Τεύχος 436

αφιέρωμα

Μ ίλ τ ο ς Σ α χ τ ο ύ ρ η ς αποκλειστική συνέντευξη

μηνιαία επιθεώρηση του βιβλίου · 1/2003 ·

7.34

€

διαβάζω Κλαούντιο Μ ά γ κ ρ ις «Γράφω κυρίως για να αγωνιστώ ενάντια στο χρόνο» Μιμίκα Κρανάκη Αυτογραφία Αλέξης Ζήρας Η κριτική με ή χωρίς ζουρλομανδύα; Βαγγέλης Πανταζής Η ιστορική σημασία της λογοτεχνίας Χρήστος Χρυσόπουλος Απέναντι στον Λούντβιχ Βιτγκενστάιν

ΤΕΥΧΟΣ

in fo@ hestia.gr ¡ w w w .h estia .g r

τι θα βρείτε πού

ο 436 · ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003 · ISSN 1106-1383

χωρίς λογοκρισία Η κριτική, με ή χωρίς ζουρλομανδία; ΑΛΕΞΗΣ ΖΗΡΑΣ............................................................................... αυτογραφία Εισαγωγή... ΜΙΜΙΚΑ ΚΡΑΝΑΚΗ.................................... με αφορμή ένα βιβλίο Η ιστορική σημασία της λογοτεχνίας ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΠΑΝΤΑΖΗΣ...................................................................... scriptorium Απέναντι στον Λούντβιχ Βιτγκενστάιν ΧΡΗΣΤΟΣ ΧΡΥΣΟΠΟΥΛΟΣ................................................................... ξένη γραφή..................................................................................... Ραλφ Γουόλντο Έμερσον (1803-1882) ΧΡΥΣΑ ΣΠΥΡ0Π0ΥΛ0Υ.........

0 πόλεμος ως τελετουργία ηλιας μαγκλινης .................................. Με αφορμή τον πόλεμο των Φόκλαντ ηλιας μαγκλινης ................................. Τζον Μ. Κουτοί (1940-) ΧΡΥΣΑ ΣΠΥΡ0Π0ΥΛ0Υ.................................................. από ΤΟ μέλλον... ΠΑΝΟΣ ΦΙΑΙΠΠΑΚ0Π0ΥΛ0Σ.......................................................... σ ε πρώτο πρόσωπο Κλαούντιο Μάγκρις: «Γράφω κυρίως για να αγωνιστώ ενάντια στο χρόνο» συνέντευξη στον φιλιππο δρακονταειδη ......................... με νωπό μελά νι............................................................................................................. 52 Συνεργάστηκαν οι: γιωργος βαϊλακης , γιωργος βεης , Κωνσταντίνος δ . μαλαφαΝΤΗΣ, ΗΛΙΑΣ ΜΑΓΚΛΙΝΗΣ, ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΝΤΕΛΟΠΟΥΛΟΣ, ΛΙΝΑ ΠΑΝΤΑΛΕΩΝ, ΜΑΚΗΣ ΠΑΝΩ­ ΡΙΟΣ, ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ, ΤΑΣΟΣ ΠΑΠΠΑΣ, ΑΛΚΗΣΤΙΣ ΣΟΥΛΟΓΙΑΝΝΗ, ΝΙΚ. ΛΥΚ. Φ0Ρ0ΠΟΥΛΟΣ, ΡΙΤΣΑ ΦΡΑΓΚΟΥ-ΚΙΚΙΛΙΑ, ΞΑΝΘΗ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ, ΑΛΚΗΣΤΗ ΧΡΟΝΑΚΗ αφιέρωμα Μίλτος Σαχτούρης (1919-) ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΗΛΙΑΣ ΜΑΓΚΛΙΝΗΣ 82 Εισαγωγικό...........................................................................................................83 Χρονολόγίο ΗΛΙΑΣ ΜΑΓΚΛΙΝΗΣ...............................................................................85 Βρέχει όπως και στο προηγούμενο ποίημα συνέντευξη στον λεύτερη ΞΑΝΘΟΠΟΥΛΟ.....................................................................................................93 Το μυστήριο της ένοχης συνείδησης στην ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη βρασίδας καραλης.............................................................. 96 Συνοπτικό διάγραμμα της υποδοχής του έργου του Μίλτου Σαχτούρη Αλέξανδρος αργυρίου 104 Σαχτουρογενή ποιήματα: Παρωδιακή πρόσληψη ή αναγνώριση μιας ποιητικής; γεωργιος παπαντωνακης.................................................... 108 Ο εχθρικός κόσμος και το άδειο αλεξης ζηρας 116 Μίλτος Σαχτούρης - Ντίλαν Τόμας: «εικόνας ανάγνωση» ρανια μουςουλη....119 Μικρή Περιδιάβαση νάνος βαλαοριτης 127 Μίλτος Σαχτούρης: «Η ποσότητα στην ποίηση είναι επικίνδυνη» ζαν παλεςτελ........................................................................... 129 βιβλιογραφικό δελτίο ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΦΗ απακη ............................................................ 13 1 δελτίο κρίτίκογραφίας ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΗΛΙΑΣ ΜΑΓΚΛΙΝΗΣ..................................................14 1 ευρετήριο περιεχομένων 2002 επιμελεια ΗΛΙΑΣ μαγκλινης .................................14 8 στο επόμενο τεύχος..................................................................................................16 0

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 1

Ε

κ δ ό σ ε ις

Π

ο ιό τ η τ α ς

Ε

κ δ ό σ ε ις

Π

ο ιό τ η τ α ς

F R A N C ISC O R. A D R A D O S Επίτ. Καθηγητής του Παν/μίου Complutense χης Μαδρίτης

Καθηγητής Πανεπιστημίου

ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ ΤΗ Σ

ΤΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΕΣ

ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ

PETER W .E D B U R Y

1191-1374 Μετάφραση Αγγελ. Κονναρή

Μετάφραση Alicia Villar Lecumberri Επιμέλεια Γ. Αναστασίου - Χρ. Χαραλαμπάκης

Η Ελληνική, η αρχαιότερη γλώσσα της Ευ­ ρώπης, έχει το προνόμιο να μιλιέται συνε­ χώς στον ίδο περίπου γεωγραφικό χώρο επί 4000 χρόνια και να γράφεται αδιάκοπα εδώ και 3500 χρόνια. Ο Καθηγητής Adrados παρακολουθεί την εξελικτική πορεία της ελληνικής γλώσσας από τα Ινδοευρωπαϊκά χρόνια ως τις μέ­ ρες μας με ελκυστικό τρόπο και βαθιά γνώση των πηγών, τις οποίες αξιοποιεί κα­ τά τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Το βιβλίο αυτό δεν ενδιαφέρει απλώς τον Έλληνα αναγνώστη, αλλά και κάθε ευρωπαίο πολί­ τη που θα ήθελε να ανακαλύψει τα μυστι­ κά της γλώσσας του μέσα από το πλήθος των ελληνικών λέξεων που διασώζονται σε πολλές ευρωπαϊκές και άλλες γλώσσες.

Στο βιβλίο αυτό ο Ρ. Edbury, βασιζό­ μενος σε νέα ιστορικά στοιχεία, ανιχνεύει τις τύχες της Κ ύπρου υ πό τη βασιλική δυναστεία των Λουζινιανών και τον ρ όλο που έπαιξε στις σταυροφορίες και στη σύγκρουση μεταξύ Χριστιανών και Μ ουσουλ­ μάνων μέχρι και τη δεκαετία του 1370, όταν το νησί αποδυναμώθηκε μετά α πό έναν πόλεμο με τη Γέ­ νουα. Η εργασία αυτή αποτελεί με­ γίστη συμβολή στην ιστορία των σταυροφοριών στην Α νατολή και τη μόνη διαθέσιμη επίτομη επιστημονι­ κή μελέτη για τη μεσαιωνική Κύπρο.

Ε κ δ ό σ ε ις

Ε κδόσεις

Π απαδημα Προσφορά στον Πολιτισμό και την Παιδεία

Προσφορά στον Πολιτισμό και την Παιδεία

Ιπποκράτους 8 Α θήνα Τηλ.: 210 36.27.318 www.papadimasbooks.gr e-mail: papadimas@atp.gr

Ιπποκράτους 8 Α θήνα Τηλ.: 210 36.27.318 www.papadimasbooks.gr e-mail: papadimas@atp.gr

Π απαδημ α

2003:

ΕΤΟΣ

ΚΑΒΑΦΗ

140 χρόνια από τη γέννησή του 70 χρόνια από το θάνατό του

ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ ^

Η πιο τεκμηριωμένη εικόνα της ζωής και του έργου του Αλεξανδρινού Συνοδεύεται από πλούσια εικονογράφηση, περιλαμβάνει πλήρη καβαφική εργογραφία και την εκτενέστερη και πιο ενημερωμένη μέχρι σήμερα επιλογή διεθνούς βιβλιογραφίας και ολοκληρώνεται με ανθολογία του συνόλου της ποιητικής παραγωγής του Αλεξαν­ δρινού.

ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ 0 ,Β Μ ΣΕ Ο Λ Α ΤΑ Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Α

λαι χ

μ**

rjijjj'jxAoi/ij υ£ρπιΑυυς ί ϊ '. ρ π ι λ υ υ ΐ ; Β φ Μ α Μ φΜ α Λ β Η ά Λ β Η ά Β φ Μ α

ΑΛΕΗΗΣ Β. ΣΤΑΥΡΑΤΗΣ

Ο ΚΛ[Ω]ΝΙΣΜΕΝΟΣ ΘΕΟΣ

Ιζ ,λ λ η ν ικ ά ] y e d

^

a

r a

ZkMmamm

ΣΕ Ο Λ Α

Ο ΝΕΟΣ ΗΓΕΤΗΣ

www.ellinikagrammata.gr

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ

Ιούόα ΤΥΙπόζη

0 t td m j io u o s Monica McGoldricl

DAN I EL GOLEMAN RICHARD BOYATZ1S ANNIE McKEE

ΤΑ

ΑΝΟΙΓΟΝΤΑΙ ΤΑ ΠΑΛΙΑ ΣΕΝΤΟΥΚΙΑ

IDS KuivoiauTiuounonns ΚοινότΜΤίΐ

Στοκροδρορίου-Πέρίΐν

ΣΤΕΛ ΙΟ Υ ΡΑΜΦΟΥ ΕΡΓΑ σ τ ις Ε κ δ ό σ ε ις Α ρ μ ό ς Σ Τ Ε Λ ΙΟ Υ Ρ Α Μ Φ Ο Υ I Φιλοσοφία Π οιητική Π λ α τ ω νικ ά ζη τ ή μ α τ α

Μ ΑΡΤΥ ΡΙΑ

(κυκλοφορεί)

ΚΑΙ

II Τριωδιον

ΓΡΑΜ Μ Α

Τ όπος ύπερουράνιος, Ή παλινω δία τοϋ Π α π α δ ια μ ά ντη , Μ ελέτη θανάτου (κυκλοφορεί)

Ά πόλογος για τον Μάρξ καί λόγος για τον Καστοριάδη

III ’Ιθάκη και ιθαγένεια Ν όσ τ ος, Α ύτοσ χόλιο, Ή πολιτεία τοϋ Ν έου Θ εολόγου, Ή ά πιστία τοϋ Θ ω μά (κυκλοφορεί) IV Μαρτυρία καί γράμμα

Ά π ό λο γ ο ς για τον Μ άρξ καί λ ό γ ο ς για τον Κ αστοριάδη (κυκλοφορεί)

Εκδόσεις 'Αρμός

V ’Ονομάτων έπίσκεψις Π αιδεία έλληνική , Κυριακοδρόμιο V I ’Ελευθερία και γλώ σσα Ή γ λ ώ σ σ α καί ή παράδοσή Σ τά σιμ α καί έξοδος V II Φιλόσοφος και θείος έρως

X II Τό αίνιγμα καί η μοίρα

Συμπόσιον τοϋ Π λ ά τω νος καί "Υμνοι θείων έρώτων

Π οιητική τ έ χ ν η σ τον Οίδίποδα τύραννο

τοϋ Σ υ μ εώ ν τοϋ Ν έου Θ εολόγου (κυκλοφορεί) V III Ιλαρόν φως το ϋ κόσμου IX

καί ΙΧ α Μ ίμησις εναντίον μορφής

X III Μ εταφυσική τοϋ κάλλους

Φαιδρός τοϋ Π λ ά τ ω νο ς, Περί ώραίου π ρ α γ μ α ­ τείες τοϋ Π λω τίνου , Φιλοκαλία τω ν ιερών

Ν η πτικώ ν X IV Κ αλλίπολις ψυχή

Έ ξ ή γη σ ις εις τό Περί Π οιητικής

Σ χ ό λ ιο εις τ ή ν Πολιτείαν

τοϋ Άριστοτέλους

τοϋ Π λ ά τω νο ς

(κυκλοφορεί) X Π ελεκάνοι ερημικοί Ξ ενά γη σι εις τό Γεροντικόν (κυκλοφορεί) X I Χρονικό ενός καινούργιου χρόνου

X V Μ ια καλοκαιρινή ευτυχία τρίζει X V I Ό καημός τοϋ ενός Κ εφ ά λα ια τής ψυχικής Ιστορίας τω ν Ε λ λ ή νω ν (κυκλοφορεί)

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Α Ρ Μ Ο Σ Μαυροκορδάτου 7, 106 78 Αθήνα, Τηλ.: 210 33 04 196

Γ. ΣΑΡΑΝΤΑΡΗΣ

ΔΙΓΛΩΣΣΗ ΕΚΔΟΣΗ σε 3 τόμους

ΕΚΔΟΤΙΚΕΣ

Ε Π ΙΧ Ε Ι Ρ Η Σ Ε ΙΣ

Gutenberg

ΓΙΩΡΓΟΥ &

· τυπωθήτω

ΚΩΣΤΑ ΔΑ ΡΔΑ ΝΟΥ

· Σπουδή

Διδάχου 37, 106 8 0 Αθήνα, χηλ. κένχρο: 2 1 0 -3 6 4 2 0 0 3 , fax: 2 1 0 -3 6 4 2 0 3 0 www.dardanosnet.gr · e-mail: info®dardanosnet.gr

Φ

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ

ΜΑΚΡΟΝΗΣΟΣ ιστορικός τόπος τόμος Α

I

M m m r fm

p t m i t iA t i m

ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ ΑΡ. Β. ΘΕΟΧΑΡΗΣ 1941-1945 Στη Στερεά Ελλάδα με το Δημοκρατικό Στρατό, 1945-1949 Κατοχή - Δεκεμβριανά

Κ. ΘΕΟΧΑΡΟΥΣ Αυγούστα Θεοδώρα

Τ.ΖΟΜΠΟΛΑΣ «Εξ οικείου σφάλματος»

Ε.ΒΑΓΕΝΑΣ Για μια άλλη προσέγγιση της παιδικής επιθετικότητας

ζωγραφιές: Α. Κεπερτή

Α. ΛΑΜΠΡΙΝΙΔΗΣ Το αετόπουλο

Α. ΠΑΠΑΚΟΥ-ΛΑΓΟΥ Ανδρόνικος Α Κομνηνός ο «Φιλόλαος»

ΤΟΧΡΟΝΙΚΟ ΤΗΣ ΑΝΤΡΕΓΟΣΎΜΗΙ

I. ΕΡΕΝΜΠΟΥΡΓΚ Το χρονικό τη; αντρειοσύνης

Λ. ΚΑΝΕΛΛΗΣ Ο Δον Κιχώτης σε νέες περιπέτειες

X. ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ-ΣΠΑΝΟΥ Μ. ΑΝΤΩΝΙΟΥ Η Πιγκουϊνία Το δέντρο που περπάτησε και τα πιγκουϊνάκια της ζωγραφιές: Εύα Μελά

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΕΒΕ Σόλωνος 130,106 81 Αθήνα, Τηλ.: 2103820835,2103823649, Fax: 2103813354, http:/www.sep.gr, e-mail: info@sep.gr Κεντρική διάθεση: Μαυροκορδάτου 3, Τηλ.: 2103829835,2103808132, Fax: 2103829814 Βιβλιοπωλεία: 1. Αθήνα, Μαυροκορδάτου 3, Τηλ.: 2103829835,2103808132 2. Θεσσαλονίκη, Μπακατσέλου 3 & Εγνατία 65, Τηλ.: 2310283810. 3. Γιάννενα, 28ης Οκτωβρίου 19, Τηλ.: 2651038090

Ness Κυκλοφορίες Η σκιαγράφηση ίου μεγάλου πολιιικού από τη γυναίκα του

Μια εκπληκτική περιπέτεια για αναγνώστεε κάθε ηλικίαε

Μηχανορραφίεε και θρησκευτική πίστη, έρωτεε και γάμοι συμφέρονιοε στον καιρό τηε Εικονομαχίαε

Ένα αριστουργηματικό μυθιστόρημα για το ερωτικό πάθοε

Το μυθιστόρημα του νέου αιώνα. Ένα κωμικό και τραγικό αριστούργημα για μια οικογένεια στα πρόθυρα νευρικήε κρίσηε

Π Α Ν Ν Η Σ Κ ΑΛΠΟΥΖΟΣ

Δεκαοχτώ ιστορίες που συνδέονται μεταξύ τους χτίζοντας έναν φανταστικό, ιλιγγιώδη κόσμο αισθήσεων και παραισθήσεων. Τίποτα από όσα διαδραματίζονται δεν είναι πραγματικό, είναι όμως αληθινό. Άχρονο και άτοπο για τούτο και διαχρονικό. Λέξεις και εικόνες συναισθήματα που εξημερώνουν την ψυχή και οδηγούν στη λύτρωση.

Οι μικρές καρδούλες αναπνέουν σιγά,

Ρ Α Λ Λ Ο Υ ΓΊΑΝΝΟΥΣΟΠΟΥΛΟΥ σχεδόν αθόρυβα

Δεκατρείς ιστορίες. Ιστορίες φανταστικές, ιστορίες αληθινές που συνδέονται με μια κόκκινη κλωστή, ένα αιμάτινο νήμα. Άλλοτε κόβεται απότομα ή λεπταίνει επικίνδυνα. Τα πρόσωπα, ως επί το πλείστον, καθημερινά.

« ΡΑΛΛΟΥ ΓΙΑ ΝΝΟΥΣΟΠΟΥΛΟΥ

Π Α Ν Ν Η Σ ΒΑΣΙΛΑΚΑΚΟΣ

Ένα άτομο που έχει μπλεχτεί σε μια υπόθεση για την οποία δεν ευθύνεται... Η ιστορία ενός πολύπαθου Έλληνα μετανάστη στην Αυστραλία που έχει πέσει θύμα της σπείρας του «Κόλπου»,ενός δικτύου διαφθοράς από πράκτορες του κρατικού μηχανισμού. Τα προβλήματα του σύγχρονου μετανάστη σε σχέση με τον εαυτό του, την οικογένειά του, τη γενέτειρά του, τη θετή του πατρίδα και το σύστημα που τον συνθλίβει.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ

ΚΙΡΑ ΣΙΝΟΥ

Λίγο πριν από τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, η μικρή Βάλια αφήνει τη Σοβιετική Ένωση και έρχεται στην Ελλάδα, για να κάνει μια καινούρια αρχή. Από το Ροστόφ στην Αθήνα κι από κει στη Θεσσαλονίκη, η ζωή της θα δοκιμαστεί από σημαντικά γεγονότα που σημάδεψαν την ιστορία. Ο πόλεμος, η Κατοχή, η εξαθλίωση, ο πόνος δε θα τη λυγίσουν. Μαχητική κι ανυποχώρητη, θα παλέψει με νύχια και με δόντια. Η τύχη, λένε, βοηθάει τους τολμηρούς. Κυρίως όμως αυτούς που ξέρουν να περιμένουν...

Μ Π Α Μ Π Η Σ ΤΣΙΚ ΛΗ ΡΟ Π Ο ΥΛ Ο Σ

Και ενώ όλα δείχνουν ότι η ευτυχία είναι κάτι τόσο απλό, όσο δύο ονόματα και μια καρδιά σκαλισμένα στον κορμό ενός ευκάλυπτου, μια παρατεταμένη ανομβρία δα εξελιχθεί σε εφιάλτη. Πόσες σταγόνες αγάπης θα μπορέοουν να φέρουν πίσω τη βροχή;

Α Π Ο Σ Τ Ο Λ Η Σ Δ Ο Μ Β ΡΟ Σ

Δύο άντρες που γνωρίζονται σε νεαρή ηλικία, ιδρύουν τις δύο πρώτες βιομηχανίες προπελών πλοίων στην Ελλάδα. Ο οξύς επαγγελματικός ανταγωνισμός μεταξύ των δύο ισχυρών αντρών, κορυφώνεται όταν μπαίνει ανάμεσά τους η γοητευτική γυναίκα του ενός από τους δύο.

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ ΙΔ Ρ Υ Μ Α

Τ Ε Χ Ν Ο Λ Ο Γ ΙΑ Σ

& ΕΡΕΥΝ ΑΣ

Μάνης 5. 1 0 6 8 1 . Α θήνα Τηλ. 2 1 0 - 3 8 1 8 3 7 2 . Fax 2 1 0 3 3 0 1 5 8 3 h t t p : / / w w w . t u p . g i-

Θ όδω ρος Χ α τζηπ ανταζής

Από μέχρι του Τ ό μ ο ι Α 1 -Α 2

Το χρονικό της ανάπτυξης του ελληνικού επαγγελματικού θεάτρου, στο ευρύτερο πλαίσιο της Ανατολικής Μεσογείου, από την ίδρυση του ανεξάρτητου κράτους ώς τη Μικρασιατική καταστροφή (1828-1875) Μ ια εξα ιρ ετικ ή ς σ η μ α σ ία ς έκ δο σ η γ ια τη ν ισ το ρ ία τ ο υ ελληνικού θ εά τ ρ ο υ , ό π ο υ π α ρ α κ ο λ ο υ θ είτ α ι η εισ α γ ω γ ή σ τη ν π ρώ ιμη μ ε τε π α ν α σ τ α τ ικ ή ελληνική κοινω νία τ ο υ π ρ ω τ ο εμ φ α ν ιζ ό μ εν ο υ θ εσ μ ο ύ τω ν τακτικώ ν θεατρικώ ν πα ρ α σ τά σ εω ν, κα ι η

επίπονη ανάδυση ενός ν έ ο υ επ α γ γ ε λ μ α τ ικ ο ύ κλάδου π ο υ κ α το ρ θ ώ νει τ ελικ ά ν α εδ ρ α ιω θ εί σ τ α α σ τ ικ ά κ έντ ρ α τη ς Α νατο λικ ή ς Μ εσ ο γ είο υ κα ι τ η ς Μ αύρη ς Θ ά ­ λ α σ σ α ς , σ τ ο ιχ ειο θ ετ είτ α ι η α υ τ ο σ χ έδ ια σ τα δ ια κ ή α νά π τ υ ξ η τ η ς τ έχ ν η ς τ ο υ ε γ ­

χώ ριου ηθοποιού, κα ι κ α τ α γ ρ ά φ ε τα ι η α μήχα νη τ α λ ά ν τ ευ σ η τω ν σ ύ γχ ρ ο ν ω ν δ ρ α μ α τ ο υ ρ γ ώ ν α νά μ ε σ α σ τ α ιδα νικ ά τ ο υ νεοκλασικισμού και τ ο υ ρ ο μ α ν τισ μ ο ύ , σ το π λ α ίσ ιο τ η ς υιο θ έτη ση ς δ υ σ α φ ο μ ο ίω τ ω ν ευ ρ ω π α ϊκ ώ ν π ρ ο τ ύ π ω ν γ ια τη σ φ υ ρ ηλάτηση μ ια ς ν έ α ς εθνικ ής τ α υ τ ό τ η τ α ς . Σ τ ο εκ τ ε ν έ ς Π α ρ ά ρ τ η μ α κ α τ α γ ρ ά φ ο ­ ν τ α ι ό λ ε ς ο ι γ ν ω σ τ έ ς ελ λ η ν ικ ές π α ρ α σ τ ά σ ε ις τ η ς π ε ρ ι ό δ ο υ 1 8 2 8 - 1 8 7 5 και ιχνη λα τούντα ι σ υσ τη μ α τικ ά ό λ ες ο ι κα τα χω ρ η μ ένες σ το τ ο π ικ ό τ ύ π ο εξο ρ μ ή σ εις τω ν ελληνικώ ν θ ιάσω ν σ το ν ευ ρ ύ τ ερ ο χώ ρ ο τ η ς κα λλ ιτεχνική ς τ ο υ ς δ ρ α σ τη ρ ιό τ η ­ τ α ς — α π ό τ ο Β ο υ κ ο υ ρ έσ τ ι κα ι την Οδησσό ώ ς τη Λ ά ρ ν α κ α κα ι τη Α λ εξ ά νδ ρ εια , α π ό την Α θήνα κα ι τη Σ ύ ρ ο ώ ς τη Σμ ύρνη κα ι τ η ν Κ ω νσ τα ντινο ύπ ο λη .

Κοιτάξτε m o μακριά... Ο ι Τέσσερις Σ υ μ φ ω ν ίες

DON MIGUEL RUIZ Βασισμένες στη σοφία των Τολτέκων, οι Τέσσερις Συμφωνίες σας βοηθούν να κατανοήσετε τη ζωή, να την αντιμετωπίσετε με θάρρος και να επιτύχετε την προσωπική ελευθερία και την αληθινή ευτυχία.

,C fK XEPt*X.YMOnNIEI

10

wy ir°a«ttuv

Είμαι κι εγω σαν κι εσενα

ΕΛΕΝΗ ΠΕΡΙΝΟΥ Μετά την επιτυχία Σαν να σε ξέρω χρόνια, η Ελένη Περινού αγγίζει ξανά τις χορδές της ευαισθησίας μας. «Ένιωσα σαν να κυλούσε μέσα στις φλέβες μου και μου τραγουδούσε, ‘‘μη σε νοιάζει, μην πονάς, είμαι κι εγώ σαν κι εσένα. Κι άμα τα λάθη σου αγαπάς, είναι σαν ν' αγαπάς εμένα!"»

ΘΑ \

Β % ΧΛ

Θ α σε βρω στον Π α ρ ά δ εισ ο ^

δ

RICHARD MATHESON Το βιβλίο που έγινε κινηματογραφική επιτυχία. Ο θάνατος χωρίζει τον Κρις και την Ανν, κανείς από τους δύο όμως δεν μπορεί να συνεχίσει χωρίς τον άλλον, θα ενώσει η Αγάπη αυτό που ο παράδεισος και η κόλαση έχουν κάνει κομμάτια; Ενα κορυφαίο, διαχρονικό έργο. Στείλτε το κουπόνι στη διεύθυνση: Εκδόσεις ΔΙΟΠΤΡΑ, Ζωοδόχου Πηγής 27,106 81 Αθήνα για να ενημερώνεστε για τις εκδόσεις μας.

ωοδόχου Πηγής 27, 106 81 Αθήνα, τηλ.: 210 380 5228, 210 330 0774 ιχ: 210 330 0439, http://www.dioptra.gr, E-mail: s

Το διαβάζω ευχαριστεί θερμά tous χορηγούε ins εκδήήωσηε για την απονομή των

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΩΝ ΒΡΑΒΕΙΩΝ 2002

ΕΟΝΙΚΟ Ε λ λ η ν ικ ό

ΚΕΝΤΡΟ

Ενωση Σ υντακτών

Φ ε σ τ ιβ ά λ

ΒΙΒΛΙΟΥ

Π εριοδικού & H acktponikoy Τ υπου

κ

λ

τ

ω

π

σ τ ρ ο φ ιλ ε ά

tous xopnvous επικοινωνώ:

ΠΟΛΙΣ ALPHA

ιιο θ ή κ η

ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ

ious

ΑΓΚΥΡΑ

εκ δ ο τικ ο ί oiKQus:

- H T W i^LUINI-

Ε Κ Δ Ο ΣΕΙΣ ΑΡΜ ΟΣ

Gutenberg %| ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΑ O M B

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ - ΕΚΔΟΣΕΙΣ

Ιάμετρος H r

f§ 7 i

Κ α λ ειδ ο σ κ ό π ιο ε κ δ ό σ εις

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ

ΚΕΝ ΤΡΟ Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η Σ ΓΛΩ ΣΣΑΣ

.

®

.

«ΡΪΤΚ Η

ΝΕΦΕΛΗ V 1

|EKAOZEIZj

< ρ η \ ΕΚΔΟΣΕΙΣ - ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ \^ Λ Η Μ . Ν. ΠΑΠΑΛΗΜΑ

ε κ δ ό σ ε ις

Τ0 ΡΟΔΑΚΙΟ

Π Ο Λ ΙΣ , Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Ρ Ο Ε Σ

SCRJPTA

Σπουδή

t ε υ α ιτ Μ Ύ ,ζ

Π A Τ A

τυπωθήτω

ΨΥΧΟΓΙΟΣ

και ία βιβλιοπωλεία:

6Α€ΥΘ€ΡΟΥΑΑΚΗΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ fcjSMW ΠΑΤΑ Κ Η

Κ Η

Το μικρό ΜΟΝΑΣΤΗΡΑΚΙ

^ ^ .Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ — ΩΚΕΑΝΙΔΔ

Το διαβάζω και η Επιτροπή Κριτικών (Β. ABavaaonouAos, Τ. ΔημητρούΑια, A. Ζ Κ. KapoKiimas, Ε. Κοτζιά, Μ. Qois, Β. Χατζηβτ απένειμαν τα Λογοτεχνικά Βραβεία ΒΡΑΒΕΙΟ ΠΟΙΗΣΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΑΡΒΕΡΗΣ: Στα ξένα (Kefipos) ΒΡΑΒΕΙΟ ΔΟΚΙΜΙΟΥ - ΜΕΛΕΤΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΡΑΓΗΣ: Αστική εμπειρία και αστική ιθαγένεια νεοεδΔηνικήε λογοτεχνίαε (Σοκόληε)

m

ΒΡΑΒΕΙΟ ΔΙΗΓΗΜΑΤΟΣ ΣΩΤΗΡΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ: Η βραδυπορία του καλού (Πατύκηε) ΒΡΑΒΕΙΟ ΠΡΩΤΟΕΜΦΑΝΙΖΟΜΕΝΟΥ ΠΕΖΟΓΡΑΦΟΥ ΕΛΕΝΗ ΓΙΑΝΝΑΚΑΚΗ: Περί ορ έξεω ε και άθΔων δεινών (Εστία)

Enions το διαβάζω και η Επιτροπή Κριτικών (Μ. Κανατσούλη, Α. Κατσίκπ-Γκίβαλου, Μ. ΚοντοΑέων, Μ. Ντεκάστρο, Γ. L Παπαδάτοε) απένειμαν

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΔΙΑΦΗΜΙΣΕΙΣ ΑΥΤΟΚΙΝΗΤΩΝ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΩΝ Από το 7 9 5 0 μέχ ρι σήμερα

ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΕΤΡΙΔΗΣ ΤΑ ΤΡΑΓΟΥΑΙΑ ΤΟΥ ΑΙΠΝΑ Ο Γιάννης Πετρίδης,

Για τους φίλους του αυτοκινήτου και των

ο γνωστός παραγωγός,

μηχανών,

επιλέγει και σχολιάζει

ένα συναρπαστικό

τα 2 0 0 4 καλύτερα

ταξίδι στο χθες μέσα

τραγούδια από το 1900 μέχρι σήμερα.

από τις διαφημίσεις. Το Βιβλίο περιλαμβάνει

Το β ιβ λίο περιλαμβάνει

και δώρο έγχρωμη

και δώρο έγχρωμη

αφίσα 30X50.

αφίσα 50X70.

JAM ES Ν. FREY ΠΩΣ ΝΑ ΓΡΑΨΕΤΕ ΕΝΑ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ ΚΑΛΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ

Μόνο η ΚΑΡΕΖΗ Ένα πραγματικά

JAMESΝ. FREY rims να γράψετε ένα πραγματικά καλό μυθιστόρημα

σημαντικό

Το παγκόσμιο best seller που θα βελτιώσει τον

κινηματογραφικό

τρόπο που γράφετε με

λεύκωμα για την

πρακτικές συμβουλές,

μοναδική

οδηγίες

Τζένη Καρέζη με πλούσιο

και παραδείγματα.

φωτογραφικό υλικό.

ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΠΑΠΟΥΤΣΗ

M y n a m e is B o n d ,

Η ΙΣΤΟ ΡΙΑ ΓΡΑΦΕΤΑΙ Κ Α Ι ΑΝ ΤΙΣΤΡ Ο Φ Α

JAMES BOND

διηγήματα

O James Bond γιορτάζει 4 0 χρόνια κινη ματογραφι κής

9 απολαυστικά διηγήματα, 2 από αυτά βραβευμένα σε

παρουσίας σε ένα

διαγωνιμούς διηγημάτων,

λεύκωμα με πολλά

με πρωταγωνιστές σύγχρονους

στοιχεία, άγνωστες

ανθρώπους σε απρόβλεπτες

πληροφορίες και

καταστάσεις!

πολλές φωτογραφίες.

Π ερ ιο δ ικ ό κα ι ε κ δ ό σ

;ς ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ

Α ποστολοπούλου 64, 152 31 Χαλάνδρι, Τιιλ:\ 110.6775.147, e-mail: aptl2@ ath.forthnet.gr

ΦρίντριχΝίτσε, Έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα Πέρα από το χαλά χαι το χαχό Η γέννηση της τραγωδίας Γενεαλογία της ηθικής Η θέληση για δύναμη Το λυκόφως των ειδώλων, Αντίχριστος, Ίδε ο άνθρωπος Κείμενα για την Ελλάδα

Πωλ Βιριλιό Η πληροφοριχή βόμβα Η διαδιχασία της σιωπής Καθαρός πόλεμος

Πόιτρικ Μπρόιντλιντζερ, Άρτος χαι θεάματα: θειορίες για την μαζική χοιιλτούρα Νόρμαν Κον Αγώνες για την έλευση της βασιλείας του Θεού: Επαναστάτες χιλιαστές χαι αναρχιχοί του μεσαίωνα

Μαρκ Φερρό, Η ιστορία υπό επιτήρηση Από τα Σοβιέτ στον

Λιούις Μάμφορντ, Η ιστορία των ουτοπιών Οι μεταμορφώσεις του ανθρώπου Τέχνη χαι τεχνιχή

Αγουατίν Γ καρθία Κάλβο Εναντίοντουαυτοκινήτου Ιβάν 'Ιλλιτς Γιατιςανάγκες τουανθρώπουσήμερα

Η φωτιά του Προμηθέα Δοκίμια για τον σύγχρονο τεχνολογικό πολιτισμό

Μαρία Λουίζα Μπερνέρι, Περιήγηση στην Ουτοπία Πέτρ Κροπότκιν Αναμνήσεις ενός επαναστάτη

Ν Η Σ ΙΔ Ε Σ , 0 4 2 4 -2 3 2 7 7 , 2 3 2 8 3

Ζαν Μπωντριγιάρ Η χαταναλωτιχή χοινωνία Συνθήματα

Εύα Φοργκάς, Μπάουχαους Άσγκερ Γ ιόρν Περίμορφής

Πωλ Λαφάργκ, Το δικαίωμα στην τεμπελιά Καζιμίρ Μάλεβιτς Η τεμπελιά, πραγματική αλήθεια του ανθρώπου

Κρίστοφερ Λας Η χουλτούρα του ναρχισσισμού Νταίηβιντ Ρήσμαν Το μοναχιχό πλήθος

Καρλ Πολάνυι Ομπγάλοςμετασχηματισμός # Φρόιντ-Οπενχάιμ^ Όνειραστη λαογραφία

Τσβετάν Τοντοροφ, Απέναντι στο ακραίο

Μάρτιν Μπούμπερ, Μονοπάτια στην Ουτοπία Πέτρ Κροπότκιν Αγροί, εργοστάσια, εργαστήρια

0 3 1 -2 6 3 3 6 3

Αργυρής Παολιώτης Ο φόνος θέλει τέχνη Ολέθριος δεσμός

w w w .n i s s i d e s .g r

ΛΙΛΑ ΚΟΝΟΜΑΡΑ 9 Λ WM

WBM\?o « ΐ *"0 ailfi

Μακάο δύο νουβέλες

Στο Μακάο η πρωτοεμφανιζόμενη στην πεζογραφία Λίλα Κονομάρα

χρησιμοποιεί τα μοτίβα των ιστοριών μυστηρίου και της φανταστικής λογοτεχνίας, όχι μόνο για να δείξει τη δεξιοτεχνία της στο να χειρίζεται αυτές τις αφηγηματικές τεχνικές αλλά και για να μιλήσει για το χρόνο, τον έρωτα, το θάνατο, τη φιλία και την προδοσία. Η συγγραφέας συνομιλεί περισσότερο με την παγκόσμια α π ’ό,τι με την ελληνική λογοτεχνία έχοντας αφομοιώσει τα διδάγματα από τους μαιτρ του είδους, και δεν διστάζει να προσδώσει στους ήρωές της ξένη ιθαγένεια.

εκδ όσε ις

ΠΟΛΙΣ

ΟΜΗΡΟΥ 32, ΤΗΑ. 36 43 382, FAX 36 36 501, e-m ail: polis@ ath.forthnet.gr

στην αγορα

ΤΑ ΕΜΠΟΡΙΚΟΤΕΡΑ ΒΙΒΛΙΑ TOY I

1

Μ. ΜΕΪΜΑΡΙΔΗ

Οι μάγισσες της Σμύρνης καςτανιωτης

2

Ρ. ΓΑΛΑΝΑΚΗ

0 αιώνας των λαβυρίνθων καςτανιωτης

3

0. ΕΛΥΤΗΣ

Ποίηση ίκαρος

4

1. ΑΛΙΕΝΤΕ

Η πόλη των θηρίων ωκεανιδα

5

1. ΓΙΑΛΟΜ

Όταν έκ λαψ ε ο Νίτσε αγρα

Λ.ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ

Ό λα είναι ένα ψέμα καςτανιωτης

6

Σ. ΠΡΕΣΦΙΛΝΤ

Οι άνεμοι του πολέμου πατακης

7

Ε. ΣΑΡΑΝΤΙΤΗ

Ποθητή, χρόνια σαν τη φωτιά καςτανιωτης

8

Γ. ΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ

0 λαβύρινθος καςτανιωτης

9 10

Σ. Κ0ΥΛ0ΓΛ0Υ

Μην πας ποτέ μόνος στο ταχυδρομείο ωκεανιδα

Τ. ΑΒΕΡΩΦ

Αύγουστος κέδρος

A. ΚΑΚΟΥΡΗ

0 χαρταετός εστία

Τα στοιχεία παραχώρησαν τα βιβλιοπωλεία: Αθηνά-Κορυδαλλός, Αριστοτέλης-Αθήνα, Βαγιονάκης-Αθήνα, Γόνιου-Λαύριο, Διάλογος-Βόλος, Διάλογος-Βύρωνας, Διάμετρος-Χαλκίδα, Ειρμός-Δράμα, Ελευθερουδάκης-Αθήνα, Ενδοχώρα-Αθήνα, Εστία-Αθήνα, Ευσταθίου-Λάρισα, Ζηριχίδης-θεσσαλονίκη, θεωρία-Ζάκυνθος, Ιανός-θεσσαλονίκη, Ιδαίον Άντρον-Ραφήνα, Κεντρί-θεσσαλονίκη, Λέσχη του Βιβλίου-Αθήνα, Μαθέ-Καλλιθέα, Μεθενίτης-Πάτρα, Μιχαλάς-Αθήνα, ΜπεθάνηςΜέγαρα, Νέστωρ-Κατερίνη, Πάπυρος-Χίος, Πειραϊκή Φωλιά-Πειραιάς, Πολιτεία-Αθήνα, Σάκης-Νέα Σμύρνη, Το ΔέντροΡόδος, Φωτόδεντρο-Ηράκλειο, Ώρα-Τρίπολη

διαβάζω ΜΗΝΙΑΙΑ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Σύνταξη: 210-33.01.313 · Λογιστήριο: 210-33.01.241 Διαφημίσεις: 210-33.01.313 Συνδρομές: 210-33.01.315, 210-33.01.241 Fax: 210-33.01.315 e-mail: diavazo@ath.forthnet.gr http: www.translatio.gr./diavazo Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Ηρακλής Παπαλέξης Σύνταξη: Γιώργος Γαλάντης, Κατερίνα Γρυπονησιώτου, Βασίλης Καλαμαράς, Λάμπρος Κουλελής, Ηρακλής Πα­ παλέξης, Βάσω Σπάθή Υπεύθυνη οικονομικών: Βάοω Σπάθή

20 ΔΙΑΒΑΖΩ

Συνδρομές: Αθανασία Σπάθή Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Καλλιτεχνική επιμέλεια-dtp: Μαρία Ζαχαριουδάκη (210-38.21.700, mz-dtp@otenet.gr) Επιμέλεια-διόρθωση: Λένια Μαζαράκη, Δέσποινα Ράμμου Φωτοστοιχειοθεσία: Έλλη Χατζόγλου Φιλμ-μοντάζ-εκτύπωση: Δ. Πρίψτης & Υιοί ΟΕ, Σωνιέρου 6 (210-52.32.323) Διανομή: Πρακτορείο διανομής τύπου Ευρώπη ΑΕ, Αμφιαράου 15-17 (210-51.99.900) Ιδιοκτησία: Γιώργος Γαβαλάς & ΣΙΑ Ε.Ε. Εκδότης: Γιώργος Γαβαλάς Κεντρική διάθεση: Αθήνα: «διαβάζω», Α. Μεταξά 26, Αθήνα 106 81, Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο «Κέντρο του βιβλίου», Λασσάνη 9 (2310-237.463) Φωτογραφία εξωφύλλου: Αρχείο Λ. Ξανθόπουλου

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

2002 1

Ζ. ΖΑΤΕΛΗ

2

Ν. ΘΕΜΕΛΗΣ

Η ανατροπή κέδρος

3

Μ. ΜΕΪΜΑΡΙΔΗ

Οι μάγισσες της Σμύρνης καςτανιωτης

Μ ε το παράξενο όνομα Ραμάνθις Ερέβους.

0 θάνατος ήρθε τελευταίος καςτανιωτης

4

1. ΓΙΑΛΟΜ

Όταν έκλαψ ε ο Νίτσε αγρα

5

Σ. ΠΡΕΣΦΙΛΝΤ

Οι πύλες της φωτιάς πατακης

6

Ν. ΘΕΜΕΛΗΣ

Η αναζήτηση κέδρος

7

Γ. ΣΚΑΜΠΑΡΔΟΝΗΣ

Ουζερί Τσιτσάνης κέδρος

8

A. ΚΑΚΟΥΡΗ

Χαρταετός εστία

ΤΖ. Ρ. Ρ. ΤΟΛΚΙΝ

0 άρχοντας των δαχτυλιόιών κέδρος

Α. ΠΑΠΑΔΑΚΗ

Η βαρκάρισσα της χίμαιρας καλεντης

Σ. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ

Φτωχή Μάργκο πατακης

Σ. ΚΟΥΛΟΓΛΟΥ

Μην πας ποτέ μόνος στο ταχυδρομείο ωκεανιδα

9

10

| 2 0 0 2 (ΕΛΛΗΝΙΚΑ) ■ 1

Ζ. ΖΑΤΕΛΗ

Μ ε το παράξενο όνομα Ραμάνθις Ερέβους.

0 θάνατος ήρθε τελευταίος καςτανιωτης

Ν. ΘΕΜΕΛΗΣ

Η ανατροπή κέδρος

3

Μ. ΜΕΪΜΑΡΙΔΗ

Οι μάγισσες της Σμύρνης καςτανιωτης

4

Ν. ΘΕΜΕΛΗΣ

Η αναζήτηση κέδρος

5

Γ. ΣΚΑΜΠΑΡΔΟΝΗΣ

Ουζερί Τσιτσάνης κέδρος

6

Α. ΚΑΚΟΥΡΗ

7

Α. ΠΑΠΑΔΑΚΗ

Η βαρκάρισσα της χίμαιρας καλεντης

Σ. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ

Φτωχή Μάργκο πατακης

2

8

Σ. ΚΟΥΛΟΓΛΟΥ

Μην πας ποτέ μόνος στο ταχυδρομείο ωκεανιδα

9

Μ. ΚΟΥΜΑΝΤΑΡΕΑΣ

Δυο φορές Έλληνας κέδρος

Ρ. ΓΑΛΑΝΑΚΗ

0 αιώνας των λαβυρίνθων καςτανιωτης

Λ. ΔΙΒΑΝΗ

Ενικός αριθμός καςτανιωτης

10

1

Χαρταετός εστία

2 0 0 2 (ΞΕΝΑ)

■ 1. ΓΙΑΛΟΜ

Όταν έκλαψ ε ο Νίτσε αγρα

2

Σ. ΠΡΕΣΦΙΛΝΤ

Οι πύλες της φωτιάς πατακης

3

ΤΖ. Ρ. Ρ. ΤΟΛΚΙΝ

0 άρχοντας των δαχτυλιδιώ ν κέδρος

4

ΤΖ. Κ. ΡΟΟΥΛΙΝΓΚ

Ο Χάρι Πότερ και η φιλοσοφική λίθος ψυχοπος

5

1. ΑΛΙΕΝΤΕ

Φωτογραφία σε σέπια ωκεανιδα

6

Ρ. ΠΙΛΤΣΕΡ

Το τέλο ς του καλοκαιριού ωκεανιδα

7

Κ. ΜΙΓΙΕ

Η σεξουαλική ζωή της Κατρίν Μ. κέδρος

8

Π. ΚΟΕΛΟ

Ο διάβολος και η δεσποινίδα Πριμ λιβανης

9

Θ.ΧΑΛΟ

Ούτε τ' όνομά μου γκοβοςτης

Μ. ΚΟΥΝΤΕΡΑ

Το αστείο εστία

1

10

Φ. ΠΟΥΛΜΑΝ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟ! 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 21

ακούς εκεί...

ΣΧΟΛΙΑ ΓΙΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΑ

©

Κάποιοι τον αποκαλούν «ηθογράφο», προσδίδοντας στο χαρακτη­

ρισμό αρνητική χροιά. Τώρα τι έχουν να πουν για το καινούριο μυθι­ στόρημα του δις βραβευμένου από το διαβάζω Σωτήρη Δημητρίου; Το βιβλίο του με τίτλο Τους τα λέει ο θεός («Μεταίχμιο») είναι ό,τι πιο νεωτερικό διαβάσαμε τα τελευταία χρόνια. Το συνιστούμε ανεπι­ φύλακτα. ©

Γιατί στα τρία Κρατικά Βραβεία Παιδικών Βιβλίων και στα δύο

των Μεταφράσεων δε δημοσιοποιήθηκαν οι short-lists; Μήπως οι δύο αντίστοιχες Επιτροπές έχουν άλλη άποψη για τα επικρατέστερα βιβλία ή μήπως τα βραβεία προέκυψαν ως διά μαγείας; ©

Η εκπομπή του Στέλιου Κούλογλου «Ρεπορτάζ χωρίς σύνορα»

στη NET για τη χούντα και το Πολυτεχνείο ήταν η πιο διαφωτιστική που έχουμε δει εδώ και 29 χρόνια. Χωρίς ψευτοηρωισμούς και με­ λοδραματισμούς εκ μέρους των συμμετεχόντων, φώτισε εκείνη την ταραγμένη περίοδο. Προτείνουμε να προβληθεί του χρόνου στην ε­ πέτειο του Πολυτεχνείου σε όλα τα σχολεία για να μάθουν οι μαθη­ τές τι πραγματικά συνέβη τότε και κάτω από ποιες συνθήκες. Τι λέει το Υπουργείο Παιδείας; © Εντυπωσιακό. Από έρευνα που διεξήγαγε το Ελληνικό Φεστιβάλ προέκυψε ότι η ε­ παφή του κοινού του Φεστιβάλ με τα βιβλία είναι ιδιαίτερα καλή, καθώς ποσοστό 96,2% δηλώνουν αναγνώστες βιβλίων. © Επίσης αξιοσημείωτο είναι ότι το ποσοστό των γυναικών που επισκέφθηκε τις εκ­ δηλώσεις του Ελληνικού Φεστιβάλ 2002 ήταν μεγαλύτερο από το ποσοστό των αντρών (62,6 % έναντι 37 ,4 %) και μάλιστα το γυναικείο αυτό κοινό έδειξε ιδιαίτερη προτίμη­ ση στο χορό και το θέατρο. © Τέλος τα αποτελέσματα της έρευνας επιβεβαιώνουν το κύρος του Ελληνικού Φεστι­ βάλ. Η υποδοχή των ΜΜΕ, ελληνικών και διεθνών, αλλά και οι 27 0.00 0 θεατές, οι ο­ ποίοι παρακολούθησαν τις εκδηλώσεις του το καλοκαίρι του 2002, αποδεικνύουν πε­ ρίτρανα ότι μπορεί ακόμη και ένας Κούκος να φέρει την άνοιξη. ©

Η Επιτροπή των Κρατικών Βραβείων δεν έλαβε καθόλου υπόψη δημοσίευμα του

Νίκου Μπακουνάκη: «Το Βραβείο Δοκιμίου πρέπει να απονέμεται σε συνθετική εργα­ σία και όχι σε συμπιλήματα εφημεριδογραφημάτων ή περιοδικογραφημάτων. Άλλο το δοκίμιο και άλλο η συλλογή άρθρων έστω εμπλουτισμένων με υποσημειώσεις και βι­ βλιογραφία». Και το έδωσε στον Αριστείδη Μπαλτά για το Αντικείμενα και όψεις εαυ­ τού («Εστία»), βιβλίο που αποτελείται από συλλογή άρθρων σε περιοδικά από το 1976 ως σήμερα.

22 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

©

Και μια και μιλάμε για τον Αριστείδη Μπαλτά. Το βιβλίο του, συλλογή άρθρων, ό­

πως είπαμε, είναι ένα βιβλίο που άξιζε να βραβευθεί. Έπρεπε όμως άλλη επιτροπή να του το απονείμει. Διότι η υφιστάμενη με ποιες περγαμηνές φιλοσοφικών σπουδών μπόρεσε να το διακρίνει μεταξύ πολλών άλλων; Καθώς γνωρίζουμε - ή ζούμε σε άλλη χώρα;- η Επιτροπή βραβεύει λογοτεχνικά βιβλία και όχι από το σύνολο των επιστημών του ανθρώπου. Ας παρακάμψουμε το «παράτυπο» της βράβευσης. Το σημαντικό είναι άλλο. Και ουδείς το έλαβε υπόψη. Η Επιτροπή για να βραβεύσει φιλοσοφικό δοκίμιο και να καταλήξει σε ένα από αυτά, πρέπει -λογικά;- να διέτρεξε όλα τα λογοτεχνικά δοκίμια και κα­ νένα να μην πληρούσε τις υψηλές προσδοκίες της. Γι' αυτό άφησε πίσω της το λογοτε­ χνικό χώρο, έψαξε τον ιστορικό, προχώρησε στον πολιτικό, έφτασε στον οικονομικό, τον ανθρωπολογικό, κοινωνιολογικό, τίποτα το βραβεύσιμο δεν υπήρχε και κατέληξε στη φιλοσοφία. Και περιέργως πώς όλα τα μέλη, ενθουσιασμένα από τις φιλοσοφικές αναζητήσεις του Α. Μπαλτά, τον τίμησαν με το βραβείο. Ποια μέλη όμως της Επιτροπής μπορούν να α­ ξιολογήσουν το βιβλίο του Α. Μπαλτά; Κανένα πλην ενός. Του προέδρου της. Κι όμως δόθηκε ομοφώνως. Η αποθέωση της πειθούς! ©

Αναρωτιόμαστε για το Κρατικό Βραβείο Μετάφρασης Έργου Ξένης Λογοτεχνίας

στην Ελληνική Γλώσσα, που δόθηκε στη Μάγκυ Κοέν για το βιβλίο του Αβραάμ Γεοσούα Ταξίδι στο τέλος της χιλιετίας. Ποιο από τα μέλη της Επιτροπής γνωρίζει εβραϊκά για να ελέγξει τη μετάφραση του έργου στα ελληνικά; Νομίζουμε, μετ' επιφυλάξεως, ένα. Ή μήπως όχι; ©

Αντίστοιχο το ερώτημά μας για το Κρατικό Βραβείο Μετάφρασης Ελληνικού

Έργου σε Ξένη Γλώσσα, που δόθηκε στην Anna Zimbone για τη μετάφραση του βιβλί­ ου του Βιζυηνού Το μόνον της ζωής του ταξίδιον στα ιταλικά. Πόσα μέλη της Επιτρο­ πής γνωρίζουν τόσο καλά ιταλικά για να ελέγξουν τη βραβευμένη μετάφραση; Ένα; Και κάτι ακόμα: το βραβευμένο βιβλίο τυπώθηκε από τις εκδόσεις AIORA. Έλλην, ελληνότατος ο εκδότης στην περιοχή Εξαρχείων. Ρωτάτε αν κυκλοφορεί στην Ιταλία; Προς το παρόν ούτε ένα αντίτυπο! © Σε φιλική συνάντηση που είχαμε με τον καλό συγγραφέα Αλέξη Πανσέληνο -αφορ­ μή ήταν η έκδοση του νέου μυθιστορήματός του Κουτσός άγγελος («Κέδρος»)- συζη­ τήσαμε για τα τελευταία του διαβάσματα. Χωρίς περιστροφές ξεχώρισε Το βιβλίο της μέλαινας χολής («Παρουσία») του Κώστα Χατζηαντωνίου και τη Συνάντηση («Ίνδικτος») του Κωνσταντίνου Τζαμιώτη. θεω ρεί ότι και τα δύο είναι εξαιρετικά ενδιαφέ­ ροντα και πάρω απέχουν από το να ακολουθούν το συρμό. Ας τον ακούσουμε. © Ας σταματήσει επιτέλους αυτό το αλισβερίσι μεταξύ συγγραφέων: «Γράψε εσύ για το δικό μου βιβλίο στο τάδε έντυπο κι εγώ θα γράψω για το δικό σου στο δείνα», διότι θα α­ ναγκαστούμε εκ των πραγμάτων να χρησιμοποιήσουμε τη δύναμη των παραδειγμάτων...

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 23

© Τα ποτάμια δε γυρίζουν πίσω. Ωστόσο πολλοί συγγραφείς επιμένουν ακόμη να εκ­ δίδουν τα βιβλία τους στο πολυτονικό. Ασήμαντο βεβαίως το γεγονός ότι ταλαιπωρούν αρκετούς ανθρώπους της παραγωγικής διαδικασίας (διορθωτές, επιμελητές, εκδό­ τες). Δεν αναλογίζονται όμως ότι οι νέοι κυρίως αναγνώστες διαβάζοντας παραβλέ­ πουν τις περισπωμένες, τις δασείες και τα άλλα στολίδια της γλώσσας; Και επιπλέον μοιάζει αυτή η εμμονή με αγώνα άγονο, δεδομένου ότι σε μερικά χρόνια θα παροπλι­ στούν οι διορθωτές, γνώστες της παλιάς σχολής των «τόνων». Τότε ποιος θα φροντίζει τα πολυτονικά τους κείμενα; © Το σύντομο πεζό Παραδειγματικοί φόνοι («Άγρα») του Ισπανού Μαξ Άουμπ είναι έ­ να είδος συνέχειας του κλασικού έργου του μεγάλου αιρετικού Ντε Κουίνσι, Ο φόνος ως μία εκ των καλών τεχνών. Γράφτηκε το 19 56 και αποτελεί έναν κατάλογο εκατό περίπου φόνων που έχουν διαπραχθεί από εκνευρισμό, αγανάκτηση, για λόγους αρ­ χής ή φιλανθρωπίας. Μέρες που ζούμε, με τους «πιστολέρο» της 17Ν, ορισμένες σελίδες από το βιβλίο του Άουμπ μοιάζουν απρόσμενα επίκαιρες: Τον σκότωσα γιατί κρατούσα πιστόλι! Τι ωραία αίσθηση! Τον σκότωσα γιατί δεν σκεφτόταν σαν εμένα. Τον σκότωσα γιατί ήταν πιο δυνατός από μένα. Σκοτώνετε, σκοτώνετε ανελέητα, αν θέλετε να προχωράτε, ν' ανοίγετε δρόμο, να μην κουράζεστε. Ένα πτώμα, έστω και ζεστό, είναι μια χαρά σκαλοπατάκι για ν' ανέβετε λίγο ψηλότερα. Το μόνο δίλημμα που είχα, ήταν ποιον απ' τους δυο: το λινοτύπη ή το διευθυντή. Σκότω­ σα τον δεύτερο, για πιο πολύ μπούγιο. Κάλλιο η πετσέτα απ' το στουπί. ©

Οι εκδόσεις «Ανάβαση» ειδικεύονται εδώ και χρόνια σε εκδόσεις χαρτών και οδη­

γών οδοιπορικών, αναρριχήσεων, ορειβασιών κ.τ.λ., έχοντας στο ενεργητικό τους πλη­ θώρα τίτλων που αφορούν την ελληνική φύση, τις «περπατημένες» όσο και τις ανεξε­ ρεύνητες περιοχές της. Πρόσφατα προστέθηκαν δύο νέα βιβλία που κινούνται σε αυτή ακριβώς τη θεματική: το ένα είναι η Αναρρίχηση, ένας ιδιαίτερα εύχρηστος και καλαί­ σθητος οδηγός πάνω στο συγκεκριμένο άθλημα, και το άλλο τα Βουνά της Απικής του Νίκου Νέζη, ερευνητή με πλούσιο συγγραφικό έργο. Όσοι αγαπούν την ελληνική φύ­ ση, αλλά κι εκείνοι που επιθυμούν να την ανακαλύψουν, με βοηθούς αυτά τα δύο βι­ βλία, ας εξορμήσουν στην πολύπαθη και τόσο παρεξηγημένη Αττική. © Αν διαπιστώσατε μετά τις γιορτές ότι πολλοί δημοσιογράφοι που ασχολούνται με το βιβλίο πήραν κάμποσο κιλά, αυτό οφείλεται στα αλλεπάλληλα τραπεζώματα πολλών εκδοτών σε καλά ρεστοράν. Από τη μια η έκδοση ενός βιβλίου, από την άλλη κάποιο γεγονός, τα μαχαιροπίρουνα πήραν φωτιά. Πρόκειται γι' αυτό που λένε «νηστικό αρ­ κούδι δε χορεύει;» m

24 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΝΕΑ ΒΙΒΛΙΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΙΗΓΗΣΗ

Ρ Α Ν Τ ΙΚ Α ΤΖ Α

Α ρ ώ μ α τα το υ κ ό σμου Έ ν α α π ’ τ α κ α λ ύ τερ α β ιβ λ ία της σ ύ γ ­ χρ ονη ς ινδικής λ ο γ ο τ ε χ ν ία ς .Έ ν α θ α υ μ ά σ ιο μ υ θ ισ τ ό ρ η μ α , π ο υ π ε ρ ιγ ρ ά φ ε ι τ ο α ίσ θ η μ α της α π ο ξ έ ν ω σ η ς μ ια ς ν έ α ς γ υ ν α ίκ α ς στο Π α ρ ίσ ι, α ίσ θ η μ α π ο υ εντ ε ίνε τ α ι α π ’ τη μ ο ­ να δική της ε υ α ισ θ η σ ία σ τ α α ρ ώ μ α τ α και τ ις μ υ ρ ω δ ιές.

Μ Α Ρ Ι-Σ ΙΣ Σ Ι Λ Α Μ Π ΡΕΣ

Σ τ α ό ρ ια Μ ια διεισ δυτικ ή έ ρ ε υ ν α σ το ν κ ό σ μ ο της π α ιδ ικ ή ς η λ ικ ία ς. Ό χ ι της ευ τ υ χ ισ μ ένη ς π α ιδ ικ ή ς η λ ικ ία ς, α λ λ ά εκ είνη ς π ο υ δ η μ ι­ ο υ ρ γ εί τ έ ρ α τ α . Κ αι τ α τ έ ρ α τ α της πα ιδ ικ ή ς ηλικ ία ς δ εν φ ε ύ γ ο υ ν π ο τ έ α π ό μ έ σ α μ α ς με τ ο π έ ρ α σ μ ά της.

Ασκληπιού 26-28, Αθήνα 106 80, τηλ.: 210.36.30.601, fax: 210.36.30.622 Βασ. Κωνσταντίνου 175, Κορωπί 194 00, τηλ.-fax: 210.66.24.913 www.diigisi.gr e-mail: info@diigisi.gr

χωρίς λογοκρισία I ΑΠΟΤΟΝ ΑΛΕΞΗ ΖΗΡΑ

Κατά καιρούς μού κίνησαν το ενδιαφέρον κάποια άρθρα της πεζογράφου Αμάντας Μιχαλοπούλου στην Καθημερινή της Κυριακής, άλλοτε προκαλώντας τον έπαινο και άλλοτε τον ψόγο μου, ως αναγνώστη· αν και σημασία δεν έχει τόσο η άρνηση ή η κατάφαση, από μό­ νες τους, όσο το γονιμοποιό ή όχι αποτέλεσμά τους. Πολύ συχνά, λοιπόν, τα άρθρα της εί­ ναι σύντομα πεζά με απολύτως λογοτεχνικές αρετές -εύστοχες μεταφορές, ευφάνταστες παρομοιώσεις- που συνιστούν ένα γοητευτικό ταξίδι ως την καρδιά του υπό διαπραγμάτευ­ ση θέματός της. Αυτό όμως είναι κάτι άλλο από τη συλλογιστική που αναπτύσσει κάθε φο-

Η κ ρ ιτ ικ ή , μ ε ή χ ω ρ ίς ζ ο υ ρ λ ο μ α ν δ ύ α ; ρά, και με την οποία τυχαίνει κάπου κάπου να μη συντάσσομαι. Και τούτο όσο και αν ο πε­ ριώνυμος μεταμοντερνισμός, στην υπόθεση του οποίου έχει όπως φαίνεται στρατευθεί με ενθουσιώδη διάθεση τον τελευταίο καιρό, επιτάσσει, έστω και σε θεωρητικό επίπεδο, τη συνύφανση του λογοτεχνικού και του δημοσιογραφικού λόγου, θέμα μας ωστόσο δεν είναι επί του παρόντος το μεταμοντέρνο, αλλά ένα άρθρο της Α. Μιχαλοπούλου (10 Νοεμ.

2002), «Περί κριτικής», ή, θα έλεγα εγώ πιο σωστά, «περί κριτικών». Εκεί με δριμύτητα, χι­ ούμορ και ειρωνεία επιτίθεται -όπως είναι του συρμού κατά τις... τελευταίες εκατονταε­ τίες- εναντίον της «συχνά παράλογης αυστηρότητας της γλώσσας της κριτικής», της έωλης επιδίωξής της να ταυτίζει το συγγραφέα ως δημιουργό με το συγγραφέα ως manager της δουλειάς του, όπως και εναντίον της κριτικής που θέλει συνέχεια να υπενθυμίζει τον κανο­ νιστικό της χαρακτήρα, κουνώντας αυστηρά το δάχτυλο προς κάθε άτακτο λογοτέχνη! Εκτός από ορισμένες ήδη οξειδωμένες κοινοτοπίες, του τύπου «η ζωή του δημιουργού προσφέρεται συχνά στον κριτικό ως το μυθιστόρημα που δεν έγραψε, ως ο πίνακας που δεν ζωγράφισε», θέσεις που, «παραδόξως», αποδίδουν τη μοντερνιστική λογική περί πλή­ ρους αυτονομίας του έργου τέχνης, θα μπορούσα να δεχτώ ως βάσιμα τα υπόλοιπα καυστι­ κά της σχόλια. Με μόνη την εξής βασική διαφορά: ότι γενικά οι επισημάνσεις της για τη δυ­ σλειτουργία της κριτικής μάλλον δε σχετίζονται με την ελληνική αλλά με κάποια άλλη πραγ­ ματικότητα. Διαβάζοντάς τες αναρωτήθηκα: άραγε ζούμε στην ίδια χώρα με τη συγγραφέα του Οσες φορές αντέξεις (1998); Πιθανότατα όχι. Γιατί διαφορετικά θα αντιλαμβανόμουν ότι φύεται και στα μέρη μας αυτή η στιβαρή και σιδηρόφρακτος λογοτεχνική κριτική· ότι δεν μπορεί, κάποια στιγμή θα διασταυρωνόμουν με τους τοπικούς Σεντ Μπεβ και Βρανίτσκι! Όμως, φευ, πού τέτοια τύχη! Και πώς θα γινόταν διαφορετικά για μια μορφή δημιουρ­ γικής γραφής που ενώ σε άλλα περιβάλλοντα θεωρείται «θεσμική» για τη λειτουργία της λο­ γοτεχνίας, στα καθ' ημάς δεν απέκτησε ακόμα συνείδηση της θέσης της και μόνο σε σπά-

26 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

νιες περιπτώσεις στοχάστηκε σοβαρά για το ρόλο της; Δε λέω ότι δε διαθέτει η λογοτεχνία μας αξιόλογους κριτικούς. Ίσα ίσα. Μάλιστα, παρά τις διαγραφές που επιχείρησαν ορι­ σμένοι πανεπιστημιακοί οτο παρελθόν, ό­ πως ο Δημήτρης Τζιόβας και ο Δημήτρης Δημηρούλης, εθελοτυφλώντας συνειδητά για να προσαρμόσουν την πραγματικότητα στη θεωρία, δε νομίζω πως περιπτώσεις σαν του Κωστή Παλαμά, του Τέλλου Άγρα ή αργότερα του Δημήτρη Νικολαρείζη θα ήταν ήσσονος μεγέθους μέσα στα συμφραζόμενα της ευρωπαϊκής λογοτεχνικής κριτικής του καιρού τους. Αν η κριτική έ­ δρασε στην Ελλάδα στο περιθώριο της λο­ γοτεχνικής παραγωγής, όπως και η τελευ­ ταία, αναλογικά, υπήρξε περιθωριακή σε σχέση με τις λογοτεχνίες της Ευρώπης, αυτό κατά τη γνώμη μου συνέβη ως άμε­

Τα έργα του Νίτσε σε καινούργιες μεταφράσεις του Ζήση Σαρίκα: • Γενεαλογία της ηθικής • Η θέληση για δύναμη • Έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα • Πέρα από το καλό και το κακό • Το λυκόφως των ειδώλων Ιδε ο άνθρωπος - Αντίχριστος • Γέννηση της τραγωδίας • Πωλ Βιριλιό, Η διαδικασία της σιωπής • Ζαν Μπωντριγιάρ, Συνθήματα • Τσβετάν Τόντοροφ, Απέναντι στο ακραίο • Άσγκερ Γιόρν, Περί μορφής • Νταίηβιντ Ρήσμαν, Το μοναχικό πλήθος • Καρλ Πολάνυι, Ο μεγάλος μετασχηματισμός • Λιούις Μάμφορντ, Η ιστορία των ουτοπιών • Χρ. Τσολάκης, Τη γλώσσα μού έδωσαν ελληνική (δύο τόμοι) • Ν. Μουτσόπουλος, Διαδρομή αυτογνωσίας (τρεις τόμοι) • Γ. Χουρμουζιάδης, Λόγια από χώμα

ση συνέπεια της απαξίωσης που συνάντη­

• Θωμάς Κοροβίνης, Ο Μάρκος στο χαρέμι

σε στην Ελλάδα τόσο η λογοτεχνία όσο

• Φούλα Λαμπελέ, Ίο (διηγήματα)

και πολύ περισσότερο η κριτική, ως μορ­ φές πολιτισμικών θεσμών. Συνεπώς, είναι μάλλον πολυτέλεια να αναφέρεται στο

• Αργυρής Παυλιώτης, Ολέθριος δεσμός

σχόλιό της η Αμάντα Μιχαλοπούλου σε

• Στέφανος Μτταλής, Μαθηματικά και ποίηση • Χριστίνα Φλόκα, Η φαρμακογνωσία του Οδυσσέα Ελύτη

μοντερνιστές ή παραδοσιακούς κριτικούς, υπονοώντας μια κάποια υστέρησή μας α­ πέναντι στα της Εσπερίας. Είναι συγκρί­ σεις γενετικά ασύμβατες- όπως ασύμβατη αλλά όχι άκαρπη είναι κάθε σύγκριση με­ ταξύ της αγγλικής, της γαλλικής ή της γερ­ μανικής λογοτεχνίας και της ελληνικής α­ πό την άλλη. Γιατί άλλο πράγμα η λογοτε­ χνία που μιμείται τεχνοτροπίες, στιλ, θέ­ ματα και άλλο πράγμα η λογοτεχνία -μα και η κριτική- που έχει συνείδηση του ε­ αυτού της. Και για να έχουν, οποιαδήποτε λογοτεχνία και οποιαδήποτε λογοτεχνική κριτική συνείδηση του εαυτού τους, νομί­ ζω πως πρώτ' απ' όλα χρειάζεται να κά­ νουν τη δουλειά τους υπεύθυνα.

• Εντουάρ Ντυζαρντέν, Έδρεψε δάφνες • Ετέλ Αντνάν, Περί πόλεων και γυναικών • Ανα Νόβακ, Οι ατυχίες της ψυχής • Λώρενς Στερν, Αισθηματικό ταξίδι • Τόμας Μπέρνχαρντ, Οι φτηνοφαγάδες • Γιαν Νέρουντα, Ιστορίεςαπό την παλιάΠράγα • Πιέρ - Πάολο Παζολίνι, Μυθοπλασία • Φ. Ντοστογιέφσκι, Ο σωσίας • Μ.Μπουρλάς, Έλληνας, Εβραίοςκαι αριστερός • Ιβάν Ίλλιτς, Για τις ανάγκες του ανθρώπου • Τζέρυ Μπράουν, Η άλλη Αμερική • Ν. Κον, Αγώνες για την έλευση της χιλιετούς βασιλείας του Θεού • Π. Μπράντλιτζερ, Άρτος και θεάματα • Ζαν Μπωντριγιάρ, Η καταναλωτική κοινωνία • Πωλ Βιριλιό, Η πληροφορική βόμβα

Στα επόμενα τεύχη θα προσπαθήσω να

• Μαρία Λουίζα Μπερνέρι, Περιήγηση στην Ουτοπία

ολοκληρώσω αυτή τη σειρά των σκέψε­

Τα βιβλία του Κ. Τομανό για τη Θεσσαλονίκη

ων, αναφερόμενος σε προβλήματα που σχετίζονται με το κύκλωμα παραγωγής του βιβλίου, w

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 27

αυτογραφία

ΑΠΟ ΤΗΝ ΜΙΜΙΚΑ ΚΡΑΝΑΚΗ

«,Σε γνωρίζω από την όψη του κορμιού τη φοβερή · χαίρε, χοίρε, ω μεγάλε το δεινόν το γήρας ψάλλε»

Ου γαρ έρχεται μόνο, το άτιμο. Ασπρισαν τα μαλλιά, τα μάγουλα σταφίδιασαν και στο λεωφορείο, τώρα, οι νέοι σηκώνονται βιαστικά να σου παραχωρήσουν τη θέση τους μην τυχόν κι απ' την ορθοστασία το χούφταλο σωριαστεί ε κ εί μπροστά τους. Γέρασες, τετέλεσται. Το λέω και δεν το πιστεύω, δεν το ζω, είναι σαν να το 'χω μάθει α­ πέξω, από μια ξένη γλώσσα, άγνωστη, θυμάμαι, η πεθερά μου η συγχωρεμένη, α­ φού έθαψε δυο συζύγους ογδόντα χρονών, έλεγε: «Εγώ αισθάνομαι ακόμα κοριτσάκι». Κι ήταν αλήθεια. Πέθανε κοριτσάκι.

Ε ισ α γ ω γ ή ... Ώσπου ήρθε η χαριστική βολή: «Ε, τώοα περιμένουμε την αυτοβιογραφία σου» λέγαν και ξαναλέγαν αγαπητοί μου φίλοι, κουλτουριάρηδες. («Τώρα» = που 'σαι με το 'να πόδι στον τάφο). Πώς είπατε; Αυτό-βιο-τί; Όχι, αδύνατον. Δε φτάνει, δηλαδή, που αυ­ τό το «βίο» τον αβίωτο τον έζησα, θέλοντας και μη, τον λούστηκα, πρέπει «τώοα» να τον αυτοβιογράψω, με το νι και με το σίγμα, σαν τιμωρία που γέρασα. Και πού να βρω μια άλλη, δεύτερη ζωή, να χωρέσει την πρώτη, προπάντων «τώοα»: Αφήνω που οι διάφοροι επώνυμοι που διέπραξαν τέτοια αυτο-αμαρτήματα δεν είπαν την αλήθεια («Και τι εστίν αλήθεια;» ρώτησε κάποιος αδιάκριτος στο Ευαγγέλιο), ούτε ο Ρουσό, στις Εξομολογήσεις, ούτε ο Σατομπριάν, όλος φλόγα και πάθος που ξέχασε στα Απο­ μνημονεύματα την κυρία Ρεκαμιέ, το μεγάλο έρωτα της ζωής του, εξωσυζυγικό βέ­ βαια. Όσο για το εσπερινό εκ είν ο Βλέμμα προς τα πίσω της Edith W harton (A Backward Glance, 1933-34), δε βρίσκεις ούτε λέξη για την ερωτική ζωή, ούτε καν τη συζυγική. Είχε, βέβαια, καταδικάσει ως «πορνογραφικό» (sic) εκείνο τον δόλιο Οδυσοέα του Τζόις. Ώστε... Μα γιατί τόση εχεμύθεια; Πιθανόν οι ανωτέρω, ίσως κι άλλοι, να θεώρησαν κάπως σαν εκπόρνευση το να προσφέρουν στη δημοσιότητα ένα μυστικό μη ανακοινώσιμο, επί ποινή θανάτου, όπως διαβάζουμε στα παραμύθια. Αλήθεια, ω Αλήθεια, πόσα ε ­ γκλήματα έχουν γίνει στ' όνομά σου! Και κάτι άλλο: μια ζωή είναι ένα δράμα με πολλά πρόσωπα. Πώς να πάρεις αυτούς τους τρίτους απ' τη γαλήνη της ανωνυμίας για να τους ρίξεις στην «πολλή συνάφεια του κόσμου» και την αδιακρισία του; Είναι σαν ν' ανοίγεις σε χριστιανούς πρωτομάρ­ τυρες την πόρτα από το κλουβί των λεόντων. Εφ' ω και με τις διάφορες αναστολές και απωθήσεις η αυτοβιογραφία γίνεται πια ένα μυθιστόρημα σαν όλα τ' άλλα. Και α­ μοιβαίος: δηλαδή, κάθε έργο είναι αυτοβιογραφικό, όχι μόνο τα βιβλία και η μουσι­ κή, αλλά και η καρέκλα του μαραγκού, το κοστούμι του ράφτη, η κακαβιά του καπετάν Βρονταμίτη κ.τ.λ. Είναι κομμάτια απ' τη ζωή τους. Πρώτο πρόσωπο αληθινό δεν

28 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

υπάρχει στη γλώσσα του κόσμου τούτου. Άλλωστε, γι' αυτό δε γράφουμε βιβλία, για να το βρούμε, ίσως στον άλλο κόσμο, το φανταστικό; «Εγώ είμαι κάποιος άλλος», εί­ πε ο Ρεμπό με τα σοφά του νιάτα, τ' αθάνατα. «Συμφωνώ με τον προλαλήσαντα. Η μαντάμ Μποβαρί είμ ' εγώ», φωνάζει οργίλος ο Φλομπέρ για να ξεφορτωθεί τα θήλεα της επαρχίας που τον είχαν πάει δικαστήριο γιατί μοιάζαν, λέει, με την ηρωίδα του. Συμπέρασμα: «Η γλώσσα είναι φασισμός», το δήλωσε ο Ρολάν Μπαρτ στο εναρκτήριο μάθημά του στο College de France. Μπορεί, ωστόσο, αυτή η έντονη προάσπιση της ταυτότητας του ατόμου να 'χει ρίζες βαθύτερες: ίσως την αίσθηση πως τα διάφορα ναρκισσιστικά «Ημερολόγια» να 'ναι έ­ να είδος ασέλγειας, κάτι σαν τυμβωρυχία. Κάθε άτομο είναι ανεπανάληπτο, αναντικα­ τάστατο, κι όχι μόνο ο Μότσαρτ ή ο Ντοστογιέφσκι. Σύμφωνοι; Το χέρι σου, το μάτι σου, οι έρωτές σου δεν πρόκειται να ξαναγίνουν πο­ τέ- υπήρξαν μόνο μία φορά, είναι δικά σου, καταδικά σου, κι αυτή τη μοναδικότητα, το μυστικό της ύπαρξής σου, πάει ν' αφαιρέσει η δήμευση της αυτοβιογραφίας. Σε καταστρέφει ως άτομο, αντίθετα απ' ό,τι νομίζει. Όχι; Αυτά και άλλα αράδιαζα μια μέρα σ' ένα διανοούμενο σοβαρό, κυριλέ, και περίμενα τη συνηθισμένη αντίδρα­ ση. «Οχ, καημένη, είσαι υπερβολική όπως πάντα». Αλλά έπεσα έξω.

- Γιατί δεν κάνετε κάτι άλλο; μου λέει. Μια ανθολογία, δηλαδή στιγμιότυπα απ' τη ζωή σας, ό,τι βαραίνει, ό,τι μετράει για σας περισσότερο, ό,τι θεωρείτε πιο σημαντι­ κό, όχι μια ιστορία μ' ενότητα. Το 'χα προτείνει κάποτε σ' ένα φίλο μου συγγραφέα, αλλά μόλις πρόφτασε, ο καημένος, να γράψει δυο τρία επεισόδια. Πέθανε ξαφνι­ κά, δυστυχώς.

- Μπα; Τι λέτε; Μήπως μου φέρει και μένα γρουσουζιά ο μακαρίτης; - Τι να σας πω; Πώς θα το ξέρετε, αν δε δοκιμάσετε; Σωστά. Να δοκιμάσω; Στιγμιότυπα, λέει, τουτέστιν εικό­ νες, κάτι σαν επεισόδια από σίριαλ. Και μήπως όλα δεν έγιναν τηλεοπτικά σίριαλ, τη σήμερον ημέραν; Το κτημα­ τολόγιο, η 17 Νοέμβρη, η Ευρώπη, το Κυπριακό, οι έ­ ρωτες της λαίδης Ντι, ο πόλεμος του Ιράκ, οι λοβιτούρες των πολιτικών, η τρομοκρατία. Γιατί όχι μια ζωή; Είναι μια ιδέα. Ούτε ενότητα ούτε συνέχεια ούτε συνέπεια. Και δε δοκιμάζω; Γιατί όχι; Είναι μια ιδέα. Ναι. Όχι. Ναι. Όχι. Μ μμμ... Τέλος πάντων. Αρχίζω και βλέπουμε. Ο θεός βοηθός. Να τα πούμε; Αρχιμηνιά κι αρχηχρονιά κι αρχή καλός μας χρόνος μ ε χ αρτί και καλαμάρι. Το καλαμάρι έγραφε και το χαρτί ωμίλει. Άσπρη μου, γλυκιά μου ύλη. ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ... Μ<

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 29

Σε καμιά σχεδόν ιστορία μιας χώρας δε θα βρει κανείς μια αξιοπρεπώς επαρκή α­ ναφορά στη λογοτεχνία της. Ακόμη και ε κ εί όπου υπάρχουν τέτοιες αναφορές, βρί­ σκονται σε ασύνδετη παράταξη δίπλα στις άλλες εξελίξεις που θεωρούνται οι αυτο­ νόητα σημαντικές: βιομηχανία, αγροτική παραγωγή, εμπόριο (γενικά οικονομία), ε­ ξοπλισμοί και πολεμικά γεγονότα. Όπως συχνά στον καθημερινό βίο, ο λογοτέχνης θεωρείται καλός για να μας τέρπει τις ώρες της σχόλης, ένας αξιοπρεπής (ή ενίοτε -στην περίπτωση της ποίησης- και αναξιοπρεπής) διασκεδαστής και τίποτε περισ-

Η ισ τ ο ρ ικ ή σ η μ α σ ία τ η ς λ ο γ ο τ ε χ ν ία ς σότερο. Εντούτοις, μία προσεκτικότερη εξέταση θα μας δείξει πως συχνά η λογοτε­ χνία δεν αρκείται στην καταγραφή των γεγονότων, αλλά γίνεται ο καθοδηγητής που τους ανοίγει το δρόμο. Και δεν αναφέρομαι στην προφανή περίπτωση της επιστη­ μονικής φαντασίας, όπου ο επινοητής των μελλοντικών περιπετειών γίνεται η πυξί­ δα των προωθημένων τομέων της επιστήμης. Αναφέρομαι στην «πεζή» λογοτεχνία της καθημερινότητας. Τη μακρά περίοδο του Μεσαίωνα στο γραπτό λόγο της Δύσης είχαν επικρατήσει ο­ λοκληρωτικά οι «ιερές» αλλά νεκρές γλώσσες, οι γλώσσες στις οποίες γράφτηκαν τα ιερά βιβλία της -ασφυκτικά κυρίαρχης- χριστιανικής θρησκείας, τα λατινικά και τα αρχαία ελληνικά. Τα πανεπιστήμια, που με το πέρασμα στο 13ο αιώνα έχουν ή­ δη εμπεδω θεί στις μεγάλες πόλεις, και πριν απ' όλες στο Παρίσι, ήταν φυτώρια της επίσημης υπερεθνικής ιδεολογίας κατευθυνόμενα από τον πάπα και τα καθολι­ κά μοναστικά τάγματα. Οι δύο βασικοί κύκλοι μαθημάτων trivium (διαλεκτική, ρητο­ ρική, λογική) και quadrivium (αριθμητική, γεωμετρία, μουσική και αστρονομία) ε­ ξαντλούνταν πάνω σε σχόλια των ιερών Γραφών και των αρχαίων κειμένων (εξ ου και το όνομα σχολαστικισμός). Μέσα σ' αυτά και όχι στην αγορά και την ύπαιθρο θα μπορούσε κανείς να βρει όλη τη γνώση και τη σοφία του κόσμου. Και παρότι ο κόσμος των καθηγητών και των φοιτητών αποτελεί μια ακόμη συντεχνία της πόλης -τη συντεχνία των «πωλητών λέξεων»1- μένει για πολλές δ εκαετίες σχεδόν αδιά­ βροχος από την πραγματικότητα των λαϊκών μαζών. Τουναντίον, ακόμη και οι επαί­ τες αυτής της εκλεκτής ομάδας επαίρονται για το ότι δεν ανήκουν στην τάξη των χειρωνάκτων. Και παρότι οι φοιτητές χωρίζονται αναλόγως καταγωγής σε «έθνη», οι εθνικές τους γλώσσες -αυ τές που θα τους ένωναν με τον απλό κόσμο του τόπου το υ ς- είναι αποκλεισμένες από την εκλεκτή κοινότητά τους.

30 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

Η ανακάλυψη των Νέων Χωρών είχε ως αποτέλεσμα την εισβολή νέων πληροφο­ ριών και το σπάσιμο του κλειστού κόσμου των Αρχαίων. Μαζί με το κύρος των αρ­ χαίων κειμένων καταρρέει και το κύρος των «ιερών γλωσσών», στις οποίες ήταν καταγεγραμμένη η μοναδική Αλήθεια. Τα ελληνικά και τα λατινικά υποβιβάστηκαν στο επίπεδο των καθημερινών γλωσσών, με τη διαφορά -τόσο το χειρότερο γι' αυ­ τέ ς - πως δεν ήταν πια ομιλούμενες. Ο Τόμας Μόφετ έγραφε -στα λατι­ νικά- το 1584: «Είναι αλήθεια ότι ο Παράκελσος μιλούσε συχνά στα γερμανικά και όχι στα λατινικά, αλλά μήπως ο Ιπποκράτης δεν μιλούσε ελληνικά; Και γιατί να μην μιλούν και οι δυο τους την μητρική τους γλώσσα; Αν είναι αυτό κατακριτέο για τον Παράκελσο, δεν πρέπει το ίδιο να πούμε και για τον Ιπποκράτη, τον Γαληνό και τους άλλους Έλληνες, που μιλούσαν στη δι­ κή τους γλώσσα;»2 Η τυπογραφία σε συνδυασμό με τη μαζική παραγωγή χαρτιού απαιτεί έ­ να ευρύτερο κοινό για τα βιβλία, κι αυτό μπορεί να επιτευχθεί μόνο με

Οι πραγματικοί ακούσιοι πατέρες των εθνικών γλωσσών και των ίδιων των εθνών ήταν οι λογοτέχνες το άνοιγμα του γραπτού λόγου προς τη γλώσσα των πολλών και ταυτόχρονα προς τη λογοτεχνία: όσο τα βιβλία αποτελούν είδη πολυτελείας, το περιεχόμενο και η γλώσσα τους δεν μπορεί παρά να προσαρμόζεται στις εξειδικευμένες απαιτήσεις του μικρού κλειστού κύκλου που μπορεί να τα προμηθευτεί. Εντούτοις, το μεγάλο χτύπημα στην άκαμπτη σχολαστικιστική παιδεία των νεκρών γλωσσών το είχε δώσει, πολύ πριν από την επινόηση της τυπογραφίας και την ανα­ κάλυψη των Νέων Χωρών, η λογοτεχνία. Οι πραγματικοί ακούσιοι πατέρες των ε­ θνικών γλωσσών και των ίδιων των εθνών ήταν οι λογοτέχνες. Το πάθος, ο έρω­ τας, η θλίψη, ο εκρηκτικός κόσμος των ζωηρών αισθημάτων και της πάλλουσας ζωής ποτέ δε θα μπορούσε να βρει την πραγματική φωνή του σε κάποια νεκρή γλώσσα. 0 Δάντης, ο ποιητής που μεγάλωσε με τη διδασκαλία του trivium και του quadrivium, ήταν ο πρώτος που ήδη στα τέλη του 13ου αιώνα πέταξε το γάντι στις νεκρές γλώσσες υποστηρίζοντας μέσα στην καρδιά του καισαροπαπισμού το δικαί­ ωμα της γραφής στη «χυδαία γλώσσα», ιδίως με το (γραμμένο στα λατινικά!) έργο του De vulgari eloquentia (1310). Το πρώτο μεγάλο κατόρθωμα των ποιητών -που ούτε οι ίδιοι το συνειδητοποίη­ σαν- ήταν η αποσύνθεση του ιερού γλωσσικού μονοπωλίου που εξασφάλιζε την ε­ νότητα του καθολικισμού και την κυριαρχία του καισαροπαπισμού. Το δεύτερο, και συναφές με το πρώτο, η δημιουργία εθνικών συνειδήσεων, προϋπόθεση για την α­ νάδυση του γενναίου νέου κόσμου των εθνικών κρατών. Η γραφή του λογοτέχνη, η φωνή του λογοτέχνη, είναι εκείνη που στηριζόμενη σε έ­ να αρχικό κοινό θα «τυποποιήσει», θα ανυψώσει και θα επιβάλει την καθημερινή γλώσσα, και, διευρύνοντας τον κύκλο μιας ντοπιολαλιάς, θα την κάνει αποδεκτή ως την «εθνική γλώσσα». Ο σπόρος του έθνους είναι αυτός ο κύκλος του αρχικού ανα­ γνωστικού κοινού των πρώτων μεγάλων λογοτεχνών που έγραψαν στη δική τους

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 31

ντοπιολαλιά. Τα λογοτεχνικά βιβλία ήταν εκείνα που δημιούργησαν τα έθνη δίνο­ ντας στους ομόγλωσσους αναγνώοτες τους την αίσθηση της οικογένειας που σιτίζε­ ται από το ίδιο, το αποκλειστικά δικό τους πνευματικό τραπέζι, μεταλαμβάνοντας των αχράντων μυστηρίων της ποίησης. Ο νέος κόσμος των εθνικών κρατών (και, βεβαίως, και των εθνικών πολέμων - για να μην ξεχνάμε και τα φλογερά πατριωτι­ κά ποιήματα!) ήταν κατά κύριο λόγο έργο των ουχνά σήμερα λοιδωρουμένων ως α­ χρήστων ποιητών, αυτών των νέων μαστόρων που έδωσαν φωνή (στην κυριολεξία, γραφή) στους καθημερινούς ανθρώπους μεταπλάθοντας τη γλώσσα τους σε εργα­ λείο υψηλής τέχνης. Αν υπάρχει ένας τομέας όπου αληθεύει κυριολεκτικά η περίφημη ρήση του Βίτγκενσταϊν «τα όρια της γλώσσας είναι τα όρια του κόσμου μου», αυτός είναι ο τομέ­ ας της δημιουργίας των εθνικών κρατών - μιας δημιουργίας που τη χρωστάμε πριν απ' όλα στους λογοτέχνες. m ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ 1. Βλ. Ζακ Λε Γκοφ, Οι διανοούμενοι στο Μεσαίωνα, μτφρ. Μαρία Παραδέλλη, «Κέδρος», 2002, ο. 11.

2. Allen G. Debus, Άνθρωπος και φύση στην Αναγέννηση, απόδ. Τάσος Τσιαντούλας, «Πανε­ πιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης», 1997, σ. 11.

ΤΟ ΜΥΘΟ ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ Κ ια ο υ σ ια σ τικ ή π ρ οσ έγγισ η τ η ς οργάνω σης που τά ρ α ξε τη ν ε λ λ η ν ικ ή κ ο ιν ω ν ία από το ν Τάσο ΙΓαι

ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΕΙ ΡΑ:

$1 Π Α Τ Α Κ Η

ΠΑΓΚΟΣΜΙ Α

Ι ΣΤΟΡΙ Α

ΜΑΡΚ ΜΑΖΑΟΥΕΡ

Τα Β αλκάνια Β ρ α β ε ίο Ισ το ρ ικ ο ύ Β ιβ λ ίο υ W olfso n 2 0 0 0 Β ρ α β ε ίο B e n tin c k 2001 Σ τη ν ε ξ α ι ρ ε τ ι κ ά π ρ ω τ ό τ υ π η α υ τ ή ισ τ ο ρ ία τ ο υ ο Μ α ρ κ Μ α ζ ά ο υ ε ρ δ ια λ ύ ε ι τ α τ ρ έ χ ο ν τ α κ λ ισ έ τ η ς Δ ύ σ η ς γ ι α τ α Β α λ κ ά ν ια κ α ι, α ν τ ί ν α α ν α π α ρ ά γ ε ι τ α σ τ ε ρ ε ό τ υ π ά τ η ς , π ε ρ ι γ ρ ά φ ε ι μ ε ζω η ρ ό τ η τ α π ώ ς τ α β ο υ ν ά , ο ι α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ίε ς κ α ι ο ι θ ρ η σ κ είες δ ια μ ό ρ φ ω σ α ν τη ζω ή τ ω ν κ α τ ο ίκ ω ν τ η ς π ε ρ ιο χ ή ς . Η α φ ή γη σ η τ ο υ Μ α ζ ά ο υ ε ρ α π λ ώ ν ε τ α ι π ο λ ύ , τ ό σ ο χ ρ ο ν ικ ά - α π ό τ ο υ ς Ρ ω μ α ίο υ ς ω ς τ ις μ έ ρ ε ς μ α ς , μ ε ε ν δ ι ά μ ε σ ο υ ς σ τ α θ μ ο ύ ς τ ο β υ ζ α ν τ ιν ό κ α ι τ ο ο θ ω μ α ν ικ ό π α ρ ε λ θ ό ν - ό σ ο κ α ι σ τ ο χ ώ ρ ο , α ν τ ιμ ε τ ω π ίζ ο ν τ α ς τ α π ρ ώ η ν ο θ ω μ α ν ικ ά ε δ ά φ η σ τη ν Ε υ ρ ώ π η ω ς μ έ ρ ο ς μ ια ς π ε ρ ίπ λ ο κ η ς μ ε ν α λ λ ά κ ο ιν ή ς ισ τ ο ρ ικ ή ς κ λ η ρ ο ν ο μ ιά ς . « Ε ίν α ι έ ν α α να τ ρ επ τ ικ ό β ιβλίο γ ια τ ο ευ ρ ω π α ϊκ ό κ α τ εσ τ η μ έν ο κ α ι γ ια τ ο υ ς α υ τ ά ρ εσ κ ο υ ς π ο λ ιτ ικ ο ύ ς η γ έτ ες . Α π ο τ ε λ εί α φ ορμ ή γ ι α σκέψ η, π ρ ο κ α λ εί ερ ω τη μα τικ ά και χ ρ η σ ιμ εύ ει ω ς η κα λύ τερ η εισ α γ ω γή στην ιστο ρ ία της π ερ ιο χ ή ς » .

James Petti fer, Times Literary Supplement Σ Ε

Ο

Λ

Α

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΠΑΤΑΚΗ www.patakis.gr

Τ Α

Β

Ι

Β

Λ

Ι

Ο

Π

Ω

Λ

Ε

Ι

Α

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΠΑΤΑΚΗ: ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ 65, 106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ. 210.38.11.850 ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΕΜΜ. ΜΠΕΝΑΚΗ 16, 106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ. 210.38.31.078 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ: Ν. ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΟΥ 122, ΤΗΛ. 2310.70.63.54-5

«Υπάρχει άβυσσος ανάμεσα στην προσταγή και στην εκτέλεσή της», λουντβιχ βιτγκενΣΤΑΪΝ ««ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ» §431 Αυτή η σκέψη γίνεται σε χρόνο παρελθόντα. Ο ενεστώς χρόνος ορίζεται ως λογοτεχνι­ κό παράδοξο: γράφω σημαίνει θυμάμαι. Ξεκινώ τούτο το κείμενο με αφορμή την ανά­ γνωση της παραπάνω φράσης του Βπγκενστάιν, έχοντας την παρόρμηση να αναπολή­ σω την αφετηρία της γραφής. Αναζητώ έναν τρόπο να περιγράφω κάτι εξαιρετικά ασα-

Απέναντι στον Λ ο υ ν τ β ιχ Β ιτ γ κ ε ν σ τ ά ιν φές και διφορούμενο: τη μετάβαση από το σπάραγμα μιας έμπνευσης στη γραφή της πρώτης λέξης, θέτω στον εαυτό μου ένα αφελές ερώτημα. «Πώς γράφω;» Ανάμεσα στην ιδέα και την πρώτη απόπειρα δημιουργίας μεσολαβεί μια άβυσσος χω­ ρίς όνομα, που τη διέρχομαι κάθε φορά που γράφω. Προσπαθώ να θυμηθώ τη δια­ δρομή. Ανατρέχω σε πρόσφατα κείμενα και αντιλαμβάνομαι ότι μέσα στις λέξεις δεν έ­ χει διασωθεί σχεδόν τίποτα από το πρωταρχικό ερέθισμα, που όμως εξακολουθεί, σε πολλές περιπτώσεις, να με κατατρέχει ως ανάμνηση. Η συνείδηση έχει παλάμες χο­ ντρές και δάχτυλα δύσκαμπτα. Κάτι θεμελιώδες μου διαφεύγει. Ξεστρατίζω. Τα ερεθί­ σματα που με συγκίνησαν τα φέρω μαζί μου σαν πολύτιμα κτερίσματα που η γλώσσα αποδεικνύεται ανίκανη να περιγράφει, θυμάμαι σημαίνει επινοώ. Τα κείμενα αυτονομούνται. Γράφοντας, δημιουργώ μια εκ νέου ερμηνεία του κινητήριου βιώματος. Η προσπάθεια που κάνω αρθρώνεται γλωσσικά ως αγώνας ενάντια στη γλώσσα.

Sanctum Silentium. Ιερή σιωπή. Αδυνατώ να συλλάβω το περιεχόμενο. Τι υπάρχει λοιπόν μέσα στο έργο; Γυρεύω να συντάξω την περιγραφή εκείνου που δε γνωρίζω. Ξεκινώ από το γλωσσικό περίβλημα, ακολουθώντας εκείνη την πίστη που αρνείται να διαχωρίσει τη φόρμα από το ζητούμε­ νο που περικλείεται εντός της. Γαντζώνομαι από τη λέξη, γιατί αυτήν πιστεύω ότι την ορίζω. Ελπίζω ότι κάτι θα μου αποκαλυφθεί. Διαβάζω σημαίνει αντιγράφω. Επιλέγω την έκφραση άλλου προσώπου. Επιλέγω συνομιλητή. Στέκομαι απέναντι στον Βιτγκενστάιν. «Μέσα στην πρόταση πρέπει να ξεχωρίζονται τόσα ακριβώς όσα και στην κατάσταση που η πρόταση παριστάνει», tractatus logicophilosophicus §4.04 Αυτή η θηριώδης απαίτηση με παραλύει, θέτει ως όρο την αποκρυστάλλωση του κό-

34 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

σμου σε μια φράση-ταυτολογία. Περισσότερο από αυτό. Αξιώνει την παρουσία του γράφοντος υποκειμένου, εμένα, στην ολότητά μου, μέσα σε κάθε λογική πρόταση. «Μια σκέψη είναι μια πρόταση με νόημα», tractatus logicophilosophicus §4 Υπάρχουν άραγε νομοτέλειες που να ορίζουν τη λογοτεχνία; 0 Βιτγκενστάιν με κατα­ πιέζει. Την ίδια στιγμή με φοβίζει, γιατί ενδόμυχα λαχταρώ εξίσου με εκείνον την επί­ τευξη νοήματος. Αναζητώ συμμάχους γιατί επιμένω να αναρωτιέμαι πώς γεννιούνται αυτά που γράφω. Αρνούμαι να εγκαταλείψω, όχι από ανάγκη, αλλά από ψυχαναγκαστι­ κή εμμονή. Παραφράζοντας τον Μορίς Μπλανσό, κάι με την πίστη ότι εντέλει η συγ­ γραφή είναι τρέλα, τούτος εδώ ο συνειρμός με οδηγεί σε αδιέξοδους κύκλους. Απο­ δέχομαι ότι γράφω χωρίς να διακρίνω τον τελικό προορισμό. «Στην πραγματική χρήση των εκφράσεων κάνουμε, σα να λέγαμε, γύρους, πάμε α­ πό τα δρομάκια. Ασφαλώς βλέπουμε μπρος μας τον πλατύ και ίσιο δρόμο, αλλά βέ­ βαια δεν μπορούμε να τον χρησιμοποιήσουμε, γιατί είναι μόνι­ μα κλειστός», φιλοσοφικές ερευνες §426 Επιχειρώ να συλλάβω ένα σκιώδες ερώτημα που μοιάζει να με πολιορκεί μόνο ως υποψία. «Πώς γράφω;» Οσμίζομαι την ύπαρξη κάποιου πυρήνα. Αφού μπορώ να αναγνωρίσω δύο διαφορετικά κείμενα ως δικά μου, αυτό σημαίνει ότι το ερώτημα εξακολουθεί να έχει νόημα. Η αφετηρία υπάρχει και προηγείται της επιλογής έκφρασης. Δοκιμάζω τη μνήμη μου και αντικρίζω το κενό. Ζητώ καθοδήγηση και προσκρούω σε αδιέξοδα. Αναρωτιέμαι αν εμπο­ δίζομαι από δική μου ανικανότητα ή αν επιθυμώ να προσεγγίσω κάτι εξ ορισμού ανέφικτο. Ταλαντεύομαι ανάμεσα στο διαφυγόν και στο ανέκφραστο. «Αυτό που καθρεφτίζεται στη γλώσσα, η γλώσσα δεν μπορεί να το παριστάνει. Αυτό που εκφράζεται από μόνο του μέσα στη γλώσσα, δεν μπορούμε εμείς να το εκφράσουμε με τη γλώσ­ σα». TRACTATUS LOGICOPHILOSOPHICUS §4.121 Φοβάμαι ότι δε γίνομαι κατανοητός. Φοβάμαι ότι δε θα γίνω ποτέ κατανοητός, γιατί σε ό,τι δημιουργώ ο ρόλος μου είναι αυτός του διαμεσολαβητή. Είμαι παρών και την ίδια στιγμή απέχω. Όμως, ε­ ξακολουθώ να γράφω. Απομακρύνομαι συνειδητά από το περιε­ χόμενο. Αυτό που αποκτά σημασία είναι το «Πώς». Νιώθω εγκλω­ βισμένος σε ένα φαύλο κύκλο. Πώς να εκφράσω το ανέκφραστο της γραφής; Τι μορφή πρέπει να έχει ένα κείμενο που αναπλάθει τη γραφή; Regresus ad infinitum. Η ταύτιση φόρμας και περιε­ χομένου με επιστρέφει αναγκαστικά στη μυθοπλασία. ΔΙΗΓΗΣΗ ΧΩΡΙΣ ΤΙΤΛΟ Ο λόρδος Τσάντος κάθισε μπροστά στο τετράδιο, άνοιξε το παρά-

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 35

θυρο αφήνοντας το θόρυβο του δρόμου να χυθεί στο δωμάτιο, και περίμενε. Το ήξερε ότι το μυαλό του θα αρνιόταν να υπακούσει. Το τετράδιο παρέμεινε ατσαλάκωτα άγρα­ φο. Το ράμφος της πένας είναι μετέωρα στεγνό. Φοβήθηκε την ίδια του την οργή. Λες και η παραδοχή θα ισοδυναμούσε μ ε αμετάκλητη καταδίκη. Έπρεπε να γράψει. Κι ό­ μως, δεν ήξερε πώς. Το ξημέρωμα ενέδωσε στη χειρότερη ταπείνωση για ένα συγ­ γραφέα· θα επινοούσε ένα συγγραφέα σε αδιέξοδο. Επέλεξε τον αυτόχειρα βιογράφο Μ. Ζιμπέρ, συντάκτη της βιογραφίας του λογοτέχνη Πιερ Νταρζί. Ήταν γνωστό ότι το τελευταίο έργο του Νταρζύ ήταν μια άτεχνη, βεβιασμένη περιγραφή της αγωνίας του λόρδου Τσάντος, που σταμάτησε εκούσια το γράψιμο όταν αντιλήφθηκε ότι η έμπνευ­ σή του είχε πλέον στερέψει. Προτού αποσυρθεί οριστικά, άφησε πίσω του -θαρρείς ως λογοτεχνικό επιτύμβιο- το σκαρίφημα ενός διηγήματος για τον αινιγματικό συγγρα­ φέα που είχε γνωρίσει ως δημιουργό του Μαξ Ζιμπέρ. Αυτό το κείμενο θα μπορούσε να συνεχιστεί επ' άπειρον. Η θέση μου είναι εκείνη του λόρδου Τσάντος. Κάποιος έγραψε ότι η απόσταση από την έμπνευση ως την ολοκλή­ ρωση διανύεται στα γόνατα. Δε θυμάμαι ακριβώς... Γράφω σημαίνει επιζητώ με αγω­ νία εκείνο το πρώτο γονάτισμα. m

ΕΚΔΟΣΕΙΣ Π Ο Λ Ι Τ Ι Σ Μ Ι Κ Η

SCRIPTA

ΘΕΩΡΙ Α

-

ΚΡΙ ΤΙ ΚΗ

Slavoj Zizek

Μ ίλησε κανείς για ολοκληρω τισμό; Πέντε παρεμβάσεις σχετικά με την (κατά)χρηση μιας ιδέας

0 Z ize k είναι, στην πραγματικότητα, ο πιο λαμπρός εκφραστής της ψυχανάλυσης, ή μάλλον της θεωρίας της κουλτούρας εν γένει, που έχει εμφανιστεί στην Ευρώπη τις τε­ λευταίες δεκαετίες.

TERRY EAGLETON

Το να συζητά για τον Hegel και τον Lacan είναι τόσο ουσιώδες για τον Z ize k όσο και η αναπνοή.

JUDITH BUTLER 0 Zizek, “ο γίγαντας της Λιουμπλιάνας" προσφέρει την ισχυρότερη διανοητική συγκίνηση

μετά τον Αντι-Οιδίποδα.

Voice Uterary Supplement

ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ 10 FAX: 210 3616 529

36 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ROBERT D. KAPLAN

η

επερχόμενη αναρχία

Μια από τις πιο σημαντικές προσεγγίσεις του μεταψυχρο­ πολεμικού κόσμου. Ένα βιβλίο που άσκησε σημαντική επιρροή στη πολιτική επιστήμη και τις διεθνείς σχέσεις.

Πολιτισμός χωρίς συνείδηση

2η ΕΚΔΟΣΗ

GEOFFREY PARKER

Γεωπολιτική Παρελθόν Παρόν

Μέλλον

Ο J. Ralston Saul υποστηρί­ ζει ότι η ελεύ­ θερη αγορά δημιουργεί έναν “πολιτι­ σμό χωρίς συ­ νείδηση”, ο οποίος κατα­ στέλλει κάθε μορφή ελεύθε­ ρης έκφρασης και εμποδίζει τη συνειδητοποίηση του συλλογι­ κού καλού.

Ένα εκπληκτικό ταξίδι στο χώρο και το χρόνο. Από τον “κόσμο του Ατλαντικού” και τη Μεσόγειο στη Μέση Ανατολή κι από κει στις Ερήμους της Κεντρικής Ασίας και την Άπω Ανατολή.

ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΣΕΙΡΑΣ: ΑΣΤΕΡΗΣ ΧΟΥΛΙΑΡΑΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

Ρ ΟΕ Σ

Βιβλί α με λ ό γ ο ομβάρδου

31-35,

Αθήνα,

Τ η λ .:

210

6429409,

Fax:

210

6411597

ξένη γραφή

ΒΙΒΛΙΑ ΚΑΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

Ραλφ Γουόλνιο Έμερσον

ΐ

803- ΐ 882 ,

ηπα

Το «πνεύμα» του Έμερσον δια ρκεί και αυτό επιβεβαιώνει το μέγεθος της ιδιοφυίας του. Το πάθος του για την αρμονία μοιάζει μ' εκείνο του Αϊνστάιν και του Πλάτωνα. Πρόκειται για το πάθος που ενώνει τη γαλήνη με τη δραστηριότητα, τον θ εό με την επιστήμη, και δείχνει πόσο μπροστά από την εποχή του ή­ ταν ο Έμερσον, ο σημαντικός Αμερικανός δοκι­ μιογράφος και ποιητής, ο κυριότερος εκπρό­ σωπος του υπ ερβατισμού στη Νέα Αγγλία. Ήταν γιος του αιδεσιμότατου Γουίλιαμ Έμερ­ σον, Ουνιτάριου κληρικού και φ ίλου των τε­ χνών. Το 1 8 12 , ο Ραλφ Έμερσον έγινε μαθη­ τής στο Δημόσιο Λατινικό Σχολείο της Βοστόνης και ε κ εί για πρώτη φορά διακρίθηκε για το ποιητικό του ταλέντο. Αργότερα στο Χάρβαρντ άρχισε να γράφει το ημερολόγιό του, το οποίο είναι το «χρονικό της πορείας του πνεύματος». Η έμφυτη αισιοδοξία του στοχαστή και συγγρα­ φέα κλονίστηκε από το θάνατο του αδερφού του, ωστόσο η δημιουργικότητά του δεν κάμ­ φθηκε. Το έργο του Φύση {Nature, 1836) είναι ένα σύνθετο κείμενο το οποίο συνδέει την προ­ σωπική εμπειρία, η οποία γίνεται αντικειμενι­ κή, με την εξομολόγηση και την προφητεία. Γραμμένο με λυρισμό, το έργο αυτό φέρει στοι­ χεία από τη σκέψη του Πλάτωνα, του Πλωτίνου αλλά και από σύγχρονους συγγραφείς και ποιη­ τές, όπως ο Κόλεριτζ, ο Σβέντενμηοργκ και ο Γκέτε. Εδώ τονίζεται η σημασία που έ­ χει για τον άνθρωπο η χρήση της σκέψης, της λογικής για την απόκτηση σοφίας και για να μπορέσει έτσι να ατενίσει το θαύμα της ζωής, το θαύμα σε καθετί απλό και συνηθισμένο, αλλά και να κατανοήσει το θεϊκό μέσα στην ίδια τη ζωή του ατόμου. Και για να αποκτηθεί αυτός ο υψηλός σκοπός της ανθρώπινης ζωής, η φύση είναι το μέσο, εφόσον διαμέσου της εμφανίζεται το θείο. Με το έργο αυτό ο Έμερσον επι­ δίωκε την καλλιέργεια και την εξύψωση του πνεύματος των συγχρόνων του, στους ο­ ποίους δίδαξε με τη χαρακτηριστική του ευγλωττία τον τρόπο με τον οποίο κινητοποι­ ούν την ανθρώπινη ψυχή οι παραστάσεις του εξωτερικού κόσμου. Ο ρομαντισμός και ο ιδεαλισμός αποτελούν τα χαρακτηριστικά στοιχεία του βιβλίου, και ιδού ένα από­ σπασμά του: «Από φιλοσοφική άποψη μπορούμε να πούμε πως η πλάση απαρτίζεται από τη Φύση και την Ψυχή. Εν τέλει, για να ’μαστέ ακριβείς, κάθε τι που είναι πέρα από μας, κάθε τι που η φιλοσοφία το θεω ρεί “ όχι εγώ” , δηλαδή και η Φύση και η Τέ­ χνη, όλοι οι άλλοι άνθρωποι και το δικό μου σώμα μαζί, πρέπει να καταταχθούν κάτω

38 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

από το όνομα ΦΥΣΗ, θα χρησιμοποιήσω τη λέξη και με τις δύο σημασίες, με την κοι­ νή και τη φιλοσοφική έννοια. Η Φύση με την κοινή έννοια αναφέρεται σε κύρια στοι­ χεία που παραμένουν αμετάβλητα από τον άνθρωπο: ο αέρας, το διάστημα, ο ποτα­ μός, το φύλλο. Η Τέχνη έχει να κάνει με την επέμβαση της ανθρώπινης θελήσεως στα ίδια τα πράγματα, όπως σ' ένα σπίτι, ένα κανάλι, ένα άγαλμα, μια εικόνα. Αλλά οι εργασίες του, εξεταζόμενες όλες μαζί, είναι τόσο ασήμαντες -λίγο τηγάνισμα, βράσι­ μο, μπάλωμα και πλύσιμο- που σε μια τόσο μεγάλη αίσθηση όσο αυτή του κόσμου στο ανθρώπινο μυαλό, δε μεταβάλλουν το αποτέλεσμα». Και σε άλλο σημείο: «Όλες οι επιστήμες ένα στόχο έχουν: να βρουν τη θεωρία για τη φύση. Έχουμε θεωρίες για τις φυλές και τις λειτουργίες των οργάνων του σώματος αλλά δεν ξέρουμε τίποτε για τη δημιουργία. Βρισκόμαστε τόσο μακριά από το δρόμο της αλήθειας που οι θρη­ σκευτικοί ταγοί φιλονικούν μεταξύ τους κι ο ένας μισεί τον άλλο, και στοχαστικοί άν­ θρωποι θεωρούνται ελαφρόμυαλοι και επιπόλαιοι». Μορφές του 19ου και του 20ού αιώνα, όπως ο Νίτσε, ο Μιγκέλ ντε Ουναμούνο, ο Μέτερλινγκ και ο Ανρί Μπερξόν, ε­ πηρεάστηκαν από το έργο και τη σκέψη του Έμερσον. Άλλα έργα του: θρηνωδία, Αντιπροσωπευτικοί άνθρωποι, Αγγλικά χαρακτηριστικά, Η συμπεριφορά της ζωής, θόρω - σ' αυτό το έργο αναφέρεται με θετικό τρόπο αλλά και κάποιες επιφυλάξεις στο μαθητή του θόρω (Thoreau) καθώς και στην εξέλιξή του. Παράλληλα είχε προβλέψει και την καθιέρωση του ποιητή Γουόλτ Γουίτμαν (Walt W hitm an). Άλλα έργα του είνα ι επίσης Ο ύμνος της Βοστόνης, Οι εθ ελο ν τές , Κοινωνία κ α ι μ οναξιά (1870), το τελευταίο του βιβλίο, το οποίο παρουσιάζει χαρίσματα ως προς τη γραφή του, ωστόσο μαρτυρεί τη μείωση των πνευματικών δυνάμεών του. Σε κείμ εν ά του όπως Η Αμερικανική Επανάσταση (1 8 6 2 ) και Τύχη της δημ ο κ ρ α τ ία ς ( 1 8 6 3 ) ο Έ μ ερ σ ο ν, σύμφ ω να με

r.w. emerson οι ^ α^ μ μ

Ι γηχ

^

τους κρ ιτικού ς1, «επανα­ βεβαίωσε την αμερικανι­ κή πίστη στον ιδεαλισμό, τη δημο κρατία, τη φ ίλε-

« ·.

λεύθερη θρησκευτική πα­ ράδοση, την ανάγκη για ξεχωριστά άτομα, για τον “ ολοκληρωμένο άνθρωπο” , με χαρακτηριστική έμφαση στον πολιτισμό και το ανθρώπινο γένος, και όχι προς μια κατεύθυνση εθνοκεντρική μονάχα». Κλείνοντας παραθέτω τα λόγια του Νίτσε για το συγγραφέα: «Έμερσον: Περσότερο μορφωμένος, περιπλανημένος, πολλαπλούστερος, λογαρισμένος από τον Καρλάιλ, προπαντός ευτυχέστερος. Ένας τέτοιος που θρέφεται εξ ενστίχτου μόνο με αμβρο­ σία, που σταλάζει πίσω το αχώνευτο στα πράγματα. Ο άνθρωπος της όρεξης παρμέ­ νος αντί του Καρλάιλ. Ο Καρλάιλ, που τον αγαπούσε πολύ, έλεγε μολαταύτα γι' αυτόν: “ Δε μας δίνει να δαγκάσουμε αρκετά” . Δίκαιος λόγος κι όχι από δυσμένεια στον Έμερσον. Ο Έμερσον έχει εκείνη την καλή και πνευματοπλούσια ιλαρότητα, που απο­ θαρρύνει κάθε σπουδαιότητα. Δε το ξέρει καθόλου, πόσο είναι πιο παλιός και πόσο ακόμα θα είναι νέος - με ένα λόγο του Λόπε Δε-Βέγκα μπορούσε να πει για τον εαυ­ τό του “ Yo ne sucedo a m ism o” . Τα πνεύμα του βρίσκει πάντα λόγους να είναι ευχα­ ριστημένο και αυτοϋποχρεωμένο και κάποτε ψαύει την εύθυμην υπέρβαση του απλοϊ-

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 39

κού και μακά ριου ανθρώ που που ξ α ν α γ υ ρ ίζει από μιαν ερ ω τικ ή σ υ νέντευ ξη tam quam re bene gesta. “ Ut d e s in t v ire s ” , έλεγεν ικανοποιητικά, “ tam en e s t laudanda voluptas"».

χ ρυ σά ςπυροπουλου

ΣΗΜΕΙΩΣΗ 1. Ralph Waldo Emerson, Δοκίμια, επιμέλεια Λιάνα Σακελλίου-Schultz, πρόλογος I. Ζερβός, με­ τάφραση Β. I. Ζερβός (πρώτος τόμος), εκδόσεις «Gutenberg», Αθήνα, 1994. Ο δεύτερος τόμος κυκλοφορεί με εισαγωγή και μετάφραση Χάρη Λαμπίδη, σε επιμέλεια της Λιάνας ΣακελλίουSchultz, από τις ίδιες εκδόσεις. Τα δοκίμια του Έμερσον στα ελληνικά κυκλοφόρησαν για πρώτη φορά από τις εκδόσεις «Γεωργίου Παπαδημητρίου», στο πλαίσιο της σειράς Εγκυκλοπαιδική Βι­ βλιοθήκη, με προλεγόμενα I. Ζερβού, χωρίς χρονολογική έκδοση - μάλλον το 1930-1931. Το 1956 κυκλοφόρησε συλλογή του Έμερσον με τον τίτλο Δοκίμια, σε μετάφραση του Χάρη Λαμπί­ δη, από τις εκδόσεις «Ίκαρος».

Ο πόλεμος ως τελετουργία Τι είναι αυτό που ωθεί τον άνθρωπο στη σύγκρουση; Τι μετατρέπει τον πόλεμο σε ιε­ ρό σκοπό, ιδεολογικό ή θρησκευτικό; Εν ολίγοις, γιατί η βία ασκεί τόση γοητεία στον άνθρωπο; Σε αυτά τα -πανάρχαια, τετριμμένα θα μπορούσε να πει κανείς, αλλά πά­ ντα επίκαιρα- ερωτήματα προσπαθεί να δώσει απάντηση ή, έστω, μια σειρά από πι­ θανές απαντήσεις, η δοκιμιογράφος και αρθρογράφος στην Guardian, στους New York Times και στο Time, Μπάρμπαρα Έρενρεϊχ (Barbara Ehrenreich), μέσα από το βιβλίο της Τελετουργίες του αίματος (Blood Rites, «Virago», σ. 296). Η Έρενρεϊχ θέτει ως σημείο εκκίνησής της την προϊστορική Αφρική, με τις αιματηρές τελετές ανθρωποθυσίας, και φτάνει μέχρι τα χαρακώματα του Α' Παγκόσμιου Πολέμου και τη σύγχρονη έννοια του «ολοκληρωτικού πολέμου». Διερευνά την εξέλιξη του πολέμου από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι τη σημερινή «εποχή των άκρων», προσπαθώντας να φωτίσει άγνω­ στες πτυχές γύρω από την πάντοτε σκοτεινή φύση της σύγκρουσης και τη μανία για αίμα. Το βιβλίο της Έρενρεϊχ παραπέμπει, εν μέρει, στην κλασική πλέον μελέτη του σημαντικότατου ιστορικού Τζον Κίγκαν Ιστορία του πολέμου («Λιβάνης»), με τη δια­ φορά ότι η Έρενρεϊχ επιμένει περισσότερο στην ανθρωπολογική και ψυχαναλυτική προ­ σέγγιση και λιγότερο στην καθαρά ιστοριογραφική. Το βιβλίο του Τ. Κίγκαν είναι άλλωστε κλασικό δείγμα μελέτης στρατιωτικής ιστορίας - ένα από τα κορυφαία του είδους του. Επιπλέον, η Έρενρεϊχ εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο γίνονταν κάποτε οι πόλεμοι σε σχέση με τη σημερινή εποχή, αλλά τη συλλογική αντίληψη περί αναγκαιότητας του πο­ λέμου, παλαιότερα και σήμερα. Λαμβάνοντας υπόψη ότι μετά το μακελειό του Α' Πα­ γκόσμιου Πολέμου και, κυρίως, μετά το Βιετνάμ το αντι-πολεμικό πνεύμα έχει κυ­ ριαρχήσει, η Έρενρεϊχ έρχεται να μας υπενθυμίσει ότι στην ανθρώπινη φύση φωλιά­ ζει πάντα μια επιθυμία θανάτου και καταστροφής και ότι ο πόλεμος δεν είναι μόνο συνέπεια συγκεκριμένων πολιτικών πρακτικών, αλλά, πολλές φορές, αποτελεί προέ­ κταση της ίδιας της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης.

40ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

Στον κινηματογράφο, αυτή η εμμονή με τη βία εκφράστηκε σε φιλμ όπως τα Αδέσπο­ τα σκυλιά, Αποκάλυψη τώρα, Σιωπή των αμνών κ.ά. Ειδικά οι δύο πρώτες θεωρού­ νται από τις καλύτερες του περασμένου αιώνα. Το θέμα, λοιπόν, ενδιαφέρει και συ­ ναρπάζει ένα ευρύτερο κοινό. Το βιβλίο αυτό της Έρενρεϊχ αποτελεί μία πρώτης τάξης ευκαιρία να εντρυφήσουμε σε ένα δύσκολο και δυσάρεστο θέμα, το οποίο, όμως, ενόψει των τελευταίων εξελί­ ξεων (κρίση στο μεσανατολικό, ισλαμικός φονταμενταλισμός, πόλεμος στο Αφγανι­ στάν) και αυτών που αναμένονται (πόλεμος στο Ιράκ), αποκτά και έναν ιδιότυπο επικαιρικό χαρακτήρα,

ηλιας μαγκλινης

Με αφορμή τον πόλεμο των Φόκλαντ Ο Βρετανός Χίου Μακ Μάνερς (Hugh McManners) διετέλεσε αξιωματικός των Ειδικών Δυνάμεων και υπηρέτησε στον πόλεμο των νησιών Φόκλαντ το 19 82 (γεγονός που ε­ νέπνευσε το αντιπολεμικό άλμπουμ των Pink Floyd The Final Cut). Προηγουμένως είχε σπουδάσει Γεωγραφία στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, ενώ μετά την αποστράτευσή του εργάζεται ως αρθρογράφος, παραγωγός τηλεοπτικών ντοκιμαντέρ και είναι εκδό­ της του περιοδικού στρατιωτικής ιστορίας Command. Προσφάτως, ο Μακ Μάνερς εξέδωσε ένα ακόμα βιβλίο, τη μελέτη Οι ου-

β

λές του πολέμου (The Scars o f War, «Harper Collins», o. 438). Ορμώμενος από τη δική του περιπέτεια στα Φόκλαντ, παραθέτοντας συγκλονιστι­ κές μαρτυρίες από άλλους συστρατιώτες του, καθώς και από στρατιώτες που υπηρέτησαν στη Βόρεια Ιρλανδία, πολλοί από τους οποίους υποφέ­ ρουν από σοβαρά ψυχολογικά προβλήματα, ο Μακ Μάνερς περιγράφει και αναλύει τις συνθήκες της σύγχρονης ένοπλης σύγκρουσης, με εκτενείς α­ ναφορές στον Πόλεμο του Κόλπου, στη σύγκρουση Ιράν-Ιράκ, στο Βιετ­ νάμ, και, βέβαια, τους δύο παγκόσμιους πολέμους. Η ιδιαιτερότητα του βι­ βλίου του Μακ Μάνερς είναι ότι επικεντρώνει το ενδιαφέρον του στις πο­ λεμικές εμπειρίες των σύγχρονων επαγγελματιών στρατιωτών. Ως γνω­

στόν, ο στρατός στη Βρετανία (και τις ΗΠΑ) έχει γίνει από χρόνια επαγγελματικός, κάτι που αρχίζει σιγά σιγά να συμβαίνει και στη χώρα μας. Αυτό σημαίνει ότι οι πολίτες δια­

χωρίζονται ριζικά από τους στρατιώτες και ο πόλεμος, που είναι μακράν η πλέον τραυ­ ματική «εμπειρία ζωής» για οποιονδήποτε, ένα γεγονός που είναι αδύνατον να περι­ γράφει σε κάποιον που δεν το έζησε, μετατρέπεται σε κάτι ακόμα πιο σκοτεινό, α­ προσδιόριστο. Ωστόσο, ακόμα και οι επαγγελματίες στρατιώτες συνταξιοδοτούνται και επιστρέφουν στην πολιτική ζωή. Πώς επιδρούν πάνω τους οι ακραίες εμπειρίες του πεδίου μάχης, στην γκρίζα καθημερινότητα, ανάμεσα σε ανθρώπους που αγνοούν (και όπως σωστά λέει ο συγγραφέας, «καλά κάνουν και αγνοούν») αυτά τα βιώματα; Η άποψη του Μακ Μάνερς είναι ότι η χρήση των σύγχρονων τεχνολογιών και εξοπλισμών έχουν κάνει τον πόλεμο μια πολύ πιο σύντομη υπόθεση σε σχέση με τα παλαιότερα χρό­ νια, την ίδια στιγμή όμως είναι μια ακόμα πιο τραυματική ανάμνηση, πολύ πιο ψυχοφθόρα και με μεγάλη διάρκεια (πολλές φορές μια ολόκληρη ζωή). Γι' αυτό και σε αυτό το α­ ποκαλυπτικό και εμπεριστατωμένο βιβλίο ο συγγραφέας προσπερνά την ιστοριογραφία, την αυτοβιογραφία και τα πολεμικά ημερολόγια, για να περάσει στον ίδιο τον εσωτερικό

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ

41

κόσμο ανθρώπων που ένιωσαν το θάνατο δίπλα τους, είδαν τη σωματική τους ακεραιό­ τητα να κινδυνεύει και, το χειρότερο για τους περισσότερους που επέστρεψαν στην πολι­ τική ζωή, αναγκάστηκαν να σκοτώσουν άλλους ανθρώπους,

Τζον Μ. Κουτσί

ηλιας μαγκλινης

1940 , νότιός αφ ρικη

0 Τζον Κουτσί γεννήθηκε στο Κέιπ Τάουν της Νοτίου Αφρικής το 19 40 και σπούδασε στην Αγγλία και τις ΗΠΑ προγραμματισμό ηλεκτρονικών υπολογιστών. Αυτός, όπως και η Ναντίν Γκόντιμερ αλλά και ο Αντρέ Μπρινκ, είναι από τους πιο σημαντικούς συγγραφείς της χώρας του, πολυδιαβασμένος τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό. Τα μυθιστορήματά του χαρακτηρίζονται για το δυναμισμό τους, τη σφιχτή δομή, το στιβαρό λόγο και τη σαφήνεια ακόμα και στις πιο παράδοξες σκηνές τους. Η αλληγορία είναι χαρα­ κτηριστικό γνώρισμα των βιβλίων του, και έτσι μπορεί κα­ νείς να τα αναγνώσει σε πολλά επίπεδα. Ένα από τα πλέον σκοτεινά μυθιστορήματά του είναι το Στην καρδιά της χώ­ ρας, το οποίο είναι η αφήγηση της ηρωίδας, της Μάγδας, αφήγηση που χωρίζεται σε διακόσια εξήντα έξι αριθμημένα μέρη, ως να αποτελούν ημερολογιακές σημειώσεις ή να αριθμούνται διάφορα συμβάντα που πότε μοιάζουν με­ ταξύ τους και πότε αποκλίνουν. Στο μυθιστόρημα Περιμένοντας τους βαρβάρους ο Δικαστής υπήρξε επί σειρά ετών υπάκουος υπάλληλος της αυτοκρατορίας, ο οποίος πάντα φρόντιζε τις υποθέσεις του, αλλά αδιαφορούσε για τον επι­ κείμενο πόλεμο με τους βαρβάρους. Όταν αντιλαμβάνεται ότι οι αιχμάλωτοι πολέμου αντιμετωπίζονται βίαια και άδι­ κα, αρχίζει να νιώθει συμπάθεια προς τα θύματα και ανα­ λαμβάνει την υπεράσπισή τους θέτοντας σε κίνδυνο και σε δυσμένεια τον εαυτό του. Το μυθιστόρημα αυτό είναι μια αλληγορία για τη σχέση δυνάστη και καταπιεζομένου κατά την περίοδο του πολέμου. Εί­ ναι ένα σχόλιο για τους πολίτες, οι οποίοι αγνοούν τη δικαιοσύνη και την ευπρέπεια. Στα βιβλία του Τζον Κουτσί κυ­ ριαρχεί η ατμόσφαιρα των έργων του Κάφκα, του Φόκνερ και του Μπέκετ. Στα ελληνικά κυκλοφ ο­ ρούν τα ακόλουθα μυθιστο­ ρήματα:

Π ερ ιμ έν ο ν τα ς

του ς β αρ β ά ρ ο υ ς («Κρύ­ σταλλο», 1983 ), Βίος και πολιτεία του Μάικλ Κ. («Νε­ φέλη», 1996), Ο άρχοντας της Πετρούπολης («Νεφέλη», 1999), Στην καρδιά της χώρας («Scripta», 2002), Ατίμω­ ση («Ν. Σύνορα», 2002).

42 ΔΙΑΒΑΖΩ

χ ρυ σά ςπυ ρο πουλ ου

m

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟ! 2003

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΓΟΥΤΑΣ

Το ίδιο έργο της ζωής μου ΑΦΗΓΗΜΑΤΑ

Οδός Αδριανουπόλεως. Οδός Μαρασλή. Οδός Εμμανουήλ Ροΐδη. Σοκάκια αγαπημένα που ξυπνούν μέσα μου τη χαμένη αθωότητα. Ό σο κι αν άλλαξαν, όσο κι αν μεταμορφώθηκαν, ξέρουν καλά να κρύβουν τα παλιά μυστικά τους. Σ ε γωνίες και πλατείες. Σ ε χαμηλά σπιτάκια ακατοίκητα. Σ ε μαγαζιά με αλλαγμένες πινακίδες. Σ ε πρόσωπα γνωστά που ακόμα θυμούνται. ... Η γειτονιά ψυχορραγεί, μα ζωντανεύει μέσα από τις θύμησες. Ξεκίνησα, την άνοιξη του ’96, να συνθέτω κομμάτι-κομμάτι αυτό το παζλ του παρελθόντος, με την ίδια συγκίνηση που τακτοποιεί κά­ ποιος παλιά οικογενειακά κειμήλια.

£ ε κ δόσε ι ς ^ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ Σόλωνος 133,106 77 Αθήνα, τηλ. 2103806305, fax 2103838173, e-mail: alexcom@otenet.gr - http://www.alexandria-publ.gr ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΣΤΗ ΣΤΟΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ: ΠΕΣΜΑΖ0ΓΛ0Υ 5 / ΣΤΑΔΙΟΥ 44,105 64 ΑΘΗΝΑ, τηλ. 2103311719

από το μέλλον...

ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΑΝΟ ΦΙΛΙΠΠΑΚΟΠΟΥΛΟ

Τα «παράλληλα σύμπαντα» και η δυνατότητα μετακινήσεων ανάμεσα σ' αυτά ήταν πάντα ένα από τα αγαπημένα θέματα πολλών συγγραφέων της Επιστημο­ νικής Φαντασίας. Ένα θέμα αρκετά πολύπλοκο, που δε στερείται θεωρητικού υπόβαθρου, καθώς υπάρχουν επιστημονικές θεωρίες που υποστηρίζουν την πιθανότητα ύπαρξης πολλών εναλλακτικών πραγματικοτήτων. Το γεγονός ότι πρόκειται για ένα θέμα πολυχρησιμοποιημένο δε σημαίνει α­ παραίτητα πως έχει εξαντληθεί και πως δεν μπορεί να το προσεγγίσει κανείς εκ νέου, με τρόπο που να κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον. Είναι άλλωστε ένα θέμα αρκετά πολύπλοκο, που μπορεί να προσφέρει τη βάση για την ανάπτυξη πολλών διαφορετικών ιστοριών, με το ενδιαφέρον να εξαρτάται αποκλειστικά από τη φα­ ντασία και τις ικανότητες του συγγραφέα. Κάτι που αποδεικνύεται από το συγκεκριμένο βι­ βλίο, το πρώτο του David Ambrose, που δεν μπορεί όμως να χαρακτηριστεί και «πρωτά­ ρης», έχοντας ήδη εργαστεί ως σεναριογράφος πριν το γράψει. Κι αυτό είναι ταυτόχρονα το ισχυρό και το αδύνατο σημείο του βιβλίου. Η ιστορία αφορά έναν πετυχημένο επιχειρηματία που αισθάνεται κάποια στιγμή, στη μέση μιας σημαντικής επαγγελματικής συνάντησης, ένα έντονο προαίσθημα για το θάνατο της γυναίκας του σε τροχαίο ατύχημα. Όταν φτάνει στον τόπο όπου πιστεύει ότι έγινε το ατύDAVID AM BROSE, Ε ν α λ λ α κ τ ι κ ή π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΠΕΤΡΟΣ ΤΣΑΠΙΛΗΣ. ΑΘΗΝΑ, ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ, 2002 χημα, αντιλαμβάνεται ότι βρίσκεται σε μια άλλη πραγματικότητα, με τα ίδια πρόσωπα να συμμετέχουν στη ζωή του, αλλά με περισσότερο ή λιγότερο διαφορετικούς χαρακτήρες και ρόλους. Κι από εκεί και πέρα παρακολουθούμε την προσπάθειά του να ανπληφθεί τι ακριβώς του συμβαίνει και να ξεφύγει από τον περίεργο κόσμο στον οποίο βρίσκεται παγιδευμένος. Το βιβλίο κρατάει αμείωτο το ενδιαφέρον μέχρι την τελευταία στιγμή. Από τη μια εξελίσσε­ ται σαν θρίλερ κι από την άλλη συνδυάζει την εκλαΐκευση επιστημονικών θεωριών με τη μεταφορική ανάπτυξη των πολλαπλών πλευρών της προσωπικότητας κάθε ανθρώπου. Οι συνεχείς ανατροπές (το ίδιο το αντικείμενο, άλλωστε, της εναλλακτικής πραγματικότητας προσφέρεται για κάτι τέτοιο) εμποδίζουν τον αναγνώστη να προβλέψει το τέλος, μέχρι να φτάσει το... τέλος! Το κίνητρο, λοιπόν, για να συνεχίσει κανείς το διάβασμα, περιμένοντας την επόμενη ανατροπή και την τελική λύση, υπάρχει. Κι αυτό είναι το θετικό στοιχείο από την προηγούμενη εμπειρία του συγγραφέα στον κινηματογράφο και την τηλεόραση. Το αρνητικό στοιχείο από αυτή την εμπειρία είναι το επίπεδο και «στεγνό» γράψιμο, που θυμίζει έντονα σενάριο, όπου η ανάπτυξη της μυθοπλασίας δεν περιορίζεται στο χαρτί, αλ­ λά ολοκληρώνεται με την εικόνα και τον ήχο και γι' αυτό μπορεί να είναι απαλλαγμένη από κάθε «περιττό» στοιχείο. Στο βιβλίο όμως, όπου όλα περνούν στο χαρτί, ο «συμπυκνωμέ­ νος» λόγος δεν είναι πάντα η καλύτερη λύση. Όχι πως αυτό είναι εδώ δυσάρεστο για τον αναγνώστη ή τον αποτρέπει να συνεχίσει το διάβασμα. Το ενδιαφέρον υπάρχει και συντη­ ρείται μέχρι το τέλος. Απλώς, δε διακρίνει κανείς κάποια λογοτεχνική αξία στο βιβλίο, που περιορίζεται σε μία πρόταση για να περνάει (πολύ) ευχάριστα η ώρα, ενώ θα μπορούσε να είναι κάτι πολύ περισσότερο. Μ

44 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

« Α Γ Κ Υ Ρ Α »

ΤΑΚΗΣ ΧΑΤΖΗΑΝΑΓΝΩΣΤΟΥ

Πέρα α π’ τη θύελλα Μ Υ Θ ΙΣ Τ Ο Ρ Η Μ Α

Ένα μυθιστόρημα, που ο μύθος του στηρίζεται σε μιαν απίστευτα αληθινή ιστορία προσφύγων της Μικρασίας, που ακόμα και πέρα απ’ τη θύελλα, ως την τελευταία τους ώρα, ως τα σήμερα, δεν έπαψαν ν’ αναζητούν αυτούς με τους οποίους τους είχαν κάποτε δεμένους ο Θεός και η μοίρα. Οι ήρωές του είναι καθημερινοί άνθρωποι, που τον καιρό της με­ γάλης θύελλας έγιναν άθυρμα των ανέμων, και σκορπίστηκαν στα μονοπάτια του κόσμου, και χά­ θηκαν. Ένα βιβλίο της αγάπης, των συμφορών και της λύτρωσης, πέρα α π ’ τη θύελλα...

ΕΛΕΝΗ ΧΑΤΖΟΥΔΗ-ΤΟΥΝΤΑ Οι Κ α ρ υ ά τιδ ες μ ε τ ρ ά νε τ α φ ε γ γ ά ρ ια Γ ΙΑ Π Α ΙΔ ΙΑ Α Π Ο 8 Χ Ρ Ο Ν Ω Ν

Γιατί οι Καρυάτιδες μετρούσαν τα φεγγάρια; Ποιο :εγάλο μυστικό έκρυβαν βαθιά μέσα στα στήθη τους; ’ι ήταν αυτό που τις έκανε να λύσουν τη σιωπή τους :αι να το εμπιστευθούν στο φύλακα της Ακρόπολης; [αι εκείνος τι αποφάσισε να κάνει από τη στιγμή :ου μοιράστηκε μαζί τους αυτό το μυστικό; Μέσα από τις σελίδες του βιβλίου ανάμεσα στο νειρο και την πραγματικότητα, το παρελθόν και το :αρόν, ξετυλίγεται μια γοητευτική, τρυφερή, αληινή ιστορία, γεμάτη από αγάπη για τη ζωή, τους ανθρώπους και τον πολιτισμό αυτού του τόπου. Μια αληθινή ιστορία που έγινε πάνω στην Ακρόπολη Δ. Α. ΠΑΠ ΑΔΗ ΜΗΤΡΙΟΥ Α.Β.Ε.Ε. · Λ. Κηφισού 85 - Αιγάλεω, Τηλ.: 210 3478044, 210 3455276, Fax: 210 3474732 Κατάστημα Πεσμαζόγλου 5 (Στοά Ορφέως) Τηλ.: 210 3213507 · emaihagyra@agyra.gr · www.agyra.gr

σε πρώτο πρόσωπό

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΣΤΟΝ ΦΙΛΙΠΠΟ ΔΡΑΚΟΝΤΑΕΙΔΗ

Κ λ α ο ύ ν τ ιο Μ ά γ κ ρ ις 0 Κλαούντιο Μάγκρις (1939), καθηγητής της Γζρμανικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Τεργέστης, αναγνωρί­ ζεται ως σημαντική διεθνής προσωπικότητα στο χώρο της διεπιστημονικής έρευνας και μελέτης. Αυτό σημαίνει πως τον απασχολεί η Ιστορία και η Κοινωνική Ανάπτυξη, η εξέλιξη των συμπεριφορών και του λόγου, παράγοντες που φωτίζουν την πολυπλοκότητα των γεγονότων, αλλά και εξηγούν την ιστορική πορεία της Ευρώπης στις μακρές περιόδους της, μια από τις οποίες είναι η περίοδος της αυτοκρατορίας των Αψβούργων, που εκτείνεται από τα τέλη του Μεσαίωνα ως το τέλος του Α ' Παγκόσμιου Πολέμου. Αυτή την ιστορική ροή αποδίδει μ ε διαύγεια, τόλμη και καίριες επιλογές στοιχείων και δεδομένων στο βιβλίο του Δούναβης (1986), μ ε το οποίο κέρδισε αμέ­ σως την παγκόσμια αναγνώριση. Πρόκειται για τη διαδρο­ μή που ο ίδιος πραγματοποίησε από τις πηγές του ποτα­ μού ως τις εκβολές του ως ταξίδι ζωής και στοχασμού του ρόλου αυτού του ποταμού στην πορεία της Ευρώπης, του μεγαλείου της, αλλά και της φθοράς της. Αυτό το βι­ βλίο κυκλοφόρησε στα ελληνικά το 20 01 από τις εκδό-

«Γράφω κυρίως για να αγωνιστώ ενάντια στο χρόνο» σεις «Πόλις». Έτσι, ο Έλληνας αναγνώστης θα αναγνωρίσει πως ο Μάγκρις, κινούμενος μεταξύ Ιστορίας και Λογοτεχνίας, μεταξύ Αφήγησης και Δοκιμίου, μεταξύ έρευνας και προσεκτικής συναγωγής συμπερασμάτων, εμφανίζεται ως πανεπιστήμων (κατά τον homo universalis της Αναγέννησης). Με αφορμή την ελληνική έκδοση του Δούναβη, είχα τη χα­ ρά να επικοινωνήσω με τον Μάγκρις και να του ζητήσω να δεχτεί να απαντήσει σε τρία ε­ ρωτήματα, που κατά τη γνώμη μου σκιαγραφούν τις προτεραιότητές του και την προβλη­ ματική του. Τα ερωτήματα εκφράστηκαν στα γαλλικά, αφού τον είχα εντοπίσει στο Κολέγιο της Γιλλίας όπου διδάσκει Ευρωπαϊκή Ιστορία (Chaire Europe), οι απαντήσεις όμως έφτα­ σαν στη μητρική του γλώσσα, στα ιταλικά, που συμβαίνει να μην κατέχω σε επαρκή βαθ­ μό. Η Αθανασία Δρακοπούλου, μεταφράστρια του έργου του Μάγκρις Μικρόκοσμοι, που αναμένεται να εκδοθεί επίσης από τις εκδόσεις «Πόλις», είχε την καλοσύνη να αναλάβει να μεταφράσει αυτό το κείμενο και την ευχαριστώ πολύ γι' αυτή τη συνδρομή της.

— Το βιβλίο του Κλαούντιο Μάγκρις Δούναβης (Πόλις) τιμήθηκε πρόσφατα με το Βραβείο «Διδώ Σωτηρίου» της Εταιρείας Ελλήνων Συγγραφέων. —

46 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

Κύριε Μάνκρις, για ποιο λόγο γράφει κανείς; Εσείς για ποιο λόγο γράφετε υπό τις πα­ ρούσες συνθήκες; Γράφει κανείς για πολλούς λόγους: για λόγους πίστης, για να βάλει τάξη, για να αγωνιστεί ενάντια στη λήθη, για να διαμαρτυρηθεί. Σ' αυτή την τελευταία περίπτωση, γράφει άθελά του -ή τουλάχιστον εγώ γράφω άθελά μου-, αλλά με την αίσθηση πως πρέπει να το κάνει, σχεδόν εξαιτίας μιας επιταγής ηθικής φύσης. Κάθε ηθική δράση είναι δυσάρεστη και θα προτιμούσαμε να μην είμαστε υποχρεωμένοι να την αναλάβουμε, όμως κάποιες φορές πρέπει να το κάνουμε. Επομένως όταν γράφω τις ηθικο-πολιτικές παρεμβάσεις μου το κά­ νω με το συναίσθημα πως εκτελώ ένα καθήκον κι επομένως με ελάχιστη ευχαρίστηση. Γράφω κυρίως για να αγωνιστώ ενάντια στο χρόνο, ενάντια στη λήθη, για λόγους πίστης

Η ιστορία του Δυτικού κόσμου των δύο τελευταίων αιώνων είναι ιστορία ουτοπίας και απομυθοποίησης στα πρόσωπα και στα πράγματα που αγαπώ. Για μένα το γράψιμο είναι, πολύ συχνά, αφήγηση αληθινών ιστοριών και αληθινών πεπρωμένων, γιατί οι πραγ­ ματικές ιστορίες, τα πρόσωπα που αληθινά υπήρξαν, με ενδιαφέρουν εξαιρε­ τικά, περισσότερο από τις φαντασίες μου. Πιστεύω πως το γράψιμο είναι «με­ ταγραφή» κάποιου πράγματος που είναι μεγαλύτερο από μας. Όταν, πολλά χρόνια πριν, παρουσιάσαμε τη γαλλική έκδοση του Δούναβη στο Παρίσι, ο Μορίς Ναντό με ρώτησε αν το γράψιμο αντιπροσώπευε για τον πρωταγωνιστή μου ένα μέσο ώστε να φτάσει στην πραγματική ζωή ή ένα εμπόδιο που έκανε πιο δύσκολο αυτό το σκοπό. Απάντησα, αφού σκέφτηκα πολλή ώρα, πως αν ήθελα πραγματικά να απαντήσω, θα έλεγα πως το γράψιμο ήταν σωτηρία κα­ τά 50 ,0 01 και όλεθρος κατά 49 ,9 99 και μόνο όταν συνειδητοποιήσει κανείς πόσο το γράψιμο μπορεί να τον αποσπάσει από την πραγματική ζωή η γραφή μπορεί να είναι, να γίνει, ένα μέσο αλήθειας. 0 Κάφκα έζησε, κατάλαβε και εξέφρασε όλα αυτά με τον καλύ­ τερο τρόπο. Με την ερώτηση γιατί γεννιέται ένα βιβλίο είναι, νομίζω, σύμφυτη η ερώτηση πώς γεννιέ­ ται ένα βιβλίο. Σε ό,τι με αφορά, γεννιέται από μια ανάμειξη προσωπικής αναγκαιότητας και τυχαίου, απρόβλεπτων περιπλανήσεων και καθορισμένων σχεδίων. Συχνά μια εξωτε­ ρική περίσταση ενεργεί σαν μαμή, βοηθά να έλθουν στην επιφάνεια ιδέες, εικόνες, εν­ διαφέροντα, πάθη, έμμονες ιδέες, ιστορίες ή φαντάσματα ή σκίτσα ιστοριών που ως ε­ κείνη τη στιγμή κείτονταν κρυμμένα και μπερδεμένα, στο σκοτάδι και σε ένα είδος υφέρποντος ασυνείδητου. Σίγουρα, αν δεν είχα ασχοληθεί, για πολλά χρόνια, με την αυστρια­ κή και κεντροευρωπαϊκή λογοτεχνία, αν δεν είχα εξοικειωθεί με μεγάλο μέρος του κό­ σμου του Δούναβη, δε θα μπορούσα να επιλέξω το Δούναβη σαν σύμβολο ενός ταξιδιού ζωής, ταξιδιού για το οποίο η παραδουνάβια μεσευρώπη είναι το σενάριο και ο καθρέ­ φτης, αλλά είναι και ένα ταξίδι στη σύγχρονη ζωή και ιστορία. Αλλά μετά υπήρξε μια σύ­ μπτωση, ένα από αυτά τα κλικ, όπως έλεγε ο Σπίτζερ, που έκανε να γεννηθεί αυτή η συ­ γκεκριμένη ιδέα. Το 1982, με τη σύζυγό μου Μαρίζα Μαντιέρι, τη συγγραφέα του Verde Acqua, και με άλλους φίλους κάναμε ένα ταξίδι στη Σλοβακία, θυμάμαι πως ήμασταν α­ νάμεσα στη Βιένη και την Μπρατισλάβα, κοντά σε εκείνο το σύνορο προς τα ανατολικά με την «άλλη Ευρώπη» (πιστεύω πως πολλά από αυτά που έγραψα γεννήθηκαν από την ε­

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΟ 47

πιθυμία να απαλείψω το επίθετο «άλλη», να καταστήσω κατανοητό πως ήταν και εκείνη Ευρώπη). Βλέπαμε τον Δούναβη να κυλάει, μέσα σ' εκείνο το εξαίσιο ολόφωτο απόγευ­ μα του Σεπτέμβρη- τον βλέπαμε να στραφταλίζει, με μια λάμψη αξεχώριστη από το πρά­ σινο των λιβαδιών. Δε φαινόταν καλά πού άρχιζε και πού τέλειωνε το ποτάμι, τι ήταν και τι δεν ήταν ποτάμι. Ήμασταν σε μια ευτυχισμένη στιγμή αρμονίας, φιλίας, σε μια από τις σπάνιες στιγμές συ­ νήχησης με τη ροή της ύπαρξης. Ξαφνικά είδαμε μια επιγραφή: «Μουσείο του Δούνα­ βη». Αυτή η λέξη, Μουσείο, ήταν τόσο παράξενη μέσα στη μαγεία της στιγμής. Επομέ­ νως, είπαμε μεταξύ μας, μόνο αυτός είναι ο Δούναβης, επειδή το λέει αυτή η επιγραφή; Και, χωρίς να το ξέρουμε, είμαστε ίσως κι εμείς μέρος των αντικειμένων και της έκθε­ σης ενός μουσείου; Και τότε η Μαρίζα -που σχεδόν πάντα είχε τις σωστές προαισθή­ σεις, πριν από μένα, ακόμα και σε ό,τι αφορούσε τα βιβλία μου- είπε: «Τι θα συνέβαινε αν προχωρούσαμε μπροστά και περιπλανιόμαστε ως τις εκβολές του Δούναβη;» Κι έτσι γεννήθηκαν αυτά τα τέσσερα χρόνια των ταξιδιών, γραψίματος, ξαναγραψίματος, περι­ πλάνησης, όπου σίγουρα ο Δούναβης είναι το σύμβολο του συνόρου, γιατί είναι ένα πσ τάμι που διασχίζει πολλά σύνορα, είναι επομένως σύμβολο της αναγκαιότητας και της

Στον Δούναβη πολλά ξεχωριστά κομμάτια έχουν βγει μέσα από την πραγματικότητα, αλλά η σύνθεση είναι μια φανταστική μορφή δυσκολίας να διασχίσει κανείς τα σύνορα, όχι μόνο τα εθνικά, πολιτικά, κοινωνικά αλλά και τα ψυχολογικά, πολιτιστικά, θρησκευτικά. Το ταξίδι στον Δούναβη είναι επίσης ένα τα ξίδι στο προσωπικό μας επέκεινα και σε εκείνη τη Βαβέλ των ημερών μας που, σίγουρα, βρίσκει στη μεσευρώπη έναν ιδιαίτερο συμβολισμό, αλλά είναι, επίσης, η Βαβέλ ολόκλη­ ρου του κόσμου. Φυσικά, όπως μου συμβαίνει με κάθε βιβλίο που γράφω, δεν ήξερα τι είδους βιβλίο θα έ­ γραφα. Αυτό, όπως πάντα, το έμαθα μόνο γράφοντας, μόνο όταν ήδη είχα γράψει το ένα τρίτο. Στην αρχή δεν ήξερα αν το εγώ που ταξιδεύει και αφηγείται θα ταυτιζόταν μ' εμένα, σαν ευθεία έκφραση αυτού που αισθάνομαι και σκέφτομαι, και επομένως αν το βιβλίο δε θα είχε γίνει όπως έγινε, ένα συναισθηματικό ταξίδι, ένα ταξιδιωτικό μυθιστόρημα, ένα μισοβυθισμένο μυθιστόρημα εντέλει, η ιστορία της ζωής, των συναισθημάτων και του θανά­ του ενός ήρωα που αντιμετωπίζει τον κόσμο. Κατά τα άλλα, μετά την Οδύσσεια, που είναι ένα από τα μεγαλύτερα βιβλία του κόσμου, το ταξίδι είναι πάντα μια μεταφορά του ταξι­ διού της ζωής. Αλλά και τα άλλα μου βιβλία γεννήθηκαν με ανάλογο τρόπο και η αφήγηση της ιστορίας τους είναι ήδη ένα μικρό μυθιστόρημα. Ιδιαίτερα περιπετειώδης, υφασμένη από αναγκαι­ ότητες και συμπτώσεις, υπήρξε η γένεση δύο βιβλίων μου, του lllazioni su una sciabola (Εξαγόμενα πάνω σε ένα σπαθί), που ήταν το πρώτο σύντομο μυθιστόρημα που εξέδωσα, και του Un altro mare (Μια άλλη θάλασσα). Εκτός από αυτές τις προσωπικές και αυτοβιογραφικές θεωρήσεις, σκέφτομαι πως ποτέ ως τώρα η λογοτεχνία δεν κλήθηκε να υπερασπίσει αυτό το λίγο ή το πολύ της ανυποχώ­ ρητης συμπαγούς ατομικής εμπειρίας την οποία η αυξανόμενη αφαίρεση της πραγματικό­ τητας και της κοινωνίας και η όλο και πιο αδιαπέραστη εξέλιξη της ιστορίας κινδυνεύουν να οβήσουν, να ισοπεδώσουν κι επομένως να καταστρέψουν. Μετά την κρίση των μεγά­ λων πολιτικών και φιλοσοφικών συστημάτων που είχαν δώσει μια σημασία στον κόσμο,

48 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

γράφει κανείς σήμερα, ίσως, για να ψάξει θραύσματα του νοήματος που ακόμα λάμπουν ανάμεσα στα ερείπια και τα οποία πιστεύω πως δεν μπορούμε να τα αναζητήσουμε - ή να τα αφηγηθούμε- σε μορφές παραδοσιακές, κλασικά συμπαγείς «μυθιστορηματικές», αλλά σε καινούριες. Η ιστορία του Δυτικού κόσμου των δύο τελευταίων αιώνων είναι ιστορία ουτοπίας και απο­ μυθοποίησης. Η λογοτεχνία συχνά τοποθετείται σε σχέση με την ιστορία στη θέση της άλ­ λης πλευράς του φεγγαριού, εκείνης που η πορεία των πραγμάτων αφήνει στη σκιά. Αυτή η αίσθηση μιας μεγάλης έλλειψης μέσα στη ζωή και μέσα στην ιστορία είναι η απαίτηση κάποιου πράγματος πεισματικά διαφορετικού, μιας μεσσιανικής ή επαναστατικής απελευ­ θέρωσης, που έχει εκλείψει ή έχει απωθηθεί από κάθε ιστορική επανάσταση. Το άτομο αισθάνεται μια βαθιά πληγή, η οποία δυσκολεύει την ολοκλήρωση της προσωπικότητάς του σε αρμονία με την κοινωνική εξέλιξη και το κάνει να νιώθει την απουσία της πραγματι­ κής ζωής. Η συλλογική πρόοδος κάνει ακόμα πιο προφανή την ατομική καχεξία- το να σ ξιώνουμε να ζήσουμε είναι μεγαλομανές, γράφει ο Ίμπσεν, δείχνοντας έτσι πως μόνο η συνείδηση του πόσο φλογερό και παράτολμο είναι το πάθος για την αυθεντική ζωή μπορεί να μας επιτρέψει να την πλησιάσουμε. Σε ό,τι με αφορά, πιστεύω όλο και περισσότερο στην αφήγηση που κατασκευάζει μια φ σ νταατική εικόνα του κόσμου, συνθέτοντας και τοποθετώντας μαζί, όπως σε ένα μωσαϊκό, πολλά ξεχωριστά θραύσματα, ψηφίδες πραγματικά βιωμένης ζωής και πραγματικότητας. Και στο Δούναβη πολλά ξεχωριστά κομμάτια έχουν βγει μέσα από την πραγματικότητα, αλ­ λά η σύνθεση που βγαίνει από αυτά είναι μια φανταστική μορφή. θα μπορούσατε να ορίσετε την Ιστορία και τη Λογοτεχνία υπό το πρίσμα που εσείς ο ί­ διος τις αντιλαμβάνεστε; Δε μου είναι δυνατόν να απαντήσω, δεν μπορώ να ορίσω την Ιστορία και τη Λογοτεχνία σε ευθεία και συνθετική μορφή. Πιστεύω πως, γενικά, μπορούμε να εξάγουμε μόνο έμμεσα, από τα βιβλία ενός συγγραφέα, την αίσθηση που έχει για την Ιστορία και τη Λογοτεχνία πσ λύ καλύτερα από ό,τι μέοα από τους σαφέστερους ορισμούς του. Πολύ περισσότερο, μά­ λιστα, που και ο συγγραφέας ο ίδιος πολλές φορές μπορεί να μη συνειδητοποιεί πολύ κα­ λά ποια είναι η αίσθηση της Ιστορίας που έχει, μπορεί ακόμα και να κάνει λάθος, όπως στο περίφημο παράδειγμα του Μπαλζάκ σύμφωνα με την ερμηνεία του Ένγκελς, ο οποίος έλεγε πως ο Μπαλζάκ ως πρόσωπο στις ιστορικο-πολιτικές του απόψεις ήταν ένας αντι­ δραστικός στραμμένος προς το παρελθόν, αλλά ως συγγραφέας, στα έργα του, ήταν, χω­ ρίς να έχει συνείδηση του πράγματος, ανοιχτός στο παρόν και στις καινούριες δυνάμεις που έδιναν σχήμα στην Ιστορία. Αλλά, κυρίως, το θέμα είναι τόσο τεράστιο που δεν επι­ τρέπει, σ' εμένα τουλάχιστον, να απαντήσω μέσα στα όρια μιας συνέντευξης. Υπάρχει άραγε η πιθανότητα να ζήσουμε μια αναγέννηση που θα μας επαναφέρει σε ε­ παφή με το παρελθόν μας ή εισχωρούμε σε έναν άλλο κόσμο που θα σβήσει το παρελ­ θόν προς όφελος ενός παρόντος που αποφεύγει να έχει διάρκεια; Όχι, φοβάμαι πως δε θα υπάρξει μια αναγέννηση που θα μας φέρει σε στενή επαφή με το παρελθόν μας, που θα επαναφέρει μια οργανική συνέχεια ανάμεσα σ' εκείνο και σε μας. Αντίθετα, ζούμε μια στιγμή ριζικής μεταλλαγής της εποχής, τεραστίων διαστάσεων, που είναι συγκρίσιμη μόνο μ' εκείνη που ουνέβη στο τέλος του αρχαίου κόσμου, με τη διαφορά πως, φυσικά, δεν μπορούμε ακόμα να ξέρουμε αν και ποια θα είναι η πολιτιστι­

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 49

κή δύναμη που θα μπορέσει να ξαναδώσει ενότητα στον κόσμο, όπως έκανε ο χριστιανι­ σμός μετά τη διάλυση του μεγάλου αρχαίου πολιτισμού. Μέχρι κάμποσο χρόνια πριν, αρ­ κετοί μπορούσαν να πιστεύουν πως ο σοσιαλισμός ήταν αυτή η δύναμη, αλλά αυτό είναι τώρα πιο αμφίβολο. Οι αναλογίες ανάμεσα στο τέλος του αρχαίου κόσμου και την τωρινή στιγμή είναι εντυπωσιακές και μόνο ο κατάλογός τους θα μας πήγαινε πολύ μακριά. Σίγου­ ρα ένας πολιτισμός τελειώνει ή τέλειωσε και, πραγματικά, δεν ξέρουμε ποιος θα είναι ο πολιτισμός που θα πάρει τη θέση του. Τώρα βρισκόμαστε σε αυτή την κατάσταση που γε­ νικά είχε προαισθανθεί ο Μούζιλ στον Άνθρωπο χωρίς ιδιότητες■είμαστε σε έναν κόσμο φτιαγμένο από Δράσεις Παράλληλες σε κάποιες άλλες που όμως δεν υπάρχουν, έναν κό­ σμο στον οποίο μοιάζουν να υπάρχουν μόνο αντίγραφα των πρωτοτύπων που όμως είναι ανύπαρκτα· έναν κόσμο στον οποίο δεν υπάρχουν πολιτιστικές ιεραρχίες και στον οποίο δεν μπορούμε να ξεχωρίσουμε την πραγματικότητα από την παρωδία της. Με όλα αυτά δε θέλω να διατυπώσω μια κρίση αρνητική και μόνο αρνητική γι' αυτές τις μεταμορφώσεις, γιατί, όπως συμβαίνει στο τέλος κάθε τάξης πραγμάτων, αυτό περιλαμβάνει -και περιέλα-

Ζούμε μια στιγμή ριζικής μεταλλαγής της εποχής που είναι συγκρίσιμη μόνο μ' εκείνη που συνέβη στο τέλος του αρχαίου κόσμου βε μεγαλοπρεπώς στις πρόσφατες δεκαετίες- μια μεγάλη απελευθέρωση δυνάμεων, ε­ νεργειών, πολιτισμών, προσώπων που προηγουμένως ήταν ποδοπατημένα, καταπιεσμένα ή καταδικασμένα στη οιωπή. Αλλά τώρα συμβαίνει μια ριζική αλλαγή και του ίδιου του αν­ θρώπου την οποία μεγαλοφυώς προαισθάνθηκε ο Νίτσε πριν από έναν αιώνα. Τα ίδια τα πράγματα, η αντικειμενικότητα του κόσμου, μοιάζουν να διαλύονται1τα b it-έχει ειπωθεί-, η αφηρημένη και άυλη πληροφόρηση, μοιάζουν να υποκαθιστούν τα μόρια, τη σωματική, φυσική πραγματικότητα. Η εμπειρία φαίνεται να ανήκει σε όλους και σε κανέναν, το εγώ μοιάζει να κατακερματίζεται. Η εικονικότητα αντικαθιστά την πραγματικότητα, με μια διαδι­ κασία που αλλάζει τα συναισθήματα, τις προσλήψεις του ανθρώπου και επομένως τη φύ­ ση του, αλλάζοντας την ιστορία του και τον τρόπο της αφήγησής της. Ίσως συμβαίνει σε χρόνο πολύ πιο σύντομο αυτό που συνέβαινε σε χιλιετίες και αιώνες που προηγήθηκαν, μια ανθρωπολογική μεταβολή, που παράγει έναν καινούριο, ακόμα άγνωστο τύπο ανθρώ­ που, με την ενότητά του προσβεβλημένη, κατακερματισμένη: τον Υπεράνθρωπο του Νίτσε ή καλύτερα, όπως σωστά έχει ειπωθεί, τον Μετάνθρωπο, ή αλλιώς όχι ένα άτομο παραδσ σιακό, ενδυναμωμένο από τις ικανότητές του, πιο έξυπνο, πιο δυνατό, πιο ικανό από άλ­ λους, αλλά μια νέα φάση, ένα καινούριο ανθρωπολογικό στάδιο στην εξέλιξη του ανθρώ­ που, ένα άτομο που δεν είναι το συμπαγές εγώ της παράδοσής μας, αλλά μια ρευστή πε­ ριοχή κατοικημένη από ψυχικούς πυρήνες - μια «αναρχία των ατόμων» όπως έλεγε ο Νί­ τσε. Ένα από τα βιβλία μου, οι Μικρόκοσμοι, είναι, για παράδειγμα, με τον αφηγηματικό του τρόπο, ένα ταξίδι σ' αυτή τη μεταβολή του εγώ" ένα ταξίδι που αντιμετωπίζει -στη δο­ μή του- το μετασχηματισμό της εποχής που ζούμε και που συγχρόνως προσπαθεί να του ανπσταθεί. Είναι δυσκολότατο να καταλάβει κανείς και είναι αδύνατον να προφητέψει τι μέλλον έρχε­ ται να μας συναντήσει σ' αυτή την ανάμειξη μεγάλων ευκαιριών και απειλών που διαγρά­ φονται, σ' αυτό το μετασχηματισμό που φαίνεται να βάλει κατά της ίδιας της φύσης του ανθρώπου (σκεφτείτε τις προοπτικές γενετικών μεταλλαγών κ.λπ.), σ' αυτό το συνονθύ­ λευμα και την παγκόσμια συνάντηση πολιτισμών που ως τώρα ήταν μακριά μας. Ι«

50 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

με νωπό μελάνι

ΕΛΛΗΝΙ ΚΗ

ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ NEON ΕΚΔΟΣΕΩΝ

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Ε σ ω τερ ικές α ν α ζη τή σ εις

«...θέλω να σκίσω, να σπάσω, να ρημάξω, να ξεγυμνώ­

σω τη ζωή μου από τα πολύτιμα στολίδια της κι απ’ τα σκουπί­

........· ' - # HονσΤσ^·

δια της, όσο να βρω το απόλυτο κενό μου». Ένας γυναικείος μονόλογος που σπαράζει και σπαράσσεται. Μια γυναίκα που κομματιάζει τη ζωή της, εξετάζει σχολαστικά το κάθε θραύομα και ύστερα τα πετάει όλα στα σκουπίδια. Ένα αγχωμένο, σπα­ ρακτικό τρεχαλητό, μια παλινδρόμηση επίπονη σε σκηνές ζω­ ής, άλλες τραυματικές, άλλες αλησμόνητες. Μια μητέρα που ξέχασε τα λόγια του ρόλου της και τραυλίζει αμήχανη και α­ βοήθητη. Ανείπωτος σπαραγμός για την ασύνειδη απώλεια του νοήματος μιας ζωής. Όλα αυτά, κεντρικά μοτίβα του νέου βι­

ΤΑΤΙΑΝΑ ΑΒΕΡΩΦ Α ύ γ ο υ σ το ς αθηνα, κέδρος, 2002. ςελ. 328

βλίου της Τατιάνας Αβέρωφ, Αύγουστος. Πολύ απομακρυσμέ­ νη πια από τα τοπία του ιστορικού Μετσόβου, η Τ. Αβέρωφ στο δεύτερο μυθιστόρημά της μεταφέρει πάλι στη μυθιστορία της αυτοβιογραφικά στοιχεία διυλισμένα αυτή τη φορά μέσα α­

πό άλλη, πιο εσωτερική διαδρομή- το ψυχοφθόρο εσωτερικό ψάξιμο μιας γυναίκας που ξαφνικά ανακαλύπτει τις ανασφάλειες, τις ανεπάρκειές της και μαζί τις ναρκωμέ­ νες δυνάμεις της. Ολομόναχη σε μια πολυτελή μονοκατοικία, η Έλλη, σύζυγος διευθυντή ιδιωτικού σχο­ λείου, με αριστερό παρελθόν η ίδια, περιμένει εναγωνίως νεότερα για την εξαφάνιση του γιου της Αδριανού. 0 άντρας της λείπει στα Γρεβενά, όπου σε μια χαράδρα βρέθη­ κε η μηχανή του Αδριανού, για να παρακολουθήσει από κοντά τις ενέργειες της αστυ­ νομίας. Αυτό με δυο λόγια είναι το πλαίσιο της ιστορίας. Η επιτυχία της συγγραφέως είναι ότι από τις πρώτες κιόλας σελίδες μεταφέρει αποτε­ λεσματικά στον αναγνώστη ένα έντονο κλίμα άγχους και αγωνίας, κρατώντας τον σε ε­ γρήγορση. Από την αρχή καθίσταται προφανές πως κάτι επίκειται, κάποια ουσιώδης αλλαγή. Αλλαγή που, όπως αποδεικνύεται, συντελείται εξ ολοκλήρου σχεδόν στον ε­ σωτερικό κόσμο της ηρωίδας. Παρακολουθούμε λεπτομερώς τις ψυχικές μεταπτώσεις της κατά τη διάρκεια έξι βασανιστικών ημερών, μεταπτώσεις οι οποίες υποκινούνται τόσο από τη δεδομένη φόρτιση της στιγμής όσο και από ασήμαντους, τυχαίους συνειρ­ μούς που αφυπνίζουν αναμνήσεις, με αποτέλεσμα ένα ατελεύτητο ξετύλιγμα εικόνων από το παρελθόν. Σ’ αυτές τις αλλεπάλληλες, συνειρμικές αναδρομές στηρίζεται όλη η δομή του μυθιστορήματος. Η Έλλη απομακρύνεται νοερά από το καθεαυτό γεγονός, τον πιθανό δηλαδή θάνατο του γιου της, ο οποίος ούτως ή άλλως της φαίνεται αδια­ νόητος, και προσπαθεί να ανακαλύψει μέσα από κομμάτια της ζωής της τον εαυτό της. Είναι ήδη σαφές πως η τύχη του Αδριανού με αυτά τα δεδομένα έρχεται σε δεύτερη μοίρα. Μπορεί ο γιος της να βρίσκεται στο επίκεντρο των παραπόνων της, να δίνει το έναυσμα, το πρόσταγμα καλύτερα για ενδοσκόπηση, να είναι εκείνος μόνο ο κατά φα­ ντασίαν συνομιλητής της, αυτός ο οποίος την επιβάρυνε με ενοχικά αισθήματα, και τώ­

52 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ρα εκείνη ξεχειλίζει από δίκιο, μπορεί εντέλει ο γιος της να τόλμησε να ξεσκεπάσει τις οικογενειακές συμβάσεις και να πρωταγωνιστεί σ’ ένα δράμα με θύμα τον ίδιο, αλλά παρ’ όλα αυτά οι προβολείς είναι σταθερά στραμμένοι στον ψυχισμό της ηρωίδας. Η Τ. Αβέρωφ οπωσδήποτε έχει να χειριστεί σημαντικές παραμέτρους. Το θέμα της την τροφοδοτεί γενναιόδωρα με ένα πολύ ενδιαφέρον υλικό. Η μητρική στοργή που μετατρέπεται σε βρόγχο όχι μόνο για τον δότη αλλά και για τον δέκτη των θωπειών, ο εγω­ ισμός εκείνου που αγαπάει και η ευθύνη εκείνου που αγαπιέται, η ψυχική κατάρρευση ως απόρροια μιας ευτυχίας που αποδεικνύεται επίπλαστη και τραγικά εύθραυστη, οι ε­ θελούσιοι συμβιβασμοί που κάποτε γιγαντώνονται και βαραίνουν, η ανεπαίσθητη, βρα­ δεία αλλοίωση των χαρακτηριστικών εκείνων που ενώ άλλοτε συνέθεταν έναν οικείο κόσμο, κάποτε φαντάζουν ξένα και αμετάκλητα παρωχημένα. Η συγγραφέας, με ιδιαί-

μια συνέχεια ανάλογη των προσδοκιών που γέννησε το πρώτο βιβλίο της Τ. Αβέρωφ τερη ευαισθησία και κάποιες φορές με επιδέξιους υπαινιγμούς, θίγει όλα τα παραπά­ νω, σκιαγραφώντας προσεκτικά μια μητέρα στην πιο οδυνηρή στιγμή της, αλλά περισ­ σότερο από αυτό μια γυναίκα σε έντονη κρίση με την ιδιοσυστασία της. Τα ξεσπάσμα­ τα και τα ψυχικά ραγίσματα της ηρωίδας αποδίδονται εξαιρετικά. Και είναι ευτύχημα ό­ τι ο εσωτερικός μονόλογός της δεν αναλώνεται σε κλαψουρίσματα. Ο αυτοσαρκασμός σώζει και την ηρωίδα και το μυθιστόρημα. Πέρα από ένα λόγο εναργή, το στοιχείο της διακριτικής, αδιόρατης συχνά και αναντίρρητα ανακουφιστικής ειρωνείας συγκαταλέ­ γεται στις κατακτήσεις της συγγραφέως και αποτρέπει συχνά το γλίστρημα στο μελο­ δραματισμό. Υλικό ελκυστικό, εξίσου όμως επικίνδυνο. Το παιχνίδι ιδίως των συνειρμών, που ως ε­ πί το πλείστον λειτουργεί πολύ καλά στο έργο, σπάνια παρασύρει τη συγγραφέα σε σκέψεις που δε συμβαδίζουν άμεσα με το θέμα της ή που τουλάχιστον δεν πείθουν ότι θα τις μοιραζόταν τη δεδομένη στιγμή η ηρωίδα της. Αναφερόμαστε συγκεκριμένα στις σελίδες όπου η Έλλη αποφασίζει να «μιλήσει» στο γιο της για το Πολυτεχνείο. Με τη φράση «Λοιπόν, θα σου μιλήσω για το Πολυτεχνείο, Αδριανέ» η συγγραφέας κάνει σπασμωδικά μια τομή στο χειμαρρώδη μονόλογο της ηρωίδας και επί είκοσι και πλέον σελίδες περιγράφει τα δικά της βιώματα πίσω από τα κάγκελα του Πολυτεχνείου. «Και θέλω να κλαίω όταν μ ε κάνουν φωτεινή σελίδα παρέα μ ε τον Κολοκοτρώνη, γιατί ή­ μουν ε κ ε ί και ξέρω. Ξέρω πως δεν έκανα τίποτα το σπουδαίο, κι όμως εγώ είμαι ο Κολοκοτρώνης, σιγά το πράγμα, και δε μ ' αρέσει αυτό». Δήλωση που παραπαίει ανά­ μεσα στην αυταρέσκεια και το λανθάνοντα ναρκισσισμό και που σε κάθε περίπτωση α­ παιτεί νηφαλιότητα. Μια γυναίκα η οποία βλέπει και αφουγκράζεται το ψυχορράγημα του κόσμου της μοιάζει κάπως δύσκολο να ανατρέξει στην πιο ένδοξη και λαμπερή στιγμή της. «Είναι η απολυτότητα των νιάτων που θέλει τα πράγματα έτσι, εκατό τα εκατό έτσι και όχι αλλιώς, που σας κάνει να καταρρακώνετε τα φωτεινά αστέρια τα δικά μας». Αυτό το παράπονο συνοψίζει την εύλογη πικρία μιας γενιάς που νιώθει πια παραγκωνισμένη και είναι αρκετά εύγλωττο. Αρκεί. Πέρα από αυτό, όμως, εκλαμβάνουμε τη συγκεκρι­ μένη αναφορά, αδικαιολόγητα εκτενή, σαν μια βίαιη διακοπή, μια αποπροσανατολιστι­ κή παρέμβαση, και μόνο γι’ αυτό το λόγο διατηρούμε κάποιες επιφυλάξεις ως προς την αναγκαιότητά της.

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 53

Κάτι δευτερεύον που πιθανόν να χάνεται μέσα στη γενικότερη σύγχυση που έντεχνα περνάει στην ηρωίδα η Τ. Αβέρωφ αλλά που καταδεικνύει μια τάση διόγκωσης και τραγικοποίησης ανώδυνων καταστάσεων: κάποια στιγμή η ηρωίδα επιστρέφει στην παιδική της ηλικία και καταγράφει ένα αδιάφορο, κάπως ευτράπελο περιστατικό. Κα­ θώς έπαιζε μόνη της ακούει έναν περίεργο, αδιευκρίνιστο θόρυβο (ο οποίος σημειωτέον προερχόταν από ένα αγόρι που κατουρούσε) και σχολιάζει: «Σαν ριπή πολυβόλου σε πάνινη κούκλα...» Αναρωτιόμαστε ποιο οξύνουν παιδί έξι ετών θα σκεφτόταν παρό­ μοια. Στις αντιρρήσεις αυτές ας προστεθεί τέλος και η επιφυλακτικότητά μας ως προς το κλείσιμο της ιστορίας. Μια πιο ισορροπημένη ατμόσφαιρα (ευφορίας ή δράματος, δε χρειάζεται να αποκαλυφθεί εδώ) μάλλον θα ήταν προτιμότερη. Πάντως ίσως είναι άδικο να σταθεί κανείς σ’ αυτά τα ατυχή σημεία. Το μυθιστόρημα της Τ. Αβέρωφ αποτελεί μια συνέχεια ανάλογη των προσδοκιών που γέννησε το πρώτο βιβλίο της, ένα έργο ενδιαφέρον και συγκινητικό και ένα ψυχογράφημα, στις πιο αλη­ θινές του στιγμές, συνταρακτικό,

λινά πανταλεων

Ο ξανακερδισμένος παράδεισος

Σ’ ένα περίεργο και ιδιαίτερα ελκυστικό κράμα

στηρίζεται το νέο βιβλίο του Αντώνιου Ρουσοχατζάκη Εδέμ. Ενώ βρίθει από στερεότυπα που πνίγουν τα περισσότερα από τα έργα νέων πεζογράφων, όπως άσπλαχνο σαρκασμό ως πι­ κρόχολο σχόλιο μιας αποτυχημένης και ανερμάτιστης ύπαρ­ ξης, μελοδραματισμό ως θρήνο για τις συμφορές ενός δύσκο­ λου έρωτα, σκηνές παράφορου σεξ ως υπογράμμιση ενός γε* Ig jl £§£jj 7 -

νικότερου, άκρως προκλητικού αισθησιασμού, με σταθερό φό­ ντο ένα απολιτικοποιημένο περιβάλλον, συμφύρει αυτά τα επιμέρους στοιχεία σε μια μοντέρνα και κάποιες στιγμές εξαιρετιf<

κά πρωτότυπη σύνθεση. Αποτέλεσμα, ένα έργο ερεθιστικό

ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΡΟΥΣΟΧΑΤΖΑΚΗΣ Ε δέμ αθηνα, καςτανιωτης, 2002 . ΣΕΛ.

που ισορροπεί ανάμεσα στον κυνισμό που κατεδαφίζει ασύστολα και την ευαισθησία που αφυπνίζει συναισθήματα.

176 Η ιστορία κοινή. Ένα νεαρό ζευγάρι προσπαθεί να δημιουργή­ σει ένα πλαίσιο ζωής και να βρει τα στοιχεία εκείνα που θα θω­

ρακίσουν τη σχέση του. Ο θοδωρής από την Ελλάδα και η Γκλόρια από τη Νέα Υόρκη ζουν στο Παρίσι και βρίσκονται σχεδόν κατά τύχη να συμμετέχουν στο ανέβασμα του θεατρικού έργου του Άρθουρ Μίλερ Η Δημιουργία του κόσμου και άλλες δουλειές. Κα­ νείς από τους δύο δε διατηρεί υπέρμετρες προσδοκίες από αυτή την εμπειρία. Συμμε­ τέχουν αρχικά ανόρεχτα και στη συνέχεια με συγκρατημένη θέρμη που ωστόσο αποδί­ δει. Η Γκλόρια μετατρέπεται στην πρωτόπλαστη Εύα, ενώ ο θοδωρής γίνεται ο γιος της, ο Άβελ, ο πρώτος άνθρωπος στην ιστορία του κόσμου που πέφτει θύμα δολοφο­ νίας. Ο θοδωρής, που στο βιβλίο επωμίζεται και το ρόλο του πρωτοπρόσωπου αφηγη­ τή, σταδιακά υιοθετεί ψυχολογία θύματος και βλέπει την ερωμένη του με άλλο βλέμμα, συγκαλυμμένης απέχθειας. Αποστροφή που στρέφεται κυρίως προς τον ίδιο και την ανι­ κανότητά του να συγκεκριμενοποιήσει τις επιθυμίες του, με συνέπεια μια οδυνηρή αμ­ φιταλάντευση ανάμεσα σ’ αυτά που έχει και σ’ αυτά που θέλει. Ο ρόλος διεισδύει στις αλλοτινές, οικείες τους ταυτότητες, γεγονός που σπέρνει δαιμόνια στη σχέση τους. Στην προσπάθεια να συγχρωτιστούν και να αφομοιώσουν τους ρυθμούς του βιοπορι-

54 ΔΙΑΒΑΖΟ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

σμού έχασαν τον ενθουσιασμό τους για το σύντροφό τους. Ο Θόδωρός ανακαλύπτει πόσο τον κεντρίζει η νοσταλγία για τα μικρά πράγματα που απολάμβανε στην πατρίδα του και απροσδόκητα βιώνει τον πόνο του ξενιτεμού. Η Γκλόρια συνειδητοποιεί τη βραδεία αλλά μοιραία απομάκρυνση του εραστή της και αναζητά αιτίες χειροπιαστές. Με αφορμή το ανέβασμα της παράστασης μελετούν διεξοδικά, πέρα από το ρόλο τους, τον εαυτό τους και τον έρωτά τους που φθίνει. Η πρωτοτυπία του μυθιστορήματος, το στοιχείο που εντυπωσιάζει αλλά πιθανότατα και να προϊδεάσει τον αναγνώστη αρνητικά από τις πρώτες κιόλας σελίδες, αφορά την η­ θελημένη σύγχυση μεταξύ ρόλου και προσώπου. Ένα εύρημα που επιτρέπει στο συγ­ γραφέα να εξαντλήσει όλα τα αποθέματα σαρκασμού, ωμότητας και λογής εξαλλοσυνών παρωδώντας τους θαμώνες της Εδέμ, αλλά στην ουσία ελεεινολογώντας τους ε-

βιβλίο που ανταμείβει ποικιλοτρόπως τον αναγνώστη ρασιτέχνες που τους υποδύονταν. Σ’ ένα θίασο πολυφυλετικό, που υπογραμμίζει την απόκλιση και τη διαφορετικότητα, οι άνθρωποι οφείλουν να συνεργαστούν ώστε να πείσουν σαν οικογένεια χάριν του θεατρικού. Με τον ίδιο τρόπο ο θοδωρής και η Γκλόρια αναζητούν σημεία σύγκλισης που να δικαιολογούν την ένωσή τους. Αυτή η εύστοχη και ευρηματική παραλληλία αρχίζει να λειτουργεί από το μέσο περί­ που του βιβλίου. Στην αρχή ο Α. Ρουσοχατζάκης φιλοτεχνεί με κραυγαλέους χρωματι­ σμούς μια γελοία εκδοχή της Εδέμ έτσι όπως αναβιώνει χάρη σε μερικούς άθλιους, ε­ τερόκλητους ανθρώπους από διάφορες γωνιές της γης. Ωστόσο, η διανομή των ρόλων και η συνακόλουθη παρωδία της φαίνεται πως δεν οδηγούν πουθενά. Αποσκοπούν μό­ νο στο γήτεμα του αναγνώστη που από πολύ νωρίς ενδέχεται να νιώσει κουρασμένος και ενοχλημένος από τον εξωφρενισμό των σκηνών. Όμως η εικόνα ανατρέπεται άρ­ δην την καίρια στιγμή. Ο συγγραφέας διακριτικά αλλά αποτελεσματικά σφυροκοπάει τον ήρωά του μέχρι να θρυμματίσει το φαινομενικά άθραυστο κέλυφος της περιφρόνη­ σης και υπεροψίας. Ο θοδωρής αλλάζει. Τη στιγμή ακριβώς που καμία εξωτερική αλ­ λαγή δεν έχει συντελεστεί, απρόσμενα η τραχύτητα αντικαθίσταται από ένα πρόσωπο σκυθρωπό, σκεφτικό, ελαφρώς γερασμένο, ενώ το χαμόγελο αυταρέσκειας καταλήγει σ’ έναν πικρό καγχασμό. Εκεί που η ματιά του προσπερνούσε βιαστικά και επιπόλαια τώρα εστιάζεται στη λεπτομέρεια. Αντικρίζει κατάματα τα κενά της ζωής του και διατυ­ πώνει συγκεκριμένα παράπονα, παράπονα που συνοψίζουν την ιδιοσυγκρασία του νεα­ ρού ατόμου που θέλει να βιώνει με τυφλό πάθος τόσο τη δυστυχία όσο και την ευφο­ ρία. Ο σαρκασμός αστραπιαία σχεδόν μπερδεύεται με λυγμό. Η παρωδία της παράστα­ σης και της συμμετοχής τους σ’ αυτή μετατρέπεται σε σκληρή διακωμώδηση της αναι­ τιολόγητης μετάβασής τους από την παραδείσια ευτυχία στη μαύρη απελπισία. Η αχα­ λίνωτη χιουμοριστική διάθεση που έβαλε πρωτίστως τον περίγυρο στρέφεται σταδιακά προς τα έσω, καταλήγοντας σε μια φαρμακερή όσο και σπαρακτική αυτοκριτική. Οι δύο ήρωες, νέοι, εμφανίσιμοι, ορμητικοί, ζουν σε μια πόλη που τους προσφέρει ποικίλες απολαύσεις, αλλά παραμένουν ανικανοποίητοι. «Κάθε μέρα κάνουμε τον ίδιο απολογισμό: έχουμε την υγεία μας, τη δύναμή μας και τα νιάτα μας». Δεν αρκούν ό­ μως αυτά, «θέλουμε κ ι άλλα και τα θέλουμε τώρα». Το αίσθημα του ανεκπλήρωτου τους βαραίνει κυρίως από τη στιγμή που ελαχιστοποιείται ο προσωπικός τους χρόνος. Μπορεί λόγω της παράστασης το ζευγάρι να μοιράζεται πολλές ώρες της μέρας, αλλά στην ουσία ο χρόνος της ανέμελης, ράθυμης, ευδαιμονικής συμβίωσης έχει παρέλθει.

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 55

Τον πραγματικό χρόνο που τους μένει για να είναι μαζί τον νιώθουν αφόρητα λιγοστό και το πέρασμά του ιλιγγιώδες. Στα τριάντα τους αδημονούν να φέρουν τον κόσμο στα πόδια τους, όχι όμως κατακτώντας τον αλλά καταρρακώνοντάς τον. Νέοι του σήμερα, παραπαίουν και παραπατούν ανάμεσα στην αθωότητα και την αγνότητα των συναισθη­ μάτων και την ξέφρενη απόρριψη κοινωνικών δομών. Ο απολογισμός των ζημιών της εσωτερικής πορείας ωρίμανσης αποτελεί ίσως το πιο δυνατό μέρος του μυθιστορήμα­ τος από άποψη γραφής και συγκίνησης, αλλά κυρίως επειδή έχει συνδυαστεί με τις προηγούμενες σελίδες άκρατης ευφορίας, σεξουαλικότητας και άγριου κυνισμού. Όταν η Γκλόρια, σε απόλυτη αντιστοιχία με την Εύα, μένει έγκυος, τα πράγματα σοβα­ ρεύουν επικίνδυνα και προς στιγμήν η διάλυση φαντάζει αναπότρεπτη. Ωστόσο, ύστε­ ρα από ένα διάστημα εσωτερικής αναταραχής που εκδηλώνεται με την αμφίπλευρη στροφή προς την ομοφυλοφιλία, τελικά οι ισορροπίες αποκαθίστανται. Η πρότερη λάμ­ ψη έχει αμετάκλητα χαθεί, αλλά τώρα τα βήματά τους είναι πιο σίγουρα. Εκεί που γκρεμίζουν τα πάντα, ε κ εί που αποθεώνουν το τίποτα, ε κ εί που κομματιάζουν ανελέη­ τα τη βιβλική Εδέμ, ε κ εί ακριβώς χτίζουν τη δική τους, ανακαλύπτοντας πως τίποτα δεν είναι αρκετά σοβαρό, αρκετά γελοίο, αρκετά θλιβερό για να αποκτήσει σημασία πέρα από τους δυο τους, «...σκέφτηκα πως η μόνη Εδέμ που μας απομένει είναι το στρώμα που κοιμόμαστε μαζί». Ο Α. Ρουσοχατζάκης σ’ ένα εξωφρενικό σκηνικό σκηνοθετεί την ιλαροτραγωδία της κα­ θημερινότητας και της πλέον κοινότοπης ιστορίας δύο ανθρώπων που συνειδητοποιούν τη δραματική δυσκολία της συνύπαρξης. Κύριο επίτευγμα του συγγραφέα, ένας απελπι­ σμένος σαρκασμός, απόρροια της θαυμάσιας σύζευξης του βέβηλου κυνισμού και της α­ καταμάχητης νεανικής τρυφερότητας, ο οποίος αντανακλάται και στη γραφή. Γραφή πυ­ κνή, περίτεχνη, σκληρή, με τρόπο μοναδικό ποιητική, που κεντρίζει την ουσία των κατα­ στάσεων και που σε πείσμα του φανταχτερού περιεχομένου αναδεικνύεται κυρίαρχη. Ένα βιβλίο, επομένως, που ανταμείβει ποικιλοτρόπως τον αναγνώστη, λινά πανταλεων

Μυστικό ταξίδι αυτογνωσίας

Το θρίλερ, ως είδος γραφής, δεν υφίσταται στο σώ­

μα της ελληνικής λογοτεχνίας. Ίσως γιατί κινήθηκε μάλλον στη σφαίρα της «άναρχης» φαντασίας προσπαθώντας να εντοπίσει τα φαντάσματα που κατοικούν στο εσωτερικό σύμπαν του αν­ θρώπου, μόνα υπεύθυνα για τη συμπεριφορά του και τις εκδη­ λώσεις του. Απ' αυτή την άποψη, μπορεί να δίνει την ψευδή ε­ ντύπωση ότι είναι μια λογοτεχνία «κλειστού χώρου» που ασχολείται μόνο με «κλινικές» περιπτώσεις, και όχι με τα «καυτά» κοινωνικοπολιτικά προβλήματα που βασανίζουν τον καθημερι­ νό άνθρωπο. Στην πραγματικότητα, όμως, διερευνά τους αινιγ­ ματικούς λαβύρινθους της ύπαρξης και τις προσπάθειες του ΛΕΩΝΙΔΑΣ ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΑΟΥ Ο θ α υ μ α σ τό ς ψ ίθ υ ρ ο ς τ ο υ Ε ρμ ή ΑΘΗΝΑ, ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ, 2002. ΣΕΛ. 432

ανθρώπου να ιχνηλατίσει το μυστήριο της ταυτότητάς του και της άγνωστης καταγωγής του. Στο εν λόγω είδος, του ιστορικού θρίλερ φαντασίας, ανήκει η πεζογραφική εργασία του Λεωνίδα Χατζηνικολάου, που έκανε

την πρώτη του εντυπωσιακή εμφάνιση το 19 88 με το μυθιστόρημα Επιστροφή στη λή­ θη. Φάνηκε αμέσως ότι ο συγγραφέας επιχειρούσε να αποστασιοποιηθεί από τον τοπικιστικό ηθογραφισμό, να ξεπεράσει τα στεγανά της σύγχρονης ομφαλοσκοπικής ελλη-

56 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

νικής λογοτεχνίας και να οικοδομήσει μύθο οικουμενικών προδιαγραφών. Το εγχείρη­ μά του επιβεβαιώνεται και στο δεύτερο μυθιστόρημά του, η μυθοπλασία του οποίου είναι ενδεικτική της προβληματικής και των προθέσεών του. Μια μυστηριώδης φωνή που προκαλεί σεισμικούς κραδασμούς, ένας παράξενος δίσκος κατασκευασμένος από άγνωστο υλικό και ένα κρυπτογραφικό κείμενο γραμμένο με το συλλαβογραφικό αλ­ φάβητο της Γραμμικής Α θα οδηγήσουν τον κρυπτοαναλυτή της ΕΥΠ Πέτρο Αλεξίου στους κόλπους μιας μυστικιστικής αδελφότητας που οραματίζεται τη διάσωση της αν­ θρωπότητας από την επικείμενη πτώση της και παράλληλα την αναβάθμισή της σε ένα ανώτερο επίπεδο πνευματικότητας.

απόπειρα να διερευνηθεί το μυστήριο της ταυτότητας του ανθρώπου και της άγνωστης καταγωγής του Ο συναρπαστικός μύθος, ο οποίος ξετυλίγεται σταδιακά μέσα από μια καθημερινότητα που αποκαλύπτει συνεχώς τις άγνωστες ρωγμές της, διανθίζεται με εντυπωσιακές σκηνές, ζωντανό διάλογο, σωστά σχεδιασμένους χαρακτήρες και ξαφνικές ανατροπές που οι εκλάμψεις τους φωτίζουν μυθικά τοπία της δημιουργίας. Λειτουργώντας ως ένα μυητικό ταξίδι αυτογνωσίας, που οδηγεί στην ύψιστη αλήθεια, θέτει τον ήρωα, αλλά και τον αναγνώστη, μπροστά σε υπαρξιακές αποφάσεις που πρέπει και οφείλει να πά­ ρει απ' τη στιγμή που κοινώνησε το φως. θα συστρατευτεί με τις δυνάμεις του ανθρω­ πισμού ή θα παραμείνει στην ανωνυμία της αγέλης; θα αποτολμήσει την υπαρξιακή πράξη που θα τον δικαιώσει ως συνειδησιακό άνθρωπο απέναντι στον εαυτό του και στην ανθρωπότητα ή θα στρέψει τα νώτα συνηγορώντας υπέρ του «θανάτου» του μετά των «αλλοφύλων»; Οι εν λόγω ερωτήσεις μπορεί να ηχούν ρητορικές, ίσως και μετα­ φυσικές, ενδεχομένως, δεν είναι όμως καθόλου τέτοιες στην πραγματικότητα. Σχετίζο­ νται άμεσα με την καθημερινότητα και τη συμπεριφορά - και αναδύονται μετά το «κλεί­ σιμο» της ιστορίας. Ως εκείνη τη στιγμή, όμως, ο αναγνώστης θα βιώσει μια αποκαλυ­ πτική πορεία στα γοητευτικά βάθη της ιστορίας και της σκέψης. Τότε θα μπορέσει και να απαντήσει και να πάρει τις αποφάσεις του.

Σαν το λυχνάρι του Αλαντίν

μακης πανώριο ς

Φαινομενικά πρόκειται για μια αρκετά κοινότοπη ιστο­

ρία αγάπης. Μια νέα γυναίκα γύρω στα τριάντα με εφηβικές α­ κόμα επιθυμίες -δουλεύει σε μπαρ και παίζει σε ροκ συγκρό­ τημα- κι ένας νέος άντρας σοβαρός, λιγομίλητος, με πολλές ε­ μπειρίες και γνώσεις, αλλά ελαφρώς μισάνθρωπος, συναντιού­ νται μια νύχτα με πανσέληνο. Δεν έχουν τίποτα κοινό και όμως το άγγιγμά τους ξύπνησε μια «απρόσμενη αίσ θηση ζεστα­ σιάς... μια γλύκα» που τους «διαπέρασε μέχρι το μεδούλι». Δε θα μπορούσαν λοιπόν παρά να ξαναβρεθούν και κόντρα στις α­ ντιθέσεις να γίνουν ζευγάρι. Αυτή είναι η βασική πλοκή της ιστορίας που εκτυλίσσεται και η ΔΡΟΣΟΣ ΔΡΟΛΑΠΑΣ Μ ίμ η σ η α γ ά π η ς ΑΘΗΝΑ, ΝΕΦΕΛΗ, 2001. ΣΕΛ. 320

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

οποία χρησιμεύει ως το περιτύλιγμα μιας άλλης, πιο σύνθετης. Οι συνήθειες και οι διάλογοι των χαρακτήρων, οι διαφωνίες των δύο «ερωτευμένων», τα βιβλία που διαβάζουν και τα απο-

ΔΙΑΒΑΖΩ 57

σπάσματα αυτών όπως παρατίθενται συνθέτουν την κυρίως ιστορία. Μια ιστορία που, αν και αφετηρία της είναι η εμφάνιση ενός φανταστικού πλάσματος, απεικονίζει αρκε­ τά ρεαλιστικά μια πλευρά του σημερινού κόσμου και των ανθρώπινων σχέσεων. Το κείμενο αυτό τα έχει όλα, την αιώνια εφηβεία που βιώνουν οι τριαντάρηδες, τη δυ­ σκολία να αναγνωριστείς σε ορισμένους χώρους δουλειάς, την παραδοχή της σημα­ σίας της παιδικής ηλικίας και των οικογενειακών σχέσεων, την οικολογική ασυνειδησία, την έντονη ανάγκη του ανθρώπου να βρει απαντήσεις στα θεμελιώδη ερωτήματα, «να γίνει συμμέτοχος στη σοφία», αλλά κυρίως την απομόνωση που βιώνει ο άνθρω­ πος υψώνοντας τα «τείχη του ατομισμού» και αρνούμενος να μπει «στη θέση του άλ­ λου». Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί το μύθο του Αλαντίν και του λυχναριού απ' όπου αυτή τη φορά δε βγαίνει ένα καλό τζίνι, αλλά ένας απρόσκλητος επισκέπτης, ένα ύπουλο πλά­ σμα που αναγκάζει τους βασικούς χαρακτήρες να ξεφύγουν από το ναρκισσισμό που τους περιβάλλει και να δημιουργήσουν ειλικρινείς και όχι τυχαίες σχέσεις. Έτσι ξεκινά­ ει ένας διάλογος μεταξύ των ηρώων αλλά και μεταξύ των εσώτερων σκέψεών τους που αναγκάζει αναγνώστες και μυθιστορηματικούς χαρακτήρες να αναλογιστούν τις συνέπειες της «απομόνωσής» τους. Αρκετά ενδιαφέρουσα η πρώτη αυτή δουλειά του Δρόσου Δρόλαπα, η οποία, εντάσσο­ ντας το στοιχείο του μεταφυσικού σε ένα κατά τ' άλλα ρεαλιστικό μυθιστόρημα, ξεφεύ­ γει από τα τετριμμένα. Ωστόσο, υπάρχουν στιγμές στο βιβλίο όπου δε γίνεται προσεκτι­ κό συνταίριασμα κάποιων λεπτομερειών και ο συγγραφέας φαίνεται κάπως αναποφά­ σιστος όσον αφορά τις προθέσεις του. Πρόκειται για συνειδητή αποδόμηση θεωριών και τρόπων συμπεριφοράς ή πράγματι ενστερνίζεται αυτά τα οποία εκφράζονται από το στόμα των ηρώων του; Ισως όμως κι αυτό να είναι ένα παιχνίδι, μια τέλεια αναλογία της δομής του έργου απέναντι στην πλοκή, η οποία δε δίνει μια ξεκάθαρη απάντηση ως προς τις προθέσεις του απρόσκλητου επισκέπτη,

ΞΕΝΗ

αλκηγτη χρονακη

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

«Αυτό που χρειάζεται περισσότερο η Αμερική είναι ένα σπουδαίο ποίημα» Γκορ Βιντάλ Γ ν τον Γ'άννη Μπάρα, στον ορίζοντα του Ποτόμακ Ε σ ω τερ ικ ές α ν α ζη τή σ εις

0 ποταμός-τοπόσημο Ποτόμακ,

στην ανατολική ακτή των ΗΠΑ, λειτουργεί στο παρόν, διαρ­ θρωμένο σε δεκαεννέα ενότητες, βιβλίο του Γκορ Βιντάλ πρωΓΚΟΡ ΒΙΝΤΑΛ Η χ ρ υ σ ή επ οχ ή ΜΤΦΡ.: PENA ΧΑΤΧΟΥΤ ΑΘΗΝΑ, SCRIPTA, 2001. ΣΕΛ. 608

τίστως ως όριο μεταξύ δύο κόσμων που βρίσκονται επί δύο και πλέον αιώνες σε διαρκή διαλεκτική αντιπαράθεση: του παλαιού=η Ευρώπη και του νέου=η Αμερική. Περαιτέρω, και σε μια περισσότερο σύνθετη διάσταση, ο Ποτόμακ λειτουργεί α)

ως πεδίο πολιτικών και διαπροσωπικών διελκυστίνδων και β) ως φυσικό τοπίο-πλαίσιο

58 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

προσωπικού βιοτικού χώρου, προσωπικών διαδρομών, προσωπικού χωροχρόνου, ε­ σωτερικών μονολόγων με την οικονομία του λόγου προς εαυτόν. Με βάση αυτές τις παραμέτρους οργανώνεται ο κειμενικός κόσμος του βιβλίου που συνθέτουν οι διανοούμενοι του Μέριλαντ και της Νέας Υόρκης, ο κόσμος του κινημα­ τογράφου, των εικαστικών τεχνών, της μουσικής και του χορού, πρωτίστως οι συγγρα­ φείς που ορίζουν τη ζωή και κυρίως το θάνατο των κειμενικών χαρακτήρων. Όλοι αυ­ τοί μαζί με τους εκπροσώπους του Τύπου κατέχουν τον πυρήνα του κειμ ενικού κό­ σμου. Στον ορίζοντα κινούνται οι παράγοντες της πολιτικής των ΗΠΑ, η οποία καλύπτει τη χρονική επιφάνεια 1940-1956 ως εσωτερική και ως εξωτερική υπόθεση εξουσίας (με την απαραίτητη παραπολιτική διάσταση), όπως διαρθρώνεται ως πολιτική επεμβά­ σεων και ως πολιτική απομονωτισμού ή μη επεμβάσεων. Η εστίαση του βιβλίου αφορά κυρίως τον πρόεδρο Φράγκλιν Ρούσβελτ, στο βάθος ό­ μως διακρίνεται μια περίπου συνεχής αντιστικτική αναφορά στον πρόεδρο Θεόδωρο

συγκερασμός ιστοριογραφίας, μυθοπλασίας, κριτικής-πολιτικής σκέψης Ρούσβελτ (ο αληθινός πρόεδρος Ρούσβελτ, σύμφωνα με το κείμενο). Άλλωστε, δεν πρέπει να λησμονούμε ότι η (εν γένει) πολιτική των ΗΠΑ ουσιαστικά διαμορφώθηκε μεταξύ του Μεγάλου ή Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου (=ο πρόεδρος θ. Ρούσβελτ) και του Δεύτερου (=ο πρόεδρος Φ. Ρούσβελτ). Σ' αυτό το πλαίσιο, οι ΗΠΑ δίνουν τεκμηριωμένα την εντύπωση ότι αντιπαρατίθενται προς τον υπόλοιπο κόσμο και κυρίως προς την Ευρώπη. Ακριβώς αυτή η αντιπαράθε­ ση των ΗΠΑ προς την Ευρώπη κωδικοποιείται παραστατικά ως αντιπαράθεση του επι­ γόνου προς τον πρόγονο. Ο Φ. Ρούσβελτ (φαίνεται να) αντιμετωπίζει σχεδόν με δέος, αν όχι με φθόνο, τον Χίτλερ και τον Στάλιν, και με συγκατάβαση τον Τσόρτσιλ και τον Μουσολίνι (οι δύο δημο­ σιογράφοι, σύμφωνα με το βιβλίο), ενώ δεν προσδίδει ιδιαίτερη σημασία στους Γάλ­ λους, ει μη μόνον στον Ναπολέοντα βεβαίως. Μέσα από την προσωπική οπτική του Φ. Ρούσβελτ, η εν γένει πολιτική των ΗΠΑ, παρά τις μετ’ εμφάσεως προβαλλόμενες αρ­ χές του Διαφωτισμού, δεσμεύεται από τη βαριά σκιά των κυριαρχικών οραμάτων του Χίτλερ, της βρετανικής-ισπανικής-ιταλικής αποικιοκρατίας, και πρωτίστως της Ρωμαϊ­ κής Αυτοκρατορίας. Ή αλλιώς: οι ΗΠΑ ονειρεύονται ότι είναι η Αθήνα, αλλά αναπλά­ θουν τη Ρώμη, απευθύνονται ad urbi και κυρίως ad orbi, διακατέχονται από τη λογική των Καρχηδονιακών Πολέμων, με απώτερο σκοπό ένα ad hoc μοντέλο ηγεμονίας του τύπου Amerika liber alles (σύμφωνα πάντα με το κείμενο). Σ’ αυτά τα συμφραζόμενα εντάσσεται και η ΝΑ Ευρώπη (συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας με τις μετά το τέλος του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου εξελίξεις) και περαι­ τέρω η Ασία, κυρίως η Κίνα σε ό,τι αφορά τις υπέρ του Μάο κοινωνικοπολιτικές με­ ταλλάξεις και η Ιαπωνία σε ό,τι αφορά τις περί το Περλ Χάρμπορ υποθέσεις και αρχει­ ακές αναζητήσεις. Όλα αυτά με τις (εκ των υστέρων ελεγχόμενες) προβολές τους στα μεταγενέστερα ιστορικοπολιτικά γεγονότα (από τον Φ. Ρούσβελτ στον Τρούμαν και δΓ αυτού στον Α'ίζενχάουερ, τον Κένεντι και τον Κλίντον, με τις περί αυτούς συνακόλουθες καταστάσεις και επιπτώσεις) παρατίθενται όχι (μόνο) στην πραγματική τους διάσταση όπως έχουν παραδοθεί από την «επίσημη» ιστορία, αλλά (και) μέσα από τη συγκεκριμένη κοινωνι-

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΙ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 59

κοπολιτική οπτική του Γκορ, η οποία αντιπροσωπεύει την υποκειμενική κατά το συγ­ γραφέα διαδικασία επεξεργασίας των πραγματικών στοιχείων. Αυτό είναι το πρώτο επίπεδο οργάνωσης των πληροφοριών του βιβλίου. Σε μια βαθύτερη δομή σημαινομένων αναγνωρίζεται ο θεματικός ιστός οργάνωσης του βιβλίου που αφορά ένα πολυσύνθετο σύστημα ανθρώπινων σχέσεων αφενός στο πλαίσιο της πολιτικής και της τέχνης και αφετέρου σε διαπροσωπικό επίπεδο (σχέσεις προγόνων και επιγόνων, συγγένειες αίματος και εκλεκτικές συγγένειες), όπως διαρ­ θρώνονται στα πεδία ισχύος της ζωής και του θανάτου αλλά και στα συγκεχυμένα με­ ταξύ αυτών όρια, καθώς και στη διαδικασία της συνακόλουθης διαδοχής των γενεών. Σ’ αυτό το πλαίσιο εμπλέκονται οι κειμ ενικοί χαρακτήρες-επινοήσεις του συγγραφέα και διαλέγονται με τους κειμενικούς χαρακτήρες-πραγματικά/ιστορικά πρόσωπα. Όπως ακριβώς ο ιστορικός/μαθηματικός χρόνος διαλέγεται με τον ψυχολογικό ή υπο­ κειμενικό χρόνο. Στοιχεία αυτής της διαλεκτικής σχέσης ανάμεσα στην ιστορική και την κειμενική πραγ-

δημιουργική γραφή που προσδιορίζει την παραγωγή του σύγχρονου πνεύματος ματικότητα, ως σημαινόμενα του κειμένου ή ως σημεία αναφοράς, είναι π.χ. η μουσική του Σούμπερτ, του Μάλερ αλλά και του Κόουλ Πόρτερ, ή ο Ρενουάρ, ο Ντε Κίρικο αλλά και η Πέγκι Γκουγκενχάιμ, ή ακόμα ο Ελία Καζάν, ο Τ. Ουίλιαμς, ο Όρσον Γουέλς, ο Μάρλον Μπράντο, και κυρίως από τον Σέξπιρ, τον Σέλεϊ και τον Καλντερόν μέχρι τον Χεμινγουέι, τον Ά. Χάξλεϊ, τον Ζιντ, τον Όργουελ, τον Ί. Καλβίνο και το (μοιραίο) Χένρι Άνταμς, αλλά ηρωτίστως ο Πίνδαρος: και σ’ αυτόν ακριβώς συγκλίνει ο ανθρωπιστικός χαρακτήρας του συγκεκριμένου κειμενικού κόσμου (το σπουδαίο ποίημα που θα εξυ­ ψώσει τους ανθρώπους πάνω από το φόβο και τον εγωισμό, όπως διδάσκει ο Γκορ). Ο Γκορ διαχειρίζεται το υλικό του βιβλίου του με το γνωστό, ενδιαφέροντα (και αποδίδοντα διαρρήδην τον προσήκοντα σεβασμό στον Θουκυδίδη) συγκερασμό ιστοριογρα­ φίας, μυθοπλασίας, κριτικής-πολιτικής σκέψης, υποκειμενικής εστίασης, και βεβαίως όταν πρόκειται για πολυσήμαντες προσωπικότητες όπως είναι ο Γκορ, ελάχιστα έως ουδόλως ενδιαφέρει η αναλογία των στοιχείων σ’ αυτό το συγκερασμό. Σ’ αυτό το πλαίσιο παρεμβαίνει η παντοδύναμη χρήση της μεταφοράς και της αξιωματικής/αφοριστικής διατύπωσης που προσδιορίζουν τη γνωστή ρητορική του συγγραφέα. Όπως επίσης γνωστή είναι και η προσδιοριστική των βιβλίων αλλά και των άρθρων του, π.χ. στον Observer, πολιτική θέση του Γκορ απέναντι στα ιστορικά γεγονότα που συνθέ­ τουν την πολιτική ιστορία των ΗΠΑ (και όχι μόνο) τόσο για τη συγκεκριμένη εποχή που λειτουργεί ως πραγματική βάση για το βιβλίο, αλλά και για τη σύγχρονη (που φαίνεται να «αναπαράγει» γνωστά, δοκιμασμένα μοντέλα της πολιτικής των ΗΠΑ στο επίπεδο της εφαρμογής). Άλλωστε στα στοιχεία που προσδιορίζουν το ύφος του Γκορ στο βιβλίο του είναι και η αυτο-αναφορικότητα τόσο της γραφής όσο και του συγγραφέα σε άμεσο προσωπικό επίπεδο=ο Γκορ ως πρωτο-/τριτοπρόσωπο αντικείμενο αναφοράς στο πλαί­ σιο της οργάνωσης των συμφραζομένων, και σε επίπεδο αναγωγής στο προσωπικό ι­ στορικό παρελθόν=ο σύγχρονος του Φ. Ρούσβελτ και αντίπαλος αυτού γερουσιαστής Γκορ. Και σ’ αυτή τη διάσταση αναγνωρίζεται α) η ηθική της κριτικής θέσης του συγ­ γραφέα απέναντι στα συγκεκριμένα πραγματικά γεγονότα, και κατ’ επέκταση β) το πε­ ριεχόμενο της αιτιοκρατικής οργάνωσης των κειμενικών γεγονότων του βιβλίου. Σ’ αυ­

60 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

τήν άλλωστε τη λογική εντάσσονται και οι τρεις τελευταίες ενότητες του βιβλίου, που α­ ποτελούν την «επιβίωση» στις μέρες μας (έτος 2000) της κεντρικής κειμενικής εποχής 1940-1956, που τελεί πάντως υπό τον έλεγχο των δεδομένων της «σύγχρονης» κειμενικής εποχής (το εδώ-και-τώρα του κειμένου σ’ αυτές τις τρεις τελευταίες ενότητες του βιβλίου). Το σύστημα των πληροφοριών που παρέχει ο Γκορ από το απόθεμα του γνωστικού του φορτίου προβάλλει έναν εξόχως πολυπολιτισμικό χαρακτήρα: από τον κλασικό, το ρω­ μαϊκό και το διαχρονικό νεότερο ευρωπαϊκό πολιτισμό μέχρι άλλους ξένους πολιτι­ σμούς (Μεσοποταμία, Μάγια κ.λπ.), ενώ στη γλώσσα του (πρωτότυπου) κειμένου του Γκορ παρεμβαίνουν στοιχεία της γαλλικής αλλά και της λατινικής γλώσσας προς επίρρωση της διατύπωσης και της διεκπεραίωσης του μηνύματος. Η μετάφραση μεταφέρει αποτελεσματικά όλο αυτό το πολυσύνθετο τοπίο στη νεοελλη­ νική αγορά του βιβλίου, παρά τη «δυσκαμψία» που (θα μπορούσε να πει κανείς ότι) τη χαρακτηρίζει σε ορισμένες περιπτώσεις (πβ. π.χ. ενδεικτικά τις σελίδες: 171, 185, 196, 201, 249, 255, 313, 346, 358, 366, 403, 438, 579, 602, 606). Ακόμα όμως και με αυτή την επιφύλαξη, η ευρεία κυκλοφόρηση βιβλίων του Γκορ με­ θοδεύει γεγονότα καθαρής δημιουργικής γραφής που προσδιορίζουν την παραγωγή του σύγχρονου πνεύματος και παρέχουν στις σύγχρονες συνειδήσεις προκλήσεις κριτι­ κού προσανατολισμού, αλκηγτις ςουλογιαννη

Στη Β ρετανία τω ν ’8 0 s

Το παρόν μυθιστόρημα του Τζ. Κόου (πρώτη έκδοση

1 9 9 0 ) έχει ως κεντρικό ήρωα τον Γουίλιαμ. Γραμμένο σε

*

Κ οου

πρώτο πρόσωπο, ξετυλίγει τη ζωή του πριν και μετά ένα περι­ στατικό που του τη στιγματίζει ανεπανόρθωτα. Το περιστατικό αυτό είναι ένας φόνος, παράλογος και βίαιος, που συντελείται

&

μπροστά στα μάτια του. Κατά τα άλλα, ο Γουίλιαμ είναι μία μάλ­

H Q cu>

λον συνηθισμένη περίπτωση νέου ανθρώπου που προσπαθεί

j

*

« ■ ■ Ο Οινάνοιto βονότου

να οργανώσει τη ζωή του στη βάση των φιλοδοξιών του. Το πάθος του είναι η μουσική, χάριν της οποίας μετακομίζει στο Λονδίνο. Επίσης, πράγμα διόλου παράξενο, ερω τεύεται και δημιουργεί σχέση με μια γυναίκα, η οποία, όμως, είναι κάπως

ΤΖΟΝΑΘΑΝ ΚΟΟΥ Οι νά νοι το υ θ α ν ά το υ ΜΤΦ: ΧΙΛΝΤΑ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΑΘΗΝΑ, ΠΟΛΙΣ, 2001. ΣΕΛ. 224

ψυχρή και απόμακρη. Συν τοις άλλοις, μένει σε φτωχή συνοι­ κία, έχει και προβλήματα με το μουσικό γκρουπ στο οποίο α­ νήκει, η μέρα της επιτυχίας αργεί να έρθει, η κοπέλα του αρ­ γεί να έρθει, τα λεωφορεία αργούν και εκείνος αναρωτιέται ε­

άν θα πρέπει να περιμένει στη στάση ή να πάει με τα πόδια. Εντούτοις, αντιστρέφοντας το γνωστό ρητό, θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι με λίγη κακή τύχη τα πάντα μπορούν να συμβούν. Και ο Γουίλιαμ έχει πολύ κακή τύχη. Έτσι, ενώ ο μέσος άνθρωπος δύναται σε κάποιο σημαντικό βαθμό να αποφασίζει για τη ζωή του, ο Γουίλιαμ —εξαιτίας του προαναφερθέντος φόνου- γίνεται έρμαιο των πε­ ριστάσεων. Με άλλα λόγια, σύρεται μακριά από το χώρο όπου παίρνονται αποφάσεις και ασκείται η ελεύθερη θέληση. Είναι ένα έξυπνο μυθιστόρημα με ανατροπές στην πλοκή, ειρωνεία για τη ζωή στις μεγαλουπόλεις, καυστικότητα για τις ανθρώπινες σχέσεις, την αποξένωση, την προσπά­ θεια για ελευθερία. Επίσης, η μουσική είναι παρούσα τόσο στους τίτλους των κεφαλαί­

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 61

ων, οι οποίοι είναι μουσικοί όροι που υποδηλώνουν τις αφηγηματικές εναλλαγές, όσο και στο περιεχόμενο, όπου ποικιλοτρόπως παρεμβάλλονται στην αφήγηση ουκ ολίγες αρμονικές λεπτομέρειες, εντελώς ακατανόητες για το δίχως μουσική παιδεία αναγνώ­ στη. Σε αυτό το σημείο, βέβαια, ο Τζ. Κόου κουράζει, αλλά όχι ασκόπως: ο σκοπός του είναι διπλός. Από τη μια, θέλει να δείξει την ανυπέρβλητη εμμονή του ήρωά του στη μουσική εις βάρος της ίδιας του της αφήγησης, καθιστώντας έτσι το εγχείρημα πιο λογικοφανές. Από την άλλη, κυρίως επιδιώκει να υπονομεύσει τη γραμμική αφήγηση. Ο ρυθμός στον οποίο θέλει να σε υποβάλει είναι αυτός της αφήγησης ενός ανθρώπου

έξυπνο μυθιστόρημα με ανατροπές στην πλοκή που επείγεται, που καίγεται, που έχει πολλά να εξιστορήσει, που θέλει να επικοινωνή­ σει, που δε γνωρίζει με ποια σειρά θα τα «βγάλει». Έτσι, συχνά δείχνει να μπερδεύεται στην αφήγησή του, παραθέτοντας εν είδει παρενθέσεων στοιχεία που δεν εξυπηρετούν με τη στενή έννοια την αφήγησή του: «Αλλά, γιατί σας τα λέω όλα αυτά; Δεν ξέρω πώς έπιασα αυτό το θέμα. Κάθε πράγμα έχει την ώρα του, και εγώ υποτίθεται ότι περιέγραφα το Μέγαρο Χέρμπερτ...». Ο Κόου χρησιμοποιεί αυτό το τέχνασμα αριστοτεχνικά, φι­ λοτεχνώντας μεθοδικά το πορτρέτο του ψυχισμού του ήρωά του, αλλά και δίνοντας ψήγ­ ματα της παρούσας κατάστασής του. Ενός ανθρώπου ο οποίος έχασε για πάντα την αθωότητά του και τώρα παλεύει να μη χάσει για πάντα τον ίδιο του τον εαυτό. Αυτό το πρώτο έργο του Τζ. Κόου είναι ένα μείγμα θρίλερ και αισθηματικού ρομάντζου. Αλλά είναι, κυρίως, η προσπάθεια του συγγραφέα να σκιαγραφήσει το πώς αντιδρά ένας φυσιολογικός άνθρωπος σε ακραίες, οριακές καταστάσεις, όταν τίποτα δεν πηγαίνει κα­ λά και δε φαίνεται να υπάρχει ελπίδα. Είναι ένα, εάν όχι ιδιαίτερα πρωτότυπο, σίγουρα ενδιαφέρον εγχείρημα, στο οποίο ο συγγραφέας ανταποκρίνεται επιτυχώς. Παρά την πλειάδα των μουσικών όρων που παρεμβάλλονται, δεν παύει να είναι ένα μυθιστόρημα που διαβάζεται με αμείωτο ενδιαφέρον μέχρι την τελευταία σελίδα,

γιοργος βαϊλακης

ΠΟΙ ΗΣΗ

«Όταν ξεκίνησα για τούτο το ταξίδι των χιλίων λευγών, δεν πήρα αποσκευές μαζί μου. Στηρίχθηκα στο ραβδί του παλιού προσκυνητή, που λένε ότι μπήκε στο βασίλειο του επέκεινα κάτω από το μεταμεσονύκτιο φεγγάρι...» Σονάτα υπό το σεληνόφως Οι στίχοι αυτοί του Ιάπωνα ποι­ ητή του 17ου αιώνα Μάτσουο Μπασόο («Ανεμοδαρμένο ταξί­ δι») ζωγραφίζουν το μακρινό ταξίδι της μέρας της ποίησης μέ­ σα στη νύχτα της άγνοιας, μέσα στο πλήθος, την αγορά που ΑΝΤΩΝΗΣ ΓΚΑΝΤΖΗΣ Το ε γ κ ό λ π ιο τ ο υ λ η σ μ ο ν η μ έ ν ο υ ΑΘΗΝΑ, ΑΡΜΟΣ, 2001. ΣΕΛ. 64

62 ΔΙΑΒΑΖΩ

δεν αντιλαμβάνεται ότι ο πραγματικός πόθος του γνήσιου ποιη­ τή είναι η ένωσή του με το Επέκεινα, δηλαδή με το Άγνωστο, δηλαδή με τον θ εό, δηλαδή με το Παν.

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

Αυτή προφανώς είναι και η συνειδητή, ως φαίνεται, επιλογή του Αντώνη Γκάντζη, πέ­ ραν του γεγονότος ότι και τον Μπασόο γνωρίζει και, διαφοροποιημένο, τον εντάσσει σ' ένα από τα ποιήματά του («Δώρα στη νύχτα του ερημίτη», σ. 52). Έτσι, για να χρησιμοποιήσω δικούς του στίχους αυτούσιους και παραλλαγμένους, «μέ­ σα στο πλήθος που περνά τ' ανυποψίαστο/περνά κι αυτός χαμογελώντας τυπικά/για να επιστρέφει στο υγρό υπόγειο της καρδιάς» («Ασάλευτη η καμπάνα της νύχτας», σ.

26) και να θυμηθεί. Το «υγρό υπόγειο της καρδιάς» του Α. Γκάντζη μέχρι τώρα παρήγαγε τέσσερις ποιητι­ κές συλλογές. Τις τρεις πρώτες [Η πατρίδα μου (1975), Ούριος άνεμος (1976), Απο­ καθήλωση στα θρύψαλα του φεγγαριού (1979)] σε νεαρή ηλικία. Έκτοτε σίγησε, δηλα­ δή δεν εξέδωσε για είκοσι δύο περίπου χρόνια, πιστεύω από δική του επιλογή. Προ­ φανώς δεν είναι τυχαίος ο τίτλος της νέας του συλλογής Το εγκόλπιο του λησμονημέ­ νου («Αρμός», 2001), αν και δε νομίζω πως ο ίδιος έχει την εντύπωση ότι είναι λησμο­ νημένος (στο βάθος της ψυχής του κανένας ποιητής δεν την έχει). Η τελευταία αυτή συλλογή του Α. Γκάντζη χωρίζεται σε τέσσερις ενότητες: α) «Μικρός κύκλος της σελήνης» (1980-1987) β) «Το άλγος του κόσμου» (1981-1983) γ) «Τα σπίρτα -ενό ς ασκούμενου-» (1986-1994) δ) «Το άρθρου και της αγρύπνιας» (1987-1995) Φαίνεται πως ο ποιητής -άλλωστε ως διακαιούται- έχει μια εμμονή με το φεγγάρι. Και η προηγούμενη συλλογή του το δείχνει (Αποκαθήλωση στα θρύψαλα του φεγγαριού), όπου στο τελευταίο ομότιτλο ποίημα ο Χριστός φέρεται απιθωμένος στα θρύψαλα του ουράνιου αυτού σώματος σ' ένα περβάζι παραθύρου, αλλά και η πρώτη ενότητα του Εγκόλπιου «Μικρός κύκλος της σελήνης». Ας εξετάσουμε λοιπόν ποιος είναι ο ρόλος που διαδραματίζει το φεγγάρι στην ενότητα αυτή. Κατά τον ποιητή: «Ένα φεγγάρι συντελεί από ψηλά/οτην αποκρυπτογράφηση των μηνυμάτων» («θυσία αναίμακτος», σ. 9) και «Με μονωδίες κατανυκτικές της ερημιάς/συνδιαλέγεται μ αζ ί σου το φεγγάρι». 0 συνομιλητής του φεγγαριού, στο τελευ­ ταίο δίστιχο, είναι ο Ε. X. Γονατάς, στον οποίο και αφιερώνεται το ποίημα «Ο φεγγαροσκόπος» (σ. 10). Στο ποίημα «Μετουσίωση» (σ. 1 1 ),« Γόνιμη πανσέληνος, πλήρης ημερών/ω ς τα βάθη φωτίζει την ψυχή μου», και στο επόμενο, «Η πτώση του φεγγαριού» (σ. 12-13), ο ποιητής περιγράφει τι θα συμβεί «Τη νύχτα που το φεγγάρι θα πέσει στη θάλασσα», όπου το σημαντικότερο (και από όλες τις καταστροφές της Αποκάλυψης) ί­ σως να είναι «...πώς δεν θυσιάσαμε το Πρέπον στην Αγάπη». «Πρέπον» και «Αγάπη» με αρχικά κεφαλαία. Εν συνεχεία ακολουθεί το ποίημα «Νυχτερινό» (σ. 14), που θεωρώ ότι είναι ένα μικρό «διαμάντι» στη νεότερη γραμματεία μας: Παλιό -πολύ παλιόσαν και την Πρώτη Μέρα των Νερών. Τόσο παλιό που δεν γεννήθηκε ακόμα το Φεγγάρι. Το πεντάστιχο αυτό θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ένας ποιητικός στοχασμός επί του περιεχομένου του Α' βιβλίου της Γενέσεως. Π.χ. (περί Δημιουργίας Διήγησις): «Παλιό -πολύ παλιό-» [η δε γη ην αόρατος και ακατασκεύαστος (1, 2)] «σσν και την Πρώτη Μέρα των Νερών» [Και είπεν ο θεός· γενηθήτω στερέωμα εν μέσω του ύδατος και έ­ στω διαχωρίζον ανά μέσον ύδατος και ύδατος- και εγένετο ούτως (1, 6)] ή [Και είπεν ο θεό ς- συναχθήτω το ύδωρ το υποκάτω του ουρανού εις συναγωγήν μίαν, και οφθή-

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΙ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 63

τω η ξηρά (1, 9)], «...που δεν γεννήθηκε ακόμα/το Φεγγάρι» [Και είπεν ο θεός- γενηθήτωσαν φωστήρες εν τω στερεώματι ( 1 ,1 4 ) ]... [και εποίησεν ο θεός τους δύο φω­ στήρας τους μεγάλους, τον φωστήρα τον μέγαν εις αρχάς της ημέρας και τον φωστή­ ρα τον ελάσσω εις αρχάς της νυκτός, και τους αστέρας (1,1 6 )]. Τέλος, το φεγγάρι του Α. Γκάντζη είναι κόκκινο στο ποίημα «Γεθσημανή» (ο. 40) «Μ' αναμμένες τις δάδες έρχονται/κάτω από ένα κόκκινο φεγγάρι», αντίθετα, για παρά­ δειγμα, προς τη χαμηλότερων τόνων φωνή του Ν. Λαπαθιώτη, όπου το φεγγάρι είναι πράσινο. Το κόκκινο αυτό όμως του Α. Γκάντζη μεταβάλλεται σε «ασήμι», μια που τις νύχτες που έβγαινε ο ποιητής από τη σκήτη του έβρισκε στα πόδια του «δώρα του φεγγαριού ασημότροπα» - «Δώρα στη νύχτα του ερημίτη» (σ. 52). Ένας ποιητής λοιπόν που ψάλλει το φεγγάρι από τη μια πλευρά όπως ο άγιος Φρα­ γκίσκος της Ασίζης «Laudato si, m i Signore pe r sora tuna e le s te lle ; in celu I'a i form ate clarite e t pretios e t belle», κι από την άλλη, όπως ο Μωυσής και εντέλει παγανιστικά μια που του προσφέρει θυσία κάθε Απρίλη το σπίτι του - «θυσία αναί­ μακτος» (σ. 9). Στη δεύτερη ενότητα της συλλογής, «Το άλγος του κόσμου», ο Α. Γκάντζης πραγματεύ­ εται το θάνατο και «συνομιλεί» με τους απόντες. Χωρίς στην ουσία να είναι εγκλωβι­ σμένος αρνείται στην έξοδο που του ζήτησαν, έτσι ακριβώς όπως κάνουμε όλοι όσοι ανάβουμε ένα «...καντήλι στο Παράθυρο της Απουσίας» - «Άρνηση Εξόδου» (σ. 25). Μήπως όμως αυτή η απουσία είναι το πρόσχημα; Χωρίς τους απόντες πώς θα γράφο­ νταν τα ποιήματα; Χωρίς τους απόντες πώς ο ίδιος θ' ανέβαινε τη «Σκάλα για τον Ου­ ρανό» (σ. 28-29), ποίημα που παραπέμπει στις γνωστές εικαστικές της αποτυπώσεις; Ο Άγγελος Σικελιανός θεωρούσε τον εαυτό του μυούμενο συνεχώς. «Ασκούμενον» συ­ νεχώς θεωρεί το δικό του ο Α. Γκάντζης και εμμέσως το ομολογεί στο εισαγωγικό του σημείωμα της τρίτης ενότητας της συλλογής του, «Τα σπίρτα», που απαρτίζεται από δέ­ κα μικρά, άτιτλα, αριθμημένα μόνο ποιήματα. Γράφει χαρακτηριστικά: «Τα ολιγόστιχα ποιήματα αστού του κύκλου διαβάζονται μεγαλοφώνως σε τόσο χρόνο το καθένα όσο διαρκεί αναμμένο κάποιο σπίρτο που κρατάμε πλαγίως στα δάχτυλα και σε τόπο όπου δεν φυσά. Επιτυχία θεωρείται η έγκαιρη αλλά ορθή απαγγελία τους χωρίς η φλόγα που προσεγγίζει τη σάρκα να μας αναγκάσει σε παραίτηση. Το όλο εγχείρημα αποτελεί άσκηση ανάλογη προς εκείνη των μοναχών του Αγίου Όρους, οι οποίοι οφείλουν να ο­ λοκληρώσουν το λιτό γεύμα τους στην περιορισμένη διάρκεια των ειδικών ευχών που εκφωνούνται από τον εντεταλμένο προς τούτο μοναχό». Άσκηση όπως έκαναν οι παλιοί μύστες για να μάθουν να μη φοβούνται το θάνατο, μιας και όπως ο ίδιος πιστοποιεί: «Και η ζωή μάς δ ό θ η κ ε/μ ε το αντίτιμον του θα­ νάτου» (No 3, σ. 33). Γι' αυτό γράφει στο ποίημα No 6, σ. 34: «Μη μου μιλάτε για τ α ξίδ ια /κ α ι γεω γρ α φ ικές μ ετα το π ίσ εις ./Η θάλασσα ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ/Τα βουνά ΔΕΝ Ε ΙΝΑ Ι/Ο Α έρας ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ/ΕΑΝ ΔΕΝ ΤΟ ΑΝΕΙΔΩΤΟ/ΣΥΝΤΕΤΡΙΜ ΜΕΝΟΣ ΠΡΟ­ ΣΚΥΝΗΣΕΙΣ». Το επίθετο «ανείδωτος» (ει ή ι) απαντά σε χρονογραφίες και συναξά­ ρια. Π.χ. «ανείδωτον έως τότε ακολούθησε θαύμα» (Συναξάρι αγίας Ευδοκίας) ή «ανίδωτος εποίησεν θαύμα», και σημαίνει τον αόρατο ή αυτό που ποτέ δεν έχει δει κανείς. Γι' αυτό, ο ποιητής παρακάτω (No 7, σ. 34) το ερμηνεύει: «Τον θ ε ό δεν τον είδα β εβαίω ς.../Ο μω ς Εκείνου/υπήρξα πάντα/ο δέκατος τρίτος μαθητής Του», αποτίοντας φόρο τιμής στους μεγάλους του δασκάλους και στη συγκεκριμένη περί­ πτωση στον Σικελιανό, που θεω ρεί τον εαυτό του ομοίως τον τελευταίο ακόλουθο του Διονύσου, τον τελευταίο μαθητή του Ορφέα, τον τελευταίο απόστολο του Χρι­ στού.

64 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

Σικελιανό ομοίως, αλλα αφομοιωμένο, αποπνέει το ποίημα «Παλαιό Ιστορία Εθνικών» (σ. 41), όπως και Καβάφη σε κάποιους στίχους του: «Κάθε Πάσχα ενδίδουμε -ε μ είς οι ειδω λολάτρες-/στις αρχαίες θεότητες της άνοιξης:/στη μαργαρίτα/την ηαπαρούνα/την ανεμώνη/ζώντας ξανά την αναγέννηση του Κόσμου...». Ο Σικελιανός στο «Πάσχα των Ελλήνων» ακριβώς αρχίζει το ποίημά του «ειδωλολατρικά» (Καθαρμοί-Ύμνος στην Ελένη-Το τραγούδι των Αργοναυτών) για να ενωθεί στο τέ­ λος με το θεό των χριστιανών όπως τον γνωρίζουμε μέσα από την παράδοσή μας (Το πέμπτο Ευαγγέλιο-Η φυγή-Στον ξενώνα της Βηθλεέμ κ.λπ.). Και σε άλλα ποιήματά του «ανασταίνει» όντως τις αρχαίες θεότητες της άνοιξης. Τον'Αδωνη μέσα στα λουλούδια, στις ανεμώνες, τον Διόνυσο, τον Απόλλωνα κ.λπ. Ο συμβολισμός του ταυτίζεται πλή­ ρως με το συμβολισμό του Α. Γκάντζη. Βεβαίως η ειρωνεία του ημιστίχιου «-εμείς οι

ο Α. Γκάντζης ζει έντονα την εσωτερική του περιπλάνηση ειδωλολάτρες-» παραπέμπει στον Καβάφη. Ομοίως και το τετράστιχο που ακολουθεί: «Κάποιος στα χρόνια τα παλιά/σταυρώθηκε για την αγάπη τους/και αναστήθηκε/την Τρίτην Ημέραν κατά τας Γοαφάς», παραπέμπει σε σικελιανική άποψη για την ανάσταση και αναγέννηση του κόσμου, ενώ το τελευταίο δίστιχο «Από τότε συγκαλύπτουμε τα πι­ στεύω μας/ιδίω ς όταν ερωτηθούμε» θα μπορούσε να το είχε γράψει ο Καβάφης. Στο Εγκόλπιο του λησμονημένου περιλαμβάνονται ποιήματα, αποτέλεσμα «πάλης» του ποιητή με τους προγόνους του. «Πάλης» με το χέρι στην καρδιά σαν αυτή που διεξά­ γουν όσοι, γνωρίζοντας ίσως τη ματαιότητα του κόσμου τούτου, παρά ταύτα, προσπα­ θούν να αναστήσουν τις νεκρές αξίες του. Και η «πάλη» με τους προγόνους φαίνεται και αποτυπώνεται με μια αφομοιωμένη, έντιμη πρόσληψη των προβληματισμών τους. Σ' όλη τη συλλογή (και με ιδιαίτερη έμφαση στην τέταρτη ενότητα που εξετάζουμε τώ­ ρα, «Του άρθρου και της αγρύπνιας») υπάρχει μια διάχυτη θρησκευτικότητα. Ένας σπαραχτικός θα έλεγα και ιδιότυπος λίαν προβληματισμός για το θείο, που ο Α. Γκά­ ντζης το προσκυνά συντετριμμένος και του οποίου είναι μαθητής, παρά το γεγονός ότι παραμένει ΑΝΕΙΔΩΤΟ. Αβλεπτος είναι άλλωστε και ο Άγιος Γεώργιος για τον ποιητή («Δώρα στην νύχτα του ερημίτη», σ. 53), ο οποίος εξακολουθεί να είναι ζητητής του θεού «Υψώνονταςμικρούς Εοταυρωμένους/στα μακρυνά περάσματα του Κόσμου» («Η αναζήτηση του θεού», σ. 48-49), σημάδια για την ελπίδα, για να φτάσει στην ταύτιση μ' αυτό το θείο, που όμως εναγώνια αποζητά. Και φυσικά, όπως καθένας που μ' έναν καημό αρμενίζει, ο Α. Γκάντζης βιώνει αυτό τον καημό «ασκητικός και μόνος» («Η τέχνη της αλυπίας», σ. 51), ζητητής του τέλειου προφανώς σ' όλες του τις εκδηλώσεις. Π.χ., σε κάποιες περιπτώσεις, τονίζει τα κεφα­ λαία στους μεγαλογράμματους τίτλους των ποιημάτων του, μην τυχόν και τα διαβάσου­ με αλλιώς: «0 ΦΕΓΓΑΡΟΣΚΌΠΟΣ», σ. 10 και «Η ΕΡΗΜΙΑ ΤΟΥ ΕΝΔΥΜΑΤΟΣ», σ. 21. Επίσης, θα πρέπει να σημειώσουμε ότι το βιβλίο -που προφανώς το επιμελήθηκε «ε­ πιμελούς» ο ποιητής- με την άψογη εμφάνισή του χάρη στη μονοτυπία του Ε. Ταμπακόπουλου και στα σχέδια του Φώτη Κόντογλου που περιέχει, αποτελεί ένα κόσμημα των εκδόσεων «Αρμός».

0 Α. Γκάντζης όμως προφανώς θα αντείπει στα λεγόμενό μου: «Προοεύχομαι/και συ­ νεχίζω μ ε το ραβδί μου στο σκοτάδι/τόσο μόνος, ο λυπημένος μαθητής Του».

0 Α. Γκάντζης είναι ένας στρατολάτης, ζει έντονα την εσωτερική του περιπλάνηση και η προσωπική του περιπέτεια είναι η περιπέτεια όλων των ευαίσθητων ανθρώπων που

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 65

μετουσιώνουν σε στίχους τα μηνύματα του φεγγαριού. Κι αυτό που με μαγεύει είναι πως γνωρίζει τελικά πολύ καλά την ψυχή του γνήσιου δημιουργού και το πάθος του. Δηλαδή τη Συνέχεια: «Όμως στο χώμα, μυστικά αφήνουμε όλοι στα κλεφτά μια χούφτα σπόρους για το αύριο»,

Η αμεσότητα των εξομολογήσεων

pitta φρα γκ ο υ -κικιλια

Προσκολλημένος στο άμεσο, ζέον ατομικό βίω­

μα, ο περιεκτικός στίχος του ολιγογράφου Βασίλη Δημητράκου επιχειρεί να διασώσει μνήμες, ρήξεις και απόπειρες συμφιλίω­ σης με την αναπόφευκτη ετερότητα, πικρίες και απογοητεύσεις μιας ζωής που θάλλει, ηττάται και ανανεώνεται στο περιθώριο των τρεχουσών συναλλαγών, όπως αυτές καταγράφονται στα με­ γάλα, απρόσωπα άστεα ή στα επαρχιακά κέντρα. Τα αποκλίνοντα πάθη και οι βασανιστικοί έρωτες, που σπανίως βρίσκουν την αναγκαία ανταπόκριση, συνιστούν το κύριο θεματολογικό πλαί­ σιο: ο ασφυκτικός κόσμος του Μήτσου Παπανικολάου, του Ναπολέοντα Λαπαθιώτη, του Αντρέα Αγγελάκη, του Ντίνου ΧριστιαΒΑΣΙΛΗΣ ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΣ P o e m s - Π ο ιή μ α τα ΔΙΓΛΩΣΣΗ ΕΚΔΟΣΗ ΕΠΙΛΟΓΉ/ΜΤΦΡ.: ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΚΟΥΜΑΣ ΑΘΗΝΑ, ΜΠΙΛΙΕΤΟ, ΑΡ. 29, 2001. ΣΕΛ. 80

νόπουλου είναι εν ολίγοις παρών. Οι αποτυπώσεις διακρίνονται αμέσως για την αυστηρή, γραμμική τους τεχνική. To «La Petite» προσδιορίζει ευκρινώς το εφιαλτικό στίγμα: «La Petite τον φω­ νάζουν τις νύχτες που γυρνάει/σα δαρμένο σκυλί στο στρατόπε­ δο Τσιρογιάννη./Μέσα στις μπούκες,/πίσω απ' τα μαδέρια ψά­

χνει παντού/να βρει κάτι να γλείψει./Οταν τον ανταμώνω αλλάζω δρομολόγιο,/εκμεταλ­ λεύομαι το σκοτάδι, χάνομαι/όχι γιατί μια φορά μ ε στρίμωξε κάτω απ' τα φώτα/μέσα στις αδελφές φιλώντας μ ε στο στόμα/ούτε γιατί αρχινάει τα πρόστυχα πειράζοντας/τους πάντες./Τον αποφεύγω, γιατί/μέσα στα μάτια του, είδα το πρόσωπό μου» (ο. 30).

0 Β. Δημητράκος, επεξεργαζόμενος με θέρμη τις ποιητικές αφορμές και τα ποιητικά αί­ τια που απασχόλησαν τους προαναφερόμενους λογοτεχνικούς συγγενείς του, αποσπά με προσοχή από την πνιγηρή πραγματικότητα όσες ειδοποιούς διαφορές θεωρεί καταλ­ ληλότερες για την ανάπτυξη των στροφών του, χωρίς να παλινωδεί ή να διαχέεται σε ατέρμονες κατασκευές ενός φθηνού λυρισμού. Βέβαια οι ορίζοντες αυτής της γραφής

χαμηλών τόνων εξομολόγηση από έναν ποιητή ολιγογράφο, προσκολλημένο στο άμεσο ατομικό βίωμα είναι εκ των προτέρων αυτοπεριοριστικοί: τα τριάντα κομμάτια της συλλογής, που προ­ έρχονται από τα τρία προηγούμενα βιβλία Για ένα πόδι στο μάγουλό μου (1987), Λεπί­ δες (1996) και Το χρώμα της φωνής του (1999) δε θέλουν να απαγκιστρωθούν από την ανάπλαση μονοσήμαντων περιστατικών του βίου, αρεσκόμενα σε σταθερές επανα­ λήψεις και επαναφορές ευκρινών στερεοτύπων κειμενικής δράσης. Η προσήλωση αυτή στην όσο το δυνατόν αληθοφανέστερη αναπαράσταση των απόκρυφων στιγμών, ενός α­ πειλητικού, αδηφάγου έρωτα, φτάνει ενίοτε στα όρια της φωτογραφικής καθαρότητας. Ξεχωρίζω: «Τρία σκυλιά μέσα στην αλάνα,/το φεγγάρι τούς έκανε όλα τα κέφια/φώτιζε

66 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

μάταια έφτιαχνε σκοτάδια·/σαν μεθυσμένα φιλαράκια φέρνανε βόλτα,/χαριεντίζονταν ο μαύρος στη μέσ η /ο πιτσιρικάς τον καβαλούσε/ο κανέλος τον φίλαγε τον φίλαγε συνέχεια/στο στόμα,/γάβγισμα δεν ακούστηκε/δόντι δεν έτριζε - / κ ι εγώ σαν κουτάβι ε κ ε ί ξημερώθηκα πάλι,/τα έπαιρνα μάτι και ζήλευα» (σ. 62). Στο βαθμό που «το σώμα περιέχει την ιστορία της ζωής όσο και το μυαλό» (Edna θ ' Brien), οι μαρτυρίες του Β. Δημητράκου διατηρούν ακέραιο το πλεονέκτημα της έσω­ θεν πιστότητας. Η χαμηλών τόνων εξομολόγηση είναι τελικά η καθοριστική δομική α­ ρετή. Τα έξοχα αγγλικά του Γιάννη Γκούμα στήριξαν αποτελεσματικά το γύρισμα των ποιημάτων στη γλώσσα του Ντίλαν Τόμας. γιο ργο ς βεης

Ι ΣΤΟΡΙ Α

Η Ουκρανία χ θες και σήμερα

Οι ισχυροί πνευματικοί δεσμοί πάνω από χίλια χρό­

νια του ελληνισμού με τον ουκρανικό λαό και οι ηρωικοί αγώ­ νες που έδωσαν μαζί για να προφυλάξουν από τους ίδιους ε­ χθρούς την κοινή τους πίστη επιβάλλουν τη γνώση της ιστο­ ρίας του λαού αυτού.

0 συγγραφέας, γνώστης της ιστορίας και του πολιτισμού της Ουκρανίας, αφού ασχολείται συστηματικά από το 1995 και έ­ χει ταξιδέψει στις περισσότερες περιοχές της χώρας συλλέγοντας υλικό για την ιστορία, τα ήθη και τα έθιμα και τον τρόπο ζωής των κατοίκων, χαρίζοντας κατά καιρούς αξιόλογα άρθρα και μελέτες, με αποκορύφωμα την υπόψη Συνοπτική ιστορία, ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΑΪΤΑΝΗΣ Σ υνοπ τική ισ το ρ ία της Ο υκρ α νία ς αθηνα, γρηγορης, 2001. ΣΕΛ. 240

μας κατατοπίζει σφαιρικά για την ιστορία της Ουκρανίας από το 8 4 0 μέχρι και το 1654 μ.Χ. Η ηρωική αυτή περίοδος, που συνδέεται με τη διαμόρφωση του κράτους και αντικατοπτρίζει τα πραγματικά δεδομένα, τρα­ βά το ενδιαφέρον του αναγνώστη-μελετητή, ο οποίος παρακο­

λουθεί βήμα προς βήμα τη μεγαλειώδη προσπάθεια της διαμορφώσεως ενός οργανω­ μένου κράτους στην Ανατολική Ευρώπη, την περίφημη Κιέβσκαγια Ρους, τη Ρωσία του Κιέβου. Η δυναμική παρουσία του νέου κράτους και ή προσπάθειά του να συμπεριλάβει στους κόλπους του τους ανατολικούς Σλάβους ανησύχησε τους Βυζαντινούς, οι ο­ ποίοι έβλεπαν ένα σημαντικό εμπόδιο στις εμπορικές συναλλαγές τους. Η δεύτερη ε­ πιδρομή των Ρως το 907 μ.Χ. εναντίον της Κωνσταντινουπόλεως, με τη βοήθεια των πριγκίπων των σλαβικών φυλών, άλλαξε τη δυναμική του Βυζαντίου που αναγκάστηκε να υπογράψει μια ρωσοβυζανπνή εμπορική συμφωνία, η οποία καθόριζε τα προνόμια των εμπόρων των Ρως με την αγορά της Κωνσταντινουπόλεως. Το κείμενο της συμ­ φωνίας υπογράφτηκε επισήμως το 911, και έδινε το δικαίωμα στους Ρως να υπηρε­ τούν και στο βυζαντινό στρατό. Αυτή ήταν η απαρχή των σχέσεων Ελλήνων και Ρώσων. Τα πρώτα κεφάλαια του βιβλίου αναφέρονται στην κιεβινή περίοδο της Ουκρανίας, μια περίοδο όπου οι δολοπλοκίες και οι ανταγωνισμοί των πριγκίπων συμπορεύονταν με τους ηρωικούς αγώνες ενάντια στους νομάδες της στέπας και τη μογγολική λαίλαπα. Μετά τις εμπορικές συμφωνίες και τις αγαστές σχέσεις των δύο λαών, οι Βυζαντινοί

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 67

φρόντισαν να αποστείλουν ιεραπόστολους με σκοπό να μεταδώσουν την ορθοδοξία α­ πευθείας στους πρώτους ηγεμόνες του κράτους. Κατά τη διάρκεια της βασιλείας της Όλγας ο χριστιανισμός σημείωσε μεγάλη πρόοδο, αυτοί δε που κατοικούσαν στους ε­ μπορικούς δρόμους και έρχονταν σε επαφή με τους Βυζαντινούς ιεραπόστολους δέχο­ νταν με ενθουσιασμό τη νέα θρησκεία. 0 σπουδαιότερος ηγεμόνας που ασπάστηκε το χριστιανισμό ήταν ο Βλαδίμηρος Σβιατοσλάβιτς, ο μετέπειτα Άγιος Βλαδίμηρος. 0 Ρώ­ σος ηγεμόνας εξουσιοδότησε τους ιεραπόστολους να μεταδώσουν την ορθοδοξία σε ό­ λα τα εδάφη του κράτους του και να οργανώσουν την Εκκλησία της Ρωσίας σύμφωνα με τα βυζαντινά πρότυπα. Η μητρόπολη του Κιέβου και πάσης Ρωσίας διοικούνταν α­ πευθείας από το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Όπως δε σημειώνει ο συγγραφέας, «η ωφέ­ λεια του χριστιανισμού στο πρώτο Ρωσικό Κράτος δεν ήταν μόνο πνευματική αλλά και ε­ θνική και πολιτική, γιατί βοήθησε στην ενότητα των διαφόρων τμημάτων του» (ο. 33). Οι προτεραιότητές του για την εκπαίδευση βοήθησαν αποτελεσματικά στην πνευματική ανύψωση των υπηκόων του. Ίδρυσε σχολεία μέσα στις εκκλησίες και επέμενε στην ανα­ γκαιότητα της μορφώσεως των παιδιών των βογιάρων. Γενικά διέδωσε την εκπαίδευση σε συνδυασμό με τη θρησκευτική αγωγή, γιατί πίστευε ότι η κοινή θρησκεία θα μπο­ ρούσε να εξαλείψει τις φυλετικές και εθνικές διαφορές μεταξύ των λαών. Επιδίωξε τη φιλία μεταξύ των γειτόνων του και διοίκησε το εκτεταμένο βασίλειό του με τη βοήθεια των εφτά γιων του. Ο Βλαδίμηρος πέθανε το 1015 σε ηλικία πενήντα πέντε ετών. Τα επόμενα κεφάλαια αναφέρονται στην περίοδο της πολωνολιθουανικής κατοχής της Ουκρανίας, όταν οι Κοζάκοι και οι κάτοικοι των πόλεων και της υπαίθρου ενώθηκαν στον αγώνα για την εθνική και θρησκευτική ανεξαρτησία και την αποτίναξη του φεου­ δαρχικού ζυγού, που είχαν επιβάλει οι ξένοι κατακτητές. Τη δεκαετία του 1630 έγινε στην Ουκρανία μια σειρά από αγροτικές εξεγέρσεις μεγάλης κλίμακας στις οποίες συμμετείχαν και οι Κοζάκοι. 0 πόθος του ουκρανικού λαού να ενωθεί με τον αδελφό ρωσικό λαό μεγάλωσε. Οι μη εγγεγραμμένοι Κοζάκοι της Ζαπορίζια ήταν υποχρεωμέ­ νοι να πολεμούν όχι μόνο εναντίον της πολωνικής αριστοκρατίας αλλά και εναντίον της στάσης συνεργασίας που κρατούσε η ηγεσία των εγγεγραμμένων Κοζάκων (στάρσινα) απέναντι στο πολωνικό καθεστώς. Στις αρχές Μαΐου του ίδιου χρόνου εξεγέρθηκαν οι αγρότες και οι Κοζάκοι των περιο­ χών Κιέφσινα και Πολτάφσινα υπό την ηγεσία του Ταράς Φεντόροβιτς (Τριασίλο). Με την άνοδο στο θρόνο ο Βλαδίσλαος ως πρώτη του φροντίδα είχε την επίλυση του εκ­ κλησιαστικού προβλήματος στην Ουκρανία και τη Λευκορωσία. Εξέδωσε ένα καταστα­ τικό χάρτη —Πούνκτι Ζασποκοένια Ομπγβάτελιβ Χρέστκοϊ βίρου, «Άρθρα για τον Καθησυχασμό των Πολιτών της Ελληνικής Πίστης»-, ο οποίος επέτρεψε στους ορθόδοξους να χτίσουν εκκλησίες, σχολεία και τυπογραφεία, να ιδρύσουν αδελφότητες και να ε­ κλέξουν ιεράρχες. Σύμφωνα με τον καταστατικό χάρτη, αναγνωρίζονταν και οι δύο εκ­ κλησίες της Ουκρανίας, η ορθόδοξη και η ενωτική. 0 μητροπολίτης Κιέβου και Γαλι­ κίας Πιοτρ Σιμεόνονοβιτς Μογγίλα (1597-1647) υπήρξε μια απο τις πιο εξέχουσες μορφές της εκκλησιαστικής ιστορίας της Ουκρανίας. Εκτός των άλλων, ίδρυσε σχο­ λεία, νοσοκομεία, ορφανοτροφεία, τυπογραφεία, μοναστήρια και ανακαίνισε πολλές ε­ ρειπωμένες εκκλησίες. Μερίμνησε για την έκδοση λειτουργικών και θεολογικών βι­ βλίων και θρησκευτικών εγχειριδίων για τις ανάγκες της Εκκλησίας της Ουκρανίας. Τό­ τε συνετάγη και η «Ομολογία Ορθοδόξου Πίστεως» (Πραβοσλάβνιε Ισηοβιντάνια Βί­ ρου), αντικαθολικού και αντιπροτεσταντικού χαρακτήρα, που υιοθετήθηκε από τη Σύ­ νοδο του 16 40 και αργότερα εγκρίθηκε από όλους τους Ανατολικούς πατριάρχες, με­ ταφράστηκε σε διάφορες γλώσσες και διαδόθηκε σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες.

68 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

Οι καταπιέσεις των Πολωνών για πλήρη υποδούλωση της Ουκρανίας δεν επετεύχθη, παρά τις συνεχείς επιθέσεις και σκληρές μάχες. Στις 2 Ιανουάριου 1 6 49 μπήκαν θριαμβευτικά στο Κίεβο τα κοζάκικα στρατεύματα και έγιναν δεκτά με πανηγυρισμούς από τους κατοίκους της πόλεως. Μέσα σε πατριωτική ατμόσφαιρα ο μητροπολίτης Κιέβου Σίλβεστρος Κόσιβ, ο πατριάρχης Ιεροσολύμων ΠαΤσιος, ο οποίος βρισκόταν ε­ κεί, όπως και το σύνολο των πνευματικών ανθρώπων υποδέχθηκαν με επισημότητα τον Χμελνίτσκι και τον αποκάλεσαν «θεόσταλτο απελευθερωτή από την πολωνική δου­ λεία». Συνειδητοποιώντας ο Χμελνίτσκι τη βαριά ευθύνη που επωμίστηκε, συνέλαβε την ιδέα να δημιουργήσει μία ανεξάρτητη Ουκρανία, απελευθερώνοντας και τους Ρώ­ σους από τον πολωνικό ζυγό. Οι διαπραγματεύσεις που ακολούθησαν με τους Ρώσους είχαν ως αποτέλεσμα την ένωση της Ουκρανίας με τη Ρωσία το Μάρτιο του 1654. Ο καταστατικός χάρτης του Μαρτίου καθόριζε την πολιτική και νομική θέση της Ουκρα­ νίας στο πλαίσιο του ρωσικού κράτους. Ο συγγραφέας εκτός από την ιστορική δομή της Ουκρανίας ενδιαφέρεται και για τη σύγχρονη πραγματικότητα της χώρας και τα διάφορα κοινωνικά προβλήματα που απα­ σχολούν το λαό της. Η μελέτη της ουκρανικής ιστορίας οριοθετεί τις προϋποθέσεις έ­ ρευνας και επισημάνσεως των φιλικών σχέσεων του ουκρανικού λαού προς τον ελλη­ νικό. Η διδακτορική διατριβή του έχει ως θέμα την παιδεία των Ελλήνων της Ουκρα­ νίας και τις εκπαιδευτικές δομές την περίοδο του 16ου-19ου αιώνα. Τη μελέτη πλαισιώνουν αρκετές διαφωτιστικές φωτογραφίες, χάρτες, μνημεία, εικό­ νες, προσωπογραφίες, τοπία κ.ά., που δίνουν το μέγεθος του ιστορικού γίγνεσθαι της χώρας αυτής. Το αναλυτικό Γεν. Ευρετήριο (ο. 221-236) και η συγκεντρωτική βιβλιο­ γραφία (ο. 219-220) ολοκληρώνουν τη δομή του βιβλίου,

..εδώ είναι Βαλκάνια!

νικ . λυκ . φοροπουλ ος

Μπορεί να έχουν περάσει πολλά χρόνια από τότε που τα

Βαλκάνια χαρακτηρίστηκαν «η πυριτιδαποθήκη της Ευρώπης», όμως ακόμα και σήμερα αυτή η περιοχή εξακολουθεί να δίνει τα ερεθίσματα στους υπόλοιπους Ευρωπαίους ώστε να την α­ ντιμετωπίζουν με επιφυλακτικό τρόπο. Μετά την κατάρρευση του υπαρκτού «σοσιαλισμού», οι εθνικισμοί και τα αλυτρωτικά οράματα που ήταν καλά φασκιωμένα από τα αυταρχικά καθε­ στώτα βρήκαν την ευκαιρία να εμφανιστούν στο προσκήνιο. Με μεγάλη καθυστέρηση ορισμένες χώρες της χερσονήσου ξεκίνησαν την επίπονη διαδικασία της αυτοσυνειδησίας τους. Έχθρες παλιές και προκαταλήψεις αιώνων έγιναν όπλο στα χέΜΙΧΑΛΗΣ ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Β α λκά νια

ρια επιτήδειων δημαγωγών και έφεραν τους λαούς αντιμέτωπους στα πεδία των μαχών. Η Ευρώπη κλήθηκε να αναμετρη-

η ά γνω στη γ ειτο ν ιά μ α ς αθηνα, μελάνι, 2002. ςελ. 136

θεί με το φάντασμα του επιθετικού εθνικισμού που έκανε σημαία του την εθνική καθαρότητα. Οι στρατιωτικές επεμβάσεις της Δύσης στη Βοσνία και στο Κόσοβο απέτρεψαν την ολοκλή­

ρωση της επιχείρησης που είχε στόχο την εξόντωση μεγάλων πληθυσμιακών ομάδων, αλλά δεν εξουδετέρωσαν τις αιτίες που προκαλούν την αντιπαλότητα μεταξύ των λαών. Στα Βαλκάνια οι λογαριασμοί με την ιστορία φαίνεται ότι δεν έχουν κλείσει. Ο συγγραφέας, πρώην υπουργός Εξωτερικών, είναι αισιόδοξος. Παραδέχεται βεβαίως ότι «το αίσθημα αλυτρωτισμού δικαίως ή αδίκως είναι έντονο στα Βαλκάνια και είναι

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 69

δυνατόν ν' ανοίξει ένας συνεχής φαύλος κύκλος μ ε τους πάντες να διεκδικούν τα πά­ ντα». Ελπίζει όμως ότι οι λαοί της περιοχής θα συνειδητοποιήσουν «πως ο πόλεμος ποτέ δεν έλυσε προβλήματα, αντίθετα η τυφλή δύναμη των όπλων είναι δυνατόν να προκαλέσει πολύ περισσότερα απ' όσα υπάρχουν». Το βιβλίο δε φιλοδοξεί να «χωρέσει» μέσα στις λίγες σελίδες του την ιστορία των Βαλ­ κανίων. 0 συγγραφέας δηλώνει εξαρχής ότι απλώς γράφει τις σκέψεις του που βγή-

κείμενο που μάλλον απευθύνεται σε ξένους αναγνώστες καν από τα ταξίδια του στα Βαλκάνια, τις ιστορίες που έχει ακούσει και τις συζητήσεις που είχε κατά τις επισκέψεις του σ' αυτό το γεωγραφικό χώρο. Έτσι δυσκολευόμαστε να το κατατάξουμε στον κατάλογο των ειδών του γραπτού λόγου: - Εθνολογική μελέτη δεν είναι -α ν και ερωτοτροπεί μ' αυτή την εκδοχή-, γιατί λείπει η επιστημονική διερεύνηση και ακρίβεια. Συχνά ο συγγραφέας καταφεύγει στην εικοτο­ λογία και στην πιθανολόγηση.

- Δοκίμιο δεν είναι, γιατί δεν προχωράει στην κατάθεση σαφών συμπερασμάτων. Ο λόγος είναι περισσότερο προφορικός. Το έργο δε διαθέτει ούτε το λογοτεχνικό οί­ στρο παλαιότερων προσπαθειών του Μ. Παπακωνσταντίνου ούτε και την αφηγηματική πυκνότητα των ιστορικών πραγματειών του. Μάλλον πρόκειται για πρωτόλειο που απευθύνεται σε ξένους αναγνώστες. Η επιδίωξη του συγγραφέα είναι να διασκεδάσει τις αρνητικές εντυπώσεις και τις παρεξηγήσεις που έχουν εδραιωθεί στη συνείδηση του μέσου πολίτη της Ευρώπης. Και μόνο γι' αυ­ τό είναι χρήσιμο,

ταςος παππας

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Βασικό εργαλείο διδασκαλίας

Η μελέτη της φιλοσοφίας και ο φιλοσοφικός στο­

χασμός είναι οι προϋποθέσεις εκείνες που θα οδηγήσουν τον επιστήμονα στην κατανόηση και την προοπτική της φιλοσοφι­ κής σκέψης. Ο προσδιορισμός της φύσεως της φιλοσοφίας δεν είναι ένα απλό ζήτημα ορισμού, όπως συμβαίνει με τις άλλες επιστήμες, αλλά μια συνεχής μύηση και τριβή σ' ένα δύσκολο παιχνίδι προσαρμογής και αντιλήψεως. Εάν για την κατανόηση της φιλοσοφίας απαιτείται ιδιαίτερη προσοχή, επίμονη διάθεση, επιστημονική γνώση, για τη διδα­ σκαλία της φιλοσοφίας η φιλοσοφική παιδεία πρέπει να πρυ­ τανεύει στον εκάστοτε δάσκαλό της. Το να διδάσκει κανείς φιλοσοφία είναι μια δύσκολη δραστηριότητα που μόνο στην ΜΑΡΙΑ ΒΕΝΕΤΗ Η δ ιδ α σ κ α λ ία της φ ιλ ο σ ο φ ία ς ελληνική παράδοση ως φιλοσοφικός στοχασμός αντιμετωπίζεαθηνα, παπαδημας, 2001. ςελ . 400 ται βρίσκοντας εφαρμογή στη διάθεση του θαυμασμού στον ανθρώπινο νου. Η διδασκαλία της φιλοσοφίας αποτελεί καρ­ πό μακράς επιστημονικής έρευνας πάνω σε ένα ζήτημα το οποίο δεν έχει ακόμη διε-

70 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟ! 2003

ρευνηθεί επαρκώς στη διεθνή βιβλιογραφία. Το πώς πρέπει να διδάσκεται η φιλοσο­ φία, αν και φαίνεται να αποτελεί ερώτημα της διδακτικής, είναι πρόβλημα της φιλο­ σοφίας, γιατί η προσπάθεια να κατανοήσουμε τι είναι φιλοσοφία μάς οδηγεί σε μια καθαρά φιλοσοφική «περιπέτεια», δηλαδή μας εισάγει σε μια φιλοσοφική προβλημα­ τική. Ως φιλοσοφικό πρόβλημα η μέθοδος της διδασκαλίας της φιλοσοφίας τίθεται ε­ πί τάπητος, καθιστώντας την αναγκαιότητα προβολής του συγγράμματος, το οποίο και χαρακτηρίζεται πρωτοποριακό. Όπως είναι φυσικό, η συγγραφέας στην εργασία της εντοπίζει τα σημαντικότερα φι­ λοσοφικά προβλήματα που προκύπτουν κατά τη διδασκαλία της φιλοσοφίας, γεγονός που θα πρέπει να μας καθιστά υπεύθυνους για τη λύση τους. Για πρώτη φορά στη διεθνή βιβλιογραφία γίνεται μια σύντομη αναφορά στην ιστορία της διδασκαλίας της φιλοσοφίας, αναζητώντας σ' αυτή διαχρονικά παραδείγματα διδασκάλων και τρόπων διδασκαλίας της φιλοσοφίας. Το περιεχόμενο του βιβλίου αναπτύσσεται σε τρία κεφάλαια. Στο πρώτο εξετάζεται η ιδιάζουσα φύση της φιλοσοφίας και επισημαίνονται ορισμένες βασικές ιδιαιτερότητές

το έργο καλύπτει ένα επιστημονικό κενό και αποτελεί για τους εκπαιδευτικούς βασικό βιβλιογραφικό εργαλείο της, οι οποίες τη διαφοροποιούν ως διδακτικό αντικείμενο. Στο δεύτερο κεφάλαιο διερευνώνται οι μαθησιακές παράμετροι της διδασκαλίας της φιλοσοφίας, η οποία δημοσιεύεται για πρώτη φορά σε διεθνές επίπεδο. Τέλος, στο επίμετρο διατυπώνο­ νται προτάσεις που αφορούν τη διδασκαλία της φιλοσοφίας στην εκπαίδευση και επισημαίνονται σφάλματα που συνήθως παρατηρούνται κατά τη διδασκαλία του μαθήμα­ τος. Τα προβλήματα της διδασκαλίας πιστεύω ότι θα ξεπεραστούν όταν ο διδάσκων θα μπορέσει να ολοκληρώσει τον κύκλο των γνώσεών του πέρα από την απλή γνώση της φιλοσοφίας και της φιλοσοφικής σκέψεως, εντρυφώντας διαρκώς στην αστείρευ­ τη πηγή της ελληνικής παράδοσης της ελληνικής φιλοσοφίας με τους γίγαντες εκπρο­ σώπους της. Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, από τον Θαλή μέχρι και τους σοφιστές, και αργότερα ο Σωκράτης και ο Πλάτων, δημιούργησαν τις προϋποθέσεις της ορθής θέσεως και έθεσαν τις βασικές έννοιες της φιλοσοφίας. Μπορεί ο Εμπεδοκλής, ο Παρμενίδης και ο Ξενοφάνης να διατύπωσαν τις θέσεις τους με φιλοσοφική έννοια, δεν μπόρεσαν όμως να απαλλαγούν από την ποιητική μορφή στη διατύπωση των κει­ μένων τους. Πρώτος ο Πυθαγόρας με τη Σχολή του μας έδωσε δείγματα συνειδητής διδασκαλίας της φιλοσοφίας, όπως και οι Ίωνες φιλόσοφοι βοήθησαν ουσιαστικά με τη φιλοσοφι­ κή σκέψη τους στον τομέα αυτό. Οι πυθαγόρειοι μπορούν να θεωρηθούν πριν από τον Σωκράτη οι πρώτοι διδάσκαλοι της φιλοσοφίας. Οι άνθρωποι του 5ου αιώνα, ό­ ταν μιλούσαν για φιλοσοφία, θεωρούσαν ότι αυτή αρχίζει από τον Πυθαγόρα, αφού ο ίδιος ο Πυθαγόρας ήταν σίγουρα μια ισχυρή φυσιογνωμία και ένας διδακτικός άν­ θρωπος. Η μέθοδος της διδασκαλίας των πυθαγορείων είχε γενικό χαρακτήρα, πλην όμως είναι η πρώτη οργανωμένη προσπάθεια της διδασκαλίας της φιλοσοφίας, την οποία αναγνώριζαν αργότερα εκείνοι που ίδρυσαν φιλοσοφικές σχολές, όπως ο Πλά­ των, ο Αριστοτέλης και ο Επίκουρος. Επίσης σημείο αναφοράς στην ιστορία της εκπαίδευσης είναι και οι σοφιστές, οι ο­ ποίοι πρότειναν μεθόδους διδασκαλίας της φιλοσοφίας και ίδρυσαν Σχολεία, στα ο­

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 71

ποία δίδασκαν τους νέους τη δυναμικότητα των επιχειρημάτων σε κάθε θέμα που έ­ πρεπε να παρουσιάσουν. Όπως και να έχει το πράγμα, οι σοφιστές επιζητούσαν η δι­ δασκαλία τους να έχει δυναμικότητα και αποτελεσματικότητα στον κοινωνικό περίγυ­ ρο, με σκοπό την αύξηση των μαθητών, τους οποίους αναζητούσαν επίμονα στις πε­ ριοδείες τους. Η αθηναϊκή παράδοση με εκπροσώπους τον Σωκράτη και τον Πλάτωνα, και το μαθη­ τή του Πλάτωνα Αριστοτέλη, έδωσε έναν ιδιαίτερο τόνο στη διδασκαλία της φιλοσο­ φίας και τη φιλοσοφική σκέψη. Ο Σωκράτης είναι εκείνος που μπορεί να θεωρηθεί ο πρώτος δάσκαλος της φιλοσοφίας και ο μεγαλύτερος στην ιστορία. Η προσωπικότητα του Σωκράτη διακρίνεται για την ηθικότητά της. Η ηθική φύση του στρέφεται προς την αρετή σε σχέση με την πρακτική πολιτική ικανότητα στην οποία προσέβλεπε η δι­ δασκαλία των σοφιστών. Η αναζήτηση των νοητικών δυνατοτήτων του ανθρώπου ή­ ταν ο πρωταρχικός τρόπος της διδασκαλίας του. Η ειρωνεία του Σωκράτη δεν ήταν έ­ νας τρόπος εξαπάτησης του ανθρώπου, αλλά ένας τρόπος συμβολισμού στην ηθική διδασκαλία του. Οι σιωπές της σωκρατικής ειρωνείας είναι ο τόπος του μυστηρίου του- και το μυστήριο είναι ακριβώς η «ατοπία» του. Ο Πλάτων, επηρεασμένος από τη διδασκαλία του Σωκράτη και για χάρη του οποίου έχει σχεδόν εξαφανίσει τον εαυτό του στο μεγαλύτερο μέρος του έργου του, δεν α­ κολούθησε καταπόδας τη διδασκαλία του διδασκάλου του, αλλά, αφού εγκατέλειψε την ιδέα της διαλεκτικής στην οποία αφιέρωσε σχεδόν το σύνολο του έργου του, πε­ ριορίστηκε όσο καιρό δίδασκε στην Ακαδημία τα μαθήματά του να έχουν τη μορφή διαλέξεων. Άλλωστε στους βασικούς σκοπούς της Ακαδημίας δεν περιλαμβανόταν μόνο η φιλο­ σοφική παιδεία αλλά και η διαμόρφωση ικανών πολιτικών ηγετών, αφού και η φύση του ίδιου του Πλάτωνα παρέμεινε πάντοτε βαθύτατα πολιτική. Ο Αριστοτέλης επιβε­ βαιώνει τις εντυπώσεις ότι ο Πλάτων ήταν ένας απόλυτα φιλελεύθερος δάσκαλος φ ι­ λοσοφίας και ότι στην Ακαδημία δεν πήγαινε κανείς για να ενστερνιστεί τις πλατωνι­ κές θεωρίες, αλλά για να μάθει να σκέφτεται και να εκδηλώνει φιλοσοφικά το δικό του λόγο. Η μαθητεία του Αριστοτέλη κοντά στον Πλάτωνα για είκοσι χρόνια όχι μό­ νο δεν κατάφερε να αφομοιώσει τη σκέψη του με αυτή του διδασκάλου του, αλλά τον ανέδειξε αυστηρό κριτή της θεωρίας των ιδεών και της διαλεκτικής. Ο Αριστοτέ­ λης δημιουργεί μια εντελώς δια φορετική φιλοσοφία μέσα στην Ακαδημία από τον Πλάτωνα. Ο Αριστοτέλης ήταν δάσκαλος της φιλοσοφίας με τη στενή έννοια του όρου, περισσό­ τερο «διδακτικός» από τον Πλάτωνα, και κατανάλωνε το μεγαλύτερο μέρος της δραστηριότητάς του στη διδασκαλία. Δίδασκε καθημερινά και έκανε δύο διαφορετικούς τύπους μαθημάτων, για τους ειδικούς που ήταν συνήθως τα μέλη του Λυκείου και άλ­ λα για τον πολύ κόσμο. Με την ίδρυση του Λυκείου ο Αριστοτέλης συνεχίζει να ισχυ­ ροποιεί την παράδοση των Σχολών που χαρακτήρισε ολόκληρη την ελληνική αρχαιό­ τητα ως ο βασικός θεσμός της ανώτατης παιδείας. Η φιλοσοφία για τον Αριστοτέλη ή­ ταν η κύρια και υποχρεωτική μάθηση όχι μόνο για τους ειδικούς αλλά και για το μεγα­ λύτερο μέρος των απλών ανθρώπων. Το έργο καλύπτει ένα επιστημονικό και φιλοσοφικό κενό και πιστεύω για τους εκπαι­ δευτικούς να σταθεί ένα βασικό βιβλιογραφικό εργαλείο, για δε τους πνευματικούς ανθρώπους ένα αναβάπτισμα στη φυσιογνωμία των μεγάλων φιλοσόφων. Η όλη εργα­ σία «κλείνει» με τις πλούσιες και δια φω τιστικές σημειώ σεις (σ. 29 7-335) και την πλούσια βιβλιογραφία, ελληνική και ξένη (σ. 357-400).

72 ΔΙΑΒΑΖΩ

νικ . λυκ . φο ρο π ο υ λ ο ς

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟ! 2003

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Κοινωνία παραμυθάδων 0 κοινωνικός ρόλος του παραμυθιού στην Ελλάδα παραμέ­ νει, οε μεγάλο βαθμό, ανεξερεύνητος. Παρά το πλήθος και τον πλούτο των παραμυθιακών συλλογών, οι λαϊκοί παραμυθάδες παραμένουν άγνωστοι στον τόπο μας. Η παρούσα εργασία επιχειρεί να προσεγγίσει το παραμύθι ως ι­ στορικό αντικείμενο, στην εξέλιξή του, αλλά και να το συσχετίσει με ένα πολιτισμικό παρόν, μέσα από τη μελέτη ορισμένων παρα­ μυθιών και παραμυθάδων σε τοπικές κοινωνίες όπου η αφήγη­ ση είναι ζωντανή παράδοση. Βασίζεται σε παραμύθια που συ­ γκεντρώθηκαν χάρη σε εκτεταμένη επιτόπια έρευνα συλλογής υ­ λικού από αφηγητές που ζουν στα νησιά του Αιγαίου αφενός και ΜΑΡΙΑΝΘΗ ΚΑΠΛΑΝΟΓΛΟΥ Παραμ ύθι κ α ι α φ ή γη σ η

σε πΡ°σΦυΥΐκές κοινότητες Μικρασιατών Ελλήνων αφετέρου. Πρόκειται για πρωτότυπη, υποδειγματική και εμπεριστατω-

σ τ η ν Ε λ λ ά δ α : Μ ια π α λ ι ά τ έ χ ν η Μένη λαογραφική εργασία, που συμβάλλει ουσιαστικά στη σ ε μ ια ν έ α ε π ο χ ή μελέτη και την ανάδειξη των φορέων του παραδοσιακού παΑΘΗΝΑ, ΠΑΤΑΚΗΣ, 2002. ΣΕΛ. 440

ραμυθίΟύ.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ

ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ

Από τα «μαλακά» στα «σκληρά»

Η ελληνική επιστημονική βιβλιογραφία για τα

ναρκωτικά και γενικότερα για τις εξαρτητικές ουσίες είναι πενιχρή και αντιστρόφως ανάλογη του ενδιαφ έροντος και της ανάγκης μεγάλου μέρους της ελληνικής κοινωνίας να ε­ νημερωθεί πολύπλευρα και υπεύθυνα για το θέμα αυτό. Στο βιβλίο του Γ. Λιάππα Χασίς, ο άγνωστος της διπλανής πόρτας παρουσιάζεται μια πολυπρισματική μελέτη για την ου­ σία αυτή, που είναι προσιτή σε ό,τι αφορά τη συνάντηση μαζί της και ταυτόχρονα απόμακρη σε ό,τι αφορά τη χρήση και την κατάχρησή της. Για το χασίς φαίνεται να υπάρχουν πα­ ράλληλες κινήσεις στον επιστημονικό και στον κοινωνικό χώΓΙΑΝΝΗΣ Α ΛΙΑΠΠΑΣ Χ α σ ίς , ο ά γ ν ω σ τ ο ς τ η ς δ ιπ λ α ν ή ς π ό ρ τ α ς αθηνα, ΠΑΤΑΚΗΣ, 2002. ςελ. 168

Ρ° ^ πως αυτέ ζ εκφράζονται με τις κοινωνικές αναπαραστάσεις και τάσεις. Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί διαμετρικά αντίθετες απόψεις, οι οποίες θεωρούν το χασίς και μια «αθώα» ουσία αλλά και προθάλαμο για το πέρασμα στα «σκλη­ ρά» ναρκωτικά και στην καταστροφή. Αβλαβές λοιπόν αλλά

και βλαβερό, αθώο αλλά και ένοχο (διχοτομήσεις συγχυτικές οι οποίες το μόνο που επιτυγχάνουν είναι ο εγκλωβισμός της σκέψης στο μανιχαϊστικό δίπολο).

0 Γ. Λιάππας, αναπληρωτής καθηγητής Ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, με μακρόχρονη κλινική εμπειρία στην ψυχοπαθολογία των εξαρτήσεων, προσπερνά

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 73

αυτές τις απλοϊκές στάσεις, εκθέτει το υλικό του με επιστημονικότητα, νηφαλιότητα και αντικειμενικότητα. Ο αναγνώστης κατανοεί πόσο οι αξιολογήσεις με αποχρώ­ σεις ηθικής κλίμακας μπορεί να αποβούν επικίνδυνες και να συσκοτίσουν την κατα­ νόηση. Ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι η χρήση της κάνναβης θα πρέπει να μας απασχολή­ σει με διαφορετικούς τρόπους απ' ό,τι στο παρελθόν. Οι λόγοι που συντελούν σ' αυτό αφορούν την αλλαγή της σύνθεσης της ουσίας. Η σημερινή σύνθεση της ου­ σίας έχει άλλη περιεκτικότητα σε σχέση με την παραγωγή της σε προηγούμενες ε-

εξαιρετική πηγή πληροφοριών για το χασίς, τη χρήση και την κατάχρησή του ποχές. Τα δραστικά συστατικά της κάνναβης του σήμερα είναι δεκαπλάσια και δεκαπενταηλάσια. Το γεγονός αυτό ανατρέπει όλα τα μέχρι τώρα στοιχεία. Η χρήση της κάνναβης από την προεφηβική ηλικία προσδίδει νέες μορφές στο φαινόμενο της χρήσης. Το χασίς είναι κατά κανόνα η πρώτη παράνομη ουσία που χρησιμοποιούν τα άτομα που περνούν στην εξάρτηση. Το γεγονός αυτό φαίνεται να σχετίζεται με την αύξη­ ση της διαθεσιμότητας της ουσίας καθώς και με την κοινωνική ανοχή της χρήσης της κάνναβης. Το βιβλίο χωρίζεται σε τέσσερα μέρη, τα οποία λειτουργούν συμπληρωματικά. Διαπραγματεύεται τη φύση και τη δράση της κάνναβης, τους τρόπους με τους οποί­ ους δρα στον ανθρώπινο οργανισμό στο επίπεδο της φυσιολογίας καθώς και στο ε­ πίπεδο της ψυχοπαθολογίας. Δίνονται ενδιαφέροντα στοιχεία σχετικά με τη βιολογι­ κή δράση της κάνναβης, τα οποία προέρχονται από τις έρευνες της τελευταίας δε­ καετίας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα επιστημονικά ευρήματα που αφο­ ρούν τις επιπτώσεις στα λειτουργικά συστήματα του οργανισμού: αναπνευστικό, καρδιαγγειακό, ενδοκρινικό-αναπαραγωγικό και το κεντρικό νευρικό, καθώς επί­ σης στην κύηση και στον τοκετό. Στις επιπτώσεις που παρουσιάζονται στην ψυχική σφαίρα ο συγγραφέας διερευνά τις σχέσεις χρήσης χασίς και διαταραχών συναι­ σθηματικού, ψυχωσικού τύπου και συνδρόμου έλλειψης κινήτρων. Επίσης εξετάζο­ νται οι κοινωνικές συνισταμένες που ενέχονται στο πρόβλημα της χρήσης του χα­ σίς. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι μελέτες που σχετίζονται με την ιατρική χρήση της κάνναβης. Ο συγγραφέας προσφέρει μια εξαιρετικά πλούσια και σύγχρονη αγγλοσαξονική βι­ βλιογραφία, που στηρίζεται κυρίως σε πειραματικά και στατιστικά δεδομένα, χρήσι­ μη για τον αναγνώστη που θα θελήσει να προχωρήσει περισσότερο τη μελέτη του. Δεν έλειψαν και τα λάθη του τυπογραφείου, όπως στο κεφάλαιο 2 όπου ο αριθμός που παραπέμπει στη 16η βιβλιογραφική αναφορά δεν υπάρχει στη βιβλιογραφία, θεω ρούμε ότι ο αναγνώστης που δεν είναι εξοικειω μένος θα μείνει με πολλαπλές απορίες ως προς την ορολογία. Διευκρινιστικές σημειώ σεις, όπως τι είναι το DSM IV και το ISD-10, τι είναι ο παρανοϊκός ιδεασμός ή οι παραισθήσεις, θα βοηθού­ σαν στην κατανόηση το μέσο αναγνώστη. Οι παρατηρήσεις αυτές ουδόλως μειώνουν την αξιόλογη εργασία του συγγραφέα, η οποία αποτελεί εξαιρετική πηγή πληροφοριών για το χασίς, τη χρήση και την κατά­ χρησή του. ΞΑΝΘΗ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ

74 ΔΙΑΒΑΖΟ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΜΟΥΣΙ ΚΗ

Ένας επαγγελματίας μ ελετη τή ς της μουσικής

Αν θέλει κανείς σήμερα να έ­

χει μια εποπτεία της μουσικής διαδρομής που διένυσε η χώ­ ρα μας κατά τον 20 ό αιώνα, δεν μπορεί να μην ανατρέξει στα σχετικά δοκίμια και τις μελέτες, τις μουσικολογικές ανα­ λύσεις και τις ιστορικές καταγραφές του ακάματου Κώστα Μυλωνά. Δε θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά: ο Κ. Μυλω­ νάς δεν είναι μόνο αναλυτής, ιστορικός και μελετητής της τέχνης των ήχων, αλλά και συνθέτης με ευρύ και ποικίλο έρ­ γο που εκτείνεται σε διάφορα είδη. Ποιο είναι όμως το θεωρητικό του έργο; Κατ' αρχάς, η τρί­ τομη βραβευμένη Ιστορία του ελληνικού τραγουδιού, έργο ΚΩΣΤΑΣ ΜΥΛΩΝΑΣ Ε λ λ η ν ικ ή μ ο υ σ ι κ ή Ισ το ρ ικ ά ορ ό ση μ α ΑΘΗΝΑ, ΝΕΦΕΛΗ, 2002. ΣΕΛ. 184

αναφοράς για οποιονδήποτε θέλει να λέει ότι ασχολείται σο­ βαρά με το ελληνικό τρ α γ ο ύ δ ι- το ιδια ίτερ α ε νδιαφ έρο ν Μ ουσική και κινηματογράφος, μία απόλυτα συστηματική α­ νάλυση της σχέσης της μουσικής με τον κινηματογράφο, κα­ θώς και μια ιστορική καταγραφή των σταδίων και των φάσε­

ων μέσα από τις οποίες πέρασε αυτή η σχέση και της εξέλιξης που είχε από τις αρ­ χές του αιώνα μέχρι τις μέρες μας, και, ακόμα, το «μικρό αδελφάκι», τρόπον τινά, αυτού του βιβλίου: Η μουσική στον ελληνικό κινηματογράφο. Τώρα, ο Κ. Μυλωνάς επανέρχεται με μία συλλογή θεωρητικών κειμένων, δοκιμίων μουσικής φιλολογίας θα έλεγα, όπου ο κεντρικός άξονας είναι η ιστορία, το ιστορι­ κό υπόβαθρο ή ο άξονας πάνω στον οποίο στηρίζεται το θέμα του. Και το θέμα του εδώ είναι η ελληνική μουσική γενικά. Από τη λεγάμενη «σοβαρή» μέχρι τον κόσμο του τραγουδιού, ελαφρού ή μη, λαϊκού ή μη, έντεχνου ή μη. Αν κάτι μου κάνει ιδι­ αίτερη εντύπωση, όχι μόνο σε τούτο το πόνημα αλλά στο σύνολο του συγγραφικού έργου του Κ. Μυλωνά, είναι η οπτική του πάνω στη μουσική γενικά: έχω λοιπόν την αίσθηση, και δε νομίζω ότι κάνω λάθος, ότι ο Κ. Μυλωνάς θεω ρεί τη μουσική μία και αδιαίρετη. Περισσότερο από κάθε άλλο βιβλίο του, αυτό φαίνεται καλύτερα ε­ δώ. Με άλλα λόγια, δεν κάνει αναβαθμίσεις και υποβιβασμούς ανάλογα με τα είδη.

η κριτική αντίληψη του Κ. Μυλωνά διαθέτει σπάνια δύναμη και, κυρίως, ισορροπία Ασχολείται σοβαρά με την ελληνική μουσική παράδοση του 19ου αιώνα, το ελληνι­ κό μελόδραμα ή τον Ικαλκώ τα και τον Πετρίδη, αλλά εξίσου σοβαρά ασχολείται με τον Αττίκ (έναν παρεξηγημένο, κατά τα φαινόμενα, και αποσιωπημένο δημιουργό) ή το ελληνικό τραγούδι της δεκαετίας του '4 0 . Δηλαδή, όπου υπάρχει ουσία και πλούτος, όπου υπάρχει γνήσια και αληθινή μουσική, όπου η μουσική αποτελεί γέν­ νημα και πάθος ενός ατόμου, ενός λαού, μιας εποχής. Το ζήτημα της εποχής έχει τη σημασία του. Κι αυτό διότι ο Κ. Μυλωνάς ξέρει ότι λειτουργεί και ως ιστορικός όταν μελετά το ελληνικό τραγούδι μιας τόσο σημαντικής, από ιστορική σκοπιά, δε­ καετίας για την Ελλάδα: τη δεκαετία του ’40. Ξέρει ότι το καλλιτεχνικό έργο αντα­

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 75

νακλά το πνεύμα μιας εποχής και μιλά γι' αυτό διαθλαστικά, μέσα από τη μουσική. Το λέει, εξάλλου, και ο υπότιτλος: «ιστορικά», από τη μία, «ορόσημα», από την άλ­ λη. Διότι είναι αυτό το βιβλίο ένα ταξίδι σε διάφορους σημαντικούς σταθμούς της ελληνικής μουσικής. Όπως σε όλα τα βιβλία του Κ. Μυλωνά, έτσι και στο Ελληνική μουσική. Ιστορικά ο­ ρόσημα μπορεί κανείς να βρει έναν ιδανικό οδηγό για να οδηγηθεί σε περαιτέρω αναγνώσεις και σε περαιτέρω ακροάσεις - ακροάσεις όμως που γίνονται πλέον μέ­ σα από άλλο πρίσμα καθώς έχει προηγηθεί ο θεω ρητικός και κριτικός λόγος του συγγραφέα. Η κριτική αντίληψη του Κ. Μυλωνά δ ια θέτει σπάνια δύναμη και, κυ­ ρίως, ισορροπία: δύσκολα θα τον οδηγήσουν σε μεροληψίες οι προσωπικές του προτιμήσεις. Διατηρεί μια κρυστάλλινη ουδετερότητα, όπως αρμόζει σε έναν συ­ στηματικό μελετητή. Επίσης, ο Κ. Μυλωνάς δεν εξιδανικεύει, δεν αγιοποιεί και δεν εξω ραΐζει. Αν θεω ρεί ότι κάποια πτυχή ενός ογκόλιθου, όπως είναι ο Χατζιδάκις, πάσχει, θα το πει και θα τεκμηριώσει τη θέση του. Πολλές οι αναφορές, λοιπόν, σε συνθέτες, σε έργα, σε τραγουδιστές, σε μουσι­ κούς κάθε είδους και τεχνοτροπίας.

βιβλίο πλούσιο σε αναφορές σε συνθέτες, σε έργα, σε τραγουδιστές, σε μουσικούς, κάθε είδους και τεχνοτροπίας Το τρίτο μέρος του βιβλίου περιλαμβάνει δύο κείμ ενα, ένα πάνω στον Πάντσο Βλαντιγκέροφ , τον ηγέτη της βουλγαρικής εθνικής μουσικής σχολής, και ένα πάνω στην αντιπολεμική μουσική. Σε ό,τι αφορά το πρώτο κείμ ενο, οι περισσότεροι εδώ στην Ελλάδα έχουμε μαύρα μεσάνυχτα, που σημαίνει ότι ο Κ. Μυλωνάς μάς συστή­ νει ένα νέο πρόσωπο, το πιο σημαντικό εκπρόσωπο της βουλγαρικής «σοβαρής» μουσικής. Σε ό,τι αφορά το δεύτερο κείμ ενο, θα πρέπει όλοι να σταθούμε λίγο πε­ ρισσότερο διότι εδώ ο μουσικός αναλυτής και μελετητής μπαίνει στο μεδούλι της ί­ διας της Ιστορίας: τον πόλεμο. Από το περίφημο Πολεμικό Ρέκβιεμ του Μπέντζαμιν Μπρίτεν, με αυτό τον έξοχο συνδυασμό των λατινικών στίχων της νεκρώσιμης ακο­ λουθίας της Καθολικής Εκκλησίας και των αριστουργηματικών ποιημάτων που άφη­ σε πίσω του ο αδικοχαμένος κορυφαίος Άγγλος ποιητής του Α' Παγκόσμιου Πολέ­ μου, Ουίλφρεντ Όουεν, τη Συμφωνία του Λένινγκραντ ή την 11 η Συμφωνία του Σοστακόβιτς, μέχρι τις λυρικές μπαλάντες του Μπομπ Ντίλαν και της Τζόαν Μπαέζ κα­ τά του πολέμου στο Βιετνάμ, ο Κ. Μυλωνάς καλύπτει σχεδόν ολόκληρο το φάσμα της αντιπολεμικής μουσικής φιλολογίας του 20ού αιώνα, διανθίζοντας το κείμ ενο με εύστοχα κριτικά σχόλια και παρατηρήσεις. Γενικά, μέσα από το συγγραφικό έργο του, ο Κ. Μυλωνάς φανερώνει μία ιδιαίτερα αναπτυγμένη ικανότητα να οργανώνει με σύστημα τη σκέψη του, τις πηγές του, τις αναφορές του, να είναι, με άλλα λόγια, γνήσιος δημιουργός και στο θεωρητικό του έργο, καθώς αυτό στο σύνολό του είναι ένας ζωντανός, αυτόνομος οργανισμός που πάλλεται και σφύζει από ζωή. Πάνω απ' όλα, ο Κ. Μυλωνάς είναι ένας γνήσιος επαγγελματίας της μουσικής. Και το λέω αυτό ενθυμούμενος μια φράση του Χατζιδάκι, όπου έλεγε ότι πρέπει να βλέπουμε με καχυποψία τους «εραστές της τέχνης». Ο ίδιος αρνούνταν με πάθος ό­ τι ήταν εραστής της τέχνης. Γιατί; Γιατί, όπως είπ ε, εραστής της τέχνης είναι ο ερα­ σιτέχνης. ΗΛΙΑΣ ΜΑΓΚΛΙΝΗΣ

7β ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΟΝΟΜΙΑ

Από τα σπουδαιότερα δημιουργήματα του αιώ να

Η ημερομηνία 3 Οκτωβρίου

2002 μπορεί να θεωρηθεί για την ελληνική βιβλιοθηκονομία ι­ στορική. Την όρισε η παρουσίαση ενός ειδικού εγχειριδίου για την ταξινόμηση των βιβλίων, έργο παγκόσμιας απήχησης και διεθνούς χρήσης, υψηλής πνευματικής και τεχνολογικής στάθ­ μης. Μεταφράστηκε - μ ε ελαφρές τροποποιήσεις- από την (τε­ λευταία) 13η αμερικανική έκδοση Abridged Dewey Decimal C lassification and Relative Index, του 19 97 . Ελληνικός τίτ­ λος: Συνοπτική Δεκαδική Ταξινόμηση Dewey και Ευρετήριο Σχετικών Όρων1. Προ ετών σε ένα δημοψήφισμα το έργο αυ­ τό, παρά τη φαινομενική και για ορισμένο επαγγελματικό κλά­ Σ υνοπ τική δ ε κ α δ ικ ή τα ξινό μη σ η D ew ey ιι ε υ ρ ετή ρ ιο σ χ ε τ ικ ώ ν ό ρ ω ν ςυνοπτικη εκδοςη, αθηνα, εθνικό ΚΕΝΤΡΟΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ, 2001. ΣΕΛ. 1.098

δο χρήση, δικαίωσε τη φήμη και την αξία του συγκαταλεγόμε­ νο ανάμεσα στα εκατό σπουδαιότερα πνευματικά δημιουργήματα του αιώνα. Τιμητική διάκριση και δικαιολογημένη. Η ελληνική του εκδοχή κάλυψε ένα δραματικό κενό. Η μακρόχρο­ νη απουσία του συνέβαλε στην άνθηση αυτοσχέδιων ταξινομι­ κών συστημάτων ή απόμακρων απηχήσεων επιπόλαιων μιμή-

σεών του, με τυχερές τις βιβλιοθήκες που οι αγγλόφωνοι χρήστες του και γνώστες του αντικειμένου εργάστηκαν με τις αμερικανικές εκδόσεις και μάλιστα όχι με τη συνοπτι­ κή μορφή τους αλλά την (ήδη) τετράτομη, που έφτασε στην 21η έκδοση (1999). Ευχή να μεταφραστεί και αυτή σύντομα με βάση την υπό συζήτηση, που θα διευκολύνει σε μεγάλο βαθμό την απόδοσή της στην ελληνική. Η εμπειρία που αποκτήθηκε, η τακτική που ακολουθήθηκε και οι λύσεις που δόθηκαν, αποτελούν εγγύηση. Το «Ντιούι» είναι ένα μυθικό εργαλείο, προσιτό, ευέλικτο για πολλές γενικού τύπου βιβλιοθήκες: λαϊκές (στην Ελλάδα δημόσιες και δημοτικές), παιδικές, σχολικές, ιδιωτικές και βιβλιοπω­ λεία. Η ευελιξία του επιτρέπει ταξινομήσεις μικρής κλίμακας -μ ικρές μονάδες- έως μεγάλης - μεγάλες γενικές βιβλιοθήκες. Ος εκ τούτων και άλλων χαρακτηριστικών, εί­ ναι δημοφιλές και ταιριαστό με το δυτικό τρόπο σκέψης και φιλοσοφίας της έννοιας της υποδιαίρεσης των ειδών. Περισσότερες από 20 0.00 0 βιβλιοθήκες στη Δύση το α­ κολουθούν με επιτυχία σε 135 χώρες. Είναι έργο ζωής του Αμερικανού βιβλιοθηκάρι­ ου Melvil Dewey (1851-1931), ο οποίος το παρουσίασε το 18 76 σε μια βάση που διατηρήθηκε και στις επόμενες εκδόσεις ενώ ταυτόχρονα αναπτύχθηκε με προσθήκες και αναλυτικότατες υποδιαιρέσεις. Ος σύστημα βασίζεται στην αριστοτελική λογική, ό­ πως διατυπώθηκε από τον «τελειωτή της ελληνικής φιλοσοφίας» Αριστοτέλη, στα Ανα­ λυτικά πρότερα. Ο Dewey βασίστηκε σ' αυτό και συγκρότησε ένα τεχνικό εγχειρίδιο το οποίο πρότεινε για την ταξινόμηση των βιβλίων -και άλλων παρεμφερών εντύπων- με βάση τη θεματική τους. Αποτελείται από δέκα κατηγορίες που περικλείουν το σύνολο της γνώσης της αναλυμένης σχολαστικά σε πίνακες, της γνώσης όλης σε οποιαδήποτε γλώσσα καταγραμμένης σε βιβλία από την εμφάνιση της τυπογραφίας. Οι δέκα κατη­ γορίες υποδιαιρούνται σε εκατό και αυτές σε χίλιες, που αντιστοιχούν σε ακέραιους α­ ριθμούς που προβλέπει το σύστημα. Οι ακέραιοι υποδιαιρούνται και αυτοί δεκαδικά από δω και η ονομασία «δεκαδικό». Κάθε έντυπο, οποιουδήποτε βαθμού εξειδίκευσης, μπορεί να ταξινομομηθεί σε μία και την αυτή θέση μαζί με άλλα του ίδιου γενικού

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 77

ή ειδικού θέματος. Τα βιβλία ταξιθετούνται στα ράφια με βάση τους προβλεπόμενους αριθμούς με τους οποίους και αναζητούνται. Η διακριτική και επιλεκτική ως προς το βαθμό της υποδιαίρεσης χρησιμοποίηση των πινάκων επιτρέπει, ανάλογα με τις ανά­ γκες της βιβλιοθήκης, το μέγεθός της και το κοινό που εξυπηρετεί, μια βασική ταξινό­ μηση ή μια πιο σχολαστική. Είναι ένα από τα χαρακτηριστικά του συστήματος το οποίο έχει διατυπωθεί ως η «ευελιξία» που διαθέτει. Η ελληνική βιβλιοθηκονομική ιστορία των τριών τεσσάρων τελευταίων δεκαετιών -μ ε αναμφισβήτητο το στοιχείο της ανανέωσης- επιβαρύνθηκε σοβαρά από την έλλειψη του «Ντιούι» και σημαδεύτηκε από τρεις τουλάχιστον (γνωστές) αποτυχημένες απόπει­ ρες μετάφρασής του. Λόγοι αντικειμενικοί και υποκειμενικοί εμπόδισαν την προσδοκώμενη επιτυχία. Πρέπει να μνημονευθεί και μια προσωπική πρωτοβουλία2 μετάφρα­ σης που δεν είχε την τύχη και τη δυνατότητα να αξιοποιηθεί. Ο λόγος τώρα στην επιτυχημένη έκβαση μιας καλά οργανωμένης επιχείρησης όπου συναντήθηκαν πολλοί θετικοί παράγοντες και όροι που κατέστησαν δυνατή την παρά­ δοση στο βιβλιοθηκονομικό κόσμο ενός βασικού για τη δουλειά του έργου. Τρεις φο­ ρείς συνεργάστηκαν: το Υπουργείο Παιδείας, που χρηματοδότησε το έργο, το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης, που ανέλαβε την παραγωγή, και η Ένωση Ελλήνων Βιβλιοθηκαρίων, ως αναγνωρισμένο επαγγελματικό όργανο. Το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης οργάνωσε, βασιζόμενο στην πείρα του, υποδειγματικά την επιχείρηση σε βάση που το «αίσιο πέρας» ήταν εκ των προτέρων εξασφαλισμένο. Συγκρότησε μια οκταμελή «Επιτροπή Βιβλιοθηκονομικής Επιμέλειας»3, αποτελούμενη από έμπειρα μέλη του επαγγέλματος και με ιδιαίτερη επιστημονική δραστηριότητα, η οποία επόπτευσε και παρακολούθησε από κοντά όλες τις φάσεις της πορείας της πα­ ραγωγής. Με αγγελία πρόκλησης ενδιαφέροντος στον Τύπο επέλεξε τους κατάλλη­ λους μεταφραστές ανάμεσα από αυτούς που έδωσαν επαρκή δείγματα δουλειάς μετα­ φράζοντας δοκιμαστικά κεφάλαια επιλογής τους. Συνεργάστηκαν συνολικά δεκαπέντε. Μια ακόμη «Επιτροπή Επιστημονικής Ορολογίας», που συγκροτήθηκε από δεκαέξι πα­ νεπιστημιακούς καθηγητές διάφορων επιστημονικών ειδικοτήτων, ανέλαβε τη φροντί­ δα της ακριβούς ορολογίας των πολυάριθμων κατηγοριών του συστήματος. Το θέμα α­ πασχόλησε ιδιαίτερα τις επιτροπές -όπως και τους μεταφραστές- δεδομένου ότι είναι γνωστή η μη σταθεροποιημένη ακόμη και τελική απόδοση πλείστων επιστημονικών ό­ ρων που εισβάλλουν συνεχώς στην ελληνική γλώσσα. Και το ζήτημα αυτό αντιμετωπί­ στηκε σύμφωνα με τα κρατούντα τον καιρό αυτό. Πολλοί όροι που εμφανίστηκαν αντιπροσωπεύοντες νέες επιστήμες και θέματα εμφανίζονται για πρώτη ίσως φορά εδώ. Σχολαστική γλωσσική θεώρηση4 των κειμένων, που πρότειναν οι ποικίλων γλωσσικών απόψεων μεταφραστές, εναρμόνισε τη σχετική ασυνέπεια σε μια μορφή σύμφωνη με το ύφος και τη φυσιογνωμία του απαιτητικού κειμένου. Οι δύο προβληματικές για τους Έλληνες ταξινόμους κατηγορίες, της ελληνικής ιστορίας -και της κυπριακής- και της ελληνικής λογοτεχνίας, αντιμετωπίστηκαν με την πάγια τα­ κτική που ακολουθείται και από άλλες χώρες για τον ίδιο λόγο, με την αντικατάσταση των ανεπαρκών πινάκων με άλλους αναλυτικούς. Στην προκειμένη περίπτωση μεταφέρ­ θηκαν οι αποδοτικότεροι, λόγω αυξημένης πληρότητας πίνακες, από τη βασική 21η σ μερικανική έκδοση, χωρίς αυτό να θεωρείται λύση απόλυτα ικανοποιητική και οριστική. Η Ένωση Ελλήνων Β ιβλιοθηκάριω ν από χρόνια έχ ει θ έσ ει σε κυ κλοφ ορία δύο εκδόσεις5 με τις κατηγορίες οι οποίες χάρη στην πληρότητά τους υποβοηθούν τους Έλληνες ταξινόμους ικανοποιητικά. Και οι δύο είναι εγκεκριμένες από τη Forest Press6 γιατί έχουν αναπτυχθεί στη βάση της φιλοοοφίας και της τεχνολογίας του προτύπου.

78 ΔΙΑΒΑΖΟ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

Ενδιαφέρουσα είναι η τεχνική διαδικασία που ακολουθήθηκε στη μετάφραση των κει­ μένων, τα οποία δε μεταφράστηκαν απευθείας από τις σελίδες του πρωτοτύπου. Με ηλεκτρονική αλληλογραφία η αρμόδια υπηρεσία εκδόσεων του «Ντιούι» απέστειλε κεί­ μενα από τη 13η συνοπτική έκδοση με προσθήκες, αλλαγές και διορθώσεις που επέ­ φερε μετά την κυκλοφόρησή της, επεμβάσεις βελτιωτικές που θα ενταχθούν στη μελ­ λοντική 14η έκδοση. Εμφανίζεται έτσι ευνοημένη η ελληνική καθώς έχει ενημερωθεί και πλουτίσει πρώτη αυτή. Ειδική υπηρεσία7 στο ΕΚΤ φρόντισε όλο το διάστημα την πολύπλοκη επεξεργασία του ι­ διότυπου, συχνά ατίθασου και γενικά μη συμβατικού «κειμένου», ώσπου να διαμορφω­ θεί οριστικά και αξιόπιστα η ελληνική απόδοσή του, με γνώμονα την τήρηση της πιστό-

απαραίτητη έκδοση που καλύπτει ένα μεγάλο κενό τητας και της εκφραστικής λιτότητας, παρακολουθώντας στενά τις παραδιδόμενες μετα­ φράσεις, την εισαγωγή τους στο κατάλληλο λογισμικό8, ελέγχοντας κάθε νέα εισαγωγή, αλλαγές κ,λπ., που υπήρξαν συνεχείς, επαναλαμβανόμενες και συχνά απρόβλεπτες. Το ελληνικό «Ντιούι» ευτύχησε εκδοτικά. Η υποχρέωση να προσομοιάσει με το αμερι­ κανικό με την εφαρμογή σειράς επιτακτικών οδηγιών και όρων σχετικά με τη διατήρη­ ση της εσωτερικής μορφής, μαζί και η ελληνική τεχνολογία και ικανότητα, έδωσαν έ­ ναν άψογο τόμο9, σαφώς υπέρτερο του ξένου. Διατηρήθηκε ο αυτός αριθμός περίπου των σελίδων - η αύξηση των μεταφραζόμενων στην ελληνική ξένων κειμένων είναι μια πραγματικότητα οφειλόμενη στην ιδιοτυπία της νεοελληνικής. Η εργαστηριακή διαδικα­ σία10 και η εκτύπωση-βιβλιοδεσία11 συνέβαλαν δημιουργικά στην τελική τυποτεχνική αρτιότητά του, που επιδιώχθηκε από την αρχική φάση του σχεδιασμού της. Αν η αμε­ ρικανική πρωτότυπη μορφή του «Ντιούι» έχει υποστεί συνεχείς βελτιώσεις στη διάρ­ κεια των 126 ετών της παρουσίας και χρήσης της, τότε η καταληκτική σημείωση στον πρόλογο της κ. Εύης Σαχίνη, ηροϊσταμένης του Τμήματος Ανάπτυξης ΕΚΤ, «...το ΕΚΤ ενθαρρύνει και αναμένει την αποστολή υποδείξεων και σχολίων από τους χρήστες της παρούσας έκδοσης», σημαίνει πόση σημασία δίνει ως φορέας στο επιτελεσθέν έργο και στη βελτίωσή του, εφόσον βέβαια εμφανιστούν κάποιου είδους αδυναμίες. Εξάλ­ λου, οι συνεχείς βελτιώσεις που επιφέρονται στο αμερικανικό πρότυπο δηλώνουν πως η τελειότητα είναι ακόμη στόχος. Η Συνοπτική Δεκαδική Ταξινόμηση Dewey θα ικανοποιήσει αναμφίβολα ένα παμπάλαιο αίτημα. Η χρήση του θα αποδείξει εάν η ικανοποίηση δεν περιοριστεί στους συναισθη­ ματικούς λόγους που συνοδεύουν την καθέλκυσή του. Εφόσον τα ισχύοντα ταξινομικά συστήματα εξακολουθήσουν να εφαρμόζονται με την ίδια τακτική και δεν υπάρξουν α­ νατροπές, όπως έχει διαφανεί σε μερικές προηγμένες και ανήσυχες βιβλιοθηκονομικά χώρες που επιδιώκουν την αύξηση της παροχής υπηρεσιών στις ογκούμενες καθη­ μερινά ανάγκες, με συρρίκνωση της βιβλιοθηκονομικής τεχνολογίας, τότε η δραματικά μακρά εκτός υπηρεσίας προσφορά του συστήματος θα καλύψει τα κενά αναδρομικά ε­ πηρεάζοντας τα επιστημονικά περί την οργάνωση των βιβλιοθηκών ζητήματα. Μέλλει να έχει και άλλες δημιουργικές επεμβάσεις. Το μάθημα της ταξινόμησης στις σχολές βιβλιοθηκονομίας θα αναβαθμιστεί βασιζόμενο πλέον σε ένα εμπρηστικό και προκλητι­ κό εργαλείο εργασίας και όχημα πολλαπλών γνώσεων. Οι νέες βιβλιοθήκες θα αρχί­ σουν τις ταξινομικές εργασίες τους με αυτό, δε θα αυτοσχεδιάζουν και δε θα ακολου­ θούν ερασιτεχνισμούς. Παλαιότερες μονάδες θα αναγκαστούν να αντικαταστήσουν τα

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΟ 79

ανεδαφικά ή αυθαίρετα συστήματά τους. Η συνεργασία μεταξύ βιβλιοθηκών θα διευ­ κολυνθεί και η δημιουργία ενός δικτύου -από παλιά διατυπωμένη πρόταση- θα κατα­ στεί πραγματοποιήσημη. Όλων των τύπων γενικές βιβλιοθήκες μπορούν να πορσβλέπουν με εμπιστοσύνη σ' ένα αξιόπιστο εγκόλπιο-συμπαραστάτη των εσωτερικών τεχνο­ λογικών υπηρεσιών τους προσδοκώντας και τη γρήγορη μετάφραση της βασικής αμε­ ρικανικής έκδοσης. Δίκαια μπορούμε να εκφράσουμε την ευαρέσκειά μας που επιτέ­ λους habemus Dewey!

κυρια κος ντελοπουλος

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Αθήνα, Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης, 2001.

2. Κ. Οικονόμου, Φ. Παίξος, Dewey. Δεκαδική ταξινόμηση. Αθήνα, Δημόσια Παπαχαραλάμπειος Βιβλιοθήκη Ναυπάκτου, 1975.

3. Μαρία Αλεξανδράκη, Μερσίνη Κακούρη, Δάφνη Κυριάκη-Μάνεση, Γιόλα Νταή, Κυριάκος Ντελόπουλος, Αλεξάνδρα Παπάζογλου, Ρωξάνη Φέσσα, Κατερίνα Χατζοπούλου.

4. Παντελής Μπουκάλας.

5. Ρωξάνη Φέσσα, Κάρυ Λίτσα, Κλαίρη Λεντάρη, Dewey. Δεκαδική Ταξινόμηση. Ελληνική Ιστορία (1986). Κυριάκος Ντελόπουλος, Dewey. Δεκαδική Ταξινόμηση. Ελληνική λογοτεχνία (1990).

6. Forest Press, A Division of OCLC Online Computer Library Center, Inc. Πρόκειται για τον ορ­ γανισμό που έχει αναλάβει την επεξεργασία του συστήματος για τις νέες εκδόσεις και την ευθύνη των μεταφράσεων και της διάδοσής του σε παγκόσμια κλίμακα.

7. Συντονισμός βιβλιοθηκονομικών εργασιών: Κατερίνα Γεωργοπούλου. Επεξεργασία Ευρετηρί­ ου: Διονύσης Γιαννίμπας.

8. Σχεδιασμένο από το Ινστιτούτο Επεξεργασίας Λόγου (ΙΕΛ).

9. Τεχνική και τυπογραφική επιμέλεια: Κυριάκος Ντελόπουλος.

10. Desktop Publishing.

11. Εκτύπωση-Βιβλιοδεσία: Κέντρο Γρήγορης Εκτύπωσης ΑΒΕΕ.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Ν έες προσεγγίσεις στην παιδαγωγική

Η πρόσφατη αλλαγή από το Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο στο αναλυτικό πρόγραμμα για τη γραπτή γλώσσα αιφνιδίασε τις/του ς επαιδευτικούς της προσχολικής αγωγής και «πίεσε» την κατάσταση στα νηπιαγωγεία, επιφέροντας ανα­ στάτωση και συζητήσεις στο χώρο για τις επιχειρούμενες «και­ νοτομίες». Το βιβλίο αναλύει τη φιλοσοφία της «νέας» προσέγ­ γισης και περιγράφει το θεωρητικό υπόβαθρο πάνω στο οποίο αυτή στηρίζεται. Επιπλέον προτείνει συγκεκριμένες δραστη­ ριότητες, απαντήσεις σε πρακτικά ζητήματα και προτάσεις για το καθημερινό έργο της/του νηπιαγωγού, που γίνεται κι αυτό, με τη σειρά του, καταπιεστικό. < %

Α. ΓΙΑΝΝΙΚΟΠΟΥΛΟΥ γ ρ α π τή γ λ ώ σ σ α σ τ ο ν η π ια γ ω γ ε ί ο ΑΘΗΝΑ, ΚΑΣΤΑΝΙΟΤΗΣ, 2002. ΣΕΛ. 3

80 ΔΙΑΒΑΖΩ

Πάντως το βιβλίο είναι επιστημονικό, καλογραμμένο και ιδιαί­ τερα χρήσιμο για τους εκπαιδευτικούς και τους φοιτητές των Παιδαγωγικών Τμημάτων, γραμμένο από μία από τις πλέον ει­ δικούς πάνω στο θέμα αυτό.

Κωνσταντίνος δ . μαλαφαντης

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΠΑΙ ΔΙ ΚΑ

Περιπ έτεια του ονείρου

Η συγγραφέας ήδη από το πρώτο της βιβλίο (0 Χαρτουλί-

νος) έδειξε πολύ καλά δείγματα γραφής και πρωτότυπης θεμα­ τικής αποτύπωσης. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και στο βιβλίο που παρουσιάζουμε. Έχει δύναμη στην αφήγηση, γλαφυρότητα, θαυμάσιο χειρισμό της γλώσσας και θέμα ευχάριστο, βαδίζο­ ντας σε διαδρομές αγωνίας για το μικρό αναγνώστη. Η συγ­ γραφέας, που είναι δασκάλα, γνωρίζει την παιδική ψυχή και δίχως διδακτισμούς αποτυπώνει ζωντανούς διαλόγους κοντά στη γλώσσα των παιδιών και περιγράφει, με πολλή φαντασία, με απλό, αυθόρμητο και πηγαίο χιούμορ, τα διαδραματιζόμε­ να. Όλα είναι ένα όνειρο. Ο μικρός Πετρής μεταμορφώνεται α­ ΔΑΝΑΗ ΖΑΝΟΥ Έ να π ορ τοκά λι γ ια τ η μ ά γ ισ σ α Μ υ ρ τ ώ ΕΙΚΟΝ.: Μ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΑΘΗΝΑ, ΜΙΝΟΑΣ, 2002. ΣΕΛ. 64

πό τη φίλη του τη Μυρτώ, που είναι... μάγισσα, σε πορτοκάλι. Και σε όλο το βιβλίο... ψάχνει να τη βρει για να λύσει τα μάγια. Περνάει από το Φρουτοχώρι, το Ψωμοχώρι, μπαίνει στο πορτοκαλόσπιτο, αλλά μάταιος κόπος... Η συνέχεια επί του βιβλί­ ου... (Γισ αναγνώστες από 8 ετών) για ννης ς . παπαδατος μ

«β ιβ Χ ιοχ αψ ός» Το απόλυτα δικό σας βιβλιοπωλείο, στο κέντρο της Αθήνας, Γ. Γενναδίου 5, δίπλα στην εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής

« & ιβ \ΐ€ > χ α ψ έ ς » 7που σέβεται, πάνω απ ' όλα, το πορτοφόλι του Έλληνα πολίτη κα ι του δ ίνει τη δυνατότητα να αποκτήσει όποιο βιβλίο επ ιθυμεί στην καλύτερη τιμ ή της αγοράς

«βιβλιβχΛμός» το βιβλιοπωλείο του μ αθητή, του φοιτητή, του γονιού, του βιβλιόφιλου, του κάθε πολίτη για όποιο βιβλίο, ακόμη και σπάνιο

Ε Μ ιε σήμερα

κιόήαεκοντά

θα

έχετε μόνον

Ώ ρ ε ς λ ε ιτ ο υ ρ γ ία ς : κ α θ η μ ε ρ ιν ά απ ό 9 π.μ. - 9 μ .μ . · Τ ηλ. & Fax: 0 1 0 - 3 8 2 4 .6 2 9

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 81

αφιέρωμα

82 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΗΛΙΑΣ ΜΑΓΚΛΙΝΗΙ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

Ο Μ ίλ το ς Σ α χ το ύ ρ η ς , έ ν α ς α π ό το υ ς κ ο ρ υ φ α ίο υ ς ε ν ζ ω ή Έ λ λ η ν ε ς π ο ιη τέ ς , κ λ ε ίν ει φ έτο ς ο γδ ό ντα τέ σ σε ρ α χ ρ ό νια ζω ή ς . Μ ο λο ν ό τι β ρ α β ευ μ ένο ς κα ι κατα­ ξιω μ ένος , ο Μ . Σ α χτο ύ ρ η ς είνα ι α πό ε κ ε ίν ε ς τις π ερ ιπ τώ σ εις τω ν δ η μ ιο υ ρ γ ώ ν π ο υ έ χ ο υ ν έ να δ ικ ό τους, φ α να τικό κο ινό π ο υ το υς α κ ο λ ο υ θ ε ί πιστά ε π ί σειρά ε τώ ν. Ω σ τόσ ο, ο π ο ιη τή ς της Λησμονημένης χ ρ ε ιά σ τη κ ε να π ε ρ ιμ έν ει π ο λ λ έ ς δ εκ α ετίες μ έ χ ρ ι να δ ε ι το έ ρ γ ο το υ να δ ια βά ζετα ι κα ι να ανα γνω ρίζετα ι. Ά ρ χ ισ ε να γρ ά φ ε ι π ο ίη σ η ε ν μ έ σ ω της γε ρ μ α νική ς κα τοχής, β α ρ ιά ά ρ ρ ω σ το ς

Μίλτος Σαχτούρης (1919-) μ ε φ υ μ α τίω ση , κα ι ε ξ έ δ ω σ ε τη ν π ρ ώ τη το υ π ο ιη τική σ υ λ λ ο γ ή το 1 9 4 5 . Τα πα­ ρ ά λο γ α κα ι εφ ια λτικά το υ σ χήμ ατα α π ώ θ η σ α ν α να γνώ σ τες κα ι κ ρ ιτικ ο ύς , α κό­ μ α κα ι φ ίλο υ ς το υ π ο ιη τέ ς (« Π ο λ ύ γκρ α ν-γκινιό λ είνα ι τα πο ιή μ α τά σ ο υ », το υ έ ­ λ ε γ ε μ ε τα ξ ύ σ ο β α ρ ο ύ κα ι α σ τείο υ ο Ο δ υ σ σ έ α ς Ε λ ύ τ η ς )· ο υ σια σ τικά , το έ ρ γ ο το υ κα θ ιε ρ ώ θ η κ ε σ τις α ρ χές της δ ε κα ετία ς το υ ’ 70.

0 ίδ ιο ς ό μ ω ς ε π έ μ ε ιν ε θ υ σ ιά ζο ντα ς κ υ ρ ιο λ ε κ τ ικ ά τα π άντα σ τη ν π ο ίη σ η . Μ ε σ υ ν έ π ε ια μ ο ν α δ ικ ή κ α ι μ ε μ ια σπά νια , ξ ε χ ω ρ ισ τή εκ φ ρ α σ τικ ή δ ύνα μ η , ο Μ . Σ α χ το ύ ρ η ς ε δ ώ κα ι μ ισ ό α ιώ να χ α ρ το γ ρ α φ ε ί τα το πία το υ ε σ ω τε ρ ικ ο ύ π ό ν ο υ το υ σ ύ γ χ ρ ο ν ο υ α νθ ρ ώ π ο υ . Η π ο ίη σ ή το υ μ π ο ρ ε ί να ιδ ω θ ε ί ω ς έ ν α ς δ ια ρ κή ς σ τοχα σ μ ός π ά ν ω σ τη ν έ ν ν ο ια της ο δ ύ ν η ς , σ το ν π ό ν ο ω ς β α θ ύ τερ η ο υ σία κα ι μ ο ίρ α τη ς α νθ ρ ώ π ινη ς ύ π α ρ ξη ς. Γέ ν ν η μ α θ ρ έ μ μ α τη ς τα ρ α γμ ένη ς δ εκ α ετία ς το υ ’4 0 κα ι ο ρ μ ώ μ ε ν ο ς α πό α υσ τη ρ ά π ρ ο σ ω π ικ έ ς ε μ μ ο ν έ ς , ο Μ . Σ α χ το ύ ρ η ς εξ έφ ρ α σ ε έν α α ίσ θη μ α ά γχο υ ς κα ι α σφ υξία ς γεμ ά το τρ ο μ α γμ ένα φα ντά σμα τα κα ι π α ρ α μ ο ρ φ ω μ έ να κο ρ μ ιά , έ να ζ ο φ ε ρ ό όρα μα , ο ι π ρ ο εκ τά σ εις το υ ο π ο ίο υ α γ γ ίζο υ ν δ ια κριτικά α λλά κα ίρια το σ υ λ λ ο γ ικ ό τρα ύμ α ε ν ό ς τό π ο υ π ο υ δ ο κ ιμ ά ­ σ τη κ ε ε π ί σ ειρ ά ε τ ώ ν α πό τα γυρίσμα τα της ισ το ρία ς. Έ τ σ ι, η φ ρ ίκη της Κ ατο­ χ ή ς κα ι ο ι θ η ρ ιω δ ίε ς το υ Ε μ φ υ λ ίο υ α π ο τέ λ ε σ α ν τη ν α φ ετη ρ ία μ ια ς α μ ιγο ύ ς ε ­ σ ω τε ρ ικ ή ς δ ια δ ρ ο μ ή ς . Έ ν α α λη θ ιν ό «τρ ε νά κ ι το υ τρ ό μ ο υ » π ο υ δ ε σ υνα ντά μ ε π ο υ θ εν ά α λ λ ο ύ στη σ ύγχρ ο νη π ο ίη σ η. Τ ο διαβάζω ό φ ε ιλ ε ε δ ώ κα ι χ ρ ό ν ια έ ν α α φ ιέ ρ ω μ α σ το μ ε γ ά λ ο α υτό Έ λ λ η ν α π οιη τή . Έ σ τ ω κα ι αργά, α λλά σ ε έ ν α τε ύχο ς π ο υ σ η μ α τ ο δ ο τε ί τη ν ένα ρ ξη μ ια ς ν έ α ς π ε ρ ιό δ ο υ για το α ν α ν ε ω μ έ ν ο δ ια β ά ζ ω , η π ρ ό θ ε σ ή μ α ς α υ τή γ ίν ε τα ι πρα γμα τικότητα . Σ τις σ ελ ίδ ες π ο υ α κ ο λ ο υ θ ο ύ ν γίνετα ι μ ια α πό πειρ α α π ο τίμ η σ η ς το υ π ο ιη τικο ύ έ ρ γο υ το υ Μ . Σ α χ το ύ ρ η : τό σο α πό το ν Α λέ ξα νδ ρ ο Α ρ γυρ ίο υ, έ ν α ν α πό το υς ε ­

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 83

λά χισ του ς κρ ιτικο ύς π ο υ δ ιέ κ ρ ινε α πό νω ρ ίς τη ν αξία το υ νέο υ, τότε, π οιητή, ό ­ σο και α πό το ν Β ρα σίδα Κ αρα λή, το ν Α λέ ξη Ζή ρ α , το ν Γε ώ ρ γ ιο Δ . Π α πα ντω νά κη , ο ο π ο ίο ς α να φ έ ρ ε τα ι σ τη ν ε π ίδ ρ α σ η π ο υ ε ίχ ε ο Μ . Σ α χ το ύ ρ η ς σ ε νεό τε­ ρ ο υ ς ποιητές, α λλά και σ ε μ ε λε τη τέ ς της νέας γενιάς, ό π ω ς είνα ι η Ράνια Μ ο υ ­ σ ούλη , η οπ οία γρά φ ει για τη σχέσ η το υ Μ . Σ α χτο ύ ρ η μ ε το ν Ν τίλα ν Τόμας. Τ ο α φ ιέρ ω μ α πλα ισιώ νε τα ι κα ι α πό έ να κ ε ίμ εν ο μ ια ς ά λλη ς π ο λ ύ σ ημ α ν τικ ής π ρ ο σ ω π ικ ό τ η τ α ς τω ν ν ε ο ε λ λ η ν ικ ώ ν γρ α μ μ ά τω ν , το υ Ν ά ν ο υ Β α λα ω ρ ίτη , για το ν Σ α χτού ρ η π ο υ γνώ ρ ισε , α λλά κα ι α πό το ν ίδ ιο το λ ό γ ο το υ π ο ιη τή : μ ια σύ­ ντομη σ υ νέντε υ ξ η π ο υ έ δ ω σ ε π ρ ιν α πό χρ ό νια σ τη ν ε φ η μ ε ρ ίδ α Lib e ratio n , έ ­ να ελά χισ τα γνω σ τό το υ π ο ίη μ α και έ να ς μ ο ν ό λ ο γ ο ς , α π ο τέλεσ μ α της σ υνο μ ι­ λ ία ς του Μ . Σ α χτο ύ ρ η μ ε το ν π ο ιη τή κα ι σ κη νο θ έτη Λ ε υ τέ ρ η Ξ α ν θ ό π ο υ λο . Κ λείνο ντα ς , α ς θ υ μ η θ ο ύ μ ε μ ε ρ ικ ο ύ ς σ τίχο υ ς το υ π ο ιη τή π ο υ σ υ μ π υ κ ν ώ ν ο υ ν μ ε το ν κ α λύ τε ρ ο τρ ό π ο το ν π ρα γμ α τικό ρ ό λ ο κ ά θ ε γν ή σ ιο υ π ο ιη τή - ε ίτ ε σ ε δ ύ σ κ ο λο υ ς , ό π ω ς το θ έ λ ε ι ο Χ έ λ ν τε ρ λ ιν , ε ίτε σ ε ε ύ κ ο λ ο υ ς κα ιρο ύς :

Δύο άνθρωποι ψιθυρίζουν τι κάνει την καρδιά μας καρφώ νει; ναι την καρδιά μας καρφώνει ώ στε λοιπόν είναι ποιητής

Σ η μ ε ίω σ η : Η σ υ μ β ο λ ή τ ο υ Λ ε υ τ έ ρ η Ξ α ν θ ό π ο υ λ ο υ σ τη ν π ρ α γ μ α το π ο ίη σ η τ ο υ α φ ιε ­ ρ ώ μ α το ς ή τ α ν κ α θ ο ρ ισ τικ ή . Τον ε υ χ α ρ ισ το ύ μ ε θ ερ μ ά.

0 Μίλτος Σαχτούρης κατά τη δεκαετία του '50

84 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

αφιέρωμα ΤΟΥ ηλια μ αγκλιν η

1 9 1 9 , 2 9 Ιουλίου: Γεννιέται στην Αθήνα. Λόγω καταγωγής

παραμένει δημότης της Ύδρας. Είναι δισέγγονος του γνωστού ναυμάχου του '2 1 Γεωργίου Σαχτούρη. Πήρε το όνομα του παππού του, αξιωματικού του ναυτικού, Μιλτιάδη Σαχτούρη. 0 πατέρας του, Δημήτριος Σαχτούρης, είναι δικαστικός. Ο ποι­ ητής τον θυμάται σαν μια επιβλητική προσωπικότητα -αυστηρή οικογενειακή πα­ ρουσία και με έντονη δημόσια δράση- που σταδιοδρόμησε ως ανώτερος δικαστι­ κός και νομικός σύμβουλος του κράτους. Ο πατέρας προορίζει το γιο του για ανά­ λογη καριέρα στα νομικά. Ο Μ. Σαχτούρης όμως επηρεάζεται από τη μητέρα του Αγγελική, στην οποία και έχει αδυναμία. Όπως εξομολογήθηκε αργότερα στον Γιάν­ νη Δάλλα, επρόκειτο για μία «άκρως ευαίσθητη» γυναίκα που πολλές φορές τριγυρνούσε μέσα στο σπίτι «σιωπηλή σαν φάντασμα».

1920 -19 25 : Τα πέντε πρώτα χρόνια της ζωής του συνδέονται με τις μετακινήσεις

Χρονολόγιο* του πατέρα του, εξαιτίας των μεταθέσεών του στη Θεσσαλονίκη και στο Ναύπλιο. Αργότερα η οικογένεια εγκαθίσταται οριστικά στη συνοικία της Κυψέλης στην Αθή1 9 2 6 -1 9 3 6 : Παρακολουθεί τα μαθήματα της Βασικής και της Μ έσης Εκπαίδευ­ σης. Στα γυμνασιακά του χρόνια φοιτά αρχικά (Α' τάξη) σε ιδιωτικό σχολείο (Μεγαρέως). Στη Β' τάξη εγγράφεται στο 8ο και στη συνέχεια στο 2ο Γυμνάσιο Αθηνών, όλα γύρω από τη συνοικία της Κυψέλης. Στο 2ο Γυμνάσιο φοιτούν επίσης οι Ε. X. Γονατάς, Γιώργος Μακρής, Άγγελος Καράκαλος κ.ά., με τους οποίους δημιουργεί αργότερα στενή φιλική σχέση, που χρονολογείται από τα χρόνια της Κατοχής. Την ί­ δια περίοδο αρχίζει να εκδηλώνει ενδιαφέρον για τη λογοτεχνία, διαβάζει ελληνική και ξένη πεζογραφία.

1937 : Συμβιβάζεται με τις προσδοκίες του πατέρα του και εγγράφεται στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.

1938 : Εκδηλώνει τις πρώτες λογοτεχνικές ανησυχίες. Δημοσιεύει, με το ψευδώνυ­ μο Μίλτος Χρυσάνθης, ένα διήγημα στο εβδομαδιαίο περιοδικό Εβδομάδα.

1939 : Πεθαίνει ο πατέρας του. Ζει πλέον με τη μητέρα του, απαλλαγμένος από το αίσθημα υποχρέωσης να ολοκληρώσει τις σπουδές του στα νομικά.

19 40 , Ιανουάριος: Χρησιμοποιώντας πάντα το ψευδώνυμο Μίλτος Χρυσάνθης, δη­ μοσιεύει στο περιοδικό Ν εοελληνική Λογοτεχνία (χρ. Ρ , φ. 1) το διήγημα «Ο Νό­ σος μου». Στο ίδιο τεύχος υπάρχει και ειδική μνεία για το διήγημα αυτό. Την ίδια περίοδο αρχίζει να γράφει ποιήματα. Μάρτιος: Δημοσιεύεται το διήγημα «Ταραχή γαλήνης», στο περιοδικό της Πάτρας Αχαϊκά.

1 9 4 1 , 1 Ιουλίου: Δημοσιεύει ένα ακόμα διήγημα, το «Παραθεριστές», στη Νέα Εστία (τ. 30 , τχ. 34 9, ο. 547-549). Την ίδια χρονιά εκδίδει με δικά του χρήματα την πρώτη του ποιητική συλλογή με τίτ­ λο Η μουσική των νησιών μου, χρησιμοποιώντας το ίδιο ψευδώνυμο. Όλα τα ποιήμα­ τα της συλλογής γράφτηκαν μέσα σ' ένα μήνα, λίγο πριν από τη γερμανική εισβολή

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 85

στην Αθήνα. Η χαρά του όμως δεν κράτησε παρά μόνο για λίγο, διότι μετά την είσο­ δο των Γερμανών στην Αθήνα, τον Απρίλιο, ο ποιητής μάζεψε όσα αντίτυπα είχε στη διάθεσή του και τα έκαψε σε μια γωνία του κήπου του σπιτιού του. Ενώ καίγονταν τα βιβλία εκείνος χόρευε γύρω από τις φλόγες «σαν τους Ζουλού». «Άρχισα να γράφω ποίηση την άνοιξη του 1941. Τον φοβερό χειμώνα του 1942, κατάκοιτος, βαριά άρ­ ρωστος, μ ε θερμοκρασία δωματίου πέντε βαθμούς και δική μου σωματική συνεχώς γύρω στο τριάντα εννέα, τις μέρ ες λοιπόν αυτές σιωπηρά ορκιζόμουνα ότι αν κατά τύχη επιζούσα (πράγμα που από τις περιστάσεις φαινόταν μάλλον απίθανο) θα αφιέ­ ρωνα όλη τη ζωή μου, δίχως συμβιβασμούς, στην ποίηση» \ 5 Νοεμβρίου: Η πρώτη αιμόπτυση. Φυματίωση. Το γεγονός ότι θα επιζήσει τελικά της θανατηφόρας, τότε, ασθένειας, εν μέσω της πείνας και των κακουχιών, καθώς και ένας άτυχος έρωτας, θα ωθήσουν το νεαρό Σαχτούρη να στραφεί όλο και πε­ ρισσότερο στην ποίηση. «... κάποια εποχή ήμουν ερωτευμένος μ ε μια κοπέλα η ο­ ποία είχε πάει σ ' ένα νησί μ ε φίλους. Μου γράφανε από κ ει “έλα κι εσύ εδώ, είναι ωραία, είναι η κοπέλα” κι εγώ τους έλεγα ψέματα ότι ήταν άρρωστη η μ ητέρ α μου. Επειδή έγραφα συνέχεια κα ι δ εν ήθελα να διακόψω το γράψιμό μου! Δηλαδή, μ ε θυσίες γινόταν η ποίηση. Γ ι' αυτό και την αγαπάω»2. «Η ποίηση μ ε βοήθησε να γιατρευτώ απ' τη φυματίωση, χωρίς να το καταλάβω. Ακόμη σ ' όλες τις δυσκολίες που απάντησα στη ζωή μου (και δεν ήταν λίγες), η ποίηση μου στάθηκε το αντίδοτο και η μεγάλη μου παρηγοριά»3.

1 9 4 3 : Συναντά στο σπίτι του Ανδρέα Καραντώνη τον Οδυσσέα Ελύτη, τον Ντίμη Αποστολόπουλο, αλλά συνδέεται ιδιαίτερα με τον Νίκο Εγγονόπουλο. Σημαντικό γεγονός στη ζωή του Μ. Σαχτούρη, καθώς ο Ν. Εγγονόπουλος θα τον επηρεάσει βαθιά, ενώ θα του γνωρίσει το έργο μεγάλων, αλλά άγνωστων ακόμα, ζωγράφων, και θα τον εμψυχώσει. Μέσα στην κα­ τοχή αρχίζει να συχνάζει σε καζίνο. «Κέρδιζα κι άλας και ήταν λεφτά που την άλλη μέρα έχαναν την αξία τους. Μ αζί μ ε τον Ελύτη πηγαίναμε και τον Γκότσο. Είναι συ­ ναρπαστικό παιχνίδι η ρουλέτα»".

19 44 : Ενώ οι Γερμανοί αποχωρούν από την Αθήνα, ο ποιητής δίνει εξετάσεις για να πάρει το πτυχίο του από τη Νομική. Παράλληλα, μέσα σε έναν πυρετό δημιουρ­ γίας γράφει τη Λησμονημένη. Ρίχνει τα μισά από τα νομικά του βιβλία στη σόμπα να καούν και χαρίζει τα άλλα μισά σε έναν παλαιοπώλη. «Βέβαια στο σπίτι κλαίγανε, λέγανε “το παιδί τρελάθηκε, το παιδί καταστράφηκε”, αλλά δε μετανόησα, αυτή ή­ ταν η μοίρα μου κι αυτός ο προορισμός μου»*. «Έκαψα τα βιβλία μου, όταν διάβαζα για το πτυχίο. Έχω μάρτυρα τον ψυχίατρο-νευρολόγο Καράκαλο, ο οποίος ήταν σχε­ δόν παρών... Μ ε είχε πιάσει μια κρίση. Έγραφα τη Λησμονημένη και διάβαζα για το πτυχίο συγχρόνως. Είχα πάθει σχιζοφρένεια πλέον και δεν μπορούσα τίποτα να κάνω από τα δύο»*. Πράγματι, εκείνη τη χρονιά ο Μ. Σαχτούρης έγραφε ποίηση πυρετωδώς. «Μια φο­ ρά, το 1 9 4 4 νομίζω, που μας βομβάρδιζαν οι Εγγλέζοι, έπ εσε όλμος στην πόρτα της κουζίνας, την ανατίναξε και καλά που δεν ήταν μέσα ούτε η μητέρα μου ούτε η υπηρέτρια που είχαμε, γιατί ο όλμος έσκασε και τρύπησε όλα τα τεντζερέδια που είχαμε. “Έλα να δεις τι έγ ιν ε!” μου λέ ει η μητέρα μου. “Όχι”, της απαντάω. “Γρά­ φω ένα ποίημα τώρα, να τελειώσω και μετά θα έρθω. Πάθατε τίποτα;" “Όχι”, μου λέει»7. Τον Μάιο της ίδιας χρονιάς, με προτροπή του 0 . Ελύτη, δημοσιεύει στο περιοδικό

86 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

Νέα Γράμματα (χρ. 2, αρ. 3, σ. 180-1 84 ) έξι ποιήματα: «Λατρεία», «Natura», «Η συννεφιά», «Η πολυθρόνα», «Ξυλογραφία σε πλάγιο ξύλο», «Χριστούγεννα ’43». Επίσης, την ημέρα της απελευθέρωσης από τις γερμανικές δυνάμεις κατοχής γνωρί­ ζεται, μέσω του 0 . Ελύτη, με τον Ανδρέα Εμπειρικό. «Νομίζω η γενιά του '3 0 ήταν πολύ φειδωλή. Δεν είπε ποτέ καλό λόγο για κανέναν κι αυτό το είχαμε παράπονο οι πρώτοι μεταπολεμικοί, ο Παπαδίτσας, ο Αναγνωστάκης, ο Καρούζος, εγώ. Μ ε τον Ελύτη ήμαστε φίλοι, όμως δεν είπε ποτέ για μένα κάποιον έπαινο. 0 δε Σ εφέρης εί­ πε: “Έντιμος ποιητής ο Σαχτούρης”. Έντιμος δε θα πει τίποτα. Μόνο ο Εμπειρικός έ­ λεγε καλά λόγια, αλλά κι αυτός τους έβρ ισ κε όλους καλούς, όλοι ήταν σπουδαίοι. Έναν καιρό μαζευόντουσαν στο σπίτι του και διαβάζανε ποιήματα διάφοροι. Κι ο καη­ μένος ο Ανδρέας έλεγε: “Αριστουργήματα είν α ι!” Ήταν πολύ εγκάρδιος άνθρωπος»*.

1 9 4 5 : Εκδίδεται από τον «Ίκαρο» η ποιητική συλλογή Η λησμονημένη, με την πα­ ρότρυνση του Ν. Εγγονόπουλου, ο οποίος σχεδίασε και το εξώφυλλο του βιβλίου. Σύμφωνα με τον κολοφώνα του βιβλίου, «Τα ποιήματα αυτά γράφτηκαν από το Νο­ έμβρη του 1 9 41 έως το Μάη του 1944».

1 9 4 7 , Μ άρτιος: Δημοσιεύει στο περιοδικό Τε­ τράδιο (τόμ. Α', τχ. 2, σ. 118-121) τέσσερα ποι­ ήματα: «Η ηρωίδα», «Η πληγωμένη άνοιξη», «Ο

ΜΙΛΤΟΥ 3JAXT0YPH ΕΚΤΟΤΕ

καταβύθιση

θάνατος», «Η μάχη».

1 9 4 8 , Α ύγουσ τος: Εκδίδονται οι Παραλογαίς,

Φ

δεύτερη ποιητική συλλογή του Μ. Σαχτούρη. Τυ­ πώθηκε σε 2 5 0 αριθμημένα αντίτυπα στο Νέο

m

s*

Φάληρο, στο τυπογραφείο του Στέφανου Ν. Ταρουσόπουλου. Σύμφωνα με τον κολοφώνα: «Τα ποιήματα αυτά γράφτηκαν από τον Αύγουστο του 1 9 4 4 έως το Φεβρουάριο του 1948».

1 9 4 9 , 5 Μ άίου: Γράφει το γνωστό ποίημα «Του θηρίου», που θα συμπεριληφθεί στην ποιητική συλλογή Μ ε το πρόσωπο στον τοίχο το 1 9 52 . «Το 'γραψα σαν ξόρκι, που θ ' άλλαζε τη ζωή μου. Κι ύστερα κάθισα και συλλογίστηκα. Τι είναι αυτό που ξορκίζω; Ναι, είνα ι η έμπνευση κ ι η ποίηση που μ ε κατατρώει... Το κορίτσι [σ.σ. του ποιήματος] υπήρξε στην πραγματικότητα. Είχα το βράδυ ραντεβού μ α ζ ί του. Και ξαφ νικά ξεσπά η αιμόπτυση. Έστειλα και το ειδοποίησα να μη μ ε π ερ ιμένει μ εσ ' στο σκοτάδι»9.

0 ποιητής μόλις έχει περάσει το κρίσιμο στάδιο της αποθεραπείας του από τη φυ­ ματίωση. Ο Εμφύλιος μαίνεται. Λίγο μετά τη λήξη του παρουσιάζεται για να υπηρε­ τήσει τη στρατιωτική του θητεία στο Πεζικό. Δυσκολεύεται να προσαρμοστεί στη σκληρή πραγματικότητα του στρατού. Τα νεύρα του κλονίζονται, νοσηλεύεται και αργότερα μετατίθεται στο πιο «εύκολο» Σώμα Διαβιβάσεων. Σε μια από αυτές τις ψυχολογικές κρίσεις του γνωρίζεται με τον ψυχίατρο θάνο Κωνσταντινίδη. Από τις τάξεις του στρατεύματος απολύεται το 1951.

1 9 5 1 , Ιούνιος: Ο Kimon Fraier δημοσιεύει αγγλικές μεταφράσεις ποιημάτων του στο περιοδικό Poetry του Σικάγου.

19 52 : Εκδίδεται η ποιητική συλλογή Μ ε το πρόσωπο στον τοίχο. «Τα ποιήματα αυ­ τά γράφτηκαν από τον Δεκέμβριο του 1 9 4 8 έως τον Μάρτη του 1952». Τα περισ­ σότερα είναι γραμμένα κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής του θητείας. Από τα δια­ κόσια αντίτυπα της συλλογής πωλούνται μόλις πέντε. Σύμφωνα με τον ίδιο, πρόκει­ ται για το καλύτερό του βιβλίο.

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 87

Αρχίζει να συχνάζει στο Μπραζίλιαν της οδού Βουκουρεστίου, μαζί με τους Ο. Ελύτη, Τ. Σινόπουλο, Ε. Βακαλό, Δ. Παπαδίτσα, Ν. Καρούζο κ.ά.

19 54 : Αν και δεν του αρέσουν τα ταξίδια, επισκέπτεται τη Μύκονο και ενθουσιάζε­ ται. Αρκετά χρόνια αργότερα θα «ανακαλύψει» τον πλησιέστερο Πόρο, νησί που επι­ σκέπτεται τακτικά τις δεκαετίες '6 0-'9 0.

1 9 5 5 15 Ιο υνίου: Πεθαίνει η πολυαγαπημένη του μητέρα ύστερα από πολύχρονη και δαπανηρή αρρώστια. «Αφού πέθανε κι η μητέρα μου... άρχισα σιγά-σιγά να γδύ­ νομαι μ έσα κι έξω μου από πολλά■ σιγά-σιγά η όρασή μου έγινε διεισδυτικότερη και η ακοή μου οξύτερη, ώστε να βλέπω και ν' ακούω τώρα καλύτερα τι μου απο­ κάλυπταν π ί σ ω από την πρόσοψή τους τα πράγματα»10. Ωστόσο: «Η ποίησή μου βγαίνει από ένα ταραγμένο υποσυνείδητο. Πολύ πιο πριν, όμως, από το θάνατο της μητέρας μου είχα β ρει τη φωνή μου. Πιστεύω ότι και στο πρωτόλειό μου, την πρώ­ τη ποιητική συλλογή που εξέδωσα φοιτητής, είκοσι ενός ετώ ν - κ α ι έκαψα τελικά αν π αραμερίσει κανείς τις πρόδηλες επιρροές από Καβάφη και Καρυωτάκη μπορεί να βρει το ποιητικό μου στίγμα»11. 0 ποιητής (που ουδέποτε εργάστηκε για να κα­ λύψει βασικές βιοποριστικές ανάγκες - παρά μόνο στο στρατό, όπου ο μηνιαίος μι­ σθός ήταν ογδόντα δραχμές) υποχρεώνεται να πουλήσει μεγάλο μέρος της πατρι­ κής περιουσίας, κτήματα (κάπου 2 3 0 στρέμματα) στην Αργολίδα και στην Κορινθία -προγονική κληρονομιά, αφού τα κτήματα αυτά είχαν παραχωρηθεί από τον Ιωάννη Καποδίστρια στο ναύαρχο Σαχτούρη, σε αναγνώριση των εθνικών υπηρεσιών που πρόσφερε στην επανάσταση-, καθώς και το σπίτι της Κυψέλης. Καταλήγει σε ένα μικρό νοικιασμένο διαμέρισμα στην οδό Ίμβρου 2, στην πλατεία Αμερικής, όπου θα ζήσει περισσότερο από δεκαπέντε χρόνια. Σύμφωνα με τη Δώρα Μέντη: «Η σύν­ δεση του ποιητή μ ε τη Φωκίωνος Νέγρη, αποκτά καθοριστική σημασία καθώς απο­ τελεί το καθημερινό κλειστό πεδίο της ζωής και της ποίησής του»12.

19 56 : Εκδίδεται η ποιητική συλλογή Όταν σας μιλώ. Τιμάται με το πρώτο βραβείο «Νέοι Ευρωπαίοι Ποιητές», από την Ιταλική Ραδιοφωνία και Τηλεόραση (RAI). 0 Τάκης Σινόπουλος του αφιερώνει το τρίτο ποιητικό του βιβλίο Η γνωριμία μ ε τον Μαξ.

1 9 5 7 : 0 Μάριο Βίτι μεταφράζει ποιήματα του Μ. Σαχτούρη στα ιταλικά, τα οποία δημοσιεύονται στην ανθολογία του Poesia Greca d e l' 1900.

1 9 5 8 : Εκδίδεται η ποιητική συλλογή Τα φάσματα ή η χαρά στον άλλο δρόμο. Σε αυτή τη συλλογή ανήκει ένα από τα γνωστότερα ποιήματα του Μ. Σαχτούρη, «0 στρατιώτης ποιητής». Το ποίημα αυτό παραλίγο να το σκίσει διότι δεν τον ικανοποι­ ούσε. «Πολλά ποιήματα δε μ ε ικανοποιούσαν και τα έσκιζα. Μ ερικές φορές έσκισα και καλά ποιήματα... Το κατάλαβα, γιατί ήταν μια μέρα σπίτι μου η Τατιάνα Μιλλιέξ, η φίλη μου, και μου διέσωσε ένα ποίημα. Μου λ έ ει: Τ ι ότι θέλεις να το σκίσεις αυ­ τό, είναι πολύ ω ραίο”. Και το κράτησα, δε θυμάμαι ποιο ήτανε»13. Ωστόσο, σύμφω­ να με τον θ . Κωνσταντινίδη, ο οποίος θυμάται καθαρά το περιστατικό, το ποίημα που διασώθηκε από την Τατιάνα Μιλλιέξ είναι «0 στρατιώτης ποιητής».

19 60 : Εκδίδεται η ποιητική συλλογή Ο περίπατος. Η Νόρα Αναγνωστάκη δημοσιεύ­ ει την πρώτη ολοκληρωμένη κριτική προσέγγιση, «Οι “ δύσκολοι καιροί" μέσα από την ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη», στην Κριτική. Επίσης, την ίδια χρονιά ο Otto S tainger μεταφράζει ποιήματά του στα γερμανικά τα οποία συμπεριλαμβάνονται στην Παγκόσμια Ανθολογία Ποίησης του 20ού αιώνα.

19 62 : Εκδίδεται η ποιητική συλλογή Τα στίγματα. Γι' αυτή τη συλλογή τιμάται με το Δεύτερο Κρατικό Βραβείο Ποίησης. «... εμ ένα τα ποιήματα μου ερχόντουσαν σε στιγμές τελείω ς απροσδόκητες. Πολλά ποιήματα τα έγραψα το βράδυ που έπεφτα

88 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

να κοιμηθώ. Ξύπναγα και το σχέδιαζα το ποίημα, βέβαια δεν το τελείω να εκείνη την ώρα, σηκωνόμουν την άλλη μέρα και το δούλευα. Πολλές φορές το δούλευα και επ ί πολλές ημέρες, γιατί άλλο η έμπνευση και άλλο η τελική έκβαση του ποιή­ ματος. Μ ερ ικά ποιήματα τα έγραψα στο δρόμο, ακόμη και μέσα στο τρ ό λ εϊ έχω γράψει ποιήματα και πολλά έγραψα σε καφενεία, μια συλλογή μου ολόκληρη μάλι­ στα, τα Στίγματα, τα έγραψα σ ' ένα καφενείο μέσα σ ' ένα μήνα»14.

19 64 : Εκδίδεται η ποιητική συλλογή Σφραγίδα ή η Όγδοη Σελήνη.

19 65 , Οκτώβριος: Δημοσιεύονται στο περιοδικό The London Magazine (τχ. 7) με­ ταφράσεις ποιημάτων του στα αγγλικά από την Καίη Τσιτσέλη και τον Κώστα Ταχτσή.

1 9 66 : Στο τεύχος 2 / 3 του περιοδικού Μαρτυρίες δημοσιεύονται τρεις απόψεις για την ποίησή του, ενδεικτικές για τις αναζητήσεις των νεότερων ποιητών Τάσου Πορφύρη, Στέφανου Ροζάνη, Γεράσιμου Λυκιαρδόπουλου.

19 68 : 0 Kimon Fraier μεταφράζει ποιήματά του στην αυτόνομη έκδοση (η πρώτη που ε π ιφ υλά χθηκε σε μ ετα π ολεμ ικό ποιητή) With the Face to th e Wall: S elected Poems o f

ΜΙΛΤΟΥΣΑΧΤΟΥΡΗ

ΜΙΛΤΟΥ ΣΑΧΤΟΥΡΗ

Π Ο ΙΗ Μ Α Τ Α

Π Ο ΙΗ Μ Α Τ Α

Φ

Φ

M ilto s Sahtouris, W ashington, The Charioteer Press, 19 68 . Την ίδια χρονιά δημοσιεύονται με­ ρικά από αυτά τα ποιήματα στο περιοδικό Kayak του Σαν Φρανσίσκο.

1 9 7 1 : Εκδίδεται από τα «Κείμενα» η ποιητική συλλογή Το σκεύ ο ς, με αφ ιέρω ση στη Γιάννα [Π ερσ άκη], ζω γράφ ο και σύντροφο της ζω ής του ποιητή μέχρι σήμερα. Ωστόσο, το ζευγάρι δε θα συμβιώσει ποτέ- καθένας θα κρατήσει το δι­

κό του σπίτι. «Νομίζω ότι όλοι οι ποιητές είναι μόνοι. Αλλιώς δεν μ π ο ρ εί να γίνει έργο. Ακόμη και άμα είναι παντρεμένοι, ακόμη και άμα έχουν παιδιά, έχουν μονα­ ξιά. Αυτή τους βοηθάει να κάνουν το έργο τους. Αυτή η αυτοσυγκέντρωση της μο­ ναξιάς... Έζησα μοναχικά, αλλά νέος είχα κι εγώ τις π εριπ έτειές μου, τους έρωτές μου, οι οποίοι βέβαια δεν πήγαν καλά. Εν γένει στους ποιητές δύσκολα πάνε αυτά τα πράγματα. Μια, δυο φορές που κινδύνευσα να παντρευτώ, ο πατέρας των κοριτσιών έλεγε “όχι, γιατί ποιητής δεν είναι επάγγελμα” και χάλαγε ο γάμος. Είχα σκο­ πό ότι δε θα κάνω τίποτ' άλλο»15.

19 72 , καλοκαιρι-φθινόπωρο: Μεταφράσεις ποιημάτων του στα αγγλικά από τον R. Whitm an δημοσιεύονται στο περιοδικό Greek Poets του Κέμπριτζ Μασαχουσέτης.

19 73 : Μεταφράσεις ποιημάτων του στα αγγλικά από τον Kimon Fraier δημοσιεύο­ νται στο περιοδικό The Falcen. Επίσης, ο Ν. Χατζηνικολάου μεταφράζει στα πολω­ νικά ποιήματά του, τα οποία συμπεριλαμβάνονται στην έκδοση Ποίηση του 20ού αι19 74 : 0 Γιώργος θέμελης μεταφράζει ποιήματά του στα γαλλικά, τα οποία συμπεριλαμβάνονται στην ανθολογία του Chant de la Grece. Την ίδια χρονιά δημοσιεύο­ νται μεταφράσεις ποιημάτων του στα αγγλικά από τον Γιάννη Σταθάτο, στον τόμο Quicklim e, Oasis Books, του Λονδίνου. Επίσης, μεταφράσεις του Kimon Fraier στο περιοδικό The Charioteer, μηνιαία επιθεώρηση σύγχρονης ελληνικής κουλτού­ ρας (τχ. 15), της Νέας Υόρκης.

1975: Ο Γ. Σταθάτος μεταφράζει στα αγγλικά ποιήματα του Μ. Σαχτούρη τα οποία συμπεριλαμβάνονται στον τόμο Six Modern Greek Poets, που κυκλοφορεί στο Λονδίνο.

1 9 77 : Κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Κέδρος» η συγκεντρωτική έκδοση των προη­

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΙ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 89

γούμενων συλλογών, με τίτλο Ποιήματα (1945-1971). Από την πρώτη έκδοση της συλλογής Η λησμονημένη παραλείπεται το ποίημα «Η πολυθρόνα» και μετονομάζε­ ται το ποίημα «Ξυλογραφία σε πλάγιο ξύλο» σε «Τ' όνειρο». Η συγκεντρωτική αυτή συλλογή θα κάνει πολλές εκδόσεις από τότε. Το στολίδι του εξωφύλλου είναι του ποιητή. «Γενικά έχω μεγάλη αγάπη για τη ζωγραφική■ αισθάνομαι ιδιαίτερη συγγέ­ νεια μ ε τους ζωγράφους: Μυνχ, Ρουό, Κλέε, Μαρκ Σαγκάλ, Μπουζιάνη. Αγαπώ ό­ μως κι άλλους ζωγράφους κι αν δεν συγγενεύω μ α ζί τους»1β. Την ίδια χρονιά ηχογραφείται από τη δισκογραφική εταιρεία Λύρα στη σειρά «Διό­ νυσος» δίσκος με απαγγελία σαράντα τριών ποιημάτων από τον ίδιο τον ποιητή. Την επιμέλεια του δίσκου έχει ο ποιητής Μάνος Ελευθερίου. Επίσης, μελοποιούνται ποιήματά του από τους μουσικοσυνθέτες Μάνο Χατζιδάκι, Αργύρη Κουνάδη, Γιάννη Σπανό κ.ά. Τέλος, ο Δ. Ν. Μαρωνίτης διδάσκει την ποίηση του Μ. Σαχτούρη στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Παράλληλα, δημοσιεύει στην εφημερίδα Το Βήμα σει­ ρά επιφυλλίδων για το έργο του ποιητή.

1 9 7 9 , 1 1 Δ εκεμβρίου: Προβάλλεται στην τότε Ε.Ι.Ρ.Τ. εκπομπή-αφιέρωμα στον ποιητή για τη σειρά «Επιλογή». Παρουσιαστής της εκπομπής ο ιδρυτής του διαβά­ ζω, ο πρόωρα χαμένος Περικλής Αθανασόπουλος, ο οποίος πετυχαίνει να πάρει την πρώτη τηλεοπτική συνέντευξη του ποιητή. Για το έργο του μιλούν στην εκπο­ μπή ο Γιάννης Δάλλας και ο Τάσος Λιγνάδης.

20 Δεκεμβρίου: Οργανώνεται εκδήλωση αφιερωμένη στα εξήντα χρόνια του ποιη­ τή, από τη Λέσχη Γραμμάτων και Τεχνών, στο Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελη­ τήριο Θεσσαλονίκης. Ομιλητές: Γ. Δάλλας και Δ. Ν. Μαρωνίτης. Εισηγητής: Α ν ί­ ατης Ευαγγέλου. Την ίδια χρονιά κυκλοφορεί η μονογραφία του Γ. Δάλλα Εισαγωγή στην ποιητική του Μίλτου Σαχτούρη από τις εκδόσεις «Κείμενα».

19 80 : Εκδίδεται η ποιητική συλλογή Χρωμοτραύματα («Γνώση»). Από τις ίδιες εκ­ δόσεις κυκλοφορεί το βιβλίο του Δ. Ν. Μαρωνίτη Άνθρωποι-Χρώματα-Ζώα-Μηχανές, όπου συγκεντρώνονται οι επιφυλλίδες του Βήματος. Στην έκδοση συμπεριλαμ­ βάνετε ένα ολιγόλογο γράμμα του ποιητή, σαν εισαγωγή.

19 81 : Αφιέρωμα του περιοδικού Η Λέξη στον ποιητή και συνέντευξή του στους θ. Νιάρχο και Α. Φωστιέρη. Επίσης, στη ραδιοφωνική εκπομπή του Γ' Προγράμματος «0 Μουσικός Αύγουστος προτείνει» (10 Οκτωβρίου) ο ποιητής και η Μάγια Λυμπεροπούλου διαβάζουν ποιήματα από τα Χρωμοτραύματα. Κριτικό σχόλιο Γ. Δάλλας, μουσική επιλογή θ . Κωνσταντινίδης, επιμέλεια εκπομπής Ειρήνη Λεβίδη.

1 9 8 2 : Κυκλοφορεί μια ακόμα μετάφραση του Kimon Fraier, M ilto s S ahtouris Selected Poems, New York, Sachen Press, 1982.

19 85 : Επανεκδίδεται με τέσσερις χαλκογραφίες του Α. Φασιανού η συλλογή Όταν σας μιλώ («Μίμνερμος»). Τυπώθηκαν ενενήντα εννέα αριθμημένα αντίτυπα, όλα υ­ πογεγραμμένα από τον ποιητή και το ζωγράφο.

19 86 : Εκδίδεται η ποιητική συλλογή Εκτοπλάσματα («Στιγμή»). Την έκδοση επιμελήθηκαν ο Ε. X. Γονατάς και ο Αι. Καλιακάτσος.

19 88 , 28 Μαρτίου: Η τότε υπουργός Πολιτισμού Μελίνα Μερκούρη τού απονέμει το Πρώτο Κρατικό Βραβείο Ποίησης για τη συλλογή του Εκτοπλάσματα. «Καθώς σ ' αυτόν τον τόπο δεν προσέχουν καθόλου τους πνευματικούς ανθρώπους και ιδίως τους ποιητές, τα βραβεία έρχονται να τους θυμίσουν ότι κάτι κάνουν, και επιπλέον, επειδή πολλοί ποιητές έχουν οικονομικό πρόβλημα, είναι και μια οικονομική ενί­ σχυση·17.

90 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

1 9 8 9 : Η συλλογή Εκτοπλάσματα κυκλοφορεί σε νέα έκδοση από τον «Κέδρο». Ο Ζακ Μπουσάρ μεταφράζει την ποιητική συλλογή Μ ε το πρόσωπο στον τοίχο στα γαλλικά: Face au m ur pa r M ilto s Sachtouris. Frontispice d' Alecos Fassianos. A Γ In stitute Francais d' Athenes e t aux Editions Fata Morgana. Εκδίδεται ακόμα η συλλογή δοκιμίων του Γ. Δάλλα Πλάγιος λόγος. Δ οκίμια κριτικής εφαρμογής («Καστανιώτης»). Εξήντα περίπου σελίδες του βιβλίου είναι αφιερω μένες στην ποίηση του Μ. Σαχτούρη.

1 9 9 0 : Εκδίδεται η ποιητική συλλογή Καταβύθιση. Η επιμέλεια της έκδοσης, όπως και όλων των επόμενων βιβλίων που θ' ακολουθήσουν, ανήκει στη Γιάννα Περσάκη. Την ίδια χρονιά ποιήματά του μεταφράζονται στα γερμανικά από τον Ανδρέα Καψάσκη: M ilto s Sachtouris, Gedichte, Koln, Romiosini Verlag. «...έχω την αίσθη­ ση ότι όλες μου οι συλλογές αρθρώνουν ένα μεγάλο, ενια ίο ποίημα. Δ ε μ ' αρέσει ν ’ αλλάζω τρόπους και τεχνικές, όπως κάνουν ο­ ρισμένοι, δε μ ' αρέσει να “ανανεώ νομαι” . Είναι αυτό που λ έ ε ι ο Παλαμάς: “ Το ίδιο τραγούδι να λ ε ς /ε ίτ ε γελάς, ε ίτ ε κ λα ις”. Έτσι, από το πρώτο ποίημά μου, τη Λησμονημένη, μέχρι την Καταβύ­ θιση μ ε β ασανίζει πάντα το ίδιο ποίημα»18.

1 9 9 2 , 12 Ιουνίου: 0 ποιητής «σπάει» τη σιωπή του δίνοντας στο σπίτι του στην Κυψέλη μεγάλη συνέντευξη για τις ανάγκες ενός ντοκιμαντέρ με θέμα τον ίδιο, με τίτλο Ποιος είνα ι ο τρελός λα­ γός. Σ κηνοθέτης ο Λ ευτέρ ης Ξανθόπουλος. Η συνέντευξη πραγματοποιείται στο σπίτι του ποιητή, στην οδό Μηθύμνης 14. Η ται­ νία πρωτοπροβάλλεται στο Γαλλικό Ινστιτούτο (24 Νοεμβρίου). Ακολουθούν προβο­ λές στη Λάρισα, στην Καβάλα, στη Λιβαδειά, στη Θεσσαλονίκη, στο Βόλο και τέλος στην ΕΡΤ (1 Νοεμβρίου 1993). Την ίδια χρονιά κυκλοφορεί το βιβλίο του κριτικού Βαγγέλη Χατζηβασιλείου Μίλτος Σαχτούρης. Η παράκαμψη του υπερρεαλισμού («Εστία»), ενώ ο σκηνοθέτης Γιάννης Σμαραγδής περιλαμβάνει θεματική ενότητα για τον ποιητή στο δεύτερο κύκλο της σειράς κινηματογραφικών δοκιμίων του με τον τίτλο: Τα λόγια της πόλης. Τέλος, η Paola M aria M inucci, η οποία ήδη είχε διδάξει κύκλο μαθημάτων για την ποίηση του Μ. Σαχτούρη στο Πανεπιστήμιο της Ρώμης, μεταφράζει ποιήματά του στα ιταλι­ κά: Quando vi parlo. Poesie 19 45 -19 90 , Roma, Fondazione Piazzolla.

1 9 9 4 : Παρουσίαση της διδακτορικής διατριβής του Γ. Δ. Παπαντωνάκη Η γραμμα­ τική της σαχτουρικής μεταμόρφωσης, η οποία εγκρίνεται από το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Η διατριβή του Γ. Δ. Παπαντωνάκη κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Νεφέ­ λη».

1 9 9 5 : Εκδίδεται η ποιητική συλλογή Χρωμοτραύματα («Κέδρος»), ο Πίνακας λέξε­ ων των εκδομένων ποιημάτων του Μίλτου Σαχτούρη («Οδυσσέας») σε επιμέλεια Γ. Δ. Παπαντωνάκη, καθώς και δύο τόμοι με τη γαλλική μετάφραση ποιημάτων του, α­ πό τον Μ ισ έλ Βόλκοβιτς: M ilto s S a k htou ris Poem s I (1 9 4 5 -1 9 5 8 ) & Poem s II (1 9 6 0 -1 9 8 6 )". Την ίδια χρονιά ο πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας οργανώνει ειδική εκδήλωση στις 12 Ιουλίου για να τιμηθούν, με παρασημοφόρηση, είκοσι πέ­ ντε ποιητές και καλλιτέχνες. Ανάμεσα στους τιμώμενους βρίσκεται και ο ποιητής.

1 9 9 6 : Εκδίδεται η ποιητική συλλογή Έκτοτε («Κέδρος»).

1 9 9 7 : Εκδίδονται συγκεντρωμένα τα μελετήματα του Γ. Δάλλα Ο ποιητής Μ ίλτος

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 91

Σαχτούρης («Κέδρος»). Περιλαμβάνεται επίμετρο με αυτοσχόλια του ποιητή και εργογραφία.

1 9 98 : Εκδίδεται η ποιητική συλλογή Ανάποδα γύρισαν τα ρολόγια («Κέδρος»), Μέ­ σα σε αυτή τη χρονιά κυκλοφορεί μία ακόμα συγκεντρωτική έκδοση από τον «Κέ­ δρο» με τίτλο: Ποιήματα 19 80 -19 98 , και η ανθολόγηση κριτικών κειμένων για το έργο του ποιητή Για τον Σαχτούρη. Κριτικά κείμενα. Την επιμέλεια της έκδοσης υ­ πογράφει η Δώρα Μέντη.

2 0 00 : Εκδίδεται ανθολογία με συνεντεύξεις του, με τον τίτλο Ποιος είναι ο τρελός λαγός. Συνομιλίες, από τη σειρά «Σκέψη, Χρόνος και Δημιουργοί» των εκδόσεων «Καστανιώτης», που διευθύνει ο Θανάσης θ . Νιάρχος. Την ίδια χρονιά δημοσιεύεται στην εφημερίδα Καθημερινή της Κυριακής (20 Φε­ βρουάριου) συνέντευξή του, στην Όλγα Σελλά: «Ο ρόλος του ποιητή είναι ένας, και στους εύκολους και στους δύσκολους καιρούς: να είναι ο εαυτός του και να γράφει αυτά που λέει η καρδιά του και το μυαλό του. Απόδειξη ότι όσοι επηρεάστηκαν πολύ από τα γεγονότα, δηλαδή όσοι πήραν θέσεις πολύ επαναστατικές, χάθηκαν. Μόνο έ­ νας ειλικρινής έμ ειν ε: ο Μανόλης Αναγνωστάκης. Ήταν ένα σωρό αριστεροί, οι ο­ ποίοι έσβησαν όλοι. Γ\ατί δεν είναι περιστασιακή η ποίηση, είναι αιώνια», m

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙ! *

Βασικές πηγές για τη σύνταξη του Χρονολογίου ήταν το βιβλίο της Δώρας Μέντη Γισ τον Σαχτούρη. Κριτικά κείμενα, το Μίλτος Σαχτούρης. Ποιος είναι ο τρελός λαγός σε επιμέ­ λεια Θανάση θ. Νιάρχου, το 0 ποιητής Μίλτος Σαχτούρης του Γιάννη Δάλλα, το Πλάγιος λόγος. Δοκίμια κριτικής εφαρμογής του Γιάννη Δάλλα και, τέλος, η ανθολογία Η Ελληνική Ποίηση (τόμος Ε') των εκδόσεων «Σοκόλη». * * Επίσης, ποιήματα του Μ. Σαχτούρη έχουν μεταφραστεί στα βουλγαρικά και ιρακινά.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

92 ΔΙΑΒΑΖΩ

Συνομιλία με τον Μάνο Ταξίδη, Τέταρτο, τχ. 23, Μάρτιος 1987. Συνομιλία με την Ελένη Ζιώγα, εφημερίδα Η Θεσσαλία του Βόλου, 8 Απριλίου 1990. Συνομιλία με τον Μάνο Ταξίδη, Τέταρτο, τχ. 23, Μάρτιος 1987. Συνομιλία με τη Μικέλα Χαρτουλάρη, Τα Νέα, 14 Μαΐου 1994. Συνομιλία με τον Αευτέρη Ξανθόπουλο, Εντευκτήριο, τχ. 20, Σεπτέμβριος 1992. Συνομιλία με τον Βασίλη Κ. Καλαμαρά, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 24 Ιουλίου 1988. Συνομιλία με τη Μικέλα Χαρτουλάρη, Τα Νέα, 14 Μαΐου 1994. Συνομιλία με την Όλγα Σελλά, Καθημερινή της Κυριακής, 20 Φεβρουάριου 2000. Γ. Δάλλας, Πλάγιος λόγος. Δοκίμια κριτικής εφαρμογής, α. 356. Αθήνα, «Καστανιώτης», 1989. Γ. Δάλλας, Ο ποιητής Μίλτος Σαχτούρης, ο. 14. Αθήνα, «Κέδρος», 1997. Συνομιλία με τον Μισέλ Φάις, Ταχυδρόμος, 3 Ιανουάριου 1991. Δώρα Μέντη, Για τον Σαχτούρη. Κριτικά κείμενα, ο. 27. Λευκωσία, «Αιγαίον», 1998. Συνομιλία με τον Αευτέρη Ξανθόπουλο, Εντευκτήριο, τχ. 20, Σεπτέμβριος 1992. Ό.π. Συνομιλία με την Ελένη Ζιώγα, εφημερίδα Η Θεσσαλία του Βόλου, 8 Απριλίου 1990. Συνομιλία με τον Αντώνη Φωστιέρη και τον θ. Νιάρχο, Η Λέξη, τχ. 4, Μάιος 1981. Συνομιλία με τον Βασίλη Κ. Καλαμαρά, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 24 Ιουλίου 1988. Συνομιλία με τον Μισέλ Φάις, Ταχυδρόμος, 3 Ιανουάριου 1991.

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

αφιέρωμα

ο μιλτος

εα χ τουρης μίλα ςτον λευτερη ξαν θοπου λο :

Σήμερα, Λευτέρη, με βρή­

κες σε πολύ άσχημη κατάσταση, είμαι πολύ κουρασμένος και με γρίπη. Να πούμε λίγα πράγματα γιατί δεν αντέχω. Το είπα του θάνου και μου λ έ ει, δυο λόγια να πεις. Δεν πρόκειται να κάνουμε σήμερα σαν εκείνο που κάναμε για την ταινία σου. Δεν είμαι σε φόρμα για πολλά πράγματα. Με τον θάνο [Κωνσταντινίδη] πηγαίναμε στο ίδιο γυμνάσιο, εκείνος ήταν τότε μια τάξη μικρότερη από μένα και με γνώριζε, εγώ δεν τον ήξερα, μετά γνωριστήκαμε, στο στρατό, και γίναμε φίλοι, εγώ όμως στο σχολείο δεν τον θυμάμαι- στο Δεύτερο Γυμνάσιο Αρρένων Αθηνών πηγαίναμε, Αχαρνών και Χέιδεν, και είχαμε γυμνασιάρ­ χη τον Θρασύβουλο Σταύρου, αυτό τον εξαίρετο ελληνιστή, ο οποίος είχε μια αδυ­ ναμία, όταν δίδασκε στην τάξη και του λέγαμε κύριε καθηγητά και κύριε καθηγητά, μας διόρθωνε και μας έλεγε όχι, κύριε καθηγητά, κύριε γυμνασιάρχα, σ' εκείνο το

Βρέχει όπως και στο προηγούμενο ποίημα* ίδιο κτίριο που υπάρχει και σήμερα και όπως άκουσα το αναπαλαιώνουν. Τότε κάναμε σκασιαρχείο α­ γρίως, στην πλατεία Κυριάκού, που ήτανε δίπλα και όταν μας πιάνανε μας ρίχνανε αποβολές. Μ ε το ατύχημα που είχα πέρσι τέ­ τοια εποχή πήγαν αισίω ς τα πράγ­ ματα. Είχα την τύχη να πέσω σ' ένα θαυμάσιο χ ειρ ού ρ γο του Κυανού Σταυρού, τον κύριο Γεωργούλη, ο οποίος σε 35 λεπτά το κόλλησε το κόκαλο που έσπασε και μετά έγινα τελείως καλά. Τώρα μέσα στο σπίτι περπατάω καμιά φορά με το Πι, το είχα κόψει βέβαια, αλλά μου παρουσιάστηκε ζάχαρο ξαφ­ νικά και άρχισα να μην περπατάω καλά και φοβήθηκα μην ξαναπέσω, μου λέει και ο Κωνσταντινίδης να το μεταχειρίζομαι όταν είμ αι μόνος μου, αλλά μπορώ και δί­ χως αυτό το πράγμα, όμως από πέρσι τέτοια εποχή ως σήμερα δεν έχω βγει από το σπίτι μου γιατί είχα μια φοβία από το πέσιμο, δεν είχα κουράγιο να βγω έξω, να κατέβω τις σκάλες, με κρατούσανε, αισθανόμουνα αδύναμος και φοβισμένος. Η γυναίκα που με προσέχει έρχεται το απόγευμα στις πέντε και φ εύγει το άλλο πρωί στις εννέα. Το μεσημέρι μού φέρνει φαγητό από το εστιατόριο η εγγονή της κυρίας Περσάκη, που μένει εδώ κοντά, είναι 21 χρονών και με αγαπάει πολύ, και ετοιμάζεται να μπει στη Σχολή Καλών Τεχνών, όχι ακριβώς για να γίνει ζωγράφος αλλά γιατί την ενδιαφέρουν τα κόμικς.

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 93

Βρε Ξανθόπουλε, δεν αντέχω άλλο, δεν ξέρω τι θέλεις να πούμε. Δε διαβάζω τίπο­ τα τελευταία , τίποτα. Ό νειρα δε βλέπω πια. Τι να κάνουμε, πες μου. Το είπα του θάνου ότι δεν είμαι σε φόρμα για να μιλήσω. Έτσι που είμαι χάλια τώρα, μπα, ούτε δύο σελίδες δε βγαίνουν. Έχω κουραστεί, είμαι 8 4 ετών, έχω περάσει πολλά, πέ­ ρασα βαριά φυματίωση στην Κατοχή, τότε που όλοι πέθαιναν, εγώ σώθηκα και το οφείλω στην ποίηση και γι' αυτό της αφοσιώθηκα. Τα ποιήματά μου δεν τα ξαναδιαβάζω, ποτέ. Προ καιρού με βάλαν και απήγγειλα δύο ποιήματά μου στο μαγνητόφωνο και άρεσαν πολύ, ούτε θυμάμαι πού τα πήγαν, νομίζω ακούστηκαν σε κάποια εκδήλω­

ΘΑ ^yroyNi ,

__

<vw·/ Λί » C|viu> it,' exu j

p,.tpa o n u ij

ήταν πολύ καλύτερα από το δίσκο που βγήκε τότε από τη Λύρα, παρότι ήταν μετά από τόσα χρόνια. Στα ποιήματα

'C o y .k 1

λ έ ει κανείς πολλά πράγματα που δεν

(jn i/S -<& cm\o -to μ ^ < r»\oxo -U3» t\oncv OfW6· Ol^U>IM6S

Τώρα, δ εν έρ χ ετα ι πια κα ν είς να με

OJ'-W

ο

ση. Αυτά που απήγγειλα μου είπαν ότι

n e rp itrc te ' -to “

μπορεί να τα πει στη ζωή. βλέπει, ένας φίλος μόνο έρχεται, ένας καθηγητής από τον Πειραιά- Στενός λέ­ γεται, που με αγαπάει πολύ, αυτός έρ­ χεται τακτικά και με βλέπει, ο θάνος δεν έρχεται πολύ συχνά, όμως μιλάμε

V

< 0 5 6 - ^ . vS L

στο τηλέφωνο κάθε μέρα. Έχω καινούριες μεταφράσεις ποιημά­ των μου στα ρώσικα- με πήραν από τη

n °“ Va/ ncofftA a ώΐ'ά'Οο^οί .

Ρωσία στο τηλέφωνο και μου είπαν ότι αγαπούν πολύ τα ποιήματά μου, τα έ­ χουνε δ ια β άσ ει και έχουν ενθουσ ιαΤ ελ ευ τα ία μου είπ αν κάτι και για το Ίντερνετ, δεν ξέρω αν το είδες, ότι βά­ λανε τα ποιήματά μου. Έχουν γίνει πολ­

λές μεταφράσεις και σε νορβηγικά νομίζω ή φινλανδικά, μου είχαν στείλει μια αν­ θολογία που έχει ποιήματά μου μέσα. Αυτό που εξακολουθώ να πιστεύω είναι ότι δε βοηθάει σε τίποτα η παρουσία του ποιητού σε συμπόσια και τέτοια, το έργο του είναι αυτό που θα μιλήσει, και δε με­ τείχα ποτέ σε συμπόσια και σε συνέδρια. Τα έχουμε πει όλα τόσο πολύ, ό,τι έχουμε πει άλλες φορές όλα ισχύουν, δεν έχει αλλάξει τίποτα και μπορείς να τα μεταχειριστείς πάλι. Ό,τι είχα να πω το είπα, δε βα­ ρέθηκες να σου τα λέω; Να πούμε πάλι για τον Ρίλκε, που ήταν μεγάλος ποιητής, σήμερα όμως ο Ρίλκε φαίνεται κάπως ρομαντικός, γιατί μεσολάβησε ο δεύτερος πό­ λεμος, οι θηριωδίες, άλλα πράγματα φοβερά, και κάποιοι νεότεροι ποιητές εκφρά­ ζουν περισσότερο την εποχή και την αγωνία του κόσμου. Τον Ρίλκε τον συνάντησα πολύ νέος και τον αγάπησα, ενώ τον Τρακλ πολύ αργότερα, θα πρέπει να ήμουν 40 χρονών, τον διάβασα απευθείας από τα γερμανικά. Είναι φοβερός ποιητής, είναι με­ γάλος ποιητής. Στην τηλεόραση βλέπω μόνο τις παλιές ελληνικές ταινίες, τις κωμω­ δίες με τον Αυλωνίτη, τον Κωνσταντάρα, τη Βασιλειάδου. Τις καλές ταινίες, για πα­ ράδειγμα του Μπέργκμαν, δεν τις βλέπω ποτέ στην τηλεόραση γιατί χάνουν, πάντα

94 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

τις έβλεπα στον κινηματογράφο, άσε που αυτές παίζονται αργά το βράδυ κι εγώ κοι­ μάμαι νωρίς. Οι Άγριες φράουλες, ας πούμε, αυτό το αριστούργημα, ή Η έβδομη σφραγίδα, τι ταινίες! Δεν έχω τίποτα άλλο να προσθέσω και κάθε άνθρωπος που με φροντί­ ζει τον αγαπάω. Δεν είναι και λίγα τα χρόνια που μιλάμε οι δυο μας, τριάντα χρόνια που μ ιλάμε, όταν βγήκε το Σκεύος από τα «Κείμενα» του μακαρίτη του Φίλιππου Βλάχου, τότε γνω ριστήκαμε, εσύ τώρα θα φ τιά ξεις ένα κείμ ενο μ' αυτά που λέμε, οπωσδήποτε θα το φτιάξεις, εσύ ξέρεις. Δεν έχω καινούρια ποιήματα, έχου­ νε μπερδευτεί, κάπου είναι πεταμέ­ να, ούτε ξέρω πού είναι. Έχω οχτώ αδημοσίευτα ποιήματα, μπερδευτή­ κανε με τα χαρτιά μου και δεν ξέ­ ρω πού είνα ι, κάποτε θα τα βρού­ νε, δώσε άμα θέλεις στο περιοδικό αυτό που έχεις εσύ, αυτό που σου το έχω αφιερώσει, εγώ δεν μπορώ να τα βρω, δ εν έχω κουράγιο να ψάχνω. Μας τρέλανε φέτος ο καιρός με τις βροχές, πάρα πολλές βροχές, εμέ­ να μ' αρέσουν οι βροχές, στην ποί­ ησή μου υπάρχει η βροχή, αλλά όχι αυτός ο κατακλυσμός, αυτή η κατα­ στροφή. Εμένα μ' αρέσουν οι απα­ λές βροχές, οι ρομαντικές βροχές. Το σπίτι αυτό, ευτυχώ ς, είν α ι ζε ­ στό, αν και το καλοριφέρ το καίνε ελάχιστες ώρες. Βοηθούν λίγο και τα ηλεκτρικά σώματα που έχω. Τα κουκλάκια που είχα κολλημένα στα τζάμια μου τα χάρισα σε παιδάκια. Βλέπεις κανέναν από τους φίλους τους παλιούς; Μια μέρα ήρθε και

Ο ποιητής στο σπίτι του στην Κυψέλη, 1 6 Δεκεμβρίου 2002

με είδ ε ο Γονατάς. Τον Αναγνωστάκη τον βλέπεις; Να του δώσεις τους χαιρετισμούς μου. Τον Φασιανό έχω να τον δω πολλά χρόνια- είχε μεγάλη εξέλιξη ο Αλέκος, του αξίζει! w Αθήνα, Κυψέλη, 16 Δεκεμβρίου 20 02 *Από το ποίημα «Η Πορτοκαλιά». Συλλογή Όταν οας μιλώ (1956).

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 95

αφιέρωμα

του βρασίδα

ΚΑΡΑΛΗ «Έρημοι άνθρωποι μέσα στο κρύο/μιλούν στην Παναγία/ανέκφρα-

στο το δέντρο/δίχως φύλλα/τούς κοιτάζει/κοράκια ντύθηκαν κόκκινα/σαν πόρνες/η εκ­ κλησία έσηασε/απ' την πολλή βροχή/οι άγιοι βρεθήκανε/να τρέχουνε στους δρόμους (Μίλτου Ιαχτούρη, Ποιήματα, «Κέδρος», 1988, σ. 197). Τι κάνει έναν άνθρωπο να ζει μέ­ σα σε έναν τέτοιο κόσμο; Τι κάνει έναν ποιητή να υπάρχει σε ένα τέτοιο αποσαθρωτικό ό­ ραμα; Ποιος εαυτός μιλάει μέσα από αυτή τη γλώσσα των απολελυμένων στοιχείων;

Το μυστήριο της ένοχης συνείδησης στην ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη Ποιο δέντρο μένει ανέκφραστο μπροστά στην Παναγία; Ποια εκκλησία σωριάζεται σε ερείπια; Ποιοι άγιοι τρέχουνε στους δρόμους σαν δαίμονες μιας απάνθρωπης τυχαιότητας; Στη ρίζα αυτού του οράματος βρίσκεται η απιστία, δηλαδή η απουσία έρωτα για τα πράγματα, η αίσθηση του κενού που κυ­ ριαρχεί ανάμεσα στον ποιητή και τις εμπει­ ρίες του, το μαύρο χάσμα των διαβεβαιώ­ σεων που γοήτεψαν μια αθώα συνείδηση για να διαλυθούν μέσα στην αιματηρή εκκλησιά του συλλογικού θανάτου. Και η α­ πουσία έρωτα υπάρχει γιατί ο ποιητής δεν είδε ποτέ τα πράγματα σαν αθύρματα αλλά σαν δυνάμεις που γεννούν την επιθυμία της ζωής. Μπορεί όμως ένας ποιητής να υπάρχει μέ­ σα σε τόση ακοσμία και απανθρωπιά; Γνωρίζουμε την ποίηση του Πάουλ Τσελάν ή την πε­ ζογραφία του Πρίμο Λέβι, μια τέχνη πυρακτώσεως, που έζησαν οι ίδιοι και δοκίμασαν πά­ νω στο σώμα τους- μια τέχνη που, ενώ δεν μπορεί να δώσει ερείσματα πίστης σε κανένα για τον κόσμο όπου ζει και την κουλτούρα που τον διαμόρφωσε, τελικά επιβεβαιώνει το θρίαμβο του σκεπτόμενου ανθρώπου και της ανανεούμενης εσωτερικότητας. Πώς επέζησαν αυτοί οι άνθρωποι από τη φρίκη του ολοκαυτώματος και του επικρεμάμενου θανάτου; Σκεπτόμενοι, μέσα από τη φαντασία, απομνημονεύοντας στίχους, εικόνες, λέξεις που τους βοήθησαν να διασωθούν και να γράψουν την ιστορία τους για τους μετα­ γενέστερους. Η φαντασία είναι ο αποτελεσματικότερος τρόπος επιβίωσης. Μα τι συνέβη όμως σε έναν Έλληνα ποιητή ώστε από το 1945 και εντεύθεν να βιώνει ένα σύμπαν τόσο διαμελισμένο σαν μην υπήρξε ποτέ ο δημιουργός του Πλάτωνα ή ο ποιητής ορατών τε και αοράτων του Εβραίου νομοθέτη, και σαν ο ίδιος να ζει σε ένα αιώνιο Άουσβιτς, βλέπο­ ντας τους φίλους του να καίγονται και τα χειρόγραφα των έργων τους να σκορπίζονται σε έναν αέρα αποσυνθετικής κατάθλιψης; Με την ποίηση του Μ. Σαχτούρη εισερχόμαστε σε ένα σύμπαν δαιμονιώδες, όπου τα πά-

96 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

vra υπάρχουν αντεστραμμένα, όπου δεν υπάρχει έρωτας και τα σώματα κινούνται παρα­ μορφωμένα, καθώς γεννιούνται μέσα από μια γλώσσα σκελετώδη, γλώσσα μαγικών παπύ­ ρων που αποδελτιώνουν ξόρκια και αποτροπιαστικές κατάρες. Υπάρχει λοιπόν τόση μονα­ ξιά στον κόσμο, τόση μοναξιά μέσα στην ελληνική γλώσσα, που ένας άνθρωπος, Έλληνας όσο και ο Νίκος Εγγονόπουλος, να έχει θυσιάσει την ευφορία του λόγου σε ένα όραμα δαντικής κόλασης; Τι συνέβη τέλος πάντων σε αυτή τη συνείδηση ώστε να ρίξει την ελλη­ νική γλώσσα στο στρόβιλο μιας κολασμένης εικονογραφίας και ενός υπερβατικού εγκλή­ ματος, που δεν έχουμε ξανασυναντήσει ποτέ προηγουμένως, μιλώντας για λησμονιά, παραλογισμό, φαντάσματα, στίγματα και δαίμονες; Μια ποίηση τέτοιων αρνήσεων μπορεί μόνο να προσεγγιστεί μέσω αναπάντητων ερωτημά­ τω ν δεν μπορεί να υπάρχουν αποφάνσεις και βεβαιότητες μέσα σε ένα τέτοιο σύμπαν, κατοικημένο από καταστροφή, αποσυνθέσεις, κόκαλα γεγυμνωμένα, χώρες του αχώρη­ του. Ο Μ. Σαχτούρης αποίκησε την ελληνική γλώσσα με μια εικονολογία που δεν έχουμε συναντήσει ποτέ προηγουμένως, μια εικονολογία ζωγραφική που η καταγωγή της βρίσκε­ ται στον Λεονάρντο και στο υπόβαθρο του ημιτελούς έργου η Προσκύνηση των Μάγων, ή στον Σολωμό και τις αιμομικτικές του ενοχές. Γιατί τελικώς και η απουσία του έρωτα και ο διαμελισμός του θείου και το σάπισμα του σώματος δεν μπορεί παρά να ανήκουν σε ένα βαθύτατο υπαρξιακό ρίζωμα που φύτεψε στα ελληνικά ο Μ. Σαχτούρης, ένα ρίζωμα που δεν υπήρχε ποτέ προηγουμένως στον ανέφελο και εύθυμο ερωτικό κόσμο της ελληνικής γλώσσας· πρόκειται για το ρίζωμα της πλέον ουσιαστικής εκδήλωσης της ανθρώπινης εξατομίκευσης και εσωτερικότητας, το οντολογικό θεμέλιο της προσωπικής ενοχής. Κανένας άλλος ποιητής μας δεν έχει ποτίσει τις εμπειρίες του στην αποσαθρωτική μαγγα­ νεία της ενοχής όσο ο Μ. Σαχτούρης. Όσο και αν άλλοι ερωτοτρόπησαν με αυτό το ρίζω­ μα, όπως λόγου χάρη ο Δ. Σολωμός στον «Λάμπρο», ο Κ. Καβάφης στα πρώιμα ποιήματά του, ο Κ. Καρυωτάκης στα τελευταία του ποιήματα, όλοι αυτοί βρήκαν τρόπο να ξεφύγουν ή να υπεκφύγουν τον τρομακτικό φόβο του εξατομικευμένου οράματος που γεννάει την ε­ νοχή και τη μετατρέπει σε βάση πνευματικότητας. Ο Σολωμός απέδρασε σε μια άσαρκη και άφυλη anima mundr ο Καβάφης σε έναν ερωτισμό της περιέργειας για το ανδρικό σώμα, ενώ ο Καρυωτάκης κατέφυγε στη λαγνεία του κατοπτριζόμενου κορμιού του. Μπο­ ρεί όμως κάποιος να αισθάνεται ενοχή μόνο και μόνο επειδή μισεί τη μητέρα του ή επει­ δή είναι ομοφυλόφιλος ή επειδή δεν είναι ωραίος σαν τον Απόλλωνα; Είναι δυνατόν να αι­ σθάνεται υπαρξιακή ανασφάλεια επειδή δεν ταυτίζεται με τα αποδεκτά μέτρα και σταθμά της κοινωνίας του; Αυτές οι επιδερμικές και ανόητες φοβίες δε διανοίγουν ποτέ την ατομι­ κή εσωτερικότητα στη θεωρία της ίδιας της της τυχαιότητας και μοναξιάς- δε στρέφουν το υποκείμενο προς τον εαυτό του. Το απομονώνουν σε ένα δωμάτιο, απ' όπου μοίρεται και κλαίγεται επειδή δεν αρέσει, επειδή το φαινόμενο δε θεμελιώνει μια σχέση ελκτική προς το βλέμμα που το αντικρίζει. Από αυτές δυστυχώς τις παιδικές αφέλειες, με όλη τη γοη­ τεία της αμέριμνης αθωότητας, είναι γεμάτη ή ποίηση, και ειδικά η ελληνική σε βαθμό α­ πελπισίας. Με τον Μ. Σαχτούρη όλα αυτά καταρρέουν και διαλύονται- και μαζί του οι δημοτικοφανείς τρόποι μιας ύπαρξης χωρίς εσωτερικές σχέσεις, συγκρούσεις και διλήμματα. Πρώτη λο­ γοτεχνική αφετηρία του έργου του είναι ο παραμερισμός της τοπιογραφίας του Ο. Ελύτη, του Γ. Σεφέρη, του Α. Εμπειρικού, ακόμα και του Ν. Εγγονόπουλου. Σε όλη τη γλωσσική ευφορία και ευτοπία αυτών των συγγραφέων, την πίστη τους στην αρτιμέλεια της γλώσ­ σας και την τελειοποιησιμότητα του κόσμου διά του μύθου, ο Μ. Σαχτούρης αντιτάσσει έ­ να κολαστήριο ψυχών, μια ακοινώνητη γλώσσα, το άσμα μιας ρημαγμένης Κασσάνδρας. «Τα ωραία νησιά/δεν έχουν ουρανό/τα πτώματα ε κ ε ί[...] το ξεδοντιασμένο/το στόμα της

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 97

γριάς /έ χ ε ι ουρανό» (Ποιήματα, α. 156). Η δυσφορία μιας γλώσσας και η δυστοπία ενός οράματος βρίσκουν στο έργο του τον τόπο απ' όπου αντικρίζουν την παραδεισιακή αθωό­ τητα της ελληνικής παράδοσης και τη δολοφονούν χωρίς κανένα δισταγμό. Πρόκειται για μια εντελώς ενηελληνική στροφή του ποιητικού χορού, όπου μέσα από κοφτές και βίαιες φράσεις αποτυπώνονται οι κινήσεις ενός λαού κάτω από την κυριαρχία της μανικής σελή­ νης, μακριά από τη θέρμη και την αμεριμνησία του μεταρσιωτικού ήλιου. Γιατί με την ποί­ ηση του Μ. Σαχτούρη ο ποιητής μιλάει για ένα σύμπαν μέσα στο οποίο ο άνθρωπος είναι παρείσακτος και ανεπιθύμητος, όπου το άτομο δεν αμφισβητείται εξαιτίας των ηθικολογικών συμβάσεων μιας κοινωνίας, αλλά του απορρίπτεται ακόμη και η ίδια η προσωπική πα­ ρουσία. Το ορατό σώμα γίνεται μια αόρατη απουσία: το όνομα σβήνεται και η γλώσσα καταστρέφεται ενώ μέσω υπαινιγμών και ιχνοστοιχείων δηλούται το έλλιπον σώμα με το όνο­ μα και τη γλώσσα του. Γιατί λοιπόν ένας ποιητής καταφεύγει στο σκοτάδι ενός σεληνόκρουστου θιάσου ανθρώ­ πων που αλληλοκαταβροχθίζονται και σαν συνειδητοποιούν την πράξη τους ολολύζουν και ουρλιάζουν λέξεις και φράσεις που έδιναν παλιά νόημα σε όλη την περιπέτεια της λυρικής ποίησης από τον Αρχίλοχο μέχρι σήμερα; Ο Μ. Σαχτούρης είναι ένας ανπρομανπκός ποιη­ τής· τα αισθήματα γι' αυτόν είναι καρφιά πόνου, δεν αποτελούν το περιεχόμενο ούτε το σκοπό της ποιητικής γλώσσας. Αυτό που τον ενδιαφέρει είναι να αντικρίζει τις στάχτες των παθών για να ψάχνει μέσα τους τον πυρήνα και το κίνητρο του πάθους. Καταλήγουμε και πάλι σε ένα αίσθημα εντελώς αντι-ελληνικό και ανπ-ορθόδοξο, ένα αίσθημα βγαλμένο μέ­ σα από τον Αυγουστίνο και τον Καλβίνο, το εσωτερικό βίωμα της διαλυτικής ενοχής, το τραυματικό και ταυτόχρονα λυτρωτικό mysterium peccati et peccatoris, το μυστήριο της αμαρτίας και του αμαρτωλού. Η ποίησή του είναι η στιγμή μιας συνειδητοποίησης ότι το ε­ γώ γεννιέται μέσα από την επίγνωση της ριζικής αμαρτωλότητας του ανθρώπου μπροστά στον ηθικό νόμο που δεν μπορεί να εφαρμόσει: από τη στιγμή που το άτομο κατανοεί ότι κάτι άδικο συμβαίνει γύρω του, μια διαρκής αμαρτία, γίνεται ταυτόχρονα simul justus et peccator. Γνωρίζει αλλά δε δρα- πράττει αυτά που δε γνωρίζει. Όλη η ποίηση του Μ. Σα­ χτούρη είναι το πλέον καίριο ποιητικό υπόμνημα στο έβδομο κεφάλαιο της προς Ρωμαί­ ους επιστολής του Παύλου. Για πρώτη φορά στην ποίησή μας η ενοχή, ένα γνήσια «πνευματικό» ρίζωμα, γίνεται η καταγωγική έμπνευση της ποιητικής γραφής. Κανένας άλλος ποιητής μας μετά τον Δ. Σολω­ μό δεν έχει οιστρηλατηθεί περισσότερο από αυτό το αίσθημα της ενσυνείδητης εσωτερι­ κότητας που μεταμορφώνεται σε υπαρξιακή ενοχή όσο ο Μ. Σαχτούρης- ούτε άλλωστε και κανένας έπειτα από αυτόν, τη εξαιρέσει του ανολοκλήρωτου Νίκου Μακρή, του πρώι­ μου Λευτέρη Πούλιου και του Αλέξη Τραϊανού. Κανένας άλλος ποιητής μας δεν προχώρη­ σε σε ένα τέτοιο επίπεδο υποδόριου αυτοστοχασμού όσο ο Μ. Σαχτούρης. Η ποίησή του είναι η έκφραση της σύγχρονης τραγικής ύπαρξης, που διαρκώς βιώνει την καταστροφή νοήματος και σημασίας παντού γύρω του ενώ ταυτόχρονα με τρόμο ανακαλύπτει ότι η κλί­ ση για καταστροφή βρίσκεται εγκατεστημένη μέσα του και αποτελεί ίσως το ωραιότερο και πλέον επιθυμητό κομμάτι το εαυτού του. Έτσι, η επιθυμία γίνεται ενοχή και η ύπαρξη μια εποπτεία θανάτου. Ο έσω άνθρωπος ενοικείται από αυτό που δε θέλει και όμως βα­ θύτατα αγαπά: η παιδική ηλικία ήταν θάνατος, η μητρική αγάπη ένας αγώνας επιβίωσης, η εκκλησία οίκος δαιμόνων, η ιστορία, ο τρόμος του ακατανόητου, το τοπίο μιας διαφανούς αθωότητας μια επώδυνη τυραννία: «Το ποτάμι το όνειρο τα σπηρούνια κι ο φόβος/σκορπιστήκαν σ' αυτό το λιβάδι/κι η ωραία γυναίκα με τη βέργα του πάθους/τυραννάει τα μάτια της τυραννάει την ψυχή της» (Ποιήματα, ο. 51). Το φως είναι και αυτό μια παγίδα- όπως είχε παρατηρήσει η Σιμόν Βέιλ ακόμα και στο ποί-

98 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ημα της δύναμης, την Ιλιάδα, το τραγικότερο μοτίβο είναι η κραυγή του Αίαντα εν δεν φά­ ει και όλεααον. Η ταύτιση φωτός και ολέθρου σημαίνει τη συγγένεια της αυτογνωσίας και του θανάτου- μόλις ο ποιητής έρχεται σε επίγνωση της ιστορίας ανακαλύπτει μέσα του τους δαίμονες που την κατατρέχουν. Ακόμα και η πατρίδα της κλασικής λιτότητας, η λεγόμενη Ελλάς, είναι μια ακόμα παγίδα ασημασίας και καθημερινού θανάτου, η γραφή μιας απίστευτης καταστροφής γεννημένη από μια ψευδή συνείδηση. Για τον Μ. Σαχτούρη, η ανεστιότης είναι ο κατεξοχήν οίκος της ύπαρξης- και αυτό όχι για κάποιο αίσθημα υπαρξι­ στικής ασυμφωνίας με την κοσμική τάξη. Αλλά γιατί η εστία, το λίκνο του πολιτισμού και των αξιών του, είναι μόνο το άντρο απ' όπου βγαίνουν όλες οι ψυχές των σκοτωμένων: η Ελλάδα, η Ευρώπη, ο πολιτισμός δεν είναι παρά αγωγοί του ολέθρου, σαγήνες της θλί­ ψης- η ποίηση μπορεί μόνο να κατακρεουργεί τα όντα για να προλάβει την επόμενη συμ­ φορά που θα προξενούσε η ψευδής συνείδηση μιας απατηλής αθωότητας. Μπροστά σε αυτά ο Μ. Σαχτούρης δεν αμύνεται μέσα από έναν πνευματικό τιτανισμό ή μια κοσμολογική επανάσταση. Αντίθετα, καταδύεται σε εκείνη την «αδρανή περισυλλογή» στην οποία βυθιζόταν και ο ήρωας του ντοστογιεφσκικού υπογείου ή κάποιοι ήρωες του Σάμουελ Μπέκετ, και ανασύρει από μέσα της τη φρικαλέα πραγματικότητα μιας απωθημένης γνώσης. Μέσα στο Αιγαίο, την Αθήνα, την Ορθοδοξία, το Βυζάντιο είμαστε όλοι ένο­ χοι, γιατί δε σκεφτήκαμε αρκετά τον άλλο, γιατί αδικήσαμε τον άλλο, όπως θα έλεγε ο Τούρκος του Μακρυγιάννη, αν ήταν Έλληνας. Ο Μ. Σαχτούρης για πρώτη φορά στην ποιη­ τική μας γλώσσα παραμερίζει εντελώς τη ρητορική του θύματος και της θυματοποίησης που έχει διαμορφώσει τη νεοελληνική συνείδηση και ηγεμονεύουσα ιδεολογία σε βαθμό υστερικής παράκρουσης. Ζούμε σε «μια ά­ σεμνη πόλη» (Εκτοπλάσματα, σ. 25),«όπου οι άγιοι δεν εμφανίζονται ποτέ» (Εκτοπλά­ σματα, σ. 21), όπου μόνο ο θάνατος και οι νεκροί κυκλοφορούν σαν κινήσεις του σκο­ ταδιού μέσα στο σκοτάδι, ενώ πάνω τους ιερουργός μύστης και λυτρωτής προσεύχε­ ται για έναν ειρ ηνικό θάνατο ο Φραντς Κάφκα. Αυτός ο θάνατος όμως δε θα μας χαριστεί ποτέ· γιατί είμαστε ήδη νεκροί μέ­ σα από τη σίγαση του νοήματος και την κα­ τάργηση της αλληλεγγύης, θάνατος σημαί­ νει ιδιοκοσμία, δηλαδή ηθικός παλιμπαιδι­ σμός, απόφαση του ατόμου να αφήσει την ηθική του συνείδηση να ατροφήσει και να διαλυθεί, μέσα από την ανικανότητα να αναλάβει την ευθύνη των έργων του. Έτσι, η ποίησή του ρίχνεται στο τρομακτικό έργο να απαλλάξει το ποιητικό εγώ από ε­ κείνα τα αγαπημένα πράγματα μιας αθωό­ τητας ανέγγιχτης από την πράξη και την ι­ στορία. Για τον Μ. Σαχτούρη, η αθωότητα είναι ένα φρικτό ψέμα- μέσα σε έναν κό­ σμο που ανέχεται τα φοβερότερα εγκλήμα­ τα στο όνομα της αδιαφορίας και της ευμά­ ρειας κανείς δεν είναι αθώος. Όλοι ενεχό-

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 99

μαστέ στο ολοκαύτωμα, τον εξανδραποδισμό, τη γενοκτόνο νοοτροπία- και αυτό το σά­ μπαν της ένοχης συνείδησης, το γνήσιο τραγικό αίσθημα της νεωτερικότητας περιγράφει ο Μ. Σαχτούρης, μέσα στους δόλιχους δρόμους του οποίου όλα όσα έδιναν προσανατολι­ σμό στις παλαιότερες γενιές έχουν εξανεμιστεί και σβήσει μέσα στην ευνουχιστική λα­ τρεία της εφημερότητας. Μέσα στο σύμπαν αυτό, η αισθητική (συνεκδοχικά δηλούμενα με τα χρώματα) περιγρά­ φει την τραυματική φύση της ωραιότητας, το πλέον συντριπτικό και αμαρτωλό ψέμα που η μαγευτική ομορφιά ενσαρκώνει μέσα σε έναν κόσμο απόλυτης παραφροσύνης και αποσύνθεσης. Για τούτο και η ποίησή του μιλάει για το διαμελισμένο, το άσχημο, το δυσαρμονικό- και όμως: η ποίηση μόνο αγαπά και μόνο την αγάπη έχει ως ειρμό σημα­ τοδότησης. Μέσα από αυτή την αγάπη για την ελληνική γλώσσα ο Μ. Σαχτούρης απο­ καλύπτει όλο το reatus culpae που χαρακτηρίζει τη σημερινή συνείδηση- την πραγματι­ κότητα δηλαδή της υπαρξιακής αμαρτίας. Δε μιλάμε φυσικά για ηθική ή ηθικολογική αμαρτία. Διότι μόνο η σύγκρουση με το θε­ σμοθετημένο καλό αποτελεί τη σημαντικότερη ένδειξη της ψυχικής εξατομίκευσης και απόδειξη ότι ο άνθρωπος συνειδητοποιεί το ποιος είναι θέτοντας προτάγματα για το πώς θα ήθελε να γίνει. Με τον Μ. Σαχτούρη εισερχόμαστε στο πολυχασμένο σύμπαν των εσωτερικών εναντιοδρομιών- δεν υπάρχει καμιά διάχυτη χάρη για να ενοποιήσει την αμαρτωλότητα με τη συγγενή της αρετή. Η ιστορία έχει σκοτώσει αυτή την αδελφο­ ποίηση και έχει δημιουργήσει ψευδοαρετές, ψευδογεγονότα, που ακόμα και διά του α­ γαθού κατεργάζονται το θάνατο. Για τούτο και ο θάνατος είναι τόσο κυριαρχικός στα τε­ λευταία του ποιήματα- είναι η ανολοκλήρωτη και εν εξελίξει εγκατάλειψη του παλαιού ανθρώπου που επιφέρει η γνώση της ενοχής μέσα του. Γιατί η μεγαλύτερη αμαρτία εί­ ναι η άγνοια, όπως έλεγαν οι αρχαίοι γνωστικοί- και ζει μέσα στις ψευδείς βεβαιότητες ενός ακοσμικού σύμπαντος- ζει με την άγνοια ενός τυραννεύοντος Οιδίποδα αποφεύγοντας την αλήθεια που οδηγεί στην ελευθερία της ιστορικής δράσης. Ο Ιγνάντιος στην επιστολή του προς τον Πολύκαρπο χαρακτηρίζει τον άνθρωπο που δεν έχει ακόμα ανακαλύψει τη λυτρωτική ουσία μιας σχέσης με το λατινικό όρο δεσέρτωρ (λιποτάκτη), και το σύμπαν που χαρτογραφεί η ποίηση του Μ. Σαχτούρη ανήκει σε κά­ ποιον που αυτομολεί από την αλήθεια στο στρατόπεδο της διάφανης επιδερμικότητας αυτής που βασάνιζε την ελληνική ποιητική γλώσσα επί αιώνες και που μας έδωσε εικό­ νες μοναδικής μεγαλοπρέπειας και υποβολής δίχως όμως μέσα τους τη λυτρωτική επίρροια μιας τύψης. Γι’ αυτό τον τύπο του πανθαμάρτητου ανθρώπου (Επιστολή Βαρνά­ βα, XX, 1) μιλάει ο Μ. Σαχτούρης, τόσο εύστοχα αποτυπωμένο στην ποίηση του Δ. Σο­ λωμού μέσα από το στίχο: «Είναι ο νους του έρμος κόσμος που χαλιέται», από έναν κό­ σμο δηλαδή σε διαρκή αποσύνθεση χωρίς να προσφέρει ούτε ακόμα και αυτά τα κρυ­ σταλλώματα του θανάτου ως αισθητικές δηλώσεις της υπαρκτικής του αλήθειας. Ο ποιητής του Μ. Σαχτούρη μοιάζει σαν να περιδιαβάζει αυτό το τοπίο της σήψης, χω­ ρίς να συγκινείται ή να συμπαθεί τους δαιμονισμένους που τον ενοικούν. Για τους δαι­ μονισμένους δεν υπάρχει τάξη, αρμονία και ωραιότης- ούτε η ανάμνηση ούτε η νοσταλ­ γία τους. Η ποίησή του μιλάει για ανθρώπους που δεν έχουν καθόλου το αίσθημα της αρμονίας ή της εναρμόνισης. Διότι το φρόνημα της σαρκός θάνατος, το δε φρόνημα του πνεύματος ζωή και ειρήνη (Ρωμαίους, 86), όπως έγραφε ο Παύλος μέσα από εκεί­ νες τις ρητορικές του αντιθέσεις που τόσο έχουν ταλανίσει το χριστιανικό κόσμο. Η ποί­ ηση του Μ. Σαχτούρη μιλάει διαρκώς μέσα από το φρόνημα της σάρκας ως έχθρα προς το συμφιλιωτικό όραμα ενός κοσμικού έρωτα- ο ποιητής του δεν ψάχνει να βρει τη ζωή και την ειρήνη, ούτε ακόμα πιστεύει ότι την έχει βρει, πράγμα που αποτέλεσε τη

100 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

μεγάλη ψευδαίσθηση τόσων ποιητών και φιλοσόφων του 20ού αιώνα. 'Εχει χαθεί μέσα της γιατί η ενοχή της ιστορίας έχει κατακλύσει τη συνείδησή του με τη διάλυση των μορφών και την απακμή των ιδεών. «Κάτι επικίνδυνα κ ο μ μ ά τια /χ ά ο ς /είν ' η ψυχή μου/που έκοψε μ ε τα δόντια του/ο θεός» (Ποιήματα, ο. 171). Το χάος είναι μέσα του σαν αναγκαίο συστατικό της ψυχής του. Πώς ζει λοιπόν κάποιος με το χάος μέσα του; Όχι φυσικά τσαλαβουτώντας σαν ηλίθιος στα γαλανά νερά του Αιγαίου ή σηκώνοντας με αυτάρεσκο ναρκισσισμό μεγάλες πέτρες. Ο Μ. Σαχτούρης φέρνει επιτέλους την ελληνι­ κή γλώσσα στην ενηλικίωσή της, φυτεύοντας μέσα της τις ανυπόφορες προβληματικές του χάους και της αρνητικότητας και αποσχιζόμενος έτσι από μια παράδοση που δημιουργήθηκε μέσα α­ πό τη νοοτροπία ενός νηπτικού υπερβατισμού. Επιτέ­ λους, η ιστορία γίνεται ποίηση χάρη στο έργο του. Ως επίγονοι του ελληνικού κόσμου ζούμε σε έναν κό­ σμο αναλογιών όπου η ειδική μας ύπαρξη όχι μόνο δι­ καιώνεται και νομιμοποιείται από την κοσμική τάξη αλ­ λά θεωρείται και απαραίτητο στοιχείο της. Ο δυτικός χριστιανισμός ωστόσο, συνεχίζοντας την εβραϊκή σχέ­ ση με την ιστορία σαν μια αφήγηση εξορίας, αντιλήφθηκε το άτομο σαν κάτι παράνομο και άνομο μέσα σε ένα απέραντο σύμπαν και πάνω σε έναν πλανήτη που αιωρούνταν. Ο μετα-αυγουστίνειος χριστιανός, έχοντας συνείδηση της ανομικής ζωής του, επιδόθηκε σε απελ­ πισμένες και ηρωικές προσπάθειες να νομιμοποιήσει την ύπαρξή του με μια τυφλή δράση, μια μεταβαλλόμε­ νη αξιολογία και μια εγωκεντρική βουλησιοκρατία, που από τη φύση της δημιουργούσε εσωτερικούς διχα­ σμούς και αντιφάσεις στο δρων υποκείμενο. Μέσα α­ πό αυτούς τους διχασμούς αναδύθηκε η αίσθηση της ενοχής για όσα πράττονταν, λογίζονταν και σχεδιάζο­ νταν και έκτοτε η ενοχή έγινε το κεντρικό χαρακτηριστικό του δυτικού χριστιανισμού. Μέσα απο την ενοχή αναπτύχθηκε η ανάγκη μετατόπισης των τύψεων σε ένα συμβολικό επίπεδο και συνεπώς η μετουσίωσή τους σε δημιουργικότητα. Όλα αυτά διαμόρφωσαν το πεδίο της ψυχικής ενότητας, όπου οι συγκρούσεις και τα διλήμματα δεν απολυτρώ­ νονταν μέσα από μια πράξη εξαγνιστική. Ο ένοχος και ενοχοποιητικός χριστιανισμός της Δύσης δημιούργησε τους αόρατους κόσμους της ποίησης όπως δεν τους είχαμε διαβά­ σει ποτέ στην ευρωπαϊκή Ανατολή ή την Κίνα, την Ιαπωνία και την Ινδία, εισάγοντας την αμφιβολία και την αμφισημία, τα λανθάνοντα υποκείμενα κάθε καλλιτεχνικού έργου στην Ευρώπη μετά την Αναγέννηση και τη Διαμαρτύρηση. Εδώ βρίσκουμε τη σημαντικότερη οφειλή του ελληνικού λόγου στην παράδοση του Αυ­ γουστίνου, του Λούθηρου και του Καλβίνου, μια οφειλή που δεν αναφέρεται σε φόρμες και ιδεολογίες ή απολογητικές αναιρέσεις, αλλά σε θεμελιώδεις υπαρξιακές στάσεις και επιλογές. Μέοα από αυτές το άτομο έψαχνε να βρει και να θεσπίσει τη θέση του στο σύμπαν, που δεν μπορούσε πλέον να είναι κόσμος αλλά η ουδενόσωρος ζωή ενός απαισιόδοξου σκεπτικιστή. Το άτομο δοκίμαζε λοιπόν να αναδιατάξει τη φυσική σειρά και να ανακαλύψει τα κενά και τα χάσματα που θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει για να παρεισφρήσει την ύπαρξή του και να ενταχθεί πλέον στο συνεχές μιας κοσμικής αλλη­ λεγγύης. Όμως οι πράξεις καθαυτές διέλυαν τις φαντασιακές αναγωγές· κανένα απόλυ­

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΟ 101

το υποκείμενο ή απόλυτο πνεύμα, ιστορική νομοτέλεια ή οποιοδήποτε Dasein δε θεμε­ λίωνε την ύπαρξη ως αναγκαίο σημείο αναγνωρίοεως επί φίλιου εδάφους. Το έδαφος ήταν εχθρικό και ήταν η ίδια η ιστορία, το δημιούργημα των ανθρώπινων πράξεων· η εχθρότης της ιστορίας, η αυτοδημιούργητη αναίρεση της ύπαρξης αποτελούσε το εμπνέον κίνητρο μιας διαρκούς και σκληρότατης ανανέωσης των μορφών. Η τέχνη της χριστιανικής Ευρώπης έχει επιβληθεί διεθνώς γιατί δεν έχει ούτε τη βεβαι­ ότητα της κλασικής Ελλάδας ούτε την κυκλικότητα του βυζαντινού κόσμου, αλλά ανα­ πτύχθηκε σε μια διαρκή αυτοαναίρεση· διαμόρφωσε, με άλλα λόγια, μια πολυστρωματική διάρθρωση και πολυσθενή σημασιολογία για τον ε­ αυτό της ούτως ώστε να αποτελεί συλλογική περιπέ­ τεια ακόμα και στην πλέον υποκειμενική της έκφαν­ ση. Η τύψη και η ενοχή του καλλιτέχνη επαναδημιουργούσαν εξ υπαρχής την καλλιτεχνική πράξη. Στην ελληνική περίπτωση, η νοοτροπία της νεωτερικότητας δεν άγγιξε την ποιητική του Κορνάρου, αν και βέ­ βαια διαφαίνεται στον Χορτάτζη, τον Σολωμό και δε­ καετίες μετά στον Μ. Σαχτούρη. Ο Μ. Σαχτούρης συνέχισε την αποστολή που άφησε ανολοκλήρωτη ο Δ. Σολωμός: να μεταδώσει στην ελ­ ληνική γλώσσα το μίασμα της εξατομίκευσης, την υ­ παρξιακή ενοχή που γεννάει η συνειδητοποίηση της μοναδικότητας και της μοναχικότητας του σύγχρονου ανθρώπου. Μέσα από αυτό τον εσωτερικό χωρισμό ο Μ. Σαχτούρης εικονογραφεί την επίγνωση του κακού που έχει αναδυθεί στην ανθρώπινη σκέψη από τον πολιτισμό στον οποίο ζούμε. Το κακό δεν υπάρχει ε­ ξωτερικά- γεννιέται μέσα από την επιλογή πράξεων που δεν απομακρύνουν τον άνθρωπο από το θεό, ό­ πως προσπάθησε να δείξει η εξαπλουστευτική απά­ ντηση του Αυγουστίνου και άλλων χριστιανών πατέρων. Κακό είναι η απομάκρυνση από τη δημιουργία και τον άλλο, είναι η παρενέργεια που αναπτύσσεται από αυτό το χάσμα για να δοθεί νόημα και πάλι σε μια ζωή χωρίς αρμούς και γέφυρες. Για τούτο είναι εξί­ σου αποτελεσματική όσο και το καλό, ίσως μάλιστα ισχυρότερη εφόσον είναι ένας μη­ χανισμός άμυνας και ψυχικής εκτόνωσης μπροστά σε έναν κόσμο από ασύναπτες μορ­ φές και αγεφύρωτες όχθες. Γι’ αυτό τον κόσμο του κακού μιλάει η ποίηση του Μ. Σαχτούρη, και για την ενοχή του ανθρώπου που γνωρίζει ότι ευθύνεται για το τίποτα της ιστορίας. Μέσα από την ενοχή της πολυδιάσπασης της άκεντρης ύπαρξης που αποτελεί την ουσιώνουσα δύναμη του κακού στην ηθική συνείδηση, ο Μ. Σαχτούρης ζωγραφίζει τον εσωτερικό κόσμο του νε­ οέλληνα, και φυσικά κάθε ανθρώπου, με την οδύνη και την αμισανθρωπία κάθε πραγ­ ματικού ποιητή, που βλέπει και μιλάει εν ονόματι του βλέμματος. Η ποίησή του κάνει ο­ ρατή τη δυναστεία του κακού μέσα στην ελληνική γλώσσα και ανοίγει τη σημασιακή της δύναμη στην άλλη όψη των ανθρώπινων προθέσεων. Η ελληνική γλώσσα έχει εξαντλη­ θεί από τη θεολογία του καλά λίαν και έχει εξαντλήσει τη σημασιακή και εικονοπλαστική της δύναμη μέσα του. Μέσα από τη νοοτροπία που διαμόρφωσε η πίστη ότι η δημιουργία είναι καλή και ω­ ραία δ.ιαπλάστηκε στα ελληνικά η ιστορική απραξία και αδράνεια, η ανιστορικότης ως

102 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

άρνηση μετοχής στην ενθαδικότητα. Τι μπορούμε όμως να πούμε για την καλοσύνη, το κάλλος και την αρετή όταν τόσο σπάνια πραγματώνονται στην ιστορία, όταν ουσιαστικά πρόκειται για αντι-ιστορικές, υπερβατικές οντότητες, που δεν είναι σε θέση να νοηματοδοτήσουν την άμεση πραγματικότητα παρά μόνο διά της απουσίας τους; Η ποίηση του Μ. Σαχτούρη χαράσσει τον κύκλο της ανθρωπολογίας του κακού και της αδικαίωτης ζω­ ής και ταυτόχρονα μιας συνείδησης που έρχεται σε επίγνωση της αμαρτωλότητάς της, όχι σαν αποτέλεσμα κάποιου προπατορικού αμαρτήματος, αλλά ως απότοκο της ίδιας της ιστορίας και της έμπρακτης υλοποίησης των εσωτερικών της δυνατοτήτων. Πρόκειται για μια ποίηση ομολογιακή, εφόσον παραδέχεται ότι μέσα στη γλώσσα του α­ τόμου φωλιάζει η ίδια η μανία της αγλωσσίας, της κατάργησης της κοινωνίας και της ε­ πικοινωνίας, της διάλυσης των μορφών και της λύσης των δεσμών συγγένειας. Για την εξαγριωμένη φύση του ανθρώπου μιλάει η ποίηση του Μ. Σαχτούρη, για μια αβάφτιστη φαντασία, που δεν έχει αποκαθαρθεί από την αγνωσία των ορμών της. Διότι μόλις το ά­ τομο συνειδητοποιήσει την έφεσή του προς κάτι έξω από αυτό, ανεπίγνωστα οι κλίσεις του μεταμορφώνονται σε ασκητικές μετουσίωσης· ακόμα και αν αυτό γίνεται μέσα από το κακό και την ύβρι. Το μήνυμα της ποίησης του Μ. Σαχτούρη είναι ότι η σωτηρία μπο­ ρεί να επιτευχθεί μέσα από το μυστήριο της αμαρτίας και της αμαρτωλότητας· ότι τελι­ κά η καθάρσια αγωγή της ψυχής μπορεί να είναι πράξη απίστευτης σκληρότητας, μια δολοφονία των καλύτερων στιγμών της ζωής μας, και όλων εκείνων των ψευδαισθήσε­ ων που μας επέβαλαν τη βεβαιότητα μιας ζωής ανέμελης, ωραίας και αθώας. Είναι λοιπόν περιττό και επιβλαβές να προσεγγίζουμε αυτό το λόγο φορμαλιστικά και τυ­ πολογικά σαν να διαβάζουμε κανένα βιβλίο συνταγών. Η παγίδα των αντεστραμμένων μορφών έχει διαλύσει την ερμηνευτική προσέγγιση της κριτικής στην ποίηση αυτή για δεκαετίες τώρα, ώστε είναι πλέον αδύνατο να πούμε τι διαβάζουμε σε ένα ποίημα, διό­ τι δεν μπορούμε να αναγνωρίσουμε ότι τελικώς κάτι λέγεται μέσα σε κάθε ποίημα. Η ποίηση του Μ. Σαχτούρη χαρτογραφεί τον κόσμο της χριστιανικής οδύνης και εσωτερι­ κότητας, της ενδοχώρας που καλλιέργησε το αίσθημα της ευθύνης της χριστιανικής πνευματικότητας- και μας δείχνει πώς έχει διαλυθεί και αποτεφρωθεί αυτός ο παραδεί­ σιος κόσμος των φωτεινών προθέσεων και των ολοκληρωμένων προσωπικοτήτων. Με το έργο του, ξαναμιλάει ο Ιώβ στα ελληνικά και ξανάρχεται στην επιφάνεια το ταραγ­ μένο υποσυνείδητο του ανθρώπου που δεν μπορεί να δει ή να ακούσει πουθενά την παρουσία του θεού. Και όμως ο θεός μπορεί να εμφανίζεται μέσα από τον τρόμο και τη φρίκη- και όχι με εκείνο το καλοκάγαθο και ροδομάγουλο προσωπάκι που εξανθρώπισαν οι φοβίες του Μιχαήλ Αγγέλου. Η καλοσύνη και η ομορφιά ίσως τελικά να παίρ­ νουν το πρόσωπο της διάλυσης και του θανάτου, ενώ η ωραιότητα μπορεί να μην είναι παρά ο ελεεινότερος εξευτελισμός της ζωής, η πιο σατανική επινόηση απόκρυψης της πραγματικότητας. Όλο το ποιητικό έργο του Μ. Σαχτούρη είναι ο διάλογος του Ιώβ με τον θεό του- και ενώ ο δυστυχισμένος δηλώνει «άνθρωπος σαπρία και υιός ανθρώπου σκώληξ», ο θεός του παραμένει σιωπηλός και ενεξευμένιστος, αφού μόνο «εν γαρ τω άπαξ λαλήσαι ο κύριος εν δε τω δευτέρω ενύπιον, η εν μελέτη νυκτερινή, ως όταν εμπίπτη φόβος επ' ανθρώπους επί νυσταγμάτων επί κοίτης- τότε ανακαλύπτει νουν αν­ θρώπων εν είδεσιν φόβου...». Ο φόβος ποτίζει τα όνειρα και διαλύει τη μαντική τους φύση- και μαζί τους διαλύεται η αρτιμέλεια του ατόμου, καταστρέφεται η αρτιότητα του κόσμου και σβήνει η ερμηνευτική ενότητα του βλέμματος. Εφόσον δεν έχουμε πρόσωπο, για ποια ποίηση μιλάμε; «Φύγε/φύγε ξέν ε/μ εσ ' στην καρδιά μου έχω ένα ήμερο πουλί/a v τ' αφήσω να βγει/τα δόντια του θα σε κατασπαρά­ ξουν» (Ποιήματα, ο. 147). W

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΟ 103

αφιέρωμα

του

Αλέξανδρου αργυρίου Έπειτα από τον αιματηρό Δεκέμβρη του 1944 η ομαλότητα

του λογοτεχνικού βίου δεν επανήλθε απρόσκοπτα, ούτε χωρίς να έχει πολιτικές επιβα­ ρύνσεις. Η πιο χαρακτηριστική εκδήλωση υπήρξε η έκδοση της Αγγλοελληνικής Επιθε­ ώρησης το 1945, η οποία, στον πρώτο της ιδίως τόμο, φαινόταν να θέλει να αποδείξει ότι η Κοινοπολιτεία, εκτός από τον πολεμικό οπλισμό της και ιδίως τον αεροπορικό που ακινητοποιούσε κάθε κινούμενο όχημα στην εαμοκρατούμενη περιοχή, διέθετε και

Συνοπτικό διάγραμμα της υποδοχής του έργου του Μίλτου Σαχτούρη πνευματικό οπλισμό τον οποίο με το έντυπο αυτό επιχειρούσε να παρουσιάσει. Η αλή­ θεια ωστόσο ήταν ότι από τον δεύτερο τόμο της η Αγγλοελληνική Επιθεώρηση είχε με­ γάλο ενδιαφέρον. Κοινό δε μυστικό ήταν ότι από τίνος και έπειτα στη σύνθεση της ύλης επενέβαινε ο Γιώργος Κατσίμπαλης με το επιτελείο του. Ωστόσο δεν είναι τυχαίο ότι η χαμαλοδουλειά, εννοώ τη βιβλιοκριτική, έχει ανατεθεί στην Άλκη θρύλο, της οποίας πολλά μπορούμε να καταμαρτυρήσουμε πλην της ιδιοτέλειας. Το ότι οι νέοι συγγραφείς που καταχωρίζουμε ως μεταπολεμικούς πέρασαν πρώτοι από το κόσκινο της κ. Ουράνη (όπως ήθελε να ονομάζεται από το επώνυμο του συζύγου της) ήταν επόμενο, αλλά κρί­ νοντας από το αισθητήριό της φυσιολογικά εκδηλώνεται η «άδικη» αντίδρασή της απέ­ ναντι στα νεωτερικά ρεύματα, των οποίων δεν αντιλαμβανόταν τις ελευθερίες, παραμένοντας δέσμια μιας αντίληψης ήδη παρωχημένης- όχι πάντως από κακοπιστία, κριτήριο αδιάφορο για τη σημασία αυτών καθεαυτών των προσλήψεων. Στο πρώτο τεύχος του Β' τόμου, αναφερόμενη στη Λησμονημένη του Μίλτου Σαχτού­ ρη και στα Εντός παρενθέσεως του Δημήτρη Παπαδίτσα, «αδίστακτα», όπως λέει, «τα πετάει πίσω από το συμβολικό της παραβάν(ι)» (Μάρτιος 19 46 , τχ. 1, σ. 30). Ελα­ φρώς καλύτερη τύχη είχαν οι Εποχές του Μανόλη Αναγνωστάκη, που θεω ρεί ότι εν μέρει ανανεώνουν τα πολυακουσμένα μοτίβα (Ιούνιος 1948, τόμ. Γ \ τχ. 10, σ. 324), και δεν είμαι πρόθυμος να δεχτώ ότι η θετική κρίση της για την ποίηση της Ελένης Βακαλό οφειλόταν σε φεμινιστική αλληλεγγύη (Νοέμβριος 1946, τόμ. Β', τχ. 9, σ.

302). Βρισκόμαστε βέβαια σε μια εποχή όπου το έργο των νέων ποιητών δεν έχει παρελθόν και δεν έχει κατορθώσει να δημιουργήσει παρόν, όπως τουλάχιστον ισχυρίζονται οι κριτικοί του Μεσοπολέμου με το κύρος που έχουν στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, μεταφρασμέ­ νο στις καίριες θέσεις που κατέχουν στον εκδοτικό μηχανισμό ευρείας κυκλοφορίας. Μσ ναχικός καβαλάρης πρέπει να υπήρξε στα πρώτα του βήματα ο Μίλτος Σαχτούρης (γ.

1919), καθώς δε βρίσκεται σε κάποιο λογοτεχνικό κύκλο και, προκειμένου να αποκτήσει προσβάσεις στα έντυπα, τον συναντάμε πολλές φορές στην αλληλογραφία του περιοδικού Νεοελληνικά Γράμματα με το ψευδώνυμο Μίλτος Χρυσάνθης, με το οποίο και εξέδωσε την αποκηρυγμένη ποιητική συλλογή του Η μουσική των νησιών μου (1939). Με το ίδιο ψευδώνυμο έχει δημοσιεύσει στη Νεοελληνική Λογοτεχνία το αφήγημα «0 Νάσος μας»

104 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

(Ιανουάριος 1940, τχ. 1, ο. 15-17) και στη Νέα Εστία το «Παραθεριστές» (1941, σ. 547549), τα οποία μπορούν να κριθούν απλώς ως παρενθέσεις στο κύριο ποιητικό έργο του. Άλλωστε σύμφωνα με τη βούληση του ποιητή το έργο του αρχίζει με τη Λησμονημένη (19 45 ) και την προδημοσίευση ενίων εκ των έξι ποιημάτων στο περιοδικό Τα Νέα Γαόμματα (Μάιος 1944, τχ. 3, σ. 180-184) και συμπληρωματικά στο (μικρό) Τετράδιο (πέντε ποιήματα, Μάιος 1947, τχ. 3, σ. 118-121). Τα λίγα αλλά επαρκή αυτά στοιχεία δείχνουν ότι η ποίηση του Μ. Σαχτούρη, αν δεν έχει την έγκριση του «δήμου» (Άλκης θρύλος), έχει όμως την έγκριση των σοφιστών οι οποίοι πλέον, αν δεν είναι πολλοί, εί­ ναι πάντως εκλεκτοί. Αν τη Λησμονημένη η Άλκης θρύλος την πέταξε στην κάλαθο των αχρήστων, ο Αιμίλιος Χουρμούζιος, ενώ έδειχνε την προσαρμογή του στις νεωτερικές γραφές, η προσληπτικότητά του φάνηκε να σκοντάφτει στα πολλά επίπεδα των ποιημάτων του Μ. Σαχτούρη και, όπως θα δούμε, αντιδρά μάλλον βίαια. [...] Ο κ. Σαχτούρης πατά τη χιλιοπάτητη στράτα του υπερρεαλισμού και δεν διαθέτει καν τον πρωθόρμητο εκείνο ενθουσιασμό που είναι σα βακχικό ξέσπασμα και που σπαθίζει την α ί σθησή μας με την αστραπή της υποβαλλόμενης εικόνας. Η «ποίηση» του Σαχτούρη είναι ένα τυπικό δείγμα της καθ' υπολογισμόν παραλογικότητας. Με τον τρόπο τούτο -που δεν συγγε­ νεύει ούτε με τον αυτοματισμό της υπερρεαλιστικής γραφής- δεν είναι καθόλου δύσκολη η παράθεση στίχων, που δεν είναι πρωτίστως στίχοι, και εννοιών που δεν είναι πολλές φορές ούτε ασυνάρτητες έννοιες. [...] Νέα Εστία, 1947, σ. 59 Περιέργως η Λησμονημένη δεν κρίθηκε ευνοϊκά και από το νεότερο Γ. Β. Ιωαννίδη (που υπογράφει ως Άλκης Σπάρτακος) στα Φιλολογικά Χρονικά. Αντιγράφω ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα: [...] Είναι καταφανής η προσπάθεια του κ. Σαχτούρη να εκφράσει με μοντέρνα μέσα μερικά του αισθήματα. Τα μέσα του όμως για μια τέτοια έκφραση, τόσο τα μορφικά, όσο και τα ψυ­ χικά, δεν είναι αρκετά. Του λείπει η οξύτητα εκείνη της αισθηματικότητας, η αβίαστη προσδοχή και η καλλιτεχνική μεταποίηση, η αβίαστη επίσης, της μεταλλικής, της ξερής, γεμάτης ηλεκτρισμό ατμόσφαιρας της εποχής μας, για να κατορθώσει να δώσει ένα γνήσιο, ένα ικα­ νοποιητικό μοντέρνο έργο. Ύστερα, και στο ζήτημα της τεχνοτροπίας αν περιοριστούμε και αφού πρόκειται για μόδα μόνο, ο κ. Σαχτούρης ζει τόσο μακριά από τις πηγές της μόδας αυτής, ώστε δεν μπορεί και να τη μιμηθεί καλά καλά. [...]

1.9.1945, τόμ. Γ, τχ. 32, σ. 356-357 Μου κάνει εντύπωση ότι κανείς από τους κριτικούς δεν αναφέρεται στις πηγές της ποίη­ σης του Μ. Σαχτούρη και δε νομίζω ότι αναπληρώνει το κενό η αναφορά τους στον υπερ­ ρεαλισμό όταν ξέρουμε τις αναρίθμητες εκδοχές του κινήματος, του οποίου οι αρχές χά­ νονται στο βάθος της σήραγγας. Για δικό μου λογαριασμό μπορώ να υποθέσω ότι ο Μ. Σαχτούρης γνωρίζει Εμπειρικό, Εγγονόπουλο, Γκάτσο και Ελύτη, ωστόσο φαίνεται ότι κι­ νείται και εν γνώσει των Γάλλων υπερρεαλιστών, θέλω να πω ότι το παράλογο και το σ πρόοπτο που συναντάμε στον ποιητικό του λόγο δεν ανάγεται στον Εγγονόπουλο, αλλά σε παράλληλη, έστω, ανάγνωση των Benjamin Peret και Tristan Tzara, για παράδειγμα, θα ήμουν πολύ περίεργος να έβρισκε κάποιος την καταγωγή της γραφής του ακόλουθου ποι­ ήματος: ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 1943 Οι γιορτινές μέρες πυκνοκαΤοικημένες γυναίκες αγκαλιάζουν πράσινα κλωνιά δεν κλαίνε κι ο γέρος εθνικός κήπος κουβαλάει στις πλάτες του τρεις πεθαμένους κύκνους

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 105

και τα παιδιά πετάνε ψίχουλα στον ουρανό οι γιορτινές μέρες έχουν ένα λείο πρόσωπο ένα μικρό Χριστό στο κάθε δάκρυ της λησμονημένης ένα αρνάκι μια σταλιά στις παγωμένες της παλάμες ένα πουλί αστέρινο καρφίτσα στα μαλλιά της Για να συνεχίσω τις κριτικές, αργότερα η 'Αλκής θρύλος στην Αγγλοελληνική Επιθεώρηση είναι λιγότερο αυστηρή, αλλά επιμένει στο εσκεμμένο της γραφής και στη συνέχεια μηδενίζει την Τιμωρία των μάγων του Ν. Βαλαωρίτη, τις Εποχές του Μ. Αναγνωστάκη, τα Εντός παρενθέσεως του Δ. Παπαδίτσα, το Νιμούλε Γοντοκόρο του Α. Δεκαβάλλε, την Ακατοί­ κητη νύχτα του I. Δεπούντη, την Αναζήτηση του Κ. Κύρου, τη Χώρα των λωτοφάγων του Γ. Κότσιρα, τις Ζω­ γραφιές από το μακρινό δάσος του Γ. Γαβαλά, υποστη­ ρίζοντας ότι «ούτε ένας στίχος τους δεν τραγουδεί στο νου ή στην ψυχή μου. Τις ξανακοιτάζω κι ατενίζω την έ­ ρημο. [...]» Για να σταθεί τέλος στην υπερρεαλιστική συλλογή Το γαλάζιο του φτερού της κ. Τίγκης Γκίκα, που πρωτοέγραψε αγγλικά τα ποιήματά της και τα μετέ­ φρασε ο κ. Παπατσώνης (Απρίλιος 1950, τόμ. Δ', τχ.

10, ο. 404405)· σηολλάτη του, θα λέγαμε τότε. Πρέπει να φτάσουμε στην τρίτη ποιητική συλλογή του Μ. Σαχτούρη, Με το πρόσωπο στον τοίχο (1953), για να παρατηρήσουμε μια αλλαγή στάσης και πάντως μό­ νο από νεότερους κριτικούς. Διότι ο Χουρμούζιος εξα­ κολουθεί και τώρα να αντιμετωπίζει αρνητικά τη σημα­ ντική αυτή συλλογή ποιημάτων «ως μη ποίηση», ενώ Στην απονομή των Κρατικών Βραβείων Λογοτεχνίας, στις 28 Μαρτίου 1988

φαίνεται ευνοϊκός στις ίδιες σελίδες με τα Μικρά ποιή­

ματα του Κ. Ταχτσή, παιχνίδια ευφυΐας. Αντιγράφω ένα σημείο της κριτικής του για τον Μ. Σαχτούρη: [...] Λυπούμαι ακόμα πιο πολύ για το γεγονός ότι ο κ. Σαχτούρης είναι άνθρωπος με πολύ ευαισθησία και θα μπορούσε να μας δώσει στη νέα του συλλογή κάτι καλύτερο και μονιμότερο από τη Λησμονημένη του και τις Παραλογαίς του. Και για να κρίνουμε την αντιληπτικότητα του Χουρμούζιου ως προς τη νέα ποίηση, παρα­

θέτει στη συνέχεια το ποίημα «Δοκιμές για την επανάληψη της νύχτας» ως αντιπροσωπευ­ τικό είδος σύνθεσης της ποιητικής ιδέας του Μ. Σαχτούρη, για να συμπεράνει: [...]Λυπούμαι, αλλ'αυτά δεν είναι ποίησις. Νέα Εστία, 1953, σ. 131-132 Ο αρκετά νεότερος Άρης Δικταίος (1917-1983) αυτή τη φορά και όχι τις δύο προηγούμε­ νες μπόρεσε να προσέξει την ποίηση του Μ. Σαχτούρη παρά το ότι επιμένει να είναι απορ­ ριπτικός στον υπερρεαλισμό με αφελή επιχειρηματολογία. Αντιγράφω: Κανένα, απ' όλα τα ποιητικά βιβλία που κυκλοφόρησαν τα δυο τρία τελευταία τούτα χρόνια, δεν μου έδωσε τόσο έντονα την αίσθηση του καινούριου όσο το τελευταίο αυτό βιβλίο του Σαχτούρη - ενός Ποιητή που, πρέπει να το ομολογήσω, δεν τον πρόσεξα όσο θα του άξιζε, ίσως, στα δυο προηγούμενα βιβλία του. Πρώτα πρώτα, ο ποιητικός λόγος του Σαχτούρη εί­ ναι ένας λόγος νέος· ένας λόγος που δεν καταδέχεται εντυπωσιακά μέσα για να φανεί νέοςπου, αν απορρίπτει, βέβαια, την παράδοση, άλλο τόσο, όμως απορρίπτει και την ανεύθυνη παραδοξολογία του συρρεαλισμού, ώστε να ισοζυγιάζεται όσο του είναι δυνατό, χωρίς να

106 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

γέρνει από τη μια ή την άλλην άκρη της ζυγαριάς, παρά σπάνια και μόνο προς τη μεριά εκεί­ νη που βαραίνει περισσότερο στην αισθητική του συνείδηση. Μια συνείδηση, που όπως θα δούμε, πιο κάτω, και δεν πρέπει να το λησμονούμε, είναι μια συνείδηση εποχική... [...] Αναγέννηση, 15.2.1953, τχ. 2, ο. 59-60 Και επειδή όποιος εν μιλεί παν και θάβουν τον, όπως έλεγε ο θεοτοκάς αντλώντας από τη χιώτικη καταγωγή του, θα παραθέσω το τρίτο, σχετικά εκτενές, σχόλιό μου (τα δύο προη­ γούμενα ήταν μικρά σημειώματα, αλλά πάντως θετικά) για το Πρόσωπο στον τοίχο, τίτλος που παρέπεμπε στην ποινή του τιμωρημένου μαθητή: [...] Ο κ. Σαχτούρης αποτελεί, με δυο τρεις άλλους ποιητές, το προκεχωρημένο φυλάκιο του σύγχρονου αυτού ποιητικού μας λόγου. Με τη Λησμονημένη και τις Παραλογαίς, τα πρώτα του βιβλία, έδειχνε καθαρά τη γνήσια ποιητική του φύση. Ήταν δύσκολο να γελα­ στείς. Με το Πρόσωπο στον τοίχο, οι κατακτήσεις του εκτείνονται σε βάθος και σε ένταση. Ο λόγος του, γυμνός από επισημότητες, διαθέτει μια σπάνια λειτουργικότητα. Η λιτότητα των εκφραστικών του μέσων δεν εμποδίζει να αποδοθούν βαθύτατες καταστάσεις. Τα πράγματα εδώ έχουν αποκτήσει ένα γήινο βάρος. Μπροστά μας αναπτύσσεται ένας κόσμος κλειστός αλλά διακεκριμένος. Ζούμε μαζί με τον ποιητή σε μια εφιαλτική σφαίρα. Νύχτα και ερημιά μας διαπερνά. 0 ουρανός είναι σκύλος (σ. 9) και μαύρος (ο. 24), ο ήλιος απελπισμένος (ο.

22), το φεγγάρι καίει τα χέρια (σ. 17), τα όνειρα είναι δυστυχισμένα (σ. 22), από το παρά­ θυρο βγήκε ένα χέρι (σ. 30), άγνωστοι πουλάνε μεταξύ τους λάμπες για να φέξει ( σ . 34), το ευχαριστώ σφαδάζει ( σ . 18), τα χρόνια μας περνούν μέσα στην αγωνία (σ. 22), τα του­ φέκια γυρίζουνε τις κάννες τους απάνω μας (σ. 36) και μόνο περνούσαν φάλαγγες στρατιώτες έν-δυο έν-δυο με παγωμένα δόντια [...] Αγγλοελληνική Επιθεώρηση, χειμώνας 1954/1955, τόμ. Ζ', τχ. 7, σ. 269 Αν αυτά τα ολίγα -πάντως όμως επαρκή για την περίπτωση- λογιστούν ως προστάδιο της πρόσληψης του ποιητικού έργου του Μ. Σαχτούρη και ταυτόχρονα δείγμα της ατελούς α­ νάγνωσης των μεταπολεμικών ποιητών από τους κριτικούς του Μεσοπολέμου -έχοντας προσκομίσει και τις αποδείξεις- τα επόμενα χρόνια δείχνουν ότι οι νεότεροι κριτικοί ανπλήφθηκαν την αξία και τη σημασία ενός έργου που ο μυθικός του κόσμος αναλάμβανε ση­ μασίες και εξασφάλιζε την αξιοπιστία του από τα πέτρινα χρόνια, χωρίς να αποτελεί ακρι­ βές αντίτυπό τους. Αναφέρομαι και υπογραμμίζω το εκτενές μελέτημα της Νόρας Αναγνωστάκη στο περιοδι­ κό Κριτική της Θεσσαλονίκης (1959-1961), που έδινε τα ποιητικά στίγματα του έργου του Μ. Σαχτούρη ορίζοντας τα σημεία αναγνώρισής τους με ευαισθησία και κριτικό οίστρο («Οι "Δύσκολοι καιροί” στην ποίηση του Μ. Σαχτούρη», 1960). Πρόκειται για εργασία που δεν πέρασε απαρατήρητη, τουλάχιστον στο μικρό συνάφι των ενδιαφερομένων, καθώς η κριτική προσέγγιση υπάκουε σε προσωπικές αναγνώσεις. Ακολούθησαν τα εύστοχα κριτικά σημειώματα με γενικό τίτλο «Για τον Μίλτο Σαχτούρη», α­ πό τον Τάσο Πορφύρη («Προσπάθειες επαφής με την ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη»), από τον Στέφανο Ροζάνη («Μια ποίηση ποίησης») και από τον Γεράσιμο Λυκιαρδόπουλο («0 ελ­ ληνικός υπερρεαλισμός και ο Μίλτος Σαχτούρης») στο περιοδικό Μαρτυρίες (Απρίλιος 1966, τχ. 2-3, σ. 51-64). Τελευταίος αλλά όχι έσχατος, ο Γιάννης Δάλλας εργάστηκε με σύστημα, με τη φιλολογική του παιδεία και υψηλές αξιώσεις τις οποίες πραγματοποίησε, αρχίζοντας με το συνοπτικό μελέτημα για την Ποιητική του Μίλτου Σαχτούρη (1985) και διάφορα άλλα στα περιοδικά Το Δέντρο (1978), Ο Πολίτης (1980) και Η Λέξη (1994) που εντάχθηκαν και συμπληρώ­ θηκαν στον τόμο 0 ποιητής Μίλτος Σαχτούρης (1997). m

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 107

αφιέρωμα

του γεωργιο υ παπαντωνακη

Για τον όρο παρωδία έχουν διατυπωθεί πολλοί ορισμοί1.

Σύμφωνα με το λεξικό The Penguin Dictionary o f Literary Terms\ η παρωδία ορίζεται ως η μιμητική χρήση των λέξεων, του ύφους, της συμπεριφοράς, της διάθεσης και των ιδεών ενός συγγραφέα κατά τέτοιο τρόπο που τα κάνει γελοία. Για γελοιοποίηση των ευδιάκριτων στοιχείων κάνει λόγο και ο David Lodge3, ο οποίος υποστηρίζει ότι σε μια παρωδία πρέπει πρώτα να αναγνωρίσουμε τη μορφή του κειμένου, το εξειδικευμένο ύ-

ΣαχιουρογενΑ ποιήματα: Παρωδιακή

πρόσληψη ή αναγνώριση μιας ποιητικής; φος της, τον τρόπο με τον οποίο βλέ­ πει τα πράγματα, τον τρόπο με τον ο­ ποίο παίρνει στοιχεία από τον κόσμο του πρωτογενούς κειμένου και τον τρόπο με τον οποίο τα αποτιμά. Μια παρωδία μπορεί να αντιπροσωπεύει και να γελοιοποιεί αυτά τα ευδιάκριτα χαρακτηριστικά καλά ή κακά, σε βά­ θος ή επιφανειακά. Στην πραγματικό­ τητα είναι ένα είδος σατιρικής μίμη­ σης, γι' αυτό και ο στόχος της μπορεί να είναι διορθωτικός ή χλευαστικός. Η Linda Hutcheon4 ορίζει την παρωδία σαν μια μορφή επανάληψης με μια ειρωνική κριτική απόσταση, σημειώνοντας τη διαφορά περισσότερο παρά την ομοιότητα. Η πα­ ρωδία ως εκ τούτου είναι ένας τύπος μίμησης που χαρακτηρίζεται από ειρωνική αντι­ στροφή όχι πάντα σε βάρος του παρωδημένου κειμένου, θεω ρεί επίσης την παρωδία έναν τρόπο αυτοαναφορικότητας, όχι όμως και το μοναδικό, και βρίσκει μια συγγένεια αλλά όχι και σχέση συνωνυμίας με τη διακειμενικότητα5.: Άλλοι εστιάζουν το ενδιαφέ­ ρον τους στο νεολογισμό «υπερκειμενικότητα» ή στις σχέσεις ενός κειμένου με ένα προγενέστερο ή αντιλαμβάνονται την παρωδία ως τη μεταμόρφωση ενός κειμ ένου (Gerard Genette)6, ενώ άλλοι τη θεωρούν ως τύπο παθητικό, διφωνικό, ως αντιπρο­ σωπευμένη αφήγηση (Tzvetan Todorov)7. Πάντως η Linda Hutcheon συγκρίνει την πα­ ρωδία με άλλα παρεμφερή γένη, με τα οποία συχνά συγχέεται (απομίμηση, θεατρική επιθεώρηση, διακωμώδηση, λογοκλοπή, παραπομπή, υπαινιγμός, σάτιρα), ανιχνεύει σχέσεις, αλλά διαπιστώνει ότι η παρωδία διακρίνεται ευκρινώς από αυτά. Μπορούμε επομένως να ισχυριστούμε ότι η παρωδία είναι ένα σκόπιμο υβρίδιο. Ο υβριδισμός αυτός είναι εμφανής σε ενδογλωσσικό επίπεδο και ανατροφοδοτείται με την επίστρωση της λογοτεχνικής διάθεσης. Η παρωδία άλλωστε, όπως φαίνεται, εί­ ναι ολοκάθαρα ένα τυπικό φαινόμενο - μια δ ικειμενική σύνθεση ή μια διαλογική σχέση ανάμεσα σε δύο κείμενα, το πρωτογενές και δευτερογενές, γι' αυτό και έχει

108 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

αποκληθεί παρασιτική και παράγωγη8. Έχει γίνει φανερό μέχρι τώρα ότι, όπως αντι­ μετωπίζουμε την περίπτωση, η παρωδία δεν είναι ακριβώς μια γελοία μίμηση, σύμ­ φωνα με τα δεδομένα των ορισμών που περιέχονται στα λεξικά, αλλά ένα ποικιλό­ μορφο υβριδικό κείμενο, το οποίο, κατά την άποψή μας, μπορεί να αποπνέει και σε­ βασμό προς το πρωτογενές κείμενο. Τον παρωδιακό λόγο προκαλούν η τάση ενός συγγραφέα για αρχαϊσμό ή για μεγά­ λες λέξεις, δυσνόητες προτάσεις και παραγράφους, παράξενα ονόματα, μια παράξε­ νη ιδιοτροπία ή έκφραση, η αισθηματολογική διάθεση και το στομφώδες ύφος, στοι­ χεία ορισμένα από τα οποία χαρακτηρίζουν την ποίηση του Μ. Σαχτούρη, αλλά δεν τα έχουν «αξιοποιήσει», τουλάχιστον ως τώρα παρωδιακά, ποιητές. Μια παρωδία βέ­ βαια είναι δύσκολο να είναι σωστή, γιατί θα πρέπει να διακρίνεται από εκλεπτυσμέ­ νη ισορροπία ανάμεσα σε μια στενή ομοιότητα προς το «πρωτότυπο» και μια εσκεμμένη παραμόρφωση των κύριων χαρακτηριστικών ή μίμηση των τεχνικών του. Οι α­ ντιλήψεις μας για την παρωδία θα πρέπει να μεταβάλλονται ανάλογα με τον πολιτι­ σμό. Οι μορφές της, οι σχέσεις της και οι προθέσεις της, οι στόχοι της δεν είναι οι ίδιοι σήμερα λ.χ. με ό,τι ίσχυε πριν από πενήντα ή περισσότερα χρόνια. Η παρωδιακότητα του Μ. Σαχτούρη θα λέγαμε ότι είναι ίσως η μοναδική στο χώρο της νεοελληνικής ποίησης. Η περίπτωση όμως των παρωδιακών κειμένων του Καβάφη9 περιορίζει τη μοναδικότητά της. Τα «σαχτουρογενή» ποιήματα που έχουμε επισημάνει σχετίζονται με την ιδιοτυπία της σαχτουρικής ποίησης και συνδέονται άμεσα με το βαθμό πρόσληψης και μιας «αποικιοκρατικής επιρροής» σε νεότερους ποιη­ τές. Ο Μ. Σαχτούρης χλευάστηκε, κατακρίθηκε και τιμήθηκε από τους ίδιους τους κήνσορές του10, έχει αναγνωριστεί και ως ο εισηγητής της ποίησης του παράλογου στην Ελλάδα, που από τη φύση της ξενίζει. Είναι αλήθεια ότι η πολεμική που δέχτη­ κε εξαντλήθηκε μόνο σε κριτικές, ίσως γιατί η ποίησή του δεν ήταν εύκολα προσλήψιμη για την εποχή. Έτσι, όπως και αρκετοί άλλοι μεγάλοι ποιητές, ο Μ. Σαχτούρης έπεσε θύμα όχι απλώς μιας επιφυλακτικής αποδοχής, μια τέτοια υπόθεση θα ήταν ι­ διαίτερα επιεικής, αλλά μιας εντελώς αστόχαστης και πανηγυρικά άστοχης, όπως α­ π έδειξε η συνέχεια, κριτικής. Ο ίδιος άλλωστε ο ποιητής το ομολογεί με πικρία σε μια συνέντευξή του. Ωστόσο, αυτός ο ταλανισμός και η αμφισβήτηση δε στάθηκε ε­ μπόδιο για να απεικονίσει τον καθημαγμένο και αιμάσσοντα κόσμο του, ωσότου αρ­ χίσουν σταδιακά η αναγνώριση, η δικαίωσή του και τα βραβεία, ενώ παράλληλα δια­ πιστώνονται οι επιβάσεις του σε κείμενα άλλων ποιητών ή μια πολιτική αφιέρωσης από μεταγενέστερους ποιητές (και συγγραφείς) ή και η «παρωδιακή» μίμηση στίχων ή ποιημάτων του. Η απήχηση μάλιστα της ποίησής του είναι τόση, ώστε ακόμα και ήρωες παιδικών κειμένων διαβάζουν Μ. Σαχτούρη11. Η πορεία του Μ. Σαχτούρη ως ποιητή ως ένα σημείο είναι παράλληλη με εκείνη του Καβάφη. Και οι δυο μοναχικοί. Καθένας για τους λόγους του. Μοναχικότητα που συνιστά μια μορφή εκκεντρικότητας ενδεχομένως, στην περίπτωση του Μ. Σαχτούρη όμως με ελάσσονες τόνους. Ο Γ. Δάλλας στη μονογραφία του για τον ποιητή έχει δώσει αρκετά στοιχεία που προσανατολίζουν προς την κατεύθυνση αυτή και στοιχει­ οθετούν μια επαρκή δικαιολογία για τη μοναχικότητά του ως ανθρώπου. Ένα βασικό χαρακτηριστικό των αφιερωματικών ή παρωδιακών κειμένων που γρά­ φονται για τον Μ. Σαχτούρη είναι ότι κανένα από αυτά δεν ακολούθησε την κακόπι­ στη, αναιτιολόγητη και επιπόλαιη κριτική που ασκήθηκε εναντίον του από τις πρώτες κιόλας συλλογές. Αυτό σημαίνει ότι οι ομότεχνοί του δέχτηκαν την ποίησή του με α­ πόλυτο σεβασμό, χωρίς καμιά υστεροβουλία ή πικρόχολη κριτική ή σατιρική διά θε­

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΙ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 109

ση με σκοπό να συμβάλουν στην απόρριψη που αρχικά τουλάχιστον επιχείρησαν ορι­ σμένοι κριτικοί, οι οποίοι αντίκρισαν την ποίησή του με βδελυγμία για τον απλούστατο λόγο ότι δεν κατάφεραν να επικοινωνήσουν μαζί της, λόγω της δυσχερούς προσπελασιμότητάς της. Είναι χαρακτηριστικό ακόμα ότι όλα τα «παρωδιακά» κείμενα, όσα τουλάχιστον έχει καταφέρει να συγκεντρώσει η έρευνά μου, δε θίγουν την ιδιαι­ τερότητα του μοναχικού ή φαινομενικά ποιητικά ανέραστου ανθρώπου. Από την άπο­ ψη αυτή τα ποιητικά αυτά σωμάτια διακρίνονται από ένα ευπρεπή ανθρωπισμό και αναδεικνύουν περισσότερο την προσωπικότητα του ποιητή και την αρτιότητα της ποιη­ τικής του τέχνης. Είναι χαρακτηριστικό ότι τα σαχτουρογενή αυτά ποιήματα έχουν χαρακτήρα διαμετρικά αντίθετο από εκείνα που έχουν γραφεί για τον Καβάφη, τα ο­ ποία αντικατοπτρίζουν την πολεμική που είχε εξαπολύσει για διάφορους λόγους η αντικαβαφική παράταξη. Άλλωστε, η πολεμική εναντίον του Μ. Σαχτούρη έχει ήδη ε­ ξαντληθεί με τις επιθέσεις των κριτικών, οι οποίοι θα πρέπει να συνάντησαν σημα­ ντικές δυσκολίες στην κατανόηση της ποίησής του, η οποία δεν αποτελεί παρά μια ποίηση της ποίησης. Για το λόγο αυτό και τα αφιερωματικά ή παρωδιακά ποιήματα που γράφονται για τον Μ. Σαχτούρη διακρίνονται για την κοσμιότητα και την ευπρέπειά τους, ακόμα και αν διακρίνει κανείς μια υποδόρια εκλεπτυσμένη ειρωνεία, η ο­ ποία ωστόσο λειτουργεί ενισχυτικά παρά υβριστικά. Σε καμιά περίπτωση δε φτάνουν το ύψος του πρωτογενούς κειμ ένο υ. Άλλωστε δεν έχουν και παρεμφερή στόχο. Απλώς δείχνουν ότι έχει αναγνωριστεί η σαχτουρική ποίηση, ότι έχει αφομοιωθεί και η πρόσληψή της αυτή εξω τερικεύεται με τη συγκεκριμένη ποιητική γραφή. Αν συ­ γκρίνουμε τα κείμενα αυτά με τις παρωδίες των ποιημάτων που έχει συγκεντρώσει σε τόμο ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος θα διαπιστώσουμε ότι τα ποιητικά σωμάτια που «παρωδούν» τον Μ. Σαχτούρη είναι διαμετρικά αντίθετα από τα αντίστοιχα του Καβά­ φη, ως προς τη διάθεση και την υφή. Γιατί οι καβαφικές παρωδίες ανταποκρίνονται με ιδιαίτερη ευστοχία και στον ορισμό ενός παρωδιακού κειμ ένου, ο οποίος θέλει την παρωδία να είναι κωμική απομίμηση ενός ποιήματος, του οποίου διακωμωδεί είτε βασικά είτε επιμέρους χαρακτηριστικά (τίτλο, ύφος, συγκεκριμένες φράσεις, θέμα κ.ά.), αναπροσαρμόζοντάς τα σε σύγχρονα συμβάντα, καταστάσεις, πρόσωπα, με στόχο κυρίως να καυτηριάσει. Ένας λόγος, κατά την άποψή μας, που ο παρωδιακός χαρακτήρας με τη μορφή της σάτιρας δεν είναι τουλάχιστον εμφανής στα ποιητι­ κά σωμάτια που έχουν αφιερω θεί στον Μ. Σαχτούρη ή έχουν γραφεί για τον ίδιο ή την ποίησή του είναι ότι η ποίηση του Μ. Σαχτούρη δεν είναι διδακτική ή τουλάχι­ στον εμφανώς διδακτική, εφόσον ο εκτρωματικός κόσμος που απεικονίζει κατά βά­ θος εκπέμπει μηνύματα μιας διορθωτικής παρέμβασης. Με βάση τα στοιχεία που διαθέτουμε τα «σαχτουρογενή» ποιήματα δε διακρίνονται για το εύρος μιας κατηγοριοποίησης. Τα ποιήματα αυτά θα πρέπει να διευκρινίσου­ με ότι δεν είναι ιδιαίτερα πολλά στον αριθμό, μελλοντικά όμως πολύ πιθανόν να αυ­ ξηθούν. Τα κριτήρια ωστόσο που θέσαμε για να ανιχνεύσουμε τη φυσιογνωμία τους επιβάλλουν ένα ποίημα να ενταχθεί σε περισσότερες από μια κατηγορίες, επειδή εί­ ναι δυνατό να είναι αφιερωματικό αλλά είναι επίσης δυνατό να μιμείται και τεχνικές του Μ. Σαχτούρη ή να «παρωδεί» τον τίτλο. Διακρίνουμε λοιπόν: 1.

Ποιήματα αφιερωμένα με έκδηλη την αγάπη και το θαυμασμό προς τον ποιητή

(Νανά Ησαΐα, «Το εντελβάις», Τ. Βαρβιτσιώτης, «Όταν ο ποιητής», Γ. Κοντός, «Τώρα οι συσκευές θα μας μάθουν γράμματα;», Δ. Π. Παπαδίτσας, «Νάρκη», Γ. Λίκος, «Πλοηγός», Τ. Καραγεωργίου, «Το φεγγάρι του ποιητή»). Π ρόκειται για ποιήματα που αποκαλύπτουν μια εσωτερίκευση της ποιητικής του Μ. Σαχτούρη, την οποία οι

110 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

νεότεροι ποιητές εκδηλώνουν αφιερωματικά, υιοθετώντας τη γενικότερη ποιητική σκέψη του. Είναι χαρακτηριστικό το ποίημα «Το εντελβάις» της Ν. ΗσαΤα, ενώ η αφιερωματική ποιητική αποστροφή του Τ. Βαρβιτσιώτη πάλι συνοψίζει την ποιητική φιλοσοφία του Μ. Σαχτούρη, αναγνωρίζοντας την αυθορμησία, την αγνότητα και την αγωνία του δημιουργού της για τα τεκταινόμενα στους δύσκολους καιρούς. Οι ακρο­ τελεύτιοι στίχοι του αφιερωματικού ποιήματος κατακυρώνουν το μεγαλείο και την παρεμβατική κίνηση του Μ. Σαχτούρη για τον κατουρημένο ουρανό και τον αιμάσσοντα κόσμο του: «Ο ποίηση αναμάρτητη/Εμπιστευμένη στη δροσιά της Θύελλας/Ω ποίηση ατελεύτητη/Φ τεροκόπημα χελιδονιών». Τον αγώνα αυτό του ποιητή για μια συμφιλιωμένη εκδοχή του κόσμου με δεσπόζοντα τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά που εναγώνια προωθεί ο Μ. Σαχτούρης, κατά την ελυτική (έστω κι αν έχει διατυπωθεί πολύ αργότερα) απόφανση Ο καθείς και τα όπλα του, θα απεικονίσει ο Γ. Λίκος στον «Πλοηγό» του, αναγνωρίζοντας έτσι το ρόλο όχι μόνο του Μ. Σαχτούρη αλλά γενικότερα του ποιητή. Στον «Ελεγκτή» άλλωστε, αλλά και σε πολλά άλλα ποιήματά του, ο Μ. Σαχτούρης όχι μόνο ναυσιπλοεί και πλοηγεί στον αστρικό χώ­ ρο των ιδεών και της ποίησής του, αλλά αισθάνεται και το ιερό χρέος ακόμα και τραυ­ ματισμένος να συνεχίσει τον αγώνα του για την προάσπιση του ποιητικού ουράνιου χώ­ ρου, ως του τελευταίου προπύργιου της ηθικής. Η αφιερωματική μάλιστα πρωτοβου­ λία του Γ. Λίκου ουσιαστικά αποτελεί και την πρώτη αφιερωματική κατάθεση και ανα­ γνώριση από τους ομοτέχνους του. «Σύννεφα στα βλέφαρα της μ έρ ας/Μ ια τοσηδά σταλαγματιά σκουριάς/Μ ίσος και Θάνατος/Αγάπη Αγάπη Αγάπη». Η Τ. Καραγεωργίου θα μας δώσει την τελευταία μέχρι σήμερα εκδήλωση θαυμα­ σμού και σεβασμού, καθώς κατακλυσμένη από τα φεγγάρια του ποιητή θα παρακαλέσει με έκδηλο το δέος για ποιητικά δάνεια, παραδοχή όχι μόνο της αναγνώρισης αλλά και της επίδρασης στην ποιητική της τέχνη. «Δώσε μου απ' τα φεγγάρια σου το πιο μικρό φεγγάρι/Το κίτρινο το πράσινο, το δίχως ουρανό,/Το πράσινο το κίτρινο, το πιο μικρό φεγγάρι,/Δώσε μου απ' τα φεγγάρια σου το δίχως ουρανό».

2. Ποιήματα με τίτλο ή ποιήματα που μιμούνται τίτλο ποιήματος του ποιητή: Τ. Καρα­ γεωργίου, «Το φεγγάρι του ποιητή» (Το κεφάλι του ποιητή/Το σ κεύ ο ς/1971), Σ. Σαράκης, «Παραλογή» (Παραλογαίς, 1948) ή ποιήματα τα οποία εμπνέονται από ένα στίχο ενός σαχτουρικού ποιήματος (Γ. Δάλλα, «Καννιβαλισμός», «Ο ζωντανός χρό­ νος, Ρετάλι χορικού: Τι καννιβαλισμός/μεσ' απ' το δάσος/τω ν άβατων λέξεω ν/να β γει ένα π ο ίη μ α /είν α ι σαν το κ υ ν ή γ ι/το υ άσπρου ελ έφ α ντα /α π ό λόχμη σε λόχ­ μ η /.../Α υ τά έλ εγε/σ το υ ς λιγοστούς/απομείναντες/παραγιούς της τέχνης του/τω ν ποιητών ο φύλαρχος».

3. Ποιήματα τα οποία μιμούνται την τέχνη ή εγκιβωτίζουν συνοδευτικά ουσιώδη χα­ ρακτηριστικά της. Είναι χαρακτηριστικό το ποίημα του Γ. Κοντού «Τώρα οι συσκευές θα μας μάθουν γράμματα;» το οποίο αφιερώνει στον ίδιο τον ποιητή και πέρα από τις μεταμορφωτικές διαδικασίες που εμπεριέχει στο πρώτο μέρος, η καταλογογράφηση των εικόνων μιας οθόνης παραπέμπει χωρίς αμφιβολία στην καταλογική στρω­ ματογραφία που διακρίνει συχνά την ποίηση του Μ. Σαχτούρη: «Όταν βρέχει τα κα­ λώδια του τηλεφώνου/μέσα στη γη συστρέφονται, αγριεύουν/και γίνονται ρίζες. Τα λόγια μένουν μόνα, γεραίνονται/Κ άτι φωνές πάνε να βλαστήσουν/Πάνε να γίνουν η­ συχία (Η φωνή σου μ έν ει θρόμβος στο καλώ διο.)/Τώ ρα όλες οι οθόνες προβάλ­ λουν: ένα μήλο, που δεν τρώγεται/ένα μήλο, που μόνο βλέπ εται/ένα μήλο, που δε σαπίζει/ένα μήλο, όπως ο θάνατος». Ή ποιήματα του Λ. Ξανθόπουλου, δημοσιευμέ­ να σε συλλογές ή σε περιοδικά: «Ο κύριος Νι μ ε τη σιδερένια καρδιά προχωράει/

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 111

στον ορεινό χωματόδρομο που τώρα γίνεται λασπω/μένο μονοπάτι. Η βροχή ακούγεται σαν μου σ ική /σ τ' αυτιά του. Ο κύριος Νι είναι μουσικός καταλα/βαίνει από φυ­ σικά φαινόμενα γνωρίζει για την κό/πω οη των μετάλλων αντιλαμβάνεται τις υποχθόνιες/δ υνάμεις όπως και το κλείσ ιμο της βλεφαρίδας των/πτηνών πάνω στα κλαδιά όσα διαθέτουν./ O κ. Νι ο κορυφαίος της ανθρωπότητας σαγην/εύεται από τη βροχή που τώρα πέφτει όλο και πιο/πυκνή μπροστά του. Ξαπλώνει στη μέση στο μονο/π άτι γυρνάει το σώμα του ανάποδα και μ ε όλη τη/δύναμη της ψυχής του ζητάει από το νερό να τον σκεπ άσει2, όπου μιμείται το ποίημα του Μ. Σαχτούρη «Η περίπτωση της άτυχης κυρίας» από τη συλλογή Καταβύθιση.

4.

Απλές αναφορές σε χαρακτηριστικά της σαχτουρικής ποίησης, κατά την κρίση

του παρωδούντος, όπως είναι η περίφημη αναφορά από την Μπαλλάντα για τους ποιητές που πέθαναν νέοι του Μ. Κατσαρού, με αναφορά στο λεκτικό του ποιητή, το οποίο έχει χαρακτηριστεί ως λεξιλόγιο της καθημερινότητας13: 0 Μ. Σαχτούρης μα­ ζεύει με το φακό τις λέξεις του/τακτοποιεί σε δέντρα τα συμβάντα14. Ή ο φαντασιακός και εκτρωματικός κόσμος, όπως προβάλλεται από τον Νάνο Βαλαωρίτη στον «Έγχρωμο στυλογράφο»; «Μ έσ' στο βιβ λίο μου είπανε πως είδα νε γραμμένο/Ενα καράβι ζωντανό μ ε νάνους του Εμπ ειρ ικού/.../Τ ο στοιχειωμένο φάντασμα του ποιη­ τή Μ. Σαχτούρη» ή το ποίημα του Κ. Γκιμοσούλη «Τι είδαν»: «Ο Καρυωτάκης το είδ ε /ν α γυαλίζει μια νύχτα/μέσα σ τ' αφρισμένα κύματα/στην Π ρ έβ εζα /.../Ο Μ. Σα­ χ το ύ ρ η ς /το βλέπει τώρα/αυτή τη στιγμή που μιλάμε» ή το άτιτλο ποίημα (αρ. 48) α­ πό τη συλλογή Τα οστά, του Γ. Κοντού: «Ο μικρός Μ ίλτος κάθεται στα χαλάσματα/ Λέει ένα κόκκινο τραγούδι/Το τραγούδι έχει κλωστές, πολλές κλω στές/Σ ε λίγο θα γίνει τιχιά και θα σας πνίξει»15, όπου βέβαια, σύμφωνα με προφορική μαρτυρία του ίδιου του ποιητή σε συζήτησή μας, ο μικρός Μίλτος εδώ δεν υποκρύπτει τον Μ. Σα­ χτούρη, αλλά ένα ανιψάκι του. Η όλη εικονοποιία ωστόσο παραπέμπει στα ποιητικά δρώμενα του Μ. Σαχτούρη. Οι οφειλές προφανώς του Γ. Κοντού στον Μ. Σαχτούρη είναι ίσως πολύ μεγαλύτερες από ό,τι φαίνεται από πρώτη ματιά, γιατί η επίδραση που άσκησε ο ποιητής στον Γ. Κοντό δεν είναι μόνο υφολογική, όπως αποκαλύ­ πτουν τα λίγα, λόγω χώρου, στοιχεία που ακολουθούν, χωρίς βέβαια ο Γ. Κοντός να είναι και ο μοναδικός ποιητής που επηρεάστηκε από τον Μ. Σαχτούρη. Γ. Κοντός

Μ. Σαχτούρης

Στον ώμο π' άκουμ πάει το κομμένο μου κεφάλι /.../ Πιάνω το κεφάλι μου και το πετάω σ' έναν οποιοδήποτε δημόσιο χώρο, σαν χειροβομβίδα. («Χρονόμετρο», 11) Παίρνουν το κομμένο κεφάλι το βάζουν στο λαιμό (δεν εφάπτεται καλά).

Έκοψα το κεφάλι μου το 'βαλα σ' ένα πιάτο και το πήγα στο γιατρό μου /.· ./ το πήρα και το φόρεσα πάλι στο λαιμό μου («Το κεφάλι του ποιητή»/Σκεύος, 1971)

(«Δωρεάν Σκοτάδι», 18)

Απόψε δεν γράφονται ποιήματα («Τα απρόοπτα», 21)

112 ΔΙΑΒΑΖΩ

Δεν έχω γράψει ποιήματα («0 στρατιώτης ποιητής»/7α φάσματα, 136)

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

Αυτά τα νύχια θα με τρελάνουν οπωσδήποτε. Τα κόβω και αμέσως μεγαλώνουν («Τα απρόοπτα», 46)

Τα νύχια μου μεγάλωσαν (Όταν σας μιλώ, 118)

Τα ψάρια που γίνανε πουλιά, για να σωθούν... («Φωτοτυπίες», 21) Τα ψάρια ανέβηκαν στα δέντρα για να σωθούν. («Φωτοτυπίες», 42)

Τα διωγμένα ψάρια κλαίγαν στο βουνό... («Η κακιά εικόνα»/0 περίπατος, 160)

Οι άνθρωποι πέφτουν από τη γη στον ουρανό. («Στη διάλεκτο της ερήμου», 25)

ο εραστής άρρωστο ψάρι όπου να 'ναι θα πέσει στον ουρανό. («Στιγμές»/Γα στίγματα, 184)

Δοκιμάζω τα χρώματα και βγαίνουν όλα μαύρα. («Στη διάλεκτο της ερήμου», 64)

Κυρίως είμαι κηπουρός στις πέτρες. («Τα οστά», 34)

Πάλαιψα πάλαιψα πολύ ώσπου να γίνουν όλα μαύρα. («0 μαύρος άνθρωπος»/Γα στίγματα, 195)

Όμως μια μέρα θα γίνω ο μέγας κηπουρός

/.../ φορώ γυαλιά από πέτρα και με λένε Πέτρο. (Παραλογαίς, 61)

Στα βάθη των θεμελίων λαλεί ακόμη ο σφαγμένος πετεινός. («Ανωνύμου Μοναχού», 59)

δε θα φοβάμαι το σφαγμένο πετεινό, («Η Μεταμόρφωση»/Με το πρόσωπο στον τοίχο, 106)

Είναι νομίζουμε εμφ ανείς οι επιβάσεις του Μ. Σαχτούρη στην ποίηση του Γ. Κο­ ντού, «παρωδιακός» λόγος, εφόσον τα κείμ ενα αυτά είναι δευτερογενή, ενώ του Μ. Σαχτούρη αφετηριακά. Στόχος βέβαια του ποιητή δεν είναι να «παρωδήσει», να σατιρίσει δηλαδή. Γι' αυτό, έχει το δικό του τρόπο. Μιμείται απλώς και αναπαράγει κάποια στοιχεία, μεταπλάθοντας και εναρμονίζοντάς τα με τις προθέσεις και τις α­ νάγκες του. Στα σημεία επομένως που εντοπίσαμε, ο «παρωδιακός» λόγος του Γ. Κοντού είναι μια αντήχηση του σαχτουρικού. 0 Γ. Κοντός περιγράφει με τη δική του οπτική, συγγενική με του ποιητή του παράλογου, την κοινωνική πραγματικότη­ τα. Έτσι, ο ως προς αυτά τα σημεία ειλημμένος λόγος λ ειτο υρ γεί αναπόφευκτα «παρωδιακά». Απουσιάζει εξάλλου και το κωμικό αποτέλεσμα, το οποίο προκαλεί έ ­ νας παρωδιακός αντίλαλος, επειδή δεν πρόκειται ακριβώς για μίμηση, αλλά για ε­ πιδράσεις. 0 ποιητής δε μιμείται, δεν απορρίπτει όμως και τα σχετικά «δάνεια», τα οποία προσαρμόζει στη δική του ατομικότητα, ή δε φαίνεται να προσπαθεί να απο­

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 113

φύγει σχετικές επιρροές. Η ειρωνικότητα η οποία επισημαίνεται οφείλεται βέβαια και στον «παρωδιακό» χαρακτήρα, οφείλεται όμως κυρίως στη γραφή του Γ. Κο­ ντού, της οποίας η κύρια διάθεση είναι ειρωνική, θα πρέπει να τονίσουμε ακόμα ό­ τι η «θητεία» του ποιητή κοντά στον Μ. Σαχτούρη υπήρξε ιδιαίτερα γόνιμη, και βοή­ θησε τον Γ. Κοντό να διαμορφώσει τη δική του παραπλήσια ποιητική ταυτότητα, α­ κόμα και αν οι σαχτουρικοί απόηχοι καταγράφονται σε μεγαλύτερη από αυτήν που ήδη έχουμε επισημάνει έκταση και ένταση. Τι συμβαίνει λοιπόν τελικά με τους ποιητές στους οποίους αναφερθήκαμε; Έχουν γράψει καθαρή παρωδιακή ποίηση, παρωδώντας και διακωμωδώντας τον Μ. Σα­ χτούρη, ή τα ποιήματά τους είναι μια κατάθεση τιμής και συγκροτούν ένα ακόμα διαμορφούμενο indicem gratulatorium; Δύσκολα μπορεί να επισημαίνει κανείς βα­ ναυσότητα, μια διάθεοη για ύβρη ή σάτιρα ή για ανελέητο και άπρεπο για πνευματι­ κούς ανθρώπους «κουτσομπολιό». Αντίθετα, από τα ποιήματα αυτά αναδύεται μια παραδοχή, μια αναγνώριση, ένας σεβασμός, ενώ κάποτε τον κατακλύζει ένα «ανο­ μολόγητο» δέος. Πολύ ορθά η Κατερίνα Κωστίου διαπιστώνει ότι «η σχέση με το παρωδούμενο κείμενο μπορεί να ποικίλλει, από τον ανυπόκριτο θαυμασμό ως την εμπαθή γελοιοποίηση ή την απλή διάθεση παιχνιδιού»16. Η τελική μας εκτίμηση είναι ακριβώς αυτή. Ότι το συνολικό corpus των ποιημάτων αυτών συνιστά φόρο τιμής σε ένα μεγάλο ποιητή που τόλμησε να αποτυπώσει τις ποιητικές του ανησυχίες με έναν εντελώς πρωτοποριακό για τα ελληνικά δεδομένα τρόπο, ως μια ιδιότυπη συνέχιση συχνά του δημοτικού τραγουδιού. Το σαχτουρικό

Ποιητές που έχουν αφιερώσει ποιήματα ή έχουν «παρωδήσει» τον Μ. Σαχτούρη: Βαλαωρίτης Ν., Ο έγχρωμος στυλογράφος, Αθήνα, σ. 37. Βαρβιτσιώτης Τ., «Όταν ο ποιητής», Φθινοπωρινή σουίτα, τόμος Β', θεσ/νίκη: Εγνατία, 1981, σ. 95. Γκιμοσούλης Κωστής, «Τι είδαν». Αθήνα, σ. 57. Γονατάς X. Ε.: «θα μας διώξουν», Αγελάδες, Αθήνα, σ. 87-90. Δάλλας Γ., «Καννιβαλισμός», Ποιήματα 1948-1988, Αθήνα, «Νεφέλη», 1990, σ. 165. Δάλλας Γ., «Γ παρήχηση» και «0 ζωντανός χρόνος, Ρετάλι χορικού», Ποιήματα 19481988, Αθήνα, σ. 12 και 281 αντίστοιχα. Ησαΐα Ν., «Το εντελβάις», Ποιήματα, Αθήνα, «Λωτός», 1969, σ. 38/9. Καραγεωργίου Τ., «Το φεγγάρι του ποιητή», Ποιητική Τεχνολογία, Αθήνα, «Κέδρος» 1998. Κατσαρός Μ., «Μπαλλάντα για τους ποιητές που πέθαναν νέοι», Αθηναϊκά Γράμματα, τχ. 8/19 58 (Επιθεώρηση Τέχνης, τχ. 35-36 /1958). Κοντός Γ., «Τώρα οι συσκευές θα μας μάθουν γράμματα;», Δωρεάν σκοτάδι, Αθήνα, «Κέδρος», 1989. Κοντός Γ., «Ποίημα 4», άτιτλο, Τα οστά, Αθήνα, «Κέδρος», 19902. Λίκος Γ., Πλοηγός, «Ιντερμέδιο», Ποίηση 1944-1990, Αθήνα, «Νεφέλη», σ. 31. Ξανθόπουλος Λ., Γ ατίοι γυναίκες δεν αγαπούν τη βροχή, Αθήνα, «Κέδρος» 2002 και Νέα Εστία, τχ. 1.749, Οκτώβριος 2002. Παπαδίτσας Δ., «Νάρκη», Ποίηση I, Αθήνα, «Γνώση», σ. 130/131. Σαράκης Σ.: «Παραλογή», Πλανόδιον, τχ. 17, σ. 518.

114 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

κείμ ενο ως αφετηριακό προκαλεί για μια ποικίλου τύπου συγγένεια και αμοιβαιότη­ τα ανάμεσα στα δύο κείμ ενα, με εξαίρεση τον Γ. Κοντό. Εδώ εμφανίζεται μια κά­ ποια ανάπλαση, της οποίας η έκταση είναι εμφανώς μεγαλύτερη από αυτήν που περιγράψαμε, καθώς και από άλλων ποιητών οι οποίοι έχουν δεχτεί επιδράσεις από την ποίηση του Μ. Σαχτούρη. Δεν μπορούμε να παραβλάψουμε βέβαια και το γεγο­ νός ότι όλα αυτά τα κείμενα είναι δευτερογενή, επομένως ότι άπτονται και της «παρωδιακότητας». Η παρωδιακότητα όμως αυτή παρεκκλίνει από τα συνήθη χαρακτη­ ριστικά της. Οι διαπιστώσεις αυτές επομένως εμβάλλουν σε σκέψεις μήπως θα πρέπει να διευρυνθούν και τα όρια του παρωδιακού λόγου, ώστε να εντάσσονται στο χώρο αυτό και κείμενα των οποίων ο χαρακτήρας προσιδιάζει σε δευτερογενή ποιήματα του τύπου στον οποίο αναφερθήκαμε. Η λειτουργία της παρωδίας είναι αναμφισβήτητη, όπως και η υποκειμενικότητα και η αμφισβήτηση των καιρών μας. Ένα εύλογο ερώτημα που προβάλλει μοιραία είναι κατά πόσο η πρόκληση της παρωδίας στην εποχή μας θα συνεχίσει να είναι τόσο σφριγηλή όσο μέχρι τώρα ή μήπως η αμφισβήτηση αυτή σημάνει και την παρακμή, τη δύση του παρωδιακού λόγου. Διαφορετικά, σαν δημιουργικός κριτικός λόγος θα μπορέσει να βελτιώσει παραγωγικά και να λειτουργήσει ως κίνητρο για να προσελκύσει αναγνώστες (ή ακροατές ή θεατές, ανάλογα με την τέχνη στο χώρο της οποί­ ας κινείται); m

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι η παρωδία δεν είναι καινούριο φαινόμενο. Οι απαρχές της ανιχνεύονται στην αρχαιότητα, στον Αριστοτέλη, τον Ιππώνακτα, τον Αριστοφάνη, τον Πλάτωνα, τον Λουκιανό και σε άλλους.

2. A. Cuddon, The Penguin Dictionary o f Literary Terms and Literary Theory. London: Pen­ guin Book, 19994, p. 640-641.

3. David Lodge-Nigel Wood, Modern Criticism and Theory. Essex: Longman, 20002, p. 113.

4. Linda Hutheon, A Theory o f Parody. The Teachings o f Twentieth-Century Art Forms.

Urbana and Chicago: University of Illinois Press, 2000, p. xii.

5. ό.π. σ. 20 και 23.

6. ό.π. σ. 21.

7. Todorov Tzvetan, Mikhail Bakhtine: le principe dialogique. Paris: Seuil, 1981, p. 110.

8. Linda Hutheon, ό.π. o. 3.

9. Δ. Δασκαλόπουλος, Παρωδίες καβαφικών ποιημάτων (1917-1997). Αθήνα, «Πατάκης» 1998.

10. Γ. Δ. Παπαντωνάκης, Η μορφολογία της σαχτουρικής μεταμόρφωσης, Αθήνα, «Νεφέλη», 2000, σ. 67 /8 και 424, σημ. 25.

11. Μ. Κοντολέων, Το 33. Αθήνα. «Πατάκης» 2000, σ. 34. «Ο Δομίνικος με κοιτά, τα δάκτυ­ λά του φυλλομετρούν αφηρημένα τον τόμο με τα ποιήματα του Μ. Σαχτούρη...».

12. Λ. Ξανθόπουλος, Νέα Εστία, τχ. 1.749, Οκτώβριος 2002, σ. 268.

13. Γ. Δ. Παπαντωνάκης, ό.π., σ. 267-276.

14. Μ. Κατσαρός, «Μπαλλάντα για τους ποιητές που πέθαναν νέοι», αφιερωμένη στον Χρ. Ρουμελιωτάκη, Αθηναϊκά Γράμματα, τχ. 8/1958 (Επιθεώρηση Τέχνης, τχ. 35-36/1958).

15. Γ. Δ. Παπαντωνάκης, «Ειρωνεία, μεταχρωματισμοί και μεταμορφωτικές διαδικασίες στην ποίηση του Γ. Κοντού», Γράμματα και Τέχνες, τχ. 75/1995.

16. Κωστίου Κ., Παρωδία εμπαιχτική και παρωδία παιγνιώδης. Αθήνα, «Περίπλους», 1997, σ. 15.

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 115

αφιέρωμα

του αλεξη ζη ρα

Πρώτος νομίζω που επισήμανε τα εξπρεσιονιστικά στοιχεία της ώρι­

μης ποίησης του Μίλτου Σαχτούρη, συνδέοντάς τα με τη λογοτεχνία και την εικαστική τέχνη του πρώιμου ευρωπαϊκού μοντερνισμού, ήταν ο Γιάννης Δάλλας. Σε μια συζήτη­ σή του με τον ποιητή των Χρωμοτραυμάτων, που έγινε, όπως μας αφήνει να υποθέ­ σουμε, στο διάστημα 1975-1978, συζήτηση που αποτέλεσε πρώτη ύλη για τη μελέτη

Ο εχθρικός κόσμος και το άδειο

Σημειώσεις για το προλογικό νόημα της ποίησης του Μίλτου Σαχτούρη του Εισαγωγή στην ποιητική του Μ ίλτου Σαχτούρη (1979), ο Δάλλας κάποια στιγμή γυρεύει να συνδέ­ σει τη ζωολογία ή την τερατολογία του σαχτουρικού σύμπαντος με τη ζωολογία ή την τερατολογία του σύμπαντος του Φραντς Κάφκα. Και τότε, συνειρμικά, πέφτει στο «τραπέζι της κουβέντας τους» η κοινή για τους δύο συγγραφ είς εμπειρία της φ υματίω σης. «Την πρώτη χρονιά», λέει ο Σαχτούρης, «πριν σφίξει η Κατοχή, μ ε βρήκε η αρρώστια, θυμάμαι, 5 Νοεμ­ βρίου 1941, έκανα την πρώτη αιμόπτυση. Μέσα σε μια μέρα άλλαξαν όλα». Του θύμισα, συνεχίζει ο Δάλ­ λας, πώς περιγράφει ο Κάφκα την ίδια εμπειρία, σε ένα από τα Γράμματα στη Μίλενα. «Ο Κάφκα», απο­ κρίνεται ο Σαχτούρης, «μ εταθέτει [την αιμόπτυση] έ­ ξω απ' το σώμα, τη θεω ρ εί κάτι σαν αρρώστια των νεύρων, μια τραγωδία του πνεύματος, ενώ εγώ την έζησα στην αρχή σε μια κατάσταση εσωτερικής ευ­

I

ι

φορίας. Έγραψα τότε το ποίημα “Ο πυρετός της χα­ ρ άς” και ύστερα τ' άλλα /της συλλογής Η λησμονημέ­ νη], Πολύ αργότερα έζησα το δράμα της. Και τότε συνειδητοποίησα το βάρος που είχε για μένα. Έφτα­ σα μάλιστα να πιστεύω, πως χωρίς αυτήν ποτέ δεν θα γινόμουνα ποιητής, θέλω να πω, τέτοιος που είμαι»1. Ξαναδιαβάζοντας τα λεγάμενα του Σαχτούρη, έστω και αν αποδίδουν με μεταγενέστε­ ρους όρους ένα μακρινό, νεανικό βίωμά του, είναι αδύνατο να μην εντυπωσιαστούμε από τον τρόπο με τον οποίο συνδέει μια εμπειρία θανάτου με το ίδιο του το έργο. Πρόκειται ασφαλώς για μια εμπειρία αποκαλυπτική -μ ια «κατάσταση εσωτερικής ευ­ φορίας», όπως λ έ ε ι- που με ιλλιγγιώδη τρόπο τού προσανατόλισε μια κι έξω τη ζωή, χωρίς καλά καλά να το καταλάβει και ο ίδιος. Επιπλέον, όμως, ήταν μια εμπειρία που χαρακτηρίζει, έτσι όπως τη βλέπει τώρα, τη διαφορά της δικής του οπτικής με την ο­

116 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

πτική του Κάφκα ως προς το ενδεχόμενο του θανάτου. Ο Κάφκα αντιμετωπίζει τη φυ­ ματίωση ως ένα κακό που έρχεται από κάπου αλλού για να επιβληθεί, πάνω κάτω, ως τιμωρία. Γι' αυτό και προσπαθεί να την εννοήσει ανάγοντάς την στο πεδίο των ιδεών. Αντίθετα, εκείνος τη δέχεται με σχετική ηρεμία, περίπου ως νεύμα φιλικό, για τούτο και ανταποκρίνεται οργανικά στην έλευσή της. Την κάνει μέρος της αισθησιακής του δοκιμασίας! Και η διαφοροποίηση αυτή νομίζω πως έχει την ιδιαίτερη σημασία της προκειμένου να επιχειρήσουμε κάποιες συγκρίσεις με συγγραφείς που ο Σαχτούρης αναγνωρίζει ως αδελφούς ή προδρόμους του και που, όπως ο Κάφκα, συνήθως ανή­ κουν στη μεγάλη, διαχρονική και χωρίς εθνικά όρια οικογένεια των μυστικιστών, ποιη­ τών ή πεζογράφων: ο Χέλντερλιν, ο Ρίλκε, ο Ρεμπό, ο Πόε, ο Μποντλέρ, ο Τρακλ, ο Ντίλαν Τόμας. Να ειδοποιήσουμε όμως εδώ απαραίτητα ότι οι συγγενείς του Σαχτούρη ή οι λογοτε­ χνικές και καλλιτεχνικές του συγκλίσεις δεν είναι φιλολογικού χαρακτήρα. Από τις διά­ φορες συνομιλίες του, όσες φορές του τέθηκε το ερώτημα των προτιμήσεών του στη δική μας ή σε άλλες λογοτεχνίες, έδειχνε ότι αυτό που τελικά τον θέλγει και του δημι­ ουργεί την αίσθηση της οικειότητας δε φαίνεται να είναι το επιβλητικό ενός μνημειώ­ δους έργου όσο η περιπέτεια της ψυχής που έχει τη δύναμη και περνάει μέσα από αυ­ τό ως κατάσταση συναισθηματική. Από ε κ εί και η ανοιχτά διατυπωμένη αίσθηση της συντροφικότητας ή της αδελφοσύνης που ο Σαχτούρης «μοιράζεται» με ποιητές ή με ποιητικές ιδιοσυγκρασίες που έζησαν διακυβεύοντας ακόμα και την ύπαρξή τους: «Με δέος και θάμβος μ αζ ί σε χ αιρετίζω/αδελφικό μου φάσμα Ντάλαν Τόμας/που τόσο νέ­ ος ήξερες/φ ω τιά να βάζεις μες στις λέξεις/να τις πυροδοτείς/και αυτές μ ε κρότο και θεό μαζί/να εκρήγνυνται στο αχανές»2. Οι επικλήσεις του Σαχτούρη σε πρόσωπα, φανταστικά ή πραγματικά, είναι οργανικά συνδεδεμένες με το ιδιότυπο ποιητικό του σύμπαν. Τα πρόσωπα αυτά στην ουσία δε διαφέρουν από τις σκιώδεις, αθυρματικές, αν και ενσώματες συμβολικές φιγούρες του, το ότι όμως ο ποιητής τούς δίνει ένα συγκεκριμένο όνομα έχει τη σημασία του, γιατί έτσι μας υποδεικνύεται μια ορισμένη γενεαλογία μορφών της λογοτεχνίας - η «ι­ δεώδης παρέα» του κατά κάποιο τρόπο. Και δεν πρέπει να μας διαφεύγει ούτε στιγμή πως η παρέα αυτή που τον επισκέπτεται σε στιγμές έκλαμψης, σε στιγμές όπου το ό­ ραμα γίνεται η πραγματικότητα της ποίησης και η ποίηση προσπαθεί να τη συλλαβίσει αποδίδοντας το κεραυνοβόλημά της, ο ονοματισμός αυτός αποτελεί την πιο καίρια α­ λήθεια του. Γιατί κατά βάθος οι φασματικές μορφές που σχηματικά ονομάζονται Πόε, Κάφκα, Χέλντερλιν ή Τρακλ δεν είναι μέρος μιας γραμματολογίας, ενός οποιοσδήποτε συστήματος λογοτεχνίας, όσο μέρος του φαντασιακού του ίδιου του Σαχτούρη. Ένα κομμάτι του υποσυνείδητού του, αλλά και του τρόπου του να βλέπει τον κόσμο. Και ε­ δώ δε λέω κάτι το πολύ διαφορετικό από αυτό που προσφυώς έχει γράψει η Πάολα Μινούτσι, ότι δηλαδή «Στον Σαχτούρη, η ποίηση δεν γεννιέται από μια ιδέα, από ένα συναίσθημα ή από μια ψυχική κατάσταση· αντίθετα, γεννιέται από μια εικόνα που μα­ στιγώνει τις αισθήσεις»3. Και μήπως ο ίδιος δε μας έχει ήδη αποκαλύψει με εξαιρετική ευκρίνεια αυτή τη στιγ­ μή της έκλαμψης η οποία και συνιστά την απαρχή της γέννησης του ποιήματος; «Το ποίημά μου έρχεται τελείως απρόοπτα■μπορεί να είμαι στο δρόμο, να περπατάω - και το βλέπω το ποίημα, έρχεται όλη η εικόνα. Κάθομαι και το καταγράφω, τη νύχτα ση­ κώνομαι και το γράφω»*.

0 μυθικός αυτοματισμός των πρώτων υπερρεαλιστών; Όχι βέβαια. Περισσότερο θα μπορούσαμε να πούμε ότι η διαδικασία αυτή θυμίζει την αναζήτηση νέων προτύπων

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 117

που επιχειρούσαν οι ζωγράφοι του γερμανικού εξπρεσιονισμού στα πρώτα χρόνια του 1920. Ένα κάπως παρασιωπημένο και απωθημένο από την κυριαρχία του υπερρεαλι­ σμού κίνημα που τη διαδρομή του παρακολούθησε με ενδιαφέρον και από πρώτο χέρι στα νεανικά του χρόνια ο ποιητής. Ένα κίνημα που οι αναμφισβήτητες αποτυπώσεις του στην ποιητική του όραση μπορούν να ανοίξουν καινούριες προοπτικές στην κριτική ανάγνωση του έργου του. Και τούτο, όχι μόνο λόγω των σχετικών προσωπικών του α­ ναφορών, τις οποίες παρέθεσε δειγματοληπτικά ο Δάλλας το 1981, μα και λόγω της θεμελιακής σημασίας που έχουν για την ποίησή του ορισμένα εμβληματικά στοιχεία της εξπρεσιονιστικής αισθητικής: ο εστιασμός στο αυθόρμητο και στο πρωτογενές, ο ενοφθαλμισμός του αρχέγονου ως ανατρεπτικής δύναμης απέναντι στον ορθολογισμό και η αντεστραμμένη εικόνα του ωραίου ως έκφραση της ασκητικής αποξένωσης του ποιητή και του καλλιτέχνη από το σύγχρονο κόσμο.* m ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Γιάννης Δάλλας, Πλάγιος λόγος. Δοκίμια κριτικής εφαρμογής, «Καστανιώτης», 1989, σ. 282283.

2. Το σκεύος (1974): «Στον Ντύλαν Τόμας».

3. «Ιστορία μιας συνάντησης», περ. Η Λέξη, τχ. 123-124 (1994), σ. 680.

4. Μαρία Κατσουνάκη: «Μίλτος Σαχτούρης. Αναχωρητής σε μια μεγαλούπολη», Η Καθημερινή, 21.11.1992. * Σύνθεση αποσπασμάτων από ευρύτερη, ομότιτλη μελέτη.

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ Α ρ τ ο ς --- Β <3 Rosino

Ζ ω ή ς _»c

G ibellini

Η θεολογία τον εικοστού αιώνα

Τ

ο παρόν έργο αποτελεί μια εκτενή και περιεκτική έκθεση της ιστορίας της καθολικής και της προτε-

σταντικής θεολογίας στον 20ό αιώνα. Ο συγγραφέας εντρυφεί στις σπουδαιότερες εκφάνσεις, στα κρίσιμα θέματα και στα κυριότερα κείμενα αυτής της θεολογίας, σκιαγραφώντας έτσι το εξαιρετικά γοητευτικό φάσμα της θεολογικής σκέψης του αιώνα που μόλις τελείωσε. Συγχρόνως παρουσιάζει προσφυώς το πολιτιστικό και το κοινωνικό πλαίσιο αυτής της θεολογίας, το οποίο εί­ ναι κεφαλαιώδους σημασίας για τις μαρτυρίες της.

Κεντρική Διάθεση: Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ

ΑΡΜΟΣ

Μαυροκορδάτου 7, 106 78 Αθήνα · Τηλ.: 210 330 4196, 210 383 0604 ♦ Fax: 210 381 9439

118 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

αφιέρωμα

της ρανιας

ΜΟΥΣΟΥΛΗ «Δε μαθαίνουμε να γράφουμε ποίηση παρατηρώντας τη ζωή αλ­

λά διαβάζοντας ποιήματα»1: αυτή η φράση αποτελεί θεωρητική προϋπόθεση για τη μόνη εξπρεσιονιστική συνείδηση της λογοτεχνίας μας2, τον Μίλτο Σαχτούρη. Για τον Έλληνα ποιητή, οι επιδράσεις του έργου του απαρτίζονται από τις αναγνώσεις Ελλήνων, Γερμα­ νών και Γάλλων ποιητών και πεζογράφων, καθοριστικοί παράγοντες της ποιητικής του3. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο εντάσσεται ως «εξαίρεση» και ο Ουαλός εξπρεσιονιστής Ντί-

Μίλτος Σαχτούρης - Ντίλαν Τόμας:

«εικόνας ανάγνωση» λαν Τόμας, στον οποίο ο εξπρεσιονισμός, η κοντινότερη πνευματική προϋπόθεση του «αντιθεωρητικού»4 Μίλτου Σαχτούρη, βρίσκει σάρκα και οστά. Ο τρόπος και ο χρόνος ανάγνωσης του ξένου έργου στην περίπτωση αυτή είναι ιδιαίτεροι, καθορίζοντας αντί­ στοιχα την ιδιαίτερη μορφή και συγγένεια που αποκτά ο Ντ. Τόμας μέσα στο σαχτουρικό ηάνθεον. Η πρώτη γραφή-ένδειξη της πρώτης ποιητικής αυτής γνωριμίας γίνεται το 1971, δηλαδή μετά το θάνατο του τριανταεννιάχρονου Ντ. Τόμας το 19 53 από υπερ­ βολική δόση αλκοόλ. Η θλίψη από μια τέτοια απουσία για τον ποιητή φαίνεται να αντι­ καθίσταται από την παρουσία μέσα στο ποιητικό του έργο, και να γιορτάζεται στη συλ­ λογή Σκεύος με το «Στον Ντύλαν Τόμας»: Σήμερα καθώς οργίζομαι και μπαίνω εις τα πενήντα-δυο μου χρόνια με δέος και θάμβος μαζί σε χαιρετίζω αδελφικό μου φάσμα Ντύλαν Τόμας που τόσο νέος ήξερες φωτιά να βάζεις μέσ' στις λέξεις να τις πυροδοτείς κι αυτές με κρότο και με θεό μαζί να εκρήγνυνται, στο αχανές6. Στο πρώτο από τα τρία ποιήματα -«Η παρουσία» στα Εκτοπλάσματα (1986) και «Ο με­ γάλος καθρέφτης» στην Καταβύθιση (1990)6- ο Τόμας διαφοροποιείται από τους υπό­ λοιπους ρητά δηλωμένους νεκρούς ποιητές του Μ. Σαχτούρη. Προσανατολίζει επιπλέ­ ον κάθε κρίση και σύγκρισή μας με το έργο του Ντ. Τόμας στη διαπίστωση πως υπάρ­ χει μία ασυνείδητη συγγένεια, η μόνη στο έργο του, που ο ποιητής φαίνεται να ανέμε­ νε χρόνια δικαιολογώντας την έκπληξή του όταν ανακαλύπτει αυτό τον ποιητή. Στο συγκεκριμένο ποίημα ο Μ. Σαχτούρης απευθύνεται στον ομότεχνό του αποκαλώντας τον «αδελφικό φάσμα» και δεν μπορούμε παρά να διαπιστώσουμε πως η ποιητική «εικόνα»7 είναι που κάνει αυτή τη σχέση τόσο πειστική προσθέτοντας και μία εξωκείμενική μαρτυρία: «7ον Ντύλαν Τόμας τον γνώρισα αργά, όταν είχα σχεδόν ολοκληρώσει ένα μέρος από το έργο μου. Όμως αμέσως τον αισθάνθηκα πολύ συγγενικό, αδερφι­ κό θα έλεγα. Πολλές εικόνες που μ ε κατέπληξαν έμοιαζαν μ ε τις δικές μου [...] συγγε­ νεύω αποκλειστικά με το έργο του, μ ε τις καταπληκτικές σε ένταση και χρώμα εικόνες

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 119

του» και «από τα εξαιρετικά χαρίσματά του είναι ότι ο στίχος του αποτελείται από τρεις ή τέσσερις εικόνες»*. Η εικόνα είναι το βασικότερο στοιχείο που ο Μ. Σαχτούρης κυρίως συγκρατεί από την έμμεση ανάγνωση του έργου του Ντ. Τόμας, ανάγνωση από γαλλική μετάφραση9, α­ φού ο ίδιος δε γνώριζε αγγλικά. Έτσι η γαλλικής και γερμανικής γλώσσας ποίηση υ­ πήρξε ζωτικής σημασίας, όπως παραδέχεται, στη δική του ποιητική εξέλιξη, ενώ η α­ νάγνωση του Ντ. Τόμας φαίνεται να ξεπερνά τα όρια της γλώσσας. Διαχωρίζοντάς τον λοιπόν απ' τους άλλους νεκρούς ποιητές, ο Μ. Σαχτούρης διαπιστώ­ νει την ομοιότητα και ταυτόχρονα τη διαφορά, τον «Άλλον», αδελφό αλλά όχι εαυτό. Οι ρητά δηλωμένοι ξένοι Ρεμπό, Χέλντερλιν, Κρος10 που συμβιώνουν αρμονικά μέσα στα κείμ ενά του με τους Έλλη­ νες Σολωμό, Καρυωτάκη, Καβάφη, Εμπειρικό, Μακρή και ο μόνος τρεις φορές αν α φ ε ρ ό μ ε ν ο ς Ντ. Τόμας συ μφ ω νού ν ω ς προς το στοιχείο του cult poet. Χω­ ρίς καμιά ηρωική αξίωση ό­ πως οι «άνθρωποι ρ ήμα­ τα»11 του «Αιγάγρου» ή των «Μπεάτων» οραματιστές και συμμαχητές του εμπειρίκειου οράματος της Άνω πόλης ή τους μεταφυσικού-μυστιΑπό τα γυρίσματα της ταινίας Ποιος είναι ο τρελός λαγός, στο σπίτι του ποιητή στην Κυψέλη. Πίσω διακρίνεται πίνακας της συντρόφου του ποιητή, Γιάννας Περσάκη

κού χαρακτήρα ποιητές του Εγγονόπουλου, που στοχά­ ζονται αντί ή μαζί με ε κ ε ί­ νον το όραμα ενός νέου α­

ποκαλυπτικού λόγου, το «θαύμα», «τα τραγούδια του»12, οι σύντροφοι του Μ. Σαχτούρη είναι μοναχικές και αυτοκτονικές κάποτε φιγούρες, πιστοί στο όραμα «ποίηση = ζωή», και συνεπείς στην «ανάπτυξη του ίδιου ενιαίου πάντα οράματος του κόσμου»13, αντιπρο­ σωπεύοντας έτσι τον «απόλυτο ποιητή»14 Μίλτο Σαχτούρη ως αυτοαναφορικές παραπο­ μπές του. Ο Ντ. Τόμας σύντομα παίρνει ενεργό ποιητικό ρόλο μέσα σε αυτό το πλαίσιο. Επιπρόσθετα, ρίχνοντας μια πλατιά ματιά θα λέγαμε ότι η συσσώρευση των μορφών αυτών στο μέσο και έπειτα της ώριμης περιόδου του ποιητή, σε αντίθεση με τα πρώτα χρόνια, έχει έναν κανονιστικό-ρυθμιστικό χαρακτήρα για την εξέλιξή του, τότε που η ποιητική μοίρα του ποιητή ζητά να μοιραστεί ή να ξεπεράσει το φόβο γύρω από το χά­ σιμο της αυθεντικότητάς του, συνδεδεμένης με το θάνατο, πνευματικό και βιολογικό15. Με τη μορφή εξομολόγησης ή άλλοτε μιας ειρωνείας, που σκοπό έχει να ξορκίσει πε­ ρισσότερο παρά να σαρκάσει, οι μορφές αυτές κινούνται και δρουν ελεύθερα στο εξηρεσιονιστικό του σύμπαν, σ' ένα χώρο όπου ζωή και θάνατος συνυπάρχουν ή, καλύ­ τερα, όπου η ζωή έχει παραταθεί πέρα από αυτόν16, στο αρχετυπικό πεδίο ενός Πό­ ρου -«νησί φορτισμένο με την έννοια της μετάβασης, πέρασμα αλλά και πατέρας του έρωτα»17- μίας σουρεαλιστικής Νέας Ορλεάνης, ενός παράδοξου ονείρου κ.λπ. Στην περίπτωση του Ντ. Τόμας ειδικά, το σύμβολο του καθρέφτη αποκτά πολυσήμαντο συμ­ βολισμό στα δύο τελευταία ποιήματα καθώς υποδηλώνει μέσα σε άλλα την ένταξη της συγγένειάς τους μέσα σε ένα εικονιστικό πλαίσιο.

120 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

Ο «άγιος και τρελός» Ντ. Τόμας, όπως έχει ξαναπεί ο ποιητής, ποιητικό υποκείμενο18 πια, επανέρχεται τη δεύτερη φορά για να εικονίσει την ποιητική πράξη. Στην «Παρου­ σία», ένα ποίημα-αφιέρωση στον Χρήστο Μπράβο προς τιμήν της αποχώρησης του τε­ λευταίου όταν διέκοψε τον ποιητή την ώρα της σύνθεσης19, η φασματική παρουσία του Ντ. Τόμας, ως Άλλου στον καθρέφτη και παράθυρο του ποιητή, χώρους της φαντασίας και ταυτόχρονα οπτικές σημάνσεις, γίνεται η έμπνευση προσωποποιημένη: Στις δώδεκα και μισή την ίδια ώρα και συγχρόνως φάνηκε στο μεγάλο καθρέφτη και στο παράθυρό μου ο Ντάλαν Τόμας μ' ένα αναμμένο κόκκινο κερί στο στόμα20. Η πολύ προσωπική φωνή του «αντιτραντισιοναλιστή ε κ φύσεως», όπως λ έ ει ο Shapiro21, Ντ. Τόμας συναντά τον μη ενταγμένο σε λογοτεχνικές κλίκες Μ. Σαχτούρη σε ένα χιουμοριστικό διάλογο-πρόκληση, στο ουτοπικό μέρος όπου η ποίηση θα ζήσει αδέσμευτη από φραγμούς και περιορισμούς: εδώ ζεις σ' ένα σάπιο τόπο που σε κοροϊδεύουν εκεί χαιρετάνε τους τρελούς και οι παπάδες κι η πάπια δε γεννάει πια πάγο γεννάει κόκκινο αυγό. Και το ποίημα κλείνει με το πρόσωπο του Ντ. Τόμας ως σύμβολο της μόνης αληθινής παρουσίας στη ζωή του Μ. Σαχτούρη, την ποίηση, τοποθετημένη στο «μεταξύ» θανά­ του και ζωής: όχι πια στον καθρέφτη και στο παράθυρό μου αλλά μέσα απ' τα ψηλά χορτάρια του θανάτου του μισός από τη μέση κι απάνω στο φως, έξω από το χορτάρι μισός από τη μέση και κάτω στο σκοτάδι κάτω απ' το φως. Ο «άγιος» Ντ. Τόμας του Μ. Σαχτούρη μάς πάει στην αποκαλυψιακή-θρησκευτική γλώσσα των εικόνων του Ουαλού που γίνονται έτσι δραστικότερες, συνδεόμενες με την οπτική της ζωής και του θανάτου ως οργανική ολότητα. Εντοπίζουμε κάτι αντίστοι­ χο στις σαχτουρικές αναφορές για την ποίηση, στον «προφήτη ποιητή», «άγιο πετεινό», καθοδηγητή, μάρτυρα δημιουργό. Παγανιστικές εικόνες-στιγμιότυπα, καταλυτικές εκ­ φραστικές μονάδες συμπίπτουν σε δύο ποιήματα-παρωδίες, το «Καναρίνι»22 του Μ. Σα­ χτούρη και το όγδοο θρησκευτικό σονέτο του Ντ. Τόμας «This was th e crucifixion»23. Τον έστησαν εκεί όπου φυσάει ο πιο άγριος άνεμος τον έταξαν στις παγωνιές του δώσαν ένα φόρεμα μαύρο και μια γραβάτα κόκκινη έναν ήλιο τρυπημένο με καρφί να στάζει [...] ένα κοντάρι κι ένα καναρίνι τον έστησαν εκεί όπου τινάζεται ο πόνος τον έδωσαν στο θάνατο να λάμπει ασημένιος. Και ο Ντ. Τόμας: Αυτή ήταν η σταύρωση πάνω στο βουνό Το νεύρο του χρόνου μες το ξύδι, η κρεμάλα τάφος

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 121

Στιγματισμένος με αίμα λαμπρά αγκάθια θρήνησαΟ κόσμος η πληγή μου, η Μαρία του θεού στη θλίψη της Γερμένη όπως τρία δέντρα και θηλή για πουλιά μέσα απ' το χιτώνα της [...] Αυτός ήταν ο ουρανός, ο Χριστός Τζακ, που κάθε πλεύρα ματιά υμνωδού Οδήγησε στον κατάστικτο από καρφιά ουρανό [...] Εγώ στο δέντρο των ληστών, κομπογιαννίτες όλης της δόξας Ευνουχίζω το σκελετό αυτή την υψηλή στιγμή, Και στην έκρηξη αυτή του χρόνου μάρτυρας του ήλιου Πονώ τα παιδιά του ουρανού στης καρδιάς μου τους παλμούς24. Ο ποιητής αποκαλύπτει έναν κόσμο που μοιάζει με πληγή και σταυρώνεται εμπαικτικά στο πρόσωπο ενός μάρτυρα Χριστού, φέροντος τα πάθη του κόσμου25. Το ποίημα κατακλείδα στον Ντ. Τόμας αποτελεί μια τελευταία ρητή μαρτυρία. Σκηνοθετεί ένα θεατρικό παράλογο, το «Μεγάλο καθρέφτη», όπου τρυπώνει μέσα κι ο ίδιος ο ποιητής κι εκεί, μαζί με τον Κάφκα και μια μεταβυζαντινή Αγία, επιτρέπει στον εαυτό του να εξα­ φανίσει την ανθρώπινη μορφή του Ντ. Τόμας μπροστά στην ομόνοια της γραφής: «0 Ντύλαν Τόμας φούσκωσε, έβγαλε μια κραυγή κι έσκασε με κρότο. Οι στίχοι του όμως έμειναν ανέπαφοι, ωραίοι, μαζί με τους δικούς μου αγκαλιάζονται». Η «τρέλα» δονεί τους στίχους των δύο ποιητών και «ζωγραφίζεται»26 στη γοτθική, γκραν γκινιόλ ατμόσφαιρα, στις παράξενες μεταμορφώσεις που αποτυπώνουν εξπρεσιονιστικά την κοινή εφιαλτική εμπειρία του Β' Παγκόσμιου Πολέμου - ο Ντ. Τόμας υπήρξε οπαδός στην ακραία εξπρεσιονιστική εκδήλωση της Νέας Αποκάλυψης. Ως εραστές του Ιερώνυ­ μου Μπος, και των εξπρεσιονιστών ζωγράφων που για τον Μ. Σαχτούρη έχουν ήδη μνη­ μονευτεί οι Κλέε, Μουνκ, Σαγκάλ, ο τελευταίος αγαπημένος και του Ντ. Τόμας -το ποίημά του «Fern Hill» έχει συγκριθεί με τις εικόνες του Σαγκάλ που κυμαίνονται σε ρυθμικές σχέ­ σεις μέσα στο χώρο27- , δραματοποιούν τις εικόνες με τα πιο δραστικά χρώματα. Επιπλέον στον Μ. Σαχτούρη οι προ-λογικού χαρακτήρα εικόνες, η διάσπαση της φυσικής και λογι­ κής τάξης του ποιητικού του κόσμου βρίσκει την ανάλογη μαρτυρία της28: «η δική μου "σκοτεινότητα"», όπως λέει ο Ουαλός, «είναι ασυνήθιστη, βασισμένη σε ένα προ-συλληφθέντα συμβολισμό που προέρχεται από την κοσμική σημασία της ανθρώπινης ανατο­ μίας»29. Οι στίχοι ομοιάζουν: «τα πρόσωπα σιγά σιγά χάναν τα μάτια τους/τα φρύδια κι έπειτα το στόμα/τα δόντια και τα τσίνορα» (1988: 77, στ. 18-20), «τα νύχια μου μεγάλωσαν/τα χεί­ λια μου πρήστηκαν/το πρόσωπό μου μαύρισε» (19 8 8 :1 1 5 , στ. 13-15), «μια μέρα θα ξυπνήοω/άστρο/όπως το 'λ εγες/τότε θα είσαι ένα πουλί» (1988: 104, στ. 11-15)· και ο Ντ. Τόμας: «γυμνοί νεκροί θα σμίξουν με τον άνθρωπο στον άνεμο και το γυρτό φεγγά­ ρι/όταν τα κόκκαλά τους γυμνωθούν και τα γυμνά τα κόκκαλα χαθούν/θα ’χουν γι’ αγκώ­ να και για πόδι αστέρια» (1999: 56, στ. 2-4), ο «τροχός των ονείρων τα κρινόλευκά μου κόκκαλα/Εστριψε σ' ένα ζωντανό μηδενικό/και σάρκα ψαλιδίστηκε να διασχίσει τις γραμμές/κρ εμά λες στο συκώτι»(1 9 9 9 : 11, στ. 20-24), «ο ήρωας μου γυμνώνει τα νεύρα του/που κυβερνούν από καρπό σε ώ μο/[...] κι αυτά τα δύστυχα νεύρα/κουβάρι ν ' ανεβαί­ νουν στο κρανίο» (19 99 :13 , στ. 1-2, 6)30. Οι χαρακτηρισμοί της ποίησης του Μ. Σαχτούρη ως «οργανικά ανεξέλικτης» ποίησης που μοιάζει να ανακυκλώνει τις ιδέες της31, εκφέρονται με την εικόνα, την αμφιπλευρικότητά της και ευρύτερα την τεχνική της αντιπαράστασης που δημιουργεί μια «ποιητική διπλογρα­ φία του κόσμου»32. Πιο συγκεκριμένα αυτό που κυρίως κάνει τον Μ. Σαχτούρη να λέει: «Δε μ’ αρέσει ν' αλλάζω τεχνικές, δε μ' αρέσει ν’ ανανεώνομαι [...] από το πρώτο ποίημά μου, τη "Λησμονημένη” μέχρι την "Καταβύθιση” , με βασανίζει πάντα το ίδιο ποίημα»,

122 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

πραγματώνεται χάρη σε έναν ιδιαίτερο εικονιστικό μηχανισμό, ο οποίος αναλογεί σ' αυτόν του Ντ. Τόμας. Ο μηχανισμός αυτός που και στους δύο έχει ως θεωρητική βάση τον υπερρεαλισμό με τις αυθαίρετες και απροσδόκητες συνάψεις εικόνων βγαλμένων από ένα πλούσιο υποσυνεί­ δητο και τις συμπλοκές του ιμαζισμού, την ακρίβεια και ακαριαίου τύπου πρόκληση της ει­ κόνας-vortex (=συστροφή)33 -που αν δεν ήξερε, τουλάχιστον προϋποθέτει ο Μ. Σαχτούρης- είναι η «ρηματική» εικόνα, η εικόνα «beyond formulated language»34 με έμφαση στην επιλογή, τάξη και ανά­ πτυξή της. Ο Μ. Σαχτούρης ομολογεί: «Το ποίημά μου ξεκινά πάντα μ ε μ ια εικόνα που πετάγεται από μέσα μου αυθόρμητα. Η πρώτη αυτή εικόνα είναι συχνά βοηθητι­ κή της κύριας που ακολου­ θεί. Άλλοτε πάλι συμβαίνει να είναι αυτή η κύρια εικόνα του ποιήματος»35. Το ίδιο και οι διαλεκτικές εικόνες του Ντ. Τόμας, μέθοδος γνωστή από το γράμμα του στον Henry Treece: «Ένα ποίημα από μένα χ ρ ειά ζε τα ι ενα

, . ___ .. ____ Ο Μιλτος Σαχτούρης με τον Λεύτερη ζανθοπουλο. 12 Ιουλίου 1992

πλήθος εικόνων γιατί το κέντρο του είναι ένα πλήθος εικόνων [...] αφήνω μια εικόνα να “γίνει" μέσα μου και μετά εφαρμόζω σ' αυτή τις πνευματικές και κριτικές δυνάμεις που διαθέτω - την αφήνω να γεννήσει άλλη, την αφήνω να αντιφαίνεται την πρώτη [...] και τις αφήνω όλες, μέσα στα όρια της μορφής που έχω εγώ επιβάλει, να συγκρούονται. Η δια λεκτική μου μέθοδος, όπως το καταλαβαίνω, είναι ένα διαρκές χτίσιμο και γκρέμισμα των εικόνων»36. Ιδού πώς: πρώτα στον Μ. Σαχτούρη ένα ποίημα βασισμένο στην ανάλυση του Χατζηβασιλείου37, το «Ορυχείο»: Σου γράφω γεμάτη τρόμο μέσα από μια στοά νυχτερινή [...] ένα βαγόνι περνάει από πάνω μου προσεχτικά ψάχνει τις αποστάσεις του μη με χτυπήσει εγώ πάλι άλλοτε κάνω πως κοιμάμαι άλλοτε πως μαντάρω ένα ζευγάρι κάλτσες παλιές [■■■] Στο σπίτι χτες καθώς άνοιξα τη ντουλάπα έσβησε γίνηκε σκόνη μ ' όλα τα ρούχα της μαζί [...] τα μαλλιά μου έχουν γίνει κάτι σα στουπί το στόμα μου άσπρισε και με πονάει [...] τα πόδια μου είναι ξύλινα με τριγυρίζουν κλαίγοντας τρία μικρά παιδιά δεν ξέρω πώς γίνηκε και με φωνάζουν μάνα.

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 123

Εδώ οι συμπλοκές των εικόνων παράγουν νόημα ως εξής: η στατική εικόνα της ηρωίδας που ράβει -το άτομο και η απομόνωση που υφίσταται- θέλοντας να αποφύγει τη δυναμική παρουσία του βαγονιού -τη ν παρουσία ίσως κάποιου άλλου ατόμου- κι έπει­ τα η άγνωστη δύναμη που προκαλεί τις ταχύτατες εναλλαγές στο χώρο με τα ρούχα να εξαφανίζονται, τα πιάτα να σπάνε, τα μαλλιά να μεταμορφώνονται κ,λπ. σοκάρει τη συ­ νείδηση του αναγνώστη ο οποίος συνδυάζει οπτικά τις εικόνες και κατανοεί την ιδέα του τρόμου, της απομόνωσης και παραπλάνησης του ατόμου στη σύγχρονη ζωή χωρίς κάποια ελπίδα διαφυγής. Αντίστοιχα στο «When like a running grave»: Όταν, σα τάφος τρεχούμενος, ο χρόνος σε τσακώσει, Η ηρεμία και θαλπωρή σου είναι δρέπανο από τρίχες, Του έρωτά της το γρανάζι μπαίνει σιγά μέσα στο σπίτι, Ψηλά γυμνές σκάλες, χελώνα σε νεκροφόρα, Φτασμένος ως το θόλο Έρχεται με ψαλιδίσματα που παρελαύνουν, ο ράφτης χρόνος. Σώσε με, που άτολμος μες τη φυλή μου Από έρωτα είμαι πιο γυμνός κι απ' του νεκρού τον τάφο Λεηλατημένος απ' την πονηρή γλώσσα, το τυλιγμένο πόδι του Μίας ίντσας μόνο κόκαλο*. Η αποσπασματικότητα των εικόνων που αρχικά μας δυσκολεύει προσεγγίζεται με ίδιο ακριβώς τρόπο: η εικόνα του χρόνου σαν «τρεχούμενος τάφος», η «αγκαλιά» ως η γυ­ ναικεία παρουσία που γίνεται «δρεπάνι από τρίχες», σύμβολο της συνουσίας, το γρανά­ ζι του έρωτα που προκαλεί κλιμακωτά την απογύμνωση της σκάλας, τη χελώνα στη νε­ κροφόρα, την ερωτική κορύφωση με την εικόνα του ψηλού θόλου κι έπειτα η εικόνα του ράφτη (ρούχο σε αντίθεση με το γυμνό), αγαπημένο σύμβολο του Ντ. Τόμας για το φόβο των γηρατειών39 που μας επαναφέρει στην εικόνα του χρόνου, πλάθουν την ιδέα του έρωτα ως δημιουργικής δύναμης και του χρόνου ως καταστρεπτικής - ο χρόνος τρέχει προς τον άνθρωπο κι ο άνθρωπος στο χρόνο- κι αυτά αναγόμενα δίνουν την ι­ δέα ενός κόσμου χτισμένου σε ένα «δημιουργία-καταστροφή» continuum που ο ποιη­ τής υφίσταται διαπιστώνοντας την ανικανότητά του να νικήσει το χρόνο-θάνατο με την ερωτική-ποιητική του γλώσσα. θάνατος λοιπόν και ζωή μέσα στο ποιητικό κείμενο με τις εικόνες ως ενεργητικό και δραστικό μέσο- η εικόνα-σήμα όχι για να διαλογιστούμε επάνω ή σχετικά με αυτή, αλ­ λά για να μας ανάγει στην ιδέα. Μέσα απ' τη μάχη εικόνων και την ταχύτατη διαδοχή και συμπλοκή τους, ο αγώνας της ποιητικής σύνθεσης, όπως λέει ο Ντ. Τόμας, κατα­ λήγει σε «ένα αδιάβροχο κομμάτι του ρέματος που κυλάει σε όλες τις μεριές», γίνεται στιγμή έξω από το χρόνο -«momentary piece»40- αφουγκραζόμενο εσωτερικότερους παλμούς. Με αυτό το όπλο, για τις δύο αυτές ποιητικές ευαισθησίες, ο κόσμος ποτέ δεν είναι ίδιος όταν ένα καλό ποίημα έχει προστεθεί σε αυτόν! m ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Βλ. Μίλτος Σαχτούρης, Ποιος είναι ο τρελός λαγός, επιμ. Θανάσης Νιάρχος, «Καστανιώτης», 2000, ο. 43.

2. Βλ. Δάλλας Γ„ Ο ποιητής Μίλτος Σαχτούρης, «Κέδρος», Αθήνα, 1997, σ. 177.

3. «Δε φτάνει η ελληνική ποίηση για να διαμορφωθεί τελικά ένας ποιητής, πρέπει να διαβάσει πολλή ποίηση και ξένους όσο μπορεί περισσότερους. Εγώ λέω ότι αν δεν ήξερα γαλλικά και

124 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

γερμανικά η ποίησή μου δεν ξέρω τι θα ήτανε, αλλά όχι βέβαια αυτή που είναι σήμερα». Βλ. Μίλτος Σαχτούρης, Ποιος είναι ο τρελός λαγός, ό.π., σ. 62.

4. «Ο Σαχτούρης λειτουργεί αναθεωρητικά απ' τη φύση του» λέει ο Γιάννης Δάλλας (βλ. «Η μορ­ φολογία του γραπτού και άγραφου κειμένου του Σαχτούρη. Από την τεχνολογία στην κοσμολο­ γία του ποιήματος», περ. Η Λέξη, τχ. 123-124, Σεπτ.-Δεκ. '94, σ. 538-569). Η παρατήρηση αυτή συνδέεται και με την τάση του ποιητή να αφομοιώνει εκλεκτικά τις περιπλανήσεις του στην παράδοση -ελληνικές παραλογές-, τον ελληνικό και ευρωπαϊκό υπερρεαλισμό, τους νεουπερρεαλιστές συγχρόνους του Σινόπουλο, Παπαδίτσα, Βακαλό, Γόνατά, το θέατρο του παρα­ λόγου και την ελληνική της εκδοχή με τον Βασίλη Ζιώγα κ.λπ. «Το καλό μεγάλο ποίημα (όχι σε έκταση)», όπως λέει ο ίδιος ο ποιητής, «πετυχαίνει να ξεφεύγει απ' αυτές τις ταξινομήσεις (υ­ περρεαλισμό, συμβολισμό, εικόνισμά), που μόνο μια διευκόλυνση παρέχουν στην κάπως καλύ­ τερη κατανόηση του ποιήματος». Μίλτος Σαχτούρης, Ποιος είναι ο τρελός λαγός, ό.π., σ. 87.

5. Βλ. Σαχτούρης Μ., Ποιήματα (1945-1971), «Κέδρος», Αθήνα, 1988, σ. 240.

6. Βλ. Σαχτούρης Μ., Ποιήματα (1980-1998), «Κέδρος», Αθήνα, 2001, σ. 36, 60.

7. Είναι γνωστή η τριμερής δομική διάκριση των κλειστής δομής ποιημάτων του Μ. Σαχτούρη α­ πό τον Γ. Δάλλα σε ιστορία-μήνυμα, σκηνικό και εικόνα όπου η τελευταία αποτελεί την ιδέα μα­ ζί με την έκφρασή της, αποκαλώντας την «ιδεοπλαστική». Δάλλας, ό.π, 1997, σ. 56-62.

8. Μίλτος Σαχτούρης, Ποιος είναι ο τρελός λαγός, ό.π., σ. 20, 87, και Η Λέξη, ό.π, σ. 569.

9. Προσωπική επικοινωνία απέδειξε κάτι τέτοιο χωρίς άλλες λεπτομέρειες.

10. Η περίπτωση του Ροσέτι, όπως λέει ο ίδιος σε μια προσωπική επικοινωνία μαζί του, ήταν α­ πλώς μια παραπομπή.

11. Γιατρομανωλάκης Γ., Ανδρέας Εμπειρικός. Ο ποιητής του έρωτα και του νόστου, «Κέδρος», Αθήνα, 1983, σ. 182-4.

12. Βλ. Ζαμάρου Ρ., Ο ποιητής Νίκος Εγγονόπουλος. Επίσκεψη τόπων και προσώπων, «Καρδαμίτσα», Αθήνα, 1996, ιδιαίτερα σ. 99-129, και Αμπατζοπούλου Φ. Ρ., Νίκος Εγγονόπουλος. Η ποίηση στον καιρό του τραβήγματος της ψηλής σκάλας, «Στιγμή», Αθήνα, 1987, ιδιαίτερα σ.

35-50, καθώς και τα ποιήματα «Ο υπερρεαλισμός της ατέρμονος ζωής», «0 μυστικός ποιη­ τής», «Η ζωή και ο θάνατος των ποιητών» κ.λπ.

13. Δάλλας Γ., 1997, ό.π., σ. 181.

14. «Ο ποιητής που ζει και υπάρχει μόνο μέσω του έργου του, ένας ποιητής cult» όπως παρατη­ ρεί ο Αλέξης Ζήρας για να χαρακτηρίσει τον Μ. Σαχτούρη, βλ. «Η μαγεία της μη διεκδίκησης. Μια πλάγια ματιά στην ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη», Η Λέξη, ό.π., σ. 605.

15. Για την παρουσία των ποιητών στο έργο του Μ. Σαχτούρη βλ. Κωνσταντινίδης θ., «Ο ποιητής και το ποίημα στο έργο του Μίλτου Σαχτούρη», Η Λέξη, ό.π., σ. 687-699, Δαββέτας Ν. Γ., «Πρόσωπα και προσωπεία στην ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη», Η Λέξη, τχ. 103, Μάιος-Ιούνιος 1991, σ. 391, και Φραντζή Α., «0 Μίλτος Σαχτούρης και η “δεξίωση των ποιητών”, Εντευκτήριο, χειμώνας ’93-’94, σ. 8-14.

16. Βλ Παπαντωνάκης Γ. Δ., Η μορφολογία της σαχτουρικής μεταμόρφωσης, «Νεφέλη», Αθήνα, 2000, σ. 93-7.

17. Βλ. Φωνή απ' την άλλη ακρογιαλιά, εισ.-επιμ. Σαμαρά Ζ., «Ερμής», Αθήνα, 1997, σ. 16-9.

18. Όπως λέει και ο Χατζηβασιλείου: «0 Ντύλαν Τόμας στο έργο [του Μ. Σαχτούρη] παίζει περισ­ σότερο το ρόλο του ποιητικού υποκειμένου και λιγότερο της φιλολογικής-γραμματολογικής παραπομπής». Βλ. Χατζηβασιλείου Β., Μίλτος Σαχτούρης. Η παράκαμψη του υπερρεαλισμού, «Βιβλιοπωλείον της Εστίας», Αθήνα, 1992, σ. 88.

19. Η μαρτυρία είναι χαρακτηριστική: «Όταν έγραφα την "Παρουσία" στα "Εκτοπλάσματα" ήταν Δεκαπενταύγουστος του 1981 κι εκείνη τη στιγμή χτύπησε το κουδούνι και ήταν ο Μπράβος και του λέω: "Χρήστο, να χαρείς φεύγα, μιαν άλλη ώρα, γιατί αν τώρα σταματήσω δε θα μπο­ ρώ να συνεχίσω". 0 Χρήστος το κατάλαβε κι έφυγε και γι' αυτό του αφιέρωσα αυτό το ποίη­ μα». Μίλτος Σαχτούρης, Ποιος είναι ο τρελός λαγός, ό.π, σ. 60.

20. Έτσι περιγράφεται η στιγμή της δημιουργίας απ' τον ποιητή: «Ποτέ δεν κάθησα α πριόρι να γράφω ένα ποίημα [...] πεταγόμουν ξαφνικά απ' το κρεβάτι σαν κάτι κόκκινο να με χτύπησε

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 125

στο κεφάλι». Βλ. Μαρωνίτης Δ. Ν., Μίλτος Σαχτούρης. Άνθρωποι-Χρώματα-Ζώα-Μηχανές, «Γνώση», Αθήνα, 1980, σ. 14.

21. Βλ. Dylan Thomas, A collection o f critical essays, επιμ. Cox. CB, Englewood Cliffs, New Jersey, 1996, o. 171.

22. Σαχτούρης Μ., Ποιήματα (1945-1971), ό.π, σ. 226.

23. Βλ. Dylan Thomas, Collected Poems, ed. by Walford Davies, Everyman J. M. Dent, London, 1999, σ. 62.

24. «This was the crucifixion on the mountain/Time's nerve in vinegar, the gallow grave/As tarred with blood as the bright thorns I wept; The world's my wound, God's Mary in her grief,/Bent like the trees and bird-papped through her shift,/[...] This was the sky, JackChrist, each minstrel angle/Drove in the heaven-driven of the nails/[...] And by this blowclock witness of the sun/Suffer the heaven's children through my heartbeat».

25. Η εικόνα, παρά τις ακριβείς παρατηρήσεις του Παπαντωνάκη για τη σύνδεσή της με την επο­ χή και την αποτύπωση της θυσίας κάποιου αγωνιστή-μάρτυρα με τον ποιητή μεταμορφωμένο σε «ωδικό πουλί», επιφορτισμένο να ζωγραφίσει ποιητικά το γεγονός, μπορεί επίσης κατά τον Δάλλα, τον οποίο και παραπέμπει, να ληφθεί σε μια δεύτερη ανάγνωση ως η εικόνα του ίδιου του ποιητή εμπαικτικά εσταυρωμένου, άχρηστου δρακοντοκτόνου με το κοντάρι του. Βλ. Παπαντωνάκης Γ. Δ., ό.π, σ. 118-9, 434-5.

26. Είναι γνωστή η «ζωγραφισμένη» ποίηση του Μ. Σαχτούρη (βλ. Δάλλας Γ., 1997, ό.π, σ. 173) και η χρήση του χρώματος ως «εκφραστικό μέσο, ισότιμο με τη λέξη που σχεδιάζει τις εικό­ νες» όπως λέει ο Χατζηβασιλείου (ό.π., σ. 65-81).

27. Βλ. Davies W., Dylan Thomas, Cardiff Univ. of Wales Press, Wales, 1990, o. 48.

28. Δάλλας, 1997, ό.π., σ. 93-9.

29. Βλ. The Collected Letters of Dylan Thomas, ed. by Paul Ferris, Dent, London, 1985, σ. 97-8.

30. Οι δύο τελευταίοι στίχοι είναι βασισμένοι σε μετάφραση Γιώργου Μπλάνα. Βλ. Ντύλαν Τόμας, Κι ο θάνατος δε θα 'χει εξουσία, επιμ.-μτφρ. Μπλάνας Γ., «Ελεύθερος Τύπος», 4η έκδοση, σ. 14,17.

31. 0 Δάλλας μιλά για «συνοχή και συσπείρωση της ύλης και του ποιητικού γεγονότος και συνοχή και συσπείρωση του ίδιου οράματος», 1997, ό.π., σ. 141.

32. Δάλλας, 1997, ό.π, σ. 66-79,110.

33. Για τους ιμαζιστές βλ. Jones Ρ., Imagist Poetry, ed. Jones P., Penguin, London, 1972, o.

18. H εικόνα-vortex κατά τον Πάουντ «παράγει ένα διανοητικό και συγκινησιακό πλέγμα σε έ­ να κλάσμα δευτερολέπτου» ενώ οι βασικές αρχές για την παραγωγή της συμπυκνώνονται σε: «άμεσο χειρισμό του θέματος, καμιά περιττή λεκτική αναφορά που να μη σχετίζεται με την παρουσίαση, η σύνθεση να γίνεται κατά την ακολουθία μιας μουσικής φράσης κι όχι ενός με­ τρονόμου». Βλ. The Background o f Modem Poetry, ed. Isaacs J, G. Bell and Sons LTD, London, 1951, σ. 34.

34. Imagist Poetry, ό.π, σ. 33 35. Δάλλας, 1997, ό.η, σ. 148.

36. The Collected Letters of Dylan Thomas, ό.π., σ. 281.

37. ό.π., σ. 31-5.

38. «When like a running grave time tracks you down/Your calm and cuddled is a scythe of hairs/Love in her gear is slowly through the house/Up naked stairs, a turtle in a hearse/Hauled to the dome,//Comes like a scissors stalking, tailor age/Deliver me, who timid in my tribe,/Of love am barer than Cadaver's trap/Robbed of the foxy tongue, his footed tape/Of the bone inch». Βλ. Dylan Thomas, Collected Poems, ό.π., σ. 19-20.

39. Η ιδέα της παρομοίωσης είναι ο χρόνος-ράφτης που κόβει την ανθρώπινη μοίρα και είναι ε­ δώ μια δημιουργική αναπαράσταση των παιδικών αναγνώσεων του Ντ. Τόμας, απ' το βιβλίο του Struwwelpeter.

40. Βλ. Ferris, ό.π., σ. 282.

126 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

αφιέρωμα του νανου βαλαωριτη Δεν μπορώ να πω ότι ο Μίλτος Σαχτούρης δεν έτυχε κριτικής αναγνώρισης και αρκετά νωρίς κι από πολλούς. Η μελέτη του Χατζηβασιλείου είναι μια ένδειξη των ονομάτων που έγραψαν γι' αυτόν. Είναι μια μελέτη λίγο βαρυμένη με ανα­ φορές σε κείμενα της Νέας Κριτικής, και με άλλα, απτόμενα του στρουκτουραλισμού ακροθιγώς. Και μάλιστα σε σχέση με τρεις Άγγλους ποιητές όπως ο Ντίλαν Τόμας, ο Τζορτζ Μπάρκερ, ο Ντέιβιντ Γκασκόιν, ο τελευταίος υπερρεαλιστής και δύο άλλοι της λεγάμενης αποκαλυπτικής τάσης. Εκτός από τη γενική ατμόσφαιρα και το ποιητικό κλί­ μα, κατά τα άλλα δεν έχουν τίποτα κοινό με το στυφό Υδραίο μινιμαλιστή ποιητή που η συνεχής εφιαλτική εμμονή του στο φρικιαστικό είναι τέτοια, που μπορεί να πει κανείς ότι ξαναγράφει συνεχώς το ίδιο ποίημα με παραλλαγές, έχοντας βρει από νωρίς το βα-

Μικρή περιδιάβαση σικό του τέχνασμα. Επίσης ο συχνός συσχετισμός με τη ζωγραφική άσχετων ζωγρά­ φων εξπρεσιονιστών παραβλέπει την πιο βασική επινοηματική συγγένεια του Μ. Σαχτούρη με τη φολκλορική ζωγραφική του Σαγκάλ και τον ψευδοαφελή λυρισμό της. Το ποιητικό περίγραμμα του Μ. Σαχτούρη είναι πιο αδρό, κι όποιος γνωρίζει την Ύδρα και τους ντούρους κατοίκους της με τα λίγα λόγια θα διαπιστώσει εύκολα ότι είναι άκρως αντίθετη με τη διαχυτική γλώσσα ενός Μπάρκερ, ενός Τόμας ή το διαλυτικό υ­ περρεαλισμό του Γκασκόιν. Αν ο ίδιος ο Μ. Σαχτούρης θαύμαζε τον Τόμας είναι πιθα­ νώς γιατί ήταν το αντίθετό του σε γλωσσικό και εικονικό πλούτο. Αντιθέτως ο συσχετι­ σμός με την ποίηση του παραλόγου που ίσως γνώριζε, του Γάλλου ποιητή Ταρντιέ, εί­ ναι πολύ πιο πιθανή, εφόσον έχει ένα ωραίο ποίημα με τον ίδιο περίπου τίτλο, το «Κύ­ ριε»... Η συλλογή του Ταρντιέ τιτλοφορείται «Κύριε Κύριε» και επαινέθηκε απ' τον

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 127

Αντρέ Μπρετόν. Επίσης εμφανής είναι η καταγωγή ορισμένων ποιημάτων από τον Εγγονόπουλο, στον οποίο αφιερώνει κι ένα ποίημα. Όμως δεν έχει σχεδόν καμιά σχέ­ ση υφολογική με τον Εμπειρικό, τον Ελύτη, τον Κόλας ή τον Γκάτσο. Κι αυτό δε σημαί­ νει ότι δεν είχε καμιά σύνδεση με τον υπερρεαλισμό όπως αφήνεται να εννοηθεί στον υπότιτλο του πονήματος του Χατζηβασιλείου, Η παράκαμψη του υπερρεαλισμού. Το γεγονός ότι διάβαζε στο σπίτι του Εμπειρικού τα ποιήματά του, όπου νομίζω ότι τον γνώρισα, αυτό σημαίνει ότι σίγουρα βρήκε ε κ εί τους πιο ευνοϊκούς ακροατές για την ποίησή του. Μόνο ο Εμπειρικός είχε δηλώσει συμπόνοια με τον υπερρεαλισμό. Όλοι εμείς οι άλλοι τον πλησιάζαμε με τον τρόπο μας. Ήταν ένα ελεύθερο σμίξιμο ποιητών που αισθάνονταν κοντά ο ένας στον άλλο. Βέβαια οι κριτικοί τα θέλουν όλα διατυπωμέ­ να τελειωτικά. Όμως δυστυχώς η ποίηση δεν έχει σαφείς αρχές, εξελίξεις ή τέρματα. Βγαίνει από πολλές ρίζες, είναι ένα πολυδιάστατο φυτό ακόμα και αν είναι τόσο μονο­ μερές, όπως η ποίηση του Μ. Σαχτούρη. Αυτό δεν είναι διόλου υποτιμητικό. Άλλωστε το στίγμα των μοντερνιστών καλλιτεχνών είναι μια κάποια επανάληψη που αποτελεί την υπογραφή τους χρωματικά, σχεδιαστικά η επινοητικά, και στο ύφος, δηλαδή τη γλώσ­ σα, αισθητικά και όχι τυπολογικά. Τώρα τι ποσοστό υπερρεαλισμού, παραλόγου, εικονισμού, εξπρεσιονισμού ή αποκαλυπτισμού περιέχουν τα ποιήματα του Μ. Σαχτούρη, ας βγάλουν οι κριτικοί τις ζυγαριές τους να τα ζυγίσουν. Αλλά ας είναι και βέβαιοι ότι τα συμπεράσματά τους θα τα αναι­ ρέσουν οι κατοπινές γενεές των κριτικών, που πίπτουν όπως τα φύλλα στον Όμηρο και ξαναφυτρώνουν κάθε χρόνο στα γυμνά κλαριά. Είμαστε μοιραία όλοι του καιρού μας, κι όχι εντελώς αθώοι. Κι εδώ θέλω να επαινέσω τον Μ. Σαχτούρη για τη συνέπειά του την ποιητική, που κά­ νει να διαβάζονται πάντοτε με απόλαυση τα ποιήματά του, για τις εκάστοτε νέες επι­ νοήσεις φρίκης, μαύρου χιούμορ, εφιαλτικά ονειρικής ατμόσφαιρας, με γλωσσικά και εικονικά ευρήματα. Όσοι ξέχασαν τι θα πει αυθεντική ποίηση ας πάνε ν' αγοράσουν έ­ να από τα συλλεκτικά του βιβλία, και δε θα το μετανιώσουν. Είναι μοναδικός στο είδος του, όχι μόνο ως Έλληνας ποιητής αλλά και ως Ευρωπαίος και παγκόσμιος. Ότι η ποίησή του βγαίνει εν μέρει από την καταπίεση των καιρών που έζησε είναι προς τιμήν του και της ευαισθησίας του. Το επόμενο θαυμάσιο ποίημα είναι ένα μικρό δραματικό κύτταρο. ΚΥΡΙΕ - Κύριε, είναι μεσημέρι κι ακόμα δεν ξυπνήσατε - Κύριε, δεν πήρατε το πρωινό σας - Κύριε, ήπιατε πολλούς καφέδες - Κύριε, ο ήλιος λάμπει, αστράφτει βρέχει και χιονίζει - Κύριε, ένα κόκκινο πουλί έχει κολλήσει στο παράθυρό σας - Κύριε, μια μαύρη πεταλούδα φάνηκε πάνω στο στήθος σας - Κύριε, πώς τρέχετε με το ποδήλατο!

- Κύριε, είστε παγωμένος - Κύριε, έχετε πυρετό - Κύριε, είστε νεκρός; m

128 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

Μίλτος Σαχτούρης:

αφιέρωμα

«Η ποσότητα στην ποίηση είναι επικίνδυνη» του ζαν παλεςτελ

0 Μίλτος Σαχτούρης είναι ένας από τους πρωτότοκους της γενιάς

των Ελλήνων ποιητών που εμφανίστηκαν στη δεκαετία του '40. 0 Μ. Σαχτούρης έχει καταλήξει να πιστεύει ότι η ακινησία είναι κι αυτή ένα ταξίδι- άλλωστε, η αλήθεια είναι ότι δε συμμετείχε κατά κανένα τρόπο σ' αυτό τον πόλεμο, αφού είχε υποχρεωθεί να μένει ακίνη­ τος πάνω στο κρεβάτι ενός νοσοκομείου. Τα ταξίδια, γενικά, τα απεχθάνεται. Δεν έχει πρόθεση να πάει πουθενά, γεννήθηκε στην Αθήνα το 1919 και εύχεται να πεθάνει εδώ στο μεταξύ ζει όσο γίνεται πιο ποιητικά: «Δεν έφυγα ποτέ μου από την Αθήνα, δεν θέλω και δεν μπορώ να φύγω. Δεν ξέρω, αν μ ε ρωτήσετε, γιατί δεν μπορώ: αυτό που ξέρω κα­ λά είναι ότι δεν μπορώ». Το μόνο λοιπόν που του απομένει είναι να μετακομίζει. Δε φεύ­ γει όμως πέρα από τα όρια της συνοικίας του- κάνει τον κύκλο της Κυψέλης, διαλέγοντας διαμερίσματα ολοένα και μικρότερα: «Όταν ήμουν το '4 0 στο κρεβάτι του νοσοκομείου ορκίστηκα ότι αν γινόταν κάποιο θαύμα και επιβίωνα θα ζούσα ως ποιητής και μόνο ως ποιητής, θάλθηκα έτσι, εδώ και πενήντα χρόνια να τρώω την περιουσία μου, ώσπου στα εξήντα πέντε η κυβέρνηση μου έδωσε μια μικρή σύνταξη. Ήταν καιρός! Η σύνταξη μου δόθηκε την κατάλληλη στιγμή, και δεν θα καταλήξω έτσι στην απόλυτη φτώχεια».

0 Μ. Σαχτούρης είναι απόγονος του ναυάρχου Γεωργίου Σαχτούρη, ενός από τους ήρωες της Επανάστασης του 1821. Σπούδασε νομικά στην Αθήνα, αλλά έχοντας ήδη πάρει την απόφαση να μη δικηγορήσει, ούτε και ν' ασχοληθεί με την επιστήμη του. Μιλά τα γαλλικά με τρόπο στομφώδη- υπογραμμίζει τα λεγόμενό του με μια αξιοπαρατήρητη βραδύτητα, ό­ πως κάποιος με προβλήματα στην ακοή- σχηματίζει πάντοτε ολοκληρωμένες φράσεις οι οποίες, για όποιον τις ακούει, μοιάζουν να προέρχονται από βιβλία που ο Μ. Σαχτούρης τα διαβάζει μεγαλόφωνα, μ' ένα ύφος θεατρικό- λες και προφέρει για πρώτη φορά λέξεις που τις έχει αποστηθίσει εδώ και πολύ καιρό. Πιστεύει, όπως και άλλοι ποιητές της γενιάς του, ότι μια γερμανική μετάφραση θα απέδιδε πολύ καλύτερα τους στίχους του από μια γαλλική, παρόλο που απεχθάνεται τη γερμανική γλώσσα και εκτιμά ιδιαίτερα τη γαλλική. Το χειρότερο όμως γι' αυτόν είναι η μελοποίηση του έργου του - «αυτές οι νότες μοιά­ ζουν μ ε δεκανίκια για κάτι που μπορεί έτσι κι αλλιώς να σταθεί στα πόδια του». Μέχρι στιγμής έχει γράψει διακόσια εξήντα ποιήματα, αυτά είναι όλα, «η ποσότητα», όπως λέει, «είναι επικίνδυνη», αν και από τις εκδόσεις του έργου του οι εννιά πρώτες έγιναν με δικά του έξοδα, θεωρείται πάντως από τους συνομήλικούς του ποιητές ένας από τους κα­ λύτερους παρόλο που ο ίδιος δέχεται με αρκετή δυσαρέσκεια το να υποβαθμίζουν την τέ­ χνη του θεωρώντας την ένα είδος «ελληνικού υπερρεαλισμού». Πριν από λίγες μέρες η γαλλική Fata Morgana δημοσίευσε μια δίγλωσση έκδοση πενήντα ποιημάτων σε μετάφρα­ ση Ζακ Μπουσάρ, με τον τίτλο Μ ε το πρόσωπο στον τοίχ& Η συλλογή που έφερε αρχικά αυτό τον τίτλο είχε εκδοθεί στην Αθήνα το 1952 και είχε πουλήσει πέντε μόνο αντίτυπα! Τουλάχιστον τώρα ο Μ. Σαχτούρης είναι πολύ περισσότερο γνωστός, και δεν είναι λίγοι αυτοί που θυμούνται στίχους του όπως οι παρακάτω: «Δεν έχω γράψει ποιήματα/δεν έχω γράψει ποιήματα/μόνο σταυρούς/σε μνήματα/καρφώνω»2. m Εφημ. Liberation, 2 5 Ιανουάριου 1990, μτφρ.: αλεξης ζ η ρ α ς ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Face au mur par M. Sachtouris. Προμετωπίδα Αλέκου Φασιανού. Εκδ. Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών και Fata Morgana, ο. 120.

2. Μίλτος Σαχτούρης, «Ο στρατιώτης ποιητής», Τα φάσματα ή η χαρά στον άλλο δρόμο (1958).

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 129

Κ Υ Κ Λ Ο Φ Ο Ρ Ε I —*

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΙΚΑΡΟΣ Βουλής 4, Αθήνα 10562. Τηλ.: 210-32.25.152, fax: 210-32.35.262

βιβλιογραφικό δελτίο

I

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΕΦΗ ΑΠΑΚΗ

Νο 436 » 1 -30 Νοεμβρίου 2002

Γ Ε Ν ΙΚ Α ΕΡ ΓΑ Βιβλιογραφία ΒΛΗΣΙΔΗΣ Κ. Για μία βιβλιογραφία του ρεμπέτικου.

βάνου. Αθήνα, Λιβάνης, 2002. Σελ. 4 7 7 .1 9 ,0 0 €.

ISBN 960-14Ό635-2. Αποκρυφισμός ΠΙΤΣΟΥΛΗ I. Έρως και ψυχή. Αθήνα, Έσοπτρον,

(1 8 7 3 -2 0 0 1 ). Αθήνα, Εκδόσ εις Του Εικοστού

2002. Σελ. 179. 11 ,4 9 €. ISBN 960-8317-02-9.

Πρώτου, 2 0 0 2 . Σελ. 3 0 2 . 2 0 ,8 0 €. ISBN 9608219-12-4.

CRAFTSON J. Ρ. Τα αρχαία τεκτονικά χειρόγραφα.

ΣΑΜΣΑΡΗΣ Π. Κ. Η λογοτεχνική παραγωγή στις Σέρ­

στης, 2 0 0 2 . Σελ. 13 7 . 8 ,8 0 €. ISBN 960-270901-4.

ρες κατά τον 20ό αιώνα. (Ανατ.) Σέρρες, 20 02 . Σελ. 84.

Μτφρ. Α. Βλαβιανού - 1. Αγαπητού. Αθήνα, Γκοβό-

REGARDIE I. Η φιλοσοφική λίθος και το δέντρο της

Λεξικά

ζωής. Μτφρ. Α. Κοντός. Αθήνα, Ιάμβλιχος, 2002.

ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ I. Μικρό ετυμολογικό-εγκυκλοπαιδικό

Σελ. 255. 15,60 ISBN 960-268-164-0.

λεξικό των ελληνικών λέξεω ν. Αθήνα, Δωδώνη, 2002. Σελ. 127. 10 ,4 0 €. ISBN 960-385-144-2.

Ψ Υ Χ Ο Λ Ο Γ ΙΑ

ΚΟΥΡΜΟΥΛΗΣ Γ. Αντίστροφον λεξικόν της νέας ελ­ ληνικής. Β' έκδοση. Αθήνα, Παπαδήμας, 2 0 02 .

Εφαρμοσμένη ψυχολογία

Σελ. 801. 36 ,4 0 €. ISBN 960-206-504-4.

GREENSON R. Η τεχνική της ψυχανάλυσης Μτφρ.

ΠΙΚΟΥΛΑΣ Γ. Α. Λεξικό των οικισμών της Πελοποννήσου. Αθήνα, HOROS, 20 01 . Σελ. 6 2 3. 5 2 ,0 0 €.

ISBN 960-85691-2-5. ΧΑΡΛΑΥΤΗ Τ. - ΒΛΑΣΣΟΠΟΥΛΟΣ Ν. Παντοπόρεια, Αθήνα, Ε.Λ.Ι.Α., 20 02 . Σελ. 581. 4 6 ,8 0 €. ISBN 960-201-153-Χ.

Κ. Ζερβός. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 621.

36 ,4 0 €. ISBN 960-03-2998-2.

ZELINSKI Ε. Η χαρά να μη δουλεύεις. Μτφρ. Ε. Χριστοπούλου. Αθήνα, Κέδρος, 2 0 0 2 . Σελ. 2 9 5 .

13 ,0 0

€. ISBN 960-04-1969-8.

KARP Μ. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Το ψυχόδραμα. Μτφρ. Α. Πενταράκη. Θεσσαλονίκη, University Studio Press,

Φ ΙΛ Ο Σ Ο Φ ΙΑ

2002. Σελ. 416. 30 ,0 0 €. ISBN 960-12-1100-4.

Me GRAN P. C. Στρατηγικές ζωής. Μτφρ. Κ. Οικονό­

Γενικά ΚΩΒΑΙΟΣ Κ. Φιλοσοφία και κινηματογράφος. Αθή­

μου. Αθήνα, Διόπτρα, 20 02 . Σελ. 31 8. 1 5 ,0 0 €.

ISBN 960-364-211-8.

να, Καρδαμίτσας, 2002. Σελ. 189 12 ,4 8 €. ISBN

ΜΕΡΥ Τ. Πρόσκληση στην προσωποκεντρική προ­

960-354-128-1. ΜΟΣΧΟΝΑ Α. 0 άνθρωπος ως έννοια και ως αντίφα­ ση. Αθήνα, Τέττιξ, 2002. Σελ. 39.

σέγγιση. Μτφρ. Γ. Δίπλας. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 299. ISBN 960-03-3275-4. ΜΠΡΑΚΟΝΙΕ Α.-ΜΑΡΤΣΕΛΙ Ν. Τα χίλια πρόσωπα της

ΝΕΧΑΜΑΣ Α. Νίτσε. Μτφρ. Α. Παπακωνσταντίνου -

εφ ηβείας. Μτφρ. Σ. Λεωνίδη. Αθήνα, Καστανιώ­

Α. Κόρκα. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 20 02 . Σελ. 382.

της, 2 0 0 2 . Σελ. 3 4 9 . 2 6 ,0 0 €. ISBN 96 0-0 3-

18.72 €. ISBN 960-221-237-3.

3274-6.

ΠΕΛΕΓΡΙΝΗΣ θ . Ασκήσεις φιλοσοφίας για τη ζωή και την τέχνη. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2002.

Θ Ρ Η Σ Κ Ε ΙΑ

Σελ. 242. 13,80 €. ISBN 960-406-228-χ. ΠΕΝΤΖΟΠΟΥΛΟΥ-ΒΑΛΑΛΑ Τ. Η πρόκληση των σκεπτι­ κών. Αθήναι, Ακαδημία Αθηνών, 20 02 . Σελ. 200.

22 ,8 8 €. ISBN 960-404-002-2.

MARINOFF L. Πλάτωνας, όχι πρόζακ! Μτφρ. Α. Αλα-

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

Γενικά ΒΑΚΑΛΟΥΔΗ Α. Η γένεση του θεϊκού ανθρώπου στις αρχαίες θρησκείες. Αθήνα, Κέδρος, 2 0 02 . Σελ. 527. 18 ,0 0 €. ISBN 960-04-1771-7.

ΔΙΑΒΑΖΩ 131

ΓΙΑΝΝΑΡΑΣ X. Η ελευθερία του ήθους. Αθήνα, Ικα ­

SAID Ε. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Η τρομοκρατία και η κοινωνία

ρος, 2002. Σελ. 391. 17 ,6 8 €. ISBN 960-7221-

των πολιτών. Μτφρ. Σ. Κακουριώτης κ.ά. Αθήνα, Μεταίχμιο, 20 02 . Σελ. 15 9. 9 ,0 0 €. ISBN 960-

81-0. ΜΑΡΙΝΗΣ Π. θρησκευτικοί προσανατολισμοί. Αθήναι, Νέα θέσις, 20 02 . Σελ. 27 2. 15 ,6 0 €. ISBN 960-7076-14-1. ΝΙΚΟΛΑΙΔΗΣ Α. Η κοινωνική δυναμική των εορτών. Αθήνα, Γρηγόρης, 2 0 0 2 . Σελ. 2 2 1 . ISBN 960333-304-2.

375-361-0.

SASA L. Η υπόθεση Μόρο. Μτφρ. Σ. Τριανταφύλλου. Αθήνα, Πατάκης, 2002. Σελ. 259. 13 ,5 0 €.

ISBN 960-16-0508-8.

SIDJANSKI D. Η αναζήτηση μιας πρωτότυπης ευρω­ παϊκής ομοσπονδίωσης. Μτφρ. Μ. Κοσίνα. Αθήνα, Παπαζήσης, 2 0 0 2 . Σελ. 1 9 0 . 1 0 ,4 0 € . ISBN

Κ Ο ΙΝ Ο Ν ΙΚ Ε Σ Ε Π ΙΣ Τ Η Μ Ε Σ

960-02-1587-1.

SKINNER Q. Η ελευθερία προτιμότερη από τον φι­

Κοινωνιολογία ΒΑΚΑΛΙΟΣ θ . Τεχνολογία, κοινω νία, πολιτισμός. Αθήνα, Ψηφίδα, 2002. Σελ. 246. 15 ,0 0 €. ISBN 960-3293-01-7.

2002. Σελ. 141. 9,36 €. ISBN 960-354-124-9. Οικονομία OSTROM Ε. Η διαχείριση των κοινών πόρων. Μτφρ. Γ. Άρχοντας. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 382.

Πολιτική Η αυτοκρατορία σε πόλεμο. Μτφρ. Γ. θεοδωρόπουλος. Αθήνα, Λιβάνης, 20 02 . Σελ. 380. 1 8 ,0 0 €.

ISBN 960-14-0634-4. Ο πολιτικός λόγος του Κωνσταντίνου Καραμανλή. Β' έκδοση. Αθήνα, Ινστιτούτο Δημοκρατίας Κωνστα­ ντίνος Καραμανλής, 2 0 0 2 . Σελ. 2 9 1. 1 3 ,5 2 €.

ISBN 960-283-130-8. Περί φιλελευθερισμού. Επιμ. X. Ζαχόπουλος. Αθήνα, Σιδέρης, 2002. Σελ. 582. ISBN 960-08-0238-6. ΓΕΩΡΓΙΑΔΗΣ Γ. Η Κύπρος και το διεθνές σκηνικό. Αθήνα, Λιβάνης, 2002. Σελ. 248. 12 ,5 0 €. ISBN 960-14-0621-2. ΔΟΥΔΟΥΜΗΣ Γ. Ε. Βαλκανικές εξελίξεις. Τόμος Ε'. Αθήνα, Βαλκανικές Εκδόσεις, 2 0 0 2 . Σελ. 19 2.

9 ,78 €.

ISBN 960-03-3318-1. Δίκαιο ΚΑΠΟΥΛΑΣ Ζ. Τα συλλογικά δικαιώματα της απερ­ γίας και του συνεταιρίζεσθαι των δημοσίων υπαλ­ λήλων. Αθήνα, Λιβάνης, 20 02 . Σελ. 59 8. 2 3 ,0 0 €. ISBN 960-14-0619-0. ΚΑΤΣΟΥΦΡΟΣ θ . Ο χάρτης θεμελιωδών δικαιωμά­ των στην κοινοτική δικαιοσύνη. Αθήνα, Σάκκουλας, 2002. Σελ. 89. ISBN 960-15-0764-7. ΜΜΕ ΑΝΑΓΝΟΣΤΟΠΟΥΛΟΥ Η. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Επικοινωνίες 1 .6 0 0 όροι. Αθήνα, Πατάκης, 2 0 0 2 . Σελ. 40 0 .

17 ,0 0

€. ISBN 960-16-0465-0.

ΔΑΜΠΑΣΗΣ Γ. Την εποχή της τηλεόρασης. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 238. 18,72. ISBN 96063-3273-8.

ΜΗΛΛΑΣ Η. Τι πρέπει - τι δεν πρέπει. Αθήνα, Παπαζήσης, 2 0 0 2 . Σελ. 14 9. 8 ,3 2 €. ISBN 960-021592-8. ΤΖΕΡΜΙΑΣ Π. Karl Marx cedivivus; Αθήνα, Σιδέρης, 2002. Σελ. 399. ISBN 960-08-0251-3. ΜΑΚΑΪΣΚΙ Γ. Β. Ο σοσιαλισμός των διανοουμένων. Αθήνα, Εναλλακτικές Εκδόσεις, 20 02 . Σελ. 205.

12,48

λελευθερισμό. Μτφρ. Α. Παρίση. Αθήνα, Ι.Τ.Β.,

€. ISBN 960-427-056-7.

MARX Κ. - ENGELS F. Μανιφέστο κομμουνιστικού

ROBINS Κ. - WEBSTER F. Η εποχή του τεχνοπολιτισμού. Μ τφρ. Κ. Μ εταξά. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 429. 30 ,1 0 €. ISBN 960-03-3397-1. Λαογραφία ΓΡΗΓΟΡΑΚΗΣ Μ. Κρητικά λαογραφικά για τους μή­ νες. Χανιά, Χανιώτικα Νέα, 2002. Σελ. 115. ΚΟΝΤΟΜΙΧΗΣ Π. Παροιμίες από τη Λευκάδα. Αθή­ να, Γρηγόρης, 20 02 . Σελ. 30 5 . ISBN 960-333290-9.

κόμματος. Μτφρ. Κ. Κουτσουρέλης. Αθήνα, Νε­

ΚΟΥΤΣΟΥΜΠΙΝΑΣ Λ. Πωγώνι 70 0-1 90 0 μ.Χ. Αθή­

φέλη, 20 02 . Σελ. 13 4. 8 ,3 2 €. ISBN 960-211-

να, Φοίβος, 2002. Σελ. 1 8 1 .1 5 ,6 0 €. ISBN 960-

647-1.

87304-0-6.

PARKER G. Γεωπολιτική. Μτφρ. Ε. Αλεξοπούλου.

ΜΕΛΙΚΗΣ Γ. Τα λαογραφικά της Μελικής. Μελική,

Αθήνα, Ροές, 2 0 0 2 . Σελ. 4 1 0 . 2 0 ,8 0 €. ISBN

Λαογραφικός Ό μιλος Μ ελίκης και Περιχώρων,

960-283-145-6.

2002. Τόμοι 5. 36 ,4 0 €. (οι 5 τόμοι).

132 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

Κοινωνική ανθρωπολογία ΦΡΑΓΚΟΥΛΗ Δ. Νιώτικη κοινωνία. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2002. Σελ. 174. 10,90 €. ISBN 960406-198-4.

ALEXI0U Μ. Ο τελετουργικός θρήνος στην ελληνική παράδοση. Μτφρ. Δ. Γιατρομανωλάκης - Π. Ροϊ-

ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Σ. - ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Αλφαβη­ τάρι παραγωγής κειμένων. Αθήνα, Ρώσση, 2002. Σελ. 308. 19,50 €. ISBN 960-225-202-2. Σχολικά ΤΣΙΑΓΚΛΗΣ Δ. Γραπτή έκφραση. Αθήνα, Καστανιώ­ της, 2002. Σελ. 127. ISBN 960-03-3359-9.

λός. Αθήνα, Μ.Ι.Ε.Τ., 20 02 . Σελ. 45 3 . 25 ,5 0 €.

ISBN 960-250-236-3.

ΓΛΩ ΣΣΑ

HERTZFELD Μ. Πάλι δικά μας. Μτφρ. Μ. Σαρηγιάννης. Α θήνα, Α λε ξ ά ν δ ρ ε ια , 2 0 0 2 . Σ ελ . 3 0 3 .

Γενικά

17 ,6 8 €. ISBN 960-221-239-Χ.

ΑΡΧΑΚΗΣ Α. - ΚΟΝΔΥΛΗ Μ. Εισαγωγή σε ζητήματα

Εθνολογία ΕΞΑΡΧΟΣ Γ. Μονογραφία περί Βλάχων ή Κουτσοβλάχων. Χαλκίδα, 2002. Σελ. 1 1 0 .1 6 ,0 0 €. ΠΑΤΣΕΛΗΣ Ν. Η Βόρειος Ήπειρος και τα φυσικά της σύνορα. Αθήναι, Εύτυπον, 2 0 0 1 . Σελ. 18 3.

14,55 €. ISBN 960-8335-05-1.

στα. Αθήνα, 2002. Σελ. 368. 14,90 €. ISBN 9609740-1-4.

MAURO Τ. D. Μικρή σημασιολογία των μη ρηματι­ κών και των φυσικών-ιστορικών γλωσσών. Αθήνα,

Οικολογία ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΣ. Μηνύματα και ομιλίαι διά το περι­ βάλλον. Α θήναι, Φ ανάριον, 2 0 0 2 . Σελ. 4 5 6 .

25,00

κοινω νιογλωσσολογίας. Αθήνα, Νήσος, 2 0 0 2 . Σελ. 247. 15,00 €. ISBN 960-87114-8-7. ΝΑΚΑΣ θ . - ΓΑΒΡΙΗΛΙΔΟΥ Ζ. Νεολογικά αθησαύρι­

€.

Π Α ΙΔ Α Γ Ω Γ ΙΚ Η - Ε Κ Π Α ΙΔ Ε Υ Σ Η Παιδαγωγική ΜΠΕΧΡΑΚΗ Κ. Σχολές γονέων. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2 0 0 2 . Σελ. 9 4 . 7 ,9 0 €. ISBN 96 0406-226-3. ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΠΟΥΛΟΣ Κ. Φιλοσοφικά κείμ ενα παι­ δείας και πολιτικής. Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 2002. Σελ. 294. 12,21 €. ISBN 960-208-687-4.

BACHARAN Ν. - SIMONET D. Συζητώντας με τα παι­ διά μας για τον έρω τα. Μτφρ. Σ. Διαμαντή - Ε. Μουτσοπούλου. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002. Σελ. 80.

ISBN 960-375-306-8. Εκπαίδευση

Νήσος, 2 0 0 2 . Σελ. 2 2 2 . 1 5 ,0 0 €. ISBN 9 6 087114Ό -1.

BROWNING R. Η ελληνική γλώσσα μεσαιωνική και νέα. Γ' έκδοση. Μτφρ. Μ. Κονομή. Αθήνα, Παπαδήμας, 2002. Σελ. 2 9 9 .1 5 ,2 6 €. ISBN 960-206512-1. Ε Φ Α Ρ Μ Ο Σ Μ Ε Ν Ε Σ Ε Π ΙΣ Τ Η Μ Ε Σ Ιατρική Μανιάτης Π. Ιστορία της ιατρικής. Αθήνα, Εντός, 2002. Σελ. 576. 40 ,0 0 €. ISBN 960-8229-21-9. Επιχειρήσεις ΖΟΥΝΗΣ Π. Η πολιτιστική χορηγία ως μέσο επικοινω­ νίας. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 2002. Σελ. 186.

10 ,1 0 €. ISBN 960-374-156-6.

WEISINGER Η. Μην πυροβολείτε τον υπάλληλο! Μτφρ. θ . Σπυροπούλου. Αθήνα, Κέδρος, 20 01 . Σελ. 207. 12,00 €. ISBN 960-04-1926-4.

Νοητικά εργαλεία και πληροφοριακά μέσα. Επιμ. X. Κυνηγός - Ε. Δημαράκη. Αθήνα, Καστανιώτης,

ΤΕΧΝΕΣ

2002. Σελ. 441. 29 ,1 2 €. ISBN 960-03-3405-6. Οι τεχνολογίες της πληροφορίας και της επικοινωνίας στην εκπαίδευση. Επιμ. Α. Δημητρακοπούλου. Τόμοι Α'+Β'. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 804+634.

26 ,0 0+ 20 ,8 0 €. ISBN set 960-03-3399-8. ΑΝΤΩΝΙΟΥ X. Η εκπαίδευση των Ελλήνων δασκά­ λων (1 8 2 8 -2 0 0 0 ). Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2002. Σελ. 483. 26 ,0 0 €. ISBN 960-406-130-5.

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

Γενικά Βυζαντινές εικόνες. Επιμ. Μ. Βασιλάκη. Ηράκλειο, Π.Ε.Κ., 2 0 0 2 . Σελ. 3 8 0 . 3 4 ,6 8 €. ISBN 96 0524-154-4. Σουρεαλισμός και Νταλί. Αθήνα, Ψηφίδα, 2 0 0 2 . Σελ. 172. 12,00 €. ISBN 960-8295-03-3. ΖΑΧΑΡΙΟΥ Φ. Άθως. Άγιον Όρος, Αγιορειτική Πινα­

ΔΙΑΒΑΖΩ 133

κοθήκη, 2 0 0 2 . Σελ. 15 6 . 3 6 ,4 0 €. ISBN 96087331-03.

ωργιάδης, 20 02 . Σελ. 127. 10 ,4 0 €. ISBN 960316-147-0.

ΚΑΛΑΜΑΡΑ Π. Κόκκινη κλωστή δεμένη... Αθήνα, Καλειδοσκόπιο, 20 02 . Σελ. 58 . 1 2 ,0 0 €. ISBN

Ε Ν Α Σ Χ Ο Λ Η Σ Ε ΙΣ

960-7846-24-9.

DEHEJIA V. Ινδική τέχνη. Μτφρ. Π. Σταφυλά. Αθή­ να, Καστανιώτης, 2001. Σελ. 447. 39 ,5 2 €. ISBN 960-03-3312-2.

HUGHES Α. Μιχαήλ Άγγελος. Μτφρ. I. Βετσοπούλου . Α θήνα, Κ α στανιώ της, 2 0 0 1 . Σ ελ. 3 5 2 .

39 ,5 2 €. ISBN 960-03-3313-0. Λευκώματα

Γενικά ΝΕΖΗΣ Ν. Τα βουνά της Αττικής. Αθήνα, Ανάβαση, 2002. Σελ. 302. 22 ,0 0 €. ISBN 960-8195-16-0. Αθλητισμός ΜΑΥΡΟΜΜΑΤΑΚΗ Μ. Ολυμπία και Ολυμπιακοί Αγώ­ ν ε ς . Α θήνα, Κ α σ τανιώ της, 2 0 0 2 . Σ ελ . 2 7 0 .

15 ,6 0 €. ISBN 960-03-3352-1.

Η απελευθέρωση της Ηπείρου. Πρέβεζα, Ιδρυμα

STEVENS J. Αϊκίντο. Μτφρ. Γ. Μηλιαρέσης. Αθήνα,

Ακτία Νικόπολις, 2002. Σελ. 226. 4 0 ,0 0 €. ISBN

Οξύ, 2002. Σελ. 142. 10 ,0 0 €. ISBN 960-8255-

960-7660-10-2.

24-4.

ΤΣΟΥΝΑΚΟΣ Ο. Πάμε σαν άλλοτε... Αθήνα, Ηλιοτρό­ πιο, 2002. Σελ. 208. ISBN 960-342-291-6.

Κ Λ Α Σ ΙΚ Η Φ ΙΛ Ο Λ Ο Γ ΙΑ

ΤΣΟΥΝΑΚΟΣ 0 . Φτου, ξελεφ τερία... Αθήνα, Ηλιο­ τρόπιο, 2 0 0 2 . Σελ. 1 9 2 . 3 0 ,0 0 €. ISBN 96 0342-300-9. Αρχιτεκτονική ΚΟΛΟΝΑΣ Β. Ιταλική αρχιτεκτονική στα Δωδεκάνη­ σα 19 12 -19 43 . Αθήνα, Ολκός, 20 02 . Σελ. 205.

57 ,2 0

€. ISBN 960-8154-18-9.

Ζωγραφική ΚΩΤΙΔΗΣ Α. Τριανταφυλλίδης. Θεσσαλονίκη, Univer­ sity Studio Press, 2002. Σελ. 384. 65,00 €. ISBN 960-12-1083-0. Διακόσμηση ΜΑΚΡΗΣ Β. - THEBAUD Ρ. Σπίτια στην Ελλάδα. Μτφρ. Ν. Ηλιάδης. Αθήνα, Πο­ ταμός, 2 0 0 2 . Σελ. 2 3 9 . 6 5 ,0 0 €. ISBN 9 6 0 7563-91-3.

Γενικά ΜΗΛΙΩΝΗΣ X. Αποταμίευμα ποιητικής ύλης. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2002. Σελ. 1 4 3 .1 2 ,4 8 €. Αρχαίοι συγγραφείς Προσωκρατικοί. Τόμος Γ ': Παρμενίδης. Μτφρ. Ε. Ρούσσος. Αθήνα, Στιγμή, 2002. Σελ. 1 4 7 .1 0 ,4 0 €. ΛΙΒΑΝΙΟΣ. Άπαντα Τόμοι Α '+ Β '. Αθήνα, Κάκτος, 20 02 . Σελ. 27 0 + 2 6 8 . 1 1 ,4 4 €. ISBN 960-352790-4. ΞΕΝΟΦΩΝ. Κύρου ανάβασις. Μ τφρ. Ε. Καραμέτσιος. Θ εσσαλονίκη, Εκδοτική Θ εσσαλονίκης, 2002. Σελ. 5 8 3 .1 5 ,0 0 €. ISBN 960-7318-91-9. Μ ελέτες ΤΖΑΚΟΣ X. Έκθεση συνοπτική περί Ομηρικής Ιθά­ κης. Αθήνα, 2002. Σελ. 307. 25 ,0 0 €.

Φωτογραφία ΛΑΜΠΡΕΛΛΗΣ Δ. Οικο-φωτογραφία. Αθήνα, Ι.Μ.Π.,

Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν ΙΑ

2002. Σελ. 5 4 .1 5 ,6 0 €. ISBN 960-87232-1-3. ΞΑΝΘΑΚΗΣ Α. - ΠΑΠΑΠΟΣΤΟΛΟΥ Μ. Λακωνίας περιήγησις. Αθήνα, Κοχλίας, 2002. Σελ. 285. 49 ,0 0 €.

ISBN 960-8228-27-1. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ Λ. θάλασσα. Αθήνα, Τοπίο. Σελ. 163.

34 ,0 0

€. ISBN 960-7646-46-0.

TROTEREAU J. Με θέα την Ελλάδα. Αθήνα, Libro, 2002. Σελ. 157. 57 ,0 0 €. ISBN 960-490-049-8. Μουσική ΔΡΟΣΟΣ Γ. Φρανς Λιστ. Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 2002. Σελ. 595. 15,26 €. ISBN 960-208-680-7. ΜΗΤΣΙΟΣ A. X. Πυθαγόρας και μουσική. Αθήναι, Γε-

134 ΔΙΑΒΑΖΩ

Ποίηση ΑΓΓΕΛΟΥ θ . Ενάτη ημέρα. Αθήνα, Άγκυρα, 20 02 . Σελ. 193. ISBN 960-91905-0-2. ΑΛΙΒΙΖΑΤΟΣ Σ. Δήλος. Αθήνα, Δωδώνη, 2 0 0 2 . Σελ. 62. ISBN 960-385-150-7. ΑΡΑΜΠΑΤΖΗΣ Α. Δύο δρυοκολάπτες δραπετεύουν από το δρυοκολαπτεκολαπτήριο. Αθήνα, Μανδραγόρας, 2002. Σελ. 13. ΓΕΡΑΛΗΣ Σ. Λεπτός βυθός. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2002. Σελ. 45. ΓΙΑΝΝΑΡΗΣ Γ. Τραγούδια του κατατρεγμού. Αθήνα,

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

Οδός Πανός, 2002. Σελ. 46. ISBN 960-7716-77-9. ΓΚΟΛΦΗΣ Ρ. Ποιήματα. Επιμ. Κ. Στεργιόπουλος. Αθήνα, Εστία, 2 0 0 2 . Σελ. 6 2 5 . 2 1 ,3 2 €. ISBN 960-05-1020-2. ΘΕΜΕΛΗΣ Κ. Παλιλλογίες. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2002. Σελ. 29. ΚΑΡΒΕΛΗΣ Τ. Στην άβυσσο της λήθης. Αθήνα, Γα­ βριηλίδης, 2002. Σελ. 60. ΚΟΥΛΕΝΤΙΑΝΟΣ Δ. Ανθολογία της παγκόσμιας αγά­ πης. Αθήνα, Πάραλος, 2 0 0 2 . Σελ. 1 2 5 . ISBN 960-7221-43-5. ΚΡΕΜΜΥΔΑΣ Κ. Μηνύματα σε κινητό. Αθήνα, Μανδραγόρας, 2002. Σελ. 13. ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΣ ΤΩΝ ΑΝΩΓΕΙΩΝ. Ο έρωτας στην Κρή­ τη είναι μελαγχολικός. Θεσσαλονίκη, Ιανός, 2002. Σελ. 1 7 3 .1 8 ,0 0 €. ISBN 960-7771-63-χ. ΜΑΥΡΟΚΕΦΑΛΟΣ Γ. Χέρια τα λόγια ζωγραφίζουν ό­ νειρα. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2002. Σελ. 187. ΜΕΓΑΛΥΝΟΣ X. Καλοκαίρια και ενιαυτοί. Αθήνα, Οδός Πανός, 2002. Σελ. 98. 8 ,00 €. ISBN 9 6 0 7716-76-0. ΜΠΕΛΜΠΑ Ε. Η κυρία Άλρα. Αθήνα, Ανατολικός 2002. Σελ. 77. ISBN 960-8429-83-1. ΜΠΟΥΡΑΣ Κ. Η μετα φυσ ική του έρω τα. Αθήνα, Οδυσσέας, 2002. Σελ. 234. ISBN 960-210441-4. ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ Σ. Αισθήσεων πλάνη. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 62. ISBN 96003-3398-χ. ΠΑΡΔΑΛΗ-ΣΩΤΡΙΛΛΗ Δ. Κυψελίδες. Αθήνα, Γαβριη­ λίδης, 2002. Σελ. 76. ΠΑΣΧΑΛΗΣ Σ. Κοιτάζοντας δάση. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002. Σελ. 42. 7,00 €. ISBN 96 0-375411-0. ΡΟΥΒΑΛΗΣ Γ. Επιστροφή στ' Ανάπλι. Αθήνα, Γαβριη­ λίδης, 2002. Σελ. 75. ΣΚΕΠΕΤΖΗ X. Την ώρα που έπεφτε πίσω της τ' α­ στέρι. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2002. Σελ. 66. ΤΣΙΠΑΣ Β. Χειμερινό ηλιοστάσιο. Αθήνα, Ποταμός, 2002. Σελ. 90. ISBN 960-7563-90-5. ΧΑΣΑΝΔΡΑ Α. Το καλοκαίρι με τα όστρακα. Αθήνα, Δέλεαρ, 2002. Σελ. 45. ISBN 96 0-87241-04.

Πεζογραφία Εν Δράμα. Δράμα, Ν.Ε.ΠΟ.Τ.Α., 2 0 0 2 . Σελ. 174.

14,50

€. ISBN 960-87425-0-1.

ΑΒΕΡΩΦ Τ. Αύγουστος. Αθήνα, Κ έδρος, 2 0 0 2 . Σελ. 32 3. 14 ,0 0 €. ISBN 960-04-2187-0. ΑΡΚΟΥΔΕΑΣ Κ. Αναζητώντας την ιδανική γυναίκα. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2002. Σελ. 70. 6,90 €.

ISBN 96 04 06 -16 0-7. ΓΑΛΑΝΑΚΗ Ρ. Ο αιώνας των λαβυρίνθων. Γ' έκδοση. Αθήνα, Καστανιώτης, 2 0 02 . Σελ. 38 9. 1 7 ,6 8 €.

ISBN 96 00 3-3 34 3-2. ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Ν. Αμαρτωλέ μου άγγελε. Αθή­ να, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 2 3 6 .1 3 ,5 2 €. ISBN 96003-3 41 3-7. ΔΑΒΒΕΤΑΣ Δ. Ο ιδανικός έρωτας. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2 0 02 . Σελ. 12 4. 8 ,9 1 €. ISBN 960406-157-7. ΔΑΝΔΟΛΟΣ Σ. Νάρκισσοι και κανίβαλοι. Β' έκδοση. Αθήνα, Καστανιώτης, 20 02 . Σελ. 55 7. 2 0 ,8 0 €.

ISBN 96 00 3-3 34 5-9. ΘΕΟΔΩΡΙΔΗΣ Π. Αναφορά στον άγγελο. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2 0 0 2 . Σελ. 1 0 7 . 7 ,3 0 €.

ISBN 96 04 06 -00 9-0. ΙΩΑΚΕΙΜ Β. Αιγαίο. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002. Σελ. 84.

7,28 €. ISBN 96 03 75 -38 9-0. ΚΙΤΑΝΤΖΗ Τ. Η παρέα... έκανε ρ υτίδες. Αθήνα, Διώ νη, 2 0 0 2 . Σ ελ. 1 2 8 . 9 ,0 0 €. ISBN 9 6 0 7720-46-6. ΚΟΡΤΩ Α. Ο γλύπτης του δρόμου. Αθήνα, Οδός Πό­ νος, 2002. Σελ. 91. 7,28 €. ISBN 9607716-75-2. ΚΥΡΙΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Ε. Μικροκύματα. Αθήνα, Καστα­ νιώτης, 2002. Σελ. 104. ISBN 96 00 3-3 42 2-6. ΛΑΠΑΤΑ Φ. Οι κόρες του νερού. Αθήνα, Καστανιώ­ της, 2 0 0 2 . Σελ. 3 7 7 . 1 7 ,6 8 €. ISBN 96 0-0 33356-4. ΜΑΓΙΑΤΗΣ Γ. Τα μελανί μολύβια των βερεσέδων. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2 0 0 2 . Σελ. 3 0 3 .

11 ,0 0

€. ISBN 9 6 0 4 0 6 -0 8 6 4 .

ΜΑΝΕΤΤΑ Σ. Μ οναξιά ε ίν α ι... Αθήνα, Ό μβ ρ ος,

Νέας Υόρκης το ανάγνωσμα. Ανθ.-μετ.-εισ.-σχόλ. Σ.

2002. Σελ. 87. 20 ,0 0 €. ISBN 9 6 0 8 0 8 6 -5 0 7 .

Σ ερ έφ ας. Θεσσαλονίκη, Π αρατηρητής, 2 0 0 2 .

ΜΑΝΙΩΤΗΣ Γ. Ανώνυμα γράμματα. Αθήνα, Ελληνικά

Σελ. 204. 14,00 €. ISBN 960-374-212-0 ΓΙΟΥΤΖΕΛ Τ. Ποιήματα. Μτφρ. Η. Μήλλας. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2002. Σελ. 93.

Γράμματα, 2 0 0 2 . Σελ. 11 6. 7 ,9 1 €. ISBN 960406-154-2. ΜΑΝΤΑ Μ. Η μνήμη ακίνητη. Αθήνα, Μ εταίχμιο,

DELAMOTTE Μ. Γενναίος κόσμος νέος. Μ ετ, Λ.

2002. Σελ. 2 8 7 .1 2 ,4 8 €. ISBN 96 03 75 -37 8-5.

Κάσδαγλη. Αθήνα, Το Ροδακιό, 2 0 0 2 . Σελ. 96.

ΜΑΡΤΙΝΟΣ Ν. Loredano. Κέρκυρα, Α'πόστροφος,

15,00€. ISBN 960-7360-92-3.

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

2001. Σελ. 33 2 12 ,4 8 €. ISBN 9 6 0 7 4 3 0 4 S 4 .

ΔΙΑΒΑΖΩ 135

ΜΕΛΙΣΣΕΙΔΟΥ-ΣΙΑΒΕΛΗ Α. Πεταλούδα στον ώμο. Αθήνα, Αγκυρα, 2002. Σελ. 184. ISBN 960-234882-8. ΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ Γ. Της επανάστασης, της μοναξιάς και της λαγνείας. Τόμος Β '. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 614. 20 ,8 0 €. ISBN 960-03-3226-6.

ΑΡΖΟΥΝΙ Γ. Μάτζικ Χόφμαν. Μτφρ. Σ. Τζαννετάτος. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 292. ISBN 96003-3363-7.

GAARDER J. - HAGERUP Κ. Η μαγική βιβλιοθήκη. Μτφρ. I. Κοπερτί. Αθήνα, Λιβάνης, 2002. Σελ. 299.

12 .5 0 €. ISBN 960-14-0636-0.

ΝΟΥΣΚΑ Ε. Γεωμετρικά απρόοπτα. Αθήνα, Ελληνικά

GRECE Μ. DE. Η συνωμοσία της Ιωάννας. Μτφρ. Ν.

Γράμματα, 2002. Σελ. 414. ISBN 960-406-168-2.

Κυριαζόπουλος. Αθήνα, Φερενίκη, 2002. Σελ. 398.

ΞΕΝΟΣ Α. Ούτε που θυμάμαι το όνομά της. Αθήνα, Ιω λκός, 2 0 0 2 . Σελ. 1 8 9 . 1 1 ,5 0 €. ISBN 96 0-

14 ,5 6 €. ISBN 960-7952-146.

CALVINO I. 0 διχοτομημένος υποκόμης. Μτφρ. θ.

ΠΑΠΑΔΗΜΑ Δ. Οι ποιητές κάνουν οτοστόπ στον αυ­

Ιωαννίδης. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 128.

8,3 2 €. ISBN 960-03-3369-6.

τοκινητόδρομο. Αθήνα, Λιβάνης, 2002. Σελ. 245.

ΚΛΑΟΥΣ Ο. Η θλίψη του Βελγίου. Μτφρ. Γ. Ιωαννί­

426-262-9.

12 ,0 0

€. ISBN 960-14-0637-9.

ΠΛΑΣΚΟΒΙΤΗΣ Σ. Δ ιη γήμα τα. Αθήνα, Κ έδ ρ ο ς, 20 02 . Σελ. 3 6 4 .1 8 ,0 0 €. ISBN 960-04-1958-2. ΠΛΑΧΟΥΡΗΣ Γ. Ο ανυπόταχτος. Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 2 0 0 2 . Σελ. 2 4 7 . 1 2 ,2 1 €. ISBN 960-208-

26 .0 0 €. ISBN 960-03-3105-7. Αθήνα, Ψ υχογιός, 2 0 0 2 . Σελ. 3 5 4 . 1 5 ,0 0 €.

ISBN 960-274-661-0.

CONRAD J. Το πανδοχείο των δύο μαγισσών. Μτφρ.

689-0. ΡΟΥΣΟΧΑΤΖΑΚΗΣ Α. Εδέμ. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 171. 9,3 6 €. ISBN 960-03-3341-6. ΣΑΡΑΝΤΙΤΗ Ε. Ποθητή. Γ' έκδοση. Αθήνα, Καστα­ νιώτης, 2002. Σελ. 373. 16 ,6 4 €. ISBN 960-033391-2. ΣΜΥΡΛΗ Α. Τα τετράδια της Σοφ ίας. Αθήνα, Κέ­ δρος, 2 0 0 2 . Σελ. 2 9 0. 1 3 ,0 0 €. ISBN 960-042089-0. ΣΤΕΡΙΑΔΟΥ Π. Το κόμμα της ανεμώνης. Αθήνα, Ιωλκός, 2 0 0 2 . Σελ. 14 2. 1 0 ,0 0 €. ISBN 960-426259-9.

Κ. Παπαγιάννης, Αθήνα, Ροές, 2 0 0 2 . Σελ. 189.

12 ,4 8

€. ISBN 960-283-144-8.

COOKSON C. Απαγορευμένος έρω τας. Μ τφρ. Γ. Μπαρουξής. Αθήνα, Ωκεανίδα, 2 0 02 . Σελ. 33 8.

14 .0 0 €. ISBN 960-410-264-8.

CORAL Μ. Ιστορίες μιας χαμένης εποχής. Μτφρ. Ν. Σ τα υ ρ ίδ η . Αθήνα, Κ έδ ρ ο ς, 2 0 0 2 . Σ ελ . 2 4 0 .

14.00 €. ISBN 960-04-2157-9.

CORNWELL Β. Οι καβαλάρηδες της σκιάς. Μτφρ. Ρ. Χατχούτ. Αθήνα, Ψ υχογιός, 2 0 0 2 . Σελ. 4 2 4 .

16 .5 0 €. ISBN 960-274-640-8.

KOSTER-LOSCHE Κ. Η θεραπεύτρια της Αλεξάν­

ΣΥΡΡΗ-ΣΤΕΦΑΝΙΔΟΥ Α. Της στεριάς τα κύματα. Αθή­ να, Εμπειρία Εκδοτική, 2002. Σελ. 3 2 0 .1 4 ,3 0 €.

ISBN 960-8196-92-2. ΤΣΙΑΜΠΟΥΣΗΣ Β. Η βέσπα και άλλα επαρχιακά διηγή­ ματα. Γ' έκδοση. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 118.

8 ,50

δ η ς . Αθήνα, Κ α σ τανιώ της, 2 0 0 2 . Σ ελ . 6 0 1 .

COLFER Ε. Αρτέμης Φάουλ. Μτφρ. Κ. Οικονόμου.

€. ISBN 960-04-2197-8.

ΤΩΜΑΔΑΚΗ Κ. Λεκέδες σε μετάξι. Αθήνα, Εμπειρία Εκδοτική, 2 0 02 . Σελ. 20 8. 1 3 ,0 0 €. ISBN 9608196-91-4. ΧΡΙΣΤΟΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ Ν. Έγκλημα στο Μέγαρο Μου­ σικής. Αθήνα, Εμπειρία Εκδοτική, 2002. Σελ. 376.

14 ,3 0 €. ISBN 960-8196-85-χ. ΑΜΠΕΚΑΣΙΣ Ε. Η αποπομπή. Μτφρ. Ν. ΚαρακίτσουΝτουζέ - Μ. Κασαμπαλόγλου-Ρομπλέν. Αθήνα, Διή­ γηση, 2002. Σελ. 106. ISBN 960-7951-12-3.

ADLER L. Απόψε. Μτφρ. Ε. Βαγγελάτου. Αθήνα, Διή­ γηση, 2002. Σελ. 138. €. ISBN 960-7951-09-3.

136 ΔΙΑΒΑΖΩ

δ ρ ε ια ς. Μ τφ ρ. Ε. Κομνηνός Αθήνα, Λ ιβάνης, 2002. Σελ. 5 0 8 .1 9 ,0 0 €. ISBN 960-14-0613-1.

LARSSON Β. Ο μαγικός κύκλος των Κελτών. Μτφρ. Μ. Αγγελίδου. Αθήνα, Ψυχογιός, 2002. Σελ. 432.

15 .5 0 €. ISBN 960-274-389-1.

LESSING D. 0 Μπεν στον κόσμο. Μ τφρ. Ρ. Χατ­ χούτ. Αθήνα, Κ αστανιώ της, 2 0 0 2 . Σελ. 2 0 8 .

11 ,4 4 €. ISBN 960-03-3364-5.

LEYVA Μ. L. 0 απεσταλμένος του βασιλιά. Μτφρ. Μ. Ακριβάκη. Αθήνα, Λιβάνης, 2 0 0 2 . Σελ. 50 1.

19.00 €. ISBN 960-14-0615-8.

LIBERA Α. Η δασκάλα των γαλλικών. Μτφρ. Φ. Κονδύλης. Αθήνα, Πατάκης, 2002. Σελ. 5 5 7 .1 4 ,0 0 €.

ISBN 960-16-0426-χ.

LIGOCKA R. Το κορίτσι με το κόκκινο παλτό. Μτφρ. Π. Φιλία. Αθήνα, Εμπειρία Εκδοτική, 2002. Σελ. 335.

14 ,4 0 €. ISBN 960-8196-84-1.

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

LITTLE B. Οι αγνοημένοι. Μτφρ. B. Μπαμπούρης.

UPADHYAY S. 0 θ ε ό ς κρύφ τηκε στο Κατμαντού.

Αθήνα, Οξύ, 2 0 0 2 . Σελ. 3 9 1 . 1 5 ,5 0 € . ISBN

Μτφρ. Σ. Χατζηπαντελή. Αθήνα, Μεταίχμιο, 2002.

960-8324-00-9.

Σελ. 2 9 6 .1 4 ,5 6 €. ISBN 960-375-432-3.

LLOSA Μ. V. Πότε πήραμε την κάτω βόλτα; Μτφρ. Τ. Παναγοπούλου. Αθήνα, Εξάντας, 20 02 . Σελ. 46 3.

17 ,5 0

€. ISBN 960-256-523-3.

PAVLOFF F. Το καφέ κράτος. Μτφρ. Ε. Σακελλαροπούλου. Αθήνα, Λιβάνης, 20 02 . Σελ. 18. 1,00 €.

ISBN 960-14-0620-4.

LAWRENCE D. Η. Η παρθένα και ο Τ σ ιγ γ ά ν ο ς .

PRECIAD0 Ν. 0 εγωιστής. Μτφρ. Μ. Κωνσταντίνου.

Μτφρ. X. Κούτρα. Αθήνα, Ροές, 20 02 . Σελ. 20 1.

Α θήνα, Εμπ ειρία Ε κ δ ο τικ ή , 2 0 0 2 . Σ ελ. 1 9 2 .

12 ,4 8. €. ISBN 960-283-076-χ.

LORD Ε. Αν το ποτάμι μιλούσε. Μτφρ. Π. Μοσχοπ ούλου. Α θήνα, Ω κ εα ν ίδ α , 2 0 0 2 . Σ ελ . 4 5 9 .

16 .0 0 €. ISBN 960-410-263-χ.

1 2 .2 0 €. ISBN 960-8196-81-7.

SELINKO Α. Ντεζιρέ. Μτφρ. Ν. Στάνής. Αθήνα, Ωκε­ ανίδα, 20 02 . Σελ. 65 3. 1 8 ,0 0 €. ISBN 960-4102664.

MACDONALD R. Υπόθεση Γκάλτον. Μτφρ. Ν. Ρώ-

SZPILMAN W. 0 πιανίστας. Μτφρ. Ζ. Μ αυροειδή.

ντα. Αθήνα, Κέδρος, 2 0 0 2 . Σελ. 3 5 8 . 1 2 ,0 0 €.

Αθήνα, Μ εταίχμιο, 2 0 0 2 . Σελ. 2 7 8 . 1 5 ,0 0 €.

ISBN 960-04-2107-2.

ISBN 960-378-439-0.

ΜΑΡΑΪ Σ. Η παράσταση στο Μπολτσάνο. Μτφρ. Μ.

STARNONE D. Οδός Τζέμιτο. Μτφρ. Α. Παπασταύ-

Ευθυμίου. Αθήνα, Ω κεανίδα, 2 0 0 2 . Σελ. 3 4 3 .

ρ ου . Αθ ήνα , Κ α σ τα ν ιώ της, 2 0 0 2 . Σ ελ . 4 7 8 .

14 .0 0 €. ISBN 960-410-265-6.

MARCH I C. D. Σε μια κρουαζιέρα. Μτφρ. Ζ. Ζαρωμέ­ νου. Αθήνα, Εμπειρία Εκδοτική, 20 02 . Σελ. 35 2.

14 ,7 0 €. ISBN 960-8196-93-0. ΜΠΟΝΤΟΥΕΝ Ζ. 0 κατάσκοπος του αυτοκράτορα. Μτφρ. Β. Σιδηροπούλου. Αθήνα, Εμπειρία Εκδοτική, 2002. Σελ. 3 5 2 .1 4 ,7 0 €. ISBN 96CX8196-83-3. ΒΡΙΑΝ Ρ. Ο. Αιχμάλωτοι των ωκεανώ ν. Μτφρ. Γ. Σπανδωνής. Αθήνα, Ψυχογιός, 2 0 0 2 . Σελ. 32 2 .

15 ,0 8 €. ISBN 960-274-631-9.

NABOKOV V. Λολίτα. Μ τφρ. Γ.-Ι. Μπαμπασάκης. Αθήνα, Πατάκης, 20 02 . Σελ. 769. 2 7 ,0 0 €. ISBN 960-16-0436-7.

NABOKOV V. Ματζ. Μτφρ. Γ.-Ι. Μπαμπασάκης. Αθή­ να, Μ εταίχμιο, 2 0 0 2 . Σελ. 17 0 . 1 1 ,0 0 €. ISBN 960-375-433-1.

NELLS R. Εξομολογήσεις γυναικών. Μτφρ. Ρ. Λέκκου-Δάντου. Αθήνα, Λιβάνης. Σελ. 52 8. 1 6 ,1 4 €.

ISBN 960-14-0005-2.

DICK Ρ. Κ. The m inority report. Μτφρ. Γ. Γούλας. Αθήνα, Μ έδ ουσα , 2 0 0 2 . Σελ. 3 1 1 . 1 3 ,5 0 €.

ISBN 960-7246-57-8.

DUMAS Α. Αλή Πασάς. Μτφρ. θ . Κατσίκαρος. Αθή­ να, Εστία, 2 0 0 2 . Σελ. 19 6. 1 2 ,4 8 €. ISBN 96005-1038-5.

DOHERTY Ρ. Η μάσκα του Ρα. Μ τφρ. Σ. Δούκα.

2 3 ,9 2 €. ISBN 960-03-3407-2.

JAPRISOT S. Παγίδα για τη Σταχτοπούτα. Μτφρ. Ε. Λινάρδου. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 213. 9,00 €.

ISBN 960-04-2113-7.

JAMES Ρ. Τεχνάσματα και επ ιθ υ μ ίες . Μ τφ ρ. Ε. Μπαρτζινόπουλος. Αθήνα, Καστανιώτης, 2 0 0 2 . Σελ. 52 6. 2 0 ,8 0 €. ISBN 960-63-3335-1.

TR0YAT Η. Ανάμεσα σε δύο πατρίδες. Μτφρ. Μ. Καρακώστα. Αθήνα, Μεταίχμιο, 20 02 . Σελ. 184.

9 ,0 0

€. ISBN 9 6 0 -3 75 -3 73 4.

THUILLIER J. Η εταίρα της Ιεριχώς. Μτφρ. Σ. Καπετσώνη. Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 2 0 0 2 . Σελ. 2 2 7.

1 2 .2 1 €. ISBN 960-208-660-2.

CHANDLER R. Η μικρή αδερφή. Μτφρ. Α. Καλοκύρης. Αθήνα, Κέδρος, 2 0 0 2 . Σελ. 36 1 . 1 2 ,0 0 €.

ISBN 960-0Φ 2104-8.

FREDRICSON Μ. Το ημερολόγιο των τεσσάρων επο­ χών. Μ τφρ. Γ. Παρλαλόγλου. Αθήνα, Πατάκης, 20 02 . Σελ. 2 5 6 .1 2 ,0 0 €. ISBN 960-16-0504-5.

HIGGINS J. Η ώρα της τιμωρίας. Μτφρ. Π. Ισμυρίδου. Αθήνα, Bell, 20 02 . Σελ. 32 0. 6,0 0 €. ISBN 96 0-4 50 -7 35 4.

HILL J. Τεϊοποτείον «Το όνειρο». Μτφρ. Φ. Πανταζή. Αθήνα, Ψ υχογιός, 2 0 0 2 . Σελ. 4 0 9 . 1 5 ,6 0 €.

ISBN 960-274-642-4.

Αθήνα, Ενάλιος, 2002. Σελ. 35 1. 14,87 €. ISBN

JORGE L. Η ακτή των ψιθύρων. Μτφρ. Σ. Παντελά-

960-536-137-χ. ΟΥΖΟΥΝ Μ. Το πηγάδι του πεπρωμένου. Μτφρ. Ε.

κης. Αθήνα, Πόλις, 2 0 0 2 . Σελ. 3 1 8 . 1 5 ,3 0 €.

ISBN 960-8132-77-0.

Σ τεφ ανοπ ούλου. Αθήνα, Καστανιώ της, 2 0 0 2 .

Αλληλογραφία

Σελ. 39 0. ISBN 960-03-2730-0.

ΑΚΡΙΒΟΣ Κ. Φωνές στην έρημο. Αθήνα, Ελληνικά

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΟ 137

Γράμματα, 2 0 0 2 . Σελ. 9 5 . 7 ,3 0 €. ISBN 96 0406-155-0.

σις, 2 0 0 2 . Σελ. 13 4+ φ ω τ. 9 ,3 6 €. ISBN 96 0391-096-1. ΠΕΓΚΑ Ε. Όταν χορεύουν οι Go-Go dancers. Αθήνα,

Μ ελέτες Για τον Πάρι Πρέκα. Αθήνα, Ευθύνη, 2 0 0 2 . Σελ.

58. 6,2 4 €. ISBN 960-8150-17-5.

Νεφέλη, 20 02 . Σελ. 36. 4 ,6 8 €. ISBN 960-211655-2.

ΝΙΑΡΧΟΣ θ. Για τον Άγγελο Τερζάκη. Αθήνα, Ευθύνη, 2002. Σελ. 72. 6,24 €. ISBN 960-8150-16-7.

ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

ΡΑΠΤΟΠΟΥΛΟΣ Β. Η δική μου Αμερική. Αθήνα, Κέ­ δρος, 20 02 . Σελ. 30 1 . 1 4 ,5 0 €. ISBN 960-04-

Αρχαιολογία

2130-7.

Καύσεις στην εποχή του χαλκού και την πρώιμη ε­

ΧΡΥΣΙΚΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Αναφορά στον Γρηγόρη Ξενόπουλο. Ζάκυνθος, Δημοτική Βιβλιοθήκη Βολίμας, 2002. Σελ. 389.

ECO U. Περί λογοτεχνίας. Μτφρ. Ε. Καλλκρατίδη. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2 0 0 2 . Σελ. 4 1 1 .

19 ,9 0 €. ISBN 960-406-062-7.

ποχή του σιδήρου. Επιμ. Ν. Σταμπολίδης. Αθήνα, 2001. Σελ. 429. 58 ,0 0 €. ISBN 960-86978-0-8.

HODDER I. Διαβάζοντας το παρελθόν. Μτφρ. Π. Μουτζουρίδης κ.ά. Αθήνα, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2 0 0 2 . Σελ. 3 1 3 . 1 8 ,7 2 €. ISBN 9608219-13-2. Μ αρτυρίες

Δοκίμια ΖΗΡΑΣ Α. Από το προσωπικό στο οντολογικό. Αθή­ να, Γαβριηλίδης, 2002. Σελ. 107. ΜΑΡΚΙΔΗΣ X. Επτά κείμενα περί τέχνης. Αθήνα, Εκδόσεις Του Φοίνικα, 2002. Σελ. 45. ISBN 96087269-0-5. ΠΑΣΧΟΣ Π. Β. «Αδελφοί Συνέλληνες...». Αθήνα, Αρμός, 2002. Σελ. 3 7 8 .1 3 ,0 0 €. ISBN 960-527-

201-6 . ΡΑΣΟΥΛΗΣ Μ. Οι Εβραίοι είναι Έλληνες-Κρήτες. Αθήνα, Κάκτος, 20 02 . Σελ. 63 6. 18 ,7 2 €. ISBN 960-382-482-8. ΤΖΑΝΝΕΤΑΚΟΣ Γ. Παρα-στάσεις ενώπιον κοινού. Αθήνα, Κάκτος, 2 0 0 2 . Σελ. 12 6 . 7 ,2 8 €. ISBN 960-382-467-4.

ΑΝΔΡΕΑΔΗΣ Γ. Φουρτούνα ήταν... Θεσσαλονίκη, Ερωδιός, 2 0 0 2 . Σελ. 22 8 . 1 1 ,0 0 €. ISBN 9607942-53-1. ΒΟΥΛΤΕΨΗΣ Γ. Τζωρτζ Πόλη. Αθήνα, Προσκήνιο, 2002. Σελ. 207. 13 ,7 4 €. ISBN 960-7057-99-6. ΓΚΙΜΠΑ-ΤΖΙΑΜΠΙΡΗ Ο. Μια γυναίκα θυμάται. Θεσ­ σαλονίκη, Ιανός, 2002. Σελ. 156. 12,00 €. ISBN 960-7771-61-3. ΠΟΛΙΤΟΠΟΥΛΟΣ θ . Το τελευταίο σιωπητήριο. Αθή­ να, Σύγχρονη Εποχή, 20 02 . Σελ. 189. 10 ,0 0 €.

ISBN 960-224-907-2. ΧΑΤΖΗ ΠΑΤΕΡΑΣ Κ. - ΦΑΦΑΛΙΟΥ-ΔΡΑΓΩΝΑ Μ. Μαρ­ τυρίες '4 1 -'4 4 . Η Αθήνα της Κατοχής. Τόμος Α'. Αθήνα, Κέδρος, 2002. Σελ. 336. 35 ,0 0 €. ISBN 960-04-1947-7.

KAPUSCINSKI R. Έβενος. Μτφρ. Ζ. Μ αυροειδή.

Θ Ε Α ΤΡ Ο

Αθήνα, Μ εταίχμιο, 2 0 0 2 . Σελ. 4 4 1 . 1 8 ,0 1 €.

ISBN 960-375-383-1.

Γενικά

Βιογραφίες

ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Το όλον, το τραγικόν και η αγω­

ΜΑΤΣΑΣ Ν. Καλημέρα, κύριε. Αθήνα, Ελευθερουδά-

γή. Αθήνα, Ψηφίδα, 2 0 0 2 . Σελ. 3 2 6 . 1 7 ,5 0 €.

ISBN 960-8295-00-9. ΧΑΣΑΠΠΗ-ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ Ε. Η ελληνική μυθολογία στο νεοελληνικό δράμα. Τόμοι Α '+Β '. Θεσσαλονί­

κης, 2 0 0 2 . Σελ. 1 7 6. 1 8 ,3 2 €. ISBN 960-200093-7. ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ Μ. Ραντεβού στον αέρα. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2 0 0 2 . Σελ. 2 5 3 . 1 3 ,9 1 €.

κη, University Studio Press, 20 02 . Σελ. 1.32 4.

70,00

ISBN 960-406-158-5. €. (οι δύο τόμοι). ISBN set 960-12-1093-8. MUJICA Β. Φρίντα. Μτφρ. Α. Μπακοδήμου. Αθήνα,

SMIT Ε. Ε. ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Ευρωπαϊκό θέατρο. Μτφρ.

I. Λεκκάκου κ.ά. Αθήνα, Καστανιώτης, 2 0 0 2 . Σελ. 351. 15 ,6 0 €. ISBN 960-03-3357-2. Έργα ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ. Ελένη. Μτφρ. Τ. Λέρτας. Αθήναι, Έλευ-

138 ΔΙΑΒΑΖΩ

Ελληνικά Γράμματα, 2 0 0 2 . Σελ. 4 5 9 . 2 0 ,9 0 €.

ISBN 960-406-122-4.

OVERBYE D. Ερωτευμένος Αϊνστάιν. Μτφρ. Ε. Λογο­ θέτη. Αθήνα, Πατάκης, 2002. Σελ. 573. 25 ,0 0 €.

ISBN 960-16-0437-5.

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ROLLAN R. Μπετόβεν. Μτφρ. Γ. Κοκοσούλας. Με­

Θεσσαλονίκη, Ηρόδοτος, 2002. Σελ. 466. 46,80 €.

σολόγγι, Αράκυνθος, 2 0 02 . Σελ. 55 1. 3 4 ,0 0 €.

ISBN 960-91368-1-8.

DADRIAN V. Ν. Η ιστορία της Αρμενικής γενοκτο­

JEVAKHOFF Α. Κεμάλ Ατατούρκ. Μτφρ. Α. Ζησίμου.

νίας. Μτφρ. Ο.-Σ. Αγαμπατιάν. Αθήνα, Στοχαστής,

Αθήνα, Τραυλός, 2002. Σελ. 424. 20 ,0 0 €. ISBN 960-7990-69-2.

CHARTERS Α. Τζακ Κέρουακ. Μτφρ. Γ. Λειβαδάς. Αθήνα, Prints, 2 0 0 2 . Σελ. 325+φ ω τ. 1 8 ,7 2 €.

ISBN 960-7408-68-3. Ελληνική ιστορία

ISBN 960-7290-84-4.

2002. Σελ. 733. 36 ,4 0 €. ISBN 960-303-120-8.

FOWDEN G. Ο Αιγύπτιος Ερμής. Μτφρ. Γ. Κουσουνέλος. Αθήνα, Ενάλιος, 2002. Σελ. 4 1 5 .1 6 ,9 5 €.

ISBN 960-536-101-9. ΤΑ Ξ ΙΔ ΙΑ

ΒΕΛΟΠΟΥΛΟΣ Κ. - ΜΑΡΚΟΥ Ν. Ελλήνων προϊστο­ ρία. Θεσσαλονίκη, Κάδμος, 2 0 0 2 . Σελ. 2 9 6 .

Ελλάδα

16,64 €. ISBN 960-8184-30-4.

ΠΑΠΑΝΤΩΝΙΟΥ Ζ. Α. Ελληνικοί τόποι. Αθήναι, Ίδρυ­

ΓΑΒΡΙΗΛΙΔΗΣ A. I. Η μαύρη εθνική συμφορά του Πόντου. 1 9 14 -19 22 . Αθήναι, Ελεύθερη Σκέιμις, 2002. Σελ. 223. 14 ,5 6 €. ISBN 960-7931-86-6. ΓΑΡΔΙΚΑ-ΚΑΤΣΙΑΔΑΚΗ Ε. - ΧΑΡΩΝΙΤΗΣ Γ. Το θωρηκτό «Γεώργιος Αβέρωφ» κατά τους Βαλκανικούς Πολέ­

μα Ν εοελληνικώ ν Σπουδών, 2 0 0 2 . Σελ. 1 6 6 .

3 5 ,0 0 €. Κόσμος ΑΝΤΩΝΑΚΑΚΗ Μ. Ανταρκτική. Αθήνα, Τροχαλία, 2002. Σελ. 109. 10,40 €. ISBN 960-7809-97-1.

μους 19 12 -13 . Αθήνα, Ε.Λ.Ι.Α., 2 0 0 2 . Σελ. 71.

12 ,4 8

€. ISBN 960-87396-0-8.

Π Α ΙΔ ΙΚ Α

ΛΑΒΔΑ Ν. Ψυχικό. Ψυχικό, 2002. Σελ. 154. 35,00 €. ΜΠΕΝΕΚΗ Ε. - ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΥ Α. Φιλοθέη Αττικής. Αθήνα, Δήμος Φιλοθέης, 2002. Σελ. 217. 52,00 €.

ISBN 960-87435-0-8. ΠΑΠΑΔΟΠΟΛΗΣ Σ. Επτανησιακά. Αθήνα, 2 0 0 2 . Σελ. 62. 5 ,00 €. ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Δ. Μικρογραφία του «Κατοχι­ κού» Εμφυλίου. Αθήνα, Λιβάνης, 20 02 . Σελ. 68.

4,0 0

€. ISBN 960-14-0607-7.

ΠΑΣΧΑΛΙΔΗΣ Μ. Ο διωγμός της Εθνικής Αντίστασης συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Θεσσαλονίκη, Μπαρμπουνάκης, 2 0 0 2 . ΣΕλ. 3 6 6 . 1 5 ,6 0 €. ISBN 960-7011-05-8. ΡΟΥΜΑΝΗΣ Η. Ο τορπιλλισμός της «Έλλης» και το έ­ πος του 1940-41. Αθήνα, Τήνος, 2002. Σελ. 367.

20 ,8 0 €. ISBN 960-273-113-3. ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΠΟΥΛΟΣ X. Οι Αιτωλοακαρνάνες το '2 1 . Αθήνα, 20 02 . Σελ. 48 . 5 ,2 0 €. ISBN 96086352-2-5. Παγκόσμια ιστορία ΚΟΡΔΩΣΗΣ Μ. Σ. Το Βυζάντιο. Αθήνα, Καραβίας, 20 02 . Σελ. 279+φω τ. 2 2 ,8 8 €. ISBN 960-258090-9. Μ ΗΑΛΑΣ Α. Πέρα. Το σταυροδρόμι της Ρωμιοσύ­ νης. Αθήνα, Μίλητος. Σελ. 47 6 . 9 1 ,5 6 €. ISBN 960-8033-0Φ 7. ΣΑΒΒΙΔΗΣ Α. Γ. Κ. Βυζαντινά-τουρκικά-μεσαιωνικά.

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

Ελεύθερα αναγνώσματα ΒΑΡΒΟΓΛΗ Γ. Σου έχω πει 1.000 φορές να μη λες υπερβολές. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 32.

ISBN 960-03-3353-χ. ΓΟΥΡΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ Α. Η ιστορία του Κρεμ και της Κοραλλένιας. Αθήνα, Καστανιώτης, 2002. Σελ. 26.

ISBN 960-03-3441-2. ΔΙΑΚΑΙΝΙΣΑΚΗ Π. Ένας γάτος βιολιστής στη στέγη. Αθήνα, Ρώσση, 2 0 0 2 . Σελ. 3 2 . 8 ,7 0 €. ISBN 960-225-19-72. ΕΥΑΓΓΕΛΑΚΟΥ Κ. Η αγέλαστη βασίλισσα και το θυ­ μωμένο τόξο. Αθήνα, Πόλις, 2002. Σελ. 64. ISBN 960-8132-23-1. ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ Μ. Παραμύθια από τόπους της Αφρι­ κής. Αθήνα, Πατάκης, 20 02 . Σελ. 38 . 1 0 ,5 0 €.

ISBN 960-16-0488-χ. ΤΣΙΑΜΠΟΚΑΛΟΥ Γ. Ο κύριος Αλφάλφα. Αθήνα, Κα­ στανιώτης, 2002. Σελ. 26. ISBN 960-03-3355-6. ΑΝΤΡΕΕ Ζ. Η αγάπη είναι μια χούφτα μέλι. Μτφρ. Μ. Κοντολέων. Αθήνα, Αγκυρα, 2 0 0 2 . Σελ. 32 .

ISBN 960-234-889-5.

WILSD0RF Α. Ποιος θα βοηθήσει τον Αϊ-Βασίλη; Απόδ. X. Μανιά. Αθήνα, Καστανιώτης, 2 0 0 2 . Σελ. 28. ISBN 960-03-3443-9. ΕΛΜΠΟΖ Σ. 0 Κιτ Στίξμπυ και η συμμορία των νεα­ ρών μάγων. Μτφρ. Ε. Κορόμηλά. Αθήνα, Νεφέλη, 2002. Σελ. 250. 12,00 €. ISBN 960-211-642-0.

ΔΙΑΒΑΖΩ 139

ΜΠΡΟΟΥΝΤΛΙ Λ. Ο γενναίος Πέντρο. Μτφρ. Ν. Χούνος. Αθήνα, Άγκυρα, 2 0 0 2 . Σελ. 32. ISBN 960234-880-1. ΟΖ Α. Σούμχι. Μτφρ. X. Κ. Παπαδοπούλου. Αθήνα,

ΘΕΜΑΤΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ. Εξαμηνιαία έκδοση. Τεύχος 1 .1 0 ,0 0 €. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΕΩΝ ΠΟΛΙΣ. Τετραμινιαία έκδοση. Τεύ­ χος 7,8. 6,0 0 €.

Καστανιώτης, 2 0 0 2 . Σελ. 1 2 5 . ISBN 9 6 0 -0 3 -

ΙΛΙΣΟΣ. Τεύχος 249. Δωρεάν.

3257-6.

ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΠΑ ΦΩΚΙΕΣ! Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 17. Η ΛΕΞΗ. Τεύχος 171. 6,0 0 €.

Π Ε Ρ ΙΟ Δ ΙΚ Α

ΜΑΝΔΡΑΓΟΡΑΣ. Τεύχος 28. 7,50 €. ΜΑΝΗ. Τεύχος 7. 3,50 €.

ΑΕΡΟΠΟΣ. Τεύχος 46. 4,50 €.

ΜΕΤΡΟΝΟΜΟΣ. Τεύχος 7. 3,0 0 €.

ΑΚΤΗ. Τεύχος 52. 4,0 0 €.

ΤΑ ΜΟΥΣΙΚΑ. Τεύχος 6. 6 ,00 €.

ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΕΒΕΑ. Τεύχος 10.

ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ. Διμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 3.

ΑΝΤΙΤΕΤΡΑΔΙΑ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ. Τεύχος 6 2 .

ΝΕΑ ΠΑΙΔΕΙΑ. Τεύχος 103. 4,7 3 €.

4.0 0 €.

ΝΕΑ ΠΟΡΕΙΑ. Τεύχος 569-571. 5,00 €.

ΑΡΔΗΝ. Τεύχος 38. 7,00 €.

ΝΕΥΣΙΣ. Τεύχος 1 1 .1 3 ,7 3 €.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ. Μηνιαίο φυλλάδιο. Τεύ­

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ. Τεύχος 3 4 .1 1 ,7 0 .

χος 27. Δωρεάν. ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΟΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ. Τεύχος 33. 6,00 €.

ΠΑΡΟΥΣΙΑ. Τεύχος 21. 4 ,00 €. ΠΛΑΝΟΔΙΟΝ. Τεύχος 35. 7,00 €. ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ. Τεύχος 147. 4,0 0 €.

ΓΙΑΤΙ. Τεύχος 327. 2,05 €.

0 ΠΟΛΙΤΗΣ. Τεύχος 104. 4,0 0 €.

ΓΛΩΣΣΑ. Περιοδική έκδοση. Τεύχος 55. 3,96 €.

ΠΟΛΥΦΩΝΙΑ. Τεύχος 1 .1 0 ,4 0 €.

ΓΡΑΦΟΛΟΓΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΙΣ. Τεύχος 43. 3,00 €.

ΠΟΡΦΥΡΑΣ. Τριμηνιαίο π εριοδικό. Τεύχος 1 0 5 .

ΔΙΑΒΑΖΩ. Μηνιαία επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύχος 435. 7,34. ΔΙΑΛΟΓΟΣ Τεύχος 29. Δωρεάν. ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ. Τεύχος 1 5 .1 7 ,0 0 €. ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΠΝΕΥΜΑ. Τεύχος 125-126. 9,0 0 €. ΕΛΛΟΠΙΑ. Τεύχος 62. 4,40 €.

6,00

€.

ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ. Τεύχος 19. 5,00 €. ΡΙΖΑ ΑΓΡΙΝΙΩΤΩΝ. Περιοδική έκδοση. Τεύχος 46.

7,00

€.

ΡΥΘΜΟΙ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ. Τριμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 10.

ΕΛΛΩΤΙΑ. Ετήσια έκδοση δήμου Χανίων. Τόμος 9.

ΣΙΦΝΙΑΚΑ. Τόμος Γ. 12 ,2 1 €.

ΕΝΔΙΑΜΕΣΗ ΠΕΡΙΟΧΗ. Τεύχος 25. 2,00 €.

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ. Τεύχος 15. 7,00 €.

ΕΠΙΓΝΩΣΗ. Τεύχος 82. 0,01 €.

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ. Δίμηνη επιθεώρηση. Τεύ­

ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ. Τόμος 14.

10.00 €. ΕΡΕΥΝΩΝΤΑΣ. ΓΓΕΤ. Μ η ν ια ία έκ δ ο σ η . Τεύχη

10, 11. ΕΥΘΥΝΗ. Τεύχος 371. 3,50 €. ΕΥΡΥΤΑΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ. Τρίμηνο περιοδικό. Τεύχος 4.

3,75 €. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 46. 5,00 €. Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΑΙΓΥΠΤΙΩΤΩΝ. Φύλλο 81. Δω­ ρεάν. ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΑ ΝΕΑ. Φύλλο 1 2 8 .1 ,0 0 €.

χη 1 2 6 ,1 2 7 . 14 ,5 6 €. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΚΕΨΗ. Δίμηνη έκδοση. Φύλλο 31. ΤΟΛΜΗ. Τεύχος 24. 3 ,00 €. Ο ΤΥΠΟΣ. Τεύχος 146. 2,93 €. ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ. Τεύχος 32. 26 ,0 0 €. ΦΡΑΣΗ. Τεύχος 1. 4 ,5 €. ΧΡΟΝΙΚΑ. Φύλλο 181.

F. Ρ. Τεύχος 4. 7,00 €.

GOLF IN GREECE. Τεύχος 13.

HELLENIC QUARTERLY. Τεύχος 14. 7,00 €.

POESIA. No. 166. 5,00 €.

LE REGARD CRETOIS. No. 25. 6,1 0 €. M<

Η ταξιμόμηση των βιβλίων γίνεται με βάση το γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης Dewey, προσαρμοσμένο στην ελληνική βιβλιογραφία. · Το δελτίο συντάσσεται με την πολύτιμη συνεργασία του βιβλιοπωλείου της «Εστίας».

140 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

δελτίο κριτικογραφίας

I

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΗΛΙΑΣ ΜΑΓΚΛΙΝΗΣ

Νο 43 6 « 1 -30 Νοεμβρίου 20 02

Οδηνοί Λίντερ Ν.: Υποσχέσεις που δίνουν οι εραστές όταν είναι πια αργά (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος, 20.11.2002)

και το νόημα του εαυτού (Ε. Αρανίτσης, Ελευθεροτυπία, 1.11.2002) Φόουντεν Γ.: Ο Αιγύπτιος Ερμής (Π. Τζαμαλίκος, Ελευθεροτυπία, 22 .11.2002)

Ρούμπιν X.: Η Πριγκιπέσα. 0 Μακιαβέλι για γυναίκες (Π. Τατσόπουλος, Τα Νέα, 2.11.2002)

Ψυχανάλυση Βαλσαματζής Γ. (επιμ.): Ανάμεσα στη σύγχυση και

ΛεΕικά Αναστασιάδη-Συμεωνίδη Ά.: Αντίστροφο Λεξικό της Νέας Ελληνικής (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 8 . 11. 2002)

τη δημιουργικότητα (X. Ζέρβης, Ελευθεροτυπία, 22. 11.2002) Γκρούμπριχ-Σημίτη Ί.: Επιστροφή στα κείμενα του Φρόιντ (Δ. Καββαθάς, Το Βήμα, 10.11.2002)

Δήμου Ν.: Ειρωνικό Νεοελληνικό Λεξικό (Δ. Κούρτοβικ, Τα Νέα, 16.11.2002) Κουρμούλης Γ. I.: Αντίστροφον Λεξικόν της Νέας Ελληνικής (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία,

8 . 11. 2002) Σταμούλη Σ.: Σημασιολογικό Λεξικό στο Θουκυδίδη (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 8.11.2002)

Κοινωνιολογία Λυμπεράκη Α., Πελαγίδης θ.: Αποενοχοποιώντας την κατανάλωση (Β. Πεσμαζόγλου, Τα Νέα, 30 .1 1.2 00 2) Έρενρεϊχ Μ.: Nickel and Dimed (Α. Στουπάκη, Η Καθημερινή, 17 .11.2002) Φρίμαν Κ., Σέτε Λ.: Εργασία για όλους ή μαζική

Φιλοσοωΐα Κωβαίος Κ.: Φιλοσοφία και κινηματογράφος (Η.

ανεργία: (Γ. Σιακαντάρης, Ελευθεροτυπία,

22. 11.2002)

Παπαγιαννόπουλος, Ελευθεροτυπία, 22 .11.2002) Μπέης Κ.: Η δίκη του Σωκράτη (Λ. Παναγόπουλος, Η Καθημερινή, 5.11.2002) Παπαδής Δ.: Η πολιτική φιλοσοφία του Αριστοτέλη (Π. θανασάς, Ελευθεροτυπία, 1.11.2002) Πλάτων: Πολιτεία (Δ. Ιακώβ, Το Βήμα, 3.11.2002) (I. Ν. Μπασκόζος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 9.11.2002) Μερκιόρ Ζ.: Φουκό (Δ. Κούρτοβικ, Τα Νέα, 9.11 .20 02 ) ΜπάουμανΖ.: Η μετανεωτερικότητα και τα δεινά της (θ. Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία, 29 .1 1.2 00 2) Ουάλις Ρ.: Νεοπλατωνισμός (Φ. Τερζάκης, Ελευθεροτυπία, 22 .11.2002) Ρόρτι Ρ.: Η φιλοσοφία και ο καθρέφτης της φύσης (Φ. Τερζάκης, Ελευθεροτυπία, 15 .11.2002) Φουκώ Μ.: Για την υπεράσπιση της κοινωνίας (θ. Λ. Βασιλείου, διαβάζω, 434)

Πολιτική ■ Πολιτικές Επιστήμες Εκδ. Σύγχρονη Εποχή: Ιστορικό Τμήμα της ΚΕ του ΚΚΕ (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 3.11.2002) θεοφάνους Α.: Η ευρωπαϊκή Κύπρος. Πολιτειακή δομή, οικονομία και κοινωνία (Σ. Ντάλης, Ελευθεροτυπία, 15 .11.2002) Λακόπουλος Γ.: Το μυθιστόρημα του ΠΑΣΟΚ (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 3.11.2002) Μπρατάκος Ά.: Η ιστορία της Νέας Δημοκρατίας (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 3.11.2002) Παντελίδου-Μαλούτα Μ.: Το φύλο της δημοκρατίας. Ιδιότητα του πολίτη και έμφυλα υποκείμενα (Σ. Κακουριώτης, Αυγή, 21 .11.2002) Σωτηρόπουλος Δ.: Η κορυφή του πελατειακού κράτους, 1974-2000 (Τ. Παππάς, διαβάζω, 434) Τζερμιάς Π.: Karl Marx redivivus? 0 Μαρξισμός από τον «υπαρκτό σοσιαλισμό» στην «παγκοσμιοποίηση» (Α. Παναγόπουλος,

θρησκεία π. Νικολάου Λουδοβίκου: Η κλειστή πνευματικότητα

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

Η Καθημερινή, 5.11.2002) Μπλαν Π.: Ο διαμελισμός της Κύπρου

ΔΙΑΒΑΖΩ 141

(Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος της Κυριακής,

Λαονοαοία

24 .1 1.2 00 2)

Έξαρχος Γ.: Οι Ελληνοβλάχοι (Φ. Πανταζής, Αδέσμευτος Τύπος Ρίζου, 24.11.2 00 2)

Σιντιάνσκι Ν.: Η αναζήτηση μιας πρωτότυπης ευρωπαϊκής ομοσπονδίας (θ. Α. Βασιλείου, Η Καθημερινή, 17 .11.2002) Ταγκίεφ Π.-Α.: Παγκοσμιοποίηση και δημοκρατία

Τσικής Ν. Γ.: Γλωσσικά από το Πυργί της Χίου (Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Η Καθημερινή, 26 .1 1.2 00 2)

(Δ. Σωτηρόπουλος, Το Βήμα, 3.11.2002) Ematnuec Δίκαιο Παπαδημητρίου Γ.: Το άρθρο 24 του Συντάγματος μετά την αναθεώρησή του. Νόμος και φύση (Σ. Ντάλης, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 16.11.2002)

Λεβοντίν Ρ.: Δεν είναι απαραίτητα έτσι (θ. Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία, 29.11.2 00 2) (Δ. Κούρτοβικ, Τα Νέα, 30 .1 1.2 00 2) Πόστμαν Ν.: Η πυξίδα του μέλλοντος (Γ. Σιακαντάρης, Ελευθεροτυπία, 8.11 .20 02 )

Οικονοαία Πετράκη Γ.: Από το χωράφι στο εργοστάσιο. Η διαμόρφωση του βιομηχανικού προλεταριάτου στο σύγχρονο Λαύριο (I. Ν. Μπασκόζος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 23 .1 1.2 00 2) Ρομπόλης Σ.: Εργασία και οικονομία (I. Ν. Μπασκόζος, Οικονομικός Ταχυδρόμος,

2 .11.2002 ) Κέινς Τ. Μ.: Η γενική θεωρία της απασχόλησης, του τόκου και του χρήματος (Π. Πιζανιάς, Η Καθημερινή, 10.11.2002) ΜΜΕ - Επικοινωνία Μπασαντής Δ.: 0 ημερήσιος Τύπος. Από τον 18ο στον 21ο αιώνα (Δ. Παπαναγιώτου, διαβάζω, 434) Μπορζεσόν Κ. (επιμ.): Into the Buzzsaw. Leading Journalists expose the myth o f th e free press (Ν. Σιώτης, To Βήμα, 10 .11.2002) Ντάουνι Λ., Κάιζερ Ρ. (επιμ.): The News About the News. American journalism in peril (Ν. Σιώτης, To Βήμα, 10 .11.2002) Πόστμαν Ν.: Η πυξίδα του μέλλοντος (Σ. Βανδώρος, Το Βήμα, 10 .1 1.2 00 2)

Αρχαιολογία Μαγκιλίβρεϊ Τ. Α.: Μινώταυρος (Π. Τατσόπουλος, Τα Νέα, 23 .1 1.2 00 2) ΧόντερΊ.: Διαβάζοντας το παρελθόν (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 8.11 .20 02 ) Αρχιτεκτονική Αίσωπος Γ., Σημαιοφορίδης Γ.: Η σύγχρονη (ελληνική) πόλη (Γ. Τζιρτζιλάκης, Τα Νέα, 30.1 1.2 00 2) Κακούρου-Χρόνη Γ.: Μυστράς, λίθοι λαλέοντες και κέραμοι ηχούντες (Ό. Σελλά, Η Καθημερινή, 17 .1 1.2 00 2) Κολώνας Β.: Ιταλική αρχιτεκτονική στα Δωδεκάνησα (Τ. Βασιλειάδου, Ημερήσια, 2.11 2002) Λάβδα Ν.: Ψυχικό. Η πόλη, οι κάτοικοι, οι διηγήσεις (X. Δημακοπούλου, Εστία, 2.11 .20 02 ) Γλώσσα Βαρδιάμπασης Ν.: Ιστορία μιας Λέξης (Α. Πρασσά, Αντί, 1.11 .20 02 ) Ουμπέρ Ζ.: Συντακτικόν της αρχαίας ελληνικής γλώσσης (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία,

22 .11 .2002 )

Παιδαγωγική ■ Εκπαίδευση

Κλασική Φ ιλολογία - Λογοτεχνία

Μαλαφάντης Κ.: Παιδαγωγική της λογοτεχνίας

Σεγκάλ Τ.: Οιδίπους Τύραννος: τραγικός ηρωισμός

(θ. Καραγιάννης, διαβάζω, 434) Μπέλλα Ζ. (επιμ.): Το σχολείο στην τρίτη χιλιετία.

και τα όρια της γνώσης (Β. Λιάπης, Η Καθημερινή, 24 .1 1.2 00 2)

Δημοσιεύματα Πειραματικού Σχολείου Πανεπιστημίου Αθηνών (Δ. Χουλιαράκης,

Ανθολογίες

Το Βήμα, 24 .1 1.2 00 2)

Νιάρχος θ . (επιμ.): Ποιητές για ποιητές. Χειραψίες

Μπέλλα Ζ., Λιγνός Ζ.: Αναγνώσεις λογοτεχνικών κειμένων (Γερ. Μαρκαντωνάτος, διαβάζω, 434)

142 ΔΙΑΒΑΖΩ

πάνω από την άβυσσο (Δ. Χουλιαράκης, Το Βήμα, 17 .1 1.2 00 2)

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

Ποίηση Αγγελάκη-Ρουκ Κ.: Η ύλη μόνη (Γ. Βέης, διαβάζω, 434) Γκόλφης Ρ.: Ποιήματα. Συγκεντρωτική έκδοση (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 10.11.2002) Δαράκη Ζ.: Το ακίνητο εν οδύνη (Κ. Γ. Παπαγεωργίου, Αυγή, 10.11.2002) Κοζίας Γ.: Πεδίον ρίψεων (Γ. Βέης, διαβάζω, 434) (Ν. Κοκκινάκη, Η Καθημερινή, 5.11.2002) Κόρφης Τ.: Κοντραπούντο (X. Ιπυροπούλου, Η Καθημερινή, 12.11.2002) Λυκεσάς Α.: Τω αγνώστω (Κ. Βούλγαρης, Αντί, 29.11.2002) Μαυρουδής Κ.: Επίσκεψη σε γέροντα με άνοια (Π. Μπουκάλας, Η Καθημερινή, 5.11.2002) Παπαδάκη Α.: Ο θάνατος και η Κόρη (Α. Ζήρας, Αυγή, 3.11.2002) Πασχάλης Σ.: Κοιτάζοντας δάση (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 8.11.2002) Σιώτης Ν.: Το Ηλιοστάσιο των Αγγέλων (Κ. Γ. Παπαγεωργίου, Ελευθεροτυπία, 29.11.2002) Αλμπέρτι Ρ.: Εκλογή ποιημάτων (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 1.11.2002) Μαγιακόφοκι Β.: Ποίηση και επανάσταση (Ε. Γκίκα, Έθνος, 3.11.2002) Πε^ονοαωία Αβέρωφ Τ.: Αύγουστος (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 29.11.2002) Ακριβός Κ.: Φωνές στην έρημο (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 3.11.2002) Ακρίβος Κ., Μαγκλίνης Η., Σερέφας Σ., Σκιαδαρέση Μ., Σταμάτης Αλ.: Πέντε διηγήματα (Μ. Στεφανίδης, Αντί, 29.11.2002) Ανδρουλάκης Μ.: Τάνγκο του Τσε (Μ. Πιμπλής, Τα Νέα, 16.11.2002) Αξιώτης Δ.: Πλωτές γυναίκες (Μ. Πιμπλής, Τα Νέα, 16.11.2002) Ασημακόπουλος Κ.: Ο χορός των κληρονόμων (Δ. Μαγκλιβέρας, Πολιτικά θέματα, 1.11.2002) Βαλαωρίτης Ν.: Τα σπασμένα χέρια της Αφροδίτης της Μήλου (Δ. Ρουμπούλα, Έθνος, 16.11.2002) Βαμβουνάκη Μ.: Το γελοίο και το δέος (Ε. Γκίκα, Έθνος, 17.11.2002) Γαλανάκη Ρ.: 0 αιώνας των λαβυρίνθων (Ε. Κοτζιά, Η Καθημερινή, 24 .11.2002) (Π. Μπουκάλας,

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

Η Καθημερινή, 12.11.2002) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 22.11.2002) Γιαννάτου Σ.: Ιστορίες για πέταμα (Κ. Σχινά, Ελευθεροτυπία, 22.11.2002) Δάνδολος Σ.: Νάρκισσοι και κανίβαλοι (Μ. θεοδοσοπούλου, Εποχή, 24.11.2002) Δημητρίου Σ.: Τους τα λέει ο θεός (Κ. Βούλγαρης, Αντί, 29 .11.2002) (Π. Μπουκάλας, Η Καθημερινή, 26 .11.2002) (Μ. Πιμπλής, Τα Νέα, 2.11 .20 02 ) (Δ. Ρουμπούλα, Έθνος, 23 .11.2002) (Κ. Σάρρος, Ελευθεροτυπία,

10.11.2002) Ευσταθιάδης Γ.: Με γεμάτο στόμα (Α. Ζήρας, Ελευθεροτυπία, 8.11.2002) Ζαρκαδάκης Γ.: Η μέρα που η Αμερική εξαφανίστηκε (X. Ποντίδα, Τα Νέα, 2.11.2002) Κέντρου-Αγαθοπούλου Μ.: Η παραίτηση (Γ. Κορδομενίδης, Αγγελιοφόρος, 20.11.2002) Κονομάρα Λ.: Μακάο (Κ. Σχινά, Ελευθεροτυπία,

22.11.2002) Κουκουτσάκη Α.: Οι σχοινοβάτες (Λ. Εξαρχοπούλου, διαβάζω, 434) Λαδιά Ε.: Ποταμίσιοι έρωτες (Ν. ΗσαΤα, Το Βήμα, 3.11.2002) Λαπατά Φ.: Οι κόρες του νερού (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 10.11.2002) Μαραγκόπουλος Α.: Αγάπη [κήποι] αχαριστία/Τα δεδομένα της ζωής μας (Δ. Κούρτοβικ, Τα Νέα,

2 .11.2002) Μάτεσις Π.: Σκοτεινός οδηγός (Γ. Ξενάριος, Ελευθεροτυπία, 22.11.2002) Μιχαηλίδης Μ.: Η σκύλα και το κουτάβι (Ε. Κοτζιά, Η Καθημερινή, 17 .11.2002) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 17.11.2002) Μπίτνικ Ν.: Ο παράδεισος είναι τεχνητός (Μ. Μαρκουλή, Τα Νέα, 2.11.2002) Παπανδρέου Ν.: 0 κλεπτομνήμων (Λ. Εξαρχοπούλου, διαβάζω, 434) Πανσέληνος Αλ.: Ο κουτσός άγγελος (Μ. Χαρτουλάρη, Τα Νέα, 23.11.2002) Κακουλίδης Γ.: Η Σειρήνα της Ομόνοιας (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 21.11.2002) Λάλα-Κριστ Δ.: Το ξωτικό (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 17.11.2002) Λυδάκη Β.: 0 χορός των απαλών ανθρώπων (Λ. Πανταλέων, διαβάζω, 434) Μανθούλης Ρ.: Lilly's Story (Γ. Ν. Μπασκόζος,

ΔΙΑΒΑΖΩ 143

Εξπρές, 24.1 1.2 00 2) (Μ. Χαρτουλάρη, Τα Νέα, 16 .1 1.2 00 2) Μαράτος Τ.: Βαρδιάνοι (Διον. Κωστίδης, διαβάζω, 434) Μιχαηλίδης Γ.: 0 Λαβύρινθος (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 3.11.2002) Μπουκουβάλα-Αναγνώστου I.: Ασπασία (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 10 .1 1.2 00 2) Ξενόπουλος Γ.: Το φάντασμα/Γκιοβάννα (Σ. Αρτεμάκης, Ναυτεμπορική, 9.11 .20 02 ) Ξενόπουλος Γρ.: Νικόλαος Σιγαλός. Αθηναϊκή μυθιστορία (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 17.11.2002) Παπαστάθης Λ.: Η νυχτερίδα πέταξε (Λ. Πανταλέων, διαβάζω, 434) Πιπίνου Τ.: Παλιοί γάτοι, τρυφερά ποντίκια (Ε. Γκίκα, Έθνος, 24 .1 1.2 00 2) Πλασκοβίτης Σ.: Διηγήματα (Κ. Γ. Παπαγεωργίου, Ελευθεροτυπία, 15.11.2 00 2) (Χρ. Παπαγεωργίου, Μακεδονία, 17 .11.2002) Στάικος Α.: Επικίνδυνες μαγειρικές (Κ. Καρακώτιας, Αυγή, 7.11.2002) Τριαρίδης θ.: Το τρομερό μαχαίρι του Πέτρο Μπόλε/Η παγωμένη καρδιά των ευτυχισμένων ανθρώπων (Μ. Κοντολέων, Η Καθημερινή, 19 .11.2002) Τρουλινού Ν.: Μαράλ όπως Μαρία (θ. Νιάρχος, Τα Νέα, 9.11 .20 02 ) Φάις Μ.: Το μέλι και η στάχτη του θεού (Τ. Βασιλειάδου, Ημερήσια, 16 .11.2002) (Κ. Καρακώτιας, Αυγή, 3.11.2002) Χαρπαντίδης Κ.: Το έκτο δάκτυλο (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 3.11.2002) Χατζηαναγνώστου Τ.: Πέρα απ' τη θύελλα (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 24.11.2 00 2) Αλιέντε I.: Η πόλη των θηρίων (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 24 .1 1.2 00 2) Γκιουρσέλ Ν.: Εικονογραφημένος κόσμος (Τ. θεοδωρόπουλος, Τα Νέα, 23 .1 1.2 00 2) Γιόσα Μ. Β.: Πότε πήραμε την κάτω βόλτα; (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 21.11.2 00 2) Γουίλσον Ρ. Μ.: Μπέλφαστ Μπλουζ (Τ. Γουδέλης, Ελευθεροτυπία, 29.11.2 00 2) (Σ. Παπασπύρου, Ελευθεροτυπία, 3.11.2002) Δουμάς Αλ.: Αλή Πασάς (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές,

10. 11.2002 )

144 ΔΙΑΒΑΖΩ

Ευγκενίτις Τζ.: Μίντλσεξ (Μ. Σιάνη-Ντέιβις, Τα Νέα, 30.1 1.2 00 2) Καλβίνο 1.: 0 διχοτομημένος υποκόμης (Π. Κοντογιάννης, Το Βήμα, 17 .1 1.2 00 2) (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 21 .1 1.2 00 2) (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 10 .11.2002) Κλάους 0 .: Η θλίψη του Βελγίου (Κ. Κατσουλάρης, Το Βήμα, 3.11 .20 02 ) Κούτσι Τ.: Στην καρδιά της χώρας (Λ. Πανταλέων, διαβάζω, 434) Κρίστι Α.: Πικρός καφές (Λ. Κέζα, Το Βήμα, 3.11 .20 02 ) Κρίστοφερ Ν.: Ένα ταξίδι στα άστρα (Μ. Πανώριος, Ελευθεροτυπία, 22.1 1.2 00 2) Λέσινγκ Ν.: Ο Μπεν στον κόσμο (Σ. Νικολαΐδου, Τα Νέα, 16 .1 1.2 00 2) Λιμπέρα Α.; Η δασκάλα των γαλλικών (Α. Μαντόγλου, Ελευθεροτυπία, 29 .1 1.2 00 2) (Μ. Μιχαηλίδης, Το Βήμα, 3.11 .20 02 ) Μάραϊ Σ.: Η παράσταση στο Μπολτσάνο (Β. Κ. Καλαμαράς, Ελευθεροτυπία, 1.11.2002) (Κ. Κατσουλάρης, Το Βήμα, 17 .1 1.2 00 2) Μοντέρο Ρ.: θα σ' έχω βασίλισσα (Α. Μαντόγλου, Ελευθεροτυπία, 22.11.2 00 2) Μπαλζάκ Ο. ντε: Ελ Βερδούγο (Σ. Αποστολίδης, Ελευθεροτυπία, 15 .1 1.2 00 2) Μπαρίκο Αλ.: Χιλιαεννιακόσια (Β. Πεσμαζόγλου, Τα Νέα, 23.1 1.2 00 2) Μπρούκνερ Α.: Ιδιωτική υπόθεση (Λ. Εξαρχοπούλου, διαβάζω, 434) Ναμπόκοφ Β.: Λολίτα (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 10.1 1.2 00 2) (Φ. Χρονόπουλος, Ελεύθερος Τύπος, 24 .1 1.2 00 2) Ναμπόκοφ Β.: Μέρι (Α. Μαντόγλου, Ελευθεροτυπία, 1.11 .20 02 ) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 3.11 .20 02 ) (Φ. Χρονόπουλος, Ελεύθερος Τύπος, 24.1 1.2 00 2) Νοτόμπ Α.: Φόβος και τρόμος (Τ. Γουδέλης, Ελευθεροτυπία, 1.11.2002) ΝτέιβιντσονΤ.: Ουλές (Β. Αθανασόπουλος, Ελευθεροτυπία, 29.11.2 00 2) Ντρακούλιτς Σ.: Σαν να μην είμαι εγώ (Λ. Εξαρχοπούλου, διαβάζω, 434) Ξινγκγιάν Γ.: Το βιβλίο ενός άντρα μόνου (Τ. Γουδέλης, Ελευθεροτυπία, 22.1 1.2 00 2) (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 17 .11.2002)

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

θ ' ΝιλΆ.: Σεχραζάτ (Μ. Πανώριος, Ελευθεροτυπία,

1. 11.2002) Ουελμπέκ Μ.: Πλατφόρμα (Δ. Ρουμπούλα, Έθνος, 9.11.2002) Πουί Ζ.-Μ.: Η τελευταία παγίδα (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 14 .11.2002) (Σ. Παπασπύρου, Ελευθεροτυπία, 24.11.2002) Ρουίθ Λ. Μ.: Γαλλική εισαγωγή (Κ. Γ. Παπαγεωργίου, Αυγή, 7.11.2002) Σαλβάδο Ά.: Ο δάσκαλος του Χέοπα (Ν. Αλμπανόπουλος, Ηπειρωτικός Αγών, 21 .11.2002) ΣανγκσούνγκΣ.: Φαρμάκι (Τ. Γουδέλης, Ελευθεροτυπία, 8.11.2002) Σβεν Γ. X.: Η καταραμένη χαρά (Σ. Νικολαΐδου, Τα Νέα, 2.11.2002) Σέγκερς Ά.: Εκείνο ακριβώς το μπλε (Λ. Εξαρχοπούλου, διαβάζω, 434) Σέμπαλντ Γ. Τ.: Αούστερλιτς (Ν. Βατόπουλος, Η Καθημερινή, 2.11.2002) Σολέρς Φ.: Σταθερό πάθος (Γ. Βέης, Η Καθημερινή, 19.11.2002) Τζέικομπσον X.: Ξεχάστε πια το καλό παιδί (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 17.11.2002)

στα Νεοελληνικά Γράμματα (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 24.11.2002) Κονιδάρη-Φάβη Αιμ.: 0 συμπαντικός χορός στην Οδύσσεια του Ν. Καζαντζάκη (Β. Καραλής, διαβάζω, 434) Παπαπαύλου Κ.: 0 άλλος Λευκάδιος Χερν (Δ. Μιχαλόπουλος, Πολιτικά θέματα, 15.11.2002) Τσακραλίδης Β., Γουργουλιάνης Κ.: Ιατρική. Γραφή και Λόγος (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές,

10.11.2002) Μπουβερέζ Ζ.: La voix de Γ ame e t les chemins de Γ esprit. Dix etudes sur Robert Musil (Π. Πούλος, To Βήμα, 24 .11.2002) Μπουσάρ Ζ.: Με τον Ανδρέα Εμπειρίκο παρά δήμον ονείρων (Γ. Κουβαράς, Η Καθημερινή, 19.11.2002) Σονιέ Γ.: Ανδρέας Εμπειρικός. Μυθολογία και ποιητική (Γ. Κουβαράς, Η Καθημερινή, 3.11.2002) Φερστ Λ.: Η προοπτική του ρομαντισμού. Μια συγκριτική μελέτη των ρομαντικών κινημάτων στην Αγγλία, τη Γαλλία και τη Γερμανία (Β. Αθανασόπουλος, Ελευθεροτυπία, 22.11.2002)

Τζέιμς Π. Ντ.: Τεχνάσματα και επιθυμίες (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 10.11.2002) Τσάμπερς Τ.: Βίκτορ Ουγκό. Συνομιλίες με την αιωνιότητα (Έ. Φαλίδα, Τα Νέα, 16.11.2002) Τσάντλερ Ρ.: Η μικρή αδερφή (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 15.11.2002) Τσόσιτς Ν.: Η εποχή της εξουσίας (Έ. Χουζούρη, Ελευθεροτυπία, 22.11.2002) Φράνζεν Τ.: Οι διορθώσεις (Κ. Μποτόπουλος, Τα Νέα, 30.11.2002)

Τσιρόπουλος Κ.: Τα δοκίμια των Ελλήνων (Δ. Μαγκλιβέρας, Πολιτικά θέματα, 22.11.2002) Χειμωνάς Γ.: Το ένατο μάθημα για τον Λόγο (Ά. Σουλογιάννη, διαβάζω, 434) Βιριλιό Π.: Η διαδικασία της σιωπής (Γ. 1. Μπαμπασάκης, Ελευθεροτυπία, 1.11.2002) Λανγκ Ά.: Πώς ν' αποτύχετε στη λογοτεχνία (Ε. Κοτζιά, Η Καθημερινή, 3.11.2002)

Φίλμπρικ Ν.: Στην καρδιά της θάλασσας 1945 (Ν. Αλμπανόπουλος, Ηπειρωτικός Αγών, 21.11.2002) Φόκνερ 0.: Η βουή και η μανία (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 24.11.2002)

θέατρο Φόρνες Μ. I.: 0 Δούναβης. Λάσπη (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 15.11.2002)

Χάρις Τζ.: 5 / 4 από πορτοκάλι (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 24.11.2002) Χάρις Τ.: Κόκκινος δράκος (Β. Πάγκαλος, Μακεδονία, 10 .11.2002) (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 3.11.2002) Χιλ Τ.: Τεϊοποτείο «Το όνειρο» (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 10.11.2002)

Ιστορία Ζαούσης Αλ.: Αμαλία και Όθων (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 21.11.2002) Καρδάσης Β.: Οι Ολυμπιακοί Αγώνες στην Αθήνα (1896-1906) (Μ. θερμού, Το Βήμα,

10.11.2002) Ματάλας Π.: Έθνος και Ορθοδοξία

Μ ελέτες Έκδοση Δήμου Μήθυμνας: 0 Αργύρης Εφταλιώτης

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

(Ελ. Κακλαμάνης, Αντί, 1.11.2002) Τζανακάρης Β. Τα παλληκάρια τα καλά σύντροφοι

ΔΙΑΒΑΖΩ 145

τα σκοτώνουν (Η. X. Παπαδημητρακόπουλος, Ελευθεροτυπία, 22.1 1.2 00 2) Μαζάουερ Μ.: Η Ελλάδα και η οικονομική κρίση του Μεσοπολέμου (Τ. Βασιλειάδου, Ημερήσια, 23 .1 1.2 00 2) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 24.1 1.2 00 2) Μπελ Π. Μ.: Τα αίτια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου στην Ευρώπη (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 3 .11 .20 02 ) (Σ. Ντάλης, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 23 .1 1.2 00 2) Νακέ Π. Β.: Οι Έλληνες, οι ιστορικοί, η δημοκρατία (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 8.11 .20 02 ) Σάσα Λ.: Η υπόθεση Μόρο (Ν. Ε. Καραπιδάκης, Η Καθημερινή, 3.11 .20 02 ) (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 24.11.2 00 2) (Τ. Μενδράκος, Αυγή, 3.11 .20 02 ) (Γ. Ί. Μπαμπασάκης, Ελευθεροτυπία, 15.11.2002)

Βάγνερ Γ.: Μίκης θεοδωράκης: Μια ζωή για την Ελλάδα (Αρ. Παναγιώτου, διαβάζω, 434) Γιεβακόφ Α.: Κεμάλ Ατατούρκ. 0 δρόμος προς τη Δύση (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 15.1 1.2 00 2) Κέρσοου Ί.: Χίτλερ, 1936-1945 (Ν. Αλμπανόπουλος, Ηπειρωτικός Αγών, 14 .1 1.2 00 2) Μουχίκα Μ.: Frida (Μ. Παπαγιαννίδου, Το Βήμα, 17 .1 1.2 00 2) (Δ. Ρουμπούλα, Έθνος, 2.11 .20 02 ) Νέγκρι Τ.: Η ζωή μου (Π. Τατσόπουλος, Τα Νέα, 9.11 .20 02 ) Νιζίνσκι Β.: Ημερολογιακά τετράδια (Κ. Σχινά, Ελευθεροτυπία, 22 .1 1.2 00 2) (Μ. Χαρτουλάρη, Τα Νέα, 2.11 .20 02 ) Τσάρτερς Ά.: Τζακ Κέρουακ (Τ. θεοδωρόπουλος, Τα Νέα, 9 .11 .20 02 ) (Η. Μαγκλίνης, Η Καθημερινή, 10 .1 1.2 00 2)

Τάρλε Ε.: Ο ναύαρχος Ουσάκοφ στη Μεσόγειο (X. Δημακοπούλου, Εστία, 23.1 1.2 00 2)

MaoTuoiec Γκριτζώνας Κ.: Ομάδες συμβίωσης, 1925-1974 (Κ. Βούλγαρης, Αντί, 1.11.2002) Καιροφύλας Γ.: Η ωραία Νεάπολις και τα παρεξηγημένα Εξάρχεια (Μ. θεοδοσοπούλου, Το Βήμα, 24.1 1.2 00 2) Παπαγεωργίου Γ., Μιτσοτάκη Κ.: Κείμενα 1969-1989. Μια στιγμή στην τυπογραφία (Β. Καραμανωλάκης, Ελευθεροτυπία, 22.11.2002) Σεφέρης Γ.: Journal de Bord, III (Λ. Τσιριμώκου, To Βήμα, 3.11 .20 02 ) Καπισίνσκι P.: Έβενος. To χρώμα της Αφρικής (Η. Μαγκλίνης, Η Καθημερινή, 3.11 .20 02 ) Τσέσμαν X.: Η Λύντια Κασάτ διαβάζει την πρωινή εφημερίδα (Ν. Βατόπουλος, Η Καθημερινή, 23 .1 1.2 00 2)

Διβάνη Λ.: Η κόκκινη Λένα και ο παπαγάλος από τον Άρη (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 10.1 1.2 00 2) Ευαγγελάκου Κ.: Η αγέλαστη βασίλισσα και το θυμωμένο τόξο (Λ. Κέζα, Το Βήμα, 24 .1 1.2 00 2) (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 17.1 1.2 00 2) (Κ. Παπαγιώργης, αθηνόραμα, 14.1 1.2 00 2) Μακρή Α.: Το μυστήριο της χαμένης μέρας (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση,

10.11 .2002 ) Παπαθανασοπούλου Μ.: Τι κι αν είμαι ασβός; (Γ. Παπαδάτος, διαβάζω, 434) Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου Λ.: Οι ζαβολιές του Ζαβολίνου (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 24.1 1.2 00 2) Συγγραφείς της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς: 0 πράσινος κουμπαράς

Βιογραφίες - Αυτοβιογραφίες Εκδ. Ανατολικός: Φίλιπ Ντικ - Βιογραφία (Η. Μαγκλίνης, Η Καθημερινή, 24.11.2 00 2) Μάτσας Ν.: Καλημέρα, κύριε Φρόιντ (X. Δημακοπούλου, Εστία, 2.11.2002) Παπαδόπουλος Λ.: Όλα είναι ένα ψέμα (X. Ποντίδα, Τα Νέα, 9.11 .20 02 ) Φραγκούλας I. Ν.: Ανερεύνητες πτυχές της ζωής του Αλέξ. Παπαδιαμάντη (Φ. Δ. Δρακονταειδής, Ελευθεροτυπία, 15 .1 1.2 00 2)

146 ΔΙΑΒΑΖΩ

(Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 17.1 1.2 00 2) Τριβιζάς Ε.: Το τηγάνι του δήμιου (Γ. Σ. Παπαδάτος, διαβάζω, 434) Χατζή Γ.: Δελφοί και Πυθία (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 10.1 1.2 00 2) Λανγκρόιτερ Γ., Κρεμπάν Κ.: Τρεις μικροί μάγειροι (Κ. Κοντολέων, Αδέσμευτος Τύπος Μήτση, 24.1 1.2 00 2) Μενάρ Ζ. Φ.: Το μεγάλο βιβλίο των 1867

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

πεπρωμένων (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 17.11.2002) Μπουντέ Ρ.: Η μπαλάντα της μικρής Αϊσά (Ε. Σαραντίτη, Ελευθεροτυπία, 22 .1 1.2 00 2) Χέστελ Π. φαν: Μαρίκα, ο κόσμος είναι ένα αστείο (Μ. Ντεκάστρο, Το Βήμα, 17 .1 1.2 00 2)

Μήλλας Α.: Πέρα. Το σταυροδρόμι της Ρωμιοσύνης (Μ. θερμού, Το Βήμα, 24 .1 1.2 00 2) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 3.11.2002) Σολδάτος Γ.: Διά του κατόπτρου (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 17 .11.2002) Τσουνάκος Ό.: Φτου, ξελευτερία... Ένα εικονογραφικό αφιέρωμα για τους απανταχού

Κοντογεώργης Αρ.: Τήνος. Περιπλάνηση στο Δήμο Εξώμβουργου (Ν. Σιώτης, Το Βήμα, 17 .11.2002) Κόρμαλης Αθ.: Ελλαδίτου περιήγησις (X. Δημακοπούλου, Εστία, 23.11.2002) Παπαδόπουλος Σ. (επιμ.): Χαλκιδική (Ε. Μ. Τσιγαρίδα, Η Καθημερινή, 17.11.2002) Μπερτλς Μ.: Εξόριστοι στο Αιγαίο. Αφήγημα

παλίμπαιδες του '5 0 και του ’6 0 (Δ. Χουλιαράκης, Το Βήμα, 3.11.2002) Υπουργείο Αιγαίου: «...κορύφαν πόληος». Ιστορία της περιοχής και του κτηρίου του Υπουργείου Αιγαίου στη Μυτιλήνη (X. Δημακοπούλου, Εστία,

2 . 11.2002) Φάις Μ.: Η πόλη στα γόνατα (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 24 .1 1.2 00 2)

πολιτικού και ταξιδιωτικού ενδιαφέροντος (Κ. Βούλγαρης, Αντί, 1.11.2002), (Γ. Κολοβός,

Επιστολέε ■ Αλληλονοαωία

Η Καθημερινή, 24 .11.2002)

Σεφέρης Γ., Αποστολίδης Γ.: Αλληλογραφία, 1931-1945 (Ρ. Μπίτον, Τα Νέα, 16 .1 1.2 00 2)

Λευκώματα Γιαννακόπουλος Γ. (επιμ.): Κωνσταντινούπολη. Η Πόλη των Πόλεων (Μ. θερμού, Το Βήμα, 24 .1 1.2 00 2) (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 24 .1 1.2 00 2) (I. Ν. Μπασκόζος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 23 .11.2002) Δεσύλλας Ν.: Μακεδονία. Γη του Αλέξανδρου (Β. Πάγκαλος, Μακεδονία, 3.11.2002)

Άρθρα - Επιφυλλίδες Βασιλικός Β.: Παρίσι-Κορυδαλλός (Π. Τατσόπουλος, Τα Νέα, 30 .11.2002) Πετρόπουλος Η.: Ο κουραδοκόφτης (Β. Πάγκαλος, Μακεδονία, 3.11 .20 02 ) (Κ. Σάρρος, Ελευθεροτυπία, 3.11 .20 02 ) (Φ. Φιλίππου, Το Βήμα, 24 .1 1.2 00 2)

Έκδοση Ιδρύματος Άκτιας Νικοπόλεως (Η απελευθέρωση της Ηπείρου. Α' Βαλκανικός

Μουσική

Πόλεμος (Φ. Πανταζής, Αδέσμευτος Τύπος Ρίζου,

Γκαραβέλας Ν.: Country Music: The Stories

10 .11.2002 ) Μαχαίρα Ε.: 0 ίσκιος της Αθήνας (Ν. Βατόπουλος, Η Καθημερινή, 16 .11.2002)

(Ελ. Κακλαμάνης, Αντί, 29 .1 1.2 00 2) Δρόσος Ν.: Φραντς Λιστ (Γ. Ν. Μπασκόζος, Εξπρές, 24.1 1.2 00 2)

Η<

Στο δελτίο κριτικογραφίας περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτικές και βιβλιοπαρουσιάσεις των εκδόσεων που δημοσιεύονται στον ημερήσιο και περιοδικό Τύπο.

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 147

ευρετήριο περιεχομένων 20021ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΗΛΙΑΣ ΜΑΓΚΛΙΝΗΣ Ιανουάριος (τεύχος 425) - Δεκέμβριος (τεύχος 435)

Ε Π ΙΚ Α ΙΡ ΙΚ Α

χνολογία της εκπαίδευσης, 4 2 8 /2 4 · Κέντρο Ελλη­ νικής Γλώσσας: Ηλεκτρονικός κόμβος της ελληνικής

Best Seller:

γλώσσας, 4 2 9 /2 2 · 0 κόσμος των βιβλιοθηκών,

4 2 5 /2 6 , 4 2 6 /2 1 , 4 2 7 /1 3 , 4 2 8 /9 , 4 2 9 /1 3 ,

4 3 0 / 2 0 · Μ εταφ ραστικές λίστες επικοινω νίας,

4 3 0 /1 3 , 4 3 1 /1 1 , 4 3 2 /1 3 , 4 3 3 /7 , 4 3 4 /1 7 ,

4 3 1 /2 2 · Κόμβος ελληνικής γλώσσας, 4 3 2 /2 2

4 3 5 /1 9 Παρεμβατικά Best S eller 2001: 4 2 5 /2 7

Γράφει ο Αλέξης Ζήρας • Ένα πρωτοχρονιάτικο -όσο και διαχρονικό- δώρο για λογοτέχνες και κριτικούς, 4 2 5 /3 6 · Ας παίξου­

Βραχυγραφίες:

με, στον Ανδρέα Εμπειρίκο!, 4 2 6 /3 2 · Η φρουτώ-

4 2 5 / 2 8 , 4 2 6 / 2 2 , 4 2 7 / 1 4 , 4 2 8 / 1 0 , 4 2 9 /1 4 ,

δης γεύση της δημοκρατίας, 4 2 7 /2 6 · Η Εταιρεία

4 3 0 /1 4 , 4 3 1 /1 3 , 4 3 2 /1 6 , 4 3 3 /8 ,4 3 4 /2 4 ,

Σπουδών και η επέλαση του βαρβαρισμού, 4 2 8 /2 6

4 3 5 /2 2

• Οι «παράγκες» και η αδιαφάνεια στον πολιτισμό, 4 2 9 /2 4 · Η Κύπρος και οι τύψεις μας, 4 3 0 /2 2 ·

Βιβλία από το μέλλον Γράφει ο Πόνος Φιλιππακόπουλος

Η Κύπρος και οι τύψεις μας. Προβλήματα και προ­ βληματισμοί για τις ιστορικές αγκυλώσεις μας/Μ έ-

• Μάκης Πανώριος (επιμ.): Ανθολογία Επιστημονι­

ρος 2ο, 4 3 1 /2 4 · Τρομοκράτες, τρομολάγνοι και

κής Φαντασίας, 4 2 7 /2 1 · Έκτωρ Μακντόναλντ: Το

διανοούμενοι, 4 3 3 /1 6 · 0 Γούντι Άλεν και η αντι­

παιχνίδι του μυαλού, 4 2 8 /2 1 · Γεώργιος Δ. Παπα-

στροφή του διανοούμενου, 4 3 4 /2 6 · Οι βραβεύ­

ντωνάκης: Εισαγωγή στο ελληνικό παιδικό μυθιστό­

σ ε ις , οι μη β ρ α β εύ σ εις και οι κ α λ ο θ ε λ η τ έ ς ,

ρημα επιστημονικής φαντασίας, 4 3 0 /1 8 · Γιώργος

4 3 5 /3 4

Γούλας: Ερωτική ανθολογία επιστημονικής φαντα­ σίας. Η μηχανή του σεξ, 4 3 1 /2 0 · Διονύσης Καλαμβρέζος: Μόσχα-Νέα Υόρκη. 0 αντεστραμμένος

Ευκαιρίας δ οθείσης Γράφει ο Βαγγέλης Πανταζής

κόσμος, 4 3 3 /1 4 · Τζιανπάολο Πρόνι: Το μυστήριο

• Big Brother και Μπιν Λάντεν, 4 2 6 / 3 3 · Ορθο­

του υπολογιστή Αζία, 4 3 4 /2 4 · Ούρσουλα Λε Γκεν:

γραφία και Ορθοδοξία, 4 2 7 /2 9 · Μπορεί ο Όμη­

Οι ραψωδοί της γνώσης, 4 3 5 /3 2

ρος να γίνει Τούρκος;, 4 2 8 /2 9 · Η τάξη ως πηγή α τ α ξ ία ς , 4 2 9 / 2 7 · Η ιδ έ α τη ς σ υ ν ω μ οσ ία ς,

Ένα βιβλίο... μια παράσταση

4 3 0 / 2 5 · Η ψυχολογική υφή των φιλοσοφικώ ν

Γράφει η Σάνια Περδικάρη

π ροβλημάτω ν, 4 3 1 / 2 7 · Η λα γ ν εία της β ίας,

• Γεώργιος Βιζυηνός: Το αμάρτημα της μητρός

4 3 2 / 2 5 · Α να ζητώ ντας την π αρθένα φ ύ σ η,

μο υ, 4 2 7 / 2 2 · Τζον Φ άο υλς: 0 σ υ λ λ έ κ τη ς,

4 3 3 /1 9 · Εθνική μεν, παράνοια δε, 4 3 4 /2 9 · Η ε­

4 2 8 /2 2 · Γιασουνάρι Καβαμπάτα: Το σπίτι των κοι­

πίκτητη βλακεία, 4 3 5 /3 7

μισμένων κοριτσιών, 4 2 9 /2 0 Ξ Ε Ν Ο Ι Σ Υ Γ Γ Ρ Α Φ Ε ΙΣ Κ Α Ι Β ΙΒ Λ ΙΑ Ψ ηφιακός κόσμος Γράφει η Τιτίκα Δημητρούλια • Η επανενσάρκωση της γνώσης στον κυβερνοχώ-

Πορτρέτα ξένω ν συγγραφέων Γράφει η Χρύσα Σπυροπούλου

ρο, 4 2 5 /3 4 · θησαυρός της Ελληνικής Γλώσσας,

• Μ αίρη Μπατς, 4 2 5 / 4 4 · Ρος Μακ Ντόναλντ,

4 2 6 /3 0 · Άπαντα Παπαδιαμάντη,4 2 7 /2 4 · Η τε­

4 2 6 /4 0 · Ντόροθι Πάρκερ, 4 2 7 /3 4 · Θεόφιλος

148 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

Γκοτιέ, 4 2 8 /3 6 · Άιρις Μέρντοκ, 4 2 9 /3 2 · Χέρ-

• Κατσίκας Χρηστός: Σχολικές βιβλιοθήκες και εκ­

μαν Μέλβιλ, 4 3 0 /3 4 · Σέλμα Λάγκερλεφ, 4 3 1 /4 4

παιδευτική πραγματικότητα, 4 2 7 /4 5

• Σάντορ Μ ά ρ α ϊ, 4 3 2 /3 0 · Τζουνιτσίρο Τανιζάκι,

• Μανωλά Μαρία: Για το θεατρικό έργο του Λ. Πι-

4 3 3 /2 4 · Ντέιβιντ Γκαρνέτ, 4 3 4 /3 4 · Ραλφ Έλι-

ραντέλο, 4 2 8 /4 1

σον, 4 3 5 /4 2

• Αντωνοπούλου-Τρεχλή Ζωή: Τα ποικίλα μέλλοντα της νεωτερικότητας, 4 2 8 /4 5

Σύγχρονοι ξένοι συγγραφείς

• Σουλτς Ουίλιαμ: Από το Γεια σου, Αμερική του

Γράφει η Χρύσα Σπυροπούλου

Μπάλαρντ στο Αμερική του Μποντριγιάρ: η λογοτε­

• Μπάρμπαρα Κινγκσόλβερ, 4 2 5 / 4 2 · Ίρβιν Για-

χνία γίνεται επιστήμη, 4 2 9 /3 7

λόμ, 4 2 6 /3 8 · Σούζαν Σόνταγκ, 4 2 7 /3 6 · Τζέιμς

• Γιαννόπουλος Νικόλας: Ένας ασυνήθιστος «φυσι­

Έ λρο ϊ, 4 2 8 /3 8 · Στιούαρτ Λι, 4 2 9 /3 4 «Τζόις Κά-

κός δεσμός»: η απεικόνιση της φύσης στα έργα του

ρ ολ Ό ^ υ τ ς , 4 3 0 / 3 8 · Μ ά ρ γ κ α ρ ε τ Ά τγ ο υ ν τ,

Τζον Φάουλς και του Ουίλιαμ Γκόλντινγκ, 4 2 9 /4 5

4 3 1 /4 6 · 'Ελμορ Λίοναρντ, 4 3 2 /3 2 · Γιόκο Ογκά-

• Μυλωνάς Κώστας: 0 μέγας μαέστρος Β. Φουρ-

ουα, 4 3 3 / 2 6 · Ν τέιβιντ Λοτζ, 4 3 4 / 3 6 · Χάριετ

τβένγκλερ, 4 2 9 /5 1

Σκοτ Τσέσμαν, 4 3 5 /4 4

• Τσιμπούκη Ντάρα: Σούζαν Σόνταγκ: Ταξίδι μέχρι το τέλος του κόσμου, 4 3 0 /4 1

Ξένο βιβλίο

• Παπανδρέου Νίκος: Το Τέλος της Ιστορίας και ο

Γράφει ο Ηλίας Μαγκλίνης • «Ου φονεύσεις» εν καιρώ πολέμου; & Εφιάλτες α­ πό τον ξεχασμένο πόλεμο, 4 2 5 /4 0 · 0 Φίλιπ Ροθ ξαναχτυπά & Ο «σκληρός» κύριος Κοζίνσκι, 4 2 6 /3 6 • Κεμάλ Ατατούρκ, ο πατέρας όλων των Τούρκων & Αναπολώντας το γιουγκοσλαβικό εμφύλιο, 4 2 7 /3 2 • 0 πόλεμος κατά τον Κλάουζεβιτς & Φαντάσματα του Δυτικού Μετώπου, 4 2 8 /3 4 · Η τραγική ιστορία των Καμικάζε & Οι Ιάπωνες βετεράνοι θυμούνται, 4 2 9 / 3 0 · Ανατομία της μελαγχολίας & Η σάτιρα του Τζόναθαν Σουίφτ, 4 3 0 /3 2 · Η IBM και το Ολο­ κ α ύ τω μα & Φ ρ ίκη και δ ια φ θ ο ρ ά στο Η Ρ άιχ, 4 3 1 /4 2 · Όταν η Ιστορία προειδοποιεί & Τι είναι ο πόλεμος;, 4 3 2 / 2 8

· 0 αντιπολεμικός Τζον ντος

Πάσος & Ποταμός Σομ: Η β ρ ετανική εκατόμβ η , 4 3 3 /2 2 · Ξένοι περιηγητές στην Ελλάδα & Το ’21

τελευταίος συγγραφέας: Γιατί οι Αμερικανοί δε γρά­ φουν μεγάλα, «αριστουργηματικά» μυθιστορήματα, 4 3 1 /4 9 • Περδικάρη Σάνια: Τα σταυροδρόμια της θεατρι­ κής παράδοσης, 4 3 1 /5 7 • Τριαρίδης Θανάσης: 0 εξόριστος, αληθινός χρό­ νος: Ο Μ άνος Κοντολέω ν και η παιδική ηλ ικ ία , 4 3 2 /3 5 • Πολύζος Νίκος: Διαπολιτισμική εκπαίδευση: Ανιχνεύοντας την εικόνα του «Άλλου» στα βιβλία των θρησκευτικών του Δημοτικού Σχολείου, 4 3 2 /3 9 • Παπαβασιλείου Περικλής: Η μετάφραση επιστη­ μονικών και τεχνολογικών κειμένων, 4 3 2 /4 3

ΜΕΛΕΤΕΣ

μέσα από ξένους ιστορικούς, 4 3 4 /3 2 · Πόλεμος

• Μανωλά Μαρία: Αλμπέρτο Μοράβια: Agostino.

νεύρω ν: Η ψυχιατρική στην πρώτη γραμμή & Ά.

Από το βασίλειο του ενστίκτου στην εξουσία της

Άπελφελντ: ένας σημαντικός Ισραηλινός συγγραφέ­

πραγματικότητας, 4 3 2 /4 6

ας, 4 3 5 /4 0

• Στρύφων-Κυριακίδου Αναστασία: Μ ορφές του γλωσσικού ζητήματος από τις μεταφράσεις του Κό­

ΣΕΛΙΔΕΣ

μη Μοντεχρήστου του 19ου αιώνα, 4 3 2 /5 0

• Φρανκ Μπίρντοου: Σύγχρονη ρωσική λογοτεχνία, 4 2 5 /5 2 · Γιώργος Γιάνναρης: Θεόδωρος Ντόρρος, πρωτοπόρος του ελληνικού μοντερνισμού, 4 2 8 /4 8

ΡΕΠΟΡΤΑΖ • θεοδωρακοπούλου Π. Ιωάννα: Μεταμόρφωση του χρήματος, 4 3 0 /2 8

ΑΡΘΡΑ • Κοντογιάννη Βασιλική: Η εικόνα του Άλλου: ανα­

ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΣΕΙΣ

γνώσεις για πολύ μικρά παιδιά από το έργο του Ευ­

• Χρυσόπουλος Χρήστος: Το βιβλίο στη Ρωσική

γένιου Τριβιζά, 4 2 7 /3 9

Πρωτοπορία, 4 3 1 /3 2

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 149

Σ Υ Ν Ε Ν Τ Ε Υ Ξ Ε ΙΣ

• Πελέκης Μακάριος: Το ιδεοδρόμιο, 4 2 8 /8 4

• Βαλτινός Θανάσης: «Ασκούμαι διαρκώς στην αβε­ βαιότητα», 4 2 6 /4 2 • Δρακονταειδής Φίλιππος: «Αποκτήσαμε πολύτιμη

Εθνολογία

τεχνογνωσία», 4 2 5 /5 3 • Καλοκύρης Δημήτρης: «Δείξαμε το σύγχρονο πρόσωπο της Ελλάδας», 4 2 5 /4 7 • Βίβας Ανχελ: «Πρέπει να ανακαλύψουμε συγγρα­ φείς από την αρχή», 4 3 2 /5 4 • Ραμίρεζ Νταριέλ Αλαρκόν: «Ο Φιντέλ μάς πήρε πίσω όσα μας έδωσε», 4 3 5 /4 8 • Ταμπούκι Αντόνιο: «Ένα δώρο στους Έλληνες φί­ λους μου», 4 2 9 /5 4 • Φέιμπερ Μισέλ: «Έχουν και τα ζώα δικαιώματα», 4 2 8 /6 4

• Κουκούδης Αστέριος: Μ ελέτες για τους Βλάχους, 4 2 5 /8 5 Εκπαίδευση • Μ πελλά Ζωή, Λιγνός Ζαχαρίας: Αναγνώσεις λο­ γοτεχνικών κειμένων, 4 3 4 /7 3 Ελληνική πεζογραφία • Ακριβός Κώστας: Κίτρινο ρώσικο κερί, 4 2 6 /6 2 • Βασάλου Μαίρη: Η πόρτα, 4 2 6 /6 3 • Βουτυράς Δημοσθένης: Ο Νέος Μωυσής, Διωγ­ μένη αγάπη, 4 2 8 /7 7 • Γαβαλά Μαρία: Σ τη δρ ο σ ιά των κήπω ν μ ου,

ΤΑ Β ΙΒ Λ ΙΑ ΤΟΥ Μ Η Ν Α :

4 2 5 /6 8

Αυτοβιογραφίες

νών, 4 2 8 /7 4

• Παναγιωταρέα Αννα: Κι σέν' πώς σ ' λεν; Χαρίλα­ ος Φλωράκης, 4 3 1 /9 2

4 2 7 /6 8

• Γιαννακάκη Ελένη: Π ερ ί ορέξεως και άλλων δει­ • Γούτας Παναγιώτης: Τα λάφυρα του Αυγούστου,

• Ράιχ-Ρανίτσκι Μαρσέλ: Η ζωή μου, 4 2 9 /7 9

• Γρηγοριάδης Θεόδωρος: Το Παρτάλι, 4 2 5 /5 8

Βιογραφίες

4 3 0 /5 2

• Δαλακούρα Βερονίκη: 0 πίνακας του Χόντλερ, • Σαρδέλάς Κώστας: Ο α σάλευτος ταξιδιώ της, 4 2 8 /8 6 • Χαριτόπουλος Διονύσης: Άρης, ο αρχηγός των ατάκτων, 4 2 7 /8 6 • Βάγκνερ Γκι: Μ ίκης θεοδωράκης. Μ ια ζωή για την Ελλάδα, 4 3 4 /6 6

• Δημητρίου Σωτήρης: Η βραδυπορία του καλού, 4 2 5 /6 0 • Δουζλατζή Μελπομένη: Ξένη μέσα στη χώρα της, 4 3 2 /6 8 • Δουκίδου Λένα: Η Έλαα και οι άλλοι, 4 3 5 /6 4 • Ευαγγελίδης Παναγιώτης: Τα γυρίσματα του κε­ ραυνού, 4 3 2 /6 3

Γλώσσα • Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας: Ιστορία της ελληνι­ κής γλώσσας, 4 2 6 /8 9 • Φραγκουδάκη Αννα: Η γλώσσα και το έθνος, 4 2 9 /9 2 • Χάρης Γιάννης: Δ έκα μ ύ θ ο ι για την ελληνική γλώσσα, 4 3 1 /8 8

• Ευσταθιάδη Μαρία: Σχεδόν... μελό, 4 3 2 /6 0 • Ζαούση Μαρία: Τα πορτοκάλια, 4 2 6 /6 0 • Ζατέλη Ζυράννα: Μ ε το παράξενο όνομα Ραμάνθις Ερέβους. Ο θάνατος ήρθε τελευταίος, 4 3 0 /4 6 • θεοδώρου Ιφ ιγένεια: Μ ελέκ θα π ει άγγελος, 4 2 7 /6 4 • Κακούρη Αθηνά: Οι κήποι του διαβόλου, 4 3 2 /6 5

Δίκαιο

• Καστρινάκη Αγγέλα: Εκδοχές της Πηνελόπης,

• Παπαδημητρίου Γιώργος: 0 Χάρτης θεμελιωδών Δικαιωμάτων, 4 2 5 /8 9 • Περράκης Στέλιος: Το Δ ιεθνές Δικαστήριο των Ηνωμένων Εθνών, 4 3 2 /9 3

4 3 1 /6 4

Δοκίμια

• Κωνσταντινίδου Τατιάνα: Ανωτέρα βία, 4 3 5 /6 8

• Ζουμπουλάκης Σταύρος: 0 θεός στην πόλη. Δο­ κίμια για τη θρησκεία και την πολιτική, 4 3 2 /7 7

• Λαλιώτου Χριστίνα: Το τραγούδι του αρπιστή, 4 3 0 /5 4

• Κεφάλας Ηλίας: Χιόνι στα όνειρα, 4 2 9 /6 7 • Κουκουτσάκη Αφροδίτη: Οι σχοινοβάτες, 4 3 4 /4 4 • Κυριαζής Νίκος: Μαρία των γλάρων, 4 3 0 /5 0 • Κυριλλίδης Βασίλης: Αναστρέψιμα υλικά, 4 3 5 /6 6

150 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

• Λαμπαδαρίδου Πόθου Μαρία: 0 άγγελος της στά­

• Σφραντζής Γεώργιος: Χρονικόν, 4 3 2 /8 2

χτης, 4 2 5 /6 5

• Γκίμπον Έντουαρντ: Η παρακμή και η πτώση της

• Λυδάκη Βάνα: Ο χορός των απαλών ανθρώπων,

Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, 4 2 5 /8 7

4 3 4 /4 6

• Μπαλέ Πασκάλ: Η καθημερινή ζωή στην Αλεξάν­

• Μανταδάκη Σμαράγδα: Το κάλεσμα, 4 3 2 /6 7

δρεια, 4 3 0 /6 5

• Μ αντόγλου Αργυρά): Β λ έφ α ρ α μ ε τα το υ ά ζ, 4 2 7 /7 1

• Συλλογικό: Η μαύρη Βίβλος του κομμουνισμού, 4 2 6 /8 2

• Μαράτος Τηλέμαχος: Βαρδιάνοι, 4 3 4 /4 7 • Μ άρκογλου Πρόδρομος: Σ τα θ ερ ή απώ λεια,

Κοινωνικές επιστήμες

4 2 5 /6 2

• Τρουμπέτα Σεβαστή: Κατασκευάζοντας ταυτότη­

• Μεγάλου-Σεφεριάδη Λία: Γλυκιά καλοκαιριάτικη

τες για τους μουσουλμάνους της Θράκης, 4 3 5 /8 9

βραδιά, 4 2 9 /6 6 • Μπρουντζάκης Ξενοφών: Η μέρα άρχισε μ ε το α­ λεύρι, 4 2 5 /7 1 • Παπαναγιώτου Δημήτρης: Ο τελευταίος έρωτας, 4 2 8 /7 2 • Παπανδρέου Νίκος: 0 κλεπτομνήμων, 4 3 4 /4 0 • Παπαστάθης Λάκης: Η νυχτερίδα πέταξε, 4 3 4 /4 2 • Σερέφας Σάκης: Οδοντοτεχνίτης νεότατος. Ιστο­ ρίες με τον Χάρο, 4 3 1 /6 6 • Σκαμπαρδώνης Γιώργος: Ο υ ζερ ί Τσιτοάνης, 4 3 0 /4 8 • Σταμάτης Αλέξης: Σαν τον κλέφτη μ ες στη νύχτα, 4 3 1 /6 2 • Σταμέλος Πάρις: Οι μικροί παράδεισοι, 4 2 7 /7 3 • Στεργιόπουλος Κώστας: Το φτερό και το χώμα, 4 2 9 /6 2 • Σωτηροπούλου Έρση: Εορταστικό τριήμερο στα Γ'άννενα, 4 2 8 /7 0 • Τζαμιώτης Κωνσταντίνος: Η συνάντηση, 4 3 0 /5 6 • Τριαντάφυλλου Σώτη: Φτωχή Μάργκο, 4 2 5 /5 6 • Τ σ ίκρ ας Α σ τέριος: Μ ά τζ ικ , θα π ει μ α γ ε ία , 4 3 5 /6 6

Κοινωνιολογία • Κανδυλάκη Αγάπη: Η συμβουλευτική στην κοινω­ νική εργασία, 4 3 2 /8 7 •

Μ ήλλας Η ρακλής: Ε ικ ό ν ε ς Ε λλήνω ν κ α ι

Τούρκων, 4 2 8 /9 5 • Παναγιωτόπουλος Νίκος: Η πίστη στην τάξη, 4 2 9 /8 4 • Περαντζάκη-Καρατζόγλου Ιωάννα: Κοινωνική α­ νομία και ναρκωτικά, 4 3 5 /8 7 • Γκίντενς Αντονι: Οι συνέπειες της νεοτερικότητας, 4 2 7 /8 2 • Γκίντενς Αντονι: Ο κόσμος των ραγδαίων αλλα­ γών, 4 3 5 /8 8 • Μπουρντιέ Πιερ: Η διάκριση, 4 3 1 /8 1 • Ροκ Νάικ: Η αλήθεια για τα «ναρκωτικά», 4 2 7 /8 3 Λεξικά • Βολταίρος: Φιλοσοφικό λεξικό, 4 2 7 /9 0 Λευκώματα

• Φακίνου Ευγενία: Ποιος σκότωσε τον Μόμπυ

• Τρίχα Λύντια: 0 Χαρίλαος Τρικούπης και τα δημό­

Ντικ;, 4 2 9 /6 4

σια έργα του, 4 2 7 /9 1

• Χαρτοματσίδης Χρηστός: Οι π ερ ιπ έτειες του Μπρέγκα, 4 3 5 /6 2 • Χρηστίδης Λένος: Διακοπές στη Χέλλαντ, 4 2 7 /6 6

Μαρτυρίες • Διαμαντής Απόστολος: Α ινιγματικά πρόσωπα, 4 2 7 /8 5

Ιστορία

• Καιροφύλλας Γιάννης: Το ημερολόγιο ενός Αθη­

• Καριψιάδης Γιώργος: Η Ελλάδα ως διάδοχο κρά­

ναίου δημοσιογράφου, 4 3 1 /7 8

τος, 4 3 2 /8 3 • Μαργαρίτης Γιώργος: Ιστορία του ελληνικο ύ

• Λουκάτος Γεράσιμος: Οπλίτης στο αλβανικό μ έ­

Εμφυλίου Πολέμου, 1946-1949, 4 3 2 /7 8

τωπο, 4 2 7 /8 3 • Χόλο Τία: Ούτε το όνομά μου, 4 3 1 /9 1

• Σακκής Δημήτρης: Νεοσύστατο ελληνικό κράτος, 1833-1848, 4 2 8 /8 7 • Σφήκας Θανάσης: Πόλεμος και ειρήνη στη στρα­

Μ ελέτες

τηγική του ΚΚΕ, 4 3 1 /8 0

βλίο παιδικής λογοτεχνίας, 4 2 8 /8 4

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

• Ασωνίτης Πολυδεύκης: Η εικονογράφηση στο βι­

ΔΙΑΒΑΖΩ 151

• Καλέργης Ηρακλής: Διαδρομές στη νεοελληνική ποίηση, 4 3 1 /7 6 • Κέντρο Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου: Ο κόσμος της παιδικής λογοτεχνίας, 4 3 0 /6 4 • Κοκόλης Ξ. Α.: 0 μ ε τα φ ρ α σ τή ς Σ εφ έρ η ς , 4 3 5 /8 5 • Μαλαφάντης Κωνσταντίνος: θέματα παιδικής λο­ γοτεχνίας, 4 2 9 /7 8 • Μαραγκόπουλος Αρης: Ulysses. Οδηγός ανά­

• Κόου Τζόναθαν: Η λέσχη των τιποτένιων, 4 2 5 /7 7 • Κούντερα Μίλαν: Η άγνοια, 4 2 5 /7 6 • Κούτσι Τζον: Στην καρδιά της χώρας, 4 3 4 /4 8 • Μαν Τόμας: Η Αότε στη Βαϊμάρη, 4 2 5 /7 9 • Μαν Τόμας: Τόνιο Κρέγκερ. 0 Μάριο και ο μά­ γος, 4 2 6 /6 8 • Μέισινγκ Χιέρτεν: Το άγραφον δόγμα, 4 2 8 /7 8 • Μισό Ανρί: Εκουαδόρ. Ταξιδιωτικό ημερολόγιο, 4 3 5 /7 7

γνωσης, 4 3 1 /7 3

• Μπαρθ Τζον: Το τέλος του δρόμου, 4 2 6 /6 5

• Ιλίνσκαγια-Αλεξανδροπούλου Σόνια: Η ελληνική

• Μπρούκνερ Ανίτα: Ιδιωτική υπόθεση, 4 3 4 /5 4

επανάσταση του 1821 στον καθρέφτη της ρωσικής ποίησης, 4 2 8 /8 2 • Κονιδάρη-Φάβη Αιμιλία: 0 συμπαντικός χορός στην Οδύσσεια του Καζαντζάκη, 4 3 4 /6 0

• Ναμπόκοφ Βλαντιμίρ: Χλομή φωτιά, 4 2 9 /6 9

• Μωραΐτης Γεώργιος: 0 Παλαμάς που δε διδά­ σκεται στην εκπαίδευση, 4 3 0 /6 2 • Παπαθανασίου Θανάσης: Τα παιδικά χρόνια του Γ. Σεφέρη στη Σμύρνη, 4 3 1 /7 7 • Χειμώνας Γιώργος: Το ένατο μάθημα για τον Λό­ γο, 4 3 4 /6 2 Μουσική

• Ντρακούλιτς Σλαβένκα: Σαν να μην είμ αι εγώ, 4 3 4 /5 2 • Ουελμπέκ Μισέλ: Πλατφόρμα, 4 3 5 /6 9 • Ουλίτσκαγια Λουντμίλα: Χ αρούμενη κη δ εία , 4 2 8 /8 1 • Πέρεκ Ζορζ: Χορείες χώρων, 4 2 7 /7 4 • Ράικεν Φρέντερικ: Η παράξενη θάλασσα, 4 2 8 /7 9 • Ραχίμι Ατίκ: Στάχτες και χώμα, 4 3 4 /5 6 • Ροθ Φίλιπ: Επιχείρηση Σάυλοκ, 4 2 9 /7 2 • Σέγκερς Αννα: Εκείνο ακριβώς το μπλε, 4 3 4 /5 5 • Σίνγκερ Ισαάκ Μπάσεβις: Σκιές στον ποταμό Χά-

• Μυλωνάς Κώστας: Η μουσική στον ελληνικό κινη­ ματογράφο, 4 2 7 /8 8

ντσον, 4 2 5 /8 0

• Ελίας Νόρμπερτ: Μότσαρτ. Το πορτραίτο μιας μεγαλοφυΐας, 4 2 5 /9 2

κόλακας, 4 3 5 /7 9

• Σταντάλ: Μίνα ντε Βάνγκελ & Η κάσα και ο βρυ• Στεβάνοβιτς Βίντοσαβ: Διαθήκη, 4 3 2 /7 3

Μυθολογία • Βερνάν Ζαν Πιερ: Το Σάμπαν, οι θεοί, οι άνθρω­ ποι, 4 2 6 /8 7

• Φερμίν Μαξάνς: Ο μελισσοκόμος, 4 2 7 /7 9 • Χάντρα Γιασμίνα: Μοριτούρι, 4 2 9 /7 4 • Χιούστον Νάνσι: Το τραγούδι της πεδιάδας & Το αποτύπωμα του αγγέλου, 4 3 5 /7 5

ΜΜΕ • Μπασαντής Διαμαντής: 0 ημερήσιος Τύπος. Από τον 18ο στον 21ο αιώνα, 4 3 4 /6 9

Οικονομία • Πελαγίδης θ . Κ.: Πόσο έχει προχωρήσει η παγκο­ σμιοποίηση, 4 3 0 /7 2

Ξένη πεζογραφία

• Τσουνάκος Όθων: Δραχμούλα μου, καλό σου τα

• Αλί Ταρίκ: Στον ίσκιο της ροδιάς, 4 3 5 /7 2 • Γκρέις Τζιμ: Νεκροί, 4 2 6 /7 1

ξίδι..., 4 2 5 /9 0

• Γκρος Γκούντερ: Αυτός που διάβαζε τη σκέψη, 4 2 5 /8 2

4 3 0 /7 2

• Έκο Ουμπέρτο: Μπαουντολίνο, 4 2 5 /7 2

χρήματος, 4 2 8 /9 7

• Ιζό Ζαν-Κλοντ: Οι βατσιμάνηδες της Μασσαλίας, 4 2 7 /7 6

και ο μύθος της οικονομίας της αγοράς, 4 2 9 /8 7

• θίρ γο υ ο λ Α. Π.: Μ εγ έθ υ ν σ η κ α ι α νάπ τυξη, • Ίτγουελ Τζον, Τέιλορ Λανς: Η παγκόσμια δίνη του • Λαζόνικ Ουίλιαμ: Η οργάνωση των επιχειρήσεων

• Κάρεί Πίτερ: Η αληθινή ιστορία της συμμορίας Κέλι, 4 3 2 /7 0

Παιδαγωγική

• Κιουρέισι Χανίφ: Το χάρισμα του Γκάμπριελ, 4 3 1 /6 8

Λογοτεχνίας, 4 3 4 /7 3

152 ΔΙΑΒΑΖΩ

• Μαλαφάντης Κωνσταντίνος: Παιδαγωγική της

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

• Πολιτιστική Κίνηση Εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας

• Πενάρ Τζέφρι ντε: 0 Π ροκόπης κα ι ο λύκος,

Εκπαίδευσης: Παιδί και κινηματογράφος, 4 3 0 /7 5

4 3 2 /9 4

• Έντουαρντς Σ., Γκαντίνι Λ., Φόρμαν Τζ.: Οι χίλιες

• Τεσόν Ζανίν: Όταν σβήνουν τα φώτα, 4 2 8 /1 0 2

γλώσσες των παιδιών προσχολικής ηλικίας, 4 2 9 /9 4

• Τίες Πολ: Η σκιά της πριγκίπισσας, 4 2 7 /9 5

• Ρουσό Ζαν Ζακ: Αιμίλιος ή περί αγωγής, 4 2 6 /8 5

• Τρίντελ Σίλβεν: Μ ακάρι να ήμουν ο Ιπτάμενος Ήρωας, 4 2 6 /9 1

Παιδικά - Εφηβικά • Βασιλάκη Πόλυ: Μ ε τα φτερά της διάφανης νε­ ράιδας, 4 2 9 /9 5

Ποίηση

• Βελέτα-Βασιλειάδου Μαρία: Ράκης ο σαλιγκαράκης, 4 3 1 /9 4

• Αθανασούλης Κριτών: Μια παρουσίαση από τον Γ<άννη Βαρβέρη, 4 2 7 /8 0

• Ελληνικό Λαϊκό Παραμύθι: Το αγόρι που ήθελε η θάλασσα, 4 2 8 /9 9

160, 4 3 5 /8 3

• Ηλιόπουλος Βαγγέλης: Βάρκα στον ουρανό, 4 2 9 /9 6 • Ιακώβου Άννα: Ο ατρόμητος Αβέρωφ, 4 2 8 /1 0 1 • Καλιότσος Παντελής: Η σφεντόνα του Δαβίδ, 4 2 8 /1 0 1 • Κονδυλάκης Ιωάννης: 0 Πατούχας, 4 2 7 /9 4 • Κοντός Γιάννης, Μυταράς Δημήτρης: Αριστείδης ο μικρός, 4 2 7 /9 2 • Λόίξου Μάρω: Και το μικρό παιδί τρέχει στην α­ γκαλιά της μαμάς του να συναντήσει την αγάπη, 4 2 7 /9 4 • Μαντούβαλου Σοφία: Δρακομελέτας Ξετρελαμέ­ νος, 4 2 8 /1 0 0 • Μπαλούμης Επαμεινώνδας: Αργοναύτες, 4 2 5 /9 5 • Παπαγιάννη Μαρία: Καληνύχτα, μαμά, 4 3 2 /9 4 • Παπαθανασοπούλου Μάιρα: Τι κι αν είμαι ασβός;, 4 3 4 /7 5 • Παπαθεοδώρου Βασίλης: Το μήνυμα, 4 3 0 /7 6 • Πατεράκη Γιολάντα: Οι θ ε ο ί του Ολύμπου, 4 2 5 /9 4

• Αγγελάκη-Ρουκ Κατερίνα: Η ύλη μόνη, 4 3 4 /5 7

• Αρδαβάνης Αλέξανδρος: Στο νοητό σύνορο των • Βαγενάς Νάσος: Σκοτεινές μπαλάντες και άλλα ποιήματα, 4 2 6 /7 3 • Βαρβέρης Γ ιάννης: Στα ξένα, 4 2 9 /7 5 • Γώγου Κατερίνα: Μ ε λένε Οδύσσεια, 4 3 0 /6 0 • Ελευθερίου Μάνος: Αγρυπνία για το σκοτεινό τρυγόνι στην εκκλησ ία του προφήτη Ελισσαίου, 4 3 5 /8 1 • Ζέρβας Γ ιάννης: Η πυξίδα της άνοιξης, 4 3 1 /7 2 • Ισαακίδης θεοδόσης: Διόσκουροι, 4 3 0 /6 1 • Κοζίας Γιώργος: Πεδίον ρίψεων, 4 3 4 /5 9 • Μαυρουδής Κώστας: Επίσκεψη σε γέροντα μ ε ά­ νοια, 4 3 0 /5 7 • Μενδράκος Τάκης: Τα τετράστιχα της πικρής βροχής, 4 3 2 /7 5 • Στεριάδης Βασίλης: Χριστούγεννα της ισοπαλίας, 4 3 1 /7 0 • Περς Σαιν-Τζον: Amers, 4 2 9 /7 7 • Χέρμπερτ Ζμπίγκνιου: Η ψυχή του κ. Cogito και άλλα ποιήματα, 4 2 6 /7 8

• Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου Λότη: Το χελιδόνι και η πεταλούδα, 4 3 0 /7 7

Πολιτική

• Τορόση Ελένη: Το δέντρο μ ε τα κεχριμπάρια,

• Β ενιζέλος Ευάγγελος: Το «α ν ο ιχ τό » κόμμα,

4 3 1 /9 5 • Τ ριβιζάς Ευγένιος: Η τελευ τα ία μαύρη γάτα,

4 2 5 /8 7 • Νικολακόπουλος Ηλίας: Η καχεκτική δημοκρατία,

4 2 8 /9 8

4 2 8 /9 1

• Τριβιζάς Ευγένιος: Το τηγάνι του δήμιου, 4 3 4 /7 6 • Αδελφοί Γκριμ: Τα επτά κοράκια, 4 3 0 /7 6 • Κολ Μπάμπετ: Αγαπούλα, 4 2 8 /1 0 0

4 2 9 /9 1

• Μέρτενς Ντομινίκ: Ένα ευγενικό και θαρραλέο

στερά, 4 3 2 /9 0

• Ντάλης Σωτήρης: Από το Άμστερνταμ στη Νίκαια, • Πάγκαλος Θεόδωρος: Παγκοσμιοποίηση και Αρι­

κοτόπουλο, 4 2 7 /9 3

• Πανταζόπουλος Ανδρέας: Η δημοκρατία της συ­

• Μπάριτς Μ άγια: Το τρ α γ ο ύ δι του π οταμού,

γκίνησης, 4 2 9 /8 9

4 2 7 /9 5 • Ουίλσον Τζακλίν: Ε ικ ο ν ο γ ρ α φ η μ έν η μ αμ ά ,

• Σπουρδαλάκης Μιχάλης: Ευρωπαϊκό Σοσιαλιστι­ κό Κόμμα, 4 3 2 /9 0

4 3 5 /9 0

• Συλλογικό: Ισλάμ και Ευρώπη, 4 3 2 /9 2

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 153

• Κάπλαν Ρόμπερτ: Η ε π ερ χ ό μ εν η α ν αρ χ ία,

• Πιαζέ Ζ.: Η γλώσσα και η σκέψη του παιδιού,

4 3 1 /8 7

4 2 5 /8 8

• Κεπέλ Ζιλ: Τζιχάντ. Ο ιερός πόλεμος, 4 3 0 /6 8 • Ντεμπρέ Ρεζίς: Η μέγκενη, 4 3 0 /6 6

Σ ε πρώτο πρόσωπο

• Ροφέρ Ξαβιέ: Η Αλβανική Μαφία. Μια απειλή για

• Γαβαλά Μαρία: 4 2 5 /7 1

την Ευρώπη, 4 2 6 /8 6

• Λαμπαδαρίδου Πόθου Μαρία: 4 2 5 /6 6

• Τζούντο Τιμ: Κοσσυφοπέδιο. Πόλεμος και εκδίκη­

• Μάρκογλου Πρόδρομος: 4 2 5 /6 3

ση, 4 2 6 /8 6 • Τσόμσκι Νόαμ: Μ ια νέα γενιά χαράζει τα όρια,

ΤΟ Θ Ε Μ Α ΤΟ Υ Μ Η Ν Α

4 2 8 /9 2 Νικηφόρος Βρεττάκος (19 12 -1 99 1) Π ολιτικές Επιστήμες

(επιμέλεια: Ηρακλής Παπαλέξης), 4 2 5 /9 6

• Σωτηρόπουλος Δημήτρης: Η κορυφή του πελα­

• Βρεττάκος Κώστας: Αναφορά στο ξεχασμένο

τειακού κράτους, 4 3 4 /6 8

Μάλμε, 4 2 5 /1 0 7

• Μ αρξ Καρλ: Ο εμ φ ύ λιο ς π όλεμος στη Γαλλία,

• Βρεττάκος Νικηφόρος: Συνομιλία μ' έναν ξένο

4 3 0 /7 0

σε μια ταβέρνα του Μάλμε, 4 2 5 /1 0 2

Ταξιδιωτικά

• Γκρίτση-Μιλλιέξ Τατιάνα: Το ερω τικό στοιχείο στην ποίηση του Ν. Βρεττάκου, 4 2 5 /1 1 9

• Δουμάς Αλέξανδρος: Μύθοι και θρύλοι των μ ε­

• Ζήρας Αλέξης: Ένας μύστης στις υπώρειες του

γάλων δρόμων, 4 2 6 /5 5

Ταϋγέτου, 4 2 5 /1 3 0

Φιλοσοφία • Ιάμβλιχος: Περί του πυθαγορικού βίου, 4 3 1 /8 5 • Καραχάλιος Μιχάλης: Έριδες μεταφιλοσοφίας, 4 2 9 /8 3 • Κουσούλης Στέλιος: Η αριστοτέλεια συλλογιστική, 4 3 2 /8 4 • Νούτσος Παναγιώ της: Μ ακια β έλι-π ο λ ιτικ ό ς , 4 2 8 /8 8 • Ρουσό Ζαν Ζακ: Επιστολή στον ν τ' Αλαμπέρ, 4 3 0 /7 3 • Σέλερ Μαξ: Η θέση του ανθρώπου στον κόσμο, 4 2 8 /8 9 • Σλόντερτζουκ Πέτερ: Κανόνες για το ανθρωπο­ πάρκο, 4 2 9 /8 2

• Κακούρου-Χρόνη Γεωργία: Βιο-εργο γρα φ ία , 4 2 5 /9 8 • Κακούρου-Χρόνη Γεωργία: Ένα γράμμα και τρία ποιήματα στην Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ, 4 2 5 /1 2 2 • Μαστροδημήτρης Π. Δ.: Σχόλια στο αυτοβιογραφ ικό χρονικό Οδύνη του Ν ικηφόρου Βρεττάκου, 4 2 5 /1 2 5 • Πατρίκιος Τίτος: Το ποιητικό και ανθρώπινο δί­ δαγμα του Νικηφόρου Βρεττάκου, 4 2 5 /1 0 9 • Τζανετάκου Ελένη: Αρχείο Νικηφόρου Βρεττά­ κου, 4 2 5 /1 2 5 • Ρότολο Βιτσέντζο: Η Σικελία στην ποίηση του Νι­ κηφόρου Βρεττάκου, 4 2 5 /1 1 4 Αντρέας Φ ραγκιάς (19 21-2002) (επιμέλεια: Ηλίας Μαγκλίνης), 4 2 6 /9 2

• Φουκό Μισέλ: Γ(ο την υπεράσπιση της κοινωνίας,

• Ακριβός Κώστας: Λόγια και σκιρτήματα (Μια,

4 3 4 /6 4

σχεδόν, βιωματική σχέση με το έργο του Αντρέα Φραγκιά), 4 2 6 /1 2 3

Ψυχολογία • Κουρκούτας Ηλίας: Η ψυχολογία του εφήβου,

• Δημητρούλια Τιτίκα: Η καγκελόπορτα. Ένα ιδιό­ μορφο μυθιστόρημα μαθητείας, 4 2 6 /1 0 1

4 3 2 /8 8

• Ζήρας Αλέξης: Η τέχνη της αλληγορίας στο έργο

• Μαλκιόντι Κάθι: Κατανοώντας τη ζωγραφική των

του Αντρέα Φραγκιά, 4 2 6 /1 1 7

παιδιών, 4 2 8 /9 0

• Μ αγκλίνης Ηλία ς: Ο Λ ο ιμ ό ς τό τε και τώ ρα, 4 2 6 /1 0 4

• Μιούρεϊ Λιν, Αντριους Λιζ: Τα βρέφη δεν είναι μωρά, 4 2 9 /8 6

• Μαγκλίνης Ηλίας: Συνέντευξη με τον Παντελή

• Μίτσελ Πίτερ: Η κατανόηση του νου στην παιδική

Βούλγαρη: «Μεγαλώσαμε όλοι με τα βιβλία του Α. Φραγκιά», 4 2 6 /1 0 7

ηλικία, 4 3 1 /8 4

154 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

• Σταυροπούλου Ερη: Χρονολόγιο Αντρέα Φραγκιά,

• Ντόκου Χριστίνα: Φ υλλομετρώντας το φύλο:

4 2 6 /9 4

Ανδρογυνία και τέχνη του λόγου στο Συμπόσιο του

• Σταυροπούλου Έρη: Το πλήθος, Ένα μεταμοντέρ­

Πλάτωνα, 4 2 9 /1 1 2

νο έπος, 4 2 6 /1 1 1

• Σουλτς Ουίλιαμ: 0 εκ-φυλισμός της ουτοπίας στο ΤΗΧ-1138 του Τζορτζ Λουκάς, 4 2 9 /1 2 3

Συγκριτική Λογοτεχνία (επιμέλεια: Μαίρη Κουτσουδάκη, 4 2 7 /9 7 )

Μόνος Χατζιδάκις (1925-1994)

• Κουτσουδάκη Μαίρη: Μυθολογικά και λογοτεχνι­

(επιμέλεια: Ηλίας Μαγκλίνης), 4 3 0 /7 8

κά αρχέτυπα στο θέατρ ο του Τ ένεσ ι Ο υ ίλιαμς,

• Αγγελικόπουλος Βασίλης: Εργογραφία Μάνου

4 2 7 /1 1 5

Χατζιδάκι, 4 3 0 /1 2 1

• Μήτση Ευτέρπη: Συγκριτική λογοτεχνία και περιη-

• Μαγκλίνης Ηλίας: Χρονολόγιο Μάνου Χατζιδάκι,

γητισμός, 4 2 7 /9 8

4 3 0 /8 0

• Ντενίση Σοφία: Η ερωμένη του «Άγγλου» ανθυπο-

• Μαγκλίνης Ηλίας: 0 Μόνος Χατζιδάκις ως αρ-

λοχαγού ή η σχέση ελληνικής και αγγλικής λογοτε­

θρογράφος και ποιητής, 4 3 0 /9 9

χνίας το 19ο αιώνα, 4 2 7 /1 0 3

• Μαγκλίνης Ηλίας: Συνέντευξη με τον Δημήτρη

• Ντόκου Χριστίνα: Ν εκρικοί μονόλογοι, συγκριτι­

Παπαϊωάννου: «Αυτό που με καθόρισε από την ελ­

κο ί δ ιά λογο ι: Λ ουκιανός και Μ ατσάδο δ ε Ασίς,

ληνική μουσική συμπυκνώνεται σε ένα όνομα: Μό­

4 2 7 /1 0 9

νος Χατζιδάκις», 4 3 0 /1 0 4

• Ταμπάκη Άννα: Συγκριτική φιλολογία και μετά­

• Μαραγκόπουλος Δημήτρης: 0 Μόνος Χατζιδάκις

φραση, 4 2 7 /1 2 1

και το Τρίτο Πρόγραμμα, 4 3 0 /1 0 9 • Μυλωνάς Κώστας: Τέσσερα έργα αιχμές στη

Ν έες τ εχνολογίες στην εκπαίδευση

μουσική πορεία του Μάνου Χατζιδάκι, 4 3 0 /8 9

(επιμέλεια: Άλκηστις Βερέβη), 4 2 8 /1 0 4

• Παναγιώτου θέσια: 0 Μόνος Χατζιδάκις στο σινε-

• Βερέβη Άλκηστις: Η συμβολή των Νέων Τεχνολο­

μά, 4 3 0 /1 1 6

γιών στη σχολική εκπαίδευση, 4 2 8 /1 1 0

• Σβώλος Γιάννης: Μόνος Χατζιδάκις και κλασική

• Κυνηγός Χρόνης: Εκπαίδευση από απόσταση: ε­

μουσική, 4 3 0 /9 3

νίσχυση παρωχημένων αντιλήψεων διδασκαλίας και μάθησης;, 4 2 8 /1 1 9

Αλέξανδρος Δουμάς πατέρας (1802-1870)

• Παπαλεξόπουλος Παναγιώτης: Διδακτική προσέγ­

(επιμέλεια: Θόδωρος Κατσικάρος), 4 3 1 /9 6

γιση της Φυσικής με τη χρήση Νέων Τεχνολογιών:

• Κατσικάρος Θόδωρος: 0 Αλέξανδρος Δουμάς πα­

από τη θεωρία στην πράξη, 4 2 8 /1 1 4

τέρας και η Ελλάδα, 4 3 1 /1 0 9

• Σβολόπουλος Βασίλης: Οι τεχνολογίες της πλη­

• Κατσικάρος Θόδωρος: Οι λιγότερο γνωστές μετα­

ροφορίας και επικοινωνίας στην ελληνική εκπαίδευ­

φ ρά σεις έργων του Αλέξανδρου Δουμά πατέρα,

ση. Αναδρομή και προοπτικές, 4 2 8 /1 0 6

4 3 1 /1 2 6

• Μακντούγκαλ Ντάγκλας: Η επιμόρφωση των εκ­

• Παντελοδήμος Δημήτρης: 0 Αλέξανδρος Δουμάς

παιδευτικών στη χρήση των Νέων Τεχνολογιών: η

στην Αθήνα του 1859, 4 3 1 /1 2 2

περίπτωση της Ελλάδας και του Καναδά, 4 2 8 /1 2 3

• Γκίντζμπεργκερ Πιερ: Η Εταιρεία Φίλων του Αλέ­

Τα πρόσωπα της ανδρογυνίας

χρόνων από τη γέννησή του, 4 3 1 /1 0 5

ξανδρου Δουμά και ο εορτασμός των δια κοσίω ν (επιμέλεια: Χριστίνα Ντόκου), 4 2 9 /9 8

• Πάγιόν Αλεξάντρ: Άλλη μία λαμπρή γαλλική επέ­

• Αγραφιώτης Δημοσθένης: Το «ανδρόγυνο» ως

τειος 2 0 0 ετών για το 2002!, 4 3 1 /1 0 7

πολιτιστικό ορόσημο, 4 2 9 /1 1 9

• Σοπ Κλοντ: Δύο τρία πράγματα που γνωρίζω για

• Δάλλα Εύη: Ψυχολογική ανδρογυνία: η εξέλιξη ε­

τον Δουμά..., 4 3 1 /9 8

νός όρου, 4 2 9 /1 0 0

• Τονέ Ανρί: Η επίδραση του Αλέξανδρου Δουμά

• Μήνη Χαρίκλεια: Γυνανδρία και γυλανία: ένα ανα­

στην πρωτότυπη ελληνική «λαϊκή» λογοτεχνία του

τρεπτικό αρχέτυπο, 4 2 9 /1 0 7

19ου αιώνα, 4 3 1 /1 1 7

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 155

Τα πολλαπλά πρόσωπα της επιστημονικής

κούρα, Ο πίνακας του Χόντλερ, 4 3 3 /8 2 , Παναγιώ­

φαντασίας: «Μαθαίνοντας από άλλους

της Γούτας, Τα λάφυρα του Αυγούστου, 4 3 3 /9 2

κόσμους»

• Καρακώτιας Κώστας: Νάσος Βαγενάς, Σκοτεινές

(επιμέλεια: Τατιάνη Ραπατζίκου), 4 3 2 /9 6

μπαλλάντες και άλλα ποιήματα, 4 3 3 /4 6 , Γιώργος

• Αθανασιάδης Κυριάκος: «Όλο το κακό» (απόσπα­

Σκαμπαρδώνης, Ο υζερί Τσιτσάνης, 4 3 3 /5 9 , Guy

σμα), 4 3 2 /1 1 7

(Michel) Caunier, Εωσφόρος και άβυσσος. Ο προ­

• Ζαρκαδάκης Γιώργος: «Το πείραμα», 4 3 2 /1 1 9

σωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη, 4 3 3 /7 2 , Κώ­

• Καραλής Βρασίδας: Η φαντασία είναι πάντα μετα­

στας Βούλγαρης, Στο όνειρο πάντα η Πελοπόννησο,

φυσική: Γνώση και ανάμνηση στο όψιμο έργο του

4 3 3 /9 3

Φίλιπ Ντικ, 4 3 2 /1 0 8

• Κοτζιά Ελισάβετ: Γιάννης Βαρβέρης, Στα ξένα,

• Παστουρματζή Δόμνα: Επιστημονική φαντασία: Η

και Νάσος Βαγενάς, Σκοτεινές μπαλλάντες και άλλα

λογοτεχνία της αλλαγής, 4 3 2 /9 8

ποιήματα, 4 3 3 /4 8 , Θανάσης Βαλτινός, Ημερολόγιο

• Σιντ Ντέιβιντ: Μαθαίνοντας από τα μυρμήγκια:

1836-2011, και Μένης Κουμανταρέας, Δυο φορές

Ένα θέμα επιστημονικής φαντασίας, 4 3 2 /1 1 4

Έλληνας, 4 3 3 /6 0 , Γιώργος Αράγης, Αστική εμπει­

• Σουλτς Ουίλιαμ: Η μοίρα της προσωπικότητας

ρία και αστική ιθαγένεια της νεοελληνικής λογοτε­

του ατόμου στο αμερικανικό τεχνολογικό τοπίο και οι ενδείξεις της μέσα από το Η λεκ τρ ικ ό πρόβατο του Φίλιπ Ντικ, 4 3 2 /1 0 2

χνίας, 4 3 3 /7 2 , Σωτήρης Δημητρίου, Η βραδυπορία του καλού, 4 3 3 /8 4 , Ελένη Γιαννακάκη, Π ερ ί ορέξε­ ως και άλλων δεινών, 4 3 3 /9 4 • Φάις Μισέλ: Γιάννης Βαρβέρης, Στα ξένα, και

Λογοτεχνικά Βραβεία 20 02 (επιμέλεια: Ηρακλής Παπαλέξης), 4 3 3 /2 9 • Αθανασόπουλος Βαγγέλης: Γιάννης Βαρβέρης, Στα ξένα, και Νόσος Βαγενάς, Σκοτεινές μπαλλάντες και άλλα ποιήματα, 4 3 3 /4 2 , Θεόδωρος Γρηγοριάδης, Το Παρτάλι, 4 3 3 /5 6 , Μαίρη Μ ικέ, Μεταμ­ φ ιέ σ ε ις στη νεο ελ λ η ν ικ ή π εζο γ ρ α φ ία και Guy (Michel) Caunier, Εωσφόρος και άβυσσος. 0 προ­ σωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη, 4 3 3 /6 6 , Σάκης Σερέφας, Οδοντοτεχνίτης νεότατος. Ιστορίες μ ε τον Χάρο, και Σωτήρης Δημητρίου, Η βραδυπορία του καλού, 4 3 3 /8 0 , Ελένη Γιαννακάκη, Π ερ ί ορέξεως και άλλων δεινών, 4 3 3 /9 0 • Δημητρούλια Τιτίκα: Γιάννης Βαρβέρης, Στα ξέ­

Μάριος Μαρκίδης, Παρά ταύτα, 4 3 3 /4 9 , Θανάσης Βαλτινός, Ημερολόγιο 1836-2011, 4 3 3 /6 2 , Μαίρη Μ ικέ, Μ εταμφιέσεις στη νεοελληνική πεζογραφία, και Γιώργος Αράγης, Αστική εμπειρία και αστική ιθα­ γένεια της νεοελληνικής λογοτεχνίας, 4 3 3 /7 4 , Σω­ τή ρ η ς Δ η μ η τρ ίο υ , Η β ρ α δ υ π ο ρ ία το υ κα λο ύ , 4 3 3 /8 5 , Ελένη Γιαννακάκη, Π ερ ί ορέξεω ς και άλ­ λων δεινών, 4 3 3 /9 5 • Χατζηβασιλείου Βαγγέλης: Γιάννης Βαρβέρης, Στα ξένα, και Νάσος Βαγενάς, Σ κοτεινές μπαλλά­ ντες και άλλα ποιήματα, 4 3 3 /5 2 , Θανάσης Βαλτινός, Ημερολόγιο 1 8 3 6 -2 0 1 1 , 4 3 3 /6 3 , Γιώργος Αράγης, Αστική εμπ ειρία και αστική ιθαγένεια της νεοελληνικής λογοτεχνίας, 4 3 3 /7 6 , Σωτήρης Δημη­ τρίου, Η βραδυπορία του καλού, 4 3 3 /8 6 , Ελένη

να, 4 3 3 /4 3 , Μαίρη Μικέ, Μ εταμφιέσεις στη νεοελ­

Γιαννακά κη, Π ε ρ ί ο ρ έξ εω ς κ α ι άλλω ν δεινώ ν,

ληνική πεζογραφία, 4 3 3 /6 8 , Σωτήρης Δημητρίου,

4 3 3 /9 5

Η βραδυπορία του καλού, 4 3 3 /8 1 , Σέργιος Γκά-

• Κανατσούλη Μένη: Παντελής Καλιότσος, Η σφε­

κας, Κάσκο, 4 3 3 /9 0

ντόνα του Δαβίδ, και Δημήτρης Μανθόπουλος, Η Σα-

• Ζήρας Αλέξης: Γιάννης Βαρβέρης, Στα ξένα, και

ραντόκαρδη, 4 3 3 /1 0 0 , Παντελής Σταματελόπου-

Νόσος Βαγενάς, Σκοτεινές μπαλλάντες και άλλα ποι­

λος-Μαρία Ηλιοπούλου, Ένα κουκούτσι στο στρατό

ήματα, 4 3 3 /4 5 , Νίκος Χουλιαράς, Το εργαστήριο

του Μεγαλέξανδρου, 4 3 3 /1 1 0

του ύπνου, και Γιώργος Ξενάριος, Σμιλεύοντας το

• Κατσίκη-Γκίβαλου Αντα: Παντελής Καλιότσος, Η

φως, 4 3 3 /5 7 , Τάκης Καρβέλης, Δεύτερη ανάγνω­

σφεντόνα του Δαβίδ, 4 3 3 /1 0 1 , Παντελής Σταματε-

ση. Κριτικά κείμενα 19 92-2000, και Γιώργος Αρά-

λόπουλος-Μαρία Ηλιοπούλου, Ένα κουκούτσι στο

γης, Αστική εμπειρία και αστική ιθαγένεια της νεο­

στρατό του Μεγαλέξανδρου, και Ηρώ Παπαμόσχου,

ελληνικής λογοτεχνίας, 4 3 3 /7 0 , Κώστας Στεργιό-

Το χθες του έρωτα, 4 3 3 /1 1 1

πουλος, Το φτερό και το χώμα, και Βερονίκη Δαλα-

• Κοντολέων Μάνος: Παντελής Καλιότσος, Η σφε­

156 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ντόνα του Δαβίδ, και Αγγελική Βαρελά, Ο θεός αγα­

• Φράγκου-Κικίλια Ρίτσα: «...συνεχώς και ακάλυ­

πά τα πουλιά, 4 3 3 / 1 0 3 , Ηρώ Παπαμόσχου, Το χθες του έρωτα, 4 3 3 /1 1 2

πτη στη γραμμή του πυράς», 4 3 5 /1 1 3

• Ντεκάστρο Μαρίζα: Βαγγέλης Ηλιόπουλος, Η βα­

χρονικό μιας ποιητικής διαδρομής, 4 3 5 /1 1 8

• Χατζηβασιλείου Βαγγέλης: Κική Δημουλά. Το

λίτσα μ ε τις τρεις τσαγιέρες, 4 3 3 /1 0 5 , Ηρώ Παπα­ μόσχου, Το χθες του έρωτα, 4 3 3 /1 1 4 • Παπαδάτος Γίάννης: Παντελής Καλιότσος, Η σφε­

Δ Ε Λ Τ ΙΑ

ντόνα του Δαβίδ, και Αγγελική Βαρελά, 0 θεός αγα­ πά τα πουλιά, 4 3 3 /1 0 6 , Παντελής Σταματελόπου-

Βιβλιογραφικό Δελτίο

λος-Μαρία Ηλιοπούλου, Ένα κουκούτσι στο στρατό

Επιμέλεια: Έφη Απάκη

του Μ εγαλέξανδρ ου, και Ηρώ Παπαμόσχου, Το

4 2 5 /1 3 6 , 4 2 6 /1 2 7 , 4 2 7 /1 2 6 , 4 2 8 /1 3 0 ,

χθες του έρωτα, 4 3 3 /1 1 5

4 2 9 /1 3 0 , 4 3 0 /1 3 0 , 4 3 1 /1 3 3 , 4 3 2 /1 2 1 , 4 3 3 /1 1 8 , 4 3 4 /1 1 6 , 4 3 5 /1 3 3

Βασίλης Ρώτας (18 89-1977) (επιμέλεια: Θανάσης Καραγιάννης), 4 3 4 /7 8 • Βενέτης Θανάσης: Για την ποιητική του Β. Ρώτα, 4 3 4 /1 0 7 • Γεωργουσόπουλος Κώστας: 0 Β. Ρώτας και η ερ­ μηνεία της τραγωδίας, 4 3 4 /9 5

Κριτικογραφία Επιμέλεια: Ηλίας Μαγκλίνης 4 2 5 /1 4 3 , 4 2 6 /1 3 6 , 4 2 7 /1 3 3 , 4 2 8 /1 3 7 , 4 2 9 /1 3 8 , 4 3 0 /1 3 7 , 4 3 1 /1 3 8 , 4 3 2 /1 2 8 , 4 3 3 /1 2 8 , 4 3 4 /1 2 3 , 4 3 5 /1 3 9

• Γραμματάς Θεόδωρος: Η θεατρική απεικόνιση της ιστορίας στο έργο του Β. Ρώτα, 4 3 4 /9 7

Α Λ Λ Η Λ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ

• Ζάρας Αλέξης: Ένας έντιμο ς αποσυνάγωγος, 4 3 4 /9 2

4 2 6 /1 4 3 , 4 2 7 /1 4 1 , 4 3 1 /1 4 3 , 4 3 2 /1 3 4

• Καραγιάννης Θανάσης: Χρονολόγιο, 4 3 4 /8 0

Ε Υ Ρ Ε Τ Η Ρ ΙΟ Π Ε Ρ ΙΕ Χ Ο Μ Ε Ν Ω Ν 2 0 0 1

• Καραγιάννης Θανάσης: θεματικές προσεγγίσεις

Επιμέλεια: Ηλίας Μαγκλίνης, 4 2 5 /1 5 1

και ιδεολογικές ανιχνεύσεις στα διηγήματα του Β. Ρώτα, 4 3 4 /1 1 1

ΣΥ Ν Ε Ρ ΓΑ ΤΕ Σ

• Καρακίτσιος Ανδρέας: Η Αυγουλά και ο Βασίλης Ρώτας, 4 3 4 /1 0 2

• Αγγελικόπουλος Βασίλης: 4 3 0 /1 2 1

• Παπαντωνάκης Γεώργιος: Στοιχεία ανθρωπογεω­

• Αγραφιώτης Δημοσθένης: 4 2 9 /1 1 9

γ ρ α φ ία ς στη δ ιη γ η μ α το γ ρ α φ ία του Β. Ρώτα, 4 3 4 /1 0 7

• Αθανασιάδης Κυριάκος: 4 3 2 /1 1 7

• Ρώτας Ρένος-Παναγιώτης: Ανέκδοτα από την κοι­ νή ζωή, 4 3 4 /8 7

• Αγγελάκος Κώστας: 4 2 6 /8 0 , 4 2 9 /9 2 , 4 3 1 /8 8

• Αθανασόπουλος Βαγγέλης: 4 3 3 /4 2 , 4 3 3 /5 6 , 4 3 3 /6 6 , 4 3 3 /8 0 , 4 3 3 /9 0 • Ακριβός Κώστας: 4 2 6 /1 2 3 • Αλεξανδράκη Βάσω: 4 2 5 /7 2 , 4 2 6 /6 5

Κική Δημουλά

• Αντωνοπούλου-Τρεχλή Ζωή: 4 2 8 /4 5

(επιμέλεια: Ηρακλής Παπαλέξης), 4 3 5 /9 3

• Απάκη Έφη: 4 2 5 /1 3 6 , 4 2 6 /1 2 7 , 4 2 7 /1 2 6 ,

• Δημουλά Κική: «Ονειρεύομαι να γράψω ένα πολύ

4 2 8 /1 3 0 , 4 2 9 /1 3 0 , 4 3 0 /1 3 0 , 4 3 1 /1 3 3 ,

καλό ποίημα». Συνέντευξη στους: Λ. Αρώνη, Μ. Μι-

4 3 2 /1 2 1 , 4 3 3 /1 1 8 , 4 3 4 /1 1 6 , 4 3 5 /1 3 3

χελιδάκη, Α. Ροδίτη, 4 3 5 /1 2 8

• Βανδώρος Σωτήρης: 4 3 0 /7 3

• Καραλής Βρασίδας: Το λυγρόν δέος του μηδενός

• Βασιλείου Θανάσης: 4 2 5 /8 5 , 4 2 5 /9 0 , 4 2 6 /9 0 ,

στο έργο της Κικής Δημουλά, 4 3 5 /9 5

4 2 7 /9 0 , 4 2 8 /8 8 , 4 2 8 /9 7 , 4 2 9 /7 7 , 4 3 1 /8 1 , 4 3 4 /6 4 , 4 3 5 /8 8

• Μαστροδημήτρης Π. Δ.: Η κριτική προσέγγιση του πρώιμου ποιητικού έργου της Κικής Δημουλά α­

• Βέης Γιώργος: 4 2 6 /6 0 , 4 2 7 /6 4 , 4 2 7 /8 0 ,

πό τον Άρη Δικταίο, 4 3 5 /1 2 3 • Τσιανίκας Μιχάλης: Η σιγουριά των πρώτων στί­

4 3 0 /6 0 , 4 3 1 /7 3 , 4 3 2 /6 7 , 4 3 2 /7 0 , 4 3 2 /7 5 , 4 3 4 /5 7 , 4 3 4 /5 9 , 4 3 5 /8 1

χων ή Αυτοβιογραφία μιας αν-ωρίμανσης, 4 3 5 /1 0 2

• Βενέτης Θανάσης: 4 3 4 /1 0 6

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 157

• Βερέβη Άλκηστις: 4 2 8 /1 0 4 , 4 2 8 /1 1 0

• Κουτσουδάκη Μαίρη: 4 2 7 /9 7 , 4 2 7 /1 1 5

• Βρεττάκος Κώστας: 4 2 5 /1 0 7

• Κυνηγός Χρόνης: 4 2 8 /1 1 9 • Κωστίδης Διονύσης: 4 2 5 /9 4 , 4 3 4 /4 7

• Βρεττάκος Νικηφόρος: 4 2 5 /1 0 2 • Γεωργουσόπουλος Κώστας: 4 3 4 /9 5

• Λιόντος Σωτήρης: 4 3 1 /7 0

• Γιάνναρης Γιώργος: 4 2 8 /4 8

• Μαγκλίνης Ηλίας: 4 2 5 /4 0 , 4 2 5 /1 4 3 ,

• Γιαννόπουλος Νικόλας: 4 2 9 /4 5

4 2 5 /1 5 1 , 4 2 6 /3 6 , 4 2 6 /4 2 , 4 2 6 /9 2 , 4 2 6 /1 0 4 ,

• Γκρίτση-Μιλλιέξ Τατιάνα: 4 2 5 /1 1 9

4 2 6 /1 3 6 , 4 2 7 /3 2 , 4 2 7 /8 3 , 4 2 7 /1 3 3 , 4 2 8 /3 4 ,

• Γραμματάς Θεόδωρος: 4 3 4 /9 7

4 2 8 /6 4 , 4 2 8 /1 3 7 , 4 2 9 /3 0 , 4 2 9 /1 3 8 , 4 3 0 /3 2 ,

• Δάλλα Εύη: 4 2 9 /1 0 0

4 3 0 /7 8 , 4 3 0 /8 0 , 4 3 0 /9 9 , 4 3 0 /1 0 4 , 4 3 0 /1 3 7 ,

• Δημητρούλια Τιτίκα: 4 2 5 /3 4 , 4 2 6 /3 0 ,

4 3 1 /3 2 , 4 3 1 /1 3 8 , 4 3 2 /2 8 , 4 3 2 /1 2 8 , 4 3 3 /2 2 ,

4 2 6 /1 0 1 , 4 2 7 /2 4 , 4 2 7 /7 4 , 4 2 8 /2 4 , 4 2 8 /7 0 ,

4 3 3 /1 2 8 , 4 3 4 /3 2 , 4 3 4 /1 2 3 , 4 3 5 /4 0 , 4 3 4 /1 3 9

4 2 9 /2 2 , 4 3 0 /2 0 , 4 3 1 /2 2 , 4 3 2 /2 2 , 4 3 3 /4 3 ,

• Μαλαφάντης Κωνσταντίνος: 4 2 5 /8 8 , 4 2 6 /8 5 ,

4 3 3 /5 7 , 4 3 3 /6 8 , 4 3 3 /8 1 , 4 3 3 /9 0 , 4 3 5 /8 3

4 2 8 /8 4 , 4 2 8 /8 7 , 4 2 8 /9 0 , 4 2 9 /8 6 , 4 2 9 /9 4 ,

• Δρακονταειδής Φίλιππος: 4 3 2 /5 4

4 3 0 /6 4 , 4 3 0 /7 5 , 4 3 1 /7 6 , 4 3 1 /7 7 , 4 3 1 /8 4

• Εξαρχοπούλου Λίλυ: 4 2 5 /8 7 , 4 2 6 /6 2 ,

• Μανωλά Μαρία: 4 2 8 /4 1 , 4 3 2 /4 6

4 2 7 /7 1 , 4 2 8 /7 7 , 4 2 8 /8 1 , 4 2 9 /7 4 , 4 3 0 /5 7 ,

• Μαραγκόπουλος Δημήτρης: 4 3 0 /1 0 9

4 3 1 /6 8 , 4 3 4 /4 2 , 4 3 4 /4 4 , 4 3 4 /5 2 , 4 3 4 /5 4 ,

• Μαρκαντωνάτος Γεράσιμος: 4 3 4 /7 2

4 3 4 /5 5 , 4 3 5 /6 9

• Μαστροδημήτρης Π. Δ.: 4 2 5 /1 2 5 , 4 3 5 /1 2 3

• Ζαρκαδάκης Γιώργος: 4 3 2 /1 1 9

• Μήτση Ευτέρπη: 4 2 7 /9 8

• Ζάρας Αλέξης: 4 2 5 /3 6 , 4 2 5 /1 3 0 , 4 2 6 /3 2 ,

• Μήνη Χαρίκλεια: 4 2 9 /1 0 7

4 2 6 /1 1 7 , 4 2 7 /2 6 , 4 2 7 /7 6 , 4 2 8 /2 6 , 4 2 9 /2 4 ,

• Μηαγέρης Δημήτρης: 4 3 0 /6 1

4 2 9 /7 4 , 4 3 0 /2 2 , 4 3 1 /2 4 , 4 3 3 /1 6 , 4 3 3 /4 5 ,

• Μυλωνάς Κώστας: 4 2 5 /9 2 , 4 2 9 /5 1 , 4 3 0 /8 9

4 3 3 /5 7 , 4 3 3 /7 0 , 4 3 3 /8 2 , 4 3 3 /9 2 , 4 3 4 /2 6 ,

• Νικολόπουλος Αναστάσιος: 4 3 0 /6 5

4 3 4 /9 2 , 4 3 5 /3 4

• Ντάλης Σωτήρης: 4 2 5 /8 7 , 4 2 6 /8 6 , 4 2 7 /8 2 ,

• θεοδόσης Γεράσιμος: 4 2 5 /8 9 , 4 2 6 /7 1

4 2 7 /8 3 , 4 2 7 /9 1 , 4 2 8 /9 1 , 4 2 9 /8 2 , 4 2 9 /8 7 ,

• θεοδωρακοπούλου Ιωάννα: 4 3 0 /2 8

4 3 0 /6 8 , 4 3 0 /7 2 , 4 3 1 /8 7 , 4 3 2 /7 7 , 4 3 2 /8 3 ,

• θεοδωρόπουλος Βύρων: 4 2 9 /9 1

4 3 2 /8 7 , 4 3 2 /9 0 , 4 3 2 /9 3

• Κακούρου-Χρόνη Γεωργία: 4 2 5 /9 8 , 4 2 5 /1 2 2

• Ντεκάστρο Μαρίζα: 4 2 7 /9 2 , 4 3 3 /1 0 5 ,

• Καλημέρης Κώστας: 4 3 0 /4 8 , 4 3 2 /6 0 , 4 3 5 /4 8

4 3 3 /1 1 4

• Καλόγνωμης Άκης: 4 2 5 /8 1 , 4 2 8 /9 2 , 4 3 5 /7 9

• Ντενίση Σοφία: 4 2 7 /1 0 3

• Κανατσούλη Μένη: 4 3 3 /1 0 0 , 4 3 3 /1 1 0

• Ντόκου Χριστίνα: 4 2 7 /1 0 9 , 4 2 9 /9 8 , 4 2 9 /1 1 2

• Καραγιάννης Θανάσης: 4 2 9 /7 8 , 4 3 4 /7 3 ,

• Παναγιώτου Αριστείδης: 4 3 4 /6 6

4 3 4 /7 8 , 4 3 4 /8 0 , 4 3 4 /1 1 1

• Παναγιώτου θέσια: 4 3 0 /1 1 6

• Καρακίτσιος Ανδρέας: 4 3 4 /1 0 2

• Πανούσης Γιάννης: 4 2 9 /8 4

• Καρακώτιας Κώστας: 4 2 9 /6 4 , 4 3 3 /4 7 ,

• Πανταζής Βαγγέλης: 4 2 6 /3 3 , 4 2 7 /2 9 ,

4 3 3 /5 9 , 4 3 3 /7 2 , 4 3 3 /9 3 • Καραλής Βρασίδας: 4 2 6 /7 3 , 4 2 8 /8 6 ,

4 2 8 /2 9 , 4 2 9 /2 7 , 4 3 0 /2 5 , 4 3 1 /2 7 , 4 3 2 /2 5 , 4 3 3 /1 9 , 4 3 4 /2 9 , 4 3 5 /3 7

4 3 2 /1 0 8 , 4 3 5 /9 5

• Πανταλέων Λίνα: 4 2 5 /6 0 , 4 2 5 /6 2 , 4 2 5 /6 5 ,

• Κατσικάρος Θόδωρος: 4 3 1 /9 6 , 4 3 1 /1 0 9 ,

4 2 5 /6 8 , 4 2 5 /7 1 , 4 2 6 /5 6 , 4 2 6 /5 8 , 4 2 6 /6 3 ,

4 3 1 /1 2 6

4 2 7 /6 6 , 4 2 7 /8 5 , 4 2 8 /7 4 , 4 2 9 /6 2 , 4 2 9 /6 6 ,

• Κάτσικας Χρηστός: 4 2 7 /4 5

4 2 9 /6 7 , 4 2 9 /7 9 , 4 3 0 /5 0 , 4 3 0 /5 2 , 4 3 0 /5 4 ,

• Κατσίκη-Γκίβαλου Αντα: 4 3 3 /1 0 1 , 4 3 3 /1 1 1 • Κοντογιάννη Βασιλική: 4 2 7 /3 9

4 3 1 /6 4 , 4 3 1 /6 6 , 4 3 2 /6 3 , 4 3 4 /4 2 , 4 3 4 /4 6 , 4 3 4 /4 8 , 4 3 5 /6 2 , 4 3 5 /6 4 , 4 3 5 /7 2

• Κοντογιάννης Παντελής: 4 2 9 /6 9

• Παντελοδήμος Δημήτρης: 4 3 1 /1 2 2

• Κοντολέων Μόνος: 4 3 3 /1 0 3 , 4 3 3 /1 1 3

• Παπαβασιλείου Περικλής: 4 3 2 /4 3

• Κοτζιά Ελισάβετ: 4 3 3 /4 8 , 4 3 3 /6 0 , 4 3 3 /7 3 ,

• Παπαδάτος Γιάννης: 4 2 5 /9 5 , 4 2 6 /9 1 , 4 2 7 /9 3 ,

4 3 3 /8 4 , 4 3 3 /9 4

4 2 7 /9 4 , 4 2 7 /9 5 , 4 2 8 /9 8 , 4 2 8 /9 9 , 4 2 8 /1 0 0 ,

158 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

4 2 8 /1 0 1 , 4 2 8 /1 0 2 , 4 2 9 /9 5 , 4 2 9 /9 6 , 4 3 0 /7 6 ,

• Ταμπάκη Αννα: 4 2 7 /1 2 1

4 3 0 /7 7 , 4 3 1 /9 4 , 4 3 1 /9 5 , 4 3 2 /9 4 , 4 3 3 /1 0 6 ,

• Τζαμαλίκος Παναγιώτης: 4 2 8 /7 2

4 3 3 /1 1 5 , 4 3 4 /7 5 , 4 3 4 /7 6 , 4 3 5 /9 0

• Τζανετάκου Ελένη: 4 2 5 /1 3 4

• Παπαλέξης Ηρακλής: 4 2 5 /4 6 , 4 2 5 /9 6 ,

• Τριαρίδης Θανάσης: 4 3 2 /3 5

4 3 3 /9 6 , 4 3 5 /9 3

• Τσατσούλης Δημήτρης: 4 2 6 /8 7

• Παπαλεξόπουλος Παναγιώτης: 4 2 8 /1 1 4

• Τσιανίκας Μιχάλης: 4 3 5 /1 0 2

• Παπαναγιώτου Δημήτρης: 4 3 4 /6 9

• Τσιγάρα Μαργαρίτα: 4 2 5 /8 3 , 4 2 7 /7 3

• Παπανδρέου Νίκος: 4 3 1 /4 9

• Τσιμπούκη Ντάρα: 4 3 0 /4 1

• Παπαντωνάκης Γεώργιος: 4 3 4 /1 0 7 • Παππάς Τάσος: 4 2 6 /8 2 , 4 2 7 /8 6 , 4 2 8 /9 5 , 4 2 9 /8 9 , 4 3 0 /6 6 , 4 3 0 /7 0 , 4 3 1 /8 0 , 4 3 1 /9 2 , 4 3 2 /7 8 ,4 3 2 /9 2 , 4 3 4 /5 6 , 4 3 4 /6 8 , 4 3 5 /8 9 • Παστουρματζή Δόμνα: 4 3 2 /9 8 • Πατρίκιος Τίτος: 4 2 5 /1 0 9 • Περδικάρη Σάνια: 4 2 7 /2 2 , 4 2 8 /2 2 , 4 2 9 /2 0 , 4 3 1 /5 7 • Πολύζος Νίκος: 4 3 2 /3 9 • Ραπατζίκου Τατιάνη: 4 3 2 /9 6 • Ρούβαλης Βασίλης: 4 2 6 /7 8 , 4 2 8 /8 9 , 4 2 9 /5 4 , 4 3 0 /5 6 , 4 3 2 /8 2 • Ρώτας Ρένος-Παναγιώτης: 4 3 4 /8 7 • Σβολόπουλος Βασίλης: 4 2 8 /1 0 6 • Σβώλος Γιάννης: 4 3 0 /9 3 • Σιώτης Ντίνος: 4 3 0 /4 6

• Φάις Μισέλ: 4 3 3 /4 9 , 4 3 3 /6 2 , 4 3 3 /7 4 , 4 3 3 /8 5 , 4 3 3 /9 5 • Φάρος Μάκης: 4 2 5 /8 4 , 4 2 8 /7 8 • Φιλιππακόπουλος Πάνος: 4 2 7 /2 1 , 4 2 8 /2 1 , 4 3 0 /1 8 , 4 3 1 /2 0 , 4 3 3 /1 4 , 4 3 4 /2 4 , 4 3 5 /3 2 • Φιλίππου Φίλιππος: 4 2 5 /7 9 , 4 3 1 /6 2 , 4 3 2 /6 5 , 4 3 5 /6 6 , 4 3 5 /7 5 • Φορόπουλος Νικ. Λυκ.: 4 2 8 /8 2 , 4 2 8 /8 4 , 4 3 0 /6 2 , 4 3 1 /7 8 , 4 3 1 /8 5 , 4 3 2 /6 8 , 4 3 2 /8 4 , 4 3 2 /8 8 , 4 3 5 /8 5 • Φράγκου-Κικίλια Ρίτσα: 4 3 5 /1 1 3 • Φρέρης Μάρκος: 4 2 7 /8 8 • Χαραλάμπους Ξανθή: 4 3 5 /8 7 • Χατζηβασιλείου Βαγγέλης: 4 2 6 /9 7 , 4 3 3 /5 2 , 4 3 3 /6 3 , 4 3 3 /7 6 , 4 3 3 /8 6 , 4 3 3 /9 5 , 4 3 5 /1 1 8

• Σουλογιάννη Άλκηστις: 4 2 6 /6 8 , 4 2 7 /7 9 ,

• Χρονάκη Αλκηστη: 4 2 5 /7 7 , 4 2 8 /7 9 , 4 2 9 /7 2 ,

4 2 9 /7 5 , 4 3 2 /7 3 , 4 3 4 /6 2 , 4 3 5 /7 7

4 3 5 /6 8

• Σπυροπούλου Χρύσα: 4 2 5 /4 2 , 4 2 5 /4 4 ,

• Χρυσόπουλος Χρηστός: 4 3 1 /3 2

4 2 5 /7 6 , 4 2 7 /3 4 , 4 2 7 /3 6 , 4 2 8 /3 6 , 4 2 8 /3 8 ,

• Γκίντζμπεργκερ Πιερ: 4 3 1 /1 0 5

4 2 9 /3 2 , 4 2 9 /3 4 , 4 2 9 /8 3 , 4 3 0 /3 4 , 4 3 0 /3 8 ,

• Μακντούγκαλ Ντάγκλας: 4 2 8 /1 2 3

4 3 1 /4 4 , 4 3 1 /4 6 , 4 3 1 /7 2 , 4 3 1 /9 1 , 4 3 2 /3 0 ,

• Πάγιόν Αλεξάντρ: 4 3 1 /1 0 7

4 3 2 /3 2 , 4 3 3 /2 4 , 4 3 3 /2 6 , 4 3 4 /3 4 , 4 3 4 /3 6 ,

• Ρότολο Βιτσέντζο: 4 2 5 /1 1 4

4 3 5 /4 2 , 4 3 5 /4 4

• Σιντ Ντέιβιντ: 4 3 2 /1 1 4

• Σταυροπούλου Έρη: 4 2 6 /9 4 , 4 2 6 /1 1 1

• Σοπ Κλοντ: 4 3 1 /9 8

• Στρύφων-Κυριακίδου Αναστασία: 4 3 2 /5 0

• Σουλτς Ουίλιαμ: 4 2 9 /3 7 , 4 2 9 /1 2 3 , 4 3 2 /1 0 2

• Σφυρίδης Περικλής: 4 2 7 /6 8

• Τονέ Ανρί: 4 3 1 /1 1 7 Hi

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

ΔΙΑΒΑΖΩ 159

στο επόμενο τεύχος

►►ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2003

σ ε πρώτο πρόσωπο

Δημήτρης Καλοκύρης «Είμαι Ιάπων εντομολόγος, αν ελληνικότητα σημαίνει ευσέβεια, ορθοδοξία και δαιμόνιο της φυλής»

επίσης θα βρείτε: αυτογραφία Γενέθλια και θάνατος. 0 Μεταξάς κι εγώ απο τη μιμικά κρανακη χωρίς λογοκρισία Η Κύπρος προ των πυλών ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΛΕΞΗ ΖΗΡΑ με αφορμή ένα βιβλίο Η <<ευγενής τύφλωσις» των πεπαιδευμένων απο τον βαγγέλη πανταζη scriptorium Η ατέλεια του μυθιστορήματος απο τον χρηστό χρυιοπουλο ξένη γραφή 0 πολεμιστής πρόεδρος Μπους απο τον ηλια μαγκλινη Αμβρόσιος Μπιρς, Ντον Ντελίλο απο τη χρυσά ςπυροπουλου μια παράσταση Ανδρέας Στάικος: Επικίνδυνες μαγειρικές απο τη ςανια περδικαρη Κριτικές και παρουσιάσεις 30 νέων βιβλίων. Τα εμπορικότερα βιβλία του μήνα. Βιβλιογραφικό δελτίο. Κριτικογραφία κ.ά.

160 ΔΙΑΒΑΖΩ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2003

nmi rm

impommi

n o

ΚΑΙ ΚΕΡΟΙΣΤΕ ΤΡΙΑ ΤΕΥΧΗ Για£voχρόνο(11τεύχη-τοενοδιπλό) πληρώνετε

Ιπουδαστική 53 c Βιβλιοθήκες - Ιδρύματα: 91 € ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ ΚΥΠΡΟΥ Ετήσια: 93 £ Βιβλιοθήκες - Ιδρύματα: 126 € ΕΤΗΣΙΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ ΕΥΡΩΠΗ: Ετήσια: 115c Βιβλιοθήκες-Ιδρύματα: 157 £ ΑΜΕΡΙΚΗ & ΛΟΙΠΕΣ ΧΩΡΕΣ: Ετήσια: Π 5 $ ΗΠΑ (124,87 £) Βιβλιοθήκες-Ιδρύματα: 150 $ ΗΠΑ (162,88 £) Παλιά τεύχη: Δεκαπενθήμερα και μηνιαία: 7,34 £

Εμβάσματα: στη διεύθυνση: Α. Σπάθή, Ανδρ. Μεταξά 26,10681 Αθήνα, τηλ. 33.01.239, τηλ. & fax 33.01.315.

ΜΙΛΤΟΣ ΣΑΧΤΟΪΡΗΣ Μ ΙΛ Τ Ο Υ Σ Α Χ Τ Ο Υ Ρ Η

ΠΟΙΗΜΑΤΑ αναποδα γύρισαν τα ρολογια

ΕΚΤΟ ΤΕ Μ ΙΛ Τ Ο Υ Σ Α Χ Τ Ο Υ Ρ Η

ΠΟΙΗΜΑΤΑ (1945 -1971)

ΜΙΛΤΟΥ ΣΑΧΤΟΥΡΗ

ΕΚΤΟΠΛΑΣΜΑΤΑ

ΚΕΔΡΦΣ! w w w . k e d r o s . g r Γ Ε Ν Ν Α Δ Ι Ο Υ 3- 1 0 6 7 8

ι b o o k s @ k e d r ΑΘΗΝΑ, τηλ.:

0 9 7 12