματικό μονόλογο αλλά για την τραγική εξωτερίκευση μιας εναγώνιου οτειρότητας, του τρόμου και του κενού που χαρακτηρίζει την απουοία του ιερού από τη γλώοοα μας σωτερική λογική της γλώσσας εκείνης, παραληρώ­ ντας, μέσα σε μια εκστατική παραφροσύνη, που κορυφώνεται σαν σε προσευχή με ένα σεφαραδίτικο τραγούδι μοναδικής ευαισθησίας. Αν κάποιος διαβάσει αυτόνομα αυτό το βιβλίο θα έ ­ χει την εντύπωση ότι βρίσκεται μπροστά στο υστε­ ρικό ντελίριο ενός ανθρώπου που έχει χάσει τα ση­ μασιακά του έρματα. 0 συγγραφέας βρίσκεται σε α­ ναζήτηση «του βιβλίου που θα τον λυτρώσει από το γράψιμο» (σ. 23) και που θα του προσδώσει την υ­ παρξιακή αυτονομία να μη στηρίζεται πάνω σε μια γλώσσα που του έχει επιβάλει τη σιωπή και τον αυτοπαραγκωνισμό. Όμως η γλώσσα που είναι επικυ­ ριαρχία είναι επίσης και η μόνη μέθοδος που απε­ λευθερώνει. 0 συγγραφέας έτσι χρησιμοποιεί όλες τις υπάρχουσες ιδιολέκτους της σύγχρονης ελληνι­ κής αγγίζοντας όλα τα συμφραζόμενα που μέσα τους περικλείεται η ευαισθησία του νεοελληνικού. Σχεδόν μάλιστα παίζει μαζί τους, δείχνοντας τη σχε­ δόν παιδική τους αφέλεια, την υπαρξιακή τους α­ πειρία, ως αυτοαναφερόμενα παίγνια και αυτοκαταναλούμενες φιλοφρονήσεις. Μέσα από όλα αυτά ωστόσο η δική του ανασφάλεια, μια σχεδόν υπαρ­

78

ξιακή ανομία, οι φοβίες της σωματικότητάς του, ο φόβος της αυτοαποκάλυψης και ο τρόμος εμπρός στα μεγάλα ερωτήματα της ζωής εμφανίζονται κυ­ ρίαρχα, να κατατρώνε το συγγραφέα και να εμπνέ­ ουν τον άνθρωπο. Μέσα σε ένα σύμπαν καφκικό, ό­ που έχουν χαθεί τα όρια μεταξύ ανθρώπινου και μη ανθρώπινου, ο Φάις βλέπει την ελληνική γλώσσα σαν μια αλυσίδα από βέβηλες διαλέκτους, που αδυ­ νατούν να θεσπίσουν το αρχέτυπο νόημα μιας μυθι­ κής αναγωγής. Δεν είναι λοιπόν το άτομο που υποφέρει από φόβο: είναι η γλώσσα του που δεν μπορεί να ξεφύγει από τη βέβηλη και βλάσφημη χρήση, γιατί είναι μια γλώσσα αντιπνευματική, αφιλάνθρωπη, άμουση. Για τον αφηγητή, η παρούσα γλώσσα είναι ένα κολοσ­ σιαίο ψ έμα .«Η αλήθεια κρύβεται από τις λέξεις. Οι λέξεις μάς σώζουν από τη ν αλήθεια» (σ. 40)· έτσι, με μανία, σχεδόν με τεχνητή επιτήδευση, βωμολοχεί και αισχρολογεί, υποδεικνύοντας τον πεπτωκότα χαρακτήρα αυτής της γλώσσας, που δεν μπορεί πλέον να αποκαλύψει, δεν μπορεί μάλιστα ούτε να ανακαλύψει, αλλά αυτοανακυκλούται και αυτοεξευτελίζεται. Η αφήγηση του Φάις δεν είναι απλώς ένας δραματι­ κός μονόλογος- είναι η τραγική εξωτερίκευση μιας εναγώνιου οτειρότητας, του τρόμου και του κενού που χαρακτηρίζει την απουσία του ιερού από τη γλώσσα μας. θα υποστήριζα μάλιστα ότι πρόκειται για ένα αντεστραμμένο ιερό κείμενο, για μια επιθε­ τική επίδειξη του βλάσφημου, σαν αντίδραση και ταυτόχρονα απώθηση αυτού του μεγάλου κενού, που ελάχιστοι φαίνεται να έχουν προσέξει τη σημα­ σία του για τη σημερινή υπαρξιακή κατάσταση του ελληνικού λόγου. Μέσα από τη ρητορική κατάχρηση τύπων και τρό­ πων, ο αφηγητής φέρνει στην επιφάνεια το άγονο χάος ενός μεταθρησκευτικού κόσμου και ταυτόχρο­ να μιας κοινωνίας που κατάργησε κάθε έννοια του υπερβατικού, χωρίς να την αντικαταστήσει με κάτι άλλο, με μια αυταπάτη, με ένα ψέμα ή με το μηδέν, τέλος πάντων. Είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικό μάλι­ στα ότι μόνο οι κοινωνοί μιας καταδιωγμένης παρά­ δοσης, μιας παράδοσης που αυτοκατανοείται σε διηνεκή διασπορά, μπορούν να διακρίνουν αυτό το μεταφυσικό χάσμα, που καμιά φωνή ελληνική δεν έχει προσπαθήσει να γεφυρώσει, ούτε ακόμα και ε ­ κείνη του Νίκου Καρούζου. Ο Φάις στέκεται μπροστά σε αυτό το μεταφυσικό κενό τρομαγμένος και ταυτόχρονα πάνοπλος- γνω­ ρίζει ότι οποτεδήποτε στο παρελθόν εμφανίστηκε

αυτό το κενό ακολούθησαν ολοκαυτώματα και κα­ ταστροφές. θα έλεγα μάλιστα ότι με το έργο αυτό τίθεται στη γλώσσα μας με ένταση το πρόβλημα τ η ς «βάναυσης εγγύτητας » (σ. 36). 0 Φάις, με το α­ φήγημά του, διερευνά την απουσία της ετερότητας μέσα στη γλώσσα σαν υπαρξιακή προϋπόθεση για τον αυτοκαθορισμό και την αυτογνωσία. Αν το δ ελ­ φικό ρητό «γνώθι σεαυτόν» φαίνεται να απ οτελεί την αφετηρία κάθε ελληνικής προσέγγισης στο μυ­ στήριο του άλλου, τό τε αυτό είναι ακριβώς που α­ πουσιάζει από την ελληνική γλώσσα σήμερα, θυμάμαι εδώ τη μοναδική ρήση του Edmond Jabes: «το εγώ είναι το θαύμα του εσύ» ως τη μόνη δήλω­ ση για να αντιληφθούμε την ταλμουδική διαπίστω­ ση της αρχής. Αυτό που έχει ήδη καεί είναι το ανίε­ ρο και το βλάσφημο, αυτό που αρνείται την ανθρώ­ πινη πολυμορφία, αυτό επομένως που είναι αντιπνευματικό γιατί το πνεύμα υπάρχει μόνο εν κοινω­ νία. Αυτή την ακοινώνητη εγωκεντρικότητα καταγγέλει ο Φάις, αναγνωρίζοντας μάλιστα ότι κάπου κάπου και ο αφηγητής του ενδίδει σε έναν ανάλογο πειρασμό.

Μέσα στο κράτος του σκοταδιού όμως δεν υπάρχει δύναμη για μετάνοια: για ανθρώπους που δεν μπο­ ρούν να μετανοήσουν μιλάει αυτό το βιβλίο. Για τούτο και τελειώ νει με το οδυνηρό σεφαραδίτικο τραγούδι: «με τα χέρια μου θα σκοτωθώ/με τα ίδια μου τα χέρια/άχ, θα σκοτωθώ!». Με το Aegypius monachus η αυτοβιογραφία του βιβλίου και του α­ φηγητή διαλύεται στα ε ξ ων συνετέθη σε ασύναπτες λεπτομέρειες και επεισόδια άμορφα που τελ ι­ κά υποδεικνύουν ότι ακόμα και μέσα από την κατά­ χρηση της προσωπικής αντωνυμίας ίσως να δηλώ­ νει ότι δεν υπάρχει εαυτός, δεν υπάρχει εξατομικευμένος λόγος, παρά το τίποτα εντός μιας γλώσ­ σας που έχει απολέσει την ιεροφαντική της μυητική λειτουργία. Χάρη σε αυτό το βιβλίο του Φάις κατανοούμε την κεντρική θέση που το βλάσφημο ως υπαρξιακή συν­ θήκη έχει καταλάβει στην ελληνική γλώσσα. Και το ερώτημα είναι αν πρέπει να καταργηθεί ή θα πρέπει να ζήσουμε συμφιλιωμένοι μαζίτου· αλλά η απά­ ντηση σε αυτό το δίλημμα ίσως να μην ανήκει κα­ θόλου στη λογοτεχνία. □

0 Μισέλ Φάις

0 Aegypius monachus είναι ένα είδος γύπα προς εξαφάνιση. Λιγοστά ζευγάρια ραυρόγυπα ζούνε στο δάοος της Λαδιάς. Πρόκειται για ένα επιβλητικό πουλί Τρομακτικά αστείο), ρονογαμικό (άπαξ και πεθάνει το ταίρι του καλογερεύει) και το οποίο φυοικά τρέφεται με πτώματα. Κατ' αναλογία και ο αφηγητής-αυγγραφέας-ήρωας αυτού του αφηγήματος είναι είδος προς εξαφάνιση. Τρέφεται με αποαυντιθεμένες ιστορίες, βιώνει το τέλος μιας ερωτικής σχέσης μεταμορφωμένος στην πρώην γυναίκα του, φωτίζει τις απόκρυφες στιγμές της οικογενειακής και φυλετικής μνήμης του με τον αποϊεροποιημένο τρόμο του ιερού.

0 θεματικός πυρήνας αυτού του φτενού βιβλίου είναι άτι δεν υπάρχει θεματικός πυρή­ νας. Τα πάντα κινούνται στην περιφέρεια. Φυγόκεπρα κινείται ο κεντρικός χαρακτήρας με τις ριζικές του αλήθειες και τα ριζι­ κά του ψέματα. Φυγόκεπρα κινούπαι οι λέξεις σε αχέαη με αυτό που οημαίνουν, φυγόκεπρα κι οι φράσεις ο ' αυτό που χτί­ ζουν. Αναρωτιέμαι μήπως φυγόκεπρα πρέπει να το διαβάσει και ο αναγνώστης... Το μόνο οίγουρο είναι άτι ακούμε μια φωνή που θυμάται εκείνα ακριβώς που πασχίζει να ξεχάοει, μια φωνή που ακούει φωνές, μια φωνή που έρχεται από το μη περαιτέρω, μια φωνή που λειαίνει σαν γυαλάχαρτο το κείμενο μέχρι να βρει κόκαλο. Είναι ένα βιβλίο που το έγραψα μέσα οε ξέφρενη μοναξιά με την ηδονική τέχνη του ακρωτηριασμού. Μ ' αυτό κλείνει μια άτυπη τριλογία που απαντάει οτο ερώτημα «ποιος είμαι» (Αυτοβιογραφία Ενός βιβλίου, / 994 και Απ' το ίδιο ποτήρι, / 999). Προσδοκώπας ένα πιο ευτυχισμένο βιβλίο που θα απαπάει στο ερώτημα «πού βρίσκομαι», για την ώρα κοιμάμαι και ξυπνάω με τη φράοη του μαυρόγυπα: «Από τότε ένα αποκομμένο πράμα είμαι. Τρώω με βαριά καρδιά, πετάω με βαριά καρδιά, κοιμά­ μαι με βαριά καρδιά».

79

Το παίγνιο του χρόνου τ ο υ Σ Ω Τ Η Ρ Η Λ ΙΟ Ν Τ Ο Υ

ΠΑΝΟΣ ΘΕΟΔΩΡΙΔΗΣ

1

Επέτειοι

ή. Τα πράγματα, όπως 8α μπορούσαν να 'χουν γίνει

Αθήνα, Ιστός, 2000 Σελ.152 ΤΓ" πειια από τρία ποιητικά και πέντε πεζογραφι1“ κά έργα, ο Πόνος θεοδω ρίδης επιστρέφει με L i το πλέον τολμηρό και πρωτοποριακό, το υ λά ­ χιστον για τα ελληνικά δεδομένα, έργο του. Πρό­ κειται για ένα εντυπωσιακό συμπίλημα ευφ υούς σύλληψης, παιγνιώδους διάθεσης και καταλυτι­ κού χιούμορ, α π οτελούμενο από επτακόσια και πλέον «μικροκείμενα», προϊόντα τω ν καθημερι­ νών σχολίων που ο συγγραφέας έκανε επί δύο σχεδόν έτη στην εφημερίδα Θεσσαλονίκη. Μια α­ κολουθία από ψευδοϊστορικά στιγμιότυπα που ξ ε ­ κινούν από τα βάθη της προϊστορίας (13122 π.Χ.) και φ τά νουν μέχρι το απώ τατο μ έλ λ ο ν (6343), διαρθρω μένα σε τριάντα ένα κεφάλαια και ένα παράρτημα, με μια παρατεταμένη στάση στο σή-

Ένα εντυπωσιακό συμπίλημα ευφυούς σύλληψης, παιγνιώδους διάθεσης και καταλυτικού χιούμορ

80

μέρα, στη διάρκεια τω ν οποίών ξεπ ηδούν διαρ­ κώς απρόοπτα ευρήματα, γεγονότα με απρόβλε­ πτη έκβαση και συμβάντα με απροσδιόριστη κα­ τάληξη. Η ιστορική συγκρότηση του συγγραφέα και η λ ε ­ πτομερής γνώση τω ν θεμάτων που πραγματεύε­ ται του επιτρέπουν να περιδιαβαίνει κατό το δοκούν τη ν ιστορική πραγματικότητα σε όλη της την έκταση και να στέκεται επιλεκτικά σε όποια γεγο­

νότα θέλει δίνοντάς τους όποια διάσταση και ερ ­ μηνεία επιθυμεί. Η απρόσμενη εξέλ ιξη τω ν αφη­ γήσεων, το αναπάντεχο περιεχόμενο τω ν διαδρα­ μ α τιζό μ εν ω ν σκηνών και η σ υνεχής αναγω γή τους οτο παράλογο προσφέρουν σε αυτόν τη δυ­ νατότητα να προβαίνει ελεύθερα σε ιστορικοφανή σχόλια και αυθαίρετες συνδέσεις και συσχετι­ σμούς γεγονότων του παρελθόντος με σύγχρονα κοινωνικοπολιτικά φαινόμενα, με έναν ιδιοφυή και ευρηματικό τρόπο βασισμένο σε φαντασιώδεις α­ ναπλάσεις του ιστορικού γίγνεσθαι και στην ανεκδοτολογική ερμηνεία τω ν ιστορικών πηγών, μέσω ενός απολαυστικού και ανατρεπτικού χιούμορ, που αλλοιώνει τα ιστορικά δεδομένα, ανατρέπει τους καταγραμμένους μύθους και υπονομεύει τη συμβατική γνώση και την κοινή λογική. Ο συγγραφέας διαστρέφει σε βαθμό παρωδίας τα γεγονότα, διακόπτοντας τη ροή τους και τεμα χί­ ζοντας την ιστορική συνέχεια σε επεισόδια αντεστραμμένης λογικής, επινοώντας απίθανα ευρή-

Ο συγγραφέας όιαοτρεφει οε βαθμό παρωδίας τα γεγονότα της ιστορίας, διακόπτοντας τη ροή τους και τεμαχίζοντας την ιστορική συνεχεία ματα και περιστατικά στα οποία δίνει ιστορική διά­ σταση και τοπ οθετώ ντας τα αυθαίρετα μέσα οε ένα ιστορικό πλαίσιο από το οποίο τελικά παρα­ μένει μονάχα το επικάλυμμα. Στις προθέσεις του δεν είναι η πιστή αναπαράσταση ιστορικών γεγο­ νότων ή ανθρώπινων πράξεων, ούτε η περιγραφή κάποιας αντικειμενικής αλήθειας, αλλά η διαμεσολαβητική, κινηματογραφικού ύφους, παράθεση ακαριαίων αποσπασμάτων μιας δ ιαθλα ομένης

πραγματικότητας, με πρόφαση μια επίπλαστη ι­ στορικότητα φτιαγμένη από θρυμματισμένα επει­ σόδια, τα οποία λειτουργούν σαν ειρωνικές μα­ τιές σε ένα φαντασιώδες παρελθόν και ένα πιθα­ νό μέλλον, ερμηνευόμενα με διαρκή σκωπτική διάθεση. Το ίδιο το ιστορικό γεγονός εκλαμβάνεται στο βι­ βλίο ως άλλοθι για να σχολιαστούν γεγονότα της επικαιρότητας με τη μορφή ερανίσματος και απο­ φ θέγ μ α το ς , ενταγμένα αυθαίρετα σε ένα συνε­ χώς μετακινούμενο χωροχρονικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο διαπλέκονται πρόσφατα ή εν τελ ώ ς σύγχρονα γεγονότα που διαβρώνουν την ιστορική νομοτέλεια, λειτουργώντας ως δυνητικά επιφαινόμενά της, και τη νοηματοδοτούν διακωμωδώ­ ντας τη με πολυσήμαντο και ευφ υή τρόπο. Στο τέ λ ο ς κάθε κειμένου, που διαπνέεται από περι­ παικτική διάθεση και μια κωμική αίσθηση του πα­ ράδοξου, καραδοκεί η έκπληξη, που ενισχύεται από ένα πηγαίο και απροσχημάτιστο χιούμορ α­ πόλυτου αντιδιανοουμενισμού και από μια γλωσ-

0 Πόνος θεο&ωρίδης γράφει γιατο βιβλίο του ΕππΜ! Δώδεκα μήνες μετά Το πως και το γιατί της έκδοσης περιγράφεται, αναλυτικά νομίζω, ατο προοίμιο του τόμου. Μια φορά στα δύο ή τρία χρό­ νια, φοβισμένος από τις απώλειες υλικού που υφίοταται το αρχείο μου (είτε από παρακρατήοεις τρίτων είτε από αστοχία υλικού οτο backup και από πτώσεις της τάσης του ρεύματος), κάνω κάποιο αυμμάζεμα, οπότε προκύπτει ένα συναξάρι από ομόλογα κείμενα, που τα σκέφτομαι να εκδίδοπαι αυτοτελές. Πρώτο αποτέλεσμα, τα βιβλία μου είναι από μόνα τους χρονολογικοί γρίφοι. Εκδίδονται συνήθως ετεροχρονιομένα. Η χρονολογία έκδοσης αυχνά βρίσκεται οε δέκα και δεκαπέντε χρόνια απόσταση από τη χρονολογία γραφής, ενώ τα «επικαιρικά» κείμενα ακολουθούν άλλη λογική. Είναι κι αυτό κατάλοιπο της αιαιόδοξης και σαχλής άποψης ότι θα υπάρξει στο μέλλον φιλόλογος που θα ασχοληθεί με την εσω­ τερική ενότητα της δουλειάς μου. Οι Επέτειοι, επειδή γράφτηκαν υπό καθημερινή πίεση χρόνου (είναι ζήτημα αν «οκέφτηκα» ένα ή δυο λήμματα), ατην ουσία υπάκουσαν οτην πλέον αυτόματη γραφή που θα μπορούσα να παραακευάαω. Πρώτα τις έγραφα και μετά, στην εφημερίδα, τις διάβαζα κι έπειτα σκεφτόμουνα αν είναι πετυχημένες ή όχι. θέληαα λοιπόν, ατο πλαίσιο συγγραφικού πει­ θαναγκασμού, να εξακριβώσω από ποια κλιοέ πορεύεται η συγγραφική μου ταχύτητα. Ξεκόλλησα λοιπόν τα λήμματα από τα υπόλοιπα «δημοσιογραφικά» μου κείμενα, όπως έφευγαν στην εφημερίδα, τα έβαλα οε χρονολογική σειρά (ούτε κι αυτό πλήρως) και τα έστειλα στον Μανόλη Ιαββίδη, κυρίως για να τα διαβάσει και να γελάσει. Tou άρεσαν, τα φρόντι­ σε πολύ και τα έκανε βιβλίο, χωρίς παρανοήσεις και λάθη. (Νομίζω πως έχει ένα λάθος μόνο, κι αυτό συγγνωστό.) Δεν περίμενα πολλές απιδράαεις του κοινού, και είχα απολύτως δίκιο. Ενώ σποράδην οι αναγνώστες της εφημερίδας μού έστελναν με κάποιους τρόπους την ευαρέσκειά τους ή «αυτό ήταν κρύο», το ίδιο το βιβλίο εκτός λιχανών εξαιρέσεων μου έδωσε την εντύπωση άτι δε διαβάστηκε καν. Ίσως έχει γενικώς εξυπναδίοτικη οπτική, ίσως όζει ψευδοϊστορίας και σχολαστικού λύχνου, ίσως αν διαβάσεις το πρώτο λήμμα ξέρεις τι οε περιμένει στα υπόλοιπα. Δεν ξέρω μήτε αν αποτελεί ευφυή κρίκο μεταξύ της«Δεξιάς Ερωμένης» του 1999 και των «Ποιημάτων που θα χαθούν ατην ομίχλη» του 2001. Στην ουσία, ως έμπορος λόγου, εκτιμώ ότι «έκαψα» μερικά καλά μελλοηικά διηγήματα.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ

Σειρά: Μ ύθοι και Ιστορία των Λαώ ν

Για μικρούς και μεγάλους Του Βρετανικού Μουσείου και του Πανεπιστημίου του Τέξας

R.I. PAGE Καθηγητής Πανεπιστημίου

ΜΥΘΟΙ ΤΩΝ ΒΟΡΕΙΩΝ

Με 103 σελίδες 27 εικόνες και 1 χάρτη

Ε κ δ ό σ ε ι ς

ΠΑ ΠΑΔΗΜΑ Προσφορά στον Πολιτισμό Ιπποκράτους 8 Αθήνα Τηλ.: 36.27.318

σική εκκεντρικότητα που φτάνει συχνά μέχρι την παρεφθαρμένη γλώσσα, τη γλωσσολαλία και την τερατολογία. Η γλωσσοπλαστική ικανότητα του συγγραφέα τού επιτρέπει να δημιουργεί πλήθος από ονόμα­ τα και τοπωνύμια που δεν υφίστανται, ανύπαρ­ κτες λ έξεις και αυτοσχέδιες φράσεις, αδόκιμες εκφράσεις, έξυπνα λογοπαίγνια, ασκήσεις παραφράσεως τω ν γραπτών μνημείων διαφόρων λα­ ών και πολιτισμών, συνδυαζόμενες με την παρα­ πλανητική απόδοση της πιο πρόσφατης ειδησεογραφίας, όπου αναρίθμητες φανταστικές ονοματοδοσίες ά λλοτε αναμειγνύονται με αντίστοιχες μισο-υηαρκτές και άλλοτε συγχωνεύονται με ποι­ κίλα γλωσσικά στρώματα κοινωνικών ομάδων και ιστορικών προσωπικοτήτων από όλο το φάσμα της ιστορικής εξελικτικής διαδικασίας. Με το χωρισμό τους σε κεφάλαια οι βασικές ιστο­ ρικές περίοδοι διατηρούν τη χρονολογική τους σειρά, οι επιμέρους όμως αφηγήσεις δίνουν την εντύπωση μιας συστηματικής χωροχρονικής πα­ ραμόρφωσης, που επηρεάζει άμεσα τις δραστη­ ριότητες, τις πράξεις και τα λεγάμενα τω ν αν­ θρώπων. Φαίνεται σαν να ανοίγονται ξαφνικά δίο­ δοι προς το μέλλον, από τις οποίες δραπετεύουν κατά διαστήματα, ταξιδεύοντας σε αυτό, κάποιοι από τους εμπλεκόμενους χαρακτήρες, που επι­ σ τρέφ ουν γνω ρίζοντας μερικώ ς ή οτο σύνολό τους τις μελλοντικές εξελίξεις, συμπεριφερόμενοι στη συνέχεια ανάλογα με τις γνώσεις που α­ πέκτησαν από το μέλλον, δηλαδή το σημερινό παρόν, που διεισδύει συνεχώς και διαβρώνει την ιστορική ακρίβεια και την ακεραιότητα τω ν γρα­ πτών κειμένων του παρελθόντος. Με το πρωτότυπο και αντισυμβατικό αυτό βιβλίο, ο Πόνος θεοδωρίδης συγκαταλέγεται δικαίως α­ νάμεσα στους ελάχιστους Έ λληνες συγγραφείς που γράφουν σήμερα διαπνεόμενοι από μια τ έ ­ τοια νοοτροπία, συγγενή τόοο με τις αναζητήσεις του υπερρεαλισμού όσο και με τους πειραματι­ σμούς του OULIPO, του «Εργαστηρίου Δυνητικής Λογοτεχνίας» που ιδρύθηκε στο Παρίσι το 1960, προερχόμενο από το «Κολέγιο της Παταφυσικής» (College de 'Pataphysique, 1948), τη ν οποία ο Alfred Jarry είχε από το 1898 ορίσει ως την «επι­ στήμη τω ν φανταστικών λύσεω ν που προσδίδει συμβολικά στα χαρακτηριστικά τους τις ιδιότητες που λαμβάνουν τα περιγραφόμενα αντικείμενα α­ πό την ενδεχόμενη προοπτική τους». □

Ασθενής οικογένεια τη ς Λ ΙΝ Α Σ Π Α Ν Τ Α Λ Ε Ω Ν

I

ΛΙΛ Υ ΕΞΑΡΧΟΠΟΥΛΟΥ

I

Παρών και αμέτοχος

III Αθήνα, Κέδρος, 2001 I Σελ. 256 ην κατάρρευση της οικογενειακής επιχείρησης του Γεωργίου Τριμπούκη παρακολουθεί το δεύ­ τερ ο μυθιστόρημα τη ς Λίλυς Εξαρχοπούλου Παρών και αμέτοχος. Εύγλωττος ο τίτλος, αποτελεί μομφή και συνάμα καταδεικνύει την ανημποριά τεσ­ σάρων ατόμων να συνυπάρξουν, να συγχωρήσουν α λλήλους και να αναγνωρίσουν τη ν προσωπική τους ήττα. Η αυταρχικότητα και μικροψυχία του ε ­ νός σε συνδυασμό με την αγνωμοσύνη του άλλου αρκούν για να χτίσουν το οικογενειακό σφαγείο, γε­ νικό φόντο του βιβλίου. Ο πατέρας μένει φυτό ύστερα από βαρύ εγκεφαλι­ κό και η οικογένεια καλείται να εφεύρει ένα βιώσιμο περιβάλλον. Όταν βέβαια η κεφαλή εκλείπει, στην ουσία, και τα υπόλοιπα μέλη αρχίζουν να αποσυντί­ θενται. Η μητέρα είναι αποφασισμένη να κρατήσει γερό τα ηνία της επιχείρησης -οξύτα τος και επιτυ-

Τ

Μια ευσύνοπτη αλλά οπωσδήποτε διεισδυτική; βραδυφλεγής σπουδή πάνω στο θεσμό της οικογένειας χής ο χαρακτηρισμός της Εξαρχοπούλου-, όμως οι δύο γιοι της αφουγκράζονται έντρομοι το υ ς τριγ­ μούς της δικής τους ζωής. Ο πρωτότοκος, ο Αλέξης, προσπαθεί επιμελώς, αν και ανεπιτυχώς, να κα­ ταπνίξει τις ομοφυλοφιλικές του τάσεις χάριν της οικογενειακής ευταξίας, ενώ ο αδερφός του, ο Πά­ τροκλος, συνειδητοποιεί πως το αδόκητο συμβάν τον αναγκάζει να αναβάλει για μία ακόμη φορά τη με μύριους τρόπους επιδιωκόμενη φυγή του από την εστία.

0 μονόλογος του δευτερότοκου έρχεται σε αντίστι-

ΛΙΛΥ ΕΞΑΡΧΟΠΟΥΛΟΥ

Παρών και αμέτοχος

ξη με το μονόλογο του αδερφού του. Ο Πάτροκλος απευθύνεται στον εα υτό του στο δ εύτερο ενικό πρόσωπο, μονόλογος ιδιαίτερα σκληρός διότι πρό­ κειται για έναν οδυνηρό διάλογο ενώπιος ενωπίω με τον εαυτό. Ο κοφτός, ασθματικός, λαχανιασμέ­ νος λόγος του αποκαλύπτει ένα εγώ μισερό και α­ νασφαλές, που μέσα του ελλοχεύει μία εν δυνάμει έκρηξη. Ορμητικός, χειμαρρώδης και προπάντων α­ νάλγητος, ο μονόλογός του διατρέχει από την πρώ­ τη μέχρι και την τελευταία σελίδα το έργο, προσδίδοντάς του πνοή και ρυθμό. 0 Πάτροκλος είναι ο μόνος της τετράδας που δε διστάζει να αναμετρη­ θεί καταπρόσωπο με τις εμμονές, τις ενοχές, τους φόβους και τις αποτυχίες του. Αυτός, άλλωστε, εί­ ναι και ο μόνος που θα ξεμπερδέψει διά παντός με τα φαντάσματά του και θα καταφέρει να χαράξει αυτοβούλως τη δική του πορεία, ανεξάρτητα από μητρικά παραγγέλματα. Αντίθετα, ο Αλέξης πάντα θα δυστυχεί, έρμαιο των μητρικών παροτρύνσεων (διάβαζε εκβιασμών), βολεμένος με αρραβωνιαστι­

83

κές της τελευταίας στιγμής και προχειροφτιαγμένες μάσκες. 0 τριτοπρόσωπος μονόλογος είναι ευφυής επιλογή για έναν άνθρωπο που επιδιώκει να κρύβε­ ται, να απομακρύνεται από τον εαυτό του, έναν άν­ θρωπο που δεν μπορεί με τίποτα να ανεχτεί αυτό που είναι, που θέλει με κάθε τρόπο να αποξενωθεί από το εγώ του. Η μητέρα, φιγούρα αναμφίβολα επιβλητική, είναι, ί­ σως, η πιο αδικημένη του βιβλίου. Η Εξαρχοπούλου δεν της αναγνωρίζει κανένα ελαφρυντικό, δεν της

θαυμαστή είναι η απεικόνιση της οικογένειας οαν ένα βαρίδι ικανό είτε να οε πάει στον πάτο είτε να οε συγκροτήσει γερά στα πόδια σου δείχνει καμία συμπάθεια, έστω συμπόνια. Πιστεύου­ με πως η σκιαγράφησή της είναι κάπως παραμορ­ φωτική, καθώς οι εύλογες και εν πολλοίς αναμενό­ μενες ελλείψεις του χαρακτήρα της παρουσιάζονται υπερβολικά διογκωμένες. Συχνά η συγγραφέας την περιγράφει σαν μια γυναίκα σε κατάσταση καταπιε­ σμένης υστερίας, εκνευρισμένης με την ανατροπή των μεγαλεπήβολων σχεδίων της. Η γυναίκα της οι­ κογένειας προτάσσει το «εμείς» που στην περίπτω­ σή της πρέπει να λαμβάνεται ως έννοια ταυτόσημη ενός υπερτροφικού εγώ. Μόνο σε κάποια λιγοστά σημεία αυτό το πέτρινο προσωπείο ραγίζει και διαφαίνονται τόνοι πιο ανθρώπινοι, χωρίς ουδέποτε ό ­ μως να δικαιώνεται. Η μητέρα, η πιο κραταιή απ' ό ­ λους, είναι η μόνη που πεθαίνει στο τέλος από την επάρατη νόσο λίγο πριν από την ανέλπιστη ανάκαμ­ ψη του συζύγου της, Εξαίσια αποδίδεται το ψυχογράφημα το υ αρρώ ­ στου. Ο πρωτοπρόσωπος μονόλογος του κατάκοι­ του άντρα, έμπ λεος αυτοπεποίθησης και υπερο­ ψίας, αποτελεί το πιο προσεγμένο, μελετημένο και συνεκδοχικά καλογραμμένο μέρος του βιβλίου. Μο­ λονότι η Εξαρχοπούλου δεν του δίνει ρόλο πρωτα­ γωνιστή -κατά τη γνώμη μας απόλυτα εύστοχα-, ε ­ κείνος επιμένει να ορίζει τη μοίρα τω ν μελώ ν της οικογένειάς του και ύπουλα κατευθύνει τις πράξεις τους και υποδεικνύει τα χρέη τους απέναντι του.

Οργίζεται παράφορα όχι μόνο με αυτούς που έχουν χρεωθεί τη μέριμνά του, αλλά και με τον εαυτό του που πλέον αδυνατεί να καλύψει τις στοιχειώδεις α­ νάγκες του. Απαιτεί τα αδύνατα, αρνείται να συγχω­ ρήσει την αμηχανία τω ν άλλω ν μπροστά στα νέα δεδομένα που ανέκυψαν, τη συντριβή τους από το απρόοπτο και το άγνωστο, και απορρίπτει τη λειψή φροντίδα τους- λειψή καθώς μητέρα και τέκνα δεν αποτολμούν να σκεφτούν, ή καλύτερα να ελπί­ σουν, πως αυτό το άκαμπτο, γαλήνιο, απονεκρωμέ­ νο σώμα καταγράφει, και το χειρότερο, κρίνει και καταδικάζει κάθε τους φροντίδα, κάθε βλέμμα και κάθε αβλεψία. Η μόνη που πάντα θα απολαμβάνει την αμέριστη, έστω και ανεκδήλωτη, τρυφερότητά του είναι η Φιλιππινέζα του σπιτιού, που ήξερε να προλαβαίνει τις άρρητες επιθυμίες του. Δε φαίνεται τυχαίο που το όνομά της, Κορασόν, σημαίνει καρ­ διά. Η Εξαρχοπούλου προκειμένου να μην παρασυρθεί από το θέμα της σ' έναν ασυγκράτητο μελοδραμα­ τισμό, προοπτική πιθανότατη, υιοθετεί μια ψυχρή, αποστασιοποιημένη ματιά και αφήνει τους ήρωές της να εκθέσουν οι ίδιοι στον αναγνώστη, από δια­ φορετικό πρίσμα ο καθένας, την ατολμία τους να ανταποκριθούν στα δυσοίωνα καλέσματα μιας ομολογουμένως οικτρής πραγματικότητας. Η ασθένεια αποτελεί και για τους τέσσερις ένα εξίσου ισχυρό πλήγμα στο μέτρο που αποβαίνει αποκαλυπτική των σαθρών θεμελίων πάνω στα οποία είχαν οικο­ δομήσει προσδοκίες, ευτυχίες και οράματα. Παρόντες αλλά αμέτοχοι στο ψυχορράγημα της οικογε­ νειακής τους επιχείρησης, προτιμούν να προσπερ­ νούν τα δράματα του οικείου για να επουλώσουν τα δικά τους τραύματα. Η κατάσταση του πατέρα τούς υποχρεώνει όλους -πρωτίστως τον ασθενή- σε μια πρωτόγνωρη σύλ­ ληψη του χρόνου, κάτι που η Εξαρχοπούλου ανα­ ντίρρητα αποδίδει αριστοτεχνικά. Όλοι ζουν σε ρυθ­ μούς αναβλητικότητας, τελματώνονται από μία ά­ χρονη πραγματικότητα που σταδιακά τους επιβάλ­ λει ένα συναισθηματικό επαναπροσδιορισμό και μια αναδιάταξη των προτεραιοτήτων τους. Η αποστειρωμένη, απογυμνωμένη από συναισθή­ ματα έκφραση συχνά κάνει το λόγο ιδιαίτερα άκα­ μπτο, ένα λόγο που στο συντριπτικό του μέρος εί­ ναι δουλεμένος με τέχνη και επιμονή. Η αφήγηση, από το άλλο μέρος, δομείται εξαιρετικά, κυρίως ό­ σον αφορά τον τρόπο με τον οποίο οι τέσσερις αυ­ το ί μονόλογοι επικαλύπτονται, διαπλέκονται, αυτοαναιρούνται, αλληλοσυμπληρώνονται.

Οι όποιες ενστάσεις μας σχετίζονται με το ευρύτερο κλίμα που επιχειρεί μάλλον αναποτελεσματικά να περάσει η συγγραφέας, το κλίμα της έντονης πολι­ τικοπ οίησης και κινητοπ οίησης στη θατσερική Αγγλία όπου σπούδασαν οι δύο γιοι. Το κλίμα αυτό, μολονότι γίνεται σαφές ότι απασχολεί σοβαρά τη συγγραφέα, αποδίδεται θολά και εντέλει παραγκω­ νίζεται από τις ερωτικές και δευτερευόντω ς τις ε ­ παγγελματικές αγωνίες των νεαρών αντρών. θεω ­ ρούμε ότι το τελευταίο κεφάλαιο του μυθιστορήμα­ τος που επεξηγεί ακριβώς αυτή την περιρρέουσα α­ τμόσφαιρα περιττεύει, καθώς κλείνει αρκετά άκαρδα και ψυχρά ένα βιβλίο υπόγειων εντάσεων και συ­ γκινήσεων. Γενικότερα παρατηρούμε πως η Εξαρχοπούλου θέλει τους τόνους χαμηλούς. Το παρόν έργο της συγγραφέως αποτελεί μια ευσύ­ νοπτη αλλά οπωσδήποτε διεισδυτική, βραδυφλεγή σπουδή πάνω στο θεσμό της οικογένειας, θεσμό α­

νεπίτρεπτα εξωραϊσμένο που στα κατακάθια του ε­ πιπλέουν απίστευτη αγριότητα και βαναυσότητα που διαμελίζουν τον ψυχισμό ενός ατόμου, θαυμα­ στή είναι η απεικόνιση της οικογένειας σαν ένα βα­ ρίδι ικανό είτε να σε πάει στον πάτο είτε να σε συ­ γκροτήσει γερά στα πόδια σου. Αν και έχουμε κάποιες επιφυλάξεις ως προς τη μα­ καριότητα του τέλους που έρχεται κάπως σαν θεία δίκη με την τιμωρία του κακού (μητέρα) και τη σω­ τηρία του καλού (πατέρας), οφείλουμε να παραδε­ χτούμε ότι η Εξαρχοπούλου δεν είναι καθόλου καθησυχαστική. Αντίθετα, αφήνει τους ήρωές της ξ ε ­ κρέμαστους σ' έναν επικίνδυνο μετεωρισμό. Όλα έ ­ χουν τακτοποιηθεί ή μήπως αναδιαταχθεί σε μία άκρως επισφαλή ισορροπία; Με τα ίδια αμφίσημα συναισθήματα μας αφήνει ο πολύ εκφραστικός πίνακας του Αλέξανδρου Ίσαρη στο εξώφυλλο. □

Η Λιλυ Εξαρχοπούλου

Το Παρών και αμέτοχος διατρέχει έμρεοα την παπανδρεϊκή εποχή και τελειώνει οτην αρχή της σημιτικής. Αντιπροσωπεύει για μένα τη οτάοη της εποχής μας. Είναι κάτι που συμβαίνει εδώ και πολλά χρόνια και προτιμάμε είτε να το αγνοούμε είτε να το υποτιμού­ με. Δε βρίσκουμε λύσεις γιατί δεν τις ψάχνουμε ή τουλάχιστον δεν τις ψάχνουμε με στα­ θερότητα και συνέπεια. Επαναπαυόμαστε και, στην επόμενη γωνία, μας περιμένει ο Αάντεν ή ο Μπους ο νεότερος. Αφορμή για το βιβλίο στάθηκε το εγκεφαλικό του πατέρα κάποιου μακρινού φίλου. Πάντα με προβλημάτιζε τι συμβαίνει όταν κάποιος περιέρχεται σε μια κατάσταση «ανυ­ παρξίας», ο τρόπος με τον οποίο σκέφτεται ο ίδιος -εφόοον σκέφτεται- και ο τρόπος με τον οποίο αηιδρά ο περίγυρός του. Δεν μπορώ να θυμηθώ εάν η ιδέα υποσυνείδητα μου γεννήθηκε από τη σύμπτωση του εγκεφαλικού με την προβολή της ταινίας 0 Τζόνι πήρε το όπλο του του Τράμπο ή εάν το ένα ερέθισμα προηγήθηκε του άλλου. Ξέρω πάντως όπ άρχισα να γράφω αυτό το βιβλίο σαν εοωτερικό μονόλογο μόλις τελείωσα το Σοφίας το ανάγνωσμα και ότι οτην πορεία «πήραν κεφάλι» οι γιοι του κεντρικού ήρωα, η γυναίκα του, οι δευτερεύοντες χαρακτήρες. Η κατάσταση του Γιώργη, του πρωταγωνιστή με το εγκεφαλικό, θα είναι πάπα επίκαιρη. Το δίλημμα του ενός γιου του, του Πάτροκλου, που ενώ έχει φιλειρηνικά πιστεύω κάνει τη διατριβή του στα αηιπυρηνικά καταφύγια για τα κυβερνητικά κλιμά­ κια, είναι το έπονο δίλημμα πολλών επιστημόνων τουλάχιστον από την εποχή του Αϊνστάιν. Ίσως όταν υπάρξει ούμπνοια μεταξύ του ερευνητικού στοχασμού και της επιστημονικής εξέλιξης απά τη μια και της φιλοσοφικής σκέψης και της αισθητι­ κής αναζήτησης από την άλλη, ορισμένα από τα θεμελιώδη απούμενά μας να επιλυθούν. Μια άλλη διάσταση του βιβλίου είναι η ερωτική ή η ουγκαλυμμένα ερωτική. Αυτή ωοτόοο λέω να αφήοω τους άλλους να την ανακαλύψουν... Εράφοπας το Παρών και αμέτοχος, περιγράφοπας ήρωες που διακατέχοηαι από φόβους μικροκοομικούς και οε μικρότερο βαθμό μακροκοομικούς, ίσως να ξόρκιζα τη οτάοη μου και τους φόβους μου, οτάοη και φόβους μιας ολόκληρης μεταπολιτευ­ τικής γενιάς.

85

ΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Αυτόχειρες ποιητές το υ Α Κ Η Κ Α Λ Ο Γ Ν Ω Μ Η

TOYPMnriEPN ΣΕΒΕ

i

φλέγομαι

Μτφρ.: Γρηγ. Ν. Κονδύλης Αθήνα, Scripta, 2001 Σελ. 642

άρχουν χιλιάδες λόγοι για να πεθάνεις και μό­ νο μια φούχτα λόγοι να ζεις»: αυτή είναι μια α­ πό τις φράσεις που ο Σέβε βάζει στο στόμα του Μαγιακόφσκι στη μυθιστορηματική βιογραφία του Ρώσου φουτουριστή. Το βιβλίο καταγράφει μία προς μία τις τελευταίες μέρες της ζωής του ποιητή, από τις 26 Μαρτίου μέχρι τις 14 Απριλίου 1930, όταν η φού­ χτα εκείνη έμεινε τελείως άδεια και ο λόγος πέρασε στο οπλισμένο περίστροφο της αυτοχειρίας. Η μυθο­ πλαστική εξιστόρηση των είκοσι αυτών ημερών οργα­ νώνεται αυτομάτως σε ισάριθμα κεφάλαια, ενώ στο σώμα της αφήγησης παρεμβάλλονται συνεχώς αυθε­ ντικά κείμενα, κυρίως ποιητικά, του ίδιου του Μαγιακόφσκι. Συγχρόνως όμως καθεμιά από τις τελευταίες αυτές ημέρες αποτελεί μια πύλη στον παρελθοντικό -σε σχέση με το αφηγηματικό παρόν- χρόνο καλύ-

V

0 Β. Μαγιακόφοκι εζηοε

με φ\εγόμενο πάθος τον έρωτα και υπηρετηοε παθιασμένα τη φ\όγα της Επανάστασης πτοντας αναδρομικά το διάστημα από το 1910 μέχρι το 1930. Τα γεγονότα δύο δεκαετιών προβάλλονται έτσι μέσα από το πρίσμα των τριών εβδομάδων πριν από το οριστικό, εκούσιο τέλος με απολύτως συμμε­ τρικό τρόπο, αφού κάθε μέρα περιλαμβάνει την περι­

86

γραφή γεγονότων μιας ολόκληρης χρονιάς. Εσωτερικώς, τα κεφάλαια δομούνται, κατά κανόνα, με βάση ένα διπολικό σχήμα που αποτελείται από μια αφετηριακή εικόνα του παρόντος, συνήθως μικρής έκτασης, και μια μακροσκελέστερη, εγκιβωτισμένη αφήγηση που αναφέρεται, με απόλυτη χρονολογική τάξη, στα είκοσι προηγούμενα χρόνια. Έχουμε έτσι δύο αφηγη­ ματικά νήματα: ένα που αρχίζει να ξετυλίγεται στις 26 Μαρτίου 1930 και ένα δεύτερο, σαφώς μακρύτερο, που έχει τη μία άκρη του στις 26 Μαρτίου 1910, ημε­ ρομηνία της ληξιαρχικής πράξης γεννήσεως του Μαγιακόφσκι ως ποιητή, εφόσον τότε χρονολογείται το πρώτο σωζόμενο ποίημά του. Και τα δύο πάντως νή­ ματα κινούνται προς τη μοιραία 14η Απριλίου 1930, ό­ που και ενώνονται με τρόπο τραγικό. Ως συνέπεια της παραπάνω διάρθρωσης έχουμε ένα κείμενο δύο ταχυτήτων: στο πρώτο επίπεδο η αφη-

νηματική ταχύτητα, έχοντας να διανύσει απόσταση λί­ γων μόλις ημερών, είναι -απελπιστικά- μικρή μεταδί­ δοντας στον αναγνώστη την τελματώδη κατάθλιψη που νιώθει ο Μαγιακόφσκι όταν πια η φλόγα της Επα­ νάστασης έχει προσλάβει χαρακτήρα μνημειακό και ό­ λα είναι «μια επικίνδυνη ανάμειξη επινοημένων κανο­ νισμών και μπουρζουάδικης βρομιάς». Στο δεύτερο ε ­ πίπεδο η αφήγηση κινείται γρηγορότερα για να μπο­ ρέσει να καλύψει ολόκληρη την ενήλικη ζωή του ποι­ ητή. Εδώ, ο ταχύς ρυθμός συντονίζεται με την ορμη­ τικότατα και το φλογερό πάθος με το οποίο ο Μαγια-

Το βιβλίο καταγράφει μία προς μία τις τελευταίες μέρες της ζωής του ποιητή, όταν ο λόγος του πέρασε οτο οπλισμένο περίστροφο της αυτοχειρίας κόφσκι ριχνόταν στη ζωή· και ζωή γι' αυτόν ήταν δύο κυρίως πράγματα: ο έρωτας και η Επανάσταση. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε μερικές περιπτώσεις η αφήγη­ ση παίρνει σχεδόν τη μορφή παραληρήματος, με κο­ φτές, σύντομες φράσεις, παρατακτική σύνδεση, χω­ ρίς παραγράφους, με μοναδικό σχεδόν σημείο στίξης την τελεία. Εκεί -αλλά και σε όλο το υπόλοιπο κείμε­ νο - μπερδεύονται οι έρω τες και τα συμβάντα της προσωπικής μικροϊστορίας με τα άλλα, τα μεγάλα γε­ γονότα της εποχής, όταν καθορίζονταν τα πεπρωμέ­ να της Ρωσίας. Η ανάπτυξη ωστόσο μιας ιδιαίτερης δυναμικής οφεί­ λεται ακριβώς στο ότι το ιδιωτικό και το δημόσιο δεν είναι δύο διακριτές σφαίρες αλλά μάλλον δύο συγκοινωνούντα δοχεία. Η πρισματική προβολή για την ο­ ποία έγινε λόγος στην αρχή βρίσκει εδώ ένα δεύτερο πεδίο εφαρμογής, αφού μέσα από τη ζωή του Μαγιακόφσκι παρακολουθούμε όλη την ιστορία της Ρωσίας από τα τελευταία χρόνια της τσαρικής περιόδου μέχρι την πλήρη επικράτηση του Στάλιν. Βλέπουμε τον ποι­ ητή, όταν ακόμη βασιλεύει ο Νικόλαος Β', να γράφει τα πρώτα του ποιήματα και να δίνει, με μια ομάδα φουτουριστών, προκλητικές θεατρικές παραστάσεις πραγματώνοντας μια νέα αντίληψη για τη ζωή και την τέχνη. Το κοινό, εμβρόντητο στην αρχή, άλλοτε αντι­ δρά με έξαλλες επευφημίες και άλλοτε δείχνει απει­

λητικά τον αποτροπιασμό του, όμως, έτσι ή αλλιώς -και ενώ η άγρυπνη αστυνομία του τσάρου παρακο­ λουθεί τα πάντα- η ομάδα των φουτουριστών ξέρει ότι είναι φορέας μιας αλλαγής: «Ξεσπάσαμε σε γέλια και αρχίσαμε να χορεύουμε στα πεζοδρόμια. Είχαμε ταράξει για τα καλό την μπουρζουαζία της πρωτεύ­ ουσας!». 0 Μαγιακόφσκι είναι τυχερός: συναντά εύπο­ ρους μαικήνες που του εξασφαλίζουν την ασφάλεια και τις υλικές συνθήκες που χρειάζεται ένας δημιουρ­ γός για να αφιερωθεί στο έργο του. Στις βίλες του Φινλανδικού Κόλπου ο πόλεμος με τη Γερμανία, που έχει στο μεταξύ κηρυχθεί, φτάνει ως μακρινός απόη­ χος, ενώ νέες φουτουριστικές εκστρατείες ετοιμάζο­ νται. Τότε ο ποιητής γνωρίζει και συνάπτει σχέσεις με τη Αίλη Μπρικ, με την οποία έζησε ένα από το πιο σφοδρά ερωτικά του πάθη, την έκανε μούσα του και δεν έπαψε να τη συναντά ακόμη και όταν ο έρωτός τους είχε παρακμάσει. Όμως, ακόμη και μέσα σε αυτή την ορμή του καινού­ ριου οι δυνάμεις της αντίδρασης ελλοχεύουν: προ­ σωπικοί ανταγωνισμοί, ίντριγκες, στενότητα πνεύμα­ τος μερικών, το ανατρεπτικό που γρήγορα καταντά σύμβαση... «Το πιο προοδευτικό πράγμα τώρα είναι να κηρύξουμε το θάνατο του φουτουρισμού» λέει κάποια στιγμή ο Μαγιακόφσκι. Στο μεταξύ, η πραγμα­ τικότητα επελαύνει ακάθεκτη: η Επανάσταση ξεσπά και, στη νέα κατάσταση, ο Μαγιακόφσκι γίνεται επί­ σημος ποιητής της κυβέρνησης, γράφει προπαγανδι­ στικά κείμενα, σενάρια για ταινίες, συναντάται και συ­ νεργάζεται με τους ανώτερους αξιωματούχους των μπολσεβίκων, έχει άμεση, προσωπική εμπλοκή στις εξελίξεις. Τώρα το παρελθόν φαίνεται σαν ένας «συ­ ναισθηματικός, αστικός εφιάλτης». Από περιθωρια­ κός, απόβλητος και κυνηγημένος, γίνεται φορέας και διαμορφωτής της επίσημης, επαναστατικής τέχνης, εμπροσθοφύλακας και σημαιοφόρος της. Το ερώ τη­ μα, βέβαια, είναι πόσο η επαναστατική τέχνη (και, ί­ σως, η επανάσταση εν γένει) μπορεί να συμβαδίσει με την επισημότητα. Ο Μαγιακόφσκι δεν εθελοτυ­ φ λεί μπροστά στην αντίφαση και τις απορρέουσες παρεκκλίσεις. Δεν εθελοτυφλεί μπροστά στους αρι­ βίστες και τους καιροσκόπους που ανελίσσονται και καταλαμβάνουν θέσεις και αξιώματα, στα παράσιτα που τρέφονται από τις σάρκες της επανάστασης, σε όλους εκείνους που προσπαθούν να τον φιμώσουν όταν θέλει να μιλήσει μέσα από την Τέχνη του. θα γί­ νει έτσι αρκετές φορές ο ευνοούμενος της κατάστα­ σης και άλλες τόσες θα πέσει σε δυσμένεια, καθώς η παρρησία του δυσαρεστεί πολλούς και ισχυρούς, με­ ρικές φορές ακόμα και τον ίδιο τον Λένιν. Η κοινή συ-

νισταμένη όμως όλων αυτών των διακυμάνσεων εί­ ναι η υποβόσκουσα προσήλωση σε μια πορεία θανά­ του που φαίνεται να έχει αποφασιστεί σχεδόν από την αρχή.

0 Μαγιακόφοκι ήταν άνθρωπος που έζησε με φλέγό­ μενο πάθος τον έρωτα και υπηρέτησε παθιασμένα τη φλόγα της Επανάστασης. Όμως ούτε η Επανάσταση ούτε ο έρωτας στάθηκαν στο δικό του ύψος: Συντρίμμια η βάρκα της αγάπης πάνω από την καθημερινότητα... και κάπου αλλού: Χαζοβιόλες και αρσενικά καθάρματα; Οι κινηματογράφοι δείχνουν βαρονέσες πνιγμένες στα λούσα, ενώ τα ιδιοφυή έργα του Αϊζενστάιν προβάλ­ λονται «κεκλεισμένων των θυρών». Διαβάζοντας ό­ μως λίγο πιο προσεκτικά το βιβλίο του Σέβε αποκομί­ ζει κανείς την εντύπωση ότι αυτό που δε στάθηκε στο ύψος του ποιητή ήταν, ίσως, η ίδια η ζωή στο σύνολό της. 0 ιδιόρρυθμος αυτός φουτουριστής που ταύτιζε το ρυθμό της Επανάστασης με τη λειτουργία της μη­ χανής και παρομοίαζε τη γυναίκα με ηλεκτρογεννή­ τρια έκρυβε μέσα του το ταμπεραμέντο του ρομαντι­ κού, τη βαθιά εκείνη μελαγχολία που, όσοι τον γνώρι­ ζαν καλά, μπορούσαν εύκολα να διακρίνουν. Αυτό προβάλλεται ιδιαίτερα στο πρώτο μέρος του κάθε κε­ φαλαίου όπου ο Μαγιακόφοκι, αποτραβηγμένος ου­

σιαστικά από τη δράση, κάνει τον πικρό απολογισμό της κατάστασης, ενώ στο δεύτερο, εκτενέστερο, μέ­ ρος η κατάθλιψη υποχωρεί αφήνοντας χώρο για την ανάπτυξη της δράσης. Παρακολουθούμε εκ των έσω τα πολιτικά και καλλι­ τεχνικά γεγονότα ενώ προσωπικότητες της εποχής ό­ πως ο Γκόρκι, ο Μάλεβιτς, ο Αϊζενστάιν αλλά και ο Τρότσκι, ο Λένιν και ο Στάλιν αποτελούν το άμεσο ή έμμεσο περιβάλλον του ποιητή απεκδυόμενοι τον ι­ στορικό τους μανδύα για να μετατραπούν σε ένσαρκα πρόσωπα μιας ζωντανής καθημερινότητας. Η πρωτοπρόσωπη αφήγηση, η εμφανής εξοικείωση του συγ­ γραφέα με την εποχή που περιγράφει και η στρωτή, εύστοχη χρήση της ελληνικής γλώσσας στη μετά­ φραση βοηθούν τον αναγνώστη να παρακολουθήσει με ενδιαφέρον τη δαιδαλώδη πορεία των φανταστι­ κών αναμνήσεων του Μαγιακόφοκι στη διπλή διαδρο­ μή τους μέχρι τη στιγμή που οι δύο γραμμές συγκλί­ νουν στο ίδιο, προαναγγελθέν σημείο, ως ύστατη έν­ δειξη συνέπειας ενός ανθρώπου που δεν ξεχώρισε ποτέ την τέχνη από τη ζωή και που, νέος ακόμη, είχε γράψει: ΠΟΛΛΕΣ ΦΟΡΕΣ ΤΟ ΣΚΕΦΤΗΚΑ ΠΩΣ ΑΣΧΗΜΑ ΔΕ ΘΑ ΤΑΝ ΜΕ ΜΙΑ ΣΦΑΙΡΑ ΝΑ'ΒΑΖΑ ΤΕΛΟΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΜΟΥ. □

Η άλλη διάοταοη του Ολοκαυτώματος

ϊΙ

FRANCOIS EMMANOUEL

Το ανθρώπινο ζήτημα

Μτψρ.: Νόσος Κυριαζόπουλος Αθήνα, Π. Τραυλός, 2001 Σελ.96

ετά και τη Λ ίσ τα το υ Σ ίντϋ ερ έχει επέλθει, πολλοί το πιστεύουν, η απαραίτητη ευαισθητοποίηση του φιλοθεάμονος κοινού στο με­ λανό κεφάλαιο της σύγχρονης ευρωπαϊκής ιστορίας που φέρει τον τίτλο: Ολοκαύτωμα.

88

Απειρα είναι τα βιβλία που προηγούνται της γνω­ στής ταινίας του Σπίλμπεργκ και πραγματεύονται

κατά τον ένα ή τον άλλο τρόπο τη ναζιοτική θη­ ριωδία. Όπως όμως έχει ειπωθεί, μια εικόνα αξίζει όοο χίλιες λέξεις. Έτσι, μέσω της εικόνας ο λόγος κινδυνεύει να ξεπέσει στο περιθώριο, χάνοντας και σε αυτό το σπουδαίο θέμα, που κατά κοινή ο­ μολογία προσφέρεται για δραματικούς πειραματι­ σμούς και κάθε είδους εξάρσεις, την αναγκαία νο­ μιμοποίησή του. Ήδη σε χώρες της Δυτικής Ευρώ­ πης, όπως η Γερμανία, που συνδέονται άμεσα με την ασύλληπτη φρικαλεότητα του Ολοκαυτώμα-

0 Φ. Εμανουέλ αοχο\είται με τη ούγχρονη και επομένως με τη οωοτή όιάοταση του Ολοκαυτώματος, το ανθρώπινο ζήτημα τος, έγκυροι εκδοτικοί οίκοι γυρίζουν μπουχτισμένοι τις πλάτες τους σε συγγραφείς που προσπα­ θούν να ρίξουν με το έργο τους επιπρόσθετο φως στο θέμα. Το γνωρίζουμε, λυπόμαστε για ό,τι έγι­ νε, αλλά δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα, είναι η απάντηση τω ν ιθυνόντων στις προσπάθειες ν έ­ ων, όπως μαθαίνω, συγγραφέων που σκέφτονται να ασχοληθούν εκ νέου με την τσουχτερή θεματι­ κή. Η μνήμη έχει κορεοτεί, είναι πλήρης, ισχυρίζο­ νται οι ειδήμονες. Το αναγνωστικό κοινό επιθυμεί να γνωρίσει πιο σύγχρονες βαρβαρότητες, όπως οι φ υλετικές διαμάχες στην Αφρική ή την πρώην Γιουγκοσλαβία. Το Ολοκαύτωμα τι καινούριο μπο­ ρεί να μας διδάξει; Δεν είναι φυσικά τυχαίο που ένας Βέλγος συγγρα­ φέας, ο Φρανσουά Εμανουέλ, κατορθώνει παρ' ό­ λες τις αντιξοότητες να σπάσει το τείχος της σιω­ πής που με την ανοχή όλων μας, σιγά οιγά, ορθώ­ νεται γύρω από τα τελευτα ία χνάρια τη ς ναζιστικής φρίκης. Ο Φρανσουά Εμανουέλ ασχολείται με τη σύγχρονη και επομένως με τη σωστή διάσταση του Ολοκαυτώματος, το ανθρώπινο ζήτημα. Έτσι τιτλοφ ορεί το μινιμαλιστικό έργο του που εμένα τουλάχιστον αυθόρμητα μου θύμισε το αριστούρ­ γημα του μάγου του κινηματογράφου Χίτσκοκ, Ψυχώ: ενώ ο παρανοϊκός δολοφόνος κατακρεουργεί με το μαχαίρι το υ το θύμα στο μπάνιο, εμ είς το

μόνο που βλέπουμε είναι το κοκκινισμένο από το αίμα νερό να χάνεται στην τρύπα της αποχέτευ­ σης. Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο ο Βέλγος συγγρα­ φέας ασχολείται αποκλειστικά με τα απομεινάρια του φρικτού εγκλήματος, επειδή στην ουσία επι­ θ υ μ εί να στιγματίσει το ίδιο το έγκλημα. Με τη στρατηγική του αυτή αποστομώνει επιτυχώς και το υ ς πιο σκληρούς αμφισβητίες, ενώ βάζει σε σκέψη εφησυχασμένους που θέλουν να πιστεύ­ ουν ότι το Ολοκαύτωμα έχει πλέον πεθάνει. Μπορεί οι πατεράδες να πέθαναν, ζουν όμως οι γιοι, προειδοποιεί ο Φρανσουά Εμανουέλ με το έργο το υ και το π ο θ ετεί τη ν ιστορία του σε μια γερμανική φίρμα στη Γαλλία του σήμερα. Παρελ­ θόν και παρόν διασταυρώ νεται σε α υτό σε ένα σκοτεινό εικαστικό πλάνο που σε αγριεύει κοιτάζοντάς το. 0 εφ ιά λτης που ξεπηδά μέσα από τις λιγοστές σελίδες του Φρανσουά Εμανουέλ δεν έ ­ χει να κάνει με ξιφολόγχες, κάννες όπλων ή συρ­ ματοπλέγματα στρατοπέδων. 0 Βέλγος συγγρα­ φέας μάς μιλά για τις μεταστάσεις του καρκινώ­ ματος στη σημερινή κοινωνία. Στο έργο του υπάρ­ χουν, φυσικά, θ ύ τες και θύμα τα. 0 Φρανσουά Εμανουέλ δεν προσπαθεί όμως να κατηγορήσει ή να προστατέψει κανένα, θέλει απλώς να αφυπνί­ σει. Το κακό δεν πέρασε, μας λέει. Δεν μπορεί να έχει περάσει, γιατί μπορεί οι πατεράδες να πέθα­ ναν, ζουν όμως οι γιοι και α υτοί μπορούν να γί­ νουν με τη σειρά τους πατεράδες. Ο ήρωας και αφηγητής του δράματος, ένας ψυχο­ λόγος του ανθρώπινου δυναμικού μιας σκοτεινής βιομηχανίας, όταν αθέλητά του γίνεται αυτόπτης μάρτυρας του παρελθόντος, όταν ανύποπτος σαν όλους εμάς τους υπόλοιπους κατεβαίνει στα ά­ δυτα της ιστορίας και αντικρίζει το τέρας του να­ ζισμού που ακόμη αφρίζει παλεύοντας να ε λ ε υ ­ θερωθεί, προτιμά να σιωπήσει και να αποτραβη­ χτεί στο περιθώριο, διεξάγοντας τη δική του προ­ σωπική αντίσταση. Δεν καταγγέλλει και δεν προ­ σπαθεί να κινητοποιήσει τις μάζες. Απλώς αφοσιώνεται, ψυχή τε και σώματι, στη διατήρηση ε ­ κείνης τη ς ανθρώπινης ζω ής που το τέρα ς του ναζισμού πριν από πενήντα χρόνια είχε βάλει οκοπό να αφανίσει. Δε θα περάσει, φωνάζει η βουβή στοργή που χαρίζει ως κακοπληρωμένος ψυχολόγος σε ένα ίδρυμα για αυτιστικό παιδιά. Ξέρει ότι η δουλειά του είναι ένας αβέβαιος αγώ­ νας, μια πάλη ενάντια σε σκιές, παρ' όλα αυτά αι­ σθάνεται καλύτερα από πριν, επειδή α ντιστέκε­ ται. Σκύβει πάνω στην αγωνία μιας εύθραυστης

ψυχής, όπως μας ομολογεί ο ίδιος, και προσπαθεί να γλυκάνει το ν πόνο της, γνωρίζοντας εκ τω ν προτέρων ότι δεν πρόκειται ποτέ να τον νικήσει. Η ανθρώπινη όμω ς αξιοπρέπεια δ εν επιδέχεται κέρδους-κόστους αναλύσεις που απάνθρωπα συ­ νήθως καθεστώτα με μαθηματική ακρίβεια διεξά­ γουν. Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια είναι ασυμβίβα­ στη και, το κυριότερο, αδιαίρετη.

Το ανθρώπινο ζήτημ α είναι ένα σχετικά μικρό βι­ βλίο. Δε θα χρειαστεί κανείς πάνω από μια δυο ώ­ ρες για να το διαβάσει, θα χρειαστεί όμως μήνες για να το σκεφτεί. Δε θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι όσες σελίδες αριθμητικά του λείπουν τόσες α­ κριβώς σκέψεις συνοδεύουν την ανάγνωσή του! ΜΑΚΗΣ ΘΕΟΔΟΣΗΣ

Η ιστορία μιας πόλης ΧΙΛΑΡΙΜ ΑΝΤΕΛ

Ο γίγαντας Ο' Μπράκν Μτφρ.: Δέσποινα Κερεβάντη Αθήνα, Νιφίλη, 2000 Σελ.224 ο Λονδίνο του 18ου αιώνα είναι ένα σκοτεινό, τρομακτικό μέρος, «κυκλωμένο από φ ω τιά και από βόρβορο», κα τά λλη λο να φ ιλοξενήσ ει παντός είδους εκκεντρικότητες -ζώα-θαύματα, γί­ γαντες, νάνους, γυναίκες με γένια- και να προσελκύσει κόσμο που θα πληρώσει για να τους δει. Εί­ ναι η εποχή των μεγάλων θεαμάτων, όπου καθετί διαφορετικό και αφύσικο επιδεικνύεται, είναι η ε ­ ποχή που το άγνωστο αποκαλύπτεται και η επι­ στήμη κάνει τα πρώτα της βήματα, είναι η εποχή της περιέργειας.

Τ

Μυθιστόρημα βασισμένο σε δυο υπαρκτά πρόσωπα, χαρακτηριστικούς εκπροσώπους του Λονδίνου του 18ου αιώνα Σ' αυτό τον κόσμο μάς μεταφέρει η Χίλαρι Μάντελ με το μυθιστόρημά της Ο γίγαντας θ ' Μπράιεν. Το μυθιστόρημα είναι βασισμένο σε δύο υπαρκτά πρόσωπα, αντιπροσωπευτικούς εκπροσώπους της εποχής που περιγράφει - στον Ιρλανδό γίγαντα

Τοαρλς Μπερν, που «έδω σε παραστάσεις στο Λονδίνο το 1782 και πέθανε ε κ εί το ν επ όμενο χρόνο», και στον Σκοτσέζο Τζον Χάντερ, χειρούργο, επιστήμονα και συλλέκτη. Η ιστορία αρχίζει στην Ιρλανδία, στις αρχές του 1780. 0 γίγαντας 0 ' Μπράιεν, άστεγος και άφρα­ γκος, αποφασίζει μαζί με τους φίλους του να ταξι­ δέψουν στο Λονδίνο, όπου σύμφωνα με όσα έ ­ χουν ακούσει μπορείς να βγάλεις αρκετά λεφτά α­ πλώς και μόνο επειδή είσαι ψηλός. 0 γίγαντας έχει ένα επιπλέον τα λέντο: μπορεί να διηγείται ιστο­ ρίες, αλλά κανείς δεν περιμένει οι Άγγλοι να πλη­ ρώσουν για να τον ακούσουν. Πολύ σύντομα, ω­ στόσο, αντιλαμβάνονται ότι πλούτος δεν προμηνύετα ι και η δόξα θα είναι εφ ή μ ερ η καθώς «ο Εγγλέζος φ οφάει για καινούργια θεάμ ατα, φ τάνει

να του αδειάζουν τη γωνιά το ποήύ σε μια β δομά­ δα». Το Λονδίνο εντούτοις αποτελεί τόπο ελκυστι­

κό για τους συγγενείς λαούς, γιατί «την τύχη του κανείς τη βρίσκει μόνο στις πολιτείες». Έτσι, μισό αιώνα περίπου πριν, ξεκίνη σ ε και ο Σκοτσ έζος Τζον Χάντερ για να συναντήσει τον αδερφό του, τον Τούλι, πετυχημένο γιατρό. Από τα χωράφια και τους βάλτους της Σκοτίας όπου μελετούσε τα έντομα ξεριζώνοντάς τους τα πόδια, βρέθηκε στο ανατομικό κρεβάτι να μ ελετά ανθρώπους. Μέχρι το 1780, που φτάνει ο γίγαντας στο Λονδίνο, ο Τζον Χάντερ είναι ήδη ένας πετυχημένος γιατρός, με δικό του εργαστήρι. Από δω και πέρα οι ιστορίες τω ν δύο ηρώων εκτυ­ λίσσονται παράλληλα και εναλλάσσονται. Οι συ­ ναντήσεις τους είναι περιορισμένες και χωρίς ιδι­ αίτερο ενδιαφέρον. Άλλω στε οι δύο χαρακτήρες δεν είναι παρά μια δικαιολογία για να παρουσιάσει η συγγραφέας τις αντιθέσεις της εποχής. Η προ­ σωπικότητα όμως του Σκοτσέζου είναι τόσο έντο­

νη, που κατακλύζει το κείμενο και επισκιάζει τα πάντα. Ο γιατρός μπορεί να μην είναι τερα τόμορ­ φος, όπως ο γίγαντας, αλλά είναι πιο τρομακτικός, καθώς η περιέργειά του, η οποία δε γνωρίζει όρια και λογική, είναι το βασικό συστατικό του επιστη­ μονικού πνεύματος που διαμόρφωσε το σύγχρονο κόσμο. Ο γίγαντας Ο' Μ πράιεν καταφέρνει τελικά να αναπαραστήσει πειστικά την εποχή που περιγράφει, αφού ο πραγματικός «ήρωας» του έργου ξεφεύγει από τη δημιουργό του, αναπτύσσεται ανεξάρτητα μέσα στην κομψή πρόζα και τη φαντασία της Μάντελ και δίνει μορφή σ' αυτό που τόσο εύγλωττα περιέγραψε ο Κάρολος Ντίκενς στην Ιστορία δύο π όλεω ν: «Ήταν οι καλύτερες μέρες, ήταν οι χει­ ρό τερ ες μέρες, ...η εποχή του Φωτός, η εποχή του Σκότους, ...είχαμε μπρος μας τα πάντα, είχαμε μπρος μας το τίποτε...».

ΕΚΔΟΣ ΕIΣ ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΑΛΚΗΣΤΗ ΧΡΟΝΑΚΗ

S C R I ΡΤ A ΘΕΑΤΡΟ

9/

ΠΟΙΗΣΗ

Οι επιστολές Ενός ποιητή-οραματιοτή ARTHUR RIMBAUD

1

Ένα ποίημα και ncvTc « ιστολίς

ARTHUR RIMBAUD ΕΝΑ ΠΟΙΗΜΑ & ΠΕΝΤΕ ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ

Απόδ.-παρουα.: Ιτρατής Παοχάλης Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2000 Σιλ.96

ο βιβλίο Ένα ποίημα και πέντε επισ τολές εντάσ­ σεται στη δίγλωσση σειρά ξένης ποίησης των εκ­ δόσεων «Γαβριηλίδης». Πρόκειται για επιλεγμένα ποιήματα από το έργο κλασικών (Frangois Villon, Goethe), κυρίως μοντερνιστών (Charles Baudelaire, Edgar Allan Poe, Paul Claudel, Paul Eluard, St6phane Mallarm6 κ.ά.) ποιητών. Για την προσεγμένη και καλαί­ σθητη αυτή σειρά επιστρατεύονται καταξιωμένοι Έλληνες θεράποντες του ποιητικού λόγου, κριτικοί, μεταφραστές και ποιητές.

Τ

Η μετάφραοη του I . Παοχάλη εξασφαλίζει την παράταση της μακροβιότητας του ποιήματος

92

0 Ετρατής Παοχάλης διαθέτει και τις τρεις ιδιότητες και αξιοποιεί την εμπειρία αυτή στην παρούσα εργα­ σία, μεταφράζοντας τις πέντε επιστολές του Ρεμπό και το ποίημα «Αυτά που λεν στον ποιητή μιλώντας για λουλούδια» («Ce qu'on dit au po£te ci propos de fleurs»), το οποίο γράφτηκε τον Ιούλιο του 1871. Με την υπογραφή Αλκίδας Μπαβάς, το ποίημα αυτό συ­ νόδευε τη δεύτερη επιστολή του Ρεμπό στον παρνασσικό ποιητή Theodore de Banville (15 Αυγούστου 1871), η οποία επίσης περιλαμβάνεται εδώ. Η μετά­ φραση των άλλων τεσσάρων επιστολών παρουσιά­ στηκε το 1981 στο περιοδικό Η Λέξη και έχει υποστεί νεότερη επεξεργασία. Πρόκειται για την πρώτη επι­

στολή στον ντε Μπανβίλ (24 Μαΐου 1870), τις περίφη­ μες επιστολές του οραματιστή («Lettres du voyant»), τις οποίες ο Ρεμπό απηύθυνε στον καθηγητή του, τον Georges Izambard (1151 Μαρτίου 1871) και στο φίλο και ομότεχνό του Paul Demeny (15 Μαΐου 1871), κα­ θώς και μία μεταγενέστερη επιστολή στο φίλο του Ernest Delahaye (Μάιος 1875). Το βιβλίο συνοδεύεται από σχόλια και σημειώσεις του μεταφραστή και μία περιεκτική εισαγωγή, όπου συ­ μπυκνώνεται η κριτική αποτίμηση του έργου και της «περίπτωσης» ή του «φαινομένου» Ρεμπό. Η ελεύθε­ ρη απόδοση του «φυτολογικού» ποιήματος ακολουθεί τις γνωστές, από ανάλογες εργασίες, επιλογές του Σ. Πασχάλη. Όπως εξηγεί στο σχετικό σχόλιο, «τείνει στη διασκευή, μ ε προσθήκες και η θελη μ ένες ' παρερ­ μ η ν ε ίε ς Μ ια πιστή απόδοση, σ' ένα τόσο ειδικό ποίη­ μα, δεν ξέρω αν θα είχε νόημα» (σ. 80). Πρόκειται ου­ σιαστικά για απόδοση που πλησιάζει την επαναγραφή, αν και οπωσδήποτε λαμβάνεται μέριμνα να δια­ φυλαχθεί το πνεύμα του αρχικού κειμένου. Η μετά­ φραση του Σ. Πασχάλη εξασφαλίζει την παράταση της μακροβιότητας του ποιήματος [για να επικαλε­

στούμε τις ιδέες που εκφράζονται στο δοκίμιο Το έρ­ γο του μεταφραστή (1923) του Walter Benjamin], δη­ λαδή αποτελεί ένα νέο έργο για την ελληνική γραμ­ ματεία. Η ποίηση και οι επιστολές του Ρεμπό έχουν ηροσελκύσει το μεταφραστικό ενδιαφέρον στο παρελθόν. Ανεξάρτητα από τη γονιμότητα της εκάστοτε απόπει­ ρας, μπορούν να αναφερθούν ενδεικτικά τα Γράμμα­ τα του Αρθούρου Ρεμπό, σε μετάφραση Κ. Παππά και

με την επιμέλεια, την εισαγωγή και τις σημειώσεις της Βερονίκης Δαλακούρα («Νεφέλη» 1984). Ενδιαφέρον παρουσιάζει και το βιβλίο 0 μύθος του Rimbaud, «Το μ εθ υ σ μ έν ο καράβι» και οι μ ετα φ ρ ά σ εις του στην Ελλάδα, της Ελένης Σκούρα («Επικαιρότητα» 1986), το οποίο περιλαμβάνει χρήσιμη βιβλιογραφία. Από τα α­ φιερώματα του διαβάζω, βλ. για τον Ρεμπό το τεύχος 305 (Φεβρουάριος 1993), σ. 49-80.

ΕΛΕΝΑ ΚΟΥΤΡΙΑΝΟΥ

ΜΕΛΕΤΕΣ

Από την παρανάγνωοη οτην ορθοέπεια τ ο υ Γ ΙΩ Ρ Γ Ο Υ Β Ε Η

ΒΥΡΩΝ ΛΕΟΝΤΑΡΗΣ

i

Κείμενα για την ποίηοη

Αθήνα, Νεφέλη, 2001 Σελ.216 «Η θεωρία της ποίησης είναι η ζωή της ποίησης»

ΚΕΙΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ

Γουάλας Στίβενς (1879-1955) α δεκαοχτώ κεφάλαια που απαρτίζουν τη συγκε­ ντρωτική αυτή έκδοση, γραμμένα και δημοσιευ­ μένα κυρίως στο περιοδικό Σημειώ σεις, από το 1971 έως το 1997, συνιστούν το σύνολο, σχεδόν, των θεωρητικών κειμένων για το ποιητικό φαινόμενο ενός από τους σημαντικότερους μεταπολεμικούς δη­ μιουργούς: ο Βύρων Λεοντάρης είναι ευρύτατα γνω­ στός για την εμμονή του να υπερασπίζεται με συνέ­ πεια επί δεκαετίες τόσο την αυτοτέλεια όσο και την αξιοπρέπεια της δημιουργικής γραφής σε όλες της τις εκφάνσεις. Φρονώντας ότι «κάθε λόγος για την ποίηση είναι ε-

Τ

93

ξορκισμός και εκκρεμότητα» και ότι «η ποίηση δεν εί­ ναι φανέρωμα της Θείας Χάριτος. Είναι μια συμφορά πάνω στις άλλες συμφορές μας, ένα ακόμη μαρτύριο της ύπαρξης» (βλ. εν προκειμένω τ η ν «Ποίηση της προσωπικής ενοχής», σ. 44), ο Βύρων Λεοντάρης

προσεγγίζει εδώ την ποιητική πράξη με νηφαλιότητα, αλλά και επιμελώς προετοιμασμένη επιχειρηματολο­ γία. Γι' αυτό και ο λόγος του διακρίνεται αμέσως όχι μόνο για την τυπική σαφήνεια μιας κατασταλαγμένης κατάθεσης, αλλά και για την υποδειγματική αποδεικτι­ κή του πιστότητα, που ενίοτε προσεγγίζει τα όρια ά-

0 λόγος του Β.Λεοντάρη διακρίνεται όχι για την τυπική οαφήνεια μιας καταοταλαγμενης κατάθεσης, αλλά για την υποδειγματική αποδεικτική του πιστότητα ψόγων δικανικών συλλογισμών, θυμίζοντας εμμέσως το νομικό γνωσιολογικό υπόβαθρο του ποιητή. Οι ορι­ σμοί, αν και συναγωνίζονται ο ένας τον άλλο σε πρω­ τοτυπία, είναι κατά κανόνα προϊόντα μεθοδικών ανα­ λύσεων, χωρίς προκαταλήψεις, ενός έμπειρου στοχαζόμενου εικονοκλάστη. Αποδελτιώνω ενδεικτικά: «δεν ισχύουν πια κοπυράιτ για την προσωπική εμπειρία» (σ. 12), «ο ποιητής δεν κατανοεί την πραγματικότητα, δεν κατανοεί την αν­ θρώπινη εμπειρία. Η ποίηση είναι μια μορφή πάντα α­ τελούς συνείδησης - αυτή είναι η ουσία της ποιητικής λειτουργίας, αυτός είναι ο κλήρος του ποιητή, αυτή η 'ελευθερία του'» (σ. 13), «0 Καρυωτάκης είναι μια αντιπροσωπικότπτα» (σ. 18), «0 Σολωμός υπήρξε το προπατορικό αμάρτημα της νεοελληνικής ποίησης» (σ. 19), «...ο άνθρωπος είναι για να ζει και η ποίηση για να πεθαίνει» (σ. 21), «ο ποιητής είναι πάντα ένας μετέφηβος» (σ. 47), «η έμπνευση βρίσκεται στο μεταίχμιο πόνου και κραυγής» (σ. 49), «ο ποιητής είναι ο τοξικο­ μανής τω ν μυστικών του» (σ. 57), «η ποίηση δίνει μια εικόνα το υ κόσμου ανάπηρη και απόμαχη» (σ. 651, «...το μεγάλο απωθημένο της νεοελληνικής ποίησης παραμένει πάντα ο ρομαντισμός» (σ. 80), και το εξής φαινομενικά παράδοξο: «όταν οι ανίδεοι προσάπτουν

94

στους ποιητές ότι "δεν ξέρουν τι τους γίνεται και τι λέ νε ’, βρίσκονται κοντότερα στην αλήθεια από κάθε θεωρητικό της τέχνης» (ο. 170).

0 συγγραφέας ανήκει σ' αυτούς που δεν αποκρύ­ πτουν τις προτιμήσεις τους. 0 Καρυωτάκης, ο Πορφύ­ ρας, η Πολυδούρη, αλλά και ο Σολωμός μαζί με τον Βασίλη Ρώτα, παρεμπιπτόντως ο Σεφέρης και ο Ζή­ σης Οικονόμου, ο Νίκος Φωκάς και η Ζέφη Δαράκη, ο Μάριος Μαρκίδης, ο Στέφανος Ροζάνης, ο προδρομικός Βάρναλης, ο ελάχιστα γνωστός Τάκης Παυλοστάθης, ο Τάσος Λειβαδίτης, η Λύντια Στεφάνου και η Βι­ κτωρία θεοδώρου συναποτελούν τους δείκτες των σταθερότερων αναφορών, προσφέροντας το ικανό και αναγκαίο εκείνο αισθητικό περιβάλλον, αλλά και το εννοιολογικό κλίμα εντός του οποίου αναπτύσσε­ ται προοδευτικά ο κριτικός λόγος. Εντοπίζοντας τους κινδύνους της παρανάγνωσης και τις παγίδες των μυωπικών αποτιμήσεων, ο δόκιμος αυτός ποιητής προτείνει μία άλλη καταρχήν αιρετική μέθοδο που α­ ποσκοπεί στην αποκαθήλωση των στερεοτύπων και τω ν αβασάνιστα καθιερωμένων απόψεων που θ έ­ λουν την ποίηση υπόθεση μυστηριακή των ολίγων. Εντοπίζοντας με οξυδέρκεια το δράμα, το οποίο φύ­ σει και θέσει εμπεριέχει ο άρτιος, εννοείται, στίχος, η αισθητική πρόσληψη έχει πάντα κατά νου ότι «σε όλα τα στάδια της περιπέτειάς του ο ποιητής είναι λίγο ή πολύ αυτοκτόνος κι η ποίηση, μ ε την αυτοματαίωση π άντα μ έσ α της, το τ ερ α τώ δ ε ς αβίωτο» (βλ. την

«Αγωνία του αμετουσίωτου» (σ. 155). Η «έκτου σύνεγγυς ανάγνωση», η έννοια δηλαδή που προπαγάνδισε με τόση θέρμη το κίνημα της Νέας Κρι­ τικής του 20ού αιώνα, «close reading», προσφέρει και εδώ τη συνδρομή της: αποψιλώνονται τα μη κρίσιμα εξωκειμενικά στοιχεία, απομονώνεται ο πυρήνας του ποιητικού μηνύματος, ελέγχονται προσεκτικά τα ό­ ποια ιστορικά και γραμματολογικά συνακόλουθα. Απηχώντας την παιδιά αλλά και την υπεράσπιση του ορ­ θού που εισηγήθηκε πρώτη φορά στη Δύοη, στον το ­ μέα της αποδοτικής ερμηνείας, ο πλατωνικός Πρωτα­ γόρας, ο Βύρων Λεοντάρης δε διστάζει να φτάσει συ­ χνό στην απροσδόκητη ετυμηγορία: «τελικά, ο καθρέ­ φ της θα παραμείνει πάντα το μαρτύριο τω ν γυναι­ κών» («Η περιπέτεια της εικόνας του προσώπου», σ.

85). Ανάλογα ισχύουν για τους συχνά επιχειρούμενους συ­ σχετισμούς και τις συναφείς κειμενικές παραλληλίες. Παράδειγμα: «Οι ποιητές στην αναζήτηση του αυτοειδώλου τους γενικά δεν έχουν προσηλώσεις σε αρχέ­ τυπα. Οι διάφοροι Ίίσυφ οΓ και Έλπήνορες’ είτε γιατί δεν βρήκαν αντίκρισμα στον σύγχρονο ανθρώπινο φυ-

Το ούνολο, οχεδόν, των θεωρητικών κείμενων για το ποιητικό φαινόμενο ενός από τους σημαντικότερους μεταπο\εμικούς δημιουργούς χισμό, είτε γιατί δεν ήταν αληθινά και ισχυρά αρχέτυ­ πα, εκφυλίστηκαν σε "Μαξ" και"Ντικ’ κ.λπ. Η "Ελένη", ως αρχέτυπο της ποθητής και άφθαρτης ιδεώδους γυναικείας καλλονής, εταλάνισε την ποίησή μας ευ­ τυχώς μόνον ως τίτλος ποιημάτων που το περιεχόμε­ νό τους πολύ μακρινή σχέση έχει με τον τίτλο» (βλ. ό.π.). Η λεπτή ειρωνεία έρχεται επίσης, ορισμένες

φορές, να συμπληρωθεί το έργο των διεισδυτικών σχολίων. Έτσι, η σεφερική «Άρνηση» λογίζεται ως σύ­ νοψη των «προγραμματικών αρχών μιας επίσημης “καλής" ποίησης, που επικράτησε via πολλά χρόνια ως έγκυρος έντεχνος λόγος-ποίηση του φρόνιμου πάθους» («Το πάθος και το λάθος», σ. 172 επ.) Η προνομιούχος περιοχή της γλώσσας, ο ευρύς χώ­ ρος των ποιητικών συνειρμών και των αισθητικών συμφραζομένων τους, επαναπροσδιορίστηκε εδώ σύμφωνα με τη γνωστή εγελιανή αρχή που ορίζει ότι «μονάχα το πνευματικό είναι το όντως πραγματικό». Εξού και η ανάδειξη της ποίησης σ' έναν «πυκνό, σχε­ δόν σωματικό στοχασμό» («Στον δεύτερο όρο της α­ ντίφασης», σ. 65) που επείγεται να καταστήσει το σύμβολο της μόνης (υποφερτής) Αλήθειας. Εύχομαι στην πιθανή επανέκδοση του βιβλίου να προστεθούν ευρετήρια ονομάτων και όρων για την ευχερέστερη πρόσβαση στα τόσο λυσιτελή, διδακτικά αυτά ενθυ­ μήματα ορθής αναγνωστικής πείρας. □

Για όσους αγάπησαν τα «Κλασσικά Εικονογραφημένα» ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΚΑΡΠΕΛΟΣ

ί

Ιστορική μνήμη και ιλληνικόιητα στα κόμικς Αθήνα, Κριτική, 2000 Σελ. 220

α Κλασσικά Εικονογραφημένα υπήρξαν μια γνώριμη εικόνα από το 1950. Ανελλιπώς, δια­ βάστηκαν από πολλούς Έλληνες εξοικειώνο­ ντας τις παιδικές ματιές τους με μια ιδιαίτερη εκ­ δοχή του παρελθόντος. Ύστερα, μάλιστα, από την επανέκδοση που επιχειρήθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1990, είναι πλέον γνωστά σε κάθε γενιά. Και οπωσδήποτε δε μόλυναν κανέναν μ' αυτό που πολλοί ονομάζουν «μαζική κουλτούρα».

Τ

95

Προερχόμενα από τα Classics Illustrated που είχαν εμφανιστεί στις ΗΠΑ από τη δεκαετία του '30, τα ελληνικό Κλασσικά Εικονογραφημένα κυκλοφόρη­ σαν μια ξεχωριστή σειρά από 83 τεύχη με ελληνι­ κό περιεχόμενο (μύθους, δράμα-τραγωδίες, Βυζά­ ντιο και Επανάσταση του 1821, έργα βυζαντινής και μεταβυζαντινής και νεότερης γραμματείας). Παρουσίασαν, έτοι, μέσα από μικρές αφηγήσεις, ένα πανόραμα της «ελληνικότητας» και του «ελ-

Υποδειγματική περιπτωσιολογική μελέτη πάνω στην επικοινωνία ληνισμού» ή, αλλιώς, μια μεγάλη αναδιαπραγμάτευση του συνολικού παρελθόντος. Υπήρξαν, δε, τα μόνα ελληνικά κόμικς που ασχολήθηκαν με το Βυζάντιο και τη Νεότερη Ιστορία της Ελλάδας, με τη συμμετοχή σημαντικών ανθρώπων των γραμ­ μάτων, όπως ο Βασίλης Ρώτας και η Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη, και με τη συμβολή εξίσου ση­ μαντικών ζωγράφων, όπως ο Γραμματόπουλος, ο Βαλασάκης, ο Καστανάκης και ο Μποστ. Παρ' όλα αυτά, τα Κλαοοικά Εικονογραφημένα συ­ χνά έγιναν αντικείμενο αρνητικής κριτικής και απαξιωτικών τοποθετήσεων. Δεν ήταν λίγοι εκείνοι που τα κατηγόρησαν ως μαζικό μέσο, που αμφισβήτη­ σαν την παιδαγωγική τους αξία, την αισθητική τους ή τη γλωσσική τους επάρκεια κ.ά. Μάλιστα, επειδή κάποτε η σύζυγος του Αμερικανού πρέσβη μοίρασε Κλασσικά Εικονογραφημένα σε ορφανοτροφεία, αρκετοί έσπευσαν να τα χαρακτηρίσουν ως «λιανο­ πωλητές του αμερικανικού ιμπεριαλισμού». Με την εργασία του, ο Γιάννης Σκαρπέλος αποκαθιστά την τιμή των ελληνικών κόμικς. Σκύβει πάνω

σ' αυτή την κατηγορία των μικρών αφηγήσεων και φωτίζει τους κώδικές τους. Στο Πρώτο Μέρος συγκροτεί το θεωρητικό και με­ θοδολογικό πλαίσιο ανάλυσης, με αναφορά στις κυριότερες θεωρητικές προσεγγίσεις γύρω από τα κόμικς. Στο Δεύτερο Μέρος ασχολείται με το τρισδιάστα­ το υλικό των κόμικς, ώστε να προσδιορίσει τα ό ­ ριά του, δηλαδή, τις ακρώρειες της επικράτειας των κόμικς, με την εσωτερική και την εξωτερική περιοχή του έργου. Στο Τρίτο Μέρος στρέφεται στο κόμικ ως έργο κα­ θαυτό. Με το αντίστοιχο κεφάλαιο αναλύει τη σχέση λόγου, γραφής και εικόνας, τις λειτουργίες του χάρτη, την οργάνωση του περιβάλλοντος χώ­ ρου, τις λογοκρισίες που επιβάλλουν τα κόμικς στα πρωτότυπα έργα και τα δάνεια στο εικαστικό και το ρητορικό επίπεδο. Στο επίμετρο, τέλος, παρουσιάζει συνοπτικά τη δια­ χείριση του παρελθόντος από τα νεότερα κόμικς. Τα Κλασσικά Εικονογραφημένα του Γιάννη Σκαρπέ­ λου υπήρξαν από τις πλέον ενδιαφέρουσες εκδό­ σεις της περασμένης χρονιάς. Με την εργασία του αυτή κάνει κάτι πολύ σημαντικό. Οικοδομεί μια υ­ ποδειγματική περιπτωσιολογική μελέτη πάνω στην επικοινωνία και δείχνει ότι η σύγχρονη επι­ στημονική σκέψη καθόλου δεν απομακρύνεται α­ πό τα «χαμένα» πράγματα, αλλά ότι όλο και πε­ ρισσότερο αποπειράται να τα επανενσωματώσει στα πεδία της επιστημονικής τους εξήγησης. Και κάτι άλλο: ο Γιάννης Σκαρπέλος δεν είδε τα Κλασσικά Εικονογραφημένα ως ένα ουδέτερο αντι­ κείμενο μελέτης. Φαίνεται πως και ο ίδιος υπήρξε ένα από τα παιδιά που τα διάβασαν και τα αγάπη­ σαν. Όλοι όσοι, λοιπόν, διάβασαν τα Κλασσικά μι­ κροί, ας διαβάσουν τον Γιάννη Σκαρπέλο μεγάλοι.

O S' 96

ΘΑΝΑΣΗΣ Α. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΔΟΚΙΜΙΟ

Καταλύοντας τα κείμενα το υ Δ Η Μ Η Τ Ρ Η Τ Σ Α Τ Σ Ο Υ Λ Η

HEINERMliLLER

I

Δύστηνος άγγ«λος

H E I N E R M tT L L E R

ΔΥΣΤΗΝΟΣ ΑΓΓΕΛΟΣ ΕΠΙΛΟΓΗΑΠΟΚΕΙΜΕΝΑ ΠΑΤΟ ΘΕΑΤΡΟ, ΠΟΙΗΜΑΤΑΚΑΙ ΠΕΖΑ

Επιλογή από Kcip cva για το θέατρο, ποιήματα και πεζά

Ειο.-Επιλ.-μτφρ.: ΕλένηΒαροπούλου Αθήνα, Άγρα, 2001 Σελ. 182 αρά το γεγονός ότι ο Χάινερ Μι'λερ είναι ένας α­ πό τους πλέον συζητπμένους γερμανόφωνους συγγραφείς, θεωρούμενος ως ο σημαντικότερος μετά τον Μπρεχτ Γερμανός θεατρικός συγγραφέας, στην Ελλάδα δε διαθέτουμε, ουσιαστικά, άλλο υλικό πάνω στο έργο του εκτός από εκείνο που μας έχει δώσει με τις μεταφράσεις έργων του η Ελένη Βαρο­ πούλου -πάντα στις προσεγμένες εκδόσεις «Άγρα»και τις κατατοπιστικές εισαγωγές ή επίμετρα της ίδιας ή του Γερμανού θεατρολόγου Χανς-Τις Λέμαν. Τα κεί­ μενά του, θεατρικά, πεζά ή ποιήματα, διαρρηγνύουν τις ειδολογικές κατηγοριοποιήσεις, ανεβαίνουν, ανε­ ξάρτητα από τον εκάατοτε χαρακτηρισμό τους, στη σκηνή ή εξίσου διαβάζονται ως πεζογραφήματα. Τού-

Π

0 X. Μίλερ αναδεικνύεται σε πολυδιάστατο συγγραφέα, δοκιμαζόμενο οε κάθε μορφή γραφής, μια μηχανή που παλεύει με τα κείμενα το αποδεικνύει και ο παρών τόμος, όπου συγκεντρώ­ νεται ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα έργων του όλων

στα τρία είδη ακολουθώντας εν πολλοίς τη διάκριση του ίδιου του συγγραφέα, χωρίς αυτό να θέτει και πά­ λι όρια στεγανά. Έτσι, για παράδειγμα, το Ηρακλής 2 ή Η Ύδρα ή το Κροάτης που συγκαταλέγονται στα πε­ ζό του έχουν ανέβει στη σκηνή και στην Ελλάδα από τον 0. Τερζόπουλο (θέατρο Άττις) και τον Βίκτωρα Αρδίττη (Εθνικό θέατρο) αντίστοιχα. Το ελληνικό κοινό έχει, επίσης μέσω θεατρικών παρα­ στάσεων, γνωρίσει έργα του Μίλερ όπως Ηρακλής 15 (Τερζόπουλος, 1997), Περιγραφή εικόνας (Νίκος Δια­ μαντής, 1988), Μήδειας υλικό (Τερζόπουλος, 1988, 1996 - Μαρμάρινος, 1993), Μηχανή Άμλετ (Μαρμαρινός, 1988,1993 - Διαμαντής, 2001), Κουαρτέτο (Τερ­ ζόπουλος, 1989,1993 - Γιώργος Μιχαηλίδης, 1996), Βίος τού Γκούντλινγκ, Φρίντριχ της Πρωσίας, Ύπνος, Όνειρο, Κραυγή του Λέσινγκ (Δαμιανός Κωνσταντινίδης/θέατρο Λύκη Βυθού, 2001).

97

Αναμφισβήτητα το θέατρο του Μίλερ είναι για μυημένους θεατές. Και τούτο διότι σε όλα του τα έργα βρί­ σκεται σε διαρκή διάλογο με τη γερμανική και, ευρύ­ τερα, την ευρωπαϊκή ιστορία, την οποία ο θεατής προϋποτίθεται ότι γνωρίζει, και αφετέρου με πλήθος άλλων κειμένων της παγκόσμιας ποίησης, δραμα­ τουργίας, λογοτεχνίας, φιλοσοφίας και πολιτικής. Το εύρος των γνώσεων του Μίλερ είναι τεράστιο, για τούτο και γι' αυτόν τον Ανατολικογερμανό το τείχος του Βερολίνου δεν μπόρεσε να αποτελέσει εμπόδιο στην επικοινωνία του με τον υπόλοιπο κόομο. Το έρ­ γο του θα ανέβει σε όλες τις ευρωπαϊκές σκηνές, πρώτιστα στη Γαλλία, ενώ η συνεργασία του με τον Αμερικανό Μπομπ Γουίλσον κατά τη δεκαετία του '80 και το ανέβασμα των έργων του στην Αμερική από τον τελευταίο, παρά το πρώτο ξάφνιασμα που δημι­ ουργεί η συνεύρεσή τους, θα τον καθιερώσει πλέον παγκοσμίως. Αλλά και στο εσωτερικό της πατρίδας του, παρά τις συνεχείς απαγορεύσεις ανεβάσματος έργων του, θα τύχει αναγνώρισης, ενώ μετά την πτώ­ ση του τείχους θα αναλάβει τη διεύθυνση της Ακαδη­ μίας Καλών Τεχνών, όπως και του Μπερλίνερ Ανσάμπλ, μέχρι το θάνατό του, το 1995, σε ηλικία 66 ετών. Το έργο του έχει χαρακτηριστεί βαθιά πολιτικοποιημέ­ νο αλλά και ταυτόχρονα αλληγορικό, εξού και δύσκο­ λο να ταξινομηθεί. Όλοι οι μεγάλοι Γερμανοί κλασικοί έχουν επηρεάσει τη διαμόρφωση του ύφους του, με πρώτιστο τον Μπρεχτ, αλλά και άλλοι συγγραφείς, ό­ πως ο Μπεν ή ο Φόκνερ. Ο Χανς-Τις Λέμαν, στο επίμε­ τρο του βιβλίου Μορφές από τον Ευριπίδη, διακρίνει τέσσερις ενότητες στο έργο του Μίλερ: στα έργα της παραγωγής, γραμμένα από το τέλος της δεκαετίας του '50 μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του '60, με επί­ κεντρο τη θέση του ότι κάθε προσπάθεια ίδρυσης μιας νέας σοσιαλιστικής κοινωνίας είναι αντιφατική και οδηγεί στην αυτοκαταστροφή· στα έργα του γερμανι­ κού κύκλου, όπου η γερμανική ιστορία αποτελείτο α­ ναγκαίο υπόβαθρο κατανόησής τους· στα έργα που εμπνέεται από την αρχαιοελληνική μυθολογία και δρα­ ματουργία και, τέλος, στα έργα τα οποία αποτελούν διασκευές του Σέξπιρ. Στον παρόντα τόμο, στις διαφορετικές μορφές γρα­ φής, συμπεριλαμβάνονται έργα και από τις τέσσερις ενότητες. Η περίφημη Μηχανή Άμλετ που έχει γνωρί­ σει ποικίλα ανεβάσματα διεθνώς, ανοίγει την ενότητα με τα κείμενα για το θέατρο. Έργο σταθμός για το πρωτοποριακό θέατρο, αρθρωμένο στην κλασική δο­ μή των πέντε μερών, κινείται μεταξύ των δύο προσώ­ πων που μονολογούν, του Άμλετ και της Οφηλίας, συγκερνώντας όλα τα στοιχεία του καλούμενου με­

98

ταμοντέρνου: διάλογος με το σεξπιρικό κείμενο και καταστροφή του, σκηνικές ενδείξεις που ενσωματώ­ νονται ή δε διαφοροποιούνται από το κείμενο των προσώπων, αποπροσωποποίηση του προσώπου και μεταμόρφωση σε «άλλον», ύπουλη είσοδος στο κεί­ μενο άλλων κειμένων ή μετάλλαξη των προσώπων σε πρόσωπα από άλλες τραγωδίες (επί παραδείγματι, η Οφηλία γίνεται Ηλέκτρα) κ,ο.κ. Η Αποστολή-ανάμνηαι7 από μια επανάσταση είναι επίσης ένα ιδιαίτερα εν­ διαφέρον ως προς τη δομή και την πρόκληση για τη σκηνοθετική του υλοποίηση έργο που αναφέρεται στη Γαλλική Επανάσταση και την αποτυχημένη διάδο­ ση των ιδεολογιών της στην Τζαμάικα από τρεις απε­ σταλμένους, αφού στο μεταξύ επέρχεται η βοναπάρτειος βασιλεία. Η Οδός Βολοκολάμσκερ 1: ρωσικό ά­ νοιγμα (βασισμένο στον Αλεξάντερ Μπεκ) που αναφέρεται στην επέλαση των Γερμανών στη Ρωσία και η Περιγραφή εικόνας, το πλέον αντι-θεατρικό με τους συμβατικούς όρους κείμενο, συγχρόνως αποκρυφικό στα πλήρη του νοήματα, ολοκληρώνουν την ενότητα των μεταφράσεων των κειμένων για θέατρο. Ανάμεσα στην ανθολογία από τα αποκαλούμενα ποι­ ήματα συναντάμε αρκετά εμπνευσμένα από αρχαιο­ ελληνικά θέματα, με τα οποία ο Μίλερ δημιουργεί ένα διάλογο και μια επανανάγνωση κάτω από άλλες «πε­ ριβαλλοντικές» συνθήκες, όπως Φιλοκτήτης 1950, Οδυσοέας, Ορφέας οργωμένος, Οιδίποδα σχόλιο, Κεί­ μενο Ηλέκτρα, Αίας για παράδειγμα. Τέλος, ανάμεσα στα πεζά, από τον αρχαιοελληνικό κύκλο, συναντάμε το Η απελευθέρωση του Προμη­ θέα, από τον Ηρακλή, μια σαρκαστική ματιά πάνω στην απελευθέρωση του ευεργέτη των ανθρώπων α­ πό το μαρτύριό του, την οποία ο ίδιος αρνείται, προτι­ μώντας αυτό στο οποίο είχε συνηθίσει άπειρες χιλιε­ τίες τώρα, έχοντας αγαπήσει τον αετό που του κατα­ τρώει το συκώτι και τις αλυσίδες του που έχουν γίνει ένα με τη σάρκα του. 0 απελευθερωτής του, έτσι, θα τόν απελευθερώσει «διά της βίας», θα τον κουβαλή­ σει στην πλάτη του κάτω από την οργή των θεών που για την πράξη αυτή του πετούν βράχους επί τρεις χιλιετίες, όσο δηλαδή διαρκεί η κάθοδος προς τους ανθρώπους. Στο τέλος αυτοκτονούν. 0 Ηρακλής, κά­ νοντας έναν ακόμη «άθλο», θα σώσει τον Προμηθέα παίζοντας τελικά το ρόλο του υποζυγίου του πάνω στο οποίο ο τελευταίος θα δεχτεί τις επευφημίες του πλήθους... Μια ανατροπή του κλασικού μύθου, μια ε­ πανανάγνωση με αλληγορική σημασία που δικαιολο­ γημένα το τοποθετεί στον κύκλο των κειμένων με θέ­ μα τις «εργασίες», όπως προτιμά να αποκαλεί τους άθλους του Ηρακλή ο Μίλερ. Μια αλληγορική αντιπα­

ράθεση μεταξύ θεωρητικής και έμπρακτης χειραφέ­ τησης, αφού ο Προμηθέας σηκώνει το διανοητικό βά­ ρος της ανταρσίας κατά των θεών ενώ ο Ηρακλής α­ ποτελεί το παράδειγμα εκείνων που υλοποιούν έ ­ μπρακτα το έργο της απελευθέρωσης, όπως σημειώ­ νει η Ελένη Βαροπούλου στην εισαγωγή της στο βι­ βλίο Μορφές από τον Ευριπίδη.

Η έκδοση αποτελεί πολύτιμο βοήθημα για όποιον θελήσει να ασχοληθεί φιλολογικά ή θεατρολογικά με το έργο του Μίλερ Στον ίδιο κύκλο ανήκει το συμπεριλαμβανόμενο στον τόμο έργο Ηρακλής2ήΗ Ύδρα (κύκλο που συμπλη­ ρώνουν τα Ηρακλής 5 και Ηρακλής 13). Εδώ, ο Ηρα­ κλής θα διαπιστώσει προχωρώντας στο δάσος ότι το τέρας που ψάχνει (η Λερναία Ύδρα) τον έχει ήδη κυ­ κλώσει με τη μορφή του δάσους, το τέρας που ψά­ χνει το φέρει ο ίδιος μέαα του. Συνειδητοποίηση ότι ο «Άλλος» ενυπάρχει στο «εγώ». 0 Ηρακλής, κατεξοχήν προσωποποίηση της μηχανής-εργασίας, του αγώνα με το «άλλο» για τον «άλλο», ανάγεται στο συλλογικό «εμείς», το αντιφατικό μιλερικό «εμείς» που μάχεται έ­ ως καταστροφής. Ο Ηρακλής 13 (εμπνευσμένος αμε­ σότερα από τον Ηρακλή Μαινόρενο του Ευριπίδη) σκοτώνει γυναίκα και παιδιά, μεταλλαγμένος σε μια φονική μηχανή. Ειρωνεία; - η φρικαλέα μανία και σφαγή αποδίδονται εδώ μέσα από μια ποιητική και έμμετρη γλώσσα. Αλλά την ίδια μηχανή/καταστροφή συνανατάμε στο συγκλονιστικό μονόλογο του «Κροάτη» αγρότη που ανήκει στο ευρύτερο κείμενο Γερμανία 3, φαντάσμα­ τα στα μέρη του πεθαμένου. Η περιγραφική, σχεδόν αποστασιοποιημένη πρωτοπρόσωπη αφήγηση του Κροάτη μετανάστη στη Γερμανία, που επιστρέφει ύ­ στερα από δύο χρόνια απουοίας στην πατρίδα του για μια νύχτα και σκοτώνει, μετά την ερωτική τους συνεύρεση, πάνω στον ύπνο, τη γυναίκα του και στη συνέχεια τα παιδιά του και αναχωρεί και πάλι για τη Γερμανία, δίχως κανείς να τον αντιληφθεί, γίνεται ε­ φιαλτικότερη γιατί ακριβώς εδώ απουσιάζει όχι μόνο κάθε εμφανής αιτία αλλά και κάθε «μανία» για την

ποίηση των φόνων. 0 απεκδυμένος από παρεισφρύσεις συναισθημάτων, προθέσεων, συγκινησιακών φορτίσεων ομοδιηγητικός λόγος οφείλεται τελικά στην υιοθέτηση μιας εξωτερικής εστίασης/οπτικής κι­ νηματογραφικού φακού, τέτοιας που συναντάμε στον Ξένο του Καμί. Έτσι, στον τόμο αυτό, κείμενα αινιγματικά, ερμητικά για τον μη διαθέτοντα το κλειδί ανάγνωσης, συνυ­ πάρχουν με κείμενα εκ πρώτης όψεως ευπρόσληπτα (όπως τα αυτοβιογραφικής εφόρμησης Ανακοίνωση για τον παππού, Αγγελία θανάτου ή τα εν είδει διηγή­ ματος Ιστορία έρωτος, Ο σιδηρούς σταυρός) που δεν παύουν ωοτόσο να συνδιαλέγονται με την Ιστορία.

0 Μίλερ αναδεικνύεται έτσι σε πολυδιάστατο συγ­ γραφέα, δοκιμαζόμενο σε κάθε μορφή γραφής, μια μηχανή που παλεύει με τα κείμενα, τα δικά του κεί­ μενα και τα κείμενα των άλλων, παραφράζοντάς τα, ενσωματώνοντάς τα, καταστρέφοντάς τα, για να αναγεννηθεί μέσα από τη σύνθεση ένα νέο κείμενο που όλα τα εμπεριέχει. Κολάζ και διακειμενικότητα, πολυφωνικότητα, η μεταμοντέρνα εξέλιξη της μοντερνικότητας αλλά, και σε αντίθεση με την εκφοβι­ στική αν-ιστορικότητα και α-πολιτικότητα του μετα­ μοντέρνου, βαθιά πολιτικοποίηση και διαρκής διά­ λογος με την Ιστορία και τα ιστορικά γεγονότα, το έργο του Μίλερ δικαιούται την ήδη ιδιάζουσα θέση που κατέχει στην ευρωπαϊκή δραματουργία και λο­ γοτεχνία. Η έκδοση, πέρα από τη δοκιμασμένη και σε προηγού­ μενα έργα του συγγραφέα, μεταφραστική δεινότητα της Ελένης Βαροπούλου περιλαμβάνει και μια κατα­ τοπιστική για τον Μίλερ και διαφωτιστική για το έργο του εισαγωγή της ιδίας, πολύτιμο βοήθημα για όποιον θελήσει να ασχοληθεί φιλολογικά ή θεατρολογικά με το αντικείμενο. Στις εκδόσεις «Άγρα» άλλωστε κυκλοφορούν και τα άλλα δύο βιβλία με μεταφράσεις έργων του Μίλερ, και πάλι από την Ελένη Βαροπούλου, και εισαγωγικά σημειώματα ή επίμετρα από την ίδια και τον Χανς-Τις Λέμαν: ‘Heiner Miiller, Κουαρτέτο (βασισμένο στον Λακλό), 1994, βιβλίο όπου για άλλη μια φορά ο Μίλερ εγκαθι­ δρύει ένα «διάλογο με τους νεκρούς» για να τους μετα-ποιήσει, και * Heiner Muller, Μορφές από τον Ευριπίδη. Ρημαγμέ­ νη όχθη - Μήδειας υλικό - Τοπίο με Αργοναύτες. Ηρα­ κλής 5 - Ηρακλής 2 ή Η Ύδρα - Ηρακλής 13,1997, ό­ που αναφαίνεται ο διάλογος του Μίλερ με κεντρικά αρχαιοελληνικά δραματικά ή μυθολογικά πρόσωπα ή θέματα.

□

ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ

0 Άγιος Φραγκίσκος της... μουσικής το υ ΚΟ ΣΤΑ Μ Υ Λ Ο Ν Α

WILLIAMR. TROTTER

ί

Ο ιεροφάντης της μουσικής Η ζω ή του Δημήτρη Μητρόπουλου

Μτφρ.: Αλέξης Καλοφωλιάς Επιμ.: Στάθης Αρφάνης Αθήνα, Ποταμός, 2000 Σελ. 782

eydfio μέρος της πραγμάτωσης αυτού του ογκώδους βιβλίου ανήκει στην πολυετή έ ­ ρευνα και μελέτη που έκανε ο Όλιβερ Ντάνιελ για τη ζωή και το έργο του μεγάλου μ αέ­ στρου. Η ερμηνεία και η θεώρηση των γεγονότων, η αξιοποίηση των πάοης φύσεως πληροφοριών και λεπτομερειών, καθώς και το ύφος με το οποίο παρουσιάζεται το τεράστιο αυτό υλικό της εργα­ σίας του Ντάνιελ, οφείλεται βέβαια στο συγγρα­ φέα του βιβλίου Γουίλιαμ Τρότερ. Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον που παρουσιάζει το πόνη­ μα του Γ. Τρότερ για το ελληνικό αναγνωστικό κοι­ νό επέβαλε την προσθήκη σημειώσεων στα κεφά­ λαια από 1 έως 8, δηλαδή στο τμήμα εκείνο του βιβλίου που αναφέρεται στην «ελληνική», ας πού­ με, περίοδο του Δημήτρη Μητρόπουλου. Η προ­ σθήκη αυτών των σημειώσεων, οι παρατηρήσεις και οι διορθώσεις σε αρκετά σημεία του κειμένου του Τρότερ γι' αυτή την περίοδο, καθώς και η εξαι­ ρετικά σημαντική επιμέλεια της ελληνικής έκδο­ σης, οφείλονται στον Στάθη Αρφάνη. Επίσης, πριν

m

Με θρησκευτική π ροοή\ωοη απέναντι οτο καθήκον του, ο Δ. Μητρόπουλος ήταν η ενοάρκωοη του προφήτη της μουοικήξ

100

προχωρήσουμε, να σημειώσουμε την άψογη και δημιουργική μεταφραστική δουλειά του Αλέξη Καλοφωλιά, την οποία μπορεί να διαπιστώσει κανείς και μόνο από την απόδοση στη γλώσσα μας του αγγλικού τίτλου του πρωτοτύπου Priest of Music, που δε μεταφράζεται ως «Ο ιερέας της μουσικής»

(η λέξη Priest σημαίνει παπάς, ιερέας), αλλά ως «Ο ιεροφάντης της μουσικής», αφού η λέξη «ιεροφά­ ντης» σημαίνει πολλά περισσότερα και σηματοδο­ τεί πλήρως τη μουσική προσωπικότητα του Δημήτρη Μητρόπουλου. Μέσα σε επτακόσιες ογδόντα δύο πυκνογραμμέ­ νες σελίδες, ο συγγραφέας ξεδιπλώνει με έξοχο τρόπο, χρόνο με το χρόνο, μήνα με το μήνα, μέρα με τη μέρα, την καλλιτεχνική πορεία του Δημήτρη Μητρόπουλου και ιδιαίτερα εκείνη στις ΗΠΑ, ξεκι­ νώντας από τα εφηβικά του χρόνια και φθάνοντας μέχρι το θάνατό του. Με την αγάπη του θαυμαστή βιογράφου, αλλά και την αποστασιοποίησή τρυ^αντικειμενικού παρατηρητή, παρουσιάζει με πλήθος στοιχείων (συνεντεύξεις, κριτικές, επιστολές, εξο-

Ό ταν όιηύθυνε έδινε την εντύπωση ότι απογειωνόταν ο ' ί'να εξωκοσμικό ούμπαν λες και ήθελε να πληοιάοει και ν'αγγίξει το Θεό μολογήσες φίλων και συνεργατών) και με κάθε λε­ πτομέρεια την εκρηκτική και συναρπαστική προ­ σωπικότητα του Έλληνα μαέστρου, αναδεικνύοντας το ρόλο που διαδραμάτισε στην αναβάθμιση της μουσικής ζωής των ΗΠΑ. Η συγγραφική δουλειά, όμως, του Γουίλιαμ Τρότερ δεν περιορίζεται μόνο στην περιγραφή της ζωής και στην απαρίθμηση των μουσικών δραστηριοτή­ των του Δημήτρη Μητρόπουλου, αλλά εισχωρεί σε βάθος εκθέτοντας με επάρκεια όλα τα ουσιώδη στοιχεία που συνθέτουν τη μοναδικότητά του ως μουσικού και μαέστρου και αναλύοντας με εμβρίθεια όλα όσα καθορίζουν την υπόστασή του ως ανθρώπου και ιεραπόστολου της τέχνης. Τη μεγαλύτερη έκταση μέσα στο βιβλίο καταλαμ­ βάνουν οι δύο μεγάλες περίοδοι του Μητρόπου­ λου στις ΗΠΑ που, άλλωστε, είναι και οι κυριότεροι σταθμοί στην καριέρα του. Η πρώτη από το 1937 έως το 1949 στη Μινεάπολη, όπου, ως αρχιμουσι­ κός της συμφωνικής ορχήστρας της πόλης, μετα­ μόρφωσε αυτό το αξιοπρεπές επαρχιακό σύνολο σ' έναν οργανισμό άξιο για μια θέση αμέσως πιο

κάτω από τις δύο τρεις καλύτερες συμφωνικές ορ­ χήστρες της χώρας. Η δεύτερη, από το 1949 στη Νέα Υόρκη, όπου για μια δεκαετία χρημάτισε άλ­ λοτε καλλιτεχνικός διευθυντής και άλλοτε πρώτος μαέστρος της Φιλαρμονικής Ορχήστρας. Την πε­ ρίοδο αυτή, παράλληλα με τις άκρως δημιουργι­ κές του ασχολίες στο πρώτο συμφωνικό σύνολο της χώρας, υπήρξε επίσης ο σημαντικότερος μαέ­ στρος που εμφανίστηκε στη Μετροπόλιταν Όπερα της Νέας Υόρκης. Μεγάλο τμήμα του βιβλίου αφιε­ ρώνεται επίσης στις αναρίθμητες και ιδιαίτερα κο­ πιαστικές περιοδείες που έκανε στην Αμερική, κα­ θώς και στις εμφανίσεις του, ως προσκεκλημένος μαέστρος, στην Ευρώπη. Η θεώρηση του Γ. Τρότερ για την απαστράπτουσα και συναρπαστική προσωπικότητα του Δημήτρη Μητρόπουλου, τόσο ως μαέστρου όσο και ως αν­ θρώπου, είναι πολυεπίπεδη και εισχωρεί, όπως εί­ παμε, σε βάθος φωτίζοντας πολύπλευρα την κάθε περίπτωση και το κάθε γεγονός της μεγάλης και πολυκύμαντης καριέρας του. Είναι επομένως πολύ δύσκολο να μεταφέρουμε σ' αυτό το σύντομο και μικρό σημείωμα, έστω και τηλεγραφικά, τις περι­ γραφές, τις αναλύσεις, τους σχολιασμούς των πό­ σης φύσεως πηγών (κριτικές, συνεντεύξεις, επι­ στολές, συζητήσεις, απόψεις) και τις κρίσεις του συγγραφέα, θα μπορούσαμε ίσως με λέξεις κλει­ διά και σύντομες φράσεις να θίξουμε τα πιο ου­ σιώδη σημεία αυτής της θεώρησης. Για το μαέστρο: μοναδικός, ξεχωριστός, εκρηκτι­ κός, ορμητικός, ασυγκρότητος, πρωτοπόρος, μύ­ στης. Με επιδεξιότητα να πείθει και να χαλιναγωγεί ακόμα και τους πιο δύσπιστους και δύστροπους μουσικούς, με υπομονή να διδάσκει και να καθοδη­ γεί το συμφωνικό σύνολο, με αγάπη να δημιουργεί κλίμα αυτοπεποίθησης και έμπνευσης, με ευγένεια να ζητάει το ακατόρθωτο, με πείσμα και ακάματη προσπάθεια να αγγίζει την τελειότητα, με σπάνιες αρετές να οδηγεί την ορχήστρα σε απερίγραπτες κορυφώσεις. Επίσης, να υπογραμμίσουμε την απί­ στευτη ικανότητά του να αποστηθίζει, με την παραμικρότερη λεπτομέρεια και σε ελάχιστο χρόνο, τις πιο δύσκολες παρτιτούρες και να διευθύνει από μνήμης και πάντοτε χωρίς μπαγκέτα. Σπάνια μετα­ χειρίστηκε αναλόγιο και μπαγκέτα. Ακόμα να τονί­ σουμε τη μοναδική παραστατική δύναμη της κίνη­ σης των χεριών και του σώματος, η οποία εκφρα­ ζόταν άλλοτε με εσωτερική πειθαρχία και ηρεμία και άλλοτε με ασυγκράτητη ορμή και έκρηξη· άλ­ λοτε με θεϊκό και άλλοτε με δαιμονικό τρόπο. Τέ-

101

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ

Σειρά: Μύθοι και Ιστορία των Λαών Για μικρούς και μεγάλους Του Βρετανικού Μουσείου και του Πανεπιστημίου του Τέξας

LUCILLA BURN Αρχαιολόγος τουΒρετανικού Μουσείου

ΜΥΘΟΙ των ΕΛΛΗΝΩΝ

λος, να σημειώσουμε την τεράστια απήχηση που είχαν οι συναυλίες του σε κοινό και κριτικούς, το μέχρι παραληρήματος ενθουσιασμό που δημιουρ­ γούσαν οι εκτελέσεις του, ιδιαίτερα στις σύγχρο­ νες μουσικές συνθέσεις, αλλά και την αμφισβήτη­ ση που προκαλούσαν οι «ανορθόδοξες», αλλά ω­ στόσο ξεχωριστές, ερμηνείες του σε έργα κυρίως του κλασικού και ρομαντικού ρεπερτορίου. Για τον άνθρωπο: μοναχικός, ασκητικός, ακούρα­ στος, μελετηρός, αφοσιωμένος, ευγενικός, γενναι­ όδωρος. Με ασίγαστο πάθος για τη δουλειά του, με αυταπάρνηση για την αποστολή του, με θρη­ σκευτική προσήλωση απέναντι στο καθήκον του, ήταν η ενσάρκωση του προφήτη της μουσικής. Έχοντας ως πρότυπο ζωής τον Άγιο Φραγκίσκο της Ασίζης, χάριζε απλόχερα την πόσης φύσεως βοήθειό του σ' όλους γύρω του. Σε μόνιμη βάση έδινε από την τσέπη του τεράστια ποσά για τη συμπλή­ ρωση του εισοδήματος των μουσικών της ορχή­ στρας του, για την παραγγελία μουσικών έργων σε νέους συνθέτες, για τις σπουδές πολλών νέων αν­ θρώπων. Στο σημαντικό αυτό βιβλίο του Γουίλιαμ Τρότερ, ε­ κτός από την εξονυχιστική έρευνα και μελέτη, δύο

Με 96 σελίδες 45 εικόνες και 1 χάρτη

Ε

κ

δ

ό

σ

ε

ι

ς

ΠΑΠΑΔΗΜΑ Προσφορά στον Π ολιτισ μό Ιπποκράχους 8 Αθήνα Τηλ.: 36.27.318

είναι τα ουσιώδη κεντρικά σημεία από τη ζωή και τη μουσική δράση του Δημήτρη Μητρόπουλου που πρέπει να προσεχτούν ιδιαίτερα. Το ένα είναι η πολύτιμη προσήλωσή του στα σύγχρονα μουσι­ κά έργα και η αγωνιώδης και επίμονη προσπάθειά του να τα επιβάλει στο δύσκολο κοινό των ΗΠΑ, ρισκάροντας πολλές φορές τη μεγάλη και επιτυχη­ μένη καριέρα του. Το άλλο είναι η με θρησκευτική ευλάβεια αφοσίωση στη δουλειά του, την οποία α­ ντιμετώπιζε ως έργο ύψιστης κοινωνικής και ηθικής σημασίας. Η διαρκής πάλη και η επίγνωση του ιε­ ραποστολικού του ρόλου να οδηγήσει και να ανυ­ ψώσει το κοινό στις βουνοκορφές της μουσικής. Δεν πρέπει, άλλωστε, να θεωρηθεί τυχαίο το γε­ γονός ότι ένας τόσο πολυάσχολος άνθρωπος, φορτωμένος μ' ένα τόσο εξαντλητικό πρόγραμμα, αντί να ξεκουράζεται, αφιέρωνε μεγάλο μέρος α­ πό τον ελεύθερο χρόνο του στο άθλημα της ορει­ βασίας. Αυτός ο αγώνας, αυτή η αναμέτρηση με το βουνό, ήταν κάτι ανάλογο με την αντίστοιχη α­ ναμέτρηση και τον αγώνα του για την κατάκτηση της κορυφής στη μουσική. Να, λοιπόν, γιατί όταν διηύθυνε έδινε την εντύ­ πωση ότι απογειωνόταν σ ' ένα εξωκοσμικό σύμπαν λες και ήθελε να πλησιάσει και ν' αγγίξει το Θεό! □

ΜΑΡΤΥΡΙΑ

Μηχανισμοί εξουσίας οτην Ε.Ε.

I

ΙΡΙΣ ΤΖΑΧΙΛΗ

|

Μια αυθόρμητη γραφοοκρατία

■ I Αθήνα, Τυηωθήτω, 2000 Σελ. 176

Β

ο βιβλίο Μια αυθόρμητη γραφειοκρατία περιέχει δεκαοχτώ ιστορίες και αφηγήματα για τη ζωή και την καθημερινότητα της πολιτικής πρακτικής μέσα οτην κοινοτική γραφειοκρατία, όπως την κατέ­ γραψε η Ίρις Τζαχίλη, αρχαιολόγος, που εργάστηκε για δεκαέξι χρόνια ως μεταφράστρια στις Βρυξέλ­ λες, οτο Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σύμφωνα με τον πρόλογό της, όταν πήρε την από­ φαση να φύγει, άρχισε να γράφει ό,τι έβλεπε, πα­ ράγοντας έργο μέσα σε ένα οικοδόμημα που «έ­ πλεε σαν αδέξιο υπερωκεάνειο» και που εξέφραζε «ασυζητητί μόνο την κοινοτική πραγματικότητα εκεί

Τ

Η ζωή και η καθημερινότητα της πολιτικής πρακτικής μέοα οτην κοινοτική γραφειοκρατία όπου αυτή εκφράζεται, δηλαδή στην πρακτική της». Πρόκειται για μια προσωπική μαρτυρία που διαμορ­ φώθηκε όσο καιρό τριγυρνούσε στους διαδρόμους ενός κτιρίου που της έδειχνε απόλυτα «αυτό που εί­ ναι: η στέγη μιας άοκνης και επαναληπτικής λειτουρ­ γίας. Και όπως αυτοί που την ασκούν είναι πλήρως Εναλλάξιμοι μεταξύ τους ως προς τη δουλειά που κάνουν, έτσι και η στέγη είναι πλήρως απρόσωπη». Αλλά πρόκειται και για έναν αποχαιρετισμό -βιωμένο, καθώς φαίνεται, επώδυνα, όπως κάθε εγκατά­ λειψη- προς αυτούς που στεγάζονται στο κτίριο του

Συμβουλίου, δηλαδή προς τους υπηρέτες της ευ­ ρωπαϊκής ιδέας, τους συναδέλφους της: είναι αυτοί που, αλλοδαποί και ξένοι μεταξύ τους, πάνω σε μια οχυρωμένη νησίδα, πίσω από γερά τείχη, αφήνο­ νται, αργά αλλά σταθερά, στους τρόπους της εργα­ σιακής πραγματικότητας με το πιστεύω ότι «...ο ε ­ ξωτερικός κόσμος είναι αναξιοπαθής, υποφέρει, πλείστες καταστροφές τον απειλούν, από τις οποί­ ες εμείς είμαστε προστατευμένοι. Όλος ο κόσμος δεν μπορεί να είναι στο κέντρο. Εμείς λοιπόν οι ά­ τρωτοι, αλλά με τους τρωτούς αλληλέγγυοι, καλούμεθα να συνδράμουμε. Πρώτα κάνοντας τη δουλειά μας καλά, αφού η Ευρώπη εν τη οικοδομή­ σει της όλων των κακών κήδεται και όλα η ενότητα θα τα θεραπεύσει και θα τα λειάνει. Δεύτερον διά του ενστερνισμού των κατευθυντήριων γραμμών που αποφασίζουν οι εργοδότες μας, δηλαδή τα α­ πρόσωπα όργανα που συγκροτήθηκαν για να λαμ­ βάνουν αποφάσεις, την υιοθέτησή τους ως δικών μας και την ανάλογη συμμετοχική συμπεριφορά...».

103

Παρά τη διαπίστωση ότι το άμεσο περιβάλλον της έχει δεχτεί να ακολουθήσει μια βαρετή και εύκολη κατεύθυνση, χωρίς αλλαγές και εκπλήξεις, η ανα­ χώρησή της δηλώνεται δύσκολη γιατί «αυτή η εκ­ δοχή της ζωής καταλαμβάνει και απωθεί τις άλλες δυνατές, τις αναιρεί, μετέρχεται τους τρόπους μιας παντοδύναμης διαδικασίας που διευκολύνει και ρουφά...». Η εικόνα του εξωφύλλου θα μπορούσε κάλλιστα να εικονογραφείτο πρόγραμμα κάποιου έργου του θε­ άτρου του Παραλόγου. Ή και μια από τις επανεκδόσεις του Μύθου του Σίσυφου του Καμί. Ή και μια αφίσα από παράσταση ενός από τα πρώτα έργα του Πίντερ. Σε κάποιο όροφο, στο θλιβερό κενό ενός απρόσω­ που διαδρόμου, βλέπουν μερικές ομοιόμορφες πόρτες - χωρίς σημασία αν είναι κλειστές ή ανοι­ χτές.

χεια του καλού, η δημοκρατική μας σημαία και ο λό­ γος της ύπαρξής μας. Η συναίνεση η οποία στα κεί­ μενά μας ονομάζεται ομοφωνία... έχει χαρακτήρα ευφημιστικό και παρασιωπητικό... γιατί η στάση

επικοινωνία μεταξύ τους, αυτές οι φιγούρες αφή­ νουν την υποψία πως πειθαρχούν στην άποψη ότι η

πρέπει να είναι πάντα θετική, οι εκτός συναίνεσης γίνονται υποδεκτοίμε έκπληξη και παρασιώπηση...».

- και υποβαστάζει τον τίτλο της: Η γραφειοκρατία έρχεται φυσικά και αθόρυβα, γίνε­ ται «αυτονόητη και αποδεκτή, μέσα στη γενική ανα­ κούφιση και πλήξη». Δύναμη τακτοποιητική και πρα­ κτική, όπως ένας διάδρομος, περνά από όλες τις πόρτες, διατρέχει τον όροφο, επιλύοντας προβλή­ ματα συλλογικών αναγκών «...ηρεμείτις ανησυχίες και επικαλύπτει όλα τα άλλα που θα μπορούσαν να γίνουν οτη θέση αυτής της καθημερινότητας... Μα πότε ήρθε και δεν την πήραμε χαμπάρι;». Από την άνετη αφήγηση σε πολύ-έυχάριστη, ζωντα­ νή γλώσσα, άλλοτε διηγηματική και άλλοτε εξομολογητική, ξεπηδά αβίαστα η διαρκής παρουσία των βασικών μηχανισμών της εξουσίας, στη μορφή που αυτοί έχουν πάρει στο μεγαλύτερο από τα ευρω­ παϊκά κέντρα αποφάσεων του καιρού μας. Ακόμη κι αν η εξουσία αλλάζει χέρια, αυτοί οι μηχανισμοί κι­ νούν και την καρδιά της Ευρώπης με απόλυτη συνέ­ πεια και αυστηρή λογική, έτσι ώστε να εδραιώνεται συνεχώς ο οργανισμός που τους έχει γεννήσει «αυ­ θόρμητα» και να επιλύονται αποτελεσματικά τα προβλήματα των συλλογικών αποφάσεων. Μέσα ό­

ανθρώπινη ζωή είναι άσκοπη, έχοντας υποστεί μια μη-ανατρέψιμη αλλοτρίωση, ξεκομμένη από τις βα­ θιές ανάγκες της, τις αληθινές σχέσεις με τους άλ­ λους και από τη συμπαντική ισορροπία.

μως από στιγμιότυπα, καθημερινά συμβάντα και επι­ λεγμένες λεπτομέρειες σημαντικότερων γεγονό­ των, το βιβλίο αποκαλύπτει με ακρίβεια, εύθυμη διάθεση και άκακη ειρωνεία την αναίρεση του ορθο­

Το εξώφυλλο, σχεδιασμένο από τη συγγραφέα -δί­ νει συνοπτικά το νόημα του κειμένου της και τη διαχρονικότητα του φαινομένου: Η ομογενοποίηση και η επιδιωκόμενη ομοφωνία (στο όνομα μιας έστω και «χρήσιμης» κοινωνικά σκοπιμότητας) καθιστούν αδιαφοροποίητη την προ­ σωπική παραγωγή, που με τη σειρά της, ως ομοιό­

λογικού κύρους του όλου σχηματισμού, φωτίζοντας τις διαμετρικά αντίθετες, όρθιες, έννοιες, όπως η φαντασία και η υπέρβαση. Έτσι, μέσα σε αυτή την «αμετάβλητη αθλιότητα», όπως αποκαλούσε ο Ιονέσκο τις συνθήκες της αν­ θρώπινης τυποποίησης, στα θεωρούμενα ασήμα­ ντα, στα απογραμμάτιστα, στα απρόοπτα, στα αφα­ νή, τα οποία η συγγραφέας με τρυφερή προσοχή φέρνει στην επιφάνεια, γίνεται έκδηλη η παρουσία του πανταχού παρόντος παράδοξου και του υπαρ­ ξιακού εφιάλτη όσων λίγων δεν έχουν το σύνδρομο του προσαρμοσμένου. ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΒΟΡΝΙΝΓΚ

Στο πλαίσιο αυτού του σκηνικού, που δεν υποδηλώ­ νει τόπο και χρόνο, ούτε συνδέσεις με εξωτερικά καθέκαστα, απρόσωπα άτομα μετακινούνται. Άτονά ανθρώπινα όντα, ίδια με τους αντιήρωες του Παρα­ λόγου, αφήνουν την εντύπωση πως, έχοντας ίσως διαφύγει έναν κατακλυσμό, βρίσκονται παγιδευμένα στα στεγανά αυτού του -χωρίς συμβάντα- χώρου. Σε πλαίσιο χωρίς ζωτική ή αισθητική σημασία, χωρίς

μορφο έργο, αναπαράγει το ομοιώνυμο, υποταγμέ­ νη στη συνοχή της ομάδας. «...Το βέλιστον είναι: η ομοιομορφία του Συμβουλί­ ου και σιγαλά αυτή την ομοιομορφία την αφήναμε να περνά και στις ατομικές μας σχέσεις... Η συναίνε­ ση είναι ο απόλυτα επιθυμητός στόχος, η ενδελέ-

O S' 104

ΙΣΤΟΡΙΑ

Ένας αντάρτης θυμάται ΑΡΙΣΤΟΣ ΚΑΜΑΡΙΝΟΣ

Ο €μφύλ·ος πόλεμος στην Πελοπόννησο 1946-49 Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 2000 Σελ.624 Αρίστος Καμαρινός είναι ο τελευταίος που ζει από τους σημαντικούς παράγοντες του Δημοκρατικού Στρατού Πελοπόννησου. Πήρε την απόφαση να γράψει για τα, όπως σημειώνει, γεγονότα που συ­ γκλονίζουν την Πελοπόννησο επειδή «το πληροφο­ ριακό υλικό που έχει καταγραφεί προέρχεται από τα βιβλία που έχουν εκδώαει οι συγγραφείς που ανήκαν στη νικήτρια παράταξη, και κυριαρχείται από υποκει­ μενισμό και ασύστολη προβολή των επιτευγμάτων τους με ταυτόχρονη απόκρυφη της αλήθειας». Τα στοιχεία και οι πληροφορίες για τις μάχες, για τα πρόΑφηγείται τη δική του εκδοχή για όσα συνέβησαν τα ταραγμένα χρόνια. Δεν μπορεί να σταθεί πάνω από τις ιδεολογικές προτιμήσεις του και κάνει το λάθος που χρεώνει στους αντιπάλους του. Ούτε αυτός κα­ ταφέρνει να αποφύγει τον υποκειμενισμό ούτε αυτός λέει ολόκληρη την αλήθεια. Δαιμονοποιεί την άλλη παράταξη, εξωραΐζει τη δράση του Δημοκρατικού Στρατού, ενώ δε λείπουν οι υπαινιγμοί για τη συμπε­ ριφορά συντρόφων του εκείνης της περιόδου, προκα-

Ο

Η μνήμη του συγγραφέα

είναι εκπληκτική, όμως

ο Α Καμαρινός 5ε γράφει ιστορία.

Αφηγείται τη δική του εκδοχή για όοαουνέβηοαν

σωπα και για τις κρίσιμες κομματικές συνάξεις προέρ­ χονται από το προσωπικό ημερολόγιό του, το οποίο άρχισε να γράφει μετά την ήττα του κινήματος (1949) στο σπίτι όπου κρυβόταν στην Καλαμάτα μέχρι το 1962. Τότε μετακινήθηκε με κομματική εντολή στην Αθήνα και από κει, ύστερα από δύο χρόνια, φυγαδεύ­ τηκε στο εξωτερικό. Μέσα στις 624 σελίδες ο ανα­ γνώστης θα βρει όλα τα περιστατικά που έλαβαν χώ­ ρα στην Πελοπόννησο. Η μνήμη του συγγραφέα είναι εκπληκτική, όμως ο Α. Καμαρινός δε γράφει ιστορία.

λώντας τη βάσιμη υποψία στον αναγνώστη ότι αυτό το κάνει επειδή τα συγκεκριμένα στελέχη, χρόνια αρ­ γότερα, επέλεξαν το δρόμο της ανανέωσης. Μέμφεται το κράτος επειδή δεν ανοίγει όλα τα αρχεία τόυ για να αποκτήσουν πρόσβαση οι ερευνητές, αλλά δεν κάνει το ίδιο για το ΚΚΕ που κι αυτό κρατά τα αρχεία του μακριά από «βέβηλα» μάτια. Η ιδεολογική προκα­ τάληψη έναντι των ιστορικών αντιπάλων του ΚΚΕ και έναντι των διαφωνούντων με τη γραμμή του κόμμα­ τος καθώς και η κατηγορηματική άρνησή του να θέσει υπό κριτικό έλεγχο τις αποφάσεις της ηγεσίας, για να μην περιπέσει στο «αδίκημα της λαθολογίας», υπονο­ μεύουν το εγχείρημά του. ΤΑΣΟΣ ΠΑΠΠΑΣ

105

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Διδαοκαλία της λογοτεχνίας ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΓΙΑΤΗΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

1

Διαβάζοντας λογοτεχνία στο σχολείο...

Επιμ.: Β. Αποοτολίδου-Β. Καπλάνη-Ε. Χοντολίδου Αθήνα, Τυπωθήτω, 2000 Σελ. 352 ίναι γνωστό ότι και στις δύο πρώτες βαθμίδες της εκπαίδευσης η λογοτεχνία, αν δεν απου­ σιάζει, αποτυπώνεται μέσα από μια νεφελώδη και ασαφή πραγματικότητα. Στην πρωτοβάθμια α­ πουσιάζει σχεδόν παντελώς, αφού το μάθημα της Γλώσσας, όπου εκεί θα μπορούσε η λογοτεχνία να βρει μια κάποια ουσιαστική «στέγη», έχει μόνο γραμματικοσυντακτικό περιεχόμενο. Αλλά και το Ανθολόγιο, όπου υπήρχε κάποια δυνατότητα να εμ-

Δίχως να στερείται επιοτημονικότητας, το βιβλίο είναι κατανοητό και από αυτούς που όεν έχουν εντρυφήοει οε παρόμοια θέματα

106

φανιστεί η λογοτεχνία, είναι υποταγμένο στις ανά­ γκες του γλωσσικού μαθήματος. Εδώ μπορούμε να μιλήσουμε μόνο για την προσπάθεια ορισμένων ρηξικέλευθων δασκάλων, οι οποίοι προωθούν τη λογοτεχνία στους μαθητές τους μ ' έναν τρόπο μάλλον ενθουσιαστικό, πάντως στερημένο από με­ θοδολογικά ή άλλα θεωρητικό εργαλεία. Στη δευ­ τεροβάθμια, στην οποία προσεγγίζεται πιο συστη­

σμα εμπειρικής ή διαισθητικής περισσότερο πραγ­ ματικότητας, προσκολλημένης σε παραδοσιακά και αποτυχημένα ερμηνευτικά μοντέλα, τα οποία στη­ ρίζονται είτε στην κοινωνιολογία του συγγραφέα είτε οτην παραγωγή του μοναδικού μηνύματος και όχι οτην ανταπόκριση και πρόσληψη του μαθητή-αναγνώστη. Επομένως, υπάρχει ένα κενό, χρόνια τώρα, στην εκπαίδευση, που αφορά στην προσέγγιση της λο­ γοτεχνίας ή καλύτερα στη διδασκαλία της, παρά τις αντιρρήσεις ορισμένων για τη διδασκαλία ή μη της τέχνης και παρά τις σημαντικές αναφορές και μεμο­ νωμένες προσπάθειες κάποιων πανεπιστημιακών αλλά και ερευνητών εκπαιδευτικών να στοιχειοθε­ τήσουν μεθοδολογίες σχετικές με τη διδασκαλία της λογοτεχνίας. Το βιβλίο που παρουσιάζουμε αναφέρεται δημι­ ουργικά σ ' αυτό το κενό. Αποτυπώνει ένα πρό­ γραμμα διδασκαλίας για όλες τις τάξεις των σχο­ λείων των δύο πρώτων βαθμιδών. Το συγκεκριμένο πρόγραμμα αποτελεί μια ολοκληρωμένη εκπαιδευ­ τική πρόταση και είναι καρπός σοβαρής πολύχρο­ νης έρευνας μιας ομάδας πανεπιστημιακών και εκ­

παιδευτικών από τη Θεσσαλονίκη (Β. Αποστολίδου, 3. Καπλάνη, Λ. Κουντουρά, Γρ. Πασχαλίδης, Α. Γσαρμποπούλου, Ε. Χοντολίδου). Το βιβλίο είναι διαρθρωμένο ως εξής: Στο εισαγωγικό μέρος αναφέρονται οι γενικές κα­ θώς και οι παιδαγωγικές αρχές αυτού του προ­ γράμματος. Στη συνέχεια αναλύεται η σχέση του παιδιού με την ανάγνωση και το βιβλίο στο Δημοτικό Σχολείο και ακολουθεί ένα ιδιαίτερο πρόγραμμα για κάθε τάξη ΙΑ' τάξη: Το πέρασμα από τον προφορικό στο γραπτό λόγο ή οαν... ιστορία της ανάγνωσης- Β ' τάξη: Περιβάλλον: φυσικό και ανθρωπογενές, πολι­ τισμικό και κοινωνικό- Γ τάξη: Όταν η τάξη μας πάει ταξίδι: το ταξίδι ως περιπέτεια και εξερεύνηση- Δ ' τάξη-. Ξένος-, ο άλλος μου εαυτός- Ε' τάξη: Η καθηυερινή ζωή οτις ιστορίες των λαών- ΣΤ' τάξη: 0 τό­ πος μου μέσα στην ιστορία). Στο Γυμνάσιο, έπειτα από ένα θεωρητικό κείμενο Από το μαθητή στον Αναγνώστη), τα θέματα κατά πείρά των τάξεων είναι: Κόμικς, Μαγικά και έντεχνα παραμύθια. Θέατρο: η κωμική σκηνή, Σχολείο και πχολική ζωή, Περιβάλλον, γη: το σπίτι μας, Χιούμορ <αι λογοτεχνία, Νεανική πεζογραφία: μυθιστόρημα τε ήρωες εφήβους και νέους σε μια πορεία προς την ενηλικίωση, Η ποίηση στο Γυμνάσιο: από την α­ κρόαση στην ανάγνωση, Το ταξίδι στη λογοτεχνία. Στο Λύκειο: 0 ξένος: εικόνες για τον άλλο, Προσω­ πική λογοτεχνία, Νεανική πεζογραφία: πορτρέτα ε ­ φήβων σε κοινωνικά και ιστορικά συμφραζόμενα, Με χιούμορ και κριτική: σάτιρα και σατιρικά ανα­ γνώσματα, Η ποίηση στο λύκειο: η περιπέτεια της ανάγνωσης, Θέατρο: η τραγική σκηνή. Επιστημονι­ κή φαντασία, Ιστορία και μυθιστόρημα, Λογοτεχνία της πόλης/πόλεις της λογοτεχνίας. Η συγκεκριμένη δουλειά είναι διεπιστημονικού χα­ ρακτήρα και ως ιδέα έχει λάβει υπόψη της σημαντι­ κές σύγχρονες θεωρίες που προέρχονται από τις «Πολιτισμικές Σπουδές». Έτσι, η πρόταση αυτή, ως αποτέλεσμα θεωρητικών όσο και πρακτικών αναζη­ τήσεων της παραπάνω ομάδας, εγγράφει το μάθη­ μα της λογοτεχνίας ως ένα σύνολο διαλεκτικά ε­ μπλεκόμενων γνωστικών, αισθητικών, ερμηνευτι­ κών, κοινωνικών και παιδαγωγικών κατηγοριών. Το­ ποθετεί τον αναγνώστη-μαθητή στο κέντρο και, σε­ βόμενο τα βιώματα του, το γνωστικό του υπόβα­ θρο, τις δυνατότητάς του και την πολιτισμική του ι­ διαιτερότητα, τον κάνει βασικό μοχλό, κινητήρια δύναμη και καταλύτη της αναγνωστικής διαδικα­

θα έλεγα ότι αυτή η προσπάθεια έχει στοιχεία ρηξι­ κέλευθα και πρωτοποριακά. Γιατί, πρώτη φορά με συστηματικό τρόπο στην Ελλάδα, στο χώρο της πρωτοβάθμιας και δετεροβάθμιας εκπαίδευσης και ειδικά στο μάθημα, με την ευρύτερη έννοια, της λογοτεχνίας, παρουσιάζεται ένα «υποδειγματικό» καταρχήν, ανοιχτό και μετασχηματιστικό στη συνέ­ χεια, σύστημα προσέγγισης του λογοτεχνικού γε­ γονότος. Επίσης, γιατί το πρόγραμμα κάθε τάξης ε ­ γκλείει στον πυρήνα του στοιχεία εξέλιξης, προ­ σαρμογής και μετασχηματισμού σε μια πορεία διαρκούς κίνησης (στη διδασκαλία της λογοτεχνίας, την προώθηση του βιβλίου και της φιλαναγνωσίας, τη δημιουργία νέας συμπεριφοράς ή την αλλαγή της προϋπάρχουσας και τη δημιουργία νέων αντι­ λήψεων). Και αυτή νομίζω ότι είναι η σημαντικότε­ ρη συμβολή του. Γι' αυτούς τους λόγους, πέρα από τη σημαίνουσα συμβολή του στο χώρο της θεω­ ρίας και γενικότερα της επιστημονικής έρευνας, α­ ποτελεί απαραίτητο εργαλείο για τους εκπαιδευτι­ κούς όλων των βαθμιδών. Και βεβαίως είναι και μια έμμεση «πολιτισμική» απάντηση κυρίως σ' εκείνους που, εκκινώντας μάλλον από ιδεαλιστικές θέσεις για την ελέω συγγραφέως ή ελέω κάποιου υψηλού ιδεώδους αποστολή της τέχνης, υποστηρίζουν ότι η λογοτεχνία δεν είναι δυνατόν να διδαχτεί. Και κοντά σε όλα αυτά να πούμε ότι το βιβλίο, δί­ χως να στερείται επιστημονικότητας, κάθε άλλο μάλιστα, είναι κατανοητό και από αυτούς που δεν έχουν εντρυφήσει σε παρόμοια θέματα. Μια άλλη συμβολή του βιβλίου είναι η πολύ κατα­ τοπιστική βιβλιογραφία, ελληνική και διεθνής, η ο­ ποία ηεριέχεται στο τέλος κάθε κεφαλαίου. Και βεβαίως, με αφορμή το σχεδόν ερημικό πεδίο στο χώρο της εκπαίδευσης στον τομέα της Λογοτε­ χνίας, δίχως υπερβολή, να σημειώσω ότι η συγκε­ κριμένη σημαίνουσα προσπάθεια καθώς και άλλες μέσα στο ίδιο περίπου πνεύμα κινούμενες είναι δυ­ νατόν, σταδιακό και στο άμεσο μέλλον, αν υιοθε­ τηθούν από τους διδάσκοντες, ν' αλλάξουν σημα­ ντικά το τοπίο της ελληνικής εκπαίδευσης στα συ­ γκεκριμένα μαθήματα: της Γλώσσας στο Δημοτικό Σχολείο και της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας στο Γυ­ μνάσιο και το Λύκειο. ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ

σίας.

107

ΠΑΙΔΙΚΑ

Ο Μάρκος και το αλκοόλ Ι

ΖΙΛ ΓΚΟΤΙΕ

Το μεγάλο πρόβλημα του μικρού Μάρκου

Εικον.: Πιερ-Αντέρ Ντερόμ Μ τφρ.: ΕιρήνηΜάρρα ε τον αλκοολισμό, ένα από τα σημαντικότε­ Αρα θήνα , Κέδρος, 2001 κοινωνικό προβλήματα της εποχής μας, Σθέμα ελ. 64όχι και τόσο σμχνό στην παιδική λογο­

Ι

τεχνία, καταπιάνεται αυτό το βιβλίο.

0 πατέρας του μικρού Μάρκου είναι αλκοολικός. Και ο Μάρκος, ζώντας σε μια αποδιοργανωμένη οικογένεια, δεν αισθάνεται καλά. Διστάζει να το εκμυστηρευτεί στην αγαπημένη του φίλη, την Τζένη, αλλά και στη δασκάλα του που τον αγαπά­ ει. Αφάνταστα θα στενοχωρηθεί όταν ο πατέρας του δε θα εμφανιστεί στο θεατρικό, όπου ο Μάρ­ κος πρωταγωνιστεί υποκρινόμενος ένα γελωτο­ ποιό, τον Ψύλλο. Γενικά η κατάσταση του πατέρα του και η απόρριψη που ο μικρός εισπράττει θα του δημιουργήσουν δυσκολίες και στα μαθήματα, παρόλο που προσπαθεί, και στις συναναστροφές του. θα νιώσει όμως καλύτερα όταν θα μιλήσει στη φίλη του. Ένα αυτοκινητικό ατύχημα θα γίνει η αιτία ώστε ν' αλλάξουν άρδην τα πράγματα. Και ο Μάρκος, μαζί με τους καλούς βαθμούς, θα μά­ θει και την απόφαση του πατέρα του ν' αποτοξινωθεί.

0 συγγραφέας παρουσιάζει τα γεγονότα από την οπτική γωνία της φίλης του Μάρκου. Αυτός ο έμ­ μεσος τρόπος δημιουργεί ενδιαφέρον για τη συ­ νέχιση της πλοκής, που γίνεται μεγαλύτερο και α­ πό το γεγονός ότι η αφηγήτρια αγνοεί κομβικά της

σημεία. Η εξιστόρηση, απλή φαινομενικά, στην ουσία κρύβει μια τραγική κατάσταση την οποία, σαν αντίθεση, απαλύνει η παρουσία του μικρού μέσα από τον κωμικό ρόλο. Παράλληλα, ο κωμι­ κός ρόλος σηματοδοτεί μια παιδαγωγική συμπερι­ φορά. Από την καθημερινότητα του μικρού λείπει ο Ψύλλος, που ανακαλείται πότε πότε για να αμ­ βλύνει τις δυσκολίες. Αυτή τη συμπεριφορά, στο συναισθηματικό επίπεδο, συμπληρώνει η τρυφε­ ρή σχέση του Μάρκου με την Τζένη. Η αμοιβαία συμπάθεια, η αγάπη που νιώθουν και εκφράζουν φανερά στο σχολείο αποδεικνύεται ικανή απένα­ ντι στις δυσκολίες του Μάρκου. Τελικά είναι εκείνο το στοιχείο που υπερισχύει και το οποίο του δίνει δύναμη ν' αντιμετωπίσει το πρόβλημα του πατέρα του και ό,τι αυτό συμπαρασύρει. Ένα πολύ καλό βιβλίο, γραμμένο με ευαισθησία και γνώση της παιδικής ψυχής. Εμφανίζει πρωτίστως, με εξαίρετο, δίχως διδακτισμούς, λογοτε­ χνικό τρόπο, ένα υπαρκτό κοινωνικό πρόβλημα, δίνοντας παράλληλα ελπίδα και αισιοδοξία. Και βεβαίως δε θα γινόταν τούτο, στο επίπεδο της α­ ναγνωστικής διαδικασίας, αν και η μετάφραση δεν ήταν πολύ καλή. (Για αναγνώστες από 8 ετών) ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ

Αγαπημένα τραγούδια ΒΑΣΩΨΑΡΑΚΗ

Ξέρω τραγούδια να οας πω...

i

Επιλ.-εικον.: Βάοω Ψαράκι) Αθήνα, Πατάκης, 2001 Σελ. 46

I I παράδοση λοιπόν και τα τραγούδια της. Που μας πονάνε κι ίσως γι' αυτό τα ξεχνάμε. Ενώ το I I αντίθετο έπρεπε να συμβαίνει. Χάριν όμως της τεχνολογικής, της μεταλλαγμένης προόδου και της δόξας της, που είναι η παγκοσμιοποίηση, ήδη τα έ ­ χουμε αήωθήσει. Μόνο πού και πού οε κάτι σχολι­ κές γιορτούλες τα ακούμε. Τα συλλαβίζουμε κι ε ­ μείς καλώντας τις μνήμες μας, μα μόλις τελειώ­ σουν, όλοι όλα τα έχουμε λησμονήσει. Κι όμως εί­ ναι η ψυχή μας στα πρώτα της αθώα κάι αμόλυντα βήματα... Είκοσι πέντε, τα περισσότερα παραδοσιακά (παλαιό αλλά και νεότερα), τραγούδια και ποιήματα, γνωστά ή άγνωστα, πάντως τα περισσότερα ξεχασμένα, επέλεξε να παρουσιάσει η γνωστή εικονογράφος και συγγραφέας με δικές της ζωγραφιές. Ένας θίασος μας καλεί, από ανθρώπους (γιαγιάδες, παιδιά, αμα­ ξάδες, καραβοκύρηδες), από ζώα (κουνέλια, κότες, γίδες, γάιδαρους, λύκους, σκίουρους, λαγούς, κου­ κουβάγιες, χελιδόνια, πεταλούδες) και ακόμα, τρέ­

Η

να, τραμ, τραμπάλες, πιπεριές, φεγγάρια και άλλα θαυμαστά πράγματα του κόσμου μας, της ποίησης και του ονείρου! Όσοι πιστοί, λοιπόν, προσέλθετε σ' αυτό τον αόρα­ το θίασο των υποκριτών-αοιδών, για να θυμηθούμε λίγο τον Αλεξανδρινό. Το θίασο εκείνο που κρατά στο ρεπερτόριό του τις καλύτερες εικόνες και τις πιο γοητευτικές και αθώες παραστάσεις των καλύτερών μας χρόνων. Παίζοντας, ακούγοντας, τραγουδώντας κι εμείς με τις αγαπημένες φωνές του παρελθόντος. Γιατί είναι καλό κάπου κάπου να τρα­ γουδάμε μαζί με τα παιδιά μας και να θυμόμαστε. Προπάντων να θυμόμαστε... (Για αναγνώοτες-ακροατές από 4 ετών και για μεγά­ λους)

_

ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ

109

Εκπαιδεύετε; Μην παιδεύεστε! Αν αναζητάτε ένα... σύμμαχο

Προσωπικό με βαθιά

Στο... διάλειμμα μπορείτε

Αν η απόσταση ή ο xpovos

στον καθημερινό oas αγώνα,

γνώση για το Βιβλίο

να ξεκουραστείτε και να

δε oas επιτρέπουν να pas

σίγουρα θα τον βρείτε στο

θα oas προσανατολίσει

δροσιστείτε στο Ευριπ ίδη

επισκεφθείτε, μπορούμε

Βιβλιοπωλείο Ευριπίδηε

otous χιλιάδε$

καφέ και τέλο$, ncpvamas

να oas εξυπηρετήσουμε

στη στοά.

τίτλουε

βιβλίων από όλουε tous

από το ταμείο θα ανακαλύψετε,

τηλεφωνικά, μέσω φαξ

ελληνικού$ εκδοτικού$

πιστεύουμε με ευχαρίστηση,

ή e-mail.

oikous,

την εκπτωτική pas

στο nXnpos

εξοπλισμένο Εενόγλωσσο

πολιτική ειδικά για tous

τμήμα μα$ ή στο τμήμα

εκπαιδευτικούβ.

των σχολικών, χαρτικών

Μην παιδεύεστε, λοιπόν! Αναζητήστε... συμμάχου στο "Ευριπίδη στη στοά".

και ειδών ζωγραφικής που καλύπτει κάθε ανάγκη.

αναζητώντας το βιβλίο

Ανδρέα Παπανδρέου 11 πρώην Βασ. Κωνσταντίνου (εντ05 oto0s] 152 32 Χαλάνδρι, Τηλ.: 680 0644-6 Fax: 680 0647

ΜΙΝΩΣ ΕΥΣΤΑΘΙΑΔΗΣ

ΕΞΟΔΟΣ μυθιστόρημα Τρεις φίλοι, ένα χρέος, ένα τα­ ξίδι απροσχεδίαστο, έτσι όπω ς κάθε πραγματικό ταξίδι πρέπει ν’ αρχίζει. Σ την πορεία συνάντησαν γυ ­ να ίκ ες π ο υ έδινα ν φ ω ς , γ υ ­ ναίκες που έσβηναν το φ ω ς, λουλούδια που ανοίγουν μόνο τη νύχτα, μια θάλασσα γεμάτη χρώματα, ένα σύστημα χω ρίς κ α νέ να χ ρ ώ μ α , ένα τα ξ ιτζ ή που μόλις είχε γυρίσει απ’ τον παράδεισο και μια φ ιγο ύ ­ ρ α που στεκόταν μόνη της μπροστά α π’ την πόρτα του

Ένα συναρπαστικό μυθιστόρημα, μια απίστευτη πε­ ριπέτεια μ ε πολλά απρόβλεπτα και ένα ακόμα πιο απρόσμενο τέλος.

ΜΑΡΙΑ ΚΑΛΛΑΣ λεύκωμα-βιογραφία Ένα βιβλίο-αφιέρωμα σ μεγάλη Μ αρία Κόλλας με πλούσιο φωτογραφικό υλι­ κό και πολλά ενδιαφέροντα κείμενα Με ένα μοναδικό χρονολο­ γώ που περιγράφει βήμα βήμα την εξέλιξη και ανά- | δεχξη της στην κορυφή, σ( την μεγαλύτερη φωνή του αιώνα, αλλά και την μοναξιά της, την σχέση της με το Ωνάση και πολλά άλλα ενδιαφέροντα στοιχεία Διαβάστε επίσης πολλά δημοσιεύματα εκείνης της εποχής, μι­ κρές, περίεργες λεπτομέρειες της ζωής της, αλλά και χαρα­ κτηριστικές κριτικές από τον ελληνικό τύπο, όπως και την γνώμη για την μεγάλη Ελληνίδα μερικών από τους ανθρώ­ πους που βρέθηκαν δίπλα της.

\κδόσεις ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ηλ: 6775.147, e-mail: aptl2@ath.fonhnet.gt

ΑΓΓΕΛΟΙ ΙΙΚΕΑ α φ ιέ ρ ω μ α κ α ι χ α ιρ ετισ μ ό ς ο το ν Χ ρ ή ο το Δ ά ρ ρ α

Πενήντα χ ρό νια μετά το θά να το του ποιητή φαίνεται ότι η ποίηση του 'Αγγέλου Ζικελιανού εξακολουθεί να παραμένει τόοο αινιγματική και μυ­ στηριώδης όσο και η προσωπικότητα του δημιουργού της. Παρά τις πανταχόθεν διαπιστώσεις ότι πρόκειται για το μεγαλύτερο ποιητή της σύγχρονης Ελλάδας, είναι φανερό ότι δεν έχει μελετηθεί επαρκώς σε τι συνίαταται αυτό το μεγαλείο και για ποιο λόγο η ποίησή του μπορεί να έχει κάποια ση­ μασία και οχέοη με την κατάσταση της ποίησης σήμερα. Η ίδια απορία εκ­ φράζεται για το δραματουργικό και πεζό λόγο του Ζικελιανού τα οποία συνήθως απορρίπτονται συλλήβδην ως μη-ποιητικά και ως υπερ-ποιητικά αντίστοιχα. Η αινιγματική θέση του Ζικελιανού έχει στο παρελθόν διερευνηθεί από ση­ μαντικές καταθέσεις ερευνητών όπως ο Ο. Ξύδης, ο I . Δημόπουλος, ο Κ. Μητοάκης, η Ρίτοα Φράγκου-Κικίλια που προχώρησαν οε μια γενναία ε­ πανατοποθέτηση του ουνολικού έργου του και κράτησαν ζωντανό το εν­ διαφέρον γ ι' αυτό. Η παρέμβασή τους υπήρξε καίρια για να απαγκιστρω­ θεί η μελέτη του Ζικελιανού από τις παλαιότερες οριοθετήσεις της από τον Α. Καραντώνη, τον Γ. Ζεφέρη, τον Μ . Αυγέρη και τον Κ. Παράσχο. Η κρίσιμη παρέμβαση της Ά ννας Ζικελιανού με τη σημαντικότατη μελέτηαπομνημόνευμα Η ζωή μου με τον Άγγελο (1985), όπως άλλωστε και η αλ­ ληλογραφία της με τον ποιητή, επαναπροσδιόρισαν συνολικά το τοπίο των σικελιανικών σπουδών. Το ίδιο θα μπορούσε να υποοτηριχθεί και για το βιβλίο του Π. Πρεβελάκη για τον Ζικελιανό (1984), μια μελέτη κορυφαία από κάθε άποψη μέοα οτο χώρο της νεοελληνικής λογοτεχνικής κριτικής. Έκτοτε, μια οειρά μελετητών εγκαρδιώθηκαν από την εις βάθος παρουσία­ ση του δημιουργού-ανθρώπου για ν α ερευνήσουν την ποιητική του έργου του σε όλα τα επίπεδα της δημιουργικής πράξης. Ιδιαίτερα σημαντική υ­ πήρξε, παρά τις θεμελιακές της παλινδρομήσεις, η παρέμβαοη του Ζήοιμου Λορεντζάτου, η στάση του οποίου προς τον Ζικελιανό χρήζει ψυχανα­ λυτικής ερμηνείας, ενώ οι μελέτες του Γ. Π. Σαββίδη για τον ποιητή συνέ­ βαλαν αποφαοιοτικά οτην ολοκληρωμένη τοποθέτηση και ερμηνεία του Παράλληλα, μια σειρά μεμονωμένων μελετών από τον Π. Κολακλίδη, τον Edmund Keely, τον Δ. Καψάλη, τον Τ. Γουδέλη και μια σειρά συστηματικό­ τερων μελετών από τον Α νδρέα Φυλακτού (1990) και πιο πρόσφατα από την Αθηνά βογιατζόγλου (1999) προσφέρουν την ευκαιρία για έναν εκ θεμελίων επαναπροσδιορισμό της θέσης του Ζικελιανού οτη σύγχρονη ελ­ ληνική λογοτεχνία. Τέλος, η πρόσφατη δημοσίευση της δίτομης αλληλο­ γραφίας του ποιητή από τον Κώστα Μπουρναζάκη πρέπει να αποτελεί την κρίσιμη καμπή των σπουδών για το έργο του στις αρχές του νέου αιώνα. Το παρόν αφιέρωμα αποβκοπεί να επανερμηνεύοει το έργο του Ζικελιανού και να επαναπροσδιορίσει τις συνθήκες μέσα από τις οποίες ερμηνεύεται. Η

112

I A Ν Ο I ( 1884- 1951) φ ιλοδοξία μας civai να προλειάvoupc το έδαφος για την κατανόη­ ση τον δημιουργικών προϋποθεσεο ν του έργου του στις προ-ποιητικές και ενδοποιητικές φάσεις. Ο καθηγητής Κώστας Α νδρουλιδάκης ιρ μ η ν ιύ ο το φιλοσοφικό υπό­ βαθρο του Λιιρικού Βίου ενώ ο κα­ θηγητής Βαγγέλης Α θανασόπουλος την cv ενεργεία ποιητική του, μ< δύο κείμενα που συνολικά υπο­ δεικνύουν την αλχημεία του λόγου του και ταυτόχρονα τη βαθιά φ ι­ λοσοφική του κατάρτιση. Ο Κώστας Μ πουρναζάκης εκδίδει εδώ σχολιασμένα άγνωστα κείμε­ να του πο ιητή κ α ι της σ υ ζύ γ ο υ του, κείμενα που φω τίζουν και επανατοποθετούν κρίσιμες στιγμές της δημιουργικής του πορείας. Η κ. Άννα Ζικελιανού είχε την καλοσύ­ νη να προλογίσει το παρόν αφιέ­ ρωμα με ένα συγκινητικό γράμμα που απέστειλε προς υπερόριο φίλο. Τέλος, ο επιμελητής του αφιερώμα­ τος εμφανίζεται με μια προσπάθεια επανερμηνείας του δραματικού έρ­ γου του ποιητή και μια προσπάθεια πρώτη α ν ά γ ν ω σ η ς της α λ λ η λ ο ­ γραφίας του που δίνει ταυτόχρονα και την αφορμή για μια επαναπρο­ σέγγιση του πεζού του λόγου. Κατά συνέπεια, το αφιέρωμα του διαβάζω καλύπτει σχεδόν το σύνολο του δημιουργικού λόγου του Ζικελιανού αποβλέποντας σε μια διαυγέστερη ει­ κόνα της φυσιογνω μίας του και μια ευκρινέστερη προοπτική κατά την προσέγγισή του. Ίσως στο μέλλον να χρειαστούν πλέον ειδικές μικρο-αναγνώσεις απόψεων του σικελιανικού λόγου για να μπορέσουμε να δούμε εν δράσει τη δεινότατη πολυφθογγία του έργου του. Ε η ιμ ε \ε ι α α φ ιε ρ ώ μ α τ ο ς

Σημείωση: Ευχαριστούμε θερμά τη Βάσω Αβραμοπούλου που μας παραχώρησε το φωτογραφικό υλικό του αφιερώματος

Β ρ ασ ίδ ας Κ α ρ α λ ή ς

113

Βιο-εργογραφία1 το υ

ΒΡΑΣΙΔΑ ΚΑΡΑΛΗ

1884, 15 Μαρτίου, Πέμπτη, Λευκάδα: Γέννηση του 'Αγγέλου Σικελιανού, τελευταίου παιδιού του Ιωάννη και της Χαρίκλειας.

1900, Σεπτέμβριος: Μεταβαίνει στην Αθήνα για περαιτέρω σπουδές, α­ φού ολοκληρώνει το Γυμνάσιο στη Λευκάδα.

1901: Συμμετέχει στη δημιουργία του θεάτρου της Νέας Σκηνής από τον Κ. Χρηοτομάνο.

1902, Μάρτιος: Το περιοδικό Ο Διόνυσος δημοσιεύει τα πρώτα ποιήματά του υπό τον τίτλο «Ballades».

1903: Συνεχίζει τη συνεργασία του με τη Νέα Σκηνή.

1904: Πέντε ποιήματά του δημοσιεύονται στο περιοδικό Ακρίτας.

1905: Ποιήματα στα περιοδικά Ακρίτας και Νουμάς.

1906, Αύγουστος: Συνάντηση με την Αμερικανίδα Evangile Palmer (1874-1952).

1907: Μετάβαση στο Παρίσι.

1907, άνοιξη: Επίσκεψη στην Αίγυπτο, όπου σε εκδρομή του στη Λιβυκή Έρημο θα συνθέοει τον ΑλαφροΤοκιωτο.

1907, καλοκαίρι: Γράφει τις Ραψωδίες του Ιονίου. Μαζί με την Εύα ανα­ χωρεί για την Αμερική.

1907, Σεπτέμβριος: Παντρεύονται στο Bar Harbor του Maine. Επιστροφή στη Λευκάδα. Ετοιμάζεται η έκδοση του Αδαφροΐσκιωτου.

1909, Μάρτιος: Κυκλοφορεί σε πολυτελή έκδοση ο ΑλαφροΤσκιωτος. Γέννηση του παιδιού του, του Γλαύκου.

1910: Δημοσίευση άρθρων του για τον Gabriele de Annunzio και για τον Περικλή Γιαννόπουλο. θάνατος του πατέρα του. Δημοσίευση του ποιή­ ματος «Δελφικός Ύμνος».

1911: Επίσκεψη στη Γαλλία και την Ιταλία.

1912: Ρώμη, Παρίσι. Συνεργασία με το περιοδικό Γράμματα της Αλεξάν­ δρειας, με δημοσίευση της μελέτης του για το γλύπτη Auguste Rodin. Περιήγηση στην Πελοπόννησο. Βαλκανικοί Πόλεμοι και επιστράτευση.

114

Πατριωτικά ποιήματα «Δέηση», «Θεσσαλία», «Προσευχή για τα Γιάννενα» και «Μαβίλης».

1913: Μετάθεση στην Αθήνα, όπου θα υπηρετήσει τη θητεία του. Ποιήματα αφιερωμένα στον απελευθερω­ τικό αγώνα και στη στέψη του Κωνσταντίνου. Επίσκεψη στην Ολυμπία (τέλη Νοεμβρίου), συγγραφή του ποιή­ ματος «Παντάρκης».

1914: Περιήγηση στην Πελοπόννησο. Αρχίζει τη συγ­ γραφή του Προλόγου στη Ζωή. Συνάντηση με τον Νίκο Καζαντζάκη (11 Νοεμβρίου). Κοινό προσκύνημα στο Άγιον Όρος (14 Νοεμβρίου-25 Δεκεμβρίου).

1915: Κοινή περιήγηση στην Πελοπόννησο και την Αττι­ κή. Τυπώνονται οι δύο πρώτοι τόμοι Πρόλογος στη Ζωή (Η Συνείδηση της Γης μου και Η Συνείδηση της Φυλής μου).

1916: Συγγραφή του Ασκληπιού και τμήματος του Μήτηρ Θεού. Κυκλοφορεί Η Συνείδηση της Γυναίκας. Κατά τον Εθνικό Διχασμό τίθεται με τον Κωνσταντίνο ενα­ ντίον του Βενιζέλου.

ΟL

Ιικώανός μαθητής του Δημοτικού

1917: Εμφάνιση του Δελφικού Λόγου (Α1 και Ρ Άσμα). Αναχώρηση με τον Καζαντζάκη για την Πραστοβά της

1924: Στη Γερμανία με την Εύα, με σκοπό να μεταβεί στη Σοβιετική Ένωση. Επιστροφή'στην Ελλάδα.

Μάνης. Κυκλοφορεί ο τέταρτος τόμος του Προλόγου στη Ζωή: Η Συνείδηση της Πίστης. Τρίτο κείμενο για τον odin.

1925: Ομιλία για τον Προμηθέα Δεσμώτη και αναγγε­ λία της Δελφικής προσπάθειας (Μάιος).

918: Δημοσίευση πρόσθετων τμημάτων του Μήτηρ ΐεού (περ. Λόνος). Ξεκινά η εκτύπωση του Πάσχα των Ελλήνων υπό τον τίτλο Το Ποίημα (Απρίλιος). Ασθενεί βαριά από ισπανική γρίπη.

1926, 18 Ιανουάριου: Πεθαίνει η μητέρα του. Ενταφια­ σμός στους Δελφούς. Φιλοξενεί το Γερμανό συνθέτη Richard Strauss. Δημοσίευση άρθρων για τη Δελφική προσπάθεια.

1919: Δημοσίευση του τελευταίου άσματος του Μήτηρ Θεού με σημειώσεις (περ. Λόγος). Δημοσιεύονται κομ­ μάτια από τον Ασκληπιό και ποιήματα από το Πάσχα των Ελλήνων.

1927, 9-10 Μαίου: Δελφικές Εορτές. Παράσταση του Προμηθέα Δεσμώτη. Εργάζεται πάνω στη συγγραφή της τραγωδίας Σίβυλλα. Δημοσίευση άρθρων για τη Δελφική προσπάθεια. Αποφασίζει να παρουσιάσει τις Ικέτιδεςτου Αισχύλου.

1920: Διαμονή στη Συκιά Κορινθίας. Δημοσίευση και άλλων ποιημάτων από το Πάσχα των Ελλήνων. Μετά το δημοψήφισμα για την επιστροφή του Κωνσταντίνου

1928: Προετοιμασία των δεύτερων Δελφικών Εορτών. Αγγλική μετάφραση του Δελφικού Λόγου (Ιούλιος).

δημοσιεύει ποιήματα προς τιμήν του.

1921, Απρίλιος: Προσκύνημα στην Ιερουσαλήμ. Δημο­ σίευση του πρώτου τμήματος από το Δελφικό Λόγο.

1922: Εκδρομή με τον Καζαντζάκη στην Πελοπόννησο. Κυκλοφορεί το Ανοιχτό Υπόμνημα στη Μεγαλειότητά Του (Μάρτιος). Μικρασιατική Καταστροφή (16 Αυγούστου).

1923: Επίσκεψη στους Δελφούς- δημοσίευση των «Ομιλιών στους Αρίστους».

1929: Μετάλλιο Ακαδημίας Αθηνών στον Άγγελο και την Εύα.

1930: 1-3, 6-8 και 11-13, διοργάνωση των δεύτερων Δελφικών Εορτών, με παράσταση του Προμηθέα Δεσμώ­ τη, των Ικέτιδων και διεξαγωγή των Πυθικών Αγώνων.

1931, Φεβρουάριος: Ομιλία του Σικελιανού στον Παρ­ νασσό με θέμα τη Δελφική Ιδέα. Ολοκλήρωση του έρ­ γου Δελφική Ένωση.

1932, Μάρτιος: Επίσκεψη στην Ολυμπία. Συγγραφή

7/5

του έργου Διθύραμβος του Ρόδου, ίο οποίο κυκλοφο­ ρείτο Σεπτέμβριο σε μορφή βιβλίου.

1933: Αναγγελία της έκδοσης του Λυρικού Βίου, η ο­ ποία αναστέλλεται για οικονομικούς λόγους. Κυκλοφο­ ρία της γαλλικής μετάφρασης του Διθυράμβου του Ρό­ δου. Εργάζεται πάνω στον Πρόλογο του Λυρικού Βίου. Παράσταση του Διθύραμβου στο λόφο του Φιλοπάππου (24 Απριλίου). Μετάβαση της Εύας στην Αμερική (Αύγουστος). Εγκατάσταση του Σικελιανού στη Σαλαμί­ να, πλάι στη Μονή Φανερωμένης.

1934: Ίδρυση της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών. Μετάβαση του Σικελιανού στο Λοκάρνο της Ελβετίας, προσκεκλημένου από το 30ό Συνέδριο Ειρήνης. Δημο­ σίευση αποσπάσματος από τον Πρόλογο στο Λυρικό Βίο.

1935: Δημοσίευση του ποιήματος «Ιερά οδός», κυκλο­ φορία ανθολογίας ποιημάτων του από τον Άγι θέρο και σειρά ομιλιών υπό το τίτλο «Η Ελευσίνια Διαθήκη». Δη­ μοσίευση του ποιήματος «Στ' Οσιού Λουκά το μοναστή­ ρι».

1936: Ομιλία για τον Παλαμά. Αρχή σοβαρών προβλη­ μάτων υγείας. Δικτατορία Μεταξά.

1937: Έντονη ποιητική δράση- δημοσιεύονται μερικά από τα σημαντικότερα ποιήματά του («Η Αυτοκτονία του Ατζεσιβάνο», «Λίλιθ», «Τα περιστέρια», «Γράμματα»), Σοβαρό καρδιακό επεισόδιο (Σεπτέμβριος).

1938, Μάρτιος: Συνάντηση με την Άννα Καραμάνη. Απώλεια της οικίας της Συκιάς σε πλειστηριασμό. Δη­ μοσίευση του ποιήματος «Δαίδαλος (Ωδή στον πατέρα των τεχνιτών)».

1939: Γράφει το ποίημα «Μελέτη θανάτου». Απονομή λογοτεχνικού βραβείου για το σύνολο του έργου του.

1940: Ολοκληρώνεται η συγγραφή του Προλόγου στο Λυρικό Βίο. Γάμος Σικελιανού και Άννας Καραμάνη (17 Ιουνίου). Ολοκληρώνεται η συγγραφή της Σίβυλλας. Γράφει το ποίημα «Haute actuality». Μελέτη «Ίων Δραγούμης».

1941: Συνάντηση με τον Γιώργο θεοτοκά. Αγώνας για την αναπτέρωση του ηθικού του εμπόλεμου ελληνι­ σμού. Κατάληψη της Αθήνας από τους Γερμανούς (23 Απριλίου). Ένταξη του Σικελιανού στο ΕΑΜ.

1942: Συνάντηση με τον Ν. Καζαντζάκη (19 Φεβρουά­ ριου) στο σπίτι του Π. Πρεβελάκη. Ολοκληρώνεται η συγγραφή της τραγωδίας Ο Δαίδαλος στην Κρήτη και το ποίημα «Μέγιστον μάθημα». Εκδίδονται τα Ακριτικά.

Π6

1943: Κυκλοφορεί το Αντίδωρο, μια προσωπική ανθολο­ γία του έργου του. θάνατος Παλαμά (27 Φεβρουάριου). Απαγγελία του ποιήματος «Παλαμάς». Πρόεδρος της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών. Δημοσίευση της τραγω­ δίας Ο Δαίδαλος στην Κρήτη.

1944: Αρχίζει η συγγραφή της τραγωδίας Ο Χριστός στη Ρώμη. Δημοσίευση της Σίβυλλας. Πρώτη ομιλία του στην Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών μετά την απελευθέρωση.

1945: Συνεχίζονται οι εμφύλιες συγκρούσεις μετά τα Δε­ κεμβριανά. Συνεχίζει τη συγγραφή του Ο Χριστός στη Ρώ­ μη. Υποψήφιος για την Ακαδημία Αθηνών. Συσπείρωση συντηρητικών δυνάμεων εναντίον του. Παντρεύει μαζί με την Άννα τον Ν. Καζαντζάκη και την Ελένη Σαμίου.

1946: Ματαίωση της σχεδιαζόμενης με τον Καζαντζάκη επίσκεψης στην Αμερική. Κυκλοφορεί Ο Χριστός στη Ρώ­ μη. Ματαίωση της παράστασης της Σίβυλλας. Προτείνεται για το βραβείο Νόμπελ. Παρουσιάζει μαζί με τον Κα­ ζαντζάκη τον Paul Eluard (26 ΜαΤου). Προτείνεται η συνυποψηφιότητά του με του Καζαντζάκη για το Νόμπελ. Κυ­ κλοφορία του πρώτου (Ιούνιος) και του δεύτερου τόμου (Δεκέμβριος) του Λυρικού Βίου. Γραφή της τραγωδίας Ο Θάνατος του Δινενή. Εκλέγεται πρόεδρος της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών.

1947: Κυκλοφορία του τρίτου τόμου του Λυρικού Βίου. Μετάβαση στο Montreux της Ελβετίας. Καρδιακή προ­ σβολή μετά την επιστροφή του.

1948: Παραμένει υπό παρακολούθηση στο νοσοκομείο. Παραιτείται από την προεδρία της Εταιρείας Ελλήνων Λο­ γοτεχνών.

1949, Μάιος: Τελευταία δημόσια ομιλία για τον Γ. Βιζυηνό. Διαβάζει σε μαγνητόφωνο έργα του στο σπίτι του Ηλία Βενέζη.

1950: Κυκλοφορούν ο πρώτος και ο δεύτερος τόμος της Θυμέλης.

1951, 4 Ιουνίου: δηλητηριάζεται από απολυμαντικό φάρ­ μακο που παίρνει κατά λάθος και μεταφέρεται στην κλινι­ κή «Παμμακάριστος». Πεθαίνει σε ηλικία 67 ετών, στις 19 Ιουνίου, ημέρα Τρίτη, στις 8 το βράδυ. Η νεκρώσιμη ακο­ λουθία εψάλλη στη Μητρόπολη Αθηνών την επομένη. Ενταφιάστηκε στο Α' Νεκροταφείο. □ ΣΗΜΕΙΩΣΗ 1. Η βιο-εργογραφία ίου Ά. Σικελιανού βασίζεται στην εκτενή, πρώτη χρονογραφία του ποιητή, που περιλαμβάνεται στην έκ­ δοση: Αγγέλου Σικελιανού Γράμματα, τ. Α' (1902-1930), τ. Β' (1931-1951), φιλ. επιμ. Κώστας Μπουρναζάκης, «Ίκαρος», Αθήνα 2000

G~04 (w r : 2^ ~ ~r i f * jf-jrrta- 1 * 4 φ * * <n j ^ t c U r 4 + ia ir n - J r A y 4 ^ '' * U t + r y if f i « < ι γ ^ _ U a4 rt rr h t * * 4 m r L 4 r - O. IT * t rlο ·** κ *4 φ < * 4

X + ir

^ J v J i s y * . o '*-

L k f iJ ^ · *0 ί

JK p rf

I

t r» ^ *n ru

U

ΐ& Λ * '

< r w r '£ * W * -

■ ftlrir· 1 * 4

4m

trtro ψ

f r

<*~

'£ ia < n * r» * / « 5

] ji

i la *

?**- y l p ^ n r # p tn s y t-j° w /«L Γ ψ ~

i u r n 7a. * * - i ‘ p ir n

' ΐ Γ ' ^ β·

u

»>vuruj*t,

r+ ir / ^ ’jjOOL-^L- /Ui-tui i j t i y r w

" ff - f Ly * j ' * ' λ * Ί * *

K ~

" t t r r r r

6 f y - J * * * - '* .

PeUtj*'”* ' J*-«V φ * j<njir i f t a , 1 4 lejoirl* Ά d -ra jA -t..

tn -

-A j> r3 / ή - 4 /

V -

r i* - 't y f i’

(* rrt-tL, @1i * < r t 4 , ' f i j e ' t λ st ί~ ύ 0</*#>* 7 a . <nry.e r 4 r r v J-' / Λ ^r/T^ Ϊ3- / a- f n n - S ^ 't j s - i -

f *'*»

&

* *

r»7/A,

Λ ^ Ο -Λ .

r n ty - ip a . i r n r ^ ^ e n u ^ -νΎττρ u ΐ l t r j MytTr Ux. / 4 ^ ,*-a .h P4 - β Λ ~ ΐ4

or a. w * r< i w * .

« τπ ^

/ mV- eiW ?i

yaio°-

l * · le i.

r * r / L it rfc t.

- t f iV /w u n c '2 T *v ^ a - c 4 -ΙΛ ^L-a-Jto*· trayttI n * a ltn n e Λ* /«c- tx-**- V V k y V ff <rt w-vir- t t j f W

w

/ y 4 jr f + p i d f V Y ·

1*4

1*Λ~ ^ O u r r m n

K $ f x i « n ·/+■?**■ /tAtjO f l j * ] x t f U , * 4 A-

h a -.

ϊ ί/ , ι - ν ) 4 γ~ 4 * i r e / r * · t^ < r #7* 'Τ ίο ^ ΐρ ο . 0 Q/p*r1 *0 **_A.^Y/a *-£ j* -\r j· t r f } a. -JA-g v ~ φ Λ J 4 r ^ 4 r n ^ a Z '^ 4 a j 4 L . ^ jn ll * - 4 .7 1 *4

J * r r t /n a n , jM

c u m i i>lvt /< V

κ J^ry· γ

Z

« *« .

y w V ^ rt λ'

ν

V m , <iU

· ^

■ l2 0 4 ^***r

4

r r ο ^ γ ^ .ιη . }» U

ei

Ι μ λτ M rirj*<r-t*. χ ^ ί }

57

<- ^

flj*4 / ii

Ρ γ φ Λ /#tV-

^ w tr-

1 *4 . < rxK ■

/xV- L/rft-ji! a_ /V? oU in y0/n )e^

r

1/U *r f·

9 ^ <· λ . / *A ~ rir.

'f y fsw r *-

Η επιστολή της Άννας Ιικελιανού απευθύνεται στον Βραοίόα Καραλή

117

Έν α π ο ρ τ ρ έ τ ο του ποιητή μέοα απόπέντε γράμματα της Εύας Πάλμερ-Σ στον Phileas Lebesgue Ε π ιμ έλεια: Κ Ω Σ Τ Α Σ Μ Π Ο Υ Ρ Ν Α Ζ Α Κ Η Σ

29.3.1916 Αγίου Μελετίου 28, Αθήνα Αγαπητέ Κύριε, Πέραοε ήδη ένας μήνας από τότε που έλαβα γράμμα σας και θέλω πρώτα να σας βεβαιώσω πως αυτή η αργοπορία δεν οφείλεται σε αδιαφορία ή ο­ κνηρία. Σκέφθηκα πολλές φορές να σας γράψω, αλλά να που δεν είναι εύ­ κολο ό,τι μου ζητάτε. Έχω όλη την καλή θέληοη να σας γνωρίσω καλύτε­ ρα τον Άγγελο και να σας βοηθήσω στη μελέτη που επιθυμείτε να συγ­ γράφετε2. Αλλά από πού ν' αρχίσω; Κάθε λέξη που σκέπτομαι μου φαίνε­ ται πως έχει ήδη εκφραστεί, για όποιον ξέρει να διαβάσει τους τόμους που έχετε5, και αφού νιώσετε τη σημασία τους δεν ξέρω τι θα προσφέρουν τα δικά μου λόγια. Πιθανώς η κάθε του σκέψη να μπορεί να μετατραπεί σε θεωρία, και η θεω­ ρία θα είναι πάντα ευγενής, αλλά ποιος άραγε θα ήθελε ν' ακούσει την α­ νάλυση ενός άνθους, όταν ευωδιάζει το ίδιο το άρωμά του; Κι όπως ακρι­ βώς ένα άνθος είναι κάτι παραπάνω από την πληρέστερη ανάλυση που θα μπορούσε να επιχειρήσει ένας βοτανολόγος, έτσι [συμβαίνει) και μ' ένα ζωντανό έργο. Ωστόσο σκέπτομαι πως οι τόμοι που έχετε, αναγκαστικώς σας αφήνουν με πολλά ερωτηματικά για το έργο που μελετάτε και μόνον εγώ μπορώ να σας φωτίσω επ' αυτού. Αλλά εδώ ο νους μου γυρίζει σαν ρόδα και λέω: όποιος διαβάσει και ξαναδιαβάσει ό,τι δημοσίευσε ο Άγγελος θα τον κατα­ λάβει καλύτερα, παρά προσέχοντας εμένα ή κάποιον άλλο τι θα πούμε,

118

γιατί όποιος τον διαβάζει θα τον αγαπήσει με την καρδιά του και η αγάπη φωτίζει καλύτερα από τα λόγια. Με τις καλύτερες ευχαριστίες μου για το γράμμα σας, παρακαλώ να δεχθείτε τους φιλικούς μου χαιρετισμούς, Εύα Σικελιανού ΥΓ. Εάν επιθυμείτε πληροφορίες που θα σας είναι χρήσι­ μες, μπορείτε να μου υποβάλετε ακριβείς ερωτήσεις και θα σας απαντήσω.

27 Ιουλίου 1916 Αγαπητέ Κύριε, Η κάρτα σας με βρήκε στην κορυφή της Πάρνηθας όπου ήρθα να μείνω λίγο καιρό με τους βοσκούς. Έγραψα στον κ. Baudry4 και σε λίγες μέρες θα σας στείλω το απόκομμα που ζητήσατε. Με φιλικούς χαιρετισμούς Εύα Σικελιανού [Φθινόπωρο; 19161 Αγαπητέ Κύριε, Ένας Γάλλος που κατοικεί στην Αθήνα, ίσως να τον γνω­ ρίζετε τον κ. Baudry, έχει αναλάβει να μεταφράσει τον Πρόλογο Ιοτη ζωήΡ. Μήπως το Mercure tie France θα ή­ θελε να δημοσιεύσει αυτή τη μετάφραση, με τη μελέτη που σχεδιάζετε σαν πρόλογο; Σας θέτω αυτό το ερώτη­ μα απλά, αφού κατάλαβα πλέον πως είσαστε από τους ανθρώπους που δουλεύουν με ανοιχτή καρδιά για το κα­ λό, και πράγματι, όσοι θέλουν να διαδώσουν αυτό το έργο, δεν μπορούν να δουλέψουν αλλιώς. Είναι εξίσου αδύνατο και για όσους γνωρίζουν τον Άγγελο και για ό­ σους δεν τον γνωρίζουν, να συνδυάσουν αυτή την επι­ θυμία με οτιδήποτε το προσωπικό - διότι ο ίδιος νιώθει μια βαθύτατα αληθινή κι ολοένα μεγαλύτερη αδιαφορία για τη δόξα, την επιτυχία, την εκτίμηση, ό,τι δηλαδή α­ ποζητούν οι άνθρωποι ως ανταμοιβή για τις προσπάθειέςτους. Η δημοσίευση του Προλόγου έγινε, διότι πήγα το κείμε­ νο τρεις φορές και για τους τρεις τόμους στον τυπογρά­ φο την ίδια μέρα που μου το είχε διαβάσει, πριν προλά­ βει να το καταστρέψει, όπως έκανε τόσες φορές. Τους δύο πρώτους τόμους τούς έστειλε σε μερικούς φίλους, τον τρίτο θέλησε να τον καταστρέψει ήδη τυπωμένον6 και μου απαγόρευσε να τον δώσω σε οποιονδήποτε. Πέ­ ρασαν ήδη τρεις μήνες που αυτή η έκδοση παρέμενε κρυμμένη, αλλά κάποιος πήρε τον τόμο που βρισκόταν ατο γραφείο μου κι αυτός ο τόμος τριγύρισε όλη την Αθήνα. Του έγραψαν τόσο εγκωμιαστικά γράμματα γι' αυτόν τον τρίτο τόμο που μου επέτρεψε επιτέλους να κάνω ό,τι ήθελα για να βρει την ησυχία του7, θέλω να σας πω ότι η γνώμη του κόσμου είναι πράγματι το τε­

λευταίο που τον απασχολεί. Αλλά μη νομίσετε ότι η κα­ ταστροφή του έργου του είναι σημερινή, όπως μου είπε η μητέρα του: από μικρό παιδί, όταν ίσα-ίσα ήξερε να γράφει, τότε που κοιμόταν ακόμη στην κάμαρά τους, ση­ κωνόταν τη νύχτα από τον ύπνο του για να της πει ψιθυ­ ριστά πως ήθελε να πάει στη βιβλιοθήκη για να γράψει κάτι, ζητώντας της να μην το αναφέρει κατόπιν στον πα­ τέρα του, ο οποίος ίσως θα τον αποδοκίμαζε γι' αυτό. Εντούτοις μη νομίσετε πως υπήρχε κάτι νοσηρό μέσα του, απεναντίας έχει μια τέλεια ψυχική και σωματική υ­ γεία και δεν θα ήθελε να προδώσει την τελειότητά της δείχνοντάς την κατώτερη από ό,τι πραγματικά είναι. Κά­ ποτε, μόλις τον είχα γνωρίσει και ήθελα να δημοσιεύσω μια συλλογή λυρικών [ποιημάτων τουί και σονέτων, που όποιος άλλος θα κολακευόταν, μου είπε: «θέλεις να με δουν οι άνθρωποι μονόχειρα ή χωλό ή μονόφθαλμό;»8. Τώρα όλ' αυτά τα ποιήματα δεν υπάρχουν πλέον, και πόσα άλλα, εντυπωσιακής ομορφιάς και πρωτοτυπίας, ακολούθησαν τον ίδιο δρόμο! Κι όμως, όσοι τον ξέρουν μόλις που θα πρέπει να λυπηθούν για την εξαφάνισή τους. 0 πλούτος, όχι της επινόησής του -γιατί δεν επινο­ εί ποτέ- αλλά της εμπειρίας του, της ζωής του, της ψυ­ χής του, είναι τόσο μεγάλος που η πίστη πάντα αντικαθι­ στά τη λύπη. Εμένα την ίδια, εάν δεν δώσω στη στιγμή να τυπωθεί το χειρόγραφο που παίρνω, με κερδίζει πά­ ντα η λογική της αντίληψης που έχει εκείνος για το «κα­ λύτερο». Και εγκαταλείπω στη μοίρα τους αριστουργή­ ματα, με μια βαθιά ευγνωμοσύνη γι' αυτή την έλλειψη οικονομίας, που ταιριάζει με την ίδια τη φύση, αφού ο α­ πόλυτος πλούτος δε χρειάζεται οικονομία. Σας στέλνω σήμερα τα Γράμματα Αλεξανδρείας, όπου δημοσιεύονται μερικά ποιήματα του 'Αγγέλου και τρία άρθρα9, επειδή μου ζητάτε όλα τα κείμενα πριν από τη δημοσίευση του Προλόγου· δεν έχω άλλα. Σας στέλνω επίσης τον τρίτο τόμο που είχαμε αναφέρει. 0 τέταρτος δεν έχει ακόμη γραφεΓ0. Αυτό γίνεται συχνά. Ετοιμάζει έ­ να ολόκληρο βιβλίο στη σκέψη του (γιατί η μνήμη του εί­ ναι τόσο μεγάλη που θυμάται κανείς στον Πλάτωνα, ε­ κείνους που αποστηθίζουν ολόκληρους διαλόγους, α­ φού τους ακούσουν μια φορά), αλλά [όταν κάθεται! για να το γράψει τυχαίνει να γράψει κάτι άλλο. Τώρα γράφει τον Ασκληπιό", ένα Μυστήριο, αντί να καταγίνεται, όπως το σχεδίαζε, με τον τέταρτο τόμο του Προλόγου. Ζήτησα βιογραφικές πληροφορίες από τη μητέρα του: 0 Άγγελος τώρα είναι τριάντα χρονών. Γεννήθηκε στη Λευ­ κάδα, πήγε στο σχολείο, στο πανεπιστήμιο. Έμαθε τις ξένες γλώσσες με τον πατέρα του, ο οποίος μιλούσε απταίστως όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες, και ούτω καθε­ ξής. Μου φαίνεται εντούτοις, όταν δίνω παρόμοιες πλη­ ροφορίες, πως πρόκειται για κάποιον άλλον και όχι για

119

τον Άγγελο του οποίου η ζωή δεν έχει και ίσως δεν είχε ποτέ σχέση με αυτό το είδος εξωτερικότητας. Με φιλικούς χαιρετισμούς Εύα Σικελιανού Αθήνα, 4.10.1916 Αγίου Μελετίου 28 Αγαπητέ φίλε Σας ζητώ συγνώμην που άργησα να σας στείλω το από­ κομμα της μετάφρασης του κ. BaudrY, αλλά από τότε δεν μπόρεσα να βρω μια στιγμή ελεύθερη τον Άγγελο που θα το έβλεπε. Εργάζεται διαρκώς τον τέταρτο τόμο του Προλόγου και το μυστικό δράμα Ασκληπιός. Ταξιδεύ­ ει συχνά και όταν βρίσκεται στο σπίτι συνήθως δουλεύει τη νύχτα και αναπαύεται την ημέρα. Επιτέλους αντέγρα­ ψε ο ίδιος τη μετάφραση από το Ζ' του πρώτου τόμου12, που το είχε ξεχωρίσει γιατί είναι ένα ολοκληρωμένο τμή­ μα και όχι πολύ μεγάλο· σας το στέλνω σήμερα. Ο τέταρτος [τόμος] θα είναι η Συνείδηση της Πίστης και στην αρχή ο Πρόλογος θα τελείωνε μ' αυτό, αλλά δου­ λεύοντας είδε ότι δεν πρέπει να είναι αυτό το τέλος για τον Έλληνα αναγνώστη· αργότερα θα γράψει το τελευ­ ταίο που θα είναι η Συνείδηση της ΙΠροσωηικήςΙ Δημι­ ουργίας'1. Ελπίζω να είστε τώρα καλά και σας στέλνω τςιυς φιλι­ κούς χαιρετισμούς μου. Εύα Σικελιανού ΥΓ. Ευχαριστώ για το άρθρο του Mercure, το έλαβα προσφάτως.

27 Οκτωβρίου 1916 Αγαπητέ Φίλε Κάμετε τις αλλαγές που θέλετε στη μετάφραση του μι­ κρού αποσπάσματος- σας ευχαριστώ για το συγκινητικό ενδιαφέρον σας. Ελάβατε ένα ποίημα του Αγγέλου με τίτλο «Γιάννης Κητς»; Νομίζω ότι βρίσκεται στο τεύχος των Γραμμάτων [Αλεξανδρείας], όπου περιλαμβάνεται και η «Καλυψώ» και μερικά άλλα ποιήματα15. Αφού αγαπάτε τον Κητς πι­ στεύω πως θα σας αρέσει το Ποίημα. Με τους φιλικούς χαρετισμούς και με την ελπίδα ότι η υ­ γεία σας αποκαταστάθηκε. Εύα Σικελιανού ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. 0 Phil6as Lebesgue (1869-1958), Γάλλος συγγραφέας και κριτικός, είναι γνωστός στην Ελλάδα κυρίως από τη βιβλιο­ γραφία και την αλληλογραφία του Κωστή Παλαμά. Με το ψευδώνυμο D6m6trius Ast6riotis έγραψε στο περιοδικό Mercure de France πλήθος κριτικών κειμένων για τη Νεοελ­ ληνική Λογοτεχνία. Τα επιστολικά κείμενα του Αγγέλου Σικε-

120

λιανού και της Εύας Πάλμερ-Σικελιανού που βρέθηκαν στο αρχείο του πρωτοδημοσιεύθηκαν, με ένα εισαγωγικό σημεί­ ωμα, από τη Cis&e Le Crocq: «Lettres d'Eva et d'A. Sik6llanos έ Phil6as Lebesgue», Etudes N6oh-ell6niques, tome II (19691970), Aix-en-Provence/Paris, o. 37-65.

To σύνολο των γραμμάτων του Λευκάδιου ποιητή, μετα­ φρασμένων από τα γαλλικά και υπομνηματισμένων, βρίσκε­ ται στην έκδοση: Αγγέλου Σικελιανού Γράμματα, τόμ. Α' (1902-1930), τόμ. Β' (1931-.1951), φιλ. επιμ. Κώστας Μπουρναζάκης, εκδόσεις «Ίκαρος» 2000. Από τα εννέα γράμματα της Εύας Πάλμερ-Σικελιανού προς τον Lebesgue επιλέγω να παρουοιάοω τα πέντε πρώτα, όλα σταλμένα το 1916 - τα υπόλοιπα τέσσερα γράφτηκαν το 1929. Η σημα­ σία των κειμένων αυτών, αποσπάσματα των οποίων έχω ε­ ντάξει στις σημειώσεις της δίτομης έκδοσης των Γραμμά­ των, είναι προφανής: αποτελούν πολύτιμη και άμεση μαρ­ τυρία για μια ιδιαίτερα δημιουργική περίοδο του Σικελιανού, όταν ακόμη συνθέτει, και δημοσιεύει κατά τόμους, τον Πρό­ λογο στη Ζωή [τόμ. Α', Η Συνείδηση της Γης μου (1915), τόμ. Β' Η Συνείδηση της Φυλής μου (1915), τόμ. Γ Η Συνεί­ δηση της Γυναίκας (1916), τόμ. Δ' Η Συνείδηση της Πίστης (1917)]· συνάμα, αποκαλύπτουν τη μέθοδο εργασίας των παράλληλων, χρονικώς επικαλυπτόμενων συνθέσεων (την ίδια εποχή συγγράφει το Μήτηρ Θεού, τον Ασκληπιό και άλ­ λα έργα του)· και, τέλος, φανερώνουν άγνωστες πτυχές της ιδιοσυγκρασίας του ποιητή. Παραδόξως τα κείμενα τού­ τα παρέμεναν ως σήμερα απρόσιτα και συνεπώς αναξιοποί­ ητα, ακόμη και από μελετητές που ασχολήθηκαν ειδικώς με τον Πρόλογο στη Ζωή.

2-3.0 Lebesgue θα δημοσιεύσει στο Mercure de France, τόμ.

116, Ιούλιος 1916, σ. 144-145, κριτική για τις δύο πρώτες Συνειδήσεις (βλ. και την αναδημοσίευση, μαζί' με τις κριτι­ κές των: Βιβλιόφιλου Ι=Ηλία Βουτιερίδη), Άριστου Καμπάνη και Μιχάλη Περίδη, στην Αγγλοελληνική Επιθεώρηση, τόμ. Γ, αρ. 1, Μάιος 1947, σ. 27-31). Αξίζει, νομίζω, να ανα­ φέρω, καθώς δεν έχει ακόμα επισημανθεί, ότι ο Lebesgue στην κριτική του συσχετίζει για πρώτη φορά τον Πρόλογο στη Ζωή με την ποίηοη του Paul Claudel. [Τον ίδιο χρόνο σε επιστολή του προς τον Andr6 Cide (19.12.1916), σχετική με τον Σικελιανό και τον Πρόλογο στη Ζωή -βρίσκεται στο δη­ μοσίευμα της Le Crooq, σ. 45-47- ο Lebesque αναφέρει: «C1 est un merveilleux crdateur d' images et sa profondeur me fait souvent songer έ Paul Claudel»).

4. 0 Γάλλος ποιητής και μεταφραστής Pierre Baudry, που διέ­ μενε εκείνο το διάστημα στην Αθήνα, είχε ήδη δημοσιεύσει μια κριτική για τον Αλαφρόϊσκιωτο, με το χαρακτηριστικό τίτ­ λο «Le Voyant», στην εφ. Le Monde Helldnique, 22 Μαρτίου 1909. Στο περ. Γράμματα Αλεξανδρείας, τόμ. Γ', φυλλάδιο 25-27, Ιούλιος 1915, σ. 17-19, θα δημοσιευθεί και ένα ποίη­ μα του Baudry με τον τίτλο «Au ροέίε Angelo Sikeliano» στο πρωτότυπο και σε μετάφραση του Αλεξανδρινού κριτι­ κού Μιχάλη Περίδη.

5. Βιβλιογραφικούς δεν είναι γνωστή δημοσίευση μετάφρασης του Baudry από τον Πρόλογο στη Ζωή.

6. Η περιπέτεια της συγγραφής, εκτύπωσης και διακίνησης του Προλόγου στη Ζωή φωτίζεται αποκαλυπτικούς μετά τη δημο­ σίευση πλήθους γραμμάτων του Σικελιανού otov Αλεξανδρι­ νό εκδότη Στέφανο Πόργα και στο σκηνοθέτη Λίνο Καρζή, βλ. 'Αγγέλου Σικελιανού Γράμματα, τόμ. Α', ό.π., σ. 69-224.

7. Στο τεύχος της 31ης Δεκεμβρίου 1917 του Mercure de

To 1909, όταν όημοοκύα τον Αλαφροΐοκιωτο France ο Lebesgue θα γράψει και για τη Συνείδηση της Γυναίκας. Τούτη η βιβλιογραφικής αθησαύριστη κριτική θα με­ ταφραστεί και θα δημοσιευτεί στο περ. Γράμματα Αλεξανδρείας, τόμ. Δ', φυλλάδιο 58, Ιούνιος-Οκτώβρης [=Δεκέμβριος] 1917, σ. 744: «Η μεγάλη πρωτοτυπία του 'Αγγέλου Σικελιανού είναι ότι ένωσε στην ποίηση το θρησκευτικό ρίγος, όχι εννοείται το χριστιανικό- διότι το πανικό μεθύσι που με­ ταρσιώνει τον ονειροπόλο τραγουδιστή της Συνείδησης της Γυναίκας, προέρχεται από την περιπαθή λατρεία που κατα­ δικάζουν οι πιο ενθουσιώδεις μιμητές του Ιησού. Αλλ' η Συνείδηση της Γυναίκας είναι ύμνος προς τον έρωτα, αρχήν του κόσμου, πηγήν αγνής χαράς, τροφήν απολύτρω­ σης, κι ο Χριστιανισμός εγεννήθηκε από μιαν ιδέαν έρωτα. Από το θερμό ενθουσιασμό, από την έκσταση, η κυρία Ψυχή αποκαλύπτεται στον Ποιητή, κι ο ρυθμός γεννιέται, που προϊσταται στην γέννηση των θεών. Χάρις στον Πλάτωνα ο Σικελιανός φθάνει εις τον Dante και τον Shelley: το πνεύμα μας νέας Βεατρίκης τον οδηγεί ανά­ μεσα στα ύψη, και η Βεατρίκη αυτή θα είταν πολύ κοντά σε μια Πανανία, αν δεν είταν πρώτα Αρμονία. Ποτέ ο ποιητής του "Αλαφροΐσκιωτου" δεν ανέβηκε τόσο ψηλά, κι είναι και­ ρός να χαιρετίσουμε σ' αυτόν κάτι άλλο από ένα υπέροχο δημιουργόν εικόνων. 0 Έρωτας μόνο κατέχει τα κλειδιά του μυστηρίου και το αποδείχνει. Ας πούμε, περνώντας, πως ο Σικελιανός είναι αδερφός της Κυρίας Πηνελόπης Duncan, της θαυμασίας αυτής γυναίκας, που απέθανε πρόωρα τον περασμένο χρόνο, και που υπήρξε ο ασφαλής οδηγός του Raymond Duncan στην καλλιτεχνική και φιλανθρωπική απο­ στολή του».

8. Η απαξιωτική κρίση του ίδιου του ποιητή ασφαλώς αναφέρεται στα δημοσιευμένα πριν από τον Αλαφροΐσκιωτο, ανά­

μεσα στα έτη 1901-1905, ποιήματά του- φαντάζεται κανείς τι θα έλεγε για κάποια «αμαρτήματα» της παιδικής και γυ­ μνασιακής ηλικίας του που σώθηκαν ως τις μέρες μας. Στο περ. Γράμματα Αλεξανδρείας ως το φθινόπωρο του 1916 ο ποιητής είχε δημοσιεύσει (ή αναδημοσιεύσει) πολλά ποιήματα των ενοτήτων «Επίνικοι Α' (1912-1913)», «Νέκυια Α' (1910-1925)», «Σονέτα», «Αφροδίτης Ουρανίας» και τα δύο πρώτα κείμενά του για το γλύπτη Auguste Rodin: «Ομιλίες με τον Rodin» και «Η συνέχεια της ομιλίας μου με τον Rodin και αισθητικά σημειώματα», βλ. 'Αγγέλου Σικελιανού Γράμ­ ματα, τόμ. Α', ό.π., σ. 69-193.

10.0 τέταρτος τόμος του Προλόγου στη Ζωή: Η Συνείδηση της Πίστης. Κυκλοφόρησε σε πενήντα αντίτυπα, εκτός εμπορί­ ου, το καλοκαίρι του 1917. Για την απομάκρυνση του ποιητή από την αναμενόμενη συνέχεια του έργου και την απροθυ­ μία του να στείλει τον τέταρτο τόμο ακόμη και σε φίλους και συνεργάτες του, βλ. 'Αγγέλου Σικελιανού Γράμματα, τόμ. Α', ό.π., αρ. 92,93,103, σ. 207-210, 223-224.

11. Η πρώτη δημόσια αναφορά για το έργο ανήκει στον Άριστο Καμπάνη: «ο ποιητής ετοιμάζεται να μας δώση τον Ασκλη­ πιόν”...», εφ. Ακρόπολις, 15 Αυγούστου 1915. Λίγο αργότε­ ρα σε γράμμα του στον'Ιωνα Δραγούμη (20.3.1916) ο ποιη­ τής αναφέρει: «0 Ασκληπιός μου προχώρησε στη σύνθεσή του... εργάζομαι το β' μέρος...». Η τραγωδία τούτη, μολονό­ τι η συγγραφή της ξεκίνησε τόσο πρώιμα (κι ένα τμήμα δημοσιεύθηκε στο περ. Λύρα, Απρ.-Μάιος 1919, σ. 131-139 (βλ. 'Αγγέλου Σικελιανού Θυμέλη, τόμ. Γ', φιλ. επιμ. Γ. Π. Σαββίδης, «Ίκαρος» 1997, σ. 159-169), δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Το ημιτελές έργο τυπώθηκε για πρώτη φορά το Δε­ κέμβριο του 1954, στις εκδόσεις του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών (βλ. 'Αγγέλου Σικελιανού Θυμέλη, τόμ. Γ', ό.π., σ.

113-153).

12. Πρόκειται για την ενότητα «Απόκρυφος Όλυμπος», από τη Συνείδηση της Γης μου. (Ατιτλοφόρητο τμήμα, υπό την ελευσίνια ρήση: «Νίκα», στην πρώτη έκδοση του 1915, σ. TO­ TS). Βιβλιογραφικώς δεν είναι γνωστή δημοσίευση της με­ τάφρασης τούτης. 0 ποιητής πάντως έχει αποδώσει στα γαλλικά και τον «Ύπνο του Μιστράλ», βλ. 'Αγγέλου Σικελιανού Γράμματα, τόμ. Α', ό.π., σ. 592-595, και το Διθύραμβο του Ρόδου (1933).

13. Στη μετάφραση της «Αφιέρωσης» του Δελφικού Λόγου (The Delphic Word. «The Principle of the Aristoi». The Dedication.

By Angelo Sikelianos, Translated by Alma Reed, New York, Harold Vival, Ltd. Publishers), που κυκλοφόρησε τον Ιούλιο του 1928, ανάμεσα στα «έργα» του Σικελιανού συμπεριλαμβάνεται και η Συνείδηση της Προσωπικής Δημιουργίας, ως «ανολοκλήρωτο» ακόμη. Ένα τμήμα (η ενότητα «Το Κατορ­ θωμένο Σώμα») πρωτοδημοσιεύθηκε στη σικελιανική ανθο­ λογία Αντίδωρο (Ιανουάριος 1943). Με την τελικώς γνωστή εξάπτυχη μορφή θα συμπεριληφθεί στο Β' τόμο του Λυρι­ κού Βίου (Χριστούγεννα 1946).

14. Η CisPle Le Crocq χρονολογεί το γράμμα, από την ταχυδρο­ μική σφραγίδα του φακέλου, στα 1918. Είναι προφανές από τα συμφραζόμενα ότι ανήκει στα 1916.

15. Τα ποιήματα «Γιάννης Κητς», «Το τραγούδι της Καλυψώς» (και εν συνεχεία: «Η μάνα του Dante», «Ο Γκαίτε στη Ρώμη», «Αναδυομένη», «Αχελώος», «θαλερό») δημοσιεύθηκαν στο περ. Γράμματα Αλεξάνδρειάς, τόμ. Γ', φυλλάδιο 25-27, Ιού­ λιος 1915, σ. 1-12.

121

Ε ξιχνία οΐ μιας

n o 11)71 Μ ί

(π ρ ό β ιο ι Ο Ι χ ό λ ι α οτ ον Πρόλο ι γο του Λ υ ρ ι κ ο ύ Β ί ο υ

το υ

fr\\

ΒΑΓΓΕ ΛΗ Α Θ Α Ν Α Σ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ

Σικελιανός το χειμώνα ίου 1938 έγραψε ένα κείμενο που προ­ οριζόταν για εισαγωγή στους έξι τόμους του Λυρικού Βίου, που θα περιλάμβαναν το έως εκείνη τη στιγμή ποιητικό έργο του. Η έκδοση εκείνη δεν πραγματοποιήθηκε, αλλά μετά τέσσερα χρόνια ο ποιητής αποφάσισε να δημοσιεύσει το κείμενο της ει\ Z s σαγωγής, πιστεύοντας πως αυτό μπορεί να λειτουργήσει «σαν ένας γενικότερος προσανατολισμός στην ουσία του Λυρισμού», αλλά κυρίως επειδή ήταν βέβαιος πως ανταποκρινόταν «πάντα στο αίτημα μιας πλατιάς κατοπινής ανάπτυξης της Ποιητικής» του1.

0 χρόνος συγγραφής του Προλόγου (δηλαδή μετά την ολοκλήρωση σημαντικού μέρους του έργου του, αλλά και πριν αυτό ολοκληρωθεί ε ­ ντελώς) του δίνει ιδιαίτερη σημασία ως προς την εξακρίβωση της πρό θέσης του ποιητή. Αυτό συμβαίνει επειδή, ενώ ουσιαστικά λειτουργεί α πολογιστικά ή απολογητικά ως προς το ήδη συντελεσμένο έργο, εμφα νίζεται να έχει και μια προγραμματική λειτουργία που αφορά στο συνο λικό -συντελεσμένο ή ασυντέλεστο- έργο του. 0 Πρόλογος, επομένως ως επίσημη δήλωση της πρόθεσης του ποιητή, ή ως απλό τεκμήριο αυ­ τής της πρόθεσης, έχει μια ιδιαίτερη ερμηνευτική χρησιμότητα, εφόσον αξιοποιείται μέσα στα αποδεκτά όρια της ερμηνευτικής εκμετάλλευσης της δηλωμένης ποιητικής πρόθεσης γενικώς. Ας δούμε, όμως, ποια εί­ ναι αυτά τα όρια.

122

Η πρόθ<ση κ α ι το ν όη μ α Οι όροι που χρησιμοποιούνται συνήθως από την κριτι­ κή σχετικά με την επέμβαση του ποιητή στην πρόσλη­ ψη του έργου του είναι δύο: «πρόθεση του ποιητή» και «πρόθεση του ποιήματος». Είναι φανερό πως οι δύο όοι αναφέρονται σε δύο διαφορετικές φάσεις της διαικασίας της λογοτεχνικής δημιουργίας και ότι τον ρώτο θα μπορούσαμε ακριβέστερα να τον ονομάουμε «αρχική πρόθεση του ποιητή» και το δεύτερο πραγματοποιημένη ή υπαρκτή πρόθεση». Ο πρώτος ιναφέρεται σε εκείνο που ο ποιητής ήθελε να πετύχει 'ράφοντας το έργο του, ενώ ο δεύτερος σε αυτό που ελικώς κατόρθωσε με το συντελεσμένο έργο του, ϊηλαδή στο νόημα του ποιήματος. Πρόκειται, επομέ­ νως, για δύο εκδοχές του νοήματος: το προθετικό -που υφίσταται ως δηλωμένη πρόθεση- και το υπαρ­ κτό νόημα, το οποίο υπάρχει μέσα στο έργο ανεξάρτη­ τα από το λογοτέχνη και τις δηλωμένες ή όχι προθέ­ σεις του. Σε ό,τι αφορά στον όρο «πραγματοποιημένη ή υπαρ­ κτή πρόθεση», η διάζευξη μπορεί κατ' αρχάς να έχει τη σημασία της εναλλακτικής χρησιμοποίησης δύο όρων που είναι ταυτόσημοι. Στην περίπτωση, όμως, που προχωράμε στη σύγκριση ανάμεσα στην αρχική πρό­ θεση και στην πραγματοποιημένη ή υπαρκτή πρόθεση, παρουσιάζεται μια διαφοροποίηση ανάμεσα στις ση­ μασίες ανάλογα με το αποτέλεσμα της σύγκρισης: αν ανάμεσα στην πρώτη και στη δεύτερη διαπιστώνεται συμφωνία, τότε μπορούμε να μιλάμε για «πραγματο­ ποιημένη πρόθεση», ενώ αν παρατηρείται ανάμεσά τους διάσταση, τότε χρησιμοποιούμε τον όρο «υπαρ­ κτή πρόθεση». Αν την αρχική πρόθεση αναζητούμε σε κάποια άμεση ή έμμεση σχετική δήλωση του λογοτέ­ χνη (η οποία μπορεί να είναι προγενέστερη, ταυτόχρο­ νη ή μεταγενέστερη του έργου), την πραγματοποιημέ­ νη ή υπαρκτή πρόθεση αναζητούμε μέσα στο έργο. Η δημοσίευση, επομένως, ενός έργου αποτελεί παρά­ γοντα ανεξαρτητοποίησης του υπαρκτού νοήματος. Από αυτή την ανεξαρτητοποίηση προκύπτουν τα προ­ βλήματα που στοιχειοθετούν τις ενστάσεις εναντίον της κριτικής στρατηγικής που στηρίζεται στην εξακρί­ βωση της πρόθεσης του λογοτέχνη: πρόκειται για την επιχειρηματολογία της «προθεσιακής πλάνης», σύμ­ φωνα με την οποία αποτελεί σφάλμα η στήριξη της ερμηνείας, κριτικής και αξιολόγησης ενός έργου πάνω στην πρόθεση, στο συνειδητό σχέδιο ή σκοπό του λο­ γοτέχνη που έγραψε το έργο, επειδή το νόημα και η α­ ξία είναι εγκατεστημένα μέσα στο κείμενο του συντε­ λεσμένου και δημόσιου πλέον έργου και όχι στις με οποιονδήποτε τρόπο εκφρασμένες από τον ίδιο -ή εικα­

ζόμενες από πληροφορίες βιογραφικού χαρακτήραπροθέσεις του σχετικά με τη συγγραφή του έργου. Π ρ ο σ α ν α το λ ισ μ ός σ τη ν ουσ ία του λυρισ μο ύ Στην περίπτωση του Σικελιανού, η πρόθεση που δηλώ­ νεται μέσα από τον Πρόλογο έχει δύο διαστάσεις, μία γενική και μία ειδική. Η ειδική διάσταση αφορά στον τρόπο με τον οποίο θα ήθελε ο ποιητής να προσληφθεί το έργο του από την κριτική, λειτουργώντας σαν ένας γενικός οδηγός ανάγνωσης συγκεκριμένων έργων του: Αλαφροϊοκιωτος, Πρόλογος στη Ζωή, Μήτηρ Θε­ ού, Πάσχα των Ελλήνων, Δελφικός Λόγος, Ο Διθύραμ­ βος του Ρόδου, «Λίλιθ», «Το κύπελλο του Αγαθοδαίμονα» (που δε σώζεται σήμερα) και «Μελέτη θανάτου». Με τον τρόπο αυτό ο Σικελιανός γράφει ένα κείμενο που συνεχίζει την αυτοκριτική παράδοση των κειμένων που ο Παλαμάς συγκέντρωσε στο έργο Η Ποιητική μου, με το οποίο προσπαθεί να υπερασπίσει το έργο του όχι τόσο από μια αρνητική κριτική όσο από μια κριτική που δεν είναι σε θέση να διακρίνει όλες τις διαστάσεις του. Η γενική διάσταση της δηλωμένης μέσα στον Πρόλογο πρόθεσης εμφανίζεται να υπερβαίνει το σκοπό της εξή­ γησης των έργων του, αφορώντας στο λυρισμό γενι­ κώς, θέλοντας να προσανατολίσει τους αναγνώστες ως προς την αναγνώριση των χαρακτηριστικών του ε­ κείνων που συνιστούν την πραγματική, ιδεολογική ση­ μασία του και όχι απλώς τους ποιητικούς τρόπους και την τεχνοτροπία του. Και αυτός, ωστόσο, ο προσανα­ τολισμός στην ουσία του λυρισμού δεν αποτελεί παρά μια έμμεση στρατηγική για την προσέγγιση του έργου του: ο Σικελιανός δίνει στο λυρισμό μια τόσο βαρύνουσα σημασία, για να αναδείξει τη σημασία του δικού του έργου ως λυρικού. Μέσα, λοιπόν, από την αναβάθμιση της σημασίας του λυρισμού όχι ως τρόπου ποιητικής έκφρασης, αλλά ως εντατικοποιημένης υπαρξιακής κα­ τάστασης και ηθικής στάσης, ο Σικελιανός θέλει να α­ ναβαθμίσει τη σημασία του προσωπικού έργου του. Το εγχείρημα της κατανόησης ενός ποιητικού έργου στη βάση της πρόθεσης του ποιητή, όπως έχει επισημανθεί από την επιχειρηματολογία τη σχετική με την «προθεσιακή πλάνη», είναι γενικώς επισφαλές. Οι πιθα­ νές παρερμηνείες που προκαλούνται από ένα τέτοιο εγχείρημα περιορίζονται στην περίπτωση κατά την ο­ ποία το ερμηνευτικό αντικείμενο αποτελεί ένα λογοτε­ χνικό κείμενο που αντανακλά παραστάσεις όσο γίνεται λιγότερο προσωπικές και περισσότερο συλλογικές. Αυτό συμβαίνει επειδή η πρόθεση είναι δυνατό να πραγματοποιηθεί πιο ολοκληρωμένα όταν αυτή αφο­ ρά στην έκφραση βιωμάτων που θέλουν να είναι όσο γίνεται πιο διυποκειμενικά. Μια οριακή σχετική περί-

123

πτώση αποτελεί η στρατευμένη λογοτεχνία. 0 λυρι­ σμός, ωοτόσο, προγραμματικά αποτελεί μια ποιητική μορφή που θέλει να δώσει όσο γίνεται περισσότερη ε ­ λευθερία στη φωνή ενός «ποιητικού εγώ»: το λυρικό ποιητικό εγώ δίνει την εντύπωση πως μιλά απευθυνό­ μενο σε αυτό το ίδιο, πως προσπερνά την έννοια του ακροατηρίου και πως εξαντικειμενίζει μεν το υποκειμε­ νικό του βίωμα μέσα από μια διυποκειμενική διατύπω­ ση, αλλά αυτό το κάνει για να πετύχει αυτοκατανόηση και αυτογνωσία. Ο λυρισμός, επομένως, ως διαδικασία ποιητικής αυτο­ γνωσίας (στην οποία επιμένει και ο Σικελιανός), δηλα­ δή ως αυτογνωσία που επιτυγχάνεται όχι πριν αλλά ταυτόχρονα με την ποιητική έκφραση και χάρη σε αυ­ τή, δε λειτουργεί στη βάση της υλοποίησης ενός προ­ γράμματος που είναι δυνατό να εντοπιστεί με ακρίβεια και ασφάλεια μέσα στο πλαίσιο της δηλωμένης πρό­ θεσης του ποιητή. Η εξέταση, επομένως, του έργου του Σικελιανού στη βάση της σύγκρουσής του με την πρόθεση που δηλώνεται στον Πρόλογο θεωρητικά εί­ ναι αντιφατική. Παρ' όλα αυτά, η εξέταση της πρόθε­ σης αυτής καθεαυτήν είναι εξαιρετικά χρήσιμη, επειδή αποκαλύπτει τον ορίζοντα των προσδοκιών του Σικελιανού από την ποίηση γενικώς, και ειδικότερα από το έργο του, αλλά και από τον ίδιο ως ποιητή: η πρόθεση σε αυτή την περίπτωση διατυπώνει μια αξίωση που

γνώση εμπειρική που αντιστοιχεί κυρίως σε μια εμπει­ ρία υπαρξιακή, που με τη σειρά της οδηγεί στη συνεί­ δηση της ζωής. Αυτή η συνείδηση της ζωής δεν έχει θεωρητικό αλλά πρακτικό χαρακτήρα, επειδή αποτελεί τον πιο αποτε­ λεσματικό τρόπο συμμετοχής στη ζωή, η οποία συνιστά την «αέναη πρόθεση κάθε ύπαρξης». Η συμμετοχή στη ζωή εκδηλώνεται ως ανάδειξη του δυνάμει, με σκοπό τη συνεργασία με αυτό αλλά και την απόλαυσή του. Η ικανότητα γι' αυτή τη συμμετοχή συνιστά μια συνειδησιακή λειτουργία που ο Σικελιανός ονομάζει «ο Λυρισμός του Ποιητή», επειδή γίνεται δυνατή χάρη στη «ρίζα της αισθαντικής ψυχής». Τη ρζα αυτή αναζητούν οι «γνήσιοι, "αυτοδίδακτοι" πρωτόγονοι, και καθαυτό "εδαφικοί" (...) οργανισμοί»: ο Ποιητής, ο Στοχαστής, ο Μυστικός. Η γήινη σοφία τους εκδηλώνεται με δύο τρόπους: με την εναρμόνιση και με την αντίδραση. Οι δύο αυτοί τρόποι δίνουν την εντύπωση πως είναι α­ ντιφατικοί, επειδή ο πρώτος προτείνει μια προσαρμογή ως προς κάποιο περιβάλλον, ενώ ο δεύτερος μια αντί­ δραση σε αυτό. Η αντίφαση, όμως, είναι φαινομενική, επειδή αυτό με το οποίο εναρμονίζουν το «ψυχικό τους κέντρο» είναι «το κέντρο του παντός»: πρόκειται για την ανακάλυψη μιας κρυφής κοινότητας της ουσίας, η ο­ ποία λανθάνει ανάμεσα στη συνείδηση και σε ένα αρ-

τείνει προς το απόλυτο και εκφράζει μια δυναμική που ενεργοποιεί την ποιητική συνείδηση.

χετυπικό περιβάλλον. Από το άλλο μέρος, η αντίδραση γίνεται απέναντι σε ένα επικαιρικό, περιστασιακό περι­ βάλλον, απέναντι στη «μοιραία πνευματική και ψυχική

Η προϋπόθ«ση τη ς πο ιη τικ ή ς συνεί&ησης

αδράνεια των ανθρώπων», η οποία δημιουργεί εμπόδια στην παραπάνω αυθόρμητη εναρμόνιση.

Στην Εισαγωγή του Προλόγου ο Σικελιανός ασχολείται με τις προϋποθέσεις της ποιητικής συνείδησης και αυ­ τογνωσίας. Για να μπορέσει ένας ποιητής να έχει εποπτεία πάνω στη λειτουργία του ως φορέα συνείδησης, πρέπει να έχει τη δυνατότητα αποστασιοποίησης από τις συμβάσεις που στοιχειοθετούν το τρέχον, καθημε­ ρινό περιβάλλον. Για να πετύχει αυτή την αποδέσμευ­ ση από το συμβατικό χαρακτήρα του πραγματικού, πρέπει να αποκτήσει διπλή επίγνωση: εκείνη που τον οδηγεί στην αναγνώριση του συμβατικού σε κάθε μορ­ φή του και αυτή που του αποκαλύπτει το δημιουργικό (που μπορεί να είναι και δυνάμει) πυρήνα της συνείδη­ σής του. Η απομάκρυνση, επομένως, από το πλαστό αποτελεί την τακτική προσέγγισης του αυθεντικού, ε­ νώ το αυθεντικό αποτελεί το μόνο σημείο από το ο­ ποίο μπορεί κάποιος να ασκεί εποπτεία πάνω στον ε­ αυτό του και στους άλλους. Η εποπτική, επομένως, προς τα έξω στροφή γίνεται στη βάση μιας γνήοιας ε­ σωτερικότητας, η οποία κατορθώνεται μέσα από μια διαδικασία άσκησης. Η διαδικασία αυτή θησαυρίζει μια

124

Η δράση ή, ακριβέστερα, η ενέργεια του Ποιητή, του Στοχαστή και του Μυστικού είναι ταυτόχρονα γενικευτική αλλα και συγκεκριμενοποιημένη: αντιστοιχεί σε μια εποπτική, ερωτική και γνωστική τους άπλωση, η ο­ ποία λαμβάνει χώρα «πέρα από το χρόνο, τον τόπο ή την αμέσως αισθητή πραγματικότητα», χωρίς ωστόσο «να χάνει διόλου -απεναντίας- το συγκεκριμένον έδα­ φος της ίδιας φύσης της, ενέργειας και ζωής». Η πα­ ράλληλη αντίληψη του γενικού και αίσθηση του συ­ γκεκριμένου αντιστοιχεί στο συνδυασμό των δύο εκ­ δηλώσεων της γήινης σοφίας: της εναρμόνισης με την αντίσταση. Ο συνδυασμός αυτών των δύο τρόπων γί­ νεται φανερός από το γεγονός πως η αντίδραση χαρα­ κτηρίζεται από τον ποιητή ως «καρτερική»: χάρη στην «έμφυτα έντονη καρτερικήν ιδιότητά του», ο Ποιητής διαισθάνεται και τη «μυστική συμβίωση με το παν», αλ­ λά και την προοωρινότητα των τοπικών και χρονικών προσδιορισμών. Η καρτερία του Σικελιανού δεν είναι μια ηθική κατηγορία, αλλά μια ιδιότητα (ή ικανότητα) υπαρξιακή που αναλογεί στην αίσθηση της διάρκειας,

την προσωπική του πορεία: «με ποιο τρόπο αυτά τα αι­ τήματα βαθμιαία αποκαλύφθηκαν ένα ένα στην ψυχή μου και ενώθηκαν θετικά με τη ζωή μου».

Ο Ά. Σικελιανός το 1910, οτο Παρίσι

η οποία υπερβαίνει τους τοπικούς και χρονικούς προσ­ διορισμούς της σκέψης. Η «αρχή της Αιωνιότητας» ορί­ ζει το χωροχρόνο του ποιητή, αλλά αυτή η αρχή δεν είναι μια αφηρημένη έννοια που αναφέρεται στο μέλ­ λον, αλλά «ένα πλήρες και απροσμέτρητο παρόν». Αυτές πιστεύει ο Σικελιανός πως είναι οι προϋποθέσεις της ποιητικής συνείδησης γενικώς, αλλά και η ουσία του λυρισμού ειδικότερα - και από αυτές ορίζεται ο σκοπός του Ποιητή. Η προσπάθεια πραγματοποίησης αυτού του σκοπού συνιστά την ποιητική πορεία του, που είναι μια πορεία διανοητική και συνειδησιακή. Η πορεία αυτή παίρνει μορφή ιστορική χάρη στις αρνητι­ κές (δυσμενείς) και τις θετικές (ευνοϊκές) συνθήκες που διαμορφώνει η Φύση και η Ιστορία. Μέσα από το προβληματικό πλέγμα αυτών των συνθηκών, δηλαδή μέσα από το σύμπλεγμα των αποπροσανατολιστικών αντιθέσεων, ο Ποιητής καλείται να φτάσει «στην τελι­ κή εποπτεία της ζωής από την άποψη της μιας και αδι­ αίρετης Ποιητικής Αλήθειας». Με την Εισαγωγή του Μέρους Πρώτου του Προλόγου του, ο Σικελιανός προσδιορίζει το λυρισμό στη βάση κάποιων ποιητικών αιτημάτων, μέσω των οποίων προ­ τείνει μια υψηλή αντίληψη της (λυρικής) ποίησης. Στη συνέχεια, πάνω στη βάση αυτής της αντίληψης, και μέσα από τα έργα του, θα προσπαθήσει να περιγράψει

Οι ποιητικές πραγματώσεις Η εξέταση της πορείας αρχίζει με τον ΑλαφροΤσκιωτο. Εδώ του δίνεται η ευκαιρία να μιλήσει για το ρόλο της ιδέας της φύσης στην ποίησή του και να εξηγήσει πως αυτή δε λειτούργησε ποτέ σαν ένα (φωτεινό ή σκοτει­ νό) πλαίσιο ή σκηνικό της ανθρώπινης ζωής, αλλά σαν μια «αιώνια ωδινόμενη (...) κοσμογονική αισθαντική Ψυ­ χή». Με τον τρόπο αυτό δίνει μια απάντηση στις εκτιμή­ σεις των κριτικών σχετικά με την παρουσία/σημασία της φύσης οτο έργο του, επισημαίνοντας πως σε αυτό η επαφή με τη φύση δεν έχει χαρακτήρα επιδερμικά αι­ σθησιακό, αλλά ουσιαστικά ασκητικό: πρόκειται για μια άσκηση «βαθιά και ευλαβική» των ψυχικών και σωματι­ κών του δυνάμεων, οι οποίες συγκροτούνται γύρω από τον πυρήνα της «συλλογικής ερωτικής του πόλωσης». Αυτή η επαφή με τη φύση δημιούργησε τις προϋποθέ­ σεις για μια επικοινωνία με τη ζωή, η οποία, καθώς ή­ ταν απαλλαγμένη από τη στενή ιστορικότητα, γινόταν μυστηριακή. Η πρώτη, ωστόσο, «ορφική προέκτασή του μέσα στην ψυχή της Φύσης» ωρίμασε μέσα από τη συνειδητοποίηση πως για την αποδέσμευση της διο­ νυσιακής υπόστασής του δεν αρκούσε η προέκταση στη φύση, αλλά και το ρίζωμα μέσα σε μια παράδοση που θα ανταποκρινόταν στη «δίψα του βαθιού υποστα­ τικού διονυσιασμού» του. Την αναζήτηση και τη γνωρι­ μία αυτής της παράδοσης επιχείρησε με τη «μέθοδο της γνήσιας αυτοδιδαχής» στο έργο του Πρόλογος στη Ζωή, όπου η εξελικτική πορεία αυτής της γνωριμίας φανερώνεται ακόμη και από τη σειρά των τίτλων των πέντε μερών του έργου: «Η συνείδηση της γης μου», «Η συνείδηση της φυλής μου», «Η συνείδηση της γυ­ ναίκας», «Η συνείδηση της πίστης», «Η συνείδηση της προσωπικής δημιουργίας». Η ενατένιση της λειτουργίας του Μυστηρίου, μέσα στο πλαίσιο της αρχετυπικής εικόνας της Μητέρας Φύσης, και ως στρατηγική αντιμετώπισης της ορθολογικής ε­ ξήγησης του κόσμου, χαρακτηρίζει το Μήτηρ Θεού. Εδώ η φύση δεν είναι πια ούτε «η ηανθεϊστική ψυχή της ύλης» ούτε η «Βασίλισσα-Μρτέρα», αλλά «η natura naturans perpetuam divinitatem», όπου η ύλη υψώνε­ ται «ολόκληρη προς "χώρον μάλλον ενεργόν”» και με­ ταμορφώνει στη σκέψη μας το θάνατο «σε αίτιο απρο­ σμέτρητα και αποκαλυπτικά Δημιουργικό». Με το Πά­ σχα των Ελλήνων η απομάκρυνση του ποιητή από την εφήμερη ιστορικότητα μεγαλώνει μέσα από την προ­ σέγγιση στο «θρησκευτικό υποσυνείδητο».

125

Στο Μέρος Δεύτερο ο Σικελιανός αναφέρεται στο Δελ­ φικό Λόγο («Αφιέρωση»), στο Διθύραμβο του Ρόδου και στα ερωτικά του ποιήματα. Από τις ιδέες που επι­ καλείται για την «εξήγηση» των ποιημάτων του ενδια­ φέρον παρουσιάζει η έννοια της εσωτερίκευσης, η ο­ ποία αυτή τη φορά συσχετίζεται με την έννοια της καθολίκευσης, επαναλαμβάνοντας κατά τα άλλα όσα σχετικά είχε αναφέρει στο Μέρος Πρώτο. Πιστεύει, λοιπόν, πως η εσωτερίκευση και η καθολίκευση αλληλοσυμπληρώνονται στην προσπάθεια του Ποιητή για αποστασιοποίηση από το συμβατικό περιβάλλον και συνεργάζονται σε μια διαδικασία υπέρβασης της στε­ νής ιστορικότητας. Άλλη μια ιδέα του πρώτου μέρους, η οποία επαναλαμ­ βάνεται περισσότερο επεξεργασμένη στο δεύτερο μέ­ ρος, είναι εκείνη της αντίθεσης ανάμεσα στην οριζό­ ντια ερμηνεία της Φύσης και της Ζωής και στον «Όρθιο Σκοπό της Δημιουργίας» ή, αλλιώς, ανάμεσα στη γραμ­ μική αντίληψη της Ιστορίας και στην κάθετη Διάσταση της Έντασης. Σύμφωνα με την πρώτη, έχουμε μια «μοιραία διαδοχή των γεγονότων που γεννοβολιώνται το ένα πίσω απ' τ' άλλο», ενώ σύμφωνα με τη δεύτε­ ρη, η αντίληψη λειτουργεί σαν μια τομή στη νομοτε­ λειακή, παθητική αντίληψη. Η τομή αυτή εκδηλώνεται σαν πράξη δημιουργίας και υλοποιείται με τη μορφή του αληθινού ποιήματος. Με τον τρόπο αυτό ο Σικελιανός προωθεί την περιγραφή της ποιητικής του (πρόθεσης) προς την κατεύθυνση της πράξης: θεωρεί το χάσμα ανάμεσα στην Ποίηση και στην Πράξη τραγι­ κό, προτείνει τον «αυθεντικό δημιουργικό τους σύνδε­ σμο» και θέτει ως σκοπό του την ταυτότητα ανάμεσα στην ουσιαστική πράξη και στο γνήσιο ποίημα. Μια ανάλογη πραγματιστική κατεύθυνση του λυρισμού δίνεται με την προβολή της ανάγκης για αποκατάστα­ ση της σύνδεσης ανάμεσα στο σώμα και την ψυχή. Η αποσύνδεσή τους αποδίδεται στις «τυραννίες ενός α­ βάσταχτου πολιτικού και ιστορικού οργίου», που μετα­ τόπισαν το κέντρο της ελευθερίας του ανθρώπου σε «έναν πόλο ανεδαφικά ιδεατό, έξω απ' τη γη ή πέρα από τη γη». Στην αποσύνδεσή τους, επίσης, αποδίδει τη σεξουαλική παρέκκλιση της σύγχρονης εποχής. Η σύνδεση, ωστόσο, της ψυχής και του σώματος δεν ο­ δηγεί τον Σικελιανό προς εκείνη τη μορφή του αισθη­ σιακού λυρισμού, η οποία στην Ευρώπη έχει μια στα­ θερή παράδοση που ξεκινά από το 16ο και φτάνει και τον 20ό αιώνα, με κυριότερους εκπροσώπους τους Σέξπιρ, Donne, Whitman, D' Annunzio και Dylan Thomas. Αντίθετα, ο Έλληνας λυρικός παρουσιάζει τη σεξουαλική πορεία του να κλιμακώνεται στην ανάγκη «μιας κοσμικής κι ακέραιης μέθεξης [...] με την πλέρια

126

ερωτική πνοή του Θεού των ζώντων». Με τον τρόπο αυτό στρέφει την ποίησή του ή, πιο σωστά, την ποιητι­ κή του (πρόθεση), προς την κατεύθυνση της ευρωπαϊ­ κής παράδοσης του μυστικού λυρισμού, η οποία εκ­ προσωπείται από ποιητές όπως ο Blake, ο Hopkins, ο Claudel, ο Yeats και ο Rilke. Αξονα του ερωτικού μυστικισμού του αποτελεί μια αρχετυπική εικόνα της γυναί­ κας: η «μυστική μεγάλη πρωτοεικόνα της θηλύτητας», που είναι μια δύναμη ερωτική αλλά και θρησκευτική. Ο μυστικιστικός χαρακτήρας του έρωτα και η αναγωγή του στη μέθεξη με το «ζώντα θεό» μοιραία οδηγεί στην προσπάθεια αφομοίωσης από τον έρωτα της κατάστα­ σης του θανάτου: ο θάνατος γίνεται μια κορυφαία μορ­ φή του πόθου, η οριακή ένταση/έξαρση του ερωτικού πόθου, και με τον τρόπο αυτό ο θάνατος αποτελεί μια κατάσταση ζωής που υπερβαίνει και νικά το θάνατο. Αυτή η μυστικιστική διεύρυνση του έρωτα, η οποία έγι­ νε δυνατή από τη στιγμή που ανασυνδέθηκαν «κορμί και νους, αίμα και πνεύμα, βίος και κόσμος, θεός και Sexus» εκτιμάται από τον ποιητή ως μια προσωπική «φωτεινή λύτρωση από το πρόβλημα του Sexus», μια λύτρωση που συνέβη στη ζωή και στη σκέψη του και η οποία αποκαλύπτεται στη διαλεκτική πορεία της ποίη­ σής του. Πρόκειται για μια λύτρωση από τις συμβατικές αξίες που «δεσμεύουνε την κοσμικά ερωτική δημιουρ­ γική ορμή του ανθρώπου», μια λύτρωση που ιστορικά δεν κατόρθωσε η νόηση που διασπά τον κόσμο, αλλά η «ενιαία και πάναγνη πνοή της δημιουργίας». Η συ νθίτική ανακεφαλαίω σ η Στο τελευταίο μέρος του Προλόγου, «Συνθετική ανα­ κεφαλαίωση» και «Επίλογος», ο Σικελιανός προσπαθεί να οργανώσει τις ιδέες τις οποίες επικαλέστηκε για την εξήγηση των ποιημάτων του που συγκροτούν την ποιητική πορεία του. Η οργάνωση αυτή γίνεται γύρω από ορισμένες ιδέες/άξονες. Πρώτη είναι εκείνη της Βιολογικής Αλήθειας και της σχέσης της με την αλή­ θεια της Ποίησης ή με κάθε άλλη μορφή αλήθειας. Με αυτήν επιχειρεί μια πιο συγκροτημένη επίθεση ενα­ ντίον της «ασθένειας της Λογοκρατίας», στην οποία α­ ποδίδει την «ηθική και ιστορική εξάρθρωση της Δύ­ σης». πρόκειται για την «επί τόσους αιώνες αναστομω­ μένη Κοσμική και υπερτερική αξίωση της αισθαντικότηταςτου Ανθρώπου», που διεκδικεί και πάλι την κεντρι­ κή θέση της ως «βασικού βιολογικού-πνευματικού ορ­ γάνου» ανάμεσα στις θεμελιώδεις αξίες «της Γνώσης, της Αλήθειας, της Ζωής». Όργανο αποκατάστασης των κυριαρχικών δικαιωμάτων αυτής της «αισθαντικότητας» είναι ο λυρισμός, ο οποίος δεν είναι απλώς ένα είδος ποίησης, αλλά τρόπος αντί-

ληψης, κατανόησης και εξήγησης. Στο σημείο αυτό ο Σικελιανός, στην υπερβολή του ενθουσιασμού του για τη σημασία που (θα μπορούσε να) έχει η λειτουργία της ποίησης, συλλαμβάνει μια αλλαγή που θα συμβεί στο φιλοσοφικό στοχασμό ύστερα από τρεις δεκαετίες: πρόκειται για την αντίληψη της φιλοσοφίας όχι ως συ­ νολικού συστήματος κατανόησης και εξήγησης, αλλά ως ενός συνόλου φιλοσοφικών πρακτικών. Σύμφωνα με αυτή την αλλαγή, η Ποιητική και η θεωρία της Λογοτε­ χνίας αποτελούν λειτουργικές επιβιώσεις του φιλοσοφι­ κού στοχασμού. Η πρωτοτυπία -ή, σε ένα άλλο επίπε­ δο, η υπερβολή- του Σικελιανού εντοπίζεται στο γεγο­ νός πως μια τέτοια φιλοσοφική πρακτική δέχεται όχι α­ πλώς τη Φιλοσοφία της Ποίησης, αλλά το Λυρισμό.

0 αντιρασιοναλισμός του ποιητή είναι φανερός, αν και δεν είναι απόλυτος. Σχετικό κριτήριο αποτελεί η από μέρους του αποδοχή και «όλων των άλλων γνωστικών μεθόδων πολιορκίας του νοήματος και αιτήματος της Ζωής». Με τη διαφορά όμως πως «οποιαδήποτε άλλη γνωστική μορφή Αλήθειας, αντικρύ στην Ποιητική, θα να 'ναι πάντα ό,τι είναι το πολύγωνο αντικρύ στον τ έ ­ λειο κύκλο, είτε εγγραμμένο είτε περιγραμμένο: προ­ σεγγίζοντας ολοένα την τροχιά του, αλλά μη φτάνο­ ντας το σχήμα του ποτέ». Στην κατηγορική προσταγή της Ποιητικής Αλήθειας ο ποιητής ανταποκρίνεται με το Λυρισμό. Αυτός ο Λυρισμός γίνεται όργανο διαλε­ κτικό της Ποιητικής Αλήθειας, και με τον τρόπο αυτό α ­ ποτελεί ένα Στρατευμένο Λυριομό που διακρίνεται από το λυρισμό: ο πρώτος είναι αγώνισμα υπαρξιακό, ενώ ο δεύτερος είναι τρόπος έκφασης. Ο Λυρισμός ταυτί­ ζεται με την ίδια την Ποίηση, ενώ ο λυρισμός με έναν από τους εκφρασιακούς τρόπους της. Αυτή, όμως, η αναγωγή του λυρισμού στο Λυρισμό έ ­ χει συνέπεια την αλλοίωση της σημασίας των απόψε­ ων που ο Σικελιανός αναπτύσσει στον Πρόλογο σχετι­ κά με την ποίηση, επειδή δε γίνεται δυνατό να αξιοποιηθούν μέσα στο συγκεκριμένο πλαίσιο της ποιητικής του, αλλά σε ένα γενικό επίπεδο που αντιστοιχεί σε ε ­ κείνο που ο ίδιος ονομάζει Φιλοσοφία της Ποίησης. Αυ­ τό το αποτέλεσμα είναι ανάλογο του γεγονότος πως τα ποιήματά του λειτούργησαν περισσότερο ως μέσο μύησης του ποιητή, ενώ η λειτουργία τους ως δειγμά­ των ή τεκμηρίων αυτής της μύησης είναι λιγότερο εμ ­ φανής: η ποίηση, σύμφωνα με τον ίδιο, δεν υπήρξε γι' αυτόν ένα προλογικό καταφύγιο, αλλά τρόπος ζωής, αντίληψης και γνώσης (που είχε κυρίως ή ηρωταρχικώς το χαρακτήρα της αυτογνωσίας). Η λύτρωση που ζήτησε από την ποίηση δεν ήταν προλογική, αλλά μ ε­ ταλογική: όχι επιστροφή στο μυθικό παρελθόν, αλλά υπέρβαση ενός λογοκρατούμενου παρόντος.

Η Εύα Πάλμερ-Ιικώανού σι ηλικία 19 ετών (1900)

Άλλη μια ιδέα που επαναλαμβάνεται περισσότερο ε ­ πεξεργασμένη στο τελευτα ίο μέρος είναι εκείνη της σχέσης της Ποίησης με την πράξη, η οποία τώρα παίρ­ νει μια πιο συγκεκριμένη μορφή μέσα στο πλαίσιο της «στρατευόμενης Ποιητικής Αλήθειας». Η στράτευση του λυρισμού του ξεκινά από μια συναίσθηση ευθύνης απέναντι στην «τριγύρα μου (πνευματική, δημιουργική, κοινωνική, ιστορική) κινούμενη πραγματικότητα». Η συνειδητοποίηση τω ν ηθικών του δεσμών με αυτό το σύνθετο περιβάλλον παρουσιάζει τη «λυρική (του) υ­ παρξιακή πορεία» σαν μια «μετάβαση απ' το λόγο στο ήθος». Η λυρική του ενέργεια δεν υπηρετούσε μόνο την προσωπική αισθητική ικανοποίηση, αλλά προσδιο­ ριζόταν και από έναν ισότιμο με την αισθητική ικανο­ ποίηση ηθικό σκοπό: «η γενική μου λυρική υπαρξιακή πορεία, υπακούοντας ως υπάκουε ολοένα στον εσώ­ τατο και καθαρότατο στα βάθη μου διαλεκτικό Ρυθμό, δεν είχε ως στόχο την επίτευξη μονάχα μιας προσωπι­ κής μου, μες στο χρόνο και τον τόπο, διανοητικής μου και ηθικής αυτογνωσίας. Είχα σύγχρονα, και κατ' ανα­ λογία με το βάθος και το μέγεθος της πιθανής αυτής αυτογνωσίας κι αυτονομίας, ως αντίστοιχο σκοπό της τη διάρθρωση κάποιων σαφών και αντικειμενικό δια­ γραμμένων, μες στο χρόνο και τον τόπο, υποχρεώσεών μου κ' ευθυνών».

127

Οι ευθύνες του Λυρισμού, σύμφωνα με τον Σικελιανό, καθορίζονται από την ανάγκη συμπόρευσης και εναρ­ μόνισης με το περιβάλλον. Στην περίπτωση, όμως, κα­ τά την οποία αυτό το περιβάλλον είναι πολύ διαφορε­ τικό από τη συνείδηση του Ποιητή, τό τε αυτός πρέπει να αναμείνει την κατάλληλη στιγμή, εφαρμόζοντας τη δεύτερη από τις δύο εκδηλώσεις τη ς γήινης σοφίας του, για την οποία μίλησε στην Εισαγωγή του Μέρους Πρώτου του Προλόγου: την «καρτερική κι ουσιαστικά μαχητική αντίδραση προς ό,τι η μοιραία πνευματική και ψυχική αδράνεια των ανθρώπων παρεμβάλλει σαν ε ­ μπόδιο». Η έμφαση που δίνεται προς το τέλ ο ς του Προλόγου στις ευθύνες του Λυρισμού προκαλεί ορισμένες απο­ ρίες ως προς το βαθμό στον οποίο η ευθύνη (πρέπει να) είναι ανάλογη της αισθητικής αξίας του. 0 Σικελιανός δε δίνει μια σαφή σχετική απάντηση, αλλά το γε­ γονός πως τη διάκριση ανάμεσα στην Ποίηση και την ποίηση ή στο Λυρισμό και το λυρισμό την επιχειρεί στη βάοη της διαπρακτικής λειτουργίας της ποίησης, κάνει φανερό πως η ωρίμανση της ποιητικής του πρόθεσης καθορίστηκε από τη συναίσθηση ενός χρέους. Αυτή η εκτίμηση επιβεβαιώνεται και από τη ν αναφορά μιας φράσης του Γκόγκολ που, προσπαθώντας να προωθή­ σει τη ρωσική ποίηση της εποχής του «πιο πέρα από την αισθητικήν αυτάρκεια», διατύπωσε το παρακάτω αίτημα: «Προσκαλείται αυτή την ώρα η Ποίηση να εκ­ πληρώσει άλλες πράξεις». Αυτή η τροπή της ποιητικής πρόθεσης του Σικελιανού δίνει την εντύπωση πως ο λυρισμός του από διονυσια­ κός γίνεται στρατευμένος. Αλλά για να είναι στρατευμένη μια ποίηση, πρέπει η στράτευσή της να έχει σκο­ πό με συγκεκριμένο αλλά και συλλογικό χαρακτήρα. 0 στόχος, όμως, του στρατευμένου Λυρισμού του είναι τόσο ευρύς, υπαρξιακός και απροσδιόριστος, ώστε δεν είναι δυνατό να λειτουργήσει ως πόλος στράτευ­ σης. Η παρακάτω περιγραφή της ευθύνης του Λυρι­ σμού του είναι αρκετά εύγλωττη: «Προσκαλείται, αυτή την ώρα, να γνωρίσει, να εμβαθύνει και να συνειδητο­ ποιήσει αυτή την ίδια της μυστηριακή πρωταρχική κα­ ταβολή όπου 'ναι το "άπειρο", η αναπαλλοτρίωτη ε ­ σωτερική ελευθερία, αυτός ούτος ο βιολογικός θεός βαθιά μας. [...] ν' ανυψώσει πάλι -αλλά κι όπως δεν γίνηκε ποτέ ως την ώρα το ύ τη - τα παγκόσμια σύμβολα της κοσμικής του ανθρώπου συνοχής και με τους όμοιο ύ ς το υ και με το Σύμπαν. [Σύμβολα! ικανά για να σκορπίσουνε τριγύρα από τον άνθρωπο σα νέφη τα πνευματικά του, ηθικά, και ιστορικά ψευδοπροβλήμα­ τα· να τον λυτρώσουν από τους αυθαίρετους μηχανι­ κούς και τεχνητούς της εποχής (είτε επιστημονικούς

128

είτε πολιτικούς είτε οποιουσδήποτε άλλους) Μύθους· να τον παρορμήσουν προς την πάνσοφη βιολογική και ψυχολογικήν εγρήγορση [...!». Ο μυστικιστικός λυρισμός

Η ποιητική πρόθεση του Σικελιανού, όπως αυτή πα­ ρουσιάζεται στον Πρόλογο του Λυρικού Βίου, είναι αρ­ κετά σαφής, παρότι διατυπώνεται με έναν περί λυρι­ σμού λόγο ο οποίος είναι ανάλογα (ή, πιο σωστά, δυ­ σανάλογα) λυρικός. Κύρια χαρακτηριστικά του είναι ο εκφρασιακός πληθωρισμός, η συστηματική υπερβολι­ κή νοηματική έμφαση, η δογματική υποστήριξη των α­ πόψεων. Υφολογικό τεκμήριο των παραπάνω χαρακτη­ ριστικών είναι ο υπερθετικός βαθμός: «ριζωμένες στα βαθύτερα αυτοπλαοτικά θεμέλια αυτού του ίδιου ορ­ γανισμού τους», «μιας μυχιαίτατης προσωπικής μου ε ­ μπειρίας μπρος στα εσώτατα προβλήματα της Ύπαρ­ ξης». Η οργάνωση του περί λυρισμού λόγου του είναι χαλα­ ρή. Με συχνές επαναλήψεις σε μικρές λυρικές παραλ­ λαγές περιγράφει λυρικά το θέμα, αποσκοπώντας πά­ ντα στην ουσία, την οποία ωστόσο δίνει την εντύπωση πως προφυλάσσει από μια απογυμνωτική αποκάλυψη, με μια πλούσια ρηματική συγκάλυψη, θέλει να παρου­ σιάσει την ποίηση σαν μια πρόταση για μια γνήσια στά­ ση απέναντι στη ζωή, δηλαδή για μια στάση «βιολογι­ κή», αντιρασιοναλιστική, ανάλογη/ομόλογη και αποκα­ λυπτική της «αδιαίρετης ποιητικής Βιολογικής Αλήθει­ ας». Για τη διατύπωση αυτής της αντίληψης για την ποίηση, ο Σικελιανός υιοθετεί ένα ύφος ανάλογο με το αντικείμενό του. Είναι, όμως, δυνατό να μιλήσει κάποι­ ος λυρικά για το λυρισμό; Πυρήνας ή καθοριστικό χαρακτηριστικό της θέσης του Σικελιανού είναι ο αντιραοιοναλισμός. Η θέση του, ό­ μως, αναλώνεται στον αρνητικό ως προς τη λογοκρατία σκοπό της, χωρίς να εκδηλώνεται θετικά, ως πραγ­ ματική θέση που διαφωτίζει την ποιητική του ή κάποια θέματα της ποίησης γενικώς. Αναλώνεται σε μια πολε­ μική, περιγράφοντας αυτό που θεωρεί ιδανικό μέσα α­ πό το αρνητικό του. Μια τέτοια τακτική διευκολύνει το στοχασμό σε κάθε σχετική περίπτωση, χωρίς ωστόσο να επιτυγχάνει το ζητούμενο. Επίσης, ενώ εμφανίζεται να ζητά από την ποίηση όχι έ ­ να «προλογικό» καταφύγιο (δηλαδή μια επιστροφή στο μυθικό παρελθόν), αλλά μια «μεταλογική» λύτρωση (δηλαδή υπέρβαση ενός λογοκρατούμενου παρό­ ντος), συχνά η ποιητική του πρόθεση προδίδει μια νο­ σταλγία της αρχαίας εποχής των μυστηρίων, των μυ­ σταγωγιών και της μυστικής ενότητας. 0 Σικελιανός εί­ ναι σε θέση να καταλάβει τα αναχρονιστικά στοιχεία

ΟΆ. Σικώανός 20 ετών

της ποιητικής του, αλλά δεν είναι σε θέση και να τα ε ­ λέγξει πλήρως. Αυτό συμβαίνει, ως παράδειγμα, όταν καταγγέλλει την αυταπάτη της Αναγέννησης σχετικά με την εκ νέου ανακάλυψη του σώματος, επειδή στην πραγματικότητα αυτή α φ έθη κε «σε μια θ εολογική sublimation», ενώ ύστερα από δύο σελίδες, αναφερόμενος στο ποίημά του «Αιλίθ», αφήνεται και αυτός σε μια ανάλογη θρησκευτική sublimation της «μυστικής μεγάλης πρωτοεικόνας της θηλύτητας». Πρέπει, ωστόσο, να παραδεχτούμε πως αυτός ο μει­ κτός χαρακτήρας της έκθεσης της ποιητικής πρόθεσης του Σικελιανού είναι ανάλογος της σύνθετης ποιητικής του. 0 σύνθετος χαρακτήρας της ξεκινά από το γεγο­ νός πως συνδυάζει δύο τύπους της ευρωπαϊκής λυρι­ κής παράδοσης: το «φαντασιακό λυρισμό», που ανάγει τις συγκινησιακές καταστάσεις σε επίπεδο διανοητικό, και το «μυστικιστικό λυρισμό». Ένας από τους σημαντι­ κότερους εκπροσώπους του πρώτου είναι ο Rilke, του οποίου η ποίηση καθορίζεται από χαρακτηριστικά που είναι βασικά και στην ποίηση του Έλληνα λυρικού: η στοχαστική και μυητική λειτουργία τη ς ποίησης ως τρόπου κατανόησης αλλά και ως μιας οργανικής παρά­ στασης της πραγματικότητας, η μόνωση ως προϋπό­ θεση της αυτοσυγκέντρωσης και της δημιουργίας, η α­ ποστασιοποίηση από το συμβατικό περιβάλλον, με

σκοπό την ανακάλυψη μιας εσω τερικότητας που θα δώσει στον ποιητή τη δυνατότητα μιας γνωστικής εποπτείας της ζωής και του κόσμου, η ροπή προς τη μονιστική αντίληψη, η οποία αποκρούει τη διαρχία επιδιώ­ κοντας την εσωτερική συνάρτηση των ποικίλων μορ­ φών της ύπαρξης, η αδιαφορία προς την επίσημη δι­ δασκαλία της τρέχουσας θρησκείας, μια μυστική και ε ­ λεύθερη θρησκευτικότητα που κινείται ανάμεσα στο θεϊστικό και τον ηανθεΐστικό μυστικισμό που δε στηρί­ ζεται πάντα στην ταύτιση του Θεού με τον κόσμο, αλ­ λά διατηρεί την υπερβατικότητα αλλά και την πιθανό­ τητα προσωπικής υπόστασης της θεότητας, και τελικώς η αναλογία ή και οργανική σχέση ανάμεσα στη γνήσια δημιουργικότητα και το θρησκευτικό βίωμα. Η ποιητική, όμως, του Σικελιανού δεν καθορίζεται μόνο από τη σχέση του με το «φαντασιακό λυρισμό», αλλά και με το «μυστικιστικό λυρισμό», ο οποίος χαρακτηρί­ ζεται από την προσπάθεια υποκατάστασης του κώδικα συμβόλων της κλασικής μυθολογίας (που χρησιμοποι­ ήθηκε από τους αρχαίους Έλληνες και Λατίνους λυρι­ κούς), αλλά και από τον κώδικα συμβόλων της χρι­ στιανικής μυθολογίας (που χρησιμοποιήθηκε από τους λυρικούς του Μεσαίωνα). Η προσπάθεια μιας τέτοιας υποκατάστασης είναι φανερή στην ποίηση του Σκελιανού, παίρνοντας συχνά τη μορφή ενός τολμηρού συν­ δυασμού τω ν δύο κωδικών. Οι δύο κώδικες, στο επί­ πεδο μιας ολοκληρωμένης εκμετά λλευσ ης της δια­ χρονικής ελληνικής λογοτεχνικής παράδοσης, δίνουν τη ν εντύπωση πως με το συνδυασμό τους α λληλοστηρίζονται, ενώ στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής παρά­ δοσης του «μυστικού λυρισμού» δίνουν την εντύπωση πως με το συνδυασμό τους αλληλοϋπονομεύονται. Αξιοπαρατήρητο είναι το γεγονός πως ο συνδυασμός της «φαντασιακής» και της «μυστικιστικής» εκδοχής της ευρωπαϊκής λυρικής παράδοσης παρατηρείται και στην ποίηση του Rilke, ο οποίος θεωρείται ένας από τους πιο σημαντικούς εκπρόσωπους και του «μυστικι­ στικού λυρισμού». Έτσι, ακόμη και με αυτό το εξω τε­ ρικό (γραμματολογικό) χαρακτηριστικό, ο Σικελιανός είναι δυνατό να θεω ρηθεί το ελληνικό ανάλογο του Αυστρο-Γερμανού λυρικού, και αυτή η αναλογία είναι πολύ χρήσιμη για την κατανόηση της ποιητικής πρόθε­ σης που δηλώνεται με τον Πρόλογο του Λυρικού Βίου και που σε μεγάλο βαθμό υλοποιείται με ορισμένα από τα έργα που συνθέτουν το Λυρικό Βίο. □ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Το κείμενο αυτό δημοσιεύτηκε ως Πρόλογος στον Α' τόμο των Απάντων του Αγγέλου Σικελιανού: Λυρικός Βίος, τ. Α', φιλολογική επιμέλεια Γ. Π. Σαββίδης, «Ίκαρος», Αθήνα 1965, ο. 9-81

129

Το έργο

Ιραμοτ

του Α γ γ ε ί ο υ Ιικείιονού το υ

Β Ρ Α Σ ΙΔ Α Κ Α Ρ Α Λ Η

' r \ \ ναμφίβολα, η σύγχρονη αναγνωστική πράξη περιέρχεται σε με­ γάλη αμηχανία και ερμηνευτική αδράνεια όταν αναγκάζεται να r ■—1 σταθεί αντιμέτωπη με έργα γραμμένα κατά τρόπο ξένο προς τις καθιερωμένες συνήθειες του σημερινού κοινού. Η ετερόχρονη σχέση με τη γραπτή σελίδα και η βαθμιαία υπερίσχυση της προJ U φορικής παραστασιακής λειτουργίας της γλώσσας έχει μεταθέ­ σει τις ερμηνευτικές προσεγγίσεις σε ένα χώρο σημασιακών αναφορών που δεν επικοινωνούν με προγενέστερες αναγνωστικές πρακτικές και με­ θόδους γραφής. Για το λόγο αυτό, οι επιχειρούμενες προσεγγίσεις αδυ­ νατούν να ανασυγκροτήσουν το συνολικό περίγραμμα σημασιών και το δίκτυο των συμβόλων που καθιστά τέτοια κείμενα σημασιακώς ενεργά μέσα στο χώρο των αναφορών που δομούν τα ίδια για τον εαυτό τους και είχε διαμορφώσει γύρω τους η διαλεκτική των ιδεών της εποχής τους. Εφόσον λοιπόν θέλουμε να είμαστε δίκαιοι ως προς το μελετούμενο έρ­ γο, η κριτική έρευνα οφείλει να εγγράφει κάθε κείμενο στον οικείο τόπο αναγνωσιμότητάς του, εκεί όπου θα μπορέσουν να διαβαστούν πειοτικά τα σημεία του και να τοποθετηθούν σημασιακώς κατά την εκδοχή του ερμηνεύοντος υποκειμένου. Κάτι τέτοιο μπορεί να είναι δύσκολο και ίσως α­ δύνατο, αν η κριτική προσέγγιση δεν αποτολμήσει την αποκατάσταση των σημασιακών συνάψεων του κειμένου με τη συμβολική τους ρίζα και δεν επιδιώξει να αποκρυπτογραφήσει τις πολυώνυμες διαστάσεις που λανθάνουν μέσα στο κείμενο, μελετώντας τη σημασιακή διαφορά τους α­ πό τη σύγχρονη ερμηνευτική προσδοκία. Μόνο μέσα από την επισήμανση των διαφοροποιήσεων που έχουν προκύψει μεταξύ των συνθηκών δημι-

130

ουργίας του υπό μελέτη κειμένου και των καταστάσεων που επιτρέπουν την ερμηνεία του σήμερα θα καταστεί δυνατόν για την κριτική να μελετήσει την ειδικότητα έ ­ καστου κειμένου και την ιδιάζουσα στιγμή του στην ε ξέ ­ λιξη της καλλιτεχνικής σκέψης. Παράλληλα, η σύγχρονη ελληνική κριτική δεν έχει συ­ νηθίσει να αντιμετωπίζει και να «παλεύει» με θεμελιώδη κείμενα της ελληνικής παράδοσης, γιατί, ιδιαίτερα μετά τη δεκαετία του 70, έχει υποκύψει στον έσχατο πειρα­ σμό της εφημερότητας. Για το ύ το άλλω στε δεν έχει διαμορφώσει και αξιολογικές σταθερές που θα υποδεί­ κνυαν την εμπλοκή της με αυτά που θα αποκαλούσαμε «εσχατολογικά κείμενα» του ελληνικού λόγου. Έχοντας ωστόσο απολέσει παντελώς την έννοια του κειμένου που αναφέρεται στα έσχατα, το οποίο να λαμβάνεται ως αφετηρία για την προέκταση των σημειακών του συ­ νάψεων, ή ως τόπος αναίρεσης των σημασιακών του υ­ ποδηλώσεων, η κριτική δεν έχει διαρθρώσει κριτήρια πολιτισμού και αρχές γραφής που να υπερβαίνουν την επικαιρική τους ιδιοποίηση και την υπαγωγή τους σε ει­ δικές περιπτώσεις. Το εφήμερο πόρισμα έχει αναγορευθεί σε διαρκές μέλημα και αιτούμενο της κριτικής, σε σημείο ώστε, οσάκις ένα κείμενο υπερβαίνει την πολιτι­ σμική περιχαράκωση της εποχής μέσα στην οποία δια­ βάζεται, να απορρίπτεται συλλήβδην. Κατά συνέπεια, η σημερινή κριτική έχει εγκαταλείψει στη λήθη πάμπολλα μη αναγνωρίσιμα από τις προσλαμβάνουσες αρχές της έργα, χωρίς να εμπλέκεται σε ένα είδος σημασιοδοτικού συναγωνισμού με αυτά, σε μια προσπάθεια να υποτάξει την πληθώρα των αναφο­ ρών τους. Αυτή η έλλειψη άμιλλας με το παρελθόν έχει συμβάλει καθοριστικά στην ολοκληρωτική έκλειψη πολ­ λών καλλιτεχνικών έργων ως κριτηρίων για αξιολογικές προτάσεις. Έχει επιπλέον οδηγήσει στην κυριαρχία ενός μονοφωνικού και μονοδιάστατου καλλιτεχνικού κόσμου που μπορεί να ενεργήσει μόνο επαναληπτικά μέσα στα ίδια του τα όρια, αδυνατώντας να δημιουργήσει ρήξεις λόγου και τομές ρυθμών που να προσθέσουν την κατακόρυφη διάσταση του μέλλοντος στην ποιητική γραφή. Εσχατολογικά κείμενα του σύγχρονου ελληνικού κό­ σμου συμβαίνει, δυστυχώς, να είναι μόνο δύο: το έργο του 'Αγγέλου Σικελιανού και το έργο του Νίκου Καζαντζάκη. Αυτά είναι τα μόνα που, ακόμα και μέσα από τις ατέλειές τους, θέτουν ερωτήματα συμβολικών τάξεων και εννοιολογικών πεδίων τα οποία συμπυκνώνουν προ­ βληματικές γενικότερων προσανατολισμών, ενώ ταυτό­ χρονα συνθέτουν ένα πλήρες και ακεραιωμένο καλλιτε­ χνικό υποκείμενο στην πυκνότερη και πλατύτερη εκδο­ χή του. Παράλληλα, τα έργα αυτά διακρίνονται για την ιδιόμορφη εξατομίκευση των συλλογικών κωδίκων κατά

τρόπο που μετατρέπει το συγγραφέα τους σε ανακεφα­ λαίωση μιας ολόκληρης παράδοσης και σε σύμβολο της αισθητικής της αγωγής. Τέλος, τα κείμενα αυτά είναι μαρτυρίες αυτοστοχαστικές που συλλογίζονται πάνω στο έσχατο στοίχημα του λόγου, το διαρκές γιατί της δημιουργικής επινοητικότη­ τας. Η υπόλοιπη νεοελληνική καλλιτεχνική πράξη παρέμεινε και παραμένει δέσμια της κληρονομιάς του σολω­ μικού αποσπάσματος, με αποτέλεσμα να μη συνθέσει ποτέ ένα ολοκληρωμένο ποιητικό εγώ, ως σημείο το ­ μής των επιμέρους διαλέκτων της ελληνικής: μέχρι σή­ μερα το ποιητικό πρόσωπο πιο πολύ λανθάνει, κρύπτε­ ται και κρύβει παρά δηλούται, δηλώνει και αποκαλύπτει. Αναμφίβολα, με μόνη εξαίρεση τον Κωστή Παλαμά, το ποιητικό υποκείμενο μετά τον Σολωμό περιέπεσε σε μια περίεργη ναρκοληψία και δεν μπόρεσε να διαρθρώσει αυτόνομους και αυτάρκεις γλωσσικούς κόσμους. Οσάκις συνέβη κάτι τέτοιο, ο αναγνωστικός εθισμός επεισο­ δίων χωρίς μύθο και ιδιωτικών αφηγήσεων χωρίς ιστο­ ρία απέτρεψε την αναγνώριση και την ανάγνωση τω ν έργων που κατόρθωσαν να διαρθρώσουν ένα συμπαγή κόσμο αυτονομημένων συμβόλων. Τα πολυειδή έργα τω ν Καζαντζάκη-Σικελιανού είναι α­ κριβώς τα μόνα κείμενα που παρουσιάζουν μια αποθαρρυντική αυτάρκεια, ένα σχήμα ολοκληρωμένου κοσμο­ θεωρητικού διαγράμματος, που ξεπερνάει την προσδο­ κία της εποχής μας και για τούτο δεν αναγνωρίζεται από την κριτική της σκέψη. Η κριτική διαπάλη με αυτά τα έρ­ γα, στο βαθμό που γίνεται ή θα γίνει κάποτε, συνιστά έργο υπαρξιακής αυτογνωσίας και αυτοκαθορισμού του νεοελληνικού λόγου: αν επιτέλους δεν εμπλακούμε σε αγώ να με αυτά τα κείμενα, η νεοελληνική κριτική θα παραμείνει εμπειρική ιστοριοδιφία και ταξινομική παρα­ φροσύνη, μια επαρχιώτικη ενδοσκόπηση χωρίς προο­ πτική. Μέσα στο συνολικό έργο του Σικελιανού, οι τραγωδίες του ξεχωρίζουν εξαιτίας ακριβώς του αναχρονιστικού τους χαρακτήρα. Δε φαίνεται να ανήκουν σε κάποια περιγράψιμη αισθητική σχολή ή να εδραιώνονται σε κά­ ποια εύκολα αναγνωρίσιμη αισθητική κατηγορία (τη μί­ μηση του Αριστοτέλη ή την έκσταση του Λογγίνου). Πα­ ράλληλα, ο βραδύς ιερατικός τους χαρακτήρας φαίνε­ ται να απωθεί και να προβληματζει σχετικά με τη θεα­ τρική αποτελεσματικότατα και παραστασιμότητα των σκηνών του. Μολοντούτο, είναι φανερό ότι ο Σικελιανός εισήγε με τα θεατρικά του μια καινούρια μεταφυσική θεματολογία που είχε παραμεριστεί για πολύ καιρό, μια νέα αίσθηση του ποιητικού δράματος μέσα από πολυρυθμική στιχουργική πράξη και, τέλος, μια διαφορετική αίσθηση

131

του οπτικού χρόνου για το θεατή και το σκηνοθέτη, πράγματα τα οποία έχουν μάλλον περάσει απαρατήρη­ τα. Οι τραγωδίες του Σικελιανού λοιπόν, όπως και οι τραγω­ δίες του Νίκου Καζαντζάκη και κάποια θεατρικά έργα του Παντελή Πρεβελάκη, ανήκουν σε ένα είδος γραφής που έχει πάψει να καλλιεργείται οτη γλώσσα μας ήδη α­ πό την αρχή του 20ού αιώνα. Η Τριοεύγενη (1903) του Κωστή Παλαμά είχε καταργήσει διά παντός αυτή την το ­ νικότητα λόγου και είχε εξαφανίσει τη σημασιολογική α­ ναφορά του ποιητικού δράματος, αφού εισήγε τη ρυθμολογική γραμμή του πεζού λόγου στην εκφορά του κειμένου και κυρίως γιατί ιστορίκευσε τη μυθοποιητική του αναφορά. Το θεατρικό έργο έγινε τώρα «ένα κομμάτι από τη ζωή» και μετατράπηκε σε κώδικα σημείων που μπορούσαν να νοηματοδοτηθούν μόνο από την ιστορία ή την άρνησή της. Επιπλέον, το θέατρο του Γιάννη Καμπύση και η θε­ ατρική παραγωγή του Κωνσταντίνου Χρηστομάνου με­ τατόπισαν τη δημιουργία θεατρικού νοήματος σε ένα διαφορετικό οπτικό χώρο μέσα από μια σειρά ρεαλιστι­ κών μετατοπίσεων που εξέφραζαν τη νέα αίσθηση χρό­ νου που εισήλθε στα ελληνικά μετά τη διάλυση των με­ γάλων κωδίκων νοηματογένεσης του παρελθόντος. Αν για παράδειγμα το θέατρο του 18ου αιώνα κυριαρ­ χείται από θρησκευτικά θέματα και εκείνο του 19ου από αρχαιολογικά, με τον Παλαμά και τον Χρηστομάνο εισήλθε στη θεατρική πρακτική η διάσταση της συγχρονικότητας. Κάθε έργο, μαζί με την οπτική του πραγμάτω­ ση, έθετε και εξέθ ετε την προβληματική ενός κόσμου που έψαχνε ακόμα τις σταθερές του και βρισκόταν ακό­ μα εν τη γενέσει του. Το θεατρικό δρώμενο επομένως μετεξελισσόταν σε ειδικό στιγμιότυπο, σε μια εικόνα ε ­ νός άμυθου κόσμου που είχε απωλέσει την τάξη και τη ρυθμικότητά του, ως περιγράμματα νοηματοθεσίας, ε ­ νώ ταυτόχρονα διερευνούσε την κοινωνική εμπειρία για να εντοπίσει μέσα της τους νέους καλλιτεχνικούς τό ­ πους όπου θα ενοικούσαν οι κορυφώσεις της προσωπι­ κής διάστασης και οι εντάσεις του συλλογικού σώμα­ τος. Μετά τη δεκαετία του 1910, η θεατρική παραγωγή στην Ελλάδα ανακάλυψε την άμεση εμπειρία και την εμπράγ­ ματη φαινομενικότητα για να περιχαράξει και να περι­ γράφει τη ρευστότητα της εσωτερικευμένης απήχησής τους. Εγκαταλείποντας τη διαχρονικότητα των μεγάλων θεμάτων, που λάμβαναν τη σημασία τους είτε από τη θρησκεία είτε από την ιστορία, το θέατρο εισήλθε σε μια παρατεταμένη περίοδο αναζήτησης θεματολογίας και προβληματικής. Οι τραγωδίες του 19ου αιώνα, ιδιαί­ τερα μάλιστα εκείνες του Δημήτρη Βερναρδάκη, έθεταν

132

σημαντικά προβλήματα ποιητικής γραφής αλλά χαρα­ κτηρίζονταν από έναν υψηλό βαθμό τεχνητότητας που δεν επέτρεπε την απρόσκοπτη μετατροπή τους σε ο­ πτικό ίνδαλμα περιστρεφόμενο γύρω από τον εκφω ­ νούμενο λόγο. Αν και οι αρετές της βερναρδακικής σκη­ νοθεσίας δεν έχουν μελετηθεί ικανοποιητικά, συνολικά τα θεατρικά του δεν μπορούν να δραπετεύσουν από την τυπωμένη σελίδα και να λειτουργήσουν ως αυτονομημένο θέαμα. Οι ίδιες εξελίξεις μπορούν να διαπιστωθούν και στον ευ­ ρύτερο ευρωπαϊκό θεατρικό χώρο, ιδιαίτερα μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο και τη Σοβιετική Επανάοταοη. Με­ τά το θέατρο του Ίψεν, του Τσέχοφ και του Μπέρναρ Σο και την επίδραση του εξπρεσιονιστικού θεάτρου, παρα­ τηρήθηκε μια ριζική μεταστροφή προς μια νέα προσέγ­ γιση στο κλασικό θέατρο. Είναι η εποχή του Ζαν Κοκτό και της θεατρικής σχολής του Παρισιού που αναθεώρη­ σε ριζικά κάθε θεατρική πρακτική. Παράλληλα, το θέα­ τρο του Μέγιερχολντ στη νεαρή Σοβιετική Ένωση θα πρέπει επίσης να βρισκόταν στον ορίζοντα των πειρα­ ματισμών που βλέπουμε να εμφανίζονται μετά το 1930, τη δεκαετία που αρχίζει με τον Οιδίποδα (1930) του Αντρέ Ζιντ. Η δεκαετία αυτή, κατά την οποία ο Σικελιανός συνθέτει μερικά από τα σημαντικότερα δράματά του, έφ ερε στο προσκήνιο το θέατρο του Μπρεχτ, του Ζιροντού, του Ανούιγ, του Λόρκα, αλλά κυρίως σηματοδοτείται από την παρουσίαση του ποιητικού δράματος που θα δημι­ ουργήσει την αναγέννηση του είδους πανευρωπαϊκά, το υ έργου Φονικό σ τη Μ ητρόπ ολη (1935) του Τ. Σ. Έλιοτ. Μόνο μέσα από αυτή τη θεατρική πραγματικότη­ τα, η οποία συγχώνευε την παραδοσιακή πλοκή με αντιπαραδοσιακές τεχνικές παράστασης θα πρέπει να προ­ σεγγιστεί και το δραματουργικό εγχείρημα του Σικελιανού.

0 Σικελιανός, αντίθετα από τον Έλιοτ και τον Λόρκα, δια­ τηρεί τον υψηλό τόνο της γλώσσας του ποιητικού δρά­ ματος, χωρίς να τονίσει τα πεζολογικά στοιχεία ή να επι­ χειρεί να «εκσυγχρονίσει» το μύθο του. Επιμένει στην α­ πόσταση του υψηλού από το καθημερινό, μια απόσταση την οποία μεγαλώνει μέσα από τεχνικές συμβολικών α­ φαιρέσεων, που δίνουν στο συνολικό του έργο μια αί­ σθηση θεμελιακής διαφοροποίησης από τον ορίζοντα προσδοκιών της εποχής του. Αναμφίβολα, το νόημα των δραμάτων του αναδύεται καλύτερα μέσα από μια κατάλ­ ληλη παράσταση. Δυστυχώς, επιτυχημένες παραστάσεις δεν υπάρχουν· παραστάσεις δηλαδή πειραματισμού με τη χρονική διάρκεια εκφοράς του δραματικού του λόγου. Για το λόγο αυτό, είμαστε αναγκασμένοι να μιλάμε για το έργο του ως κείμενο και όχι ως όψι (θέαμα).

0 k. Σικάιανόζ 20 (των

Ως κείμενα, λοιπόν, οι τραγωδίες του Σικελιανού φαίνε­ ται να επιχειρούν να επιστρέφουν τη θεατρική και ποιη­ τική γραφή σε μια αναδρομική και αντεστραμμένη διά­ σταση λόγου, η οποία για να προσληφθεί πρέπει να ε ­ παναπροσδιοριστεί η αίσθηση του οπτικού χρόνου αλλά κυρίως η αίσθηση της δράσης επί της θεατρικής σκη­ νής. Όλα τα χαρακτηριστικά για τα οποία έχουν κατακριθεί οι δραματουργικές συνθέσεις του Σικελιανού ίσως τελικά να αποτελούν ρηξικέλευθες καινοτομίες στη δη­ μιουργική εξέλιξη του θεάτρου στην Ελλάδα, εφόσον εισηγούνται τη διάσταση του συμπυκνωμένου ψυχικού χρόνου ως την κεντρική μυθογενετική διάσταση της θε ­ ατρικής εμπειρίας.

Οι μυθοποιητικές λειτουργίες που επιστράτευσε ο Σικελιανός, πέραν από του να διεκδικούν περγαμηνές πρω­ τοτυπίας, αποσκοπούσαν συνειδητά να επιστρέφουν το θεατρικό κείμενο (λόγο και παράσταοη) οε συνθήκες γραφής που θα ενεργοποιούσαν εκ νέου τη δραματουργική δύναμη του μεσαιωνικού μυστηρίου και του αρχαίου ελληνικού θεάτρου. Όπως και ολόκληρη η θε­ ατρική παραγωγή του Καζαντζάκη, η σικελιανική θεατρι­ κή στρατηγική επιδιώκει να επαναφέρει στο θέατρο τον αρχέγονο μυητικό χαρακτήρα του ώστε να λειτουργή­ σει αποκαλυπτικώς. Η αποκάλυψη του δηλούμενου πνεύματος του λόγου αποτελεί τη σημαντικότερη πα­

ράμετρο της σικελιανικής δραματουργίας· κάθε θεατρι­ κό του επικεντρώνεται μέσω του μύθου στην οπτικοποίηση μιας ιερής σκηνοθεσίας, η οποία αρχίζει ως τελετή, εξελίσσεται σε μύηση και καταλήγει σε εποπτεία. Οι θεατές δε βλέπουν απλώς τη λύση ενός δράματος: μετέχουν σε μια κλίμακα ψυχανωδίας μετατοπιζόμενοι από το εμπειρικό εγώ και ταυτιζόμενοι προς το μεθεκχικό αρχέτυπο, με σκοπό να φτάοουν στην αποκαλυπτική στιγμή. Ο μύθος ολοκληρούται όταν ο θεατής έχει βιώσει τη θεατρική πράξη στην εσωτερική της διάρθρωση και έχει συνυποφέρει ως μέλος του εν σκηνή θιάσου. 0 θίασος, και ιδιαίτερα ο χορός, δρα διαμεσολαβητικά με­ ταξύ του οπτικού και του ακουστικού στοιχείου, ενώ ταυτόχρονα δηλώνει μια σταθερή ενοποιητική ενέρ­ γεια, η οποία προϋποτίθεται και ταυτόχρονα ακεραιώνεται με τη λύση του δράματος. Κάθε σκηνή αφυπνίζει σύμβολα μιας χαμένης ολοκλήρωσης τα οποία συγκε­ ντρώνονται και συγχωνεύονται υποσυνείδητα. Το τέλος της δράσης αποτελεί την αφετηρία της μυθικής λει­ τουργίας. Σε αυτή την αναβίωση λανθάνει επίσης η αισθητική διά­ σταση του σικελιανικού δράματος. 0 συνήθης ψόγος ε­ ναντίον του έργου του ως «μη-παραστάσιμου» ουσια­ στικά αδυνατεί να τοποθετήσει τα έργα στον κατεξοχήν οίκο τους. Το θέατρο του Σικελιανού ανήκει εξ ορισμού στο χώρο του ιεροδράματος και μόνο μέσα σε αυτό μπορεί να λειτουργήσει και να καταστεί κατανοητό. Χρειάζεται επομένως να αντιμετωπιστεί ως μυοτηριακό δρώ μενο, όπως και τα δρώμενα τω ν Ελευσίνιων Μυ­ στηρίων, και μόνο μέσα από αυτή την ελλειπτική αισθη­ τική τω ν απάντων συμβόλων μπορεί να λειτουργήσει δραματουργικά. Αναμφίβολα, ο τρόπος που έχουν παρασταθεί τα περισ­ σότερα έργα του, με τις υστερικές κραυγές ηθοποιών και τα άκομψα ουρλιαχτά του χορού, αδυνατούν να α­ ποκαταστήσουν την αισθητική της εν σιωπή αποκαλύψεως που δηλούται σε έργα όπως η Σίβυλλα, Ο Δαίδα­ λος σ την Κρήτη και 0 Χριστός στη Ρώμη, ενώ παράλλη­ λα έχει καταστήσει αδιανόητη την παράσταση αντιφωνικών δρώμενων χωρίς επεισόδια, όπως 0 Διθύραμβος του Ρόδου και ο Ασκληπιός. Οι περισσότεροι σημερινοί σκηνοθέτες, και αυτή η δια­ πίστωση αναφέρεται εξίσου στις παραστάσεις αρχαίας τραγωδίας και των θεατρικών του Καζαντζάκη, έχουν ε­ ντελώ ς παραγνωρίσει τον ιερατικό χαρακτήρα αυτών τω ν έργων και επιμένουν να «συναισθηματοποιούν» τους χαρακτήρες τους, χωρίς να βλέπουν το συνολικό μύθο μέσα στον οποίο εντάσσονται. Η ιεροπρέπεια της αρχαϊκής ακινησίας που χαρακτήριζε τα θεατρικά προ­ σωπεία στην αρχαιότητα χάνεται πίσω από υπερκινητι­

133

κές και συχνά ακαλαίσθητες παραστάσεις που συγχύ­ ζουν το θεατή αφού φέρνουν σε σύγκρουση το μύθο με την παρουσίασή του. Αυτό το εγκόσμιο στοιχείο που διαλύει τη συνοχή του ιερουργικού μύθου καθιστά τα δραματουργήματα του Σικελιανού άφωνα και ανεικονικά: ο λόγος και η παράσταση δεν προχωρούν στη διά­ σταση του αποκαλυπτικού, αφού φυλακίζουν το λόγο στη χωρίς κέντρο σύγχυση του ενθάδε. Σκοπός κάθε προοέγγισης του σικελιανικού δραματικού έργου είναι να προσφέρει μια εξήγηση στο μυθικό κό­ σμο που ενοικεί τη δρώμενη ιστορία του. Δηλαδή να προσδιορίσει υπό ποιες συνθήκες μπορεί να παραχθεί θεατρικό νόημα μέσα από τα σημεία ενός έργου το ο­ ποίο φαίνεται να αφίσταται ριζικώς από την πρακτική της εποχής του. Η αποστολή αυτή φαίνεται να προσδί­ δει οτα έργα του μια περίεργη αρχαϊκότητα, η οποία διαψεύδει κάθε προσδοκία για τη σημερινή λειτουργία του θεάτρου ως καλλιτεχνικού είδους. Επιπλέον, η αρχαΐκότητά του διαλύει τη συνοχή τω ν κυριαρχούντων θεατρικών πρακτικών και την επαναχρησιμοποίηση αρ­ χαίων μύθων, εφόσον ο Σικελιανός δεν ξαναγράφει α­ πλώς τους μύθους αυτούς σε ένα καινούριο πλαίσιο ή μια σύγχρονη σκηνική περιβολή, όπως έχουμε δει λό­ γου χάρη στην αναβίωση της παράδοσης των δραματι­ κών μονολόγων. Όπως και η πλέον επιπόλαιη ανάγνωση των έργων του μπορεί να δείξει, ο ποιητής δραματουργεί νέους μύ­ θους, τους τοποθετεί σε ένα συμβολικό σκηνικό διάκο­ σμο και, τέλος, μεταγγίζει στη δομή τους επιτακτικά η­ θικά αιτήματα της εποχής του. Με άλλα λόγια, ο Σικελιανός «σεξπιρίζει», για να θυμηθούμε έναν όρο του Βερναρδάκη· το κείμενό του συμπλέκει χρονικές πολυ­ φωνίες και μορφολογικές συμπτώσεις, οι οποίες συ­ μπλάθουν έναν κόσμο αναφορών πολυεκδοχικό και πο­ λυδιάστατο. Παρά την αρχαϊκότητά του, το θέατρο του Σικελιανού αποβλέπει να παραστήοει την πολυγλωσσία του υπαρκτού και να υποτυπώοει την ετερομορφία των επιμέρους εμπειριών. Είναι ένα θέατρο αναλογιών και ανταποκρίσεων, που ε ­ πιχειρεί να συστοιχήσει την ατομική εμπειρία σε ένα συ­ νεκτικό μύθο, όπου τα πάντα σημασιοδοτούνται και ενο­ ποιούνται ως μέρη ενός συνόλου. 0 τελικός στόχος του μύθου είναι η λυτρωτική στιγμή της συμφιλίωσης των πάντων· μέσα στη συμφιλίωση βρίσκεται η σωτηρία από την αποσπασματικότητα, την ακοσμία και την ιδιογλωσσία. Για τον Σικελιανό, κάθε θεατρικός χαρακτήρας υπάρ­ χει σε συνάρτηση με τη δράση και μόνο μέσα σε αυτή· κατά συνέπεια δεν υπάρχουν αυτονομημένοι, ατομικιστικοί τύποι στην τραγωδία του. 0 μύθος προσδίδει σε κά­ θε όνομα τη συγκεκριμένη του δραματική λειτουργία.

134

Η συνταύτιση των πάντων, η επιστροφή των επιμέρους στην αρχική μονάδα τίθεται ως προϋπόθεση του σικελιανικού δραματουργικού κόσμου. 0 Σικελιανός, πράγμα που βλέπουμε και στο ποιητικό του έργο, επιδίωξε να αναζωπυρώσει «την κοσμική αποστολή της Τραγωδίας μες στα πλαίσια της σημερινής μας εποχής» (Θυμέλη, Α, ο. 10). 0 ορισμός που δίνει ο ίδιος στην αποστολή της τραγωδίας φαίνεται να επικεντρώνεται γύρω από τους δύο καίριους όρους «κοσμικός» και «σήμερα». Η αναβίω­ ση της τραγωδίας δεν μπορεί να αποσκοπεί παρά να δώσει στο «συναίσθημα του Σήμερα» (Θυμέλη, Α, ο. 14) το μυητικό του χαρακτήρα για να λάβει εκ νέου «η τρα­ γωδία την ανταπόκρισή της με την σύγχρονη ψυχή και εποχή» (Θυμέλη, Λ ο. 14).

0 σκοπός αυτός υπηρετείται μέσα από τη σταδιακή με­ τάφραση του σήμερα στη γλώσσα και την πνευματικό­ τητα του γενεσιουργού λόγου της τραγωδίας. Αν ο George Steiner διαπίστωσε το «θάνατο της τραγωδίας» σε κάθε επικαιροποίηση του παραδοσιακού υλικού, ο Σικελιανός είδε τη σύγχρονη εμπειρία ως κατεξοχήν τρα­ γικό υλικό, που επιζητούσε να λυτρω θεί μέσα από τη ουστοίχησή του προς τα αρχετυπικά έργα του παρελ­ θόντος. Το δράμα του Σικελιανού περνάει μέσα από την πολυφωνία του Σέξπιρ για να ανακαλύψει τη σεμνή λι­ τότητα του Αισχύλου. Η εκφαντορική γραφή του Αισχύ­ λου ωστόσο είχε πίσω της έναν υποκείμενο τελετουρ­ γικό μύθο των Ελευσίνιων Μυστηρίων για να προσδίδει στον αποκαλυπτικό λόγο των χορικών του το αναγκαίο υπόβαθρο τω ν υπερπροσωπικών τελ ετώ ν που συνιστούν το συλλογικό μύθο. Η επιστροφή του Σικελιανού στον Αισχύλο προσομοιάζει μια κατάδυση στη μυθική συνείδηση και στις μεθόδους δόμησης της εμπειρίας που αυτή χρησιμοποιεί για να διαμορφώσει μια ακεραιωμένη εικόνα του κόσμου, θα πρέπει να δούμε αυτή την ανακάλυψη του Αισχύλου α­ πό τον Σικελιανό ως την προσπάθεια συστάσεως ενοποιητικού λόγου που να προσφέρει κρυσταλλώματα νοηματογένεσης στο σημερινό άνθρωπο, ο οποίος έχει απωλέσει την κεντρομόλο αναφορά και ακόμα περισ­ σότερο τη μεταφυσική πίστη στον ίδιο του τον κόσμο. Ο κόσμος της ιστορίας έχει εγκαταλειφθεί στην ακοσμία ενός συλλογικού παραλογισμού· η τέχνη, εκφράζοντας το παράλογο ως συνθήκη βίου, το μεταμορφώνει σε μύθο. Μέσα από τη μεταμόρφωση αυτή η ποίηση ξανα­ δίνει ρυθμό στους μεγάλους κώδικες σημασιών, επιστρέφοντας το ατομικό εγώ στη συλλογική του μήτρα. Ο ποιητής ρυθμοθετώντας συναιρεί τους διεστώτες μύ­ θους σε ενιαίο τελετουργικό σχήμα, σε ένα μεταμορφωτικό λειτουργικό δράμα. Γι' αυτό, πολύ συχνά μάλιστα, ο Σικελιανός έχει επικρι-

θεί για ένα θρησκευτικό συγκρητισμό, ο οποίος μάλιστα θεωρείται ε ξ ορισμού ότι τάσσεται εναντίον του χρι­ στιανικού λόγου. Ο Ζήσιμος Λορεντζάτος, ο οποίος βα­ σανίζεται από μια εξαντλητική αμφιθυμία προς το σικελιανικό έργο, παραθέτει ένα πολύ ενδιαφέρον γράμμα του άλλου ανανήψαντος ζηλωτή Γιώργου θεοτοκά, στο οποίο μέμφ εται τον Σικελιανό πως «θέλησε να γίνει προφήτης και να ιδρύσει τη δική του σικελιανική θρη­ σκεία, που τελικά δεν είναι άλλο τίποτα παρά ένας κοι­ νός ελληνιστικός συγκρητισμός. Η προσπάθειά του είχε ένα πνευματικό μεγαλείο, αλλά πόσο πιο μεγάλος θα ή­ ταν, αφού ήταν θρήσκος, αν είχε μπει, απλά και ήσυχα, στην Εκκλησία των πατέρων του!» (Ζήσιμος Λορεντζά­ τος, Δίπτυχο, «Δόμος», 1986, 0. 34-5). Η κρίση αυτή του θεοτοκά, που φαίνεται να εκφράζει και την προσωπική στάση του Λορεντζάτου, ουσιαστικά απορρίπτει ολόκληρο τον πνευματικό κόσμο του Σικελιανού χωρίς να αναφέρεται στις μυθοποιητικές διαδι­ κασίες που αυτός χρησιμοποίησε για να επαναπροσδώσει στην καλλιτεχνική του δημιουργία μια διαπροσωπική αναφορά, σύμφωνη με τα δικά του πνευματικά διλήμ­ ματα. Σε ανθολογία ποιημάτων του Σικελιανού μάλιστα από τον Λορεντζάτο τονίζεται η ύπαρξη δύο Σικελίανών, του ποιητή και του μη ποιητή (Άγγελος Σικελιανός, Ανθολογία, «Ίκαρος», 1998. ο. 9), γεγονός που διασπά τραυματικώς τη συνθετική δύναμη του ποιητικού του λόγου και των μυθοποιητικών ιστών επί των οποίων υφάνθηκε, ενώ παράλληλα υποδεικνύει μια κανονιστική αντίληψη περί ποιητικής πράξης, η οποία δυστυχώς τα­ λανίζει αισθητικώς τον ίδιο τον ανθολόγο, οδηγώντας τον σε επαναλαμβανόμενα δύστοκα και δύστροπα παραισθητικά λεξουργήματα. Στις τραγωδίες του Σικελιανού παρατηρούμε τη μετα­ στοιχείωση των επιμέρους μυθημάτων σε έναν κύκλο ολοκληρωμένων μυθοδραμάτων, σε μια ολοποιούσα ακεραίωση λόγου, μέσα στην οποία επιχειρείται να εντυ­ πωθεί η διαλεκτική πολυμορφία της σύγχρονης εμπει­ ρίας. θέμα των δραμάτων του Σικελιανού δεν είναι η θρησκεία αλλά η θρησκευτικότητα, μ&άλλα λόγια, η διερεύνηση του ενδιάθετου θρησκευτικού λόγου σε ό ­ λες του τις εκδοχές, στο χριστιανό άνθρωπο ως χριστια­ νό, στον Έλληνα εθνικό για τον ελληνισμό του, στον Εβραίο για τον εβραϊομό του και, τέλος, στο γνωστικό για το γνωστικισμό του. Για τον ποιητή του Μήτηρ Θεού, θρησκεία σημαίνει προ­ σωπική ολοκλήρωση, δηλαδή μια διαρκής πάλη με το αρνητικό εγώ, με την αυταπατώμενη συνείδηση, με σκοπό την ανάδυση μιας συνείδησης κοσμικής α λλη­ λεγγύης ως ενεργού πυρήνα ιστορικής δράσης. Η ανά­ δυση μιας τέτοιας διάστασης ως ειδικής εκφράσεως ε-

0 Δ. Σικελιανός με την [να ντους Δελφούς το 1909 νός ευαγγελικού λόγου φαίνεται να λανθάνει σε κάθε σημείο τω ν έργων του Σικελιανού, ενώ μπορούμε να διακρίνουμε ότι λαμβάνει την πλέον ακεραιωμένη της έκφανση στη λυρική δύναμη των ποιημάτων του. Το θέ­ ατρο στον Σικελιανό λειτουργεί ως ένας καταλύτης ενοποιητικός μεταξύ λόγου και γλώσσας, η σκηνή όπου η συναίρεση των αντιθέτων θα αποκτήσει την απτή αι­ σθητική της μορφοποίηση. Ο Σικελιανός προχωρά στην εσωτερική διερεύνηση του τρόπου με τον οποίο η εξουσία αλλοιώνει το αυτεξού­ σιο και την ελευθερία του ατόμου, όπως βλέπουμε στη Σίβυλλα και στον Χριστό Λυόμενο. Γι' αυτόν, η τραγωδία σήμερα έχει σκοπό να παρουσιάσει το μέτρο της ηθικής ευθύνης του ανθρώπου μπροστά στην ιστορία που ο ί­ διος δημιουργεί (πράγμα που φαίνεται να αποτελεί το κατεξοχήν χριστιανικό θεολογούμενο και ταυτόχρονα την αίσθηση του τραγικού του έργου του). Έτσι το δρά­ μα είναι γι' αυτόν μια τελ ετή αυτο-αναγνώρισης, ένα δρώμενο αυτοσυνειδησίας. Στις σημαντικότερες, κατά την άποψή μας, τραγωδίες του Ο Δαίδαλος στην Κρήτη και Ο Χριστός στη Ρώμη διακρίνουμε τη λειτουργία του θεατρικού λόγου ως συμβόλου που συναιρεί και συ­ μπυκνώνει μέσω τη ς α νακλητικής λειτουργία ς της γλώσσας την ηθική συνείδηση εν δράσει σε στέρεους μύθους και μορφώματα.

135

Τα δρώμενα ξυπνούν μέσα στη συνείδηση των πρωτα­ γωνιστών το αίτημα μιας μαρτυρίας για την ευθύνη του σύγχρονου ανθρώπου μπροστά στην καταστροφική ι­ στορία του σήμερα. 0 Σικελιανός δεν επιχειρεί να θεαματικοποιήσει την ιστορική εμπειρία ούτε να υποκαταστήσει ψυχολογικώς το παρόν με μια ιδεατή ουτοπία του παρελθόντος. Κύριο ζητούμενο των έργων του εί­ ναι να δημιουργήσει παραλληλίες αλληλεγγύης, υπο­ δεικνύοντας τις πορείες πλεύσης που ακολούθησαν μέ­ σα στο μύθο σε ανάλογες περιπτώσεις κρίσης. Οι τρα­ γωδίες αυτές αποτελούν την κορυφαία εκδήλωση του δραματικού λόγου στη σύγχρονη Ελλάδα και θα έπρεπε να εξεταστούν κάποια στιγμή λεπτομερειακά ως προς τις μεθόδους που χρησιμοποιεί ο ποιητής για να παρου­ σιάσει ένα συνεπή μύθο σε μια εποχή που ο μύθος είχε αντικαταοταθεί από την αφήγηση. Στα έργα αυτά, γραμμένα θα προτείναμε, μέσα από ένα δημιουργικό διάλογο με τον Χριοτό και τον Κούρο του Καζαντζάκη, βλέπουμε την εσχατολογική λειτουργία του τραγικού λόγου να έχει λάβει την άμεση και οριστι­ κή της αναφορά στο σήμερα. 0 Χρισ τός στη Ρώμη εκ­ φράζει πέρα από κάθε άλλο έργο με σαφήνεια την «α­ νάγκη μιας ανατροπής των πάντων, την πυρετική ανα­ μονή μιας βίαιης επικείμενης καταστροφής του κόσμου, την ασύμμετρα έντονη λαχτάρα αυτός ο κόσμος να κα­ ταστραφεί, για ν' ανατείλει πια ο κόσμος τω ν απέρα­ ντων καταπνιγμένων επιθυμιών» (Θυμέλη , Β, σ. 85). Με λίγα λόγια, θα υποστηρίξαμε ότι ο Σικελιανός, επιστρέφοντας την τραγωδία στην αισχυλική της καταγω­ γή, επιχειρούσε να επανενώσει την προσωπική πολυ­ διάσπαση σε μια ρυθμοθετική μονάδα, αντιστρέφοντας αυτό που έπραξε ο Αισχύλος όταν πρόσθεσε το δ εύτε­ ρο υποκριτή επί σκηνής, διασπώντας έτσι την αυτάρκη και κλειστή πραγματικότητα του ενός. Δεν υπάρχει άλ­ λωστε σύμβολο που να διατυπώνει συνοπτικά τη σύνολη σικελιανική δημιουργία από το σύμβολο του σταυ­ ρού. Για τον Σικελιανό ο σταυρός σημειώνει την ταύτιση τω ν πάντων σε ένα αφετηριακό κεντρικό άξονα απ' ό­ που και εκπορεύεται διαρκώς η πολυακτίνωση της ζωι­ κής εμπειρίας: Νότος Βοριάς, Ανατολή και Δύση, μέγας σταυρός· κι απάνω του, του Ανθρώπου το Πνέμα βλέπω πάντα καρφωμένο (Θυμέλη , Α, σ. 152) Το αίτημα της σταύρωσης εμφανίζεται καίριο παντού στην προ του Β' Παγκόσμιου Πολέμου δημιουργία για να αντικαταοταθεί από την εικόνα του Εσταυρωμένου μετά τον πόλεμο: Κι αγάλι-αγάλι λησμονάς το Σταυρωμένο για το σταυρό, και πέφτεις ο ίδιος στη σκλαβιά του, λα­

136

τρεύεις το ίδιο το μαρτύριο, μα κ' εκείνον που τον εσταύρωσεν, τον ίδιο τύραννό του... (Θυμέλη , Γ, σ. 400). Κατ' αυτή τη μετάβαση από το σταυρό στον εσταυρω­ μένο, από το αφηρημένο, παγιωμένο και αμετακίνητο δόγμα στον ηάσχοντα, ταλαιπωρούμενο και καταδιωκόμενο άνθρωπο μπορούμε να διακρίνουμε το βαθύτατο υπαρξιστικό μήνυμα των τραγωδιών του Σικελιανού. Όπως η εικόνα του εσταυρωμένου Προμηθέα γίνεται σύμβολο της ανθρώπινης μοίρας που τιμωρείται, κατά τον Αισχύλο, για τη γραφή, τη λήθη και την ελπίδα που έδωσε στους ανθρώπους, κατά τον ίδιο τρόπο το σύμ­ βολο του Εσταυρωμένου Ιησού γίνεται για τον Σικελιανό η εικόνα του ανθρώπου που επιχειρεί να συναιρέσει στο σώμα του τα επώδυνα ερωτήματα του κόσμου και να συνθέσει τις αντιθέσεις της συνείδησης σε έναν πυκνό μύθο. Για να μεταφραστεί το σύμβολο του Σταυρού σε στέρεη εικόνα, ο Σικελιανός χρησιμοποιεί την αλληγο­ ρία σε μια προσπάθεια να μετουσιώσει την τέχνη σε τελεστήρια επονομασία του επερχόμενου, μέσω μιας ερ­ μηνευτικής των συμβολικών μετατοπίσεων. Έτσι, η θεατρική τελετή μετατρέπεται από τον Σικελιανό σε εκείνο που όντως υπήρξε κάθε τελ ετή στην αρ­ χαιότητα, προτού αντικαταοταθεί από τη χριστιανική λειτουργία: δηλαδή σε αγωγή, περιαγωγή, διδασκαλία και, τέλος, μυσταγωγία. Η σκηνή μεταμορφώνεται σε τελεστήριο, πάνω στο οποίο η συνείδηση εκθέτει τα διλήμματά της, και ταυτόχρονα γίνεται ο τόπος όπου τελεσιουργείται η συνταύτιση των παθών με τη λέξη και την όψη που τα αντικειμενοποιεί. Η πλοκή περικλείει το χώρο και το χρόνο όπου αναδύεται το ιερό ως στάση ζωής· η ιεροφάνεια ολοκληρώνεται σε ιερουργία. Το θέατρο εντοπίζει τη διάσταση του ιερού ως ανθρώπινη ιστορικότητα: μέσα από την ιστορικότητα αυτή οι χαρα­ κτήρες κινητοποιούντο θεατή σε δράση. Τελικώς, παρά τη βαθύτατα αντι-αριστοτελική του πράξη, το θεατρικό έργο του Σικελιανού καταλήγει στην καθαρτήρια λει­ τουργία του λόγου διά του θεάματος. Ο προορισμός της δραματουργίας για τον Σικελιανό εί­ ναι να συνθέσει ένα τελεστικό πρότυπο το οποίο κάθε θεατής θα μπορεί να εξατομικεύσει και μέσω αυτού να ερμηνεύσει την προσωπική του στιγμή στην ιστορία. Ο θεατής δεν ταυτίζεται με τον επί σκηνής ήρωα, αλλά βλέπει το αρχέμυθο πρότυπο, την «πρωτοεικόνα», ό­ πως την αποκαλεί σε κάποιο ποίημά του, δηλαδή, την ολοκλήρωση μιας κοσμικής αποστολής μέσα στο ειδικό υποκείμενο. Από μια άποψη, το θέατρο για τον Σικελιανό λειτουργεί ως κατ' εικόνα και καθ' ομοίωση του αν­ θρώπου: εκθέτει τα πάθη του αλλά και ταυτόχρονα δει­ κνύει την ουσιώδη ομοιότητα φαντασίας και πραγματι-

κότητας. Το θέατρο δε μιμείται αλλά προεκτείνει, δεν α­ ποτελεί παράγωγο αλλά αυτοπολλαπλασιασμό της φανταοιακής δημιουργικότητας του ανθρώπου. Ο θεατής αυτοαναγνωρίζεται περνώντας μέσα από την εκδίπλωση ενός μύθου στον οποίο βλέπει τον αρτιωμένο εαυτό του και τον ακεραιωμένο του κόσμο: η εμπειρία της ό­ ρασης οδηγεί στην ψυχανωδία, στην εκτατική μετοχή σε έναν κόσμο μεταμορφωμένο. Για τούτο θα θεωρούσαμε τις τραγωδίες του Σικελιανού μια ανανεωμένη εκδοχή τω ν απόψεων το υ Richard Wagner για το θεατρικό έργο ως Gesamtkunstwerk, δη­ λαδή ως συνολική σύνθεση όλων τω ν επιμέρους τ ε ­ χνών και ταυτόχρονα όλων των σπερματικών λόγων σε μια μονάδα υπαρξιακής και αισθητικής πληρότητας. Αν μελετηθούν με προσοχή οι τραγωδίες του θα πρέπει να αντιμετωπιστούν ως λιμπρέτα ενός μουσικού λυρισμού, κατά το πρότυπο των αρχαίων τραγωδιών ή της χορικής ποιήσεως. Το μουσικό στοιχείο των τραγωδιών φτάνει στην κορύφωσή του με τον Χριστό Λυόμενο, ένα έργο πολυμελές και πολύφθογγο, όπου διαφορετικά μουσικά στίγματα συνυπάρχουν μαζί με τον περίεργο και αιφνι­ διαστικό μύθο. Οι εύστοχες παρατηρήσεις του Μάνου Χατζιδάκι για το έργο και τη μουσική ποιότητα των τραγουδιών του Σικελιανού (0 καθρέφτης και το μαχαίρι, «Ίκαρος», 1988, σ.

216 κ.ε.) θα πρέπει κάποια στιγμή να αποτελέσουν θε­ μέλια αναγνώσεως του εν λόγω δράματος ως μουσικής σπουδής πάνω στην ανακλητική δύναμη της μυθικής ει­ κόνας. Τέλος, οι οξυδερκείς διαπιστώσεις του Κώστα Γεωργουσόπουλου για την έννοια της τραγωδίας στο ί­ διο έργο μπορεί να αποτελέσουν την αφετηρία για μια εις βάθος συζήτηση του τραγικού στοιχείου ως υπαρ­ ξιακής διάστασης στη σικελιανική δημιουργία, η οποία ί­ σως μεταβάλλει κάποιες κατεστημένες αντιλήψεις για το θέμα αυτό (Κώστας Γεωργουσόπουλος, θίασος ποι­ κιλιών, «Καστανιώτης», Αθήνα, 1993, σ. 46). Μια μουσική τοποθέτηση των τραγωδιών του θα επέ­ τρεπε την πληρέστερη ερμηνεία του λόγου του ως σύν­ θεση μουσικής, χορού και δράματος. Για τον Σικελιανό, το ιερό θέατρο προϋπέθετε ηθική και σωματική προετοι­ μασία· το κοινό του δεν ήταν απλώς ένα ακροατήριο αλ­ λά ένας θίασος, ο οποίος ακολουθούσε τον ποιητή μέσα από τα μυητικά σκαλοπάτια της τέχνης προς την αποκα­ λυπτική κορύφωση. Η τραγωδία του Σικελιανού καταλή­ γει σε μια αναμενόμενη μεταμόρφωση: ο θίασος γίνεται εκκλησίασμα που μεταμορφώνεται μαζί με τη θυσία που πραγματοποιείται επί σκηνής. Αναμφίβολα, η προσπά­ θεια του Σικελιανού συνιστά μια συγκροτημένη απόπειρα αναβίωσης ενός «εσωτερικού» θεάτρου, εστιασμένου γύρω από τη λειτουργία των συμβόλων και της υποσυ­ νείδητης επιρροής που αυτά ασκούν πάνω στην ψυχοβιολογική ύπαρξη του ανθρώπου. Μέσα από τη ζωή των συμβόλων ο ποιητής επιδιώκει να συνθέσει μυθικά προτόγματα για την κοινότητά του, σε μια κρίσιμη ιστορική καμπή κατά την οποία η ελληνι­ κή κοινωνία βασανιζόταν από ένα δίλημμα σχετικά με τον προσανατολισμό της. 0 κόσμος που είχε εκθρέψει τη γενιά του προπολεμικού Έλληνα κατέρρεε και κανέ­ νας νέος μυθικός κόσμος δεν είχε προταθεί για να αντι­ μετωπίσει τον άνθρωπο ως μυθοδίαιτο ον που επιζη­ τούσε να μεταφράσει την επικαιρική περιπέτεια σε ό ­ ρους υπαρξιακούς. Η γενιά του 1910 και του 1920 είχε αναλωθεί στην ανα­ ζήτηση μιας αμόλυντης εφηβείας, μέσα από ένα πλέγ­ μα έντονης άρνησης για μια τελετή ενηλικιώσεως. Η γε­ νιά του 1930 κυριεύτηκε επίσης από έναν τέτοιο τρόμο ενηλικίωσης και προσκολλήθηκε απελπισμένα πάνω στα αποσπάσματα μύθων του παρελθόντος τα οποία ε­ πιδίωξε να παρουσιάσει ως σύγχρονες πραγματικότη­ τες. Η γενιά του 1940, καταδιωγμένη από την ιστορία, δημιούργησε την υπεκφυγή ως ποιητικό υλικό, χωρίς να κατορθώσει ποτέ να αντιμετωπίσει την πραγματικότητα των ίδιων της των πράξεων. Μόνο στο θέατρο του Σικελιανού και του Καζαντζάκη βλέπουμε το μυθοποιητικό λόγο σε όλη του την ένταση

137

να αρθρώνει υπαρξιακά δρώμενα, μέσα στα οποία η ι­ στορική περιπέτεια μετατοπίζεται στη διάσταση του αρ­ χετύπου· διά των δρωμένων το υποκειμενικό εγώ δοκι­ μάζεται και οξύνεται αποβλέποντας στην ηθική αναγω­ γή του από τον ανερμάτιστο χώρο της αποσπασματικό­ τητας στο ενιαίο πεδίο της υπαρξιακής ολοκληρίας. Μέ­ σα στο ευρωπαϊκό θέατρο η παραγωγή του Σικελιανού υπενθυμίζει τη γενεαλογική καταβολή του σύγχρονου θεάματος ως τελετουργικής ανασυγκρότησης ενός ηοθούμενου τέλους, μιας θεοφαγίας, μέσα από την οποία η συνείδηση υπερβαίνει τους περιορισμούς της ιστορι­ κής της στιγμής διά της σωματικής ενώσεως με τον ιδε­ ατό κόσμο των επιθυμιών της. Μέσα από έναν τέτο ιο θεατρικό λόγο, ο Σικελιανός πραγματώνει την αρτίωση και την αποκρυστάλλωση του πλέον στέρεου και συμπαγούς ποιητικού εγώ που διαθέτουμε στη σύγχρονη λογοτεχνική πράξη. Το θεα­ τρικό βλέμμα καταστρώνει έναν οπτικό κόσμο θάμβους σε κατάσταση φυσικής χάριτος, ακόμα και όταν αναπαριστά τον πόνο και την ένδεια. 0 ποιητής αποκαθιστά την ενότητα των εμπειριών στο αρχικό σημείο, στο αί­ τημα του Ενός, που αποτελεί την αρχή μιας περιπλάνη­ σης και την πλούσια μονάδα της μυστικής θεολογίας. Ο κόσμος της κρίσης που απεικονίζεται στα έργα του ου­ σιαστικά αυτοκαταργείται μέσω της παράστασής του. Η οπτικοποίηση διά του λόγου είναι λύτρωση, εφόσον ε ­ πιστρέφει τη φαντασία στις φυσιοκρατικές της κρυ­ σταλλώσεις. Μέσω της εικόνας, το αφηρημένο διαλύει την αμφισημία της ύπαρξής του· από ιδέα και σύλληψη μετατρέπεται σε άμεση σχέση, σε κοινωνικό συμβάν, σε διαλογική ζήτηση και αίτημα. Μέσω του θεάτρου, ο Σικελιανός αποδίδει το αφηρημένο στον κόσμο των άμε­ σων εμπειριών και μετατρέπει τη μυθική διάσταση σε φαινομενολογία του έμπρακτου λόγου. Το θέατρο του Σικελιανού συνιστά μια μεγάλη μυθοποιητική πρόταση και ταυτόχρονα μια άσκηση πάνω στον τρόπο με τον οποίο δημιουργούνται οι μύθοι. Η παρά­ σταση επιχειρεί να γυρίσει το θεατρικό κείμενο στον ιε­ ρό του χαρακτήρα και να ταυτίσει τη συμβολική του α­ ναγωγή με τη χριστιανική λειτουργία ως θρησκευτικό τυπικό. Ανάλογες περιπτώσεις μπορεί να θεωρηθούν το θέατρο του W. Β. Yeats στην Ιρλανδία, όπου διαφαίνεται η συνειδητή προσπάθεια θεουργίας κατά τη θεατρική παράσταση. Για τον Σικελιανό, το θέατρο δεν προσφέ­ ρει εθνικούς μύθους αλλά συλλογική ταυτότητα και πα­ ράλληλα τρόπους εξατομικευμένης θεουργίας. 0 θεα­ τής θεάται τον κόσμο του διασπασμένο και κατά τον Ηράκλειτο ως σάρμα ατάκτως κεχυμένον και μέσα από τη διαδικασία του ορόν αναγεννάται και ανασυντίθεται το νόημα των κατακερματισμένων συμβόλων.

138

Κάθε τραγωδία του Σικελιανού ολοκληρώνεται σε μια κατανυκτική προσευχή: κάμετε ανάμεσα ουρανού και γης αβέβαιο πλάσμα να μη στέκεται κανένα· μα όλα, ουρανός, πελάη, βουνά, λαοί, μαζί Σας να χορέψουνε σαν Ένα! (Θυμέλη, Β, σ. 82) Το αίτημα του Ενός ως η πλωτίνεια ρίζα των πάντων α­ ποτελεί μέλημα της θεατρικής μεταφυσικής του. Αν κα­ τά την ίδια εποχή σε πανευρωπαϊκό επίπεδο η αναβίω­ ση αρχαίων μύθων υπό σύγχρονη μεταμφίεση απέτυχε να δημιουργήσει σύγχρονους μύθους, γεγονός που α­ ποτελούσε μια έμμεση αναγνώριση της μη τραγικότη­ τας του σημερινού κόσμου, ο Σικελιανός παρουσίασε μια νέα τάξη τραγικού λόγου που εδραιωνόταν όχι στη ρήξη και τη σύγκρουση με μια υπερβατική μοίρα αλλά στην εσωτερική κρίση εντός του ορώντος υποκειμένου και την αδυναμία να αντικρίσει την ολοκληρία τω ν ε ­ μπειριών του. Από αυτή την άποψη το θέατρο του Σικελιανού είναι θέ­ ατρο μυστικού οράματος και όχι ρεαλιστικής αναπαρα­ γωγής- αποβλέπει στην ολοκληρωμένη ατομικότητα, στην ολοποιητική εποπτεία, η οποία δεν καταργεί την ι­ στορία αλλά την οδηγεί στη στιγμή της μυθικής μετα­ μόρφωσης. Σε έργα συνθετικά όπως το 0 Χριστός στη Ρώμη ο αναγνώστης και ο θεατής μπορεί να παρακο­ λουθήσει τη σταδιακή μετατόπιση του εμπειρικού υλι­ κού στο χώρο της μεταφυσικής μυθοποιίας: ο Χριστός επιστρέφει, ανασταίνεται, μέσω της συλλογικής επιθυ­ μίας για επανένωση των διεστώτων. Το εσταυρωμένο σώμα είναι μια απτή και υλική πραγμάτωση της εσωτε­ ρικής επιθυμίας να ξεπεραστεί η οδύνη της ιστορικής κρίσης και να μετουσιωθεί σε ένα σύμβολο συλλογικού προσανατολισμού. Μέσα σε έναν κόσμο σε διαρκή κρί­ ση, ο σκοπός και η κατεύθυνση προσφέρουν την καθο­ ριστική σημασία μιας νέας οργανικής σχέσης με την ι­ στορική πραγματικότητα. Το θεατρικό κείμενο χαρτο­ γραφεί την περιπλάνηση της συνείδησης μέσα από τη γεωγραφία των αποτυχιών της να ταυτιστεί με τα πράγ­ ματα τα ίδια. Για τον Σικελιανό, ο σημερινός άνθρωπος, ειδικά μάλι­ στα ο άνθρωπος του δυτικού ορθολογισμού, βρίσκεται παγιδευμένος από την παντοδυναμία της όρασής του. Δεν μπορεί ωστόσο να φασματοσκοπήσει την εμπειρία του· η εμπειρία του σημερινού κόσμου είναι μονοδιά­ στατη, δε διαθέτει προοπτική, δεν έχει ύψος, πράγμα που οφείλεται στην εσωτερική διάσταση του υποκειμέ­ νου. Για τον Σικελιανό, ο σημερινός άνθρωπος έχει υπο­ κειμενικότητα αλλά δεν είναι υποκείμενο. Πολύ δε πε­ ρισσότερο δεν ανυψώνεται στο τοπίο του ολοκληρωμέ­

νου εαυτού, στο σύμβολο του Χριστού επί του σταυ­ ρού, το οποίο αποτελεί την ολοκληρωμένη και ακέραιη εαυτότητα, κατά τον Carl Gustav Jung. Η υποκειμενικό­ τητα του σημερινού ανθρώπου είναι ωστόσο ετεροκαθορισμένη έξωθεν, από παράγοντες που δεν ανήκουν στο άτομο το ίδιο. Κατά τον Σικελιανό, το άτομο είναι αιχμάλωτο μιας αυταπατώμενης συνείδησης και δε βιώνει τη στιγμή του ως μια επιφάνεια αποκαλυπτική αλλά σαν μια επώδυνη πάλη με τους δαίμονες που έχουν διαπλάσει τον εσωτερικό του κόσμο. Για τον ποιητή του Ο Χριστός στη Ρώμη, ο Νέρωνας εί­ ναι η αδυναμία του σημερινού ανθρώπου να εξατομικεύσει το σωματικό του ρυθμό, βιώνοντας την ειδική στιγμή του στην ιστορία ως μια στιγμή πληρότητας και υπαρξιακής ακεραίωσης. Αντίθετα, μέσα στο ρυθμό αυ­ τό ο Νέρωνας ιδιάζει, καθίσταται ιδιόρρυθμος, η υπο­ κειμενικότητα ανεξέλεγκτη καταβροχθίζει τον ίδιο τον άνθρωπο και τον εαυτό του. Μια υποκειμενικότητα α­ νεξέλεγκτη γεμίζει τον κόσμο με ψυχολογικές προβο­ λές και συσκοτίζει την οργανική αυτοτέλεια των πραγ­ μάτων. Ουσιαστικά καταργεί τη θέαση των όντων ως φαινομέ­ νων καθαυτών· οι φοβίες και ελλιπείς προτάσεις που συναποτελούν το σύγχρονο υποκείμενο αναστέλλουν την οραματική του δύναμη να διαμορφώνει μύθους με αυτοτέλεια. Η αυτοσήμανση αποτελεί το σκοπό κάθε κειμένου- αν το κείμενο που γράφεται από κάποιον αδυ­ νατεί να μιλήσει μόνο του αλλά λειτουργεί μέσω τ ε ­ θλασμένων αναφορών, τό τε το άτομο που το δημιουρ­ γεί έχει αυτοκαταργήσει τον εαυτό του. Μετατρέπεται σε ετεροκίνητο αυτόματο ελλιπών σημάνσεων. Για τον Σικελιανό, η τραγωδία και η ποίηση είναι λόγος ολοποιητικός. Δεν υπάρχει ά λλο ς δημιουργός στη γλώσσα μας ο οποίος να έχει εκφράσει με μεγαλύτερη ευστάθεια και βεβαιότητα την ολοποιητική λειτουργία του καλλιτεχνικού λόγου. Το δράμα ακεραιώνει στιγμές υπαρξιακής κρίσης σε χρόνο συλλογικής πληρότηταςξεκινά από τη λυρική ποίηση και το λυρικό εγώ το οποίο διαχεόμενο δίνει φωνή στη σιγή των πραγμάτων και κα­ ταλήγει στο μυθοποιητικό δρώμενο, όπου ο εαυτός θεάται τον κόσμο σε μια κατάσταση χορευτικού πάθους. Η θέαση η ίδια απελευθερώνει το πάθος από την οδύνη του και μεταμορφώνει το χορό σε τελεσιουργό μύηση. Οι άνθρωποι που χορεύουν είναι νοηματογονία, δείξη οντολογική- οι άνθρωποι που θεώνται τους χορευτές τελετουργούν: αποκαθιστούν την ενότητα της ιστορίας μέσα στην ατομική τους ταυτότητα. Το συμπαγές δίκτυο σημασιών που αναδύονται από τη θεατρική πράξη φανερώνει ότι το τυχαίο και το παράλο­ γο, όπως και όλα τα φαινόμενα κρίσης, είναι σταθμοί

ΟΆγγιλος Ιικώανός μι τον Νίκο Καζαντζάκη (1921)

μιας μυητικής πορείας προς τη μεταμόρφωση. Ο χρι­ στιανικός μύθος λειτουργεί ακόμα αλλά, ζώντας σε μια εποχή που λατρεύεται το εφήμερο, χρειάζεται να ανα­ λυθεί στα γενετικά του στοιχεία, στις δομικές του μονά­ δες, για να διαγράφει καθαρά η εσωτερική ζωή τω ν συμβόλων του χριστιανικού κόσμου κατά την ενοποιητική τους πορεία.

0 Σικελιανός, όπως και ο Καζαντζάκης, υπήρξαν οι μόνοι δημιουργοί που δε φοβήθηκαν να κοιτάξουν στα θεμέ­ λια του πολιτισμού μας και να ανασύρουν τις παραγκω­ νισμένες του διαστάσεις. Ταυτόχρονα, δεν παρέμειναν περιηγητές των συμβόλων, δε χρησιμοποίησαν απλώς το μύθο ούτε ως υπεκφυγή ούτε ως άλλοθι. Καταδύθη­ καν, αντίθετα, στο συστατικό του μηχανισμό, στις υποδηλούμενες σημασίες του και διάρθρωσαν εναλλακτι­ κούς δρόμους μουσικής αρτίωσης του λόγου, πλήρη και ακέραια εγώ πέρα από την αισθητική και τη θρη­ σκεία, πρόσωπα ακέραια που θεώνται τους μεγάλους μύθους με δέος και ευκρίνεια. Μέσα σε μια εποχή όπου οι μύθοι απορρίπτονταν συλ­ λήβδην και είχαν αντικατασταθεί από ιδεολογίες ή ιδεο­ ληψίες, οι μυθοποιητικοί λόγοι των δύο ποιητών συγ­ γράφουν μεγάλες αφηγηματικές παραμυθίες, ρητά εσχατολογικού στοχασμού, ενεργοποιώντας το μυθικό υποσυνείδητο του ανθρώπου και διαρθρώνοντας πεδία μορφολογικών συγκλίσεων για την ιστορική αγωνία και την ανθρώπινη ιστορικότητα. Ίσως να αξίζουν μεγαλύ­ τερο σεβασμό. □

139

Το φιλοσοφ ικό υπόβαθρο τη Δελφικής Προσπάθειας του Ιικ ελ ια ν ο υ το υ

Κ Ω Σ Τ Α Α Ν Δ Ρ Ο Υ Λ ΙΔ Α Κ Η *

•Όσο καλύτερα καταλάβομε τα διάφορα μηνύματα -και είναι πολλά- που περιέχουν τα πεζά του Σικελιανού, τόσο καλύτερα θα καταλάβομε την ποίησή του». ζ. Λορεντζάτος, Άγγελος Σικελιανός'

Ι-ΓΡ

ο έργο του 'Αγγέλου Σικελιανού και οι τύχες του μας φανερώνουν για μια ακόμη φορά πόσο σχηματικοί και επιζήμιοι μπορεί να είναι οι συμβατικοί διαχωρισμοί που συνηθίζομε μεταξύ των ειδών του λόγου: μεταξύ της φιλοσοφίας και της λογοτεχνίας, της επιστή­ μης και του στοχασμού, θεμελιακής σημασίας κείμενα (δοκίμια ή J μελέτες θεωρίας και κριτικής) του Κοραή, του Σολωμού, του Παλαμά, του Φ. Πολίτη, του Καζαντζάκη, του Σεφέρη, του Ελύτη, του Πρεβελάκη, του Ζ. Λορεντζάτου κατατάσσονται πρόχειρα και αποκλειστικά στο χώρο της νεοελληνικής λογοτεχνίας και φιλολογίας - και παραγνωρί­ ζεται το φιλοσοφικό τους περιεχόμενο. Την τύχη αυτής της παραγνώρισης -για να μην πούμε της λήθης- δε διέ­ φυγε ούτε το θεωρητικό έργο του Σικελιανού που, παρά κάποιες σοβαρές και αξιόλογες μελέτες, παραμένει ακόμη οε μεγάλο βαθμό ανεξερεύνητο ή και ερμητικό. Από το επιβλητικό τούτο, σε όγκο αλλά και σε εύρος και βάθος ζητημάτων και ιδεών, έργο θα εξετάσομε εδώ ορισμένα κείμενα *0 Κώστας Ανδρουλιδάκης είναι επίκουρος καθηγητής της Φιλοσοφίας στο Τμήμα Φιλοσοφικών και Κοινωνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κρήτης.

140

σχετικά με τη Δελφική Προσπάθεια (ή Ιδέα) και θα ανα­ ζητήσομε το φιλοσοφικό περιεχόμενο του εγχειρήμα­ τος. Ειδικότερα θα επικεντρώσομε την προσοχή μας σε μερικές από τις σπουδαιότερες, κατά την εκτίμησή μου, σχετικές μελέτες, κυρίως το «Δελφικό Λόγο - Η πνευμα­ τική βάση της Δελφικής Προσπάθειας» (του 1927) και τη «Δελφική Ένωση: ένα προανάκρουσμα» (του 19S1)2. Σκοπός μας είναι να εντοπίσομε το στίγμα του Σικελιανού στο φιλοσοφικό τοπίο, να επισημάνομε ορισμένα τουλάχιστον γνωρίσματα και αρχές της κοσμοθεωρίας και βιοθεωρίας του. Για το σκοπό αυτό θα εξετάσομε τα ακόλουθα σημεία: το σκοπό της Δελφικής Προσπάθει­ ας- το χαρακτήρα της σκέψης του- τις πηγές και τις ε ­ πιρροές της- το είδος ή τον τύπο της φιλοσοφικής σκέ­ ψης του- τις αρχές της κοσμοθεωρίας και της ηθικής του- σε ένα συνοπτικό έστω διάγραμμα και, τέλος, θα επιχειρήσομε μια αποτίμηση της ενδεχόμενης σημασίας του στοχασμού του. Αλλά οφείλομε να επισημάνομε εξαρχής ορισμένα όρια κάθε προσπάθειας κατανοήσεως του σικελιανικού πε­ ζού λόγου. Το πρώτο και ίσως το σοβαρότερο όριο το θέτει η ιδιόζουσα γλώσσα και το ύφος του. Σύμφωνα με την κρατούσα άποψη, ο πεζός λόγος του Σικελιανού εί­ ναι σκοτεινός, ασαφής, δυσνόητος κ.λπΛ Κατά την πε­ ποίθησή μου, που δεν μπορώ να την τεκμηριώσω εδώ, πρόκειται για ένα λόγο μακροπερίοδο, συνθετικό και υ­ ποτακτικό, με εκπληκτικό γλωσσικό πλούτο από όλες τις εποχές της γραμματείας μας, διάσπαρτο με πλήθος εκφραστικών και συντακτικών τρόπων και σχημάτων ι­ δίως της λόγιας γλώσσας και μάλιστα της ρητορικής (π.χ. υπερβατά, ομοιοτέλευτα, απολήξεις κ.λπ.) και προπάντων έμμετρο. Με άλλες λέξεις, σύμφωνα με την καίρια παρατήρηση του Ν. Σβορώνου, πρόκειται πράγματι για «ποιητικά κείμενα γραμμένα σε πεζό λόγο»4. Ύστερα, ότι για μια στοιχειωδώς επαρκή κατα­ νόηση και παρουσίαση της φιλοσοφικής σκέψης του θα απαιτηθεί ακόμη μακρά και επίμονη έρευνα. Οφείλομε τέλος να παραδεχθούμε ότι θα παραμείνει πιθανώς α­ δύνατη η προσπάθεια πλήρους εξακριβώσεως των πη­ γών του και αποκωδικοποιήσεως των έμμεσων αναφο­ ρών ή των υπαινιγμών των κειμένων του. Για τούτο δεν επιδιώκομε βέβαια εδώ μια διερεύνηση του συνόλου των πηγών ούτε όλων των σχετικών ζητημάτων, αλλά θα περιοριστούμε στα πρώτα σχετικά σπαράγματα. Ειδι­ κότερα, και παρά τη σχετική προειδοποίηση του Ζ. Λορεντζάτου, δε θα εστιάσομε την προσοχή μας σε όσα θέματα έχουν συνάφεια με το λεγόμενο αποκρυφισμό ή τη θεοσοφία5. Προηγουμένως, όμως, πρέπει να απαντήσομε σε ένα προκαταρκτικό ζήτημα που τίθεται φυσικά και ως αντίρ­

ρηση: είναι καθόλου φιλοσοφική η σκέψη του Σικελιανού και, αν ναι, με ποιο νόημα; Εάν με τη λέξη «φιλοσο­ φία» εννοούμε μόνο τη μεθοδική, συστηματική και με βάση όλους τους «κανόνες της τέχνης» πραγμότευση των προβλημάτων που θεωρούνται κάθε φορά ως φι­ λοσοφικά, τό τε βέβαια δε θα ικανοποιούσαν τον όρο αυτό παρά μόνο τα έργα, και μάλιστα όχι όλα, ενός υ­ ποτιθέμενου «Κανόνα της ιστορίας της (ακαδημαϊκής) φιλοσοφίας». Αλλά τότε είναι ζήτημα αν θα αναγνωρί­ ζονταν ως φιλοσοφικά τα έργα (ή, έστω, ορισμένα έρ­ γα), λόγου χάριν, του Μονταίνιου, του Βολταίρου, του Κίρκεγκορ ή ακόμη και του Νίτσε. Εάν όμως εννοήσομε τη «φιλοσοφία» με μια πρωταρχικότερη σημασία της, ως αναζήτηση της αλήθειας για τα θεμελιακά ζητήματα του ανθρώπου, του κόσμου και της ζωής, ασφαλώς όχι ερήμην, αλλά πάντως πέραν των ορίων των ειδικών ε ­ πιστημών, τό τε βέβαια το έργο του Σικελιανού μπορεί να περιέχει φιλοσοφικό στοχασμό6. Αλλά και στο ερώ­ τημά μας, όπως και σε άλλες ανάλογες περιπτώσεις, η τελική απάντηση μπορεί να δοθεί μόνο ύστερα από την εξέταση των σχετικών ζητημάτων. Διότι προφανώς εί­ ναι παράλογο να θεωρούμε εκ των προτέρων ως δεδο­ μένο, ή να αμφισβητούμε, κάτι που μόνο μετά τη σχετι­ κή διερεύνηση μπορούμε να κρίνομε. Προλ«γόμ«να στη Δ<λφ·κή Προσπάθεια: σκοπός και νόημά της

Ποιος ήταν, αλήθεια, ο τελικός σκοπός της Δελφικής κί­ νησης του Σικελιανού, ασχέτως βέβαια της επιτυχίας ή αποτυχίας της προσπάθειας στην πραγματικότητα; Απέ­ βλεπε μόνο στη θέσπιση και την προώθηση της διε­ θνούς μορφωτικής και πολιτιστικής συνεργασίας (ένα προδρομικό όραμα της Ουνέσκο); Ή μήπως ήταν άραγε απλώς, όπως το παρενόησαν πολλοί, ένα φεστιβάλ για τη ν αναβίωση του αρχαίου δράματος; Με δυσκολία μπορούμε σήμερα να διανοηθούμε το χαρακτήρα, τις διαστάσεις και τις προσδοκίες του εγχειρήματός του. Επρόκειτο για ένα πρόγραμμα δράσης (συλλογικής και μάλιστα διεθνούς και οικουμενικής) με σκοπούς την πνευματική και πολιτισμική αναγέννηση ή τη «σύνολην ανύψωση της ζωής» (89) σε όλα τα επίπεδα, ατομικό και κοινωνικό, και σε όλους τους τομείς, στην κοινωνία, την πολιτική, την οικονομία, ιδίως βέβαια την εκπαίδευ­ ση και τον πολιτισμό- την αντιμετώπιση και επίλυση των προβλημάτων του καιρού μας με την αναγνώριση μιας «παγκόσμιας πνευματικής ιεραρχίας» και ενός «άξονα κάποιων ανώτατων και ουσιαστικά προαιώνια δημιουρ­ γικών αξιών» (71)· την απελευθέρωση «για όλους, λα­ ούς ή άτομα» και την «κάθαρση των εγωισμών» (83)· ο τελικός στόχος ήταν «να ξαναδώσει την οριστικήν ηγε-

141

μονιά στις πνευματικές αρχές εκείνες, που στη σταδιο­ δρομία του ανθρώπινου γένους έδωσαν αποτελέσματα παγκόσμια κι ανεξάντλητα δημιουργικά» (88). Για την πραγματοποίηση των σκοπών αυτών, ο Σικελιανός επεξεργάστηκε ένα σύνολο ενεργειών με θεμέλιο τη διαμόρφωση μιας «ζωντανής πνευματικής διδασκα­ λίας» που «οφείλει να είναι επικυρωτική των υψηλότε­ ρων αξιώσεων του ανθρώπου» (63,99)· κυριότατο στοι­ χείο θα ήταν η «διάρθρωση μιας νέας, απόλυτα άρτιας και παγκόσμια αφανάτιστης Παιδείας, χωρισμένης με ιε­ ρά κι απαραβίαστα όρια απ' την πίεση οποιοσδήποτε τυ­ χόν πολιτικής επιρροής» (328). Ο χαρακτήρας της σκέψης του

Πριν δούμε εγγύτερα το περιεχόμενό της, οφείλομε να θέσομε το ερώτημα: ποιος είναι άραγε ο χαρακτήρας ή το πεδίο ή το «πνευματικό κλίμα» της σκέψης του Σικελιανού7; Είναι καθαρά θεωρητική ή φιλοσοφική η σκέψη του, έτσι ώστε να στηρίζεται σε ορθολογικές πηγές της γνώσης (την εμπειρία και το Λόγο) και έλλογες γνωστι­ κές ικανότητες; Ή μήπως είναι μάλλον μυστική ή μυθο­ λογική, ώστε να επικαλείται υπερφυσικές ή υπέρλογες γνωστικές δυνάμεις και να προβάλλει ένα κοσμοείδωλο μεταφυσικό και ιδιότυπα θρησκευτικό; Ή μήπως πρόκει­ ται, τέλος, για μια χαρακτηριστικά αισθητική και καλλιτε­ χνική αντίληψη της πραγματικότητας; Πιστεύω ότι πρόκειται για μια εντελώς ιδιάζουσα σύνθε­ ση και των τριών αυτών πεδίων ή χαρακτήρων. Όταν ο Σικελιανός θέλει να σκιαγραφήσει το πρόγραμμά του, ε ­ πικαλείται ως πρότυπο και πηγή του το «κεφάλαιο του παγκοσμίου, του ολοκληρωτικού της γης πολιτισμού» (75) που αποκτούσε συνείδηση του εαυτού του στους «ανώτατους θρησκευτικούς πυρήνες» και στα «παγκό­ σμια Κεντρικά Ιερά» της αρχαιότητας (74). Και «η ουσία του προγράμματος αυτού ήταν η ουσία όλων των θρη­ σκειών του κόσμου, η κοσμική θρησκευτική ουσία, η ο­ ποία, οποιοδήποτε όνομα κι αν παίρνει διά μέσου των αιώνων, διατηρεί, ως μόνο της πραγματικό και απαρα­ βίαστο κεφάλαιο, το κεφάλαιο των ανώτατων καθολι­ κών πνευματικών Αρχών, και της οποίας οποιαδήποτε παραλλαγή ή αλλοίωση παύει να είναι, έστω και κατ' ό­ νομα, θρησκεία, για να εκφυλισθεί σε αγνωστικισμό, φανατισμό, πολιτική» (76). Ποια είναι η «ουσία» τούτη θα επιχειρήσομε να δείξομε παρακάτω, όταν αναζητή­ σομε τις πνευματικές εκείνες αρχές. Ως βασικό της γνώ­ ρισμα, πάντως, μπορούμε από τώρα να συγκρατήσομε την ενότητα ή την «απέραντη συνήχηση βιολογικών, ι­ στορικών, πνευματικών, κοινωνικών και ατομικών μαζί αξιών», μια «υπέρτατη και καθαυτό καθολική θρησκευτι­ κή συνήχηση, Βιολογική-Πνευματική» (330).

142

Το εί6ος (ο τύπος) του φιλοσοφικού του στο­ χασμού: αντιλογοκρατια και φιλοσοφία της ζο ή ς

Επιχειρώντας να σκιαγραφήσομε τη φιλοσοφική σκέψη του Σικελιανού δεν μπορούμε να απαιτούμε από τα έρ­ γα του τη σαφήνεια και την ακριβολογία μιας επιστημο­ νικής πραγματείας. Οφείλομε να συναγάγομε τα πορίσματά μας με όσα στοιχεία -έμμεσα, υπαινικτικά, συχνά κρυπτικά- μας παρέχει ο συγγραφέας. Τούτο καθορίζει τα όρια, τη δυσχέρεια αλλά και τη γοητεία της μελέτης του. Από τις κύριες φιλοσοφικές πηγές του επισημαίνομε ε­ κείνες που προσδιορίζουν ιδίως το στίγμα του: τους Προσωκρατικούς, προπαντός την «Πυθαγόρεια δημι­ ουργική παράδοση»: «Φύση, φαινόμενο και νοούμενο γι' αυτούς συνδέονται μεταξύ τους άρρηκτα με το Ρυθμό και τον παγκόσμιο Λόγο» (352)· κατά του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, παρ' όλη τη σημασία που τους ανα­ γνωρίζει, ασκεί πολλαπλή κριτική η οποία εντοπίζεται στο ότι το έργο τους, αντί να επιδιώξει τη «διευκρίνιση των ζωντανών αρχών της θετικής κοινωνικής και ηθικής ολόγυρά τους δημιουργίας» (349), καθώς και την πραγ­ ματοποίησή τους, εξαντλείται απλώς στην εννοιολογική ανάλυση και τη θεωρία. Η αντίληψη τούτη παρουσιάζει εμφανείς ομοιότητες με την κατανόηση τω ν Προσωκρατικών από τον Νίτσε (όπως και από τον ύστερο Heidegger) και την κριτική τους κατά του σωκρατικού και πλατωνικού ορθολογισμού- το Νεοπλατωνισμό, αρ­ χαίο και νεότερο, και τους φιλοσόφους της Αναγέννη­ σης (λ.χ. Παράκελσο, J. Boshine), με ξεχωριστή θέση στον G. Bruno· από τους νεότερους, προπαντός τον Νί­ τσε, τον Bergson και τους σύγχρονους επιγόνους του Νίτσε, όπως τους L. Klages 0. Spengler και Η. Keyserling, αλλά και τους Κίρκεγκορ, Μ. Scheler, Κ. Jaspers, Μ.

Heidegger, Ν. Berdjaev, L. Chestov κ.άΛ Ας σημειωθεί, πάντως, ότι ο Σικελιανός, δίπλα στους μειζονες και ση­ μαντικούς στοχαστές, ανατρέχει συχνά και σε ελάσσονες και εκλαϊκευτές «μυσταγωγούς», όπως ο Ε. Schur6 (ο ομόλογος του Will Durant -του συγγραφέα των Μ ε­ γάλων φ ιλοσ όφω ν- για τους Μ εγάλους μ ύστες), ο J. Strada κ.ά.9. Το κυριότερο γνώρισμα και τη σταθερή συνισταμένη της σκέψης του Σικελιανού αποτελεί η αντιλογοκρατια (ή ο αντιορθολογισμός). Συχνά καταφέρεται ενάντιόν της «επιδημικά απλωνόμενης ασθένειας της σοφιστικής Λογοκρατίας» (Π.Λ., Γ , 156) και των παντοειδών «ρατσιοναλισμών»· θέλει να καταρρίψει τις «ρατσιοναλιστικές επιφυλάξεις» (61). Καθώς όμως είναι συγχρόνως κήρυκας τω ν αξιώσεων του «Ρυθμού, της Τέχνης και του Λόγου» (58) και μάλιστα του «παγκόσμιου Λόγου»

Αλλά, ενώ ο Σικελιανός απορρίπτει την υπερτροφία της νόησης και τη δεσποτεία της πάνω στις εκδηλώσεις του πνεύματος και της ζωής, ασφαλώς δε στρέφεται ενα­ ντίον του Λόγου και των αξιώσεών του ως ρυθμιστή της σκέψης, της πράξης και της δημιουργίας. Επιπλέον υπο­ στηρίζει, όπως θα δούμε, την ύπαρξη ενός «παγκόσμιου Λόγου». Ύστερα από τη διασάφηση τούτη, η στάση του μπορεί να θεωρηθεί ακριβέστερα όχι ως «αντιλογοκρατία» (και ασφαλώς όχι ως «ανορθολογισμός»), αλλά ως πρωτεύουσα πηγή της γνώσης και υποστηρίζει την ι­ σόρροπη συλλειτουργία όλων των ψυχικών δυνάμεων, έλλογων και μη, για την απόκτηση της γνώσης (εκείνο που αποκαλεί «πάνσοφη εγρήγορση»)11. Φιλοσοφία της ζω ής

Ο Άγγελος και η Άννα Ιικώανού ατο Τουρκολίμανο

(73, 82), προκύπτει το ερώτημα τι ακριβώς εννοεί ως «Λογοκρατία», εναντίον της οποίας στρέφεται, και τι άλ­ λο μπορεί να σημαίνει αυτή. Τη Λογοκρατία την εννοεί ως την υπέρμετρη (ή και άμε­ τρη) κυριαρχία του λογικού στη σκέψη, την πράξη και τη ζωή τω ν ανθρώπων, ατομική και συλλογική. Μολονότι δεν προσδιορίζει ειδικότερα το νόημα του όρου ούτε διακρίνει τις διάφορες σημασίες του, είναι φανερό ότι η λέξη «Λόγος» ως πρώτο συνθετικό της «Λογοκρατίας» δηλώνει τη νόηση ή τη διάνοια ως το μέσο, ή όργανο ή εργαλείο στην υπηρεσία των ποικίλων σκοπών και συμ­ φερόντων του ανθρώπου, που είναι κυρίως και συνήθως ιδιοτελή (εκείνο που έχει επικρατήσει να ονομάζεται «εργαλειακός Λόγος ή ορθολογικότητα»). Κατά την αντί­ ληψη του Σικελιανού, η νόηση ούτε είναι ούτε θα έπρε­ πε να είναι το πρωταρχικό ή πρωτεύον στοιχείο ή πλευ­ ρά του ψυχισμού, όπως κατέληξε να γίνει λόγω της ι­ στορικής εξέλιξης του δυτικού πολιτισμού μετά την Ανα­ γέννηση, αλλά είναι απλώς δευτερογενές στοιχείο στην υπηρεσία του συνόλου των ψυχικών δυνάμεων. Στην ε ­ ξαιρετικής σημασίας μελέτη του «Η φύση και η αποστο­ λή του λυρισμού» (1938), ο Σικελιανός υπολογίζει ότι η ευρωπαϊκή Λογοκρατία κυριαρχεί «επί δύο προπάντων αιώνες τώρα», άρα την ταυτίζει χρονικά περίπου με το Διαφωτισμό. Ακριβέστερα, θεωρεί ως απαρχές της τον Βάκωνα και τον Καρτέσιο, ενώ την Καντιανή φιλοσοφία θεωρεί ως την «ύψιστη, για τη διανόηση όλης της Ευρώ­ πης, έκφραση της δογματικής του ορθολογισμού»10.

Η σκέψη του Σικελιανού ανήκει στο μεγάλο ρεύμα της φιλοσοφίας της ζωής. Πριν δούμε τα κυριότερα γνωρίσματά της, οφείλομε να διασαφήσομε το σχετικό όρο. Στη «φιλοσοφία της ζωής», η ζωή δεν είναι απλώς το α­ ντικείμενο και το θέμα (όπως είναι, π.χ„ η ιστορία στην περίπτωση της φιλοσοφίας της ιστορίας). Αντιθέτως, η «ζωή» (που το νόημά της απομένει να διευκρινισθεί) α­ ποτελεί το θεμέλιο, την πρώτη αρχή και το ανώτατο κριτήριο για όλα τα ζητήματα. Η ζωή εδώ υποδηλώνει το σύνολο των εκδηλώσεων του ανθρώπινου βίου και ψυχισμού στην αδιάσπαστη ενότητα, στην πληρότητα και τον πλούτο τους και σε χαρακτηριστική αντιδιαστο­ λή προς οποιαδήποτε μονομέρεια ή υπερτροφία, ιδίως των διανοητικών λειτουργιών. Ως θεμελιωτή της νεότε­ ρης φιλοσοφίας της ζωής μπορούμε να θεωρούμε τον Sohopenhauer, ενώ ως κύριους εκφραστές της τον Νίτσε και τον Bergson. Η εξάρτηση και οι διασυνδέσεις τό­ σο ποικίλων φιλοσοφικών ρευμάτων, όπως π.χ. της λε­ γάμενης «κριτικής του πολιτισμού», του νεομαρξισμού και του νεορομαντισμού, της φαινομενολογικής ηθικής και θεωρίας των αξιών του Μ. Scheler, προπαντός όμως του υπαρξισμού, από τη φιλοσοφία της ζωής είναι ολο­ φάνερες και πολλαπλές12. Ο Σικελιανός υποστηρίζει το πρωτείο και την ανάγκη της «διαμόρφωσης πράξεων πνευματικών και θετικά ρυθμι­ στικών» έναντι τω ν ψιλών και αφηρημένων θεωριών (63, 99)· διατυπώνει ρητά μια «ανώτερη βιολογική των προβλημάτων άποψη» ως τη μόνη ορθή (63)· απαιτεί σταθερά μια αντίληψη του κόσμου, μια σκέψη και μια πράξη «καθολική δημιουργική» (67-9, 76), «ζωντανή και γνήσια» (70) καθώς και μια «ιεραρχία νέων αξιών δημι­ ουργικών» αντί των «νεκρών, συμβατικών» (81)· επικα­ λείται, αντί τω ν «πλαστών διανοητικών κατηγοριών» (87), τα «μέσα της καθάριας ενδοσκόπησης» (117) κα­ θώς και της «ενιαίας ενόρασης του Κόομου, μιας ενιαίας

143

ενόρασης της Ιςιτορίας, μιας ενιαίας ενόρασης της ίδιας της Ψυχής» (365)· απορρίπτει την αντίληψη ότι η ύλη εί­ ναι «αφομοιώσιμη από κάποιο αμείλικτο και σκοτεινό μηχανισμό» (80) και υποστηρίζει την «ύπαρξη ενός πλέ­ ριου και απ' τη βάση κοσμικού δυναμισμού» (87)· αντι­ διαστέλλει την «ελεύθερη δημιουργική συνείδηση» από την ύλη (72)· θεω ρεί ότι ο «παγκόσμιος Λόγος... δου­ λεύει ακατάπαυστα στο σύμπαν για να κάμει έκδηλο και να λυτρώσει ό,τι κείται υποσυνείδητα μες στην υπόστα­ ση της ύλης και του Ανθρώπου» (85-6)· απαιτεί ένα στί­ βο, «όπου ο χρόνος να 'χει μ' ένα τρόπο νικηθεί, και στον οποίο να κυβερνά η Διάρκεια» (83- πρβλ. 330, 333) - μια σαφ έστατη πρόσληψη το υ διαχωρισμού του Bergson μεταξύ αφενός της εξωτερικής υλικής πραγμα­ τικότητας του χώρου και του χρόνου, όπως τη μ ελ ε­ τούν οι φυσικές επιστήμες, και αφετέρου της δικής μας, εσωτερικής, ελεύθερης πραγματικότητας (της «καθα­ ρής διάρκειας»). Τα στοιχεία τούτα συγκροτούν μια ε λ ­ λειπτική βέβαια αλλά αρκετά συνεκτική εκδοχή και συ­ νεπή της φιλοσοφίας της ζωής. Αλλά το ιδιάζον χαρα­ κτηριστικό της εκδοχής αυτής είναι, πιστεύω, η σταθερή αντίθεση του Σικελιανού σε όλες τις μορφές και τάσεις διαμελισμού της ζωντανής ενότητας όλων των πτυχών του ανθρώπου καθώς και της ενότητας φύσης, κόσμου και ψυχής. Παγκόσμιος Λ όγος και ενότητα του αύμπαντος

Κατά την αναζήτηση του κοσμοειδώλου του είμαστε και πάλι υποχρεωμένοι να στηριχθούμε στα ελλιπή, όχι πά­ ντοτε σαφή και ακριβόλογα στοιχεία του. θεμελιακή πε­ ποίθηση του Σικελιανού αποτελεί η πίστη του στην ιε­ ρότητα του αύμπαντος, στη «Ρυθμική Ιερότητα της φύ­ σης και τη θειότητα της Μάνας-Γης» (361) καθώς και σ' εκείνη της «Φύσης και της Ιστορίας» (66). Για μια πληρέ­ στερη εικόνα της κοσμοθεωρίας του οφείλομε να συ­ σχετίσομε τα ακόλουθα στοιχεία: την επανειλημμένη και πολύμορφη επίκριση και απόρριψη της «ύλης» ή του «υλισμού», του υλιστικού (72) ή αισθησιακού (365) κρι­ τηρίου και εκείνου που «ο υλισμός σφραγίζει με μια έλ ­ ξη στενότατα φυσιοκρατική και κοινωνικοκεντρική» (60). Βεβαίως δεν είναι πάντοτε σαφές αν ο Σικελιανός απορ­ ρίπτει τον υλισμό όχι μόνο από πρακτική άποψη (δηλα­ δή τα υλικά συμφέροντα ως κριτήριο τη ς ηθικότητας των πράξεων) αλλά και από θεωρητική, δηλαδή ως με­ ταφυσική αντίληψη σχετική με την αληθινή μορφή του κόσμου. Ένα θεμελιακό στοιχείο συνιστά η παραδοχή ενός «πα­ γκόσμιου (ή αιώνιου) Λόγου» (7 3 ,1 1 2 , 352 κ.α.). 0 σπουδαίος αυτός όρος φαίνεται να δηλώνει τουλάχι­

144

στον δύο διαφορετικές έννοιες: πρώτον, το σύνολο (την «Κιβωτό») των «αιωνίων» -«και για τούτο υπέρποτε επικαίρων- δημιουργικών της ανθρωπότητας» ή «παγκό­ σμιων πνευματικών αξιών» (73, 82 κ.α.) - δηλ. μια έν­ νοια κυρίως ηθικής, αλλά και ευρύτερα αξιολογικής τάξεως· δεύτερον, μπορεί να δίδει απάντηση στο κεντρικό ερώτημα για την αληθινή «φύση» ή «δομή» ή «ουσία» ή το «νόμο» του αύμπαντος, οπότε αποτελεί επιπλέον μια μεταφυσική, κοσμολογική και οντολογική έννοια. Ορι­ σμένες διατυπώσεις φαίνεται να υπονοούν και το δεύ­ τερο τούτο νόημα: «Γιατί πραγματικά ο Δωρικός θεός, ο Απόλλων ... ήταν ο παγκόσμιος Λόγος, η κολοσσιαία οντότης του δημιουργικού και του πνευματικού φωτός, οπού δουλεύει ακατάπαυστα στο σύμπαν για να κάμει έκδηλο και να λυτρώσει ό,τι κείται υποσυνείδητα μες στην υπόσταση της ύλης και του Ανθρώπου, κι επομέ­ νως που για τούτο ο Άνθρωπος οφείλει να τον μεταφέ­ ρει στο δικό του στίβο για να τον γνωρίσει πιότερο ολο­ ένα και να γνωριστεί περισσότερο απ' αυτόν» (85-6). Η τελευταία τούτη άποψη για την αλληλεξάρτηση μεταξύ της ανθρώπινης γνώσης και της γνώσης του θεϊκού πα­ γκόσμιου Λόγου -και ειδικότερα η άποψη ότι η γνώση του θεού και του αύμπαντος στηρίζεται και συμπεριλαμβάνεται στην αυτογνωσία του ανθρώπου- αποτελεί μία μόνο πτυχή της πολύπλευρης αναλογίας μεταξύ μικρόκοσμου και μακρόκοσμου, κοινής στον Σικελιανό και στο Νεοπλατωνισμό και μάλιστα της Αναγέννησης, ι­ δίως του C. Bruno. Και είναι χαρακτηριστικό ότι η κρυπτική μνεία του «Scimus, sumus, possumus και προπα­ ντός ακόμα Volumus» (333) αποτελεί πιθανότατα υπαι­ νικτική αναφορά των σχετικών «πρωταρχικών στοιχεί­ ων» του Τ. Campanella και της απόψεώς του ότι ο άν­ θρωπος, μέσω και μόνο της υηάρξεως ή του είναι του, δύναται, γνωρίζει και θέλει. Στην αντίληψη τούτη ενός προαιώνιου «κοσμικού Λόγου» ή «πνεύματος» (327-9) εί­ τε «σπερματικού Λόγου» (13) που ενυπάρχει στην ύλη και αναδύεται δημιουργικά αποκτώντας αυτοσυνειδησία και την «έξαρση της Διάρκειας» (333,330) μέσω του αν­ θρώπινου πνεύματος, συντίθενται και συμφύρονται φα­ νερά (και ενίοτε ρητώς) απόψεις των Προσωκρατικών (ι­ δίως του Ηράκλειτου), των Στωικών, του Νεοπλατωνι­ σμού και του Bergson13. Πώς αντιλαμβάνεται ο Σικελιανός τη θεότητα και τη σχέση της με τον κόσμο; Δε φαίνεται να αναγνωρίζει την υπερβατικότητα, αλλά μάλλον την εγκοσμιότητα και ενδοκοσμικότητα του θεού και για τούτο ακριβώς δέχεται την «Ιερότητα της φύσης και τη θειότητα της Μάνας-Γης» (361). Βέβαια, ο ίδιος, αναφερόμενος στις Δελφικές Εορτές, λέγει ότι «αγκάλιαζαν σ' ένα πνεύμα αγνού Ενοθεϊσμού ολόκληρο το γήινο Μύθο» (360). Με

τη λέξη «Ενοθεϊσμός» δε φαίνεται να εννοεί μόνο, με τη στενή σημασία του όρου, την πίστη στην εντόπια θεό­ τητα (δηλαδή, τον Απόλλωνα του παγανισμού) αλλά μάλλον έναν ευρύτατο συγκρητισμό όλων των μυθικών και θρησκευτικών «ρευμάτων του κόσμου» «ενίζοντάς τα» (360)14. Στην πραγματικότητα, εάν λάβει κανείς υπό­ ψη του και τις κυριότατες σχετικές πηγές του, δε συνη­ γορεί, όπως θεωρήθηκε συχνά, υπέρ της αναβιώσεως της αρχαίας λατρείας, αλλά υπέρ μιας μορφής γνωστι­ κισμού και ενός καθολικού θρησκευτικού συγκρητισμού (παγανισμού και χριστιανισμού καθώς και του συνόλου του μυθολογικού θησαυρού της γης), ενώ ο στοχασμός του κλίνει προς έναν πανθεϊσμό με αναγνώριση της ε ­ γκόσμιας θεϊκότητας της φύσης15. Η ολοκληρωτική κατάφαση και παραδοχή του κόσμου και της ζωής, η κοσμική αισιοδοξία, η αίσθηση του ιε­ ρού, η βεβαιότητα της μυστικής ενότητας της ατομικής και συμπαντικής ψυχής και ο «ενθουσιασμός» συνιστούν πρωτεύον κλειδί για τη ν κατανόηση της μεταφυσικής του Σικελιανού και βρίσκονται στον αντίποδα όλων των μηδενιστικών αντιλήψεων περί της «ριζικής ανεστιότητας του ανθρώπου», περί τη ς απόλυτης «αδιαφορίας το υ σύμπ αντος για το ν άνθρωπο» (κατά το ν L. Kolakowski) ή της νοοτροπίας του desperado'6. Παγκόσμιος Λ όγος ηθικώ ν α ξιώ ν και α ρχώ ν

Ένα κεντρικό αίτημα της Δελφικής Προσπάθειας υπήρξε η θέσπιση ενός οικουμενικού κανόνα ηθικών αξιών και αρχών ή η «αναγόρευση μιας παγκόσμιας πνευματικής ιεραρχίας» (71). Εκείνο που προξενεί εντύπωση είναι το είδος της θεμελιώσεως των αξιών αυτών και το καθαυ­ τό οντολογικό ή μεταφυσικό τους status. Κατά τον Σικελιανό, οι πνευματικές και ηθικές αξίες συναποτελούν έ ­ να πεδίο ισχύος όχι απλώς βέβαιης και αντικειμενικής, αλλά και οικουμενικής και διαχρονικής. Επιπλέον, στηρί­ ζουν την ισχύ τους σε ένα πεδίο ή μια τάξη πραγματική και μάλιστα ταυτίζονται με την τάξη αυτή, τον «παγκό­ σμιο Λόγο», την «Κιβωτό των αιωνίων - και για τούτο υπέρποτε επικαίρων - δημιουργικών της ανθρωπότητας αξιών» (73). Το «πνευματικό πρόγραμμα» θα έπρεπε να είναι «προσανατολισμένο στην ουσία του παντός» (75)· οι ζητούμενες ηθικές αρχές «βασισμένες στα προαιώνια κοσμολογικά, φυσιολογικά και ψυχολογικά θεμέλια της ζωής του ανθρώπου, εμπορούσαν να μεταφερθούνε α­ πό τη σκέψη στο επίπεδο της πράξης, σε θεσμούς και σε ρυθμούς δημιουργικούς. Αρχές ατράνταχτες και αιώ­ νιες, που... καταλήγουν να (τις) ξανάβρουν σήμερα και πάλι τα ολιγάριθμα, εντελώ ς λευτερω μένα πνεύματα στην εποχή μας, έπειτα από μιαν επίμονη και τέλεια τί-

Ιτο μοιιοώ της Επίδαυρου το 1949

μια και ισόρροπη μελέτη της ανθρώπινης Ψυχής, της Φύσης και της Ιστορίας, ως τα μόνα γνήσια κι ακατάΦθορα κριτήρια (έξω τόπου κι έξω χρόνου) ουσιαστικής δημιουργικής διανόησης και ζωής» (357). Με δυσκολία θα μπορούσαμε να σκεφτούμε, εκτός της σχολής του Hegel, φιλοσόφους με τέτοια πίστη στην αντικειμενική πραγματικότητα και ισχύ του «παγκόσμιου Λόγου». Κοσμική Ηθική και αδιάσπαστη ενότητα του ανθρώπου

Δύο είναι τα θεμέλια της ηθικής κατά τον Σικελιανό: το πρώτο είναι η στήριξή της στην οντολογική τάξη του παγκόσμιου Λόγου και την αναλογία μεταξύ του μικρόκοσμου του ανθρώπου και του μακρόκοσμου του σύ­ μπαντος (ό,τι αποκαλεί «κοσμική ηθική»)17· και το δ εύτε­ ρο, συγχρόνως όμως και το ζητούμενο ηθικό ιδεώδες, η αδιάσπαστη ενότητα όλων των πτυχών του ανθρώπου. Κατά τις αρχές της «κοσμικής ηθικής», «η ύλη δεν θεω­ ρείται παρά μόνο ως πλαστικό στοιχείο των ελεύθερων δημιουργικών "μονάδων" ή "ψυχών", που υποχρεούνται να εκφράζουν τη λανθάνουσα βαθιά τους αρμονία, βοη­ θώντας το έργο ολόκληρης της δημιουργίας, της οποί­ ας ένα κεφάλαιο μόνο είναι η πολιτική ανθρώπινη ιστο­ ρία...» (88). Στη «Δελφική Ιδέα» (272-4) και στη «Δελφική Ένωση» (358-9), ο Σικελιανός έδωσε το διεξοδικότερο διάγραμ­ μα των αρχών της «κοσμικής ηθικής» του. Χωρίς να είναι πάντοτε με ακρίβεια σαφές το περιεχόμενο αλλά ούτε

145

και οι πηγές τους, θα επιχειρήσω να τις μεταγράψω, εν μέρει τουλάχιστον, σε μια πιο τρέχουσα ορολογία.

1) Η «αρχή της ακτινοβολίας», κατά την οποία «το πρω­ ταρχικό ηθικό θεμέλιο του ανθρώπου δεν είναι ούτε ο... εγωισμός του ούτε ο... αλτρουισμός του, αλλ' η οργα­ νική ανάγκη κάθε ατόμου ή κάθε λαού για τη μετάγγιση όλων τω ν σπονδών της ενέργειας, της σκέψης, τω ν πνευματικών και υλικών κεφάλαιών του μεταξύ όλων των ανθρώπων...» Η αρχή τούτη αντιστοιχεί στις αρχές της κοινωνικότητας, της ανάγκης της μεταδόσεως των σκέψεων και συναισθημάτων, της επικοινωνίας και της συμπάθειας. Χωρίς να μνημονεύεται ρητώς, είναι προ­ φανής και στο σημείο τούτο (όπως άλλωστε και στην ό­ λη κοσμοθεωρία του) η συγγένεια με τις απόψεις ενός άλλου μεγάλου νεοπλατωνικού που έμελλε να επιδράσει καθοριστικά στη διαμόρφωση του γερμανικού ουρα­ νισμού αλλά και του ρομαντισμού, του Shaftesbury 2) η αρχή της «Ευρυθμίας... από την οποίαν πραγματοποι­ είται η αύξουσα διαπίδυση των ζωντανών θελήσεων και Ρυθμών της Ανθρωπότητας, ο πλουτισμός της γενικής συνείδησης και Ενότητας το υ κόσμου και ο μύχιος πλουτισμός του καθενός μας» (273, 358). Η αρχή τούτη αντιστοιχεί στην αρχή της μεγαλύτερης δυνατής καλ­ λιέργειας και εκδίηλωσης της αληθινής φύσης του αν­ θρώπου με σκοπό την τελείωσή του σε αρμονία με το σύμπαν- 3) η αρχή της «Πειθαρχίας»· 4) η αρχή της «α­ ναγκαίας απλότητας, της έξω τυπικών πλαισίων» 5) η αρχή της «βασικής Αυτονομίας κάθε Ψυχής»· 6) τέλος, η «συνθετικότατη αρχή της Μνήμης... της μνήμης των α­ πρόσωπων αρχών, που πραγματοποιείται στις ακμαιό­ τερες της σκέψης και της θέλησης κινήσεις και που χρίει είτε τα άτομα, είτε τους λαούς, οπού υπακούουνε σε τούτη, όχι πολίτες ενός χρόνου κι ενός τόπου, αλλά πο­ λίτες γενικά της Ιστορίας, αλλά τέκνα της παγκόσμιας Μνήμης-θεού» (274, 359). Η αρχή τούτη υπ ονοείτο χρέος του ενεργού σεβασμού των «απροσώπων» (ή υ­ περατομικών, διυποκειμενικών και καθολικών) παραδό­ σεων όλων των λαών και τόπων και τις αναγνωρίζει ως συστατικό στοιχείο του «παγκόσμιου Λόγου» και της «παγκόσμιας Μνήμης-θεού». Από ολόκληρη τη Δελφική Ιδέα προβάλλει με καθαρότητα το πρωτείο των υπερ­ προσωπικών και δημόσιων θεσμών, της κοινότητας και της πόήεω ς έναντι της εγωιστικής και ατομοκεντρικής επιδιώξεως των ιδίων συμφερόντων. Μια ουσιώδη πτυχή και μάλιστα «ολόκληρο το κοσμικό περιεχόμενο του Δελφικού πυρήνα» «διαφωτίζει» το «έμβλημα και η προσευχή των Δωριέων», το «δίνε μας το Αγαθό διά του Ωραίου» (86). Η αντίληψη τούτη ε ­ κλαμβάνει την εμπειρία της ομορφιάς και της τέχνης και άρα την καλαισθητική συγκίνηση ως το κατεξοχήν μέσο

146

της ηθικής και ευρύτερα πνευματικής καλλιέργειας του ανθρώπου. Η αναγνώριση της κεντρικής σημασίας είτε και του πρωτείου της ομορφιάς προσιδιάζει στις αρχές του αισθητικού ιδεαλισμού και ανθρωπισμού και συνδέ­ ει, για μια ακόμη φορά, οργανικά τη σκέψη του Σικελιανού με το ρομαντισμό16. Εάν επιχειρούσαμε να συνοψίσομε αλλά και να συνθέ­ σομε τις ηθικές τούτες αρχές, θα καταλήγαμε, πιστεύω, στην αρχή της τελειώσεως, δηλαδή της πληρέστερης δυνατής καλλιέργειας και ανάπτυξης όλων των ενδια­ θέτων καταβολών κάθε ανθρώπου, υπό ορισμένους ό­ μως όρους. 0 ένας θα ήταν η εντελέστερη και αρμονι­ κότερη δυνατή ανάπτυξη όλων των πλευρών του αν­ θρώπου, φυσικών, ψυχικών και πνευματικών, με κύριο μέλημα να αποφευχθεί η διάσπαση ή ο διαμελισμός της ενιαίας οντότητάς του. 0 άλλος θα αφορούσε στην ε ­ ξασφάλιση της δυνατότητας αυτής για όλους τους αν­ θρώπους και όλες τις κοινωνίες μέσα σε συνθήκες ισο­ τιμίας, ελευθερίας και δικαιοσύνης. Υπό τους όρους αυ­ τούς, η αρχή της τελειώσως συνάπτεται με την υπέρτε­ ρη αρχή «μιας παγκόσμιας ολοκλήρωσης» (329) του «α­ πό μύρια λογοκρατικά κριτήρια τραγικά διασπασμένου στις ημέρες μας, ενιαίου, αιώνιου και αδιάσπαστου νοή­ ματος του Ανθρωπισμού» (Π.Λ., Γ, 154-5). Μια ολική σύνθεαη των α ξιώ ν

Το κυριότερο γνώρισμα της κοσμοθεωρίας του Σικελιανού συνιστά, νομίζω, η συνθετική της κατεύθυνση. Τού­ το φαίνεται ήδη από τη διάγνωση των βασικών προβλη­ μάτων στα οποία καλείται να απαντήσει η Δελφική Ιδέα και που συνοψίζονται στη διάσπαση και το διαμελισμό του ανθρώπου και των δυνάμεών του. Για τούτο ζητεί να αντικατασταθεί «ο μόχθος της λεπτομερειακής αντι­ μετώπισης των ανθρωπίνων προβλημάτων» από μια «ο­ λοκληρωτική συνείδηση» όλων των στοιχείων «μιας κα­ θολικής δημιουργικής αντίληψης του κόσμου» (76)· επι­ πλέον, αντί του «ασφυκτικού των ημερών μας (αισθησιοκρατικού) μονισμού», απαιτεί ένα «μονισμό ολοκλη­ ρωτικό» (116)· επιδιώκει έναν «πνευματικό συνασπι­ σμό»... «όχι αποκάτου από το πρίσμα των παθών, αλλά, πραγματικά και με απόλυτα Συνθετική κατεύθυνση και σκοπιμότητα, sub specie universi» (117)· το κεντρικό αί­ τημα «δεν είναι πλέον η πάλη για τη ζωή, αλλ' η πάλη για τη δημιουργική ισορρόπηση», πράγμα που επιτάσσει «ο μεγάλος νόμος της ανώτερης δημιουργικής ισορρο­ πίας» (125-6)· ο τελικός σκοπός συνίσταται σε μια «ανώ­ τατη ανασύνθεση πνευματική των καθαυτό δημιουργι­ κών ιστορικών αξιών» (329)· η ολική τούτη σύνθεση των αξιών στηρίζεται στο «μεγάλο νόμο της Αναλογίας» που θεσπίζει «τις ίδιες πάντα απλές, αλλ' απεριόριστα

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

0'Α.Σικώανός το 1945

γόνιμες, δημιουργικές Αρχές της άρτιας Ζωής, της άρ­ τιας Γνώσης και της άρτιας Τέχνης»19. Με υψηλό αίσθημα ευθύνης, ο Εικελιανός στράφηκε ε ­ ναντίον του είδους της ζωής που θα εξαντλείται «μηχα­ νικά με τη μορφή μιας σαρκικής ομαδικής ικανοποίησης» (330) - εναντίον όλων των προγραμμάτων γενικής ευη­ μερίας. Διέβλεψε τα επακόλουθα μιας υπέρμετρης βελ­ τίωσης των υλικών όρων και συνθηκών, η οποία δε συ­ νοδεύεται από ανάλογη ανύψωση των πνευματικών ό ­ ρων. Διέγνωσε με ακρίβεια τη μορφή της ζωής που θα συνίσταται στην αποχαύνωση της ευμάρειας και της ο­ ποίας η αξία μετράται απλώς από την απόλαυση που προσφέρει. Με την αμίμητη γλώσσα του Kant, η αξία μιας τέτοιας ζωής «βυθίζεται κάτω από το μηδέν»20. Πί­ σω από ομολογουμένως όχι πάντοτε σαφείς διατυπώ­ σεις λανθάνουν βαθιές και απροσδόκητα επίκαιρες αλή­ θειες εναντίον της ύβρεως μιας ολοκληρωτικής νοη­ σιαρχίας και κυριαρχίας της τεχνικής και υπέρ της αναβιώσεως της αρχαιοελληνικής πίστης στην αναλογία και ομολογία ανθρώπου και τάξης του κόσμου, στην ιερό­ τητα της γης καθώς και στην ανάγκη μιας οικουμενικής ανασύνθεσης τω ν αξιών και της «σύνολης ανύψωσης της ζωής» - αλήθειες που, αν γίνονταν ευρύτερο παι­ δευτικό κτήμα, θα αναδείκνυαν το θεωρητικό έργο του Σικελιανού στην πρωτοπορία των σύγχρονων ρευμάτων της σκέψης. □

1. Βλ. Ζ. Λορεντζάτος, «Άγγελος Σικελιανός», Μελέτες, Αθήνα («Δόμος») 1994, τ. Α', 0. 269-79 (εδώ: 274).

2. Τα σχετικά με τη «Δελφική Προσπάθεια» κείμενα περιλαμ­ βάνονται στο Β' τόμο της έκδοσης: Α. Σικελιανού, Πεζός Λόγος (εφεξής: ΠΛ), τ, Α'-Ε'. Φιλολογική επιμέλεια Γ. Π. Σαββίδης, Αθήνα («Ίκαρος»), 1978-1985. Τα ανωτέρω κεί­ μενα, βλ. ΠΑ, τ. Β', αντίστοιχος ο. 67-118 και 323-383. Οι παραπομπές στα κείμενα του Β' τόμου του Π.Α. γίνονται με απλή αναφορά του αριθμού των σελίδων σε παρένθε­ ση.

3. Πρβλ. Κ. Βάρναλης, «Περί σκότους», Αισθητικά-Κριτικά Β', Αθήνα («Κέδρος»), 1984, σ. 236-43- Π. Πρεβελόκης, Α. Σικελιανός, Αθήνα («ΜΙΕΤ»), 1984, σ. 181: «Αλλά από τους λόγους του έλειπαν η ευκρίνεια και η πειθώ. 0 φραστικός Φόρτος και οι αλλεπάλληλες παρενθετικές προτάσεις θύ­ μιζαν ρητορική του άμβωνα. Ο οραματισμός του γεννούσε εικόνες που επικάλυπταν η μία την άλλη, και ο λόγος του σκόνταφτε θαρρείς μπροστά στο άρρητο. Αντί για ένα νοητό μήνυμα, ο Σικελιανός παρέδιδε ένα μαντικό μονό­ λογο, ή σε καλούσε να χορέψεις μαζί' του».

4. Βλ. Ν. Γ. Σβορώνος, «Προτάσεις για τη μελέτη της ιδεολο­ γίας του Σικελιανού», περ. Νέα Εστία, τόμ. 110 (1981), ο.

1590-9 (εδώ: 1592). Ανατύπωση στου ίδιου, Ανάλεκτα νε­ οελληνικής ιστορίας και ιστοριογραφίας, Αθήνα («θεμέ­ λιο») 1987, 0. 413-32.

5. Βλ. Ζ. Λορεντζάτος, ό.π., σ. 272: «Δίχως να γνωρίζομε τις παράλληλες αυτές κινήσεις (τον αποκρυφισμό «από τις αρχές περίπου του 18ου αιώνα») που, σε ορισμένες περι­ πτώσεις, προχώρησαν σε μυσταγωγίες και τελετουργίες, επακόλουθα του αποκρυφισμού, κάθε σχολιασμός της Δελφικής Ιδέας ή της Δελφικής Προσπάθειας οτην Ελλάδα θα απομένει ακέφαλος».

6. Πρλβ. τις εύστοχες επισημάνσεις του John Ρ. Anton, «Η φι­ λοσοφία της Δελφικής Ιδέας του Σικελιανού οτον Πεζό του Λόγο», περ. Νέα Εστία, τομ. 119 (1986) σ. 145-56, ιδίως 145-6.

7. Πρβλ. Ε. Π. Παπανούτσος, Παλαμάς-Καβάφης-Σικελιανός, Αθήνα («Ίκαρος»), 5η έκδ., 1985, ιδίως σ. 235-272 («Το πνευματικό κλίμα της Σικελιανικής ποίησης»).

8. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουοιάζει από την άποψη τούτη ο κατάλογος των σωζόμενων βιβλίων του ζεύγους Σικελιανού. Βλ. Λ. Παπαδάκη, «Τα Ευρεθέντα της Βιβλιοθήκης των Δελφών του Αγγέλου και της Εύας Σικελιανού», Επετηρίς «Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών», τόμ. Η', Αθήνα 1995, σ.

333-406. Ενδεικτικώς σημειώνω τα έργα των (οε παρένθε­ ση ο αριθμός καταλόγου): G. Bachelard (134-6). Ν.

Berdyaef (168-70), J. Boehme (198), L. Brunschvigg (2345), B. Croce (312), A. Einstein (379), H. Keyserling (570-1), S. Kierkegaard (573-7), L. Klages (579), Lao-Tzu (603), Λουκρήτιου (675), N. Machiavelli (684), 0. Marcel (698), J. Maritain (702-3), F. Nietzsche (819-22). Παράκελσου (849), B. Pascal (850-3), H. Poincar£ (896-7), M. Scheler (1.006), A. Schopenhauer (1.008), L. Shestov (1.046-7), H. Spencer (1.074-7), E. Swedenborg (1.124), A. N. Whitehead (1.229).

9. Σχετικώς με τον E. Schur6 βλ. προχείρως Πρεβελάκης, ό.π., σ. 55, σημ. 47- για τον J. de Strada, βλ. π. πρεβελά­ κης, Τετρακόσια γράμματα του Καζαντζάκη στον Πρεβελάκη, Αθήνα («Ε.Ν. Καζαντζάκη»), 1965, σ. 71, σημ. 6.

147

10. ΠΑ, Γ',σ. 152-169 (εδώ: 154,159).

11. Βλ. Α. Σικελιανού, Λυρικός βίος, Φιλολογική επιμέλεια Γ. Π. Σαββίδης, Αθήνα («Ίκαρος») 1965-1969, χ. Α', «Πρόλογος», ο. 65.

12. Για τη φιλοσοφία της ζωής βλ. την εξαιρετική έκθεση του Η. Schnaedelbach, Philosophie in Deutschland 1831-1933, Frankfuit/M. («Suhrkamp») 1985, a. 172-196. 0 Σικελιανός έχει πλήρη επίγνωση της συγγένειας του με τα ρεύματα τούτα και επικαλείται «τον υπέροχο, διαλεκτικό αντιλογοκρατικόν αγώνα ενός Kierkegaard, ενός Σεοτόβ, ενός Berdiaeff, ενός Heidegger, ενός Jaspers, ενός Klages, ενός Νίτοε...» Βλ. [Πώς βλέπω τον Υπερρεαλισμό) (1944), Π.Λ., Δ', σ. 124-155 (εδώ: 129).

15. Βλ. «Δελφικός Λόγος. I. Λόγος Σπερματικός» (1921) (ΠΑ, Β', 15-21). Σε γράμμα του οτον Schur6 (27.11.1928) εξη­ γεί: «0 τίτλος "Λόγος Σπερματικός" δεν είναι δικός μου. Εί­ ναι ένας φιλοσοφικός όρος που τον συναντούμε συχνό στα φιλοσοφικά κείμενα των Αλεξανδρινών φιλοσόφων: "σπερματικός λόγος"». Βλ. Α. Σικελιανού, Γράμματα, Φιλο­ λογική επιμέλεια Κ. Μπουρναζάκης, Αθήνα («Ίκαρος»), 2000, τ. Α', σ. 548-9 (μετάφρ. 551).

14. Η λέξη «ενίζοντας» χρησιμοποιείται εδώ πιθανώς, όσο μπο­ ρώ να γνωρίζω, άπαξ στα νέα ελληνικά (πρβλ. το περίφη­ μο χωριστού Αριστοτέλη, Μετά τα Φυσικά, Α 5,986 b 21-2: «Ξενοφάνης δε πρώτος τούτων ενίσας...») - ένα ακόμη δείγμα του μοναδικού γλωσσικού πλούτου του Σικελιανού.

ΕΚΔΟΣ ΕIΣ Π Ο Λ Ι Τ Ι Σ Μ Ι Κ Η

15. Για τη θρησκευτική σκέψη του Σικελιανού πρβλ. Παπανούτσος, ό.π„ 247-8- Πρεβελάκης, ό.π„ σ. 67-159- Γ. Π. Σαββίδης, «0 Χριστιανικός Μύθος στον Σικελιανό», Κότινος στον Άγγεήο Σικεήιανό (Τετράδια Ευθύνης, τ. 11), Αθήνα 1981, σ. 55-45.

16. Βλ. σχετικώς Π. Πρεβελάκης, Καζαντζάκης, ο ποιητής και το ποίημα της Οδύσσειας, Αθήνα («Εστία»), 1958, σ. 101-7.

17. Π.χ. «η ρίζα [της αρχής της ακτινοβολίας] υπάρχει στην α­ πόλυτη συσχέτιση του Ανθρώπου με τον Ήλιο, ως καθαρή πηγή του άρτιου Λόγου» (272-5,558).

18. Δεν περιττεύει να σημειώσω ότι στη βιβλιοθήκη των Σικελιανών καταγράφεται όχι μόνο ένα έργο του A. W. Schlegel, το Corso di Letteratura Dramatica (Milano 1844), αλλά και ένα από τα σπουδαιότερα έργα περί του γερμα­ νικού ρομαντισμού: Ricarda Huch, Les Romantiques Allemands (Paris 1955). Βλ. «Τα Ευρεθέντα» (ό.π., σημ. 8), αντιστοίχως αρ. 1.007 και 555.

19. Βλ. Α. Σικελιανού, Θυμέήη. Φιλολογική επιμέλεια Γ. Π. Σαββίδης, Αθήνα («Ίκαρος») 1970, Α', σ. 28-9.

20. «Ποιαν αξία έχει για μας η ζωή, όταν αποτιμάται απλώς σύμφωνα μ' εκείνο που απολαμβάνει κανείς (τον φυσικό σκοπό του συνόλου όλων των κλίσεων, δηλ. την ευδαιμο­ νία), είναι εύκολο να αποφανθούμε. Βυθίζεται κάτω από το μηδέν». Βλ. I. Kant, Kritik der Urteilskraft (Κριτική της κριτικής δύναμης), επιμ. Κ. Vorlaender, Hamburg («F. Meiner»), 1974, $ 85, σ. 595 (πρωτοτ.), υποσ.

S C R I ΡΤ Α

Θ ΕΩ Ρ IA - Κ Ρ IΤ I Κ Η

Noam Chomsky Μια νέα γενιά χαράζει τα όρια

Κανόνες για το ανθρωποπάρκο

k

-

E ffl

■ ■ ι^

PETER SLOTERDIJK

l

··

NOAM CHOMSKY

ΚΑΝΟΝΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΑΝΘΡΩΠΟΠΑΡΚΟ

ΜΙΑ ΝΕΑ ΓΕΝΙΑ ΧΑΡΑΖΕΙ ΤΑ ΟΡΙΑ

ISBN 960-7909-36-6

ISBN 960-7909-35-6

ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ ΙΟ · Α Θ Η ΝΑ 10680 · ΤΗΛ.:

148

i

Ο ουρανός ρι τ'άοτρα

τη ς

Α Ν Ν Α Σ Σ ΙΚ Ε Λ ΙΑ Ν Ο Υ

/ λ\\

ναρωτιέμαι ποιο ήτανε ίο σημάδι που μας ξάφνιαζε και σταμα­ τούσε το βλέμμα μας απάνω του και μας έδινε τη βεβαιότητα της ιδιαίτερης αποστολής του. Ήτανε η αναμφισβήτητη ομορ­ φιά του; το αέτινο μάτι του που αγνάντευε όλα τα μάκρη; το περήφανο στήσιμο του κεφαλιού του ή η απόσταση που μας χώριζε, άθελά του κι άθελά μας, από την παρουσία του, ενώ ταυτόχρονα μας έκαιγε η λαχτάρα να τον πλησιάσουμε; Όσοι ευτυχήσαν να τον γνωρίσουν θα καταλάβουν τα λεγόμενό μου, Η περπατησιά του ήτανε σβέλτα κι ανάλαφρη και το ντύσιμό του φροντισμένο ή ατημέλητο δεν άλλαζε τίποτε στη φυσική αρχοντιά του. Η φωνή του, βαθιά και πει­ στική στην καθημερινή κουβέντα, ακουγότανε δυνατή και βουερή στο μεγάλο κοινό, και στον ανοιχτό χώρο γινότανε μιαν αληθινή συμφωνία σε τόνους και αποχρώσεις. Τα λόγια του κι οι τρόποι του ίδιοι για όλες τις κοινωνικές τά ξεις και πάντα με τη χάρη της επτανησιακής καταγωγής του. Έτσι οι απλοί άνθρωποι στα χωριά τον πλησιάζουν και του εμπι­ στεύονται τα τραγούδια τους, τα μοιρολόγια τους, τις ρίζες τους και με τη δική τους γλώσσα θα φτάσουνε ως εμάς: Μωρέ κοιτάτε τα βουνά η' όσο να στέκονται τρανά δεν είναι μόνα... Μα με την πλήθια τους σιγή δείχνουν που η ίδια μάνα-γη τα 'κοιλοπόνα...

149

Το σπιτάκι της Σαλαμίνας όπου εζήσαμε, μια στέγη κι έ ­ να τζάκι, αλλά τη ζωή τη θέλει φροντισμένη, επίσημη θε να 'λεγα, στα λόγια του, στους τρόπους του, στο στρώσιμο του τραπεζιού του, την ώρα της δουλειάςόλα πρέπει να 'χουνε τη σφραγίδα της τάξης και της προετοιμασίας, όπως την έζησε στη Λευκάδα με τη Μάνα του και τον Πατέρα του, που τους ελάτρευε: εκεί βρίσκεται η αρμονία κι η αυστηρότητα, που είναι και η αφετηρία του Έργου του. Τον ίδιο σεβασμό έχει και για τους ανθρώπους, όποιους ανθρώπους, γιατί ο άνθρω­ πος είναι το μέτρο στη ζωή και το έργο του· επικοινωνεί τρυφερά μαζί του: Γύρα, στον κάμπο, στα βουνά, παντού ο αδρός αργάτης. Δίπλα στ' αμπέλια ο πιστικός αγρύπναε κι ο δραγάτης. Ολούθε ο ιδρομέτωπος κυβέρναγε χωριάτης επικοινωνεί με τ ' αντικείμενα: Κι είναι σαν πέπλος που 'μείνε σε σπιτικό σεντούκι που 'ταν γιομάτο μύγδαλο, καρύδι και φουντούκι με τα στοιχεία:

150

Δεν τρέμω εγώ την φαρμακεύτρα πλάση Σε όλο τον ΑλαφροΤοκωτο, που είναι ο ίδιος ο ποιητής, υπάρχει ένας διάλογος, ένας ερωτικός διάλογος μ' αυ­ τή την πλάση, απ' όπου φέρνει ως εμάς τα μηνύματα της Γλώσσας, της Ιστορίας και της Παράδοσης. Το πάθος του είναι η Φύση, η Φύση η συμπαντική. Είναι ένα παιδί της, όχι βέβαια με το νόημα που δίνει ο Ρουσσώ, γιατί ο Άγγελος είναι ποιητής, δηλαδή γέννημα αυ­ τής της κοσμικής Φύσης- ζει με τους αγέρηδες, με τους αστερισμούς, με το χώμα, με τα «βουνά τ ' αγερολάμνα», με το πέλαγος και τα δελφίνια, με τον έρωτα της γυναίκας, με το κρασί και το ψωμί για τη μετάληψη, με την αγιότητα της ζωής. Με την ποίηση γίνεται Παιδευτής του λαού, με την ποίηση, που την πιστεύει σαν την πιο υψηλή αποστολή του και με την εντολή της πορεύ­ τηκε ως τη Δελφική Ιδέα. Διαισθάνομαι την αδυναμία μου να παρουσιάσω αυτή τη μορφή που ολοκληρώνει το λειτούργημα του ποιη­ τή και την υπόσταση του ανθρώπου. Μου έρχεται στη σκέψη μια μικρή ιστορία που έτυχε στον ίδιο τον Άγγε­ λο. Κάποια καλοκαιρινή νύχτα, όταν έμενε οτη Συκιά της Κορινθίας, μια κοπελίτσα του σπιτιού, με τη λάμπα στο χέρι, όρμησε στο δωμάτιο που βρισκόταν ο Άγγε­ λος και είπε: «Αχ κύριε, ελάτε να σας δείξω τον ουρανό με τ ' άστρα». Κάτι τέτοιο προσπάθησα να κάνω κι εγώ με το λιγοστό φως που έχει ο λόγος μου. □

Η

α ρ ε τ ή

της ποιότητας Διαβάζοντας την αλλη λο γρ α φί α του Ά γ γ ι λουΙικίλιανοά' το υ

Β Ρ Α Σ ΙΔ Α Κ Α Ρ Α Λ Η

C γνωστόν, η νεοελληνική λογοτεχνία είναι μια ακολουθία ιδιω­ τικών συζητήσεων. Δεν υπάρχει μάλιστα χώρος όπου τέτοιες κατ' ιδίαν κουβέντες να έχουν λάβει την αρτιότερη έκφρασή τους από την προσωπική αλληλογραφία των λογοτεχνών μας.

V U J Στα γράμματά τους φαίνεται πολλές φορές να συζητιούνται θέ□ □ ματα για τα οποία οι λογοτέχνες σαν να ντρέπονταν να μιλή­ σουν μέσω του δοκιμίου ή της κριτικής, ή ακόμα σαν να απέφευγαν να τα θίξουν για να μη χαλάσουν κάποια στιγμιαία ισορροπία δυνάμεων, από ε­ κείνες που αιωνίως προσδιορίζουν την καλλιτεχνική αγορά. Μολοντούτο, η επιστολογραφία του Παλαμά και του Καζαντζάκη πρέπει να αποτελούν τα κορυφαία δείγματα τέτοιων προσωπικών συζητήσεων στη γλώσσα μας. Εκεί εκτυλίσσεται ένας φιλοκίνδυνος υφολογικός στο­ χασμός πάνω στην καλλιτεχνική πράξη και τις προϋποθέσεις της, ώστε μέσω αυτών των επιστολών να μπορούμε να αποκαταστήσουμε τη συ­ γκείμενη ατμόσφαιρα των αναφορών που συναπαρτίζουν τα έργα τους και να διακρίνουμε τη διαλεκτική των σημείων που πολλές φορές μένουν μερικώς φωτισμένα κατά την άμεση μελέτη των κειμένων τους. Μετά την αλληλογραφία του Αδαμάντιου Κοραή, εκείνες των Παλαμά και Καζαντζάκη αποτελούν κορυφαίες δηλώσεις καλλιτεχνικής προετοιμασίας για τη δημιουργία χώρου διαπροσωπικής συνεννόησης μέσα στη λογοτε- * fp \\

* Αγγέλου Σικελιανού, Γράμματα, τόμοι Α' και Β', φιλολοψκπ επιμέλεια Κώστας Μπουρναζάκης, Αθήνα, «Ίκαρος», 2000.

151

χνίσ και αυτό όχι μόνο γιατί μέσα τους όντως αναπτύσ­ σεται ένας διάλογος, αλλά γιατί μέσω αυτών μπορούμε να εντοπίσουμε πληρέστερα το ειδικό στίγμα των σημει­ ο λογιώ ν σχημάτων που στο κατορθωμένο σώμα του έργου τους αναπτύσσει μια δυναμική αυτόνομη και τελικώς αποκόπτεται από το χέρι που τα συνέθεσε. Στη χορεία αυτή των μεγάλων επιστολογραφικών κατα­ θέσεων έρχεται επ ιτέλους να προστεθεί εκείνη του 'Αγγέλου Σικελιανού. Μέσα από μια θαυμάσια έκδοση, άρτια συγκεντρωμένη και σχολιασμένη, βλέπουμε να ε ­ κτυλίσσεται, σαν μια κρυφή ματιά γύρω από το γραφείο του ποιητή, η κοινωνική του ζωή και οι εσωτερικές της απηχήσεις, διακρίνουμε το σύμπαν των προσώπων που διαμόρφωνε το περιβάλλον του, εντοπίζουμε τα βιβλία που διάβαζε, τα βιβλία που δε διάβαζε, τα λόγια που τον επηρέαζαν και περνούσαν σχεδόν ασυνείδητα στην καλλιτεχνική τους πράξη, ενώ τέλος διαγράφεται απαραμόρφωτο το ήθος του ανθρώπου, τη στιγμή μιας α­ νυποψίαστης απογραφής του εσωτερικού του κόσμου.

0 Σικελιανός αναμφίβολα υπήρξε άνθρωπος με άπλη­ στη περιέργεια, με ακούραστη λεκτική φαντασία, με μο­ ναδική συλλεκτική ευαγωγία, που αναχώνευε μέσα του τον κόσμο των πέριξ συζητήσεων σε ένα άρτιο σύνολο αισθητικών αναλογιών. Τα πεζά του, τα οποία έχουν α­ δίκως συκοφαντηθεί, αποτελούν σημαντικότατες καλλι­ τεχνικές σπουδές που ξεπερνούν κατά πολύ σε εκφρα­ στική οξύτητα και διεισδυτική πλαστικότητα την τετριμ­ μένη δημοσιογραφική γλώσσα και την ισχνή σημασιακή δύναμη πολλών μελετητώ ν του, οι οποίοι βιάζονται να τα απορρίψουν για διάφορους ευεξήγητους και ανεξή­ γητους λόγους. Για τους περισσότερους, μικρότατους κατά τον Οδυσσέα Ελύτη αρνητές του, η ανάγνωση είναι μια υπόθεση τόσο άκοπη όσο και μια συζήτηση καφενείου. Δε χρειά­ ζεται καμιά προετοιμασία, δεν απαιτείται καμία αναπρο­ σαρμογή των αναγνωστικών εθισμών, δεν επιχειρείται καμία αναψηλάφηση των προτιμήσεων του αναγνώστη ούτε, τέλος πάντων, επέκταση και εμπλουτισμός τους. Προσωπικώς, βρίσκω την πρόζα του Σικελιανού απαιτη­ τική μεν αλλά διαυγή, πολυεπίπεδη, λεπτότεχνη. Μέσα της πάλλεται ένας λόγος ολοποιητικός που αρπάζει το θέμα του απ' όλες τις δυνατές διαστάσεις του, το ψαύει με βουλιμία και το αναδιατάσσει, επιδιώκοντας να φα­ νερώσει τις κρυφές του συνδηλώσεις, τη μουσική γεω­ μετρία, που λάνθανε πίσω από την τυραννία του προ­ φανούς. Παράλληλα, ο πεζός του λόγος δεν είναι περιγραφικός ούτε πλατειαστικός για τον απλούστατο λόγο ότι πά­ ντοτε κάτι καινούριο διατυπώνεται μέσα του, υπάρχει πάντα μια θέση που αυτοαναλύεται μέσω μακροπερίο-

152

δων προτάσεων γεμάτων από υπαινιγμούς ευρύτερων ζητημάτων, τα οποία ο Σικελιανός αφήνει να περιίπτανται, αποσκοπώντας να αναδείξει την πολυσθένεια και την πολυσημία τους. Υπάρχει, τέλος, κάτι πρόσθετο που δυσκολεύει τους τουρίστες της λογοτεχνίας: το γεγονός ότι τη στιγμή που τα θέματα συζητιούνται, η γλώσσα δε μένει αμέτο­ χη, αλλά απλώνεται, συσφίγγεται, διαλύεται, ανασυντίθεται. Η περιπέτεια τω ν προβληματικών εκδηλώνεται σε όλα τα επίπεδα του λόγου- από εκείνο της αφηρημένης σύλληψης μέχρι εκείνο της υφολογικής εκτρο­ πής, στην οποία σκοπίμως υποπίπτει ο Σικελιανός σαν να μυκτηρίζει σχεδόν την αφέλεια των μελετητών του. Αυτή η πολυρρυθμία του σικελιανικού λόγου είναι ίσως που ενοχλεί κάποιους ντιλεντάτες της γραφής που θέ­ λουν να διαβάζουν άπαξ διά παντός και να μην επιστρέ­ φουν ξανά στα κείμενα που διαβάζουν. Μέσα από την προσπάθεια ανάγνωσης του Σικελιανού εξελίσσεται και αναπροσαρμόζεται το γλωσσικό και καλλιτεχνικό αισθητήριο του αναγνώστη του, γιατί χρει­ άζεται επιμονή, άνεση χρόνου και, αν προτιμάτε, η πνευματική νήψις μιας συνείδησης που επανέρχεται στα μεγάλα κείμενα με σκοπό να μαθητεύσει πάνω τους και όχι να βρει αυτό που επαληθεύει τις δικές της απόψεις. Από τα πρώτα του κείμενα, ιδιαίτερα εκείνα για τον Ροντέν και τον Περικλή Γιαννόπουλο, που υποδεικνύουν την ερωτοτροπία του με τον αισθητισμό, μέχρι τα τ ε ­ λευταία για τον John Keats, τον Βιζυηνό και τον Παλαμά, ο Σικελιανός διερευνά τα πιο πολύπλοκα ζητήματα του σύγχρονου στοχασμού με μια δριμύτητα που θυμί­ ζει τα κείμενα του Ρίλκε για τον Ροντέν. Πρόκειται για σπουδές αρχαϊκής αυστηρότητας που θαμπώνουν τον απροετοίμαστο νου με την απροσδόκητη πρωτοτυπία τους, τις περίεργες ενίοτε συνάψεις τους και, τέλος, την απίστευτη σχεδόν αναπαραστατική δύναμη μιας αφηγη­ ματικής γλώσσας που μόνο στον Παλαμά έχουμε ξανασυναντήσει για τον κριτικό λόγο. Όταν για παράδειγμα ο Σικελιανός χαρακτηρίζει την Ιήιά<5ο ως το σημαντικότερο χριστιανικό έπος, όταν αποκαλεί την αισθητική σκόπελο που πάνω του συντρίβονται καθημερινά αναρίθμητες ψυχές, όταν ονομάζει την Ευ­ ρώπη μια Μωσαϊκή αποικία, όλοι καταλαβαίνουμε ότι αυτή η σκέψη δεν ακολουθεί την πεπατημένη και ότι ε­ πιχειρεί να επαναπροσδιορίσει, ουσιαστικά μάλιστα να αναθεωρήσει, ολόκληρη την κοσμοεικόνα που έχουμε για την ιστορία, την αισθητική και τον πολιτισμό. Μέσα από αυτή την ανάγκη αναθεώρησης, που με τόση διαύ­ γεια και δριμύτητα επιχειρείται από τον Σικελιανό, χρειά­ ζεται να διαβάσουμε και να κατανοήσουμε την αλληλο­ γραφία του.

Ο Ά. Ιικώανός το 1945

Διατύπωσα τις παραπάνω προτάσεις για τον πεζό Πάγο του Σικελιανού, γιατί η αλληλογραφία του τώρα θα πρέπει να τοποθετηθεί δίπλα του ως ένα εξίσου κορυ­ φαίο επίτευγμα της γραφής του. Η δίτομη έκδοση που κυκλοφόρησε πρόσφατα αποτελεί κατ' αρχάς ένα μνη­ μείο φιλολογικής ευσυνειδησίας και δεινότητας, που δύσκολα ξανασυναντόμε στη σύγχρονη ελληνική και τα μάλα πολλά επαιρόμενη φιλολογική επιστήμη. 0 κ. Μπουρναζάκης επιτέλεσε έναν άθλο εκδοτικής επιμέ­ λειας, ακριβολόγου σχολιασμού και διασταύρωσης πη­ γών που δεν πρέπει να περάσει χωρίς τον αρμόζοντα έπαινο. Πρόκειται για ένα φιλολογικό επίτευγμα που θα πρέπει να συμπαρατεθεί στην έκδοση της αλληλογρα­ φίας του Καζαντζάκη από τον Πρεβελάκη για να βρού­ με μέτρο σύγκρισης της σπουδαιότητάς του. Χάρη στις σημειώσεις και διευκρινίσεις του επιμελητή, μπορούμε πλέον να διαμορφώσουμε μια καθαρή άποψη για το πότε συνέλαβε ο Σικελιανός τα πρώτα σπέρματα για πολλά έργα του, την εσωτερική επεξεργασία τους, τις συζητήσεις που είχε γύρω απ' αυτό, και να καταλήξου­ με σε ορισμένα συμπεράσματα για την ποιητική του συνολικού έργου του, κατά τρόπο οριστικό και επαληθεύσιμο. Επιπλέον το επίτευγμα του επιμελητή είναι ιδιαίτερα σημαντικό εφόσον μόνο έτσι μπορούμε να ανασυγκρο­ τήσουμε, μέσα από τη συμπαθητική συναισθησία που

γεννά η πληρότητα γνώσης, τι γινόταν μέσα στο μυαλό του δημιουργού, πώς αντιδρούσε στην ιστορία που τον περιέβαλλε και, τέλος, τι επιδίωκε να φέρει στην επιφά­ νεια μέσα από το ποιητικό του λειτούργημα. Αυτή άλ­ λωστε είναι και η σημαντικότερη λειτουργία, υποθέτω, της κριτικής, αν δε θέλουμε να προβάλουμε πάνω στο έργο τις ελλείψεις και τα πλεονάσματά μας. Είναι μάλι­ στα περίεργο που ένας επίμονος αλλά εκφοβιστικά α­ δέξιος αναγνώστης του Σικελιανού, όπως ο Ζήσιμος Λορεντζάτος, δε διέκρινε τη βαθύτητα του εσωτερικού στοχασμού που αποτυπώνεται στις επιστολές, ούτε κα­ τόρθωσε να διαβλέψει ότι οι επιστολές ουσιαστικά κα­ ταστρώνουν το διανοητικό περίγραμμα μέσα στο οποίο αναδύθηκαν τα έργα του. Η ανάγνωση όμως του Σικελιανού σημαίνει μια συστη­ ματική προσπάθεια εκ μέρους μας να ξεχόσουμε την αποκτηθείσα έξη να βρίσκουμε παντού και πάντα διατυ­ πωμένες θεωρητικές φόρμουλες για τη λειτουργία της ποίησης. 0 Καζαντζάκης, στο οξυδερκέστερο κείμενο που γράφτηκε ποτέ για τον Σικελιανό, στην Αναφορά σ τον Γκρέκο, παρατηρεί ότι για τον ποιητή του Αλαφροΐσκιωτου μια εικόνα ήταν ακόμα σημαντικότερη από ένα επιχείρημα, και ένα γέλιο κάτι πιο σημαίνον από μια λογική απόδειξη. Αυτό ά λλω στε σημαίνει μαθητεία στην ποίηση: να αποδεχόμαστε τη μέθοδο αυτοσήμαν­ σης που δίνει το ίδιο το έργο για τον εαυτό του. Δυστυ­ χώς, οι αναγνώσεις του Λορεντζάτου, που ουσιαστικά συνεχίζουν μια άλλη προηγούμενη, μιλούν πιο πολύ για τους περιορισμούς της δικής του σκέψης να κατανοήσει τον Σικελιανό παρά για τον Σικελιανό τον ίδιο. Οι επιστολές λοιπόν του Σικελιανού ερμηνεύουν, κατά τη γνώμη μας, το περίγραμμα σημααιών μέοα στο ο­ ποίο βρίσκεται το έργο του και το οποίο πρέπει να κατα­ στεί η αφετηρία για την ανασυγκρότηση της δημιουργι­ κής του εμπειρίας. Ιδιαίτερα σημαντικές είναι οι επιστο­ λές του προς τον Παλαμά και οι συζητήσεις του με τον Καζαντζάκη, που κάποτε θα πρέπει να αποτελέσουν ση­ μείο αναφοράς της νεοελληνικής παιδείας. Όλα μάλι­ στα τα γράμματα της δεκαετίας του 1920, όταν ο Σικελιανός έχει αφοσιωθεί στα μεγάλα οράματα των δελφι­ κών εορτών, αποτελούν από μόνα τους δείγματα εξαι­ ρετικής διανοητικής περιέργειας και αβυσαλλέας περι­ συλλογής πάνω στην ανάγκη θέσπισης ενός ολοποιητικού μύθου για το έργο του και την κοινωνία του. Οι επεξηγήσεις και ο υπομνηματισμός που επιχειρεί ο ί­ διος στη Δελφική προσπάθεια θα πρέπει επίσης να λά­ βουν μεγαλύτερη προσοχή αναφορικά στο πότε άρχισε να συγγράφει τις τραγωδίες του και να συλλαμβάνει τα πρώτα κινήματα του κοσμικού λυρισμού, το χώρο του οποίου θα χαράξει κατά την κρίση των επόμενων τραγι­

153

κών δεκαετιών. Τα γράμματά του στον Edward Schure επίσης αποτελούν τεκμήρια μιας εσωτερικής πνευματι­ κής υποδομής του σικελιανικού έργου, την οποία σκόπι­ μα έθεσε μέσα τους ο Ποιητής, ακολουθώντας το συμ­ βολικό σύμπαν της θεοοοφίας, της ανθρωποσοφίας, ί­ σως μάλιστα και του τεκτονισμού. Αυτά τα θέματα θα πρέπει να αποτελέσουν σημεία προσανατολισμού της έρευνας στο μέλλον. Το ίδιο θα πρέπει να ειπωθεί και για το δεύτερο τόμο των επιστολών του. Εκεί βρίσκουμε τον ώριμο εταστή του κτιστού, τον άνθρωπο και το δημιουργό που έχει συνθέσει στο πρόσωπό του τις διαφορετικές δυνατότη­ τες του εαυτού του σε ένα πυκνό μύθο λόγου και μυθοποιητικών διεργασιών που κάποτε θα πρέπει να συζητη­ θεί λεπτομερειακότερα. Η αλληλογραφία του Σικελιανού υποδεικνύει την υπαρξιακή πληρότητα του ποιητή, την ολοκληρία και τη ν ακεραίωση του μυθικού υπο­ στρώματος που δίνει στο έργο του την ενότητα μιας μεγάλης επικής δημιουργίας μέσα από το λυρισμό. 0 λυρισμός του Σικελιανού θα πρέπει να θεωρηθεί θεμε­ λιώδης αντίδραση στην αποσπασματική μονομέρεια της εποχής των μαζών και ταυτόχρονα πράξη βαθύτατης εξατομίκευσης των γενικών ιδεολογιών που δεν επέτρε­ παν την άνοιξη της προσωπικότητας κάτω από το ενοποιητικό βλέμμα των συμβόλων. Η αλληλογραφία του Σικελιανού υποδεικνύει ταυτόχρο­ να τη βαθύτητα του στοχασμού πάνω σε ζητήματα που αφορούν στην ανθρωπολογία του καλλιτεχνικού λόγου. Όταν γράφει το 1949 ο Σικελιανός: «θέλω να μείνω ε ­ λεύθερος να διαθέσω τον εαυτό μου, να τον απλώσω με μόνη την ανάτασή μου, ως τις πηγές του Είναι, που ανταποκρίνονται στον ουσιαστικότερο, το μυστικότερο εαυτό μου... Κι ο εαυτός αυτός υπάρχει...» (Β, σ. 534), αμέσως κατανοούμε ότι με το έργο του επιδίωκε να αποκαταστήσει μια θρυμματισμένη σχέση και αναλογία, να διατυπώσει την αναγκαιότητα ενοποίησης του σύγ­ χρονου ανθρωπισμού μέσω της γλώσσας, και ιδιαίτερα της γλώσσας στην πληρότητα της παραστασιακής της λειτουργίας. Για τον Σικελιανό, δεν υπάρχει διάκριση αισθητικής και ηθικής· ο καλλιτεχνικός λόγος ολοποιεί τις επιμέρους λειτουργίες της γλώσσας και τις μετατρέπει σε καταδύ­ τες υπαρξιακών συμπτώσεων. Για το λόγο αυτό, το έρ ­ γο του διίσταται ριζικώς από το διάδοχο πολιτισμικό πα­ ράδειγμα της γενιάς του '30, όπως βέβαια και εκείνης του '20, μέσα στο οποίο οι συνιστώσες του λόγου ανα­ λύονται και αποσυσχετίζονται, χάνοντας έτσι τη σύ­ μπτωση της εν χρόνω ενέργειάς τους. Τα γράμματα του Σικελιανού μιλούν διαρκώς για το πώς η ποιητική γραφή μπορεί και οφείλει να αποκαταστήσει την ενότητα του

154

λόγου ως πράξη ευθύνης. Η ποιητική για τον Σικελιανό είναι πρωτίστως ηθουργικό δρώμενο, μια διαρκής αντικειμένωση του δημιουργικού εγώ με σκοπό τη γεφύρωση των ατομικών ετεροτήτων. Η ποιητική επομένως ανήκει πρωτίστως στην τάξη των μορφουργικών αιτημάτων και κρυσταλλώνεται γύρω α­ πό το πρόταγμα των παιδευτικών συμβόλων τα οποία λειτουργούν συσπειρωτικά. Η ποιητική νραφή επομέ­ νως του Σικελιανού αποκαθιστά την ολοκληρία του συγγράφοντος υποκειμένου, μέσω αυτού που ο ίδιος αποκαλεί «η αρετή της ποιότητας»· από τη δύναμη δηλαδή της γραφής να επιθέτει ποιότητες στα πράγματα και τις καταστάσεις, αναπαριστώντας τον κόσμο ως σύνολο ποιοτικών ετερομορφιών και όχι ποσοτικών μεγεθών. Μέσα στα γράμματα του Σικελιανού βλέπουμε να επα­ νέρχεται διαρκώς η έννοια της αρετής της ποιότητας ως ένα από τα πρώτιστα μελήματα του δημιουργικού λόγου. Όταν έγραφε επίσης στον Καζαντζάκη «Εκείνο που ενδιαφέρει είν' ο Ρυθμός όπου θα μπει η κάθε ε ­ νέργεια» (Α, σ. 277), αμέσως κατανοούμε τη σκοποθεσία του λόγου: να θεσπίσει ρυθμοποιητικούς άξονες, δημιουργικές δονήσεις, σαν ήχους μουσικούς, που θα οδηγούσαν την ποιητική γραφή στο έσχατο κορύφωμα της μυθουργικής της αισθαντικότητας. Μέσω αυτών τω ν ρυθμών θα ήταν δύσκολο να αποκρυσταλλωθούν οι μύθοι ή ακόμα και ο συγκεφαλαιωτικός μύθος του νε­ οελληνικού κόσμου. Τα λιγοστά γράμματα του Σικελιανού προς τον Δραγούμη και τα εξαιρετικά του σημειώματα στον Καζαντζάκη αποτελούν, κατά τη γνώμη μας, την οξύτερη διείσδυσή του στο μυστικό κόσμο της ανθρώπινης συνεννόησης. Σε αυτά ο ποιητής δονείται από τη συνήχηση των ψυ­ χών μέσα στην κοινή αγωνία του λόγου και την αμοι­ βαία σύμπνοια τω ν προθέσεων. Τελικά, ο άνθρωπος που αποτυπώνεται στα γράμματα υποδεικνύει γιατί ο Σικελιανός είναι ο σημαντικότερος ποιητής του αιώνα· γιατί μόνο συνειδήσεις που ζουν το χρόνο στην κάθετη και την οριζόντια διάστασή του μπορούν να ολοκληρω­ θούν και να μιλήσουν με σεμνότητα, και επομένως με μεγαλοψυχία, εκ μέρους του εαυτού τους. Ίσως στον Σικελιανό να συναντάται ο κράτιστος υψηλοποιός ποιητής του Λογγίνου - και αν κορυφώθηκε σε κά­ ποιο δημιουργό ο 20ός αιώνας, αυτός θα πρέπει να εί­ ναι αναμφίβολα ο Σικελιανός, ο άνθρωπος που άρθρω­ σε με την αρμονία του ποιητικού του ήθους την πλαστι­ κή δύναμη μιας αισθητικής αναφοράς στην εξαγιαστική δύναμη του λόγου. Αν μέσα σε μια εποχή εύκολου ε ­ μπειρισμού και εντυπωσιασμού δεν είμαστε σε θέση να το δούμε, αυτό πρέπει να λέει πολλά για μας και τους λόγους για τους οποίους διαβάζουμε ποίηση. □

Για το Μ ήτ ηρ θεού

Ε η ιμ ίλ ίΐα : Κ Ω Σ Τ Α Σ Μ Π Ο Υ Ρ Ν Α Ζ Α Κ Η Σ

\ ν— 1 τα πέντε τεύχη του περιοδικού Λόγος (1917-1919) ο Άγγελος Σι\\ κελιανός θα δημοσιεύσει το μακρόπνοο ποίημά του Μήτηρ θεού

η //

- μ ια από τις κορυφαίες δημιουργίες της ελληνικής ποίησης τω ν τελευταίω ν αιώνων.

I I Σύμφωνα μ ε αξιόπιστη μαρτυρία: «Η Μητέρα θεού γράφηκε στα I L I τέλ η του 1916... την άρχισε στο Μ έγα Σπήλαιο, τη συνέχισε στη Μονή του Οσίου Λουκά της Βοιωτίας και τη ν τελ είω σ ε στην Αθήνα». Το Μάιο του 19 17 ξεκινά η δημοσίευση μ ε το Β' Άσμα του έργου· θα ακο­ λο υθήσουν το Α ' (Αύγουστος 1917), Γ (Νοέμβριος 1917), Δ ' (Μάρτιος 1918), Ε' (Φεβρουάριος 1919).

0 ποιητής στην πορεία αιοθάνθηκε τη ν ανάγκη να προσθέσει μ ια «διευ­ κρίνιση» και στο τέλ ος του Ε' Άσματος σειρά «σημειώσεων» Ιυπ' αρ. 204 και 20 5 στη Βιβλιογραφία Α. Σικελιανού (1946) του Γ. Κ. Κατσίμπαλη). Τα κείμενα το ύ τα δ εν ξαναδημ οσιεύ θηκαν συνολικώς από το ν Σικελιανό (κάποιες φράσεις τω ν «σημειώσεων» ερανίζεται για την παρουσίαση του Μήτηρ θεού σ τ ο ν «Πρόλογο» του Λυρικού Βι'ουλ Νομίζω ότι μια αυ το τε­ λής επανεμφάνισή τους σήμερα έχει ενδιαφέρον. (Τα κείμενα παρουσιάζονται μ ε τη μορφ ή τη ς π ρώτης δημοσίευσης σε μονοτονική μεταγραφή.)

155

H τύτυταία φωτογραφία του (1950)

«Όσοι διαβάζοντας τους στίχους τη ς Μκ 0ου έω ς εδώ, εφαντάστηκαν πως εξυπ ηρετώ ένα ένστικτό μου ε ­ φήμερο, ευδαιμονικό, μια νάρκωση της θέλησής μου κ' έδοσαν μιαν άβουλη "Κατάνυξη" αφορμή τους, αηατήθηκαν. Δεν αδικώ κανένα. Και για το ύ το , μιάζει να ώφειλα δυο λόγια». Άγγελος Σικελιανός (περ. Λόγος, αρ. 3, Νοέμβριος 1917, ο. 68).

Για τη ΜΑθον, ο Ποιητής έχει να πει: 0 «θάνατος Παιάν», το μουσικότερο της Μοίρας περι­ κάλυμμα -μια Κάθαρσις δημιουργική- οπού τη ν ά με­ ση αίσθησή τη ς μες στην Τέχνη θάχαμε μονάχα, αν εννοούσαμε τη ν τραγωδία στην ατμοσφαίρα αυτής τη ς σύλληψ ής τη ς, στην μεγά λην ατμοσφαίρα τη ς Ελλάδας τω ν λαμπρών θανάτων και τω ν θριάμβων, οπού ανάζησεν ολόκληρη απ; το σπόρο, σε όλη την παράδοσή της, από το ν Αισχύλο και το ν Πίνδαρο -ο

156

θάνατός Παιάν, οπού το πλήθος τω ν συμβόλων της «ματαιότητας» έχει συμπήξει, ώστε (καθώς 6,τι έχει οχέση με την ολοκάθαρη συναιοθηματική αρετή του ανθρώπου, υπερηφάνεια, αφοσίωση, κλπ.), να μην α­ ναγνω ρίζετα ι απ' το υ ς σ ημερινούς ως μια απ' τις πλέον αυθόρμητες πηγές της σύνολης ανάτασής μας - είνε καθαρό συναίσθημά του. Ένα συναίσθημα όχι μόνο «μυστικό» α λλά και «δημιουργικό», κατά τον τρόπο τω ν Ελλήνων, αίσθημα έξαρσης και ανύψωσης τη ς ύ λ η ς ό λ η ς προς λ α μ π ρ ό τερ η ν α τμόσ φ αιρα, «προς χώρον μάλλον ενεργόν.» Η λυρική διατύπωσή του -η μουσική καλλίτερα δια­ τύπω σή τ ο υ - ο τέ κ ε τα ι έξω από το μύθο και τη ν transition, χαρά τω ν αφελώ ν. Η μουσική διατύπωση σε κάθε στίχο, είν' αρκετή για να κραδάνει τόσο, τον τεχνίτη και το ν ακροατή, ώ στε η ιδέα ν' αστράφτει πάντα κάτου απ' το περίβλημμά της. ΚΓ αυτό αρκεί για την ανώτερη αίσθηση, ασκημένη στις ουσίες. Όλη «η νεκρώσιμος ακολουθία» επιζητώ ντας μόνο «τόπο χλόης και αναπαύσεως», άξαφνα ανάμεσ' απ' τα δάκρυα δοξαστική τη ς Μοίρας και τη ς Δημιουρ­ γίας, να η Μ° θ°“. Αυθόρμητα για τούτο ο ποιητής χρησιμοποιεί στοιχεία ατομικής συγκίνησής του. Αλλά αντί μοιρολογιού, γρά­ φει έναν ύμνο ανώτερης ζωής, μεσ' απ' τα δάκρυα.

0 τίτλ ο ς Μ° θ°“ υπονοεί την εσώ τερη ψυχή της φ ύ ­ σης, καλυμμένη για τα μάτια μας από την εξω τερική μορφή τω ν νόμων, λογικά μονάχα σχετισμένων στην εντύπωσή μας, νόμων τω ν οποίων είνε πηγή ενεργός και που βαθιά της ξετυλίγονται δημιουργικά. Δεν είνε η πανθεϊστική ψυχή τη ς ύλης, η λογικώς ομόθρονη του ανθρώπου, ή η βασίλισσα μητέρα τη ς Κυψέλης μ όνο. Α λλά , η na tu ra natu ra n s p e rp e tu a m divinitatem. Η καθαυτό Θεοτόκος.» Όσο για τη δήθεν εξω τερική θρησκευτική κατεύθυν­ σή του, ο Ποιητής, σημειώνει, πως είν' άσχετη όπως δήπ οτε με μια ύπαρξην αναλόγων ρευμά τω ν στην Ευρώπη. Η συνάντησις τέτιω ν ρευμάτων που συμβαί­ νει ίσως παντού στην ίδιαν εποχή, αποδείχνει βέβαια πως αυτό προέρχεται από μια βαθύτερην αιτία, παρά εκείνη οπού πιστεύεται ουνήθως και πως προϋποθέ­ τει κάτι τι κοινό στην οργανική ζωή της Ανθρωπότη­ τας. Αλλά, γι' αυτό ίσα-ίσα, ο Ποιητής δεν ελησμόνησε ούτε μια στιγμή, ότι είνε Έλλην. Άγγελος Σικελιανός

(περ. Λόγος, αρ. 5, Φεβρουάριος 1919, ο. 99-100).

Η των

πνοή Διλ Ε π ιμ έλεια : Κ Ω Σ Τ Α Σ Μ Π Ο Υ Ρ Ν Α Ζ Α Κ Η Σ

L“l [ - 1 ο ανέκδοτο -μεταφ ρα σμ ένο από τα γαλλικά- άρθρο του Σικελιανού που παρουσιάζω γράφηκε το φθινόπωρο του 1934, ενόσω ο ποιητής διέμενε ακόμη στο Παρίαι. Ή ταν ο τελικός προορισμός ενός ταξιδιού του Σικελια νού, μ ε π ρώτο σταθμό, τέλ η Αυγούατου του ίδιου χρόνου, το Λοκάρνο της Ελβετίας, όπου μ ετέβη π ροακεκλημένος σε έ ν α «Συνέδριο Ειρήνης», για να επισ κεφ θεί ακολούθως τη Γενεύη και κατόπιν τη γαλλική πρωτεύουσα. Ε νθαρρυμένος από τη ν έμπ ρακτη συμπαράσταση του τό τε υπουργού Δημοσίας Εκπαιδεύαεως Ιωάννη Μακρόπουλου 11883-1954), ο οποίος εί­ χε φ έρει στη Βουλή προς φήφισιν νόμο για τη Δελφική Προσπάθεια, ο Σικελιανός θέλησε να συναντήσει προσωπικός φίλους που είχαν προσέλθει στις εκδηλώ σεις του 1927 και του 1930 και να κεντρίσει εκ νέου το ενδιαφέρον τους. Πέραν της τακτικής ανά τριετία τέλ εσ ης τω ν Δελφικών Εορτών που υποσχέθηκε ο ποιητής, μ ε τη συμβολή τ ο υ «Ινστιτούτου Δ ιε­ θνούς Διανοητικής Συνεργασίας» και του Paul Val6ry έ θ εσ ε τις β άσεις ε ­ νός «Εκπαιδευτικού Συνεδρίου», το οποίο θα συνερχόταν την άνοιξη του 1935 σ τους Δελφούς. Εντούτοις, όταν θα επανέλθει στην Ελλάδα κι έπειτα από επίπονες αλλά μάταιες προσπάθειες για να ξεπ εραοτούν τα διάφορα γραφειοκρατικά ε ­ μπόδια, θα λάβει από το υπουργείο Εξωτερικών την αποστομωτική απά­ ντηση: «Η Ελλάδα δει/ έχει ανάγκη από πρέσβεις αδιόριστους!!!». Τέλη του 1934 ο Σικελίανός θα παραδώσει στο περιοδικό Τα Νέα Γράμ­ ματα το ποίημα «Ιερά Οδός», επανερχόμενος ορισ τικός στην ποιητική πράξη, την οποία, κατ' ουσίαν, είχε εγκαταλείφει από το 1921. Η ύστατη αυτή φάση της Δελφικής Προσπάθειας, καθώς και η ουνολική εξέλιξη της Δελφικής Ιδ έας σε κάθε της πτυχή, ιδεολογική και πρακτική, βρίσκονται αποτυπωμένες στις επιστολικές μ αρτυρίες του ποιητή: Αγγέ­ λου Σικελιανού Γράμματα, τόμ. Α ’ (1902-1930), τόμ. Β' (1931-1951), φιλ. επ ιμ έλεια Κώστας Μπουρναζάκης, «Ίκαρος» 2000, ενώ τα κείμενα που ουνέγραφε για την υποστήριξη του Δελφικού του οράματος είναι συγκε­ ντρωμένα στην έκδοση: Αγγέλου Σικελιανού Πεζός Λόγος, τόμ. Β', φιλ. επιμέλεια Γ. Π. Σαββίδης, «Ίκαρος» 1980.

157

Αναμφίβολα η βαθιά ανάγκη που ένιωσαν οι εκλεκτοί όλης τη ς ανθρωπότητας, να συσπειρωθούν παντού σε οργανικές εστίες αυτογνωσίας, βρίσκεται τούτη τη στιγμή στο ύψιστο σημείο της. Αυτή η ένταση ίσως να δείχνει ήδη την κεντρική κατεύθυνση όπου θα διοχετευθούν σύντομα όλες οι σκόρπιες ζυμώσεις προς το σχηματισμό μιας πνευματικής και ηθικής συμπερι­ φοράς η οποία, αντίκρυ στη σπασμωδική κινητικότη­ τα τω ν απατηλών κριτηρίων της εποχής μας, θα αποδειχθεί τόσο ριζοσπαστική όσο έντιμη και ομόφωνη, θα πίστευε κανείς πως αυτοί οι εκλεκτοί, απηυδισμένοι πια από την αυθαίρετη κυριαρχία ενός σαθρού ιδε­ αλισμού στην υπηρεσία μιας αγνωστικής όσο και άγο­ νης πολιτικής, σκέφτονται επιτέλους να σπάσουν ό ­ λους το υ ς ψ εύτικους κύκλους που το υ ς χωρίζουν διαρκώς από το καθήκον τους απέναντι στους ίδιους τους εαυτούς τους και την ανθρωπότητα, για να κερ­ δίσουν ένα κοινό πρόγραμμα απελευθερωμένο απ' ό­ λες τις δευτερεύουσες επιρροές, ούτως ώστε να κα­ ταπολεμήσουν τελικά αυτή την πολιτική με όλες τους τις δυνάμεις και να υψώσουν επιτέλους για ολόκληρη την ανθρωπότητα ένα όραμα πλήρους εκπαίδευσης, προμήνυμα μιας παγκόσμιας α λληλεγγύης και ίσως σύντομα ενός ςέλεια ολοκληρωμένου πολιτισμού. Αυτή η θέση, απαραίτητη για όλες τις χώρες του κό­ σμου, με απασχόλησε όχι λίγο κατά τη ν πρόσφατη ταπεινή πρωτοβουλία μου στη μικρή μου χώρα, η ο ­ ποία πέραν τω ν καθημερινών της προβλημάτων ση­ κώνει επίσης το βάρος μιας μέγιστης, ιδιαίτερης ε υ ­ θύνης- και εννοώ την ευθύνη απέναντι στην πνευμα­ τική της κληρονομιά. Η κληρονομιά τούτη -η μοίρα τη ς οποίας επηρεάζε­ ται ως σήμερα από το ιστορικό γίγνεσθαι ολόκληρου του κόσμου- έγινε γι' αυτήν ένα βουνό που μπορεί να τη συντρίψει, αν δεν εύρει τη δύναμη να φτάσει στην κορφή του, ώστε ν' αποκτήσει τα θεμέλια τω ν καθηκόντων της, απέναντι στον ίδιο το ν εα υ τό της και απέναντι των άλλων, δηλαδή την πραγματική της αποστολή ως μια ελεύ θ ερη χώρα ανάμεσα στις άλ­ λες χώρες. Αυτή η χώρα είναι η Ελλάδα και τούτη η βαριά κλη­ ρονομιά είναι η παράδοση του δικού της πολιτισμού, που κατά καιρούς δε σταμάτησε να εκφράζει, για όλο τον πολιτισμένο κόσμο, το ίδιο βάθος της ευρωπαϊ­ κής ψυχής και εν τέ λ ε ι τη ν ανθρώπινη ψυχή σε ό,τι παγκόσμιο κατέχει, παρ' ό λες τις αλλαγές του χρό­ νου, των περιστάσεων και τω ν τόπων. Έτσι λοιπόν με αυτές τις σκέψεις, εδώ και δέκα χρόνια, δοκιμάσαμε να ζωντανέψουμε στον τόπο μας, αλλά με οικουμενι­ κές προθέσεις, το π ολυτιμότερο «είναι» του, όπως

158

αυτό υπάρχει στα βάθη τω ν σεπτών Αρχών και στο βάθος ίσως της καρδιάς όλων τω ν Ελλήνων, αποτε­ λώντας την καθαρή τους πνοή, εκείνη που εμπνέει ό,τι υψηλότερο στην πολιτική, πνευματική και κοινω­ νική ιστορία της Ελλάδος: την πνοή τω ν Δελφών, οι οποίοι οργάνωναν άλλοτε τις Αμφικτυονίες και υπα­ γόρευαν, για όλους τους αιώνες, τους πλέον ανθρω­ πιστικούς και αγνότερους νόμους. Το γαλλικό κοινό, όπως και το παγκόσμιο, γνωρίζει ή­ δη την πρόθεσή μας να ζωντανέψομε αυτό το παγκό­ σμιο πνεύμα της Ελλάδας, από τα πολλαπλά και γεν­ ναία άρθρα στον ευρωπαϊκό Τύπο και συνάμα από τις καλλιτεχνικές εκδηλώσεις τω ν Δελφώ ν το 1927 και το 1950. Περιττό να αναφέρομε ότι αρχίζοντας την προσπάθειά μας ακολουθήσαμε τη Δελφική παράδο­ ση, κατά τη ν οποία η Τέχνη μπορεί να προσδώσει μορφή στις υψ ηλότερες Αρχές της Σκέψης και της Ζωής- η Τέχνη είναι πάντα η συντομοτέρα οδός για να φ έρει μιαν ακτίδα αυτών τω ν Αρχών στο νου και στις καρδιές των ανθρώπων. Εντούτοις δε γίνεται να μην επισημάνομε ότι τα στοιχεία τούτα, για να κατα­ νοηθούν πλήρως από τους ανθρώπους, χρειάζονται άλλα σημεία αναφοράς: τα μεγάλα σύμβολα που προτείνει ο Ποιητής για την ανθρωπότητα. Διαφορετι­ κά μέσα, και ιδίως εκπαιδευτικά και αναλυτικά, χρειά­ ζονται για να μυηθεί η κοινωνία βαθμιαία και θετικά ώστε να καταλάβει την Ποιητική που κατευθύνει κάθε ανώτερη μορφή της Ανθρωπότητας, αρχίζοντας από τη μορφοποίηση του προσωπικού μας πνεύματος, του σώματος και του χαρακτήρα μας. Για τούτο η απόφαση να ενδυναμώσομε γρήγορα την πράξη μας, μέσω τω ν εκδηλώσεων της Τέχνης, από ένα θεσμό καθοριστικό που ως στόχο θα είχε να επαναθεμελιώσει σε βάσεις αυθεντικές και άμεμπτες το αίτημα της ανώτερης Εκπαίδευσης του Ανθρώπου, ήτανε ήδη συναφής με τα πρώτα μας διαβήματα ώστε ν ' αναστήσομε το πνεύμα τω ν Δελφών και να αναζω­ ογονήσομε το μέγιστο μήνυμα στα ναρκωμένα αφτιά τω ν συγχρόνων μας. Και γι' αυτό το λόγο είχαμε σχε­ διάσει από τό τε την ίδρυση ενός θεσμού που θα υπη­ ρετούσε τη συγκέντρωση όλων τω ν σύγχρονων προ­ σπαθειών για να διαδώσομε την ιδέα της ολοκληρω­ μένης Εκπαίδευσης, αρχίζοντας από τα υπέροχα πα­ ραδείγματα που μας πρότεινε πάντοτε -α λ λ ά ποτέ ως σήμερα με τόσο θετικό και συνδυασμένο τρόποο καθαρός Ελληνικός Πολιτισμός. Αλλ' ιδού επιτέλους που αυτός ο θεσμός θα πραγμα­ τοποιηθεί σε λίγο. Η παρούσα Ελληνική Κυβέρνηση με την εμπνευσμένη πρωτοβουλία του κ. Μακρόπουλου, υπουργού Δημοσίας Εκπαιδεύσεως στην Ελλάδα, πε-

ριβάλλει το παλαιό μας σχέδιο με to κύρος ενός νό­ μου, ακολουθώντας όλες μας τις ευχές. Τούτος ο θε­ σμός προβλέπει την κατασκευή ενός πνευματικού Κέ­ ντρου, που θα ιδρυθεί αυτό το χρόνο με δαπάνες της Ελληνικής Κυβέρνησης στους Δελφούς, και μια πρό­ σκληση προς όλα τα έθνη που θα επιθυμούσαν να έ­ χουν το δικό τους πνευματικό κέντρο το οποίο να περι­ βάλλει και να ενισχύει το ίδιο παγκόσμιο Ιδεώδες πλη­ σίον του ναού του Απόλλωνος, θεού της πειθαρχίας, της ευπρέπειας και της αρμονίας. Ελπίζομε επομένως ότι με τη βοήθεια όλων των πολιτισμένων κρατών και όλων των γενναιόδωρων πνευμάτων ανά τον κόσμο, θα είμαστε σύντομα ικανοί να εγκαινιάσομε για όλους το καταφύγιο που τόσο επιθυμούν συνειδητό μεν τα υψηλόφρονα πνεύματα, ασυνειδήτως δε όλοι οι λαοί, μιας «Πολιτικής του Πνεύματος» - το Υπέρτατο Αγαθό, κατά τη θαυμάσια διατύπωση του Paul Valery. Πάντως για να εγκαινιάσει το θεσμό της η Ελλάδα α­ ποφάσισε να συγκαλέσει την ερχόμενη άνοιξη στους Δελφούς ένα Συνέδριο των πνευματικών κορυφών της Ευρώπης και του κόσμου, που θέμα και αποστο­ λή του θα έχει: την αντιμετώπιση του προβλήματος

της Ανώτερης Εκπαίδευσης, προβλήματος που σιωπηρώς ετέθη στο βάθος όλων των ανωτέρων πνευ­ μάτων ως το θεμελιακό ζήτημα για το οποίο η εποχή μας, αν πρέπει να επιζήσει, οφείλει να δώσει μιαν ε­ πείγουσα λύση και ριζικώς ικανοποιητική. Γιατί, όπως το πιστεύομε σταθερά, στην ποιότητα αυτής της α­ πάντησης εναπόκειται η τύχη ολόκληρου του πολιτι­ σμού. Η γη του Απόλλωνος θα χρησιμεύσει ή όχι ως στίβος ανατάσεως αύριο στα πνεύματα που θα κλη­ θούν εκεί για τον υπέρτατο σκοπό, την πιο κρίσιμη στιγμή της παγκόσμιας Ιστορίας; Αυτό το άρθρο προαναγγέλλει την απόφαση της ηανάρχαιας και πάντα νέας Ελλάδος, να συμβάλει με ό­ λα τα μέσα που διαθέτει και να υπενθυμίσει στον κό­ σμο ότι υπάρχει για την ανθρωπότητα μια αιώνια τά­ ξη που δεν είναι εξουσιαστική, αλλά η Μοναδική εκεί­ νη Τάξη που κατακτά κανείς όταν αποφασίζει να ξανανεβεί ολόκληρο τον ανήφορο ως την υψηλότερη κορφή απ' όπου ο Άνθρωπος έχει εδώ και τόσον και­ ρό κατρακυλήσει. Άγγελος Σικελιανός 6.10 .19 34

ΒΑΝΙΑ ΚΑΤΕΛΑΝΗ ΚΟΥΛΕΫ Η

Rolls

Royce

και

to

χα μένο

θαύμα

Πόσο η τύχη και πόσο η εκλογή στη ζωή μας. Πέντε πε­ ρίεργα θανατηφόρα δυστυχήματα. Ανθρώπινο λάθος ή πεπρωμένο; Το βιβλίο είναι ήδη ένα καλό δείγμα κοσμοπολίτικου μυθιστορήματος. Κι ένα δείγμα καλού μυθιστορήματος γενικά. Η συγγραφέας μπορεί να στήνει άνετα αδρές, ακόμα και σπαρταριστές εικόνες και σκηνές ζωής. ...Τα προσόντα του βιβλίου που είναι μια ζωντανή μαρ­ τυρία για τη ζωή και τον πολιτισμό της σύγχρονης ελλη­ νικής Διασποράς ή ενός μέρους της (των μεσοαστών ή αστών και διανοουμένων), πολύ πιο διαφορετικό βέ­ βαια από εκείνον προγενέστερων εποχών. Μ. Γ. Μερακλής Περιοδικό Η ΛΕΞΗ

Ε

Κ

Δ

Ο

Σ

Ε

Ι

Σ

Γ

Κ

Ο

Β

Ο

Σ

Τ

Η

159

Κ.Γ. ΚΑΡΥΩΤΑΚΗ

ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ

«Σαν δέσμη άπό τριαντάφυλλα»

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΙΑΜΕΤΡΟΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΙΑΜΕΤΡΟΣ Άγγελή Γοβίου 19, 34100 Χαλκίδα, τηλ. 0221-21796, Fax 0221-75815

Αρ. 424

Επι μέλει α: Ε Φ Η

1 Οκτωβρίου 200131 Οκτωβρίου 2001 Βι βλι οθηκονοι ιί α Η ταξινόμηση των βιβλίων γίνεται μ ι βάοη το γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρμοσμένο οτην ελληνική βιβλιογραφία. Το Βιβλιογραφικό Δελτίο ουπάσοιται μι την πολύτιμη συνεργασία του βιβλιοπωλείου της «Εστίας»

ΧΡΥΣΟΧΟΟΥΣ. Α. Ομηχανικός Francesco Basilicata στην Γεννάδειο Βιβλιοθήκη. Αθήνα, Σύλλογος Φίλων της Γενναδείου Βιβλιοθήκης, 2001. Σελ. 149. Δρχ. 8.320.

ISBN 960-86861-2-1. ΕΞΑΡΧΟΣΓ. Μικρότσιγγάνικο λεξικό. Αθήνα, Μέδουσα, 2001. Σελ. 149. Δρχ. 2.500.

ISBN 960-7014-87-1. ΦΡΑΓΚΟΥΛΗΣΑ. Λεξικότης αρχαίας ελληνικής. Αθήνα, Παιάκης, 2001. Σελ. 765. Δρχ. 9.360.

ISBN 960-378-079-0.

GRECOC. - ΛΑΜΠΡΟΓΙΩΡΓΟΥ Γ. LessiCO di Stematia. Lecce, Grizo, 2001. Σελ. 593. Δρχ. 10.400.

ISBN 88-7261-187-3.

Π. ΚΟΝΔΥΛΗΣ: Γιατην «Κοινωνική οντολογία». Επιμ. Π. Τσιαμούρας. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001. Σελ. 158. Δρχ. 2.500.

ISBN 960-393-739-8.

[

ΜΑΚΡΗΣ Ν. Έρως και φιλοσοφία. Πειραιάς, Σμηίλιας, 2001. Σελ. 157. Δρχ. 2.600. ISBN 960-86800-1-8. ΦΟΥΤΣΙΤΖΗΣ Γ. I. Κώδικας εξόνιου. Θεσσαλονίκη, ιερά Ελλάς. Σελ. 256. Δρχ. 4.160.

ISBN 960-86863-1-6.

BUCHANAN Μ. Κρίσιμη κατάσταση. Μετ. Γ. Αθανασοπούλου - Ν. Πρατσίνης. Αθήνα, Τραυλός, 2001. Σελ. 347. Δρχ. 5.300.

ISBN 960-7990-49-8.

Αο χ α ί α φ ι λ ο σ ο φ ί α

Β

ΒΕΛΙΣΣΑΡΟΠΟΥΛΟΣΔ. Κ. Ηφιλοσοφία στις τρεις αρχαίες χώρες. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2001. Σελ. 251. Δρχ. 4.160. ISBN 960-336-034-1. ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ. Περίτου Πυθαγορικού βίου.

ΑΠΑΚΗ

Μετ. A. Α. Πέτρου, θεσοαλονίκη, Ζήτρος, 2001. Σελ. 547. Δρχ. 7.280.

ISBN 960-7760-63-8. ΚΟΥΣΟΥΛΗΣΣ.ΗΑριστοτέλεια συλλογιστική. Αθήνα, Σάκκουλας, 2001. Σελ. 232. Δρχ. 5.500.

ISBN 960-301-536-9. ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ. Πυθαγόρου βίος. Μετ. Κ. Μακρής. Αθήνα, Κατάρτι, 2001. Σελ. 384. Δρχ. 6.000.

ISBN 960-86427-8-7.

Ε φα ρ μ ο σ μ έ ν η ψυχολογία ΒΑΣΜΑΤΣΙΔΗΣ Π. Ερμηνεία των ονείρων. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 142. Δρχ. 3.640. ISBN 960-03-3004-2.

ANDRi J. Ηθηλυκή καταγωγή της σεξουαλικότητας. Μετ. Σ. Λεωνίδη. Αθήνα, Ίκαρος, 2001. Σελ. 264. Δρχ. 5.200. ISBN 960-7721-70-5.

TESSINAΤ. 10 έξυπνες αποφάσεις για μια γυναίκα πριντα 40. Μετ. Ε. Μπουκαούρη. Αθήνα, Κριτική, 2001. Σελ. 284. Δρχ. 4.500.

ISBN 960-218-230-χ.

PHILLIPS Α. 'Οταν λέμε «όχι». Μετ. Κ. Ροντογιάννη. Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 271. Δρχ. 4.300.

ISBN 960-378-982-8.

Παραψυχολογία ΜΠΟΣΝΑΚΟΥΔΗΣA. I. Μισθοφόροι της Νέας Τάξης. Αθήνα, Πελασγός, 2001. Σελ. 483. Δρχ. 7.800.

ISBN 960-522-112-8.

Γε ν ι κ ά ΠΛΕΞΙΔΑΣI. Γ. Πρόσωπο και φύση. Σκόπελος, Νησίδες, 2001. Σελ. 200. Δρχ. 3.640. ISBN 960-8480-93-5. ΣΩΤΗΡΧΟΣ Π. Μ. Πνευματική πανοπλία. Αθήνα, Αστήρ, 2001. Σελ. 285. Δρχ. 3.640. ISBN 960-203-464-5.

FREKET.-CANDY Ρ. Τα μυστήρια του Ιησού. Μετ. Ν. Σιδέρη. Αθήνα,

161

Ευάλιος. 2001. Σελ. 508. Δρχ. 5.600.

ISBN 960-556-050-0.

HUF H.-C. Παράδεισος, Κόλαση και Νιρβάνα. Μετ. Β. Κοντόπουλός. Αθήνα, Κονιδάρης, 2001. Σελ. 296. Δρχ. 6.000. ISBN 960-392-020-7.

Μυθολογί α VERNANTJ.-P. Τοσάμπαν, οι θεοί, οι άνθρωποι. Μετ. Τ. Δημητρούλια. Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 221. Δρχ. 3.900. ISBN 960-16-0026-4.

Κ Ο Ι Ν Ο Ν Ι Κ Ε Ι Ε Π Ι Σ ΤΗ ΜΕ Σ Στατι οτι κή ΓΕΩΡΓΟΥΣΗΣ Π. Ν. Στατιστική. Γ έκδοση. Τόμος Α'.: Περιγραφική στατιστική. Αθήνα, 2001. Σελ. 204. Δρχ. 4.000.

Κοι νωνι ολογί α ΒΑΞΕΒΑΝΟΓΛΟΥΑ. Έλληνες Τσιγγάνοι. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2001. Σελ. 184. Δρχ. 3.640. ISBN 960-221-221-7. ΚΑΝΔΥΛΑΚΗ Α. Ησυμβουλευτική στην κοινωνική εργασία. Αθήνα, Σύγχρονες Ακαδημαϊκές και Επιστημονικές Εκδόσεις, 2001. Σελ. 350. Δρχ. 5.800.

ISBN 960-401-001-8.

Πολι τι κή

Μετ. Σ.-Ξ. Μαυραντώνη. Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης, 2000. Σελ. 234. Δρχ. 4.200.

ISBN 960-343-541-4. ΤΖΟΥΝΤΑΤ. Κοσσυφοπέδιο. Μετ. Α. Παπασταύρου. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 544. Δρχ. 8.320.

ISBN 960-03-2970-2.

Οικονομία μαυρικος Γ. Ε. Το εργατικό συνδικαλιστικό κίνημα 1918-1948. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 2001. Σελ. 256. Δρχ. 4.000.

ISBN 960-224-888-2.

Δί και ο ΚΑΛΛΙΝΙΚΟΥΔ. Πνευματική ιδιοκτησία και Internet. Αθήνα, Σάκκουλας, 2001. Σελ. 118. Δρχ. 5.000.

ISBN 960-420-155-7.

Δημόσι α δι οί κηοη ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣΔ. Α. Ηκορυφή του πελατειακού κράτους. Αθήνα, Ποταμός, 2001. Σελ. 174. Δρχ. 4.500.

ISBN 960-7563-62-Χ.

Λ α ο γραφί α ΚΟΡΡΕ-ΖΟΓΡΑΦΟΥ Κ. Παραδοσιακή ζωή και τέχνη. Αθήνα, 2001. Σελ. 317. Δρχ. 15.600. ISBN 960-85134-1-3.

ΓΙΑΝΝΑΡΑΣX. ΗΑριστερά ως Δεξιά η Δεξιά ως παντομίμα. Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 292. Δρχ. 6.000.

ISBN 960-16-0025-6.

ΚΟΥΤΣΟΔΟΝΤΗ Ε. Γ. Αλάτσατα Μικρός Ασίας. Αθήναι, Πελασγός, 2001. Σελ. 334. Δρχ. 6.200.

ISBN 960-522-133-0.

ΗΦΑΙΣΤΟΣ Π. Κοσμοθεωρητική ετερότητα και αξιώσεις πολιτικής κυριαρχίας. Αθήνα, Ποιότητα, 2001. Σελ. 509. Δρχ. 7.500.

ISBN 960-7803-19-1.

ΜΕΡΑΚΛΗΣ Μ. Γ. Νεοελληνικός λαϊκός βίος. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 181. Δρχ. 2.800. ISBN 960-14-0431-7.

ΚΠΧΙΚΗΣI. Το βυζαντινό πρότυπο διακυβερνήσεως και το τέλος του κοινοβουλευτισμού. Αθήνα, Έσοπτρον, 2001. Σελ. 261. Δρχ. 4.160.

ISBN 960-7228-82-0.

ΜΕΡΑΚΛΗΣ Μ. Γ. Παιδαγωγικά της λαογραφίας. Αθήνα, Ιωλκός, 2001. Σελ. 222. Δρχ. 4.200.

ISBN 960-426-198-3. ΝΤΕΛΟΠΟΥΛΟΣ ΚΥΡΙΑΚΟΣ. Τηνίακή επιγραφοποιία. Αθήνα, Ερίννη, 2001. Σελ. 82. Δρχ. 4.160.

ΚΟΥΒΕΛΙΩΤΗΣΚ. Διευθυντική και πολιτική επιστήμη. Αθήνα, Παπαζήσης, 2001. Σελ. 231. Δρχ. 3.600.

ISBN 960-02-1488-3.

παλιουγκας 0. ΗΘεσσαλία. Λάρισα, Λαογραφικό Ιστορικό Μουσείο Λάρισας, 2001. Σελ. 125. Δρχ. 4.160.

ISBN 960-85937-6-Χ.

ΛΙΠΟΒΑΤΣ0. Δημοκρατικός λόγος, ψυχανάλυση, μονεθεϊσμός. Αθήνα, Πλέθρον, 2001. Σελ. 255. Δρχ. 5.200.

ISBN 960-348-115-7.

FOURNIERJ.-L. θα σου μάθω εγώ καλούςτρόπους... Μετ. Ν. Ντουζέ - Μ. Ρομπλέν. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 220. Δρχ. 3.000.

ISBN 960-7318-65-Χ.

BERBEROCLU Β. ΗΤουρκία σε κρίση.

162

Γενι κά ΒΑΣΙΛΕΙΟΥθ. Α. Αρχές οικονομικής θεωρίας. Αθήνα, Gutenberg, 2001. Σελ. 414. ISBN 960-01-0904-4. ΓΕΩΡΓΟΥΣΗΣ Π. Ν. Ημέτρηση και η αξιολόγηση της επίδοσης των μαθητών. Αθήνα, 1999. Σελ. 528. Δρχ. 8.000. ISBN 960-91202-0-2. ΣΑΚΚΗΣΔ. Α. Νεοσύστατο ελληνικό κράτος. 1833-1848. Τόμος Α'. Αθήνα, Τυπωθήτω, 2001. Σελ. 382. Δρχ. 7.000.

ISBN 960-8041-99-6.

Ιατρική Κρητικό ιατροσόφιον του 19ου αιώνα. Ρέθυμνο, Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνης, 2001. Σελ. 250. Δρχ. 3.640. ISBN 960-85801-4-5. ΤΡΟΜΠΟΥΚΗΣ Κ. Ηελληνική ιατρική στην Κωνσταντινούπολη 1856-1923. Αθήνα, Σ.Τ.Ε.Α.Μ., 2000. Σελ. 271. Δρχ. 5.200. ISBN 960-7579-29-1.

Τεχνολογί α ΦΡΥΣΗΡΑΣ Κ. To Internet στην πράξη. Αθήνα, 2001. Σελ. 218. Δρχ. 4.500.

ISBN 960-91587-0-6.

Οι κι ακή οι κονομί α KAKUZO0. Το βιβλίοτου τσαγιού. Μετ. Π. Τσαπίλης. Αθήνα, Ανατολικός, 2001. Σελ. 102. Δρχ. 2.000.

ISBN 960-8429-24-2.

OTTEJ.-P. Ησεξουαλικότητα σ' ένα πιάτο θαλασσινά. Μετ. Α. Τσέλιου. Αθήνα, Κριτική, 2001. Σελ. 118. Δρχ. 1.700. ISBN 960-218-227-Χ.

SEARS Β. Ηδιατροφική ζώνη. Μετ. Ν. Στίγκα. Αθήνα, 2001. Σελ. 330. Δρχ. 7.500. ISBN 960-90243-2-7.

Ε π ι χ ε ι ρ ή σ ει ς ΜΟΝΑΚΑI. - τακεουτςι χ. Ηεπιχείρηση της γνώσης. Μετ. Δ. Σκαλέπουλα - Λ. Τσέρτου. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 362. Δρχ. 13.520.

ISBN 960-03-2800-5. ΜΟΡΓΚΑΝ Γ. Οι όψεις της οργάνωσης. Μετ. Μ. Γιαμάλιδου. Αθήνα, Καστανιώτης, 2000. Σελ. 554. Δρχ. 15.600. ISBN 960-03-2801-3.

ΝΤΙΞΙΤA. Κ. - ΝΕΪΛΜΠΑΦΜ. Τ. Πώς να σκέπτεσθε στρατηγικό. Μετ. Δ. Σαλέπουλα - Ε. Παρασχάκη. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 368. Δρχ. 14.560. ISBN 960-03-2799-8.

JOLYΜ. Thesuccess manager. Μετ. Δ. Βίτοος. Αθήνα, Περίπλους, 2001. Σελ. 102. Δρχ. 3.120.

ISBN 960-8202-20-5.

ΤΕΧΝΗ Λευκώματα ΕνθύμιονΣύρου. Ένα νησί- μια ιστορία. Επιμ. Μ. Ελευθερίου. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001. Σελ. 126.

ISBN 960-393-753-3.

Αρχαί οι συγγραφεί ς ΑΙΝΕΙΑΣ. Άπαντα. Εισ.-μετ.-σχόλ. Φιλολογική ομάδα Κάκτου. Αθήνα, Κάκτος, 2001. Σελ. 199. Δρχ. 3.120.

ISBN 960-352-842-0. ΟΜΗΡΟΣ. Οδύσσεια. Σπονδαί. Ραψωδία ω. Μετ. Δ. Ν. Μαρωνίτης. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 62.

ISBN 960-03-3088-3. ΠΙΝΔΑΡΟΣ. Άπαντα. Τόμοι 2,3,4. Εισ.-μετ.-σχόλ. Φιλολογική Ομάδα Κάκτου. Αθήνα, Κάκτος, 2001. Σελ. 525+342+347. Δρχ. 5.200+4.160+4.160.

Αρχιτεκτονική ΚΟΤΙΩΝΗΣΖ. 44 ιστορίες της αρχιτεκτονικής. Αθήνα, Εκκρεμές, 2001. Σελ. 211. Δρχ. 5.720.

ISBN 960-7651-23-5. ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ Κ. Σ. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Το παραδοσιακό σπίτι στο Αιγαίο. Αθήνα, Ίδρυμα Παναγιώτη και Έφης Μιχελή, Σελ. 309. Δρχ. 7.800.

ISBN 960-7578-12-6.

Φωτ ογραφί α Τήνος. Φωτογραφίες A. X. Κοντογεώργη. Αθήνα, Αδελφότης των Τηνίων εν Αθήναις, 2001. Σελ. 126. Δρχ. 7.280.

ISBN 960-85592-4-3.

ΕΝΑΙΧΟΛΗΙΕΙΙ Γενι κά ΡΗΓΟΠΟΥΛΟΣ Κ. I. Μέθοδοι ψαρέματος για ερασιτέχνες. Αθήνα, 1999. Σελ. 85. Δρχ. 3.640. ISBN 960-91469-0-2.

Αθλητιομόε ΑΡΚ0ΥΛΗΣ Γ. Απότον Δομάξο στον Ντέμη. Αθήνα, 2001. Σελ. 272+φωτ. Δρχ. 5.200. ΚΑΡΓΑΚΟΣΣ. I. Ολυμπία και Ολυμπιακοί Αγώνες. Αθήνα, Σιδέρης, 2001. Σελ. 125. Δρχ. 2.080.

ISBN 960-08-0229-7. ΟΙΚΟΝΟΜΟΠΟΥΛΟΣΔ. Π. Οι Ηλείοι Ολυμπιονίκες στην Αρχαία Ελλάδα. Αθήνα, Βιβλιογωνία, 2001. Σελ. 36. Δρχ. 1.040. ISBN 960-7078-43-3.

Π ο ίη ο η ΒΑΡΩΝΟΥ Ε. Σημειώσεις και ελάσσων ποίηση. Αθήνα, Απόπειρα, 2001. Σελ. 59. ISBN 960-537-040-9. ΒΕΝΕΤΗΣ0. Αναψηλάφηση μέλλοντος. Ποίηση. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 44. ISBN 960-03-3033-6. ΒΛΑΣΟΠΟΥΛΟΣ Μ. Άλλο το χώμα. Ποίηση. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 58. ISBN 960-03-3034-4. ΓΕΩΡΓΙΑΔΗΣΑ. Π. 0 tempora, ο mores! Λευκωσία, 2001. Σελ. 109. ΚΑΚΝΑΒΑΤΟΣ Ε. Υψικαμινίζουσες νεοπλασίες. Αθήνα, Άγρα, 2001. Σελ. 35. Δρχ. 1.870.

ISBN 960-325-391-X. ΚΕΝΤΡΟΥ-ΑΓΑ0ΟΠΟΥΛΟΥ Μ. Σαλκίμ. Ποιήματα. Αθήνα, Νεφέλη, 2001. Σελ. 48. ISBN 960-211-589-0. ΚΟΥΤΗΣΑ. Ενδιάμεσος κόσμος. Ποίηση. Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 118.

ISBN 960-16-0046-9. ΚΩΝΓΓΑΝΤΕΛΛΗΣ Γ. Κύκλωτης Σελήνης. Ποίηση. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 42. ISBN 960-03-3036-0. ΜΠΟΚΟΒΟΣ Π. Π. Στο φυλάκιοτης Βύσσας. Ποιήματα. Θεσσαλονίκη, Ερωδιός, 2001. Σελ. 37.

ISBN 960-7942-08-6. ΝΕΓΡΕΠΟΝΤΗΣ Γ. Λίγο μετά τη σιωπή. Αθήνα, Καλειδοσκόπιο, 2001. Σελ. 59. Δρχ. 5.200. ISBN 960-7846-23-0.

ΠΑΠΑΔΑΚΗΑ. 0 θάνατος και η κόρη. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 60.

ISBN 960-03-3038-7. ΠΑΣΤΑΚΑΣΣ. Το αθόρυβο γεγονός. Β' έκδοση. Αθήνα, Πλανόδιον, 2001. Σελ. 35. ISBN 960-8432-11-1. ΠΙΣΙΩΤΗ-ΙΩΑΝΝΟΥ Μ. Το υδάτινο πέρασμα του χρόνου. Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2001. Σελ. 93. ISBN 960-12-0975-1. ΤΣΙΑΚΑΣΣ. Μονόγραμμα μεταβλητών, θεοσαλονίκη, 2001. Σελ. 35. ΤΙΙΡΟΠΟΥΛΟΣ Κ. Ε. Νύχτωμα ηνύχτα χτες νύχτα. Αθήνα, Ευθύνη, 2001. Σελ. 57. ISBN 960-8150-09-4.

CAVALCANTI C. Σονέτα και μπαλάντες. Μετ. Ρ. Καππάτος. Αθήνα, Εκάτη, 2001. Σελ. 138. Δρχ. 2.650.

ISBN 960-7437-69-1.

ELUARD Ρ. Έντεκα ποιήματα. Μετ.

X. Λιοντάκης. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2001. Σελ. 51.

ΠεΙογραφία Ημηχανήτου σεξ. Επιμ. Γ. Γούλας. Αθήνα, Μέδουσα, 2001. Σελ. 351. Δρχ. 5.000. ISBN 960-7014-86-3. ΑΝΕΜΟΔΟΥΡΑΣΣ. Ο μικρός ήρως. Αθήνα, Κατάρτι, 2001. Σελ. 405. Δρχ. 5.000. ISBN 960-86921-1-3.

APOSTOLOUΑ. Έγκλημα στη Μακεδονία. Μετ. Α. Πασσιά. Αθήνα, θεμέλιο, 2001. Σελ. 309. Δρχ. 3.600.

ISBN 960-310-278-4. ΒΑΜΒΟΥΝΑΚΗ Μ. Ο Ντάνκαν γυρεύει τον θεό. Αθήνα, Φιλιππότης, 2001. Σελ. 151. Δρχ. 2.910. ΠΑΝΝΙΟΣ Γ. Το μυστικότης Ρωξάνης. Αθήνα, Εκάτη, 2001. Σελ. 108. Δρχ. 2.100. ISBN 960-7437-83-7. ΓΚΑΚΑΣΣ. Κάσκο. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 308. Δρχ. 4.680.

ISBN 960-03-3041-7. ΓΟΥΤΑΣπ. Τα λάφυρα του Αυγούστου. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2001. Σελ. 70. Δρχ. 2.080. ISBN 960-221-209-8. ΓΥΠΑΡΑΚΗΣ Κ. Δε μ' αρέσουν οι Κυριακές. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 347. Δρχ. 4.500.

ISBN 960-14-0424-4. ΔΑΒΒΕΤΑΣΔ. Αρχιτεκτονική των

163

δακρύων. Αθήνα, Άγκυρα, 2001. Σελ. 223. ISBN 960-234-788-0. ΔΡΑΝΜΚΗΣ Γ. θ. ο πόθος φουσκώνει το πανί. Αθήνα, Γανυμήδης, 2001. Σελ. 247. ΘΩΜΟΠΟΥΛΟΥΣ. Έρωτας με την πρώτη ματιά, Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 324. Δρχ. 5.000. ISBN 960-14-0401-5. ΚΑΠΠΑΤΟΣ Ρ. Ηευθαναοία του Καντάρα Αθήνα, Εκάτη, 2001. Σελ. 190. Δρχ. 2.480.

ISBN 960-7437-91-0. ΚΑΡΑΚΑΤΣΑΝΗ Ρ. Εδώ αρχίζει τ' όνειρο. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 178. ISBN 960-03-3068-9. ΚΑΡΑΜΗΤΣΟΣΔ. 0. Χρονογραφήματα ενός γιατρού. Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2001. Σελ. 86. ISBN 960-12-0980-8. ΚΑΤΣΟΥΛΙΔΗΣΤ. ΟΠαπά-Μιχάλης. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 149. Δρχ. 2.700. ISBN 960-14-0410-4. ΚΑΦΑΝΤΑΡΗΣ Κ. Ηόμορφη περίπτερού. Αθήναι, Ίνδικτος, 2001. Σελ. 195. Δρχ. 2.900. ISBN 960-518-105-3. ΚΙΛΑΡΟΓΛΟΥΑ. Γενέθλια γη. Αθήνα, Πέλλα. Σελ. 361. Δρχ. 3.120.

ISBN 960-8205-08-5.

οι αθάνατοι. Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 397. Δρχ. 5.500.

ISBN 960-16-0076-0. μανικη Ε. Μπουκίτσες γυναικείας κατινιάς. Αθήνα, Περίπλους, 2001. Σελ. 294. Δρχ. 5.200.

ISBN 960-8151-78-3.

ΜΑΝΤΑΛ. Τη μέρα που σε γνώρισα. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 378. Δρχ. 5.000. ISBN 960-14-0422-8. ΜΑΡΚΟΓΛΟΥ Π. X. Σταθερή απώλεια. Διηγήματα. Β' έκδοση. Αθήνα, Νεφέλη, 2001. Σελ. 188. ISBN 960-211-544-0. ΜΑΡΤΙΝΙΔΗΣ Π. Παιχνίδια μνήμης. Αθήνα, Νεφέλη, 2001. Σελ. 249. Δρχ. 4.000. ISBN 960-211-592-0. ΜΕΓΑΛΟΥ-ΣΕΦΕΡΙΑΔΗ Λ. Γλυκιά καλοκαιριάτικη βραδιά. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 376. Δρχ. 5.200. ISBN 960-03-3067-0. ΜΠΑΡΜΠΕΡΗΣ Γ. Ηδονικές συναντήσεις. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2001. Σελ. 380. Δρχ. 4.360. ISBN 960-221-212-8. ΜΟΥΣΤΟΥΠ. Κατάσταση εκτάκτου αγάπης. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 148. Δρχ. 3.120. ISBN 960-03-3014-Χ.

ΚΟΛΛΑΡΟΥI. Π. Μ' ένα κλικαλλάζουν όλα. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 284. Δρχ. 4.000. ISBN 960-14-0398-1.

ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΥ Ν. Το μυστικό της Φράνκα. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 229. Δρχ. 3.500.

ISBN 960-14-0421-χ.

ΚΟΛΥΒΑΣΗ. 100% polyester. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 252. Δρχ. 4.680. ISBN 960-03-3043-3.

ΠΑΠΑ0ΕΟΔΩΡΟΥΒ. Το μήνυμα. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 146. ISBN 960-03-3031-χ.

ΚΟΝΤΕΑ Ρ. Ηδιπλή μοναξιά του έρωτα. Αθήνα, Διώνη, 2001. Σελ. 123. Δρχ. 2.200. ISBN 960-7720-37-7.

ΠΕΡΙΝΟΥ Ε. Σαν να οε ξέρω χρόνια... Αθήνα, Διόπτρα, 2001. Σελ. 198. Δρχ. 3.740. ISBN 960-364-197-9.

ΚΟΥΓΑΣΒ. Τοταγκότης εξουσίας. Αθήνα, Ψυχογιός, 2001. Σελ. 384. Δρχ. 5.000. ISBN 960-274-563-0.

ΠΙΚΡΟΣ Γ. Ανυπόταχτες ψυχές. Αθήνα, Μέρμηγκας. Σελ. 270. Δρχ. 3.120.

ΛΑΓΓΟΥΣΗΣΔ. Οήχος της τελευταίας καμπάνας. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001. Σελ. 147. ISBN 960-393-669-3. ΛΑΔΗΣ Φ. Μπίρα με γρεναδίνη. Αθήνα, Άγκυρα, 2001. Σελ. 112.

ISBN 960-234-793-7. ΛΑΜΠΑΔΑΡΙΔΟΥ-ΠΟΘΟΥ Μ. 0 άγγελος της στάχτης. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 544. Δρχ. 5.500.

ISBN 960-04-1907-8. ΛΙΜΠΕΡΟΠΟΥΛΟΣΔ. Πεθαίνουν και

164

ΡΟΥΣΗΣ Γ. Out. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Γκοβόστης, 2001. Σελ. 159. Δρχ. 3.000.

ISBN 960-270-872-7. ΣΑΛΤΕΡΗ Ε. Παράθυρο στο ξέφωτο. Νάξος, 2001. Σελ. 167. Δρχ. 3.100. ΣΚΟΥΡΤΗΣ Γ. Μπάρμπα-Τζωρτζ. ΙΖ' έκδοση. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 225. ISBN 960-03-2989-3. ΣΠΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣΧ. Το κάστροτης μοναξιάς. Αθήνα, Απόπειρα, 2001. Σελ. 221. ISBN 960-537-039-5. ΣΓΑΜΕΛΟΣ Π. Οι μικροί Παράδεισοι.

Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 216. Δρχ. 4.000. ISBN 960-03-3017-4. ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ-ΤΣΙΜIΓΚΑΤΟΥ Μ. Αργησα πολύ να ζήσω. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 229. Δρχ. 3.000.

ISBN 960-14-0396-5. ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΥ Ε. Εορταστικό τριήμερο στα Γιάννενα. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 57. ISBN 960-04-1946-9. ΣΩΤΗΡΧΟΣ Π. Μ. Τα λόγια των πράξεων. Αθήνα, Αστήρ, 2001. Σελ. 198. Δρχ. 3.000. ISBN 960-203-466-1. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΗΣ Κ. Ν. Έρωτος και Ρέντη γωνία. Αθήνα, Κέδρος, 2001. Σελ. 253. Δρχ. 3.800. ISBN 960-04-1887-X. ΧΑΡΟΚΟΠΟΥΤ. Αθέατη όψη. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 330. Δρχ. 4.500.

ISBN 960-14-0416-3. ΧΑΤΖΗΓΙΑΝΝΗΣ Ν. 0 άνθρωπος που μιλούσε μετά πουλιά. Αθήνα, Αγκυρα, 2001. Σελ. 206. Δρχ. 2.900.

ISBN 960-234-790-2. ΧΟΝΔΡΟΓΙΑΝΝΗX. Αναπάντεχο φτερούγισμα θνητών. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 388. Δρχ. 5.000.

ISBN 960-14-0405-8. ΧΡΗΣΤΙΔΗΣΛ. Διακοπές στη Χέλλαντ. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 207. Δρχ. 4.160. ISBN 960-03-3046-8. ΑΜΑΝΤΟΖ. Οπρώτος και ο δεύτερος θάνατος του Κινίνουτου Μπέκρου. Μετ. Α. Ψύλλια. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 85. ISBN 960-03-2974-5. ΓΑΜΠΟΑΣ. Τονα χάνεις είναι ζήτημα μεθόδου. Μετ. Κ. Ηλιόπουλος. Αθήνα, Opera, 2001. Σελ. 284. Δρχ. 3.330.

ISBN 960-7073-68-1. ΓΚΑΣΚΕΛΕ. Κράνφορντ. Μετ. Π. Ισμυρίδου. Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 490. Δρχ. 7.300.

ISBN 960-16-0028-0.

GENKA Ν. ΗΖαντης ντροπής. Μετ. Σ. Μεταξά. Αθήνα, Κατάρτι, 2001. Σελ. 170. Δρχ. 3.000.

ISBN 960-86921-2-1.

ORAN C. Ηαπατεώνισσα. Μετ. Ν. Φιλία. Αθήνα, Κατάρτι, 2001. Σελ. 407. Δρχ. 5.500. ISBN 960-86921-3-Χ.

JEL0UN Τ. Β. Μια εκτυφλωτική απουσία φωτός. Μετ. Γ. Κ. Καλαμάντης. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 316. Δρχ. 4.500.

ISBN 960-14-0423-6.

ΖΙΡΑΡ Π. Αμίλκας, Μυθιστόρημα. Μετ. Γ. Ράικος. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 355. Δρχ. 6.200.

ISBN 960-03-3027-1.

του Καρδινάλιου Γκουθμάν. Μετ. Μ. Αγγελίδου. Αθήνα, Ψυχογιός, 2001. Σελ. 501. Δρχ. 6.700.

ISBN 960-274-322-0.

ΚΑΛΑΣΟ Ρ. Κα. Μετ. Μ. Κασωτόκη. Αθήνα, καστανιώτης, 2001. Σελ. 474. Δρχ. 7.280. ISBN 960-03-2238-4.

ΝΤΕΪΒΙΝΣΟΝ Κ. Τ. Ιμάμ μπάίλντί. Μετ. Ε. Κιζήλου. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2001. Σελ. 376. Δρχ. 4.500.

ISBN 960-221-215-2.

ΚΑΛΟΣ. Το δολάριο και το όπλο. Μετ. Ό. Αβραμίδης. Αθήνα, Καλέντης, 2001. Σελ. 152. ISBN 960-219-109-0. ΚΑΜΙΛΛΕΡΙΑ. Αίτηση για τηλέφωνο. Μετ. Μ. Ευθυμίου. Αθήνα, Ωκεανίδα, 2001. Σελ. 313. Δρχ. 3.700.

ISBN 960-410-197-8. ΚΑΣΛΕΡ Κ. Ηανακάλυψη της Ατλαντίδας. Μετ, Α. Μπακοδήμου. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001. Σελ. 566. ISBN 960-393-749-5; KAYC. C. Προς το Σαράνπον. Μετ. Α. Τσιριμώκος. Αθήνα, Ακυβίς, 2001. Σελ. 572. ISBN 960-306-304-5.

CONROY Ρ. Ο πρίγκιπας της παλίρροιας. Μετ. Β. Καλλιπολίτης. Γ' έκδοση. Αθήνα, Bell, 2001. Σελ. 704. Δρχ. 4.800.

ISBN 960-620-446-4.

DELIBES Μ. Οι αθώοι Άγιοι. Μετ. Δ. Μάρκου. Αθήνα, Γκοβόστης, 2001. Σελ. 189. Δρχ. 3.200.

ISBN 960-270-863-8.

DESPLECHIN Μ. Χωρίς εμένα. Μετ.

0. Λογαρίδη. Αθήνα, Libra, 2001. Σελ. 302. Δρχ. 5.000.

ISBN 960-490-045-5. ΝΟΒΑ Γ. Ζωοδότης φονιάς. Μετ. Ν. Χαλκιό-Λούπα. Αθήνα, Οδυσσέας, 2001. Σελ. 269. Δρχ. 3.640.

ISBN 960-210-398-1. ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΙΦ. Αναμνήσεις από το υπόγειο. Μετ. Σ. Αργυροπούλου. Αθήνα, Ροές, 2001. Σελ. 226. Δρχ. 3.640. ISBN 960-283-106-5.

LOUV. Μία σου και μία μου. Μετ.

0. Σκάσσης. Αθήνα, Libra, 2001. Σελ.

110. Δρχ. 4.000. ISBN 960-490-046-3.

ΟΝΤΑΑΤΖΕ Μ. Το φάντασμα της Ανίλ. Μετ. Κ. θεολόγου. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 359.

ISBN 960-03-2981-8.

MCCULLOUGH C. Τοτραγούδι της Τροίας. Μετ. Π. Ανδρικόπουλος. Αθήνα, Διώνη, 2001. Σελ. 455. Δρχ. 4.600.

ISBN 960-7720-43-1.

POWER R. Ονειρεύτηκατον Δον Κιχώτη. Μετ. Δ. Κουρκούτα. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 228. Δρχ. 3.500.

ISBN 960-14-0428-7.

MANFREDIV. Μ. Ηεπιστροφή από την Τροία. Μετ. Ε. Κεφαλλονίτης. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 396. Δρχ. 6.500. ISBN 960-14-0426-0.

PATTERSONJ. Οτέταρτος ιππέας. Μετ. X. Σπυριδάκη. Αθήνα, Bell, 2001. Σελ. 445. Δρχ. 2.000.

ISBN 960-450-695-1.

ΜΙΣΟΝ Π. Ο βίος του Ζοζέφ Ρουλέν. Μετ. Β. Καμάρας. Αθήνα, Εστία, 2001. Σελ. 199. Δρχ. 3.640.

ISBN 960-05-0963-8.

ΠΟΛΤ. Ηπαραπλάνηση. Μετ. Γ. Μπαρουξής. Αθήνα, Ωκεανίδα, 2001. Σελ. 495. Δρχ. 4.800.

ISBN 960-410-205-2.

MISHRA Ρ. Οι ρομαντικοί. Μετ. I. Γαγλιά. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 333. Δρχ. 4.000. ISBN 960-14-0427-9.

ΠΟΥΣΚΙΝΑ. Ταξίδι στο Ερζερούμ. Μετ. Ε. Αλεξοπούλου. Αθήνα, Ροές, 2001. Σελ. 144. Δρχ. 2.800.

ISBN 960-283-112-Χ.

ΜΟΝΤΑΛΜΠΑΝ Μ. Β. Και ο θεός μπήκε στην Αβάνα. Μετ. Α. Αλεξοπούλου. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 568. Δρχ. 8.320. ISBN 960-03-2740-8.

ΣΒΙΤΜ. Con beio. Μυθιστόρημα. Μετ. Λ. Αβαγιανού. Αθήνα, πατάκης, 2001. Σελ. 232. ISBN 960-16-0093-0.

ΜΟΥΝΓΚΑΝ Μ. Τοτέλος της πόλης Μετ. Σ. Χρηστίδου. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 203. Δρχ. 3.640. ISBN 960-03-2976-1.

ΣΕΡΓΟΥΝΤ Μ. 0 άνθρωπος που έφαγε ένα 747. Μυθιστόρημα. Μετ. Α. Κονταξάκη. Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 282. ISBN 960-16-0064-7.

ΜΠΕΡΝΙΕΡ Λ. Ν. Το άτακτο βλαστάρι

ΣΚΟΤΓ. Ιβανόης. Μετ. Α. Γ. Σκορδίλης.

Αθήνα, Καλέντης, 2001. Σελ. 532.

ISBN 960-219-107-4. ΣΟΛΕΡΑ. θα λέω πάντα το όνομά σου. Μετ. X. Παπαγεωργίου. Αθήνα, Bell, 2001. Σελ. 320. Δρχ. 3.800.

ISBN 960-620-445-6.

SUNDARESANI. Ηεικοστή σύζυγος. Μετ. Ρ. Λέκκου-Δάντου. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 480. Δρχ. 5.500.

ISBN 960-14-0415-5. ΣΤΡΟΛΕ. Απειλητικός έρωτας. Μετ. Ν. Σιδέρη. Αθήνα, Άγκυρα, 2001. Σελ. 101. ISBN 960-234-784-8.

TOLSTOI L. Άλμπερτ Λουκέρνη. Μετ. Σ. Αργυροπούλου. Αθήνα, Ροές, 2001. Σελ. 135. Δρχ. 2.910.

ISBN 960-283-120-0. ΤΡΟΥΕΜΠΑ Ν. Είκοσι χιλιάδες λεύγες μεθυσμένου ταξιδιού. Μετ. Ε. Λογοθέτη. Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 374. Δρχ. 4.900.

ISBN 960-378-195-9.

FAST Η. Γκρίνουιτς. Μετ. Μ. Ρ. Τραϊκόγλου. Αθήνα, Bell, 2001. Σελ. 348. Δρχ. 1.800.

ISBN 960-450-699-9. ΦΙΣΕΡ Ρ. Ο ιππότης με τη σκουριασμένη πανοπλία. Μετ. Α. Κυριακίδης. Αθήνα, Opera, 2001. Σελ. 128. Δρχ. 2.600.

ISBN 960-7073-70-3. ΦΙΣΕΡΤ. Ηφοβερή τροπή των πραγμάτων. Μετ. Α. Γαλαίος. Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 327. Δρχ. 4.900.

ISBN 960-16-0141-4.

HAUPTMANN 0. Η Μαφίατων κληρονόμων. Μετ. Τ. Λιάνη. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 451. Δρχ. 5.500.

ISBN 960-14-0400-7.

HEINE Ε. W. Το πουλί της φωτιάς. Μετ. I Λεμπέση-Μουζακίτη. Αθήνα, Κονιδάρης, 2001. Σελ. 435. Δρχ. 6.000.

ISBN 960-392-012-6. ΧΕΜΟΝ Α. Με το βλέμμα του Μπρούνο. Μετ. Ρ. Χατχούτ. Αθήνα, Ψυχογιός, 2001. Σελ. 280. Δρχ. 4.160.

ISBN 960-274-471-5.

HEBRARD F. Εσθήρ Μαζέλ. Μετ. Ρ. Λέκκου-Δάντου. Αθήνα, Λιβάνης, 2001. Σελ. 307. Δρχ. 4.200.

ISBN 960-14-0418-Χ. Μ c\ ί τ εc

Δεκαέξι κείμενα γιατο Άξιον Εστί.

165

Αθήνα, Ίκαρος, 2001. Σελ. 182. Δρχ. 5.120. ISBN 960-7721-67-5. Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 στον καθρέφτη της ρωσικής ποίησης, Επιμ. Σ. Ιλίνσκαγια. Αθήνα, Εστία, 2001. Σελ. 148. Δρχ. 4.990.

ISBN 960-05-0979-4. ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥΑ. - ΔΕΛΗΓΙΑΝΝΗ Ε. Διαβάζοντας ΚικήΔημουλά. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001. Σελ. 178. Δρχ. 2.800. ISBN 960-395-765-0. ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗΣ Μ. Ηαισθητική της ιθαγένειας. Κοζάνη, παρέμβαση, 2001. Σελ. 216. ISBN 960-7792-11-4. ΚΟΝΙΔΑΡΗ-ΦΑΒΗ Α. Οσυμπαντικός χορός στην Οδύσσεια του Νίκου Καζαντζάκη. Αθήνα, Δωδώνη, 2001. Σελ. 513. Δρχ. 6.240.

ISBN 960-385-082-9. ΛΥΚΙΑΡΔΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Μετασολωμικά. Αθήνα, Έρασμος, 2001. Σελ. 95. Δρχ. 2.080. ΜΠΑΛΗΣΣ. Μαθηματικά και ποίηση. Σκόπελος, Νησίδες, 2001. Σελ. 103. Δρχ. 2.080. ISBN 960-8480-86-8. ΜΩΡΑΪΤΗΣ Γ. Κ. 0 Παλαμάς που δε διδάσκεται στην εκπαίδευση. Αθήνα, Παηαδήμας, 2001. Σελ. 254. Δρχ. 4.680. ISBN 960-206-503-6. ΤΣΑΤΣΟΥΛΗΣΔ. Αψοφητί... Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2001. Σελ. 295. Δρχ. 5.500. ISBN 960-393-738-χ. ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΠΟΥΛΟΣ Ν. Τατραγούδια του Βασίλη Τσιτσάνη που γράφτηκαν στη Θεσσαλονίκη επί γερμανικής-κατοχής. Παιανία, Μπιλιέτο, 2001. Σελ. 117. Δρχ. 2.080. ISBN 960-7805-16-χ. ΛΙΟΣΑ Μ. Β. Επιστολές σε ένα νέο συγγραφέα. Μετ. Μ. Μπονάτσου. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 196. Δρχ. 3.640. ISBN 960-03-3089-1. ΧΟΛΤΟΝ Ν. Μελέτες γιατον Ερωτόκριτο. Αθήνα, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 421. ISBN 960-03-2920-6.

Δοκίμια ΚΑΡΑΣ Γ. Ηελληνική επιστήμη και ο βαλκανικός χώρος. Αθήνα, Δαίδαλος, 2001. Σελ. 159. Δρχ. 2.500.

ISBN 960-227-257-0. ΠΑΠΑΪΩΑΝΟΥΔ. 0 θυμωμένος κάβουρας. Αθήνα, Ιωλκός, 2001.

166

Σελ. 350. Δρχ. 6.200.

ISBN 960-426-197-5.

Γι νι κά ΣΤΙΒΑΝΑΚΗ Ε. Ε. θεατρική ζωή, κίνηση και δραστηριότητα στην Πάτρα. Από το 1828 έως το 1900. Πάτρα, Περί Τεχνών, 2001. Σελ. 541. Δρχ. 8.300.

ISBN 960-86814-4-8.

'L u s

ΓΚΛΙΓΚΟΡΟΦΚ. Απομνημονεύματα. Αθήνα, Κούριερ Εκδοτική, 2001. Σελ. 486. Δρχ. 6.760.

ISBN 960-7851-19-6.

KER0UAC - GINSBERG - BURROUGHS. Τρεις συνομιλίες. Επιμ. Γ.-Ι. Μπαμπασάκης. Αθήνα, Printa, 2001. Σελ. 220. Δρχ. 3.950.

ISBN 960-7408-46-2. ΜΠΑ A. Α. Στα όνειρα πάντα ηΑφρική. Μετ. Τ. Κωνσταντίνου. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2001. Σελ. 512. Δρχ. 5.900.

ISBN 960-375-221-5.

Ανέκδοτα στιχουργήματα του θρησκευτικού θεάτρου του ΙΖ' αιώνα. Αθήνα, Ακαδημία Αθηνών, 2000. Σελ. 411. Δρχ. 6.240.

ISBN 960-7099-90-7.

ΔΙΑΚΟΓΙΑΝΝΗΣ Κ. Στέλιος Καζαντζίδης. Αθήνα, Κάκτος, 2001. Σελ. 387. Δρχ. 5.200. ISBN 960-382-442-9.

ΚΑΡΑΚΩΣΤΑΣI. Μ. Ηδίκητων ηγετών του κόσμου. Αθήνα, Δωδώνη, 2001. Σελ. 197. Δρχ. 3.600.

ISBN 960-385-007-8.

ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Β. Μπουκέτο. Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2001. Σελ. 458. Δρχ. 6.000.

ISBN 960-12-0992-1.

ΛΟΡΚΑΦ. Γ. Το σπίτι της Μπερνάρντα Άλμπα. Μετ. Μ. Βιδάλη, Αθήνα, Δωδώνη, 2001. Σελ. 99. Δρχ. 3.120.

ISBN 960-385-113-2.

SATIATΝ. Μπαλζάκ. Μετ. Ε. Τσελέντη. Αθήνα, Τραυλός, 2001. Σελ. 739. Δρχ. 8.840. ISBN 960-7990-44-7.

ΠΙΚΑΣΣΟ Π. Τατέσσερα κοριτσάκια. Μετ. Α. Εμπειρικός. Αθήνα, Άγρα, 2001. Σελ. 108. ISBN 960-325-383-9.

Μίλίτις ΠΟΥΧΝΕΡ Β. Γυναικεία δραματουργία στα χρόνιατης Επανάστασης. Αθήνα, Ινστιτούτο του Βιβλίου, 2001. Σελ. 299. Δρχ. 5.200.

ISBN 960-354-107-9.

UTOPIA Α&χ α ι ο λ ο γ ί α ROBERTSON Μ. Ητέχνη της αγγειογραφίας στην κλασική Αθήνα. Μετ. Μ. Καραμπατέα - Μ. Κόμβου. Αθήνα, Παηαδήμας, 2001. Σελ. 507. Δρχ. 17.680. ISBN 960-206-472-2.

Μαρτυρίκ

Βιογραφί((

Ελληνική ι οτορί α Ρήγα ρήσεις. Επιμ. Δ. Καραμπερόπουλος. Αθήνα, Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών - Βελεστίνου - Ρήγα, 2000. Σελ. 76. Δρχ. 2.080.

ISBN 960-86387-4-7. ΑΠΟΣΓΟΛΙΔΗΣΛ. Κ. Άγνωστες σελίδες του Πόντου. Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης, 2001. Σελ. 235. Δρχ. 4.000.

ISBN 960-343-586-4. ΑΡΒΕΛΕΡ Ε. Μέμφομαι τον αιώνα. Αθήνα, Ερμής, 2001. Σελ. 60. Δρχ. 3.640. ISBN 960-320-121-9. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣA. Ε. Πρόσφυγες και προσφυγικό ζήτημα κατά την Επανάσταση του 1821. Θεσσαλονίκη, Ηρόδοτος, 2001. Σελ. 186. Δρχ. 7.000.

ISBN 960-7290-71-2.

ΔΙΑΜΑΝΤΗΣΑ. Αινιγματικά πρόσωπα. Αθήνα, Εστία, 2001. Σελ. 171. Δρχ. 2.900. ISBN 960-05-0982-4.

ΓΡΥΝΤΑΚΗΣΓ. Το Ρέθυμνο μεταξύ δύο επαναστάσεων (1890-1894). Αθήνα, Κάτοπτρο, 2001. Σελ. 323. Δρχ. 5.720.

ISBN 960-7778-47-2.

ΠΑΛΑΙΤΣΑΚΗ Ν. Κυρίες και κύριοι, καλησπέρα σας. Αθήνα, Αστάρτη, 2001. Σελ. 292. Δρχ. 5.200.

ISBN 960-263-093-0.

ΜΑΝΤΖΑΡΛΗΣ Β. Γ. Οδρόμος προς το Λυκόμορο. Αθήνα, Ελεύθερη Σκέψις, 2001. Σελ. 348. Δρχ. 6.760.

ISBN 960-7931-68-8.

ΠΑΤΕΛΗΣ Μ. Σουφλίου εγκώμιον. Ξάνθη, Δήμος Σουφλίου, 2000. Σελ. 352. Δρχ. 15.600.

ISBN 960-85578-9-5.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ. Τεύχος 80. Δρχ. 2.000. ΑΡΧΕΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ. Τόμος 18, τεύχος 1.

ΧΕΚΙΜΟΓΛΟΥΕ. Τα μυστήρια της Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2001. Σελ. 275. Δρχ. 3.800.

ISBN 960-12-0976-Χ.

ΤΟ ΒΗΜΑΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ. Τεύχος 30. Δρχ. 1.040.

ΠΑΝΤΕΛΙΤΣ Ν. Ηεκτέλεση του Ρήγα. Μετ. Π. Σπυρούδη. Αθήνα, 2000. Σελ. 128. Δρχ. 2.600.

ISBN 960-86387-5-5.

ΔΑΥΛΟΣ. Μηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 238. Δρχ. 1.700.

HODDINOTTR. F. Οι Θράκες. Μετ. Ε. Αστεριού. Αθήνα, Οδυσσέας, 2001. Σελ. 345. Δρχ. 4.680.

ISBN 960-210-395-7.

Παγκόσμια ι οτορία ΛΑΖΟΣX. Δ. Έλληνες στα λαϊκά απελευθερωτικά κινήματα. Αθήνα, Αίολος, 2001. Σελ. 331. Δρχ. 4.700.

ISBN 960-521-095-9. ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ Ν. 1.0 δικέφαλος αετός. Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2001. Σελ. 68. Δρχ. 1.800.

ISBN 960-12-0988-3. ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Ε. Εισαγωγή στην ιστορίατου μεταπολεμικού κόσμου. Αθήνα, Πατάκης, 2001. Σελ. 511. Δρχ. 11.000. ISBN 960-16-0129-5.

Ελεύθερα αναγνώουατα ΤΑΡΟΣΗΕ.Τοδένιρομετα κεχριμπάρια. Αθήνα, Κάστωρ, 2001. Σελ. 32. Δρχ. 3.300.

ISBN 960-7906-30-6. Το αγόρι, που ήθελε η θάλασσα. Αθήνα, Κάστωρ, 2001. Σελ. 32. Δρχ. 3.300. ISBN 960-7906-31-4.

ΒΙΒΛΙΟΦΙΛΙΑ. Τεύχος 93. Δρχ. 1.500. ΠΑΤΙ. Τεύχη 315,316. Δρχ. 700.

ΔΕΙΚΗΛΟΝ. Φύλλα 1,2. Δωρεάν. ΔΕΛΤΙΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑΣ. Τεύχος 18. ΔΕΛΤΙΟ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟΥΑΘΗΝΩΝ. Τεύχος 476. Δρχ. 1.

ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΑ ΝΕΑ. Φύλλο 81. Δρχ. 200. ΗΜΥΚΟΝΙΑΤΙΚΗ. Μηνιαία εφημερίδα. Φύλλο 137. ΝΑΥΠΑΚΓΙΑΚΗ. Διμηνιαία εφημερίδα. Φύλλο 112. Δρχ. 250. ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ. Τεύχος 1.738. Δρχ. 3.000. ΤΑΝΕΑΤΗΣΤΕΧΝΗΣ. Μηνιαία εφημερίδα. Φύλλα 99,100. Δρχ. 600. ΟΜΠΡΕΛΑ. Τρίμηνο περιοδικό. Τεύχη 53, 54. Δρχ. 2.000. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ. Τεύχος 115. Δρχ. 500. ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ. Τετραμηνιαία έκδοση. Τεύχος 50. Δρχ. 3.000. Ο ΠΟΛΙΤΗΣ. Μηνιαία επιθεώρηση. Τεύχος 90-91. Δρχ. 1.000.

ΔΙΑΒΑΖΩ. Μηνιαία επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύχος 423. Δρχ. 2.500.

ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ. Τεύχη 14,15. Δρχ. 1.500.

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ. Τεύχος 2. Δρχ. 1.000.

ΡΥΘΜΟΙ ΤΗΣΣΑΛΑΜΙΝΑΣ. Τριμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 6.

ΔΙΑΔΡΟΜΗ. Μηνιαία έκδοση. Τεύχος 144. ΕΛΛΟΠΙΑ. Περιοδικό γιατα εθνικά θέματα. Τεύχος 56. Δρχ. 1.500. ΕΜΒΟΛΙΜΟΝ. Τεύχος 43-44. Δρχ. 2.000. ΕΝΔΟΧΩΡΑ. Τεύχος 75-76. Δρχ. 1.500. ΕΠΕΤΗΡΙΣΤΟΥΚΕΝΤΡΟΥ ΕΡΕΥΝΗΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥΔΙΚΑΙΟΥ. Τόμος 35. Δρχ. 12.480.

ΣΥΓΧΡΟΝΑΘΕΜΑΤΑ. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 76-77. Δρχ. 3.000. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ. Δίμηνη επιθεώρηση. Τεύχος 119. Δρχ. 2.080. ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ. Διμηνιαίο περιοδικό. Τεύχη 22,23. Δρχ. 1.500.

ΕΠΙΓΝΩΣΗ. Τεύχος 78. Δρχ. 2.

ΣΥΝΑΞΗ. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 79. Δρχ. 1.900.

Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑΤΩΝΑΙΓΎΠΤΙΩΤΩΝ. Φύλλα 68,69.

ΤΟΛΜΗ. Τεύχη 10,11. Δρχ. 1.000.

ΘΕΣΕΙΣ, Τριμηνιαία επιθεώρηση. Τεύχος 77. Δρχ. 2.000. ΙΑΤΡΙΚΗ. Μηνιαία έκδοση. Τόμος 79, τεύχος 4. ΙΘΩΜΗ. Τεύχος 45. ΙΣΤΟΡΙΕΣΓΙΑΦΩΚΙΕΣ! Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 13.

ΤΕΤΡΑΜΗΝΑ. Τεύχος 65. Δρχ. 2.500. ΤΟΣΧΟΛΕΙΟ ΚΑΙ ΤΟΣΠΙΤΙ. 40ήμερη περιοδική έκδοση. Τεύχος 435-436. Δρχ. 875.

0 ΤΥΠΟΣ. Μηνιαία δημοσιογραφική επιθεώρησις. Τεύχος 135. Δρχ. 1.000. ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ. Τόμος 31. Δρχ. 5.200.

ΙΣΤΟΡΙΚΟΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ. Τόμος 8. Δρχ. 6.800.

AGORAWITHOUT FRONTIERS. No. 3. Δρχ. 2.000.

ΑΙΟΛΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ. Τεύχος 191. Δρχ. 2.000.

ΙΧΩΡ. Μηνιαία έκδοσή. Τεύχος 13. Δρχ. 1.500.

HELLENIC QUARTERLY. Τεύχος 9. Δρχ. 1.800.

ΑΚΤΗ. Τεύχος 48. Δρχ. 1.500.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ. Τεύχος 63. Δρχ. 2.500.

HIGHLIGHTS. Μηνιαίο περιοδικό. Τεύχη 7,8,9. Δρχ. 1.500.

ΑΝΑΠΤΥΞΗ. ΕΒΕΑ. Τεύχος 9.

kazantzakis.A Journal for Creek

ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΣΗ. Τεύχος 34.

ΜΑΖΙ. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 83. Δρχ. 40.

ΑΡΔΗΝ. Τεύχος 31. Δρχ. 1.500.

ΜΑΝΔΡΑΓΟΡΑΣ. Τεύχος 26. Δρχ. 2.500.

POESIA. No. 154.

Letters. Vol. 8-9.

167

Αρ.424 επιμέλεια: Η Λ Ι Α Σ

1 Οκτωβρίου 2001 ■ 31 Οκτωβρίου 2001

ϊ ψ Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτικές και βιβλιοπαρουοιάοεις των ελληνικών εκδόσεων που δημοοιεύονιαι οτονημερήοιο και περιοδικό Τόπο

m m Μαραγκόπουλος Ά.:Ulysses. Οδηγός ανάγνωσης (Γ. Αριστηνός, Το Βήμα, 14.10.2001) (Β. Πάγκαλος, Μακεδονία Θεσοαήονίκης 7.10.2001)

[Μ

I

[ ΡΟΛΟΓΙ Α

Κυριτσόπουλος Α.: Μικρές και μεγάλες μέρες (Π. Κρημνιώτη, Αυγή, 4.10.2001)

liE in

'

Ί

Εκδ. Ελληνικά Γράμματα: θρησκειολογικό Λεξικό (Μ. Μπέγζος, Εήευθεροτυπία, 5.10.2001) Λακαριέρ Ζ.: ΕρωτικόΛεξικότης Ελλάδας (Κ. Δασκαλάκη, Εήευθερία Λάρισας, 14.10.2001)

Ζιράρ Ρ.: Ηβία και το ιερό (Μ. Μπέγζος, Εήευθεροτυπία, 5.10.2001) Σβαρτς Ρ.: Βία και μονοθεϊσμός. Η κατάρα του Κάιν (Μ. Μπέγζος, Εήευθεροτυπία, 5.10.2001)

Μ Α ΓΚΛ IΝ ΗΣ

Τζιμπούτας Μ.: Ηεπιστροφή της μεγάλης θεάς (Φ. Τερζάκης, Εήευθεροτυπία, 19.10.2001)

Φρόιντ Σ.: Το όνειρο (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραρα, 5.10.2001)

ΙΓ ό Ί ΪΟ Α ΙΟ Α Ο Γ ΙΑ

■

I

Ερευνητική Ομάδα Γυναικών στο Μαγκρέμπ: Ιστορίατων γυναικών στο Μαγκρέμπ. Υλική κουλτούρα και καθημερινή ζωή (Ειρ. Ριζάκη, Σύγχρονα Θέματα, 76-77) Μαρβάκης Αθ., Παρσανόγλου Δ., Παύλου Μ. (επιμ.): Μετανάστες στην Ελλάδα (Λ. Βεντούρα, Εήευθεροτυπία, 12.10.2001) Φιλίας Β.: Κοινωνιολογίατου πολιτισμού (θ. Βασιλείου, Η Καθημερινή, 7.10.2001) ΓκίντενςΑ.: Οι συνέπειες της νεωτερικότητας (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές 14.10.2001) Ντανίνο Α.:Οι νέοι νομάδες (Σ. Κακουριώτης, Αυγή, 11.10.2001) Σναπέρ Ν.: Ηκοινωνίατων πολιτών (Δ. Σωτηρόπουλος, ΤοΒήμα, 28.10.2001)

168

Αββακούμ Μ.: Τονόημα της σχέαης θεσμικής σμνύπαρξης κράτομς και Εκκλησίας (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές 28.10.2001) (Φ. Χρονόπουλος, Εήεύιθερος Τύπος 21.10.2001)

W /r/m

ΡουμίΤ.: Μεονεβί. Μαστικές διαδρομές στα άδυτα της ψυχής και του νου (Σ. Ντάλης, αντί, 19.10.2001)

Τσάτσος Κ.: Πολιτική θεωρία πολιτικής δεοντολογίας (Νικ. Λυκ. Φορόπουλος, διαβάζω, 422)

Τζαλάντ Αντ Μ„ Αρ Ρούμι Ν.: Μεσνεβί (Μυστικές διαδρομές στα άδυτα της ψυχής και του νου (Α. Ζήρας, Εήευθεροτυπία, 12.10.2001)

Σκλιας Π.: Διεθνής Πολιτική Οικονομία. Τα Βαλκάνια, η Κεντρική και ηΑνατολική Ευρώπη, οι χώρες της πρώην ΕΣΣΔ και οι σχέσεις τους

E iH im n

Ί

Πελαγίδης θ.: Πόσο έχει προχωρήσει η παγκοσμιοποίηση; (Γ. Ν. Μπασκόζος, Οικονομικός Ταχυδρόμος 20.10.2001)

με rnv ΕυρωπαϊκήΈνωση (Σ. Ντάλης, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 20.10.2001)

επιχειρήσεων και ο μύθος της οικονομίαςτης αγοράς (Σ. Ντάλης, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 27.10.2001)

Συλλογικό-Εκδόσεις Εστία: ΗΜαύρη Βίβλοςτου κομμουνισμού (0. Γιαλκέτσης, Εήευθεροτυπία, 12.10.2001) (Ν. Κεράνής, Το Βήμα,

ΙΟ ΡΓΑΝΩΙΗ-ΑΙΟΙΚΗΙΗ

\

Αυλωνίτης Γ.: To Business Marketing (Α. Κιντής, Βιομηχανική Επιθεώρηση,

21.10.2001)

.Μακρόουν Ν.: Ηκοινωνιολογία του Εθνικισμού (Π. Τζαμαλίκος, Εήευθεροτυπία, 19.10.2001)

ΧάντιγκτονΣ.: Ησύγκρουση των πολιτισμών και ο ανασχηματισμόςτης παγκόσμιας τάξης (Α. Παναγόπουλος, Η Καθημερινή, 2.10.2001)

Μαρκίδης Κ.:Όλοι οι σωστοί ελιγμοί: οδηγός γιατην κατάστρωση μιας πρωτοποριακής στρατηγικής (Αθ. X. Παηανδρόπουλος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 13.10.2001)

Αλεξιάδης Μ. Α.: Καρπαθιακή λαογραφία. Όψεις του λαϊκού πολιτισμού. Κάρπαθος και λαογραφία (I. Μ. Χατζηφώτης, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 10.10.2001) (2. Σαμαρά, Το Βήμα, 14.10.2001) Βαρβούνης Μ. Γ.: Σαμιακά Λαογραφικά και εκκλησιαστικά σύμμικτα (I. Μ. Χατζηφώτης, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 10.10.2001)

Καρακώστας I.: Δίκαιο και Ίντερνετ (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 7.10.2001) Πικραμένος Μ.: Η«βασιλική περιουσία» στα ελληνικά δικαστήρια (Δ. Σωτηρόπουλος, ΤοΒήμα, 7.10.2001)

\iw m k

ι

ΜέκοςΖ.: Οι Πομάκοι στη Θράκη (Φ. Πανταζής, Αδέσμευτος Τύπος Ρίζου)

Μαραβέγιας Ν.: Ηελληνική γεωργία προς το 2010 (Σ. Ντάλης, διαβάζω, 422)

μ

Σβολόπουλος Κ.: Ηελληνική εξωτερική πολιτική (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 7.10.2001) (Φ. Χρονόπουλος, Εήεύθερος Τύπος, 7.10.2001)

Γκόβαρης Χρ.: Εισαγωγή στη Διαπολιτισμική εκπαίδευση (Κ. Μάγος, Εκπαιδευτική Κοινότητα, 59)

μ

ΩΓΙΚΩ-ΕΚΠΑΙΑΕΥΠ I

Δάλκος Γ.: Σχολείο και μουσείο (Κ. Δ. Μαλαφάντης, διαβάζω, 422)

Συλλογικό-Εκδόσεις Κάκτος: Οσάμα ΜπινΛάντεν (Π. Κρημνιώτη, Αυγή, 25.10.2001) Ψυχοπαίδης Κ.: Κανόνες και αντινομίες στην πολιτική (Σ. Μπαλιάς, Αυγή, 11.10.2001)

1

Μακροπούλου Έ„ Βαρελάς Δ.: Μουσική, το πιοσυναρπαστικό παιχνίδι, θεωρία και πράξη της μουσικής αγωγής στονηπιαγωγείο και το δημοτικό (Ν. Τσαφταρίδης, Εκπαιδευτική Κοινότητα, 59)

ΓκάλμπρεϊθΤζ. Κ.: Μια σφαιρική άποψη γιατην οικονομία (θ. Γιαλκέτσης, Εήευθεροτυπία, 12.10.2001)

Ρήγα Β.: Ησωματική έκφραση στο νηπιαγωγείο και το δημοτικό σχολείο (Ν. Τσαφταρίδης, Εκπαιδευτική Κοινότητα, 59)

Λατζόνικ0.: Ηοργάνωση των

Τσιαγκλής Δ.: ΕλληνικάΔ' Δημοτικού:

~^Ί

[Λ Α Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

Καλλίνικου Δ.: Πνευματική ιδιοκτησία και Ίντερνετ (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 7.10.2001)

Λαχανή Σ.: Παγκοσμιοποίηση. Νέα ανάπτυξη για ένα νέο αιώνα (Σ. Ντάλης, διαβάζω, 422)

[

Σταύρου Τ.: Ελιά, η βιογραφία ενός δέντρου. Μια ασυνήθιστη ιστορία (Δ. Χουλιαράκης, ΤοΒήμα, 21.10.2001)

Ί ιη ϊό

θεοφάνους Α.: ΗΚύπρος στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στο νέο διεθνές περιβάλλον. Προκλήσεις και προοπτικές (Σ. Ντάλης, Σύγχρονα Θέματα, 76-77)

Χουσάι Τζ: Δεκαπέντε παιδαγωγοί (Κ. Δ. Μαλαφάντης, διαβάζω, 422)

Ι ΟΙ ΚΟΛ ΟΠΑ - ΠΕ ΡΙ Β ΑΛ ΛΟΝ

1.10.2001)

ΦρίντμανΤ.: Τι είναι η παγκοσμιοποίηση (Α. Κιντής, Βιομηχανική Επιθεώρηση, 1.10.2001) (Κ. Παπαγιώργης, . αθηνόραμα, 12.10.2001)

I ΟΙ ΚΟΝΟΜΙ Α

Γραμματική της λέξης και της πρότασης (Δ. Δημητρίου, Εκπαιδευτική Κοινότητα, 59)

Κατσίκα-Πιτσιμίση Μ.: Λαγκάδια Αρκαδίας, 19ος και αρχές 20ού. Κειμήλια από ένα λαγκαδινόσπίτι (Ν. Βατόπουλος, Η Καθημερινή, 14.10.2001) Μερακλής Μ. Γ.: Παιδαγωγικά της λαογραφίας (Μ. Γ. Βαρβούνης, Η Καθημερινή, 9.10.2001) Μιχαηλίδης-Νουάρος Μ. Γ.: Καρπαθιακά δημοτικά άσματα (Ζ. Σαμαρά, Το Βήμα, 14.10.2001) Τροχαλάκης Γ.: Μοχός. Λαογραφικά ενθυμήματα (Π. Κρημνιώτη, Αυγή, 25.10.2001) ΧαλατσάςΔ. (επιμ.): Ληστρικά τραγούδια (Κ. Δ. Μαλαφάντης, διαβάζω, 422) Φιόντοροβ Μ.: Μύθοι και θρύλοι απ' όλο τον κόσμο (Γ. Σαββίδης, Απογευματινή, 21.10.2001)

ΙΑΟΘΡΟΠΟΑΟΓΙΑ

-------- 1

ΠοταμιάνοςΔ.: Ενικός-Πληθυντικός. Δοκιμή εξελικτικής ανθρωπολογίας (I. Σουφλέρη, Το Βήμα, 28.10.2001)

169

\ E I M lH m

I

Ατλάν A.: Ηανθρώπινη κλωνοποίηση (Σ. Βανδώρος Το Βήμα, 14.10.2001)

Ντάντε Αλιγκέρι: Ηευγλωττία της κοινής γλώσσας (Γ. Κεντρωτής, Το Βήμα, 7.10.2001)

Handermann-MIsgulch. Les oracles de Leon leSage, illustres par Georges Klontzas (A. Μάλλιαρης, Η Καθημερινή, 7.10.2001)

Γιάμερ Μ.: Έννοιες του χώρου. Ηιστορίατων θεωριών του χώρου στη φυσική (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 14.10.2001)

Ιάμβλιχος: Περί του πυθογορικού βίου (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 20.10.2001) (Κ. Νούλας, αντί 5.10.2001) (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 5.10.2001)

Μπιουκάναν Μ.: Κρίσιμη κατάσταση (Γ. Ν. Μπασκόζος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 27.10.2001)

Ιπποκράτης: Χειρουργική (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 5.10.2001)

ΙΙΜ Μ Μ ΙΓ Μ

-

ΐ

ΣτάινερΤ.: Οι Αντιγόνες (Φ. Χρονόπουλος, Ελεύθερος Τύπος, 14.10.2001)

Ρόμπερτσον Μ.: Ητέχνητης αγγειογραφίας στην κλασική Αθήνα (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 5.10.2001)

UM O M FIU

Im m

I

Πινακοθήκη Ευ. Αβέρωφ: Τέχνη και Συλλέκτης (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές 28.10.2001) Στεφανίδης Μ.: Ελληνομουσείον (Δ. Ρουμπούλα, Έθνος, 27.10.2001) l/ M IL l

i

Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας: Ιστορίατης ελληνικής γλώσσας (Τ. Βασιλειάδου, Ημερήσια, 27.10.2001) (Π. Μπουκάλας, Η Καθημερινή, 16.10.2001) (Β. Πάγκαλος, Μακεδονία Θεσσαλονίκης 21.10.2001) (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 19.10.2001) (Δ. Ρουμπούλα, Έθνος, 14.10.2001) (Φ. Χρονόπουλος, Ελεύθερος Τύπος, 7.10.2001) Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας: Εγκυκλοπαιδικός οδηγός γιατη γλώσσα (Κ. Αγγελάκος, διαβάζω, 422) I ΚΛΑΜΗ

ΦΙΛΟΑΟΓΙΑ-ΙΟΓΟΤΕΧΜΙ |

Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών Βενετίας και Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου: Jeannine Verecken - Lydie

170

\m w k m I

Χριστιανόπουλος Ν.: Ανθολογία Μακεδόνων ποιητών, 1860-1913 (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 14.10.2001)

Αρδαβάνης Α.: Στο νοητό σύνοροτων 160 (Π. Κρημνιώτη, Αυγή, 25.10.2001) Γαρδένιας Ά.: Έρρει τα καλά/Εκποιήσεις (Φ. ΖαμπαθάΠαγουλάτου, Ριζοσπάστης 25.10.2001) Καραβίδας Γ.: Σπορά στην άσφαλτο (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης 25.10.2001) Μουζάκη Μ.: Τι ενοράς Ανδρομάχη; (Γ. Καραβίδας, Ριζοσπάστης 4.10.2001) Παπαγεωργίου Γ. Ν.: Μίσχοι και κάλυκες (Γ. Καραβίδας, Ριζοσπάστης 18.10.2001) Ποταμίτης Ν.: Μαρτυρίες/Ασκήσεις επί χάρτου (Φ. Καραμήτσος, Ηπειρωτικός

ΠερςΣ. Τ.: Amers (απόσπασμα) (Μ. θεοδοσοπούλου, ΤοΒήμα, 14.10.2001)

Χέρμπερτ Ζ.: Ηψυχήτου κ. Cogito και άλλα ποιήματα (Ν. Βαγενάς, Το Βήμα, 7.10.2001)

Εκδόσεις Καστανιώτη: Ένας αιώνας Νόμπελ. Οι ομιλίες των συγγραφέων που τιμήθηκαν με το Βραβείο Νόμπελ τον 20ό αιώνα (Τ. Βασιλειάδου, Ημερήσια, 6.10.2001) (Τ. θεοδωρόπουλος, Τα Νέα, 6.10.2001)

Αγών, 25.10.2001)

ΠάουντΈ.: Κατάη (Σ. Γουνελάς, διαβάζω, 422)

Σαρτόριους Γ.: Alexandria. Fata Morgana (Σ, Μοσκόβου, Το Βήμα, 7.10.2001)

Καλλιμάχου: Τα επιγράμματα &Στους Τελχίνες (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 5.10.2001)

Σαμαρά-ΚάουφμανΑ.: Ελληνικές αρχαιότητες στοΛούβρο (Π. Κουνενάκη, Η Καθημερινή, 21.10.2001)

Ουγκαρέτι Τ.: Ποιήματα (Κ. Νούλας, αντί, 5.10.2001)

— I

Αλεβίζος Α.: Το αόρατο άσυλο (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 21.10.2001) (Χρ. Παπαγεωργίου, Αυγή, 18.10.2001) Αριστηνός Γ.: 0 δολοφόνος (Μ. Τσιανίκας, Η Καθημερινή, 9.10.2001) Βικέλας Δ.: Λουκής Λάρας και διηγήματα/Τατετράδια αναγνώσεων του Δημητρίου Βικέλα (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 7.10.2001) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 26.10.2001) Βουτηράς Δ.: Οι αλανιάρηδες/0 νέος Μωυσής/Διωγμένη αγάπη (Π. Κρημνιώτη, Αυγή, 18.10.2001) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 14.10.2001) Γιαννακουδάκης Λ.: Τρέξε, μύγα, χτύπα το τζάμι ΓΕ. Χουζούρη, Ελευθεροτυπία, 26.10.2001) ΔαγδελένηςΣ.: Μικρή μυθολογία (Μ. Τσάτσου, Η Καθημερινή, 28.10.2001) Δάνδολος Σ.: Και φόρεσαν χειροπέδες στα πουλιά (Κ. Κοντολέων, διαβάζω, 422) Δημητρίου Σ.: Ηβραδυπορία του καλού (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 14.10.2001) (Π. Κρημνιώτη, Αυγή, 18.10.2001) (Χρ. Παπαγεωργίου, Αυγή, 25.10.2001) (Γ. Παπακώστας, Ελευθεροτυπία, 26.10.2001) (Κ. Σάρρος, Ελευθεροτυπία, 14.10.2001) Δόμβρου Σ.: Ασκήσεις ευαισθησίας

(Α. Μαντόγλου, Ελευθεροτυπία, 5.10.2001) Ζαλοκώστας X.: Ρούπελ (Φ. Χρονόπουλος, Ελεύθερος Τύπος, 28.10.2001) Ηλιακόπουλος Β.: Αναμνήσεις ενός περιπλανώμενου (Σ. Αποστολίδης, Ελευθεροτυπία, 19.10.2001) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 28.10.2001) Ησαΐα Ν.: Μια ερωτική σχέση παραλλαγή μιας άλλης (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 28.10.2001) (Γ. Σαββίδης, Απογευματινή, 21.10.2001)

θεοδώρου I.: Μελέκ θα πει άγγελος ΙΓ.Βέης, ΓοΒήμα, 28.10.2001) (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 14.10.2001) Καλλιφατίδης θ.: Στο φως του Βορρά (Λ. Πανχαλέων, διαβάζω, 422) Καλογιάννη θ.: Ιστορίες απότις Γραφές (Ε. Κοτζιά, Η Καθημερινή, 21.10.2001) Καμπούρης Δ.: Στη βροχή με μηχανάκι (Κ. Σάρρος, Ελευθεροτυπία, 14.10.2001) Κόππα Β.: Ηδίαιτατης ύαινας (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 14.10.2001) ΓΕ. Χουζούρη, Ελευθεροτυπία, 26.10.2001) ΚαραγάτσηςΜ.: Βασίλης Λάσκος (Φ. Χρονόπουλος, Ελεύθερος Τύπος, 28.10.2001) Καρακατσάνη Ρ.: Εδώαρχίζει το όνειρο (Γ. Σαββίδης, Απογευματινή, 21.10.2001)

Καραντώνης Γ.: Μακάριοι οι πτωχοίτω πνεύματι (Α. Κοντοχρήστου, αντί, 19.10.2001) Καραπάνου Μ.: Ναι ΓΑ. Μαραγκόπουλος, Αυγή, 4.10.2001) Καρυδάκης Σ.: Ηνύχτατων ονομάτων (Λ. Πανχαλέων, διαβάζω, 422)

Κοντογιάννης Π.: Συνεπιβάτες ΓΕ. Χουζούρη, Ελευθεροτυπία, 26.10.2001)

Παπαγεωργίου Φ.: Το μηδέν και το ένα ΓΕ. Χουζούρη, Ελευθεροτυπία, 26.10.2001)

ΚορτώΑ.: Στοιχειωμένος (Α. Παπαδοπούλου, Bazaar, 1.10.2001)

Παυλιώτης Α.: Ολέθριος δεσμός (Ε. Κοτζιά, Η Καθημερινή, 7.10.2001)

Κουμανταρέας Μ.: Δυο φορές Έλληνας (Δ. Κούρτοβικ, Τα Νέα, 6.10.2001)

Πετσετίδης Δ.: Τροπικόςτου Δέοντος (Γ. Αράγης, Νέα Εστία, 1.758)

Κουμπαρέλη Μ.: Γάντια ύπνου (Α. Μαντόγλου, Ελευθεροτυπία, 5.10.2001)

Σανουδάκης Α.: Σφαιριστήριον λαβυρίνθου (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 26.10.2001)

Κούτας Β.: Τοτανγκότης εξουσίας (Ε. Γκίκα, Έθνος, 14.10.2001)

Τριανταφύλλου Σ.: Φτωχή Μάργκο (Γ. Σαββίδης, Απογευματινή, 21.10.2001)

Λάσκου Α.: Χάρντκορ (Α. Παπαδοπούλου, Bazaar, 1.10.2001)

Σέη Μ.: Μόνο γυναίκες (Α. Παπαδοπούλου, Bazaar, 1.10.2001)

Μάζαρης Ξ„ ΜπουλάκηςΣ.: 0 πάγος (Α. Παπαδοπούλου, Bazaar, 1.10.2001)

Φάις Μ.: Aegypius monachus (Μ. Μικέ, Νέα Εστία, 1.758)

Μαντόγλου Α.: Βλέφαρα με τατουάζ (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 21.10.2001)

Χαρτοματσίδης X.: Οι περιπέτειες του Μπρέγκα (Ε. Κοτζιά, Η Καθημερινή, 7.10.2001) (Π. Κρημνιώτη, Αυγή, 4.10.2001)

Μητρόπουλος Δ.: Νησιά σαν σύννεφα (Σ. Κασιμάτης, Το Βήμα, 14.10.2001) Μιχαηλίδης Γ.: Της Εηανάσταοης, της Μοναξιάς και της Λαγνείας (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 4.10.2001) Μούστου Π.: Κατάσταση εκτάκτου ανάγκης (Α. Μαντόγλου, Ελευθεροτυπία, 5.10.2001) Μπακόλας Ν.: Τοταξίδι που πληγώνει (Λ. Πανταλέων, διαβάζω, 422) Ξανθούλης Γ.: 0 Τούρκος στον κήπο (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 7.10.2001) ΓΑ. Πετρουλάκης, Ελευθερία Λάρισας, 28.10.2001) Οικονόμου Ν.: Ένας περίπτερός και ταχυδρόμος (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 28.10.2001) Ομηρόλη Ε.: ΜοιραΊδα ΓΑ. Πετρουλάκης, Ελευθερία Λάρισας, 28.10.2001) Πάνου θ.: Αιφνιδίως... (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 28.10.2001)

Χατζημπαγιαντέρη Μ.: 0 Tempora, 0 Mores (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 27.10.2001) ΧατζητάτσηςΤ.: Στη σφενδόνη (Κ. Σάρρος, Ελευθεροτυπία, 14.10.2001) Χουλιαράς Σ.: Σκοτεινά περάσματα (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 28.10.2001) Χρηστίδης Λ.: Διακοπές στη Χέλλαντ (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 5.10.2001) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 7.10.2001) Αλμπαχάρι Ν.: Άνθρωπος απόχιόνι ΓΓ. Γουδέλης, Ελευθεροτυπία, 12.10.2001)

ΆπνταϊκΤζ.: Τοτέλος του χρόνου (Π. Μπουκόλας, Η Καθημερινή, 9.10.2001) Άτγουντ Μ.:0 τυφλός δολοφόνος (Α. Κυριαζάνος, Madame Figaro, 1.10.2001) ΓΑ. Πετρουλάκης, Ελευθερία Λάρισας, 28.10.2001)

21.10.2001)

Πανταζοπούλου Ν.: Το μυστικότης Φράνκα (Ε. Γκίκα, Έθνος, 21.10.2001)

Αχίγια Ν.: Χουλ χαλ. Τα βραχιόλια της υποταγής (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 14.10.2001)

Κοντιζά Κ.: Μουσική των ημερών (Α. Μαντόνλου, Ελευθεροτυπία, 5.10.2001)

Πανώριος Μ.: Το καράβι στο βουνό (Β. Πάγκαλος, Μακεδονία Θεσσαλονίκης, 14.10.2001)

Βάλζερ Μ.: Ηυπεράοπιση της παιδικής ηλικίας (X. Σπυροηούλου, Η Καθημερινή, 25.10.2001)

Κολοβός Β.: Οι άγιες των ημερώντους (Γ. Σαββίδης, Απογευματινή,

171

Βάσκεθ-Ριάλ 0.: Και τα χρόνια περνούν (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 20.10.2001) Γκετζ Κ.: Το φίλημα της πεταλούδας (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 7.10.2001) (X. Μπουργάνη, αντί. 19.10.2001) Γκουρ Μ.: Φόνος Σάββατο πρωί (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 27.10.2001) Γκρος Γ.: Αυτός που διάβαζε τη σκέψη (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 7.10.2001) ΔουμάςΑλ.: Μύθοι και θρύλοι των μεγάλων δρόμων (Π. Κρημνιώτη, Αυγή, 18.10.2001) (Κ. Σχινά, Ελευθεροτυπία, 26.10.2001) Έρντριχ Λ.: Το μαγικό φίλτροτης αγάπης (Τ. Γουδέλης, Ελευθεροτυπία, 19.10.2001) ΕσενόζΖ.: Φεύγω (Μ. θεοδοσοπούλου, Εποχή, 21.10.2001)

Ζιράρ Π.: Αμίλκας. Το λιοντάρι της άμμου (Γ. Σαββίδης, Απογευματινή, 21.10.2001) (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 15.10.2001) (Φ. Χρονόπουλος, Ελεύθερος Τύπος, 7.10.2001) Ιζζό Ζ. Κ.: Οι βατσιμάνηδεςτης Μασσαλίας (Α. Πετρουλάκης, Ελευθερία Λάρισας, 28.10.2001) ΚάιζερΡ.: Γλυκιά μου'Ινγκε (Π. Κρημνιώτη, Αυγή, 4.10.2001) Καμιλέρι Α.: Αίτηση γιατηλέφωνο (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 21.10.2001) Καμιλέρι Α.: 0 κλέφτης της μεσημβρίας (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 27.10.2001) Κανούτα Κ.: Τρίαχρόνια στη Βιέννη (X. Σπυροπούλου, Η Καθημερινή, 7.10.2001) ΚινγκΣ.: Το πρόσωποτου φόβου (Ε. Γκίκα, Έθνος, 7.10.2001) Κλάους 0.: Ανολοκλήρωτο παρελθόν (X. Σπυροπούλου, διαβάζω, 422) Κόνροϊ Π.: 0 πρίγκιπαςτης παλίρροιας (Γ. Σαββίδης, Απογευματινή, 21.10.2001)

172

Κόου Τ.: Ηλέσχη των τιποτένιων (Κ. Μποτόπουλος, ΤαΝέα, 6.10,2001) Κούντερα Μ.: Ηάγνοια (Ν. Αλμπανόπουλος, ΗπειρωτικόςΑγών, 18.10.2001) (Α. Βασιλάκου, Μετρά, 1.10.2001) (Ε. Γκίκα, Έθνος, 28.10.2001) (Α. Κυριαζάνος, Madame Figaro, 1.10.2001) (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 5.10.2001) Λε Καρέ Τ.: 0 επίμονος κηπουρός (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 7.10.2001) Λεμ Σ.: Τα ημερολόγιατων άστρων (Π. Μπουκάλας, Η Καθημερινή, 2.10.2001)

Μπέργκεν Β.: Το άρωμα των αισθήσεων (Χρ. Σιάφκος, 7V2, 27.10.2001) Μπερνιέ Λ. ντε: 0 σενιόρ Βίβο και ο άρχοντας της κόκας (Χρ. Σιάφκος, 7V2,15.10.2001) Μπερνιέ Λ. ντε: Τοάτακτο βλαστάρι του καρδινάλιου Γκουθμάν (Π. Κρημνιώτη, Αυγή, 4.10.2001) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 7.10.2001) Μπίλερ Μ.: Γητων πατέρων και των προδοτών (Η. Μαγκλίνης, Η Καθημερινή, 7.10.2001)

(Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 20.10.2001)

Μπράισον Μ.: Ένας Αμερικανός ταξιδεύει στη Βρετανία (Κ. Σχινά, Ελευθεροτυπία, 26.10.2001)

Μάντοξ Ρόμπερτς Τ.:Φόνος στη Βιβλιοθήκητης Αλεξάνδρειας (Γ. Γκατζίκος. Αυριανή, 15.10.2001)

Νάιπολ Β. Σ.: Ένας δρόμος στον κόσμο (Π. Μπουκάλας, Η Καθημερινή, 25.10.2001)

Μανφρέντι Β. Μ.: Ηεπιστροφή από την Τροία (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 15.10.2001) (Χρ. Σιάφκος, 7V2, 27.10.2001)

Νάιπολ Β. Σ.: Οι αντάρτες/Ο κύριος Στόουν και οι σύντροφοι των ποιητών/Μια σημαία στο νησί/Ένας δρόμος στον κόσμο (Α. Μαντόγλου, Ελευθεροτυπία, 19.10.2001) (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 14.10.2001)

Μακ Ντόναλντ Μ.: Τα θολά πρόσωπα

Μαρίας X.: Όταν ήμουν θνητός (Α. Βασιλάκου, Μετρά, 1.10.2001) Μισόν Π.: Βίοι ελάσσονες (Τ. Μενδράκος, Αυγή, 11.10.2001) Μίσρα Π.: Οι ρομαντικοί (Κ. Σχινά, Ελευθεροτυπία, 26.10.2001) Μονταλμπάν Μ. Β.: Και ο θεός μπήκε στην Αβάνα (Κ. Κατσουλάρης, Το Βήμα, 14.10.2001) (Β. Πάγκαλος, Μακεδονία Θεσσαλονίκης, 7.10.2001) Μονταλμπάν Β.: Οι θάλασσες του νότου (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 21.10.2001)

Μοντέρο Μ.:0 βάτραχος της Αϊτής (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 7.10.2001) ΜόχσενΖ.: Πουλημένες! (Α. Πετρουλάκης, Ελευθερία Λάρισας, 28.10.2001) Μπάροουζ 0.: Το σοκάκι των ανεμοστροβίλων (Φ. Φιλίππου, Ελευθεροτυπία, 5.10.2001) Μπένετ Ρ.: Ουδέτερος παρατηρητής (Ν. Αλμπανόπουλος, Ηπειρωτικός Αγών, 25.10.2001)

Ντελίμπες Μ.: Οι αθώοι άγιοι (Α. Βασιλάκου, Μετρό, 1.10.2001) Ο' ΝανΧ.: Speed Queen (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 7.10.2001) Όργουελ Τ.: Ηφάρμα των ζώων (Β. Πάγκαλος, Μακεδονία Θεσσαλονίκης, 7.10.2001) Πέρεθ-Ρεβέρτε Α.: 0 δάσκαλος της ξιφασκίας (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 21.10.2001)

Πούλμαν Φ.: Αυτό που ήμουν κάποτε (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 7.10.2001) ΠούσκινΑ.: Ταξίδι στο Ερζερούμ (Κ. Νούλας, αντί 5.10.2001) Ροθ Φ.: Επιχείρηση Σάυλοκ (Κ. Κατσουλάρης, Το Βήμα, 21.10.2001) Ρόμπινσον Λ.: Αμούτ, η ψυχοφάγος (Δ. Μουρατίδης, Νέο Βήμα, 25.10.2001) ΣβέβοΊ.: 0 φόνος της οδού Μπελπότζο (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 27.10.2001) Σέβε Τ.: Φλέγομαι (Ν. Αλμπανόπουλος, Ηπειρωτικός Αγών, 11.10.2001)

Σιαλίτο Φ.: Τα οημάδια του πάθους (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 28.10.2001)

Χέμο Α.: Με το βλέμμα του Μπρούνο (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 7.10.2001)

Ει Κ.: Ένας άνθρωπος γιαόλες τις δουλειές (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 28.10.2001)

Χομέρικ: Ολύκος της Μογγολίας (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 15.10.2001)

ΣμιθΖ.: Big Hit (Α. Παπαδοπούλου, Bazaar, 1.10.2001)

[ ΐίϋ Η ίΓ · -

Στράους Μ.: θεωρία της απειλής (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 26.10.2001)

~

1

ΒαλούκοςΣ.: Ηκωμωδία (Π. Κρημνιώτη, Αυγή, 25.10.2001) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 28.10.2001)

ΤζόζεφX.: Τα ίχνητου αίματος (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 27.10.2001)

Μικέ Μ.: Μεταμφιέσεις στη νεοελληνική πεζογραφία (Ν. Κοκκινάκη, Η Καθημερινή, 25.10.2001)

Τζόουζ Ν.: 0 κήπος της διπλής ευτυχίας (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 28.10.2001)

Νικοκαβούρα X.: Ελύτης και Γιουνγκ. Ένας διάλογος (Κ. Δ. Μαλαφάντης, διαβάζω, 422)

Τουρνιέ Μ.: 0 δράκος (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία,

Συκουτρής I.: Μελέτες και άρθρα (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 19.10.2001)

12.10.2001)

Τρούερ Ν.: Δεν κερδίζεις τίποτα σκοτώνοντας ένα νεκρό Ινδιάνο (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 21.10.2001)

Τσάμπον Μ.: Theamazing adventures of Kavalierand Klay (Κ. Μποτόπουλος, Τα Νέα, 6.10.2001) Φερρέ Ρ.: Το σπίτι στη λιμνοθάλασσα (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 18.10.2001) Φίσερ Τ.: Ηφοβερή τροπή των πραγμάτων (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 7.10.2001) Φλέμινγκ Ί.: Τζέιμς Μποντ, ο κατάσκοπος που μ' αγάπησε (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 27.10.2001)

Συνεργασία σχολείων ΣκιάθουΧαλκίδας-Αθήνας: 0 κόσμος του Παπαδιαμάντη (Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Η Καθημερινή, 2.10.2001)

Λεοπάρντι Τ.: Ηθεωρία της ηδονής (Γ. X. Παπασωτηρίου, Ελευθεροτυπία, 19.10.2001)

Χάινε Ε. Β.: Πουλίτης φωτιάς (Χρ. Σιάφκος, TV2,15.10.2001)

l l f l M

Χάιντ Κ. Ρ.: Χωρίς αντάλλαγμα (Δ. Μουρατίδης, Νέο Βήμα, 18.10.2001) Χάντρα Γ.: Τι ονειρεύονται οι λύκοι (Η. Μαγκλίνης, Η Καθημερινή, 14.9.2001) (Α. Μαντόγλου, Ελευθεροτυπία,

M

^

Μπροντέλ Φ.: Γραμματική των πολιτισμών (Β. Πάγκαλος, Μακεδονία Θεσσαλονίκης, 28.10.2001) (Κ. Νούλας, αντί, 5.10.2001)

| Χατζάκης Μ.: 0 Φασουλής και η μάγισσα Μπαχλεβίτσα/0 Ρεβιθούλης και ο γίγαντας/Δύο παραμυθοδράματα γιατο έντεχνο θέατρο Σκιών (Κ. Δ. Μαλαφάντης, διαβάζω, 422)

ΙΐίΤΟΡΙΑ

Χουζούρη Έ. (επιμ.): Ηστρατιωτική ζωή στη νεοελληνική λογοτεχνία (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 19)10.2001)

Χάιμς Τ.: Χαμός στο Χάρλεμ (Γ. Γκατζίκος, Αυριανή, 15.10.2001)

ΜπερλίνΑ.: Τέσσερα δοκίμια περί ελευθερίας (Π. Κοντός, Νέα Εστία, 1.758)

Λόρκα Φ. Γ.; θέατρο και ποίηση (Ε. Κουτριάνου, διαβάζω, 422)

Σωτηροπούλου X.: Κινούμενατοπία (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 28.10.2001) (Β. Νεγκοπούλου, αντί, 19.10.2001)

ΤοντόροφΤ.: Ποιητική (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 19.10.2001)

Ζιράρ Ρ.: Ρομαντικό ψεύδος και μυθιστορηματική αλήθεια (Κ. Νούλας, αντί, 5.10.2001) (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 12.10.2001) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 19.10.2001)

I

Εκδόσεις Έφεσος: Σμύρνη, η Μητρόπολη του Μικρασιατικού Ελληνισμού (Σ. Ντάλης, αντί, 5.10.2001) Εκδόσεις Νάρκισσος: Τα μεγάλα ρεπορτάζ. Από την αρχαιότητα στον 20ό αιώνα (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 28.10.2001) ΕνεπεκίδηςΠ. Κ.: Μικρασιατικά-ΚρητικάΗπειρωτικά: 1816-1951 (Φ. Χρονόπουλος, Ελεύθερος Τύπος, 21.10.2001)

ΤΙ

ΜαγκλιβέραςΔ.: Προσεγγίσεις και καταγραφές (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 15.10.2001)

Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας (Σ. Παύλου, Η Καθημερινή, 50.10.2001) Καρταλαμάκης Η.: ΗΑεροπορία στον Πόλεμο του '40 (Η. Μαγκλίνης, Η Καθημερινή, 28.10.2001)

12.10.2001)

12.10.2001)

Λάζος Χρ.: Πεθαίνοντας στη Μαδρίτη/Έλληνες στα λαϊκά απελευθερωτικά κινήματα (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 21.10.2001)

Χάρμπουρι Π.: The Brothers Carburi (Ρ. Mnfcov, ΓσΛ/έσ, 27.10.2001)

Τερζάκης λ: 0 χαμένος ουρανός (Νικ. Λυκ. Φορόπουλος, διαβάζω, 422)

Λιβιεράτος Α.: Το αόρατο εργοστάσιο της επανάστασης (1959-1962)

Παπανικολάου 0.: θρύμματα του έρωτα (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα,

173

ΕλεφάντηςΆ.: Minima memoralia. Ηιστορίατου παππού μου (Χρ. Παπαγεωργίου, Αυγή, 4.10.2001)

(Ν. Καπράλος, Εποχή, 28.10.2001) Μανουσάκης Γ.: Χημικός και βιολογικός πόλεμος. Απότις Πλαταιές στο Τόκιο και τη Βαγδάτη (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 14.10.2001)

θωμόπουλος X.: 0 δρόμος ενός δεσμώτη (Αρ. Ελληνούδη, Ριζοσπάστης, 28.10.2001)

Μαργαρίτης Γ.: Ιστορίατου Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου (Κ. Εάρρος, Ελευθεροτυπία, 28.10.2001) Μούλιος X.: ΤοΛιμάνι της Σταφίδας. Πάτρα 1828-1900. Εμπόριο, βιομηχανία, τράπεζες, ασφάλειες (Π. Κουνενάκη, Η Καθημερινή, 14.10.2001)

Κανελλόπουλος Π.: Τα χρόνιατου Μεγάλου Πολέμου, 1939-1944 (Φ. Χρονόπουλος, Ελεύθερος Τύπος, 28.10.2001)

Αθανασιάδη Π.: Ιουλιανός: Μια βιογραφία (Δ. Κυρτάτας, Ελευθεροτυπία, 5.10.2001)

Καραμηνά-Πόθου Κ.: Βγαίνωτα φυλάς (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης,

Δούρβαρης Α.: Σωτήριος Χρηστίδης (1858-1940) (Β. Πάγκαλος, Μακεδονία Θεσσαλονίκης, 28.10.2001)

11.10.2001)

Μηαμπασάκης Γ. 1.: Μάης του '68. Ηπεριπέτεια (Η. Μαγκλίνης, Η Καθημερινή, 21.10.2001)

ΛάδηςΦ.: Τοχρονικό μιας επανάστασης, 1960-1967 (Β. πεσμαζόγλου, Τα Νέα, 27.10.2001)

Σπανδωνής Γ.: Νικόλαος Πλαστήρας. Ηχαμένη ευκαιρίατης Ελλάδας (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 28.10.2001)

Λουκάτος Δ.: Οπλίτης στο Αλβανικό Μέτωπο. Ημερολογιακές σημειώσεις 1940-41 (Π. Μπουκάλας, Η Καθημερινή, 30.10.2001) (Μ. Παπαγιαννίδου, ΤΟΒήμα, 21.10.2001)

Αμίτσι Ε, δε: Η Κωνσταντινούπολή (Β. Πάγκαλος, Μακεδονία Θεσσαλονίκης,

Μανουσάκης Γ.: Όταντο πέλμα μας εταίριαζε με το χώμα (Φ. Χρονόπουλος, Ελεύθερος Τύπος, 14.10.2001)

21.10.2001)

Λίβινγκστον Ρ.: Ηαποστολή της Ελλάδας. Κοσμοαντιλήψεις και στάσεις ζωής (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 5.10.2001) ΛίτονΈ. Τ.: Οι τελευταίες ημέρες της Πομπηίας (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 15.10.2001) Ρόζενμπαουμ Ρ.: Ερμηνεύονταςτον Χίτλερ (Κ. Σάρρος, Ελευθεροτυπία, 28.10.2001)

Φερρό Μ.: Πώς αφηγούνται την ιστορία στα παιδιά σε ολόκληρο τον κόσμο (Τ. Δημητρούλια, Το Βήμα, 21.10.2001) H M W H f l.

-Λ

Ανωνύμου-Εκδόσεις Περίπλους: Ηστρατιωτική ζωή εν Ελλάδι (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 28.10.2001)

174

j

Πορφύρης Κ.: Ενθυμήματα (Φ. Χρονόπουλος, Ελεύθερος Τύπος, 14.10.2001) Σαρδελής Κ.: Τοσυναξάρι του Γένους (Κυρ. Ντελόπουλος, Η Καθημερινή, 2.10.2001)

Αρένας Ρ.: Πριν πέσει η νύχτα (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 19.10.2001) (Δ. Ρουμπούλα, Έθνος, 6.10.2001) Κασίρερ Ε.: Καντ. Ηζωή και το έργοτου (θ. Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία,

Μάτσα Κ.: Ψάξαμε ανθρώπους και βρήκαμε σκιές... Το αίνιγματης τοξικομανίας (Γ. Μούσγας, Ριζοσπάστης, 18.10.2001)

12.10.2001)

Τσιμπιδάρος Β.: Αναμνήσεις (Α. Δήμου, Ραδιοτηλεόραση, 20.10.2001)

ΤίλιΤ.: Ευρωπαϊκές επαναστάσεις 1492-1992 (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 28.10.2001)

Δροσίνης Γ.: Σκόρπια φύλλα της ζωής μου (Π. Σκορδάς, αντί, 5.10.2001)

Ματζουράνης Γ. Ξ.: Όπου κι αν είμαι, ξένος (Λ. Πανταλέων, διαβάζω, 422)

Στάβερης Η.: Γλαροφωλιά (Μακρονήσι 1948-49) (Αιμ. Ζαχαρέας, Αυγή, 25.10.2001) (Μ. Κορνήλιος, Ριζοσπάστης, 25.10.2001)

ΡομιγίΖ. ντε: Ηαρχαία Ελλάδα σε αναζήτηση της ελευθερίας (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 5.10.2001)

Ημαρτυρία ενός ομοφυλόφιλου από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυριακής, 14.10.2001)

Κάραμποτ Φ.: 1941-1945.0 πόλεμος ενός εφήβου. Κρήτη, αιχμαλωσία, απελευθέρωσις (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 21.10.2001)

Σέμπρουν X.: Αντίο, φως της νιότης (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 28.10.2001) (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 26.10.2001) l/M /4 /O

I

Βαρβαρούση Λ.: Ένας καλόκαρδος καρχαρίας (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 21.10.2001) Δημόπουλος Ν.: Γράμμα στο θεό (Γ. Σ. Παπαδάτος, διαβάζω, 422) Εκδόσεις Πατάκη: Το πρώτο μου Λεξικό (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 28.10.2001)

Τζελούν Τ. Μ.: Μια εκτυφλωτική απουσία φωτός (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 21.10.2001) (Γ. Σαββίδης, Απογευματινή, 21.10.2001)

Ηλιόπουλος Β.: Φαέθων. 0 γιοςτου Ήλιου (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 21.10.2001)

Χαμπιάνοβιτς-Τζούροβιτς Λ.: Μνήμες γυναικών (Δ. Μουρατίδης, Νέο Βήμα, 4.10.2001)

Καπλόνογλου Μ.: Το θαυμαστόταξίδι του φεγγαριού στη γη (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος, 7.10.2001)

ΧέγκερX.: Οι άντρες με το ροζ τρίγωνο.

Μαυρικάκης θ. (επιμ.): Άτλας ανατομίας

(Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήιση, 28.10.2001)

στον 20ό αιώνα (Ε. Κοτζιά, Η Καθημερινή, 14.10.2001)

Παπαδάκης Β.: Το αγόρι που ήθελε η θάλασσα (Μ. Κοντολέων, Η Καθημερινή, 9.10.2001) (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 7.10.2001) Ρουσάκη Μ.: ΗΜέλπω η μοναδική (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 14.10.2001)

Τσαρουχάς Π.: Σκούνα Κοράλλια (Γ. Σ. Παπαδάτος, διαβάζω, 422)

rmmim

Φίλντιση Σ.: ΟΑράπης μας (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 7.10.2001) Μος Μ.: Μανούλα από χιόνι (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 14.10.2001) Τελάντ Π.: Γιατίσ'αγαπώ (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 21.10.2001)

ΙΜ

■

'

1

Ανεμοδούρας Σ.: 0 μικρός ήρως (Ν. Αλμπανόπουλος, Ηπειρωτικός Αγών, 4.10.2001) Αναγνωστόηουλος Β.: Το φάντασμα της Πορτίτσας (Μ. Παπαρούση, αντί, 5.10.2001)

lu iik im k - u m o ir n Χεκίμογλου Ε.: Τα μυστήρια της Θεσσαλονίκης. Κείμενα γιατους χαμένουςτόπους της πόλης (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 28.10.2001) (Φ. Χρονόπουλος, Εήεύθερος Τύπος, 7.10.2001) Ρολίν 0.: Πορτ Σουδάν (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 21.10.2001)

Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου: Ρεμπέτικο τραγούδι (Κ. Σχινά, Εήευθεροτυπία, 26.10.2001)

■. .

I

.

I

Έκδοση Υπουργείου Πολιτισμού: Ιλίου Μέλαθρον 2000. Το Νομισματικό Μουσείο στο κατώφλι του 21ου αιώνα (Χ.Κιοσσέ, Το Βήμα, 7.10.2001)

----- 1

Αντί: Τεύχος 748 (Σ. Μαυροειδής, Αυγή, 25.10.2001) Γεωγραφίες: Τεύχος 1 (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα, 15.10.2001) Εμβόλιμον: Τεύχος 43-44 (Μ. θεοδοσοπούλου, Εποχή, 21.10.2001) Εν Βόλω: Τεύχος 3 (Σ. Μαυροειδής, 15.10.2001) Εταιρεία: Τεύχος 35 (Μ. θεοδοσοπούλου, Εποχή, 28.10.2001) ΗΑιγιναία: Τεύχος 3 (Μ. θεοδοσοπούλου, Εποχή, 14.10.2001) Ίνδικτος: Τεύχος 14 (Σ. Βανδώρος, Το Βήμα, 14.10.2001) (Β. Πάγκαλος, Μακεδονία Θεσσαήονίκης, 14.10.2001)

Κωνσταντίνου Φ., Ριβέλλης Π. (επιμ.): Αθήνα 2001. Φωτογραφικές όψεις και' απόψεις (Ν. Κασσιανού, Το Βήμα, 28.10.2001)

Ισοπολιτεια Τεύχος 2 (Δ. Σωτηρόπουλος, Σύγχρονα Θέματα, 76-77)

ΠολιτιστικόΊδρυμα Τράπεζας Κύπρου εκδόσεις Έφεσος: Σμύρνη. Η Μητρόπολη του Μικρασιατικού ελληνισμού (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 14.10.2001) (Δ. Ρουμπούλα, Αδέσμευτος Τύπος, 20.10.2001)

Μανδραγόρας: Αφιέρωμα στον Ζήση Οικονόμου (Σ. Μαυροειδής, Αυγή, 18.10.2001) Νέα Εστία: Τεύχος 1.737 (Σ. Μαυροειδής, Αυγή, 4.10.2001) (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα, 15.10.2001)

Σεφέρης Γ.: Τρεις μέρες στα μοναστήρια της Καππαδοκίας (Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Νέα Εστία, 1.738)

Νέα Εστία: Τεύχος 1.738 (Σ. Μαυροειδής, Αυγή, 25.10.2001) Οδός Πανός: Τεύχος 114 (Σ. Μαυροειδής, Αυγή, 4.10.2001)

Τρούλλος Α.: Λευκώματα Νεάνιδων της παλαιός Σίφνου (Μ. θεοδοσοπούλου, Εποχή, 28.10.2001)

Ρυθμοί της Σαλαμίνας: Αφιέρωμα στη μουσική καταγραφή (Σ. Μαυροειδής,

Μπουασονά Φ.: Εικόνεςτης Ελλάδας (Ά. Μαραγκόπουλος, Εήευθεροτυπία, 19.10.2001)

Βαγιάκου 0.: Συνταγές λημνιακής

I f f W iffi

Αυγή, 4.10.2001) (Κ. Ρεσβάνης, Τα Νέα,

Ελληνοαμερικανικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα: ΚολλέγιονΑθηνών, 1925-2000 (Α. Κιντής, Βιομηχανική Επιθεώρηση, 1.10.2001)

ίΛ ΙλΤ Ρ ΟΦΚ ΖήραςΑλ. (επιμ.): Ητέχνη της γραφής

Δενδρινού I: Συνταγές της Τασίας (θ. Τσιχλόκη, Το Βήμα, 21.10.2001)

Ανάλις Ν. &Α.: Υπότο φως του χρόνου. Αλληλογραφία (Σ. Μοσκόβου, Το Βήμα, 28.10.2001)

Φασι'λη Γ.: Το καλοκαίρι της Νεφέλης (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 14.10.2001)

IfΦ Μ

Βενάρδου Φ.: Ηκουζίνατης Κιμώλου/Τα χοιροσφάγιατης Σύρου (θ. Τσιχλόκη, Το Βήμα, 28.10.2001)

mmmm

Τζώρτζογλου Ν.: Αιγαιοπελαγίτικα (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 7.10.2001)

κουζίνας (θ. Τσιχλόκη, Το Βήμα, 28.10.2001)

Αυγή, 18.10.2001)

I

Σύγχρονα θέματα: Αφιέρωμα στον Αλκή Αγγέλου (Σ. Μαυροειδής, Αυγή, 25.10.2001) Τα Ιστορικά: Τεύχος 34 (Σ. Μαυροειδής, Αυγή, 18.10.2001)

175

no tfyxo: ianoyapiqy

ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΒΡΕΤΤΑΚΟΣ (1911-1991)

Γράφουν οι: Νικηφ όρος Β ρ ε π ά κ ο ς : Συνομιλία μ ' ένα ν ξένο σ ε μια ταβέρνα του Μ ά λ μ ε (ανέκδοτο κείμενο) Γεω ργία Κακούρου-Χοόνη: Εργογραφία Ν. Βρεττάκαυ V incenzo Rotolo: Η Σικελία στην ποίηση του Ν. Βρεττάκου Τίτος Π ατρίκιος: Το ποιητικό και ανθρώπινο δίδαγμα του Ν. Βρεττάκου Τατιάνα Γκρίτση-Μ ιλλιέξ: Το πιο καθαρό πράγμα της δημιουργίας είναι η αγάπη Γεω ργία Κακούρου-Χρόνη: Έ ν α γράμμα και τρία ποιήματα ατην Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ ;: Σχόλια στο αυτοβιογραφικό χρονικό Ο δύνη του Ν. Βρεττάκου Α λ έξ η ς Ζ ή ο α ς : Έ ν α ς μύστης στις υπώ ρειες του Ταϋγέτου

Φ Ρ Α Ν Κ Φ Ο Υ Ρ Τ Η 2001 Σ υ ν ε ντεύ ξεις μ ε τους: Φίλιππο Δ ρακονταειδή και Λημήτρη Καλοκύρη

Ακόμα: Πορτρέτα ξένων συγγραφέων: M a iy Butts (1890-1937) Σύγχρονοι ξένοι συγγραφείς: Irvin D. Valom (1931-) Επίσης στο επόμενο τεύχος:

• Κριτικές και παρουσιάσεις 30 νέων βιβλίων. Τα best seller του μήνα. Ξένο βιβλίο. Ευκαιρίας δοθείσης. Παρεμβατικά. Βραχυγραφίες. Βιβλιογραφικά Δελτία κ.ά. Το

διαβάζω

οτον

κυβερνοχώρο:

ww w.translatio.gr

Π ί/ΕΤΕ TfPA

ΣΥΛ/ύΡΟΜΗΤΗΣ ΣΤΟ ΚΑΙ ΚΕΡΏΣΤΕ ΤΡΙΑ ΤΕΥΧΗ Γιαόναχρόνο(11τεύχη■τοόνοδιπλό)πληρώνετε

Ιπουδαοτική 53 ε Βιβλιοθήκες - Ιδρύματα: 91 € ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ ΚΥΠΡΟΥ Ετήσια: 93 € Βιβλιοθήκες - Ιδρύματα: 126 ε ΕΤΗΣΙΕΣ ΕΞΟΤΕΡΙΚΟΥ ΕΥΡΩΠΗ: Ετήσια: 115ε Βιβλιοθήκες-Ιδρύματα: 157 ε ΑΜΕΡΙΚΗ & ΛΟΙΠΕΣ ΧΩΡΕΣ: Ετήσια: 115 $ ΗΠΑ (124,87 ε) Βιβλιοθήκες-Ιδρύματα: 150 $ ΗΠΑ (162,88 ε) Παλιά τεύχη: Δεκαπενθήμερα και μηνιαία: 7,34 ε

Ευβάοματα: στη διεύθυνση: Α. Σπάθή, Ανδρ. Μεταξύ 26,10681 Αθήνα, τηλ. 33.01.239, τηλ. & fax 33.01.315.

ε λ λ η ν ι κ ή ΤΙ ε ζ ο γ ρ α φ ί α

Θ εσσαλονίκη, πρώ το τρίμηνο του ’4 3 . Κ ατοχή, αντίσταση, εβρ αϊκά γκέτο. Κ ατασκοπία, ένα ς κ υ νη γη μ ένος έρωτας, Ε.Α.Μ ., ταγματασφ αλίτες, μουλω χτοί σκοτω μοί, π είν α , εξω φ ρ ενικά γλέντια. Μ άχη του Στάλινγκραντ, κ α μ π ή του πο λ έμ ου . Α π ’ τον Παλτό Σταδμό Θ εσσαλονίκης ξεκ ινο ύ ν τα πρώ τα τρ ένα γ ια το Ά ουσβιτς. Το Ο υζερί «Τσιτσάνης», Π α ύλου Μ ελά 2 2 , δο υ λ εύ ει στο κέντρο της κ α τεχόμ ενη ς π όλη ς, στο μά τι του κυκλώ να. Κι ο Β α σ ίλης Τ σιτσάνης, 2 8 χρόνω ν, τότε, μ έσ α σ’ όλον α υτόν τον εφιάλτη, ίσω ς κ ι εξαιτία ς του, σ υνθέτει τα καλύ τερ α τ ρ α γού δια του. Γράφει:

Ό π ο ιο ς γ ε ν ν ι έ τ α ι μ ε ρ α κ λ ή ς δ ε ν ξ έ ρ ε ι τι ν α κ ά ν ε ι.

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ Φ Κ

ε

δ

w w w .k e d r o s.g r * k e d r o s@ o ten et.g r

ρ

ο

ς