Τεύχος 177

ΔΕΚΑΠΕΝί

■ΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΙ

,ΑΡΙΘ. 177 * 2 8 .1 0 .8 7 · ΔΡΧ. 250

Για Πρώτη Φορά στην Ελλάδα 50 χιλιάδες τίτλοι βιβλίων σε 5 ορόφους Για καλό και φθηνό βιβλίο

ΠΕΙΡΑΙΑΣ

ΜΕ ΕΥΚ Ο ΛΙΕΣ ΠΛΗΡΩΜ ΗΣ

ΜΠΟΣΤΑΝΟΓΛΟΥ ΒΙΒΛΙΑ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ ΜΠΟΣΤΑΝΟΓΛΟΥ ΒΙΒΛΙΑ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ ΜΓ

ΝΟΓΛΟΥ ΒΙΒΛΙΑ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ ΜΠΟΣΤΑΝΟΓΛΟΥ ΒΙΒΛΙΑ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ ΜΠΟΣΤΑΝΟΓΛΟΥ ΒΙΒΛΙΑ - ΠΕΙΡΑ

ΙΑΣ ΜΠΟΣΤΑΝΟΓΛΟΥ ΒΙΒΛΙΑ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ ΜΠΟΣΤΑΝΟΓΛΟΥ ΒΙΒΛ

Εγκυκλοπαίδειες μισοτιμής ισόγειο Κολοκοτρώνη

ημιόροφος Κολοκοτρώνη

ελληνική και ξένη λογοτεχνία

παιδικά - παιδαγωγικά βιβλία

■πήνριη Νητπηή

ναυτικά - κομπιούτερς - αρχιτεκτονικά - ηλεκτρονικά - κλπ. τεχνικά βιβλία

ημιόροφος Νοταρά

1ος όροφος Νοταρά

νέες εκδόσεις - γυν. θέματα - λευκώματα περιοδικά

ιστορία - πολιτική - φιλοσοφία κοινωνιολογία - ψυχολογία - ποίηση μελέτες

I. Μποστάνογλου & ΣΙ A Ο.Ε. 1) Σωτήρος 13, τηλ. 41.71.330 2) Κολοκοτρώνη 92, τηλ. 41.12.258 3) Νοταρά 75, τηλ. 41.12.258

νΐΣΟϋΙΛΙ ZVIVdlBU - v iv a m A0VJ0NV1Z0UI/\I ZVIVdl3U - VIVBI9

1 i 1 i ! : ! : 1 :: ( Λ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ f V Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα ----- Γ — Τ— Τ-----τ—

ΙΤ \7 \Ζ λ

O /ftO O T W lV T

Π ---- 1-----1-----1-----Γ~

^^7

Παντελής Καλιόχσός’

—

.Σ Υ Μ Π Ο Σ ΙΟ

ΙΑΖΩ ΔΙΑΒΑΖΩ ΔΙΑΒΑΖΩ ΔΙΑΒΑΖΩ ΔΙΑΒΑΖΩ Δ ί

Ζητήστε

τις έξι καλαίσθητες θήκες σε μαύρο

και κόκκινο χρώμα, του δεκαπενθήμερου ΔΙΑΒΑΖΩ από τα γραφεία του περιοοικου μας. Α. Μεταξά 26

106 81 Αθήνα. Τηλ. 36.40.488 - 36.40.487 - 36.42.789

τα βιβλία της «γνώσης»

__

ΟΔΥΣΜΑΖWWS Μ αγβια

η

Π λ π α δια μ α ν τ η

f

1 Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ

ΘΕΟΦΙΛΟΣ

ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΕΛΥΤΗΣ

ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΕΛΥΤΗΣ

Η Μαγεία του Παπαδιαμάντη

Ο ζωγράφος Θεόφιλος

εκδόσεις «γνώση» rprty. Αυξεντίου 26,157 71 Ζωγράφος, Αθήνα Τπλ. 7786441 Ζωοδόχου πηγής 29 106 81 Αθήνα Tnfl. 3620941

τα βιβλία της «γνώσης»

ΗΛΙΑΣ ΜΑΤΘΑΙΟΥ

Ανθολογία

ΗΛΙΑΣ ΜΑΤΘΑΙΟΥ

ποίηση

Ισπανικής ποίησης

Ισπανόφωνης Αμερικής

(XII - XX ΑΙΩΝΑΣ)

ΑΠΟ ΤΟΝ ΧΟΣΕ ΜΑΡΤΙ ΕΩΣ ΤΟΝ ΟΚΤΑΒΙΟ Π)

εκδόσεις «γνώση»

>ΣΕΩΝ Μας. J

rpny. Αυξεντίου 26,157 71 ζωγράφος, Αθήνα τηλ. 7786441 ζωοδόχου πηγής 29 106 81 Αθήνα τηΛ. 3620941

Συμπληρώστε τή σειρά των αφιερωμάτω του IΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

‘Αντίσταση και Λογοτεχνία (No 58) · ‘Λατινοαμερικανική λογοτεχνία (No 59) · *Ονορέ ντε Μπαλζάκ (No 60) · ‘ Δημήτρης Γληνός (No 61) · ‘Τζέιμς Τζόυς (No 62) · Κώστας Χατζηαργύρης (No 63) · Η γενιά των μπήτνικ (No 64) · Οι επίγονοι του Φρόυντ (No 65) · Ζαν Ζενέ (No 66) · Επιθεώρηση Τέχνης (No 67) · Άγιον Όρος (No 68) · ·Νέοι Λογοτέχνες (No 69) · Γερμανόφωνο θέατρο (No 70) · ‘Σημειωτική (No 71) · Αριστοφάνης (No 72) · Ζακ Πρεβέρ (No 73) · Μικρασιατικός ελληνισμός (No 74) · Λογοτεχνία και κινηματογράφος (No 75) · Ιταλική λογοτεχνία (No 76) · Μαρκήσιος ντε Σαντ (No 77) · Κ.Π. Καβάφης (No 78) · Χ.Λ. Μπόρχες (No 79) · Μίλαν Κούντερα (No 80) · Μαργκερίτ Γιουρσενάρ (No 81) · Αδαμάντιος Κοραής (No 82) · Καρλ Μαρξ (No 83) · Σύγχρονα ολλανδικά γράμματα (No 84) · Μπορίς Βιάν (No 85) · Αστυνομική Λογοτεχνία (No 86) · Νέοι Λογοτέχνες (No 87) · Κώστας Βάρναλης (No 88) · Νεοελληνικό θέατρο (No 89) · Τόμας Μαν (No 90) · Φρειδερίκος Νίτσε (No 91) • Κωνσταντίνος Θεοτόκης (No 92) · Ρολάν Μπαρτ (No 93) · Παιδικό βιβλίο (No 94) · Ναπολέων Λαπαθιώτης (No 95) · Εμμανουήλ Ροΐδης (No 96) · Εμίλ Ζολά (No 97) · Σταντάλ (No 98) · Βιβλίο και φυλακή (No 99) · Λαϊκό αισθηματικό μυθιστόρημα (No 100) · Μακρυγιάννης (No 101) · Λουκιανός (No 102) · Ντιντερό (No 103) · Τέλλος Άγρας (No 104) · Ιούλιος Βερν (No 105) · Θεόφιλος Καίρης (No 106) · Αρχαία λυρική ποίηση (No 107) · Περό, Γκριμ, Άντερσεν (No 108) · Έρμαν Έσσε (No 109) · Αλμπέρ Καμύ (No 110) · Βίκτωρ Ουγκό (No 111) · Εντγκαρ Άλαν Πόε (No 112) · Φώτης Κόντογλου (No 113) · ΦΓ α .'δικά γράμματα (No 114) · Σάμουελ Μπέκετ (No 115) · Κοσμάς Πολίτης (No 116) · Το δοκίμιο (No 117) · Αλέξανδρος Πάλλης (No 118) · Κοινωνιολογία (No 119) · Ελληνικός Υπερρελισμός (No 120) · Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι (No 121) · Ευγένιος Ιονέσκο (No 122) · Κυπριακά γράμ­ ματα (No 123) · Το χιούμορ (No *24) · Μισέλ Φουκώ (No 125) · Ζακ Λακάν (No 126) · Ζαν-Πωλ Σαρτρ (No 127) · Θεσσαλονίκη (No 128) · Βυζάντιο (No 129) · Ελληνικό παραμύθι (No 130) · Ντοστογιέφσκι (No 131) · Ντ. X. Λώρενς (No 132) · Τ.Σ. Έλιοτ (No 133) · Μαργκερίτ Ντυράς (No 134) · Αριστοτέλης (No 135) · Σιμόν ντε Μπωβουάρ (No 136) · Γιώργος Θεοτοκάς (No 137) · Φ.Σ. Φιτζέραλντ (No 138) · Τένεση Ουίλιαμς (No 139) · Ανδρέας Κάλβος (No 140) · Φουτουρισμός (No 141) · Γιώργος Σεφέρης (No 142) · Γκυστάβ Φλωμπέρ (No 143) · Γλωσσολογία (No 144) · Ουμπέρτο Έκο (No 145) · Βιβλίο και στρατός (No 146) · Αλέξανδρος Δουμάς (No 147) · Βιβλία για το καλοκαίρι (No 148) · Άγκαθα Κρίστι (No 149) .· Φρόυντ (No 150) · Αντονέν Αρτώ (No 151) · Όσκαρ Ουάιλντ (No 152) · Βιρτζίνια Γουλφ (No 153) · Γ.Β. Γκαίτε (No 154) · Αυτοβιογραφία (No 155) · Μετάφραση (No 156) · Κώστας Καρυωτάκης (No 157) · Κλωντ Λεβί-Στρως (No 158) · Έρνεστ Χεμινγουέη (No 159) · Ζαν Κοκτώ (No 160) · Μάρτιν Χάιντεγκερ (No 161) · Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ (No 162) · Ψυχανάλυση και Λογοτεχνία (No 163) · Σύγχρονοι Αγγλόφωνοι Φιλέλληνες (No 164) · Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (No 165) · Παναγής Λεκατσάς (No 166) · Αίσωπος (No 167) · Λουί Αραγκόν (No 168) · Αντόν Τσέχωφ (No 169) · Αλληλογραφία (No 170) · Στρατής Τσίρκας (No 171) · Επιλογή βιβλίων ’86-’87 (No 172) · Τζων Στάινμπεκ (No 173) · Όμηρος (No 174) · Οι επιστήμες στον κόσμο μας (No 175) · Θερβάντες (No 176) · Βολταίρος (No 177) · Πάουντ (No 178) · * Τα τεύχη που σημειώνονται με αστερίσκο έχουν εξαντληθεί.

Α . Μεταξά 26 - 106 81 Αθήνα. Τηλ. 36.40.488 - 36.40.487 - 36.42.789

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΕΔΟΥΣΑ

Η σειρά Μέδουσα | | | Λογοτεχνία παρουσιάζει: Ο ΑΝΤΙΟ ΒΕΡΟΛΙΝΟ, του Κρίσιοφερ Ίσεργουντ είναι, meine Damen und Herren Κυρίες xcu Κύριοι - μια σειρά από νουβέλλες που έγραψε, αντί ημερολόγιου, στη διάρκεια της παραμονής του στο Βερολίνο. Στο Βερολίνο του μεσοπολέμου λίγα χρόνια πριν τήν άνοδο του Ναζισμού στην εξουσία. Ο συναρπαστικός τρόπος που προσεγγίζει τα θέματα του, η ποιότητα του χιούμορ, η ειρωνία, η ακρίβεια της παρατήρησης όταν αφορά ανθρώπινες αδυναμίες, έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην καθιέρωση του στο ευρύτερο αναγνωστικό κοινό. Βασισμένο στο Αντίο Βερολίνο είναι το επιτυχημένο θεατρικό έργο I Am a Camera, καθώς και το κινηματογραφικό μιούζικαλ Cabaret, που βραβεύτηκε με Όσκαρ το 1972, με την Λίζα Μιννέλλι στο ρόλο της Σάλλυ Μπόουλς καί τον Μάικλ Γιορκ ως «Χερ Ισσύβοου».

Τ

Και η αστυνομική σειρά Η ΖΟΥΓΚΛΑ ΤΗΣ Α ΣΦΑΛΤΟΥ

αποτελεί ίσως το καλύτερο αστυνομικό μυθιστόρημα (NOIR) του γνωστού μάστορα του είδους W. R. Burnett (Μικρός Καίσαρας. Χάι Σιέρα κ.λπ.) γιατί μέσα απ’ αυτό εξετάζει ένα πολύ ευρύτερο φάσμα κοινωνικών τύπων απ’ ότι στα προηγούμενα έργα του. Γυρίστηκε κινηματογραφική ταινία το 1950 από ένα μεγάλο σκηνοθέτη που πέθαν. πρόσφατα τον Τζων Χιούστον. Πρωταγωνιστούσαν ο Στέρλινκ Χ έιντεν, ο Α ούις Κάλχερυ και δίπλα τους είχε τον πρώτο σημαντικό ρόλο της μία άγνωστη ξανθιά ηθοποιός· την έλεγαν Μαίρυλην Μονρόε

ΑΛΥΣΑΝΔΡΑΤΟΣ - ΠΙΤΟΥΡΟΠΟΥΛΟΣ & ΖΙΑ Ε.Ε.

ΤΩΡΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΝΕΦΕΛΗ Ν ΙΚ Ο Σ Χ Ο Υ Λ ΙΑ ΡΑ Σ,

(

Τό άλλο μισό Μέσα άπό διηγήματα-ίστορίες των ισάριθμων ήρώων του, ό Νίκος Χουλιαράς μας δίνει τήν ^ σύγχρονη εικόνα της μοναξιάς. 'Η ανθρώπινη

ψυχή ξεγυμνωμένη, αλλά οχι γ ι ’ αύτό λιγότερο μόνη, μπλέκεται σ’ ένα παιχνίδι-διάλογο μέ τά φαντάσματά της. Έ ν α βιβλίο μεστό ,^ μιας άλήθειας οσοέπιφάνεια θά ύπάρΚάτω άπό τήνπροσωπικής φαινομενικάκαί, ήρεμη ι χουν σιωπηλοί, ένας κοινής. άύτώνάνθρωποι τω ν διηγημάτων, Λαβύρινθος κο­ χλάζει κι είναι δύσκολο νά πει κανείς πότε τό τοπίο σκοτεινιάζει καί μιά άπειλή άρχίζει νά Ν Α Τ Α ΣΑ Κ Ε Σ Μ Ε Τ Η , Τό οάώνιο ρολόι αίωρεϊται στήν άτμόσφαιρα: κάτι σάν τό ούρλιαχτό τής χτισμένης γάτας του Πόε. Αύτός έγκλωβισμένος Μινώταυρος είναι ή άπελπισ ία του λογοτέχνη καί, ’ίσως, ή έλπίδα τής λογοτεχνίας. "· «

J

ο

ΜΑΝΩΛΗΣ ΞΕΞΑ Κ Η Σ,

Που κούκος; Που άνεμος;

Γράμματα καί άφηγήσεις πού άλληλοπλέκονται καί ξετυλίγονται μπροστά στά μάτια μας μέ τρόπο γλαφυρό. Έ νας πατέρας τής Ε λ λ ά ­ δας των πολέμων μιλάει μέ τό γιό του σήμε­ ρα. Δυό κόσμοι πού μέ πρώ τη ματιά μοιάζουν ξένοι άλλά βρίσκουν μονοπάτια τρυφερότητας κι άγάπης για νά επικοινωνήσουν. Μ Α Υ Ρ Ο Μ ΙΧ Α Λ Η 9, Α Θ Η Ν Α 106 79 ΤΗ Λ .: 360.77.44 — 360.47.93

ΔΙΑΒΑΖΩ ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Α. Μεταξά 26, Αθήνα - 106 81

Σύνταξη: 36.40.487 Λογιστήριο: 36.40.488 Διαφημίσεις: 36.42.789 Συνδρομές: 36.42.765

Τεύχος 177 28 Οκτωβρίου 1987 Τιμή: Δρχ. 250

Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Σύνταξη: Ηρακλής Παπαλέξης, Βάσω Σπάθή, Καίτη Τοπάλη, Κατερίνα Γρυπσνησιώτου Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Συνδρομές: Κατερίνα Γρυπσνησιώτου Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Σελιδοποίηση-Μοντάζ: Νένη Ράις Γλωσσική επιμέλεια-Διορθώσεις: Βίκυ Κωτσοβέλου Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο ΕΠΕ, Υμηττού 219, τηλ. 75.16.333 Φωτογραφίσεις-Μοντάξ: 1. Χριστοδουλάκος - I. Κοργιαλάς Ο.Ε., Α. Μεταξά 26, τηλ. 36.41.134 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυ­ λής 35, Καματερό, τηλ. 26.10.918 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου Εκδότης: Γιώργος Γαβαλάς Κεντρική διάθεση: Αθήνα: Πομώνης Διονύσιος Ζαλόγγου 1 τηλ. 36.20.889 Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο Μ. Κοτζιά και Σία Τσιμισκή 78 τηλ. 279.720, 268.940

Π Ε Ρ ΙΕ Χ Ο Μ Ε Ν Α ----------------------------------------------

VPIIML Λ

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΡΕΠΟΡΤΑΖ: Η Μπιενάλε εικονογράφησης παιδικού βιβλίου στην Μπρατισλάβα (γράφει ο Τάκης Ψαράκης) To Modern Greek Studies Yearbook του παν/μίου της Minnesota (γράφει ο Ευθ. Σουλογιάννης) Κων/νος Τσάτσος

11 13

ΑΦΙΕΡΩΜΑ Μισέλ Ντελόν: Χρονολόγιο Στερ. Φασουλάκης: Η μετακομιδή των οστών του Βολταίρου στο Παρίσι Κριστιάν Μερβώ: Η Ευρώπη του Βολταίρου Μπερνάρ Ντελβάιγ: Η αγγλική εξορία Ρενέ Πομώ: Η συνείδηση ενός αιώνα Ζωρζ Μπερενκασσά: Η ιστορία της ανθρώπινη; περιπέτειας Φρανσουά Εβάλ: Ο αγώνας ενάντια στον ο.τ ι ιιισμό Ρολάν Ντεσνέ: Η Σύνοψη του Εφημέριου Μ» ·>/.ιέ Μισέλ Ντελόν: Το πάνθεον και ο υπόνομος

16 24 26 32 34 38 41 44 48

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΠΟΙΗΣΗ: Γράφουν οι Παύλος Πέζαρος και Λεωνίδας Βελιαρούτης ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφουν οι Μάνος Κοντολέων και Κώστας Χωρεάνθης ΜΕΛΕΤΕΣ: Γράφει ο Στάθης Gauntlett ΙΣΤΟΡΙΑ: Γράφουν οι Δ . Πλάκας και Δ.Ι. Λοίζος ΜΑΡΤΥΡΙΑ: Γράφει ο ©. Ψαλιδόπουλος ΤΑΞΙΔΙΑ: Γράφει η Ηρώ Γεωργιάδη - Λαμπίρη

51 56 62 65 70 72

ΠΛΑΙΣΙΟ: Γράφουν οι Χρίστος Παπαγεωργίου, Αντώνης Κάλφας και Ελένη Χωρεάνθη

53

ΔΕΛΤΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

73

ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

78

Υπεύθυνος τυπογραφείου: Βαγγέλης Παπαθανασόπουλος Υμηττού 219

στο επόμενο «Διαβάζω» Εξώφυλλο: Γιώργος Γαλάντης

8 9

αφιέρωμα στον Έζρα Πάουντ

ύ

|

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ Β Ι Β Λ Ι Ο Υ ·

Από 16 έως 29 Σεπτεμβρίου 1987

Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει τα εμπορικότέρα βιβλία ενός δεκαπενθήμερου, σύμφωνα μ ε τα στοιχεία που μας παραχώρησαν δεκαπέντε βιβλιοπώλες απ' όλη την Ελλάδα, δηλώνοντας ο καθένας τους τα τρία βιβλία που είχαν τις περισσότερες πωλήσεις στο βιβλιοπωλείο του κατά το διάστημα αυτό. Ετσι, το βιβλίο με τις μ εγαλύτερες πωλήσεις σημειώ νεται μ ε τρεις ά στερίσκους (*·), το αμέσως μ ετά μ ε δύο ( ,,) και το τελευταίο με έναν ( * ).

Επειδή όμως είνα ι τεχνικά αδύνατο να δημοσιεύονται όλα τα βιβλία που αναφέρουν οι βιβλιοπώλες, ο πίνακας περιλαμβάνει τελικά εκείνα τα βιβλία που δηλώθηκαν από δύο τουλάχισ τόν βιβλιοπώλες. Οσο για το ενδια φέρον και την ποιότητα των βιβλίων του πίνακα, σκόπιμο είναι να συμβουλεύ εσ τε τις σελίδες της «Επιλογής»,

2. Γ. Ξανθούλη: Το πεθαμένο λικέρ (Καστανιώτης)

*** Λ

Ρόμβος - Αθ,

ί

Μεθενίτης - Πάτρα

<

Μποστάνογλου - Πειραιάς

Κοτζιά - Θεσσ.

Λέσχη του βιβλίου - Αθ.

I -

*

1. Ε. Φακίνου: Η μεγάλη πράσινη (Καστανιώτης)

Ιανός - Θεσσ.

| Εστία - Αθ.

Εξαρχόπουλος - Αθ.

§

Ενδοχώρα - Αθ.

Αίολος - Αθ.

1. Α. Ζέη: Η αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα (Κέδρος)

Δωδώνη - Αθ.

Αιχμή - Αθ.

ΒΙΒΛΙΑ

Ελευθερουδάκης - Αθ.

■

Λ

Λ ** **

1. Α. Βλάχου: Μια φορά κι έναν καιρό ήταν ένας διπλωμάτης. 5ος τόμος (Εστία)

..

5. 0. Έκο: Κήνσορες και θεράποντες (Γνώση)

■ Η

ma u ■ u a u m m u m

Τ

Συνδρομές εσωτερικού 25 τευχών 5500 δρχ. - Σπουδαστική 25 τευχών 5200 δρχ.

15 τευχών 3500 δρχ. - Σπουδαστική 15 τευχών 3200 δρχ. Οργανισμών, Τραπεζών, Ιδρυμάτων: 6500 δρχ.

Ιδρυμάτων, Βιβλιοθηκών Ευρώπη: 75 δολ. Κύπρος: 67 δολ. Αμερική κλπ. 85 δολ.

Συνδρομές εξωτερικού Ευρώπη 25 τευχών 65 δολ. (ΗΠΑ) - Σπουδαστική 25 τευχών 61 δολ. Ευρώπη 15 τευχών 45 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 43 δολ. Κύπρος 25 τευχών 57 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχών 54 δολ. Κύρπος 15 τευχών 39 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 37 δολ. Αμερική - Αυστραλία - Ασία - Αφρική 25 τευχών 72 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχών 68 δολ.

15 τευχών 50 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 47 δολ.

Εμβάσματα στη διεύθυνση: Κατερίνα Γρυπονησιώτου - Περιοδικό «Διαβάζω» Α. Μεταξύ 26, Αθήνα - 106 81 Τηλ. 36.42.765

Τα παλιά μηνιαία τεύχη κοστίζουν 500 δρχ., τα δεκαπενθήμερα 250 δρχ., και τα διπλά 300 δρχ.

χρονικα/9

Η Μπιενάλε Εικονογράφησης Παιδικού Βιβλίου στην Μπρατισλάβα Μια ωρα περίπου απο την Βιέννη απέχει η Μπρατισλάβα. Η προσπέλαση μπορεί να γίνει με το λεωφορείο, το τραίνο και το ποταμόπλοιο. Με τα δυο πρώτα συγκοινωνιακά μέσα έφθασαν τον περασμένο Σεπτέμβριο στην πρω­ τεύουσα της Σλοβακίας οι περισσότεροι καλεσμένοι και επισκέπτες της Μπιενάλε Εικονογράφησης της Μπρατισλάβας (ΒΙΒ ’87). Συγγραφείς, εικονογράφοι, εκδότες, δημοσιο­ γράφοι και άλλοι ενδιαφερόμενοι για την εικονο­ γράφηση του Παιδικού Βιβλίου. Και η Μπρατισλάβα τους αποζημίωσε πλουσιοπάροχα. Η ΒΙΒ είναι αυτήν την ώρα - μαζί με την Μπολώνια - οι δυο πιο σπουδαίες εκδηλώσεις-θεσμοί στο χώρο της εικονογράφησης βιβλίων για τα παιδιά. Τα παιδιά, βεβαίως, χαίρονται ως επισκέπτες τις μακέτες και τα εξώφυλλα των εκθεμάτων. Οι ειδ ή­ μονες, όμως, έχουν ένα πρωτογενές υλικό για να εκτιμήσουν τις τάσεις και τα ρεύματα που ανα­ πτύσσονται στο χώρο της ζωγραφικής για παιδιά. Εδώ, έχουμε μια σειρά από αυτοδύναμα εικαστικά γεγονότα, που με τη μορφή βιβλίων φθάνουν σε χι­ λιάδες παιδικά χέρια και ευφραίνουν τα μάτια τους και την καρδιά. Οι εικονογραφήσεις για παιδιά - έτσ ι όπως τις ε ί­

δαμε στην Μπρατισλάβα - στις εκτιθ έμενες μακέ­ τες, οδηγούν σε μια σειρά από ενδιαφέροντα συ­ μπεράσματα: Τα έργα των ζωγράφων-εικονογράφων αρκετές φορές έχουν απώλειες όταν μεταφέρονται στα βι­ βλία. Ως αυτοτελή, όμως, έργα υπακούουν σε εικα­ στικές προδιαγραφές υψηλών απαιτήσεων. Κι εκεί χαίρεσαι ευρηματικότητα και πολυπλοκότητα της σύλληψης. Τίποτε δεν αφήνεται στην τύχη. Δεν ε ί­ ναι μόνον η τεχνική άνεση και η επαγγελματική ικα­ νότητα που υπηρετούν την επιδίωξη του καλλιτέ­ χνη. Ο εικονογράφος του παιδικού βιβλίου έχει το ξεχωριστό προσόν να είναι εκείνος που θα «μυή­ σει» τους νεαρούς παραλήπτες του έργου του, σε νεωτερισμούς και απόπειρες οι οποίες θα τους κα­ ταστήσουν αισθαντικούς κριτές και αποδέκτες στην κατοπινή τους ζωή. Αυτό προϋποθέτει την

10/χρονικα ύπαρξη μιας αισθητικής προπαίδειας, η οποία λ ε ι­ τουργεί αποτελεσματικά και καθοριστικά ανάμεσα στους γονείς-παιδιά και τους εικονογράφουςσυγγραφείς. Στην Μπρατισλάβα, ωστόσο, ο ενδιαφερόμενος επισκέπτης μπορούσε να αναγνωρίσει και ορισμένα κοινά «χαρακτηριστικά» στις λεγάμενες εθνικές σχολές: Την Τσεχοσλοβακική, την Πολωνική, την Φινλανδική, την Ιαπωνική, την Γιουγκοσλαβική. Στην φετινή Μπιενάλε την ΒΙΒ '87 που είναι η 11η κατά σειρά διοργάνωση (έχει ήδη ιστορία είκοσι χρόνων) συμμετείχαν 321 καλλιτέχνες από 49 κρά­ τη. Αφίσες, πολύχρωμες δια φημιστικές κατασκευές σε επίκαιρα σημεία, η Μπρατισλάβα δείχνει να ζει το γεγονός. Το υποδηλώνει, άλλωστε, και η προσέ­ λευση ενός ολόκληρου κόσμου που κατακλύζει τις αίθουσες του ξενοδοχείου «Κίεβο», σχημάτίζει συντροφιές και συζητά διεξοδικά. Ο ίδιος κόσμος θα γεμίσει «ασφυκτικά» και την «Bibtena», το «Σπί­ τι», που φ ιλοξενεί την τέχνη για τα παιδιά, και που φ έτος στο περιθώριο της ΒΙΒ '87, στέγασε τρεις εκ­ θεσιακές ενότητες: Ό λα τα προηγούμενα «Γκραν Πρι» - τα έργα δη­ λαδή που βραβεύτηκαν στις δέκα προηγούμενες Μπιενάλε. Δίνοντας, έτσι, την ευκαιρία στον επι­ σκέπτη να δ ει την εξελικτική πορεία των βραβεύ­ σεων. Η δεύτερη εκθεσιακή ενότητα ήταν η παρουσία­ ση του Σλοβάκικου Λαϊκού Παραμυθιού - μέσ’ από την εργασία των ντόπιων δημιουργών. Και η τρίτη έκθεση, εκείνη του Γιούργκε Σπον, με τις εφαμοργές των γραφικών τεχνών στον χώρο της παιδικής δεκτικότητας. Αυτά στο «Σπίτι της ΒΙΒ», Bibtena, που λειτούργησε φ έτος για πρώτη φορά μέσα σ’ ένα αναπαλαιωμένο παλάτι ευπρόσω­ πα δ ιευθετημένο και καλόγουστο, στην παλιά πόλη. Λίγα τετράγωνα πιο πέρα σ’ έναν εκθεσιακό χώρο με πολλές αίθουσες και δυνατότητες που συγκε­ ντρώνει ολόχρονα τον παιδικό πληθυσμό, εμφανί­ σθηκαν, κατά εθνικές αντιπροσωπείες, οι μακέτες των εικογράφων και τα βιβλία τους. Είναι ενδεικτικο ί οι αριθμοί. Μέχρι σήμερα σ’ όλες τις διοργανώσεις της ΒΙΒ έχουν πάρει μέρος 1400 εικονογράφοι από 76 χώρες των πέντε ηπεί­ ρων. Κι έχουν παρουσιασθεί πάνω 25.000 πρωτότυ­ πα έργα-μακέτες για εικονογραφήσεις παιδικών βι­ βλίων. Στο μοντέρνο αυτό πολιστικό κέντρο, πέρα από τις φ ετινές συμμετοχές υπήρξαν και δυο ατο­ μικές εκθέσεις: του βραβευμένου με το «Γκραν Πρι ΒΙΒ ’85» Γάλλου Φ ρεντερίκ Κλεμάν και του βραβευ­ μένου με το μετάλλιο «Χάνς Κρίστιαν Ά ντερσ εν 1986» Αυστραλού Ρόμπερτ Ίνκπεν. Και τώρα, στις φ ετινές διακρίσεις: Το «Γκραν Πρι ΒΙΒ ’87», πήρε η Φινλανδέζα Χανού Τάινα. Με «Χρυσό Μήλο της ΒΙΒ» βραβεύτηκαν: Οι Γίρι Μπενούχεκ (Τσεχοσλοβακία), Μανουέλ Μπουά

(Ισπανία), Ά ντονυ Μπορετίνσκι (Πολωνία), Ρόμπερτ Μπρόουν (Τσεχοσλοβακία), Λεονίντ Ντόμνιν (Σο­ βιετική Ένωση). Με πλακέτες τιμήθηκαν οι: Μοχάμαντ Ρέζα Ντανγκάρο (Ιράν), Αλεξάντρ Αλέξοβ (Βουλγαρία), Έ κεντ Χορστ (KDA), Ντένις Φράκρελντ Φερνάντο Αζεβέντο (Βραζιλία), Εύα Γκαλ (Ουγγαρία), Γιούργκεν Σπον (Δυτ. Βερολίνο), Μιροσλάβ Σουπόύτ (Γιου­ γκοσλαβία) Γιουκιχίτο Ταγίμα (Ιαπωνία), Φούλβιο Τέστα (Ιταλία), Γιούρι Βαϊσένκο (Σοβιετική Ένωση). Σειρά, τώρα, για τις «τιμητικές μνείες»: Γκουναθιλάκε (Σρι-Λάνκα), Καρλ Χόμιραν (ΝότιοΑφρικανική Ένωση), Μπεατρίς Πονσελέ (Ελβετία), Σουζάνε Ρίχα (Αυστρία). Τέλος, «τιμητικές μνείες» σε εκδοτικούς οίκους· απενεμήθηκαν στους: • «Τζέντε Νουέβα» της Κούβας για το βιβλίο «Λος Παγιάσος» - εικονογράφηση Εντουάρντο Μουνόλ Μπαχς.

• «Λώρενς Ολιβιέ φούρ» της Γαλλίας για το βιβλίο «Ουαζό ρουζ» - εικονογράφηση Πατρίκ Φορ.

• «Ναμσγκακναστούν» της Ισλανδίας για το βιβλίο «Λιόλιν Λίφνα» - εικονογράφηση Ρανγκχάιτουρ Γ κεστσντόρντιν.

• «Πρίντκο» της Κύπρου για το βιβλίο «Ο σπανός Τζι, οι Σαράντα Δράτζοι» - εικονογράφηση Χαμπής Τσαγγάρης. Εδώ πρέπει να πούμε ότι τον ίδιο καιρό στην εθνική πινακοθήκη της Σλοβακίας φιλοξενήθηκε δουλειά πολύπλευρη του ζωγράφου, εικονογράφου, μαριονετίστα και σχεδιαστή κινουμένων σχε­ δίων Γίρι Τρνκα, με εκπληκτικά εκθέματα. Επίσης ατομική έκθεση της φημισμένης κ. Πακόβσκα που έχ ει τιμη θεί με το «Χρυσό Μήλο της ΒΙΒ ’83». Ακό­ μη διεθνείς προβολές ταινιών για παιδιά (κινούμενα σχέδια). Ενώ πραγματοποιήθηκε και Συμπόσιο με θέμα «Ο Παιδικός ήρωας στις εικονογραφήσεις των βιβλίων για παιδιά και νέους». Βεβαίως όλα αυτά έγιναν κατορθωτά χάρις στην υποδειγματική προετοιμασία της πολύ καλής Γραμματεία ς της ΒΙΒ, που έχει πάντα εμψυχωτή της τον Ντουσάν Ρολ. ΤΑΚΗΣ ΨΑΡΑΚΗΣ

χρονικα/11

To Modern Greek Studies Yearbook του Πανεπιστημίου της Minnesota

To 1985 κυκλοφόρησε στη Μιννεάπολη των Η.Π.Α. το «Modern Greek Studies Year­ book» του Πανεπιστημίου της Minnesota. Το ετήσιο αυτό ιστορικο-φιλολογικό περιο­ δικό είναι το μοναδικό στο είδος του που χρηματοδοτείται από Πανεπιστήμιο των Η.Π.Α. Βασικός εκδότης του είναι ο καθηγητής της Ρωσικής και Μεσανατολικής Ιστο­ ρίας και διευθυντής Νεοελληνικών Σπουδών του πιο πάνω Πανεπιστημίου, Θεοφάνης Γ. Σταύρου. Την εκδοτική επιτροπή αποτελούν ο Lars Baerentzen του Πανεπιστημίου της Κοπεγχάγης, ο Κ. Καζάζης του Πανεπιστημίου του Σικάγου, ο Ελ. Πρεβελάκης της Ακαδημίας Αθηνών, ο L. Coutelle του Πανεπιστημίου του Aix en Provence, ο Peter Mackridge του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, ο V. Rotolo του Πανεπιστημίου του Pa­ lermo και ο Κ. Τρυπάνης της Ακαδημίας Αθηνών. Ας σημειωθεί ότι θέση στην επιτρο­ πή κατείχε μέχρι το θάνατό του και ο Παντελής Πρεβελάκης της Ακαδημίας Αθηνών. Το περιοδικό καλύπτει ικανοποιητικά ένα κενό στις σπουδές που αναφέρονται στη Μεταβυζαντινή περίοδο, στην Τουρκοκρατία στα Βαλκάνια, στις σχέσεις των Βαλκανίων με τη Ρωσία και την Ανατο­ λική Ευρώπη, στο νεότερο ελληνισμό κατά την ε ­ ντελώς σύγχρονη εποχή. Ό λα αυτά περιλαμβάνο­ νται φυσικά σε μελέτες ιστορίας και φιλολογίας, σε βιβλιοκρισίες και παρουσιάσεις βιβλίων, καθώς και σε συστηματικά άρθρα για τη σημερινή επιστημονι­ κή έρευνα στον τομέα ιστορίας και φιλολογίας στην Ελλάδα. Τέλος, σκοπός είναι ακόμη να μετα­ φράζονται και έργα ή αποσπάσματα έργων Νεοελ­ λήνων συγγραφέων.

Τον βασικό εκδότη πλαισιώνουν η Joan Sommerfeld και ο Kevin Haukeness. Κυκλοφόρησαν ήδη δυο τόμοι: 1ος, 1985 και 2ος, 1986. Οι εκδότες υπό­ σχονται πλούσιο το μέλλον της εκδοτικής τους δραστηριότητας. Ο 1ος τόμος περιλαμβάνει μελέ­ τες των: Robert Nichols, του Κολλεγίου Saint Olaf των Η.Π.Α., για τους ορθόδοξους προγόνους στην αυτοκρατορική Ρωσία. Θεοφ. Προυσή, του Πανεπιστημίου της North Flo­ rida, για τους Ρώσους φιλορθόδοξους κατά τον αγώνα της ανεξαρτησίας.

Charles Frazee, του Πανεπιστημίου της California,

12/χρονικα Fullerton, για τον Λέοντα Αλλάτιο. Π. Κιτρομηλίδη, του Πανεπιστημίου της Αθήνας, νια τις αντιθέσεις - διαφορές ανάμεσα στους αρ­ χαίους και τους νεότερους.

Rudolph J. Vecoli, για τον Θεόδωρο Σαλούτο (1910-1980), ιστορικό του ελληνισμού της Αμερι­ κής.

William Wyatt, του Πανεπιστημίου Brown, για τον «Ζητιάνο» και τον «Αρχαιολόγο» του Α. Καρκαβίτσα.

m υναίκα JL

Υ

τη ς

Πράγας

...Πέρασα από τον κινηματογράφο στην πο­ λιτική με μια μικρή κίνηση. Ήταν την ημέ­ ρα που αυτοπυρπολήθηκε στην κορυφή της Vaclavske Namesti ο Jan Palach. Τα κείμενα των ξένων ανταποκριτών σφαγιάστηκαν από μια αμείλικτη λογοκρισία. Πέρασε μό­ νον η είδηση τη στιγμή που ο κόσμος είχε ανάγκη από ολόκληρη την αλήθεια, η οποία είναι κάτι παραπάνω από την είδηση. Στην Πράγα παιζόταν τις μέρες εκείνες το φιλμ του Jean-Luc Godard Με κομμένη την ανά­ σα, και το ίδιο βράδυ κάθισα στη γραφομη­ χανή μου και έγραψα το πρώτο πολιτικό κείμενο με τη μορφή κινηματογραφικής κρι­ τικής. Τίτλος: «Οι Πραγινοί παρακολου­ θούν με κομμένη την ανάσα το τέλος». Το αποφασιστικό βήμα είχε γίνει. Από τότε η κινηματογραφική κριτική έγινε το προσω­ πείο αυτής της πολιτικής πράξης. Πολλά φιλμ εξυπηρέτησαν αυτή την πράξη: Ο άν­ θρωπος που έβλεπε τα τρένα να περνούν, Επάγγελμα ρεπόρτερ, Η εργατική τάξη πάει στον παράδεισο και τόσα άλλα. To FILM FAUST τα δημοσίευε αυτούσια. Ένας ολό­ κληρος κώδικα; αναπτύχθηκε βαθμιαία. Οι φίλοι τα αποκουπτογραφούσαν. Αποκαθιστούσαν το πολιτικό σώμα του λόγου στην ουσία του...

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΡΟΕΣ

Κώστα Μυρσιάδη του Πανεπιστημίου West Che­ ster για τη συγχώνευση Χριστιανισμού και Μύθου με αφορμή το έργο του Τάκη Παπατσώνη.

Eugene J. Macarthy, για τον Γ. Σεφέρη. Τέλος, Δ. Σολωμού, Γυναίκα της Ζάκυνθος, σε με­ τάφραση Π. Κολακλίδη και Michael Green του Πανε­ πιστημίου Irvine της California. Ο 2ος τόμος περιλαμβάνει μελέτες των: Λ. Βρανούση της Ακαδημίας Αθηνών, για τον Μ ε­ ταβυζαντινό Ελληνισμό και την Ευρώπη: χειρόγρα­ φα, βιβλία και τυπογραφία. Μαρίας Κοτζαμανίδου, του Πανεπιστημίου Berke­ ley της California, για τον 'Ελληνα μοναχό Αρσένιο και τον ουρανισμό στη Ρωσία τον 17ο αιώνα.

A. Horton, του Πανεπιστημίου του New Orleans, για τον Θεόδωρο Αγγελόπουλο, το Νεοελληνικό κι­ νηματογράφο και τη βυζαντινή εικονογραφία.

D. Martin, του Κολλεγίου Rockford, για τ ον Γ. Θεατοκά.

G. Thaniel, του Πανεπιστημίου του Toronto, για 16 αγγλικές επιστολές προς τον Σεφέρη. Ρ. Mackridge, του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης για τον Παντελή Πρεβελάκη. Επίσης κείμ ενο του Π. Πρεβελάκη, «Το ελεύθερο πνεύμα», σε αγγλική μετάφραση του Σωτ. Σταύρου. Τέλος, μελέτες του Σπ. Σκιαδαρέση, για μια κεφαλλονίτικη ιστορία και Ελ. Πρεβελάκη, της Ακαδημίας Αθηνών, για το Κέντρο Ερεύνης της Ιστορίας του Νεωτέρου Ελλη­ νισμού της Ακαδημίας Αθηνών. Ο επιστημονικός κόσμος, τόσο των Η.Π.Α., όσο και της Ευρώπης, υποδέχτηκε με ικανοποίηση και ευμενή σχόλια την έκδοση αυτή. Θυμίζω πως παρό­ μοιες προσπάθειες υπήρξαν στο παρελθόν το «Neohellenica» του Center for Neohellenic Studies, που με το θάνατο του εκδότη του G. Arnakis έπαψε να εκδίδεται, και το «Byzantine and Modern Greek Studies» που σήμερα εκδίδ εται με τον τίτλ ο «Jour­ nal of Modern Greek Studies» από τη «Modem Greek Studies Association» στο John Hopkins University Press. Επίσης αξίζει να θυμίσω ότι βρίσκονται σε εξέλιξη αρκετά προγράμματα νεοελληνικών σπου­ δών σε Πανεπιστήμια των Η.Π.Α., και έχουν δημιουργηθεί αξιόλογες «έδρες» νεοελληνικών σπου­ δών (Σεφέρη στο Princeton University, Ελύτη στο Rutgers University, καθώς και Καζαντζάκη στο S. Fransisco). Πρόσφατα το ιδιωτικό Πανεπιστήμιο της Ν. Υόρκης και το Ίδρυμα «Αλέξανδρος Ωνάσης» ίδρυσαν στην πόλη αυτή ένα Κέντρο Ελληνικών Σπουδών, πανεπιστημιακού επιπέδου, που υπόσχε­ ται πολλά. ΕΥ ΘΥΜ ΙΟΣ ΣΟΥΛΟΓΙΑΝΝΗΣ

χρονικα/13 Για 70 χρόνια συμμετείχε ενεργά στην πνευματική και πολιτική ζωή του τόπου ο Κωνσταντίνος Τσάτσος που πέθανε στις αρχές Οκτωβρίου στην Κηφισιά. Υπήρξε καθηγητής Πανεπιστημίου, ακαδημαϊκός, υπουργός, Πρόεδρος Δ η­ μοκρατίας, ποιητής, φιλόσοφος... Όμως, ο Κωνσταντίνος Τσάτσος, που το 1918 ήταν γραμματέας του Ελευθε­ ρίου Βενιζέλου και το 1923 εξέδωσε το πρώτο του βιβλίο - μια ποιητική συλλο­ γή - υπήρξε κατά κύριο λόγο πνευματι­

κός άνθρωπος. Αυτή του η ιδιότητα σφράγισε τις άλλες. Κι ίσως γ ι’ αυτό, αν και ήταν έντονη η παρουσία του στην πολιτική, παρέμεινε σεβαστός σε φίλους και «αντιπάλους». Τώρα, που ο κύκλος της προσφοράς του έκλεισε, το «Διαβάζω» πιστεύει πως τιμά έμπρακτα τον Κωνσταντίνο Τσάτσο, δημοσιεύοντας πίνακα των πε­ ρισσοτέρων έργων του που έχουν κυ­ κλοφορήσει ώς σήμερα.

Κωνσταντίνος Τσάτσος Η Τριλογία της ψυχής μου, Αθήνα, 1923 Ποιήματα, Αθήνα 1923 Der Begriff des positiven Rechtes. Heidelberg, 1928. Σελ. 193 Α ρχείον Φιλοσοφίας και Θεωρίας των Επιστημών, Αθήνα, 1929 Το πρόβλημα της Ερμηνείας του δικαίου. Αθήνα, 1932. Σελ. 283 Η αποστολή της φιλοσοφίας του δικαίου εν τω συγχρόνω πολιτιαμώ. Αθήνα, 1933. Σελ. 37 Παλαμάς. Αθήνα, 1936. Σελ. 16 Η κοινωνική φιλοσοφία των αρχαίων Ελλήνων. Τεύχος Α '. Αθήνα, 1938. Σελ. 168 Το πρόβλημα των πηγών του δικαίου. Θεωρία περ ί της ισχύος αυτού. Τεύχος Α'. Αθήνα, .1941. Σελ. 136 Εισαγωγή στην Επιστήμη του Δικαίου. Αθήνα, 1945. Π ερί το Παλαιοημερολογιτικόν, Τροχολογίαι. «Εκκλη­ σία», Επίσημον Δελτίον της Εκκλησίας Της Ελλάδος, Έ τος 25ον, Αθήνα, 1948, σελ. 235-237. Δοκίμια Αισθητικής και Παιδείας. Αθήνα, 1960. Σελ.

231 Μελέται Φιλοσοφίας του Δικαίου. Αθήνα. 1960. Σελ.

239 Αισθητικά Δοκίμια. Αθήνα, 1961. Σελ. 207 Η Κοινωνική Φιλοσοφία των Αρχαίων Ελλήνων. Αθή­ να, 1962. Σελ. 321 Α φορισμοί και Διαλογισμοί. Αθήνα, 1965. Σελ. 256 Πολιτική. Θεωρία Πολιτικής Δεοντολογίας. Αθήνα Απρίλ. 1965. Σελ. 316 Ακαδημία Αθηνών. Η διδασκαλία των κλασσικών γραμμάτων εις την Μέαην εκπαίδευσιν. Αθήνα, 1967. Σελ. 65 Α φορισμοί και Διαλογισμοί Β'. Αθήνα, Ι.Δ . Κολλάρος, 1968. Σελ. 272 Α φορισμοί και Διαλογισμοί Γ' (Τρίτη σειρά). Αθήνα «ΕΣΤΙΑ», 1969. Σελ. 260 Η κοινωνική φιλοσοφία των αρχαίων ελλήνων. Β' έκδ. Αθήνα, «Ι.Δ.ΚΟΛΛΑΡΟΥ», 1970. Σελ. 326 Α φορισμοί και Διαλογισμοί (Πρώτη Σειρά )Β' Έ κδο­

ση. Αθήνα, Ι.Δ. Κολλάρος «Εστία», 1970. Σελ. 250 Ελληνική πορεία. Πολιτικά δοκίμια. Έκδ. Β' βελτ. και εμπλουτισμένη με νέα κείμενα. Αθήνα. Σελ. 260 Οι Μεγάλοι Ρήτορες και η Ιστορία τους. Δημοσθένης (Οι Τρεις Ολυνθιακοί, Τρεις Φιλιππικοί και ο Λόγος περί των εν Χερρονήσω). Μετάφραση Τσάτσου Κων/ νου). Αθήνα, «Εστία», 1971. Σελ. 353 Αφορισμοί και διαλογισμοί. 4η σειρά. Αθήνα, εκδ. Βιβλιοπ. «Εστίας», 1972. Σελ. 256 Genevoix, Maurice. The Greece of Karamanlis. Intro­ duction Constantine Tsatsos. London, Doric Publications Ltd, 1973. Page 206 Διά λογοι σε μοναστήρι. Αθήνα, «Οι Εκδόσεις των Φί­ λων», 1974. Σελ. 232+121 Σχόλια στο «Νέο Ερωτόκριτο» του Παντελή Πρεβελάκη (Υπό)... Κώστα Ε. Τσιρόπουλου. Αθήνα. Εκδ. «Οι Εκδόσεις των Φίλων», 1974. Σελ. 35 Νομαρχία Χανίων. Ομιλία του Προέδρου της Δημο­ κρατίας, κυρίου Κωνσταντίνου Τσάτσου εις την I. Μο­ νήν Αρκαδίου την 8ην Νοεμβρίου 1975 (Χανιά, 1975, σελ 14). Γ. Σεφέρης-Κ. Τσάτσος: Ένας διάλογος για την ποίη­ ση. Αθήνα, εκδ. «Ερμής», 1975. 8ο λγ'+205 σελ. Διάλογοι σε μοναστήρι. 2η έκδ. Αθήνα, «Οι εκδόσεις των Φίλων», 1975. Σελ. 232+121 Σχέδιον Συντάγματος ως όιεμορφώθιχνπό της ολομέ­ λειας της Επιτροπής Συντάγματος, προεδρία: κ. Κ. Τσάτσου. Περιεχόμενα: 1. Μορφή Πολιτεύματος (άρ­ θρα 1, 28, 29). 2. Περί Βουλής (άρθρα 50-80) 3. Περί Κυβερνήσεως (άρθρα 81-86). Αθήνα, 1975. Σελ. 54 Τσάτσος, Κωνσταντίνος: Ιωάννης Καποίφηη 1ι · ^ 1ιακόσια χρόνια από τη γέννησή του. 1776-1976. Αθήνα, 1976. Σελ. 31 Ελλάς και Ευρώπη. Αθήνα, (εκδ. Γενικής Γραμματείας Τύπου και Πληροφοριών), 1977. Σελ. 62 Ομιλίες, 1977-1978. Τόμος Β'. Αθήνα. Σελ. 80 Τσάτσος Κωνσταντίνος: La Grice et Γ Europe. [Par] Constantin Tsatsos, Lausanne, centre de Recherches Europeennes, 1977. Σελ. 62

14/χρονικα La Grice et Γ Europe. Lausanne, Centre de Recherches Europeennes, 1977 Ομιλίες (1975-1977). Αθήνα, 1977. Σελ. 126 Ελλάς και Ευρώπη. Αθήνα. 1977, Σελ. 62 Αισθητικά μελετήματα. Αθήνα, «Οι εκδόσεις των Φί­ λων», 1977. Σελ. 283 Τα δικαιώματα τον ανθρώπου. Υπό Κ. Τσάτσου. Μαχάτμα Γκάντι, Ζακ Μαριταίν, Ρίτσαρντ Μακήν κ.ά. Η διακήρυξη του 1789. Η διακήρυξη των Ηνωμένων Εθνών, 1948. Η διακήρυξη της Ευρώπης, 1950. Η δια­ κήρυξη του Ελσίνκι, 1965. Η χάρτα του 1977. Αθήνα, εκδ. «Ευθύνη», 1977. Σελ. 215 Κείμενα της Μεθορίου, I Greece and Europe. Athens, 1977, pag. 58 [αγγλ.-ιταλ.γαλλ.] Ομιλίες 1975-1977. Αθήνα 1977. Σελ. 126 Griechenland und Europa. Athen, 1978. Pag. 59 Ομιλίες 1977-1978. Τόμ. B'. Αθήνα, 1978. Σελ. 80 Θεωρία της τέχνης. Αθήνα, «Οι εκδόσεις των Φίλων», 1978. Σελ. 222 Τσάτσος Κωνσταντίνος Δ. Το πρόβλημα της ερμηνείας

του Δικαίου. 2η έκδ επηυξημένη. Πρόλ. Κ.Ι. Δεσποτόπουλου. Αθήνα, Αντ. Ν. Σάκκουλας, 1978, σελ. 291 La Grice en France. Visite officielle du President de la Republique Hellenique Monsieur Constantin Tsatsos.

23-28 Avril 1979, Athenes. Ποιήματα άλλων καιρών και άλλων τόπων. Αθήνα, εκδ. «Οι εκδόσεις των φίλων». 1980. Σελ. 81 Ομιλίες, 1978-1979. Αθήνα, 1980. 8ο, σελ. 121 Αφιέρωμα στον Κωνσταντίνο Τσάτσο. Αθήνα, Αντ. Ν. Σάκκουλας, 1980. Σελ. 824. Ο άγνωστος Καραμανλής. Αθήνα, Ευρωεκδοτική, 1984. Η ζωή σε απόσταση. Στοχασμοί. Αθήνα, εκδ. «Οι εκ­ δόσεις των φίλων», 1985. Σελ. 128 Παιδεία και γλώσσα. Αθήνα, «Οι Εκδόσεις των φί­ λων», 1985. Σελ. 76 Κάτουλλος Οράτιος Βιργίλιος Προπέρτιος. Αθήνα, εκδ. «Αστρολάβος/Ευθύνη», 1985. Σελ. 42 Παιδεία και γλώσσα. Αθήνα, «Οι Εκδόσεις των Φί­ λων», 1987. Σελ. 76.

Στους καιρούς μας παρουσιάζεται τό κωμικοτραγικό φαινόμενο νά άγωνίζονται γιά τά άτομικά δικαιώματα άνθρωποι, πού πάνε με αύτά νά κατοχυρώσουν την ύπαρξη, όχι ένός πραγματικά ελεύθερου άτόμου, άλλά ενός προσώπου μέ άγελαία γνωρίσματα, απο­ λύτως αιτιοκρατικά προσδιωρισμένου, ένός στην ουσία άνελεύθερου πλάσματος. Κυνη­ γούν τίς άτομικές έλευθερίες γιά νά περιβάλλουν μέ αυτές τόν άνελεύθερο άνθρωπο, ένώ όλο αύτό τό αύξανόμενο πλήθος των άτομικών δικαιωμάτων δικαιώνεται μόνο άν είναι όρος άπαραίτητος γιά τή δημιουργία ελεύθερων άνθρώπων, δηλαδή συναισθηματικά καί πνευματικά έλεύθερων άνθοωπων, άνθρώπων τών όποιων ό λόγος ό επιστημονικός, ό αίσθητικός καί ό θρησκευτικά;, λειτουργεί αυτόνομα καί ελεύθερα. Στήν έποχή μας ή μέν ουσιαστική ελευθερία ή άγνοεϊται ή θεωρείται πλάσμα τής φα­ ντασίας πού διαψεύδει ή έπιση,μη. Τήν άρνοΰνται όλες οί αίσθησιοκρατικές φιλοσοφίες καί άνάμεσα σέ αύτές καί ό ιστορικός υλισμός, πού καταλαμβάνει, τύποις τουλάχιστον, εύρύ χώρο στη σύχγρονη ζωή. Ή κοινωνική έλευθερία μέ όλον τόν νομικόν οπλισμό τών άτομικών δικαιωμάτων, όπου δέν υπάρχει ως μέσον γιά νά μπορέση εύκολώτερα ό άνθρωπος νά φτάση στήν έσωτερική, τήν ουσιαστική του έλευθερία, παραστρατεί. Μη έχοντας τήν καθοδηγητική αρχή τής ούσιαστικής έλευθερίας, ή κοινωνική έλευθερία στρέφεται πρός τόν ευδαιμονι­ σμό, τό μόνο νόημα πού μπορεί νά θέση ό υλισμός ώς σκοπόν τής ζωής. Τά άτομικά δικαιώματα παρέχονται άπό τίς πολιτείες γιά νά μπορούν άκώλυτα τά άτομα νά άναπτύσσουν σέ όλους τούς τομείς έλεύθερα τή σκέψη καί τήν πράξη τους. Ή έλευθερία αυτή είναι ό βασικός όρος γιά νά πραγματοποιούνται όλες οί πολιτιστικές αξίες, οί θεωρητικές καί οί πρακτικές, καί σέ κάθε άτομο καί στό κοινωνικό σύνολο. Αύτό κατορθώνεται όταν ή ελεύθερη δραστηριότητα τού ένός δέν παρακωλύει τή δρα­ στηριότητα τών άλλων. Έ χει επομένως ή έλεύθερη δραστηριότητα τού καθενός τό ση­ μείο όπου ή δραστηριότητα αυτή άνακόπτει τήν έλευθερία τών άλλων καί έπομένως καί τού συνόλου. Δέν είναι έπομένως ή έλευθερία αυτή άπεριόριστη. Χρειάζεται ένας ρυ­ θμιστής, πού νά περιορίζει τήν άσκηση τών άτομικών έλευθεριών στά όρια, στά όποια υπηρετούν τό σκοπό γιά τόν όποιο υπάρχουν, προστατεύοντας τήν έλευθερία τού κοινω­ νικού συνόλου. Ή άσκηση τών έλευθεριών αύτών πέρα άπό τά όρια, άποτελώντας μιά κακή χρήση ή μιά κατάχρηση, όχι μόνο δέν πρέπει νά έπιτρέπεται άπό τήν πολιτεία, άλλά πρέπει άπό αύτήν νά άπαγορεύεται μέ αυστηρές κυρώσεις.

Από το υπό έκδοση βιβλίο του κ. Τσάτσου « Ό σύγχρονος κόσμος», που θα κυκλοφορήσει σύντομα από τις «Εκδόσεις των φίλων».

Λ ίγ ο μετά το Μ άη του ’68, όταν ο τότε Υ πουργός Εσω τερικώ ν της Γαλλίας, π ου τ' όνομά του δεν θα το συγκροτήσει η ιστορία, πρότεινε στο στρα τηγό ντε Γκωλ να φυλακίσουν τον Ζαν-Πω λ Σ αρτρ, για να τον εμποδίσουν να πουλήσει το βιβλίο τον Η υπόθεση του λαού, ο ντε Γκωλ απάντησε μ εγαλόπρεπα : «Λεν μπορούμε να συλλάβονμε το Βολταίρο». Ε κπληκτική δια ύγεια και ορθότητα κρίσης, ενδεικτική της θέ­ σης τον Βολταίρον στη σύγχρονη σκέψη, της λειτουργία ς τον ονόματος τον ως συμβό­ λου ελευθερίας. Κι αυτή σίγουρα είναι η μία π λευρά τον πολυτά λαντου Πατριάρχη τον Φερνέ. Το όνομά του ταυτίζετα ι μ ε την έννοια τον αγώνα, της πά λη ς ενάντια στο άδικο, την καταπίεση. Η άλλη πλευρά τον είναι η πλευρά τον συγ-γράφοντος. Ό π ο υ και πά λι είναι ένα σύμβολο, της πολυγραφ ίας. Θ εατρικός συγγραφέας, μ υθιστοριο­ γράφος, ποιητής, μαθηματικός, ιστορικός, φιλόσοφος, πολιτικός, γεω γράφος, εθνο­ λόγος, οικονομολόγος, βιομήχανος, χρηματιστής, ηθικολόγος, αμφισβητίας, θεολό­ γος, φυσιοδίφης, ταξιόεντής, αστρονόμος, βοτανολόγος, ό λ’ α υτά ταυτόχρονα και όχι ως απλώ ς καταναλω τής, αλλά δημιουργός αξιόλογων επιτευγμάτω ν σε όλα τα πεδία. Για παράδειγμα, είν’ αυτός που βάζει τις β άσεις μ ια ς «νέας ιστορίας», που δεν είναι πια η ιστορία των μ εγάλω ν ανόρών και των εξερευνητών, αλλά των πολιτισμώ ν και των ιδεολογιών. Εισάγει τις θεωρίες τον Ν εύτω να στη Γαλλία κι ανατρέπει την καρτεσιανή φιλοσοφία, τη μοναδική εν ισχύι την εποχή εκείνη. Κι αυτός ο «εγκυκλο­ παιδισμός» νποστηρίχθηκε από μια μ ακροζω ία, μ ια αλαζονικά άσχημη υγεία και μια ενεργητικότητα που έκανε τα πά ντα δυνατά. Α υ τό ς ο τρόπος του να ταξιδεύει συνε­ χώς, παρόλες τις δυσκολίες της εποχής, παραπονούμενος διαρκώ ς αλλά και χωρίς π ο τέ να σταματάει, αυτή τον η ικανότητα να αραόιάζει χιλιάδες σελίδες χω ρίς την παραμικρή εμφανή προσπάθεια, αυτή τον η επιδεξιότητα να πολλαπλασιά ζει τα συ ­ χνά πολύ μεγά λα γράμματά τον, προσαρμοσμένα στον εκάστοτε πα ραλήπτη, αυτή η γρη γορά δα τον να μπλέκετα ι σε υποθέσεις που δεν μπορούσ αν να τον φέρουν πα ρά μ πελά δ ες μόνο, αλλά όπου δία κνβεύοντα ν η δικαιοσύνη, η ανθρωπιά, η ιδέα που είχε για το ρόλο του φιλόσοφον και του ανθρώπου, όλες αυτές οι εκπληκτικές του ικανό­ τητες είναι αυτές ακριβώ ς που δεν τον σνχώ ρεσαν πολλοί μεταγενέστεροι, μ ε α π οτέ­ λεσμα πολλές φορές η συνεισφορά του - μέγιστη - στην ιστορία της ανθρώ πινης σκέψης να έχει για μ εγά λα διαστήματα παραγνω ριστεί. Βέβαια ένα μεγάλο κομμάτι από το έργο το Βολταίρον έχει σίγουρα παλιώσει. Τί το πιο φυσικό για μια τόσο άφθονη παραγω γή. Έ να άλλο κομμάτι, το μεγαλύτερο, όμως μένει ζωντανό. Α π ό τα Δ ιη γή μα τα ώς το Δ οκίμιο για τα Ή θη, τα Φιλοσοφικά Γράμματα ώς την αλληλογραφία τον. Πρέπει, λοιπόν, επειγόντω ς να ανακαλύψ ονμε ξανά το Βολταίρο.

16/αφιερωμα

Μ ισέλ Ν τελόν

Χ ρονολογώ

Βολταίρος (1694-1778)

(FrangoisMarie Arouet) Ο Φρανσονά Μαρί Αρονέ και η γυναίκα τον Μαρί-Μαργχερίτ.

1694 Βαφτίζεται στις 22 του Νοέμβρη στην εκκλησία Σαιν Αντρέ ντεζ Αρ ο Φρανσουά-Μαρί Αρουέ, γιος του Φρανσουά Αρουέ, παλιού συμβολαιο­ γράφου στο Σατλέ του Παρισιού και κατοπινού συμβούλου του βασιλιά, και της ΜαρίΜαργκερίτ Ντωμάρ, κόρης ενός γραμματέα στο Κοινοβούλιο του Παρισιού. Προφανώς το παιδί γεννήθηκε εννιά μήνες νωρί­ τερα, στις 20 του Φλεβάρη, στο Σατεναί κοντά στις Σω, και ο αληθινός του πατέρας ήταν ένας παλιός αξιωματικός, φίλος της οικογένειας και ποιητής, ο κ. ντε Ροσμπρύν. Αυτή η παράνομη γέννηση και η άσχημη υγεία του νεογέννητου, στο οποίο λίγη ζωή δίνανε, αποτέ^εσαν προφα­ νώς τις αιτίες της αναβολής της βάφτισης. Το παιδί μεγάλωσε ανάμεσα στους αοιστοκ^τί ς και τους μεγαλοαστούς που σύχναζαν στο ™ίτι των Αρουέ.

1701 Πεθαίνει η κυρία Αρουέ. Τη θέση της δίπλα στο

μικρό Φρανσουά-Μαρί παίρνει η μεγάλη της κό­ ρη, Μαρί-Μαργκερίτ.

1704 Φοιτά στο ιησουίτικο κολλέγιο Λουί-Λε-Γκραν ενώ, αντίθετα, ο μεγαλύτερος αδερφός του, ο Αρμάν, είχε φοιτήσει σε κολλέγιο γιανσενιστών. Εκεί παίρνει μια στέρεη κλασική παιδεία και κά­ νει φιλίες τόσο με λαμπρούς συμμαθητές του της υψηλής αριστοκρατίας (τους αδελφούς ντ’ Αρζανσόν, τον κόμη ντ’ Αρζεντάλ) όσο και με τους δασκάλους του από το τάγμα των Ιησουιτών (τον πατέρα Πορέ). «Το καλύτερο πράγμα στο κολλέγιο των Ιησουι­ τών, όπου μεγάλωσα, ήταν η συνήθεια ν’ ανεβά­ ζουμε οι ίδιοι οι οικότροφοι θεατρικά έργα. Μα­ κάρι, Θε μου, να μην είχαν παρά μόνο αυτή τη διασκέδαση να τους καταλογίσουν!». Ο νονός του, αββά ντε Σατωνέφ, τον βάζει στους φιλελεύθερους κύκλους και στην εταιρία του Temple. Ο έφηβος συνθέτει μια κλασική τραγωδία και θρησκευτικούς στίχους που δήμο-

αφιερωμα/17 σιεύονται με τη φροντίδα των δασκάλων του.

1711 Γράφεται στη Νομική Σχολή, τριγυρνάει όμως γενικά στους λογοτεχνικούς και κοσμικούς κύ­ κλους.

1712-1715 Συγκρούεται με τον πατέρα του και τον αδελφό του, φανατικό γιανσενιστή. Πηγαίνει ως γραμ­ ματέας πρεσβείας στην Ολλανδία. Ερωτεύεται την «Πιμπέτ» Ντυνουαγιέ, νεαρή ουγενότη, την οποία και σχεδιάζει να κλέψει. Τον στέλνουν πί­ σω στο Παρίσι. Ο πατέρας του απειλεί να τον αποκληρώσει και να τον στείλει εξορία στο Σαιν-Ντομινίκ. Κάνει την άσκησή του κοντά σ’ έναν παριζιάνο συμβολαιογράφο· ο νεαρός Αρουέ όμως έχει αλλού το νου του: σκαρώνει στίχους. «Πέστε στον πατέρα μου πως δε μου χρειάζεται καθόλου ένα όνομα που αγοράζεταιμπορώ να φτιάξω ένα που δε στοιχίζει τίποτα.»

1715-1716 Πεθαίνει ο Λουδοβίκος ο 14ος. Αντιβασιλιάς εί­ ναι ο δούκας της Ορλεάνης. Ο νεαρός Αρουέ εξορίζεται στο Σιλλύ-συρ-Λουάρ εξαιτίας κά­ ποιων σατιρικών στίχων ενάντια στον αντιβασιλιά. Με στίχους εγκωμιαστικούς καταφέρνει να αποσπάσει τη συγγνώμη του.

1717-1718 Γράφει νέες σάτιρες ενάντια στο δούκα της Ορ­ λεάνης. Φυλακίζεται για έντεκα μήνες στη Βαστίλλη, έπειτα εξορίζεται στο Σατεναί. Ο νεαρός Αρουέ με αναγραμματισμό γίνεται Βολταίρος (Arouet-Voltaire). «Ήμουνα τόσο δυστυχισμένος με τ’ όνομα Αρουέ που πήρα ένα άλλο, προπαντός για να μη με μπερδεύουν με τον ποιητή Ρουά.» (Τότε προφερόταν Ρουέ). Ο φυλακισμένος και κατόπιν εξόριστος, δουλεύει δύο φιλόδοξα σχέδια: μια εποποιία προς δόξαν της ανεξιθρησκείας κι αυ­ τού που την εγκαθίδρυσε στη Γαλλία, του Ερρί­ κου του 4ου, και μια τραγωδία, τον Οώίποόα. Ο Οιδίποδας γνωρίζει μεγάλη επιτυχία το Νοέμβρη του 1918: ο αντιβασιλιάς χορηγεί επίδομα στη νεαρή μεγαλοφυία. «Μεγαλειότατε, ευχαριστώ τη Βασιλική σας Υψηλότητα που θέλει πραγματικά να συνεχίσει να μεριμνά για την τροφή μου, την παρακαλώ όμως να σταματήσει να μεριμνά για τη στέγη μου».

1720 Κάνει αριστοκρατικές παρέες· οικονομικές επεν­ δύσεις. Ο Βολταίρος εξασφαλίζει την οικονομι­ κή του ανεξαρτησία.

1722 Πεθαίνει ο κ. Αρουέ. Ο Βολταίρος ταξιδεύει στο Βέλγιο και στην Ολλανδία. «Εδώ πέρα βλέπεις μονάχα λιβάδια, κανάλια και πράσινα δέντρα- από τη Χάγη μέχρι το Άμστερ­ νταμ είναι ένας επίγειος παράδεισος. Είδα με σεβασμό αυτήν την πόλη (το Άμστερνταμ), που είναι η αποθήκη της οικουμένης. Στο λιμάνι ήταν πάνω από χίλια καράβια. Στις πεντακόσιες χιλιάδες ανθρώπους που κατοικούν στο Ά μ­ στερνταμ δε βρίσκεις έναν τεμπέλη, ένα φτωχό, έναν αυθάδη (...) Στη Χάγη είναι πιο μεγάλη η πολυτέλεια κι η κίνηση, βοηθάνε οι πρεσβευτές σ’ αυτό. Περνάω τον καιρό μου εδώ δουλεύο­ ντας και διασκεδάζοντας και ζω έτσι α λα ολλαν­ δικά και α λα γαλλικά.» (Γράμμα στην Κυρία προέδρου ντε Μπερνιέ, 7 του Οχτώβρη 1722). Συνάντηση κι αναμέτρηση του Βολταίρου και του ποιητή Ζαν-Μπατίστ Ρουσώ.

1723 Ο Λουδοβίκος ο 15ος ενηλικιώνεται. Πεθαίνει ο αντιβασιλιάς. Ο Βολταίρος τελειώνει το επικό του ποίημα και το ονομάζει Η Λίγκα· ο Λουδο­ βίκος ο 15ος αρνείται την αφιέρωση και το έργο εκδίδεται κρυφά.

1724-1725 Ο Βολταίρος ασχολείται με χρηματιστικές υπο­ θέσεις, με κοσμικότητες, με λογοτεχνική δου­ λειά. Ξαναδουλεύει την εποποιία του, ανεβαί­ νουν οι τραγωδίες του Οιδίποδας και Μαριάμνη, καθώς και μια κωμωδία του, ο Α δ ιά κ ρ ιτο ς .

18/αφιερωμα

1726-1728 Ο νεαρός ποιητής, σίγουρος για τον εαυτό του λογομαχεί με τον ιππότη ντε Ροάν-Σαμπό. Αυτός βάζει τους δούλους του και τον ξυλοφορτώνουν. Ο Βολταίρος αποφασίζει να μονομαχήσει, φυλα­ κίζεται όμως στη Βαστίλλη κι ύστερα παίρνει τη διαταγή να φύγει για Αγγλία. Παραμένει εκεί από το Μάιο του 1726 ώς το Νοέμβριο του 1728. «Όταν αποβιβάστηκα στο Λονδίνο, ήταν γύρω στα μέσα της άνοιξης. Ο ουρανός ήταν ανέφελος όπως τις πιο όμορφες μέρες στο νότο της Γαλ­ λίας. Ο αέρας δρόσιζε από έναν γλυκό δυτικό άνεμο, που αύξανε τη γαλήνη της φύσης και προδιέθετε τα πνεύματα για να χαρούν. Σε τέ­ τοιο σημείο είμαστε μηχανές και τόσο πολύ εξαρτώνται οι ψυχές μας από τις πράξεις της φύ­ σης». (Φιλοσοφικά Γράμματά). Ενθουσιάζεται με την πατρίδα του Λοκ και του Νεύτωνα. Εκδίδει στο Λονδίνο την Ερρικιάδα, νέα διασκευή του έργου του Η Λίγκα, αφιερωμέ­ νη στη βασίλισσα της Αγγλίας.

1730-1734 Το έργο του αλλάζει: ο Βολταίρος γίνεται φιλό­ σοφος. Δημοσιεύει το Βρούτο και το Λόγο περί τραγωδίας (1730), την Ιστορία τον Καρόλου του 12ον (1731), τη Ζαΐρα (1732), το Ναό του γού­ στου (1733), τα Αγγλικά Γράμματα, που έγιναν Φιλοσοφικά γράμματα (1734). Χρηματιστικές υποθέσεις. Αρχίζει η σχέση του με την Εμιλύ, την Μαντάμ ντε Σατλέ, που τον δέχεται στον πύργο ντε Σιρέ όταν απειλείται από ένα ένταλμα συλλήψεως εξαιτίας των Φιλοσοφι­ κών Γραμμάτων, που καταδικάζονται από το Κοινοβούλιο. Κυκλοφορεί εκείνη την εποχή ένα ανώνυμο πορτραίτο του Βολταίρου: « Ολη τη φλόγα που βρίσκετε στα έργα του, την έχει στην πράξη του. Ζωντανός μέχρι τρέλας, είναι ένας παθιασμένος που πηγαινοέρχεται, που σας θα­ μπώνει και σπινθηροβολεί. Ένας άνθρωπος που είναι έτσι φτιαγμένος δεν μπορεί παρά να είναι φιλάσθενος. Η λάμα τρώει τη θήκη. Χαρούμενος γιατί ακριβώς είναι περίπλοκος, αυστηρός εκ πεποιθήσεως, ανοιχτός χωρίς ειλικρίνεια, πολι­ τικός χωρίς φινέτσα, κοινωνικός δίχως φίλους, αγαπά το μεγαλείο και περιφρονεί τους αριστο­ κράτες (...) Non vultus, non color unus». (Αλλά­ ζοντας συνέχεια πρόσωπο και χρώμα).

1735-1744 Εγκαθίσταται στο Σιρέ. Η εκεί διαμονή του δια­ κόπτεται από ταξίδια στο Παρίσι και στις Βρυ­ ξέλλες. «Αν θέλαμε να κάνουμε τον πίνακα ενός υπέροχου καταφύγιου, του ασύλου της ηρεμίας, της απλότητας, της ηρεμίας της ψυχής, της γλύ­ κας, των χαρισμάτων, της αμοιβαιότητας της εκτίμησης, των θελγήτρων της φιλοσοφίας που συνταιριάζονται με τις γοητείες της ποίησης, θα

Σχέδιο τον Πύργον τον Σιρέ.

ζωγραφίζαμε το Σιρέ». (Πρόεδρος Ενό). Ευφορία ή κυνισμός του ποιήματος Ο Κννικός: «Μ’ αρέσει η πολυτέλεια, ακόμα κι η νωθρότητα/ όλες οι ηδονές, όλων των ειδών οι τέχνες,/η κα­ θαριότητα, το γούστο, τα στολίδια». Δουλειά λογοτεχνική και διανοητική: η Μαντάμ ντε Σατλέ μυεί το Βολταίρο στα μαθηματικά, στο Νεύτωνα, στο Λάιμπνιτζ. Αλληλογραφεί με τον πρίγκηπα της Πρωσίας που γίνεται βασιλιάς στα 1740 με το όνομα Φρεδερίκος ο Δεύτερος. Συ­ νεργάζεται στη Σύνταξη του Αντι-Μακιαδέλι. Δημοσιεύεται το έργο Στοιχεία της φιλοσοφίας τον Νεύτωνα (1738), και το Έμμετροι λόγοι για τον άνθρωπο (1738-39). Ανεβαίνει η Αλζίρα (1736), η Ζυλίμ (1740), ο Μωχάμετ κι ο φανατι­ σμός (1742), η Μερόπη και Ο θάνατος τον Καίσαρα (1743). Κατάσχονται όμως τα πρώτα τυπω­ μένα κεφάλαια του Αιώνα τον Λουδοβίκον του 14ου. Η υποψηφιότητά του στην Ακαδημία απο­ τυχαίνει. Ο Βολταίρος αποδέχεται μια ανιχνευτική διπλω­ ματική αποστολή στην αυλή του Φρειδερίκου του II (1743). Συνδέεται με την προετοιμασία για το γάμο του Δελφίνου (1744). Ο παλιός του συμ­ μαθητής, ο μαρκήσιος ντ’ Αρζανσόν, γίνεται υπουργός εξωτερικών.

1745-1747 Ο Βολταίρος, επίσημος ποιητής, φίλος της μαρκησίας ντε Πομπαντούρ, γίνεται ιστοριογράφος της Γαλλίας, αοιδός της Μάχης του Φοντενέ, μέ­ λος της Γαλλικής Ακαδημίας, τακτικός ευπατρί­ δης της Αυλής. «Δε λυπάστε έναν κακομοίρη που είναι γελωτοποιός του Βασιλιά στα πενήντα του χρόνια;». Συνδέεται με τον Βωβενάργκ, συ­ νάπτει σχέσεις με μια ανιψιά του που έμεινε χή­ ρα, την Κα Ντενί. Ο Βολταίρος όμως διαπιστώ­ νει εντός ολίγου τα όρια της βασιλικής εύνοιας: μια απλή δυσάρεστη λέξη για την Αυλή τον υπο­ χρεώνει να το σκάσει και να ζητήσει την προστα-

αφιερωμα/19 σία της Δούκισσας του Μαιν στη Σω. Ασχολείται μ’ ένα είδος καινούριο γι’ αυτόν, το διήγημα: Μέμνων, ανατολίτικη ιστορία.

1748 Εγκαθίσταται στη Αυνεβίλ, στην αυλή του Βασι­ λιά Στανισλάς. Καινούρια διηγήματα: Μπαμπονκ και Ζαντίγκ ή η Μοίρα, ανάπτυξη του Μέμνονα. Ανεβάζει το Σεμίραμις.

1749 Η Κα ντε Σατλέ αποκτά, από τη σχέση της με τον ποιητή Σαιν-Λαμπέρ, μια κόρη και πεθαίνει εξαιτίας επιπλοκών του τοκετού. «Μόλις έχασα ένα φίλο είκοσι χρόνων. Εδώ και πολύ καιρό δεν έβλεπα την Κα Σατλέ σαν γυναί­ κα, το ξέρετε καλά και παρηγοριέμαι κάπως που καταλαβαίνετε τη δύσκολη οδύνη μου. Να τη δω να πεθαίνει, και σε τι συνθήκες! Και για ποιο λόγο! Αυτό είναι φριχτό». Εγκαθίσταται στο Παρίσι με την Κα Ντενί, στην οδό Τραβερσιέρ.

1750-1754 Ο Βολταίρος υποχωρεί στις υποσχέσεις του Φρειδερίκου του 2ου. Αφήνει το Παρίσι στις 25 του Ιούνη του 1750, χάνει τη θέση του ιστοριο­ γράφου στην αυλή της Γαλλίας και πηγαίνει στο Βερολίνο. Βερολίνο και Πόστδαμ: εισοδήματα, τίτλοι, τι­ μές, γιορτές. «Ο βασιλιάς της Πρωσίας με έκανε αρχιαυλικό του, μου έδωσε ένα από τα παράση­ μά του, είκοσι χιλιάδες φράγκα επίδομα και σε σας τέσσερις χιλιάδες φράγκα για όλη σας τη ζωή αν θέλετε να κρατάτε το σπίτι μου στο Βε­

Η Κυρία ντν Σατλέ και η Κυρία Ντενί.

ρολίνο, όπως το κρατάτε στο Παρίσι». (Γράμμα στην Κα Ντενί, 14 Αυγούστου 1750). «Βρίσκω ένα λιμάνι μετά από τριάντα χρόνια καταιγίδων. Βρίσκω την προστασία ενός βασι­ λιά, τη συντροφιά ενός φιλοσόφου, τις περιποιή­ σεις ενός συμπαθητικού ανθρώπου. Στο Παρίσι όλα πρέπει να τα φοβάμαι, για όσο θα ζω, παρό­ λες τις θέσεις μου και την ίδια την καλοσύνη του βασιλιά. Εδώ είμαι σίγουρος για μια τύχη ήσυχη

στο εξής». (Στον κόμη ντ’ Αρτιεντάλ, 1η του Σε­ πτέμβρη). Εκδίδεται στο Βερολίνο ο Αιώνας τον Λουδοβί­ κου τον 14ον. «Η ιστορία απαιτεί μια αλήθεια τόσο ελεύθερη που ένας ιστοριογράφος της Γαλ­ λίας δεν μπορεί να γράψει παρά μόνον εγώ από τη Γαλλία». (Στο δούκα ντε Ρισελιέ, Αύγου­ στος). Οι διαμάχες δεν αργούν να εμφανιστούν: φιλονικίες με τον Μωπερτουί (ο Μικρομέγας, στα 1752, φέρει τα ίχνη αυτής της φιλονικίας), με τον Λα Μπωμέλ, ένταση με τον ίδιο το Βασι­ λιά. «Ο Λα Μεττρί μού ορκίστηκε πως μιλώντας στο βασιλιά, τις προάλλες, για την υποτιθέμενη εύ­ νοια απέναντι μου και για τη ζήλια που αυτή προκαλεί, ο βασιλιάς του απάντησε: “Θα τον χρειαστώ για άλλον ένα χρόνο, το περισσότερο. Στίβεις το πορτοκάλι και πετάς τη φλούδα”. Μου επανέλαβαν αυτά τα γλυκά λόγια». (Στην Κυρία Ντενί, 2 του Σεπτέμβρη 1751). Ρήξη. Ο Βολταίρος το σκάει, τον συλλαμβάνουν στη Φραγκφούρτη. Ελευθερώνεται και γυρνά, με εν­ διάμεσους σταθμούς στη Γαλλία. Βρίσκεται «ανάμεσα σε δύο βασιλιάδες με τα χέρια αδεια­ νά».

1755 Μετά από μια διαμονή στην Αλσατία, για να μην ξαναγυρίσει στο Παρίσι, εγκαθίσταται με την Κα ντε Ντενί, κοντά στη Γενεύη, στο Ντελίς. «Ασχολούμαστε, η Κα Ντενί κι εγώ, με το να χτίσουμε δωμάτια για τους φίλους μας και κοτέ­ τσια. Φτιάχνουμε κάρα και χειράμαξες. Φυτεύ­ ουμε πορτοκαλιές και κρεμμύδια, τουλίπες και καρότα. Όλα μας λείπουν. Πρέπει να θεμελιώ­ σουμε την Καρχηδόνα. Η γη μου δεν είναι καθό­ λου μεγαλύτερη απ’ αυτό το βοϊδόδερμα που δώ­ σανε στη φευγάτη Διδώ. Όμως εγώ δεν θα το μεγαλώσω το ίδιο. Το σπίτι μου είναι στο έδα­ φος της Γενεύης, το λιβάδι μου στο έδαφος της Γαλλίας». (Στον Τιριό, 24 του Μάρτη). Μπορεί έτσι να προσκαλέσει τους φίλους του στο καινούριο του κτήμα και ανεβάζει στο θέα­ τρό του Το Ορφανό της Κίνας. Κατηγορεί το δεύτερο λόγο του Ρουσώ Για την αρχή και τα θε­ μέλια της ανισότητας στους ανθρώπους, το οποίο του στέλνει ο Ρουσώ: «Πήρα, κύριε, το καινούριο βιβλίο σας ενάντια στο ανθρώπινο γέ­ νος· σας ευχαριστώ (...) Ποτέ δεν χρησιμοποίησε κανείς τόσο πνεύμα για να μας κάνει βλάκες· όταν διαβάζεις αυτό το βιβλίο σου ’ρχεται να περπατήσεις με τα τέσσερα. Ωστόσο, καθώς έχω εξήντα χρόνια που την έχω χάσει αυτή τη συνή­ θεια, νιώθω δυστυχώς πως μου είναι αδύνατον να την ξαναποκτήσω κι αφήνω αυτόν το φυσικό βηματισμό σ’ άλλους πιο άξιους από σας κι από μένα». (Στον Ζαν-Ζακ Ρουσώ, 30 Αυγούστου). Σεισμός στη Λισαβώνα.

20/αφιερωμα

1756 Αρχίζει ο Επταετής Πόλεμος. Ποίημα για την καταστροφή της Λ ισσαβώνας στο οποίο ο Ρουσώ απαντά με το Γράμμα για τη Θεία Πρόνοια. Εκ­ δίδει το Δοκίμιο για τα Ήθη και συνεργάζεται στην Εγκυκλοπαίδεια. Παρεμβαίνει υπέρ του Άγγλου ναυάρχου Μπυνγκ, που εκτελείται άδικα.

1757 Απόπειρα του Νταμιέν. Μάχη του Ρόσμπαχ: η Γαλλία νικιέται από το Φρειδερίκο το 2ο με τον οποίο ο Βολταίρος επικοινωνεί ξανά δι’ αλληλο­ γραφίας. Ξεσπάει σκάνδαλο εξαιτίας του λήμμα­ τος Γενεύη στην Εγκυκλοπαίδεια, το οποίο κα­ τηγορεί τον προτεσταντικό φανατισμό: ο Βολ­ ταίρος, ο οποίος κατηγορείται πως ενέπνευσε τον Ντ’ Αλαμπέρ, παρενοχλείται.

1758 Πολλαπλές παρεμβάσεις του φιλοσόφου στο ευ­ ρωπαϊκό διπλωματικό παιγνίδι, στις εσωτερικές διαμάχες του εγκυκλοπαιδικού εγχειρήματος. Στη Γενεύη απειλείται, κι έτσι αγοράζει τα χτή­ ματα του Φερνέ και του Τουρνέ ανάμεσα στη Γαλλία και τη Γενεύη: «Έχω τέσσερις πατούσες αντί για δύο».

1759 Ο Βολταίρος εκδίδει τον Καντίντ (Αγαθούλης) χωρίς το όνομα του συγγραφέα: το διήγημα κα­ ταδικάζεται στο Παρίσι και στη Γενεύη ενώ έχει μεγάλη επιτυχία στο κοινό. Ο φιλόσοφος εξαπο­ λύει τους αντικληρικούς λιβέλλους του: «Το Κή­ ρυγμα των πενήντα, Η Σχέση της αρρώστιας, της εξομολόγησης, του θανάτου και τη: εμφάνισης του ιησουίτη Μπερτιέ».

1760 Χτυπάνε τους εγκυκλοπαιδιστές· ο Λε Φρανκ ντε Πομπινιάν στη Γαλλική Ακαδημία, ο Πα/.ιοσό στο Θέατρο (με την κωμωδία του Οι Φιλόσο­ φοι), ο Φρερόν στον τύπο (Λ’ Αννέ Λιττεραίρ...). Ο Βολταίρος υπερασπίζει τους φίλους του με μια κωμωδία Ο Καφές ή η Σκωτσέζα, με μια εκστρατεία επιγραμμάτων και σατίρων: «Προχτές βαθιά σε μια κοιλάδαΙένα φίδι τσίμπη­ σε το Ζαν Φρερόν/Ξέρετε τι συνέβη,/Το φίδι πέθανε». Εγκαθίσταται οριστικά στο Φερνέ όπου χτίζει μια εκκλησία με την επιγραφή Deo erexit Voltai­ re. «Στους κήπους μου τα έχω όλα, παρτέρια, μια μικρή πηγή, αλέες κανονικές, αλσάκια ακα­ νόνιστα, κοιλάδες, λιβάδια, αμπέλια, μποστάνια με τοίχους διαχωριστικούς, σκεπασμένα με δέ­ ντρα καρποφόρα, άγρια και ήμερα». (Γράμμα στον Ουίλιαμ Τσάμπερς).

Ο πύργος τον Φερνέ.

Ο Καζανόβας πηγαίνει να χαιρετίσει το μεγάλο άντρα στο Φερνέ.

«- Να, του είπα, η πιο ευχάριστη στιγμή της ζωής μου. Βλέπω, τελικά, το δάσκαλό μου. Πάνε είκοσι χρόνια, κύριε, που είμαι μαθητής σας.

- Τιμήστε με γι’ άλλα είκοσι χρόνια, κι ύστερα υποσχεθείτε μου να έρθετε να μου φέρετε το μι­ σθό μου.

- Σας το υπόσχομαι, υποσχεθείτε μου όμως κι εσείς πως θα με περιμένετε.

- Σας δίνω το λόγο μου· το ’χω καλύτερα να πεθάνω παρά να τον πατήσω... Περάσαμε δυο ώρες ευχάριστης κουβεντούλας, στην οποία ο μεγάλος, λαμπρός ποιητής διασκέ­ δασε όλους του τους καλεσμένους, γινόταν δε­ κτός με χειροκροτήματα αν και σατίριζε, και πολλές φορές με καυστικό τρόπο, γελώντας όμως πάντα και χωρίς να του λείπουν ποτέ οι γελαστοί άνθρωποι από την παρέα». (Καζανόβας, Η Ιστο­ ρία της ζωής μου).

1761 Ο Βολταίρος ετοιμάζει μία σχολιασμένη έκδοση του Κορνέιγ του οποίου περιμάζεψε την ανιψιά που είχε ξεπέσει. Ασχολείται με μια ξανακοιταγ­ μένη έκδοση της Διαθήκης του πάστορα Μελιέ, χτυπά την Καινούρια Ελοΐζ του Ρουσώ, παραδίδει μια επαυξημένη έκδοση του Καντίντ.

1762 Ξεσηκώνει την υπόθεση Κάλας και την υπόθεση Σίρβεν. Κι οι δύο αυτοί, προτεστάντες από το Νότο, κατηγορούνται ο ένας για το φόνο του γιου του, που προσηλυτίστηκε στον καθολικι­ σμό, κι ο άλλος της κόρης του. Ο πρώτος εκτελείται, ο δεύτερος καταφέρνει να ξεφύγει. «Ο ντε Βολταίρ γράφει υπέρ αυτής της δυστυχισμέ­ νης οικογένειας. Α, φίλη μου, τι υπέροχο πνεύ­ μα! Αυτός ο άνθρωπος πρέπει να ’χει ψυχή, ευ­ αισθησία, η αδικία πρέπει να τον κάνει να εξεγείρεται και πρέπει να νιώθει την έλξη της αρε­ τής. Γιατί τί του είναι οι Κάλας; Τί μπορεί να τον ενδιαφέρει σ’ αυτούς; Τί λόγο έχει να σταμα­ τήσει τις δουλειές που αγαπάει για ν’ ασχοληθεί με την υπεράσπισή τους; Αν υπήρχε Χριστός,

αφιερωμα/21 σας βεβαιώνω, πως ο Βολταίρος θα σωζόταν». (Ντιντερό στη Σοφί Βολλάν). Διαλύεται το τάγμα των Ιησουιτών στηΓαλλία, ο Βολταίρος πετά το σύνθημα Τσακίστε τον άτι­ μο (Ectasez V infame) .

1763 Συνθήκη του Παρισιού. Τελειώνει ο Επταετής Πόλεμος. Παντρεύεται η Κυρία Κορνέιγ. Ο Βα­ σιλιάς δίνει διαταγή να αναθεωρηθεί η υπόθεση Κάλας. Κατηχισμός του καθώς πρέπει ανθρώ­ που, Πραγματεία για την Ανεξιθρησκεία. Ο πρίγκηπας ντε Λιν είναι περαστικός από το Φερνέ: «Δεν του μιλούσα παρά για να τον κάνω να μιλήσει. Έμεινα οχτώ μέρες στο σπίτι του και θα ’θελα να θυμηθώ τα εξαίσια πράγματα, τ’ απλά, τα χαρούμενα, τ’ αξιαγάπητα, που συνε­ χώς βγαίνανε απ’ αυτόν. Όμως στην πραγματι­ κότητα, είναι αδύνατον. Είτε γελούσα είτε θαύ­ μαζα, ήμουνα συνέχεια μεθυσμένος. Ακόμα και με τ’ άδικά του, τις λειψές του γνώσεις, τα παραγεμίσματά του, την έλλειψη αγάπης του για τις καλές τέχνες, την αξίωσή του πως είναι τάχα δη­ μόσιος άντρας ή βαθυστόχαστος ή σοφός σε ση­ μείο να θέλει να γίνει ενοχλητικός, πράγμα που δεν μπορούσε να γίνει: όλα ήταν γοητευτικά, καινούρια, ερεθιστικά, απρόοπτα (...) Πρέπει να τον δείτε, κάτω από το φως της όμορφης και λαμπρής του φαντασίας, να διανέμει, να εκπέ­ μπει πνεύμα, έξαψη, απλόχερα, δίνοντας σ’ όλον τον κόσμο, οδηγώντας να δει και να πιστέψει το όμορφο και το καλό, πληθωρικός και κάνοντας τους άλλους, που δεν τον φοβόντουσαν, πληθω­ ρικούς. Παραπέμποντας τα πάντα σ’ αυτά που έγραφε, σ’ αυτά που σκεφτόταν, κάνοντάς σε να μιλάς και να σκέφτεσαι, δίνοντας βοήθεια σ’ όλους τους δυστυχισμένους, χτίζοντας για τις φτωχές οικογένειες, ανθρωπάκι στο σπίτι του όπως και στο χωριό». (Οι Συνομιλίες μου με το Βολταίρο, Απομνημονεύματα).

1764 Παρεμβαίνει υπέρ των προτεσταντών που έχουν καταδικαστεί στις γαλέρες. Ο Σίρβεν και η γυ­ ναίκα του καταδικάζονται ερήμην σε θάνατο. Ακυρώνεται η ποινή του Κάλας. Εκδίδεται το Πρόχειρο Φιλοσοφικό Λεξικό (από Αβραάμ μέ­ χρι Αρετή) καθώς και το Ζαννώ και Κολέν ( Στα Διηγήματα του Γκιγιώμ Βαντέ). «Δεν μπορεί να βάλει ο νους σας τα έξοδα και το καλό που κάνει. Είναι ο βασιλιάς κι ο πατέρας του τόπου όπου μένει: φέρνει την ευτυχία σ’ αυ­ τούς που τον τριγυρίζουν κι είναι το ίδιο καλός οικογενειάρχης όσο και καλός ποιητής». (Μπουφφλ στη μητέρα του).

τεία υπέρ των Σίρβεν. «Ξεκίνησε σαν μεγάλος ά­ ντρας, τελικά είναι ένας καλός άνθρωπος. Έγραψε τη Ζαΐρα στα τριάντα του κι εκδικήθη­ κε τους Κάλας στα εβδομήντα του. Τι άνθρωπος, φίλε μου, αυτός ο Βολταίρος!» (Ο Ντιντερό στο Φαλκονέ). Βγαίνει μια επαυξημένη έκδοση του Φιλοσοφικού Λεξικού (από Αββά ώς Αρετή) και της Φιλοσοφίας της Ιστορίας που θα γίνει η ει­ σαγωγή στο Δοκίμιο για τα Ήθη. «Όλα όσα γράφετε έχουν μια γοητεία που ελ­ κύει και παρασύρει. Στενοχωριέμαι όμως πάντα να σας βλέπω ν’ ασχολείστε με κάποια πράγματα που θα ’θελα να ’ναι τόσο σεβαστά ώστε να μη μιλάμε ποτέ γι’ αυτά, και μάλιστα ούτε καν να τα σκεφτόμαστε (...) Αντίο, Κύριε. Η φιλία σας, τα γράμματά σας να τί με δένει πιο πολύ με τη ζωή: είναι η μόνη ευχαρίστηση που μου μένει». (Κα ντυ Ντεφφάν).

1766 Εκτελείται ο Λαλλύ-Τολλεντάλ, που καταδικά­ ζεται όπως κι ο ναύαρχος Μπυνγκ το 1756, όπως κι ο ιππότης ντε Λα Μπαρ: «Όταν ο ιππότης ντε Λα Μπαρ, εγγονός του υποστράτηγου του στρα­ τού, νεαρός πολύ πνευματώδης και πολλά υπο­

Η εκτέλεση τον Λαλλύ-Τολλεντα...

σχόμενος, που είχε όμως όλη την τρέλα μιας ξέ­ φρενης νιότης, πείσθηκε πως είχε τραγουδήσει άσεμνα τραγούδια και πως είχε περάσει μπροστά από μια λιτανεία καπουτσίνων χωρίς να βγάλει το καπέλο του, οι δικαστές του Αμπεβίλ, άνθρω­ ποι όμοιοι με τους Ρωμαίους συγκλητικούς, διέ­ ταξαν όχι μόνο να του ξεριζώσουν τη γλώσσα, να του κόψουν το χέρι και να τον κάψουν σε σι­ γανή φωτιά, αλλά και να τον υποβάλλουν σε βα­ σανιστήρια για να μάθουν πόσα ακριβώς τρα­ γούδια είχε τραγουδήσει και πόσες λιτανείες είχε δει να περνάνε φορώντας το καπέλο του». (Φι­ λοσοφικό Λεξικό). Ένα αντίτυπο του Λεξικού καίγεται στην πυρά του Ιππότη. Σχέδιο ελιγμού του Λεξικού στην Ελβετία. Πολλαπλασιάζονται τα φιλοσοφικά συγγράμματα. Σχόλια πάνω στο βιβλίο των ε­ γκλημάτων και των τιμωριών του Μπεκκαρία...

1765

1767

Αποκαθίσταται ο Κάλας, ξαναρχίζει η εκστρα­

Ο Βολταίρος σε όλα τα μέτωπα: στο Φερνέ, στη

22/αφιερωμα Γενεύη, στο Παρίσι... Ανεβαίνουν οι Σκύθες, εκδίδεται ο Ενζενύ, καθώς και φιλοσοφικά φυλ­ λάδια: Ερωτήματα τον Ζαπάτα, Ανέκδοτα για τον Βελισσάριο, Σημαντική εξέταση τον Μνλόρόον Μπόλινμπροκ, Η Υπεράσπιση τον Θειον μον, Το δείπνο τον κόμη τον Μπονλαινβιλλιέ...

1768 Τσακώνεται με την Κα Ντενί. Διηγήματα: Ο άνθρωπος με τονς σαράντα οβο­ λούς, η Πριγκίπισσα της Βαβυλώνας. Φιλοσοφικά φυλλάδια: Σχέση της κάθειρξης των ιερέων της Κίνας, Διακήρυξη της πίστης των ντεϊστών, A, Β, C ή διάλογοι ανάμεσα στα A, Β, και C, Η αγιοποίηση του αγίου.

ται, στο πνεύμα και στην πραγματικότητα». Το άγαλμα παραγγέλνεται στον Πιγκάλ που αποφασίζει να αναπαραστήσει το γέροντα γυ­ μνό, κατά το αρχαίο πρότυπο. Ο Βολταίρος αναρωτιέται: «Υποτίθεται πως ο κύριος Πιγκάλ πρέπει να έρθει να κάνει το πρόπλασμα του προ­ σώπου μου, αλλά, κυρία, θα έπρεπε να έχω πρό­ σωπο, με δυσκολία θα μάντευαν τη θέση του. Τα μάτια μου είναι τρεις πιθαμές παραχωμένα, τα μάγουλά μου είναι παλιά περγαμηνή κολλημένα στα κόκαλα, που δε στέκονται πουθενά, τα λίγα δόντια που είχα έφυγαν (...) ποτέ δε σμίλεψαν άνθρωπο σ’ αυτήν την κατάσταση».

1769 Οικονομικές διευθετήσεις του Φερνέ και της πε­ ριοχής. Δικαστικές εκστρατείες. Ο Βολταίρος κάνει πως βρίσκεται στα τελευταία του για να μεταλάβει. Εκδίδεται το έργο Η Λογική με αλ­ φαβητική σειρά, νέα επέκταση του Φιλοσοφικού Λεξικού (το λήμμα Βασανιστήριο αναφέρεται στην υπόθεση ντε Λα Μπαρ). Πολλά ντεϊστικά και αντικληρικά φυλλάδια.

1770 Ο Μολιέρος. παρεμβαίνει για την ίδρυση τοπι­ κών βιοτεχνιών και την απελευθέρωση των δου­ λοπάροικων του Μον-Γιουρά. Κάνει το Φιλοσο­ φικό Λεξικό εννιά τόμους που επαναλαμβάνουν τα φυλλάδια με τον τίτλο Ερωτήματα για την Εγκνκλοπαίδεια. Απορρίπτει τον υλισμό του Συ­ στήματος της φύσης του ντ’ Ολμπάχ και του Ντιντερό· το φιλοσοφικό μέτωπο κινδυνεύει να διασπαστεί σε άθεους και ντεϊστές. Η Κα Νεκέρ όμως πετά την ιδέα μιας συνδρομής για ένα άγαλμα του Βολταίρου. Όλο το φιλοσοφικό κόμμα χειροκροτεί και υπογράφει. Η παλιά φίλη του Πατριάρχη, η Κα ντυ Ντεφφάν, δε θέλει να ανακατέψει το όνομά της με τα ονόματα των αμφισβητιών: «Εδώ δε μιλάνε πα­ ρά για το άγαλμά σας: ο αιώνας τιμάται αποδίδοντάς σας αυτές τις τιμές· πρέπει να είστε κο­ λακευμένος· όμως ποτέ μην ξεχνάτε, αγαπητέ μου σύγχρονε, πως ανήκετε στον αιώνα του Λου­ δοβίκου του 14ου. Είστε το πιο τέλειο και το πιο μοναδικό θαύμα από τα επτά που πραγματο­ ποίησε. Θα ’θελα να σας βάλω δίπλα στον ΣαινΜισέλ, που χτυπά τα λάθη και το φανατισμό. Πόσες ιδιότητες όμως θα έπρεπε να μαζέψουμε αν βάζαμε όλες αυτές που σας χαρακτηρίζουν! Αν δεν βλέπετε το όνομά μου στη λίστα των υπογραφόντων, πιστέψτε πως είναι από ταπεινο­ φροσύνη· θα ήταν πολύ ματαιόδοξο να τοποθε­ τηθώ ανάμεσα σε ανθρώπους των γραμμάτων κι ανάμεσα στα φωτισμένα πνεύματα. Σας φέρομαι όπως και στη θεότητα, που αρκείται να λατρεύε­

Το άγαλμα τον Βολταίρου από τον Πιγκάλ. Δεξιά μια λιθογρα­ φία τον Ντωμιέ.

1771-72 Υποστηρίζει τη μεταρρύθμιση Μωπεσύ. Η εκ­ στρατεία υπέρ των Σίρβεν γνωρίζει επιτυχία. Η Προς Οράτιον Επιστολή είναι ένας βιογραφικός απολογισμός: «Έκανα κάποιο καλό. Είναι το καλύτερό μου έργο/Η διαμονή μου ήταν γοη­ τευτική αλλά άγρια/Από το μεγάλο διάταγμα, ασεβής, αγνοημένος από τους ανθρώπους, στη θλιβερή ομορφιά της, η φύση πέθαινε κει: της έδωσα ζωή. Τόλμησα όλα να τα ζωντανέψω. Η μικρή μου βιοτεχνία μάζεψε απ’ τη μιζέρια δου­ λοπάροικους σκόρπιους. Καλούσα τα επαγγέλ­ ματα που προηγούνται των τεχνών. Και για να στεριώσω καλύτερα τη χρήσιμη επιχείρησή μου / ένωσα τον προτεστάντη με την αγία μου ΕκκλησίαΈσύ που βλέπεις με το ίδιο μάτι τον αδελφό Ιγνάτιο και τον Καλβίνο/ Θεέ ανεκτικέ, καλέ Θεέ, ευλόγησε το σχέδιό μου!».

1773 Παρόλη τη διαβεβαίωση ενός γράμματος της Κας ντυ Ντεφφάν το Νοέμβρη του 1772 («Όταν η ψυχή είναι τόσο νέα όσο η δική σας, το κορμί το νιώθει· δεν έχετε καμιά συγκεκριμένη ενόχλη­ ση»), ο Βολταίρος αρρωσταίνει κι εξασθενίζει. Εξακολουθεί ωστόσο να παλεύει για τη μ§τά θά­ νατον αποκατάσταση του Λαλλύ-Τολλεντάλ, εκ­ δίδει την τραγωδία του Οι Νόμοι τον Minua, δί­

αφιερωμα/23 νει ένα διήγημα, τον Άσπρο Ταύρο, στη Λογοτε­ χνική Αλληλογραφία του Γκριμ.

1774 Πεθαίνει ο Λουδοβίκος ο 15ος. Ο Βολταίρος συμμερίζεται τις ελπίδες που οι φιλόσοφοι τοπο­ θετούν στο υπουργείο ενός δικού τους, του Τυργκό. Ένα διήγημα στην Εφημερίδα των Κυριών: Ο μονόφθαλμος αχθοφόρος.

1775 Αισιοδοξία του Πατριάρχη: «Όλα μας βεβαιώ­ νουν για την επιτυχία με υπουργούς σαν τους κ.κ. Τυργκό και Μαλέρμπ, και μ’ ένα βασιλιά δίκαιο σαν αυτόν που έχουμε την τύχη να ’χουμε». Ανακινεί την υπόθεση του ιππότη ντε Λα Μπαρ: Η κραυγή του αθώου αίματος. Διηγήματα: Η Ιστορία της Ζενυί ή ο σοφός και ο άθεος, Τα Αυτιά του κόμη ντε Τσέστερφηλντ κι ο εφημέριος Γκουντμάν.

στην πραγματικότητα τον πιστεύω σχεδόν αθά­ νατο. Έχει όλες του τις αισθήσεις, καμία δεν έχει εξασθενίσει. Είναι ένα ον πραγματικά μονα­ δικό και στ’ αλήθεια πολύ ανώτερο». (Κα ντυ Ντεφφάν στον Γουώλπολ, 12 του Απρίλη). Στις 30 όμως του Μάη, καταβεβλημένος απ’ αυ­ τήν την αποθέωση ο Βολταίρος πεθαίνει. Η τε­ λευταία αυτόγραφη δήλωσή του λέει: «Πεθαίν» λατρεύοντας το Θεό, αγαπώντας τ . ν ιλους μου, χωρίς να μισώ τους εχθρούς μου, κι ενώ σι­ χαίνομαι τη δεισιδαιμονία». Η Εκκλησία προσπαθεί να εμποδίσει την ταφή του και απαγορεύει την οποιαδήποτε δημόσια

1776 Παραιτείται ο Τυργκό κι ο Μαλέρμπ. Ο Βολταί­ ρος διαψεύδεται: «Η καταστροφή που μας έτυχε, αφαιρώντας μας τα δυο στηρίγματα που πάνω τους ακουμπούσαμε, μας χτύπησε εν τω μέσω της χαράς σαν κεραυνός». Ένα εξηγητικό βιβλίο: Η Βίβλος επιτέλους ερ­ μηνευμένη.

1777 Βραβείο δικαιοσύνης κι ανθρωπιάς, Διάλογοι του Εφήμερου.

1778 Στις 5 του Φλεβάρη, φεύγει από το Φερνέ. Θριαμβευτική επάνοδος στο Παρίσι, επιτυχία της Ιρένε στην Κομεντί Φρανσαίζ, τεκτονική υποδοχή, κοσμική αναστάτωση. «Δέχτηκα επιτέ­ λους χθες την επίσκεψη του Βολταίρου. Τον έκα­ να να νιώσει άνετα, δεν τον μάλωσα καθόλου. Έμεινε μια ώρα κι ήταν απερίγραπτα αξιαγάπη­ τος (...) Είναι ογδόντα τεσσάρων χρονών και Ο Βολταίρος με τονς χωρικούς τον Φερνέ.

Η Κυρία Βεστρίς στεφανώνει τον Βολταίρο μετά την παράστα­ ση της «Ιρέν».

εκδήλωση στη μνήμη του. Το κορμί του χρειάζε­ ται ν’ αφήσει κρυφά την πρωτεύουσα για να τα­ φεί στο αββαείο ντε Σεϊγιέρ στην Καμπανία. Ο Ζ.Ζ. Ρουσώ πεθαίνει μόλις ένα μήνα μετά τον παλιό του εχθρό, στις 2 του Ιούλη.

1785-1789 Ο Μπωμαρσαί και ο Κοντορσέ εκδίδουν, στις εκδόσεις Κελ, τα Άπαντα του Βολταίρου σε εβδομήντα τόμους, με πολλά ανέκδοτα έργα.

1787 Εκδίδεται το διάταγμα ανεξιθρησκείας που δίνει πολιτικά δικαιώματα στους προτεστάντες.

1788 Αποκαθίσταται ένας συνένοχος του ι.ι Λα Μπαρ.

ιη ντε

1791 Μεταφέρονται τα λείψανα του Βολτ<η.>ου στην Εκκλησία Σαιν Ζενεβιέβ, που μετατρι ,τεται σε Πάνθεον.

1793 Στις 15 του Νοέμβρη (25 Μπρυμαίρ, χρ. II), αποκαθίσταται ο ιππότης ντε Λα Μπαρ. Μετάφραση: Τιτίκα Δημητρούλια

24/αφιερωμα

U L ,

s s s s ^ s ^ r.

^ ^ ‘^ ^ issssi^ sss^ του στη Βαστ , ^ ’ q Αδαμάντιος Κ Q W

ΜΤ Χ Ζ ^ α Χψ Μ β Μ αφε' , ο ν .

>^

αετό το

οπατ

πομπη να

χ ο ι ,ονς««

τον

Τ

ο

ν

β

κοα 1

« *£ £ & $ rov 1 έχανε 6^ ατοχααμούς τον Αημή, β«>

...“Ισως ήκουσας δτι άποθανόντα τόν περίφημον Βολταίρον, ό κλήρος τού Παρισιού δεν έσυγχώρησε νά θάψωσιν είς τό Παρίσιον, άλλ’ έκαμαν εις τρόπον ώστε ήναγκάσθησαν οί συγγενείς καί φίλοι του νά τόν θάψωσιν πολλάς λέγας μακράν άπό τόν Παρίσιον. 'Η πρόφασις τών καλογήρων ήτον δτι ό Βολταΐρος ήτον άσεβέστατος άνθρωπος καί είχε κωμωδήση ρητώς εις τά συγγράμματά του την θρησκείαν. Καί δτι ό Βολταΐρος έγραψε κατά τής θρησκείας, αυτό είναι άληθές· οί καλόγηροι δμως δέν έκινήθησαν εις αυτό άπό ζήλον τής θρησκείας· αυτοί κατέφαγον πολλάκις τόν οίκον τού Θεού, άλλ' ό ζήλος τού οϊκου τού Θεού αυτούς ποτέ δέν τούς κατέφαγεν. Ό Βολταΐρος, άν έγραψε κατά τής θρησκείας, αύτοί έστάθησαν οί αίτιοι· έπειδή, είπέ με, παρακαλώ σε, πώς είναι δυνατόν νά εύλαβήται τις τήν θρησκείαν δταν βλέπη τούς διδασκάλους καί όδηγούς τής θρησκείας πράττοντας δλα τά εναντία εις δσα αύτή διδάσκει; Έπειτα ή σημερινή θρησκεία είναι πλέον ή αύτή καί άπαράλλακτος θρησκεία, καθώς έξήλθεν άπό τάς χείρας τού ’Ιησού; Οί καλόγηροι τήν μετεμόρφωσαν καί τήν έφερον εις τοιαύτην κατάστασιν, ώστε δέν είναι πλέον δυνατόν νά διακρίνη τις άν είναι ή θρησκεία τού Εύαγγελίου ή ή θρησκεία τού Κορανίου. Αύτήν λοιπόν τήν άμαυρωμένην άντίθεον καλογηροθρησκείαν κατέτρεξεν ό Βολταΐρος, καί άνοιξε τέλος πάντων τούς οφθαλμούς τού κοινού λαού καί τούς έλευθέρωσεν άπ’ έκείνην τήν δεισιδαίμονα άνθρωπολατρίαν, τήν πρός τούς καλογήρους. Είχον λοιπόν δίκαιον οί καλόγηροι νά μισήσωσιν ένα άνθρωπον, δστις τούς έφατρίασε, τούς έγύμνωσε καί τούς έδειξεν όποιοι λύκοι είναι τή

^

αψιερωμα/25

άληθείρ. 'Ο λαός ενθυμούμενος τά δσα κατ’ αυτών είχεν είπή ό Βολταϊρος, καί τήν κώλυσιν τής ταφής του, ήθέλησε νά έκδικήση τόν νεκρόν του άπό τάς καλογηρικάς καταδρομής καί άπεφάσισε νά κάμη μετακομιδήν τοϋ λειψάνου του εις τό Παρίσιον. 'Υπήγαν λοιπόν πλήθος άνάριθμον είς τόν τάφον του, τόν έξέχωσαν καί τόν έφεραν είτό Παρίσιον τή δεκάτη τοΰ ’Ιουλίου, ήμέρρ Κυριακή, πρός τό έσπέρας, καί τόν {.θ,·, επάνω είς τήν Βαστιλλίαν, είς τό προάστιον τής πόλεως, διά νά τόν κηδεύσωσιν έντίμως, τή έπαύριον. Ήξεύρεις δτι ή Βαστιλλία είναι εκείνη ή περίφημος φυλακή τήν όποιαν έκρήμνισεν ό λαός είς τάς άρχάς τών ταραχών. Πλησίον τής Βαστιλλίας κατοικών καί εγώ, καί ή πομπή δλη έπρεπε νά περάση καταντίκρυ τών παραθύρων μου. Τόν έθηκαν εξεπίτηδες είς τήν Βαστιλλίαν διά νά τόν έκδικήσωσιν καί άπό τήν παλαιάν τυραννίαν τής Αύλής, ή όποια είχε τόν φυλακώση είς αυτό τό φρούριον, άκόμη εικοσαετή νέον όντα. Τή έπαύριον, ιαη ’Ιουλίου, έβαλαν τήν θήκην ή όποια περιείχε τά όστά του έπάνω είς μίαν λαμπρόν άμαξαν. ’Αλλ’ έλησμόνησα νά σέ είπώ δτι τόν έβαλαν είς τήν Βαστιλλίαν, είς εκείνον τόν ίδιον τόπον τής κρημνισμένης οικίας δπου άληθώς έφυλακιΰθη ζών, άνεγείραντες σωρόν άπό αυτούς τούς λίθους τής κρημνισμένης Βαστιλλίας, έπάνω είς τόν όποιον έγραψαν τοιαύτην έπιγραφήν: «Δέξαι, Βολταϊρε, τάς τιμάς τής πατρίδάς σου, είς τούτον τόν ίδιον τόπςν δπου σέ έφυλάκωσε δέσμιον ή τυραννία». Τό πρωί λοιπόν έξήλθεν ή άμαξα συρομένη άπό δώδεκα λευκούς ωραίους ίππους. ’Από τό έν μέρος τής άμάξης ήτον γεγραμμένον: «Ά ν ό άνθρωπος έγεννήθη αυτεξούσιος, πρέπει νά κυβερνάται καί νά δεσπόζεται μόνος του». Ά π ό τό άλλο: «Ό άνθρωπος έχει τήν εξουσίαν καί τό δικαίωμα νά κολάζη τούς τυράννους του». Έπάνω είς τήν θήκην τοΰ λειψάνου του ήτον τό άγαλμα τού Βολταίρου, άπαραλλάκτως όμοιον, κείμενον είς τήν κλίνην ύπτιον, σκεπασμένον μέ πάπλωμα, πλήν τού προσώπου· είς τήν θήκην ήτον ή παρούσα έπιγραφή: «Ποιητής, φιλόσοφος, ιστορικός, έφώτισε τό άνθρώπινον πνεύμα καί μάς προητοίμασεν είς τήν υποδοχήν τής έλευθερίας». Είς κάθε άλογον ήτον ένας ιπποκόμος ένδυμένος ρωμαϊκήν στολήν πρό τής άμάξης ήτον καί άλλο άγαλμα τού Βολταίρου, καθήμενον είς θρόνον, καί τριγύρω του αί εικόνες όλων τών μεγάλων άνθρώπων, φερόμεναι έπάνω είς κοντάρια, οϊον τού Ρουσσώ, τού Μιραβώ καί τών τοιούτων κατόπιν αύτού τού καθημένου άγάλματος, είς μίαν μικρόν βιβλιοθήκην, δλα του τά συγγράμματα είς έβδομήκοντα τόμους χρυσοδεμένους (έπειδή ήξεύρεις δτι αυτός άρχισε νά γράφη άπό τών δεκαεπτά έτών τής ηλικίας του, καί έγραφεν έως τοϋ ογδοηκοστού τρίτου έτους· τό πρώτον του σύγγραμμα ήτον μία τραγφδία, ό Οίδίπους λεγόμενος, τήν όποιαν έγραψε πρό τού Βολταίρου καί ό ήμέτερος Σοφοκλής)· τήν βιβλιοθήκην αυτήν περιεκύκλωναν όλοι οί σπουδαίοι καί άκαδημιακοί τού Παρισιού. Δεν σέ λέγω τά μουσικά όργανα, τό άπειρον πλήθος δσον προηγείτο καί ήκολούθει αυτήν τήν παράδοξον λιτανείαν, δσον ήτον διεσπαρμένον είς τούς τόπους όλους τής πόλεως, δθέν είχε νά περάση ή πομπή, τό πλήθος τών ξένων δσοι ήλθον άπ’ δλα τά μέρη τής Ευρώπης, Πάρθοι, Μήδοι, καί Έλαμίται, έπειδή είχον τήν εϊδησιν πρό ένός σχεδόν μηνός· τούτο μόνον σέ λέγω, δτι εΐδον πρό τούτου καί τήν κηδείαν τού Μιραβώ, άλλά δέν ήξεύρω ποιαν νά ονομάσω λαμπροτέραν. Τό λείψανον έξήλθεν είς τάς έννέα ώρας τό πρωί άπό τήν Βαστιλλίαν, καί μόλις έφθασεν είς τήν έκκλησίαν τό μεσόνυκτον. "όλα αύτά τά είδον άπό τό παράθυρόν μου μέ πολλούς άλλους σοφούς, Γάλλους καί Άγγλους, οί όποιοι ήλθον έξεπίτηδες είς τόν οίκον μου τήν ημέραν έκείνην. Δέν μέ έξέπληξε, φίλε μου, μήτε ή μεγαλοπρέπεια τής κηδείας· μήτε ό χρυσός καί ό άργυρος, δστις ήστραποβόλει άπό δλα τά μέρη, έθάμβωσε τούς οφθαλμούς μόυ. Ά λλ’ όταν είδον τά βιβλία του φερόμενα είς θρίαμβον καί περικυκλωμένα άπό πλήθος άκαδημιακών, τότε ήθελον νά σέ έχω πλησίον μου μάρτυρα καί τής άγανακτήσεώς μου καί τών δακρύων μου, δακρύων, φίλε μου, άληθινών, δακρύων άπαρηγορήτων, τά όποια μ’ έκαμε νά χύσω ή άνάμνησις ότι οϋτω καί οί προπάτορες μου, οί άμίμητοι Έλληνες, ήξευρον νά τιμώσι τήν σοφίαν. Καί ποιοι άλλοι παρ’ αύτούς έγιναν τύπος καί υπογραμμός δλων τών καλών δσα βλέπει τις τήν σήμερον είς.τούς Ευρωπαίους;...

Αδαμ. Κοραής

26/αφιερωμα Στις 17 Απρίλη 1770, η Μαντάμ Νεκέρ συγκάλεσε τους αρχηγούς του εγκυκλοπαιδικού κόμματος, μόλις παρατήρησαν ότι δεν είχαν ακόμη σκεφτεί να στήσουν κάποιο * άγαλμα για τον Βολταίρο. Χωρίς καθυστέρηση αποφασίστηκε να διορθώσουν αυ­ τή την παράλειψη. Η λίστα των υπογραφών περιελάμβανε όχι μόνο Γάλλους ανθρώπους των γραμμάτων, αλλά και ξένους πρίγκηπες. Ο Φρει­ δερίκος ο Β' της Πρωσίας διακρίθηκε στέλνο­ ντας εκτός από χρήματα κι ένα συγκινητικό κεί­ μενο προς τιμή του συγγραφέα, στο οποίο τον αναγνώριζε ως πρίγκιπα των γραμμάτων. Αυτό το μήνυμα διαβάστηκε στη Γαλλική Ακαδημία και καταγράφτηκε στα κατάστιχά της. Σημαντι­ κή ιστορία. Αυτή η πρωτοβουλία των φιλοσό­ φων που ξεκίνησε από πρωτοβουλίες στο τραπέ­ ζι πήρε ευρωπαϊκές διαστάσεις, και ο Βολταίρος απόχτησε άγαλμα ενώ ακόμη ζούσε. Σε ένα πιο απλό επίπεδο ταιριάζει ίσως να θυ­ μίσουμε ότι ο μεγάλος γύρος της Ευρώπης που πραγματοποιούσαν οι τοτινοί νέοι ευγενείς για να τελειοποιήσουν την εκπαίδευσή τους περιελάμβανε μια επίσκεψη στον Φερνέ όπου, με το ένα πόδι στην Ελβετία και το άλλο στη Γαλλία, ήταν εγκατεστημένος αυτός που από το μικρό αυτό τμήμα συγκέντρωνε το βλέμμα της καλλιερ­ γημένης Ευρώπης και την κατέκλυζε με μιαν ανεξάντλητη παραγωγή. Ο Βολταίρος δικαίως άξιζε αυτήν την ανα­ γνώριση εκτός των συνόρων της Γαλλίας. Με την περιέργεια του ιστορικού, με τον έμφυτο και επίκτητο κοσμοπολιτισμό του, ήταν μάλλον από αυτούς που αυτοονομάζονται ευχαρίστως πολί­ τες του κόσμου και δε σταμάτησε να κηρύττει την ανοχή στα «ανθρώπινα ζωάκια» που κατοι­ κούν αυτό το «σφαιρίδιο», «αδύναμες δημιουρ­ γίες χαμένες στην απεραντοσύνη και αδιόρατες για το υπόλοιπο του σύμπαντος». Οι ιστορικές συνθήκες του καιρού του, η τύχη και η αναγκαιότητα περιόρισαν στην Ευρώπη το πεδίο της προνομιακής του δράσης, αυτό που μπόρεσε να παρατηρήσει. Ενώ διέτρεξε με την σκέψη πολλές μακρινές χώρες, ο Βολταίρος αναγκάστηκε να αρκεστεί τελικά σ’ ένα πιο πε­ ριορισμένο ευρωπαϊκό διάστημα. Στα έργα της φαντασίας που έγραψε, βάζει τα πρόσωπα να ταξιδεύουν, να γυρνάνε παντού στον κόσμο: πε­ ριπλάνηση του Ζαντίγκ στην Ανατολή, γύρος του κόσμου της θλίψης του Σκαρμεντάδο, έρευ­ να του Μπαμπούκ, εκπαιδευτικός περίπλους της Καντίντ, χωρίς να ξεχάσουμε τη διαπλανητική εκδρομή του Μικρομέγα και του Σιριέν. Όσο για την Πριγκήπισσα της Βαβυλωνίας, ο Βολταί­ ρος φαντάστηκε ιπτάμενο καναπέ και άμαξα συ­ ρόμενη από μονόκερους για να διασχίσει σ’ ένα χρόνο ρεκόρ την Ινδία, την Κίνα, τη Ρωσία και ,

Κ ριστιάν Μ ερβώ

Η Ευρώπη του Βολταίρου Ολλανδία, Αγγλία, Γερμανία... Το πνεύμα των εθνών από ένα φιλόσοφο που αντοχαρακτηριζόταν «ενρωπαίος». όλη την Ευρώπη. Θαυμάσια διηγήματα που πε­ ριπαίζουν τις αποστάσεις. Όσον αφορά τον Βολταίρο, περπάτησε στους δρόμους της Γαλ­ λίας και των Κάτω Χωρών, όπου οι άξονες συ­ ντρίβονταν, και πάνω στους «ακόλαστους δρό­ μους» της Βεστφαλίας. Θα έχει πάντοτε παράπονο που δεν μπόρεσε καθόλου να δει τον «Ά γιο Πέτρο της Ρώμης, τον πάπα, την Αφροδίτη των Μεδίκων και την υπόγεια πόλη». Κανένα προσκύνημα στην Ιτα­ λία, γη της Ιεράς Εξέτασης, αλλά πολλές επιδρο­ μές στην Ολλανδία, μια διαμονή στην Αγγλία, επισκέψεις στην Πρωσία, τα θέλγητρα «των μι­ κρών αυλών» της Γερμανίας, αυτές του ΣαξΓκόθα, του Έσσε-Κασέλ, του Μανχ, ο τρόμος της «βαρβαρότητας των Ιρουά» της Φραγκφούρτης-συρ-λε-Μεν ελεύθερης πόλης της Αυτο­ κρατορίας όπου συνελήφθη από τους ανθρώπους του Φρειδερίκου Β', οι οποίοι είχαν αποστολή να αναγκάσουν να επιστρέψει «το έργο της ποίη­ σης» που ο στιχομανής μονάρχης τού είχε εμπιστευθεί, τέλος η εγκατάσταση στην Ελβετία, στα Ντελίς, κοντά στη Γενεύη. Περιορισμένη στην Ευρώπη εμπειρία αλλά αρ­ κετά ποικίλη: γραμματέας της πρεσβείας 19 χρό­ νων, ερωτευμένος με την Πεμπέτ στη Χάγη: ένα δεύτερο ταξίδι στις Κάτω Χώρες στα 1722 όπου συνοδεύει την κα Ντε Ρυπελμόντ, μια 30άρα χει­ ραφετημένη και εκρηκτική χήρα, έχοντας τον χρόνο να απολαύσει πηγαίνοντας στο Καμπραί

αφιερωμα/27

Το γραφείο τον Βολταίρον.

και τις Βρυξέλλες, τις χαρές τής παρέας· εξόρι­ στος αποβιβάζεται στην Αγγλία στα 1726 μετά το ξυλοκόπημα που του επέβαλε ο ιππότης του Ροάν για αυθάδεια- τέλος, συναντήσεις με τον «Σολομώντα του Βορρά», .Φρειδερίκο Β', στην Κλεβ, στα 1740, στην Εξ-λα-Σαπέλ στα 1742 και κυρίως η διαμονή του στην Πρωσία όπου επι­ στρέφει σαν φίλος του «εστεμμένου φιλόσοφου», 10 μέρες στα 1740, πάνω από μήνα στα 1743, τρία χρόνια στα 1750 έως 1753. Άγρυπνος μάρτυρας, εκούσια ανταποκριτής, ο Βολταίρος προσπαθεί να συλλάβει το «πνεύμα των εθνών». Στα 1722, ασχολούμενος στο Ά μ ­ στερνταμ με την έκδοση της Ερικιάδας συνθέτει ένα «ολλανδικό γράμμα». Αυτή η εργατική πόλη όπου δεν υπάρχει «ούτε ένας τεμπέλης, ούτε ένας φτωχός, ούτε ένας γυναικοθήρας, ούτε ένας αυθάδης», όπου συναντάει κάποιος τον Αξιωματούχο της Αυλής να πηγαίνει πεζός χωρίς υπη­ ρέτη, όπου «καλβινιστές, αρμινιστές, σοτσινιστές, ραββίνοι, αναβαπτιστές» ζουν αρμονικά, του εμπνέει το «σεβασμό». Αυτό το «μαγαζί του σύμπαντος», αυτή η ευη­ μερία μαζί με την ελευθερία της σκέψης και της γραφής τού προσφέρουν την εικόνα μιας σύγ­ χρονης κοινωνίας, μακριά από τους γαλλικούς αρχαϊσμούς. Δε θα ξεχάσει αυτά τα πράγματα που είδε. Η αγγλική εμπειρία θα είναι με άλλοτρόπο καθοριστική. «Μαθαίνει να σκέφτεται». Προσπαθεί να κατακτήσει τη γλώσσα, ανακαλύ­

πτει τον Σαίξπηρ στο θέατρο, συναναστρέφεται ανθρώπους των γραμμάτων (Ποπ, Σουίφτ, Μπέρκλεϋ, Κλαρκ), αλλά και τους πολιτικούς των δυο κομμάτων: Λορντ Μπόλινμπόκ και τους Τόρις, Ρομπέρ Γουώλπολ, τον αντίπαλό τους γουίγκ: γνωρίζει Εβραίους τραπεζίτες, συνδέε­ ται φιλικά με τον έμπορο Φάλκενερ που θα γίνει πρέσβης στην Κων/πολη. «Στο Λονδίνο, έγινα άγγλος», δηλώνει. Στα 1727, δημοσιεύει στα αγ­ γλικά το «Δοκίμιο* για τους εμφύλιους πολέμους της Γαλλίας» και το «Δοκίμιο* για την επική ποίηση». Στον καιρό της «Γαλλικής Ευρώπης», όπως την ονόμαζε ο μαρκήσιος του Καρακιολί, ο Βολ­ ταίρος έγραψε σ’ άλλο ιδίωμα από το δικό του. Στον Πρόλογο των Δοκιμίων του, γράφει: «δια­ τάχτηκα να δώσω αναφορά για το ταξίδι μου στην Αγγλία»*. Αναμφίβολα μόνος του έδωσε αυτή τη διαταγή στον εαυτό του. Ετοιμάζει ένα πρώτο γράμμα, διηγείται την άφιξή του μια όμορφη μέρα της άνοιξης, σχεδιάζει βιαστικά μερικές σκηνές. Εγκαταλείπει αυτή τη γραφική σχέση, ξανα­ βλέπει το σχέδιό του σε άλλες βάσεις, προβάλ­ λοντας τη ζωτικότητα του αγγλικού έθνους όπου δημιουργούνται καινούριες σχέσεις ανάμεσα στον άνθρωπο και τον κόσμο. Τα Φιλοσοφικά Γράμματα, αυτό το μανιφέστο των Διαφωτι­ στών, δημοσιεύονται καταρχήν στα 1733 με τον τίτλο Γράμματα αφορώντα το Αγγλικό έθνος* του οποίου το κείμενο, τουλάχιστον το μισό, γράφτηκε από τον Βολταίρο κατευθείαν στα αγλλικά, όπως αυτό που αφορά τη θρησκεία και την πολιτική. Έπειτα συνέταξε τη γαλλική μετά­ φραση, πρόσθεσε ένα γράμμα για τον Πασκάλ, που αντιτάσσει στην έμμονη ιδέα της σωτηρίας το ένστικτο της επίγειας ευτυχίας. Αυτό το εν­ διαφέρον για τις επιστήμες, τα γράμματα, τις αι­ ρέσεις, τη μορφή της διακυβέρνησης, αυτή η «αγγλική πρόκληση», αντιτιθέμενη στην ακινητοποιημένη κοινωνία της χώρας του, έδειχνε ένα πνεύμα ανοιχτό σ’ άλλες συνιστώσες ευρωπαϊκές όπου η αρχαία γαλλική ηγεμονία απειλείτο, συγ­ χρόνως προειδοποίηση σχετικά με την πατρίδα του, και συνειδητοποίηση των ιδιοτήτων ενός δυτικού πολιτισμού. Παρόλο το «δέρμα του χαμαιλέοντα» ο Βολ­ ταίρος δεν ήταν «γερμανός στη Γερμανία». Δεν του το ζητούσανε σ’ αυτή τη Γερμανία πριν από το Aufklarung1, πριν από το Sturm und Drang2, αυτή των αυλών όπου παρωδούσαν τις Βερσαλ­ λίες και μιλούσαν γαλλικά, τόσο καλά ώστε ο Βολταίρος δεν είχε καμιά ανάγκη να εξοικειωθεί με τη γλώσσα, καλή απλά και μόνο για τους «στρατιώτες και τα άλογα». Ο Φρειδερίκος ο Β', τόσο άδικος απέναντι στη γερμανική λογοτεχνία, υπερηφανεύεται ότι είναι συγγραφέας και συγ­ χρόνως ποιητής στα γαλλικά. Είναι η Ακαδημία

28/αφιερωμα του Βερολίνου που στα 1784, έθεσε στο διαγωνι­ σμό την ακόλουθη ερώτηση: «Τί κάνει τη γαλλική γλώσσα καθολική γλώσ­ σα της Ευρώπης;» και ο Λόγος του Ριβαρόλ θα βραβευθεί. Ο Βολταίρος εξόριστος, κατέφυγε στην Αγγλία. Στην Πρωσία, προσκλήθηκε με τον τίτλο του μορφωτικού ακόλουθου, λόγω του κα­ λού γούστου, που με την παρουσία του θα δώσει λαμπρότητα σ’ αυτή την Πρωσία που ο Φρειδε­ ρίκος ο Β' με πείσμα υψώνει στο επίπεδο των μεγάλων δυνάμεων. Ο Ανώνατος Δικαστής τού κληροδότησε γεμά­ τα χρηματοκιβώτια, και καλά πειθαρχημένα στρατιωτικά σώματα, αλλά μια Ακαδημία σε αξιολύπητη κατάσταση. Ο Φρειδερίκος, σύμφω­ να με τη συμβουλή του Βολταίρου, είχε φέρει στο Βερολίνο για να την διευθύνει ένα δυναμικό νέο επιστήμονα τον Μωπερτουί. Ο Βασιλιάς της Πρωσίας είχε μελετήσει τον Αιώνα του Λουδοβί­ κον 14ου όπου το μεγαλείο του θεμελιώνεται πά­ νω στο μεγαλείο ενός πολιτισμού και γνώριζε την αξία των συμβόλων. Το να παρασημοφορήσει κάποιος τον Βολταίρο στην Πρωσία με το παράσημο της Αξίας, το να του δώσει μια θέση αυλάρχη ήταν σε μια «στρατηγική ανάκτησης» ένα κύριο κομμάτι. Η διαμονή στο Βερολίνο, μετά από διαφωνίες, ραδιουργίες κι άλλες πασίγνωστες υποθέσεις, τε­ λείωσε με ένα φιάσκο, αλλά οι σχέσεις του Βολ­ ταίρου με τη Γερμανία τοποθετούνταν πέρα από προσωπικές ατυχίες και διαφωνίες απόψεων ή πικρές αναμνήσεις για τις βασιλικές κατοικίες όπου υπάρχουν «άπειρα φίμωτρα», όπου η ελευ­ θεροφροσύνη των δείπνων δεν εμποδίζει να βα­ ραίνει βασιλικό μαστίγιο. Δεν είναι αδιάφορο ότι ο Βολταίρος γνώρισε ξένες πρωτεύουσες, ότι έζησε κοντά στη λίμνη της Γενεύης και σύχνασε σ’ αυτά τα διαμαρτυρόμενα εδάφη όπου οι κύριοι πάστορες διαθέτουν πιο περιορισμένη αρμοδιότητα από τους καθολι­ κούς όμόλογούς τους. Στο άρθρο του «Γεωγρα­ φία» των Ερωτήσεων πάνω στην εγκυκλοπαίδεια επιμένει πάνω στο ενδιαφέρον της άμεσης επα­ φής, γιατί κατά τη γνώμη του «είναι πολύ δύ­ σκολο στη γεωγραφία όπως και στην ηθική να γνωρίσεις τον κόσμο χωρίς να βγεις από τη χώρα σου». Πρέπει πάντως να ξεπεράσουμε αυτή την ιδίοις όμμασι προσέγγιση, αυτήν την πραχτική γνώση που ο Βολταίρος είχε για πολλές ευρω­ παϊκές χώρες, γιατί διαθέτει άλλες πηγές, άλλες γνώσεις αναφορικά με πολλούς δεσμούς και απέ­ ραντες μελέτες. Ανεπιθύμητος στη Γαλλία στα 1754, διακήρυσ­ σε: «ανήκω στην Ευρώπη, αν δεν ανήκω στο Πα­ ρίσι». Δεν θα επανέλθει στη γενέθλια πόλη του παρά μόνο για μια σύντομη αποθέωση στα 1778 πριν πεθάνει. Στη διάρκεια της ύπαρξής του,

μπορούσε δικαίως να ονομασθεί ευρωπαίος ή μάλλον «european*» επειδή προτιμούσε αυτή τη δεύτερη λέξη. Ευρωπαίος, είναι από ανάγκη επαφής εκτός Γαλλίας. Και καταρχήν στο πιο άμεσο επίπεδο για την εκτύπωση και διάδοση των έργων του, λόγω της κατάστασης του «εμπορίου βιβλίου» στη χώρα μας. Εάν γνώρισε πολλές απογοητεύσε*ς με τους Ολλανδούς εκδότες, ανάθεσε στον Κόνραντ Βάλτερ, στη Δρέσδη, την έκδοση των «Έργων» του και οι αδελφοί Κράμερ στην Ελβε­ τία τύπωσαν τη λογοτεχνική του παραγωγή πο­ λύμορφη και πληθωρική. Για τις δουλειές του σκέφτεται σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Όταν παρα­ τηρεί ότι· ένας τραπεζίτης δεν έχει πατρίδα ξέρει για τί μιλάει. Συνδέεται με το Καντίξ απ’ όπου περνάει το αμερικάνικο εμπόριο και κάνει μεγά­ λα κέρδη. Δανείζει χρήματα στο Δούκα του Βούρτεμπεργκ, στον Παλατίνο Εκλέκτορα, στη Δούκισσα του Σαξ-Γκόθα. Επειδή θέλει να το­ νώσει τη βιοτεχνία καλτσών και των ρολογιών που οι ντόπιοι της Γενεύης, πρόσφυγες τεχνίτες, κατασκευάζουν στο Φερνέ, χρησιμοποιεί ένα ευ­ ρύ δίκτυο σχέσεων στην Ευρώπη, πεισμένος ότι το εμπόριο πρέπει να αδιαφορεί για σύνορα. Αλλά η αλήθεια επίσης απαιτεί μια διεθνή ακρόαση. Όταν πρόκειται να διορθώσει τις αδι­ κίες που διαπράχθηκαν στην Τουλούζη, κατά τη διάρκεια της υπόθεσης Κάλας, ο Βολταίρος ξέ­ ρει να φθείρει την αντιδύναμη που αντιπροσω­ πεύει μια εξεγερμένη ευρωπαϊκή γνώμη. Ταπει­ νωμένος στη Φραγκφούρτη, μάταια είχε ελπίσει ότι ο παλιός του μαθητής Φρειδερίκος ο Β', θα κοκκίνιζε μπροστά σ’ αυτό το δικαστήριο και θα αποδοκίμαζέ τους δεσμοφύλακές του. Τουλάχιστον το σκάνδαλο ήταν ευρωπαϊκό. Για τον Βολταίρο η Ευρώπη είναι μια ζωντανή πραγματικότητα, όχι κατασκευή μυαλού από γεωγραφικά δεδομένα περισσότερο ή λιγότερο οροθετημένα. Δεν υπάρχουν χώρες των οποίων η τύχη να του είναι αδιάφορη. Ούτε άλλες με τις οποίες δε θα έχει σχέσεις. Ας ξεφυλλίσουμε μόνο την απέραντη αλληλογραφία του. Να ένας δί­ σκος από μεγάλες και μικρές υψηλότητες: Φρει­ δερίκος Β' της Πρωσίας στον οποίο γράφει γύρω στα 40 χρόνια, Αικατερίνη Β' της Ρωσίας, ενδιαφερόμενη για τη φιλοσοφική διαφήμιση, Στάνισλας-Ωγκύστ Πονιατόφσκι της Πολωνίας, Γκυστάβ Γ', βασιλιάς της Σουηδίας, Κριστιάν Ζ', βασιλιάς της Δανίας, ο πάπας Μπενουά 14ος, Σοφία Βιλχελμάιν, πριγκήπισσα του Μπαϊρόιτ, Λουίζ-Ντοροθέα του Σαξ-Γκόθα. Μας λείπει ο χώρος για να απαριθμήσουμε όλες τις ξένες προ­ σωπικότητες με τις οποίες διατηρούσε αλληλο­ γραφία, για να δείξουμε το περιεχόμενο αυτών των πολυάριθμων επιστολών. Ο Βολταίρος κρατάει μέσα του κάποιες «ευαί­ σθητες εικόνες» από ορισμένες ευρωπαϊκές χώ-

αφιερωμα/29 ρες. Υπάρχει ένας αγγλικός προσανατολισμός στη σκέψη του, αλλά επίσης μια «γερμανι­ κή παρουσία», δύσκολο να εκτιμήσουμε, που τον κάνει να αποδώσει το αριστούργημά του, Καντίντ, σ’ έναν κάποιο γιατρό Ραλφ. Αυτό το διήγημα που σατυρίζει τη βαρωνία Ταντερίέν-Τρονκ, φληναφήματα του μεταφυσικού Πανγκλός, κακού φιλόσοφου υποστηρικτή της θεωρίας του Λάιμπιτζ, υποτίθεται «πως ήταν μετα­ φρασμένο από τα γερμανικά». Η μοναδική περιπέτεια, της αμοιβαίας έλξης που έζησε με το βασιλιά της Πρωσίας, παρα­ μένει ένας κεντρικός άξονας της σκέψης του. Παραγράφον­ τας τις συγκρούσεις, η επαφή με τα γράμματα τους επέτρεψε μια μεγάλη αντιπαράθεση όπου προσπάθησαν να βάλουν επί τάπητος μια κάποια ιδέα Διαφωτισμού. Πάνω στον Φρειδερίκο Β' εναπόθεσε όνει­ ρα γρήγορα απατηλά. Από τον Βολταίρο ο μονάρχης περίμενε κάποια κολακευτική διαφήμι­ ση. Αλλά μια αλληλογραφία τόσο συνεχής, παρόλα τα απρόβλεπτό της, τις αυταπάτες της, τις υστεροβουλίες της, περιέκλειε κάτι σαν επανάσταση των διεθνών σχέ­ σεων, όχι πια αυτές των γραφείων ή το νόμο των πεδίων της μάχης, αλλά την ιδέα ότι στον ευρω­ παϊκό χώρο κυκλοφορούσαν ιδεολογίες, εξυφαίνοντκν κοινές μυθολογίες. Ο Βολταίρος υποχώρησε μερικές φορές στο «ρωσικό θαύμα». Δοκιμάζει την πιο μεγάλη συ­ γκίνηση για την σπάνια προσωπικότητα του Με­ γάλου Πέτρου, «αυτού του βάρβαρου που δη­ μιούργησε ανθρώπους», ίδρυσε πόλεις, έφτιαξε τέχνες, επέβαλε στην αρχαία Μοσχοβία να τοπο­ θετηθεί στην ευρωπαϊκή κοινότητα. Λιβανίζει την Αικατερίνη Β', «Σεμίραμις του Βορρά». Οι προκαταλήψεις του θα εμποδίσουν μια κα­ λή κατανόηση των γεγονότων. <=>α πρέπει βε­ βαίως να ομολογήσει μετά το πρώτο μοίρασμα της Πολωνίας που «πιάστηκε κορόιδο» ότι τα ρωσικά στρατεύματα δεν κατέλαβαν καθόλου τη γη των Σαρματών για να εγκαθιδρύσουν εκεί την ελευθερία της σκέψης3. Αλλά συνήθως διαθέτει αξιοσημείωτη διαύγεια, σαν μάρτυρας του και­ ρού του, σε άμεση επαφή με την επικαιρότητα, προσεχτικός στο παιγνίδι των δυνάμεων και των συμμαχιών, οξυδερκής στις κρίσεις του.

Για να γράψει την ιστορία του πολέμου του 1741 του οποίου τις εξελίξεις αναλύει, ερεύνησε προσεχτικά στα αρχεία. Από το ελβετικό κατα­ φύγιο, πληροφορείται για τις θηριωδίες του Επταετούς Πολέμου παρακολουθώντας τις επι­ χειρήσεις στη λεηλατημένη από τα στρατεύματα Γερμανία, υπολογίζοντας τις ευκαιρίες της ειρή­ νης. Για δυο φορές, ήταν δράστης επιφορτισμέ­ νος με επίσημες διπλωματικές αποστολές στο βα­ σιλιά της Πρωσίας. Στα 1743, προσπάθησε να σφυγμομετρήσει τις προθέσεις αυτού του λίγο αδύναμου συμμάχου της Γαλλίας. Μετά την ανατροπή των συμμα­ χιών, κατά τη διάρκεια του Επταετούς Πολέμου, προσπάθησε να δρομολογήσει έναν έμμεσο διά­ λογο ανάμεσα στις Βερσαλλίες και τον εχθρό του, ελπίζοντας έτσι να επισπεύσει τον τερματι­ σμό των εχθροπραξιών. Ο Βολταίρος ήταν τόσο μάλλον σε θέση να εκτιμήσει την ευρωπαϊκή πολιτική που υπήρξε ο ιστορικός αυτής της ηπείρου, ο ιστορικός του σουηδού κατακτητή Καρόλου 12ου, του τσάρου εκπολιτιστή Πέτρου του Μεγάλου, μιας μεγάλης εποχής της οποίας είδε το τέλος, αυτού του Αιώ­

30/αφιερωμα να τον Λουδοβίκου 14ου που πλάι του ωχριούσε η Επιτομή τον Αιώνα του Λουδοβίκον 15ον. Τα σύγχρονα γεγονότα τον παρακίνησαν, αλ­ λά επιχείρησε συγχρόνως έναν ευρύ απολογισμό του παρελθόντος. Στο Δοκίμιο πάνω στα ήθη παίρνοντας διαφο­ ρετική θέση από τον Μποσνέ του οποίου ο Λό­ γος πάνω στην Παγκόσμια Ιστορία αγνοεί το Ισλάμ, την Ινδία, την Κίνα, ο Βολταίρος επιχειρεί να εισβάλλει σ’ αυτά τα άλλα σύμπαντα, προ­ σπαθεί να κάνει να ξαναζήσουν ολόκληρα κομ­ μάτια της ανθρωπότητας, αλλά κατά ένα μεγάλο μέρος από τη δύναμη των πραγμάτων, αφιερώνει όλη την ουσία της σκέψης του σ’ αυτήν την Ευ­ ρώπη, της οποίας χαράσσει «καταστάσεις», πα­ νοράματα νοοτροπίας, συνηθειών, τεχνών και τεχνικών. Αυτό καταδείχνει πόσο η ευρωπαϊκή γνώση του Βολταίρου είναι ενσωματωμένη στην αντιμε­ τώπισή του για τον κόσμο. Στο άρθρο του «Πα­ τρίδα», σημειώνει: «Είναι θλιβερό που συχνά για να είναι κανείς καλός πατριώτης, γίνεται εχθρός των άλλων ανθρώπων», αλλά ωστόσο δεν εξαιρείται από κάποιον «ευρωπαϊκό πατριωτι­ σμό». Θρηνεί που οι στάχτες του Αλκιβιάδη ποδοπατήθηκαν από έναν Τούρκο πασά, και όντας φιλέλληνας, καλεί στη σταυροφορία εναντίον της οθωμανικής αυτοκρατορίας, χωρίς να νοιάζεται να ενθαρρύνει τους Ρώσους στον αγώνα ενάντια στον Μουσταφά τον 3ο, κρούοντας την «Καμπά­ να των Βασιλέων», που θα έπρεπε να πάρουν τα όπλα ενάντια σ’ αυτούς τους «εχθρό1ς της Ευ­ ρώπης» για να ελευθερώσουν την Ελλάδα. Αυτό το αίσθημα ότι ανήκουμε στη δυτική κοινότητα, δεν του το εμπνέουν μόνο τα φιλοπό­ λεμα αισθήματα. Το ότι η γη τρέμει στη Λισσαβώνα ο Βολταίρος αισθάνεται ότι τον αφορά, ότι είναι δική του υπόθεση... Για τον Βολταίρο, η Ευρώπη δεν περιορίζεται σ’ ένα μωσαϊκό δυσεπίλυτων αντιθέσεων, αυτές που αναφέρουν οι χάρτες σχεδιάζοντας τις κυ­ ριαρχίες ή τις γραμμές της θρησκευτικής υπακοής. Αυτοί οι Ευρωπαίοι, είτε το θέλουν είτε όχι, είναι δεμένοι μεταξύ τους και αναπαριστάνουν μια απ’ τις τύχες της ανθρωπότητας. Έτσι ο Βολταίρος δεν νιώθει αυτόν τον σχετικό περιο­ ρισμό του λόγου του για το δυτικό κόσμο ούτε σαν ενόχληση, ούτε σαν στέρηση. Καταρχήν επειδή πιστεύει στη σταθερότητα της ανθρώπι­ νης φύσης της οποίας το «βάθος είναι παντού το ίδιο», πράγμα που την οδηγεί μερικές φορές να συγχέει αυτόν τον «φυσικό νόμο», χαραγμένο απ’ το Θεό στην καρδιά του ανθρώπου, με τους τρόπους σκέψης ενός ανθρώπου του 18ου αι. Εν συνεχεία, επειδή κατά τη γνώμη του, οι ίδιες ιεραρχίες αναπαράγονται σε όλες τις κοι­ νωνίες. Σχετικά με το βόδι Ά πις, λέει: «Τείνου­ με να πιστέψουμε ότι οι φανατικοί έβλεπαν σ’

αυτό ένα θεό, οι σοφοί ένα απλό σύμβολο και ότι ο ανόητος λαός λάτρευε το βόδι». Αυτές οι τρεις τάξεις υπάρχουν και οι φανεροί μεγάλοι αριθμοί περιορίζονται σε σταθερές δο­ μές. Έστω κι αν ο «χυδαίος σ’ όλες τις χώρες είναι άγριος», η μαχόμενη μεγαλοψυχία του Βολταίρου θα προσπαθήσει να διαφωτίσει αυ­ τούς που μπορούν να είναι κάτι τέτοιο. Επομέ­ νως η Ευρώπη τού φαίνεται η καλύτερα τοποθε­ τημένη στην παγκόσμια σκακιέρα. Μια αλληγορία της ιστορίας της ανθρωπότη­ τας που ισχυρίζεται ότι οι άνθρωποι ενώθηκαν σε κοινωνία από τα βάθη της ιστορίας για να προσπαθήσουν μέσα από λάθη και πλάνες να προοδεύσουν. Αυτή η κατάκτηση πάνω στη βαρ­ βαρότητα, της οποίας την εξέλιξη ακολουθεί ο Βολταίρος, σημειώνει αποφασιστικές φάσεις για να φτάσει σ’ αυτή την Ευρώπη που γνωρίζει, όχι «τον καλύτερο από τους δυνατούς κόσμους», αλ­ λά ένα σύνολο χωρών όπου η ελπίδα ζωής αυξά­ νεται, όπου οι τεχνικές αναπτύσσονται, όπου οι τέχνες άνθισαν παρ’ όλες τις εσωτερικές διχό­ νοιες και τους καταστρεπτικούς πολέμους. Στο μεγάλο ιστορικό του έργο, «Δοκίμιο πάνω στα ήθη», υπολογίζει τις οικονομικές δραστηριό­ τητες, τις κοινωνικές δομές, τις πολιτιστικές αξίες, αυτή η εκτός γεγονότων πλευρά είναι πιο σπουδαία από την ιστορία των δυναστειών ή των μαχών. Πάνω λοιπόν σ’ όλα αυτά τα επίπε­ δα, η Ευρώπη έκανε βήματα. Απέναντι στην απάθεια των ανατολικών λαών, ο θορυβώδης, ο ανήσυχος, μερικές φορές ο άπληστος Ευρωπαίος κατακτά, εμπορεύεται, δουλεύει, πάντα πιο απομακρυσμένος από την κατάσταση της καθα­ ρής φύσης που ο Βολταίρος αρνείται να εξιδανικεύσει. Αυτό το αίσθημα υπήρχε στον 18ο αι. όπου, στην «Εγκυκλοπαίδεια», ο ιππότης του Ζωκούρ διακηρύσσει ότι «λίγο ενδιαφέρει αν η Ευρώπη είναι το πιο μικρό μέρος του κόσμου όσο αφορά την έκταση του εδάφους της» εφόσον είναι η πλέον «αξιοσημείωτη» για τη δραστηριότητά της. Στις μη-εξελιγμένες κοινωνίες, ο Βολταίρος αντιθέτει τον ευρωπαϊκό δυναμισμό. Εκεί είναι που ξέρει κάποιος να καλλιεργεί τον κήπο του. Χρειάστηκαν πολλοί αιώνες ώστε ο μικρός αριθμός αυτών που σκέφτονται, να ξεπεράσει τελικά το ανόητο πλήθος. Η βολταιριανή ιστο­ ρία φωτίστηκε από κάποιους μεγάλους ανθρώ­ πους, αληθινούς νομοθέτες του ανθρώπινου γέ­ νους. Βεβαίως οι σοφοί προέρχονται από όλες τις εποχές και χώρες: Μάρκος Αυρήλιος, Ιούλιος ο Αποστάτης, οι μορφωμένοι Κινέζοι είναι «αδέλφια». Αλλά ο Βολταίρος μένει πεισμένος ότι η Ευ­ ρώπη είναι ικανή να προκαλέσει μιαν «επανά­ σταση στα πνεύματα». Δεν ελπίζει σε καμιά επα­ ναστατική θύελλα υποβάλλοντας σε δοκιμασία

αφιερωμα/31 τα θεμέλια του κόσμου στον οποίο ζει, αλλά σε μιαν απελευθέρωση συνειδήσεων ώστε να απαλ­ λαγούν από παλιές προκαταλήψεις, από το μιση­ τό φανατισμό. Στην Ευρώπη του Διαφωτισμού τού φαίνονται συγκεντρωμένες οι πιο ευνοϊκές συνθήκες για να δημιουργηθεί αυτή η αδελφότη­ τα των φωτισμένων πνευμάτων, για να σφυρηλατηθούν οι πρώτοι κρίκοι μιας αλυσίδας της λογι­ κής. Πολύ ρεαλιστής για να αφεθεί σε χίμαιρες, ο Βολταίρος καταλαβαίνει τα όρια του ευρωπαϊ­ κού πολιτισμού. Η βαρβαρότητα είναι πάντα έτοιμη να αναφανεί και στις πιο πολιτισμένες κοινωνίες, μάρτυρας αυτής της δικαιοσύνης άξιας των «αρλεκίνων - ανθρωποφάγων» που πλήττει τη Γαλλία τη στιγμή που θανατώνουν τον Κάλας, καίνε τον ιππότη ντε Λα Μπαρ. Κα­ ταριέται αυτούς τους Βέλχους, δηλ. τους Γάλ­ λους, που ικανοποιούνται με το να έχουν τους καλύτερους μάγειρες του κόσμου, τους πιο φημι­ σμένους εμπόρους της μόδας, και να τραγουδάνε επιτυχίες. Στους ευρωπαϊκούς ανταγωνισμούς δεν αντιθέτει παρά μόνο την έννοια της ισορροπίας, δηλ. ένα τρόπο να ουδετεροποιήσει τις παρούσες δυ­ νάμεις. Δεν είναι ένας κατασκευαστής της Ευ­ ρώπης. Το Σχέδιο για να φέρουμε τη διαρκή ει­ ρήνη στην Ευρώπη του αββά του Αγίου Πέτρου, η «ευρωπαϊκή», δηλαδή, η προεικονιζόμενη γι’ αυτόν τον σκοπό, του φαίνονταν σαν «ονειροπο­ λήσεις ενός καθώς πρέπει ανθρώπου». Αλλά ο Βολταίρος νιώθει έντονα το συναίσθημα ότι ανή­ κει σε μια κοινότητα, κληρονόμο ενός κοινού παρελθόντος και υπεύθυνη για ένα κοινό μέλ­ λον. Διέπεται από «αρχές της ανθρωπιάς που δεν υπάρχουν στα άλλα σημεία του κόσμου», από κοινούς νόμους και πολυάριθμους δεσμούς, χα­ ρακτηριζόμενη από ένα οικονομικό και πολιτι­ στικό δυναμικό, έχοντας ήδη φτάσει σε μιαν αληθινή ανάπτυξη, αυτή η «χριστιανική Ευρώ­ πη» μπορεί να κοιταχθεί «σαν ένα είδος μεγάλης δημοκρατίας μοιρασμένης σε πολλά κράτη, τα μεν μοναρχικά, τα δε μικτά, άλλα αριστοκρατι­ κά, άλλα λαϊκά, αλλά όλα σχετικά μεταξύ τους...». Αυτή η βολταιριανή Ευρώπη πάνω από τις εθνικότητες, κτισμένη πάνω σε μιαν αντίθεση ανάμεσα στον ανεκτικό Βορρά και τον ακόμη παραδομένο στο θρησκευτικό φανατισμό Νότο, ζώντας σύμφωνα με μιαν εφήμερη ισορροπία, εί­ ναι προφανώς πολύ εύθραυστη. Ο «ξενοδόχος της Ευρώπης», την θεμελίωνε πάνω σ’ αυτό που ονομάσανε με μια λαμπρή και συγχρόνως βαθιά έκφραση «μια διεθνή του καθώς πρέπει ανθρώ­ που». Ο ευρωκεντρισμός, όσο παράξενο κι αν φαίνεται αυτό, έχει παγκόσμια ροπή στο μέτρο που υποστηρίζει αξίες καλές για ολόκληρη την

ανθρωπότητα. Αναμφίβολα ο Βολταίρος δεν ονειρεύτηκε την καλύτερη έκφραση που θα μπορούσε να υπάρ­ ξει, αλλά διαβεβαίωσε ότι αυτή του καιρού του ήταν στο σύνολό της «πολύ ανώτερη από όλη τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία» έστω κι αν καθένα από τα κράτη που τη συνέθεταν δεν μπορούσε να α­ νταγωνιστεί την αρχαία Ρώμη. Ο Βολταίρος πί­ στευε σε μιαν οργανική αλληλεγγύη αυτών των ευρωπαϊκών λαών, δεμένων μεταξύ τους όπως ήταν οι αρχαίοι Έλληνες. Έχοντας συνείδηση για τις τύχες και τις ανεπάρκειες αυτού που ήταν γι’ αυτόν ο αναπτυγμένος κόσμος, ο Βολταίρος εξεδήλωνε πίστη στη μοίρα του, όπως αυτή δια­ γραφόταν από την ιστορία του. Τέλος, αν αυτός πίστευε στην Ευρώπη, η Ευρώπη τον εκτιμούσε. Μετάφραση: Τασούλα Φραγκοπούλου Σημειώσεις * Ο αστερίσκος σημαίνει ότι το πρωτότυπο είναι στα αγγλικά.

1. Aufklarung: Γερμανικός Διαφωτισμός.

2. Sturm und Drang: Θύελλα και Ορμή. Κίνημα του γερμανι­ κού διαφωτισμού στον τομέα της αισθητικής που συνδέεται με ονόματα όπως του Σίλλερ, του Γκαίτε και του Χέρντερ.

3. Έτσι αποδίδεται ο όρος tolerance, βασικός όρος στο βολταιριανό λεξιλόγιο που σημαίνει τόσο την ελευθερία της σκέψης όσο και την ανεξιθρησκεία.

Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Ο Θ Ε Α Τ Ρ Ο ΔΗΜΗΤΡΗ ΜΑΝΟΥ’

Η ΠΑΡΘΕΝΑ

φ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΔΩΔΩΝΗ» ΑΘΗΝΑ

32/αφιερωμα

Μ περνάρ Ν τελβάιγ

Η Αγγλική εξορία

Καρικατούρα τον Βολταίρον από τον Τζον Κέη (αριστερά). Ένας ταπεινός αγγελιοφόρος από το Εδιμβούργο τον μοιάζει σαν αδελφός (δεξιά).

Ο Βολταίρος έμεινε περισσότερο από 2 χρόνια «στο νησί της λογικής». Θα περι­ γράφει τα ήθη στα Φιλοσοφικά τον Γράμματα. Αντί να φυλακιστεί στη Βαστίλλη, στα 1661, μετά από το γράμμα του ι στον Μαρκήσιο του Κρεκύ για την ειρήνη στα Πυρηναία, ο Ά γιος Εβρεμόν εξορίστηκε στο Λονδίνο. _____> Εκεί πέθανε στα 1703. «Οι πιο τί­ μιοι άνθρωποι του κόσμου, έγραφε, είναι οι Γάλλοι οι οποίοι σκέφτονται και μιλούν». Θά­ φτηκε στο μοναστήρι του Γουέστμίνστερ. Ο Βολ­ ταίρος δεν τον εκτιμούσε καθόλου: «Ήταν ένα ευχάριστο και αρκετά δίκαιο πνεύμα, αλλά διέ­ θετε λίγη γνώση, καθόλου ευφυία και το γούστο του ήταν αμφίβολο». Δεν αναφέρει το όνομα του Αγίου Εβρεμόν, τον θυμήθηκε όμως αναμφίβο­ λα, όταν έγραφε στο 23ο Φιλοσοφικό Γράμμα, ή «αγγλικό γράμμα», σχετικά με την εκτίμηση που οφείλει κάποιος στους ανθρώπους των γραμμά­ των: «Μπήτε στο Γουέστμίνστερ. Δεν είναι οι τάφοι των βασιλέων που θαυμάζει εκεί κανείς. Είναι τα μνημεία που το έθνος ανέγειρε στους πιο μεγάλους ανθρώπους που συντέλεσαν στη δόξα του». Έτσι η Δις Όλντφίλντ, κωμικός, θά­ φτηκε εκεί με τιμές που αποδόθηκαν και στον Νεύτωνα. Όπω ς, επίσης, ο Βολταίρος φεύγει για την Αγγλία, για να αποφύγει τη Βαστίλλη όπου πέρασε εντούτοις μερικές μέρες, μετά από μια φιλονικία με τον ιππότη του Ροάν, που έβα­ λε να τον ξυλοκοπήσουν. Επιβιβάζεται στο Καλαί στις 5 Μάη 1726. Η Αγγλία δεν είχε γνωρίσει τη μεγάλη αθλιότητα του τέλους της βασιλείας του Λουδοβίκου Μου, που τόσο θαυμάσια κα­ τάγγειλε ο Φενελόν. Το Λονδίνο έμοιαζε με την αυλή του Σεν-Ζερμέν-αν-Λε. Εκεί έμπαινε ζήτη­

μα μόνο αυθορμητισμού και καλών τρόπων. Ο Ρότσεστερ και ο Μπάκινχαμ έκαναν τη συζήτηση και ο Άντονυ Χάμιλτον, Ιρλανδός γαλλόφωνος, σημείωνε: «Τα αρωματισμένα γάντια, οι καθρέφτες τσέ­ πης, οι στολισμένες θήκες, οι τάρτες από βερύκοκο, τα αρώματα και άλλα στοιχεία με τα οποία τρέφεται η αγάπη, φτάνουν κάθε βδομάδα από το Παρίσι». Ο ποιητής στη μόδα ήταν τότε ο Έντμουντ Βάλλερ, που πέθανε στα 1687, ξάδελφος του Κρόμγουελ και που ο Λα Φοντέν εκτι­ μούσε πολύ. Ήταν πάντα έτοιμος όταν η Μεγα­ λειότητα του παράγγελνε στίχους και δεν άφηνε να περάσει κανένα γεγονός από τη ζωή της Αυ­ λής χωρίς να συνθέσει μια στροφή. Είμαστε μακριά από τις παραγγελίες της Κας ντε Μεντενόν στον Ρακίνα για την ανατροφή οικοτρόφων του θεσμού του Σεν-Συρ. Μια τέτοια ατμόσφαιρα θα ευνοήσει και θα ενθαρρύνει τον Βολταίρο στην έννοια της ελευ­ θερίας του πνεύματος. Μερικά χρόνια πριν τον Μοντεσκιέ, ο οποίος θα ενδιαφερθεί κυρίως για τα πολιτικά ήθη και τις βουλευτικές συνήθειες, ο Βολταίρος συγκρατεί από την Αγγλία που ανα­ καλύπτει δυο μαθήματα: την ανεξιθρησκεία και τη σημασία της εμπορικής δύναμης μιας χώρας. Του αρέσει που στην Αγγλία οι μεγάλοι άρχο­ ντες δεν ντρέπονται να γράψουν και που οι συγ­ γραφείς μπορούν να κληθούν στα πιο ψηλά αξιώματα. Γράφει στο φίλο του Νικολά-Κλωντ Τιεριό: «Ξέρω ότι είναι μια χώρα όπου οι τέχνες τιμούνται και ανταμείβονται, όπου υπάρχει δια­

αφιερωμα/33 φορά ανάμεσα στις τάξεις, αλλά καμιά άλλη στους ανθρώπους πέρα από τη διαφορά της αξίας τους. Είναι μια χώρα όπου κανείς σκέφτε­ ται ελεύθερα και ευγενικά χωρίς να συγκροτεί­ ται από κανένα δουλικό φόβο. Εάν ακολουθού­ σα την κλίση μου, θα προσηλωνόμουνα, μόνο, στην ιδέα να μάθω να σκέφτομαι». Το Γενάρη του 1727, παρουσιάστηκε στο βασι­ λιά Γεώργιο Α' και αυτός που δηλώνει ότι δε θέλει να έχει σχέσεις με βασιλείς κι αυλές («Κα­ θένας που είναι βασιλιάς ή εξαρτάται από ένα βασιλιά τρομοκρατεί ένα δημοκρατικό φιλόσο­ φο»), θα είναι πανευτυχής όταν μερικούς μήνες αργότερα, η βασίλισσα θα τον τιμήσει μ’ ένα μετάλλειο. Γράφει στον Ματυρέν Βενσιέρ ντε λα Κροζ: «Θα το κρατήσω για όλη μου τη ζωή, με τρόπο πολύτιμο, εφόσον προέρχεται από μια τό­ σο μεγάλη βασίλισσα, και αντιπροσωπεύει τη βασίλισσα της Αγγλίας». Στις 8 Απρίλη, παρευρίσκεται στην κηδεία του Νεύτωνα, στο Γουέστμίνστερ. Τα Φιλοσοφικά Γράμματα, λεγάμενα επίσης «αγγλικά γράμματα», δε θα εκδοθούν παρά μόνο στα 1734 και θα προκαλέσουν ένα τεράστιο σκάνδαλο. Ο Βολταίρος εκεί περιέγραφε τα ήθη αυτού του «νησιού της Λογικής», που είναι γι’ αυτόν η Αγγλία. Εκδόθηκε ένταλμα σύλληψης εναντίον του. Τα Γράμματα προσεγγίζουν θέμα­ τα τόσο διαφορετικά όσο οι Κουάκερς και ο καγκελάριος Μπέικον, η αγγλικανική θρησκεία ή ο Τζων Λοκ. Ο Βολταίρος που διαθέτει μια εξαιρετική διαίσθηση για την κοινωνική και πο­ λιτική ζωή, δε χάνει ευκαιρία να συγκρίνει τα αγγλικά και γαλλικά ήθη: «Ίσως η γαλλική ανοησία είναι πιο ευχάριστη από την αγγλική τρέλα, αλλά για το θεό! η αγγλική σοφία και τι­ μιότητα είναι ανώτερες από αυτές που έχετε στην πατρίδα σας», γράφει ακόμη στον Τιεριό. Όσον αφορά τους θεσμούς, φαίνεται ότι οι γαλλικοί σε γενικές γραμμές έχουν την προτίμη­ σή του: «Ούτε στην Αγγλία, ούτε σε καμιά χώρα του κόσμου δε βρίσκει κανείς ιδρύματα για τις Καλές Τέχνες όπως στη Γαλλία». Και εντούτοις, στην Αγγλία, ένας άνθρωπος αξίας κάνει πάντα περιουσία και ο Τζόναθαν Σουίφτ, του οποίου την ευφυία ο Βολταίρος δε σταματά να επαινεί, είναι ένα άτομο πιο σημαντικό από τον πρώτο ιεράρχη της Ιρλανδίας. ο Δεκέμβρη του 1727,.ο Βολταίρος δημοσί­ ευε, στα αγγλικά, το «Δοκίμιο για τους εμ­ φυλίους πολέμους» και «το Δοκίμιο για την επι­ κή ποίηση». Την επόμενη χρονιά, ήταν η Ερικιάδα εκδιδόμενη με συνδρομές και αφιερωμένη στη βασίλισσα της Αγγλίας. Ήταν ο πρώτος Γάλλος που ασχολείτο με Άγγλους. Στις 4 Αυγούστου 1728, έγραψε στον Τιεριό: «Να, κάτι που θα σας καταπλήξει αγαπητέ μου Τιεριό, είναι ένα γράμ­

Τ

μα στα γαλλικά. Μου φαίνεται ότι δεν αγαπάτε αρκετά την αγγλική γλώσσα για να συνεχίσω τον κώδικά μου μαζί σας. Δεχθείτε, λοιπόν, στην κοινή γλώσσα τις στοργικές διαβεβαιώσεις της σταθερής μου φιλίας». Συνδιαλέγεται ευχαρίστως για την αγγλική λο­ γοτεχνία με αυτούς που αλληλογραφεί. Έτσι στον Σαρλ-Γκιγιώμ-Φερντινάν ντε ΜπρουνσβίκΛυνεμπούρ πλέκει το εγκώμιο των άγγλων συγ­ γραφέων και ιδίως αυτών που είχαν την τόλμη να ξεσηκωθούν «όχι μόνο εναντίον της Ρωμαϊκής Εκκλησίας, αλλά και εναντίον της Χριστιανικής Εκκλησίας. Και ο αριθμός είναι θαυμαστός, κυ­ ρίως στην Αγγλία». Στον πρόλογό του στο Αγγλικό Πεδίο, ο Βαλερί Λαρμπάν έγραφε: «Το λογοτεχνικό Τριαντά­ φυλλο που μας έρχεται από την Αγγλία είναι ο Βολταίρος που ήταν ο πρώτος που είπε αρκετά δυνατά για να ακουστεί σ’ όλη την Ήπειρο: να την». Και ο Βολταίρος είχε απόλυτη συνείδηση όταν έγραφε στα 1768 στον Οράς Γόυώλπολ: «Είμαι ο πρώτος που γνώρισε τον Σαίξπηρ στους Γάλλους. Μετέφρασα κάποια αποσπάσματα πριν 40 χρόνια, όπως και του Μίλτον, του Βάλλερ, του Ρότσεστερ, του Ντρυντέν και του Ποπ. Μπο­ ρώ να σας διαβεβαιώσω ότι πριν από μένα κα­ νείς στη Γαλλία δεν γνώριζε την αγγλική ποίηση. Μόλις που είχανε ακούσει να μιλάνε για τον Λοκ... Καταδιώχτηκα για 30 χρόνια από ένα πλήθος φανατικών που είπαν ότι ο Λοκ είναι ο Ηρακλής της μεταφυσικής, που έθεσε τα όρια του ανθρώ­ πινου πνεύματος. Υπήρξα ο απόστολος και ο μάρτυράς σας». Σ’ αυτό ο Λαρμπώ απαντά: «Όλα αυτά, κατά ένα γενικό τρόπο, είναι αλήθεια. Ά γιε Βολταίρο, αφέντη των αγγλιστών, Αφέντη μας... Αλλά είναι ένα πράγμα πολύ λεπτό, πολύ δύσκολο, να του ζητήσουμε να προσευχηθεί για μας». Ας προσθέσουμε ότι ο Βολταίρος θεωρούσε τον Ποπ σαν τον πιο μεγάλο ποιητή του καιρού του, στον κόσμο ολόκληρο, και είχε κάποιο δισταγμό για τον Σαίξπηρ. Η έννοια του φύσης, έτσι όπως ο Ζαν-Ζακ Ρουσώ ή ο Μπερναρντίν ντε Σεν Πιερ, σύμφωνα με τα σχολικά εγχειρίδια, θα μας αποκάλυπταν, δεν ήταν ακόμη τόσο αποδεκτή από τους γάλλους συγγραφείς του πρώτου τετάρτου του 18ου αι. Ο Βολταίρος δεν ήταν πολύ ευαισθητοποιη­ μένος απέναντι σ’ αυτό, έστω κι αν μια κάποια μορφή ευτυχίας εμφανίζεται στα γράμματά του: «Περνάω μια ζωή σκοτεινή και γοητευτική. Δεν πηγαίνω στο Λονδίνο, και εγκαταλείπομαι εξ ολοκλήρου στις ηδονές της νωχελικότητας και της φιλίας». Αυτή υπήρξε η αγγλική εξορία· τέλειωσε το Νοέμβρη του 1728. Μετάφραση: Τασούλα Φραγκοπούλου

34/αφιερωμα

Ρενέ Πομώ

Η συνείδηση ενός αιώνα Συνέντευξη στον Μισέλ Ντελόν Ο Ρενέ Πομώ ξεκίνησε να γράψει μια τεράστια βιογραφία τον Βολταίρου της οποίας ο πρώτος τόμος εκόόθηκε ( Ο Βολταίρος στον καιρό τον). Εξηγεί εδώ την έννοια μιας έρεννας πον διεξάγει πάνω από 30 χρόνια. « (λ *.. Λ φ ·' * ΐ Φ

Ο Ρενέ Πομώ είναι σήμερα ο ειδικός των βολταιριανών μελετών ( * - ν ' και της έρευνας του * 18ου αι. στη Γαλλία. Καθηγητής στο λύκειο της Ανγκουλέμ, κατά τη διάρκεια των σκοτ. ινών ωρών της Κατοχής, έψαξε orov Βολταίρο μια ανάσα οξυγόνου. Α τό αυτήν την επαφή του με το όολταιριανό έργο βγήκε η διδακτορική του διατριβή που υποστήριξε στα 1954 και δημοσιεύθηκε στον εκδοτικό οίκο Νιζέ δυο χρόνια αργότερα, «Η θρησκεία» στον Βολταίρο. Ο Ρενέ Πομώ διορίστηκε στο Παν/μιο της Τουλούζ στην έδρα που είχε καταλάβει ο Ρεϊμόν Ναβ, άλλος ειδικευμένος στον Βολταίρο. Εκλεγμένος στη Σορβόννη πολλαπλασίασε τις μελέτες πάνω στον Βολταίρο (εκ των οποίων η μια δημοσιεύθηκε στην συλλογή Ecrivains de toujours του Seuil) και τις κριτικές εκδόσεις (Νιζέ, Γκαρνιέ και στη βιβλιοθήκη της Πλεγίάντ), χωρίς να αναφέρουμε τις άλλες εργασίες του για τον Μοντεσκιέ, Μπωμαρσέ, Λακλός... Ίδρυσε από το 1979 έως το 1893 τη διεθνή Εταιρεία μελέτης του 18ου αι. Επί του παρόντος προεδρεύει στην Εταιρεία λογοτεχνικής ιστορίας της Γαλλίας. Ρενέ Πομώ.

αφιερωμα/35 - Πώς πρέπει να διαβάσει κανείς τον Βολταίρο σήμερα; - Είναι βέβαιο ότι δεν μπορεί πια κανείς να τον διαβάσει όπως πριν έναν αιώνα. Βλέπετε αυ­ τήν την έκδοση των έργων του που υποστηρίχτη­ κε από την εφημερίδα «Λε Σιέκλ» στα 1867, κατά την 2η Αυτοκρατορία. Διάβαζε τότε κανείς τον Βολταίρο για να τονώσει το αντικληρικό πάθος του. Εκείνη την εποχή διέθετε ένα λαϊκό ανα­ γνωστικό κοινό. Έχει ξεχαστεί ότι τα λαϊκά στρώματα έψαχναν σ’ αυτόν τον τρόπο για να διατηρήσουν το μίσος τους για τον κλήρο σύμμα­ χο των πιο συντηρητικών και καταπιεστικών κοινωνικών δυνάμεων. Αντιθέτως, μισήθηκε, καταρχήν στην εποχή του, ενσυνεχεία στον 19ο αι. κατά τρόπο που δεν μπορούμε εύκολα να φανταστούμε σήμερα. Έχω εδώ για παράδειγμα ένα περίεργο βιβλίο, με την υπογραφή Αρμέλ ντε Κερβάν, το οποίο είναι ψευδώνυμο, και του οποίου ο τίτλος αποτελεί προγραμματική δήλωση: «Ο Βολταίρος, τα αί­ σχη του, τα εγκλήματά του, τα έργα του και οι κοινωνικές τους συνέπειες». Από κεφάλαιο σε κεφάλαιο, ο φιλόσοφος βάλλεται με συκοφα­ ντίες. Αρκεί να σας διαβάσω τον επίλογο αυτού του βιβλίου: «Αυτό το νέφος από σκάνδαλα διευρυμένο μέ­ ρα με την μέρα από τον βρόμικο αέρα της φιλο­ σοφίας ξεχύθηκε ξαφνικά πάνω στη δυστυχισμέ­ νη μας Γαλλία· κατακλυσμός λάσπης και αίματος με πλήθος τέρατα βαθιά στην απιστία. Οι βολταιριανές θεωρίεξ είχαν στα 1793 σαν τελικό συμπέρασμα την γκιλοτίνα και τον δήμιο, και στα 1871 τον τουφεκισμό, τη σφαγή των ομήρων και το πετρέλαιο». Το πετρέλαιο των εμπρη­ στών, βεβαίως.

- Αυτός ο τύπος αναγνώσεων έχει εξαφανιστεί σήμερα. Τι μένει από τον Βολταίρο; - Μένει η ουσία, δηλ. το μήνυμα σε ανώτερο επίπεδο. Με το μήνυμα εννοώ την πάλη για τις ελευθερίες, διανοητικές, θρησκευτικές, πολιτι­ κές, την πάλη για την λογική, για τα δικαιώματα του ανθρώπου, για την ελευθερία σκέψης. Αρκεί να απαριθμήσουμε αυτές τις λέξεις που είναι προγραμματικές δηλώσεις του Βολταίρου για να διακρίνουμε την επικαιρότητά τους. Επιβάλλο­ νται σήμερα σαν τύψεις και επιπλήξεις. Αντι­ προσωπεύουν ένα ιδανικό μάλλον απρόσιτο στον κόσμο που ζούμε. Ο φανατισμός ξαναβαφτίστηκε ολοκληρωτισμός, αλλά είναι το ίδιο πράγμα. Μπορεί, διαβάζοντας καθημερινά τις εφημερίδες να ανακαλύψουμε σκάνδαλα, αίσχη, ενάντια στα οποία μας λείπει ένας Βολταίρος του 20ου αι. Γιατί πιστεύω, και είναι μια θλιβερή διαπίστω­ ση, ότι δεν υπάρχει στη σύγχρονη διεθνή κοινω­ νία μια μεγάλη φωνή που είναι ικανή να ακου­ στεί, να κάνει να διστάσουν, να υποχωρήσουν

αυτές που πρέπει να ονομάσουμε δυνάμεις βαρ­ βαρότητας.

- Αυτός θα ήταν κάποιος που θα μπορούσε να επιστρατεύσει όλη την ηθική του εξουσία, αλλά που θα διέθετε επίσης ένα μεσολαβητικό ακροα­ τήριο σε πολλές χώρες, και μάλιστα σε πολλές ηπείρους; - Ναι, κάποιος που θα είχε τη σπουδαιότητα διεθνούς βεντέτας στο λογοτεχνικό και φιλοσο­ φικό τομέα. Σήμερα ζούμε σ’ έναν κόσμο βεντε­ τών, αλλά αυτή η βεντέτα δεν υπάρχει. Ίσως θα έρθει μια μέρα. Στο βάθος, τα μέσα ενημέρωσης δεν ζητάνε παρά να ανακαλύψουν μια προσωπι­ κότητα και να την προβάλλουν έτσι. Ένας από τους λόγους να ενδιαφερθούμε για τον Βολταί­ ρο, είναι πιθανώς ότι μας λείπει ένα ισοδύναμο αυτού που αυτός υπήρξε στον καιρό του.

- Δίπλα σ’ αυτούς που δουλεύουν άμεσα για τα δικαιώματα του ανθρώπου, τί να τον κάνουμε τον Βολταίρο, και τί να κάνουμε διά μέσου του Βολταίρου; - Εφόσον δεν είναι Βολταίροι, καθήκον των πανεπιστημιακών, των ερευνητών, των ιστορι­ κών της λογοτεχνίας και των ιδεών, είναι να δουλεύουν έτσι ώστε να μπορούμε να ακούμε την πριν δυο αιώνες φωνή, να είναι ακόμα αντιλη­ πτή από μας. Διότι αυτή η φωνή, σαφώς, έχει πάντα κάτι να μας πει. Είναι μεταξύ άλλων αυτός ο λόγος για τον οποίο, εδώ και κάποια χρόνια, έχουν ξεκινήσει μεγάλες προσπάθειες, μεγαλόπνοες εργασίες, που ζητάνε πολύ έρευνα, προσπάθεια και υπο­ μονή. Συναντήσαμε σ’ όλο τον κόσμο ανθρώπους αφοσιωμένους που δέχονται να αφιερώσουν, μή­ νες, χρόνια εργασίας. Αυτές οι μεγάλες προσπά­ θειες είναι δύο. Υπάρχει αφενός μια καινούρια βιογραφία του Βολταίρου σε 5 τόμους και αφετέρου μια και­ νούρια κριτική έκδοση των απάντων του, γύρω στους 150 τόμους. Αυτά τα δύο εγχειρήματα επιχειρήθηκαν στα πλαίσια του Ιδρύματος Βολταί­ ρου που ιδρύθηκε από τον Θεόδωρο Μπέστερμαν και στεγάζεται στο Παν/μιο της Οξφόρδης.

- Συχνά εκπλήσσεται κανείς που τέτοιες επι­ χειρήσεις σχετικά με ένα μεγάλο γάλλο συγγρα­ φέα, κατεξοχήν γάλλο καθώς λέγεται, χρειάστη­ κε να εγκατασταθούν στην Μ. Βρετανία.

- Προφανώς, είναι βρετανικές επιχειρήσεις εξαιτίας της προσωπικής ενέργειας και επίσης και της περιουσίας του αποθανόντος Μπέστερμαν. Αλλά η έκδοση των Απάντων του περιλαμ­ βάνει μια μεγάλη γαλλική συμμετοχή, στην επι­ τροπή ελέγχου και ανάμεσα στους συνεργάτες, και η βιογραφία, για ό,τι αφορά τη σύνταξη, εί­ ναι εξολοκλήρου γαλλική. Τα Άπαντα από την πλευρά τους, ετοιμάστη­

36/αφιερωμα καν από γάλλους και αγγλοσάξονες ειδικούς. Δεν πρόκειται βεβαίως για μια αγγλική μετά­ φραση κειμένων του Βολταίρού, αλλά για μια γαλλική έκδοση της οποίας τα σχόλια έγιναν ή στα αγγλικά ή στα γαλλικά, κατεκλογήν του παρουσιαστή. Εξάλλου, όλα αυτά τα βιβλία διανέ­ μονται στη Γαλλία από ένα βιβλιοπώλη-εκδότη παριζιάνο, τον Ζαν Τουζώ, στο Παρίσι.

- Προς τί η προετοιμασία μιας βιογραφίας τον Βολταίρού; Βιβλία για τη ζωή του όεν λείπουν.

- Γιατί αυτή η μεγάλη βιογραφία που έχει τον τίτλο «Ο Βολταίρος στην εποχή του»; Η τελευ­ ταία χρονολογικά τέτοιας έκτασης, του Ντενουαρεστέρ, έχει γίνει ωστόσο πριν 110 χρόνια. Οι αναρίθμητες βιογραφίες που ακολούθησαν και συνεχίζουν να εκδίδοναι συχνά υπογράφο­ νται από μεγάλους συγγραφείς και κατέχουν αδιαμφισβήτητα πλεονεκτήματα, αλλά επανα­ λαμβάνουν τον Ντενουαρεστέρ, προσθέτοντας λάθη και προσωπικές εντυπώσεις. Έπρεπε να αναφερθούμε αναλυτικά στη συνεισφορά της επιστήμονικής έρευνας στην γνωριμία με τον Βολταίρο. Πολυάριθμες ανακαλύψεις έγιναν στα αρχεία, αυτά τα τελευταία χρόνια. Αλλά ανεξάρτητα από αυτές τις επιστημονικές εκτιμήσεις, ένας από τους λόγους για να ενδια­ φερθούμε για την βιογραφία του Βολταίρού, εί­ ναι ότι το μήνυμα του στοχαστή είναι συνυπόστατο με την προσωπικότητα του ανθρώπου. Ο Βολταίρος προφανώς διεξήγαγε μια μάχη από την καρδιά του, μπορούμε μάλιστα, ίσως, να φτάσουμε να μιλούμε για στοιχεία ψυχανάλυσης του ατόμου. Είναι υποθετικό, αλλά δεν πρέπει να το αποκλείουμε. Το μήνυμα που φέρνει είναι συνδεδεμένο μ’ έναν τρόπο ζωής, μ’ αυτόν τον ρόλο της διασημότητας που κράτησε στην επικαιρότητα της εποχής του. Και αυτό πολύ νωρίς. Υπήρξε ένας από αυτούς τους ανθρώπους που ξέρουν να κερ­ δίζουν την προσοχή, γ,αι μάλιστα να την ιδιοποι­ ούνται. Είναι της τάξης της προσωπικής μα­ γείας. Γιατί μερικοί πετυχαίνουν να γίνουν άν­ θρωποι παγκοσμίως γνωστοί, ενώ άλλοι που δεν είναι λιγότερο προικισμένοι, που δεν λένε πράγ­ ματα λιγότερο σπουδαία, ή μάλιστα που λένε και πράγματα πιο σπουδαία, δεν καταφέρνουν να επιβληθούν; - Ο Βολταίρος ήταν ένας πρωταθλητής στην τέχνη της σκηνοθεσίας του εαυτού του.

- Πράγματι, ξέρει από τα νιάτα του να προ­ βάλλεται με το σκάνδαλο. Γνωρίζει τις κινήσεις που εκπλήσσουν τη γνώμη. Ερεθίζει συχνά όλο τον κόσμο. Αλλά τελικά είχε αυτό το χάρισμα να προκαλεί το κοινό. Ό λα όσα είπε ο Μοντεσκιέ, όλα όσα είπε ο Ρουσώ (που εντούτοις υπήρξε κι αυτός βεντέτα με τον τρόπο του), όλα όσα είπε ο Ντιντερώ δεν ήταν λιγότερο σπουδαία, αλλά δεν

είχαν την ίδια άμεση απήχηση. Αυτό το χάρισμα ο Βολταίρος, το είχε σε όλη του τη ζωή, μέχρι την επιστροφή του στο Παρίσι, σοφά προετοιμα­ σμένη και μέχρι τη μεταφορά του στο Πάνθεον στα 1791 όπου όλο το Παρίσι κινητοποιήθηκε εκ νέου για να τον συνοδέψει.

- Εν τοντοις υπήρξε κι ο Βίκτωρ Ουγκώ, που στην Γαλλία έπαιξε ένα ρόλο που μπορεί να σνγκριθεί μ ’ αυτόν τον Βολταίρού, και που εξάλ­ λου στο τέλος της ζωής του συνειδητοποίησε αυ­ τήν την παραλληλότητα. Υπήρξε κι ο Σαρτρ επί­ σης στα χρόνια μετά την Απελευθέρωση και μέ­ χρι το 1968, όταν ο Ντε Γκωλ απαντά σ’ αυτούς που θέλουν να αυλλάβουν το διευθυντή της Υπό- · θέσης τον λαού: «Δε συλλαμβάνουνε τον Βολταί­ ρο».

- Ναι, αλλά πιστεύω ότι το φαινόμενο Ουγκώ στον 19ο αι. και κυρίως το φαινόμενο Σαρτρ στον 20ο άφησαν λιγότερο τα ίχνη τους από το φαινόμενο Βολταίρος στον 18ο αι. Ο Βολταίρος είχε μια εξαιρετική παρουσία. Οι επισκέπτες του στο Ντελίς και το Φερνέ το αποδεικνύουν. Αλλά κι όταν κανείς τον διαβά­ ζει, όταν παρακολουθεί τη βιογραφία του συνεπαίρνεται από κάποια γοητεία. Στην ανάγνωση κυρίως της αλληλογραφίας του. Δεν ξέρω αν γνωρίζετε το πείραμα που έκανε ο Πωλ Βαλερύ, στο τέλος της ζωής του που μου φαίνεται πολύ χαρακτηριστικό. Είχε την περιέργεια να διαβά­ σει την αλληλογραφία του Βολταίρού, να διαβά­ σει τα γράμματα που έγραφε ο Βολταίρος, στην ηλικία που ο ίδιος ο Βαλερύ ήταν. Εξεπλάγη τε­ λείως από την εκπληκτική ζωντάνια αυτού του ανθρώπου, σε μια ηλικία που αυτός αισθανόταν αδύναμος, καταβεβλημένος από την αρρώστια. Έμεινε έκθαμβος με αυτήν την ένέργεια με την οποία ο Βολταίρος παθιαζόταν για ανθρώπινες υποθέσεις και προσπαθούσε να τις υποστηρίξει. Αυτό που επίσης εξέπληξε τον Βαλερύ, ήταν ότι ο Βολταίρος δεν είχε επηρεαστεί όπως πολ­ λοί συγγραφείς, από την ίδια του τη φήμη. Ήταν ικανός να ξεχαστεί για να αναλωθεί στην υπηρεσία αυτού που θεωρούσε αληθινό, αυτού που θεωρούσε δίκαιο. Από τη στιγμή που ο Βαλερύ πήγαινε καλύτε­ ρα στην υγεία του διάλεξε σαν θέμα ενός από τα τελευταία του μαθήματα στο Κολέζ ντε Φρανς, να μιλήσει για τον Βολταίρο. Αυτό το μάθημα καταγράφτηκε από μια στενογράφο και με τις σημειώσεις της στενογράφου μπόρεσαν να συν­ θέσουν το μάθημα πού δημοσιεύθηκε στην «Επι­ θεώρηση της Λογοτεχνικής ιστορίας της Γαλ­ λίας» (Revue d’ histoire litteraire de la France). Αυτή η μαρτυρία του Βαλερύ στην οποία δεν εί­ χε καμιά ιδιαίτερη αδυναμία για τον Βολταίρο, είναι γοητευτική. Σήμερα ακόμη, πιστεύω ότι η παρουσία της βολταιριανής προσωπικότητας βοηθάει να συγκρατήσουμε μια κάποια παρου­

αφιερωμα/37 σία του βολταιριανού μηνύματος. Στις εκπομπές της τηλεόρασης, του ραδιόφωνου, στον τύπο, εδώ κι εκεί, γίνεται αναφορά στον Βολταίρο αλ­ λά αναφορά συχνά απλοϊκή, αν όχι παραμορφω­ τική. Με το «ο Βολταίρος στην εποχή του», θέ­ λουμε να προτείνουμε μια εικόνα πιο αληθινή, πιο σύνθετη αυτού του κινητικού κι ευμετάβλη­ του ανθρώπου. Θέλουμε να θέσουμε στη διάθεση του κοινού το συμπέρασμα των εντελώς πρόσφα­ των ερευνών.

- Πιο συγκεκριμένα, πώς θα παρουσιαστεί αυτή η βιογραφία; - Ο πρώτος τόμος ήδη εκδόθηκε, οδηγεί τον αναγνώστη μέχρι το 1734, στην επιστροφή του από την Αγγλία και στη δημοσίευση των «Φιλο­ σοφικών γραμμάτων». Ο δεύτερος τόμος αναφέρεται χοντρικά στη ζωή με τη Μαντάμ ντυ Σατλέ, από το 1734 μέχρι το 1750. Συντάχθηκε κυ­ ρίως από τον Ρενέ Βαγιώ, είναι έτοιμος και βρί­ σκεται επί του παρόντος στην Οξφόρδη. Ελπίζω ότι θα δημοσιευθεί πριν το τέλος του 1987. Θα ακολουθήσουν ο τόμος III που θα καλύψει κυ­ ρίως την πρωσική περίοδο πάνω στην οποία πολλά νέα στοιχεία εμφανίστηκαν, ο τόμος IV, από το 1759 μέχρι το 1770 που θα πάρει για τίτλο «Να συντρίψουμε τον άτιμο», και ο τόμος V, ο τελευταίος, που θα φτάσει μέχρι το τέλος της ζωής του Βολταίρου και πιθανώς μέχρι την είσο­ δό του στο Πάνθεον· αυτή αποτελεί ένα είδος τε­ λείας και παύλας.

- Παράλληλα με αυτήν την βιογραφία, εκδίδονται οι τόμοι των απάντων του. Δεν είναι πα­ ράδοξο να δημοσιεύονται 150 τόμοι ενώ δεν δια­ βάζει σήμερα κανείς παρά μόνο μερικά κείμενα του Βολταίρου; - Εξάλλου τί διαβάζει κανείς; Διηγήματα, λί­ γο φιλοσοφία, τον «Αιώνα του Λουδοβίκου 14ου» και λίγο από «Ιστορία του Καρόλου 12ου» μια επιλογή γραμμάτων. Αυτό είναι δίχως άλλο το μέρος του έργου του που παραμένει ζωντανό. Εντούτοις σκεφθήκαμε ότι μια κριτική έκδοση των απάντων του θα είναι χρήσιμη, και μάλιστα αναγκαία. Η τελευταία από τις μεγάλες εκδό­ σεις, αυτή του Μολάν στον Γκαρνιέ, χρονολογεί­ ται από το 1880. Είναι απαραίτητο να επανέλ­ θουμε σ’ αυτήν τη δουλειά, για τους ίδιους λό­ γους που έπρεπε να ξανακάνουμε τα Άπαντα του Ζαν-Ζακ-Ρουσώ, αυτά του Ντιντερώ. Το πλάνο που υιοθετήθηκε είναι χρονολογικό. Το έργο είναι τεράστιο. Κάθε θεματική ή κατά γένος ταξινόμηση κινδυνεύει να είναι τεχνητή. Αλλά αυτό το χρονολογικό πλάνο εξηγεί την αρ­ γοπορία της δημοσίευσης. Αρκεί ένας συνεργάτης να μην επιστρέφει την δουλειά του εγκαίρως για να μπλοκάρει όλος ο τόμος που συγκεντρώνει διαφορετικά κείμενα. Εντούτοις όλη η αλληλογραφία δημοσιεύθηκε

ήδη από τον Θεόδωρο Μπέστερμαν.

- Και αντιπροσωπεύει ένα αξιοσημείωτο αριθμό γραμμάτων.

- Καταλαμβάνει 49 τόμους με τα παραρτήμα­ τα. Θα ανακαλύψουν ακόμα καινούρια γράμμα­ τα. Οι άλλοι τόμοι εκδίδονται σιγά σιγά. Ο «Καντίντ» με τον οποίο ασχολήθηκα είναι διαθέσιμος. Και πιστεύω αυτή η έκδοση θα μπο­ ρέσει να ενδιαφέρει το κοινό πέρα από ειδικούς και επιστήμονες, διότι επιτρέπει στον απλό ανα­ γνώστη, στον αναγνώστη των διηγημάτων, για παράδειγμα, να εισχωρήσει σ’ αυτόν τον κόσμ,ο του βολταιριανού έργου και να κάνει ανακαλύ­ ψεις. Από τόμο σε τόμο, από σελίδα σε σελίδα πέφτουμε κάπως κατά τύχη, σε εκπληκτικά κεί­ μενα, χαμένα, που εντυπωσιάζουν με την ζωντά­ νια τους, και πρέπει να προσθέσουμε, με την ορθότητά τους. Ή με την αυθάδειά τους... Μετάφραση: Τασούλα Φραγκοπούλου

38/αφιερωμα Δε διαβάζεται πια καθόλου το Δο­ κίμιο για τα Ήθη: καμία έκδοση ανεξάρτητη από τη συλλογή των απάντων δεν έγινε από το 1835 ώς το 1963. Ίσως ένας από τους τε­ λευταίους προσεκτικούς αναγνώ­ στες του τεράστιου έργου υπήρξε ο Φλωμπέρ του οποίου τις σημειώσεις στο περιθώριο μάζεψε κά­ ποτε ο Τ. Μπέστερμαν: ένας Φλωμπέρ παθια­ σμένος, όπως συνήθως, με τις μαρτυρίες για την ανθρώπινη αγριότητα και χυδαιότητα. Δοκίμιο για τα ήθη και το πνεύμα των εθνών και για τα κυρτότερα γεγονότα της ιστορίας από τον Καρλομάγνο ώς το Λουδοβίκο το 13ο: όταν ο Βολταίρος δίνει στο έργο την οριστική μορφή του και τον οριστικό του τίτλο, το 1769, ήδη το δου­ λεύει τριάντα χρόνια κι αποτελεί ένα ύψιστο ση­ μείο της σκέψης του. Είχε ξεκινήσει το 1741, για την Κα ντε Σατλέ, που απεχθανόταν την ιστορία, ένα είδος ιστορίας του ανθρώπινου πνεύματος. Μετά από αποσμασματικές δημοσιεύσεις, με τα­ ραχώδη επεισόδια, έκανε τελικά στα 1754 μια «παγκόσμια ιστορία» (ο πρώτος τίτλος ήταν τότε Δοκίμιο για την παγκόσμια ιστορία) πράγμα που έμοιαζε να παραπέμπει σ’ ένα κανονιστικό εί­ δος, που συνδεόταν με τον Μποσσυέ και παρα­ πέρα με θεολογικές αποδείξεις, του οποίου όμως ο Βολταίρος ανέτρεπε τα θεμέλια και τα σύνορα. Διαπιστώνουμε τους λόγους έλλειψης ενδιαφέ­ ροντος παρόλη τη σπουδαιότητα του έργου. «Αρχαϊκό φαινόμενο», λέει ο Ρενέ Πομό. Η ιστορία είναι εδώ και πολύ καιρό ιδιοκτη­ σία είτε όσων ασχολούνται με την επιστήμη της ιστορίας, είτε αυτών που χρησιμοποιούν τα δε­ δομένα της με λιγότερη ή περισσότερη σοβαρό­ τητα και τιμιότητα για να φτιάξουν διηγήσεις που πληρώνουν κάποιες από τις λειτουργίες που άφησε στην άκρη το μυθιστόρημα... Το έργο ανάγεται σ’ ένα είδος που δεν έχει πια θέση ανά­ μεσα στις πολιτιστικές μας πρακτικές. Ωστόσο η ερώτηση που ο Βολταίρος θέτει στον εαυτό του και σε μας, ενάντια σε μια καρτεσιανή παράδοση η οποία δε βλέπει στην ιστορία παρά μια μάζα συσσωρευμένων και κατά προσέγγισιν ψευδο­ γνώσεων, είναι σαφής και αναπόφευκτη: τί να κάνουμε τη γνώση μας, τη μνήμη μας του παρελ­ θόντος; Τί να συμπεράνουμε για την ανθρώπινη περιπέτεια; Κι αυτό πέρα από τα θεωρητικά κα­ τασκευάσματα του 19ου αι. που μας διαμόρφω­ σαν. Αυτής της περιπέτειας θέλει να χαράξει τα πε­ ριγράμματα και τους άξονες, με τρόπο διαφορε­ τικό απ’ ό,τι είχε γίνει αυτό ώς τότε. Το πρόβλη­ μά του δεν είναι να εμπλακεί σε διαμάχες πάνω σε αμφίβολα γεγονότα: αυτό είναι καλό για τον ιησουίτη Νονότ. Ο Βολταίρος που μάζεψε πολλά στοιχεία με τον τρόπο του, επιφανειακά και σε βάθος ταυτόχρονα, εμπιστεύεται τις πιο πολλές

Ζ ω ρζ Μ πενρεκασσά

Η ιστορία της ανθρώπινης περιπέτειας Ο τελευταίος προσεκτικός αναγνώστης τον Δ ο κιμ ίο υ για τα ήθη υπήρξε, ίσως, ο Φλωμπέρ. Το κείμενο αξίζει να το ξαναανακαλυχρουμε σήμερα. φορές αυτό που είναι γενικά παραδεκτό ή σύμ­ φωνο με την ιδέα που έχει για την αληθοφάνεια και για την ανθρώπινη φύση. Θέλει καταρχήν να ανατινάξει, καθώς φαίνεται, τα πλαίσια των χρι­ στιανικών θεοδικιών και να γράψει μια ιστορία όπου οι Κινέζοι, οι Μωαμεθανοί και οι Μογγόλοι θα έχουν τη θέση τους και κάτι περισσότερο: η κυρίως διήγηση ανοίγει και κλείνει με κεφά­ λαια πάνω στην ασιατική ιστορία... Θα μπορού­ σαμε να δούμε στο Δοκίμιο ακόμα και τη θέλη­ ση, που κάποιες φορές αρχίζει να πραγματοποι­ είται, να αφήσει χώρο για ένα νέο τύπο ιστο­ ρίας: στο κεφάλαιο 81, στρεφόμενος πραγματικά προς τα ήθη, όρος που καλύπτει τότε αυτό που οι ανθρωπολόγοι μας ονομάζουν κουλτούρα, εκ­ φράζει την επιθυμία του να ανακαλύψει «την κοινωνία των ανθρώπων», «το εσωτερικό των οικογενειών», κι αυτό που έκαναν «οι τεχνίτες και οι έμποροι που το σκοτάδι τους ξεφεύγει από τη φιλόδοξη μανία των ισχυρών». Αλλά, κατά την άποψή μας, θα ήταν λάθος προοπτικής να θέλουμε μ’ αυτές τις διαπιστώσεις να εκσυγ­ χρονίσουμε κατά κάποιον τρόπο το έργο. Υπάρ­ χουν κι άλλες. Αυτό που έκανε ο Βολταίρος εί­ ναι μια πολιτική ιστορία, μια διήγηση των έργων της εξουσίας εντελώς διαφορετική απ’ αυτήν που

αφιερωμα/39

Άγαλμα τον Βολταίρον φτιαγμένο από τον Ροσσέ το 1768.

συνηθιζόταν τότε, αλλά της οποίας η πρωτοτυ­ πία έγκειται επίσης στο γεγονός πως διαρθρώνε­ ται πάνω στην ολότητα του ανθρώπινου έργου: τέχνες, επιστήμες, θρησκείες. Αν τελικά ο Βολταίρος ψάχνει μέσ’ απ’ αυτήν μια φιλοσοφία της Ιστορίας, είναι ο τίτλος ενός μεγάλου κειμένου που ανάγεται στις αρχές, που δημοσιεύει στα 1765, και που θα χρησιμέψει κατόπιν σαν εισα­ γωγή στο Δοκίμιο, είναι για να εξηγήσει πώς σ’ αυτό, που υπήρξε η μακρόχρονη κάι δύσκολη εξέλιξη αυτού που από τον Χέγκελ και μετά αποκαλούμε «πολιτική κοινωνία», αναμιγνύεται αδιέξοδα η αιματηρή μάχη για τους θρόνους και τις κυριαρχίες, όπου το ίδιο το «πνευματικό» στρατεύεται και αποκαλύπτεται εξαρχής. Κι εκεί η πρωτοτυπία του Βολταίρου είναι απόλυτη, πο­ λύ μακριά από το μανιχαϊσμό που του αποδί­ δουν, παρόλο που δουλειά του είναι να ξεσκεπά­ ζει: «αυτοί που ανοίγουν τα μάτια στους ανθρώ­ πους είναι οι πραγματικοί τους ευεργέτες». υτός ο αγώνας δεν είναι ένα αναπόφευκτο μοιραίο. Ο εξιδανικευμένος πίνακας της Κίνας, εύφορης σε καλούς αυτοκράτορες και σο­ φούς γραμματισμένους μανδαρίνους που διαδί­ δουν την ουσία μιας καλοκάγαθης εξουσίας, η

Α

κάπως σκανδαλώδης αναφορά, στο τέλος της Φι­ λοσοφίας της Ιστορίας, της γόνιμης τάξης που κάνει τη Μεγάλη Αικατερίνη να βασιλεύει, μαρ­ τυρούν, ανάμεσα στ’ άλλα, τη φανταστική, πραγματική ή υποθετική ύπαρξη ενός θετικού πόλου- κι ο Βολταίρος έγραψε τον Αιώνα του Λουδοβίκου του Μου. Σε όλο το Δοκίμιο, ανα­ φέρει τις εμφανίσεις αυτού του ευεργετικού συν θετικού του μεγαλείου, της αγάπης γι< -ας επι­ στήμες και τις τέχνες, και κατά περίπτωση, της αγάπης για την ειρήνη και της πάλης κατά της δεισιδαιμονίας, που είναι σχεδόν το ιδανικό του: νά τον που γοητεύεται από ένα μακρινό Ισπανό μονάρχη, τον Αλφόνσο τον 10ο τον αστρονόμο... Ποτέ όμως δεν ξεπέφτει σε ανοη­ σίες και δεν ξεχνά την πρώτη του έμμονη ιδέα, τη βασιλεία της βίας, για την οποία νιώθει ένα είδος τρομοκρατημένης έλξης, που τον ανεβάζει κάποτε σε ένα είδος ποίησης. Για την Αναγέννη­ ση θα πει: «Είναι μια χρυσομέταξη ματωμένη εσθήτα». ^Ενάντια στη βία όμως καμιά ιερεμιάδα: γιατί είναι όντως αυτή που αποφασίζει και θεμελιώ­ νει, μέσα στην ίδια κίνηση, νομιμοποίηση και νομιμότητα. Το σύμπαν είναι «μια τεράστια σκη­ νή ληστείας εγκαταλειμμένης στην τύχη» και η επιτυχία μετράει καταρχήν, όπως βεβαιώνει η επιτυχία του Αουρένγκ Ζεμπ ή του Σφόρτσα, με­ γάλων, τουλάχιστον, εκπολιτιστών. Συμβαίνει να εγκωμιάζει αυτό που ονομάζουμε «κράτος του νόμου». Ποτέ όμως δεν ξεχνά πως η νομιμό­ τητα της εξουσίας έρχεται μετά, και γι’ αυτόν το πρόσωπο του Κρόμγουελ, «σφετεριστής άξιος να βασιλέψει», αποτελεί παράδειγμα. Από κει απορρέουν δύο συνέπειες: ένας μεγά­ λος σκεπτικισμός πάνω στη συγκρινόμενη αξία των πολιτικών αυστημάτων και μια ευεργετική τελικά τάση αυτο-υπεράσπισης απέναντι στο θεωρητικό. Με την προϋπόθεση η κοινωνία και το εμπόριο να ευημερούν το ίδιο και να εξασφα­ λίζουν τις βάσεις μιας καλλιεργημένης κοινω­ νίας, μικρή σημασία έχει το ότι το 17ο αι. η Σουηδία είναι «φιλελεύθερη» και η Δανία «δεσποτική». Οριακά ακόμα και ο μεγάλος Σάχης Αμπάς μπορεί να βασιλεύει ως βάναυσος δεσπό­ της στην Περσία, και να αναπτύσσει τη δημόσια περιουσία. Η βολταιριανή σκέψη πηγαίνει όντως πιο πέρα από την απατηλή και παιδιάστικη αντί­ θεση ανάμεσα στη βιαιότητα του γεγονότος (που πρέπει να δεχτούμε) και τη θεοποίηση των νό­ μων (υπαγορευμένων από τη συμβατικότητα) για να θέσει το ερώτημα σε βάθος γι’ αυτό που σχε­ δόν πάντα δίνει στην εξουσία το διπλό της πρό­ σωπο: Εκτελεστής μιας τάξης, χωρίς την οποία τίποτα δεν είναι δυνατόν, και όργανο καταπίε­ σης. Στον πίνακα της ιστορίας που μας δίνει ο Βολταίρος, είναι σαφής. Επανέρχεται αδιάκοπα στο ιδανικό μιας ενοποιητικής εξουσίας, αντί-

40/αφιερωμα φεουδαρχικής, που μπορεί να «υποτάξει στο κοινό καλό όλες τις τάξεις του κράτους». Κι ο αναγνώστης του Καντίντ θα εκπλαγεί βρίσκον­ τας στο Δοκίμιο απόψεις ευνοϊκές για τους «διωγμούς» των Ιησουιτών στην Παραγουάη. Μένουμε τελικά μπερδεμένοι, βλέποντας αυτό το μεγάλο πνεύμα που διψά για φως, να προτιμά πάντα την εξουσία που ενώνει από την αλήθεια που διχάζει. Ας δούμε τις κρίσεις του για τη Με­ ταρρύθμιση. Παλιά μνησικακία ενάντια σε ένα φοβερό ευαγγελικό απόφθεγμα; Δεν πρέπει να ξεχνάμε γι’ αυτό το λόγο τον κύριο άξονα, που είναι να παρουσιάσει μέσα στην ιστορία μια δι­ πλή τραγωδία: καταρχήν τον αρχικό δεσμό, από το Μωυσή στο Σαβοναρόλα και παραπέρα ακό­ μα, ανάμεσα στο ιερό, την οπλισμένη αλήθεια και την εξουσία που θα συγκεκριμενοποιηθεί, πολύ πριν τη Φιλοσοφία της Ιστορίας, στην κα­ ταραμένη συμμαχία του «εμπνευσμένου» νομοθέτη και του κολλεγίου των παρασκευαστών ιε­ ρέων, που οι άνθρωποι του 20ου αι. είχαν άδικο να τη θεωρήσουν φανταστική. Κατόπιν η συνε­ χώς ανακυκλούμενη διαμάχη ανάμεσα στις ανα­ γκαιότητες μας ευεργετικής κοινωνικής τάξης και τους κινδύνους της εξουσίας. Σ’ αυτό διπλή απάντηση που αναφαίνεται μέσα στην ιστορία: η πλευρά του μεγάλου ρυθμιστή πρίγκηπα του οποίου η ευφυία μπορεί να «μεταδοθεί στους υπηκόους του», που ενσαρκώνεται, για παρά­ δειγμα, στον Λωράν ντε Μεντισίς, υπέροχο δε­ σπότη και τολμηρό αστό διαχειριστή για μια κα­ νονιστική εξουσία- και η πλευρά, των λιγοστών και θεσμοθετημένων ελίτ, κοινωνική πραγματι­ κότητα αλλά και φανταστική ανατροπή, πε­ ρισσότερο ακόμα και από το κολλέγιο των ιε­ ρέων, του αρχαίου Ισραήλ, λαός σκανδαλωδώς εκλεγμένος. Οι νέοι μανδαρίνοι που ονομάζο­ νται «το νέο Ισραήλ» βρίσκονται κατά περίπτω­ ση στην Αλληλογραφία. εν υπάρχει λόγος να εξαγριωνόμαστε: Αυ­ τός ο νέος κλήρος αντιστοιχεί και για το Βολταίρο επίσης σε μια κοινωνική χειραφέτηση, όπως μαρτυρεί στο κεφάλαιο 136 η περιγραφή

Δ

της ανάδυσης στην Αγγλία αυτού του νέου κινη­ τήριου στοιχείου των τάξεων τής αριστοκρατίας και της πειστικής αριστοκρατίας ακόμα και των τεχνιτών. Αυτό έχει μεγαλύτερη σημασία κατά βάθος απ’ ό,τι αυτό που συνοψίζουμε ως φιλο­ σοφία της ιστορίας κατά το Βολταίρο, σύμφωνα με τα συμπεράσματα του Δοκιμίου, και που είχε ήδη διατυπωθεί το 1739 στην εισαγωγή στον Αιώνα του Λουδοβίκου του 14ου. Για το καλό της ανθρωπότητας, οι μεγάλες εκπολιτιστικές εξουσίες διαμορφώνονται - η τετράδα Περικλής, Αύγουστος, Μέδικοι, Λουδοβίκος 14ος - εκεί όπου φαίνονται να εναρμονίζονται η υλική πρόοδος, η δημόσια τάξη, οι πρόοδοι της Λογι­ κής, η έκρηξη των τεχνών, κι αυτά χάρη σε μια «αγάπη της τάξης», σε μια πρόοδο της λογικής πάντα εύθραυστη άλλωστε: ο Βολταίρος μιλάει στο Δοκίμιο για «Λογική αρχόμενη» για «λογική καλλιεργούμενη» αλλά και για «λογική εκφυλι­ σμένη». Στην πραγματικότητα πέρα από τον πραγματισμό ή τις γενικές του προοπτικές, ο αναγνώστης που δε θα καθυστερήσει στα ατέ­ λειωτα δίστιχα πάνω στα αίσχη της ιεροσύνης και της δεισιδαιμονίας θα κρατήσει μια πιο βα­ θιά εντύπωση, που φέρνει στο φως ένα Βολταίρο πιο διδακτικό για μας: μια διαυγής και ανελέητη κρίση πάνω στο χάσμα που χωρίζει την περιορι­ σμένη ανθρωπότητα από τις ανάγκες της για αληθινή κοινωνία- ένα λυσσασμένο βλέμμα πάνω στη φριχτή οικονομία της Ιστορίας, πάνω σ’ αυ­ τή την τρομαχτικά δυσανάλογη σχέση ανάμεσα στους κόπους των ανθρώπων και στο μικρό τους αποτέλεσμα. Ένας καθορισμένος υπολογισμός των αναπόφευκτων χυδαιοτήτων. Η ανθρώπινη ιστορία παρουσιάζεται, λοιπόν, σαν ένα διαρκές σκάνδαλο, σαν μια συνεχής απειλή, διάσπαρτη από ευτυχείς επιτυχίες. Το Δοκίμιο θα ήταν ίσως ακόμα ένα ανάγνωσμα του καιρού μας αν ο και­ ρός μας δεν προλάβαινε κάθε σκέψη πάνω στην ιστορία με μια τερατώδη χρήση της πληροφο­ ρίας, όπου κάθε ταξινομημένο γεγονός έχει επί­ σης ως λειτουργία να καταστρέψει το προηγού­ μενο. Μετάφραση: Τιτίκα Δημητρούλια

αφιερωμα/41

Ο Βολταίρος απευθύνει τρεις μεγάλες μομφές στον οπτιμισμό: είναι μια απάνθρω­ πη και άχρηστη θεωρία, που εμποδίζει τους ανθρώπους να σκεφτούν τη θέση τους μέσα στον κόσμο. Ο Πανγκλός, ο δάσκαλος του Καντίντ, δίδασκε στο σπίτι του βαρόνου Τάντερτεν-Τρονκ, μας λέει ο Βολταίρος, «μεταφυσική, " θεολογία, κοσμογονία». Πράγμα■: f '■ τι, στο γαλλικό λεξιλόγιο μια ιδεο­ λογία που συμμερίζεται περισσότερο την εποχή αυτή είναι ο οπτιμισμός. Ο όρος εμφανίζεται για πρώτη φορά στα «Απομνημονεύματα του Τρεβού», το Φεβρουάριο του 1737· το «Λεξικό» του Τρεβού τον αποδέχεται το 1752. Και τελικά η Ακαδημία του Βερολίνου αναγνωρίζει τη σπουδαιότητα του δόγματος κάνοντάς το αντικείμενο του διαγωνισμού της το 1753. Για τί πράγμα επρόκειτο; Για μια θεωρία που αφορούσε την πηγή του κακού. Πώς ήταν δυνα­ τόν ο Θεός να ήθελε το κακό; Πώς ήταν δυνατόν να ανεχθεί την αταξία στην τάξη, το ατελές στο τέλειο; Πώς να συμφιλιώσει την ιδέα της θείας πρόνοιας με την ελευθερία του ανθρώπου; Η ιδέα της πρόνοιας δεν κατέστρεφε την υπευθυ­ Τνϊβ,ι'π

νότητα του ανθρώπου και κατά συνέπεια την έν­ νοια της ευθύνης μπροστά στα λάθη του; Το θέα­ μα του κόσμου έθετε ένα πρόβλημα πιο νομικό: οι κακοί τιμωρούνταν και οι καλοί ανταμείβο­ νταν αναλογικά με την αξία τους; Η κατανομή της ευτυχίας και της δυστυχίας ανταποκρίνεται στην ηθικότητα της διαγωγής του καθενός; Γίνε­ ται σωστά; Σ' « γ τ κ τα .τπουλήματα ο Λάιμπνιτζ στην «Θεοδικία», ο Ποπ στο Δοκίμιό του για τον άν­ θρωπο, αλλά επίσης και ο Λόρδος Σάφτεσμπούρυ και ο Λόρδος Μπόλινγκμπρουκ απαντούσαν με ένα δόγμα που το συνόψιζαν σε δύο λεζάντες: «Όλα είναι καλά» ή ακόμα «Όλα είναι για το καλύτερο μέσα στον καλύτερο κόσμο». Ο Βολ­ ταίρος για να το εξηγήσει αναφέρεται πολλές φορές στο εξής απόσπασμα των «Ηθικολόγων» του Λόρδου Σάφτεσμπούρυ: «Έχουμε πολλά ν' απαντήσουμε σ’ αυτά τα παράπονα για τις ατέ­ λειες της φύσης: πώς βγήκε τόσο τρωτή και αδύ­ ναμη από τα χέρια ενός τέλειου όντος; Αλλά αρ-

42/αφιερωμα νούμαι ότι είναι τρωτή... Η ομορφιά της προκύ­ πτει από τις αντιφάσεις και η παγκόσμια αρμο­ νία γεννιέται από ένα συνεχή αγώνα... Πρέπει κάθε ον να είναι θυσιασμένο σε άλλα, τα φυτά στα ζώα, τα ζώα στη γη... και οι νόμοι της κεντρικής εξουσίας και της έλξης της γης να μη θίγονται για την αγάπη ενός ασθενικού και αδύνατου ζώου που είναι προστατευμένο από αυτούς τους ίδιους τους νόμους και που θα με­ τατραπεί αργότερα από αυτούς σε σκόνη». Η θεωρία του οπτιμισμού μάς έβαλε ν’ αντιμετωπί­ σουμε το πρόβλημα της ύπαρξης του κακού από την άποψη του Θεού και καθόλου από την άπο­ ψη της δημιουργίας. Για να κρίνεις σωστά τον κόσμο, τη φύση και τις σχέσεις της δικαιοσύνης που βασιλεύουν πρέ­ πει να εγκαταλείψεις έναν τρόπο προσωπικής κρίσης περιορισμένο για να πάρεις αυτόν της θείας πρόνοιας που λειτουργεί σαν μια τεράστια μηχανή κατανομής και ισορροπίας των καλών και των κακών, όχι στην κλίμακα μιας ανθρώπι­ νης άποψης, αλλά σε αυτή ολόκληρου του σύμπαντος. Έπρεπε να καταλάβεις ότι όλα είναι απαραί­ τητα στην αρμονία του καλύτερου σε κάθε τόπο ή και με οποιαδήποτε χρονολογική απόσταση. Η επιτυχία της θεωρίας ήταν σημαντική. Λίγες ιδεολογίες χωρίς αμφιβολία συγκέντρωσαν ποτέ τόσες πολλές επιδοκιμασίες βρίσκοντας τα κοινά σημεία της πίστης του ανθρώπου του πιο ταπει­ νού και του πιο διανοούμενου, όπως ο Καντ και ο Ρουσώ. Ο οπτιμισμός ήταν τον 18ο αιώνα, ό,τι θα είναι ο μαρξισμός για τον αιώνα μας. Και ο ίδιος ο Βολταίρος τον πρώτο καιρό υποτάχθηκε στη φόρμα που του είχε δώσει ο Ποπ. Μέχρι το σεισμό της Λισσαβώνας στις 10 Νοεμβρίου του 1755. Η αλληλογραφία του Βολταίρου μαρτυρά ένα τρομερό συναίσθημα: «Να, γράφει στις 28 Νοεμβρίου του 1755, η λυπηρή επιβεβαίωση της καταστροφής της Λισσαβώνας και των είκοσι άλλων πόλεων. Αυτό είναι το σοβαρό. Εάν ο Ποπ ήταν στη Λισσαβώνα θα είχε τολμήσει να πει: “ Όλα είναι καλά;”... Η Ευρώπη είναι μέσα στην απελπισία της τελευταίας κρίσης που ξέ­ σπασε στην Πορτογαλία. Το “ Ό λα είναι καλά” του Ματιού Γκαρρό και του Ποπ είναι λίγο αλ­ λοιωμένο. Δεν τολμώ καθόλου να παραπονούμαι για τους κωλικούς μου έπειτα από αυτό το ατύ­ χημα. Δεν επιτρέπεται σε ένα άτομο να σκέφτε­ ται τον εαυτό του μέσα σε μια καταστροφή τόσο γενική» (Γράμμα της 1ης Δεκεμβρίου 1755)... Πρέπει να αισθανθείτε ότι το «Όλα είναι κα­ λά» του Ποπ δεν είναι παρά ένα αστείο που δεν αρμόζει να κάνουμε στους δυστυχισμένους. Λοι­ πόν, στους εκατό ανθρώπους, υπάρχουν το λιγό­ τερο ενενήντα που είναι να τους λυπάσαι. Το “ Ό λα είναι καλά δεν έγινε λοιπόν για το ανθρώπινο γένος” » (20 Ιουνίου 1756).

Βολταίρος στη συνέχεια θα διεξάγει εκ­ στρατεία ενάντια στον οπτιμισμό. Τρία κεί­ μενα οροθετούν αυτόν τον αγώνα: το ποίημα σε σχέση με την «Καταστροφή της Λισσαβώνας» (1756) γραμμένο κάτω από μια δυνατή συγκίνη­ ση, ο Καντίτ ή η Αισιοδοξία (1759) παρουσια­ σμένο σαν μια σαφή αναίρεση της θεωρίας καί το άρθρο Bien (Tout est) του «Φιλοσοφικού Λε­ ξικού» (1764), που μαρτυρά ότι την εποχή εκείνη ο Βολταίρος είχε κυριαρχήσει τελικά σ’ αυτό. Αιτία ενός αγώνα τόσο επίμονου, πολύ πε­ ρισσότερο από την αναίρεση μιας ιδεολογίας, η ανακάλυψη αυτής της καινούριας σχέσης του αν­ θρώπου με τον εαυτό του, τον κόσμο και το Θεό, αυτής της καινούριας μορφής επικοινωνίας που προσδιορίζει το Διαφωτισμό. Ο Βολταίρος απευθύνει τρεις μεγάλες μομφές στον οπτιμισμό: είναι ένα απάνθρωπο και άχρηστο δόγμα που εμποδίζει κυρίως τους ανθρώπους να σκεφτούν τη θέση τους μέσα στον κόσμο, έτσι που οι σχέ­ σεις να γίνονται στο τέλος ζωντανές και ν’ απευ­ θύνονται σε ένα καλύτερο μέλλον. Με άλλα λόγια ο αγώνας του Βολταίρου ενάντια στον οπτιμισμό είναι αναπόσπαστα δε­ μένος μ’ αυτόν για την ελευθερία του πνεύματος· είναι κατά κάποιο τρόπο η αρνητική πλευρά. Ο οπτιμισμός είναι μια θεωρία απάνθρωπη: αυτό είναι το θέμα του ποιήματος πάνω στην «Κατα­ στροφή της Λισσαβώνας». Ο σκοπός του Βολταίρου στην πραγματικότη­ τα δεν είναι να ζητήσει από τους υπερασπιστές του οπτιμισμού ν’ αναστήσουν τους είκοσι πέντε χιλιάδες νεκρούς της Λισσαβώνας κάτψ από το σκεπτικό: «Όλα είναι καλά». Ξέρει πολύ καλά ότι αυτοί χάθηκαν σ’ αυτό το είδος άσκησης. Ο Βολταίρος μεταθέτει την ερώτηση και διαλέγει το σημείο του θύματος: τα κηρύγματα του οπτιμιστή τού είναι αρωγοί: «Όταν η Λισσαβώνα, η

Ο

Ο αγώνας τον Βολταίρου ενάντια στον οπτιμισμό είναι αναπόσπαστα δεμένος με εκείνον πον διεξάγεται για την ελευθερία τον πνεύματος. Μεκινέζ, η Τετονάν και τόσες άλλες πόλεις χά­ θηκαν με ένα τόσο μεγάλο αριθμό κατοίκων τους το Νοέμβρη του 1755, οι φιλόσοφοι θα φώναζαν στους δυστυχισμένους μόλις που γλίτωσαν τα ερείπια: «Όλα είναι καλά· οι κληρονόμοι των νεκρών θα μεγαλώσουν τα πλούτη τους· οι κτί­ στες θα κερδίσουν χρήματα με το να ξανακτί­ σουν τα σπίτια· τα ζώα θα τραφούν από τα θαμ­ μένα στα χαλάσματα πτώματα, είναι το αναγκαίο αποτέλεσμα των αναγκαίων αιτιών ο προσωπικός σας πόνος δεν είναι τίποτα, συντε­ λείτε στο γενικό συμφέρον». Μια τέτοια ομιλία

αφιερωμα/43 σίγουρα ήταν τόσο σκληρή όσο ολέθριος ήταν ο σεισμός. Και να ο βαθμός: ο οπτιμισμός δικαιο­ λογεί τον πόνο και δεν είναι ικανός να δώσει έν­ νοια στον αγώνα εκείνων που θέλουν να τον πε­ ριορίσουν. Εάν, σύμφωνα με έναν όρο που θα χρησιμοποιήσει ο Ρουσώ σαν απάντηση στο ποίημα του Βολταίρου, ο οπτιμισμός αποδίδει «υπομονετικότητα» απαγορεύει μ’ αυτό στους ανθρώπους να καταλάβουν ότι είναι για τον εαυτό τους η πηγή της ίδιας τους της σωτηρίας. Η θεωρία πράγματι για να εξηγήσει το κακό διαλέγει ένα σημείο που κάνει τον άνθρωπο και τη δυστυχία του αμελητέα ποσότητα. Χειρότερα ακόμα, καθιστά το δημιουργό αδιάφορο για τη δημιουργία του. Στερεί τον άν­ θρωπο από κάθε βοήθεια που μπορεί να του προσφέρει ο Θεός ή ο ίδιος του ο εαυτός. Περιο­ ρίζει τον άνθρωπο στο να μην είναι τίποτ’ άλλο παρά ένα πράγμα ανάμεσα σε άλλα πράγματα υπακούοντας στο τυφλό παιγνίδι και το απαθές για τις αιτιολογίες. Είναι, λοιπόν, απάνθρωπος. Το υιοθετούμενο από τον Βολταίρο σημείο στον Καντίντ είναι διαφορετικό. Ο Καντίντ συντάχθηκε σαν ένα μυθιστόρημα μαθητείας. Ο Καντίντ θ’ ανατραφεί αποκρούο­ ντας τα διάφορα κακά της γης. Αλλά δεν πρό­ κειται καθόλου για τα ίδια κακά της «Κατα­ στροφής της Λισσαβώνας»· στα κακά της φύσης, σίγουρα πάντα παρόντα, ακολουθούν κακά κα­ θαρά ανθρώπινα: οι δυστυχίες του Καντίντ προέρχονται από τους ανθρώπους και από τις συνήθειές τους. Η βασική πηγή του κακού βρίσκεται ακριβώς μέσα στον άνθρωπο, μέσα στις σχέσεις των αν­ θρώπων μεταξύ τους, μέσα στην αντιπαράσταση των θεσμών, των ηθών και των εθίμων. Το Ελ­ ντοράντο δεν είναι ένας όρμος ειρήνης, ο οποίος είναι κλειστός στον έξω κόσμο. Και ο Καντίντ δεν αρχίζει να υποφέρει παρά μόνο όταν κυνη­ γημένος από τον βαρόνο ντε Τάντερτεν-Τρονκ συναντά αυτούς τους ξένους, τους Βουλγάρους. Ο Καντίντ εξάλλου δε θα ξαναβρεί την ηρεμία παρά μόνο όταν θα περιορίσει τον οριζόντά του στα όρια της αγροικίας που αποφάσισε, με τη συντροφιά της Κυνεγκόντ που έγινε από «πολύ άσκημη» μια «θαυμάσια μαγείρισσα», να καλ­ λιεργήσει τον κήπο του. Ο διασχιζόμενος από τον Καντίντ κόσμος εί­ ναι αυτός μιας παγκόσμιας κακοφωνίας. Το κα­ κό δεν είναι ούτε μέσα στον ένα ούτε μέσα στον άλλο, αλλά μέσα στη σχέση του ενός με τον άλλο, μέσα στην απουσία της επικοινωνίας, με μια λέ­ ξη μέσα στη μισαλλοδοξία. Ως προς τί παρό­ μοιος περίπλους μπορεί ν’ αποτελέσει αναίρεση τον οπτιμισμού; Σ ’ αυτό που μοναδικά ικανό να δικαιολογήσει όλα τα κακά που οι άνθρωποι μπορούν αμοιβαία να κάνουν, ο οπτιμισμός απο­ καλύπτεται οριστικά ανίκανος να πολεμήσει

Ο Παγχλός συμβουλεύει τον Καντίντ ανάμεσα στα ερείπια της Λισσαβώνας.

έστω και ένα από αυτά. Ο οπτιμισμός, όπως οι λόγοι του Περ Υμπύ δεν κάνει τίποτ’ άλλο από το να ξαναφορτίζει τη σύγχυση. Στο άρθρο Bien (Tout est) του «Φιλοσοφικού Λεξικού», ο Βολταίρος οδηγεί την αναίρεση μέχρι την αρχή της. Αρχίζει με τη σχετικοποίηση της θεωρίας του οπτιμισμού. Από πάντα και σε όλους τους τό­ πους οι άνθρωποι έψαξαν να εξηγήσουν την πη­ γή και την ύπαρξη του κακού. Οι Αιγύπτιοι το απέδιδαν στον Τυφώνα, οι Πέρσες στον Αριμάνα, ο Λάιμπνιτζ και ο Ποπ and Co. ανακάλυψαν τον οπτιμισμό. Ό λα αυτά τα δόγματα έχουν ίδια αξία, γιατί η ερώτηση είναι αμφίρροπη. Έτσι ο Βολταίρος συμπεραίνει: «Ας βάλουμε στο τέλος σχεδόν όλων των κεφαλαίων της μεταφυσικής τα δύο γράμματα των ρωμαίων δικαστών, όταν δεν άκουγαν μια υπόθεση: NL, non liquet, αυτό δεν είναι καθαρό». Συμπέρασμα καθαρά αρνητικό; Ό χι, διότι εάν ο άνθρωπος πρέπει ν’ αναγνωρί­ σει ότι το πνεύμα του είναι περιορισμένο, το κα­ κό του παρέχει μια αρχή βεβαιότητας: «Πρέπει να το αναγνωρίσουμε, το κακό είναι πάνω στη γη». Στο μέτρο που ο άνθρωπος εγκαταλείπει την άποψη του Θεού ή εντελώς τον εαυτό του, ανακαλύπτει το κακό στην πηγή της κοινής του ύπαρξης και μέσα στον αγώνα που επιβάλλει, την πιθανότητα αν όχι μιας συμφωνίας, το λιγό­ τερο, μιας πιθανής επικοινωνίας. Ορίστε η αρχή του καινούριου ανθρωπισμού και ή αιτία για την οποία μπορεί να ορίσει την ανεκτικότητα σαν την κυριότερή της αρετή. Μετάφραση: Άννα θεοχάρη

44/αφιερωμα . Η απόσταση είναι μεγάλη ανάμεσα στον Βολταίρο και τον Ζαν Μεσλιέ, άθεο και κομμουνιστή πριν τον κομμουνισμό. Κι όμως ο άρχοντας ντε Φερνέ είναι αυτός που έκανε γνωστό το όνομα και το έργο του εφημέριου των Αρδεννών εγγράφοντάς τα στον αγώνα για τον Αιώνα των Φώτων. Συμμαχία καταπληκτική, αλλά αμφίσημη. Αξίζει να δώσουμε την προσοχή μας. Ενθύμηση των σκέ­ ψεων και των συναισθημάτων του Ζαν Μεσλιέ... πάνω σε ένα μέρος των λαθών και των καταχρή­ σεων της συμπεριφοράς της κυβέρνησης των αν­ θρώπων, όπου βλέπουμε αποδείξεις καθαρές και εμφανείς της ματαιοδοξίας και του ψεύδους όλων των θεοτήτων και όλων των θρησκειών του κόσμου· αυτός είναι ο τίτλος του ογκώδους χει­ ρογράφου που άφησε ο εφημέριος όταν πέθανε το 1729, στο πρεσβυτέριό του στο Ετρεπινί, μερι­ κές λεύγες από τη Σαρλεβίλ, «Απευθυνόμενο στους ενορίτες του», τους χωρικούς του μικρού του χωριού. Το έργο περιέχει το πιο σφοδρό κα­ τηγορητήριο που γράφτηκε ποτέ ενάντια στον Χριστιανισμό, μια βίαιη καταγγελία της κοινω­ νικής ανισότητας, και της καταπίεσης που ασκούν οι μεγάλοι και οι πλούσιοι, και τελικά τη συστηματική έκθεση ενός άθεου υλισμού, για να καταλήξει σε ένα κάλεσμα για το ξεσήκωμα των «λαών» ενάντια στη μοναρχία ώστε να δημιουργηθεί μια καινούρια κοινωνία στηριγμένη πάνω στην κοινότητα των αγαθών. Τα τρία αντίτυπα του χειρογράφου (που .τα αντέγραψε ο εφημέριος) περνούν στη συλλογή μιας προσωπικότητας από τις πιο δυνατές του βασιλείου του Σοβελίν, σφραγιδοφύλακα και υπουργού εξωτερικών υποθέσεων. Έγιναν αντί­ γραφα και μπήκαν από το 1730 στο κύκλωμα των λαθραίων χειρόγραφων - des «samizdats» της εποχής. Το Νοέμβριο του 1735 ο Βολταίρος εγκατεστη­ μένος στο Σιρέ, στο σπίτι της Μαντάμ ντυ Σατελέ μαθαίνει από τον Τιεριό, τον ανταποκριτή του από το Παρίσι για την ύπαρξη του κειμένου και ζητά να τού το στείλουν. Εκεί λοιπόν έχουμε την πρώτη μαρτυρία για την κυκλοφορία «των Αναμνήσεων». Η δεύτερη δε θα δοθεί παρά μόνο πια τον Ιανουάριο του 1743 σε μια αναφορά της αστυνομίας για τη σύλληψη ενός πλανώδιου ε­ μπόρου. Ποια ήταν λοιπόν η αντίδραση του φιλόσοφου στην ανάγνωση των «αποδείξεων» του εφημέ­ ριου; Δεν ξέρουμε. Αλλά ανακαλύπτουμε ότι αυ­ τή η ανάγνωση τόνωσε την έρευνα της Βίβλου, η οποία διεξάχθηκε σε συνεργασία με την Μαντάμ ντυ Σατελέ. Μπορούμε να διακρίνουμε και άλλες αντηχήσεις του γεγονότος. Μολονότι ο Μεσλιέ δεν κατονομάζεται στα «Στοιχεία της Φιλοσο­ φίας του Νεύτωνα», ένα τέτοιο επιχείρημα . \*ίκ

; \E a K j·

Ρολάν Ντεσνέ

Η σύνοψη του Εφημέριου Μεσλιέ Δημοσιεύοντας τη Δ ιαθήκη τον Ζαν Μεσλιέ, συνοπτική έκδοση της ογκώδους χειρόγραφης, ο Βολταίρος επιβεβαίωσε τη φήμη του εφημέριου των Αρδενών στον αγώνα για τον Αιώνα των Φώτων. ενάντια στο σχέδιο της εξασφάλισης μιας καλύ­ τερης κατανομής του πλούτου ή μια τέτοια πα­ ρατήρηση πάνω στην παρεκτροπή των άθεων αποτελούν απαιτήσεις στο συγγραφέα των «Αναμνήσεων». Στη «Διδαχή των πενήντα», αυ­ τή η «επανόρθωση της βολταιριανής εξήγησης κατά το 1749» (Ρενέ Πομώ), πολλοί από τους αντιθρησκευτικούς εμπαιγμούς αντλήθηκαν από τον Μεσλιέ.. Μέσα από αυτή την οπτική ο Βολταίρος συν­ δέει τον εφημέριο με την εκδήλωση της εκστρα­ τείας του ενάντια στον «Άτιμο». Αυτή τη στιγμή στις αρχές του 1762, το σκανδαλώδες χειρόγρα­ φο βρήκε πολλούς αγοραστές. Σε αντίγραφα πλήρη και ακριβά, αλλά επίσης και σε αντίγραφα συνοπτικά και φθηνότερα, έκαναν μια πρώτη επιτομή που δεν δίνει παρά μόνο μια εικόνα του πρώτου μέρους (τα πέντε τεκμήρια ενάντια στο Χριστιανισμό) αφήνοντας στην άκρη το πολιτικό και κοινωνικό μέρος (6ο τεκμήριο), το καθαρά' φιλοσοφικό μέρος (την υλικότητα του κόσμου και τη θνησιμότητα της ψυχής - 7ο και 8ο τεκμήριο) και το συμπέρασμα. Έγραψαν επίσης ξανά, αυτή την πρώτη επιτομή, για να την περιορίσουν περισσότερο, και χωρίς να ανατρέξουν στο πρωτότυπο κείμενο. Αυτή η κατεργασία, έχει τις ρίζες της σε πολ­ λές αιτίες· φιλολογική: ο Μεσλιέ είναι πυκνός, ασαφής, πλεοναστικός· εμπορική: το πρωτότυπο είναι πολύ μεγάλο· ιδεολογική τελικά: η αντιχρι-

αφιερωμα/45

στιανική πολεμική, όσο ζωνανή κι αν είναι, σο­ κάρει λιγότερο από τον αθεϊσμό και μπορεί να συμβιβαστεί με έναν αόριστο θεϊσμό. Γι’ αυτό το λόγο συμπληρώνουν σ’ αυτά τα αποσπάσματα ένα σύντομο συμπέρασμα με το οποίο ο συγγρα­ φέας επικαλείται «την φυσική θρησκεία... που ο Θεός έβαλε μέσα σε όλες τις καρδιές των ανθρώ­ πων». Αυτοί οι ανώνυμοι συνσψιστές των «Αναμνή­ σεων» ετοίμασαν το δρόμο στον Βολταίρο. Όταν αυτός δημοσιεύει το «Απόσπασμα των συναισθημάτων» του Ζαν Μεσλιέ - στο οποίο δί­ νει τον τίτλο «Διαθήκη» από τη δεύτερη έκδοση - ξαναπαίρνει την πρώτη επιτομή περικόπτοντας και διορθώνοντάς τη, λαμβάνοντας υπόψη την επαναγραφή της δεύτερης. Διαγράφοντας λέξεις, αντικαθιστώντας άλλες, κάνοντας κάποιες προσθήκες, διαγράφοντας πα­ ραγράφους, παραλείποντας σελίδες, αλλοιώνο­ ντας κύρια ονόματα συντομεύει και χωρίς να αναφέρεται το πρωτότυπο κείμενο. Εξαφανίζει έτσι από το εισαγωγικό σημείωμα κάθε πνεύμα πολιτικής αμφισβήτησης (ο πρώτος συνοψιστής διατηρούσε τα αποσπάσματα όπου η συμμαχία των πριγκήπων και των ιερέων ήταν στιγματι­ σμένη, με την «ευχή» να στραγγαλίσουν τους τυ­ ράννους με τα έντερα των ιερέων)· τονίζει μέσα στο συμπέρασμα, τον θεϊστικό χρωματισμό των αποσπασμάτων, που πήρε για μοντέλα. Αυτή την μπροσούρα των 64 σελίδων - που θα

επανεκδώσει πολλές φορές - ο Βολταίρος δεν τσιγκουνεύτηκε ούτε το χρόνο του, ούτε τις δυ­ νάμεις του για τη διάδοσή της - ακόμη και τσάμπα - ενώ δεν είχε κάνει ανάλογη προσπά­ θεια για τη σύνταξή τη,ς. Ο αριθμός των διαφημίσεων για τον Μεσλιέ στην αλληλο­ γραφία του τις χρονιές 1762, 63 κφι 64 είναι εντυπωσιακός. Τί­ ποτε άλλο εκτός από τα «μηδα­ μινά» του έργα δεν αποτέλεσε αντικείμενο μιας παρόμοιας διαφήμισης. Το δίκτυο των αναγνωστών - οι οποίοι κλή­ θηκαν να γίνουν μέσο διάδοσης - που συγκροτείται έτσι γύρω από το Βολταίρο απαριθμεί, ανάμεσα σε άλλους, τον πιστό Νταμιλαβίλ, τον Γριμ, τον Νταλαμπέρ, τον Ελβέτιους και επίσης τη μαρκησία Ντε Φλοριάν, το δούκα της Βαλιέρ, τις δούκισσες Ντε Σαξ-Γκοτά και Ντανβίλ, τον πρίγκιπα της Λίνιε, την Αικατερίνη τη II... Αυ­ τό το κοινό δεν είναι εκείνο που ονειρευόταν ο αρδενός εφημέριος, αλλά μια κοινωνική αφρόκρεμα διανοουμένων, το κοινό του Βολταίρου. Κοινό λιγότερο περιορισμένο απ’ ό,τι φαίνεται αν μείνουμε μόνο στα ονόματα αυτών που αλληλογραφούν μαζί του. Εάν, από τις πρώτες μέρες, προτείνει να εκδόσουν τη μπροσούρα στο Παρίσι, έπειτα, να την βγάλουν σε 4 ή 5.000 αντίτυπα, είναι για να με­ γαλώσουν την ακροαματικότητα. «Η θαυμάσια κατήχηση του Μπελζεμπούθ» τού φαίνεται πολύ κατάλληλη για να ακτινοβολήσει ο θεϊσμός του Διαφωτισμού και, γιατί όχι, - ας διακινδυνεύ­ σουμε την έκφραση. - να τον εκλαϊκεύσει. «Με τέτοια περίπου απλότητα θα ήθελα να έγραφαν. Μπορούν να την προσεγγίζουν όλα τα πνεύμα­ τα». Αλλά αυτή η εκλαϊκευση πρέπει να είναι ελεγ­ χόμενη: τέτοια έργα δεν έγιναν για το πλήθος. Ενθαρρύνει τον μαρκήσιο Ντ’ Αρζένς, στην επαρχία του, να σερβίρει καθημερινά «από τα χοιρομέρια του εφημέριου» (του έστειλε 300!), αλλά προσδιορίζει: «δε θα δεχτείτε τους ανόη­ τους στα συμπόσιά σας». Επιφύλαξη που υπαγο­ ρεύεται περισσότερο από απλή σύνεση παρά από ένα κοντόφθαλμο συντηρητισμό. Η διάδοση του «Αποσ:. άσματος» κατοχυρώνει τη φήμη του Μεσλι, μέσα στον κόσμο του Διαφωτισμού. Ένα άρθοο ίου («μερώθηκε στο « ιφιλοσοφικό Λεξικό» του Ντομ Σοντόν (1769/ Οι αντιδράσεις των αναγνωστών ευνοϊ­

46/αφιερωμα κές ή εχθρικές, δείχναν ότι ο Βολταίρος είχε κά­ νει μεγάλη εντύπωση δημοσιεύοντας το μικρό σύγγραμμα του 1762 - μια πρωτοβουλία που ο συνετός Νταλαμπέρ έκρινε σαν ριψοκίνδυνη... Γιατί τόλμησε να εκτυπώσει μιαν επιτομή του Μεσλιέ; Στρατεύοντας «έναν καλό εφημέριο, πά­ ναγνο», μέσα στον αγώνα ενάντια στον Άτιμο, την ευνοϊκή στιγμή (η δίκη των Ιησουιτών είχε αρχίσει), ο Βολταίρος φαίνεται να έχει δύο σκο­ πούς. Καταρχήν να λέει διά στόματος κάποιου άλ­ λου - είναι μια από τις συνήθειές του - αυτό που σκέφτεται. Καθώς πρόκειται για την καταστρο-

Ο Μεσλιέ θα υπήρχε, λοιπόν, στην κουλτούρα μας αν ο Βολταίρος δεν τον είχε συναντήσει; φή της Βίβλου στο όνομα της λογικής, κάνει δι­ κές του τις κριτικές του Μεσλιέ. Στη συνέχεια κρίνει ότι «δεν είναι παρά μόνο το όνομα του Ζαν Μεσλιέ που μπορεί να κάνει καλό γιατί το να μετανοήσει ένας καλός ιερέας κατά την ύστα­ τη στιγμή του βίου του πρέπει να δημιουργεί με­ γάλη εντύπωση». Από εκεί προέρχεται και η συμπληρούμενη φράση in fine στο απόσπασμα: «να κρίνουμε ποιας βαρύτητας είναι η μαρτυρία ενός ιερέα ο οποίος πεθαίνοντας ζητάει συγγνώμη από τον Θεό» - για να έχουμε διδάξει τους κουτούς του Χριστιανισμού. Από κεί προέρχεται η καταπλη­ κτική επιμονή του φιλόσοφου να αξιοποιήσει σ’ αυτούς που αλληλογραφεί την αναίρεση τον ετοιμοθάνατου. Ο Μεσλιέ εξομολογούμενος απ^ τον Βολταίρο, έδινε ένα παράδειγμα εντελώς α ντίθετο από αυτό των φιλελεύθερων που κλονι ζονται την τελευταία στιγμή. Μια απρόβλεπτη περίσταση θα δώσει μια και νούρια επικαιρότητα στη μαρτυρία του Μεσλιέ η υπόθεση Κάλας. Κάτω από την πένα του Βο/ ταίρου η καταγγελία του φανατισμού, υπεύθν νου τών δυστυχιών της τουλουζιανής οικογι νειας, είναι καμιά φορά μια παράφραση το «Αποσπάσματος». Από αυτή τη στιγμή και μέχρ τη δεκαετία του ’70 ο Μεσλιέ δίνει στο Βολταίρ· παραδείγματα, επιχειρήματα ή σχέδια είτε πρό κειται να πολεμήσει το χριστιανισμό από την άποψη της ορθολογικής ηθικής, είτε να κτυπήσει τα θαύματα ή τις προφητείες, να γελοιοποιήσει το δόγμα της Εκκλησίας (πάνω στην Αγία Τριά­ δα, τη Μετενσάρκωση, τη Θεία Ευχαριστία), να αμφισβητήσει την αυθεντικότητα των Ευαγγε­ λίων, επαναλαμβάνει ακούραστα, αυξάνοντάς τους καμιά φορά, τους εμπαιγμούς του εφημέ­ ριου ενάντια στους «χριστολόγους». Σύμφωνα με τους επαίνους που σπαταλά

«στον καλό και τίμιο εφημέριο» θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι ο Βολταίρος αφιέρωνε ένα μεγάλο θαυμασμό και ότι τραβιόταν προς αυτόν από «μια συμπάθεια χαρακτήρα» (Ντ. Μορνέ). Αλλά για ποιον Μεσλιέ μιλάμε; Ο θεϊστής συγγραφέας της «Διαθήκης» είναι ένα είδος φιλολογικής προσωπικότητας. Το πάθος του Βολταίρου γι’ αυτή την προσωπικότητα, δεν εκφράζει το συ­ ναίσθημα του φιλόσοφου απέναντι στον πραγ­ ματικό Ζαν Μεσλιέ - για τον οποίο δεν έψαξε να βρει ιδιαίτερες πληροφορίες. Ο Μεσλιέ του 1762 είναι ένα παιδί του Βολταίρου - ακόμα και αν είναι ένα υιοθετημένο παιδί. Ο Βολταίρος ξο­ δεύεται προς όφελος αυτού του εφημέριου, αλλά μιλάει πολύ λίγο για τον άλλο, το συγγραφέα των «Αναμνήσεων». Γνωρίζει αρκετά το έργο για να μπορεί να βεβαιώσει ότι «είναι πολύ με­ γάλο, πολύ ανιαρό και επίσης πολύ επαναστατι­ κό», ενσυντομία «δυσανάγνωστο». Αποκαλύπτει αυτό που σκέφτεται για το συγγραφέα μέσα στα «Γράμματά του για τους Γάλλους» (1767). Βε­ βαίως, «τον έχει σαν το πιο ιδιαίτερο φαινόμενο που έχουμε δει ανάμεσα σε όλα αυτά τα ολέθρια μετέωρα στη χριστιανική θρησκεία»· ως προς τούτο, το ξέρουμε, ο Μεσλιέ είναι ένας πραγμα­ τικός σύμμαχος. Αλλά πήγε πολύ μακριά. Πολύ μακριά θέλοντας να διαφωτίσει τους χωρικούς του χωριού του: «Γιατί να τους αφαιρέσει μια σωτήρια δουλεία, μια απαραίτητη φοβία;...» Πολύ μακριά επίσης θ έλο ντα ς να εκμηδενίσει κάθε θρησκεία. Αυτή η τόλμη εξαφανίστηκε από τις «μικρές επιτομές» που είναι ευτυχώς απαλ­ λαγμένες από το «δηλητήριο του αθεϊσμού». Αυ­ τό που μένει είναι η σχέση της περίπτωσης του εφημέριου Μεσλιέ με την ψυχιατρική. Ο Βολταί­ ρος αναρωτιέται «πάνω στην έκταση του πνεύ­ ματος αυτού του μελαγχολικού εφημέριου» που. ήταν «ένας σκοτεινός και ενθουσιώδης άνθρω­ πος μιας άκαμπτης αρετής». Ποτέ η παρέκκλιση ανάμεσα στον Μεσλιέ και τον εκδότη του δεν ήταν περισσότερο φανερή παρά στο τέλος του 1767, δηλαδή κατά την επο­ χή όπου με τον Χόλμπαχ, τον Ντιντερό και τους φίλους τους ο άθεος υλισμός προοδεύει μέσα στη σκέψη. Ο Βολταίρος έχει, λοιπόν, απολύτως συνειδη­ τοποιήσει το μυθικό χαρακτήρα του εφημέριού του από το Ετρεπινί. Προσπάθησε - χωρίς να το πετύχει, όπως το δείχνει το κείμενο του 1767 να αντικαταστήσει αυτή τη λανθασμένη (αλλά καθησυχαστική) εικόνα με την πραγματική (αλ­ λά επικίνδυνη). Παρόλα αυτά ο χωρικός ιερέας του, ο περισσότερο ή λιγότερο θεϊστής ανάλογα με την περίσταση, αποκτά μιαν αυτόνομη ύπαρ­ ξη, και ο Βολταίρος τού αποδίδει χωρίς ντροπή, μέσα στη «Βίβλο επιτέλους ερμηνευμένη», μια δεκάδα από «αθώους χλευασμούς» από τους οποίους οι «Αναμνήσεις» δεν περιέχουν ούτε μια

αφιερωμα/47 σιαστικό, τον ατρόμητο, το γενναίο, το πρότυπο λέξη. Ας το παραδεχτούμε- αυτός ο Μεσλιέ, των Ζαν Μεσλιέ...» βγάζει ένα λόγο που δεν προϋ­ πέντε πρώτων τεκμηρίων, αυτός ο «θαυμάσιος ποθέτει μια άλλη γνώση του Μεσλιέ από αυτή απόστολος», αν δεν είχε υπάρξει, ο Βολταίρος του βολταιριανού «Αποσπάσματος». Ο Μεσλιέ θα υπήρχε, λοιπόν, μέσα στην κουλ­ θα τον είχε χωρίς αμφιβολία επινοήσει. Αλλά δεν είχε παρά να τον εξημερώσει για να τον κά­ τούρα μας εάν ο Βολταίρος δεν τον είχε συνα­ νει να συναναστραφεί με άλλα αδελφικά πρόσω­ ντήσει; Η ερώτηση μπορεί να παρασύρει σε ονει­ πα. Δίπλα στον ραββίνο Ακίμπ ή στον εφημέριο' ροπόληση αυτούς που έχουν ζήλο για τα υποθε­ Θεότιμο, γεννήματα της φαντασίας του, στον τικά οικοδομήματα. Στην αμοιβαία ερώτηση εφημέριο Σαβουαγιάρ, γέννημα της φαντασίας εάν ο Μεσλιέ δεν είχε γράψει τίποτα, ο Βολταί­ άλλου, ή στον Σιμόν Μπιζέ που ήρθε από τον ρος θα ήταν ο ίδιος; - μια θετική απάντηση φαί­ κόσμο των ζωντανών, ο εφημέριος Μεσλιέ ανα- νεται να ευννοείται: ο συγγραφέας των «Φιλοσο­ δυόμενος πέρα από τον τάφο έπαιρνε τη θέση φικών Γραμμάτων» δεν είχε καμιά ανάγκη των του μέσα σ’ αυτό το μισο-φανταστικό, μισο- μεταθανάτιων Αναμνήσεων για να οδηγήσει στη πραγματικό σύμπαν όπου ο φιλόσοφος καλλιερ­ δίκη του Χριστιανισμού. Αλλά εκεί ας είμαστε επιφυλακτικοί, να μην ξανακάνουμε την ιστο­ γεί τον κήπο του. Αυτός ο μισο-φανταστικός εφημέριος ήταν ρία. Παρατηρώντας ότι η ανάγνωση του Μεσλιέ, υποχρεωμένος να κρύψει για καιρό την ανάμνη­ ακόμα και σε επιτομή, τον ενθάρρυνε να οδηγή­ ση του κρυφά θαμμένου εφημέριου και τη γνώση σει την επίθεση της ελεύθερης θεϊστικής σκέψης παρέχοντάς της, εδώ ή εκεί, κάποια βοήθεια. που μπορούσαν να έχουν από τη μαρτυρία του. Αλλά χωρίς τον Βολταίρο θα ενδιαφερόμα­ Το «Απόσπασπασμά» του των πέντε πρώτων σταν γι’ αυτόν; Εάν το 1791 ένας ανώνυμος εκ­ τεκμηρίων είναι μια στιγμή της δράσης του και δότης δημοσιεύει την «Καλή Έννοια» του Χόλ- της σκέψης του. Είναι επίσης η εναρκτήρια στιγ­ μπαχ κάτω από το όνομα του Μεσλιέ (απάτη μή της γνώσης του Μεσλιέ: οφείλουμε στο Βολ­ προορισμένη να μπερδέψει ακόμα περισσότερο ταίρο την μοναδική έντυπη έκδοση - όσο περιο­ την τύχη του συγγραφέα των «Αναμνήσεων»), η ρισμένη και περιοριστική να είναι - της ανάμνη­ διαφήμιση που έγινε σ’ αυτό το όνομα από τον σης του δέκατου όγδοου αιώνα. Θα πρέπει να Βολταίρο κάποια σχέση έχει μ’ αυτό. Και όταν περιμένουμε έναν ολόκληρο αιώνα για να προ­ το 1793 ο Ανάχαρσις Κλουτς προτείνει στην μηθευτούμε, το 1864, μια καινούρια έκδοση Εθνοσυνέλευση ν’ ανεγείρει ένα άγαλμα στο ναό ολοκληρωμένη αυτή τη φορά - του έργου του της Λογικής στον «πρώτο παραιτούμενο εκκλη­ εφημέριου των Αρδενών. Μετάφραση: Άννα θεοχάρη

48/αφιερωμα

Μ ισέλ Ν τελόν

Το πάνθεον και ο υπόνομος

Μεταφορά τον Βολταίρον στο Πάνθεον το 1791.

Το 19ο αι. ο Βολταίρος διχάζει τη Γαλλία. Οι μοναρχικοί τον μισούν, ενώ οι Δημοκρατικοί τον δοξάζουν. «Μπείτε στο Γουέστμίνστερ· δεν είναι οι τάφοι των Βασιλιάδων ι που κάποιος θαυμάζει, εκεί είναι τα μνημεία ευγνωμοσύνης που ανέγειρε το έθνος στους πιο μεγά­ λους άντρες που συνέβαλαν στη δόξα του»: ήδη, από το 1734, το εικοστό τρίτο Φιλοσοφικό Γράμμα διεκδικούσε για τους' αν­ θρώπους των γραμμάτων το σεβασμό που τους οφειλόταν. Χρειάστηκε η Επανάσταση για να πραγματοποιήσει ένα γαλλικό Γουέστμίνστερ και για να μετατρέψει την καινούρια Εκκλησία Σαιν-Ζενεβιέβ σε Πάνθεον. Ο Βολταίρος είναι ένας από τους πρώτους που έγιναν δεκτοί εκεί. Το Μάη του 1778, η σορός του μεταφέρθηκε διακριτικά στο αββαείο του Σελλιέρ, κοντά στο Ρομιλλύ-συρ-Σαιν, όπου ήταν αββάς ένας ανι­ ψιός του. Όταν το αββαείο πουλήθηκε ως πε­ ριουσία του δημοσίου, η Εθνοσυνέλευση συγκινήθηκε και διέταξε τη μεταφορά των οστών του Πατριάρχη στο Ναό της εθνικής μνήμης. Την ημέρα της επετείου του θανάτου του, στα τέλη του Μάη του 1791, το σώμα του μεταφέρθηκε στο Παρίσι και περίμενε στο χώρο τ^ς Βαστίλλης, όπου ο Βολταίρος είχε φυλακιστεί δυο φο­ ρές, την ημερομηνία της 11ης Ιουλίου, ορισμένη

για την τελετή του Πάνθεου. Μια μεγάλη πομπή γλίστρησε τότε διασχίζοντας το Παρίσι, που ενάλλασσε τα πραγματικά και τα συμβολικά αν­ τικείμενα: μακέτα της Βαστίλλης, άγαλμα του Ουντόν, συλλογή των απάντων... Η σε αρχαίο στυλ σαρκοφάγος συνοδευόταν από μια αντι­ προσωπεία της Εθνοσυνέλευσης. Τα παιδιά Κό­ λας δεν μπορούσαν να μην είναι επικεφαλής. Η πομπή, πριν φτάσει στο Πάνθεον, σταμάτησε μπροστά στην Όπερα, το Λούβρο, το μέγαρο του μαρκήσιου ντε Βιλλέτ (τελευταία παρισινή κατοικία του φιλοσόφου) και το Τεάτρ Φρανσαί. Ο φίλος του ο Ζαν-Ζακ τον συνάντησε εκεί τρία χρόνια αργότερα. Η Παλινόρθωση επανέφερε την καθολική λα­ τρεία στην εκκλησία του όρους Σαιν-Ζενεβιέβ και απομάκρυνε τα λείψανα των κακώς σκεπτομένων φιλοσόφων. Κυκλοφόρησε η φήμη πως τα είχαν πετάξει σε μια τρύπα στην εξοχή, αν όχι σ’ έναν υπόνομο. Ο Βίκτωρ Ουγκώ θίγει αυτό το θέμα στον Γουίλιαμ Σαίξπηρ του: «Πλησίασαν το στόμιο του σάκου στο άνοιγμα της τρύπας και πέταξαν αυτά τα κόκαλα σ’ αυτό το σκότος. Τα δυο κρανία συγκρούστηκαν μια σπίθα, που δεν ήταν φτιαγμένη για να τη δουν αυτοί οι άνθρω­ ποι, πέρασε αναμφίβολα από το κεφάλι που είχε

αφιερωμα/49 φτιάξει το Φιλοσοφικό Λεξικό στο κεφάλι που είχε φτιάξει το Κοινωνικό Συμβόλαιο και τους συμφιλίωσε». Πάνθεον ή υπόνομος, αυτή είναι η διπλή θέση του Βολταίρου το 19ο αιώνα. Οι τρα­ γωδίες και τα πιο κλασικά του ποιήματα χρησι­ μεύουν ως λογοτεχνικά υποδείγματα στα σχο­ λεία- σιγά σιγά συνοδεύονται στα εγχειρίδια και στις ανθολογίες από αποσπάσματα του Αιώνα τον Λουδοβίκον τον Μου ή της Ιστορίας του Καρόλου τον 12ου, έπειτα από κάποια πολύ προσεκτικά διαλεγμένα γράμματα. Αυτό το κομ­ μάτι του έργου γερνά ήσυχα: ο Βολταίρος μοιά­ ζει να λείπει απ’ αυτό. Το όνομά του έγινε ένα απ’ αυτά τα σύμβολα που σπάζουν στα δυο τη Γαλλία. Από τη μία, δημοκρατικοί, φιλελεύθε­ ροι, αντικληρικαλιστές κλείνουν στις βιβλιοθή­ κες τους τους τόμους των απάντων που πολλαπλασιάστηκαν στη διάρκεια της Παλινόρθωσης, υπογράφουν στα σχέδια για μνημεία και εορτα­ σμούς που η κάθε επέτειος εγείρει, επαναλαμβά­ νουν προτάσεις ενάντια σ’ αυτόν τον Πατέρα, που προτιμάει τα μήλα του απ’ τα παιδιά του, και πετάνε το όνομα του Κάλας ή του ιππότη ντε Λα Μπαρ στο κεφάλι των αντιπάλων τους. Αυ­ τοί εδώ, μοναρχικοί ή Χριστιανοί οπαδοί της παράδοσης, ακούνε το όνομα του Βολταίρου σαν βλασφημία. Ψάχνουν στην αλληλογραφία του και στην ιδιωτική του ζωή για να ρίξουν φως στις χαμερπείς κολακείες του στον Φρειδερίκο το 2ο, στην περιφρόνησή του για το λαό, στις χρηματιστικές του μανούβρες, ή στις αισχρότητές του ως σωματέμπορου. Η παλλακεία του με την κα ντυ Σατλέ κι έπειτα με την ανιψιό του, την Κα Ντενί, μπορεί ν' αποτελέσει την εικόνα της ανηθικότητάς του και το βιβλίο του Η Παρ­ θένος, είναι ένα καθαρά πορνογραφικό έργο. δύναμη του μύθου βοηθούσε στο να αποκρύβονται οι αντιφάσεις. Οι αστοί και οι αριστοκράτες που σάρκαζαν μπροστά στη θεία Κοινωνία ή νήστευαν την Παρασκευή δεν είχαν συχνά παρά ελάχιστη σχέση με τους στρατευμένους που θαύμαζαν έναν Βολταίρο αγωνιστή για την απελευθέρωση των δουλοπάροικων του Γιουρά και προπομπό της Επανάστασης. Ένα ιδανικό λαϊκού κράτους ένωνε δηλωμένους άθεους και διαμαρτυρόμενους ή καθολικούς που έπαιρναν στα σοβαρά το βολταιριανό ντεϊσμό. Στην καρδιά του 19ου αι. ο εξόριστος του Γκένερσέυ διακηρύσσει στους αγώνες του την κατα­ γωγή του από τον εξόριστο του Φερνέ, ενώ ο φαρμακοποιός Ομαί διαχειρίζεται έναν βολταιριανισμό αγοραίο. Κάποιοι οπαδοί τού Ρουσώ, που νοιάζονται για την κοινωνική δικαιοσύνη, δυσπιστούν απέναντι στο μεγαλοαστό και άρ­ χοντα του Φερνέ. Μια καθιερωμένη εικόνα για τις πολεμικές του μάχες: το άγαλμα του Ουντόν που τον αναπαριστά ηλικιωμένο, καθισιό, στο­

Η

λισμένο, σε μια πολυθρόνα. Το γλυπτό συμμετεί­ χε στην τελετή του Ιούλη του 1791, είχε στηθεί στο Τεατρ Φρανσαί και θα στηθεί από το 1870 στη λεωφόρο που παίρνει το όνομά του (πριν το­ ποθετηθεί στο πάρκο Μοντ κι εξαφανιστεί στη διάρκεια του τελευταίου πολέμου από τα γερμα­ νικά κανόνια). Δέσποσε στις εκδηλώσεις της εκατονταετίας στα 1878. Έχει επίσης διαδοθεί από τον τύπο και τις εκδόσεις. Μ’ αυτήν την ει­ κόνα ανοίγουν τα Άπαντα που εξέδωσε στην αρχή της Τρίτης Δημοκρατίας ο Μολάν. Αυτή η εικόνα του γέρου, καταβεβλημένου μα ζωντανού ακόμα, επέτρεπε τις δύο αποκλίνουσες ερμηνείες. Για τους Βολταιριανούς, ήταν η θέλη­ ση η τραβηγμένη πέρα από τις δυνατότητες του κορμιού, η καλοσύνη του παπού πάνω στο μο­ ντέλο του Ογκώ. Στα μάτια των αντιπάλων τους, είναι αντίθετα το μίσος που δεν αφοπλίζεται, η κακία του δίχως καρδιά γέρου, η σκληράδα του άπιστου. Για να ενσαρκωθεί το πάθος - θετικό ή αρνητικό - το λιπόσαρκο κορμί πρόσφερε μια δυνατή και παράξενη εικόνα. Ο Βολταίρος έπρεπε να παρουσιάζεται στο κατώφλι της αθα­ νασίας ή της σήψης. Ο δημοσιογράφος και ρεπουμπλικάνος βου­ λευτής Εζέν Πελεττάν συνιστά: «Όταν περάσετε μπροστά από το άγαλμα του Βολταίρου βγάλτε το καπέλο σας. Κοιτάξτε τον ήρωα καθισμένο μέσα στην αθανασία του μαρμάρου και αιφνιδιασμένο κατά κάποιο τρόπο από τη μεγαλοφυία του γλύπτη στο μυστικό της σκέψης του», ενώ ο καθολικός επιφυλλιδογράφος στιγματίζει: «Αυ­ τό το ξεφλουδισμένο κεφάλι, αυτή η φάτσα σατύρου, αυτό το σατανικό γέλιο, ή μάλλον αυτός ο μορφασμός που μοιάζει λιγότερο με γέλιο και περισσότερο με τρίξιμο δοντιών, και που ο Ου­ ντόν τόσο θαυμάσια απέδωσε στο περίφημο μάρ­ μαρο που βρίσκεται στο κατώφλι του Τεάτρ Φρανσαί». Μια σειρά ζί»ικών um<<| ο ρ ώ ν Ξεκινά από κει. Καθώς η αισθησιακή φιλοσοφία υποβιβάζει τον άνθρωπο σε ζώο, κατά τους αντιβολταιριανούς, ο ίδιος ο Βολταίρος γίνεται ζώο. Βρίσκουμε αμαλγάματα παρόμοια στις πολεμικές ενάντια στο Δαρβίνο. Ο Ουγκώ αντιβολταιριανός ακόμα στα 1840 ξεδιπλώνει ένα ολόκληρο ζωικό βασί­ λειο για να χαρακτηρίσει το συγγραφέα της Παρθένον, παρουσιάζεται σταδιακά σαν πίθη­ κος, ερπετό, γεράκι, λύκος και τίγρη και προκαλεί το χαμό της αγνής κοπέλας που διακινδύνευ­ σε ένα μάτι στο έργο του (Βλέμμα σε μια σοφίτα, Ακτίνες και ίσκιοι, 1840). Οι ζωικές μεταφορές αναφέρονται είτε στο αξίωμα/ στην αρχή του ψεύδους, είτε της βίας, δηλαδή μ’ άλλα λόγια, στην απόκρυψη (ερπετό) ή στην αιματηρή βία (γεράκι, λύκος, τίγρη). Αυτές είναι, για όσους πιστώνουν τη θέση της επαναστατικής συνωμο­ σίας, οι δυο στιγμές της εγκυκλοπαιδικής τακτι­

50/αφιερωμα κής: η έμμεση και καλυμμένη πράξη, έπειτα η ανοιχτή αποχαλίνωση. Η Επανάσταση προχωρά με την αργή διάλυση των παλιών αξιών, που συ­ νοδεύεται από τη βίαιη επίθεση ενάντια στη βα­ σιλική εξουσία. Τέλος, ανάμεσα στις ζωικές με­ ταφορές, η μεταφορά του πιθήκου δημιουργεί ένα οριακό πρόβλημα σε όλες αυτές τις διαμά­ χες, το πρόβλημα του θεωρητικού τους χαρακτή­ ρα. Σαν σε καθρέφτη, η Ελεύθερη Σκέψη εμφα­ νίζεται ως Εκκλησία εναντίον Εκκλησίας. Αυτός ακριβώς τον οποίο ονομάζουμε Πατριάρχη είναι λοιπόν η ενσάρκωση του Σατανά, του πιθήκου που παρωδεί το Θεό. Βολταίρος βρίσκεται στο κέντρο της μεγά­ λης μεταβίβασης ιερότητας που αντιπροσω­ πεύουν ο Διαφωτισμός και η Επανάσταση. Η δημιουργία του Πάνθεου συνοδεύεται από ένα λαϊκοποιημένο ημερολόγιο, από μια καινούρια αντίληψη του χρόνου και του χώρου. Ένα από τα σχέδια του ημερολογίου που αντικαθιστούν τους καθολικούς αγίους με μεγάλους άντρες, προτείνει να αποδοθεί στο Βολταίρο η πρώτη του Μάη, ενώ παίρνει τη θέση του ρουά καρό στο ανάλογο παιγνίδι χαρτιών της εποχής. Η Επανάσταση βαφτίζει πλατεία Βολταίρου το μέ­ ρος της πλατείας Μαλακαί όπου βρισκόταν το μέγαρο του μαρκήσιου ντε Βιλλέτ. Με την πτώση της Δεύτερης Αυτοκρατορίας είναι η λεωφόρος Πρινς Ετέν που γίνεται λεωφόρος Βολταίρου: καθώς, τα επόμενα χρόνια, η πλατεία του Σατώ νι ω γίνεται πλατεία της Δημοκρατίας (ντε λα Ρεπυμπλίκ) και η πλατεία του Θρόνου (Τρον) γίνεται πλατεία του Έθνους (ντε λα Νασιόν), η λεωφόρος Βολταίρου, διασχίζοντας τις λαϊκές συνοικίες της επαναστατικής παράδοσης, ενώνει στο εξής συμβολικά το Έθνος με τη Δημοκρατία και προετοιμάζει τη διαδρομή για ένα τουλάχι­ στον αιώνα των παρισινών διαδηλώσεων. Η επαρχία ακολουθεί την πρωτεύουσα, δίνοντας το όνομα του Βολταίρου σε αρτηρίες και δημόσια κτίρια, ανάλογα με την πολιτική γεωγραφία του τόπου. Ο Φιλόσοφος, φυλακισμένος στη Βαστίλ-

Ο

λη, εξόριστος, είναι επικεφαλής του δημοκρατι­ κού μαρτυρολόγιου. Λαϊκός Άγιος για τους μεν, σατανικός διεφθαρμένος για τους δε. Μια λεπτομέρεια πολώνει τον ανταγωνισμό και επιτρέπει να καταλάβουμε καλύτερα το μύθο στη δημιουργία του και στη λειτουργία του: το χαμόγελο ή το γέλιο του Βολταίρου. Αρχικά, υπάρχει από τη μία, η φιλοσοφική αντιμετώπιση της κριτικής και το λογοτεχνικό σχήμα της ειρω­ νείας, από την άλλη, η αναπαράσταση του γέρο­ ντα από τον Ουντόν. Ο Ζοζέφ ντε Μαίστρ τρο­ μάζει μ’ αυτόν το φοβερό μορφασμό που απλώ­ νεται από το ένα αυτί στο άλλο κι αυτά τα χείλια σφιγμένα από μια κακιά πονηριά σαν δικαιοδο­ σία. Οι αντιβολταιριανοί επαναλαμβάνουν κατά βούληση το πορτραίτο. Είδαμε έναν απ’ αυτούς να μιλά για το σατανικό γέλιο, ή μάλλον για το μορφασμό του Βολταίρου. Ο Μυσσέ στο Ρολλά αναφέρει το απεχθές χαμόγελο, άλλοι το σαρκα­ στικό πρόσωπο, το σαρδόνιο γέλιο... Οι βολταιριανοί παίρνουν πάνω τους την εικόνα: μορφα­ σμός, έστω, αλλά «μορφασμός γίγαντα», «γέλιο εκπληκτικό», «λαίλαπα απ’ όπου βγαίνει το χί­ λια εφτακόσια ενενήντα τρία». Ένας δημοκρατι­ κός ποιητής απαντά στον Μυσσέ και στον Ωγκύστ Μπαρμπιέ: «Ξέρεις άραγε πως αυτό το γέ­ λιο είναι το γέλιο των προγόνων μας/το γέλιο του Ραμπελαί, του Μπουαλώ, του Μολιέρου/αυτών των υπέροχων γελαστών αντρών που κοροΐδευαν τους ψεύτικους θεούς;». Ο Ουγκώ τέλος, ο μυθιστοριογράφος του Ο Άνθρωπος που γελά, παρουσιάζεται για την εκατονταετία του 1878 ως μετενσάρκωση του Βολταίρου. Οικουμενικός, πραΰνει τη μορφή του Βολταίρου με τη μορφή του προγόνου και φιλιώνει τον Ιησού και το Βολταίρο: «Απ’ αυτό το θείο δάκρυ κι απ’ αυτό το ανθρώπινο χαμόγε­ λο έγινε η γλύκα του σύγχρονου πολιτισμού». Ό λα αυτά δε θα ήταν παρά ρητορισμοί αν «η γλύκα τού σύγχρονου πολιτισμού» δε σήμαινε συγκεκριμένα και πολιτικά για τον Ουγκώ το 1878 την αμνηστία για τους Κομμουνάρους. Μετάφραση: Τιτίκα Δημητρούλια

ΒΙΒ ΛΙΟΠΩΛΕΙΟ-ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΠΛΕΘΡΟΝ Ν Ε Α Δ ΙΕ Υ Θ Υ Ν Σ Η Μ ασσαλίας 20Α , 106 80 Α θήνα, τηλ. 36.41.260 (Δίπλα απ άτη ν Ελληνοαμερικανική Ένωση)

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ επιλογή

------<

Ιστορία της πορείας προς την αποξένωση του άστεως ΓΙΩΡΓΟΥ Μ Α ΡΚ ΟΠ ΟΥΛ ΟΥ: Η ιστορία του ξένον και της λυπημέ­ νης. Αθήνα, Υάκινθος, 1987. Σελ.

Μια μπάντα πήγαινέ σε επαρχιακό δρόμο. Έ παιζε εμβατήρια. Ένα παιδάκι δεκατέσσερω χρονώ με φαρδύ καπέλο και παλιά ρούχα της μουσικής που έπαιζε τρομπόνι, δεν είδε τη στροφή του δρόμον. Έτσι η μπάντα έστριψε και το παιδάκι βάδισε μόνο του ευθεία. Με το τρομπόνι και το μεγάλο τον καπέλο.

«Η μπάντα» (Γ. Μαρκόπουλου: Οι πυροτεχνουργοί.

Τραμ,

1979)

Αυτά γίνονταν ή θα μπορούσαν να γίνονται στη δεκαετία του ’60. Στην Ελλάδα εκείνης της εποχής δε μιλούσαμε ακόμη για μα­ ρασμό της υπαίθρου, μολονότι στους διορατικούς φαινόταν να έρ­ χεται ακάθεκτος. Αντίθετα, η φυγή στο άστύ αποτελούσε την πιο πρόσφορη διέξοδο από το τέλμα της επαρχιακής καθημερινότη­ τας. Αυτά, βέβαια, είναι εκ των υστέ­ ρων υποθέσεις και διαπιστώσεις. Γιατί, το μνημονευόμενο ποίημα του Γ.Μ. (από την αμέσως προη­ γούμενη συλλογή του), τότε που γράφτηκε, περιορίστηκε να μας πει απλά ότι «το παιδάκι βάδισε μόνο τον ευθεία», αλλά ίσως δεν είχε ακόμη την ωριμότητα να μας πει «πού πήγε, πού χάθηκε, ο οξυγονο­ κολλητής από τη Βηρυττό», για να χρησιμοποιήσω το ίδιο ερωτηματι­ κό που είχε θέσει ήδη από το 1973 ένας άλλος ποιητής (ο Γ. Χρονάς), της ίδιας περίπου ηλικίας, στο ομώνυμο εμπνευσμένο ποίημά του. Πέρασαν οκτώ ολόκληρα χρόνια, ωσότου ο Γ.Μ. (γεν. 1951) επιχει­ ρήσει να μας δώσει μιαν εκδοχή του προορισμού εκείνου του παι­

διού, αφού στο μεταξύ μεσολάβη­ σαν δύο πλήρεις επανεκδόσεις των «πυροτεχνουργών» και μία επιλογή των προηγούμενων συλλογών του. Στην «ιστορία του ξένου και της λυπημένης», αρχίζει την πέμπτη κατά σειρά ποιητική του συλλογή1, μεταφέροντάς μας νοερά στο ίδιο εκείνο καταθλιπτικό περιβάλλον. Κι αν στους τωρινούς στίχους δεν υπάρχει η ίδια εκείνη μπάντα, υπάρχει σίγουρα ο ρυθμός της, περιοριζόμενος έστω στον διαζευκτι­ κό τίτλο του ποιήματος. «Σε μια .παραλία το 1960» μας λέει, «...το παιδάκι σηκώθηκε/και προχώρησε προς τη θάλασσα/ώσπου χάθηκε.Ι ΓΓ αυτό είναι από τότε/που στο βάθος του ορίζοντα/επιπλέει ένα άσπρο καπελάκι/με μαύρη κορδέ­

λα/που ταξιδεύει, ταξιδεύει, σαν βαρκούλα.» Μια βαρκούλα λοιπόν που, έχο­ ντας ίσως απεκδυθεί την πρωτινή της αγνότητα, ταξιδεύει έκτοτε στις υπαρξιακές της οδύνες, προσπα­ θώντας όμως πάντα, με αντίτιμο την όλο και βαθύτερη εισδοχή στην απόγνωση της μοναξιάς της, να μας μεταφέρει μετουσιωμένα τα αι­ σθήματα, τις επιθυμίες, τα αδιέξο­ δα και τις διαψεύσεις, τον ψυχισμό γενικά (όπως αυτός διαμορφώθη­ κε) μιας γενιάς που της έτυχε, λόγω ηλικίας, να βιώσει στο έπακρο όλες εκείνες τις τρομακτικές σε ένταση, ιστορικοκοινωνικές, πολιτικές, οι­ κονομικές και ψυχοπνευματικές μεταβολές που στο μεταξύ μεσολά­ βησαν στον τόπο μας. Δε θα είναι βέβαια πρωτότυπη η διαπίστωση ότι χώρος του ταξιδιού παραμένει το άστυ, μέσα στο οποίο ο ποιητής (όπως και το σύνολο σχεδόν των ποιητών της γενιάς του) προβάλλει ως ποιητικό του άξονα τον σύγχρονο άνθρωπο α­ ντιμέτωπο με τη σκληρή πραγματι­ κότητα της εποχής του. Δεν πάει άλλωστε πολύς καιρός που και ο ποιητής Κ. Παπαγεωργίου, επιχει­ ρώντας, με πολλή οξυδέρκεια, να κάνει ένα σύντομο συνολικό απο­ λογισμό της ποιητικής γενιάς που πρωτοφανερώθηκε στη δεκαετία του ’702, δε δυσκολεύτηκε να επι-

52/οδηγος σημάνει τ α β α σ ι κ ό τ ε ρ α σ τ ο ιχ ε ία που συνετέλεσαν στη διαμόρφωση του χαρακτήρα της ώς τα πρόθυρα της εμφάνισής της και πώς αυτά μετουσιώθηκαν σε ποιητική πράξη. Επεκτείνοντας τη συλλογιστική του, προσωπικά θα πρόσθετα στα στοιχεία αυτά ένα επιπλέον χαρα­ κτηριστικό, που και άλλοτε σε πα ­ ρόμοιες ευκαιρίες έχω επισημάνει3. Λυπάμαι αν εμφανίζομαι να επα­ ναλαμβάνω την ίδια επιχειρηματο­ λογία, αλλά θέλω να επιμείνω στην άποψη ότι, η γενιά αυτή, έ χ ο ν τ α ς ζ ή σ ε ι σ τ ο π ε τ σ ί τ η ς την μεταπολε­ μική εσωτερική μετανάστευση, βίωσε οδυνηρά και τις εμπειρίες που συνεπάγεται η απότομη αυτή μεταβολή του σκηνικού (αφού η συντριπτική πλειοψηφία των ποιη­ τών της γενιάς αυτής, είτε γεννήθη­ καν και μεγάλωσαν οι ίδιοι στην

μη, γιατί «στη ζωή των ανθρώπων ήταν γραφτό η μουσική που δεν παίζαμε να μένει για πάντα κρυμ­ μένη» (σελ. 38). Και στην τελευταία αυτή συλλο­ γή του Γ.Μ ., με επιμονή καταγρά­ φεται ότι «πάντα θυμάμαι το σπίτι μας» (σελ. 13) γιατί «θέλω να σας γνωρίσω ότι σε αυτή τη μικρή επαρχιακή πόλη, θα μείνω για πά ­ ντα» αλλά και «διότι προς το πα­ ρόν, σκοπεύω να σας μιλήσω για τις σχέσεις μου με την πόλη και μό­ νον» (σελ. 19). Υποβόσκουν, λοι­ πόν, στη θεματογραφία του (χωρίς βέβαια να θίγονται άμεσα) οι επι­ πτώσεις αυτής της μετακίνησης από την επαρχία στο άστυ. Από αυτή την άποψη, ο Γ.Μ. δίκαια διεκδικεί τη θέση ενός από τους πιο συνεπείς εκπροσώπους της γε­ νιάς του.

επαρχία είτε υπήρξαν γόνοι επαρ­ χιωτών που μετακόμισαν σχετικά πρόσφατα στο αλλοτριωτικό άστυ). Ωστόσο, οι εμπειρίες που αποκομίσθηκαν, δεν εντοπίζονται, όσο θα περίμενε κανείς, στην αρχική του­ λάχιστον ποιητική της θεματογρα­ φία, κρατώντας μιαν ανεξήγητη σιωπή στην πληθωρική κατά τα άλ­ λα γραφή της. Ο I Μ ., ομί'ΐ;. κ.ιοΛιχομενος τις καταΟολές του. αξιοποίησε, όσο μπορούσε καλά από την πρώτη του εμφάνιση την υποβόσκουσα λει­ τουργία της μνήμης και τον πλούτο των εμπειριών που βίωσε, κατά το ξερίζωμά του από τις πατρώες εστίες και την αναζήτηση μιας και­ νούριας ταυτότητας, «γιατί η μνή­ μη δεν είναι παρά ένας λυπημένος ατμός που φεύγει ή που κολλά πά­ νω μας σαν την καπνιά στα ρούχα του σταθμάρχη» (σελ. 24) κι ακό­

Κατά τη γνώμη μου, η «ιστορία του ξένου και της λυπημένης» δεν είναι παρά η ιστορία της πορείας προς την αποξένωση, τη δυσπιστία που επιφυλάσσει για τα μέλη της η σύγχονη τεχνοκρατούμενη κοινω­ νία, την απουσία επαφής και επι­ κοινωνίας κι ακόμη προς την μα­ ταίωση των οραμάτων, τις ανεκ­ πλήρωτες διεκδικήσεις, τον ιδεολο­ γικό σκεπτικισμό, την αλλοτρίωση εντέλει. Έ τσι, χωρίς να απομακρύ­ νεται αισθητά από την προβλημα­ τική με την οποία μας έχει τροφο­ δοτήσει η ποιητική του παραγωγή συνολικά, δεν μπορώ να πω με σι­ γουριά αν η τελευταία συλλογή του Γ.Μ ., ύστερα μάλιστα από κυοφορία 8 χρόνων, αποτελεί ουσιαστική διαφοροποίηση από την μέχρι τώ­ ρα ποιητική του κατάθεση. Αν προσθέσω δε, το μόνιμο ερωτικό τραύμα που συνεχώς σημαδεύει

τους στίχους του, θα μπορούσαμε ίσως να πούμε ότι η συλλογή αυτή αποτελεί επιστέγασμα των προη­ γούμενων. Ωστόσο, αυτά σ’ ένα πρώτο επί­ πεδο. Γιατί σ’ ένα άλλο που κινεί­ ται παράλληλα, δεν μπορώ να αγνοήσω ότι με την «ιστορία...», ο Γ.Μ. εμφανίζεται ν α ε ξ ε ι δ ικ ε ύ ε ι την προηγούμενη θεματογραφία του, να επιλέγει και να εξαντλεί κάποια επιμέρους θέματα που συ­ γκροτούν και τον πυρήνα του ποιη­ τικού του κόσμου. Στην προκειμέ­ νη περίπτωση, όπως και ο τίτλος της συλλογής υπαινίσσεται, οι θε­ ματικές επιλογές του συνόλου σχε­ δόν των ποιημάτων που περιλαμ­ βάνονται σ’ αυτήν, περιστρέφο­ νται, κατά την άποψή μου, γύρω από τις σχέσεις των δύο φύλων, όπως αυτές διαμορφώνονται και καταλήγουν μέσα στο άστυ, όταν το κάθε φύλο κουβαλάει τις δικές του ιστορικές, κοινωνικές, ψυχολο­ γικές και πνευματικές μνήμες. Στο περιθώριο των κοινωνικών εξελίξεων που αποτελούν το πλαί­ σιο αναφοράς και λειτουργίας του συλλογικά σκεπτόμενου ανθρώπου, εκείνο που μετράει είναι πλέον οι επιπτώσεις των εξελίξεων αυτών στο άτομο και στις αντιδράσεις του. Κι έτσι, από τη μια μεριά το πρώτο φύλο, διατηρώντας μέχρι στιγμής την κυριαρχία του «στης αγοράς τα μέρη όπου των αντρών εκεί η άγρια σπαταλιέται μοναξιά» (σελ. 14), καταλήγει να στέκεται «ξένος», ένα αγρίμι στο κλουβί του, που αναζητάει απεγνωσμένα την αυτοεπιβεβαίωσή του και που ιδανικό του παραμένει το να πετύχει «την εκπόρθηση/της αντίπαλης εστίας/σε ξένα γήπεδα προπάντων» (σελ. 16). Κι όλα αυτά, μπροστά στη σταδιακή κατάρρευση της πα­ τριαρχικής κοινωνικής δομής και των παρωχημένων πλέον αξιών που επί αιώνες αποτελούσαν το πλαίσιο των σχέσεών του με το άλ­ λο φύλο, από θέση εξουσίας. Από την άλλη, η γυναίκα, σπαταλημένη, λεηλατημένη, θρυμματισμένη κι απροσδιόριστη, παραμένει, παρά τον αγώνα της, «λυπημένη», «μεταιχμιακή» μέσα στη φθορά της, γιατί «το πρόσωπό της μισό/είχε κάτι από όλους αυτούς/που την κα­ τοίκησαν» (σελ. 8). Έ τσι, η ζωή τείνει να φαντάζει και για τους δυο άνευ περιεχομέ­ νου, αφού η προσπάθεια συγκε­ ντρώνεται στο να ερμηνεύσει κα­ νείς τις αιτίες αυτής της σύγχρονης

οδηγος/53 έλλειψης επικοινωνίας, ενώ η συνάντηση, το σμίξιμο, μετατίθεται σε κόσμους μεταφυσικούς. «Στον άλλο κόσμο/θέλω να γίνω ποτάμι και αυτή πηγή/Ο σκοτεινός Πηνειός/και η μακρυνή Αρέθουσα/ για να σμίγουν τα νερά μας/κάπου στα βάθη της θάλασσας» (σελ. 10). Στη σημερινή όμως κατάσταση των πραγμάτων, τί άραγε συμβαίνει; Εκείνος γίνεται «ξένος» γιατί εκεί­ νη παραμένει «λυπημένη», ή/και το αντίθετο; Γιατί είναι σαφές ότι ο Γ.Μ. οργανώνει τον σκηνικό του χώρο κατά τέτοιο τρόπο ώστε, τε­ λικά, τα δύο πρόσωπα ταυτίζο­ νται, αφού αποξένωση και θλίψη είναι στοιχεία που καταντούν να χαρακτηρίζουν αμφότερους ταυτό­ χρονα· «Κάποτε ως ξένος, γνώρισα μια κοπέλα ξένη και αυτή σε ξένη πόλη. Μου είπε και τη βρήκα μετά από χρόνια ως ξένος πάλι εγώ στην πόλη της» (σελ. 27) και παρακάτω «θα πνιγούμε της έλεγα να φύγουμε πρέπει ο καθένας μονάχος να φύ­ γουμε» (σελ. 28). Δεν θα περίμενε βέβαια κανείς κάποια νότα «αισιοδοξίας» να βγαίνει από στίχους σαν αυτούς που παρατέθηκαν. Ό π ω ς και για την πλειοψηφία της γενιάς του, έτσι και για τον Γ.Μ., οι καιροί δε φαίνονται να ευνοούν συγκλίσεις και διεξόδους, προς το παρόν του-

λάχιστον, αφού, καταλήγοντας, «κάθε γυναίκα, την πρώτη νύχτα του γάμου της, ξυπνά πάντα χήρα του άντρα που ονειρεύτηκε» (σελ.

40). Περιορίζοντας, λοιπόν, τη θέμα, τική του ποικιλία και χωρίς να λ». πουν οι πολλαπλές αιχμές που πα ραπέμπουν σε διάφορες εκδοχές, ο Γ.Μ. καταφέρνει να μας δώσει μιαν ακόμη αξιοπρόσεχτη συνθετι­ κή δουλειά, κύριο στοιχείο της οποίας αποτελεί η νοηματική συνά­ φεια των περιλαμβανόμενων ποιη­ μάτων. Σημειώνω, επίσης, ότι στην «ιστορία...» διακρίνεται μια σαφής προώθηση της γραφής του ποιητή σε σχέση με τις προηγούμενες συλ­ λογές, μια προώθηση που πετυχαί­ νει ένα σπουδαίο συνταίριασμα με­ ταξύ μορφής και περιεχομένου, μια διαλεκτική ενότητα θα 'λεγα, ιδιαί­ τερα στα σημεία εκείνα όπου το τε­ λευταίο εκτεταμένο κείμενο της συλλογής με τίτλο «Νατάσα Πανδή» (προσωπικά θα το χαρακτήρι­ ζα , μάλλον, πεζό με ποιητικές εξάρσεις) γίνεται συγκρατημένα παραληρηματικό. Ά ξ ια μνείας είναι και η καλαί­ σθητη έκδοση της συλλογής, που οφείλεται στην πάντα προσεγμένη δουλειά του εκδοτικού οίκου που την ανέλαβε.

ΠΑΥΛΟΣ Δ. ΠΕΖΑΡΟΣ

χνουργοί. Τραμ, 1979. Μικρή Εγνατία, 1980. Εστία 1982.

2. Εφημερίδα «ΑΥΓΗ», 31/5, 14/6, 12/7/ 87.

1. Προηγούμενες συλλογές του Γ.Μ.: α) 3. Βιβλιοκρισίες στις συλλογές των: α) Έβδομη συμφωνία. Αθ., 1968. 6) Χρ. Λιοντάκη, «Ο Μινώταυρος με­ Οκτώ συν ένα εύκολα κομμάτια και τακομίζει», ΑΝΤΙ αρ. 246/25.11.83 η κλεφτουριά του κάτω κόσμου. Κούρος 1973. γ) Η θλίψη του προα­ και 6) Βαγγ. Κάσσου, «Στα ριζά της σιωπής», ΔΙΑΒΑΖΩ αρ. 151/24.9.86. στίου. Κέδρος, 1976. δ) Οι πυροτε-

Σημειώσεις

πλαίσιο Γ

1

ΕΛΛΗ ΘΕΟΔΩΡΑΚΗ. Α ρ μ ύ ρ α . Αθήνα, 1987.

Σελ. 217 Η Έλλη Θεοδωράκη στο βιβλίο της «Αρμύρα» περιγράφει τις στιγμές του αγώνα που έζησε στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια της δικτατορίας με τον Γιάννη Θεοδωράκη, αδελφό του Μίκη, αλλά και με τον ίδιο το συνθέτη. Η προσοχή της δραστήριας Ε.Θ στρέφεται προς την αναζήτηση μιας καθοριστικής γραμμής ανάμεσα στην ίδια και στα δυο τόσο διαφορετικά μεταξύ τους αδέλφια, καθώς ένα πλέγμα διαπροσωπικών σχέσεων τους συνδέει και ταυτόχρονα τους απομακρύνει. Σύμφωνα με τη συγγραφέα πάρα πολλά πράγματα στο χώρο της ελληνική; αριστεράς | καρκινοβατούν αφού πρόσωπα ! με αγωνιστικές περγαμηνές ψάχνουν ένα σκαλοπάτι | εξουσία; Η ίδια κρατά πάντα την απαιτούμενη απόσταση από τα γεγονότα, προφυλάσσοντας τον εαυτό της α πό λάθη, στην «επικίνδυνη» πορεία της σκέψης της που συνεχώς αναζητά.

ΧΡΙΣΤΟ Υ ΚΑΡΑΓΙΑΝ ΝΟ ΠΟ Υ / 1 0 Υ Ιωνικός Νόστος. Αθήνα, Εκδόσεις Γ.Χ. Κανελλόπονλον, 1986. Σελ. 139. Ο Χ.Κ. με το βιβλίο του «Ιωνικός Νόστος» που περιέχει και τα διηγήματα «Οικουμενικός» και «Ξημερώνει», δίνει μια

54/οδηγος

Μύθος και πραγματικότητα Μ Α Ρ ΙΑ Σ Δ Α Μ Π Α Δ Α Ρ ΙΔ Ο Υ Π Ο Θ Ο Υ : Η Μ αρούλα της Λήμνου. Α θ ή ν α , Ε κ δ ό σ ε ι ς Κ έ δ ρ ο ς 1986. Σ ε λ . 270.

«Στην ιστορία λίγες γραμμές μονάχα βρίσκονται για σένα κι έτσι πιο ελεύθερο σ' έπλασα μες στο νον,μον» ΚΑΒΑΦΗΣ

Η Λήμνος, το γενέθλιο νησί της ποιήτριας κ. Μαρίας Λαμπαρίδου-Πόθου, αποτελεί, συχνά, αστείρευτη πηγή των εμπνεύσεων της. Στις «Νύχτες του Φεγγαριού» (1984) αφηγείται, με πολύ λυρι­ σμό, τις τραυματικές παιδικές μνήμες και τα βιώματα της από τα χρόνια της γερμανικής κατοχής και της Εθνικής Αντίστασης, όπως τα έζησε, μέσ’ από την παιδική της ευαισθησία, στο, νησί της, τη Λήμνο. Το βιβλίο αυτό είναι ένας γόνιμος υμέναιος πραγ­ ματικότητας και ονείρου. Α πό την ιστορία της ενετοκρατούμενης Λήμνου εμπνεύστηκε η κ. Λαμπαδαρίδου το θέμα του τελευ­ ταίου μυθιστορήματος της, που κυ­ κλοφόρησε το Δεκέμβριο του 1986, με τίτλο: «Η Μαρούλα της Λή­ μνου». Είναι ένα ιστορικό μυθιστό­ ρημα, που έχει ως στόχο να μας δώσει, με τη μαγεία της τέχνης, το πορτραίτ της ηρωίδας της Λήμνου Μαρούλας και ταυτόχρονα να αναπαραστήσει και εικονογραφήσει την εποχή της. Το ιστορικό μυθιστόρημα βγήκε μέσα από τα σπλάχνα του ρομαντι­ σμού του 19ου αιώνα· πατέρας και μεγάλος δάσκαλός του είναι ο Ουόλτερ Σκοττ (1771-1832), ο σπά­ ταλος αυτός γόης του αφηγηματι­ κού λόγου. Το ιστορικό μυθιστόρη­ μα είναι αυθυπότακτο είδος πεζογραφικής τέχνης, το οποίο βασίζε­ ται, βέβαια, στην ιστορία, αλλά δεν είναι πραγματική ιστορία. Η ιστορία παρέχει στο μυθιστοριογράφο την πρώτη ύλη (το ιστορικό γεγονός ή το ιστορικό πρόσωπο) και την γόνιμη έμπνευση. Ο συγ­ γραφέας (ο άξιος βέβαια συγγρα­ φέας) παίρνει την πρώτη ύλη αυτή, την ανασυνθέτει με τη δημιουργική και συνδυαστική του φαντασία, παντρεύει την ιστορία με το μύθο

και τη μεταμορφώνει σε γοητευτική αφήγηση, σε έργο τέχνης. Χωρίς ν ’ απομακρύνεται από το ιστορικό γεγονός, που αποτελεί το βασικό, τον κύριο στόχο της αφήγησης, επινοεί περιστατικά και πρόσωπα, γεμίζει τα χάσματα, στέκει ιδιαίτε­ ρα στις λεπτομέρειες, που τις χρω­ ματίζει κατάλληλα, ζωγραφίζει τους χαρακτήρες των προσώπων, παρακολουθεί τις σκέψεις, τα συ­ ναισθήματα και τις πράξεις τους και πλέκει δραματικά τα γεγονότα, που απόχτούν έτσι παλμό ζωής. Γί­ νεται μια πρόσμιξη του ιστορικού με το φανταστικό, του πραγματι­ κού με το πλασματικό. Και όσο πε­ τυχημένη είναι αυτή η πρόσμιξη, τόσο περισσότερο το έργο αποχτά ζωντάνια και πειστικότητα και ο αναγνώστης βιώνει βαθύτερα την ιστορία. Κεντρικό πρωταγωνιστικό πρό­ σωπο του μυθιστορήματος είναι η Μαρούλα, η παρθένα της Λήμνου, η οποία, το 1478, όταν οι Τούρκοι εισβάλανε στο νησί και πολιόρκη­ σαν το κάστρο του Κότζινου, έλαβε ενεργό μέρος στην άμυνά του. Βλέ­ ποντας τον πατέρα της νεκρό στο έδαφος και τους υπερασπιστές του κάστρου, Ενετούς και Λήμνιους, να οπισθοχωρούν έμφοβοι, τους

εμψυχώνει, γίνεται ο ηγέτης τους και τους οδηγεί στη νίκη. Οι εισβο­ λείς αποκρούονται και φεύγουν από το νησί. Η Μαρούλα, η κόρη του Λήμνιου άρχοντα Ισίδωρου, άναδείχτηκε σε ηρωίδα ισάξια με Για την κόρη της Λήμνου, τη Μαρούλα, «λίγες γραμμές βρίσκον­ ται στην ιστορία», όπως γράφει ο ποιητής Κ. Καβάφης για τον Καισαρίωνα. Η ιστορία κατέγραψε μό­ νο το επικό της κατόρθωμα, όχι όμως και την προηγούμενη και κα­ τοπινή ζωή της. Σταμάτησε μόνο στη μεγάλη πράξη της, που φεγγο­ βολάει ανέσπερο φως. Αγνόησε ακόμα και το επώνυμό της. Η άλλη ζωή της υπάρχει στη σκιά της ιστο­ ρίας και στην καταχνιά του θρύ­ λου. Η κ. Λαμπαδαρίδου ανασύρει τη Μαρούλα από τη σκιά της ιστορίας και του θρύλου και, με τη βοήθεια της φαντασίας και της διαίσθησης, τη βιογραφεί. Ανασταίνει και στή­ νει μπροστά της την προσωπικότη­ τά της, αλλά και το περιβάλλον και την ατμόσφαιρα της εποχής της. Παρακολουθεί και ιστορεί τη ζωή της, την οποία ζει ως παιδί και ως έφηβος και μέσα στο σπίτι της αλ­ λά και έξω απ’ αυτό. Την παρακο­ λουθεί στις καθημερινές σχέσεις της με τους γύρω της ανθρώπους, μέσα στις οποίες μορφώνεται, μέρα τη μέρα, η προσωπικότητά της. Καταγράφει τις σκέψεις, τα συναι­ σθήματα, τους υπαρξιακούς προ­ βληματισμούς, τη συμπεριφορά και τις πράξεις της μέσα σ’ ένα συγκε­ κριμένο χώρο και ιστορικό χρόνο. Η κ. Λαμπαδαρίδου έχει ρωμα­ λέα ψυχογραφική και περιγραφική ικανότητα. Ψυχογραφώντας τη Μαρούλα, ξαναβρίσκει το βλέμμα του παιδιού, που αγγίζει όλα τα μυστήρια και ανάβει στην καρδιά των όντων και των πραγμάτων το

οδηγος/55 φως, που στη θεία έλλαμψη τα αποκαλύπτει και τα μετασχηματί­ ζει. Έ τσι μας εμφανίζει τη Μαρούλα σαν αληθινή ανθρώπινη ύπαρξη, με μεγάλη ευαισθησία για όσα γύ­ ρω της συμβαίνουν, η οποία χαίρε­ ται και πονά και αγαπά και αγωνιά μαζί με το λαό του νησιού για την τύχη της γενέθλιας πατρίδας, που κινδυνεύει από τους Τούρ­ κους, που η υπαρκτή απειλή τους σαν φάντασμα πλανιέται στον ορί­ ζοντα. Παρακολουθεί με πολλή αγάπη τη ζωή της, καθώς ωριμάζει η πνευματική και ηθική προσωπι­ κότητά της. Την προβάλλει στον αναγνώστη ως ένα ηθικό πρότυπο, που τον διευκολύνει να ταυτιστεί μαζί του και να εξοικειωθεί με την ιστορία. Γύρω από τη Μαρούλα κινούν­ ται και άλλα πρόσωπα, πραγματι­ κά και φανταστικά, που απαρτί­ ζουν τον περίγυρό της. Με την ίδια αγάπη ζωγραφίζει και τα άλλα πρόσωπα το μυθιστορήματος η συγγραφέας, ,ίτε λειτουργούν ως πρωταγωνιστές είτε ως δευτεραγω­ νιστές στα γεγονότα. Ο αναγνώ­ στης παρακολουθεί την καθημερινή ζωή τους μέσα στο λημνιακό περι­ βάλλον της συγκεκριμένης εποχής (1468-1478) και συμμετέχει σ’ αυτή. Τα χαρακτηρολογικά τους πορτραίτα είναι αδροχάρακτα. Τι ωραία και σαγηνευτική η μορφή του Βυζαντινού λόγιου Πορφύριου Νοταρά, που ήρθε ως πρόσφυγας στη Λήμνο, έγινε ο παιδαγωγός της Μαρούλας και τη βοήθησε να μορ­ φώσει την ιστορική συνείδηση! Εί­ ναι μια θαυμάσια επινόηση της κ. Λαμπαδαρίδου, η οποία δένει τη ζωή της ηρωίδας με το μυθικό και ιστορικό παρελθόν του ελληνισμού. Ο ερημίτης αυτός του Κότζινου. στερνή φεγγοβολιά της σκλαβωμέ­ νης Πόλης, ζει με το όραμα της δό­ ξας της, θρηνεί το χαμό της και πι­ στεύει στην ανάστασή της. Παγιδευμένος στις μνήμες του, ζει πέρα από τον κόσμο τούτο. Η υπερκό­ σμια ασκητι,.ή μορφή του μας θυ­ μίζει τον άγιο Φραγκίσκο της Ασίζης. Η παιδαγωγική σχέση Πορφύ­ ριου και Μαρούλας επηρέασε κρί­ σιμα τη μοίρα της. Το λημνιακό τοπίο, ο χώρος δη­ λαδή όπου διαδραματίζονται τα διάφορα γεγονότα, περιγράφεται με λιτά μέσα· οι περιγραφές είναι αληθινοί ζωγραφικοί πίνακες, δο­ σμένες με λίγες αδρές πινελιές. Η «Μαρούλα της Λήμνου» είναι ένα άρτιο στη σύνθεση και στην οι­ κονομία του ιστορικό μυθιστόρη­ μα. Έ να μυθιστόρημα πλατιάς ανάσας. Έ χει πυκνή και δραματο-

ποιημένη πλοκή των γεγονότων, περιπέτειες, έντονη δράση, λιτές περιγραφές, ιστορικές αναδρομές, ανέκδοτα και θρύλους και ένα άψογα καλλιεργημένο ύφος. Η κ. Λαμπαδαρίδου είναι ποιήτρια κι έτσι κατορθώνει να αναρριπίζει και τα πεζά της κείμενα με την ποιητική πνοή, που φουσκώνει τις φλέβες της. Ζωντανεύει την ηρωική μορφή της Μαρούλας και την επο­ χή της και μας μεταδίνει το πα­ τριωτικό ρίγος από το επικό της κατόρθωμα, που σημάδεψε την ιστορική μοίρα του νησιού της. Ο πατριωτισμός είναι μια αισιό­ δοξη στάση ζωής· προϋποθέτει αγάπη στον γενέθλιο τόπο και πί­ στη στην ιστορία και στον πολιτι­ σμό του λαού, στον οποίο ανήκεις. Αυτή η βαθιά και άδολη πίστη οδήγησε τη Μαρούλα να εκτελέσει το πατριωτικό χρέος της. «Το ιστορικό μυθιστόρημα - έλε­ γε ο σοφός καθηγητής Κ. Ά μαντος - διδάσκει την ιστορία καλύτερα από τον καλύτερο ιστορικό». Υπό τον όρο, βέβαια, να είναι γνήσιο έργο τέχνης και να αναβλύζει μέσα από την καρδιά του δημιουργού. Στην περίπτωση ετούτη έχει από­ λυτη επικαιρότητα η ρήση του Γκαίτε: «...καμιά δεν θα ’γγίξετε καρδιά αν ο λόγος δε βγαίνει απ' την καρδιά σας». Και ο λόγος της κ. Λαμπαδαρί­ δου' στη «Μαρούλα» της πηγάζει μέσα από την καρδιά της, γι’ αυτό τέρπει αισθητικά, αλλά και, ταυτό­ χρονα, φρονηματίζει. ΛΕΩΝΙΔΑΣ ΒΕΛΙΑΡΟΥΤΗΣ

προικισμένη εικόνα της δραματικής εμπειρίας των Ελλήνων της Ιωνίας και της γερμανικής κατοχής, όπως αυτή καταγράφτηκε μέσα από χιλιάδες βιώματα. Μ’ ένα ύφος απλό και σίγουρα αφοπλιστικό διατρέχει χωρίς υπερβολή ένα δύσκολο στην εκτέλεσή του έργο, διανθισμένο από τοπικές διαλέκτους που αποσκοπούν στη συγκρότησή του ως έργο ιστορικό. Και πράγματι, η ιστορία είναι η ασφαλιστική δικλείδα σε μια προσπάθεια κατά την οποία ο συγγραφέας, επιθυμεί να βάλει σε μια σειρά γεγονότα και καταστάσεις που επέδρασαν αρνητικά πάνω στον ελληνικό πληθυσμό, δοκιμάζοντας ταυτόχρονα τη μεγάλη λύπη για τις επερχόμενες τραγωδίες. Το βιβλίο κοσμείται από σφυρήλατα έργα του ίδιου του συγγραφέα. ΖΗΣΗ Ο ΙΚΟΝΟΜ ΟΥ: Ανθρώπινες σχέσεις. Αθήνα, Εκδόσεις «Πολύτυπο», 1987. Σελ.

78. Μια ομιλία που έγινε στα πλαίσια του Ανοιχτού Πανεπιστημίου της Σκιάθου, έρχεται να θίξει ορισμένες πλευρές α πό την πολλαπλότητα των ανθρώπινων σχέσεων, τη δημιουργία τους και εντέλει την αντιμετώπισή τους, ως αντικειμενική κατάσταση και συνάμα ως κοινωνικό γίγνεσθαι. Ο συγγραφέας Ζήσης Οικονόμου με το βαρύτιμο φιλοσοφικό έργο και την εθελοντική «εξορία» του στο νησί του Παπαδιαμάντη μακριά απ’ τα αθηναϊκά κυκλώματα αναλύει το θέμα του διεξοδικά και παροτρύνει τους ακροατές σε δυσκολότατες ερωτήσεις και παρεμβάσεις, ίδιον του θεσμού των Ελεύθερων Πανεπιστημίων που η πολιτεία έχει καθιερώσει. Η ομιλία, που βλέπει το φως της δημοσιότητας σε ευρύτερο φάσμα μετά το τύπωμά της σε

56/οδηγος

Νέα θέματα, νέες δομές Μ ΑΡ Ο Υ ΛΑ Σ ΚΑΪΑΦΑ: Ο κόσμος βαριέται να διαβάζει θλιβερές ιστο­ ρίες. Αθήνα, Κέδρος, 1987. Σελ.

72.

ΛΟ Τ Η Σ ΠΕΤΡΟΒΙΤΣ-ΑΝΑΡΟΥΤΣΟ ΠΟ ΥΑΟ Υ: Σπίτι για πέντε. Αθήνα, Πατάκης, 1987, σελ. 136.

Μεταξύ αυτών που καθορίζουν την ταυτότητα - μα και την αξία - ενός λογοτεχνικού έργου, είναι και η δομή (η αρχιτεκτονική άποψη, δηλαδή, σύμφωνα με τους κανόνες της οποίας, ο συγγρα­ φέας καταγράφει και αναπτύσσει το θέμα του). Και είναι η δομή, ίδιας αξίας στοιχείο στον τελικό καθορισμό του έργου, μ’ αυτήν που έχουν η λογοτεχνικότητα της φράσης, η ψυχογραφική ανάπτυξη των προσώπων, η υφή του θέματος και κάποια ακόμη παρόμοια στοιχεία που υπεισέρχονται στην επεξεργασία/δημιουργία ενός λογοτεχνικού κειμένου.

λογοτεχνικών έργων. Ό πω ς επίσης είναι γεγονός πως ο τύπος του τσιγγάνου συχνά έχει χρησιμοποιη­ θεί, στην Τέχνη, σαν σύμβολο ποιητικό ή ρεαλιστικό - ελευθε­ ρίας, ανεξαρτησίας, αμφισβήτη­ σης. (Στο σημείο αυτό, ας θυμηθούμε, στο χώρο πάντα της Παιδικής Λο­ γοτεχνίας, «Το τσίρκο της Ίρμας» της Νίτσας Τζώρτζογλου και όλα σχεδόν τα βιβλία της Ελένης Σαραντίτη-Παναγιώτου). Αλλά η Μαρούλα Κλιάφα είχε μια εντελώς διαφορετική ενεργο­ ποίηση του συγγραφικού της τα­ λέντου. Δεν είδε τους τσιγγάνους ούτε σαν σύμβολα ελευθερίας κ.α .π ., ούτε και σαν ρομαντικούς εκφραστές ενός ιδιόρρυθμου περι­ θωρίου. Γι’ αυτήν, η φυλή των τσιγγάνων είναι μια ομάδα ανθρώ­ πων που έχει το δικό της παρελ­ θόν, το δικό τι^ς παρόν, το δικό της μέλλον. Και που ζητά - ακριβώς γιατί της τό αρνούνται - να γίνουν και τα τρία σεβαστά από τούς υπό­ λοιπους ανθρώπους. Αυτή, λοιπόν, η έλλειψη σεβα­ σμού των πολλών προς τους λί­ γους, αυτός ο περιθωριακός ρατσι­ σμός, είναι που ώθηκε την Μ.Κ. στο να δημιουργήσει αυτό το βι­ βλίο και μάλιστα να το δημιουργή­ σει με τη συγκεκριμένη του δομή. Μια δομή που έχει τριπλή υπό­ σταση· και που, συνάμα, αμφισβη­ τεί και τις τρεις αυτές πλευρές της έκφρασής της. Το βιβλίο ξεκινά σαν ένα σύγ­ χρονο μυθιστόρημα. Μια μικρή τσιγγάνα αφηγείται την καθημερι­ νή ζωή της και τα καθημερινά γε­ γονότα που συμβαίνουν στον κα­ ταυλισμό τους. Τρυφερά, αλλά δίχως ωραίο-

Η αναζήτηση της δομής είναι ένα από τα πρώτιστα «άγχη» κάθε συγ­ γραφέα, αλλά και η ύπαρξη της μιας ή της άλλης εφαρμογής της, γίνεται μια από τις κύριες αφετη­ ρίες συμμετοχής (ή και μη) του αναγνώστη στα εντός του κειμένου διαδραματιζόμενα. Βέβαια, η δομή θα πρέπει να μην είναι αυθαίριετη καθορίζεται από το είδος του θέ­ ματος και του τρόπου ανάπτυξήτ του, αλλά και αντιστρόφως - ώς ένα βαθμό - είναι αυτή που το κα­ θορίζει και το αναπτύσσει. Τα πιο πάνω έχουν ισχύ για όλα τα είδη της πεζογραφίας, άρα και γι’ αυτήν που απευθύνεται σε παι­ διά. Πρέπει, όμως, να παραδεχτούμε - και για λόγους που δεν είναι του παρόντος σημειώματος ν ’ αναπτυ­ χθούν - πως η παραγωγή λογοτε­ χνικών έργων για παιδιά, δείχνει και όχι μόνο στον τόπο μας - μια τάση συντηρητισμού. Κι αυτός ο συντηρητισμός - ας τον θεωρήσου­ με σαν δισταχτικότητα - επηρεάζει και τη γλωσσική ενσάρκωση των κειμένων και τη θεματολογική ανά­ πτυξή τους, μα και τη δομική τους υπόσταση. Έ τσι, λοιπόν, τα πιο πολλά έργα που γράφονται για παιδιά, γρά­ φονται και οικοδομούνται πάνω σε αρχιτεκτονικά σχέδια καταξιωμένα

και κλασικά. Η χρησιμοποίηση μορφών που χαρακτηρίζονται από το ρίσκο της αναζήτησης, αποφεύ­ γονται από τους δημιουργούς του είδους. Έ τσι, όμως, η πορεία της λογο­ τεχνίας για παιδιά, εξαναγκάζεται σε μια μορφική στασιμότητα που αν και δεν δημιουργεί, προς το πα ­ ρόν, πρόβλημα ποιότητας, δεν μπορούμε να πούμε πως το ίδιο θα ισχύσει και στο μέλλον. Το πρόβλημα έχει τεθεί και πέρα από τις θεωρητικές απόψεις που έχουν αναφερθεί, υπάρχουν, ήδη, τα πρώτα δείγματα πρακτικής εφαρμογής της τάσης για αναζήτη­ ση νέων δομικών εκφράσεων στο χώρο της λογοτεχνίας για παιδιά. Δύο από τα πιο πρόσφατα δείγ­ ματα αυτού του είδους - και μάλι­ στα από τα πιο πρωτοποριακά - εί­ ναι και το «Ο κόσμος βαριέται να διαβάζει θλιβερές ιστορίες» της Μαρούλας Κλιάφα και το «Σπίτι για πέντε» της Δότης ΠέτροβιτςΑνδρουτσοπούλου. Θέμα του πρώτου η παρουσίαση των συνθηκών ζωής των ελλήνων τσιγγάνων κι ακόμα μια γνωριμία με τον κόσμο τους (τόσο τον εξωτε­ ρικό όσο και τον εσωτερικό). Είναι αλήθεια πως η φυλή των τσιγγάνων έχει αποτελέσει μια πλούσια πηγή έμπνευσης και δημιουργίας πολλών

οδηγος/57 ποίηση· γλαφυρά· ρεαλιστικά- κά­ ποτε συναισθηματικά, ο αναγνώ­ στης εισέρχεται μέσα στον καταυλι­ σμό, γνωρίζει πρόσωπα και συνθή­ κες, σχεδόν ταυτίζεται μαζί τους. Η συναισθηματική φόρτιση επιτελείται. Και μόλις ολοκληρωθεί, το μυθιστόρημα σταματά. Έτσι από­ τομα. Ποτέ δεν θα μάθουμε το τί, άραγε, θα συμβεί την αμέσως επό­ μενη στιγμή εκείνης που μόλις αφη­ γήθηκε. Τώρα τη θέση της ταύτισης θα την πάρει η αντικειμενική ανά­ πτυξη. Η συγγραφέας μετατρέπεται σε δημοσιογράφο και οδηγεί τον ξαφνιασμένο αναγνώστη της μέσα σε δημοσιεύματα εφημερίδων, συνεντεύξεις και ψυχρές περιγρα­ φές. Μέσα από αυτά «βγαίνει» αβίαστα και ντοκουμενταρισμένα, η α­ ντιμετώπιση των άλλων (ο ρατσι­ σμός τους). Βγαίνει και, το ίδιο ξε­ κάθαρα, η διάθεση των τσιγγάνων να ενταχθούν στο κοινωνικό σύνο­ λο διατηρώντας όμως και τις ιδιαι­ τερότητας τους. Βγαίνει, τέλος, και η τραγικότητα της αναμενόμενης σύγκρουσης και το απάνθρωπο του αποτελέσματος της. Ό λ α αυτά, μέσα από μια γραφή - όπως είπαμε - δημοσιογραφική. Δηλαδή, μέσα από την πορεία μιας έρευνας. Μα η Μ.Κ. θέλει να εμπεδωθούν, ακόμα πιο πολύ, οι από­ ψεις της στη συνείδηση του ανα­ γνώστη, γι’ αυτό και καταφεύγει στη φωτογρφία. Ό ,τ ι δεν μπόρεσε να καλύψει ο λόγος με τη διαυγή του υπόσταση, το καλύπτει η εικόΒιβλίο, λοιπόν, που δεν εντάσσε­ ται απόλυτα σε κανένα είδος. Κι αυτό, είναι η δομή του εκείνη που το έχει αποφασίσει. Α ν το «Ο κόσμος βαριέται να διαβάζει θλιβερές ιστορίες» είναι ένα κείμενο που η δημιουργός του θέλησε να το κρατήσει σε μια ερμα­ φρόδιτη μορφή και γι’ αυτό χρησι­ μοποίησε μιαν αντίστοιχη δομή, το . «Σπίτι για πέντε» - και η δική του δημιουργός - φιλοδόξησε να είναι ένα γνήσιο μυθιστόρημα, με μια σύγχρονη - ίσως και ριζοσπαστική - δομή, η οποία άλλωστε ταυτίζε­ ται και με το θεματολογικό του ποιόν. Έ νας άντρας, που πέθανε η γυ­ ναίκα του και τον άφησε μ’ ένα αγόρι. Μια γυναίκα χωρισμένη, με το δικό της αγόρι. Θα παντρευτούν - που σημαίνει, πως δυο οικογέ­ νειες γίνονται μια. Μια μετάλλαξη που σίγουρα έχει ν’ αντιμετωπίσει

πολλά εσωτερικά προβλήματα έως ότου φθάσει στην πλήρη εφαρμογή της (κάτι που συμβολίζεται με τον ερχομό ενός τρίτου παιδιού). Θέμα, λοιπόν, σύγχρονο. Και για την ελληνική πραγματικότητα της παιδικής λογοτεχνίας, ίσως και ριζοσπαστικό, μιας και παρακά­ μπτει κάποιες παραδεχτές εικόνες κοινωνικού συμβολισμού και στη θέση τους τοποθετεί κάποιες άλλες. Βέβαια, αυτό δεν σημαίνει πως αμ­ φισβητούνται κάποιες σχέσεις και αξίες (π.χ. η αγάπη και η τελική παραδοχή της ύπαρξης του «νέου αδελφού»). Αλλά, πριν αναγνωρι­ στούν, υφίστανται μια διερεύνηση και μια αιτιολόγηση. Πάντως, έτσι ή αλλιώς, το θέμα θα μπορούσε κάλλιστα ν ’ αποδοθεί σε μυθιστόρημα κλασικής δομής. Η Λ.ΙΙ.-Α . αποφάσισε - και πολύ σωστά - να χρησιμοποιήσει μια μοντέρνα δομή, μια δομή, σχεδόν, κινηματογραφική. Αφηγήσεις σε πρώτο πρόσωπο ' των δυο αγοριών. Γράμματα της μητέρας. Τηλεφωνήματα του πατέ­ ρα. Έτσι θα προχωρεί η υπόθεση και ασφαλώς είναι η υφή της δομής που πλησιάζει τα κεντρικά πρόσω­ πα πολύ κοντά στον αναγνώστη. Βέβαια, η δομή από μόνη της δεν θα μπορούσε να επιτύχει αυτό το πλησίασμα. Είναι και η γραφή που ξέρει και μεταβάλλεται ανάλογα με το πρόσωπο το οποίο περιγράφει. Η Λ.Π .-Α . όπως και σ’ όλα της τα προηγούμενα μυθιστορήματα δεν αφήνει τίποτε στην τύχη. Κάθε γραμμή της εξυπηρετεί και ένα σκοπό - ίσως και περισσότερους. Έτσι, στο «Σπίτι για πέντε» υπάρχει και η τρυφερότητα και ο προβληματισμός και η αισιοδοξία και η ψυχολογική κάλυψη και το χιούμορ και η συναισθηματική φόρτιση, όπως και η σχετική πλοκή και η σχετική αγωνία. Υπάρχουν όλα, σε δόσεις σοφά μελετημένες από τη συγγραφέα. Και τελικά, αυτό το βιβλίο μπο­ ρεί και κερδίζει τον αναγνώστη του, γιατί είναι ένα μυθιστόρημα που γνωρίζει τους στόχους του, γνωρίζει τα μέσα που επέλεξε για να επιτύχει αυτούς τους στόχους, κι έτσι διαθέτει μια ειλικρίνεια και μια αμεσότητα που συμβαδίζουν με τον προγραμματισμό και την ανά­ λυση. Οι νέες συνθήκες που χαρακτη­ ρίζουν την νεοελληνική κοινωνία, ήταν μέσα στις βασικές προθέσεις

βιβλίο, έχει όλα τα χαρακτηριστικά ενός προικισμένου πνεύματος απ’ το οποίο ο αναγνώστης έχει να κερδίσει πολλά.

ΕΛΕΝΑ ΠΕΓΚΑ: Α υ τ ή θ ε ρ ι ν ή . Αθήνα, Εκδόσεις « Ά γρα», 1986. Σελ. 29. Η Ε.Π δουλεύει το κείμενό της με τη δοκιμασμένη γραφή του εσωτερικού μονολόγου, δίνοντας ένα τεράστιο βάρος στην εκφορά ποιητικών και εκφραστικών στοιχείων και προσδιορίζοντας με συνέπεια την ευθύνη απέναντι σ’ αυτό το είδος. Το υποτυπώδες θέμα συμπλέκεται με την αμφίδρομη σχέση άνθρωπος-πόλη και πιο συγκεκριμένα γυναίκα-πόλη, απ’ όπου συνάγονται συμπεράσματα πολλών ιδιοτήτων και εκφάνσεων, δημιουργώντας μια μικρή αλλά από κάθε άποψη τεκμηριωμένη λειτουργική ανάγκη. Οι 29 πυκνές σελίδες του βιβλίου είναι πλήρεις από ενσωματωμένα μηνύματα για τον αναγνώστη, ο οποίος θα αναγνωρίσει εύκολα και τη δική του διαρκή αναπόληση στο χάσιμο της πόλης ή το αντίθετο τη δική του απομόνωση στο αγκάλιασμά της.

ΑΝ ΑΣΤΑΣΗ ΒΙΣΤΩΝ1ΤΗ: Η κ ρ ίσ η και η κα τα στο λή.

Κριτικά δοκίμια. Αθήνα, Εκδόσεις «Νεφέλη», 1986. Σελ.

188. Τα δοκίμια του Αναστάση Βιστωνίτη στον τόμο «Η κρίση και η καταστολή», χωρίζονται σε δύο πεδία άσκησης εντελώς διαφορετικά μεταξύ τους. Στον πρώτο χώρο ανιχνεύονται συγγραφείς όπως ο Χάξλεϋ, ο

58/οδηγος της Λ.Π .-Α . να παρουσιαστούν. Και παρουσιάζονται. Τα τέσσερα κύρια πρόσωπα του έργου εκπρο­ σωπούν τέσσερις διαφορετικές κα­ τηγορίες ανθρώπινων αναγκών. Είναι σαφές πως η συγγραφέας φροντίζει να τονίσει κυρίως αυτές των δυο παιδιών και μάλιστα όσες αφορούν στο πιο μεγάλο. Η εφη­ βεία, λοιπόν, σχεδόν πρωταγωνι­ στεί και είναι ένα από τα προτερή­ ματα της σύλληψης η αναφορά του πρώτου ερωτικού σκιρτήματος. Παρ’ όλα αυτά η δομή απαιτούσε μια πιο κυκλική αντιμετώπιση των ηρώων - ή τουλάχιστον έδινε την

ευκαιρία να πραγματωθεί κάτι τέ­ τοιο. Τα γράμματα της μητέρας, τα τηλεφωνήματα του πατέρα θα μπο­ ρούσαν να μην είναι μόνο κεφά­ λαια «εξυπηρέτησης» της εξέλιξης των υποθέσεων των άλλων, μα και «ανάπτυξης» των ατομικών προ­ βληματισμών. Αλλά ο στόχος της Λ.Π .-Α . ήταν να φτιάξει ένα κεί­ μενο για τους εφήβους (το «για» έχει και την έννοια του προς τα μέ­ σα και του προς τα έξω). Και αυτή την πρόθεση θέλησε να την υλο­ ποιήσει μέσα από μια νέα δομή. Σεβόμαστε την πρόθεση και καμα­ ρώνουμε το αποτέλεσμα.

Βλέποντας πια και τα δυο βι­ βλία, εκείνο που τελικά θα πρέπει, ίσως, να θεωρηθεί το σημαντικότε­ ρο, είναι το ότι δυο καταξιωμένες συγγραφείς τολμούν θεματολογικά ανοίγματα και ρισκάρουν νέες δο­ μικές ενσαρκώσεις. Η τόλμη είναι - και ήταν - το πρώτο στοιχείο που πρέπει να δια­ θέτει κάθε καλλιτέχνης. Η Μαρούλα Κλιάφα και η Λότη Πέρτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου φροντίζουν να επιβεβαιώσουν αυ­ τόν τον κανόνα.

ΜΑΝΟΣ ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ

Η αθάνατη, άπιστη ερωμένη, η θάλασσα ΤΖΟΖΕΦ ΚΟΝΡΑΝΤ: Ο Αράπης τον Νάρκισσου. Μετάφραση: Ξενο­ φών Κομνηνός. Εκδόσεις Ζώδιο. Αθήνα, 1986. Σελ. 238+2 λευκές.

8ο.

«Ένα έργο που προσδοκά, όσο και ταπεινά, να σταθεί στο ύψος της τέχνης, οφείλει να δικαιώνεται μέσ’ από κάθε γραμμή. Και η ίδια η τέχνη μπορεί να οριστεί ως μια προσπάθεια, προση­ λωμένη σ’ ένα και μόνο στόχο, ν’ αποδοθεί το ύψιστο είδος δι­ καιοσύνης στο ορατό σύμπαν με τη φανέρωση της πολύπτυχης και μιας αλήθειας, που υφέρπει σε κάθε όψη». Μ’ αυτά τα λόγια αρχί­ ζει τον πρόλογό του στο «πρώτο του αριστούργημα», το μυθιστό­ ρημα «Ο Αράπης του Ναρκίσσου»,1ο Τζόζεφ Κόνραντ,2 κι αυτή η δικαίωση της τέχνης, που προγραμματίζει κατά κάποιο τρόπο για το έργο του αυτό, πραγματοποιείται μέσα στις σελίδες του. Γιατί το έργο αυτό, ως έκφραση μιας πτυχής της αλήθειας, που εί­ ναι η αλήθεια της πραγματικότητας και της ζωής, πετυχαίνει να δώσει τη βαθύτερη ουσία της, την απροσ­ διόριστη εσωτερικότητά της, εκεί που τα επιφαινόμενα γεγονότα δη­ μιουργούν το πλέγμα της εξωτερι­ κής της υπόστασης. Ο Κόνραντ κα­ τέχει αυτό το μυστικό, που είναι σύμφυτο με την ιδιότητα του καλ­ λιτέχνη, να βλέπει με τα παρθενικά του μάτια τον κόσμο, άμεσα και ορθά - δηλαδή αντίστροφα απ’ ό,τι τον βλέπουν τα μάτια των άλλων ανθρώπων. Αυτή η αμεσότητα έχει τη δύναμη να εισδύει ώς την καρ­ διά των πραγμάτων και να φέρνει στην επιφάνεια εκείνα που συνιστούν τις αιτίες και τις αιτιότητές

τους, τις σχέσεις και τους συνδέ­ σμους και τις εξαρτήσεις τους, εκείνα, τέλος, που τα ενώνουν, αυ­ τά τα ειδικά και απομονωμένα, με το σύμπαν της ανθρώπινης οικου­ μένης. Απευθύνεται στην εσωτερι­ κή μας περιοχή κι αν φιλοσοφεί πάνω στη μοίρα της ύπαρξής μας, αυτό γίνεται με την καλλιτεχνική, και, ειδικότερα, την ποιητική έκ­ φραση, τη μόνη που δικαιώνει τε­ λικά τις ανθρώπινες προσπάθειες. Ο Κόνραντ πιστεύει στον ανθρώπι­ νο εσωτερισμό, πιστεύει στον άν­ θρωπο, γενικότερα, κι αν τον βλέ­ πει μέσα σε μια μεταφυσική προο­ πτική, και τον ίδιο και τον αγώνα του, είναι γιατί θέλει ν ’ ανεβάσει αυτόν τον εσωτερισμό σε μιαν ένω­ ση με την όλη υπόσταση του κό-

σμου και τον σύμπαντος. Την αν­ θρωπότητα - μια λεπτομέρεια, αλ­ λά τόσο σημαντική, στην απειροσύνη του κόσμου - που συντελεί κι αυτή στο να διατηρεί αυτός ο κό­ σμος την αρμονία, τη συνεκτικότη­ τα και την ένωσή του, την παρακο­ λουθεί με συμπονετικό βλέμμα και την αγκαλιάζει με τη συναισθημα­ τική του βιοσοφία, επιλέγοντας τα βιώματά του απ' τον πλούτο των εμπειριήν που η ίδια του προσφέ­ ρει, και αποδίδοντάς της την οφει­ λή του με καλλιτεχνήματα. Γιατί το αντίκρυσμα, τελικά, ενός έργου τέ­ χνης δεν είναι άλλο από το χρέος που νιώθει ο καλλιτέχνης απέναντι στη ζωή και τις προσφορές της να σφυρηλατήσει στο εργαστήρι της σκέψης του και της καρδιάς του, σαν γνήσιος χρυσοχόος, το νόμισμα της δικής του αξίας. Α πό κει και πέρα, η δικαίωσή του είναι πια θέ­ μα χρόνου - άλλα νομίσματα αποχτούν μεγάλη αξία και όσο περνά ο καιρός βαραίνουν περισσότερο, άλλα αμαυρώνονται και χάνουν ώσπου καταντούν απλά αντικείμε­ να περιέργειας. Μια ανθρωπότητα που παραδέρ­ νει στο χάος της ατρύγετης θάλασ­ σας είναι και το πλήρωμα στο κα­

οδηγος/59 ράβι «Νάρκισσος», ένα «κλίπερ» 1336 τόνων, καράβι πραγματικό, που ο Κόνραντ ήταν σ' αυτό δεύτε­ ρος αξιωματικός το 1884, κι έκανε ταξίδι απ’ τη Βομβάη στην Α γ­ γλία.3 Κι η ανθρωπότητα αυτή, αν και φαινομενικά δείχνει να 'ναι έρ­ μαιο στο έλεος των κυμάτων, συ­ ντηρεί στο βάθος της συσσωρευμένης της εμπειρίας μια πίστη για τη ζωή και την ανεβάζει σε πρώτη αξία: μόνο όποιος αντιμετωπίζει κάθε στιγμή να χάσει αυτό που κα­ τέχει. γνωρίζει και τη βαθύτερή του αξία. Και μπορεί αυτή η απο­ τίμηση να περιέχει αρκετό υποκει­ μενισμό, όμως αυτό ίσα ίσα είναι το μεγάλο μυστικό: ότι ο αντικι π α ­ νικός κόσμος περιβάλλεται με τον ανθρώπινο συναισθηματισμό κι έτσι, μεσ’ από την ουσιαστικότερη λειτουργία του ψυχισμού, τη συ­ ναισθηματική, ο άνθρωπος ενώνε­ ται με τον κόσμο που τον περιζώνει και γίνεται έτσι, χωρίς τις περισσό­ τερες φορές να το συνειδητοποιεί, η ψυχή του κόσμου αυτού, ο παλ­ μός του. Καί ίσως το πράγμα να μην έχει αυτό καθαυτό αξία: το υπαρξιακό πρόβλημα δεν είναι για τον αντικειμενικό κόσμο, που ακο­ λουθεί τους απαρασάλευτους νό­ μους του χωρίς να τους βιώνει, γιατί αυτός ο ίδιος είναι η ζωή μα­ ζί και οι νόμοι· το πρόβλημα είναι για τον άνθρωπο που το αντιμετω­ πίζει και που θέτει τον εαυτό του ως υποκείμενο στην αντικειμενικό­ τητα του κόσμου. Το περιεχόμενο όμως που ως αντίβαρο ισορροπεί την υποκειμενική θεώρηση δεν εί­ ναι άλλο από την καλλιτεχνική με­ τουσίωση με την αποτύπωση που η έκφραση του δημιουργού συνει­ σφέρει στην κατανόηση και στη δι­ καιοσύνη της ζωής. Αυτή η θεώρηση, που, ενδεχομέ­ νως, περιέχει μια μεταφυσική κα­ ταφυγή, δεν αρνείται την αναπα­ ράσταση της πραγματικότητας, δεν αφήνει έξω από τη θύρα της τους προβληματισμούς μιας κοινωνικής αδικίας και ανισότητας μέσα στο ανθρώπινο σύμπαν. Αντίθετα, πά­ νω σ' αυτή την πραγματικότητα στηρίζει την καλλιτεχνική της ανάθλασμένο και ασαφέ: περίγραμμα της αφήγησης και το υποτάσσει στην αναγκαιότητά της, ώστε να μην απομακρύνεται από το αντι­ κείμενό της. Γιατί τι αξία έχει ένα έργο τέχνης αν δε βλέπει τον κόσμο μεσ' από τα ανθρώπινα μάτια, αν στο κέντρο του δεν έχει τοποθετή­

σει τον άνθρωπο μ’ όλα τα πλέγμα­ τα που οι κοινωνικές του εξαρτή­ σεις έχουν συναγάγει στις εσωτερι­ κές του προεκτάσεις; Ο Κόνραντ, όπως εξάλλου συμβαίνει και με άλ­ λους θαλασσογράφους, αποσπά από τη συμπαγή θαλασσινή του ε­ μπειρία ένα τμήμα, που του δίνει την αυτοτέλεια της τέχνης του, ωστόσο αυτό το τμήμα το νιώθει κανείς ως μέρος ενός συνόλου, που προϋποθέτει μια προϊστορία και προεκτείνει μια συνέχεια. Είναι η προϊστορία της θαλασσινής εμπει­ ρίας, που ο αναγνώστης την υπο­ νοεί και η προέκταση της συνέ­ χειας. που ο συγγραφέας αφήνει να απλωθεί μπροστά του, ανοίγοντας το παράθυρο της αφήγησής του προς το ασημωμένο πέλαγος του μέλλοντος, μέσα στο «κυαναυγές ίον» της αθάνατης νύχτας. Έτσι και το μυθιστόρημά του «Ο Αράπης του Ναρκίσσου» προϋπο­ θέτει τη θαλασσινή προϊστορία του καραβιού με το πλήρωμά του δεμέ­ νο σ' αυτό με το πάθος και την πα­ ραφορά που μόνο ο έρωτας προς την άκαρδη και άπιστη, αλλά αθά­ νατη ερωμένη, τη θάλασσα, μπορεί να δημιουργήσει και αφήνει τον αναγνώστη να σ’-οχαστεί τη συνέ-

Ό ργουελ και ο Μπέκετ και στον δεύτερο θέματα για την ποίηση, την ποιητική περιπέτεια, την αφήγηση και την κριτική. Το ύφος είναι βατό και κατά συνέπεια το βιβλίο ευκολοδιάβαστο, έτσι ώστε να κινείται σ’ ένα στάδιο προσωπικής αλλά συνάμα και αντικειμενικής διερεύνησης των πονημάτων, που απ’ τη φύση τους αγνοούν τις πολυδαίδαλες και μυστικοπαθείς αντιδράσεις. Τα δοκίμια του ποιητή Βιστωνίτη, προσφέρουν πολλά σ’ ένα μέρος της ελληνικής σκέψης, που απ’ τα πράγματα βρίσκεται ακόμη σε λανθάνουσα κατάσταση. ΣΤΕ Φ ΑΝ Ο Υ ΤΣΕΡΜΕΓΚΑ ΛΕ ΥΤΕ ΡΗ ΤΣΙΡΜΙΡΑΚΗ: NO P A S A R A N . Αθήνα, Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», 1987. Σελ. 132. Ο Ισπανικός εμφύλιος πόλεμος που χαρακτηρίστηκε και ως «ο πόλεμος των ποιητών» υπήρξε ένα α π’ τα σημαντικότερα γεγονότα του αιώνα μας, καθώς ο Ισπανικός λαός εμψυχωμένος από χιλιάδες αντιφασίστες που έφταναν απ’ όλες τις χώρες του κόσμου, προσπάθησε να διώξει τον Φράνκο και να φέρει την πραγματική δημοκρατία στον τόπο. Α π ’ αυτό το προσκλητήριο δε θα μπορούσαν να λείπουν οι Έλληνες μαχητές, πολλοί απ’ τους οποίους έδωσαν και τη ζωή τους γι’ αυτή την ιδέα, σ’ όλα τα μέρη της Ισπανικής γης. Το παρόν βιβλίο φέρνει στην επιφάνεια τη δράση των Ελλήνων αγωνιστών, που με ελάχιστα μέσα και με σπουδαιότερη συνδρομή τη δύναμη της ψυχής τους, πολέμησαν ενάντια στη δικτατορία σαν να επρόκειτο για τη δική τους πατρίδα. Είναι επίσης εμπλουτισμένο από αποσπάσματα εφημερίδων της εποχής, ημερολογίων και γραμμάτων των αγωνιστών.

ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

60/οδηγος χεια της θαλασσινής μοίρας αυτών των ανθρώπων, που ενώ στη στε­ ριά είναι τα πιο αδέξια και ανοικονόμητα πλάσματα, ένας μικρόκοσμος, που προορίζεται για το περι­ θώριο, στη θάλασσα είναι οι μεγά­ λες και δυνατές ψυχές, οι θαρρα­ λέοι και ηρωικοί αγωνιστές, που παλεύουν με τα ακατάλυτα στοι­ χεία. Είναι γι’ αυτό ήρωες τραγικοί κι αυτή η τραγικότητα αναδύεται κάθε στιγμή μέσ' από την αφήγηση και ντύνει με μια μοναδική ποίηση αυτόν τον κόσμο, όπου τα επώνυμα πρόσωπα διαγράφονται μέσα στις φωτοσκιάσεις των αποσπασματι­ κών εκφράσεων ενός συνόλου, και μπαινοβγαίνουν από την ανωνυμία στην προσωπική περιοχή με τον πιο απλό και φυσικό τρόπο. Βέβαια, η διαγραφή των χαρα­ κτήρων γίνεται από το συγγραφέα με περισσή μαστοριά, όμως οι χα­ ρακτήρες αυτοί περισσότερο απο­ δίδουν ανθρώπινους τύπους παρά ανθρώπινες ιδιαιτερότητες. Είναι μια οικουμένη μ’ όλη την κλίμακα των αρετών και των αδυναμιών, της καλοσύνης και της κακίας, της μεγαλοψυχίας και της ταπεινότη­ τας, της ταπεινοφροσύνης και του εγωισμού, της ένθερμης στοργής και της αδιαφορίας. Κι αυτό, γιατί σημασία εδώ δεν έχει το άτομο: η συλλογική ζωή και η συλλογική συμπεριφορά - αυτό μετράει στη ματιά του καλλιτέχνη, που βλέπει «πάνω στα παντέρημα νερά να γλι­ στράει ένα καράβι - ένα καράβι από ίσκιο που το κουμαντάρει ένα τσούρμο Σκιές» (σελ. 220-221). ·Κι αυτό το τσούρμο που ζει και δου­ λεύει, παλεύει και αγωνιά και προσδένεται στο μοναδικό του «θαλάσσιο ξύλο» - που είναι μαζί το βάσανό του και η σωτηρία του συστρέφεται γύρω από το άρρωστο κορμί ενός νέγρου, ενός «αράπη», που δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει το ταξίδι (παραλίγο να πρόσθετα «της ζωής του», αλλά δε θα ’θελα να δω στο μυθιστόρημα αυτό, όπως και στ' άλλα του Κόνραντ, συμβο­ λισμούς, αλληγορίες ή υπαινιγ­ μούς: αρκεί, νομίζω, η αμεσότητα Σημειώσεις

της τέχνης να δημιουργήσει και αξιόλογο περιεχόμενο στο έργο της). Γύρω στο σακατεμένο αυτό σώμα στριφογυρίζει το τσούρμο του «Ναρκίσσου», όπως το μελίσσι που του χάλασαν τη φωλιά. Κι ο Κόνραντ είναι μοναδικός μάστορας να εικονογραφεί και να ψυχολογεί, να εντείνει και να χαλαρώνει, να υψώνει και να καταβυθίζει τις αν­ θρώπινες αντιδράσεις, όπως το κα­ ράβι του, που παραδέρνει μέσα στον κλύδωνα. Μέσα από τις αντι­ δράσεις (τη συμπεριφορά, τον απο­ σπασματικό και υπαινικτικό λόγο, τη σκέψη, τις κινήσεις, τη συναι­ σθηματική φόρτιση ή εκκένωση) του πληρώματος δίνεται περισσό­ τερο η τρικυμία του ωκεανού και ο παραδαρμός του καραβιού, παρά με την περιγραφή κι έτσι, η καλλι­ τεχνική αποτελεσματικότητα είναι αμεσότερη και πιο δραστική. Το καράβι, ο «Νάρκισσος», παίρνει με τον τρόπο αυτό, μέσ’ από τον ψυχι­ σμό του πληρώματός του, την έμψυχή του υπόσταση και γίνεται ο πρωταγωνιστής στο μυθιστόρημα. Και πώς μπορούσε να γίνει διαφο­ ρετικά σ’ ένα θαλασσογράφημα, όπου το καράβι είναι η ζωντανή ψυχή της απερίγραπτης θάλασσας; Α πό το μυθιστόρημα λείπει η πε­ ριπεπλεγμένη εξέλιξη, που ίσως προσδοκούσε κανείς:4 η βασική του γραμμή είναι ευθεία, όπως η ρότα του καραβιού: το κλίπερ ξεκι­ νάει από τη Βομβάη με προορισμό την Αγγλία. Ανάμεσα στο ετερό­ κλητο πλήρωμα κι ένας αράπης. Στο ταξίδι του το καράβι πέφτει πάνω στον αναπόφευκτο τυφώνα, ταλαιπωρείται ώσπου να περάσει και ύστερα συνεχίζει το ταξίδι με σχετική γαλήνη. Κάποια μέρα, ο αράπης, που είναι άρρωστος, πε­ θαίνει. Τον δέχεται η απέραντη α ­ γκαλιά της θαλασσας και υ «Νάρ­ κισσος» κάποτε φτάνει στον προο­ ρισμό του. Εδώ ο αφηγητής - που είναι ο ίδιος ο συγγραφέας, το έρ­ γο είναι στο μεγαλύτερο μέρος τοι· αυτοβιογραφικό5 - ξεμπαρκάοι ι και το έργο τελειώνει με την αν<< πόληση των συντρόφων του ταξί

και όχι λαϊκή σύνθετη: Πρ6λ. άνθρωπος-ανθρώπου, δάσκαλος-δα1. Προτιμώ τον τόνο της γενικής στην σκάλου, θάνατος-θανάτου, κ.ά.π. παραλήγουσα και για τη μουσικότη­ 2. Ο Τζόζεφ Κόνραντ, που το πραγμα­ τα της εκφοράς και (πράγμα συναφές τικό του όνομα ήταν Theodor Josef εξάλλου) για το λόγο ότι έτσι είναι Konrad Walecz Korzeniowski, πολω­ σύμφυτος με το γλωσσικό μας αίσθη­ νικής καταγωγής, γεννήθηκε στην μα. Αυτός είναι και ο λόγος που η Ουκρανία το 1857. Ο πατέρας του, Γραμματική αυτόν τον τύπο περιγρά­ εθνικιστής συγγραφέας, εξορίστηκε φει, εφόσον πρόκειται για λόγια λέξη από την Πολωνία, μαζί με τη γυναί-

διού μέσα στα μυστηριώδη σκοτει­ νά νερά της αχερούσιας μνήμης. Κι όμως, αυτή η απλή ιστορία, πόσες διακυμάνσεις και πόσες ψυ-

ταγράφει. Με πόση ένταση και δύ­ ναμη δίνει μέσ' από τις καταστά­ σεις αυτές την περιρρέουσα ατμό­ σφαιρα του θαλάσσιου κλύδωνα, που λες κι είναι η φυσική αντανά­ κλαση της εσωτερικής αγωνίας του πληρώματος. Ο Κόνραντ αποδίδει με το έργο του αυτό την απαιτούμενη δικαιοσύνη σ’ αυτή την ταλαι­ πωρημένη ανθρωπότητα και την ανεβάζει με την εκφραστική του τέ­ χνη στο πεδίο της διαρκούς πνευ­ ματικής πραγματικότητας, που εί­ ναι εξάλλου και η μόνη που κατα­ ξιώνει την ανθρώπινη εσωτερικό­ τητα και την ενώνει με το σύμπαν της ανθρωπότητας της στεριάς. Η μετάφραση του μυθιστορήμα-, τος, που έγινε από τον Ξενοφώντα Κομνηνό, συμφυής με το πρωτότυ­ πό της, χρησιμοποιεί πλήθος ναυτι­ κών λέξεων και όρων σε καίρια ση­ μεία του κειμένου. Οι λέξεις (ή και εκφράσεις) αυτές, αν και φορές μπορεί να δημιουργούν αμηχανία στον αμύητο αναγνώστη, ωστόσο είναι οι μόνες που λειτουργούν. Για την εξήγησή τους παρατίθεται από το μεταφραστή ένα γλωσσάρι (σελ. 223-231), που, αν εξαιρέσου­ με κάποιες περιπτώσεις, μπορεί να χαρακτηριστεί από ερμηνευτική επάρκεια.0 Στο τέλος του βιβλίου παρατίθεται ακόμα ένα σχέδιο του «Ναρκίσσου» (σελ. 233) με την ονοματολογία των κυριότερων με­ ρών και εξαρτημάτων του. Δεν πρέπει να παραλείψουμε να επισημάνουμε την καλαίσθητη έκ­ δοση του μυθιστορήματος: τηρεί τους τυπογραφικούς κανόνες πράγμα σπάνιο στη σημερινή Ελ­ λάδα των άπειρων εκδόσεων - και το βιβλίο, όπως και τα υπόλοιπα του εκδοτικού αυτού οίκου, είναι πραγματικό κόσμημα για τη βι­ βλιοθήκη.

ΚΩΣΤΑΣ ΧΩΡΕΑΝΘΗΣ κα του, στη Ρωσία, για την πολιτική του δράση. Ο Κόνραντ, στα 11 χρό­ νια του, μένοντας ορφανός, κηδεμο­ νευόταν από κάποιον θείο του. Σε ηλικία 17 ετών πήγε στη Μασσαλία για να ακολουθήσει το επάγγελμα του ναυτικού. Ύστερ’ από τέσσερα ταραγμένα χρόνια, μπάρκαρε μ’ ένα αγγλικό φορτηγό και πήρε το δίπλω­ μα του πλοιάρχου το 1886 καθώς και

οδηγος/61 τη βρεττανική υπηκοότητα. Πα­ ντρεύτηκε το 1895. Το πρώτο του βι­ βλίο («Η τρέλα του Αλμαγιερ» - ΑΙmayer’s Folly) εκδόθηκε το 1895, ωστόσο πλατύτερα γνωστός έγινε το 1913 - ήταν πια πενήντα έξι χρονών - με το βιβλίο του «Chance». Τα έργα του, που αναφέρονται στη μεγάλη του αγάπη, την αθάνατη θάλασσα, τα έγραψε στην αγγλική γλώσσα, μό­ λο που η δεύτερη γλώσσα του ήταν η Γαλλική και τα αγγλικά τα έμαθε σε ηλικία είκοσι χρόνων - ανήκει έτσι στην αγγλική γραμματεία. Έγραψε ανάμεσα στ’ άλλα: «Ο απόβλητος των νησιών» (An, Outcast of the Is­ lands, 1896), «Ο Αράπης του Ναρ­ κίσσου» (Nigger of the Narkissus,, 1897· ίσως είναι πιο σωστή η χρονο­ λογία αυτή από το 1898, που σημειώ­ νεται στην Εισαγωγή του μυθιστορή­ ματος, σελ. 10), «Λόρδος Τζιμ» (Lord Jim, 1900), «Τυφώνας» (Typ­ hoon, 1903· κι εδώ υπάρχει κάποια διαφορά από την Εισαγωγή, που ση­ μειώνεται το 1902 ως χρονολογία του έργου), «Η περιπέτεια» (Romance, 1903), «Λοστρόμος» (Nostromo, 1904· η γραφή Nosfromo της Εισαγω­ γής οφείλεται πιθανώς σε τυπογρα­ φική αβλεψία), «Ο μυστικός πράκτο­ ρας» (The Secret Agent, 1907), «Κά­ τω απ' τα μάτια της Δύσης» (Under Western Eyes, 1911), «Νίκη» (Victo­ ry, 1915), «Η γραμμή της σκιάς» (The Shadow Line, 1917), «Το χρυσό βέ­ λος» (The Arrow of Gold, 1919), «Λύτρωση» (The Rescue, 1920. «Ο τυχοδιώκτης» (The Rover. 1923), Mm μέρα ακόμη. (One Day more.

Μερικά από τα έργα του έχουν μετα­ φραστεί στα ελληνικά.

3. Ως προμετωπίδα στο βιβλίο υπάρχει σχεδιάγραμμα του ταξιδιού που έκα­ με ο «Νάρκισσος»: από τη Βομβάη κατευθύνθηκε νοτιοδυτικά, πέρασε το ακρωτήριο της Καλής Ελπίδας, στράφηκε βορειοδυτικά και ύστερα συνέχισε βόρεια ώς το νησί Φλόρες. του νησιωτικού συγκροτήματος των Αξορών. Από κει συνέχισε βορειοα­ νατολικά και ύστερα ανατολικά, πέ­ ρασε το στενό της Μάγχης κι έφτασε 4. Την έλλειψη πλοκής είχα την ευκαι­ ρία να επισημάνω και στο μυθιστο­ ρηματικό έργο του Ά γι Φωτεινού («Το αλφάβητο της θαλασσινής οι­ κουμένης», «διαβάζω», 164, σελ. 6567, [25.3.87]). Και ο Φωτεινός είναι θαλασσογράφος και, όπως ο Κόνραντ, καταγράφει την εσωτερική πε­ ριπέτεια των ηρώων του. Η θαλασ­ σογραφία είναι ουσιαστικά ένας βα­ θύς εσωτερισμός.

5. Και ο «Αράπης» ήταν πρόσωπο πραγματικό και λεγόταν Joseph Bar­ ron. Στη λίστα του καραβιού είχε υπογράψει μ’ ένα σταυρό. Πέθανε στα 35 του χρόνια, τρεις βδομάδες πριν ο «Νάρκισσος» φτάσει στη Δουνκέρκη (6λ. Εισαγωγή, σελ. ΙΟ­ Ι 1). Αλλά και πολλά από τα πρόσω­ πα του μυθιστορήματος έχουν χαρα­ κτηριστικά τύπων του ταξιδιού του 1884.

6. Ο μεταφραστής σημειώνει (σελ. 231) τα ειδικά βοηθήματα που συμβου­ λεύτηκε για την ερμηνεία των ναυτι -

Εκδόσεις Κ Α Α ΕΝΤΗΣ

Εϊ

louqtiu: Κολοκοτοώνη 15. Ιΐ|/..: 32.34.270 Εκθεση: Μαυρομιχάλη 5 (1"? όροφος), Τηλ.: 36.23.553. Βιβλιοπωλείο: ΙΙΛΓΛ.ΜΚ Ι 1*01. Μιτωνος 62. λολιιργός, Τηλ.: 65.23.145.

Σας ενημερώνουμε οτι ιι.τοβ την 1η Νοέμβρη 1987 (Ια λει­ τουργήσει ή Έκθεση Π α ιδι­ κού και Λογοτεχνικού Βι­ ολιού στην οόό Μ αυρομιχά­ λη 5 (Α ' όροφος). Τηλ.: 36.23.553. Σας περιμένουμε. Εκδόσεις Καλέντης

ΑΝΕΣΤΗ Σ ΕΥΑΓΓΕΛΟ Υ: Η ε π ίσ κ ε ψ η κ α ι ά λ λ α π ο ι ή μ α τ α , Ι δ ίο ις α ν α λ ώ μ α σ ιν . Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η , 1986, σ ε λ .

41.

Στο πολύ ωραίο βιβλίο του «Τι είναι η λογοτεχνία» ο Ζαν Πωλ Σαρτρ ορίζοντας τη θέση του συγγραφέα τονίζει με ιδιαίτερη οξυδέρκεια πως η στράτευσή του είναι ακριβώς η μεσολάβησή του, ο ρόλος του δηλαδή ως συγγραφέα. Τα συγκεντρωμένα σ’ αυτό το βιβλίο ποιήματα του Α. Ευαγγέλου με τον τίτλο «Η επίσκεψη και άλλα ποιήματα» είναι, νομίζω, το αποτέλεσμα της δουλειάς του τεχνίτη ποιητή που γράφει από βιοτική ανάγκη, από μια σκληρή βασανιστική ανάγκη να μιλήσει τα πράγματα του κόσμου, τις άπειρες πλευρές του ανύποπτου· να μεσολαβήσει για την ανάγκη του να υπάρχει με αυτόν εδώ τον τρόπο κι όχι αλλιώτικα. Αλλά και η στράτευση με την πολιτικοκοινωνική έννοια παραμένει διάχυτη (Λ ο υ κ ά ς Β ε ν ε τ ο ν λ ια ς , Μ Ισ Β α π τ σ ά ρ ω φ , Χ έ ρ ια ) ενώ συχνότατα

επανέρχεται ο κόσμος των αθώων και κατατρεγμένων, τα σύνεργα της φροντίδας για μια ζωή «μες την ντροπή την άθλια και την ταπείνωση». Ο σκληρός αυτός απολογισμός ( Π α ρ ά π ο ν ο ) δίνει κάποτε τη θέση του σε ελεγειακότερους τόνους, στη μελαγχολική απογραφή του περασμένου, του χαμένου ή του οριστικά απόντος· κυρίως σε τούτη τη συλλογή ο λυρισμός αποτελεί το κυρίαρχο στοιχείο, ακούς το θόρυβο των ετών που απομακρύνθηκαν, είσαι παρών με όλα εκείνα τα ανεπαρκή πια για μεγάλα λόγια: το δάκρυ, το φεγγάρι, το χιόνι, τον συμψηφισμό μιας τριακονταετίας. Η καινούρια

62/οδηγος

μελετΗ

J Απομυθοποίηση

της ρεμπέτικης προϊστορίας Θ ΟΔΩΡΟΥ ΧΑΤΖΗΠ ΑΝΤΑΖΗ : Τ η ς Α σ ι ά τ ι ό ο ς Μ ο ύ σ η ς Ε ρ α σ τ α ί ... Η α κμ ή το ν Α θ η να ϊκ ο ύ κ α φ έ α μά ν σ τ α χ ρ ό ν ια τ η ς β α σ ι λ ε ία ς τ ο υ Γ ε ώ ρ γ ιο ν A '. Σ υ μ β ο λ ή σ τ η μ ε λ έ τ η τ η ς π ρ ο ϊ σ τ ο ρ ία ς τ ο ν Ρ ε μ π έ τ ικ ο υ . Α θ ή ν α , « Σ τιγ μ ή » , 1986. Σ ε λ . 164.

Την ανάγκη μιας εργασίας που να καλύπτει «την έντονη δραστη­ ριότητα των μικρασιατικών συγκροτημάτων (μουσικών) στην Αθήνα κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα» την επισήμανε από το 1982 κιόλας ο ιστορικός του νεοελληνικού θεάτρου Θόδω­ ρος Χατζηπανταζής σε υποσημείωση τής μελέτης «Η εισβολή του Καραγκιόζη στην Αθήνα του 1890» (Ο Πολίτης τ. 49, Μάρτιος 1982, σ. 69 υποσημ. 14). Τονίζοντας «τη μεγάλη σπουδαιότητα που έχει η δράση τους για την κατοπινή εκκόλαψη του Ρεμπέτι­ κου», ο συγγραφέας υπέδειξε και μια πηγή πλούσιων και αποκα­ λυπτικών στοιχείων για τη συμπλήρωση του κενού, τον αθηναϊκό τύπο της εποχής. Ό τα ν όμως πήρε μορφή βιβλίου η ίδια μελέτη δύο χρόνια αργότε­ ρα, επαναλήφθηκαν απαράλλαχτες και η επισήμανση του κενού και η υπόδειξη της πηγής στοιχείων (εκ­ δόσεις «Στιγμή», Αθήνα 1984, σσ.

30-1 υποσημ. 14 - εφεξής Ε ισ β ο ­ λ ή ) . Τέλος, ελλείψει ανταπόκρισης στην υπόδειξή του κατά την επόμε­ νη διετία, προχώρησε ο ίδιος στην παρουσίαση του υλικού αυτού μαζί με τους σχετικούς προβληματι­ σμούς του και νέες υποδείξεις για περαιτέρω έρευνα, στο υπό κρίσιν βιβλίο Τ η ς Α σ ι ά τ ιό ο ς Μ ο ύ σ η ς Ε ρ α σ τ α ί (εφεξής Ε ρ α σ τ α ί ). «Υποπροϊόν» άλλων αναζητή­ σεων του συγγραφέα στον τομέα της ιστορίας του θεάτρου (σσ. 1112), το βιβλίο Ε ρ α σ τ α ί επιμένει τό­ σο στην ιστορική προσέγγιση (την οποία θα συζητήσουμε παρακάτω) όσο και στην αποκάλυψη διασυν­ δέσεων της ανατολίτικης μουσικής με τα διάφορα είδη λαϊκού θεά­ τρου της Αθήνας του 19ου αιώνα, και ιδιαίτερα με το θέατρο σκιών. Οι πιθανότητες αλληλεπίδρασης Καραγκιόζη και Ασιάτιδος Μού­ σης που αναφέρθηκαν παρενθετικά μόνο στην Ε ισ β ο λ ή , αναπτύσσο­ νται πληρέστερα στους Ε ρ α σ τ ά ς · συγκεκριμένα ο Θ.Χ . ισχυρίζεται

ότι το καφέ αμάν ετοίμασε το έδα­ φος για την επιστροφή και εδραίωση του θεάτρου σκιών στην πρω­ τεύουσα (σ. 96), ενώ ο Καραγκιό­ ζης συνέβαλε πιθανώς στην (προ­ σωρινή) παρακμή του αθηναϊκού καφέ αμάν αφομοιώνοντας το μου­ σικό του ρεπερτόριο (σσ. 99-100). Γενικότερα όμως αυτό που τονίζε­ ται και στα δύο βιβλία ( Ε ισ β ο λ ή σ.

19, Ε ρ α σ τ α ί σ. 17) είναι η κοινή τοποθέτηση αυτών των δύο ανατολικομεσογειακής προέλευσης λαϊ­ κών τεχνών στο περιθώριο όχι μό­ νο της Αθήνας της μπελ επόκ «μιας κοινωνίας οργανωμένης σύμ­ φωνα με τις αρχές του πολιτισμού του γραπτού λόγου», ενώ αυτές καλλιεργούνταν «αναχρονιστικά» στην προφορική παράδοση από τα λαϊκά στρώματα - παρά επίσης στο περιθώριο της λιθογραφικής επι­ στήμης η οποία ασχολείται με τα ανώνυμα προϊόντα της αμιγούς προφορικής παράδοσης - και κατά προτίμηση με όσα οδηγούν μέσω Βυζαντίου στην Αρχαιότητα - ενώ αυτές υπέστησαν βιομηχανική τυ­ ποποίηση (σε εμπορικούς δίσκους και φυλλάδια) κατά τη μεταγενέ­ στερη εξέλιξή τους. Για τον Θ.Χ. όμως το γεγονός ότι η Ασιάτις Μούσα και ο Καραγκιόζης «άλλα-

ξαν κανάλια» κατ’ αυτόν τον τρόπο καθιστά ακόμα σημαντικότερη τη μελέτη τους, καθότι θεωρεί τη βιο­ μηχανική τυποποίηση των προϊό­ ντων του παραδοσιακού λαϊκού πολιτισμού σαν «ένα από τα χαρα­ κτηριστικότερα ίσως συμπτώματα της ιστορικής ιδιομορφίας της νεοελληνικής πολιτιστικής πορείας στο σύνολό της» ( Ε ισ β ο λ ή σ. 88)1. Και αυτή δεν είναι η μόνη αντιλαογραφική αίρεση του ιστορικού Θ.Χ.: και τα δύο του βιβλία συνη­ γορούν «για μια αλλαγή προσανα­ τολισμού στους κύκλους των μελε­ τητών της εγχώριας λαϊκής τέχνης» εισηγούμενα «μια προσέγγισή της όσο γίνεται αμιγέστερα ιστορική» ( Ε ισ β ο λ ή σ . 19, π β λ . Ε ρ α σ τ α ί σ.

18). Οι καρποί της ιστορικής μεθοδο­ λογίας του Θ .Χ . δικαιώνουν τις αξιώσεις του. Στο βιβλίο Ε ισ β ο λ ή απομυθοποιεί το ξεκίνημα του ελ­ ληνικού θεάτρου σκιών που για ορισμένους λαογράφους χάνεται στα σκοτεινά βάθη του Βυζαντίου (ή αν δυνατόν τη: Αρχαιότητα:). Στους δε Ε ρ α σ τ ά ς διορθώνει πρώ­ τα πολλές λανθασμένες προφορι­ κής προέλευσης πληροφορίες και ανάλογα συμπεράσματα για το αθηναϊκό καφέ αμάν που περιέχει η πρωτοποριακή μελέτη της Δέ­ σποινας Μαζαράκη, Τ ο λ α ϊκ ό κ λ α ­ ρ ί ν ο σ τ η ν Ε λ λ ά δ α (Αθήνα 1959) ' και που αναμασούν αβασάνιστα μεταγενέστεροι μελετητές. Αλλά ο σπουδαιότερος καρπός της ιστορι­ κής του μεθοδολογίας είναι η ανα­ κάλυψη και ερμηνεία της εκπληκτι­ κά λαβυρινθιακής εξέλιξης της σταδιοδρομίας της Ασιάτιδος Μούσης στα ποικιλώνυμα καταλύ­ ματα που τη στέγασαν στην Αθήνα («καφέ σαντούρ» στο 1873, «καφέ

οδηγος/63 αμάν» και ακόμα «καφέ γιαραμάν» στην περίοδο της ακμής της 188696), στηριζόμενη πάντα στη συστη­ ματική και υπεύθυνη αξιοποίηση κειμένων, πολλά από τα οποία πα­ ρατίθενται σε υποσημειώσεις και σε ειδικό παράρτημα προς διευκό­ λυνση της επαλήθευσης των πορι­ σμάτων του συγγραφέα από τον αναγνώστη. Ο σημερινός εραστής της Ασιάτιδος Μούσης θα δυσκο­ λευόταν να μαντέψει ότι οι γνωστές δόξες της κατά το μεσοπόλεμο (πριν την καταδίωξή της από τη λογοκρισία του Μεταξά) αποτε­ λούν ένα είδος αναγέννησης του καφέ αμάν στην Αθήνα· μένει δε κατάπληκτος μαθαίνοντας για τη θέση της Ασιάτιδος Μούσης στο Ηθογραφικό Κίνημα, στη συζήτη­ ση γύρω από τον εξευρωπαϊσμό της εκκλησιαστικής μουσικής και στους προβληματισμούς των διανοουμέ­ νων του περασμένου αιώνα γύρω από την ελληνοπρέπεια του λαϊκού πολιτισμού, οι οποίοι προδιαγρά­ φουν τις αλλεπάλληλες έρευνες και ανοιχτές συζητήσεις πάνω στο ίδιο θέμα στις στήλες του Ριζοσπάστη , της Αυγής και της Επιθεώρησης της Τέχνης στα χρόνια 1945-61 και πάλι στα 1976 κατά τη δεύτερη αναγέννηση της Ασιάτιδος Μού­ σης. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα η διαπίστωση τ ο υ Θ .Χ . ότι το καφέ αμάν είχε κάποτε φήμη ησυχαστη­ ρίου για μερακλήδες, εικόνα σχε­ δόν ασυμβίβαστη μ’ αυτές που μας παραδίδουν οι λογοτέχνες από το Σουρή («Δημόσια θεάματα» 1885)

μέχρι τον Πέτρο Πικρό («Σα θα γί­ νουμε άνθρωποι» 1925;). Προς διευκόλυνση της παραπέρα έρευνας ο Θ.Χ . «καταθέτει στο κοινό ταμείο» στοιχεία σχετικά με τη διανομή των καφέ αμάν στις διάφορες περιοχές της πρωτεύου­ σας, την εσωτερική τους διάταξη και διακόσμηση, την ταξική προέ­ λευση και συμπεριφορά των θαμώνων, τους καλλιτέχνες και το ρε­ περτόριό τους (παραθέτει μάλιστα στίχους αμανέδων, καθώς και «κουτσαβάκικων» τραγουδιών από θεατρικά κείμενα), και τέλος στοι­

χεία σχετικά με τους χορούς και τα όργανα του καφέ αμάν. (Σχετικά με τα όργανα σημειώνουμε παρεν­ θετικά πρώτον ότι το «zither» που αποδίδει ο Ά γγελος Βλάχος στη χανεντέ Ειρήνη και που μεταφρά­ ζεται «σαντούρι» από τον Θ.Χ. (σσ. 43, 66), θα μπορούσε να είναι επίσης κανονάκι, συνηθέστερο όρ­ γανο των «σμυρναίων» καλλιτέχνιδων (πβλ. Αρτεμίσια σ. 66 υποσημ.

48), και δεύτερον ότι το συσχετι­ σμό του μπουζουκιού με τον κουτσαβακισμό που δεν τον επιτρέ­ πουν κατά το Θ.Χ. οι θεατρικές πηγές (σσ. 85-7 υποσημ. 78 και σσ.

98-9 υποσημ. 98), τον κάνουν άμε­ σα ή έμμεσα οι λογοτέχνες Σπανδωνής (Η Αθήνα μας 1893), Κ. Πασαγιάννης («Αντρογυνοχωρίστρα» 1894 και «Ο Αρχιφύλακας» 1895) και Καρκαβίτσας («Αι Φυλακαί Ναυπλίου: Μιλτιάδης» 1892) πβλ. επίσης τη μαρτυρία ενός «επαρχιώτη μουσοπόλου» του 1908 για τον «κουτσαβάκη εκείνον των μουσικών οργάνων... τον οποίον όλοι από παίδων γνωρίζετε» (δηλ. από τα τέλη του 19ου αιώνα, αν όχι νωρίτερα) στο Χ.Φ. «Το μπουζού­ κι», Η. Πετρόπουλος Ρεμπέτικα Τραγούδια, 6' εκδ., «Κέδρος», Αθήνα 1979, σ. 227). Αυτές οι καταθέσεις του Θ.Χ. στο κοινό ταμείο γνώσεων είναι πάντως μια φιλότιμη και πολύτιμη υπηρεσία στον συνερευνητή - με το ίδιο πνεύμα προσφέρονται και οι παραπάνω παρενθετικές σημειώ­ σεις μου - και μακάρι να προσεχτεί

το αλτρουιστικό του παράδειγμα από άλλους σύγχρονους εραστές της Ασιάτιδος Μούσης που απο­ φεύγουν τη δημοσίευση στοιχείων (π.χ. των κωδικών αριθμών δί­ σκων) απ' όπου θα μπορούσαν να ελεγχθούν τ’ αποφθέγματά τους. Πέρα από το ενδιαφέρον που δείχνει για την ελεύθερη κυκλοφο­ ρία πληροφοριών και την έμπρα­ κτη συμβολή του στην αύξηση των γνώσεών μας για το λαϊκό πολιτι­ σμό, αυτό που διακρίνει την ιστο­ ρική προσέγγιση του συγγραφέα της Εισβολής και των Εραστών εί-

συλλογή του Α . Ευαγγέλου, χωρίς να διαθέτει την ισχυρή πνοή και τα υφολογικά τεχνάσματα παλαιότερων εργασιών του (αναφέρω χαρακτηριστικά τους τόμους «Αφαίμαξη 66-70» και «Απογύμνωση» που κυκλοφόρησαν αντίστοιχα το 1971 και 1979) αναπτύσσει ωστόσο το λυρικό υπόστρωμα που ενυπήρχε εγγράφοντάς το στο θεματολογικό ιδιάζον Απτή απόδειξη το - και καλύτερο - ποίημα της συλλογής με τίτλο «Υπεραστική Συνδιάλεξη»: «Εχτές το βράδυ μου τηλεφώνησε/ο πατέρας μου/. Στείλε μου μερικά/πενηνταράκια ούζο, μου είπε/, και κανα δυο κούτες τσιγάρα/σέρτικα, να κάθουμαι τα 6ράδια/να σας συλλογιέμαι/. Και - να μην το ξεχάσω- και πεντέξι δίσκους/φωνογράφου μ’ εκείνα τα παλιά, ξέρεις,/ποντιακά τραγούδια τα λυπητερά./Εδώ στα ξένα δύσκολα περνούν οι μέρες/και πού να βρεις τσιγάρα,/ούζο και τραγούδια/της πατρίδας στα μαγαζάκια τ’ ουρανού./

ΑΝΤΩΝΗΣ ΚΑΛΦΑΣ ΔΗΜ ΗΤΡΗ ΦΩΤΙΑΔΗ: Σειρά Ιστορία I: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ. Αθήνα, Σ.Ι. Ζαχαρόπουλος, 1987. (Δωδέκατη έκδοση ξανακοιταγμένη ), Σελ.

560 Ο Δημήτρης Φωτιάδης με τον χαρακτηριστικό του τρόπο και την ιδιάζουσα γραφή του δίνει ένα κείμενο τερπνό και διαφωτιστικό, πιστό στα ιστορικά κείμενα, που χρησιμοποίησε. Προτάσσει μια σπουδαία ιστορική εισαγωγή, για να δώσει το γενικότερο πολιτικό κλίμα, που επικρατούσε στην Ευρώπη της

64/οδηγος ναι ο αυστηρός έλεγχος που α ­ σκεί στην αξιοπιστία των πηγών του, θέμα πάντα προβληματικό στ η μελέτη μιας προφορικής παράδο­ σης του παρελθόντος. Αν και θα μπορούσε να αμφισβητηθεί η έμφα­ ση που δίνεται στη λειτουργία της προφορικής ή γραπτής παράδοσης ως γνώμονα ταξινόμησης ολόκλη­ ρων κοινωνιών (Εισβολή σ. 19, Ερασταί σ. 17 - βλ. R. Finnegan Oral poetry. Its nature, significance and social context. CUP, Cambridge 1977, ιδιαίτερα τις σσ. 46-51 και 246-62), αναμφισβήτητο παραμένει το πρόβλημα που θέτει στο μελετη­ τή της Ασιάτιδος Μούσης το ότι verba volant, scripta m anenf τα μεν γραπτά που μένουν αφέθηκαν από πρόσωπα αμέτοχα (και κάποτε ακατατόπιστα) στην υπό μελέτη παράδοση, οι δε μαρτυρίες των σύγχρονων φορέων της προφορι­ κής παράδοσης υφίστανται τη διαρκή επεξεργασία της που τις καθιστά ύποπτες (αλλά όχι χωρίς ενδιαφέρον) για . τον ιστορικό. Έ χοντας πλήρη επίγνωση του προ­ βλήματος αυτού, ο Θ.Χ. αφιερώνει το δεύτερο κεφάλαιο των Εραστών καθώς και ένα σημαντικό αριθμό των υπολοίπων σελίδων στην επι­ σήμανση ή υπενθύμιση παγίδων, φανερών και μη (προκαταλήψεις, εκλεκτισμός, αποσιώπηση, απο­ σπασματικότητα), και καταλήγει εύστοχα ότι με τις γραπτές πηγές που διαθέτει, το πραγματικό αντι­ κείμενο της μελέτης του είναι μάλ­ λον ο αστικός προβληματισμός του 19ου αιώνα γύρω από την ανατολί­ τικη μουσική παρά η Ασιάτις Μού­ σα αυτή καθεαυτή. Στο βάθος του προβλιιιιιιτισμού αυτού βρίσκεται βέβαια το πάντα φλέγον ζήτημα του καθορισμού της ελληνοπρέ­ πειας, όθεν και το μεγάλο ενδιαφέ­ ρον που επιφυλάσσει το βιβλίο Ερασταί για κάθε μελετητή του ελ­ ληνικού 19ου αιώνα, όχι μόνο για Ο συγγραφέας φαίνεται πεπει­ σμένος ότι μεταξύ των γραπτών του πηγών οι πιο «ουδέτερες» είναι οι δημοσιογραφικές. Στις δε λογο­ τεχνικές πηγές η αξιοπιστία της μαρτυρίας υπονομεύεται συχνά από κάποιο μανιερισμό, όπως στα παραρτημένα κείμενα Μ. Μητσάκη και Δ. Χατζόπουλου που μιμού­ νται τους Γκωτιέ και Ζολά αντιστοίχως. Βέβαια εδώ προκύπτουν προβλήματα καθορισμού της δημο­ σιογραφίας σε διάκριση προς τη λογοτεχνία· τα δείγματα δημοσιο­

γραφίας που παραθέτει ο Θ.Χ. κά­ θε άλλο παρά σκέτο ρεπορτάζ εί­ ναι, απεναντίας είναι γεμάτα ωραιολογίες, ειρωνεία και στερεό­ τυπα. Η «ουδετερότητα» του εκάστοτε κειμένου είτε «δημοσιογρα­ φικού» είτε «λογοτεχνικού» μάλλον πρέπει να κριθεί ανεξάρτητα από τις προσδοκίες που έχουμε από το είδος όπου φαίνεται να ανήκει, και πιστεύω ότι δικαιολογημένα θα μπορούσε κανείς να διασταυρώσει τις πληροφορίες των δημοσιογρα­ φημάτων μ’ αυτές που μας διασώ­ ζουν τα δήθεν «φωτογραφικά» λο­ γοτεχνήματα ηθογράφων και Ρεα­ λιστών όπως των Σπανδωνή (ό .π.), Κονδυλάκη (Ο ι Ά θ λιο ι των Αθη­

νών 1894), Κ. Πασαγιάννη (ο.π. και «Η περμαντόνα» 1895) μεταξύ άλλων, και τα περιηγητικά λογοτε­ χνήματα όπως του Καρκαβίτσα (ό.π.) και του Βικέλα (De Nikopolis ά Olympie. Lettres ά un ami. Pa­ ris 1885). Σε τελευταία ανάλυση ανήκουν κι αυτά στο πλαίσιο του αστικού προβληματισμού της επο­ χής. Α ς επιστρέφουμε τέλος στην υπόσχεση του συγγραφέα που πα­ ραθέσαμε στην αρχή, για να κρί­ νουμε το βαθμό σπουδαιότητας των αποκαλύψεών του για την κα­ τοπινή εκκόλαψη του ρεμπέτικου τραγουδιού. Ασφαλώς δεν μπορούμ? να περιμένουμε ν ’ αντληθεί όλη η προϊστορία του ρεμπέτικου από τις πηγές του αθηναϊκού μόνο καφέ

αμάν. Δεν πρέπει να ξεχνούμε τη σπουδαιότητα των άλλων μεγάλων κέντρων της δραστηριότητας της Ασιάτιδος Μούσης, όπου άλλωστε δισκογραφήθηκε το ρεπερτόριό της πολύ νωρίτερα α π’ ό,τι στην Αθή­ ν α ,2 ούτε να νομίσουμε ότι η απο­ μάκρυνσή της από το κέντρο της πρωτεύουσας κατά το 1897 συνε­ πάγεται την απανταχού παρακμή της. Η αναζήτηση συνδετικών κρί­ κων με το μεταγενέστερο ρεμπέτικο τραγούδι θα μας οδηγήσει λοιπόν πέρα από το συγκεκριμένο χώρο και χρόνο που φιλοδοξεί να καλύ­ ψει το υπό κρίσιν βιβλίο - εκτός αν αρκεστούμε στο συνδετικό ρόλο που παίζει το θέατρο σκιών, το οποίο αποδείχνεται στο βιβλίο να παίζει σημαντικό ρόλο στη διατή­ ρηση και ανάπτυξη του «σμυρνέικου» τραγουδιού. Δεν παραλείπει να έχει σχέση ο Καραγκιόζης και με το άλλο υποτιθέμενο σκέλος της προϊστορίας του ρεμπέτικου, το «κουτσαβάκικο» (ή «μουρμούρι­ κο») τραγούδι, που αναφέρεται σαν είδος από τον Παπαδιαμάντη στα 1900 («Ο γείτονας με το λαγού­ το») και καταλήγει στο λεγόμενο «πειραιώτικου στυλ» ρεμπέτικο, η εκτέλεση του οποίου διακρίνεται από τη βραχνή «μαγική» φωνή του τραγουδιστή και την υποτυπώδη συνοδεία μπουζουκιού, μπαγλαμά ή παρόμοιου έγχορδου, σ’ αντίθεση με τα σαντουροβιολιά και τις «κατσαρές» φωνές του «σμυρνέικου στυλ». Σε μία από τις αναφορές του Θ.Χ . στα κουτσαβάκικα τρα­ γούδια (Ερασταί σ. 100) υπαινίσ­ σεται την εκδοχή ότι τα τραγούδια αυτά κληροδοτήθηκαν στον Κα­ ραγκιόζη από το καφέ αμάν. Την .εκδοχή αυτή θα την υποστήριζε ' κάπως το γεγονός ότι ένα τουλάχι­ στον από τα παλιότερα τραγούδια που συνδέονται με τη φιγούρα του κουτσαβάκη Σταύρακα (κατά τον καραγκιοζοπαίχτη Μ ιχόπουλο, βλ. Πετρόπουλος, ό .π ., σ. 266), «Η κα­ κούργα Έλλη», σώζεται ηχογραφημένη σε αμερικανικούς δίσκους σε «σμυρνέικη» εκτέλεση της Μαρίκας Παπαγκίκα3 και σε «πειραιώ­ τικη» εκτέλεση του Γιώργου Κατσαρού.4 Οι λογοτεχνικές πηγές ωστόσο τείνουν να υποστηρίξουν την υπόθεση μιας παράλληλης και πιο ανεξάρτητης από το καφέ αμάν παράδοσης κουτσαβάκικων τραγουδιών στα χαμαιτυπεία και στις φυλακές.5 Συμπερασματικά, αν και δεν φι­ λοδοξεί ν ’ απαντήσει σε όλες τις

οδηγος/65 ερωτήσεις που προβληματίζουν τον ιστοριογράφο του ρεμπέτικου τρα­ γουδιού, το βιβλίο Ε ρ α σ τ α ί είναι σταθμός στην ελληνική ιστοριογρα­ φία του είδους κυρίως λόγω του μεθοδολογικού παραδείγματος που δίνει. Είθε να αναχαιτίσει τις πλη­ θωριστικές και μυθοποιητικές τά­ σεις της σημερινής ανταπόκρισης στη σύγχρονη (τρίτη) παρουσία της Ασιάτιδος Μούσης. Σε μια εποχή όπου την ηχογραφημένη «Ρεμπέτι­ κη Ιστορία» του Χατζηδουλή βγήκε να τη συναγωνιστεί μια κασσετοΣημειώσεις 1. Για ανάλυση των επιπτώσεων· της «βιομηχανικής τυποποίησης» στην εξέλιξη της μορφής και του περιεχο­ μένου του στίχου του ρεμπέτικου βλ.

Stathis Gauntlctt Rebetika carmina Graeciae recentioris εκδόσεις Denise Harvey and Co., Αθήνα 1985, σσ. 74171, και συνοπτικά (του ίδιου) «Rebetiko tragoudi as a generic term» By­ zantine and Modern Greek Studies 8 (1982-3), σσ. 93-7.

2. Βλ. Roderick Conway-Morris «Greek cafe music» Recorded Sound (1980), a. 87, καθώς και το δίσκο του Κέ­

o v 'N

IS?

σειρά « Σ π έ σ ια λ Ρεμπέτικη Ιστο­ ρία» (sic) και όπου η τηλεοπτική και κινηματογραφική ρεμπετογραφία πέρασαν πια από το στάδιο του ντοκυμανταίρ στην ελεύθερη ανάπλαση (με τα σήριαλς «Το Μι­ νόρε της Αυγής» Α ' και Β' και την ταινία «Ρεμπέτικο» του Φέρρη), η απομυθοποιητική προσπάθεια του Θόδωρου Χατζηπανταζή είναι ιδιαίτερα σημαντική και άξια συνέ­ χιση?·

ΣΤΑΘΗΣ GAUNTLETT ντρου Έρευνας και Μελέτης των Ρε­ μπέτικων Τραγουδιών «Αυθεντικά τραγούδια ηχογραφημένα στη Σμύρ­ νη και στην Πόλη πριν το 1922» (ACΒΑ 1402 - CP917, Αφοί Φαληρέα, Αθήνα 1982).

3. Οι στίχοι δημοσιεύονται στο Τάσος Σχορέλης Ρεμπέτικη Ανθολογία τ.Α, εκδόσεις «Πλέθρον», Αθήνα 1977, σ.

68, χωρίς όμως ν' αναφέρεται ο αριθ­ μός του δίσκου.

4. Δίσκος 78 στροφών HMV/Victor, USA, 688296.

5. Βλ. Gauntlett Rebetika carmina σσ.

54-7.

Για τη γλώσσα Γ ΙΑ Ν Ν Η Π Α Π Α Κ Ω Σ Τ Α : Ο Φ ώ ­ τ η ς Φ ω τ ιά δ η ς κ α ι το α δ ε λ φ ά τ ο τ η ς Ε θ ν ικ ή ς Γ λ ώ σ σ α ς - Η α λ λ η λ ο γ ρ α ­ φ ία . Ε . Λ . Ι . Α . , 1985. Σ ε λ . 663. Ο Ν ο ν μ ά ς κ α ι η ε π ο χ ή τ ο υ . Ε π ικ α ιρ ό τ η τ α . Σ ε λ . 293

Παλαιότερα αποσπασματική και περιθωριακή η σπουδή της πρόσφατης ιστορίας μας. Το απώτερο ηχηρό και λαμπρό παρελ­ θόν, σημείο έλξεως της ακαδημαϊκής μελέτης. Οι νεοελληνικές σπουδές ήταν ο φτωχός συγγενής. Εδώ και αρκετά χρόνια όμως, και μέσα στα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα, αλλά και έξω από αυτά, η στροφή είναι αισθητή... Μας την υπενθυμίζουν βιβλία, που γράφονται με επιστημονική συνέπεια, αλλά απευθύνονται όχι μόνο στον εξειδικευμένο μελετητή, αλλά και στον φιλοπερίεργο αναγνώστη. Θέμα τους η ιστορία της γλώσσας μας. Το γλωσσικό ζήτημα και οι πρωταγωνιστές του. Τα ιδανικά τους που υπηρε­ τούσαν με προσωπικές θυσίες. Οι αγώνες τους στους οποίους εί­ χαν στρατευθεί με πείσμα και φανατισμό. Οι διαφωνίες τους που τις παρέτασσαν από τις στήλες των περιοδικών και των εφημερί­ δων. Έ να από αυτά τα βιβλία, ο ο­ γκώδης τόμος, 663 σελίδων, που κυκλοφόρησε στις πάντα φροντι­ σμένες εκδόσεις του το «Ελληνικό

λογοτεχνικό και ιστορικό αρχείο (Ε.Λ.Ι.Α )». Μας οδηγεί στις πη­ γές, μια που πρόκειται για δημο­ σίευση αρχειακού υλικού και φέρ-

' Ιερής Συμμαχίας, που είχε ; αντίκτυπο στον αγώνα των Ελλήνων και επηρέασε ’ αποφασιστικά την εξέλιξή του. Το κείμενο, που αναφέρεται στο Μεσολόγγι, αρχίζει από τις | 15 Απριλίου του 1825 και ! τελειώνει εκεί, που το Μεσολόγγι παρέδωσε το σώμα | του στη φωτιά και την ψυχή του I στην αθανασία: 10 Απριλίου του 1826... Μέσ- από τις 338 σελίδες του περνάει όλη η ζωή , και η δράση των υπερασπιστών ! της «Ιερής Πόλης», που είναι σύσσωμος ο λαός και οι ; αγωνιστές. Δίνεται η ατμόσφαιρα του πολέμου και σκιαγραφούνται οι χαραχτήρες των ηρώων. Η αξία του βιβλίου τούτου έγκειται κυρίως στο ότι | ο Δ.Φ . αποκαλύπτει πως ο ί πραγματικός δημιουργός της j μεγάλης εποποιίας είναι ο I ανώνυμος λαός. Η ιστορία του Μεσολογγιού είναι γραμμένη με ί το αίμα του απλού, του \ καταφρονεμένου και πονεμένου ι λαού. Και η Ελευθερία δεν ί ήρθε άνωθεν (από τους j ουρανούς ή από την I εφησυχασμένη Ευρώπη), δεν την έφεραν οι εντολοδόχοι των μεγάλων δυνάμεων, αλλά βγήκε I μέσ’ «από τα κόκαλα των I Ελλήνων τα ιερά!» ! Το πρώτο μέρος αναφέρεται ! στη δεύτερη πολιορκία του ! Μεσολογγιού, ενώ το δεύτερο, που αναφέρεται στην τρίτη και τελευταία πολιορκία και στην, ηρωική έξοδο είναι μια διασκευή των «ενθυμημάτων» του Ν. Κασομούλη.

ΕΛΕΝΗ ΧΩΡΕΑΝΘΗ

66/οδηγος νει κοντά μας μια από τις πιο ση­ μαντικές φυσιογνωμίες της ιστο­ ρίας του γλωσσικού ζητήματος. Ο Δημοτικισμός, κίνημα πολύ­ φωνο, πολύπτυχο, δυναμικό κι επαναστατικά, με λιγότερο ή πε­ ρισσότερο εμφανείς τις κοινωνικές παραμέτρους του, περνά σιγά-σιγά στις σελίδες της ιστορίας. Συνακό­ λουθα οι γνώσεις του κοινού ανα­ γνώστη περιορίζονται σε κάποιες γενικές πληροφορίες, σε κάποιες βαρύνουσες φυσιογνωμίες. Του Ψυχάρη, του Πάλλη, του Εφταλιώτη για μια πρώτη περίοδο, του Δελμούζου, του Τριανταφυλλίδη, του Γληνού για μια δεύτερη. Υπάρχουν όμως και άλλοι, εξί­ σου μαχητικοί κι αφοσιωμένοι, πα­ θιασμένοι κι επίμονοι. Κι ανάμεσά τους, από τους πιο σημαντικούς, ο Φώτης Φωτιάδης (Κωνσταντινού­ πολη 1849 - Αθήνα 1936). Δεν ήταν γλωσσολόγος, παιδαγωγός ή λογο­ τέχνης. Έ νας διακεκριμένος για­ τρός, ωτορινολαρυγγολόγος, που είχε σπουδάσει στη Γερμανία. Ό χ ι όμως ο στεγγός επιστήμονας, απορροφημένος καθ’ ολοκληρίαν από τα ιατρικά του εργαλεία και συγγράμματα. Έ νας καλλιεργημέ­ νος και ενημερωμένος αναγνώστης όπως αποδεικνύουν η πλούσια βι­ βλιοθήκη του «μέρος της οποίας σώζεται μέχρι σήμερα», με «έκδηλες αποδείξεις για τη συχνή χρήση, καθώς τα περιθώρια των βιβλίων καλύπτονται από ιδιόγραφες ση­ μειώσεις, παρατηρήσεις, σχόλια και διορθώσεις» κι η «ασυνήθιστη πολυμάθεια και πλούσια βιβλιο­ γραφική ενημέρωσή» του, που προ­ βάλλει το έργο του. Πάνω απ’ όλα όμως ο Φώτης Φωτιάδης ήταν ένας ανθρωπιστής, που ξεκίνησε όχι από τη θεωρία, αλλά από τη γύρω του καθημερινή πραγματικότητα. Η «γλωσσική» του αφύπνιση και το ενδιαφέρον του ξεκίνησαν από το παιδί, που αγωνίζεται να κατακτήσει το μορ­ φωτικό αγαθό. Με συγκίνηση εξο­ μολογείται, πρεσβύτης πια, στο βι­ βλίο του, Έμφυτον θερμόν (εκδ. Κύκλου 1935), το αφιερωμένο στο γιο του: «Εσύ, παιδί ακόμα, στά­ θηκες αιτία να προσέξω το σπου­ δαίο αυτό για το έθνος μας ζήτημα, το γλωσσικό...». Και στόχος έκτοτε του αγώνα του, που αρχίζει με τη δημοσίευση μιας σειράς από άρθρα - γράμματα στην εφημερίδα Ταχυ­ δρόμος της Πόλης (Σεπτέμβριος 1899 - τέλη 1900), (δεύτερο μέρος του πρώτου βιβλίου του Το γλωσ­

σικόν ζήτημα ή η εκπαιδευτική μας αναγέννησις 1902), δεν είναι η γλώσσα της λογοτεχνίας, αλλά της εκπαίδευσης «ώστε πολύ γρήγορα άρχισε να γίνεται λόγος για εκπαι­ δευτικό δημοτικισμό». Έτσι εγκαινιάζεται μια νέα, ου­ σιαστικότερη φάση του κινήματος του Δημοτικισμού, που ο Φώτης Φωτιάδης είναι σημαντικός πρω­ τεργάτης. Θα δράσει στην Πόλη κάτω από συνθήκες δύσκολες. Θα τον πολεμούν οι κύκλοι του σκοτα­ δισμού· θα τον παρακολουθεί η τουρκική διοίκηση. Δεν θα δειλιά­ σει. Θα συνδεθεί με τους δημοτικι­ στές του εξωτερικού, της ελληνικής πρωτεύουσας, της τουρκικής επι­ κράτειας. Θα δημοσιεύσει άρθρα, θα δώσει χρήματα, θα οργανώσει ή θα λάβει μέρος σε πολιτιστικά σω­ ματεία, θα εκπονήσει προγράμμα­ τα. Θα μετατρέψει τη συντηρητική Πόλη σε μια μαχητική έπαλξη. Δεν είναι τυχαία λοιπόν η επιβο­ λή στον Ελλαδικό χώρο· η άμεση αναγνώρισή του από το μεμψίμοι­ ρο Ψυχάρη, από την πρώτη στιγμή που διαβάζει τα πρώτα του άρθρα, του Ταχυδρόμου, έστω κι αν είναι γραμμένα στην καθαρεύουσα· ο δεσπόζον ρόλος που παίζει, όπως οι ίδιοι με ειλικρίνεια το ομολογούν, στην αφύπνιση του Μ. Τριανταφυλλίδη και του Α . Δελμούζου, που φοιτητής στο Μόναχο ειδικά ταξιδεύει στην Πόλη για να τον γνωρίσει. Ο Γ. Βαλέτας σωστά συ­ νοψίζει ότι ο Φωτιάδης εντάσσεται «στις μορφές του νέου ελληνισμού, που αγωνίστηκαν με πάθος και χά­ ραξαν νέες προοπτικές για μια ου­ σιαστική παιδεία, συνεχίζοντας ¥Εσι την παράδοση των γνωστών ιατροφιλοσόφων και διαφωτιστών παλαιοτέρων εποχών». Η φυσιογνωμία του Φώτη Φωτιάδη είχε βέβαια πολλές φορές εξαρθεί. Δεν ήταν δυνατό ν ’ ανα­ φερθεί κανείς στον αγώνα του Δη­ μοτικισμού και να παρασιωπήσει τον πρωτεύοντα ρόλο του. Σε ιδιαίτερα βιβλία ο Τριανταφυλλίδης (Μνημόσυνα. Ψνχάρης, Πάλλης, Φωτιάδης 1939 / 1946) κι ο Δελμούζος (Ο Φώτης Φωτιάδης και το παιδαγωγικό του έργσ, 1947, σελ. 124) είχαν εκδώσει παλαιότερες ομιλίες ή άρθρα τους για το Φωτιάδη. Τώρα όμως, με τη δημοσίευση του αρχείου του, που είχε με ευλάβεια διαφυλάξει ο εγγονός του, ο γλύπτης, ομότιμος καθηγητής της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών

και Ακαδημαϊκός Γιάννης Παπάς, συμπληρωμένου και με στοιχεία που προέρχονται από το αρχείο. Δραγούμη και Βλαστού, η εικόνα που έχουμε είναι πληρέστερη, ου­ σιαστικότερη και πιο ζωντανή. Η έκδοση του αρχείου οφείλεται στο φιλόλογο και ερευνητή Γιάννη Παπακώστα, παλαιό συνεργάτη του Διαβάζω. Ο Γ. Παπακώστας είναι ένας καθιερωμένος πια, ακα­ ταπόνητος ιστορικός της νέας ελλη­ νικής λογοτεχνίας. Ήδη μετά την κυκλοφορία του αρχείου επιμελήθηκε τη δεύτερη έκδοση του πρώ­ του τόμου των απομνημονευμάτων του Γ. Δροσίνη, Σκόρπια φύλλα της ζωής μου, των οποίων άλλωστε έχει επιμεληθεί και το δεύτερο (1982) και τρίτο τόμο (1983), πάντα με εισαγωγές, σημειώσεις και ευρε­ τήρια, πάντα στις εκδόσεις του συλλόγου προς διάδοσιν ωφελίμων βιβλίων. Πρόσφατα πάλι δημο­ σίευσε με πρόλογο, σχόλια και ση­ μειώσεις την «απόπειρα συνοπτι­ κής αυτοβιογραφίας του Ναπολέοντα Λαπαθιώτη» (1893-1943). Η Ο Γιάννης Παπακώστας ήταν αρμόδιος για το δύσκολο έργο. Ο χώρος και ο καιρός του ήσαν οικεί­ οι καθώς είχε προηγηθεί η διδα­ κτορική του διατριβή Η ζωή και το έργο της Αλεξάνδρας Παπαδοπούλου (σελ. 287, εκδ. Ε.Λ .Ι.Α . 1980), της Κωνσταντινουπολίτισσας λό­ γιας (1867-1906), μιας προδρομικής μορφής της νεοελληνικής πεζογρα­ φίας. Το ανθρωπογεωγραφικό το­ πίο της Πόλης δεν του ήταν ξένο. Ή ξερε καλά πρόσωπα και πράγ­ ματα της πνευματικής ζωής και της λογοτεχνικής της .κίνησης από τις προηγούμενες έρευνές του. Το βιβλίο που έχει τίτλο Ο Φώ­ της Φωτιάδης και το αδερφάτο της εθνικής γλώσσας - η αλληλογρα­ φία... αποτελείται από δύο ενότη­ τες. Η πρώτη («μέρος πρώτο» του βιβλίου) περιλαμβάνει μια πλήρη και τεκμηριωμένη μελέτη 100 σχε­ δόν σελίδων για τη ζωή, τη συγ­ γραφή και τη δραστηριότητα του Φ. Φωτιάδη, απαραίτητη όχι μόνο «γιατί έτσι», όπως σημειώνει στον πρόλογό του ο Γ. Παπακώστας, «κατανοείται καλύτερα... το περιε­ χόμενο των αρχειακών κειμένων», αλλά γιατί επιπλέον καλύπτει ένα Στη δεύτερη ενότητα, που αποτελείται από το δεύτερο και τρίτο μέ­ ρος του βιβλίου, καταχωρείται το αρχείο του Φώτη Φωτιάδη, καθό­

οδηγος/67 λου ευκαταφρόνητο και άμεσα διαφωτιστικό. Τον κύριο όγκο του κα­ ταλαμβάνει η αλληλογραφία. 334 γράμματα από το 1900 έως το 1936, που έχουν σχέση με τον γλωσσικό αγώνα. Τα 64 τα γράφει ο Φωτιάδης. Των άλλων είναι παραλήπτης. Αποστολείς ο Α . Πάλλης (100), ο Ψυχάρης, (50), ο Βλαστός (28) και άλλοι περισσότερο ή λιγότερο γνω­ στοί στρατευμένοι στη μεγάλη υπό­ θεση, όπως μας πληροφορούν οι συγκεντρωτικοί πίνακες που με το «ευρετήριο» κλείνουν το βιβλίο. Γράμματα πάνε κι έρχονται στην Πόλη (τα τελευταία στην Αθήνα, όπου έχει μετοικήσει ο Φωτιάδης από το 1924) από τα τέσσερα ση­ μεία του ορίζοντα· τη Σμύρνη και τη Σάμο, την Αθήνα και τη Χάγη, το Λίβερπουλ και το Μόναχο, τη Βομβάη και το Καράτσι. Και τί σύμπτωση! ούτε ένα από/προς την Πετρούπολη ή τη Μόσχα, απ’ όπου τα ρούβλια του Μιστριώτη, και της συκοφαντίας. Σχεδιασμοί και προ­ γραμματισμοί· ελπίδες κι απογοη­ τεύσεις, διαξιφισμοί και πικρά πα­ ράπονα, ζωντανά, πυρετικά ξεπηδούν μπροστά μας. Και φυσικά νέα στοιχεία, που φωτίζουν το γεγονός εκ των ένδον, μέσα από τις προ­ σβάσεις μιας ιδιωτικής κι ως ένα σημείο απόρρητης επικοινωνίας. Μετά την αλληλογραφία ακολου­ θούν τα «πραχτικά συνεδριώνε του Αδερφάτου η Ανάσταση ή της εθνικής γλώσσας» (1905-1909) και «ο κατάλογος των μυημένων ή φι­ λικά προσκείμενων σ’ αυτό δημοτι­ κιστών», που στην αρχή ήσαν εφτά

για να φτάσουν τους τριακοσίους, διασκορπισμένους «σε διάφορα ση­ μεία της υδρογείου», όπως μας πληροφορεί στο αντίστοιχο κεφά­ λαιο του πρώτου μέρους ο Γ. Παπακώστας. Εκεί με λεπτομέρειες, όλες οι πληροφορίες για την πλού­ σια δράση του σωματείου, με κορύ­ φωση την έκδοση του προοδευτι­ κού φύλλου (συνολικά 34 αριθμοί), σύμφωνα με τον υπότιτλο, Ο Λαός (16.11.1908 - 23.5.1909) και για τον πρωταρχικό ρόλο του Φώτη Φωτιάδη. Δυσκολίες, κάποτε συνθή­ κες σχεδόν παρανομίας, γλωσσικό ζήτημα, κοινωνικές ανησυχίες, διασταυρούμενες κι αλληλοσυγκρουόμενες ιδεολογίες. Μια συ­ ναρπαστική σελίδα κοινωνικής ιστορίας. Ό λ α αυτά διευκρινίζονται και γίνονται πιο κατανοητά όχι μόνο από την εισαγωγή, αλλά και από τα «σχόλια» του τρίτου μέρους του βιβλίου, που καλύπτουν πάνω από 160 σελίδες. Τα σχόλια δεν αναφέρονται μόνο στα στοιχεία τα απα­ ραίτητα από τη δεοντολογία της έκδοσης του χειρογράφου. Επι­ πλέον δίνουν όλες τις αναγκαίες πληροφορίες για πρόσωπα και πράγματα που κυκλοφορούν μες το αρχειακό υλικό. Έ να σοφό βιβλίο, αλλά και ένα τερπνό ανάγνωσμα. Μέσα από το αρχείο ξαναζεί ένας ολόκληρος κόσμος, δυναμικός κι αισιόδοξος. Η συνεισφορά του φι­ λολογικού επιμελητή και σχολιαστή πολύτιμη για την ασφαλέστερη προσέγγισή μας. Δ. ΠΛΑΚΑΣ

4 αιώνες στην πόλη του Τοντόροφ

Α ΙΓ Ο Κ Ε Ρ Ω Σ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ

ΚΗΘ ΡΗΝΤΕΡ

Ιστορία τον Παγκόσμιου κιν/φου ΖΑ Ν ΚΟΚΤΩ

Κιν/φος και ποίηση Α Ο Τ Ε Α ΪΣ Ν Ε Ρ

Η δαιμονική οθόνη ΣΕΡΓΚΕΪ Α ΪΖ Ε Ν Σ Τ Α ΪΝ

Κιν/φος και ζωγραφική Γ ΙΩ Ρ Γ Ο Σ Δ ΙΖ ΙΚ ΙΡ ΙΚ Η Σ

Λεξικό του κιν/φου ν ο ν " YS

f Ν ΙΚ Ο Λ Α Ϊ ΤΟΝΤΟΡΟΦ.: Η Βαλ­ κανική πόλη 15ος-19ος αιώνας. Μετ. Ε. Αβόελα και Γ. Παπαγεωργίου. Αθήνα, Θεμέλιο, 1986. 2 τό­ μοι.

Ένας σκονισμένος δρόμος που οδηγεί σε μερικές εκατοντάδες σπίτια, άλλα χαμηλά και φτωχικά άλλα ψηλά και πλούσια, άν­ θρωποι με τις παλιές φορεσιές τους να δουλεύουν στα χωράφια, έμποροι να διαλαλούν την πραμάτια τους και μερικοί καλοντυμέ­ νοι άρχοντες να τριγυρνούν για να διεκπεραιώσουν τις υποθέσεις τους. Αυτή θα μπορούσε να είναι η περιγραφή μιας τυχαίας βαλ­ κανικής πόλης γύρω στον 17ο αιώνα, στα μέσα στης Οθωμανικής κατοχής.

Ζ Α Ν Ε Π Σ Τ Α ΪΝ

Η νόηση μιας μηχανής Β Α Σ ΙΛ Η Σ Ρ Α Φ Α Η Λ ΙΔ Η Σ

Κιν/φικά θέματα (4 τόμοι) Ζωοδόχου Πηγής 17 Τηλ. 36.13.137

68/οδηγος Αυτή η πόλη δε μοιάζει καθόλου ούτε με τις πόλεις των Βυζαντινών επαρχιών ούτε, φυσικά, με την έν­ νοια της πόλης τον 20ό αιώνα. Την κοινωνική, οικονομική και δημογραφική ανάπτυξη των αστικών περιοχών στα Βαλκάνια από τον 15ο μέχρι και τον 19ο αιώνα εξετά­ ζει η εκτενής μελέτη του Νικολάι Τοντόροφ. Ο συγγραφέας είναι ένας από τους σημαντικότερους επιστήμονες στη μελέτη των Βαλ­ κανικών λαών υπό την Οθωμανική κυριαρχία. Γεννήθηκε στη Βάρνα της Βουλγαρίας το 1921. Διετέλεσε πρέσβης της χώρας του στην Ελλά­ δα επί σειρά ετών και σήμερα είναι Αντιπρόεδρος της Βουλγαρικής Ακαδημίας Επιστημών. Ίδρυσε το Ινστιτούτο Βαλκανικών Σπουδών της Σόφιας, υπεύθυνο για πληθώ­ ρα συνεδρίων πάνω σε βαλκανικά θέματα και εκδότη δυο σημαντικών επιστημονικών περιοδικών με μελέ­ τες και βιβλιογραφίες για τις βαλ­ κανικές χώρες. Ο Ν. Τοντόροφ έχει γράψει πολ­ λές μελέτες και άρθρα και έχει με­ ταφράσει στα βουλγαρικά πάρα πολλά τουρκικά και εβραϊκά κείμενα-πηγές για τη βαλκανική ιστο­ ρία. Το σημαντικότερο έργο του, όμως, είναι η Β α λ κ α ν ι κ ή Π ό λ η που αποτελεί συγκεντρωτική συγγραφή πολλών επιμέρους δημοσιευμένων κειμένων. Η μελέτη έχει δημοσιευθεί σε αγγλική και γαλλική μετά­ φραση, αλλά την ελληνική απόδο­ ση έχει αναθεωρήσει ο συγγρα­ φέας. Ο πρώτος τόμος ξεκινάει με έναν πολύ κατατοπιστικό πρόλογο του Σπύρου Ασδραχά που συστήνει στον αδαή αναγνώστη το συγγρα­ φέα και το έργο του. Στην εισαγω­ γή του, που ακολουθεί, ο Τοντό­ ροφ εξηγεί μερικά βασικά προβλή­ ματα της έρευνας και παραθέτει τους τόπους που βρίσκονται κατα­ τεθειμένες οι πηγές της έρευνάς του. Δεν παραλείπει δε να αναφερ­ θεί σε μεθοδολογικά θέματα που τον απασχόλησαν κατά τη συγγραΤο πρώτο κεφάλαιο αναφέρεται στην προ-οθωμανική πόλη του Βυ­ ζαντίου και στις λειτουργίες τηςτο δεύτερο στις πόλεις κατά τον 15ο και 16ο αιώνα και το τρίτο στην κατανομή του αστικού πληθυ­ σμού σύμφωνα με το θρήσκευμα την ίδια χρονική περίοδο. Εκείνο που αποσαφηνίζεται επαρκώς εί­ ναι το πρόβλημα της Οθωμανικής διοικητικής διαίρεσης με τις συχνά

παρανοημένες έννοιες «εγιαλέτι», «σαντζάκι» και «ναχιγιές». Είναι σημαντικό ότι ο συγγραφέας έχει πλήρη γνώση της σύγχρονης Τουρ­ κικής ιστοριογραφίας. Οι Τούρκοι

μελετητές π>>. τίες να ανα μένη άποψι Οθωμανών ρων εθνικό και την π Αυτοκρατυ λαδή να ο κρατορία ,

σπαθούν επί δεκαε­ ψουν την καθιερω­ · την καταγωγή των το ρόλο των διαφό­ ν στην οικοδόμηση της Οθωμανικής Προσπαθούν δη­ ίουν ότι η Αυτο­ ιίχθηκε στη Βυζα­

ντινή διοίκηση και δεν ωφελήθηκε σε τίποτα από την παρουσία των Σλαύων και των Ελλήνων στους κόλπους της (σ. 80). Έ να ακόμη σημαντικό θέμα που εξετάζεται είναι και το ζήτημα του αριθμού των Οθωμανών στη Βαλ­ κανική Χερσόνησο. Ο Τοντόροφ υποστηρίζει ότι ο υπέρογκος αριθ­ μός των Οθωμανών στη Βαλκανική κατά τον 16ο αιώνα οφείλεται αφε­ νός στους Τούρκους αποίκους και αφετέρου στον ηθελημένο εξισλαμισμό χριστιανικών πληθυσμών για λόγους επιβίωσης υπό το νέο καθε­ στώς, αλλά και αρχόντων που δεν ήθελαν να χάσουν τα δικαιώματά τους. Δεν είναι, όπως είναι φυσι­ κό, εύκολο να διερευνηθούν σε όλο τους το βάθος φυλετικές και αριθ­ μητικές απόψεις με τα περιορισμέ­ να στοιχεία που διαθέτουμε. Το πρώτο μέροε κλείνει με το τέ­ ταρτο κεφάλαιο όπου παρατίθε­ νται πλήθος αριθμητικά στοιχεία για το μέγεθος των πόλεων και την αύξηση των νοικοκυριών μέχρι το 16ο αιώνα που κυρίως οφείλονταν σε αγρότες που μετακινήθηκαν στις πόλεις. Στο δεύτερο μέρος εξετάζεται η πόλη από τον 16ο μέχρι τον 17ο αιώνα. Πρώτα-πρώτα μελετάται η «νομική» υπόσταση της Βαλκανι­ κής πόλης μέσα στο Οθωμανικό φεουδαλικό σύστημα. Η πόλη ή πολλές πόλεις μαζί με αγροτικές περιοχές παραχωρούνται σε Τούρ­ κους αξιωματούχους. Στο δεύτερο κεφάλαιο μια αναφορά στην αγορά της πόλης και τις διάφορες «διατά­ ξεις» που έπρεπε να τηρούν έμπο­ ροι, καταστηματάρχες, εστιάτορες κ.λπ. Στη συνέχεια μια εκτενής αναφορά στις συντεχνίες και τα ιστορικά προβλήματα γύρω από αυτές- καθώς και στην εσωτερική της διάρθρωση (μαθητευόμενος κάλφας - μάστορας). Στο τρίτο μέρος εξετάζοναι οι τι­ μές και η αξία των ακινήτων πε­ ριουσιών από κατάστιχα κληρονο­ μιών για να ευρεθεί ο πλούτος των κατοίκων. Συμπέρασμα της έρευ­ νας είναι το γεγονός ότι δεν μπο­ ρούν να ερμηνευθούν οι διακυμάν­ σεις στις τιμές των τροφίμων με την αλλαγή στην αξία των νομισμάτων (σχέση: γρόσι - βενετικό δουκάτο) κατά τον 18ο αιώνα, γιατί η ισοτι­ μία των νομισμάτων άλλαξε στα­ διακά ενώ ορισμένα αγαθά υπερτι­ μήθηκαν απότομα. Επομένως οι αλλαγές στο μέγεθος των κληρονο­ μιών δεν οφείλονταν σε αλλαγές

οδηγος/69 των τιμών αλλά στην ποκιλία και το μέγεθος των ίδιων των περιου­ σιών. Τα συμπεράσματα αυτά γί­ νονται φανερά από την λεπτομερή εξέταση της περιουσιακής κατά­ στασης του αστικού πληθυσμού στο Βιδίνι, τη Σόφια και τη Ρούσε στη Βουλγαρία (κεφ. 2 και 3). Στο δεύτερο μέρος πλησιάζουμε την Βαλκανική πόλη στο 18ο και το 19ο αιώνα και φυσικά προκύπτει το βασικό πρόβλημα της μετάβασης από το φεουδαλισμό στον καπιτα­ λισμό. Ο Ν. Τοντόροφ είναι μαρξι­ στής και φυσικά εξετάζει τη Βαλ­ κανική πόλη υπό το πρίσμα της μαρξιστικής θεωρίας. Ξέρει όμως να διαχωρίζει τη θεωρία από την ιστορική έρευνα. Γιατί εκεί έγκει­ ται το πρόβλημα με ορισμένους μαρξιστές μελετητές: μπερδεύουν την καθαρά φιλοσοφική άποψη με την ιστορική μεθοδολογία. Ό λες οι ιστορικές μεθοδολογίες (αστική μαρξιστική - αναθεωρητική - ολο­ κληρωτική κ.ά.) είναι αποδεκτές από τη στιγμή που οι συγγραφείς δεν προσπαθούν να χωρέσουν τα γεγονότα μέσα στα ιδεολογικά τους πλαίσια αλλά απλώς ερμηνεύουν Έτσι λοιπόν στο πρώτο κεφά­ λαιο για την πρωταρχική συσσώ­ ρευση κεφαλαίου ο συγγραφέας σημειώνει την αμέλεια πολλών επι­ στημόνων που προσπάθησαν να εφαρμόσουν το Δυτικό μοντέλο με­ τάβασης από τον φεουδαλισμό στον καπιταλισμό στην Οθωμανική Αυτοκρατορία με τις τόσες ιδιαιτε­ ρότητες (σ. 274-276). Στο ίδιο κε­ φάλαιο εξηγεί την πρωτοκαπιταλιστική ανάπτυξη στο; Βαλκάνια. Στο δεύτερο μελετώνται η ανά­ πτυξη της χειροτεχνίας και των συντεχνιών κατά το 18ο και 19ο αιώνα. Γίνεται αναφορά στα Αιιπελάκια και το Συνεταιρισμό τους και στην πρωταρχική συσσώρευση κεφαλαίου. Ακόμα για μια φορά ο Τοντόροφ εφιστά την προσοχή στο ότι δεν πρέπει να λαμβάνονται ως δεδομένα τα μοντέλα του Μαρξ για την Αγγλία και να εφαρμόζονται αδιάκριτα σε κάθε οικονομία, απαιτείται. προσαρμογή ή καινού­ ριο μοντέλο προσαρμοσμένο στις εκάστοτε συνθήκεε (σ. 297). Για να αποδείξει τη συσσώρευ­ ση κεφαλαίου ο Νικολάι Τοντόροφ χρησιμοποιεί δυο παραδείγματα ε­ μπόρων που απέκτησαν τρομαχτι­ κή περιουσία για τα δεδομένα της εποχής. Η οικογένεια Γκιουμουσκερντάν ξεκίνησε από την κεφα­

λοποίηση των κερδών της υφαντουργικής επιχείρησής τους για να γίνει ιδιοκτήτρια τεράστιων εκτά­ σεων γης. Στο πλούσιο αρχείο της εταιρίας υπάρχουν αρκετές αναφο­ ρές με παράπονα χωρικών και ερ­ γατών για τις ατασθαλίες και παρανβμίες της εταιρίας. Το δεύτερο παράδειγμα είναι η Αιγυπτιακή εταιρία και ο Μ αντζάροφ, αλλά οι ενέργειές της αναφέρονται σε μι­ κρότερη εμπορική δραστηριότητα (κεφ 3). Στο τέταρτο κεφάλαιο βρίσκουμε μια αναφορά στα πρώτα εργοστά­ σια στα Βαλκάνια κατά το 19ο αιώνα. Σημαντικό στοιχείο στην έρευνα είναι η σύγκριση των μι­ σθών των εργατών με την αγορα­ στική τους δύναμη. Το συμπέρα­ σμα είναι ότι μόλις κατάφερναν να ζουν αυτοί και οι οικογένειές τους και γι’ αυτό έχουμε πηγές που ανα­ φέρουν ότι προσφέρονταν στους εργάτες φαγητό (σ. 414-415). δημογραφική ανάπτυξη των Βαλ­ κανικών πόλεων με βάση Οθωμανι­ κές απογραφές και για την Ελλάδα και τη Σερβία οι απογραφές των ελευθέρων αυτών κρατών κατά το 19ο αιώνα. Α πό την προσοχή του μελετητή δε διαφεύγει το γεγονός ότι τα εθνικά κράτη προσπάθησαν με κάθε τρόπο να αλλοιώσουν τα αποτέλεσμα όταν επρόκειτο για τα εθνικά τους συμφέροντα (σ. 441 442), (κυριότερο παράδειγμα οι πληθυσμοί της Μακεδονίας). Στη συνέχεια ο συγγραφέας μελετάει το βιλαέτι του Δούναβη που αντιστοι­ χεί χονδρικά στη σημερινή Βουλγα­ ρία (κεφ. 3, 4 και Μέρος Τρίτο). Το θέμα του πληθυσμού έχει απασχολήσει πολλούς συγγραφείς και ορισμένοι χρησιμοποίησαν συντελεστές για να βρουν το συνο­ λικό πληθυσμό στις περιπτώσεις που γνωρίζουμε μόνο τον ανδρικό πληθυσμό από φορολογικές απο­ γραφές (π.χ. απογραφή 1831 στο βιλαέτι του Δούναβη). «Η χρήση των συντελεστών είναι νόμιμη και απαραίτητη όταν τα στοιχεία είναι ελλιπή, πρέπει όμως να γίνεται αφού προηγουμένως εξετασθούν με προσοχή όλες οι ειδικές συνθήκες και γίνει... κριτική ανάλυση των ανεπεξεργάστων στοιχείων», γρά­ φει χαρακτηριστικά ο Τοντόροφ (σ. 443). Η μελέτη του Νικολάι Τοντόροφ κλείνει με ένα παράρτημα όπου παρατίθενται αναλυτικοί πίνακες από κατάστιχα για περιουσίες, π ό­

λεις με φεουδαλικές υποχρεώσεις και αξίες περιουσιών. Στο τέλος υπάρχει πολύ μεγάλη βιβλιογραφία σε όλες τις βαλκανικές γλώσσες, στα τουρκικά και στις κυριότερες ευρωπαϊκές γλώσσες (σ. 679-714). Το βιβλίο του Ν.Τ. δημοσιεύτη­ κε πολύ αργά στην Ελλάδα και φυ­ σικά έχει μεσολαβήσει μια εκτενής βιβλιογραφία σε όλα τα θέματα, που δεν αναιρεί όμως τα συμπερά­ σματα του συγγραφέα αλλά απλώς τα συμπληρώνει (π.χ. έρευνες του Μ. Μαυρογένη για Αμπελάκια, Β· Κρεμμυδά για τη ναυτιλία, Β. Jelavich με την τελευταία (1984) Ιστο­ ρία των βαλκανικών λαών). Η με­ γάλη αξία του έργου αυτού του βαλκανιστή έγκειται στο διδακτικό-μεθοδολογικό χαρακτήρα του βιβλίου του. Κάθε σελίδα είναι και ένα μάθημα για τον ιστορικό: τον μαθαίνει να χρησιμοποιεί σωστά τα στοιχεία του και να μην παρεκτρέ­ πεται από το έργο του, δηλαδή την ερμηνεία της ανθρώπινης δραστη­ ριότητας βασιζόμενος στις πηγές του και μόνο. Ο Νικολάι Τοντόροφ είναι ένας δάσκαλος, ένας άξιος βαλκανιστής, ένας μεγάλος ιστορι­ κός γι’ αυτό το λόγο και η Β α λ κ α ­ ν ικ ή Π ό λ η είναι ένα κλασικό ιστο­ ρικό πόνημα ανεπηρέαστο από το χρόνο.

Δ.Ι. ΛΟΪΖΟΣ

70/οδηγος

Εξομολογήσθε το αγαθόν ΓΙΑΝΝΗ ΤΣΑΡΟΥΧΗ: 'Αγαθόν τό έξομολογεΐσθαι. Αθήνα, Καστανιώτης, 1986. Σελ. 300.

Είναι αλήθεια πως το «Διαβάζω» δημοσιεύει καθυστερημένα μια παρουσίαση της συλλογής άρθρων και κειμένων «’Αγαθόν τό έξομολογεΐσθαι». Η ευθύνη γι’ αυτήν την ανωμαλία είναι αποκλει­ στικά προσωπική. Οφείλεται στην απόσταση ανάμεσα στη νέα γε­ νιά των αναγνωστών και στην εποχή και τη γενιά του Γιάννη Τσαρούχη. Μας την επέβαλαν σχεδόν αντικειμενικοί παράγοντες, ένας από τους οποίους είναι αυτό ακριβώς το πολιτιστικό, κοινωνικό και καλλιτεχνικό πρότυπο που ο ίδιος ο ζωγράφος εκπροσωπεί. Για μας, λοιπόν, που αδέξια ή εύστοχα γινόμαστε πολύ συχνά αυ­ στηροί κριτές των προηγούμενων, είναι αναγκαίο να βρούμε την τόλ­ μη για να διατυπώσουμε τις σκέ­ ψεις και τα συμπεράσματά μας. Διότι στην εποχή μας κανείς δεν έχει περιθώρια για νεανικούς ανορθολογισμούς και κατηγορημα­ τικότητες, εκτός ίσως από τους ίδιους τους νέους. Πώς να μιλή­ σουμε, όμως, για το έργο και την «εξομολόγηση» του Γιάννη Τσαρούχη; Εμείς, αφομοιώνουμε τις αντι­ φατικές κρίσεις για τον παρελθό­ ντα χρόνο του σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού, ανάμεσα στις ιαχές προς τους «μεγάλους καλλιτέχνες» και την αναζήτηση των χρήσιμων δημιουργών. Κατά συνέπεια, αυτό το βιβλίο που αποφάσισε να εκδόσει, τώρα στην προχωρημένη του νεότητα, ο κ. Τσαρούχης, αποτελεί για τους νεώτερους ένα είδος εισα­ γωγής στην ιστορία του σύγχρονου πολιτισμού, με κοινωνιολογικές παρατηρήσεις και πολιτικές υπο­ ψίες. Είναι πρώτα επιμορφωτικό εγχειρίδιο και έπειτα συλλογή άρ­ θρων. Ό σ ο κι αν έχουν δίκιο όσοι πι­ στεύουν ότι ο ζωγράφος είναι ένα «φαινόμενο» που επέδρασε στην εξέλιξη της νεοελληνικής τέχνης, είναι εξίσου εμφανές ότι ουσιαστι­ κά δεν πρόκειται για μιαν εξατομικευμένη περίπτωση. Σχεδόν όλες οι μορφές τέχνης, ανέδειξαν στην πο­ ρεία του χρόνου το δικό τους Τσαρούχη. Οι καλλιτέχνες αυτοί έδρα­ σαν και συνεχίζουν να δρουν μέσα στην κοινωνία που τους γέννησε και εξελίχθηκαν σε σημεία αναφο­

ράς. Μας αφήνουν, ωστόσο, μαζί με τα σημαντικά έργα τους και μιαν εποχή που μας κληροδοτεί και μεγάλα προβλήματα. Α ν είναι απαραίτητο να διατυ­ πώσουμε ένα συμπέρασμα που ν ’ αφορά την καλλιτεχνική και γενι­ κότερα κοινωνική δραστηριότητα του συγκεκριμένου προσώπου, πρέπει να σημειώσουμε ότι ο κ. Τσαρούχης είναι στενά συνδεδεμένος όχι μόνο με τις εξαιρετικής ευ­ αισθησίας σκηνογραφίες, τα ανε­ πανάληπτα «ζεϊμπέκικο» και την «καλλιτεχνική εφηβεία», αλλά και με τα προβλήματα της εποχής και της γενιάς του. Είναι φανερό πως περισσότερο από τον καθένα, ο ίδιος έχει απολύτως συνειδητο­ ποιήσει την ιδιαίτερη αυτή σημα­ σία των κληροδοτημάτων του. Έ τσι, αυτό το βιβλίο αποκτά αξία από πολλές πλευρές· από μόνο του, ως συλλογή άρθρων., μας οδηγεί στον ζωγράφο-διανοητή και ως έκ­ δοση, ως εκδοτικό γεγονός, μας στρέφει στην αναζήτηση της από­ φασης να κυκλοφορήσουν σ’ έναν τόμο οι απόψεις του για την τέχνη και τον πολιτισμό. Είναι πράγματι λογικό να διερευνήσουμε τους λόγους που κά­ νουν έναν αναγνωρισμένο και διά­ σημο καλλιτέχνη, ν ’ αποφασίσει μια τέτοιου είδους διατύπωση των ιδεών του. Γιατί, λοιπόν, ο Γιάννης Τσα­ ρούχης «εξομολογείται»; Βάσιμα μπορούμε να υποθέσου­ με ότι συγκεντρώνει σ’ έναν τόμο τα γραπτά του για να συζητήσει με το κοινό, χωρίς τη μεσολάβηση των κριτικών και των ερμηνειών τους, διατηρώντας για πρώτη ίσως φορά

το δικαίωμα της προτεραιότητας και της τελευταίας διευκρίνισης. Είναι μια πράξη βαθύτατα κοινω­ νική, αφού επιτρέπει στο κοινό να συγκροτήσει τη δική του γνώμη και να ελέγξει αν ό,τι κάθε φορά λέγε­ ται ή γράφεται για τον ζωγράφο, ευθυγραμμίζεται με την πραγματιΜεγαλόθυμη προσφορά ή εσωτε­ ρική ανάγκη, είναι αλήθεια η έκδο­ ση αυτή; Οπωσδήποτε πρόκειται για ανάγκη, αλλά μια ορθή αξιο­ ποίησή της, μπορεί να την κατα­ στήσει και προσφορά σ ’ όλους τους θαυμαστές των δημιουργιών του. Και σ’ εκείνους οι οποίοι τον χρη­ σιμοποίησαν ως διακοσμητή και σε όσους ενδιαφέρθηκαν βαθύτερα για τη σημασία και τους υπαινιγ­ μούς του έργου του. Εξομολογείται δημόσια, όπως όλοι οι καλλιτέχνες, όπως όλα τα δημόσια πρόσωπα, έχοντας από την αρχή βεβαιωθεί ότι είναι πε­ ριττό να ζητήσει «άφεση». Ούτε α π’ αυτούς που τον σεβάστηκαν και τον τίμησαν, ούτε απ’ αυτούς που του άσκησαν κριτική. Ίσως περισσότερο απ’ όλους, ν ’ απευθύ­ νεται σε όσους τον χρησιμοποίησαν για τις πολιτιστικές ή, τελευταία, τις πρώτες σελίδες των εφημερί­ δων. «Έ χω ιδέες», λέει στον «πρόλο­ γο» ο κ. Τσαρούχης. Κι είναι τέτοι­ ου είδους που αποκλείουν από τη φύση τους αφορισμούς και επευφη­ μίες, υπογραμμίζοντας τελικά πώς η τελευταία λέξη για το έργο του δεν έχει ακόμη ειπωθεί. Ο «εξομο­ λογούμενος» με την ειλικρίνειά του και την αφοπλιστική, εφηβική κατηγόρηματικότητά του, διαλύει τα μυστήρια γύρω από το τί έχει προσφέρει στην τέχνη και την κοι­ νωνία. Στο βιβλίο καταγράφεί τις σκέ­ ψεις και τις απόψεις του για τα αι­ σθητικά και γενικότερα πολιτιστι­ κά προβλήματα του καιρού μας, αναφέρεται στην τέχνη και τους ανθρώπους της, μιλά για τον άν­ θρωπο γενικά, κρίνει πρόσωπα

οδηγος/71 που επηρέασαν το δικό του έργο. Παρατηρεί το κοινωνικό του περι­ βάλλον. Δεν διδάσκει. Κι αν ακόμη αυτές οι ιδέες αποτελέσουν κάποτε αντι­ κείμενο διδασκαλίας, καθένας θα πρέπει να υπολογίσει πως ο σκο­ πός για τον οποίο ο ζωγράφος, τις διετύπωσε δεν ήταν η συγκρότηση θεωρητικών γενικεύσεων. 'Αλλω­ στε στην τέχνη δεν αποτελούν όλα αντικείμενο μεταδιδόμενης γνώσης. Χρησιμοποιεί τη γαλήνη της απο­ λύτως εμπεδωμένης γνώσης για να μας εισαγάγει στον κόσμο της τέ­ χνης του, μέσα από τους δρόμους που και ο ίδιος ακολούθησε. Εκείνος ο παράξενος σεβασμός που τον τυλίγει, μοιάζει τώρα πε­ ρισσότερο σίγουρος, με βάσεις γε­ ρές που τα θεμέλιά της βρίσκονται όχι τόσο στα άσπρα του μαλλιά, αλλά στις ιδέες που προστατεύουν. Τις εκθέτει, άλλοτε απομυθοποιών­ τας τον εαυτό του κι άλλοτε οδη­ γώντας τον αναγνώστη σε νέους προβληματισμούς, εξαιρετικά χρή­ σιμους για την κατανόηση της καλ­ λιτεχνικής δημιουργίας και το πλαίσιο εξέλιξής της στην Ελλάδα. Έχοντας ζήσει σε μια περίοδο αποφασιστική για την πολιτιστική πορεία της χώρας μας, ο κ. Τσαρούχης θα προσθέσει την δική του φωνή στο παλιό παράπονο των καλλιτεχνών: «Οι ελληνικές Κυβερ­ νήσεις δεν εκτιμούν τους καλλιτέ­ χνες», χωρίς βεβαίως να την μετα­ τρέπει ποτέ σε μια πράξη πολιτική, σε θέμα γενικότερων διαστάσεων. Σαρκάζοντας την παραφθορά του ελληνικού πολιτισμού και αγωνιώντας για το μέλλον αυτής της χώρας θα δώσει τη δική του επιβε­ βαίωση: -Είναι τραγικό για την σημερινή νεολαία που ζητά μόνο τον διορισμό», αν και δεν φαίνεται να επιδιώκει, κάποιον άλλο, πεισσότερο δραστικό, τρόπο παρέμασης. Άλλωστε, ο ίδιος θα δώσει και το στίγμα της κοινωνικής του δραστηριότητας: ' «Ανακατεύομαι με τον κόσμο που αντιπροσωπεύει η εφημερίδα μη μπορώντας ν ’ αντέξω τη μοναξιά αυτού που δεν κάνει ό,τι κάνει όλος ο κόσμος». Πάντως, ο μη ανατρεπτικός καλ­ λιτέχνης, δεν απομονώνεται. Ακό­ μη κι αυτός ο συμβιβασμός με τον «κόσμο της εφημερίδας», δεν του αποκλείει ένα δρόμο αμφισβητή­ σεων και κριτικής. Στα περισσότε­ ρα κείμενά του κυριαρχεί η αίσθη­ ση ότι υποσκάπτει τα στηρίγματα της πολιτιστικής παρακμής, έχο­ ντας ως όπλα αυτό το εκλεπτυσμέ­ νο γούστο, τους χρωματισμούς των έργων του, το φωτισμό και την πλαστικότητα των όγκων.

Ο Γιάννης Τσαρούχης δε βγαίνει από τα όρια της αισθητικής. Οι κα­ λύτερες «λύσεις» που επιδιώκει, ο τρόπος με τον οποίο θαυμάζει τον Κόντογλου ή τον Καραγκιόζη, δεί­ χνουν τελικά πόσο ειδεχθής είναι γι’ αυτόν η αισθητική απαξία που μας περιβάλλει, πόσο πιέζουν τη συνείδησή του η αποσύνθεση του πολιτισμού και οι επιλογές που προσβάλλουν την αρμονία. Μέσ’ από την οπτική αυτή, οι σκέψεις και οι προβληματισμοί του απο­ κτούν μια περισσότερο «διευρυμένη» κοινωνική αξία, στο βαθμό που το αισθητικό κριτήριο μιας εποχής συνδεέται άμεσα με τις ανάγκες και τις αντιφάσεις της. Στον αναγνώστη κατασταλάζει η ιδέα πως ο ζωγράφος σε όλη τη διάρκεια της ζωής του βιώνει από τα μέσα την υποτίμηση προς την τέχνη και τους καλλιτέχνες. Εκείνη την υποτίμηση που οδηγεί μεθοδι­ κά το καλλιτεχνικό έργο στο ρόλο του διακοσμητικού αντικειμένου και συμπαρασύρει τον δημιουργό του στο υπόγειο από το οποίο λαμβάνονται κάθε φορά τα συμπληρώ­ ματα. Μόνο που ο κ. Τσαρούχης δεν απαντά στην πρόκληση χτυ­ πώντας την κατά πρόσωπο, αλλά μέσα από κριτικές παρατηρήσεις που αφορούν πάλι στην τέχνη και τους δημιουργούς της, που προτεί­ νουν μιαν άλλη θέση της στην κοι­ νωνία. Πρόκειται για μιαν ιδιότυπη συμβολή του στην άποψη που υπο­ στηρίζει ότι ο καλλιτέχνης καλείται να παίξει το ρόλο του «οργανωτή της κοινωνικής συνείδησης», όπως

θα έλεγε ο Ταρκόφσκι και θα επι­ βεβαίωνε ο Ρίτσος. Χωρίς καθολι­ κά χτυπήματα, χωρίς κατά μέτωπο σύγκρουση, ο Γιάννης Τσαρούχης με το χρωστήρα ή την πένα εκφρά­ ζει αυτό που πιστεύει, για να οδη­ γηθεί μέσα απ’ αυτήν τη δημόσια διατύπωση σ’ εκείνες τις δυνάμεις της καλλιτεχνικής δημιουργίας που μπορούν να μας ωφελήσουν. Είναι πέρα από κάθε αμφιβολία ότι οι ιδέες του, όπως κι αν δη­ μιουργού νται, είναι χρήσιμες για τον καθορισμό του κοινωνικού ρό­ λου της τέχνης, για ένα θετικό προσδιορισμό του. Αποδεικνύει έτσι ότι εδώ και πο­ λύ καιρό η ιδεολογική επένδυση που έχει γίνει στο έργο του ζωγρά­ φου, απέχει τελικά από τις πραγ­ ματικές του προθέσεις. Α ν μάλιστα επέλεγε το δρόμο μιας αποφασιστι­ κής σύνδεσης με τις αντιφάσεις και τις συγκρούσεις της εποχής μας, εί­ ναι μάλλον βέβαιο πως οι αντιλή­ ψεις του θα είχαν πολύπλευρα π αι­ δευτικό χαρακτήρα. Ο κ. Τσαρούχης έκανε μια μεγά­ λη προσφορά με το βιβλίο του στην κοινή γνώμη. Α ς τον ακούσομε πριν ξαναχτυπήσουν οι διαβολικές καμπάνες της δημοσιότητας για να σκεπάσουν την ήρεμη φωνή του. Α ς αναλογιστούμε ότι η ειλικρίνεια και η ευθύτητα των σελίδων του εί­ ναι ένα γενικευμένο καθήκον για τους ανθρώπους της κοινωνικής ζωής και ας συμφωνήσουμε μαζί του ότι είναι πράγματι «άγαθόν τό έξομολογείσθαι».

Θ. ΨΑΛΙΔΟΠΟΥΛΟΣ

72/οδηγος

Οδοιπορία αναζήτησης και οδύνης ΕΡΣΗΣ ΑΑ ΓΚΕ : «Αλλάχ Α χμπάρ»: Ταξιδιωτικό. Αθήνα, Γχοβόστης, 1986. Σελ. 198

Δεν είναι η πρώτη φορά που σκύβω με προσοχή πάνω σ’ ένα κείμενο της Ε.Λ. Γιατί η δημιουργός του, μ’ όλες τις επιφυλάξεις που θα είχε τυχόν κανείς, είναι αναμφισβήτητα μια προικισμένη συγγραφέας. Κάθε βιβλίο της ταράζει τα νερά της λογοτεχνίας μας, βάζει σε κίνηση τη σκέψη, δίνει βιτσιά στ’ όνειρο και αφήνει μιαν εντύπωση ρευστή μαζί και στέρεη που σ’ ακόλουθά και όταν κλείσεις το βιβλίο. Μιλήσαμε για επιφυλάξεις. Γιατί η Ε.Λ . είναι και αμφισβητούμενη συγγραφέας. Η κριτική διχασμένη. Ξέρω πως το ριζοσπαστικό της γράψιμο, ο ερμητισμός της, ο υπερ­ ρεαλισμός και ο συμβολισμός στους οποίους εμμένει, ακόμα και ιδιαί­ τερα το περιεχόμενο των κειμένων της προκαλούν πολλές αντιδρά­ σεις. Εκείνο όμως που δε θα δη­ μιουργήσουν είναι η μακαριότητα, ο εφησυχασμός, η ακινησία της σκέψης, η εύκολη απόρριψη. Και τούτο, λέω, για ένα βιβλίο δεν εί­ ναι λίγο. Ό μ ω ς οι επιφυλάξεις παραμερί­ ζονται μπροστά στα ταξιδιωτικά

-------- Α Ν Δ Ρ Ε Α Σ -------Μ ΗΤΣΟ Υ

ο φοβος της έκρηξης

της κείμενα. Γιατί η ταξιδιωτική λογοτεχνία είναι κάτι στέρεο, πρέ­ πει κατ’ ανάγκη να συμβαδίσει με το «υπάρχον», είναι είδος που - αν και λογαριάζεται εύκολο - κλείνει ωστόσο μέσα του πολλές παγίδες. Κι η μεγαλύτερη - όπως επισημάναμε σε παλαιότερο σημείωμά μας - είναι να ειπωθούν κοινοτοπίες κανένας τόπος δεν είναι πια άγνωστη γη - ή να δοθεί ένα κείμενο γε­ μάτο πληροφορίες και αριθμούς, τέτοιο που μπορεί κανείς να συ­ ναντήσει σε οποιονδήποτε «τουρι­ στικό οδηγό». Γι’ αυτό αναμφισβή­ τητο μένει το γεγονός ότι από την πληθώρα των ταξιδιωτικών που κυκλοφορούν κάθε χρόνο ελάχιστα είναι άξια να μνημονευθούν. Η Ε.Λ . απόφυγε το σκόπελο. Χωρίς να προδώσει τον εαυτό της, με βοηθούς την ιδιαιτερότητα της γραφής και την προσωπική θέαση ανθρώπων και τόπων, δημιούργησε όπως και στο άλλο της βιβλίο την «Ισπανία» ένα τελείως δικό της οδοιπορικό, ταξιδεύοντας στο Σινά, την Ιερουσαλήμ, την Αίγυπτο, την Τυνησία. Και αν στην «Ισπα­ νία» είχαμε μια κάποια επιπολής θα λέγαμε εποπτεία - χρειάζεται χρόνος για να δέσει η γνωριμιά εδώ η ματιά πάει σε βάθος, ακροζυγιάζεται ανάμεσα στο υπαρκτό και το ανύπαρκτο, το γνωστό και το άγνωστο, ανιχνεύει, απομυθο­ π οιεί και σύγκαιρα μυθοποιεί, ζη­ τά να «θέσει το δάχτυλο επί των τύπων των ήλων». Μες από αδιάκοπη εναλλαγή ει­ κόνων, η συγγραφέας σε ταξιδεύει στο χώρο και στο χρόνο. Εικόνες

ζωντανές, παλλόμενες, που σε πα ­ ρασέρνουν με την ορμή τους. Κι ακολουθάς τα καραβάνια στο ρά­ θυμο βάδισμά τους, φλέγεσαι από τον ήλιο π ου, πυρός, κατακαίει τα πάντα, το χαμσίνι σε δέρνει ανε­ λέητα, ακούς τη φωνή του μουεζίνη και τους ψαλμούς της ορθοδοξίας. Ιδωμένο μες από το βλέμμα της δη­ μιουργού το καθετί παίρνει και­ νούρια όψη, καινούρια υπόσταση. Α πέραντες εκτάσεις, στενοσόκακα, λασποκαλύβες και μεγαλόπρεποι τάφοι, απόλυτο σκοτάδι και φως ιλαρόν. Οδεύεις με τους περιπλανώμενους των αιώνων - περιπλανώμενος εσύ του δικού σου αιώνα κόκκος άμμου μέσα στην απεραν­ τοσύνη της ερήμου, ανιχνεύεις για μια χαραμάδα απ’ όπου θα εισχω­ ρήσει το ανέσπερο φέγγος, για μια πνοή δροσιάς, πάσχων άνθρωπος, που μάχεται για μια πατρίδα και αναζητά μια πίστη - το Θεό του τον όποιο Θεό. Ο ρεαλισμός τραχύς, βάναυσος πολλές φορές, εναλλάσσεται με ποιητικές εικόνες σε τέλεια εξισορρόπιση, έτσι που η απωθητική όψη των πραγμάτων να μεταβάλλεται σε ποιητικό κείμενο ανείπωτης ομορφιάς. Ο λυρισμός, ο πλούτος των λέξεων που σαν χείμαρρος σε κατακλύζει, η ζω ντάνια των εικό­ νων, ο στοχασμός που κρατά τη σκέψη σ’ εγρήγορση, συνθέτουν ένα πολύχρωμο μωσαϊκό ενδιαφέ­ ρον και συναρπαστικό που σε ταξι­ δεύει περ' από τόπο και χρόνο στα ψυχικά τοπία της δημιουργού. Η Ε .Λ . μας έδωσε τη δική της μαρτυρία. Οδοιπορία αναζήτησης και οδύνης σε γνωστά και άγνωστα τοπία από τα βάθη των αιώνων ώσαμε τις μέρες μας. Και τούτο εί­ ναι για τη συγγραφέα μια κατάκτηση. Μια κατάκτηση τελείως προ­ σωπική. Η Ρ Ω Γ Ε Ω Ρ Γ ΙΑ Δ Η Λ Α Μ Π ΙΡ Η

Δ1ΚΛΤΙ( ) is Οκτωβρίου1987 β ιβ λ ιο γ ρ α φ ικ ό δελτίο α ρ ιθ . 177 Έφη • Ί ο Β ιιιλ ιο γ ρ α φ ικ ό Δ ε λ τ ίο συντ ά σ σ ε τ α ι μ ε τ η ν π ο λ ύ τ ιμ η σ υ ν ε ρ ­ γ α σ ία τ ο ν β ιβ λ ιο π ω λ ε ίο υ τη ς « Ε σ τ ία ς » , τη δ ιε ύ θ υ ν σ η κ α ι το π ρ ο σ ω π ι κ ό τ ο ν ο π ο ίο ν ε υ χ α ρ ι­ σ το ύμ ε θερμά.

• Η τ α ξ ιν ό μ η σ η τω ν β ιβ λ ίω ν γ ί ν ε ­ τ α ι μ ε β ά σ η το γ ν ω σ τ ό Δ ε κ α δ ικ ό Σ ύ σ τ η μ α Τ α ξ ιν ό μ η σ η ς , π ρ ο σ α ρ ­ μ ο σ μ έ ν ο σ τ η ν ε λ λ η ν ικ ή β ιβ λ ιο ­ γ ρ α φ ία . » Σ ε κ ά θ ε κ α τ η γ ο ρ ία β ιβ λ ίω ν π ρ ο η γ ο ύ ν τ α ι α λ φ α β η τ ικ ά ο ι έ λ ­

Γ ΕΝ ΙΚ Α Ε ΡΓ Α

λ η ν ες σ υ γ γρ ά φ εις κα ι α κ ο λο υ ­ θ ο ύ ν ο ι ξ έ νο ι.

• Η κ α τ ά τ α ξ η τω ν ξ έ ν ω ν σ υ γ γ ρ α ­ φ έ ω ν γ ίν ε τ α ι σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ ο ε λ ­ λ η ν ικ ό α λ φ ά β η τ ο .

• Σ τ η ν κ α τ η γ ο ρ ία τω ν π ε ρ ιο δ ικ ώ ν δ ε ν π ε ρ ιλ α μ β ά ν ο ν τ α ι ε β δ ο μ α δ ι-

» Γ ια τ η ν α κ ό μ η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η π λ η ­ ρ ό τ η τ α τ ο ν Δ ε λ τ ίο υ , π α ρ α κ α λ ο ύ ν τα ι οι ε κ δ ό τες να μ α ς σ τέ λ ­ ν ο υ ν έ γ κ α ι ρ α τ ις κ α ι ν ο ύ ρ ιε ς εκ -

και σοφιστική. Α θήνα, Παπαδήμας, 1986. Σελ. 325. Δρχ. 800.

Ψ Υ Χ Ο Λ Ο Γ ΙΑ Α Ρ Χ Ε ΙΟ Ν Ο Μ ΙΑ ΛΟΥΚΟΣ ΧΡΗΣΤΟΣ-ΠΟΛΕΜΗ ΠΟΠΗ. Οδηγός Δημοτικού Αρχείου Ερμούπολης 1821-1949. Αθήνα, 1987. Σελ. 290. Δρχ. 1000.

Η Μ Ε Ρ Ο Λ Ο Γ ΙΑ Ημερολόγιο 1988. Ηράκλειο, Δήμος Ηρακλείου, 1987. Δρχ. 900.

Φ ΙΛ Ο ΣΟ Φ ΙΑ

Ε Φ Α Ρ Μ Ο Σ Μ Ε Ν Η Ψ Υ Χ Ο Λ Ο Γ ΙΑ ΝΤΥΡΒΙΛ ΑΝΡΥ. Μαθήματα προσωπικού μαγνητι­ σμού. Μετ. Αργυροπούλου Σταυρούλα. Τόμοι Β '+Γ .' Α θήνα, Μπουκουμάνης. Σελ. 371+325. Δρχ. 800+800.

MORRIS DESMOND. Η σημασία της επαφής. Μετ. Μάριος Βερέττας. Α θήνα, Ωρώρα, 1986. Σελ. 329. Δρχ. 350.

Θ Ρ Η Σ Κ Ε ΙΑ

Γ Ε Ν ΙΚ Α Α Ρ Χ Α ΙΑ Φ ΙΛ Ο Σ Ο Φ ΙΑ ΚΥΡΚΟΣ ΒΑΣ Α . Αρχαίος ελληνικός διαφωτισμός

Ά γ ιο ς Σίμων ο Αθωνίτης. Αθήνα, Ακρίτας, 1987. Σελ.

173. Δρχ. 1500.

74/δελτιο ΓΟΥΝΑΡΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ. Η Παναγία Μαυριώτισσα της Καστοριάς. Θεσσαλονίκη, Πουρναράς, 1987. Σελ.

69. Δρχ. 450. ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Φ. Τα λείψανα και το μοναστήρι Κοσμά του Αιτωλού. Αθήνα, 1987. Σελ. 78. Δρχ. 550.

Θ Ρ Η Σ Κ Ε ΙΟ Λ Ο Γ ΙΑ NILSSON Μ.Ρ. Ιστορία της αρχαίας ελληνικής θρη­ σκείας. Μετ. Αικατερίνη Παπαθωμοπούλου. Αθήνα, Παπαδημας, 1987. Σελ. 334. Δρχ. 900.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜ ΕΣ

Π Ο Λ ΙΤ ΙΚ Η Το Δωδέκατο Συνέδριο του ΚΚΕ. Ντοκουμέντα. Αθή­ να, ΚΚΕ, 1987. Σελ. 248. Δρχ. 200. ΖΙΓΔΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ. Πολιτική, εξυγίανση. 5 αγορεύ­ σεις στη Βουλή. Αθήνα, Γραφείο Τύπου της Ε.ΔΗ .Κ ., 1987. Σελ. 80. Δρχ. 250. ΠΛΕΥΡΗΣ ΚΩΣΤΑΣ. Αντιδημοκράτης. Αθήνα, Νέα Θέσις, 1987. Σελ. 95. Δρχ. 300. ΤΣΑΡΔΑΚΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Μια ανατομία της ιδεο­ λογίας. Αθήνα, Γρηγόρης, 1987. Σελ. 254. Δρχ. 800.

Ε Κ Π Α ΙΔ Ε Υ Σ Η Π Α ΙΔΑ ΓΩ ΓΙΚ Η

•Γενετική και ποικιλότητα. Μετ. Γιώργος Μπαρουξής. Αθήνα, Κουτσουμπός, 1987. Σελ. 157. Δρχ. 600.

Τ ΕΧ Ν ΕΣ

Γ Ε Ν ΙΚ Α ΒΗΧΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Συλλογή Βασίλη Νίκου. Σαράντα δύο μοντέλα καϊκιών και παραδοσιακών ιστιοφόρων του Αιγαίου. Α θήνα, 1987. Σελ. 48. Δρχ. 500.

Ζ Ω Γ Ρ Α Φ ΙΚ Η ΕΛΥΤΗΣ ΟΔΥΣΣΕΑΣ. Ο ζωγράφος Θεόφιλος. Αθή­ να, Γνώση, 1986. Σελ. 82. Δρχ. 1000.

Χ Α Ρ Α Κ Τ ΙΚ Η ΓΡΗΓΟΡΑΚΗΣ ΝΙΚΟΣ. Έλληνες χαράκτες «εχάραξαν» τη Νέα Εστία. Αθήνα, Υάκινθος, 1987. Σελ. 63. Δρχ. 500.

ΚΛΑ ΣΙΚ Η Φ ΙΛ Ο ΛΟ ΓΙΑ

Α Ρ Χ Α ΙΟ Ι Σ Υ Γ Γ Ρ Α Φ Ε ΙΣ ΜΟΥΛΑΚΗΣ ΝΙΚΟΣ. Λυσία λόγος. «Υπέρ του αδυ­ νάτου». Αθήνα, Gutenberg, 1987. Σελ. 331. Δρχ. 1200.

Π Α ΙΔ Α Γ Ω Γ ΙΚ Η

Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν ΙΑ ΣΙΜΟΠΟΥΛΟΣ ΦΩΤΗΣ Ν. Η φυσική αγωγή στο Γυ­ μνάσιο και στο γυμναστήριο. Αθήνα, Επικαιρότητα, 1987. Σελ. 211. Δρχ. 1300.

Π Ο ΙΗ Σ Η

ΘΕΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜ ΕΣ

ΒΑΣΙΚΕΧΑΓΙΟΓΛΟΥ ΒΑΣΙΛΗΣ. Οι εκτάσεις της νύχτας αυτής. Αθήνα, Διάττων, 1987. Σελ. 60. Δρχ.

420.

Β ΙΟ Λ Ο Γ ΙΑ

ΚΑΓΓΕΛΑΡΗΣ ΦΩΤΗΣ. Το χαροποιό πένθος. Αθή­ να, Ηριδανός, 1987. Σελ. 35. Δρχ. 350.

ΤΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ. Φυσική επιλογή.

ΚΟΡΔΑΤΟΥ ΜΑΡΙΑ. Ερωτικός ένοικος. Αθήνα, Εκ Παραδρομής, 1987. Σελ. 28.

δελτιο/75 ΠΑΝΩΦΟΡΟΠΟΥΛΟΥ ΑΓΓΕΛΙΚΗ. Μολπής κρούσιμο από το Ά σμ α Ασμάτων. Αθήνα, Μνημοσύνη, 1987. Σελ. 61. ΠΑΠΑΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. Παράγραφος 1, 2. Αθήνα, Εξά­ ντας, 1987. Σελ. 49. ΣΟΥΡΒΙΝΟΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ I. Ολονύχτιος. Ποίημα. Αθήνα, Κείμενα, 1987. Σελ. 3 . Από την αγωνιστική αραβική ποίησή. Μετ. Φάντι Ναμπούτ. Απόδ. Αντώνης Μάρταλης. Αθήνα, Οδηγητής, 1987. Σελ. 27. Δρχ. 150.

ΒΙΒΛΙΑ ΠΟΥ ΣΑΣ Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΑ

ΠΡΟΤΕΙΝΟΥΜΕ

ΒΑΜΒΟΥΝΑΚΗ ΜΑΡΩ. Η μοναξιά είναι από χώμα. Αθήνα, Φιλιππότης, 1987. Σελ. 127. Δρχ. 450.

• Ν. ΛΑ Ρ0ΣΕΛ

ΓΕΡΟΝΤΑ ΡΑΝΙΑ. Πορτραίτα του τόπου μου. Αθή­ να, 1987. Σελ. 63.

Οι αναμνήσεις του Ντέρκ Ράσπε

ΚΑΛΟΥΤΣΑΣ ΤΑΣΟΣ. Το κελεπούρι και άλλα διη­ γήματα. Θεσσαλονίκη, Διαγώνιος, 1987. Σελ. 124. Δρχ. 400.

• Α. ΤΑΡΚ0ΦΣΚΙ

ΚΑΤΣΙΚΗΣ ΛΑΜΠΡΟΣ I. Ά νοιξη μεσ’ το Χειμώνα. Μυθιστόρημα. Αθήνα, 1987. Σελ. 169. Δρχ. 600.

Σμιλεύοντας το Χρόνο

ΓΚΟΥΑΡΕΣΚΙ ΤΖΟΒΑΝΙ. Το πεπρωμένο ονομάζεται Κλοτίλδη. Μετ. Λόισκα Αβαγιανού. Αθήνα, Αστάρτη, 1987. Σελ. 220. Δρχ. 650.

• ΣΤΑΝΤΑΛ-ΜΠΑΛΖΑΚ-ΦΛΩΜΠΕΡ

CAMUS ALBERT. Σημειωματάρια. Μετ. Λήδα Παλλάντιου. Αθήνα, Εξάντας, 1987. Σελ. 323. Δρχ. 1200.

Διηγήματα

COLLINS JACKIE. Οι άντρες του Χόλιγουντ. Μετ. Κώστας Μπαρμπής. Αθήνα, Bell, 1987. Σελ. 638. Δρχ.

550.

φ

DURELL LAWRENCE. Monsieur ή ο πρίγκιπας του Ζόφου. Μετ. Νινίλα Παπαγιάννη. Αθήνα, Ελληνική Ευρωεκδοτική. Σελ. 368. Δρχ. 1200.

OATES JOYCE CAROL. Ακριβοί άνθρωποι. Μετ. Κατερίνα Μαγιάτη. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1987. Σελ.

307. Δρχ. 600.

SMITH WILBOUR. Δύο για την κόλαση. Μετ. Μάρ­ κος Χρόνης. Αθήνα, Bell, 1987. Σελ. 415. Δρχ. 400.

SMITH WILBUR. Το μάτι του τίγρη. Μετ. Αλέκος Μανωλίδης. Αθήνα, Bell, 1987. Σελ. 351. Δρχ. 350.

Ν. ΧΟΥΛΙΑΡΑΣ

Το άλλο μισό

• R. BILLET00UX Γράμμα συγνώμης φ

R. BILLET00UX

Φυλάξου από τη γλύκα Μ ΕΛΕΤΕΣ ΦΑΛΑΓΓΑ-ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΜΑΡΙΑ. Η θάλασσα στο δη­ μοτικό τραγούδι και στη νεοελληνική λογοτεχνία. Αθήνα, 1987. Σελ. 44. Δρχ. 500. ΧΡΥΣΑΝΘΗΣ ΚΥΠΡΟΣ. Επιγράμματα. Εισ.-σχολ. Παύλος Παρασκευάς. Λευκωσία, Πνευματική Κύπρος, 1987. Σελ. 24.

των πραγμάτων φ

Μ. WEBB

Το ακριβό φαρμάκι ΛΡΙΣΤΟ'ΓΕΛΟΥΣ 7 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΙ1

76/δελτιο

ΙΣΤΟ ΡΙΑ

Μ Α Ρ Τ Υ Ρ ΙΕ Σ ΔΑΡΑΚΗΣ ΛΟΥΚΑΣ. Για την τέχνη και τη ζωή. Α παντούν 34 προσωπικότητες. Αθήνα, Φιλιππότης, 1987. Σελ. 163. Δρχ. 650.

ΚΟΣΜ ΟΣ ΜΑΝΤΖΟΥΛΙΝΟΥ ΑΛΕΚΑ. Ταξιδεύοντας. ΔύσηΑνατολή. Α θήνα, Εστία. Σελ. 126. Δρχ. 400.

Π Α ΙΔ ΙΚ Α

ΚΑΙΣΛΕΡ ΑΡΘΟΥΡ ΚΑΙ ΣΥΝΘΙΑ. Ξένος στην πλα­ τεία. Μετ. Ανδρέας Βαχλιώτης. Αθήνα, Χατζηνικολή, 1986. Σελ. 255. Δρχ. 850.

ΕΛ ΕΥ Θ ΕΡΑ Α ΝΑ ΓΝ Ω ΣΜ ΑΤΑ Β ΙΟ Γ Ρ Α Φ ΙΕ Σ ΧΡΥΣΑΝΘΗΣ ΚΥΠΡΟΣ. Ξάνθος Λυσιώτης και Με­ λής Νικολαίδης, τα δύο ξαδέρφια. Λευκωσία, Ελληνι­ κός Πνευματικός Ό μιλος Κύπρου, 1987. Σελ. 31. Το όνομά μου είναι Τζέιμς Ντην. Κείμενο του Γιώργου Χρονά. Αθήνα, Οδός Πανός, 1987. Σελ. 107. Δρχ. 700. Οι σύγχρονοι μεγάλοι. 3 τόμοι. Μετ. Γεώργιος Χατζόπουλος. Αθήνα, Αρσενίδης. Σελ. 264+264+520. Δρχ.

840 (ο τόμος).

Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ Παιανιακά μελετήματα. Επιμ. Λευτέρης Βεκρής. Παιανία, Συμβολή, 1987. Σελ. 331. Δρχ. 1500. Οι Πετιμεζαίοι. Η επικήρυξη του 1796 και άλλα κείμε­ να και έγγραφα. Αθήναι, «Παγκαλαβρυτική Ένωσις», 1987. Σελ. 24. Δρχ. 800. ΚΥΡΟΥΣΗΣ ΠΑΝΑΓ. ΓΡ. Πάργα. Α θήνα, Σοκόλης, 1987. Σελ. 83. Δρχ. 400. ΛΙΒΡΑΓΚΑΣ Γ. Θήβες η χαμένη πόλη. Α θήνα, Νέα Ακρόπολη, 1987. Σελ. 201. Δρχ. 700. ΨΥΧΟΓΙΟΥ ΕΛΕΝΗ. Λεχαινά. Ο τόπος, τα σπίτια. Λεχαινά, εκ Παραδρομής, 1987. Σελ. 264. Δρχ. 2000.

Τ Α Ξ ΙΔ ΙΑ

Ανθολογία. Κείμενα παιδιών του Χαρούμενου Χω­ ριού. Αθήνα, Εμπορική Τράπεζα, 1987. Σελ. 166. ΑΝΤΩΝΑΚΟΥ ΕΛΕΝΗ. Πες μας γιαγιά. Αθήνα, Σμυρνιωτάκης, 1987. Σελ. 34. Δρχ. 480. ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ-ΣΠΑΝΟΥ ΧΡΥΣΑΝΘΗ. Το θαλασσόδεντρο. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1987. Σελ. 32. Δρχ. 250. ΔΑΣΚΑΛΟΒΑ ΛΙΑΝΑ. Το παραμύθι για το χαμένο χρόνο. Μετ. Γιώργος Τσιώκος. Αθήνα, Σύγχρονη Επο­ χή, 1987. Σελ. 47. Δρχ. 400.

BICHONNIER HENRIETTE. Το γουρουνάκι που έβαζε τα δάχτυλά του στη μουσούδα του. Μετ. Παντε­ λής Σμυρνιωτάκης. Α θήνα, Σμυρνιωτάκης, 1987. Σελ.

20. Δρχ. 430.

BICHONNIERE HENRIETTE-GUERRIER DA­ NIEL. Ο δράκος που δεν ήθελε πια να τρώει παιδιά. Μετ. Ελένη Ευθυμιοπούλου. Αθήνα, Σμυρνιωτάκης, 1987. Σελ. 20. Δρχ. 430.

BICHONNIER HENRIETTE-HULME VIOLAΥΝΕ. Το ξένοιαστο ποντικάκι. Μετ. Κώστας Σμυρνιωτάκης. Α θήνα, Σμυρνιωτάκης, 1987. Σελ. 20. Δρχ. 430.

BICHONNIER ENRIETTE-SORO AMATO. Ο μεγά­ λος θυμός της Νέλης. Μετ. Ελένη Ευθυμιοπούλου. Α θήνα, Σμυρνιωτάκης, 1987. Σελ. 20. Δρχ. 430.

BICHONNIER HENRIETTE-P A RISE LLE JEAN MARC. Τα άταχτα κουνελάκια. Μετ. Ελένη Ευθυμιοπούλου. Αθήνα, Σμυρνιωτάκης, 1987. Σελ. 20. Δρχ.

430.

Σ Χ Ο Λ ΙΚ Α ΕΛ ΛΑΔΑ ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΣ ΚΩΣΤΑΣ. Ταξίδια στα νησιά μας. Χαλκίδα, 1987. Σελ. 67.

ΔΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Δ.-ΚΟΡΝΕΛΑΚΗΣ Γ.-ΡΩΜΑΣ Χ.Γ. Κείμενα λογοτεχνίας Α ' Λυκείου. Αθήνα, Επικαιρότητα, 1987. Σελ. 348. Δρχ. 1000.

δελτιο/77

Π Ε Ρ ΙΟ Δ ΙΚ Α ΑΝΤΙ. Δεκαπενθήμερη πολιτική επιθεώρηση. Τεύχος 354. Δρχ. 100. ΑΡΜΟΝΙΚΗ ΖΩΗ. Διμηνιαίο περιοδικό για αυτοθε­ ραπεία και αυτογνωσία. Τεύχος 24. Δρχ. 240.

η νέα

ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 1987. ΤΕΥΧΟΣ 36 ΑΠΟ ΤΗ ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΗΣ__________

ΒΙΒΛΙΟΦΙΛΙΑ. Έ ρευνα ιστορίας του βιβλίου. Τεύχος 32-33. Δρχ. 500.

«ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗΣ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑΣ»

ΓΥΝΑΙΚΑ. 15μερο γυναικείο περιοδικό. Τεύχος 979. Δρχ. 200.

Γράφουν Ηλίας Ευθυμιόπουλος, Γιώργος Σταματόπουλος, Τάκης Πλούμης, Βασί­ λης Νιτσιάκος

ΔΙΑΒΑΖΩ. Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύχος 174. Δρχ. 250. ΕΜΕΙΣ. Ο κόσμος της Εθνικής Τράπεζας. Τεύχος 12. ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ. Διμηνιαίο θεωρητικό-πολιτικό περιοδικό. Τεύχος 55. Δρχ. 100.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ______________________ Δημήτρης Παπαϊωάννου: Αλουμίνα: μια απαράδεκτη επένδυση

ΕΙΚΑΣΤΙΚΑ________________________

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΣΚΕΨΗ. Δίμηνη επιθεώρηση κοι­ νωνικών επιστημών. Τεύχος 34. Δρχ. 300.

Μόνος Στεφανίδης: Η οικολογία στη τέχνη

ΘΗΤΕΙΑ. Δίμηνο στρατιωτικοπολιτικό περιοδικό. Τεύχος 16. Δρχ. 100.

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ____________________

ΙΑΤΡΙΚΗ. Μηνιαία έκδοση Εταιρείας Ιατρικών Σπου­ δών. Τόμος 52, τεύχος 2.

Ο Μισέλ Λενάρ, διευθυντής του Περιφε­ ρειακού Δρυμού της Κορσικής, μιλά στον Ηλία Ευθυμιόπουλο

ΙΣΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΦΥΛΟ. Περιοδική έκδοση της Γενι­ κής Γραμματείας Ισότητας των δύο φύλων. Τεύχος 6. Η ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΣΕΡΡΩΝ. Φύλλο 77. Δρχ.

50. ΜΕΘΑΥΡΙΟ. Το περιοδικό του 2000. Τεύχος 7. Δρχ.

300. ΜΝΗΜΩΝ. Τόμος 11ος, 1987. Δρχ. 2000. ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ. Τεύχη 1442, 1443 και 1444. Δρχ. 300.

ΟΙΚΟΓΕΩΓΡΑ ΦΙΑ_________________ Μιχάλης Μοδινός: Το εποικιστικό πρό­ γραμμα της Ινδονησίας

ΑΛΛΑΓΕΣ_________________________ Κίμων Χατζημπίρος: Οικοσυστήματα στις πόλεις

Η ΝΕΑ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ. Τεύχος 35. Δρχ. 200. ΝΕΑ ΠΑΙΔΕΙΑ. Κείμενα παιδευτικού προβληματι­ σμού. Τεύχος 43. Δρχ. 350. ΠΑΝΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ. Μηνιαία έκδοση. Φύλλο 111. Δρχ. 50. ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΟΠΤΕΙΑ. Μηνιαίο πολιτικό και οικο­ νομικό περιοδικό. Τεύχος 126. Δρχ. 300. ΣΠΕΙΡΑ. Γλώσσα-ποίηση-εικόνα. Τριμηνιαίο περιοδι­ κό θεωρίας και τέχνης. Τεύχος 8-9. Δρχ. 500. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ. Δίμηνη επιθ. εκπ. θε­ μάτων. Τεύχος 35. Δρχ. 300. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΚΕΨΗ. Μηνιαία περιοδική έκδοση γραμμάτων και τεχνών. Φύλλο 129. Δρχ. 7 ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ. Τόμος 705, 1987. Δρχ. 1500. ΣΧΟΛΙΑΣΤΗΣ. Τεύχος 54. Δρχ. 200. ΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ. Τεύχος 29. Δρχ. 300. ΧΡΟΝΙΚΑ. Ό ργα νο του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου της Ελλάδος. Τεύχος 96.

ΕΔΑΦΟΣ_____________________ ' Γιώργος Ευτυχίδης: Η διάβρωση στον ελ­ ληνικό χώρο

ΔΙΑΤΡΟΦΗ ________________________ • Μωρίς Σουτίφ: Η βιομηχανία εκτροφής πουλερικών στη Γαλλία • Κ. ΓΚάντε, Β. Σέβε: Αγροτικό κίνημα, οικολογία και διεθνισμός στη Γερμανία

ΕΝΕΡΓΕΙΑ_________________________ Θ. Θεοδωράτος: Το μέλλον των φωτοβολταϊκών

ΖΑΠΠΕΙΟ __________________________ Γιάννης Σχίζας: Μεσογειακή Συνδιάσκε­ ψη και ιστορίες δια βοσκοτόπους

78/δελτιο

^SaSfir.«

κριτικογραφία

Επιμέλεια: Μαρία Τρουπάκη

Σ τ η ν Κ ρ ιτ ικ ο γ ρ α φ ί α π ε ρ ιλ α μ β ά ν ο ν τ α ι ό λ ε ς ο ι ε π ώ ν υ μ ε ς β ιβ λ ιο κ ρ ιτ ι κ έ ς κ α ι β ιβ λ ιο π α ρ ο υ σ ι ά σ ε ις τω ν ε λ λ η ν ικ ώ ν ε κ δ ό σ ε ω ν π ο υ δ η μ ο σ ι ε ύ ο ν τ α ι σ τ ο ν η μ ε ρ ή σ ιο α θ η ν α ϊ κ ό τ ύ π ο . Π ε ρ ιλ α μ β ά ν ο ν τα ι, ε π ίσ η ς , κ α ι κ ρ ιτ ικ έ ς δ η μ ο σ ι ε υ μ έ ­ ν ε ς σ τ ο ν π ε ρ ιο δ ι κ ό κ α ι ε π α ρ χ ια κ ό τ ύ π ο , ό σ ε ς φ υ σ ι κ ά φ ρ ο ν τ ίζ ο υ ν ν α μ α ς σ τ έ λ ν ο υ ν ο ι σ υ ν τ ά κ τ ε ς τ ο υ ς . Γ ια κ ά θ ε β ιβ λ ίο σ η μ ε ιώ ν ο ν τ α ι, μ έ σ α σ ε π α ρ έ ν θ ε σ η : το ό ν ο μ α τ ο υ κ ρ ιτ ικ ο ύ κ α ι ο τ ίτ λ ο ς τ ο υ ε ν τ ύ π ο υ (β λ . Υ π ό μ ν η μ α ) , κ α θ ώ ς κ α ι η η μ έ ρ α δ η μ ο σ ί ε υ σ η ς τ η ς κ ρ ιτ ικ ή ς , α ν π ρ ό κ ε ι τ α ι γ ια ε φ η μ ε ρ ίδ α , ή ο α ρ ι θ μ ό ς έ κ δ ο σ η ς , α ν π ρ ό κ ε ι τ α ι γ ια π ε ρ ιο δ ι κ ό έ ν τ υ π ο .

ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΑΔ: Α. Δελώνης ΑΘ: Π. Αθηναίος ΑΠ: Α. Παπαδάκη ΑΦ: Α. Φουριώτης BA: Β. Αγγελοπούλου ΒΠ: Βάιος Παγκουρέλης ΒΧ: Β. Χατζηβασιλείου ΓΜ: Γ. Ματζουράνης ΓΣ: Γ. Σαββίδης ΔΚ: Δ. Κονιδάρης ΔΓ: Δ. Γιάκος ΔΖ: Δ. Ζαδές ΔΠ: Δ. Παπακωνσταντίνου ΔΣ: Δ. Σιατόπουλος ΕΑ: Ε. Αρανίτσης ΕΒ: Ε. Βαλτά ΕΖ: Ε. Ζωγράφου ΕΛ: Ε. Παππά ΕΠ: Ε. Παμπούκη EM: Ε. Μόσχος ZB: Ζ. Βαλάση ΗΚ: Η. Κεφάλας ΘΠ: Θ. Μ. Πολίτης ΘΥ: Θ. Παπανικολάου ΙΔ: I. Δραγώης ΚΑ: Κ. Ανδρόνικός ΚΓ: Κ. Γουλιάμος ΚΕ: Κ. Εμονίδης ΚΗ: Σ. Κατσίμης ΚΚ: Κ. Καραχάλιος ΚΝ: Κ. Ντελόπουλος ΚΣ: Κ. Σταματίου ΚΤ: Κ. Τσαούσης ΚΧ: Κ. Χρυσάνθης ΛΑ: Λ. Αποσκίτης ΜΑ: Μ. Αποστολάτος ΜΚ: Μ. Κοντολέων ΜΠ: Μ. Παπαδοπούλού ΜΝ: Μ, Νιτσόπουλος ΝΜ: Ν. Μπούτβας

ΝΠ: Ν. Παπανδρέου NY: Ν. Μαρκίδου ΟΠ: Ο. Παρατηρητής ΠΑ: Α. Παπανδρόπουλος ΠΚ: Π. Κουνενάκη ΠΑ: Π. Λινάρδος-Ρυλμόν ΠΜ: Π. Μηλιώρη ΠΠ: Π, Παιονίδης ΣΤ: Δ. Σταμέλος Τθ: Τ. Θεοδωρόπουλος ΤΑ: Τ. Λειβαδίτης ΤΣ: Σ. Τσακνιάς ΦΚ: Φ, Κονδύλης ΦΤ: Φ. Τριάρχης ΧΝ: X. Ντουνιά ΕΝΤΥΠΑ ΑΓ: Αγωνιστής ΑΗ: Απογευματινή ΑΚ: Ακρόπολις ΑΝ: Αντί ΑΠ: Απανεμιά ΑΥ: Αυγή ΒΟ: Βορειοελλαδικά ΒΡ: Η Βραδυνή ,Π: Γιατί ΓΤ: Γράμματα και Τέχνες ΔΙ: Διαβάζω ΔΑ: Διάλογος ΔΠ: Δεκαπενθήμερος Πολίτης ΔΡ: Δραμινή ΔΣ: Δαυλός ΕΒ: Εμείς και το Βιβλίο ΕΗ: Εξόρμηση ΕΙ: Εικόνες ΕΘ: Έθνος ΕΛ: Ελευθεροτυπία ΕΜ: Εβδόμη ΕΚ: Ελικώνας ΕΟ: Εποπτεία

ΕΣ: Ελεύθερος (Στερ. Ελλ.) ΕΨ: Επιστημονική Σκέψη EQ: Ελεύθερη Ώρα ΗΜ: Ημερήσια ΗΧ: Ήχος και Hi-Fi ΘΟ: Θούριος ΚΑ: Καθημερινή ΚΑ: Κυπριακός Λόγος CO: Cosmopolitan ΛΕ: Η Λέξη ΜΕ: Μεσημβρινή ΝΕ: Τα Νέα ΝΗ: Νέα Εποχή ΝΣ: Νέα Εστία NT: Νέες Τομές ΟΜ: Ομπρέλα ΟΠ: Οδός Πανός ΟΤ: Οικονομικός Ταχυδρόμος ΠΑ: Πάνθεον ΠΕ: Περισκόπιο της Επιστήμης ΠΗ: Η Πρώτη ΠΘ: Πολιτικά Θέματα ΠΚ: Πνευματική Κύπρος ΠΑ: Πολιτιστική ΠΟ: Πολίτης ΠΡ: Πόρφυρας ΠΣ: Περίπλους ΡΙ: Ριζοσπάστης ΣΕ: Σύγχρονη Εκπαίδευση ΣΘ: Σύγχρονα Θέματα ΣΚ: Σκιάθος ΣΛ: Συλλεκτικός Κόσμος ΣΣ: Σύγχρονη Σκέψη ΣΥ: Συμβολή ΤΑ: Ταχυδρόμος ΤΕ: Τριφυλιακή Εστία ΤΚ: Ταχυδρόμος Καβάλας ΤΤ: Τετράγωνο ΦΣ: Φιλολογική Στέγη ΧΑ: Χάρτης ΧΡ: Η Χριστιανική

Φιλοσοφία

θρησκεία

Μαλεδίτσης X.: Περί του τραγικού (Μ. ΛαμπραδαρίδουΠόθου, ΔΙ, 175) Φράγκος Β.: Η ελληνική φιλοσοφία του προσώπου (Ν. Μακρής, ΕΜ, 4/10)

Λατρεία ευάρεστος τω θεώ (ΦΤ, ΤΚ, 15/9 και ΔΡ, 12/9) Ο Φιδέλ και η θρησκεία (Μ, ΡΙ, 4/10) Σιώτης Μ.: 1) Προλεγόμενα εις την ερμηνείαν της προς Γαλάτας Επιστολής του Αποστόλου Παύλου 2) Η ερμηνεία της επί του όρους ομιλίας 3) (ΦΤ, ΤΚ, 13/9 και ΔΡ, 10/9)

Ψυχολογία Ντόλτο Φ.: Η περίπτωση Ντομινίκ (ΠΜ, ΠΑ, 22/9)

Πολιτική Αθανασόπουλος Δ,: Κυβέρνηση και κυβερνητικά όργανα (Α. Δροσόπόυλος, ΚΑ, 1/10)

δελτιο/79 Οικονομία Τσούμας Θ. - Τασιούλας Δ.: Ιδιοκτησιακό καθεστώς και αξιο­ ποίηση της αγροτικής γης στην Ελλάδα (Κ. Λατίφης, ΟΤ, 24/9) Διοίκηση Κωστούλας Κ.: Planning (ΠΑ, ΟΤ, 1/10) Κοινωνιολογία Δήμου Ν.: Μετά τον Μαρξ (Ν. Ντόκας, ΕΛ, 4/10) Καρατοστόλης Β.: Συμβίωση και επικοινωνία στην Ελλάδα (Γ. Βέλτσος, ΑΝ, 25/9) Κουτσούκης Κ.: Η πολιτική και κοινωνικο-οικονομική Ανά­ πτυξη στην Ελλάδα (1919-1981) (Μ.Δ. Λοίζος, ΚΑ, 24/9) Οικολογία Dumont R.: Οργή (Δ. Παυλάκου, ΑΥ, 4/10) Λαογραφία Κουμέντος Ν.: Χαρακτήρες και πειράγματα της Νισΰρου (Γ. Μπαμιατζής, Δημοκρατικός Λόγος, 26/9) Λιουδάκη Μ.: Λαογραφικά Κρήτης - Μαντινάδες (ΣΤ, ΕΛ, 1/10) Σκαρτσής Σ.Λ.: Το δημοτικό τραγούδι (ΣΤ, ΕΛ, 1/10) Εκπαίδευση Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια. Τομ. 9 (ΘΥ, Ε1, 30/

9)

Μακρυνιώτη Δ.: Η παιδική ηλικία στα αναγνωστικά βιβλία (Δ. Παυλάκου, ΑΥ, 27/9) Τέχνες Αγγειοπλάστης Γ. - Παπαδόπουλος X.: Η μουσική στις Σέρρες (ΦΤ, Επιθεώρηση Θεσ/νίκης, Σεπτ. ' 87) Εικόνες - Συλλογή Δ. Οικονομόπουλου (Α. Καλογερόπουλου, ΚΑ, 24/9) Ζωγράφου-Σιμαλαρίδου Α.: Βοσπορινά σκίτσα (ΚΤ. Ε θ, 30/ 9) Κωστοπούλου X.: Λαϊκά σπίτια και αρχοντικό της Ημαθίας (ΦΤ, Επιθεώρηση Θεσ/νίκης, Σεπτ. ’ 87) Πολέμης Δ.: Εικόνες από την Άνδρο του 1840 (ΚΝ, ΚΑ, 24/9) Ριβέλλης Π.: Φωτογραφία (ΚΤ, ΕΘ. 23/9) Φέσσα-Εμμανουήλ Ε.: Η ιδεολογική κρίση της νεοελληνικής αρχιτεκτονικής 1827-1940 (Β. Ψυρράκης, ΜΕ, 6/10) Μαρινέττι Φ.Τ.: Μανιφέστα του φουτουρισμού (Τ. Μενδρά­ κος, ΑΥ, 27/9) Τζαρά Τ.: Μανιφέστα του Ντανταϊσμού (Ν. Ντόκας, ΕΛ, 4/10) Κλασική Φιλολογία Βιργιλίου Αινειάς (Αθ. ΗΜ, 29/9) Ποίηση Ζιτσαία X.: Πολυεδρικά (ΦΤ, Επιθεώρηση Θεσ/νίκης, Σεπτ.

•87) Κακλαμανάκη Ρ.: Το δίλημμα του αγάλματος (Β. Δαλακούρα, ΒΗΜΑ, 4/10) Κουσαθανάς Π.: Ο άρχοντας του μεγάλου δόκανου (X. Παπαγεωργίου, ΔΙ, 175) Κωνσταντινίδου Λ.: Το κράσπεδο (ΦΤ, ΤΚ, 26/9 και ΔΡ 25/9) Μαρκόπουλος Γ.: Η ιστορία του ξένου και της λυπημένης (Β. Δαλακούρα, Βήμα, 4/10) Παυλέας Σ.: Αναφορά στον Ηρακλή για τον καθαρμό της Οι­ κουμένης (ΦΤ. Επιθεώρηση Θεσ/νίκης, Σεπτ. ’ 87) Τζεβελέκη Ε.: Λευκές νυχτερίδες (ΦΤ, ΤΚ. 30/8 και ΔΡ, 15/9) Φασιλή-Γιαλνή Α.: Πολύκοσμη ερημιά (Β. Αγγελίδου, ΡΙ, 4/

10)

Χιόνης Α.: Σαν τον τυφλό μπροστά στον καθρέφτη (Β. Κάσσος, ΔΙ, 175)

Χουλιαράκης Δ.: Η Σουπέργκα περιμένει (Β. Δαλακούρα, Βή­ μα, 4/10) Πεζογραφία Ασυνήθιστες ιστορίες (ΚΣ, ΤΑ, 24/9) Βαμβουνάκη Μ.: Η μοναξιά είναι από χώμα (ΚΤ, ΕΘ, 30/9) Βικέλας Δ.: Τα δύο αδέλφια (ΚΣ, ΤΑ, 24/9) Δημητρίου Σ.: Ντιάλιθ' ιμ, Χριστάκη (ΚΤ, ΕΘ, 30/9) Ζέη Α.: Η αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα (ΠΜ. ΠΑ, 22/9) Καρκαβίτσας Α.: Ο ζητιάνος (ΔΓ, ΡΙ, 27/9) Κιτσόπουλος Γ.: Η αυλαία των θαυμάτων (ΦΤ. ΔΡ και ΤΚ, 24/9) Λυγιανή Ε.: Αντίστροφες Εικόνες (ΦΤ, ΤΚ, 30/8 και ΔΡ, 15/9 και Επιθεώρηση Θεσσαλονίκης Σεπτ. ’ 87) Μητσάκης Μ.: Αυτόχειρ (ΚΣ, ΤΑ, 24/9) Μπακόλας Ν.: Μυθολογία (ΦΤ, ΔΡ, 25/9 και ΤΚ, 26/9) Παπαδιαμάντης Α.: Επιλογή II (ΘΥ, ΕΙ, 23/9) Παπαδοπούλου Α.: Διηγήματα (ΚΣ, ΤΑ, 24/9) Παρασκευαίδης Θ.: Το μήνυμα του τζίτζικα(Δ.Π. Λεοντής, Δημοκράτης Μυτιλήνης, 28/9) Σιατόπουλος Δ.: Η μελωδία των ανέμων (ΦΤ, Επιθεώρηση Θεσ/νίκης, Σεπτ. ’ 87) Σκουρολιάκος Π.: Άδεια Πλατεία (ΚΤ, ΕΘ, 23/9) Σωτηρίου Δ.: Ματωμένα χώματα (ΚΤ. ΕΘ, 4/10) Γουλφ Β.: Το δωμάτιο του Τζακόμπ (ΘΥ. ΕΙ, 23/9) Θέρμπερ Τ.: Τα 13 ρολόγια (Α. Παπαδάκη, ΔΙ, 175) Λέσινγκ Ν.: Προμηνύματα καταιγίδας (Δ. ΦακιολάΚαλότυχου, ΑΥ, 4/10), (Β. Ψυρράκης, ΜΕ, 6/10) Λερού Γ.: Το φάντασμα της όπερας (ΘΥ, ΕΙ, 30/9) Μπαλξάκ Ο.: Συμβόλαιο γάμου (ΘΥ, ΕΙ, 23/9) Ντυράς Μ.: Μάτια γαλανά μαύρα τα μαλλιά (ΠΜ, ΠΑ, 22/9) Ούλριτς Κ.: Η νύφη φορούσε μαύρα (Β. Ψυρράκης, ΜΕ. 6/10) Πάστερνακ Μ.: Ιστορία (ΟΥ, ΕΙ, 23/9) Ρυς Τ.: Η πλατιά θάλασσα των Σαργάσσων (Β. Ψυρράκης, ΜΕ. 6/10) Σαμέλιους Τ.: Ο τελευταίος Μαραθώνιος (Γ. Μπαμιατζής, Δη­ μοκρατικός Λόγος, 26/9) Τσβάιχ Σ.: Το εικοσιτετράωρο μιας γυναίκας (ΘΥ, ΕΙ, 30/9) Τσέιζ Τ.: Ό χι ορχιδέες για τη Μις Μπλάντις (Γ. Μπαμιατζής, Δημοκρατικός Λόγος, 26/9) Φόρστερ Ε.Μ.: Ένα δωμάτιο με θέα (Ν.Μακρής, ΚΑ, 1/10) Χάντκε Π.: Λάθος κίνηση (Τ. Μενδράκος, Επίκαιρα, 24/9) Χεμινγουαίη Ε.: Ο κήπος της Εδέμ (ΘΥ, ΕΙ, 23/9) Μελέτες-Δοκίμια Βαγενάς Ν.: Η συντεχνία (ΚΤ, ΕΘ, 30/9)

80/μικρές αγγελίες

μικρές αγγιλίις

>

1/ ΠΑΛΙΕΣ ελληνικές εκ­ δόσεις: α) Έ ν Αίγίνη 1839 τόμοι 2 β) Έ ν Ά θ ή ν α ις 1843 - τόμοι 3.

2/ LA G RAND E ENCYCLOPEDIE. Τόμοι 31. Μνη­ μειώδης έκδοση 1886-1903. Τηλ. 88.31.864.

Καραντώνης Α.: Φαναριώτικη και Επτανησιακή ποίηση (ΣΤ, ΕΛ, 1/10) Νιάνιας Σ.: Η κρίση του πολιτισμού (Θ.Σ. Χούτας, ΟΤ, 24/9) Λρτώ Α.: Βαν Γκογκ (X. Παπαγεωργίου, ΔΙ, 175) Χάρης Π.: Συνομιλίες με φίλους (ΚΤ, Ε θ, 23/9) Παιδικά Δρανδάκη Γ.: Διαβάζω-γράφω (Δ. Δελώνης, ΔΙ, 175) Λούνα-Παρκ (Α. Δελώνης, ΔΙ, 175) Μαθαίνω (σειρά) (ΘΥ, ΕΙ, 30/9) Φακίνου Ε.: Λαχανικά - φρούτα - αγριολούλουδα και βότανα - Λουλούδια (Α. Δελώνης, ΔΙ, 175) Petty K.-Kopper L.: 1) Ήχοι 2) αριθμοί 3) γεύσεις 4) χρώματα (ΘΥ, ΕΙ, 30/9) i owensend Α.: Το σώμα σου (ΘΥ, ΕΙ, 30/9) θεατρικά έργα

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ με διδακτορικό, με συγγραφική και διδακτική πείρα, παραδίδει ιδιαίτερα μα­ θήματα στην έκθεση και τη γαλλική γλώσσα. Τηλ.

75.18.794, πρωινά 8-10. ΑΓΓΛΙΚΗΣ γλώσσας, ιδιαίτερα μαθήματα επιπέ­ δου Α έως Proficiency. Τηλ.

95.68.145, ώρες 13.00-15.00. ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ γερμανικών, φιλόλογος, απόφοιτος γερμανι­ κού πανεπιστημίου, παραδίδει μαθήματα. Τηλ. 41.74.898, απογεύματα.

Μανιώτης Γ.: Τάξεις και αταξία (X. Παπαγεωργίου, ΔΙ, 175) Ιστορία Βουρνάς Τ.: Η Μικρασιατική καταστροφή και το ξερίζωμα του Ελληνισμού (ΚΣ, ΤΑ, 1/10) Pctropoulos J.: Πολιτική και συγκρότηση κράτους στο Ελληνι­ κό Βασίλειο (1833-1843). Τομ. Α'. Β \ (X. Λάζος, ΔΙ, 175) Κρήτη: Ιστορία και πολιτισμός (ΣΤ, ΕΛ, 1/10), (ΚΝ, ΚΑ, 1/10) Σιμόπουλος Κ.: Βασανιστήρια και εξουσία (ΚΣ, ΝΕ, 26/9) Χαραλαμπίδης Μ - Φωτιάδης Κ.: Πόντιοι (ΚΣ, ΤΑ, 1/10) Χρήστου Π.: Το Άγιον Όρος (Β. Ψυρράκης, ΜΕ, 6/10), (Σ. Αλεξίου, ΚΑ, 1/10) Μαρτυρίες Καιροφύλλας Γ.: Δ.Ζ. Φιλιππότης (ΚΤ, ΕΘ, 23/9) Ρωχάμης Β.: Ισοβίτης ή δραπέτης (X. Χρυσανθακοπούλου, ΑΚ, 27/9) Σεραφείμ-Λοΐζου Ε.: Ο απελευθερωτικός αγώνας της Κύπρου 1955-1959 όπως την έζησε μια τομεάρχης (ΦΤ, Επιθεώρηση Θεσ/νίκης, Σεπτ. ’ 87) Ταξιδιωτικά

ΠΩΛΩ πλήρη σειρά και με­ μονωμένα τεύχη του περιο­ δικού «Εποχές» σε άριστη κατάσταση. Τηλ. 25.16.725.

4-9 μ. μ. ΑΠΟ ΣΕΝΑ ΓΙΑ ΣΕΝΑ. Κυ­ κλοφορούν ΠΕΝΤΕ βιβλία της Φανής Γκούμα. Γραμμένα από την Αποκάλυψη του ΕΝΑ.

1) «0=1» 2) «Αντικρύζοντας η Ιδέα την Ύλη» 3) «Η Βιογραφία του Θεαν­ θρώπου του Εαυτού Σου» 4) «Πανανθρώπινη Συγκέντρώση» 5) «Νεο Μεταθανάτιο Φως στη Γη» Πληροφορίες: 64.48.039

Παναγιωτόπουλος Ι.Μ.: Σκαραβαίος ο ιερός (Β. Ψυρράκης, ΜΕ, 6/10) Περιοδικές Εκδόσεις Κυπριακή μαρτυρία (ΦΤ, ΚΤ, 2/9 και ΔΡ 29/8) Μνήμων (ΚΤ, ΕΘ, 23/9) Νισυριακά (Γ. Μπαμιατξής, Δημοκρατικός Λόγος, 26/9)

Διόρθωση της αρίθμησης των υποσημειώσεων στο κείμενο της κ. Ν. Χαραλαμπίδου «Η Ειρωνεία στις Ακυ­ βέρνητες Πολιτείες του Τσίρκα», τεύχος 171. Οι υποσημειώσεις 26 και 27 αποτελούν μια ενιαία υποσημείωση. Οπότε από την 26 και μετά η αρίθ­ μηση διαμορφώνεται όπως παρακάτω: 26 και 27 (σελ. 50) = 26 28 (σέλ. 51) = 27 29 (σελ. 51) = 28 30 (σελ. 51) - 29 31 (σελ. 51) = 30 32 (σελ. 51) = 31 33 (σελ. 51) = 32 34 (σελ. 53) = 33 35 (σελ. 53) = 34

κυκλοφόρησε Είναι αλήθεια ότι το.«Ανοιχτό δωμάτιο» χαρακτηρίζεται σαν το πιο σκληρό, πιο ανεξιχνίαστο, πιο αστικό μυθιστόρημα που γράφτηκε.

L e P oint

Οι γυναίκες «κεκλεισμένων των θυρών», σε ένα μυθιστόρημα επι­ κίνδυνο, σκληρό και ωμό, όπως μόνο μια γυναίκα μπορούσε να περιγράφει.

F em m e

Από βιβλίο σε βιβλίο χτίζει σιγά-σιγά τον λαβύρινθο μιας Βα­ βέλ πάθους, με λέξεις και εικόνες που αγκαλιάζονται σ’ ένα ατελεί­ ωτο βαλς.

N o u v e l O b servateur

Το ταλέντο της Φρανς Υζέρ συνδιασμένο με το κρυμμένο δηλη­ τήριο που ξεχύνεται από τις ερω­ τικές σκηνές, έχει μια επικίνδυνη αποτελεσματικότητα.

Jo u rs d e F rance

Στο μυθιστόρημά αυτό η Φρανς Υζέρ ζωντανεύει τις προκλητικές φαντασιώσεις της που έρχονται στο φως μέσα από τα βάθη του ονείρου και των αναμνήσεων.

L e M a tin

^aquarius (9££ ΕΚΔΟΤΙΚΗ Βελβενδού 2, Κυψέλη, 113 63 ΑΘΗΝΑ Τηλ. 8826060

Οί Λεύκες ’Ασάλευτες Μ Υ Θ ΙΣ Τ Ο Ρ Η Μ Α ΜΛΙ’υ ΔΟΪΚΑ

Οί Λεύκες

Μ ια γυναίκα κοιμάται. Ο ύπνος της μακρόσυρτος και περιπετειώ δης δεν είναι παρά η προβολή κα ι η ανασύνθεση τη ς πρ α γμ ατικότητα ς που τον τροφοδοτεί. Από τη συνύπαρξη και τη συμπλοκή τού λογικού με το παράλογο, του φανερού με το κρυφό, του ειπωμένου με το υπαινικτικό, διακριτικά αλλά επίμονα, συγκολλούνται οι ψηφίδες

Ασάλευτες

του προσώπου τη ς ηρωίδας, μέσα απο την οποία αναδεικνύονται τα πρόσωπα και τα πρά γμ ατα που την περιβάλλουν —πρόσωπα και πρά γμ ατα τη ς αντιφατικής εποχής μας. Μ ιας εποχής χω ρίς μυστικά κα ι χω ρίς έλεος, με την ομορφιά διασκορπισμένη, αλ λά πά ντα διαθέσιμη στου καθενός μας την περισυλλογή.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ Γ. Γενναδίου 3 - τηλ. 36.02.007