Τεύχος 270

Άλλος ένας Ντοστογιέβσκη σε οριστική έκδοση

Φ. ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΒΣΚΗ Αδελφοί Καραμάζοβ Μετάφραση: Ά ρης Αλεξάνδρου

Τόμοι τέσσερις στου Γκοβόστη Ζω οδόχου Πηγής 21 Τηλ. 36 1 5 4 3 3

τα βιβηία της «γνώσης» ΑΝΑΤΟΛΙ ΡΙΜΠΑΚΟΦ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΑΠΟ ΤΟ ΑΡΜΠΑΤ

ΤΟ

35

ΚΑΙ Τ Ά Λ Λ Α ΧΡΟΝΙΑ Β ' ΤΟΜΟΣ

Φ Ο Β Ο Σ

Στα 1937 ένας τυφώνας σαρώνει α π ’ άκρη σ ’ άκρη τη Ρωσία: στήνονται οι διαβόητες Δίκες της Μόσχας, στήνονται οι κρεμάλες, οι ελπίδες της Επανάστασης στήνονται στον τοίχο. Ο Στάλιν είναι το Διευθυντήριο και η Τρομοκρατία, είναι ο Απόλυτος Φόβος που ροκανίζει το μυαλό και την καρδιά.

εκδόσεις «γνώση» Ιππ οκράτους

31, 1 06 80 ΑΘΗΝΑ τ η λ.

36 .20.941

- 36.21.1 94

Για τους Βιβλιοπώλες: Αποκλειστική διάθεση ΔΑΝΑΟΣ Α.Ε., Μαυρομιχάλη 64, 10680 Αθήνα, τηλέφωνα: 36.04.161, 36.31.975, 36.11.054

Ε κ δ ό σ ε ις Κ α ς τ α ν ιω τ η __ Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα ___

Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η Υ Π Ο Ψ Η Φ ΙΟ Τ Η Τ Α Γ Ι Α Τ Ο Β Ρ Α Β Ε ΙΟ

EUROPA-EOK

^

4 #Π V

α ϋλ οζ

Μ ά τ ε σ

l

ς

mmmammmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmes

'Η μητέρα του σκύλου ΐ1

ιΐιΐι# "ΐι·

Μυθιστόρημα ammsgmmamm

ΠΡΟΣΕΧΩΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ ΣΤΑ ΓΑΛΛΙΚΑ στις Εκδόσεις Gallimard

Ε κ δ ό σ ε ις Κ α ς τ α ν ιω τ η ___ Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα ___

rf

ΝΙΚΟΣ ΣΤ. Α Ν ΑΣΤΑΣΙΑΔΗ Σ

ΧΗΜΕΙΑ ΛΥΚΕΙΟΥ c -rn S

s s u s i ΤΗΣ CJ Α ΛΥΚΕΙΟΥ

ΑΝΟΡΓΑΝΗ

X ^ o T W lo l ΤΗΣ t i Β'ΛΥΚΕΙΟΥ

ΝΙΚΟΣΣΤ.ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗΣ

ΝΙΚΟΣΣΤ.ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗΣ

ΝΙΚΟΣΣΤΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗΣ

ΝΙΚΟΣΣΤΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗΣ

π —, ΤΗΣ

Gutenberg

ΟΡΓΑΝΙΚΗ

π η

ΤΗΣ U ΓΛΥΚΕΙΟΥ

Gutenberg

Gutenberg

• ΝΕΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ 1990 • Για τους μαθητές όλων των τάξεων του Λυκείου

ι

Gutenberg

ΑΝΟΡΓΑΝΗ

Β'ΛΥΚΕΙΟΥ

—

ΔΙΑΒΑΖΩ

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

ΧΡΟΝΙΚΑ

Α. Μεχαξά 26, Αθήνα - 106 81

ΜΟΛΙΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ: Γράφει ο Ηρακλής Παπαλέξης Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΙ: Γράφει ο·Ν, Καραμανάβης Λίγα λόγια’στη μνήμη του ποιητή Ανδρέα Αγγελάκη (Γράφει ο Δημήτρης Πλάκας)

Σύνταξη: 36.40.487 Λογιστήριο: 36.40.488 Διαφημίσεις: 36.42.789 Συνδρομές: 36.42.765

Τεύχος 270

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

18 Σεπτεμβρίου 1991

Σώτη Τριανταφύλλου: Έ νας κόσμος μετά από πόλεμο Ζαν-Λουί Μπρο: Ο ρόλος των πρωτοποριακών κινημάτων (Από την πολιτιστική αμφισβήτηση στην κριτική των ιδεολογιών) Μιρέλα Μπαντίνι: Το πειραματικό εργαστήρι της Άλμπα μια τεράστια και άγνωστη χημική αντίδραση Πάνος Τσαχαγέας: Το διεθνές κίνημα για ένα φαντασιακό Μπαουχάουξ Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης: Λεττριστική Διεθνής Γιώργος-Ίκαρος Μ παμπασάκης-Πάνος Τσαχαγέας: Καταστασιακή Διεθνής Βιβλιογραφία της Καταστασιακής Διεθνούς και άλλων συναφών κινημάτων

Τιμή: Αρχ. 500 Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Αρχισυντάκτης: Ηρακλής Παπαλέξης Σύνταξη: Κατερίνα Γρυπονησιώτου, Βα­ σίλης Καλαμαράς, Ηρακλής Παπαλέξης, Βάσω Σπάθή, Μαρία Στασινοπούλου Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Συνδρομές: Κατερίνα Γρυπονησιώτου Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Σελιδοποίηση-Μοντάζ: Νένη Ράις Γλωσσική επιμέλεια-Διορθώσεις: Βίκυ Κωτσοβέλου Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο Ε.Π.Ε., Υμηττού 219, τηλ. 75.16.333 Φωτογραφίσεις-Μοντάζ: I. Χριστοδουλάκος - 1. Κοργιαλάς Ο.Ε., Α. Μεταξά 26, τηλ. 36.41.134 Εκτύπωση: ΑφοίΤσαλδάρη Ο.Ε., Φυλής 35, Καματερό, τηλ. 23.18.444 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου Ιδιοκτήτης-Εκδότης: Γιώργος Γαβαλάς

16 19 23 26 29 33 40

42

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΠΟΙΗΣΗ: Γράφουν οι: Χρήστος Ηλιόπουλος και Κώστας Χωρεάνθης 49 ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφουν οι: Θανάσης Παπαθανασόπουλος, Θ.Δ. Φραγκόπουλος και Δημήτρης Τσατσούλης 53 ΜΕΛΕΤΗ: Γράφει ο Θανάσης Καραγιάννης 68

Κεντρική διάθεση:

ΠΛΑΙΣΙΟ Γράφει ο Αντώνης Κάλφας

Εξώφυλλο: Γιώργος Γαλάντης

11

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ Ο Μίλοραντ Πάβιτς συνομιλεί με την Γκάγκα Ρόσιτς

Αθήνα: «Διαβάζω» Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο «Κέντρο του βιβλίου» Λασσάνη 9 τηλ. 237.463

6 9 10

ΔΕΛΤΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

71

ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

77

στο επόμενο «Διαβάζω»

αφιέρωμα: Φωτογραφία και Λογοτεχνία

Παλαιοπώλης αναμνήσεων: Ένα βιβλίο με δυνατότητα διπλής ανάγνωσης

Η

Λ ιλ ή Ζ ω γ ρ ά φ ο υ α νή κει σ ’ εκ είν η τη ν κ α τη γ ο ρ ία σ υ γ γ ρ α ­ φ έω ν π ο υ τ α β ιβ λία τη ς δ ια β ά ζο ν τα ι α π ό α ν α γ ν ω σ τικ ό κο ιν ό α ­ ρ ιθ μ η τικ ά υ π ερ δ ιπ λ ά σ ιο α π ό ε κ είν ο π ο υ επ ίσ η μ α θεω ρο ύμε μό ν ιμ ο α ν α γ ν ω σ τικ ό κ ο ιν ό τ η ς λ ογ ο τεχ ν ία ς . Ό λ α τ η ς τ α βιβλία μη δενός εξα ιρ ο ύ μ εν ο υ - α κό μη και τ α δ ο κ ίμ ια και ο ι μελ έτες τ η ς - ε π α ν εκ δ ίδ ο ν τα ι συνεχώ ς, έτσ ι π ο υ ν α σ υ μ π ερ α ίν ει κα­ νείς, όχι με ιδ ια ίτερ η δ υσ κ ολ ία , ό τι υ π άρ χει ένα α ν α γ ν ω σ τικ ό κο ιν ό - σχεδόν φ α ν α τ ικ ό - α λ λ ά και ένα νέο κο ιν ό π ο υ τ η ν α ­ κ ο λ ο υ θ ε ί σε π είσ μ α ό λω ν τω ν σ τα τισ τικ ώ ν και τω ν μετρήσ εω ν π ε ρ ί τ ο υ α ρ ιθ μ ο ύ τω ν β ιβ λιόφ ιλω ν. Η Λ ιλ ή Ζ ω γ ρ ά φ ο υ είν α ι π ρ ά γ μ α τι δ η μ ο φ ιλ ή ς α π ό τ α βιβ λία τη ς . Είναι ε π ίσ η ς όμω ς και δ η μ ο φ ιλ ή ς σ τη ν κοινω νική μας ζωή με τ ις συχνές π αρ εμβ άσ εις τη ς μέσω τ ω ν M edia. Κάθε φ ο ρ ά π ο υ θεω ρ εί ό τι κ άτι σ τρα β ό γ ίν ετ α ι σ’ α υ τ ό το ν τό π ο , υψ ώ νει φ ω νή σ τεν τό ρ ε ια . Π ο ρ εύ ετα ι σχεδόν μόνη - θεω ρ είτα ι σ υ γ γ ρ α φ έα ς ε­ κ τό ς τ ω ν τειχ ώ ν - α κ ο λ ο υ θ ο ύ μ εν η όμω ς α π ό δ εκάδ ες χιλ ιά δ ες αν α γ ν ώ σ τες π ο υ τη σ υ ν τρ ο φ εύ ο υ ν έστω και ανώ νυμ α, α θ έα τα σ τη σ υ γ γ ρ α φ ικ ή τ η ς π ο ρεία. Τα π α ρ α π ά ν ω είνα ι λ ίγ ο -π ο λ ύ γν ω σ τά , ό π ω ς γν ω σ τή είνα ι και η π ροσ ήλω σ ή τ η ς σ τη ν υ π εράσ π ισ η , έξω α π ό μ έτρ α τω ν ο ­ μο φ ύ λ ω ν τη ς , τω ν γυ ν α ικ ώ ν . Τ ις υ π ε ρ α σ π ίζε τα ι σ τα β ιβ λία τ η ς όχι με βάση κ ά π ο ιες αρχές π ο υ δ ιέ π ο υ ν τ ο γ υ ν α ικ ε ίο κ ίν η μ α σ τη ν Ελλάδα κ ο μ μ α τικ ό ή μη, α λ λ ά με μια π ρ ω το γ εν ή β ιω μ α τικ ή α ρ ισ τερ ή συ νείδη σ η π ο υ υ ιο ­ θ ε τεί, δ ίν ο ν τα ς π νο ή και λ ό γ ο σ τ ις ηρω ίδες τ ης. Ο ι ηρω ίδες τη ς συ νή θω ς δ εν ε ίν α ι επ α ν α σ τά τρ ιε ς π ο υ δ ια κ η ρ ύ ττο υ ν τ η ν ισ ό τη ­ τ α σ τα λ ό γ ια , α λ λ ά μαχόμενες κα θ η μ ερ ιν ά π λ ά ι σ το υ ς άνδ ρες κι όχι ε ν ά ν τιά το υ ς γ ια τ η θέση π ο υ δ ικ α ιω μ α τικ ά το υ ς α νή κει. Γι’ α υ τό δεν φ α ν τ ά ζο υ ν ψ ε ύ τικ ες και υ π ερβ ο λικές, α λ λ ά αν θ ρ ώ π ι­ νες και δ ιε κ δ ικ η τικ έ ς. Έ τσ ι και η ηρ ω ίδ α τη ς σ το τ ε λ ε υ τα ίο τ η ς μ υ θισ τό ρη μ α , π α ρ ’ ό τι α ρ χ ικ ά υ π ο τα γ μ έ ν η , τε λ ικ ά υψώ νει τ ο α ν ά σ τη μ ά τη ς εν ά ν τια σ τις μέχρι τ ό τ ε αρ χές π ο υ τ η ς δ ια μόρ φ ω σ ε τ ο κόμμα. Υπ οβ άλ­ λ ει α γ ω γ ή δ ια ζυ γ ίο υ κ α τά το υ σ υ ζύ γ ο υ τ η ς π ρ οσ π α θ ώ ν τα ς, έ­ στω κι α ρ γ ά , να ζή σ ει μια ζω ή α λ η θ ιν ή μα κ ρ ιά α π ό τ ις συμβά­ σεις και τ α ψ έματα. Μ ε τ ο σ ύ ζυ γ ό τ η ς γν ω ρ ίζο ν τα ι σ τα γ ρ α φ εία τ η ς ΕΔΑ. Ερωτεύ­ ο ν τα ι και π α ν τρ εύ ο ν τα ι τ ο 1963 - τ ο κόμ μα α π α γ ό ρ ευ ε τ ις ε­ λ εύ θ ερ ες ερ ω τικ ές σχέσεις. Έ ζη σαν π α ν τρ εμ έν ο ι τέσ σ ερα χ ρ ό­ νια. Τ ην 21 Α π ρ ιλ ίο υ 1967 σ υ λ λ α μ β ά ν ο ν τα ι. Η Α ρ γυ ρώ , έτσ ι λ έ ­ νε τη ν ηρω ίδα, π α ρ α μ έν ει τ ρ ία χ ρ ό ν ια σε κ α τ ' ο ίκ ο ν π ερ ιο ρ ισ μ ό σ ’ ένα ο ρ ειν ό χ ω ρ ιό τ η ς Η π είρ ο υ . Εκείνος ο δ η γ είτα ι σ τη Λ έρ ο και α ρ γ ό τε ρ α σ το ν Κορυ δ αλλό.

1968. Δ ιάσ π ασ η. «Η ο μ ο ψ υ χ ία και η αδ ελ φ ο σ ύ ν η έχου ν κυ ­ ρ ιο λ εκ τικ ά εξο σ τρα κισ τεί».

1973, Α ύ γ ο υ σ το ς. Η Χ ο ύ ν τα αμ ν η σ τεύ ει ό λ ο υ ς το υ ς π ο λ ιτ ι­ κού ς κρ α το ύ μ ενο υ ς. Α κ ο λ ο υ θ εί μια ο δ υ νηρ ή π ερ ίο δ ο ς α π ό τη ν α π ο φ υ λ ά κ ισ ή το υ ω ς τ ο 1974. Α π ό π α ιδ ί έζησ ε σ υ ν ο λ ικ ά 23 χ ρ ό ν ια σ τις φ υ λ α κ ές. Τώ ρα «δεν μπ ο ρο ύ σ ε να β ο λ ευ τεί ο ύ τε σ τη ν ελευθερία». Κ α θ ο δ η γ η τή ς σ το ΚΚΕ ε σ ω τερικο ύ, σ τα δ ια κ ά

χρονικα/7 απ ο μ α κρ ύ νετα ι. Η συμβίωση με τη γ υ ν α ίκ α το υ κα τα ν τά αν υ π ό ­ φ ορ η, α π ό τ ις υ π οψ ίες τη ς ό τ ι τη ν α π α τά . Δ έχ ετα ι τη θέση φ ύ ­ λ α κ α σε μια βίλα σ το Π ολυ δ έν τρ ι. Η γ υ ν α ίκ α το υ τ ο ν επ ισ κ έπ τε­ τα ι κάθε Π αρασκευή και αρ χίζει να α ν α κ α λ ύ π τει σ η μάδ ια γ υ ν α ι­ κεία ς π αρ ουσ ία ς. Α υ τό δ ια ρ κ ε ί 4 χρόνια. Τον συλλαμβ ά νει ε π ’ αυ το φ ό ρ ω με νεαρή π α λ α ιό συ ντρό φ ισ σ α. Η κα τά λ η ξη είνα ι τ ο δια ζύ γιο . Α υ τό είνα ι τ ο π λα ίσ ιο μέσα σ το ο π ο ίο κ ιν είτα ι ο μύθος τ ο υ βι­ βλίου. Ω σ τό σ ο ε κτό ς α π ό τ ις ε π ιμέρ ου ς αρετές, α ξίζει να ση­ μειώ σουμε ό τι α υ τό τ ο βιβλίο τη ς Λ. Ζ ω γρ άφ ου δ ια β άζετα ι με δυο τρό π ου ς. Ο ένας είνα ι να π α ρ ακο λου θή σ ει ο ανα γνώ στης τη ν αγω γή και α ντα γω γή τω ν ηρώω ν π α ρ α λ είπ ο ν τα ς καταρ χάς τ ις επ ιμέρ ου ς διη γήσ εις, π ο υ βέβαια εμ π λ ο υ τίζο υ ν τη ν υ π όθ ε­ ση δ ίνο ντά ς τη ς τ ις α π α ρ α ίτη τε ς δ ρ α μ α τικ ές δ ια στάσεις. Σ ’ α υ τή τη ν π ερίπ τω σ η ο α να γνώ σ της σ τα δ ια κ ά μέσω τη ς δ ικ α σ τικ ή ς ο­ δού (αγω γή -α ντα γω γή το υ ζεύ γου ς) αντιλ α μ β ά ν ετα ι τ ο τελ ε σ ί­ δ ικο τω ν π ράξεω ν τω ν ηρώων μέσα α π ό μια ά κ α μ π τη κ αθ αρ εύ ­ ουσα, η ο π ο ία οδ η γ εί σε σα φ ή π ερ ιγ ρ α φ ή τω ν γ εγ ο ν ό τω ν π ο υ δεν επ ιδέχονται αμφ ισβή τη ση . Έ τσι με λ ίγ α λ ό γ ια , ξ ετυ λ ίγ ετα ι όλη η ζω ή τω ν δ υο αυ τώ ν ανθρώ πω ν, οι οπ ο ίο ι όμως ε π ιλ έ­ γ ο υ ν ε κείνα τα π ερ ισ τα τικ ά τ η ς ζω ής το υ ς ώ σ τε να κ ρ ιθ εί ενώ­ π ιο ν το υ δ ικα σ τη ρ ίο υ η λύση το υ γ ά μ ο υ του ς. Τ ο ύ το α π ο τελ ε ί το ν άξο να γύ ρω α π ο το ν ο π ο ίο κ ιν είτα ι τ ο μ υ θισ τό ρη μα. Θ α μπορούσε, βέβαια, τ ο ύ το και μόνο τ ο μέρος το υ β ιβλίου να είναι και τ ο θέμα ενός π ρ ω τό τυ π ο υ δ ιη γ ήμ α το ς. Γύρω α π ' α υ τό ν λ ο ιπ ό ν το ν π ο λ υτεμ α χ ισ μ έν ο άξονα, γ ια λ ό­ γ ο υ ς οικο νομίας, και γ ια τ ί όχι και π ρ ω το τυ π ία ς, π α ρ εμβ άλλο­ ν ται όλες εκείνες οι ο υ σ ια σ τικ ές λ επ το μ έρ ειες π ο υ εμφ υσ ού ν π νοή σ τα π ρόσ ω π α, δ ίνο υ ν δ ια σ τάσ εις σ τα γεγ ο ν ό τα , σ κ ια γ ρ α ­ φ ο ύ ν τη ν εποχή και π ε ρ ιγρ ά φ ο υ ν τ ις ε π ιπ τώ σ εις τ η ς α νελεύθ ε­ ρης δ ια π α ιδα γώ γη σ ης π ο υ έκανε τ ο ΚΚΕ σ τα μέλη και τ α σ τελ έ­ χη το υ χρ όνια π ρ ιν τη ν δ ικτα το ρ ία . Ο δ εύ τερ ος τρ ό π ο ς γ ια να δια βάσει κανείς τ ο βιβλίο ε ίνα ι ο ορ ­ θόδοξος. Σ ελίδα τη σελίδα. Σ ’ α υ τή τη ν π ερίπ τω σ η ο ανα γνώ ­ σ της ο φ είλει να δ ια κό π τει τ η δ ιή γησ η, η ο π ο ία π ρ έπ ει να π ο ύμ ε ό τι σε οδ η γ εί με γ ο ρ γο ύ ς ρυθ μού ς σ τις εξελίξεις, με τ ις συχνές π αρεμβολές αγω γής και α ντα γ ω γ ή ς τω ν ηρώων. Εδώ ο α να γνώ ­ σ της δ ια π ισ τώ νει π ερ ίτρ α να τ ις δ ια σ τά σ εις π ο υ μπ ο ρ εί να έ­ χου ν οι ανθρώ π ινες ζω ές ό τα ν παρ εμβ αίνει τ ο συναίσ θη μα, η μνήμη, οι αναμνήσεις, τ ο κοινω νικό γ ίγ ν εσ θ α ι και πώ ς τ α π ά ­ ντα, άνθρω π οι και γ εγο νό τα , ισ’ο π εδ ώ νο ντα ι μέσω το υ νόμου. Σ το νόμ ο δ ια κρίνει κανείς τ ο γ ρ ά μ μ α και σ τη ν υ π ό λ ο ιπ η δ ιή ­ γησ η τη ν ουσ ία. Μ ε όπ ο ιο τρ ό π ο π άντω ς κι αν δ ια β αστεί, ο «Π α λαιοπ ώ λης α ­ ναμνήσεων» είνα ι ένα βιβλίο π ο υ γ ρ ή γ ο ρ α σε οδ η γ εί ως τη ν τ ε ­ λ ε υ τα ία το υ σελίδα , και δεν χρ ειά ζετα ι κ α θ όλο υ να εντα χθεί, ό­ πω ς θέλει η σ υ γγρ α φ έα ς, σε μια α ν τιφ εμ ιν ισ τικ ή τ ρ ιλ ο γ ία μ α ζί με τα : «Μου σερ βίρ ετε ένα β ασ ιλ ό π ο υλ ο παρακαλώ » και «Νύ­ χτω σε α γά π η μου είνα ι χθες». Π ρ ώ τα α π ’ ό λ α γ ια τ ί ο «Π αλαιοπ ώ λης αναμνήσεω ν» κάθε ά λ λ ο π α ρ ά α ν τιφ εμ ιν ισ τικ ό βιβ λίο εί­ ναι κι ύ σ τερ α γ ια τ ί μ π ο ρεί κ ά λ λ ισ τα να λ ειτο υ ρ γ ή σ ει εντελώ ς αυ τό ν ο μ α α π ό τ α δ υο π ρ οη γού μ ενα . Η ηρω ίδα το υ «Π αλαιοπώ λη αναμνήσεων», μια π ρ ο σ ω π ικ ό τη τα γα λ ο υχ η μ έν η με τα σ τερ εό τυ π α μιας α ρ ισ τερ ής ηθ ικ ο λ ο γ ία ς, τ ελ ικ ά δικ α ιώ ν ετα ι και εντά σ σ εται εκ νέου σ τη ζω ή, ενώ ο σ ύ ζυ γ ό ς της, ο «Κόκκινος Λούθηρος», όπ ω ς τ ο ν α π ο κ α λ ε ί η σ υ γγρ α φ έα ς, ήρωας τη ς α ρ ι­ στερό ς, ένας ά νθρω π ος π ο υ φ οβ ά ται το υ ς συ ν τρ ό φ ο υ ς το υ , φ οβ ά ται να κλάψ ει, φ οβ ά τα ι μην α π ο κ α λ υ φ θ ε ί η παρ άνομη ε-

ΛΙΛΗ ΖΙΙΙΤΛΦΟν

ΠΛΛΑΙΟΐϊίίΑΗΪ ΑΝΑΜΝΗΣΕΩΝ

8/χρονικά ρ ω τική τ ο υ σχέση, φ οβ ά ται τη ν ε λ ευ θ ερ ία και εν τέλει τη ζω ή, εί­ ναι ένα α ν δ ρείκελο π ο υ α δ υ ν α τε ί κάτω απ ό τ ο βάρος το υ α ρ ι­ στερο ύ όχι και τό σ ο σ υ ν ειδη το ύ π α ρ ελ θ ό ν το ς το υ , να ζήσει σε π ε ρίο δο π ο λ ιτικ ή ς και κοινω νικής νομ ιμό τητας· π ρ ό κ ειτα ι γ ια έ­ να κοινω νικά α νά π ηρ ο άτομο , όπ ω ς τό σ α και τό σ α τη ς ε λ λ η ν ι­ κής αρ ιστερ ός. Η Α ιλ ή Ζ ω γρ άφ ου γ ν ω ρ ίζει τ ί σημαίνει δράση σ’ ένα μ υ θισ τό­ ρημα. Το έχει εξά λλου απ ο δείξει και σ τα π ρ οη γ ού μ εν α βιβλία της. Γνωρίζει επ ίση ς να στήνει το υ ς ήρωες σ τα βιβλία τ η ς και να ολο κληρ ώ νει τα π ρόσ ω π α. Γνω ρίζει ακό μα να τ α τ ο π ο θ ε τ εί στο χώ ρο το υ π ρ α γ μ α τικ ο ύ , χω ρίς να φ α ν τά ζο υ ν κ ο ινό το π α . Α υ τό όμως π ο υ δεν μ π ο ρεί ν α τιθ ασ εύ σ ει είνα ι ο αυ θο ρ μ η τισ μ ό ς τής γ ρ α φ ή ς της. 'Α λ λ ο τε θ ε τικ ό σ το ιχ είο σ τα βιβλία τη ς κι ά λ λ ο τε α ρ ν η τικ ό γ ια τ ί τη ν οδ η γ εί π ο λ λ ές φ ορ ές σ τη ν έ λλειψ η μέτρου και ο ικ ο ν ομ ία ς με τη ν καθαρά π ρ α κ τικ ή τη ς σημασία . Το γ εγ ο ν ό ς ό τι τ α βιβλία τη ς Α.Ζ., 41 χ ρ όνια στη λο γ ο τεχ ν ία , δ ια β άζο νται απ ό δεκάδες χ ιλιά δες ανα γνώ στες α π ο τελ ε ί ένα φ α ιν όμ εν ο στη ν εοελληνική λ ο γ ο τεχ ν ία π ο υ π ρ έπ ει να ερευνηθεί. Η άρνηση της επ ίση μης κ ρ ιτικ ή ς να α σ χ ολη θεί σοβαρά με τ ο έρ γ ο τ η ς δεν α π ο τελ ε ί κανενός ε ίδ ου ς απ ά ντη σ η σ τη ν π ρ ο­ σ φ ο ρά της. Το έρ γ ο τη ς Α .Ζ. αντέχει και σε σκλη ρή κ ρ ιτικ ή . ΛΙΛΗ ΖΩΓΡΑΦΟΥ. Παλαιοπώ λης αναμνήσεων. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 1991. Σελ. 136.

σ ο σ ια λ ισ τ ικ ή

Θεωρία και Π ράξη Α.ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ Τι σημαίνει ο Σοσιαλισμός σήμερα

I »»0* t O * *

Γ ράφουν: Κ. Σημίτης Γ. Παπαδάτος Σ. Μπαμπανάσης X. Παπουτσής Γ. Μηλιός Σ. Παπαθεμελής Ν. Ζαρμπαλάς Γ. Παπασίμος

η ΑΓΟΡΑ του ΒΙΒΑΙΟΥ από 27 Ιουλίου έως 24 Αυγούστου 1991 Αριστοτέλης-Αθ., Αριστοτέλης-Παγκράτι, Βαγιονάκης-Αθ., Γκρίτσης-Γεωργιάδης-Καλλιθέα, ΔιάλογοςΒύρωνας, Δωδώνη-Αθ., Ενδοχώρα-ΑΘ., Ελευθερουδάκης-ΑΘ., Εστία-ΑΘ., Ιανός-Θεσσ., ΚαραβίαςΡουσσόττουλος-Αθ., Κατώι του Βιβλίου-Θεσσ., Κουρκάκης-Καρδίτσα, Κρομμΰδας-Χίος, Λέσχη του Βιβλίου-Αθ., Λέσχη του Βιβλίου-Θεσσ., Μάτι-Κατερίνη, Μ εθ ενίτης-Π ά τρ α, Π ειρ αϊκή Φ ωλιά-Π ειραιάς, Σύμβολο-Κηφισιά Ο πίνακας παρουσιάζει τα εμπορικότερα βιβλία ενός δεκαπενθημέρου, σύμφωνα με τα στοιχεία που μας παραχώρη­ σαν 20 βιβλιοπώλες α π ' όλη την Ελλάδα, δηλώνοντας ο κάθενας τους τέσσερα βιβλία που είχαν τις περισσότερες που­ λήσεις στο βιβλιοπωλείο του κατά το διάστημα αυτό. Έτσι κάθε βιβλιοπωλείο δίνει τέσσερις βαθμούς στο βιβλίο που είχε τις περισσότερες πωλήσεις, τρεις βαθμούς στο αμέσως επόμενο, δύο βαθμούς στο τρίτο κατά σειρά βιβλίο, ενώ ένα βαθμό παίρνει το τέταρτο.

m m

ΞΑΝΘΟΥΛΗΣ Γ.: Το ροζ που δεν ξέχασα ΠΑΝΣΕΛΗΝΟΣ Α.: Βραδυές μπαλέτου ΦΑΚΙΝΟΥ Ε.: Ζάχαρη στην άκρη

ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ

ΕΜΠΕΙΡΙΚΟΣ Α.: Μέγας Ανατολικός ΜΑΤΕΣΙΣ Π.: Η μητέρα του σκύλου m m

ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ ΚΕΔΡΟΣ

ΑΓΡΑ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ

ΜΠΛΕΪΚ Μ.: Χορεύοντας με τους λύκους

ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ

ΝΤΕΣΑΜΠ Τζ.: Στους δρόμους της Μικρασίας

mm

ΚΕΔΡΟΣ

ΜΠΟΥΣΚΑΛΙΑ Λ.: Να ζεις, ν’ αγαπάς, να μαθαίνεις

ΓΛΑΡΟΣ

ΡΕΝΩ Μ.: Το τελευταίο κρασί

mm

ΤΡΟΧΑΛΙΑ

ΜΕΓΑΛΟΥ-ΣΕΦΕΡΙΑΔΗ Λ.: Ο δρόμος είναι η χαρά ΚΑΛΕΝΤΗΣ

ΔΕΙΠΝΟΣΟΦΙΣΤΗΣ: Δειπνοσοφιστής

ΙΚΑΡΟΣ

ΛΕΝΤΕΡΙΚ Μπ.: Τα παιδιά της Θεσσαλονίκης ΜΟΥΡΣΕΛΑΣ Κ.: Βαμμένα κόκκινα μαλλιά

ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΗ ΚΕΔΡΟΣ

ΞΑΝΘΟΥΛΗΣ Γ.: Ο χάρτινος Σεπτέμβρης της καρδιάς μας ΥΤΕΝ Ζ.Π.: Μαμπρούκ. Σκύλος μιας ζωής

ΩΚΕΑΝΙΔΑ

ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ

Μικρή Συμβολή στη Βιβλιογραφία Μαθητικού Εντύπου Αγαπητό «Διαβάζω», Σας στέλνω μια μικρή συμβολή στη βιβλιογραφία του μαθητικού ε­ ντύπου. Ό λ ες οι μαθητικές εφημε­ ρίδες και τα περιοδικά καταγράφτη­ καν με προσωπική αυτοψία. (Δεν αναφέρονται αυτές που λανθάνουν). Εύχομαι η πρώτη τούτη καταγραφή του μαθητικού εντύπου να γίνει α­ φορμή να συγκεντρωθούν και να καταγραφούν όλες οι μαθητικές ε­ φημερίδες και τα περιοδικά που έ­ χουν εκδοθεί. Με τιμή Ν. Καραμανάβης Έδεσσα

Εβδόμη. «Εβδομαδιαία Εφημερίς της Εβδόμης τάξεως Γυμνασίου Αρμέ­ νων Εδέσσης». Διεύθυνση: Ελ. Ρανέλλας, Χαρ. Τερζής, Ν. Δεληγιάννης, Γεωρ. Δανέζης, X. Κυρμίζογλου. Αρ. φ. 1-2 (19 Μαρτίου - 2 Α­ πριλίου 1962) Έδεσσα. Εφημεριδούλα, «Του ΣΤ' Δημοτικού σχολείου». Ετ. Γ', αρ. φ. 5, Δεκέμ­ βριος 1955. Έδεσσα. Η φωνή του Κατηχητικού. «Όργανον των κατηχητικών σχολείων της Μητροπόλεως Εδέσσης και Πέλλης». Έτος Α', αρ. φ. 1, Απριλ.

1949.

Μ αθητική φωνή. «Σχολική Εφημερί­ δα Α' κύκλου του 3ου Γυμνασίου Ε­ δέσσης». Αρ. φ. 1, Φεβρουάριος 1985. Μαθητικός φάρος. «Εφημεριδούλα των μαθητών της ΣΤ' τάξης Α' Δη­ μοτικού Σχολείου Εδέσσης». Ετ. Α', αρ. φ. 1, Φεβρουάριος 1967. Μ ια πενταετία 1969-1973. Γυμνάσιον θηλέων Εδέσσης, 1973. Σαλπίσματα. «Έκδοσις του μαθητι­ κού τομέως της Χριστιανικής Ενώσεως Εδέσσης "Ο Αποσ. Λουκάς” ». Οκτώβριος - Νοέμβριος αρ. φ.

10-11, 1968. Τα Συνεταιράκια. «Περιοδικό μαθητών Γυμνασίου Άρνισσας». Αρ. τευχ. 1-3 (Μάιος 1989 - Μάιος 1990). Άρνισσα 1991. Σφήκα. «Σατυρική Εφημερίς της Η' τάξεως». [Συντακτική επιτροπή: Ν. Δεληβοριάς, Γ. Σερπετζής, Γιαν. Χατζηιωάννου], Αρ. φ. 1-9 (7 Απριλ - 9 Ιουλίου 1947). Έδεσσα. [Χει­ ρόγραφη], Σχολικά τιτιβίσματα. «Μηνιαία σχο­ λική Εφημερίδα της τρίτης τάξης του Γ' Γυμνασίου Έδεσσας». Αρ. φ.

1-4 (Οκτωβρ. - Μαρτ. 1982). Τα πρώτα μας ποιήματα. Πρώτο Λύκειο Έδεσσας. Τρίτη τάξη, Έδεσ­ σα, 1980. Τα πρώτα μου φτερουγίσματα. Εκ­ παιδευτήρια Σεκέρη, Έδεσσα, 1963.

χρονικα/11

Αίγα λόγια στη μνήμη του ποιητή Ανδρέα Αγγελάκη Η ποίηση έρχεται καταπάνω μου. Τα πλοκάμια της με τραβάνε προς τα κάτω βυθίζομαι. [Τα ποιήματα του δολοφόνου μου (ο. 23)] ριν λ ίγο καιρό έφ υγε γ ια το βασίλειο της σιω­ πής ο νέος ποιητής Ανδρέας Αγγελάκης· όχι τόσο νέος, δια ψεύδει το βιογραφ ικό σημείωμα. Εί­ χε γεννηθ εί το 1940' στον Πειραιά, μόνιμος και σχε­ δόν αμετακίνητος εραστής του· στον παραθαλάσ­ σιο κι ειδυλλιακό των πρώτων συλλογών (Ο πρίγκηπας των κρίνων, 1964), όπου

Π

Ξάρτια και καΐκια... και μ ικρές ψυχές στη μουσική που σήκωσαν τα κ ύ μ α τ’ αγαπήθηκαν «Τρία ποιήματα» αλλά και το επίνειο, αμαρτωλό λιμάνι, όπου Η οδός Θρασυβούλου (1979), που με ε ιλ ικ ρ ίν εια το ύμνησε και το έκλαψε στο ποίημά του «Ο Χ ριστός Π ειραιάς μου» (Η Μ εταφυσική της μ ιας νύχτας, 1982), κι όχι μόνο φυσικά σ’ αυτό. Μ εσήλικας λοιπόν (και κάτι παραπάνω), κατά τις συμβατικές προδιαγραφές. Η δημιουργία όμως προσμετρά με άλλες μονάδες· κι ο Αγγελάκης παρέμεινε χωρίς κάμψη εσαεί ανθη­ ρός, ερω τικός, επικίνδυνα εφηβικός ποιητής, παρά τ ις ληξιαρ χικές ενδείξεις. Παράλληλα όμως υπήρξε, από τα πρώτα του βή­ ματα στο χώρο, ένας αφοσιωμένος με ευλάβεια στο έργο του εκπαιδευτικός λειτουργός· πρόθυμος πάντα να δώσει το πλέον, πέραν των συμβατικών του υποχρεώσεων εξ ού η αγάπη κ ι η εκτίμηση συνδιδασκόντων και διδασκομένων. Ά λλω σ τε η πλού­ σια (ελληνική κι ευρωπαϊκή) παιδεία του, και περισ­ σότερο η θεατρολογική και θεατρική, του δημιουρ­ γούσαν γέφ υρ ες στενής συνεργασίας και πλατωνι­ κής επικοινωνίας με τους μαθητές του. Ο φανατι­ κός κατά του κονφορμισμού, ο πολέμιος των συμ­ βάσεων (τι άλλο από ένα συμβατικό και μάλιστα πε­ παλαιωμένο όχημα είνα ι η εκπαίδευση;) ευπειθής υ­ πάλληλος, ενθουσιώδης δάσκαλος· αρράγιστος και συμπαγής με τη διδ ασκαλία και τη γραφή (Ανεβά­ ζουμε ένα έρ γο ; 1985, Σχολικό θέατρο για γυμνά­ σια και λύκεια, 1986 - Ο Ερωτευμένος Τρίτωνας, 1985 κ.λπ.) ερ γά ζετα ι με ενθουσιασμό και αυτα­ πάρνηση.

Δεν είνα ι όμως τυχαίο. Ο καθημερινός επ αγγελ­ ματικός βίος, ίσως κάποτε πικρός και άχαρος, δεν τροφοδοτεί με τ ις εμπειρίες του τον ποιητή, που η σχολική ζωή τον αφήνει απαθή. Η ποίηση τον περίμενε στη γω νιά του δρόμου, όταν ο Α γγελάκης ε­ ξαντλούσε και το πέραν του ήχου του κώδωνος ω­ ράριό του κι εναπόθετε τη στολή του υπηρεσιακού λειτουργού. Τότε η πόλη τον κατάπινε· η πόλη της νύχτας, ωμή και αδηφάγος, με παραισθήσεις, όχ ι ό­ μως εξιδανικευμένη. Θήραμά της το σώμα· θηρευ­ τής ο ποιητής. Μια αβυσσαλέα δοσοληψία, που ε­ πενδύεται στο ποίημα. Τίμημά της έρως και θάνατος.

ακρύς ο ποιητικός δρόμος του Α γγελάκη κι α­ κόμα πιο πλούσια η πνευματική-συγγραφική δράση του. Θεατρικά: Τρία σαν μονόπρακτα 1981, Ταχυδράματα 1986. Πεζά: Αλησμόνητα σινεμά 1989 Παιδικά. Μ ελέτες: Κώστας Ταχτσής, η κοινωνική και ποιητική του περίπτωση 1989. Μ εταφράσεις, κυ­ ρίως ποίησης, που καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα: Ποι­ ήματα του Ο. Μ πλέικ 1969, Π οιήματα του Φ. Λόρκα 1971, Κινεζική και ιαπωνική ποίηση 1979, Αμερ ικα νι­ κή Gay ποίηση 1982, Π οιητική α νθολογία αποκλίνοντος ερωτισμού 1988 κ.λπ. Κυρίως όμως το έργο του είνα ι ποιητικό. Δώδεκα βιβλία και μια ανθολό­ γηση (Ερωτικό σώμα, 1981) της μέχρι του 1981 ποιη­ τική ς του δημιουργία ς ο δ ο δείχτες φαεινοί της τρα­ γ ικής πορείας του. Τρεις σ υλλογές υπενθυμίζουν ε κ λ εκ τικ ές σ υγγέ­ ν ειες (Π οιήματα χαρισμένα στον π οιητή Κάντε Δ ιο­ νύσιο Σολωμό (1971), Καβάφης κ α θ ’ οδόν 1984, Ο μακρύς μονόλογος της Μ αρίας Πολυδούρη 1989). Ά λ λ ε ς ο ριοθετούν το χώρο (Το Δ ω μάτιο 1977, Η Ο­ δός Θρασυβούλου 1979) και το χρόνο (Η Μ εταφ υσι­ κή της μ ιας νύχτας, 1982). Ά λ λ ε ς παραπέμπουν στον εφ ια λτικό κόσμο που πολιορκεί (Το Πύον, 1973 - Τα Π οιήματα του δολοφόνου μου, 1986).

Μ

12/χρονικα

Βιβλία του Ανδρέα Αγγελάκη Π Ο ΙΗ ΣΗ ΟΜΙΛΙΕΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ, 1962 Ο ΠΡΙΓΚΗΠΑΣ ΤΩΝ ΚΡΙΝΩΝ, 1964, 1980 ΟΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΑΘΩΟΤΗΤΑΣ, 1967 ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΧΑΡΙΣΜΕΝΑ ΣΤΟΝ ΠΟΙΗΤΗ ΚΟΝΤΕ ΔΙΟΝΥΣΙΟ ΣΟΛΩΜΟ, 1971 ΤΟ ΠΥΟΝ, 1973 ΟΙ ΕΦΙΑΛΤΕΣ, 1974 ΤΟ ΔΩΜΑΤΙΟ, 1977 Η ΟΔΟΣ ΘΡΑΣΥΒΟΥΛΟΥ, 1979, 1984 ΕΡΩΤΙΚΟ ΣΩΜΑ, 1981 Η ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΤΗΣ ΜΙΑΣ ΝΥΧΤΑΣ, 1982 ΚΑΒΑΦΗΣ ΚΑΘ’ ΟΔΟΝ, Δέκα φ αντασιώ σεις πάνω στον Καβάφη, 1984 ΤΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΔΟΛΟΦΟΝΟΥ ΜΟΥ, 1986 Ο ΜΑΚΡΥΣ ΜΟΝΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΜΑΡΙΑΣ ΠΟΛΥΔΟΥΡΗ, 1989

ΘΕΑΤΡΟ ΚΥΟΦΟΡΙΑ (Απόπειρα ποιητικού θεάτρου), 1977 ΤΡΙΑ GAY ΜΟΝΟΠΡΑΚΤΑ, 1981 ΤΑΧΥΔΡΑΜΑΤΑ, 1986

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΑΛΗΣΜΟΝΗΤΑ ΣΙΝΕΜΑ, 1969

ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΕΦΗΒΟΥΣ ΑΝΕΒΑΖΟΥΜΕ ΕΝΑ ΕΡΓΟ;, 1985 Ο ΕΡΩΤΕΥΜΕΝΟΣ ΤΡΙΤΩΝΑΣ, 1985 ΣΧΟΛΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΓΙΑ ΓΥΜΝΑΣΙΑ ΚΑΙ ΛΥΚΕΙΑ, 1986 ΜΙΑ ΑΛΕΠΟΥ ΣΤΗΝ ΠΛΑΤΕΙΑ ΒΑΘΗΣ, 1986 ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ, 1987 ΤΟ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΦΑΝΤΑΣΜΑ, 1988

ΔΟΚΙΜΙΟ ΚΩΣΤΑΣ ΤΑΧΤΣΗΣ: Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ, 1989

ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΟΥΪΛΛΙΑΜ ΜΠΛΕΪΚ, 1969, 1983 ΜΙΚΡΟ ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ, 1971 ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΤΟΥ Φ. Γ. ΛΟΡΚΑ, 1971, 1980, 1983, 1984 ΚΙΝΕΖΙΚΗ ΚΑΙ ΙΑΠΩΝΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ, 1974, 1983 ΔΥΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΤΟΥ Λ. ΤΟΛΣΤΟΪ, 1977 ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΗ GAY ΠΟΙΗΣΗ, 1982 ΕΡΩΤΙΚΗ ΤΡΙΛΟΓΙΑ του X. Φ έρστιν (θέατρο), 1983 ΕΡΩΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ (ΑΓΓΛΙΑ-ΑΜΕΡΙΚΗ), 1984 ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΤΟΥ Γ. ΤΡΑΚΛ ΚΑΙ ΤΟΥ Ε. ΕΣΣΕ, 1984 ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΑΠΟΚΛΙΝΟΝΤΟΣ ΕΡΩΤΙΣΜΟΥ, 1988.

Α γγελάκη ς δημοσιεύει την πρώτη του ποιητι­ κή συλλογή νεαρός φ οιτητής ακόμα. Τίτλος εύγλω ττο ς (Ο μιλίες του καλού Θεού και της θάλασ­ σας, 1962), που ο ρ ίζει και τη θεματική και τη γραφή. Οι τ ίτ λ ο ι των τριώ ν ενοτήτω ν («Ο ίσκιος της Ελέ­ νης», «Η αγάπη και ο Ά γ ιο ς Φραγκίσκος», «Η Ορ­ θρινή Σιωπή του Θόλου»), αλλά και των ποιημάτων («Εσύ κι η θάλασσα», «Η βροχή», «Ηώ» κ.λπ.) επιβε­ βαιώνουν. Οι επιδράσεις εμφανείς, αλλά ο νεαρός π οιητής βρίσ κεται σε καλό δρόμο. Η γλώσσα είνα ι το μέσο, το όργανο, το ξέρ ει και το έ χ ει ήδη κατα­ κτήσει. Έ κ το τε ποτέ δεν θα το ξεχάσει, ακόμα κι ό­ ταν επ είγ ετα ι να μετακομίσει τη ζέουσα εμπειρία στο στίχο. Αργότερα, όμως, ο ίδιο ς σ τ’ Αλησμόνητα σινεμά (1988), αφιερω μένα «Στη μνήμη δυο φίλων που χά­ θηκαν του Γιώργου Ιωάννου και του Κώστα Ταχτσή», «αφηγήματα», μ’ έντονο το χαρακτήρα της μαρτυρία ς και του ρεπορτάζ, «που δεν φιλοδοξούν να λειτουργήσ ουν μόνο σ’ ένα στενά λογο τεχνικό επίπεδο» αλλά «στοχεύουν... και στην κοινω νική α­ φύπνιση», κατά την παρουσίαση του οπισθόφυλ­ λου, δια τυπώ νει συγκαταβατική, ειρωνική σχεδόν κρίση, γ ια τ α πρώτα του ποιητικά βήματα: «Το 1964 είχ α ήδη β γάλει το πρώτο μου βιβλίο. (... όπου το ελυ τικό κλίμα, τα ηλιόλουστα κορίτσ ια και ο ι λυρικοί ά γ ιο ι έδιναν κι έπαιρναν)» (ο. 108). Ναι, έδιναν κι έ­ παιρναν, καθώς και η μοναξιά, που κάνει αμέσως την εμφάνισή της μες την ειδ υλλια κή αθωότητα των πρώτων στίχων: «Η μοναξιά δεν ε ίν ’ α να ίτια τ ι­ μωρία» (Η μοναξιά) προς το παρόν όμως μπορεί να την αντιμετω π ίζει: «η μοναξιά με δ ίδ αξε να περιμέ­ νω» (χωρίς τίτλο). Και το σπουδαιότερο. Δεν έχ ει πάρει ακόμα ε φ ια λ τικ ές διαστάσεις, όπως α ρ γότε­ ρα, όταν πια θα γ ίν ε ι υπαρξιακό πεπρωμένο.

Ο

Το 1964 η κατάδυση έ χ ει αρχίσει, όπως ο ίδιος ε ­ ξ ομ ο λογείτα ι αρ γότερα πάντα σ τ’ Αλησμόνητα σι­ νεμά. Ενδοσκόπηση («έψαχνα σ τα τυφ λά τον εαυτό μου») μες τη μοναξιά («χωρίς να ’χω ένα στενό φίλο, κάποιο πρόσωπο πολύ κοντά μου να εξομολογηθώ και ν ’ αλαφρώσω»), που ο δ η γ εί στις πρώτες υπο­ ψίες («διαισθανόμουνα τ ι κόλαση με περίμενε») και στις πρώτες οδυνηρές διαπιστώσεις [«Η συνειδητοποίησή μου υπήρξε επώδυνη» (ο. 108-9)]. Στη δεύτερη όμως και την τρ ίτη συλλογή, Ο Π ρίγκηπας των κρίνων (1964) και Οι προτάσεις της α θω ότητας (1967) το κλίμα πάντα τ ης πρώτης, με ε­ ντονότερη μάλιστα τη θρησκευτική διά θεση, που ε­ πιβάλλει την ειρ ηνοφ όρα ευλ ο γ ία της, έστω κι αν κάποτε σήματα λυγρά δια ταράσσουν το αναπαυτι­ κό τοπίο, όπως «το μαχαίρ ι του αγγέλου σ το τραπέ­ ζι» («ο αποχαιρετισμός») ή το «καθαρό δάχτυλο του Θεού», που «ταγίζει τα σκουλήκια» («Βαθύς και σκο­ τειν ό ς γκρεμός») της τρ ίτη ς συλλογής. Ο κρ ιτικός του έ γραφ ε τό τε που κυκλοφόρησαν: «Ο π οιητής εί­ ναι μόνος... δεν β ασ ανίζεται όμως ή τουλάχιστον υ­ π ομένει με εγκαρτέρηση, καθώς π ορεύεται μέσα σ ’ έ ναν απέραντο κήπο», όπου «τα πρόσωπα περισσό­ τερ ο σκιές παρά γή ιν ες υπάρξεις, ακροπατούν, λες και δ εν θέλουν να ταράξουν τη σιωπή των ουρανών που β ασιλεύει. Τι ανα ζητεί σ’ αυτό το περιβόλι του

χρονικα/13 Θεού ο π οιητής που συνοδοιπ ορεί με τ ον Παπαδιαμάντη;... Μα τίπ οτα... απλούστατα διαπιστώνει και... συμφ ιλιώ νεται με το θάνατο... Άλλω .στε οι κόσμοι συγχέονται. Ο γήινο ς που προετοιμάζει κι ο υπερ­ βατός που θα δ εχτεί. Τους γεφυρώνει... τους τ α υ τί­ ζε ι σχεδόν η παρουσία του Θεού». Τώρα, που ο κύκλος έχ ει πια α μετάκλητα κλείσ ει, ο κ ρ ιτικός του πάλι αναρω τιέται. Π οιες εύθραστες ισορροπίες επιδίωκε, καθώς π εριδιά βαζε στο μ ετέ­ ωρο ε δεμικό τοπίο, ενώ το χάσμα κάτω απ’ τα πόδια του τον καλούσε στη σ αγηνευτική πτώση; Μ ια σω­ στική σχεδία γ ια το ν απελπισμένο ναυαγό ή μια αποπλανητική μάσκα, με αποδέκτη π ο ιο ν τον αδαή θεατή ή τον ίδιο τον ήρωα με τη διπ λή ταυτότητα ; Εν πάση περιπτώσει· έ κ το τε η αυλαία κ ατεβ αίνει. Ο ποιητής επ ιστρέφ ει στην αδυσώπητη πραγματικό­ τη τα και τελεσ ίδ ικα ομ ολογεί: «Ό λα καλά στης μέ­ ρας το λεπίδι... - α λλ’ ωστόσο κανείς κρ ατά ει τα προσχήματα, - παίζει κουτσά-στραβά το θέατρό του». (Η Μ εταφ υσική της μ ια ς νύχτας, 1982, σ. 16). Το προσχηματικό π αραδείσιο τοπίο των τριώ ν πρώ­ των συλλογών αναθεω ρείται. Το σκηνικό τώρα πραγματικό, απτό, τα δρώμενα στην κεντρική πλα­ τεία. «Μοιάζουν, λοιπόν, τα ουρητήρια που γκρεμίζοντα ι... - μ’ ε κείνα τα ξωκλήσια τα παλιά, τα ρημαγμένα - που ακόμα βλέπεις στα νησιά, στην Αττική» («Κλειστοί παράδεισοι», οπ.αν. σ.40). Έ χ ει πια ο ποιητής παραδοθεί στη νύχτα με την αμφίσημη γο η τεία της, την άδηλη περιπέτεια, τη νύχτα που «... καραδοκεί σαν γύφ τισσα, σαν κλέ­ φ τρα - ... Σ ’ αρπάζει μες τ α βρόχια της, σε μαγνη­ τίζει» (όπ.αν. σ.16). Έ ξοδος απ’ τα τείχ η και μάλιστα επείγουσα; «Γρήγορα, να ’βγω έξω γρήγορ α, - η κάμαρη με πνίγει» (όπ.αν. σ. 37). Για πού όμως; Ο π οιητής δεν έ χ ει παραισθήσεις. Η «Καρτεσιανή λο­ γική» καθ οδ ηγεί τώρα τ ις διαπιστώσεις του: «Κάθε κορμί έ χ ει τη δική του κόλαση» (όπ.αν. σ. 9). Ποιο είνα ι «τελικά» το τίμημα; Η μοναξιά , που τώ­ ρα πια «... μου γ ίν ετ α ι όλο και πιο χυδαία» (σ. 16, Το πύον, 1973). Η ερημιά, «που αργά μα σταθερά σε φαρμακώνει» (Η Μ εταφ υσική της μ ια ς νύχτας (σ. 57) ή «ο έρωτας... - που σε σταυρώ νει κάθε μέρα» (όπ.αν.) Αυταπάτες δεν υπάρχουν. «Είμαι γεμάτος ρημαγμένους γέρους» (όπ.αν. σ. 26). Η Οδός Θρα­ συβούλου (1979 [ο δη γεί στη φθορά, «Στοίχειω σε η ζωή μου σε τούτο το κρεβάτι» (σ. 6)] και συνακόλου­ θα στο θάνατο [«Στην ουσία αυτοκτονούμε κάθε μέ­ ρα» (σ.31)], που καραδοκεί: «Κάποτε βέβαια θα βρε­ θώ κι εγώ... - με κάποιο σουγιά μπηγμένο στα πλευρά... - να κλείσ ει, να τελειώ σ ει, επιτέλους, το μαρτύριο - ... - και πια να μείνουν πίσω μου δυο - τ ρ ία ποιήματα, - ... - π εντέξι σοφ ές υποθήκες πίσω από τη μάσκα μου». (Η Μ εταφ υσική της μ ιας νύχτας, σ. 46). Ο π οιητής ήταν έτοιμος. Έ νας Γολγοθάς που ο­ δηγούσε στο μοιραίο τέλος. Το φ θαρτό σκήνωμα βιάστηκε να μας αφήσει. Το έρ γ ο απομένει γ ια να υπενθυμίζει την τραγική ζωή.

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΛΑΚΑΣ * Ο συνεργάτης μας Δ. Πλάκας υπηρέτησε τα τελευταία χράνια στην (δια εκπαιδευτική περιφέρεια με τον Α. Αγγελάκη.

Μηνιαία επιθεώρηση, Μαυρομιχάλη 39, Αθήνα 106 80, τηλ. 36.19.837

Πολιτικά κείμενα των Μ. Μ οδινού, Γ. Χαΐνη, Γ. Ριτζούλη, Γ. Σακιώ τη, Γ. Παρασκευόπουλου Κοζλοντούι, απειλή στα Βαλκάνια, του Μ. Προμπονά Πλήθη και Κέραμοι, του Δ. Κωστόπουλου

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ Η κοινωνική και περιβαλλοντική κατάρρευση, του Δ. Παπαϊωάννου Το περιβάλλον μετά την περε­ στρόικα, του Θ. Βαλαβανίδη Η περιβαλλοντική προστασία στην περεστρόικα, του Φ. Μ αυριδάκη Τα δάση στην ευρωπαϊκή ΕΣΣΔ, του Β. Σούχικ

Ανταρκτική: Η καθαρότερη ήπειρος, των Γ. Σαμιώτη και Γ. Τσάλτα Η οικονομία της φύσης και η ζωή, του Μ. Προμπονά Οι σπόροι της αλλαγής, του θ . Θεοδωράτου Φορμαλδεΰδη: Ένας ύπουλος εχθρός, του Β. Χαλιώ τη Φυσικά αντικαρκινογόνα, του Κ. Αθα­ νασίου Υπέρ της οινοποσίας, του Γ. Ριτζούλη Μνήμη Ανρί Λεφέβρ: Τα θεμέλια της δυ­ σφορίας

Φ ουτουρισμός, Νταντά, Σουρρεαλισμός. Οι ισ τ ο ρ ικ έ ς πρω τοπορίες. Κι έπειτα, μ ’ ένα άλμα αμήχανο και πονηρό, φτάνουν οι ιστορικοί της τέχνης και οι κοινωνιολόγοι, στην Ποπ Ά ρ τ, στις περιτυλίξεις του Κρίστο, στα αυτοκίνητα που συνθλίβει ο Cezar, στα οπισθοδρομικά υβρίδια του μεταμοντερνισμού. Γιατί (συστηματικά σχεδόν) αγνοούνται κι­ νήματα όπως η C obra, ο Λ ε τ τρ ισ μ ό ς , η Λ ε τ τ ρ ισ τ ικ ή Δ ιεθ ν ή ς, οι Κ α τα σ τα σ ια κ ο ί; Μιλών­ τας γι’ αυτούς, ο Γκρέιλ Μάρκους, μιλάει για τη Μυστική Ιστορία του Εικοστού Αιώνα. Ά λλοι τους αντιγράφουν, αποσιωπώντας την παρουσία και τη δράση τους. Και είναι ε­ λάχιστοι όσοι μπόρεσαν και θέλησαν να δουν την πορεία αυτών των κινημάτων, και την αίσια κατάληξή τους: το Μάη του '68 και την ισχυρή δόνηση που υπέστη το κοινωνικοπολιτικό τοπίο. Είναι αλήθεια: ορισμένα ταραγμένα μυαλά, έτοιμα να ριχτούν σε οποιαδή­ ποτε άβυσσο (μια άλλη βαρι-άντ α, άλλε Βλαδίμηρε) επιχείρησαν να ανανεώσουν το πρότ α γ μ α τω ν ιστορικών πρωτοποριών επιχείρησαν δηλαδή, να λειτουργήσουν «ως όργανα ανατροπής των κοινωνιών και των πολιτικών συστημάτων εντός των οποίων αναφύον­ ται» (Α. Μουρίκη) και μάλιστα επιτυχώς. Μπόρεσαν, με σημείο εκκίνησης την τέχνη, να αμφισβητήσουν κάθε πτυχή της μεταπολεμικής κοινωνίας, να εναντιωθούν τόσο στη φαντασμαγορική απάτη του Δυτικού καταναλωτικού Μολώχ, όσο και στη σταλινική εκ­ δοχή του στυγνού ολοκληρωτισμού. Ά νευ ορίων και όρων, αυτοί οι H ap py few , ευτέλισαν τον ανόητο παβλοφικό κόσμο του μεταπολέμου, πότισαν τη γη «με το άλικο κρασί που φέρνει τα μεγάλα μεθύσια, τις περίφημες ανατροπές» (Πλ. Ροδοκανάκής) και μας πλούτισαν με μια κληρονομιά γοητευτική, επικίνδυνη και σοβαρότητα παιγνιώδη. Μια κληρονομιά που είναι στο χέρι μας. Εδώ γίνονται νύξεις, φωτίζονται ορισμένες σκιές, προσπαθούμε να θυμηθούμε και να θυμίσουμε μερικά ονόματα και μερικές χειρονομίες. Πρόκειται για ένα α φ ιέ ρ ω μ α -ο δ ο δ είκ τη , για μια φ ω το β ο λ ίδ α εφήμερη ή για μια χ λομ ή φ λόγα που θα επιτρέψει σε αρκετούς να υποψιαστούν μιαν άλλη παρουσία, έναν άλλο λα ­ βύρινθο, ένα άλλο Μεγάλο Παιχνίδι. Ίχν η από κραγιόν, γυμνά χείλη, λοιπόν, και ουρ­ λιαχτά για χάρη του Σαντ: αυτό ήταν οι πρωτοπορίες μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλε­ μο. Ή, ένας ακόμα απόηχος κάποιου Τρελού Γέλιου του Θάρρους, κάποιου Τρελού Γέ­ λιου στο Σκοτάδι. Επιμέλεια αφιερώματος: Γ ιώ ργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης

16/αφιερωμα

Σώτη Τριαντάφυλλου

Μ-

το τέλος του πολέμου, ο πό­ λεμος συνεχίστηκε. Η Ευρώπη βρέ­ θηκε να γιορτάζει μέσα στα ερείπια: η γενική εικόνα ήταν ένα ορφανό παι­ δάκι που κλαίει στα χαλάσματα - η εικόνα απ’ τη Γερμανία Ώ ρα Μηδέν του Ροσελίνι. Ο κόσμος άλλαξε. Οι Α­ μερικανοί γύρισαν στο σπίτι κι η αμε­ ρικανική ηγεμονία που μόλις εδραιω­ νόταν σημαδεύτηκε απ’ το κυνήγι των μαγισσών. Απ’ το 1947, τα καλά αισθήματα σώθηκαν κι ο καθένας πή­ γε εκ εί που ανήκε: το πραξικόπημα της Πράγας, η ίδρυση του ΝΑΤΟ και το δόγμα Τρούμαν κήρυξαν όλα μαζί και το καθένα χωριστά τον πόλεμο που τον είπαν ψυχρό.

Ένας κόσμος μετά από πόλεμο α πράγματα ήταν πιο πολύπλοκα από δυοΤ τρία γεγονότα κι άλλες τόσες αμφίβολες προσωπικότητες: ο κόσμος άλλαξε βλέμμα - οι προπολεμικές αξίες, οι συμπεριφορές, οι πολιτι­ κές πεποιθήσεις (όπου υπήρχαν) δημιούργησαν νέες βεβαιότητες. Ή , κομμάτιασαν όλες τις βε­ βαιότητες, κι οι παλιές αρχές δοκιμάστηκαν σκληρά, μαζί με τους ανθρώπους που πόνεσαν απ’ τις καινούριες ιδέες. Πολλοί χαρακτηρίζουν αυτή την περίοδο του 20ού αιώνα - από το 1947 ώς το 1969 - «εποχή της αμφισβήτησης»: δεν εί­ ναι πέρα για πέρα ακριβές, είναι όμως χαριτωμέ­ νο. Κι ενώ ξεσπούσε ο πόλεμος στην Κορέα, με τον στρατηγό Μακ Άρθουρ να συνεχίζει την αιμάτινη γραμμή του Πάτον, στην Κίνα άρχιζε η α­ γροτική μεταρρύθμιση, που θα γίνει μέσα σε λίγα χρόνια μια εκατόμβη ανθρώπων και πίστης. Η δεκαετία του ’50 θ’ αρχίσει στα 1952, όταν ο Αίζενχάουερ εκλέγεται πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών - η αποθέωση της μετριότητας, ό,τι πρέπει σε μια εποχή κομφορμισμού και φοβίας

για τους κόκκινους και για τους εξωγήινους. Τα χρόνια κύλησαν μ’ ένα διάλειμμα ύφεσης, αποτέ­ λεσμα μιας δειλής αποσταλινοποίησης στη Σο­ βιετική Ένωση, αλλά και ρωγμών στο δύσμορφο σώμα του υπαρκτού σοσιαλισμού. Το ροκ’ν’ρολ και οι μπήτνικς είναι η αμερικανική εκδοχή της επανάστασης στην καθημερινή ζωή, η αβλαβής απάντηση στη σιωπηλή πλειοψηφία. Στην Ευρώ­ πη, το νέο μυθιστόρημα στη λογοτεχνία και το νέο κύμα στον κινηματογράφο θα διαδεχτούν για μια στιγμή μέσα στο χρόνο το μεγάλο αστείο του υπαρξισμού. Ό λες οι προπολεμικές γραμμές στραβώνουν: η έκρηξη των μέσων μαζικής ενη­ μέρωσης σβήνουν την ανάμνηση απ’ τις μέρες ραδιοφώνου - οι δρόμοι, τα λόγια και οι μουσι­ κές επιταχύνονται για δεύτερη φορά μέσα στον αιώνα. Αν ζούσε ο Μαγιακόβσκι, θα ’ταν πολύ ενθουσιασμένος: η γη γυρίζει πιο γρήγορα. Στην Αμερική, μια μικρή μερίδα της νεολαίας κατα­ φέρνει να δημιουργήσει ολόκληρη υποκουλτούρα και το όριο ηλικίας του καταναλωτή κατεβαίνει.

αφιερωμα/17

Φ

:

Στην εποχή του baby boom όλα αγοράζονται: τ’ αυτοκίνητα μακραίνουν, οι οικογένειες μεγαλώ­ νουν, ο καθένας διαθέτει τη μικρή του περιουσία. Στην Ευρώπη, το κράτος προνοίας γίνεται η με­ γαλύτερη απ’ τις κατακτήσεις των ανθρώπων που δουλεύουν. Και των ανθρώπων που δεν δου­ λεύουν, αλλά νομίζουν πως δουλεύουν αφού διο­ γκώνεται η τρομερή γραφειοκρατία μαζί με τον τομέα των υπηρεσιών. Από τη δολοφονία του Κένεντι μέχρι την πα­ γκόσμια χρονιά του ’68, οι αυταπάτες γύρω από τα κομμουνιστικά κόμματα διαλύθηκαν και και­ νούρια κινήματα αναδύθηκαν, άλλα δειλά κι άλ­ λα ουρλιάζοντας. Πολλά έχουν γραφτεί γι’ αυτά τα χρόνιά: ίσως πάρα πολλά. Νά τι έγινε: στη Νέα Υόρκη χτίστηκε το Κέντρο Λίνκολν, ο Αντονιόνι γύρισε, το Blow Up και οι άνθρωποι πήγαν στο φεγγάρι. Έγιναν κι άλλα, στα οδοφράγματα και στα κρεβάτια - κι οι Ρόλινγκ Στόουνς τρα­ γουδούσαν You Can’t Always Get What You Want. Τότε, δε συμφωνούσαν όλοι μαζί τους πά­ νω σ’ αυτό. Οι γίπις πίστευαν πως ο κόσμος ήταν δικός μας. Γρήγορα έγιναν γιάπις. αυτή, από μια μεριά πολύ μεγάλη για Η εποχή να ’ναι μία, ήταν η τελευταία φάση του μοΑριστερά: Barbara Kruger: Untitled, 1968. Κάτω: Jenny Holier, 1982

18/αφιερωμα ντερνισμού, όπως αυτός εκφράζεται με μεγαλύ­ τερη σαφήνεια στην αρχιτεκτονική, στην πολεο­ δομία και στο ντιζάιν. Ό μω ς, κυρίαρχη είναι πια η λαϊκή κουλτούρα που έφερε μεγάλη σύγχυση στους θεωρητικούς της «υψηλής» και της «χαμη­ λής» τέχνης. Μετά τον πόλεμο, η ζωγραφική μπερδεύτηκε ασύστολα με τη διαφήμιση, με τη μόδα, με την κατασκευή πολλαπλών αντικειμέ­ νων. Ο αφηρημένος εξπρεσιονισμός, μια κι ερχό­ ταν απ’ την προπολεμική εποχή, ήταν ένα απ’ τα λίγα ζωγραφικά ρεύματα που επέζησαν και γλί­ τωσαν απ’ το μουστάκι της Τζοκόντα. Ο Νταλί έδειξε το 1951 τον καλύτερο - ίσως - απ’ τους πίνακές του, τον Χριστό του Αγίου Ιωάννη του Σταυρού κι ο ΑρσΟχ Γκόρκι πριν πάει κι αυτοκτονήσει στα 44 του χρόνια, έδειξε τους Αρραβώ­ νες II, επηρεασμένος κάπως απ’ τον Ρομπέρτο Μάτα. Ο Τζάκσον Πόλοκ ήταν το σύμβολο μιας γενιάς - ο πυρετικός καλλιτέχνης που ενσαρκώ­ νει το δυναμισμό και το χάος ενός κοινωνικού συστήματος, στην καρδιά της αμερικανικής μη­ τρόπολης. Αν κι ο αφηρημένος εξπρεσιονισμός αγκαλιάζει μια σειρά καλλιτέχνες από τον Χανς Χόφμαν ως τον Μαρκ Ρόθκο, περνώντας απ’ τον Άντολφ Γκότλιεμπ, ποτέ δεν εξελίχτηκε σε μια «πρωτοπορία»: του έλειπε η πολιτική διάσταση, το όραμα. Αυτά καθαυτά τα έργα του Ντε Κούνινγκ ή του Σαμ Φράνσις ήταν η υπέρτατη έκ­ φραση μιας τέχνης που δεν γνωρίζει σύνορα, ό,τι ωραιότερο έγινε ποτέ στο Νέο Κόσμο - όμως, κάτι φαινόταν να λείπει. Στην Ευρώπη, μέχρι ένα σημείο στο χρόνο, οι τυραννόσαυροι του 20ού αιώνα ήταν ακόμη οι διαμορφωτές της ζωγραφι­ κής: ο Πικάσο, ο Λεζέ, ο Ματίς, ο Μπρακ, ο Ερνστ, ο Μιρό έμοιαζαν με ιερές αγελάδες. Και ήταν. Ο σουρρεαλισμός αποδείχτηκε το πιό μα­ κρόβιο καλλιτεχνικό κίνημα στον κόσμο. Μέσα στο ευρωπαϊκό συγκείμενο, δυο καλλιτέχνες κατάφεραν να βρουν χώρο ανάμεσα στους σουρρεαλιστές: ήταν ο Μπάλθους κι ο Φράνσις Μπέικον. Μπορούμε ν’ αναφερθούμε και σε μια σειρά μι­

κρές ομάδες σαν την art informel, τη φτωχή τέ­ χνη, την τέχνη των ψυχοπαθών, την art brut, αλ­ λά τότε θα πρέπει να πούμε πολλά. (Καλύτερα να μην πούμε). Ανάμεσα στ’ άλλα, η Ευρώπη στα χρόνια του ’50, ανέδειξε έναν καινούριο μεγάλο ζωγράφο: το Νικολά ντε Σταλ - δεν ήταν ο αξιό­ τερος, ήταν όμως ο άνθρωπος του καιρού, ένας πρωτοπόρος μονάχος του. Μετά το 1960, η ζω­ γραφική κινήθηκε προς μια «μεταζωγραφική» α­ φαίρεση, σε μια αφαίρεση που δεν προχωρεί πιο κει, γιατί πιο κει είναι το άδειο τελάρο. Τέλος, ήρθε η pop art, που έμοιαζε να συγχω­ νεύει ό,τι είχε δει και μερικές φορές ό,τι είχε αγγί­ ξει ώς τότε ο κόσμος - από τα ready mades του Ντυσάν ως τα πλακάτ των διαφημίσεων. Η κοι­ νωνία «της κατανάλωσης», όπως τους άρεσε τό­ τε να λένε τη μόλις αναδυόμενη αφθονία για τους πολλούς, απεικονίστηκε στο τεράστιο Barge του Ράουσενμπεργκ (1962) κι έπειτα ξανά στο Μπάφαλο II (1964). Μετά, άνοιξε ο δρόμος στον αμε­ ρικανικό φωτορεαλισμό στη ζωγραφική και τον υπερρεαλισμό στη γλυπτική. Αν και τα γλυπτά του Ντιουάν Χάνσον είναι τόσο αληθοφανή που σου ’ρχεται να τα τσιμπήσεις, η μεταπολεμική γλυπτική κινήθηκε προς τη μεγαλύτερη δυνατή αφαίρεση: εκτός από τον Τζακομέτι και τον Ρεγκ Μπάτλερ, που τους αναφέρουμε ενδεικτι­ κά, η ανθρώπινη φιγούρα δίνει τη θέση της στο φόβο και το θάμβος της μηχανής, σε μια ψυχολο­ γία που είχε η τέχνη στην αρχή του αιώνα. Έτσι, όλα γίνονται όλο και λιγότερο αναγνωρίσιμα: στη Γαλλία χτίζονται οι νέες πόλεις, κι η conceptual art, τα χάπενινγκς κι οι κατασκευές τύπου Τόνι Σμιθ μπαίνουν στο πλαίσιο του αστι­ κού τοπίου. Κι εδώ, μέσα σ’ αυτό τον χωριστό κόσμο της τέχνης, έγιναν πολλά: το γκράφιτι πέ­ ρασε απ’ τον υπόγειο στο μουσείο, ο Κρίστο βάλθηκε να πακετάρει γέφυρες, ο Ντέιβιντ Χόκνεϊ φωτογράφισε το καλιφορνέζικο τοπίο, κάνοντας ένα μεγάλο παφλασμό. Τέλος, το 1971, ο Τζον Σολτ ζωγράφισε ένα γαλάζιο ατύχημα και μια άλλη εποχή άρχιζε. ρ.

αφιερωμα/19

Jean-Louis Brau

Ο ρόλος των πρωτοποριακών κινημάτων Από την πολιτιστική αμφισβήτηση στην κριτική των ιδεολογιών «Αυτό που καθορίζει τα στρατιωτικά μυστικά δεν είναι τόσο το βάθος, όσο η ε­ πανάληψη: τίποτα δεν προσομοιάζει στον Κίρκεγκααρντ όσο ένα επιτελείο. Θα αρκούσε επομένως ένας μικρός αριθμός συντρόφων, αρχικά, για να μεταβιβάσει ό,τι είναι πράγματι σημαντικό και να αρχίσει την οργάνωση ενός δικτύου πληρο­ φοριοδοτών το οποίο δεν θα επεκτείνεται επ ’ άπειρον».

Χ

(Πωλ Νιζάν, «Η συνωμοσία»)

ωρίς να προσφεύγει κανείς στην απαρίθμηση των ιστορικών γεγονότων, διευκολύνεται ακολουθώντας το ρυθμό της ιστορίας βάσει ορισμένων γεγονότων-κλειδιών. Οι τρεις τελευταίοι ευρωπαϊκοί πόλεμοι καθορίζουν τις μεταλλαγές που έδωσαν στον σύγχρονο κόσμο τη μορφή του, όπως ακριβώς οι κρούσεις ενός μετρονόμου.

ετά το 1871, ο φόβος της Κομμούνας τονί­ ζει περαιτέρω τον αντιδραστικό χαρακτή­ ρα των μεγάλων κρατών. Είναι η εποχή της βιο­ μηχανικής μεταλλαγής, η πορεία από τον αστι­ σμό στον καπιταλισμό εναντίον του οποίου μά­ χονται οι δυνάμεις του σοσιαλιστικού συνδικαλι­ σμού κατά το Πρόγραμμα της Γκότα. Η αποι­ κιακή εξόρμηση συνεχίζεται με την κατανομή των ζωνών επιρροής. Μετά το 1918, οι όροι του παιχνιδιού ανατρέπονται: έχει εμφανιστεί η Σοβιετική Ένωση, και η 3η Διεθνής επιβάλλει μια πόλωση στις επανα­ στατικές ιδέες, στο πνεύμα της Αριστερός του

Μ

Συνεδρίου του Τσίμερβαλντ. Ό λα κοχλάζουν: το κίνημα Νταντά αρχίζει την έφοδό του στο χώρο του πολιτισμού· η ψυχανάλυση και ο σουρρεαλι-. σμός απελευθερώνουν κρυμμένες δυνάμεις. Αλ­ λά, αλίμονο, η υποχώρηση των αστικών δημο­ κρατιών ευνοεί την άνοδο κάθε μορφής φασι­ σμού. Τα τραστ οργανώνονται. Η καταλήστευση ,των αποικιών συνεχίζεται. Η πολιτική τής μη αναμίξεως στην Ισπανία και η συμφωνία του Μο­ νάχου αποτελούν τη χαριστική βολή κατά του α­ στικού ριζοσπαστισμού και της σοσιαλδημο­ κρατίας.

1945. Ο κόσμος εξέρχεται από τον πόλεμο για

ο νέο όμως φαινόμενο που παρακολουθούμε σ’ αυτό το τελευταίο τέταρτο του αιώνα είναι η ανάδειξη μιας ανύπαρκτης έως τώρα κατηγο­ ρίας, της νεότητας. Η νεότητα, η νεολαία, δεν ε­ κλαμβάνεται πια ως μεταβατικό στάδιο, περιορι­ σμένο χρονικά, αλλά ως χωριστή οντότητα, ως μια πραγματική, ιδιαίτερη κοσμοαντίληψη. Μέσα στην πολιτιστική πτώχευση και στην α­ ποσύνθεση όπου πορεύεται η αστική σκέψη, η νε­ ότητα, λιγότερο καθοριζόμενη σε κατηγορίες απ’ ότι άλλες τάξεις, προκαλεί το ρήγμα, οδηγούμε­ νη από μία τμηματική κριτική στη συνολική αμ­ φισβήτηση. Ο ρόλος που έπαιξαν οι μειοψηφίες στα διάφορα πρωτοποριακά κινήματα είναι ση­ μαντικός. Οι μειοψηφίες αυτές αφιερώθηκαν στη ριζοσπαστική κριτική. Η πρωτοπορία, λόγω της μικρής (φαινομενι­ κά) κοινωνικής σημασίας της, των ελάχιστων μέσων διαδόσεώς της, λόγω του ότι αντιτίθεται στα κοινώς παραδεκτά, τον καθωσπρεπισμό, τους «καλούς τρόπους», αγνοείται είτε ηθελημέ­ να είτε από έλλειψη πληροφόρησης, και συχνά ε­ ξευτελίζεται. Είναι μάλλον δύσκολο να παρακολουθήσει κα­ νείς την εξέλιξη αυτής της ημιπαρανομίας , της υπόγειας διαδρομής, και μόνο εκ των υστέρων αντιλαμβάνεται ότι υπήρξε, έδρασε και είχε σημασία. Τα γεγονότα του Μάη του ’68, απέδειξαν ότι

Τ

^

■

20/αφιερωμα να εισέλθει στο χώρο της απουσίας του Λόγου. Πρόκειται για το παράλογο, το άτοπο, μάλλον, παρά το αίσχος. Η νιτσεϊκή βούληση της δυνάμεως κατέληξε στην κατασκευή σαπουνιού από το λίπος Εβραίου, και την αξιοθρήνητη αυτοκτονία ενός παρανοϊκού δικτάτορα κλεισμένου στη φω­ λιά του. Η επιστήμη, απόδειξη της ανθρώπινης ε­ πινοητικότητας, καταλήγει στις 5 Αυγούστου 1945, στη Χιροσίμα, στην πλήρη εξαΰλωση ενός ανθρώπου του οποίου δεν παραμένει παρά ένα ί­ χνος με τη μορφή αρνητικού πάνω σ’ έναν τοίχο. Στην Ινδοκίνα, ο ναύαρχος κόμης Thierry d’Argenlieu, πρώην επικεφαλής του Τάγματος των Καρμηλιτών, ιδρυτής της λογίας επιθεωρήσεως Καρμηλιτικών Σπουδών, συγκεντρώνοντας στο πρόσωπό του και την αριστοκρατία και τον κλή­ ρο και τον χριστιανικό ανθρωπισμό, κανονιοβο­ λεί τη Χαϊφόνγκ στις 23 Νοεμβρίου 1946, σημαί­ νοντος την έναρξη της βρώμικης αποικιοκρατικής καταπίεσης. Ενόσω δύο υπερ-κράτη ασκούν τον εκβιασμό των ατομικών όπλων και διαμοιράζονται τις τύ­ χες του κόσμου, η χριστιανοδημοκρατία, συνεπικουρούμενη από τη σοσιαλδημοκρατία, κυριαρ­ χεί στην Ευρώπη. Σε έναν αλλοτριωτικό κόσμο, σε μια αλλοτριωμένη οικονομία, ο καθένας αγω­ νίζεται και δουλεύει για τα προς το ζην, χάνοντάς το.

δεν αμφισβητήθηκε τελικά μόνο το Πανεπιστή­ μιο, αλλά η φύση της γνώσεως καθαυτή, και ολό­ κληρη η καταναλωτική-γραφειοκρατική κοινω­ νία. Αυτό που θεωρήθηκε αναρχικό ξέσπασμα, στην πραγματικότητα ήταν η έμπρακτη δοκιμή των ιδεών που προέρχονται από το υπόγειο ρεύ­ μα και τις πρωτοπορίες της μεταπολεμικής εποχής. Μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, το σαρτρικό δόγμα κυριαρχεί σε ολόκληρη την ιντελιγκέντσια, ενώ η λογοτεχνία ενδιαφέρεται, κατά πρώ­ το λόγο, για τους παλαιούς πολεμιστές. Η Αντί­ σταση και ο Πόλεμος μονοπωλούν τα βραβεία. Ωστόσο, στην έρευνά τους «Είκοσι ετών το 1951» οι Rompert Kanters και Gilbert Sigaux, ανακαλύ­ πτουν μια νέα γενιά. Με αφορμή τους «τρεις τρα­ γικούς νέους του Lagny», τους τρεις εφήβους, οι οποίοι αφού επινόησαν ένα παιχνίδι με ορισμέ­ νους κανόνες, σκότωσαν τον έναν που τους πα­ ραβίασε, οι Kanters και Sigaux δικαιολογούν τη μεταπολεμική γενιά: «Ή ταν παιδιά ή έφηβοι ό­ ταν οι συνειδήσεις ήταν ρευστές, όταν το ψέμα και η δολιότητα είχαν σοβαρά κίνητρα, όταν φαι­ νόταν σωστό να πυροβολήσει κανείς πισώπλατα κάποιον και τελικά η ανθρώπινη ζωή δεν άξιζε και πολύ. Οι γονείς τους είπαν ψέματα και εξηπάτησαν για να προμηθευτούν τα απαραίτητα για το γεύμα της πρώτης μεταλήψεως. Τα πρώτα τους τσιγάρα ήταν διπλά παράνομα γιατί τα αγό­ ρασαν στη μαύρη. Ίσως η "πρώτη φορά” ήταν στην αγκαλιά μιας κοπέλας που μόλις είχε δοθεί σ’ έναν στρατιώτη του εχθρού. Η συνείδησή τους ξύπνησε την ώρα της νυχτερινής συσκοτίσεως...

αφιερωμα/21

Είναι τα παιδιά της νύχτας, τα αμαρτωλά πνεύ­ ματα μιας κάποιας νύχτας της συνειδήσεως». τσι, μέσα σε τούτη την ατμόσφαιρα, δημιουργούνται υπογείως ομάδες που προσπα­ θούν να αρθρώσουν μια τεκμηριωμένη θεωρητική κριτική. Ο σουρρεαλισμός εξακολουθούσε, βέ­ βαια, να υπάρχει στη μεταπολεμική Ευρώπη. Η πολιτική του στράτευση στο πλευρό του κομμου­ νισμού της «χρυσής εποχής» αποδυναμώθηκε ε­ φόσον έγινε φανερό ότι ο Στάλιν οδηγούσε την ΕΣΣΔ σε ιδεολογικό αδιέξοδο. Ωστόσο, ο σουρρεαλισμός επέτρεψε σε μερικούς από τους εικο­ σάρηδες του 1951, να ανακαλύψουν μια διαφορε­ τική πορεία έξω από τον κλοιό των κομμάτων και ν’ αντιληφθούν ότι υπήρχαν ακόμη πειρατές, όπως ομολογεί ο Joze Pierre: «Μετά από λίγο ε­ ντάχθηκα στην Κομουνιστική Νεολαία... ανακά­ λυψα έπειτα τον Libertaire (Ελευθεριακό) και λί­ γο αργότερα τον Σουρρεαλισμό. Ανέπνευσα. Υ­ πήρχαν ακόμη Πειρατές, ο αγοίνας δεν είχε τε­ λειώσει» (La Breche - Το Ρήγμα - 1963). Οι σουρρεαλιστές, ωστόσο, αγκυρωμένοι στην παράδοση της ακραίας avant-garde της δεκαε­ τίας του ’20, δεν καταφέρνουν πάντα να ξεφεύ­ γουν από την εσωτερική δυναμική τους και οι ενέργειές τους μοιάζουν με μια περιστρεφόμενη πόρτα που συνεχίζει να στρέφεται στο κενό, α­ φού έχει περάσει κανείς στο μεταξύ. Ή ταν μοι­ ρασμένοι μεταξύ των ουτοπικών σοσιαλιστικών θεωριών, του αναρχισμού και του τροτσκισμού. Πολλοί σουρρεαλιστές είναι ενεργά μέλη είτε της Αναρχικής Ομοσπονδίας είτε του Διεθνιστικού

Ε

Κομμουνιστικού Κόμματος (4η Διεθνής). Η αντί­ ληψή τους για την επανάσταση συνοψίζεται στα λόγια του Τρότσκι: «Η δημιουργική σύνθεση του συνειδητού με το ασυνείδητο είναι αυτό που συ­ νήθως λέμε έμπνευση. Η επανάσταση είναι μια στιγμή εμπνεύσεως οιστρηλατούμενη μέσα στην ιστορία». Βεβαίως η σημασία του σουρρεαλισμού ως πνευματικού κινήματος είναι ευρύτατη. Η αυστη­ ρότητα του Αντρέ Μπρετόν και η αγνότητα του Μπενζαμέν Περέ αποτέλεσαν παραδειγματικές αξίες για τη μεταγενέστερη γενιά. Η Διεθνής των Πειραματικών (Internationale desartistes experimentaux, I.A.E.) ή Cobra, άσκη­ σε μεγάλη επιρροή, τότε, σε όλη τη ΒΔ Ευρώπη, παρά τη σύντομη ύπαρξή της (1948-1951). Η Co­ bra γεννήθηκε από την ένωση μικρών πρωτοπο­ ριακών ομάδων, όπως η Ολλανδική Πειραματι­ κή Ομάδα που εξέδιδε την επιθεώρηση Reflex. Πήρε το όνομά της από τα αρχικά χων πόλεων Κοπενχάγη, Βρυξέλλες, Άμστερνταμ, από όπου προήρχετο, και δημοσίευσε την ομώνυμη επιθεώ­ ρηση. Μεταξύ των ιδρυτών ήταν οι ζωγράφοι Άσγκερ Γιορν, Κάρελ Άπελ, Κορνέιγ, Πιέρ Αλεσίνσκι· ο ποιητής Κριστιάν Ντοτρεμόν (αρχισυ­ ντάκτης της επιθεώρησης Cobra) και ο αρχιτέκτων Κονστάντ (αρχισυντάκτης του Reflex). Στόχος των μελών της Cobra ήταν η αναζήτη­ ση ενός τελικού καλλιτεχνικού σκοπού, που χα­ ρακτηρίστηκε από διεύρυνση των εκφραστικών μέσων. Είχαν επίγνωση της υποτέλειας της τέ­ χνης στις κυρίαρχες τάξεις καθώς και της επί­ δρασης της πάλης των τάξεων στον αισθητικό φορμαλισμό: «Η ιστορική επίδραση των ανώτε­ ρων τάξεων ώθησε όλο και περισσότερο την τέ­ χνη σε μία θέση εξαρτήσεως, καθιστώντας την προσιτή μόνο σε μερικά ιδιαίτερα προικισμένα

22/αφιερωμα πνεύματα που κατάφεραν να βρουν κάποια ελευ­ θερία μέσα στους διάφορους φορμαλισμούς» (Κονστάντ). Εν τω μεταξύ, μια ελευθεριακή πλαστική έρευ­ να, μέσω της αφαιρέσεως εν θερμώ, δημιούργησε ένα νέο εικαστικό ύφος το οποίο, καταχρηστικά ίσως, ονομάστηκε νεο-εξπρεσιονισμός. Από το 1958 και μετά, μερικοί ζωγράφοι όπως ο Άπελ, ο Αλεσίνσκι και ο Γιορν, έγιναν ευρύτερα γνω­ στοί και τα έργα τους απέκτησαν εμπορική αξία, με αποτέλεσμα διάφοροι κριτικοί, γκαλερίστες, διευθυντές μουσείων, και ο ίδιος ο Ντοτρεμόν, να προσπαθήσουν να ξαναδώσουν πνοή στο κίνημα, πολλές φορές για εθνικιστικούς λόγους. Ορισμέ­ να, ωστόσο, από τα φωτεινότερα πνεύματα της Cobra προσπάθησαν να κάνουν πειραματικές έ­ ρευνες ήδη από το 1951, είτε μεμονωμένα είτε στα πλαίσια ομάδων όπως το Κίνημα για ένα Φαντασιακό Μπαουχάους, που ιδρύθηκε από τον Γιορν και τον Ιταλό ζωγράφο Τζουζέπε ΠίνοτΓκαλίτσο. ύο χρόνια πριν την Cobra, δημιουργήθηκε στο Παρίσι το Λεττριστικό Κίνημα, του ο­ ποίου η εικόνα αλλοιώθηκε ιδιαίτερα από τον τύ­ πο, και παρουσιάστηκε ως τίποτα περισσότερο από μία φοιτητική φάρσα, εξαιτίας κυρίως των ακροτήτων του ιδρυτού του, του Ιζιντόρ Ιζού. Ο Ζαν-Ιζιντόρ Γκολντστάιν, ο λεγόμενος Ιζού, γεννήθηκε στη Ρουμανία το 1925, σε μικροαστι­ κό εβραϊκό περιβάλλον και ακολούθησε τη συνή­ θη κλασική παιδεία. Ή δη, σε ηλικία 16 ετών είχε καθορίσει, κατά την αντίληψή του, τις γενικές γραμμές της εξελίξεως των θεωρητικών επιστη­ μών. Η όλη προσπάθεια του Ιζού πηγάζει από μια φρενήρη αγωνία για να ξεφύγει από το παράλογο και το κενό, από το άμορφο («γλίνα») για να προσεγγίσει την αιωνιότητα, τη Μορφή («μάρμα­ ρο»). Η μόνη κινητήρια δύναμη της εξέλιξης εί­ ναι η ανάγκη δημιουργίας. Ο άνθρωπος, επομέ­ νως, θα τελειωθεί μέσα στη «Δημιουργική». Δη­ μιουργός είναι εκείνος ο οποίος, έχοντας επίγνω­ ση της τρεχούσης εξελίξεως μιας θεωρίας, την προωθεί κατά μία κλίμακα ακολουθώντας τη «χρυσή γραμμή». Με διαδοχικά άλματα και από δημιουργία σε δημιουργία, είναι δυνατόν να φθάσει στο χώρο της «Δημιουργικής», στο «κέντρο της δημιουργίας», όπου κάθε άνθρωπος είναι «Θεός» και «Μεσαίας». Αυτό που είναι πράγματι αξιοσημείωτο στο έργο του Ιζού είναι ότι ακολου­ θεί, συνεχώς και πιστά, το στόχο που είχε θέσει το 1946, γράφοντας ήδη στο εσώφυλλο του πρώ­ του του βιβλίου όλα τα μελλοντικά του έργα. Ο Ιζού χλευάστηκε όσο κανένας άλλος δη­ μιουργός από την κριτική. Είναι γεγονός ότι το ύ­ φος και το λεξιλόγιό του υπονοούν μια παρουσία τόσο άμεση που φοβίζει τους ανθρώπους των γραμμάτων. Από το 1968 πάντως η λογοτεχνική

Δ

προσφορά του Ιζού μνημονεύεται στα σχολικά εγχειρίδια. Η λεττριστική κριτική ακολουθεί εν ολίγοις τη εξής πορεία: θεωρούσαμε ανέκαθεν τις τέχνες ως αμετάβλητα σύνολα για τα οποία οι εκάστοτε δη­ μιουργίες δεν ήταν παρά φαινομενικά αυθαίρετα επιτεύγματα μιας απροσδιόριστης μεγαλοφυΐας. Μελετώντας όμως την κάθε τέχνη εκ των ένδον, διαπιστώνεται μία περίοδος εξωτερικών κατα­ σκευών για το συστατικό της στοιχείο (λέξη, ή­ χος, χρώμα και γραμμή, διάλογος κ.λπ.), η ο­ ποία αποτελεί αυτό που ο Ιζού ονομάζει «διευρυντική (ή διευρύνουσα) υπόσταση», και όταν προ­ σεγγίζεται το σύνολο των δυνατών συνδυασμών των κατασκευών αυτών, ακολουθεί μία περίοδος εσωτερικευμένων δημιουργιών, η «σμιλευτική υ­ πόσταση». Έπειτα περνάμε σε μια φάση «ρή­ ξης». Ο Ιζού εφαρμόζει διαδοχικά το σχήμα διεύρυνση-σμίλεψη-ρήξη στην ποίηση και τη μου­ σική, στον πεζό λόγο και τον κινηματογράφο, στη ζωγραφική, το θέατρο και το χορό. Επίσης, στην ερωτολογία, την πολιτική οικονομία και την ηθική. Ο Ιζού θα δράσει πολιτικά υποστηρίζοντας τα δικαιώματα της νεολαίας και θα είναι ο πρώτος που διέκρινε αυτήν τη μη ενσωματωμένη μάζα, η οποία δεν προσδιορίζεται επαρκώς από τη μαρξι­ στική θεωρία, και στην οποία ο Μαρκούζε, μετα­ γενέστερα, αναγνωρίζει την κινητήρια δύναμη της επανάστασης. Η ευρεία αντίληψη του Ιζού σχετικά με τη νεότητα («ονομάζουμε νέο, ανε­ ξαρτήτως της βιολογικής ηλικίας, οιονδήποτε δραστηριοποιείται και αγωνίζεται προς επίτευξη της θέσεώς του ως ενεργού μέλους») και τις δυ­ νατότητες της, θα έχει εκτεταμένη απήχηση στους νέους αμφισβητίες του Μάη του ’68. Ήδη, όμως, καθώς βλέπουν τον Ιζού να μη θέ­ λει να φτάσει τη σκέψη του ώς τις πιο ακραίες της συνέπειες, ορισμένοι αριστεροί λεττριστές θα τον εγκαταλείψουν για να συγκροτήσουν μια πιο εξτρεμιστική πρωτοποριακή ομάδα, τη Λεττριστική Διεθνή. Αυτοί θα έρθουν αργότερα σε ε­ παφή με το Κίνημα για ένα Φαντασιακό Μπαου­ χάους των Γιορν και Πίνοτ-Γκαλίτσο κι έπειτα α­ πό μια σειρά ζυμώσεων εξαιρετικού ενδιαφέρο­ ντος, θα καταλήξουν στην ίδρυση της Καταστασιακής Διεθνούς. Η δράση αυτής της τελευταίας θα προχωρήσει από ένα στάδιο ξεπεράσματος της Τέχνης σε μια επαναστατική πολιτική αντί­ ληψη και στη διάδοση των ιδεών εκείνων που ο­ δήγησαν στην παγκόσμια έκρηξη του Μάη του 1968. Έτσι, το πρόταγμα ενός δραστικού συνθέ­ ματος πολιτιστικής και πολιτικής δράσης (που τέθηκε από τις ιστορικές πρωτοπορίες των αρ­ χών του αιώνα) βρίσκει τους φυσικούς του δια­ δόχους. Μετάφραση: Χρήστος Αναγνωστόπουλος

αφιερωμα/23

Mirella Bandini Ο Τζουζέπε ΙΙίνοτΓκαλίτσο στην

Το Πειραματικό Εργαστήρι της Ά λμπα - μια τεράστια και άγνωστη χημική αντίδραση «Μόνον η συνεχής κι ανελέητη δημιουργία και κατα­ στροφή θα τρέφουν τη συναρπαστική και άχρηστη ανα­ ζήτηση αντικειμένων στιγμιαίας χρήσης, υπονομεύοντας τις βάσεις της οικονομίας, καταστρέφοντας τις αξίες ή εμποδίζοντας τον σχηματισμό τους. Η διαρκής καινοτο­ μία θα καταργήσει την πλήξη και το άγχος που γέννησε η διαβολική μηχανή επιβάλλοντας το πανομοιότυπο. Οι καινούριες δυνατότητες θα δημιουργήσουν τον καινού­ ριο κόσμο του ολότελα διαφορετικού. Η ποιότητα και η ποσότητα θα συγχωνευτούν μέσα στην κίνησή τους, δη­ μιουργώντας τον πολιτισμό της οργανωμένης πολυτέ­ λειας, που θα εξαφανίσει τις παραδόσεις». ' (Τζουζέπε Πίνοτ-Γκαλίτσο)

Στη διάρκεια της περιόδου πριν από την ίδρυση της Καταστάσιακής Διε­ θνούς, το Πειραματικό Εργαστήρι της Άλμπα έπαιξε έναν καταλυτικό ρόλο, όντας ένα σημαντικό κέντρο γένεσης ιδεών και δραστηριοτήτων. Εκεί βρι­ σκόταν το στούντιο του Ιταλού ζωγράφου Τζουζέπε Πίνοτ- Γκαλίτσο, ενός α­ πό τα πιο τολμηρά πνεύματα της μεταπολεμικής εποχής. Πίνοτ-Γκαλίτσο γεννήθηκε το 1902 και πέθανε το 1964. Σπούδασε Χημεία και Φαρμα­ κευτική στο Πανεπιστήμιο του Τορίνο και υπήρ­ ξε μελετητής της λαϊκής κουλτούρας, του νομαδισμού και της αρχαιολογίας. Το καλοκαίρι του

Ο

1955 συναντήθηκε με τον Άσγκερ Γιορν και, με­ τά από γόνιμες συζητήσεις, οδηγήθηκε στην ί­ δρυση του Πειραματικού Εργαστηρίου. Ο Γιορν είχε ήδη συγκροτήσει το 1953, στο Villars Chesieres της Ελβετίας, το Διεθνές Κίνημα για έ­

24/αφιερωμα να Φαντασιακό Μπαουχάους, το οποίο επεκτά­ θηκε το επόμενο έτος συσπειρώνοντας παλαιό μέλη της Cobra και νέους πειραματιστές της Ευ­ ρώπης. Αυτοί ήρθαν σε επαφή με τον ΠίνοτΓκαλίτσο και με άλλους Ιταλούς καλλιτέχνες, ό­ πως τον Πιέρο Σιμόντο, τον Ενρίκο Μπαχ - του Κινήματος Πυρηνικής Τέχνης, με κέντρο το Μι­ λάνο - και τον αρχιτέκτονα Έττορε Σότσας. Από το 1955, το Πειραματικό Εργαστήρι, άρχι­ σε να επεξεργάζεται και να τελειοποιεί τις θεω­ ρίες που είχε εκπονήσει ο Γιορν από την εποχή της Cobra, καθώς και να ερευνά στοχεύοντας σε νέες καλλιτεχνικές ανακαλύψεις. Μια ομάδα «ε­ λεύθερων πειραματιστών καλλιτεχνών», εργά­ στηκε στην Άλμπα, εναντιωνόμενη στα ρασιο­ ναλιστικά και νεο-κονστρουκτιβιστικά ρεύματα των καιρών. Ταυτόχρονα, επανεκτιμήθηκε η κληρονομιά του Σουρρεαλισμού στα ζητήματα της ελεύθερης έκφρασης, του πειραματισμού και της υποκειμενικότητας. Κάτω από τη διεύθυνση και το συντονισμό του Πίνοτ-Γκαλίτσο, το Πειραματικό Εργαστήρι έγι­ νε ένα κέντρο προώθησης ιδεών μέσα στην ευρω­ παϊκή κουλτούρα. Ή ταν η εστία αντίστασης στο βιομηχανικό Design (που επιχειρούσε να επιβάλ­ λει εκείνη την εποχή η Σχολή του Μαξ Μπιλ, στην Ουλμ) και στόχευε στη «δημιουργία μιας ε­ νωμένης οργάνωσης ικανής να συμβάλει στην α­ νάπτυξη μιας συνολικής επαναστατικής πολιτι­ στικής συμπεριφοράς» (Α. Γιορν). Το ενδιαφέρον των καλλιτεχνών της 'Αλμπα επικεντρώθηκε, ε­ πίσης, στην παραγωγή «φαντασιακών» εμπει­ ριών με τη χρήση ποικίλων υλικών και τεχνικών, τόσο σε ατομικό όσο και σε ομαδικό επίπεδο. Ο Πίνοτ-Γκαλίτσο πειραματίστηκε με τη βιο­ μηχανική ζωγραφική, παράγοντας τεράστια ρο­ λά ζωγραφισμένου υλικού που σκόπευαν να καλύψουν μεγάλους χώρους, επιχειρώντας μια δη­ μιουργική και απελευθερωτική χρήση των μηχα­ νών. Η Μισέλ Μπερνστάιν παρουσίασε αργότερα τη θεωρητική βάση αυτού του πειράματος: «Είναι δύσκολο να αναφερθείς μονομιάς σε όλα τα προ­ τερήματα αυτής της καταπληκτικής εφεύρεσης>>, έγραψε. «Τα επισημαίνω σκόρπια: δεν υ­ πάρχουν πια προβλήματα σχήματος, το πανί κό­ βεται μπροστά στα μάτια του ικανοποιημένου α­ γοραστή· τέρμα στις άσχημες περιόδους, αφού η έμπνευση της βιομηχανικής ζωγραφικής, γεννη­ μένη από το σοφό μίγμα της τύχης με τη μηχανι­ κή, ποτέ δεν προδίδει· τέρμα στα μεταφυσικά θέ­ ματα, η βιομηχανική ζωγραφική δεν τα ανέχεταιτέρμα στις αμφίβολες ρεπροντυξιόν των αιώνιων πρωτότυπων· τέρμα στις πλαστογραφίες». Ο Ενρίκο Μπαχ πειραματίστηκε με τον αυτο­ ματισμό και την τεχνική της πυρηνικής ζωγραφι­ κής. Ο Έττορε Σότσας συνέβαλε στις δραστη­ ριότητες του Εργαστηρίου με την πείρα του στα ζητήματα της αρχιτεκτονικής και των μορφών.

Ο Πιέρο Σιμόντο και η Έλενα Βερόνα μελέτησαν τη μεθοδολογία και την προβληματική των τε­ χνών. Ο Βάλτερ Ό λμο ερεύνησε τους πειραματι­ σμούς και το ζήτημα του αυτοσχεδιασμού στη μουσική. νάμεσα στο 1956 και το 1957, ο Άσγκερ Γιορν επεξεργάστηκε μια σειρά από σημα­ ντικά θεωρητικά κείμενα, σχετικά με την κριτική της φονξιοναλιστικής αισθητικής, την κατάστα­ ση του αντικειμένου στην τέχνη, και την αρχιτε­ κτονική, που αποτέλεσαν τον κορμό του βιβλίου του, Pour la forme (1958). To 1956, το Πειραματι­ κό Εργαστήρι εξέδωσε το μοναδικό τεύχος της ε­ πιθεώρησης Eristica, που ήταν όργανο του Κινή­ ματος για ένα Φαντασιακό Μπαουχάους, με κεί­ μενα των Γιορν, Σιμόντο και Βερόνε. Ταξιδεύοντας ακατάπαυστα ανάμεσα στην Άλμπα, την Αλμπίσολα, το Παρίσι και το Ζίλκεμποργκ, ο Γιορν μπόρεσε να συνάψει σχέσεις με άλλες πρωτοποριακές ευρωπαϊκές ομάδες και να μιλήσει για τους καρπούς των ερευνών του Πειραματικού Εργαστηρίου. Συνδέθηκε φιλικά με τον Γκυ Ντεμπόρ, τον Ζιλ Βολμάν και τη Μι­ σέλ Μπερνστάιν - της Λεττριστικής Διεθνούς - που επιχειρούσαν να θέσουν τα θεμέλια μιας πολιτιστικής ανατροπής μέσω μιας ενιαίας δρά­ σης των καλλιτεχνικών και πολιτικών πρωτοπο­ ριακών στοιχείων. Η συνεργασία του Ντεμπόρ με τον Γιορν οδήγησε σε ένα εξαιρετικά πολύπλοκο αμάλγαμα ιδεών με στόχο μια επαναστατική και εναλλακτική κουλτούρα. Προετοιμάστηκε έτσι το έδαφος για το Πρώτο Παγκόσμιο Συνέδριο Ε­ λεύθερων Καλλιτεχνών στην Ά λμπα, το Σεπτέμ­ βριο του 1956. Συμμετείχαν αντιπρόσωποι κινη­ μάτων οχτώ χωρών (Αλγερία, Βέλγιο, Γαλλία, Γερμανία, Τσεχοσλοβακία, Ολλανδία, Δανία και Ιταλία). Ο Πίνοτ-Γκαλίτσο στο ημερολόγιό του χαρα­ κτηρίζει το Συνέδριο ως «μια τεράστια και άγνω­ στη χημική αντίδραση». Πράγματι, ακολούθη­ σαν οι ζυμώσεις εκείνες που θα οδηγούσαν σε μιαν ενοποιητική δράση και, τελικά, στην ίδρυση της Καταστασιακής Διεθνούς, το επόμενο έτος. Μετά το Συνέδριο της Άλμπα, ο πειραματι­ στής αρχιτέκτων (και, παλαιότερα, μέλος της Cobra) Κονστάντ, έγινε μέλος του Κινήματος για ένα Φαντασιακό Μπαουχάους, κι έμεινε έξι μή­ νες στο σπίτι του Πίνοτ-Γκαλίτσο, προετοιμά­ ζοντας ορισμένα σχέδια για μια πειραματική πό­ λη και ένα πρόγραμμα ψυχογεωγραφίας και πε­ ριπλάνησης μέσα σε λαβυρινθώδεις περιοχές, σύμφωνα με τις θεωρίες που είχε επεξεργαστεί η Λεττριστική Διεθνής. Επίσης, συνέλαβε την ιδέα της κινούμενης αρχιτεκτονικής, και, μετά την ε­ πιστροφή του στο Άμστερνταμ, ετοίμασε τις μα­ κέτες για τον Accampamento Degli Zingari (Κα­ ταυλισμός Τσιγγάνων), επινοώντας ένα σύστημα

Α

αφιερωμα/25 μετατοπιζόμενων διαχωριστικών τοιχωμάτων που επέτρεπαν την κατοίκηση από διαφορετικό κάθε φορά αριθμό ανθρώπων. ίγο μετά την ίδρυση της Καταστασιακής Διεθνούς, οι Σιμόντο, Όλμο και Βερόνο διαγράφτηκαν κι έτσι το Πειραματικό Εργαστήρι της Ά λμπα είχε ως μέλη του τον Πίνοτ-Γκαλίτσο μόνο Και τον γιο του, Τζορς Μελανότε. Το Εργα­ στήρι συνέχισε να έχει τακτικές επαφές με τον Ντεμπόρ, τον Κονστάντ και τη γερμανική πρω­ τοποριακή ομάδα SPUR. Ο Πίνοτ-Γκαλίτσο συ­ νέχισε άοκνα τους πειραματισμούς του πάνω στη βιομηχανική ζωγραφική και την εφαρμόσιμη ε­ νιαία τέχνη. «Ενάντια στην ανεξάρτητη τέχνη, ε­ νάντια στην εφαρμοσμένη τέχνη, η εφαρμόσιμη τέχνη, η τέχνη που εφαρμόζεται στην κατασκευή των χώρων», θα γράψει. Μαζί με τους καινού­ ριους συντρόφους του θα ετοιμάσει και θα παρου­ σιάσει την Caverna dell’ antimateria, το Σπήλαιο της Αντι-ύλης, το πρώτο περιβάλλον βιομηχανι­ κής ζωγραφικής, με ζωγραφισμένους κυλίνδρους που έφταναν στο μήκος των 145 μέτρων. Διεξήχθησαν, επίσης, πολλές ομαδικές συζητήσεις σχετικά με τις θέσεις και τις απόψεις του Πειρα­ ματικού Εργαστηρίου, γράφτηκαν αρκετά θεω­ ρητικά κείμενα, τυπώθηκαν φυλλάδια και προ­ κηρύξεις·. Ο Πίνοτ-Γκαλίτσο διεγράφη το 1960 από την

Λ

Καταστασιακή Διεθνή, όπως άλλωστε και οι πε­ ρισσότεροι καλλιτέχνες του κινήματος, που εν τω μεταξύ είχε αρχίσει να προσανατολίζεται σε μια καινούρια και περισσότερο πολιτική δραστη­ ριότητα. Ωστόσο, ανάμεσα στο 1960 και το 1964 που πέθανε, το Εργαστήρι της Ά λμπα συνέχισε να είναι ένα σημαντικό κέντρο κουλτούρας και έ­ νας πόλος συσπείρωσης πειραματιστών καλλιτε­ χνών. Το επισκέπτονταν συχνά άνθρωποι όπως ο Λούτσιο Φοντάνα, ο Μισέλ Ταπιέ, ο Βίλεμ Σάντμπεργκ και ο Κάρελ Άπελ. Ο Πίνοτ-Γκαλίτσο κληροδότησε τις τολμηρές του ιδέες σε μια νέα γενιά καλλιτεχνών, όπως ο Μάριο Μερτς, ο Μικελάντζελο Πιστολέτο και ο Τζούλιο Παολίνι. Εκείνη η συγχώνευση του Φαντασιακού Μπαουχάους και του Πειραματικού Εργαστηρίου (που επιθυμούσαν να δημιουργήσουν έναν και­ νούριο και δραστικό ρόλο για τον καλλιτέχνη μέ­ σα στην κοινωνία), με τις δυνάμεις της Λεττριστικής Διεθνούς και του Ντεμπόρ (που πρότειναν μια επαναστατική αλληλεπίδραση ανάμεσα στην ενιαία πολεοδομία και τη συμπεριφορά) οδήγησε στο σχηματισμό του πρώτου πυρήνα μιας επανα­ στατικής και αλυσιδωτής αντίδρασης που επρόκειτο να καταλήξει στην ανατρεπτική έκρηξη του Μάη του ’68 στη Γαλλία, αλλά και σε όλη σχεδόν την Ευρώπη. Μετάφραση: Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης

Π άνος Τσαχαγέας

τ

Το διεθνές κίνημα για

I ο Διεθνές Κίνημα για ένα Φαντασιακό Μπαουχάους, που συστάθηκε στην X Ελβετία το 1953, με βασικό εμψυχωτή τον Δανό ζωγράφο Άσγκερ ΓιΟρν, δε γεννήθηκε σίγουρα εκ του μη όντος. Ή ταν απότοκο μιας μακριάς εξαντλη­ τικής κι αντιφατικής ανάπτυξης που κυοφορήθηκε στους κόλπους καλλιτεχνι­ κών ομαδοποιήσεων, κατά κύριο λόγο, στο χώρο της ΒΔ Ευρώπης, με αφετη­ ρία το παλιό Μπαουχάους της Βαϊμάρης, που ιδρύθηκε απ’ τον αρχιτέκτονα Βάλτερ Γκρόπιους το 1919 (και καταστράφηκε από τους Ναζί το 1933). Στο διά­ βα της, η ανάπτυξη αυτή διασταυρώθηκε με τις αναζητήσεις της ομάδας «De Stijl», τα πορίσματα του σουρρεαλιστικού εγχειρήματος, την καινούρια οπτική που είχε υιοθετήσει η ομάδα «Linjen», πάνω στη βάση της επιδραστικής μελέ­ της του Δανού ζωγράφου Vilhelm Bjerke Petersen «Symboler i abstrakt Kunst», (1933), όπου αποδείκνυε για πρώτη φορά το συμβολικό περιεχόμενο των αφαι­ ρέσεων. Μέσα από μια ταραχώδη πορεία αλλεπάλληλων αναθεωρήσεων, πολεμικών, γόνιμων συνθέσεων και πειραματισμών, η προαναφερθείσα ανάπτυξη κατέληξε το 1948 στη δημιουργία της ομάδας «Cobra» έπειτα απ’ τη συγχώνευση της ολ­ λανδικής Πειραματικής Ομάδας «Reflex», της δανέζικης ομάδας «Host» και της βελγικής ομάδας «Επαναστατικός Σουρρεαλισμός». Η ομάδα «Cobra» συμπύκνωνε την προβληματική τριών δεκαετιών στο χώρο της μοντέρνας τέχνης, φιλοδοξώντας να εργαστεί προς την κατεύθυνση επίλυ­ σης των πολυάριθμων εσωτερικών αντιφάσεών της, με εφόδια τις κατευθυντή­ ριες γραμμές του διαλεκτικού υλισμού όσον αφορά στις θεωρητικές αναζητή­ σεις και τον άνευ όρων και ορίων πειραματισμό όσον αφορά στην καλλιτεχνική δημιουργία. Κύριοι άξονες της προβληματικής αυτής υπήρξαν η φύση της καλ­ λιτεχνικής δραστηριότητας, ο ρόλος της αφαίρεσης στη μοντέρνα τέχνη, η

αφιερωμα/27 προώθηση μιας γνήσιας λαϊκής τέχνης σε μια ελεύθερη κοινωνία, η καταστατι­ κή θέση του καλλιτέχνη στη σύγχρονη κοινωνία. Σε αντίθεση με τα υπόλοιπα πρωτοποριακά καλλιτεχνικά ρεύματα, η ομάδα «Cobra» θεωρούσε την καλλιτεχνική δραστηριότητα ταυτόχρονα συλλογική και πειραματική. ιστορικός σουρρεαλισμός επικρίθηκε έτσι από τον Γιορν σχετικά με τον ιδεαλισμό του, με αφετηρία τον ορισμό που του έδωσε ο Μπρετόν το 1924, ως «καθαρού ψυχικού αυτοματισμού». Στη σουρρεαλιστική σύμβαση του αυτο­ ματισμού του οράματος, κυρίως στον τομέα της ζωγραφικής, τα μέλη της «Co­ bra» θ’ αντιτάξουν τον αυτοματισμό της δημιουργίας που δίνει ελεύθερη διέξο­ δο στη σκέψη, η οποία αποτινάσσοντας τα δεσμά που επιβάλλει ο έλεγχος της λογικής, μπορεί να κατευθυνθεί προς την αναζήτηση των πρόσφορων μέσων για την ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών κι επιθυμιών. Αλλ’ αυτός ο αυτομα­ τισμός της δημιουργίας δεν ανάγεται στην καθαρή αφαίρεση. «Η τέχνη Cobra ξεχωρίζει απ’ τις άλλες τάσεις της εποχής της εξαιτίας της αφετηρίας της, που παριστάνει μια καινούρια οπτική της αφηρημένης τέχνης. Μπορούμε να πούμε ότι είναι μια αφηρημένη τέχνη που δεν πιστεύει στην αφαίρεση».1 Η περίοδος αυτή της ζωγραφικής που εγκαινιάστηκε με την τέχνη «Cobra» και ονομάστηκε αφηρημένος εξπρεσιονισμός, θα περατωθεί το 1959, με τον τερματισμό των α­ ναζητήσεων του Διεθνούς Κινήματος για ένα Φαντασιακό Μπαουχάους. Μέσα απ’ την αναζήτηση μιας ελεύθερης κι αυθόρμητης έκφρασης, εκδηλώ­ νεται στην «Cobra» ένα έντονο ενδιαφέρον για τη λαϊκή καλλιτεχνική παράδο­ ση. Για τον Κονστάντ, «αυτή η λαϊκή τέχνη δεν μπορεί να γεννηθεί παρά απ’

Ο

ένα φαντασιακό Μπαουχάουζ

Εργασίες των μελών τον «Διεθνούς Κινή­ ματος για ένα φαντασιακό Μπάονχάονς».

28/αφιερωμα τα φυσικά χαρίσματα του ανθρώπου, απ’ την έμφυτη ικανότητά του να δη­ μιουργεί εικόνες και μορφές· και για ν’ αφυπνίσει αυτό το δυναμικό πρέπει να παλέψει ενάντια σε κάθε φορμαλισμό και κάθε αισθητική. Είμαστε ακόμη μα­ κριά απ’ τη γένεση μιας κουλτούρας στην οποία θα συμμετέχει ενεργά ολόκλη­ ρος ο λαός· και είναι βέβαια προφανές ότι οι καλλιτέχνες από μόνοι τους δεν είναι σε θέση ν’ αλλάξουν την παρούσα κατάσταση πραγμάτων. Αλλά είναι επί­ σης τελείως προφανές ότι δεν μπορούμε ν’ αποφύγουμε την ανάγκη να βγούμε απ’ το χάος... Οι καινοτόμοι καλλιτέχνες όλων των χωρών... εμπνέονται όλοι απ’ τη σταθερή θέληση να θέσουν τέρμα στη σχεδόν γενικευμένη πολιτιστική αδυναμία και ν’ αφιερώσουν τις προσπάθειές τους στην ανάπτυξη μιας καινού­ ριας κουλτούρας, σε μια καινούρια κοινωνία».*12 Στο σημείο αυτό αξίζει να επισημάνουμε ότι ήδη απ’ την περίοδο «Cobra» βρίσκονταν σε επεξεργασία από τα πρωτοπόρα μέλη της τα συστατικά στοι­ χεία των θέσεων για τη συμπληρωματικότητα πολιτιστικής και κοινωνικής ε­ πανάστασης και το ξεπέρασμα της τέχνης μέσω της ταυτόχρονης κατάργησής της ως διαχωρισμένης κοινωνικής πραγματικότητας και της πραγμάτωσής της απ’ το σύνολο των ανθρώπων στα πλαίσια μιας απελευθερωμένης κοινωνίας. Διαβάζουμε σχετικά στο μανιφέστο της ολλανδικής Πειραματικής Ομάδας που συντάχθηκε και δημοσιεύτηκε απ’ τον Κονστάντ το 1948: «Μια καινούρια ελευθερία πρόκειται να γεννηθεί που θα επιτρέπει στους ανθρώπους να ικανο­ ποιούν την επιθυμία τους για δημιουργία. Διαμέσου αυτής της ανάπτυξης ο επαγγελματίας καλλιτέχνης θα χάσει την προνομιακή του θέση: αυτό εξηγεί την εναντίωση των σημερινών καλλιτεχνών. Στη μεταβατική περίοδο η δημιουργική τέχνη βρίσκεται σε διαρκή διαμάχη με την υφιστάμενη κουλτούρα, ενόσω αναγγέλλει ταυτόχρονα μια μελλοντική κουλτούρα».

ο κίνημα «Cobra» διαλύθηκε το 1951. Κληροδότησε όμως όλο τον πλούτο των πρωτοποριακών αναζητήσεών του στο Διεθνές Κίνημα για ένα ΦανταΤ σιακό Μπαουχάους, το οποίο επιδιώκοντας μια αμεσότερη επαφή με την κοι­ νωνική πραγματικότητα, συγκροτήθηκε στη βάση της διερεύνησης του ερωτή­ ματος πού και πώς μπορούσε να βρεθεί μια σωστή θέση για τους καλλιτέχνες στην εποχή της μηχανής. Ασκώντας σφοδρή κριτική στο φονξιοναλισμό του νέου Μπαουχάους του Μαξ Μπιλ, στην Ουλμ, οι πειραματιστές καλλιτέχνες ο­ δηγήθηκαν στο πρόταγμα της οικειοποίησης των μέσων της βιομηχανίας και της υποταγής τους στους δικούς τους μη ωφελιμιστικούς σκοπούς. Η παραπά­ νω προβληματική έτυχε περαιτέρω εμβάθυνσης διαμέσου των πειραματικών ερ­ γασιών που διεξήχθησαν στο Πειραματικό Εργαστήρι της Ά λμ π α στο διάστη­ μα μεταξύ του 1955 και του 1964. Η παράδοση 40 περίπου χρόνων προβληματισμών πάνω στις σχέσεις της τέ­ χνης με την υποκειμενικότητα κι αντικειμενικότητα, την κοινωνία και τη ζωή, έχοντας περάσει μέσα από το φίλτρο της ριζοσπαστικής πειραματικής επεξερ­ γασίας του Διεθνούς Κινήματος για ένα Φαντασιακό Μπαουχάους, μπόλιασε δημιουργικά, κατά την ευτυχή συνάντηση των δυο ρευμάτων, την εικονοκλα­ στική ανατρεπτικότητα της Δεττριστικής Διεθνούς. Τέθηκαν έτσι οι προσανα­ τολισμοί για την αναζήτηση του «βορειοδυτικού περάσματος» της γεωγραφίας της αληθινής ζωής, που δεν ήταν άλλο απ’ το ξεπέρασμα της τέχνης, και που έμελλε να επιχειρηθεί απ’ την Καταστασιακή Διεθνή.

Σημειώσεις 1. Άσγκερ Γιορν, Για τη Μορφή, Internationale Situationniste, Παρίσι 1958.

2. Κονστάντ, Le Groupe Experimental· στο Documents relatifs a la Fondation de l’l.S., Παρίσι ’85.

αφιερωμα/29

Γιώργος-'Ικαρος Μ παμπασάκης

Λεττριστική Διεθνής «Notrre vie est un voyage dans I’hiver el dans la nuil nous cherchons noire passage» «Η ζωή μας είναι ένα ταξίδι Μέσα στο χειμώνα και τη νύχτα ψάχνουμε το πέρασμά μας»

Η Λεττριστική Διε­ θνής ήταν μια ομάδα εξεγερμένων νεαρών, που συσπειρώθηκαν γύ­ ρω από τον Γκυ Ντεμπόρ και τον Ζιλ Βολμάν, μετά τη ρήξη τους με τον Ιζιντόρ Ιζού. Δεν επρόκειτο μονάχα για διανοούμενους. Επρόκειτο για τα παιδιά που «ήταν είκοσι χρονώ το 1951 . Για τα παιδιά της νύ­ χτας, τα αμαρτωλά πνεύματα μιας νύχτας της συνειδήσεως» (Kanters και Sigaux, «Είκοσι ετών το 1951»). Ο Ντεμπόρ γεννήθηκε το Δεκέμβριο του 1931 και ο Βολμάν το Σεπτέμβριο του 1929. Έδρασαν μέσα στο Λεττριστικό Κίνημα του Ιζού, για να το εγκαταλείψουν όταν αισθάνθηκαν ότι άρχισε να μετατρέπεται σ ’ ένα είδος ακίνδυνου και φαιδρού προσκοπισμού. Οι απαρχές της ρή­ ξης εντοπίζονται στη δημιουργία της ταινίας του Ντεμπόρ, Ουρλιαχτά για χά­ ρη του Σαντ (Hurlements en faveur de Sade),1 τον Ιούνιο του 1952, μιας ται­ νίας που επιχειρεί, με σκανδαλώδη τρόπο, ένα ξεπέρασμα των αντιλήψεων του «επίσημου» λεττρισμού για την αισθητική του κινηματογράφου. ν συνεχεία, οι Ντεμπόρ και Βολμάν συγκρο­ τούν μια αριστερή τάση μέσα στους κόλπους του κινήματος, ώσπου, τον Οκτώβριο του 1952, επιτίθενται ανοιχτά στον Ιζού και αρχίζουν να εμφανίζονται αυτόνομα ως Λεττριστική Διεθνής.

Ε

Η πρώτη δημόσια παρουσία της ομάδας ήταν σκανδαλώδης. Σαμποτάρισαν μια συνέντευξη Τύπου του Τσάρλι Τσάπλιν και μοίρασαν μια προκήρυξη με εμπρηστικό περιεχόμενο: «Μερι­ κοί ήδη έβλεπαν το μπαστούνι σας σαν κλομπ

30/αφιερωμα του μπάτσου. Είστε ο στρέφων και την άλλη πα­ ρειά και το άλλο οπίσθιο, αλλά εμείς που είμαστε νέοι και όμορφοι, όταν μας λένε: πόνος, απαντά­ με: Επανάσταση», έγραφαν. Το σ τρ α τη γ είο της ομάδας θα είναι το μπαρ Chez Moineau, στον αριθμό 22 της οδού De Four, στην Αριστερή Όχθη του Παρισιού.2 Εκεί έβρι­ σκαν καταφύγιο δεκάδες τυχοδιώκτες, εκκεντρι­ κοί, αλήτες, μποέμ, περιθωριακοί καλλιτέχνες, βετεράνοι του πολέμου. Αρκετοί από αυτούς θα δράσουν μέσα στη Λεττριστική Διεθνή, της ο­ ποίας οι κυριότερες δραστηριότητες ήταν η ανα­ ζήτηση ενός ελεύθερου και πλούσιου σε εμπειρίες τρόπου ζωής, η πρόκληση σκανδάλων και η από­ πειρα ανανέωσης του Ντανταϊστικού πνεύματος. Τα περισσότερα μέλη της Λ.Δ. εμποτισμένα από

Φιγιόν, Πάτρικ Στρέραμ και Αντρέ-Φρανκ Κονόρ. Αργότερα θα προσχωρήσουν οι Μισέλ Μπερνστάιν, Αλεξάντερ Τρόκκι και Άσγκερ Γιορν. Ό λα σχεδόν τα μέλη της Λ.Δ. φυλακίστη­ καν κατά περιόδους, ορισμένα αυτοκτόνησαν, άλλα κλείστηκαν σε ψυχιατρικά ιδρύματα. Ο Στσεγκλόφ και ο ντε Μπεάρν επιχείρησαν να α­ νατινάξουν τον Πύργο του Άιφελ, και συνελήφθυσαν. Ο Ντεμπόρ έκανε απόπειρα αυτοκτο­ νίας με γκάζι και κλείστηκε σ’ ένα σανατόριο. Ο Γιορν πέθανε πριν προλάβει να γίνει εξήντα ετών. Ο Αλεξάντερ Τρόκκι έγινε ένας από τους πιο κα­ ταλυτικούς συγγραφείς του U nderground (το βι­ βλίο του C ain’s B o o k είναι από τα αριστουργήμα­ τα της αντικουλτούρας)· ο Στσεγκλόφ πιθανόν να βρίσκεται ακόμη έγκλειστος σε κάποιο ψυ­

Ο Ιβάν Στσεγκόφ, γύρω στα 1954

τη μαρξιστική διαλεκτική και την αισθητική κρι­ τική του Ιζού, απέρριψαν την παραδοσιακή καλ­ λιτεχνική δραστηριότητα και πειραματίστηκαν στοχεύοντας σε μια επαναστατική σύνθεση τέ­ χνης και πολιτικής δράσης. Οι βασικές τους μέ­ θοδοι ήταν η μ ετα σ τρ ο φ ή (Detournement) - δη­ λαδή η χρησιμοποίηση προϋπαρχόντων καλλιτε­ χνικών στοιχείων σε μια καινούρια ενότητα και η περιπ λάνηση (derive) - δηλαδή η τεχνική του βιαστικού περάσματος μέσα από ποικίλες α­ τμόσφαιρες μιας πόλης. Γύρω από τον Ντεμπόρ και τον Βολμάν, συ­ σπειρώνονται αρχικά οι Σάρα Σουάφ, Πιέρ-Ζοέλ Μπερλέ, Ζαν-Λουί Μπρο, Μοχάμεντ Νταχού, Ζαν-Μισέλ Μανσιόν, Ανρί ντε Μπεάρν, Ιβάν Στσεγκλόφ, Ελάν Μπρο, Γκαετάν Λανγκλέ, Ζακ

χιατρείο- ο Μανσιόν έγινε στέλεχος του Γαλλι­ κού Κ.Κ., ο ντε Μπεάρν οπαδός του γκωλισμού, η Μπερνστάιν δημοισιογράφος της Λιμπερασιόν. Αλλοι χάθηκαν. στα 1954 και 1957, η Λεττριστική Α νάμεσα Διεθνής θα κυκλοφορεί την επιθεώρηση Potlatch,3 μέσω της οποίας διαδίδονται οι ιδέες της, ενώ, ταυτόχρονα, επιχειρείται μια κατά μέ­ τωπο επίθεση στο μεταπολεμικό πνεύμα του εφη­ συχασμού, της μικροαστικής αθλιότητας, της συναίνεσης. Επίσης, γίνονται προτάσεις για εφι­ κτές αλλαγές στον τρόπο ζωής, την αρχιτεκτονι­ κή και την πολεοδομία. Η κριτική της πολιτικής οικονομίας σμίγει με το ξεπέρασμα των παλιών μορφών της τέχνης. Ο Μαρξ και ο Λωτρεαμόν ε-

αφιερωμα/31 πιτέλους συναντώνται. Ο Ντεμπόρ και οι φίλοι του εμπνέονται από την περιπετειώδη ζωή του Αρτύρ Κραβάν, από την κατασκευαστική ιδιο­ φυία του Ταχυδρόμου Σεβάλ τόσο, όσο και από τον φιλόσοφο Γιόχαν Χουϊζίνγκα, το κόκκινο κρασί και την ιστορία των αγώνων του προλετα­ ριάτου. Στο 7ο τεύχος του Potlatch, διαβάζουμε: «Το αληθινό επαναστατικό πρόβλημα είναι αυτό του ελεύθερου χρόνου. Οι οικονομικές α­ παγορεύσεις και οι ηθικές τους απόρροιες θα καταστραφούν και θα ξεπεραστούν σύντομα. Η οργάνωση του ελεύθερου χρόνου, η οργάνωση της ελευθερίας ενός πλήθους, ολοένα λιγότερο καταναγκασμένου στη συνεχή εργασία, αποτε­ λεί ήδη μια αναγκαιότητα για το καπιταλιστικό κράτος και τους μαρξιστές διαδόχους του. Εί-

μαστε παντού περιορισμένοι στην εξαναγκαστι­ κή αποκτήνωση των γηπέδων ή των τηλεοπτι­ κών προγραμμάτων. Γι’ αυτό και πρέπει να κα­ ταγγείλουμε την ανήθικη κατάσταση που μας ε­ πιβάλλουν: την κατάσταση της αθλιότητας. Μετά από μερικά χρόνια που τα περάσαμε μη κάνοντας τίποτα, με την κοινή σημασία της λέ­ ξης, μπορούμε να μιλάμε για την κοινωνική μας στάση θεωρώντας την ως πρωτοποριακή, αφού, μέσα σε μια κοινωνία που είναι ακόμα προσωρι­ νά θεμελιωμένη στην παραγωγή, εμείς δεν θελή­ σαμε να ασχοληθούμε σοβαρά παρά μόνο με τον ελεύθερο χρόνο».

Οι θεωρητικοί της Λ.Δ. θα επιμείνουν πως εί­ ναι απαραίτητο το πέρασμα σ’ έναν ανώτερο πο­ λιτισμό, αδιάκοπα μεταβαλλόμενο, που θα τρο­ ποποιεί αέναα τις παγιωμένες αντιλήψεις για το

χώρο, το χρόνο και τη χρήση τους. Θα προτεί­ νουν την κατάργηση των μουσείων και τη μετα­ φορά έργων τέχνης στα μπαρ. Επίσης, τη μετα­ τροπή των εκκλησιών σε παιγνιότοπους (πρότα­ ση του Βολμάν) ή την ολοσχερή καταστροφή τους (πρόταση του Ντεμπόρ)· την οικοδόμηση νέων πόλεων των οποίων οι συνοικίες θα «μπο­ ρούσαν να ανταποκρίνονται σε διάφορα ταξινο­ μημένα συναισθήματα που τα συναντάμε τυχαία στην καθημερινή ζωή». Διαπιστώνουν πως μπρο­ στά στη μικροαστική εξύμνηση της εργασίας, της οικογένειας, του θεού και του κράτους από τη μια, και στη σκόπιμη σύγχυση και αταξία από την άλλη, είναι επιβεβλημένη μια συνολική αντί­ θεση. Έτσι, στο Arbeit Macht Frei (Η Εργασία α­ πελευθερώνει) της πύλης του Άουσβιτς, αντιτάσ­

σουν το Ne travaillez jamais (Μη δουλεύετε ποτέ)· απέναντι στη ληθαργική επανάληψη, τα ξεσπά­ σματα της πρωτοτυπίας· αντιστεκόμενοι στον καταναγκασμό του ωραρίου, στην υπνηλία της ηθικής και τον εγκλωβισμό των αστικών ντεκόρ, θα θρυμματίσουν τη γραμμικότητα του χρόνου, θα τραγουδήσουν την κραιπάλη και θα εξερευνή­ σουν τους απαγορευμένους και κακόφημους θύ­ λακες ελευθερίας της μεγαλούπολης. «Ο πολιτι­ σμός πάσχει απο εκχυδαϊσμό», θα γράψει ο Ιβάν Στσεγκλόφ. «Έχουμε υπνωτιστεί από την παρα­ γωγή και τις ανέσεις - σκουπιδοφάγους, ασαν­ σέρ, λουτρά, πλυντήρια. Αυτή η κατάσταση γεν­ νήθηκε από την πάλη ενάντια στην αθλιότητα, αλλά άφησε πίσω της τον αρχικό της στόχο την απελευθέρωση του ανθρώπου από τις υλικές

32/αφιερωμα του φροντίδες - κι έγινε σήμερα μια καταπιεστι­ κή εικόνα. Ανάμεσα στον έρωτα και τον αυτόμα­ το σκουπιδοφάγο η νεολαία όλων των χωρών διάλεξε το δεύτερο. Πρέπει να μεταστρέφουμε ο­ λοκληρωτικά το πνεύμα αυτό, φανερώνοντας ξε­ χασμένες επιθυμίες, δημιουργώντας εντελώς και­ νούριες και προπαγανδίζοντάς τες εντατικά».4 Ο Ντεμπόρ και οι φίλοι του πιστεύουν πως η Ποίηση εξάντλησε τα έσχατα μορφολογικά της θέλγητρα, και, απαντώντας σε μιαν έρευνα της Βελγικής Σουρρεαλιστικής Ομάδας, θα πουν: «Η ποίηση διαβάζεται στα πρόσωπα. Επομένως, εί­ ναι επιτακτικό να δημιουργήσουμε καινούρια πρόσωπα. Η ποίηση βρίσκεται στη μορφή των πόλεων. Γι’ αυτό πρόκειται να χτίσουμε συγκλο­ νιστικές πόλεις. Το καινούριο κάλλος θα είναι καταστασιακό, δηλαδή εφήμερο και βιωμένο. Η ποίηση για μας δε σημαίνει τίποτε άλλο από την επεξεργασία νέων συμπεριφορών». αυτόχρονα, επιχειρούν μια επιδραστική ανα­ κάλυψη εκείνων των στιγμών του παρελθό­ ντος που συνθέτουν μια παράδοση, της οποίας θέλουν να αποτελούν τη συνέχεια. Αποπειρώνται να φέρουν στο φως και να κάνουν πάλι επίκαιρα τα σπαράγματα εκείνα της εξέγερσης που θάφτη­ καν κάτω από τα ερείπια δυο παγκοσμίων πολέ­ μων και της διεθνούς αντίδρασης που ακολούθη­ σε. Το Νταντά και ο Σουρρεαλισμός είναι δυο καθοριστικοί οδοδείκτες. Επίσης, ο Σαντ και ο Ρεμπώ. Ο Ντεμπόρ θα μιλήσει ακόμα για τον Ζακ Βασέ, τους αιρετικούς του Μεσαίωνα, τον Σαιν-Ζυστ και τον Λασενέρ. Τα μέλη της Λεττριστικής Διεθνούς, αρνούμενα την υποταγή στον α­ νούσιο κομφορμισμό της μεταπολεμικής εποχής, θα συνδράμουν στην αναβίωση του πρωτοπορια­ κού πνεύματος των αρχών του αιώνα εισάγοντας και πάλι την ποιητικότητα μέσα στην καθημερι­ νή ζωή, βαπτίζοντας τις λέξεις στην άβυσσο του βιώματος, αρνούμενα κάθε διαχωρισμό θεωρίας και πράξης, επιχειρώντας έναν αγώνα προσανα­ τολισμένο ήδη σε ένα μελλοντικό στυλ ζωής. Με μια διαύγεια (θαυμαστή σήμερα) μπόρεσαν να ε­ πιτεθούν τόσο στον καπιταλισμό, όσο και στο σταλινισμό - κι αυτό μέσα στους επικίνδυνους κι ολισθηρούς πάγους του ψυχρού πολέμου, που ανάγκασε πολλούς φημισμένους διανοούμενους να υπερασπίσουν είτε τον αμερικάνικο γκαν­ γκστερισμό είτε τις θανατηφόρες επελάσεις των ρώσικων τεθωρακισμένων. Η συνεκτική δραστηριότητα της Λ.Δ., προκάλεσε το έντονο ενδιαφέρον άλλων πρωτοπορια­ κών ομάδων και καλλιτεχνικών κινημάτων (ό­ πως του Φαντασιακού Μπαουχάους και της Ψυχογεωγραφικής Επιτροπής του Λονδίνου), ενώ κείμενα του Βολμάν, του Ντεμπόρ και της Μπερνστάιν δημοσιεύτηκαν στη μετασουρρεαλιστική επιθεώρηση Τα Γυμνά Χείλη (Les Levres Nues)5 του Βέλγου Μαρσέλ Μαριέν. Ακολούθησε μια

Τ

σειρά γόνιμων επαφών και συζητήσεων σε διε­ θνές επίπεδο, με κατάληξη τη σύγκληση ενός Διεθνούς Συνεδρίου Πρωτοποριακών Ομάδων, στην Ά λμπα της Ιταλίας, το Σεπτέμβριο του 1956. Συμμετείχαν οι Βολμάν, Γιορν, ΠίνοτΓκαλίτσο, Κονστάντ, Πιέρο Σιμόντο, Έττορε Σότσας, Ζακ Καλάνε και Έλενα Βερόνε. Κατό­ πιν παρατηρείται μια έντονη ενοποιητική δρα­ στηριότητα των ομάδων που συναντήθηκαν στην Ά λμπα και μια περίοδος ρήξεων, αποκλεισμών και αναζήτησης κοινής πλατφόρμας. Ο Ντεμπόρ και ο Γιορν θα συνεργαστούν στη δημιουργία ε­ νός πειραματικού βιβλίου με τίτλο Τό Τέλος της Κοπεγχάγης,6 που θα εκδοθεί, σε 200 αντίτυπα, το Μάιο του 1957. Πρόκειται, όπως γράφει ενδει­ κτικά ο Γιορν, για ένα βιβλίο «που επέδρασε με απίστευτη ταχύτητα - μέσα σε μερικούς μήνες - ανάμεσα στους ειδικούς του βιβλίου τέχνης και της τυπογραφίας, στην Αμερική και την Ευ­ ρώπη. Αυτή η ακτινοβολία της επίδρασης δεν σταμάτησε ποτέ την αλυσιδωτή της δράση». Έ ­ να μήνα αργότερα θα κυκλοφορήσει το σημαντι­ κό κείμενο του Ντεμπόρ, Έκθεση για την αναφο­ ρά καταστάσεων όπου εξετάζονται κριτικά ό­ λες οι πρωτοποριακές ομαδοποιήσεις από τις αρ­ χές του αιώνα μέχρι τη δεκαετία του ’50, και τί­ θενται τα πρώτα θεμέλια για τη συγκρότηση μιας καινούριας διεθνούς τάσης που στοχεύει στη διεύρυνση της ζωής (και όχι πια στην έκφραση ή την ερμηνεία της), στην καταστροφή της αστι­ κής αντίληψης για την ευτυχία και στην παρου­ σίαση μιας επαναστατικής εναλλαγής προς την κυρίαρχη κουλτούρα. Το κείμενο του Ντεμπόρ, που μπορεί να θεωρηθεί ως το πρώτο μανιφέστο της Καταστασιακής Διεθνούς, κλείνει με τα ε­ ξής: «Πρέπει να προβάλουμε τα συνθήματα για την ενιαία πολεοδομία, την πειραματική συμπε­ ριφορά, την υπερπολιτική προπαγάνδα και την κατασκευή ατμοσφαιρών. Αρκετά ασχοληθήκα­ με με την ερμηνεία των παθών. Το θέμα είναι τώ­ ρα να βρούμε καινούρια».

,7

Σημειώσεις 1. Ελληνική έκδοση στον τόμο Ενάντια στον Κινηματογράφο (ΑΚΜΩΝ, 1977, σε μετάφραση Μ.Τ.).

2. Πολλές πληροφορίες για την καθημερινή ζωή των μελών της Λεττριστικής Διεθνούς παρέχει ο Greil Marcus στο θαυμάσιο βιβλίο του, Lipstick Traces: A Secret History O f The Twentieth Century (εκδ. SECKER & WARBURG, Λονδίνο 1990).

3. Βλέπε, Potlatch, 1954-1957 (εκδ. GERARD LEBOVICI, Πα­ ρίσι 1985)· με έναν πρόλογο του Γκυ Ντεμπόρ. Επίσης, Gerard Berreby, Documents Relatifs A La Fondation De L ’ Internationale Situationniste (εκδ. Allia, Παρίσι 1985).

4. Ιβάν Στσεγκλόφ, Συνταγές για μια καινούργια πολεοδομία (Οκτώβριος 1953). Στον τόμο, Το Ξεπέρασμα της Τέχνης Ανθολογία Κειμένων της Καταστασιακής Διεθνούς (Ύψιλον/βιβλία, 1985, μετάφραση: Γιάννης Δ. Ιωαννίδης) 5. Βλέπε, Les Levres Nues, 1954-1958 (εκδ. Plasma. Παρίσ­ ι 978).

6. Βλέπε, Berreby (σημ. 3), σελ. 555-590.

7. Βλέπε, Το Ξεπέρασμα της Τέχνης, σελ. 23-49.

αφιερωμα/33

Γιώργος-Ίκαρος Μ παμπασάκης - Π άνος Τσαχαγέας

Καταστασιακή Διεθνής

«Κάθε συνεκτικό καλλιτεχνικό ιδίωμα εκφράζει ήδη τη συνοχή του περασμένου, την παθητικότητα. Θα έπρεπε να καταστρέψουμε τη μνήμη μέσα στην τέχνη. Θα πρέπει να μετατρέψουμε σε ερείπια την επικοινωνιακή της σύμβαση. Να κλονίσουμε το ηθικό των θαυμαστών της. Τι δουλειά! Παρόμοια με το θόλωμα της όρασης που προκαλεί το αλκοόλ. (Γκυ Ντεμπόρ)

I. Η πρώτη φάση της Καταστασιακής Διεθνούς (1957-1962)

Οι συζητήσεις για μια ενιαία δράση των πρωτοποριακών ομάδων που συ­ γκροτήθηκαν και δραστηριοποιήθηκαν στη δεκαετία του ’50, είχαν σαν απο­ τέλεσμα τη σύγκληση μιας συνδιάσκεψης. Αυτή έλαβε χώρα στο Κόζιο ν τ’ Αρόσα της βόρειας Ιταλίας και οι εργασίες της κατέληξαν, στις 27 ή 28 Ιουλίου του 1957, στην ίδρυση της Καταστασιακής Διεθνούς. Στη Συνδιάσκεψη πήραν μέρος οι: Ραλψ Ράμνεϋ (ως εκπρόσωπος της Ψυχογεωγραφικής Επιτροπής του Λονδίνου,)· Ασγκερ Γιορν, Τζουζέπε Πίνοτ-Γκαλίτσο, Πιέρο Σιμόντο, Βάλτερ Όλμο, Έλενα Βερόνε (εκ μέρους του Διεθνούς Κινήματος για ένα Φαντασιακό Μπαουχάους! και, Μισέλ Μπερνστάιν και Γκυ Ντεμπόρ (της Λεττριστι-

κής Διεθνούς! τις πρώτες στιγμές της συλλογικής της Α πόδράσης η νεοσύστατη Διεθνής θα ασκήσει μια (σχεδόν πολεμική) κριτική στα άλλα καλλι­ τεχνικά ρεύματα της εποχής (Σουρρεαλισμός, Μπήτνικς, Οργισμένοι Νέοι, Νέο Μυθιστόρημα

κ.λπ.), ενώ, ταυτόχρονα, θα αποσαφηνίζει διαρ­ κώς τις προοπτικές, τις μεθόδους και τη θέση της στο πεδίο των πολιτιστικών και πολιτικών ε­ πιχειρήσεων. Στην πρώτη εποχή της (1957-1962), οι δραστηριότητες της Κ.Δ. θα έχουν ως επίκε­

34/αφιερωμα ντρο το ξεπέρασμα της τέχνης, μια απόπειρα να οδηγηθούν, όσοι εναντιώνονται στον αισθητικό μαρασμό της εποχής, σε θέσεις που προσεγγί­ ζουν εκείνες των εξτρεμιστικών πολιτικών ομά­ δων - (η Τέχνη παύει να θεωρείται ερμηνεία των παθών και ως καινούριο της καθήκον προσδιορί­ ζεται η επινόηση νέων παθών, νέων επιθυμιών, καθώς και η έντονη προπαγάνδισή τους). Οι πρωτοποριακοί καλλιτέχνες που σχημάτι­ σαν την Κ.Δ. χάραξαν ένα δρόμο που από την αμφισβήτηση της κυρίαρχης Γλώσσάς και Ποίη­ σης, οδηγούσε αναπόδραστα στην αμφισβήτηση των κοινωνικών δομών και το πρόταγμα της έ­ μπρακτης ανατροπής τους. «Η Τέχνη είναι Ζωή, η Ζωή είναι τέχνη», διαβάζουμε στο πρώτο μανι­ φέστο της Κ.Δ, που κυκλοφόρησε στο Μόναχο την Πρωτοχρονιά του 1958. Οι καταστασιακοί προπαγάνδισαν την ιδέα πως η διάλυση των πα­ λαιών ιδεών συμβαδίζει με τη διάλυση των πα­ λαιών συνθηκών ύπαρξης. Επίσης, από τα πρώ­ τα της κιόλας σκιρτήματα, η Κ.Δ. έθεσε τα θεμέ­ λια μιας δραστηριότητας με δύο (κυρίως) όψεις:

πρώτης περιόδου είναι η πρόσκαιρη φύση των πραγμάτων και της ζωής. «Οι πιο όμορφες ανα­ μνήσεις είναι οι σύντομες», έγραφε στην αυγή του Σουρρεαλισμού ο Μπρετόν, και ο Γκυ Ντεμπόρ δεν θα πάψει να μιλάει για την ομορφιά των γρήγορων περασμάτων, για την απέχθεια που προκαλεί η ιδέα της αιωνιότητας στους τολμη­ ρούς θεμελιωτές μιας καινούριας ηθικής, για τα τετράστιχα του Ομάρ Καγιάμ (που τραγουδούν ακριβώς τις ανταύγειες αυτής της τόσο έντονης κι εφήμερης λάμψης που είναι μια παθιασμένη ζωή). Ο πλούτος, τα αγαθά και οι απολαύσεις εί­ ναι εφήμερα, λένε οι καταστασιακοί. Μια παν­ δαισία κινητικότητας θα προπαγανδιστεί με κά­ θε τρόπο- μια παραγωγή έργων εφήμερων, που θα χρησιμεύσουν στο πάθιασμα μιας στιγμής μονα­ δικής κι έπειτα θα θελήσουν να χαθούν δίχως ν' αφήσουν μάταια ίχνη. Είναι η ομορφιά τού ν’ αρ­ χίζεις διαρκώς από το μηδέν. Η ιστορία της πρώ­ της φάσης της Καταστασιακής Διεθνούς είναι η ιστορία ενός παραναλώματος, μιας μάχης που δόθηκε για τη «συγκεκριμένη ανάδυση της κινη-

πρώτον, καταστροφή κάθε μέσου και αξίας που στοχεύουν στην αποκτήνωση της ανθρώπινης ζωής, στην πλήξη και στην παθητικότητα· και, δεύτερον, δημιουργικές προτάσεις για τη χρήση όλου του τεχνολογικού πλούτου που έχει συσσω­ ρευτεί στον πλανήτη, μια χρήση που θα τεθεί στην υπηρεσία μιας απέραντης δημιουργικότη­ τας, προσανατολισμένης στον αέναο μετασχη­ ματισμό του υπάρχοντος. Οι καταστασιακοί θα επεξεργαστούν θέσεις σχετικά με την αυτοματο­ ποίηση, την κυκλοφορία, τη βιομηχανική ζωγρα­ φική, την ενιαία πολεοδομία. Κεντρική ιδέα της

τής τάξης πραγμάτων του μέλλοντος». Ο Γιορν θα συμβάλλει με τη μετεστραμμένη ζωγραφική του. Ο Κονστάντ, με τα εμπνευσμένα του σχέδια για μια Στεγασμένη Πόλη. Ο Γκαλίτσο, με τους πειραματισμούς του για την Εφαρ­ μόσιμη Τέχνη. Η ομάδα SPUR (Χανς-Πέτερ Τσίμερ, Χάιμραντ Πρεμ, Χέλμουτ Στουρμ, Λόταρ Φίσερ), με την επιθετική μεταεξπρεσιονιστική ζωγραφική της και την εξεγερμένη απέναντι στον καταναλωτισμό συμπεριφορά της. Ο φιλόσοφος Ανρί Λεφέβρ θα εγκαταλείψει το Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας και θα συμπορευτεί για μερικά

αφιερωμα/35 χρόνια με τους καταστασιακούς. Ο Αλεξάντερ Τρόκκι θα συμμετέχει από μακριά, από τη Νέα Υόρκη, όπου ζει μια περιπετειώδη ζωή, ανάμεσα στο πολύχρωμο ημίφως του υπόκοσμου και την έκσταση της μαριχουάνας - θα συλληφθεί, μά­ λιστα, για κατοχή τριών ειδών ναρκωτικών, θα απελευθερωθεί μετά από μια παγκόσμια καμπάνια που ξεσήκωσαν για λογαριασμό του οι καταστασιακοί, και θα γράψει το περίφημο Cain’s Book. Η Μισέλ Μπερνστάιν θα επιτεθεί στη στροφή του Αλέν Ρεναί προς τον εμπορικό κινη­ ματογράφο και θα γράψει μερικά από τα πιο αυ­ στηρά κείμενα της ομάδας. Ο Γκυ Ντεμπόρ θα δημιουργήσει τις ταινίες του: Σχετικά με το Πέ­ ρασμα Ορισμένων Προσώπων μέσα από μια σχε­ τικά μικρή χρονική μονάδα (1959)· και: Κριτική του Διαχωρισμού (1961), θα διευθύνει την επιθεώ­ ρηση του κινήματος, Internationale Situationniste, και θα προσπαθεί άοκνα να στρέψει την Κ.Δ. προς όλο και πιο ακραίες πολιτικά κατευ­ θύνσεις. Στα τέλη της πρώτης φάσης, θα ενταθεί η δια­ Μακέτες τον Κονστάντ (1958-1960)

Προγράμματος, όπου επιχειρείται ένας επανα­ προσδιορισμός των στόχων του επαναστατικού κινήματος. Η Καταστασιακή Διεθνής, ήδη α­ πλώνεται σε όλες σχεδόν τις αναπτυγμένες χώ­ ρες της Δυτικής Ευρώπης ενώ, ταυτόχρονα, η κριτική της γίνεται αιχμηρότερη. Επίσης, η σύλ­ ληψη της σύγχρονης κοινωνίας ως κοινωνίας του θεάματος και η απόφαση των καταστασιακών να εναντιωθούν με κάθε τρόπο σε μια τέτοια κοινω­ νία θα τους ωθήσει στην ανάληψη δραστηριοτή­ των που θυμίζουν τις πιο λαμπρές στιγμές του Νταντά και του Σουρρεαλισμού. Τέλος, στην πρώτη φάση της η Κ. Δ. κατάφερε να διαδώσει την ιδέα της επανάστασης στην κα­ θημερινή ζωή, πιστεύοντας πως ο επαναστατικός μετασχηματισμός της καθημερινής ζωής δεν το­ ποθετείται σε κάποιο αόριστο μέλλον, αλλά α­ κριβώς στο αμεσότερο παρόν. Οι θεωρητικές και έμπρακτες δραστηριότητες της Καταστασιακής Διεθνούς στην περίοδο 1957-1962 την καθιστούν έτσι κληρονόμο των ιστορικών πρωτοποριών και καταλύτη των ιδεών του Δυτικού Μαρξισμού, των ιδεών που κληροδοτήθηκαν στο προλεταριά­

μάχη ανάμεσα σε κείνους που επιμένουν να παραμείνει η Κ. Δ. μια πολιτιστική πρωτοπορία και σε όσους, αντίθετα, διαβλέπουν πως πρέπει να α­ κολουθηθεί ένας πολιτικός-επαναστατικός δρό­ μος. Το καλοκαίρι του 1960, ο Ντεμπόρ θα έρθει σε επαφή με τον Κορνήλιο Καστοριάδη και την ο­ μάδα Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα. Με τον Πιέρ Κανζυέρ (ένα ίσως ακόμη ψευδώνυμο του Καστο­ ριάδη ανάμεσα στα: Σωλιέ, Κουντραί, Καρντάν και Ντελβώ), ο Ντεμπόρ θα συντάξει την κοινή πλατφόρμα, Προκαταρκτικές Σημειώσεις για έ­ ναν Ορισμό της Ενότητας του Επαναστατικού

το από θεωρητικούς και αγωνιστές όπως οι Καρλ Κορς, Γκέοργκ Λούκατς, Άντον Πάνεκουκ, Ρόζα Λούξεμπουργκ και Κρίστιαν Κρίστενσεν. Έ ­ τσι, για πρώτη ίσως φορά μετά τον Δεύτερο Πα­ γκόσμιο Πόλεμο, μια ενιαία οργάνωση αναλαμ­ βάνει να καταστήσει και πάλι επίκαιρα τα εξεγερσιακά οράματα τόσο της αλλαγής του κό­ σμου, όσο και της αλλαγής της ζωής, εντάσσο­ ντας σ’ ένα κοινό σχέδιο την (καλλιτεχνικής προελεύσεως) εξέγερση του εγώ και την (μαρξι­ στικής εμπνεύσεως) οργανωμένη εξέγερση των μαζών.

Guy Debora

αφιερωμα/37

II. Η δεύτερη φάση της Καταστασιακής Διεθνούς (1962-1972) «Το κίνημα αυτό, που καθοδηγείται απ’ τη Μισέλ Μπερνστάιν και τον Γκυ Ντεμπόρ μεταξύ άλλων, έχει κατά κάποιο, τρόπο συγκριτικές ανησυχίες, με καθυστέρηση εκατό χρόνων, μ ’ εκείνες των νεαρών χεγκελιανών, και προπαντός του Μαρξ των Χειρογράφων του ’44... άηλαδή το πρόγραμ­ μά τους αποσκοπεί και θεωρεί εφικτή την Επα­ νάσταση».

[Arts (9-6-65)] αφετηρία το 1961, η διατύπωση μνας σύγ­ Μ εχρονης επαναστατικής θεωρίας θα κυριαρ­ χήσει την καταστασιακή δραστηριότητα. Η Κ.Δ. θα επιβεβαιώσει έτσι τη νίκη της στο πεδίο της θεωρητικής κριτικής, όχι τόσο όντας πιο εξτρεμιστική απ’ τις άλλες ριζοσπαστικές ομάδες, αλ­ λά όντας κυρίως η πιο «σύγχρονη» με την αυθε­ ντική έννοια του όρου: απαντώντας ακριβέστερα απ’ τους άλλους στα προβλήματα, και στις ψευ­ δαισθήσεις, της εποχής της. Αποφασιστική προς αυτή την κατεύθυνση καμπή υπήρξε σίγουρα η Πέμπτη Συνδιάσκεψη της Κ. Δ. που έλαβε χώρα στο Γκέτεμποργκ από τις 28 μέχρι τις 30 Αυγούστου του 1961. Το στίγμα του περάσματος απ’ τις ριζοσπαστι­ κές αναζητήσεις, κατά κύριο λόγο καλλιτεχνι­ κής «ρύσεως, στη ριζική κριτική της πολιτικής, δόθηκε απ’ την εισήγηση του Ραούλ Βανεγκέμ, η οποία προσδιόρισε τον καινούριο προσανατολι­ σμό της Κ. Δ.: «Ο καπιταλιστικός κι ο δήθεν αντικαπιταλιστικός κόσμος οργανώνουν τη ζωή με βάση τους κανόνες του θεάματος... Δε θα επε­ ξεργαστούμε το θέαμα της άρνησης αλλά την άρ­ νηση του θεάματος. Τα στοιχεία καταστροφής του θεάματος πρέπει να πάψουν να ’ναι έργα τέ­ χνης, αν θέλουμε η επεξεργασία τους να είναι καλλιτεχνική, με την καινούργια κι αυθεντική έν­ νοια που καθόρισε η Κ. Δ. Δεν υπάρχει καταστασισμός. Δεν υπάρχει καταστασιακό έργο τέχνης ούτε και θεαματικός καταστασιακός. Τελεία και παύλα. Αυτ,, η προοπτική έχει νόημα μόνο αν συνδέε­ ται άμεσα με την επ«χναστατική πράξη (praxis), με τη θέληση ν’ αλλάζουνε τη χρήση της ζωής πράγμα που με κανένα τρόπο δεν ανάγεται σε μια αλλαγή του χρήστη των σημερινών* έργων...»1 Αυτό που διακυβευόταν στις συνθήκες ύπαρ­ ξης της Κ. Δ. εκείνη την εποχή, ήταν η ίδια η υ­ πόστασή της ως επαναστατική πρωτοπορία. Αν εξακολουθούσε να δίνει το βάρος της δραστηριότητάς της σε αναπτύξεις αισθητικής «ρύσεως, κιν­ δύνευε ν’ αφομοιωθεί απ’ το κυρίαρχο σύστημα και να παρουσιαστεί σαν ένα μοντέρνο κι εκλε­ πτυσμένο καλλιτεχνικό εμπόρευμα. Τα ριζοσπα­ στικά αντανακλαστικά της όμως τη βοήθησαν

να βγει αλώβητη απ’ αυτή τη δοκιμασία, προχω­ ρώντας στην εκκαθάριση απ’ τις τάξεις της όλων εκείνων των στοιχείων που επέμεναν σε μια δια­ χωρισμένη καλλιτεχνική δράση και συγκροτώ­ ντας μια συνολική επαναστατική κριτική της κοινωνίας. Διαβάζουμε στο επιδραστικό άρθρο Οι άσχημες μέρες θα τελειώσουν που δημοσιεύ­ τηκε το 1962 στην επιθεώρηση της Κ. Δ. «Πρέπει να ξαναμελετήσουμε το κλασικό εργατικό κίνη­ μα χωρίς καμιά προκατάληψη απέναντι στους διάφορους πολιτικούς ή ψευδοθεωρητικούς κλη­ ρονόμους του, γιατί το μόνο που κληρονόμησαν ήταν η ήττα του... Ο μόνος τρόπος για να μείνου­ με πιστοί και να κατανοήσουμε τη δράση των συ­ ντρόφων μας του παρελθόντος, είναι να ξαναεφεύρουμε στο πιο υψηλό επίπεδο το πρόβλημα της επανάστασης... Γιατί όμως αυτή η δουλειά φαίνεται τόσο δύσκολη; Στην πραγματικότητα δεν είναι τόσο δύσκολη αν ξεκινήσουμε από ένα πείραμα ελεύθερης καθημερινής ζωής... Το θέμα είναι να μην εγκαταλείψουμε τη φιλοσοφία (όπως οι περισσότεροι φιλόσοφοι), να μην εγκαταλεί­ ψουμε την τέχνη (όπως οι περισσότεροι καλλιτέ­ χνες), να μην εγκαταλείψουμε την αμφισβήτηση της σημερινής πραγματικότητας (όπως οι περισ­ σότεροι αγωνιστές). Μόνο έτσι αυτά τα προβλή­ ματα θα φτάσουν μέχρι το ίδιο ξεπέρασμα». Στο ξεπέρασμα της τέχνης που σημάδεψε την πρώτη φάση της Κ. Δ., έρχονται να προστεθούν το ξεπέρασμα της φιλοσοφίας και το ξεπέρασμα της πολιτικής. Ξεπέρασμα που θεωρείται κατάρ­ γηση της αυτόνομης ύπαρξης της Αισθητικής, του Λόγου και της τέχνης της διακυβέρνησης και της άσκησής τους από μια διαχωρισμένη κοινω­ νική μειοψηφία, με την ταυτόχρονη ενιαία πραγ­ μάτωσή τους μέσα στον μεγάλο ποταμό της κα­ θολικά βιωμένης κοινωνικής ζωής. Ο φορέας του νέου αυτού επαναστατικού προτάγματος δεν είναι άλλος απ’ το καινούριο προ­ λεταριάτο, που παλεύει για την αυτοκατάργησή του, στο οποίο οι καταστασιακοί αναγνώρισαν τον πολύτιμο σύντροφο στην επαναστατική δρά­ ση τους, σε πείσμα των καινοφανών κοινωνιολο­ γικών αντιλήψεων της εποχής τους περί υποτιθέ­ μενης αποχώρησης του προλεταριάτου απ’ το ι­ στορικό προσκήνιο. Το μόνο που είχε αλλάξει στην πραγματικότη­ τα ήταν απλώς ο τύπος της κοινωνικής διαστρω­ μάτωσης. Τούτο αποσαφηνίζεται με ξεχωριστή ενάργεια στον ακόλουθο καταστασιακό ορισμό του καινούριου προλεταριάτου. «Με βάση την πραγματικότητα που διαμορφώνεται σήμερα μπορούμε να θεωρήσουμε προλετάριους τους αν­ θρώπους που δεν έχουν καμιά δυνατότητα να τροποποιήσουν τον κοινωνικό χωρόχρονο, τον ο­ ποίο η κοινωνία τους καλεί να καταναλώσουν (σε διάφορους βαθμούς επιτρεπτής αφθονίας και κοινωνικής ανόδου). Διευθυντές είναι εκείνοι που

38/αφιερωμα οργανώνουν αυτό το χωρόχρονο ή έχουν ένα πε­ ριθώριο προσωπικής επιλογής (έστω κι αν αυτό οφείλεται π.χ. στη σημαντική επιβίωση παλιών μορφών της ατομικής ιδιοκτησίας)». Και ως επα­ ναστατικό κίνημα ορίζουν εκείνο «που αλλάζει ριζικά την οργάνωση αυτού του χωρόχρονου και τον ίδιο τον τρόπο με τον οποίο θ’ αποφασίζεται στο εξής η αδιάκοπη αναδιοργάνωσή του (και ό­ χι ένα κίνημα που θα άλλαζε απλώς τη νομική μορφή της ιδιοκτησίας ή την κοινωνική καταγω­ γή των διευθυντών». Η επαφή της Κ. Δ. με την ομάδα «Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα» στις αρχές της δεκαετίας του ’60, άσκησε γόνιμη επίδραση στους καταστασιακούς, ενισχύοντας το θεωρητικό τους οπλοστά­ σιο με μια σύγχρονη κριτική των δυτικών καπι­ ταλιστικών κοινωνιών στην εποχή της κατανα­ λωτικής αφθονίας και της αυξανόμενης σχόλης. Τους εφόδιασε επίσης με τη σειρά των κριτικών επεξεργασιών της ομάδας « Σοσιαλισμός ή Βαρ­ βαρότητα» σχετικά με την παράδοση των εργατι­ κών συμβουλίων και με τη φύση των καθεστώτων του «υπαρκτού σοσιαλισμού» ως γραφειοκρατι­ κών καπιταλιστικών κοινωνιών. Οι πιο ολοκληρωμένες καταστασιακές θεωρη­ τικές επεξεργασίες σχετικά με το εμπόρευμα και το θέαμα επρόκειτο να εκτεθούν στα 1967, σε μια σημαντική πραγματεία κι ένα θεωρητικό βιβλίο που είχαν ως σκοπό να εμβαθύνουν και να συ­ στηματοποιήσουν τα κριτικά ζητήματα που εί­ χαν αναπτυχθεί στην επιθεώρηση της Κ.Δ.: η Πραγματεία σαβουάρ βιβρ προορισμένη για τις νεές γενιές, του Ραούλ Βανεγκέμ και η Κοινωνία του θεάματος, του Γκυ Ντεμπόρ, απ’ τα οποία οι επαναστάτες του Μάη ’68 θα αντλούσαν πολύτι­ μα διδάγματα. Ο Βανεγκέμ με την Πραγματεία του, τοποθε­ τούμενος στη σκοπιά της ριζικής υποκειμενικό­ τητας καταγγέλλει τη σύγχρονη επιβίωση που λυΗ 3η Συνδιάσκεψη της Κ.Λ., στο Μόναχο, 1959

μαίνεται ολοκληρωτικά το χωρόχρονο του βιώ­ ματος, κι απ’ όπου κάθε αυθεντική επικοινωνία, καθώς και κάθε ατομική συμμετοχή και πραγμά­ τωση είναι εξοστρακισμένες: «Ο αγώνας ενάντια στη δικτατορία του εμπορεύματος ταυτίζεται ριζοσπαστικοποιώντας την, με την πάλη ενάντια στη συμμαχία των εχθρικών συμφερόντων προς το πρόταγμα του ολικού ανθρώπου: η ιεραρχημέ­ νη εξουσία, η θρησκεία, η ιδεολογία, η εργασία, οι τεχνικές εξάρτησης, η αστυνομική καταστολή κι οι εξανθρωπισμένες εκδοχές της». Αυτός ο α­ γώνας δημιουργεί ταυτόχρονα τις συνθήκες ανά­ δυσης της γενικευμένης αυτοδιεύθυνσης, θεωρού­ μενης ως μέσο και σκοπός του προτάγματος του ολικού ανθρώπου. Εκεί που ο Βανεγκέμ ξεκινά απ’ τον άνθρωπο, απ’ το υποκειμενικό, ο Ντεμπόρ εκφέρει την από μέρους του κριτική του θεάματος απ’ την ψυχρή σκοπιά της ιστορίας. Εκθέτει μια συνολική κριτι­ κή του υπάρχοντος κόσμου, δηλαδή όλων των ό­ ψεων του καπιταλισμού και του γενικού συστή­ ματος ψευδαισθήσεών του. Φωτίζοντας το πραγ­ ματικό μέσω του εφικτού, περιγράφει ταυτόχρο­ να τις δυνάμεις που τείνουν στη διάλυση του θεά­ ματος: τους ταξικούς αγώνες και την επανάστα­ ση, το πρόταγμα μιας απελευθερωμένης δη­ μιουργικότητας, που είναι επίσης αυτό της κυ­ ριαρχίας όλων των ανθρώπων πάνω στην ίδια τους την ιστορία. Θα ήταν σφάλμα να νομίσει κανείς ότι η δρα­ στηριότητα των καταστασιακών κατά τη δεύτε­ ρη φάση της Κ. Δ. περιορίστηκε σε κάποιες, εμ­ βριθείς έστω, θεωρητικές αναλύσεις. Όντας μια πρωτοποριακή, επαναστατική οργάνωση, ανέ­ πτυξε εξίσου πλούσια ριζοσπαστική πρακτική δραστηριότητα, δημιουργώντας επαφές με επα­ ναστατικά στοιχεία σε πολλά μέρη του κόσμου, όπως με τη Λίγκα Κομμουνιστών-Επαναστατών και το φοιτητικό κίνημα Ζενγκακούρεν στην Ια-

αφιερωμα/39

Guy Debord πωνία, που ασκούσε σφοδρή κριτική ενάντια στον σοβιετικό και κινέζικο γραφειοκρατικό ο­ λοκληρωτισμό όπως κι η Κ. Δ. Εργάστηκαν άο­ κνα για τη διάδοση των θέσεών τους, εκδίδοντας και μοιράζοντας πολυάριθμες προκηρύξεις, μπροσούρες, αφίσες, μετεστραμμένα κόμικς με ριζοσπαστικό περιεχόμενο αναφορικά με κάθε σχεδόν «θερμή» εξεγερσιακή περιοχή του πλανήτη. Ο αριθμός τους; Εκείνο που ξέρουμε είναι ότι σ’ όλη την διάρκειά της η οργάνωση περιέλαβε 70 μέλη. Σημειωτέον, οι διαγραφές και οι αποχωρή­ σεις ήταν συνηθισμένο φαινόμενο όλα τα χρό­ νια... Προφανώς, η Κ. Δ. δεν υπήρξε μαζική ορ­ γάνωση, κι αυτό δεν ήταν τυχαίο. Η επιθεώρησή της Κ. Δ. εξηγούσε ήδη απ’ το 1963 «....η Κ. Δ. δε μπορεί να ’ναι μαζική οργάνωση, ούτε πρέπει ν’ αποδέχεται οπαδούς όπως κάνουν οι συμβατι­ κές πρωτοποριακές καλλιτεχνικές ομάδες. Στις σημερινές εξαιρετικά δυσμενείς ιστορικές συνθή­ κες στις οποίες τίθεται το έργο της αναδημιουρ­ γίας της κουλτούρας και του επαναστατικού κι­ νήματος σε μια ολοκληρωτικά καινούργια βάση, η Κ. Δ. δε μπορεί να είναι παρά μια Συνωμοσία των Ίσων, ένα στρατηγείο που δε θέλει στρατεύ­ ματα. Πρέπει να βρούμε, ν’ ανοίξουμε το "βο­ ρειοδυτικό πέρασμα” προς μια καινούρια επανά­ σταση, χωρίς μάζες εκτελεστών, μια επανάστα­ ση που πρέπει ν’ απλωθεί σ’ ένα κεντρικό τομέα που μέχρι σήμερα δεν είχε αγγίξει: την κατάκτηση της καθημερινής ζωής. Οργανώνουμε τον πυ­

ροκροτητή και τίποτε περισσότερο: η ελεύθερη έ­ κρηξη θα γίνει έξω από τον δικό μας ή οποιονδήποτε άλλο έλεγχο». Τοποθετούμενοι στους αντίποδες του λενινι­ σμού, θα έκαναν την αρχή της άμεσης και καθο­ λικής δημοκρατίας λυδία λίθο ολόκληρης της θε­ ωρητικής και πρακτικής δραστηριότητάς τους, υπερασπίζοντάς την σε κάθε περίσταση μ’ ένα φανατισμό εφάμιλλο εκείνου των Ιπποτών της Α ­ ποκάλυψης. Είναι χαρακτηριστικό, ότι στη διάρ­ κεια των γεγονότων του Μάη ’68, που επαλήθευσαν πανηγυρικά τις αναλύσεις της Κ. Δ., οι καταστασιακοί αρνήθηκαν πεισματικά να μετα­ φράσουν την επιρροή που ασκούσαν, μέσω της Επιτροπής Κατάληψης της Σορβόνης και Του Συμβουλίου για τη διατήρηση των καταλήψεων, σε εξουσία χειραγώγησης της εξέγερσης. Απ’ τις αρχές του 1970 ξεκίνησε στους κόλ­ πους της Κ. Δ. μια συζήτηση προσανατολισμού με στόχο τον επανακαθορισμό της δράσης της μετά την παγκόσμια επαναστατική έκρηξη του 1968. Μια συσσώρευση υποκειμενικών κυρίως α­ δυναμιών, οδήγησε όμως στη διάλυση της οργά­ νωσης το 1972. Σημειώσεις 1 Ό λα τα αποσπάσματα είναι από το «Ξεπέρασμα της Τέ­ χνης» (μετάφραση: Γ. Δ. Ιωαννίδης, εκδ. Ύψιλον/Βιβλία, Αθήνα, 1985).

40/αφιερωμα

Βιβλιογραφία έργων της Καταστασιακής Διεθνούς και συναφών Κινημάτων επιμέλεια: Blixa Fillon 1. Gerard Berreby, Documents relatifs a la Fondation De L ’ Internationale Situationniste (εκδ. ALLIA, Παρίσι 1985). Πρόκειται για έναν τόμο με κείμενα, ντοκουμέντα, περιοδικά, προκηρύξεις κ.λπ. των κινημάτων που η δράση τους οδήγησε στο σχηματισμό και την ί­ δρυση της Καταστασιακής Διεθνούς. Συμπεριέχεται επίσης φωτογραφικό υλικό, αναπαραγωγές δυ­ σεύρετων ντοκουμέντων της Cobra, της Λεττριστικής Διεθνούς και του Κινήματος για ένα Φαντασιακό Μπαουχάους, καθώς και μια πιστή αναπαραγω­ γή του βιβλίου των Γιορν και Ντεμπόρ, Το Τέλος της Κοπεγχάγης.

2. Mirella Bandini, L ’ Estetico II Politico (εκδ. Officina, Ρώμη 1977). Πρόκειται για μία δεξοδική και τεκμηριωμένη εξέ­ ταση της κίνησης που οδήγησε από την Cobra στην Καταστάσιακή Διεθνή, καθώς και για μια έκθεση της πρώτης περιόδου της Κ.Δ.

3. Greil Marcus, Lipstick Traces: A Secret History o f the Twentieth Century (εκδ. Seeker & Warburg, Λον­ δίνο 1989). Μια ενδιαφέρουσα απόπειρα σύνδεσης των Καταστασιακών και των Λεττριστών με το Νταντά και, κατόπιν, με το κίνημα Punk. Με πολλές πληροφο­ ρίες για την καθημερινότητα και τις προσωπικές περιπέτειες των βασικών πρωταγωνιστών της μυ­ στικής ιστορίας του αιώνα μας.

4. Peter Wollen, Mark Francis κ.ά., On the passage o f a few people thriugh a rather brief moment in time: The Situationist International, 1957-1972 (συνέκδοση των ICA Βοστώνης και Mit Press, Κέιμπριτζ Μασαχουσέτης, 1990). Πρόκειται για τον κατάλογο μιας έκθεσης με θέμα την Καταστασιακή Διεθνή, που έγινε στο Παρίσι (Κέντρο Georges Pompidou 21 Φεβρουάριου - 9 Α­ πριλίου 1989), στο Λονδίνο (Ινστιτούτο Σύγχρονης Τέχνης, ICA, 23 Ιουνίου - 13 Αυγούστου 1989) και ιη Βοστώνη (Ινστιτούτο Σύγχρονης Τέχνης, 20 Ο­ κτωβρίου 1989 - 7 Ιανουάριου 1990). Περιέχονται κείμενα σχετικά με την Καταστασιακή Διεθνή και τα κινήματα που τη σχημάτισαν, από τους Elisabeth Sussman, Mark Francis, Peter Wollen,

Troels Andersen, Mirella Bandini, Thomas Y. Levin και Greil Marcus.

5. Jean-Luis Brau, Cours, Camarade, Le Vieux Monde Est Derriere Toil (εκδ. Albin Michel, Παρίσι 1968). Οι σχέσεις των Καταστασιακών και των Λεττριστών με τον Μάη του ’68, από ένα παλιό μέλος της Αεττριστικής Διεθνούς.

6. Jean-Jacques Raspaud/Jean-Pierre Voyer, L ’ Inter­ nationale Situationniste (εκδ. Champ Libre, Παρίσι 1972). Η πρώτη απόπειρα μιας συστηματικής παρουσία­ σης της Καταστασιακής Διεθνούς. Συμπεριέχονται ένας κατάλογος με τα ονόματα των μελών της Κ.Δ., ένας χρονολογικός πίνακας των δραστηριο­ τήτων της, μια βιβλιογραφία και μια συνοπτική πα­ ρουσίαση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του καταστασιακού κινήματος.

7. Jean-Francois Martos, Histoire De L ’ Internationale Situationniste (εκδ. Gerard Lebovici, Παρίσι 1989). Η πρώτη επίσημη ιστορία της Καταστασιακής Διε­ θνούς. Παρουσίαση των διαφόρων περιόδων και έκθεση των κυριοτέρων θέσεων του κινήματος.

8. Pascal Dumontier, Les Situationnistes et Mai 68, Theorie et Pratique de Revulution (1966-1972), (εκδ.

Gerard Lebovici', Παρίσι 1990). Η ιστορία της δευτέρας περιόδου της Καταστασιακής Διεθνούς και η σχέση της με τον Μάη του ’68. Πλούσια βιβλιογραφία, χρονολόγιο και παράρτημα με αναδημοσιευμένα ντοκουμέντα της περιόδου.

9. Les Levres Nues, 1954-1958 (εκδ. Plasma, Παρίσι 1978). Ανατύπωση των δώδεκα τευχών της μετασουρρεαλιστικής επιθεώρησης του Βέλγου Μαρσέλ Μαριέν, στην οποία δημοσιεύτηκαν σημαντικά κείμενα με­ λών της Αεττριστικής Διεθνούς.

10. Potlatch, 1954-57 (εκδ. Ger?~d Lebovici, Παρίσι 1985). Επανέκδοση της επιθεώρησης της Λεττριστικής Διεθνούς, με πρόλογο του Γκυ Ντεμπόρ.

11. Jean-Clarence Lampert, Cobra (εκδ. Langewiesche, Κένιγκστάιν 1985). Διεξοδική ιστορία του κινήμα­ τος, με πλούσια εικονογράφηση και βιβλιογραφία.

αφιερωμα/41 12. Γκυ Ντεμπόρ, Ενάντια στον Κινηματογράφο (μετά­ φραση: Μ.Τ., εκδ. Άκμω ν, 1977). Τα σενάρια των τριών πρώτων ταινιών του Ντεμπόρ. Προλογίζει ο Άσγκερ Γιορν.

13. Γκυ Ντεμπόρ, «'Εκθεση αναφορικά με την Κατα­ σκευή Καταστάσεων», (μετάφραση: Ά κης Δημόπουλος, Δημήτρης Κέκας, Γιώργος Ανέστης, εκδ. Ακρογωνιαίες Κοινοποιήσεις, Θεσσαλονίκη, Απρί­ λης 1984).

ΣΕΜ ΙΝ Α Ρ ΙΟ

14. Γκυ Ντεμπόρ, Η Κοινωνία του Θεάματος (μετά­ φραση: Μαρία Ζάκκα, εκδ. Διεθνής Βιβλιοθήκη , Αθήνα χ.χ.)

διά ηλικίας 2-6 ετών».

ΠΡΟΤΥΠΟ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ «Εισαγωγή στις μεθόδους αξιολόγησης νοημοσύνης και προσωπικότητας για παι­

15. Γκυ Ντεμπόρ, Η Κοινωνία του Θεάματος (μετά­ φραση: Βασίλης Τομανάς εκδ. Εκδοτική Θεσσα­ λονίκης, 1986).

Απευθύνεται σε βρεφονηπιαγωγούς, παι­ δαγωγούς, κοινωνικούς λειτουργούς, δα­ σκάλους, φοιτητές κ.λ.π.

16. Γκυ Ντεμπόρ, Η Κοινωνία του Θεάματος (μετά­ φραση: Πάνος Τσαχαγέας - Νίκος Β. Αλεξίου, εκδ. Ελεύθερος Τύπος, 1986).

Υπεύθυνη: Α. Καππάτου, ψυχολόγος - παιδοψυχολόγος

17. Ραούλ Βανεγκέμ, Βασικές Κοινοτοπίες (μετάφρα­ ση: Θέμης Μιχαήλ, εκδ. Ελεύθερος Τύπος, χ.χ.)

ΕΝΑΡΞΗ: 14 Οκτωβρίου 1991 πληροφορίες: τηλ. 6430984

18. Raoul Vaneigem (Ραούλ Βανεγκέμ), Η επανάσταση της καθημερινής ζωής (μετάφραση Σεραφείμ Βελέντζας, εκδ. Άκμων, χ.χ.). Πρόκειται για το κλασικό έργο, Traite de Savoir-Vivre a T Usage Des Jeunes G6nirations.

ΔΕ. - ΠΕ. 17.00 - 19.30

19. Rene Vieniet (Ρενέ Βιενέ), Μάης 1968, Λυσσασμένοι και σιτουασιονιστές μέσα στο κίνημα των καταλή­ ψεων (μετάφραση: Μαρία Ζάκκα, εκδ. Διεθνής Βι­ βλιοθήκη, Μάρτιος 1978).

20. Internationale Situationniste (Καταστασιακή Διε­ θνής), Το σημείο έκρηξης της ιδεολογίας στην Κίνα (μετάφραση: Θέμης Μιχαήλ, έκδ. Διεθνής Βιβλιο­ θήκη, Ιούλιος 1977).

21. Internationale Situationniste (Καταστασιακή Διε­ θνής), Χωροταξία (μετάφραση: Κλωντ Λωράν Πάνος Τουρνικιώτης, εκδ. Άκμων, Ιανουάριος 1979).

22. Γκυ Ντεμπόρ - Τζανφράνκο Σανγουϊνέττι, Το Α ­ ληθινό Σχίσμα στη Διεθνή, Δημόσια Εγκύκλιος της Internationale Situationniste (μετάφραση: Θέμης Μιχαήλ, εκδ. Ελεύθερος Τύπος, 1981).

23. Internationale Situationniste, Το Ξεπέρασμα της Τέ­ χνης. Ανθολογία Κειμένων της Καταστασιακής Διεθνούς (μετάφραση: Γιάννης Δ. Ιωαννίδης, εκδ. ύψιλον/βιβλία, Σεπτέμβριος 1985).

24. Καταστασιακή Διεθνής, Η Αρχή μιας Εποχής (με­ τάφραση: Κ.Ο., εκδ. Αυτόνομες Εκδόσεις, Αθήνα 1987). * Κείμενα της Κ.Δ. (και συγγενικά προς το πνεύμα της) έχουν δημοσιευτεί σε αρκετά περιοδικά, όπως Πεζοδρόμιο, Ιδεοδρόμιο, Τέλος, Κόκορας, Βαριάντες Απόρριψης, Τετράδια για μια Προλεταρια­ κή Χρήση, Εικονομία, De Bello Civili, Ανοιχτή Πό­ λη κ.α. Επίσης, έχουν εκδοθεί μετα-καταστασιακά βιβλία των Βουαγιέ, Ρατγκέμπ, Ντεμπόρ, Βανε­ γκέμ και Σανγκουϊνέττι από τους εκδοτικούς οί­ κους Ελεύθερος Τύπος, Διεθνής Βιβλιοθήκη, Ά κ - , μων και ύψιλον/βιβλία.

I

ο πI Iι IπI IεUίIί5πU inΕ i U

r \z >

Veo

επιπεΟο c==> —

Τρίμηνο Δελτίο ποίησης καί τέχνης

Θ έλ ετ ε όλα τά τεύχη σ' ένα πανόδετο τόμο; Μ π ορείτε νά γράψ ετε στη διεύθυνση: Αισχύλου 30 - 105 54 Αθήνα ή νά τηλεφωνήσετε στό 7750.168

42/συνεντε υξη

Σ υνέντευ ξη του Μ ίλ ο ρ α ν τ Π ά β ιτ ς

Τα μάτια όλου του κόσμου είναι στραμμένα στα γεγονό­ τα της Γιουγκοσλαβίας, γεγονότα των οποίω ν η όποια έ κ ­ βαση θα επηρεάσει τις διεθνείς εξελίξεις. Η χώ ρα αυτή μ ε τα ποικίλα προβλήματα σε γεω γραφικό, εθνικό, γλω σ σι­ κό επίπεδο έχει κατορθώ σει να εμφανίσει μια λογοτεχνική φυσιογνω μία π ολύ ενδιαφέρουσα. Α νά μεσα στους συγγρα­ φείς που συνθέτουν το σύγχρονο πρόσω πο της Γ ιουγκοσ­ λα βικής λογοτεχνία ς είναι και ο Μ ίλοραντ Π άβιτς, του ο­ ποίου τα έργα έχουν μετα φ ρα στεί και κυκλοφ ορήσει σε π ο λλ ές χώ ρες, και πρέπει να σημειώ σουμε ότι έχει προταθεί για το βραβείο Ν όμπελ. Η ιδιόμορφη γραφή του, τα πρω τότυπα θέματά του και το καυστικό του χιούμορ είναι στοιχεία τα οποία έχουν ενθουσιάσει τους κριτικούς που τον κατατάσσουν ανάμεσα σ τους σημαντικότερους εκπ ρο ­ σώ πους της πα γκόσμια ς λογοτεχνία ς.

συνεντευξη/43

στηνΓ κάγκα

Ρ ό σ ιτ ς

Ο Σέρβος συγγρα φ έα ς Μ ίλορα ντ Π ά βιτς γεννήθηκε το 1929 σ το Βελιγράδι. Πίσω του είχε ήδη π έντε βιβλία: «Σιδερένια κουρτίνα», «Τα άλογα του Α γίου Μ άρκου», «Ρώ σικο κυνηγό­ σκυλο», «Α να ποδογυρισμένο γά ντι» και «Ο Α να χω ρ έτ σ τη Ν έα Υόρκη», ό τα ν «Το λεξικό τω ν Χαζάρω ν» ξεκίνη σε το θριαμβευτικό του ταξίδι σ το ν κόσμο. Α π ό τη σ τιγμή που έγιναν οι πρώ τες μ ετα φ ρά σεις του «Α εξικο ύ τω ν Χαζάρω ν» μπορούμε να μ ιλά μ ε για το «φαινόμε­ νο Π άβιτς», ενώ μ ε τά από την πλή ρη γνωριμία τω ν αναγνω στώ ν μ ’ αυτό το έργο, σ ε π α γκ ό ­ σμια κλίμα κα, όπω ς και με τά από την εμφάνιση του δεύτερου α ρισ τουργήμα τος «Τοπίο ζω­ γραφισμένο μ ε τσάι» (και τα δύο βιβλία θα εμ φ ανιστούν σ τη ν Ε λλά δ α σύντομ α, εκδόσεις «Η ρόδοτος»), μπορούμε πια να μ ιλά μ ε για το «θαύμα Π άβιτς». Μ ’ αυτή τη συνέντευξη θα προσπαθήσουμε να δώ σουμε μόνο μερικές πληροφορίες για το έργο αυτού του πα γκό σμ ια πολυβραβευμένου σ υγγρα φέα που ήρθε να βασιλεύσει πάνω σ το ν π α γκό σ μ ιο ουρανό της λο ­ γοτεχνίας. Ο «Penguin pocket book» το ν χα ρα κτηρίζει σ α ν ένα δημιουργό που μ έσ α σ το έργο του αυ­ θόρμητα συγκεντρώ νει τα κα λύτερα στοιχεία του Ο υμπέρτο Έ κ ο , Μ πορχές και Ν αμπόκοβ, μ έσ α από το φ α ντα σ τικό παιχνίδι της π ρ α γμ α τικ ό τη τα ς και του ονείρου.

Από.ρτη Αλογοτεχνία της σύγχρονης 1 ιουγκοσλαβίας Κύριε Πάβιτς, όταν μετάφραζα το «Τοπίο ζωγρα­ φισμένο με τσάι» σας παρακάλεσα να με βοηθή­ σετε σε μερικά σημεία και σας ζήτησα συγγνώμη που μου αφιερώνετε τον πολύτιμό σας χρόνο. Τό­ τε με συγκινήσατε λέγοντας ότι διαθέτετε όλο το χρόνο αυτού του κόσμου για να απαντήσετε στις απορίες μου και γενικά για να δώσετε απαντήσεις σε όσους τις περιμένουν από σας. Για τ- αρχή λοιπόν, εσείς ο ίδιος, που είστε η αιτία' γ .ο «φαι­ νομένου Πάβιτς», πώς εξηγείτε το φαινόμενο;

ΕΓΩ ΕΙΜΑΙ ΣΕΡΒΟΣ συγγραφέας, όμως μαθη­ τής δύο διαφορετικών σχολών της προφορικής παράδοσης. Με επηρέασαν οι πιο σπουδαίοι α­ ντιπρόσωποι του Βυζαντινού προφορικού λόγου (ο Χρυσόστομος, ο Γρηγόριος Θεολόγος και ο Βασίλειος ο Μεγάλος), τους οποίους ήδη στο Με­ σαίωνα είχαν μεταφράσει στη Σέρβικη λογοτε­

χνία και είχαν τους λαμπερούς απογόνους τους, όπως τον πιο σπουδαίο ρήτορα του μπαρόκ του 18ου αιώνα, Γαβρήλ Στεφάνοβιτς Βέλντσλοβιτς. Από τον Χρυσόστομο και τον Βέντσλοβιτς μά­ θαινα πώς φτιάχνεται μία προφορική φράση, ε­ κείνη που απευθύνεται στην ακοή και όχι στην ό­ ραση. Η δεύτερη μεγάλη σχολή, φημισμένη πα­ γκόσμια, είναι η Σέρβικη προφορική λογοτεχνία, προφορική παράδοση των Σέρβων ραψωδών, τους οποίους η μοντέρνα επιστήμη της Αμερικής (Parry και Lord) συγκρίνουν με τον Όμηρο. Αυ­ τοί οι Σέρβοι ραψωδοί που τραγουδούσαν τα διη­ γήματα και έδωσαν παρών στον πολιτισμό της Σερβίας, είναι οι δεύτεροί μου εμπνευστές. Εγώ, σε διαφορά με τους ρομαντικούς (Γκαίτε, Χέρντερ, Πούσκιν), είμαι ένα παράδειγμα του προ­ φορικού λόγου και χρησιμοποίησα τα λαϊκά διη­

44/συνεντευξη γήματα της Σερβίας, δηλαδή, ανήκω στον πολι­ τισμό του Βυζαντίου που συμπεριλαμβάνει και τον Σέρβικο πολιτισμό. Και κει βρίσκεται, αν υ­ πάρχει μυστήριο, το μυστήριο του «φαινομένου Πάβιτς». Αυτό έχει αναγνωριστεί στον κόσμο και ένας Ισπανός κριτικός με ονόμασε, δυστυ­ χώς, «ο τελευταίος Βυζαντινός».

χει δύο σελίδες με τους τίτλους στις δύο άκρες του βιβλίου και ένα κοινό τέλος στη μέση του βι­ βλίου. Ο αναγνώστης μπορεί να αποφασίσει μό­ νος του από πού θέλει να αρχίσει να διαβάζει το βιβλίο. Με λίγα λόγια, ήθελα το βιβλίο να μοιάζει με το σπίτι ή τη γλυπτική, που μπορεί να το βλέ­ πει κανείς από όπου θέλει.

Έχω δει σε σας κάποια χοντρά τετράδια, απο­ κόμματα από τις εφημερίδες, παρατηρήσεις, ση­ μειώματα, μέρη σπουδών, ιστορικές πληροφο­ ρίες... Το υλικό για το έργο σας. Πόσος χρόνος χρειάζεται για να δημιουργηθεί ένα αριστούργη­ μα, όπως είναι «Το λεξικό των Χαζάρων» ή 400 σελίδες της πιο όμορφης ποιητικής πεζογραφίας του βιβλίου «Τοπίο ζωγραφισμένο με τσάι»;

Ποιος είναι για σας ο αναγνώστης σας που τον ενθουσιάζετε και τον μαγεύετε με όλα όσα έχετε γράψει και τον οποίον ερωτεύεται η ηρωίδα του «Τοπίο ζωγραφισμένο με τσάι», η Βίτατσα Μίλουτ; Μήπως εκείνος σας καλεί στο μαγικό σας παιχνίδι της σταύρωσης της μαγείας και της ο­ μορφιάς;

ΟΛΗ η ζωή του ανθρώπου, μπορεί και περισσό­ τερο, διότι μην το ξεχνάτε, στην οικογένειά μας, από γενιά σε γενιά ζούσανε συγγραφείς ήδη από τον 18ο αιώνα. Το θέμα για «Το λεξικό των Χα­ ζάρων» το είχα ήδη τον καιρό που σπούδαζα, το 1953.

Ο ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ και ο συγγραφέας θα μπορού­ σαν να βοηθάν ο ένας τον άλλον περισσότερο α­ πό όσο έχουν κάνει ως τη στιγμή. Η εποχή των υπολογιστών μάς βοηθάει, δημιουργεί έναν και­ νούριο αναγνώστη, μορφωμένο, ο οποίος είναι πιο πολύ έντιμος να καταθέσει και μόνος του κά­ τι σ’ ένα βιβλίο, και όχι να το βλέπει απολύτως στην αρμοδιότητα του συγγραφέα. Απ’ την άλλη μεριά, εάν δεν μου άρεσε οι άνθρωποι να αγαπά­ νε αυτό που γράφω, δεν θα έγραφα καθόλου. Διό­ τι ένα βιβλίο χρειάζεται την αγάπη του αναγνώ­ στη και όχι το σεβασμό του. Στο τέλος, ο συγ­ γραφέας και ο αναγνώστης είναι πάντα στην ίδια θέση σ’ αυτόν τον τρομακτικό μας κόσμο όπου πάντα περισσεύει η ομορφιά και δεν φτάνει η αγάπη.

Τα έργα σας είναι ένα παράδειγμα θαυμάσιας συ­ νεργασίας φόρμας και περιεχομένου. Οι Χαζάροι παριστάνουν ένα «αυστηρό» ποιητικό λεξικό, «Το τοπίο ζωγραφισμένο με τσάι» είναι ένα παι­ χνίδι όπου σταυρώνονται οι λέξεις με τη λύση του σταυρόλεξου στο τέλος του βιβλίου. Γιατί το Λε­ ξικό και ως πού το Σταυρόλεξο;

ΓΙΑ πολύ καιρό διαβάζαμε με τον ίδιο τρόπο, χρησιμοποιώντας το βιβλίο σαν ένα μονόδρομο. ΓΓ αυτό το λόγο υπάρχει σήμερα κρίση στο διά­ βασμα. Από αυτή την κρίση εγώ προσπαθώ να σώσω το μυθιστόρημα, αλλάζοντας τον τρόπο του διαβάσματος. Υπάρχουν διαφορετικοί τρό­ ποι χρήσης βιβλίου οι οποίοι ποτέ δεν εφαρμό­ στηκαν στη λογοτεχνία, στο διήγημα ή στο μυθι­ στόρημα. Για παράδειγμα, το να χρησιμοποιήσο' ένα λεξικό ήταν πολύ προκλητικό για μένα. Γιατί να μην γράψω ένα μυθιστόρημα-λεξικό; Και το έ­ γραψα. Ο μεγαλύτερος κόπος ήταν να γράψω κάθε κεφάλαιο που θα μπορούσε να είναι δυνατό να διαβαστεί πριν ή μετά από οποιοδήποτε άλλο κεφάλαιο και αυτό, έχω δικαίωμα να πω, απε­ λευθέρωσε μία μιγάλη λογοτεχνική και συναι­ σθηματική ενέργεια: πάνω από 4.000.000 άνθρω­ ποι στον κόσμο αποδέχτηκαν το «Λεξικό των Χαζάρων» και αυτό το δρόμο σήμερα ακολουθεί το «Τοπίο ζωγραφισμένο με τσάι» που μπορεί να διαβαστεί σαν ένα σταυρόλεξο. Τα ίδια κεφά­ λαια μπορείτε να διαβάσετε οριζόντια (με ένα κλασικό τρόπο, σαν κάθε άλλο μυθιστόρημα) ή κάθετα. Μ’ αυτό τον τρόπο, στην κάθετη σειρά έχετε, σε πρώτο πλάνο, τα πορτρέτα των βασι­ κών ηρώων, ενώ στην οριζόντια σειρά έχετε, σε πρώτο πλάνο, την πλοκή και τη λύση του μυθι­ στορήματος. Το τρίτο μου μυθιστόρημα (ακόμα ανέκδοτο, που εσείς ήδη το ’χετε μεταφράσει) έ­

Το στοιχείο του πραγματικού και το στοιχείο του ονειρικού συμμετέχουν ισοδύναμα στην πεζογρα­ φία σας. Οι Χαζάροι σας είναι κυνηγοί των ονεί­ ρων. Μήπως μας προσκαλείτε να ονειρευόμαστε ένα όνειρο ζώντας τη ζωή μας; Ή να μην ξεχάσουμε τη γυμνή ; ας ζωή ούτε στο όνειρο;

ΠΡΕΠΕΙ να θυμόμαστε την πραγματικότητα στο όνειρο κα- το όνειρο στην πραγματικότητα. Και μέσα στη ζωή και στη λογοτεχνία. Μόνο έτσι θα έχουμε τη ζωή ολοκληρωμένη. Για να ονειρεύε­ στε δεν έχετε ανάγκη από το διδακτορικό. Έτσι είναι και με τα βιβλία μου. Είστε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Βελιγρα­ διού. Διδάσκετε την ιστορία της σύγχρονης επο­ χής. Παίζατε χρόνια βιολί, φτάσατε ως το κοντσέρτο του Μπρουχ, ενώ μία φορά, όχι τόσο πα­ λιά, μου έχετε πει ότι τίποτα άλλο στη ζωή σας δεν θα μπορούσατε να κάνετε εκτός από το να γράφετε;

Ο ΠΑΤΕΡΑΣ ΜΟΥ αγαπούσε τη μουσική, έπαιζε όμορφα, και ήθελε να το κάνω και εγώ. Από την άλλη πλευρά, εγώ για πολύ καιρό δεν μπορούσα να δημοσιεύσω εκείνα που είχα γράψει, διότι κά­ τω από τις πολιτικές συνθήκες στη Γιουγκοσλα­ βία, μετά από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, δεν ήταν αποδεκτή η λογοτεχνία που αγαπούσα

συνεντευξη/45 και έγραφα. Σαν το θείο μου Νικόλα, σαν τον παππού μου και τον προπαππού μου οι οποίοι ό­ λοι έγραφαν και δημοσίευαν τα βιβλία τους, έτσι κι εγώ ποθούσα να γράφω από μικρό παιδί και εί­ μαι ευτυχισμένος που το κάνω. Ολόκληρο «Μικρό νυχτερινό μυθιστόρημα», κάμποσες, 150 σελίδες του βιβλίου «Τοπίο ζω­ γραφισμένο με τσάι» αναφέρει τα γεγονότα που συμβαίνουν στο Άγιο Ό ρος ή στα περίχωρά του. Το υπόβαθρο του μυθιστορήματος «Η αγάπη και ο θάνατος της Ήρας και του Λέανδρου» είναι το ελληνικό ποίημα του Μεσαίωνα. Τί σημαίνει προσωπικά για σας και τί για το έργο σας η Ελ­ λάδα με την πλούσια πνευματική και πολιτιστική της παράδοση;

Ο ΣΕΡΒΙΚΟΣ πολιτισμός δημιουργήθηκε στα πλαίσια του Βυζαντινού πολιτισμού των Ελλή­ νων, σαν η λεγόμενη Βυζαντινή Αναγέννηση. Πρώτα, τον καιρό μιας τέτοιας Βυζαντινής Ανα­ γέννησης, στον 8ο αιώνα, (που την υπογράμμισε ο γνωστός φιλόσοφος Φώτιος), η Σλάβικη και βέ­ βαια η Σέρβικη γραφή στερεώθηκε μέσα στα έρ­ γα των Κυρίλλου και Μεθοδίου, που ήταν Έλλη­ νες από τη Θεσσαλονίκη. Έπειτα, στον 11ο και 12ο αιώνα, δυνάμωσε ο Σέρβικος πολιτισμός στα πλαίσια μιας νέας Βυζαντινής Αναγέννησης, δε­ μένης με το πνευματικό έργο του φιλόσοφου Μι­ χαήλ Ψελλού. Αυτά, μαζί με τα προηγούμενα που ανέφερα στην αρχή, έπαιζαν τον αποφασιστικό ρόλο στην ιστορία του λαού μου και στη δική μου προσωπικά. Εγώ αισθάνομαι απόγονος αυτού του θαυμάσιου πολιτισμού του Ανατολικού Χρι­ στιανισμού ή της Ορθοδοξίας. Μαζί με όλα αυτά, το Άγιο Όρος είναι ιερός τόπος όλων των λαών που αποδέχτηκαν τον Βυζαντινό πολιτισμό, έτσι και του δικού μου Σέρβικου λαού. Στο τέλος, πρέπει να υπενθυμίσω ότι η ελληνική αρχαία πα­ ράδοση σφράγισε τον Σέρβικο κλασικισμό στο τέλος του 18ου αιώνα με τον οποίο ασχολήθηκα ως θεωρητικός της λογοτεχνίας. «Η αγάπη και ο θάνατος της Ήρας και του Λέαν­ δρου» είναι το βιβλίο που είχα τη μεγάλη μου χα­ ρά και τιμή να μεταφράσω από το χειρόγραφό σας στα ελληνικά, πρώτη παγκόσμια. Είναι ένα παράξενα γραμμένο βιβλίο. Μέχρι τη μέση είναι ιστορία της Ή ρας, το άλλο μισό του βιβλίου ανή­ κει στον Λέανδρο. Δύο νέοι άνθρωποι που ζούνε σε διαφορετικό χώρο και χρόνο. Και όχι μόνο αυ­ τό. Πρέπει να αναποδογυρίσουμε το βιβλίο και να το διαβάσουμε από πίσω προς την αρχή για να συναντήσει η πρώτη ιστορία τη δεύτερη. Σ’ αυτή τη λεπτή στιγμή που ενώνονται δύο ζωές και δύο θάνατοι είναι το σημείο εκπλήρωσης του νόμου της ενότητας της «Εσωτερικής πλευράς του ανέ­ μου», αυτού του βιβλίου με δύο τίτλους. Μόνο που αυτή η στιγμή διαρκούσε για πολύ καιρό, α­ σταμάτητα, και στις δύο ιστορίες, ακόμα και πριν να συμβεί η ίδια η στιγμή.

Κύριε Πάβιτς, πέστε μου κάτι για το στοιχείο του φανταστικού μέσα στα έργα σας.

ΝΑΙ, ξεκίνησα με αίσθηση ενός χριστιανού τελι­ κά, ότι ο θάνατος ενός ανθρώπου διαρκεί όσο και η ζωή του, μπορεί και πολύ περισσότερο. Σ’ εκείνο το σημείο αναρωτήθηκα αν είναι δυνατόν να μετεμψυχωθούν και οι θάνατοι όπως κάποιοι λένε για τις ζωές. Η παλιά ιδέα του ποιητή για την αγάπη και το θάνατο, εδώ μεταφέρθηκε από τους ήρωες του μυθιστορήματος στους θανάτους τους, οι οποίοι ψάχνουν ο ένας τον άλλον και βρίσκονται. Όμως, καλύτερα είναι για το συγ­ γραφέα να μην ερμηνεύει το έργο του, διότι αν εί­ στε πιο έξυπνος απ’ τα βιβλία σας, τότε δεν είστε συγγραφέας, άλλο είναι το επάγγελμά σας. Ποια είναι τα σύνορα της δημιουργικής ελευθε­ ρίας σ’ ένα παιχνίδι της φαντασίας και ποιο είναι το σημείο που αποφασίζει να μπει με χαρά μέσα σ’ αυτό το παιχνίδι ο αναγνώστης; Ή , από τί αποτελείται το πλακόστρωτο που οδηγεί από τη φαντασία σας ως την ετοιμότητα του αναγνώστη για να σας υποδεχτεί καλωσορίζοντάς σας.

ΑΥΤΟ πρέπει να ρωτήσετε τον αναγνώστη. Εγώ πολεμάω γι’ αυτόν με κάθε φράση μου, με τον τρόπο που για τις ψυχές των πιστών τους στις εκ­ κλησίες πολεμήσανε μεγάλοι ρήτορες των πα­ λιών εποχών. Θυμάμαι τον κριτικό από την Ισπανία που έχει πει ότι, εφόσον η θέση σας είναι στον 21ο αιώνα, του οποίου είστε ο πρώτος συγγραφέας, έχετε μόνο μία υποχρέωση ακόμα, μετά από τα αρι­ στουργήματα που έχετε γράψει. Το να πεθάνετε. Διότι, η αποστολή σας σ’ αυτόν τον κόσμο έχει τελειώσει πια. Εγώ σας παρακάλεσα τότε, δήθεν αστειευόμενη, να μην τον ακούτε και να συνεχίσετε να γράφετε. Κύριε Πάβιτς, τι όμορφο δώρο μας ετοιμάζετε μελλοντικά;

ΜΠΟΡΕΙ να είχε δίκιο αυτός ο κριτικός. Με με­ γάλη ανυπομονησία περιμένω να δημοσιεύσω το τελευταίο μου μυθιστόρημα «Η εσωτερική πλευ­ ρά του ανέμου» και να πάω κάπου στην άκρη, μακριά από τον εαυτό μου και από τους άλλους. Δεν είναι εύκολο να αντέξει κανείς στη θέση ό­ που εγώ βρίσκομαι αυτή τη στιγμή. Τα βιβλία μου, είναι αλήθεια, ευτύχησαν σε όλες τις Ηπεί­ ρους, ενώ εγώ και η πατρίδα μου βρισκόμαστε σε μία κατάσταση που δεν μπορεί να είναι πιο τρο­ μακτική. Ξανά, σαν στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, στη Γιουγκοσλαβία φτιάχνουν λίστες για τη γενοκτονία των Σέρβων. Κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες είναι δύσκολα να γράφεις και να χαίρεσαι μ’ οτιδήποτε. Και όμως, για τους λό­ γους τους οποίους μπορούσε, μάλλον, να αισθαν­ θεί ο Έλληνας αναγνώστης, οι ελληνικές μετα­ φράσεις των βιβλίων μου, για τις οποίες σας έχω μεγάλη ευγνωμοσύνη, για μένα σημαίνουν περισ-

46/συνεντευξη σότερα από τις άλλες μεταφράσεις των ίδιων βι­ βλίων. Είναι ένας γυρισμός στη μητρική παράδο­ ση αυτών των έργων. Άλλα, δεν ξέρω. Δεν ξέρω να πω τίποτα για το μέλλον. Εμείς πλησιάζουμε λανθασμένα το μέλλον, μου φαίνεται. Ό ταν προ­ σπαθούμε να ανοίξουμε ή να μεγαλώσουμε τους ορίζοντες του μέλλοντος, εμείς τους ανοίγουμε προς την άλλη όχθη αυτού του μέλλοντος, πιο μακρινή, την αυριανή μέρα ανοίγουμε προς τη

μεθαυριανή. Αλλά, μήπως το μέλλον μπορεί να μεγαλώσει μέσα από την πιο κοντινή του όχθη προς εμάς, το μέλλον μας μήπως μπορεί να με­ γαλώσει για λογαριασμό ή για όφελος του παρό­ ντος; Μπορεί εγώ να επέμεινα υπερβολικά σ’ αυ­ τή τη δεύτερη κατεύθυνση και να είχα θυσιάσει το παρόν μου για το παρελθόν και το μέλλον. Και τώρα είναι η στιγμή να το πληρώσω.

Ο ταν ξύπνησα σήμερα το πρωί, είδα το δωμάτιό μου γεμάτο από άγνωστα φουστάνια, σε πανέμορφα χρώματα και σχέδια, που ήταν πεταμένα χάμω στο πάτωμα. Ό ταν κοίταξα πιο καλά γνώρισα τα παλιά φουστάνια μου τα οποία είχα πετάξει βιαστικά χτες το βράδυ, αναποδογυρισμένα στη φόδρα.... Το ίδιο συμβαίνει όποτε βγάζω στη βιασύνη τη μνήμη μου για σένα, αγάπη μου. Στην αρχή δεν μπορώ να σε αναγνωρίσω. Αλλά, τώρα ξέρω. Ξέρω ποιος είσαι. Εσύ είσαι εκείνος που κρατάει το βιβλίο της μοίρας μου στο χέρι του, το βιβλίο με τον τίτλο Τοπίο ζωγραφισμένο με τσάι, και ακριβώς σ’ αυτό διαβάζει τις επόμε­ νες σειρές: «Και έτσι η Βίτατσα Μίλουτ, η ηρωίδα αυτού του μυθιστορήματος, ερωτεύτηκε τον αναγνώστη του βιβλίου της».

- Η ηρωίδα του μυθιστορήματος ερωτευμένη με τον αναγνώστη! Πού υπήρχε κάτι τέτοιο; - Θα πεις και δεν θα κάνεις λάθος. Διότι, εκείνος που έχει το προ­ σωπικό του μυθιστόρημα αγάπης, δεν έχει ανάγκη από ξένο και μάλιστα, χάρ­ τινο. Όμως, εκείνος που δεν έχει... Εν πάση περιπτώσει, δεν είναι αδικία που για τόσες χιλιάδες χρόνια όλες αυτές οι ηρωίδες, από τις ημέρες του Ομήρου μέχρι σήμερα, από τις ιστορίες του Μποκάτσο μέχρι χτες, έμειναν τυφλές και κουφές για την έλξη των όμορφων νεαρών, οι οποίοι απ’ αυτές μαθαίνουν τα πρώτα όνειρα της αγάπης, γιατρεύουν, με τα δικά τους δάκρυα, τις πληγές και χαζεύουν τα βυζιά τους πάρα πολύ πιο έντονα από κάθε εραστή του βιβλίου, ξαγρυπνώντας πάνω στο κείμενο μέσα στο οποίο είναι χτισμένες; Σκέψου λιγάκι, δεν είναι το ίδιο εάν ερωτευτείς πρώτα στο βιβλίο ή πρώτα στη ζωή; Δεν είναι το ίδιο εάν πεθάνεις πρώτα στο μυθιστόρημα και έπειτα στην πραγματικότητα, ή πρώτα στην πραγματικότητα και έπειτα στο μυθιστόρημα; Η αλήθεια είναι, όλες εμείς - η Ιφιγένεια, η Δεισδαιμόνα, η Τατιάνα Ντμιτρίεβνα Λάρινα κι εγώ μ’ αυτές, μαζί με τη Νικολέττα μου, όλες εμείς είμαστε βρικόλακες! Αλλά, μην παίρνεις με λύπη την ψυχή μου από μένα! Εδώ υπάρχει μια διαφορά. Αυτοί οι βρικόλακες δεν ρουφάνε το αίμα σου. Καμιά φορά, μάλλον, σου έρχονται στο όνειρο και σου κλέβουν λίγο από τον αντρικό σπόρο που έχει γλυκοχυθεί για να ανάψει τη φαντασία. Και σε θηλάζουν γενναιόδωρα με το γάλα τους, με το τραγούδι τους, το οποίο δεν ακούς, και με την αγάπη τους, η οποία διψάει για σένα σαν για τη ζωντανή γη, που μπορεί να γεννήσει τον άνθρωπο, ενώ εσύ όλα αυτά τα μεταμορφώνεις σε μπότα γεμάτη αίμα. Αληθινό αίμα. Και ποιος είναι ο βρικόλακας τώρα;

□

συνεντευξη/47

σ’ αυτό το τρομερό βιβλίο, όπου σκοτώνουν τα παιδιά μου στο όνομα κάποιων ανώτερων σκοπών, σε έναν άλλο κόσμο, τον δικό σας, τον οποίο είχα διαι­ σθανθεί, τουλάχιστον για λίγο, όμως μέσα από μία τεράστια δύναμη, μέσα από Μπορεί εσύ ν’ ανήκεις σε μια πολύ σεμνή τάξη απλών κυριών της επαρχίας - όπως έχει ένας Ρώσος - μπορεί να είσαι από κάποιο κύκλο νεόπλουτων και ποιος ξέρει, μπορεί μόνο εγώ, η Βίτατσα Μίλουτ, να είχα κάνει από σένα ένα πρόσωπο της φαντασίας μου που όποτε ανοιγοκλείνει τα μάτια του, σταματάει τη ζωή μου; Μπορεί οι πιο ωραίοι και οι πιο καλοί να είχαν φύγει στις πιο όμορ­ φες και πιο καλές; Μπορεί. Αλλά, για μένα, Εσύ είσαι πιο όμορφος και πιο κα­ λός απ’ όλους τους ήρωες του βιβλίου, στο οποίο η δίκιά σου Βίτατσα ζει σκλα­ βωμένη και μπορεί πραγματικά να σου αξίζει το φαγητό από εκείνα τα εφτά διαβολάκια που τα είχαν διώξει μέσα από τη γυναίκα. Στα όνειρά μου τώρα είναι πάλι φθινόπωρο και νύχτα και μετά από Σένα έμει­ ναν λίγες σκιές που δεν τις έχω καθαρίσει και η μυρωδιά από τα φρούτα. Περιμένοντας Εσένα και πάλι, καθάρισα το δωμάτιο και το στόλισα με λουλούδια, χτενίστηκα με χτένα από κέρατο κατσίκας, αλλά τα όνειρά μου έμειναν ακα­ θάριστα και τα μαλλιά μου μέσα στο όνειρο είναι αχτένιστα- δεν υπάρχουν λου­ λούδια που μυρίζουν στην πραγματικότητα, ενώ ανθίζουν μέσα στα όνειρα και δεν υπάρχει χτένα που μπορεί να χτενίσει και εσένα και εμένα... Αλλά, ποια μεγάλη αγάπη, αγάπη μου, δεν έχει ακριβώς τέτοιες αξεπέραστες δυσκολίες; Της Ιουλιέττας για τον Ρωμαίο; Της Ελοΐζας για τον Αμπελάριο; Μήπως είσαι ευνουχισμένος και Σε εμποδίζει εκείνο το οποίο δεν εμπόδισε την αγάπη του Αμπελάριου; Από πότε ο θάνατος είναι μικρότερο εμπόδιο από μία απλή σελίδα βιβλίου; Ποτέ δεν σε μάγεψαν οι ηρωίδες στο Έγκλημα και τιμω­ ρία, παρόλο που είναι πιο έξυπνες και καλύτερες από σένα, μοναδικέ μου; Γιατί να μην είναι δυνατό και το αντίθετο; Νομίζεις ότι μόνο Εσύ έχεις δικαίωμα πά­ νω στο βιβλίο και το αντίθετο; Νομίζεις ότι μόνο Εσύ έχεις δικαίωμα πάνω στο βιβλίο και ότι το βιβλίο δεν έχει δικαίωμα πάνω σε σένα; Γιατί είσαι τόσο σίγου­ ρος ότι δεν είσαι η φαντασία κάποιου; Είσαι σίγουρος ότι η ζωή σου δεν είναι σκέτη φαντασία; Φτιαγμένη, εάν όχι σαν Ά μλετ, τότε τουλάχιστον σαν Τι να κάνουμε, του Τσερνισέφσκι; Δεν ξέρεις ότι όλοι οι αναγνώστες του κόσμου εί­ ναι γραμμένοι σε όλα τα βιβλία, σαν τις λίστες των πεθαμένων, γεννημένων και παντρεμένων; Δεν θα παντρευτείς ποτέ στο βιβλίο; Δες τη Βίτατσά σου! Δες εμένα, αμαρτωλή, που βασίζομαι σε σένα να λύσεις την υπόθεσή μου με την τίμια δίκη σου! Κοίτα, η δίκιά σου Βίτατσα πρώτα κα­ τεβάζει το βλέμμα της, για να φανεί η ωραία σκιά που αφήνουν τα ματόκλαδά της πάνω στα μάγουλα, και έπειτα όλο ανοίγει τα λαμπερά μάτια της, πολύ­ χρωμα, σαν γυάλινοι βόλοι. ΓΓ αυτήν, πιο πολύ σημασία έχει να κοιτάζει παρά να βλέπει, εκείνη ξέρει καλύτερα από σένα ότι τα μάτια είναι πιο όμορφα αν είναι φαγώσιμα για τον άλλον, ενώ από μόνα τους νηστεύουν. Και τι ψάχνει εκείνη; Τι ζητάω εγώ από σένα, αγάπη μου; Εγώ ξέρω ότι η σοφία δεν μας σώνει από τίποτα και ότι η σοφία είναι η ανθρώπινη μέρα: όσο πιο μα­ κριά από τη μία νύχτα, τόσο πιο πολύ κοντά στην άλλη. ΓΓ αυτό από σένα δεν ζητάω ούτε σου προσφέρω τη σοφία. Ό πω ς ο συγγραφέας είναι ένας πρόσφυ­ γας από τον δικό του κόσμο στον κόσμο του αναγνώστη, έτσι κι εγώ, η Βίτατσα Μίλουτ, προσπάθησα να φύγω από τον κόσμο μου, ο οποίος είναι κλεισμένος

-►

48/συνεντευξη

την αγάπη. Κοιμόμουνα αρκετά στους καθρέφτες των υπνοδωματίων, έκανα πολλά μπάνια στους καθρέφτες των λουτρών. Τώρα θέλω έξω, στη ζωή. Εσύ θα μπορούσες να γίνεις πατρίδα για μένα, ενώ εγώ για σένα, το εξωτερικό. Δεν θα μου συγχωρήσεις αυτή την επιθυμία; Πολίορκησέ με με την ελεημοσύνη σου: σε κάθε γωνία του στόματός μου, ένα βρομερό δάκρυ διδάσκει για το καθαρό ουράνιο δάκρυ που γιατρεύει. Εσύ είσαι αιώνιος, πάντα όλο και νεότερος, εγώ δεν είμαι. Και γρήγορα θα ξεχάσεις αυτά τα λόγια με τα οποία απευθύνομαι σε Σένα, ενώ αυτά είναι τα μοναδικά μου λό­ για και δεν θα υπάρχουν άλλα. Εσύ είσαι ένας νέος και άπειρος Θεός κι εγώ ακόμα συλλαβίζω τις πρώτες θρήσκες προσευχές μου σε Σένα. Μόλις που μα­ θαίνουμε τι μπορούμε να κάνουμε ο ένας για τον άλλον. Ελέησέ με και συμβούλεψέ με διότι είμαι μόνη· από μένα και από τη ζωή μου, ήδη πλένει με ρακί τα χέρια του, όπως ο Πιλάτος, ακόμα και εκείνος που με έπλασε, μόνο σε σένα ακόμα βασίζομαι. Ελέησέ με, με την αγάπη σου! Εγώ ξέρω, όποιος σώζει τον ήρωα της ιστορίας σκοτώνει την ιστορία, αλλά προσπάθησε να μου σώσεις τη ζωή χωρίς να σκοτώσεις την ιστορία σου. Αλύπητα πολεμάνε μπροστά στα μά­ τια σου οι δύο ψυχές μου, μαύρη και άσπρη, κλεισμένες σ’ αυτό το βιβλίο το οποίο εγώ έχω, όπως εσύ έχεις τη μοναδική σου ζωή. Εάν με το βλέμμα σου εμ­ ποδίζεις τη μία από τις ψυχές μου να μη σκοτώσει την άλλη, τότε σε μένα δεν είναι ανάγκη να χαρίσεις τίποτε και όμως, θα τα έχω όλα... Εάν όμως κλείσεις τα μάτια σου για πάντα κι εγώ για πάντα εξαφανίζομαι. Φαντάσου ότι αυτή η σύναντησή μας μπορεί να είναι η τελευταία πριν απ’ αυτό το τρομερό τέλος. Και να μου επιτρέψεις να στενοχωριέμαι για σένα, όπως στενοχωριόμαστε για κείνους που είναι και η δίκιά μας.ζωή. Διότι αυτό είναι έτσι.

- Έτσι μιλούσε η Βίτατσα Μίλουτ, παντρεμένη Ράζιν - θα πείτε και δεν θα έχετε δίκιο. Ο Θεός να φυλάξει, εκείνη ποτέ δεν μιλούσε έτσι. Έτσι τραγουδού­ σε η Βίτατσα Μίλουτ και αυτό είναι μόνο μία προσπάθεια να βάλουμε σε λόγια αυτό που εκείνη τραγουδούσε. Δύσκολη προσπάθεια, διότι η Βίτατσα Μίλουτ ξέρει πιο ωραία να σφυρίζει τη ζωή μας ή το όνειρό της απ’ ό,τι μπορούμε εμείς να διηγηθούμε το τραγούδι της. Αλλά, γι’ αυτό το μυθιστόρημα, αυτό το Αναμνηστικό, ή σταυρωμένες φω­ νές, αυτή η προσπάθεια δεν είναι και τόσο σημαντική. Δεν έχει τόση σημασία ποιον αγαπούσε η Βίτατσα Μίλουτ όταν τραγουδούσε. Τον σωτήρα, την ουρά­ νια ψυχή του τραγουδιού της, τον Θεϊκό εραστή της που ακούει προσεκτικά τη ζωή της μέσα στο τραγούδι της και της την εξηγεί, ή εσένα, που διαβάζεις αυτό το βιβλίο. Σημασία έχει ότι αγαπούσε Εκείνον που αγαπούσε και ότι αυτό φαι­ νόταν από το τραγούδι της, ότι αυτό έμαθε και ο σύζυγός της και ο ήρωας αυ­ τού του βιβλίου, αρχ. Ράζιν. Και επιτέλους αποφάσισε να πάρει κάποια μέτρα. Αυτό ακριβώς οδηγεί την ιστορία παραπέρα. Ό πω ς ο τροχός της άμαξας κα­ μιά φορά κινεί το άλογο.

[Απόσπασμα από το βιβλίο του Μίλοραντ Πάβιτς «Τοπίο ζωγραφισμένο με τσάι» που πρόκειται να κυκλοφορήσει σύντομα από τις εκδόσεις «Ηρόδοτος».]

η ποίηση ως περιπέτεια της επιθυμίας γ γ

\

ΓΙΩΡΓΗΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΥ: Τριαντατρία Χαϊκού. Αθήνα, Σ τιγμ ή , 1990.

«Δεν άνθισαν ματαίως τόσα θαύματα» (Εμπειρικός)

ο θαύμα του «λευκού χαρτιού που μουτζουρώθηκε από τον Σαίξπηρ» διατυπώνει σ’ έναν από τους στοχαστικούς αφορισμούς του ο Ο. Ουάιλντ. Στη διαφάνειά του ο αφορισμός επιτρέπει να δούμε τον βαθύ στεναγμό του Ο. Ουάϊλντ για τον σκληρό νόμο που ονομάζουμε διχασμό. Εκείνον που μας διατηρεί μεταξύ απεί­ ρου και περιορισμένου, ελευθερίας και ανελευθερίας και μεταξύ σωματικών και κοινωνικών αναγκών. Η απιστία στις κοινωνικές ανάγκες προκαλεί εξοχότατες χειρο­ νομίες ταράσσοντας βαθιά τον άνθρωπο καθώς τον ενοχοποιεί και τον αθωώνει ταυτόχρονα. Καθώς λοιπόν «μουτζουρώνεται» το χαρτί, αίρεται ο διχασμός, το βαθύ ρίγος του σώματος, το ανέκ­ φραστο, αφού με σαφήνεια υπαινίσσεται ο ποιητής την αλλη­ λουχία:

Τ

Οταν χορεύει σηκώνει τη φούστα της να ιδώ την ελιά της Με τα τριαντατρία Χαϊκού ο Γ. Παυλόπουλος συγκροτεί και συγκρατεί σε μια συμμετρία το πραγματικό και το ονειρικό, εξευ­ γενίζοντας επιδέξια εμπειρίες σε στιχάκια όπου διαβάζοντάς τα διατηρούμε μια ευχάριστη θλίψη. Ευχάριστη θλίψη επειδή μας εξα­ γοράζουν μια ανούσια στιγμή, διεγείρουν ηλικίες όπου βασίλευε η αθωότητα και, τέλος, υπαινίσσονται το απεριόριστο και το περιο­ ρισμένο. χοντας συχνά λυγίσει κάτω από το βάρος ανομολόγητων επι­ θυμιών και αποστροφών του σώματος η σκέψη μας γλιστρά χωρίς λέξεις αλλά σαν αίσθηση στην επιφάνεια του σώματος. Ικα­ νοποιημένο (το σώμα) με τη συμφιλίωσή του στη σιωπή ή στο από­ σταγμα αυτής της διαδρομής, αυτού του διχασμού, του ανυπερά­ σπιστου από τη Λογική:

Ε

notΜ

(ΓΗ

50/επιλογή κρυφό μου σώμα τα μυστικά σου μόνος εγώ τα ξέρω Είναι και παραμένει κρυφό αφού κρύβει δυνατότητες που το κά­ νουν να σταδιοδρομεί ισοπεδώνοντας λογικές: πάλι το δρόμο γυμνή στο παράθυρο κρυφοκοιτάζει

■

αποκαλύπτοντας χειρονομίες και στάσεις που «μουντζουρώνουν» την κοινωνική λογική. Να υποψιαστούμε ότι πρόκειται για πρόσκαιρες εκτονώσεις από την ομοιομορφία ενός ρυθμού και μιας έντασης, για χειρονομίες που γεννιούνται σαν αίνιγμα και παραμένουν τέτοιες. Σαν αίνιγμα προσλαμβάνουμε εκείνα τα συμπτώματα που αποδίδουμε στις βαθειές κι ανεξιχνίαστες ροπές του ατόμου. Κάτι που συμβαίνει και στις κινηματογραφικές ταινίες του Μπουνουέλ. Καθώς οι πρωταγωνιστές-φορείς αλλόκοτων συναισθημάτων αναπτύσσουν μια χωρίς όρια ελευθερία ζώντας το πάθος τους και ταυτόχρονα προβάλλουν «ελεύθεροι μέσα στην φυλακή του πάθους τους» (Ο. Ουάϊλντ). Και είναι ανθρώπινες ροπές ανεξιχνίαστες αφού ποτέ δεν καθορίζεται, δεν εντοπίζεται η πηγή που τροφοδοτεί χειρονο­ μίες όπως της πρωταγωνίστριας: «Η ωραία της Ημέρας» (κ.ά.) μοφρονώντας με το άλυτο της υπαρξιακής περιπέτειας και των επιθυμιών επιβιώνουμε σε μια σταθερή αστάθεια χάρη στους μύθους που προκαλούν οι εκ της επιθυμίας περιπέτειες. Και ο ποιητής θερμαινόμενος από τις αντιφάσεις των σωματικών και κοινωνικών εντάσεων αποστάζεται στην ισόρροπη αρμονία:

Ο

Το ένα σου μάτι στο ποίημα· και τ ’ άλλο να σε δικάζει. Και ο πανικός που προκαλεί μια στιγμιαία ξαφνική αναλαμπή της έσχατης αλήθειας, του θανάτου, εξημερώνεται και ηρεμεί τοποθε­ τούμενος δίπλα στη ζωή αφού: όλοι χωράμε οι ζωντανοί και οι νεκροί σ ’ ένα ποίημα Ένα ποίημα που όμως δεν γράφτηκε ποτέ, ούτε μάλλον πρόκει­ ται να γραφτεί στο μέλλον, παρ’ ότι ήταν βασανιστική εμμονή δια μέσου των αιώνων από τα «ερμητικά» του Ερμή του Τρισμέγιστου έως τον Μπόρχες αφού: «ποτέ η ζωή δεν είναι δική μας, είναι των άλλων» (Ο. Paz) Παρόμοια και ο θάνατος δεν είναι επιλογή και βούληση του ατό­ μου. Και το ποίημα ανήκει στον ποιητή, καθώς αυτός θεάται το με­ γάλο μας αφεντικό, τον χρόνο. Ακόμα και τότε που αγγίζει το α­ νέκφραστο, το ρίγος που τροφοδοτεί και υπονομεύει το στόχο, θα αισθανθεί την επιθυμία της αιωνιότητας έστω: Ακίνητοι, Σαν να φωτογραφήθηκε η Γη για πάντα.

επιλογη/51 Δια των τριαντατριών Χαϊκού ο Γ. Παυλόπουλος αποκρυσταλ­ λώνει στοιχεία ενός μάλλον παρελθόντος πολιτισμού αρκετά ευρύ­ χωρου από χρονικές περιόδους με μια προσαρμοστική ιδιότητα για το παρόν. Έτσι μπορούμε να συσχετίσουμε τα Χαϊκού με το «άσπρο άλογο του θαλασσινού», δηλαδή τα Χαϊ-Καϊ του Δ.Ι. Αν­ τωνίου. Και τέλος να ζωντανέψουμε με την πορεία της ποίησης που δεν στερεύει ούτε υποβαθμίζεται σε αγοραία λειτουργία παρ’ όλη τη μαζική της προσφορά. ΧΡΗΣΤΟΣ ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ

βαρομετρικό χαμηλό του αστικού κόσμου γ - γ-λ

ΜΑΡΗ ΚΑΡΟΥΣΗ: Χαμηλό εκ Γιβραλτάρ. Αθήνα, Ε ρ α τώ , 1990. Σελ. 40+1 + 7 λευκές.

συλλογή της Μαρή Καρούση, που περιλαμβάνει τα πρώτα της ποιητικά φανερώματα, θέτει νομίζω καίρια το πρόβλημα της σύγχρονης ποιητικής εκφραστικής. Βρίσκεται στο μεταίχμιο του ιδιωτικού και του κοινού, στο όριο του υποκειμενικού και του συλλογικού. Κι αυτό το λέω, γιατί ο λεγόμενος ανανεωμένος εκ­ φραστικός κώδικας, που από τους νέους χρησιμοποιείται σήμερα για την αποτύπωση ολωσδιόλου προσωπικών περιπτώσεων, δεν συμμετέχει του κοινόχρηστου κώδικα επικοινωνίας, με αποτέλε­ σμα η ποίηση αυτή - και δεν κρίνω τώρα κατά πόσο είναι αξιόλο­ γη ή όχι, πράγμα, όμως, που δεν είναι ανεξάρτητο από την εκφρα­ στική της - να μην επικοινωνεί με το όποιο κοινό που διαβάζει ποίηση - αν υπάρχει ακόμα τέτοιο κοινό. Και δε μιλάω εδώ για τη δυσκολία κατανόησης ή έστω, προσέγγισης, που είναι κάτι δια­ φορετικό (δύσκολοι ποιητές είναι και ο Σολωμός και ο Κάλβος, ο Σικελιανός και ο Ελύτης, για παράδειγμα), αλλά για την αδυναμία των σημερινών ποιητών να αρθρώσουν το λόγο τους με τέτοιο τρό­ πο, ώστε να μπορέσει ο λόγος τους ν’ αγγίξει κάποια χορδή (νοητική ή συναισθηματική) του υποψήφιου αναγνώστη. Ο ιδιωτικός κώ­ δικας, από τη φύση του, είναι κλειστός και ανερμήνευτος, είναι υ­ πόθεση ατομική, που δεν έχει σχέση με τους άλλους. Η δύναμη της ποίησης, όμως, δεν είναι η καταγραφή του ιδιωτικού ή η εξατομίκευση της εκφραστικής μορφής, αλλά η έκφραση της συλλογικής κίνησης μέσ’ από τα κινήματα του λυρισμού, η αποτύπωση του γε­ νικού μέσ’ από την υποκειμενική κατόρθωση του προσωπικού ύ­ φους. Στη συλλογή της Καρούση έχω την εντύπωση πως αυτή η πε­ ριοχή, του ατομικού, έχει ξεπεραστεί εν πολλοίς, κι όσο κι αν χρη­ σιμοποιεί τρόπους έκφρασης που εγκλωβίζονται κάποτε μέσα στο προσωπικό, θραύει συχνά αυτό το περιχαράκωμα και αγγίζει τη συλλογική επιφάνεια του περιβάλλοντος και του χρόνου.

Η

έβαια, η έκφραση, στην ποιητική περιοχή, δεν έχει σήμερα τις δεσμεύσεις κάποιων συμβάσεων και κάποιων αναγκαίων μορ­ φωμάτων για να λειτουργήσει. Σε μιαν εποχή που κατέρρευσαν αι­ σθητικές προκαταλήψεις και δεισιδαιμονίες, που η ποίηση (ιδιαί­ τερα αυτή) προσχωρεί σε μιαν ελεύθερη και «ανειμένη» εκφραστι­ κή της καθημερινότητας και της συναλλαγής, είναι φυσικό να πα­ ρουσιάζονται φαινόμενα, που αποδιδράσκουν από την οθόνη των

Β

ποι

52/επιλογη ψηφιακών μας απολαύσεων και να εμφωλεύουν στην ποιητικήν α­ ποτελμάτωση της αστικής μας περιμέτρου. Η ποίηση της Καρούση αρθρώνεται πάνω σ’ αυτή την εκφραστική, που μπορεί να μην είναι «ποιητική», έχει όμως το πλεονέκτημα να μιλά με αμεσότητα και ευθύτητα, με μιαν «ατεχνία» (με την πλατωνική έννοια), που προσιδιάζει στο περιεχόμενο που μεταφέρει - και, βέβαια, δεν μπορεί να γίνει διαφορετικά, γιατί για τα πράγματα για τα οποία μιλάει κανείς θα χρησιμοποιήσει και τις ανάλογες ρηματικές εκ­ φράσεις, είναι η «διάνοια» της λέξης που λέει ο Αριστοτέλης - και δίνει αυτή την εικόνα του τέλματος, τόσο με τη μορφή όσο και με το περιεχόμενό της. Και είναι σημαντικό το γεγονός ότι η ίδια έχει συναίσθηση αυτής της αποτελμάτωσης του αστικού κόσμου, που σαπίζει με ηδονή πάνω στον εφησυχασμό και την ευδαιμονία του: Και κάθε γάμος, συνουσία συμφερόντων. / Η γέννηση αρσε­ νικού, ιερά αποστολή των κοριτσιών. / Εκεινού η τσάρκα στο ντουνιά προνόμιό του. / Η βολτούλα της, εσχάτη προδοσία. Οι περιχαρακώσεις αυτές και οι ηθικές μικρότητες του αστικού κόσμου, που δέχεται τις πιέσεις του βαρομετρικού χαμηλού από το Κολωνάκι ως το «επαρχιώτικο ακρογιάλι αντίκρυ της Ιωνίας», συντελούν στο να μετουσιωθεί ο κόσμος αυτός σε άδυτο μιας συ­ γκυρίας, όπου εκείνοι που τον αποτελούν, παραδέρνουν ανεπίγνωτα μέσα στο τέλμα του και εφευρίσκουν κάθε φορά και νέες μεθό­ δους, για να παρατείνουν την επιθανάτια αγωνία του, αφού η ιστο­ ρική του καταδίκη είναι προδιαγεγραμμένη. Οι αξίες αυτού του κόσμου εξαρτώνται από τις ιδιοτροπίες των παρεκκλίσεων: Κάθε πρωί, η κυρία απολυμαίνει το σύμπαν / επισημαίνει τα όρια / όπως ο σκύλος. Η ποίηση αυτή, εντέλει, είναι μια αποστροφή προς αυτή την τά­ ξη, από την οποία η Καρούση προέρχεται - και είναι γι’ αυτό αξιο­ σημείωτο το γεγονός ότι η θέση της είναι αποστασιοποιημένη απ’ αυτή την πλευρά. Ο σαρκασμός που διαρρέει το σύνολο των στί­ χων της συλλογής, η ειρωνεία, που εκφέρεται με τις ανεπιτήδευτες καθημερινές εκφράσεις, ο χλευασμός, που δεν έχει τη σεμνοτυφία ενός καθωσπρεπισμού (λ.χ.: «αδέσμευτη προικούλα / καλά δα­ σκαλεμένη / αμολάει πετονιά / αθόρυβη κλανιά / προς υψηλή κοι­ νωνία»), η αδιαφορία για το «αισθητικό» αποτέλεσμα και τη μου­ σική εντύπωση του στίχου - όλ’ αυτά σηματοδοτούν μια ποίηση, που έχει κατακτήσει - στο βαθμό που έχει κατακτήσει, γιατί στα πρώτα βήματα της ποίησης οι κατακτήσεις των διανυσμάτων είναι αβέβαιες - τα εκφραστικά της μέσα, και θα μπορούσε, με την προσπάθεια που απαιτούν οι διαφαινόμενες προδιαγραφές της, να προχωρήσει και σε ακόμα ουσιαστικότερες πραγματοποιήσεις. Γιατί, και μ’ όλον αυτόν τον ορυμαγδό του ηθελημένου αντιαισθητισμού, μ’ όλη την επιγνωσμένη πεζολογία των εκφραστικών κα­ ταναλώσεων, η ποίηση οριοθετεί κάποιες στιγμές: Οι γλάροι... / σημαδεύουν τον άνεμο / και τι πιο φυσικό / όταν δε σηκώνει το γαϊδουράγκαθο την τραμουντάνα / όταν στα νοτιόχωρα του Μάρτη / η όχεντρα αμολάει τα γεννητού­ ρια / όπου του χρόνου θα ’ναι ο δρόμος. Ή , ακόμα, Έ το. μάθαμε σκοτεινά παραμύθια / όπου κορεσμός οραμά­ των. Η πράξη καταφεύγει / στα φαντασιόπληκτα πάθη παι­

επιλογη/53 δικών παραισθήσεων / σαν εκείνη που είχες σ ’ επαρχιώτικο ακρογιάλι αντίκρυ της Ιωνίας / την ώρα που καταλάγιαζε το μελτέμι και οι ιθαγενείς / χώνονταν στα σπίτια τους αγνοώ­ ντας το ποίημα. Και δεν είναι τυχαίο (κι αυτό ίσως να μη γίνεται επιγνωσμένα) που οι στίχοι αυτοί, όπου πραγματικά η ποίηση εμφωλεύει, έστω και εμβρυακά, ακουμπούν επάνω στην ιδιαίτερη πατρίδα της Καρούση, στο φωτεινό νησί, που βρίσκεται αντίκρυ της Ιωνίας, με τα νοτιόχωρά του, τα πέτρινα σπίτια στα μεσαιωνικά του χωριά, με τις βερβελιές των προβάτων, με τα ορεινά του βορειόχωρα, η μυρο­ βόλος νήσος του Αιγαίου (όλοι αυτοί οι χαρακτηρισμοί περιέχονται σε ποιήματα της συλλογής). Έτσι, οι στίχοι αποχτούν μιαν ι­ θαγένεια, που και γενικότερα αγγίζουν το πονεμένο και παραμορ­ φωμένο σώμα της Ελλάδας, που τα παιδιά της σήμερα τη θάβουν στα βάθη της ιδιοτέλειας και την απαρνούνται καθημερινά, που­ λώντας την ψυχή της στους ξένους, για να κερδίσουν την αστική τους κατακύρωση. Η ποίηση της Καρούση αγγίζει παρόμοιους προβληματισμούς, και μπορεί, εφόσον η ποιητική προσπάθεια συ­ νεχιστεί, να ξεπεράσει το ατομικό επαρκώς και να αγκαλιάσει το σύνολο. Διαθέτει αυτές τις προϋποθέσεις. ΚΩΣΤΑΣ ΧΩΡΕΑΝΘΗΣ Σημείωση Θα μου επιτραπεί εδώ να σημειώσω κάποια τυπογραφικά (και όχι μόνο) λάθη, που αλλοιώνουν την εικόνα των ποιημάτων και τη λειτουργία των στίχων και, γενικά, αδι­ κούν την, κατά τα άλλα, συμπαθητική έκδοση: σελ. 12: αιωρούμενος Αριστοτελιανός, ο τύπος του επιθ. είναι, αριστοτελικός· προ­ φανώς η Καρούση παρασύρθηκε από την αγγλική της παιδεία, που θέλει «aristotelian», αυτό που ανήκει ή αναφέρεται στον φιλόσοφο. - σελ. 16: αντίκρη της Ιωνίας, το σωστό, αντίκρυ. - στην ίδια, αγνοόντας, ελιξίριο, τα σωστά, αγνοώντας, ελιξήριο. - σελ. 19: η αφρατοσύνη των γλουτών, η λ. αφρατοσύνη μου φαίνεται «πεπλασμένη». - σελ. 20: τούχει, σωστότερα, του 'χει, και, 25: θάναι. - σελ. 21: νεττάρει, το ρ. νομίζω, νετάρει, εφόσον γίνεται φωνητική μεταφορά της ξένης λέξης, όχι ορθογραφική. - σελ. 23: ξωφλάει την ανθρωπότητα, το σωστό, ξοφλάει. - σελ. 24: να οικονομίσει, το σωστό, να οικονομήσει, το ρ. φυσικά είναι οικονομώ, το ίδιο, 25: τσίμπιμα, το σωστό, τσίμπημα, από το τσιμπώ. - σελ. 26: ρουφιχτή, το ίδιο, ρουφη­ χτή, από το ρουφώ. - στην ίδια, νεανίδες, το σωστό νεάνιδες. - στην ίδια, ελιβάνησε, εδώ το ρ. λιβανίζω, απαιτεί ι. - σελ. 30: πορόλιθος, το σωστό πωρόλιθος (το πρώ­ το συνθετικό το ρ. πωρώ, σκληραίνω, απολιθώνω). - στην ίδια: ζουπιγμένη, το σω­ στό ζουπηγμένη. - σελ. 31: μακρινάρι, σωστά, μακρυνάρι, από, μακρύς. - στην ίδια- το άλλοτε διχασμένο συρφετό, σωστότερα, τον άλλοτε... - στην ίδια: αναριχόμενοι, το ρ. είναι αναρριχώμαι, επ. αναρριχώμενοι. - σελ. 32: τ’ αποθέκει στο κα­ τώφλι, ο τύπος του ρ. χρησιμοποιείται στη Χίο, αλλά για στιγμιαίο χρόνο: τα παιδιά, παίζοντας το παιχνίδι «το παλιοπάπουτσο», λένε: «παπούτσι, παλιοπάπουτσο, και πού να σ’ αποθέκω;» - «στην κουταλοθέκω». Εδώ, θα λέγαμε: «τ’ αποθέτει». - σελ.

33: μια στήση γερή, το σωστό, στύση, από το ρ. στύω. - σελ. 34: πιστή στο σενάριό, φυσικά πρόκειται για το σενάριο. - σελ. 39: γιγαντιαία αχηβάδα, και, 40: με ή δίχως αχηβάδες, το σωστό, αχιβάδα, εφόσον η γραφή είναι δημοτική.

διηγήματα ενός πνεύματος "εν κινήσει” ΤΑΣΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗ: Αγία Νεότητα (διηγήματα). Αθήνα, Ε σ τ ία , 1990.

ου δόθηκε η ευκαιρία στο παρελθόν να ασχοληθώ με τις πλα­ τιές μυθιστορηματικές συνθέσεις του Τάσου Αθανασιάδη και να τον χαρακτηρίσω ως τον επικό της αστικής τάξης του τό­ που μας.

Μ

πεζό Vfim n' ια

54/επιλογη Και πράγματι, ο συγγραφέας αυτός αποδεικνύεται πολι δύναμος, διορατικός και επιδέξιος ανατόμος της νεοελληνικής πραγ­ ματικότητας. Δεν μένει σχεδόν τίποτε έξω από την κυκλοτερή μα­ τιά του: η πολιτική ζωή, οι οικονομικές προσπάθειες, η ηθική συχνά απροσχημάτιστα υποκριτική, η πνευματικότητα, η αναπαυ­ μένη συνείδηση του μέσου νεοέλληνα, η κομπίνα και το βόλεμα ως τρόπος διαβίωσης και ως απυρόβλητοι κοινωνικοί θεσμοί. Ο Τάσος Αθανασιάδης δεν είναι μόνο ο μορφωμένος συγγραφέ­ ας που τόσα διάβασε και τόσα μέρη περιηγήθηκε. Είναι πριν απ’ όλα ο συνεπής μαθητής της ζωής, ο ευφυής παρατηρητής της πραγματικότητας και ο τολμηρός συμπεραίνων. Κάποτε αφήνεται και ο ίδιος να παρασυρθεί από το ρεύμα της ζωής, μα εκεί που δεν το περιμένει συνέρχεται και ξαναβρίσκει τον εαυτό του χωρίς ό­ μως και να εξαπολύει αναθέματα στις σκοτεινές δυνάμεις ή να κα­ τασκευάζει ηθικοπλαστικούς μύδρους. Σ’ όλα τα γραπτά του γίνεται φανερό πως έχει την εποπτεία του όλου. Γι’ αυτό ακριβώς και ξέρει να μελετά προσεκτικά και να πα­ ρασταίνει τα επιμέρους. Εκείνο που χαρακτηρίζει κυρίως τη συλλογή διηγημάτων του «Αγία Νεότητα» είναι πόσο καλά φαίνεται πληροφορημένος πάνω στις διάφορες ψυχολογίες που αποδίδει. Οι συνειδήσεις των αστών όλων των ψυχολογικών ποικιλιών, στην πένα του γνωρίζουν τον χρονικογράφο τους. Και τα δυο φύλα τον πλησιάζουν σαν εξομο­ λογητή, με φιλαλήθεια. Ακόμα γνωρίζει όλη την ποικιλία των ψυ­ χοσυνθέσεων ανδρών και γυναικών, νέων, μεσηλίκων και ηλικιω­ μένων, πλούσιων και φτωχών, ανερχόμενων και κατερχόμενων, τίμιων και ανηθικιστών, πωρωμένων και ευαίσθητων, κακούργων και αγίων. Έναν άγιο έχει ως θέμα του το τελευταίο διήγημα της συλλογής. λλά και ο ερωτισμός σαν διάθεση και κλίση αχόρταγης ψυ­ χής δεν λείπει από κανένα σχεδόν διήγημα. Και το άλλοτε ευ­ Α χάριστο και άλλοτε καταθλιπτικό πνεύμα του δεν υπάρχει μόνο στην «Απολογία του ασώτου» και στη «Μοιραία Καβαλίνα». Υ­ πάρχει παντού. Γιατί ακριβώς είναι το πνεύμα που απεχθάνεται το κενό. Μόνο που σε μερικά διηγήματα όπως το πρώτο από τα δύο που μνημόνευσα πριν λίγο, και στο άλλο με τον τίτλο «Τα σπίτια ιστορούν», το κλίμα της ερωτικής ηδυπάθειας γίνεται βαρύτερο. Ίσω ς γιατί στα δυο αυτά διηγήματα ο συγγραφέας ξέχασε πως γράφει διήγημα, πως υπηρετεί δηλαδή τη συντομία, και θυμήθηκε τον καλύτερο εαυτό του, τον μυθιστοριογράφο. Πράγματι, τα δύο αυτά διηγήματα κλείνουν μέσα τους τον πυρήνα μεγαλύτερων έρ­ γων, από εκείνα μάλιστα στα οποία η μυθοπλαστική ικανότητά του έχει αποδειχτεί περίτρανα. Εξάλλου, τα βάσανα των ανθρώπων υπάρχουν σ’ όλο το φάσμα της ζωής που περιγράφει παραστατικά ο συγγραφέας. Αλλά και η... τραπεζική ματιά δεν λείπει σχεδόν πουθενά. Τραπεζικός υπήρ­ ξε στα πρώτα χρόνια του ο Τάσος Αθανασιάδης, και τα φαινόμενα της οικονομικής ζωής του τόπου τού είναι οικεία. Κατέχει το θέμα επαρκώς και μπορεί να το αναλύσει, ψυχογραφώντας συνάμα και τους ήρωές του σε βάθος. Κάτι παρόμοιο παρατήρησαν και στα ποιήματα του Καβάφη, που και εκείνος παρακολουθούσε από κο­ ντά την οικονομική ζωή της πόλης του και είχε πάντα πρόχειρη την υπεύθυνη γνώμη. Το διήγημα «Τι κόσμος!» από την άποψη αυ­ τή είναι ένα από τα σημαντικότερα της συλλογής, καθώς ακολου­ θεί την τεχνική των αρθρωτών εγγραφών. Πρόκειται για ένα έξοχο διήγημα όπου ο ρεαλισμός τιμάται δεόντως από έναν αληθινό τε­ χνίτη του λόγου.

επιλογη/55 Πολύ λυπητερές και οι αναφορές του στις σχέσεις συζύγων, όταν ο ένας από τους δυο είναι ηλικιωμένος και άρρωστος και ο άλλος σφύζοντας από ζωή ψάχνει για ερωτική ή συναισθηματική διέξοδο («Γραμμένο πάνω στο νερό»). Κι όμως μας παρηγορεί και μας α­ ποζημιώνει εκείνο το υπόγειο ρεύμα αγάπης που τους συνδέει, εκεί­ νος ο αέρας πολιτισμού και άνεσης κυρίως στη συμπεριφορά του ηλικιωμένου, αλλά και στην κατανόηση που του δείχνει ο νε­ ότερος. ο ζέον αυτό θέμα, από τα προτιμώμενα του Αθανασιάδη, απο­ τελεί προφανώς προέκταση του πλατύτερου θέματος της αντί­ θεσης ανάμεσα στο πνεύμα και στη σάρκα, μια αντίθεση η οποία δεν συγκλονίζει μόνο τον Λαμπρινό στην «Απολογία του Ασώ­ του». Σε μια σελίδα του εξαίρετου αυτού διηγήματος διαβάζουμε: «Το πνεύμα, βέβαια, το αγαπάμε, όμως μονάχα τη σάρκα ποθούμε - είναι κάτι το διαφορετικό... Ίσω ς στη σάρκα να φωλιάζει το δαιμονικό... Ο άγγελος ποτέ δεν μας εμπνέει τον πόθο... Σάρκαπνεύμα, είναι, ίσως, ένα από τα στοιχεία της διπολικότητας που διέπει τη φύση - το σύμπαν, ολόκληρο...». Ένας ξεσκολισμένος μαθητής του Τολστόι και του Ντοστογιέφσκι, όπως ο Τάσος Αθανασιάδης σίγουρα θα έφτανε στην παραπάνω διαπίστωση. Η πείρα της ζωής δεν του λείπει, ούτε και η ακριβοδίκαιη αποτίμησή της. Η ψυχολογία ιδιαίτερα του ερωτευμένου ζευγαριού βρίσκει στη γραφίδα του Αθανασιάδη έναν εμβριθή της γνώσης αυτής κι έναν αληθινό στυλίστα του λόγου. Αλλά από την παραπάνω διαπίστωση, καθώς και από κάποιες άλλες (ακόμα και ο έρωτας του εβδομηντάχρονου Γκαίτε για μία δεκαεφτάρα αναφέρεται), δεν σημαίνει πως ο Τάσος Αθανασιάδης είναι αποκλειστικά ερωτικός συγγραφέας. Αυτό θα περιόριζε τη σημασία του έργου του, αφού ο έρωτας αποτελεί μέρος του φάσμα­ τος της ζωής και σε καμιά περίπτωση το όλον. Και πραγματικά, στα διηγήματα της συλλογής «Αγία Νεότητα», το συγγραφέα απασχολούν όλες οι εκφάνσεις της ζωής και όλες οι «δηλοποιήσεις» της προσωπικότητας. Ιδιαίτερα οι πολλές, άλληλοσυγκρουόμενες κάποτε μορφές του εαυτού του. Στο σημείο αυτό θα τον στηρίξει και ο Μονταίνιος μ’ έναν χαρακτηριστικό αφορισμό του: «Αν μιλώ ποικιλοτρόπως για τον εαυτό μου, το κάνω, ε­ πειδή ποικιλοτρόπως βλέπω τον εαυτό μου. Ό λες οι αντιφάσεις βρίσκονται μέσα μου σύμφωνα με κάποιο τέχνασμα και κατά κά­ ποιον τρόπο...» «Τι σωστό!», θα ξεφωνίσει θαυμάζοντας ο α­ φηγητής. Απ’ όλα σχεδόν τα διηγήματα της συλλογής αυτής προκύπτει, σχεδόν σαν επιμύθιο, πως η ζωή μάς δημιουργεί ακριβώς κατά τη διάρκεια που τη δημιουργούμε. Και πρόκειται για ζωή εντατική αλ­ λά και εκτεταμένη. Τα θέματα των διηγημάτων καλύπτουν μακρά περίοδο του νεοελληνικού βίου: από την Τουρκοκρατία περνάμε στον Όθωνα, και από εκεί φτάνουμε στον Καραμανλή. Αυτή η α­ πλωτή ματιά του Τάσου Αθανασιάδη είναι από τα κύρια χαρακτη­ ριστικά της πεζογραφίας του, μιας πεζογραφίας και ενός ταμπεραμέντου που δύσκολα τιθασσεύονται ρτην απαιτητική και συχνά α­ σφυκτική φόρμα του διηγήματος. Η γραφή του σημαντικότερου τούτου από τους εν ζωή Έλληνες συναδέλφους του, γυρεύει την α­ πλωσιά του χρόνου και του τόπου για να περιγράφει, να απεικονί­ σει, να εμβαθύνει, να σημασιοδοτήσει.

Τ

να άλλο από τα χαρακτηριστικά της νοοτροπίας του Τάσου Αθανασιάδη στα διηγήματα αυτά είναι η αναφορά, φευγαλέα ή επίμονα, του επικρεμάμενου κινδύνου πάνω από το ψυχικό ή το

Ε

/ ---------------- \

V_______ / ΑΝΑΛΑΜΒΑΝΩ δα κτυλο­ γραφήσεις ελληνικώ ν και αγγλικώ ν κειμένων με ηλε­ κτρονικό υπολογιστή Τηλ. 36.37.324 (πρωινά) και 36.10.779 (απογεύματα)

56/επιλογη σωματοφόρο σύμπλεγμα της ευτυχίας. Και δεν του φτάνει αυτού του κινδύνου να επικρέμαται μόνον. Θέλει και να φανερώνεται στο τέλος, μ’ όλες τις οδυνηρές συνέπειές του πάνω στη ζωή των η­ ρώων. Κάποτε μάλιστα, μόλις έρχεται η ευτυχία, χάνεται κιόλας ξαφνικά και απροσχημάτιστα. Η Ισμήνη για παράδειγμα αποφα­ σίζει να παντρευτεί το γιατρό τότε που εκείνος αποφασίζει με τη σειρά του να εξαφανιστεί («Τα σπίτια ιστορούν»). Το βάσκανο πνεύμα κάποιας κακότητας και φθοράς έρχεται και ματαιώνει την τελευταία στιγμή την ευτυχία («Αγία Νεότητα», «Ο καθηγητής Ευαγγελόπουλος είναι πάντα εν ενεργεία»). Και στο διήγημα «Ιλα­ ρή περιπέτεια» κάτι αναπάντεχο καταστρέφει την ευχάριστη αρχικώς εκδρομή των μικροαστών στην Πάτρα, μέρες καρναβάλου. Το απρόκλητο πεπρωμένο εδώ είναι ο ανιψιός της κ. Φωτεινής που άφησε στο εκδρομικό αυτοκίνητο προκηρύξεις κατά της χούντας, που τις βρήκε σε μια ερευνά της η αστυνομία, με όλα τα δυσάρε­ στα επακόλουθα για τους άτυχους συμπεθέρους. Σ’ άλλα διηγήματα οι ήρωες ζού'ίε στον δικό τους μοναξιασμένο κόσμο. Η Αντωνία λ.χ., στο διήγημα «Εκείνο το καλοκαίρι στην ακτή...» περιμένει τον φανταστικό αρραβωνιαστικό, αλλά και δεν χάνει καιρό να παρατηρεί το νεαρό αντρόγυνο που κάνει έρωτα στο ξενοδοχείο της στο Πήλιο. Εξάλλου, ο περίπτερός που στήρι­ ξε πάνω του κάποιες αβάσιμες ελπίδες για την αποκατάστασή της, έφυγε στην Αθήνα με τα γεγονότα του Αυγούστου 1974. Ο επι­ φανειακός δεσμός της δεν ήταν γραφτό να επισφραγιστεί «με αυτή την αμοιβαία διασταύρωση αισθημάτων και συμφερόντων» - ό­ πως γίνεται συνήθως στα περισσότερα ζευγάρια όλης της πεζογρα­ φίας του Τάσου Αθανασιάδη. ενικά, θα μπορούσε κανείς να πει για τα διηγήματα του βιβλίου αυτού πως η λειτουργία της συνείδησης των ηρώων, η εσωτερι­ κή περιπέτειά τους και οι μεταμορφώσεις του «εγώ» τους βρίσκουν στη γραφή του πεζογράφου μας έναν εμβριθή και ευσυνείδητο χρο­ νικογράφο. Αυτό το περιλάλητο «εγώ» ιδιαίτερα, που ο Μπέρξον το χαρακτήρισε «ποταμό χωρίς όχθη και πυθμένα», τροφοδότησε το έργο του συγγραφέα τούτου με μερικές από τις περιεκτικότερες σε ουσία ζωής σελίδες του. Ακόμα είναι φανερή στα διηγήματα τούτα η ενδιάθετη ροπή του συγγραφέα για ειλικρίνεια. Πρέπει να τα πει όλα, να τα εξομολογη­ θεί όλα, χωρίς κουραστικές αποκρύψεις κι εξωράίσμούς. Έχουμε να κάνουμε με έναν συνειδητό ρεαλιστή που ωστόσο δεν αποστέργει να ερωτοτροπεί κάποτε με ό,τι πιο γερό, πιο μόνιμο κατάκτησε ο ρομαντισμός ως πρόσκαιρο λογοτεχνικό κίνημα, και ως αιώνιο κίνημα ψυχής. Κοντολογίς θα μπορούσαμε να πούμε πως οι ιστορίες των διηγη­ μάτων της συλλογής αυτής συνιστούν τυπικά την ιστορία ενός πνεύματος εν κινήσει. Κι όπως η ποίηση γενικά, έτσι και η πεζο­ γραφία του Τάσου Αθανασιάδη δεν αποτελεί απλά και μόνο τη στεγνή περιγραφή ενός αδιεξόδου. Ο συγγραφέας εδώ έχει τη δύνα­ μη να οραματίζεται, να ελπίζει στην τελική επικράτηση του καλού και του δίκιου και να εμπνέεται «από τον πυρετό και τον καρκί­ νο», καθώς θα ’λεγεν ο Ρεμπώ. Μπορεί να αναχωρεί σε ταραχώδη βάθη μαζί με τον άνθρωπο που τραγουδά, ξαναδείχνοντάς τον με­ ταμορφωμένο.

Γ

ΘΑΝΑΣΗΣ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

συνομιλία με το στοχασμό ΓΤΛ

ΠΕΤΡΟΥ Χ Α ΡΗ : Συνομιλίες με φίλους. Δεύτερη σειρά. Αθήνα, Τ. Π ιτ σ ιλ ά ς , 1990.

πό την έκδοσή της, σχεδόν, η «Νέα Εστία» έχει σχηματοποι­ ήσει απαρέγκλιτα τη δομή των περιεχομένων κάθε τεύχους της. Πρωτοσέλιδο, δημοσιεύεται πάντα ένα ποίημα, πάντοτε φε­ ρώνυμο ζώντος ποιητού. Αμέσως μετά, σαν ένα είδος «κύριου άρ­ θρου» που απηχεί και εκφράζει ενυπόγραφα, από το 1941, τις σκέ­ ψεις και ιδέες του διευθυντή της, του Πέτρου Χάρη, υπάρχει ένα, συνήθως ολιγοσέλιδο, σπάνια εκτεινόμενο πέρα από τις τρεις σελί­ δες, κείμενό του. Μετά, ακολουθεί συνήθως ένα μελέτημα. Και, σε σοφή εναλλαγή, ποιήματα και πεζογραφήματα, μελέτες, γνώμες, μεταφράσματα. Το δεύτερο μέρος του περιοδικού, με τον τίτλο «Το δεκαπενθήμερο», καλύπτει νεκρολογίες (που δυστυχώς ποτέ δε λείπουν από κανένα τεύχος, κάποτε μάλιστα είναι πολύ περισ­ σότερες από τέσσερις!), επικαιρότητες, κριτική θεάτρου, κινημα­ τογράφου, βιβλίου, καμιά φορά μουσικής, αναγγελίες νέων βι­ βλίων, επισημάνσεις δημοσιευμάτων πνευματικού περιεχομένου στον τύπο, και αλληλογραφία με αναγνώστες. Και αυτό, απαράβα­ τα, κάθε δεκαπενθήμερο, για 1529 ή 1530 τεύχη ως τώρα, εκατόν είκοσι εννέα τόμους, εξήντα πέντε χρόνια, αδιάσπαστα. Αυτό θα πει υπευθυνότητα.

Α

α σημειώματα του Πέτρου Χάρη, λογαριάζω πρόχειρα, πρέπει να είναι πάνω από χίλια. Έχουν όλα τους τον ίδιο επίτιτλο: Προβλήματα και Ερωτήματα. Και όλα έχουν το ξεχωριστό ενδια­ φέρον τους· από το πρόβλημα της στράτευσης στη λογοτεχνία μέ­ χρι την αναδρομή της ιστορίας του Εθνικού θεάτρου. Πριν από δυο χρόνια ή τρία, δημοσιεύθηκε μια μικρή επιλογή από αυτά τα ση­ μειώματα, με τον γενικό τίτλο «Συνομιλίες με φίλους». Φέτος, δη­ μοσιεύθηκε η δεύτερη σειρά, και ευκταίο θα ήταν αν ακολουθού­ σαν και άλλες. Στο μεταίχμιο της επικαιρότητας και του στοχασμού, ανάμεσα από τό σχόλιο και το ενθύμημα, κάποτε ένα ολόκληρο δοκί­ μιο, κάποτε μια μολυβιά στο περιθώριο ενός βιβλίου, άλλοτε μια προσωπική εξομολόγηση και άλλοτε μια μαστιγωτική κραυγή εξέ­ γερσης, τα κείμενα αυτά έχουν όλα τα χαρακτηριστικά της γρα­ φής του Πέτρου Χάρη: την αρτιότητα μιας στέρεης αρχιτεκτονι­ κής δομής, την καθαρότητα της έκφρασης, τη συντομία της απεριττολογίας, τη χάρη της σκέψης μιας άγρυπνης συνείδησης, την παρατηρητικότητα μιας ασκημένης στοχαστικότητας, την ευλυγισία του νου, τη φωτεινότητα της καρδιάς - και κυρίως, τον παλμό ενός έντονου ανθρωπισμού που βρίσκετ ϊάντοτε δίπλα στον πονεμένο και καταπιεσμένο άνθρωπο. Κ λα αυτά, σε έναν τόνο γραφής που είναι ταυτόχρονα κουβεντιαστός και νευρώδης.

Τ

ασικός άξονας αυτών των κειμένων είναι η πολύξερη σταθε­ ρότητα των κριτηρίων του συγγραφέα, η ευπαίδεια και η διεισ­ δυτική ματιά. Αλλά αν αυτός είναι ο άξονας που διέπει και διαπερ­ νά αυτά τα κείμενα, η διάθεση της περιρρέουσας ατμόσφαιράς τους είναι απόλυτα εναρμονισμένη με μια στάση ζωής που ποτέ δεν εφησυχάζει, πάντα αγρυπνάει και πάντα διεγείρεται, ανταποκρινόμενη στην πρόκληση των καιρών. Έτσι, τα κείμενα αυτά,

Β

58/επιλογη μεστά μέσα στη λιτότητα της έκφρασής τους, αποτελούν κάτι πε­ ρισσότερο από τεκμήρια στοχασμών, είναι υποθήκες ζωής και αποθησαυρισμένης πείρας. Ο Πέτρος Χάρης, ακόμη και μέσα στην οικειότητα της προσήνειας που καλλιεργεί σε αυτά τα κείμενα, δεν παύει να λειτουργεί σαν ποδηγέτης ψυχών: αλλά όχι σαν κάποιος που δασκαλίστικα πιστεύει πως είναι κάτοχος μιας εξ αποκαλύψεως αλήθειας, όχι. Απεναντίας, με προσοχή συμπορεύεται με τον α­ ναγνώστη του, διευκολύνοντας να βγάλει μόνος του ο ίδιος τα συμπεράσματά του, προσφέροντας σαν βακτηρία τις προσωπικές εμ­ πειρίες του για το περπάτημα στο αιώνια διχαλωτό μονοπάτι της γόνιμης αμφιβολίας. Θά άξιζε ίσως να μετρηθεί, από κάποιο υπο­ μονετικό μελετητή, η συχνότητα των λέξεων «θαρρώ», «νομίζω», «μου φαίνεται», καί άλλων παρόμοιων στα κείμενα αυτά του Πέ­ τρου Χάρη. Ένα άλλο στοιχείο αποδελτιώσιμο είναι η πνευματική υγεία, η ρώμη των γνωμών που απηχούν τα σημειώματα τούτα. Στερε­ ότητα πνευματικής ζωής, αυτό είναι που προσφέρουν. Πίσω από τον χρονικογράφο, υπάρχει πάντοτε ακοίμητος ο κριτικός. Ό χι μόνο των βιβλίων, όχι μόνο σαν βαθμολογητής λογοτεχνικών επι­ τευγμάτων, μα κριτικός κρίσεων ζωής. Η ήρεμη ηπιότητα και η κοινωνική αβροφροσύνη, που επικαλύπτει τα κείμενα αυτά, ας μην ξεγελάσει κανέναν πίσω από τον στοχαστή, υπάρχει και ο κοινωνικός ελεγκτής. Και αυτός, μπορεί να ενδύσει την αποδοκι­ μασία του με χίλιους δυο οδυνηρούς τρόπους, από το λεπτό χιού­ μορ μέχρι τον πιο θαρραλέο αποτροπιασμό. τόμος περιέχει κάπου σαράντα χρονικογραφήματα και η πολυμέρεια των θεμάτων του είναι ενδεικτικά εύγλωττη για το εύρος των ενδιαφερόντων του συγγραφέα. Αγκαλιάζουν τόσο το ε­ πίκαιρο όσο και το ανεπίκαιρο- εκφέρουν κρίσεις για πρόσωπα και έργα, για στάσεις ζωής, για τους τρέχοντες συρμούς και μόδες, για αιώνιες αξίες και για την αμφισβήτησή τους. Πρέπει να επιτρέψου­ με μια μεταγραφή των κειμένων του Παπαδιαμάντη στη Δημοτι­ κή; Πρέπει ο συγγραφέας να είναι εγγράμματος και μορφωμένος; Η τεχνολογική πρόοδος μήπως ήρθε πολύ νωρίς για την ανθρωπό­ τητα; Πόσο ολιγαρκής πρέπει να είναι ένας αναγνώστης που θέλει να μένει ενημερωμένος; Μπορούμε να είμαστε ταυτόχρονα Έλλη­ νες και Ευρωπαίοι; Πόσο άπληστος είναι ο πατριωτισμός μας; Ποια είναι τα δεινά που μας έφερε η φρούρηση των επιστημονικών ανακαλύψεων από μέρους της πολιτικής εξουσίας; Ξέρουμε άραγε να εκφέρουμε μια σωστή κρίση για ένα συγκεκριμένο έργο, ή είμα­ στε δέσμιοι των προκαταλήψεών μας; Είναι έργο τέχνης το απομνημόνευμα ή μόνο πρώτη ύλη της ιστορίας; Να μερικά από τα «προβλήματα και ερωτήματα» καταπώς λέει και ο επίτιτλος των κειμένων αυτών στο περιοδικό που τα φιλοξένησε. Και η απάντηση είναι πάντοτε ακριβής, μετροεπής και αιτιολογημένη. Σε καιρούς δύσβατους ζούμε, και για πολλές βεβαιότητες δεν έ­ χουμε πια καιρό. Ωστόσο κείμενα στοχασμού και επίκαιρης ανίχνευσης μιας σταθερότητας, θα είναι πάντα χρήσιμα- όσο μάλι­ στα πιο πυκνά είναι τα σκότη που μας περιτριγυρίζουν, τόσο πιο απαραίτητος είναι και ο παραμικρός φωσφορισμός. Η εγκαρδιό­ τητα μιας ανυστερόβουλης πείρας που καταυγάζει αυτά τα κείμε­ να, αξίζει τον κόπο να μας κάνει να τα προσέξουμε. Η χαρά που θα νιώσουμε δεν θα είναι μόνο δική μας. Θα είναι και εκείνου που μας την σκόρπισε απλόχερα.

ΣΥΝΟΜΙΛΙΕΣ ΜΕ ΦΙΛΟΥΣ

Ο

Θ. Δ. ΦΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ Τ. ΠΠΤΙΛΟΣ .

η αναζήτηση του τέλειου έρωτα ως ταξίδι στο χώρο-χρόνο μιας αφήγησης GERARD DE NERVAL: Συλβί. Αναμνήσεις από το Βαλουά. Μ ετάΛ φράση - Σημείωμα: Τατιάνα Τσαλίκη - Μηλιώνη. Αθήνα, Ρ ό π τρ ο ν, 1990.

τα τέλη του 1990 κυκλοφόρησε στα ελληνικά ένα από τα ση­ μαντικότερα έργα του Ζεράρ ντε Νερβάλ, η «Συλβί». Πρόκει­ ται ουσιαστικά για μια νουβέλα και πρωτοεμφανίσθηκε στο περιο­ δικό «La revue de deux Mondes», το 1853, ενώ συμπεριλήφθηκε το 1854 στον τόμο «Τα κορίτσια της Φωτιάς» που απαρτίζεται από ε­ πτά συνολικά νουβέλες με τίτλους γυναικεία ονόματα. Τον τόμο αυτό συνοδεύουν τα 12 σονέτα με το γενικό τίτλο «Χίμαιρες». Η «Συλβί» κατέχει μια εξέχουσα θέση στο έργο του Νερβάλ. Ταυτόχρονα, αποτελεί ένα πραγματικό κόσμημα της παγκόσμιας λογοτεχνίας του οποίου η διαχρονική αξία και ομορφιά επιβεβαιώ­ νεται από την ανθεκτικότητα που παρουσιάζει σε οιουδήποτε εί­ δους προσεγγίσεις και αναλύσεις. Η «Συλβί» κυκλοφόρησε στη χώρα μας σε μια προσεγμένη έκ­ δοση από το «Ρόπτρον», σε μετάφραση της καθηγήτριας κ. Τατιά­ νας Τσαλίκη - Μηλιώνη, η οποία έχει συντάξει και το κατατοπι­ στικό και εκτενές εισαγωγικό σημείωμα πάνω στον Νερβάλ και το έργο του. Η νουβέλα συυνοδεύεται από επεξηγηματικές σημειώ­ σεις της μεταφράστριας και ένα επίμετρο. Το τελευταίο περιλαμ­ βάνει ένα κείμενο της ίδιας με θέμα «Ο Ζεράρ ντε Νερβάλ στην Ελ­ λάδα: μια διερεύνηση της παρουσίας του έργου του στα νεοελληνι­ κά γράμματα», διάφορα κείμενα σχετικά με τον ίδιο τον Νερβάλ και το έργο του καθώς και επιστολές του συγγραφέα. Το αναμφισβήτητα χρήσιμο αυτό υλικό που συνοδεύει τη «Συλ­ βί» πάσχει ωστόσο από μονομέρεια, μη ξεφεύγοντας από μια πα­ ραδοσιακή προσέγγιση. Είναι ιδιαίτερα ενοχλητικό, ακόμη και σή­ μερα, να αποδεχόμαστε την εμμονή της φιλολογικής κριτικής να προσπαθεί να ανακαλύψει αντιστοιχίες μεταξύ έργου και ζωής του συγγραφέα, χρησιμοποιώντας το οπλοστάσιο της σύγχρονης ψυ­ χολογίας και ψυχανάλυσης. Η εμμονή αυτή δικαιολογείται, βέ­ βαια, εν μέρει από τον ιδιαίτερα δελεαστικό χαρακτήρα που διαθέ­ τει για το ευρύ κοινό. Στην περίπτωση του Νερβάλ, η εξωκειμενική αυτή αναφορά, βρίσκεται στο απόγειό της με την άμεση σύνδεση του έργου και της γραφής του με την υποτιθέμενη παραλη­ ρηματική κατάσταση του συγγραφέα, τη ρετσινιά της «τρέλας» του, που τόσο ενοχλούσε και τον ίδιο και με την προσπάθεια ερμη­ νείας του έργου και της γραφής του μέσα από ή λαμβάνοντας υπό­ ψη αυτή την παράμετρο. Ό λα αυτά φοβάμαι ότι απλώς προκατα­ λαμβάνουν τον αναγνώστη, εμποδίζοντάς τον στη πραγματικότη­ τα να κατανοήσει τις λεπτές αποχρώσεις ενός ευαίσθητου και άκρως ποιητικού λόγου καθώς και τη λεπτομερειακή επεξεργασία και οργάνωση μιας εξαίρετης γραφής.

Σ

60)επιλογή ν ο Νερβάλ παρουσίαζε ψυχολογικά προβλήματα, αν αποδε­ χτούμε την εκδοχή της αυτοκτονίας του και τον προαναγγελθέντα από τον ίδιο θάνατό του ως απόδειξή της και αφιερώνουμε σελίδες σε όλους αυτούς τους παράγοντες αναλύοντας το έργο του, τότε, δεν θα πρέπει να λησμονούμε να κάνουμε αναφορά και στις νοοτροπίες που ίσχυαν στην κοινωνία των μέσων του 19ου αιώνα, το τί εκλάμβανε ως ψυχικά άρρωστο και πώς αντιμετώπιζε οποιονδήποτε διαφοροποιείτο από τις κυρίαρχες αξίες και στερεοτυπικές συμπεριφορές. Ο Νερβάλ υπήρξε, για την παγκόσμια λο­ γοτεχνία, όπως και ο Ρεμπώ, κάτι το διαφορετικό: ο προάγγελος λογοτεχνικών κινημάτων που εμφανίστηκαν σχεδόν έναν αιώνα αργότερα. Θα ’πρεπε να αναρωτηθεί κανείς αν ο Μπρετόν και οι Σουρρεαλιστές δεν θα είχαν μια ανάλογη αντιμετώπιση και τύχη αν είχαν εμφανισθεί την εποχή του Νερβάλ. Υπάρχουν κάποια άτομα που προτρέχουν της εποχής τους, που είναι οι προάγγελοι μιας αλλαγής που ακόμα δεν είναι αισθητή από την συνολική κοινωνία αλλά που δεν παύουν, μ’ αυτή τους τη δια­ φοροποίηση, ν’ αποτελούν τ’ αναμφισβήτητα δείγματα ύπαρξης μιας ανομικής κατάστασης. Ό πω ς έχει χαρακτηριστικά γραφτεί από τον J. Duvignaud, πρόκειται για τα «εσταυρωμένα θύματα της αλλαγής που ακόμη δεν έγινε» (Heresie et subversion. Essais sur l’anomie, ed. de la decouverte, 1986, σελ. 58). Μέσα από αυτό το πρίσμα, ο υπερτονισμός των ψυχολογικών προβλημάτων του Νερβάλ δίχως παράλληλη εξέταση των νοητικών δομών της κοινωνίας που τον γέννησε αποδεικνύεται μονομέ­ ρεια που οδηγεί στην παραπλάνηση μέσα από την επανάληψη στερεοτυπικών σχημάτων. Σε τελευταία ανάλυση, τί μπορούμε να γνωρίζουμε σήμερα για την περίφημη τρέλα του Νερβάλ πέρα από τις προκατειλημμένες μαρτυρίες της εποχής του, σήμερα όπου νευρωτικοί, ψυχωσικοί, σχιζοφρενείς και άλλες κατηγορίες χαί­ ρουν διαφορετικής αντιμετώπισης αλλά και θεραπείας, χωρίς καν όλοι αυτοί να θεωρούνται υποχρεωτικά ασθενείς; Η επανάληψη ε­ πομένως, στα πλαίσια ανάλυσης του έργου του Νερβάλ, των στερεοτυπικών κατηγοριοποιήσεων του 19ου αιώνα για τις ψυχοδιανοητικές διαταραχές του ατόμου δεν έχουν άλλο αποτέλεσμα από το να αποπροσανατολίζουν τον αναγνώστη από την ουσιαστική κατανόηση του κειμένου.

Α

άτω από αυτή την οπτική, στην κριτική παρουσίαση που ακο­ λουθεί, θα επιχειρήσουμε μια προσέγγιση άλλη από εκείνες που δίνει το συμπληρωματικό υλικό της «Συλβί» στην ελληνική έκδοση, προσπαθώντας να διευκολύνουμε τον αναγνώστη στην α­ νακάλυψη κάποιων άλλων αρετών του μικρού αυτού αριστουργή­ ματος. Κεντρικός άξονας αυτής της προσέγγισης αποτελεί η ανά­ λυση των αφηγηματικών τεχνικών του έργου όπως αυτή έχει θεω­ ρητικά διαμορφωθεί από τη σύγχρονη αφηγηματολογία (των G. Genette, Τ. Todorov, Ρ. Ricoeur κ.ά.). Η «Συλβί» παρουσιάζει μια εντυπωσιακή οργάνωση στην αφηγη­ ματική τεχνική που ακολουθεί. Δικαιολογημένα στην εισαγωγή της, η κ. Μηλιώνη αναφέρεται (αν και σύντομα) στις αφηγηματι­ κές τεχνικές που ο Νερβάλ χρησιμοποιεί και που καθιερώνουν «ως μικρό αριστούργημα» το έργο αυτό «με το οποίο πολλοί μελετητές έχουν ασχοληθεί, από τον Μαρσέλ Προυστ ως τον Ζωρζ Πουλέ» (σελ. 36). Ας μου επιτραπεί όμως να διαφωνήσω με τον διαχωρι­ σμό των 14 κεφαλαίων που απαρτίζουν το έργο σε δύο νοηματικές ενότητες, όπως προτείνει η μεταφράστρια στην εισαγωγή της και συγκεκριμένα την πρώτη που «περιγράφει την πορεία στην αναζή­ τηση της ευτυχίας» και τη δεύτερη «την αποτυχία και απογοήτευ­

Κ

επιλογη/61 ση». Η διάρθρωση της νουβέλας είναι πολύ πιο σύνθετη. Η «Συλβί» αποτελεί μια πορεία του ήρωα/ πρωτοπρόσωπου α­ φηγητή στο χώρο και το χρόνο, στην προσπάθεια του να συλλάβει την ουσία του έρωτα στο πρόσωπο της καθεμιάς από τις τρεις γυ­ ναικείες μορφές που εμφανίζονται στη νουβέλα: της Συλβί, της Αδριανής και της Αυρηλίας. α τρία πρώτα κεφάλαια αντιστοιχούν στα τρία τελευταία σχε­ τικά με την εμφάνιση και απώλεια για τον ήρωα, αντίστοιχα, των τριών κοριτσιών. Έτσι, το Ιο κεφ. (Χαμένη Νύχτα) αναφέρεται στην Αυρηλία (παρ’ όλο που αυτή δεν ονομάζεται καθόλου), την ηθοποιό που εμφανίζεται σε παρισινό θέατρο και έχει ερωτευθεί ο ήρωας. Το 2ο κεφ. (Αδριανή) αναφέρεται στην Αδριανή, το κορί­ τσι που ο ήρωας θα γνωρίσει τη βραδιά ενός τοπικού χορού στο Βαλουά και που έπειτα θα γίνει μοναχή. Τό 3ο κεφ. (Απόφαση) αναφέρεται στη Συλβί, την τρυφερή φίλη της παιδικής ηλικίας και των εφηβικών αναμνήσεων από το Βαλουά. Αντίστοιχα, το 14ο και τελευταίο κεφάλαιο (Το τελευταίο φύλλο) αποκαλύπτει το θάνατο της Αδριανής, το 13ο (Αυρηλία) αποκαλύπτει την απώλεια της Αυ­ ρηλίας που προτιμά κάποιον άλλον, ενώ το 12ο (Ο ΜπαρμπαΜπουλούκος) αποκαλύπτει την απώλεια της Συλβί που παντρεύε­ ται άλλον. Το 2ο και το προτελευταίο κεφάλαιο (ΑδριανήΑυρηλία) αντιστοιχούν με το πρώτο και το τελευταίο που επίσης έχουν βασική αναφορά τους τις δύο κοπέλες. Οι αντιστοιχίες αυ­ τές στη δομή των κεφαλαίων υποδεικνύουν ήδη την επιχειρούμενη, από τον αφηγητή, ταύτιση μεταξύ των δυο κοριτσιών. Θα πρέπει επίσης να τονισθεί ότι οι εμφανίσεις και οι απώλειες των τριών γυ­ ναικείων μορφών δεν συμβαίνουν ακολουθώντας την χρονική σει­ ρά των γεγονότων της αφηγούμενης ιστορίας αλλά δημιουργούνται με βάση τη διάρθρωση του χρόνου (παρόν - παρελθόν - μέλλον) που επιχειρεί η ίδια η αφήγηση. Με άλλα λόγια, χρόνος της δια­ δραματιζόμενης ιστορίας (XI) και χρόνος της αφήγησης (ΧΑ) δεν συμπίπτουν. Αυτό, δημιουργεί, όπως θα δούμε στη συνέχεια, σοβα­ ρές συνέπειες στην επιλογή της αφηγηματικής τεχνικής και συγκε­ κριμένα της εκφώνησης του λόγου που υιοθετεί ο Νερβάλ. Τα 4ο (Ταξίδι στα Κύθηρα), 5ο (Το χωριό) και 6ο (Οτί) κεφάλαια αναφέρονται στο απώτερο παρελθόν του ήρωα, όπως αυτό εμ­ φανίζεται στο παρόν του μέσα από τις αναμνήσεις του και έχουν ως επίκεντρο τη Συλβί. Τα 8ο (Ο χορός του Λουαζί), 9ο (Ερμενονβίλ) και 10ο (Ο ψηλός σγουρομάλλης) κεφάλαια, αναφέρονται στο παρόν του ήρωα, έ­ χοντας και πάλι ως επίκεντρο τη Συλβί την οποία ο ήρωας - νέος άντρας πλέον - ξανασυναντά στο Βαλουά. Τα ενδιάμεσα κεφάλαια 7 (Σααλί) και 11 (Επιστροφή) μαζί με το 3ο (Απόφαση) παρουσιάζουν την ιδιοτυπία να εμπεριέχουν στο «χώρο» τους και τις τρεις κοπέλες. Μέσα από μια παράξενη έλξη που δημιουργείται στον ήρωα, το όνομα της μια του φέρνει στη θύ­ μηση την άλλη. Οι συνειρμικές αυτές εμφανίσεις δεν γίνονται, ω­ στόσο, στον κανονικό ρου της ιστορίας. Αντίθετα, ο πραγματικός χρόνος της ιστορίας διακόπτεται μέσω διαφορετικών αφηγηματι­ κών τεχνικών (τεχνική του ονείρου, της ανάμνησης) που εισάγουν ταυτόχρονα τον πολυεπίπεδο χαρακτήρα της αφηγηματικής φω­ νής, της φωνής δηλ. εκείνης που επιλαμβάνεται της αφήγησης και αναλαμβάνει την εκάστοτε εκφορά του λόγου. Η δυσκολία εντοπισμού των αφηγηματικών φωνών διαφορετι­ κού επιπέδου έγκειται στο ότι έχουμε μια πρωτοπρόσωπη αφήγηση που διέπει το σύνολο του κειμένου: έτσι, αφηγητής και ήρωας/ α-

Τ

ΕΜ Π ΕΙΡΗ καθηγήτρια γερ­ μανικών, φιλόλογος (Παν.

M ARBURZ/LAHN) παραδίδει μαθήματα όλων τω ν ε­ πιπέδω ν. Τηλ. 41.74.898 - απογ. ώρες.

62/επιλογη φηγητής εμπλέκονται σε ένα και το αυτό γραμματικό πρόσωπο, ταυτίζονται σε ένα γραμματικό «εγώ». διάκριση των αφηγηματικών φωνών καθίσταται ακόμη δυ­ σκολότερη από τη στιγμή που έχουμε - κατ’ αρχάς - την ίδια οπτική γωνία. Το κείμενο ακολουθεί μια εσωτερική εστίαση σταθερή του πρωτοπρόσωπου ήρωα/αφηγητή, ο οποίος χαρακτη­ ρίζεται ως ομοδιηγητικός (και μάλιστα αυτοδιηγητικός) ως προς τη σχέση του μ'ε την ιστορία. Αυτό έχει ως συνέπεια, ο αναγνώστης να προσλαμβάνει τα γεγονότα κάτω από την ψυχολογική και βιω­ ματική φόρτιση του ήρωα/ αφηγητή. Εστίαση και φωνή αποτε­ λούν, φυσικά, δυο διαφορετικούς παράγοντες αφηγηματικής τε­ χνικής και κατ’ ουδένα τρόπο δεν πρέπει να συγχέονται. Αντίθετα, ο εντοπισμός των αφηγηματικών φωνών διαφορετικού επιπέδου εί­ ναι άμεσα συνυφασμένος με τις χρονικές ενδείξεις που παρέχει το κείμενο. Οι χρονικοί «ενδείκτες» είναι εκείνοι κυρίως που υποδη­ λώνουν την παρουσία ενός εξωδιηγητικού, ενδοδιηγητικού, ή μεταδιηγητικού αφηγητή. Πράγματι, θα πρέπει να εκλάβουμε ως εξωδιηγητικό αφηγητή ε­ κείνον ο οποίος εμφανίζεται με κάποια ρήματα ή χρονικά επιρρή­ ματα (ενδείκτες) στο Ιο και στο 14ο κεφάλαιο. Στο Ιο κεφ. (σελ.

45), το οποίο τοποθετείται στο παρόν της ιστορίας (παρόν του ή­ ρωα), γίνεται μια παρεμβολή - απόδειξη της παρουσίας του εξωδιηγητικού αφηγητή με τα εξής λόγια: «Ζούσαμε τότε μια παράξενη εποχή, σαν κι αυτές που συνήθως ακολουθούν τις επαναστάσεις ή την κατάρρευση της μεγάλης Βα­ σιλείας». Ο χρονικός ενδείκτης «τότε» τοποθετεί την όλη αφηγούμενη ι­ στορία σ’ έναν παρελθόντα χρόνο που δεν αποτελεί, φυσικά, πα­ ρελθόν του ήρωα αλλά παρελθόν του εξωδιηγητικού αφηγητή που ανασυνθέτει την όλη ιστορία κάποια χρονική στιγμή που ουδέποτε θα δηλωθεί στο κείμενο και που τοποθετείται σ’ ένα απώτερο μέλ­ λον. Ανάλογη ένδειξη αποτελεί και εισαγωγική πρόταση του 14ου κεφ.: «Τέτοιες είναι οι χίμαιρες που σαγηνεύουν και παίρνουν το νου στην αυγή της ζωής. Δοκίμασα να τις αποκρυσταλλώσω χωρίς πολλή τάξη, ωστόσο πολλές καρδιές θα με καταλάβουν». Η αφη­ γηματική φωνή, που επανεμφανίζεται εδώ (και για την οποία δεν γνωρίζουμε τίποτα χωρο-χρονικά) τοποθετεί απλώς τον εαυτό της σ’ ένα απώτερο μέλλον διαφοροποιούμενη έτσι από τη φωνή του ή­ ρωα/ αφηγητή που αποτελεί τον νεανικό εαυτό της. Ο γραμματι­ κός ενεστώς του ρήματος «είναι» δηλώνει, εξάλλου, σε συνδυασμό με το νόημα της όλης πρότασης, το παρόν της φωνής αυτής που διαφοροποιείται από το παρόν της αφηγούμενης ιστορίας.

Η

εντοπισμός του εξωδιηγητικού αυτού αφηγητή - γνώστη της όλης ιστορίας, στα δύο τουλάχιστον κεφάλαια που προαναφέρθηκαν, μας επιτρέπει, ήδη να κάνουμε κάποιες διαπιστώσεις. Πράγματι, ο αφηγητής αυτός, έχει αναλάβει την οργάνωση της ό­ λης ιστορίας με τέτοιο τρόπο ώστε να μας δίνει τις πληροφορίες όχι μέσα από τη δική του (εκ των υστέρων αποκτημένη) γνώση και εμπειρία αλλά μέσα από την οπτική της νεανικής του υπόστασης. Έτσι, η καθεαυτή ιστορία, η σχέση του ήρωα με τις τρεις κοπέλες, η εξέλιξη της σχέσης του κ.λπ., μας δίνονται μέσα από το παρόν που βιώνει ο ήρωας. Το μέλλον του ήρωα, που ο εξωδιηγητικός α­ φηγητής γνωρίζει, δεν μας δίνεται εκ των προτέρων. Επί παραδείγματι, τη στιγμή της γραφής (παρόν του εξωδιηγητικού αφηγητή) εί­ ναι γνωστή όχι μόνον η τύχη του έρωτά του με την Αυρηλία αλλά

Ο

επιλογη/63 και ο θάνατος της Αδριανής. Ο τελευταίος, όμως, μας αποκαλύ­ πτεται μόνο στις τελευταίες γραμμές του κειμένου. Έτσι, ο εξωδιηγητικός αφηγητής όχι μόνον αποκαλύπτεται τελικά ως παντο­ γνώστης (τεχνική της «παράλειψης») που οργανώνει ανάλογα τη διοχέτευση πληροφοριών μέσω και των τεχνικών της ανάληψης και πρόληψης επιδιώκοντας την έκπληξη, αλλά και χρησιμοποιεί την ειρωνική απόσταση απέναντι στον αυτοβιογραφούμενο ήρωά του. Ο τελευταίος, ωστόσο, επιλαμβάνεται της αφήγησης του όλου κορμού της ιστορίας. Πρόκειται για έναν ενδοδιηγητικό αφηγητή που αποτελεί ταυτόχρονα και τον ήρωα αυτής της ενδο-διήγησης. Θα πρέπει, όμως, να διακρίνουμε εδώ δύο ισότιμα επίπεδα αφήγη­ σης, τα οποία εκφέρει ο ίδιος ενδο-διηγητικός αφηγητής. Το πρώ­ το επίπεδο έχει ως ήρωα τον ίδιο, τοποθετημένο στο παρόν.της ι­ στορίας του (κεφ. I, III, VIII έως XIII). Παράλληλα με το επίπεδο αυτό υπάρχει και μια δεύτερη ενδοδιήγηση που πραγματώνει ο ί­ διος αφηγητής με μορφή αναμνήσεων, αναδρομής στο παρελθόν. Εδώ έχουμε ένα από τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα μετά­ ληψης στη διεθνή πεζογραφία, δηλ. συνέχισης της διήγησης με αλ­ λαγή επιπέδου. Γίνεται στο τέλος του 3ου κεφαλαίου όπου ο αφη­ γητής εισάγει τα τρία κεφάλαια που ακολουθούν και που όπως έ­ χουμε αναφέρει αποτελούν το παρελθόν του ήρωα με επίκεντρο τη Συλβί και επιτυγχάνεται με τα εξής λόγια: «Όσο η άμαξα ανηφορίζει τις πλαγιές, ας βάλουμε στη σειρά τις αναμνήσεις από τον καιρό που τόσο συχνά ερχόμουν εδώ». Ό πω ς έχει τονίσει ο G. Genette (Figures III, σελ. 245), το πέρα­ σμα από το ένα αφηγηματικό επίπεδο στο άλλο δεν μπορεί, κατ’ αρχάς, να επιτευχθεί παρά μόνον μέσω της αφηγηματικής πράξης, πράξη που συνίσταται ακριβώς στο να εισάγει σε μια κατάσταση, μέσω του λόγου, τη γνώση μιας άλλης κατάστασης. Κι αυτό διότι υπάρχουν όρια (κινούμενα μεν αλλά ιερά) μεταξύ των δύο κόσμων: εκείνου όπου κάποιος αφηγείται και εκείνου τον οποίο κάποιος αφηγείται. Στην προκειμένη περίπτωση το flash back, η ανάκλιση των ανα­ μνήσεων μέσω της μετάληψης, γίνεται από τον ίδιο ενδο-διηγητικό αφηγητή και όχι από τον ήρωα. Έτσι, η ανάληψη που επιχειρείται εδώ έχει χαρακτήρα ισοδιηγητικό με την αφηγούμενη ιστορία: υ­ πάρχει ισότης του αφηγηματικού επιπέδου που αποδίδει το παρόν και εκείνου που αποδίδει το παρελθόν.

ΣΤΕΛΙΟΥ ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗ: Ο σχοινοβάτης και η αιώρα. (Κείμενα για την ποίηση). Αθήνα, Α ­ στρολάβος / Ευθύνη, 1990. Σελ. 48. Ο ποιητής Σ. Καραγιάννης δημο­ σιεύει εδώ 23 σύντομα κείμενασχόλια γύρω από επίκαιρους τό­ πους της (νεοελληνικής και μη) κρι­ τικής· πρόκειται για μια ευαίσθητη όσο και θεωρητικά τεκμηριωμένη σχοινοβασία (παρά τον ελλειπτικό της χαρακτήρα) ανάμεσα στην ποι­ ητική ουσία και το διάλογο, στους όρους με τους οποίους πραγματώ­ νεται η πρώτη. Έτσι, λοιπόν, στο κομψό τομίδιο συστεγάζονται προτάγματα ιδεών (.Δείχτες ανίχνευσης του πεσσιμισμοΰ, Σημειώσεις από σκόρπια φύλλα, Ο τελευταίος οραματισμός της ποίησης), τα οποία α­

φορούν το ποίημα, το στίχο και τη λέξη μαζί με κείμενα που συμπλη­ ρώνουν, καλύτερα προεκτείνουν, ποιητικά μοτίβα (Ποίηση και σιω­ πή, Ένας στίχος ακόμα, Η ποινή

οι αναμνήσεις δεν ανάγονται στον ήρωα αλλά στον ί­ Α νδιοόμως αφηγητή, εντασσόμενες έτσι στο δεύτερο επίπεδο αφηγη­ ματικής φωνής (ενδο-διηγητικό), είναι περισσότερο δύσκολο να υποστηριχθεί κάτι τέτοιο και για την αφήγηση των κεφ. 2 και 7 που αναφέρεται στην παρουσία της Αδριανής, του πιο μυστηριώδους προσώπου της «Συλβί». Πράγματι, και στα δυο αυτά κεφάλαια, η περιγραφή των εμφανί­ σεων της Αδριανής δεν γίνεται μέσω της διαδικασίας των αναμνή­ σεων αλλά μέσω της τεχνικής του ονείρου, δηλώνοντας έτσι ένα τρίτο αφηγηματικό επίπεδο, μια μεταδιήγηση, όπου ο ενδοδιηγητικός ήρωας γίνεται αφηγητής με ήρωα, βέβαια, πάντοτε τον εαυτό του. Το θεωρητικό πρόβλημα που τίθεται εδώ από τους αναλυτές είναι το κατά πόσο η εμφάνιση της Αδριανής με μορφή ονείρου μέ­ σα στη διήγηση, αποτελεί πράγματι μια μεταδιήγηση ή μια ψευδο­ διήγηση όπου, ενώ φαινομενικά την αφήγηση επιλαμβάνεται μια άλλη αφηγηματική φωνή, στην ουσία πρόκειται για μια ανάπλαση του ονείρου που επιλαμβάνεται ο ενδοδιηγητικός αφηγητής. Η σημασία του χαρακτηρισμού ως ψευδοδιήγησης ή μεταδιήγη-

του ερασιτέχνη) ενισχύοντας μ’ αυ­ τόν τον τρόπο την ικανότητά μας να διαβάζουμε τη λογοτεχνία. Η γλώσσα των «πυρηνικών» απλών δοκιμών είναι μεταφορική· δανείζε­ ται την ορολογία, τους τρόπους και τα εργαλεία της γραμματολογίας,

64/επιλογη σης καν η διάκριση της τεχνικής του ονείρου από εκείνη των ανα­ μνήσεων (flash back) είναι σημαντική όχι μόνο από άποψη δομής αλλά και περιεχομένου του έργου. Ό πω ς ήδη αναφέρθηκε, η τεχνι­ κή του ονείρου εφαρμόζεται από τον Νερβάλ μόνον στα αποσπά­ σματα που αφορούν στις εμφανίσεις της Αδριανής. Ο αμφιλεγόμε­ νος ρόλος - παρουσία της στη νουβέλα ενισχύεται έτσι από την τεχνική αυτή. Η Αδριανή παραμένει, για τον αναγνώστη, μέχρι το τέλος (όπου ανακοινώνεται ο θάνατός της) ένα αμφιλεγόμενο πρό­ σωπο, κινούμενο στα όρια φαντασίας και πραγματικότητας. Είναι στιγμές που και ο ίδιος ο αφηγητής αμφιβάλλει για την ύπαρξή της, την παρουσία της. Κατά περίεργο τρόπο, μόνον η ανακοίνωση του θανάτου της έρχεται να πιστοποιήσει, εκ των υστέρων, την πραγματική της ύπαρξη. Σε όλο το βιβλίο, βλέποντάς την μέσα α­ πό το «όνειρο», μια εικόνα καθαρά οπτική, αντιπαρατίθεται έντο­ να προς-τη λεκτική πραγματικότητα της Συλβί αλλά και, εν μέρει, της Αυρηλίας. ε αυτή την τελευταία, ωστόσο, η Αδριανή, μέσα από τις άμε­ σες ή έμμεσες υποδείξεις του αφηγητή, ταυτίζεται σε πολλα­ πλά επίπεδα. Και οι δύο εμφανίζονται πάντοτε μέσα στο μισόφωτο της νύχτας, καλυμμένες από το αχνό φως του φεγγαριού η Αδριανή, των φώτων της σκηνής η Αυρηλία. Το χρώμα τους είναι είναι το ροζ. Αντίθετα, η Συλβί που συμβολίζει την πραγματικότητα, το χειροπιαστό, εμφανίζεται στο φως της μέρας ενώ τη νύχτα σβήνει, αποτραβιέται, τόσο σαν παρουσία όσο και σαν σημαντικό για τη ζωή του ήρωα πρόσωπο. Το χρώμα της είναι το γαλάζιο της ημέ­ ρας. Η ταύτιση, από τη μια, της Αδριανής με την Αυρηλία και η αντιπαράθεση, από την άλλη, του δίδυμου αυτού προς τη Συλβί διέπει όλο το κείμενο, τόσο ως προς τη δομή του (βλ. τις αντιστοι­ χίες των κεφαλαίων που αναφέρθηκαν στην αρχή) όσο και ως προς το περιεχόμενό του. Ωστόσο, αν η «Συλβί» αποτελεί ένα ταξίδι του ήρωα στο χώρο και στο χρόνο ψάχνοντας για την ουσία του έρωτα, το ιδανικό του, στο πρόσωπο της κάθε κοπέλας χωριστά και ταυτόχρονα ολισθαί­ νοντας κυκλικά από τη μια στην άλλη, θα πρέπει να σταθούμε ι­ διαίτερα στο τρίτο κεφάλαιο με τον σημαδιακό τίτλο «Απόφαση» όπου περικλείεται η όλη ουσία του κειμένου. Στο κεφάλαιο αυτό εισάγεται για πρώτη φορά στην αφήγηση η Συλβί, το κεντρικό δηλ. πρόσωπο της ιστορίας, αλλά, ταυτόχρονα, συνυπάρχουν στο χώ­ ρο και το χρόνο του και οι τρεις κοπέλες. Η χρονική συνύπαρξή τους συντελείται, βέβαια, μόνο στο μυαλό του ήρωα/αφηγητή. Ο γαλλικής όρος «Resolution» (Απόφαση) που φέρει ως τίτλο δεν μπορεί δυστυχώς να αποδοθεί στα ελληνικά με όλη την πολυσημία του. Resolution σημαίνει κατ’ αρχάς «απόφαση» ή και «λύση»: α­ πό αυτή την άποψη η «λύση» αναφέρεται σ’ εκείνη του αινίγματος που βασανίζει τον ήρωα ως προς την ομοιότητα Αδριανής - Αυρη­ λίας, λύση που υπονοεί την ταύτιση των δύο. Η σχέση πρωτότυπου - αντίγραφου που προτείνεται και η αναφώνηση «Κι αν ήταν η ί­ δια» που ακολουθεί, αποτελούν τον πρώτο άξονα του έργου γύρω από τον οποίο υφαίνεται η υπόθεση. Έχοντας αποκρύψει το όνομα της Αυρηλίας (βλ. σελ. 47, κεφ. 2ο «Ωστόσο ομολόγησα το όνο­ μα») από τον αναγνώστη, ο αφηγητής τον αφήνει να θεωρεί αληθο­ φανή την περίπτωση ταύτισης των δυο γυναικών. Η Αυρηλία, ε­ ξάλλου, δεν θα ονομασθεί παρά μόνο στο άλλο κεφάλαιο/ τομή, το 7ο, ενώ θα δώσει το όνομά της στον τίτλο του Που κεφ., στο χώρο του οποίου θα επέλθει και η οριστική ρήξη της με τον ήρωα και η απώλειά της γι’ αυτόν. Τούτο θα συμβεί μόνο και μόνο διότι θα αρνηθεί να αποτελεί το αντίγραφο μιας άλλης (της Αδριανής)

Μ

τελικός, όμως, στόχος φαίνεται πως είναι η ποιητική (ο Sartre θα 'γράφε ιμπρεσιονιστική) απεικόνιση του συζητοΰμενου θέματος. Νομίζω ότι το αποτέλεσμα είναι επιτυχημένο μια που ακυρώνει τη ματαιόδοξη κυριολεξία προς όφελος της οιονείμεταφοράς, της αδυναμίας μας δηλ. να παραμείνουμε «αντικειμενοί» μέ­ σα σ' έναν κόσμο δανείων, επιδρά­ σεων και προεγγραφών. Δείγματος’χάριν οι πρώτες σειρές του τρίτου σχολίου που έχει τον τί­ τλο Η ποίηση, η ανήσυχη μέλισσα, κι οι ιδέες:

«Αν έφταναν οι λέξεις, τα πράγμα­ τα στην ποίηση θα 'ταν εύκολα. Ό ­ σο γυρεύουμε τη λέξη, τόσο ανα­ φαίνεται κι η δυσκολία. Δεν είναι α­ πό βιολογική πείνα λοιπόν που ο ποιητής πηγαίνει από λέξη σε λέξη, όπως η ανήσυχη μέλισσα. Θα 'ταν αστείο να τον παρουσιάζουμε σαν ένα φαντασιόπληκτο ραβδοσκόπο της γλώσσας ή και σαν ένα δίχως κριτήριο και αρχές εσαεί περιπλανώμενο και απογοητευμένο συλλέ­ κτη. Ο ποιητής αναζητάει την ου­ σιαστική επαφή με τις λέξεις. Την καθολική φωτεινή γνώση και μύηση στις πιο απόκρυφες σχέσεις τους, στα πιο σπάνια μυστικά τους. Μό­ νο έΐσι δικαιώνεται κι η μεγάλη αγά­ πη του για τη γλώσσα».

ΑΝΤΩΝΗΣ ΚΑΑΦΑΣ

και θα διεκδικήσει έτσι τη δική της ταυτότητα, ως διαφορετικού προσώπου. ταύτιση, όμως, Αδριανής - Αυρηλίας, όσο διαρκεί και υπο­ νοείται, αποτελεί ταυτόχρονα και αντιπαράθεση του διπλού αυτού ειδώλου με τη Συλβί, πράγμα που οδηγεί στην «απόφαση» του ήρωα να ξαναβρεί την ξεχασμένη Συλβί, την πραγματικότητα που αυτή συμβολίζει. Το ταξίδι, το δρομολόγιο που επιχειρείται στο χώρο και το χρόνο, αποφασίζεται άρα εδώ.

Resolution σημαίνει ακόμη «ανάλυση»: ανάλυση των συναισθη­ μάτων, μέσω των αναμνήσεων και των ονειροφαντασιών, που επι­ χειρεί ο ήρωας στο ταξίδι του στο παρελθόν αλλά και στο παρόν, «συναντώτας» τη Συλβί στα κεφ. 4, 5, 6 και 8, 9 και 10 αντίστοιχα. Τέλος, Resolution σημαίνει και διάλυση (dissolution): αυτή η διά­ λυση δίνεται εδώ μ’ έναν μεταφορικό τρόπο: «είναι να σου σαλεύει ο νους». Δεν θα συμφωνήσω, στο σημείο αυτό, με την υποσημείω­ ση της μεταφράστριας που αποδίδει στην πρόταση αυτή ψυχανα­ λυτικές σημασίες γράφοντας ότι «αγγίζουμε (...) τη σκοτεινή ά­ βυσσο της παραίσθησης του άλλου εγώ και των μεταμορφώσεων». Η πρόταση αυτή έχει δομική και αφηγηματική, πρωταρχικά, ση­ μασία. Η διάλυση που υποδηλώνεται εδώ εμπεριέχει τη συνειδητοποίηση (του αφηγητή) για το μάταιο της ταύτισης που επιδιώκει να κάνει ο ήρωας μεταξύ Αδριανής-Αυρηλίας· εμπεριέχει την τήρηση αποστάσεων από την ψευδο-λύση που επιλέχθηκε από τον ήρωα, τη δίχως νόημα απόφαση που πάρθηκε προς ανεύρεση της Συλβί, από την άχρηστη, τέλος, ανάλυση που επιχειρήθηκε: η συνδήλωση της «διάλυσης» στον τίτλο του κεφαλαίου σημαίνει αναίρεση των άλλων σημασιών του. Και αυτό, διότι η υποκατάσταση της Αδριανής από την Αυρηλία και η ταύτισή τους αποτελεί και πάλι μονό­ δρομο στην αναζήτηση του τέλειου έρωτα αφού η ουσία αυτού του τελευταίου είναι διπλή: Αδριανή και Συλβί δεν αποτελούν παρά τις δύο όψεις ενός και του αυτού έρωτα. Στο κεφ. 10, ο έρωτας αυτός δηλώνεται συμβολικά μέσα από την περιγραφή των παραστάσεων της κορνίζας ενός παλιού καθρέπτη «όπου κάποιος βοσκός ειδυλ­ λίου πρόσφερε μια φωλιά σε μια ροδαλή και γαλάζια βοσκοπούλα». Η συνύπαρξη των δύο χρωμάτων που συμβολίζουν την Αδριανή και τη Συλβί αντίστοιχα επανέρχεται σε κάθε αναφορά στον έ­ ρωτα. Στο κεφ. 1 «Αλίμονο! έρωτας για τις αβέβαιες μορφές, για τις ρόδινες και γαλάζιες αποχρώσεις των μεταφυσικών φαντασμά­ των! Η πραγματική γυναίκα...» ή στο κεφ. 14 όπου λέγεται το απο­ καλυπτικό: «Ερμενονβίλ! (...) Έχασες το μοναδικό σου αστέρι που αχτινοβολούσε για μένα με διπλή λάμψη. Πότε γαλάζιο, πότε τριανταφυλλί σαν το απατηλό αστέρι του Αλντεμπαράν, πότε η Συλβί και πότε η Αδριανή - οι δυο όψεις ενός και μόνο έρωτα. Η μια ήταν το εξαίσιο ιδανικό και η άλλη η γλυκιά πραγματικότητα» (σελ. 105-106, εγώ υπογραμμίζω). Βρισκόμαστε, βέβαια, στο τε­ λευταίο κεφάλαιο, εκεί όπου όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, εκδηλώ­ νεται ο χρόνος του εξωδιηγητικού αφηγητή, τοποθετημένου σε ένα απώτερο της ιστορίας μέλλον. Και μόνον από αυτόν τον αφηγητή θα μπορούσε να γίνει πλέον φανερά αυτή η διαπίστωση - αποκά­ λυψη της διττής υπόστασης του έρωτα, από αυτόν που έχει δηλώ­ σει λίγο πιο πάνω: «Οι ψευδαισθήσεις πέφτουν η μια μετά την άλ­ λη, σαν τις φλούδες του καρπού, κι ο καρπός είναι η πείρα». Η συμπληρωματικότητα Συλβί και Αδριανής είναι αυτή η πείρα την οποία ο αφηγητής του 3ου κεφαλαίου αγνοούσε ακόμη όταν έπαιρ­ νε την απόφαση, έδινε τη λύση, έκανε την ανάλυση. Οι «φλούδες» θα πέσουν όμως ως συνέπειες αυτών των ενεργειών του, η «διάλυ­ ση» των ψευδαισθήσεων θα προκύψει από αυτό το ταξίδι: στο κεφ.

Η

66/επιλογη 14, διάλυση των ψευδαισθήσεων σχετικά με την τύχη της Αδριανής, στο κεφ. 13 σχετικά με την παρ’ ολίγον σχέση του με την Αυρηλία, στο κεφ. 12 σχετικά με τον αποφασισμένο από τον ήρωα γάμο του με την Συλβί. Ενδεικτικό, τέλος, της συμπληρωματικότητας Συλβί - Αδριανής είναι και το γεγονός ότι ο σημαντικός για την εξέλιξη της ιστορίας θάνατος της Αδριανής που είχε επέλθει α­ πό καιρό, το μυστικό αυτού του θανάτου, το γνωρίζει μόνον η Συλ­ βί. Στο αποκαλυπτικό, και αντίστοιχο του κεφ. 3, κεφ. 11 με τον εύγλωττο τίτλο «Επιστροφή» (όπου και θα πρωτοονομασθεί η ηθο­ ποιός ως Αυρηλία), η Συλβί θα δώσει τη συβυλλική απάντηση: «Α! είσαι φοβερός με την καλογριά σου... Ε, λοιπόν, είχε άσχημο τέ­ λος». Η αμφισημία των τελευταίων αυτών λέξεων της Συλβί που λέγονται κάτω από τα τείχη του μοναστηριού όπου, όπως θα απο­ καλυφθεί στο τέλος, πέθανε η Αδριανή, οδηγούν τόσο τον ήρωα ό­ σο και τον αναγνώστη σε ποικίλες ερμηνείες. Ο θάνατος θα μπο­ ρούσε να είναι μια από τις πιθανές σημασίες, όπως επίσης και το ότι η μοναχή έγινε ηθοποιός, ρόλος στον οποίο εμφανίζεται η Αδριανή μέσα στην ονειρώδη κατάσταση που παρουσιάζεται στο κεφ. 7. Γι’ αυτήν ακριβώς την εκδοχή έχει ήδη προετοιμάσει το α­ πόσπασμα του 3ου κεφ. με μια αντίστοιχη αμφισημία όλων σχεδόν των λέξεων που το συνθέτουν: «Ν’ αγαπάς μια καλογριά με τη μορφή μιας θεατρίνας!... Κι αν ήταν η ίδια! - Είναι να σου σαλεύει ο νους! (Είναι) μια μοιραία έλ­ ξη, όπου το άγνωστο σε παρασέρνει, όπως οι ατμοί που φωσφορι ζουν και χάνονται πάνω στις καλαμιές του (ακίνητου) βάλτου... Ας ξαναγυρίσουμε όμως στην πραγματικότητα. Και τη Συλβί που τόσο την αγαπούσα...». «μοιραία έλξη» εμπεριέχει εδώ όχι μόνον την ταύτιση Αδριανής/ Αυρηλίας αλλά και την αντιπαράθεσή του με τη Συλβί μέσα από μια συνειρμική σχέση. Από την άλλη, το «άγνω­ στο» που «παρασέρνει» υποδηλώνει, με την παρομοίωση που ακο­ λουθεί, το θάνατο μια και οι «ατμοί που φωσφορίζουν» (feu follet) συναντώνται εξίσου συχνά όχι μόνον πάνω από ακίνητους βάλ­ τους (eau morte) αλλά και πάνω από τα νεκροταφεία λόγω του ί­ διου φαινομένου αποσύνθεσης. Είναι, λοιπόν, αυτό το feu follet που παρασέρνει προς τις καλαμιές, τα joncs, που ως άλλη τους ση­ μασία έχουν στα γαλλικά τις βέρες. Η όλη πρόταση θα μπορούσε έτσι να διαβασθεί και ως έλξη προς τα παντρέματα με μια νεκρή! Και άρα, η επιστροφή προς την πραγματικότητα, προς τη Συλβί, είναι επιστροφή στη ζωή. «Αυτή υπάρχει...» θα πει στη συνέχεια ο αφηγητής ως να μιλούσε προηγουμένως για κάτι που δεν υπάρχει πια! Το υπόλοιπο απόσπασμα που ακολουθεί στην ίδια σελίδα και τε­ λειώνει με το «Τί ώρα είναι» υιοθετεί, ξαφνικά, τη χρήση του ενε­ στώτα χρόνου, ενός ενεστώτα που υποδηλώνει αναμφισβήτητα την υποχώρηση του «εγώ» του αφηγητή και την υποκατάστασή του α­ πό το «εγώ» του ήρωα. Το πέρασμα από το μη-υπαρκτό στο υπαρ­ κτό δηλώνεται ταυτόχρονα από την αποστασιοποίηση του χρόνου της αφήγησης από εκείνον της ιστορίας. Το «εγώ» του ήρωα παίρ­ νει τη θέση του στην ιστορία, δηλώνει το παρόν του και εκφράζεται μέσα από έναν εσωτερικό μονόλογο. Με το «τί ώρα είναι» ο χρό­ νος σταματά, η αφήγηση επανέρχεται στον κανονικό της ρου με την απάντηση «Δεν είχα ρολόι» δοσμένη και πάλι σε χρόνο αόρι­ στο. Το απόσπασμα αυτό ως ενδοδιήγηση ενταγμένη σ’ ένα άλλο ενδο-διηγητικό επίπεδο αποτελεί παράδειγμα μιας μεταδιήγησης που θα γινόταν σαφέστερη αν δεν είχαμε τη διαρκή πρωτοπρόσωπη αφήγηση που καθιστά, όπως είδαμε ήδη, δυσδιάκριτα τα όρια

Η

επιλογη/67 μεταξύ των διαφορετικών αφηγηματικών φωνών. Οι παραπάνω παρατηρήσεις έχουν αξία εφόσον μας υποδηλώ­ νουν, στο σημασιολογικό πλέον επίπεδο, τόσο το διαχωρισμό επι­ πέδων μεταξύ φαντασίας και πραγματικότητας, στα οποία κινεί­ ται εναλλάξ η αφήγηση, όσο και την ειρωνική απόσταση του αφη­ γητή από τον ήρωά του. ελειώνοντας, χωρίς να έχω εξαντλήσει όλα τα θεωρητικά ζη­ τήματα που προκαλεί η ανάγνωση αυτού του δημιουργήματος ενός λαμπρού μυαλού, της «Συλβί», θα ήθελα να σταθώ εν συντο­ μία στη μετάφραση. Παραθέτοντας πιο πάνω το απόσπασμα από το 3ο κεφάλαιο τοποθέτησα δύο λέξεις σε παρένθεση διότι δεν α­ ποδίδονται έτσι στην ελληνική μετάφραση, πράγμα που είναι λά­ θος. Το γαλλικό κείμενο λέει σαφώς «Είναι» και όχι «Ήταν» μια μοιραία έλξη, χρόνος που δεν συμφωνεί με τους ενεστώτες που α­ κολουθούν. Εξάλλου ο βάλτος (l’eau) είναι ακίνητος και όχι οι κα­ λαμιές, πράγμα που αλλοιώνει το νόημα και την πολυσημία της φράσης. Κάποιες επίσης αντιρρήσεις θα μπορούσε να προβάλει κανείς και ως προς τη χρήση λέξεων όπως «θεατρίνα» και «καλο­ γριά» που ηχούν ξένες προς το πνεύμα ενός έργου του 19ου αιώνα και του ποιητικού λόγου του Νερβάλ. Και ακριβώς πάνω σ’ αυτό, θα ήθελα να παρατηρήσω ότι, ενώ η όλη μετάφραση της κ. Μηλιώνη είναι άκρως ικανοποιητική χαρακτηριζόμενη από φιλολογική πληρότητα, στερεί κάτι από την ποιητικότητα του γαλλικού κειμέ­ νου καλλιεργώντας μια λογοτεχνική αποστασιοποίηση.

Τ

• Catherine KERBRAT-ORECCHIONI, L ’ Enonciation. De la subjective dans k langage, A. Colin. Paris, 1980 • Philippe LEJEUNE, Je est un autre - Vautobiographic, de la litterature aux medias.

Seuil, Paris, 1980 • Philippe LEJEUNE, Moi aussi, Seuil, Paris, 1986 • Dominique MAINGUENEAU, Elements de linguistique pour le texte iitteraire, Bordas, Paris, 1986 • Paul RICOEUR, Temps et recit II, La configuration du temps dans le recit de fiction, Seuil, Paris, 1984 • Δημήτρης ΤΖΙΟΒΑΣ, «Η οπτική γωνία στην αφήγηση και οι υπαγορεύσεις της πλο­ κής». Σπείρα 1, καλοκαίρι 90, σελ. 46 • Δημήτρης ΤΖΙΟΒΑΣ, Μετά την αισθητική, Γνώση, Αθήνα, 1987 • Γ. ΦΑΡΙΝΟΥ - ΜΑΛΑΜΑΤΑΡΗ, Αφηγηματικές τεχνικές στον Παπαδιαμάντη 1887 - 1910, Κέδρος, Αθήνα, 1987 • Θεοφανώ - Άρτεμις ΧΑΤΖΗΦΟΡΟΥ, Παραδόσεις σεμιναρίου Σημειολογίας, Παν. Αθηνών, 1988

68/ετηλογη

υπεύθυνη φιλολογική εργασία για έναν μεγάλο ποιητή \Ύ \

ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Ν. ΓΚΟΤΟΒΟΥ: Το μυθικό και ιδεολογικό σόμπαν της ποίησης του Νικηφόρου Βρεττάκου. Αθήνα, Φ ιλιπ π ό τη ς, 1989. Σελ. 433 και 9 πίνακες.

συγγραφέας, Αθανάσιος Ν. Γκότοβος, στο πρώτο κεφάλαιο της «Εισαγωγής» του: «Μύθος και ιδεολογία» αναφέρεται συ­ νοπτικά στις θεωρητικές προσεγγίσεις διαφόρων φιλοσόφων, κοι­ νωνιολόγων, ψυχολόγων και σημειολόγων (Barthes, A. J. Greimas, Cl. L. Strauss, Destutt de Tracy, Μαρξ, Althusser, Γκράμσι, Freud, Jung, Cassirer), τις σχετικές με το μύθο και την ιδεολογία, βασικά, χωρίς να παραλείπει την αναφορά και συσχέτιση με τη γλώσσα και τη λογοτεχνία (ιδιαίτερα την ποίηση). Στο κεφάλαιο αυτό σηματο­ δοτεί και αναλύει το θέμα της μελέτης του σε τέτοιο βαθμό, που να μπορεί ο αναγνώστης να κατανοήσει τις συντεταγμένες, που θα κινηθεί το περιεχόμενό της. Επισημαίνει ότι: «'Ιδεολογικό σόμπαν” ενός έργου είναι το αχρονικό μοντέλο όπου κωδικοποιείται η κοσμοαντίληψη και η αν­ θρωπολογία του ποιητή, ενώ "μυθικό σόμπαν” είναι η μετατροπή αυτής της αντίληψης του κόσμου σε συγκεκριμένους μύθους (αφη­ γηματικούς ή ποιητικούς), δηλαδή σε αφηγημένη ιστορία με δρώντα υποκείμενα και πράξεις, φανταστικό τόπο και χρόνο κ.λπ. ή σε ποιητικά πλάσματα που σημασιοδοτούνται με τρόπο που είναι "ισότοπος” προς το ιδεολογικό σόμπαν». Στο δεύτερο κεφάλαιο της «Εισαγωγής» του: «Η τεχνική της α­ νάλυσης και η πορεία της εργασίας», ο συγγραφέας επεξηγεί και αναλύει τα προβλήματα που αντιμετώπισε στην πορεία της μελέ­ της αυτής, που απορρέουν απ’ τις ιδιομορφίες του ποιητικού έργου του Βρεττάκου, και τα οποία επέβαλαν τελικά στο μελετητή ένα σύνθετο τρόπο προσέγγισης. Σε πρώτη φάση προχώρησε σε απο­ δελτίωση ολόκληρου του ποιητικού έργου του Βρεττάκου σε θέματα-μοτίβα, δηλ. ενότητες, φορείς των μυθικών σημασιών τις οποίες ονόμασε «μυθικές μονάδες-μοτίβα». Στο τέλος της εργα­ σίας συναντούμε τα θεματικά αυτά μοτίβα ταξινομημένα κατά ποιητικό έργο σε τέσσερις πίνακες, προσφέροντας ένα «σημασια­ κό δείκτη» κατά ποιητική συλλογή.

Ο

κολουθεί η «Βιογραφία του Νικηφόρου Βρεττάκου. Ο Βρεττάκος κατά Βρεττάκο». Ο συγγραφέας παρουσιάζει τη ζωή του Βρεττάκου μέσα από γραπτά αυτοβιογραφικά κείμενα του ποιητή, αλλά και μέσα απ’ το ίδιο το ποιητικό του έργο. Ο συγγραφέας δεν παραλείπει, επίσης, ν’ αναφερθεί στην κριτική του ποιητικού έργου του Βρεττάκου και στους κριτικούς του. Στο τέλος της «Εισαγω­ γής» αναφέρεται στις «πηγές της έρευνάς» του με πλήθος σημειώ­ σεων (173). Το υπόλοιπο βιβλίο του (σελ. 79-407) χωρίζεται σε έξι κεφάλαια: «Περίοδοι της ποίησης του Βρεττάκου», «Η περίοδος των αναζη­ τήσεων», «Ημεταβατική και η Β' περίοδος: 1939-1950», «Η περίο­ δος της ωριμότητας 1951-1974», «Από την "πραγματικότητα” στο "μύθο”: 1974-1986», «Οι σταθερές του ποιητικού μύθου». Στα «Ε­ πιλεγόμενα» αναλύεται «Η Κοινωνική ιδεολογία του Νικηφόρου Βρεττάκου».

Α

επιλογη/69 Το έργο προλογίζει ο καθηγητής της Νεοελληνικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου του Πα­ λέρμο, Vincenzo Rotolo. ιστεύω ότι το βιβλίο αυτό του Αθ. Γκότοβου αποτελεί σημείο αναφοράς και «απαραίτητη αφετηρία» για κάθε σύγχρονο και μελλοντικό μελετητή του Βρεττακικού ποιητικού έργου. Άρτιο από άποψη φιλολογικής μεθοδολογίας και τοποθετημένο σε επιστημονικά θεμέλια, προσφέρεται στον αναγνώστη ως ένα πανόραμα του ποιητικού έργου του Βρεττάκου και όχι μόνο. Η έρευνα προχωράει σε βάθος, σε όλες τις χρονικές περιόδους της δημιουργίας του ποιητή. Ο συγγραφέας συνθέτει και υφαίνει με αφετηρία τα βιώματα του Βρεττάκου, σε συνάρτηση με τις ιστορικοκοινωνικές συγκυρίες της κάθε εποχής, το ψηφιδωτό της ζωής και του ποιητικού έργου του και κύρια «το μυθικό και ιδεολογικό σύμπαν» του έργου αυτού. Συνεπίκουροι και αρωγοί στη μελέτη αυτή έρχονται κι άλλες πε­ ριοχές του επιστητού - εκτός απ’ την παραδοσιακή φιλολογία η σημειωτική και η γλωσσολογία κύρια. Πρόκειται για μια υπεύθυνη φιλολογική δουλειά, που αποτέλεσε και αντικείμενο διδακτορικής διατριβής. Νομίζω ότι ο ποιητής Βρεττάκος μέσα απ’ την εργασία αυτή «ανεβαίνει» αρκετά στη συ­ νείδηση του κόσμου, μια και το προσφερόμενο υλικό είναι αποτέ­ λεσμα ενός γνωστικού καταιγισμού, μιας έντονης προβληματικής και μιας κριτικής διαδικασίας, που προξένησε ο Αθ. Γκότοβος με την παρούσα έρευνα και μελέτη του. Μια υποδειγματική δουλειά που καταθέτει στον φιλολογικό χώρο νέα στοιχεία για την ποιητι­ κή του Βρεττάκου, μέσα από ένα πρωτοποριακό πρίσμα έρευνας και μεθοδολογίας.

Π

ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗΣ

Γ ρ α φ τείτε συνδρομητές Συνδρομές εσωτερικού και Κύπρου

Ετήσια 10.000 - Σπουδαστική 9.000 δρχ. Εξάμηνη 5.500 - Σπουδαστική 4.500 δρχ. Οργανισμών, Τραπεζών, Ιδρυμάτων 11.000 δρχ. Συνδρομές εξωτερικού Ετήσια 80 δολ. (ΗΠΑ) Σπουδαστική Ετήσια 75 δολ. Ιδρυμάτων, Βιβλιοθηκών 95 δολ. Τα παλιά μηνιαία τεύχη κοστίζουν 800 δρχ., τα δεκαπενθήμερα 500 δρχ, και. τα διπλά 800 δρχ. Εμβάσματα στη διεύθυνση: Κατερίνα Γρυπονησιώτου Α. Μεταξά 26, Αθήνα - 106 81

Ισπανικά Εταιρεία Ισπανικών Σπουδών ΜΙΓΚΕΛ ΝΤΕ ΘΕΡΒΑΝΤΕΣ Καποδιστρίου 2, Τηλ. 3628880 ΕΠΙΣΗΣ ΤΜΗΜΑΤΑ: Πορτογαλικής Γλώσσας Δεύτερος Κύκλος (Ισπανικών Σπουδών) Τελειοποίηση της γλώσσας & Ισπανόφωνος Πολιτισμός

^ ssS g i

Προετοιμασία για τα διπλώματα DELE του Υπουργείου Παιδείας της Ισπανίας (BASICO & SUPERIOR) Πρόγραμμα Λατινοαμερικάνικων Σπουδών Διδάσκουν Ισπανοί καθηγητές πτυχιούχοι ισπανικών πανεπιστημίων

& & & εκΑΤ°πΡ'έλΓ,

Πληροφορίες / εγγραφές: Από 2 Σεπτεμβρίου πρωί: 10.00 • 1.30 απόγευμα: 6.00 · 9.00 καθημερινό

ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΑΡΒΕΡΗΣ

ΠΙΑΝΟ ΒΥΘΟΥ

,T#lC

^

&

.» /,νο β 'τς

δελτίο 171

δελ

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Δελτίο συντάσσεται με την πολύτιμη συνεργασία του βιβλιοπωλείου της «Ε­ 18 Ιουλίου 1991 στίας», τη διεύθυνση και το προσωπικό του ο­ ποίου ευχαριστούμε θερμά. Η ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ των βι­ βλίων γίνεται με βάση το ^ /» » γνωστό Δεκαδικό Σύστημα ί / * ί / i j ^ Ταξινόμησης, προσαρμο- Γ J 1 Γ J f \ 1 ( 1 σμένο στην ελληνική βιβλιογραφία. Επιμέλεια: ΣΕ ΚΑΘΕ κατηγορία βιβλίων προηγούνται αλ­ Έφη Απάκη φαβητικά οι Έλληνες συγγραφείς και ακολου­ θούν οι ξένοι. Η ΚΑΤΑΤΑΞΗ των ξένων συγγραφέων γίνεται σύμφωνα με το ελληνικό αλφάβητο. ΣΤΗΝ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ των περιοδικών δεν περιλαμβάνονται εβδομαδιαία έντυπα. ΓΙΑ ΤΗΝ ακόμη μεγαλύτερη πληρότητα του Δελτίου, παρακαλούνται οι εκδότες να μας στέλνουν έγκαιρα τις καινούριες εκδόσεις τους.

Τ1ο

γ ρ α φικό 270

ΓΕΝΙΚΑ ΕΡΓΑ Λευκώματα Μορφές και θέματα της Αγίας Γραφής. Αθήνα, Ορ­ γανισμός Βιβλικών Εκδόσεων. Σελ. 240. Δρχ.

30000. ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Αρχαία Φιλοσοφία ΑΝΔΡΙΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Ζ. Αιτιότητα. Η θεμελιώδης έννοια της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας. Αθήνα, Εστία, 1991. Σελ. 203. ΚΟΜΦΟΥΚΙΟΣ. Η διδασκαλία της μέσης οδού και η μεγάλη μάθηση, Μετ. Α. Τσάκαλης, Αθήνα, Πύρι­ νος Κόσμος, 1991. Σελ. 103. Δρχ. 700. Νεότερη φιλοσοφία Διανοούμενοι. Από την υπόθεση Ντρέυφους μέχρι

σήμερα. Μετ. πρόλ. Η. Π. Νικολούδης. Αθήνα, Ρο­ ές, 1991. Σελ. 213. Δρχ. 3120.

LOWITH KARL. Οι πολιτικές συνέπειες του υπαρξι­ σμού του Χάιντεγγερ. Μετ. Σ. Ροξάνης, Αθήνα, Έρα­ σμος, 1991. Σελ. 31. Δρχ. 310. Αποκρυφισμός Απόκρυφα κείμενα Καινής Διαθήκης. Τόμος Β'. Επιλ. — με — επιμ. Δ. Κουτσούκης. Αθήνα, Πύρινος Κόσμος, 1991. Σελ. 142. Δρχ. 1100. ΛΑΜΥ ΛΟΥΣΙ. Αιγυπτιακά μυστήρια. Μετ. Α. Τσά­ καλης. Αθήνα, Πύρινος Κόσμος, 1991. Σελ. 96. Δρχ. 2800.

MARTIN SAINT L.C. DE. Ecce homo. Αθήνα, Τετρακτύς, 1991. Σελ. 95. Δρχ. 830.

72/δελτιο ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ Εφαρμοσμένη Ψυχολογία Τα όνειρα και η ερμηνεία τους. Αθήνα, Τερζόπουλος, 1991. Σελ. 219. Δρχ. 4680. ΚΑΝΤΑΣ Α. - ΧΑΝΤΖΗ Α. Ψυχολογία της εργα­ σίας. Θεωρίες επαγγελματικής ανάπτυξης. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1991. Σελ. 224. Δρχ. 1765. ΠΙΠΕΡΟΠΟΥΛΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Ανθρώπινες σχέσεις. Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 1991. Σελ.

248. Δρχ. 2280 ΠΟΥΝΓΚ Κ. Γ. Αναλυτική Ψυχολογία και αγωγή τόυ παιδιού. Μετ. Μαρία Αγγελίδου. Αθήνα, Επίκουρος, 1991. Σελ. 190. Δρχ. 1660.

PEASE ALLAN. Η γλώσσα του σώματος. Μετ. Δ. Ευαγγελόπουλος. Αθήνα, Έσοπτρον, 1991. Σελ.

212. Δρχ. 1560. ΦΡΟΫΝΤ ΣΙΓΚΜΟΥΝΤ. Ναρκισσισμός μαζοχισμός φετιχισμός. Μετ. Λ. Αναγνώστου. Αθήνα, Επίκου­ ρος, 1991. Σελ. 95. Δρχ. 830. Παραμυχολογία ΣΟΤΕΛ ΒΑΝΤΑ. Ιατρική αστρολογία. Μετ. Α. Νάνου —Τσάκαλη. Αθήνα, Πύρινος Κόσμος, 1991. Σελ. 95. Δρχ. 800. ΘΡΗΣΚΕΙΑ Γενικά ΖΑΜΠΕΛΗΣ Γ. Οι Ιεροί Ναοί Εισοδίων και Ευαγγε­ λίστριας Λευκάδος. Λευκάδα, 1991. Σελ. 128. Δρχ.

725. ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ Κοινωνιολογία ΔΙΕΘΝΗΣ ΑΝΤΙΑΠΑΓΟΡΕΥΤΙΚΗ ΕΝΩΣΗ. Ναρκωτικά: η άλλη πρόταση. (Πρακπκά Συνεδρίου). Μετ. Ε. Κεκροπούλου. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1991. Σελ. 204. Δρχ. 1560. ΗΛΙΟΥ ΜΑΡΙΑ. Βήματα εμπρός βήματα πίσω. Αθή­ να, Πορεία, 1991. Σελ. 402. Δρχ. 3120. Πολιτική ΔΡΕΤΤΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ Γ. Η ανατομία της Βουλής 1974-1990. Αθήνα, Gutenberg, 1991. Σελ. 187. Δρχ. 1765. ΛΙΒΕΡΗΣ A. I. Η αστική δημοκρατία η μεγαλύτερη

απάτη της ιστορίας. Αθήνα, Νέοι Καιροί, 1991. Σελ.

154. Δρχ. 830. ΟΚΕΤΟ ΑΚΙΛΕ. Ο νέος δρόμος. Επιμ. κειμ. - μετ. Δώρα Κανούση. Αθήνα, Θεμέλιο, 1991. Σελ. 147. Δρχ. 725. Δίκαιο _______________ ΚΑΡΑΚΩΣΤΑΣ ΓΙΑΝΝΗΣ Κ. Προσωπικότητα και τύπος. Αθήνα, Σάκκουλας, 1991. Σελ. 252. Δρχ.

2600. Οικονομία _______________ ΒΕΛΕΝΤΖΑΣ Κ. Euroguide. Ετήσιος οδηγός πληρο­ φόρησης επί κοινοτικών θεμάτων. Αθήνα, Informa­ tion, 1991. Σελ. 693. Δρχ. 10.400. ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Κ. Θ. Μέθοδοι και τεχνικές υποκίνη­ σης εργαζομένων στην πράξη. Αθήνα, Γαλαίος, 1991. Σελ. 198. Δρχ. 2450. ΞΗΡΟΤΥΡΗ - ΚΟΥΦΙΔΗ Σ. Διοίκηση ανθρωπί­ νων πόρων. Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης, 1991. Σελ.

153. Δρχ. 2285. Λαογραφία __ ΜΠΡΟΥΜΑΣ Κ. X. Δημοτικά τραγούδια από τα γλέντια της Ποτιδάνειας. Αθήνα, Ένωση Ποτιδανείων, 1991. Σελ. 159. Δρχ. 1560. Οικολογία ΑΚΟ ΠΑΣΚΑΛ. Ιστορία της οικολογίας. Μετ. Γεωρ­ γία Φερχάγκεν. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1991. Σελ.

297. Δρχ. 2500. ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ - ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ Εκπαίδευση ΚΑΝΙΣΤΡΑ ΜΑΧΗ. Η σύγχρονη εικαστική αγωγή στο σχολείο. Β' έκδοση: Αθήνα, Σμίλη, 1991. Σελ.

119. Δρχ. 1560. ΦΙΛΙΠΠΟΥ Γ. - ΚΑΪΛΑ Μ. Σχολική εμπειρία. Θεω­ ρία Kat πράξη. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1991. Σελ. 233. Δρχ. 2080. Παιδαγωγική ΔΡΑΚΟΣ Γ. Δ. Σύγχρονα προβλήματα της θεραπευ­ τικής παιδαγωγικής. Τραυλισμός. Αθήνα, Τολίδης, 1991. Σελ. 86. Δρχ. 1040.

δελτιο/73 ΓΛΩΣΣΑ

Ζογγολόπουλος. Αθήνα, 1991. Σελ. 139. Δρχ. 6760.

Ελληνική γλώσσα

Κινηματογράφος

ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ ΚΩΣΤΑΣ Θ. Η γραμματική της γλώσ­ σας μας. Θεσσαλονίκη,-Αιγαίο. Σελ. 349. Δρχ. 2600.

ΒΕΝΤΕΡΣ ΒΙΜ. Η λογική των εικόνων. Μετ. Παύλος Μανιάτης. — Γ. Περδικογιάννης. Αθήνα, Σέλας, 1991. Σελ. 191. Δρχ. 1560.

Ξενες γλώσσες PANES I. J. - ALLEPUZ Ε. V. Ισπανική γραμματι­ κή. Αθήνα, Βασιλόπουλος, 1991. Σελ. 301. Δρχ.

4160. ΘΕΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

Μουσική ΑΝΩΓΕΙΑΝΑΚΗΣ ΦΟΙΒΟΣ. Ελληνικά λαϊκά μουσικά όργανα. Β' έκδοση. Αθήνα, Μέλισσα, 1991. Σελ.

400. Δρχ. 10400. Χιούμορ

Γενικά ΖΕΤΤΟΣ Δ. Ν. Η αλήθεια για τον αμίαντο. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1991. Σελ. 222. Δρχ. 1765.

ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ ΚΑΤΕΡΙΝΑ. Πες το με σπρέι. Αθήνα, Γράμματα, 1991. Σελ. 63. Δρχ. 935. ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΕΙΣ

ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ Αθλητισμός Ιατρική ΔΑΒΙΔ ΟΡΕΣΤΗΣ. Περί αφροδισίων εγκυκλοπαί­ δεια, εικονογραφημένη. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 1991. Σελ. 186. Δρχ. 2900.

ABRAHAM S. - LLEWELLYN - JONES D. Η α­ λήθεια για τις διαταραχές της διατροφής. Μετ. Ε. Ταμβάκη. Αθήνα, Χατζηνικολή, 1990. Σελ. 206. Δρχ. 1900. ΤΕΧΝΕΣ Ζωγραφική ΒΑΡΣΑΜΙΔΗΣ A. Ζ. Συμβολή στη μελέτη της λαϊκής αγιογραφίας. Θεσσαλονίκη, 1990. Σελ. 88. Δρχ. 935. ΤΣΑΡΟΥΧΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Φιλοκαλούμεν μετ' ευτελείας. Αθήνα, Adam ·., 1991. Σελ. 232. Δρχ. 10400. Γλυπτική Αρμακόλας 1960-1990. Αθήνα, ΈΗίλου, 1991. Σελ.

99. Δρχ. 5200.

ΔΟΓΑΝΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Η μυχολογία στη φυσική αγω­ γή και τον αθλητισμό. Θεσσαλονίκη, Salto, 1991. Σελ. 304.

MICOVIC SLOBODAN - Μ. ΠΙΒΟΓ. Μετ. Πέτρος Καπούτσης. Θεσσαλονίκη, Salto, 1991. Σελ. 272. Οικιακή οικονομία Γιαούρτι. Η τροφή της μακροζωίας. Αθήνα, Ερμιόνη, 1991. Σελ. 159. Δρχ. 1040. Το ελληνικό παραδοσιακό τραπέζι. Ζαχαροπλαστι­ κή. Θεσσαλονίκη. Σελ. 210. Δρχ. 7070. ΚΛΑΣΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ Μελέτες ΜΙΚΡΟΓΙΑΝΝΑΚΗΣ Ε. Θουκυδίδεια. Αθήνα, Καρδαμίτσας, 1991. Σελ. 69. Δρχ. 620.

VERNANT J. - Ρ. VIDAL - NAQUET Ρ. Μύθος και τραγωδία στην Αρχαία Ελλάδα. Τόμος Β'. Μετ. Αριάδνη Τάττη. Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1991. Σελ.

340. Δρχ. 2200. ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Ποίηση Σύγχρονη Ουγγρική ποίηση. Ανθολ. - επιμ. Ρ. Κακλαμανάκη. Αθήνα, Φόρμα, 1991. Σελ. 169. Δρχ.

2180.

74/δελτιο ΒΑΡΝΑΛΗΣ ΚΩΣΤΑΣ.· Σκλάβοι πολιορκημένοι. Α­ θήνα, Κέδρος, 1990. Σελ. 228. Δρχ. 2080. ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΛΟΛΙΤΑ. Αθύρματα. Αθήνα, Λύχνος, 1991. Σελ. 44. Δρχ. 520. ΚΟΚΚΙΝΙΑ ΚΙΚΗ Γ. Στον απέναντι καθρέφτη. Αθή­ να, Εκάτη, 1991. Σελ. 60. Δρχ. 800. ΜΑΡΚΙΔΗΣ ΜΑΡΙΟΣ. Μαντίνεια. Ποίημα. Αθήνα, Έρασμος, 1991. Σελ. 38. Δρχ. 415. ΚΟΥΝΤΕΡΑ ΜΙΛΑΝ. Μονόλογοι. Μετ. Α. Τσάκαλης. Αθήνα, Λέσχη του Βιβλίου, 1991. Σελ. 78. Δρχ.

1040. ΠΑΟΥΝΤ ΕΖΡΑ. Σχεδιάσματα και αποσπάσματα των κάντος CX-CXX. Μετ. X. Βλαβιανός. Αθήνα, Νεφέλη, 1991. Σελ. 99. Δρχ. 1245. Πεζογραφία ΙΣΑΡΗΣ ΑΛΕΞ. Ανάμεσά τους η μουσική. Αθήνα, Άγρωστις, 1991. Σελ. 60. Δρχ. 725. ΚΟΝΤΕΑ ΡΟΥΛΑ. Η ηλικία ενός φόνου. Αθήνα, Θέμα, 1991. Σελ. 135. Δρχ. 1040. ΠΕΤΣΕΤΙΔΗΣ Δ. Το παιχνίδι. Διηγήματα. Αθήνα, Νεφέλη, 1991. Σελ. 149. Δρχ. 1040. ΖΕΛΟΥΝ Τ. Μ. Ημέρα σιωπής στην Ταγγέρη. Μετ. Λόισκα Αβαγιανού. Αθήνα, Αστάρτη, 1990. Σελ.

103. Δρχ. 935. ΚΑΜΠΑΝΙΛΕ ΑΚΙΛΕ. Γαμήλιο ταξίδι με πολλούς. Μετ. Π. Σκόνδρας. Αθήνα, Αστάρτη, 1991. Σελ. 211. Δρχ. 1560.

KING S. Η αφιέρωση. Μετ. Α. Χατξηιωάννου - Σ. Καραγιάννης. Θεσσαλονίκη, Επιλογή, 1991. Σελ.

216. Δρχ. 1245. ΚΟΣΕΡΙ ΑΛΜΠΕΡ. Ζητιάνοι και περήφανοι. Μετ. Δημ. Ζορμπαλάς. Αθήνα, Χατζήνικολή, 1991. Σελ.

234. Δρχ. 1900. ΚΡΙΣΤΙ ΑΓΚΑΘΑ. Ποιος σκότωσε τον Ρότζερ Ακρόυντ. Μετ. Λ. Ιωάννου, Αθήνα, Καλοκάθης, 1991. Σελ. 280. Δρχ. 1245. ΜΠΟΜΠΑΝΤΙΛ ΤΟΜ. Το αίμα του Αδάμ. Μετ. Δ. Μελέτης — Ε. Τζαννετάκου. Αθήνα, Αφρικανικές εκδόσεις, 1991. Σελ. 126. Δρχ. 935. ΜΠΟΥΑΛΩ Π. - ΝΑΡΣΕΖΑΚ Τ. Ο αόρατος δολο­ φόνος. Απόδ. Μ. Ντεκάστρο. Αθήνα, Καστανιώτης, 1990. Σελ. 139. Δρχ. 1040. ΜΠΟΥΑΛΩ Π. - ΝΑΡΣΕΖΑΚ Τ. Τα πιστόλια. Α­ πόδ. Μ. Ντεκάστρο. Αθήνα, Καστανιώτης, 1990. Σελ. 145. Δρχ. 1040.

DELILLO DON. Ζυγός. Μετ. Τόνια Κοβαλένκο. Α­ θήνα, Χατζηνικολή, 1991. Σελ. 433. Δρχ. 3120. ΠΕΡΚΙΝΣ Λ. Φ. Τα δίδυμα της Σπάρτης. Πρόλ. —

μετ. Κ. Ντελόπουλος. Αθήνα, Καλέντης, 1991. Σελ.

148. Δρχ. 520. ΡΕΝΤΕΛ ΡΟΥΘ. Η κούκλα που σκοτώνει. Μετ. Ε. Καλλιφατίδη. Αθήνα, Ωκεανίδα, 1991. Σελ. 275. Δρχ. 1560. ΦΟΚΝΕΡ ΟΥΙΛΛΙΑΜ. Οι ακατανίκητοι. Μετ. Ντίνα Σάπκα. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1991. Σελ. 256. Δρχ. 1800. ΧΟΡΒΑΤ Ε. Νιάτα χωρίς Θεό. Μετ. Α. Αζέλης. Αθή­ να, Σύγχρονη Εποχή, 1991. Σελ. 178. Δρχ. 1350. Μελέτες ΤΖΟΥΛΙΑ ΑΝΝΑ. Η διπλή ανάγνωση του κειμένου. Αθήνα, Επικαιρότητα, 1991. Σελ. 238. Δρχ. 1870. ΦΥΛΑΚΤΟΣ ΑΝΤΡΕΑΣ Κ. Ο αρχαιοελληνικός μύ­ θος στο λυρικό βίο. Λευκωσία, 1990. Σελ. 477. Δρχ.

3640. Δοκίμια ΠΑΠΑΓΙΩΡΓΗΣ ΚΩΣΤΗΣ. Ζώντί^ και τεθνεώτες. Α­ θήνα, Καστανιώτης, 1991. Σελ. 117. Δρχ. 1040. ΧΡΗΣΤΑΚΗΣ ΛΕΩΝΙΔΑΣ. Το μυθιστόρημα των μουσείων. Αθήνα, Γαβριηλίδης, 1991. Σελ. 204. Δρχ. 3740.

ELLIOT T.S. Η ιδέα μιάς χριστιανικής κοινωνίας. Μετ. Λένα Παπαθεμελή. Θεσσαλονίκη, Παρατηρη­ τής, 1991. Σελ. 142. Δρχ. 1560. ΘΑΚΕΡΥ ΟΥΙΛΛΙΑΜ Μ. Το βιβλίο των σνομπ. Μετ. Σ. Ματθαίου - Μ. Βάρσος. Αθήνα, Ολκός, 1991. Σελ. 165. Δρχ. 1140.

LEVI-STRAUSS C. Ανθρωπολογία και μύθος. Μέ­ ρος Β’. Μετ. Δ. Δεμερτξή. Αθήνα, Καρδαμίτσας, 1991. Σελ. 235. Δρχ. 1560. ΘΕΑΤΡΟ Γ ενικά Βασιλιάς Ληρ. Εγκόλπιο Αιμίλιου Βεάκη. Αθήνα, Θέατρο, 1991. Σελ. 53. Δρχ. 1560.

δελτιο/75 Έ ρ γα ___________________________________ ΒΕΝΙΕΡΗΣ ΜΑΝΟΣ. Σκέπασε μάνα σκέπασε. Αθή­ να, Δωδώνη, 1991. Σελ. 64. Δρχ. 620. ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ ΜΑΝΟΣ. Πατέρα... καλέ μου... πατέρα. Καφενείον «Οι κουβέντες». Αθήνα, Δωδώ­ νη, 1991. Σελ. 101. Δρχ. 830.

ΜΗΤΡΟΦΑΝΗΣ Γ. Ν. Η κίνηση των τιμών του στα­ ριού στην Ελλάδα. Εξωτερικό εμπόριο και κρατική παρέμβαση. (1860-1912). Αθήνα, Μορφωτικό Ί ­ δρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1991. Σελ. 161. ΣΑΒΒΙΔΗΣ Α. Γ. Βυζαντινοτουρκικά μελετήματα. Α­ νατύπωση άρθρων 1981-1990. Αθήνα, Ηρόδοτος, 1991. Σελ. 378. Δρχ. 2600.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΑΞΙΔΙΑ Γενικά ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ - TESTONE ΑΛΙΚΗ. Αρχείο Εκτε­ λεστικής Αστυνομίας. (1818-1866). Κέρκυρα, 1991. Σελ. 290. Δρχ. 2600. Αρχαιολογία

Κόσμος DESCHAMPS G. Στους δρόμους της Μικρασίας. Μετ. Σ. Κασεσιάν. Αθήνα, Τροχαλία, 1990. Σελ. 344. Δρχ. 3640.

ΣΗΜΑΝΤΩΝΗ - ΜΠΟΥΡΝΙΑ Ε. Ανασκαφές Νά­ ξου. Οι ανάγλυφοι πίθοι. Αθήνα, 1990. Σελ. 165 + πίν. Δρχ. 5200.

ΠΑΙΔΙΚΑ

Μαρτυρίες

DISNEY WALT. Μαθαίνω με τον Ντίσνεϋ. Μετ. Μ. Τζουβέλη. Τόμος Β\ Αθήνα, Αξιωτέλης, 1991. Σελ.

79. Δρχ. 1975 (Ο κάθε τόμος).

Γ νώσεις ΖΑΜΠΕΛΗΣ Γ. Η λαίλαπα των Γκουρού. Β' έκδοση. Αθήνα, Φωτοδότες, 1990. Σελ. 119. Δρχ. 310. ΚΑΤΣΑΔΩΡΟΣ Κ. Γ. Από την «απόκρυφη» έκθεση του επιθεωρητή Κουνενέ. Μέρος Ιο. Αθήνα, 1991. Σελ. 310. Δρχ. 1560. ΚΗΛΥ ΕΝΤΜΟΥΝΤ. Φόνος στο Θερμαϊκό. Ύπατοι πραίτωρες και τύπος στην υπόθεση Πόλκ. Μετ. Μ. Γεωργουλέα. Αθήνα, Γνώση, 1991. Σελ. 544. Δρχ.

4160. Βιογραφίες ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ Κ. Α. Ιων. Δραγούμης. Μαρτύ­ ρων και ηρώων αίμα. Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης, 1991. Σελ. 351. Δρχ. 2910. ΣΟΥΗΤΩΝΙΟΣ ΓΑΪΟΣ. Η ζωή των Καισάρων. Αύ­ γουστος. Μετ. Π. Ροδάκης. Αθήνα, Παρασκήνιο, 1991. Σελ. 124. Δρχ. 1040. ΣΟΥΗΤΩΝΙΟΣ ΓΑΪΟΣ. Η ζωή των Καισάρων. Τιβέριος. Μετ. Π. Ροδάκης. Αθήνα, Παρασκήνιο, 1991. Σελ. 92. Δρχ. 830. Ελληνική Ιστορία ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ Α. Ε. Θεσσαλονικά και άλλα μακεδονικά μελετήματα δημοσιευμένα μεταξύ 1981-1990. Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1991. Σελ. 299. Δρχ. 2600.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ ΑΙΟΛΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ. Δίμηνο περιοδικό. Τεύχος 121. Δρχ. 500. ΑΚΤΗ. Περιοδικό λογοτεχνίας και κριτικής. Τεύχος 7. Δρχ. 800. ΑΝΘΡΩΠΟΘΕΩΡΙΑ. Περιοδικό γενικής ανθρωπολογικής μελέτης και τέχνης. Τεύχος 2. Δρχ. 1040. ΑΝΤΙ. Δεκαπενθήμερη πολιτική και πολιτιστική επι­ θεώρηση. Τεύχος 470. Δρχ. 250. ΑΠΕΡΑΘΙΤΙΚΑ. Τριμηνιαίο περιοδικό. Τεύχη 1, 10 1990. Δρχ. 1000. ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ. Τριμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 39. Δρχ. 700. ΑΡΧΕΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ. Περιοδικό της Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών. Τόμος 8, τεύχος 3. ΒΙΒΛΙΟ ΚΑΙ MEDIA. Μηνιαίο περιοδικό για το βι­ βλίο. Τεύχος 10. Δρχ. 500. ΓΙΑΤΙ. Μηνιάτικη Σερραΐκή επιθεώρηση. Τεύχος 191-192. Δρχ. 250. ΔΕΛΤΙΟ ΒΙΒΛΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ. Τόμος 10, 1991. Δρχ. 300. ΤΟ ΔΕΝΤΡΟ. Έκδοση λόγου και τέχνης. Τεύχος 62. Δρχ. 850. ΔΙΑΒΑΖΩ. Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του βι­ βλίου. Τεύχος 267. Δρχ. 500.

76/δελτιο ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ. Δίμηνη επιθεώρηση θεωρητικούπολιτικού διαλόγου. Τεύχος 5. Δρχ. 700. Η ΕΛΛΗΝΙΔΑ του 2000. Φύλλο 30. ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ. Κέντρο Νεοελληνικών Ε­ ρευνών Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών. Τεύχος 3. ΕΝΤΕΥΚΤΗΡΙΟ. Τρίμηνο λογοτεχνικό και καλλιτε­ χνικό περιοδικό. Τεύχος 15. Δρχ. 725. ΕΠΟΠΤΕΙΑ. Μηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 169. Δρχ.

500. ΕΥΘΥΝΗ. Περιοδικό ελευθερίας και γλώσσας. Τεύ­ χος 235. Δρχ. 300. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ. Τριμηνιαία πολιτική έκ­ δοση ευρωπαϊκού προβληματισμού. Τεύχος 3. Δρχ.

350. ΖΕΝΟΦΙ. Όραμα ενός άλλου κόσμου. Τεύχος 4. Δρχ. 500. ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ. Μηνιαία επιθεώρηση. Τεύχος 462-463-464. Δρχ. 750. ΗΧΟΣ ΚΑΙ HI-FI. Τεύχος 220. Δρχ. 400. ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ. Τετραμηνιαία επιθεώρη­ ση. Τεύχος 5. Δρχ. 1560. ΙΑΤΡΙΚΗ. Μηνιαία έκδοση Εταιρείας Ιατρικών Σπου­ δών. Τόμος 59, τεύχος 6. ΚΑΣΤΑΛΙΑ. Δελτίο ελληνικής εταιρείας ιατρών λο­ γοτεχνών. Τεύχος 104. ΚΙΝΗΣΗ ΠΟΛΙΤΩΝ. Περιοδική ενημερωτική έκδο­ ση. Φύλλο 13. Δρχ. 20. ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΟΜΕΣ. Προβληματισμοί και θέσεις. Τεύχος 26. Δρχ. 250. ΛΑΚΩΝΙΚΑΙ ΣΠΟΥΔΑΙ. Περιοδικόν σύγγραμμα Ε­ ταιρείας Λακωνικών Σπουδών. Τόμος 10ος, 1990. Δρχ. 5720. ΜΝΗΜΩΝ. Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού. Τόμος 13ος, 1991. Δρχ. 4.680. ΝΑΥΠΑΚΤΙΑΚΗ. Διμηνιαία εφημερίδα. Φύλλο 51. Δρχ. 50. ΝΕΑ ΟΙΚΟΛΟΠΑ. Τεύχος 81-82. Δρχ. 400. ΝΕΑ ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ. Δεκαπενθήμερη επαναστατική εφημερίδα. Φύλλο 33. Δρχ. 100. ΟΙΚΟΤΟΠΙΑ. Διμηνιαία έκδοση. Τεύχος 14. Δρχ.

400. ΠΑΝΑΙΓΥΠΤΙΑ. Διμηνιαία έκδοση. Τεύχος 40. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ. Μηνιαία έκδοση γνώμης. Τεύχος 47. Δρχ. 100. ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΑ. Τόμος ΙΗ', 1989-1990. Δρχ.

3640. ΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΤΗΣ ΟΡΓΟΝΟΜΙΑΣ. Τεύχος 8. Δρχ. 600.

ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ. Φύλλα λόγου, τέχνης και πο­ λιτιστικής καλλιέργειας. Τεύχος 41-42. Δρχ. 300. Ο ΠΟΛΙΤΗΣ. Μηνιαία επιθεώρηση. Τεύχος 113. Δρχ. 400. ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ. Τεύχος 5. Δρχ. 500. Ο ΡΑΜΠΑΓΑΣ ΚΙ Ο ΣΚΥΛΟΣ. Ποιητική φυλλάδα. Φύλλο 146. Δρχ. 50. ΡΕΥΜΑΤΑ. Απόμεις, κείμενα, τέχνες. Τεύχος 2. Δρχ.

800. ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΒΗΜΑΤΑ. Θεολογικά, φιλοσοφικά, πολιτιστικά, κοινωνικά. Τεύχος 79. Δρχ. 400. ΣΥΝΤΕΛΕΙΑ. Λογοτεχνία - Τέχνη - Θεωρία. Τεύ­ χος 4-5. Δρχ. 1500. ΣΥΡΙΑΝΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ. Ιστορία - λογοτεχνία λαογραφία - καλές τέχνες. Τεύχες 15. Δρχ. 1000. ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ ΤΩΝ ΑΙΓΥΠΤΙΩΤΩΝ. Όργανο των επαναστατημένων Ελλήνων της Αφρικής. Φύλλο 178. ΤΟ ΤΡΑΜ. Ένα όχημα. Τεύχος 16. Δρχ. 600.

MARKETING AGE. Το περιοδικό του σύγχρονου marketing. Τεύχος 1. Δρχ. 2000.

CTL. Δελτίο Κέντρου Λογοτεχνικής Μετάφρασης του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών. Τεύχος 10.

δελτιο/77

Στην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι ε­ πώνυμες βιβλιοκριηκές και βιβλιοπαρουσιάσεις των ελληνικών εκδόσεων που δημοσιεύονται στον ημερήσιο αθηναϊκό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, και κριτικές δημοσιευμένες στον περιοδικό και επαρχιακό τύ­ πο, όσες φυσικά φροντίζουν να μας στέλνουν οι συντά- 1 / Λ I Τ 1 /Λ κτες τους. Για κάθε βιβλίο ί \ k / I 1 1 Γ \ V J σημειώνονται, μέσα σε πα* ρένθεση: το όνομα του κρι­ τικού και ο τίτλος του εντύπου, καθώς και η ημέ­ ρα δημοσίευσης της κριτικής αν πρόκειται yia εφημερίδα, ή ο αριθμός έκδοσης αν πρόκειται για περιοδικό έντυπο.

δ ελ ΤI ο

17 Ιουλίου 17 Αυνούστου 1991

γ ρ α φία 2?ο Επιμέλεια: Μαρία Τρουπάκη

Πολιτική

Στάικος Κ.: Χάρτα της Ελληνικής τυπογραφίας. Τόμ.

A' (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 18/7).

Διαμαντόπουλος Θ.: Κομματικές οικογένειες (Α.Δ. Παπαγιαννίδης. Οικομικός Ταχυδρόμος, 1/8).

Camoy Μ.: Κράτος και πολιτική θεωρία (Β. Καπετανγιάννης, Καθημερινή, 2/8).

Θετικές και Εφαρμοσμένες Επιστήμες

Οικονομία Κοζάκος Γ. —Ιωάννου Γ.: Ευρωπαϊκή ενοποίηση και βιομηχανία τροφίμων (ΑΘ. X. ΠΑΠ, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 18/7). Μαραβέγιας Ν. - Τζινισιζέλη Μ.: Ευρωπαϊκή ολο­ κλήρωση (Π.Κ. Ιωακειμίδης, Οικονομικός Ταχυδρό­ μος, 8/8). Μπαμπανάσης Σ.: Οι επιχειρήσεις στην Ανατολική Ευρώπη (Α.Δ. Παπαγιαννίδης, Οικονομικός Ταχυ­ δρόμος, 15/8). Παυλόπουλος Π. - Κουζέλης Α.Κ.: Το Δημοσιονο­ μικό πρόβλημα. (Α.Χ. Παπανδρόπουλος, Οικονομι­ κός Ταχυδρόμος, 1/8). Σιαφάκας Α.: Τι είναι χρηματιστήριο αξιών (Δ. Στεργίου, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 18/7). Χαραλαμπίδου Α.: Η οικονομία των χωρών του κε­ ντρικού σχεδιασμοΰ (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 8/8). Εθνολογία Ντιρ Π.: Ονειρικός χρόνος (Θ. Παπαρήγας, Ριζοσπά­ στης, 18/7).

Σχίζας Γ.: Πόλη, φύση και κοινωνία (Σ. Παπασπηλιόπουλος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 1/8).

Breton Ρ.: Ιστορία της πληροφορικής (Α.Δ.Π., Οικο­ νομικός Ταχυδρόμος, 8/8).

Rhodes F.H.T.: Η εξέλιξη της ζωής (Σ.Β., Οικονομι­ κός Ταχυδρόμος, 8/8). Τέχνες Κεφαλονιά, ένα μεγάλο μουσείο (Κ. Τσαούσης, Έ­ θνος, 1/8). Μιχελή Π.: Αιγαίο (Μ. Μεντζελοπούλου, Διαβάζω, 268). Τριανταφύλλου Σ.: Κινηματογραφημένες πόλεις (Ν. Κολοβός, Διαβάζω, 268). Τσαρούχης Γ.: Υπό το βλέμμα των Καρυάτιδων (Γ. Κορίδης, Κέρδος, 7/8).

78/δελτιο Ποίηση Βαρβέρης Γ.: Πιάνο βυδού (Δ. Πανουσάκης, Ριζο­ σπάστης, 1/8). Βέης Γ.: Παράφραση της νύχτας (Μ. Κοντολέων, Τραμ, 16). Γαρίδης Κ.: Στώμεν Καλώς (Δ. Ταδές, Εξόρμηση, 11/ 8 ).

Καριτζώνη — Χεκίμογλου Κ.: Πανσέληνος στην οδό Φράγκων (Δ. Παυλάκου, Αυγή, 11/8). Λεμπέση Λ.: Σ’ αγαπώ. Εσύ; (Κ.Ι. Βαλαβάνης, Ελεύ­ θερη Ώρα, 11/8). Μπελιές Ε.: Τα εισόδια του φόβου (Γ. Βέης, Τραμ, 16). Ναούμης Γ.Ε.: Απήδαλος τριήρης (X. Ηλιόπουλος, Διαβάζω, 268). Τζούλης Θ.: Όταν ο δεός εις το σώμα έλδη πολύς (Η. Κεφάλας, Διαβάζω, 268). Φασιλή-Γιαχνή Γ.: Μια υπομία χαμόγελο στις ανα­ πάντεχες απουσίες (Β. Αγγελίδου, Ριζοσπάστης, 8/ 8 ).

Γκαίτε, Φάουστ. Μετ. Γ. Κόκκαλη (Δ. Πάκος, Εξόρ­ μηση, 4/8).

Πεζογραφία Βιτάλη Λ.: Η κοιλιά της μεταφράστριας (X. Παπαγεωργίου, Αυγή, 11/8). Εμπειρικός Α.: Ο Μεγάλος Ανατολικός (Α. Κώπη, Ριζοσπάστης, 3/8). Ευδυμιάδη Ν.: Ο τρυφερός δάνατος (X. Παπαγεωργίου, Διαβάζω, 268). Καββαδίας Ν.: Φόβος κι ελπίδα (Ε. Χουζούρη, ΕΝΑ, 31/7). Καρατζαφέρη 1.: Η ώρα του λύκου (Δ. Λαλά-Κριστ, Διαβάζω, 268). Κοτζιάς Α.: Ο πυγμάχος (Β. Χατζηβασιλείου, Καθη­ μερινή, 2/8). Κουτσούκος Η.: Καλύτερα να νικήσουν οι κόκκινοι (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 1/8). Μπακόλας Ν.: Καταπάτηση (Κ. Χουρμουζιάδης, Δια­ βάζω, 268). Μπαλούμης Κ.: Καμικάζι (Γ.Κ. Μωραΐτης, Ριζοσπά­ στης, 8/8). Μπουρμπούλης Μ.: (Επιμ.) Ο πρίγκηπας των πάγων του Μιχαήλ Αντωνίου Φραγκίσκου Μοσχονά Μπουρμπούλη (Π. Μπουκάλας, Καθημερινή, 2/8). Ξανδούλης Γ.: Το ροζ που δεν ξέχασα (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 18/7). Πανσέληνος Α.: Βραδυές μπαλέτου (Α. Καραλή, Πριν, 4/8), (Α.Λ. Μεσημβρινή, 2/8), (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 1/8). Σεφεριάδη-Μεγάλου Λ.: Ο δρόμος είναι η χαρά (Ε. Χουζούρη, ΕΝΑ, 7/8). Σκάρος Ζ.: Η συμμορία των αδώων (Κ. Τσαούσης, Έ­ θνος, 16/8).

Σολωμός Δ.: Η γυναίκα της Ζάκυνδος (Δ. Σταμέλος, Ελευθεροτυπία, 7/8). Έντε Μ.: Ο καδρέφτης μέσα στον καδρέφτη (Ε.Χ. Διαβάζω, 268). Μαρίας X.: Ο αισδηματικός άνδρας (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 16/8). Μπιγεντού Ρ.: Περάστε και κλείστε την πόρτα (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 16/8). Λιαμαδάρες X.: Το φεγγάρι των λύκων (Κ. Τσαού­ σης, Έθνος, 16/8). Λουίς Π.: Η γυναίκα και το νευρόσπαστο (Κ. Τσαού­ σης, Έθνος, 18/7). Σάλιντζερ Τ.: Ο φύλακας στη σίκαλη (Α. Κώττη, Ριζο­ σπάστης, 7/8). Σούλιτζερ Π.Λ.: Χάννα (Κ. Σταματίου, Ταχυδρόμος, 17/7). Μελέτες Ζάννας Π.: Πετροκαλαμήδρες (Ε. Χουζούρη, ΕΝΑ, 17/7). Λεντάκης Α.: Ρωμανός Μελωδός, Κώστας Βάρναλης και στρατευμένη τέχνη (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 4 και 11/ 8 ).

Μητσάκης Κ.: Του κύκλου τα γυρίσματα (Γ. Κορίδης, Κέρδος, 7/8). Πάσχος Λ.Β.: Κόντογλου (Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Καθημερινή, 4/8). Πεσμαζόγλου Τ.: Το ηρωικό παραμύδι της Π. Δέλτα (Μ. Παπαγιαννίδου, Βήμα, 4/8). Δοκίμια Αμπυρζέ Ζ.: Το μέλι καιι το κώνειο (Δ. Κωστόπουλος, Καθημερινή, 9/8). Αλληλογραφία Σολωμός Δ. Αλληλογραφία (Α.' Γριμάνη, ΕΝΑ.

13/8). Παιδικά Γκέρτσου-Σαρρή Α.: Το Κόκκινο της Ανατολής (Ε. Σαραντίτη, Ελευθεροτυπία, 14/8). Σίνου Κ.: Ο τελευταίος βασιλιάς της Ατλαντίδας (Ε. Χωρεάνδη, Διαβάζω, 268). Ρόζεν Μ.: Ο πόλεμος της Αντιγόνης (Ε. Σαραντίτη, Ε­ λευθεροτυπία, 14/8).

δελτιο/79 Ιστορία Βακαλόπουλος A.: 1) Επίλεκτες βασικές ιστορικές πηγές της Ελληνικής Επαναστάσεως. 2) Τα ελληνικά στρατεύματα του 1821 (Δ. Σταμέλος, Ελευθεροτυπία, 7/8). Γενική ιστορία της Ευρώπης Α-ΣΤ' (Α. Αζελής, Δια­ βάζω, 268). Κιτρομηλίδης Π.: Η Γαλλική Επανάσταση και η Νο­ τιοανατολική Ευρώπη (Θ. Βερέμης, Βήμα, 4/8). Πεημεζάς Η.: Εθνική αντίσταση (Γ. Κορίδης, Κέρ­ δος, 17/7). Σαββίδης Α.: Βυζανπνοτουρκικά μελετήματα (Γ. Κο­ ρίδης, Κέρδος, 17/7). Τζανακάρης Β.: Εικονογραφημένη ιστορία των Σερ­ ρών (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 1/8).

Turot Η.: Η Κρητική Επανάσταση (Γ.Κ. Μωραΐτης, Ριζοσπάστης, 18/7). Μαρτυρίες Καινούργιος X. Περιπλανήσεις και περιπέτειες λαϊ­ κών αγωνιστών 1945-1947 (Γ. Κορίδης, Κέρδος, 14/8). Παπακώστας Γ.: Φιλολογικά σαλόνια και καφενεία της Αθήνας (Δ. Σταμέλος, Ελευθεροτυπία, 7/8). Μπάρτ Ρ.: Συμβάντα (Ε. Αρανίτσης, Ελευθεροτυπία, 7/8). Περιοδικά Ρεύματα (Σ. Παπασπύρου, Επτάμισι, 2/8).

• ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΗ ΚΑΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ επιμορφωτικού επιπέδου ι Σπουδές εμψύχωσης animation για όσους ασχολούνται

επαγγελματικά με την ανθρώπινη ομάδα, (εκπαιδευτικούς , κοινωνικούς λειτουργούς, υπαλλήλους πνευματικών και πολιτι-

κ.ι.λ.).

• Μερικοί από τους τομείς, μη λεκτικής επι­ κοινωνίας, που διδάσκονται: r στικών κέντρων, ειδικούς παιδαγωγούς

κίνηση (σωματική έκφραση,παντομίμα, αυτοσχεδιασμός) ήχος (μουσική ευαισθητοποίηση. μουσική αφύπνηση) εικαστικά ( μάσκα, μακιγιάζ, ένδυμα, σκηνικό) θέατρο (θεατρικός λόγος, θεατρικό παιχνίδι, παράσταση) r ελληνικός πολιτισμός_____________________________ ΓΙΑΤΙ Η ΤΕΧΝΗ ΟΦΕΙΛΕΙ ΝΑ ΕΞΥΠΗΡΕΤΕΙ ΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Σπουδές σ τη ν έκφ ρ α σ η και τη δη μ ιο υ ρ γ ία

Λ

■

__________

I I I I I I %Α

ΕΥΕΛΠΙΔΩΝ 29 Τηλ. 8811227 ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΕΛΕΥΘ

κέ ν τρο

Δ Π | ΙΎ Ι 9 K S

khi

ε κ π α ίδ ε υ σ η ς

8811379

ΣΠΟΥΔΩΝ · Ζητήσ τε τηλεφ ω νικά να σας στείλο υ με το ενημερω τικό φ υλλάδιο

ΜΕΓΑ ΕΠΙΤΟΜΟ ΛΕΞΙΚΟ ΣΧ Η Μ Α: 17 χ 24 cm

-

Σ Ε Λ ΙΔ Ε Σ 776 - IS B N 960-01-0228-7

ΜΙΚΡΟ ΕΠΙΤΟΜΟ ΛΕΞΙΚΟ ΣΧ Η Μ Α : 14 χ 21 cm - Σ Ε Λ ΙΔ Ε Σ 392 - IS B N 960-01-0237-6

ΤΑ ΡΗΜΑΤΑ * ^

ΑΚΙΟΜΑ^Α

Α Υ Θ Ε Ν Τ Ι Κ Η

Πα την σωστή προσέγγιση του αρχαίου ελληνικού λόγου

Π Α Ι Δ Ε Ι Α

G U T E N B E R G

4

ΕΚ Δ Ο ΣΕ ΙΣ ΚΕΔΡΟΣ Γ. Γενναδίου 3 - Τηλ. 36.02.007

ΑΛΕΞΗΣ ΠΑΝΣΕΛΗΝΟΣ ΒΡΑΔΥΕΣ ΜΠΑΛΕΤΟΥ Ο Κρις Καλλίτσης και η Κάτια Γεροδήμου, δυο μάλλον άσημοι χορευτές του μπαλέτου, βρί­ σκονται ξαφνικά μπλεγμένοι στα δίχτυα μιας πλεκτάνης που σκοπεύει ν’αναδείξει την Κά­ τια από το κορ-ντε-μπαλέ σαν σολίστα. Η πλεκτάνη αποτυχαίνοντας ξετυλίγει ένα κουβάρι απά αλυσσιδωτές αντιδράσεις, που φτάνει ίσαμε τα Δεκεμβριανά κι απά κει, πίσω πάλι στη δεκαετία του ’50, στην εποχή της Χούντας και στη σύγχρονη Ελλάδα. Η αδυναμία των νεό­ τερων γενιών να συνδέσουν τα σημερινά προβλήματά τους με την προϊστορία του τόπου στις δεκαετίες που πέρασαν, αποτελεί το κύριο θέμα του βιβλίου. Δυο παλιοί αριστεροί ανακαλύπτουν την άσχημη αλήθεια για τον εαυτό τους στο πρόσωπο ενός δεξιού, κοινού τους φίλου, κι εκείνος τη δική του ομορφιά στα πρόσωπα των παλιών συντρόφων της νεό­ τητάς του. Οι δυο χορευτές συμβιβάζονται με την πραγματικότητα, ενώ ένα νέο αστέρι γεννιέται στο χώρο του ελληνικού θεάτρου. Κέρδη και ζημίες από την όλη ιστορία, μένει να εκτιμηθούν στο τέλος του βιβλίου, καθώς ο αναγνώστης μια μουσκεύει στο βυθό της θάλασσας και μια στεγνώνει κάτω από τις ακτίνες του αττικού ήλιου.

ΑΙΑ ΜΕΓΑΛΟΥΣΕΦΕΡΙΑΔΗ: Ο ΔΡΟΜΟΣ ΕΙΝΑΙ Η ΧΑΡΑ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΚΟΤΖΙΑΣ: Ο ΠΥΓΜΑΧΟΣ Η τρίτη νουβέλα της σειράς ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΟΥ ΚΡΟΝΟΥ που άρχισε ο συγγραφέας με τον Ιαγουάρο και συνέχισε με τη Μηχανή. «Αν έχεις τύχη διάβαινε και ριζικό περπάτει» πιστεύει ο Ελληνικός λαός καί ο κλητήρας που αφηγείται τον Πυγμάχο. «Κι έτσι που όλα στη ζωή μου έρχονται ανάποδα δεν απομένει για ν’ ανταπεξέλθουμε παρά ο προσωπικός μου δυναμισμός - η πυγμαχία - » σε τούτο

έχει καταλήξει ο κακότυχος αφηγητής έπειτα από τίς «διδαχές» ενός δυναμικού δημοσιογράφου στην εφημερίδα όπου κι οι δυό εργάζονται. Και καθώς τις δικές του αναποδιές και αντιξοότητες αφηγείται ο νεαρός απόκληρος της τύχης, στην πραγματικότητα ξετυλίγει, χωρίς να τη λέει και χωρίς να τη γνωρίζει, την κατά πολύ συναρπαστικότερη ιστορία του «διδάχου» του, ενός αυθεντικού Πυγμάχου.

ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ Μέσα στη δίνη της μικρασιατικής καταστροφής ένα βρέφος φυγαδεύεται, για να βρει καινούργια πατρίδα και οικογένεια σ’ ένα νησί του Αιγαίου. Αυτή είναι η Ελένη, μιά αγράμματη νησιώτισσα, που κατέχει τη δυσκολότερη απ’ όλες τις τέχνες: την τέχνη της ζωής. Το «ιαματικό» αυτό βιβλίο εξιστορεί το βίο της, βίο παράλληλο με εκείνον της νεότερης Ελλάδας.