Τεύχος 128

εκδόσεις «νεα σύνορα» ΒΙΒΛΙΑ ΠΟΥ ΘΑ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΟΥΝ • ζόργε Αμάντο:

Ντόνα Φλώρα

• Αντώνης Σουρούνης: Ο ΐ Π ρ ώ ίΟ Ι π ε θ α ί ν ο υ ν

τελευταίοι. Αν ο ήλιος πεθάνει (επα-

• ο ρ ια ν α φ α λ α τ ς ι :

νέκδοση) • Κώστας Τσίττηρας:

Αντί-Κυνήγΐ

• Στάθης Βαλούκος - Βασίλης Σπηλιώπουλος:

Φίλμ-

Νουάρ. π. τζαίημς: Μαύρος Πύργος • Φίλιππος Φιλίππου:

Οι Εραστές της θάλασ­

σας •

χρίστα Βολφ:

Κασσάνδρα ΠΛΗΡΟΦ ΟΡΙΕΣ ■ Π Α Ρ Α ΓΓΕ Λ ΙΕ Σ ΕΚ ΔΟ ΣΕΙΣ Α.Α. ΛΙΒ ΑΝΗ «Ν Ε Α ΣΥ Ν Ο Ρ Α» ΣΟ Λ Ω Ν Ο Σ 94, ΤΗ Λ . 3610589-3600398

ΒΙΒΛΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΗ ΓΛΩΣΣΑ-ΠΑΙΑΕΙΑ

ΤΕΤΑΡΤΗΕΚΔΟΣΗ 19

ΓΚΑΣΤΟΝ ΜΙΑΛΑΡΕ Εισαγωγή στην Παιδαγωγική Μετάφραση Κυρ. Κατσιμάνη

ΑΠΟΣ. ΖΟΡΜΠΑΣ Προσεγγίσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας (Α' Γυμνασίου)

ΠΡΩΤΗ ΕΚΔΟΣΗ 19 ΑΠΟΣ. ΖΟΡΜΠΑΣ Προσεγγίσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας (Β' Γυμνασίου)

ΔΗΜ. ΤΟΜΠΑΪΔΗΣ Διδασκαλία Νεοελληνικής γλώσσας

ΜΑΡΣΕΛ ΠΟΣΤΙΚ Η Παιδαγωγική Σχέση Μετάφραση: Κορ. Μόζορα

ΑΠΟΣ. ΖΟΡΜΠΑΣ Προσεγγίσεις Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας (Γ' Γυμνασίου)

ΔΕΥΤΕΡΗΕΚΔΟΣΗ 1985

ΠΡΩΤΗΕΚΔΟΣΗ 19 ΖΟΡΖ ΣΝΥΝΤΕΡ Η προοδευτική Παιδαγωγική Μετάφραση: Ελέν. Γαρίδη

ΣΤΕΦ. ΔΙΑΛΗΣΜΑΣ Εισαγωγή στην ποίηση του Γ. Ρίτσοο

ΦΩΤΗΣ ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΤΛΟΣ Ο Νεοελληνισμός στη Λογοτεχνία 19ος-20ός

ΟΡΕΛΙΕΝ ΦΑΜΠΡ Ενεργητική Πειραματική Μέθοδος Μετάφραση: Κυρ. Κατσιμάνης

Δ. ΔΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ-Γ. ΚΟΡΝΕΛΑΚΗΣΧΡ. ΡΩΜΑΣ Κείμενα Λογοτεχνίας Λ' Λυκείου

Δ. ΔΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ-Γ. ΚΟΡΝΕΛΑΚΗΣΧΡ. ΡΩΜΑΣ Κείμενα Λογοτεχνίας Β' Λυκείου

Δ. ΔΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ-Γ. ΚΟΡΝΕΛΑΚΗΣ ΧΡ. ΡΩΜΑΣ Κείμενα Λογοτεχνίας

ΠΡΟΤΗΕΚΔΟΣΗ 1985 ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΤΟΤΣΕΡΙΖΤ Η διδασκαλία της Λογοτεχνίας Μετάφραση I. Ν. Βασιλαράκης

ΒΑΣΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΟ

ΑΝΝΑ ΜΠΟΜΠΟΤΑΡ Η Παιδαγωγική Αύριο Μετάφραση: Κική Διαλησμά

ΠΡΩΤΗΕΚΔΟΣΗ 1985

ΤΕΤΑΡΤΗΕΚΔΟΣΗ 19

Π. ΠΑΝΤΑΖΗΣ Η διαλεκτική των Εκθέσεων Ιδεών

ΘΡΑΣΥΒ. ΜΠΕΛΛΑΣ Ψυχοκοινωνιολογία της Αγωγής

ΝΙΚ. ΜΟΥΛΑΚΑΚΗΣ Η διδασκαλία του Συντακτικού μέσα από

ΚΥΡ. ΚΑΤΣΙΜΑΝΗΣ Αναλώσεις και τομές σε θέματα παιδείας

Π. ΒΛΑΣΤΟΣ Συνώνυμα και συγγενικά (Λεξικό)

εκδόσεις ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ Μαυρομιχάλη 60 τηλ. 3636083

3607382

Αθήνα 10680

Η ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΖΑΝ-ΠΩΛ ΣΑΡΤΡ

Τό έργο τού Σάρτρ πού μπορείτε νά αποκτήσετε • Ο ΥΠ Α Ρ ΞΙΣΜ Ο Σ ΕΙΝΑΙ ΕΝΑΣ Α Ν Θ Ρ Ω Π ΙΣ Μ Ο Σ Ο Ι ΑΕΞΕΙΣίβραβεϊο Nobel Λογοτεχνία ς) • Ο Ι ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ • Ο Ι Δ Ρ Ο Μ Ο Ι ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ • Η ΗΑΙΚΙΑ ΤΗΣ Α Ο ΓΙΚ Η Σ • Η Α Ν Α ΣΤ Ο Α Η • ΜΕ Τ Ο Ν Θ Α Ν Α Τ Ο Σ Τ Η Ν ΨΥΧΗ • Η Φ ΑΝΤΑΣΙΑ • ΣΚΙΑΓΡΑΦΙΑ Μ ΙΑ Σ Θ ΕΩ ΡΙΑΣ ΤΩ Ν ΣΥΓΚ ΙΝ Η ΣΕΩ Ν • Δ Ο Κ ΙΜ ΙΑ Φ ΙΛ Ο Σ Ο Φ ΙΑ Σ • ΤΟ ΦΑ Ν ΤΑΣΤΙΚΟ (Φ ΑIΝ Ο Μ ΕΝ Ο Λ ΟΓΙΚΗ Ψ ΥΧΟ ΛΟ ΓΙΑ ΤΗΣ Φ ΑΝΤΑΣΙΑΣ) • ΕΧΟΥΜΕ Δ ΙΚ ΙΟ ΝΑ ΕΠ ΑΝ ΑΣΤΑΤΟΥΜ Ε

ΕΚΔΟΣΕΙΣ Ι.Δ. ΑΡΣΕΝΙΔΗ ’Ακαδημίας 57, Αθήνα. Τηλ. 3629538, 3618707, 3633923

ΔΙΑΒΑΖΩ ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Α. Μεταξά 26, Αθήνα - 106 81

Σύνταξη: 36.40.487 Λογιστήριο: 36.40.488

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Τεύχος 128 8 Οκτωβρίου 1985 Τιμή: Δρχ. 150

ΧΡΟΝΙΚΑ Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

4

Εκδότη;: Άννα Πετρίδου Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Σύνταξη: Σοφία Γεμενάκη. Θεοδώρα Ζερβού, Βασίλης Καλαμαράς, Ηρακλής Παπαλέξης, Μαρία Στασινοπούλου. Καίτη Τοπάλη

Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Συνδρομές: Κατερίνα Γρυπονησιώτου Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Σελιδοποίηση-Μοντάζ: Νένη Ράις Διορθώσεις: Πηνελόπη Βλάσση Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο ΕΠΕ, Υμηττού 219, τηλ. 75.16.333 Διαφάνειες εξωφύλλου: Δ. Π. Αγγελής, Πειραιώς 1, τηλ. 32.44.325 Φωτογραφίσεις-Μοντάξ: I. Χριστοδουλάκος - I. Κοργιαλάς Ο.Ε., Α. Μεταξά 26, τηλ. 36.41.134 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυ­ λής 35, Καματερό, τηλ. 26.10.918 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου Κεντρική διάθεση: Αθήνα: Πομώνης Διονύσιος Ζαλόγγου 1 τηλ. 36.20.889 Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο Μ. Κοτζιά και Σία Τσιμισκή 78 τηλ. 279.720, 268.940 Υπεύθυνος τυπογραφείου: Βαγγέλης Παπαθανασόπουλος, Υμηττού 219 Εξώφυλλο: Γιώργος Γαλάντης

ΑΦΙΕΡΩΜΑ Γιώργος Κορδομενίόης: Χρονολόγιό Θεσσαλονίκης Κώστας-Ν. Πλαστήρας: Η λογοτεχνία της Θεσσαλονίκης επί τουρ­ κοκρατίας Τόλης Καζαντζής: Τα ιστορικά και κοινωνικά δεδομένα και το πνευματικό κλίμα της Θεσσαλονίκης Νίκος Μπακόλας: Πεζογράφοι της Θεσσαλονίκης Γιάννης Καρατζόγλου: Ποιητές και ποίηση στη Θεσσαλονίκη Ντίνος Χρίστιανόπουλος: Τα λογοτεχνικά περιοδικά της Θεσσαλο­ νίκης Μανώλης Κανδυλάκης: 110 χρόνια ελληνικών εφημερίδων στη Θεσ­ σαλονίκη Γιώργος Κορδομενίδης: Βασικά βιβλία για τη Θεσσαλονίκη Απόστολος Παπαγιαννόπουλος: Ο Αρμενόπουλος και η παραδο­ σιακή μας αρχιτεκτονική

6 15 22 30 36 44 63 59 65

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΠΟΙΗΣΗ: Γράφει ο Ηλίας Κεφάλας ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφει ο Μάνος Κοντολέων

69 71

ΠΛΑΙΣΙΟ: Γράφει ο Βάιος Παγκουρέλης

71

ΔΕΛΤΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

73

ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

78

στο επόμενο «Διαβάζω»

αφιέρωμα στο Βυζάντιο, εποχή Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου

4

J.

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ]

Από 4 έως 17 Σεπτεμβρίου 1985

2. 0. Έκο: Το όνομα του ρόδου (Γνώση)

**

*** *

***

**

·** ***

3. Γ. Ρίτσου: Ίσως νάναι κΓ έτσι (Κέδρος) ». Κ. Αξελού: Προς την Πλανητική Σκέψη (Εστ(α) 5. 1. Καλβίνο: Πάλομαρ (Αστάρτη)

·** **

Λ **

5. Μ. Deon: Ένα ταξί μωθ (Χατζηνικολή)

Σ υ νδρ ο μ ές εσω τερικού

25 τευχών 34(H) δρχ. - Σπουδαστική 25 τευχών 3100 δρχ.

15 τευχών 2000 δρχ. - Σπουδαστική 15 τευχών 18(H) δρχ. Οργανισμιόν, Τραπεζών, Ιδρυμάτων: 40(H) δρχ. Σ υ νδρ ο μ ές εξω τερικού

Ευρώπη 25 τευχών 41 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχών 38 δολ. Ευρώπη 15 τευχών 27 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 25 δολ. Κύπρος 25 τευχών 36 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχών 33 δολ. Κύπρος 15 τευχών 24 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 22 δολ. Αμερική - Αυστραλία - Ασία - Αφρική 25 τευχών 46 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχών 43 δολ.

15 τευχών 30 δολ. - Σπούδαστική 15 τευχών 28 δολ.

Ιδρυμάτων. Βιβλιοθηκών Ευρώπη: 47 δολ. Κύπρος: 42 δολ. Αμερική κ.τ.λ. 52 δολ

Εμΰάσματα στη διεύθυνση: Κατερίνα Γρυπονησιώτου - Περιοδικό «Λιαάάζω» -

Ανδρ. Μεταξά 26

| Πλέθρον-Α θ.

Λ

| Παράμετρος - Αθ.

■

| Μεθενίτης - Πάτρα

1

[ Libro-Α Θ.

£

| Λέσχη του Βιβλίου - Αθ.

Ε στία -Αθ.

| Κατώι του βιβλίου - Θεσ.

| Ιανός - Θεσ.

I Εξαρχόπουλος - Αθ.

**

1 Ο­ Χ

| Κοτζιά - θεσ.

1. Μ. Ντυράς: 0 εραστής (Εξάντας)

I Ενδοχώρα - Αθ.

1 Δωδώνη - Αθ.

| Αιχμή - Αθ.

Β ΙΒ Λ ΙΑ

| Ελευθερουδάκης - Αθ.

Επειδή όμους είναι τεχνικά αδύνατο να δημοσιεύονται όλα τα βιβλία που αναφέρουν οι βιβλιοπώλες, ο πίνακας περιλαμβάνει τελικά εκείνα τα βιβλία που δηλώθηκαν από δύο του­ λάχιστον βιβλιοπώλες. Όσο για το ενδιαφέρον και την ποιότητα των βιβλίων του πίνακα, σκόπιμο είναι να συμβου­ λεύεστε τις σελίδες της «Επιλογής».

Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει τα εμπορικό­ τερα βιβλία ενός δεκαπενθήμερου, σύμφωνα με τα στοιχεία που μας παραχώρησαν δεκαπέντε βιβλιοπώλες απ' όλη την Ελλάδα, δηλώνοντας ο καθένας τους τα τρία βιβλία που είχαν τις πε­ ρισσότερες πωλήσεις στο βιβλιοπωλείο του κα­ τά το διάστημα αυτό. Έτσι, το βιβλίο με τις με­ γαλύτερες πωλήσεις σημειώνεται με τρεις αστε­ ρίσκους (,\), το αμέσους μετά με δύο (**) και το τελευταίο με έναν ( * ).

To «Διαβάζω» μετέχοντας στον εορτασμό για τα 2.300 χρόνια της Θεσσαλονίκης αφιερώνει αυτό το τεύχος τον στη σύγχρονη πνευματική Θεσσαλονίκη, και αυτό για ό \Ό λόγους: Γιατί πρώτιστα, λόγω του χαρακτήρα τον περιοδικού, ενόιαφέρεται κυρίως για την πνευματική ζωή ενός τόπ ον και δεύτερο γιατί έχει ιδιαίτερη αξία η έντονη και ιδιάζονσα πνευματική προσφορά της. Γι' αυτούς τους δύο λόγους το «Διαβάζω» απευθύνθηκε σε πνευματικούς ανθρώπους της συμπρωτεύουσας και ζήτησε τη συνεργασία τούς. Έτσι εξασφάλισε αρκετά και αξιόλογα κείμενα, που καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα της σύγχρονης πνευματικής Θεσσαλονίκης. Οχι μ ό ν ο για τους ποιητές της και τους πεζογράφους της, τα περιοδικά της και τις εη ημερίδες μέσα στη σύγχρονη εποχή, αλλά και για την περίοδο της τουρκοκρατίας, και γενικότερα για τα ιστορικά και κοινωνικά δεδομένα που διαμόρφωσαν με το χρόνο το πρόσωπο αυτής της πόλης. Με τα υπεύθυνα αυτά και κατατοπιστικά άρθρα ο αναγνώστης Θα έχιι μια ζωντανή και σαφή αντίληψη της σημερινής πνευματικής φ υσιογνωμίας της συμπρωτεύουσας. * „ To αηιιρωμα ι .τιμιλήθηκε ο Γιώργος Κορδομενίδης.

Σημείωση: Το «Διαβάζω», σε επόμενο τεύχος του, πρόκειται να δημοσιεύσει έναν πλήρη κι αναλυτικό κατάλογο που θα περιλαμβάνει τα Μουσεία, τις Συλλογές, τις Πινακοθήκες και τις Βιβλιοθήκες της Θεσσαλονίκης.

6/αφιερω μα

Γιώργος Κορδομενίδης

Χρονολόγιο Θεσσαλονίκης (315 π.Χ. - 1985) 315 π.Χ . Ο Κάσσανδρος συνενώνει 26 αρχαίους οικισμούς της περιοχής του Θερμαϊκού κόλπου και δημιουργεί τήν πόλη της Θεσσαλο­ νίκης, στη θέση όπου προϋπήρχε η παλαιότερη πόλη Θέρμη.

168 π .Χ . Η πόλη παραδίνεται στους Ρωμαίους και γίνεται πρωτεύουσα της αυτόνομης περιοχής «δευτέρα χώρα» (ΜακεδονίαΉπειρος).

149 π.Χ . Επανάσταση των Μακεδόνων κατά των Ρωμαίων λήγει άδοξα. Ενώ οι άλλες πόλεις καταστρέφονται από τους Ρωμαίους, η Θεσσαλονίκη γίνεται πρωτεύουσα ρωμαϊκής επαρχίας, έδρα πραίτορα, και κύριος σταθμός της Εγνατίας οδού.

50 μ.Χ. Ο απόστολος Παύλος έρχεται και διδάσκει στη Θεσσαλονίκη.

69-192 Η περίοδος της ρωμαϊκής ακμής. Η πόλη και η ευρύτερη πε­ ριοχή της γνωρίζουν μεγάλη ανάπτυξη και ευημερία.

252-262 Επανειλημμένες επιδρομές Γότθων, οι οποίοι τελικά απωθούνται.

293 Η Θεσσαλονίκη ανακηρύσσεται πρωτεύουσα του «πρώτου» τμήματος της Μακεδονίας (Macedonia prima).

303 Ο Γαλέριος επιλέγει τη Θεσσαλονίκη ως τόπο της μόνιμης δια­ μονής του. Θανατώνεται ο Ά γιος Δημήτριος και εξαπολύεται ανηλεής διωγμός των Χριστιανών. Κατασκευάζονται η Καμά­ ρα, η Ροτόντα, το Ιπποδρόμιο, το Οκτάγωνο κ.ά.

αφιερωμα/7

330 Με την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης, της νέας πρωτεύουσας του ρωμαϊκού κράτους, η Θεσσαλονίκη γίνεται «συμβασιλεύουσα».

379-395 Ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος στους πολέμους του εναντίον των Γότθων κάνει πρωτεύουσά του τη Θεσσαλονίκη. Εδώ ασπάζεται το χριστιανισμό (380) με προτροπή του μητροπολίτη Θεσ­ σαλονίκης. Την περίοδο αυτή συμπληρώνονται, διορθώνονται κι επεκτείνονται τα τείχη της πόλης. Καταργούνται (394) οι γιορτές των Κάβειρων και οι Ολυμπιακοί αγώνες.

390 Οι Θεσσαλονικείς εξεγείρονται κατά της γοτθικής φρουράς του Θεοδοσίου. Κατ’ εντολήν του σφάζονται στον Ιππόδρομο 7.000 πολίτες.

395 Με το θάνατο του Θεοδοσίου η αυτοκρατορία χωρίζεται σε ανατολικό και δυτικό κράτος. Αρχίζει η εποχή του Βυζαντίου.

450 (περίπου) Χτίζεται η εκκλησία της Αχειροποιήτου.

463 Ο έπαρχος του Ιλλυρικού Λεόντιος χτίζει το ναό του Αγίου Δημητρίου.

535 Ο Ιουστινιανός κάνει τη Θεσσαλονίκη πρωτεύουσα του Ιλλυρι­ κού.

580 Οι Άβαροι, λαός μογγολικής καταγωγής, πολιορκούν αλλε­ πάλληλα τη Θεσσαλονίκη.

585-626 Διαδοχικές πολιορκίες από τους Σλάβους, τους Πέρσες, τους Αβάρους και άλλες φυλές.

710 Ο αυτοκράτορας Βαρδάνης - Φιλιππικός διατάζει να κατα­ στραφούν οι εκκλησιαστικές εικόνες. Οι «επίσημοι» εξόριστοι της Κωνσταντινούπολης στέλνονται στη Θεσσαλονίκη.

8ος αι., αρχές Χτίζεται ο ναός της Αγίας Σοφίας.

811 Βουλγαρική επιδρομή κατά της Θεσσαλονίκης.

863 Οι Θεσσαλονικείς ιεραπόστολοι Κύριλλος και Μεθόδιος ανα-

Θεοδόσιος A '

8/αφιερωμα

λαμβάνουν εκπολιτιστική εξόρμηση στην κεντροανατολική Ευ­ ρώπη.

893-1014 Συνεχείς πόλεμοι μεταξύ Βυζαντίου και Βουλγάρων. Η Θεσσα­ λονίκη πολιορκείται και κινδυνεύει αρκετές φορές.

904 Άλωση της πόλης από τους Σαρακηνούς. Λεηλασίες και σφα­ γές χιλιάδων κατοίκων της.

927 Η Θεσσαλονίκη πλήττεται από μεγάλο λιμό εξαιτίας των αλλε­ πάλληλων πολέμων.

1150 Στη Θεσσαλονίκη γίνονται τα «Δημήτρια», λαϊκοθρησκευτικές γιορτές προς τιμήν του πολιούχου της αγίου.

1185 Άλωση και λεηλασία της πόλης από τους Νορμανδούς.

1204 Αρχίζει η Δ ' σταυροφορία, τώρα κατά του Βυζαντίου. Η Θεσ­ σαλονίκη γίνεται πρωτεύουσα φραγκικού κράτους, με βασιλιά τον Ιταλό Βονιφάτιο Μομφερατικό.

1224 Ο Δεσπότης της Ηπείρου, Θεόδωρος Δ ' Κομνηνός, απελευθε­ ρώνει τη Θεσσαλονίκη και την κάνει πρωτεύουσα της αυτοκρα­ τορίας του, η οποία τελικά εκτείνεται από το Δυρράχιο ώς την Αδριανούπολη κι απ’ τη Θεσσαλονίκη ώς τη Ναύπακτο.

1246 Ο αυτοκράτορας της Νίκαιας Ιωάννης Βατάτσης καταλαμβάνει την πόλη και την εντάσσει μέσα στην επικράτεια της Βυζαντι­ νής αυτοκρατορίας.

1261 Οι Έλληνες ανακαταλαμβάνουν από τους Λατίνους την Κων­ σταντινούπολη. Ο νέος αυτοκράτορας του Βυζαντίου, Μιχαήλ Παλαιολόγος, εκχωρεί προνόμια στους Γενοβέζους και Βενετούς, οι οποίοι εγκαθίστανται στη Θεσσαλονίκη και αποκτούν δική τους συνοικία (Φραγκομαχαλάς), προκαλώντας τις αντι­ δράσεις των Θεσσαλονικέων.

1335 Αρχίζει μεγάλη θρησκευτική, αρχικά, διαμάχη ανάμεσα στους «ησυχαστές» του Γρηγορίου Παλαμά, και τους οπαδούς των ιδεών του μοναχού Βαρλαάμ.

1342 Ξεσπάει το κίνημα των «Ζηλωτών», που κυριαρχούν στη Θεσ­ σαλονίκη ώς το 1349. Η πόλη γίνεται ένα είδος «Λαϊκής δημο­ κρατίας».

1; ιοζ Δημηιοακ Αναθηματικό μ,οοαι χο 7ος αι Ο άγιο, ui Λνο Ίαιύιά Λον

αψιερωμα/9

1349 Ο Γρηγόριος Παλαμάς χειροτονείται μητροπολίτης Θεσσαλονί­ κης. Ο Ιωάννης Καντακουζηνός, με τη βοήθεια των Τούρκων, καταλαμβάνει τη Θεσσαλονίκη.

1350-1500 Παρά τις πολεμικές επιδρομές και την κοινωνική αναστάτωση, σημειώνεται η «πνευματική αναγέννηση του Μου αιώνα». Εμ­ φανίζονται πολλοί νομομαθείς (όπως ο Αρμενόπουλος κι ο Ισαάκ Ματθαίος Βλάσταρης), φιλόλογοι (ο Θωμάς Μάγιστρος κι ο Δημήτριος Τρικλίνιος), λόγιοι (σαν του αδελφούς Δημήτριο και Πρόχορο Κυδώνη, τον Νικόλαο Καβάσιλα κ.ά.), υμνογράφοι, ζωγράφοι (με κορυφαίο τον Μανουήλ Πανσέλη­ νο), αρχιτέκτονες κτλ. Την περίοδο αυτή χτίζονται σημαντικά μνημεία, όπως η Αγία Αικατερίνη, ο Ά γιος Παντελεήμων, οι Ά γιοι Απόστολοι, ο Ά γιος Νικόλαος Ορφανός, ο Προφήτης Ηλίας κ.ά.

1383-1387 Η Θεσσαλονίκη πολιορκείται και καταλαμβάνεται προσωρινά από τους Τούρκους.

1423 Η πόλη παραδίνεται στην ενετική κυριαρχία για να μην κατα­ ληφθεί από τους Τούρκους που την απειλούν.

1430 29 Μαρτίου: Ο Μουράτ Β' καταλαμβάνει τη Θεσσαλονίκη, που την υπερασπίζονται Ενετοί και Έλληνες. Ακολουθούν λεηλα­ σίες και σφαγές. Άλλοι κάτοικοι γίνονται σκλάβοι και η πόλη ερημώνει. Στα κατοπινά χρόνια χτίζεται ο Λευκός Πύργος.

1492 Η Θεσσαλονίκη δέχεται δεκάδες χιλιάδες Εβραίους διωγμέ­ νους από την Ισπανία και χαρακτηρίζεται γι’ αυτό «μητέρα του Ισραήλ». Οι πρόσφυγες θα της ανταποδώσουν τη φιλοξενία συμβάλλοντας στην οικονομική και πολιτισμική της ανάπτυξη.

1515 Οι Εβραίοι εγκαθιστούν το πρώτο τυπογραφείο στη Θεσσαλο­ νίκη.

1571 Μετά την ήττα του στόλου τους στη Ναύπακτο, οι Τούρκοι σφάζουν ελληνικό πληθυσμό της Θεσσαλονίκης. Παρόλο την τουρκική κατοχή, η πόλη εξακολουθεί να αναπτύσσεται.

1621 Δημιουργούνται τα πρώτα αρματολίκια στη Μακεδονία. Η Θεσσαλονίκη είναι τώρα πολυάνθρωπη και πολυεθνική, με 120 συνοικίες και «μαχαλάδες».

1655 Ο Εβραίος, αυτόκλητος «μεσαίας», Σαμπετάι Σεβή, ραβίνος από τη Σμύρνη, αναστατώνει την εβραϊκή κοινότητα της Θεσ-

Λι νκός Πύργος

10/αφιερωμα

σαλονίκης και αργότερα (1666) προκαλεί ομαδικούς εξισλαμισμούς των Εβραίων (ντουμέδων). Το κίνημά του, με την ονο­ μασία «χασιδισμός», εξαπλώνεται σε όλη την κεντροανατολική Ευρώπη.

1821 Μάρτιος-Μάιος: Η εξέγερση στη Χαλκιδική και την Κεντρική Μακεδονία έχει αισθητή απήχηση στη Θεσσαλονίκη. Για αντί­ ποινα σφάζονται από τον αρχιστράτηγο των Τούρκων Αμπού Λουμπούτ, πρόκριτοι, όμηροι και 2.000 γυναικόπαιδα.

1835-1845 Ιδρύονται το πρώτο ελληνικό σχολείο και το πρώτο παρθενα­ γωγείο, αντίστοιχα.

1841 Ο έμπορος Κώστας Λίγδας κατασκευάζει το πρώτο, υπαίθριο, θέατρο της Θεσσαλονίκης, κοντά στο Λευκό Πύργο.

1850 Δημιουργείται το πρώτο ελληνικό τυπογραφείο από τον Μιλ­ τιάδη Γκαρμπολά. Τον ίδιο χρόνο κυκλοφορεί το πρώτο μετα­ φρασμένο βιβλίο («Απομνημονεύματα μητρός δυστυχούσης προς την θυγατέρα της», μετ. Αντωνίου Μόσχου).

1856 Αρχίζει να λειτουργεί η Οθωμανική Τράπεζα.

1858 Με αφορμή την επίσκεψη του Σουλτάνου Αβδούλ Μετζήτ, η πόλη εξωραΐζεται. Κατεδαφίζεται ένα μέρος των βυζαντινών τειχών, βάφεται λευκός ο «Πύργος του αίματος», που μέχρι τότε ήταν κάτεργο. Χτίζονται νέα κτίρια και χαράζονται και­ νούριοι δρόμοι. Η πόλη επεκτείνεται ανατολικά (περιοχή Εξο­ χών), όπου χτίζονται οι βίλες των πλουσίων («πύργοι»). Μερι­ κά χρόνια αργότερα (1666-1669) κατεδαφίζεται και το παρα­ λιακό τείχος της Θεσσαλονίκης.

1869 Τυπώνεται η πρώτη ποιητική συλλογή («Η Ορφανία, Ποίημα Λυρικόν μετ’ ελεγειακής επιχρώσεως, Εις Άσματα Τέσσερα» του Γεωργίου Ρ. Παππά Γεωργίου).

1871-1888 Η πόλη ενώνεται με σιδηροδρομικό δίκτυο με το Βελιγράδι και με την κεντρική Ευρώπη. Αργότερα με Φλώρινα-Μοναστήρι και με Αλεξανδρούπολη-Κωνσταντινόύπολη.

1875 Ιδρύεται το πρώτο ελληνικό Διδασκαλείο.Εκδίδεται η εφημε­ ρίδα «Ερμής» από τον τυπογράφο Σοφοκλή Γκαρμπολά.

1876 Φανατισμένοι Τούρκοι σφάζουν τους προξένους Γαλλίας και Γερμανίας.

αψιερω μα/11

1882 Ιδρύονται τέσσερα νηπιαγωγεία.

1883 Κυκλοφορεί το πρώτο βιβλίο πεζογραφίας (Μαρίνου Κουτούβαλη «Χειμερινοί νύκτες. Ο βίος όνειρος, ήτοι Μία νυξ εν τω παραδείσω. Αλληγορία»). Τον ίδιο χρόνο τυπώνεται και το πρώτο θεατρικό έργο (Δημητρίου Βερναρδάκη «Μερόπη. Τρα­ γωδία εις πράξεις πέντε»).

1889 Κατεδαφίζονται (μέχρι την οδό Αγίου Δημητρίου) τα τείχη που ένωναν το Λευκό Πύργο με το Επταπύργιο. Κυκλοφορεί ο «Αριστοτέλης», το πρώτο ελληνικό περιοδικό της Θεσσαλονί­ κης.

1890 Πυρκαγιά καίει περίπου 2.000 σπίτια.

1893 Ιππήλατα τραμ εμφανίζονται στην πόλη (ηλεκτροκίνητα από το 1907).

1897 Γαλλική τεχνική εταιρία κατασκευάζει το πρώτο τεχνητό λιμά­ νι της Θεσσαλονίκης. Η πόλη γίνεται επίκεντρο ανταγωνισμού των μεγάλων δυνάμεων της εποχής και των λαών της Βαλκανι­ κής.

1903 Με δωρέα του ομογενούς Ιωάννου Παπάφη, από τη Μάλτα, ιδρύεται το ορφανοτροφείο «Μελιτεύς».

1904-1908 Ένοπλες συγκρούσεις Ελλήνων ανταρτών με Βούλγαρους κο­ μιτατζήδες (Μακεδονικός Αγώνας). Το Γενικό Ελληνικό Προ­ ξενείο της Θεσσαλονίκης συντονίζει τη δράση των αντάρτικών σωμάτων.

1909 Ιούλιος: Δολοφονία του Τούρκου διοικητή της Θεσσαλονίκης, Μαζίμ Πασά, και επανάσταση των Νεοτούρκων. Σύλληψη του σουλτάνου Αβδούλ Χαμίτ και φυλάκισή του στη βίλα Αλατίνι.

1909 Ιούλιος: Ιδρύεται η «Φεντερασιόν», η Εργατική Σοσιαλιστική Ομοσπονδία Θεσσαλονίκης. Δημιουργείται η Φιλαρμονική Ορχήστρα του Παπαφείου ορφανοτροφείου, πρώτη οργανωμέ­ νη μορφή μουσικής ζωής.

1912 18 Οκτώβρίου: Στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης τορπιλίζεται το τουρκικό θωρηκτό «Φετίχ Μπουλέν». 26 Οκτ.: Ο ελληνικός στρατός απελευθερώνει την πόλη ύστερα από πόλεμο τριών εβδομάδων.

12/αφιερωμα

1913 5 Μαρτίου: Δολοφονείται στη Θεσσαλονίκη ο βασιλιάς Γεώρ­ γιος Α'. 17 Μαίου: Με τη συνθήκη του Λονδίνου η Μακεδονία περιέρχεται στην Ελλάδα. Η Συνθήκη του Βουκουρεστίου (Αύγουστος) επικυρώνει την ενσωμάτωση.

1914 Φτάνει στη Θεσσαλονίκη το πρώτο κύμα προσφύγων από την Ανατολική Θράκη και τη Μικρά Ασία. Ιδρύεται, με απόφαση του Βενιζέλου, το Κρατικό Ωδείο Θεσσαλονίκης, το μόνο -ώς σήμερα- κρατικό ωδείο της χώρας. Αρχίζει να λειτουργεί το πρώτο υποκατάστημα ελληνικής τράπεζας (Εθνική).

1915 Στρατεύματα της «Αντάντ» αποβιβάζονται στη Θεσσαλονίκη. Ο Βενιζέλος διαφωνεί με τα ανάκτορα (διχασμός). Κυκλοφο­ ρεί ο «Γόρδιος δεσμός», το πρώτο ημερολόγιο.

1916 17 Αυγούστου: Ξεσπάει το κίνημα της Εθνικής Άμυνας. 26 Σε­ πτεμβρίου: Ο Βενιζέλος φτάνει στη Θεσσαλονίκη και δημιουρ­ γεί εδώ «Προσωρινή Κυβέρνηση». Ιδρύεται το Εργατικό Κέν­ τρο Θεσσαλονίκης.

1917 12/25 Ιουνίου: Η κυβέρνηση Βενιζέλου μεταφέρεται στην Αθή­ να. 5/18 Αυγούστου: Τεράστια πυρκαγιά καταστρέφει το μεγα­ λύτερο τμήμα της πόλης και σβήνει την παλιά εικόνα της, με τον έντονο βυζαντινό και ανατολίτικο χαρακτήρα. Δημιουργείται (1919) το νέο ρυμοτομικό σχέδιο για την «πυρίκαυστο ζώ­ νη».

1918 Ιδρύεται το Εμπορικό και Βιομηχανικό επιμελητήριο.

1921 Κυκλοφορεί η «Τέχνη», το πρώτο λογοτεχνικό περιοδικό.

1922 Εκδίδονται τα περιοδικά «Μακεδονικά Γράμματα» και «Αυ­ γή».

1922-1923 Μετά τη μικρασιατική καταστροφή και τη σύμβαση για την αν­ ταλλαγή των πληθυσμών, η Θεσσαλονίκη δέχεται 80-100 χιλιά­ δες πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία, τον Πόντο, τον Καύκασο και τη Νότια Ρωσία.

1926 Ιδρύεται το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Δημιουργείται η Διεθνής Έκθεση Θεσσαλονίκης. Ο Χρήστος Τσιγγιρίδης θέτει σε λειτουργία τον πρώτο στην Ελλάδα ραδιο­ φωνικό σταθμό.

αφιερω μα/13

1927 Αρχίζει νά λειτουργεί στη βίλα Αλατίνι η Φιλοσοφική, πρώτη σχολή του Πανεπιστημίου.

1930 Κυκλοφορούν «Τα τετράδια του Παύλου Φωτεινού» τρυ Στέ­ λιου Ξεφλούδα, που εγκαινιάζουν τη νεότερη περίοδο της πε­ ζογραφίας της Θεσσαλονίκης.

1931 Ο Γ.Θ. Βαφόπουλος τυπώνει την ποιητική συλλογή «Τα ρόδα της Μυρτάλης», έργο που ανοίγει την αυλαία της σύγχρονης ποίησης στη Θεσσαλονίκη.

1932 Εμφανίζονται οι «Μακεδονικές Ημέρες», το πρώτο αξιόλογο λογοτεχνικό περιοδικό της Θεσσαλονίκης.

1936 Εκδίδεται το περιοδικό «Μορφές». 8-9 Μαΐου: Απεργία των καπνεργατών με αιματηρά επεισόδια.

1939 Αρχίζει η πρώτη φάση λειτουργίας (1939-1941) της Δημοτικής Βιβλιοθήκης, με οργανωτή και πρώτο διευθυντή τον Γ.Θ. Βαφόπουλο (θα ξανανοίξει το 1947). Ιδρύεται η Εταιρεία Μακε­ δονικών Σπουδών.

1941 9 Απριλίου: Είσοδος των Γερμανών στη Θεσσαλονίκη.

1943 Φεβρουάριος: Οι Εβραίοι της πόλης σε γκέτο. Καταστρέφεται το εβραϊκό νεκροταφείο με 30.000 τάφους. Μάρτιος: Οι πρώτες εκτοπίσεις σε στρατόπεδα συγκέντρωσης (Τα θύματα τελικά θα φτάσουν τις 45.000 χιλιάδες).

1944 30 Οκτωβρίου: Οι Γερμανοί αποχωρούν, ενώ δυνάμεις του ΕΛΑΣ εισέρχονται στη Θεσσαλονίκη.

1945 Κυκλοφορεί το περιοδικό «Κοχλίας».

1952 Αρχίζει να χτίζεται η πανεπιστημιούπολη. Ιδρύεται η Μακεδο­ νική Καλλιτεχνική Εταιρεία «Τέχνη», σωματείο που πρόσφερε πολλά στην πνευματική και καλλιτεχνική ζωή της Θεσσαλονί­ κης.

1953 Δημιουργείται το Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσρυ του Αίμου.

14/αφιερωμα

1954 Συγκροτείται το Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας.

1955 Αρχίζει να εκδίδεται το περιοδικό «Νέα Πορεία».

1957 Διαμορφώνεται η νέα παραλία της πόλης.

1958 Κυκλοφορεί το περιοδικό «Διαγώνιος».

1959 Δημιουργείται η Συμφωνική Ορχήστρα Βορείου Ελλάδος (από το 1966, Κρατική Ορχήστρα Θεσσαλονίκης). Κυκλοφορεί το περιοδικό «Κριτική».

1960 Η ελληνική τηλεόραση γεννιέται στη Θεσσαλονίκη. Η ΔΕΗ αρ­ χίζει να λειτουργεί τον πρώτο, πειραματικό, σταθμό τηλεόρα­ σης στις εγκαταστάσεις της Διεθνούς Εκθέσεως.

1961 Ιδρύεται το Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος.

1962 Ιδρύεται η Εταιρεία Λογοτεχνών Θεσσαλονίκης. Αρχίζει το Φεστιβάλ Ελληνικού Τραγουδιού της Δ.Ε.Θ.

1963 22 Μαίου: Δολοφονείται ο Γρηγόρης Λαμπράκης. 27 Οκτω­ βρίου: Εγκαινιάζεται το Αρχαιολογικό Μουσείο.

1966 Αρχίζουν το Φεστιβάλ Ελληνικού Κινηματογράφου (από το 1960, Εβδομάδα Ελληνικού Κινηματογράφου) και τα «Δημήτρια». Συγκροτείται η Δημοτική Πινακοθήκη.

1971 Εκδίδεται το περιοδικό «Τραμ».

1978 20 Ιουνίου: Μεγάλος σεισμός κλονίζει τη Θεσσαλονίκη και προκαλεί σοβαρές ζημιές στα μνημεία της πόλης.

1984 Ιδρύεται Σχολή Καλών Τεχνών στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονί­ κης.

1985 Η Θεσσαλονίκη γιορτάζει τα 2.300 χρόνια από την ίδρυσή της.

αφιερωμα/15

Κώστας Ν. Πλαστήρας

Η λογοτεχνία της Θεσσαλονίκης επί τουρκοκρατίας (1850-1912) Σύντομο διάγραμμα Συνηθίστηκε στη λογοτεχνία της Θεσσαλονίκης να τίθεται σαν όριο που ξεχωρίζει την παλαιότερη από τη νεότερη εποχή το 1932 κι όχι αδικαιολόγητα. Τη χρονιά αυτή εκόίόεται το περιοδικό Μακεδονικές Ημέρες που αποτελεί τη μαρτυρία πως η λογοτεχνία στη Θεσσαλονίκη όχι μόνο υπάρχει, αλλά καρποφορεί, ανοίγοντας δρόμους που αργότερα θα χαρακτηρισθούν πρωτοποριακοί. Όμως το κατώτερο χρονολογικό όριο, απ’ όπου δηλαδή ξεκινά η διεργασία που θα φέρει τη δημιουρ­ γική λογοτεχνία στην καινούρια εποχή, δεν μπορεί να είναι το 1922, όπως πολλοί έχουν ισχυρισθεί. Τούτο απορρέει από νεότερες έρευνες και διαπιστώσεις που αναθεωρούν τις ώς τώρα εκτιμήσεις. Γι’ αυτό και η επιλογή του 1850 δεν έγινε τυχαία, όπως θα αναλυθεί στη συνέχεια. Στο ανακύλισμα των ογδόντα δύο ετών (1850-1932) συμβαίνουν πάμπολλες αλλαγές, σε κρίσιμες ιστορικές περιόδους που με τον τρόπο τους συμβάλλουν στη διαμόρφωση του πνευματικού προσώπου της Θεσσαλονίκης. Ωστόσο η παρούσα μελέτη περιορίζεται στα χρόνια της τουρκο­ κρατίας. Τούτο γίνεται γιατί η περίοδος αυτή είναι η πιο ρευστή, η περίοδος που μπαίνουν οι βάσεις και όημιουργείται η προϊστορία. Το κατώτερο χρονολογικό όριο έχει τεθεί στα 1850 γιατί τότε ιδρύεται στη Θεσσαλονίκη το πρώτο ελληνικό τυπογραφείο, αρκετά αργά σε σχέση με άλλες πόλεις επίσης κατακτημένες από τους Οθωμανούς, στις οποίες πολύ νωρίτερα διαπιστώνουμε τυπογραφική δραστηριότητα. Θεωρούμε λοιπόν τη χρονολογία αυτή σαν ξεκί­ νημα των νεοελληνικών γραμμάτων, που θα οδη-

Α'. 1850-1899.

γήσει στη λογοτεχνική έκφραση. Το χρονικό διά­ στημα 1850-1912 δεν μπορεί να θεωρηθεί σαν μια αδιάσπαστη ιστορική περίοδος της λογοτε­ χνίας, γι’ αυτό θα χωρισθεί: α. Στην περίοδο που καλύπτει τον 19ο αιώνα (1850-1899) και β. Στα υπόλοιπα χρόνια του 20ου αιώνα μέχρι την απελευθέρωση (1900-1912).

Ο 19ος αιώνας και οι αρχές της λογοτεχνίας

Η αντίστροφη μέτρηση για την ανάπτυξη των γραμμάτων αρχίζει στα 1850. Η πόλη και η ευρύτερη περιοχή της αποτελούν κέντρο σπουδαίο -οικονομικό, πολιτικό, στρατιωτικό. Στη δεύτερη πόλη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, μέσα

από την οικονομική άνθηση θα έρθει και η ανάπτύξη των γραμμάτων. Ο Α.Ε. Βακαλόπουλος συνδέει την οικονομική με την πολιτιστική ανάπτύξη του χώρου σαν δύο φάσεις που η δεύτερη' ξεκινά από τη συμπλήρωση της πρώτης.

16/αφιερωμα Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, ο χώρος περνά από πολλά επίπεδα αλλαγών. Είναι η μεταρρυθμιστική πολιτική των Αβδούλ Μετζίτ και Αβδούλ Αζίζ με τις όποιες φιλελευθεροποιήσεις που σαν αποτέλεσμα έχει την ίδρυση Συλλόγων και εκπαιδευτικών ιδρυμάτων πολύ σημαντικών για την εκπαίδευση των ελληνοπαίδων. Η Θεσ­ σαλονίκη θα αλλάξει όψη και θα περάσει μια πε­ ρίοδο εξωραϊσμού. Με το γκρέμισμα του θαλάσ­ σιου τείχους (1866), την οικοδόμιση νέων οικιών επηρεασμένων από την ευρωπαϊκή αρχιτεκτονι­ κή, τη σιδηροδρομική σύνδεση προς το Βελιγρά­ δι (1873) και την Κωνσταντινούπολη αργότερα, ο χώρος θα αρχίσει να ζει μέσα από τις πολλές νύξεις που κάθε καινούριο απόκτημα φέρνει. Μικροί ταχυδρόμοι όλα τούτα, θα ξυπνήσουν άλλες καταστάσεις, καινούριες προσδοκίες. Αλ­ λά ο Κριμαϊκός πόλεμος (1853-1856), ο ρωσοτουρκικός (1877-1878), τα γεγονότα των προξέ­ νων (1876), η επανάσταση του 1878, η ίδρυση Βουλγαρικού κράτους (1878) και η προσάρτηση της Ανατολικής Ρωμυλίας (1885) θα έχουν αντί­ κτυπο τόσο στην ευρύτερη περιοχή της Μακεδο­ νίας όσο και στην ίδια την Θεσσαλονίκη. Των γεγονότων αυτών έκφραση θα είναι η πολιτιστι­ κή και ιδεολογική ανάπτυξη του χώρου. Έτσι, ο Μιλτιάδης Γκαρμπολάς, γόνος οικο­ γένειας τυπογράφων θα εγκατασταθεί στη Θεσ­ σαλονίκη και θα ιδρύσει το πρώτο ελληνικό τυ­ πογραφείο στα 1850. Η τυπογραφική δραστηριό­ τητα των Γκαρμπολάδων είναι μακροχρόνια, αρ­ χίζοντας από τον Κωνσταντίνο Γκαρμπολά, πα­ τέρα του Μιλτιάδη, που ξεκίνησε στη Βιέννη, για να συνεχίσει στην Αθήνα στα 1838. Στη Θεσ­ σαλονίκη το τυπογραφείο Μ. Γκαρμπολά λει­ τούργησε ένα χρόνο και γνωρίζουμε τουλάχιστο έξι βιβλία που τύπωσε. Η ίδια οικογένεια αργό­ τερα θα ιδρύσει την πρώτη ελληνική εφημερίδα της Θεσσαλονίκης. Την Τρίτη 13 Μαΐου 1875 θα κυκλοφορήσει ο Ερμής που αργότερα θα αλλάξει τίτλο σε Φάρος της Μακεδονίας και Φάρος της Θεσοαλονίκης και θα κρατηθεί με μικρές διακο­ πές μέχρι το 1912. Πολλά θα είναι και τα υπό­ λοιπα τυπογραφεία που θα ακολουθήσουν το παράδειγμα του Μ. Γκαρμπολά όπως του: Κ. Δαρζηλοβίτη, Ν. Βαγλαμαλή, Σπ. Βασιλειάδη, Στ. Θάνου, Ν. Βικόπουλου, Θ. Ηρακλείδη κλπ. Ανάμεσα στις έξι εκδόσεις του τυπογραφείου Γκαρμπολά μπορούμε να ξεχωρίσουμε: το μετα­ φρασμένο μυθιστόρημα: Η Γενεδιέδη, ένα θεα­ τρικό έργο: Παροιμίαι δραματικοί, ήτοι μεταπεποιημέναι εις αστειοτάτας κωμωδίας μεταφρα­ σμένο από τα γαλλικά και ένα ηθικοπλαστικό αφήγημα το Απομνημονεύματα μητρός δνστνχούσης προς την θυγατέρα της μεταφρασμένο επίσης από τα γαλλικά από τον Αντώνιο Μόσχο. Έτσι η ζήτηση λογοτεχνικού βιβλίου αποδεικνύεται ήδη με την έναρξη τυπογραφικής δρα­

στηριότητας, και στον ένα χρόνο της λειτουργίας του Τυπογραφείου Γκαρμπολά το 50% των εκ­ δόσεων είναι λογοτεχνικού περιεχομένου. Με το χρόνο που θα περνά θα πληθαίνουν οι εκδόσεις λογοτεχνικού βιβλίου, και αναμφίβολα υπάρχει διακίνηση βιβλίου που έχει εκδοθεί σ’ άλλες πε­ ριοχές. Στην περίοδο αυτή της έναρξης της δημιουργι­ κής λογοτεχνίας μπορούμε να αναφέρουμε την Ευφροσύνη Σαμαρτσίδου που διηύθυνε το Κεν­ τρικό Παρθεναγωγείο στα χρόνια 1863-1870 και είχε εκδώσει, στην Αθήνα, ποιητική συλλογή με τον τίτλο Συλλογή ποιήσεων, (1857). Αλλά και ο γιος της που διετέλεσε καθηγητής στο Διδασκα­ λείο Θεσσαλονίκης ήταν ποιητής και πεζογράφος με πλούσιο εκδομένο έργο. Βέβαια δεν ήταν Θεσσαλονικείς, αλλά δάσκαλοι, που βρέθηκαν στη Θεσσαλονίκη. Ήταν όμως δάσκαλοι, όπως και πολλοί άλλοι, που έθρεψαν με το εκπαιδευ­ τικό αλλά και το λογοτεχνικό τους έργο αυτούς που αργότερα θά εμφανισθούν στο χώρο της Θεσσαλονίκης. Σαν αντιπροσώπους της λογοτεχνικής Θεσσα­ λονίκης αυτής της περιόδου θα μπορούσαμε να αναφέρουμε τους: Γεώργιο Ρ. Παππά Γεωργίου, Α.Ν. Αυξεντιάδη, Γεώργιο Παπουλιά, Χαρίτωνα Παπουλιά, Μαρίνο Κουτούβαλη, Γεώργιο Παπανικολάου, Πέτρο Παπαγεωργίου. Ο Γεώργιος Ρ. Παππά Γεωργίου εκ Καταφυ­ γής, όπως αναγράφει στη συλλογή του, εκδίδει την Ορφανία. Ποίημα λυρικόν μετ’ ελεγειακής επιχρώσεως εις άσματα τέσσαρα. Η συλλογή αυ­ τή θεωρείται η πρώτη ποιητική έκδοση στο χώρο της Θεσσαλονίκης (1869). Τα αμέσως επόμενα βήματα γίνονται από τον Αριστείδη Ν. Αυξεντιάδη με τρεις εκδομένες ποιητικές συλλογές: Η πρώτη έχει τον τίτλο Αν­ θών ήτοι Συλλογή ποιημάτων λυρικών (1875). Πρόκειται για μια μικρή συλλογή αφιερωμένη στον Φιλεκπαιδευτικό Σύλλογο Θεσσαλονίκης, περιέχει δεκαεννέα ποιήματα ομοιοκατάληκτα, συνήθως σε γλώσσα καθαρεύουσα ή άλλοτε αρ­ κετά απλουστευμένη. Ο Αυξεντιάδης πρέπει να ήταν δάσκαλος, όπως τουλάχιστο μπορεί κανείς να συμπεράνει από το ποίημά του Η εν Φούρκα διδασκαλία μου. Οι επόμενες ποιητικές του συλλογές: Συλλογή ποιήσεων λυρικών και σατυρικών (1882) και Τα Άπαντα στιχουργήματα (1885) περιέχουν τα ίδια ποιήματα της πρώτης συλλογής καθώς και κάποια καινούρια. Ένα καινούριο στοιχείο που εμφανίζεται στη δεύτερή μου συλλογή είναι ποιήματα σατιρικά, περιπαικτικά πολλές φορές, όπου διακωμωδούνται άνθρωποι, καταστάσεις, γεγονότα όπως λ.χ. ο ποιητικός διαγωνισμός της Αθήνας του 1873. Σε γενικές γραμμές η ποίηση του Αυξεντιάδη κινείται σ’ έναν ατελή ρομαντι­ σμό αντίστοιχο με τις ποιητικές τάσεις των Αθη-

αφιερωμα/17 νών μετά τα 1850. Ακολουθεί ο Χαρίτων Γρ. Παπουλιάς που εκ­ δίδει στην Αθήνα (1873) τη συλλογή Δάκρυα, Λυρική Συλλογή, όπως επεξηγεί, η οποία βραβεύθηκε στον Βουτσιναίο ποιητικό αγώνα του ίδιου έτους. Είναι η μόνη ποιητική έκδοση του X. Παπουλιά που διαθέτουμε σήμερα. Η συλλο­ γή είναι αφιερωμένη Τη Μακεδονία, ενώ το πρώτο ποίημα με τον τίτλο Προσφώνησις είναι προσφώνηση για τη Μακεδονία που την προσω­ ποποιεί σαν γυναίκα αναφέροντας τους πόνους, τους καημούς της και την παλιά της δόξα. Απάλυνση στη δυστυχία της Μακεδονίας είναι ο ίδιος ο ποιητής μια και στο πρόσωπό του βρίσκει τον ποιητή της. Όλα τα ποιήματα της συλλογής κινούνται στα πλαίσια του ρομαντισμού με στί­ χους ομοιοκατάληκτους και γλώσσα ανάμικτη, καθαρεύουσα με κάποια στοιχεία δημοτικής μπολιασμένη. Αντίθετα ο Γεώργιος X. Παπουλιάς με κατα­ γωγή από τον Κουλακιά κι αδελφός του Χαρίτωνα όπως λέγεται, αν και το πατρώνυμό τους δεν μοιάζει, είναι ένας πολύ διαφορετικός από τον Χαρίτωνα ποιητής. Εχει πολύ περισσότερο έργο ποιητικό αλλά και θεατρικό. Εκδίδει τις ποιητι­ κές συλλογές Στιγμαί Ρεμβασμού (1885) και Πα­ νοράματα, καιί τα θεατρικά έργα Τα δύο Γραΐδια της Θεσσαλονίκης (1885), Μένιππος ή διάφορα σατυρικά στιχουργήματα (1888) και Ο Βλαξ εις το καφεσιαντάνιον. Ο Γ. Παπουλιάς κινείται στα ίδια πλαίσια του ρομαντισμού ενώ από κάποια στιγμή φαίνεται να τον κερδίζει περισσότερο η σατιρική ποίηση, αλλά και τα θεατρικά του έργα είναι κωμωδίες. Η γλώσσα του είναι απλή καθαρεύουσα, ενώ τα σατιρικά του ποιήματα και τα θεατρικά του έρ­ γα στη δημοτική με παράλληλη χρησιμοποίηση πολλών ιδιωματικών στοιχείων. Τούτο το τελευ­ ταίο είναι μια πολύ σημαντική προσφορά του Γ. Παπουλιά κυρίως για το ιδίωμα της παλιάς Θεσ­ σαλονίκης όπως βγαίνει από το θεατρικό του Τα δύο Γραΐδια. Ακόμα η οξεία του κριτική αλλά και η περιγραφή του τρόπου ζωής των Θεσσαλονικέων αποτελεί πηγή πλουσίων πληροφοριών για τον ιδιωτικό βίο των χρόνων που περιγρά­ φει. Ο Μαρίνος Κουτούβαλης (Σμύρνη 1851 Αθήνα 1926), γιατρός στο επάγγελμα, ασχολήθη­ κε με την ποίηση, την πεζογραφία και το θέατρο. Ήταν συνεργάτης της εφημερίδας Φάρος της Μακεδονίας και πρέπει να θεωρηθεί κυρίως σαν θεατρικός συγγραφέας. Κινήθηκε στα πλαίσια του ρομαντισμού και το πεζογράφημά του Χειμε­ ρινοί νύκτες - Ο βίος όνειρος ήτοι μία νυξ εν τω παραδείσω είναι το πρώτο πεζογράφημα που τυ­ πώνεται στη Θεσσαλονίκη. Άλλα του έργα εί­ ναι: Ο 'Αρχών του Ολύμπου Ιωάννης ο Καταλανός δράμα εις πέντε μέρη και Ανθύλλια συλλογή

ΧΕΙΜΕΡΙΝΑ! ΝΥΚΤΕΣ

Ο ΒΙΟΣ ΟΝΕΙΡΟΣ

•*irsn JS Τ&ΒΜΙΙΜ, ΑΛΛΗΓΟΡΙΑ '

1 ΕΒΙΦΙΜΛΙΪ T0V ·»ΙΜ>· TIIS ίαΚΕΛΜΙΑΐ·.

, V £,ν*ΘΕΣΣΑΛΛΛΙ&Ηι . ΕΚ ΤΟΤ>ΤΤΠΟΙ Μ»ΕΙΟΤ ΤΟΓ .ΕΡΙίΟΓ.

To εξώφυλλο τον πρώτον πεζογραφήματος πον τυπώθηκε στη Θεσσαλονίκη (1883)

λυρικών ποιήσεων (1873), Λάμπρος και Φώτος, θέατρο (1880), Δάφνη, θέατρο (1881), 'Ασμα ασμάτων, ποίηση (1875), Παλμοί και κύμματα ποίηση (1889), και βέβαια το πεζογράφημα Ο Βίος όνειρος (1883). Ο Κουτούβαλης είναι ο κυριότερος εκπρόσωπος της ρομαντικής λογοτε­ χνίας του 19ου αιώνα στη Θεσσαλονίκη. Ένας ακόμη γιατρός αυτής της εποχής, είναι ο Γεώργιος Παπανικολάου ο οποίος σαν φοιτητής ιατρικής εκδίδει στα 1896 μια και μάλλον τη μο­ ναδική του ποιητική συλλογή με τον τίτλο Απαρχαί ποιήσεως ήτοι τα πρώτα μου ποιήματα. Πρό­ κειται για πρωτόλεια ποιήματα που κινούνται στο ίδιο κλίμα του ρομαντισμού, σε γλώσσα κα­ θαρεύουσα, ποιήματα που έχουν απαγγελθεί σε διάφορες εκδηλώσεις όπως η περίπτωση της επε­ τείου για την ανάρρηση του Σουλτάνου ή η γιορ­ τή των τριών ιεραρχών κλπ. Στα ίδια χρόνια, προς το τέλος του 19ου αιώ­ να έχουμε τη σημαντική παρουσία του φιλόλο­ γου και αρχαιολόγου Πέτρου Παπαγεωργίου. Ο Παπαγεωργίου δημοσιεύει σε περιοδικά και εφημερίδες κείμενα και μελέτες φιλολογικού ή αρχαιολογικού ενδιαφέροντος για τη Θεσσαλο­ νίκη. Πολλά του όμως αρχαιολογικά μελετήματα είναι γραμμένα με μια γλαφυρότητα που απέχει πολύ από τη γνωστή αυστηρότητα των επιστημο­

18/αφιερωμα νικών κειμένων. Χαρακτηριστικό είναι το Εκδρομή εις την βα­ σιλικήν και Πατριαρχικήν μονήν της Αγίας Ανα­ στασίας της Φαρμακολυτρίας της εν Χαλκιδική (1898). Ο Παπαγεωργίου θα αφήσει πλούσιο και σπουδαίο έργο για τα αρχαιολογικά προβλήματα της Θεσσαλονίκης. Ο X. Μπακριρτζής που θα αναρωτηθεί αν τα κείμενα του Παπαγεωργίου έχουν σχέση με τις λογοτεχνικές αναζητήσεις της εποχής αυτής, θα απαντήσει πως «ο Παπαγεωρ­ γίου δεν συμμετείχε στη διαμόρφωση του λογο­ τεχνικού προσώπου της Θεσσαλονίκης... τα κεί­ μενά του είναι ο απόηχος μιας άλλης εποχής, των περιηγητικών κειμένων του 17ου, 18ου, και 19ου αιώνα». Στη χρονική όμως διάρκεια που εξετάζουμε, αναζητώντας τα σπέρματα λογοτε­ χνικής δραστηριότητας, σε μια περίοδο απόλυτα ρευστή και υπό διαμόρφωση, τα περιηγητικά κείμενα του Παπαγεωργίου δεν μπορούν να μεί­ νουν αυτόνομα έξω από το γενικότερο πλέγμα της ανάπτυξης του πνευματικού προσώπου της Θεσσαλονίκης. Η περίοδος του 19ου αιώνα συμπληρώνεται με την έκδοση του περιοδικού Αριστοτέλης για σύν­ τομο χρονικό διάστημα (1889-1890) από τον Γ. Παπαγεωργίου. Το πρώτο αυτό περιοδικό της Θεσσαλονίκης δεν είναι αποκλειστικά λογοτε­ χνικό. Στις στήλες του φιλοξενεί ποικιλία θεμά­ των. Δημοσιεύει άρθρα, μελέτες, κάποια ποιή­ ματα, διηγήματα μεταφρασμένα σημαντικών συγγραφέων όπως του A. France, του F. Shiller, του F. Coppee. Αλλά και διηγήματα του Ατολμί-

δη και του Δελφίν, που για την εποχή τους μπο­ ρούν να επισημανθούν, παρ’ όλο που δεν μπο­ ρούμε να αποκρυπτογραφήσουμε τα ψευδώνυμό τους. Κλείνοντας την περίοδο του 19ου αιώνα της λογοτεχνίας της Θεσσαλονίκης, πρέπει να επισημάνουμε την καθυστερημένη έναρξη λογοτεχνι­ κής δημιουργίας, αλλά και την ποιότητά της που δεν παίζει ρόλο καθοριστικό στην ελληνική γραμματεία αυτής της περιόδου. Το έργο που υπάρχει κινείται στα πλαίσια του ρομαντισμού που διακρίνει και την αθηναϊκή λο­ γοτεχνία στα ίδια χρόνια. Ωστόσο, οι εξελίξεις στην ποίηση και την πεζογραφία που συμβαί­ νουν στην ελεύθερη Ελλάδα, όπως εκφράζονται από τη γενιά των ποιητών του 1880 αλλά και στην πεζογραφία με το ρεαλιστικό και ηθογρα­ φικό διήγημα, δεν φαίνεται να επηρεάζουν τη λογοτεχνία της Θεσσαλονίκης. Παράλληλα εκτός από το γενικό χαρακτηριστικό του ρομαντισμού διαπιστώνουμε τα σπέρματα μιας λογοτεχνίας περισσότερο ηρωικής ή ελληνοκεντρικής. Ο πό­ θος για απελευθέρωση αρχίζει να περνά στα κεί­ μενα της λογοτεχνίας, όπως επίσης οι έννοιες του Ελληνισμού, της Μακεδονίας, της περηφάνειας για το ένδοξο παρελθόν, αλλά και το όρα­ μα για ένα διαφορετικότερο και ελεύθερο μέλλον μαζί με το ελληνικό κράτος. Και βέβαια θυμί­ ζοντας πως όλα τούτα, μέσα από τη λογοκρισία και τις καταπιέσεις του Οθωμανικού κράτους απέναντι στα τυπογραφεία, τον τύπο, τα βιβλία και την εκπαίδευση.

Β \ 1900-1912. Ο 20ος αιώνας ώς την απελευθέρωση και η Ηρωική λογοτεχνία Ο 20ος αιώνας θα βρει την παλιά γενιά των λο­ γοτεχνών όχι ιδιαίτερα συνειδητοποιημένη στις νέες λογοτεχνικές και γλωσσικές τάσεις που δια­ μορφώνονται στα τέλη του 19ου. Παράλληλα θα ξεπηδήσει μια καινούρια γενιά, αυτή που γεννη­ μένη στην τελευταία τριακονταετία αρχίζει να ανδρώνεται λογοτεχνικά στα τέλη του 19ου ή στις αρχές του 20ου αιώνα. Έτσι, τα δώδεκα χρόνια που θα μεσολαβή­ σουν μέχρι την απελευθέρωση, είναι χρόνια όπου θα συνυπάρξουν κάποιοι από την παλιά γενιά, μ’ αυτή που αρχίζει να παράγει λογοτε­ χνικό έργο, ενώ θα προετοιμάζεται η γενιά της απελευθέρωσης. Ωστόσο δύο τάσεις διαφαίνεται να κατέχουν τους λογοτέχνες της εποχής. Η πρώ­ τη είναι η συνέχιση της καλλιέργειας του ρομαν­ τισμού και η δεύτερη, όχι μακριά από τα χαρα­ κτηριστικά της πρώτης αλλά με πνεύμα ηρωικό, περιγράφει τα κατορθώματα του Μακεδονικού Αγώνα, που η ένοπλη φάση του (1904-1908), εί­

ναι το κύριο ιστορικό στοιχείο αυτής της περιό­ δου. Εκδοτικά η περίοδος αυτή δεν έχει διαφορές με την προηγούμενη. Οι αυτοτελείς εκδόσεις λο­ γοτεχνικών βιβλίων είναι πολύ λίγες και αφο­ ρούν κατά κύριο λόγο την ποίηση, ενώ η πεζο­ γραφία περνά σε δεύτερη και ίσως αμελητέα μοί­ ρα. Κυρίως ο τύπος που φιλοξενεί και λογοτε­ χνική συνεργασία στηρίζει τους λογοτέχνες της εποχής, γιατί δεν υπάρχει κανένα περιοδικό. Οι εφημερίδες αυτές είναι Ο Φάρος της Θεσσαλονί­ κης, Η Αλήθεια (1903) κι αργότερα με τον και­ νούριο της τίτλο ως Νέα Αλήθεια (1909). Η έλ­ λειψη εντύπων λογοτεχνικού χαρακτήρα θα φα­ νεί και από τις δημοσιεύσεις που βρίσκουμε σε έντυπα που εκδίδονται έξω από τη Θεσσαλονίκη όπως το Ημερολόγιο τον Αιγαίου, το Μικρασια­ τικό Ημερολόγιο ή το Εθνικόν Ημερολόγιου τον Κ. Φ. Σκόκον κι αργότερα το Μακεδονικόν Ημε­ ρολόγιου τον Παμμακεδονικον Συλλόγου Αθη-

αφιερωμα/19 ποίηση είναι οι: Μιχ. Θ. Γεωργιάδης, Αλέξαν­ δρος Σάλτας, Κωνσταντίνος Σταματόπουλος, Γεώργιος Χαλκιάς, Αιμίλιος Ριάδης και Γεώρ­ γιος Σαγιαξής. Στην πεζογραφία οι: Γεώργιος Χατζηκυριάκου, Τζων Π. Χατζηπαππάς, Κ.Γ. Κουρτίδης. Ο Μιχαήλ Θ. Γεωργιάδης που σπούδασε νομι­ κά στην Αθήνα εκδίδει δύο ποιητικές συλλογές. Η πρώτη που πρέπει να είναι αρκετά πρώιμη έχει τον τίτλο Αυγή (1903), ενώ η δεύτερη Όνει­ ρα (1905) εκδομένη στην Αθήνα έχει τα τυπικά γνωρίσματα του ρομαντισμού σε γλώσσα καθα­ ρεύουσα και με επίγραμμα του Αχ. Παράσχου στο πρώτο ποίημα, πράγμα που φανερώνει του­ λάχιστο τα διαβάσματα του ποιητή. Ο Γεωργιάδης στα 1903 γράφει ένα ποίημα με τον τίτλο Όρκος του αντάρτου εννοώντας τον όρκο των Μακεδονομάχων, όπως κι ένα άλλο με τον εύγλωττο τίτλο 29 Μαΐου 1453. Ασχολήθηκε και με τη συγγραφή θεατρικών έργων που παί-. χτηκαν από το Σύλλογο Ερασιτεχνών Καλλιτε­ χνών. Ο Α. Σάλτας (Αθήνα 1865 - Θεσσαλονίκη 1952) έρχεται στη Θεσσαλονίκη στα 1899 καλε­ σμένος από τη Διαχειριστική επιτροπή του Παπάφειου Ορφανοτροφείου, για να διακοσμήσει το καινούριο κτίριο που χτίζεται εκείνα τα χρό­ νια. Έχει ήδη πολεμήσει στον άτυχο πόλεμο του ’97, και στα χρόνια της ένοπλης φάσης του Μα­ κεδονικού Αγώνα. Θα δραστηριοποιηθεί σαν πράκτορας του ελληνικού προξενείου. Η δράση του όμως δεν θα περιορισθεί μόνο στη συλλογή πληροφοριών, αλλά και στη διακίνηση πολεμο­ φοδίων και διευκόλυνση στις μετακινήσεις ένο­ πλων σωμάτων. Η ανήσυχη φύση του θα τον οδηγήσει και στη λογοτεχνία. Τυπώνει το πρώτο του ποίημα «Στη γη μας ένα βλέμμα που τρέχει δάκρυ κι αίμα» σε φυλλάδιο στα 1904, το οποίο ανατυπώνεται στα 1907. Είναι γραμμένο στη δη­ μοτική, σε δεκαπεντασύλλαβο κι έχει τη γνωστή ηρωική μορφή των τραγουδιών του ’21. Το δεύ­ τερο ποίημά του με τον τίτλο «Σώσωμεν την Μα­ κεδονίαν», με το ψευδώνυμο Κώτσος Μακεδών, εκδίδεται επίσης σε φυλλάδιο στα 1908. Και τα ' δύο φυλλάδια κυκλοφορούν σε μεγάλο αριθμό αντιτύπων και μοιράζονται στα σχολεία. Οι Τούρκοι φυλάκισαν τον Σάλτα για το περιεχόμε­ νο των ποιημάτων του, που απελευθερώνεται με­ τά την επανάσταση των Νεοτούρκων και συνεχί­ ζει να γράφει ποιήματα με αφορμή κυρίως τα ιστορικά γεγονότα του τόπου. Ο Κωνσταντίνος Σταματόπουλος (Θεσσαλονί­ κη 1867(;) - 24 Αυγούστου 1906) είναι ο πιο τραγουδισμένος από τους ποιητές της εποχής αυτής. Πολλά στοιχεία για τη ζωή του δεν διαθέτουμε. 'Τπαν γόνος ευκατάστατης οικογένειας εμπόρων με δραστηριότητα στην Αίγυπτο και τη Θεσσα­

λονίκη. Σπούδασε φιλοσοφία στη Γερμανία γι’ αυτό και επωνομάσθήκε «ο φιλόσοφος». Η αδελ­ φή του Ελένη, μετέπειτα Κομητοπούλου, ήταν η πρώτη Σαλονικιά που σπούδασε ζωγραφική στη Γερμανία. Δημοσιευμένα έργα του βρίσκονται στο Ημε­ ρολόγιο του Αιγαίου, στο Μικρασιατικό Ημερο­ λόγιο της Ε. Σβορώνου και αργότερα στο Μακε­ δονικό Ημερολόγιο του Παμμακεδονικού Συλλό­ γου Αθηνών. Ο Σταματόπουλος, αν και πέθανε νέος, έγινε γνωστός κυρίως από το ποίημά του Δεν θα την πάρουν ω, ποτέ την γην των Μακεδόνων που με­ λοποιήθηκε σαν εμβατήριο από Κερκυραίο μου­ σικό και τραγουδιόταν στα σχολεία -όπως και μέχρι σήμερα στο στρατό, χωρίς όμως αυτοί που σήμερα το τραγουδούν να γνωρίζουν ποιος το έγραψε. Ένα άλλο του ποίημα που επίσης έγινε εμβα­ τήριο και που δεν σώζεται ολόκληρο έλεγε: Του Βουλγαρισμού η ψώρα Μακεδόνας δεν μο­ λύνει ούτε τους απομακρύνει από τον ελληνισμόν είμαι έλλην το καυχώμαι, ξέρω την καταγωγήν μου η ελληνική ψυχή μου ελευθέρα πάντα ζει.

20/αφιερωμα Και τα δύο αυτά πατριωτικά τραγούδια τυπώ­ θηκαν στην Αθήνα σε πολλά αντίτυπα και μοι­ ράζονταν στα σχολεία της Μακεδονίας και της Θράκης. Ο Σταματόπουλος έγραψε πολλά ποιή­ ματα αλλά και μεταφράσεις που δεν σώζονται ή είναι δύσκολο να εντοπισθούν. Ο Γεώργιος Χαλκιάς, είναι ο μόνος μαζί με τον. Ριάδη που εκδίδει ολόκληρη ποιητική συλλο­ γή εμπνευσμένη και εκδομένη στα χρόνια του Μακεδονικού Αγώνα. Ο Χαλκιάς για τον οποίο επίσης δεν γνωρίζουμε πολλά στοιχεία, εκδίδει αργότερα το σατιρικό περιοδικό Το Κουνούπι (1909). Η ποιητική του συλλογή «Ο Αρματωλός Μακεδών» εκδόθηκε στα 1905, Εν Λειψία, εκ τον Τυ­ πογραφείου Ι.Δ. Νεράτζη, όπως αναγράφει. Προφανώς όμως είναι τυπωμένη στη Θεσσαλονί­ κη και για την αποφυγή προβλημάτων από την οθωμανική λογοκρισία αναγράφει ψεύτικα εκ­ δοτικά στοιχεία. Η συλλογή είναι αφιερωμένη: Τη ευγενεστάτη ψυχή τον γενναίου των δικαίων μας προμάχου Π. Μελά και εκδίδεται ένα χρόνο μετά το θάνατό του. Την αφιέρωση υπογράφει ως ο Μακεδών αρματωλός εντάσσοντας και τον εαυτό του στους Μακεδονομάχους. Τούτο φαίνε­ ται και από τα ποιήματα όπου κατά κύριο λόγο περιγράφει τον εαυτόν του σε σχέση με τους αγώνες του έθνους -αυτός, ο ποιητής, απέναντι στους εχθρούς της Μακεδονίας. Στη συλλογή περιλαμβάνονται τα πολύστροφα ποιήματα: Ο Μακεδών, Η μεγάλη συνάντησις εν Μακεδονία, Έκκλησις προς τους ξενιτεμένους Έλληνες, Θούριον και το Μνημόσννον. Το τε­ λευταίο τούτο με τον υπαινικτικό τίτλο Μνημό­ σννον δεν είναι παρά μια αλληγορία, ένα όνειρο -επίκληση του ατόμου που είναι: ... Έλλην, νιος Μακεδόνων, δεσμώτης δονλείας πικρός, πολλαπλής από χρόνων... αυτού, που περπατά στη δύστυχη υπόδουλη γη, και καταλήγει στη Στάτιστα: Εκεί σταθέντες εβλέπομεν κάτω πενθούσας κοι­ λάδας, και απωτέρω πολίχνη εφαίνετο μαύρα ντυμένη Ήτο η Στάτιστα· μόνον λευκόν καθωράτο εν μνήμα, Ώσπερ διάτων αστήρ εις νύκτα, ως κρίνον στο χώμα... Είναι ένα μνημόσυνο, λοιπόν, για τον Π. Μελά. Σήμερα διαβάζοντας τους στίχους του και μην έχοντας πολλές πληροφορίες για το χαρακτήρα και την ιδιοσυγκρασία του, πέρα από τα ποιή­ ματα της συλλογής που αναφέρθηκε, οφείλουμε να τονίσουμε πως η ποίησή του έχει τα ακούσμα­ τα των τραγουδιών του Ρήγα αλλά βέβαια όχι το μέγεθος ή τη βαρύτητά τους. Όμως τα ποιήματά του πρέπει εκεί να στόχευαν, όταν μελοποιημένα τραγουδιόνταν κρυφά στα ελληνικά σχολεία και

στις εθνικές εκδηλώσεις. Ο Αιμίλιος Κου ή Ελευθεριάδης ή Ριάδης (Θεσσαλονίκη 1886-1935) συνθέτης και ποιητής, αν και νεαρός στα χρόνια του Μακεδονικού Αγώνα, ωστόσο γράφει και δημοσιεύει ποιήματα στο Ημερολόγιο τον Σκόκον και στο Μακεδονι­ κό Ημερολόγιο των Αθηνών αργότερα. Σε αυτο­ τελή έκδοση τυπώνει τη συλλογή ποιημάτων Σκιαί και όνειρα. Μωραΐτης και Φραγκόπουλος, Τέλλος Αγαπηνός, στα 1907 ή 1908. Η συλλογή κυκλοφορεί σε δέκα χιλιάδες αντίτυπα και μοι­ ράζεται στη Μακεδονία και τη Θράκη. Μιλώντας επώνυμα στα ποιήματά του για τους Μακεδονομάχους, γίνεται ίσως ο πιο άμεσος ποιητής του αγώνα και ο μόνος από τους ποιητές αυτής της γενιάς που θα αντέξει και θα διατηρη­ θεί στη μνήμη, αλλά και στη δημοσιότητα τα επόμενα χρόνια. Τούτο ίσως, γιατί, εκτός από ποιητής, ήταν και συνθέτης με πολυποίκιλη δρά­ ση, έτσι ώστε να τιμηθεί με το Αριστείο Γραμμά­ των και Τεχνών. Τελευταίος από τους ποιητές έμεινε ο Γεώρ­ γιος Σαγιαξής (Μοναστήρι 1874 - Θεσσαλονίκη 1942) που σπούδασε βαλκανιολογία στη Γερμα­ νία. Παρουσιάζεται τελευταίος γιατί στην περίο­ δο που εξετάζουμε κατοικεί στο Μοναστήρι η στη Γερμανία και δημοσιεύει μικρά ρομαντικά ποιήματα στις εφημερίδες της Θεσσαλονίκης, και σε αθηναϊκά περιοδικά, ενώ η πρώτη του ποιητική συλλογή Διθύραμβοι (1913) εκδίδεται στο Μοναστήρι. Αργότερα θα εγκατασταθεί στη Θεσσαλονίκη και θα συνεχίσει τη δραστηριότητά του. Η ποίησή του, τουλάχιστο στη συλλογή που αναφέρθηκε είναι φανερά επηρεασμένη από τη γερμανική λυρική ποίηση. Και για να περάσουμε στην πεζογραφία: Ο Γεώργιος Χατζηκυριακού (Θεσσαλονίκη 1863-1933) ήταν ψαριανής καταγωγής και σπού­ δασε στη Φυσικομαθηματική Σχολή του Πανεπι­ στημίου της Αθήνας της οποίας και αναγορεύθηκε διδάκτορας. Εργάσθηκε σαν καθηγητής στα γυμνάσια Σερρών και Θεσσαλονίκης και κατά τη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα διετέλεσε επιθεωρητής Σχολείων της Μακεδονίας αλλά και σαν οργανωτής και πράκτορας-πληροφοριοδότης του Ελληνικού Προξενείου. Για τη δράση του στα χρόνια του Μακεδονι­ κού Αγώνα διώχθηκε από τους Τούρκους και αναγκάσθηκε να φύγει στην ελεύθερη Ελλάδα, απ’ όπου ξαναγύρισε μετά την απελευθέρωση της Μακεδονίας. 'Ηταν αυτός που οργάνωσε την εκπαίδευση της ελεύθερης Μακεδονίας, αργότε­ ρα εξελέγη βουλευτής στην Δ ' εθνοσυνέλευση και στο σύντομο πέρασμά του από το Υπουργείο Παιδείας υπέγραψε τον ιδρυτικό νόμο του Πανεπιδτημίου Θεσσαλονίκης. Παράλληλα σαν

αφιερωμα/21 πνευματικός άνδρας έγραψε πληθώρα άρθρων και επιφυλλίδων στις εφημερίδες και τα περιοδι­ κά τόσο της Θεσσαλονίκης, όσο και έξω από αυ­ τή. Το βιβλίο του «Σκέψεις και εντυπώσεις εκ περιοδείας ανά την Μακεδονίαν 1905-1906», τυ­ πώθηκε στη Θεσσαλονίκη στο τυπογραφείο του Σ. Μουρατόρι στα 1906, αναγράφοντας ψεύτικα εκδοτικά στοιχεία δηλ. πως είναι τυπωμένο στην Αθήνα και παραλείποντας από τον τίτλο τη φράση Ανά την Μακεδονίαν εξαιτίας της αυστη­ ρής λογοκρισίας. Πρόκειται σε πρώτη θέαση για κείμενο περιη­ γητικό, ένα οδοιπορικό στην ύπαιθρο και τις πό­ λεις της Μακεδονίας, ντοκουμέντο της κατάστα­ σης που επικρατούσε από κοινωνική και εκπαι­ δευτική σκοπιά, όσο και τα προβλήματα, τη βία και τα γεγονότα που συνδέονται με τη βουλγάρικη τρομοκρατία. Αν το συμπεριλαμβάνουμε στη λογοτεχνία της Θεσσαλονίκης, παρ’ όλο που δεν είναι αποκλειστικά λογοτεχνικό κείμενο, γίνεται, γιατί είναι γραμμένο με τρόπο πολύ γλαφυρό, με περιγραφές σχεδόν λογοτεχνικού ύφους, όπου διακρίνονται τα σπέρματα μιας διαφορετικής γραφής, πιο λογοτεχνικής από την ξερή απαρίθ­ μηση γεγονότων ή στατιστικών, πλησιάζοντας αρκετές φορές τη γλαφυρότητα της διήγησης ενός άλλου επιστήμονα της εποχής του, του Πέ­ τρου Παπαγεωργίου. Ο Τζων Π. Χατζηπαππάς καθηγητής αλλά και υπάλληλος στη λογοκρισία των Οθωμανικών αρ­

χών εκδίδει στα 1909 ένα αφήγημα με τον τίτλο Ο νέος Λέανδρος ή ο αληθής στρατιώτης το οποίο ο Ν. Χριστιανόπουλος χαρακτηρίζει συ­ ναρπαστικό, αν και όπως σημειώνει διόλου απί­ θανο να είναι μεταφρασμένο από τα γαλλικά. Τέλος, ο Κ.Γ. Κουρτίδης, αναφέρεται τελευ­ ταίος γιατί επίσης δεν ζούσε στη Θεσσαλονίκη αλλά στο Σουφλί. Ήταν γιατρός και δημοσιογραφούσε με άρθρα ιστορικά ή λογοτεχνικά. Στο δίτομο έργο του Τα Άπαντα ήτοι διηγήματα, αναμνήσεις, εντυπώσεις και επιστημονικαί πραγματείαι εκλαϊκευμένοι, που έχει εκδοθεί στη Θεσσαλονίκη, (1910-1912) περιέχονται προφα­ νώς οι σκόρπιες σε εφημερίδες και περιοδικά δημοσιεύσεις του. Το ερώτημα που τίθεται είναι πόσο όλα αυτά τα χρόνια είναι καθοριστικά στη διαμόρφωση του πνευματικού προσώπου της Θεσσαλονίκης. Σκέφτομαι πως αναμφίβολα είναι. Η εξέλιξη μό­ νο θα είναι αργότερη από την επιθυμητή. Είναι πολλοί οι παράγοντες που συντελούν στο αργό κύλισμα της μορφοποίησης της λογοτεχνίας και πρώτα πρώτα είναι λόγοι ιστορικοί, για έναν τό­ πο κατακτημένο που προσπαθεί να βρει ή να σχηματίσει το πνευματικό του πρόσωπο μέσα στις στερήσεις. Έτσι φθάνουμε στο 1912 και στην απελευθέρωση. Μόνο που από δω αρχίζουν καινούριοι αγώνες, άλλα προβλήματα, νέες κα­ ταστάσεις.

ΦΩΛΙΑ Τ©Υ ΒΙΟΛΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ 25-29 ΠΟΑ ο 3231703-0229560 ΑΘΗΝΑ 10564

Π ροσοχή! Υ π ε ν θ υ μ ίζ ο υ μ ε σ τ ο υ ς φ ίλ ο υ ς κι α να γνώ σ τες τ ο υ π ε ρ ιο δ ικ ο ύ ό τ ι τα γ ρ α φ ε ία του « Δ ια β ά ζ ω » μετα φ έρθηκα ν σ τη ν Λ . Μ ε τ α ξ ά 26, Ε ξ ά ρ χ ε ια , 1ος ό ρ ο φ ο ς .

22/αφιερω μα

Τόλης Καζαντζής

Τα ιστορικά και κοινωνικά δεδομένα και το πνευματικό κλίμα της Θεσσαλονίκης Το πνευματικό κλίμα της Θεσσαλονίκης δε γεννήθηκε από κάποιες συγκεκριμένες ιστορικές στιγμές. Ολόκληροι αιώνες χρειάστηκαν για να το οικοδομήσουν. Αν, όμως, είναι αδύνατο να απομονώσουμε τέτοιες στιγμές, μπορούμε να διακρίνουμε τις ιστορικές εκείνες τομές, που περιχαρακώνουν τις καθοριστικές περιόδους. Μπορούμε, ακόμη, και είναι απαραίτητο, να διακρίνουμε ορισμένα χαρακτηριστι­ κά της πόλης, που καθορίζουν την τύχη της και που τα συναντάμε σ’ όλη τη διάρκεια της μακραίωνης ζωής της. Σα βασικές, λοιπόν, ιστορικές τομές, διακρίνου­ με την άλωση της πόλης από τους Τούρκους (1430) και τον τερματισμό της τουρκοκρατίας (1912) με την ένταξη της πόλης στην Ελλάδα. Η πρώτη τομή δημιουργεί δύο ιστορικά πλαίσια· τα τελευταία Βυζαντινά χρόνια της πόλης και την τουρκοκρατία, ενώ η δεύτερη την τουρκο­ κρατία και την απελευθέρωση· δηλαδή όλη την περίοδο της ελεύθερης ζωής της. Όμως, είπαμε η πόλη έχει κι ορισμένα χαρακτηριστικά, που την ακολουθούν σ’ όλες τις περιόδους της. Και πρώτα πρώτα η γεωγραφική της θέση· δεσπόζει κυριολεκτικά της Ανατολικής Μεσογείου τόσο δια θαλάσσης, όπως γίνεται αμέσως κατανοητό, όσο και δια ξηράς· δια της Εγνατίας οδού, που αρχίζει απ’ το Δυρράχιο και καταλήγει στην Κωνσταντινούπολη μέσω Θεσσαλονίκης. Της Εγνατίας, που από τη Ρωμαϊκή εποχή, επικοινω­ νούσε, με διάφορες άλλες συνδετικές οδούς, με τα παραδουνάβια κράτη. Αυτή η θέση της την καθιστά φυσική απόληξη όλων των χωρών της Βαλκανικής καθώς και της Ρωσίας. Αν σ’ αυτά προσθέσουμε την καίρια θέση της πόλης στην οδό προς τη Μικρά Ασία και την Αίγυπτο και απ’ αυτές στην Ασία και ιδιαίτερα στις Ινδίες και την Αφρική, τότε εύκολα μπορούμε να κα­ ταλάβουμε, γιατί στην πόλη αυτή υπήρχαν οι

προϋποθέσεις μιας εξαιρετικά μεγάλης εμπορι­ κής κινήσεως από τα βυζαντινά ακόμη χρόνια. Μπορούμε ακόμη να αιτιολογήσουμε την οικονο­ μική ευρωστία της, τη δημιουργία μιας ισχυρής αστικής τάξης και τα τεράστια ταξικά ανοίγμα­ τα, που δημιουργήθηκαν μέσα σ’ αυτή και που η αιχμή τους δημιουργούσε, φυσικά, διάφορες κοινωνικές ταραχές. Θα πρέπει εδώ να σημειώ­ σουμε πως στα υστεροβυζαντινά χρόνια η ταξική δομή της πόλης συνίσταται από τους δυνατούς (τους άρχοντες) και τον ανώτατο κλήρο, από μια ισχυρή αστική τάξη, τους μέσους κι από τους πολλούς, το δήμο, δηλαδή τοϊ._ .προλετάριους· εργάτες, ναυτικούς, χειρώνακτες γενικά. Και η ταξική αυτή δομή προσιδιάζει μ’ εκείνη της Γαλ­ λίας την εποχή της Γαλλικής επανάστασης. Ένα άλλο σημαντικό χαρακτηριστικό όλων των ιστορικών περιόδων της πόλης είναι το ότι ήταν ανέκαθεν η δεύτερη πόλη της επικράτειας με ιδιάζον πολιτικοκοινωνικό τοπικό καθεστώς, αφού απολάμβανε πολύ σημαντικών προνομίων, που έφταναν μέχρι την ουσιαστική αυτοδιοίκηση και την ανεξάρτητη απονομή της δικαιοσύνης. Κατέχοντας μια τέτοια γεωγραφική θέση, απο­ μακρυσμένη από την κεντρική εξουσία και με μια διοικητική, οικονομική, κοινωνική και, όπως θα δούμε, πνευματική αυτοτέλεια, με εύκο­

αψιερωμα/23 λες προσβάσεις μέσα στην έμπλεη από τις αρχές του ου μονισμού Δύση της Αναγέννησης, έγινε ένα πραγματικό εκτροφείο κάθε φιλελεύθερης και νεοτερικής ιδέας. Τρίτο χαρακτηριστικό τι ς τουρκοκρατίας, κυ­ ρίως της Θεσσαλονίκης, όπως και των πρώτων τριάντα χρόνων της ελεύθερης ζωής της, είναι η ύπαρξη μιας πανίσχυρης Εβραϊκής κοινότητας στην πόλη, για το ρόλο της οποίας θα έχουμε την ευκαιρία να μιλήσουμε στην εξέταση των διάφο­ ρων περιόδων. Στον αιώνα, λοιπόν, πριν από την τουρκική κατάκτηση, η πόλη γνωρίζει το «χρυσό αιώνα» της. Ο άνεμος της Αναγέννησης που πνέει από τη δύση έχει δύο αποτελέσματα. Πρώτα πρώτα πλουτίζεται η παράδοση των Αγιολογικών κει­ μένων με νέες αντιλήψεις και νέους εκφραστι­ κούς τρόπους, που πηγάζουν από το γενικότερο πνεύμα στροφής προς τον Αρχαίο Ελληνισμό, που προμηνά την απαρχή μιας νέας εποχής. Και η τάση αυτή ανέδειξε ένα πλήθος φημισμένων φιλοσόφων, θεολόγων, καλλιτεχνών και νομι­ κώ ν τον Θωμά Μάγιστρο, τους αδελφούς Κυδώνη, τον μοναχό Βαρλαάμ, τον Γρηγόριο Παλαμά, τον Κωνσταντίνο Αρμενόπουλο, καθώς και ένα πλήθος ζωγράφων, καλλιγράφων και λοιπά. Δεύτερο, οι λόγιοι, αυτοί επηρεασμένοι και εμφορούμενοι από το ανθρωπιστικό πνεύμα της δυτικής Αναγέννησης, βλέπουν και ζουν τα κοινωνικά προβλήματα της εποχής τους, ενδιαφέρονται για τους φτωχούς, για τη βελτίωση της θέσης του «δήμου» (των πολλών, των προλετά­ ριων) στιγματίζουν την αδικία των δυνατών, την τοκογλυφία, την απληστία. Συζητούν με ελεύθε­ ρο πνεύμα, με λεπτή επιχειρηματολογία και βα­ θιά σκέψη· κι εξαίρονται στη γενική θεώρηση του κοινωνικού προβλήματος διαπιστώνοντας τη νοσηρότητα της κοινωνικής οργάνωσης. Ο Δημήτριος Κυδώνης φθάνει σε τόσο υψηλή αντίλη­ ψη για τον άνθρωπο, ώστε γράφει στον αυτοκράτορα Ιωάννη Ε ' Παλαιολόγο: «Ο άνθρωπος δημιουργήθηκε χάριν του εαυτού του. Κι αυτό το δείχνει η ελεύθερη βούλησή του, που αν τη χάσει κανείς, καλλίτερα να μη διεκδικεί ούτε και το όνομα του ανθρώπου». Πράγματι, λοιπόν, στη Θεσσαλονίκη ο ελληνισμός, την ώρα της πολιτικής και οικονομικής αγωνίας του, συγκέν­ τρωσε όλες του τις δυνάμεις, για να δείξει τη ζω­ τικότητα του κλασικού πολιτισμού και μέσα απ’ αυτή ν’ αφήσει να μαντευθεί η ελπίδα της μελ­ λοντικής αναγέννησης του 19ου αιώνα, λέει ο Βασίλιεφ σχετικά. Όμως, μάταια οι προοδευτι­ κοί αυτοί πνευματικοί άνθρωποι επισημαίνουν τους κινδύνους των καταχρήσεων των δυνατών (των ολίγων, των πλουσίων) έναντι των φτωχών προλεταρίων της πόλης. Η τάξη ισορροπίας των κοινωνικών τάξεων ανατρέπεται κι η δυστυχία των φτωχών παίρνει τεράστιες διαστάσεις. Μά-

Ορειχάλχινος χρατήρ αχό τάφο τον Αιρόεηοί' θκιαηλονίχης.

ταια οι φωτισμένοι άντρες Νικ. Χούμνος και Νικ. Καβάσιλας επισημαίνουν τους κινδύνους. Και το μίσος των φτωχών εναντίον των δυνατών και πλουσίων αυξάνει. Δε λείπει παρά ο σπινθή­ ρας για ν’ αρχίσουν μέσα στη Θεσσαλονίκη το 1342 οι πιο δραματικοί κοινωνικοί αγώνες της βυζαντινής ιστορίας, γνωστοί σαν «έριδες των ησυχαστών και επανάσταση των Ζηλωτών», που διήρκεσαν εφτά χρόνια, μέχρι το 1349. Η επανά­ σταση των Ζηλωτών είχε σαν ιδεολογικό υπόβα­ θρο την αντίθεση των νέων ιδεών, όπως τις περιγράψαμε, και των ησυχαστικών, που είχαν για απολογητή τους σ’ αυτή τους τη φάση τον Γρη­ γόριο τον Παλαμά και τη διδασκαλία του. Ο Παλαμάς αποκρούει τον κόσμο των ιδεών του Πλάτωνα. Αποκρούει, δηλαδή, την τάση της εκφιλοσοφήσεως της διδασκαλίας του Χριστού. Μόνο η εν Χριστώ ζωή θα μας αποκαλύψει το φαινόμενο της Δημιουργίας, με όργανο το «μονολόγιστον» και την αδιάλειπτη νοερή προσευ­ χή, μέσα σε ησυχία, για να φτάσει ο άνθρωπος στη «Θέωση» να ενωθεί, δηλαδή, με την ουσία του Θεού και τις θείες ενέργειες. Έτσι θα μπο­ ρέσει ο άνθρωπος να αρθεί σε μια τελείωση, να ομοιωθεί με το Θεό, έστω κι αν του είναι άγνω­ στη η κλασική σοφία. Αντίπαλος του Παλαμά εμφανίζεται ο Καλαβρός μοναχός Βαρλαάμ, βα­

24/αφιερωμα θύς γνώστης της αρχαίας φιλοσοφίας και της δυ­ τικής, ιδίως, θεολογίας. Τότε η Θεσσαλονίκη διαιρέθηκε σε δύο αντίπαλα στρατόπεδα που πε­ ριέβαλαν τους ανθρώπους ανάλογα με τις πεποι­ θήσεις και την ιδιοσυγκρασία τους· προοδευτική ή συντηρητική. Ωστόσο, θα πρέπει να τονιστεί πως την ηγεσία των προοδευτικών, των νεοπλα­ τωνικών, θα λέγαμε, ανέλαβαν τότε άντρες φω­ τισμένοι, μαθητές διαπρεπών δασκάλων, εμ­ πνευσμένοι από μεγάλο πατριωτισμό και ανθρω­ πισμό κι αντιστρατεύθηκαν κατά του συντηρητι­ κού ησυχασμού και συγκεντρώθηκαν γύρω από ένα πρόγραμμα σχηματίζοντας ένα πανίσχυρο κόμμα, τους «Ζηλωτές». Έτσι άναψαν οι έριδες των ησυχαστών (1339), που μετά τρία χρόνια, με την ανάμειξη των πολιτικών, οδήγησαν στην επανάσταση των Ζηλωτών (1342-1349). Μια .επανάσταση που μετά τη βίαιη επικράτηση των Ζηλωτών, τελικά καταπνίγηκε από το πνεύμα της συντήρησης. Η ιστορική περίοδος αυτή, η προ της τουρκο­ κρατίας, πήρε, αλήθεια, κάποια έκταση σ’ αυτό το μελέτημα. Ό χι, ελπίζω, άσκοπα, γιατί το όλο αυτό πνευματικό κλίμα επιβιώγει σαν παράδοση σ’ ολόκληρη την τουρκοκρατία με τις αναγκαίες προσαρμογές, που υπαγορεύτηκαν από τις αλλα­ γές των εποχών. Κι επιβιώνει και κατά τη μεταπελευθερωτική περίοδο, όταν η Θεσσαλονίκη περνάει μια οδυνηρή περίοδο προσαρμογής στα ελληνικά δεδομένα. Κάτι περισσότερο· κατά μια συγκυρία θά ’λεγα,την εποχή που η Θεσσαλονί­ κη αρχίζει να διαμορφώνει το ελληνικό της πρό­ σωπο (1922-1930) τα πνευματικά κινήματα του ευρωπαϊκού Μεσοπολέμου, προς τα οποία ήταν από παράδοση προσανατολισμένη η πόλη, προ­ σιδιάζουν προς το κλίμα της πόλης, όπως δια­ μορφώθηκε στον τελευταίο βυζαντινό αιώνα του- κλίμα νεοτερικό και ταυτόχρονα συντηρητι'κό (με την κυριολεκτική και φιλοσοφική έννοια του όρου)· ενδοστρεφές, μυστικιστικό, εγωκεν­ τρικό. Αλλά, πώς το κλίμα αυτό, καθώς κι ο εθισμός καταφυγής σε ξένα πρότυπα κατάφερε να διαπεράσει τόσους αιώνες σκλαβιάς και να φτά­ σει μέχρι την απελευθέρωση; και, γιατί όχι; μέ­ χρι και σήμερα ακόμη; Ο πρώτος αιώνας της τουρκοκρατίας έχει κοι­ νό χαρακτήρα σ’ όλες τις κατακτημένες ελληνι­ κές χώρες: Καταστροφές, ερημώσεις, αρπαγές, αλλά και ραγδαίος εποικισμός. Ιδιαίτερα στη Θεσσαλονίκη, ο εποικισμός της είχε καθοριστι­ κό, για το μέλλον της, χαρακτήρα αφού δέχεται σαν μόνιμους κατοίκους της ένα πλήθος Εβραίων. Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης δεν εί­ χαν μεταξύ τους τόσες ομοιότητες, όσες διαφο­ ρές. Πρώτα πρώτα η προέλευσή τους ήταν δια­ φορετική και φυσικά η παιδεία, η καλλιέργεια, τα ήθη και τα έθιμά τους, η γλώσσα τους εμφά­ νιζαν διαφορές σημαντικές. Εκείνο όμως που εμ­

φάνιζε αγεφύρωτες διαστάσεις ήταν η ταξική και οικονομική τους κατάσταση. Έτσι, οι οικονομικώς σθεναρότεροι, οι εθισμένοι στις νέες συνθήκες του εμπορίου, της πίστης και των διε­ θνών γενικά συναλλαγών και σχέσεων, οι ισπανοεβραϊκής καταγωγής, αναλαμβάνουν εξ εφό­ δου, θά ’λεγα, τα οικονομικά σκήπτρα της πόλης εκσυγχρονίζοντάς την κιόλας. Κρατούν μια στά­ ση ακαταδεξίας και υπεροχής κι απέναντι στους άλλους ομοεθνείς τους ακόμη, που είναι στην πλειοψηφία τους χειρώνακτες, προλετάριοι. Εκείνο που τους ενώνει άρρηκτα είναι η θρη­ σκευτική τους ταυτότητα και το αίσθημα ανα­ σφάλειας- το αίσθημα του «περιπλανώμενου Ιου­ δαίου». Όμως, κυρίως ο πνευματικός ρόλος και κατά δεύτερο λόγο ο οικονομικός που διαδρα­ μάτισαν γενικότερα στη Θεσσαλονίκη, είναι ου­ τοπία να λέμε πως υπήρξε ουσιαστικός. Γιατί οι Εβραίοι, παρά τις εσωτερικές αντιθέσεις τους, αποτελούσαν μια κλειστή ερμητικά κοινότητα, που απέκλειε την κοινή θέα. Κι εδώ μέσα ανα­ πτύσσονταν η παιδεία κι η άγνωστη, ακόμη και σήμερα, σ’ όλη την έκτασή της, πνευματική τους δραστηριότητα. Παράλληλα, μέσα σ’ αυτή την κοινότητα εύρισκε ένα κρησφύγετο η οικονομική τους ευμάρεια. Κι αυτή η ευμάρεια, πάλι, μικρή απήχηση είχε στο γενικό συμφέρον τόσο της πό­ λης, όσο και γενικότερα, της Οθωμανικής αυτο­ κρατορίας, αφού οι Εβραίοι διέθεταν τα μισά και παραπάνω από τα εισοδήματά τους στην αγορά γης και στον αποθησαυρισμό χρυσού. Κι είναι αυτό χαρακτηριστικό του συντηρητισμού και της ανασφάλειας του εβραϊκού στοιχείου. Γη για να ριζώσουμε και χρυσός για να επιβιώσου­ με και να ξαναρχίσουμε αν χρειαστεί να εκπατρισθούμε. Έτσι η μόνη προσφορά των Εβραίων ήταν η εισαγωγή των οικονομικών και πνευματι­ κών οδών, που οδηγούσαν στον εξευρωπαϊσμό και στον εκσυγχρονισμό. Μέσα σ’ αυτά τα πρώτα χρόνια, τους δύο αιώ­ νες ορθότερα της τουρκοκρατίας, οι Έλληνες προσπαθούν να επιβιώσουν μέσα στις παλιές ελ­ ληνικές συνοικίες. Να επιβιώσουν βιολογικά και εθίνικά. Και εθνικά, βέβαια, θα επιβιώσουν αν είναι προσηλωμένοι στην εντόπια παράδοση, όπως ήδη τη σκιαγραφήσαμε και που, δε θα πρέ­ πει να μας διαφεύγει, υπήρξε μια από τις πιο βασικές αιτίες που δημιούργησαν στους Έλλη­ νες των τελευταίων βυζαντινών χρόνων την πε­ ποίθηση της εθνικής τους οντότητας και, προ­ παντός, ταυτότητας. Όμως, στα μέσα του δεκάτου έβδομου αιώνα (1655), την ακμή του εβραϊ­ κού στοιχείου έρχεται να συνταράξει και να αναστείλει το μεσσιανικό κήρυγμα του Σαμπετάι Σεβή, που είχε τεράστια απήχηση κυρίως στην εβραϊκή κοινότητα, αλλά και σ’ ολόκληρη την πόλη. Τελικά, ο ψευδομεσσίας δέχτηκε το Μωα­ μεθανισμό και μαζί κι ένα μεγάλο τμήμα των

αφ ιερω μα/25 οπαδών του. Έ τσι δημιουργήθηκε μια ιδότυπη κοινότητα, οι «Ντουμέδες» που κατοικούσαν στη Θεσσαλονίκη μέχρι τις συνθήκες της ανταλλαγής των πληθυσμών (1923) και που φανερά φέρονταν σαν μωαμεθανοί, ενώ κρυφά ήταν ιουδαίοι μυστικιστές. Ό τα ν το 1923 εγκατέλειψαν τη Θεσσαλονίκη ήταν 15.000 άνθρωποι. Αλλά δεν ήταν μόνο το κήρυγμα του Σεβή που έφερε τη στασιμότητα ή μάλλον την παρακμή του εβραϊκού στοιχείου. Η μετατόπιση του ενδιαφέροντος από την Ανατολή προς τον Ατλαντικό, οι Τουρκοβενέτικοί πόλε­ μοι (1645-1669) και η ήττα και συνεπώς η κάθο­ δος προς την παρακμή των Βενετών με τους οποίους οι Εβραίοι είχαν το μονοπώλιο των εμ­ πορικών συναλλαγών, συμπαρασύρει τους Εβραίους στην οικονομική κρίση. Στο μεταξύ όμως, οι Έλληνες, που μέχρι τότε είχαν αναπτύ­ ξει ελάχιστη εμπορική δραστηριότητα, επωφε­ λούνται κι έρχονται σε επικοινωνία με τις άλλες χώρες του εξωτερικού παίρνοντας από τα χέρια των Εβραίων την εμπορική και οικονομική κυ­ ριαρχία ασκώντας το εμπόριο μεταξύ αυτών και των άλλων χωρών της οθωμανικής αυτοκρατο­ ρίας, μεταφέροντας τα προϊόντα τόσο δια θα­ λάσσης, όσο και οδικώς, δια της Εγνατίας οδού και των συνδετικών της οδών με τις παραδουνά­ βιες χώρες. Έτσι, για δύο αιώνες, μέχρι το 1845, η κατάσταση αυτή διατηρείται, με αποτέλεσμα οι Έλληνες της Θεσσαλονίκης να γνωρίσουν μια πρωτοφανή εμπορική ακμή, πολλές και σπου­ δαίες σχέσεις κάθε είδους με ξένους οίκους, τους οποίους συναγωνίζονται με επιτυχία, όπως μαρ­ τυρούν οι εκθέσεις των ξένων προξένων. Όμως, το 1848, πράκτορες του μεγάλου εβραϊκού συν­ δέσμου Alliance Israelite ξυπνούν τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης από το λήθαργο, τους μορφώ­ νουν και τους μυούν στον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Στο μεταξύ οι Ευρωπαίοι έχουν εισδύσει στην Ανατολή και ειδικά στον μακεδονικό χώρο κι αυτή η διείσδυση γίνεται πιο έντονη με την υπο­ γραφή της Αγγλοτουρκικής συμβάσεως BaltaLiman (1838), που είχε σαν αποτέλεσμα τη σώρευση αγγλικών βιομηχανικών προϊόντων στη Θεσσαλονίκη. Την ίδια εποχή σημειώνονται κι οι πρώτες διοικητικές μεταρρυθμίσεις, εκδηλώσεις του πνεύματος του Tanjima κι αργότερα η δημο­ σίευση των διαταγμάτων εφαρμογής των με­ ταρρυθμίσεων (1839 και 1856), που συντέλεσαν πολύ, όχι μόνον στην προστασία των εθνικών μειονοτήτων, αλλά και στην πνοή κάποιου αέρα ελευθερίας, που είχε σαν αποτέλεσμα την εθνική αφύπνιση και την επίδοση με ζήλο των Ελλήνων της Θεσσαλονίκης στην ανάπτυξη των κάθε εί­ δους εργασιών τους. Και παρά τους υψηλούς δασμούς αποκομίζουν τεράστια κέρδη. Ακολου­ θούν και άλλες μεταρρυθμίσεις, που έχουν ευ­ νοϊκό αντίκτυπο στις σχέσεις των κατοίκων,

Ασημένια οινοχόη από rov τάφο Β ' τον Δερβενιού, Β μισό 4ον

Μουσουλμάνων και μη (1861-1876). Την εποχή αυτή ο πληθυσμός της Θεσσαλονίκης είναι 95.000 κάτοικοι, απ’ τους οποίους, 25.000 Τούρ­ κοι, μαζί με τους ντουμέδες, 50.000 Εβραίοι, σπουδαίοι έμποροι και τραπεζίτες, αλλά οι πε­ ρισσότεροι χειρώνακτες, κυρίως χαμάληδες και 20.000 Έλληνες, πληθυσμός πυκνός και εύρω­ στος οικονομικά, προσηλωμένος στις εθνικές πα­ ραδόσεις και τους εθνικούς πόθους, που διατη­ ρούν σπουδαίους εμπορικούς οίκους, οι οποίοι προστατεύονταν από τα διάφορα ευρωπαϊκά κράτη. Εντούτοις οι Έλληνες έμποροι, το τελευ­ ταίο τέταρτο του 19ου αιώνα εκτοπίζονται, εξαιτίας ορισμένων συνθηκών που επικρατούν κυ­ ρίως στην ύπαιθρο, από τους Εβραίους και τους ξένους, που είναι εγκατεστημένοι και εγκαθί­ στανται συνεχώς στην πόλη. Έ νας πολύπλευρος ανταγωνισμός αναπτύσσεται. Η βιομηχανική επανάσταση κι ο μερκαντιλισμός αναζητούν συ­ νεχώς αγορές και τόπους προμήθειας πρώτων υλών. Ο κίνδυνος του πανσλαβισμού και του ρωσικού επεκτατισμού προβάλλει απροκάλυπτα, τα στρατόπεδα του πρώτου παγκόσμιου πολέμου αρχίζουν να προβάλλουν, η Τουρκία αγωνίζεται να κρατήσει το αλώβητο της, όχι τόσο για λό­ γους διατήρησης του κύρους της, αλλά γιατί εξα­

26/αφιερω μα κολουθεί να εξαρτά την οικονομία της από την είσπραξη δασμών και φόρων από τους υποτελείς της. Μέσα σ’ αυτό τον καταιγισμό των συμφε­ ρόντων, που συνθέτει ένα από τα πολυπλοκότερα ζητήματα στην ιστορία της διπλωματίας, το Ανατολικό ζήτημα, η Ελλάδα, ένα αδύναμο, νεοσύστατο, μικρό και πλήρως εξαρτημένο κρά­ τος, αδυνατεί να προβάλει αποφασιστικές εθνι­ κές αξιώσεις απέναντι στους άλλους μνηστήρες· το ίδιο και οι Έλληνες της Θεσσαλονίκης, ενώ οι Εβραίοι ευνοούν τις αυτονομιστικές ιδέες της Μακεδονίας, όπου σα σημαντική - η σημαντικό­ τερη - οικονομική κοινότητα αφενός θα απέ­ τρεπε νέες περιπέτειές της (εκπατρισμός) κι αφε­ τέρου θα την ανύψωνε στον σημαντικότερο πολι­ τικό παράγοντα. Όμως οι ταξικές διαφορές μέ­ σα στην κοινότητα, οι ξένες επαφές και τα αυτονομιστικά όνειρα των Εβραίων, είχαν κι ένα άλ­ λο αποτέλεσμα· τη δημιουργία μιας σοσιαλιστι­ κής κινήσεως, της πρώτης, νομίζω, στον ελληνι­ κό χώρο, που έγινε γνωστή με το όνομα «Φεντερασιόν» και που είχε για εμπνευστή και ηγέτη τον Αβραάμ Μπεναρόγια. Μάλιστα η κίνηση (1909) εξέδιδε και δική της τετράγλωσση εφημε­ ρίδα (ισπανοεβραϊκή, ελληνική, βουλγαρική και τουρκική) την «Ε1 Tjiornal del Lavorador». Ωστόσο οι βουλγαρικές καταχρήσεις και προσ­ πάθειες εθνικής ιδιοποίησης της Μακεδονίας γεννούν, μέσα στα πλαίσια του Ανατολικού ζη­ τήματος, τον Μακεδονικό αγώνα, που εκδηλώ­ νεται στη μακεδονική ύπαιθρο, αλλά που ο εγκέ­ φαλός του βρίσκεται στη Θεσσαλονίκη, όπως κι η κινητήρια δύναμή του. Και στα χρόνια του Μακεδονικού αγώνα στη Θεσσαλονίκη αναπτύσ­ σεται μια μεγάλη διπλωματική δραστηριότητα, με θεμιτά κι αθέμιτα μέσα, ενώ γίνεται εντονότε­ ρο το περίεργο κλίμα κι η εμφάνισή της. Μια εμ­ φάνιση όπου συνυπάρχουν ο ευρωπαϊκός κοσμο­ πολιτισμός, η εβραϊκή καπατσοσύνη και κακο­ μοιριά κοντά στον αμύθητο πλούτο, ο βαλκανι­ κός επαρχιωτισμός και η ανατολίτικη ραθυμία. Στο μεταξύ, όμως, μόνον η σύμπτωση των συμ­ φερόντων ανάμεσα στην εξαρτημένη από τις ξέ­ νες δυνάμεις Ελλάδα και στις ίδιες τις δυνάμεις αυτές, κυρίως της Αγγλίας, αλλά και της Γαλ­ λίας και Αυστροουγγαρίας, σε συνδυασμό με τον κίνδυνο του ρωσικού επεκτατισμού, έδωσαν νέα ένταση στο Ανατολικό ζήτημα. Αποτέλεσμα οι Βαλκανικοί πόλεμοι με τους οποίους η Ελλάδα διπλάσιασε την εδαφική έκτασή της πραγματο­ ποιώντας, ώς ένα μεγάλο βαθμό, και τη «Μεγάλη Ιδέα». Η απελευθέρωση σήμανε για τη Θεσσαλονίκη την αρχή μιας περιόδου προσαρμογής στα πολυ­ τάραχα ελληνικά δεδομένα. Σ’ αυτά η πόλη αντι­ δρά μ’ όλη τη βιαιότητα του νεοφώτιστου μεγά­ λου αστικού κέντρου, που βαθμιαία επαρχιοποιούνταν κι από κέντρο διεθνούς ενδιαφέροντος,

από δεύτερη πόλη μιας αυτοκρατορίας δηλαδή, γινόταν μέρα με τη μέρα ιδιότυπη επαρχία μιας χώρας όπως η Ελλάδα. Ωστόσο, η επαρχιοποίηση αυτή παίρνει μια αναστολή, θα λέγαμε, που διαρκεί όσο ο «Μεγάλος πόλεμος» (1914-1918). Έτσι γίνεται ο χώρος όπου πρωτοεκδηλώνεται ο «διχασμός» του λαού στα στρατόπεδα του γερ­ μανόφιλου βασιλιά Κωνσταντίνου και του Βενιζέλου, του φιλοανταντικού πρωθυπουργού. Λίγο αργότερα από τις πρώτες εκδηλώσεις του «διχα­ σμού» (δολοφονία του βασιλιά Γεωργίου του Α' και εκπαραθύρωση του δολοφόνου Αλ. Σχοινά από το διοικητήριο Θεσσαλονίκης), η Θεσσαλο­ νίκη θα γίνει η έδρα της κυβερνήσεως «Εθνικής Αμύνης» (1916), ενώ προηγουμένως (1915), γίνε­ ται η έδρα του στρατηγείου της «Αντάντ» στο Ανατολικό μέτωπο. Σ’ όλη την τετραετία αυτή, στην παλιά γραφικότητα της πόλης προστίθενται και τα ξένα στρατεύματα, με τα αποικιακά τους παρακλάδια. Όμως η γραφικότητα ήταν μόνον η επίφαση, γιατί στην πόλη, όπως είναι φυσικό, επικρατούν συνθήκες διπλωματικής ασυδοσίας, κατασκοπευτικών ανταγωνισμών, τυχοδιωκτικής ανθοφορίας και κοντά σ’ αυτά ακατάσχετες κα­ ταχρήσεις κατά της περιουσίας και της προσωπι­ κότητας των κατοίκων. Κοντά σ’ όλες αυτές τις συμφορές, θα έρθει μια πυρκαγιά, το 1917, ανεξή­ γητη ακόμη και σήμερα, να πυρπολήσει το σπου­ δαιότερο, το εμπορικό τμήμα της πόλης. Μια πυρκαγιά που φέρνει, εκτός από τις ευανάγνω­ στες συμφορές (καταστολή της εμπορικής δρα­ στηριότητας, οικοπεδοφαγία και λοιπά) και την εξαφάνιση των πιό σημαντικών αποδείξεων και ιστορικών τεκμηρίων της εποχής: των αρχείων των εφημερίδων αυτής της εποχής. Ακολουθεί ο πόλεμος στη Μικρά Ασία και η καταστροφή, οι ανταλλαγές των πληθυσμών, η εγκατάσταση ενός απελπισμένου πλήθους προσ­ φύγων και η φυγή των γηγενών Τούρκων καθώς και ο εσωτερικός εποικισμός της. Η πόλη αλλά­ ζει πρόσωπο, αρχίζει να αποκτά το ελληνικό δι­ κό της. Και στο μεταξύ, ενώ γύρω στο 1923-25 η πόλη αρχίζει σιγά σιγά να συντονίζει τον ιστορι­ κό βηματισμό με την υπόλοιπη Ελλάδα και να γεύεται μερίδα λέοντος της θλιβερής εθνικής συμφοράς, οι διάφοροι καιροσκόποι απολαμβά­ νουν τα... αγαθά της συμφοράς των άλλων. Και εξαιτίας μιας πλημμελούς κρατικής επιτήρησης και μέριμνας αποκτούν τεράστιες περιουσίες ανατρέποντας την ταξική δομή της πόλης. Κι οι εντόπιοι, οι φορείς της παράδοσης, ας τονισθεί αυτό ακόμη μια φορά, απομένουν με διφορούμε­ να συναισθήματα- απ’ τη μια μεριά γεύονται τη χαρά της απελευθέρωσης κι απ’ την άλλη απομέ­ νουν με την πικρή γεύση του αληθινού κυρίου, που έχασε τη νομή του τόπου του. Αποτέλεσμα· ξαναγυρνούν στις παλιές συνοικίες, κλείνονται

αφιερωμα/27 στις παλιές δοκιμασμένες σχέσεις τους, στον πα­ λιό συντηρητισμό τους. Θα πρέπει εδώ να ση­ μειωθεί πως η εικόνα αυτή της κοινωνικής δομής της πόλης έχει και την ανάλογη πολιτική της έκ­ φανση, αφού στη Θεσσαλονίκη οι γηγενείς ανή­ καν στη συντηρητική παράταξη, τη λαϊκή ή φι­ λοβασιλική, οι δε πρόσφυγες, στη συντριπτική πλειοψηφία τους στην προοδευτική, τη φιλελεύ­ θερη, τη φιλοβενιζελική. Όπως και νά ’χει, η πόλη υποβαθμίζεται μέρα με τη μέρα μεταπίπτοντας από δεύτερη πόλη μιας αυτοκρατορίας, όπου συγκεντρωνόταν ένα αμέριστο διεθνές εν­ διαφέρον, σ’ ένα ιδιάζον επαρχιακό κέντρο- κά­ που ανάμεσα σε μια πρωτεύουσα υδροκεφαλική, εσπευσμένα κατασκευασμένη, χωρίς αστική πα­ ράδοση και γι’ αυτό δειγματολόγιο όλου του ελ­ ληνικού επαρχιωτισμού και στην ξεχασμένη την αφημένη σχεδόν στην τύχη της ελληνική επαρ­ χία, μιας ασήμαντης χώρας, όπως η δική μας, με τις γνωστές ξένες, καταλυτικές εξαρτήσεις. Ας δούμε όμως σε γενικές γραμμές την πα­ ράλληλη εξέλιξη της λογοτεχνίας. Κατ’ αρχήν, θα πρέπει να τονιστεί, πως μέσα σε χρόνια δου­ λείας η λογοτεχνική δραστηριότητα είναι σχεδόν αδύνατη. Στα πρώτα, εξάλλου, χρόνια μετά την απελευθέρωση, όπως και κατά την περίοδο του «Μεγάλου πολέμου» ανατρεπόταν καθημερινά και ξαναφτιαχνόταν μια επικαιρική πραγματικό­ τητα, που δεν ήταν δυνατό ούτε να καταγραφεί και ν’ αποτελέσει μια ρεαλιστική λογοτεχνία ού­ τε και την αφετηρία οποιοσδήποτε άλλου λογο­ τεχνικού έργου. Κι αυτό λόγω της ρευστότητας και του επικαιρικού χαρακτήρα της πραγματικό­ τητας. Πρόσθετος λόγος η έλλειψη, για τους λό­ γους που αναφέραμε, μιας εντόπιας λογοτεχνι­ κής παράδοσης. Κοντά σ’ αυτόν, ο κορεσμός που υπήρχε για την παραδοσιακή λογοτεχνία κι η ανεπάρκειά της να καταγράψει το ανθρώπινο δράμα στις διαστάσεις και την υφή που έλαβε με το νέο αυτό, πρωτοφανή για τα τότε ισχύοντα, πόλεμο. Αν, όμως, για τους Έλληνες της Θεσσα­ λονίκης δεν υπήρχε λογοτεχνική παράδοση, υπήρχε μια παιδεία με ευρωπαϊκές απηχήσεις και μια γνώση της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Εί­ ναι λοιπόν φυσική η εξέλιξη. Μετά τα πρώτα αε­ ταπελευθερωτικά χρόνια, μετά την ένταξη της πόλης μέσα στην ελληνική μοίρα της, γεννήθηκε μια λογοτεχνία ευρωπαϊκών αποκλίσεων. Για όσους μπορούν να εκτιμήσουν την όλη κατάστα­ ση δεν απομένει αμφιβολία πως δεν ήταν δυνατό οι πρώτοι λογοτέχνες, πεζογράφοι οι πιο πολλοί, να ακολουθήσουν την παράδοση της υπόλοιπης Ελλάδας, που εξακολουθεί τους αφηγηματικούς (ρεαλιστικούς ή ηθογραφικούς) τρόπους του πα­ λιού αστικού μυθιστορήματος, εμπλουτισμένους με την καλλιέργεια και τους καημούς του προσφυγικού στοιχείου για τη χαμένη πατρίδα. Αλλά θα πρέπει να σημειώσουμε και μια συγ­

κυρία, που έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στην εξέ­ λιξη των λογοτεχνικών πραγμάτων της Θεσσαλο­ νίκης. Μια συγκυρία που συνοψίζεται στη δια­ πίστωση πως η λογοτεχνία, όπως διαμορφώνεται κατά τον ευρωπαϊκό μεσοπόλεμο, έχει πολλά κοινά σημεία με την εντόπια παράδοση, με το εν­ τόπιο πνευματικό κλίμα και που δεν είναι άσκο­ πο να επαναλάβουμε κι εδώ, ότι περνά μέσα από τους αιώνες με τους μαγικούς τρόπους που μόνο η αληθινή παράδοση γνωρίζει. Κι είναι αυτό το κλίμα μυστικιστικό, ενδοστρεφές, εγωκεντρικό και συντηρητικό (άλλοτε με τη φιλοσοφική κι άλλοτε με τη βιολογική έννοια του όρου) από τη μια μεριά, ενώ από την άλλη είναι δεκτικότατο και στην πρωτοπορία και το νεοτερισμό. Αλλά τι γίνεται στη Δύση αυτή την εποχή; Τι επικρατεί στη Λογοτεχνία θέλω να πω; Σ’ όλο το διάστημα που η Ελλάδα περνά, μετά τη λήξη του Μεγάλου πολέμου, τη ρομαντική και με τόσο βίαιη κι οδυ­ νηρή απόληξη ανακύκλωση της Μικρασιατικής εκστρατείας και καταστροφής, σ’ όλο το διάστη­ μα, ακόμη, που οι επιπτώσεις της καταστροφής απειλούν τη χώρα με υλική και ηθική εξαφάνιση, η Ευρώπη μπαίνει, στην αρχή δειλά, και σιγά σι­ γά αφήνεται αναπαυμένη σ’ ένα στάδιο αδιατά­ ραχτης ειρήνης, αρνούμενη να ρίξει μια πιο προ­ σεκτική ματιά στις ύπουλες προθέσεις του φασι­ σμού, που δρα στην αρχή διαβρωτικά για να γί­ νει στη συνέχεια πιο απροκάλυπτα βίαιος και προκλητικός. Μόνον αυτοί που έχουν τις απαιτούμενες κεραίες βλέπουν την απειλή, βλέπουν τα παραδοσιακά μέσα ανεπαρκή να αποκαλύψουν, να πολεμήσουν. Μόνη οδός η διαβολή, η αμφισβήτηση, ο ονειδισμός της εμφανούς πραγ­ ματικότητας. Έτσι, τόσο στην ποίηση όσο και στο πεζογραφικό του αντίστοιχο, στον εσωτερι­ κό μονόλογο, αμφισβητείται ο εξωτερικός κό­ σμος με μια διάθεση μαχητική. Αμφισβητείται και η λογοτεχνική παράδοση για την ανεπάρκειά της κι εγκαταλείπεται απ’ τους λογοτέχνες, που αλλάζουν ολοκληρωτικά τη θέα του κόσμου. Γι’ αυτούς οι αισθήσεις που δημιούργησαν τα μεγά­ λα κοινωνικά ταμπλώ και τα συναισθήματα που γεννούσε η ροή του έξω κόσμου μέσα στο ευαί­ σθητο άτομο, ό,τι δηλ. οικοδόμησε το ψυχολογι­ κό μυθιστόρημα, δεν έχουν καμιά αξία. Γι’ αυ­ τούς η διερεύνηση του εξωτερικού κόσμου είναι

28/αφιερω μα υπόθεση του εσωτερικού χώρου, κάτι που συντελείται με τρόπο εκπληκτικό πολλές φορές ύστερα από μια συνεχή ενδοσκόπηση ακόμη και στους χώρους του υποσυνείδητου. Εκπληκτικό, γιατί αυτή η πραγματικότητα, που συντελείται χωρίς τη συνδρομή των αισθήσεων, είναι μια υπερπραγματικότητα. Αντίστοιχα στην πεζογραφία η θέα του κόσμου του αφηγητή αλλάζει κατά εκα­ τόν ογδόντα μοίρες, θα λέγαμε, αφού από θέα του έξω κόσμου μετατρέπεται σε θέα του εσωτε­ ρικού του ανθρώπου. Μια τέτοια πεζογραφία εί­ ναι πράγματι επαναστατική για τα ευρωπαϊκά δεδομένα. Πολύ περισσότερο για τα ελληνικά, αφού σαν χώρος κίνησης και συνεχούς διερεύνησης είναι ο έσω άνθρωπος. Δεν υπάρχει, λοιπόν, άλλη οδός από την ενδοσκόπηση. Μια ενδοσκό­ πηση χωρίς χρονικά περιθώρια και χωρίς πλαί­ σια, υπάκουη μόνο σ’ έναν ιδιωτικό κι ανεξέλεγ­ κτο -ακόμη κι απ’ τον συγγραφέα- συνειρμό. Κι ο σκοπός όλης αυτής της διεργασίας; Στον εσω­ τερικό μονόλογο, η αποκάλυψη μιας άγνωστης πραγματικότητας, πιο πραγματικής από την αι­ σθητή και η διάσωση του ανθρώπου από τις κα­ θημερινές αντιφάσεις ή, τούλάχιστον, η αποτρο­ πή της γελοιοποίησης της ανθρώπινης υπόστα­ σής του. Πρόκειται μ’ άλλα λόγια, για μια στάση ζωής μαχητικά αρνητική, ηρωική, θα λέγαμε, αφού ο κάθε Ευρωπαίος πεζογράφος μάχεται ουσιαστικά μόνος του μ’ έναν παντοδύναμο εχθρό, με τα δικά του μέσα και με τις δικές του, μ’ όλες τις δικές του δυνάμεις, γνωστές κι άγνω­ στες στον ίδιο. Κι οι πεζογράφοι της Θεσσαλονί­ κης; Αυτοί μένουν στην επίφαση του εσωτερικού μονόλογου, στα εκφραστικά του μέσα και, μ’ εξαίρεση τον Πεντζίκη, επιλέγουν τους δικούς τους στόχους. Στόχοι, που δεν είναι μαχητικοί, είναι αμυντικοί, αφού ουσιαστικά φυγοδικούν καταφεύγοντας στους ασφαλείς χώρους του ονείρου, του στοχασμού, των ανεπαίσθητων μουσικών τόνων. Φυσικά, οι πρώτοι αυτοί πεζογράφοι, οι πεζογράφοι του έξοχου περιοδικού «Μακεδονικές ημέρες» (1932-1939), ο Ξεφλούδας, ο Δέλιος, ο Γιαννόπουλος κι ο Πεντζίκης έχουν ο καθένας το δικό του εκφραστικό πρότυ­ πο. Τον Προυστ, τη Γουλφ, τον Πιραντέλο και τον Τζόυς αντίστοιχα. Δε μπορούμε, όμως, να πούμε πως εισήγαγαν τον εσωτερικό μονόλογο. Απλώς, λόγω παράδοσης, παιδείας και γνώσης των ευρωπαϊκών εξελίξεων, ακολουθούν τους εσωτερικούς δρόμους κι άλλάζουν στόχο προ­ κρίνοντας τη φυγή από τη σύγκρουση. Το γεγο­ νός αυτό κι όχι μόνον αυτό, αποκλείει την κοινή πια πεποίθηση πως οι πεζογράφοι της Θεσσαλο­ νίκης είναι οι εισαγωγείς του εσωτερικού μονό­ λογου στην Ελλάδα. Απλώς είναι εισαγωγείς των εκφραστικών τρόπων των παραπάνω ξένων πεζογράφων κι έτσι, αυτό,, καταρρίπτει και το διαιωνιζόμενο μύθο της ύπαρξης μιας σχολής,

της λεγάμενης «σχολής Θεσσαλονίκης». Αν όμως δεν υπήρξε σχολή, εντούτοις καθιερώθηκε μια παράδοση λογοτεχνικού ήθους που σημαίνει συγγραφική, γενικά, επιμέλεια, που προξενεί πολλές αναστολές αλλά που οδηγεί στο καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα, αναζήτηση της αναγνώρι­ σης από τους αυστηρούς μα δίκαιους γνωρίζοντες και τήρηση κάποιων κανόνων δεοντολογίας. Κι ωστόσο, εκείνο που λείπει απ’ αυτή την πεζο­ γραφία, την άκρως εγωκεντρική, είναι το πλη­ σίασμα του άλλου. Κάτι που τη χαρακτηρίζει σ’ ολόκληρη τη μετέπειτα ζωή της, με αποτέλεσμα, οι εισαχθέντες αυτοί εκφραστικοί τρόποι, και όπως είπαμε τόσο ταιριαστοί με την ιδιοσυγκρα­ σία των πεζογράφων, να έχουν βραδυφλεγή επί­ δραση στην ελληνική πεζογραφία. Όμως ο πό­ λεμος, η κατοχή, η αντίσταση, ο θερμός και ψυ­ χρός εμφύλιος, προβάλλουν απροκάλυπτα την ανάγκη ενός πλησιάσματος προς τον πάσχοντα συνάνθρωπο. Και το πλησίασμα αυτό δεν είναι δυνατό να γίνει χωρίς υπέρογκες θυσίες, που φτάνουν τα όρια του κίνδυνου της στέρησης της ελευθερίας ή, ακόμη περισσότερο και της ζωής. Κι έτσι αναλαμβάνει αυτό το έργο η ποίηση, με την ύπαινικτικότητα και τα αμέτρητα σύμβολά της. Αναλαμβάνει να μιλήσει για την «εποχή», να πραγματοποιήσει ένα αποτελεσματικό και παραμυθητικό πλησίασμα προς τον πάσχοντα πλησίον και παράλληλα να του γνωστοποιήσει τις ύποπτες επιβιώσεις και διαφοροποιημένες μορφές ενός διαιωνιζόμενου φασισμού. Αυτές οι λογοτεχνικές ανάγκες υπήρξαν η αφετηρία και η πηγή του έργου τριών πολύ προικισμένων ποιη­ τών της Θεσσαλονίκης· του Μανόλη Αναγνωστάκη, του Κλείτου Κύρου και του Πάνου Θασίτη. Και τα ποιητικά μέσα, οι τρόποι που ακο­ λουθούν, είναι μια δίχως όρια εξομολόγηση. Έτσι συμπληρώνεται η ελλείπουσα παράδοση και παράλληλα επισημαίνεται και το λογοτεχνι­ κό στίγμα της Θεσσαλονίκης στα δυο σκέλη του· στην παράδοση του λογοτεχνικού ήθους και στο πλησίασμα μέσω μιας εξομολόγησης προς τον πάσχοντα πλησίον. Γύρω λοιπόν στο 1960, ολοκληΓ ''νεται αυτή η παράδοση καθώς η πρώτη μεταπολεμική ποιητι­ κή γενιά καταθέτει κι αναγνωρίζει το έργο της, παρά τις αντιξοότητες και τις αντιθέσεις του κα­ θεστώτος, ενώ οι παλιότεροι, με εξαίρεση τον πάντα ανήσυχο και εφευρετικό Πεντζίκη, εξακο­ λουθούν να επαναλαμβάνονται με τους ίδιους δοσμένους τρόπους. Η υποψία μιας επερχόμενης άνοιξης έρχεται γύρω στο 1960 να καταδείξει πως οι νεότεροι, τα παιδιά ή τα νήπια της κατοχής, τα μεγαλύτερα παιδιά του θερμού εμφύλιου, οι έφηβοι του ψυ­ χρού εμφύλιου, μεγαλωμένοι μέσα σε μια αναγκαστική σιωπή, ανεύθυνοι για την εποχή, αλλά με άπειρες πικρές εμπειρίες, δεν είχαν

αφιερωμα/29 ατροφήσει μέσα σε μια αναγκαστική αχρηστία. Πως γύμναζαν τη μνήμη τους, οικοδομώντας και τη νέα εκφραστική τους προκειμένου να κατα­ γράψουν, όταν έρθει η ώρα, μια πεζογραφικά ακατάγραφτη εποχή, τόσο καθοριστική για τη νεότατη μοίρα μας και τις παγκόσμιες διαστά­ σεις της. Και γύρω στο 1960 αρχίζουν να εμφανί­ ζονται, ο ένας κατόπι του άλλου, ένα πραγματι­ κό πλήθος σημαντικότατων πεζογράφων: Ταχτσής, Μπακόλας, Ιωάννου, Χειμωνάς, Παπαδημητρίου και άλλοι, που ο καθένας με τον τρό­ πο του αμφιδρομεί ανάμεσα σε παρελθόν, παρόν και μέλλον, κρίνοντας, συγκρίνοντας, συμπεραίνοντας, προφητεύοντας πολλές φορές. Αλλά και οι νεότεροι, ενταγμένοι μεθοδολογικά σε μια γε­

νιά, που ουσιαστικά αγνοεί και απορρίπτει την πεζογραφική παράδοση του τόπου μας, στη Θεσσαλονίκη έδωσαν δείγματα μιας ξεχωριστής ποιότητας, απόδειξη της δεσμίευτικότητας του λογοτεχνικού ήθους που λέγαμε. Κι εδώ πρέπει να αναφέρουμε την Αλεξάνδρα Δεληγιώργη, τον Γιάννη Πάνου και τον Δημήτρη Δημητριάδη. Ίσως σ’ αυτό το μελέτημα να πήρε μεγάλη έκταση μια ιστορική ανάλυση. Εντούτοις αυτή δεν έγινε με αξιώσεις ιστορικής αυθεντικότητας και πληρότητας. Απλώς έγινε για να γίνει κατα­ νοητό και να αιτιολογηθεί το πνευματικό κλίμα της Θεσσαλονίκης που γέννησε ή άλλοτε αποδέ­ χθηκε ορισμένους λογοτεχνικούς τρόπους.

εκδόσεις επικαιρότητα Μαυρομιχάλη 60—τηλ. 3636083

30/αφιερωμα

Νίκος Μπακόλας

Πεζογράφοι της Θεσσαλονίκης Συνήθως τοποθετούν την αρχή της πεζογραφίας στη δεκαετία τον 1930 και μάλι­ στα στην αρχή της. Και από μια άποφη, με μέτρο την εκτίναξή της προς ουσιαστι­ κότερα επιτεύγματα, η τοποθέτηση αυτή είναι ορθή. Παρ’ όλ’ αυτά μια δίκαιη καταγραφή των ανθρώπων που πρόσφεραν σ’ αυτόν το χώρο (και σε κάθε άλλο) επιβάλλει να αναφερθεί κανείς και σε όσα προηγουμένως είχαν προσφερθεί, όποια κι αν ήταν αυτά και όποιας αξίας: Σ’ αυτήν την «έρημη χώρα» λοιπόν, όπως συνη­ θίζει να την αποκαλεί ο ποιητής Γ. Θ. Βαφόπουλος, η ερημιά δεν ήταν απόλυτη. Υπήρχαν άν­ θρωποι που έγραφαν και που κυκλοφορούσαν πεζογραφήματα. Αρκετοί ήταν δημοσιογράφοι (όπως ο Ωρολογάς, ο Φαρδής, ο Χασηρτζόγλου, ο Καμμώνας), αλλά υπήρξαν και άλλοι που άφη­ σαν βιβλία με πολλές ή λίγες αξιώσεις. Αναμφι­ σβήτητα πρέπει να ξεχωρίσει κανείς τον Γεώργιο Μόδη, που πρωτοεμφανίστηκε το 1920 και που από τότε, μέχρι και τη δεκαετία του 1950, πα­ ρουσίαζε τις «Μακεδονικές ιστορίες» του, έναν όγκο κειμένων, που μέσα του κρύβει ένα σημαν­ τικό ποσοστό αξιόλογων αφηγήσεων, που κάπο­ τε θα πρέπει να ξεχωριστεί και να παρουσιαστεί σωστά. Πριν από το 1930, επίσης, ο Κώστας Κόκκινος δημοσίευσε μια σειρά μικρών διηγημάτων αξιοπρόσεχτης ευαισθησίας, ο Μ. Λαγουδάκης πα­ ρουσίασε το μυθιστόρημά του «Ο κύριος Παρλεβού Φρανσέ και η κυρία Ιτσελόγκουε», ο Θανά­ σης Τζήμητρας έδωσε τα ηθογραφικά θρακικά διηγήματά του, ο Ράδος Χατζηνάσης νουβέλες. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι όλα αυτά συνθέ­ τουν την προϊστορία της πεζογραφίας της Θεσ­ σαλονίκης που, μάλιστα, δεν προδίκαζε καθόλου τη μετέπειτα εξέλιξη.

Το μεγάλο ξεκίνημα Η πεζογραφία της Θεσσαλονίκης, αυτό που προ­ σέχτηκε και που επαινέθηκε αργότερα και από την αθηναϊκή κριτική, ξεκινάει στα 1930 με το πρώτο βιβλίο του Στέλιου Ξεφλούδα, που δεν ήταν μάλιστα Θεσσαλονικιός, αλλά δούλευε τότε στην πόλη αυτή σαν καθηγητής. Σε λίγο θα πα­ ρουσιαζόταν ο Γιώργος Δέλιος και ο Αλκιβιά­

δης Γιαννόπουλος, στα 1934, αφού όμως είχε προηγηθεί στα 1932 η έκδοση του περιοδικού «Μακεδονικές ημέρες», που αποτέλεσε και τον άξονα γύρω από τον οποίο κινήθηκε και δη­ μιούργησε το σύνολο σχεδόν των λογοτεχνών της Θεσσαλονίκης εκείνων των χρόνων. Η άνθηση δεν δημιουργήθηκε, βέβαια, από σύμπτωση. Η Θεσσαλονίκη, σημαντικό οικονο­ μικό και κοσμοπολίτικο κέντρο, με τη διέλευση πολλών ξένων και την παραμονή άλλων τόσων, μήλο έριδος πολλών, που αναμφισβήτητα έφερ­ ναν την κουλτούρα τους, τις ιδέες τους, ακόμη και τον τρόπο ζωής τους, η πόλη αυτή που είχε πια ξεπεράσει - πράγμα που ήταν απαραίτητο τις δυσκολίες που είχαν δημιουργήσει η σκλαβιά εκατονταετιών, οι αλλεπάλληλοι πόλεμοι και άλ­ λες αντιξοότητες, όπως, για παράδειγμα, η δη­ μιουργία του κράτους της Εθνικής Άμυνας από τον Βενιζέλο, η μεγάλη πυρκαγιά του 1917, η αθρόα έλευση των προσφύγων, που κι αυτοί έφερναν τον δικό τους τρόπο ζωής, με πολλά συν και πλην, διαμόρφωνε σιγά σιγά ένα δικό της πρόσωπο που έπαιρνε πρόσθετη ορμή από τη λειτουργία (το 1926) του πανεπιστήμιου, πράγμα που σήμαινε την έλευση κάποιων σημαντικών ανθρώπων του πνεύματος (του Θεοδωρίδη, του Χατζηδάκι, του Τατάκη κ.ά.) που μπορεί οι ίδιοι να μην ήταν δημιουργοί στον λογοτεχνικό χώρο, έφερναν, ωστόσο, μαζί τους πνευματικές ανησυχίες και ιδέες σύγχρθνες. Ας μην ξεχαστεί ακόμη ότι η Θεσσαλονίκη είχε πίσω της μια πο­ λυτάραχη πολιτική ζωή, όσο κι αν δεν είχε μακρές ρίζες, είχε τη σοσιαλιστική Φεντερασιόν του Μπεναρόγια κι επίσης ένα ζωντανό προλε­ ταριάτο. Και δεν είναι, μάλλον, τυχαίο που η πρώτη διεθνής έκθεση της χώρας εδώ ιδρύθηκε και λειτούργησε. ’

αφιερωμα/31 Η σύνθεση όλων αυτών δεν μπορεί παρά να αποτέλεσε το γόνιμο έδαφος όπου φύτρωσε μια πνευματική πραγματικότητα που είχε ένα χαρα­ κτηριστικό γνώρισμα: ξεχώριζε σχεδόν απόλυτα από τη σύγχρονη της πεζογραφία της Αθήνας. Ας μη μιλήσουμε για σχολή, γιατί δεν θα ευστο­ χήσουμε. Καλύτερα να λεχθεί πως η πεζογραφία της βορειοελλαδικής πρωτεύουσας, έτσι που δια­ μορφώθηκε λίγο πριν τη δικτατορία του Μεταξά και που συνεχίστηκε κατά τη διάρκειά της, είχε μια ιδιαιτερότητα με βασικά γνωρίσματα την εσωστρέφεια και την τάση προς τον εσωτερικό μονόλογο. Οι πεζογράφοι της Θεσσαλονίκης όσοι ζούσαν και δημιουργούσαν εκείνον τον και­ ρό στην πόλη αυτή - είχαν τη βεβαιότητα πως δημιουργούσαν κάτι ξεχωριστό μέσα στο σώμα της ελληνικής λογοτεχνίας. Οι λόγοι, πέρα απ’ όσα αναφέρθηκαν παραπάνω σαν γενικότερο πλαίσιο, ήταν αρκετοί και αποδεκτοί (έχουν κα­ τά καιρούς διατυπωθεί) παρ’ όλο που δημιουρ­ γούν αρκετές αντίθετες σκέψεις. Έχει γραφτεί πως οι πεζογράφοι της Θεσσα­ λονίκης του 1930-40 ζήτησαν να ακολουθήσουν μια γραφή που ξεκινούσε από μοντέρνους πεζογράφους της τότε Ευρώπης (η αμερικανική κουλτούρα δεν επηρέαζε ακόμη) από τον Κάφκα, τον Τζόυς, τον Προυστ ή τη Γουλφ και τη Μάνσφηλντ. Και, σίγουρα, είναι φανερές οι επι­ δράσεις, σε πολλά πεζογραφήματα Θεσσαλονικέων, των φωνών αυτών. Ωστόσο, το ζητούμενο είναι όχι ποιους ακολούθησαν ή σε ποιους ανα­ ζήτησαν τις εκλεκτικές τους συγγένειες, αλλά το γιατί το έπραξαν· κι ακόμη σε πόση έκταση εκ­ φράζονται οι επιρροές αυτές και πόσο παρέμειναν χρονικά στο παραπέρα έργο τους. Δεν θα μπορούσε βέβαια να υποστηριχτεί σοβαρά ότι οι πεζογράφοι της Αθήνας δεν γνώριζαν τους ίδιους δημιουργούς και δεν τους εκτιμούσαν ή δεν θέλγονταν από αυτούς. Επομένως, μοιραία οδηγείται κανείς στην άποψη ότι οι επιρροές βρήκαν το κατάλληλο έδαφος. Ακόμη περισσότερες αμφιβολίες δημιουργεί η άποψη ότι η πεζογραφία της Θεσσαλονίκης δια­ μορφώθηκε στην ξεχωριστή μορφή της επειδή μερικοί εκπρόσωποί της σπούδασαν για μικρά σχετικά διαστήματα στην Ευρώπη και είχαν, έτσι, την ευκαιρία να ενημερωθούν με τη νεοτερική λογοτεχνία της Εσπερίας και να κατακτη­ θούν από αυτήν. Γιατί, φυσικά, θα υπήρχαν αρ­ κετοί λογοτέχνες, που ζούσαν στην Αθήνα και που είχαν ταξιδέψει ή σπουδάσει στην Ευρώπη. Λογικά, μάλιστα, η προσπέλαση των Αθηναίων λογοτεχνών προς τη νεότερη ξένη πεζογραφία και ποίηση θα ήταν ευκολότερη, ακόμη κι αν σκεφτεί κανείς πως η Θεσσαλονίκη δεν διέθετε τότε ούτε μια βιβλιοθήκη της προκοπής. Δεν εί­

ναι, λοιπόν, εύκολο να απαντήσει κανείς πώς και γιατί η πεζογραφία της Θεσσαλονίκης ακο­ λούθησε τη γνωστή της πορεία, όπως δεν είναι εύκολο να αποφανθεί κανείς για τους λόγους που καθόρισαν την παραπέρα εξέλιξή της, που κι αυτό αποτελεί ένα ενδιαφέρον στοιχείο στην πεζογραφία της δεύτερης πόλης της Ελλάδας, που ήταν και η μόνη, πέρα από την πρωτεύουσα πόλη που κράτησε την ιδιαιτερότητά της, ενώ δεν συνέβη, ας πούμε, κάτι ανάλογο στην Πά­ τρα, το Βόλο ή την Κρήτη, που οι πνευματικοί τους άνθρωποι έσπευσαν να ενταχθούν στον κύ­ ριο πνευματικό κορμό της χώρας. Η πιθανότερη εξήγηση, πέρα απ’ όσα υποδη­ λώνουν όσα αναφέραμε πιο πάνω, είναι πως οι Θεσσαλονικείς πεζογράφοι χάραξαν τη, ας τη χαρακτηρίσουμε, νεοτερική πορεία τους (ανα­ προσαρμοζόμενοι κάθε φορά με πιο καινούρια δεδομένα) περισσότερο από αντίδραση προς την αθηναϊκή παράδοση, που έτσι κι αλλιώς ήξεραν πως δεν μπορούσαν να εκπορθήσουν, και από μια εσωστρεφή διάθεση, που ίσως ξεκινούσε από ένα είδος αίσθησης μειονεξίας, ακόμη και στη δυνατότητα προβολής. Τα περισσότερα πεζο­ γραφήματα των Θεσσαλονικέων συνεπάγονται, μετά το 1930, μια απόρριψη της πεζογραφίας του Καρκαβίτσα, του Νιρβάνα, του Ξενόπουλου, του Βλαχογιάννη κλπ. και μια προσπάθεια έκ­ φρασης πρωτόγνωρης για τα ελληνικά γράμματα και «δύσκολης», ακόμη κι αν αυτό θα είχε σαν τίμημα την απώλεια της επαφής με το πλατύ κοι­ νό, το οποίο, άλλωστε, ποτέ δεν έλπιζαν ότι θα κατακτήσουν.

32/αφιερωμα

Συγγραφείς καί βιβλία Κάθε κείμενο σαν το παρόν, έχει υποχρέωση ή, ακόμη, και βασικό στόχο να παρουσιάσει τους συγγραφείς και τα βιβλία τους, παρ’ όλο που έχουν γίνει ανάλογες εργασίες και στο παρελθόν, η κάθε μια με τη δική της επιτυχία και, θα λέγα­ με, αμερόληπτα. Ωστόσο πρέπει να αναφερθού­ με στους πνευματικούς ανθρώπους της Θεσσαλο­ νίκης, στους παλιότερους, τους θεμελιωτές θα λέγαμε, αλλά και στους πολύ νεότερους, που αξίζει τον κόπο να παρουσιασθούν και να επαινεθούν μάλιστα. Στην πρώτη, τη βασική ομάδα πεζογράφων της Θεσσαλονίκης ανήκει ο Στέλιος Ξεφλούδας, που πρωτοεμφανίστηκε το 1930 με τα «Τετράδια του Παύλου Φωτεινού», έδωσε στη συνέχεια τα βιβλία «Εσωτερική συμφωνία», «Εύα» και «Στο φως του λευκού Αγγέλου» και, το 1940, μετά τη στράτευσή του και τις κακουχίες του αλβανικού μετώπου (που τις περιέγραψε στο βιβλίο του «Άνθρωποι του μύθου») εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, όπου συνέχισε την προσφορά βιβλίων στην ίδια γραμμή του εσωτερικού μονόλογον και της αυτοανάλυσης. Πέθανε πέρυσι. Στην ίδια ομάδα ανήκουν και ο Γιώργος Δέλιος και Αλκι­ βιάδης Γιαννόπουλος, που έβγαλαν βιβλία το 1934, καθώς και ο Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης, που παρουσίασε τον «Ανδρέα Δημακούδη» (με ψευδώνυμο) τον επόμενο χρόνο. Αυτός είναι ο πρώτος πυρήνας της πεζογρα­ φίας της Θεσσαλονίκης, που συνέχισε τη δραστηριότητά του για πολλά χρόνια, και μετά τον πόλεμο. Ο Γιώργος Δέλιος έδωσε τα πεζογραφή­ ματα «Οι άνθρωποι που νοσταλγούν», «Στα ίχνη του άγνωστου θεού», «Μουσική δωματίου», «Οι­ κογένεια», «Ο ήλιος και τ’ άστρα», «Κασσανδρι/ή ακτή» και «Δοκιμασία» μαζί με πολλά άλλα, του δεν ανήκουν όμως στο χώρο της πεζογρα­ φίας. Πέθανε στα 1980 και χαρακτηρίστηκε σαν «πεζογράφος των χαμηλών εσωτερικών τόνων», που κάποτε κάποτε προσθέτει και την εξωτερική δράση στα κείμενά του. Ο Αλκιβιάδης Γιαννόπουλος, που πέθανε στα 1981, έδωσε τα βιβλία «Κεφάλια στη σειρά», «Ηρωική περιπέτεια», «Το δάσος με τους πίθη­ κους», «Ο πίθος των Δαναΐδων», «Η σαλαμάντρα», «Η τυφλόμυγα» και άλλα. Μεγάλο μέρος των γραφτών του είναι διηγήματα. Σ’ ολόκληρο το έργο του, ο Γιαννόπουλος κινήθηκε ανάμεσα στην πραγματικότητα και στο όνειρο ή στο συν­ δυασμό τους, όπου πίσω από ασήμαντες φαινο­ μενικά πράξεις αποκαλύπτονται εξάρσεις και ακόρεστη δίψα για ζωή. Ο Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης είναι ο μόνος από την πρώτη εκείνη τετράδα που τον έχουμε ακόμη

ανάμεσά μας και σίγουρα ο πιο σημαντικός Έ λ­ ληνας πεζογράφος του καιρού μας. Μετά τον «Ανδρέα Δημακούδη», έβγαλε τα βιβλία «Ο πε­ θαμένος κάι η Ανάσταση», «Αρχιτεκτονική της σκόρπιας ζωής», «Το μυθιστόρημα της κυρίας Έρσης», «Μητέρα Θεσσαλονίκη», «Προς εκκλη­ σιασμόν», «Ομιλήματα» και άλλα. Ο Πεντζίκης μπορεί να θεωρηθεί ο «πιο μοντέρνος» της γε­ νιάς του, ο συγγραφέας που, έχοντας επιδράσεις από τον Τζόυς, χρησιμοποιεί έναν ιδιότυπο συ­ νειρμό στο λόγο, στη γλώσσα, ενώ η προσήλωσή του στη Θεσσαλονίκη και το Βυζάντιο, που ανά­ γει άμεσα στην ορθοδοξία, τον καθιερώνει σαν τον πιστότερο και πιο παθιασμένο εκφραστή της πόλης που τον γέννησε. Ο Αρκάδιος Λευκός είναι ένας πεζογράφος του μεσοπολέμου που δεν πρέπει να αγνοηθεί, κυρίως για το βιβλίο του «Κρίσις» που κυκλοφό­ ρησε στα 1935 και δημιούργησε έντονο ενδιαφέ­ ρον. Δεν ενσωματώνεται ο λόγος του Λευκού στο κλίμα των άλλων, των συγχρόνων του, πεζο­ γράφων της Θεσσαλονίκης. Ο λόγος του είναι καθημερινός, αγοραίος θα έλεγε κανείς, ωστόσο, εκφράζοντας τα βάσανά του από την οικονομική ανέχεια (η «Κρίσις» δένεται με το οικονομικό κραχ εκείνου του καιρού), βυθίζεται κι αυτός μέσα στον εαυτό του. Έτσι κλείνει ο κύκλος των πεζογράφων - των πιο άξιων τουλάχιστον - που εμφανίστηκαν προ­ πολεμικά στη Θεσσαλονίκη, έθεσαν τις βάσεις της «σχολής» της, αλλά και κυριάρχησαν τουλά­ χιστον μέχρι το 1960 στην πνευματική ζωή της. Κοντά σ’ αυτούς, βέβαια, ζούσαν και δημιουρ­ γούσαν και άλλοι πνευματικοί άνθρωποι, μικρό­ τερης ακτινοβολίας και τοποθετημένοι έξω από το ιδιότυπο πεζογραφικό κλίμα της πόλης.

Μετά τον πόλεμο

-

Πρώτη γενιά

Οι καινούριες πεζογραφικές δυνάμεις της Θεσ­ σαλονίκης, οι μεταπολεμικές, που σε ηλικία θα μπορούσαν να ήταν γιοι των προηγουμένων, εμ­ φανίστηκαν μετά το 1950, αφού κατακάθησε ο σπαραγμός του πολέμου και των μεταπολεμικών περιπετειών. Πρώτος έβγαλε βιβλίο («Τα αγρί­ μια του άλλου δάσους») ο Τηλέμαχος Αλαβέρας, που στη συνέχεια έδωσε τα βιβλία «Το ρολόγι», «Το μισό του φεγγαριού», «Οδοστρωτήρας» και ύστερα από αρκετή σιωπή, το «Απ’ αφορμή». Ο Αλαβέρας που παρουσιάστηκε με ένα βιβλίο κυ­ ριαρχημένο από τις εμπειρίες του εμφύλιου, συ­ νέχισε με διηγήματα και μυθιστορήματα, όπου άλλοτε εκφράζει τη ζωή μέσα στη μεταπολεμική καπιταλιστική κοινωνία ή θυμάται (στα τελευ­ ταία διηγήματά του) παλιότερες εποχές. Ένα

αψιερωμα/33 χρόνο μετά τον Αλαβέρα, έβγαλε το πρώτο βι­ βλίο του ο Βασίλης Βασιλικός, σε νεαρή ηλικία, τη «Διήγηση του Ιάσονα», με έντονες επιδράσεις του Ζιντ. Ακολούθησε το βιβλίο «Θύματα ειρή­ νης» και κατόπιν η τριλογία «Το φύλλο-Το πηγάδι-Το αγγέλιασμα» ό,τι καλύτερο πρόσφερε ο Βασιλικός στην ελληνική πεζογραφία. Από κει και πέρα το έργο του Βασιλικού, ογκώδες και συζητήσιμο, επηρεάζεται από πολιτικές σκοπι­ μότητες ή μια κινητικότητα που ελάχιστη σχέση έχει με τη Θεσσαλονίκη. Άλλωστε ο συγγραφέας έφυγε από την πόλη και έζησε στη συνέχεια στην Αθήνα, στο εξωτερικό και πάλι στην Αθήνα. Ο υπογράφων δεν μπορεί να αναφερθεί στον εαυτό του, παρά μόνο χρονογραφικά για να θυ­ μίσει ότι το πρώτο του βιβλίο κυκλοφόρησε στα 1958. Μετά από δυο χρόνια εμφανίστηκε ο Γιώρ­ γος Χειμωνάς με το βιβλίο του «Πεισίστρατος», που αποτέλεσε σαφή συνέχεια στο κλίμα εσωτε­ ρικού μονόλογου και συνειρμικής γραφής της Θεσσαλονίκης. Παρ’ όλο που και ο Χειμωνάς μετανάστευσε γρήγορα στην πρωτεύουσα, τα βι­ βλία του, λιγοσέλιδα αλλά πολλά σε αριθμό και, κυρίως, σημαντικά για τα ελληνικά γράμματα, δένονται άρρηκτα με τον κορμό της θεσσαλονικιώτικης πεζογραφίας. Τα βιβλία του Χειμωνά είναι: «Η εκδρομή», «Μυθιστόρημα», «Ο για­ τρός Ινεότης», «Ο γάμος», «Ο αδελφός», «Χτί­ στες», «Τα ταξίδια μου». Ο Παύλος Παπασιώπης αποτελεί μιαν ιδιότυ­ πη περίπτωση στη λογοτεχνία της Θεσσαλονίκης. Γεννημένος στα 1906 και ανήκοντας στη συντρο­ φιά των προπολεμικών λογοτεχνών, έχοντας μά­ λιστα γράψει μερικά από τα διηγήματά του πριν το 1940, δίστασε να παρουσιάσει τότε την εργα­ σία του, τον εμπόδισαν αργότερα κατοχή και μεταπολεμικές αντιξοότητες, και αποφάσισε στα . 1962 να κυκλοφορήσει δουλειά που είχε κρυμμέ­ νη για χρόνια στα συρτάρια του. Το πρώτο του βιβλίο «Η αίθουσα» δημιούργησε τότε σημαντική εντύπωση για τη δύναμη της αφήγησης, την έκ­ φραση μιας καφκικής αγωνίας, ενός εσώτερου άγχους, αλλά και μιας ποίησης που θύμιζε Πόε. Με το δεύτερο βιβλίο του «Εκτροπή», στα 1972, επιβεβαίωσε πως αποτελούσε μια από τις πιο αξιόλογες μονάδες της λογοτεχνίας του βορειοελλαδικού χώρου. Ανάλογη είναι και η περίπτωση του Στέργιου Βαλιούλη, παρ’ όλο που η πεζογραφία του κινεί­ ται σε εντελώς άλλο κλίμα. Γεννημένος το 1916, μπόρεσε να δώσει το πρώτο του πεζογράφημα μόνο το 1961, το «Ένας βασιλιάς χωρίς τακτ» για να φτάσει πολύ αργότερα στην επιτυχία με το βιβλίο του «Πολίτης β' κατηγορίας», που γνωρίζει αλλεπάλληλες εκδόσεις. Ωστόσο η πιο ιδιότυπη περίπτωση άξιου διηγηματογράφου της Θεσσαλονίκης είναι ο Γιώρ­ γος Κιτσόπουλος, που ήταν από τους σημαντικό­

τερους παράγοντες έκδοσης του «Κοχλία» και που εκεί πρωτοπαρουσίασε τα διηγήματά του, κι αργότερα σε άλλα περιοδικά της Θεσσαλονίκης και της Αθήνας. Αισθαντικός, γλαφυρός και εύ­ στοχος διηγηματογράφος, ο Κιτσόπουλος έδωσε συγκεντρωμένη δουλειά σε βιβλίο μόνο το 1968, με τον τίτλο «Εκλογή - 19 διηγήματα» κι αργότε­ ρα (1972) τη νουβέλα «Η αποκαθήλωση». Ο Κιτσόπουλος λογικά θα πρέπει να τοποθετηθεί σαν ο πρώτος ανάμεσα στους μεταπολεμικούς πεζογράφους της Θεσσαλονίκης, αφού την κύρια λο­ γοτεχνική δράση του την ανέπτυξε λίγο μετά το τέλος της κατοχής και παράλληλα με τους Δέλιο και Πεντζίκη.

Μετά τον πόλεμο - Δεύτερη γενιά Στη δεκαετία του 1960 εμφανίζεται μια νέα σει­ ρά πεζογράφων, μερικοί σε ηλικία ωριμότητας. Το πιο σημαντικό γεγονός, βέβαια, αυτής της δε­ καετίας αποτέλεσε η στροφή του Γιώργου Ιωάννου από την ποίηση στην πεζογραφία και το ολοκληρωτικό δόσιμό του σ’ αυτήν. Με το «Για ένα φιλότιμο» πλούτισε το ελληνικό διήγημα με μια εξομολογητική χαμηλόφωνη φωνή, που τη συνέχισε με τη «Σαρκοφάγο», τη «Μόνη κληρο­ νομιά» και άλλα βιβλία, λιγότερο επιτυχημένα απ’ ό,τι τα δυο πρώτα του. Στην ίδια δεκαετία εμφανίζεται στην πεζογρα­ φία η Νίνα Κοκκαλίδου-Ναχμία με τα βιβλία «Η κοιλάδα με τις άμπουλες», «Οι αποσταμένοι», «Ινστιτούτο καλλονής», «Τηλεφωνικό κέντρο» και «Άγονη γραμμή», όπου η γραφή νοιάζεται πολύ για το γραφικό και το εξωτερικό, αλλά διαθέτει και μια μυθοπλαστική ικανότητα αξιοπρόσεχτη.

34/αφιερωμα Λίγο αργότερα βγάζει τα βιβλία του ο Γιώργος Κάτος (Οι μικροί μας άγγελοι - Η επιστροφή του Κάιν - Άπνοια - Η βασίλισσα των κατσαρί­ δων - Τα καλά παιδιά) που δείχνουν μια τόλμη στην έκφραση και αφηγηματικές αρετές, χωρίς άμεσες ενδοσκοπήσεις. Ενταγμένοι περισσότερο στο πεζογραφικό κλί­ μα που διαμορφώθηκε στη Θεσσαλονίκη από την πρώτη γενιά και συνεχίστηκε από τον Χειμωνά, τον Παπασιώπη ή τον υπογράφοντα, είναι δυο νεότεροι συγγραφείς. Πρώτος χρονικά εμφανί­ στηκε ο Σάκης Παπαδημητρίόυ, το 1965, με «Το δωμάτιο», για να συνεχίσει με τα βιβλία «Το ασανσέρ», «Η παρακαμπτήριος» και τα «Κωδικοπληκτρονικά», μια σειρά που δείχνει συνεχή εξέλιξη αναζήτησης της προσωπικής ταυτότητας μέσα σ’ έναν κόσμο όπου η τεχνολογία παίζει όλο και πιο αποφασιστικό ρόλο. Με το κλείσιμο της δεκαετίας έδωσε το πρώτο της βιβλίο η Αλε­ ξάνδρα Δεληγιώργη. Είναι οι «Ιστορίες στο πρώτο πρόσωπο», που ακολουθήθηκαν από τις «Φωνές» και τον «Ανδρόγυ». Στα κείμενά της η Δεληγιώργη αποπειράται μια ψυχική ενδοσκόπηση χρησιμοποιώντας πολλές φορές τις εμπει­ ρίες του σώματός της και αναδιφώντας στη μνή­ μη της. Την ίδια χρονιά στα 1969 παρουσίασε το πρώ­ το του βιβλίο και ο Αντώνης Σουρούνης ('Ενα παιδί γελάει και κλαίει - 1969) για να συνεχίσει με τους «Συμπαίχτες» και τα «Μερόνυχτα Φραγκφούρτης», όπου με αδρή γλώσσα και χιούμορ αφηγείται τις περιπέτειες της εφηβείας ή τις πε­ ριπέτειες της μετανάστευσης, έναν κόσμο λούμπεν και πολλές φορές κυνικό. Στην επόμενη δε­ καετία παρουσιάστηκε με βιβλίο πεζογραφίας ο Τόλης Καζαντζής. Έργα του είναι «Η κυρά Λισάβετ», «Η παρέλαση», «Ενηλικίωση» και πρόσ­ φατα «Οι πρωταγωνιστές» και «Μια μέρα με τον Σκαρίμπα». Με γραφικότητα, παρατηρητικότη­ τα και χιούμορ ο Καζαντζής αφηγείται ιστορίες που έζησε ή άκουσε παιδί (από την άποψη αυτή διακρίνει κανείς μια αντιστοιχία με την πεζο­ γραφία του Ιωάννου), ενώ, μέσω του τρόπου του Σκαρίμπα, ενώνει τη φωνή του απέναντι στο κά­ θε λογής κατεστημένο και μικρόχαρο. Περίπου τον ίδιο καιρό εμφανίσθηκε στα γράμματα με βιβλίο και ο Περικλής Σφυρίδης, που καλλιεργεί με εμμονή το διήγημα. Στα βι­ βλία του («Η αφίσα» - «Χωρίς αντίκρυσμα» «Το τίμημα» - «Κούφια λόγια») αποδεικνύεται ένας ευσυνείδητος καταγραφέας επεισοδίων, όπου ο διάλογος είναι χαρακτηριστικό στοιχείο, όπου το ασήμαντο παίρνει σιγά σιγά μια βαρύ­ τητα και η σχέση με τη γυναίκα κρύβει πολλές απογοητεύσεις. Θα πρέπει να προσθέσουμε ακό­ μη δύο πεζογράφους που παρουσιάστηκαν με βι­ βλία τους στις αρχές της δεκαετίας του 1970. Ο

Τόλης Νικηφόρου έχει παρουσιάσει τα βιβλία «Αλμπατζάλ», 1971, «Εγνατία οδός», 1973, και «Ονειροπόλων εγκλήματα», 1976, όλα με συλλο­ γές διηγημάτων. Στα 1972 έβγαλε το πρώτο του βιβλίο («Εισβολή») ο Θωμάς Φλαμουρτζόγλου, που χρειάστηκε δέκα χρόνια για να βγάλει το δεύτερό του, «Διάσπαση ατόμου», 1982. Και τα δύο περιλαμβάνουν διηγήματα. Στους πολύ νεότερους ανήκει ο Μανόλης Ξεξάκης που με τα σύντομα διηγήματά του («Ο θά­ νατος του ιππικού») μιλάει για εξουσία και έρω­ τα και μιλάει με ευαισθησία. Στα 1979 παρου­ σίασε το πρώτο βιβλίο του ο Δημήτρης Δημητριάδης (Πεθαίνω σα χώρα - Η τιμή της ανταρ­ σίας στη μαύρη αγορά), με ένα λόγο που κινείται ανάμεσα στην ποίηση και την πεζογραφία, ανάμεσα στο στοχασμό και την παραφορά, και που εντάσσεται στην εσωστρεφή πεζογραφία της Θεσσαλονίκης. Παράλληλα ο Γιάννης Πάνου παρουσίασε το βιβλίο του «Από το στόμα της παλιάς Ρέμινγκτον», όπου ιστορία και μυθοπλασία μπλέκον­ ται σ’ ένα θετικό αποτέλεσμα και όπου ο συγ­ γραφέας αφηγείται τρόπους της συγγραφικής του σύνθεσης. Ακόμη νεότερος, ο Αλέξανδρος Κοσματόπουλος έβγαλε τα βιβλία «Τα δυο φορέ­ ματα» και «Το άλγος της αφής», όπου ανιχνεύει τη φθορά έμψυχων και άψυχων με ευαισθησία και με επιδράσεις Πεντζίκη. Για να συμπληρωθεί η εικόνα της πεζογραφίας θα έπρεπε ίσως να αναφέρει κανείς πως δυο ποιητές, ο Ντίνος Χριστιανόπουλος και ο Ανέστης Ευαγγέλου, εξέδωσαν βιβλία με διηγήματα (ο πρώτος την «Κάτω βόλτα», ο δεύτερος «Το ξενοδοχείο και το σπίτι») κι ακόμη ότι ο Κώστας Λαχάς έδωσε ένα μικρό πεζογραφικό βιβλίο με τον τίτλο «Πεδίον οσφρήσεως» και ο Νίκος Κοκάντζης το μυθιστόρημα «Τζοκόντα», μια ιστο­ ρία Ρωμαίου και Ιουλιέτας της κατοχής.

Παρατηρήσεις και σκέψεις Αυτή είναι η πεζογραφία της Θεσσαλονίκης, μια προσφορά που απλώνεται σε μισόν αιώνα και παραπάνω και που, όπως διαπιστώνεται, μπορεί να χωριστεί σε δυο μεγάλες κατηγορίες: η πρώ­ τη, και πιο ενδιαφέρουσα, περιλαμβάνει τους συγγραφείς που καλλιέργησαν και καλλιεργούν τον εσωτερικό μονόλογο, τη συνειρμική γραφή, την αυτοανάλυση (Ξεφλούδας, Δέλιος, Γιαννόπουλος, Πεντζίκης, Παπασιώπης, Μπακόλας, Χειμωνάς, Ιωάννου, Παπαδημητρίόυ, Δελη­ γιώργη, Πάνου, Δημητριάδης, Κοσματόπουλος κ.ά.) και η δεύτερη τους πιο εξωστρεφείς και ρεαλιστές. Θα μπορούσε να παρατηρήσει κανείς πως οι

αφιερωμα/35 πεζογράφοι της πρώτης κατηγορίας και αρκετοί της δεύτερης δεν είναι πριμιτίφ, αντίθετα καλλιλογούν και προβληματίζονται. Κι ακόμη θα μπορούσε να παρατηρήσει πως, στις πρώτες του­ λάχιστον γενιές των πεζογράφων, οι συγγραφείς είναι Μακεδόνες και πως οι πρόσφυγες (ή μάλ­ λον οι απόγονοί τους) πολύ αργότερα μπαίνουν στη λογοτεχνική παραγωγή της συμπρωτεύου­ σας. Μια τελευταία παρατήρηση: η πρώτη γενιά των πεζογράφων δεν επηρεάζονται από τα κοινωνικο-πολιτικά γεγονότα της εποχής τους. Μό­ νο με τον πόλεμο του 1940-41 ο Ξεφλούδας εμπνέεται από τα πάθη του στρατιώτη, του μαχη­ τή, και ο Δέλιος στη «Μουσική δωματίου» αφηγείται για τον πόλεμο. Μεταπολεμικά, με την εμ­ φάνιση των καινούριων πεζογράφων, οι πολιτι­ κές και κοινωνικές εμπειρίες περνούν σε κάποια πεζογραφήματα, όπως στα «Αγρίμια του άλλου δάσους» του Αλαβέρα, μια αναφορά στον εμφύ­ λιο, η «Οικογένεια» του Δέλιου, που καλύπτει ιστορικά γεγονότα της Θεσσαλονίκης από τις αρχές του αιώνα και μετέπειτα, στα κείμενα του Ιωάννου, με τις αναμνήσεις της κατοχής και το δράμα των Εβραίων, στα βιβλία του Παπασιώπη

για το άγχος των χρόνων της κατοχής ή του Βαλιούλη για το άγχος της κατοχής και των μετα­ πολεμικών χρόνων. Αυτή είναι, συνοπτικά, η εικόνα της πεζογρα­ φίας της Θεσσαλονίκης, μιας πεζογραφίας, που έχει πια πίσω της ένα πλούσιο έργο, που έχει και θέτει προβλήματα ή ερωτήματα, που αποτελεί μια ιδιάζουσα φλέβα μέσα στα ελληνικά γράμμα­ τα, ένα σημαντικό τους κεφάλαιο.

Σημ. επιμ.: Α πό διακριτικότητα ο συντάκτης του άρ­ θρου δεν αναφέρθηκε στην προσωπική του συνεισφορά στη μεταπολεμική πεζογραφία της Θεσσαλονίκης. Για την αποκατάσταση της ιστορικής πληρότητας του κει­ μένου σημειώνονται τα ακόλουθα: Ο Νίκος Μ πακόλας εμφανίστηκε στα γράμματα το 1958 με τη νουβέλα «Μην κλαις αγαπημένη» και συνέ­ χισε με το μυθιστόρημα «Ο κήπος των πριγκήπων» (1966) τα τρία πεζογραφήματα «Εμβατήρια» (1972); το πεζογράφημα «Ύ πνος Θάνατος» (1974) και τα αφηγή­ ματα «Μυθολογία». Σε όλα τα βιβλία του, εκτός ίσως από το πρώτο, ο Μ πακόλας κινείται μέσα σ’ ένα κλίμα εσωτερικότητας που επιδιώκει να γίνει μυθολογία: από την άποψη αυτή τα σημαντικότερα έργα του είναι το δεύτερο και το τέταρτο.

PAUL KLEE ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΑ 1898-1918 P A U L K LEE ΤΑ ΗΜ ΕΡΟΛΟΓΙΑ 1898-1918 ΤΟΜΟΣ A

Έ να ώραΐο ταξίδι στάν κό­ σμο της ψυχής καί τής τέ­ χνης είναι τά 'Ημερολόγια τού Paul Klee. Οί άναγνώστες θά βρουν σ’ αύτά στοι­ χεία γιά τήν οικογένεια τού ζωγράφου, τήν παιδική ηλι­ κία, τίς έρευνες καί τά ταξί­ δια του, θέματα πού θά τόν φέρουν πιό κοντά στό θαυ­ μάσιο κόσμο τής ζωγραφι­ κής του. Ή έπαφή μας μ’ αύτή τήν έκπληκτική προ­ σωπικότητα τής τέχνης είναι ένα άνώτερο σχολείο.

ΕΚ Δ Ο ΣΕΙΣ ΝΕΦΕΛΗ Μαυρομιχάλη 9. ’Αθήνα. Τηλ. 3607744

36/αφιερωμα

Γιάννης Καρατζόγλου

Ποιητές και Ποίηση στη Θεσσαλονίκη 1. Οι σημειώσεις αυτές γράφονται για ένα συγκεκριμένο επετειακό αφιέρωμα, για τα γενέθλια των 2.300 χρόνων της Θεσσαλονίκης. Η επέτειος όμως αυτή θα είναι η αφορμή: θέλω να πω ότι εδώ θα ασχοληθούμε με την ποίηση και τους ποιητές της πόλης τον εικοστό αιώνα. Και μάλιστα, για τις ανάγκες ενός όημοσιεύσιμου σε έκταση άρθρου, δε θ’ αναφερθούμε μοιραία σε όλους τους ποιητές της πόλης. Ο συντάκτης του λοιπόν έχει ακέραια την ευθύνη της εκλογής και το «βάρος της απόδειξης». Κι ακόμα, θα εντοπίσουμε ποίηση στη Θεσσαλονίκη μετά το 1920, γιατί η φυσιογνωμία της πόλης οριστικοποιήθηκε γύρω σ’ αυτή τη χρονολογία. Πρώτα, η πυρκαγιά του 1917 υπήρξε το έναυσμα της πολεοδομικής της ανάπλα­ σης. Ύστερα, η Μικρασιατική καταστροφή και η ανταλλαγή των πληθυσμών που ακολούθησε ελληνοποίησε σημαντικά την ώς εκείνη την εποχή πολυεθνική πόλη. Τέλος, είκοσι χρόνια αργότερα, η μαζική μεταφορά των Εβραίων της Θεσσαλονί­ κης στα ναζιστικά στρατόπεδα και τη γενοκτονία, συνέτεινε στην οριστική κατάλη­ ξη του πληθυσμιακού της ιστού.

2. Έτσι, το αν ανάμεσα στον μειονοτικό1 πλη­ θυσμό της πόλης του 19ου αιώνα έγραψε κάποι­ ους στίχους κάποιος Μαρίνος Κοντούβαλης («Παλμοί και κύματα», 1889) ή ο Αλέξανδρος Σάλτας ή ο Κωστής Σταματόπουλος («δεν θα την πάρουνε ποτέ - την γη των Μακεδόνων») και ο Χαρίτων Παπουλιάς, σε καμιά περίπτωση αυτό δεν μπορεί να στοιχειοθετήσει τον ισχυρισμό ότι, αυτή η χωρίς σημαντική λογοτεχνία, αποτελεί τον πρόδρομο του ό,τι αργότερα ονομάστηκε η λογοτεχνική σχολή της Θεσσαλονίκης. Κι εδώ είναι η στιγμή να συζητηθεί η ύπαρξη ή όχι «λογοτεχνικής Σχολής» στη Θεσσαλονίκη που η άποψή μας είναι αβίαστα αρνητική, αν συνυπολογιστούν τα στοιχεία που κάνουν ανα­ γνωρίσιμη μια «Σχολή», τουλάχιστον σε ό,τι αφορά την ποίηση. Κοινά γνωρίσματα, ακόμα ομάδες με κοινά χαρακτηριστικά, ακόμα ακόμα αλληλοεπιδράσεις μέσα στους ποιητές της πόλης υπήρξαν.2 Η γεωγραφική συνοίκηση ακόμα σε μια μικρή σχετικά πόλη, ήρεμη στην καθημερινότητά της, η αναπόδραστη δημιουργία κοινωνι­ κών σβέσεων ανάμεσά τους, η πανταχού παρού­ σα βυζαντινή μνήμη στην πόλη, η συχνά βιωμένη

ιστορική μνήμη μιας Θεσσαλονίκης γενέθλιας πόλης του Κεμάλ, του κινήματος των Νεοτούρκων, της σοσιαλιστικής Φεντερασιόν και της βενιζελικής Εθνικής Άμυνας, πόλης που αναπτύ­ χθηκε το κύμα της προσφυγιάς απ’ τη Μ. Ασία, θέατρο των κοινωνικών αγώνων 1934-1936 και της αντίστασης 1941-44, έδρα του παρακράτους που δολοφονεί τον Πολκ και τον Λαμπράκη, μια τέτοια πόλη δεν μπορεί παρά να διαγράψει ένα κοινό πλαίσιο άρθρωσης της λογοτεχνίας από τα υποκείμενά της και να διαγράψει μια χωρίς συν­ τονισμό «ενότητα ποιητικών θεμάτων» (Λ. Πολί­ της). Ό λα αυτά όμως, δεν μπορούν να αναγνωστούν ως «λογοτεχνική Σχολή».

3. Συνηθίζεται δίκαια να θεωρείται πρώτη σελί­ δα στη λογοτεχνική ιστορία της απελευθερωμέ­ νης από τους Έλληνες στις 26.10.1912 πόλης, το περιοδικό «Μακεδονικά Γράμματα» του Ροδόλ­ φου Χατζηαθανασίου, που από το 1924 συνέχι­ σαν επιτυχέστερα ο Γιώργος Βαφόπουλος με τον Κώστα Κόκκινο. Το περιοδικό αυτό λοιπόν, ση­ μείωσε την πρώτη λογοτεχνική δραστηριότητα στη Θεσσαλονίκη του Γιώργου Βαφόπουλου,

αφιερωμα/37 που ακόμα συνεχίζεται. Ο Γ. Βαφόπουλος, γεν­ νημένος το 1903 στη Γευγελή ήρθε πρόσφυγας στη Θεσσαλονίκη το 1916 και από τότε κατοικεί μόνιμα σ’ αυτήν. Αφού δημοσίευσε το ’28 ορι­ σμένα ποιήματα του ρτη «Νέα Εστία» του Ξενόπουλου, τύπωσε το 1931 την ποιητική συλλογή «Τα ρόδα της Μυρτάλης» που είναι για πολλούς η απαρχή της σύγχρονης ποίησης στη Θεσσαλο­ νίκη, κάτι αντίστοιχο με τη «Στροφή» του Γ. Σεφέρη, που συμπτωματικά τυπώθηκε τον ίδιο χρόνο. Η «Μυρτάλη» αποτελούνταν από λιγόστιχα κυρίως, και στη μεγάλη τους πλειοψηφία ομοιοκατάληκτα ποιήματα (όπως εξάλλου και η «Στροφή») ερωτικά κατά βάση, μ’ εκείνο τον τρυφερό αισθητικό ερωτισμό που γεννάει η εφη­ βεία, και όπως γράφει ο ίδιος ο ποιητής «είχαν τον αέρα του “καινούριου” που τον διαπότιζε κάποιο άρωμα από το μπουντουάρ του γαλλικού συμβολισμού κι από την τουαλέτα της καβαφικής ποίησης».5 Την προηγούμενη χρονιά, το 1930, είχαν κυ­ κλοφορήσει «Τα τετράδια του Παύλου Φωτει­ νού», το γνωστό μυθιστόρημα του Στέλιου Ξεφλούδα, που αποτελεί το αντίστοιχο των «Ρόδων της Μυρτάλης» για την πεζογραφία της Θεσσα­ λονίκης. Το 1931 ο Πέτρος Σπανδωνίδης τυπώ­ νει τη μελέτη «Η διδασκαλία των νέων ελληνι­ κών» και τον επόμενο χρόνο, η Ανθούλα Σταθοπούλου, που σε λίγο καιρό θα γινόταν κυρία Βαφοπούλου και για την οποία γράφτηκαν πολλά απ’ τα ποιήματα της «Μυρτάλης» θα εκδώσει τη συλλογή «Νύχτες αγρύπνιας». Το 1932 ακόμα εί­ ναι η χρονιά της έκδοσης του πρώτου πολύ ση­ μαντικού περιοδικού της Θεσσαλονίκης, που εί­ χε τίτλο «Μακεδονικές ημέρες». Το περιοδικό αυτό που κράτησε η έκδοσή του μέχρι το 1934, βγήκε απ’ τη συντροφιά των «Μακεδονικών Ημερών», δηλ. τους Πέτρο Σπανδωνίδη, Βασ. Τατάκη, Στ. Ξεφλούδα, Γιώργο Δέλιο, Γιώργο Θέμελη και Αλκιβιάδη Γιαννόπουλο, που καθέ­ νας τους μάλιστα υπήρξε διευθυντής του περιο­ δικού για έναν χρόνο. Στα χρόνια αυτά, όλοι οι παραπάνω θα δώσουν το σημαντικό λογοτεχνικό τους στίγμα - εκτός του Γιώργου Θέμελη που, όπως γράφει ο Βαφόπουλος6 «πάλευε τότε ακό­ μα με το δαίμονα της τέλειας μορφής κι αγωνιζό­ ταν να σπάσει τα παλαμικά του βράχια». Στις 16 Απριλίου του 1935 πέθανε από φυμα­ τίωση, την τότε επάρατο, η Ανθούλα Σταθοπούλου-Βαφοπούλου. Ο συνταρακτικός πόνος απ’ αυτόν το θάνατο και η κατοπινή απουσία, γέν­ νησαν τη συλλογή του Γ. Βαφόπουλου «Η προσ­ φορά», που βγήκε το 1938. Με τη συλλογή αυτή ο ποιητής πέρασε οριστικά στον ελεύθερο στίχο, και στη μορφή . στίχων με κάποιον βυζαντινό απόηχο που μέσα στην ανθρώπινη απόγνωση επενδύει κάποιες παραπομπές θέωσης που όμως

Γιώργος Βαφόπονλος

δεν αποτελούν σε καμιά περίπτωση προσήλωση στο χριστιανισμό αλλά χρήση του στην ποίηση. Δέκα χρόνια αργότερα, το 1948, ο Βαφόπου­ λος εξέδωσε τα «Αναστάσιμα», μια νέα συλλογή, γραμμένη για τη Σούλα Βαφοπούλου που έγινε γυναίκα του το 1946, τυπώνοντάς την μαζί με την «Προσφορά». Η νέα αυτή συλλογή γραμμέντ στο ίδιο μήκος κύματος γραφής με την προηγού μενη υπαινίσσονταν την «Ανάσταση» του ποιητή μετά τη δοκιμασία θανάτου που γνώρισε, και την έξοδό του από τη μοναξιά και τη θλίψη. Όμως ορισμένοι στίχοι της συλλογής («ας με­ τρηθούμε - συνοδοιπόροι» «κοιμήθηκεν ύπνο βαθύ - η καρδιά των ανθρώπων») θα εγγράψουν προσημείωση στους κατοπινούς, ανθρωποκεν­ τρικούς στίχους του. Και πράγματι η συλλογή του «Το Δάπεδο», που τυπώθηκε το 1951, εκτός του γεγονότος ότι θεωρείται η κορύφωση της ποιητικής πράξης του Βαφόπουλου, είναι ένα πρώτο παράθυρο απ’ το οποίο ο ποιητής είδε τον κόσμο. Ιδίως τα ποιήματα της «Ελεγείας των αδελφών» στρέφονται με μιαν αγάπη για «τ’ αδέρφια» του ποιητή, «που έχουν ξεχάσει τί θα πει κλάμα», που δίχως τ’ αδέρφια του «είναι άδειο το σπίτι», αδέρφια που φύγανε «το ματω­ μένο κρατώντας μαχαίρι». Μην ξεχνάμε τις χρο­ νολογίες: η συλλογή γράφτηκε «τα δυο τελευταία χρόνια πριν από το 1950» κατά δήλωση του ποιητή,7 και η παραπομπή του στα γεγονότα της εποχής είναι προφανής. Η «Μεγάλη Νύχτα και το Παράθυρο», επόμε­ νη συλλογή του Βαφόπουλου (1959) αποτελούν­ ταν από 17 μεγάλα σε έκταση ποιήματα, που φαίνονται διανοητικά και εργαστηριακά. Στη

38/αψιερωμα συλλογή «Επιθανάτια και Σάτιρες» του 1966 όπως και στα «Επιγενόμενα» του 1977 δεν ξανα­ βρίσκεται ο ποιητικός λόγος της «Προσφοράς» ή του «Δάπεδου» παρά σε ελάχιστα ποιήματα. Αν­ τίθετα, οι 4 τόμοι με γενικό τίτλο «Σελίδες Αυτο­ βιογραφίας» του Βαφόπουλου, που εκδόθηκαν απ’ το βιβλιοπωλείο της «Εστίας» απ’ το 1970 ως το 1975, είναι μια έξοχη γραφή αυτοβιογραφίας, κι ένα μοναδικό ντοκουμέντο για τα της Θεσσα­ λονίκης της τελευταίας πεντηκονταετίας. Η Ζωή Καρέλλη, αδελφή του Πεντζίκη, γεννημέ­ νη στη Θεσσαλονίκη το 1901, ξεκίνησε νωρίς την ποίησή της αλλά «τόλμησε» να εκδώσει την «Πο­ ρεία», πρώτη της συλλογή, το 1940. Μέσα από μιαν άποψη της ποιήτριας για έναν κατακερμα­ τισμένο κόσμο όπου «αφορμισμένοι πόθοι όνει­ ρα απίθανα γεννούν» η προσφυγή στη θέωση αποτελούσε έναν πρόσφορο τουλάχιστον διάλο­ γο. Αντίθετα, όταν «σιωπηλοί περίμεναν τις ει­ δήσεις» οι άνθρωποι, η Καρέλλη συνειδητοποιεί την εποχή με τη συλλογή της «Η εποχή του θανά­ του» (χρόνος έκδοσης 1948), όπου «πλούσια ’πο θάνατο η μνήμη» της. Εδώ τα περισσότερα ποιή­ ματα είναι «εις μνήμην» ή μοιρολόγια ή «για

Ζωή Καρέλλη

τους νεκρούς λόγια» ή φαντάσματα ή επιτάφια, ακόμα κι ο έρωτας περιγράφεται μπροστά στο θάνατο. Η επόμενη συλλογή της Καρέλλη, «Φαν­ τασία του χρόνου» (1949) είναι μια ελεγεία για «τη φρίκη της φυγής - του χρόνου το αίσθημα» και οι ώρες «φευγαλέα μουσική της ζωής» ενώ ο «μοιραίος χρόνος φαίνεται μάταιος, αόριστος, άφταστος». Η ιδιαίτερα αισθησιακή ποίηση της Καρέλλη έφτασε σ’ ένα υψηλό σημείο ωριμότη­ τας με τη συλλογή «Της μοναξιάς και της έπαρ­ σης», το 1951, όχι μόνο γιατί διαμόρφωνε με πληρότητα το από τότε ύφος γραφής της, αλλά και για το πάντρεμα ποίησης-φιλοσοφίας. Την ίδια περίοδο, οι «Χαλκογραφίες και εικονίσμα­

τα» ήταν ένας διάλογος ανάμεσα στο «κοσμικό» και το «θρησκευόμενο» της ποίησης και μια πά­ λη για τη βαθύτερη γνώση της αμαρτίας. Από την άλλη μεριά «Το πλοίο», η «Κασσάνδρα και άλλα ποιήματα» και τα «Παραμύθια του κή­ που», όλες συλλογές του 1955, αποτέλεσαν έναν εκδοτικό οργασμό, καλύπτοντας μια περίοδο γραφής απ’ το ’48 ώς το ’54, και περιέχοντας είτε ένα κοίταγμα στον κόσμο και τα ελληνικά πάθη του 1948-49, είτε έναν εσωτερικό διάλογο για την ηδονή και την «άφεση». Οι «Αντιθέσεις» το 1957 και «Ο καθρέφτης του Μεσονυχτιού» το 1958 ήταν η συνέχιση του παιδέματος «ανάμεσα στη λαχτάρα των αισθήσεων και την αίσθηση της αμαρτίας» (Χριστιανόπουλος). Από τότε μέχρι το 1973 μεσολάβησαν δυο νέες συλλογές της («Το σταυροδρόμι» και το «Ημερολόγιο 1955-1973») που ενσωματώθηκαν στη συγκεντρωτική δίτομη έκδοση «Τα ποιήματα» (Οι εκδόσεις των φίλων, 1973). Πρόκειται για ένα corpus 650 σελίδων ποίησης μιας απ’ τις πιο σημαντικές σύγχρονες ποιητικές φωνές της χώρας μας. Ο Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης είναι βέβαια πρώτα πεζογράφος ή ζωγράφος και μετά ποιητής. Κύ­ ρια όμως είναι μια απ’ τις πιο συναρπαστικές μορφές του τόπου μας, με την εκπληκτική του ευρυμάθεια, ιδιαιτερότητα, διαλεχτική και ρητο­ ρική, γνώσεις αρχαιολογίας ή (μέχρι) βοτανικής, βυζαντινών και μαρτυρολογίας, με τους μυστι­ κούς του κώδικες - ή κατ’ άλλους παραληρήμα­ τα. Ό πω ς κι αν έχουν τα πράγματα, η πρώτη συλλογή του βγήκε στην Αθήνα το ’44 με τίτλο «Εικόνες» και επιμέλεια Στρατή Δούκα, περιέ­ χοντας 8 άτιτλα ποιήματα, ένα ακόμα, τη «Ρα­ ψωδία Σχέσεων» με 19 σελίδες ποίησης-ποταμού και μια εισαγωγή, που σε 13 σελίδες φώτιζε τις κυριότερες παραπομπές ή κλειδιά που χρησιμο­ ποιούσε στα ποιήματά του. Ποιήματα καθορι­ σμένα από την τότε κριτική ως υπερρεαλιστικά, που είναι όμως πολύ μακριά απ’ τον Εμπειρικό ή τον Εγγονόπουλο γιατί ο Πεντζίκης χτίζει τη δι­ κή του, συμπυκνωτική τεχνική, που από τότε τον αυτοπροσδιορίζει. Η επόμενες εμφανίσεις του Πεντζίκη ως ποιητή ήταν με λίγα -οιήματα στο περιοδικό «Μορφές» (1950-1953; και κατόπιν, μετά από χρόνια, στο περιοδικό «Διαγώνιος» (1961). Τα τελευταία κυκλοφόρησαν ως ανάτυπο με τον τίτλο «Ανακομιδή». Έχουμε δηλαδή συ­ νολικά 44 δημοσιευμένα ποιήματα του Πενζίκη που εκτείνονται σ’ ένα φάσμα απ’ τη μεγάλη ερ­ μητικότητα μέχρι, ακόμα ακόμα, κάποια επιτη­ δευμένη λαϊκότητα, με προεξάρχον στοιχείο φυ­ σικά το πρώτο. Δεν θα πρέπει να μη σημειωθεί εδώ, ότι ο Πεντζίκης και η Καρέλλη υπήρξαν βασικοί συ­ νεργάτες του πολύ σημαντικού περιοδικού «Κο­ χλίας» (1945-1948) που διηύθυναν ο Γιώργος Κι-

αφιερωμα/39 τσόπουλος, ο Λευτέρης Κονιόρδος και ο Γιάννης Σβορώνος, στο οποίο πρωτοεμφανίστηκαν ή συ­ νεργάστηκαν πολλοί λογοτέχνες της Θεσσαλονί­ κης που κατόπι καθιερώθηκαν στον τομέα τους.

4. Αν ένας ποιητής αξιολογείται απ’ την ιστορία με κριτήριο το πόσο επέδρασε στους κατοπινούς ποιητές, τότε ο Γιώργος Θέμελης πρέπει να ει­ πωθεί, ότι είναι ο μόνος απ’ τους «προγονικούς» ποιητές (Βαφόπουλος-Καρέλλη-Πεντζίκης) που επέδρασε τόσο στους νεότερους, αλλά κι εκείνος απ’ τους τέσσερις που δέχτηκε τις πιο πολλές επιδράσεις. Ο Θέμελης, έποικος στη Θεσσαλονί­ κη, γεννήθηκε στη Σάμο το 1900 και ήταν φιλό­ λογος. Μετά τις πρώτες δημοσιεύσεις στη «Μην. Επιθεώρηση» και «Ν. Εστία», εντάσσεται στις «Μακεδονικές Ημέρες» όπου δημοσιεύει 17 ποιήματα μέχρι το 1938. Όταν εκδίδει το «Γυμνό Παράθυρο» (1945) υπάρχει πια ένας κατασταλαγμένος, ανθρώπινος λυρισμός που συμπυκνώνεται πιο πολύ στη συλ­ λογή «Άνθρωποι και πουλιά» (Κοχλίας, 1940). Και οι δύο συλλογές, αλλά και όλες οι κατοπι­ νές, κατατείνουν σε μιαν «αναζήτηση του χαμέ­ νου προσώπου». Στον «Γυρισμό» (1940) υπάρχει η αναζήτηση του χαμένου αδελφού ενώ στην «Ωδή για να θυμόμαστε τους ήρωες» το ελληνο­ κεντρικό ύφος αναζητά την τελειότητα του ιδεα­ τού προσώπου. Στις «Συνομιλίες» (’53) κορυφώνεται η εγκατάλειψη του λυρισμού που αρχίζει στην «Ακολουθία» (’50) και η υποκατάσταση μ’ έναν πραγματισμό με λυρικούς όρους. Μετά την παρένθεση του «Δενδρόκηπου» (’55) το «Πρό­ σωπο και το είδωλο» (’59) κορυφώνουν την ποίηση του Θέμελη, κι αργότερα στις «Φωτο­ σκιάσεις» ενώ υποψιαζόμαστε την ανεύρεση του προσώπου, του φωτός, αυτή έρχεται στο έργο «Η Μόνα παίζει» με αφορμή τη γέννηση της εγγονής του. Ένας διάλογος της αγάπης και του θανάτου ήταν οι συλλογές «Το δίχτυ των ψυχών» I και Π (’65) ενώ η «Έξοδος» (’68) προαγγελία της εξόδου του σώματος απ’ τον κόσμο. Το 1970 ο ποιητής τύπωσε την ώς τότε παραγωγή του σε δύο τόμους («Ποιήματα I» και «Ποιήματα II»). Από τότε μέχρι το θάνατό του ο Θέμελης εξέδω­ σε άλλες 7 ποιητικές συλλογές, συνήθως ιδιωτι­ κές εκδόσεις, ενώ μετά το θάνατό του κυκλοφό­ ρησε το «Περιστέρι και τα 7 αναστάσιμα θαύμα­ τα». Ο Θέμελης πέθανε τό 1975, έχοντας δώσει ένα πολύ σημαντικό έργο. Δύο άλλοι ποιητές-συνεργάτες του «Κοχλία» θεωρούνται οι κυριότεροι εκπρόσωποι του λυρι­ σμού στην ποίηση της Θεσσαλονίκης: ο Τάκης Βαρβιτσιώτης και ο Γιώργος Στογιαννίδης. Ο Βαρβιτσιώτης είναι γέννημα-θρέμμα της Θεσσα­ λονίκης (1916) κι έγραψε τα πρώτα του ποιήμα­ τα προς το τέλος της δεκαετίας του ’30, έχοντας

Νίκος Γαβΰΐήλ Πεντζίκης

«προλάβει» τον «κύκλο» των «Μακεδονικών Ημερών». Ωστόσο μετά τη δημοσίευση ορισμέ­ νων ποιημάτων του στον «Κοχλία», συλλογή τύ­ πωσε το 1949, τα «Φύλλα ύπνου». Από τότε μέ­ χρι σήμερα, έχοντας εκδώσει άλλες 11 ποιητικές, συνήθως λιγόστιχες, συλλογές και μια δίτομη συγκεντρωτική έκδοση («Σύνοψη» με ποιήματα 1941-57 και 1958-72) θεωρείται ο μπολιασμένος μέ τα γαλλικά νάματα ερωτικός ποιητής που με μια οπτική του ονείρου και της μουσικής περιχα­ ράσσεται μέσα σ’ έναν καθρέφτινο κόσμο, κόσμο των λουλουδιών και της σιωπής, της αγάπης και της αγνότητας, ίδιο με τον κόσμο των παιδιών. Ο Γιώργος Στογιαννίδης από την άλλη πλευρά γεννήθηκε στην Ξάνθη (1912), μεγάλωσε στην Καβάλα κι έχει περίπου 15 χρόνια που εγκατα­ στάθηκε στη Θεσσαλονίκη. Ωστόσο υπήρξε κι αυτός συνεργάτης του «Κοχλία», και η πρώτη του συλλογή, τα «Περιστέρια στο φως» βγήκαν σε έκδοση «Κοχλία» - όπως και στην περίπτωση Βαρβιτσιώτη: μια χρονολογική σύμπτωση και μια εναρκτήρια κλιματολογική συγγένεια που όμως δεν είχε συνέχεια. Στην πρώτη ποιητική του περίοδο που φτάνει μέχρι τη συλλογή «Ενο­ χή αθωότητος» (1966) ο λυρικός τους λόγος πε­ ριέχει έναν απόλυτα γνήσιο αισθησιασμό σ’ έναν χώρο για να ξανακερδηθεί η απουσία. Από το «Περίπτερο» όμως (1973) και στις επόμενες μέ­ χρι σήμερα πέντε συλλογές του ο Στογιαννίδης αποφράσσει τον ατομικιστικό χώρο του λυρι­ σμού του, επιχειρεί μια καταγραφή της ολοένα και πιο δύσκολης ανθρώπινης επικοινωνίας, η μοναξιά γίνεται συλλογικότερη αναζήτηση και «η καταγραφή της υπαρξιακής αγωνίας γνησιό­ τερη» (Ξ. Κοκκόλης).

40/αφιερωμα Μιλώντας για λυρική ποίηση στη Θεσσαλονίκη δεν μπορεί κανείς να αποφύγει τη μνεία μιας ιδιότυπης περίπτωσης, εκείνης του Σαράντη Παυλέα. Ο Παυλέας, γεννημένος στην Πλάτσα της Μάνης το 1917, φιλόλογος, εμφανίστηκε ποιητικά το 1939 («Αποδημίες») κι από τότε μέ­ χρι σήμερα έχει εκδώσει 32(!) ποιητικές συλλο­ γές. Στο corpus της ποίησής του, το πιο πολυσέ­ λιδο για τους συνήθως ολιγογράφους ποιητές της Θεσσαλονίκης, διακρίνει κανείς ότι ο Παυλέας δοκίμασε πολλές ποιητικές φόρμες, αναζήτησε λύσεις μέσα ή πέρα απ’ το συμβολισμό, μέσα ή πέρα απ’ την παράδοση κι έτσι - όπως είναι ίσως φυσικό για έναν μεγάλο σε έκταση ποιητικό λόγο - λίγα είναι τα ποιήματά του που πραγματικά σώζονται. Ωστόσο πρέπει να επισημανθεί, αυτή ακριβώς η ιδιοτυπία, η μεγάλη αντινομία του Παυλέα: η δυνατότητα του να ανακαλύψει κα­ νείς εκπληκτικούς στίχους μέσα σε άνισα ποιή­ ματα, ή απροσδόκητα έξοχα ποιήματα μέσα σε αδιάφορα μακρόσυρτες ενότητες. Ίσως γι’ αυτό - αλλά άδικα - είναι ο λιγότερο μελετημένος απ’ την «κριτική» ποιητής της Θεσσαλονίκης.

γνωστάκη ήταν «Ο στόχος» (1971), με ποιήματα γραμμένα γύρω απ’ τη δικτατορία. Αυτός ο γνή­ σιος, ο λιτός, ο χωρίς φιοριτούρες και φανταστι­ κά μπιχλιμπίδια λόγος του Αναγνωστάκη, ένας λόγος απόλυτα βιωματικός, επηρέασε πολλούς ποιητές και της Θεσσαλονίκης αλλά και της χώ­ ρας μας γενικότερα.

Ο Κλείτος Κύρου, γεννημένος στη Θεσσαλονίκη το 1921, τραπεζικός υπάλληλος καριέρας, εμφα­ νίστηκε με την «Αναζήτηση» το 1949, συλλογή που ανέπνεε ακόμα εφηβικές αναμνήσεις.-Ακο­ λούθησε η συλλογή «Σε πρώτο πρόσωπο» το 1957. Από τις δύο αυτές συλλογές ο Κύρου κρατάει μόνο το τελευταίο (17ο) ποίήμα της δεύτε­ ρης, τοποθετώντας το πρώτο στις δύο συγκεν­ τρωτικές εκδόσεις των ποιημάτων του που εξέ­ δωσε ώς τώρα, με τον ίδιο τίτλο, «Απολογία» (το 1966 και το 1976). Είναι προφανές ότι ο ποιητής υποδηλώνει ότι η ποίησή του ξεκινάει με τις «Κραυγές της νύχτας», συλλογή του 1960 και συ­ νεχίζεται με τους «Κλειδάριθμους» του J.963, συλλογές που «εμπλουτίζονται» με νέα ποιήματα σε κάθε νέα έκδοση της συγκεντρωτικής «Απο­ 5. Η παρά τους αγώνες του λαού, μετά την Κα­ λογίας». Η πορεία του Κύρου ξεκινάει απ’ την τοχή εξέλιξη, που συνοδεύτηκε με τα γνωστά με­ ίδια διαπίστωση μιας Ελλάδας, έρημης χώρας, τά τον Δεκέμβρη του 1944 γεγονότα, αποτέλεσε όπως στον Αναγνωστάκη. Σε μια εποχή που βα­ το έρεισμα για μιαν άλλου είδους ποίηση στο πε­ σιλεύει ο πανικός και ο φόβος, που μόνο τη νύ­ ριεχόμενό της, και συγκεκριμένα για μια ποίηση χτα μέσα στο καβούκι σου μπορείς· να ξαναζείς που αποτελεί μια νέα πρωτοπορία, με κοινή συ- τις μέρες της «άλλης» ζωής. Που οι άνθρωποι δε νισταμένη την «προτεραιότητα του κοινωνικού μιλούν, που όλοι «σήπονται νικημένοι κατά κρά­ πόνου» (Π. Θασίτης). Ο κύριος φορέας της τος», μια γενιά «που έψελνε τα δικαιώματά ποίησης αυτής (που ονομάστηκε και «ποίηση της της... σειώντας σπαθιά... γράφοντας στίχους ήττας») είναι ο Μανόλης Αναγνωστάκης, γεννη­ εξαίσιους». Ωστόσο μέσα απ’ την πτώση, μέσα μένος το 1925 στη Θεσσαλονίκη, που σπουδά­ απ’ την ατέρμονη σιωπή, τα χρόνια προσφέραν ζοντας ιατρική στην Κατοχή πήρε μέρος στην τη λύση: η ελπίδα που προτείνει στο τελευταίο Αντίσταση σαν στέλεχος της ΕΠΟΝ στο Πανεπι­ ποίημα της «Απολογίας 2» ο Κύρου, όπου «γύρω στήμιο Θεσσαλονίκης. Ταυτόχρονα ήταν και αρ­ σου σα μαστίγια άλλα αστέρια γυρίζουν - σε πα­ χισυντάκτης του φοιτητικού περιοδικού «Ξεκί­ ράλληλους κύκλους σου προσφέρουν μια διέξο­ νημα», πόλου συσπείρωσης των προοδευτικών δο» είναι μια πρόταση, μια υποθήκη, ένα συμπέ­ νέων λογοτεχνών της πόλης. Οι εμπειρίες του 41- ρασμα ζωής, που προσφέρει η συνολική συσσω­ 44 τον Αναγνωστάκη τον οδήγησαν σ’ έναν ποιη­ μάτωση σαν αντίδοτο της ήττας. τικό λόγο χαμηλόφωνο κι εξομολογητικό, αλλά ταυτόχρονα πικρό και γυμνό σαν ανθρώπινη κουβέντα. Η πρώτη του συλλογή, οι «Εποχές» Ο Πόνος Θασίτης γεννήθηκε στο Μόλυβο της τυπώθηκαν το 1945, οι «Εποχές 2» το 1948 και οι Μυτιλήνης το 1924 και σπούδασε Νομικά στο «Εποχές 3» το 1951, στις οποίες ενσωματώθηκαν Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, όπου δικηγορεί. αργότερα, στις συγκεντρωτικές εκδόσεις του Αν και της ίδιας γενιάς (και συντροφιάς) του ποιητή, οι «Παρενθέσεις». Ήταν η εποχή της Αναγνωστάκη και του Κύρου, εμφανίστηκε καταδίκης σε θάνατο του ποιητή, και της παρ’ ποιητικά μόλις το 1952 με τη συλλογή «Δίχως Κι­ ολίγο εκτέλεσής του. Ό ταν ήταν φανερό πως εί­ βωτό» και στίχους που δίναν μόνον υποσχέσεις. χε γίνει ρημαδιό «η εποχή» εκείνη με τα λάβαρα, Μόνον με τα «Πράγματα» (1957) και κυρίως με τις ελπίδες και τις πυρκαγιές της. Και η συνέ­ τα «Πράγματα 2 - Αριθμοί» (1961) θα μιλήσει χεια; Ό σοι γλύτωσαν απ’ το λιμό της πρώτης με­ πιο ξεκάθαρα για την κοινωνική μας περιπέτεια, τά το ’50 πενταετίας, προσπάθησαν κουτσάόπως βιώθηκε στον ποιητή, μ’ έναν δηλαδή εσω­ στραβά να επιζήσουν. Έτσι έχουμε τη «Συνέ­ τερικό σπαραγμό, όπου η ιδιωτική περίπτωση χεια» (1954), τη «Συνέχεια 2» (1956) και τη «Συ­ πλαταίνει και γίνεται αίτημα μιας ολόκληρης γε­ νέχεια 3» (1962). Η τελευταία συλλογή του Ανα­ νιάς, μια εσωτερικότητα που επιτρέπει τη διατή­

αψιερωμα/41 ρηση άφθαρτης μνήμης των ιδανικών. Το 1971 στην «Εκατόνησο» ερωτικές μνήμες συμπλέκον­ ται με ένα τραυματικό παρόν, ενώ στο δεύτερο μέρος της συλλογής, (το «Ελεεινόν θέατρον...») έχουμε πια πικρή, σαρκαστική ποίηση που πολ­ λές φορές φτάνει στον αυτοσαρκασμό, πάνω στις κοινωνικές μεταβολές από «τότε», πάνω στους συμβιβασμένους και τους προσαρμοσμένους, πά­ νω στις κοινωνικές δομές που εκτράφηκαν. Στην τελευταία του συλλογή, τα «Σχιστολιθικά» (1983) ο Θασίτης μέσα απ’ τη διαπίστωση ενός πολυδαίδαλου κοινωνικού τέρατος που επεκτείνεται στις άμεσες ανθρώπινες επαφές, αναζητά διεξόδους ή απλά εξόδους που άλλοτε φαίνονται ανέφικτες και άλλοτε πραγματοποιήσιμες.

6. Αν η ποίηση των Αναγνωστάκη - Κύρου Θασίτη σαν ποίηση του κοινωνικού πόνου εξέφρασε τους ηττημένους, τις αναζητήσεις τους και τις σιωπές τους, μια άλλη ποίηση που εμφα­ νίστηκε στις αρχές της δεκαετίας του ’50 στη Θεσσαλονίκη ήρθε να εκφράσει τις σιωπές και τους κώδικες του κρυφού ερωτικού λόγου. Κυριότερος βέβαια εκπρόσωπος αυτής της κατεύ­ θυνσης, μιας ποίησης του ατομικού πόνου ο Ντίνος Χριστιανόπουλος (Κωσταντίνος Δημητριάδης) φιλόλογος του Πανεπιστημίου Θεσσαλονί­ κης, εκδότης του περιοδικού «Διαγώνιος» απ’ τό νίστηκε το 1951 μ’ ένα πολυγραφημένο ποιητικό 1958 και διορθωτής δοκιμίων. Η πρώτη του συλ­ μονόπρακτο με τίτλο «Θάλασσα και συγχρονι­ λογή ήταν η «Εποχή των Ισχνών αγελάδων» σμός», τα χορικά του οποίου μπήκαν στο β' μέ­ (1950) με 9 «μετακαβαφικά» ποιήματα που φέρ- ρος της πρώτης του ποιητικής συλλογής («Δύ­ σκολος θάνατος» -1954) που γενικά ανέπνεε Θέναν κάτι φρέσκο στην ποίηση. Τα «Ξένα γόνατα» (συλλογή του 1954) περιείχαν μια λιγόστιχη και μελη και Έλιοτ. Ο Ασλάνογλου καθιερώθηκε με πιο συγκροτημένη ερωτική ποίηση, γεμάτη τύ­ το «Θάνατο του Μύρωνα» (I960) και τα «Ποιή­ ψεις και αναστολές. Ο «Ανυπεράσπιστος καη­ ματα για ένα καλοκαίρι» (1963) όπου το προσω­ πικό βίωμα περνούσε μέσα από έναν εκφραστικό μός» του 1960, που καθιέρωσε οριστικά το Χριστιανόπουλο, συμπλήρωνε έναν οξύ ερωτικό κώ­ λυρισμό για τη φθορά και την καταστροφή που φτάνει ώς την αυτοκαταστροφή, των ανθρωπί­ δικα όπου η άμεση, καθημερινή ομιλία-ποίηση νων σχέσεων. Με το «Νοσοκομείο εκστρατείας» καταργούσε τις λέξεις-σύμβολα και ονόμαζε τα (1912) και με το «Αργό Πετρέλαιο» (1974) ο Ασ­ πράγματα με το πραγματικό τους όνομα. Το 1962 βγήκαν τα «Ποιήματα 1949-60» και ενσω­ λάνογλου έδωσε ένα βαθύτερο οντολογικό περιε­ μάτωσαν τη συλλογή «Προάστια» (μετονομασμέ­ χόμενο στον κατά βάση ατομικό του καημό, και, νη αργότερα «Ο αλλήθωρος») στις προηγούμε­ σε αντίθεση με την ολοένα λαϊκότερη έκφραση νες, μια συλλογή όπου ο ποιητής βγήκε απ’ το του πάθους στον Χριστιανόπουλο, η ποίησή του αυστηρά ατομικό και χωρίς να εγκαταλείπει τον στράφηκε σ’ έναν αστικό «φιλοσοφικό ερωτι­ σμό» που επιβεβαιώθηκε με την «Ωδή του Πρίγποιητικό του δρόμο, οργάνωνε ένα κοινωνικό κοίταγμα εύστοχο και παρατηρητικό, συνάμα δε κηπα» που εκδόθήκε το 1983, μετά την εγκατά­ έξοχα σαρκαστικό. Μετά το «Κορμί και το σα­ σταση του ποιητή στην Αθήνα. ράκι» το 1964 και το «Κορμί και το μεράκι» του 1970, ο Χριστιανόπουλος στράφηκε στα «Μικρά Μεγαλύτερος στην ηληκία των δύο προηγουμέ­ ποιήματα», σχεδόν επιγράμματα, όπου επιβάλλει νων, ο Γιώργος Ιωάννου, (1927-1985) φιλόλογος, κι αυτός και ενταγμένος στα εφηβικά του χρόνια το λόγο του μέσα από λίγες, ελάχιστες λέξεις. στις ομάδες του κατηχητικού όπως κι ο ΧριστιαΟ Νίκος-Αλέξης Ασλάνογλου είναι συνομήλικος νόπουλος, εμφανίστηκε με τα «Ηλιοτρόπια» το 1954, μια μικρή ποιητική πλακέτα, και έδωσε τον του Χριστιανόπουλου, και θεωρείται κι αυτός οριστικό όγκο της ποιητικής του με «Τα χίλια ένας απ’ τους τρεις μείζονες ερωτικούς μετεμφυδέντρα» το 1963, πριν στραφεί οριστικά στην πε­ λιακούς ποιητές της Θεσσαλονίκης, γνωστούς ζογραφία απ’ όπου είναι ιδιαίτερα γνωστός. Η αλλιώς και σαν «ποιητές της Διαγώνιου». Εμφα­

42/αφιερωμα του ’60 είναι του Ανέστη Ευαγγέλου (Θεσσαλο­ νίκη, 1937). Ευθύγραμμα ανοδική πορεία χαρα­ κτηρίζει το έργο του, ποιητικό και πεζογραφικό. Αν στην «Περιγραφή εξώσεως» (1960) συμβολοποιούσε την έξωση απ’ το πατρογονικό σπίτι σε κοινωνική και υπαρξιακή έξωση, την «ασφυξία» ακολούθησε («Μέθοδος αναπνοής», 1966) η ανα­ ζήτηση της στέγης-ένταξης και η συνειδητοποίη7. Μετά τη δύσκολη δεκαετία του ’50, τα χρόνια ση της ύπαρξης πολλών, ομοιοπαθών «αστέ­ που ήρθαν σηματοδότησαν ένα νέο κοινωνικό γων». Με την «Αφαίμαξη 1966-70» ο Ευαγγέλου βήμα: μια βελτίωση γενική των όρων διαβίωσης, μίλησε ακόμα και καθημερινά βλέποντας ότι η μια μεγαλύτερη αλλοτρίωση μέσα στο καθημερι­ περίπτωσή του είναι τμήμα του καθολικότερου νό άγχος και μιαν ελπίδα αλλαγής μέσα από και προχώρησε στον εντοπισμό κάποιας πίστης. αγώνες, που ήρθε να ανακόψει η δικτατορία του Μεσολάβησε «Το διάλειμμα» (1976), μια ζωική ’67. Στην ποίηση, η «γενιά του ’60» άρθρωνε τον ερωτική ποίηση κεντημένη γύρω από έναν πλήρη πρώτο λόγο της με ποιητές που εμφανίστηκαν ερωτικό κύκλο και τα «Χάι-Κάι», 116 μικρά χάιστις αρχές της δεκαετίας, οι οποίοι έχοντας ζή- κάι σ’ έναν ενδιαφέροντα πειραματισμό. Τέλος σει σαν έφηβοι τα γεγονότα του εμφύλιου και με την «Απογύμνωση» (1970) ο Ευαγγέλου μίλη­ σαν πολύ νέοι τη μετεμφυλιακή σιδηρά πειθαρ­ σε με την πιο προσωπική του ώς τώρα φωνή, χία, δεν μπορούσαν παρά να επηρεαστούν από ασκώντας ένα λόγο όπου τα υπαρξιακά ερωτη­ κάποιες παιδικές τούς μνήμες. Ο Μάρκος Μέσ- ματικά γίνονται πολιτικές και κοινωνικές κα­ κος, γεννημένος στην 'Εδεσσα το 1935 ξεκίνησε ταγγελίες. με δημοσιεύσεις ποιημάτων του στην «Νέα Πο­ ρεία» αλλά εμφανίστηκε με το βιβλίο «Πριν απ’ 8. Οι «επίγονοι» του 1970 γεννήθηκαν στα μέσα το Θάνατο» το 1958, και συνέχισε με το «Μαυρο- ή στα τέλη της δεκαετίας 1940-50. Η δικτατορία του ’67 τους βρήκε πολύ νέους, και η άνδρωσή βούνι» το 1963. Η ποίησή του, αγνή και καθαρή, με μια απλή κοινωνική αλήθεια και συνάμα πρω­ τους έγινε μέσα στα πλαίσια της συγκεκριμένης ανάπτυξης της ελληνικής κοινωνίας. Ωστόσο οι τοτυπία, φανέρωνε στα μάτια μας το θαύμα του ποιητή μ’ έναν αισθηματικό τρόπο. Μετά την εγ­ «επίγονοι του ’70» έχουν επίμονα στραμμένο το βλέμμα στην πέραν του Ατλαντικού Δύση, σε κατάστασή του στην Αθήνα, ο Μέσκος εκδίδει «Τα ανώνυμα», που κατά κάποιο τρόπο αποτε­ ό,τι αφορά τη διακίνηση των ιδέων, τα οπτικοαλούν «μια πιο οργανωμένη προσπάθεια συγκρά­ κουστικά βιώματα και την Ars Poetica. Η ατομι­ κή ασφυξία έτσι γίνεται εντονότερη, και η επι­ τησης στον ομφάλιο λώρο της γενέτειρας» (I. στροφή, μέσω βέβαια πιο μοντέρνων καναλιών, Τσοχατζίδης). Οι επόμενες συλλογές του Μέσστον «εσωτερικό μονόλογο» σαφέστερη: υπό την κου («Άλογα στον Ιππόδρομο» 1973, «Ιδιωτικό έννοια αυτή συντηρούν την ποιητική παράδοση Νεκροταφείο», 1975, «Ισόβια ποιήματα» 1977, της Θεσσαλονίκης. Τυπικό παράδειγμα ο Αλέξης «Φαντάσματα της ελευθερίας» και η πρόσφατη Τραϊανός (1944-1980) αλλά και ο Γιάννης Υφαν­ «Άνθη στο καταραμένο φίδι») επιβεβαίωσαν τον τής (1949) ή ο Δημήτρης Καλοκύρης (1948). Στη Μέσκο όχι μόνο σαν εκπρόσωπο της γενιάς του μέση του δρόμου, ο Πάνος Θεοδωρίδης και ο και λοιπά, αλλά σαν έναν απ’ τους σημαντικούς Μίμης Σουλιώτης ξεκινούν απ’ τη διαδρομή του ποιητές της νεοελληνικής γραμματείας. «Τραμ» (περιοδικού με «δύο διαδρομές», δύο περιόδους) αλλά αρθρώνουν μια ατομική φωνή Και ο Πρόδρομος Μάρκογλου πολιτογραφήθηκε που το κοινωνικό κοίταγμα υπερισχύει και έκτοαργότερα στη Θεσσαλονίκη, αφού γεννήθηκε στην Καβάλα το 1935 και από κει ξεκίνησε με τε τους σφραγίζει. τους «Έγκλειστους» (1962). Η δεύτερη συλλογή 9. Αναγκαία ανακεφαλαίωση: η νεότερη ποίηση του «Χωροστάθμιση» (1965) πέριείχε μια οξύταστη Θεσσαλονίκη περιλαμβάνει 6 βασικές ομά­ τη κοινωνική ματιά και μια στέρεη ποιητική διά­ δες ποιητών, που αναφέρθηκαν στο σημείωμα σταση που συνεχίστηκε με «Τα κύματα και τις αυτό μετά από κάποια υποκειμενική βέβαια, αλ­ φωνές» που εκδόθηκαν στη Θεσσαλονίκη πια, το 1971. Η συλλογή αυτή ήταν η είσοδος του Μάρ­ λά αναγκαστική επιλογή. Σε κάθε ομάδα ποιη­ τών, υπάρχει πλάι κι άλλος αριθμός ονομάτων κογλου σε μια ποίηση έντονα πολιτική, που ολο­ και ποσότητα και ποιότητα ποιητική. Αναφέρ­ κληρώθηκε με το «Δόντι της πέτρας» το 1975, θηκαν ως «πρόγονοι» της ποίησης στη Θεσσαλοκαι τη «Συνοπτική διαδικασία» που περιλήφθηκε στην «Εσχάτη Υπόσχεση» με ποιήματα της πε­ , νίκη οι Βαφόπουλος, Καρέλλη, Πεντζίκης και Θέμελης και ως εκπρόσωποι του λυρισμού οι ριόδου 1958-1978. Παυλέας, Βαρβιτσιώτης και Στογιαννίδης. Σε Μια άλλη, εξίσου σημαντική φωνή της γενιάς καμιά περίπτωση βέβαια, η λειτουργία της ποίη­ όλη του ποιητική παραγωγή αποτελείται από 80 ποιήματα, όπου υπάρχει ένας δραματικός ερωτι­ σμός, μια κοινή ένταση του άγχους όπως και στο Χριστιανόπουλο, μια αίσθηση μόνιμης ενοχής και για «ίδια πάθη» και για «αλλότρια», όπως π.χ. της δίωξης των Εβραίων της Θεσσαλονίκης απ’ τους ναζί, το 1942.

αφιερωμα/43 σης δεν είναι τόσο σχηματική - όσο κι αν ρέπου­ με, ανθρώπινα, στα σχήματα. Αναφέρθηκαν ως ποιητές του «κοινωνικού πόνου» οι Αναγνωστάκης - Κύρου - Θασίτης και ως «ερωτικοί μετεμφυλιακοί» οι Χριστιανόπουλος - Ασλάνογλου Ιωάννου, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι οι πρώτοι δεν έγραψαν και μάλιστα χαρακτηριστική, ερω­ τική ποίηση, ή έλειψε απ’ τους δεύτερους (αν είναι δυνατόν...) ο «κοινωνικός πόνος». Κι ακό­ μα, οι τρεις εκπρόσωποι της «γενιάς του ’60» που αναφέρθηκαν, εκτός του ότι δεν είναι οι μό­ νοι, το πιο σημαντικό τους έργο το έδωσαν τη δεκαετία του ’70. Ίσως μια άλλη κατάταξη, με βάση τις πηγές κά­ θε ποιητή, θα μας έδινε την εξής εικόνα: ο Πεντζίκης, η Καρέλλη και ο Βαφόπουλος (ο τρίτος μόνον φραστικά) πηγάζουν από το Βυζαντινισμό και την παρουσία του στη Θεσσαλονίκη. Αντίθε­ τα, ξεκομμένοι από τις «ρίζες» και την «ελληνι­ κότητα», με τα μάτια στραμμένα κυρίως στο Πα­ ρίσι, είναι ο Θέμελης, ο Βαρβιτσιώτης, και εν μέρει ο Στογιαννίδης. Στον καρυωτακισμό γενι­ κότερα φαίνονται να έχουν τις ρίζες τους ο Αναγνωστάκης, ο Κύρου και ο Θασίτης ενώ στον Καβάφη και το ρεμπέτικο τις πηγές τους ο Χριστιανόπουλος, ο Ασλάνογλου και ο Ιωάννου. Στους νεότερους, οι επιδράσεις ή οι ρίζες είναι πια στην ίδια την ποίηση της Θεσσαλονίκης: ο Θέμελης, ο Αναγνωστάκης, ο Χριστιανόπουλος και Ασλάνογλου γίνονται οι ίδιοι πηγές. Είπαμε απ’ την αρχή ότι «Σχολή» δεν υπάρχει στη λογοτεχνία της Θεσσαλονίκης. Εκείνο όμως

που σίγουρα υπάρχει και είναι ζωντανό, είναι μια ποιητική παράδοση ή μια λογοτεχνική παρά­ δοση που σήμερα (1985) αποτελεί ένα στοιχείο κατάδειξης αλλά και ένα έργο σε εξέλιξη. Γιατί ευτυχώς, οι περισσότεροι απ’ τους παραπάνω ποιητές ζουν ακόμα, και σίγουρα έχουν κι άλλο έργο να δώσουν.

Σημ. επιμ. Ο Γιάννης Καρατζόγλον ανήκει στη γενιά που εμ­ φανίστηκε τη δεκαετία του 1970. Γεννήθηκε το 1946 στη Θεσ­ σαλονίκη, όπου και ζει. Σπούδασε διοικητική των επιχειρή­ σεων. Τύπωσε τρεις ποιητικές συλλογές («Ένα καλοκαίρι», 1970, «Δ.Ξ.Θ.», 1975, «Πρατήριο καυσίμων», 1982), μία μετά­ φραση (Νικόλα Βαπτσάρωφ «Ποιήματα», 1979) και μία μελέτη («Η λογοτεχνία της Θεσσαλονίκης», 1978).

Σημειώσεις 1. Σύμφωνα με την απογραφή που έγινε αμέσως μετά την απε­ λευθέρωση το 1913, ο πληθυσμός της Θεσσαλονίκης ήταν: Ιστραηλίτες 61.439, Οθωμανοί 45.867, Έλληνες 39.956, Βούλγαροι 6.263 και διάφοροι ξένοι 4.364. Στην απογραφή δεν συμπεριλήφθηκε ο ελληνικός και βουλγαρικός στρατός που βρίσκονταν στην πόλη, και οι διερχόμενοι πρόσφυγες.

2. Βλέπε και άρθρο του Τάσου Κόρφη «Επιδράσεις των ποιη­ τών της «Διαγώνιου» στους νεότερους ποιητές», περ. «Δια­ γώνιος» 1979/3 όπου χωρίς απόλυτη φιλολογική πληρότητα ο Κόρφης ονομάζει «μιμήσεις - μαθητεία - ταυτίσεις» κλπ. στίχων των Χριστιανόπουλου - Ασλάνογλου τις επιδράσεις των ποιητών αυτών σε 5 ποιητές που συνεργάστηκαν με τη «Διαγώνιο» και σε 9 «εκτός Διαγώνιου» 3. Γ.Θ. Βαφόπουλου «Σελίδες Αυτοβιογραφίας», Εστία, τόμος πρώτος («Το Πάθος» 1970), σελ. 344.

4. Ό .π. σελ. 421.

5. Ό .π. τόμος Β ' («Η Ανάσταση», 1971), σελ. 327.

26 ΧΡΟΝΙΑ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ Με χιλιάδες βιβλία ιστορικά, λογοτεχνικά, πολιτικά, οικονομικά, λεξικά κ.ό. από 30 δραχμές

ΜΠΑΡΜΠΟΥΝΑΚΗΣ Αριστοτέλους 4*Εγνατϊας 150

ΤΟ ΚΑΤΩΙ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Αριστοτέλους 6*Τηλ. 27.18.53

ΤΟ ΣΠΙΤΑΚΙ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ Καρόλου Ντηλ 3*Τηλ. 23.97.46 Το μοναδικό παιδικό βιβλιοπωλείο

ΤΑ ΤΕΣΣΕΡΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ ΜΠΑΡΜΠΟΥΝΑΚΗΣ

44/αφιερωμα

Ντίνος Χριστιανόπουλος

Τα λογοτεχνικά περιοδικά της Θεσσαλονίκης Σ ύ ν τ ο μ η ε π ισ κ ό π η σ η

Σε τέσσερα χρόνια συμπληρώνεται ένας αιώνας από τότε που εκόόθηκε το πρώτο περιοδικό της Θεσσαλονίκης. Μέσα στο διάστημα αυτό, τα λογοτεχνικά περιοδικά και ημερολόγια -που ξεπερνούν τους 150 τίτλους- δέθηκαν στενά με τη λογοτεχνι­ κή και καλλιτεχνική ζωή της πόλης και γι’ αυτό αποτελούν κεφάλαιο της πνευματι­ κής ιστορίας της. Ωστόσο και στο κεφάλαιο αυτό, όπως και για την ποίηση και την πεζογραφία, πολύ λίγα ξέραμε για την περίοδο πριν από το 1930, και ακόμη λιγότερα για την τουρκοκρατία. Μόλις το 1963 άρχισε κάποια προσπάθεια με τα άρ­ θρα του Τηλέμαχου Αλαβέρα, που συνεχίστηκε με τα απομνημονεύματα του Γ. Θ. Βαφόπουλου και τις μελέτες του Ντίνου Χριστιανόπουλου. Έτσι ευρύνθηκαν αρ­ κετά οι γνώσεις μας, υπάρχουν όμως ακόμη πολλά κενά. Εξάλλου όσοι έγραφαν ώς τώρα εξακολουθούν να ενόιαφέρονται για τη συγκέντρωση στοιχείων χωρίς να προχωρούν σε ουσιαστικότερες κριτικές αποτιμήσεις. Το άρθρο αυτό αποτελεί ένα σύντομο διάγραμμα των λογοτεχνικών περιοδικών της Θεσσαλονίκης, αλλά και των μακεδονικών πόλεων, που αποτελούν το ζωτικό χώρο της. Η βιβλιογραφία και ο πίνακας που το συνοδεύουν αποδίδουν μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα του θέματος. τουρκοκρατία Ό πω ς είναι γνωστό, το πρώτο ελληνικό τυπο­ γραφείο άρχισε να λειτουργεί στη Θεσσαλονίκη το 1850, και από τότε αρχίζει και η πνευματική της ζωή. Η πρώτη ποιητική συλλογή τυπώθηκε το 1869, η πρώτη ελληνική εφημερίδα βγήκε το 1875 και, πολύ αργότερα, το 1889, κυκλοφορεί το πρώτο ελληνικό περιοδικό, ο «Αριστοτέλης», «σύγγραμμα περιοδικόν εκδιδόμενον κατά δεκα­ πενθήμερον». Το διευθύνει ο εκπαιδευτικός Γ. Παπαγεωργίου, ο οποίος ξεκίνησε ως ποιητής (δική του είναι η πρώτη ποιητική συλλογή που τυπώθηκε στη Θεσσαλονίκη) για να γίνει αργό­ τερα συγγραφέας μερικών βιβλίων γενικής παι­ δείας. Ο «Αριστοτέλης» βγήκε το πρώτο εξάμη­ νο του 1889 και το πρώτο εξάμηνο του 1890, και έκλεισε οριστικά το καλοκαίρι της ίδιας χρονιάς για οικονομικούς λόγους, αφού συμπλήρωσε 19 τεύχη. Ήταν περιοδικό γενικής παιδείας, είχε διδακτικούς σκοπούς, γραφόταν στην καθαρεύ­

ουσα, και ίσως είχε σαν πρότυπό τόυ την αθη­ ναϊκή «Εστία». Η λογοτεχνική του ύλη κάλυπτε μόλις το ένα τέταρτο- εκτός από μερικά ανώνυμα ή ψευδώνυμα ποιήματα (τα μόνα επώνυμα είναι κυρίως κάποιου Γ. Μοσχόπουλου από τα Σκό­ πια) και πεζά, καθώς και λίγα δημοτικά τραγού­ δια, υπάρχουν κάποιες μεταφράσεις από Σίλλερ, Κοππέ, Βύρωνα, Delpit, Ανατόλ Φρανς κ.ά. Οι γνωστοί Θεσσαλονικείς ποιητές της’ εποχής απουσιάζουν -ίσως γιατί δε χωρούσαν στα ηθι­ κοπλαστικά πλαίσια του περιοδικού- συνεργά­ ζονται όμως από τους λογίους της ο Πέτρος Ν. Παπαγεωργίου, ο Μ.Γ. Δήμιτσας, ο Γρηγ. Γράβαρης κ.ά. Πολλές ανώνυμες μελέτες, κυρίως γύ­ ρω από την ομηρική ζωή, καθώς και ένα ποίημα και λίγα δημοτικά πρέπει να οφείλονται στον Γ. Παπαγεωργίου. Η λογοτεχνική ύλη δεν ξεφεύγει από τα πλαίσια του καθαρευουσιάνικου ρομαν­ τισμού της Αθήνας, αν και οι μεταφράσεις από τον Κοππέ και τον Φρανς δείχνουν πως το πε­ ριοδικό δεν αγνοούσε και τους μεταρομαντικούς

αφιερωμα/45 της γαλλικής λογοτεχνίας. Πάντως, απ’ τον «Αριστοτέλη» λείπει κάποια ζωντάνια και φρε­ σκάδα και είναι διάχυτη κάποια λογιότητα που, και τότε και τώρα, απωθεί. Δεκαεννιά χρόνια αργότερα, το 1909, βγαίνει ένα δεύτερο περιοδικό, εβδομαδιαίο, με τον τίτ­ λο «Θερμαϊκοί Ημέραι» και με διευθυντή τον λό­ γιο Χρ. Γ. Γουγούση. Το περιοδικό αυτό κρατή­ θηκε μόνο πέντε μήνες και έβγαλε 13 λιγοσέλιδα τεύχη. Ο διευθυντής καλύπτει μόνος του το με­ γαλύτερο μέρος της ύλης: δημοσιεύει ποιήματα, διηγήματα και διάφορα ιστορικο-λαογραφικά σημειώματα, άλλοτε με το όνομά του, άλλοτε με το ψευδώνυμο Ναύτης και άλλοτε ανώνυμα. Δη­ μοσιεύονται επίσης ποιήματα των Νίκου Θ. Γούζαρη, Θ. Παπαθανασίου, Μ.Θ. Γεωργιάδου, πε­ ζά των δύο τελευταίων καθώς και του Β.Α. Μεσολογγίτη, το μυθιστόρημα του Μαρσέλ Πρεβό «Πέτρος και Θηρεσία» σε μετάφραση Λ. Λιάκου και διάφορες επιστημονικές «πραγματείες» του Γ. Χατζηκυριακού, του I. Τσικόπουλου κ.ά., χωρίς να λείπουν και μερικά σημειώματα πατρι­ δογνωσίας. Εάν ο «Αριστοτέλης» για την εποχή του είχε ήδη κάτι το μπαγιάτικο, οι «Θερμαϊκές Ημέρες» είναι ακόμη πιο απογοητευτικές. Καμιά πατριωτική και τοπικιστική σκοπιμότητα δεν μπορεί να δικαιώσει τον εντελώς πρόχειρο αλλά και υποτονικό χαρακτήρα τους. Αυτά είναι τα δύο περιοδικά που βγήκαν στη Θεσσαλονίκη επί τουρκοκρατίας (ένα τρίτο, η «Οικονομική Επιθεώρησις», δεν μας ενδιαφέρει εδώ): το πρώτο λόγιο, το δεύτερο δημοσιογραφι­ κό, αλλά και τα δύο με ελάχιστη -και κατά κα­ νόνα κακή- λογοτεχνική ύλη.

1913-1931 Μετά το 1912 οι συνθήκες αλλάζουν ριζικά. Η μικρή ελληνική κοινότητα αναλαμβάνει τώρα κυ­ ρίαρχο ρόλο μέσα στην ελεύθερη αλλά επαρχια­ κή πλέον Θεσσαλονίκη, η οποία δέχεται καθημε­ ρινά νέο αίμα, τόσο από τη νότια Ελλάδα όσο και από τις διάφορες επαρχίες του αλύτρωτου ελληνισμού. Την πρώτη δεκαετία μετά την απελευθέρωση αρχίζουν να εμφανίζονται διάφορα ημερολόγια (ετήσιες εκδόσεις ποικίλης ύλης και με εκλαϊκευ­ μένη λογοτεχνία), απομιμήσεις του «Μικρασιατι­ κού Ημερολογίου» της Ελένης Σβορώνου και του «Εθνικού Ημερολογίου» του Π.Σ. Σκόκου. Τα πρώτα ημερολόγια είναι μέτρια και βραχύβια: ο «Γόρδιος Δεσμός» (1915) του Χρ. Γουγούση -όπου αναδημοσιεύονται όλα τα περιεχόμενα των «Θερμαϊκών Ημερών»!-, ο «Κόσμος» (1915) του Αργ. Δρακόπουλου και το «Ημερολόγιον της Θεσσαλονίκης» (1916) του Κλέωνος Βρανά.

Τηλέμαχος Αλαβέρας Ακολουθούν άλλα δύο, πολύ καλύτερα, πιο συγ­ κροτημένα και πιο μακρόβια: το «Ημερολόγων Θεσσαλονίκης» (1919-1921 και 1926-1932) της Μερόπης Τσιώμου-Βασιλικού και το «Μακεδονι­ κόν Ημερολόγιον» (1925-1940 και 1947 έως σήμε­ ρα) του Νίκου Σφενδόνη (μετά το θάνατό του το 1971 συνεχίζεται από τα παιδιά του Γιάννη και Δήμητρα Σφενδόνη). Και τα δύο συνέβαλαν πο­ λύ στη διάδοση της λογοτεχνίας -αλλά και της παραφιλολογίας- παρουσιάζοντας δεκάδες λό­ γιους και λογοτέχνες, γνωστούς και άγνωστους, Μακεδόνες και Θεσσαλονικείς· εξάλλου το πλη­ ροφοριακό και φωτογραφικό υλικό που περιέ­ χουν είναι πολύ χρήσιμο για να γνωρίσουμε κα­ λύτερα την παιδική ηλικία της λογοτεχνίας στη Θεσσαλονίκη. Η δεύτερη δεκαετία μετά την απελευθέρωση αρχίζει με ένα νεανικό λογοτεχνικό περιοδικό, την «Τέχνη» (1921), του Μανώλη Μάνου και το Βασίλη Χατζηανδρέου. Μέσα από τα έξι τεύχη της άγουρης αυτής προσπάθειας είναι φανερός κάποιος ιδεαλισμός, που αποβλέπει να χαρίσει πνευματικές συγκινήσεις στους νέους και να τους ανεβάσει ψηλότερα, ενώ ο σκοπός του πε­ ριοδικού είναι να δημιουργήσει πνευματική κί­ νηση στη Θεσσαλονίκη. Ο χαρακτήρας της «Τέ­ χνης» θυμίζει έντονα τη «Διάπλαση των παίδων». (Ό πω ς το «Εθνικόν Ημερολόγιον» του Σκόκου επηρέασε όλα τα εδώ ημερολόγια, έτσι και η «Διάπλαση των παίδων» επηρέασε όλα τα εδώ νεανικά και μαθητικά περιοδικά: την «Τέ­ χνη», το «Μακεδονόπουλο» και τη «Μακεδονική Νεολαία»). Τόσο οι δύο νεαροί διευθυντές, όσο και οι δυο τρεις ψευδώνυμοι συνεργάτες, φαί­

46/αψιερωμα νονται ανήσυχοι αλλά είναι μάλλον ατάλαντοι. Από τους γνωστούς λόγιους συνεργάστηκαν ο Χρ. Γουγούσης και ο Αιμίλιος Ριάδης. Οι υπό­ λοιποι συνεργάτες είναι όλοι νέοι και τα ποικίλα γραφτά τους παρουσιάστηκαν με ψευδώνυμα και με αρχικά. Με το ψευδώνυμο Χάρης Άλσης ο Χατζηανδρέου δημοσίευσε μεταφράσεις από τον Δουμά και τον Πιερ Λουίς. Δημοσιεύτηκαν επί­ σης μεταφράσεις από αρχαίους Έλληνες (Λόγ­ γο, Αρχίλοχο) και Γάλλους (Λοτί, Βερλαίν, Λεκόντ ντε Λιλ). Η γλώσσα είναι καθαρή δημοτι­ κή, χωρίς ακρότητες. Πάντως το σύνολο είναι υποτονικό. Ένα χρόνο αργότερα, μερικοί συνεργάτες της «Τέχνης» που δε συμφωνούσαν με την αντιψυχαρική της γραμμή, έβγαλαν δικό τους περιοδικό, τα «Μακεδονικά Γράμματα» (πρώτη περίοδος 1922-1923,17 τεύχη), με διευθυντή τον Ράδο Χατζηνάση. Ο διαπλασιακός χαρακτήρας της «Τέ­ χνης» μεταβάλλεται τώρα σε μικρογραφία του «Νουμά», οι συνεργασίες όμως είναι κι εδώ υπο­ τονικές, με ανούσια ψευδώνυμα και αρχικά. Συ­ νεργάζονται οι Κ.Δ. Καραβίδας, Γ.Θ. Βαφόπουλος, Δ.Κ. Βογαζλής, Θανάσης Τζήμητρας, Κ. Τσιτσελίκης, οι μεταφραστές Νίκος και Κώ­ στας Καστρινός και Πολύβιος Ιωαννίδης, ενώ δεν λείπουν και πολλοί Αθηναίοι: Χρ. Εσπέρας, Α.Δ. Παπαδήμας, Σίτσα Καραϊσκάκη, Απ. Ν. Μαγγανάρης', Καίσαρας Εμμανουήλ, Γ. Τσουκα­ λάς, Μιχ. Δ. Στασινόπουλος, Ν.Γ. Κατηφόρης, Μαρία Πολυδούρη. Τα πεζά του Χατζηνάση εί­ ναι πολύ αδύνατα. Μεταφράσεις πολλές: Θεό­ κριτος, Οράτιος, Αντρέγιεφ, Γκόρκι, Τιμπόρ, Στόικα, Σίλλερ, Γκαίτε, Χάινε, Γκωλσγουώρθυ, Λαμαρτίνος, Ντωντέ, Βιλλιέ ντε Λιλ Αντάμ, Μαίτερλινγκ, Πιερ Λουίς, Paul Fort, κ.ά. Η πα­ ρακολούθηση της αθηναϊκής πνευματικής ζωής γίνεται αρκετά συστηματική και το ψυχαρικό κήρυγμα προβάλλεται αγωνιστικά. Η οικονομική καχεξία και η αντίδραση πολ­ λών συνεργατών για τη χαμηλή ποιότητα του πε­ ριοδικού, οδήγησαν στη δεύτερη περίοδο των «Μακεδονικών Γραμμάτων» (1924, 4 τεύχη), με τη διεύθυνση του Γ'Θ. Βαφόπουλου και του Κώ­ στα Κόκκινου. Το περιοδικό μεταμορφώνεται τώρα σε ένα ώριμο και υπολογίσιμο λογοτεχνικό έντυπο με δικό του παλμό: οι παλιοί συνεργάτες εξαφανίζονται (μαζί τους και τα ανούσια ψευ­ δώνυμα), οι νέοι είναι όλοι σχεδόν Αθηναίοι (από τον κύκλο του περιοδικού «Μούσα», προς τον οποίο είναι προσανατολισμένος ο Βαφόπουλος μέσω του Ι.Μ. Παναγιωτόπουλου) και το πρώτο τεύχος ανοίγει με πρωτοσέλιδα ποιήματα του Καβάφη -κάτι πρωτοφανές για το κλίμα της εποχής- ενώ το τελευταίο κλείνει με ένα κομμάτι από τη «Ζωή εν τάφω» του Μυριβήλη. Η σύντο­ μη αυτή περίοδος των «Μακεδονικών Γραμμά­ των» είναι η πρώτη σοβαρή προσπάθεια για έκ­

δοση λογοτεχνικού περιοδικού στη Θεσσαλονί­ κη. Τα «Μακεδονικά Γράμματα» εξέφραζαν τους νέους και ήταν πρωτοποριακά. Τη συντηρητική διανόηση την αντιπροσώπευε ένα άλλο περιοδι­ κό, που έβγαινε παράλληλα, η «Αυγή» (1922, 1924) του Νικολάου Λούβαρι και του Στράτη Πελεκίδη, που ήταν επιστήμονες και οι δύο (θεολόγος ο πρώτος, αρχαιολόγος ο δεύτερος). Τα δέκα τεύχη του περιοδικού περιέχουν φιλο­ σοφικά, θρησκευτικά και ποικίλα επιστημονικά άρθρα, ελάχιστη πρωτότυπη λογοτεχνική ύλη, αρκετές μεταφράσεις (από την Ειρήνη Ν. Λούβαρι) γερμανικών λογοτεχνημάτων, μελέτες για Βάγκνερ, Χάουπτμαν, Σολωμό, Σαπφώ, Βύρωνα κτλ. Από την «Αυγή» πρωτοπαρουσιάζεται το 1922 με διήγημα και ο Πέτρος Σπανδωνίδης. Από το περιοδικό δεν λείπει η συγκρότηση, λεί­ πει η πνοή. Κυριαρχεί ένας γερμανικός λογιοτατισμός.

1932-1940 Και φτάνουμε στη δεκαετία του 1930, όπου η Θεσσαλονίκη, αρκετά ώριμη πια, προσπαθεί να αντιδράσει στην επαρχιακή της μοίρα δίνοντας το δυναμικότερο κομμάτι του εαυτού της. Τον Μάρτιο του 1932 κυκλοφορεί το πρώτο τεύχος των «Μακεδονικών Ημερών», που ιδρύ­ θηκαν από τον Πέτρο Σπανδωνίδη. Το περιοδι­ κό είναι μηνιαίο, αποκλειστικά λογοτεχνικό, με εκλεκτικές τάσεις και έκδηλα μοντέρνο χαρακτή­ ρα. Έχει συγκρότηση, ξέρει τι θέλει και πώς θα το πετύχει. Σκοπός του είναι «να δημιουργήσει μια παράδοση», ένα «περιβάλλον», μια «ατμό­ σφαιρα». Εκτός από τον Σπανδωνίδη, που διηύθυνε το περιοδικό κατά τον πρώτο και τελευταίο χρόνο της έκδοσής του, αναλαμβάνουν ενδιάμε­ σα διευθυντές -κάθε χρόνο και άλλοι- ο Γ. Θέμελης, ο Στέλιος Ξεφλούδας, ο Γ. Δέλιος, ο Βάσος Βασιλείου και ο Γ.Θ. Βαφόπουλος. Τακτι­ κοί συνεργάτες είναι επίσης ο Β. Τατάκης και ο Αλκ. Γιαννόπουλος, αργότερα ο Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης και. μερικοί άλλοι. Στην όλη πορεία του περιοδικού κυριαρχούν ο Σπανδωνίδης με ανήσυχα κριτικά κείμενα, ο Ξεφλούδας με πρό­ ζες εσωτερικού μονολόγου και ο Αλκ. Γιαννό­ πουλος με ιδιόρρυθμα και εκκεντρικά διηγήμα­ τα. Το περιοδικό κράτησε όλες τις υποσχέσεις του: αγωνίστηκε για τη δημιουργία πνευματικής ζωής και κίνησης στη Θεσσαλονίκη, παρουσίασε νέα ταλέντα, παρακολούθησε την ξένη λογοτε­ χνία με διαλεχτές μεταφράσεις από τα γαλλικά, αγγλικά, ιταλικά, γερμανικά και τις βαλκανικές χώρες, οργάνωσε έρευνες για σύγχρονα πνευμα­ τικά ζητήματα, καθιέρωσε στήλες κριτικής πα-

αφιερω μα/47 ρακολούθησης του βιβλίου, οργάνωσε διαλέξεις, τύπωσε βιβλία και αντιδίκησε με πολλούς ντό­ πιους και Αθηναίους για θέματα καλλιτεχνικού προσανατολισμού. Οι μοντέρνες αναζητήσεις του περιοδικού είχαν σαν αποτέλεσμα όχι μόνο να δημιουργηθεί (και να υποδαυλισθεί) η εντύ­ πωση της «σχολής της Θεσσαλονίκης» αλλά και να εισαχθεί στην ελληνική πεζογραφία ένα νέο είδος γραφής, ο εσωτερικός μονόλογος, που ευ­ δοκίμησε κυρίως στη Θεσσαλονίκη, ευνοημένος από την έλλειψη παράδοσης. Το περιοδικό -με μια δεκάμηνη διακοπή το 1933 για οικονομικούς λόγους- κράτησε μέχρι τον Σεπτέμβριο του 1939 και έβγαλε συνολικά 55 τεύχη, αρκετά για να το επιβάλουν στην πνευματική ζωή της Θεσσαλονί­ κης και στην ιστορία των ελληνικών περιοδικών -ενώ η επίδρασή του στους νεότερους υπήρξε εμφανής και έντονη. Παρόλο που η σημασία των «Μακεδονικών Ημερών» έχει αναγνωριστεί από όλους, χρειάζεται μια συστηματική μελέτη για την καλύτερη αποτίμηση της προσφοράς τους. Ένα άλλο περιοδικό που συνέβαλε συστηματι­ κά στη διάδοση του μοντέρνου -και που συγγε­ νεύει αρκετά με τις «Μακεδονικές Ημέρες»- εί­ ναι το «Olimpo», δίγλωσσο όργανο της ιταλικής εθνικής εταιρείας «Dante Alighieri» (1936-1939). Το έβγαλε ο Στέλιος Ξεφλούδας (που υπήρξε διευθυντής των «Μακεδονικών Ημερών» το 1035-1936) μαζί με τον Ιταλό καθηγητή Enzio Volture. Χάρη στη συμβολή του Ξεφλούδα, το «Olimpo», ενώ προοριζόταν για όργανο προπα­ γανδιστικής προβολής του ιταλικού πνεύματος, μεταβλήθηκε σε ζωντανό λογοτεχνικό περιοδικό: μέσα από τα τριάντα τεύχη του παρουσιάστηκαν πολλοί Ιταλοί λογοτέχνες (μερικοί παλιοί, αλλά οι πιο πολλοί μοντέρνοι) με μεταφράσεις έργων τους και εκτενείς μελέτες γι’ αυτούς· παράλληλα δημοσιεύονταν και αρκετές μεταφράσεις από ελ­ ληνική λογοτεχνία στα ιταλικά. Η σοβαρή προσ­ πάθεια του περιοδικού αυτού αξίζει να μελετη­ θεί. Αλλά και οι συντηρητικοί λογοτέχνες δεν άρ­ γησαν να εκδώσουν δ,ικό τους περιοδικό και να συσπειρωθούν σ’ αυτό, τόσο προπολεμικά όσο και μεταπολεμικά. Πρόκειται για τις «Μορφές» (πρώτη περίοδος 1936-1938, 15 τεύχη), που έβγαιναν από δύο φιλολόγους και λογοτέχνες: τον Βασίλη Δεδούση (διευθυντή) και τον Μπάμπη Ν/ντα (αρχισυντάκτη). Μαζί τους συνεργαζό­ ταν ο Κ. Γεωργούλης* ο Ιω. Μπήτος, ο Αχ. Γεωργιάδης, η Χρυσάνθη Ζιτσαία, ο νέος ποιη­ τής 'Ανθος Πωγωνίτης και πολλοί άλλοι Θεσσαλονικείς και Αθηναίοι. Το περιοδικό το χαρα­ κτηρίζει χαμηλή ποιότητα και έντονη εριστικότητα. Οι συντηρητικές θέσεις των «Μορφών» -προσκόλληση στην παράδοση και τα ελληνοχρι­ στιανικά ιδεώδη, αντίδραση στο μοντέρνο και

ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΕ ΑΘ. Κ. ΚΙΤΣΑΚΙΙ

Φιλολόγου της ΒπρΡακτΙου Προτύπου Σχολής

Τ Α Δ Ο Κ ΙΜ ΙΑ Τ Ο Υ Λ Υ Κ Ε ΙΟ Υ (A , Β κλι Γ Τ Α Ξ Η )

Περιέχει: Επεξηγήσεις, σχόλια, παραπομπές, ανακρούσεις, αναιρέσεις?συμπληρωματικά κείμενα, στα δοκίμια κον Νεοελληνικών του Λυκείοιι (Λ. Β και Γ τάξης).

Gabe Mirkin, M.D Marshall Hoffman

ΑΘΛΗΤΙΑΤΡΙΚ Η

P. flAPILIANOL

48/αψιερωμα εμπαιγμός της πρωτοπορίας- τις έφεραν σε συ­ χνές προστριβές με τις «Μακεδονικές Ημέρες» (όπως αργότερα και με τον «Κοχλία»). Πάντως, μέσα από τις σελίδες του περιοδικού μπορεί κα­ νείς να παρακολουθήσει την άλλη πλευρά του λόφου στην προπολεμική Θεσσαλονίκη. Τέλος, θα άξιζε να αναφέρουμε εδώ και τους «Μήνες» του δημοσιογράφου Κ. Σνωκ (1937 Σεπτέμβριος 1940, συνολικά 33 τεύχη). Το πε­ ριοδικό αυτό, αν και ήταν οικονομολογικό, κοι­ νωνιολογικό και εγκυκλοπαιδικό, κατά την τε­ λευταία χρονιά της έκδοσής του φιλοξένησε αρ­ κετούς γνωστούς Θεσσαλονικείς ποιητές και πεζογράφους. Παράλληλα με τα τέσσερα αυτά περιοδικά που, παρά τις διαφορές τους, αντιπροσωπεύουν το «κατεστημένο» της εποχής, βγήκαν και μερικά αξιοπρόσεκτα νεανικά περιοδικά, κυρίως μαθη­ τικά και ένα φοιτητικό. Κι αυτά έπαιξαν ένα ρό­ λο στα λογοτεχνικά πράγματα της Θεσσαλονίκης. Λίγους μήνες μετά την έκδοση των «Μακεδο­ νικών Ημερών», ένας διαπλασιακός σύλλογος -τέτοιοι σύλλογοι υπήρχαν στη Θεσσαλονίκη αρ­ κετοί-, η «Χαρούμενη Συντροφιά», εκδίδει το περιοδικό «Μακεδονόπουλο» (Ιούνιος 1932 Ιούνιος 1936, συνολικά 44 τεύχη). Στην πρώτη του διετία διευθύνεται από τον Μ.Δ. Γεωργίτσα (που φαίνεται πως κι αυτός προέρχεται από τον κύκλο της «Τέχνης»). Το «Μακεδονόπουλο» αποτελεί μικρογραφία της «Διαπλάσεως των παίδων», αρχίζοντας από το εικονογραφημένο περιπετειώδες μυθιστόρημα και φτάνοντας στις μικρές αγγελίες και τα πειράγματα των συνεργα­ τών με τα παιγνιώδη ψευδώνυμα. Εκτός από τις απαραίτητες αναδημοσιεύσεις, το περιοδικό πα­ ρουσιάζει (με ψευδώνυμα και με αρχικά) πρωτό­ λεια της συντροφιάς (Νίκου Π. Πάνου, Λεωνίδα Ρήγα, Κωνστ. X. Γρόλλιου, Βασ. Καλεύρα, Θέτιδος Φραντζή κ.ά.). Στη δεύτερη διετία, η «Χα­ ρούμενη Συντροφιά» φαίνεται ότι διασπάται και το περιοδικό περνάει στα χέρια του Νίκου Π. Πάνου. Χωρίς να εγκαταλειφθούν τα τυπικά διαπλασιακά χαρακτηριστικά, δημοσιεύονται τώρα και συνεργασίες γνωστών Αθηναίων λογο­ τεχνών έτσι το περιοδικό έγινε πιο ζωντανό και ενδιαφέρον, αφήνοντας πίσω του τις συμπαθείς μαθητικές προσπάθειες. Τέλος, ο σταθερός του προσανατολισμός προς τη λογοτεχνία είχε σαν αποτέλεσμα να εγκαταλειφθεί ο τίτλος του «Μακεδονόπουλου» και να βγει ένα νέο περιοδικό με τον τίτλο «Νέα Πνοή». Αλλά και ο Γεωργίτσας, μετά τη διάσπαση της «Χαρούμενης Συντροφιάς», δεν έμεινε άπρα­ κτος: ίδρυσε νέο διαπλασιακό σύλλογο, τη «Σαλονικιώτικη Παρέα», και έβγαλε άλλο περιοδι­

κό, τη «Μακεδονική Νεολαία» (Ιούλιος 19341937, 33 τεύχη). Το νέο αυτό περιοδικό, στα δύο πρώτα χρόνια του συνέχισε την παλιά γραμμή του «Μακεδονόπουλου», με τα παιδικά ψευδώ­ νυμα και την ενδοσυνεργασιακή αλληλογραφία (συνεργάτες, οι πιο πολλοί του «Μακεδονόπου­ λου»: Κωνστ. X. Γρόλλιος, Μύρρα Αλόη, Μόνα Λίζα, Μαρίκα Γεωργίτσα). Αργότερα, όμως, μη μπορώντας να μείνει ανεπηρέαστο από τη ζων­ τανή και ανανεωτική προσπάθεια του Πάνου, άρχισε κι αυτό να ρίχνει το βάρος στην τρέχουσα λογοτεχνία, με αναδημοσιεύσεις και δημοσιεύ­ σεις λογοτεχνικών έργων, κυρίως αθηναϊκής προέλευσης. Η «Νέα Πνοή» του Πάνου (Ιούλιος 1936-1938, συνολικά 16 τεύχη) αποτελεί μια από τις πιο αξιόλογες νεανικές προσπάθειες, τόσο για την ποιότητα όσο και για τη μαχητικότητά της· η γνωστή προπαρασκευή με το «Μακεδονόπουλο» απέδωσε τους καρπούς της. Δημοσιεύουν ταχτι­ κά ο Λεωνίδας Ρήγας (και με το ψευδώνυμο Ψιλολόγος), ο Νίκος Πάνος, η Μύρρα Αλόη, ο Φραγκίσκος Κορονέλλος, ο Κίμων Παλαιολόγος, οι μεταφραστές Αβραάμ Ν. Παπάζογλου, Α. Μυστακίδης καθώς και πολλοί Αθηναίοι. Πάν­ τως, μέσα από το στενό πυρήνα του περιοδικού δεν μπόρεσε να ξεχωρίσει κανένα αξιόλογο τα­ λέντο. Περιοδικό νέων, με την ίδια περίπου ζωντάνια και ποιότητα της «Νέας Πνοής» αλλά με πε­ ρισσότερο ενθουσιασμό και λιγότερη συγκρότη­ ση υπήρξαν και οι βραχύβιες «Μακεδονικές Σε­ λίδες» (Ιούνιος-Αύγουστος 1937, δύο τεύχη). Κι εδώ πολλά γνωστά ονόματα από Αθήνα και Θεσσαλονίκη αλλά ο στενός πυρήνας του περιο­ δικού (Θάνος Μεγγρέλης, Μίκης Π. Νούσιας, Φώτος Λυκαύγης) εξαντλείται σε υποσχέσεις. Παράλληλα εκδίδεται και το πρώτο φοιτητικό περιοδικό, «Οι Νέοι» (Απρίλης 1936-Φλεβάρης 1937, 9 τεύχη), που το έβγαζε μια παρέα φοιτη­ τών και το διηύθυνε ο Κώστας Δ. Μαρινάκης. Ως φοιτητικό περιοδικό αλλά και ως προσπά­ θεια νέων δεν είναι ικανοποιητικό. Οι πιο πολ­ λές σελίδες του καλύπτονται από άρθρα καθηγη­ τών πανεπιστημίου -τα πιο πολλά, πρόχειρα και με τη γνωστή συγκαταβατικότητα- και μελέτες πάνω σε διάφορα επιστημονικά ή λαογραφικά θέματα. Η λογοτεχνική ύλη είναι λιγοστή κι όχι καλή. Πάντως, οι βασικοί συνεργάτες (Κώστας Μαρινάκης, Στυλ. Βασιλειάδης, Τάκης Στουγιαννάκης και Λούλης Ποζιόπουλος) θα βγά­ λουν αργότερα ένα άλλο περιοδικό, τα «Μακε­ δονικά Γράμματα», ενώ ο Κωνστ. X. Γρόλλιος και ο Φώτης Πέτσας θα γίνουν καθηγητές πανε­ πιστημίου κόβοντας τους δεσμούς τους με τη λο­ γοτεχνία. Το κυριότερο, ωστόσο, χαρακτηριστι­ κό της συντροφιάς των «Νέων» είναι ότι ρέπουν

αφιερωμα/49 περισσότερο προς τη μελέτη και το δοκίμιο και λιγότερο προς τη δημιουργική λογοτεχνία. Με τα εννιά αυτά περιοδικά κλείνει η χρυσή δεκαετία 1930-1940, που έβαλε τις βάσεις για μια λογοτεχνική παράδοση στη Θεσσαλονίκη.

§

γερμανική κατοχή Η πληθώρα αυτή των λογοτεχνικών περιοδικών σταματάει απότομα με τον πόλεμο και την κατο­ χή. Μέσα στη μαύρη αυτή νύχτα, που ο καθένας αγωνίζεται πώς να γλιτώσει από την πείνα και τις στερήσεις, είναι θαύμα το ότι βγαίνουν τρία περιοδικά. Τα «Μακεδονικά φύλλα» του Μανώλη Σμυρλή (Δεκέμβριος 1951 - Δεκέμβριος 1942) τυπώνον­ ται στη Θεσσαλονίκη, κυκλοφορούν όμως σχε­ δόν αποκλειστικά στη Βέροια, ιδιαίτερη πατρίδα του εκδότη. Είναι περιοδικό λογοτεχνικό και πατριωτικό. Στο χριστουγεννιάτικο τεύχος του 1942 που είδα, δημοσιεύονται διάφορα ποιήματα γνωστών ελλήνων ποιητών, δημοτικά τραγούδια, σκέψεις του Ίωνα Δραγούμη, διήγημα του Κ. Τσιτσελίκη και συνεργασίες των Κ. Σνωκ, Βασ. Δεδούση, Γ. Μπακαλάκη, Απ. Βακαλόπουλου, Γ. Κατσαμπή και ανυπόγραφα σημειώματα του Μανώλη Σμυρλή. Τα «Μακεδονικά Γράμματα» (ΙανουάριοςΟκτώβριος 1944, 9 τεύχη) τα βγάζει η ίδια περί­ που συντροφιά που έβγαζε προπολεμικά τους «Νέους» (με διευθυντή και πάλι τον Κώστα Δ. Μαρινάκη), σε μια προσπάθεια να δώσει το πα­ ρόν στους δύσκολους καιρούς και να συσπειρώ­ σει τις πνευματικές δυνάμεις της πόλης. Πράγ­ ματι, εκτός από τους στενούς συνεργάτες (Κώ­ στα και Παν. Μαρινάκη, Νικ. Γεωργιάδη, Στυλ. Βασιλειάδη, Δούλη Ποζιόπουλο, Γ. Τσιτσιμπίκο, Τ. Στουγιαννάκη, Π. Στασινόπουλο, Άνθο Πωγωνίτη), συνεργάζονται και αρκετοί από τις «Μακεδονικές Ημέρες» (Δέλιος, Θέμελης, Βαφόπουλος) και τις «Μορφές» (Δεδούσης, Νίντας), ενώ παράλληλα εμφανίζονται και νέοι: ο Φώτης Πράσινης, ο Παρασκευάς Μηλιόπουλος, η μεταφράστρια Καίτη Μοσχονά-Ποζιοπούλου κ.ά. Μέσα στη νέκρα της κατοχής, το περιοδικό αυτό υπήρξε μια πνευματική όαση, παρόλο που τα περιεχόμενά του δεν είναι πάντοτε καλά και τους λείπει η ζωντάνια. Τέλος, το «Ξεκίνημα» (Φλεβάρης-Νοέμβρης 1944, τεύχη 11) είναι άγουρο αλλά ζωντανό και μαχητικό. Όργανο του Εκπολιτιστικού Ομίλου Πανεπιστημίου, βγαίνει από μια ομάδα επονιτών φοιτητών, που αργότερα όλοι τους θα αφιε­ ρωθούν στην ποίηση: Θανάσης Φωτιάδης, Μα­ νόλης Αναγνωστάκης, Κλείτος Κύρου, Πάνος Θασίτης, Γιώργος Καφταντζής. (Οι πιο πολλοί αργότερα, το 1959, θα συνεργαστούν στο πέριο-

jf| Κλιίτος Κύρου

δικό του Αναγνωστάκη «Κριτική»), Μέσα από τις σελίδες του «Ξεκινήματος» παρακολουθούμε την αγωνιστική φοιτητική ζωή και τα προβλήμα­ τα της εποχής. Πάντως, αν και οι λογοτεχνικές συνεργασίες είναι κάπως αδύνατες, η σημασία του περιοδικού ως φυτώριου μιας ομάδας που επρόκειτο να προσφέρει πολλά στην ποίησή μας είναι φανερή.

1945-1954 Και ερχόμαστε στην πρώτη μεταπολεμική δεκαε­ τία, που είναι τόσο γόνιμη και δημιουργική όσο και η τελευταία προπολεμική δεκαετία. Τα κυριότερα περιοδικά που κυκλοφορούν τώρα είναι ο «Κοχλίας», οι «Μορφές» και τα «Μακεδονικά Γράμματα». Η έκδοση του «Κοχλία» (Δεκέμβριος 1945Ιανουάριος 1948) αιφνιδίασε. Τα ονόματα των τριών συνδιευθυντών (Γιώργης Κιτσόπουλος, Λευτέρης Κονιόρδος, Γιάννης Σβορώνος) ήταν άγνωστα στους πνευματικούς κύκλους. Ωστόσο ψυχή του περιοδικού υπήρξε ο Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης, ο οποίος φαίνεται ότι, τουλάχιστον δέκα χρόνια πριν, σχεδίαζε την έκδοση ενός πε­ ριοδικού με πολλές αξιώσεις και έντονη ιδιομορ­ φία· αυτό το βλέπουμε από τη δημοσιευμένη αλ­ ληλογραφία του με τον Στρατή Δούκα, όταν σχέ­ διαζαν να βγάλουν το «Τρίτο Μάτι». Άλλωστε, τα πρώτα τεύχη του περιοδικού αυτού προαναγ­ γέλλουν τον «Κοχλία». Εκτός από τόν Πεντζίκη και τους συνδιευθυντές, την κλειστή ομάδα του «Κοχλία» την αποτελούσαν η Ζωή Καρέλλη, ο Γ. Θέμελης, ο Τάκης Βαρβιτσιώτης, ο Τάκης Ια­ τρού και ο Κάρολος Τσίζεκ. Η Καρέλλη είναι η σημαντικότερη μορφή μετά τον Πεντζίκη. Ο Κιτσόπουλος δημοσιεύει και με το ψευδώνυμο Γιάννης Άδραστος. Ο Θέμελης, που προπολεμι-

50/αφιερωμα χιακό, συντηρητικό και ελληνοχριστιανικό χαρα­ κτήρα που είχαν προπολεμικά. Συνεργάτες: Μπάμπης Νίντας, Ηλίας Κατσόγιαννης, Αχ. Γεωργιάδης, Χρυσάνθη Ζιτσαία, Θανάσης Κυριαζής, Τάκης Γκοστόπουλος κ.ά. Οι «Μορφές» ανέπτυξαν έντονη δραστηριότητα (εκδόσεις, διαλέξεις, συνεστιάσεις, σύμπτυξη σωματείου υποστηρικτών του περιοδικού, διάδοση ενός δόγματος με τον τίτλο «Το μήνυμα της Θεσσαλο­ νίκης» κτλ.). Πέρα από αυτά-τα όχι και πολύ σο­ βαρά- οι «Μορφές» εξακολούθησαν τον αγώνα τους εναντίον του μοντερνισμού αντιδικώντας προπάντων με τον «Κοχλία». Κι όμως αυτό δεν εμπόδισε τον Δεδούση, σε μια απόπειρα συμφι­ λίωσης μεταξύ όλων των λογοτεχνών της Θεσσα­ λονίκης που έγινε την άνοιξη του 1949, να προσ­ φέρει στέγη στους ήδη άστεγους εταίρους του «Κοχλία», πράγμα που το αποδέχτηκε ο ΠεντζίΙ<ιχη: Hoofητοιώτη; κης. Έτσι, από τον Ιούνιο του ίδιου έτους, οι «κοχλιακοί» (εκτός από τον Θέμελη και τον κά ήταν όλο αβέβαιες αναζητήσεις, με τον «Κο­ Βαρβιτσιώτη) συνεργάστηκαν μόνιμα με τις χλία» βρήκε τον εαυτό του στη μοντέρνα ποίηση. «Μορφές» καλύπτοντας σε κάθε τεύχος ένα τυ­ Οι εταίροι αποτελούσαν δύο ευδιάκριτες ομά­ πογραφικό φύλλο, στα περιεχόμενα του οποίου δες: τους υπαρξιακούς (Πεντζίκης-Καρέλλη) και δεν είχε καμιά ανάμιξη ο Δεδούσης. Αυτό κρά­ τους λυρικούς (Θέμελης-Βαρβιτσιώτης). Συγκεν­ τησε ώς το τέλος. Τα τεύχη των «Μορφών», μέσα τρώνονταν τακτικά και αλληλοκριτικάρονταν στα οποία επιβιώνει ο «Κοχλίας» -έστω και -κάτι που δεν είχε ξαναγίνει ώς τότε. Ό «Κο­ αγνώριστος ως προς την τυπογραφική εμφάνισηχλίας» ήταν μηνιαίο λογοτεχνικό και καλλιτεχνι­ παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. κό περιοδικό, με ιδιαίτερα επιμελημένη και μον­ Τα «Μακεδονικά Γράμματα» του Μαρινάκη τέρνα εμφάνιση (που οφείλονταν στο ζωγράφο ξαναβγήκαν ένα χρόνο μετά την κατοχή και, με καί γραφίστα Γιάννη Σβορώνο). Στα 22 τεύχη μερικά κενά, συνέχισαν την έκδοσή τους μέχρι του είναι φανερή η προσπάθεια για μια ισορρο­ το 1952 (17 τεύχη). Κοντά στους παλιούς συνερ­ πία ανάμεσα στο μοντέρνο και την παράδοση, γάτες προστίθενται τώρα και οι Μιχ. Τσιτσικλής και παράλληλα ένα ισοζύγιασμα στα πρωτότυ­ και Γ.Ξ. Στογιαννίδης. Συνεργάζονται επίσης πα κείμενα και τις μεταφράσεις. Παράδοση για και αρκετοί από τις «Μακεδονικές Ημέρες» (κυ­ τον «Κοχλία» είναι η αρχαία ελληνική, βυζαντι­ ρίως ο Πέτρος Σπανδωνίδης), από τον «Κο­ νή και νεότερη λογοτεχνία. Έτσι, κείμενα του χλία», καθώς και από τις «Μορφές» (πριν από Τερτυλλιανού και του Συμεών του Νέου Θεολό­ τη ρήξη των δύο περιοδικών το 1948). Κυριαρ­ γου μπορούν να μπαίνουν πλάι πλάι σε κομμάτια χούν τα κείμενα κριτικής και δοκιμίου, από τα του Τζον ντος Πάσσος και του Ζαν Πωλ Σάρτρ. οποία ξεχωρίζουν οι μελέτες του Σπανδωνίδη Οι μεταφράσεις, σχεδόν πάντα, είναι συλλογικές και του Κ. Μαρινάκη. Παρ’ όλα αυτά, τα «Μα­ -μια, επίσης, από τις πρωτοτυπίες του περιοδι­ κεδονικά Γράμματα» δεν μπόρεσαν να παρου­ κού. Ο εκλεκτικός και πρωτοποριακός χαρακτή­ σιάσουν δικά τους ταλέντα ούτε είχαν δικό τους ρας του «Κοχλία» δημιούργησε πολλές αντιδρά­ πρόσωπο. Μεταξύ των υπολοίπων περιοδικών της δεκαε­ σεις· (χαρακτηρίστηκε περιοδικό σουρεαλιστικό,όργανο ανισόρροπων, έντυπο αριστοκρατικό τίας αναφέρουμε τη «Σύγχρονη Σκέψη» του Γ. κτλ). Αντίθετα οι νέοι, μέσα στην ασφυξία του Στουγιαννάκη (1945), τον «Πυρσό» των Αποφοί­ επαρχιακού κομφορμισμού, τον δέχτηκαν με χα­ των του Πειραματικού (1953-1955) και τα «Φοι­ ρά και ανταποκρίθηκαν στο μήνυμά του: η «Δια­ τητικά Γράμματα» του Κίμωνα Οικονόμου γώνιος» λ.χ. εφάρμοσε πολλά από τα διδάγματά (1955-1957). του. Γενικά ο «Κοχλίας» υπήρξε το πιο αξιόλογο μεταπολεμικό περιοδικό στα γράμματά μας και γι’ αυτό αξίζει να μελετηθεί συστηματικά.

1955-1970 Από το άλλο στρατόπεδο οι «Μορφές» που ξαναβγήκαν το 1946 σε δεύτερη περίοδο (με Κατά την περίοδο αυτή κυκλοφορούν τρία ση­ μαντικά περιοδικά που δίνουν νέο πρόσωπο σε διευθυντή και πάλι τον Βασίλη Δεδούση και αρ­ χισυντάκτη τον Χρήστο Ντάλια) και συνέχισαν παλιές ομάδες: η «Νέα Πορεία» που συνεχίζει μέχρι το 1954 (75 τεύνυΐ. διατηρούν τον επαρ­ τις «Μορφές», η «Διαγώνιος» που συγγενεύει με

αφιερωμα/51 τον «Κοχλία» και η «Κριτική» που προέρχεται από τον κύκλο του «Ξεκινήματος». Η «Νέα Πορεία» (1955 ώς σήμερα) είναι το μακροβιότερο λογοτεχνικό έντυπο της Θεσσαλο­ νίκης μετά το «Μακεδονικόν Ημερολόγιον». Ιδρύθηκε τον Μάρτιο του 1955 από τον αρχισυν­ τάκτη των «Μορφών» Χρίστο Ντάλια και φαίνε­ ται πως φιλοδοξούσε να τις συνεχίσει με τον ίδιο κύκλο συνεργατών. Ωστόσο η συμμετοχή του Τη­ λέμαχου Αλαβέρα, στην αρχή ως αρχισυντάκτη και αργότερα ως ουσιαστικού διευθυντή, είχε σαν αποτέλεσμα να υπάρξουν βασικές διαφορο­ ποιήσεις στη γραμμή του περιοδικού: η παλιά φρουρά σιγά σιγά παραμερίστηκε, εμφανίστηκαν νέοι και σοβαρότεροι συνεργάτες (Θεσσαλονικείς και Αθηναίοι), δόθηκε περισσότερη σημα­ σία στην κριτική του βιβλίου και στις κριτικές καμπάνιες, και συσπειρώθηκαν στο περιοδικό οι περισσότεροι από τους παλιούς συνεργάτες των «Μακεδονικών Ημερών», των «Μορφών», του «Κοχλία» ακόμη και του «Ξεκινήματος». Κυριότεροι συνεργάτες υπήρξαν ο Τηλέμαχος Αλαβέρας, ο Παύλος Παπασιώπης, ο Γιώργος Μουρέλλος, ο Σαράντος Παυλέας, ο Κώστας Στεργιόπουλος, ο Μ. Μερακλής, ο Γ. Σφακιανάκης, ο Μάρκος Μέσκος, ο X. Μπακιρτζής, η Ρούλα Αλαβέρα, ο Γ. Μέλφος, ο Βάγιος Μπαγλάνης κ.ά., ενώ μερικοί από τους τακτικούς συνεργά­ τες γράφουν συχνά με τα ψευδώνυμα Π. Κορ­ φής, Παύλος Αγγέλου Κομνηνός, Ε. Μαυρουδής, Κ. Μιχαήλ, Β. Νησιώτης κ.ά. Έτσι η «Νέα Ποιρεία», χάρη στη μετριοπάθεια του διευθυντή της, επέτυχε να καλύψει ένα ευρύτατο φάσμα προσώπων και κατευθύνσεων -κάτι ανάλογο δη­ λαδή με τη «Νέα Εστία». «Ωστόσο», όπως γρά­ φει ο Μανόλης Αναγνωστάκης, «δε διαμόρφωσε ποτέ μια φυσιογνωμία ούτε πρωτοποριακού ούτε συντηρητικού λογοτεχνικού εντύπου». Από το άλλο στρατόπεδο, η «Διαγώνιος», του Ντίνου Χριστιανόπουλου φιλοδόξησε να συνεχί­ σει το αυστηρό και εκλεκτικό παράδειγμα του «Κοχλία». Η ^Διαγώνιος», λογοτεχνικό και καλ­ λιτεχνικό,περιοδικό, που έβγαινε με την καλλιτε­ χνική επιμέλεια' του Κάρολου Τσίζεκ, διήνυσε τέσσερις γόνιμες πενταετίες (1958-1962, 19651969, 1972-1976 και 1979-1983), που χωρίζονταν μεταξύ τους από διετείς περιόδους «αγρανάπαυ­ σης», για να γίνεται πιο συστηματικά η αυτοκρι­ τική και η ανανέωση (αυτό υπήρξε ένα νέο στοι­ χείο στην ιστορία των λογοτεχνικών περιοδι­ κών). Με στόχο την αυστηρή ποιότητα, την ανένδοτη εντιμότητα και την αισθητική εμφάνι­ ση, και χωρίς ιδιαίτερες αισθητικές ή ιδεολογι­ κές κατευθύνσεις, η «Διαγώνιος» ξεκίνησε ως όργανο μιας ομάδας νέων (Ντίνος Χριστιανόπουλος, Νίκος-Αλέξης Ασλάνογλου, Γιώργος Ιωάννου, Κάρολος Τσίζεκ, Ηλίας Πετρόπου-

Γιυιργος Στογιαννίόης

λος), στους οποίους σιγά σιγά προστέθηκαν και πολλοί άλλοι: Νίκος Καχτίτσης, Παν. Μουλλάς, Θεοδώρα Ντάκου, Τάσος Κόρφης, Κώστας Ριτσώνης, Σάκης Παπαδημητρίου, Τόλης Καζαν­ τζής, Βασίλης Καραβίτης, Περικλής Σφυρίδης, χωρίς να λείψει η φιλοξενία καθιερωμένων λογο­ τεχνών, ντόπιων (κυρίως «κοχλιακών») και μη (Στρατή Δούκα, Γιάννη Σκαρίμπα, Οδυσσέα Ελύτη κ.ά.) Επίσης δόθηκε μεγάλη σημασία στην παρουσίαση καλλιτεχνών. Η παράλληλη προσ­ πάθεια με τις «Εκδόσεις Διαγώνιου» (από το 1962), τη Μικρή Πινακοθήκη «Διαγώνιος» (από 1974) και το φυλλάδιο «Κόσκινο» (από το 1968 ώς το 1980) ολοκληρώνει την προσφορά του πε­ ριοδικού στον λογοτεχνικό και καλλιτεχνικό χώ­ ρο (60 τεύχη), προσφορά που συνεχίζεται και μετά το σταμάτημα της έκδοσής του. Δυναμικό και συγκροτημένο περιοδικό υπήρξε και η «Κριτική» του Μανόλη Αναγνωστάκη (1959-1961, 13 τεύχη), που βαραίνει πολύ μεταξύ των λογοτεχνικών εντύπων της Θεσσαλονίκης. Εκτενή και υπεύθυνα άρθρα καλύπτουν λογοτε­ χνικά και καλλιτεχνικά θέματα ιδωμένα με έναν ανανεωτικό κοινωνικό και ιδεολογικό προβλη­ ματισμό, πρωτοποριακό για την εποχή. Συνερ­ γάζονται τα μέλη της παλιάς φρουράς του «Ξεκι­ νήματος» (Μανόλης Αναγνωστάκης, Κλείτος Κύρου, Πάνος Θασίτης), προστίθενται όμως και άλλοι (Νόρα Αναγνωστάκη, Μανόλης Λαμπρίδης, Παν. Μουλλάς). Από την περίοδο αυτή αξίζει να αναφέρουμε δυο ακόμη περιοδικά κριτικής: την «Τέχνη στη Θεσσαλονίκη», όργανο της Μακεδονικής καλλι­ τεχνικής Εταιρείας «Τέχνη», που βγήκε από το 1956 ώς το 1963 και κάλυψε με ανυπόγραφα κρι­ τικά σημειώματα (των Λίνου Πολίτη, Παύλου Ζάννα, Μανώλη Ανδρόνικου, Μωρίς Σαλτιέλ κ.ά.) ολόκληρο τον καλλιτεχνικ'ό χώρο της Θεσ­

52/αφιερωμα σαλονίκης· και τον «Διάλογο» του Βασίλη Φράγ·,ου (1962-1963), με περσοναλιστικές κατευθύν­ σεις και καλά κείμενα, χωρίς ωστόσο την ύπαρξη ιδιαίτερου πυρήνα συνεργατών.

1971-1985 Βασικό περιοδικό της δεκαπενταετίας αυτής υπήρξε το «Τραμ» του Δημήτρη Καλοκύρη, που βγήκε σε πρώτη περίοδο το 1971-1972 με εκδότρια τη Μαρώ Καρδάκου (τεύχη 5· το έκλεισε η δικτατορία) και σε δεύτερη περίοδο το 19761979 με εκδότη τον Γιώργο Κάτο (τεύχη 11). Το «Τραμ» υπήρξε λογοτεχνικό και καλλιτεχνικό όργανο της νεότερης γενιάς (Δημήτρης Καλοκύρης, Αλέξανδρος Ίσαρης, Πάνος Θεοδωρίδης, Γιώργος Χουλιάρας, Αλεξάνδρα Δεληγιώργη, Μανόλης Ξεζάκης), με κάποιες νεοϋπερρεαλιστικές τάσεις και με αρκετή φιλοκαλία στην έκδοση (που οφείλεται στον ίδιο τον Καλοκύρη). Η προσπάθεια αυτή του Καλοκύρη συνεχίστηκε αργότερα και στην Αθήνα με την έκδοση του πε­ ριοδικού «Χάρτης». Εδώ πρέπει να αναφερθεί και το περιοδικό «Ausblicke», που έβγαζε η Hannelore Ochs (1970-1979, 28 τεύχη). Παρά τον ξενόγλωσσο τίτ­ λο, το περιοδικό δεν είχε ξενόγλωσσα κείμενα· παρουσίαζε μεταφράσεις έργων από τη σύγχρο­ νη γερμανική λογοτεχνία (κάτι ανάλογο με το προπολεμικό tfOlimpo», που παρουσίαζε μετα­ φράσεις από την ιταλική λογοτεχνία), ενώ πα­ ράλληλα φιλοξενούσε και νέους Έλληνες λογο­ τέχνες. Η Hannelore Ochs πλαισιώνονταν από μια μεταφραστική ομάδα που την αποτελούσαν η

Νόρα Πυλόρωφ-Προκοπίου, ο Αλέξανδρος Ίσαρης, η Κατερίνα Ψάλτου κ.ά. Μετά το κλεί­ σιμο του περιοδικού η Ochs εξακολούθησε τη συνεργασία της με τη «Διαγώνιο», όπου, με με­ ταφράστριες την Κατερίνα Ψάλτου, την Κλειώ Ζαφρανά κ.ά., παρουσίαζε σε κάθε τεύχος κι από έναν τομέα της σύγχρονης γερμανικής λογο­ τεχνίας (λ.χ. γραπτά εργατών, γυναικών, φυλα­ κισμένων, αναρχικών κλπ.). Τρία ακόμη περιοδικά παρουσιάζουν ενδια­ φέρον: Ο «Εξάντας» του Μάκη Τρικούκη (1972, δύο τεύχη). Στη βραχύβια ζωή του προσπάθησε να συνεχίσει την ανανεωτική και πρωτοποριακή γραμμή της «Κριτικής» δημοσιεύοντας αξιόλογες μελέτες της εκδοτικής ομάδας (Μάκη Τρικούκη, Β. Καλλιπολίτη, Τ. Σιμώτα) και άλλων συνεργα­ τών (Θανάση Παπαδόπουλου, Νόρας Αναγνωστάκη, Τόλη Καζαντζή, Ξ.Α. Κοκόλη). Ο «Κώδικας» του Χάρη Καμπουρίδη (19751979, 4 τεύχη). Στα δυο πρώτα τεύχη του -πριν γίνει επιστημονικό όργανο σημειωτικής- δημο­ σίευσε ενδιαφέροντα μελετήματα της εκδοτικής ομάδας (Χάρη Καμπουρίδη, Σάββα Λ. Τσοχατζίδη) καθώς και άλλων (Βάσως ΤοκατλίδουΠαναγιωτίδου, Παναγιώτη Σ. Πίστα). Η «Ροτόντα» του Γιάννη Αναγνωστάκη (19701971 και 1978, 4 τεύχη). Περιοδικό χωρίς ραχοκοκκαλιά αλλά με μερικά αξιόλογα κείμενα, κυ­ ρίως παλαιότερων συγγραφέων. Και ο επίλογος: Σήμερα κυκλοφορεί ένα μόνο λογοτεχνικό περιοδικό, η «Νέα Πορεία» - που συμπλήρωσε τριάντα χρόνια ζωής- αλλά κι αυτό σε όχι πολύ τακτικά διαστήματα.

η ye a

ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ κυκλοφορεί ίο 12ο τεύχος Μιχάλης Μοδινός: ο τροπικός σοσιαλισμός της Κούβας Κίμων Χατζημπίμος: η σκοτεινή πλευρά των πυρ­ καγιών Δημήτρης Παπαϊωάννου: στον ίλιγγο της τρίτης χιλιετηρίδας (ή περί τεχνολογίας και παραγωγικότη­ τας) Η λίας Ενθνμιόηονλος: Η κρατικοποίηση της ρύ­ πανσης (νόμος-πλαίσιο για το περιβάλλον)

• Τριαντάφυλλος Αδαμακόπονλος: Πίνδος ένας σίγουρος δρόμος • Σπήλιος Παπαοπηλιόπονλος: περίπτωση ιδιωηκής ασυδοσίας • Μανόλης Κούκιος: συνέντευξη με τον Μαρκ Κρίστενσεν • Laurent Samuel: σύγχρονα ρεύματα στην πολιπκή οικολογία • Σπόρος Ψύχας: αντιδράσεις για την αλουμίνα

αφιερωμα/53

Μανώλης Κανδυλάκης

110 χρόνια ελληνικών εφημερίδων στη Θεσσαλονίκη Σ ύ ν τ ο μ η επ ισ κ ό π η σ η της ε φ η μ ε ρ ιδ ο γ ρ α φ ία ς

Η έκδοση ελληνικής εφημερίδας στη Θεσσαλονίκη καθυστέρησε πολύ, παρά τον μεγάλο πληθυσμό που είχε η πόλη και στην περίοδο της τουρκοκρατίας και παρά την εθνική σκοπιμότητα που υπήρχε λόγω της έντονης προπαγάνδας, την οποία ασκούσαν οι βαλκανικές χώρες, ιδίως μετά την κατάργηση της Συνθήκης του Αγίου Στεφάνου. Οι Έλληνες της Θεσσαλονίκης -και πιο γενικά της Μακεόονίαςαναζητούσαν ένα όργανο, που όχι μόνο θα τους πληροφορούσε για τα τοπικά ή τα βορειοελλαδικά θέματα, αλλά θα γινόταν το μέσο για τη μόρφωση και τη διαπαι­ δαγώγησή τους, ο άμβωνας για την κήρυξη των εθνικών πόθων τους και το όπλο άμυνας στις έντονες δραστηριότητες της βουλγαρικής κυρίως, αλλά και της σέρβι­ κής και της ρουμανικής προσπάθειας για τη διεκδίκηση της Μακεδονίας και τη σύνδεσή τους με το Αιγαίο. Την εποχή αυτή εκδίδονταν στη Θεσσαλονίκη αλλόγλωσσες εφημερίδες: μια στα τουρκικά, ελ­ ληνικά και εβραϊκά, που την εξέδιδε η τουρκική διοίκηση κάθε φορά που έπρεπε να ανακοινωθεί κάποια κυβερνητική απόφαση ή κάποιο τοπικό μέτρο, και ορισμένες στα ισπανοεβραϊκά, που εκάλυπταν τις ανάγκες του μεγάλου εβραϊκού πληθυσμού της Θεσσαλονίκης. Η πληροφόρηση του ελληνικού πληθυσμού γι­ νόταν από τις ελληνικές εφημερίδες της Κων­ σταντινουπόλεως και των Αθηνών, που κυκλο­

φορούσαν με σημαντική καθυστέρηση στη Θεσ­ σαλονίκη και από τους επιβάτες των πλοίων, των σιδηροδρόμων και των καραβανιών, που περνούσαν από τη Θεσσαλονίκη προερχόμενοι ή κατευθυνόμενοι στην Ευρώπη, τις Βαλκανικές χώρες και την Ασία. Η τουρκική διοίκηση δεν τολμούσε να επιτρέψει την έκδοση ελληνικής εφημερίδας, ενώ είχε επιτρέψει την έκδοση άλ­ λων εφημερίδων και παρόλο που εκδίδονταν ήδη ελληνικές εφημερίδες στην Κωνσταντινούπολη, τη Σμύρνη, τα Χανιά και αλλού.

54/αφιερωμα Η πρώτη ελληνική εφημερίδα της Θεσσαλονίκης ήταν ο «Ερμής», που εξέδωσε στις 13 Μαρτίου 1875 ο βιβλιοπώλης και τυπογράφος Σοφοκλής Γκαρπολάς. Η άδεια -κάτι σαν προνόμιο-, που δόθηκε στον Γκαρπολά οφείλεται σε μια μικρή αλλά σημαντική για τον Τούρκο διοικητή εξυπη­ ρέτηση της ελληνικής κοινότητος, με τη διαβε­ βαίωση ότι οι Χριστιανοί ζούσαν αρμονικά με τους Τούρκους. Ο Έλληνας πρόκριτος -πεθερός του Γκαρπολά- βρήκε τότε την ευκαιρία να θέσει το αίτημα για την έκδοση εφημερίδας στα ελλη­ νικά, που έγινε δεκτό. Έτσι, εκδόθηκε ο «Ερ­ μής». Ήταν μικρού σχήματος (1/4 μιας κανονι­ κής σημερινής εφημερίδας) και δημοσίευε χωρίς τίτλους, αλλά σε ενότητες, τις διάφορες εσωτερι­ κές (οθωμανικές), εξωτερικές και οικονομικές ειδήσεις, αλλά και κείμενα ιστορικά, λαογραφικά, πολιτικά κτλ. Η φήμη του «Ερμή» έφθασε παντού, ενώ γρήγορα έγινε το όργανο των σκλα­ βωμένων Μακεδόνων. Με διώξεις, με λογοκρι­ σία, με παύσεις και με ποινές, ο «Ερμής» συνέχι­ σε την έκδοσή του μέχρι τον Μάρτιο του 1881 και αμέσως, ανανεωμένος πλέον και με καλύτερο τυπογραφικό εξοπλισμό, μετονομάστηκε «Φάρος της Μακεδονίας» και συνέχισε την έκδοσή του μέχρι τον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897, ένα χρόνο δε αργότερα ξαναεκδόθηκε με τον τίτλο «Φάρος της Θεσσαλονίκης» και εκδιδόταν μέχρι το Μάιο του 1912, λίγους μήνες μετά το θάνατο του ιδρυτή του και λίγους μήνες πριν από την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης. Στο διάστημα αυτό οι δύο «Φάροι», διευθυνόμενοι πλέον από τα δύο παιδιά του Σοφοκλή Γκαρπολά, συνέχι­ σαν την παράδοση του «Ερμή» και, παρά τις άθλιες οικονομικές αντιξοότητες και τον σκληρό ανταγωνισμό άλλων εφημερίδων, που από τις αρχές του αιώνα άρχισαν να εμφανίζονται, εκάλυπταν δύο ή τρεις φορές την εβδομάδα και για κάποιο διάστημα καθημερινά, τις ειδησεογραφικές, τις κοινωνικές αλλά και τις εθνικές ανάγκες των υπόδουλων Ελλήνων, ανάγκες που έγιναν πιο έντονες με τον Μακεδονικό Αγώνα και με την αύξηση του ελληνικού πληθυσμού. Ταυτόχρονα περίπου με την έναρξη του Μακε­ δονικού Αγώνα (1903), ο Ιταλός τυπογράφος Σαλβατόρε Μουρατόρι κατόρθωσε να αποκτήσει άδεια εκδόσεως εφημερίδας που με τέχνασμα εί­ χε τον ιταλικό τίτλο «Λα Βεριτά» (=η αλήθεια) ενώ στην πραγματικότητα ήταν ελληνική εφημε­ ρίδα: η «Αλήθεια». Η «Αλήθεια», εκδιδόταν τρεις φορές την εβδομάδα, το απόγευμα, και επέτυχε να γίνει σύντομα έγκυρη, πλήρως ενημε­ ρωμένη, με εκλεκτούς συνεργάτες και με άρτια εμφάνιση, αλλά κυρίως με εθνικό παλμό, κάτω από τη διεύθυνση και την άμεση καθοδήγηση του Ιωάννη Κούσκουρα. Η «Αλήθεια» συνέχισε την έκδοσή της και την εθνική αποστολή της, με αγώνες εναντίον της προπαγάνδας των κομιτα­

τζήδων, μέχρι το τέλος του 1909. Λίγους μήνες νωρίτερα ο Ιωάννης Κούσκουρας μαζί με το επι­ τελείο της εφημερίδας είχε αποχωρήσει από την «Αλήθεια» και επωφελούμενος της ελευθερίας για την έκδοση εφημερίδων, μετά την επανάστα­ ση των Νεοτούρκων του 1908, εξέδωσε δική του εφημερίδα, τη «Νέα Αλήθεια». Η «Νέα Αλήθεια», καθημερινή εφημερίδα σχε­ δόν από την αρχή της εκδόσεώς της, συνέχισε να εκδίδεται μέχρι το 1971, σαν απογευματινή εφη­ μερίδα έντονα πατριωτική, με προοδευτικούς και αξιόλογους διευθυντές και συνεργάτες και με έγκυρη, σχεδόν μέχρι που διέκοψε την έκδοσή της, ειδησεογραφία. Εν τω μεταξύ η καθιέρωση του φιλελεύθερου και εκσυγχρονισμένου τουρκικού συντάγματος ήταν αφορμή να επιχειρηθεί η έκδοση εφημερί­ δων και από άλλους: Το 1909 εκδόθηκαν ο «Αστήρ» του τυπογράφου Νικ. Χριστομάνου με αρχισυντάκτη τον Ευμένη Παπαγεωργίου, το «Σύνταγμα» από το δικηγόρο Αθαν. Βόγα, τα «Πολιτικά Νέα» από τον εκδότη του «Φάρου της Θεσσαλονίκης» Νίκο Γκαρπολά στο διάστημα μιας παύσεως της εφημερίδας του, και δύο σατι­ ρικές εφημερίδες: το «Κουνούπι» από τον ποιητή I. Χαλκιά και το «Βέλος» από το δάσκαλο και περιοδεύοντα δημοσιογράφο Κωνστ. Βελλίδη, εκδότη λίγο αργότερα της «Μακεδονίας». Το 1910 εκδόθηκε το «Έθνος» από τον Αλέκο Γκαρπολά σε κάποια περίοδο ή παύσεως του «Φάρου της Θεσσαλονίκης», ή διαφωνίας του με τον αδελφό του Νίκο. Όλες αυτές οι εφημερίδες δεν πρόλαβαν να γιορτάσουν την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης... Τον Ιούλιο του 1911 εκδόθηκε η «Μακεδονία» από τον Κωνστ. Βελλίδη, που η εργασία του στην «Νέα Αλήθεια» ως περιοδεύοντος δημοσιο­ γράφου και ως πλασιέ βιβλίων τον βοήθησε να δημιουργήσει το απαραίτητο δίκτυο φίλων και πρακτόρων και να μελετήσει τα προβλήματα της εκδόσεως εφημερίδας. Εκδόθηκε από την αρχή σαν πρωινή εφημερίδα και, με μύριες δυσκολίες, οικονομικές, τεχνικές και στελεχώσεως, πέτυχε να επιβληθεί και να καθιερωθεί αντιμετωπίζον­ τας τις κατά καιρούς ανταγωνίστριες εφημερίδες -που ήταν πολλές και αξιόλογες- και προσπα­ θώντας να βελτιώσει την εμφάνιση και το περιε­ χόμενό της. Η «Μακεδονία» συνεχίζει να εκδίδεται μέχρι σήμερα (με διακοπή μόνο στην περίοδο της γερμανικής Κατοχής) και να θεωρείται σήμε­ ρα η πληρέστερη σε ειδησεογραφία από όλες τις ελληνικές εφημερίδες. Την αγωνιστική (πατριω­ τικά και εθνικά) πρώτη μορφή της αντικατέστη­ σε μετά τον πόλεμο η χωρίς άρθρο ή σχόλιο πυ­ κνή παράθεση της ελληνικής και διεθνούς ειδησεογραφίας, μορφή που αποτελεί σύγχρονη -και αμφισβητούμενη- εμφάνιση του παγκόσμιου τύ­ που. Ο Κωνστ. Βελλίδης και οι διάδοχοί του

αφιερω μα/55 Γεώργιος (από το 1930, αδελφός του), Ιωάννης (από το 1937, γιος του), Ά ννα (από το 1978, σύ­ ζυγος του Ιωάννη), και Κατερίνα (από το 1980, κόρη τους), με άξιους συνεργάτες πριν από τον πόλεμο και με τον Ιωάν. Ιωαννίδη και Κώστα Δημάδη μεταπολεμικά, κατόρθωσαν να δημιουρ­ γήσουν έναν δημοσιογραφικό κολοσσό, από τους ισχυρότερους της χώρας σήμερα. Η «Παμμακεόονική» είναι ο τίτλος που χρησι­ μοποίησε ο Κωνστ. Βελλίδης όταν για λίγους μή­ νες, το καλοκαίρι του 1912, παύθηκε η «Μακεδο­ νία». Την άνοιξη του 1912 εκδόθηκε το «Εμπρός» από τον Αντώνιο Οικονομίδη με αρχισυντάκτη τον Κ. Πούγκουρα. Αν και πρέπει να θεωρηθεί βραχύβια εφημερίδα, αφού επέζησε περίπου ένα χρόνο, χρειάζεται να αναφερθεί η αρτιότητα της εμφανίσεώς της και η αγωνιστική αρθρογραφία της. Την ίδια εποχή, την περίοδο της τουρκοκρα­ τίας, εκδόθηκαν στη Θεσσαλονίκη αρκετές τουρ­ κικές, εβραϊκές και άλλες εφημερίδες, σε διάφο­ ρες γλώσσες.

Μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης και μέχρι τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο εκτός από τη «Νέα Αλήθεια», τη «Μακεδονία» και το «Εμ­ πρός», που συνέχισαν την έκδοσή τους, εκδόθη­ καν δεκάδες εφημερίδες, ελληνικές και ξενό­ γλωσσες, που ορισμένων ο βίος διήρκεσε πολλές δεκαετίες: Το 1914 εκδόθηκε «Το Φως», από το δημοσιο­ γράφο Δημοσθ. Ρίζο, που εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη από τον Βόλο, όπου εξέδιδε άλλη εφημερίδα, η έκδοσή του δε κάθε πρωί βοήθησε στη βελτίωση και τον εκσυγχρονισμό του Τύπου της Θεσσαλονίκης. Η έκδοσή του συνεχίστηκε -εκτός από τις κατά καιρούς παύσεις του λόγω των πολιτικών γεγονότων και την απαγόρευση της κυκλοφορίας του κατά την Κατοχή- μέχρι το 1959, διακρίθηκε δε για τους εθνικούς αγώνες του. Το 1918 εκδόθηκε η «Εφημερίδα των Βαλκα­ νίων» από το δικηγόρο Ν. Μπουζιάνη και το δη­ μοσιογράφο Νίκο Καστρινό. Ή ταν απογευματι­ νή, δημοκρατικών αρχών, που η έκδοσή της συ­ νεχίστηκε μέχρι την κατάληψη της Θεσσαλονίκης από τους Γερμανούς το 1941. Μεταπολεμικά επιχειρήθηκε χωρίς επιτυχία η επανέκδοσή της για λίγους μήνες (1950). Το 1920 εκδόθηκε ο «Ταχυδρόμος της Βορείου Ελλάδος», πρωινή, έντονα αντιβενιζελική εφη­ μερίδα. Εκδότης της ήταν ο δικηγόρος Νικ. Δαρβέρης και διευθυντής της ο δημοσιογράφος Νίκος Βέρρος. Οι πολιτικοί αγώνες στοίχισαν στον «Ταχυδρόμο» μακροχρόνιες παύσεις και η τελευταία, πολλούς μήνες μετά την κήρυξη της

δικτατορίας του Μεταξά, την οριστική διακοπή της εκδόσεώς του. Άλλες εφημερίδες της περιόδου, μέχρι το τέ­ λος της Μικρασιατικής Εκστρατείας, είναι οι τρεις διαδοχικές εφημερίδες του Αλεξανδρινού δημοσιογράφου και τυπογράφου Ιωάννη Κούμενου «Βόσπορος» (1913-1914), η αντιβενιζελική «Άγκυρα» (1915-1918) και ο «Τηλέγραφος» (απογευματινή, από το 1915 ή 1916 μέχρι την πυρκαϊά του 1917). Ο «Τηλέγραφος της Βορείου Ελλάδος» (απογευματινή θυγατρική εφημερίδα του «Ταχυδρόμου Βορείου Ελλάδος», 19211923), η «Ελλάς», του Κωνστ. Αυγέρη (1916-17), που αργότερα πήρε τον τίτλο «Μεγάλη Ελλάς» και αγοράστηκε από το δημοσιογράφο Βασ. Μεσολογγίτη και διέκοψε την έκδοσή της λίγο μετά τις εκλογές του 1920 (φιλελεύθερων αρχών και οι δύο με μεγάλη μαχητικότητα και άρτια εμφάνι­ ση). Εκδόθηκαν επίσης δεκάδες βραχύβιες εφημε­ ρίδες που θα μνημονευθούν με μόνη την αναγρα­ φή του έτους εκδόσεώς τους: «Συνταγματικός» (;), «Φωνή του Λαού» (1914;), «Ελευθερία» (1914;), «Θεσσαλονίκη» (1913;), «Θάρρος» (1914;), «Νέα Ζωή» (1914), «Εφημερίς της Γενι­ κής Διοικήσεως» (1914-15;), «Ελευθέρα Μακεδο­ νία» (1915), «Βήμα» (1916), «Χριστιανισμός» (1914-16), «Εργάτης» (1916), «Μακεδονικός Κήρυξ Φιλελευθέρων» (1916), «Δίκαιον» (1915;) «Αυγή» (1915;) «Εφημερίδα της Προσωρινής Κυβερνήσεως» (1916), «Πάλη» (1918), «Εθνική»

56/αφιερωμα (1919), «Φωνή της Μακεδονίας» (1919), «Νομο­ ταγής» (1921), «Εφημερίς των Δημοσίων Υπαλ­ λήλων» (1921), «Πρωία» (1921), «Πρόοδος» (1922), «Σύντροφος του Στρατιώτη» (1915-18;), «Αγγελιοφόρος» (1920), «Τελευταία Ώρα» (1917-1921;) κ.ά. Τέλος φιλοξενήθηκαν στη Θεσσαλονίκη τέσσε­ ρις εφημερίδες όταν κατέφυγαν σ’ αυτή οι εκδό­ τες της λόγω των πολεμικών γεγονότων: Πρόκει­ ται για τις εφημερίδες «Νέα Ελλάς» του Θαλή Κουτούπη (που ακολούθησε την Προσωρινή Κυ­ βέρνηση του Βενιζέλου από την Αθήνα), ο «Νεολόγος» του Σπ. Βουτυρά (όταν ο εκδότης της κα­ τέφυγε στην Ελλάδα από την Κωνσταντινούπο­ λη, όπου την εξέδιδε με μεγάλη κυκλοφορία και φήμη), ο «Ριζοσπάστης» του Γιάννη Πετσόπουλου (που συνέχισε στην Αθήνα και εκδίδεται ακόμη μετά την πώλησή του στο Κ.Κ.Ε.) και η «Σημαία» του Αστεριού Ζορμπά, (όταν οι διωγ­ μοί των Βουλγάρων ανάγκασαν τον εκδότη του να εγκαταλείψει την Καβάλα). Τέλος εκδόθηκαν την περίοδο αυτή πολλές σα­ τιρικές εφημερίδες (ο «Γάιδαρος», ο «Κρόταλος», η «Καμπάνα», ο «Ραδάμανθυς», το «Ρε­ κόρ», το «Σκάνδαλον», το «Σφίξε με», ο «Ταγ­ κός», ο «Φαφλατάς» κ.ά.) και ένα πλήθος από ξενόγλωσσες εφημερίδες, που εξυπηρετούσαν τα στρατεύματα των συμμάχων στο Μακεδονικό Μέτωπο και τον πληθυσμό της Θεσσαλονίκης με τους Εβραίους, τους Τούρκους κτλ. (αγγλικές, γαλλικές, ιταλικές, σερβικές, τουρκικές, ισπανοεβραϊκές κ.ά.). Η περίοδος που ακολούθησε τη Μικρασιατική Καταστροφή μέχρι την κήρυξη του Ελληνοϊταλικού Πολέμου, μπορεί να χαρακτηρισθεί σαν η περίοδος της μεγάλης ακμής της εφημεριδογραφίας της Θεσσαλονίκης, αφού η ανάπτυξη των συγκοινωνιών και η μεγάλη τεχνολογική εξέλιξη δημιούργησε έναν μεγάλο ανταγωνισμό των εφη­ μερίδων και οδήγησε στη βελτίωση των εγκατα­ στάσεων τους, με τα άρτια τυπογραφικά και εκτυπωτικά μηχανήματα, στη διεύρυνση του προσωπικού τους και στην αύξηση της κυκλοφο­ ρίας τους. Εκτός από την «Νέα Αλήθεια», τη «Μακεδονία», «Το Φως», την «Εφημερίδα των Βαλκανίων» και τον «Ταχυδρόμο της Βορείου Ελλάδος» εμφανίστηκαν πολλές, αξιόλογες και μακρόβιες εφημερίδες. Το 1924 εκδόθηκαν τα «Μακεδονικά Νέα», που κυκλοφόρησαν επί μια δεκαετία. Εκδότες τους ο Βασ. Μεσολογγίτης, ο Πέτρος Λούβαρης και ο Θεοφ. Παναγιωτόπουλος, με αρχισυντά­ κτη τον Ανδ. Κονιτόπουλο. Ήταν πρωινή, βενιζελική και απέβη σοβαρός ανταγωνιστής της «Μακεδονίας». Ο «Ελεύθερος Λαός» άρχισε να εκδίδεται το

1929 από τον Μιχ. Κύρκο και εκδιδόταν μέχρι το 1932. Η «Απογευματινή» εκδόθηκε το 1933 και συνέ­ χισε μέχρι το τέλος της Κατοχής. Εκδότες της ήταν ο Αλεξ. Ωρολογάς και ο Δημ. Τσούρκας. Ήταν αντιβενιζελική. Το 1934 εκδόθηκε ο «Ελεύθερος Μακεδονικός Τύπος» μια αξιόλογη πρωινή εφημερίδα που κράτησε περισσότερο από ένα χρόνο. Άλλες βραχύβιες εφημερίδες της περιόδου αυτής είναι η «Εθνική Ιδέα» (1923), ο «Εθνικός Κήρυξ» (1923), ο «Σκλάβος Πολίτης» (1924), ο «Νέος Κόσμος» (1924), η «Ημερήσια» (1924), το «Μακεδονικόν Βήμα» (1924), η «Ένωσις» των εφημερίδων της Θεσσαλονίκης (1924), ο «Τύπος της Θεσσαλονίκης» (1924), ο «Αγγελιοφόρος» (1926) , η «Αστραπή» (1926), η «Βορ. Ελλάς» (1927) , το «Στέμμα» (1928), ο «Εσπερινός Τηλέ­ γραφος» (1928), η «Λαϊκή» (1928), οι «Καιροί» (1930), ο «Νέος Δρόμος» (1931), τα «Εσπερινά Νέα» (1932), τα «Πρωινά Νέα» (1933), η «Νέα Ελλάς» (1933), η «Δράσις» (1934), η «Έφοδος» (1934), ο «Ελληνικός Αγών» (1935), οι «Νέοι Καιροί» (1935), ο «Χρόνος» (1935), ο «Ελληνι­ κός Βορράς» (1936), η «Θεσσαλονίκη» (1937), η «Εθνική Αναγέννησις» (1937), ο «Αμερόληπτος» και τα «Ημερήσια Νέα». Εκδόθηκαν επίσης δεκάδες ειδικές εφημερί­ δες: οικονομικές, αγροτικές, διαφόρων παραγω­ γικών τάξεων, προσφυγικές, εργατικές, συνδικα­ λιστικές, σατιρικές, καλλιτεχνικές κτλ. Τέλος συνεχίστηκε η πληθώρα των ξενόγλωσ­ σων εφημερίδων, μερικές από τις οποίες άφησαν εποχή και έγιναν γνωστές πανελλήνια (εβραϊκές, η «Αβάντι», η «Πουέμπλο», η «Ιντεπαντάν» κ.ά., τουρκικές η «Γενή Ασήρ» κ.ά.).

Στην Κατοχή οι Γερμανοί που κατέλαβαν τη Θεσσαλονίκη έπαυσαν όλες τις εφημερίδες της εκτός την «Απογευματινή» και εκδόθηκε τότε η «Νέα Ευρώπη» από τον Μιχ. Παπαστρατηγάκη, που την διηύθυνε. Επίσης μια γερμανόγλωσση για τις ανάγκες του στρατού κατοχής. Επίσης περί το τέλος της Κατοχής εκδόθηκαν μυστικά οι εφημερίδες «Ελευθερία» και «Λαϊκή Φωνή», που συνέχισαν την έκδοσή τους και μετά την απελευθέρωση ως όργανα του ΕΑΜ και τού Κ.Κ.Ε. αντίστοιχα. Η έκδοση των μη κομμουνιστικών εφημερίδων επιτράπηκε μετά τη Συνθήκη της Βάρκιζας και τότε επανεκδόθηκαν η «Νέα Αλήθεια», «Το φως», η «Εφημερίς των Βαλκανίων», ο «Ελληνι­ κός Βορράς» κ.ά. Ο «Ελληνικός Βορράς», που είχε εκδοθεί από τον Πέτρο Λεβαντή αρχικά το 1936 και διέκοψε λίγο μετά την κήρυξη της δικτατορίας του Μεταξά, επανεκδόθηκε από τον ίδιο, από τον Βασ.

αφιερωμα/57 Μεσολογγίτη και από τον Χρ. Χιωτόπουλο. Πα­ ρά τις δυσχέρειες που αντιμετώπιζε (που άλλες εφημερίδες στην Ελλάδα και στο εξωτερικό δεν κατόρθωναν να τις αντιμετωπίσουν) πέτυχε να εδραιωθεί και να αποκτήσει μια αξιόλογη κυ­ κλοφορία και φήμη, είναι δε η πρώτη ελληνική εφημερίδα που χρησιμοποίησε -το 1974- τη νέα τεχνολογία της «φωτοσυνθέσεως» και του «όφσετ». Ο «Ελληνικός Βορράς» είναι ο χαρακτηρι­ στικός τύπος της εφημερίδας με κύριο άρθρο, σχόλια, αγωνιστικές αναλύσεις, έρευνες και κα­ τατοπιστική αρθρογραφία, που σαν «εφημερίδα γνώμης» δεν μπόρεσε να αποκτήσει ιδιαίτερα με­ γάλη κυκλοφορία. Ο Βασ. Μεσολογγίτης πέθανε το 1953 και τον αντικατέστησε ο γαμπρός του Αστ. Συνάπαλος. Ο Πέτρος Λεβαντής πέθανε το 1957 και τον αντικατέστησε η κόρη του Τέσα Λεβαντή-Σιμιτζή. Και ο Χρ. Χιωτόπουλος πέθανε το 1967 και τον αντικατέστησε ο γιος του Σπύρος. Όμως η εταιρεία διαλύθηκε το 1967 και ο τίτλος της εφημερίδας παρέμεινε στην Τέσα Λεβαντή, που σήμερα είναι η μόνη εκδότρια. Διευ­ θυντές του «Ελληνικού Βορρά» διετέλεσαν ο Βασ. Μεσολογγίτης μέχρι το θάνατό του, το 1953, ο Χρ. Χιωτόπουλος, μέχρι το 1967, η Τέσα Λεβαντή-Σιμιτζή μέχρι το 1971, ο Ηλίας Κύρου μέχρι το 1974 και ο Νίκος Μέρτζος, που είναι και σήμερα. Αρχισυντάκτες του ο Στέλιος Χρι­ στοδούλου, μέχρι το 1960, ο Ηλίας Κύρου μέχρι το 1970, ο Γεράσιμος Δώσσας μέχρι προ μηνών και ο Ευάγ. Χριστοφορίδης σήμερα. Λίγες εβδομάδες μετά την έκδοση των άλλων εφημερίδων, στα τέλη του Μαρτίου 1945, επανεκδόθηκε η «Μακεδονία» που από την εποχή εκείνη καθιέρωσε τη σημερινή μορφή της: πολλές ειδήσεις, χωρίς σχολιασμό τους και με περιορι­ σμένη προβολή της ειδησεογραφίας στις εσωτε­ ρικές σελίδες. Η πρακτική αυτή επιτρέπει στη «Μακεδονία» να φιλοξενεί τηλεγραφήματα των ξένων πρακτορείων ειδήσεων και ανακοινώσεις εσωτερικές και τοπικές, σχεδόν χωρίς περικοπές και χωρίς ιδιαίτερο τονισμό ή ανάλυση της ση­ μασίας τους, αφήνοντας στον αναγνώστη να πληροφορηθεί και να κρίνει για να σχηματίσει μόνος του γνώμη. Τα τελευταία χρόνια καθιέρω­ σε και τις ειδικές σελίδες με την ανάπτυξη των διαφόρων κάθε μέρα πολιτικών, οικονομικών, καλλιτεχνικών κτλ. θεμάτων, ενώ εξοπλισμένη με εντελώς σύγχρονες μεθόδους επικοινωνίας και στοιχειοθεσίας θεωρείται ως η πλέον ενημερωμέ­ νη ελληνική εφημερίδα. Στη μεταπολεμική περίοδο εκδόθηκαν πολλές ημερήσιες ή εβδομαδιαίες εφημερίδες, που οι πε­ ρισσότερες ήταν βραχύβιες: η «Δημοκρατία» (1945), τα «Εσπερινά Νέα» (1945), το «Ελληνι­ κόν Θάρρος» (1945), η «Πρωινή 'Ωρα» (1945), η «Δευτέρα» (1945), η συνενωμένη εφημερίδα των δύο αυτών «Πρωινή Ώρα-Δευτέρα» (1946), η

«Νέα Λαϊκή Φωνή» σαν αντικαταστάτρια της «Λαϊκής Φωνής», που παύθηκε (1946), ο «Συμ­ φιλιωτής» σε αντικατάσταση της «Νέας Λαϊκής Φωνής» (1946), οι «Ακρίτες τον Βορρά» (1946), η «Ανεξαρτησία» (σε αντικατάσταση της «Ελευ­ θερίας» που παύθηκε) (1946), ο «Αγωνιστής» (1947), η «Αναγέννηση» (1947), η «Ενότητα» που αντικατέστησε την «Ανεξαρτησία» (1947), ο «Οδηγητής» (1947), ο «Κήρνξ των Φιλελευθέ­ ρων» (1947), η ενωμένη έκδοση όλων των εφημε­ ρίδων λόγω της απεργίας του προσωπικού τους (1945) με τον τίτλο «Τύπος της Θεσσαλονίκης» και η έκδοση των απεργούντων τεχνικών με τον τίτλο «Τύπος» (1945). Μετά τον εμφύλιο πόλεμο, όταν αποκαταστά­ θηκε πλέον η ηρεμία στη Θεσσαλονίκη και στη Μακεδονία, εκδόθηκαν οι ημερήσιες εφημερίδες: «Η Φωνή της Βορείου Ελλάδος», το 1951 από τον Νικ. Τσαϊλά, δεξιά. Ο «Ελεύθερος Λαός» του Αναστ. Νόστου, το 1961, που συνέχισε την έκδοσή του μέχρι το τέ­ λος του 1971 με αρχισυντάκες τον Κίμ. Οικονό­ μου, Χρ. Στάγκο, Στέλιο Χριστοδούλου και πάλι τον Κίμ. Οικονόμου, τον Αντ. Κούρτη και τον Ά γι Παπακωνσταντίνου. Ήταν πρωινή, δεξιά και επιχείρησε να αντικαταστήσει «Το Φως». Η «Θεσσαλονίκη» του Γιάννη Βελλίδη που εκδόθηκε τον Μάιο του 1963 και συνεχίζει ακόμα την έκδοσή της. Είναι απογευματινή αντιδεξιά με ενδιαφέρον για τα τοπικά κυρίως ζητήματα

58/αφιερωμα και με ενδιαφέρουσες μεταφράσεις αναλύσεων για τα εξωτερικά γεγονότα. Αρχισυντάκτες της διετέλεσαν ο Ιωάν. Ιωαννίδης, ο Γ. Μπέρσος, ο Αντ. Κούρτης και σήμερα ο Αντ. Πέκλάρης. Η «Εγνατία» απογευματινή εφημερίδα του κεντροαριστερού χώρου, που εκδόθηκε το 1981 από τον Άρη Βουδούρη με αρχισυντάκτη τον Χρ. Μεμή και διέκοψε μετά από λίγους μήνες. Η «Εσπερινή Ώρα», του Στράτου Σιμιτζή, με αρχισυντάκτη τον Νίκο Μέρτζο, που εκδόθηκε το 1968 και διέκοψε τον επόμενο χρόνο. Ήταν απογευματινή με ενδιαφέρουσα σελιδοποίηση και προσεγμένη ύλη, που εκδόθηκε σε περίοδο δικτατορίας και περορισμένης κυκλοφορίας των εφημερίδων. Η «Φωνή τον Βορρά» που εκδόθηκε το 1968, όταν διαλύθηκε η εκδοτική εταιρεία που εξέδιδε τον «Ελληνικό Βορρά» από τους εκτός νέας εται­ ρείας συνεταίρους του. Εκδόθηκε λίγες εβδομά­ δες, χωρίς επιτυχία. Επίσης εκδόθηκαν οι εβδομαδιαίες εφημερί­ δες: Η «Δράσις», δευτεριάτικη πρωινή εφημερίδα του Αναστ. Νάστου με αρχισυντάκτες κατά σει­ ρά τον Κίμωνα Οικονόμου και τον Νίκο Μπακό­ λα. Διέκοψε την έκδοσή της το 1969, μετά την απαγόρευση εκδόσεως πρωινών εφημερίδων τη Δευτέρα.

ΚΑΛΕΝΤΗΣ

Η ιστορία της Λιλής που είχε ίσκιο αγοριού

Η «Εθνική Ριζοσπαστική», πολιτική εφημερί­ δα, με εκδότη τον Αντ. Κοσματόπουλο. Εκδόθη­ κε στη διετία 1960-1961. Η «Μακεδονική Ώρα», εφημερίδα της αριστε­ ρός, που εκδόθηκε από τον Αλεξ. Παπαλεξίου το 1966, με αρχισυντάκτη τον Γιώργο Κουκά μέ­ χρι τη δικτατορία της 21ης Απριλίου 1967. Η «Κυριακή» του Γιώργου Φωτιάδη, εκδόθη­ κε το 1981 και συνεχίζει να εκδίδεται και σήμε­ ρα, με ανεξάρτητη πολιτική τοποθέτηση και με ζωηρό ενδιαφέρον για τα τοπικά και για τα λαϊ­ κά θέματα. Εξάλλου μεταπολεμικά εκδόθηκαν πολλές ει­ δικές εφημερίδες, από τις οποίες ελάχιστες συνε­ χίζουν και σήμερα την έκδοσή τους. Οι περισσό­ τερες από αυτές ήταν αθλητικές και οικονομικές, που θα τις μνημονεύσουμε: Αθλητικές: τα «Αθλητικά Νέα» (1945-75) του Νίκου Καμπάνη με αρχισυντάκτη στην τελευταία περίοδό τους τον Γιώργο Πλατσούκα, το «Σουτ» (1960) του Ανστ. Νάστου με αρχισυντάκτη τον Τάκη Χασήρ και εν συνεχεία τα «Μακεδονικά Σπορ» και «Σπορ της Δευτέρας» πάλι του Αναστ. Νάστου με αρχισυντάκτη τον Δημήτριο Μπούζα (1969-1977) επανεκδόθηκε τον Αύγου­ στο 1985. Το 1982 εκδόθηκε η «Αθλητική Φλόγα» του Γιώργου Τόττη με αρχισυντάκτη τον Αποστ. Αποστολίδη. Τέλος το 1978 εκδόθηκαν τα «Σπορ τον Βορρά» ιδιοκτησία Τέσσας Λεβαντή με διευ­ θυντή συντάξεως τον Δημήτριο Μπούζα, που συνεχίζει να εκδίδεται. Οι οικονομικές εφημερίδες: ο «Επαγγελματίας» (1966;), τα «Επαγγελματικά Νέα», ο «Χρό­ νος» (1974-80) του Γ. Πεχλιβάνη και μετά του Γιώργου Καλαμαρά, και ο «Οικονομικός Παρα­ τηρητής» (1981) του Σταύρου Ορφανίδη. Δυστυχώς από έλλειψη χώρου δεν είναι δυνα­ τό έστω και να μνημονευθούν μόνο, οι δεκάδες άλλες εφημερίδες που εκδόθηκαν στη Θεσσαλο­ νίκη, μετά την απελευθέρωσή της από τη γερμα­ νική κατοχή, με βραχύ βίο, αλλά με μεγαλύτερη από εβδομαδιαία πυκνότητα: πολιτικές, συνδι­ καλιστικές, διαφόρων παραγωγικών τάξεων, εθνικοπατριωτικού περιεχομένου κτλ. Σήμερα, ο καθημερινός Τύπος της Θεσσαλονί­ κης αλλά και ορισμένες από τις άλλες εφημερίδες της, βρίσκεται σε ένα αξιοσημείωτο και αξιοζή­ λευτο επίπεδο, τόσο από πλευράς αριθμού εντύ­ πων, όσο και από την άποψη της ποιότητας και της κυκλοφορίας του και βέβαια από την πλευρά των εκσυγχρονισμένων τυπογραφικών εγκατα­ στάσεων των εφημερίδων. Οι καθημερινές εφη­ μερίδες της Θεσσαλονίκης κυκλοφορούν ευρύτα­ τα στην Ελλάδα και στο εξωτερικό και συναγω­ νίζονται σε εγκυρότητα, ενημερότητα και υψηλή κυκλοφορία τις εφημερίδες της πρωτεύουσας.

αφιερωμα/59

Γιώργος Σ. Κορδομενίδης

Βασικά βιβλία για τη Θεσσαλονίκη Είναι πολυάριθμα τα βιβλία που αναφέρονται στη Θεσσαλονίκη και καλύπτουν πολλούς τομείς, όμως τα περισσότερα από αυτά είτε έχουν εξαντληθεί από χρόνια και δεν μπορεί να τα βρει κανείς παρά μόνο σε δημόσιες βιβλιοθήκες είτε είναι πολύ ειδικά. Στις επόμενες σελίδες μνημονεύονται σχετικά πρόσφατες εκδόσεις οι οποίες είναι γενικού ενδιαφέροντος, προσιτές στον μέσο αναγνώστη και κυκλοφο­ ρούν στο εμπόριο ή διανέμονται από τους φορείς που τις τύπωσαν. Ιστορία • Αποστ. Ε. Βακαλόπουλου, Ιστορία της Θεσ­ σαλονίκης, 316 π.Χ. - 1983. Θεσσαλονίκη 1983. Παρουσιάζεται με απλό τρόπο η πολυκύμαντη ιστο­ ρία της Θεσσαλονίκης από την ίδρυσή της μέχρι τις μέ­ ρες μας. Πολιτικά και πολεμικά γεγονότα, οικονομική και κοινωνική ζωή, καθώς και η εξέλιξη του πολιτι­ σμού στους εικοσιτρείς αιώνες της Θεσσαλονίκης από έναν γλαφυρό και παραστατικό αφηγητή. Η έκδοση συμπληρώνεται με πληθώρα φωτογραφιών και σχεδια­ γραμμάτων, που «ανασταίνουν στη φαντασία μας τις εικόνες των περασμένων».

• Βασίλη Δημητριάδη, Τοπογραφία της Θεσσα­ λονίκης κατά την εποχή της τουρκοκρατίας (1430-1912), Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1983. Ο Βασίλης Δημητριάδης, ειδικός σε θέματα της Θεσσαλονίκης κατά την τουρκοκρατία, προσφέρει με το βιβλίο του αυτό μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα εργα­ σία -καρπό πολύχρονης μελέτης των τουρκικών εγγρά­ φων του Ιστορικού Αρχείου Μακεδονίας- με πολύτιμα στοιχεία για την τοπογραφία της Θεσσαλονίκης (συ­ νοικίες, αγορές, δρόμοι, εκκλησίες και τζαμιά, τοπω­ νύμια, νεκροταφεία, συστήματα ύδρευσης και αποχέ­ τευσης κτλ.) αλλά και για τη ζωή και για σημαντικά γεγονότα της τουρκοκρατίας (σύνθεση του πληθυσμού, εξέλιξη της πόλης, σχολεία, πυρκαγιές, επιδημίες κ.ά.). Το κείμενο συνοδεύεται από 150, περίπου, σχε­ τικές φωτογραφίες και από 50 χάρτες, που βοηθούν τον αναγνώστη να σχηματίσει ολοκληρωμένη εικόνα των περιγραφομένων.

• Π.Κ. Ενεπεκίδη, Η Θεσσαλονίκη στα χρόνια 1875-1912. Εκδόσεις αδελφών Κυριακίδη, Θεσ­ σαλονίκη 1982. Του ίδιου, Θεσσαλονίκη και Μα­ κεδονία, 1798-1912, εκδόσεις Βιβλιοπωλείου της Εστίας, Αθήνα 1983.

Ο συγγραφέας, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης, μελετάει εδώ και πολλά χρόνια στα γερμανι­ κά αρχεία ψάχνοντας για θέματα ελληνικού ενδιαφέ­ ροντος. Τα βιβλία του αυτά περιέχουν αποσπάσματα από ιδιωτικά ημερολόγια, ταξιδιωτικές εντυπώσεις ή υπηρεσιακές εκθέσεις διαφόρων Γερμανών και Αυ­ στριακών περιηγητών, επισήμων και μη. Πολιτικοί, δι­ πλωμάτες και συγγραφείς αναφέρονται στη ζωή, τους θεσμούς και την τοπογραφία της Θεσσαλονίκης, παρέ­ χοντας χρήσιμες πληροφορίες για μια περίοδο κατά την οποία η πόλη άρχισε να αποκτά κοσμοπολίτικη όψη και να προσελκύει το ενδιαφέρον των «μεγάλων δυνάμεων» της εποχής. Τα βιβλία εικονογραφούν γκραβούρες και παλιές φωτογραφίες ή καρτ-ποστάλ.

• Αντώνη Διάκον, Η Σοσιαλιστική Εργατική Ομοσπονδία Θεσσαλονίκης (Φεντερασιόν) και η Σοσιαλιστική Νεολαία. Τα καταστατικά τους. Εκδόσεις Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1985. Παρουσιάζονται η ιστορία και τα καταστατικά της «Φεντερασιόν», της σοσιαλιστικής οργάνωσης που λει­ τούργησε στη Θεσσαλονίκη από το 1909 ώς το 1918, καθώς και της Σοσιαλιστικής Νεολαίας, της πρώτης -και μάλιστα πρότυπης- πολιτικής νεανικής οργάνω­ σης που ιδρύθηκε στη χώρα μας. Και οι δύο αυτές ορ­ γανώσεις διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στις κατοπι­ νές πολιτικές εξελίξεις του τόπου. Ο συγγραφέας πα­ ρουσιάζει επίσης ανεκμετάλλευτες, ώς τώρα, πηγές με πλούσιο υλικό για την ιστορία της «Φεντερασιόν» και της Σοσιαλιστικής Νεολαίας. Σε παράρτημα δημοσιε­ ύονται ο πρώτος ετήσιος απολογισμός δράσης του σω­ ματείου και μια διαμαρτυρία κατά της κυβέρνησης Βενιζέλου για τις εναντίον του διώξεις. Στην έκδοση προστίθενται φωτογραφίες πρωτεργατών της «Φεντε­ ρασιόν», εκδόσεων και εγγράφων της, εργοστασίων της εποχής κτλ., καθώς και βιβλιογραφία.

• Κωστή Μοσκώφ, Θεσσαλονίκη. Τομή της με-

60/αφιερωμα ταπρατικής πόλης. Εκδόσεις Στοχαστής, Αθήνα 1978 (&’ έκδοση).

στολου Ε. Βακαλόπουλου. Εκδ. Εταιρείας Μα­ κεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1980.

Στο ενδιαφέρον αυτό βιβλίο του ο Κωστής Μοσκώφ σκιαγραφεί το οικονομικό και πολιτιστικό πορτρέτο της Θεσσαλονίκης από το 1700 μέχρι το 1912. Το βι­ βλίο εξετάζει τέσσερις τομείς: τη γεωγραφική σημασία του χώρου και την τοπογραφία της Θεσσαλονίκης· την οικονομική ιστορία της ως επικέντρου της Βαλκανι­ κής, με την ανάπτυξη των εθνικιστικών ιδεολογιών και των σοσιαλιστικών ιδεών στον πολυεθνικό πληθυσμό της· τις πνευματικές επιτεύξεις της Θεσσαλονίκης· τέ­ λος, την ιστορία των διαφόρων κοινοτήτων (ελληνικής, εβραϊκής, τουρκικής κ.ά.). Το βιβλίο συνοδεύεται από την πλουσιότερη, μέχρι τώρα, ελληνική και ξένη βι­ βλιογραφία για τη Θεσσαλονίκη.

Η Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών θέλοντας να τι­ μήσει τον ομότιμο καθηγητή της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Απόστολο Ε. Βακαλόπουλο για την προσφορά του στις ιστορικές έρευνες της Μακεδονίας ανατύπωσε σ’ έναν τόμο 42 μικρά μελετήματά του, από τα οποία τα μισά αποτελούν μονο­ γραφίες για τη Θεσσαλονίκη και τα άλλα μισά για τη Μακεδονία.

• Γ.Κ. Μωραϊτόπουλου, Η Θεσσαλονίκη. Προς χρήσιν των δημοτικών σχολών της πόλεως, εν Αθήναις 1882 (ανατύπωση από τις εκδόσεις Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1979). Μια συναρπαστική παρουσίαση της Θεσσαλονίκης πριν από έναν αιώνα, με γλαφυρές αναφορές στην το­ πογραφία της πόλης (θέση, όρια, τείχη, πύργοι και πύ­ λες, συνοικίες και αρχαιότητες), τον πληθυσμό, τα σχολεία, τα τυπογραφεία και τις εφημερίδες της επο­ χής, την οικονομική ζωή, τη διοίκηση και τις κλιματολογικές συνθήκες.

• Αλμπέρτον Ναρ, Οι συναγωγές της Θεσσαλο­ νίκης - Τα τραγούδια μας. Μελετήματα γύρω από την ιστορία και την παράδοση των Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Προλογίζει ο Γιώργος Ιωάννου. Έκδοση της Ισραηλίτικης Κοινότητας Θεσ­ σαλονίκης, 1985. Το βιβλίο περιλαμβάνει δύο μελέτες. Η πρώτη αναφέρεται στις συναγωγές της Θεσσαλονίκης με ιστορικά στοιχεία για την ίδρυσή τους, την προέλευση των με­ λών τούς, την τοπογραφική θέση τους πριν και μετά την πυρκαγιά του 1917, τις ιδιαιτερότητες λειτουργι­ κών ηθών και εθίμων, τα αρχιτεκτονικά τους στοιχεία, καθώς και τον ρόλο που έπαιξαν ως διοικητικά καί οικονομικά κέντρα, μέσα στο πλαίσιο του διοικητικού συστήματος της 'οθωμανικής αυτοκρατορίας. Η δεύτε­ ρη μελέτη αναφέρεται στα δημοτικά και λαϊκά τραγού­ δια των Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Δημοσιεύονται ένα εισαγωγικό σημείωμα και οι στίχοι περίπου 90 τραγουδιών στην ισπανοεβραϊκή, μαζί με έμμετρη ελ­ ληνική μετάφραση. Την έκδοση συμπληρώνουν ένας χρονολογικός πίνακας με τα πιο σημαντικά ιστορικά γεγονότα για την ισραηλίτικη κοινότητα της Θεσσαλο­ νίκης, φωτογραφίες παλιών συναγωγών της και πλού­ σια βιβλιογραφία, ελληνική και ξένη.

• Καρόλου Ντηλ, Η Θεσσαλονίκη (1920). Μετά­ φραση Κώστα Χαραλαμπίδη, εκδόσεις Π. Πουρ­ ναρά, Θεσσαλονίκη 1980. Πρόκειται για έναν μικρό, αλλά ενδιαφέροντα εικο­ νογραφημένο οδηγό για τα χριστιανικά μνημεία της Θεσσαλονίκης και για τη ζωή της πόλης, όπως τα κα­ τέγραψε ο Γάλλος βυζαντινολόγος, που την ήξερε πριν από τη μεγάλη πυρκαγιά του 1917 και την είδε και έπειτα.

• Παγκαρπία Μακεδονικής γης, Μελέτες Από­

• Απόστολον Παπαγιαννόπονλον, Ιστορία της Θεσσαλονίκης. Εκδόσεις Ρέκος, Θεσσαλονίκη 1982. Είναι μια εκλαϊκευτική παρουσίαση όλων των ιστο­ ρικών περιόδων της πόλης, συμπληρωμένη με πλούσιο φωτογραφικό υλικό και τοπογραφικά διαγράμματα. Έ να ειδικό κεφάλαιο αναφέρεται στα μνημεία της Θεσσαλονίκης, τα νεοκλασικά της σπίτια και την ιδιό­ τυπη αρχιτεκτονική της Άνω Πόλης.

• Θ. Περπερή, Η περιφανεστάτη Θεσσαλονίκη. Θεσσαλονίκη 1981 (β' έκδοση). Ο συγγραφέας συγκεντρώνει εδώ εικόνες, στιγμιότυ­ πα, έγγραφα και φωτογραφίες από τη Θεσσαλονίκη, θρύλους και δοξασίες, γλωσσικά ιδιώματα κτλ.

• Γεωργίου Ν. Σταμπουλή, Η ζωή των Θεσσαλονικέων πριν και μετά το 1912. Λαογραφικά -ήθη, έθιμα. Εκδόσεις Διόσκουροι, Θεσσαλονί­ κη 1984. Παρουσίαση της παλιάς Θεσσαλονίκης μέσα από τις αναμνήσεις και τις μαρτυρίες, προφορικές ή γραπτές, παλιών κατοίκων της. Στιγμιότυπα από την καθημερι­ νή ζωή της πόλης πριν και μετά την απελευθέρωσή της, αλλά και ιστορικά γεγονότα κοιταγμένα από τη σκοπιά ενός απλού ανθρώπου.

• Γιάννη Τσάρα, Η τελευταία άλωση της Θεσ­ σαλονίκης. Εκδόσεις αδελφών Κυριακίδη, Θεσ­ σαλονίκη 1985. Δημοσιεύονται συγκεντρωμένα, μεταφρασμένα και σχολιασμένα, διάφορα κείμενα που αναφέρονται στην τελευταία άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Τούρ­ κους, το 1430 (ιστορικά, χρονικά και μονωδίες), κα­ θώς και το σχετικό με το ίδιο θέμα υλικό της λαϊκής παράδοσης (μύθοι, δοξασίες κτλ.). Τα εισαγωγικά ση­ μειώματα που προτάσσονται των χρονικών, διευκολύ­ νουν τον αναγνώστη στην προσπέλαση των κειμένων. Η έκδοση πλουτίζεται με σχέδια της Θεσσαλονίκης επί τουρκοκρατίας και με φωτογραφίες των μνημείων της.

Αφιερώματα Περιοδικών • Αφιέρωμα στη Θεσσαλονίκη. Περ. Επιθεώρη­ ση Τέχνης, αριθ. 94-95, Οκτώβριος - Νοέμβριος 1962. Περιλαμβάνει άρθρα για τη λογοτεχνική ζωή της Θεσσαλονίκης, για το θέατρο και το πανεπιστήμιο, κι ένα ανθολόγιο ποίησης και πεζογραφίας.

• Θεσσαλονίκη 1912-1962. Περ. Νέα Εστία, αριθ. 850, 1η Δεκεμβρίου 1962.

αφιερωμα/61 Ειδικό τεύχος που εκδόθηκε για τα πενηντάχρσνα από την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης με πολύ εν­ διαφέρουσες εργασίες λογοτεχνών και επιστημόνων, και με μια ανθολόγηση θεσσαλονικέων λογοτεχνών (ποίηση - πεζογραφία - δοκίμιο).

• Μακεδονία - Θεσσαλονίκη, αφιέρωμα τεσσαρακονταετηρίδος. Εταιρεία Μακεδονικών Σπου­ δών, Θεσσαλονίκη 1980. Ογκώδης πανόδετος τόμος που κυκλοφόρησε για τα 40χρονα της Ε.Μ.Σ. και αναφέρεται στην ιστορία και τον πολιτισμό της Θεσσαλονίκης και της ευρύτερης πε­ ριοχής. Κείμενα Αποστ. Βακαλόπουλου, Ν. Νικονάτου, Γ.Θ. Βαφόπουλου, Δ. θέμελη, Κλειώς Νάτση, Χρ. Λαμπρινού κ.ά. Ιδιαίτερα θα έπρεπε να μνημονευ­ τεί η εκτενής εργασία του Γ.Θ. Βαφόπουλου «Το πνευ­ ματικό πρόσωπο της Θεσσαλονίκης».

• Ποιητές της Θεσσαλονίκης 1930-1980. Περ. Το Δέντρο, αριθ. 18, Ιανουάριος 1981. Σύντομη εισαγωγή του Δημήτρη Αρμάου, χρονολόγιο, σχόλια και ανθολόγηση ποιητών της Θεσσαλονί­ κης από τον Ν. Καρατζά.

• Αφιέρωμα στη νεώτερη ιστορία της Θεσσαλο­ νίκης. Τέχνη και Πολιτισμός, περιοδική έκδοση της Πανελλήνιας Πολιτιστικής Κίνησης (ΠΑΠΟΚ), αριθ. 8 (Μάης 1981) και 9 (Ιούλης, Αύ­ γουστος, Σεπτέμβρης 1981). Παρουσίαση πεζογράφων, ποιητών και θεατρικών συγγραφέων με βιογραφικό, ανθολόγιο και σύντομη συνέντευξη.

• Αφιέρωμα στη Θεσσαλονίκη. Περ. Αρχαιολο­ γία, αριθ. 7, Μάιος 1983. Πληθώρα εκλαϊκευτικών άρθρων από γνωστούς συγ­ γραφείς, που καλύπτουν την ιστορία, τον πολιτισμό και τα μνημεία της Θεσσαλονίκης από τους προϊστορι­ κούς χρόνους μέχρι τη νεότερη περίοδο. Ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα συνοπτικό διάγραμμα για την οικονο­ μική ιστορία της Θεσσαλονίκης, γραμμένο από το Ν. Σβορώνο.

• Θεσσαλονίκη, πεζός λόγος 1912-1980. Περ. Ο Πολίτης, ειδικό τεύχος, Νοέμβριος 1983. Αρκετά πλήρες αφιέρωμα στην πολυσυζητημένη πε­ ζογραφία της Θεσσαλονίκης, με εισαγωγικό σημείωμα των Στέλιου Γούτη-Μιχάλη Πιερή, μελέτημα του Τόλη Καζαντζή, παλιότερα άρθρα για το ίδιο θέμα, πλούσια βιβλιογραφία και ανθολόγιο.

• Τιμή στη Θεσσαλονίκη. Περ. Χρονικά, όργα­ νο του Κεντρικού Ισραηλίτικου Συμβουλίου της Ελλάδος, αριθ. 70, Σεπτέμβριος 1984. Περιέχει άρθρα και μελετήματα (συστηματικά ταξι­ νομημένα και πλούσια εικονογραφημένα) που αναφέρονται στην ιστορική παρουσία των Εβραίων στη Θεσ­ σαλονίκη επί δύο χιλιάδες χρόνια.

Οδηγοί • Μανόλη Ανδρόνικον, Θεσσαλονίκη-Αρχαιολογικό Μουσείο, ανάτυπο (σε τέσσερις ξεχωρι-

Κζορτήμαια περιδέραιου με ονρμοπερή τεχνική (Αρχαιολογικό Μονοί ιο θεσΙνίκηζ)

στές εκδόσεις: ελληνικά, αγγλικά, γαλλικά και γερμανικά) από τον τόμο «Τα ελληνικά μου­ σεία», Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1974. Του ίδιου, Μουσείο Θεσσαλονίκης. Οδηγός των αρ­ χαιολογικών θησαυρών, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1981. Το κείμενο του γνωστού αρχαιολόγου είναι το ίδιο και στις δύο εκδόσεις, και συνδυάζει μια πολύ συνο­ πτική αναφορά στους προϊστορικούς χρόνους και τις ιστορικές περιόδους της Μακεδονίας, με μια περιδιά­ βαση ανάμεσα στα εκθέματα του Αρχαιολογικού Μου­ σείου Θεσσαλονίκης. Η εικονογράφηση είναι πλουσιό­ τερη στο δεύτερο βιβλίο, που περιλαμβάνει και τα εν­ τυπωσιακά ευρήματα της Βεργίνας.

• Γιώργου Γούναρη, Τα τείχη της Θεσσαλονί­ κης, Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη 1976 (ελληνικά, αγγλικά). Ένας από μια σειρά οκτώ οδηγών του ΙΜΧΑ, στον οποίο βρίσκεται συγκεντρωμένο κάθε τι που αφορά ΐην ιστορία, την αρχιτεκτονική και την αισθητική των τειχών της Θεσσαλονίκης, των μόνων τειχών σε όλη την ελληνική επικράτεια που σώζονται σε τόση καλή κατάσταση και σε τόσο μεγάλο μήκος (4,5 χλμ.).

• Γιώργου Κορόομενίόη, Τα μουσεία της Θεσ­ σαλονίκης, ανάτυπο από το περιοδικό «Διαγώ­ νιος», Θεσσαλονίκη 1982. Δύο μελετήματα για το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσ­ σαλονίκης και το Λαογραφικό και Εθνολογικό Μου­ σείο Μακεδονίας. Καταγράφονται εδώ η ιστορία τους, οι συλλογές τους, η διάταξη των εκθέσεων, οι προοπτι­ κές τους. Συνοδεύονται με εικονογράφηση και βιβλιο­ γραφία.

• Ανόρέα Σνγγόπονλου, Τα ψηφιδωτά του ναού του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης, Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη 1969 (η ελληνική έκδοση εξαντλήθηκε, μόνο αγ­ γλικά ή γαλλικά). Ο Ανδρέας Ηυγνόπουλος, παλιός · καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και αυθεντία διεθνούς επιπέδου στον τομέα της βυζαντινής τέχνης, έχει ασχο­

62/αφιερωμα ληθεί πολλές φορές στο παρελθόν με το ναό του Αγίου Δημητρίου. Στο μικρό αυτό βιβλίο παρουσιάζει απλά <αι με κάθε συντομία όλα τα στοιχεία που αφορούν Γην ψηφιδωτή εικονογράφηση του ναού -εικονογράρηση που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιατί καλύπτει Ηαδοχικά πολλούς αιώνες της τέχνης του Βυζαντίου.

• Απόστολον Παπαγιαννόπονλου, Μνημεία της Θεσσαλονίκης. Εκδόσεις Ρέκος, Θεσσαλονίκη 1983. Χρήσιμος οδηγός με πληθώρα πληροφοριών για το ιστορικό παρελθόν και την αρχιτεκτονική των μνη­ μείων της Θεσσαλονίκης. Πριν από την παρουσίαση των μνημείων δημοσιεύεται μια ιστορική αναδρομή από τη δημιουργία της πόλης ώς την απελευθέρωσή της (1912). Το βιβλίο περιλαμβάνει όλα τα αναγνωρι­ σμένα μνημεία της πόλης, από τα ελληνιστικά ίσαμε τα μεταβυζαντινά, τα μουσουλμανικά και τα νεότερα. Ει­ δικά κεφάλαια αφιερώνονται στη λαϊκή αρχιτεκτονική και στα νεοκλασικά κτίρια της Θεσσαλονίκης, για τα οποία μάλιστα παρατίθενται και οι υπουργικές απο­ φάσεις με τις οποίες χαρακτηρίστηκαν διατηρητέα. Φωτογραφίες, σχέδια, βιβλιογραφία κι ένας μεγάλος χάρτης των μνημείων συμπληρώνουν την έκδοση.

• Χρυσάνθης Μαυροπούλου-Τσιούμη, Ο Άγιος Νικόλαος ο Ορφανός. Ίδρυμα Μελετών Χερσο­ νήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη 1970. Ο ναός του Αγίου Νικολάου του Ορφανού παρου­ σιάζει μοναδικό ενδιαφέρον σε όλη την ελληνική επι­ κράτεια επειδή είχε την τύχη να αποφύγει εντελώς τους βανδαλισμούς των Τούρκων, οι οποίοι, όπως εί­ ναι γνωστό, είχαν καταστρέψει συστηματικά όλες τις τοιχογραφίες όλων των ναών (πλην του Αγίου Όρους). Η συγγραφέας δίνει μια σύντομη και εξαιρε­ τικά κατατοπιστική ιστορία του ναΐσκου και περιγρά­ φει με λίγα λόγια τις τοιχογραφίες του.

• Δημοτική Πινακοθήκη Θεσσαλονίκης. Κατά­ λογος έργων. Δήμος Θεσσαλονίκης, 1982. Σύντομη ιστορία της Δημοτικής Πινακοθήκης και στοιχείων των έργων που εκτίθενται (καλλιτέχνης, τίτ­ λος, χρονολόγηση, διαστάσεις) μαζί με αρκετές εικό­ νες.

• Οδηγός πόλης Θεσσαλονίκης, 1982. Πολύτιμος οδηγός (παρότι δεν επανεκδόθηκε διορ­ θωμένος και συμπληρωμένος) που συγκεντρώνει ποικί­ λα στοιχεία για όλο το πολεοδομικό συγκρότημα της Θεσσαλονίκης: χρήσιμα τηλέφωνα και διευθύνσεις των αρχών, υπηρεσιών, οργανισμών, νοσοκομείων, ξενο­ δοχείων κτλ, τους κινηματογράφους, τις συγκοινωνια­ κές γραμμές, δρομολόγια υπεραστικών μέσων μεταφο­ ράς. Ακόμη στατιστικά στοιχεία, ονόματα δρόμων και διάφορους χάρτες.

Λευκώματα • Α. Βάρβογλη, Οι σιδεριές της Θεσσαλονίκης. Εκδόσεις Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1983. Το βιβλίο περιλαμβάνει μια επιλογή από τις 2.000 φωτογραφίες του καθηγητή της Χημείας στο Πανεπι­ στήμιο Θεσσαλονίκης, Α. Βάρβογλη, που πριν από 20

χρόνια άρχισε να φωτογραφίζει σιδεριές από μπαλκό­ νια, παράθυρα, κάγκελα από σκάλες και περιφράξεις, ξυλόπορτες, σιδερόπορτες κ.ά.

• Αρχοντόσπιτα της Θεσσαλονίκης. Έκδοση Μακεδονικής Εταιρείας, Θεσσαλονίκη 1976. Ει­ σαγωγή Ν.Κ. Μουτσόπουλου [Λεύκωμα φωτο­ γραφιών και σχεδίων]. Δίγλωσση έκδοση (ελληνικά-αγγλικά) όπου παρου­ σιάζονται τα παλιά αρχοντικά της Θεσσαλονίκης, που σχεδόν όλα έχουν πλέον γκρεμιστεί. Το κείμενό του πλαισιώνεται με ανέκδοτες έγχρωμες και ασπρόμαυρες φωτογραφίες, καθώς και από πολλά αρχιτεκτονικά σχέδια.

• Νίκου Μουτσόπουλου, Θεσσαλονίκη 19001917. Εκδόσεις Μόλχο, Θεσσαλονίκη 1981 (β' έκδοση). Το βιβλίο κυκλοφορεί και σε δίγλωσσο τόμο (αγγλικά-γαλλικά). Ύστερα από μια σχετικά σύντομη εξιστόρηση της ζωής της Θεσσαλονίκης από την ίδρυσή της ώς την πυρκαγιά του 1917, δημοσιεύονται παλιές φωτογρα­ φίες και καρτ-ποστάλ της πόλης, ταξινομημένες σε κα­ τηγορίες: γενικές απόψεις από τη θάλασσα και την 'Ανω Πόλη, δρόμοι, το λιμάνι και τα κάστρα, αρχιτε­ κτονική της πόλης (κτίρια, μνημεία), κοινωνική ζωή (παιδεία, επαγγέλματα, ενδυμασίες), πυρκαγιά του Ί7 (η φλέγόμενη πόλη, τα ερείπια).

• Ηλία Πετρόπουλου, Θεσσαλονίκη. Η πυρκα­ γιά του 1917. Εκδόσεις Μπαρμπουνάκη, Θεσσα­ λονίκη 1980. Περιλαμβάνει εξαιρετικά δυσεύρετο φωτογραφικό υλικό από τη Θεσσαλονίκη πριν, κατά και μετά τη με­ γάλη πυρκαγιά του 1917. Ο Πετρόπουλος μέσα από φωτογραφίες, νυχτερινά στιγμιότυπα και αεροφωτο­ γραφίες, καθώς και σπάνιες καρτ-ποστάλ, παρουσιά­ ζει συγκλονιστικές εικόνες της πυρίκαυστης Θεσσαλο­ νίκης.

• Αναμνήσεις από την παλιά Θεσσαλονίκη. Αφιέρωμα στα 2.300 χρόνια. Εκδόσεις Μαλλιάρης Παιδεία, Θεσσαλονίκη 1985. Δίγλωσση έκδοση (ελληνικά-αγγλικά) με μια σειρά από σπάνιες φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης, ένα σύν­ τομο σημείωμα του καθηγητή Απόστολου Βακαλόπουλου για την ιστορία της κι ένα συνοπτικό χρονολογικό πίνακα με τα πιο σημαντικά ιστορικά γεγονότα. Ταυ­ τόχρονα κυκλοφόρησαν ένα ημερολόγιο τοίχου κι ένας φάκελος με ανατυπώσεις από παλιές καρτ-ποστάλ.

Τέχνες • Κατάλογος 1ης έκθεσης Συλλόγου Καλλιτε­ χνών Εικαστικών Τεχνών Βόρειας Ελλάδας. Έκδοση του Συλλόγου, Θεσσαλονίκη 1984. Δημοσιεύεται ένα πολυσέλιδο κείμενο του Χρύσαν­ θου Χρήστου, καθηγητή της Ιστορίας της Τέχνης, με γενικές αναφορές στα βασικά χαρακτηριστικά των ζω­ γράφων και των γλυπτών της Θεσσαλονίκης, αλλά και με παρατηρήσεις για το έργο 32 καλλιτεχνών που δη­ μιουργούν στη βορειοελλαδική πρωτεύουσα. Η εικόνα της σημερινής εικαστικής ζωής της Θεσσαλονίκης συμ-

αφιερωμα/63 πληρώνεται με βιογραφικά σημειώματα των καλλιτε­ χνών και φωτογραφίες έργων τους.

σεις. Βοηθητικά στοιχεία οι φωτογραφίες, τα σχέδια και οι χάρτες.

• Περικλή Σφυρίδη, Οι καλλιτέχνες της «Δια­ γώνιου». Μια παρουσίαση. Εκδόσεις «Διαγώ­ νιου», Θεσσαλονίκη 1985.

• Βασίλη Κολώνα - Λένας Παπαματθαιάκη, Ο αρχιτέκτονας Vitaliano Poselli - Το έργο του στη Θεσσαλονίκη του 19ου αιώνα. Εκδόσεις Παρα­ τηρητής, Θεσσαλονίκη 1980.

Παρουσιάζεται συνοπτικά η συνεισφορά της Μικρής Πινακοθήκης «Διαγώνιος» στα εικαστικά της Θεσσα­ λονίκης και το έργο των καλλιτεχνών-συνεργατών της την πρώτη δεκαετία της λειτουργίας της (1974-1984). Δεδομένου ότι οι πιο πολλοί από τους Θεσσαλονικείς καλλιτέχνες συνεργάστηκαν κατά καιρούς με τη Μικρή Πινακοθήκη, το βιβλίο ουσιαστικά αποτελεί καταγρα­ φή του μεγαλύτερου μέρους του καλλιτεχνικού δυναμι­ κού της Θεσσαλονίκης. Ο αναγνώστης θα βρει εδώ συγκεντρωμένες παρουσιάσεις και κριτικά σημειώματα για το έργο περίπου 70 καλλιτεχνών (ζωγράφων, χα­ ρακτών, γλυπτών, φωτογράφων), που συνοδεύονται με πλούσια εικονογράφηση.

• Θεσσαλονίκη, ψηφιδωτά από τα μνημεία της. Ημερολόγιο τοίχου της Εμπορικής Τραπέζης της Ελλάδος, Αθήνα 1984. Δεκατρείς μεγάλες χρωματιστές φωτογραφίες με εξαίρετα ψηφιδωτά από τα .μνημεία της Συμβασιλεύουσας (Ροτόντα, Μονή Λατόμου, Αχειροποίητος, Ά γιος Δημήτριος, Αγία Σοφία, Ά γιοι Απόστολοι). Συνοδεύονται από κατατοπιστικό σημείωμα της X. Μαυροπούλου-Τσιούμη, εφόρου Βυζαντινών Αρχαιο­ τήτων της Θεσσαλονίκης.

• Υπαίθρια γλυπτά της Θεσσαλονίκης. Τράπεζα Μακεδονίας - Θράκης, Θεσσαλονίκη 1985. Περίπου 60 γλυπτά που βρίσκονται σε υπαίθριους χώρους της Θεσσαλονίκης καταγράφονται, παρουσιά­ ζονται (διαστάσεις, υλικό κτλ.) και κρίνονται από τον ιστορικό της Τέχνης Μιλτιάδη Παπανικολάου.

• Η Θεσσαλονίκη στη ζωγραφική των παιδιών. Εκδόσεις Μαλλιάρης Παιδείας, Θεσσαλονίκη 1983. Με πρόλογο του Άλκη Χαραλαμπίδη, ιστορικό της Τέχνης. Το λεύκωμα περιλαμβάνει 355 φωτογραφίες, χρωμα­ τιστές και μαυρόασπρες, από ισάριθμες ζωγραφιές παιδιών ηλικίας 3-12 χρονών, με θέμα τη Θεσσαλονί­ κη. Δροσερή κι ενδιαφέρουσα απόδοση της σύγχρονης πόλης με έντονα χρώματα κι απροσδόκητες απόψεις.

Αρχιτεκτονική • Ά γι Αναστασιάδη, Πολεοδομική διερεύνησηεπέμβαση στην πάνω πόλη της Θεσσαλονίκης. Τόμοι α+β, εκδόσεις Παρατηρητής, Θεσσαλονί­ κη 1983. Εύληπτη έκδοση, παρά τον επιστημονικό της χαρα­ κτήρα, δίνει πρώτα μια γενική και σύντομη ανάλυση των ιστορικών περιόδων της Θεσσαλονίκης και ιδιαί­ τερα του ερχομού των Μικρασιατών προσφύγων, που επηρέασε σημαντικά τη σύνθεση του πληθυσμού τον (κάποτε τουρκικό) συνοικισμό της Ά νω Πόλης και την οικονομική τής μορφή. Κατόπιν καθορίζονται οι σκο­ ποί, τα αντικείμενα και οι στόχοι της πολεοδομικής επέμβασης και διατυπώνονται εναλλακτικές προτά­

Αξιόλογη κι ενδιαφέρουσα παρουσίαση του έργου ενός Ιταλού αρχιτέκτονα που σχεδίασε πολλά ιστορικά σήμερα δημόσια κτίρια (παλιά Φιλοσοφική Σχολή, Διοικητήριο, Στρατηγείο Γ' Σώματος Στρατού), εκ­ κλησίες ποικίλων θρησκευμάτων, εμπορικά κτίσματα (Τράπεζες, στοές), αρχοντικά κτλ. Περιλαμβάνει μι­ κρό βιογραφικό του, περιγραφή των κτιρίων που σχε­ δίασε (μαζί με φωτογραφίες και σχέδια), συνολική κριτική παρουσίαση του έργου του και μια σύντομη έκθεση για τη σημερινή τους κατάσταση.

• Αρχιτεκτονική κληρονομιά και μνημεία στη Θεσσαλονίκη. Δήμ,ος Θεσσαλονίκης, 1983. Ο τόμος περιλαμβάνει τα πρακτικά από το 2ο συνέ­ δριο για την προστασία, αξιοποίηση και προβολή της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς των νεότερων χρόνων, καθώς και των αναγνωρισμένων μνημείων της πόλης, που οργάνωσε ο Δήμος Θεσσαλονίκης το 1980. Ο ανα­ γνώστης μπορεί να σχηματίσει μια σχεδόν πλήρη εικό­ να για την αντιμετώπιση των μνημείων και της αρχιτε­ κτονικής κληρονομιάς στην πατρίδα μας, και των λύ­ σεων πού προτείνονται από αρμόδιους φορείς.

• Προβλήματα διάσωσης των μνημείων της Θεσσαλονίκης και διατήρηση του ιστορικού και φυσικού χώρου του Αγίου Όρους. Τεχνικό Επι­ μελητήριο Ελλάδος-Τμήμα Κεντρικής Μακεδο­ νίας, Θεσσαλονίκη 1982. Πρόκειται για τα πρακτικά μιας διήμερης συνάντη­ σης τεχνικών, αρχαιολόγων, εκπροσώπων κομμάτων κ.ά. Οι εισηγήσεις καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα θεμά­ των που παρουσιάζουν ενδιαφέρον και για τον μη ει­ δικό αναγνώστη.

Λογοτεχνία - Πνευματική ζωή • Τηλέμαχου Αλαβέρα, Διηγηματογράφοι της Θεσσαλονίκης. Εκδόσεις Κωνσταντινίδη, Θεσ­ σαλονίκη (1971). Στο πρώτο μέρος γίνεται μια αναφορά στο πνευματι­ κό κλίμα που εξέθρεψε τη σύγχρονη (από το 1930 κι έπειτα) πεζογραφία στη Θεσσαλονίκη και παρουσιάζε­ ται η εξέλιξη της διηγηματογραφίας σχεδόν παράλλη­ λα με την πορεία των λογοτεχνικών περιοδικών της πόλης. Στο δεύτερο μέρος δημοσιεύεται ανθολόγιο διηγημάτων.

• Γ.Θ. Βαφόπονλον, Σελίδες Αυτοβιογραφίας. Τόμοι α-δ, εκδόσεις Βιβλιοπωλείου της Εστίας, Αθήνα 1970-1975. Και στους τέσσερις τόμους υπάρχει πληθώρα πολύ­ τιμων στοιχείων, πληροφοριών και κρίσεων για την πνευματική και καλλιτεχνική ιστορία της Θεσσαλονί­ κης από τον μεσοπόλεμο ώς τη μεταπολίτευση. Η κα­ τάθεση ενός αυτόπτη μάρτυρα -μάλιστα πρωτεργάτη της λογοτεχνικής κίνησης στη Θεσσαλονίκη και χαρι­

64/αφιερωμα σματικού αφηγητή- διασώζει περιστατικά και γεγονό­ τα που κανείς άλλος δε φρόντισε να καταγράψει και θα είχαν ξεχαστεί.

Εξετάζεται εάν και κατά πόσο υπάρχει κοινωνικός προβληματισμός στο έργο των ποιητών της Θεσσαλονί­ κης.

• Γιώργον Ζωγραφάκη, Θεσσαλονίκη. Εκατό χρόνια λογοτεχνικής ζωής, 1878-1978. Ποίηση, πεζός λόγος, δοκίμιο, κριτική, θέατρο, μετάφρα­ ση. Εκδόσεις βιβλιοπωλείου Π. Ραγιά, Θεσσα­ λονίκη 1980.

• Γιώργον Πανάγον, Requiem για τρεις γενιές. Ιστορικό μυθιστόρημα. Θεσσαλονίκη 1980.

Περιέχονται βιο-βιβλιογραφικά σημειώματα για τους λόγιους και τους λογοτέχνες της εκατονταετίας, ταξινομημένα με αλφαβητική σειρά. Προηγούνται άρ­ θρα και σημειώματα διαφόρων συντακτών που καλύ­ πτουν το θέμα και από πλευράς περιοδικών, εφημερί­ δων, τυπογραφείων κτλ. Χρήσιμο βοήθημα για τον με­ λετητή της λογοτεχνίας.

• Γιώργον Ιωάννον, Πρωτεύουσα προσφύγων. Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 1984. Αυτοβιογραφικά κείμενα που αναφέρονται σε πρό­ τυπα και καταστάσεις της λογοτεχνικής και κοινωνι­ κής ζωής της Θεσσαλονίκης.

• Νίκον Καρατζά, Οι ποιητές της Θεσσαλονί­ κης 1930-1980. Εκδόσεις Επιλογή, Θεσσαλονίκη 1981. Του ίδιου, Οι πεζογράφοι της Θεσσαλονί­ κης 1930-1980. Εκδόσεις Επιλογή, Θεσσαλονίκη 1982. Μια χρήσιμη έκδοση ανθολόγησης του λογοτεχνικού δυναμικού της Θεσσαλονίκης, που περιλαμβάνει 26 ποιητές και 23 πεζογράφους (βιογραφικό σημείφμα, αποσπάσματα από κριτικές, ανθολόγιο) και συνοδεύε­ ται από γενικές εισαγωγές σε κάθε τόμο.

• Ξ.Α. Κοκόλη, Δώδεκα ποιητές. Θεσσαλονίκη 1930-1960. Εκδόσεις Εγνατία, Θεσσαλονίκη 1979. Το βιβλίο περιλαμβάνει σύντομα πορτρέτα των δώ­ δεκα σημαντικότερων ποιητών της Θεσσαλονίκης (Βαφόπουλος, Καρέλλη, Πεντζίκης, Θέμελης, Βαρβιτσιώτης, Στογιαννίδης, Χριστιανόπουλος, Ιωάννου, Ασλάνογλου, Αναγνωστάκης, Κύρου, Θασίτης) που παρου­ σιάζονται με βιογραφικό σημείωμα, βιβλιογραφία, αποσπάσματα κριτικών και σύντομες ανθολογήσεις από το έργο τους. Χρήσιμο βοήθημα για όποιον ενδιαφέρεται να γνωρίσει την ποίηση της Θεσσαλονίκης.

• Β.Δ. Κνριαζόπονλον, Τα πενήντα χρόνια του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης 1926-1976. Πανε­ πιστήμιο Θεσσαλονίκης, 1976. Η πρωτότυπη αυτή εργασία του ομότιμου καθηγητή Β.Δ. Κυριαζόπουλου καλύπτει ολότελα το θέμα: αναφέρεται στην ιστορία της πόλης, την ιστορία του πανε­ πιστημίου, την ιστορία της κάθε σχολής ξεχωριστά μα­ ζί με τα παραρτήματά της, τη βαθμιαία επέκταση και δημιουργία της πανεπιστημιούπολης, τις πανεπιστη­ μιακές εκδόσεις, τη φοιτητική ζωή, τη συμμετοχή του πανεπιστημίου στην πνευματική ζωή της πόλης κ.ά. Η έκδοση συνοδεύεται με πλούσια εικονογράφηση και βιβλιογραφία.

• Κωστή Μοσκώφ, Η κοινωνική συνείδηση στην ποίηση της Θεσσαλονίκης. Δοκίμιο. Θεσσαλονί-’ κη 1978.

Μια ιστορική, οικονομική και κοινωνική απεικόνιση της Θεσσαλονίκης και του λοιπού μακεδονικού χώρου από το 1878 ώς τη γερμανική κατοχή. Ταυτόχρονα με τα γεγονότα και τα πρόσωπα του μυθιστορήματος δί­ νεται το πορτρέτο της Θεσσαλονίκης κατά τον ταραγ­ μένο μεσοπόλεμο.

• Ν.Γ. Πεντζίκη, Μητέρα Θεσσαλονίκη. Εκδό­ σεις Κέδρος, Αθήνα 1982 (γ' έκδοση). 'Ενα από τα πιο αντιπροσωπευτικά έργα του συγ­ γραφέα, είναι μια ιδιότυπη απόδοση της σχέσης του με τη Θεσσαλονίκη. Αποτελείται από μια σειρά μικρών συνειρμικών πεζών.

Βιβλιογραφία • Βιβλία για τη Θεσσαλονίκη. Κατάλογος έκθε­ σης στο φουαγιέ του Κρατικού Θεάτρου, 10-23 Νοεμβρίου 1980, Δήμος Θεσσαλονίκης 1980. Συστηματική καταγραφή των βιβλίων που αναφέρονται σ’ όλες τις εκφάνσεις της ζωής της Θεσσαλονί­ κης (ιστορία, τέχνη, εκπαίδευση, εμπόριο κτλ.).

• Ντίνον Χριστιανόπονλον, Λογοτεχνικά βιβλία και περιοδικά που τυπώθηκαν στη Θεσσαλονίκη (1850-1950). Πρώτη καταγραφή. Ανάτυπο από το περιοδικό «Διαγώνιος», Θεσσαλονίκη 1980. Του ίδιου, Ελληνικές εκδόσεις στη Θεσσαλονίκη επί τουρκοκρατίας (1850-1912). Πρώτη κατα­ γραφή. Ανάτυπο από το περιοδικό «Διαγώνιος», Θεσσαλονίκη 1980. Πρόκειται για δύο πρωτότυπες βιβλιογραφικές ερ­ γασίες, με τις οποίες επιχειρείται η καταγραφή όλων των λογοτεχνικών εκδόσεων στη Θεσσαλονίκη επί έναν αιώνα και όλων των ελληνικών εκδόσεων στη Θεσσα­ λονίκη επί τουρκοκρατίας. Παρά τον ειδικό χαρακτή­ ρα τους, τα δύο αυτά φυλλάδια προσφέρουν ένα συγ­ κινητικό πανόραμα, της εκδοτικής δραστηριότητας της πόλης.

Δισκογραφία • Γιώργη Μελική, Λαϊκοί οργανοπαίχτες και τραγουδιστές τραγουδούν τη Θεσσαλονίκη από το 1668 ώς το 1917. Ανεξάρτητη παραγωγή Χρ. Μπακαλάκου - Θ. Μπακογιώργου, Θεσσαλονί­ κη 1985. Φιλότιμη προσπάθεια συγκέντρωσης μουσικού και λαογραφικού υλικού σχετικά με τη Θεσσαλονίκη. Εκτός από ελληνικά τραγούδια και παραμύθια, ο δί­ σκος περιλαμβάνει τουρκική μουσική και εβραϊκά τρα­ γούδια -όλα ερμηνευμένα από λαϊκούς ανθρώπους. Σε φροντισμένο ένθετο δημοσιεύονται (ελληνικά-αγγλικά) τα λόγια των τραγουδιών, παλιές φωτογραφίες, καρτ-ποστάλ και γκραβούρες.

αφιερωμα/65

Ο «κριτής και νομοφύλακας» της Θεσσαλονίκης Αρμενόπουλος και η παραδοσιακή μας αρχιτεκτονική Το 1985 είναι ο χρόνος της Θεσσαλονίκης. Η Θεσσαλονίκη, η «ενανόρούσα», «με­ γάλοπόλη» και «ενόοξοτάτη» πόλη, συμπληρώνει εφέτος 2.300 χρόνια συνεχούς και αδιάκοπης ιστορίας. Με ιδρυτή της το βασιλιά της Μακεδονίας Κάσσανδρο το 315 π.Χ., η Θεσσαλονίκη διάνυσε ώς σήμερα 23 αιώνες συναρπαστικής σε περιεχό­ μενο ιστορίας. Είναι μάλιστα από τις λίγες περιπτώσεις πόλεων με συνεχή και αδιάκοπη ιστορία τόσο μακράς διάρκειας. Πραγματικά, δεν υπήρξαν χρονικά κε­ νά στην ιστορία της Θεσσαλονίκης παρ’ όλο ότι στο διάβα της πέρασε μεγάλες συμφορές και δοκιμασίες. Μέσα όμως από αυτούς τους αγώνες επιβίωσης, δημιουργήθηκε με το χρόνο στους κατοίκους της η χαρακτηριστική εκείνη αντίληψη περί αυτοδιοίκησης, περί ελευθερίας, περί δημοκρατίας, στοιχεία που συναντά ο ιστορικός ερευνητής συχνά και στις σελίδες της πρόσφατης ιστορίας της.

66/αφιερωμα

Μια πλατεία της περιοχής της Άνω πόλης Θεσσαλονίκης όπως εικονίζεται σε καρτ-ποστάλ των αρχών τον αιώνα μας. Εδώ είναι φανερή μια αφανής «σνμφωνία» τον όομημένον και ελεύ­ θερον περιβάλλοντος στο οποίο κνριαρχεί η παρονσία τον συjf r a σνναντώμενον πλατάνου. Πλήρης αρμονία χτισμάτων και κοινόχρηστων χώρων είναι το χαρακτηριστικό της παραδοσια­ κής αρχιτεκτονικής κληρονομιάς μας.

Ο «χρυσός αιώνας» της μακραίωνης ιστορίας της Θεσσαλονίκης είναι ασφαλώς ο 14ος, ο αιώνας της μεγάλης ακμής και πνευματικής-πολιτιστικής ανάπτυξης της πόλης. Ιδιαίτερα το πρώτο μισό του αιώνα αυτού αποτελεί μια περίοδο που η πόλη γνωρίζει μεγάλη ευμάρεια και αίγλη ενώ την ίδια περίοδο η πρωτεύουσα Κωνσταντινού­ πολη, και το υπόλοιπο τμήμα της άλλοτε κραταιάς βυζαντινής αυτοκρατορίας, βρίσκονταν σε γενική παρακμή και αποδιοργάνωση. Το γεγονός αποδεικνύει αβίαστα ότι η χαρακτηριστική ανά­ πτυξη της Θεσσαλονίκης, στο πρώτο μισό του 14ου αιώνα, συνδέεται αποκλειστικά με τις ίδιες-δικές της δυνάμεις μια και η κεντρική διοί­ κηση του κράτους, εξασθενημένη όπως ήταν, δεν μπορούσε να επηρεάσει πια τις εξελίξεις πέρα από τον στενό γεωγραφικό της περίγυρο. Έτσι, ενώ γενικά στη βυζαντινή αυτοκρατορία επικρα­ τούσε αβεβαιότητα και πανικός για το επερχόμενο «τέλος», βρίσκουμε τη Θεσσαλονίκη, βασι­ σμένη στις δικές της δυνάμεις και το δικό της πνευματικό δυναμικό, να ακμάζει και να ευημερεί. Ενδεικτικό αυτής της ευμάρειας και ακμής είναι ασφαλώς το φαινόμενο της αναγέννησης των νομικών σπουδών του Βυζαντίου στη Θεσ­ σαλονίκη του Μου αιώνα, και ο εκσυγχρονισμός του συστήματος απονομής δικαίου με τη σύστα­ ση στην πόλη αποκεντρωμένων τοπικών δικα­ στηρίων. Οι νομικοί και οι λόγιοι της Θεσσαλο­ νίκης της περιόδου αυτής Νικηφόρος Χούμνος, Θωμάς Μάγιστρος, Δημήτριος και Πρόχορος Κυδώνης, Νικόλαος Καβάσιλας, Γρηγόριος Παλαμάς, Κωνσταντίνος Αρμενόπονλος, Ματθαίος Βλάσταρης κ.ά., προωθούν με τις εργασίες τους την ελευθερία της σκέψης και γνώσης παράλλη­ λα με τις πλέον προοδευτικές κινήσεις που εμφα­ νίζονται στη Δύση, και συγκροτούν στη Θεσσα­ λονίκη ένα κέντρο προοδευτικής διανόησης.

Ιδιαίτερα σημαντικό, στον τομέα της επιστή­ μης του δικαίου, είναι το έργο «Εξάβιβλος» του «κριτή» (δικαστή) της Θεσσαλονίκης Κωνσταντί­ νου Αρμενόπουλου που γράφηκε πιθανά το 1345. Το «Πρόχειρον Νόμων το λεγόμενον η Εξάβι­ βλος, σνναθροισθέν πάντοθεν κατ’ εκλογήν και κατ’ επιτομήν, οντω σνντεθέν παρά τον πανσεβάστου νομοφύλακος και κριτού Θεσσαλονίκης κνρού Κωνσταντίνου τον Αρμενόπουλου», διακρίνεται για το αττικό του ύφος και τη ρητορική του «καλλιέπεια». Δεν αποτελεί απλά μια συνα­ γωγή νόμων αλλά είναι έργο αυθύπαρκτο και ουσιαστικό. Το τελευταίο αυτό έργο της λόγιας βυζαντινής παράδοσης, υπήρξε πόνημα επισταμένης εργασίας της αυθεντίας της νομικής επι­ στήμης Κωνσταντίνου Αρμενόπουλου. Και το πιο σημαντικό, υπήρξε έργο μεγάλης πρακτικής σημασίας για την απονομή του δικαίου, απαλ­ λαγμένο μάλιστα από περιπτωσιολογίες και ρη­ τορείες. Υπήρξε νομικό σύγγραμμα που ξεπερ­ νάει - κατά την άποψή μας - σε σαφήνεια και ρεαλιστικότητα και αυτούς τους σύγχρονους αστικούς κώδικες. Άλλωστε η «Εξάβιβλος» του Αρμενόπουλου είναι γνωστό πως ίσχυσε σαν Αστικός Κώδικας στη χώρα μας σ’ όλη τη · διάρκεια της τουρκοκρατίας και μέχρι το 1946. Χρησιμοποιήθηκε δηλαδή από τους Έλληνες και τους άλλους βαλκανικούς λαούς, σαν βάση για την απονομή του δικαίου επί 600 συνεχή χρόνια, ενώ τα κείμενα που περιλαμβάνει αποτελούν το απόσταγμα της νομικής σκέψης 10 περίπου αιώ­ νων. Ακόμα για το λαό μας η «Εξάβιβλος» συν­ δέθηκε άμεσα με την πολιτιστική και ιστορική κληρονομιά του των μεσαιωνικών και νεότερων χρόνων. Το να αναλυθεί η «Εξάβιβλος» του Αρμενό­ πουλου στο σύντομο αυτό κείμενο, είναι τελείως ανέφικτο. Θα περιοριστούμε όμως μόνο σε μερι­ κές νύξεις του κειμένου που αναφέρονται σε θέ­ ματα αρχιτεκτονικής και πολεοδομικής οργάνω­ σης των πόλεων και των οικισμών που κατά τη γνώμη μας παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον καθώς αποδεικνύουν πως οι βυζαντινοί πρόγο­ νοί μας προβληματίζονταν με ιδιαίτερη σοβαρό­ τητα πάνω στα θέματα αυτά τα οποία πολλοί θεωρούν αποκλειστικά αντικείμενα του σύγχρο­ νου κόσμου. Και έχουν σημασία και αξία οι πα­ ραπάνω διατάξεις της «Εξαβίβλου» και για τον πρόσθετο λόγο ότι οι περισσότεροι παραδοσια­ κοί οικισμοί της πατρίδας μας κτίστηκαν με βά­ ση τη νομοθεσία του Αρμενόπουλου που γίνον­ ταν σεβαστή και από αυτούς τους Τούρκους δυ­ νάστες της πατρίδας μας. Οι ελληνικοί παραδο­ σιακοί οικισμοί μας αφήνουν κατάπληκτους για την ανθρώπινη διάσταση στη δομή τους, την πολεοδομική-λειτουργική τους σύνθεση, το σεβα­ σμό προς τις φυσικές αρετές και το τοπίο, μεγέ-

αφιερω μα/67

θη που δεν μπόρεσαν να εξασφαλίσουν οι σύγ­ χρονες τεχνοκρατικές πολεοδομικές μελέτες ούτε η σχετική με το θέμα πολεοδομική νομοθεσία. Αντίθετα τα σύγχρονα οικιστικά σύνολα και τα μεμονωμένα κτίσματα είναι κτισμένα σε ένα ασφυκτικό πλαίσιο, σκληρό, άκαμπτο και απάν­ θρωπο. Το δομημένο περιβάλλον των σύγχρονων πόλεων και οικισμών, συνέπεια του νομοτεχνικού πλαισίου που καθορίζουν οι πολεοδομικές διατάξεις του καιρού μας, περιορίζει τον άν­ θρωπο και του στερεί κάθε δυνατότητα δημιουρ­ γικής φαντασίας. Τα σύγχρονα κτίρια και τα ση­ μερινά κτιριακά σύνολα συνήθως και κατά, κα­ νόνα αγνοούν τον περίγυρό τους, δεν σέβονται την υπόσταση της πόλης και τον κοινόχρηστο χαρακτήρα της, κτίζονται τυχαία μετά από πρό­ χειρες μελέτες, δεν σέβονται την παρουσία των γειτόνων οικιστών και αποτελούν προϊόντα εμ­ πορικής εκμετάλλευσης της γης. Το πόσο διαφορετικές αντιλήψεις, για το δομη­ μένο περιβάλλον των ανθρώπων και για την πο­ λεοδομική οργάνωση των πόλεων και των οικι­ σμών, υπήρχαν κατά την περίοδο του 14ου αιώ­ να της Θεσσαλονίκης, μπορεί να το διαπιστώσει κανείς με τη μελέτη του βιβλίου «περί καινοτο­ μιών» που αποτελεί ένα από τα 6 βιβλία της «Εξαβίβλον» του Κωνσταντίνου Αρμενόπουλου. Το βιβλίο «περί καινοτομιών», όπου η λέξη «καινοτομία» ερμηνεύεται σαν «άνοιγμα νέου δρόμου» (με την πλατιά έννοια) ή σαν «εισαγωγή νέων μεθόδων», αναφέρεται ολόκληρο στη δια­ δικασία παραγωγής αρχιτεκτονικού έργου και στους τρόπους οργάνωσης των οικισμών σύμφω­ να με τους θεσμούς της πολιτείας. Τρία παρα­ δείγματα αποδεικνύουν πως οι σχετικές διατά­ ξεις του βιβλίου δεν γράφηκαν «επί παραγγελία» αλλά αποτελούν, κατά κάποιο τρόπο, ένα εθιμι­ κό δίκαιο που διαμορφώθηκε ελεύθερα από τις ίδιες τις σχέσεις των ανθρώπων και από την κοι­

νωνική ανάγκη να συμβιώσουν μέσα στον ίδιο οικισμό. Και αυτά σε μια περίοδο ακμής της φεουδαρχίας και του τιμαριωτισμού. Και πρώτα, τι έννοια δίνονταν τότε (το 1345) στη λέξη «οικοδομώ». Γράφει ο Αρμενόπουλος (βιβλ. Δ ' παρ. I): «Καινόν πράγμα ποιεί τις ή δια το οικοδομείν ή δια το καταλνειν τίποτε και την προτέραν όψιν εναλλάσσειν» (Πραγματοποιεί κάποιος νέο έργο με το να οικοδομεί ή να κατεδαφίζει ένα κτίριο και να αλλάζει την προηγούμενη αυτού όψη). Αλήθεια ποιος νόμος, διάταγμα ή διάταξη δί­ νει σήμερα με τόσο συνοπτικό μάλιστα τρόπο, την επέμβασή μας στο περιβάλλον; Πότε συνδέθηκε, και μάλιστα με διάταξη πρωΑπόσπασμα από παλιά τοπογραφικά σχέδια της Θεσσαλονίκης του 1890. Μέσα στην ελεύθερη διάταξη των κτιαμάτων μπορεί να διακρίνει κανείς εύκολα πως υπήρξε και αχεδιααμός αλλά και «προθέσεις» για πλήρη εκμετάλλευση των παρεχόμενων δυ­ νατοτήτων των οικοπέδων. Φυσικά η έννοια «πλήρης εκμετάλ­ λευση» δεν είχε -όπως σήμερα- ποσοτική αλλά ποιοτική σήμα-

68/αφιερωμα

ταρχική, το «καινόν πράγμα», το «οικοδομείν», το «καταλύειν» και το «εναλλάσσειν»·, Κάποια άλλη διάταξη στον Αρμενόπουλο (βιβλ. Δ ' παρ. 23) «Περί οικοδομής οίκων», μας εντυπωσιάζει για το πώς εκτιμούνταν τότε (τον 14ο αιώνα) η ουσία και πώς εξασφαλίζονταν οι επιθυμητές συνθήκες ηλιασμού, αερισμού και θέας των οικισμών. Γράφει ο Αρμενόπουλος: «Τους κατασκευάζοντας και οικοδομούντας εκ νέου οίκους εν μεν επιπέδοις εν ταις πόλεσι χρη αφίστασθαι του γείΐονος ή των γειτόνων πόδας δέκα και ποιείν θυρίδας, ως ά βονληθώσιν εν αυταίς· θυρίδας δε ει μεν οίκος είη αποθήκης, εξείναι αυτοίς ανοίγειν, ως αν βουληθείεν άπαξ γαρ και ου συνεχώς οχλήσουσιν, ως αποθήκης ούσης». (Αυτοί που κατασκευάζουν και κτίζουν νέες οικίες στις πόλεις οφείλουν (να τις κατα­ σκευάζουν) σε απόσταση δέκα ποδών από τη γειτονική ή γειτονικές οικίες για τα μονόροφα κτίσματα και τότε μπορούν να κατασκευάζουν σ’ αυτές παράθυρα όπως θέλουν. Αν το κτίριο εί­ ναι αποθήκη μπορούν πάντοτε να ανοίγουν όσα και όπου θέλουν παράθυρα γιατί η ενόχληση δεν είναι συνεχής). Είναι γνωστό σε όλους πού οδήγησαν οι σύγ­ χρονοι Οικοδομικοί Κανονισμοί (Γ.Ο.Κ.) με τις διατάξεις τους περί φωταγωγών, αεραγωγών και κλειστών αυλών όπου όχι μόνο δεν εξασφαλί­ στηκαν στοιχειώδεις συνθήκες αερισμού, ηλιασμού και θέας, αλλά δημιουργήθηκαν χώροι απαράδεκτοι από κάθε άποψη για χώρους κύ­ ριας και καθημερινής χρήσης. Αντίθετα στους παραδοσιακούς μας οικισμούς, μεταξύ των οποίων και η παλιά - προ της πυρκαγιάς του 1917 - Θεσσαλονίκη και η περιοχή της 'Ανω Πό­ λης που ευτυχώς σε μεγάλο ποσοστό διασώθηκε, βρίσκουμε όλα τα αγαθά της νομοθεσίας του Αρμενόπουλου: Ελεύθερη θέα, πλήρης αερισμός, θαυμάσιος ηλιασμός με τα «έρκερ» και τους ανοιχτούς εξώστες και χαγιάτια της μακεδονικής

λαϊκής αρχιτεκτονικής μας και της λαϊκής αρχι­ τεκτονικής και των άλλων περιοχών της πατρί­ δας μας (Ήπειρος, Αμπελάκια, Πήλιο, Ζαγοροχώρια, αιγαιοπελαγίτικη αρχιτεκτονική κλπ.). Ένα ακόμα παράδειγμα από την πολεοδομική νομοθεσία του Αρμενόπουλου μας δίνει το μέγε­ θος εκτίμησης και σεβασμού των κοινοχρήστων πραγμάτων, κάτι που μάταια προσπαθούν να προδιαγράφουν οι σύγχρονες σχετικές διατά­ ξεις. Ο Αρμενόπουλος, σαν νομοθέτης, τοποθε­ τεί την «πόλη» πάνω από το ιδιωτικό συμφέρον και την κερδοσκοπία και γράφει: «Ό τι μέσου όντος στενωπού ή πλατείας οικοδομεί τις τον εαυτόν οίκον, ει και πλέον έχει των δώδεκα ποδών το του στενωπού ή της πλατείας μέτρον μη αφαιρείσθω το περιττόν και τω ιδίω οίκω προστιθέσθω- ουδέ γαρ επί βλάβη του δη­ μοσίου τους δώδεκα πόδας, ώρισεν η διάταξις, αλλ’ ώστε μη στενώτερον των δώδεκα ποδών εί­ ναι τον μεταξύ των οίκων αέρα · ότε δε πλέον το της ρύμης ευρεθή ή της πλατείας μέτρων, μηδέν εξ αυτού αφαιρείσθαι, αλλά τη πόλει σώζεαθαι τα οικεία» [Ό ταν κτίζει κάποιος την οικία του σε στενό δρόμο ή σε πλατεία και η απόσταση αυ­ τής είναι μεγαλύτερη των 12 ποδών, δεν μικραί­ νει την απόσταση ούτε προσθέτει τη διαφορά στην οικία του γιατί η διάταξη δεν όρισε τα 12 πόδια προς βλάβη του δημοσίου συμφέροντος αλλά για να διευκολύνεται ο μεταξύ των οικιών αερισμός. Αν δε η απόσταση βρεθεί μεγαλύτερη τίποτα δεν αφαιρείται αλλά διαφυλάσσεται σαν (ελεύθερος ακάλυπτος κοινόχρηστος) χώρος της πόλης]. Με τη μικρή παραπάνω αναφορά στο έργο του Θεσσαλονικέα νομοφύλακα και κριτή Κωνσταν­ τίνο Αρμενόπουλο, και την ιδιαίτερη νύξη του πολεοδομικού-αρχιτεκτονικού περιεχομένου του, βγαίνει ένα συμπέρασμα: ο φετινός γιορτα­ σμός των 2.300 χρόνων της Θεσσαλονίκης δεν αποτελεί ευκαιρία για απλές ιστορικές αναδρο­ μές στο παρελθόν της πόλης. Είναι και μια δυνα­ τότητα να γνωρίσουμε πράγματα χρήσιμα στην καθημερινή μας ζωή, στην καθημερινή μας πρα­ κτική. Αυτό άλλωστε είναι και το ουσιαστικό πε­ ριεχόμενο και η ουσία της Ιστορίας.

■ Σύντομη βιβλιογραφία: - R. Browning: «Μακεδονία, 4.000 χρόνια», Αθήνα 1982, σελ. 334-335 - G. Ο Strogorsky: «Ιστορία του Βυζαντινού Κρά­ τους», Αθήνα 1978, σελ. 163 - Α. Παπαγιαννόπουλου: «Ιστορία της Θεσσαλονί­ κης», Θεσσαλονίκη 1982, σελ. 109-111.

- Κ. Γ. Πιτσάκη: «Κωνσταντίνος Αρμενόπουλος, Πρό­ χειρον Νόμων ή Εξάβιβλος», Αθήνα 1971.

- Θ. Ν. Φλογαΐτου: «Οι Δικ αστικοί Νόμοι της Ελλά­ δος, τόμος Τέταρτος περιέχων την Εξάβιβλον του Αρμενοπούλον», Αθήνα 1888.

Π

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ

r

1

επ ιλο γή

μέσα στη σκόνη του καιρού, την ερημιά του παρόντος ΔΗΜ ΗΤΡΗ ΚΑ ΛΟ ΚΥΡΗ : Η Π ρο­ κυμαία. Ποιήματα, 1978-1983. Αθήνα, ύψιλον/βιβλία, 1984. Σελ.

48.

Τα λιγοστά, αλλά πολυσέλιδα ποιήματα της συλλογής αυτής, δείχνουν κατηγορηματικά την προφανή διέλευση του Δημήτρη Καλοκύρη μέσα από τα σκοτεινά ρεύματα του υπερρεαλισμού. Μια διέλευση, που ίσως να επηρέασε περισσότερο τον δη­ μιουργό στη σύλληψη των ποιητικών κυττάρων και όχι τόσο στην απόδοσή τους, η οποία τουλάχιστον στο βιβλίο αυτό, πα­ ρουσιάζεται αρκετά αμβλυμένη. Είναι μια ποίηση προχωρημέ­ νη και κατασταλαγμένη σε έννοιες πιο φωτεινές, πιο σαφείς, όπως άλλωστε και ολόκληρη η μεταϋπερρεαλιστική ποίηση σή­ μερα, που εμφανίζεται με διαυγέστερα τα προχώματα των λέ­ ξεων και πιο επεξεργασμένη. Κάθε ποίημα, κάθε δημιούργημα γενικότερα, αποτελεί μια συγκεκαλυμμένη απόπειρα αυτοβιογρα­ φίας, μέσα στη διαδικασία της αυ­ τοερμηνείας του δημιουργού, όσο βέβαια και να μη φαίνεται αυτό, όσο και αν αυτός δεν είναι ο επιτε­ λικός σκοπός. Με την έννοια αυτή η αυτοβιογραφία είναι η απαρχή κάθε θεματογραφίας και από τον κανόνα αυτό δεν ξεφεύγει και η «Προκυμαία» του Δημ. Καλοκύρη. Η μνήμη προσφέρει την ύλη, δια­ μορφώνει εξακολουθητικά το συγ­ κινησιακό υπόβαθρο, που είναι και το σταθερό πλαίσιο εκδηλώσεως κάθε δημιουργίας. Από τα σπα­

ράγματα του χρόνου αντλεί τη φω­ νή του ο ποιητής και ντύνει τις μελ­ λοντικές του ελπίδες. Εδώ, τα σπα­ ράγματα του χρόνου εκτείνονται πέρα από τις προσωπικές επάλξεις. Ό σο και αν το ποίημα είναι έργο ιδιωτικό, προσωπικό, ο χώρος του ποιήματος είναι ανοιχτός σε αλλότρια πρόσωπα, σε ποικιλώνυμα στοιχεία, σε έργα και ημέρες μα­ κρινές. Ο Δημ. Καλοκύρης αναφέρεται αόριστα στο παρελθόν, εξυπονοώντας, όμως, ορατές χρονολο­ γίες, γεγονότα που έχουν ζήσει λίαν κοντινοί μας πρόγονοι, ανεξί­ τηλα σημάδια φυλετικής μνήμης,

που επιζούν ακόμα, χάρη στον αντίκτυπό τους επάνω στις αυξημένες ευαισθησίες των δημιουργών. Μια τέτοια ποιητική δεν θα ήταν εύκο­ λο να μην επηρεασθεί από την κα­ βαφική συνειρμική «... εδώ ήταν ο καναπές...κλπ», που προεκτείνεται όμως, σε χώρους και χρόνους πολύ ευρύτερους: ... Εδώ, μου λέγαν, ήταν πρώτα ένας φούρνος κι ένα σιδεράς εκεί έφτιαχναν κάρα και πουλούσαν φυλαχτά εκεί γινόταν το τυρί, εκεί πατούσαν το σταφύλι εδώ φ υλάγαν τους λεπρούς εκεί δουλεύανε τ’ ασήμι και τους αργαλειούς και ύφαιναν αστερισμούς, παντρολογήματα και τρικυ­ μίες.

Ήταν, υπήρχαν, αλλά τώρα δεν είναι, δεν υπάρχουν. Η διαπίστω­ ση αυτή, όσο αυταπόδεικτη και αν είναι γενικά, δεν παύει πάντα να είναι ένα τραγικό γεγονός, ιδίως όταν έρχεται να διατυπωθεί ύστερα

70/οδηγος από τη συγκίνηση και τον κλονισμό της προσωπικής ήττας. Η αλλαγή του καιρού και των ανθρώπων, οι διακυμάνσεις του πολιτισμού, όπως αποτυπώνσνται στα υλικά και τεχνικά επιτεύγματα του αν­ θρώπου, κάθε δραστηριότητα που σφραγίζει την Ιστορία από τη δόξα ώς τη φθορά. Η παρατήρηση αυτή αποτελεί και τον βασικό εννοιολογικό και συγκινησιακό άξονα της «Προκυμαίας». Ό λα αλλάζουν, που θα πει όλα χάνονται. Μικρά διανύσματα με σταθερή αρχή και τέλος. Αλλά και η ύλη ξεπερνάει τον εαυτό της, το θάνατό της. Η πτώση της ύλης συνοδεύεται από την προέκτασή της μέσα στο πνεύ­ μα, το προφορικό αντικαθιστά το γραπτό, η ουσία των γεγονότων, έστω και παραλλαγμένη, επαφίεται στην παράδοση κι έτσι διατηρείται, τα ίδια τα γεγονότα χαραγμένα στη συλλογική μνήμη ξεπερνούν τον πραγματικό τους όλεθρο. Ήταν, λοιπόν, και τώρα δεν εί­ ναι. Μέσα στη σκόνη του καιρού, στην ερημία του παρόντος, η δόξα ενός κόσμου μακρινού καταυγάζει το μυθικό της φως. Ο απόηχος αυ­ τός του παρελθόντος αποτελεί πολ­ λές φορές και μια μυστική επικάλυ­ ψη του παρόντος, μέσα από την οποία διαμορφώνονται οι σταθερές οπτικές θεώρησης και δημιουργίας. Αντανακλά τις εσώτερες διεργα­ σίες, τους τρόπους του πράττειν και του ζειν και, στο βαθμό συνο­ χής του παρόντος με το παρελθόν, προσφέρει τη δυνατότητα διαιώνι­ σης κάθε χαρακτηριστικού γνωρί­ σματος του ανθρώπου, που τον συ­ νοδεύει σε κάθε σημαντική του στάση μέσα στο χώρο και το χρόνο.

Με τη χρονική αντίθεση, λοιπόν, του κάποτε και του τώρα, όπου το κάποτε σημαίνει το καλό και ονει­ ρεμένο και το τώρα σημαίνει το κα­ κό, όπου το κάποτε σημαίνει «τα αστραφτερά καρφιά της ιστορίας» και το τώρα «πορεία στην παγωμέ­ νη νύχτα», ο Δημ. Καλοκύρης κτί­ ζει τα ονειρικά αετώματα της υπερρεαλιστικής του ποίησης. Υπάρχει ένα έντονο βυζαντινό κλί­ μα με εσχατολογικές προεκτάσεις, αλλά μακριά από κάθε μεταφυσική δεισιδαιμονία του χριστιανισμού. Υπάρχει μια ειδωλολατρική έξαρ­ ση γεμάτη απελπισία και παράπο-

λέξεων παίρνει τη σωστή του προέ­ κταση όταν οι ίδιες οι λέξεις σφα­ δάζουν κάτω από τη μεταφυσική τους εκδοχή.

Οι συγκεχυμένες, παραβολικές εκθέσεις του κόσμου, οι ονειροπο­ λήσεις μέσα σε νυσταλέες, μεσημε­ ριάτικες ώρες ξεκινούν από αφετη­ ρίες ιστορικών καταστροφών και αποβλέπουν σε μια «προετοιμασία για την τελική πατρίδα». Ποια μπορεί να είναι η τελική πατρίδα για τον ποιητή; Μια συγκεκριμένη χωροχρονική αναφορά με όλα τα κοινωνικά και θρησκευτικά σημά­ δια επάνω της; Μια ουτοπία; Ή , τέλος, η μεταφυσική εκδοχή του όλου παιχνιδιού;

Συνήθως, και αναφερόμαστε πάντα στον ελληνικό χώρο, η μεταϋπερρεαλιστική ποίηση συνιστά, κατά το πλείστον, σκηνογραφικές απόπειρες. Το ντεκόρ, η περιγρα­ φή του τοπίου, του φυσικού κυ­ ρίως περιβάλλοντος, παρά της ψυ­ χικής κατάστασης, είναι το πρώτο μέλημα, για να μη πούμε η μόνη δυνατότητα του μεταϋπερρεαλιστή ποιητή. Από τον κανόνα αυτόν δεν ξεφεύγει και ο Δημ. Καλοκύρης, που αποδίδεται σε μια εξόχως πε­ ριγραφική ποίηση. Η περιγραφή αυτή είναι μια διαχρονική τοπο­ γραφία με κατεύθυνση συνήθως προς το παρελθόν, όπου σημειώ­ νονται με τη δέουσα προσοχή τα «στίγματα», που δίδουν και το έναυσμα του ποιήματος, γιατί υπάρχει πάντα ο ελλοχεύων φόβος της μνήμης, που «για να μη σηκώ­ σει θυμωμένη κάποιο βραδάκι τη φτερούγα της» σπονδές τρυφερών λέξεων πρέπει να της γίνονται και ολονυχτίες ευλαβικές να της αφιε­ ρώνονται. Οι εικόνες αυτές δεν εί­ ναι παρά «ιστιοφόρα μιας χαμένης εποχής», που έχουν το άλλοθι να ταξιδεύουν «στου λόγου τις ακατα­ νόητες διαδρομές» και γι’ αυτό να μην κατηγορούνται για τις δυσανά­ λογες αποδόσεις είτε των φωτομε­ τρικών τους όγκων, είτε του μετα­ φορικού τους περιεχομένου. Ασυ­ νείδητα ή όχι, αλλά, πάντως, ειλικρινά, ο Δημ. Καλοκύρης ομολο­ γεί:

Στην ποίηση χωρούν όλες οι εκ­ δοχές. Η ποίηση είναι ο μαγικός καθρέφτης, που μέσα του μπορεί ο καθένας να δει τον φαντασμαγορι­ κό κόσμο των επιθυμιών του. Αλ­ λά, όταν ο ποιητής χρησιμοποιεί λέξεις κοφτερές, τότε οι εκδοχές γί­ νονται λιγότερες. Τα πράγματα σχεδόν αποσαφηνίζονται. 'Αλλες εκδοχές αποκλείονται και άλλες κυριαρχούν. Και στην περίπτωση της «Προκυμαίας» το νόημα των

Φ Ρ Ο Ν ΤΙΣ Τ Η Ρ ΙΟ ΞΕΝ Ω Ν ΓΛΩ ΣΣΩ Ν ΤΑΧΥΡΥΘΜΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΑΓΓΛΙΚΩΝ-ΓΑΛΛΙΚΩΝ-ΙΤΑΛΙΚΩΝ- ΓΕΡΜΑΝΙΚΩΝ-ΙΣΠΑΝΙΚΩΝ • από πεπειραμένους ξένους και Έλληνες καθηγητές.

• λειτουργούν τμήματα 5-7 σπουδαστών σε όλα τα επίπεδα.

• η ύλη κάθε τάξης καλύπτεται σε 4 μήνες λόγω του αποτε­ λεσματικά δοκιμασμένου συστήματος διδασκαλίας που εφαρμόζουμε.

— ΝΕΑ ΤΜΗΜΑΤΑ---------■ απο 3 Οκτ;ωβρη εως 10 Γενάρη— • Πληροφορίες για εγγραφές: ΑΜΠΕΛΟΚΗΠΟΙ: Σινώπης 6 - Τηλ. 7 7 Ι5 2 2 8 (Πίσω από τον «Πύργο Αθηνών»)_________ _________

Κι ίσως να είναι αυτό εδώ το αρχικό θεώρημα κι η μυστική του απόδειξη ταυτόχρονα στην παρουσία των άλλων κάτι που ξεκινάει απαλά να διαγράφει τις περιπολίες των ανθρώπων πάνω στο μ α ύρο όαχτυλίόι του θεού.

... ν’ αστράψει η κάθε λέξη και να τεντωθεί χωρίς κανένα νόημα στη χορδή του ουράνιου τό­ ξου. ΗΛΙΑΣ ΚΕΦΑΛΑΣ

οδηγος/71

π λ α ίσ ιο

οι τολμηρές προτάσεις της φαντασίας Μ ΙΧΑΕΛ ΕΝΤΕ: Ιστορία χωρίς τέ­ λος (Ατέλειωτη Ιστορία). Μετάφραση: Ρένα Καρθαίον. Αθή­ να, Ψυχογιός, 1985. Σελ. 456.

Υπάρχουν βιβλία που δεν απαιτούν από τον αναγνώστη τους να έχει μια συγκεκριμένη ηλικία. Ένα από αυτά και η «Ιστορία χω­ ρίς τέλος» του Μίχαελ Έντε, που κυκλοφόρησαν οι εκδόσεις Ψυ­ χογιός σε άψογη μετάφραση της Ρένας Καρθαίου. Τι είναι αυτό που κυριαρχεί στις 450 περίπου σελίδες του μυθιστορήματος; Με μια λέξη: η φαντασία. Ίσως η πιο εκρηκτική φαντασία που συ­ ναντά κανείς στα λογοτεχνικά βιβλία των τελευταίων χρόνων. Μια φαντασία που καθορίζει ακόμα κι αυτή τη δομή του έργου. Αλλά δεν είναι -καθόλου, μάλιστα!- η φαντασία για τη φαντασία. Μέσα από αυτή γίνονται -άλλοτε πλατύτερα, άλλοτε σύντομα- αναφο­ ρές σε προβλήματα κοινωνιολογίας, ψυχολογίας, μεταφυσικής. Ο πλήρης συγκερασμός μιας πυ­ κνής δράσης με μια βαθιά φιλοσο­ φική ματιά, κάνει το βιβλίο αυτό να έχει πολλαπλά επίπεδα ανάγνω­ σης και ν’ απευθύνεται σε παιδιά -μεγάλα, βέβαια- όσο και σε ενήλι­ κες. Η υπόθεση του βιβλίου εξελίσσε­ ται, σχεδόν εξ ολοκλήρου, στη χώ­ ρα της Ονειροφαντασίας. Εκεί που βασιλεύει η Παιδική Αυτοκράτειρα και κατοικούν πλάσματα περίεργα, πλάσματα που ξεφεύγουν απ’ την όποια ανθρώπινη δέσμευση, τόσο σε επίπεδο μορφής, όσο και ιδιοτή­ των. Είναι η χώρα που το καλό και το κακό έχουν τα ίδια δικαιώματα, μα και τις ίδιες υποχρεώσεις. Το ίδιο η ομορφιά με την ασχήμια. Ο θάνατος με τη ζωή. Είναι η χώρα δίχως όρια χρόνου και χώρου. Αλλά η χώρα αυτή κινδυνεύει να καταστραφεί. Οι κηλίδες του τίπο­ τε ολοένα και απλώνονται πάνω της και την εξαφανίζουν και κατα­ στρέφουν τους κατοίκους της. Την προσπάθεια αυτών των πλασμάτων να βρουν το λόγο ύπαρξης και εξά-

πλωσης του Τίποτε και στη συνέ­ χεια να το καταπολεμήσουν, εξι­ στορεί το βιβλίο - στο πρώτο του μέρος. Και μαζί μ’ εμάς, αυτή την προσπάθεια την παρακολουθεί και ο κεντρικός ήρωας -ένα παιδί εί­ ναι- του μυθιστορήματος. Αυτό το αγόρι, καθώς διαβάζει το βιβλίο που διαβάζουμε κι εμείς, συμπάσχει τόσο -όσο και ταυτίζε­ ται- με τα πρόσωπα της ονειρο­ φαντασίας και τα πάθη τους, ώστε κάποια στιγμή επεμβαίνει για να δώσει αυτό τη λύση -στην ουσία δεν κάνει τίποτε άλλο παρά να εισέλθει, μέσα από το βιβλίο που διαβάζει, στη χώρα του ονείρου και της μαγείας. Και είναι αυτή ακριβώς η επίσκεψη ενός ανθρώ­ που στη χώρα της ονειροφαντασίας που θα αποτρέψει την τελική κατα­ στροφή της και Ρα την αναδη­ μιουργήσει, ενώ παράλληλα θ’ αρ­ χίσει -το αγόρι, εννοώ- μια καθα­ ρά προσωπική πορεία ανακάλυψης του πυρήνα του είναι του. Η πορεία, λοιπόν, ενός ανθρώ­ που μέσα στη χώρα της φαντασίας,

................

"

ΤΟ Λ Η ΚΑΖΑΝΤΖΗ : Μ ια Μ έρα Με Τον Σ χαριμπα. Αθήνα, Στιγμή, 1985. Σελ. 150.

ΚΑΝΕΙΣ δεν θα μπορούσε να ζωγραφίσει καλύτερα τον επαναστάτη λεξιλάγνο γέροντα της Χαλκίδας από τον ίδιο. Κι ο Τόλης Καζαντζής σε τούτο το βιβλίο του αφήνει τον Γιάννη Σκαρίμπα να μιλήσει μόνος του, σαν ποταμός αφριστός, όπου η έλλειψη συνοχής του λόγου του γίνεται χαρακτηριστικό ιδιάζον της πληθωρικής προσωπικότητάς του. Έτσι, τα «σουσούμια» του, ο χωρίς φραγμούς μικροκαθωσπρεπισμού νους του, η τρέλα και το μεγαλείο του, διαγράφονται ολοκληρωτικά, κάνοντας το «Μια Μέρα» το σημαντικότερο κείμενο που έχει γραφεί για και από - τον Σκαρίμπα. ΣΑΣΑ ΤΣΑΚΙΡΗ: Κλειστή Στροφή. Αθήνα, Καστανιώτης, 1985. Σελ. 87.

ΚΑΜΙΑ εποχή δεν σφράγισε τόσο βαθιά τους Έλληνες όσο η δεκαετία ’40-’50. Κι αυτή τη σφραγίδα (σφραγισμένη κι η ίδια) καταγράφει στο μυθιστόρημά της η Σάσα Τσακίρη, σαν να ξορκίζει το χρόνο και τα αποτυπώματα τού τότε όπως έχουν φτάσει στο σήμερα. Με μια μορφή γραφής αποσπασματική στα άλματά της, καθώς και η μνήμη μοιάζει να συγκρατεί επιλεκτικά και συγκεχυμένα τις μορφές και τα γεγονότα, για να υποβαστάξει τις πεποιθήσεις ή τα οράματα, που όσο κι αν ξεφτίζουν παραμένουν ισχυρά. ΒΑΪΟΣ ΠΑΓΚΟΥΡΕΛΗΣ

72/οδηγος

ΖΑΝ ΚΑΙΡΟΛ

Η μπαλάνπχ ενός σπιτιού

Ο Συμεών Περπινιάν έχει ένα και μοναδικό όνειρο στη ζωή του. Ένα όνειρο που του έχει γίνει έμμονη ιδέα: να χτίσει ένα σπι­ τάκι, μια ζεστή φωλιά όπου θα καταφΟγει μακριά από τις κακίες των ανθρώπων και την τύρβη της πόλης. Αλλά βρισκόμαστε στο 1938 και στην Ευρώπη χτίζονται άλλου είδους καταφύγια. Όμως ο Συμεών ζει στο περιθώριο της Ιστορίας: δε δίνει καμιά προσοχή στα ουρλιαχτά του Χίτλερ, στον υπόκωφο θόρυβο της γερμανικής μπότας που πλησιάζει- χτίζει πέ­ τρα πέτρα το σπιτάκι του, απορροφημένος από το όραμά του. Ένα όραμα ταπεινό, αθώο, κοι­ νότοπο, που θα συντρίβει αμείλι­ κτα από το πεπρωμένο. Η Μπαλάντα ενός Σπιτιού είναι μια από τις πιο ευαίσθητες ιστο­ ρίες πάνω στην ανθρώπινη μοίρα. Ένα συγκινητικό οικογενειακό χρονικό όπου οι σκηνές της α­ πλής καθημερινότητας υποχω­ ρούν απότομα μπροστά σε εικό­ νες εφιαλτικές, αποκαλυπτικές, αλλά δοσμένες με εκείνη την ι­ διαίτερη λιτότητα, τη βαθιά αν­ θρωπιά, τη σεμνή «εξυπνάδα της καρδιάς» που χαρακτηρίζουν όλα τα έργα του Ζαν Καιρόλ.

ΑΣΤΑΡΤΗ . ΣΟΛΩΝΟΣ 121 -ΤΗΛ. 3606 597

είναι το κύριο θέμα που αναπτύσ­ σεται στο δεύτερο μέρος του βι­ βλίου. Και είναι η ανάπλαση αυτού του οδοιπορικού τόσο διεξοδική, τόσο βαθιά και τόσο πλούσια σε τολμηρές προτάσεις, ώστε το μυθι­ στόρημα ξεφεύγει από τα πλαίσια μιας περιπέτειας και διεκδικεί την οντότητα μιας φιλοσοφικής περι­ πλάνησης. Χωρίς, όμως, να χάνει τη ζωντάνιά και την πρωτοτυπία που η φαντασία χαρίζει.

εκφράζει το παρελθόν. Το λιοντάρι που είναι ο θάνατος ζει στον δικό του χώρο και η φωνή που πλανιέ­ ται -η απόλυτη συνείδηση- δεν πρόκειται να συγκρουστεί με κανέ-

Στην αχανή χώρα της ονειροφαν­ τασίας υπάρχουν αμέτρητα επιμέρους βασίλεια που ενώ εκφράζουν το καθένα κάτι το διαφορετικό από τα υπόλοιπα, εντούτοις συνυπάρ­ χουν. Και είναι αυτή η συνύπαρξη, απόλυτα αντίθετων καταστάσεων Ο Μ.Ε. καταφέρνει να δώσει σε και προσώπων, που πυροδοτεί τη κάθε πρόσωπο που επινοεί, την ου­ σύγκρουση. σία ενός συμβόλου. Σε κάθε κατά­ Ο Έντε καταφέρνει να τοποθε­ σταση, την υπόσταση μιας φιλοσο­ τεί το άσπρο δίπλα στο μαύρο, δεί­ φικής δομής χνοντας την αναγκαιότητα της συ­ Κι έτσι η «Ιστορία δίχως τέλος» νύπαρξής τους μέσα στην αντίθεση γίνεται η αντίστοιχη «Χώρα των που η ίδια η φύση τους προστάζει. ' Θαυμάτων» του καιρού μας, προ­ Απ’ αυτή τη σκοπιά βλέποντας τείνει τρόπο συγγραφικής συνύ­ το έργο, μπορούμε να μιλήσουμε παρξης μυθιστορήματος και παρα­ για την πλήρη επιτυχία ενός νέου μυθιού. τρόπου λογοτεχνικής σύνθεσης που Έγραψα πιο πάνω για τα πολλά κι αυτός, με τη σειρά του, ερμηνεύ­ επίπεδα ανάγνωσης, που το βιβλίο ει την παγκόσμια επιτυχία του συγ­ αυτό προσφέρει. Φυσικό, λοιπόν, γραφέα που από ηθοποιός, σκηνο­ να υπάρχουν και αντίστοιχα πολ­ θέτης και κειμενογράφος παραστά­ λές κριτικές προσεγγίσεις. σεων για καμπαρέ, μετατρέπεται Έτσι, θα μπορούσε κανείς ν’ -«για να ξεφύγω από τη διδακτική αναφερθεί στα μηνύματα του Έντου Μπρεχτ», όπως δηλώνει- σε τε, όπως και στην ερμηνέία των δημιουργό βιβλίων για παιδιά (;) συμβόλων που χρησιμοποιεί. Ή και υπερασπιστή της φαντασίας. Ο στη «διπλή» δομή του. Αλλά καί ίδιος συχνά λέει πως «έζησα τους στις φιλοσοφικές καταβολές του. πόθους του σπουδαστικού κινήμα­ Προσωπικά, προτιμώ να θίξω τος, της γενιάς που ήθελε τη φαντην υπόσταση των ηρώων του, σαν . τασία στην εξουσία και ύστερα τις πρόσωπα που δικαιολογούν την δυσκολίες και την αναδίπλωση. παρουσία τους σ’ ένα μυθιστόρηΩστόσο κάποια στιγμή -αναφέρομαι στους λογοτεχνικούς κύκλουςΜα, τελικά, η «Ιστορία χωρίς τέ­ τους έπιασε όλους η έμμονη ιδέα λος» είναι μυθιστόρημα; της στράτευσης, του βιβλίουΑν δεχτώ -και τον δέχομαι- τον ντοκουμέντου. Η φαντασία έφθασε ισχυρισμό πως ένα μυθιστόρημα στο σημείο να χρειάζεται δικαιολοπρέπει να περικλείει μια σύγκρου­ ση, τότε το βιβλίο αυτό είναι μυθι­ Έτσι ο Έντε προβάλλει την στόρημα. Η σύγκρουση, που πάνω άποψη πως για να φθάσει κανείς της στηρίζεται, πραγματώνεται με­ στην πραγματικότητα πρέπει να ταξύ των δυνάμεων της φαντασίας περάσει μέσα από τον κόσμο της κι αυτών της όποιας ισοπέδωσης. φαντασίας και του υποσυνείδητου. Τα πρόσωπα-ήρωες, όμως, δεν Από τα πέντε βιβλία που μέχρι τώ­ συμμετέχουν σ’ αυτή τη σύγκρου­ ρα έχει γράψει, στα ελληνικά κυ­ ση. Είναι όλα τους δημιουργήματα, κλοφορούν η «Ιστορία δίχως τέ­ μα και οπαδοί, της φαντασίας. Κι λος» και η «Μόμο» - α μελέτη του αν αποφασίσουμε να εξαιρέσουμε χρόνου, δοσμένη με τον ίδιο τρόπο τον βασικό πρωταγωνιστή -μονα­ μείξης φαντασίας και ρεαλισμού. δικό εκπρόσωπο της φυλής των αν­ Δυο, λοιπόν, από τα πέντε. Είναι θρώπων- όλοι οι υπόλοιποι ήρωες κρίμα! Γιατί ο Έντε ίσως να είναι καλούνται να εκφράσουν μια συγ­ το καλύτερο αντίδοτο στην ισοπέκεκριμένη κατάσταση, μια μονο­ δωση κάθε ονείρου και φαντασίας διάστατη υπόσταση. που μαστίζει τον τόπο μας αυτά τα Η Παιδική Αυτοκράτειρα εκ­ τελευταία -πόσα, άραγε;- χρόνια. φράζει το μέλλον. Και συνυπάρχει, σε πλήρη αρμονία, με το γέρο που ΜΑΝΟΣ ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ

ΔΕΛΤΙΟ 12 Σεπτεμβρίου 1985

β ιβ λιο γ ρ α φ ικό δελτίο α ρ ιθ . 128 LT

Το Βιβλιογραφικό Δελτίο συντάσσεται μ ε την πολύτιμη συνερ­ γασία του βιβλιοπωλείου της «Εστίας», τη διεύθυνση και το προσωπικό του οποίου ευχαρι­ στούμε θερμά.

• Η ταξινόμηση των βιβλίων γίνε­ ται με βάση το γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρ­ μοσμένο στην ελληνική βιβλιο­ γραφία.

• Σε κάθε κατηγορία βιβλίων προηγούνται αλφαβητικά οι έλ•

ληνες συγγραφείς και ακολου­ θούν οι ξένοι.

• Η κατάταξη των ξένων συγγρα­

φέων γίνεται σύμφωνα με το ελ­ ληνικό αλφάβητο.

• Στην κατηγορία των περιοδικών δεν περιλαμβάνονται εβδομαδι­ αία έντυπα.

• Για την ακόμη μεγαλύτερη πλη­ ρότητα τον Δελτίου, παρακαλούνται οι εκδότες να μας στέλ­ νουν έγκαιρα τις καινούριες εκ­ δόσεις τους.

ΓΕΝΙΚΑ ΕΡΓΑ

ΑΠΟΚΡΥΦΙΣΜΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΚΟΟΥΝΤΕΡΤ ΑΛΛΙΣΟΝ. Αλχημεία. Η φιλοσοφική λίθος. Μετ. Ανδρέας Τσάκαλης. Αθήνα, Πύρινος Κό­ σμος, 1984. Σελ. 208. Δρχ. 1300.

Αθωνικά σύμμεικτα. Κατάλογοι αρχείων. Αθήνα, Εθνικόν Ίδρυμα Ερευνών/Κέντρο Βυζαντινών ερευ­ νών, 1985. Σελ. 153. Δρχ. 600.

ΘΡΗΣΚΕΙΑ

ΟΔΗΓΟΙ

ΓΕΝΙΚΑ

GINGER STEPHANIE - KLINT CHRISTOPHER. Athens: A survival handbook. Athens, Efstathiadis Group, 1985. Pag. 296+supplement. Drs. 500.

ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Β. Πνευματική ανάβαση. Θεσ­ σαλονίκη, 1985. Σελ. 56. Δρχ. 120.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

ΓΕΝΙΚΑ

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ

ΒΑΒΛΙΔΑΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ. Ο 20ός αιώνας και η νιότητα. Αθήνα, Τα Χελιδόνια. Σελ. 29. Δρχ. 65.

ΒΕΛΤΣΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Για την επικοινωνία. Αθήνα, Καστανιώτης, 1985. Σελ. 114. Δρχ. 300.

7 4/δελτιο ΦΟΣΕ ΖΑΝ - ΛΟΡΕΝΖΙΛΕΟ. Ελεύθερος χρόνος: και­ ρός για αλλιώτικες διακοπές. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1985. Σελ. 185. Δρχ. 300.

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ

ΠΟΛΙΤΙΚΗ

ΓΚΟΤΟΒΟΣ Α.Ε. Παιδαγωγική αλληλεπίδραση. Κοι­ νωνία και Σχολείο, αριθ. 1. Αθήνα, Σύγχρονη Εκπαίδευ­ ση, 1985. Σελ. 175. Δρχ. 500.

ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ ΛΟΥΚΑΣ θ . Συνδικάτα και σοσιαλι­ στικός μετασχηματισμός. Β' έκδοση. Αθήνα, Αιχμή, 1985. Σελ. 391. Δρχ. 600. ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙ. Ελληνικό συν­ δικαλιστικό κίνημα. Πρακτικά συνεδρίου. Αθήνα, 1984. Σελ. 215. Δρχ. 500. ΚΑΛΟΓΕΡΟΠΟΥΛΟΣ Ν.Α. Η δημοκρατία. Μορφές και έννοια. Αθήνα, Σιδέρης, 1985. Σελ. 117. Δρχ. 400.

ΜΙΑΛΑΡΕ ΓΚΑΣΤΟΝ. Εισαγωγή στην αιδαγωγική. Μετ. Κυριάκος Κατσιμάνης. Αθήνα, Επικαιρότητα, 1985. Σελ. 219. Δρχ. 500.

ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

Ο.Π. Α. - ΡΗΞΗ. Ένοπλη πάλη και τρομοκρατία. Αντι­ παραθέσεις, αριθ. 8. Αθήνα, Κομμούνα, 1985. Σελ. 112. ΠΕΓΙΟΣ Γ. Απότην ιστορία του συνδικαλιστικού κινήματοςτηςΚαβιίλας. (1922-1953). Αθήνα, ΟΑΕΔ, 1984. Σελ.

198.

ΙΑΤΡΙΚΗ

ΧΟΤΖΑ ΕΝΒΕΡ. Ό ταν τέθηκαν τα θέματα της Νέας Αλβανίας. Αθήνα, Πλανήτης. Σελ. 381. Δρχ. 900.

SKOKLSEV ANTONISE. Acupuncturologija. Βελονι­ σμός. Μετ. Μ. Καράβης. Αθήνα, Γεωργιάδης, 1985. Σελ.

326. Δρχ. 1500.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ

ΝΤΕΡΣΕΛ ΕΡΧΑΡΝΤ. Σοσιαλιστική δημοκρατία στην παραγωγή. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1985. Σελ. 57. Δρχ.

100.

ΒΑΛΚΑΝΑΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ: Οικολογία. Αθήνα, Παπαζή­ σης, 1985. Σελ. 238. Δρχ. 500.

ΔΙΚΑΙΟ

ΤΕΧΝΕΣ

ΚΟΥΡΑΚΗΣ ΝΕΣΤΩΡ Ε. Η ποινική καταστολή. Β' έκδοση. Αθήνα, Σάκκουλας, 1985. Σελ. 357. Δρχ. 1000.

ΓΕΝΙΚΑ

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ-ΠΑΙΔ/ΓΙΚΗ

ΚΑΖΑΖΗ ΣΟΦΙΑ. Έλληνες καλλιτέχνες. Δέκα χρόνια κριτική. 1974-1984. Θεσσαλονίκη, Διαγώνιος, 1985. Σελ.

228. Δρχ. 600.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΝΙΚΗΤΑΡΑ ΧΡΙΣΤΙΝΑ. Δοκίμια για το μάθημα της έκθεσης των μαθητών του Λυκείου. Αθήνα, Καστανιώτης, 1985. Σελ. 209. Δρχ. 500. ΤΟΥΛΟΥΜΑΚΟΣΙΩ. Σ. Η αναθεώρηση του νόμου για την ανωτάτη εκπαίδευση. (Μερικές προτάσεις). Αθήνα, Παπαζήσης, 1985. Σελ. 54. Δρχ. 150.

ΓΡΗΓΟΡΑΚΗΣ ΠΑΝΟΣ - ΜΙΓΑΔΗ ΣΟΦΙΑ - ΧΑΡΑ­ ΛΑΜΠΟΥΣ ΔΕΣΠΟΙΝΑ. Μεθώνη-Κορώνη. Αθήνα, Μέλισσα, 1984. Σελ. 40. Δρχ. 450. ΜΠΟΖΙΝΕΚΗ-ΔΙΔΩΝΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ. Κρήτη. Αθή­ να, Μέλισσα, 1984. Σελ. 80. Δρχ. 800. ΣΑΒΒΑΡΗ Ε. -ΤΣΑΜΤΣΟΥΡΗ Β. Αστυπάλαια. Αθή­ να, Μέλισσα, 1984. Σελ. 32. Δρχ. 450.

δελτιο/75 ΦΙΛΙΠΠΙΔΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Κυνουρία. Αθήνα, Μέλισ­ σα, 1984. Σελ. 40. Δρχ. 450.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΕΛΛΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Ο άνεμος των τελευ­ ταίων ημερών. Αθήνα, Διογένης, 1985. Σελ. 29.

ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. Αχαΐα. Αθήνα, Μέλισ­ σα, 1984. Σελ. 40. Δρχ. 450.

ΛΑΛΙΩΤΗΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. Η μαθητείατηςπλοκής. Αθήνα, χ.χ. Σελ. 39.

ΜΟΥΣΙΚΗ

ΧΡΥΣΑΝΘΗΣ ΚΥΠΡΟΣ. Συμφωνία στον αέρατηςΕνάτης του Μπετόβεν. Λευκωσία, Ελληνικός Πνευματικός Όμιλος Κύπρου, 1985. Σελ. 22.

ΠΑΝΟΠΟΥΛΟΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. Η ενπαραλλήλω. Αθήνα, Όμβρος, 1985. Σελ. 29.

ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. ΓιατονΣαββόπουλο. Λευ­ κωσία, Αιγαίον, 1985. Σελ. 70.

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΜΟΛΟΧΑΣ ΝΙΚΟΣ. Οι κάρτες της Πάτρας. Αθήνα, συλλογές, 1985. Σελ. 128. Δρχ. 350.

ΧΡΥΣΑΣ ΑΝΔΡΕΑΣ. 80 σονέτα όλατου έρωτα. Ποίηση. Αθήνα, Δωδώνη,.1985. Σελ. 93.

KAVAFIS CONSTANTINO. Poesie segrete. Milano, Crocetti, 1985. 156 p. ΡΟΥΜΙ TZΑΛΑΛΟΥΝΤΊΝ. Εκλογή από τα ποιήματά του. Μετ. Α. Αναστασόπουλος. Επιμ. Γ. Καμπασακαλής. Αθήνα, Διάσταση, 1985. Σελ. 72. Δρχ. 350.

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

ΓΛΩΣΣΑ ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ ΙΩΝ. Σαμοθράκη. Αθήνα, Ελεύθερη Σκέψις, 1985. Σελ. 135. Δρχ. 300.

ΓΕΝΙΚΑ ΤΟΜΠΑΪΔΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Γλωσσογραφία. Μελέτες και άρθρα για τη γλώσσα. Αθήνα, Επικαιρότητα. Σελ.

292. Δρχ. 700.

ΚΛΑΣΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ ΠΟΙΗΣΗ ΦΡΑΓΚΟΥΛΗΣ ΑΘ. Κ. Ανθολογία αρχαίας ελληνικής λυρικής ποίησης. Αθήνα, Πατάκης, 1985. Σελ. 439.

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΠΟΙΗΣΗ ΖΗΒ ΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ. Άτιτλα.Σέρρες,1985.Σελ,28. ΚΑΤΗΣΣΤΕΦΑΝΟΣ. ΎμνοςειςτηνΟφειλίαν. Αθήνα, Σημείον, 1985. Σελ. 22.

ΚΑΛΟΓΗΡΟΥ ΓΙΑΝΝΗΣ Μ. Τα κουμπιά της Αλέξαινας. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1985. Σελ. 95. Δρχ. 200. ΡΙΤΣΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Ο γέροντας με τους χαρταϊτούς. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Κέδρος, 1985. Σελ. 101. Δρχ. 350. ΦΩΤΙΑΔΗΣ Α. Ο δεύτερος άγγελος. Κομοτηνή, Εκλογή, 1985. Σελ. 98. Δρχ. 300.

VIDAL GORE. Ουάσιγκτον D.C. Μετ. Νέστορας Χούνος. Αθήνα, Καρρέ, 1985. Σελ. 496. Δρχ. 450.

EASTERMAN DANIEL. Ο τελευταίος δολοφόνος. Μετ. Κώσταε Γαλανόπουλος. Αθήνα, Καρρέ, 1985. Σελ.

441. Δρχ. 400.

ERDMAN PAUL Ε. Οι τελευταίες μέρες της Αμερικής. Μετ. Ερρίκος Μπαρτζινόπουλος. Αθήνα, Καρρέ. Σελ.

316. Δρχ. 300. ΚΑΙΡΟΛΖΑΝ. Η μπαλάντα ενός σπιτιού. Μετ. Γιώργος Κ. Καραβασίλης. Αθήνα, Αστάρτη, 1985. Σελ. 222. Δρχ.

500. ΜΑΚ ΓΙΟΥΑΝ ΙΑΝ. Πρώτος έρωτας. Μετ. Ρωξάνη Καυτατζόγλου. Αθήνα, Οδυσσέας, 1985. Σελ. 186. Δρχ.

250. ΜΠΟΡΧΕΣΧΟΡΧΕΛΟΥΙΣ. Οδημιουργός. Μετ. Τάσος Δενέγρης - Δημήτρης Καλοκύρης. Αθήνα, ύψιλον/βιβλία, 1985. Σελ. 92. Δρχ. 250. ΠΙΡΑΝΤΕΛΛΟΛΟΥΙΤΖΙ. Γυμνή ζωήκαιάλλαδιηγήματα. Μετ. Κατερίνα Γλυκοφρύδη. Αθήνα, Καστανιώτης, 1985. Σελ. 163. Δρχ. 350. ΦΙΤΖΕΡΑΛΝΤ Φ. ΣΚΟΤΤ. Ο παράδεισος του ΠατΧόμπυ. Μετ. Φαίδων Ταμβακάκης. Αθήνα, Οδός Πανός, 1985. Σελ. 173. Δρχ. 350.

76/δελτιο

ΜΕΛΕΤΕΣ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΔΕΠΟ ΥΝΤΗ ΓΚΡΑΤΣΙΑ ΣΠ. Δώδεκα έλληνες ποιητές. Αθήνα, Δρυμός, 1985. Σελ. 311. Δρχ. 700.

ΑΛΕΞΟΠΟΥΛΟΥ-ΜΠΑΓΙΑ ΠΟΛΛΥ. Ιστορία της Ελευσίνας. Απότηνπροϊστορική μέχρι τη ρωμαϊκή περίο­ δο. Ελευσίνα, Δήμος Ελευσίνος, 1985. Σελ. 223.

ΛΥΚΙΑΡΔΟΠΟΥΛΟΣ ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ. Η εαχάτη στρά­ τευση. Έξιδοκίμια (και ένα σχόλιο) στο ίδιο θέμα. Αθήνα, ύψιλον/βιβλία, 1985. Σελ. 95. Δρχ. 250. ΠΑΝΤΑΖΗΣ Π.Δ. Η διαλεκτική των εκθέσεων ιδεών. Αθήνα, Επικαιρότητα, 1985. Σελ. 286. Δρχ. 700. ΧΕΙΜΩΝΑΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Ο λόγος. Μάθημα έβδομο και τελευταίο. Ο χρόνος και το σύμβολο. Αθήνα, Ράππας, 1985. Σελ. 117. Ηδιδασκαλίατηςλογοτεχνίας. ΣυνέδριοτουΣεριζί. Μετ. Ι.Ν. Βασιλαράκης, Αθήνα,Επικαιρότητα, 1985.Σελ.229. Δρχ. 550.

ΘΕΑΤΡΟ ΕΡΓΑ

Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια. Τόμος ΣΤ'. Κέρκυρα, 1985. Σελ. 313. Δρχ. 1700. ΒΛΑΧΟΠΟΥΛΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ. Η Ζάκυνθος στον πόλεμο 1940-41. Αθήνα, 1985. Σελ. 24. ΚΑΜΠΟΥΡΟΓΛΟΥ ΠΑΝΤΟΛΕΩΝ. Ιστορία του Πει­ ραιώς. Από του 1833-1882 έτους. (Επανέκδοση). Βιβλιο­ θήκη Ιστορικών Μελετών, αριθ. 196. Αθήνα, Καραβίας, 1985. Σελ. 109. Δρχ. 400. ΚΛΗΜΗΣ ΑΡΙΣΤ Ν. Οι συνεταιρισμοί στην Ελλάδα. Τόμος Α'. Αθήνα, Πιτσιλάς, 1985. Σελ. 527. Δρχ. 1500. ΚΡΑΝΙΔΙΩΤΗΣ ΝΙΚΟΣ. Ανοχύρωτη πολιτεία. Κύπρος 1960-1974. Τόμοι Α '+ Β'. Πολιτική και Ιστορία, αριθ. 25. Αθήνα, Εστία, 1985. Σελ. 665+674. Δρχ. 2400 (οι δυο τόμοι). Η Μάχη του Έθνους. Στρατϊωτικαί εκθέσεις και μελέται. (Ανατύπωση). Αθήνα, Ελεύθερη Σκέψις, 1985. Σελ. 38. Δρχ. 100. ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ ΘΑΝΑΣΗΣ. Η γη της Θράκης. Κο­ μοτηνή, Εκλογή, 1985. Σελ. 101. Δρχ. 300.

ΠΑΠΑΓΓΕΛΟΥ ΡΟΗΣ. Ξένοι. Αθήνα, Διογένης, 1985. Σελ. 66. ΧΡΥΣΑΝΘΗΣ ΚΥΠΡΟΣ. Δελφικέςαμφικτυονίες. Λευ­ κωσία, Ελληνικός Πνευματικός Όμιλος Κύπρου, 1985. Σελ. 17.

ΝΟΤΑΡΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. Το Μακεδονικό Ζήτημα όπως τοείδεο«Γ ιάνης»Κορδάτος. Αθήνα, Δωδώνη, 1985. Σελ.

135. Δρχ. 400.

ΙΣΤΟΡΙΑ

ΣΑΘΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΊΝΟΣ Ν. Τουρκοκρατούμενη Ελ­ λάς. (Επανέκδοση με ευρετήριο). Βιβλιοθήκη Ιστορικών Μελετών, αριθ. 195. Αθήνα, Καραβίας, 1985. Σελ. 666. Δρχ. 1800.

ΠΛΟΥΜΙΔΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Σ. Αιτήματα και πραγματι­ κότητες των ελλήνων της βενετοκρατίας (1554-1600). Ιωάννινα, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, 1985. Σελ. 183. Δρχ.

500.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ

ΣΦΥΡΟΕΡΑΣ ΒΑΣ. ΒΛ. Ιστορία της Ελευσίνας. Από τη βυζαντινή περί 'δο μέχρι σήμερα. Ελευσίνα, Δήμος Ελευ­ σίνος, 1985. Σελ. 206.

ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΥ ΒΙΤΩ. Η Ακρόπολη και η ιστορία της. Δ ' έκδοση. Αθήνα, Κέδρος, 1985. Σελ. 102.

ΧΑΤΖΗΦΩΤΗΣ Ι.Μ. Τα εργαστήρια και η αγορά των Καρυών Αγίου Όρους στον 19ο αι. Αγιορειτικά Τετρά­ δια, αριθ. 3. Άγιον Όρος, Πανσέληνος, 1985. Σελ. 60. Δρχ. 200.

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΓΟΝΑΤΑΣ ΝΕΟΦΥΤΟΣ - ΚΥΔΩΝΙΑΤΗΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΣ. Η μουσουλμανική μειονότητα της Θράκης. Κομοτηνή, 1985. Σελ. 143. Δρχ. 400. ΚΟΥΚΟΥΝΑΣ ΔΗΜΟΣ. Οι μυστικές διαπραγματεύ­ σεις του Ε.Α.Μ. με την κυβέρνηση I. Ράλλη. Αθήνα, Μέτρον, 1985. Σελ. 76. Δρχ. 250. Το ημερολόγιο του Μπόμπυ Σαντς. Μετ. Ν.Π.-Γ.Κ. Λευ­ κωσία, Αιγαίον, 1985. Σελ. 42.

ΤΑΞΙΔΙΑ ΚΟΣΜΟΣ ΠΑΖΟΛΙΝΙΠΙΕΡ ΠΑΟΛΟ. Το άρωμα των Ινδιών. Μετ. Κώστας Πολέτης. Αθήνα, Οδός Πανός, 1985. Σελ. 133. Δρχ. 300.

δ ελ τιο /7 7

ΠΑΙΔΙΚΑ

ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΟΣ ΠΟΛΙΤΗΣ. Τεύχος 49. Δρχ.

100. ΔΕΛΤΙΟ. Κέντρο Οικολογικής Περιβαλλοντικής και Εναλλακτικής πληροφόρησης. Τεύχος 3.

ΕΛΕΥΘΕΡΑ ΑΝΑΓΝΩΣΜΑΤΑ ΒΑΛΑΣΗ ΖΩΗ. Ο βασιλιάς και τ’ αηδόνι. Αθήνα, Γνώ­ ση, 1985. Σελ. 15. Δρχ. 300. ΓΟΥΛΙΜΗ ΑΛΚΗ. Η αόρατη σελίδα. Μυθιστόρημα για παιδιά. Αθήνα, Ελευθερουδάκης, 1985. Σελ. 367. Δρχ.

850.

ΔΕΛΤΙΟ. Σύνδεσμος βιομηχανιών Βορείου Ελλάδος. Τεύχος 6-7/230-231. ΔΙΑΒΑΖΩ. Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύχος 126. Δρχ. 150. ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ. Μηνιαία εφημερίδα για την αυτοδιοίκηση. Φύλλο 13. Δρχ. 30. ΔΙΑΛΟΓΟΣ. Περιοδική έκδοση της Ένωσης Φιλολόγων Νομού Ηρακλείου. Τεύχος 5.

ΓΡΗΓΟΡ1ΑΔΟΥ-ΣΟΥΡΕΛΗ ΓΑΛΑΤΕΙΑ. Τα σκυλιά του Αγίου Βερνάρδου. Θεσσαλονίκη, Α.Σ.Ε., 1985. Σελ.

130. Δρχ. 350.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ. Τεύχος 5.

ΠΑΙΟΝΙΔΟΥ ΕΛΛΗ. Παιδικές ιστορίες. Αθήνα, Σύγ­ χρονη Εποχή, 1985. Σελ. 47. Δρχ. 150.

ΕΜΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ. Φύλλο 65.

ΓΚΑΤΙΝΙΤΖΟΒΑΝΙ. Τ’όνειροτου Πετράκη. Μετ. Τζένη Μαστοράκη. Αθήνα, Οδυσσέας/Αίολος, 1985. Σελ. 31. Δρχ. 400. ΚΑΡΠΙ ΠΙΝΙΝ. Τα παράθυρα του ήλιου. Μετ. Τζένη Μαστοράκη. Αθήνα, Οδυσσέας/Αίολος. 1985. Σελ. 31. Δρχ. 400. ΝΤΙΚΕΝΣ ΦΡΑΝΚ. Το χρυσό βιολί. Μετ. Τζένη Μαστο­ ράκη. Οδυσσέας/Αίολος, 1985. Σελ. 31. Δρχ. 400. ΟΡΙ. Το ημερολόγιο του κόκκινου ήλιου. Μετ. Τζένη Μαστοράκη. Αθήνα, Οδυσσέας/Αίολος, 1985. Σελ. 31. Δρχ. 400.

ΕΜΕΙΣ. Ο κόσμος της Εθνικής Τράπεζας. Τεύχος 4. ΕΠΟΠΤΕΙΑ. Τεύχος 104. Δρχ. 300. ΕΡΜΑΡΧΟΣ. Μηνιαία περιοδική φυλλάδα. Τεύχος2-3. ΗΧΟΣ ΚΑΙ HI-FI. Τεύχη 149 και 150. Δρχ. 120. ΘΥΡΙΔΑ. Γενική επιθεώρηση τηςΤράπεζαςτηςΕλλάδος. Τεύχος Α71985. Δωρεάν. ΙΘΑΚΟΣ. Μηνιάτικη εφημερίδα της Ιθάκης. Φύλλο 81. ΙΣΤΟΡΙΑ. Μηνιαίο περιοδικό ιστορικής ύλης. Τεύχος 205. Δρχ. 200. Η ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΣΕΡΡΩΝ. Φύλλα 32,33 και 34. Δρχ. 30. Η ΝΕΑ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ. Τεύχος 11. Δρχ. 150.

ΟΦΜΑΝ. Κοπέλια. Οκαρυοθραύστηςκαιοβασιλιάςτων ποντικιών. Παραμύθια που χορεύουν. Διασκευή Ειρήνη . Μαρρά. Μουσική επιμέλεια Ιάσων Αντωνιάδης. Αθήνα, Κέδρος, 1985. 1 κασέτα.

ΝΕΑ ΠΑΙΔΕΙΑ. Κείμενα παιδευτικού προβληματισμού. Τεύχος 35. Δρχ. 300.

PIENKOWSKI JAN. Καλή χώνεψη. Αθήνα, Άμμος, 1S>84. Δρχ. 750.

ΟΥΡΑΝΟΙ. Αεροδιαστημική επιθεώρησις. Φύλλα 241 και 242. Δρχ. 50.

ΘΕΑΤΡΟ ΔΕΛΩΝΗΣ ΑΝΤΩΝΗΣ. Ας παίξουμε τους μεγάλους. Θεατρικό έργο. Αθήνα, Ηράκλειτος. Σελ. 69. Δρχ. 230.

ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ. Τεύχος 19. Δρχ. 200.

ΠΑΝΘΕΟΝ. Γυναικείο δεκαπενθήμερο περιοδικό. Τεύ­ χος 836. Δρχ. 100. Η ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ. Μηνιάτικη έκδοση γνώμης Ν. Κοζά­ νης. Φύλλο 10. Δρχ.. 30. ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΚΥΠΡΟΣ. Τεύχη 293-295, 296-297. ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ. Μηνιαία επιθεώρηση τέχνης. Τεύχη 22 και 23. Δρχ. 150. ΠΡΟΟΔΟΣ ΤΗΣ ΖΑΚΥΝΘΟΥ. Φύλλο 375.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ

ΣΙΦΝΑΪΚΗ ΦΩΝΗ. Μηνιαία εφημερίδα της Σίφνου. Φύλλο 247-248.

ΑΝΟΙΧΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ. Τεύχος 4. Δρχ. 130.

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ. Τεύχος 23. Δρχ. 200.

ΑΝΤΙ. Δεκαπενθήμερη πολιτική επιθεώρηση. Τεύχη 298 και 299. Δρχ. 70.

ΣΧΟΛΙΑΣΤΗΣ. Τεύχος 30. Δρχ. 130.

ΣΚΕΨΗ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ. Τεύχος 4. Δρχ. 140.

ΒΙΒΛΙΟ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ. Τεύχος 1. ΓΥΝΑΙΚΑ. 15μερο γυναικείο περιοδικό. Τεύχος 928. Δρχ. 100.

4 ΤΡΟΧΟΙ. Τεύχος 180. Δρχ. 130. ΦΘΙΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ. Ετήσια φιλολογική έκδοση.

1985. Δρχ. 500. ΦΙΛΟΙ ΠΟΛΥΤΕΚΝΩΝ. Φύλλο 26-27. Δωρεάν.

78/δελτιο

3 Σεπτεμβρίου 1985

κριτικογρα φ ία

Επιμέλεια: Μαρία Τρουπάκη

Στην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτικές που δημοσιεύονται στον ημερήσιο αθηναϊ­ κό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, και κριτικές δημοσιευμένες στον περιοδικό και επαρχιακό τύπο, όσες φυσικά φροντίζουν να μας στέλνουν οι συντάκτες τους. Για κάθε βιβλίο σημειώνονται, μέσα σε παρένθεση: το όνομα του κριτικού και ο τίτλος του εντύπου (βλ. Υπόμνημα), καθώς και η ημέρα δημοσίευσης της κριτικής, αν πρόκειται για εφημερίδα, ή ο αριθμός έκδοσης, αν πρόκειται για περιοδικό έντυπο.

-------- Υ π ό μ ν η μ α ------------ΕΣ: Ελεύθερος (Στερ. Ελλ.) ΕΨ: Επιστημονική Σκέψη ΕΩ: Ελεύθερη Ώρα ΗΜ: Ημερήσια ΝΥ ΗΧ: Ήχος και Hi-Fi ΘΟ: θούριος ΚΑ: Καθημερινή ΠΛ ΒΧ: Β. Χατζηβασιλείου ΚΑ: Κυπριακός Λόγος ΓΜ: Γ. Ματζουράνης CO: Cosmopolitan ΠΠ: Π. Παιονίδης ΓΣ: Γ. Σαββίδης ΛΕ: Η Λέξη ΣΤ:: Δ. Σταμέλος ΔΚ: Δ. Κονιδάρης ΜΕ: Μεσημβρινή Τ θ : Τ. θεοδωρόπουλος ΓΠ: Γ. Παναγιώτου ΝΕ: Τα Νέα ΤΑ: Τ. Λειβαδίτης ΔΓ: Δ. Γιάκος ΝΗ: Νέα Εποχή ΤΣ: Σ. Τσακνιάς ΔΖ: Δ. Ζαδές ΝΣ: Νέα Εστία ΦΚ: Φ. Κονδύλπε ΔΠ: Δ. Παπακωνσταντίνου ΟΜ: Ομπρέλα ΦΤ : Φ. Τοιάοκικ ΔΣ: Δ. Σιατόπουλος ΟΠ: Οδός Πανός ΕΑ: Ε. Αρανίτσης ΟΤ: Οικονομικός Ταχυδρόμος ΕΝΤΥΠΑ ΕΒ: Ε. Βαλτά ΑΓ ΠΑ: Πάνθεον ΕΖ: Ε. Ζωγράφου ΑΗ Απογευματινή ΠΕ: Περισκόπιο της Επιστήμης ΕΛ: Ε. Παππά ΑΚ Ακρόπολις ΠΘ: Πολιτικά Θέματα ΕΠ: Ε. Παμπούκη ΑΝ Αντί ΠΚ: Πνευματική Κύπρος EM: Ε. "Μόσχος ΑΠ Απανεμιά ΠΛ: Πολιτιστική ZB: Ζ. Βαλάση ΑΥ Αυγή ΠΟ: Πολίτης ΘΠ: Θ. Μ. Πολίτης ΒΟ Βορειοελλαδικά ΠΡ: Πόρψυρας ΘΥ: Θ. Παπανικολάου ΒΡ Β Βραδυνή ΡΙ: Ριζοσπάστης ΙΔ: I. Δραγώης Π Τατί ΣΕ: Σύγχρονη Εκπαίδευση ΚΑ: Κ. Ανδρόνικός ΓΤ 'ράμματα και Τέχνες Σ θ: Σύγχρονα θέματα ΚΓ: Κ. Γουλιάμος ΔΙ Διαβάζω ΣΚ: Σκιάθος ΚΔ: Κ. Θ. Δημαράς ΔΑ Διάλογος ΣΛ: Συλλεκτικός Κόσμος ΚΕ: Κ. Εμονίδης ΔΠ Δεκαπενθήμερος Πολίτης ΣΠ: Σπουδές ΚΗ: Σ. Κατσίμης ΔΡ Δραμινή ΣΣ: Σύγχρονη Σκέψη ΚΚ: Κ. Καραχάλιος ΔΣ ΣΥ: Συμβολή ΚΝ: Κ. Ντελόπουλος ΕΒ Εμείς και το Βιβλίο ΤΑ: Ταχυδρόμος ΚΣ: Κ. Σταματίου ΕΓ ΐλεύθερη Γνώμη ΤΕ: Τριφυλιακή Εστία ΚΤ: Κ. Τσαούσης ΕΙ ΐικόνες ΤΚ: Ταχυδρόμος Καβάλας ΚΧ: Κ. Χρυσάνθης Ε θ Έθνος ΤΟ: Τομές ΛΑ: Λ. Αποσκίτης ΕΛ Ελευθεροτυπία ΤΤ: Τετράγωνο ΜΑ: Μ. Αποστολάτος ΕΜ Εβδόμη ΦΣ: Φιλολογική Στέγη ΜΚ: Μ. Κοντολέων ΕΚ Ελικώνας ΧΑ: Χάρτης ΜΠ: Μ. Παπαδοπούλου ΕΟ Εποπτεία ΧΡ: Η Χριστιανική ~ :— ;— :-----------— Τ Κατάκη X.: Οι τρεις ταυτότητες της νεοελληνικής κοινωνίας Βιβλιογραφίες (Δ. Γεωργός, ΚΑ, 15/8) Δρούλια Λ. - Κοντή Β.: Ηπειρωτική βιβλιογραφία 1571-1980 Κουκουλές Γ.: Εργατικά συνδικάτα (ΒΠ, ΔΙ, 125). (ΣΤ, ΕΛ, 8/8). Σαμολαδάς Ζ.: Για την αλήθεια και το μέλλον της νέας γενιάς (ΦΤ, Ημερολόγιο Καβάλας, 19/8). ΑΘ: Π. Αθηναίος ΑΠ: Α. Παπαδάκη ΑΦ: Α. Φουριώτης BA: Β. Αγγελοποΰλου

ΜΝ: Μ. Νιτσόπουλος ΝΜ: Ν. Μπούτβας

1

!

Φιλοσοφία

Αξελός Κ.: Προς την πλανητική σκέψη (Δ. Μπουρατίνος, ΚΑ, 22/8), (Ε.Γ. Αγγελάκης, ΚΑ, 29/8). ΓιανναράςΧ.: Ορθός λόγος και κοινωνική κριτική (Σ. Γουνελάς, ΚΑ, 15 και 22/8).

Horkheimer Μ.: Το τέλος του λόγου (ΒΠ, Δ1, 125).

Κοινωνιολογία Δανιηλίδης Δ.: Η νεοελληνική κοινωνία και οικονομία (ΚΣ, ΝΕ, 31/8).

Πολιτική Νικολακόπουλος Η.: Κόμματα και βουλευτικές εκλογές στην Ελλάδα 1946-1964 (Α.Δ. Παπαγιαννίδης, ΟΤ, 22/8). Στεφανάκης Γ.: 1984+1 (ΑΦ, ΑΚ, 24/8). Μπύσι-Γκλΰκσμαν Κ.: Ο Γκράμσι και το κράτος (ΣΤ, ΕΛ 22/ 8).

Εκπαίδευση - Παιδαγωγική Μαντές Δ.: Παιδιά με ειδικές ανάγκες (ΒΠ, ΔΙ, 125).

δελτιο/79 Ρέντζος Γ.: Γεωγραφική Εκπαίδευση (ΒΠ, ΔΙ, 125).

Κλασική φιλολογία

Φωτεινός Κ.: Πίσω από την ομίχλη (X. Μεσσήνης, ΝΕ, 10/8). Αρτσέρ Τ.: Πρώτος μεταξύ ίσων (Σ. Μπαρτζινόπουλος, ΝΕ, 17/8), (ΓΣ, AM, 27/8). Γκαίτε: Βέρθερος (ΘΥ, ΕΙ, 7/8). Γκόλντινγκ Ο.: Ελεύθερη πτώση (ΕΛ, ΓΥ, 21/8), (ΜΠ, ΝΕ, 31/8). Γκομέξ-Αρκός Α.: Το παιδί και το καρβέλι (Κ, ΡΙ, 1/9). Γουέστ Ν.: Ο δεσποινίς μοναχικές καρδιές (ΘΥ, ΕΙ, 28/8). Γουκ X.: Ανταρσία στο Κέην (Ε. Μπαρτζινόπουλος, ΝΕ, 17/ 8), (ΓΣ, AM, 27/8). Δονόσο X.: Οι βαθύπλουτοι Βεντούρα και οι ανθρωποφάγοι (ΘΥ, ΕΙ, 28/8).

Erdman Ρ.: Οι τελευταίες μέρες τητ Αμερικής (ΚΤ, Ε θ, 11/8). Καλβίνο I.: 1) Οι αόρατες πόλεις (ΘΥ, ΕΙ, 21/8), 2) Πάλομαρ (ΘΥ, ΕΙ, 28/8). Κλάιστ X.: 4 νουβέλες (ΕΛ, ΓΥ, 7/8). Λεμπλάν Μ.: 1) Η κούφια βελόνα, 2) Ο αριστοκράτης λωπο­ δύτης (ΚΤ, Ε θ, 18/8).. Νιν Α.: Κάτω από ένα γυάλινο κώδωνα (ΠΜ, ΠΑ, 13/8). Ντέμπλιν Α.: Μπέρλιν Αλεξάντερπλατς (ΘΥ, ΕΙ, 28/8). Ντιντιάν Τ.: Ένα βιβλίο για κοινή προσευχή (ΘΥ, ΕΙ, 21/8). Ντυράς Μ.: 1) Η αρρώστια του θανάτου (ΠΜ, ΠΑ, 13/8), (ΒΧ, ΑΥ, 27/8), (Α. Βόρνινγκ, ΔΙ, 125). 2) Ο εραστής (ΝΥ, CO, Σεπτ. ’85). Ο’ Χάρα Τ.: Ραντεβού στη Σαμάνθα (ΘΥ, ΕΙ, 28/8). Πουίγκ Μ.: Το φιλί της γυναίκας αράχνης (ΘΥ, ΕΙ, 21/8). Ροτ Γ.: Η κρύπτη των Καπουτσίνων (ΘΥ, ΕΙ, 21/8). Σπαρκ Μ.: Μια εχέμυθη γραμματεύς (ΑΘ, ΗΜ, 7/8). Τολστόι Λ.: Ανάσταση (ΚΤ, Ε θ , 1/9). Τουργκένιεφ I.: Πρώτη αγάπη. Αντσάρ (ΘΥ, ΕΙ, 28/8). Χερ Μ.: Βρόμικος πόλεμος (ΘΥ, ΕΙ, 7/8).

Ευριπίδης. Βάκχες (NY, CO, Σεπτ. ’85).

Μελέτες

Ποίηση

Αθανασόπουλος Β.: Διαλεκτική σκέψη και έρωτας (ΒΠ, ΔΙ, 125). Μερακλής Μ.Γ.: Πέντε λαογραφικά δοκίμια για τη γλώσσα και την ποίηση (ΣΤ, ΕΛ, 22/8). Σφαέλλου Κ.: Μια προσέγγιση στο «Άσμα ηρωικό και πένθι­ μο» του Ο. Ελύτη (ΒΠ, ΔΙ, 125). Ουάιλντ Ο.: Ο κριτικός ως δημιουργός (Δ. Δελής, ΡΙ, 18/8). Ροντάρι Τ.: Η γραμματική της φαντασίας (ΖΒ, ΡΙ, 18/8).

Λαογραφία Μερακλής Μ.: Ελληνική λαογραφία (ΒΠ, ΔΙ, 125).

θετικές και εφαρμοσμένες επιστήμες Χρυσάνθης Α.: Από την ιστορία της οδοντιατρικής στην Κύ­ προ (ΦΤ, Ημερολόγιο Καβάλας, 19/8). Πετρόχειλου Α.: Τα Σπήλαια της Ελλάδας (ΒΠ, ΔΙ, 125).

Τέχνες Ακοκαλίδης Γ.: Φαλλοκρατική αδεία (ΘΥ, ΕΙ, 7/8), (NY, CO, Σεπτ. ’85). Κοκκίνης Σ.: Αντικαραγκιόζης (ΕΛ, ΓΥ, 7/8). Μήλιος Γ. - Μικρούτσικος Θ.: Στην υπηρεσία του έθνους (ΒΠ, ΔΙ, 125). Παπαγεωργίου Ν.: Οι παλιές ρεκλάμες (ΕΛ, ΓΎ, 21/8). Τσούχλου Δ. - Μπαχαριάν Α.: Η Ανωτάτη Σχολή Καλών Τε­ χνών. Χρονικό 1836-1984. (Μ. Κασιμάτη, ΔΙ, 125).

Skene S.: Μνημεία και τοπία της Ελλάδος 1838-1845 (ΣΤ, ΕΛ, 8/8). Λίπαρντ Λ.: Ποπ-αρτ (ΑΦ, ΑΚ, 31/8), Τίσνταλ Κ. - Μπότσολα Α.: Φουτουρισμός (ΑΦ, ΑΚ, 31/8).

Ενασχολήσεις Κηπουρική για όλους (ΓΣ, ΑΠ, 20/8).

Αναγνωστάκης Μ.: Τα ποιήματα (ΒΧ, ΑΥ, 11/8). Ασημακόπουλος Κ. (Επιμ.) Ελληνικά σονέτα (ΑΘ, ΗΜ, 7/8). Δανιήλ Γ.: Τα επίθετα (ΒΠ, ΔΙ, 125). Ελύτης Ο.: Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου (Μ. Λαμπαδαρίδου - Πόθου, ΔΙ, 125). Ζαχαριάδης Σ.: Ο Μουγγός τελάλης (Κ. Χωρεάνθης, ΔΙ, 125). Κατσιγιάννης X. Μαθητεία στη μοναξιά (ΑΦ, ΑΚ, 24/8). Λειβαδίτης Τ.: Βιολέτες για μια εποχή (Α. Αργυρίου, ΝΕ, 14/ 8), (ΑΚ, ΡΙ, 1/9). Ντάνου Ε.: Μολυβιές τότε και τώρα (ΑΦ, ΑΚ, 17/8). Παπαδημητρίου Δ.: Διαδρομή (ΑΦ, ΑΚ, 17/8). Παπαλεονάρδος Γ.: Συνομιλίες με τ,η Ναστάσια Φιλίπποβνα (ΑΦ, ΑΚ, 10/8). Σταυρόπουλος Κ.Γ.: Λειτουργία (ΑΦ, ΑΚ, 10/8). Στυλιανού Ν.: Λευκοθέα (ΒΠ, ΔΙ, 125). Χρυσάνθης Κ.: Λυρικός λόγος (κ.ν.κ., ΚΑ, 8/8), (ΦΤ, Ημερο­ λόγιο Καβάλας, 14/8). Ψαρρού - Λιατοπούλου Ν.: Μέσα από το πλην της εποχής μας (ΑΦ, ΑΚ, 24/8).

Αλληλογραφία Τετρακόσια γράμματα του Καζαντζάκη στον Πρεβελάκη (ΣΤ, ΕΛ, 22/8).

Δοκίμια Βότση Ο.: Οδύνη και Ευδία (ΒΠ, ΔΙ, 125). Διζικιρίκης Γ.: Ο νεοελληνικός διαφωτισμός (ΑΘ, ΗΜ, 7/8).

Παιδικά

Αλεξίου Ε.: Μύθοι του Αισώπου (NY, CO, Σεπτ. ’85). Βαλάση Ζ.: Η επανάσταση των παραμυθιών (θ. Κορέλης, Παιδί και νέοι γονείς, Σεπτ. ’85). Ελευθερίου Α.: Όταν μιλώ με τα παιγνίδια μου (θ. Κορέλης, Βιτάλη Λ.: Άννα X. (ΘΥ, ΕΙ, 21/8). παιδί και νέοι γονείς, Σεπτ. ’84). Δόμβρος Α.: Τα Ερυθραιώτικα (Ε. Μπαρτζινόπουλος, ΝΕ, . Τριβιζάς Ε.: Ο κροκόδειλος που πήγε στον οδοντογιατρό (ΖΒ, 17/8). ΡΙ, 25/8). Ζαχαράκη Σ.: Ειρήνη (ΒΠ, ΔΙ, 125). Τσίρος Σ.: Το χαμόγελο της Κυριακής (Κ.Ν. Εμωνίδης, ΚΑ, Ζωγράφου Λ.: Η γυναίκα σου η αλήτισσα (ΣΤ, ΕΛ, 22/8).

22/8). Κούρτοβικ Δ.: Ο τελευταίος σεισμός (ΘΥ, ΕΙ, 7/8). Βαρόνοβ Ν.: Το κυνήγι των περιστεριών (θ. Κορέλης, Παιδί Λάγκε Ε.: Αδελφέ μου Κάιν (Δ. Λάλα - Κριστ, ΔΙ, 125), (ΜΠ, και Νέοι Γονείς, Σεπτ. ’85). ΝΕ, 24/8).

Πεζογραφία

Μαύρος Κ.: Οδός Σόλωνος 1965 (ΘΥ, ΕΙ, 21/8). Μούλιος Φ.: Η φαμίλια της Λιστίνών (ΧΓ, ΑΥ, 25/8). Παπαδάτου Β.: Πού είναι το ξίφος σου Αηδία (ΠΜ. ΠΑ, 13/ 8). Ρίτσος Γ.: 1) Ο γέροντας με τους χαρταϊτούς (ΕΛ, ΡΙ, 25/8), (ΚΣ, ΝΕ, 24/8). 2) Ίσως νά ’ναι κι έτσι (ΚΣ, ΝΕ, 24/8). Τομαζάνη Δ.: Το αμίλητο νερό (X. Παπαγεωργίου, ΔΙ, 125).

Ιστορία Βακαλόπουλος Κ.: Η περίοδος της αναρχίας (ΒΠ, ΔΙ, 125). Βερεμής θ . - Κωστής Κ.: Το υποκατάστημα της Εθνικής Τρά­ πεζας στη Σμύρνη (ΣΤ, ΕΛ, 8/8). Γραμματόπουλος θ.: Επί του νεωτέρου Ελληνορουμανικού Βυζαντίου (Γ.Δ. Χουρμουζιάδης, ΚΑ, 8/8).

80/δελτιο

Μ ικρές αγγελίες ΨΑΧΝΩ το βιβλίο «Παγκό­ σμια επανάσταση σωτηρίας» εκδόσεις Spartakos, Πάτρα. Αν γνωρίζεις κάτι πάρε με τηλέ­ φωνο. 80.280.80 Κώστας. ΕΜΠΕΙΡΟΙ διορθωτές ανα­ λαμβάνουν παντός είδους κεί­ μενα. Η. Κανέλης. Τηλ.

34.24.598 και Σ. Κακουριώτης. Τηλ. 88.36.041. ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ Γερμανικών με πείρα, απόφοιτος Γερμανικού Παν/μίου παραδίδει μαθήματα. Τηλ. 41.33.831-45.34.821. ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ παραδίδει μα­ θήματα σε μαθητές Γυμνασίου και Λυκείου. Τηλ. 77.03.625. ΓΑΛΛΙΚΑ μαθήματα παραδίδει πτυχιούχος (Sup. Ill) του Γαλλικού Ινστιτούτου. Τηλ.

77.03.625. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ με πολυετή πεί­ ρα, παραδίδει μαθήματα Φυσικής-Χημείας Λ και Β δέσμης. Τηλ. 45.21.821. ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ μαθήμα­ τα στον Πειραιά παραδίδει έμ­ πειρος καθηγητής με φροντι­ στηριακή πείρα. Τηλ. 36.40.488 πρωινά. ΜΑΘΗΜΑΤΑ γαλλικών από γαλλίδα φιλόλογο για αρχά­ ριους ή Certificat Sorbonne. Κολωνάκι, Παγκράτι, Δάφνη, Ηλιούπολη. Τηλ. 97.07.260. ΓΚΟΥΡΤΖΙΕΦ - ΟΥΣΠΕΝΣΚΥ κέντρο δέχεται μαθητές. Τηλ.: 81.32.262 (Κάθε λέξηστίς «μικρές Αγγελίες» <nmr χίζ« ΙΟ μόνο δρχ.)

Δημητρίου Μ.: Ιστορία του ελληνικού σοσιαλιστικού κινήμα­ τος (X. Λάζος, ΔΙ, 125). Κεφαλληνιάδης Ν.Α.: Πειρατεία - Κουρσάροι στο Αιγαίο (Ν. Φορόπουλος, ΔΙ, 125). Παπαθεοδώρου Α.: Ο Αυτονομιακός αγώνας της Β. Ηπείρου.

1914. (Ο. Λουρίδης, ΚΑ, 15/8). Πετρόχειλος Ν.: Ρωμαίοι και Ελληνισμός (ΒΠ, Δί, 125). Φλούντζης Α.: Στο κολαστήριο της Μακρονήσου (Σ. Κόκκι­ νης, ΡΙ, 18/8). Χατζηίωάννου Κ.: Η αρχαία Κύπρος εις τας ελληνικός πηγάς (Α. Τσοπανάκης, ΔΙ, 125).

Βιογραφίες - Μαρτυρίες Αλεξανδρόπουλος Μ.: Ο μεγάλος αμαρτωλός (Γ. Κεντρωτής, ΔΙ, 125). Βακαλόπουλος Α.Ε.: Αναμνήσεις από την παλιά Θεσσαλονίκη (ΣΤ, ΕΛ, 8/8). Βακαλόπουλος X. (Επιμ.): Τζέρρυ Λούις (ΘΥ, ΕΙ, 21/8). Καβαρνός Κ.: Συναντήσεις με τον Κόντογλου (ΣΤ, ΕΛ, 22/8). Μαρτυρίες από τη Σαντορίνη (ΣΤ, ΕΛ, 8/8). Μουτάφης Γ.: Φ. Αγγουλές (ΕΛ, ΓΥ, 7/8). Πέγιος Γ.: Από την ιστορία του συνδικαλιστικού κινήματος της Καβάλας (ΣΤ.Χ, ΟΤ, 22/8). Μπουνιουέλ Λ.: Η τελευταία πνοή (ΘΥ, ΕΙ, 21/8).

Ταξιδιωτικά Γκίκας Γ.: Κάστρα - Ταξίδια (Σ. Κόκκινης, ΡΙ, 25/8). Λυγίζος Μ.: Από τα ταξίδια μου (ΒΠ, ΔΙ, 1251

Φ V λ ίξη

Χ Ε ΙΜ Ω Ν Α Σ 85/86

50 νέες εκδόσεις Η Δ ΙΠ Λ Ω Μ Α Τ Ο Υ Χ Ο Σ ΤΟ Υ Π ΙΑ Ν Ο Υ Φίλιππος Δρακονταειδής Η βία θα πρέπει να είναι ανάλογη με τη μιζέρια της ανθρώπινης ψυχής, θ α πρέπει να είναι ανάλογη με την αναισθησία της ζωής σε μια πόλη άσχημη και βρώμικη σαν την Αθήνα. Οι άνθρωποι προσπαθούν να σπάσουν το τσιμέντο της μοναξιάς τους μέσα από τις μικρές αγγελίες - «Προσωπικά» - των εφημερίδων. Πανικοβάλλονται γ ια το παραμικρό και βρίσκουν εξιλαστήρια θύματα. Γίνονται φιλάνθρωποι από ιδιοτέλεια και γ ια μικροκομπίνες. Μήπως η μιζέρια είναι αγιάτρευτη; Μήπως το έγκλημα είναι περιθώριο ζωής; Μήπως ο ήρωας του Κάφκα Ιω σήφ Κ. δίκαια κάθεται στο εδώλιο;

Η ΜΕΓΑΛΗ Π Ο Μ Π Η Αλέξης Πανσέληνος Ο Νότης Σεβαστόπουλος τελειόφ οιτος Λυκείου ετοιμάζεται γ ια εξετάσεις σε ανώτερη σχολή και διαβάζει το αγαπημένο του κόμικς. Στην π ρ αγματικότητα κρατάει έναν καθρέ­ φ τη απέναντι στο πρόσωπό το υ : η φ ανταστική ιστορία προμαντεύει την τύχη που θα έχει ο ίδιος, ο αναγνώστης. Μέσα από διαρκείς αντιστροφές των ειδώλων και από κρυμένες αναφορές, το μυθι­ στόρημα του Αλέξη Πανσέληνου αναπτύσσει δυο παράλληλους κόσμους που φαινομενι­ κά είναι ξένοι αλλά στην ουσία αποτελούν όψ εις του ίδιου νομίσματος.

ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ Αλέξανδρος Κοτζιάς Η Ελλάδα, κοιτίδα του αιωνίου πνεύματος, ποτέ δεν σταμάτησε να γεννάει δημιουρ­ γούς κολοσσιαίου δια μετρήματος. Ο αντιπροσω πευτικότερος ίσως των καιρών μας είναι ο πολυβραβευμένος π οιητής, μυθιστοριογράφος, δραματουργός και ανώ τατος κρατικός υπάλληλος, Αλέξανδρος Καπάνταης, που το έργο του έχει μεταφραστεί και δια βάζεται από Ακαδημίες σε Ανατολή και Δύση. Το Υπουργείο Πολιτισμού και Επιστημών σε συνερ­ γασία με τ ο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων τιμ ά με ειδικό εορτασμό τ α σαράν­ τα χρόνια της καπανταϊκής προσφοράς στα Γράμματά μας. Ολόκληρο το εικοσιτετράω­ ρο αυτού του πανηγυρισμού παρακολουθεί ο αναγνώστης στη Φανταστική Περιπέτεια μυθιστόρημα αφιερωμένο στην ακατάβλητη πνευματική αλκή του τόπου μας.

Η ΝΕΥΡΗ Νίκος Κάσδαγλης Η δικτατορ ία τω ν συνταγματαρχαίω ν βάσταξε ε φ τά χρόνια κι όταν σαρώθηκε από τις ίδιες τις αμαρτίες της άφησε μια γενιά σημαδεμένη. Μέσ' από τις τραυματικές εμπειρίες της αυτή η γενιά προσπαθεί ξανά να σταθεί στα πόδια της, γνωρίζοντας όμως πως δεν υπάρχει δρόμος επιστροφής.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ Δημιουργούμε αναγνώστες

r Λεύτερη Αποστόλου Έ να κείμενο-ντοκουμέντο

ΤΙ ΠΑΑπΗΡΑΣ ΤΙ ΠΑΠΑΓΟΣ Η ιστορία ενός συνθήματος και οι μεταμορφώσεις του Εισαγωγή

Βούλα Δαμιανάκου 0 Λεύτερης Αποστόλου ανατρέχει με το κείμενο αυτό στις πηγές του περιβό­ ητου συνθήματος «Τι Πλαστήρας, τι Παπάγος», που δίχασε την Αριστερά το 1952 και εξακολουθεί να τη διχάζει ακόμα και σήμερα. Μοναδική φυσιογνωμία τίμιου και φωτεινού αγωνιστή και πρώτος γραμμα­ τέας του ΕΑΜ, ο Αποστόλου αναλύει, για πρώτη φορά μέχρι σήμερα, το φαινόμενο της εχθρικής και καχύποπτης στάσης που διατηρεί μόνιμα η κομ­ μουνιστική Αριστερά απέναντι στις ευρύτερες δημοκρατικές δυνάμεις του τόπου. Με τη μοναδική αυτή μελέτη, ο Αποστόλου αποδείχνει ότι από τον Ζαχαριάδη και τον Κολιγιάννη μέχρι τον Φλωράκη και τον Λεωνίδα Κύρκο υπάρχει ουσιαστικά μία και αδιαίρετη δογματική πρακτική που καταλήγει σε μια ασφυκτική απομόνωση του αριστερού κόσμου και αχρηστεύει τους κομματι­ κούς του φορείς. Αδημοσίευτο επί δυο δεκαετίες και συμπληρωμένο τώρα με τα επίσημα κεί­ μενα της ηγεσίας του ΚΚΕ της πρώτης μετεμφυλιακής περιόδου, το βιβλίο αυτό αποκτά σήμερα δραματική σημασία. Και θα βοηθήσει όσο κανένα άλλο κείμενο αυτούς που ψάχνουν κιόλας για το καινούργιο πρόσωπο της ελληνι­ κής Αριστερός.

3Εκδόσεις Γλάρος

V

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΕΟΥΣ 31 · 106 77 ΑΘΗΝΑ · ΤΗΛ. 36.18.457-36.19.167