Τεύχος 198

< ΙΑΣ Μ ΠΟ ΣΤΑΝΟΓΛΟΥ ΒΙΒΛΙΑ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ Μ ΠΟ ΣΤΑΝΟΓΛΟΥ ΒΙΒΛ

Υ περαγορά βιβλίου σ τ ο ν π ε ι ρ α ι α Για Πρώτη Φορά στην Ελλάδα 50 χιλιάδες τίτλοι βιβλίων σε 5 ορόφους Για καλό και φθηνό βιβλίο

> I

ΜΕ ΕΥΚΟΑΙΕΣ ΠΛΗΡΩΜΗΣ

Εγκυκλοπαίδειες μισοτιμής ισ ό γ ειο Κ ολοκοτρώ νη

η μ ιό ρ ο φ ο ς Κ ολοκοτρώ νη

ελλ η νικ ή κα ι ξέν η λ ο γ ο τ ε χ ν ία

π α ιδ ικ ά - π α ιδ α γ ω γ ικ ά β ιβλία

ισ ό γ ειο Ν οτα ρ ά

ν α υ τ ικ ά - κ ο μ π ιο ύ τ ερ ς - α ρ χ ιτ εκ τ ο νικ ά - η λ εκ τ ρ ο νικ ά - κ λ π . τ εχ ν ικ ά βιβλία

η μ ιό ρ ο φ ο ς Ν οτα ρ ά

1ος όρ ο φ ο ς Ν οτα ρ ά

ν έες εκ δ όσ εις - γ υ ν . θ έμ α τα - λευ κώ μ α τα π ερ ιο δ ικ ά

ισ το ρ ία - π ολιτικ ή - φ ιλ ο σ ο φ ία κ ο ιν ω ν ιο λ ο γ ία - ψ υ χ ο λ ο γ ία - π ο ίη σ η μ ελέτες

I. Μποστάνογλου & ΣΙ A Ο.Ε.

1) Σ ω τή ρ ο ς 13, τη λ . 41.71.330

2) Κ ο λ ο κ ο τρ ώ ν η 92, τη λ . 41.12.258

ζ ν±ιουι/\ι ιν vdiau - vivaia

3) Ν ο τα ρ ά 75, τη λ . 41.12.258

aovjonviiouiai

ivivdiau - viva

Τα βιβηία της «γνώσης» 01 ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ 1923 - 1987

από τους: Α. ΑΛΕΞΑΝΔΡΗ - Θ. ΒΕΡΕΜΗ Π. KAZAKp - Β. ΚΟΥΦΟΥΔΑΚΗ X. ΡΟΖΑΚΗ - Γ. Τ ΣΙΤΣΟ ΠΟ ΥΛΟ ’ Ενα επίκαιρο βιβλίο με το οποίο οι εκδόσεις μας εγκαι­ νιάζουν τη νέα σειρά «Βιβλιοθήκη Ν εότερης Ελληνικής Ιστορίας και Διεθνών σχέσεων». ' Ενα σημαντικό έργο αναφοράς για όλους τους μελε­ τη τές των ελληνοτουρκικών σχέσεων, αλλά και για τον καθένα από μας, που με τόσο ενδιαφέρον παρακολου­ θούμε την εξέ λ ιξή τους. * Σε ουνεργαοία με το ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΑΜΥΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ.

\ ε κ δ ό σ ε ι ς (γνώση >

Ζωοδόχου Πηγής 29, 106 81 Αθήνα, τηλ.: 3621194 - 3620941

Γραφτείτε συνδρομητές Συνδρομές εσωτερικού και Κύπρου 25 τευχών 6500 δρχ. - Σπουδαστική 25 τευχών 6000 δρχ.

15 τευχών 4000 δρχ. - Σπουδαστική 15 τευχών 3500 δρχ. Οργανισμών, Τραπεζών, Ιδρυμάτων: 7500 δρχ.

-

Συνδρομές εξωτερικού Ευρώπη 25 τευχών 65 δολ. (ΗΠΑ) - Σπουδαστική 25 τευχών 61 δολ. Ευρώπη 15 τευχών 45 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 43 δολ. Αμερική-Αυστραλία-Ασία-Αφρική 25 τευχών 72 δολ. - Σπουδαστική 25 τευχών 68 δολ.

15 τευχών 50 δολ. - Σπουδαστική 15 τευχών 47 δολ. Τα παλιά μηνιαία τεύχη κοστίζουν 500 δρχ., τα δεκαπενθήμερα 300 δρχ Ιδρυμάτων. Βιβλιοθηκών Ευρώπη: 75 δολ. Κύπρος: 67 δολ. Αμερική κλπ. 85 δολ.

Εμβάσματα στη διεύθυνση: Κατερίνα Γρυπονησιώτου - Περιοδικό «Διαβάζω» Α. Μεταξά 26, Αθήνα - 106 81

Ή Πεζογραφική μας Παράδοση ΕΜΜ. ΡΟΪΔΗΣ Η ΠΑΠΙΣΣΑ ΙΩΑΝΝΑ

Μ Π Ά Ν ΙΚ Α Τώ ρα σ τις Σ χ ο λ ές Ξένω ν Γλωσσών Κ ΑΡ ΑΡ ΗΓΑ λ ε ιτ ο υ ρ γ ε ί Ιν σ τιτο ύ το Ισπανικής Γλώσσας όπου δ ιδ ά σ κοντα ι: > Ό λ α τα επίπεδα Σπουδών. > Τμήματα συνομιλίας και εξάσκησης για μεγάλους.

>DIPLOMA DE ESTUDIOS , HISPANICOS N I V E L ^ ^ ^ ^ e i a SUFICIENCIA. Γ & α

λup°g^—■

°?Δ.Α.Καραρήγας ■'στις ξένες γλώσσες... κορυφή Ή Πάπισσα ’Ιωάννα είναι χω­ ρίς αμφιβολία τό πιό πολυδιαβασμένο καί συζητημένο βιβλίο της Ελληνικής Γ ραμματολογίας (όταν έκδόθηκε στά 1866 «δεν έμεινε άνθρωπος πού νά μην τό έχει διαβάσει»), ένα βι­ βλίο πού άκόμη καί σήμερα κε­ ντρίζει τό ενδιαφέρον τοϋ άναγνώστη, όχι βέβαια; γιά τίς σκανδαλιστικές του πλευρές πού τόσο θορύβησαν τήν κοινωνία της έποχής του, όσο σάν ένα δείγμα γραφής πού ξαφνιάζει γιά τήν πρωτοτυπία του, τό σπινθηροβόλο του πνεύμα καί τήν εύρηματικότητα τοϋ ύφους,' ένός ύφους πού άποτελεϊ καί τήν κατ’ έξοχήν «άποκλειστικότητα» τοϋ συγγραφέα του. Έ να βιβλίο σταθμός στην έλληνική πεζογραφία.

Πληροφορίες: Τηλ.: 639 6717, 682 4636. 806 5712

Το νέο μυθιστόρημα του Σταύρου Λαγκαδιανού

m, ΕΚ ΔΟ ΣΕΙΣ ΝΕΦΕΛΗ Μαυρομιχάλη 9, Αθήνα Τηλ. 360.77.44

Το μυθιστόρημα για το στρατό «Εν Δ υο κάτω» κυκλοφορεί σε Γ' έκδοση

ΔΙΑΒΑΖΩ

ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΠΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Α . Μεταξά 26, Αθήνα - 106 81

Σύνταξη: 36.40.487 Λογιστήριο: 36.40.488 Διαφημίσεις: 36.42.789 Συνδρομές: 36.42.765

Τεύχος 198 14 Σεπτεμβρίου 1988 Τιμή: Δρχ. 300 Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Σύνταξη: Κατερίνα Γρυπονησιώτου, Βασίλης Καλαμάρας, Ηρακλής Παπαλέξης, Νένη Ράις, Βάσω Σπάθή, Καίτη Τοπάλη, Γιάννης Φερτής Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Συνδρομές: Κατερίνα Γρυπονησιώτου Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Σελιδοποίηση-Μοντάζ: Νένη Ράις Γλωσσική επιμέλεια-Διορθώσεις: Βίκυ Κωτσοβέλου Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο ΕΠΕ, Υμηττού 219, τηλ. 75.16.333 Φωτογραφίσεις-Μοντάζ: I. Χριστοδουλάκος - I. Κοργιαλάς Ο.Ε., Α. Μεταξά 26, τηλ. 36.41.134 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυ­ λής 35, Καματερό, τηλ. 26.10.918 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου Ιδιοκτήτης-Εκδότης: Γιώργος Γαβαλάς Κεντρική διάθεση: Αθήνα: Πομώνης Διονύσιος Ζαλόγγου 1 τηλ. 36.20.889 Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο «Κέντρο του βιβλίου» Λασσάνη 9 τηλ. 237.463 Υπεύθυνος τυπογραφείου: Βαγγέλης Παπαθανασόπουλος Υμηττού 219 Εξώφυλλο: Γιώργος Γαλάντης

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

4

ΑΦΙΕΡΩΜΑ Ελένη Βαρίκα: Μια δημοσιογραφία στην υπηρεσία της «γυναικείας φυλής» - Γυναικεία περιοδικά στον 19ο αιώνα Κωστούλα Σκλαβενίτη: Τα γυναικεία έντυπα 1908-1918 Δήμητρα Σαμίου: Η διεκδίκηση της ισότητας: τα φεμινιστικά έντυ­ πα το Μεσοπόλεμο (1920-1940) Αγγέλικα Ψαρρά: Χρονικό μιας μετάβασης (1934-1948) Βίκυ Κωτσοβέλου - Μαρία Ρεπούση: Φεμινιστικά έντυπα 1978-1985 - Μ ια πρώτη προσέγγιση Ά ν ν α Μαρκουλιδάκη - Ά ν ν α Μιχοπούλου: Ελληνική βιβλιογρα­ φία για το γυναικείο ζήτημα (μια πρώτη παρουσίαση)

6 13 23 29 53 61

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ Μια συνομιλία με τον Κώστα Ταχτσή

66

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΠΟΪΗΣΗ: Γράφουν ο ι Λ. Παπαλεοντίου και Γ. Μπαλούρδος ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφουν οι Μ. Κοντολέων και Γερ. Ζώρας ΙΣΤΟΡΙΑ: Γράφουν οι Ν. Λυκ. Φορόπουλος και Στερ. Φασουλάκης

80 83 86

ΠΛΑΙΣΙΟ: Γράφει ο X. Παπαγεωργίου

ΔΕΛΤΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

37

ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

46

στο επόμενο «Διαβάζω»

αφ ιέρω μα σ το ν Ρόμττερτ Μούζιλ

l

ΚΑΚΤΟΣ

Φ. ΓΕΡΜΑΝΟΥ

< a 0 ]

ca

ί

3Α: Λ Ενδ. ** Δ οκ./Λ.Β . * Λ.Β. Μεθ.

2Β: Λ Ραγ. , * Εστ. Μεθ. * Ιαν.

4Β: Λ Εστ./Ιαν.

1Γ: ** Δωδ./Ραγ.

2Γ: ** Ενδ. * Εστ.

3Γ: * Αιολ. / Ελ.

Γρ.

1Α: Λ Δοκ./Κ .Β * , Ελ. / Λ.Β.

Μεθ.

Πρατολίνι: Η γειτον,ά (Σύγχρονη Εποχή), στο Χνάρι: Ε. Βίζελ: Η διαθήκη ενός δολοφονημένου ποιητή (Aquarius)

1

!

ΕΡΜ Η Σ

ol

i

ΕΣΤΙΑ

h ί

Ο Υπνοβάτης

H

I

το υ κτήνους

Μ. ΚΑΡΑΠΑΝΟΥ

1 I r

Π. Τ Α ΤΣΟΠ ΟΥΛΟ Σ

I

I

ΑΓΡΑ

I

ΕΣΤΙΑ

|.

ιππότη Ταελάνο

Θ. ΚΑΛΟΓΙΑΝΝΗ

f

I H l f l l i !

ΚΕΔΡΟΣ

το υ Αχιλλέα

H

A. ZEH

έως 16 Αυγούστου 1988

* * * i * M f |

'

■

Το ελληνικό φεμινιστικό έντυπο Η παρουσίαση φεμινιστικών και γυναικείων έντυπων στην Ελλάδα από τον 19ο at. μέχρι την εποχή μας αποτελεί το αντικείμενο αυτού τον αφιερώματος. Ένα οδοιπορικό μιας διαδρομής μέσα απ' τον ελληνικό φεμινιστικό τύπο: από τη χαραυγή των φεμινιστικών ιδεών και τους πρώτους αγώνες των γυναι­ κών για χειραφέτηση και ισότητα μέχρι την πρόσφατη φεμινιστική .έκρηξη για κοινωνική απελευθέρωση τον τέλους της δεκαετίας τον ΊΟ. Μέσα διάδοσης των φεμινιστικών ιδεών και πεδία ανάπτυξης και έκφρασης των συλλογικών προσπαθειών τον γυναικείου φύλου, ως κοινωνικής κατηγο­ ρίας, για την αναζήτηση μιας ξεχωριστής ταυτότητας, τα φεμινιστικά έντυπα καθρεφτίζουν την κοινωνική κατάσταση των γυναικών μέσα στο χρόνο, όπως οι ίδιες την αντιλαμβάνονται, τις αντιστάσεις που προβάλλουν και τους αγώνες τους για την αλλαγή των κοινωνικών σχέσεων που τους καθορίζουν θέση υποτέλειας ως προς το άλλο φύλο. Η πολύ παλιά και όχι τυχαία αγνοημένη - στα­ θερά παραλειπόμενη - ιστορία του ελληνικού φεμινισμού έρχεται στο φως. Στις σελίδες αυτού τον αφιερώματος μέσα απ', τα φεμινιστικά και γυναικεία έντυπα αναζητούνται τα ίχνη μιας σημαντικής συνιστώσας των κοινωνικών εξε­ λίξεων, του φεμινιστικού κινήματος. Βασανιστικά και με αντιφάσεις, με μαχητικές εξάρσεις και υποχωρήσεις, το γυναικείο φύλο ως ιδιαίτερη κοινωνική ομάδα ακολουθώντας το δρόμο τον αυτοπροσόιορισμού αναδεικνύεται σε συλλογικό υποκείμενο της Ιστορίας του, γε­ γονός που αλλάζει την Ιστορία. Επιμέλεια αφιερώματος: Βίκυ Κωτσοβέλι

6/αφιερωμα

Ελένη Βαρίκα

Μια δημοσιογραφία στην υπηρεσία γυναικείας φυλής”

Κ’ οι άντρες; η Εφημερίς τους άναψε το αίμα Μη χάσουν εφοβήθηκαν την τόσην εξουσία ~ γυναίκα έχουνε και μ ’ ωργισμένο βλέμμα ανεκάλυψαν η ανεξαρτησία

Πως ραδιούργοι θέλουνε να σπείρουνε το μίσος σπίτι στο αντρόγυνο, να βλάψουν την πατρίδα! Ό λη να καταστρέψουνε την πολιτεία ίσως! πόλεμο εστήσανε γερό στη «Φη μερίδα»

Κρυσταλλία Χρυσοβέργη, Η Δεκαετηρίς

Κι αν η κυρία Παρρέν εκδώσει εφημερίδων σοφών σωρείας, κι αν επιμείνει και αν ιδρώσει σοφάς να κάνει και τας κυρίας Πάντα τα χείλη σας θα σαλιαρίζουν για τον ποδόγυρο τον τρισμακάριο...

Σουρής, Ο Φασονλής Φιλόσοφος

δ ια μόρ φ ω ση μια ς π ρ ώ της συνείδη ση ς του φ ΰλ ο υ κι εν ό ς ρεύ μ α το ς για τη γυ ν α ικ εία χειρ αφ έτη ση σ υμ π ίπ τ ει στην Ε λ λ ά δ α (ό π ω ς κα ι σ τις π ερ ισ σ ό τ ερ ες χώ ρ ες του δυτικο ύ κ ό σ μ ο υ ) με την α νά π τ υ ξ η της σ υγγ ρ α φ ικ ή ς δ ρα σ τη ρ ιότη τας τω ν γυ ν α ικ ώ ν κ α ι π ιο σ υγκ εκ ρ ιμ ένα με την εμ­ φ ά νισ η εν ό ς γ υ ν α ικ είο υ τ ύ π ο υ . Π ο λ ύ π ρ ιν ο ι διεκδικ ή σ εις γ ια την ισότη τα τω ν φ ύλω ν α π ο τελέσ ο υ ν α ντ ικ είμ ενο σ υσ πείρ ω ση ς φ εμινιστικώ ν ρ ευ μά τω ν, η γυ ν α ικ εία λο γ ο τ εχ νία α π ο τ ελεί π ρ ο ­ ν ο μ ια κ ό χ ώ ρ ο επ εξ ερ γα σ ία ς της δ υ σ φ ο ρ ία ς , τω ν εσ ω τερικώ ν σ υγκ ρ ο ύσ εω ν κ α ι τω ν α ντ ιφ ά σ εω ν π ο υ γ ε ν ν ά σ τις γυ ν α ίκ ες η ν έ α ο ρ γά νω σ η τω ν κ ο ιν ω ν ικ ώ ν σ χέσεω ν α νά μ ε σ α στα φ ύλ α στην αστική κ ο ιν ω ν ία . Τ ο γρ ά ψ ιμ ο α π ο τ ελεί ένα α π ό τ α π ρ ώ τα μέσα δ ιερεύνη σ η ς μ ια ς α υτό νο μ η ς γυ -

Η

Γυναικεία περιοδικά στον 19ο αιώνα

αφιερωμα/7

Καλλφόη Παρρέν

ναικείας ταυτότητας που να αμφισβητεί τον ιδεολογικό προσδιορισμό των γυναικών στην ελ­ ληνική κοινωνία του 19ου αιώνα. Έ να από τα πρώτα μέσα αλλά και από τα πιο προσιτά, του­ λάχιστον για τις πρώτες γενιές εγγράματων γυ­ ναικών της πόλης. Πρακτική μοναχική, το γράψιμο αποτελεί έναν τρόπο αντίστασης ακόμη και στις πιο ακραίες συνθήκες εγκλεισμού των γυναικών, όπως δείχνει η αυτοβιογραφία της Ελισάβετ Μαρτινέγκου. Μια πρακτική ετερόδοξη η οποία όμως μπορεί να κρατηθεί κρυφή, όπως στην πε­ ρίπτωση της σεβάσμιας οικοδέσποινας Αγανίκης Μαζαράκη την οποία, όσο ζούσε, κανείς δε θα μπορούσε να υποπτευθεί για «γράφουσα». Μια πρακτική ετερόδοξη, όχι μόνο γιατί αποσπά τις γυναίκες από τα οικογενειακά τους καθήκοντα, αλλά και γιατί οδηγεί στην ενδοσκόπηση, στη διερεύνηση της ατομικότητας που, ως γνωστόν, δε συγκαταλέγεται στις γυναικείες ανάγκες. Αλ­ λά πάνω απ’ όλα γιατί το γράψιμο όσο κι αν εί­ ναι ιδιωτικό καί κρυφό κινδυνεύει κάθε στιγμή να εξελιχτεί σε συγγραφική .δραστηριότητα, οδη­ γώντας τις γυναίκες στον απαγορευμένο δημόσιο χώρο. Πολύ περισσότερο αφού η c , /ραφική ιδιότητα - κυρίως στον 19ο αιώνα - προσδίδει μια αίγλη κι ένα κύρος ασυμβίβαστο με την κοι­ νωνική θέση των γυναικών. Ίσως γι’ αυτό το λό­ γο η κοινωνία της εποχής δεν αναγνωρίζει γυ­ ναίκες συγγραφείς παρά μόνο γράφουσες (ή εν ανάγκη «λόγιες» ή «πιερίδες»), σαν να ήθελε να εξορκίσει τη δημιουργική σηματοδότηση της λέ­ ξης «συγγραφέας», την τόσο ασυμβίβαστη με την ίδια την υπόσταση των γυναικών.

το γεγονός ότι ένα μεγάλο μέρος από τα γυναι­ κεία γραπτά, στις πρώτες κιόλας δεκαετίες της Ανεξαρτησίας, εκφράζουν μια σαφή φυλετική συνείδηση; Οι ρητές αναφορές στη «γυναικεία φυλή», στις «απογόνους της Σαπφούς», οι μετα­ φορές του εγκλεισμού και της σκλαβιάς που «κοινωνικοί προλήψεις επιβάλλουν εις το θήλυ», η συναίσθηση της προβληματικής θέσης της γυναίκας-συγγραφέως αποτελούν κοινά χαρακτη­ ριστικά των περισσότερων επώνυμων και ανώνυ­ μων γυναικείων ποιημάτων ώς τα τέλη του 19ου αιώνα. Πρόκειται για έναν εξαιρετικά περιορι­ σμένο αριθμό γυναικών, όπως είναι φυσικό αν σκεφτεί κανείς το ελάχιστο ποσοστό εγγράματων γυναικών της εποχής αλλά και τις ελάχιστες δυ­ νατότητες δημοσίευσης που διέθετε μια γυναίκα. Από την άποψη αυτή, δεν είναι διόλου περίερ­ γο το γεγονός ότι οι περισσότερες προέρχονται έμμεσα ή άμεσα από το χώρο της γυναικείας εκ­ παίδευσης. Ό χ ι μόνο γιατί η ιδιότητα της δα­ σκάλας ή της παιδαγωγού προϋπέθετε κάποιο μορφωτικό επίπεδο και κάποια νομιμοποίηση της ενασχόλησής τους με τη «γνώση». Αλλά και γιατί τις τοποθετούσε σ’ ένα χώρο όπου οι αντι­ φάσεις της κοινωνικής τους ύπαρξης εμφανίζο­ νταν με οξύτερο και ευκρινέστερο τρόπο, ενώ ταυτόχρονα τους προσέφερε ένα περιθώριο δρά­ σης και σχετικά αυτόνομης ύπαρξης αδιανόητο για τις υπόλοιπες γυναίκες. Πράγματι, σε κανέναν άλλον χώρο δε βρίσκουμε συγκεντρωμένες τόσες γυναίκες αντιμέτωπες με νέες ευκαιρίες μόρφωσης και κοινωνικής αναγνώρισης. Και σε κανέναν άλλο χώρο δε βρίσκουμε τόσες γυναίκες που να συνδέονται μεταξύ τους με παρόμοιες εμπειρίες και συνθήκες ζωής, με κοινές προσδο­ ένα τέτοιο κοινωνικό και πολιτισμικό κίες λαι κοινή δράση. Τόσο στην ανεξάρτητη πλαίσιο, η απόφαση μιας γυναίκας να γρά­ Ελλάδα όσο και στη διασπορά, το παρθεναγω­ ψει - κι ακόμα περισσότερο να δημοσιεύσει - γείο αποτελούσε για τις γυναίκες των μεσαίων την έφερνε αναγκαστικά αντιμέτωπη με τη θέση και μικροαστικών στρωμάτων της πόλης ένα κε­ της στην κοινωνία. Πώς αλλιώς να εξηγήσουμε ντρικό χώρι? κοινωνικοποίησης, ανάπτυξης αυ­

Σ

8/αψιερωμα τόνομων διαπροσωπικών σχέσεων εκτός του οι­ κογενειακού κύκλου, και διαμόρφωσης μιας γυ­ ναικείας κοινωνικότητας κια αλληλεγγύης. Ήταν ο κατεξοχήν χιόρος από τον, οποίο ξεκίνη­ σαν τα πρώτα δίκτυα συλλογικής δραστηριότη­ τας των γυναικών στον τομέα της φιλανθρωπίας και τής κοινωνικής αναμόρφωσης. Τέλος ήταν ο χώρος από τον οποίο ξεκίνησαν ή στρν οποίο στηρίχτηκαν οι πρώτες σημαντικές πρωτοβουλίες \ για την έκδοση γυναικείων περιοδικών με στόχο τη βελτίωση της θέσης των γυναικών ως κοινωνι­ κής ομάδας.1 Λ / ' άρη στην εκπαιδευτική τους δραστηριότητα -/\~ ή και στην οικογενειακή τους προέλευση, οι εκδότριες των πρώτων περιοδικών αυτής της κα­ τηγορίας κινούνταν σ’ ένα χώρο διανοουμένων κι είχαν άμεση επαφή με την πολιτισμική κι εκ­ δοτική κίνηση της εποχής. Η Ευφροσύνη Σαμαρτσίδου, που εκδίδει την Κυψέλη, το 1845 στην Κωνσταντινούπολη, ήταν μια από τις πρώτες γνωστές παιδαγωγούς που έβγαλε το Αρσάκειο. Παντρεμένη με τον γνωστό λόγιο Χριστόφορο Σαμαρτσίδη, ή,ταν τακτική συνεργάτρια των πε­ ριοδικών Αθηνά και Αρμονία της Σμύρνης κι εί­ χε μακρόχρονη αλληλογραφία με Έλληνες κι Ιταλούς συγγραφείς. Η Αιμιλία Κτενά, που εκδί­ δει το i 871 την Ευρυδίκη στην Κωνσταντινούπο­ λη, ήταν αδελφή της γνωστής παιδαγωγού και φιλολόγου του 19ου αιώνα Σαπφώς Λεοντιάδος και θα πρέπει σίγουρα να βρισκόταν σε επαφή με τις εκδηλώσεις και προβληματισμούς του Ελ­ ληνικού Φιλολογικού Συλλόγου της Κωνσταντι­ νούπολης, Η Καλλιρρόη Παρρέν ήταν κι αυτή απόφοιτη του Αρσάκειου κι είχε εργαστεί επί χρόνια ως διευθύντρια παρθεναγωγείων προτού αποφασίσει να εκδώσει την Εφημερίδα των Κυ­ ριών. Επιπλέον, παρόλο που δεν είχε καμιά προηγούμενη δημοσιογραφική πείρα, ήταν πα­ ντρεμένη με τον Ιωάννη Παρρέν, ιδρυτή του Αθηναϊκού Πρακτορείου. Διαμορφωμένες σ’ ένα τέτοιο περιβάλλον, οι γυναίκες αυτές δεν μπο­ ρούσαν παρά να συμμερίζονται τις αντιλήψεις της εποχής για τον ισχυρό προπαγανδιστικό ρό­ λο που μπορούσε να παίξει ο τύπος στη διάδοση -νέων ιδεών και νοοτροπιών. «Η διανοητική ανάπτυξις (...) δεν συνίοταται μόνον εις των σχολείων την εκπαίόέυαιν, ήτις καθίσταται όυσδιάδοτος εις όλην την κοινωνίαν υπάρχει ήδη (...) σχο­ λείου φωτεινότερου, παγκόσμιον, και τού­ το είναι η δημοσιογραφία δι’ αυτής διδά­ σκεται όλος ο κόσμος δια μιας δι’ αυτής διαόίδονται εν μια στιγμή εις όλην την γην αι λαμπρότεροι και υγιέστεροι ιδέαι»,2 γράφει στο πρώτο τεύχος της Κυψέλης η Ευφρο­ σύνη Σαμαρτσίδου. Πίσω από μια τ#ιοια αντίλη­

ψη για τη δημοσιογραφία, υπήρχε" βέβαια η ιδέα του Διαφωτισμού σύμφωνα με την οποία τα κοι­ νωνικά δεινά ήσαν «καταφανές αποτέλεσμα της αμάθειας του ανθρώπου». Αλλά, στην περίπτω­ ση αυτή, η «αμάθεια» δε σηματοδοτούσε απλώς και μόνο το χαμηλό ή ανύπαρκτο μορφωτικό επίπεδο των γυναικών. Αναφερόταν ρητά στην ευρύτατα διαδεδομένη ιδέα ότι η γυναίκα είναι «ον φύσει υποδεέστερον», ιδέα η οποία «απεστέρησε (τη γυναίκα) της τιμής ισότητος και την απέκλεισεν όλων των κοινωνικών δικαιωμά­ των».4 Μέσα σ’ ένα τέτοιο πλαίσιο, αν «η εκπαίβευσις και ηθική μόρφωσις του γυναικείου φύ­ λου» αποτελεί τον κεντρικό στόχο της Κυψέλης και των κατοπινών γυναικείων περιοδικών, η διατύπωση του στόχου αυτού διαμεσολαβείται από την επίγνωση της κυριαρχίας που εξασκείται στις γυναίκες ως καταπιεσμένης κοινωνικής ομάδας. Στο πρόγραμμα της Θάλειας, που εκδίδεται το 1867 στην Αθήνα από την Πηνελόπη Ααζαρίδου, το «φύλον των γυναικών» αντιμετω­ πίζεται ως μια από τις λίγες «τάξεις της κοινω­ νίας» που δε «διαθέτουν τα ίδια όργανα δημοσιεύσεως των ιδεών των και τα μέσα της πνευμα­ τικής αυτών και πολιτικής αναπτύξεως».5 Μερι­ κά χρόνια αργότερα η Ευρυδίκη δηλώνει ότι ερ­ γάζεται για την ημέρα «όταν απανταχού της αφηλίου απλωθή το δίκτυον της γυναικείας δημοσιογραφίας και συσφιγχώσιν αι γυναίκες δια της κοι­ νωνίας των ιδεών, και απαρτίσωσιν ως οι άνδρες έναν κόσμον σκεπτόμενον, κρίνοντα, γράφοντα, σπουόάζοντα, μελετώτσι, αυτό που διαφοροποιεί τα περιοδικά αυτά απ’ όλα τα υπόλοιπα που απευθύνο­ νται σε γυναικείο (η και σε γυναικείο) κοινό, εί­ ναι πολύ περισσότερο το γεγονός ότι ορίζουν τις γυναίκες σαν μια ξεχωριστή βιολογική αλλά και κοινωνική κατηγορία, παρά το είδος της ύλης τους αυτό καθ’ εαυτό. Γιατί ένας τέτοιος ορι­ σμός δίνει στην αρθρογραφία τους μια επιπλέον διάσταση που τη βρίσκουμε σπάνια σε άλλα εγκυκλοπαιδικά ή οικογενειακά περιοδικά της εποχής. Για παράδειγμα, αν τα άφθονα άρθρα για τη βελτίωση της γυναικείας εκπαίδευσης θε­ μελιώνονται στην εθνική αναγκαιότητα για την ύπαρξη Ελληνίδων μητέρων ικανών να διαμορ­ φώσουν ελεύθερους πολίτες, τα αιτήματα που διατυπώνουν υπερβαίνουν κατά πολύ μια τέτοια αντίληψη. Η επιμονή στην αναγκαιότητα οργά­ νωσης της γυναικείας εκπαίδευσης από τις ίδιες τις γυναίκες, η καταγγελία «ανδραρίων τινων» που μετατρέπουν τα παρθεναγωγεία σε «έρμαιον αρχολιπαρίας» υποδηλώνουν ότι η γυναικεία εκ­ παίδευση θεωρείται προνομιακό μέσο και χώρος για έναν αυτόνομο προσδιορισμό του κοινωνι-

Ε

αφιερωμα/9

Ε

Φ

Η

Μ

Ε

Ρ

Ι 2

Τ

Ω

Ν

Κ

Υ

Ρ Ι Ω

Ν

ε κ δ ι Αε τ δ ι δις τογ μηνος ΔΙΕΥΘΥΝΤΡΙΑ {

ΠΕΡΙΟΔΟΣ Β*

ΕΤΟΣ 22”

ΚΑΛΛΙΡΡΟΗ ΠΑΡΡΕΝ

I ΑΘΗΝΑ1 1 -1 5 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 1908 I

κού ρόλου και της ύπαρξης των γυναικών. Με τον ίδιο τρόπο, η άφθονη ύλη από την ιστορία της αρχαίας Ελλάδας και του Βυζαντίου εντάσ­ σεται βέβαια στις γενικότερες ανησυχίες της επο­ χής σχετικά με την ενίσχυση μιας εθνικής συνεί­ δησης και υπερηφάνειας. Αλλά ταυτόχρονα, μέ­ σα από μια συστηματική διαδικασία επιλογής, η ύλη αυτή προβάλλει γυναικεία πρότυπα, μυθο­ λογικά ή ιστορικά, που διαψεύδουν τη φυσική κατωτερότητα ή υποταγή των γυναικών και τον προαιώνιο φυλετικό καταμερισμό των κοινωνι­ κών ρόλων. Μέσα από μια τέτοια υπόγεια διαδι­ κασία, η διαμόρφωση της εθνικής συνείδησης χάνει την ομοιογένειά της, διαφοροποιείται φυ­ λετικά και παρουσιάζεται οργανικά δεμένη με τη διαμόρφωση μια υπερηφάνειας του φύλου. Τέ­ λος, η ίδια η αντίληψη περί «διαφοράς» των φύ­ λων, που παραπέμπει στην αναγκαιότητα διαφο­ ρετικής εκπαίδευσης και αγωγής, μετουσιώνεται σε πηγή εναλλακτικών κοινωνικών αξιών που θεωρούνται απαραίτητες όχι μόνο για την αρμο­ νική λειτουργία του οίκου αλλά και για μια αν­ θρωπιστική οργάνωση της κοινωνίας στο σύνολό της: ο «έμφυτος (...) της γυναικείας φύσεως οί­ κτος και έλεος», μαθαίνουμε διαβάζοντας τη Θάλεια, είναι η «βάσις πασών των κοινωνικών αρετών». Κι έτσι εξηγείται το γεγονός ότι «αι γυναίκες πράττουσιν ήδη το αγαθόν ό οι άνδρες προαιρούνται και διαβουλεύονται».7

ΑΡΙΘΜΟΙ 941

Μια παρόμοια λειτουργία του γυναικείου τύ­ που, που προωθούσε τη διαμόρφωση μιας θετι­ κής γυναικείας ταυτότητας και παρότρυνε «δι’ αμίλλης, την επίδοσιν του γυναικείου καλάμου προς παραγωγήν έργων λυσιτελών τη γυναικεία αδελφότητι»,8 δεν μπορούσε να περάσει απαρα­ τήρητη από την κοινωνίαν της εποχής. Κι αν, λό­ γω της μικρής τους διάρκειας9 και της περιορι­ σμένης τους απήχησης, τα πρώτα αυτά περιοδι­ κά δεν ακούγονται στον ανδρικό τύπο όπως αρ­ γότερα η Εφημερίς των Κυριών, βρίσκουμε ωστόσο έναν απόηχο της ύπαρξής τους στις έ­ ντονες συζητήσεις γύρω από τη γυναικεία εκπαί­ δευση, που πολλαπλασιάζονται από τη δεκαετία του 1860. Πράγματι είναι ενδιαφέρον να παρα­ τηρήσει κανείς ότι η δυσανάλογα έντονη κινδυ­ νολογία των παιδαγωγών σχετικά με τις κατα­ στρεπτικές επιπτώσεις μιας ίσης με την ανδρική γυναικείας εκπαίδευσης - η οποία κατά τα άλλα δεν υπάρχει παρά μόνο στις φαντασιώσεις τους - έχει σχεδόν αναπόφευκτα σαν στόχο τη μορφή της λόγιας ή της γράφουσας. Τονίζοντας το γε­ γονός ότι η «πατρίς δεν απαιτεί λογίας», ο παι­ δαγωγικός λόγος καταγγέλλει τα παρθεναγωγεία ως «παλαίστρας φιλολόγων» και απαιτεί την άμεση μετατροπή τους σε «φυτώρια απλού οι­ κιακού βίου».10 Παρά το γεγονός ότι τα πρώτα γυναικεία πε­ ριοδικά δημοσίευαν εκτός των άλλων και συ-

10/αφιερωμα νταγές μαγειρικής, «εικόνας και εξηγήσεις γυ­ ναικείων ενδυμάτων» και συμβουλές οικιακής οικονομίας, είναι άγνωστο κατά πόσο υπήρξαν φυτώρια απλού οικιακού βίου. Αυτό που είναι σίγουρο είναι ότι αποτέλεσαν «φυτώρια» μιας συλλογικής γυναικείας ταυτότητας, μιας νέας γυναικείας αδελφότητας, μιας πλατιάς και διά­ χυτης συνείδησης του φύλου11 που προηγήθηκε και ταυτόχρονα αποτέλεσε το γόνιμο έδαφος πά­ νω στο οποίο αναπτύχθηκε το πρώτο φεμινιστι­ κό ρεύμα στην Ελλάδα. Κι αυτό όχι μόνο στο ιδεολογικό επίπεδο, αλλά και όσον αφορά τη δημιουργία μιας δημοσιογραφικής παράδοσης στην υπηρεσία του γυναικείου φύλου. Είναι πράγματι ενδεικτικό ότι στο επιτελείο της σύ­ νταξης της Εφημερίδος των Κυριών συγκαταλέ­ γονται γυναίκες σαν τη Σαπφώ Λεοντιάδα, συνεργάτρια ήδη της Ευρυδίκης και την Αικατερί­ νη Σαμαρτσίδου, εγγονή της εκδότριας της Κυ­ ψέλης. Εφημερίς των Κυριών εγγράφεται λοιπόν στη συνέχεια των πρώτων αυτών γυναι­ κείων περιοδικών. Ταυτόχρονα όμως η έκδοσή της, το Μάρτιο του 1887, σημαδεύει την έναρξη μιας νέας περιόδου. Κατ’ αρχάς γιατί, αντίθετα με τις προηγούμενες προσπάθειες, η Εφημερίς των Κυριών καταφέρνει να σπάσει την απομό­ νωση και να επιβιώσει 20 χρόνια σαν εβδομαδι­ αίο και 10 χρόνια σαν δεκαπενθήμερο περιοδικό. Αλλά πάνω απ’ όλα, γιατί η έκδοσή της σημα­ δεύει τη μετάβαση σε μια φεμινιστική συνείδηση που θέτει σαν στόχο τη συγκρότηση των γυναι­ κών σε συλλογικό υποκείμενο της χειραφέτησής τους. Η έννοια της αυτοχειραφέτησης, που δια­ φοροποιεί την Εφημερίδα από τα προηγούμενα γυναικεία περιοδικά τονίζεται από το πρώτο κιόλας τεύχος: «Η Ελληνίς (...) δύναται να (...) αναλάβη τον της αναπτύξεώς της αγώνα μόνη, μη προσδοκώσα εν τω σταόίω τούτο το παράπαν την συνδρομήν του ανδρός διότι (...) ούτος αδιαφορεί και εν τω εγωισμω του εν μόνον βλέπει, έν επιθυμεί και θέλει, την δουλικήν της γυναικός υποταγήν εις τα νεύματά του12» Η συγκρότηση των γυναικών σε συλλογικό υπο­ κείμενο προϋποθέτει ωστόσο τη συνειδητοποίηση από τις γυναίκες ότι είναι σε θέση να αλλά­ ξουν τους όρους της κοινωνικής τους ύπαρξης. Γι’ αυτό ένας από τους κύριους στόχους που θέ­ τει η Εφημερίς των Κυριών είναι να

Η

«αφύπνιση την γυναίκα, να εξεγείρει το εν τη ψυχή αυτής υπολανθάνον αίσθημα της ιδίας αξίας και όυνάμεως, να αποδώσει εις αυτήν το θάρρος και την αυτοπεποίθη-

σιν, ην αιώνες δουλείας και βαρβαρότητος κατέπνιξαν»13 Μια τέτοια αντίληψη εξηγεί γιατί η Εφημερίς δί­ νει τόσο μεγάλη σημασία στο γεγονός ότι είναι το πρώτο περιοδικό που συντάσσεται αποκλει­ στικά από γυναίκες. Αλλά ταυτόχρονα, μια τέ­ τοια αντίληψη τοποθετεί την Εφημερίδα στη συ­ νέχεια της δημοσιογραφικής παράδοσης που εί­ χαν δημιουργήσει τα παλαιότερα γυναικεία πε­ ριοδικά. Μια παράδοση που τροφοδοτεί και εμπλουτίζει την Εφημερίδα των Κυριών, η οποία φιλοξενεί κάθε λογής γυναικεία συνεργασία ή κάθε είδηση που είναι σε θέση να αποδείξει έμπρακτα τη δύναμη, την αξία, τη δημιουργικό­ τητα, την αυθυπαρξία των γυναικών. Έτσι ένα μεγάλο μέρος των συνεργατριών και πιθανότα­ τα του αναγνωστικού κοινού - το οποίο ας ση­ μειωθεί φτάνει στις 5.000 - υποστηρίζει συστη­ ματικά το περιοδικό χωρίς αναγκαστικά να συμ­ μερίζεται το σύνολο των φεμινιστικών απόψεων που επεξεργάζεται η Καλλιρρόη Παρρέν κι ο βα­ σικός πυρήνας της σύνταξης που διαμορφώνεται γύρω απ’ αυτήν. Μια παρόμοια λειτουργία, που ξενίζει εκ πρώτης όψεως τον σημερινό αναγνώ­ στη, επιτρέπει στο περιοδικό να συσπειρώνει το εν δυνάμει αναγνωστικό κοινό του και ταυτό­ χρονα να βρίσκεται σε μια μόνιμη σχέση αλλη­ λεπίδρασης μ’ αυτό. Πράγμα που φαίνεται έμ­ μεσα από τη στήλη της αλληλογραφίας που χρη­ σιμεύει όχι μόνο σαν ένα από τα κύρια μέσα δια­ μόρφωσης ενός δικτύου συνεργασιών και διάδο­ σης του περιοδικού αλλά και σαν μέσο σφυγμο­ μέτρησης των αντιλήψεων των συνδρομητριών για την Εφημερίδα. Ωστόσο, το νέο στοιχείο της Εφημερίδας των Κυριών, που αποτελεί τομή με όλα τα προηγού­ μενα γυναικεία δημοσιογραφικά εγχειρήματα, είναι η συστηματική ανάλυση της κοινωνικής θέ­ σης των γυναικών κι επεξεργασία συγκεκριμέ­ νων διεκδικήσεων. Το κύριο άρθρο, γραμμένο σχεδόν πάντα από την Παρρέν αποτελεί ένα συ­ στηματικό σχολιασμό της πολιτικής και κοινωνι­ κής επικαιρότητας από τη σκοπιά των γυναι­ κείων συμφερόντων. Η Εφημερίς των Κυριών εί­ ναι, από την άποψη αυτή, το πρώτο περιοδικό στην Ελλάδα που επεξεργάζεται ένα πρόγραμμα και μια στρατηγική για τη γυναικεία χειραφέτη­ ση. Μια τέτοια διαδικασία στηρίζεται σε μια ιε­ ράρχηση των αιτημάτων και σε μια πολιτική συμμαχιών με κάποιους τομείς της «προοδευτι­ κής» ανδρικής διανόησης. Συμμαχίες που η Παρρέν δικαίως κρίνει απαραίτητες για την επι­ βίωση του περιοδικού μέσα σε μια κοινωνία που κάθε άλλο παρά ευνοεί τον πολιτικό λόγο των γυναικών. Γιατί ορίζοντας εξαρχής τις σχέσεις των φύλων ως ανταγωνιστικές, και δηλώνοντας ότι «η επανάστασις των γυναικών» πηγάζει από το «τυραννικόν σύστημα» το «επιβεβλημένον

αφιερωμα/11

Η ΔΕΚΑΕΤΗΡΙΣ* Α π ’ τόν καιρόν πού ή θεά Δημοσιογραφία ήλθεν υπό τόν Ούρανό τής γαλανής 'Ελλάδος κι’ έχτισε τό παλάτι της τό άχτινολουσμένο, πολλά γεννήθηκαν παιδιά έφημεριδοπούλια μέ όνομα άρσενικό ή θηλυκό ώραίοκι’ άλλα ώς τώρ’ ακόμα ζούν κι’ άλλ’ είν’ άποθαμένα καί κάθε μέρα γίνονται άλλα χαριτωμένα Μά όλα αύτά γεννήθηκαν μέσ’ άνδρικαίς άγκάλαις σ ’ αύταϊς άνατραφήκανε καί παιδαγωγηθήκαν σ’ αύταϊς έμεγαλώσανε καί μέσ’ τή κοινωνία σκορπίζουν όσα ή θεά Δημοσιογραφία νπόαχετ’ όταν εις τό φως νέο παιδί γέννησηχωρίς γυναίκας μητρική καρδιά νά τά χαϊδεύση κι’ είς τόν άγώνα τής ζωής κανέν νά συνοδεύση. Πότε καί πότε πού καί πού μόνο καμμιάς γυναίκας γραμματισμένης φαίνουνταν είς τήν έφημερίδα κανένας λόγος τού σχολειού διά τάς έξετάσεις ή σκέψεις καί συλλογισμοί όλο περί παιδείας πού διά χάριν ή θεά Δημοσιογραφία έκρινε είς τά όργανα τού τύπου νά έκδώση κ ι’ είς τήν γυναίκα μερικά 'παινέματα νά δώση. Τέλος έφώτισ’ ή θεά μιά έξυπνη κ ο π έ λ λ α καί είς τό φως τής έφερε μιά ’φημεριδοποϋλα, μία κορούλα ώμορφη μέ γαλανά ματάκια καί μέ ξανθούτσικα μαλλιά καί ροδινά χειλάκια καί μέ κορμί όλο γερό, που φάνηκε θά ζήση χρόνια πολλά καί στην ζωή πώς θά ευδοκίμηση. Εύθύς στην πρώτη της φωνή, πού έβγαλ’ ή κορούλα στήν άγκαλιά τήν εύρωστη τής άξιάς της μανούλας, κι’ ώμοίαζε σάν μουσικής ουράνιας μελωδία ξυπάσθηκαν καί άρχισαν πολλοί νά ψιθυρίζουν άπό τό φύλο τών άνδρών καί νά χαμογελούν καί άλλοι τό κεφάλι τους μέ οίκτο νά κουνούνε. Μά σάν γλυκειά παρηγοριά άκούσθη κ ’ ή φωνή της είς τά αύτιά τά τρυφερά τών γυναικών, κι' άμέσως δέαποιναις, κόραις έτρεξαν καί μέ γλυκό φιλάκι έφίλησαν τήν ώμορφη έφημεριδοποϋλα καί όλαις συνεχάρηκαν τήν άξια μητέρα, καί κάθε μιά τής πρόσφερε ότι μπορούσε δώρο καί ύλικό καί ηθικό τής ύποσχέθη φόρο. Τό ’φημεριδογραφικό, τό πρώτο της χρονάκι έπέρασε μέ τό καλό καί μέ τήν θεία χάρι, ή ’φημερι δοπούλά μας, καί μέ γερό ποδάρι άρχίνησε νά περπατή καί λόγια ζαχαρένια μέ γνώσι καί μέ φρόνησι πολλή συνωδευμένα νά βγαίνουν άπ’ τό στόμα της καί αταίς καρδιαίς νά ταϊς γυναικείαις δύναμι καί νά ταίς μ ε γ α λ ύ ν ο υ ν . ~Ω! έτσι ύπό τό συνετό τής άξιάς της μανούλας τό μάτι καί ταίς πρόθυμαις καλαίς περιποιήσεις κι’ άλλων άξιων γυναικών έντόπιων καί ξένων ή ’φημεριδοπούλά μας κατ’ έτος έπερνούσε καί όλονέν μεγάλωνε μέ χάρη κι εύρωστίa καλά πολλά έσκόρπισε ατό γυναικείο φύλο καί έσυρε άδελφικό καί τών άνδρών τό ζήλο.

Φέτος ή αγαπημένη μας κορούλα τελειόνει τό δ έ κ α τ ο ν χ ρ ο ν ά κ ι της όλη χαρά κι ύγεία όπως θαρρείς είς ώριμη νά είνε ήλικία. Τό καθαρό της μέτωπο μέ δάφνη καί μέ ία όλοι άς στεφανώσωμεν καί άς τήν εύχηθώμεν σ ’ τών Κ υ ρ ι ώ ν τήν άγαθή φίλη έ φ η μ ε ρ ί δ α νά άξιώση ό θεός κι έ κ α τ ο ν τ α ε τ η ρ ί δ α ! Εν Κων/πόλει

Σαπφώ Κ. Λεοντιάδος

12/αφιερωμα απελευθέρωση των γυναικών αποτελεί προϋπό­ θεση αλλά και στρατηγική για την απελευθέρωση του ανθρώπου. Ένας από τους προνομιακούς χώρους επεξεργασίας μιας τέτοιας ουτοπίας εί­ ναι αναμφισβήτητα η λογοτεχνία η οποία μοιά­ ζει να λειτουργεί καταλυτικά συνδέοντας τα αι­ τήματα των πιο προχωρημένων τομέων του ανα­ γνωστικού κοινού της Εφημερίδας με τους πό­ θους και τα οράματα ενός ευρύτερου χώρου γυ­ ναικών που τη διαβάζουν. Από την άποψη αυτή, είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσει κανείς την επίμονη ζήτηση των αναγνωστριών για αύξηση των γυναικείων λογοτεχνικών κειμένων. Μια ζή­ τηση η οποία εντείνεται μετά τη δημοσίευση σε συνέχειες του πρώτου μυθιστορήματος της Παρ­ ρέν που επεξεργάζεται τη μορφή της Χειραφετη­ μένης. Αυτή η επίμονη ζήτηση του αναγνωστι­ κού κοινού, που είναι εμφανής στη στήλη της αλληλογραφίας, ικανοποιείται εξάλλου όλο και περισσότερο αφού η λογοτεχνία, που αντιπρο­ σωπεύει το 1887 μόλις το 18,5% της ύλης, περ­ νάει στα 67,75% το 1902 και 83,25% το 1907. Η εβδομαδιαία έκδοση της Εφημερίδας των Κυριών διαρκεί 20 χρόνια, ώς το 1907. Παρόλο που εκδίδεται ακόμη δέκα χρόνια ως δεκαπεν­ θήμερη και παρόλο που διατηρεί σαφέστατα τον φεμινιστικό χαρακτήρα της, στο τέλος της εβδο­ μαδιαίας της έκδοσης κλείνει κατά κάποιο τρό­ πο την πρώτη περίοδο μιας δημοσιογραφίας στην υπηρεσία της «γυναικείας φυλής». Οι πε­ ρισσότερες από τις παλιές συνεργάτριες που έλος ένα από τα πιο σημαντικά νέα στοιχεία που χαρακτηρίζουν την Εφημερίδα των Κυ­ αποτελούσαν το συνδετικό κρίκο με τα προηγού­ μενα γυναικεία περιοδικά δεν υπάρχουν πια ενώ ριών είναι η όλο και πιο συστηματική επεξεργα­ μια νέα γενιά γυναικών αρχίζει να ευαισθητο­ σία μιας θετικής διατύπωσης του οράματος της ποιείται γύρω από τα προβλήματα της ισότητας χειραφέτησης. Μια τέτοια επεξεργασία περνάει των δυο φύλων χωρίς αναγκαστικά να ταυτίζε­ από τις άφθονες ου-τοπικές αναφορές σε μια ται με την Εφημερίδα. Μια νέα γενιά γυναικών η (παρελθούσα μυθική ή μελλοντική) τάξη πραγ­ οποία θα βρεθεί αντιμέτωπη με νέα διλήμματα, μάτων, δίχως φυλετική καταπίεση και ιεραρχία, στο όνομα της οποίας κρίνεται η παρούσα κατά­ νέες κοινωνικές συνθήκες αλλά και νέες δυνατό­ τητες, σε μιαν ιστορική συγκυρία που διαφέρει σταση. Τέτοιου είδους αναφορές, διασκορπισμέ­ ριζικά από την εποχή των πρώτων γυναικείων νες στη συνολική αρθρογραφία του περιοδικού, περιοδικών. Κι η οποία, αν καμιά φορά θεωρεί συνδέουν τις συγκεκριμένες διεκδικήσεις με μια γενικότερη αντίληψη για την κοινωνία και υπο­ δεδομένες ή και αγνοεί τις κατακτήσεις των ποογραμμίζουν τη βασική ιδέα του πρωτο-φεμινικατόχων της, οφείλει σ’ αυτές πολύ περισσότ:. *■ στικού αυτού ρεύματος σύμφωνα με την οποία η1* απ’ ό,τι ενδεχόμενα πιστεύει.

από το δίκαιον του ισχυρότερου», η Εφημερίς των Κυριών περνάει από το λογοτεχνικό στο πο­ λιτικό πεδίο της δημόσιας σφαίρας και γίνεται ταυτόχρονα συνομιλήτρια και στόχος της ανδρι­ κής αρθρογραφίας. Πράγματι, αν η Εφημερίς και το ρεύμα που αντιπροσωπεύει αποτελούν προσφιλές αντικείμενο διακωμώδησης και εμπαιγμού, περισσότερο ίσως από κάθε άλλη πε­ ρίοδο, το ενδιαφέρον είναι ότι δεν περιθωριο­ ποιούνται. Αυτό φαίνεται από τις οξύτατες πο­ λεμικές που προκαλεί η αρθρογραφία της και οι οποίες συχνά αναδημοσιεύονται στις καθημερι­ νές εφημερίδες όπως στην περίπτωση της διένε­ ξης Ροίδη με τις γράφουσες ή στη βίαιη διένεξη με το «Φιλογύνη» της Εστίας γύρω από το δι­ καίωμα στην εργασία. Από την άλλη μεριά, η προσωπικότητα της ίδιας της Παρρέν, η προσω­ πική της ακτινοβολία, η (καμιά φορά μέχρι και­ ροσκοπισμού) αίσθηση του ελιγμού και της τα­ κτικής που τη χαρακτηρίζει, επιβάλλουν την πα­ ρουσία της σ’ ένα σημαντικό τμήμα της γενιάς του ’80, ενώ οι διασυνδέσεις κι οι επιτυχίες της στο εξωτερικό, αποτελούν έναν επιπλέον παρά­ γοντα που την τοποθετεί στο επίκεντρο της επικαιρότητας και μάλιστα συντείνει συχνά - γιατί όχι - σε εξάρσεις εθνικής υπερηφάνειας για την ύπαρξη στον τόπο μας προϊόντων (έστω και φε­ μινιστικών)... εφάμιλλων της πεφωτισμένης Δύ­ σης.

Τ

Σημειώσεις 1. Ε. Βαρίκα, Η Εξέργεση των Κυριών, Αθήνα 1987, κυρίως το κεφάλαιο Γ': «Μια νέα γυναικεία αδελφότητα: Η γένε­ ση μιας συνείδησης του φύλου» 2. Ευφροσύνη Σαμαρτσίδου, «Προοίμισν», Κυψέλη, Μάιος 1845. Αναφέρεται εις Ελένη Φουρναράκη, Εκπαίδευση και Αγωγή των Κοριτσιών. Ένα Ανθολόγιο, Αθήνα 1987, σ . 133. Η υπογράμμιση δική μου.

3. ο.π.

4. ο.π., σ. 132.

5. «Πρόγραμμα», θάλεια. Σύγγραμμα περιοδικόν του γυναι­ κείου φύλου, Ιανουάριος 1867 6. Κ...., «Γυνή γράφουσα», Ευρυδίκη. Γυναικεία Εβδομα­ διαία Επιθεώρησις, φύλλο 2, 30-1-1872, σ. 31.

7. «Ομοιότητες και διαφοραί των φύλων κατά τε το σώμα και τα πάθη της ψυχής», θάλεια. Σύγγραμμα περιοδικόν του γυναικείου φύλου, Μάιος 1867, σ. 76. Η υπογράμμιση δι8. Ευριδίκη. Γυναικεία Εβδομαδιαία Επιθεώρησις, 15-11870. Η υπογράμμιση δική μου.

9. Για τη διάρκεια και τη συχνότητα των πρώτων γυναικείων περιοδικών βλ. Αγγελικά Ψαρρά. «Γυναικεία περιοδικά του 19ου αιώνα», Σκούπα, 2 (1979).

10. Ε. Βαρίκα, ο.π., σ. 61-71.

11. Σχετικά με τη διαδικασία διαμόρφωσης μιας συνείδησης του φύλου, βλ. ο.π.

12. «Πρόγραμμα», Εφημερίς των Κυριών, 8-3-1887. Η υπο­ γράμμιση δική μου.

13. «Η Δεκαετηρίς της Εφημερίδος των Κυριών», Εφημερίς των Κυριών, 9-3-1897. Η υπογράμμιση δική μου.

αφιερωμα/13

Κωστούλα Σκλαβενιτη

Τα γυναικεία έντυπα 1908-1918 Το ιστορικό πλαίσιο

Η εξαιρετικά κρίσιμη για τις μετέπειτα πολιτικές εξελίξεις στην Ελλάδα δεκαετία 1908-1918 υπήρξε καθοριστική και για την εξέλιξη του φεμινισμού. Περικλείοντας - ή μάλλον συμπιέζοντας - σε μια βραχύχρονη στιγμή του ιστορικού χρόνου, σχεδόν ταυτόχρονα, συνέχειες και ρήξεις με το παρελθόν, η δεκαετία αυτή περνάει από τη θεαματική ομοιογένεια του εθνικισμού (Βαλκανικοί Πόλεμοι) στον πλήρη κατακερματισμό της «εθνικής ομοψυχίας» (Διχασμός Μικρασιατική Καταστροφή).1Κύριοι ■άξονες που διαπερνούν την περίοδο αφενός οι απόπειρες «εκσυγχρονισμού» της ελληνικής κοινωνίας, όπως εκφράζονται από τη νέα πολιτική δύναμη του βενιζελισμού, αφετέρου ο εθνικισμός - καθοριστικοί και οι δυο για την εξέλιξη των νέων κοινωνικών κινημάτων αμφισβήτησης.

την περίοδο αυτή τοποθετείται και η μετά­ βαση από την πρώτη φεμινιστική φάση της διαμόρφωσης μιας συνείδησης του φύλου στις απαρχές ενός φεμινιστικού κινήματος. Κι είναι χαρακτηριστικό ότι το οργανωμένο αυτό κίνημα θα εμφανιστεί στα χρόνια 1918-1923, χρόνια που αντιπροσωπεύουν ταυτόχρονα την τελευταία πράξη της περιόδου που εξετάζουμε - με τον «αμετάκλητο ενταφιασμό του αλυτρωτισμού»2 και την απαρχή της νέας πραγματικότητας του Μεσοπολέμου. Η χρονική αυτή «καθυστέρηση» στην εμφάνι­ ση ενός φεμινιστικού κινήματος στην Ελλάδα (καθυστέρηση σε σχέση, βέβαια, μ’ ένα πρότυπο φεμινιστικού κινήματος, συνήθως του αγγλικού) δεν μπορεί να αποτελέσει ενίσχυση της γνωστής θέσης ότι ο φεμινισμός ήταν ξένος προς το χαρα­ κτήρα και τις ανάγκες της ελληνικής κοινωνίας χωρίς να αγνοήσει το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο

Σ

οποίο διαμορφώθηκε. Αντίθετα, η καθυστέρηση αυτή καταδεικνύει τη στενή σύνδεση του «γυναι­ κείου ζητήματος» με τις κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές εξελίξεις. Ό πω ς εύγλωττα μαρ­ τυρούν οι πηγές που διαθέτουμε, ο φεμινισμός αναπαράγει και αυτός τη βαθιά τομή που σημα­ δεύει αυτή τη δεκαετία: τη δυναμική του παρου­ σία στα χρόνια 1908-1912 ακολουθεί η υποχώρη­ ση κατά την περίοδο 1912/3-1918, επιβεβαιώνο­ ντας έτσι τη στενή σύνδεσή του με τον εθνικισμό, ο οποίος αποτελεί συγχρόνως κινητήρια δύναμη αλλά και παράγοντα αναστολής. Ο μεταβατικός χαρακτήρας του φεμινισμού και οι πηγές Θα πρέπει να τονίσουμε ότι παρά τον αναμφι­ σβήτητα σημαντικό τους ρόλο, τα γυναικεία έ­ ντυπα δεν αποτελούν ούτε τη μοναδική, ούτε την

14/αφιερωμα κυριότερη, πηγή για την ανίχνευση των φεμινι­ στικών διεργασιών της περιόδου. Αυτό οφείλε­ ται στον μεταβατικό τους χαρακτήρα: ενώ δηλ. από τη μια εμφανίζεται μια μεγαλύτερη (σε σχέ­ ση με την προηγούμενη περίοδο) πολυφωνία στις φεμινιστικές απόψεις - πολυφωνία που δεν περ­ νάει πάντοτε μέσα από τις στήλες του κύριου φε­ μινιστικού εντύπου της εποχής, της Εφημερίδας των Κυριών - από την άλλη δεν υπάρχουν ακόμη δημοσιογραφικά όργανα γυναικείων οργανώ­ σεων όπως κατά τον Μεσοπόλεμο, που προϋπο­ θέτουν, βέβαια, λίγο-πολύ αποκρυσταλλωμένες τάσεις και ρεύματα. Καμιά από τις γυναικείες οργανώσεις της εποχής - Ένωση Ελληνίδων (1896)3, Εθνικό Συμβούλιο Ελληνίδων (1908), Λύκειον Ελληνίδων (1911) - δεν εκδίδει έντυπα αυτή την περίοδο. Δημοσιεύουν, ωστόσο, τακτι­ κά Λογοδοσίες και Πεπραγμένα, όπως εξάλλου και τα πολυάριθμα γυναικεία σωματεία, κυρίως φιλανθρωπικού, εθνικού και πατριωτικού χαρα­ κτήρα, που πληθαίνουν κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών και του Α ' Παγκόσμιου Πολέμου (Πανελλήνιος Σύλλογος Γυναικών, 1912, Πα­ τριωτικός Σύνδεσμος Ελληνίδων, 1914, κ.ά.). Πέρα λοιπόν από τις πηγές αυτές, για να εντο­ πίσουμε την πολυφωνία που αναφέραμε θα πρέ­ πει να ανατρέξουμε και στις, σκόρπιες βέβαια, φωνές επώνυμων και ανώνυμων γυναικών όπως καταγράφονται στον μη γυναικείο ημερήσιο και περιοδικό Τύπο της εποχής: στις στήλες της αλ­ ληλογραφίας, τις απαντήσεις σε «δημοψηφίσμα­ τα» και την αρθρογραφία τακτικών ή περιστασιακών συνεργατριών στα έντυπα αυτά. Τέλος, στις πηγές θα πρέπει οπωσδήποτε να συμπεριλάβουμε και τη γενικότερη συγγραφική δραστηριό­ τητα των γυναικών (ποίηση, λογοτεχνία, θέατρο κ.τ.λ.). Το σύνολο, όμως, αυτών των πηγών ξε­ περνάει κατά πολύ τις δυνατότητες αυτού του συνοπτικού σημειώματος, όπου θα περιοριστού­ με στην εξέταση των γυναικείων εντύπων. Τα καθαυτό γυναικεία έντυπα την περίοδο 1908-1918 τα έντυπα που εκδίδονται από γυναίκες ή και απευθύνονται σε γυναίκες παρουσιάζουν κάποια αριθμητική αύ­ ξηση· εξακολουθούν, ωστόσο, να αποτελούν ιδιωτικές εκδοτικές πρωτοβουλίες. Τα έντυπα αυτά μπορούμε να τα κατατάξουμε σε δυο ευρέίες κατηγορίες: α) Στα έντυπα που εκδίδονται μεν από γυναί­ κες αλλά δεν απευθύνονται αποκλειστικά σε γυ­ ναίκες (τουλάχιστον αυτό δεν αποτελεί ρητό στοχο τους, αν και συχνά το αναγνωστικό τους κοινό ήταν κυρίως γυναικείο) και τα οποία, εποένως, δεν περιλαμβάνουν αποκλειστικά θέματα υ αφορούν/ενδιαφέρουν το γυναικείο φύλο. |ν κατηγορία αυτή ανήκουν τα διάφορα Ημελόγια που εκδίδονται από γυναίκες καθώς και

Σ

η Ελληνική Επιθεώρησις της Ευγενίας Ζωγρά­ φου. Δεν είναι βέβαια το βιολογικό φύλο της εκδότριας που μας κάνει να τα εντάσσουμε στα γυ­ ναικεία έντυπα, αλλά το γεγονός ότι, παρά τον γενικό τους χαρακτήρα ως έντυπων «ποικίλης ύλης», από τις σελίδες τους προβάλλεται ιδιαίτε­ ρα η συγγραφική παραγωγή των γυναικών, αλλά και οι κάθε λογής γυναικείες δραστηριότητες, ατομικές ή συλλογικές.4 β) Στα έντυπα εκείνα που όχι μόνο εκδίδονται/ διευθύνονται από γυναίκες, αλλά απευθύνονται αποκλειστικά (ή, πάντως, κυρίως) στις γυναίκες. Κατεξοχήν εκπρόσωπος της κατηγορίας αυτής είναι η Εφημερίς των Κυριών της Καλλιρρόης Παρρέν· εδώ πρέπει επίσης να κατατάξουμε το Δελτίον των Ελληνίδων (Αθήνα, 1909) της Ελέ­ νης Ο. Ρουσοπούλου, την Εφημερίδα των Κυ­ ριών (Κων/πολη, 1909) της Χαρίκλειας Π. Μελανδινού και το Πανελλήνιον (Αθήνα, 1913) της Ελένης Κομνηνού-Πλατανιά. Δε θα σταθούμε ιδιαίτερα στα Ημερολόγια, τα οποία άλλωστε συνεχίζουν μια γνωστή από τον 19ο αι. εκδοτική παράδοση λογίων. Θα πρέπει ωστόσο να σημειώσουμε δυο στοιχεία. Πρώτον, την εξαιρετικά ενδιαφέρουσα «συνύπαρξη» δια­ φορετικών «γυναικείων λόγων» της εποχής, όπως φανερώνει ένα παράδειγμα από το Μικρα­ σιατικόν Ημερολόγιον του 1914 όπου, αμέσως μετά το ποίημα «Στη Μεγάλη Ελλάδα μας» της Ελένης Σβορώνου, από το οποίο παραθέτουμε λίγους στίχους: Μεγάλη σ’ ωνειρεύτηκα και σε θωρ'ώ μεγάλη / Και καρτερώ με τον καιρό και με τα χρόνια πάλι, / Ο βασιληάς μας με σπαθί στ’ ανδρειωμένο χέρι / Να σου χαράξη σύ­ νορα καινούρια απ’ άλλα μέρη · / Από της Μαύρης Θάλασσας ν’ αρχίζουν τ’ ακρο­ γιάλι. / Να φθάνουνε στ ου Φαραώ τες πυ­ ραμίδες πάλι / Και πρώτη στον πολιτισμό, στις τέχνες μεσ’ στη κτίση. / Να είσαι ήλιος να φωτός Ανατολή και Δύση. ακολουθούν οι εντυπώσεις της Αθηνάς Γαϊτάνου-Γιαννιού από την πρόσφατα απελευθερωμέ­ νη Ήπειρο, όπου είχε πάει ως μέλος του Πανελ­ λήνιου Συλλόγου Γυναικών το 1913: «Μπροστά τους προχωρεί καβάλλα ο άντρας τους, ο Ηπειρώτης- κι αυτές, πίσω από το άτι του, ακολουθούνε φορτωμένες. Να η σκλαβιά της γυναικός, όπως θα ήταν ίσως στους προϊστορικούς χρόνους. Κι όμως το φορτηγό του καιρού εκείνου, παρ’ όλες τις ποικίλες φάσεις της σκλα­ βιάς του, μετατράπηκε με τον καιρό στην φημισμένην Ηπειρώτισσαν [...την] γυναί­ κα του Σουλιού και του Ζαλόγγου [...]. Κι απ’ αυτές θα βγει ίσως μια μέρα και η Ελ­ λη νίδα επαναστάτρια, που θα γκρεμίσει το

αψιερωμα/15 αρρωστημένο σπίτι, το σεμνότυφο και ψεύτικο και θα στηλώσει το μεγάλο και αληθινό. Ανδρογνναίκα αυτή, θα κυνηγή­ σει με τόλμη και αποφασιστικότητα τα τολμηρότερα ιδανικά.» Το δεύτερο σημαντικό στοιχείο όσον αφορά τα Ημερολόγια αυτά είναι ότι συχνά αποτελούν και μια βιοποριστική επαγγελματική ενασχόληση, όπως διαφαίνεται και από τη δημοσίευση: «εξεδόθη η Ήπειρος υπό της λόγιας κ. Ελπινίκης Μ. Μαυρογορδάτου [...] συνι­ στώσα εκθύμως την απόκτησιν του ωραίου τούτου έργου, ποιούμαι συνάμα έκκλησιν εις τα ευγενή αισθήματα παντός φιλομούσου, όπως υποστήριξή δια της συνδρομής αυτού την εν λόγω Κυρίαν, διότι είνε χήρα με τρία μικρά ορφανά, άνευ ουδεμίας προστασίας.»5 ή όπως σαφώς δείχνει η ακόλουθη καταχώριση στο Μικρασιατικόν Ημερολόγιον: «Ολονέν πλουτιζόμενον και τελειοποιούμενον, το τυπογραφραφείον του Μικρα­ σιατικού καθίσταται εφάμιλλον των εν Αθήναις και Σμύρνη τοιούτων [...] εκτελείται πάσα τυπογραφική εργασία μετά ταχντητος, καλαισθησίας, επιμελείας και εις τιμάς συμφερώτατας...».

περιοδικού. Τα όρια του φεμινισμού της Εφημε­ ρίδας των Κυριών έχουν επομένως αρχίσει να διαφαίνονται. Και μπορεί οι νέες τάσεις να μη συγκροτούν ακόμη «σχηματισμένες απόψεις»7, είναι όμως γεγονός ότι έχουν αρχίσει να συντελούνται σημαντικές διαφοροποιήσεις μεταξύ των φεμινιστριών - αλλά οι Βαλκανικοί Πόλεμοι, επιβάλλοντας την προτεραιότητα του «κοινού αγώνα για το έθνος», δεν θα επιτρέψουν την πε­ ραιτέρω επεξεργασία και δημόσια έκφρασή τους. Η Ελληνική Επιθεώρηση αντίποδες του περιοδικού της Παρρέν βρίσκεται η Ελληνική Επιθεώρησις της Ευ­ Σ τους γενίας Ζωγράφου (Αθήνα, 1907-1942). Μοναδι­ κά κοινά χαρακτηριστικά των δύο εντύπων η ασυνήθιστη για τον ελληνικό περιοδικό Τύπο, και ιδιαίτερα τον γυναικείο (ώς τι μέρες μας) μακροβιότητά τους (30 χρόνια έβγαινε η πρώτη, 35 η δεύτερη) καθώς και το γεγονός ότι εκδίδονται από γυναίκες, με παράλληλη μάλιστα συγ­ γραφική δραστηριότητα τόσο στον δημοσιογρα­ φικό όσο και στον λογοτεχνικό-θεατρικό χώρο. Οι διαφορές, βέβαια, είναι πολύ μεγαλύτερες: αν η Εφημερίς των Κυριών εξακολουθεί να δια­ τηρεί εντελώς τον φεμινιστικό της χαρακτήρα, υ Ελληνική Επιθεώρησις δεν μπορεί καν να θεω-

Η Εφημερίς των Κυριών γυναικείο έντυπο της εποχής το μόνο ακραιφνώς φεμινιστικό - εξα­ Τ οκαικυριότερο κολουθεί να είναι η Εφημερίς των Κυριών (Αθή­ να, 1887-1918;) της Καλλιρόης Παρρέν6. Το 1908 αλλάζει μορφή και μετατρέπεται από εβδομαδι­ αίο φύλλο σε «Δεκαπενθήμερο Εγκυκλοπαιδικό Περιοδικό για τη γυναίκα». Με την αλλαγή αυτή αρχίζει να δημοσιεύει και κείμενα ανδρών, κυ­ ρίως λογοτεχνικά. Το κύριο άρθρο γράφεται πά­ ντα από την Παρρέν (όπως και μεγάλο μέρος του υπόλοιπου περιοδικού) και διατηρεί τον χαρα­ κτήρα του μαχητικού σχολιασμού της επικαιρότητας από φεμινιστική σκοπιά. Παράλληλα η Εφημερίς των Κυριών παρακολουθεί ανελλιπώς τη δράση όλων των γυναικείων οργανώσεων και συλλόγων, ενημερώνει δε τις αναγνώστριές της για τις «προόδους και κατακτήσεις» των γυναι­ κών σε άλλες χώρες. Διαπιστώνουμε, ωστόσο, ότι στη δεύτερη αυτή περίοδο του περιοδικού ο αριθμός των συνεργατριών φαίνεται να μειώνε­ ται - οπωσδήποτε πάντως δεν ανανεώνεται: εν­ δεικτικό είναι ότι πολλές από τις νεότερες φεμι­ νίστριες, παρόλο που συχνά συμμετέχνουν μαζί με την Παρρέν σε κοινές συλλογικές γυναικείες δραστηριότητες (π.χ. Ένωση Ελληνίδων, Λύκειον Ελληνίδων), δεν συμμετέχουν ωστόσο ορ­ γανικά και συστηματικά στην αρθρογραφία του

ίΒΛΑΗΑ τηλ 3638262 βιβλία και έντυπα πάνω στο γυναικείο ζητημα ποιηση-λογοτεχνια κοινωνιολογια-ψυχολογια ειδικευμένο τμήμα παιδικού βιβλίου & βιβλίων αγω γής του παιδιού

16/αφιερωμα ρηθεί γυναικείο έντυπο: ούτε συντάσσεται από, ούτε απευθύνεται αποκλειστικά ή κυρίως στις γυναίκες, ούτε - το κυριότερο - περιλαμβάνει την ενασχόληση με το «γυναικείο ζήτημα» στους στόχους της έκδοσης: «η πορεία ην δέον ν ’ ακολουθεί εν όργανον δημοσιογραφικόν οφείλει να περιστρέ­ φεται εις την εξνπηρέτησιν των αγνοτέρων συμφερόντων του Έθνους και της Κοινω­ νίας. [Στόχος του είναι] η τελεία αναγέννησις των καθ’ ημάς [...] η ανάπτυξις και βελτίωσις του εθνικού πλούτου [...] τα πα­ τριωτικά ιδεώδη [...] η χειραφέτησις του χωρικού [...]. Πρέπει να συγκεντρώση τους άνδρας εκείνους τους έχοντας αληθι­ νήν ζωήν εν εαυτοίς [...]».8 Ξεκινώντας λοιπόν την έκδοση, η Ζωγράφου δεν κάνει καμιά απολύτως μνεία στις γυναίκες. Αν, ωστόσο, θεωρήσαμε σκόπιμο να περιλάβουμε την Ελληνική Επιθεώρηση στη σύντομη αυτή επισκόπηση είναι γιατί, παρόλο που υιοθετεί εξαιρετικά μετριοπαθή και επιφυλακτική στάση απέναντι στο φεμινισμό, η Ε. Ζωγράφου ανήκει στις ελάχιστες την εποχή αυτή «Ελληνίδες με ανωτάτην εκπαίδευσιν [...] αι οποίαι επωφελήθησαν των κόπων άλ­ λων προγενεστέρων γυναικών δια τας οποίας [...] εγέλασαν οι άνδρες διότι έκα­ μαν την αρχήν εις τον δύσκολον δρόμον της κατακτήσεως των δικαιωμάτων, και αι οποίαι μάλιστα συντηρούν τον εαυτό των».9 Ανήκει, επομένως, στην εξαιρετικά ενδιαφέρου-

σα κατηγορία της «γυναίκας-εξαίρεσης» της οποίας η στάση και οι επιλογές μας δίνουν (για να παραφράσουμε τα γνωστά λόγια της Βιρτζίνια Γουλφ) ένα μέτρο για να κατανοήσουμε τη «μέση γυναίκα» αλλά και τη γενικότερη εμβέλεια του φεμινισμού σε κάθε εποχή. Μ’ άλλα λόγια: οι αντικειμενικές συνθήκες των διακρίσεων εις βάρος των γυναικών στην Ελλάδα των αρχών του 20ού αι., σε συνδυασμό με τη μικρή σχετικά απήχηση και αποτελεσματικότητα των φεμινιστι-

κών προβληματισμών και διεκδικήσεων, σημαί­ νουν ότι είναι πολύ δυσκολότερο για τη «γυναίκα-εξαίρεση» της εποχής να συσκοτίσει εντελώς τις φυλετικές διακρίσεις που υφίσταται όχι μόνο η ίδια (και το έργο της) αλλά και οι ομόφυλές της. Αυτή η επισφαλής ισορροπία που χαρακτη­ ρίζει τη σχέση της «γυναίκας-εξαίρεσης» με το φεμινισμό εξηγεί και τη φαινομενικά αντιφατική στάση της εκδότριας αυτού του μη γυναικείου εντύπου. Παρά την πεποίθησή της ότι η χειραφέ­ τηση των γυναικών είναι ζήτημα κυρίως ατομικό και αξιοκρατικό,10 και συνεπώς την εμμονή της να διαφοροποιεί τον εαυτό της από τις γυναίκες που παλεύουν για την προτεραιότητα της χειρα­ φέτησης του φύλου τους, η Ζωγράφου θα νιώσει την ανάγκη να διευκρινίσει ότι την «γυναικείαν πρόοδον πρέπει να την παρακολουθούμεν. με περισσοτέραν προσοχήν, να την εξαίρωμεν ακόμη, και να την κρίνωμεν, ει δυνατόν, με περισσοτέραν επιείκειαν»11 ή να παραδεχτεί ότι αυτό που καταδικάζει στην αφάνεια έργα γυναικών δεν εί­ ναι η έλλειψη αξίας αλλά ο «ανδρικός εγωι­ σμός»12 - στιγμές-στιγμές μάλιστα, θα υπερασπι­ στεί το φύλο της μ’ ένα πάθος που δεν υστερεί σε τίποτε από τις πιο δυναμικές στιγμές της φεμινι­ στικής αρθρογραφίας.13 Η «αντίφαση» όμως δεν εξαντλείται στις σπο­ ραδικές «φεμινιστικές εξάρσεις» της Ε. Ζωγρά­ φου: Στα χρόνια 1909-1912 - χρόνια που, όπως μαρτυρούν όλες οι πηγές, σημαδεύονται από μια έξαρση των φεμινιστικών αναζητήσεων και δρα­ στηριοτήτων που φέρνει στο προσκήνιο το θέμα της χειραφέτησης των γυναικών με τρόπο δυνα­ μικό και επιτακτικό - η Ζωγράφου θα ανοίξει τις σελίδες του περιοδικού της στις γυναίκες.14

Το πρώτο άνοιγμα γίνεται το Νοέμβριο του 1909: «Θέλω να ανοίξω ένα βήμα ελεύθερον εις τα γυναικεία όνειρα, θέλω να ενθαρρύνω προς την επιτυχίαν και την δράσιν πάσαν γυναικείαν φιλοδοξίαν [...] όηλώ προς όλας τας Ελληνίδας [...] ότι θέτω εις την διάθεσιν αυτών τέσσαρας σελίδας, της Ελ­ ληνικής Επιθεωρήσεως [...]. Η γυνή δια της γυναικός ας ανυψωθεί, ας εργασθή, ας

αφιερωμα/17

δράση, ας βελτιωθή. [...] τι ονειροπολούμεν ως μητέρες, τι προσδοκώμεν ως αόελφαί, τι φιλοδοξούμεν ως Ελληνίδες, ως θυγατέρες και σύζυγοι». Το δεύτερο άνοιγμα, που θα έχει και ευρύτερη ανταπόκριση, γίνεται τον Οκτώβριο του 1911: Η Ελληνική Επιθεώρησις «επιθυμούσα να συντελέση εις την φωτεινοτέραν έρευναν κοινωνικών ζη­ τημάτων, ιδίως των αφορώντων την θέσιν και δράσιν της γυναικός εν Ελλάδι, υποβάλλει εις τους αναγνώστας αυτής, αμφοτέρων των φύλων, τα ερωτήματα: 1. Ποιά επαγγέλματα θεωρείτε πρόσφορα δια την Ελληνίδα; 2. Είνε καιρός η Ελληνίδα να εισέλθη εις τον δημόσιον βίον; 3. Πώς εννοείτε την γυναικείαν χειραφέτησιν εν γένει και ειδικώτερον ως προς τας σννθήκας της εν Ελλάδι ζωής; 4. Τι φρονείτε περί της γυναικείας εν Ελλάδι εκπαιδεύσεως;».16

Και όχι μόνον την υποδεικνύουν ως ευχήν αλλά και την παρουσιάζουν ως πραγματι­ κότητα. Γραφεία εκλεκτών εφημερίδων εδήλωσαν ότι είναι πρόθυμα ν’ ανοίξουν τον ορίζοντα της γυναικείας εργασίας και να δεχθούν μεταξύ των αρρένων υπαλλή­ λων και κάθε Ελληνίδα [ . 17 Στην αισιοδοξία αυτή της Ζωγράφου ας αντιπαραθέσουμε τα λόγια της νεαρός (πρωτοετούς φοιτήτριας) Ουρανίας Μπ. στην οποία το περιο­ δικό είχε αναθέσει τις συνεντεύξεις του δημοψη­ φίσματος: «Οφείλομεν απεριφράστως να ομολογήσωμεν ότι απαντώμεν πολλάς δυσκολίας εις την εκτέλεσιν [της εντολής μας]. Η κοινω­ νία εξακολουθεί φαίνεται να στενοχωρήται ακόμη όταν βλέπη την γυναίκα να εμ­ φανίζεται με κάποιαν πρωτοβουλίαν και με κάποιον πόθον να δράση έξω της συνειθισμένης τροχιάς της. [...]. Η εμφάνισις γυναικός εν τω μέσω αυτών [των πνεύμα-

ι £ a ft Οι απαντήσεις, στις οποίες περιλαμβάνονται και συνεντεύξεις με γνωστές διευθύντριες παρ­ θεναγωγείων καθώς και με διευθυντές και αρχι­ συντάκτες μεγάλων εφημερίδων, θα δημοσιεύο­ νται ώς τον Ιούνιο του 1912. Ό λοι βέβαια εμφα­ νίζονται ως ένθερμοι υποστηρικτές της γυναι­ κείας εργασίας- η ίδια η Ζωγράφου, συνοψίζο­ ντας τα αποτελέσματα του δημοψηφίσματος, γράφει: «Προς την εργασίαν στρέφονται όλοι [...].

τικωτέρων κύκλων της κοινωνίας μας] με σκοπόν να φέρη εις πέρας εντολήν την οποίαν έλαβεν παρά γυναικός πάλιν, Διευθύντριας περιοδικού, φοβούμαι ότι επαρουσιάσθη ως νεωτερισμός ο οποίος ανέτρεπε συνήθειας ερριζωμένας [...].»'Η θεμ ατολογία περιλαμβάνουν τα έντυπα που εκδίδουν οι σ’ αυτή την περίοδο; Η πολυπλη­ Τ ίγυναίκες

18/αφιερωμα θέστερη κατηγορία κειμένων εξακολουθεί να αντιπροσωπεύεται από τη λογοτεχνική παραγω­ γή των γυναικών (κυρίως ποίηση και μεταφρά­ σεις λογοτεχνικών έργων) σε συνδυασμό με κεί­ μενα που αφορούν την «ιστορία γυναικών».19 Ας σημειώσουμε ότι στην κατηγορία αυτή εμπίπτουν και οι περισσότερες δημοσιεύσεις γυναικών στα μη γυναικεία έντυπα της εποχής, κι ακόμη ότι η κατηγορία αυτή μειώνεται αισθητά στα έντυπα του Μεσοπολέμου. Ένα άλλο μεγάλο τμήμα της αρθρογραφίας περιστρέφεται γύρω από τη δρά­ ση και το έργο των γυναικών της εποχής - η συ­ στηματικότερη παρουσίαση των οποίων γίνεται μέσα από την Εφημερίδα των Κυριών, όπως ήδη αναφέρθηκε. Όσον αφορά το περιεχόμενο της γυναικείας χειραφέτησης, οι άξονες γύρω από τους οποίους περιστρέφεται η αρθρογραφία των γυναικών εξακολουθεί να είναι η εκπαίδευση και η εργα­ σία. Γενική θέση της περιόδου: η χειραφέτηση των γυναικών επιτυγχάνεται δια της εργασίας και όχι δια της ψήφου.20 Το αίτημα της πρακτι­ κής μόρφωσης και εργασίας των γυναικών θα οδηγήσει το 1909 και στην έκδοση του Δελτίου των Ελληνίδων που διευθύνεται από την Ελένη Ο. Ρουσοπούλου και απευθύνεται στις Ελληνίδες επειδή έχουν γίνει «κατ’ ανάγκην βιοπαλαίστριες» αλλά και «επειδή μήτηρ είνε εκείνη ήτις θα εμπνεύση εις το τέκνον της την προς την ερ­ γασίαν αγάπην, την προς την Πατρίδα αφοσίωσιν».21 Παρά την κοινή πεποίθηση ότι η βελτίωση της θέσης των γυναικών στην ελληνική κοινωνία θα επέλθει μέσα από την εκπαίδευση και την εργα­ σία, ο τρόπος με τον οποίο υποστηρίζεται αυτή η θέση, αλλά και το ευρύτερο πλαίσιο ανάλυσης μέσα στο οποίο τοποθετείται αυτό το αίτημα, αποκαλύπτουν ένα ευρύτατο φάσμα που ποικίλ­ λει από μια μετριοπαθή στάση - που παρακο­ λουθεί την «πρόοδο» των γυναικών και αρκείται στο να ενθαρρύνει ή να επαινεί την εκάστοτε ομάδα των ανδρών που «επιτρέπουν» ή «αποδέ­ χονται» αυτή την πρόοδο - ως τη δυναμική φεμι­ νιστική καταγγελία του «φυλετικού συμφέρο­ ντος»·22 στάσεις που όχι μόνο προϋποθέτουν ε­ ντελώς διαφορετικούς στόχους και προτεραιότη­ τες στον αγώνα των γυναικών αλλά και αποδί­ δουν εντελώς διαφορετικό περιεχόμενο στην έν­ νοια «φεμινισμός». Για να εικονογραφήσουμε τις διαφορετικές αυτές στάσεις θα αναφέρουμε εν­ δεικτικά τις αντιδράσεις της Ζωγράφου και της Παρρέν απέναντι σε δύο «γεγονότα» της εποχής που προκάλεσαν ζωηρή αρθρογραφία: την εκλο­ γή της πρώτης υφηγήτριας του Πανεπιστημίου Αθηνών Αγγελικής Παναγιωτάτου (1908) και τα νομοσχέδια που ρύθμιζαν την πρόσληψη τηλε­ φωνητριών (1908/1909). Με αφορμή το πρώτο, η Ζωγράφου θα γράψει «η ορθή σκέψις επεκράτη-

σε μεταξύ των κυρίων καθηγητών»23 ενώ στην περίπτωση των νομοσχεδίων θα διακρίνει το «πατρικόν βλέμμα στοργής και προστασίας προς τας Ελληνίδας του νομοθετικού σώματος του Έθνους».24 Αντίθετα, η Παρρέν θα υποδεχτεί την είδηση της εκλογής της Παναγιωτάτου με τον τίτλο «Υφηγήτριαι και όχι καθηγήτριαι»25 και θα καταγγείλει τις φυλετικές διακρίσεις του νομοσχεδίου για τις τηλεφωνήτριες, ζητώντας «ίση εργασία και ίση αμοιβή».26 Κοινό, ωστόσο, σ’ όλο το φάσμα είναι το μοτίβο της «γυναικείας φύσης», που ανακύπτει στα­ θερά στο λόγο των γυναικών στην προσπάθειά τους να προωθήσουν τις θέσεις και διεκδικήσεις τους και να υπερβούν το δίλημμα «διαφορά ισότητα». Δεν είναι μόνον τα αιτήματα για την «προστασία» της γυναικείας (και παιδικής) ερ­ γασίας και για την κατοχύρωση της θέσης τους στους «συναφείς με την φύσιν της γυναικός» επαγγελματικούς κλάδους που παραπέμπουν σ’ έναν βιολογικό καθορισμό της κατηγορίας «γυ­ ναίκες» - είναι, πολύ περισσότερο, η κυρίαρχη αναφορά στις γυναίκες ως «μητέρες» και η ανά­ λυση της εργασίας των γυναικών ως «αναγκαίου κακού»: «Η Ελληνίς κατέστη κατ’ ανάγκην βιοπαλαίστρια [...] αφού οι σημερινοί κοινωνικοί όροι δεν επιτρέπουν εις πολλάς [γυναίκας! να εκτελέσουν τον φυσικόν των προοορισμόν» , ή, πιο γλαφυρά, «μη έχουσα την τύχην να γίνη κισ­ σός, πρέπει να έχη την δύναμιν να ορθωθή επί του ιδίου της κορμού».28 Δεν υπάρχει αμφιβολία, βέβαια, ότι τις θέσεις αυτές υπαγόρευαν, σε μεγάλο βαθμό, λόγοι τα­ κτικής, όπως δείχνει και η συνεχής έμφαση στις «αντικειμενικές συνθήκες» που επέβαλαν την εί­ σοδο των γυναικών στην αγορά εργασίας («αι απολαυαί των πλείστων νέων ανδρών δεν αρκούσι προς σύμπηξιν και συντήρησιν οικογέ­ νειας»,29 η εργασία αναπληρώνει την έλλειψη προικός)30 - τακτική η οποία αποσκοπούσε στην επίτευξη συμμαχιών με μια μερίδα των ανδρών. Αλλά αν οι γυναίκες μπορούσαν να επικαλού­ νται πειστικά τη λογική του «αναγκαίου κακού» και των αδήριτων αντικειμενικών συνθηκών στον τομέα της εργασίας, δεν συνέβαινε το ίδιο στον τομέα της πολιτικής. Εδώ, ο «καλώς εν­ νοούμενος φεμινισμός», ο σύμφωνος δηλαδή με τη φύση και τη θέση των γυναικών, απέκλειε για τις περισσότερες γυναίκες της εποχής τη διεκδί­ κηση της ψήφου. Ωστόσο, παρόλο που το αίτημα της ψήφου δεν περιλαμβάνεται ακόμη στις γυ­ ναικείες διεκδικήσεις, έχουν επέλθει κάποιες διαφοροποιήσεις από τα χρόνια που η ανακίνηση του ζητήματος της γυναικείας ψήφου στον Τύπο ισοδυναμούσε με ανακίνηση «υπονόμων που βρωμούν», κατά την έκφραση του γηραιού Ασώπιου.31 Το θέμα της ψήφου εμφανίζεται αρ­ κετές φορές στον Τύπο, κι όχι μόνο στα γυναι­

αφιερωμα/19 κεία έντυπα, πράγμα που υποδηλώνει ότι απα­ σχολεί όλο και περισσότερες γυναίκες. Σημαντικό ρόλο στη διαφοροποίηση αυτή παί­ ζει οπωσδήποτε και η δυναμική φάση στην οποία μπαίνει το κίνημα των σουφραζετών στην Αγγλία καθώς και η απονομή του δικαιώματος της ψήφου σε κάποιες χώρες - εξελίξεις τις οποίες παρακολουθούν ανελλιπώς όλα τα γυναι­ κεία έντυπα και για τις οποίες οι γυναίκες αρθρογράφοι πανηγυρίζουν, παρά την ταυτόχρονη διατύπωση επιφυλάξεων για την «ωριμότητα» των συνθηκών στην Ελλάδα.32 Αλλά ο σημαντι­ κότερος παράγοντας για τη ριζοσπαστικοποίηση των γυναικών της εποχής είναι οι νέες πολιτικές ανακατατάξεις με την άνοδο του βενιζελισμού στην εξουσία. Στην περίοδο 1909-1912 οι εκσυγ­ χρονιστικές απόπειρες περιλαμβάνουν και κά­ ποια δειλά ανοίγματα που τροφοδοτούν τις ελπί­ δες των γυναικών,33 ενώ ο εθνικιστικός λόγος, που διακήρυττε την ενσωμάτωσή τους στο έθνος, ενέτεινε τη διάκριση που ήθελε τις γυναίκες «πο­ λίτες του έθνους» χωρίς πολιτική εκπροσώπηση. ριζοσπαστικοποίηση αυτή δεν αποκαλύ­ Η πτεται μόνο στις αυξανόμενες κινητοποιή­

σεις με αφορμή τα νέα νομοσχέδια για την εκ­ παίδευση και την εργασία - ανιχνεύεται πα­ ράλληλα και στην όλο και πιο ρητή διατύπωση της ανάγκης για συλλογική δράση στα γυναικεία έντυπα: για πολλές γυναίκες έχει καταστεί σαφές ότι η «ιδέα ενός πνευματικού συνδέσμου και μιας ηθικής αλληλεγγύης μεταξύ όλων των Ελληνίδων», την οποία ενσάρκωνε για τόσα χρόνια η Εφημερίς των Κυριών δεν αρκούσε πλέον.

,34

«Το γνναικείον ζήτημα [...] δεν μπορεί όχι μόνον να λυθή αλλά ούτε καν να καθορισθή με δημοψηφίσματα ή με άρθρα ωσάν τα κύρια της Εφημερίδας των Κυριών. [...] η μικρά εργασία η οποία γίνεται ως τώρα στα διάφορα ελληνικά κέντρα [...] γίνεται σχεδόν μόνον από πλούσιας κυρίας και αποβλέπει, το πειο πολύ, εις την φιλαν­ θρωπίαν. Η γυναίκα της μεσαίας και της κατωτέρας τάξεως [...] νομίζει ίσως πως θάνε χειραφετημένη αν λάβη μέρος σε κα­ νένα ελληνικό χορό ή αν φιγουράρη σε κα-

Ισπανικά Εταιρεία Ισπανικών Σπουδών ΜΙΓΚΕΛ ΝΤΕ ΘΕΡΒΑΝΤΕΕ Καποδιστρίου 2, Τηλ. 3628880 ΕΠΙ ΣΗΣ ΤΜΗΜΑΤ Α: · Π ροετοιμασία γ ια τα διπλώματα του • Πορτογαλικής γλώσσας. Π ανεπιστημίου της Γρανάδας • Δεύτερος κύκλος (Ισπανικώ ν σπουδών): (SUFICIENCIA και SUPERIOR) Τελειοποίηση της γλώσσας & · Τμήμα Ισπανικής των εμπορικών Ισπανόφωνος πολιτισμός συναλλαγών και του τουρισμού. Πληροφορίες - εγγραφές: Από 3 Σεπτεμβρίου - πρωί 10.00 - 1.30 απόγευμα 6.00 - 9.00 καθημερινά.

I

20/αφιερωμα μιά πλαστική εικόνα.35 [...] θα επιδιώξου­ με πολλές μαζύ - αυτό είναι το κύριον 36 γράφει η Ά ννα Σταματελλάτου από την Οδησσό τις παραμονές των Βαλκανικών Πολέμων. Λίγο νωρίτερα, η «Ατθίς» έγραφε: «έγινεν εις το Τουρίνον συνέδρων υπέρ της ψήφου των γυναικών /.../. Τα επιχει­ ρήματα των κυριών [...] ήσαν ορθά και επεκροτήθησαν, εγένετο όμως η παρατήρησις ότι αι Ιταλίδες έχουν εστραμμένα τα βλέμματα και την καρδίαν εις την Τριπολίτιδα όπου μάχονται οι συγγενείς των, και δεν ήτο η κατάλληλος περίστασις όπως γίνη συνέδρων δια το ζήτημα της ψήφου των γυναικών, όπερ δύναται ν’ ανακινηθεί βραδύτερον. Ημείς αι Ελληνίδες αι οποίαι δεν έχομεν πόλεμον θα ήτο δυνατόν να εργασθώμεν πρακτικώτερον δια τα δικαιώματά μας και τα συμφέροντά μας».37 Εθνικισμός - Πόλεμος ίγους μήνες αργότερα, οι γυναίκες θα κλη­ θούν να συνδράμουν όχι μόνον τους συγγε­ νείς τους αλλά και όλους τους αλύτρωτους ιδελφούς τους: «Ελληνίδες μητέρες! Από σας εξαρτάται η απελευθέρωση των δούλων αδελφών σας» γράφει συνεργάτρια περιοδικού της επο­ χής. Η Ε. Ζωγράφου υποδέχεται τον Βαλκανικό Πόλεμο με το άρθρο «Εις τα Όπλα»:

Λ

«[...] Ευλογημένη η ώρα! Αλλά δεν είναι μόνον οι άνόρες οι οποίοι δια των όπλων θα διεκδικήσουν την τιμήν της Πατρίδος. Έχουν και αι Ελληνίδες υπέρτατον καθή­ κον να σπεύσουν εις το στάδων,της τιμής, αν όχι φέρουσαι όπλα, φέρουσαι όμως την παρηγοριάν, την καλωσύνην [...] ως νοσο­ κόμοι». Κι αν η περίπτωση της Ζωγράφου εντάσσεται με απόλυτη συνέπεια στη θέση που εξαρχής είχε διατυπώσει από τις στήλες του περιοδικού της, ότι δηλαδή πάνω απ’ όλα έμπαινε η «αναγέννη­ ση του έθνους», τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά για τις γυναίκες εκείνες που με πείσμα και εμμονή είχαν παλέψει για τη χειραφέτηση του φύλου τους. Ωστόσο, δεν πρέπει να αναζητήσου­ με εδώ μια ξαφνική αλλαγή θέσης, όπως παρου­ σιάζεται - φαινομενικά τουλάχιστον - στην περί­ πτωση των σουφραζετών στην Αγγλία με την έναρξη του Α ' Παγκόσμιου Πολέμου. Οι Ελληίδες φεμινίστριες δεν χρειάστηκε να δηλώσουν, ■ως οι Αγγλίδες: «Επρόκειτο για κατάσταση έκτακτης εθνι:ής ανάγκης. Ως Σουφραζέτες δεν μπο­ ρούσαμε να r "άστε ειρηνίστριες με οποωοήποτε τίμημα. [...] Κηρύξαμε ανακωχή

με την Κυβέρνηση και αναστείλαμε τον αγώνα για όσο διάστημα θα διαρκούσε ο πόλεμος».39 Κι αυτό όχι μόνον γιατί η δράση τους δεν είχε πάρει τόσο αγωνιστική μορφή, αλλά γιατί η συμ­ μετοχή τους στους Βαλκανικούς Πολέμους δεν αποτελούσε γι’ αυτές ρήξη αλλά συνέχεια της δράσης αυτής. Η άποψη που θα ισχυριζόταν ότι η στάση αυτή επιβεβαίωνε τον μη ανατρεπτικό χαρακτήρα του ελληνικού φεμινισμού της περιό­ δου - ή, στην ακραία της μορφή, ότι η μαζική συμμετοχή των γυναικών στις φιλανθρωπικές και πατριωτικές δραστηριότητες δεν εμπεριείχε καν φεμινιστικό χαρακτήρα - είναι απλουστευτική. Ό πω ς απλουστευτική είναι και η κατηγορία των «πλουσίων κυριών που ασχολούνται με τη φιλανθρωπία» της Α. Σταματελλάτου. Γιατί δεν εξηγεί την ταυτόχρονη παρουσία γυναικών με διαφορετική πολιτική και κοινωνική ταυτότητα στον Πανελλήνιο Σύλλογο Γυναικών, για παρά­ δειγμα, (μέλη της βασιλικής οικογένειας, Σωτη­ ρία Αλιμπέρτη, Αθηνά Γαϊτάνου-Γιαννιού). Τασσόμενες στο πλευρό του αλυτρωτικού αγώ­ να, οι φεμινίστριες της εποχής δεν δήλωναν συ­ νειδητά, όπως ένα τμήμα των Αγγλίδων σουφρα­ ζετών, ότι απεμπολούσαν τις προτεραιότητες του φύλου τους. Κι αυτό γιατί, όπως είναι γνωστό, η «εθνική ομοψυχία» στους Βαλκανικούς Πολέ­ μους δεν επιτεύχθηκε εν μια νυκτί αλλά σφυρηλατήθηκε επί δεκαετίες από όλες σχεδόν τις κοι­ νωνικές δυνάμεις - «οπισθοδρομικές» και «προοδευτικές» - και στη σφυρηλάτηση αυτή οι γυναίκες είχαν ενεργό συμμετοχή. Διαμόρφωσαν δηλαδή το φεμινισμό τους σε άμεση συνάρτηση, κι όχι σε αντιπαράθεση, με το κυρίαρχο ρεύμα του εθνικισμού. Ή ταν, άλλωστε, το μόνο πεδίο που επέτρεπε να ακουστούν, με σχετικά ισότιμο τρόπο, κάθε λογής απόψεις και διεκδικήσεις αφού ο εθνικιστικός λόγος προσέδιδε κύρος σε κάθε κοινωνική, πολιτική, πολιτιστική κίνηση και είχε τη μεγαλύτερη απήχηση εκείνη την επο­ χή· Τα αδιέξοδα και οι αντιφάσεις που ενείχε η οικειοποίηση του εθνικιστικού λόγου για την προώθηση των γυναικείων διεκδικήσεων θα αρ­ χίσουν να διαγράφονται μετά τους Βαλκανι­ κούς. Η διάσπαση του εθνικισμού σε αλληλοσυγκρουόμενες στρατηγικές και επιλογές δε θα αφήσει, βέβαια, ανεπηρέαστες τις γυναίκες. Ορισμένες θα εξακολουθήσουν να οραματίζο­ νται την Αγιά Σόφιά, άλλες, όπως η Κ. Παρρέν, θα δηλώσουν ότι «η Κωνσταντινούπολις είναι πλέον φευγαλέο όνειρο»40 και θα επανέλθουν στην ειρηνική φύση της γυναίκας, προσπαθώ­ ντας να δικαιολογήσουν την παραβίαση αυτής της αρχής στην προηγούμενη ιστορική στιγμή: «Κατά τας παραμονάς των [Βαλκανικών] πολέμων ο Διεθνής Σύνδεσμος των Γυναι-

αφιερωμα/21

ΕΠΙ ΤΗ ΔΕΚΑΕΤΗΡΙΔΙ ΤΗΣ «ΕΦΗΜΕΡΙΔΟΣ ΤΩΝ ΚΥΡΙΩΝ» Μιά Ανοιξιάτικη αυγή, μέρα χαριτωμένη "Οπου έλπίδα καί χαρά έδινε στον καθένα. ’Εγώ μέσα στην κάμαρα μονάχη μου κλεισμένη Τά βλέμματά μου γύριζα σέ χρόνια περασμένα. "Οταν άκούω ’να παιδί ατό δρόμο νά φωνάζη, «Έφημερίς τών Κυριών», καί ευθύς μέ Απορία - Τί λές μικρέ; τόν ερωτώ - Νά ’Φημερίς πού βγάζει, Μου Αποκρίνεται αύτό, μιά ώμορφη κυρία! Περίεργη Αγόρασα κ ’ έγώ τό φύλλο ’κείνο, Τό διάβασα καί κούνησα μέ λύπη τό κεφάλι, Γιατί Απ’ όσα έγραφε ήμπόρεσα νά κρίνω Τί ζήταγε μά γνώριζα καί τό δικό μας χάλι 'Ήθελε τή γυναϊκά μας λιγάκι ν’ άνυψώση, Μεγάλη καί περιφανή νά δή την Έλληνίδα, Ανθρώπου δικαιώματα καί θέσι νά τής δώση Καί νά τήν κάμη χρήσιμη γιά κάτι στήν πατρίδα. ’Α πό τήν τόση νάρκη της νά 'βγή καί νά ξυπνήση Ν ’ άφήση πειά τήν τεμπελιά, ν’ άφήση τό ραχάτι, Τά χαλαρά της τά φτερά λιγάκι νά κουνήση Καί ’στή δουλειά νά πεταχτή, ζωή, χαρά γεμάτη. Ήθελε πειά τήν άχαρη νά σπάση Αλυσίδα "Οπου δεμένη τήν κρατεί τόσους αιώνας τώρα Μέσ τήν καρδιά της Ανοιχτή στό θάρρος, στήν έλπίδα Λ ίγο κ ’ έκείνη νά χαρή τής ’λευτεριάς τά δώρα Μά ή γυναίκ’, άλοίμονο, ήτανε μαθημένη Στοϋ άλλουνού τή θέλησι νά κλίνη τό κεφάλι, Χάμω νά σέρνετ’ ή φτωχή στήν άλυσο δεμένη Νά δέχεται ραπίσματα χωρίς μιλιά νά βγάλη. Γιά τούτο άλλαις σήκωσαν μέ Αδιαφορία, Τής πλάτες των κ ’ έγέλασαν καί άλλαις σάν κ ’ έμένα Έκούνησαν τήν κεφαλή μέ λύπη, μ ’ Απορία Κ ’ έσκέφθηκαν πώς δλ’ αύτά θά πάνε ατά χαμένα Κ' οί άντρες; ή « Έφημερίς» τούς άναψε τό αίμα Μή χάσουν έφοβήθηκαν τήν τόση έξουσία Πού στή γυναίκα έχουνε· κ ’μ ’ ώργισμένο βλέμμα Πώς βλάφτει άνεκάλυψαν ή Ανεξαρτησία! Πώς ραδιούργοι θέλουνε νά σπείρουνε τό μίσος Στό σπίτι καί στ’ Αντρόγυνο, νά βλάψουν τήν πατρίδα! "Ολη νά καταοτρέψουνε τήν πολιτεία ίσως! Καί πόλεμο έστήσανε γερό στή «Φημερίδα». Μ ’ αυτή τό δρόμο της κυττά, φωνάζει, συμβουλεύει. Παλεύει όλομόναχη, καί κάποτε μαλώνει Τό δίκηο, τήν ισότητα δέν παύει νά γηρεύη Κ ’ έτσι γοργά περάσανε δέκα μεγάλοι χρόνοι. Χρόνοι Αγώνων καί δουλειάς· μά χρόν’ ευλογημένοι. Ως τόσο ή έπιμονή καί τί δέν κατορθώνει! Μ ’ δσαις πικρίες ποτιστή αυτός πού έπιμένει Τούς κόπους του στό ύστερο ή νίκη στεφανώνει. Κυττάχτε μεταμόρφωσι ποιά στή γυναίκα έγείνη! Τώρα οί άλλοι τί θά πουν, καθόλου δέν τήν μέλει, Σάν πρώτα δέν είν’ άτολμη, τόν ύπνο της άφίνει, Βαρέθηκε τή φυλακή καί νά πετάξη θέλει. Κατάλαβε τό μέλλον της ατά χέρια της πώς έχει Πώς ’είναι δώρο τού θεού ή Ανεξαρτησία· Στήν τέχνη τώρα μέ χαρά, στήν έπιστήμη τρέχειΈμαθε τέλος πώς ’ντροπή δέν έχ’ ή έργασία.

"Αν όμως καί καλά, καλά δέν ’ξύπνησεν Ακόμα, Υπομονή, παρακαλώ, καί τούτο δέ θ’ άργήσηΣκεφθήτε πώς καί ή σπορά πού ρίχνουμε στό χώμα θέλει καιρό νά πεταχτή, ν’ άνθήση, νά καρπίση. ’Εμείς Απ’ δσα βλέπομε έχομε τήν έλπίδα Πώς ή γυναίκα γλήγορα θά δράση, θά προκόψη, Τή σκουριασμένη, μόνη της, θά σπάση Αλυσίδα Καί ή «’Εφημερίδα» μας γλυκούς καρπούς θά κόψη. Ναί τό έλπίζω κ’ εύχομαι σάν τό δενδρί ν’ άνθήση Τής Έλληνίδας ή καρδιά καί στήν «’Εφημερίδα» Τό έργο της τό ιερό μισό νά μήν άφήση Καί νά γενή πεντηκοντάς ή δεκαετηρίδα. Κρυσταλλία Δασκαλοπούλου-Χρυσοβέργη * Έχει τηρηθεί ακριβώς η ορθογραφία της «Εφημερίδας των Κυριών», όπου δη μοσιεύτηκαν.

22/αφιερωμα κών, εις τον οποίον είχαμεν προσχωρήσει και αι Ελληνίόες, μας υπέβαλε [...] και την ίδρυσιν τμήματος ειρηνοφίλων. Τότε [...] απαντήσαμεν: Εφόσον έχομεν αδελ­ φούς υποδούλους και γυναικόπαιδα που δολοφονούνται και ατιμάζονται, είναι αδύνατον να ταχθώμεν υπό τας σημαίας των ειρηνοφίλων».41 Προσπαθώντας όμως να εξηγήσει, το 1917, γιατί διαψεύστηκαν οι φιλειρηνικές ελπίδες των φεμι­ νιστριών, η Παρρέν θα καταλήξει να δηλώσει: «Αι γυναίκες θα υφίστανται [πάντοτε] την επίδρασιν του περιβάλλοντος, θα παρακο­ λουθούν [δηλαδή] τους άνδρας με τους οποίους τας ενώνουν [...] δεσμοί ψυχικοί, δεσμοί στοργής και αφοσιώσεως υπό τας πολλαπλός ιδιότητας αυτών των συζύγων, μητέρων και αδελφών [...]».42

Σημειώσεις 1. Βλ. Γ.Θ. Μαυρογορδάτος, «Ο Διχασμός ως κρίση Εθνικής Ολοκλήρωσης» στο Δ.Γ. Τσαούσης (επιμ.), Ελληνισμός Ελληνικότητα, Αθήνα 1983.

2. Ό .π., σ. 74.

3. Οι χρονολογίες που δίδονται μετά τα ονόματα οργανώ­ σεων ή τους τίτλους περιοδικών παραπέμπουν στο έτος ίδρυσης και στο πρώτο έτος κυκλοφορίας αντίστοιχα.

4. Από τα Ημερολόγια που κυκλοφορούν την εποχή αυτή αναφέρουμε ενδεικτικά: το Μικρασιατικόν Ημερολόγιον (Βαθύ Σάμου, 1907-συνέχεια του Ημερολογίου του Α ιγαί­ ου, 1905), της ποιήτριας Ελένης Σ. Σβορώνου· την Ήπει­ ρο (Κων/πολη, 1910) της Ελπινίκης Μ. Μαυρογορδάτου· το Ημερολόγιον Θεσσαλονίκης (1919) της Μερόπης Τσιω5. Μαργαρώ Ν. Μαλαχοπούλου, Ελλάς 17169 (1910) 10.

6. Βλ. α ' μέρος αυτού του αφιερώματος Ελένη Βαρίκα, Η εξέγερση των κυριών: Η γένεση μιας φεμινιστικής συνείδη­ σης στην Ελλάδα 1833-1907, Αθήνα 1987.

7. Ά ννα Σταματελλάτου, «Το γυναικείον ζήτημα», Ελληνική Επιθεώρησες Γ/31 (1910) 975.

8. Ευγενία Ζωγράφου, «Η Ελληνική Επιθεώρησις», ό.π. Α/1 (1907) 1-2.

9. Ά ννα Σταματελλάτου, «Το γυναικείον ζήτημα», ό.π., σ.

976.

10. «Η κ. Παρρέν ζητεί την εργασίαν δια την γυναίκα [...]. Αλλά λησμονεί ότι εκείνη η οποία θα κατέχη το τάλαντον [...] δεν θα εμποδισθή από τίποτε [...]», Ε.Ζ ., «Η Νέα Γυ­ ναίκα», ό.π. Α/1 (1907) 9.

11. Ό .π.

12. Ευγενία Ζωγράφου, «Η Δις Στεφανόπολι και το διβλίον της», ό.π., Ε/57 (1912) 254.

13. «Είνε τόσον τερατώδες ότι δεν ήρκει ότι την ενέκλεισαν εις τας γυναικείας φυλακάς, αλλά και την περιέβαλον με το ένδυμα της καταδίκου πριν ακόμη εκδοθή παραπεμπτικόν βούλευμα, ώστε δι’ αυτό και μόνον θα εχρειάζετο μία γυ­ ναικεία εξέγερσις.», ό.π. Δ/48 (1911) 1439-1440.

14. Είναι χαρακτηριστικό ότι το άνοιγμα αυτό γίνεται με προ­ τροπή της Άννας Σταματελλάτου, που γράφει στην Ε. Ζωγράφου από την Οδησσό· βλ. Ευγενία Ζωγράφου, «Προς τας Ελληνίδας», ό.π. Β/25 (1909) 773-4.

15. Ό .π. 774.

16. Ό.π. Δ/48 (1911) 1425.

17. Ευγενία Ζωγράφου, «Το Συμπέρασμα», ό.π. Ε/56 (1912) 198.

18. Ό .π. Ε/54 (1912) 153.

Για την ειρηνιστική της στάση - ή φιλοβασιλι­ κή, σύμφωνα με τους πολιτικούς όρους του Δι­ χασμού - , ο Βενιζέλος θα εξορίσει την Παρρέν και θα κλείσει την Εφημερίδα των Κυριών. Αλ­ λά οι πολιτικοί όροι της εποχής του Διχασμού δεν φωτίζουν και πολύ τις ουσιαστικές και βα­ θύτερες διαφοροποιήσεις. Λίγα χρόνια αργότε­ ρα, η Ά ννα Παπαδοπούλου, η γνωστή Μάνα του Στρατιώτη, θα ανακληθεί από το μικρασια­ τικό μέτωπο με την κατηγορία ότι προωθούσε βενιζελικά συμφέροντα. Για μια άλλη κατηγορία γυναικών, οι συνέπειες της πλήρους υπαγωγής τους αγώνα τους στον κοινό αγώνα για το έθνος θα σημάνουν μια βαθιά ριζοσπαστικοποίηση που θα τις οδηγήσει να επαναπροσδιορίσουν το περιεχόμενο του φεμινισμού. Αλλά για τη διαδι­ κασία αυτή οι πηγές της περιόδου σιωπούν μετά το 1912/13.

19. Αναφέρουμε ενδεικτικά τα άρθρα για τις «Διαπρεπείς Ελληνίδες» του Σπ. Δε Βιάζη και της Σωτηρίας Αλιμπέρτη καθώς και του Δ.Σ. Μπαλάνου «Η γυνή κατά τους προχριστιανικούς και αποστολικούς χρόνους» που δημοσιεύο­ νται σε πολλά περιοδικά της εποχής.

20. Εφημερίς των Κυριών 29/1060 (1915) 2697-98.

21. Ν.Ο., «Προς τας Ελληνίδας», Δελτίον των Ελληνίόων Α/12(1909) 2.

22. Κ. Παρρέν, «Το τρομερόν Δίλημμα», Εφημερίς των Κυ­ ριών 22/950 (1908) 266.

23. Ελληνική Επιθεώρησις Α/8 (1908) 253.

24. Ό .π. Α/6 (1908) 190.

25. Εφημερίς των Κυριών 22/948 (1908) 217-218.

26. «Νόμος Άνομος» ό.π. 22/949 (1908) 241-2. Βλ. και «Αι τηλεφωνήτριαι», ό.π. 23/973 (1909) 832-3.

27. Ν.Ο., «Η εκλογή επαγγέλματος», Δελτίον των Ελληνίόων Α/1-2 (1909) 12.

28. Ά . Κουρτίδης, «Η ανατροφή της συγχρόνου Ελληνίδος», ό.π. Α/7-8 (1909) 53.

29. Ο.Α. Ρουσόπουλος, «Η μόρφωσις των τέκνων μας, ιδία των θηλέων», ό.π. Α/1-2 (1909) 4.

30. Ν .0., «Η εκλογή επαγγέλματος», ό.π., καθώς και [συνέ­ ντευξη της Ε. Ζωγράφου], «Η προιξ», Ελληνική Επιθεώρησις Ε/49 (1911) 9-10.

31. Ό .π. 18.

32. Βλ., μεταξύ άλλων, Κ. Παρρέν, «Διατί δεν ζητώ ψήφον», Εφημερίς των Κυριών 24/988 (1910) 1193-94.

33. Βλ. μεταξύ άλλων, τα άρθρα της Παρρέν στην Εφημερίδα των Κυριών: «Θεολόγοι Επαναστάται» (24/982 [1910] 1049-50), «Η Επανάστασις και αι Γυναίκες» (983 [1910] 1073-74), «Ανόρθωσις και δια τας γυναίκας» (993 [1910] 1313-14), «Οι φιλελεύθεροι και αι γυναίκες» (995 [1910] 1361-63).

34. Εφημερίς των Κυρτών 221957 (1908) 454.

35. Αναφορά στις δραστηριότητες του Λυκείου των Ελληνίδων.

36. Ελληνική Επιθεώρησις Ε/53 (1912) 121-2.

37. Ό .π. Ε/50 (1911) 46.

38. Ό .π. Ε/58-59 (1912) 274.

39. Jill Liddington/Jill Norris, One hand tied behind us: The Rise o f the Women’s Suffrage Movement, Λονδίνο 1978, σ. 252.

40. Κ. Παρρέν, «Ημείς οι μικροί», Εφημερίς των Κυριών 28/ 1058 (1915) 2665-66.

41. Κ. Παρρέν, «Το ναυάγιον των ειρηνοφίλων», ό.π. 29/1074 (1915) 2921-22 και «Είναι αι γυναίκες φιλειρηνικοί;», ό.π.

30/1101 (1917) 3361-62.

42. Ό .π., 3362.

αφιερωμα/23

Δήμητρα Σαμιου

Η διεκδίκηση της ισότητας: τα φεμινιστικά έντυπα το Μεσοπόλεμο ( 1920- 1940) Το πλαίσιο

Το φεμινιστικό κίνημα στην Ελλάδα, παρά την υποτονική του παρουσία στη διάρκεια των Βαλκανικών και του Α' Παγκοσμίου πολέμου, θα αναζωογονηθεί με γοργό ρυθμό με τη λήξη της πολεμικής περιόδου, ανασυγκροτώντας τις δυνάμεις του και ανανεώνοντας την προβληματική του.1 Θέτοντας ως πρωταρχικό στόχο τους την επίτευξη της ισονομίας των γυ­ ναικών στην εργασία, το οικογενειακό δίκαιο, τα αστικά και πολιτικά δικαιώ­ ματα, οι φεμινίστριες του Μεσοπολέμου θα χρησιμοποιήσουν ένα ευρύ φά­ σμα μορφών αγώνα: θα οργανώσουν συγκεντρώσεις, θα εκδώσουν φεμινιστι­ κά περιοδικά, θα αρθρογραφήσουν στον καθημερινό τύπο και στα πολιτικά έντυπα της εποχής.

24/αφιερωμα ανάπτυξη ενός δυναμικού σε προβληματι­ σμό και δράση φεμινιστικού κινήματος εί­ ναι εκείνη που θα ευνοήσει την άνθιση του μεσοπολεμικού φεμινιστικού Τύπου. Την περίοδο αυ­ τή τα φεμινιστικά έντυπα πληθαίνουν και ποικίλουν στη μορφή: πλάι στην έκδοση περιοδικών έχουμε την εμφάνιση γυναικείων εφημερίδων, κατά το πρότυπο του πολιτικού καθημερινού τύ­ που. (Με την κατοχύρωση της ελευθερίας του Τύπου στο Σύνταγμα του 1911 αναγνωρίστηκε επίσημα στις γυναίκες το δικαίωμα να εκδίδουν κάθε είδους εφημερίδες). Ο αριθμός των φεμινιστικών εντύπων που θα κάνουν την εμφάνισή τους στη διάρκεια της ει­ κοσαετίας (εννιά στο σύνολό τους, έξι περιοδικά και τρεις εφημερίδες) δηλώνει ότι είχε περάσει η εποχή του ενός και μοναδικού γυναικείου έντυ­ που, που αναπόφευκτα μονοπωλούσε το φεμινι­ στικό χώρο, όπως γινόταν στα τέλη του προη­ γούμενου αιώνα με την πολύ σημαντική για την εποχή της Εφημερίδα των Κυριών. Αντίθετα, το Μεσοπόλεμο θα ξεκινήσει μια πλουραλιστική έκ­ φραση των φεμινιστικών ιδεών: η πληθώρα των περιοδικών αντανακλά ακριβώς την πολυφωνία του φεμινιστικού κινήματος της περιόδου αυτής. Μέσα από τον φεμινιστικό τύπο, θα παρου­ σιαστούν οι διαφορετικές και, πολλές φορές αντικρουόμενες, αναλύσεις των φεμινιστριών για τα προβλήματα του φύλου τους και θα προ­ βληθούν οι διαφορετικές απόψεις για τον φεμι­ νιστικό αγώνα. Η συγκρότηση τάσεων στο εσω­ τερικό του κινήματος υπήρξε, από την άποψη αυτή, καταλυτική: θα σημάνει την έναρξη ενός αποκαλυπτικού, αν και συχνά οξύ, διαλόγου ανάμεσα στις αρθρογράφους, που δε θα διστά­ σουν να εκφράσουν ανοικτά και με μεγάλη κα­ θαρότητα τις διαφωνίες τους μέσα από τα περιο­ δικά τους, βοηθώντας με τον τρόπο αυτό στον εμπλουτισμό της φεμινιστικής προβληματικής. 'Ετσι, το κάθε έντυπο θα αποκτήσει τη δική του ιδεολογική ταυτότητα και το δικό του αναγνω­ στικό κοινό. Η έκδοση φεμινιστικών εντύπων ανάμεσα στα χρόνια 1920-1940 παρουσιάζει διακυμάνσεις, που σχετίζονται τόσο με την πορεία του ίδιου του κινήματος οσο και με τα γενικότερα κοινωνι­ κά,και πολιτικά προβλήματα της εποχής. Η εκ­ δοτική πύκνωση της τριετίας 1928-1930 θα πρέ­ πει να αναζητηθεί στην ανάπτυξη των φεμινιστι­ κών αγώνων, και πιο συγκεκριμένα στην κορύ­ φωση των γυναικείων κινητοποιήσεων, με τις οποίες οι φεμινίστριες όλων των τάσεων θα διεκδικήσουν την πολιτική ισότητα του φύλου τους. Απέναντι στο τόσο αμφιλεγόμενο ζήτημα της ψήφου, που θα αναδειχθεί όμως την περίοδο αυ­ τή σε αίτημα αιχμής, η συζήτηση γύρω από τα γυναικεία προβλήματα θα διευρυνθεί και θα γί­ νει πόλος συσπείρωσης ενός ολοένα αυξανόμε­

Η

νου αριθμού γυναικών, που θα θελήσουν να απευθυνθούν στις συμπολίτισσές τους. Ανάμεσα στα φεμινιστικά έντυπα, που έκαναν την εμφάνι­ σή τους τη χρονική αυτή στιγμή, συγκαταλέγεται Η Φεμινιστική και η Εφημερίς των Γυναικών, το γεγονός ότι εκδίδονταν στη Θεσσαλονίκη φανε­ ρώνει ότι η φεμινιστική κίνηση είχε αρχίσει να εξαπλώνεται πέρα από τα σύνορα της πρωτεύου­ σας. Καθοριστική για τη ζωή των περιοδικών στά­ θηκε όμως και η αλλαγή της οικονομικής και πο­ λιτικής συγκυρίας προς το τέλος της μεσοπολεμικής περιόδου. Η οικονομική κρίση του 1932 θα χαμηλώσει τους τόνους, η μεταξική δικτατορία θα προκαλέσει το βίαιο σταμάτημα των περιοδι­ κών που ακόμα αντιστέκονταν, με εξαίρεση την Ελληνίδα, που κατάφερε να επιβιώσει μέχρι το 1940, έχοντας πάντως υποστεί αισθητές αλλοιώ­ σεις στη φυσιογνωμία της. Ιδεολογικές αναζητήσεις και θεματολογία στον φεμινιστικό τύπο του Μεσοπολέμου α κοινωνικο-πολιτικά ρεύματα θα επηρεά­ σουν με διττό τρόπο τη διαμόρφωση των φε­ Τ μινιστικών ιδεών. Και πρώτα απ’ όλα, το φεμινι­ στικό κίνημα θα εγκολπωθεί τα πολιτικά ιδεώδη της εποχής. Ο δημοκρατικός προσανατολισμός του το επιβεβαιώνει: οι φεμινίστριες θα τονίσουν ότι δεν μπορούν να υπάρξουν πραγματικά δημο­ κρατικές διαδικασίες και θεσμοί όσο οι γυναίκες στερούνται των περισσοτέρων δικαιωμάτων τους και αποκλείονται από τη δημόσια ζωή. Η διεκδί­ κηση της ενσωμάτωσης των γυναικών στη δημο­ κρατική Πολιτεία θα αποτελέσει ενοποιητικό στοιχείο του μεσοπολεμικού φεμινισμού. Η επίδραση που είχαν οι πολιτικές ιδεολογίες πάνω στις φεμινιστικές ιδέες θα συντείνει όμως και στην αντιπαράθεσή τους. Τα διαφορετικά κοινωνικά οράματα θα εισχωρήσουν στη φεμινι­ στική προβληματική. Οι φεμινίστριες του Μεσο­ πολέμου θα αντιμετωπίσουν το δίλημμα της «δι­ πλής πολιτικής ένταξης», έτσι όπως ονομάστηκε, πολύ αργότερα όμως, η παράλληλη στράτευση αφενός στο φεμινισμό και αφετέρου σε κάποιο κοινωνικο-πολιτικό ρεύμα. Παρά τη θέληση και τις διακηρύξεις τους ότι ο αγώνας τους, για να είναι αποτελεσματικός, πρέπει να μείνει ανεξάρ­ τητος από μη φεμινιστικές προτεραιότητες, οι φεμινίστριες του Μεσοπολέμου θα χωριστούν τε­ λικά με βάση την κοινωνικο-πολιτική ιδεολογία τους σε συντηρητικές φιλελεύθερες (Λύκειο των Ελληνίδων, Εθνικό Συμβούλιο των Ελληνίδων Γυναικών), δημοκρατικές φιλελεύθερες - σοσιαλίζουσες (Σύνδεσμος για τα Δικαιώματα της Γυ­ ναίκας), και σοσιαλίστριες (Σοσιαλιστικός Ό μ ι­ λος Γυναικών). Παρ’ όλα αυτά, ο φεμινισμός θα

αφιερωμα/25 παραμείνει, για τις περισσότερες, πρωταρχικής σημασίας δραστηριότητα. Και παρά την πολυμέρεια του κινήματος, οι φεμινίστριες θα συνεχίσουν να παλεύουν μαζί στο πλαίσιο ενός κοινού γυναικείου αγώνα. Δεν ήταν όμως μόνο τα υπάρχοντα πολιτικά ρεύματα που καθόρισαν την ιδεολογική ταυτότη­ τα των φεμινιστριών, καθώς και τη φυσιογνωμία των περιοδικών τους. Περισσότερο καθοριστι­ κές, υπήρξαν οι ενδοφεμινιστικές διαφωνίες τους πάνω σε θέματα στρατηγικής και τακτικής του φεμινιστικού αγώνα. Οι φεμινίστριες του Λυκείου των Ελληνίδων (περιοδ. Δελτίον τον Λυκείου των Ελληνίδων), η ίδια η πρωτεργάτριά του Κ. Παρρέν, θα συντηρητικοποιηθούν στρέφοντας το ενδιαφέρον τους από τη φεμινιστική αμφισβήτηση στην ηθικοπλα­ στική και αρχαιοπρεπή πνευματική καλλιέργεια του γυναικείου φύλου. Το Εθνικό Συμβούλιο των Ελληνίδων (ΕΣΕ), ομοσπονδία των ελληνικών γυναικείων συλλό­ γων (περιοδ. Ελληνίς), θα προσπαθήσει να κρα­ τήσει κάποιες ισορροπίες ανάμεσα στις συντηρη­ τικές κυρίες των φιλανθρωπικών σωματείων και στις μαχητικές φεμινίστριες. Οι ηγετικές φυσιο­ γνωμίες του ΕΣΕ θα ταχθούν υπέρ της σταδια­ κής απόκτησης των γυναικείων δικαιωμάτων, ξεκινώντας από εκείνα που θεωρούσαν πιο ώρι­ μα, όπως π.χ. την ισότητα στην εκπαίδευση. Θα φανούν εξάλλου επιφυλακτικές μπροστά στην άμεση παραχώρηση ίσων πολιτικών δικαιωμά­ των στις γυναίκες, δείχνοντας καθαρά, από κά­ ποια στιγμή και ύστερα, την προτίμησή τους για την απόκτηση δικαιώματος ψήφου για τις δημο­ τικές εκλογές, μόνο από τις μορφωμένες. Αντίθετα, ο ριζοσπαστικός φεμινισμός της εποχής, που αντιπροσωπευόταν από το Σύνδε­ σμο για τα Δικαιώματα της Γυναίκας (περιοδ. Ο Αγώνας της Γυναίκας), θα απαιτήσει την καθιέ­ ρωση πλήρους ισότητας δικαιωμάτων ανάμεσα σε άντρες και γυναίκες σε όλους τους κοινωνι­ κούς τομείς (πολιτικά, αστικά και οικονομικά δικαιώματα), διαφωνώντας με τη λογική της προστατευτικής νομοθεσίας υπέρ του γυναΐΛίάω φύλου, αφού η πολιτική αυτή θα μπορούσε να οδηγήσει στην αύξηση των διακρίσεων σε βάρος των γυναικών. Κύριο μέλημα του Συνδέσμου θα γίνει η οργάνωση του αγώνα για την άμεση πα­ ραχώρηση δικαιώματος ψήφου σε όλες τις γυναί­ κες και για κάθε είδος εκλογών. Έτσι, με τις πρωτοβουλίες του και τον προοδευτισμό του, ο Σύνδεσμος θα παίξει το ρόλο της κινητήριας δύ­ ναμης του φεμινιστικού κινήματος της εποχής. Τέλος, οι σοσιαλίστριες φεμινίστριες του Σο­ σιαλιστικού Ομίλου Γυναικών (περιοδ. Σοσιαλι­ στική Ζωή), εναποθέτοντας εν μέρει την εκπλή­ ρωση των πόθων τους στην αλλαγή του κοινωνι­ κού καθεστώτος, θα προτάξουν οικονομικού τύ­

που αιτήματα, υποστηρίζοντας τη νομοθετική προστασία των εργαζόμενων γυναικών. Θα φα­ νούν διατακτικές στην απονομή πολιτικών δι­ καιωμάτων στις γυναίκες για τις βουλευτικές εκλογές, παρ’ όλο που θα υποστηρίξουν τη δη­ μοτική ψήφο. Φάνηκε, ήδη, ποια ήταν τα κεντρικά αιτήματα του μεσοπολεμικού φεμινισμού, έτσι όπως κατα­ γράφονται στα γυναικεία περιοδικά της εποχής: ισότητα σε όλες τις βαθμίδες και τα είδη της εκ­ παίδευσης, κατοχύρωση από τις γυναίκες του δι­ καιώματος να εργάζονται με ίσες δυνατότητες εξέλιξης και ίση αμοιβή, διεκδίκηση των πολιτι­ κών δικαιωμάτων των γυναικών ως όπλου πίε­ σης, ως ζητήματος δικαιοσύνης ανάμεσα στα φύ­ λα και ως θεμελιώδους αρχής του Δημοκρατικού Πολιτεύματος. Παράλληλα όμως με τις βασικές αυτές διεκδι­ κήσεις, το φεμινιστικό κίνημα του Μεσοπολέμου θα ασχοληθεί και με άλλα, κοινωνικού και πολι­ τικού τύπου, θέματα. Η κατάργηση της διπλής ηθικής (ηθική ασυδοσία των αντρών - υποταγή

26/αφιερωμα των γυναικών σε βαρείς ηθικούς κανόνες, που περιορίζουν την ελευθερία τους) ήταν ένα από αυτά: οι φεμινίστριες θα απαιτήσουν την ανα­ θεώρηση του οικογενειακού δικαίου σε ό,τι αδι­ κούσε τις γυναίκες (δικαίωμα διαζυγίου, διαχεί­ ριση της ατομικής τους περιουσίας για τις πα­ ντρεμένες, αναγνώριση των φυσικών τέκνων για τις ανύπαντρες), καθώς και την κατάργηση της σωματεμπορίας των γυναικών και της πορνείας. Σημαντικό βάρος θα δώσουν οι φεμινίστριες και στο ζήτημα της Ειρήνης. Η συμμετοχή τους στην αντίστοιχη επιτροπή της Κοινωνίας των Εθνών, η ίδρυση το 1923 της Μικρής Αντάντ Γυ­ ναικών, από φεμινιστικές οργανώσεις της Βουλ­ γαρίας, Γιουγκοσλαβίας, Πολωνίας, Ρουμανίας, Τσεχοσλοβακίας και Ελλάδας (Σύνδεσμος για τα Δικαιώματα της Γυναίκας), με στόχο την προώ­ θηση αφενός των γυναικείων δικαιωμάτων και αφετέρου της ειρήνης ανάμεσα στα βαλκανικά και άλλα κράτη, η συσπείρωση, τέλος, των γυ­ ναικείων οργανώσεων γύρω από τον αντιφασι­ στικό αγώνα, δείχνουν την πολιτική βούληση των φεμινιστριών να παρέμβουν σε τοπικό και διεθνές επίπεδο για την εδραίωση της ειρηνικής συνύπαρξής των λαών. Τα φεμινιστικά περιοδικά και οι εφημερίδες: ομοιότητες και διαφορές οινό γνώρισμα της πλεισψηφίας των φεμινι­ στικών περιοδικών της μεσοπολεμικής πε­ ριόδου αποτελεί το ότι ήταν δημοσιογραφικά όργανα αντίστοιχων φεμινιστικών σωματείων, τις δραστηριότητες των οποίων ήθελαν κιόλας να προβάλλουν. Αντίθετα, οι γυναικείες εφημε­ ρίδες της εποχής (Εφημερίς των Γυναικών, Εφημερίς των Ελληνίδων, Η Γυναίκα) εμφανίζονται να ανήκουν και να διευθύνονται από γυναίκες ιδιώτες. Εκείνο που χαρακτηρίζει τις φεμινίστριες αρθρογράφους της περιόδου είναι ότι αρκετές θα συνεργαστούν σε περισσότερα από ένα φεμινι­ στικά έντυπα. Η πρακτική αυτή εκφράζει ακρι­ βώς το βασικό «πιστεύω» των φεμινιστριών, ότι μόνο με τη συνεργασία και τη συνένωση των δυνάμεών τους θα μπορούσαν να πετύχουν τις διεκδικήσεις τους. Για τον ίδιο λόγο, δε θα πάψουν να ψάχνουν και για συμμάχους: από τον φεμινιστικό τύπο της εποχής δε λείπουν άρθρα ανδρών συνεργατών. Οι στόχοι των φεμινιστικών εντύπων ήταν πολλαπλοί: α) να ερευνήσουν σε βάθος τα προ­ βλήματα των γυναικών και να αναζητήσουν τη λύση τους, β) να διαδώσουν τις αρχές της ισότη­ τας των δύο φύλων και να συμβάλλουν στην εδραίωσή της, γ) να αφυπνίσουν την κοινή γνώ­ μη, πείθοντας για τα αιτήματά τους, όχι μόνο

Κ

τους άντρες, αλλά και τις γυναίκες εκείνες που έμεναν απόμακρες στον αγώνα τους. Η κυκλοφορία των περιοδικών δεν ήταν μεγά.λη, γεγονός που, κατά καιρούς, δημιουργούσε οικονομικές δυσχέρειες στις εκδότριες. Οι γυναι­ κείες οργανώσεις θα στηρίξουν τα δημοσιογρα­ φικά τους όργανα, και ως προς τη διακίνηση και ως προς τη χρηματοδότησή τους. Τα έντυπα που αντανακλούν πιο ολοκληρωμέ­ να τις διαφορετικές οπτικές του μεσοπολεμικού φεμινισμού είναι εκείνα που είχαν μια συστημα­ τικότερη παρουσία και μια αξιόλογη διάρκεια ζωής (Ο Αγώνας της Γυναίκας, η Ελληνίς και η Σοσιαλιστική Ζωή). Χαρακτηριστικό τους γνώ­ ρισμα αποτελεί ότι επιδίωξαν και κατόρθωσαν να γίνουν, όχι μόνο τόποι διακίνησης των φεμι­ νιστικών ιδεών, αλλά και όργανα συσπείρωσης και πάλης του γυναικείου φύλου. Μακροβιότερο από τα περιοδικά του Μεσοπό­ λεμου αποδείχτηκε η Ελληνίς (Αθήνα 19211940), το μηνιαίο περιοδικό του Εθνικού Συμ­ βουλίου των Ελληνίδων (ΕΣΕ). Τη συντακτική επιτροπή της Ελληνίδος αποτελούσαν τα μέλη του Τμήματος Τύπου του ΕΣΕ. Ιδρύτριες του πε­ ριοδικού ήταν η Έδλα Νάζου, η Ειρήνη Στράουτς, η Ασπασία Χαλκοκονδύλη και η Αθηνά Γαϊτάνου-Γιαννιού, η οποία θα διατελέσει διευθύντρια και βασική αρθρογράφος της Ελλη­ νίδος μέχρι το 1932. Κατά καιρούς στη συντακτι­ κή επιτροπή συμμετείχαν οι γνωστές για τη συγ­ γραφική τους παρουσία Αθηνά Ταρσούλη, Κλ. Δίπλα-Μαλάμου και Θεώνη Δρακοπούλου (Μυρτιώτισσα), καθώς και ηγετικά στελέχη του ΕΣΕ, όπως η Ειρ. Φωτιάδου, η Κ. Ζέγγελη, η Ρ. Κορόμηλά κ.ά. Μέσα από τις σελίδες της, η Ελληνίς θα πα­ ρουσιάσει τις δραστηριότητες των σωματείωνμελών του ΕΣΕ, τα διάφορα έντυπα που κινού­ νταν στον φεμινιστικό χώρο, τα Διεθνή συνέδρια των φεμινιστριών και άλλα θέματα από την ξένη φεμινιστική επικαιρότητα. Με άρθρα τους για τη γυναίκα ως επιστήμονα, ως «επιχειρηματία και βιομηχανική εργάτρια» και γενικά ως «αναμορ­ φωτικού παράγοντα του κοινωνικού συνόλου», οι συνεργάτριες της Ελληνίδος θα προσπαθή­ σουν να αποτυπώσουν τη φυσιογνωμία της σύγ­ χρονης ελληνίδας: «τι περιμένει η εποχή μας από τη γυναίκα» - όπως είναι ο τίτλος χαρακτηριστι­ κού άρθρου - αλλά και τι περιμένουν οι ίδιες οι γυναίκες από τον εαυτό τους. Ανάμεσα στα περιεχόμενα περιλαμβάνονται τα νομικά προβλήματα των γυναικών, οι συνθή­ κες ζωής των γυναικών στον αστικό και αγροτι­ κό χώρο, οι συγκεκριμένες διεκδικήσεις του γυ­ ναικείου κινήματος. Ακόμα υπάρχουν σποραδι­ κές αναφορές στις πρωτοπόρους της εκπαιδευτι­ κής και φεμινιστικής κίνησης του 19ου αι. στην Ελλάδα.

αφιερωμα/27

Χωρίς ενιαία ιδεολογική και πολιτική γραμμή, η Ελληνίς θέλησε να παίξει το ρόλο ενός φεμινι­ στικού περιοδικού, όπου θα μπορούσαν να εκ­ φραστούν οι διαφορετικές απόψεις των φεμινι­ στριών πάνω στα γυναικεία προβλήματα. Πιο σημαντική και πλούσια σε προβληματισμό παρουσία είχε το δελτίο του Συνδέσμου για τα Δικαιώματα της Γυναίκας (ΣΕΔΓ), Ο Αγώνας της Γυναίκας (Αθήνα 1923-1936), που κυκλοφό­ ρησε από τις ριζοσπάστριες φεμινίστριες της εποχής, όπως η Αύρα Θεοδωροπούλου, που θα επωμιστεί το βάρος της έκδοσης αρθρογραφώντας συστηματικά, η Ελ. Νεγρεπόντη-Ουράνη (Άλκης Θρύλος), πρώτη υπεύθυνη εκδότρια (1923-1927), η Μαρία Σβώλου, που αποχώρησε το 1932, η Αγνή Ρουσοπούλου, η Ρόζα Ιμβριώτη κ.ά. Μηνιαίο στην αρχή, θα γίνει δεκαπενθήμε­ ρο μετά το 1927· από το 1932 όμως η κυκλοφορία του θα γίνει διμηνιαία. Σύμφωνα με τις απόψεις των μελών του Συν­ δέσμου, η έκδοση του περιοδικού συμπίπτει με το πέρασμα από την αναζήτηση των αρχών της ισότητας στην πρακτική διεκδίκησή της, με βασι­ κό άξονα την κατάργηση του αποκλεισμού των γυναικών από την πολιτική, φαινόμενο που θεω­ ρείται ότι στηρίζει τη δύναμη και την εξουσία των αντρών πάνω στο γυναικείο φύλο. Έτσι, οι αρθρογράφοι του Αγώνα θα διακηρύξουν τη βα­ θιά τους πίστη στις φιλελεύθερες δημοκρατικές ιδέες, μέσα στις οποίες εντάσσουν και το φεμινι­ σμό. Η διεκδίκηση της ψήφου δε θα είναι όμως πα­

ρά ένα από τα πολλά θέματα που θα καλύψει το περιοδικό. Ανάμεσα σε άλλα, σημαντική θέση κατέχει η εργασία των γυναικών και των ανηλί­ κων, η επαγγελματική εκπαίδευση των γυναικών - βασικό μέλημα του Συνδέσμου - και η επιστη­ μονική κατάρτιση των γυναικών, η κατάργηση του κρατικού διακανονισμού της πορνείας, τα διεθνή συνέδρια των φεμινιστριών και ειδικότε­ ρα της Διεθνούς Ένωσης για τη Γυναικεία Ψή­ φο - μέλος της οποίας ήταν και ο Σύνδεσμος - οι αγώνες των φεμινιστριών στις άλλες χώρες, η Μικρή Αντάντ Γυναικών, οι Διαβαλκανικές Συ­ ναντήσεις, όπου συμμετείχαν εκπρόσωποι του Συνδέσμου κ.ά. Τα άρθρα του Αγώνα της Γυναίκας, γραμμένα στη δημοτική (δηλώνεται ως πολιτική επιλογή), ξεχωρίζουν για το μαχητικό τους ύφος, την εμβρίθεια των αναλύσεων, την πολυπραγμοσύνη και την ασταμάτητη διάθεση για δράση των ριζοσπαστριών φεμινιστριών. Η Σοσιαλιστική Ζωή, μηνιαίο όργανο του Σο­ σιαλιστικού Ομίλου Γυναικών (ΣΟΓ) (Αθήνα 1928-1935), που αυτοχαρακτηρίζεται ως «Γυναι­ κείο σοσιαλιστικό περιοδικό», προτίθεται να ασχοληθεί με τα προβλήματα των εργαζόμενων γυναικών και να τις φέρει σε επαφή με τις σο­ σιαλιστικές ιδέες. Οι σοσιαλίστριες φεμινίστριες του ΣΟΓ θα επιλέξουν να μην εκδώσουν δικό τους περιοδικό, αλλά να μοιραστούν τις σελίδες του ομώνυμου εντύπου, που εξέδιδε το κόμμα στο οποίο ανή­ καν (Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα της Ελλά­

28/αφιερωμα δος). Η συντακτική επιτροπή της γυναικείας Σο­ σιαλιστικής Ζωής απαρτίζετο από δύο μέλη του Ομίλου, την Αθηνά Γαϊτάνου-Γιαννιού (θα απο­ χωρήσει από την Ελληνίδα) και διαδοχικά τις Μαρίκα Μπότση, Ν. Χριστοδουλοπούλου και Αιμιλία Φοντάνα. Στη διάρκεια της έκδοσής της, η Σοσιαλιστική Ζωή θα αναλύσει το πρόγραμμα και τη δράση του Ομίλου, θα δημοσιεύσει άρθρα γύρω από τη διεθνή σοσιαλιστική ζωή και τις αποφάσεις της Σοσιαλιστικής Διεθνούς σχετικά με τις γυναίκες, θα αντιπαρατεθεί στη «μεγαλοαστική γυναικεία κίνηση» και ειδικότερα το ΣΕΔΓ, παρ’ όλο που θα συνεργαστεί μαζί του, διατυπώνοντας την άποψη, ότι παραχώρηση μερικών δικαιωμάτων στις γυναίκες θα σήμαινε συμφιλίωση με το αστι­ κό καθεστώς. Περικλείοντας αντιφάσεις στη συλλογιστική τους, οι σοσιαλίστριες φεμινίστριες δε θα πάψουν να θεωρούν τον κοινό αγώνα αντρών και γυναικών για τα σοσιαλιστικά ιδεώ­ δη αλληλένδετο με τον αγώνα για την ισότητα του γυναικείου φύλου. ι γυναικείες εφημερίδες του Μεσοπολέμου, η Εφημερίς των Γυναικών, με ιδιοκτήτρια τη Μερόπη Βασιλικού (Θεσσαλονίκη 1929), η Εφημερίς των Ελληνίόων, με διευθύντρια την Ελένη Πουρνάρα και αρχισυντάκτρια την Αλεξ. Μαυρογένη (Αθήνα 1930-1931) και Η Γυναίκα, της δικηγόρου Εύχ. Πετρίδου (Αθήνα 1930), θα αποτελέσουν βραχύβιες προσπάθειες για μια αυ­ τόνομη παρουσία των γυναικών στο χώρο της γυναικείας δημοσιογραφίας. Εβδομαδιαίες, στό­ χευαν σε μια συχνότερη κυκλοφορία από εκείνη των φεμινιστικών περιοδικών, φιλοδοξώντας ταυτόχρονα να ανταποκριθούν στις ανάγκες ενός ευρύτερου γυναικείου αναγνωστικού κοι­ νού. Οι μαρτυρίες που διαθέτουμε για τή Γυναί­ κα - δεν έχει βρεθεί αντίτυπό της -, μας την πα­ ρουσιάζουν ως «μικρή κοινωνική εφημερίδα», που περιλαμβάνει άρθρα νομικά, φιλολογικά και επιστημονικά, καθώς και άλλη ποικίλη ύλη. Οι δύο άλλες γυναικείες εφημερίδες θα υποστη­ ρίξουν τις αρχές του συντηρητικού «μη επανα­ στατικού» φεμινισμού, φοβούμενες τις κοινωνι­ κές συγκρούσεις ανάμεσα στις γυναίκες, προ­ τάσσοντας τα εκπαιδευτικά αιτήματα των γυναι­ κών και προβάλλοντας τη μητρότητα. Δίπλα στην αρθρογραφία γύρω από τα κορυφαία αιτή­ ματα του φεμινιστικού κινήματος της εποχής, οι εφημερίδες αυτές περιέχουν σχόλια για διάφορα κοινωνικά θέματα, μόδα, φωτογραφίες κ.λπ. Αραιό στην περιοδικότητά του - έβγαινε μια φορά το χρόνο - το Δελτίον του Λυκείου των Ελ­ ληνίόων θα κάνει, παρ’ όλα αυτά, σταθερά την ετήσια εμφάνισή του στη διάρκεια των ετών 1920-1939. Στην πραγματικότητα δεν πρόκειται . για περιοδικό, αλλά για έντυπο στο οποίο δημο­

Ο

σιεύονταν οι εργασίες των τμημάτων του Λυκεί­ ου (νομοθετικά ζητήματα, παιδαγωγικά, φιλαν­ θρωπία, χοροί, χειροτεχνία κ.ά.), καθώς και οι ετήσιες λογοδοσίες των συνελεύσεών του. Σε αυ­ τό βρίσκουμε επίσης τους λόγους της ιδρύτριας και διευθύντριάς του Καλλ. Παρρέν. Ανάμεσα στα περιεχόμενα, ξεχωριστό ενδιαφέρον έχουν τα Πρακτικά του Α' Εθνικού Γυναικείου Συνε­ δρίου, που διοργάνωσε το Λύκειο τον Απρίλιο του 1921 στην Αθήνα. Η Εύα Νικήτρια, του Παραρτήματος Λυκείου των Ελληνίδων Ζακύνθου (Ζάκυνθος 19211923), με διευθύντρια τη Μαριέττα Γιαννοπούλου, και Η Φεμινιστική, Δεκαπενθήμερη Επι­ θεώρηση - Όργανο της Φεμινιστικής Ένωσης Μακεδονίας Θράκης (Θεσσαλονίκη 1930), ήταν δυο έντυπα που δε θα ζήσουν για μεγάλο χρονι­ κό διάστημα- αντανακλούν όμως το καθένα, μέ­ σα από το διαφορετικό ύφος και το περιεχόμενό του, τις αλλαγές που θα γνωρίσει η φεμινιστική κίνηση από τις αρχές στα τέλη της δεκαετίας του 1920: μικρότερη φιλολογική παρουσίαση των γυ­ ναικείων ζητημάτων, πιο συγκεκριμένη ενασχό­ ληση με τα διεκδικητικά αιτήματα του φεμινιστι­ κού κινήματος, συχνότερες αναφορές στην ελλη­ νική και διεθνή φεμινιστική επικαιρότητα, ανά­ λυση των φεμινιστικών ιδεών, προβολή των κα­ θημερινών προβλημάτων των γυναικών στο χώρο της δουλειάς, της εκπαίδευσης και της δημόσιας ζωής. Η Εύα Νικήτρια φαίνεται περισσότερο να αναζητάει τη γυναικεία ταυτότητα μέσα από λο­ γοτεχνικά και ιστορικά άρθρα, που θέτουν σε ίση μοίρα την πατριωτική δράση, τη φιλανθρω­ πία και το φεμινισμό. Αντίθετα, η Φεμινιστική, με τον υπότιτλο «Κοινωνιολογική και Επιστημο­ νική Επιθεώρηση», συλλογικό όργανο μιας φεμι­ νιστικής οργάνωσης, που ιδρύεται για να έχει μια αγωνιστική παρουσία στο γυναικείο χώρο, υπήρξε έντυπο που θα στρατευθεί μαχητικά στις φεμινιστικές ιδέες. Προϊόντα του φεμινισμού της εποχής τους, τα έντυπα του Μεσοπολέμου καθρεφτίζουν με πολύ απτό τρόπο τους προβληματισμούς των γυναι­ κείων σωματείων, που τα εξέδιδαν, και των φε­ μινιστριών, που αρθρογραφούσαν σε αυτά. Το γεγονός αυτό αποδεικνύεται για μας σήμερα πο­ λύτιμο, δεδομένου ότι το μεγαλύτερο μέρος του αρχειακού υλικού των γυναικείων οργανώσεων της μεσοπολεμικής περιόδου έχει χαθεί. Μέσα από τα έντυπά τους οι φεμινίστριες μας μιλούν για τις ιδέες τους, την οργάνωση του αγώνα τους, τις νίκες και τις αποτυχίες τους. Έτσι όπως η καθεμιά, κι όλες μαζί, οραματίστηκαν τη χειραφέτηση του φύλου τους.

1. Για μια εμπεριστατωμένη ανάλυση βλ. Ε. Αβδελά, Α. Ψαρρά, Ο φεμινισμός στην Ελλάδα τον Μεσοπολέμου. Μια αν­ θολογία, εκδ. Γνώση, Αθήνα 1985.

αφιερωμα/29

Αγγελικά Ψαρρά

Χρονικό μιας μετάβασης ( 1934 - 1948 ) Εσείς, τις αντρικές διχόνοιες ξεπερνώντας.

Τα πρώτα χρόνια μετά την Απελευθέρωση, τα έντυπα δεν βρίσκονται πλέον στο επίκεντρο της γυναικείας δράσης. Το γεγονός αποτελεί μια από τις συνέ­ πειες της σχέσης των γυναικών με την πολιτική, όπως αυτή διαμορφώνεται κατά το τέλος της μεσοπολεμικής περιόδου. Νέες μορφές πολιτικής έκφρα­ σης των γυναικών οδηγούσαν σε δεύτερη μοίρα την παραδοσιακή φεμινιστι­ κή ενασχόληση με τη συγγραφική - προπαγανδιστική δραστηριότητα, πρακτι­ κή προνομιακή για τις φεμινίστριες του Μεσοπολέμου. ρόλος των γυναικείων εντύπων κατά τη με­ ταπολεμική περίοδο είναι μάλλον συμπλη­ ρωματικός και τα γυναικεία περιοδικά δεν είναι σε θέση να απεικονίσουν σε όλο της το εύρος την πολιτική πράξη που συντελείται πέρα από αυτά, ερήμην τους. Η δημοσιογραφία υποκαθιστά τις αναλύσεις, οι πολιτικές συγγένειες δηλώνονται υπαινικτικά, η λογοτεχνία σε διάφορες μορφές της αναλαμβάνει να νουθετήσει ψυχαγωγώντας , το χρονικό της συλλογικής δράσης περιορίζεται για να αφήσει χώρο στις στήλες με θέματα «γυ­ ναικείου αποκλειστικά» ενδιαφέροντος. Άλλω­ στε οι πολιτικές επιλογές των γυναικών της επο­ χής (επιθυμία μαζικότητας, διαπαιδαγωγητικός χαρακτήρας των κειμένων, κοινή γλώσσα με τους ομόφρονες του άλλου φύλου) καθιστούσαν ξεπερασμένη την παλιά και δοκιμασμένη μορφή του δελτίου-καθρέφτη της ζωής μιας φεμινιστι­ κής οργάνωσης. Οι συνθήκες επέβαλλαν τώρα την «προοδευτική» μίμηση των εντύπων ευρείας

Ο

κυκλοφορίας και αρκετές αρθρογράφοι πίστε­ ψαν στην ανατρεπτικότητα μηνυμάτων θαμμέ­ νων βαθιά σε κείμενα με το πιο συμβατικό περιε­ χόμενο. , , Η σύγκλιση ίγο πριν από το τέλος της μεσοπολεμικής περιόδου, ο ριζοσπαστικός φεμινισμός του Συνδέσμου για τα Δικαιώματα της Γυναίκας (στο εξής: Σύνδεσμος) αποδέχεται την πρόκληση που απευθύνει το ΚΚΕ στις «προοδευτικές γυ­ ναίκες». Η διαδικασία δεν υπήρξε στιγμιαία και σχετίζεται με τον εκφυλισμό της μεσοπολεμικής δημοκρατίας, την επαπειλούμενη κατάργηση και των πενιχρών εγχώριων γυναικείων κατακτήσεων, τον ορατό κίνδυνο του πολέμου. Την επο­ χή αυτή, ο ριζοσπαστικός φεμινισμός βρίσκεται αντιμέτωπος με τα αδιέξοδα της ισονομιστικής λογικής του, την αδυναμία του να αμφισβητήσει ριζικά τους κοινωνικούς ρόλους των φύλων, και

Λ

30/αφιερωμα - κυρίως - την αναποτελεσματικότητα της πα­ ρέμβασής του στη σφαίρα της πολιτικής. Εξάλ­ λου, η απογοήτευση των ριζοσπαστριών φεμινι­ στριών από τα αστικά κόμματα, τους φιλελεύθε­ ρους πολιτικούς και τις παλινωδίες τους στο ζή­ τημα της ψήφου, διευκόλυνε την αποδυνάμωση της βασικής εκείνης αρχής του μεσοπολεμικού φεμινισμού που είχε διατυπωθεί από την Αύρα Θεοδωροπούλου πριν από μια περίπου δεκαε­ τία: «Κάθε γυναίκα έχει δικαίωμα να έχει δική της γνώμη πολιτική, να είναι δημοκράτισσα, σοσιαλίστρια ή κομμουνίστρια [...] Γιατί ο φεμινι­ σμός είναι ένα κίνημα δημοκρατικό.»1 Η υπέρ­ βαση αυτής της αρχής συνεπαγόταν νέες συμμαχίες και υπαγωγή των γυναικείων διεκδικήσεων σε πολιτικές προτεραιότητες με «συνολικό» πε­ ριεχόμενο. Τον ίδιο ακριβώς καιρό, προετοιμάζοντας τις αντιφασιστικές του συμπράξεις, το ΚΚΕ είχε να αντιμετωπίσει τις αγκυλώσεις της παραδοσιακής πολιτικής του για τις γυναίκες. Μιας πολιτικής που δεν έδειχνε ιδιαίτερο ζήλο για τα άμεσα αιτήματά τους που τις κατακερμάτιζε σε κοινωνι­ κές υποομάδες προκειμένου να αναδείξει τα αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντά τους, που περιο­ ριζόταν σε ασαφείς διατυπώσεις για τη μετεπαναστατική λύση του προβλήματος και σε μυθοποιητικές εικόνες από την πραγματικότητα των γυναικών στη Σοβιετική Ένωση. Η νέα όμως διεθνής και ελληνική συγκυρία καθιστούσε πλέον δυνατή την επεξεργασία μιας πολιτικής για τις γυναίκες, η οποία, δίχως να ανατρέπει τη μείζονα αρχή περί της μετεπαναστατικής απε­ λευθέρωσής τους, θα διαφοροποιούσε τις επιμέρους αναλύσεις και θα επέτρεπε στους κομμου­ νιστές να προσβλέψουν σε ευρύτερε'ς συμμαχίες. Νέες γυναικείες συσπειρώσεις, νέα και δραστή­ ρια γυναικεία στελέχη θα διευκόλυναν την προ­ σέγγιση. Κατά τους πρώτους λοιπόν μήνες του 1934, παρακολουθούμε τη βαθμιαία σύγκλιση του ρι­ ζοσπαστικού φεμινισμού με την πολιτική του ΚΚΕ, σύγκλιση σιωπηλή και χωρίς άμεσα και θεαματικά αποτελέσματα, αλλά με ιδιαίτερη ση­ μασία για την εξέλιξη του γυναικείου κινήματος στην Ελλάδα. Στις νέες συνθήκες, το ΚΚΕ αρχί­ ζει να αναφέρεται δειλά στις εργαζόμενες γυναί­ κες ως ενιαία - ή περίπου - κοινωνική ομάδα, να επιδεικνύει σχετική ελαστικότητα στη χρήση της έννοιας «προοδευτικότητα», να καλεί τις γυ­ ναίκες σε κοινή στράτευση ανεξάρτητα από ιδεο­ λογικές προτιμήσεις, να εγκαταλείπει την αντί­ θεε ή του προς την άμεση διεκδίκηση της ισονο­ μίας και της ισοπολιτείας. Από την πλευρά του, ο ριζοσπαστικός φεμινισμός μοιάζει κι αυτός να ίθεται για την αναγκαιότητα άλλων ιεραρχήιν, για την προτεραιότητα των γενικών πολιιόν αιτημάτων και την υπαγωγή σε αυτά των

«ειδικών» διεκδικήσεων, για τη σημασία των μη αποκλειστικά γυναικείων συμμαχιών. Οι μετατο­ πίσεις ωστόσο αυτές προϋπέθεταν την ύπαρξη μιας κοινής ιδεολογικής παραδοχής, ικανής να γεφυρώσει τις διαφορές και να επιτρέψει τη συμπόρευση. Το ρόλο αυτό επρόκειτο να παίξει η αναφορά στη «γυναικεία φύση», στα έμφυτα εκείνα χαρακτηριστικά του γυναικείου φύλου που προσδίδουν στις γυναίκες την ικανότητα να καταπιάνονται αποτελεσματικά με θέματα της φυλετικής τους αρμοδιότητας - και μόνο με αυ­ τά. Ό πω ς ήταν επόμενο, η μητρότητα συνδέθηκε αυτόματα με την υποτιθέμενη φιλειρηνική προ­ διάθεση του γυναικείου φύλου και η αντίθεση προς το φασισμό έγινε καθήκον, φυσική απο­ στροφή των μανάδων προς ένα απάνθρωπο κα­ θεστώς. «Αν οι γυναίκες δεν παλαίψουν μ’ όλη τους την ενεργητικότητα ενάντια στη θεομηνία που πλησιάζει, το αίμα των παιδιών τους ας πέ­ σει πάνω στα κεφάλια τους! Θα είναι συνένοχες στο έγκλημα που δεν έχουν την ενεργητικότητα να εμποδίσουν»: Ο Ριζοσπάστης υιοθετεί και το­ ποθετεί σε πλαίσιο τα λόγια του Ρομέν Ρολάν.2 Η πολιτική πράξη των γυναικών μετατρέπεται σε πάρεργο του μητρικού τους ρόλου, η συνειδητοποίησή τους περνά μέσα από τη γνώση της κοι­ νής βιολογικής τους ταυτότητας. Εγκαταλείποντας το Εθνικό Συμβούλιο, ο Σύνδεσμος διακόπτει το 1934 τη συνεργασία του με τις συντηρητικές φεμινίστριες και συμμετέχει ενεργά στις αντιφασιστικές-αντιπολεμικές κινη­ τοποιήσεις. Είναι η εποχή της Πανελλήνιας Γυ­ ναικείας Επιτροπής κατά του Πολέμου και του Φασισμού, της Αντιφασιστικής Συνδιάσκεψης των Γυναικών (Ιούλιος ’34), του Παγκόσμιου Γυναικείου Αντιφασιστικού Συνεδρίου (Παρίσι, Αύγουστος ’34). Στην πορεία αυτών των διεργα­ σιών, ο ριζοσπαστικός φεμινισμός υποτάσσεται σταδιακά σε διατυπώσεις του τύπου «ο καπιτα­ λισμός ευθύνεται για τον ανταγωνισμό των φύ­ λων», «η πραγματική οικονομική, πολιτική και κοινωνική ισοτιμία της γυναίκας ξεπερνά τα όρια και τις δυνατότητες του σημερινού οικονομοπολιτικού συστήματος».3 Η απαρίθμηση των φεμινιστικών αιτημάτων στα πλαίσια που θέτουν οι νέοι σύμμαχοι δεν αλλοιώνουν την εικόνα. Ο ριζοσπαστικός φεμινισμός χάνει τη φωνή του και οι διεκδικήσεις του έρχονται να πλαισιώσουν τα μείζονα θέματα. Στο σύντομο διάστημα που μεσολαβεί ώς την 4η Αυγούστου, η διάκριση των φεμινιστριών σε προοδευτικές και συντηρητικές θα βαθαίνει όλο και περισσότερο. Αξίζει ωστόσο να σημειωθεί ότι αν για τις δεύτερες η αναφορά στη γυναικεία φύση αποτελούσε πλέον το άλλοθι που χρειάζο­ νταν για να αποποιηθούν την πολιτική διάσταση του αγώνα τους, για τις πρώτες, τις προοδευτι­ κές, η ίδια η αναφορά βρισκόταν στον πυρήνα

αφιερωμα/31 της αντίληψής τους για την αναπότρεπτη βιολο­ γικά καθορισμένη σχέση τους με την πολιτική. Η συγχώνευση

Σ

τη νέα του μορφή, το γυναικείο κίνημα θα εμφανιστεί μια δεκαετία μετά τη σύγκλιση του ριζοσπαστικού φεμινισμού με την αντιφασιστική-αντιπολεμική πολιτική του ΚΚΕ και τη δημιουργία βραχύβιων' γυναικείων συσπειρώ­ σεων τις παραμονές της 4ης Αυγούστου. Ο ριζο­ σπαστικός φεμινισμός δεν υπάρχει πια. Στη θέση του, ένα κίνημα σαφώς μαζικότερο, δεκάδες τοπικοί κυρίως - σύλλογοι και εκατοντάδες γυ­ ναίκες που μοιάζουν να αγνοούν τη μεσοπολεμική φεμινιστική προϊστορία, αντιλαμβάνονται όμως καλά την κρισιμότητα των στιγμών. Έχουν μεσολαβήσει η μεταξική δικτατορία, η Κατοχή και η Αντίσταση και οι γυναίκες έχουν συμμετάσχει ενεργότερα από κάθε άλλη φορά στα γεγο­ νότα. Ανοικτό ωστόσο παραμένει το ερώτημα για το είδος αυτής της συμμετοχής, πέρα από τις γνωστές όσο και εύλογες μυθοποιήσεις. Όπως και να έχουν τα πράγματα, τα χαρακτηριστικά του αμέσως μεταπολεμικού γυναικείου κινήμα­ τος σχετίζονται απόλυτα με το πρόβλημα αυτό και είναι σε θέση να φωτίσουν πτυχές του που συχνά χάνονται μέσα από μια ιδεολογικοποιημένη αντιμετώπιση της εποχής. Είναι βέβαιο ότι η Απελευθέρωση βρίσκει τις γυναίκες σε μια δια­ δικασία ένταξης στην πολιτική. Και πάλι το ερώτημα αφορά τους όρους και τα όρια αυτής της ένταξης, τις - υποτιθέμενες - ανατροπές και την ερμηνεία τους... Τους μήνες που ακολουθούν την Απελευθέρω­ ση, η αριστερή γυναικεία δράση παρουσιάζει έ­ ντονη κινητικότητα. Έτσι, η απαρίθμηση σωμα­ τείων και δραστηριοτήτων που επιχειρείται στη συνέχεια δεν πρέπει σε καμιά περίπτωση να θεω­ ρηθεί εξαντλητική: Γυναίκες από τον Πειραιά ιδρύουν το σύλλογο Δικαιώματα της Γυναίκας που διαλύεται αμέσως μετά τα γεγονότα του Δε­ κέμβρη. Τον Αύγουστο του ’45 εμφανίζεται η Πανελλήνια Ένωση Γυναικών (στο εξής: Π.Ε.Γ.), η σημαντικότερη γυναικεία οργάνωση της εποχής με παραρτήματα σε πολλές συνοικίες και επαρχιακές πόλεις.4 Σκοποί της Π.Ε.Γ. «ο πνευματικός και κοινωνικός υψωμός της γυναί­ κας, εργαζόμενης και νοικοκυράς. Η εξασφάλι­ ση δηλαδή ελεύθερης σταδιοδρομίας και ίσης με τους άντρες αμοιβής για ίση εργασία στις εργα­ ζόμενες, η καλυτέρεψη των όρων της δουλειάς της νοικοκυράς και μητέρας και η ισοτιμία μπροστά στο νόμο. Ακόμη η δημιουργία γύρω από το παιδί όλων των ευεργετικών συνθηκών που θα του επιτρέψουν να αναπτύξει ανεμπόδι­ στα τις σωματικές του δυνάμεις και τις πνευμα­ τικές του ικανότητες».5 Μέσα σε μικρό διάστημα ιδρύονται είκοσι πέντε σύλλογοι στην Αθήνα και

τον Πειραιά. Ανάμεσά τους, η Πειραϊκή Ένωση Γυναικών με παράρτημα στη συνοικία Αγ. Σο­ φίας, ο Μορφωτικός Σύλλογος Γυναικών Νί­ καιας, ο Σύλλογος Ελΐηνίδων και των δικαιωμά­ των της γυναίκας στη Δραπετσώνα.6 Στη Θεσσα­ λονίκη, αμέσως μετά την Απελευθέρωση εμφανί­ ζεται ο Σύλλογος Διανοουμένων Γυναικών και λίγο αργότερα η Ένωση Γυναικών Θεσσαλονί­ κης με εννέα συνοικιακά παραρτήματα. Στην Κρήτη λειτουργούν τον ίδιο καιρό σύλλογοι γυ­ ναικών στο Ηράκλειο, τα Χανιά και το Ρέθυμνο. Γυναικείοι σύλλογοι παρουσιάζονται και στο Βόλο, τα Τρίκαλα, την Πρέβεζα, τη Θήβα, τη Λιβαδιά, τη Μυτιλήνη και σε άλλες πολλές επαρχιακές πόλεις.7 Αναφέρω ενδεικτικά ορισμένες δραστηριότη­ τες των γυναικείων αυτών συλλόγων: διαλέξεις, έρανοι, μαθήματα διαφόρων ειδών (σε αναλφά­ βητες, μητέρες κ.λπ.), ψηφίσματα για την επέ­ κταση του δικαιώματος της δημοτικής ψήφου σε όλες τις γυναίκες, επισκέψεις στους πολιτικούς αρχηγούς για τον ίδιο λόγο, μεγάλη συγκέντρω­ ση πολλών σωματείων - μεταξύ των οποίων η Π.Ε.Γ., ο Σύνδεσμος και το Εθνικό Συμβούλιο για την ψήφο (16 Φεβρουάριου 1946). Έχουν προηγηθεί το Συνέδριο Γυναικών Θεσσαλονίκης με τη συμμετοχή 25 οργανώσεων (16-19 Νοεμ­ βρίου 1945) και το Παγκρητικό Γυναικείο Συνέ­ δριο με τη συμμετοχή 23 σωματείων (27-29 Ια­ νουάριου 1946). Θα ακολουθήσει το Πανθεσσαλικό Συνέδριο (28-29 Μαίου 1946). Για να δοθεί μια εικόνα των προτεραιοτήτων που θέτουν οι γυναικείοι σύλλογοι της εποχής, θα προσθέσω στη σύντομη αυτή περιγραφή δυο ακόμη στοι­ χεία: Από τα πιο δραστήρια τμήματα της Π.Ε.Γ.

32/αφιερωμα υπήρξε το Τμήμα Μάνας και Παιδιού με πενή­ ντα περίπου μέλη και κύριες δραστηριότητες τον έρανο για τη δημιουργία παιδικών σταθμών, τη γενική απογραφή των παιδιών-θυμάτων και τα μαθήματα βρεφοκομίας σε μητέρες. Τον ίδιο καιρό, το παράρτημα Κολωνού - Σεπολίων της Π.Ε.Γ. αριθμούσε οκτώ τμήματα: Μάνας και Παιδιού, Ευρέσεως Πόρων, Υγιεινής, Εργασίας, Στατιστικής, Ψήφου της Γυναίκας, Ψυχαγωγικό, Μορφωτικό.8

Ι

διαίτερη σημασία για την πορεία της γυναι­ κείας κίνησης στην Ελλάδα είχε το Παγκό­ σμιο Συνέδριο Γυναικών που πραγματοποιήθηκε στο Παρίσι τον Νοέμβριο του 1945. Σύμφωνα με την επίσημη εκδοχή των διοργανωτριών του, το συνέδριο συγκλήθηκε με πρωτοβουλία της Ένω­ σης Γυναικών Γαλλίας (U.F.F.) και η απόφαση για τη δημιουργία μιας νέας διεθνούς γυναικείας οργάνωσης οφείλεται αποκλειστικά στις 244 συ­ νέδρους. Υπάρχουν ωστόσο στοιχεία που μαρτυ­ ρούν ότι στην απόφαση για τη δημιουργία της Παγκόσμιας Δημοκρατικής Ομοσπονδίας Γυναι­ κών (στο εξής: Π.Δ.Ο.Γ.) καθοριστικός είχε υπάρξει ο ρόλος των Σοβιετικών.9 Ανεξάρτητα πάντως από αυτό, το Συνέδριο του Παρισιού, «συνέδριο γυναικών και όχι φεμινιστικό», όπως εύστοχα χαρακτηρίστηκε από άνδρα ομιλητή, προσέφερε στις Ελληνίδες αντιπροσώπους την επικύρωση των επιλογών τους, καθώς και την απαραίτητη διεθνή στήριξη της κίνησής τους. Εύγλωττοι οι στόχοι της νεότευκτης Π.Δ.Ο.Γ., μεταφέρονται εδώ από κείμενο της Φανής Σημί­ τη που συμμετείχε στο συνέδριο: «Η Ομοσπον­ δία θ’ αγωνισθεί για ν’ αγαπηθεί η ειρήνη, για το τελειωτικό ξερίζωμα του φασισμού, για το στερέωμα της δημοκρατίας, για την προστασία του παιδιού, για τη μάνα, για να γίνει η γυναίκα συντελεστής δημιουργικός και να βρει τη θέση της ανάμεσα στην κοινωνία, αποκτώντας ίσα δι­ καιώματα με τον άντρα μπροστά στους κοινωνι­ κούς, οικονομικούς και πολιτικούς νόμους».10 Με τους απόηχους του ιδρυτικού Συνεδρίου της Π.Δ.Ο.Γ. πρέπει κατά πάσα πιθανότητα να συνδεθεί η απόφαση για τη δημιουργία της Πα­ νελλαδικής Ομοσπονδίας Γυναικών (στο εξής: Π.Ο.Γ.), της δευτεροβάθμιας οργάνωσης που θα αναλάμβανε να συντονίσει ή και να καθοδηγήσει τη δράση των υπόλοιπων σωματείων. Η Π.Ο.Γ. ιδρύθηκε στις αρχές του 1946 με πρωτοβουλία της Π.Ε.Γ. από αντιπροσώπους είκοσι τεσσάρων γυναικείων και μικτών σωματείων και η Προσω­ ρινή Επιτροπή της περιέλαβε μεταξύ άλλων την Αύρα Θεοδωροπούλου (Σύνδεσμος) στη θέση της προέδρου, τη Μαρία Πολυμενάκου (Π.Ε.Γ.) αντιπρόεδρο, τη Ρόζα Ιμβριώτη (ΕΠΟΝ) γενική γραμματέα και την Αγνή Ρουσοπούλου ταμία. Η προεδρία που προσφέρεται στην Αύρα Θεοδω­ ροπούλου και η ειδική μεταχείριση που επιφυ­

λάσσεται στο Σύνδεσμο είναι κινήσεις που εξα­ σφαλίζουν πολιτική ευρύτητα, δεν πρέπει να εκληφθούν ως αναβίωση του μεσοπολεμικού φε­ μινισμού.11 Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι, παρ’ όλο που η Αύρα Θεοδωροπούλου είχε προτείνει να προταχθεί το αίτημα της ισοπολιτείας, η τελι­ κή σειρά των στόχων της Π.Ο.Γ. διαμορφώνεται ως εξής: α) προστασία της μητέρας και του παι­ διού β) πολιτική, κοινωνική και οικονομική ισο­ τιμία των γυναικών και γ) άμυνα κατά του φασι­ σμού και εμπέδωση της ειρήνης. Ακόμη μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το άρθρο του Καταστατικού της νέας οργάνω­ σης, σύμφωνα με το οποίο μέλος της Π.Ο.Γ. μπορεί να γίνει κάθε γυναικείο σωματείο ή γυ­ ναικείο τμήμα μικτού σωματείου, αρκεί να επι­ διώκει έναν τουλάχιστον από τους σκοπούς αυ­ τούς. «Η ενότητα ήταν πάντα το σύνθημα των γυναικών [...] και οι γυναίκες φιλοδοξούν να γί­ νουν οι κύριοι συντελεστές της ενότητας ολόκλη­ ρου του λαού και της παγκόσμιας φιλίας». Με τα λόγια αυτά καλούνται στην Π.Ο.Γ. τα υπόλοιπα σωματεία, πόσο μάλλον που «οι σκοποί της δε μπορεί παρά να είναι οι σκοποί κάθε Συλλόγου που αγαπάει και πονεί την πατρίδα μας».12 Από τις δραστηριότητες της Π.Ο.Γ. αναφέρω εδώ υπόμνημα'προς τον υπουργό Δικαιοσύνης για το νέο Αστικό Κώδικα (Φεβρουάριος ’46), διάβημα για τη σωτηρία τριών καταδικασμένων σε θάνατο Ισπανίδων, έρανο και προετοιμασία της Εβδομάδας για τη βοήθεια στα παιδιά-θύματα πολέμου (ο έρανος επετράπη άπό την κυβέρ­ νηση Σοφούλη και απαγορεύτηκε από την κυ­ βέρνηση Τσαλδάρη), συμμετοχή στο Πανθεσσαλικό Γυναικείο Συνέδριο, έκκληση προς τον Ο.Η.Ε. «για τον επισιτισμό της Ελλάδος». Σταθ­ μός ωστόσο για την Π.Ο.Γ. υπήρξε η διοργάνω­ ση του Α' Πανελλαδικού Γυναικείου Συνεδρίου (26-29 Μαίου 1946).13 Το μέρος των πρακτικών του συνεδρίου που δημοσιεύτηκε σχετικά πρό­ σφατα εικονογραφεί με σαφήνεια τις νέες αντι­ λήψεις για τη γυναικεία δράση, οι οποίες έρχο­ νται την εποχή αυτή να υποκαταστήσουν τις μεσοπολεμικές πρακτικές. Τα παλιά αιτήματα επιζούν, η έμφαση όμως τώρα δίνεται στον ειδικό ρόλο που έχουν να διαδραματίσουν οι γυναίκες ως γυναίκες στις κρίσιμες στιγμές του έθνους. Η ενότητα και η συμφιλίωση, η γυναικεία στοργή που θα γιατρέψει τις πληγές του πολέμου, η μη­ τρική φροντίδα για τα παιδιά-θύματα της λαίλα­ πας, αποτελούν την εποχή αυτή έμμεσα πολιτικά συνθήματα, πρόσκληση για στράτευση των γυ­ ναικών σε έναν πολύ συγκεκριμένο πολιτικό αγώνα. Η διχοτομία «προοδευτικές» / «συ­ ντηρητικές» ορίζεται πλέον από την ένταξη των γυναικών σε ένα γενικότερο πολιτικό στρατόπε­ δο, δεν έχει και πολλή σχέση με τις φεμινιστικές τους αναζητήσεις.

αφιερωμα/33

Ελληνίδες α χαρακτηριστικά του μεταπολεμικού γυναι­ κείου κινήματος εμφανίζονται με σαφήνεια στο περιοδικό της Π.Ε.Γ. Ελληνίδες που κυκλο­ φόρησε την 1η Μαρτίου 1946. Έντυπο της πιο δραστήριας μερίδας του γυναικείου κινήματος, οι Ελληνίδες επιδιώκουν να μη θυμίζουν σε τί­ ποτε τα φεμινιστικά περιοδικά του Μεσοπολέ­ μου. Αν και δηλώνεται «όργανο της Π.Ε.Γ.», το δεκαπενθήμερο στην αρχή και μηνιαίο στη συνέ­ χεια έντυπο αποφεύγει όλες τις «κακοτοπιές» ενός κλασικού οργάνου: Ασχολείται ελάχιστα με τη δράση της οργάνωσης που εξασφάλιζε την έκ­ δοσή του, αποφεύγει τη ρητή πολιτικολογία, αλ­ λά αντανακλά και στο τελευταίο μονοστηλάκι του τις ιδεολογικο-πολιτικές επιλογές της Π.Ε.Γ. Κανένα επιμέρους στοιχείο του περιοδικού δεν παραβαίνει τους «κανόνες» που παγιώνονται την εποχή αυτή ως προς τα πλαίσια - και τα όρια της γυναικείας δράσης. Από τον τίτλο με την εθνοκεντρική χροιά και τα εξώφυλλα από την ιστορική-αγροτική παράδοση ώς τα εκλαϊκευτι­ κά άρθρα και την προσεκτικά επιλεγμένη λογο­ τεχνία, το έντυπο της Π.Ε.Γ. παραμένει πιστό στην εαμική παράδοση, αντλεί από αυτήν και καλεί τις γυναίκες στη συνέχιση του κοινού αγώ­ να. Σε πλήρη αρμονία με την κατεύθυνση αυτή, οι Ελληνίδες επιδιώκουν να αποτελέσουν την προο­ δευτική εκδοχή του γυναικείου περιοδικού ευρείας κυκλοφορίας. Ανατρέπουν λοιπόν το ένα μετά το άλλο τα «ταμπού» ενός αυστηρά φεμινι­ στικού περιοδικού. Η εμφάνιση σελίδων για τη μόδα, την ομορφιά, τη μαγειρική ή το νοικοκυ­ ριό είναι απολύτως λογική στα πλαίσια αυτής

Τ

της διαδικασίας. Υπάρχει όμως και μια άλλη πλευρά: Η νέα ιδεολογική έμφάση στην οικογέ­ νεια και τη μητρότητα ως τους κατεξοχήν τόπους της γυναικείας δράσης συνεπαγόταν αυτόματα την ενασχόληση με όλους τους παραδοσιακούς γυναικείους τομείς που τόλμησαν κάποτε να αγνοήσουν οι ριζοσπάστριες του Μεσοπολέμου. Η αριστερή οπτική εξασφαλιζόταν τώρα όχι μέ­ σω των θεματικών, αλλά με τη βοήθεια ενός λαϊκιστικού-διαπαιδαγωγητικού λόγου που δοκίμα­ ζε την ικανότητά του να δώσει κοινωνικό περιε­ χόμενο σε πρακτικές συμβουλές για «μια φτηνή συνταγή για πασχαλιάτικο τσουρέκι» ή για «κά­ ποιο ζιλεδάκι που ράβεται χωρίς μοδίστρα από ένα παλιό παραπεταμένο ύφασμα».14 Τις νέες αυτές ιδεολογικές συντεταγμένες υπηρετούσαν πιστά και τα υπόλοιπα περιεχόμενα του περιοδι­ κού: ειδικές στήλες κατά κατηγορίες γυναικών (μάνες, εργάτριες, αγρότισσες), λογοτεχνία ελ­ ληνική και ξένη, διδακτικές αναδρομές στο άμε­ σο ή το απώτερο παρελθόν. Το πλαίσιο δηλώνεται ρητά από την αρχή: Οι γυναίκες έχουν να παίξουν ιδιαίτερο ρόλο στην εξασφάλιση της ειρήνης και την ανοικοδόμηση και γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο ζητούν ισοτιμία με τους άντρες. Οι Ελληνίδες είναι το περιοδικό που «θα γίνει ο οδηγός της γυναίκας στα ζητή­ ματα που αντιμετωπίζει σήμερα. Στα πολιτικά και στα οικονομικά, στο νοικοκυριό και στα παιδιά της, στη μόρφωση και στην τεχνική της κατάρτιση. Σ’ όλα που χρειάζονται για να γίνει η Ελληνίδα πολίτης ισότιμος, παραγωγική δύνα­ μη πιο τέλεια και αποδοτική, νοικοκυρά πολιτι­ σμένη, μάνα με συναίσθηση της εθνικής της απο­ στολής, στυλοβάτης μιας οικογένειας βασισμένης στον αλληλοσεβασμό και την αλληλοεκτίμηση. Για να γίνει δημιουργός μιας ευτυχισμένης και

34/αφιερωμα πολιτισμένης Ελλάδας».15 Μέσω του αριστερού λόγου της εποχής - που δεν αποτελεί βέβαια ελληνική ιδιαιτερότητα - η γυναικεία φύση και η μητρότητα γνωρίζουν την πιο θριαμβευτική υποδοχή: «Θέμε ειρήνη, θέμε ησυχία! Θέμε να γεννούμε t a παιδιά μας μεσ’ στη χαρά! Θέμε να τα βλέπουμε να μεγαλώνουν ξένοιαστα! Θέμε να τα καμαρώνουμε κοπέλλες και παλληκάρια στη δουλειά και στο ξεφάντωμα! Θέμε η ζωή κι’ η χαρά να εξουσιάζει τον κό­ σμο! [...] Σταματείστε πια κακές, ανελέητες δυ­ νάμεις!»16 Αλλά αν οι γυναίκες ταυτίζονται με τις μητέρες, τότε το κύριο μέλημα όλων είναι το παιδί. Το παιδί το δικό τους, για το οποίο είναι υπεύθυνες από τη στιγμή της σύλληψης, και το παιδί το ξένο, το θύμα του πολέμου και της ορφάνιας. Παιδί όμως σημαίνει οικογένεια και οι­ κογένεια σημαίνει σπίτι. Η εικόνα προβάλλεται και στο παρελθόν, οι ηρωίδες προσαρμόζονται στο πρότυπο: «Έλεγες», γράφεται κάπου για την Ηλέκτρα Αποστόλου, «πότε θάρθει μια ώρα λεύτερη, μια ώρα που δεν θα σε χρειαζόταν πια τόσο ο λαός σου, για να φτιάξεις το σπιτικό σου όμορφο, όπως θα το θένε οι ελληνικές παραδό­ σεις, για ν’ αφοσιωθείς στο παιδί σου που το λά­ τρευες. Γιατί και μεσ’ στο αδιάκοπο τρέξιμο, μεσ’ στην ατέρμονη δουλειά για το Μεγάλο Σκο­ πό ήσουν η Μάνα η στοργική που λαχταρούσες ”άχεις το μικρούλι σου στην αγκαλιά».1’ ις νέες συνθήκες, οι διεκδικήσεις των γυναι­ κών που η ικανοποίησή τους εκκρεμούσε Σ από το Μεσοπόλεμο ήταν λογικό να αντιμετωπί­ ζονται ως συμπλήρωμα του γυναικείου ρόλου, μέσο για την άσκηση των καθαρά γυναικείων καθηκόντων. Παρ’ όλο που ζητιέται επίμονα, η ψήφος δεν παραπέμπει στους παλιούς αγώνες, ενώ η συνεχής αναφορά στην ειρήνη και το φα­ σισμό αποδυναμώνει κάθε επιμέρους αίτημα, το εντάσσει απλώς σε ένα γενικό πλαίσιο δράσης. «Μια τέτοια μέρα είναι φυσικό να σκεφτούν οι γυναίκες πάνω απ’ όλα τα παιδιά τους», γράφει η Ε. Δάνου για την 8 Μάρτη.18 Οι γυναίκες της εποχής καλούνται ακατάπαυστα να σκέφτονται συνέχεια κάτι που δεν είναι αυτές οι ίδιες... Η διαδικασία της υπαγωγής των γυναικείων αιτημάτων στη μείζονα πολιτική διεκδικείται ως πρόοδος από τις γυναίκες που αρθρογραφούν στις Ελληνίδες. Διόλου συμπτωματικά, οι ιστο­ ρικές τους αναδρομές αφορούν πάντοτε τη γυ­ ναικεία συμμετοχή στους εθνικούς αγώνες και ποτέ την ιστορία της γυναικείας συλλογικής αμ­ φισβήτησης. Εκτός αυτού, τα παλιά γυναικεία σωματεία αντιμετωπίζονται ως απολιθώματα και ο Σύνδεσμος χρησιμοποιείται για να προσφέρει :ολιτικό εύρος και όχι για να εξασφαλίσει την ορική συνέχεια του κινήματος. Παρ’ όλο που . ήταν εύκολη, η σύνδεση με τον ριζοσπαστικό

φεμινισμό του Μεσοπολέμου αποφεύγεται επιμελώς. Έ να χαρακτηριστικό παράδειγμα: Σε άρ­ θρο της I. Καμπέρογλου για τα παλιά γυναικεία περιοδικά, η πρώτη περίοδος του γυναικείου κι­ νήματος σταματά το 1918 με το κλείσιμο της Εφημερίδος των Κυριών και η δεύτερη ξεκινά με την έκδοση των Ελληνίδων. «Το λαθεμένο στοι­ χείο της ιδεολογίας της Παρρέν» ήταν ότι θεω­ ρούσε τους άνδρες «ξέχωρη, αντιμαχόμενη πα­ ράταξη», τονίζει η Καμπέρογλου. Και καταλή­ γει: «Στα 1918 είχε πια περάσει η εποχή της Εφη­ μερίδος των Κυριών. Και βρισκόμαστε τώρα στην εποχή του κοινού αγώνα, στην εποχή των Ελληνίδων».19 Και ο Μεσοπόλεμος; Από τις σελίδες των Ελληνίδων δεν εξαφανί­ ζεται μόνο ο προπολεμικός ριζοσπαστικός φεμι­ νισμός. Εξαφανίζεται και η ίδια η λέξη φεμινι­ σμός, εκτός από δυο-τρεις περιπτώσεις, όπου χρησιμοποιείται πάντοτε ως κοσμητικό της «παλαίμαχης» Αύρας Θεοδωροπούλου.20 Υπάρχει βέβαια και η αρνητική αναφορά στο φεμινισμό με αφορμή το Πανελλαδικό Συνέδριο του ’46: «Τα θέματα του Συνεδρίου δεν ήταν τα γνωστά φεμινιστικά ζητήματα», υπογραμμίζει μια σύνε­ δρος. «Πλάι στο αίτημα της κοινωνικής, οικονο­ μικής και πολιτικής ισοτιμίας τοποθετήθηκε σαν πρωταρχικό καθήκον η πάλη κατά του φασισμού και ο αγώνας για τη στερέωση της Ειρήνης». Έχει προηγηθεί στο ίδιο κείμενο η διαφορο­ ποίηση της μεταπολεμικής περιόδου από την αμέσως προηγούμενη, κατά την οποία «το γυναι­ κείο ζήτημα αντικρυζόταν σαν εκκεντρισμός» και δεν αποτελούσε «κομμάτι του κοινωνικού και πολιτικού προβλήματος».21 Αλλά και η Αγνή Ρουσοπούλου στην ομιλία της δείχνει πρόθυμη να υποτιμήσει τους μεσοπολεμικούς φεμινιστι­ κούς αγώνες για την ψήφο - στους οποίους συμ­ μετείχε ενεργητικά και η ίδια - και να συνδέσει το φεμινισμό με την Παρρέν και το Λύκειο των Ελληνίδων, με μια παρωχημένη δηλαδή ιστορική συγκυρία που δεν επιζεί ούτε χάρη στη φυσική παρουσία κάποιων πρωτεργατριών του.22. Έτσι η Αύρα Θεοδωροπούλου μένει μόνη στην προσπάθειά της να αποκαταστήσει τη συνέχεια του κινήματος και να δικαιολογήσει την παρουσία της στην προεδρία της Π.Ο.Γ. «Το σημερινό συ­ νέδριο», τονίζει στον εναρκτήριο λόγο της στο συνέδριο του ’46, «είναι το στεφάνωμα μακρών και επίμονων αγώνων από τότε που ιδρύθηκε, στα 1920, ο Σύνδεσμος για τα δικαιώματα της γυναίκας [...] Η σημερινή συγκέντρωση αποτελεί σταθμό σημαντικό όχι μονάχα στην ιστορία του φεμινισμού, μα και στην κοινωνική εξέλιξη της χώρας μας».23 Στα εβδομήντα της σχεδόν χρόνια και από τη μάλλον διακοσμητική θέση της προέ­ δρου, η Αύρα μοιάζει να συνομιλεί με τα φαντά­ σματα του παρελθόντος της... Ο Ελληνίδες δεν είναι το μοναδικό γυναικείο

αφιερωμα/35 έντυπο της εποχής. Αναφέρω ενδεικτικά την Εφημερίδα των Γυναικών, όργανο των γυναι­ κείων συλλόγων Θεσσαλονίκης, τη Νέα Θέση, δεκαπενθήμερη εφημερίδα του Συλλόγου Γυναι­ κών Ηρακλείου, την Εφημερίδα των Ελληνίδων, όργανο της Π.Ε.Γ. και της Π.Ο.Γ. που κυκλοφό­ ρησε στις 8 Μαρτίου 1947.24 Επειδή η μελέτη των εντύπων αυτών υπερβαίνει τις προθέσεις του παρόντος σημειώματος, περιορίζομαι εδώ να επισημάνω ότι από τα προπολεμικά γυναικεία έντυπα, το 1947 θα κυκλοφορήσει το ετήσιο Δελ­ τίο του Λυκείου των Ελληνίδων, αφιερωμένο αποκλειστικά στην «εθνική» δράση του Λυκείου που την εποχή αυτή στρατεύεται ολοκληρωτικά στον αντικομμουνιστικό αγώνα.25. Όσον αφορά το Σύνδεσμο, η Λογοδοσία του για το 1947 απει­ κονίζει με σαφήνεια την αμηχανία του σωματεί­ ου απέναντι στις νέες συνθήκες, την αδυναμία σύμπραξης, την αποδοχή του γεγονότος ότι «εθνικές αγωνίες» επέβαλλαν την αναβολή των διεκδικήσεων.26 «Γυναικεία πολιτική» έντονη γυναικεία κίνηση γύρω από οργα­ νώσεις του τύπου της Π.Ε.Γ. και της Π.Ο.Γ. δεν έμελλε να διαρκέσει πολύ. Είναι γνωστές οι συνθήκες που καθιστούσαν σταδιακά αδύνατη - και - τη γυναικεία δράση. «Λευκή τρομοκρατία», έκτακτα μέτρα, βαθμιαίος απο­ κλεισμός της Αριστερός από την πολιτική ζωή της χώρας. Κατά τους τελευταίους μήνες του ’47 και τους πρώτους του ’48 θα διαλυθούν όλοι οι συνδεδεμένοι με την Αριστερά γυναικείοι σύλλο­ γοι.27 Οι οργανώσεις που θα επιβιώσουν φροντί­ ζουν να εναρμονίσουν τη δράση τους με την εμφυλιοπολεμική πραγματικότητα, να αποκηρύ­ ξουν τον κομμουνισμό και να μετατρέψουν πα­ μπάλαια φεμινιστικά αιτήματα σε δειλά ψελλί­ σματα για επικύρωση των διεθνών συμβάσεων. Η περίφημη εκείνη απόφαση του Συνδέσμου Ελ­ ληνίδων Επιστημόνων που το 1946 καταψήφισε το αίτημα για την άμμεση χορήγηση ψήφου δεν θα έμενε χωρίς συνέχεια... Την εποχή αυτή κλείνει με τρόπο εντυπωσιακό η διαδικασία που είχε ξεκινήσει κατά το τέλος της μεσοπολεμικής περιόδου. Η γυναικεία συλλογικότητα αποδεικνύεται αδιανόητη σε συνθή­ κες εμφυλίου πολέμου. Επικεφαλής γυναικείας αντιπροσωπείας σε διεθνές συνέδριο με θέμα «Η Γυναίκα και η Ειρήνη» (Παρίσι, 28-31 Σεπτεμ­ βρίου 1947), η Λίντα Τσαλδάρη ενδιαφέρεται κυρίως για την εξουδετέρωση των αριστερών Ελληνίδων που επιχειρούν να μιλήσουν κι αυτές από το ίδιο βήμα. . Λίγο καιρό πριν, και ενώ οι αριστερές αγωνίζονται να ματαιώσουν τις εκτε­ λέσεις γυναικών, η πρόεδρος του Εθνικού Συμ­ βουλίου τονίζει ότι «το Εθνικόν Συμβούλιον δεν

Η

Η Αύρα θεοδωροπονλου, πρόεδρος της ΠΟΓ, στο A ' Πανελ­ λαδικό Συνέδριο Γυναικών, 1946 -

ανακατεύεται με εκτελέσεις γυναικών», η δε Άλκης Θρύλος, δραστήριο κάποτε μέλος του Συνδέσμου, περιορίζεται να δηλώσει πως «οι γυ­ ναίκες που διεκδικούν τα ίδια δικαιώματα με τους άντρες πρέπει να είναι αποφασισμένες ν’ αναλάβουν τις ίδιες υποχρεώσεις. Δεν είναι νοη­ τή καμμία διαφορά».29 Το 1948, οι νόμιμες γυναικείες οργανώσεις (Εθνικό Συμβούλιο Ελληνίδων, Χ.Ε.Ν., Λύκειο Ελληνίδων, Σύνδεσμος, Ένωση Γυναικείων Σω­ ματείων και Λεσχών, Σύνδεσμος Ελληνίδων Επι­ στημόνων, Σύλλογος Διανοουμένων Γυναικών) συνασπίζονται στα «Συνεργαζόμενα Γυναικεία Σωματεία» και την ίδια χρονιά το Εθνικό Συμ­ βούλιο, το Λύκειο Ελληνίδων, ο Σύλλογος Ελλη­ νίδων Επιστημόνων και το σώμα Ελληνίδων Οδηγών εκδίδουν το αγγλόφωνο περιοδικό Hellenia. The voice of Greek Women με προπαγανδι­ στικό περιεχόμενο και στόχο την αναζήτηση διε­ θνών ερεισμάτων.30 Την εποχή του Εμφυλίου, οι κομμουνίστριες θα ιδρύσουν την Πανελλαδική Δημοκρατική Ένωση Γυναικών (Π.Δ.Ε.Γ., πρόεδρος η Χρύσα Χατζηβασιλείου και γραμμα­ τέας η Ρούλα Κουκούλου), «συνεχιστή του έργου της Πανελλαδικής Ομοσπονδίας Γυναικών, που κανένας φασιστικός νόμος δεν μπορεί να ανα­ τρέψει».31 Σε στενή σχέση με την Παγκόσμια Δη­ μοκρατική Ομοσπονδία Γυναικών, η Π.Δ.Ε.Γ. καλλιεργεί και στις νέες συνθήκες, συνθήκες ένο­ πλου αγώνα που μοιράζονταν σε μεγάλο βαθμό και οι γυναίκες, την αντίληψη για τον ειδικό ρό­ λο των γυναικών, τη φυσική τους προδιάθεση για τα μητρικά και ειρηνευτικά έργα. Το παρά-

36/αφιερωμα ενός συγκεκριμένου ρόλου που τους είχε κοινω­ νικά ανατεθεί. Ρόλου συμπληρωματικού, ανίκα­ νου να ανατρέψει την υποδεέστερη θέση τους στην κοινωνία, που τις υποχρέωνε να μεταφέ­ ρουν τον ιδιωτικό τους μικρόκοσμο στη δημόσια σφαίρα και να ασχοληθούν αποκλειστικά με αυ­ τόν. Η διαπίστωση αυτή δεν αποτελεί ανίερη ανάγνωση των αγώνων των γυναικών εκείνων που θυσίασαν τα πάντα για τις ιδέες τους, ούτε έρχεται να αμφισβητήσει τα βιώματά τους. Επι­ χειρεί απλώς να θέσει ένα ερώτημα για τη σχέση μετάβαση από τον (μεσοπολεμικό) φεμινι­ των γυναικών με την πολιτική που να τις αντιμε­ σμό στο (μεταπολεμικό) γυναικείο κίνημα τωπίζει ως κοινωνική κατηγορία, αλλά και να έχει ολοκληρωθεί. Ταυτόχρονα έχουν διαμορφω­ αμφισβητήσει την ανατρεπτικότητα αιτημάτων θεί τα χαρακτηριστικά μιας νέας περιόδου στη που διεκδίκησαν τη θεσμοποίηση της ισότητας σχέση των γυναικών με τον δημόσιο χώρο που μέσω της - φυλετικής - διαφοράς. Καθώς λοιπόν θα σήμαινε και τη συμμόρφωση τους στους την εποχή αυτή παγιώνεται το νέο είδος γυναι­ όρους που έθετε η «πολιτική για τις γυναίκες», η κείας πολιτικότητας, γυναίκες με διαμετρικά «γυναικεία πολιτική». Ανεξάρτητα από την πο­ αντίθετη κοσμοαντίληψη αναγκάζονταν να εν­ λιτική τους τοποθέτηση, οι γυναίκες του τέλους στερνιστούν τις «φυσικές» τους ιδιότητες προτης δεκαετίας του ’40 ήταν πια υποχρεωμένες να κειμένου να εισχωρήσουν στο πεδίο της πολιτι­ ανατρέχουν στα ίδια ιδεολογήματα για να κής. Η γυναικεία τους «φύση» ήταν το πλαίσιο αντλήσουν από αυτά τη νομιμοποίηση της ενα­ της δράσης τους, αυτή και η αρμοδιότητά τους. σχόλησής τους με τα κοινά. Η αναφορά τους σε Η (πραγματική) πολιτική δεν είχε λόγο να προ­ κάποιες ανεξιχνίαστες ιδιότητες της γυναικείας σαρμοστεί για να τις υποδεχθεί. Διέθετε ανέκα­ τους φύσης δεν στήριξε πλέον το όραμα μιας θεν ένα κομμάτι που θα μπορούσε τώρα να τους νέας - ανεύρετης ακόμη - πολιτικής που θα τις εκχωρήσει δίχως να προκαλέσει ρωγμές στην αν­ περιλάμβανε, αλλά μαρτυρούσε την αποδοχή1* δροκρατική της δομή.

θέμα που ακολουθεί συνοψίζει τους λόγους της στράτευσης των γυναικών στην Π.Δ.Ε.Γ.: «Μας έφερε (ενν. στη Συνδιάσκεψη της Π.Δ.Ε.Γ.) η ανάγκη να σώσουμε τους άνδρες μας και τα παι­ διά μας. απ’ το μακελειό που άνοιξαν οι κατα­ χτητές στον τόπο μας. Μας έφερε η αγωνία και η πείνα Των μικρών μας παιδιών. Μας έφερε το δάκρυ και ο πόνος της χαροκαμένης μάνας [...] Μας έφερε η λαχτάρα να δούμε κι’ εμείς λεύτε­ ρη, ειρηνική ζωή».32

Η

Σημειώσεις 1. Αύρα Θεοδωροπούλου, «Αναγκαία δήλωση», Ο Αγώνας της Γυναίκας Β/19 (1925), σ. 5.

2. Ριζοσπάστης, 26 Ιουλίου 1934.

3. «Οι γυναίκες ενάντια στο φασισμό και τον πόλεμο. Το ψή­ φισμα της Πανελλαδικής Συγκέντρωσης», Ριζοσπάστης 1 Αυγούστου 1934. Το ψήφισμα συνυπογράφεται και από τον Σύνδεσμο. Ας σημειωθεί εδώ πρόχειρα ότι ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν η διαμόρφωση και η εσωτερική διαφοροποίηση των θέσεων του ΚΚΕ ως προς τις γυναί­ κες και τις γυναικείες οργανώσεις, όπως αυτές διατυπώ­ νονται στις αποφάσεις της 6ης Ολομέλειας (Ιανουάριος 1934), του 5ου Συνεδρίου (Μάρτιος 1934) και της 4ης Ολομέλειας (Σεπτέμβριος 1935). Το ζήτημα αυτό θα αποτελέσει αντικείμενο χωριστής διαπραγμάτευσης.

4. Πρόεδρος της Π.Ε.Γ. υπήρξε η εκπαιδευτικός Μαρία Πολυμενάκου και γενική γραμματέας η επίσης εκπαιδευτικός και λσγοτέχνις Κατίνα Παπά.

5. «Η δράση της Π.Ε.Γ.», Ελληνίόες Α/1 (1946), σ. 23.

6. Ελληνίόες Α/2 (1946), σ. 23.

7. Ελληνίόες Α/1 (1946), σ. 23.

8. Ελληνίόες AJ3 (1946), σ. 23.

9. Renie Rousseau, Les Femmes Rouges. Chronique des annies Vermeersch, Παρίσι 1983, σ. 46-64.

10. Φ. Σημίτη «Παγκόσμιο Συνέδριο Γυναικών», Ελληνίόες Α/ 1 (1946), σ. 10-11. Βλέπε και τον «Όρκο», ό.π., σ. 12-13.

11. Πρβλ. το ρόλο της Eugenie Cotton στην προεδρία τόσο της U.F.F. όσο και της Π.Δ.Ο.Γ. Σύμφωνα με αφηγήσεις, ενεργό μέρος στη δημιουργία της Π.Ο.Γ. πήραν η Ρόζα Ιμβριώτη και η Χρύσα Χατζηβασιλείου, μόνον όμως η πρώ­ τη ασχολήθηκε στη συνέχεια με την οργάνωση.

12. «Ιδρύθηκε Πανελλαδική Ομοσπονδία Γυναικών», Ελληνί­ όες Α/1 (1946), σ. 22.

13. A ' Πανελλαδικό Συνέδριο Γυναικών (Ντοκουμέντα από το

αρχείο της Ρόζας Ιμβριώτη), Έκδοση Ο.Γ.Ε., Αθήνα 1985.

14. Ελληνίόες Α/3 (1946), σ. 16-17.

15. Ελένη Σαμίου, «25 του Μάρτη 2 1-25 του Μάρτη 46», Ελ­ ληνίόες Α/2, εξώφυλλο.

16. «Τι θένε οι Ελληνίδες», Ελληνίόες Α/4 (1946), εσώφυλλο.

17. «Ηλέκτρα Αποστόλου», Ελληνίόες Α/4, σ. 15.

18. Ε. Δάνου, «Για το παιδί», Ελληνίόες Α/2 (1946), σ. 4.

19. I. Καμπέρσγλου, «Ψάχνοντας για το πρώτο γυναικείο πε­ ριοδικό», Ελληνίόες Α/4, σ. 27.

20. Ελληνίόες Α/1 (1946), σ. 22, Α/3, σ. 22 και Α/4, σ. 24.

21. Ισμήνη Τζερμιά-Σακελλαροπούλου, «Φεύγοντας από το Α' Πανελλαδικό Συνέδριο», Ελληνίόες Α/5 (1946), σ. 13.

22. Α 'Πανελλαδικό Συνέδριο Γυναικών, ό.π., σ. 110-118.

23. ό.π., σ. 31.

24. Ευχαριστώ το φιλόλογο κύριο Ζαχαρία Καρατεράκη και την οδοντίατρο και μέλος της Συντακτικής Επιτροπής της Νέας Θέσης κυρία Ειρήνη Καρακατσάνη που μου διέθε­ σαν αντίγραφο του δεύτερου φύλλου της εφημερίδας, με ημερομηνία 15 Φεβρουάριου 1945.

25. Δελτίον Αυκείου Ελληνίόων, Περίοδος Γ, τεύχος Ιον (Δε­ κέμβριος 1947).

26. Σύνδεσμος για τα Δικαιώματα της Γυναίκας, Πρόγραμμα. Δράση 1920-1946. Λογοδοσία 1947, Αθήνα 1948. Την ύπαρξη αυτού του ντοκουμέντου μου επισήμανε η Αλέκα Μπουτζουβή-Μπανιά.

27. Μαρία Μωραίτη. «Το γυναικείο κίνημα στην Ελλάδα στην περίοδο 1940-1967», στο: Σύγχρονοι προβληματισμοί τον γυναικείου κινήματος (12-16 Φεβρουάριου 1979), σ. 56.

28. Λίνας Τσαλδάρη, Εθνικαί Κοινωνικοί Πολιτικοί Προσπά­ θειας τόμος Α', Αθήναι 1967, σ. 155-160.

29. Ριζοσπάστης, 16 Μαίου 1947.

30. Το πρώτο τεύχος της Hellenia κυκλοφόρησε τον Αύγουστο του 1948.

31. Διακήρυξη της Α ' Πανελλαδικής Συνδιάσκεψης της Π.Δ.Ε.Γ., Μάρτης 1949, σ. 8-9.

32. ό.π., σ. 3-4.

αφιερωμα/53

Βίκυ Κωτσοβέλου - Μαρία Ρεπούση

Φεμινιστικά έντυπα 1978-1985 Μια πρώτη προσέγγιση-

Με την εφημερίδα της «Κίνησης για την απελευθέρωση των γυ­ ναικών» εγκαινιάζεται μια, χωρίς προηγούμενο, περίοδος έντονης και πολύμορφης παρουσίας εντύπων του αυτόνομου φεμινιστικού χώρου. Θεσσαλονίκη, 1985: «Ώ ρ α για συμπεράσματα»

Το τελευταίο τεύχος - μετά από ένα χρόνο σιωπής - του περιοδι­ κού Γ α ία που εκδίδει το «Σπίτι γυναικών Θεσσαλονίκης» - αφιερω­ μένο στην Πανελλαδική Συνάντηση Γυναικών, που έγινε στη Θεσ­ σαλονίκη τον Οκτώβριο του ’84 - κλείνει την πρόσφατη περίοδο άν­ θισης του φεμινιστικού τύπου. ^ εχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα φεi_ j μινιστικά έντυπα της περιόδου 1978-1985, γιατί φωτίζουν από διαφορετική γωνία αυτή την περίοδο του κοντινού παρελθόντος που έχει χα­ ρακτηριστεί ως περίοδος αλλαγών της ελληνικής κοινωνίας. Η πρωτοτυπία και η τόλμη στις ιδέες και την έκφραση, η αναζήτηση τρόπων και μέσων για μια διαφορετική ανάγνωση της πραγματικότη­ τας, η ανάδειξη των αθέατων πλευρών της κοι­ ι «Βιβλιοπωλείο Γυναικι

νωνικής ζωής, είναι χαρακτηριστικά στοιχεία του φεμινιστικού τύπου αυτής της εποχής. Στοι­ χεία που πιθανόν οδηγούν σε ποιοτικά διαφορε­ τικές εκτιμήσεις για την πραγματικότητα και τις αλλαγές που συντελέστηκαν ή συντελούνται σ’ αυτήν. Και βέβαια, μοναδικό είναι το ενδιαφέρον που παρουσιάζουν για τις δυνατότητες που προσφέρουν σε κάθε προσπάθεια εκτίμησης των σημερινών δεδομένων του φεμινιστικού κινήμα-

:ο βιβλιοπωλείο «Σελάνα» της Ελένης Μπαμπούκη που μας διέθεσαν ευγενικά

54/αφιερωμα τος, που τώρα, ίσως, σιωπά ή δε βρίσκεται στο προσκήνιο όπως λίγα χρόνια πριν, αλλά που δε σταμάτησε ποτέ να ψάχνει και να αναζητά δρό­ μους πολιτικής έκφρασης και παρέμβασης. Στα πλαίσια αυτού του σημειώματος θα προ­ σπαθήσουμε να παρουσιάσουμε, σε γενικές γραμμές, τον φεμινιστικό τύπο αυτής της περιό­ δου. Διασχίζοντας οριζόντια τα φεμινιστικά έ­ ντυπα θα προσπαθήσουμε να εντοπίσουμε τη χα­ ρακτηριστική θεματολογία και τους προβληματι­ σμούς που εκφράζουν, τη στάση και την άποψη για τα πράγματα, τις συνέχειες και τις ασυνέ­ χειες στην εξέλιξή τους. Η περίοδος που εξετάζουμε αν και χρονικά σχετικά περιορισμένη είναι πολύ πυκνή σε διερ­ γασίες και εξελίξεις στο φεμινιστικό κίνημα και τον τύπο μέσα από τον οποίο αυτό εκφράζεται. Η παρουσίαση που γίνεται στα πλαίσια μιας πρώτης προσέγγισης του θέματος, είναι πολύ γε­ νική, συχνά ελλιπής και οπωσδήποτε δεν αντι­ στοιχεί στον πλούτο των θεμάτων και των από­ ψεων. Αποκλειστικός οδηγός στην προσπάθειά μας αυτή να παρακολουθήσουμε τις ιδέες του ελ­ ληνικού φεμινισμού μέσα από τα έντυπα αυτής της περιόδου είναι τα ίδια τα έντυπα, πέρα και παρά τη μνήμη πολλές φορές. Ποια ακριβώς έντυπα; Μπροσούρες, δίπτυχα, πολύπτυχα, προκηρύ­ ξεις, εφημερίδες και εφημεριδούλες, περιοδικά και άλλα κάνουν την εμφάνισή τους αυτή την πε­ ρίοδο. Τα διαχωριστικά όρια μεταξύ τους ως προς τη μορφή είναι πολλές φορές συγκεχυμένα σε σημείο 'που δύσκολα ξεχωρίζεις την μπροσού­ ρα απ’ την εφημερίδα, ή την εφημερίδα απ’ το περιοδικό. Υπάρχουν περιοδικά που έχουν μια και μοναδική έκδοση1 και μπροσούρες που έχουν περιοδικότητα έκδοσης.2 Για το σημείωμά μας αυτό σταθήκαμε απο­ κλειστικά στα φεμινιστικά περιοδικά και τις εφημερίδες που εκδόθηκαν από αυτόνομες φεμι­ νιστικές ομάδες, ανεξάρτητα απ’ το στοιχείο της περιοδικότητας ή μακροβιότητας της έκδοσης. Αναφορές σε άλλα έντυπα της περιόδου γίνονται μόνον όπου κρίνεται απαραίτητο για συνολικό­ τερες εκτιμήσεις. Η Αθήνα, η Θεσσαλονίκη και τα Ιωάννινα εί­ ναι οι τόποι έκδοσης των εντύπων στα οποία αναφερόμαστε. Ο χρόνος και άλλες δυσκολίες μας εμπόδισαν να φτάσουμε σε φεμινιστικά έ­ ντυπα που πολύ πιθανόν να έχουν εκδοθεί και αλλού. Πολλά από τα έντυπα δε φέρουν κανένα χρο­ νολογικό στοιχείο της έκδοσής τους. Ίσως επει­ δή οι γράφουσες δε σκέφτηκαν ποτέ πως τα κεί­ μενά τους θα μπορούσαν να παραμείνουν αδιά­ ψευστοι μάρτυρες μιας ιστορίας που με νέους όρους συνέχισε να γράφεται στα τέλη της δεκαε­ τίας του ’70 και που βέβαια δεν έχει τελειώσει.

Για την απελευθέρωση των γυναικών Για την απελευθέρωση των γυναικών είναι το πρώτο φεμινιστικό έντυπο με τη μορφή εφημερί­ δας, που εμφανίζεται στην Αθήνα για πρώτη φο­ ρά, το Φεβρουάριο του 1978. Συντάσσεται και εκδίδεται από την «Κίνηση για την απελευθέρω­ ση των γυναικών» (ΚΑΓ) που έχει καταγραφεί ως η πρώτη αυτόνομη φεμινιστική κίνηση στον ελλαδικό χώρο. Ο τίτλος της εφημερίδας είναι από μόνος του μια δήλωση καινοτόμου στρατηγικής επιδίωξης των φεμινιστριών. Στοχεύουν στην κοινωνική απελευθέρωση του φύλου τους, πολύ πιο πέρα δηλαδή από τη χειραφέτηση και την ισότητα διεκδικήσεις κατ’ ανάγκην, έστω και μερικώς, ανεκτές για την τάξη πραγμάτων της σχετικά πρόσφατης εποχής. Αλλά και κάτι ακόμα· εμπε­ ριέχει το στοιχείο της αμφισβήτησης της καθολικότητας της έννοιας της απελευθέρωσης, που ως όραμα σε κάθε δυσκολία επικαλείται η αριστερά και σχεδόν ναρκισσιστικά χρησιμοποιεί, ενώ με το λόγο και την πράξη της συμβάλλει στη διατή­ ρηση της κυριαρχούμενης κοινωνικής θέσης των γυναικών. Η απελευθέρωση δεν έχει φύλο, όταν δεν έχει φύλο το σύστημα των σχέσεων κυριαρ­ χίας. Οι φεμινίστριες της «Κίνησης για την απελευ­ θέρωση των γυναικών» θα κλείσουν τη διακήρυ­ ξη που δημοσιεύουν στο δεύτερο φύλλο της εφη­ μερίδας τους (Ιούνης ’78, σελ. 12) με το σύνθη­ μα: «Δεν υπάρχει σοσιαλισμός χωρίς την απελευ­ θέρωση των γυναικών». Κάποια «αυτονόητα» κάπου εδώ, μάλλον, τε­ λειώνουν. Το πρωτοσέλιδο κεντρικό σύνθημα «Ώ ρα να μιλήσουμε», στο πρώτο φύλλο, σηματοδοτεί την πορεία που θα ακολουθήσει ο σύγχρονος ελληνι­ κός φεμινισμός στο δρόμο της αυτονομίας. «...θέλουμε να μιλήσουμε για τη ζωή μας, για τα προβλήματά μας. Γιατί αν δεν το κάνουμε, εμείς, κανείς δεν πρόκειται να το κάνει για μας»} Η διατύπωση λιτή αλλά και κατηγορημα­ τική: κανένας απ’ τους υπάρχοντες φορείς του ανδροκρατούμενου κόσμου δεν μπορεί να μιλή­ σει για τη ζωή των γυναικών. «Χρειαζόμαστε μια δική μας οργάνωση [...] χώρια απ’ τους άντρες [...] γιατί η παρουσία τους αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα για να μπορέσουμε να εκφραστούμε και ν’ αναπτύξουμε πρωτοβουλίες. Γιατί η προνομιακή τους θέση στην κοινωνία (...) τους κάνει απολογητές αυτής της θέσης ενάντια σε μας»} Για τη ζωή των γυ­ ναικών, οι μόνες που μπορούν να μιλήσουν είναι οι ίδιες οι γυναίκες. Γκρεμίζοντας τον τοίχο της σιωπής που κοινωνικά τους έχει επιβληθεί θα αναζητήσουν τους δικούς τους τρόπους αυτο-οργάνωσης για να αντισταθούν, να εκφραστούν,

αφιερωμα/55 να ανατρέψουν, να δημιουργήσουν. Οι γυναίκες ως ιδιαίτερη κοινωνική ομάδα θα πορευτούν πέ­ ρα απ’ τα σύνορα που τους έχουν οριστεί κι έξω απ’ τα παραδεχτά σχήματα, προς την αυτοσυνεί­ δηση, τη γνώση των αιτίων της κατάστασής τους, την κατάργηση των εξουσιαστικών σχέσεων που τις συνθλίβουν. «Μόνον έτσι η επανάσταση θα γίνει και δική μας».5 Η «αιώνια» εικόνα του γυναικείου φύλου εί­ ναι κοινωνικά κατασκευασμένη. Οι ίδιες οι γυ­ ναίκες θα την αποσυνθέσουν, θα τη διαλύσουν, αποχτώντας συνείδηση της ιδιαίτερης θέσης τους στην κοινωνική πραγματικότητα και των αιτίων που την καταδικάζουν σ’ αυτή. Θα μιλήσουν για τα ανείπωτα. Θα μάθουν και θα δείξουν ότι τα «προσωπικά» προβλήματα εί­ ναι κοινά προβλήματα των γυναικών. Και θα αποδείξουν ότι το ιδιωτικό είναι δημόσιο - το προσωπικό είναι πολιτικό. Η καταπιεσμένη γυναικεία σεξουαλικότητα, το δικαίωμα να αποφασίζουν οι ίδιες οι γυναί­ κες για το σώμα τους, η έκτρωση και η αντισύλ­ ληψη, η καθημερινή βία των αντρών πάνω στις γυναίκες και οι βιασμοί ως αντιπροσωπευτικά προϊόντα της ανδροκρατικής κοινωνίας, καλύ­ πτουν σημαντικό μέρος της ύλης των τεσσάρων συνολικά φύλλων της εφημερίδας, μέχρι το Νοέμβριο-Δεκέμβριο του 1978, που βγαίνει το τελευταίο. Έτσι μέσα απ’ την πρώτη φεμινιστική εφημε­ ρίδα, οι φεμινιστικές ιδέες εισβάλλουν στο πανάρχαιο αντρικό βασίλειο, στο χώρο της πολιτι­ κής, προκαλώντας ρήγματα σε «λογικές κατα­ σκευές» και «αξιωματικές αρχές» που αποτελού­ σαν μέσα στήριξης και εξασφάλισης της εξουσια­ στικής κυριαρχίας του ανδρικού φύλου στο γυ­ ναικείο. Αυτά που αρχικά έμοιαζαν παραδοξο­ λογίες θα προβληθούν για πρώτη φορά ως μείζονα πολιτικά ζητήματα που αφορούν το μισό του πληθυσμού. Ωστόσο είναι από πρώτη ματιά φανερό σ’ ολό­ κληρη την έκδοση ότι η ταξική ανάλυση της κοι­ νωνίας δεσπόζει στη σκέψη και στον προβλημα­ τισμό των φεμινιστριών της «Κίνησης για την απελευθέρωση των γυναικών». «Δεν υπάρχει απελευθέρωση των γυναικών χωρίς το σοσιαλι­ σμό».6 Η οικονομική εκμετάλλευση προηγείται σχεδόν πάντα της σεξιστικής καταπίεσης σ’ όλες τις αναλύσεις, ενώ το πρώτο στοιχείο αυτοπροσδιορισμού της ομάδας, είναι χαρακτηριστικό: «Εμείς οι κακοπληρωμένες στη δουλειά...».7 Η κοινωνική αντίθεση των φύλων αποτελεί πάντα συνοδευτικό στοιχείο της ταξικής αντίθεσης και σε ορισμένα σημεία υπερ-καλύπτεται. Είναι σα­ φής ο διαχωρισμός των γυναικών σε αστές και εργαζόμενες: «Οι αστές βολεύονται με μπέιμπυσίττερ και με πολυτελείς παιδικούς σταθμούς. Αλλά εμείς είμαστε αναγκασμένες να αφήνουμε

το παιδί μόνο στο σπίτι ή να μη δουλεύουμε».8 Το βάρος των ταξικών διαφορών μεταξύ των γυ­ ναικών εξαφάνισε στην προκειμένη περίπτωση τον κοινωνικό καταμερισμό των ρόλων ανάμεσα στα φύλα! Αλλού, απαντώντας σε άρθρο του περιοδικού της ΟΓΕ «Σύγχρονη Γυναίκα», θα ξεκαθαρίσουν τη θέση τους: «το αυτόνομο γυναικείο κίνημα εί­ ναι όχι απλώς κοινωνικό (...) αλλά και ταξικό».9 Λίγο αργότερα όμως η διαταξικότητα του φε­ μινιστικού κινήματος θα αποτελέσει κοινό τόπο για όλες τις δυνάμεις του αυτόνομου φεμινισμού και θα καθορίσει στρατηγικές επιλογές και πολι­ τικές πρακτικές των ομάδων (και όχι μόνο). Ει­ δικότερα, ο διαταξικός χαραχτήρας του φεμινι­ στικού κινήματος θα είναι ένα από τα ζητήματα βασικής αντίθεσης και ρήξης με την παραδοσια­ κή αριστερά - ένα επιπλέον εμπόδιο για την υπαγωγή του ανερχόμενου αυτόνομου φεμινιστι­ κού κινήματος σε «γενικές» πολιτικές επιδιώξεις των κομμάτων - σαν κι αυτές που κατ’ εξοχήν προωθούσε η ΟΓΕ. Πρέπει να σημειώσουμε ότι σ’ όλα τα φύλλα της πρώτης φεμινιστικής έκδοσης υπάρχει ένα διάχυτο απολογητικό πνεύμα προς την Αριστερά και το «λαϊκό κίνημα». «Δεν στρεφόμαστε ενά­ ντια στο λαϊκό κίνημα. Δε διασπούμε τους εργα­ ζόμενους»}0 Το γεγονός αυτό πρέπει να σχετίζε­ ται και με το ότι η ομάδα που το εκδίδει γίνεται στόχος των πυρών της παραδοσιακής αριστερός και των αντίστοιχων γυναικείων οργανώσεων. Δεν πρόκειται μόνο για «αιρετική» ομάδα, αλλά για δυνάμεις που προωθούν την αυτοοργάνωση των γυναικών «σε αντίθεση με το λαϊκό κίνημα εφόσον περιστρέφουν εξ ορισμού το πρόβλημα γύρω από τον ανταγωνισμό ανάμεσα στα δυο φύλα που κάνει τους άντρες καταπιεστές και τις γυναίκες καταπιεζόμενες»}1 όπως αναφέρεται σε άρθρο της «Σύγχρονης γυναίκας». Η «Σύγχρονη Γυναίκα» «περιορίζει το αυτόνο­ μο γυναικείο κίνημα σε ένα μόνο ρεύμα του, το λεγόμενο ‘‘σεξιστικό ή ριζοσπαστικό”, που πράγματι αντιμετωπίζει τον άντρα σαν κύριο εχθρό (και που δεν έχει καν εμφανιστεί στην Ελ­ λάδα, τουλάχιστον δημόσια)...»12 είναι η απά­ ντηση της ΚΑΓ, χαρακτηριστική της τάσης που εκπροσωπεί μέσα στο αυτόνομο φεμινιστικό κί­ νημα και αποκαλυπτική της οριοθέτησής της απέναντι σε άλλα ρεύματα του αυτόνομου φεμι­ νισμού που δεν έχουν ακόμα εκφραστεί στο χώ­ ρο των εντύπων και που θα κυριαρχήσουν την αμέσως επόμενη φάση. Η φεμινιστική άνοιξη ίγο μετά την έκδοση του τελευταίου φύλλου της εφημερίδας Για την απελευθέρωση των γυναικών, αρχές του 1979, εμφανίζονται σήμα-

Λ

56/αφιερωμα ντικές αλλαγές στη φυσιογνωμία των εντύπων. Αλλαγές που αντανακλούν νέους προβληματι­ σμούς του φεμινιστικού κινήματος της εποχής που δίνει τα πρώτα δείγματα μιας πιο έντονης παρουσίας - προβληματισμούς που θα αναδείξει και θα εμβαθύνει στο εξής, όπως φαίνεται, μέσα από τα φεμινιστικά έντυπα της εποχής. Οι αλλα­ γές αυτές αφορούν στη θεματολογία κύρια, αλλά και στη δομή των περιοδικών, στον τρόπο έκ­ φρασης, στη γλώσσα και στους στόχους των σχε­ τικών εκδόσεων. Αφορούν μ’ άλλα λόγια στο ίδιο το περιεχόμενο των εντύπων, που δεν είναι άλλο απ’ αυτό του φεμινισμού της εποχής. Έχουμε κατ’ αρχήν ένα πέρασμα από ένα λό­ γο που δηλώνει, καταγγέλλει ή διακηρύσσει σ’ ένα λόγο «προσωπικό», «εμπειρικό», «αντικειμε­ νικό», ή «αριστερό» - εξαρτάται από το περιοδι­ κό και τη γράφουσα - σ’ ένα λόγο αναλυτικό και δουλεμένο, τελικά πρωτότυπα ή στερεότυπα θεωρητικό. Συντελείται μ’ άλλα λόγια προσπά­ θεια θεωρητικής εμβάθυνσης πάνω στα ζητήμα­ τα που προκύπτουν από τον αγώνα των γυναι­ κών για την απελευθέρωσή τους, προσπάθεια διατύπωσης θεωρίας συνολικά ή μερικά. Τόσο η Σκούπα13 που σημαδεύει την εποχή με την έκδο­ σή της, όσο και η Σφ ίγγα ,14 αν και από διαφορε­ τικές σκοπιές και με διαφορετικό τρόπο, ενδιαφέρονται να προσεγγίσουν θεωρητικά το γυναι­ κείο ζήτημα. Αναδεικνύουν έτσι την καταπίεσηυποτέλεια των γυναικών σ’ όλες τις μορφές και τις εκφράσεις της και την ανάγουν στις ανδρο­ κρατικές κοινωνικές δομές. Αν στο πρώτο φεμι­ νιστικό έντυπο της περιόδου που εξετάζουμε, στην εφημερίδα της ΚΑΓ, δηλώνεται πως το «να είσαι γυναίκα» κατασκευάζεται κοινωνικά και σε καμιά περίπτωση δεν είναι αποτέλεσμα της φύσης, η ίδια θέση θα αναλυθεί, θα τεκμηριωθεί και θα αποτελέσει κεντρικό στοιχείο της φεμινι­ στικής άποψης. Τα «γυναικεία» χαρακτηριστικά, οι «φυσικές χάρες» των γυναικών θα αναλυθούν ως κοινωνικά χαρακτηριστικά που στοχεύουν στη διαιώνιση της γυναικείας υποτέλειας και αυ­ τό θα καταδειχθεί ότι λειτουργεί και αναπαράγεται σε πολλούς τομείς της «δημόσιας» και «ιδιωτικής» σφαίρας του κοινωνικού βίου. Για παράδειγμα, οι δημοτικές εκλογές του Οκτωβρίου του 1978 και οι όροι της συμμετοχής των γυναικών στις εκλογικές λίστες δίνει το ερέ­ θισμα για να αποκαλυφθεί πόσο «γυναικείοι» εί­ ναι αυτοί οι όροι, πόσο δηλαδή συντηρητικοί της «φυσικής» κατάστασης των πραγμάτων σε βάρος των γυναικών: «ο δήμος μετατρέπεται σε ένα με­ γάλο σπίτι, οι δημότες σε μέλη μιας ευρύτερης οικογένειας και οι γυναίκες... παραμένουν γυ­ ναίκες, δηλαδή μάνες και νοικοκυρές. Α υτές με τα μαγικά τους χεράκια σκουπίζουν, καθαρί­ ζουν, ομορφαίνουν, τα φέρνουν βόλτα με μι­ σθούς πείνας»15.

Το μέτωπο στη γυναικεία «φύση» γίνεται έτσι όλο και πιο κρυστάλλινο, σταθερή συνιστώσα του φεμινισμού την περίοδο που εξετάζουμε. Παράλληλα αμφισβητείται έτσι και καταγγέλ­ λεται ως εμπαικτική για τις γυναίκες η πολιτική εκείνη συμμετοχή που αναπαράγει από θέση ισχύος τον καταμερισμό εργασίας κατά φύλα και αναζητούνται οι διέξοδοι. Οι διέξοδοι για την απελευθέρωση των γυναι­ κών δεν μπορούν κατ’ αρχήν να αναζητηθούν ατομικά, στο επιστημονικό ή πολιτικό πεδίο.16

Δεν μπορούν ν ’ αναζητηθούν στον χώρο των λε­ γάμενων μαζικών γυναικείων οργανώσεων17 που δεν αποτελούν παρά «πλατύτερους φορείς στην περιφέρεια κομματικών δραστηριοτήτων»18 και δεν στοχεύουν παρά στην «πολιτικοποίηση - με τη στενή έννοια του όρου - των γυναικών μέσα από προβλήματα που χαρακτηρίζονται “γυναι­ κεία” και που διαφέρουν από τη μια στην άλ­ λη».19 Με διαφοροποιήσεις ίσως, συχνά απλουστευτικά ή ισοπεδωτικά,20 αλλά σταθερά, βαθαίνει η πολιτική της ρήξης με ό,τι αποτελεί συστατικό χαρακτηριστικό του προδικτατορικού και μεταδικτατορικού γυναικείου κινήματος και διαγρά­ φεται μια και μοναδική διέξοδος. « Ίσως λοιπόν η μόνη δυνατότητα που έχουμε είναι ο συλλογικός γυναικείος προβληματισμός. Η ομαδική προσπάθεια περιγραφής των ερωτη­ ματικών και κατανόησης των αντιφάσεων, ερω­ τηματικών που είναι οδυνηρά και αντιφάσεων

αφιερωμα/57 που είναι τεράστιες. Ίσως η μόνη δυνατότητα είναι η γυναικεία συ­ νεννόηση για πράγματα που δε γράφονται, η κοινή αίσθηση πραγμάτων που δε λέγονται. Η γυναικεία συσπείρωση και αλληλεγγύη, με την απουσία της ανδρικής ματιάς, η γυναικεία ομά­ δα, οι γυναικείες ομάδες, το γυναικείο έντυπο, τα γυναικεία έντυπα, οι σουφραζέτες, ο φεμινι­ σμός».21 Ποιος φεμινισμός παραμένει ακόμα σε πολλά σημεία αδιευκρίνιστο και μοιάζει αρκετά διαφο­ ρετικός από τη Σκούπα στη Σφίγγα. Η Σφίγγα, συνεχίζοντας στο δρόμο της εφημε­ ρίδας της ΚΑΓ, προτείνει έναν φεμινισμό αντικαπιταλιστικό και κατά συνέπεια σύμμαχο με όλες τις καταπιεσμένες από τον καπιταλισμό ομάδες. 2 Η Σκούπα, με σαφείς τις αναφορές της στο γαλλικό φεμινιστικό κίνημα και σαφώς επη­ ρεασμένη από τις διεργασίες του, αναζητά τις απαντήσεις της σε διαφορετική κατεύθυνση. «Αν είμαστε μαύροι ή εργάτες, θα είχαμε και θεωρία και μανιφέστο και λύσεις του προβλήμα­ τος μας. Θα είχαμε το όραμα της προλεταριακής επανάστασης, ή του ανεξάρτητου κράτους των μαύρων, ή κάτι άλλο απ’ όσα προτείνονται στους αδικημένους του κόσμου. Εμείς, όμως, τί να προτείνουμε, αν δε θέλουμε να περιοριστούμε στα κεκτημένα (ισότητα των μισθών ή κατάργη­ ση του θεσμού της προίκας), τί να προτείνουμε, αν δε θέλουμε να ζητήσουμε από τους άντρες να έχουν την καλοσύνη να μη μας θεωρούν κατώτερες;»23 Ωστόσο παρά τις διαφορές οι δύο αυτοί φεμι­ νισμοί μοιάζουν να συμφωνούν σε κάποια βασι­ κά ζητήματα που διαμορφώνουν ένα ευρύτερο κοινό πλαίσιο. «Μόνες μας πια!!! Από τις δικές μας θέσεις»24 είναι το σύνθημα που ακούγεται ξεκάθαρα από τα έντυπα της περιόδου. Ποιες θέσεις; Οι θέσεις δεν είναι πάντοτε εύκολες, ούτε ανώδυνες. Μέσα από αντιφάσεις και παρεκκλίσεις ωστόσο διατυ­ πώνονται. Μέσα από διαχωρισμούς και ταυτί­ σεις αποκρυσταλλώνονται. Με προβλήματα ναι, με απολυτότητες μπορεί, αρνητικά και όχι θετι­ κά πολλές φορές - συχνά διατυπώνεται η αντίρρηση με έλλειψη θέσης - αλλά αποσαφηνί­ ζονται οι υποθέσεις και διαγράφεται αχνά η πο­ ρεία παραγωγής θεωρίας. Στον έντονα διεκδικητικό χαρακτήρα που κιν­ δυνεύει να πάρει το φεμινιστικό κίνημα της επο­ χής και με αφορμή την αλλαγή του οικογενεια­ κού δικαίου που αποτελεί σημείο-αιχμή για την εποχή του, αντιπαραβάλλεται μια συνολικότερη πολιτική ρήξης, πολιτική που ανοίγει μέτωπο στην κυρίαρχη λογική της ισότητας και προβάλ­ λεται σαν λύση του γυναικείου ζητήματος. Η ισότητα δεν αρκεί και η ισονομία αποτελεί ψευ­ δαίσθηση, το «θεσμικό εργαλείο της καταπίεσής

μας ακονίζεται, μεταμφιέζεται ορθολογιστικά και γίνεται πιο ύπουλο και πιο μυθοποιητικό, αλλά θα βοηθήσει ίσως καλλίτερα στην αποκάλυ­ ψη της νομικιστικής ψευδαίσθησης που τόσες δυ­ νάμεις εγκλωβίζει». Στον συμπληρωματικό ρόλο του γυναικείου κινήματος - πάγια πρακτική της αριστερός - και στην υπαγωγή του σε κάθε τύπου ταξικές αναλύ­ σεις, αντιπαραβάλλεται από τη Σφίγγα η αντίθε­ ση των φύλων σαν εξίσου κυρίαρχη αντίθεση και προβάλλεται από τη Σκούπα η άποψη πως καταπιεστές και καταπιεζόμενοι έχουν αντικρουόμενα συμφέροντα και άρα αδυνατούν να συνυπάρ­ ξουν. 6 Παράλληλα αρχίζει να προβάλλεται η άποψη των κοινών συμφερόντων - επιθυμιών - προβλη­ μάτων - αναγκών των γυναικών ανεξάρτητα και πέρα από τάξεις. Μ’ άλλα λόγια εμπεδώνεται σε πολύ γρήγορο χρονικό διάστημα ο διαταξικός χαρακτήρας του κινήματος. Στην αντίπερα όχθη των γυναικών δε βρίσκεται κάποια φυλετικά μι­ κτή ταξική κοινωνική ομάδα, αλλά η ομοιογενής φυλετικά ομάδα των ανδρών οι οποίοι, ανεξάρ­ τητα από την ταξική τους θέση, προσπαθούν με την αντιπαράθεση, την καθοδήγηση, τη συνερ­ γασία να κρατήσουν τα προνόμιά τους ή να χει­ ραγωγήσουν τον αγώνα των γυναικών, να τον κρατήσουν στα «σωστά» κάθε φορά πλαίσια. «Η άρνηση αυτού του ανδρικού λόγου, της αν­ δρικής ματιάς, του ανδρικού μετρήματος του αγώνα μας είναι η προϋπόθεση της γυναικείας μα ς πάλης».21 Ανατροπή λοιπόν; Ναι, επιχειρείται αναμέ­ τρηση με όλο το θεωρητικό «συντηρητικό» ή «προοδευτικό» εποικοδόμημα της ανδροκεντρικής και ανδροκρατούμενης ανθρωπότητας. Αμ­ φισβητούνται οι αξίες ενός πολιτισμού που κρά­ τησε στο περιθώριο τις γυναίκες, τα δεδομένα μιας επιστήμης που δεν τις συμπεριέλαβε, τα ντοκουμέντα μιας ιστορίας που τις αγνόησε. Κύρια η Σκούπα αλλά και η Σφίγγα στρέφουν την προσοχή τους και στο παρελθόν, για να κα­ ταδείξουν τον σεξισμό στην ιστορία και τη λογο­ τεχνία, για ν’ αναζητήσουν τα ίχνη της γυναι­ κείας παρουσίας, για να γνωρίσουν τις εξεγέρ­ σεις των γυναικώ ν.8 Παράλληλα, η νέα θεματολογία που έχει εγκαινιάσει το πρώτο φεμινιστικό έντυπο της σύγχρονης περιόδου, η εφημερίδα της ΚΑΓ, πα­ γιώνεται και εμβαθύνεται. Υποστηρίζοντας τη θέση πως το ιδιωτικό είναι δημόσιο και το προ­ σωπικό πολιτικό, τα φεμινιστικά έντυπα της πε­ ριόδου αυτής ανοίγουν διάπλατα τις σελίδες τους στον λεγόμενο «ιδιωτικό» χώρο της κατα­ πίεσης των γυναικών, σπάζοντας αποφασιστικά και επιθετικά την παράδοση της σιωπής που είχε επιβάλει ο αριστερός πολιτικός λόγος. Έκτρω­ ση, αντισύλληψη, σεξουαλικότητα, βία ενάντια

58/αφιερωμα στις γυναίκες, βιασμοί, πορνεία καταλαμβάνουν κεντρικό χώρο στα φεμινιστικά έντυπα.29 Πολύ πιο χαρακτηριστικό για τα έντυπα αυτά είναι η παντελής έλλειψη θεμάτων που απασχολούσαν παραδοσιακά τα γυναικεία τμήματα των κομμά­ των ή τις γυναικείες οργανώσεις. Απουσιάζουν παντελώς οι αγρότισσες, οι κλωστοϋφαντουργίνες, οι παιδικοί σταθμοί. Απουσιάζουν επίσης τα θέματα εργασίας των γυναικών.30 Απουσία που δηλώνει τη ρήξη ανάμεσα σ’ ένα γυναικείο κίνημα παράρτημα της καθεστηκυίας πολιτικής δραστηριότητας και σ’ ένα φεμινιστικό κίνημα που επιχειρεί να βαδίσει σε καινούριους και δι­ κούς του δρόμους και που η παρουσία του γίνε­ ται πια αισθητή. Τα έντυπα πολλαπλασιάζονται, οι ομάδες πληθαίνουν στα πανεπιστήμια και στις γειτονιές, οργανώνονται συζητήσεις και η αλλαγή του Οι­ κογενειακού Δικαίου που δεσπόζει την εποχή γί­ νεται αφορμή για κριτική της οικογένειας και της πατριαρχίας, γίνεται το έναυσμα για την προβολή θέσεων από τη μεριά των φεμινιστριών που αφορούν όχι μόνο τους σχετικούς νόμους, αλλά συνολικότερα το θεσμό. Ανοίγουν θέματα όπως η μητρότητα και η βία μέσα στο γάμο, για να καταδειχθεί η υποτίμηση των γυναικών και η υποτέλειά τους, στον πιο «προνομιακό» χώρο τους. Είναι η εποχή των κινητοποιήσεων στους δρόμους της Αθήνας31 και της Θεσσαλονίκης.32 Είναι η εποχή του συντονιστικού οργάνου ,των γυναικείων ομάδων.33 Βρισκόμαστε στα 1980. Το σύνθημα: «Δεν είμαι του πατρός μου, δεν είμαι του αντρός μου, θέλω να ’μαι ο εαυτός μου» συ­ σπειρώνει γυναίκες πέρα και έξω από τους πρώ­ τους βασικούς πυρήνες των φεμινιστριών και ακούγεται όλο και πιο μαζικά.

Κύριο χαρακτηριστικό της περιόδου που ακο­ λουθεί είναι ο πολλαπλασιασμός των εντύπων που εκδίδονται από αυτόνομες φεμινιστικές ομάδες: Γυναικείοι Ψίθυροι, Καθρέφτης, Λάβρυς, Το μήλο και το φίδι από την σκοπιά της Εύας, Γαία, Λόγια, Θραύσματα, Φωνή της Γυ­ ναίκας, Νεφέλη, Μέδουσα και κοντά σ’ αυτά μπροσούρες, λογοτεχνικά ή επιστημονικά γυναι­ κεία περιοδικά - Υπατία, Ψάπφα - ή ειδικές εκ­ δόσεις. Οι τίτλοι των εντύπων συνεχίζουν στη «γραμ­ μή» που εγκαινίασαν η Σκούπα και η Σφίγγα και

Η ανάγκη επαναπροσδιορισμού η χρονιά αυτή της άνθισης διαδέχεται μια άλλη που φαινομενικά, τίποτα δε δείχνει να έχει αλλάξει. Οι κινητοποιήσεις συνεχίζονται και οι επέτειοι γίνονται αφορμή για προκηρύ­ ξεις, μπροσούρες κ.λπ. Στην ουσία όμως υπάρ­ χουν διαφορές που θα φανούν αργότερα καθαρά τόσο στα νέα έντυπα της περιόδου που ακολου­ θεί όσο και γενικότερα σ’ όλες τις εκφράσεις του κινήματος. Ήδη, τον Ιούλιο του 1981, βγαίνει το τελευ­ ταίο τεύχος της Σκούπας - του περιοδικού που σφραγίζει με την παρουσία του ολόκληρη την περίοδο - με εμφανή τα αδιέξοδα, που εντοπίζο­ νται και αποδίδονται ωστόσο στη λειτουργία της ομάδας-συντακτικής επιτροπής του.34 Το δεύτερο τεύχος της Σφίγγας δεν καταφέρ­ νει να δει το φως της δημοσιότητας. Η ομάδα έχει διαλυθεί πριν την έκδοση του δεύτερου τεύ­ χους.

Τ

μαρτυρούν τη διάθεση διαχωρισμού από οποιονδήποτε άλλο καθιερωμένο τύπο παρέμβασης στο χώρο του τύπου. Η εμφάνιση των εντύπων είναι ωστόσο διαφο­ ρετική απ’ αυτήν της προηγούμενης περιόδου. Τα έντυπα είναι πιο πρόχειρα και η προχειρότη­ τα αυτή προβάλλεται συχνά επιθετικά: «Ακόμα δεν έχουμε σκοπό να αποδεχτούμε και να βρα­ βευτούμε με το “γυναικείο NOBEL” αλλά απλά εξοργιζόμαστε...»35 ή «...ο σκοπός μας δεν είναι να βγάλουμε ένα “τέλειο” περιοδικό, αλλά να βάλουμε...».36 Αρχίζουν να διαφαίνονται, μάλ­ λον, κάποιες πρώτες αγωνίες. Από τη σιωπή που ξεπροβάλλει απειλητική, ίσως, είναι καλύτερη η προχειρότητα. Η θεματολογία μένει σταθερή στον βασικό κορμό της, έτσι όπως έχει διαμορφωθεί στην προηγούμενη περίοδο, σεξουαλικότητα έκτρωση, αντισύλληψη, βία και βιασμοί, με αρκετές επα­ ναλήψεις. Έχουμε ωστόσο και καινούρια θέμα-

αψιερωμα/59 τα που από τη μια εκφράζουν προσπάθεια διεύ­ ρυνσης της «κλασικής» φεμινιστικής θεματολο­ γίας3' από την άλλη προσπαθούν ν’ απαντήσουν στα ερωτηματικά που έθεσε η παρουσία του σύγ­ χρονου φεμινιστικού κινήματος στην Ελλάδα3®, όσο και τα καινούρια πολιτικά δεδομένα της εποχής. Χαρακτηριστικό του τελευταίου είναι το άρθρο της Γαίας: «Γυναίκες, μεταρρυθμίσεις και “αλλαγή”». «Αν θέλουμε να είμαστε ειλικρινείς είναι μάλλον δύσκολο να μιλήσουμε για κατα­ κτήσεις και νίκες του κινήματος (εννοεί τις μεταρυθμίσεις του ΠΑΣΟΚ)... Εμφανίζεται εδώ λοι-

πόν ένα παράδοξο, ένα "γιατί” που μας αναγκά­ ζει να -ψάξουμε λίγο την πολιτική του ΠΑ­ ΣΟΚ».39 Σχηματικά θα λέγαμε πως διαγράφεται μια πορεία με πολλαπλές επιστροφές στα σημεία εκ­ κίνησης και με προσπάθειες ανοίγματος στο χώ­ ρο της πολιτικής, με τη στενή έννοια, με νέους, φυσικά, όρους. Ενώ δηλαδή διατηρείται η γκά­ μα των ιδιωτικών θεμάτων που έχουν αναδειχθεί σε δημόσια, επιχειρείται να διαβαστεί ξανά η σχέση «δημόσιας» σφαίρας και των διαδραματι­ ζόμενων σ’ αυτήν με την κατάσταση των γυναι­ κών και του κινήματος. Το εγχείρημα μοιάζει να μην αποδίδει. Οι φεμινίστριες που το επιχειρούν αφού έχουν καταγγείλει τα κόμματα της αριστε­ ρός και έχουν καταδείξει πως ο μόνος δρόμος για την απελευθέρωση των γυναικών περνάει αποκλειστικά μέσα από το αυτόνομο γυναικείο κίνημα, φαίνονται εγκλωβισμένες στη λογική της αριστερός και την πολιτική θεωρία της, επανα­

λαμβάνονται σε ταξικές αναλύσεις εμπλουτισμέ­ νες λιγότερο ή περισσότερο με το φεμινισμό. Για να δηλωθεί π.χ. η θέση σχετικά με τις μεταρρυθ­ μίσεις του ΠΑΣΟΚ, ανασύρεται απ’ το ιδεολογι­ κό οπλοστάσιο της αριστερός η επιχειρηματολο­ γία: «δεν λέμε ότι οι όποιες μεταρρυθμίσεις είναι από χέρι "κακές”, λέμε απλά ότι δεν πρόκειται να ικανοποιηθούμε με την αστική ισότητα, τη συμμετοχή στην εξουσία, την αναρρίχηση στην καπιταλιστική ιεραρχία»40 ή «η κοινωνία που θέ­ λουμε δεν θα ’ρθει με μεταρρυθμίσεις, γι’ αυτό δεν είμαστε σοσιαλδημοκράτισσες».41

Πουθενά δε φαίνεται να αμφισβητείται ότι «καπιταλισμός και ανδροκρατία είναι οι δυο σύμμαχοι δυνάστες της γυναίκας».42 Αντίθετα επαναλαμβάνεται σε κάθε ευκαιρία ο ταξικός χαρακτήρας της κοινωνίας και επιχειρείται η σύνδεση μαζί του. Παράλληλα εμφανίζεται το άγχος της μαζικότητας του κινήματος. Η Φωνή της Γυναίκας δηλώνει ξεκάθαρα και με κεφα­ λαία πως «η επίλυση των τεράστιων προβλημά­ των της γυναίκας είναι μια σκληρή και μακρο­ χρόνια πάλη που απαιτεί την ύπαρξη ΕΝΟΣ Μ ΑΖΙΚΟΥ κινήματος που δε θέλει να αντιπρο­ σωπεύει μια φωτισμένη μειοψηφία γυναικών που έχει...»43 Τα καλέσματα στις γυναίκες πληθαί­ νουν: «Γυναίκες! Επιτέλους πρέπει να ξυπνήσου­ με! Να κάνουμε το “θέλω” μας πραγματικότητα. Να αμφισβητήσουμε... να ζήσουμε... να αντιδράσουμε, ν’ αναζητήσουμε, να πιστέψουμε, να... να»44. Τα Θραύσματα βγαίνουν στο δρόμο με ερωτηματολόγια και ατζέντες45 και απευθύνουν

60/αφιερωμα «καλέσματα στις φίλες της Κυψέλης»46. Τα «Λό­ για», αν και λιγότερο “αγχωμένα” καλούν σε «συνάντηση κάθε Πέμπτη στις 6.30 μ.μ.»47 Τα αδιέξοδα είναι πλέον ορατά και οι καιροί δύσκολοι. Τα ερωτήματα πολλά και αναπάντητα και οι επικλήσεις ή η αναζήτηση της μαζικότητας η εύκολη λύση. Μια διαφορετική νότα είναι η Λάβρυς που αντιπροσωπεύει τη λεσβιακή σκοj/ιά.48 Κρίση λοιπόν; Τα Λόγια υποστηρίζουν πως πρόκειται ίσως για «μιας άλλης μορφής πο­ Σημειώσεις 1. Π.χ. Σφίγγα.

2. Π.χ. Μπροσούρες της «Ομάδας Γυναικών Νομικής», αρ.

1, Οκτώβρης ’79, Αθήνα, αρ. 2, Ιούνης ’79, Αθήνα, αρ. 3, Γενάρης ’80, Αθήνα, αρ. 4, Μάρτης ’80, Αθήνα, αρ. 5, Μάης ’80, Αθήνα, αρ. 6, Μάρτης ’81, Αθήνα.

3. Εφημερίδα Για την απελευθέρωση των γυναικών αρ. φ. 1, Φλεβάρης ’78, «Η εφημερίδα που θέλουμε», αελ. 2.

4. Ο.π. αρ. φ. 2, Ιούνης 78, «Διακήρυξη της Κίνησης για την απελευθέρωση των γυναικών», σελ. 12.

5. Ο.π.

6. Ο.π.

7. Ο.π., αρ. φ. 1, Φλεβάρης ’78, «Η εφημερίδα που θέλου­ με», σελ. 2.

9. Ο.π. αρ. φ. 4, Νοεμ.-Δεκ. ’78, «Απάντηση στη Σύγχρονη Γυναίκα», σελ. 12.

10. Ο.π. αρ. φ. 2, «Διακήρυξη της ΚΑΓ», σελ. 12.

11. Ο.π. αρ. φ. 4, «Απάντηση στη “Σύγχρονη Γυναίκα”», σελ.

12.

12. Ο.π. αρ. 4, Νοεμ.-Δεκ. ’78, σελ. 12.

13. Σκούπα, για το γυναικείο ζήτημα. Εκδίδεται από 9μελή συντακτική επιτροπή: Έφη Αβδελά, Φανή Ζιώγια, Λήδα Μοσχονά, Μαριλίξα Μητσού-Παππά, Γεωργία Παπαγεωργίου, Μαρίνα Παπαγιαννάκη, Ίντα Φλωρεντίν, Ά ν­ να Φραγκουδάκη και Αγγέλικα Ψαρρά. Πέντε συνολικά τεύχη: Το πρώτο τον Ιανουάριο του 1979, το δεύτερο τον Ιούνιο του 1979, το τρίτο το Δεκέμβριο του 1979, το τέ­ ταρτο τον Ιούλιο του 1980 και το πέμπτο τον Ιούλιο του 1981. Βγαίνει σε 5.000 αντίτυπα και σήμερα είναι εξαντλη14. Σφίγγα, φεμινιστικά και άλλα. Εκδίδεται από ομάδα γυ­ ναικών μερικές από τις οποίες προέρχονται από την «Κί­ νηση για την απελευθέρωση των γυναικών» και άλλες από την «Ομάδα νομικής». Εκδίδει 1 μόνο τεύχος τον Ιούλιο του 1980 σε 3.000 αντίτυπα τα οποία και εξαντλούνται.

15. «“Θηλυκό μυαλό στα προβλήματα του Δήμου” : Γυναίκες και δημοτικές εκλογές», Σκούπα, αρ. 1, σελ. 74.

16. Βλέπε σχετικά: «Το ιδεολογικό περιεχόμενο του “γυναικεί­ ου” τύπου. Μια πρώτη προσέγγιση», Σκούπα, αρ. 1, σελ.

66-73· «“θηλυκό μυαλό στα προβλήματα του Δήμου”: Γυ­ ναίκες και δημοτικές εκλογές», στο ίδιο, σελ. 74-77· «Γυ­ ναικεία φύση και νοικοκύρεμα: από τις συνεντεύξεις των γυναικών υποψηφίων», στο ίδιο, σελ. 78-79· «Περί διαφο­ ράς». στο ίδιο, αρ. 3, σελ. 14-36- «Ειδική φύση της γυναι­ κείας καταπίεσης» Σφίγγα, σελ. 37-40· Βλέπε και «Σχόλιο σε όσα γράφονται για το γυναικείο» Σκούπα, αρ. 4. σελ. 34-39.

17. ΟΓΕ,ΕΓΕ,ΚΔΓ.

18. «Η παρωχημένη επικαιρότητα του ελληνικού φεμινισμού» Σκούπα, αρ. 3, σελ. 97.

19. Στο ίδιο.

20. Βλέπε τη σχετική ανάλυση για την επίκληση της αυτονο­ μίας από τη μεριά της ΚΔΓ. «Η αυτονομία για τη μοναδι­ κή οργάνωση που την επικαλείται (την Κ.Δ.Γ.) καταργείται στην πράξη και όχι μόνο σ' αυτή. Η αποκόμιση κομμα­ τικού ή ατομικού όφελους θολώνουν κι ελαττώνουν τις

ρεία ».49 «Σήμερα το κίνημά μας βρίσκεται σε κρίση» είναι η άλλη απάντηση. 0 Είναι το τέλος της περιόδου που εξετάζεται στα πλαίσια αυτού του άρθρου. Έχει μεσολαβή­ σει η Πανελλαδική Συνάντηση Γυναικών στη Θεσσαλονίκη τον Οκτώβριο του 1984. Σ’ αυτή τη συνάντηση έχουν διαπιστωθεί τα αδιέξοδα. Οι όροι: «κρίση», «κάμψη», «αναδίπλωση», «ύφε­ ση», «καμπή» έχουν μπει στην ημερήσια διάταξη των συζητήσεων. Αναζητούνται τα αίτια... Η συζήτηση δεν έχει ολοκληρωθεί... συνεχίζεται... ήδη περιορισμένες γι’ αντικειμενικούς λόγους δυνατότη­ τες». Στο ίδιο. «Σχόλιο...» Ο.π., σελ. 39. «Γέννηση του γυναικείου κινήματος», Σφίγγα, σελ. 35-37. «Σχόλιο...» Ο.π., σελ. 37. Σφίγγα, σελ. 43. Παπαγιαννάκη Μαρίνα: «Ισονομία: Μια ψευδαίσθηση», Σκούπα, αρ. 2, σελ. 96. Βλέπε επίσης «Ενάντια στην ισό­ τητα», Σφίγγα σελ. 75-77.

26. «Γέννηση...» Ο.π. και «Σχόλιο...».

27. «Σχόλιο...» Ο.π., σελ. 45.

28. Βλέπε Χατζή Τασία: «Η παρουσία της Ελληνίδας μέσα στην απουσία», Σφίγγα, αελ. 57-66. Βλέπε επίσης Σκούπα αρ. 1, σελ. 5-17· αρ. 2, σελ. 3-33, αρ. 3, σελ. 3-13, αρ. 4, σελ. 3-7, αρ. 5-11.

29. Βλέπε π.χ. το αφιέρωμα της Σκούπας, αρ. 2, σελ. 34-65.

30. Εξαίρεση το τελευταίο τεύχος της Σκούπας: «Εργασία: λύ­ ση των προβλημάτων ή αφετηρία του προβληματισμού», σελ. 50-54.

31. Βλέπε «Η οικογένεια, το οικογενειακό δίκαιο και μια γυ­ ναικεία ομάδα» έκδοση ομάδας γυναικών, χ.σ.

32. Μάρτης 1980: Συγκέντρωση στα Προπύλαια. Πορεία στη Θεσσαλονίκη. Οκτώβριος-Νοέμβριος 1980: Κινητοποιή­ σεις για το οικογενειακό δίκαιο και ενάντια στη βία και στους βιασμούς.

33. Στο συντονιστικό αυτό που δημιουργείται μετά τη συγκέ­ ντρωση στα Προπύλαια στις 7/3/80 συμμετείχαν οι ομάδες γυναικών Νομικής, Φιλοσοφικής, Ιατρικής, Παντείου, ΑΣΟΕΕ, Βιολογικού, ΚΑΤΕΕ, η Ομάδα πρωτοβουλίας γυναικών Πειραιά, η Ομάδα γυναικών Πειραιά, Νέας Σμύρνης, Φαλήρου, η Σφίγγα, η Σκούπα, η Εκδοτική Ομάδα Γυναικών, η αυτόνομη ομάδα ομοφυλοφίλων γυ­ ναικών, η ομάδα γυναικών ΟΤΕ, η ΚΔΓ κ.ά.

34. Βλέπε Σκούπα, αρ. 5, σελ. 4.

35. Γυναικείοι Ψίθυροι, αρ. 1, χ.σ.

36. Γαία, αρ. 1, Ιούνης ’83, σελ. 1.

37. Βλ. «Γυναίκα και Πόλη, φεμινιστική οπτική στην Αρχιτε­ κτονική». Το μήλο και το φίδι απ’ τη σκοπιά της Εύας, αρ. 1, Ιανουάριος 1982, σελ. 1. Και «Φεμινισμός και Οι­ κολογία», στο ίδιο, αρ. 2, σελ. 1 και 6.

38. Βλ. «...για τη δημιουργία ομάδων αυτοσυνείδησης», Γαία, αρ. 1, σελ. 4 και «Παρελθόν, παρόν και μέλλον», στο ίδιο, σελ. 25-26.

39. Γαία, αρ. 1, σελ. 21.

40. «Γυναίκες, μεταρρυθμίσεις και “αλλαγή”», Γαία, αρ. 1, σελ. 23.

41. Ο.π.

42. Φωνή Γυναίκας, αρ. 1, Μάρτιος 1984, σελ. 1.

43. Ο.π.

44. Γυναικείοι ψίθυροι, αρ. 2, σελ. 2.

45. θραύσματα, αρ. 1, σελ. 3.

46. Ο.π. σελ. 4.

47. Λόγια, αρ. 1, σελ. 1 και αρ. 4 σελ. 1.

48. Λάβρυς: βγάζει συνολικά 3 τεύχη: το πρώτο το Μάρτιο του ’82, το δεύτερο τον Δεκέμβρη του ’82 και το τρίτο το Μάρτιο του ’83.

49. Λόγια, αρ. 4, σελ. 1.

50. Γαία, αρ. 2, σελ. 5.

21.

22.

23.

24.

25.

αφιερωμα/61

Ά ν ν α Μαρκουλιδάκη - Ά ν ν α Μιχοπούλου

Ελληνική βιβλιογραφία για το γυναικείο ζήτημα

(και για 6,τι έχει σχέση με την πραγματικότητα των γυναικών) Ο λίγα... περί του πώς και του γιατί Πρόκειται για μια πρώτη παρουσίαση μιας βιβλιογραφίας που στοχεύει να καλύψει όσο το δυνατόν πληρέστερα την όποια παρουσίαση των γυναικών και του γυναικείου ζητήματος στην ελληνική βιβλιογραφική παράδοση. Παρα­ θέτουμε τον πλήρη κατάλογο των θεμάτων στα οποία αναφέρεται η βιβλιο­ γραφική μας δουλειά και ενδεικτικά τη σχετική με ορισμένα από τα θέματα βιβλιογραφία*. δουλειά αυτή συνδέεται άμεσα με την τε­ τράχρονη, ήδη, συνεχή παρουσία μας στο «Βιβλιοπωλείο των γυναικών» και ειδικότερα με την επίμονη (και επίπονη!) ενασχόλησή μας με το αρχείο του. Στα τέσσερα αυτά χρόνια, είδαμε ότι τόσο οι απλές αναγνώστριες/ες, όσο και αυτές/οί που ασχολούνται με την έρευνα, συναντούν μεγάλες δυσκολίες στα διαβάσματά τους εξαιτίας της ελάχιστης, διάσπαρτης ή - συχνά - ανύπαρκτης βιβλιογραφίας γύρω από μια σειρά από θέματα που άπτονται του γυναικείου. Μοναδικά βοηθή­ ματα μέχρι σήμερα αποτελούσαν μόνο οι μικρές βιβλιογραφίες που παραθέτουν οι συγγραφείς σχετικών άρθρων και βιβλίων, ένα βιβλιογραφι­ κό δελτίο που είχε κυκλοφορήσει και κάποιες άλλες μικρές γυναικείες βιβλιογραφίες που δημοσιεύθηκαν κατά καιρούς σε γυναικεία έντυπα

Η

και αλλού. Το αποτέλεσμα είναι ότι αναγκάζο­ νται οι περισσότερες/οι να αρχίσουν τη μελέτη τους σχεδόν από το μηδέν, ενώ οι παλαιότερες εκδοτικές προσπάθειες είτε αγνοούνται, είτε μέ­ νουν χωρίς συνέχεια. Το φαινόμενο αυτό συν­ δέεται άμεσα με τη γενικότερη απουσία στην Ελ­ λάδα καταγραμμένου και καταταγμένου βιβλιο­ γραφικού υλικού (εργογραφιών, αναλυτικών και θεματικών βιβλιογραφιών κ.λπ.) - και μάλιστα για τα χρόνια πριν από το 1970. Έτσι μας γεννήθηκε η ιδέα για τη σύνταξη αυ­ τής της βιβλιογραφίας, δουλειά που ξεκίνησε το φθινόπωρο του ’86, κράτησε πάνω από ένα χρό­ νο και δεν τη θεωρούμε ακόμα τελειωμένη. Τη μεγαλύτερη δυσκολία παρουσίασε η συλλο­ γή των τίτλων. Οι βιβλιογραφικοί κατάλογοι της Ομοσπονδίας Εκδοτών, εκδίδονται μόνο από το 1981 και εξής, πράγμα που δυσκολεύει τη συγκέ-

* Οι πλήρεις βιβλιογραφικοί κατάλογοι θα κυκλοφορήσουν σε Γύχη από το «Βιβλιοπωλείο Γυναικών».

62/αφιερωμα ντρωση προγενέστερων τίτλων, ενώ η ελλιπής καταχώριση των ιδιωτικών εκδόσεων και η πε­ ριορισμένη διακίνηση πολλών βιβλίων αποτε­ λούν εμπόδια σχεδόν ανυπέρβλητα. Καταφύγα­ με, λοιπόν, στον Βιβλιογραφικό Οδηγό 1981 (έκ­ δοση: Σύνδεσμος εκδοτών βιβλίου, Αθήνα 1983) στον Ιο, 2ο και 3ο Οδηγό Βιβλίου (της Πανελλή­ νιας Ομοσπονδίας Εκδοτών-Βιβλιοχαρτοπωλών, 1982, 1983 και 1985 αντίστοιχα), στα βιβλιογρα­ φικά δελτία του βιβλιοπωλείου «Ενδοχώρα» (Νοέμ. ’85 - Ιούλιος ’86), στη βιβλιογραφία Μι­ κρασιατική εκστρατεία - ήττα - προσφυγιά 1919-1978 του Π. Χατζημωνή, Ερμής, Αθήναι 1980, και τέλος στις βιβλιογραφίες που παραθέ­ τουν οι συγγραφείς διαφόρων βιβλίων, σε δημο­ σιεύσεις στον τύπο, καθώς και., στις προσωπικές βιβλιοθήκες των φίλων μας. Συμπεριλάβαμε βιβλία που διαπραγματεύο­ νται άμεσα το θέμα της θέσης της γυναίκας, αλ­ λά και κατηγορίες βιβλίων που δείχνουν έμμεσα τη γυναικεία πραγματικότητα, όπως οδηγούς καλής συμπεριφοράς ή σεξουαλικότητας, ενδει­ κτική λογοτεχνία, παραφιλολογία κ.λπ. (Ση­ μειώνουμε εδώ ότι έχουμε προχωρήσει και στη συγκέντρωση στοιχείων για βιβλία που αν και έχουν κάποιο άλλο θέμα, περιλαμβάνουν κεφά­ λαια ή στοιχεία που μας αφορούν. Επίσης σκο­ πεύουμε να αποδελτιώσουμε τα γυναικεία περιο­ δικά. Επειδή, όμως, θεωρούμε ότι η δουλειά μας σ’ αυτή την κατεύθυνση δεν έχει φθάσει σε ικα­ νοποιητικό σημείο, δεν συμπεριλάβαμε παρά ελάχιστες απ’ αυτές τις παραπομπές στην τωρινή μας έκδοση.) Θεωρήσαμε σκόπιμο να μη θέσουμε κανένα χρονικό όριο. Εφόσον είναι αδύνατον, τουλάχι­ στον προς το παρόν και με τα μέσα που διαθέ­ τουμε, να εξαντλήσουμε τη συγκέντρωση του υλικού μιας συγκεκριμένης εποχής, προτιμήσαμε να δημοσιεύσουμε όλο το υλικό που ήρθε στα χέ­ ρια μας, σε βάρος, ίσως, της επιστημονικής αυ­

Τα θέματα της βιβλιογραφίας Α . Καταπίεση και απελευθέρωση α) αναδρομές 1. Μητριαρχία 2. Η γυναίκα μέσα στο χρόνο 6) αναλύσεις 1. Οικονομικοπολιτικές 2. Μαρξιστικές 3. Ελληνικών αριστερών κομμάτων 4. Ξένων αριστερών κομμάτων γ) Συνείδηση κ α ι συνειδητοποίηση 1. Α πόψεις σχετικά με τη γυναίκα, τις σχέσεις των δύο φύλων και το φεμινισμό.

2. Η διαμόρφωση της ανδρικής συνείδησης

στηρότητας, αλλά σε όφελος, θέλουμε να ελπί­ ζουμε, της μελλοντικής έρευνας, για την οποία μια τέτοια βιβλιογραφία μπορεί να αποτελέσει την αφετηρία. Δίνεται, έτσι, ταυτόχρονα μια διαχρονική εικόνα της εκδοτικής δραστηριότη­ τας γύρω από θέματα που μας ενδιαφέρουν. Η ταξινόμηση των τίτλων παρουσίασε αρκετές δυσκολίες, κυρίως λόγω των θεματικών τους επι­ καλύψεων. Προσπαθήσαμε να δημιουργήσουμε κατηγορίες ευρείες όσο και εύχρηστες. Κάθε τίτ­ λος αναφέρεται μια μόνο φορά και σε μια μόνο κατηγορία. (Και μια επιφύλαξη:'Η καταχώριση των βι­ βλίων έγινε με βάση τους τίτλους τους. Επειδή είναι φύσει αδύνατον να έχουμε προσωπική αντίληψη για το περιεχόμενο όλων, δεν απο­ κλείεται να έχουμε παραπλανηθεί στη θεματική κατάταξη μερικών απ’ αυτά). Επειδή όλη αυτή η εργασία έγινε κάτω από αρκετά αντίξοες συνθήκες (η αρχική καταγραφή γίνεται με το χέρι, με αποτέλεσμα, ανάμεσα στ’ άλλα, υπερκοπώσεις και τενοντίτιδες!) και κάτω από πίεση χρόνου - μια και είμαστε εξαιρετικά πολυάσχολες - δεν καταφέραμε να επεξεργα­ στούμε και να σχολιάσουμε το υλικό μας, π.χ. δεν παραθέσαμε δίπλα στους τίτλους ενδείξεις σχετικά με τις πηγές μας, ούτε αξιολογικά σχό­ λια, ούτε εάν το κάθε βιβλίο κυκλοφορεί ακόμα ή είναι εξαντλημένο. Θέλουμε, πάντως, να πιστεύουμε ότι έστω και σ’ αυτή την πρώτη της μορφή, η βιβλιογραφία αυτή θα βοηθήσει στη διάδοση και τη διεύρυνση του προβληματισμού γύρω από το γυναικείο ζή­ τημα, στη μελέτη και τη συγγραφή σχετικών κει­ μένων και θα αποτελέσει κίνητρο τόσο για τη δη­ μιουργία, μιας πιο πλατιάς, θεωρητικής υποδο­ μής στο χώρο μας, όσο και για αυτενέργεια και δράση!* θ α θέλαμε να ευχαριστήσουμε ιδιαίτερα τις φίλες και τους φίλους που μας βοήθησαν με τίτλους και βιβλία. Θα δεχόμασταν με χαρά και στο μέλλον πληροφορίες και υλικό.

3.

4. δ) 1.

2. ε) 1.

2.

3.

Η διαμόρφωση της γυναικείας συνείδησης Βιωματικά για την καταπίεση Φ εμινισμός Βιωματικά και θεωρητικά για την επανάσταση και την απελευθέρωση Φεμινισμός και πολιτικές ιδεολογίες Το κίνημα Χειραφέτηση-σουφραζέττες-ξένες φεμινίστριες Παλιές οργανώσεις Νεότερες οργανώσεις

Β. Βία-βιασμοί. Γυναικεία εγκλη ματικότητα-πορνεία α) β ία-βιασμοί-εγκλήματα κατά των ηθώ ν 6) Α υτοδικία-Α υτοάμυνα γ) Ε γκ λή μ α τα γυναικώ ν-Φ υλακές

αφιερωμα/63 δ) Πορνεία

Γ. Σεξουαλικότητα α) Γενικά 6) Καταπίεση 1. Taboo. Φετίχ. Γλώσσα και Τραγούδια 2. Απαγορευμένοι έρωτες 3. Ομοφυλοφιλία 4. Χριστιανική Ηθική, έρως και αγαμία γ) Απελευθέρωση 1. Σεξουαλική Επανάσταση 2. Για την απελευθέρωση της γυναικείας σεξουαλικότητας 3. Σεξουαλική διαπαιδαγώγηση-Σέξουαλικοί οδηγοί δ) Έ ρω τας 1. Σεξ και συναίσθημα. Συμπλέγματα 2. Γοητεία-κατακτήσεις 3. Έρως-Οι σχέσεις του ζευγαριού 4. Ερωτική παραφιλολογία ε) Ερωτισμός 1. Έρωτας-Ερωτισμός στην τέχνη 2. Πορνογραφία στ) Το γυναικείο σώμα σαν ερωτικό αντικείμενο 1. Πορνό 2. Γυμνό-Διαφήμιση-Μόδα

Δ . Αντισύλληψη-έκτρωση α) Δ ημογραφικό πρόβλημα-Πολύτεκνοι 6) Ο ικογενειακός προγραμματισμός-Αντισύλληψη γ) Έ κτρωση 1. Απόψεις 2. Νομοθεσία

Ε . Φ υσιολογία α) Γενικά 6) Ο δηγοί Υγείας και Ο μορφιάς γ) Παθήσεις δ) Λειτουργίες 1. Μαιευτήρες-Γυναικολόγοι 2. Εγκυμοσύνη-Τοκετός-θηλασμός I. Φυσιολογία-Οδηγοί II. Τέχνη και παράδοση 3. Στειρότητα-Μέθοδος Τεχνητής ΑναπαραγωγήςΕμβρυολογία 4. Δαρβίνος και θεωρία εξέλιξης

ΣΤ. Ψ υχολογία Ζ. Μ ητρότητα-Πατρότητα α) Εμπειρίες και θεσμοί 6) θ ε τ ά πα ιδιά γ) Π αιδαγω γική για γονείς 1. Θεωρία και οδηγοί 2. Η άποψη των παιδιών δ) Εγκυκλοπαίδειες γ ια γυναίκες και γονείς

6) Η ιδεολογία του γάμου και της οικογένειας 1. Θρησκεία 2. Φιλοσοφία, Ηθική γ) Αναλύσεις 1. Οικογένεια, Οικονομία, Κοινωνία και εκπαί­ δευση 2. Εξουσία και Ψυχοπαθολογία της οικογένειας 3. Για τις σχέσεις του ζευγαριού μέσα στο γάμο 4. Πολιτική Οικονομία του νοικοκυριού-κατοικία, μαγειρική, κατανάλωση 5. Η ελληνική οικογένεια δ) Σ ύνταγμα και Οικ. Δ ίκαιο 1. Το Σύνταγμα, ο γάμος και η ισοτιμία 2. Αρχαία Οικογενειακά δίκαια 3. Ξένα οικογενειακά δίκαια 4. Το Οικ. Δίκαιο στη νεότερη Ελλάδα ε) Ειδικότερα θέματα και νομικές ρυθμίσεις 1. Εγκλήματα στα πλαίσια του γάμου 2. Προίκα. Οικονομικές και κληρονομικές σχέ­ σεις μεταξύ συζύγων 3. Διεύθυνσις του οίκου-δικαιοδοσίες συζύγων 4. Διαζύγιο 5. Πολιτικός γάμος-εξώγαμη συμβίωση. Οικογέ­ νειες με ένα γονέα στ) Ο ικογένεια κ αι εργασία 1. Γενικά 2. Η θέση της Ελληνίδας στη νομοθεσία, την οι­ κογένεια και την εργασία στ) Νεότερη Ελλάδα ζ) Μικρασιατική καταστροφή-Κατοχή η) Ελληνική Αντίσταση θ) Κατασκοπείες-Αιχμαλωσίες-Απελευθερωτικά κινήματα

θ . Γυναίκα και εργασία α) Γενικά 6) Μετανάστευση

I. Γυναίκες και πολιτική α) Γενικά β) Προσωπικότητες γ) Γυναικεία Πολιτική θεωρία δ) Γυναικεία Πολιτική δράση: Εξορίες, φυλακές, βασανιστήρια, μελέτες

ΙΑ. Οι γυναίκες μέσα στο χρόνο α) Α ρχαίοι πολιτισμοί 6) Μεσαίωνας-Αναγέννηση γ) Βυζάντιο δ) Τουρκοκρατία 1. Κοινωνική οργάνωση και Δίκαιο 2. Λόγος, ήθη, έθιμα 3. Η γυναίκα κατά περιοχές 4. Ενδυμασία 5. Χειροτεχνία-Υφαντική 6. Κατοικία-Εργασία 7. Προσωπικότητες ε) Στην επανάσταση του 1821

Η. Γάμος-οικογένεια

ΙΒ. θρησκεία

α) Α ρχαία και νεότερα ήθη και έθιμα

α) Α ρχαίες και Ανατολικές Θρησκείες-Μαντική

64/αψιερωμα 6) Σ χολικά εγχειρίδια οικιακής οικονομίας γ) Γυναίκες Π α ιδα γω γοί. Π αιδική λογοτεχνία α πό γυναίκες

6) Χριστιανισμός

ΙΓ. Παιδεία α) Γυναίκες και Π αιδεία

ΙΑ. Επιστήμη-φιλοσοφία

Φυσιολογία Στειρότητα-Μέθοδοι Τεχνητής Αναπαραγωγής-Εμβρυολογία

ΈθιμαγάμουΚωσταραζίουΚοζά­ νης. ρρσαηβ.ώνεςκαιγάμοιμικρήςηλι­ κίας.ΛαογραφικήεξΑ έτα ονς. του παλιού καιρού. ΛαογραφίαπεριοχήςΓρεΓ βεάνμώ Αρήβαμνείτικ γιώτικος. Λαογραφικ λέτηο,ςγάμος. ΟκουντουρΟ « Γ ά μ πολκεομινικάόςτο -ευπικσήτοδειχιοεία ςρησΟ κμευητικ αοκςα»ι,τα σθτα ρικόάςέσπτα η. ριζίτικ ημοστικ άτραγούδιατης(Θεσσα­ λκία αγοογύενδΔεια οινς,ωντόικμή6κ'.αιΤορικ ιακήχετικ ζωήά.μετηθρησκευτική, ΚρΑηιτικ όςίΓγάάμμοοςυαντιλήψειςτωναρ­ περ χαίωνΕλλήνω ν , Ογόμοςπαράτοιςαρχαίοις Έλλησιν, Ζάττας Παντελής, Καστοριά 1978, 28 σ. (ιδιωτική) Θανάτσης Γιώργος, Αθήνα 1983,154 σ. Καραπατάκης Κώστας, Αθήναι 1960, 192 σ. (ιδιωτική). Λιάπης Βαγγέλης, Αθήνα 1980, σ. 152 (Πορεία) Μακρής Χρήστος,

Υπεύθυνηγονιμότητακαι υγεία. ητήγονιμοποίηοιςκαι ΟρθόδοξοςΧριστιανικήΕΤλολΤάεζςχή.ντη ματηςΤεκνογονίας. οκυνήγι τηςγο­ νιμότητας, ΜαθήματαεμβρυολογΤ ίας, 2 Κυβερνητική και βιολογία, Γόνιμεςκαιστείρεςημέρεςτηςγυναίκας, Τοπαιδί τουδοκιμαστικούσωλήνα. σικήεμβρυολογίακαισυγγενείςανωμα­ Προίκα. Οικονομικές και λίες, ΒαΗ κληρονομικές σχέσεις μεταξύ στειρότης, των συζύγων απκοαυι, ομοίωση. Ηκλωνική τηςπροικόςκατάτοΑρχαίο αναπαραγωγήΚ εναότ’ςεαικ νθόρνώ Ελλ.Δίκαιο. Οθεσμό.,ςΗ αναμόρτα φω ηρυονοοι­­ Α π ό το σ π έ ρ μ α σ το ν ε ο γ ν ό . Η α ν θ ρ ώ π ιν η μκικ ρσρηύθτω μισνηκςλτο περιπέτεια, ογώ εννεσιαχκέσοεύω δνικσατα ίουπ,λαίσιαΟτηπςρμαετή ρ ιο ς γ ά μ ο ς , Ηπροέλευσιςτηςζωής, Αιπερα ιουσκια κοίσχέσεις ασγω στηγεΓνεεντικ ετικ τάντο εσω στηριακέΕςισα κήγσήεις ήςή, το 2υανθρώπου. Εργα­ κτω όνδσιευθζνύέγςωδνίκκααιο μετά τοτενρικ Ν.όν13δ2ίκ 918ιο 3. αιτοιδιωτι­ Γενετική, σ.εις132κ9α1ι83ο,ικονοΠοιο ςθαυ’ρπγρεπετηνςαζπω αί­ μικαίσυνέπειαιμετάτηνΣέυκζδυογικ σινέςτοσυχέΝ ξκεαιιτοούλοίν τοευι γΘ εούτο ;Η ια μέτε λλχοννητή τουδηαμνιο θρώπου. ής Η π ρ ο ίκ α , έ ν α κοινωνικό-οικονομικόπρόβλημα. Δανέζη Ι.-Τριχόπουλου, Δ. Ανάτυπο, τόμ 6, τευχ. 1, 1978 (Ιπποκράτης) Μ αντζουνέας Ευάγγελος, Αθήνα 1982/ 24 σ. Παπακώστας Σεραφείμ, Αθήνα, 160 σ. (Ζωή) Παπαναστασίου-Σπυριδογιαννάκη, (Καραμπερόπουλος) Τσοΰμας Σ., τόμ. 1971, (Παρατηρητής) Goudot-Perrot Andree, (Ζαχαρόπουλος Ε. & Μ.) Κνάους, (Δ ί­ φρος).

Brown Lesley, Αθήνα 1981, 242 σ. (Krishna).

Moore Κ., (μτφρ. Κοντόπουλου), 1978, (Καραβίτη).

Dalsace Jean, Αθήνα 1963, 134 σ. (Ζαχα­ ρόπουλος) .

Rorric David, Αθήνα 1978 , 302 σ. (Ρούγκας). Ροστάν Ζαν, Αθήνα 1951, (Παπαδημητρίου). Πέλλα, Πανεκδοτική Carles Jules, Αθήνα 1965, 115 σ. (Ζαχαρόπουλος) Sutton, τόμ. Θεσσαλονίκη 1981, (Κυριακίδη) Stansfield, («ΕΣΠΙ» Εκδοτική Εταιρία) Howard Ted - Rifkim Jeremy, jl

Αθήνα

1980, σ. 256 (Χαϊμαλάς)

Γάμος-Οικογένεια

Αθήνα 1982, 172 σ. (Κνωσσός) Νήμας Θεόδωρος Α .,

Θεσσαλονίκη 1983,

542 σ. (Αφοί Κυριακίδη). Παπαδάκης Δ ., Περιφανάκη Κ., 1940. Συμεών Α ., Λειψία.

(Κνωσσός)

Δημάκης Π., Αθήναι 1959. Λαδάς Παναγιώτης Β

Θεσσαλονίκη 1984,165 σ. Παπαστοτόρου Αριστ. Σ., Arizo­ na, USA, 1957. Παρασκευόπουλος Νικ. Ευρ., Αθήναι 1984,

137 σ. (Αφοί Π. Σάκκουλα) Σκουλούδης Ζαχαρίας,

Αθή­

ναι 1984, 248 σ. (Αφοί Π. Σάκκουλα) Τεπέρογλου Αφροδίτη, Αθήναι 1968 (ΕΚΚΕ)

Πολιτικός γάμος - εξώγαμη συμβίωση οικογένειες με ένα γονέα

Ηεξώγαμησυμβίωση. Τ ο κ ρ ά το οιόοςρ).γανισμοί Τατη γένςηΜ καάινηης.οικογένειαστηνπα­ του). Ογάμος(θρησκευτικόςκαςι (κ ποαλιιτικ ραδοσιακή κοινωνία Τ έ κ ν α γ ε ν ν η μ έ ν α αστέφανοτουγά­ Οιβασικέςαρχέςτηςνέαςρύθμισηςτηςνοχμω ικρήίςςθγάέσμηος. μουστηνεώτερηΕλλά δγαά.μοςενΚΤ τωνεξωγάμων. Ο ρ ή τη , δίτικ ΟικογένειεςμεένανγΘ οενώ έαρ.ησηκαιπροβλή­ ΚρΡ ηοτικ οίγοάςμγοάιμος, Αρχαία και νεότερα ήθη και έθιμα

Ανδρουλιδάκη-Δημητριάδου I., Αθήνα 1983 (Σάκκουλας) Δασκαλάκης Ιωάννης,

Αλεξάκης Ελευθ.,

Αθήνα

Αθήνα 1980, 371

σ .+ 1 6 π ιν. (ιδιωτική). Αντζουλάτου-Ρετσίλα Ευριδίκη,

Βλαστός Παύλος Γ., Βροντής Α ναστ., Ζαμπέλιου Σ.,

Αθήναι 1893. Ρόδος 1932 (Βαρέλης).

1982, 83 σ. Δεληγιάννης Ιωάννης,

Αθήνα 1983 (Παρατηρητής) Μαντζιάφου-Κ ανελλοπούλου Μαρία (Διευθυντής Υπ. Κοιν. Υ π .), Αθήνα 1981. Μπούμης Παναγιώτης I. (δ.Θ .),

αφιερωμα/65

ματατουπολιτικούΕγλάλιπ μοευίς. οικογένειεςκαι κοινωνική νήσι. Παραλογές, παιδαγωγική, Νομιμ οποίησιςεξωγάμωντέκνων. Μποόννεν Μπ., Ελεύθερες μητέρες. Αθήνα 1985, 86 σ. ·

Πυργιωτάκη, Γ., Αθήναι 1982. Ράμμος Γεώργιος, Α θήναι 1955 (Σάκκουλας)

Θεσσαλονίκη

Φαλιάγκα-Παπανικολάου Ελένη, (ιδιωτική)

Παιδεία

ΑνπαςστοΜακρο\

(Επιλογή)

Γυναίκες και Παιδεία

Γυναίκες και Πολιτική Γυναικεία πολιτική δράση: εξορίες-φυλακές-βασανιστήρια-εκτελέσεις

ΤοΠαΟ ρθιεενισ αγαω γεγίοικ.έςεξετάσειςγιατα γιω Α Ε Ι. Μ έ ρ ο ς A ' , Ο ι υ π ο ψ ή φ ιο και ταποσοστάεπιτυ­ χίας. Εγχειρί­ δγυιαναΟ ικ ια κ ή ς Ο ικ ο ν ο μ ία ς . Π α λ ιέ ικείωνκαθηκόντων. ςκαινέεςεκδοχέςτων Αλεξίου Έ λλη, Δρεττάκης Μανόλης,

Αθήνα 1979. Ελεγμίτου Ελένη- - Μπακαλάκη Αλεξάνδρα,

(γυναικόπαιδαστηνεξορία).Στιςμυλόπετρεςτηςβίας Λεβεντογενιά(αφηγήσεις-χρονι­ τωνκοριτσιώνστηνΕλλάδα1830-1Η 89μ3έ.σηεκπαίδευση κά), βουλώνω,δεναπογράφω (ΑνταρτομάνεςσΜ τηπνουεμξοπΔροεν ία ) ρισ μένάε.ςηλι­ υλίνας18,μαρτυρίες. κίεςκαι επίδοσησταΣ ελχλέησνηικφάύλκοαυιμσαεθηομ ατικ Ελένη 1830έωςσήμερΗ α.εκπαίδευσητωνΕλληνίδωναπότο ΟιΕΣΑτζήδες. ασκαλείοΘηλέωνΘεσσαλονί­ Β α σ α ν ισ τή ρ ια , β α σ α ­ κης1927-1930. ΔιδΗ νιστές, βασανισμένοιστηνΕλλάδατηςχούντας. παιδικήηλικίαστααναγνω­ πτο εδυαμέγνυω νανικγώ 9ώ θναμσμτα έ­ στικάβιβλία1834-1919. ΠρογράμματαΜέσηςΕκπαί­ να τρπάεδδια μΧείοαυφ,ηΤ γήρΣ σετρ ιςραι,κτό ρΜ α υννσα.τα ικ δευσης και κοινωνικός έλεγχος (1931-1973). στο τρυτε αετό α ίκ ε α κ ρ ο ν ή σ ο υ , χ ρ ό ν ια μφυλίουπολέμου1947-1951. αρθεναγωγείαΥπόδουλουΕλλη­ νισμού, ΆνναΠ ΗάλληΕλένη. , άνβαιβ ηι­ μποατικ ίο.υ. ΙδεΤοαλοαγνικαόγνςωπσετικ ιθα γκλαίασμτο όςυΔ κα Βαρύτατοτίμημα1941-1952. ιδαογύωγσικχοήλβεία Τ ο Π α ρ θ ε ν α γ ω γ ε ίο κ α ι τα Η ισ το ρ ία ε ν ό ς π ρ ό σ φ υ γ α Αθτώ εϊκ επαναστάτη. Ηαρμύδα(Ηδεκαετία’60-70). ν«ισ ν.ά»τουΒόλου. Ηαλληλογραφίατωνπρωταγω­ Τ.οΝ πικ εροίλα σςίδ),ων(ΕξελληνιΟιπαπαρούνες τουΝοέμβρη σθένυπόΘ αγΐδω ογυήςΦτω ιλανδεκλοφρέαω Μ ηθώ ιννή, ιστορία. Ηζωήσταστρατόπεδαεξόριστω νιαγυνααλικ Στη θύελλα της επταετίας. Σχολικά εγχειρίδια υναίκιςστηνεξο­ οικιακής οικονομίας ρία. Γ υ ν α ικ ε ίε ς φ υ λ α κ έ ς Α β έ Οικιακήοικονομία, ρωφ. Πού’ναιημάνασου,μωρή; Κατομικίαία ΟικιακήγήΟ .,Διατροφή, νοση­ ώνς λευΕτικ ή,μκήοτη ινω .οικνοονμοία δΑοσυφλάελύεεια ι .ηΑσφάλεια. ΗμάχητονΑΔΜΕμεΠ τη πιτο ςνοικ ικήιαακγήω ςοικ ς , ΗελληνικήΟικιακήοικονο­ Τοδέντροτηςφυλακήςκαι γυναίκες μία, θεωρητική και πρακτική. ΑπότηνΑντίστασηστονΕμφύλιο ζωή Γιαμιακαλύτερη πόλεμο. Αποστολοπούλου Ναταλία,

Αθήνα 1980, 146 σ. (Σύγ­ χρονη Εποχή) Αποστολοπούλου Ν ., 1981, 105 σ. (Σύγχρονη Εποχή) Αποστολοπούλου Ν .,

Αρσένη Κίττυ, (Θεμέ­ λιο). Γκατζογιάννης Νίκος, (μτφρ. Αλεξ. Κοτζιάς). (Ευρωεκδοτική) Δαράκη-Μαλλέ Μαρία, Αθήνα 1976, 223 σ. (Κέδρος) Έκθεση Συμβουλίου Ευρώπης, Αθήνα 1974, 24 σ. (Μνήμη) Θεοδώρου Βικτωρία,

Αθήνα 1975 , 355 σ. (ιδιωτική) Καββαθάς Βασίλης, Αθήνα 1985, 400 σ. (Αλκυών) Καλαμάρο Λίλιαν, Αθήνα 1981, 183 σ. (Δωδώνη) Κελεσίδου-Γαλανού Ά ν ν α , Αθήνα 1977, 102 σ. (ΟΔΕΒ). Κιούση Έ λλη, (Γραμμή-προσωπικές μαρτυρίες). Κιούση Ε ., (Γραμμήπροσωπικές μαρτυρίες). Κουτήφαρη-Φραντζέσκου Αργυρούλα,

Β 'έκδ . Αθήνα 1983, 210 σ. Παπαγεωργίου Αλίκη, Αθήνα 1975,124 σ. (ιδιωτική). Παπαδημητρίου-Μαρουδή Ειρήνη, Γ Αθήνα 1979, 187 σ. (Κέδρος) Παπαδούκα Ολυμπία Β .Γ ., Αθήνα 1986, 278 σ. (Κέδρος) Πέτρουλα Δήμητρα Σωτ., Αθήνα 1986, 278 σ. (Κέδρος) Πιμπλής Μανώλης - Λαζαρίδου-Πιμπλή Σούλα,

Θεσσαλονίκη 1975 , 320 σ. (Επαναστατική φωνή) Ρίτσος Γιάννης, (Κέδρος) Σαράφη Μ άριον, Αθήνα 1982, 237 σ. (Ν. Σύνορα)

Α νάτυπο από τα Πρακτικά του Διεθνούς Συμποσίου «Ιστορικότητα της Παιδικής Ηλικίας ν αι της Νεότητας». Αθήνα 1986. Ζιώγου-Καραστεργίου Σιδηρούλα, Θεσσαλονίκη 1983. Αθήνα 1986, (Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Ν εο­ λαίας Γενικής Γραμματείας Νέας Γενιάς) Ζυμάρης Ευάγγελος, Χίος 1983, 56 σ. (Φιλοτεχνικός Ό μιλος Χίου) Κόττου Λίζα, (Ανάτυπο από το: Φράγκου Ζωή, Γύρω από το παιδί). Αθήνα 1930, σ. 359-404. Κουντουράς Μίλτος, Αθήνα 1976, 243 σ.+23 πίν. (ιδιωτική) Μακρυνιώτη Δήμητρα, Αθήνα 1986, 312 σ. (Δωδώνη) Νούτσος Χαράλαμπος, Αθήνα 1979 (Θεμέλιο) Ξηραδάκη Κούλα, Α θήναι 1973. Φραγκουδάκη

Αθήνα 1978, 238 σ. (Θεμέλιο) Χαρίτος Χαράλαμπος,

Βόλος 1980, 343 σ., Εταιρεία Θεσσαλικών Με­ λετών (Γρηγόρης) Φενελών, Γ' έκδ. Αθή­ ναι 1875, τύποις Χ .Ν . Φιλαδελφέως. (Η συγγραφή του βιβλίου τοποθετείται από το μεταφραστή 200 χρόνια περίπου πριν το 1875).

Βαρουξάκη Αικατερίνη, εκδ. δ', Α θήναι 1923 (Κολλάρος) Βλαχάκη Γ., Β' Γυμνασίου, 1976 . Γαρδελέα Α ρ ., Αθήνα 1983. Αθήνα 1878. Ζυγούρας Ξενοφών Δ ., Κωνσταντινούπολή 1875. Κοκκέβη Ολυμπία - Κοκολάκη-Fadel Κρίστη-Χασαπίδου Μαρία - Δεκαβάλλα Φρόσω, (Οικ. οικονομία), 1984 (ΟΕΔΒ)

66/συνεντευξη

Τ αχτσής: Ε ίμαι εδώ, κι εκεί, καί παντού . . . ναδημοτο ϋιευνποενρμιοεδα ποόύμτοαςε(Ο ξακντλ ηβμρέιο νος ω κςαιεππίμροιννοτοαίτη θάμναα.τότού- είχεεκφραστεί τε ύΑ ικ τώ 1Τ9ιμ 7χ6οο)ύςμτ3εη-4 σ υ ν έ ν τε υ ξ η το υ Κ ώ σ τα Τ α χ τσ ή . Η σ υ ν έ ν τε υ ξηδημοσιεύεταιστηναρχική γνρααφνέααγνικ οπνομιώ επιθυμίατοποσλυλγώ ωασντώ ανςταπςουτη-ν τηςμορφή, Σ τηπσρειρ ά ώ ομγέρατόμμΜ ατίσ ια »μέτούςλογοτέχνεςμας,δημοσιεύσαμε ατά τοτώ τενύτεχεπούα ςχφ ίανφ,ιλσπουονξυεέννέοχτεεύυιμξεπηρτο ένηΤειαΚτό υμ«ήαΔ ταβυρνάέαζαω Σ’,αώ υστό τό οκμςτω νΚ ώμσα τα χοφτσ .ονΣ νο.τη ήύεκιαμκει σΑτο σπ τουνπκλοάυβιέσντο καρε­ βπα ηιδ ττό τις 2 0 ’Ο β ρ ίο υ . Β ά λ α μ ε τό γ ν η τό ω ν ν ά δ υ λσθετη ρ,χμίσ αμίτι ερήτη τα .κΛρυ«ισΒ ιά , μ ο ϋ θ υ μ ίζ ε ι λ ίγ ο Α ν ά κ ρ ισ η σ τη ν ’Α σ φ ά λ ε ια » μ ά ς ε ίπ ε ν Α ρ χ ή ά γ γ ο ρ α ή « Α ν ά πήρΜ εετά Απ’τητηνάμπεροιά το υτοφώχνα ρα κ«τήχρτέανισ εξεο»μόολΙδ όγιοηςσητό ς.κείμενο,Αφαιρώνταςμόνοκάποιεςεπαναλήψεηις», μ α γ ν η η σ η προθνστεραήπαρεκβάσεις, πράγματαΑναπόφευκταστονπροφορικόλόγο. τό

Ποια είναι ή κοινωνική σάς κατα­ γωγή, ποια ή έπαφή σας μέ άλλα κοινωνικά στρώματα; ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ καταγωγή: θά έλεγα ξε­ πεσμένη άστική, αν υπήρχε άστική κοινω­ νία, άξια λόγου, την έποχή ποΰ ήμουνα παιδί. Κατά τή δική μου γνώμη, £ταν ήμουνα παιδί, υπήρχε μιά κυρίως μικροατική κοινωνία στην Ελλάδα πού έγώ θεωρώ δτι είναι καί ή μόνη τάξη πού έχει ωριμάσει τραγικά στον τόπο μας. Υ π ή ρ ­ χανε τά λίγα τζάκια άπο τή μιά μεριά, υπήρχανε οί "Ελληνες άστοί, οί όποιοι μαϊμουδίζανε τούς εύρωπαίους άστούς χωρίς νά έχουν ούτε τήν κουλτούρα τους ούτε τ ί­ ποτα άπό 6λα αύτά πού κάνουν τούς εύρω­ παίους άστούς νά είναι άστοί, καί υπήρχε καί ή μικροαστική τάξη, ή οποία ήτανε πο­ λύ συγκεχυμένη καί μέ τήν έργατική τάξη τήν έποχή έκείνη. Μετά μπλέχτηκαν πολύ τά πράγματα, μέ τήν εισβολή τών προσφύ­ γων άπο τή Μ. ’Ασία, δπου έβλεπες άνθρώπους νά πουλάνε κουλούρια στο δρόμο

άλλά νά είναι πιύ καλλιεργημένοι άπό τό γείτονά σου. Θά έλεγα λοιπόν δτι μεγάλωσα σ’ ένα μικροαστικό περιβάλλον. ’Αλλά ή δική μου οικογένεια είχε μεγαλοαστικές μνήμες λό­ γω περιόδων στήν ιστορία της πού υπήρ­ χαν λεφτά. "Υστερα ήταν τό γεγονός δτι ήτανε ’Αθηναίοι- καί τό νά είσαι Αθηναίος, έστω κι’ αν είχες άπλώς ένα μαγαζί τό 1860, ήτανε πολύ σημαντικό σέ σύγκριση μέ τήν υπόλοιπη Ελλάδα, μέ έξαίρεση βέ­ βαια τήν Κρήτη καί τά Επτάνησα, ιδιαί­ τερα τά Επτάνησα. 'Υπήρχαν λοιπόν αύτές οί μνήμες παληάς άρχοντιάς. "Ισως αυ­ τό νά μέ κέντρισε νά βρώ έναν τρόπο νά γυρίσω σ’ αύτήν. Δέν ξέρω πόση άπ’ αύτή ήταν άληθινή καί πόση μϋθος γύρω μου. Γεγονός είναι δτι δταν ήμουνα παιδί ενώ έξωτερικά ζούσαμε σάν άστοί ερχόν­ τουσαν μέρες πού δέν είχαμε νά φάμε άλλά δέν έπρεπε νά τό ξέρει ό γείτονας. Φυσι­ κά, δταν μεγάλωσα κι έγινα — σιχαίνομαι τήν έκφραση, άλλά πώς νά τό πει κανείς άλλιώς — πνευματικός άνθρωπος, ξεπέρα-

συνεντευξη/67

Ό Κώστας Ταχτσης μάς μιλάει γιά την Ελλάδα, τούς 'Έλληνες, τήν άστική τάξη, τον έαυτό του, το γράψιμο, τα βιβλία, τη ζωή...

σα αυτόματα 6λα τά κοινωνικά στεγανά. Κάθε άνθρωπος πού σκέπτεται ξεπερνάει αυτόματα αύτά τά στεγανά άνάμεσα στις τάξεις, δέν υπάρχουν γ ι’ αύτόν. Έ ά ν έξακολουθοϋν νά υπάρχουν σημαίνει ότι δέν είναι αξιόλογος καλλιτέχνης ή πνευ μ ατι­ κός άνθρωπος· διατηρεί έναν επ α ρχιω τι­ σμό, ένα συνοικιακισμό, έάν είσαι άξιόλογος άνθρωπος αύτό τό ξεπερνάς όπω ς μ α ­ θαίνεις νά κινείσαι σ’ ένα σαλόνι άνετα, αν είσαι έξυπνος, έστω κι άν δέν γεννήθηκες μέσα σ’ αύτό τό σ α λό νι Α ύ τά άπό τή μιά μεριά. ’Α π ό τήν άλλη, οί άνορθόδοξες έρωτικές μου συνήθειες, πού είναι έξ όρισμοΰ άταξικές, μ ’ έμαθαν νά μήν κάνω κοινω ­ νικές διακρίσεις. Έ δ ώ πρέπει νά έξομολογηθώ κάτι: Π αρ’ όλα αύτά ποτέ δέν κατάφερα νά ταυτιστώ μέ μιά τάξη, ούτε μέ τούς αστούς, ούτε μέ τό λαό. Π άντα αισθα­ νόμουνα 8τι ήμουνα έξω , κάτι άλλοιώτικο. Ούτε στό λούμπεν προλεταριάτο άνήκα π ο ­ τέ, ούτε στή μεγάλη κοινωνία, ούτε π ο υ ­ θενά. Τούς έβλεπα όλους λίγο άπέξω , λίγο άντικειμενικά, δηλ. μπορούσα τή μιά σ τι­ γμή νά είμ α ι μέ εργάτες καί νά φερθώ άνάλογα και τήν άλλη νά είμαι στό σαλό­ νι της κυρίας τάδε καί νά φερθώ έπίσης άνάλογα. Μ ’ όλους έκανα λίγο θέατρο. Σ άς δεχόντουσαν οί άλλοι ή σάς α ι­ σθάνονταν λιγάκι σάν ξένο σώμα; Π Ρ Ε Π Ε Ι νά μ ’ αισθανόντουσαν σάν ξένο σώμα. Α ύτό ισχύει άκόμα. Μ ήπως αύτή είναι ή μοίρα της μ ε­ σαίας τάξης;

Ο Χ Ι. 'Η μεσαία τάξη είναι έκεϊ πού είναι — στή μέση. Είναι ή μοίρα τώ ν ιδιόρρυ­ θμων άτόμων πού έχουν κάποιο ταλέντο, καί πού δέν μπορούν οί άλλοι ούτε νά τούς άγνοήσουν, ούτε νά · τούς έξοστρακίσουν χω ρίς νά βλάψουν καί τόν έαυτό τους. 'Η δική μου βέβαια ιδιορρυθμία παραεϊναι π ο ­ λύπλοκη. Νέος, είχ α ένα κράμα σνομπισμού κι εύαισθησίας. Ό σνομπισμός μου μ ’ έκανε νά βλέπω τό λούστρο ας πούμε, όχι σά συνάνθρωπο, άλλά σά λούστρο. Ά λ λ ’ ή εύαισθησία μου — ας τό πούμε εύαισθησία, άλλά είναι καί πολλά άλλα — έβρισκε μιά διέξοδο: σέ μιά άπελπισμένη προσπάθεια νά μήν τόν προσβάλω , κ α τέ­ βαινα στό δικό του έπίπεδο, μιλούσα τή δική του γλώ σσα. Ό Τσαρούχης μοΰπε μιά φορά: ’Εσύ παιδί μου είσαι γλω σσο­ μαθής, μιλάς καί τή γλώ σσα τώ ν άλητών. "Ισως αύτό είναι τό μυστικό της έπ ικοινωνίας. . . Μ Π Α , ήταν θέατρο, καί σπάνια έπειθε. 'Η έπικοινωνία δέ χρειάζεται κόλπα. Τ ώ ­ ρα, βέβαια, μιλάω σ’ όλο τόν κόσμο μέ τόν ίδιο τρόπο, στό χασάπη μου λιγάκι όπω ς σέ μιά κυρία τού «καλού» κόσμου, καί άντίστροφα. Δ έ χρειάζεται πιά νά κ ά ­ νω θέατρο, εκτός άπό όρισμένες π εριπτώ ­ σεις. Λ .χ . γιά νά κυκλοφορήσω στούς κ ύ ­ κλους τού λούμπεν προλεταριάτου, άναγκάζομ αι νά κάνω πλήρη άφαίρεση τού σ υ γ ­ γραφέα Τ αχτση — άπό σεβασμό περισσό­ τερο στό συγγραφέα καί λιγότερο στόν Τ αχτσ ή. ’Α λλά γενικά όταν άνοίγω τό σ τό­ μα μου νά μιλήσω, έστω καί άν άπευθύ-

68/συνεντευξη

Ταχτσής

νομαι μέ πολύ ταπεινότητα στό σκουπι­ διάρη, καταλαβαίνει 6 ίδιος δτι δέν είμαι σκουπιδιάρης. Καί να του πώ «ρέ φίλε τί γίνεται», άπύ τον τόνο της φωνής μου κ ατα­ λαβαίνει δτι δέν είμ α ι πιά δμοιός του καί αύτό μέ άποκλείει άπδ την άληθινή ε π ι­ κοινωνία μ αζί τ ο υ .. . Λ οιπόν, αυτή ή άνικανότητά μου νά λειτουργήσω στό έπίπεδο τω ν άλλων φυ­ σιολογικά, πάντα γινόταν άκόμα πιδ έντο­ νη άπύ ένα σνομπισμό άπέναντι σέ βρι­ σμένες τάξεις ανθρώπων, είτε στις τάξεις πού θεωρούσα έχθρικές έξ όρισμοϋ άπέναντί μου γιά τόν α ή β λόγο, είτε στις τάξεις στις όποιες φοβόμουνα μήπω ς μοιάσω καί έξομοιωθώ , μέ άποτέλεσμα νά καταφέρω νά μήν άποκτήσω ποτέ βρισμέ­ νες άστικές συνήθειες καί στάσεις ζω ής, άλλά καί νά μείνω έπίσης άνέπαφος άπό βρισμένες έπιρροές, είτε τοϋ ύπόκοσμου, είτε τοϋ ήμίκοσμου, είτε βρισμένων μειο­ νοτήτων. Π .χ . είναι γνω στό δτι είμ α ι βμοφυλόφιλος, άλλά ποτέ μου δέν έμαθα τά καλλιαρντά, ποτέ δέν αισθανόμουνα «βμοφυλόφιλος» ποτέ δέν είχ α αυτή τήν c a m a ­ rad erie μέ άλλους (ομοφυλόφιλους. Π οτέ δέ χρειάστηκε νά συνωμοτήσω μ αζί τους έναντίον άλλων. Κ αί άνήκα καί δέν άνήκα, δπως μέ δλες τις κοινωνικές τάξεις, κι έδώ κ ιέκ ε ί καί παντού. "Οσες λέξεις άπό τά καλλιαρντά ξέρανε οί συστρατιώτες μου άλλες τόσες ήξερα κι έγώ. Καί ποτέ δέν είχ α άδερφίστικη νοοτροπία, π ο τ έ! "Εχω εντελώ ς άντρίκια νοοτροπία. Δ έ μ* άρέσει τβ κουτσομπολιό, είμαι ευθύς, δ,τι έχω νά πώ στό λέω. Καί δέν είμαι πονηρός, δέν αισθάνομαι δτι π ρ έ­ πει νά κρύβομαι, γιατί δέν φοβάμαι. Δ έ μ’ άρέσει νά δέχομαι άδιαμαρτύρητα τή μοίρα μου. "Εχω μιά κάπω ς ήρωϊκή, σχεδόν προμηθεϊκή, άντίληψη τής ζω ής : δταν δέ σου δίνουν κάτι πού ξέρεις δτι τό χρειάζεσαι γιά νά λειτουργήσεις σω στά καί γιά τό δικό σου καλό καί γιά τό καλό τών άλλων — τό κλέβεις. Μ ιλήστε μας γιά τά πρά γμ ατα πού άγα πάτε, γιά τά πρά γμ ατα πού

σάς πίκραναν ή σάς πικραίνουν. Ο Λ Α τ’ άγαπάω . "Ολη τή ζω ή. Μ’ άρέσει νάμαι μέσα σ’ δλα — παρακολουθώ τό π ο ­ δόσφαιρο μέ τό ίδιο ένδιαφέρον πού π α ­ ρακολουθώ ένα θεατρικό έργο. Τ ί μέ π ί ­ κρανε καί μέ πικραίνει; Π ολλά, ποϋ νά τ ’ άπαριθμώ τώρα. Α υτά πού μέ πικραί­ νουν τώ ρα δέν έχουν πιά καμμιά σχέση μέ τόν έαυτό μου. Μέ πικραίνουν γενικά πράγματός πού άφοροϋν περισσότερο τήν Ε λ λ ά δ α , τόν κόσμο όλόκληρο ή δσα άφοροΰν τόν έαυτό μου δέν είναι πιά οί άλλοτινές λεπτομέρειες. Μέ πικραίνει ή ιδέα δτι σέ 10 - 20 χ ρ ό­ νια θά πεθάνω. Μ έ πικραίνει ή ιδέα δτι δταν έγώ δέ θά υπάρχω τά νεαρά ζε υ γά ­ ρια θά έξακολουθήσουν νά πηγαίνουν στό Λυκαβηττό τό βράδυ, αύτό μ ’ ένοχλεϊ π ο ­ λύ. Μ έ πικραίνει ή άνικανότητά μου, παρ’ δλες τις καλές μου προθέσεις, νά διορθώ­ σω βρισμένα πρά γματα γύρω μου, π ρ α ­ κτικά πράγματα. Μέ πικραίνει ή έλλειψη έπικοινωνίας μέ τήν οικογένεια μου. Μέ πικραίνει ή βλακεία βρισμένων άνθρώπων γύρω μου, μέ προσβάλλει θανάσιμα. Π ρο­ τιμώ νά μοϋ πουν κατάμουτρα μιά άλήθεια, έστω κι άν είναι προσβλητική γιά μένα, παρά νά μοϋ πουν μιά κολακευτική βλακεία πού νά δείχνει τήν άγραμματοσύνη τους καί τή βλακεία τους. Μ έ πικραί­ νει, τέλος, β πόλεμος πού μοΰκαναν μερι­ κοί δταν ήμουνα νέος, κι έξακολουθοΰν νά μοϋ κάνουν καί τώρα. Είναι $ά τι κλίκες πού θάθελαν πολύ νά μήν ήμουνα έγώ αυ­ τός πού έχει γράψει τό Τρίτο Σ τεφάνι, άλλά τούς τήν έφερα. . . Α ύτό είναι β έ­ βαια μιά ικανοποίηση γιά μένα πού ισο­ φαρίζει μέ τό παραπάνω τήν πίκρα μου. Αισθάνεστε βολεμένος μέ τόν έαυτό σας; «Σ άς άρέσετε»; Δ Ε Ν αισθάνομαι καθόλου βολεμένος μέ τόν έαυτό μου, άν καί πολλές φορές τό συλλαμβάνω νά σκέπτεται: «Μ ιά χαρά τά κατάφερες». Ά λ λ ά βεβαίως δέν είμα ι ικ α­ νοποιημένος. Αισθάνομαι δτι πρόδωσα

συνεντευξη/69

“ Ό σημερινός έλληνας είναι ένα καλό μά άγράμματο π α ιδ ί”

πόν νά γράψω 3 - 4 καλά βιβλία καί νά κάνω πολύ έρωτα. Έ ,έ χ ω κάνει πολύ έρω ­ τα στή ζωή μου, πάρα π ο λ ύ ! ’Α πό τό πρώτο, δμως, χρωστάω κάτι άκόμα. . . "Εχετε περιθώρια. Ο Χ Ι πολλά. ’Α ρχίζει νά μέ προδίδει τό σώμα μου. Ή ύγεία μου δέν είναι καλή. Οί ερεθισμοί πού χρειάζομαι γιά νά λει­ τουργήσω σά συγγραφέας μ ’ εξαντλούν δλο καί περισσότερο. Πώ ς βλέπετε τόν ελληνικό χώρο, τόν "Ελληνα σήμερα, τήν ψυχολογία του, τόν τρόπο της ζω ής του;

Κώστας Ταχταής πολλά άπό τά καλά στοιχεία πού είχα μ έ­ σα μου, τά σπατάλησα ιδιαίτερα τά τ ε ­ λευταία χρόνια. . . "Ισως έπειδή υπήρξε καί ή χούντα. . . Π ολλές φορές δέν ξέρω αν είναι πρόσχημα ή αληθινή αιτία τοϋ ότι δέν έχω καταφέρει νά τελειώσω τό μυθιστόρημα πού άρχισα. . .Έ φ τα ιξε δί­ χω ς άλλο καί αυτό, ίσως καί γώ νά μην είμαι έτοιμος, ίσως ή κοινωνία μέσα στήν οποία ζώ νά μή μέ βοηθάει — πολλά πρά­ γματα μέ κάνουνε πολλές φορές νά αισθά­ νομαι δτι δέν έκανα αυτά πού θάπρεπε νά κάνω. Κ οιτάζομαι στύν καθρέφτη καί λέω: «Κοίτα μούτρα, σά δέ ντρέπεσαι!» Τ ί προσδοκάτε ά π’ τή ζωή; Τ Ι προσδοκώ. . . Δυύ πράγματα φιλοδό­ ξησα στή ζωή μου άπύ ένα σημείο καί μετά, άπύ τή στιγμή δηλαδή πού έκανα τήν επανάστασή μου — κάπως αργά, γ ύ ­ ρω στά 27 μέ 2 8 μου χρόνια — κι άρχισα συνειδητοποιώ τί θέλω. "Ηθελα λοι­

Τ Ι νά πρω τοπεϊ κανείς σέ μιά τέτοια ερώ­ τηση; Τόν έλληνικό χώρο τόν βλέπω άπελπιστικά συρρικνωμένο καί συρρικνούμενο. Δ έ φτάνει πού μικραίνει ή Γη, έχει μ ι­ κρύνει άντικειμενικά κι ή Ε λλά δα . ’Α πό έγκληματική άβελτηρία της ιθύνουσας τ ά ­ ξης χάθηκε σιγά-σιγά ό μεγάλος Ε λ λ η ν ι­ σμός της διασποράς, ώσότου φτάσαμε στήν τραγική Κύπρο. "Οσο γιά τό σημε­ ρινό "Ελληνα — εϊν’ ένα καλό, λίγο σαχλό, καί πολύ άγράμματο παιδί.. 'Υπάρχει π ο ­ λύ ταλέντο στήν Ε λλά δα , άλλά πάει χ α ­ μένο άπό έλλειψη παιδείας, καλλιέργειας. Κάθε μέρα σκοντάφτω σέ πράματα πού μ ’ έξοργίζουν. Τ ίς προάλλες είδα στή βιτρίνα ένός μαγαζιού ένα χαρτόνι, κι άπάνω έγραφε: Ζητήτε νεαρή πωλήτρια. Μπήκα μέσα, μοΰ λέει κάποιος, μπορώ νά σάς έξυπηρετήσω; Λ έω , ναί, θέλω μιά νεαρή πω λήτρια. Μοΰ λέει, έχετε δρεξη γ ι’ άστεϊα, κύριε. Λ έω , 8χι, έτσι γράφετε στή βιτρίνα. Μοΰ λέει, ζητάμε έμεϊς πωλήτρια, δέν πουλάμε πωλήτριες. Τού λέω, έτσι πού τδχετε γράψει, πρέπει νά πουλάτε. Τό «τε» τού λέω θέλει «αι». Μοΰ λέει είναι γρ α μ ­ μένο στή δημοτική. Τοΰ λέω, εΐν’ άπλώς άνορθόγραφο. *Α φύγ’ άπό δώ ρέ, μοΰ λέει, πού θά μάς μάθεις έσύ νά γράφ ουμε!. . . Καταλαβαίνετε, είμαστε βρωμολαός — ξυνισμένος. "Εχουμε χάσει τόν πρω τογονι­ σμό μας. Οί Τοΰρκοι, άς ποΰμε, είναι π ρω ­

70/συνεντευξη

Ταχτσής

τόγονοι- έμ εϊς δέν είμαστε. Ε ίμ αστε ξε π ε­ σμένοι άρχοντες, πού ενώ ξέρουμε δτι ύπήρξαμε άρχοντες, συγχρόνως άναγκαζόμαστε οί φουκαράδες να άγω νιστοϋμε για μικροπράγματα, ένώ δλο μας τύ ένστικτο μας λέει «μήν άγω νίζεσαι, δέν άξίζο'υν τύν κόπο». Ρω τάμε, γιά νά προσδιορίσουμε τό βαθμό της αύτογνωσίας μας. Γιατί συμβαίνουν γύρω μας πράγματα, πού δείχνουν δτι δέν ξέρουμε τί μας γίνεται. Α Σ Μ Η μιλάμε γ ι’ αύτογνωσία στην Ε λ ­ λάδα. 'Η αύτογνωσία χρειάζεται αυτοκρι­ τική, ή αυτοκριτική χρειάζεται δύναμη καί σεμνότητα, έλευθερία καί παιδεία. Ά λ λ ’ οί κοινωνικοπολιτικές μας δομές, άντί νά άποθαρρύνουν, έκτρέφουν δλα μας τά έλαττώ ματα, δλα μας τα πλέγμ ατα — τό « φ ι­ λότιμο» μέ τήν άρνητική του έννοια, τήν

ιδιότυπη άντίληψη πού έχουμε περί «άνδρισμοϋ» — τό νταηλίκι. Ν ομίζετε δτι σ’ αύτό φταίει δ "Ελ­ ληνας; Ε, Π Ο ΙΟ Σ φταίει, οί μεγάλες δυνάμεις; Βέβαια, φταίει κι ή Τουρκοκρατία πού έξέθρεψε τό χαφιεδισμό. Φταίει ή ιθύνουσα τάξη — άλλα κι αύτη κομμάτι τοΰ έλληνικοϋ λαοϋ δέν είναι; Φταίει ή μαμά κι δ τρόπος πού άνατρέφει τά παιδιά της. "Εχω προσέξει δτι άκόμα καί τά μωρά έδώ στήν Ε λ λ ά δ α κλαϊνε πιό γοερά ά π’ τά μωρά* στις δυτικές χώρες. "Εχω παρατηρήσει μ ε­ ρικά ένδιαφέροντα έθνικά χαρακτηριστικά. Σ τή Γαλλία λ .χ. οί άντρες μοιάζουν μέ τις μαμάδες τους, άλλ’ άποτελοϋν πειθή­ νια καί έπαρκή 6ργαγα ήδονής τών γυ ναι­ κών. Στήν Ε λλά δ α , τ ’ άγόρια μοιάζουν έξωτερικά μέ τούς μπαμπάδες τους, άλλ’ είναι μάλλον άνεπαρκεϊς, πρω τόγονοι έρα-

ΌΚώσταςΤαχτσήςμέτήθείατου(’Εκάβη;)

συνεντευξη/71

“ Ν όμιζα δτι θά βρω τή σωτηρία άλλάζοντας γεωγραφική θέση.’

στές. Ό ανδρισμός στήν Ε λλά δα άποδεικνύεται κυρίως μέ τόν υποβιβασμό των ά λ λ ω ν άντρων σέ γυναίκες — κάτι πού βολεύει μερικούς. Τ ό δείχνει, μεταξύ άλ­ λων, ή εύρύτατη χρήση της γνω στής βρι­ σιάς. Ξέρετε, τή χρησιμοποιούν τρυφερά οΐ άντρες άκόμα κι όταν κάνουν έρωτα μέ τις γυναίκες. Μιλάω κυρίως γιά τΙς λα ϊ­ κές μάζες, πού ύποφέρουν περισσότερο α π’ 8,τι οί αστοί άπό αισθήματα μειονεκτικότητας — κι δχι χωρίς λόγο. "Υστερα φταίει κι ή έξωστρέφεια τοϋ Ρω μιού, ή οποία νομίζω δέ μπορεί ν’ άλλάξει μέ καμμιά παιδεία. Ε κ είν ο πού μπορεί ν’ άλλάξει μέ τήν παιδεία είναι νά τελειοποιή­ σουμε αύτό πού είμαστε ή τουλάχιστον νά τό άναγνωρίσουμε καί νά τό έκμεταλλευθοϋμε, νά τό κάνουμε τέχνη, κάτι. Μήπως είμαστε άνατολΐτες; Ο Χ Ι. ‘Α πλώ ς υπανάπτυκτοι δπως οί άνατολϊτες. Δέν είμαστε άνατολΐτες, έπειδή μάς άπωθεϊ κάθε λογης μυστικοπάθεια κι έπειδή είμ α σ τε άτομιστές, Αύτό πού κυ­ ρίως μάς διακρίνει άπό τούς Ευρωπαίους είναι αύτή ή έξωστρέφεια πού έχουμε καί ή έλλειψη παιδείας καί ή έπιπολαιότητα, ή όποια μάς έκανε νά πετάξουμε άπό τό παράθυρο μιά θαυμάσια κουλτούρα πού ε ί­ χαμε καί πού θά μπορούσαμε νά άναπτύξουμε — καί νά μ ιμ ού μ ασ τε' ξένους τρό­ πους, τούς χειρότερους πού θά μπορούσες νά φαντασθεΐς, καί είμαστε καί πείσμονες, αύτό τό πείσμα πού στήν Ε λλά δ α λέγεται χαρακτήρας καί πού σημαίνει έλλειψη σκέ­ ψης, άνικανότητα γιά σκέψη. "Οταν σκέ­ πτεσαι μπορεί νά πεις κάτι τώρα καί σέ μιά ώρα νά έχεις άλλάξει γνώ μη διότι πα ρενεβλήθησαν ορισμένα πράγματα τά όποια σέ έκαναν (ευέλικτο, σκεπτόμενο άτομο καθώς είσ α ι) νά αλλάξεις γνώ μη καί άπόφαση. Έ , αύτό δέν τό έχει ό Ρ ω μιός. . . ’Α πό κ εϊ κι ή έλλειψη πειθαρχίας καί περι­ φρόνησης τού γενικού συμφέροντος — πού άποβαίνει φυσικά εις βάρος καί καθενός χωριστά. Ε ίμαστε άτομιστές κι άγράμματοι. Ό καθένας νομίζει πώ ς τά ξέρει

6λα, ό καθένας προσπαθεί νά ρίξει δ\ους τούς άλλους. Θυμάμαι τώρα κάτι πού είπε πέρσι 6 Ξενάκης, δτι στήν Ε λλά δ α λείπει ή περιπέτεια της σκέψης. Σ Τ Η σύγχρονη Ε λλά δα , ναί. Ά να κ όπ η κε άπ’ τό Χριστιανισμό, δπως παντού. Κι δταν ξανάρχισε στή Δύση μέ τήν ’Α ναγέν­ νηση, σέ μάς άρχισε ή Τουρκοκρατία. "Ενα μεγάλο κενό. Τ ό βλέπει κανείς στις περι­ πέτειες της γλώ σσας μας. ‘Η σκέψη είναι άλληλένδετη μέ τή γλώ σσα. *Η φιλοσοφία δέ διαφέρει άπ’ τήν ποίηση — πρέπει νά τή διαβάσεις στό πρω τότυτπο, νά τή ζ ήσ ε ι ς. Ό άρχαΐος "Ελληνας ισορροπούσε τέλεια άνάμεσα στό σώ μα .του καί τό μυα­ λό του. Ό σύγχρονος — πού έπιτέλους κατοικεί στόν ίδιο τόπο καί μιλάει τήν ίδια γλώ σσα — ζε ΐ μόνο μέ τό σώ μα του, άκόμα κι δταν σκέπτεται πότε-π ότε, σκέ­ πτεται μέ τό σώμα του. ‘Η παράνοια πού έχουμε σά λαός, είναι κι αύτή ξώπετση καί στείρα. Μείνατε δέκα χρόνια μακριά άπ’ τήν Ε λλά δα . Τ ί σάς έκανε νά φύγετε; Δ Ε Ν έφυγα βέβαια άπό άγάπη γιά τήν περιπέτεια. Ά σφ υκ τιοΰσα στήν Ε λλά δα της δεκαετίας τού ’50. "Ενοιωθα άσφυξία, πνευματική, κοινωνική, σωματική, σεξουα­ λική, τά πάντα. "Ηθελα νά φύγω. Νόμιζα δτι θά βρώ τή σωτηρία άλλάζοντας γεω ­ γραφική θέση, γεωγραφικό μήκος καί πλά­ τος. Βέβαια δταν άργότερα ώριμάζει κανέ­ νας καταλαβαίνει δτι δέν είναι έκεϊ ή σω ­ τηρία, άλλά πάντω ς είναι κι αότός ένας τρόπος νά σωθείς, άν υποθέσουμε δτι σώ ­ ζεσαι ποτέ. Π ώ ς τήν είδατε τήν Ε λλά δα άπό μακριά; Σ Α Ν ήλίθιος ρωμαντικός. Μέ νοσταλγία, τρυφερότητα καί συμπόνια. ’Αλλά κι άντι-

72/συνεντευξη

Ταχτσής

κειμενικά. ’Α λλιώ ς δέ θάχα γράψει το Τ ρ ί­ το Στεφάνι. Θά σας φανεί άστεϊο, άλλ’ ή άφορμή πού μ’ έκανε να γυρίσω τήν πρώτη φορά, το ’60, ήταν κάτι άεροφωτογραφίες της ’Αθήνας, πού είδα στύ περιοδικό « Ε ι­ κόνες». Καινούργια κτίρια παντού, πού, άπό ψηλά, φάνταζαν ώραΐα. Ποΰ νάξερα δτι παρακολουθούσα τή γέννηση τού μπετονένιου τέρατος πού κινδυνεύει τώρα νά μας κατασπαράξει. 'Η μαγεία της επιστροφής κράτησε περίπου ένα μήνα, πού ήταν δμως άρκετός γιά ν’ άρχίσω τό Τρίτο Στεφάνι στή σημερινή του μορφή. "Οταν δμως ξανάρθα τό 62 μέ τό σκοπό νά εγκατασταθώ πιά μόνιμα στήν ’Αθήνα, άρχισα πάλι ν’ άσφυκτιώ, κι έφυγα γιά τήν ’Αμερική λέγοντας νοερά στούς "Ελληνες: θά γυρί­ σω δταν κατακαθήσει ή σκόνη τώ ν δρό­ μων σας καί τής βλακείας σας — αυτό τό συνεχές ράβε-ξύλωνε τών πεζοδρομίων σας — πού φυσικά συνεχίζεται άκόμα. Τ ί είδατε νάχει άλλάξει δταν γυρί­ σατε; ΕΙΧ Α Μ Ε μ πει δειλά-δειλά στή σύγχρονη τεχνολογική εποχή. Ή μάνα μου δέ χρη ­ σιμοποιούσε πιά πράσινο σαπούνι γιά τή μπουγάδα, άλλ’ « άπορρυπαντικό», πού ήταν καινούργιο καί σά λέξη. Οί νέοι ήταν πιο καθαροί, πιο δμορφοι. ' ’Ε λπίζετε στά νέα παιδιά αύτοΰ τού τόπου; Τ Ι Ν Α σάς πώ , γιά τό Πολυτεχνείο; Τ ά ­ παν άλλοι. Ξέρετε, παραλίγο νά μπώ στο Π ολυτεχνείο τό βράδι πριν άπ’ τό βράδι τής σφαγής. Είδα τόν Παντελή τό Β ούλ­ γαρη κρεμασμένο στά κάγκελα, καί μοΰ λέει, έλα μέσα. Στό μεταξύ μοίραζα στά παιδιά τά τσιγάρα πού είχα άγοράσει. Κι δχι μόνο δέ μ ’ αναγνώρισε κανένα, άλλά κι έν’ άπ’ αύτά μουπε, καί μένα, καί μ έ­ να μ πά ρμ πα!. . . Κι είπα μέ τό νοΰ μου, βρωμόπαιδα, πού θά μέ πήτε μ πά ρμ πα! Πού θά μοΰ πάτε, θά γεράσετε καί σείς, μόνο πού δέ θά ζώ έγώ νά σάς θυμίσω τή

νεανική σας έπαρση. Τώρα πού δέν υπάρχει κόλαση καί παράδεισος, θάπρεπε νά ύπάρχει ένας τρόπος, νά τιμωρούνται οί άνθρωποι πριν πεθάνουν, καί νά συνειδη­ τοποιούν τούς λ ό γ ο υι ς γιά τούς οποίους τιμωρούνται. Ν ά μπορούσε κανείς τήν ώρα τού θανάτου νά πείθει ορισμένους δτι ύπήρξαν ήλίθιοι! Τό δράμα είναι δτι πεθαίνουν καί ό θάνατος ούτε τιμωρία άποτελεϊ ούτε τίποτα γ ι’ αυτούς. Πεθαίνουν ήσυχοι, δτι είχαν δίκιο σ’ δλα. . . "Οχι, δέν έχω καμιά ιδιαίτερη ά φ η ρ η μ έ ν η άγάπη γιά τή νεολαία. Μ άλιστα αύτό τό cu lte τής νεό­ τητας μέ προσβάλλει- ίσω ς γιατί δέν είμαι πιά νέος. 'Η έρώτηση έχει τήν έννοια, άν ελ­ π ίζετε δτι τά νέα παιδιά θά είναι τέτοια ώστε νά διορθώσουν κάποτε δσα σάς πικραίνουν τώρα ή άν νο ­ μίζετε δτι θά κάνουν κι αύτά τά ίδια λάθη. Ο Χ Ι τά ίδια. "Αλλα. Είναι ή άνθρώπινη μοίρα. Μ οίρα τό λέμε. Ά λ λ ’ είναι τόσα πού πρέπει ν’ άλλάξουν, καί πού εΐν’ άδύνατο ν’ άλλάξουν άν δέ γκρεμιστεί έκ θε­ μελίων καί δέ χτισ τεί ά π’ τήν άρχή ό κ ό­ σμος, ώστε είναι σά μοίρα. Μπά. Θά υπάρχουν πάντα καλά παιδιά, άδιάφορα παιδιά, καί βρωμόπαιδα. Τ ά περισσότερα παιδιά σήμερα, παρ’ δλη τήν άναμφισβήτητη πρόοδο σέ πολλούς τομείς, τδχουν ρίξει δυστυχώς, δχι άπλώς στήν πολιτική, άλλά στή θρησκεία τής πολιτικής. Είναι στενοκέφαλα, φανατικά καί μισαλλόδοξα. Πολλές φορές μοΰ θυμίζουν τις θρησκευό­ μενες γυναικούλες τών παιδικών μου χρό­ νων. Είναι καί πουριτανοί. Βλέπουν τήν έλευθερία μονοδιάστατα. Τ ά ταμπού δέν έχουν άλλάξει πολύ — κατά βάθος. Σ ε ­ ξουαλική άπελευθέρωση σημαίνει έλευθε­ ρία προγαμιαίων σχέσεω ν μέ τή γκόμενα. Είναι κι αυτή ή έχθρότητα μέ τήν οποία βλέπουν τούς γεροντότερους. Πού άναγκάζεται κανείς νά τούς τήν άνταποδόσει. ’Α ­ κούστε, δπως μ ’ δ,τι άγαπάει κανείς π ο ­ λύ, οί σχέσεις μου μέ τή νεολαία είναι σχέ-

συνεντευξη/73

’Εγώ τήν άγάπη τήν καταλαβαίνω σάν ταύτιση ”

σεις άγάπης-μίσους. Μήπως κι αυτοί δέν άδιαφοροΰν για μένα σαν άνθρωπο; Μέ βλέ­ πουν, δσοι μέ βλέπουν, ά φ η ρ η μ έ ν α — σά συγγραφέα, πού έχει υποχρεώσεις απέναντι τους, ένώ αυτοί ξοφλάνε μέ το κατοστάρικο πού δίνουν γιά ν’ άγοράσουν ένα βιβλίο μου. Τούς μισώ καί συγχρόνως τούς άγαπώ. Μου άντιστέκονται, καί δαιμονίζομαι. Θάθελα να μοϋ ανήκουν δλοι. Δέν έννοώ χίλιοι ή δέκα χιλιάδες, άλλ’ δ λ ο ι . Ά λ λ ’ έδώ μ πα ί­ νουμε σ’'ένα λαβύρινθο — το λαβύρινθο της συνείδησής μου, πού είναι πιο σκοτει­ νός καί πιο δαιδαλώδης άπ’ τόν μυθικό. "Οταν λέω θάθελα νά μοϋ άνήκουν δλοι, δέν έννοώ νά τούς καταβροχθίσω δλους, ή νά τούς καταβροχθίσω, άλλ’ δχι γιατί θέλω νά ικανοποιήσω μιά ευτελή πείνα, άλλά γιά νά γίνω δ λ ο ι κι δ λ ε ς. Δ α ι­ μονίζομαι πού είμαι ένας καί πεπερασμέ­ νος, θάθελα νάμαι δλοι κι δλες κι δλα, θάθελα — μέ δαιμονίζει αύτό τό περιορισμέ­ νο τοϋ χώρου καί τοΰ χρόνου μου — θάθε­ λα, μ ’ ένα σώμα, νά ζήσω έκατομμύρια .ζωές. "Εχω άποπειραθεΐ νά τό κάνω, άλ­ λά πώ ς νάσαι τόσοι πολλοί, νάσαι κι έδώ, κι έκεϊ καί παντού, πώ ς νά κουβαλάς τη χαρά καί την πίκρα τόσων άνθώπων; Ε ί ­ ναι κουραστικό. Σ ’ έξαντλεϊ. Πάντως, αν θέλετε νά σάς τό πώ , έγώ την αγάπη τήν καταλαβαίνω σάν τ α ύ τ ι σ η . Τ ί θέση έχει τό γράψιμο στη ζωή σας; Ε ίπατε ποτέ «ουφ, βαρέθηκα πιά νά γράφω»; Β Ε Β Α ΙΩ Σ τό είπα. "Οπως μέ τή ζωή, πού λές «οΰφ, τή βαρέθηκα πιά τή ζωή μ ο υ !», άλλά δέν εννοείς νά ξεκολλήσεις άπό πάνω της. Ό μόνος άληθινός τρόπος γιά νά υπάρχω είναι τό γράψιμο. Μόνο τότε είμαι αληθινά ευτυχής. "Ολες τις ά λ­ λες μέρες ή χρονιές, φυτοζωώ, κοροϊδεύω τόν εαυτό μου.

έπειδή είμαι μπλοκαρισμένος ψυχολογικά. "Εχω ένα φοβερό διχασμό. Ό καταπιεστι­ κός κοινωνικός περίγυρος, καί ή ι δ έ α πού έχουν οί άλλοι γιά μένα — καί πού διαφέρει πολύ άπ’ τήν τωρινή μου πρα­ γματικότητα — δέ μοϋ έπιτρέπουν νά γρ ά ­ ψω ελεύθερα αύτά πού θέλω, έτσι δπως τά θέλω. Θάπρεπε νά φύγω άπ’ τήν Ε λ ­ λάδα — μπά, οΰτ’ αύτό δέ φτάνει πιά. Θ ά­ πρεπε νά φύγω ά π’ αύτόν τόν πλανήτη, γιά νά γράψω αύτά πού θέλω νά γράψω. 'Υπήρξαν κι άλλοι, πιό πρακτικοί λόγοι. 'Η έπταετία. Πού άνέκοψε τήν ορμή μου. Ά π ό άπελπισία, έπιδόθηκα σ’ άλλες άσχολίες. . . Συγχρόνως πολιτικοποιήθηκα π ε ­ ρισσότερο άπ’ δσο σήκωνε ή ιδιοσυγκρασία μου. Τώρα περιμένω νά γίνει κάποιο θαΰμα. "Οπως άλλωστε κι δταν έγραψα τό Τρίτο Στεφάνι. Ά π ό τήν άποψη αύτή είναι παρήγορο πού λέτε δτι πολιτικοποιηθή­ κατε σέ μιά ήλικία 40 έτών. Δ Ε Ν ήμουνα ποτέ άπολιτικός. Ά λ λ ά π ο ­ λιτικοποιήθηκα περισσότερο άπ’ δσο έπρε­ πε, καί πολύ άργά. Θυμάμαι, δταν έγρα­ φα τό Τρίτο Στεφάνι ένας γάλλος φίλος προσπαθούσε νά μέ μυήσει, 6χι στό Μαρ­ ξισμό άκριβώς, πού δέν άγνοοΰσα έντελώς, άλλά στό στρατευμένο κομμουνισμό. Καί τοϋλεγα: «Τώρα γράφω ένα μικροα­ στικό μυθιστόρημα, νά χαρεΐς, μή μέ μ περ­ δεύεις.» Σιχαίνομαι καί τήν καπηλεία πού γίνεται σήμερα. Καί δέ μπορώ νά δώ τούς άνθρώπους μονοδιάστατα — έναν «βασα­ νιστή» μόνο σά «βασανιστή» ή έναν «βα ­ σανιζόμενο» μόνο σά «(βασανιζόμενο». "Ο­ λοι είμαστε καί θύματα καί θΰτες. . . Βλέπει κανείς στά γραπτά σας καί στή ζωή σας μιά πολύ πιό κοντινή σχέση. Ε ίστε πολύ πιό άτόφιος άπό πάρα πολλούς άλλους οί όποιοι είναι τελείως διχασμένοι.

Τότε γιατί είστε τόσο όλιγογράφος; ΕΝ Μ Ε Ρ Ε Ι άπό έπαρση. ’Α λλά κυρίως

Μ Α Ο Τ Α Ν έλεγα πριν δτι είμαι διχασμέ­ νος, εννοούσα έναν τεχνητό κι έξωτερικό

74/συνεντευξη

Ταχτσής

διχασμό, σχεδόν άνεξάρτητο άπό μένα, πού θέλουν να μοϋ έπιβάλλουν οί άλλοι, κι έναντίον τοϋ όποιου άγωνίζομαι. Διότι μπορεί τή μιά στιγμή να είμαι α, τήν άλλη β, τήν άλλη γ, δλα αύτά δμως τά περιέ­ χω . "Επειτα δέν είμαι έπαγγελματίας σ υ γ­ γραφέας. Κακώς γράφει τό διαβατήριό μου «συγγραφέας», κάτι έπρεπε νά γράψω. Δέν αισθάνομαι, ρέ παιδάκι μου, σάν σ υ γ­ γραφέας. Π ολλές φορές άπορώ πού μέ λ έ­ νε συγγραφέα. Θέλω νά φωνάξω «δέν ε ί ­ μαι 1» Ά λ λ α κάτι πρέπει νά πεις δτι είσαι . . . Κι αν γράψω τελικά τό μυθιστόρημα πού άρχισα τό ’65 , αυτή ή κοντινή σχέση συγγραφέα Ταχτσή κι άνθρώπου Ταχτσή θά έπανέλθει. Θά κλείσει τό χάσμα πού άνοιξ’ δ σεισμός. Δηλαδή δέν έχετε πάρει σοβαρά τό ρόλο σας σάν συγγραφέας, δέν τό θέλετε αύτό τό ρόλο. . . Κ Α Θ Ο Λ Ο Τ . Κι άπό τήν άλλη μεριά β ε­ βαίως, δέν υπάρχω κι άλλιώς. Διότι οΐ άλλοι έτσι μέ βλέπουνε, εγώ έπιμένω νά βλέπω τον εαυτό μου σάν άνθρωπο, αδιαί­ ρετο, άλλά αυτοί έπιμένουν νά μέ βλέπου­ νε σά συγγραφέα. Τό όποιο είναι καί φο­ βερή δέσμευση. Διότι πολλές φορές σέ βά ­ ζουνε πάνω σ’ ένα βάθρο καί άπαιτοΰνε νά παραστήσεις τό άγαλμα. Καί δέν τολ­ μάς ούτε νά μιλήσεις, ούτε τρέλλες νά κ ά ­ νεις, ούτε άληθινός Τ αχτσής νά είσαι. Καί αύτό συμβαίνει ιδιαίτερα σέ κοινωνικά περιβάλλοντα δπως τό έλληνικό, πού είναι στενόμυαλοι άνθρωποι, άγράμματοι άνθρω­ ποι, σέ κρίνουνε άπό λεπτομέρειες καί δέν βλέπουν τό σύνολο, συσχετίζουν κουτά, πού λέει καί ό Καβάφης, καί σέ κάνουν χίλιους κόμπους, καί δέ μπορείς νά λ ει­ τουργήσεις, μέ άποτέλεσμα καί σύ νά χ ά ­ νεις κι αύτοί νά χάνουν. Γράφατε στο'εξωτερικό; Σ Χ Ε Δ Ο Ν μόνο στο εξωτερικό. Τ ί είδους άνθρωποι σάς έχουν προ-

καλέσει μεγάλο ενδιαφέρον γιά νά άσχοληθεΐτε μαζί τους σά λογοτέ­

χνης; Ξ Ε Κ ΙΝ Α Ε Ι κανείς περισσότερο άπό μιά ιδέα, άπό μιά φράση. Γύρω άπ’ αύτήν τήν ιδέα μαζεύονται διάφοροι άνθρωποι, επ ει­ δή σέ βοηθάνε νά τήν εκφράσεις. 'Ο θίασός σας δηλαδή. . . Π Ε Ρ ΙΠ Ο Υ . Είναι το>ρα τρεις, δχι, τέσσε­ ρις μήνες, πού προσπαθώ νά γράψω ένα διήγημα. Μιά κυρία λέει κάτι. Αύτό πού μ’ ένδιέφερε ήταν ή άπάντηση τής γιαγιάς μου. ’Αλλά γιά νά συνεχιστεί ό διάλογος, έπρεπε νά έφεύρω κι άλλα πρόσωπα, πού μέ τή σειρά τους δημιουργούν νέες άνάγκες, οδηγούν σ’ άνακατατάξεις, στό τέλος ή φράση τής γιαγιάς καταντάει δευτερεύουσα καί ίσως κι εντελώς περιττή. "Ας πούμε λοιπόν δτι στήν παρέα πούχει πάει γιά πικ-νίκ ύπάρχει κι ένας νέος, πού φλερ­ τάρει τις κόρες τής κυρίας καί τής γ ια ­ γιάς μου. Τ ί δουλειά θά τόν βάλω νά κ ά ­ νει; Πόσο χρονώ θάναι; Καί ποιά άπ’ τις δυο κόρες φλερτάρει πραγματικά; Καί ξα ­ φνικά έρχεται ένας δαίμονας καί σοΰ ψιθυ­ ρίζει κάτι στ’ αύτί: οί μαμάδες έχουν οί καημένες ψευδαισθήσεις. ' 0 νέος δέ φλερ­ τάρει τις κόρες τους, φλερτάρει τό γυιό τής κυρίας! Τό πρόβλημα είναι τώρα μέ τόν έγγονό. Ή μάνα του τόν έχει δείρει άνηλεώς γιά νά μήν είναι μαρτυριάρης. Ά λ λ ’ ή γιαγιά του τούχει π ει νά λέει π ά ν­ τα τήν άλήθεια. "Οταν λοιπόν τόν ρωτάει ή γιαγιά του τί έκαναν τόσην ώρα στήν πλαγιά τού βουνού πού είχαν καρφαλώσει τά τρία άγόρια, τί θά πει; Θά πεϊ τήν άλήθεια; "Ετσι, δμως, δέ γίνεται μαρτυριά­ ρης; Θά βρει μιά λύση — πού θά ένισχύει τις ψευδαισθήσεις τής μιάς άπ’ τις δυό κυρίες, άλλά καί πού θά τόν καθιστά σ υ ν ­ έ ν ο χ ο σέ μιά πράξη πού ξέρει δτι είναι κακή, κι αύτή ή συνενοχή θ’ άνασυρθεϊ κάποτε, ποιος ξέρει, ά π’ τό υποσυνείδη­ τό του, σάν ποινικό μητρώο άπό φάκελλο δικογραφίας. Νά, τέτοια. Ξεκινάς άπό

συνεντευξη/75

’Εδώ σέ κρίνουνε άπό λεπτομέρειες δέ βλέπουν τό σύνολο ”

έναν πυρήνα πραγματικότητας, καί τον ποτίζεις, ώσπου νά γίνει δέντρο, καί καρ­ πός νόστιμος κι ώριμος γιά φάγωμα. Διαβάζετε πολύ; ΟΧΙ πολύ. Κυρίως ξαναδιαβάζω βιβλία πού μ’ άρεσαν άλλοτε ή πού θεωρώ ση­ μαντικά. Κυρίως ξένα βιβλία — στο πρω ­ τότυπο, οχι σέ μεταφράσεις, πού, κατά κανόνα, είναι άθλιες. Σ υ γχίζομ α ι στή σκέ­ ψη της κακής ιδέας πού θ’ άποχτοϋν τα νέα παιδιά γιά μερικούς μεγάλους ξένους συγγραφείς πού διαβάζουν σ’ έλληνική μετάφραση — κανένα ύφος. ’Ά σ ε πιά τά στοιχειώδη λάθη νοήματος. Θυμάστε κανένα; Σ Τ Η Ν Ά ϊ β α , τό 71, διάβασα μ ’ εύχαρίστηση τά «Καημένα» τοϋ Κουμανταρέα. Καί τις προάλλες τό «Διπλό βιβλίο» τοϋ Χατζή· εκτιμώ πολύ τό Χ ατζή. Δ υ ­ στυχώς δμως, έχω μιά κριτική άντίληψη τώρα πιά, πού μ ’ εμποδίζει ν’ άπολαύσω ένα βιβλίο. 'Η τέχνη είναι σάν τόν έρωτα. Ά ν τη στιγμή πού κάνεις έρωτα, προσέχεις τις άτέλειες τοϋ σώματος, κάη­ κες. Α λ λ ά τέλος πάντων, διαβάζω. Δ ια βά­ ζω δ,τι πέσει στό χέρι μου, δ,τι μοΰ στείλουν ή δ,τι μοΰ δανείσουν. Γιατί, δπως οί περισσότεροι "Ελληνες, δταν πρόκειται γι άγορά βιβλίων, μέ πιάνει τσιγκουνιά.· "Εξω άπ’ τήν Ε λλά δ α άγόραζα τά βιβλία δέκαδέκα. Κλεινόμουνα στό σπίτι μέρες όλόκληρες καί διάβαζα. Έ δ ώ , μόλις πέσει τό βράδι, θέλεις νά βγεις έξω, γιατί άλλιώς νομίζεις δτι θά χάσεις κάτι άπ’ τή ζωή, ένώ ή άλήθεια είναι δτι, βγαίνοντας έξω, χάνεις κάτι άπ’ τή ζωή. Τώρα έχω κι. ένα σωρό κοινωνικές κι άλλες υποχρεώσεις — εσάς άπόψε. Πάει ή βραδιά. Σ έ καλοΰν σέ δεξιώσεις, σ’ έγκαίνια εκθέσεων, σέ θεα­ τρικές πρεμιέρες. . . Α ύτό δμως σας φέρνει σ’ έπαφή μέ τόν κόσμο.

Τ Ω Ρ Α πιά χρυσέ μου ξέρω δσο κόσμο μοΰ χρειάζεται γιά νά γράψω έκατό βι­ βλία. Δ έ θέλω πιά κόσμο. Μέ φτάνουν δυότρεϊς φίλοι. Λεφτά θέλω, γιά ν’ άποσυρθώ ά π’ τόν άγώνα τής ζωής, νά γράψω. ’Α π ο ­ μόνωση χρειάζομαι. Δυστυχώ ς, είμ ’ έπιρρεπής στούς πειρασμούς. "Οπως οί περισ­ σότεροι "Ελληνες, έχω μιά μανία αύτοκαταστροφής. Βέβαια, είναι κι αύτό μιά άρχοντιά. Μόνο οί φουκαράδες κάνουν οι­ κονομία δυνάμεων. "Εχετε κανένα κόλπο νά βοηθάτε τήν έμπνευσή σας; Ο ΧΙ κανένα. “Ε χω , δμως, ορισμένες ιδιο­ μορφίες. Γράφω στή γραφομηχανή. ’Εάν κάνω ένα λάθος, ή είναι μιά λέξη πού δέ μ’ άρέσει ή είναι λάθος γραφομηχανής, βγάζω τή σελίδα καί ξαναρχίζω άπό τήν άρχή, μέχρις δτου ή σελίδα βγ ει τέλεια, καί μέ τό κόμμα. Μπορώ νά γράψω τήν πρώτη σελίδα ενός διηγήματος 150 φορές επειδή έκανα άντίστοιχα λάθη. Τήν ίδια στιγμή κάνω τις διορθώσεις. Έ δ ώ καί πάρα πολλά χρόνιά, άπό νέος, γράφω άπ’ εύθείας στή μηχανή, δέν μπορώ νά γράψω πολύ καλά στό χέρι, έχω ένα πολύ παιδικό γραφικό χαρακτήρα. . . "Οχι. . . δέν π ι ­ στεύω στήν έμπνευση. Σ τό στομάχι περισ­ σότερο έμπιστεύομαι, αυτά τά πράγματα πρέπει νά βγαίνουν άπό δώ - μέσα. Δ έ νομίζω δτι είναι έμπνευση αύτό. Σ κέφτεστε γιά κάτι πού μόλις ζήσατε: αύτό πρέπει νά τό χρησιμο­ ποιήσω; Ν Α Ι, άλλά δέν τό χρησιμοποιώ ποτέ. Φ υ­ σικά, έχει γίνει ένα κομμάτι τοϋ έαυτοΰ μου, καί καμιά φορά ξεφυτρώνει έκεϊ πού δέν τό περιμένεις, άκάλεστο. Αισθάνεστε κάποιο χρέος σά συ γ­ γραφέας; Κ Α Ν Ε Ν Α , έκτός άπ’ τό χρέος γιά τό

76/συνεντευξη

Ταχτσής

όποιο σας μίλησα πρίν. Καί τό χρέος να μή γράφω κακά βιβλία. Που νομίζετε δτι βρίσκεται σήμερα τό πρόβλημα της γλώ σσας μας ΰστερ’ άπό τόσους αγώνες; Ξ Ε Κ Α Θ Α Ρ ΙΣ Τ Η Κ Ε ά π’ τά ψευδοπρο­ βλήματα πού τό συσκότιζαν. Ό π ρα γμ α ­ τικός άγώνας αρχίζει τώρα. Καραδοκούν πολλοί κίνδυνοι. ’Α π ’ τούς αντιδραστικούς, απ’ τούς νεοδημοτικιστές, ά π’ τούς δη­ μοσιογράφους. Μερικοί άπ’ αυτούς νο μ ί­ ζουν δτι δημοτική σημαίνει τό «έν συνε­ χεία» να τό γράφεις «στή συνέχεια». Κι είναι κάτι διανοούμενοι, πού γράφουν στρυφνά, δχι έπειδή τό ζητάει τό περιε­ χόμενο ή τό ΰφος, άλλ’ έπειδή έχουν κάτι να κρύψουν, καί φοβούνται πώ ς αν γρ ά ­ ψουν απλά θ’ άποκαλυφθοΰν. Σ άς ένοχλοΰν οί ξένοι δροι πού μ π α ί­ νουν στή γλώ σσα μας; Ο Χ Ι δλοι. Α ύτό, άλλωστε, γινότανε άνέκαθεν. Μιά καλή κι άγαπητή μου φίλη έπιμένει νά λέει τον ιμπεριαλισμό «αύτοκρατορισμό». Τ ό βρίσκω έκζητημένο καί φιλολογικό. Περισσότερο μ ’ ένοχλοΰν κάτι άλλες, καινούργιες λέξεις-τέρατα. Καί μ ε­ ρικοί ξένοι δροι, πού αντί νά έξελληνιστοΰν ή νά χρησιμοποιούνται άτόφιοι, διαστρε­ βλώνονται επί τό ξενικότερο. Π οιά ήταν ή συμβολή των σ υγγρα­ φέων στο θέμα της γλώ σσας, καί ποιά μπορεί νά είναι στό μέλλον;

Μ Ε Ρ ΙΚ Ο Ι έκαναν καλό, κι άλλοι μεγάλο κακό. Έ γ ώ είμαι Ροϊδικός. "Εχετε δια­ βάσει τήν άλληλογραφία Ροΐδη-Ψ υχάρη γιά τό γλωσσικό; ’Αλληλογραφούσαν γ α λ ­ λικά! Αύτό πού μπορεί νά κάνει σ ήμ ε­ ρα ένας συγγραφέας δέν είναι βέβαια νά έκφράσει έμμεσα τή φθορά της γλ ώ σ ­ σας, άλλά νά τήν προστατεύσει, νά μήν εξευτελίζει τις λέξεις, νά ένεργεΐ άπέναντι

στούς διαφθορείς της σά δικαστής, ένα είδος Συμβουλίου Ε πικ ρά τεια ς. "Οσο γιά τή φθορά της άστικής κοινωνίας, κι αύτήν πρέπει νά τήν κάνεις μέ τέχνη, δχι μέ προχειρογραφίες πού ύποτίθεται δτι άντανακλοΰν τή σήψη πού θέλεις νά περιγράψεις. Ό συγγραφέας, κι ό πιό «πρω τοπορειακός», πρέπει νά διορθώνει τά γραφτά του. Μόνο τότε τό προσωπικό του άγχος ένεργεΐ λυτρωτικά καί γιά τούς ά λ­ λους. ’Αλλιώ ς έπιτείνουν τή σύγχιση. Λ ίγοι δμως διαβάζουν συγγραφείς. Τελικά ή γλώ σσα διαμορφώνεται ά π’ τούς κακούς δημοσιογράφους. Δ Ε Ν είναι δλοι κακοί. Μερικοί γράφουν καλύτερα άπό μερικούς συγγραφείς μας. 'Η καλύτερη κριτική βιβλίου πού διάβασα τελευταία — καί σά γραφή καί σά θέση — γράφτηκε άπό έναν δημοσιογράφο. Μέ τον όποιο δέ συμφωνώ βέβαια πάντα. . . Έ ξ άλλου ύπάρχει άλληλεπίδραση. Τούς σ υ γ­ γραφείς μπορεί νά μήν τούς διαβάζουν οί μάζες — οί μάζες επηρεάζονται περισ­ σότερο ά π ’ τήν κακή τηλεόραση — τούς διαβάζουν δμως οί δημοσιογράφοι. Ή συμ­ βολή τού συγγραφέα αργεί νά φανεί. Ά ς πάρουμε μιά ήλίθια λέξη — τή «σαλαμοποίηση». Μ πορεί σέ τρία-τέσσερα χρόνια κάποιος καλός συγγραφέας νά γράψει ένα διήγημα, ένα κείμενο, καί νά τή χρησι­ μοποιήσει: ’Α λλά μ’ έναν τέτοιο τρόπο πού νά τή γελοιοποιήσει μέχρι σημείου νά ντρέπεται πιά κανείς νά τή χρησιμοποιήσει. Γιά μένα υπάρχουν ορισμένες λέξεις πού δέ μπορώ νά τις χρησιμοποιήσω, μέ άπωθοΰν, ντρέπομαι, δέν μέ εκφράζουν είναι κενές νοήματος ή είναι χυδαίες. Χρησιμοποιώ λέξεις πού είναι φορτισμέ­ νες συγκίνηση καί γιά μένα προσωπικά έχουν άντίκρυσμα σέ χρυσό. Δ έ μ’ άρέσει νά χρησιμοποιώ λεξεις, έτσι, επειδή είναι της μόδας, ούτε έπειδή θέλουν νά ποΰν κάτι πραγματικά πού δέν έχει είπωθεΐ άλλοιώς. ’Ε γώ ίσω ς θά τό πώ μέ άλλο τρόπο, γ ι’ αύτό μέ βλέπετε νά μιλάω άκόμα περιφραστικά, ούτε έχω μάθει ακόμα

συνεντευξη/77

Οί "Ελληνες δέ γράφουν καλά καί δέ μιλάνε μέ άνεση γιατί δέν υπήρξαν ποτέ έλεύθεροι ”

τή σύγχρονη γλώσσα. Β λέπετε, έσειε στις παρεμβάσεις πού κάνετε, μέ βοηθάτε π ο ­ λύ, μοϋ πετάτε κάτι λέξεις τις όποιες έγώ δέ χρησιμοποιώ μόνος μου. Σ τις συζη­ τήσεις μέ άλλους τις χρησιμοποιώ καί τις ξέρω πολύ καλά, άλλα δέ βγαίνουνε αύθόρμητα άπδ μέσα μου. Βρίσκετε δτι οί λέξεις πού χρησι­ μοποιεί ό καθένας έκφράζουν τό βα­ θμό της προσωπικής του έλευθερίας; Α Π Ο Λ Υ Τ Α . Κι ένας σοβαρός λόγος πού οί "Ελληνες δέ γράφουν καλά, καί δέ μ ι­ λάνε μέ άνεση, είναι δτι δ έ ν υ π ή ρ ξ α ν π ο τ έ έ λ ε ύ θ ε ρ ο ι , άπό τήν ανεξαρ­ τησία τους καί μετά. Μαγκώνουν. Κ ουμ­ πώνονται. Δένονται χίλιους κόμπους. Φ ο­ βούνται. Ε λευθερία καί γλώ σσα, γλώσσα κι έλευθερία. Π ρόσφατα, σέ μια συνέντευ­ ξη πού έδωσα στην Ε Ρ Τ , μοϋ λογόκριναν τη λέξη «έμμηνα». Τήν ώρα πού τόλεγα — ζ ζ ζ ζ ζ !! — ένας οξύς ήχος, σάν τ’ άστεράκια μέ τα όποια σκεπάζουν στις φω το­ γραφίες τις ρώγες του γυναικείου σ τή­ θους. Γελοία πράματα. Μ πορείς νά βρίσεις Χριστούς καί Π ανα­ γίες ή διότι είσαι χυδαίος άνθρωπος ή διότι έχεις ξεπεράσει τα θρησκευτικά ταμπού, λοιπόν μπορείς νά χρησιμοποιή­ σεις γαμώ , μουνιά, πούτσους μέ πολλή άπλότητα έπειδή δέ σημαίνουν τίποτα γιά σένα καί έπειδή είσαι άπελευθερωμένος άπ’ αύτά τά πράγματα, δέν έχεις άστικές προκαταλήψεις. Βεβαίως έκφράζουν τήν άπελευθέρωσή σου καί τήν έλευθερία σου καί τή δυνατότητα σου νά τή χρη ­ σιμοποιήσεις ή νά μήν τή χρησιμοποιή­ σεις καί δχι έπειδή σοϋ είπε κάποιος ά λ­ λος νά μήν τή χρησιμοποιήσεις. Ό λό ­ γος πού δέ μπορούν νά μιλήσουνε καλά οί "Ελληνες, καί τό βλέπει αύτό κανείς στή τηλεόραση, τό βλέπει σέ συνεντεύξεις κλπ. καί ούτε κι έγώ δυστυχώς. . . π ρ έ­ πει νάσαι icoλύ άναίσθητος γιά νά μ π ο ­ ρέσεις νά μιλήσεις μέ πολλή άνεση στήν Ε λλά δα , ό λόγος είναι δτι δέν εΐμασταν ποτέ έλεύθεροι, άπό τήν ανεξαρτησία μας καί μετά.

Μεταφράσατε πρόσφατα τή «Λ υσιστράτη». Τ ί νομίζετε δτι πρέπει νά έπιδιώξει έκεϊνος πού μεταφράζει κλασικούς; Ν Α Β Ρ Ε Ι τις σωστές άντιστοιχίες. Μήν ξεχνάτε, λέμε μετάφραση, άλλά στήν πρα­ γματικότητα είναι μεταφορά άπό ένα ιδίωμα σ’ άλλο τής ίδιας γλώσσας. 'Υ πάρ­ χουν δυο ειδών μεταφράσεις, (λ φιλολογι­ κές, καλές ή κακές, κι οί λογοτεχνικές, πάλι καλές ή κακές. Οί πρώτες είναι χρήσιμες»στό μαθητή, τό φοιτητή, καί τό λο ­ γοτέχνη-μεταφραστή, πού δέν είναι άπαραίτητο νά ξέρει τέλεια άρχαϊα έλληνικά — άκόμα κι οί φιλόλογοι πού ξέρουν τέλεια άρχαϊα έλληνικά, τουλάχιστον έδώ στήν 'Ελλάδα, μετριούνται στά δάχτυλα. "Ο­ πως στις μεταφράσεις άπό ξένες γλώ σσες, έκεϊνο πού έχει μεγαλύτερη σημασία είναι νά" ξέρεις καλά τή γλώ σσα στήν όποια μεταφράζεις — δ,τι δέν ξέρεις τό κοιτάς καί στά λεξικά. Κι αν τύχει νάσαι λογο­ τέχνης, πρέπει νάχεις κάτι άπ’ τό συ γ­ γραφέα πού μεταφράζεις, καί νά μήν είσαι καί φιλολογο-λογοτέχνης. Πρέπει νά μετα­ φράζεις σά νά γράφεις κάτι δικό σου, πρω ­ τότυπο. "Οχι τό «μέλας» μελανός έπειδή είναι τάχα έπιβλητικότερο ή δ,τι άλλο, άλλά μαύρος, δπως θάλεγες καί σ’ ένα δι­ κό σου γραφτό. Αύτό πού σκανδάλισε πολλούς στή μετάφρασή μου τής Λ υσιστράτης, ήταν, δχι δτι χρησιμοποίησα χ υ ­ δαίες λέξεις, γιατί δέ χρησιμοποίησα σ χ ε­ δόν καμιά, άλλά τό δτι βρήκα σωστές, τσουχτερές άντιστοιχίες άπ’ τή ζω ντα­ νή μας γλώσσα, καί δέν έκρυψα τίποτα κάτω άπό διάφορα ψευδοποιητικά κατα­ σκευάσματα, γιά χάρη τάχα κάποιας άποστασιοποίησης. Φυσικά πρέπει νά μένεις δσο γίνεται πιό πιστός καί στο νόημα, καί στο πνεύμα τού πρωτότυπου. Οί μετα­ φράσεις άπό σκηνοθέτες είν’ έξ ίσου έπικίνδυνες. 'Ο σκηνοθέτης παρασύρεται άπ’ τό σκηνοθετικό δραμα πού έχει γιά ένα έργο. Μιά μετάφραση θά πρέπει νά μ π ο­ ρεί νά χρησιμοποιείται άπό δέκα διαφο­ ρετικούς σκηνοθέτες. Γιά μένα πάντως, ή

78/συνεντευξη

Ταχτσής

μετάφραση αύτή υπήρξε, πιο εύκολη άπ’ δ,τι φανταζόμουνα κι εγώ ό ίδιος. Ν ο μ ί­ ζω βτι έχω κάτι άπ’ τον ’Αριστοφάνη. Δ έν ξέρω αν θά τολμούσα ποτέ νά μ ετα ­ φράσω Α ισχύλο, ή καί Σοφοκλή. Εύριπίδη, βμως, ναί. Χ ίλιες φορές ναί. Ν ομίζω δτι ή Λ υσιστράτη είναι μιά μετάφραση γιά τήν οποία δέν ντρέπομαι. ’Έ χ ε ι μερικά λαθάκια, άλλά θά τά διορθώσω. ""Ας ελπίσουμε δτι θά ξαναμεταφράσετε άρχαϊο δράμα. Α Ν Μ Ο Τ παραγγείλουν. Δ έ μπορώ νά μεταφράζω άπό χόμ πυ. Θ υμάστε καμιά κριτική γιά σάς ή άλλον πού νά σάς έξόργισε; Π Ο Λ Λ Ε Σ . Τ ότε θύμωνα, τώρα πού τις θυμάμαι, γελάω μ ’ αυτούς πού τις έγρα ­ ψαν. Περισσότερο μ ’ έξοργίζουν τά λιβανίσματα ορισμένων κλικών γιά τούς έκάστοτε ευνοούμενους — γιατί αύτδ δέν είναι το είδος του λάθους πού μπορεί νά κάνει κι ό πιύ καλόπιστος κριτικός, άλλά μιά συστηματική κι οργανωμένη παραχάρα­ ξη τής αλήθειας. « Ό μεγαλύτερος μας πεζογράφ ος Α » ό ένας, «ό μεγαλύτερος μας πεζογράφ ος Β » ό άλλος. 'Υ πάρχει καμιά κριτική πού νά σάς έπιασε; Σ Τ Η δική μου περίπτω ση, έτσι κι άλλιώς, έχουν γραφ τεί έλάχιστα, μά έλάχιστα, πολύ λιγότερα άπ’ δ,τι καί στο έξωτερικό. 'Ο μόνος άνθρωπος πουχει γράψει δυο σωστά πράματα γιά μένα, γιά το Τρίτο Στεφάνι στον Τ αχυδρόμο καί γιά τά Ρ έ ­ στα στο Βήμα, είναι ή Καίη Τσιτσέλη. Μου άποκάλυψε καί πράματα πού άγνοοΰσα κι έγώ ό ίδιος. Π ώ ς νοιώθετε στή σκέψη, δτι, σέ μιά δεδομένη στιγμή , σάς διαβάζουν 2, 3, 4 άνθρωποι;

Δ Ε Ν το σκέπτομαι ποτέ. Μιά φορά έτυχε νά ταξιδεύω μέ πλόϊο. "Ενας νέος στο κ α ­ τάστρω μα ήταν άπορροφημένος στο διάβα­ σμα τού Τρίτου Στεφανιού. Τύ βρήκα συγκινητικό. Μιά άλλη φορά, προσπερνούσα στο δρό­ μο μιά παρέα νέων, κι άκουσα έναν τους νά λέει: Ρέ σύ, έχεις διαβάσει Τ αχτσή;. . . Καί μιά άλλη πάλι φορά, είδα τό Τ ρίτο Σ τ ε ­ φάνι στο πίσω κάθισμα ένος αύτοκινήτου, σά so fte x . Β έβαια είναι φορές πού τούς σ κ έ­ πτομαι- ανθρώπους πού έχω κάνει άνώνυμο έρωτα μαζί τους, πού θά μ’ έχουν δια­ βάσει, χωρίς νά ξέρουν δτι έκαναν έρωτα μαζί μου, καί γελάμ>· Ποιοι δέ θά θέλατε νά διαβάσουν τά βιβλία σας;

συνεντευξη/79

Τό βιβλίο δέν πρόκειται νά καταργηθεΐ τόσο εύκολα ”

Α Υ Τ Ο Ι πού τά δανείζονται. Δ εν εννοώ βέβαια άπο δανειστικές βιβλιοθήκες. Θάσασταν πρόθυμος νά πά τε νά μ ι­ λήσετε σέ σ χολεία καί σ ’ επ αρχια­ κές πόλεις γιά το έργο σας, τή λο ­ γοτεχνία, τή ζω ή; Α Ν μπορούσα νά μιλήσω έλεύθερα, γιατί

«χι; Λ ένε μερικοί δτι δέν είναι καθόλου ρεαλιστικό νά βάζουμε σά στόχο μας τή διάδοση τοΰ βιβλίου. Ε σ ε ίς τί λέτε;, Ε ΙΝ Α Ι εν’ άξιέπαινο χόμ πυ, πολύ πιο χρήσιμο α π ’ το χόμ πυ τοϋ πρω τοπρεσβύ­

τερου Πυρουνάκη νά θάβει διάσημους λο­ γοτέχνες πού δέ μπορούν πιά νά γράψουν. Μήν άκοΰτε τί λέει, τί έ'λεγε ό Μακ Κλιούαν. Τ ο βιβλίο δέν πρόκειται νά καταργη­ θεΐ τόσο εύκολα, αν καταργηθεΐ ποτέ. Το μυθιστόρημα, όπω ς το ξέραμε άλλοτε, περνάει βέβαια μιά κρίση, δλα περνάνε μιά κρίση στον καιρό μας, άλλά τό βιβλίο δέ γνώ ρισε ποτέ τόσο μεγάλη άνθηση κι έδώ καί στο έξωτερικό. Δέν υπάρχει τ ί­ ποτα πιο συγκλονιστικό ά π ’ την άνάγνωση ένός βιβλίου, στην ήσυχία τού δωματίου σου, χω ρίς κανέναν άλλον παρόντα. Είναι σάν την. . . ας την πούμε μοναχικό έρω ­ τα. ’Α κόμα καί σ’ ένα δημόσιο χώρο, σ’ ένα πάρκο, διαβάζεις ένα βιβλίο, καί δέν υπάρχει τίποτα γύρω σου, μόνο αύτό, ό κόσμος του καί σύ. Ο

ΌεσΚ αχτσήμςεγά γενλνω ήσθεηκσετητόν’Α 19θ2ή7νασ.τηΣτη αώ λσοντα νίαίκςηπ,ρΤω λπΘ οογιηοσμτεχ το ε μ φ α ν ίσ τη κ ε τό 1 9 5ζ4ίλμιαέν»τή. ’σΑυκλολλοογύήθησε τω Συμφω«νΚ ίααφτο πτό ρα Άλετά ληά μτή ίαννσέυκ«Ή λδλοοσγή ελνϋεειψ ίοΜ Β υζάάντιο »(1 9ίη5σ6η). Μ ή τη ς έγκ α τέ ε ο ισ οτό κέζιηέσπειδσόχθεηδκόενσάτή νκποεπζαογέρξαω φίαά.π’’Α πνόρ'Ε τόλτικ 1ά9δα 5τή 4νω ςπτή 964ή δ ιά τή λ σ Δνυ1τα τικ Είίό υρώ πνητιφ , α’Α φράικεπ ήαγγέλ Αυσμτραατα λία κόαι19Η .Π .Α .μοσίεέξυα σεκώ ς τά 7τό ά τικ . Τ 6 2 δ η σ π ρ ώ το κ α ι μ ο ν α δ ικ ό μ έχ ρ ι σ ή μ ε ρ α μ υ θ ισ τό ρ η μ ά το υ· «»Τ,ό19τρ7ίτο στειφδάονκι» .ια".ΕΤ χειό«γρΤάρψ ει δσιη γήματα(«Τά ρέσ τεφ έχ ειιτα κτις υκλΗ οφ.Π ο2ρ).Α ήσκ.εαιΕ σίντήαιίμ Γτό αλλπία ,το στήένλίτο ’ηΑνγγλ ίαμάυνθι» κ α σ ρ ώ λ ικ ό πουκυκλοφόρησε στις έκδόσειςβιβλίωντσέπηςισPτό enρgηuμinα. άλλά

* τό

— —

η ποίηση μιλά για την ποίηση HIJ7 ράφοντας τις λίγες αυτές γραμμές για την πέμπτη ποιητική συλλογή της Ντίνας Κατσούρη, είμαι πεπεισμένος πως δεν το κάνω ως «τεχνοκρίτης», ούτε «για χάρη της φιλοσοφικής τάξης και μόνο» («Προς τεχνοκρίτη I»), Με ένα λόγο άμεσο και αφοπλιστικό, η ποιήτρια εκφράζει τις δικές της «αντι-θέσεις» για την ποίηση· χωρίς μελοδραματισμούς και «αρωματισμένες λέξεις», χωρίς «υπαινιγμούς, υπονοούμενα και μεταφορές», προβληματίζεται γύρω από το ρόλο της ποίησης στη ζωή μας. Ο λόγος αποκτά έτσι μετα-γλωσσική λειτουργία: η ποίηση μιλά για την ποίηση.

Γ

αχητική και γεμάτη οργή, απευθυνόμενη στα τρία πρώτα ποιήματα της συλλογής προς τους «τεχνοκρίτες», διαχωρίζει Μ ρητά το ρόλο της από εκείνους τους ποιητές που γράφουν για να γράφουν, ικανοποιώντας τις «φιλολογικές προδιαγραφές» της κριτικής. Διακηρύσσει με τόλμη προς τον ανίδεο κριτικό πως δεν μπορεί αυτός, ένας άσχετος με τον αγώνα και την αγωνία της δημιουργού, να σταθμίζει την ποιότητα των στίχων, της ιδεολο­ γίας κ.τ.λ.: «(...) Σίγουρα δε θα υπαινίσσεσαι .·"'·''· η ποιητική μας υπόσταση .αινία του σινεμά που θα την κατατάξεις σε κατηγορίες για ανήλικους, ενήλικους, υπερήλικους, σε κατηγορίες A, Β, X, εθνικές, κοινωνικές, πορνογραφικές (...)». («Προς τεχνοκρίτη 3», σ. 14). Τα τρία επόμενα ποιήματα απευθύνονται «Προς ποιητή». Συ­ γκεκριμένα, προς εκείνον τον ποιητή ο οποίος, στις δύσκολες στιγμές που περνούσε ο τόπος μας έμεινε κλεισμένος στον «γυάλι­ νο του Πύργο», ως ένας πιστός ακόλουθος του δόγματος «η τέχνη για την τέχνη». Αυτός ο «κατασκευασμένος ποιητής, ο οποίος κωφεύει και αδιαφορεί για τα προβλήματα που τον περιβάλλουν, δεν έχει θέση σήμερα σ’ αυτό τον τόπο- τον έχουν κυκλώσει οι

εηιλογη/81 στρατευμένοι ποιητές και απειλείται με σίγουρη εξόντωση» («Προς ποιητή 3»). λλα τρία ποιήματα τιτλοφορούνται «Προς αναγνώστη»· εδώ ατονίζει ο ελεγκτικός - οργισμένος τόνος των προηγούμενων ποιημάτων. Η ποιήτρια κάπου φαίνεται να εξομολογείται προς τον αναγνώστη τα συναισθήματά της: θυμάται με συγκίνηση παλιές αγαπημένες στιγμές από τη γενέτειρά της Αμμόχωστο. Εμπιστεύεται την κρίση του αναγνώστη που έχει την ικανότητα να διαγνώσει και να διακρίνει τους «σικέ» ποιητές από τους ποιήτέςαγωνιστές:

Α

«(...) Στη ζωή μας, είπες, έχουν θέση μόνο οι ποιητές εκείνοι που είναι έτοιμοι να πεθάνουν (όσο κι αν ακούγετάι πεζό και τετριμμένο) για ένα κυκλάμινο στην κορυφή του πενταόάχτυλου (...)». («Προς αναγνώστη 2», σ. 26) Στα περισσότερα από τα ποιήματα που ακολουθούν, επανέρχε­ ται ένας καίριος προβληματισμός γύρω από το ρόλο της ποίησης στη ζφή μας. Σε μια εποχή κατά την οποία ο τόπος μας περνά δύσκολες στιγμές, χρειαζόμαστε μια ποίηση στρατευμένη, η οποία να μην ενδίδει σε προσωρινές σκοπιμότητες ούτε να ενδιαφέρεται για φιλολογικές συμβατικότητες, αλλά να τάσσεται ως εμπροσθο­ φυλακή στον αγώνα γιά Λευτεριά. Στο τελευταίο ποίημα του βιβλίου, η ποιήτρια κρούει τον κώδωνα του επερχόμενου κινδύνου και καλεί τα «αδέλφια» της πέρα από τοπικά και εθνικά όρια - σε πλήρη συστράτευση για να αντιμετωπίσουν «τους σπιούνους, / τους ασπόνδυλους / και τους καταδότες»: «(...) Το θέμα είναι να προλάβουμε αδέρφια. Μια σφαίρα ταξιδεύει με σαφή προορισμό. Το θέμα είναι να τους προλάβουμε αδέρφια. Η μάχη μόλις τώρα αρχίζει. Η κάθε μάχΐ] μόλις τώρα αρχίζει». («Το θέμα είναι...», σ. 42). ΛΕΥΤΕΡΗΣ Π Λ Π ΑΛΕΟΝΤΙΟ Υ

ένας εσωτερικός αφηγηματικός μονόλογος Π ΑΝΑΓΙΩ1Τ9Η τάκης, 87.ΤΣΣεΟ λ.Υ8Τ8Α.ΚΟΥ: Κονσι νέλο. Αθήνα, Σμυρνίι ω Η

μεγάλη ευτυχία ή ο αβάσταχτος πόνος; μπορεί να ξεσκεπάσει την αλήθεια που κρύβει το άτομο μέσα του. Και η αλήθεια αυτή, τόσο για τον Π. Τσουτάκο, όσο καί για τους άλλους δήμιουργούς της γενιάς του - ενδεικτικά αναφέρω τον Ρίτσο, τον Σινόπουλο, την πρώτη περίοδο του Ελύτη - δεν είναι παρά η αδυσώπητη σκληρότητα και οι τραυματικές εμπειρίες του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, της Γερμανικής Κατοχής καθώς και ο· δαντικές σκηνές κόλασης που έ'Γησαν κατά τη διάοκεια τ εμφύλιου σπαραγμού. Φαίνεται πως ακόμα και σήμερα με σι από 40 τό α χρό. ,, c

ΠΟΙΗΣΗ

82/επιλογή πόλεμος δηλητηριάζει το αίμα τους και η φρίκη του σημαδεύει τα οράματα τους. Με αφορμή ένα ιστορικό συμβάν - ένα σεισμό που συνέβη στη Ν. Αμερική - ο Π. Τσουτάκος, με οδηγό την ακοίμητη μνήμη του, αναπλάθει με ενάργεια, τις δικές του προσωπικές βιωματικές εμπειρίες. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι το Κονσουέλο είναι ένας εσωτερικός αφηγηματικός μονόλογος. Μια βαθιά έντα­ ση οδύνης και σπαραγμού διαχέεται από όλο το έργο. συλλογή χωρίζεται σε τρία μέρη: Στο πρώτο ο ποιητής σχοινοβατεί ανάμεσα στο όνειρο και την πραγματικότητα και καταγράφει τις εμπειρίες που έζησε στα δύσκολα χρόνια του πολέμου. Πνίγεται από παντού. Η εξαθλίωση συνθλίβει την ύπαρξή του. «Κυκλωμένα ήταν πάντα όλα τα χρόνια μου απ’ τις ματωμένες κραυγές της θύελλας και της φωτιάς...». Αλλά ο πόνος του δεν υπερσκελίζει την αγωνιστικότητά του, δεν μετατρέπει την ήττα του σε απαισιοδοξία. «Στη γωνιά του δρόμου με των παλληκαριών το αίμα ένας κρίνος φύτρωσε λευκός την άλλη μέρα. Ο κρίνος του Ευαγγελι­ σμού της λευτεριάς μας.» Αλλά μεταπλάθει το μίσος σε αγάπη, την φρίκη σε καρτερικότητα, τον σπαραγμό σε εγκαρτέρηση. Στο δεύτερο μέρος ο ποιητής προσεύχεται. Και όπως κάθε εξόριστος - ποιητής, έτσι και αυτός προσεύχεται στους δικούς του άγιους. Στους δολοφονημένους συντρόφους του, στους πληγωμέ­ νους αδελφούς του, στους αδικημένους είλωτες του κόσμου τούτου. Η Δαυιδική του επίκληση, δεν είναι μια ικεσία σ’ έναν αόρατο δημιουργό του κόσμου. Αλλά μια απεγνωσμένη προσπά­ θεια του ποιητή ν’ απαλλαγεί από τις αιμάτινες παραστάσεις που ανελέητα επιστρέφουν μέσα στη σκέψη του. Η μνήμη του μοιάζει τεράστια χοάνη από όπου οι νεκροί προβάλλουν και ζητούν δικαίωση. Καθώς οι ζωντανοί έχουν χάσει την αγωνιστικότητά τους κάτω από το βάρος μιας «αβάστα­ χτης κοσμικότητας». Στο τρίτο μέρος μ’ ερωτικό μελαγχολικό ρεμβασμό, αναπολεί τις στιγμές που το σώμα της νιότης, πύρινο και λάγνο, ζητούσε με τρέλα να κατασπαράξει και να κατασπαραχθεί από το άλλο κορμί. Τα γυναικεία είδωλα που αναφέρει αποπνέουν μια ερωτική ανάσα, τέτοια, που σε μεθάνε. Τώρα που το σώμα του έχει μεστώσει, τώρα που το «φθινόπωρο αγκαλιάζει τις κρυφές πτυχές του κορμιού του», μπορεί να καταγράψει πια με νηφαλιότητα τους ερωτικούς του φθόγγους. Απαλλαγμένος από την ανακύκλωση του ερωτικού πάθους, έχο­ ντας για σύντροφο τη μνήμη ξαναγυρίζει εκεί που κάθε άτομο θα στρέψει. .. στο ρυάκι της παιδικής μου αθωότητας και τις φωλιές των χελιδονιών της πρώτης άνοιξης...».

Η

ποίηση του Τσουτάκου, όπως και των άλλων ποιητών της γενιάς του, που έζησαν από τα μέσα τη φρίκη του πολέμου, αφήνει την εντύπωση ενός απεριόριστα, αναστατωμένου και γεμάτου θλίψη χώρου. Ό που ο χώρός, δεν είναι η σκηνή πάνω στην οποία εκτελείται η τραγωδία της προσωπικής ζωής των ηρώων. Άλλα πρόσωπα και χώρος ξετυλίγονται μπροστά στα μάτια μας σαν ενιαία σύνθεση. Γιατί είναι η ίδια η τραγωδία. Το δράμα των ανθρώπων μιας άλλης εποχής, που ζωντανεύει και εμφανίζεται με όλες τους τις οδυνηρές λεπτομέρειες μπροστά στα μάτια μας.

Η

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΠΑΛΟΥΡΔΟΣ

επιλογη/83

“γραμμένο μετά μανίας’' ΚΑΤΕΛόγος, ΡΙΝΑΣΓΑ1Υ9Κ και 88Ο .Φ ΣΡ ελ1.ΔΗ 18:9.Τοεπόμενοθέρος.Αθήνα, Τέχνη '

ια από τις μορφές μυθιστορημάτων που στο παρελθόν είχε βρει ιδιαίτερη ανταπόκριση από το πλατύ κοινό, αλλά που σήμερα σχεδόν δεν υπάρχει παρά μόνο στο χώρο της παραλογοτεχνίας, είναι εκείνη που ονομάζεται κοινωνικό μυθιστόρημα. Ή ταν ιστορίες ανθρώπων καθημερινών μεν, οι οποίοι, όμως, ζούσαν ασυνήθιστες καταστάσεις. Μέσα από τέτοιου είδους μελοδραματικές ιστορίες, ο μεν συγγραφέας - εφόσον, βέβαια, διέθετε το απαιτούμενο ταλέντο - κατέθετε τις αντιρρήσεις, τις παρατηρήσεις και τις προτάσεις του πάνω στα κοινωνικά δεδομέ­ να, ο δε αναγνώστης - ανάλογα με το φάσμα της δεκτικότητάς του ·- αναγνώριζε, κατανοοούσε, ενεργοποιόταν ή και εφησύχαζε. Το υπερμέγεθες άλλοτε επιφέρει την έκρηξη, άλλοτε την εκτόνωση ζήτημα, τελικά ποιότητας τόσο του πομπού, όσο και του δέκτη. Σήμερα αυτό το ρόλο - και την ανάγκη - τον καλύπτουν (όσο τον καλύπτουν) κυρίως τα τηλεοπτικά σήριαλς. Δίχως να εισέλθει κανείς σε χώρους κριτικής άλλων μορφών Τέχνης κι ούτε σε κοινωνιολογικές έρευνες, πρέπει να παραδεχτεί πως η λογοτεχνία στον τόπο μας παρακολουθείται από ένα κοινό που δεν ενδιαφέρεται για ιστορίες ευρέος κοινωνικού διαμετρήματος σε επίπεδο μορφής, αλλά μάλλον για θέματα που πέρα από τη θεματολογική τους εξειδίκευση διαθέτουν και μία μορφολογική πρωτοτυπία ή και εκκεντρικότητα. Παρ’ όλα αυτά, το κοινωνικό μυθιστόρημα υπάρχει, μόνο που τώρα δρα σε χώρους ύποπτων λογοτεχνικών στόχων και στη θέση της ενεργοποίησης του αναγνώστη έχει βάλει τον απόλυτο απο­ προσανατολισμό του.

Μ

λλά αν μια τέτοια στάση είναι κανόνας, δεν σημαίνει πως δεν υπάρχουν οι εξαιρέσεις του. Μια από αυτές είναι το τελευ­ ταίο μυθιστόρημα της Κατερίνας Γλυκοφρίδη «Το επόμενο θέ­ ρος». Η Κ.Γ. είναι μια δόκιμη συγγραφέας. Με το προηγούμενο έργο της έχει αποδείξει πως διαθέτει μιαν εσωτερική ένταση με την οποία συνδέει κοινωνικο-πολιτικά γεγονότα και ατομικά συμβά­ ντα. Συγχρόνως η έκφρασή της καθορίζεται από μιαν απόλυτη γυναικεία αισθαντικότητα, ενώ το ερωτικό στοιχείο αν και ρέει μέσα στα πλαίσια θηλυκών ενσαρκώσεων, δεν αγνοεί και τις εκφράσεις του μέσα στις δομές αρσενικών πλασμάτων. Στο τελευταίο της αυτό μυθιστόρημα, τα στοιχεία τούτα φτά­ νουν σε πλήρη εξέλιξη και αναλυτικότατη παράθεση και ίσως γι’ αυτό να οδηγούνται και σε μιαν αποδυνάμωση.

Α

υπόθεση του έργου βασίζεται πάνω στη ζωή μιας γυναίκας. Είναι η μέση εκπρόσωπος μιας τάξης που κινείται ανάμεσα στα επίπεδα της εργατικής και της μικροαστικής νεοελληνικής νοοτροπίας. Από αυτή την άποψη, η Αθηναΐς - έτσι λέγεται η ηρωίδα - προσωποποιεί μια ελληνική πραγματικότητα. Η προσω­ ποποίηση αυτή είναι μια συνειδητή συγγραφική επιλογή της Κ.Γ. Έτσι, λοιπόν, καταλογίζει στην ηρωίδα της όλα τα χαρακτηριστι­ κά της μέσης ελληνίδας και της επισυνάπτει κάθε δυνατή κατά­ σταση κοινωνικής καταπίεσης. Η Αθηναΐς είναι πτωχή, ημιμαθής,

Η

ΠΕΖΟ ΓΡΑΦ ΙΑ

84/επιλογή συναισθηματική, αισιόδοξη, άτυχη, δυναμική. Από την πλήρη ενστιχτώδη αντίδραση θα οδηγηθεί σε μια βιωμένη ωριμότητα. Ενώ θα υφίσταται ταπεινώσεις, διώξεις, βιασμούς, παράλληλα θα τεκνοποιεί, θα ερωτεύεται, θα μορφώνεται. Το πρόσωπό της γίνεται ένα σύμβολο - είναι ο μέσος έλληνας, είναι η ψυχή του, καθώς, μάλιστα, η Κ.Γ. προσφέρει σ’ αυτό το πρόσωπο μια διαχρονικότητα και μιαν εσωτερικότητα, τούτο μετατρέπεται σε, μια γνησίως υπόγεια έκφραση φυλετικής μοίρας. Αυτή η προσφο­ ρά πραγματώνεται συγγραφικά με την τοποθέτηση, ανάμεσα στα διάφορα πρόσωπα του έργου, δυο άλλων: το ένα είναι μια μορφή που έρχεται από την Αρχαία Ελλάδα, το άλλο εκφράζει την αυτόνομη συνείδηση της ηρωίδας. Τα δυο αυτά πρόσωπα - πιο σωστά, οι δυο αυτές φωνές - σχολιάζουν τα γεγονότα, τα συνδέουν με το παρελθόν, τα ερμηνεύουν. Όμως αυτά τα γεγονό­ τα έχουν, μέσω της ρεαλιστικής τους αφήγησης και μιαν άλλη οντότητα. Είναι μια σειρά συμβάντων που ενώ αφορούν μια ζωή, διαθέτουν και μια φυλετική ανταπόκριση. τσι, λοιπόν, το «Επόμενο Θέρος» ενώ μορφολογικά πλησιάζει τα παλιά κοινωνικά μυθιστορήματα, συνάμα διαθέτει και μια εσωτερική διασύνδεση με φιλόδοξες προθέσεις δημιουργίας πολυεπίπεδου αναγνώσματος. Κοινωνικές ερμηνείες, ιστορικές εξε­ λίξεις, ψυχολογικές εξαρτήσεις, ερωτικές εξάρσεις - όλα αυτά σε μια πρωτότυπη προσπάθεια συνύπαρξης. Το τελικό αποτέλεσμα είναι προικισμένο με μιαν άνετη γραφή, μια θηλύκιά αισθαντικότητα, με μιαν έρπουσα αμφισβήτηση. Αλλά την ίδια στιγμή που η. Κ.Γ. προίκιζε αυτή της την προσπάθεια με τα πιο πάνω χαρακτη­ ριστικά. την ίδια στιγμή την υπέθαλπε, κυρίως σε επίπεδο δομικής οικονομίας. Το έργο έπρεπε να είναι συντομότερο.. Έτσι και οι στόχοι του θα εξυπηρετούντο καλύτερα και τα πρόσωπα - η Αθηναΐς, οι εραστές, οι σύζυγοι, οι βιαστές της, τα παιδιά της. η κόρη και η μάνα της - θα είχαν αναπτυχθεί, αν όχι ουσκοδέστερα, σίγουρα πλέον συγκεκριμένα. Παρ’ όλα αυτά και πέραν όλων, το «Επόμενο Θέρος» προβάλλει την προσωπικότητά του, που αν κάποιος θέλει να την χαρακτηρί­ σει, μπορεί να χρησιμοποιήσει την τελευταία φράση - δήλωση: «Γράφτηκε μετά μανίας στην Αθήνα, 1983-1986». Είναι ακριβώς αυτό- ένα έργο μανίας. Πλούσιο σε ό,τι διαθέτει· και στα θετικά στοιχεία του και στ’ αρνητικά του. Αλλά ίσως αυτό που το κάνει να είναι ένα κείμενο ιδιόμορφα αξιόλογο, είναι το μη ελεγχόμενο της αφηγηματικότητάς του. Μια γλώσσα που δεν συγκρατιέται, χωρίς και να μεγαλοστομεί. Μια γλώσσα διόλου λογία, μα όχι και προφορική.

Ε

ΜΑΝΟΣ ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ

πεζογραφία

17ιστορίεςπουξεχωρί­ 1ζ9ο8υ7ν..ΣεΑλθ.ή1ν6α5,. Γνώση, Το βιβλίο αυτό είναι ένα είδος ανθολογίας όπου δεκαεφτά συγ­ γραφείς γράφουν - πολλοί απ' αυτούς για πρώτη φορά - για παιδιά, με ευαισθησία τέτοια που απαιτεί η περίσταση σ' αυτές τις δύσκολες ηλικίες. Ο σχεδιασμός του είναι πράγματι ευφυής, κα­ θώς τα κείμενα γραμμένα με μια πρωτοτυπία αρκετά ανεπτυγμέ­ νη, αγγίζουν ακόμη και τον ενήλι­ κα αναγνώστη, έτσι ώστε να γί­ νονται λογοτεχνικά" και δε θα μπορούσε να γίνει αλλιώς αφού οι δημιουργοί γράφουν πρώτι­ στα για μεγάλους. Τα παραμύθια που συμπεριλαμβάνονται στον τόμο διακρίνονται για την υπέρ­ μετρη καλαισθησία τους και την αέναη ενεργητικότητά τους. Το βιβλίο έτυχε εξαιρετικής υποδο­ μής, γι' αυτό και ετοιμάζεται ήδη η ανατύπωσή του. Τελικά το έρ­ γο «17 ιστορίες που ξεχωρίζουν» πρέπει να εκλειφθεί σαν μια προσπάθεια αρκετά πετυχημένη, τόσο στο πρωταρχικό στάδιο της λογοτεχνικής ύλης όσο και o jo εμπορικό μέρος, πράγμα αρκετά δύσκολο για τις μέρες μας, όπου· ο ένας απ' τους δυο παράγοντες συνήθως αιμορραγεί.

ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑιΙΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

επιλογη/85

ψυχογραφικές καταγραφές m

ΚεΩ Σ λ.ΣΤ 22Α8.ΠΑΠΑΠΑΝΟΥ: Αγωνίες. Αθήνα,

Πι

ιλός, 1987.

αλαιό και γόνιμη είναι η θητεία του Κώστα Παπαπάνου στα γράμματά μας και ως διηγηματογράφου [με τις συλλογές Η γυναίκα που πέρασε με τα κόκκινα (1945), Ψηλά στην Άσπρη Πέτρα (1952), Άνθρωποι στη ζωή (1965), Σαν έφευγαν οι πελαρ­ γοί (1980)] και ως μυθιστοριογράφου [με το Ζωή δίχως χαρά (1955), Στου γερακιού τα νύχια (1976) και το Γυρεύοντας το τέλος (1984)]. Πρόσφατα εξέδωσε το μυθιστόρημα Αγωνίες του οποίου η δομή και η ανέλιξη της υπόθεσης είναι ιδιαίτερα απλή, γιατί η προσοχή του συγγραφέα στρέφεται κυρίως στην ψυχογραφική πλευρά του έργου. Ξεκινάει την εξιστόρηση της ζωής του ήρωά του από τα παιδικά του χρόνια σε κάποια φτωχική επαρχιακή συνοικία λίγο πριν την Κατοχή, και φθάνει στις μέρες μας, όταν ώριμος πλέον έχει κατορθώσει να διακριθεί στην κοινωνία. Τον παρακολουθεί βήμα προς βήμα να γίνεται μικροπωλητής, να παίρνει μέρος στην Αντίσταση, να γίνεται βιοτέχνης, οικογενειάρχης, βιομήχανος. Πάντα όμως υπάρχουν και επισημαίνονται τα σοβαρά προβλήμα­ τα της κάθε περιόδου: βιοποριστικά στην αρχή, και μετά ανταγω­ νιστικά στον επαγγελματικό στίβο, αλλά και συναισθηματικά και οικογενειακά.

Π

ε την ενάργεια του ύφους και την πιστότητα των περιγραφομένων καταστάσεων ο συγγραφέας επιτυγχάνει μεγαλύτερη προσήλωση του αναγνώστη, ο οποίος, αρκετές φορές, βλέπει να καθρεφτίζονται στις σελίδες του βιβλίου δικές του αναμνήσεις και βιώματα. Χωρίς ο Παπαπάνος να εστιάζει την προσοχή και την αφήγησή του σε ορισμένα σημεία, όμως δίνει έμφαση στις πρώιμε; ανησυχίες και αναζητήσεις του νεαρού ήρωά του, καθώς και στα προβλήματα του ώριμου πλέον άνδρα και πατέρα. Ίσως εκεί να έγκειται και το βαθύτερο νόημα του έργου. Τη νεανική πάλη και τις προσπάθειες διαδέχεται η περίοδος που το άτομο δεν ενεργεί πλέον ξεκινώντας, από προσωπικές παρορμήσεις, αλλά προσπαθεί κυρίως να αντιδράσει στις εξωγενείς καταστάσεις. Ενώ στην αρχή παλεύει για να διαμορφώσει τη ζωή του όπως κρίνει καλύτερα, μετά φθάνει σε ένα σημείο που δεν μπορεί πλέον να την αλλάξει. Είναι μοιραίο κάποια στιγμή να βρεθεί έξω από την εποχή που ζει, προσκολλημένος στην άλλη, την παλαιότερη, τη δική του εποχή, με αποτέλεσμα τα καινούρια προβλήματα να του φαίνονται δυσεπίλυτα. Αυτό ακριβώς τονίζεται και στον τίτλο που επέλεξε ο συγγραφέας: Αγωνίες. Η ζωή είναι μία συνεχής μγωνία γιατί το κάθε άτομο προσπαθεί πρώτα να επιτύχει την ευημερία και μετά, αν.το κατορθώσει, παλεύει να τη διατηρήσει. Για να δηλωθεί καλύτερα αυτό το γεγονός, ο Παπαπάνος επέλεξε και περιγράφει τις δύσκολες καμπές του ανθρώπινου βίου, τα δύσβατα περάσμα­ τα στις διάφορες ηλικίες, που μαζί τους φέρνουν και πλήθος ετερογενή προβλήματα και αγωνίες.

jSsjilxo,

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Μ

ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ Γ. ΖΩΡΑΣ

ΚΩΞΤΛΣ ΙΙΑΠΑΙ1ΑΝ0Σ

ΑΓΩΝΙΕΣ

86/επιλογη

η πνευματική ακτινοβολία της Εύβοιας m

ΕΠΑΜ.Α.ΒΡΑΝΟΠΟΥΑΟΥ:Ισςτοκα ρίατηςΡΑω ρχααιο ίακςρα Εύβο.ιαΑςθ,ήανπαό, 1το98υ7ς. πΣρεολ.ϊσ2το44ρικού8ς0χερικόόννοευςς, ώ χάρτεςικτη αι σχεμδια γράμμτία ατα. +

γνώση του παρελθόντος θεμελιώνει επιτακτικά τις υποχρεώ­ των επιγόνων και ιδιαίτερα όταν τα ιστορικά δεδομένα Η σεις δεν περιορίζονται στα στενά όρια ενός γεωγραφικού χώρου. Ο λόγος για την αρχαία Εύβοια που η ακτινοβολία της αντικατο­ πτρίζεται στην καθόλου ιστορική πραγματικότητα του Αρχαίου Κόσμου. Η Χαλκίδα και η Ερέτρια, οι σημαντικές αυτές πόλεις που η προβολή τους ξεπέρασε τα στενά όρια του Ελλαδικού χώρου, χάραξαν ένα λαμπρό μέλλον από τη μυθολογική εποχή. Η πρώτη σχετική μνεία, στις αρχαίες πηγές, γίνεται στην Ιλιάδα του Ομήρου (Ιλιάδα Β ', στ. 535-542) για την Εύβοια, Χαλκίδα, Ερέτρια και Ιστιαία με την απαρίθμηση των Ελλήνων που συνεκστρατεύουν εναντίον της Τροίας, για να συνεχισθεί αργότε­ ρα και από άλλους συγγραφείς με πολλαπλά θέματα του Ευβοϊκού χώρου. Ο συγγραφέας στην προσπάθειά του να καλύψει ένα σημαντικό κενό στη βιβλιογραφία της Εύβοιας (βλ. σ. 7) προβαίνει στην έκδοση του βιβλίου του: Ιστορία της Αρχαίας Εύβοιας από τους Προϊστορικούς χρόνους ώς τη Ρωμαιοκρατία, βασισμένο στις αρχαίες πηγές και τα πορίσματα της νεότερης επιστήμης. Ειδικό­ τερα αντλώντας απ’ ευθείας από τις αρχαίες πηγές - αρχαίους συγγραφείς, ευβοϊκές και άλλες επιγραφές, νομίσματα και αρ­ χαιολογικά ευρήματα, που παρέμεναν εντελώς άγνωστα ώς σήμε­ ρα, κατορθώνει να καλύψει μιαν ιδιαίτερη πτυχή της Ελληνικής Ιστορίας, που ανασταίνει παλιές δόξες της Αρχαίας Εύβοιας. Σύμφωνα με τον πίνακα περιεχομένων η διάρθρωση της ύλης παρουσιάζει την παρακάτω δομή: Εισαγωγή (σσ. 7-8), Κεφάλαιο Α': Μυθολογικά Ονοματολογικά, Γεωγραφικά (σσ. 9-12), Κεφά­ λαιο Β': Η προϊστορική Εύβοια (σσ. 13-20), Κεφάλαιο Γ': Γεωμετρικοί χρόνοι (σσ. 21-34), Κεφάλαιο Δ': Αρχαϊκή περίοδος (σσ. 35-77), Κεφάλαιο Ε': Κλασσικοί χρόνοι (5ος και 4ος π.Χ.) (σσ. 79-122), Κεφάλαιο ΣΤ': Η Εύβοια στους χρόνους του Μ. Αλεξάνδρου (σσ. 123-126), Κεφάλαιο Ζ': Η Εύβοια στους χρό­ νους των διαδόχων και των επιγόνων (σσ. 127-169), Κεφάλαιο Η': Ρωμαιοκρατία II (σσ. 171-176), Παράρτημα I: Η αρχαία πρωτεύ­ ουσα (σσ. 177-181), Παράρτημα II: Γράμματα-Τέχνη-Καθημερινός και Οικονομικός βίος (σσ. 183-189), Παράρτημα III (σσ. 191-197), Παράρτημα IV: Η συμβολή της Εύβοιας στην Οικονομική εξέλιξη του Αρχαίου Κόσμου (σσ. 199-210), Παράρτημα V: Η θέση του Σαλγανέα (σσ. 211-213), Παράρτημα VI: Το ψήφισμα της επανέ­ νταξης της Χαλκίδας στην Αθηναϊκή Συμμαχία (σσ. 215-217), Summary (σσ. 219-221), Βιβλιογραφία (σσ. 223-228), Πίνακας εικόνων, κατάλογος Χαρτών και Διαγραμμάτων (σσ. 229-230), Ευρετήριο Κυρίων Ονομάτων (σσ. 231-235), Ευρετήριο Γεωγρα­ φικών Ονομάτων (σσ. 236-241). πως αντιλαμβάνεται ο αναγνώστης-μελετητής η εργασία καρπός επισταμένης μελέτης, αποτελεί τη σοβαρότερη μέχρι σήμερα απόπειρα συγγραφής ιστορικής πραγματείας για το μεγα-

Ο

επιλογή/87 λύτερο νησί του Αρχιπελάγους, την Εύβοια. Επιγραμματικά επισημαίνει ο σύγγραφέας ότι η ιστορία της Εύβοιας έχει παραμε­ ληθεί, τα δε παλαιότερα υπάρχοντα βιβλία έχουν πολλά λάθη. Παρουσιάζοντας τη δική του έκδοση εκτός από τα πορίσματα των νεότερων ανασκαφών και τις υπάρχουσες ειδήσεις, αποκαθιστά και τα σφάλματα στις παλαιότερες εκδόσεις. Προβάλλοντας ζω­ ντανά τη συμβολή της Εύβοιας στην πολιτιστική εξέλιξη του αρχαίου κόσμου δεν κάνει τίποτε άλλο, παρά να ξετυλίγει μπροστά μας τα σχετικά με την ιστορία του ζωτικού αυτού χώρου γεγονότα. Ο κ. Βρανόπουλος πέτυχε να εξετάσει τόσο λεπτομε­ ρειακά το θέμα του, εξαντλώντας κάθε πτυχή του ιστορικού γίγνεσθαι, αφού η επαφή του με τον συγκεκριμένο χώρο έχει επισημανθεί προ πολλού (βλ. αξιόλογες μελέτες του στο Αρχείο Ευβοϊκών Μελετών). Η εποπτικότητα που διακρίνει το συγγρα­ φέα και ο λεπτομερειακός τρόπος που εξετάζει τα επιμέρους θέματα που ανακύπτουν κατά την έρευνα, καθιστούν ακόμα πιο χρήσιμο το έργο. Η Εύβοια μια ζωτική περιοχή της Αρχαίας Ελλάδας υπήρξε αναμφισβήτητα μια γενικότερη πολιτική και πολιτιστική αξία ταυτόχρονα με όλο τον Ελλαδικό χώρο. Η συμβολή της και πέρα των στενών ορίων της Ελλάδας προβάλλε­ ται σαν συνεισφορά στον Ευρωπαϊκό πολιτισμό με τη δημιουργία των αποικιών της στη Δύση (βλ. σσ. 37-66). ίναι πράγματι αδύνατο να παρακολουθήσει κανείς τον πλού­ το των ειδήσεων που παρουσιάζει η μελέτη του κ. Βρανόπουλου, η οποία καλύπτει τόσους αιώνες, δημιουργικής παρουσίας της Εύβοιας, μέσα και έξω από τονΈλληνισμό. Στην πολιτικοκοι­ νωνική εξέλιξη του αρχαίου κόσμου, η Εύβοια έδωσε το παρόν όσο λίγες περιοχές της Ελλάδος, η δε επιρροή της στα πολιτικά δεδομένα και στις εναλλαγές ήταν αποφασιστική. Στην εισαγωγή μπορεί ο αναγνώστης να παρακολουθήσει με κάθε άνεση και σε γενικές γραμμές τον τρόπο της εργασίας του συγγραφέα, ο οποίος και πέτυχε να καλύψει τα υπάρχοντα κενά με την αναζήτηση των νέων στοιχείων που έχουν δει το φως της δημοσιότητας. Ειδική ανάπτυξη γίνεται σε επιμέρους θέματα στα «Παραρτήματα» για τα γράμματα, τις τέχνες, τον οικονομικό βίο και την καθημερινή ζωή, το κλίμα και το κοινωνικό περιβάλλον και άλλα. Ο πλούσιος διάκοσμος του βιβλίου έρχεται να συμπληρώσει τη ζωντάνια των γεγονότων και να επιβεβαιώσει επιτακτικά τις θέσεις του συγγρα­ φέα σε ό,τι με επιστημονική δεοντολογία περιγράφει. Η υπευθυ­ νότητα με την οποία εργάστηκε ο κ. Βρανόπουλος αποδεικνύεται και από τον πλούσιο υπομνηματισμό και τη χρησιμοποίηση της Ελληνικής και ξένης βιβλιογραφίας παλαιότερης και σύγχρονης. Τελειώνοντας θέλω να επισημάνω τη χρηστικότητα του έργου με τα υπάρχοντα ευρετήρια Κυρίων και Γεωγραφικών ονομάτων και τους πίνακες εικόνων, χαρτών και διαγραμμάτων. ΝΙΚ. ΛΥΚ. ΦΟΡΟΠΟΥΛΟΣ

ΑΛΕΞΗΣ ΠΑΝΣΕΛΗΝΟΣ

Η μ ε γ ά λ η πομπή Β ΚΡΑΤΙΚΟΒΡΑΒΕΙΟΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΟΣ 1986

Ε

ΓΙΑ ΣΥΛΛΕΚΤΕΣ: «Η ΔΙΑΠΛΑΣΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΩΝ», 61 τόμοι (18791947), δερματοδεμένοι καλλιτεχνικά. Πληροφ. τηλέφ. 031-316569. * ΓΕΡΜΑΝΙΔΑ με διδακτική πείρα παραδίδει ιδιαίτερα μαθήματα. Τηλ.

75.24.243.

Έ να είδος βαρύτητας δεν ' αφήνει το Νότη Σεβαστόπουλο ν ’ απογειω θεί προς τα όνειρά του. Καθώς οι φίλοι χάνονται κι οι έρωτες αποδείχνονται πρόσκαιροι και απατηλοί, καταφεύγει σταθερά στην ιστορία του ιππότη Αάνσετρις. Ομως μέσα α π ’ το κόμικς αυτό, ο ιππότης παρακολουθεί κι εκείνος — σαν σε κόμικς — τη ζω ή του Νότη. Με τις διαρκείς αυτές αντιστροφές των ειδώλων, ο αναγνώ στης ίσως ανακαλύψει πως κάτι παρόμοιο άρχισε να συμβαίνει ανάμεσα στον ήρωα της «Μ εγάλης Πομπής» και σ’ εκ είνον...

£ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ

88/επιλογή

μια πολύτιμη ανατύπωση Γ

I

GσE Analecta Byzantino-Russica (φ ανατύRπEω ηL ). Αθήνα. Κ ουλτούρα, 1988.Σελ. ωτομηχανική U

(εκδ.):

CLIV + 1 5 5 + 4

ι ανατυπώσεις παλαιών έργων (φωτομηχανικές ή αναστατικές εκδόσεις) μπορούν να χωριστούν σε δυο κατηγορίες: Σ ’ αυτές που «εκσυγχρονίζουν» το παλιό κείμενο συνοδεύοντας το με πρόσθετα εισαγωγικά και ερμηνευτικά στοιχεία και σ’ εκείνες που το αναπαράγουν στην αρχική του μορφή χωρίς άλλα βοηθητικά κείμενα. Στην πρώτη περίπτωση έχουμε μια νέα έκδοση, στη δεύτερη μια πιστή ανατύπωση που επέχει θέση ενός καλού φωτοαντιγράφου σε μορφή βιβλίου. Το βιβλίο του W. Regel, Analecta Byzantino-Russica, που ξαναβγήκε πρόσφατα ανήκει στη δεύτερη κατηγορία.

Ο

ρωτοτυπωμένο στα τέλη του περασμένου αιώνα (Πετρούπο­ λη 1891), είχε γίνει δυσεύρετο όχι μόνο στους βυζαντινολόγους, αλλά και στους ιστορικούς της Τουρκοκρατίας. Γιατί τα κείμενα που περιλαμβάνονται στα Analecta καλύπτουν ένα μεγάλο χρονικό διάστημα αρκετών εκατονταετιών με ιδιαίτερο, όμως, βάρος στον 16ο αιώνα. Είναι κείμενα αφηγηματικά, βγαλμένα από χειρόγραφα των ευρωπαϊκών βιβλιοθηκών, και περισσότερο έγ­ γραφα που διαφωτίζουν τις παντός είδους σχέσεις Ελληνισμού και Ρωσίας. Ο. εκδότης τους W. Regel, γνωστός για την εκδοτική του δραστηριότητα (κυρίως 1891-1917), δεν περιορίζεται στην απλή και προσεκτική δημοσίευση των μεσαιωνικών κειμένων αλλά προλογίζει το καθένα διεξοδικά στο «Προοίμιον» (στα γαλλικά), τοποθετώντας το υλικό που παρουσιάζει στα φιλολογικά και ιστορικά του πλαίσια.

Π

ο ΰναλυτικό ευρετήριο που παρατίθεται στο τέλος και τα τέσσερα πανομοιότυπα πατριαρχικών σιγιλλίων που συνοδεύ­ ουν την έκδοση των κειμένων καθιστούν το βιβλίο πιο εύχρηστο στους ερευνητές, μια πηγή χρήσιμη, η οποία δύσκολα μπορεί ν’ αντικατασταθεί, ακόμη κι ύστερα από την εκατονταετία σχεδόν που πέρασε μετά την αρχική περίοδο. Σ. ΦΑΣΟΥΛΑΚΗΣ

Τ

----- ΜΑΙΡΗ ΓΟΪΕΜΠ, Η ΑΛΕΠΟΤΔΙΤΣΑ-----Μετά ιό συγκλονιστικό ΑΚΡΙΒΟ ΦΑΡΜΑΚΙ κυκλοφορεί Η ΑΑΕΠΟΤΑΙΤΣΑ, ένα επίσης σημαντικό μυθιστόρημα της μεγάλης Ά γγλίδ α ς συγγραφέα σέ μετάφραση ’Άννας Α. Σικελιανου

,

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Ν Ε Φ Ε Λ Η ,

Μαυρομιχάλη 9, Αθήνα, τηλ. 360.77.44 ---------

Κ

Τ

Κ

Ν Ε Ο Ι

Λ

0

Φ

Τ Ι Τ Λ Ο

I

0

Ρ

0

1 9 8 8 -

ϊ

Ν

1 9 8 9

Ξ Ε Ν Η Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν ΙΑ /Π Ο ΙΗ Σ Η Κ Ρ ΙΣ Τ ΙΝ Ε Μ Π Ρ Τ Κ Ν Ε Ρ

Τ Ζ Ω Ν Α Π Ν Τ Α ΪΚ

Ω , Δ ε ισ δ α ιμ ό ν α , αν ε ίχ ε ς μ ιλ ή σ ε ι!... Μ υθιστόρημα.

Τ ο π α ζ ά ρ ι σ τ ο ά σ υλο , Μ υθ ιστόρ η μα

Γ Κ Ρ Α Χ Α Μ Γ Κ Ρ ΙΝ

Π ΙΕ Ρ Μ Π Ο Τ Α Λ Ο -

ΤΟΜ Α Ν Α ΡΣ Ε ΖΑ Κ

0 ά ν θ ρ ω π ο ς μ έ σ α μ α ς, Μ υθ ιστόρ η μα

Ο ι δ ια β ο λ ο γ υ ν α ίκ ες , Μ υθ ιστόρ η μα

Π. Γ Ο Τ Ν Τ Χ Α Ο ΪΖ

ΓΟ ΤΣΤΑ ΤΟ Σ Φ ΛΩ Μ ΠΕΡ

Μ η ν μ π λ έ ξ ε ις μ ε τ ο Δ ιά β ο λ ο , Μ υθ ιστόρ η μα

Τ α ξ ίδ ι σ τ η ν Ε λ λ ά δ α

Μ Α Ρ Κ Τ Ο Τ Ε ΪΝ

Ν Τ Μ ΙΤ Ρ Ι Μ Π ΙΛ Ε Ν Κ ΙΝ

Ηα ρ χ ή

0 π ρ ίγ κ ιπ α ς κ α ι ο φ τω χ ό ς, Μ υθ ιστόρ η μα Ε. Μ. Φ Ο ΡΣΤ Ε Ρ Ε κ ε ί ό πο υ ο ι ά γ γ ε λ ο ι δεν το λ μ ο ύ ν , Μ υθ ιστόρ η μα

ΓΕΡΕΜ ΕΪ ΠΑΡΝΩ Φ

Π α γ κ ό σ μ ια ψ υ χ ή , Μ υθ ιστόρ η μα A . Α . Μ ΙΑ Ν

Μ ω ρ ίς, Μ υθ ιστόρ η μα

Τ ο μ υ σ τή ρ ιο το υ κό κ κ ινο υ σ π ιτ ιο ύ

Ε Φ Ρ Ε Μ Κ ΙΣ Ο Ν

ΗΚ ιβ ω τ ό ς

τ η ς α β ε β α ιό τ η τ α ς , Δ ιη γή μ ατα

Μ ΙΧ Α Η Λ Ε Μ Τ Σ Ε Φ -

Α στυνομικ ό μ υ θ ισ τό ρ η μ α

το υ Ν ώ ε , τ ο υ ρ ισ τ ικ ή θέσ η

ΤΑΧΑΡ Μ ΠΕΝ ΤΖΕΛ ΟΤΝ

Σ α τ ιρ ικ ά διη γ ή μ α τ α

0 δ η μ ό σ ιο ς σ υ γ γ ρ α φ έ α ς, Μ υθ ιστόρ η μα

Τ Ζ Ε ΪΝ Ω Σ Τ ΙΝ

ΣΤΕΦ ΑΝΟ Μ ΠΕΝΙ

Έ μ μ α , Μ υθ ιστόρ η μα

Τ ο μ π α ρ κ ά τ ω α π ό τ η θ ά λ α σ σ α , Μ υθ ιστόρ η μα

Ν Τ Ο Ρ ΙΣ Λ Ε Σ Ι Ν Γ Κ

Γ ΙΑ Ν Κ Ε Φ Ε Λ Ε Κ

Τ ο π έ μ π τ ο π α ιδ ί, Μ υθ ιστόρ η μα

Ηγ υ ν α ίκ α κ ά τ ω

Γ Ο Τ ΙΛ ΙΑ Μ Γ Κ Ο Λ Ν Τ ΙΝ Γ Κ

α π ’ το ν ο ρ ίζ ο ν τα , Μ υθ ιστόρ η μα

Χ Ρ ΙΣ Τ Ο Φ Ο Ρ Ο Σ Λ ΙΟ Ν Τ Α Κ Η Σ

0 ά ν θ ρ ω π ο ς α π ό χ α ρ τ ί, Μ υθ ιστόρ η μα

Α ν θ ο λ ο γ ία Γ α λ λ ικ ή ς Π ο ίη σ η ς

Α Ν Α Τ Ο Λ Ι Π Ρ ΙΣ Τ Α Β Κ ΙΝ

(Α πό τον Μ π ω ντλαίρ ω ς τ ις μ έρ ες μ α ς )

Π έ ρ α σ ε μ ια ν ύ χ τ α η χ ρ υ σ ή νεφ έλ η , Μ υθ ιστόρ η μα

ΛΟ ΤΙ Α ΡΑ ΓΚ Ο Ν -

Χ Α Μ ΙΝ Τ Φ Ο Τ Λ Α Ν Τ Β ΙΝ Τ -

Ν ΙΚ Ο Λ Α Ϊ Γ Κ Ο Γ Κ Ο Λ

Α Λ Ε Κ Ο Σ Φ Α Σ ΙΑ Ν Ο Σ

0 μ α γ ικ ό ς κύ κ λ ο ς, Δ ιη γή μ α τα

Ε λ ε γ ε ία σ τ ο ν Ρ ο μ ά ν ο , Π οίηση

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ

Κ Α Σ Τ Α Ν Ι Ω Τ Η

Η σ ύ γ χ ρ ο ν η εκ δ ο τ ικ ή π α ρ ο υ σ ία σ τ α ε λ λ η ν ικ ά γ ρ ά μ μ α τ α Ζ. Π η γ ή ς 3 , ΙΟΓ 7 8 Α θή να . Τ η λ . 3 6 0 .3 2 .3 4 — 3 6 .0 1 .3 3 1

ΤΟΛΚΙΝ Ο Α Ρ Χ Ο Ν Τ Α Σ Τ Ω Ν Δ Α Χ Τ Υ Λ ΙΔ ΙΩ Ν

1

Η συντροφιά τον δαχτνλιδιού 2 Οι δύο πύργοι 3

Η επιστροφή τον βασιλιά * ί '

Ο Άρχοντας των Ααχτνλιδιών είναι ένα έργο μοναδικό, που δύσκολα θα μπορούσε να χωρέσει στα υπάρχοντα λογοτεχνικά είδη. Δεν είναι «ανάγνωσμα φυγής» ούτε υπαινικτική εξιστόρηση του παρόντος, δεν είναι μυθολογική ανάπλαση ούτε αμιγώς φανταστική κατασκευή, αλλά κάτι πολύ βαθύτερο, σαν τους θρύλους, που έχουν τις ρίζες τους σε παμπάλαιες δοξασίες και λαϊκές παραδόσεις. Ο Άρχοντας των Ααχτνλιδιών είναι ανάγνωσμα εξαιρετικά δημοφιλές για τον αγγλόφωνο κόσμο, πολύ μεταφρασμένο και πολύ μελετημένο, «κλασικό» πια στο χώρο της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Από το 1954 μέχρι σήμερα, έχει θρέψει γενιές μικρών, αλλά και μεγάλων, γιατί είναι έργο ενός λόγιου που μπορεί να ονειρεύεται σαν παιδί, ή ενός παιδιού που οργανώνει τα όνειρά του με τη σοφία του ενήλικου.