Τεύχος 288

ΔΙΑΒΑΖΩ αφιερώματα σε

Ο. ντε Μπαλζάκ No 40* Δ. Γληνός No 61* Τ. Τζόυς No 62* Κ. Χατζηαργύρης No 63 Ζ. Ζενέ No 66 Νέοι λογοτέχνες No 69 Αριστοφάνης No 72 Ζ. Πρεβέρ No 73 Μ. ντε Σαντ No 77 Κ.Π. Καβάφης No 78 Χ.Λ. Μπόρχες No 79 Μ. Κούντερα No 80* Μ. Γιουρσενάρ No 81 Α. Κοραής No 82 Κ. Μαρξ No 83* Μ. Βίαν No 85 Νέοι Λογοτέχνες No 87 Κ. Βάρναλης No 88* Τ. Μαν No 90 Φ. Νίτσε No 91 Κ. Θεοτόκης No 92 Ρ. Μπαρτ No 93 Ν. Λαπαθιώτης No 95 Ε. Ροίδης No 96 Ε. Ζολά No 97 Σταντάλ No 98 Μακρυγιάννης No 101 Λουκιανός No 102 Ντιντερό No 103 Τ. Ά γρας No 104 I. Βερν No 105 Θ. Καίρης No 106 Παραμυθάδες No 108 Ε. Έσσε No 109 Α. Καμύ No 110 Β. Ουγκό No 111 Ε. Ά λα ν Πόε No 112 Φ. Κόντογλου No 113 Σ. Μ πέκετ No 115 Κ. Πολίτης No 116 Α. Πάλλης No 118 Β. Μαγιακόφσκι No 121 Ε. Ιονέσκο No 122 Μ. Φουκώ No 125 Ζ. Λακάν No 126

Ζ. Πωλ Σαρτρ No 127 Φ. Ντοστογιέφσκι No 131 Ν. X. Λώρενς No 132 Γ.Σ. Έ λιοτ No 133 Μ. Ντυράς No 134 Αριστοτέλης No 135 Σ. ντε Μπωβουάρ No 136 Γ. Θεοτοκάς No 137 Φ. Σ. Φιτζέραλντ No 138 Τ. Ουίλιαμς No 139 Α. Κάλβος No 140 Γ. Σεφέρης No 142 Γ. Φλωμπέρ No 143 Ο. Έ κο No 145 Α. Δουμάς No 147 Α. Κρίστι No 149 Σ. Φρόυντ No 150 Α. Αρτώ No 151 Ο. Ουάιλντ No 152 Β. Γουλφ No 153 Γ.Β. Γκαίτε No 154 Κ. Καρυωτάκης No 157 Κ. Λεβί-Στρως No 158 Ε. Χέμινγουεϊ No 159 Ζ. Κοκτώ No 160 Μ. Χάιντεγκερ No 161 Β. Ναμπόκοφ No 162 Α. Παπαδιαμάντης No 165 Π. Λεκατσάς No 166 Αίσωπος No 167 Λ. Αραγκόν No 168 Α. Τσέχωφ No 169 Σ. Τσίρκας No 171 Τ. Στάινμπεκ No 173 Όμηρος No 174 Μ. ντε Θερβάντες No 176 Βολταίρος No 177 Ε. Πάουντ No 178 Μολιέρος No 179 Δ. Χατζής No 180 Ε. Ίψ εν No 181 Ν. Χάμμετ No 182 Π. Βαλερί No 183 Ζ. Μπατάιγ No 187 Ν. Καζαντζάκης No 190

Θουκυδίδης No 191 Φ.Γ. Λόρκα No 192 Ρ. Τσάντλερ No 193 Ρ. Ράιχ No 197 Ρ. Μούζιλ No 199 Λ. Τολστόι No 200 Π. Ελυάρ No 201 Ζ. Σιμενόν No 202 Γ. ντε Μωπασάν No 204 Γ. Ρίτσος No 205 Α. Ζιντ No 206 Α. Μπρετόν No 207 Μ. Μπρεχτ No 211 Α. Αλεξάνδρου No 212 Δ. Σολωμός No 213 Α. Λουπέν No 218 Φ. Πετράρχης No 218 Τζ. Ό ργουελ No 226 Τ. Λειβαδίτης No 228 Κ. Ντίκενς No 229 Δάντης No 230 Γκ. Γκ. Μάρκες No 223 Γκ. Απολλιναίρ No 231 Ρ. Βελεστινλής No 235 Σοφοκλής No 243 Κέρουακ No 249 Μαρκ Τουαίν No 252 Γιούκιο Μισίμα No 253 Μοράβια No 256 Μαριβό No 257 Μ. Καραγάτσης No 258 Ά ρθουρ Μίλλερ No 259 Χένρυ Τζαίημς No 260 Γ. Ξενόπουλος No 265 Γκράχαμ Γκρην No 267 Γ. Σκαρίμπας No 269 Χένρυ Μίλλερ No 273 Ράινερ Μαρία Ρίλκε No 274 I. Καποδίστριας No 275 Γ. Βιζυηνός No 278 Ζαχαρίας Παπαντωνίου No 285 Νόρμαν Μαίηλερ No 286 Μισέλ Τουρνιέ No 287

τα βιβλία της «γνώσης»

Ο Υ Μ Π Ε Ρ ΤΟ

ΕΚΟ

ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΚΑΛΛΟΣ ΣΤΗΝ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΤΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΑ

JLo κάλλος, η τέχνη, η αισθητική είναι τ’ αντικείμενα του Ο υ μ π έ ρ τ ο ’ Εκο στο καινούριο του αυτό βιβλίο. Ο μεγάλος συγγραφέας μας δίνει ένα ακόμα μαγικό βιβλίο και μας ξεναγεί μ’ έναν ιδιοφυή τρόπο σε χώρους, σε εποχές και σε θέματα, που συνέβαλαν αποφασιστικά στη διαμόρφωση του σημερινού πολιτι­ σμού μας.

ε κ δ ό σ ε ις « γνώ σ η »

Ιπποκράτους 31, 106 80 Αθήνα Τηλ.: 3620 941 - 3621 194 Για τους Βιβλιοπώλες: Αποκλειστική διάθεση ΔΑΝΑΟΣ Α.Ε. Μαυρομιχάλη 64,106 80 Αθήνα, Τηλ.: 3604 161,3631 975, 3611 054

ΓΙΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΟ ΚΑΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ

ΒΙΒΛΙΑ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΒΙΒΛΙΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΔΙΑΚΟΠΕΣ Από τις ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΤΕΛΕΙΩΣΕΙ ΤΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ • Παιχνίδια για έξυπνα Σνόρκελ • Παρατηρώ και χρωματίζω • Παίζω με τα χρώματα • Συγκρίνω και σχεδιάζω • Παίζω με τα σχήματα • Το βιβλίο των διακοπών μου (Παίζω και μαθαίνω) ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΤΕΛΕΙΩΣΕΙ ΤΗΝ Α ' ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ • Παιχνίδια με μυστήριο • Παιχνίδια με τελίτσες • Το Βιθλίο των διακοπών μου (Παίζω και μαθαίνω) ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΤΕΛΕΙΩΣΕΙ ΤΗ Β ' ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ • Παιχνίδια στο αυτοκίνητο • Παιχνίδια με χρώματα • Το βιβλίο των διακοπών μου (Παίζω και μαθαίνω) ΓΙΑ Π ΑΙΔΙΑ ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΤΕΛΕΙΩΣΕΙ ΤΗΝ Γ' ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ • Αξέχαστες διακοπές • Το βιβλίο των διακοπών μου (Παίζω και μαθαίνω) ΓΙΑ Π ΑΙΔΙΑ ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΤΕΛΕΙΩΣΕΙ ΤΗΝ Δ ' ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ • Μ εγάλα παιχνίδια • Το βιβλίο των διακοπών μου (Παίζω και μαθαίνω) ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΤΕΛΕΙΩΣΕΙ ΤΗΝ Ε' ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ • Παιχνίδια στο ταξίδι • Παιχνίδια στον αέρα • Το βιβλίο των διακοπών μου (Παίζω και μαθαίνω) ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΤΕΛΕΙΩΣΕΙ ΤΗΝ ΣΤ' ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ • Επιστημονικά και μαγικά τρικ • Επιστημονικά παράδοξα • Το Βιβλίο των διακοπών μου (Παίζω και μαθαίνω)

ΖΗΤΗΣΤΕ ΤΑ ΣΤΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ. Ζ ΠΗΓΗΣ 3, 106 7 8 ΑΘΗΝΑ. ΤΗΛ.: 3 6 0 .3 2 .3 4 -

3 6 0.13.31

Ε κδόσεις Καςτανιωτη ______ Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα

Ν Ε Α

Β Ι Β Λ Ι Α

1 9 9 2

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Π Ε Ζ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

Γιώργος Σκαμπαρδώνης

Γιώργος Αρισπινός

Η Στενωπός των Υφασμάτων ίΔιηγήματα

Η Κατάβαση Αφήγημα

Μ ά τι φώσφορο, κουμάντο γερό Διηγήματα

Χριστίνα Γιατζόγλου

Αντώνης Σουρούνης

0 μικρός Κ λα ύδιος ί Αφήγημα

Υ π ’ o y iv της Αίτσας

Βασίλης Γκουρογιάννης

Κρίστη Στασινοηούλου

Τ ο ασημόχορτο ανθίζει Μυθιστόρημα

Επτά φορές στην Α μορ γό ίΔιηγήματα!

Απόστολος Λοξιάδης

Περικλής Σφυρίδης

Οδηγός μαγειρικής ( Μυθιστόρημα)

Χ α ρ ά μ ι ίΔιηγήματα;

Αχιλλέας Θεοφίλου Μ εδυσμένη ορχήστρα (Μυθιστόρημα

Γιώργος Λεονάρδος Τ ο κόκκινο σαλόνι της γιαγιάς

(Μυθιστόρημαi

Λιονύοης Χαριτόπουλος Α πό εδώ πέρασε ο Κ ιλ ρ ό ι

Α.Κ. Χριστοδούλου Τ ο αγκάθι ή Ο Παντελής Βλαστός

Νουβέλα'·

Πρόδρομος X. Μάρκογλου Σταθερή απώλεια ( Διηγήμαται

Παύλος Μάτεσις *Υ λ η δάσους ( Διηγήματα)

Βασίλης Μπούτος Γυναίκες στα πάρκα { Διηγήματα

Λημήτρης Νόλλας Ο τύμβος κοντά στη θάλασσα

[ΜυθιστόρημαI

Κυριάκος Ντελόηουλος Οδός Α ρ χ α ίω ν Ε λλή νω ν (ΜυθιστόρημαI

Μαρλένα Πολιτοπούλου

Π Ο Ι Η Σ Η Σωκράτης Κ. Ζερβός Τ ο κρίνο του τρόμου

Αντρέας Καραντώνης Δεκατετράστιχα

Ματθαίος Μουντές Νηπιοβαπτισμός

Αθηνά Παπαδάκη Λ έα ινα της βιτρίνας

Γ.Δ. Σιδεράς

Ο ήχος της σαύρας (Αφήγημα!

Τ ο χαμαί

Δημήτρης Ποταμιάνος

Γιάννης Τζανετάκης

Χ ω ρ ικ ά ύδατα { Μυθιστόρημα

Μ ε φώτα ερήμου

Τάσος Ροόσσος

Θανάοης Χατζόηουλος

Α γγελό π ειρα ί Νουβέλα I

Από καταβολής δρόσου

αφιερώματα „ κα. Λονοτεχν.α · Λντίσταση κα' η Λογοτεχν*

ϊ ,Β ,Ν 0» » ’^

»

Νο 59

· 67

- - S o i V - 70

ΝεοεΚΚίν"-'

Νο 94* No ->0°

ιΦινλαν ζ & 2 »~ ~ &o*iP<° Ν° νο 11* Κο»νων.οΚ°ν« οΜ0μ6ςΝο 120 E X W ' ^ S oto NO 123 ^ « Ρ ,αΚ6Νοΐ24 S S o v - N o l2 e Β ο ζό ν τΌ Νο

No « Ο

Ελλ«ν»κό JJJJl No HI Φοοτουρ«ο»»<* 0 144 ΓΚωσσολον^ Ν ^ ς NQ , * ΒφΜ.° °α το καΚοκαίΡ» Νο Βιβλία Υ,α ! ° ία νο 155

S

hh

: ::^

r ^ f e S r i s N°’“ r g § F

: ^ M0’9

sψυχ.ατρ'κη B S f cNo 214 s s s · θέατρο και

7ε

θέματα

ΓαΚΜκη ε τια 7

220

κοινού

^ ^ S S r-^ B.pWo - Η αΎ

Ϊ = § § Μ * ·ϊέ ? ^ " · " · No 237

„α0Κον'α Ν° ^ η ν ε ί α ς Να 23*

ψυχογλωσ° Λτ16πειΡε^ ^ 0 240 ΕνκΚ0Ρθ κογοτεχνιο Ν ^ ^ ν ε ι ο ς No 2*1

70 0VC'o°KoYiot^XOVf S

Νο 242

4β εκδότες αςΡΝο 244

Ο μ ο ψ ο Κ ο Φ '^

τική Εκηοιό

Β,ρλ'° .6c ΝΟ 25° ρεθΜσύ°ς Ν 251

- Οο 199°

Θε° λον,0ΐ£ϋΠ ε° τ·σέλεΡ Τα εΚΚην^0 **

No 252

y ia τα * Ρ '° τ° υ>

ο No 25^

Κ,νπ0“ ' ° 7? ° j W ,oypo»>o No * 270 Η n o W ·* !*

«

^

. i S

τρελό λ ° '

και ΚΝόΟΟΝ*

S

S

-

η κοινων'Ο NO

uncpOkiW OOl0™

ο

No 771

?

. λ - ' ΐ ε

Μεσαίωνας

. ^αντΜ ^0

»

„,ώ»0 μθ<

Κ Λ Α Σ ΙΚ Η

Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν ΙΑ

ΝΟΥΒΕΛΕΣ Πρ. Μεριμέ

ΕΚ Δ Ο ΣΕΙΣ

ΔΕΛΦΙΝΙ

Κ Λ Α Σ ΙΚ Ο Ι X X Α ΙΩ Ν Α

Ο ΚΙΣΣΟΣ Γκ. Ντελέντα ΤΟ ΧΩΡΙΟΥΔΑΚΙ Ουίλ. Φόκνερ Ο ΠΑΡΑΒΑΤΗΣ Nr. X. Λόρενς ΑΠΟΓΝΩΣΗ Βλ. Ναμπόκοφ Ε Π ΙΣ Τ Η Μ Ο Ν ΙΚ Η

Φ Α Ν Τ Α Σ ΙΑ

Επ ίπ εδο ς Κ ο ς μ ο ς

Εντ. α . Αμποτ

Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Η Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν ΙΑ ΤΟ ΠΑΡΚΟ ΤΟΥ ΦΕΓΓΑΡΙΟΥ Κ. Κωνσταντέλλος ΤΟ ΠΑΡΑΘΥΡΟ ΣΤΟΝ ΑΛΛΟ ΤΟΙΧΟ Γιοβάννα Μ Α Ρ Τ Υ Ρ ΙΕ Σ

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ Γ. Γεωργακάκης ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ Μ Ε ΤΟΝ ΓΚΟΡΜΠΑΤΣΟΦ Π. Τριγάζη

Για π α ιδ ιά Το ΦΕΓΓΑΡΙ ΠΑΙΖΕΙ...ΣΚΑΚΙ Αγγ. Βαρελλά

ΕΑΦΙΝΙ

ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΣ

Ό Martin Buber

καί τό Πρόβλημα τοϋ ’Ανθρώπου

Gutenberg Ιδέες καν Συστήματα

Προϋποθέσεις, Δομές καί "Ορια τής Φιλοσοφικής 'Ανθρωπολογίας του

Τό Ξεκίνημα μιας Νέας Σειράς πού διευθύνει ό ΠΑΥΛΟΣ ΚΑΛΛΙΓΑΣ

’Ιδέες καί Σκέψη Συστηματική Παρελθόν. Παρόν καί Μέλλον τών Έκδόοεων «Gutenberg »

Ε

Τ

Ο

Ι

Μ

Α

Ζ

Ε

Τ

Α

Ι

Ralf Waldo E merson , Δοκίμια, 2 xt., 2. έκδ., έπιμ. Λιάνα Σακελλίου-Schultz 1. χ., μχφρ. Β.Ι. Ζερβός· 2. χ., μχφρ. Χάρης Λαμπίδης

ΒΙΒΛΙΑ ΓΙΑ ΤΙΣ

ΔΙΑΚΟΠΕΣ ΣΕΙΡΑ: ΧΑΡΟΥΜΕΝΕΣ ΔΙΑΚΟΠΕΣ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

• Για παιδιά της προσχολικής ηλικίας από την Ά ν ν α Μερκούρη • Για παιδιά που έχουν τελειώσει τις έξι τάξεις του δημοτικού 6 βιβλία, ένα για κάθε τάξη, από τη Ρ. Καρθαίου και την Κ. Μάνου-Πασσά ΣΕΙΡΑ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΑ ΤΗΣ ΑΓΓ. ΒΑΡΕΛΛΑ

• 6 βιβλία, ένα για κάθε τάξη του δημοτικού ΣΕΙΡΑ: ΧΑΡΟΥΜΕΝΕΣ ΔΙΑΚΟΠΕΣ ΜΕ ΑΓΓΛΙΚΑ ΤΗΣ ΚΩΣΤΙΑ ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ

• 4 βιβλία για παιδιά που έχουν κάνει 1-5 χρόνιά αγγλικά ΣΕΙΡΑ: ΖΗΤΩ! ΔΙΑΚΟΠΕΣ!

• 4 βιβλία για παιδιά 3-7 ετών ΣΕΙΡΑ: ΜΠΛΟΚ ΛΙΑΚΟΠΩΝ-ΤΑ2ΙΔΙΟΥ

4 βιβλία με παιχνίδια για τις διακοπές και το ταξίδι

if f • Η Α ' Γ υ μ ν α σ ίο υ π ά ε ι δ ι α κ ο π έ ς

του Μάνου Κοντολέων • Η Β' Γ υ μ ν α σ ίο υ π ά ε ι δ ι α κ ο π έ ς • Η Γ' Γ υ μ ν α σ ίο υ π ά ε ι δ ι α κ ο π έ ς

των Μάνου Κοντολέων Πόλυ Μηλιώρη

I_________ Ζ Η Τ Η Σ Τ Ε

Τ Α Β Ι Β Λ Ι Α Σ Ε Ο Α Α Τ Α Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ω Λ Ε Ι Α _________ |

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: Σ. ΠΑΤΑΚΗΣ ΔΕ . ΕΜΜ. ΜΠΕΝΑΚΗ 16, 106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ. 3638362, FAX 3628950

ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΚΑΚΤΟΣ» ΑΠΑΝΤΑ Α Ρ Χ Α ΙΑ Σ Ε Α Α Η Ν ΙΚ Η Σ Γ Ρ Α Μ Μ Α Τ Ε ΙΑ Σ ΓΙΑ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΣΕ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ

ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ 52 ΤΟΜΟΙ

• ΑΙΣΧΥΛΟΣ: ΑΠΑΝΤΑ • ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ: ΙΣΤΟΡΙΑ - 8 ΤΟΜΟΙ • ΑΡΡΙΑΝΟΣ: ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΑΝΑΒΑΣΙΣ ΙΝΔΙΚΗ - 4 ΤΟΜΟΙ (ανέκδοτη η ι ν δ ι κ ή ) • ΠΔΑΤΩΝ: 01 ΝΟΜΟΙ - 6 ΤΟΜΟΙ (ανέκδοτοι οι 3 τόμοι)

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ 52 ΤΗΛ. 36 28 446 - 36 29 157 FAX: 32 41 790

ΙΣΤΟΡΙΑ TOY 6ΑΑΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ

ΙΣΤΟΡΙΑ TOY €ΑΑΗΗΙΚΟΥ £ΘΝΟΥΣ

ΙΣΤΟΡΙΑ TOY 6AAHHIKOY ΕΘΝΟΥΣ

ΙΣΤΟΡΙΑ TOY EAAHNIKOY ΕΘΝΟΥΣ

ΙΣΤΟΡΙΑ TOY EAAHNIKOY ΕΘΝΟΥΣ

ΙΣΤΟΡΙΑ TOY EAAHNIKOY ΕΘΝΟΥΣ

ΙΣΤΟΡΙΑ TOY EAAHNIKOY ΕΘΝΟΥΣ

ΙΣΤΟΡΙΑ TOY EAAHNIKOY ΕΘΝΟΥΣ

ΙΣΤΟΡΏ

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Κ Α Κ Τ Ο Σ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ 52, 3628446 - 3629157 FAX 3241790

ΔΙΑΒΑΖΩ Α. Μ εταξά 26, Αθήνα -

106 81

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Σύνταξη: 33.01.239 Λογιστήριο: 33.01.241 Δ ιαφημίσεις: 33.01.313 Συνδρομές: 33.01.315

ΧΡΟΝΙΚΑ

Τεύχος 288

ΜΟΛΙΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ: Γράφει ο Η ρ α κλή ς Π απα λέξη ς Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

12 15

27 Μαΐου 1992 ΑΦΙΕΡΩΜΑ

Τιμή: Λρχ. 600 Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Αρχισυντάκτης: Ηρακλής Παπαλέξης Σύνταξη: Κατερίνα Γρυπονησιώτου, Βα­ σίλης Καλαμαράς, Ηρακλής Παπαλέ­ ξης, Βάσω Σπάθή Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Συνδρομές: Κατερίνα Γρυπονησιώτου Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Σελιδοποίηση-Μοντάζ: Νένη Ράις Γλωσσική επιμέλεια-Διορθώσεις: Βίκυ Κωτσοβέλου Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο Ε.Π.Ε., Υμηττού 219, τηλ. 75.16.333 Φωτογραφίσεις-Μοντάξ: I. Χριστοδουλάκος - I. Κοργιαλάς Ο.Ε., Α. Μεταξά 26, ΤΗΛ./FAX: 33.01.330 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυλής 35, Καματερό, τηλ. 23.18.444 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου Ιδιοκτήτης-Εκδότης: Γιώργος Γαβαλάς & ΣΙΑ Ε.Ε. Κεντρική διάθεση: Αθήνα: «Διαβάζω» Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο «Κέντρο του βιβλίου» Λασσάνη 9 τηλ. 237.463 Εξώφυλλο: Γιώργος Γαλάντης

Μ αρία Καρούζου: Γενικά χαρα κ τη ριστικά του Μ εσαιωνικού Π ολιτισμού 18 Ό μ η ρο ς-Α λέξανδρ ο ς © εολογίτης: Χ ρονολόγιο ' 21 Γιάννης Δημητρακόπουλος: Μ εσαιωνική Κοσμολογία 30 Γεράσιμος Ζ ώ ρας: Το περί Θεού οντολογικό πρόβλημα στον Ά γ ιο Α νσέλμο 38 Θ άνος Ν άτσης - Μ αριάντζελα Ιέλο: «Les Goliards ή η περιθωριοποίηση τη ς διανόησης στο Μ εσαίωνα» 41 Ε υάγγελος Αυρηλιώνης: Οι επιστήμες στον Μεσαίωνα 45 Ό μ η ρο ς-Α λέξανδρ ο ς Θ εολογίτης: Μ ύθος και μυθοπλασία κ α τά τον Μ εσαίωνα: Αρθούρος 49 Μ αρίκα Θ ωμαδάκη: Α ντιδογματικά στοιχεία στη γαλλική μεσαιωνική φάρσα 55 Δ ημήτρης Τσατσούλης: Η μετάφραση ω ς συνδήλωση του σκηνικού χωρο-χρόνου του φαρσικού δρώμενου 59

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ Ο Μισέλ Β όλκοβιτς μιλάει στον Η ρακλή Π απαλέξη

61

Ο ΔΗ ΓΟ Σ ΒΙΒΛΙΩΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ: Γράφει ο Θ ανάσης Κ αλόμαλος ΙΣΤΟ ΡΙΑ : Γράφει ο Γιώργος Ζησιμόπόυλος

67 68

ΔΕΛΤΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

71

ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

77

στο επόμενο «Διαβάζω» αφιέρωμα: Η Λογοτεχνία και το Κακό

12/χρονικα

Φιλιά στον κινηματογράφο

ο . , ι

ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ ΓΡΑΦΕΙ ο Ηρακλής Παπαλέξης

Τ α «Φιλιά στο σινεμά» είναι ένα καλαίσθητο και καλοτυπωμένο λεύκωμα στο οποίο παρουσιάζονται, με πλήθος ασπρόμαυρων φωτογραφιών, τα διασημότερα φιλιά στην ιστορία του κινημα­ τογράφου και τα λόγια που τα συνόδευαν. Την πρωτότυπη αυ­ τή ιδέα υλοποίησε η Λήνα Ταμπόρι, η οποία είδε πολλές ταινίες με σκοπό να επιλέξει και να αποθανατίσει σκηνές όπου διάση­ μοι πρωταγωνιστές, για να εκφράσουν τα συναισθήματά τους, φιλιούνται. Μετά από κοπιαστική έρευνα, αλλά ευχάριστη λό­ γω αντικειμένου, διαπίστωσε ότι όλα τα φιλιά στο σινεμά δεν σήμαιναν κατ’ ανάγκη ερωτικό πάθος. Υπήρχαν Βέβαια φιλιά πάθους, αλλά και φιλιά φιλίας· φιλιά παραίτησης, αλλά και προδοσίας· φιλιά υποσχετικά, προκλητικά, φιλιά απελπισμένα και αποχαιρετιστήρια· φιλιά που υπόσχονταν παντοτινό έρωτα και φιλιά που ικέτευαν την αγάπη. Σπάνια όμως, διαπιστώνει η Λήνα Ταμπόρι, το ζευγάρι που φιλιόταν έλεγε «σ’ αγαπώ» πριν, κατά τη διάρκεια ή μετά το φιλί. Ωστόσο τα φιλιά ως αυτο­ δύναμη πράξη στο σινεμά, όπως εξάλλου και στη ζωή, έχουν ά­ μεση σχέση με την αγάπη, έστω και έμμεσα διατυπωμένη, σ’ ό­ λες τις δυνατές εκδοχές της. Έτσι η Λήνα Ταμπόρι χώρισε τα φι­ λιά στο σινεμά σε τέσσερις κατηγορίες. Φιλιά αθώα. Ό π ω ς αυτά της Σίρλεϊ Τεμπλ που έδινε στον κι­ νηματογραφικό της πατέρα εκδηλώνοντας την απροσποίητη α­ γάπη ενός παιδιού στον πατέρα του· αθώα επίσης τα φιλιά του Ταρζάν στην αγαπημένη του Τζέην. Παθιασμένα φιλιά του Κλαρκ Γκέημπλ στο «Όσα παίρνει ο ά­ νεμος» στη Βίβιαν Λη που συνοδεύονταν με τα παρακάτω λό­ για: «Μη σε νοιάζει αν θα μ’ αγαπήσεις... Σκάρλετ, φίλησέ με, φίλησέ με». Ή το πιο παθιασμένο και πολυσυζητημένο φιλί στην ιστορία του κιν/φου του Μπαρτ Λάγκαστερ στη Ντέμπορα Κερ στο «Όσο υπάρχουν άνθρωποι». Ό σ ο για το φιλί του κα­ λύτερου ηθοποιού από καταβολής κιν/φου, του Μάρλον Μπράντο στην Εύα Μαρί Σαιντ γ τ ο «Λιμάνι της αγωνίας» τα λό­ για περιττεύουν. Φιλιά δεσμευτικά όπως αυτά του Χόμφρεϋ Μπόγκαρτ στην Ίνγκριντ Μπέργκμαν στην «Καζαμπλάκα», του Σπένσερ Τρ-ησι στην Κάθριν Χέμπορν στη «Γυναίκα της χρονιάς» και του "ι ζην Κέλι στη Λέσλι Καρόν στο «Ένας Αμερικανός στο Παρίσι», ο ο­ ποίος υπόσχεται: «Μαζί θα συνεχίσουμε κι αν διαλυθούνε τα βουνά ή καταποντιστεί το Γιβραλτάρ, είναι από χώμα όλ’ αυτά, η αγάπη μας θα ζήσει». Φιλιά παντοτινά όπως της Κάθριν Χέμπορν (Έθελ) στον Χένρι Φόντα (Νόρμαν) στη «Χρυσή λίμνη»: "Νόρμαν: Γεια σου. Έθελ: Γεια . Νόρμαν: Θες να χορέψεις ή θες απλώς ένα φιλάκι;” Λόγια απλά που πηγάζουν από βαθιά, δοκιμασμένη στο χρόνο αγάπη που μπορεί να διαρκέσει μια ζωή. Λόγια του σύγχρονου κινημα­ τογράφου, των δυο τελευταίων δεκαετιών, ο οποίος έχει πλέον οριστικά απαλλαγεί από τους βαρύγδουπους και δήθεν πλή­ ρους νοήματος διαλόγους των δεκαετιών από το ’20 έως και το ’ 60 .

χρονικα/13

Στο ίδιο φωτογραφικό λεύκωμα υπάρχουν βέβαια κι άλλα διά­ σημα φιλιά που έδωσαν ή πήραν σταρ, είδωλα για πολλούς, ό­ πως οι: Τζέημς Στιούαρτ, Γκάρυ Κούπερ, Τζούντυ Γκάρλαντ, Μίκυ Ροόνεϋ, Λάνα Τάρνερ, Ροδόλφο Βαλεντίνο, Τζην Χάρλοου, Μορίς Σεβαλιέ, Σαρλ Μπουαγιέ, Γκρέτα Γκάρμπο, Ρίτσαρντ Μπάρτον, Λιζ Τέιλορ, Κάρυ Γκραντ, Μέριλιν Μονρόε κ.ά. Η επιλογή των «διάσημων» φιλιών έγινε από ταινίες της δεκα­ ετίας του '20 π.χ. «Η κυρία με τις καμέλιες», με το Ροδόλφο Βα­ λεντίνο του '30, '40, '50, ενώ από τη δεκαετία του '60 μόνο η «Κλεοπάτρα» αναφέρεται. Φιλιά από ταινίες του ’70 δεν υπάρ­ χουν· παραδόξως φωτογραφίζεται μόνο το φιλί στη «Χρυσή λί­ μνη», ταινία του '81. Εδώ πρέπει να επισημάνουμε τη βιαστική και καθόλου επιλεκτική παράθεση των φιλιών στο σύγχρονο κι­ νηματογράφο των τριών προηγούμενων δεκαετιών. Σ’ αυτό το λεύκωμα δε θα δούμε το θρυλικό φιλί του Κ. Γκραντ στην I. Μπέργκμαν στο «Νοτόριους» του Χίτσκοκ, ταινία του '46, τα φιλιά της Μπριζίτ Μπαρντό, της Ζαν Μορό, της Σο­ φίας Λόρεν, του Μαρτσέλο Μαστρογιάννι, της Κατρίν Ντενέβ, της Τζέην Φόντα- ούτε τα φιλιά της Μέριλ Στριπ, της Τζέσικα Λαγκ, του Κέβιν Κόστνερ, του Ρίτσαρντ Γκηρ, του Τζακ Νίκολσον και άλλων σύγχρονων ηθοποιών του κινηματογράφου. Πώς όμως να παγώσουν σε μια φωτογραφία τα «διψασμένα» φι­ λιά των πρωταγωνιστών του White Pallas ή το υπαινικτικό, γε­ μάτο υποσχέσεις, φιλί του Ρόμπερτ ντε Νίρο στο «Ακρωτήρι του φόβου» στη μικρή πρωταγωνίστρια, για να περιοριστούμε μόνο σε δυο ταινίες που είδαμε φέτος στις αθηναϊκές αίθουσες; Αυτών τα φιλιά στο σινεμά θα γράφουν τη δική τους ιστορία τις επόμενες δεκαετίες.

Τι είναι αυτό;

Ο ι εκδόσεις «Άμμος» πιστές στϊς αρχικές τους εξαγγελίες για καλά παιδικά βιβλία εγκαινίασαν μια νέα σειρά για μικρά παιδιά με το γενικό τίτλο «Τι είναι αυτό;». Η σειρά περιλαμβάνει ένα «Μικρό Εικονογραφημένο Αεξικό» αποτέλεσμα μακρόχρονης ερ­ γασίας που στηρίζεται στην πεποίθηση ότι οι πρώτες εικόνες α­ σκούν σημαντική επίδραση στην πνευματική ανάπτυξη των παιδιών. Απευθύνεται σε παιδιά πολύ μικρής ηλικίας, τα οποία καθώς μεγαλώνουν, αναγνωρίζουν μέσα σ’ αυτό τα αντικείμενα που τα περιβάλλουν. Έτσι το Λεξικό πλουτίζει το λεξιλόγιό τους και οξύνει Τη νοημοσύνη τους. Το «Μικρό Εικονογραφημένο Αεξικό» πλαισιώνεται από δυο εικονογραφημένα τετράδια ερωτήσεων και ασκήσεων (Η ζωή στην Πόλη και Η ζωή στη Φύση) που στοχεύουν στην κατάκτηση γνώσης με τρόπο διασκεδαστικό. Τα θέματα των τετραδίων, με 24 το καθένα αυτοκόλλητα, προέρχονται από το Λεξικό και απευθύνονται σε μεγαλύτερες από την προσχολική ηλικίες ε­ μπλουτισμένα με εκφράσεις, παροιμίες και γνωμικά.

ΛΗΝΑ ΤΑΜΠΟΡΙ. Φιλιά στο σινεμά. Μτφρ. Ηρώ Διαμαντουρου. Αθήνα, Γκοβόστης, 1992. Σελ. 128. Δρχ. 5.500.

Κi

ΥΚΑ0Φ0ΡΗΣΑΝ ΕΝ Σ Υ Ν Τ Ο Μ Ι Α I Τι είνα ι α υ τό ; Μ ικρό Ε ικ ο ν ο γρ α φ η μ έ­ νο Λεξικό. Μ τφ ρ. Σ. Β ρέττα. Α θήνα, Ά μμο ς, 1991. Σελ. 240. Δρχ. 2.200. Η ζω ή σ τ η ν Π όλη. Α σ κ ή σ εις με 24 α υ το κ ό λ λ η τα . Α θήνα, Ά μμο ς, 1991. Σελ. 24. Δ ρ χ 600. Η ζω ή σ τη Φ ύση. Α σ κ ή σ εις μ ε 24 α υ το κ ό λ λ η τα . Α θήνα, Ά μ μο ς, 1991. Σελ. 24. Δ ρ χ 600.

14/χρονικα

Η ΤΕΧΝΙΚΗ ΤΗΣ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗΣ

JOHN BRADY. Η τεχνική της συνέντευξης. Μτφρ. Αχιλλέας Φακατσέλης. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1992. Σελ. 376.

Συνέντευξη, η συνάντηση με το αναπάντεχο

Ο

ι πιο αυθεντικές δημοσιογραφικές εργασίες σήμερα επιτυγ­ χάνονται μέσω των συνεντεύξεων, είδος δημοσιογραφίας ευρύ­ τατα διαδεδομένο στην τηλεόραση, το ραδιόφωνο και το γρα­ πτό λόγο. Αρκεί η συνέντευξη να πληρεί κάποιους απαράβα­ τους κανόνες. Σ’ αυτούς τους κανόνες και την τεχνική των συ­ νεντεύξεων αναφέρεται ο Αμερικανός δημοσιογράφος Τζον Μπρέιντι επισηραίνοντας ότι για μια καλή συνέντευξη επιβάλ­ λεται μελέτη, τάξη στη δουλειά και επιδέξιοι χειρισμοί, εφόδια απαραίτητα για έναν επαγγελματία δημοσιογράφο. Ο Τζον Μπρέντι παραθέτει αναλυτικά όλη τη διαδικασία μιας συνέντευξης από την προκαταρκτική έρευνα, τη διατύπωση των ερωτήσεων, την «off the record» συζήτηση, τις σημειώσεις που οφείλει να κρατά ο δημοσιογράφος, τη μαγνητοφώνηση, ως το κλείσιμο μιας συνέντευξης και τη σύνταξή της παρεμβάλ­ λοντας πολλά παραδείγματα από την αμερικανική δημοσιογρα­ φική πραγματικότητα όχι τόσο οικεία στους Έλληνες δημοσιο­ γράφους. Αν δεχτούμε ότι η συνέντευξη αποτελεί την πεμπτουσία της δημοσιογραφίας», τότε «Η τεχνική της συνέντευξης» αποτελεί χρήσιμο βοήθημα για τους αρχάριους, αλλά και τους έμπειρους δημοσιογράφους, παρότι πολλές από τις απόψεις του συγγρα­ φέα προκαλούν θυμηδία: «Οι γυναίκες δημοσιογράφοι όμως, που δε φορούν μέικαπ, ούτε βάφουν τα νύχια τους, μπορεί να δημιουργήσουν την αίσθηση της ψυχρότητας ή ακόμα και της ανδροπρέπειας» (σελ. 93).

Ποιος είναι ποιος

δ η μ ο σ ιο γρ ά φ ω ν . Α θήνα, Interpress, 1991. Σελ. 360.

T o «Who's who» των δημοσιογράφων είναι ένα πρωτότυπο βι­ βλίο. Σ’ αυτό περιλαμβάνονται με αλφαβητική σειρά τα βιβλιο­ γραφικά στοιχεία των Ελλήνων δημοσιογράφων, αυτών των φυ­ σικών φορέων της τέταρτης εξουσίας, που καταγράφουν την «καθημερινή μας ιστορία». Στο «Who's who» βρίσκονται συγκεντρωμένα: Οι τηλεοπτικοί και ραδιοφωνικοί σταθμοί της χώρας, όλες οι εφημερίδες, τα περιοιδικά, τα ιστορικά των ενώσεων συντακτών, βιογραφικά ση­ μειώματα όλων των Ελλήνων και ξένων δημοσιογράφων που ερ­ γάζονται στην Ελλάδα με αλφαβητική σειρά και πλήρης κατάλο­ γος των μελών των δημοσιογραφικών ενώσεων. Αναμφίβολα χρήσιμο βοήθημα για όλους τους επαγγελματίες του κλάδου.

η ΑΓΟΡΑ, του ΒΙΒΛΙΟΥ από 26 Απριλίου έως 9 Μαΐου 1992 Αίολος-ΑΘ., Αριστοτέλης-Παγκράτι., ΒαγιονάκηςΑθ., Γκρίτσης-Γεωργιάδης-Καλλιθέα, Γνώση-Αθ., Δοκιμάκης-Ηράκλειο, Ελευθερουδάκης-Αθ., Ενδοχώρα-ΑΘ., Εστία-ΑΘ., Ιανός-Θεσσ., Κατώϊ του Βι6λίου-Θεσσ., Libro-ΑΘ., Μεθενίτης-Πάτρα, Παράμετρος-Χολαργός, Πειραϊκή Φωλιό-Πειραιάς. Ο πίνακας παρουσιάζει τα εμπορικότερα βιβλία ενός δεκαπενθημέρου, σύμφωνα με τα στοιχεία που μας παραχώρη­ σαν 20 βιβλιοπώλες α π' όλη την Ελλάδα, δηλώνοντας ο κάθενας τους τέσσερα βιβλία που είχαν τις περισσότερες πωλήσεις στο βιβλιοπωλείο του κατά το διάστημα αυτό. Έτσι κάθε βιβλιοπωλείο δίνει τέσσερις βαθμούς στο βιβλίο που είχε τις περισσότερες πωλήσεις, τρεις βαθμούς στο αμέσως επόμενο, δύο βαθμούς στο τρίτο κατά σειρά βιβλίο, ενώ ένα βαθμό παίρνει το τέταρτο.

ΚΟΥΝΤΕΡΑ Μ.: Η αθανασία

ΕΣΤΙΑ

ΒΑΜΒΟΥΝΑΚΗ Μ.: Ταγκό μέσα από τον καθρέφτη ΓΕΡΜΑΝΟΣ Φ.: Γυναίκα από Βελούδο

ΦΙΛΙΠΠΟΤΗΣ

ΚΑΚΤΟΣ

ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ .: Το Μακεδονικό Ζήτημα ΜΟΥΡΣΕΛΑΣ Κ.: Βαμμένα κόκκινα μαλλιά

ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ ΚΕΔΡΟΣ

ΠΕΤΡΩΦ I.: Μακεδονία - Αρχαία και Βυζαντινή Εποχή ΜΠΟΥΣΚΑΛΙΑ Λ.: Να ζεις ν’ αγαπάς να μαθαίνεις

ΠΟΝΤΙΚΙ

ΓΛΑΡΟΣ

ΜΑΡΤΗΣ Ν.: Η πλαστογράφηση της Ιστορίας της Μακεδονίας ΕΥΡΩΕΚΔΟΤΙΚΗ ΠΛΩΡΙΤΗΣ Μ.: Έρως Ελευθερία και Δημοκρατία I ΜΑΤΕΣΙΣ Π.: Υλη δάσους

ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΙ Φ.: Έγκλημα και τιμωρία ΝΤΥΡΑΣ Μ.: Ο Εραστής

ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ

ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ ΕΞΑΝΤΑΣ

ΙΔΕΟΓΡΑΜΜΑ

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Π Λ Ε Θ Ρ Ο Ν Σειρά: ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ

ΚΥΡΚΟΣ ΔΟ ΞΙΑΔΗ Σ Υποκειμενικότητα Και Εξουσία Για Τη Θεωρία Της Ιδεολογίας

Βιβλιοπωλείο - Εκδόσεις: Μασσαλίας 20α, 106 80 Αθήνα, τηλ.: 36.41.260, fax: 36.45.057

Μεσαίωνας: Οδοιπορικό στη σκέψη και στο λόγο Μεσαίωνας: δέκα αιώνες σχεδόν παρακμής και σκοταδισμού, μια απλή παρέν­ θεση ανάμεσα στον κλασικό και το νεότερο πολιτισμό; Πρόκειται για άποψη που υποστηρίχθηκε παλαιότερα, αντίληψη που σήμερα δεν ευσταθεί. Ο Μεσαίω­ νας επανεξετάζεται τώρα σε όλες του τις εκφάνσεις, καταβάλλεται προσπάθεια να αποτιμηθεί αντικειμενικά η συμβολή του στα γράμματα, τις τέχνες, τις επι­ στήμες. Στα πλαίσια αυτής ακριβώς της γενικότερης επανεξέτασης της πολιτι­ σμικής προσφοράς του μεσαιωνικού κόσμου κινείται και το «Οδοιπορικό» μας στη σκέψη και στο λόγο του Μεσαίωνα. Η κληρονομιά της χαμένης αρχαιότητας είναι μονάχα απομεινάρια, λείψανα απ’ το μεγάλο ναυάγιο του αρχαίου κόσμου. Ενδείξεις και σημάδια αβέβαια για ό,τι κάποτε ήταν η ίδια η ζωή, όπως νοείται από την κλασική μας παιδεία, για ό,τι μπορεί να είναι πράγματι η ζωή σε όλες τις εκφάνσεις της, στην ακμή και στην παρακμή της. Κι όμως, αποτελούν τούτα τα μοναδικά σημεία αναφοράς, τα μόνα εργαλεία με τα οποία ο Μεσαίωνας καλείται να οικοδομήσει εξ αρχής πολιτισμό. Ο καινούριος κόσμος χτίζεται ερμηνεύοντας τα στοιχεία αυτά, αφομοιώνοντάς τα, προσαρμόζοντάς τα σε μια ολωσδιόλου διαφορετική πραγματι­ κότητα. Στη γέννησή της η όποια πολιτισμική μορφή εξ ανάγκης ορίζεται σαν άμεση συνέχιση μιας άλλης προηγούμενης, κρύβει απ’ τον ίδιο της τον εαυτό τα ρήγμα­ τα, ηθελημένα αγνοεί τις αποστάσεις, τις αβύσσους που την χωρίζουν από ό,τι υπάρχει πίσω της. Να αναδείξει και - γιατί όχι - να τελειοποιήσει πνεύμα και μορφή ενός κόσμου αμετάκλητα χαμένου είναι η δύσκολη αποστολή του Με­ σαίωνα, να βαδίσει στην αβεβαιότητα αντλώντας βεβαιότητα από το παρελθόν, αδιάφορο αν αυτό το τελευταίο είναι πραγματικό ή φανταστικό: μόνο ό,τι αψή­ φησε την αναμέτρηση με το θάνατο και το ναυάγιο, ό,τι ξεπέρασε το χρόνο, ό,τι έρχεται από μακριά προσφέρει εγγυήσεις κι έχει αξία. Δεμένος με τη Γη ή στραμμένος προς τον Ουρανό ο Μεσαίωνας δεν είναι στο βάθος του λοιπόν, παρά ένας κόσμος σφραγισμένος από μνήμες που συντηρούν και κάνουν να φαντάζει ζωντανό, ό,τι οριστικά χάθηκε... Επιμέλεια αφιερώ ματος: Θ άνος Ν άτσης - Ό μ η ρ ο ς - Α λέξανδρος Θ εολογίτης

18/αφιερωμα

Μαρία Καρούζου

Γενικά χαρακτηριστικά του μεσαιωνικού πολιτισμού ε τον όρο «Μεσαίωνας» νοούνται οι δέκα αιώνες που μεσολαβούν από την πτώση της δυτικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας έως την Αναγέννηση. Αν και παλαιότερα ο Μεσαίωνας θεωρήθηκε ως η εποχή του σκοταδισμού, της βαρβαρότητας και της απουσίας πνευματικής παραγωγής, σήμερα παρόμοιες απόψεις δεν είναι αποδεκτές: Είναι αντίθετα φανερό ότι αυτοί οι δέκα αιώνες, αποτέλεσαν ουσιαστικά το πνευμα­ τικό υπόβαθρο της Αναγέννησης και κατ’ επέ­ κταση της σύγχρονης ευρωπαϊκής σκέψης. Είναι απαραίτητο για μεθοδολογικούς λόγους να διακρίνουμε το Μεσαίωνα σε δυο περιόδους: από τον 6ο έως τον 10ο αι. η πρώτη και από τον 11ο έως τον 14ο η δεύτερη. Στην πρώτη περίοδο επισυμβαίνει η οριστική πτώση, στον πολιτικό και στρατιωτικό τομέα, της Ρωμαϊκής αυτοκρα­ τορίας. Ακολουθούν οι εισβολές των βαρβάρων, η κεντρική διοίκηση παραλύει. Ως αποτέλεσμα, το επίπεδο της οικονομίας είναι χαμηλό και ο πο­ λιτισμός δεν ανθεί. Η πενία μεγάλων ονομάτων στον πνευματικό τομέα συμπληρώνει την εικόνα της κατάρρευσης. Παρατηρείται, ωστόσο, ότι δεν υπάρχει απόλυτη διακοπή στη συνέχεια της κλασικής και μεσαιωνικής κουλτούρας τουλάχιστον στα σχολεία, τα οποία λειτουργούσαν μέσα σε καθεδρικούς ναούς και σε μοναστήρια ή και στα «κο­ σμικά» που στεγάζονταν σε αυλές, όπως η Λογγοβαρδική Αυλή στην Παβία. Τα σχολεία αυτά ήσαν οι άμεσοι κληρονόμοι των προγραμμάτων και της μεθο­ δολογίας των ρωμαϊκών σχολών της αυτοκρατορικής περιόδου· συνεχιζόταν έ­ τσι σ’ όλη την Ευρώπη το ίδιο είδος πνευματικής καλλιέργειας που είχε δη­ μιουργήσει η Ρώμη, με τη σημαντική διαφορά ότι επεμβαίνει πλέον το εθνικό στοιχείο για να δημιουργήσει ειδοποιούς διαφορές. Και τούτο γιατί τα ιστορικά γεγονότα που την εποχή αυτή οδηγούν στη δημιουργία των ανεξαρτήτων εθνών στην Ευρώπη έχουν ως φυσικό αποτέλεσμα την ανάπτυξη της εθνικής πολιτι­ στικής ταυτότητας η οποία, εντούτοις, δεν παύει να είναι νεολατινική. Τον 4ο και 5ο αι. οι Πατέρες της Εκκλησίας και ειδικά οι δυο τελευταίοι συγ­ γραφείς της Ρώμης, ο Ιερός Αυγουστίνος και ο Άγιος Γιρόλαμος είχαν προχω­

Μ

αφιερωμα/19 ρήσει σε μια σύνθεση του χριστιανισμού και του κλασικισμού, στην οποία βασί­ στηκε ο ευρωπαϊκός πολιτισμός και ειδικότερα ο μεσαιωνικός. Κατά τον 7ο αι. ο Severinus Boethius Patricius Romeus, αρχικά συνεργάτης και αργότερα θύμα του Θεοδωρίχου, βασιλέα των Γότθων, συγγραφέας φιλοσοφικών και επιστημο­ νικών έργων, έγραψε στη φυλακή της Παβία το De consolatione philosophiae, μέσα στο οποίο φαντάζεται ένα διάλογο σε πρόζα μεταξύ αυτού και της Φιλο­ σοφίας· η Φιλοσοφία είχε τη μορφή μιας γυναίκας που τον προκαλούσε σε διά­ λογο με θέματα της νεοπλατωνικής και στωικής σκέψης. Αναφέρουμε το έργο αυτό γιατί περιλαμβάνει εργασίες μουσικής και μαθηματικών των αρχαίων συγ­ γραφέων και σημαντικές μεταφράσεις στα λατινικά αρχαίων Ελλήνων συγγρα­ φέων, οι οποίες γεφύρωσαν τον κλασικό με τον μεσαιωνικό πολιτισμό. Αξίζει να θυμηθούμε, επίσης, τα έργα του Αγίου Βενεδίκτου και των μοναχών της πρώτης μεσαιωνικής περιόδου, όπως του Κασσιοδώρου, ο οποίος ήταν με­ λετητής του Αγίου Αυγουστίνου και δάσκαλος σε σχολείο που ίδρυσε ο ίδιος σε κάποια μονή της Καλαβρίας· επίσης, τον Πάπα Γρηγόριο τον Μέγα, ο οποίος έζησε κατά τα τέλη του 6ου αι. και ασχολήθηκε με ζήλο με τον εκχριστιανισμό των Λογγοβάρδων: κατέγραψε αυτή την προσπάθεια στους «Διαλόγους» του σε μια λατινική γλώσσα, που αρχίζει να αποκτά στοιχεία της τοπικής διαλέκτου και να γίνεται αποδεκτή και κατανοητή από το λαό. Αξιοσημείωτη παρουσία αποτελεί επίσης ο Λογγοβάρδος Παύλος Διάκος, ο οποίος έζησε στον 8ο αι. και ήταν μοναχός στη μονή του Montelassino. Συγγραφέας ποικίλων ιστορικών και φιλολογικών έργων συνέγραψε την «Ιστορία των Λογγοβάρδων» που απο­ τελεί μια από τις πλέον σημαντικές ιστορικές πηγές της εποχής.

Σ

τις αρχές του 11ου αι. βελτιώνεται σ’ όλη την Ευρώπη η οικονομική και συ­ νακόλουθα η πολιτιστική ζωή· στη Γαλλία αρχικά με τον κύκλο των Carolingiens, στην Αγγλία με τον κύκλο του Αρθούρου και στη βόρεια Ευρώπη με τον κύκλο των Nibelunghen. Πρόκειται για διεργασίες εξαιρετικής σπουδαιότητας, οι οποίες βαθμιαία προετοιμάζουν το φαινόμενο της γέννησης της εθνικής λογοτεχνίας παράλληλα με το σχηματι­ σμό των εθνών. Τα σχολεία και οι «σχο­ λές», ανάλογα με εκείνα της ελληνιστικής-ρωμαϊκής εποχής, ακολουθούσαν δυο μεγάλες κατευθύνσεις, το Trivium, που περιελάμβανε Γραμματική, Ρητορι­ κή και Διαλεκτική και το Quadrivium, που περιελάμβανε Μαθηματικά, Μουσι­ κή, Γεωμετρία και Αστρονομία. Αρχί­ ζουν να κάνουν την εμφάνισή τους στην Ευρώπη, την περίοδο αυτή, τα πρώτα πα­ νεπιστήμια (Universitates ή Studia), κα­ θώς και ειδικές σχολές όπου διδάσκον­ ται η Φιλοσοφία, η Θεολογία, τα Νομικά, η Βιολογία και η Ιατρική, για την οποία επί δυο αιώνες (11ος-12ος) το Πανεπιστή­ μιο του Salerno ήταν το πλέον γνωστό. Παράλληλα εμφανίζονται -στα αστικά κέντρα πολλά σχολεία του δήμου με πρα­ κτική κατεύθυνση. Οι πολίτες μπορούν να παρακολουθούν εκεί μαθηματικά, ρη­ τορική και νομικά. Αντίθετα οι Φιλοσο­ φικές και Θεολογικές σχολές αποκτούν μεγαλύτερη δύναμη στα πανεπιστήμια και στις μονές. Αξίζει, ωστόσο, να τονισθεί εδώ ότι για τις μαθηματικές, βιολογικές και ιατρικές σπουδές υπήρχε μεγαλύτερο ενδιαφέ­ ρον λόγω της πρακτικής τους εφαρμογής στην καθημερινή ζωή. Οι επιστήμες

20/αφιερωμα όμως αυτές ήταν δύσκολο ν’ αναπτυχθούν, γιατί το θεολογικό-θρησκειολογικό πλέγμα της εποχής δεν το επέτρεπε. Το ενδιαφέρον εστιάζεται κατ’ αυτό τον τρόπο αποκλειστικά στις μεταφράσεις του Ιπποκράτη, του Γαληνού και των Α­ ράβων. Η θρησκευτική εξουσία προσπαθούσε να εξηγήσει θεολογικά τα φυσικά φαινόμενα, γεγονός που συνεπάγεται τη στασιμότητα των φυσικών επιστημών δεν υπάρχει δυνατότητα έρευνας του φυσικού φαινομένου. Η ίδια μέθοδος ερ­ μηνείας εφαρμόζεται και στην ιστορία: καταβάλλεται προσπάθεια ερμηνείας των ιστορικών συμβάντων ως θαυμαστών επεμβάσεων του Θείου. Το πνεύμα του κλασικισμού εξακολουθεί να γίνεται αποδεκτό με τη διαφορά ότι δίδεται σ’ αυτό μια νέα μορφή, σύμφωνα με τους κανόνες του χριστιανισμού. Διαπι­ στώνονται αλλαγές και στη γλώσσα, η οποία ξεκινώντας από τα λατινικά απο­ κτά σταδιακά εθνικά χαρακτηριστικά. Αυτό συμβαίνει και στην Εκκλησία. Παρ’ όλο που η χρήση της λατινικής ήταν έντονη, στη συνέχεια, και κυρίως για λόγους πολιτικής της Εκκλησίας, παρατηρείται προσέγγιση της γλώσσας του λαού (vulgaris lingua). Στη Φιλοσοφία και στη Θεολογία έχουμε μεταφράσεις και παραλλαγές του Αριστοτέλη υπό νέα όμως μορφή, σύμφωνα με τις θέσεις της εκκλησίας. Ο Βιργίλιος, ο Κικέρωνας και ο Σενέκας αποτελούν παράδειγ­ μα στα σχολεία για το γλωσσικό ύφος. Πολλές φορές μάλιστα ερμηνεύονται αλληγορικά, παρουσιάζονται ως παγανιστές-προάγγελοι του χριστιανισμού. Σ’ όλο το Μεσαίωνα η εξουσία της Εκκλησίας παραμένει παντοδύναμη, όχι μόνο στη συνείδηση των πιστών, αλλά και σ’ όλες τις μορφές της συλλογικής ζωής. Και τούτο γιατί προσέλαβε περισσότερες κοσμικές λειτουργίες απ’ ό,τι παλαιότερα, αφού, όπως ήδη ειπώθηκε, στην πρώτη περίοδο του Μεσαίωνα δεν υπήρχε το ανάλογο πνευματικό υπόβαθρο στις πλατύτερες μάζες, εποχή κατά την οποία βασιλείς και αυτοκράτορες κυβερνούν «ελέω Θεού». Ό λα τα παρα­ πάνω στοιχεία μας δίδουν τη δυνατότητα να χαρακτηρίσουμε το Μεσαίωνα ως τη χρυσή εποχή του χριστιανικού πολιτισμού, παρά τις παρατηρούμενες κατά περιόδους αποκλίσεις (συχνά εξατομικευμένου χαρακτήρα) από το πνεύμα και την ηθική που επαγγελλόταν ο χριστιανισμός. Το μεγαλύτερο μέρος του λαού ήσαν δουλοπάροικοι· ίσχυε ο νόμος του δυνατού επί του αδυνάτου. Στις πόλεις το μίσος και η ταξική πάλη είχαν ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη της βίας και των εκδικητικών τάσεων. Η Εκκλησία δεν παρέμεινε αμέτοχη στις κοινωνικοπολιτικές αναταραχές, αν και κάτι τέτοιο ερχόταν σ’ αντίθεση με το Λόγο και το παράδειγμα των Αγίων και ορισμένων νέων ή ανανεωμένων εκκλησιαστικών ταγμάτων. Το ιπποτικό ιδεώδες μετατρέπει την εκδίκηση σε καθήκον και ζήτη­ μα τιμής διασφαλίζοντας έτσι το απαράγραπτο δίκαιο του έρωτα πάνω και πέ­ ρα από το θεσμοθετημένο από την εκκλησία γάμο. Διαδεδομένη είναι στην κοι­ νή γνώμη και βρίσκει δικαίωση στις σχολές μια ντετερμινιστική αντίληψη για τον κόσμο, που αποσπά από τη Θεία Πρόνοια και από την ελεύθερη βούληση των ανθρώπων τη σφαίρα των γήινων αγαθών και αυτές τις ηθικές ενέργειες, για να τις εμπιστευθεί στην επίδραση της τύχης ή των άστρων. Στοιχεία επικού­ ρειας σκέψης ενώνονται με εκείνο το φιλοσοφικό ρεύμα που ερμηνεύει τον Αρι­ στοτέλη βάσει του σχολιασμού του Άραβα Αβερρόη και αρνείται την αθανασία της ψυχής, αρνείται δηλαδή την πεμπτουσία της χριστιανικής σκέψης. Αυτό δε σημαίνει βέβαια ότι δεν καταβάλλεται προσπάθεια συμβιβασμού θρησκείας και επιστήμης με γνώμονα την πίστη και τον Ορθό Λόγο. Ο Μεσαιωνικός πολιτι­ σμός δεν είναι δυνατό να κατανοηθεί, αν δεν ληφθούν υπ’ όψιν τα ζωτικά «κο­ σμικά» - λαϊκά μεγέθη που τον καθορίζουν και τα οποία ιυγχέονται με τα «Ιε­ ρά», που εν πολλοίς υπαγορεύει η πολιτική του Κλήρου. ' Ολη αυτή η πολύπλο­ κη διεργασία ανάμιξης θρησκευτικού-λαϊκού έρχεται σ . αντιπαράθεση με ό,τι θα επαγγελθεί αργό;ερα η μεγάλη στιγμή της Αναγέννησης... Βιβλιογραφία A. EBERT, Histoire generate de la Litt6rature au Moyen-Age en Occident, Paris 1883-89.

P. DE LABRIOLLE, Histoire de la Litterature Latine Chretienne, Paris 1924.

E. GILSON, La Philosopbie au Moyen-Age, Paris 1930.

G. DE RUGGIERO, La fiiosofia del cristianesimo, Bari 1961.

C. VASOLI, La fiiosofia del medioevo, Milano 1961.

αφιερωμα/21 X ΕΤΟΣ 395

I*

ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ

Ο

Ν

Ο

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ

yv

ο

ι

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ

ο ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ

Χ ωρισμός της Ρωμ. Αυτοκρατορίας

842

Ό ρ κ ο ς του Στρασβούρ­ γου

843

Συνθήκη της Verdun Χ ωρισμός της Αυτο­ κρατορίας του Καρλομάγνου

846

Λεηλασία τη ς Ρώ μης α­ πό τους Σαρακηνούς (850-870) Οι Νορμανδοί επελαύνουν στην Αγγλία

850

Ιο γραπτό κείμενο στα Γαλλικά & Γερμανικά

Ο όρος milles (στρατιώτη ς/ιπ πό τη ς) όλο και πιο συχνός για να περι­ γράφει τον υπήκοο

Μ ινιατούρες τη ς Βίβλου του Καρόλου του Φα­ λακρού

862

Μετάφραση της Βίβλου στα Γερμανικά από τον Otfried de Wissembourg

864

Κύριλος και Μεθόδιος στη Μοραβία Το Σ χίσμα του Φωτίου της Ε κκλησίας σε Ρω ­ μαϊκή κα ι Βυζαντινή

867

Δυναστεία των Μακεδόνων στο Βυζάντιο

870

Νέος χωρισμός της Αυ­ τοκρατορίας του Καρλομάγνου στο Meersen

873

Μ εγάλος Λ ιμός στη Δ. Ευρώπη

874

Οι Δανοί στην Ισλανδία

878

1η εγκατάσταση των Δανών στην Α γγλία. Ει­ ρήνη του Wedmore

885

Κατάληψη τω ν Παρισίων από τους Νορμανδούς

890

Ο Α λφρέδρος ο Μεγά­ λος ξεκινάει τα Α γγλο­ σαξονικά Χ ρονικά Η Παπική εξουσία στα χέρια τη ς ρω μαϊκής α­ ριστοκρατίας

896

911

I

Ο Κάρολος ο Α πλός α­ φήνει τη Ν ορμανδία στον Βίκινγκ Rollon

22/αφιερωμα Waltharius. του Ekkehard de Saint-Gall

925 Ο Αγ. Dunstan επιχειρεί τη μεταρρύθμιση των Αγγλοσαξόνων κληρικών

943

962

Ο Ό θω ν ο 1ος στέφεται Α υτοκράτορας από τον Π άπα

965

Ιστορία τω ν Σαξόνων του Widukind

970

Πρώτη αναφορά για Λειτουργικό δ ράμα στο Fleury

975

Αποκάλυψη εικονογρα­ φημένη από τον Gerone

980

Μ ικρογραφίες του Κώ­ δικ α του Egbert

987

Ο Ο ύγος-Κ απέτος βασι­ λιά ς τη ς Γαλλίας

989 992

Σύνοδος του Charroux Πρώτη εμπορική σύμ­ βαση μεταξύ Βυζαντίου κ αι Βενετίας

994999

Λ ατινική Γραμματική στα Α γγλοσαξονικά και Γλωσσάρι ΛατινοΑ γγλικό του Aelfric

997 1000 Βενετικό Π ροτεκτοράτο στην Ίσ τρ ια & Δαλματία

Η Εκκλησία St. Martin de Tours Βίαια επανάσταση των αγροτώ ν στη Νορμανδία

1004

Χ ιλιαστικός τρόμος

Τ έλος 10ου αι. Σχολή τη ς Λιέγης με τον Notger. Δ ιδασκαλία Ια ­ τρικής στο Σαλέρνο Η Εκκλησία τη ς Αγ. Λ άβρας στο όρος Ά θω ς

1014 Κατάληψη του Λονδί­ νου α πό τους Δανούς 1019 Κνουτ ο Μ εγάλος βασι­ λιά ς Α γγλίας & Δανίας 1020

1023

1025

Ο Gui d ’Arezzo εφευρί­ σκει μία καινούρια μου­ σική στίξη Ροβήρος ο Ευσεβής καίει τους Μ ανιχεϊστές στην Ορλεάνη Η Σύνοδος τη ς Α ράς ξαναδίνει το δικαίω μα τη ς ζωγραφικής στις εκκλησίες για τη διδα­ σ καλία των αγράμμα-

αφιερωμα/23 1030 1032

Χ ρονικά του Adhem ar de Chabannes Λ ιμός στη Γαλλία

1033

Συρροή προσκυνητών στην Ιερουσαλήμ

1039 Νίκη τω ν ΣελτζούκωνΤούρκων στην Κ. Ασία

Μ εγάλος λιμός

1043

Επανάσταση τω ν Α­ στώ ν του Μ ιλάνου

1050

Α ντιγνω μία για την πραγματική ύπαρξη σαν Θεία Ε υχαριστία

1054

Ο ριστικό σχίσμα τω ν δύο Εκκλησιώ ν

1065

Le Chanson de Roland

1066 Κ ατάκτηση τη ς Αγ­ γλ ία ς α πό τους Νορμανδούς

Π αγανιστική Αντίδραση σ τις Βαλτικές χώρες

1071 Νίκη τω ν Σελτζουκιδώ ν επί τω ν Βυζαντινών στο Μ ατζικέρτ 1073

Γρηγόριος ο VII Π ά πα ς

1074

Κ αταδίκη τη ς Σιμονίας, του Νικ ολαϊσμού α πό τον Γρηγόριο τον VII

1075 Π τώση τη ς Βασιλικής και ά νοδος της Φ εουδαρχικής εξουσίας στη Γερμανία 1076

Monologion και Proslogion του Αγ. Avσέλμου

1077

Annales του Αββαείου του Hersfeld

1081 Βασιλεία του Αλέξιου Κομνηνού 1091

Ά νθη ση τη ς Ε πισκοπής τη ς Σαρτρ

1094

Cur Deus Homo του Αγ. Ανσέλμου

1095 Ίδρυση τη ς Λομβαρδια- Λ οιμός στο Βέλγιο νής Έ νω σ η ς

Κατασκευή του ναού του Αγ. Μ άρκου στη Βενετία

1096

Α ντισημιτικό κύμα

1099

Ίδρ υση της Compagna στη Γένοβα

Ίδρυση του τά γμ α το ς των Κ ιστερσιανών Κ ατασκευή του Καθε­ δρικού τη ς Μ οδένας

24/αφιερωμα 1100

Διάδοση των Καθαρών στην Ιταλία & Ν. Γαλλία

1103

Διαμάχη τω ν Π ανεπι­ στημίων

1104

1118

Ιστορία τη ς 1ης Σταυ­ ροφορίας του Guilbert de Nogent Α βελάρδος & Ελοΐζα

1119

Ίδρ υση τω ν Νάίτών

1122

Συνθήκη του Worms: τέλος τη ς Querelle des Investitures

1124

Μ ωσαϊκό της Μονής Δαφνιού. Ιατρικές σπου­ δές στο Montpellier. Ποιητική αναγέννηση

Μ εγάλος Λ οιμός στη Δ. Ευρώπη

1135

Historia Regum Britanniae του Geoffroy του M onmouth

1139

Ο δηγός τω ν Προσκυνη­ τώ ν του St. Jacques de Compostel

1140

Σ ύνοδος της Sens. Κα­ ταδίκη του Αβελάρδου

1145

Μ ετάφραση της Ά λ γ ε ­ βρας του Al-Kharizmi α­ πό τον Robert του Chester

1148 Α ποτυχία τη ς II Σταυ­ ροφορίας 1150

Ίδρυση τη ς Μ όσχας. Οργάνωση του Π αν/μίου στο Π αρίσι

1155

Robert Wace: Roman de Brut. Thomas: Tristan et Iseut

1160

Ν ιμπελούγκεν/ cais της Marie de France

1161

Ο Α ρχιτραγουδιστής

1162 Π ολιορκία & Κατα­ -5 στροφή του Μιλάνου & Ρώ μης α πό τον Φρειδε­ ρίκο Βαρβαρόσσα

Μ εγάλος Λ ιμός στη Δ. Ευρώπη

1165

Ανακήρυξη σε Ά γ ιο του Καρλομάγνου

1170

Δολοφονία του Thomas Becket

1175 Ή ττα του Βαρβαρόσσα α πό τη Λομβαρδιανή Έ νωση

Benoit de St More: Roman de Troie

Le Roman de Behart

αφιερωμα/25 1176 Ή ττα τω ν Βυζαντινών α πό τους Τούρκους στο Μυριοκέφαλο 1180

Εμφάνιση του Α νεμόμυ­ λου στη Ν ορμανδία και την Α γγλία. Τ έλος XII αι. εμφάνιση της Πυξί­ δα ς στη Δ. Ευρώπη

Κ αταδίκη τω ν Vaudois

1182

Perceval του Chretiens de Troyes

1184 1189 Ριχάρδος ο Λ εοντόκαρ­ δος Βασιλιάς της Α γγλίας

Ίδρυση της I. Εξέτασης (1189-91) III Σταυροφο­ ρία

1190

Ίδρυση τω ν Τευτόνων Ιπποτώ ν

Joachim de Flore (Con­ cordia Veteris et Novi Testammenti Expositio in Apocalypsim)

1191 Κατάληψη τη ς Κύπρου α πό τον Γκι του Λουσινιάκ 1199 Ιωάννης ο Α κτήμονας βασιλιάς τη ς Α γγλίας 1200

W olfram von Eschenbach: Perzival

1202 IV Σταυροφορία 1203 Π τώση τη ς Βυζαντινής Δυναστείας των Αγγέλων 1204 Ά λ ω σ η τη ς Κ ω ν/πολη ς α πό τους Σταυροφόρους 1206

Robert de Boron: Roman du Saint Graol Robert de Clari: Κατάκτηση τη ς Κ ω ν/πολης

1209

1η Φραγκισκανική κοι­ νότητα

1210

Α παγόρευση στους Π α ­ ρισινούς δα σκά λο υς να διδάσκουν τη μεταφυσι­ κή του Α ριστοτέλη

1211

Συγγραφή τω ν Miracles de Notre Dame

Notre-Dame de Reins 4η σ ύ νο δο ; του Λ ατράν

1215 Μ άγκνα Κ άρτα τη ς Α γγλίας 1218 V Σταυροφορία 1224

1225

Τελευταίος γενικός λοι­ μός στην Δύση τον XIII αι.

Τα στίγμ α τα του Αγ. Φ ραγκίσκου τη ς Ασίζης

Ίδρυση του 1ου Κ ρατι­ κού Π α ν/μ ίο υ στη Ν άπολη Ανώνυμου Lancelot du Lac

26!αφιέρωμα 1226 Ο Λουδοβίκος 9ος ο Α γιος βασιλιάς της Γαλλίας 1227

Α φορισμός του Φρειδε­ ρίκου του II

1229

Ίδρυση του Π α ν/μ ίου τη ς Τουλούζης

1232

Α λάμπρα τη ς Γρανάδας

1241 Οι Μ ογγόλοι στην Κ. Ευρώπη 1245

Roger Bacon διδάσκει φυσική στο Π αρίσι

1248 V ile Σταυροφορία 1250 Σύνταξη του Κοινοβου­ λίου στο Π αρίσι

Speculum majus: του Vincent de Beauvais

1252

1254

1257

Ο Ινοκέντιος IV επιτρέ­ πει στην I. Εξέταση να χρησιμοποιεί βασανι­ στήρια

Διδα σκα λία του Θωμά του Α κινάτη στο Παρίσι. Σύγκρουση κληρικών κα ι λαϊκών στο Π α ν/μ ιο τω ν Παρισίων

Χρήση τω ν αραβικώ ν αριθμών κα ι του μηδενό ς στην Ιταλία Ο Robert de Sorbon ι­ δρύει στο Π αρίσι Π α ν/μ ιο για θεολόγους

1259

St. Bonaventure Itineraire de l’esprit vers Dieu Rurebeuf: Le Dit des regls

1266

Robert Bacon: Opera St. Thomas d ’Aquin: Somme Theologique

1270

V llle Σταυροφορία. Κα­ ταδίκη του Αβερροϊσμού

1271 Έ νω ση τη ς Γ αλλίας του Oc και του Oil. 1274 1275

Rutebeuf: poesies Τ αξίδι του Μ άρκο Πόλο

Σ ύνοδος τη ς Λυών: έ­ νωση τω ν Εκκλησιώ ν Jean de Meung: Roman de la Rose

1277 Οι Visconti κύριοι του Μιλάνου 1280

1291 Γέννηση της Ε λβετικής Συνομοσπονδίας

Carmina Burana (MS. 4 660 του Μ οναχού από το Αββαείο Benedictbeuen)

αφιερωμα/27 1295 1297

Dante: Vita nuova Ο Ε δουάρδος ο 1ος α­ ναγνωρίζει τα πρω τεία του Αγγλικού Κοινο­ βουλίου Marco Polo: Le livre des Merveilles

1298 1302 1η σύνοδος τω ν Γενι­ κώ ν Τάξεω ν στο Παρίσι 1304

Joinville: Histoire de St.

1309

Μ εταφορά του Π άπα στην Αβινιόν

1310

Σύνοδος τη ς Βιέννης

1315

Occam μελετάει θε­ ολογία Dante: Divina comedia

1313 Μ εγάλος Λοιμός: αρχή τη ς κρίσης του XIV αι.

Επιμέλεια: Όμηρος - Αλέξανδρος Θεολογίτης

28/αφιερωμα

Η Ευρώπη γύρω στο έτος χίλια

αφιερωμα/29

Η Δύση στις αρχές του XIV αιώνα

30/αφιερωμα

Γιάννης Δημητρακόπουλος

Μεσαιωνική Κοσμολογία: η ποιοτική διαφορά υποσελήνιας και υπερσελήνιας κοσμικής σφαίρας στη σχολαστική σκέψη

«caelum esl agens el ilia inferiora patiuntur ab ilia» (Thimo Judeus, Questiones super Meteorologica) «... έστι τι παρά τά σώ ματα τά δεύρο καί περί ήμάς έτε­ ρον κεχω ρισμένον, τοσούτω τιμιωτέραν έχον τήν φύσιν όσφ π ερ άφέστηκε των ένταϋθα π λείο ν» (Ά ριστοτέλους, Π ερ ί ο ύρανοϋ 269bl4-17)

ποιοτική αντιδιαστολή υποσελήνιου και υπερσελήνιου χώρου αποτελεί ιστορικά κοι­ νό και συνήθως αυτονόητο τόπο για την κοσμο­ λογική συνείδηση τουλάχιστον των λαών της Ευ­ ρώπης, της λεκάνης της Μεσογείου και της Μέ­ σης Ανατολής - αν και πάντα με διαβαθμίσεις και ιδιομορφίες κατ’ άτομα και ιδίως ανά πολιτι­ σμό. Θα μπορούσε να ξεκινήσει κανείς π.χ. από τους Αιγύπτιους που ταύτιζαν τον ήλιο με το θεό Ρα και τα υπόλοιπα άστρα με άλλους ελάσσονες θεούς, και που διαβάθμιζαν τη μεγαλοσύνη των θεών τους σε ευθεία αναλογία προς την εκάστοτε απόστασή τους από την κοίλη πεδιάδα της γης, για να καταλήξει στη μέχρι και σήμερα υπαρκτή λεξικοποίηση της αντιδιαστολής στα δίδυμα των λέξεων ουρανός-γη, και ανώτερον-κατώτερον, η οποία βέβαια θα μας παραπέμψει όχι στη συνει­ δητά ή επίσημα αποδεκτή κοσμοεικόνα των με­ λών της γλωσσικής κοινότητας που τη χρησιμο­

Η

ποιεί, αλλά στη γλωσσικά (και συνεπώς ασυνεί­ δητα) κληρονομούμενη πίστη στην εγκυρότητα των υποδηλώσεών της, ή αλλιώς στην ψυχολογι­ κά συντελούμενη μετάβαση' από την απλή χρήση των γλωσσικών σημασιών και σημασιακών σχέ­ σεων, γενικότερα, στην αποδοχή, τελικά, των σημασιών αυτών ως φορέων αλήθειας. Εδώ θα α­ σχοληθούμε με τη μεσαιωνική φάση της ιστορι­ κής πορείας αυτής της αντιδιαστολής, με μια κά­ ποια εμμονή στην κατάδειξη των αρχαίων της καταβολών - έτσι ώστε να φανεί η θεμελιώδης ενότητα του αρχαίου με το δυτικό μεσαιωνικό κοσμοείδωλο, και απώτερα ο καταλυτικός ρό­ λος των θετικών επιστημών (από τον 17ο αι. κ. εξ.) στην ιστορία της ευρωπαϊκής αίσθησης του κόσμου.

αφιερωμα/31 Το ελληνικό και ρωμαϊκό υπόβαθρο

ν εξαιρέσουμε ορισμένες κοσμολογικές θέ­ σεις των προσωκρατικών, ενοποιητικές των Α δύο περιοχών, γήινης και ουράνιας (π.χ. του Α­ ναξαγόρα και του Δημόκριτου που θεωρούσαν τον ήλιο και κάθε άστρο «μύδρον ή πέτρον διάπυρον» και το φεγγάρι «στερέωμα διάπυρον έχον έν έαυτφ πεδία καί όρη καί φάραγγας»1), κυ­ ρίαρχη φιλοσοφική, αστρονομική, αλλά και ευ­ ρέως λαϊκή πεποίθηση του αρχαιοελληνικού κό­ σμου, ήδη από τον Όμηρο και σε επιστημονικό επίπεδο ιδίως2 από τον 4ο αι. και εξής, ήταν η ποιοτική αντίθεση των δύο περιοχών που ονομά­ σαμε: η γήινη αποτελούσε τον κόσμο της γένεσης και της φθοράς (και συνεπώς της μη μακαριότη­ τας, της δυστυχίας), ενώ η ουράνια (από το φεγ­ γάρι και πάνω) τον κόσμο της αΐδιας ύπαρξης (και συνεπώς το χώρο των μακάρων).3 Ως φανε­ ρώματα ενδεικτικά της γενικής αποδοχής αυτής της αντίληψης θα μπορούσαμε να αναφέρουμε ϊ) ενδεικτικά την ιστορική πληροφορία του Πλου­ τάρχου4: «Καί ψήφισμα Διοπείθης δγραψεν είσαγγέλεσθαι τούς τά Θεία μή νομίζοντας ή λό­ γους περί τών μεταρσίων διδάσκοντας (απλώς διδάσκοντας!), άπερειδόμενα εις Περικλέα δέ ’Αναξαγόραν τήν ύπόνοιαν», και η) κατεξοχήν τη γλωσσική υποδήλωσή της με τη διπλή σημα­ σία του αϊθέρος ως του ανώτατου στρώματος της «ατμόσφαιρας» και του λαμπρού κατοικητήριου των θεών5 (σε αντιδιαστολή προς τον άέρα, που είναι η πυκνή και σκοτεινή, αδιαφανής εν συγκρίσει προς την καθαρότητα του αϊθέρος γήινη ατμόσφαιρα που αναπνέουμε6). Τα ίδια ακριβώς σημασιακά πεδία απαντούσαν και στην λατινική γλώσσα (πράγμα που μας ενδιαφέρει άμεσα, α­ φού αυτή είναι η γλώσσα που χρησιμοποίησε ο μεσαιωνικός στοχασμός), και μάλιστα (από την ελληνιστική συγχώνευση του ελληνικού με τον ρωμαϊκό πολιτισμό και ύστερα) με τον άμεσο δα­ νεισμό των ελληνικών λέξεων που στη λατινική έγιναν aer και aether? Παράλληλα οι αντιλήψεις αυτές εκπροσωπήθηκαν στον αρχαίο κόσμο και συστηματικά από συγκεκριμένους στοχαστές, καθορίζοντας και μέσω αυτής της δεύτερης διό­ δου τη μεσαιωνική σκέψη. Μιλάμε προφανώς για τις λατινικές μεταφράσεις σημαντικών κοσμολο­ γικών και αστρολογικών έργων της αρχαιότη­ τας, όπως: ΐ) ο πλατωνικός Τίμαιος (ιδιαίτερα προσφιλές μεσαιωνικό ανάγνώσμα, μεταφρα­ σμένο και σχολιασμένο από τον Χαλκίδιο στο πρώτο μισό του 4ου αι., και υπομνηματισμένο α­ πό τον Μακρόβιο, στο δεύτερο μισό του 4ου αι. και τον Martianus Capella στις αρχές τους 5ου αι.8) που θεωρεί τα άστρα «ούράνιον Θεών γέ­ νος» (39Ε-40Α)· ϋ) η πτολεμαϊκή Τετράβιβλος (μεταφρασμένη στα λατινικά ως Quadripartitum

το 1138 από τον Plato Tibustinus και περί τα μέσα του Που αι. από τον Aegidius de Thebaldes, αν και όχι από το ελληνικό πρωτότυπο9 που ξεκινά με τη βασική αστρολογική θέση ότι «διϊκνεΐταί τις δύναμις άπό τής αίθεριώδους καί άϊδίου φύσεως έπί πάσαν τήν περιγείαν καί δι’ δλων μετα­ βλητήν» (12)· και Hi) κατεξοχήν (λόγω της εννοιολογικής και θεματικής τους κυριαρχίας κα­ τά τον μεσαίωνα) το ευρύτερο10 αριστοτελικό corpus. Σ’ αυτό, πάνω στο γενικό πλαίσιο που ο­ ρίζει η ρητή ένταξη στην αρχαία παράδοση της θεϊκότητας του υπερσελήνιου χώρου,11 δηλ. της δισφαιρικότητας του κόσμου, 12συναρμόζονται οι εξής βασικές θέσεις: α) τα στοιχεία ή οι αναμίξεις τους διατάσσονται μέσα στον κόσμο ως ε­ ξής (από πάνω προς τα κάτω)13: αιθήρ, πυρ,14 αήρ, γη και θάλασσα, κάτω κόσμος (γη πεπιε­ σμένη)· β) η εξ ορισμού αδύνατη παρουσία κενού15 στον κόσμο (που εξασφαλίζει την άμεση επαφή16 των ομόκεντρα διατεταγμένων σφαιρών αυτών των στοιχείων με κέντρο το τελευταίο, το μεσαίτατον), σε συνδυασμό17 με τη Θεολογία του μόνου ακινήτου που κινεί την αιθέρια σφαίρα18-φορέα των επίσης αιθέριων άστρων,19 οδη­ γεί στη θέση ότι ακόμα και η ίδια η κίνηση (και η ύπαρξή της και εν μέρει20 το ποιόν της) στον υποσελήνιο χώρο και γενικά «πάσα αύτοΰ ή δύναμις, κυβερνάται έκεΐθεν»·21 και γ) η θεώρηση κά­ θε ουράνιας κίνησης ως κυκλικής (απλής και αΐδιας) και κάθε υποσελήνιας ως σύνθετης και φθαρτής.22 Το γενικό πλαίσιο της αντιδιαστολής υιοθετείται και από Ρωμαίους στοχαστές, με συγκεκριμένες κάθε φορά ελληνικές επήρειες: έ­ τσι π.χ. ο Κικέρωνας θεωρεί τον αιθέρα και τα ά­ στρα θεία, τον αέρα βέβαια όχι,23 ενώ ο Λουκρήτιος με άμεση αναφορά στην επικούρεια Θεολο­ γία τονίζει την αιθέρια μακαριότητα των θεών καταπολεμώντας τη λαϊκή θρησκευτικότητα της εποχής του.24

Πρώιμος δυτικός χριστιανισμός

κτός από τη γλωσσικά κωδικοποιημένη (και συνεπώς αυτόματα μεταδιδόμενη) αντίθεση του θείου (ουράνιου) προς τον μη θείο (γήινο) χώ­ ρο και τη συστηματική διατύπωσή της από «σε­ βαστούς» στο μεσαίωνα θύραθεν αρχαίους στο­ χαστές, τρίτη ιστορική πηγή άντλησης ή απλού δανεισμού της αντίθεσης για το μεσαιωνικό στο­ χασμό στάθηκε η πρώτη χριστιανική αφομοίωσή της από τους χριστιανούς συγγραφείς της ρωμαϊ­ κής Δύσης. Χαρακτηριστική ήταν η περίπτωση του Τερτυλλιανού, που μάλλον αφομοιούμενος α­ πό, παρά αφομοιώνοντας την ελληνική σκέψη, ταύτιζε τα αρχαία Ηλύσια πεδία με το χριστιανι­ κό παράδεισο, τοποθετώντας τον τελευταίο πέρα

Ε

32/αφιερωμα από τη σφαίρα-ζώνη του πυρός (που είναι η ανώ­ τερη σφαίρα του φθαρτού κόσμου).25 Ιδιαίτερα βαρύνουσα, όμως, στάθηκε για το μεσαίωνα η αυθεντία του ιερού Αυγουστίνου, ο οποίος στην ε­ σχατολογία του μιλά για εν σώματι μετάβαση των εκλεκτών στα κυριολεκτικώς νοούμενα ου­ ράνια ενδιαιτήματα, ασκώντας παράλληλα έντο­ νη πολεμική στη θύραθεν σκέψη, η οποία σε ορι­ σμένες εκδοχές της στηριζόμενη στη θεωρία των φυσικών τόπων απέρριπτε τη δυνατότητα της διαμονής γήινων σωμάτων στον αιθέριο χώρο.26 Ενδεικτική επίσης είναι η δαιμονολογική θέση του επισκόπου Ιππώνος ότι πτώση των αγγέλων σημαίνει κυριολεκτικά πέσιμο των αγγέλων από τα καθαρά και διάφανα ενδιαιτήματα του αιθέ­ ριου ουρανού στην πυκνή (και γι’ αυτούς συγκρι­ τικά ζοφερή) αέρινη ατμόσφαιρα της γης.27 Η Αραβική σκέψη

ημαντική για τη γενική θεολογική προβλη­ ματική αλλά και για πολλά κοσμολογικά ζη­ τήματα, όπως αυτό που μας αφορά εδώ, υπήρξε η παρουσία του αβερροϊκού corpus στη μεσαιωνι­ κή Δύση. Μαζί με τον μεσαιωνικό Αριστοτέλη, ο Αβερρόης (1126-1198, γνωστός στη Δύση με την προσωνυμία «commentator» - ενν. του Αριστο­ τέλη) θα συμβάλει, ιστορικά μιλώντας, στη συστηματοποίηση περισσότερο παρά στην επίλυση των κοσμολογικών προβλημάτων, αντανακλών­ τας στα σχετικά του έργα28 τα εγγενή προβλήμα­ τα της αριστοτέλειας κοσμολογίας. Το βασικό­ τερο από αυτά ήταν η νομιμότητα, καταρχήν, και το ακριβές νόημα, εν συνεχεία, του χαρακτη­ ρισμού της αιθέριας ουσίας των ουράνιων σωμά­ των ως ΰλης, δεδομένης της ταυτόχρονης αφθαρ­ σίας αυτής της ουσίας και της αριστοτέλειας θέ­ σης ότι «ού παντός ΰλη έστίν, άλλ’ όσων γένεσίς έστι καί μεταβολή εις άλληλα».29 Ό ’Αβερρόης θα δώσει στο πρόβλημα λογικά αντιφατικές αλ­ λά ψυχολογικά ενιαίες απαντήσεις, και μάλιστα μέσα στο ίδιο έργο: στο υπόμνημά του στο Περί ούρανοι?0, θα υποστηρίξει πως «τό ούράνιο σώ­ μα δέν έχει ΰλη», ταυτίζοντας αριστοτελικότατα ύλη και δυνητικότητα, και εξορίζοντας ως μά­ ταιη («ό Θεός καί ή φύσις ούδέν μάτην ποιοΰσιν»31) την ύπαρξη της τελευταίας (και συνεπώς και της πρώτης) στον ουρανό, αφού λόγω της φύ­ σει αφθαρσίας των εκεί σωμάτων η υποτιθέμενη ΰλη δεν θα μπορούσε ποτέ να προσλάβει μια νέα μορφή άλλη από τη φύσει δεδομένη, τη στιγμή που μια τέτοια πρόσληψη θα σήμαινε αυτόματα και άτοπα γένεση και φθορά. Παρακάτω, ωστό­ σο,32 θα μιλήσει για ύλη και δυνητικότητα των ουράνιων σωμάτων, θεωρώντας βέβαια αυτήν την τελευταία όχι ως δυνατότητα απογύμνωσης αυτών των σωμάτων από τις αιώνιες μορφές τους (πράγμα που θα συνιστούσε φθαρτική κατ’ είδος

Σ

κίνηση), αλλά ως απλή δυνατότητα μετάβασης από τόπο σε τόπο (που είναι η κατά τόπον κίνηση ή «φορά», και μάλιστα η άφθαρτη και μη φθείρουσα κυκλική). Τέλος στο De substantia orbis33 θα μιλήσει για ΰλη και μορφή των ουράνιων σωμάτων, ταυτίζο­ ντας όμως τη δεύτερη με την ψυχή (anima) του κάθε τέτοιου σώματος, στην οποία αποδίδει την έλλογη επιθυμία για κίνηση, και διευκρινίζοντας πως αντί για ΰλη (materia) των ουράνιων σωμά­ των θα εκφραζόμασταν ακριβέστερα αν μιλού­ σαμε για subjectum, δηλ. ον υφιστάμενο, δεχόμε­ νο τη μεταβολή της κίνησης που επιθυμούν οι ψυ­ χές των ουράνιων σωμάτων.34 Το ιστορικό απο­ τέλεσμα της εισαγωγής αυτών των θέσεων στη σχολαστική Δύση του πρώιμου κιόλας Που αι. ή­ ταν τουλάχιστον ή συνέχιση, αν όχι η επίταση, της αριστοτελικής ασάφειας όσον αφορά το ποιόν της ουράνιας ουσίας. Στοιχώντας αυτονόη­ τα (με αυστηρά αριστοτελικές κατηγορίες και θέ­ σεις) στην αρχαία παράδοση της ποιοτικής αντι­ παράθεσης υποσελήνιας και υπερσελήνιων σφαι­ ρών, συνέτεινε στη συστηματική διαμόρφωση των βασικών σχολαστικών θέσεων απέναντι σ’ αυτή την αντιπαράθεση, η οποία είχε όπως θα δούμε αμέσως τρεις βασικές πλευρές. Σχολαστική κοσμολογία

ποιοτική αντιδιαστολή των δύο^ .μειζόνων κοσμικών σφαιρών στη σχολαστική σκέψη αντικατοπτρίζεται κατεξοχήν: ί) στην αστρολο­ γική πίστη, και γενικότερα στην πίστη ,στην καί­ ρια επίδραση της ανώτερης κοσμικής σφαίρας πάνω στην κατώτερη, ίί) στις σχολαστικές αντι­ λήψεις για το ποιόν του ουρανού, και ϊϋ) στην προβληματική της αυτόνομα υπαρκτής ή δανει­ κής από τον ουρανό κίνησης στον υποσελήνιο χώρο, - ενώ ταυτόχρονα διαβαθμίζεται απ’ αυ­ τές, πότε οξυνόμενη και πότε αμβλυνόμενη, πάν­ τοτε όμως κυρίαρχα, καθολικά και αυτονόητα α­ ποδεκτή. Τϊ πρώτη αντίληψη έχει όπως είδαμε, σε επίπεδο θεωρητικό, αριστοτέλειες και πτολεμαϊκές ί.άσεις, ενώ σε επίπεδο εμπειρικό στηρίζε­ ται σε συγκεκριμένα παρατηρησιακά δεδομένα. Μέσα στο αυτονόητο πλαίσιο που θέτει η δια­ τύπωση του Bonavetura ότι η ordo universitatis ο­ ρίζει πως το φύσει ανώτερο και ισχυρότερο (ευγενέστερο) ασκεί καθοριστική επίδραση πάνω στο φύσει κατώτερο και αδυνατότερο,35 καταρχήν θα επαναληφθούν και θα αυξηθούν τα ανά στοχα­ στή ποικίλα (αν και σε γενικές γραμμές ενιαία) παλαιότερα corpus παρατηρησιακών δεδομένων που δικαιώνουν, υποτίθεται, τη γενική κοσμολο­ γική θέση της εποχής: η πολύπλευρη, ζωοποιός ε­ πίδραση του ήλιου στο φυτικό και ζωικό βασίλειο36 αναπτύσσεται ιδιαίτερα (με συμπερίληψη και της σελήνης) από τον Thimo Judeus

Η

αφιερωμα/33 (14ος οι.)' ο ίδιος στοχαστής θεωρεί ως αιτία της μαγνητικής δύναμης ορισμένων λίθων την ουρά­ νια σφαίρα, και ως αιτία της θερμότητας της γης την κινητοποίηση της ανώτερης υποσελήνιας σφαίρας του πυρός από τα αιθέρια σώματα που έ­ χει ως αποτέλεσμα τη διαδοχική κατωφερή μετα­ βίβαση θερμότητας μέχρι τη γη. Τα τρία αυτά πα­ ραδείγματα αποτελούν περιπτώσεις ενδεικτικές των τριών ειδών επενέργειας της ουράνιας σφαί­ ρας πάνω στη γήινη, που είναι αντίστοιχα: per lumen, per influentiam και per motum.37 Στηριζόμενος κατεξοχήν σε μια ιεραρχική αντίληψη περί κόσμου (διατυπωμένη με αριστοτελικές κατηγο­ ρίες) και προτυπώνοντας τη διάκριση σε actio per influentiam και actio per motum (δεχόμενος φυσι­ κά αυτονόητα την per lumen), ο Θωμάς ο Ακινάτης (1225-1274) υποστήριξε μεταξύ άλλων σε ένα από τα τελευταία έργα του38 ότι η μαγνητική δύ­ ναμη ορισμένων λίθων και η ικανότητα ορισμέ­ νων φαρμάκων να καθαρίζουν το ανθρώπινο σώ­ μα από διάφορους χυμούς προέρχεται από την επενέργεια των ουράνιων σωμάτων (είτε άμεση κι­ νητική, όπου θα ενταχθεί και η παλίρροια ως προερχόμενη άμεσα από την κίνηση του φεγγα­ ριού, είτε έμμεση μεταδοτική μιας δυνάμεως ή μορφής σε ένα επίγειο σώμα που έτσι ικανώνεται να πράξει κάτι πέρα από τις περιορισμένες δυνά­ μεις της γήινης φύσης του, όπως π.χ. ένας μαγνή­ της ή ένα φάρμακο), ενώ η δεύτερη μείζων κατη­ γορία εξάρτησης της κατώτερης σφαίρας από την ανώτερη είναι αυτή που περιλαμβάνει τις κο­ σμικές ενέργειες των αγγέλων (οι οποίοι, άλλω­ στε, κινούν τα ουράνια σώματα: συγκεκριμένα το τέταρτο αγγελικό τάγμα των Δυνάμεων39) και των δαιμόνων· έτσι οι θαυμαστές ιάσεις μέσων των λειψάνων των Αγίων συντελούνται με την ει­ δική επενέργεια ενός αγγέλου στο συγκεκριμένο λείψανο, ενώ αυτή η θεραπευτική ιδιότητα δεν εί­ ναι μόνιμη σε αυτό, αλλά έρχεται και παρέρχεται κατά τη βούληση του αγγέλου. Ως προς το ζήτημα, τώρα, του ποιού του ουρα­ νού, ο Hervaeus Natalis (περ. 1260-1323) κατα­ τάσσει40 τις γνωστές κατά τον μεσαίωνα από­ ψεις σε τέσσερις κατηγορίες: 1) η θέση του βυ­ ζαντινού Ιωάννη Φιλόπονου ότι ο ουρανός αποτελείται από ύλη και μορφή και συνεπώς είναι φθαρτός, η οποία ωστόσο δεν υποστηρίχθηκε α­ πό κανέναν μεσαιωνικό στοχαστή της Δύσης41· 2) η μέση θέση του Aegidius Romanus42 (περ.

1245-1316) ότι «ύλη» υπάρχει και στον ουρανό, με την έννοια όμως της pura potentia, η οποία πο­ τέ δεν συνδυάζεται με privatio formae και συνε­ πώς ποτέ δεν οδηγεί στη γένεση και τη φθορά που συνεπάγεται η ενεργοποίηση της potentia των γή­ ινων σωμάτων. Γενικά, πάντως, ο Aegidius επι­ μένει στην υλομορφική σύνθεση του ουρανού το­ νίζοντας τη διαφορετική πυκνότητα (spissitudo) των μερών του, την ίδια την ύπαρξη μερών στον

ουρανό (quantitas), την αισθητότητά του (την ορατότητά του και συγκεκριμένα τη διαφάνειά του: dyaphanitas) και το γεγονός ότι αποτελεί ένα καθέκαστον (individuatio), - γι’ αυτό και είναι αισθητός - εντοπίζοντας την ποιοτική διαφορά ουρανού και γης όχι βέβαια στην κοινή τους «ύ­ λη», αλλά στην τελειότερη «μορφή» του πρώτου και την ατελέστερη της δεύτερης (που συνεπάγε­ ται και διαφορά τελειότητας φύσεως, naturae): παρόμοια είναι και η θέση του Γουλιέλμου Oc­ cam:43 δέχεται δηλ. την ταυτότητα της materia

των δύο περιοχών, θεωρώντας όμως το θέμα της φθοράς ή μη του ουρανού άσχετο προς αυτήν την ταυτότητα (την οποία ωστόσο θεωρεί, με την έ­ ντονη μεθοδολογική ευαισθησία που τον χαρα­ κτηρίζει, αναπόδεικτη, όπως και κάθε ανάλογη κοσμολογική θέση), και περιορίζοντάς την δυνη­ τικά προς όφελος της potentia absoluta Dei, θεω­ ρώντας δηλ. ότι ο Θεός έχει τη δύναμη να επιβά­ λει οποιαδήποτε κανονικά γήινη μορφή στην ου­ ράνια ύλη- 3) η θέση του Θωμά Ακινάτη,44 ο ο­ ποίος δέχεται την ύπαρξη «ύλης» στον ουρανό, θεωρώντας την όμως ως δυνατότητα πρόσληψης μόνον των ήδη προσειλημμένων μορφών, πρά­ γμα που συνεπάγεται απόλυτη αμεταβλητότητα

34/αφιερωμα στην ουράνια σφαίρα. Μοναδική εξαίρεση, η δυ­ νατότητα αλλαγής τόπου, που και αυτή, όμως, πραγματώνεται στερεότυπα σε μιαν αμετάβλητη σειρά κυκλικών κινήσεων· και 4) ο Ιωάννης Buridan (περ. 1295-1358), ο οποίος διαφωνώντας και με τις τρεις προηγούμενες στάσεις αρνείτο την ύπαρξη ύλης στον ουρανό, με το απλό (αρι­ στοτελικού εννοιολογικού υποβάθρου) επιχείρη­ μα ότι, εφόσον η ΰλη μπορεί να αναγνωριστεί ως υπαρκτή από τις διάφορες μορφές που χάνει και προσλαμβάνει μέσα στο χρόνο, και εφόσον τέ­ τοια διαδοχή μετα-μορφώσεων κατά γενική πα­ ραδοχή δεν λαμβάνει χώρο στον ουρανό, «Θα ή­ ταν εντελώς μάταιο και χωρίς επιχειρήματα που θα κέρδιζαν αναγκαστικά την αποδοχή μας εάν θέταμε μια τέτοια ύλη στον ουρανό».45 Συμπερα­ σματικά θεωρούσε ότι όλα τα φαινόμενα μπο­ ρούν να σωθούν με μόνη την παραδοχή μιας ου­ ράνιας απλής ουσίας (substantia simplex), επιδε­ κτική απλώς έκτασης, μεγέθους, κίνησης και με­ ρικών άλλων συμβεβηκότων.45 Ακόμα πιο α­ κραίος στην ίδια γραμμή ήταν ο Petrus Aureoli (t 1322), για τον οποίον ο ουρανός δεν είναι ούτε σύνθεση ύλης και μορφής (προφανώς), ούτε ύλη μόνον, ούτε μορφή μόνον, αλλά μία substantia simplex την οποία χαρακτηρίζει ως quanta esse («όποιον είναι» ή «ύπαρξη μεγαλειώδης»).46 Αυ­ τή η αχρήστευση του αριστοτέλειου περιγραφι­ κού οπλοστάσιου ήταν εύλογο να οδηγήσει τον Aureoli σε διατυπώσεις ως επί το πλείστον απο­ φατικές για την ουράνια ουσία σε συνδυασμό με μία έξαρση του μεγαλείου της, πράγμα που θυμί­ ζει τη στάση ενός πιστού απέναντι στη θεία υπερ­ βατικότητα. Και τέλος, ως προς το πρόβλημα της αυθυπαρ­ ξίας (εντός των ορίων του κτιστού, βέβαια) ή μη της υποσελήνιας κίνησης, καταρχήν ο Αβερρόης είχε ήδη υποστηρίξει ότι «εάν η ουράνια κίνηση καταστρεφόταν, θα καταστρεφόταν και η κίνη­ ση όλων των κατώτερων όντων και μαζί της όλος ο κόσμος»47 Η θέση του αυτή θα βρει μεγάλη α­ πήχηση κατά τον 13ο και 14ο αι., κατεξοχήν στα πρόσωπα του Ιωάννη του Jandun και του Johannes Versoris. Ο πρώτος στο υπόμνημά του στο De subst. orbis θα υποστηρίξει τη θέση του Αβερρόη που αναφέραμε και, σχολιάζοντας το De caelo του Αριστοτέλη, θα διακρίνει ουράνιες κι­ νήσεις που προκαλούν γενέσεις και φθορές και ουράνιες κινήσεις που συντηρούν στην ύπαρξη τον υποσελήνιο κόσμο, ενώ ταυτόχρονα θεωρών­ τας αυτονόητη την επίδραση του υπερσελήνιου πάνω στον υποσελήνιο, σπεύδει χριστιανικότατα να διευκρινίσει ότι «τα ουράνια σώματα δεν έ­ χουν τη δύναμη να καθορίζουν το εάν μία διάνοια θα καταλάβει κάτι ή όχι, ούτε μία βούληση να επιλέξει κάτι ή όχι, ή να θελήσει κάτι ή να μην το θελήσει». Πολύ παρόμοιες θέσεις θα υποστηρίξει και ο δεύτερος,48 ενώ με τη θέση του Αβερρόη

για την απόλυτη εξάρτηση της υποσελήνιας κίνη­ σης από την υπερσελήνια συμφωνούσε και ο Θω­ μάς Ακινάτης.49 Μία τέτοια όμως γενική αντίλη­ ψη για την υποσελήνια σφαίρα, ενώ μπόρεσε να λειτουργήσει απρόσκοπτα (ίσως και κυρίαρχα, θα έλεγε κανείς) μέσα στο πλαίσιο του ειδωλολατρικού κόσμου, συνάντησε αναμενόμενα προ­ σκόμματα στην προσπάθειά της να συζευχθεί με τη χριστιανική Θεολογία: ακόμα κι όταν αποφευ­ γόταν προσεκτικά ο σκόπελος της ελεύθερης βούλησης (όπως φρόντισε να κάνει π.χ. ο Ιωάν­ νης του Jandun), που αποτελούσε και τη μόνιμη πηγή αντίδρασης της Εκκλησίας στην αστρολο­ γία, έμενε μια έντονη αίσθηση υπερτίμησης του ρόλου του υπερσελήνιου χώρου σε σύγκριση με την εξουσία του Θεού επί του υποσελήνιου. Αυ­ τός ήταν ο βασικότερος λόγος που στις περίφη­ μες καταδίκες του 1277 ανάμεσα στις καταδικασθείσες απόψεις περιλαμβανόταν50 και η εξάρ­ τηση της υποσελήνιας γένεσης και φθοράς από την ενδογενή σχεδόν υπερσελήνια κίνηση. Έτσι εμφανίστηκε μια σειρά στοχαστών που ουσιαστι­ κά ανέλαβε την υπεράσπιση των θείων δικαιωμά­ των έναντι της ουράνιας κοσμικής σφαίρας. Ο Ριχάρδος του Middleton (t περ. το 1300),51 υπο­ στήριζε ότι «παρόλο που τα (τέσσερα) στοιχεία δεν θα μπορούσαν να κάνουν όλα όσα κάνουν τώρα με την επίδραση του ουρανού, ωστόσο σί­ γουρα μπορούν να δράσουν με κάποιους τρόπους με τις δυνάμεις της ίδιας τους της φύσης», επιτι­ θέμενος έτσι στον εβραίο Μωϋσή Μαϊμονίδη, ο ο­ ποίος φερόταν να υποστηρίζει πως ό,τι είναι η καρδιά από άποψη ζωτικότητας και κίνησης για το σώμα, αυτό είναι από τις ίδιες απόψεις για το σύμπαν ο ουρανός. Ο Hervaeus Natalis επέμενε52 ότι η φωτιά έχει ενδογενή και αυτόνομη την (ε­ νεργητική) δυνατότητα του καίειν και τα αναφλέξιμα σώματα επίσης ενδογενή την (παθητική) δυ­ νατότητα του καίεσθαι, ενώ στην ουράνια κίνη­ ση, που δεν τη θεωρούσε ενδογενή στο ουράνιο σώμα, αναγνώριζε ως συμβολή στην υποσελήνια κίνηση την αύξηση της ποικιλίας των κινήσεων μέσω των ποικίλων θέσεων (και συνεπώς των ποικίλων επιδράσεων) των αστέρων και των πλα­ νητών. Ταυτόχρονα, ως προς το ειδικό πρόβλη­ μα των σύνθετων (από δύο απλά στοιχεία και ά­ νω) σωμάτων, η σύν-θεση των οποίων ερμηνευό­ ταν ως επί το πλείστον μέσω ουρανίων επιδράσε­ ων, πίστευε πως σε μια υποτιθέμενη διακοπή της ουράνιας κίνησης θα πάψουν βέβαια να δημιουργούνται νέα σύνθετα σώματα, τα ήδη υπάρχοντα όμως θα συνεχίσουν να υπάρχουν· παράδειγμα, το περιστατικό των στάσεων του ηλίου (και συνε­ πώς όλου του ουρανού) στον Ιησού του Ναυή ( i 10-13), που δεν οδήγησε στην απο-σύνθεση των τότε υπαρκτών σύνθετων σωμάτων. Ο Nicole Οresme (14ος αι.), επίσης, αποσυνδέει κι αυτός την υποσελήνια από την υπερσελήνια κίνηση,53 επι­

αφιερωμα/35 καλούμενος σταθερά τις καταδίκες του 1277 και το αντιπαράδειγμα για την αποκρουόμενη θεω­ ρία του ίδιου αγιογραφικού χωρίου και επισημαίνοντας την ταυτόχρονη ακινησία του ουρανού και την φθορά που εξ ορισμού συνιστούσε ο θά­ νατος των εχθρών του Ιησού. Ανάλογες θέσεις θα υποστηρίξουν και ο Ιωάννης Buridan και ο Αλ­ βέρτος της Σαξωνίας (+ 1390).54 Τέλος, μια δια­ φορετική λύση θα δώσει στο πρόβλημα ο Marsilius του Inghen (περ. 1330-13%), ο οποίος με βάση την οξεία αντιδιαστολή φυσικού-υπερφυσικού που συναντούμε στην schola moderna (Occam κ.ά.) θα πει55 ότι ο solitus cursus naturae (η κα­ θιερωμένη, η καθεστηκυία τάξη ή πορεία της φύ­ σης) είναι η εξάρτηση της δράσης των υποσελήνιων σωμάτων από την κίνηση των ουράνιων, την οποία ωστόσο ο Θεός με την potentia absoluta κάλλιστα μπορεί εάν θέλει να παραβιάσει. Το πε­ ρίφημο πλέον άρθρο 1% των καταδικών μαζί με το αγιογραφικό χωρίο του Ιησού του Ναυή θα συνεχίσουν να αποτελούν μέχρι και τον 17ο αι. τα βασικά επιχειρήματα των σχολαστικών εκείνων συγγραφέων που έρχονταν σε αντιπαράθεση με την αριστοτελική θέση της άκρας (ή έστω τόσο μεγάλης) εξάρτησης της δράσης του υποσελήνιου κόσμου από τον αιθέριο ουρανό - ο αντιαριστοτελισμός αυτός στο συγκεκριμένο θέμα τον 17ο αι. ήταν πλέον κυρίαρχος.56 Διατρέξαμε σύντομα και με σταθμούς τους ση­ μαντικότερους στοχαστές της εποχής, το πρό­ βλημα των σχέσεων της υποσελήνιας προς την υπερσελήνια κοσμική σφαίρα. Μέσα από αυτή την παρέλαση διαφορετικών και συχνά αντίθετων α­ πόψεων που σχετίζονταν με τη θεματική που επισημάναμε, εύκολα διακρίνει κανείς ως κοινή πε­ ποίθηση αυτών των στοχαστών, πέρα από την πί­ στη του καθενός ότι αυτός εκπροσωπεί την... «α­ ληθινή» άποψη του Αριστοτέλη (τουλάχιστον ως προς το ζήτημα του ποιού της ουράνιας ουσίας), τη ριζική ποιοτική ετερότητα των δύο κοσμικών περιοχών. Ακόμα και ο Aegidius που ταύτιζε ου­ ράνια και υποσελήνια Ολη, εννοούσε την ταύτιση κατά τέτοιον τρόπο, ώστε να μην αναιρεί την αυ­ τονόητη αφθαρσία του ουρανού- και ακόμα και ο Marsilius που δέχεται πως το ουράνιο σώμα είναι θεωρητικά επιδεκτικό φθοράς, συνδέει αυτό το ενδεχόμενο μόνο με την υπέρ (ή παρά) φύσιν θεία παρέμβαση στον κόσμο. Έτσι όλες αυτές οι ποι­ κίλες θεωρητικές θέσεις μπορούν να θεωρηθούν ως διανοητικές παραλλαγές στο ίδιο θέμα της ρι­ ζικής αντίθεσης γήινου και ουράνιου, ή φθαρτού και άφθαρτου κ.τ.ό, η οποία προήλθε από δύο βασικές πηγές: την αυθεντία συγκεκριμένων παλαιότερων πηγών (και ειδικά του'Αριστοτέλη), και την ίδια τη θέση αυτών των στοχαστών και γενικότερα του μεσαιωνικού (και του αρχαίου) ανθρώπου μέσα στον κόσμο: πάνω στη γη, κάτω από τον ουρανό, με τον άκρως ανεπαρκή τεχνικό

αστρονομικό εξοπλισμό και με το συγκεκριμένο corpus παρατηρησιακών δεδομένων που συνεπα­ γόταν η κατάσταση αυτή. Ό σο για την αντίθεση ουράνιου-επίγειου με την έννοια της αντίθεσης μακαριότητας-μη μακαριότητας, ήταν η καθημε­ ρινή εμπειρία των γήινων καταστάσεων που φθεί­

ρουν τον άνθρωπο και την ευτυχία του (καταστά­ σεις που δεν διαπιστώνονταν υπό ουδεμία μορφή ή έννοια στον ουρανό), η οποία διαρκώς συνέ­ βαλλε καθοριστικά στο σχηματισμό αυτής της πλευράς της αντίθεσης - διυλισμένη άλλωστε και μέσα από φυσιολογικά μη εγκαλέσιμες θρη­ σκευτικές θεολογικές θέσεις του τύπου ότι ο άν­ θρωπος δεν μπορεί να βρει την ευτυχία σ’ αυτήν εδώ τη ζωή κ.τ.ό., και από τη συνήθη θεώρηση (τουλάχιστον λεκτική) του ουρανού ως τόπου του Θεού που, με αφετηρία τη Γραφή και με την κατά κόρον χρήση της, στη συνέχεια οδηγούσε εύλογα στη σύνδεση ουρανού και μακαριότητας (είτε δε­ χθούμε την αρχική της σημασία ως κυριολεκτική είτε όχι, εκλαμβάνοντάς την απλώς μεταφορι­ κά). Ό λο αυτό το συμπαγές στις βασικές του γραμμές κοσμολογικό σχήμα μπορούσε να καταρρεύσει μόνον με σημαντικά νέα εμπειρικά δε­ δομένα, και όχι με τον απλό ανα-στοχασμό επί των ήδη υπαρκτών, ο οποίος μόνον θεωρητικά (και καθόλου πειστικά) μπορούσε να μιλήσει για

36/αφιερωμα ποιοτική ενότητα των δύο κοσμικών σφαιρών, της προσιτής γήινης και της ουσιαστικά απρόσι­ της ουράνιας.57 Τη σφήνα των εμπειρικών αυτών δεδομένων επρόκειτο να εισάγει στο σώμα του παλαιού κοσμοειδώλου ο Γαλιλαίος, που κατέ­ στησε προσιτό για τον άνθρωπο το μέχρι τότε α­ πρόσιτο (και γι’ αυτό επιπλέον θεωρούμενο ως έ­ τερο) «ουράνιο σώμα».*1

15.

16.

17.

18.

Σημειώσεις 19.

20.

1. Diels, Άναξαγ. Α42, Α47 και Δημόκρ. Α85, Α87. Οι δύο στοχαστές αρνούνταν ότι τα άστρα είναι έμψυχα όντα (Λεύκ. Β1) 2. Th. Kuhn, The Copernican Revolution, 1985, Harvard University Press, p. 27.

3. Η ταυτόχρονη, ωστόσο, αποδοχή της κίνησης των ουρα­ νίων σωμάτων, που ήταν άλλωστε προφανές εμπειρικό δε­ δομένο, δημιουργεί μια εγγενή αντινομία στο δεύτερο σκέ­ λος αυτής της πεποίθησης: με τη γνώριμη στους μεσαιωνι­ κούς αριστοτελική ορολογία, η αντινομία έγκειται στην προβληματικότητα της αποδοχής ενός σώματος ως σύνθε­ του από ύλη και μορφή κι ωστόσο άφθαρτου, ή κινούμενου κι ωστόσο άφθαρτου· από τη θέση που θα πάρουν αργότε­ ρα οι μεσαιωνικοί στοχαστές απέναντι στο βασικό αυτό πρόβλημα, θα διαμορφωθεί μία ποικιλία κοσμολογικών θέ­ σεων που θα αντανακλά το βαθμό της έντασης με την ο­ ποία αντιδιέστειλαν τις δύο κοσμικές περιοχές.

4. Βίοι παράλληλοι, Περικλής, κεφ. 32. Βλ. και Διογ. Λαερτίου, II 12-14.

5. π.χ. Άριστοτέλους, De caelo 270b σ-7, και De mundo 393a 4-5.

6. Βλ. π.χ. Ίλιάς, Μ240: ζόφον ήερόεντα, και ’Ησιόδου Θεο­ γονία, 119: Τάρταρα ήερόεντα, και για μια άμεση αντιδια­ στολή άέρος και αΐθρας Ίλ. Ρ643.

7. Πρβ. Κικέρωνα, Denature deorum II 91. Ενδεικτική επίσης η σημασία του divum, , που κατά λέξη σημαίνει Θειον ή δΐον αλλά ουσιαστικοποιημένο ουρανός, αίθρη (κλασική η φράση sub di(v)o υπ-αιθρίως· βλ. π.χ. Όρατίου ’Ωδές, 118, 13.

8. Fr. Copleston, A History o f Philosophy, vol. II, Image Books 1962, p. 227, και A. Crombie, Augustin to Galileo, vol. 1, ελλ. μ.τ.φ. M.I.E.T. 1989, σ. 35-6. Τον Τίμαιο είχε μετα­ φράσει και ο Κικέρωνας (Copleston, op. cit., Ill, p. 343).

9. Fr. Copleston, op. cit., vol. Ill, p. 232, και LOEB No 435, Tetrabiblus, Introduction, r. XII-XII. Προϋπήρχε η αραβι­ κή μετάφραση γνωστή στο μεσαίωνα, του Ishaq ben Hunein, 9ος αι. Το κύρος του Πτολεμαίου ήταν ιδιαίτερα υψηλό κατά την αρχαιότητα και τον μεσαίωνα.

10. Για να συμπεριλάβουμε και το φερόμενο στο μεσαίωνα ως αριστοτέλειο De mundo, που εδώ μας αφορά άμεσα.

11. De caelo 270bl-14, Μεταφυσικά 1074Μ-14, De partibus animalium 644b23-26, ’Ηθικά Νικομάχεια 1141bl-2, De mundo 392a9,30, Μετεωρολογικά 339b 26 και 340b7 κ.ά. O «υπερσελήνιος χώρος» περιλαμβάνει και τη σελήνη.

12. Η δισφαιρικότητα του κόσμου, συνδυασμένη στην ιστορία των ιδεών του αρχαίου και του μεσαιωνικού κόσμου με πολλά διαφορετικά κατά τα άλλα αστρονομικά συστήμα­ τα, πρέπει να χαρακτηριστεί πλαίσιο ή άξονας για μια κο­ σμολογία, παρά η ίδια πλήρης κοσμολογία (Th. Luhn, op. cit., p. 28). Αυτό βέβαια δεν μειώνει τη θεμελιώδη σημασία της, μάλλον την εξαιρεί.

13. Βλ. De mundo 392α6-393α8. Η διάταξη, ωστόσο, ανταποκρίνεται περισσότερο στις «οικείες χώρες» των στοιχείων παρά σε έναν απόλυτο κοσμικό διαχωρισμό τους (θεωρία των φυσικών τόπων: βλ. De gen. et. corr. 337a 9-10, De caelo, 310b 2-5).

14. Στον αρχαίο ελληνικό κόσμο άλλοι στοχαστές θεωρούσαν το αιθέριο σώμα θερμό και πύρινο (π.χ. οι στωϊκοί) και άλ­

21.

22.

23.

24.

25.

26.

27.

28.

29.

30.

31.

λοι όπως ο Αριστοτέλης όχι (Μετεωρολογικά 341α 33-4). Και επειδή τότε συνήθως θεωρούσαν την επίσκεψη των ο­ νομάτων ως διάβαση επί το πρωτότυπο των δηλουμένων (και όχι απλώς των σημαινομένων όπως εμείς σήμερα), οι μεν ετυμολογούσαν τον αΙθέρα από το αϊθεσθαι (π.χ. ο Α­ ναξαγόρας), ενώ άλλοι από το αίεί Θέειν (π.χ. Άριστ. Μετεωρ. 339b22-8 κ.α.) - βλ. και Πλάτ. Κρα τύλος 410Β. π.χ. Φυσικά 213α 31-34. Μετεωρολογικά 339α 21-23.

Th. Luhn, op. cit., pp. 87-91.

Fr. Copleston, op. cit., 12, p. 57, και D. Ross, Aristotle, 19665, p. 181 (όπου και ακριβέστερες διατυπώσεις) βλ. De mundo 398b 20-28.

De caelo 289a 11-19 κ.ά. Εν μέρει, γιατί είναι και η φύση του κάθε σώματος που την καθαρίζει (Del mundo 399b 1 κ.έξ.). Μετεωρολογικά 339c23-24. Ιστορική συνέπεια αυτής της θέσης (μαζί με την παράλληλη ανάπτυξη της αστρονομίας από τον 2ο π.Χ. αι. κ. έξ.) ήταν η αστρολογική πίστη, που παρ’ όλη την πολεμική που της ασκήθηκε από την Εκκλη­ σία (ιδίως όταν στην ακραία μορφή της αναιρούσε την ε­ λεύθερη βούληση και συνεπώς την ηθική ευθύνη), παρέμεινε κυρίαρχη μέχρι και την Αναγέννηση.

De caelo, Α2,3.

De nat. deorum 136, 1139. Η ρητή πηγή της αντίληψης είναι η στωική κοσμολογία.

De rerum natura, III 1-27. Και οι δύο Ρωμαίοι στοχαστές ε­ κλάμβαναν τον αιθέρα ως πυρ (π.χ. De nat. deorum 1164 και De rerum nat. II 1098). Η άμεση πάντως επίδρασή τους στον κοσμολογικό μεσαιωνικό στοχασμό, ιδίως του δεύτε­ ρου, που το έργο του ήταν αποσπασματικά γνωστό από τον 9ο αι. (Crombie, σ. 57), υπήρξε ασήμαντη.

Apolageticum, 47. Ενδιαφέρουσα επίσης είναι και η δαιμο­ νολογία του (κεφ. 22-23) II, βλ. Έφεσ. β'2, Β' Πέτρ. β' 4,17, και γενικά τη δαιμονολογία των πρώτων απο­ λογητών.

De civ. Dei, XXII 4 και 11. Εκτός από τη χρήση κλασικών θεϊστικών επιχειρημάτων επί τη βάσει της Θείας παντοδυ­ ναμίας, ο Αυγουστίνος επιχειρεί να καταδείξει την προβλη­ ματικότητα της ίδιας της θεωρίας σε πολλά σημεία της πβλ. Α' Θεσσ. δ' 16-18.

Enchiridion IX, 28, De agone christiano III 3 κ.ά. Αντίθετα προς ό,τι συχνά λέγεται ή υπονοείται, η κοσμολογία στη σκέψη του Αυγουστίνου δεν είναι καθόλου υποβαθμισμένη σε σχέση με τον έντονο ψυχολογισμό, που χαρακτηρίζει κατεξοχήν (δήθεν) την αυγουστίνεια σκέψη. Αν δεν λάβου­ με υπόψη τη συγκεκριμένη κοσμοεικόνα που αναδύεται μέσα από το αυγουστίνειο corpus, θα αφήσουμε ερμηνευτι­ κά εκκρεμείς και θα βρούμε δήθεν λογικά ασύνδετες πολ­ λές οντολογικές και ευρύτερες θεολογικές και ψυχολογι­ κές αυγουστίν,ιες θέσεις, μέσα σε ένα γενικό πλαίσιο σκέ­ ψης ιδιαίτερα συνεκτικό, παρ’ όλη την αχανή σχεδόν θε­ ματολογία που περικλείει (συνεκτικότητα αυτονόητη για κάθε στοχαστή του μεγέθους ενός Αυγουστίνου). Πρόκεηαι γιά τα αναλυτικά υπομνήματά του στο Περί ούpavoj και στα Μεταφυσικά, και την ευρέως διαδεδομένη σ-nj ιούση πραγματεία του De substantia orbis. Τα δύο πρώ­ τα μεταφράστηκαν από το αραβικό πρωτότυπο στα λατινι­ κά στις αρχές του 13ου αι. από τον Michael Scotus (Crombie, op. cit., p. 60· πέθ. το 1235) και ή"πραγματεία το από τον Αβραάμ de Balneis, ήδη από τον 12ο αι. Μετά τά φυσικά 1044b 26-29. Το πρόβλημα θα μπορούσε να οριστεί και με βάση τις έννοιες του ταύτοΰ και του έτέρου ή του ένθάδε και του έπέκεινα: το ζήτημα δηλ. ήταν να κα­ θοριστεί ο βαθμός ετερότητας (ή αλλιώς υπερβατικότητας) της Θείας ουράνιας περιοχής σε σχέση με τον φθαρτό, αν­ θρώπινο υποσελήνιο χώρο, με τρόπο τέτοιο ώστε και να σωθεί ο εξ ορισμού υψηλός βαθμός αυτής της ετερότητας, από τη μια και να διαφυλαχθεί η ύπαρξη της ουράνιας αιθέ­ ριας ύλης-εντός των ορίων του φυσικού όντος από την άλλη. Βιβλίο I, σχόλιο 21.

De coelo, 271a32.

αφιερωμα/37

Τεύχος 91, Μάιος 1992

Μηνιαία επιθεώρηση, Μαυρομιχάλη 39, Αθήνα 106 80, τηλ. 36.19.837 Ρίο ’92: Για ποιον γίνεται αυτή η συ­ νάντηση; Σκουπιδοφάγια, τροφιμοσκούπιδα, του Μιχάλη Μοδινού Τουρκία, ένα αξιοπρόσεκτο μποϋκοτάζ, του Γιάννη Παρασκευόπουλου Η αριθμητική της φτώχειας, του Γιάννη Σακιώτη Σπάτα: κάτι κινείται, του Γιάννη Παρα­ σκευόπουλου Ποιός θέλει το αεροδρόμιο στα Σπάτα; της Επιτροπής κατά του αεροδρομίου Το πολίτευμα σε αδιέξοδο, του Γιάννη Σακιώτη Μιχάλης Μοδινός: Η ανάπτυξη προτείνει γάμο στο περιβάλλον Γκέρχαρντ Σέρχορν: Το παράδοξο της ευημερίας και η αυταπάτη της ανάπτυξης Δ.Τ.: Αχελώος: Μια τρύπα στο βουνό Ηλίας Ευθυμιόπουλος: Ζαγόρι, μια χώρα πίσω απ’ τα βουνά Βασίλης Νιτσιάκος: Παράδοση και οικο­ λογία στο Ζαγόρι Γιώργος Παπαδημητρίου: Η Ιπποκράτειος Πολιτεία, το κράτος και η δι­ καιοσύνη Θ. Βαλαβανίδης: Υγιεινή και ασφάλεια των εργαζομένων Ευρώπη κοινωνική, ενοποιημένη, του Αλαίν Λιπιέτς Ευρωοικολογικά, του Μιχάλη Παπαγιαννάκη

Η Ν έ α Ο ικ ο λ ο γ ία κυκλοφορεί την 15η κάθε μηνάς

32. Βιβλίο I, σχόλιο 95. Ανάλογη θέση παίρνει και στα σχόλιά του στα Μετά τά φυσικά.

33. En. Grant, Celestial matter: a medieval and Galilean cosmological problem, The Journal of Med. and Ren. Studies 13/2, p. 162.

34. Έτσι βέβαια η ποιότητα της ουράνιας ουσίας παραμένει α­ προσδιόριστη. Αξίζει επίσης να επισημάνουμε ότι ο Αβερρόης διαβαθμίζει τη μη επιδεκτική ποσόστωσης κατοχή ψυχής από τα ουράνια σώματα, τονίζοντας (ψυχολογικά) το γεγονός αυτής της κατοχής ειδικά για τα σώματα της έσχατης αιθέριας σφαίρας (προφανής ψυχολογική προκείμενη ή επόμενη η ευθέως ανάλογη σχέση θειότητας και α­ πόστασης από τον γήινο κόσμο της φθοράς). Ε. Grant, loc. cit. n. 21. Γενικά άλλωστε ο Αβερρόης ήταν γνωστός στην κοσμολογική σκέψη του 13ου αι. για την εμφαντική του θέ­ ση ότι τα ουράνια σώματα δεν αποτελούνται από ύλη και μορφή, ενώ στο ενδεικτικό πάντα πρόβλημα της επίγειας κίνησης, θα υποστηρίζει ότι χωρίς την ουράνια πρωτογενή η επίγεια δευτερογενής θα έπαυε ολωσδιόλου να υπάρχει (De subst. orb. IV) Χαρακτηριστική ωστόσο είναι η φρασε­ ολογία του, που είναι διάστικτη από λέξεις όπως «quoddam modo», «quasi» κ.τ.ό.

35. Comm, in lib. II Sent. P. Lombardi, 14,2,2,2.

36. Μετεωρ. 354b 24-33, De gen. et. corrupt. 336b 16-19 κ.ά.

37. Questiones in quattour libros Meteororum- βλ. E. Grant, Scholastic conceptions o f influence o f the celestial region on the terrestrial, Journal.., 17/1, p. 7-12. Η ασάφεια της actio per influentiam (που είχε επισημανθεί από τον ίδιον τον Thimo χωρίς ωστόσο να αρθεί, Ε. Grant, loc. cit.,p. 11, n. 42), και θυμίζει την ερμηνεία της δράσης του υπνωτικού με την... υπνωτική δύναμη που έχει μέσα του.

38. Epistola de occultis operibus naturae, γραμμένη μεταξύ 1269-72.

39. Summa theol. I, 108,6, και E. Gilson, The Philos, o f St. Thomas Aquinus, 1971, p. 181.

40. Quedlibete Hervaei, «Utrum corpora omnia superiora et inferiora communicent in materia».

4 1 .0 ίδιος o Hervaeus την απορρίπτει, ενώ την παραθέτει για να την ανατρέψει και ο Θωμάς Ακινάτης (Comm, in De caelo et mundo, 16).

42. De materia caeli. To έργο αποτελεί μια σταθερή αντιαβερροϊκή πολεμική.

43. Comm, in IV libros Sent. 1122.

44. E. Grant, Journal..., 13/2, p. 172 κ.εξ.

45. Questiones de caelo, E. Grant, loc. cit., p. 178 κ.έξ.

46. Comm, in libros IV Sent., E. Grant, loc. cit., p. 180 κ.έξ. Ε­ δώ δεν μπορούμε να αναπτύξουμε καθόλου τα πολύ ενδια­ φέροντα επιχειρήματά του.

47. De substantia orbis, IV. 48. Βλ. και για τους δύο Ε. Grant, Journal..., 17/1, ρ. 14-15.

49. Υπόμνημα στο De caelo, II 4, Depotentia, V 8 κ.ά. To Υπό­ μνημα είναι μάλλον και το τελευταίο έργο του αγίου.

50. Chartularium Universitatis Parisiensis, Paris, 1889-1897, vol.

I., p. 552, art. 186 και 100. To άρθρο 196 καταδίκαζε την άποψη ότι «εάν ο ουρανός σταματούσε την κίνησή του, τό­ τε η φωτιά δεν θα μπορούσε να ανάψει ένα στουπί, διότι η φύση θα σταματούσε τις λειτουργίες της» (loc. cit.).

51. Comm, in IV libros Sent., 2, 14, 2, 5 και 6, και E. Grant, 17/1, ρ. 17. Ο Ριχάρδος αναφέρεται πότε άμεσα και πότε έμμεσα στις παρισινές καταδίκες για να επιρρώσει τις α­ πόψεις του.

52. De materia caeli, 7 και 8· Ε. Grant, 17/1, ρ. 18-19.

53. Le livre du ciel et du monde, II 8· E. Grant, 17/1, pp. 19-20.

54. E. Grant, loc. cit.

55. Questiones super IV libros Sent., 2, 14, 10, όπου και επίκλη­ ση στο άρθρο 196 των καταδικών του 1277.

56. Ε. Grant, 17/1, ρρ. 22-23.

57. Σημαντική ωστόσο υπήρξε η θεωρητική προσφορά του Κοπέρνικου, που με αφορμή εμπειρικά (αν και όχι ακόμα α­ πόλυτα πειστικά) δεδομένα και πάλι, έθραυε τον χωρισμό «ουρανός-γη» αφήνοντας δίχως νόημα (με τη μετακίνηση της γης από το κέντρο του σύμπαντος) την ποιοτική διαφο-

38/αφιερωμα

Γεράσιμος Ζώρας

Το περί Θεού οντολογικό πρόβλημα στον Άγιο Ανσελμο Είναι ευρέως γνωστή η οντολογική διαμάχη που ξεκίνησε στα 1077, με τον γραμμένο στα λατινικά Δ ιάλογο ή πρόσρηση π ερί της ύπαρξης του

Θεού(βλ. Patrologia Latina, τόμ. 158, σσ. 223-242) του Αγίου Ανσέλμου (1033-1109), κείμενο απευθυνόμενο σε κάποιον υποτιθέμενο άπιστο. Αυ­ τό το έργο προκάλεσε τη συγγραφή, από τον μοναχό Γκαουνίλο του Βι­ βλίου υπέρ του ανόητου (βλ. ό.π., 241-248), με το οποίο γίνεται προσπά­ θεια να αντικρουσθούν τα επιχειρή­ ματα του Αγίου Ανσέλμου. Στη συνέ­ χεια ο Ά γιος έγραψε το Απ ολογητικό β ιβ λίο ενα ντίο ν του Γκαουνίλο που α­ πάντησε υπέρ του ανόητου (βλ. ό.π.,

σσ. 247-260). ικαιολογημένα το ενδιαφέρον πολλών κατο­ πινών φιλοσόφων και ερευνητών εστιάσθη­ κε στα κείμενα αυτά. Θα προσπαθήσουμε να τα δούμε με κριτική διάθεση, έχοντας ως επίκεντρο το περί της υπάρξεως του Θεού επιχείρημα του Αγίου, ο οποίος γράφει μεταξύ άλλων στη δεύτε­ ρη παράγραφο του Διαλόγου: «Ακόμη και ο α­ νόητος πείθεται, επομένως, ότι υπάρχει τουλάχι­ στον στη συνείδηση κάτι, από το οποίο δεν είναι δυνατόν νά εννοηθεί τίποτα μεγαλύτερο· καθότι όταν ακούει αυτή τη φράση, την κατανοεί· και κάθε τι που γίνεται κατανοητό υπάρχει στην συ­ νείδηση». Με τον τρόπο αυτόν ισχυρίζεται ότι τουλάχι­ στον στην ανθρώπινη συνείδηση (in intellectu) ε­

Δ

νυπάρχει η ιδέα του Θείου, αφού γίνεται κατα­ νοητή, και συνεχίζει παρακάτω την προσπάθειά του να μεταθέσει πλέον και εκτός συνειδήσεως την ύπαρξη του Θεού (in re) ως πραγματικού όντος. Γράφει μεταξύ άλλων: «Και βέβαια αυτό, από το οποίο τίποτα μεγαλύτερο δεν είναι δυνα­ τόν να εννοηθεί, δεν είναι δυνατόν να υπάρχει μό­ νον στην συνείδηση. Διότι εάν υπάρχει μόνον στην συνείδηση, είναι δυνατόν να γίνει η σκέψη ότι υπάρχει και στην πραγματικότητα: πράγμα το οποίο είναι ακόμη μεγαλύτερο. Εάν λοιπόν αυ­ τό, από το οποίο τίποτα μεγαλύτερο δεν είναι δυ­ νατόν να εννοηθεί, υπάρχει μόνον στην συνείδη­ ση, αυτό το ίδιο, από το οποίο τίποτα μεγαλύτε­ ρο δεν είναι δυνατόν να εννοηθεί, είναι αυτό από το οποίο είναι δυνατόν να εννοηθεί το μεγαλύτε­ ρο. Αλλά ασφαλώς αυτό δεν είναι δυνατόν να συμβεί. Υπάρχει, επομένως χωρίς αμφιβολία, και στην συνείδηση και στην πραγματικότητα κάτι

αφιερωμα/39 από το οποίο τίποτα μεγαλύτερο δεν είναι δυνα­ τόν να εννοηθεί» (ό.π., σ. 228). Με την αρχή, λοιπόν, της αντιφάσεως ο Άγιος προσπαθεί να αποδείξει το ζητούμενο, υποστηρί­ ζοντας πως το μεγαλύτερο από όλα τα πράγμα­ τα, δηλαδή το Θείο, πρέπει να υπάρχει όχι μόνον στη συνείδηση, αλλά και στην πραγματικότητα, γιατί αλλιώς δε θα ήταν πράγματι το μεγαλύτερο. Μεγαλύτερο του θα μπορούσε στην περίπτωση αυτή να εννοηθεί κάτι άλλο: δηλαδή το μεγαλύ­ τερο πράγμα που θα υπήρχε και στη συνείδηση και στην πραγματικότητα. Αυτό όμως θα ερχό­ ταν σε αντίφαση με τα προηγούμενα, όπου γίνε­ ται δεκτό πως τούτο είναι το μεγαλύτερο, μη δυνάμενο ταυτόχρονα να είναι μικρότερο από κάτι άλλο. Η ίδια επιχειρηματολογία συνεχίζεται και στην επομένη παράγραφο, όπου μεταξύ άλλων διαβάζουμε: «Αυτό πάντως υπάρχει τόσον φανε­ ρά, ώστε δεν είναι δυνατόν να σκεφτεί κανείς ότι δεν υπάρχει. Διότι είναι δυνατόν να εννοηθεί ότι υπάρχει κάτι, το οποίο δεν είναι δυνατόν να εν­ νοηθεί ότι δεν υπάρχει- αυτό είναι μεγαλύτερο α­ πό εκείνο που είναι δυνατόν να εννοηθεί ότι δεν υπάρχει. Επομένως εάν αυτό, από το οποίο τίπο­ τα μεγαλύτερο δεν είναι δυνατόν να εννοηθεί, εί­ ναι δυνατόν να εννοηθεί ότι δεν υπάρχει: αυτό το ίδιο, από το οποίο τίποτα μεγαλύτερο δεν είναι δυνατόν να εννοηθεί, δεν είναι εκείνο, από το ο­ ποίο δεν είναι δυνατόν να εννοηθεί μεγαλύτερο: πράγμα το οποίο δε δύναται να συμβεί. Υπάρχει επομένως πράγματι τοιουτοτρόπως κάτι, από το οποίο δεν είναι δυνατόν να εννοηθεί μεγαλύτερο, ώστε να μην είναι δυνατόν να εννοηθεί ότι δεν υ­ πάρχει: και αυτό είσαι εσύ, Κύριε ο Θεός ημών» (ό.π., σ. 228). Αλλά ας δούμε πώς αντικρούει ο Γκαουνίλο το συγκεκριμένο επιχείρημα του Αγίου, απηχώντας ταυτόχρονα ευκρινώς την δυσπιστία που αυτό γεννά στη φιλοσοφική σκέψη. Στην πέμπτη πα­ ράγραφο του Βιβλίου του γράφει χαρακτηριστι­ κά: «Εδώ απαντώ: εάν πρέπει να λεχθεί ότι υπάρ­ χει στην συνείδηση αυτό, το οποίο δεν δύναται να εννοηθεί σύμφωνα με την αλήθεια κανενός πράγ­ ματος, δεν αρνούμαι ότι ευρίσκεται τοιουτοτρό­ πως και στην ιδική μου. Αλλά επειδή αυτό δεν δύναται καθόλου να αποδειχθεί ότι υπάρχει και στην πραγματικότητα, δεν παραδέχομαι την πραγματική του ύπαρξη, μέχρις ότου μου αποδειχεί με τρόπο αναμφίβολο. Και όποιος λέει ότι αυ­ τό υπάρχει, επειδή αλλιώς το μεγαλύτερο από ό­ λα δεν θα ήταν μεγαλύτερο από όλα, αυτός δεν προσέχει αρκετά σε ποιον μιλάει. Καθότι εγώ δεν παραδέχομαι ακόμη, αντίθετα αρνούμαι ή αμφι­ βάλλω ότι αυτό είναι μεγαλύτερο από κάποιο α­ ληθινό πράγμα, ούτε κάποια ύπαρξη του αποδί­ δω, παρεκτός από εκείνη (εάν δύναται να χαρακτηρισθεί ως ύπαρξη) που δημιουργείται, όταν η σκέψη προσπαθεί να αναπαραστήσει ένα πράγμα

παντελώς άγνωστο με βάση μόνο την λέξη που προφέρεται. Με ποιον τρόπο λοιπόν μου αποδεικνύεται ότι αυτό το πράγμα το μεγαλύτερο από όλα υπάρχει στην πραγματικότητα; επειδή και μόνο χαρακτηρίζεται ως το μεγαλύτερο από όλα; μα εγώ μέχρι τώρα αρνούμαι ή αμφιβάλλω και για το ότι υπάρχει, ώστε ούτε καν στην συνείδη­ σή μου ούτε στην σκέψη μου να λέω ότι υπάρχει αυτό το μεγαλύτερο, παρά μόνον όπως πολλά ε­ πίσης υπάρχουν αμφίβολα και αβέβαια. Διότι πρώτα πρέπει να γίνει βέβαιο ότι αυτό υπάρχει μεγαλύτερο πράγματι σε κάποιο μέρος, και ύστε­ ρα τέλος από το γεγονός ότι είναι το μεγαλύτερο από όλα, δεν θα είναι αμφίβολο ότι υφίσταται και αφ’ εαυτού» (ό.π., σ. 246). Ο Άγιος στην απάντησή του προς τον Γκαουνίλο δεν προσθέτει κάτι καινούριο, ούτε βελτιώ­ νει την επιχειρηματολογία του, αλλά απλώς επα­ ναλαμβάνει τις ήδη γνωστές θέσεις του. Αρκούμεθα να παραθέσουμε το δεύτερο μισό της ενάτης παραγράφου του Απολογητικού βιβλίου: « Ό ­ ποιος λοιπόν αρνείται ότι υπάρχει κάτι του ο­ ποίου δεν δύναται να εννοηθεί το μεγαλύτερο, πάντως κατανοεί και σκέπτεται την άρνηση την οποία κάνει, την οποία άρνηση δεν δύναται να εννοήσει ή να σκεφθεί χωρίς τα μέρη της. Μέρος όμως αυτής είναι εκείνο "από το οποίο δεν είναι δυνατόν να εννοηθεί κάτι μεγαλύτερο”. Οποιοσ­ δήποτε λοιπόν αυτό το αρνείται, κατανοεί και σκέπτεται αυτό του οποίου δεν δύναται να εννοη­ θεί μεγαλύτερο. Φανερό όμως είναι ότι ομοίως μπορούμε να σκεφθούμε και να εννοήσουμε αυτό το οποίο δεν δύναται να μην υπάρχει. Όποιος, λοιπόν, σκέπτεται αυτό, σκέπτεται κάτι μεγαλύ­ τερο από εκείνον που σκέπτεται ότι αυτό δύναται να μην υπάρχει. Επειδή λοιπόν σκεπτόμεθα αυτό του οποίου δεν δύναται να σκεφθούμε το μεγαλύ­ τερο, εάν σκεπτόμεθα αυτό το οποίο δύναται να μην υπάρχει, δεν σκεπτόμεθα αυτό του οποίου δεν δύναται να σκεφθούμε το μεγαλύτερο- αλλά είναι αδύνατον να σκεπτόμεθα κάτι και να μην το σκεπτόμεθα. Επομένως όποιος σκέπτεται αυ­ τό του οποίου δε δύναται να εννοηθεί μεγαλύτε­ ρο, δεν σκέπτεται αυτό που δύναται αλλά αυτό που δεν δύναται να μην υπάρχει. Καθότι είναι αναγκαίον να υπάρχει αυτό που σκέπτεται, επειδή κάθε τι που δύναται να μην υπάρχει δεν είναι αυ­ τό που σκέπτεται» (ό.π., σ. 259). όσο η απάντηση στον Γκαουνίλο, όσο και το αρχικό κείμενο του Αγίου Ανσέλμου μας ευ­ Τ ρίσκει επιφυλακτικούς, εάν μάλιστα αντιστρέ­ φουμε την κλίμακα του ιδίου του επιχειρήματός του Αγίου, δηλαδή εάν αναζητήσουμε αυτό από το οποίο δεν είναι δυνατόν να εννοηθεί τίποτα μι­ κρότερο. Σύμφωνα, λοιπόν, με τις θέσεις του Α­ γίου είναι φυσικό να δεχθούμε ότι αυτό υπάρχει στην συνείδησή μας, αφού όποιος ακούσει τη

40/αφιερωμα φράση "αυτό από το οποίο δεν δύναται να εννοη­ θεί κάτι μικρότερο” την εννοεί, και κάθε τι που γίνεται κατανοητό υπάρχει στη συνείδηση. Στη συνέχεια όμως τίθεται το ερώτημα εάν αυτό υ­ πάρχει όχι μόνον στην συνείδηση αλλά και στην πραγματικότητα. Εδώ τα πράγματα δυσκολεύ­ ουν για τον μεταχειριζόμενο την μέθοδο του Α­ γίου. Γιατί εάν δεχθούμε ότι υπάρχει και στην πραγματικότητα, τότε, σύμφωνα πάντα με την συλλογιστική του Αγίου, θα ηδύνατο να εννοηθεί και μικρότερο του: το υπάρχον μόνον στην συνεί­ δηση και όχι στην πραγματικότητα. Επομένως οδηγούμεθα στο ότι το όντως μικρότερο από όλα τα πράγματα πρέπει να ευρίσκεται μόνον στην συνείδηση (in intellectu), ώστε πράγματι να είναι μικρότερο από όλα τα υπαρκτά πράγματα (in re). Δικαιολογούμεθα λοιπόν να δυσπιστούμε για την λειτουργικότητα του οντολογικού επιχειρήματος περί της υπάρξεως του μεγαλυτέρου, εφόσον δεν δύναται να εφαρμοσθεί για να αποδειχθεί και η ύ­ παρξή του θεωρητικά αντιθέτου του, δηλαδή του μικροτέρου, μάλιστα μας αναγκάζει να δεχθούμε ότι αυτό ακριβώς το μικρότερο δεν πρέπει να υ­ πάρχει στην πραγματικότητα. Πώς, λοιπόν, να δεχθούμε την ύπαρξη του μεγαλυτέρου, με βάση ένα σκεπτικό που μας οδηγεί στην μη ύπαρξη του μικροτέρου; Εξάλλου ήδη από την αρχή του κειμένου του Αγίου είναι δυνατόν να μας κυριεύσει η δυσπι­

ΚΩΣΤΑ ΣΤΕΡΓΙΟΠΟΥΛΟΥ

Ο ΗΛ Ι ΟΣ ΤΟΥ ΜΕΣΟΝΥΚΤΙΟΥ (1983-1991)

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Ν Ε Φ Ε Λ Η ΑΘΗΝΑ 1991

στία, σχετικά με την τεκμηρίωση των θέσεών του. Καθότι, εάν δεχθούμε ότι πράγματι η έννοια του μεγαλυτέρου ενυπάρχει στη συνείδηση του ανθρώπου, θα έπρεπε να ενυπήρχε ανέκαθεν και όχι μόνον στους συγχρόνους του Αγίου ή στους σημερινούς ανθρώπους. Όμω ς το γεγονός ότι τό­ σο σε προϊστορικές, όσο και σε ιστορικές περιό­ δους υπήρξαν πανθεϊστικές ή πολυθεϊστικές ανα­ ζητήσεις του ανθρωπίνου στοχασμού, μας εμ­ βάλλει σε σκέψεις. Πώς θα ήταν δυνατόν να α­ ντιλαμβανόταν και να επίστευε ο πρωτόγονος άνθρωπος στην ύπαρξη ενός μεγαλυτέρου εξ ό­ λων των πραγμάτων, και ταυτόχρονα να αναζη­ τεί παντού τη θεϊκή παρουσία; Αλλά και ο κλασι­ κός κόσμος δεν δημιουργήθηκε και εμεγαλούργησε υπό τη σκιά των δώδεκα Ολυμπίων θεών; Ο καθένας από αυτούς δεν κατείχε, στη συνείδηση των αρχαίων προγόνων μας, την υπέρτατη θέση στον συγκεκριμένο τομέα που αντιπροσώπευε; Αν εξαιρέσουμε, λοιπόν, τον Ιουδαϊσμό, θα ήταν δύσκολο κατά την προ Χριστού εποχή, να γίνει ευρέως αποδεκτή συνειδησιακά ή τουλάχιστον αντιληπτή με την ίδια ευκολία όπως σήμερα η ύ­ παρξη ενός και μόνου πράγματος ως μεγα­ λυτέρου. Επομένως δεν συντρέχει καμία αιτία να δε­ χθούμε ότι ενυπάρχει στην συνείδηση η έννοια του μεγαλυτέρου, αφού στην αρχαιότητα επικρα­ τούσαν περισσότερες πολυθεϊστικές θρησκείες α­ πό μονοθεϊστικές. Έπρεπε πρώτα να συμβεί η αγγελθείσα ήδη από την Παλαιά Διαθήκη θεϊκή αποκάλυψη, για να στραφεί κατόπιν ο ανθρώπι­ νος νους, σε παγκόσμια πλέον κλίμακα, στην α­ ναζήτηση του Υπερτάτου Ό ντος και να εστιάσει την προσοχή του και την πίστη του στην ύπαρξη ενός και μόνου Θεού. Βιβλιογραφία Ειδικές μελέτες για τον Αγιο Άνσελμο και το έργο του: Μ. Rule, The life and the times o f St. Anselm, London 1883.

R. Miceli, L ’argomento ontologico di Sant' Anselmo, Pisa 1920.

A. Koyre, L 'idee de Dieu dans la philosophie de Saint Anselm, Paris 1923.

A. Kopling, Anselms Proslogion — bewis der existenz Oottes, Bonn 1939.

G. Geriani, San Anselmo, Brescia 1946. Βιογραφικές πληροφορίες για τον Άγιο Άνσελμο και κριτική για τα συγγράμματά του βλ. στα: W.G. Tennemann, Σύνοψις της Ιστορίας της Φιλοσοφίας, μετάφρασις Κ.Μ. Κούμα, Αθήναι 1973 (Ακαδημία Αθηνών. Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Φιλοσοφίας), σσ. 113-114. Ε. Μουτσοπούλου, Η πορεία του πνεύματος, τόμ. Α': Τα όντα, Αθήνα 1974, σ. 271. Π. Δάφνου, Ερμηνεία της «Κριτικής του Καθαρού Λόγου» του Καντ, Αθήναι 1977, σσ. 140-141. Θ. Πελεγρίνη, Εμπειρία και πραγματικότητα, Πανεπιστήμιο Α­ θηνών 1982, σ· 21. Επίσης βλ. και στα συγγράμματα του Χρ. Γιανναρά: Το πρό­ σωπο και ο έρως (1976), Αλφαβητάρι της πίστης (1986), Σχε­ δίασμα εισαγωγής στη φιλοσοφία (1988), Χάιντεγγερ και Α ­ ρεοπαγίτης (1988), Η ελευθερία του ήθους (1989).

αφιερωμα/41

Θάνος Νάτσης - Μαριάντζελα Ιέλο

«Les Goliards ή η περιθωριοποίηση της διανόησης στο Μεσαίωνα»

Τι ήτα ν το Π αρίσι τον 12ο αιώνα; Μ ια ενδιαφέρουσα όσο και κατατοπ ιστική απάντηση στο ερώ τημα δίνει ο αββάς Φίλιππος του Harvengt, γράφοντας σε ένα νεαρό του μαθητή: «Σπρωγμένος απ’ τον έρω τα της επιστήμης, να ’σαι επ ιτέλου ς στο Παρίσι, και βρήκες την Ιερουσαλήμ που τόσοι αναζητούν. Είναι η κα τοικία του Δαυίδ,... του σοφού Σολομώντα. Συρρέουν εδώ πλήθη κλη ρ ι­ κών, τόσο που να ξεπερνούν πολλές φ ορές σε αριθμό τους λαϊκούς. Μ ακάρια πόλη, όπου τα β ιβ λία διαβάζονται με τέτο ιο ζήλο, όπου τα πιο παράδοξα μυ­ στήρια δ ιαλύοντα ι χάρη στη δωρεά του Α γίου Πνεύματος, όπου υπάρχουν τό­ σοι εξέχ ο ν τες δάσκαλοι και μια τέτο ια θεολογική επιστήμη, ώ στε θα μπορού­ σες να τη ν ονομάσεις πόλη των γραμμάτων...». ράγματι, το Παρίσι του Που αιώνα είναι έ­ να από τα πλέον σημαντικά πολιτιστικά κέντρα του μεσαιωνικού κόσμου. Εκεί εδρεύουν οι περίφημοι δάσκαλοι της εποχής, εκεί κατευθύνονται οι δαμασμένοι για γνώση κι εμπειρία φοι­ τητές. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει μια παράξενη ο­ μάδα διανοουμένων, οι Goliards,1 που κυριολε­ κτικά λατρεύουν την πόλη του φωτός, σε σημείο ώστε να την αποκαλούν «Paradisius mundi Parisius, mundi rosa, balsamum orbis».2 Ποιοι να ’ναι, τάχα, τούτοι οι Goliards; Είναι δύσκολο να δώσουμε με ασφάλεια την ακριβή τους ταυτότητα, μια και εκεί που αρχίζει η ιστο­ ρία τους δε θα βρούμε άλλο από μύθους παρα­

Π

πλανητικούς, που οι ίδιοι επίτηδες είχαν διασπείρει για τον εαυτό τους, κακολογίες των αντιπά­ λων τους, ή ανακρίβειες, εφευρήματα γι’ αυτούς των μορφωμένων που, παρερμηνεύοντας τις δραστηριότητές τους, τους συνέχεαν με τους αιρετι­ κούς και τους σχισματικούς, τους καταδικασμέ­ νους από τη Μητέρα-Εκκλησία εις το πυρ το εξώ­ τερον. Οι διανοούμενοι του είδους εισπράττουν την απόρριψη από μέρους της κοινωνίας, η οποία τους αντιμετωπίζει σαν Τσιγγάνους, αλητήριους μικροκλέφτες, ή στην καλύτερη των περιπτώσε­ ων τους θεωρεί γελοίους ψευτοφοιτητές, κι έχουν τη μεταχείριση που «ταιριάζει» στους υπονομευτές της καθεστηκυίας τάξης. Κάποιοι άλλοι, λί­

42/αφιερωμα γοι ωστόσο, αναγνωρίζουν σ’ αυτούς ένα είδος «διανοουμένων των πόλεων», τους βλέπουν σαν μια ομάδα που αντιτίθεται στις αυθαιρεσίες της φεουδαρχίας. Παρόμοιες πληροφορίες, όμως, ε­ νέχουν ικανή δόση ασάφειας. Κι ο όρος ακόμη Goliards είναι αβέβαιης ετυμολογικής προέλευ­ σης: μεταξύ όλων των ερμηνειών που έχουν κατά καιρούς επιχειρηθεί, η περισσότερο πειστική θα τον ήθελε να προέρχεται από το λατ. gula ( = λαιμός, οισοφάγος),3 απ’ όπου και goliardus ( = λαίμαργος, φαγάς). Από τους Goliards μας σώ­ ζονται με βεβαιότητα μόνον κάποιες συλλογές ποιημάτων,4 σατιρικών στίχων καλύτερα, τα γνωστά Carolina burana, παράλληλα με κείμενα συγχρόνων τους που, στην πλειονότητά τους ό­ μως, τους κατακρίνουν και τους καταδικάζουν. Οι Goliards συγκροτούν ομάδες και τέρπονται να κριτικάρουν και να διακωμωδούν με τους στί­ χους τους τα κακώς κείμενα της κοινωνίας της ε­ ποχής τους. Αγνοούμε αν είναι αστοί, αγρότες ή ευγενείς στην καταγωγή· αλλά το δίχως άλλο ξέ­ ρουμε ότι ζουν στις πόλεις, σε μια στιγμή που η δημογραφική και οικοδομική ανάπτυξη των τε­ λευταίων, ευνοημένη από την άνθηση του εμπο­ ρίου, οδηγεί σε οριστική κατάρρευση τις απομο­ νωμένες στους πύργους της περιφέρειας φεουδαλικές δομές, παρακινώντας τη μαζική συρροή πληθυσμού στα κέντρα και διαμορφώνοντας τε­ λικά μια τάξη αστέγων, αποφασισμένων για όλα στην προσπάθεια αναζήτησης λίγης τροφής. Στα πλαίσια αυτής ακριβώς της κοινωνικής κι­ νητικότητας του 12ου αιώνα εντάσσονται και οι Goliards που σκανδαλίζουν με τις νεοτεριστικές τους αντιλήψεις: απορρίπτουν κατεστημένες α­ ξίες, αρνούνται τον φεουδάρχη και το κάστρο του, την υποχρέωση καλλιέργειας της γης, και δεν αποδέχονται την ήδη προκαθορισμένη θέση τους σε μια τελματωμένη από καιρό κοινωνία. Μπορούν κάλλιστα να παρομοιασθούν με τολμη­ ρούς φυγάδες που περιπλανώνται δίχως μέσα, α­ ναζητώντας στην πνευματική τους περιπέτεια την ελευθερία. Παρακολουθούν «σχολές» που λειτουργούν στις πόλεις και ψευτοζούν, άλλοτε καταφεύγοντας σε τεχνάσματα για να εξοικονο­ μήσουν τα απαραίτητα, άλλοτε πάλι παρέχοντας εκδούλευση σε κάποιον ευκατάστατο φίλο, ή α­ κόμη και επαιτώντας. Ο Εβεράρδος ο Γερμανός θρηνεί χαρακτηριστικά σε ένα από τα Carolina του για την Parisiana fames, γνωστή στις φοιτητι­ κές ομάδες της πόλης. Αρκετοί Goliards, επίσης, για να βιοπορισθούν επιλέγουν να γίνουν τραγου­ δοποιοί ή και γελωτοποιοί (joculatores), επαγγέλ­ ματα που όμως περιφρονούνται από όλες τις κοι­ νωνικές τάξεις· ο όρος joculator, μάλιστα, την περίοδο αυτή αποτελεί το τυπικό επίθετο, αποδι­ δόμενο σε ταραχοποιούς, επαναστάτες και γενι­ κά αρνητές του κατεστημένου. Οι φοιτητές αυτοί, αδέκαροι αλλά ελεύθεροι,

τριγυρίζουν από πόλη σε πόλη ακολουθώντας στις μετακινήσεις τους τους δασκάλους που θαυ­ μάζουν, προσκολλημένοι ιδιαίτερα στους πιο φη­ μισμένους από αυτούς, και σχηματίζοντας έτσι τους γνωστούς περιπλανώμενους «σχολαστικούς πυρήνες» του 12ου αιώνα. Ποτέ τους, ωστόσο, δεν θα αποτελόσουν κοινωνική τάξη. Ό λοι τους κατακρίνουν στα λόγια τους πλούσιους και ισχυ­ ρούς, ενώ στην πράξη κι οι ίδιοι δεν ονειρεύονται παρά να πετύχουν έναν Μαικήνα, ένα καλό εισό­ δημα και μιαν άκοπη ζωή- πολλοί μάλιστα από αυτούς θα αφεθούν να διαφθαρούν, συντηρώντας με μύριες κολακείες τη ματαιοδοξία του εκάστοτε «προστάτη» τους.5 Δεν έχουν, όμως, εκτός α­ πό ελάχιστες περιπτώσεις, και τόση τύχη και για τούτο δεν τους μένει άλλο από το να επιτεθούν με δηκτική ειρωνεία και καυστική σάτιρα στα στραβά της κοινωνίας τους. Οι στίχοι τους6 τα­ ράζουν τις αποκοιμισμένες από υπερβολική χρι­ στιανική ευσέβεια και ευσυνειδησία ψυχές, κα­ θώς τη θεματική τους συνθέτει το τρίπτυχο κρασί - παιχνίδι - έρωτας: Ύ λη είμαι, στάχτη είμαι εγώ

σαν φύλλο είμαι ταπεινό παιγνίδι στους ανέμους

Σαν πλοίο που μεσοπέλαγα πάει δίχως τιμονιέρη, ή σαν πουλί που στη νοτιά φτεροκοπάει χαμένο, εγώ δεν μπαίνω σε δεσμό σε τόπο δε ριζώνω

Με λειώνουνε των κοριτσιών η παρθενιά κι οι χάρες την πράξη αν δεν αξιωθώ, με το μυαλό τις παίρνω

Στο τζόγο ρίχνω ανάθεμα καθώς όχι ανάρια χάνω ως και τη φορεσιά σ τ ’ άτιμα τούτα ζάρια

Και το ’χω πλέον για σκοπό στο καπηλειό να σβήσω

αφιερωμα/43 μέριος, θύμα ήδη της εκμετάλλευσης από μέρους της ιεραρχίας, ενώ πλήττεται ιδιαίτερα ο μοναχι­ σμός. Και στο σημείο αυτό ακριβώς ενυπάρχει η απόρριψη μιας ολόκληρης πλευράς του χριστια­ νισμού: εκείνης που πρεσβεύει την αναχώρηση α­ πό τα εγκόσμια και την προσχώρηση στον α­ σκητισμό. Γέννημα της πόλης ο Goliard δεν παραλείπει να εκφράσει την περιφρόνησή του και για τον α­ γροτικό κόσμο, για τον απαίδευτο και χοντρο­ κομμένο χωρικό: Τούτος ο αγροίκος ο παλιοχωριάτης στο διάβολο ο παλιοκλέφτης

Τα στιχάκια αυτά, φαινομενικά ανώδυνα, προ­ αναγγέλλουν - λιγότερο έντεχνα φυσικά - την ποίηση του Villon, και αποκαλύπτονται σε ορι­ σμένες μάλιστα περιπτώσεις ακόμη πιο δηκτικά: Ψάχνω να βρω χαρά στη γη, όχι πέρα από τ ’ άστρα, αδιαφορώ για την ψυχή, φροντίζω, όμως, το δέρμα.

Οι στίχοι των Goliards στρέφουν τα πυρά τους εναντίον κάθε κατεστημένου, ιδιαίτερα του εκ­ κλησιαστικού: Πάπες, Επίσκοποι και μοναχοί πλήττονται αλύπητα. Στη διαμόρφωση των αντιλήψεών τους αυτών διακρίνεται σαφώς και η επί­ δραση της ιδεολογίας των Ghibellini που θέτει στο στόχαστρο της πολεμικής της τις «κοσμι­ κές» απαιτήσεις της παπικής εξουσίας. Όμως οι Goliards δεν υιοθετούν από αυτούς ούτε τον τόνο, ούτε το πνεύμα, μια και στο πρόσωπο του Πάπα και του κλήρου γενικότερα προτιμούν να κατα­ κρίνουν την κοινωνική ιεραρχία, όντας αναρχι­ κοί στην ουσία, παρά άπλοι επαναστάτες. Όταν η παπική εξουσία δοκιμάζει να αποκολληθεί με­ ρικά από τις πεπαλαιωμένες φεουδαλικές δομές και αναζητώντας τη δύναμη του χρήματος μοι­ ραία οδηγείται στη διαφθορά, οι Goliards καταγ­ γέλλουν αμέσως αυτό τον προσανατολισμό: Sponsa Christi fit mercalis, generosa generalis Η ειρωνεία των Goliards μεταμορφώνει τους κληρικούς σε θηρία, αποκαλύπτοντας στην κοι­ νωνία έναν κόσμο εκκλησιαστικών τεράτων: ο Πάπας-Λέοντας που καταβροχθίζει τα πάντα, ο φαγάς Επίσκοπος-μοσχάρι. Ο μόνος που γλιτώ­ νει από την καυστική σάτιρα είναι ο φτωχός εφη­

Αλλού πάλι στρέφεται κατά του ευγενή, στον οποίο αρνείται κάθε προνόμιο λόγω κάταγωγής: Ευγενής είναι εκείνος που η αρετή τον εξευγένισε Παρακατιανός είναι εκείνος που καμιά αρετή δεν τον κοσμεί

Κι ακόμη: Ευγένεια στον άνθρωπο είναι το πνεύμα, εικόνα της θεότητας Ευγένεια στον άνθρωπο είναι τα δικαιώματα που πηγάζουν από τη φύση Ευγένεια στον άνθρωπο είναι το να είναι κύριος του εαυτού του Ευγένεια στον άνθρωπο είναι το να φοβάται μόνο την αισχρότητα

Στο πρόσωπο του ευγενή ο Goliard αποδοκιμάζει ακόμη τον ιππότη, το στρατιώτη, το μισθοφό­ ρο, που απεχθάνεται ιδαίτερα. Στη γνωστή φιλο­ νικία ανάμεσα σ’ έναν κληρικό κι έναν ιππότη για μια γυναίκα αναγνωρίζουμε τον ανταγωνισμό μεταξύ των δυο κοινωνικών ομάδων. Η γυναίκα θα προτιμήσει τελικά τον κληρικό για τις ερωτι­ κές του επιδόσεις - (πρώτοι διδάξαντες φυσικά οι ίδιοι οι Goliards)! Στο «Τραγούδι της Φυλλίδας και της Φλώρας» οι δυο νεαρές κοπέλες, αν και αγαπούν η μια έναν ιππότη κι η άλλη έναν κληρι­ κό, ομόφωνα, ωστόσο, καταλήγουν στο συμ­ πέρασμα: Οπως το θέλει η επιστήμη κι η τιμή μας, ως το καθήκον επιβάλλει και το πρέπον, τον κληρικό βλέπουμε να 'ναι στο κρεβάτι πολύ πιο άξιος απ’ τον όποιο στρατιώτη.

44/αφιερωμα

Οι Goliards, ωστόσο, δεν κατορθώνουν ποτέ να αποκτήσουν εξέχουσα θέση στη διανόηση του καιρού τους. Αντίθετα, αργά αλλά σταθερά περι­ θωριοποιούνται και, καθώς οι «προτάσεις» τους δεν βρίσκουν διεξόδους εφαρμογής, παραμένουν απλώς μια ζωηρή και χαρούμενη παρένθεση στην ταραγμένη εποχή τους, κληροδοτώντας τον προ­ βληματισμό τους στον επόμενο, τον 13ο, αιώνα. Έτσι, αν και οι Goliards δεν φθάνουν στην πραγ­ μάτωση των ιδεών τους, όμως οι «ελευθεριάζουσες» ηθικές τους αντιλήψεις και η κριτική που ά­ Ση μειώσεις 1. Για περισσότερες πληροφορίες σχστικά με τους Goliards και την εποχή τους βλ. A. FOREST, F. VAN STEENBERGHEN, Μ. DE GANDILLAC, Le mouvement doctrinal du IX? au X/V* siicle, 1951.

2. «Παρίσι επίγειος Παράδεισος, ρόδο του κόσμου, βάλσαμο της πλάσης».

3. Πβ. στα ελληνικά τον τύπο της δημοτικής «γούλα».

4. Για τους στίχους των Goliards βλ. Ο. DOBIACHE —

σκησαν στο εκκλησιαστικό κυρίως κατεστημένο θα ξαναγίνουν επίκαιρες μέσα από οργανωμένες πλέον ακαδημαϊκού επιπέδου συζητήσεις στα Πανεπιστήμια (Universitates) του 13ου αιώνα, στην ποίηση του Reutbeuf ή στο Roman de la Rose του Jean de Meung. Ο 13ος αιώνας θα δει τους Goliards να εξαφανί­ ζονται, διωγμένοι, καταδικασμένοι, διαλυμένοι από την ίδια τους την άκαμπτη κριτική και τη ρι­ ψοκίνδυνη ζωή τους. Ό λα αυτά δεν τους επέτρε­ ψαν να βρουν τον δικό τους χώρο στα πνευματι­ κά κινήματα των υπό γέννηση Ευρωπαϊκών Πα­ νεπιστημίων.

RODJESVENSKY, Les poesies des Goliards, 1931.

5. Συχνά κάποιος «προστάτης» ή και η ίδια η Εκκλησία προ­ σφέρουν στον άπορο φοιτητή τροφή, στέγη και ένα μηνιαίο χρηματικό βοήθημα (λατ. prebendae) υποχρεώνοντάς τον, ωστόσο, να ταχθεί αμετάκλητα στην υπηρεσία του «ευεργέ6. Αποδίδονται ελεύθερα εδώ στα ελληνικά στίχους των Goliards από το βιβλίο του CORRADO CORRADINO, I canti dei Goliardi ο Studenti vaganti del Medioevo, Milano, 1928-2*1234Ed..

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ Νέες εκδόσεις Θ. Δ Η Μ Η Τ Ρ Ο Υ Λ Α Κ Ο Σ CABRIO

ΤΣ. Π Α Β Ε Ζ Ε ΠΡΙΝ ΑΛΕΚΤΟΡΑ ΦΩΝΗΣΑΙ

Στα βιβλιοπωλεία ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ και σε όλα τα βιβλιοπωλεία Τπλ. 3620 835, fax: 3613 354 ________ Α π οκλειστική διάθεση χονδρ ική ς «ΔΑΝΑΟΣ» Α.Ε.

αφιερωμα/45

Σταμάτης-Ευάγγελος Αυρηλιώνης

Ch επιστήμες στον Μεσαίωνα Η εμφάνιση των επιστημώ ν κατά τον Μεσαίωνα, δ εν είνα ι από ισ το ρ ι­ κή άποψη αποτέλεσμα ενό ς αναπροσδιορισμού των γνω σεολογικώ ν αναζητήσεων, αλλά ενός κοινωνικού α ιτή μ ατος να δοθούν πρακτικής φύ­ σης λύ σ εις σε διάφορα Θέματα που προέκυψαν από τους αγώ νες που οι κάτοικοι των πόλεων υποχρεώθηκαν να φέρουν σε πέρας προκειμένου να πραγματοποιηθούν οι στόχοι τους.

ο κυριότερο απ’ αυτά ήταν η ορθολογική ορ­ γάνωση σε συλλογικό επίπεδο της ζωής, πα­ ρέχοντας πρακτικής φύσης απαντήσεις σε μυριά­ δες θέματα. Έτσι επιτυγχάνεται η λήψη όλων ε­ κείνων των αναγκαίων μέτρων που θα επιτρέ­ ψουν την κάλυψη απέναντι στις αντιτιθέμενες προς τα συμφέροντά τους «συμπεριφορές» των φυσικών φαινομένων, επιτυγχάνοντας συγχρό­ νως την προπαρασκευή του αναγκαίου εκείνου πνευματικού κλίματος που μερικούς αιώνες αρ­ γότερα θα επιτρέψει στους Galilei, Bacon, Descartes και Pascal να θεμελιώσουν με τα έργα τους τους νέους προσανατολισμούς που θα λάβει η γνωσεοθηρία.1 Δεν θα ήταν όμως δυνατόν ν’ αποδοθεί η στρο­ φή αυτή στην προκληθείσα επανάσταση και μό­ νον, χωρίς να συνυπολογιστούν τα επικουρικά αλλά και σημαντικά γεγονότα που χαρακτηρί­ ζουν τη ζωή στον Ανω Μεσαίωνα. Μία βοήθεια της οποίας οι συνιστώσες είναι πολλές και γι’ αυ­ τό προκειμένου να ιεραρχηθούν ορθά, απαιτείται η ανάγνωση των δρώμενων της περιόδου αυτής με ένα νέο πνεύμα. Προς την κατεύθυνση αυτή εί­ ναι σημαντικές οι προσφορές που η επιστημονι­ κή έρευνα έφερε στη δημοσιότητα ακολουθώντας νέες μεθόδους. Αυτές αφορούν στις διεργασίες που έλαβαν χώρα και διαμόρφωσαν τον κοινωνι­ κό ιστό, με την καταλυτική συμμετοχή της εκ­ κλησιαστικής εξουσίας.2 Ό λ ’ αυτά πραγματοποιήθηκαν, αφού πρώτα ολοκληρώθηκαν οι εσωτερικές διαδικασίες με­

Τ

ταμόρφωσης του ρωμαϊκού κόσμου στις κοινωνι­ κές σχέσεις, θεσμικές εκφράσεις και πολιτισμι­ κές εκδηλώσεις και γενικά στην πνευματική ζωή, ώστε αναγνωρίζοντας την αξία της «κρίσης του Θεού», ν’ αντικαταστήσουν την πρυτανεία της πολιτικής με τη θρησκευτική νόηση.3 Αυτή η διαδοχή διευκολύνθηκε από τις πολλές και συ­ χνά άκαρπες συζητήσεις, προωθώντας νέες δυ­ ναμικές εκφράσεις, συνδέοντας πολιτισμικές και κοινωνικά βιώσιμες απόψεις, μέσω ενός διαδε­ δομένου κινήματος που θα αλλάξει τόσο τις υπάρχουσες δομές, όσο και τους πολιτικούς θε­ σμούς. Γεγονότα που συντροφεύονται με την πρυτάνευση των εθνικών γλωσσών και διαγρά­ φουν το πέρασμα από τις εκκλησιαστικές σχο­ λές στα Πανεπιστήμια.4 Αυτές όπως και πολλές άλλες κοινωνικές εκ­ δηλώσεις δεν είναι ανεξάρτητες ή απομονωμένες μεταξύ τους, αλλά απόρροιες των θρησκευτικών τάσεων που διαμορφώνουν την κοινή λογική που επέτρεψε ακόμη και μέσα στην πολύμορφη αστι­ κή πραγματικότητα, να ορθώσει και να προτείνει η εκκλησία μία δική της οργανωτική στάση σύμ­ φωνη με τη δογματική διδασκαλία: πρόκειται για

46/αφιερωμα μία κατάσταση όπου εκτός των δρώμενων στην ορθοδοξία, στον ρωμαιο-καθολικισμό διευκολύ­ νει την εμφάνιση θρησκευτικών κινημάτων ικα­ νών να συμμετέχουν στη σύλληψη θεμελιωδών πλευρών της νέας κοινωνικής πραγματικότητας. Έτσι ο εμφανιζόμενος λαϊκός πολιτισμός θα προσπαθήσει, ερχόμενος σε ρήξη με το κατεστη­ μένο, να καταγγείλει τις κοσμικές εξουσίες του κλήρου, που εξαιτίας των δομών, είχαν ένα μο­ νοπωλιακό χαρακτήρα. Γι’ αυτό λάβαιναν ένα θρησκευτικό ένδυμα, που έκρυβε επιμελώς τους πραγματικούς σκοπούς.5 Ό λα αυτά λαμβάνουν χώρα σε οικισμούς, που στις αρχικές μορφές τους είναι διοικητικά, στρα­ τιωτικά και θρησκευτικά κέντρα, που συσπειρώ­ νονται γύρω από φρούρια ή καθεδρικούς ναούς, που λειτουργούν ως βασικοί πυρήνες, και που μέ­ χρι τον Άνω Μεσαίωνα υπαγόταν δικαιοδοτικά σ’ έναν ευγενή ή επίσκοπο. Αυτοί δεν διαφορο­ ποιούνται των ανάλογων αγροτικών, από τη στιγμή που όχι μόνον ισχύουν οι αυτοί φεουδαρ­ χικοί νόμοι και πληρώνουν σύμφωνα με τα αυτά φορολογικά δεδομένα, αλλά και οι δραστηριότητές τους έχουν εξίσου περιορισμένη ισχύ, αφού δεν ξεπερνούν τα στενά γεωγραφικά όρια των ε­ παρχιών, αλλά και επειδή τα εμπορεύσιμα είδη είναι λιγοστά. Για τους λόγους αυτούς είναι ευ­ νόητο, αφού οι συναλλαγές πραγματοποιούνται με γνώμονα τις παραδοσιακές σχέσεις, να προκαλούν προβλήματα για την εξουσία.6 Η κατάσταση άρχισε να αλλάζει κατά τον ΧΙ-ΧΙΙΙ αιώνα, όταν το εμπόριο εξαπλώθηκε σε τέτοιο βαθμό ώστε έφερε σ’ επαφή περιοχές απο­ μακρυσμένες, αυξάνοντας τις αγορές προϊόντων και διευκολύνοντας την εμπορική κίνηση να κα­ τακτήσει νέους, υψηλότερους ρυθμούς αποδοτικότητας. Αυτές οι εμπορικές δραστηριότητες πραγματοποιούνται είτε κατά μήκος των τειχών, είτε μπροστά στις μητροπόλεις, αφού εκεί μόνον υπήρχαν ικανοποιητικά ελεύθεροι χώροι για να ε­ κτίθενται οι πραμάτιες τους. Αυτοί οι χώροι αναπτύχθησαν με τέτοια ταχύτητα ώστε μετατράπη­ καν στα ζωτικότερα μέρη των πόλεων, αφού ζούσαν σε εντονότερους ρυθμούς, εξαιτίας των δια­ φορετικών από τις γεωργικές οικονομικών δρα­ στηριοτήτων. Δείγμα των νέων διαστάσεων που έλαβε το εμπόριο είναι ο πολλαπλασιασμός των εμποροπανηγύρεων, καθώς και το πολυδιάστατο των δραστηριοτήτων. Αρχικά επρόκειτο για θρη­ σκευτικού τύπου εκδηλώσεις, προς τιμή κάποιου αγίου, αλλά γρήγορα μετατράπηκαν σε σημαντι­ κά από οικονομικής άποψης γεγονότα. Οι περισ­ σότερο γνωστές ήταν εκείνες των πόλεων της Champagne (Γαλλία), όπου πωλούνταν κατά τον XII και XIV αιώνα υφάσματα της Φλαμανδίας και βορείου Γαλλίας, που οι Ιταλοί έμποροι αγο­ ράζουν και μεταφέρουν στην πατρίδα τους, όπου τα υπέβαλαν σε διάφορες δοκιμασίες πριν την

πώλησή τους. Σ’ αυτά τα κέντρα εμφανίζονται ε­ πίσης προϊόντα που φτάνουν από τη μακρινή α­ νατολή μέσω των ιταλικών λιμανιών.7 άρη στις διαδικασίες αυτές γεννήθηκε μία νέα τάξη που συντίθεται από άτομα που ζουν και δραστηριοποιούνται από τις δυνατότη­ τες και ευκαιρίες που τους προσφέρονται στο άστυ. Η δυνατότητα ελεύθερης διάθεσης των υ­ παρχόντων, όσο και της εργασίας, ήταν μία απα­ ραίτητη προϋπόθεση για τις δραστηριότητες των νέων τύπων εμπόρων και επιχειρηματιών. Όταν όμως κατέκτησαν πλούτο και οικονομική ισχύ, αναζήτησαν να καταβάλουν και την πολιτική ε­ ξουσία που διέθεταν μέχρι τότε οι ευγενείς ή οι εκκλησιαστικές αρχές, όπου ανήκαν και οι διά­ φοροι σε εξέλιξη οικισμοί.8 Αναπτύσσεται με τον τρόπο αυτό μία πολιτική δραστηριότητα που απέβλεπε στην αναγνώριση και εδραίωση της δικαστικής και πολιτικής αυ­ τονομίας σε σχέση με τους τοπικούς φεουδάρ­ χες. Αναζητούσαν, δηλαδή, να διαφοροποιηθούν από το καθεστώς που ίσχυε για τους αγρότες και διεκδικούσαν τη διαχείριση των νομοθετικών λειτουργιών, των δικαστηρίων, των διοικητικών υπηρεσιών κ.λ.π. Θεμελιώθηκαν έτσι διάφορα κινήματα αλληλεγγύης, που έλαβαν τη μορφή α­ δελφοτήτων ή εταιριών, και είχαν ως σκοπό την προώθηση των αστικών αιτημάτων και επεξερ­ γασμένων προτάσεων γύρω από τους τρόπους και κανόνες που νομοθετικά έπρεπε να διέπουν τη ζωή των πόλεων.9 Δεν ήταν όμως διόλου εύκολο να υπερπηδή­ σουν την αντίθεση των ευγενών. Διότι, παρόλο που πολλοί απ’ αυτούς είχαν συμπράξει στην α-

Χ

αφιερωμα/47 νάπτυξη του εμπορίου και της βιοτεχνίας για τις δυνατότητες - οικονομικές, πολιτικές και κοι­ νωνικές - που διέβλεπαν ότι θα μπορούσαν να υ­ πάρξουν και που δεν τις είχαν ως τότε εμποδίσει, όταν τέθηκε το θέμα να απωλέσουν εν μέρει ή στο σύνολο τις πολιτικές και διοικητικές τους ε­ ξουσίες, δεν ήταν και τόσο εύκολο να δοθεί μία τελική και καθολικά αποδεκτή λύση. Τούτο συ­ νέβη επειδή παρά τις συχνές και επιτακτικές α­ νάγκες ανεύρεσης χρημάτων από την πλευρά των ευγενών, που διευκόλυνε τη σύναψη συμφω­ νιών και την αποκήρυξη παλαιών δικαιωμάτων, δεν ήταν ποτέ σίγουρο ότι δεν θα μπορούσαν να υπάρχουν και διαμετρικά αντίθετα αποτελέσμα­ τα, ώστε οι αντιδράσεις τους να μη λάβουν δρα­ ματικά βίαιο χαρακτήρα. Σε γενικές, όμως, γραμμές θεωρείται ότι μορφολογικά οι εκδηλώ­ σεις αυτές, είτε εμφανίζονται στη μία πλευρά είτε στην άλλη, είχαν ένα θρησκευτικό-πολιτικό χα­ ρακτήρα.10 Η με ειρηνικά ή βίαια μέσα κατάκτηση των δι­ καιωμάτων αυτοδιοίκησης των «κοινοτήτων», ε­ πιτυγχάνεται με αγώνες που δεν διαμορφώθηκαν πάντα με τον ίδιο τρόπο και τις ίδιες διαδικα­ σίες. Ακόμη δεν ήταν πάντα οι ίδιες δυνάμεις που πρωταγωνιστούσαν, παρόλο που όλες προέρχο­ νταν από αστικούς κοινωνικούς ιστούς. Παντού όμως εμφανιζόταν με κύριο στόχο την αφαίρεση των πόλεων από τη φεουδαρχική κυριαρχία, πα­ ρόλο που η επιτυχία των εστιαζόμενων στόχων εξαρτάται από τη διαμόρφωση των εκάστοτε ειδι­ κών συνθηκών, όπως αυτές εμφανίζονται στις πόλεις ή επαρχίες. Έτσι, ενώ στην νότια Ιταλία, για παράδειγμα, εμφανίστηκαν κινήματα με τη μορφή societas και conjurationnes (Napoli, Capua, Bari κ.λ.π.) οι κοινότητες δεν μπόρεσαν να απο­ κτήσουν μία παραδεκτή αυτονομία, όπως πραγ­ ματοποιήθηκε στην κεντρική και βόρεια. Οι α­ στοί φαίνεται πως δεν ήταν αρκετά δυνατοί για να επιβάλουν τις απόψεις τους." Είναι ακόμη ανάγκη να ειπωθεί, ότι οι οικονο­ μικές αλλαγές που οδήγησαν στη θεμελίωση των κοινοτήτων και στην ανάπτυξη του αστισμού δεν αφορούν μόνον τις ενδο-αστικές διεργασίες, αλ­ λά και όσες διαμορφώνουν τον ευρύτερο κοινωνι­ κό οργανισμό, όπως αυτές εκφράζονται με τη συμμετοχή της υπαίθρου. Ανάλογες συμπεριφορές αρχίζουν να εμφανί­ ζονται και στα αγροτικά κέντρα, αφού πρώτα α­ ξιολογήθηκαν ως ορθές οι αξίες που σ’ αυτές εμ­ φανίστηκαν, αυξάνοντας τους ρυθμούς της εσω­ τερικής μετανάστευσης και το είδος της εξάρτη­ σης απ’ αυτά. Η πληθυσμιακή αύξηση των πόλε­ ων είχε ως συνέπεια την αναζήτηση νέων μορφών έκφρασης της εξουσίας, τόσο από οικονομική ό­ σο και από πολιτική άποψη, αφού όχι μόνον ση­ μειώθηκε αύξηση της ζήτησης βιοτεχνικών προϊόντων, αλλά με παρόμοιους ρυθμούς παρου­

σιάζεται το αυτό στις θέσεις εργασίας.12 Αυτή ακριβώς η αυξανόμενη εξάρτηση από τις αγορές των πόλεων, σηματοδοτεί την απαρχή μίας νέας συμπεριφοράς. Η αποδοχή ειδικών, α­ τόμων που έχουν την ικανότητα να διαγνώσουν καλύτερα και να δώσουν τις πρέπουσες λύσεις, ή

μπορούν να επεξεργάζονται με αποτελεσματικό­ τερο τρόπο κάποια αντικείμενα και οι επεμβά­ σεις τους, εξαιτίας του είδους των γνώσεων που έχουν, δίδουν θετικά αποτελέσματα. Αυτές οι α­ πόψεις έρχονται να επιβεβαιωθούν από τα ελλη­ νικά κείμενα, που χάρη στους άραβες άρχισαν να εμφανίζονται στη δυτική Ευρώπη, και μπόρε­ σαν να βοηθήσουν στην αποτελεσματικότερη λύ­ ση πρακτικής φύσης θεμάτων.13 Το φαινόμενο αυτό εμφανίστηκε όταν οι δια­ νοούμενοι της εποχής αρχίζουν να εγκαταλεί­ πουν τα μοναστήρια για να προσφέρουν τις γνώ­ σεις τους στους λαϊκούς, αντί χρηματικών αμοι­ βών. Αυτές δεν αφορούσαν μόνο τις θεραπείες α­ σθενών, αλλά βοηθούσαν, χάρη στις γνώσεις των μαθηματικών, στην κατασκευή γεωργικών εργα­ λείων, οικοδομικών εργασιών και την τήρηση λο­ γιστικών βιβλίων.14 Ό λα αυτά επιταχύνουν την υποβόσκουσα κρί­ ση του υπάρχοντος εκπαιδευτικού συστήματος που μέχρι τότε εξυπηρετούσε μόνο τις ανάγκες της εκκλησίας. Είναι γνωστό ότι κατά τον Ανω Μεσαίωνα η εκπαίδευση είχε ανατεθεί σε δύο τύ­ πους σχολείων: των μοναστηριακών όπου κυ­ ρίως φοιτούσαν μοναχοί, ενώ αργότερα άρχισαν να δέχονται κληρικούς, και των μητροπολιτικών σχολών. Αμφότεροι οι τύποι ανήκαν διοικητικά στη δικαιοδοσία του οικείου επισκόπου, ο οποίος

48/αφιερωμα διατηρούσε το δικαίωμα να δίδει άδεια διδασκα­ λίας στους εκπαιδευτικούς.15 τσι, παρά το γεγονός ότι πολλές σχολές εί­ χαν αποκτήσει φήμη για το υψηλό επίπεδο Ε διδασκαλίας που παρείχαν, ήταν γεγονός πλέον η αδυναμία ικανοποίησης του συνεχώς αυξανό­ μενου αριθμού αιτήσεων εγγραφής, καθώς και η αδυναμία διδασκαλίας γνωσεολογικών χώρων, διαφορετικών από τους υπάρχοντες, εξαιτίας των ανυπέρβλητων εμποδίων που εμφάνιζαν οι κανονισμοί λειτουργίας. Μάλιστα τα αδιέξοδα που δημιουργήθηκαν έλαβαν μεγάλες διαστά­ σεις, επειδή το αίτημα για τις σπουδές των νομι­ κών, δημοσίου δικαίου, διαχείρισης επιχειρήσε­ ων και εμπορικής δεν προέρχοταν από κάποιους μεμονωμένους διανοούμενους, αλλά ήταν αίτημα ευρύτερων κοινωνικών μαζών. Η στροφή αυτή ο­ φείλεται στις δραστηριότητες διαφόρων σοφών, που αφού προσπάθησαν να μελετήσουν και να κατανοήσουν τα αρχαία ελληνικά κείμενα και κυρίως τα αριστοτελικά, αντιλήφθησαν ότι ενώ δεν βοηθούσαν τη δογματική διδασκαλία της Θείας Αποκάλυψης και Θείας Ευχαριστίας ή έθε­ ταν σε αμφισβήτηση τη βασική έννοια του ΘεούΔημιουργού, παρείχαν τη δυνατότητα πρόσβα­ σης, σε γνώσεις που τόσο είχαν ανάγκη οι άν­ θρωποι.16 Η προκληθείσα κρίση θα ξεπεραστεί με τις πρωτοβουλίες φοιτητών και καθηγητών που πα­ ρά τις αντιδράσεις των λαϊκών και εκκλησιαστι­ κών αρχών, θα θεμελιώσουν τις αυτόνομες σχο­ λές, τα «Πανεπιστήμια». Η επιτυχία της προ­ σπάθειας αυτής, καθώς και ο φόβος από τη μεριά της εκκλησίας για την πιθανή απώλεια του ελέγ­ χου των νεοδιαμορφούμενων κέντρων πολιτιστι­ κής, επαγγελματικής και πολιτικής παιδείας, την οδήγησε στην αναζήτηση μέσων που θα τα έ­ θετε υπό το δικό της έλεγχο. Γι’ αυτό με διαδοχι­ κές κινήσεις προσέφερε στα ιδρύματα προστα­ σία, δικαιώματα και υποστήριξη, με τη βοήθεια δύο νέων θρησκευτικών ταγμάτων, των δομικανών και των φραγκισκανών. Μία διείσδυση που Βιβλιογραφία

πραγματοποιήθηκε αφού πρώτα οι εκπρόσωποι της εκκκλησίας αγκάλιασαν τους νεωτερισμούς που θεμελίωναν τη νέα τροπή που έλαβε η επι­ στημονική νόηση.17 Εξαιτίας των στενών σχέσεων μεταξύ της εκ­ κλησίας και των Πανεπιστημίων αναπτύχθηκαν κυρίως οι Θεολογικές και Φιλοσοφικές επιστή­ μες. Οι προσανατολισμοί αυτοί οφείλονται στο πνευματικό κλίμα της εποχής, όπου πρυτάνευε ο συμβιβασμός της αρχής ότι ενώ η επιστήμη πρέ­ πει να θεμελιώνεται στον ορθό λόγο, η ανάγκη υ­ παγωγής στη θρησκευτική γνώση για την κατα­ νόηση των μυστηρίων, των οποίων διαφορετικά δεν ήταν δυνατή η ερμηνεία, αποτέλεσε απαίτη­ ση και κυριότατο μέλημα κάθε διανοητή. Έτσι, παρά τη μελέτη του αριστοτελικού έργου και τις λεπτές φιλοσοφικές απόψεις που υφάνθηκαν γύ­ ρω απ’ αυτό, όπως είναι οι περιπτώσεις των Abelardo, Alberto II Grande και του Θωμά Ακινάτη, δεν μπόρεσαν να βρεθούν οι αναγκαίες λύσεις.19 Ενδεικτικό της κατάστασης που υπήρχε τότε είναι η περιπέτεια του Abelardo, που χρημάτισε για κάποιο διάστημα καθηγητής στην επισκοπι­ κή σχολή των Παρισίων - Notre Dame - οδη­ γούμενος σε ορθολογιστικές διατυπώσεις, που ή­ ταν αντίθετες προς τις επίσημες θέσεις της εκ­ κλησίας, καταδικάστηκε από τις αρχές στο συμ­ βούλιο του Soison (1121) και από τον S. Bernando στη σύνοδο του Sens (1141).20 Αντίθετα επιτυχή ήταν τα σχόλια στο αριστο­ τελικό έργο που έκανε ο Alberto Magno, που ε­ κτός από την φιλοσοφία ενδιαφέρθηκε για την Φυσική Ιστορία και τη Θεολογία. Αλλά ο πλέον αντιπροσωπευτικός για το πνεύμα του μεσαιωνι­ κού πανεπιστημίου ήταν ο Θωμάς Ακινάτης, που θεώρησε ότι ξεκινώντας από τον αριστοτελικό ο­ ρισμό της μεταφυσικής θα μπορούσε να δώσει την επιστήμη της Θεολογίας. Μία επιστήμη που έχει ως αντικείμενο τα αποδεκτά από την πίστη δεδομένα της Αποκάλυψης και που επιδεικνύε­ ται με τη βοήθεια των αρχών της λογικής και των επιστημονικών αποδείξεων.21

9. Μ. Rooklin. Η καθημερινή (,ωή στο Μεσαίωνα. Εκ. Παπαδήμα.

10. W. Kula. Teoria economica del sistema feudale. Ed. P. Bibl.

Einaudi.

11. G. Procacci. Storia delgi italiani. Ed. U. Laterza.

12. H. Pirenne. Societa medievale. Ed. U. Laterza.

13. B. Easleg. Science et philosophic. Ed. Ramsay 14. A. Koyre. Du monde clos a I’univers Mini. Et. Tel. Gallimard.

15. R. Pernoud. Lumiere du Moyen-Age. Ed. Seuil.

16. R. Pernoud. L ’histoire racontee a mes neveux. Ed. Seuil.

6.

G. Luzzatto. Breve storia economica dell’Italia medievale. 17. M.C. Pouchelle. Corps et chirurgie. Flammarion Paris 1983.

18. E. Garin. Storia della filorofia italiana. Ed. Einaudi.

Ed. P. Bibl. Einancli.

7.

C.M. Cipolla. Storia economica dell'Europa pre-inlustriche. 19. G. Rioux. La rivoluzione industriale. Ed. Garzanti.

20. H. Neveux. Les lendemains de la mort. Anncles E.S.C. ED. U.P. il Mulino.

21. G. Bachelard. La formation de Vesprit scientifique. Ed. Vrin 8.

H. Pirenne. Le citta del Medioevo. Ed. U. Laterza.

Για περισσότερες πληροφορίες: 1.

A. Koyre. Etudes d’histoire de la pensee scientifique. Ed. Tel. Gallimard 2.

P. Wolff. Storia e cultura del medioevo del sec. IX et XIII. Ed U. Laterza.

3.

J.C. Schmitt. Religione, folklore e societa nell’ Occidente medievale. Ed. Laterza.

4.

H. Pirenne. Maometto e Carlomagno. Ed. U. Laterza.

5.

E. Sereni. Storia del paesaggio agrario italiano. Ed. U.

αφιερωμα/49

Όμηρος-Αλέξανδρος Θεολογίτης

Μύθος και μυθοπλασία κατά τον Μεσαίωνα: Αρθούρος

Μ εταξύ μύθου και μυθοπλασίας παρ~ β ά λλετα ι ένα χρονικό διάστημα ανά­ λογο μ ε αυτό που χ ρ ειά ζ ετα ι για να γ ίν ι Ανα γεγο νός ιστορία. Η διαφορά ό­ μως είνα ι ό τι από τη σ τιγμή που ένα γεγο ,ό ς ή ένα ς ήρωας γ ίν ει μύθος, επ ι­ δέχ ετα ι α λλα γές και αλλοιώ σ εις μη α ποδεκτές για τη ν ιστορία. ν αναλογιστούμε, λοιπόν, ότι οι λεγόμενοι γεωμετρικοί αρχαϊκοί χρόνοι αποτελούν την κατεξοχήν μυθοπλαστική περίοδο για τον ελ­ ληνικό χώρο και ότι σημαντική ώθηση στη δια­ μόρφωση των μύθων της Ελληνικής μυθολογίας έδωσαν οι μεταμυκηναϊκοί αιώνες, ενώ ότι αντί­ θετα τα Μηδικά δεν σημαδοτούν μόνο την έναρ­ ξη των ιστορικών χρόνων αλλά και την ανακοπή της δημιουργίας καινούριων μύθων, θα μπορού­ σαμε να αιτιολογήσουμε τη διαφορά αυτή με το γεγονός ότι η είσοδος του ανθρώπου στους ιστο­

Α

ρικούς χρόνους σημαίνει και την αρχή της επο­ χής . ου Λόγου, βλέπε της λογικής σκέψης, ενώ η προηγούμενη περίοδος χαρακτηρίζεται από ένα είδος σκέψης που θα ονομάζαμε συναισθηματική σκέψη, και η οποία ευνοεί τη δημιουργία μύθων. Στη συλλογιστική αυτή βρίσκει θέση και η πρόταση που διατύπωσε ο Freud το 1908 ότι: «οι μύθοι αποτελούν τα παμπάλαια όνειρα της αν­ θρωπότητας». Πρόταση που εννοεί ότι αν τα ό­ νειρα είναι η έκφραση του υποσυνείδητου απελευ­ θερωμένου από τον έλεγχο της συνείδησης-

50/αφιερωμα λογικής, τότε και οι μύθοι είναι η έκφραση αυτού που ονόμασε ο Jung συλλογικό ασυνείδητο. Σ’ αυτό το σημείο θα ήταν διαφωτιστικό αν ση­ μειώναμε ότι ο Jung προχωρώντας την έρευνα της δομής του συλλογικού ασυνείδητου έφτασε στον ορισμό των αρχετύπων, τους πυρήνες σημα­ σίας, τα δομικά στοιχεία δηλαδή του ασυνείδη­ του, τις συγκεκριμένες μορφές με τις οποίες αυτό εκδηλώνεται και που δεν είναι αναπαραστάσεις αλλά δυνατότητες αναπαραστάσεων, ζωντανές ψυχικές δυνάμεις, φορείς προστασίας και σωτη­ ρίας για τον άνθρωπο. Με άλλα λόγια τα αρχέτυπα εντάσσονται στους ψυχικούς εκείνους μηχανισμούς που ανα­ λαμβάνουν να προστατεύσουν το άτομο από τη μονομέρεια και την ακαμψία του συνειδητού του. Μια άλλη τους λειτουργία είναι ότι δίνουν στον άνθρωπο το συναίσθημα της σύνδεσης με το πα­ ρελθόν και της συνέχειας στο μέλλον. Γι’ αυτό κάθε φορά που η εξέλιξη του πολιτισμού οδηγεί σε μία διαφοροποίηση της συνείδησης, οι άνθρω­ ποι προσπαθούν να βρουν μια καινούρια ερμη­ νεία που επιτρέπει ακριβώς αυτή τη σύνδεση του παρόντος με το παρελθόν και το μέλλον. Ο Jung αποκάλεσε αρχικά τα περιεχόμενα του συλλογικού ασυνείδητου αρχέτυπα και τα διέκρινε από τις «αρχετυπικές εικόνες που υπάρχουν α­ πό τα αρχαιότερα χρόνια»1 και οι οποίες παράγονται απ’ αυτά. Δηλαδή ο όρος αρχέτυπο δεν έ­ χει την έννοια της κληροδοτημένης ιδέας, αλλά μιας κληροδοτημένης μορφής λειτουργίας που αντιστοιχεί «στον εγγενή τρόπο γέννησης του νε­ οσσού από το αυγό».2 Δεν είναι οι εικόνες αυτές καθεαυτές που μας κληροδοτούνται βιολογικά με τη δομή των κυττάρων του εγκεφάλου μας, αλλά η ικανότητα να δημιουργούμε τέτοιες εικό­ νες. «Δεν υπάρχουν εγγενείς ιδέες, αλλά εγγενείς ικανότητες να σχηματίζει κανείς ιδέες που ορο­ θετούν ακόμα και την πιο τολμηρή φαντασία».3 Έτσι, λοιπόν, αυτό που συναντούμε στους μύ­ θους και στη λογοτεχνία είναι απλά και μόνο αρ­ χετυπικές εικόνες. α αρχέτυπα αυτά όπως η anima, ο animus, ο σοφός γέρος, η μάγισσα, η σκιά , η μητέρα γη κ.τ.λ., καθώς και τα οργανωτικά κυρίαρχα συναισθήματα, το εγώ, ο κύκλος, ο τετραγω­ νισμός4 αποτελούν ένα πεδίο από ψυχικά φαινό­ μενα που είναι η ίδια η μήτρα ολόκληρης της μυ­ θολογίας. Μυθολογία, λοιπόν, είναι η συλλογική και όχι η ατομική ψυχή, και οι μύθοι είναι μια προσπά­ θεια ερμηνείας των αρχετύπων τα οποία παίρ­ νουν μορφή μέσω των εκάστοτε συμβόλων τους. Και παρόλο που τα ίδια τα αρχέτυπα είναι ανε­ ξάρτητα από το χώρο και το χρόνο και αμετά­ βλητα, η συγκεκριμένη τους έκφραση πραγματο­ ποιείται μέσω συμβόλων τα οποία εξαρτώνται α­

Τ

πό τις συνθήκες κάθε πολιτισμού. Έτσι στον Ελληνικό χώρο έχει ήδη συμβεί η μετάβαση αυτή από τη συναισθηματική σκέψη βλέπε μυθοπλαστική - στον Λόγο όταν ο Όμη­ ρος γράφει την Ιλιάδα, πράξη που ουσιαστικά δεν δηλώνει παρά την ανάγκη που βίωσε ο ραψω­ δός και μέσω αυτού οι υπόλοιποι κάτοικοι του ελληνικού χώρου, να μιλήσει για τους ήρωες ή τα γεγονότα που είχαν πια αναχθεί σε μύθους και μέσω αυτής της διήγησης να τελέσει μια παιδευ­ τική λειτουργία εις το διηνεκές. Όμως όπως εί­ παμε και στην αρχή οι μύθοι χαρακτηρίζονται α­ πό μία ελαστικότητα, η οποία τους επιτρέπει να ανταποκρίνονται καλύτερα στην εξελισσόμενη αν όχι μεταλλασσόμενη ανάγκη του ανθρώπου γι’ αυτήν ακριβώς την κατανόηση των αρχετύ­ πων αλλά και την ερμηνεία του συλλογικού ασυ­ νειδήτου. Έτσι αν ο Όμηρος γνώριζε τον πατροκτόνο Οιδίποδα ή ο Ησίοδος τον τιτανίδη Προ­ μηθέα, αυτό δεν εμποδίζει το μύθο σε μία αλλαγή όπου ο Οιδίποδας θα γίνει αιμομίκτης, ενώ ο Προμηθέας θα γίνει ο ίδιος Τιτάνας, αφού «τα αρχέτυπα εξηγούσαν στον θορυβημένο άνθρωπο τι συνέβαινε στο υποσυνείδητό του και τι ήταν αυτό που τον κρατούσε δέσμιο»5 Οι μύθοι δηλαδή, χρήζουν, για τη δημιουργία τους, ενός ιδιαίτερου τρόπου σκέψης, που τον ο­ νομάσαμε συναισθηματικό, και δεν παραμένουν σταθεροί και αναλλοίωτοι, αλλά έχουν την ικα­ νότητα να εξελίσσονται και να διαφοροποιού­ νται, ώστε να εναρμονίζονται με τις αλλαγές που συμβαίνουν στον άνθρωπο, καθώς αυτός ξεμα­ κραίνει στο δρόμο της ανάπτυξης. Από την άλλη ο άνθρωπος δεν προβαίνει στη δημιουργία και­ νούριων μύθων, παρά μόνο όταν οι ήδη υπάρχο­ ντες δεν ανταποκρίνονται πλέον στο σκοπό τους. Γενικότερα κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει παρά σπάνια και κοιτάζοντας την εξελικτική πορεία του ανθρώπου, η μυθοπλασία είναι γεγονός άπαξ γενόμενο και μάλιστα στο απώτερο παρελθόν, ό­ ταν αυτός ακόμα δεν είχε μπει στους ιστορικούς χρόνους. Κάποιες εξαιρέσεις σ’ αυτή τη συλλογι­ στική βλέπουμε την περίοδο του Μεσαίωνα, όπου έχουμε την εμφάνιση ενός καινούριου μύθου, αυ­ τού του Αρθούρου, όσο και αν αυτή η διαπίστωση είναι μερική, μια και ενυπάρχουν σ’ αυτόν στοι­ χεία πρότερης μυθοπλαστικής λειτουργίας. Εδώ θα έπρεπε να παρατηρήσουμε ότι η θρη­ σκεία, ή καλύτερα το θρησκευτικό συναίσθημα, όπως το βιώνει αλλά και ταυτόχρονα το πλάθει ο άνθρωπος στα διάφορα στάδια της εξέλιξής του, παίζει καταλυτικό ρόλο στη δημιουργία των μύ­ θων. Κι αυτό γιατί το θρησκευτικό συναίσθημα λειτουργεί κατά κάποιο τρόπο σαν φίλτρο, μέσα από το οποίο περνάει η μυθοπλαστική σκέψη και η μυθοπλασία γενικότερα. Έτσι αν για τον αρ­ χαίο Έλληνα ή τον Δρυίδη Γαλάτη το συναίσθη­

αφιερωμα/51 μα αυτό δεν περνούσε μέσα από τη λογική του αλλά η λογική του μέσα από αυτό, δεν συμβαίνει το ίδιο και με τον άνθρωπο του Μεσαίωνα και ι­ διαίτερα γι’ αυτόν της Δ. Ευρώπης. Με την εμφά­ νισή του ο Χριστιανισμός, «θρησκεία εξ αποκαλύψεως», προσπαθεί να επιβληθεί μέσω της λογι­ κής, στην οποία άλλωστε και απευθύνεται αυτή η ίδια η αποκάλυψη, ενώ ταυτόχρονα η αποκεκαλυμμένη Γνώση και Πιστεύω της εξαλείφουν, αν όχι εξοστρακίζουν, κάθε άλλη προσπάθεια ερ­ μηνείας των αρχετύπων, αφού αυτά πια βρίσκουν την ιδανική τους αρχετυπική εικόνα μέσω της Αγ. Τριάδας, εικόνα σταθερή και αναλλοίωτη σε σχέση με τις μεταβαλλόμενες και διαφοροποιού­ μενες παγανιστικές θεότητες. συλλογιστική αυτή θα μπορούσε εξάλλου να λειτουργήσει ερμηνευτικά για το γεγονός ότι «ν καιο μύθοςτου Αρθούρου είναι άμεσα συνυφασμένος με τη χριστιανική αναζήτηση του Αγ. Δισκοπότηρου, αυτό, στην πορεία του, απέφευγε σταθερά την Εκκλησία και αντιστρόφως. Πριν όμως ερευνήσουμε το μύθο του Αρθού­ ρου, θα ήταν σκόπιμο νά προσπαθήσουμε να δώ­ σουμε μία απάντηση στο ερώτημα αν υπήρξε στην πραγματικότητα και ποιός ήταν, καθώς και γιατί ο Μεσαίωνας ευνόησε τη δημιουργία του ή καλύτερα την αναγωγή του σε μύθο. Για να μπορέσουμε να απαντήσουμε θα πρέπει να σημειώσουμε ότι η Ευρώπη κατά τη μακρά και αργή ίσως περίοδο που καλύπτει ο Μεσαίω­ νας περνάει μία φάση όπου τα δύο είδη σκέψης, λογική και συναισθηματική, βρίσκονται σε αντί­ στροφος ανάλογη σχέση και ότι αν στην αρχή της περιόδου η Ευρώπη ξεκινάει από τη λογική, σταδιακά τη χάνει για να την ξαναβρεί αργότε­ ρα, κατά την ύστερη φάση του, ανακάλυψη (;) που θα οδηγήσει (σχηματικά πάντοτε) στην Ανα­ γέννηση. Στη σταδιακή αυτή υποχώρηση της λογικής '■κέψης συνέβαλαν σχεδόν καθοριστικά οι αλλε-αλληλες και συχνές επιδρομές καινούριων φύ­ λων, Γότθων, Δανών, Κελτών, Νορμανδών που ιιοιραία έφερναν μαζί τους εκτός από τις διαφο­ ρετικές πολιτισμικές καταβολές (και κατά συνέ­ πεια διαφορετικούς τρόπους σκέψης) και διαφο­ ρετικές αντιλήψεις που έρχονταν σε σύγκρουση με, και τελικά αφομοιώνονταν από, τις ήδη υπάρχουσες ρωμαϊκές και κατ’ ουσίαν ελληνίζουσες δομές αλλά ταυτόχρονα και με το Χριστιανι­ σμό, ο οποίος εκτός από καινούρια θρησκεία προϋπέθετε, και απαιτούσε ίσως, ένα καινούριο τρόπο σκέψης και βιωματικής αντίληψης. Έτσι οι αλλαγές που συμβαίνουν σε πολιτικό επίπεδο (χωρισμός της αυτοκρατορίας, δημιουρ­ γία καινούριων βασιλείων κ.τ.λ.), επιφέρουν και μία σειρά από κοινωνικό-οικονομικές αλλαγές που έχουν σαν τελικό αποτέλεσμα τη μεταβολή

Η

του Ευρωπαίου από πολίτη, ή έστω μέλος, μίας ευρύτερης Αυτοκρατορίας, σε υπήκοο ενός στε­ νότερου φεουδαρχικού συστήματος από τη μία, και την αφύπνιση ενός κάποιου αισθήματος εθνικισμού6 από την άλλη, το οποίο δημιουργείται όχι μόνο από την σύγκρουση με τα νέα φύλλα που επελαύνουν στην Ευρώπη αλλά και από τις διαφοροποιήσεις που αυτά επιφέρουν. Σημειώνεται, λοιπόν, μια πρόσμιξη πολιτισμι­ κών και πολιτιστικών αντιλήψεων που έχει σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία μιας νέας αντίληψης, η οποία βρίσκει έκφραση μέσω του Χριστιανι­ σμού. Αξίζει όμως να σημειωθεί εδώ ότι αν και μπορούμε να μιλάμε για χριστιανικό μεσαίωνα, οι παγανιστικές αντιλήψεις δεν εξαλείφονται α­ κόμα και στην ύστερη φάση του.7 Βλέπουμε, λοιπόν, ότι οι παγανιστικοί μύθοι δεν μπορούσαν να εκφράσουν πια τον εκχριστιανιζόμενο Ευρωπαίο, αφού ρίζα τους είχαν ένα χώ­ ρο εντελώς άγνωστο για τους περισσότερους και λίγη σχέση είχαν με το μεσαιωνικό hie et nunc. Το γεγονός αυτό, καθώς και η παντελώς και­ νούρια προσέγγιση και θεώρηση των αρχετύπων μέσω του χριστιανισμού, οδήγησαν στην ανάγκη δημιουργίας ενός μύθου που θα λειτουργούσε συνδετικά, τρόπον τινά, ανάμεσα στις δύο αυτές αντιλήψεις. Το ρόλο αυτό ήρθε να καλύψει ο μύθος του Αρ­ θούρου. Γιατί ο Αρθούρος μπορεί να είναι χρι­ στιανός και να αναζητά το χριστιανικό Αγ. Δι­ σκοπότηρο, όμως συντρέχεται σ’ αυτές του τις προσπάθειες από νεράιδες - την Κυρά της Λί­ μνης - ή μάγους - τον Μέρλιν. Μπορεί στις μά­ χες του να τον οδηγεί ο χριστιανικός θεός, όμως το σπαθί (το Excalibur) που του δίνει τη νίκη τού το έδωσε η ίδια η Κυρά της Λίμνης. Στην αναζή­ τηση του Αγ. Δισκοπότηρου μπορεί το τέρας που θέτει την ερώτηση να ζητάει χριστιανική ηθική, αλλά δεν παύει να είναι μία άλλη μορφή της πο­ λυθρύλητης Σφίγγας. Ενώ τέλος όταν πεθαίνει μπορεί να ενταφιάζεται στο παρεκκλήσι του Κατέρμπουρυ, το σώμα του όμως το οδηγούν εκεί οι νεράιδες και η βασίλισσά τους από το θρυλικό νησί του Αβαλόν. Ενώ η επιγραφή στον τάφο του: Hie jacet Arthurus rex quondam rexque futurus, μας αφήνει να κατανοήσουμε καλύτερα γιατί ο Αρθούρος στέκεται με το ένα πόδι στο χώρο των θρύλων και των παγανιστικών παραδόσεων, ενώ με το άλλο πατάει στο χριστιανισμό. ια τον πραγματικό Αρθούρο, για το αν πραγ­ ματικά υπήρξε, λίγες ενδείξεις έχουμε. Το αρχαιότερο αρθουριανό ντοκουμέντο είναι το De Excidio et Conquestu Britanniae, που γράφτηκε α­ πό τον μοναχό Γκίλντας, λίγο μετά τη μάχη του Μπάντεν, το 500 μ.Χ., όπου του αποδίδει τη νίκη των Βρετανών επί των Σαξόνων. To Annales Cambriae αναφέρει δύο φορές τον Αρθούρο, μία

Γ

52/αφιερωμα ως νικητή της μάχης του Μπάντεν, το 518 μ.Χ., και μία στη μάχη του Κάμλαν όπου και σκοτώθη­ κε μαζί με τον Mordred, το 539 μ.Χ. Τέλος, η Historia Britonnum που μας σώζεται από αντί­ γραφο του 850 μ.Χ., αναφέρει και αυτή τον Αρ­ θούρο στην μάχη του Μπάντεν. Έχουν γίνει πολλές συζητήσεις για το αν το πε­ ριεχόμενο των ντοκουμέντων αυτών πρέπει να γί­ νει παραδεκτό. Όμως αν και η μάχη του Μπά­ ντεν έχει αποδειχθεί ως αληθινό ιστορικό γεγο­ νός, δεν υπάρχει απόδειξη, εκτός ίσως από την παράδοση, που να το συνδέει με τον Αρθούρο. Αλλά ακόμα και αν είναι αξιόπιστες οι πηγές, ο Αρθούρος δεν αναφέρεται παρά μόνο σαν στρα­ τηγός. Η μετατροπή του από στρατηγό σε βασι­ λιά πρέπει να συνέβη μέσω του θρύλου κάπως ό­ πως και στον δικό μας Διγενή Ακρίτα. Χρειάστηκε όμως να μεσολαβήσει το χρονικό διάστημα μέχρι το 1136 μ.Χ. για να εμφανισθεί η περίφημη Historia Regum Britonniae από τον βενεδικτίνο μοναχό Goeffrey του Monmouth για να διαπλαστεί ο μύθος και να πάρει ο Αρθούρος τη θέση του ανάμεσα σε μία σειρά από μυθικούς βα­ σιλιάδες με καταγωγή από την Τροία. Ιστορία που κυριολεκτικά κατέκτησε τόσο τους Βρετα­ νούς, ώστε και μέχρι την εποχή του Shakespear, και σχεδόν μέχρι την αρχή του Που αι., να θεω­ ρούν εαυτούς απογόνους των Τρώων και το Λον­ δίνο ως Troynovant ή «Νέα Τροία».8 Θα ήταν χρήσιμο εδώ να πούμε ότι η εκδοχή αυτή της καταγωγής ήταν αρεστή όχι μόνο γιατί έτσι τους προσέδιδε την αίγλη του ένδοξου αυτού παρελθόντος, κι ας θυμηθούμε εδώ το Faerrie Queen του Spencer, αλλά και γιατί έτσι ο Αρθού­ ρος γινόταν άξιος αντίπαλος του Καρλομάγνου του οποίου ο μύθος είχε δουλευτεί στην αντίπερα όχθη της Μάγχης. Εξάλλου κι ο Βιργίλιος είχε προσπαθήσει να αποδώσει την ίδια καταγωγή και στους Ρωμαίους. Ο Αρθούρος, λοιπόν, έρχεται να ενσωματώσει στο μύθο του, ακριβώς αυτή την αρχετυπική ει­ κόνα που ο μεσαιωνικός Βρεταννός και γενικότε­ ρα ο μεσαιωνικός άνθρωπος έχει ανάγκη να βιώσει για να μπορέσει να συνεχίσει την πολιτιστική του εξέλιξη, κι αυτό στον ευρύτερο ευρωπαϊκό χώρο. Γιατί ο Αρθούρος από ένα σημείο και ύστερα παύει να είναι αποκλειστικά βρεταννικός μύθος κι όχι μόνο γιατί εκδοχή του μύθου πλάθεται και από τους Γάλλους, όπως η σειρά των 5 μυθιστο­ ρημάτων γνωστών με το όνομα Le Lancelot Graal (ανάμεσα στα 1215 και 1235) ή από τα έργα του Chretien de Troyes, ή γιατί στους Ιππότες του περιλαμβάνεται και ο Πάρσιφαλ, στον οποίο ο Wolfram von Eschenbach θα δει τον βασικό τευτονικό ήρωα, αλλά και γιατί, την επιρροή του θα συναντήσουμε ακόμα και στην Ιταλία, στην ανα­ παράσταση του μωσαϊκού της Μητρόπολης του

Οτράντο του 1166 μ.Χ. ή στο πέτρινο ανάγλυφο στην πύλη της Μητρόπολης της Μοδένας του 1120 μ.Χ. Έτσι όμως ο Αρθούρος ήταν ένας Βρεταννός ή Ρωμαιοβρεταννός βασιλιάς που αντιστάθηκε στους Αγγλοσάξονες περίπου τον 6ο αι., αλλά του οποίου η ιστορική πραγματικότητα ενδιαφέ­ ρει λιγότερο από τη μυθική, την οποία μπορούν να χρησιμοποιήσουν και οι άλλοι λαοί της Ευρώ­ πης, μια και ήταν φιγούρα γύρω από την οποία άνθισε το μεσαιωνικό ιδανικό της ιπποσύνης. Ι­ δανικό που ήταν σε στενή σχέση με την ανερχόμενη τότε χριστιανική αντίληψη, η οποία ήθελε ε­ κτός από (ή και πιο πολύ από) την επίγεια και μία ουράνια ιπποσύνη. Το Αγ. δισκοπότηρο, έτσι τουλάχιστον όπως μας παραδίδεται από το γαλλικό Quest del Saint Graal, που είναι η πηγή για το αγγλικό Joseph of Arimathie, το οποίο με τη σειρά του είναι η πηγή για το επεισόδιο the Sankgreal στο Le Morte Darthur του Sir Thomas Malory, είναι το.κύπελλο στο οποίο περισυνέλεξε το αίμα του Χριστού από τον σταυρό9 ο Ιωσήφ της Αριμαθείας και το έφερε στην Αγγλία. Ο θρύλος αυτός, αν και ανεξάρτη­ τος αρχικά, ενσωματώθηκε αργότερα από τον αρθουριανό μύθο, όπου και μετατρέπεται σε αρ­ χετυπική εικόνα του πνεύματος, και ως τέτοια, προσφέρει σ’ αυτόν που θα το αντικρύσει τη λύτρωση. Φυλαγόταν από αγγέλους και εμφανιζόταν στην Αγνή καρδία σε ένα κύκλο ακτινοβόλου φωτός. Το αρχέτυπο του πνεύματος στους μύ­ θους, πάντοτε έχει φωτεινό αν όχι φλογερό χαρα­ κτήρα. Αν όμως, στο Joseph of Arimathie, το Αγ. Δισκοπότηρο φυλάγεται στο Αββαείο του Glastonbery, οι Ιππότες της στρογγυλής Τραπέζης, τόσο στο Morte Arthur10 όσο και στο Morte Darthur του Malory, δεν το αναζητούν εκεί. Κι αυτό γιατί η αναζήτηση αυτή είναι ουσιαστικά μία πνευματική αναζήτηση ολοκλήρωσης και σαν τέτοια δεν μπορεί να έχει γνωστή την πορεία της, γιατί κάτι τέτοιο θα αναιρούσε αυτή καθεαυτή την έννοια της αναζήτησης. Είναι ενδιαφέρον να σημειώσουμε ότι αν και το θέμα είναι καθαρά χριστιανικό και ο σκοπός τής αναζήτησης άγιος, περιγράφονται βασικά μάχες και μονομαχίες. Αυτό όμως δεν είναι άσχετο με το γεγονός ότι στην τριμερισμένη μεσαιωνική κοινωνία - αριστοκρατία, κλήρος, χωρικοί και ειδικότερα από τον 8ο έώς τον 1Ιο αι., η αρι­ στοκρατία συγκροτείται σε στρατιωτική τάξη της οποίας το κατ’ εξοχήν μέλος είναι ο ιππότης, ο milles. τριμερισμός αυτός δεν απέβλεπε μόνο στο να θέσει το λαό, τους χωρικούς - οι οποίοι μετατρέπονται σε δουλοπάροικους - υπό την κυριαρχία των δύο άλλων τάξεων αλλά και τους

Ο

αφιερωμα/53 αριστοκράτες - και τώρα ιππότες - υπό την ε­ ξουσία του κλήρου, ο οποίος ήδη από την εποχή του Καρλομάγνου διαμορφώνει μία ξεχωριστή τάξη με σαφείς ηγετικές επιθυμίες. Έτσι όμως πλάθεται ένα χριστιανικό ιδεώδες για τους Ιππό­ τες, οι οποίοι από πολεμιστές μετατρέπονται σε προστάτες της εκκλησίας και της θρησκείας, ε­ νώ ταυτόχρονα στο ιδανικό τους, αυτό της πολε­ μικής αρετής και γενναιότητας προστίθεται η α­ γνότητα, η ευγένεια και η πίστη τόσο στον κύριο και βασιλιά τους όσο, και πρώτιστα, στον Κύριο και Θεό τους. Στη χριστιανοποίηση αυτή του ιδε­ ώδους της ιπποσύνης δεν μπορούσε παρά να συμβάλει και η λογοτεχνική δημιουργία που την περίοδο αυτή είναι βασικά επική, διαπραγματεύ­ εται δηλαδή μύθους, για να μπορέσει και σχημα­ τικά να νικήσει η κληρική εξουσία την πολεμική δύναμη. Γι’ αυτό εάν ο Ρολάνδος στο Le chanson de Roland (περίπου 1905) διατηρεί την ηθική της τάξης του, δηλαδή την πολεμική αρετή, στον αρθουριανό κύκλο έχουμε τον θρίαμβο της χριστια­ νικής ηθικής, τουλάχιστον όπως αυτή πέρασε μέ­ σω της εκκλησίας και των οργάνων της - του κλήρου. Εξάλλου τόσο ο Goeffroy του Monmouth όσο και ο Robert Wace ήταν μοναχοί και η ιστορία του Δισκοπότηρου δουλεύτηκε και από Κιστερσιανούς μοναχούς, ενώ την τάση αυτή της εκ­ κλησίας βλέπουμε και στη δημιουργία του τάγ­ ματος των Νάϊτών Ιπποτών, του οποίου τον κώ­ δικα συνέταξε ο ίδιος ο Αγ. Βερνάρδος. Και ποιά καλύτερη εφαρμογή της ιδέας αυτής από την α­ ναζήτηση του Graal; Έτσι όταν στο τέλος του μύθου του Αρθούρου το μαγικό σπαθί που του έδωσε η Κυρά της Λί­ μνης, το Excalibur, πετιέται ξανά στη λίμνη, ενώ η Γκουίνιβερ κλείνεται σε μοναστήρι και ο Λάνσελοτ γίνεται παπάς, δεν έχουμε παρά τον σχη­ ματικό θρίαμβο της χριστιανικής ηθικής. Εξάλ­ λου το μόνο μέσο για να βρεθεί το Αγ. Δισκοπό­ τηρο είναι η χριστιανική αγνότητα και η χριστια­ νικά καθαρή καρδιά και όχι η πολεμική τέχνη ή η εξυπνάδα. Γι’ αυτό και αν ο ίδιος ο Αρθούρος δεν λαμβάνει μέρος στην αναζήτηση είναι γιατί βρίσκεται πολύ κοντά στις νεράιδες. Ένα ακόμα σημαντικό στοιχείο του αρθουριανού μύθου είναι ο Μέρλιν. Ο Μέρλιν είναι η αρχετυπική εικόνα του γέρου σοφού και σαν τέτοια παραμένει αμφίσημη και αινιγματική αφού κά­ ποιες από τις προφητείες του δεν είναι κατανοη­ τές ενώ άλλες δεν θα παραγματοποιηθούν ποτέ, όπως αυτές για τον Λάνσελοτ. Ο Μέρλιν, δηλαδή, έχει πάρει τον διπλό χαρα­ κτήρα του ξωτικού ή καλύτερα του αρχέτυπου που ορισμένες φορές φαίνεται σαν προσωποποίη­ ση του καλού, ενώ σ’ άλλες εμφανίζεται σαν πλευρά του κακού. Ο ρόλος του όμως είναι πάντοτε συμβουλευτι­

κός απέναντι στον Αρθούρο, από τον οποίο άλ­ λωστε θα προσπαθήσει να πλάσει μία καινούρια αρχετυπική εικόνα του γέροντα σοφού. Έτσι κά­ ποιες από τις ενέργειες του Μέρλιν θα μπορού­ σαν να ερμηνευτούν σαν ενοχλητικά περιστατικά για την απλοϊκή συνείδηση του «εγώ», που όμως την αναγκάζουν να πάρει την κατεύθυνση που πρέπει. Έτσι μπορεί να μην αποτρέπει τον Αρ­

θούρο από τον έρωτά του για την Morgana le Fay, την ετεροθαλή αδελφή του, όμως είναι αυτή που θα γεννήσει τον Mordred, εναντίον του οποίου θα δώσει την τελική μάχη στο Κάμλαν. Μάχη που θα λάβει διαστάσεις σύγκρουσης του Καλού με το Κακό και σαν τέτοια θα σημάνει το χαμό και των δύο. Όμω ς μήπως ακριβώς αυτή η διάσταση δίνει στον Mordred την προσωποίηση της κακής πλευράς του γέροντα σοφού-Αρθούρου; και ας μην ξεχνάμε τη συγγενική τους σχέση. Έτσι ό­ μως και η Morgana le Fay μήπως είναι η θυλική anima του Αρθούρου; Βλέπουμε, δηλαδή, να διαπλάθεται, μέσα από

54/αφιερωμα τον Αρθούρο και τους Ιππότες του, ένας μύθος που για τον μεσαιωνικό άνθρωπο χρησίμευε για να κατανοήσει τα αρχέτυπά του, καθώς αυτά διαμορφώνονταν σε αρχετυπικές εικόνες μέσω της νέας θρησκευτικής αντίληψης, η οποία προϋ­ πέθετε ένα καινούριο τρόπο σκέψης και ο οποίος με τη σειρά του οδηγούσε σε ένα καινούριο πολιτικο-κοινωνικό status quo. Έτσι μπορεί να υπήρξε κάποιος Αρθούρος, ό­ μως αυτό που ενδιαφέρει, όταν ο ήρωας αυτός γί­ νεται μύθος, είναι να μπορέσει να εκφράσει τα καινούρια δεδομένα, όπως αυτά εμφανίζονται και εξελίσσονται σ’ όλη τη διάρκεια του μεσαίωνα καθώς επίσης και να βοηθήσει τον μεσαιωνικό άνθρωπο να ανακαλύψει και να κατανοήσει τις καινούριες δομές που διαμορφώνονται στο συλ­ λογικό του ασυνείδητο. Το βασικό είναι να βρεθεί η αλήθεια και σ’ αυ­ τό τον κόσμο της προεπιστημονικής σκέψης, στον κόσμο του μεσαίωνα, ένας τέτοιος σκοπός δεν εμποδίζει ένα συγγραφέα από το να επέμβει στις πηγές του προσθέτοντας, παραλείποντας ή διευρύνοντας κάποια σημεία. Έτσι μπορεί ν’ α­ νακατεύει ιστορία και «φαντασία», γιατί ψάχνει τη βασική αλήθεια και όχι μία μίμηση γεγονότων όπως αυτά πραγματικά έγιναν. Κι όπως ο μύθος μπορεί να ιστορικοποιηθεί, έτσι και η ιστορία μπορεί να μυθοποιηθεί. Για να συμβεί όμως αυτό πρέπει ο άνθρωπος να μπορεί νά χρησιμοποιήσει τη συναισθηματική σκέψη, να ξεφύγει δηλαδή α­ πό τον στενό έλεγχο της λογικής σκέψης, και να ξαναβρεί τη μυθοπλαστική του ικανότητα. Και ο Μεσαίωνας ήταν η τελευταία περίοδος που ο άνθρωπος προέβη σ’ αυτή τη διαδικασία γιατί ήταν μία μεταιχμιακή περίοδος ανάμεσα Σημειώσεις 1. C.G. Jung, Collected Works, 1953, Λονδίνο, τόμος IX [1], σελ. 4-5.

2. Jacobi, Complex/Archetype/Symbol in the Psychology of C.G. Jung, σελ. 43.

3. C.W., XV, σελ. 81.

4. Ib. σελ. 390 κ.εξ.

5. Ib. σελ. 308 6. Οι μεταφράσεις από τα Λατινικά στα Αγγλικά, Γαλλικά κ.λπ., που εμφανίζονται την περίοδο αυτή κι ιδιαίτερα με­ τά το έτος 1.000, δείχνουν ακριβώς την τάση για έκφραση σε μία εθνική γλώσσα.

7. Ε. Le Roy Ladurie: Montaillon (Paris, Gallimard, 1975) 8. Στο Σαιξπηρικό Τριοΐλος και Χρυσηίδα βλέπουμε ως πηγή το The Destruction of Troy (περίπου του 1375) του οποίου ο πρόλογος παρουσιάζει την κοινή μεσαιωνική άποψη ότι ο Όμηρος, του οποίου τα ελληνικά εξάλλου δεν μπορού­ σαν να διαβάσουν, δεν ήταν παρά ένας προπαγανδιστής υ­ πέρ των Ελλήνων.

9. Το γαλλικό Graal και το αγγλικό Grail ετυμολογούνται από το Sankgreal και αυτό από το Sangre Real.

10. Ιστορικό παρηχητικό ποίημα (4.346 στίχοι) περίπου του 1360.

11. Tristan του Beroul (1190;), Tristram του Eilhart του Oberg (1180;), Tristan του Thomas (1160;) 12. Τιτουρέλ του Eschenbach.

στην λογική των αρχαίων και παγανιστικών χρό­ νων και τη λογική των χριστιανικών αιώνων της Αναγέννησης. ι αν στο μύθο του Αρθούρου βρίσκουμε την καλύτερη έκφραση της μυθοπλαστικής ικα­ νότητας του μεσαίωνα, δεν θα πρέπει να παρα­ γνωρίσουμε και άλλους αυτόνομους, όπως του Ρολάνδου ή του Τριστάνου ή του Τιτουρέλ. Ο Αρ­ θούρος όμως και οι Ιππότες του ήταν αυτοί που μπόρεσαν όχι μόνο να ενσωματώσουν τις καινού­ ριες χριστιανικές αντιλήψεις, αλλά και να τις συμφιλιώσουν με τις πρότερες παγανιστικές κα­ θώς επίσης και να Υπουργήσουν βοηθητικά για την διαμόρφωση ενός καινούριου κοινωνικού συ­ στήματος που βασιζόταν στο χριστιανικό θεο­ κρατικό σύστημα, έτσι τουλάχιστον όπως αυτό πέρασε μέσω της εκκλησίας και των κληρικών της Δύσης. Η εκκλησία δηλαδή λειτουργεί ως το super ego της μεσαιωνικής κοινωνίας που ελέγχει ή τουλά­ χιστον προσπαθεί να θέσει υπό τον έλεγχό της ό­ λο το γίγνεσθαι της εποχής. Ενώ ο Αρθούρος γί­ νεται ο συνδετικός κρίκος, η αρχετυπική εικόνα, μέσω της οποίας ο μεσαίωνας προβαίνει στην ε­ ξήγηση των δομών του συλλογικού του ασυνείδη­ του κάτω από το πρίσμα του καινούριου τρόπου αντίληψης, και κατ’ επέκταση σκέψης, που η Εκκλησία τού επέβαλε. Η Εκκλησία που την ε­ ποχή αυτή ισχυροποιεί τη θέση της και υιοθετεί το ρόλο της πνευματικής αυθεντίας βασιζόμενη στο εξηγητικό πλέγμα του οποίου αποτελούσε τον αποκλειστικό επίγειο αντιπρόσωπο: τον λό­ γο αλλά και τον Λόγο Εκείνου.

Κ

Βιβλιογραφία S.E. TSITSONIS: Cultural History o f England a Survey, εκδ. Καρδαμίτσα, 1986.

C.G. JUNG-C. KERENYI: Η Επιστήμη της Μυθολογίας, Ιζάμβλιχος, 1989 C.G. JUNG: Τα Τέσσερα Αρχέτυπα, Ιάμβλιχος, 1988.

Claund-Levi Stauss: Ανθρωπολογία και μύθος, Καρδαμίτσα, 1991.

Joseph CAMPBELL: Μύθοι και Παραδόσεις, Ιάμβλιχος, 1988 Κ.Κ. RUTHVEN: Ο Μύθος, Ερμής, 1977 Μάνλυ ΧΩΛ: Τα Μυστήρια του Αγ. Δισκοπότηρου, Πύρινος Κόσμος, 1989 OXFORD History o f English literature, Wilson and Bonamy Dobree, 1947 H.S. BENETT: CHAUSSER and XV c., F.P. Wilson and Bonamy Dobree, 1947 Michael ALEXANDER: Old English Literatur, MacMillan 1983 E.K.CHAMBER: English literatur at the close o f Milde Ages, WISLON and BONAMY DOBREE 1945 Gaston PARIS: Extrait de la chanson de Roland, Hachette, 1887 Gaston PARIS: La poesie du Moyen-Age, Hachette, 1887 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ, εκδόσεις Αθηνών

αφιερωμα/55

Μαρίκα Θωμαδάκη

Αντιδογματικά στοιχεία στη γαλλική μεσαιωνική φάρσα

Ξεκινώ ντας από μια σκέψη του Abelard, σύμφωνα μ ε την οποία το ανθρώπινο πνεύμα είνα ι ικανό από μόνο του να υπερπηδήσει τις δυσκολίες, χω ρ ίς την υ­ ποστήριξη και τη β οήθεια διαφόρω ν μορφών εξουσίας και α υθεντία ς,1 κα τα ­ λήγουμε, έπ ειτα από διεξοδική μ ελέτη της μεσαιω νικής φάρσας, στη διαπί­ στωση ότι το είδ ο ς αυτό του θεάτρου π εριέχει σ το ιχεία έντο νη ς αντιπ αράθε­ σης προς ό,τι α π ο τελεί δογματική έκφραση κάποιας θεσμοποιημένης ιδ εο­ λογίας. φάρσα, ως κατεξοχήν λαϊκό θεατρικό εί­ δος, φέρνει στο προσκήνιο δρώντες που δεν είναι παρά καριτατούρες λαϊκών τύπων2, οι ο­ ποίοι εκπροσωπούν και σκιαγραφούν το κοινωνι­ κό σύστημα ερχόμενοι αντιμέτωποι με ισχυρο­ ποιημένα στοιχεία-τύπους που υπηρετούν κάποιο κέντρο εξουσίας. Αυτή ακριβώς η αντίθεση ανά­

Η

μεσα σε διαφορετικής προέλευσης δυνάμεις, δη­ μιουργεί μια σύγκρουση που διαμορφώνει το ιδιό­ τυπο θεατρικό κλίμα της φάρσας. Επιχειρώντας μια θεματική κατηγοριοποίηση της φάρσας, με βάση τον εκάστοτε χαρακτήρα των αλληλοσυγκρουόμενων στοιχείων και των καταστάσεων που δημιουργεί η αντιπαράθεση,

56/αφιερωμα μπορούμε να ανιχνεύσουμε την αντιδογματική κριτική που ασκείται, μέσα από τον φαρσικό θε­ ατρικό λόγο, πάνω σε γενικές αρχές και αξίες της εποχής. Κατ’ αρχήν, το πνεύμα της φάρσας, ενσαρκω­ μένο ως παράσταση, πλήττει τον σχολαστικισμό και την αυθεντία του δασκάλου. Έντονα αντιδογματικά στοιχεία βρίσκουμε στη γνωστή φάρ­ σα του «Mimin που σπουδάζει» («Miniin etudiant»). Εδώ, η αντιδογματική κριτική ασκεί­ ται επί της αυθεντίας του Magister και, για να εί­ μαστε πιο ακριβείς, επί της αυθεντίας της λατινι­ κής γλώσσας, περί τα τέλη του 15ου αιώνα. Η φάρσα αυτή σατυρίζει, σε γενικές γραμμές, τη μεσαιωνική παιδεία και εξαιρεί την απλή, πρα­ κτική πλευρά των πραγμάτων, μόνη ικανή να καλλιεργήσει την αγάπη για τη ζωή. Η γυναικεία παρουσία ανήκει στις δυνάμεις εκείνες που επα­ ναφέρουν την τάξη, δημιουργώντας κλίμα ευε­ ξίας και προκαλώντας, ως ένα σημείο, την παρωδιοποίηση της λατινικής. Ο Mimin, που εκ­ φράζεται μόνο λατινιστί και μάλιστα με τα λεγά­ μενα «λατινικά της κουζίνας», συμβολίζει το θύ­ μα της δογματικής μεσαιωνικής αντίληψης περί μορφώσεως, η δε μητέρα του σε συνεργασία με τη νεαρή αρραβωνιαστικιά του, συμβολίζουν, α­ ντίθετα, την αντιδογματική κριτική της αντίλη­ ψης αυτής. Τέλος, η πάλη ανάμεσα στις δυο αυ­ τές θέσεις και νοοτροπίες, «βγάζει» τον έρωτα και τη ζωή θριαμβευτές. ροχωρώντας στην κατηγοριοποίηση, φθά­ νουμε στο είδος της φάρσας που σατυρίζει την αυθεντία της Εκκλησίας και, κατ’ επέκταση, της πολιτικής εξουσίας, δεδομένων των στενών δεσμών Εκκλησίας και Πολιτικής κατά τον Με­ σαίωνα. Σε πολυάριθμες μεσαιωνικές φάρσες, ο παπάς της ενορίας εμφανίζεται ως εραστής και μάλιστα ως θερμός εραστής κάποιας συζύγου. Στην κατηγορία αυτή υπάγονται πολλές γνωστές φάρσες, όπως «Ο Εραστής», «Ο Jenin, γιος του τίποτα», «Η εξομολόγηση της Margot», «Ο Μυ­ λωνάς του οποίου ο διάβολος οδηγεί την ψυχή στην κόλαση» και άλλες. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι ο απλός λαός, μέσα από την καυ­ στική διακωμώδηση του κλήρου, προσπαθεί, ό­ πως αναφέρει και ο Andre Tissier, να πάρει εκδί­ κηση. Είναι η εκδίκηση του αδύνατου εναντίον του δυνατού.3 Ας μην ξεχνάμε, επίσης, ότι, προς το τέλος του Μεσαίωνα, η Εκκλησία, ως εξου­ σία, υπήρξε επιδεκτική στη σάτιρα, πράγμα που αποδεικνύει τη ροπή του λαϊκού στοιχείου της ε­ ποχής. να θεατροποιήσει μέσω της φάρσας, το δογματισμό της θρησκείας και να γελοιοποιήσει πάνω στη σκηνή τους εκπροσώπους της. Εμφανί­ ζοντας τον κληρικό ή τον καλόγερο ως φλογερό εραστή, έτοιμο να επωφεληθεί μιας απουσίας κά­ ποιου συζύγου, η φάρσα ασκεί δριμύτατη κριτική

Π

κατά της αυθεντίας του κλήρου, στο σύνολό του, ξεκινώντας βέβαια από τις κατώτερες βαθμίδες, αφήνοντας εντούτοις να εννοηθεί ότι αμφισβητεί­ ται και βάλλεται ολόκληρο το εκκλησιαστικό οι­ κοδόμημα._ Τα αντιδογματικά χαρακτηριστικά της με­ σαιωνικής φάρσας εμφανίζονται έντονα και κλι­ μακώνουν καταστάσεις δηλωτικές της ανάγκης ασκήσεως κριτικής σε τομείς που και σήμερα ε­ πιδέχονται επικρίσεις. Η οικογένεια, ως μικρο­ γραφία της κοινωνίας και των δομών της, βρί­ σκεται συχνά στο στόχαστρο του χαρούμενου κόσμου της φάρσας. Όμω ς, τις περισσότερες φορές, το δυνατό γέλιο μετατρέπεται σε γκριμάτσα αμηχανίας, όχι πόνου, ούτε απόγνωσης. Για­ τί, οι τύποι της φάρσας είναι πάντοτε απελπιστι­ κά ανυποψίαστοι. Ό λα φαίνονται πολύ φυσικά. Οι διανοητικές, οι ψυχολογικές και συναισθημα­ τικές διαδικασίες ταυτίζονται, κατά παράδοξο τρόπο, με τις φυσικές λειτουργίες του ανθρώπι­ νου οργανισμού, σύμφωνα με τις γεωφυσικές συνθήκες υπό τις οποίες ζει ο μεσαιωνικός άν­ θρωπος.4 Ο θεατρικός λόγος της μεσαιωνικής φάρσας, αντιπροσωπεύει πλήρως τη νοοτροπία και την ψυχοσύνθεση των φανταστικών ηρώων οι οποίοι τον χρησιμοποιούν. Χαρακτηριστικό παράδειγ­ μα αποτελεί ο ήρωας Jenin της φάρσας «Jenin, γιος του τίποτα» («Jenin, fils de rien»). O Jenin α­ ναρωτιέται τίνος παιδί είναι. Στην αρχή είναι του­

αφιερωμα/57 λάχιστον σίγουρος για τη μητέρα του, η οποία δεν του αποκαλύπτει την ταυτότητα του πατέρα. Στη συνέχεια, ο παπάς της ενορίας Jehan, ανα­ γνωρίζει χωρίς δισταγμούς ότι αυτός είναι ο πα­ τέρας του νεαρού και,, ούτε λίγο ούτε πολύ, πα­ ρουσία της μητέρας του Jenin που δεν δέχεται την άποψή του, φθάνει στο σημείο να απορρίψει τη δική της συμμετοχή. Έτσι, ο Jenin καταλήγει στο δικό του συμπέρασμα: Εφόσον δεν έχει ούτε πατέρα, ούτε μητέρα, είναι γιος του τίποτα, άρα, δεν υπάρχει. Το νόθο παιδί της φάρσας θέτει στον εαυτό του και στους άλλους ερωτηματικά που σπρώχνουν το παιχνίδι προς το αδιέξοδο, προς το παράλογο από όπου εκπορεύεται μια κωμική διαφορά ανάμεσα στην πραγματικότητα και στη λογική. Ο άνθρωπος του Μεσαίωνα προ­ σπαθεί μέσα από το απλοϊκό γέλιο της φάρσας να βιώσει κάποια μορφή ελευθερίας.5 Στις περισσότερες όμως φάρσες, η αντιδογματική κριτική των δομών της κοινωνίας, ασκείται δια μέσου μιας κατάστασης μοιχείας. Συνήθως, ο ηλικιωμένος σύζυγος είναι το θύμα, ενώ η πα­ νούργα σύζυγος κατορθώνει να γελοιοποιήσει το θύμα της. Ο απατημένος σύζυγος, όχι μόνο περι­ παίζεται ασύστολα αλλά κακοποιείται δια ξυλο­ δαρμού είτε από την ίδια τη σύζυγο είτε από το νεαρό της εραστή. Στην κατηγορία αυτή εντάσ­ σονται γνωστές φάρσες όπως π.χ. «Η φάρσα της Κορνέττας». («La farce de la Cornette»), «Ο Ερα­ στής» («L’ Amoureux»), «Ο μπαλωματής τσα­ γκάρης Calbain» («Le souetier Calbain») «Ο Κα­

πνοδοχοκαθαριστής» («Le ramoneur de cheminees») και η πολύπλοκη φάρσα «Ο Μυλωνάς του οποίου ο διάβολος οδηγεί την ψυχή στην κόλα­ ση» («Le Meunier de qui le diable emporte l’ame en Enfer»). Η αυθεντία του συζύγου, στις περιπτώ­ σεις αυτές, έχει χάσει κάθε υπόσταση. Ο σύζυ­ γος, ως κεφαλή της οικογένειας και στυλοβάτης του σπιτιού, όχι μόνο αμφισβητείται αλλά και ε­ ξευτελίζεται χυδαία. Στη φάρσα της «Σκάφης» («Le Cuvier») ο σύ­ ζυγος τυγχάνει επίσης κακής μεταχείρισης από τη σύζυγο και από την πεθερά του, στο τέλος ό­ μως εκδικείται και ξαναπαίρνει τα ηνία στα χέ­ ρια του.6 Εξάλλου, στη φάρσα του «Χαλκωματή («Le chaudronnier») μόλις ο σύζυγος βλέπει ότι κινδυνεύει η τιμή της γυναίκας του, επεμβαίνει δυναμικά και ξανακερδίζει, την τελευταία στιγ­ μή, το κύρος του και φυσικά δεν διανοείται καν τη διάλυση του γάμου.7 σα όμως είπαμε γύρω από τις έκρυθμες οι­ κογενειακές καταστάσεις που παρουσιά­ ζουν ορισμένες φάρσες, δεν σημαίνουν ότι δεν υ­ πάρχουν στο Μεσαίωνα ευτυχισμένοι γάμοι, τί­ μιες σύζυγοι και αγνές αγάπες. Εντούτοις, οι σχηματοποιημένες μορφές, που συνιστούν τους ήρωες της φάρσας, απαλλαγμένες από βαρύ ψυ­ χολογικό βάθος, λειτουργούν ως αφαιρετικά δια­ νοητικά στοιχεία τα οποία στοιχειοθετούν ένα γε­ νικό, ενιαίο πλέγμα που δρα ως δύναμη κρούσης κατά του υπάρχοντος συστήματος αξιών, το ο-

Ο

Σκηνή από τη φάρσα «Ο Μυλωνάς του οποίου την ψυχή οδηγεί ο διάβολος στην κόλαση», που ανέβηκε για πρώτη φορά παγκόσμια από τη θεατρική ομάδα ΧΟΡΙΚΙΟΣ

58/αφιερωμα ποίο αποτελεί την άρχουσα και καθεστηκυία τά­ ξη. Με λίγα λόγια, η φάρσα αποτελεί αντίδραση προς οποιαδήποτε δράση είχε αναλάβει, από χρόνια, και ασκούσε συστηματικά η κοινωνία του Μεσαίωνα, διαμορφωμένη από τη σύζευξη της αριστοτελικής διδασκαλίας και της φιλοσο­ φικής θεολογικής γραφής του Αγίου Αυγου­ στίνου. Ο κακώς εννοούμενος ακαδημαϊσμός, τον ο­ ποίο συντηρούσαν ορισμένα Πανεπιστήμια, για παράδειγμα η Σορβόννη, προπύργιο άκρατου δογματισμού, ακαδημαϊσμός τον οποίο εξέφραζε μια λατινική γλώσσα που δεν είχε τίποτα το κοι­ νό με τη γλώσσα του Κικέρωνα, δημιούργησε α­ πό πολύ νωρίς, πολύ πριν την Αναγέννηση και τη δράση των Ουμανιστών, μια αυθόρμητη λαϊκή αντίδραση που λειτούργησε ως αντίποδας εξισορρόπησης με απώτερο σκοπό την κάποια ικα­ νοποίηση του περί δικαίου αισθήματος των α­ πλοϊκών ανθρώπων της εποχής. Η μεσαιωνική φάρσα επιτυγχάνει ακριβώς ένα είδος απελευθέρωσης μέσα από τη χρήση της γλώσσας. Σημαίνον και σημαινόμενο ταυτίζο­ νται όσο γίνεται περισσότερο.8 Ας σημειωθεί ότι ορισμένες λέξεις που συναντούμε στις φάρσες μας ξενίζουν σήμερα και κάποιες μας σοκάρουν. Στο Μεσαίωνα οι ίδιες λέξεις δεν προκαλούσαν καμιά αρνητική αντίδραση δεδομένου ότι η χρή­ ση τους απέβλεπε στην επίτευξη της κυριολεξίας. Αν οι «χυδαίες» λεκτικές πράξεις, μπορούν, α­ κόμη και στην εποχή μας, να εκληφθούν ως στοι­ χεία απαγορευτικά για ενδεχόμενη σκηνική τους παρουσίαση, μπορούν, κατά μείζονα λόγο, να ε­ κληφθούν ως στοιχεία ανατρεπτικά και αντιδογματικά που χαρακτηρίζουν, ως εκ τούτου, τον θεατρικό λόγο της φάρσας ως καυστικά σατιρι­ κό. Η δυναμική της φάρσας πρέπει να αναζητη­ θεί σε εκείνα ακριβώς τα στοιχεία που, με την έξω-ακαδημαϊκή τους γοητεία, λειτουργούν ως ε­ παναστατικές αμυχές, ως προσπάθειες, έστω και αμυδρές, απεγκλωβισμού του πλέον δυναμικού στοιχείου της κοινωνίας, που είναι ο λαός. Σημειώσεις 1. Histoire du Moyen-Age (έργο πολλών συγγραφέων μετφ. από τα ρωσικά στα γαλλικά από τους Ο. και V. Tatarinoff), Μό­ σχα, εκδ. Progres, 1976, σελ. 453.

2. Andri Tissier, Recueil de farces (1450-155), Genive, Droz, 1989, τόμ. IV, σελ. 73.

3. «Sur le personnage du curi amoureux, une remarque s’impose.

L’Eglise representant a la fin du Moyen-Age Tautoriti dans le quotidien de la vie, il etait normal que l’Eglise filt un objet constant de satire: la revanche du faible sur le fort» (Αυτ., σελ.

78).

4. Geneviive d’Haucourt, La Vie au Moyen-Age, Παρίσι, P.U.F., 1968, σελ. 22.

5. «Ο μεσαιωνικός άνθρωπος αναγνωρίζει μέσα στη φάρσα αυ­ τό που πράγματι είναι, δίχως όμως να τον βαραίνει η αμαρ­ τία και η θεία δίκη. Η φάρσα γίνεται έτσι η ανάσα απελευθέ­ ρωσης, η ελευθερία, η στιγμιαία διέξοδος και φυγή, η μέσα

Άλλωστε, μοναδικό όπλο του λαού υπήρξε, ά­ πειρες φορές, ο αβίαστος λόγος και οι πολλα­ πλές χρήσεις του. Στο γλωσσικό επίπεδο, η φάρ­ σα όταν δεν κατεβαίνει στο επίπεδο της Sottie, θεατρικού είδους απροκάλυπτης πολιτικής προ­ παγάνδας που καλύπτεται κάτω από το μανδύα της ανευθυνότητας και της τρέλας, η φάρσα, λοι­ πόν, αυτή, η αμιγής, καλλιεργεί, έντεχνα ή άτε­ χνα, δεν έχει πολύ σημασία το πώς, μιαν έντονη θεατρικότητα που μόνο ο έξυπνος συνδυασμός των γλωσσικών και παραγλωσσικών σημειακών συστημάτων είναι σε θέση να δημιουργήσει, εφό­ σον αναφερόμαστε, βέβαια, στο μεσαιωνικό μορ­ φωτικό πλαίσιο και στην ανάγκη μεταδόσεως του βαθύτερου μηνύματος της φάρσας με άμεσο τρόπο. Ωστόσο, πάμπολλες είναι οι περιπτώσεις κατά τις οποίες η γλώσσα χρησιμοποιείται αμφισημικά για να δοθεί η ευκαιρία στο κοινό να προβλη­ ματιστεί πάνω στη λέξη και να προκληθεί, εν συ­ νεχεία, περισσότερο γέλιο, ιδιαίτερα όταν δημιουργείται λογοπαίγνιο με προεκτάσεις quiproquo. (Παράδειγμα ο «καπνοδοχοκαθα­ ριστής»). Στην πορεία του χρόνου, ο αντιδογματικός χα­ ρακτήρας της φάρσας εκφυλίστηκε σε γλωσσικό αυτοματισμό, εύκολα αναγνωρίσιμο, γι’ αυτό και ο 17ος αιώνας, μέσα από τη δράση των Precieuses και γενικότερα του ρεύματος της Preciosite, απέρριψε κάθε αμφιλεγόμενη έκφραση που σημα­ τοδοτούσε εντελώς πρόσωπα και καταστάσεις. Αυτό κατά την αντίληψη των Presieuses αποσκο­ πούσε στην αποκατάσταση της ορθής γλωσσι­ κής έκφρασης και του καθωσπρεπισμού. Με τον τρόπο όμως αυτό, εξαφανίστηκε βαθ­ μιαία η σημασία της αντιδογματικής αντίληψης που συνέλαβε την πρωταρχική φάρσα, η οποία έπαψε να συγκινεί και να παίζεται. Οι μοντέρνοι καιροί, όπως ήταν φυσικό, ανα­ ζητούσαν καινούριους φαινοτύπους με επίκαιρο περιεχόμενο για να ασκήσουν κάποια νέα κριτι­ κή επί μιας νέας αυθεντίας και ούτω καθ’ εξής... και μέσω του γέλιου αυτό-επιβεβαίωση του ανθρώπου για τη ζωή του πάνω σε τούτον εδώ τον κόσμο: Το ίδιο ξέσπασμα του γέλιου, κι έτσι αυτός ο ίδιος ο άνθρωπος» (Αντώνης Παπαρίζος, "Η Αμφισημία της φάρσας στο Δυτικό Μεσαίωνα, από το πρόγραμμα των θεατρικών παραστάσεων μεσαιωνι­ κών φαρσών του θιάσου «Χορίκιος» με γενικό τίτλο «Μα­ στοριές του Έρωτα και του Διαβόλου», Αθήνα, 1990).

6. A. Tissier, Recueil de farces. Geneve, Droz, 1988, τ. Ill, σελ.

26.

7. Genevieve d’Haucourt, ό.π., σελ. 97.

8. Στο σημείο αυτό, αναφερόμενοι στη γλώσσα του Μεσαίωνα, επισημαίνουμε την ύπαρξη ενός «σημαίνοντος πλέγματος» το οποίο, σε κειμενική βάση (αλλά γιατί όχι και σε εξωκειμενική;) αποτελείται από ένα τροποποιόν στοιχείο και α­ πό ένα τροποποιούμενο. (Βλ. Michel Arrive’, “ La Semiotique litteraire” in Semiotique L ’Ecole de Paris, Παρίσι, Hachette, 1982, σελ. 145).

αφ ιερωμα/59

Δημήτρης Τσατσούλης

Η μετάφραση ως συνδήλωση του σκηνικού χωροχρόνου του φαρσικού δρώμενου

Σκηνή από τη μεσαιωνική γαλλική φάρσα «Ο ΚΥΡ-ΜΙΜΕΝ μαθητής» από τη θεατρική ομάδα ΧΟΡΙΚΙΟΣ

Η πρόσκληση μετά φ ρ α σ η ς μεσ α ιω νικής φ άρσας αποβαίνει, μοιραία, πρό­ κληση α ντιμ ετώ π ισ ης π οικίλω ν κοινω νιολογικώ ν και γλω σσικώ ν παραμέ­ τρων. Μόνη η εμ π ειρία μπ ροστά σ ’ α υτό το είδ ο ς κ ειμέν ο υ μπ ο ρ εί να εν το π ί­ σει τις π ρ α γμ α τικές δυσκολίες, τα ου σ ια σ τικά π ροβλήματα. Το π ρωτόλειο, ό­ πως π ολλοί πιστεύουν αφελώς, κείμ ενο τη ς φάρσας, α ν α δ εικ ν ύ ετα ι όχι μόνο σε βασική οργα νω τική αρχή τη ς όλης σ κηνικής αναπ αράστασής τη ς αλλά, ταυτόχρονα, και σε κα θο ρ ισ τικό π αράγοντα που υποδηλώνει τις υποκρυπτόμ εν ες κοινω νικές σ χ έσ εις αλλά και δ ο μ ικές ο μ ο λο γ ίες μ ε τα ξ ύ θ εα τρ ικο ύ δρώ μενου και κοινω νικής δομής μ ια ς ισ τορικο-κοινω νικά π ροσδιορίσ ιμης πε­ ριόδου που το γεννά. ατ’ αντιστοχία, η μετάφραση, διατηρώντας τις παραπάνω οργανωτικές αρχές θα πρέπει να κινηθεί διαχρονικά μελετώντας τόσο τις συν­ θήκες πρόσληψης της φάρσας από το θεατή του 15ου αιώνα όσο και τις δυνητικά ιδανικές συνθή­ κες πρόσληψής της από το θεατή του 20ού αιώνα. Μια πρώτη διαπίστωση κοινωνιολογικής υφής, που καθορίζει την πορεία του μεταφραστή, απο­ τελεί το γεγονός ότι η φάρσα συνιστά ένα στερεοτυπίκό σύστημα σκηνικών και γλωσσικών ση­ μείων που παρ’ όλη τη θεματική και λεκτική αθυροστομία του παραμένει δέσμιο σε νόρμες υπα­ γορευμένες από τους κοινωνικούς κανόνες της ε­ ποχής. Με άλλα λόγια, το στερεοτυπικό δρώμε­ νο της φάρσας αντανακλά την υποτιθέμενη ελευ­ θερία μιας ούτως ή άλλως ανελεύθερης φεουδαρ­

Κ

χικής κοινωνίας που στραγγαλίζει την υποκειμενική υπόσταση του ήρωα. Η φάρσα αναδεικνύει τη διάσταση μεταξύ της κοινωνικής θέσης και του κοινωνικού ρόλου του ήρωα επι­ τυγχάνοντας ένα διπλό αποτέλεσμα: αφενός την παραγωγή της κωμικής κατάστασης και αφετέ­ ρου τη μερική αποστασιοποίηση του θεατή, ο ο­ ποίος κάθε άλλο παρά αυτοαναγνωρίζεται στο σκηνικό πρόσωπο και τη δράση του. Το στερεο­ τυπικό μοτίβο π.χ. του πατριαρχικού συζύγου που είναι κερατάς ή του ευσεβούς εφημέριουγελοίου ερωτιάρη υποδηλώνουν την παραπάνω διάσταση που προκαλεί την κωμικότητα αλλά και την αποστασιοποίηση του τότε θεατή. Η με­ τάφραση επομένως, όπως και η σύγχρονη ανα­ παράσταση της φάρσας δεν έχει λόγο να αποτρέ­ ψει μιαν αντίστοιχη αποστασιοποίηση του σύγ­

60/αφιερωμα χρονου θεατή, αλλά αντίθετα να τη θέσει ως βα­ σικό ζητούμενο. Σ’ αυτό το πνεύμα η αθυροστομία του φαρσικού κειμένου δεν πρέπει κατ’ ουδένα λόγο να θε­ ωρηθεί ως ανεξέλεγκτη και επομένως να παρα­ σύρει το μεταφραστή σε σχήματα εύκολης, επί­ καιρης και εντυπωσιακής βωμολοχίας. Αντίθετα η αθυροστομία της φάρσας είναι και αυτή αυστη­ ρά ελεγχόμενη υπακούοντας σε κοινωνικά παρα­ δεκτούς κανόνες που δεν αφήνουν πολλά περιθώ­ ρια αυτοσχεδιασμών και βωμολοχικών πρωτο­ βουλιών. Η σχέση των «θεατρίνων» με την εκ­ κλησία και το Θεό δείχνει αντίθετα ακόμη και την ύπαρξη ενός αυτοελέγχου. Πώς άραγε η σύγ­ χρονη μετάφραση θα μπορούσε να παραβλέψει αυτές τις κοινωνιολογικές παραμέτρους προβαίνοντας σε επιλογές που ναι μεν θα προκαλούσαν το γέλιο του σύγχρονου θεατή, αλλά θα πρόδιδαν το πνεύμα της φάρσας; Ο μεταφραστής δεν βρί­ σκεται ούτε μπροστά σε κείμενο του Αριστοφά­ νη, αλλά ούτε σε σύγχρονη επιθεώρηση. Οι γλωσ­ σικές επιλογές του καθίστανται αναγκαστικά «παγωμένες», αποστασιοποιημένες. Η γλώσσα της μετάφρασης, κάτω από αυτήν την οπτική, γί­ νεται αχρονική. πό την άλλη, το μεσαιωνικό κειίμενο ακο­ Α λουθεί μια ρίμα, ρίμα που εντείνει την αί­ σθηση της αποστασιοποίησης. Μια προσεκτική ανάγνωση αποδεικνύει ότι η ρίμα επιβάλλεται και λειτουργεί ακόμα και σε βάρος του νοήμα­ τος. Η ακριβής μετάφραση καταστρέφει το νόη­ μα, δημιουργεί κενά στη δράση. Η μετάφραση, ε­ δώ, μπορεί να χρησιμοποιήσει λειτουργικά τη ρί­ μα ή, αν αυτή είναι αδύνατη όπως το δείχνει και η πεζή γαλλική μετάφραση που υιοθέτησε ο κα­ θηγητής Tissier, έναν εσωτερικό ρυθμό που υπο­ βάλλει το ίδιο το κείμενο. Ο ρυθμός αυτός με τα κάποια ομοιοκαταληκτικά του σχήματα που υιο­ θέτησα προσωπικά σε μικρότερο βαθμό στην «Τούρτα και την Πίττα» και πιο έντονα στη φάρ­ σα του «Μυλωνά», αποβλέπουν σε μια διευκό­ λυνση του προσδιορισμού του χώρου του σκηνιΒιβλιογραφικές αναφορές Jean Duvignaud, Les ombres colleactives, Paris, PUF, 1973.

Jean-Jacques Roubine, Introduction aux grandes theories du theatre, Paris, Bordas, 1990.

Marie-Claude Hubert, Le thiatre, Paris, Armand Colin, 1988.

Claude Gauvin, «Le theatre et son public en Angleterre au Moyen Age et a la Renaissance». In La relation theatrale. Textes reunis par Regis Durand. Presses Universitaires de Lille, 1980.

Anne Ubersfeld, L ’icole du spectateur, Ed. Sociales, Paris, 1981. Νάσος Βαγενάς, Ποίηση και μετάφραση, Αθήνα, Στιγμή, 1989. Αντώνης Παπαρίζος, «Η αμφισημία της φάρσας στο δυτικό Μεσαίωνα». Πρόγραμμα της παράστασης της Θ.Ο. Χορίκιος «Μαστοριές του έρωτα και του διαβόλου», 1990.

κού δρώμενου. Πράγματι, η φάρσα παιζόταν πά­ νω σε μια μικρή ξύλινη εξέδρα, Techafaud. Τα σκηνικά αντικείμενα που δήλωναν τους διαφορε­ τικούς χώρους παρέμεναν επί σκηνής καθ’ όλη τη διάρκεια της παράστασης. Υπήρχαν φυσικά στερεότυπες θέσεις των προσώπων καθώς και «τόποι» εισόδου και εξόδου τους από τη σκηνή αναγνωρίσιμοι από τον τότε θεατή, πράγμα που δεν εμπόδιζε τη σωστή πρόσληψη. Ωστόσο, ο σύγχρονος θεατής που δεν γνωρίζει τον στερεοτυπικό αυτό κώδικα χρειάζεται και πρόσθετα ση­ μεία αναγνώρισης του σκηνικού χώρου και εδώ μπορεί να αποδειχτεί η λειτουργικότητα των δια­ φορετικών ρυθμών που μπορεί να υιοθετήσει η μετάφραση. Η δημιουργία κάποιων λέξεωνπυρήνων που ακολουθούνται από ομοιοκατάλη­ κτες λέξεις δορυφόρους μπορούν όχι μόνον να διαφοροποιούν διαφορετικές σκηνές, αλλά και να επιτρέπουν την παράλληλη εξέλιξη διαφορετι­ κών σκηνών, χωρίς να παρεμποδίζεται η πρόσ­ ληψη του θεατή. Έτσι, η διαφοροποίηση ή μη των εσωτερικών ρυθμών της μετάφρασης με επί­ κεντρο τις λέξεις-πυρήνες που με τη σειρά τους διαφοροποιούν τον τονισμό και τον ρυθμό των λεκτικών σημείων, επιτρέπει την παράλληλη α­ νάδειξη των προσεγγιστικών και κινησιακών κω­ δίκων καθώς και την ανάπτυξη μιας μεγάλης μι­ μικής γκάμας. Με άλλα λόγια η οργάνωση του χώρου του μεταφρασμένου κειμένου αντανακλά και αναδεικνύει την αντίστοιχη σκηνική οργάνω­ ση του φαρσικού δρώμενου. Τέτοιο παράδειγμα αποτελεί η μεταφραστική οδός που ακολουθήθη­ κε στη φάρσα του «Μυλωνά». Εδώ, ο εμβόλιμος ομοιοκατάληκτος λόγος του Μυλωνά μέσα στο λόγο των δύο εραστών (Εφημερίου και Γυναίκας του Μυλωνά) συνδηλώνει την απόσταση στο σκηνικό χώρο που χωρίζει τα τρία πρόσωπα και υποβοηθά το θεατή να κατανοήσει τη νοηματική εξέλιξη του δρώμενου. Έτσι, η σκηνική και λε­ κτική καταδήλωση της εξαπάτησης που προετοι­ μάζει ο Μυλωνάς και που δημιουργεί τις κωμικές καταστάσεις συνδηλώνεται και βρίσκει τη δομι­ κή της ομολογία στο επίπεδο οργάνωσης του λό­ γου μετάφρασης. Άννα Πετρίδου, «Η φάρσα και ο θεατρικός περίγυρος της επο­ χής της», Πρόγραμμα Θ.Ο. Χορίκιος, 1990. Μ. Ντομπ, Π. Σουήζυ, κ.ά. Η μετάβαση από τον φεουδαλισμό στον καπιταλισμό, Αθήνα, Θεμέλιο, 1982. Βασίλη Φίλια, Κοινωνικά συστήματα: III. Το φεουδαρχικό σύ­ στημα. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1978.

Georges Poulet, Etudes sur le temps humain/l. Ed. du Rocher, 1989. Κείμενα Antri Tissier, Farces du Moyen-Age, Pari;, Flammarion, 1984. Δημήτρης Τσατσούλης, «Η Τούρτα και η χελόπιττα», «Ο μυ­ λωνάς του οποίου την ψυχή οδηγεί ο Διάβολος στην κόλαση». Δύο φάρσες μεταφρασμένες στα ελληνικά α­ πό τη συλλογή του Αντρέ Τισιέ και για λογαριασμό της Θ.Ο. Χορίκιος.

συνεντευξη/61

Μισέλ Βόλκοβιτς: "στην Ελλάδα δεν ανακάλυψα μόνο μια γλώσσα, βρήκα τον εαυτό μου* ολοκληρώθηκα" Φωχ.: Γιώργος Μπιζιούρας

Ο Γ άλλος Μ ισέλ Β όλκοβιτς γεννήθηκε και μ ένει στο Παρίσι. Σπούδασε α γ γ λ ι­ κή και γα λλική φιλολογία. Δ ιδάσκει μετάφ ραση στο Παρίσι και σ τις Βρυξέλ­ λ ες και Α γ γλ ικά επ ί 20 χρόνια σε λύκειο. Είναι από τους λιγ ο σ το ύ ς ξένους που ανακάλυψαν την Ελλάδα κάνοντας τα ξίδ ια αναψυχής, αλλά δεν μένουν ερ α σ τές ενό ς κακώς π ροβαλλόμενου ελληνικού φολκλόρ. Έ μαθε ελληνικά τόσο καλά που εντυπωσιάζει. Τα μ ιλά ει σαν να είν α ι η μη τρ ική του γλώσσα. Δ ιάβασε ελληνική λ ο γο τεχ νία κι άρχισε σε σύντομο σ χετικά χρονικό διάσ τη ­ μα να γράφει στα ελληνικά. Το πρώτο του άρθρο δημοσιεύτηκε χω ρίς περικο­ πές και διορθώ σεις στο «Διαβάζω». Η γνω ριμία του Μ ισέλ Β όλκοβ ιτς μ ε την Ελλάδα και τη ν ελλη νική κουλτού­ ρα υπήρξε, καθώς ο ίδ ιος συχνά ισχυρίζεται, σταθμός στη ζωή του. Του ά νοι­ ξε νέους ορίζοντες. Έ κανε φ ίλους Έλληνες, συνδέθηκε με ανθρώπους και τόπους έτσ ι που η Ελλάδα να α π ο τελεί τη δεύτερ η πατρίδα του. Κυρίως όμως αγάπησε τη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία . Ά ρ χ ισ ε στη ν αρχή δειλά, αλλά μ ε συνέπεια κι υπευθυνότητα να μεταφ ρ ά ζει στα γα λλικά τους αγαπημένους του Έ λληνες πεζογράφους και ποιητές. Ό σοι γνω ρίζουν τη μεταφ ρ α στική του δουλειά μιλούν χω ρίς ενδοιασμούς για το διάδοχο του Ζακ Λακαριέρ. Έ­ χ ει μεταφ ρά σει Χατζή, Ταχτσή, Χειμωνά, Μίσσιο, Δρακονταειδή, Σαχτούρη, Σινόπουλο, Λιοντάκη, Οσύρο, Γκανά, Π ρατικάκη, Μαστοράκη, Λαϊνά, μια αν­ θολογία ποιητών της Θ εσσαλονίκης και δημοτικά τραγούδια. Η συνέντευξη που α κολου θεί άρχισε στο Παρίσι και ολοκληρώθηκε στη ν Α­ θήνα στη διάρκεια ενός από τα πολλά τα ξίδ ια του Μ ισέλ Β ό λκοβ ιτς στη ν Ελλάδα.

Τη συνέντευξη πήρε ο Ηρακλής Παπαλέξης Π ώ ς και από πότε ξεκίνησε το ενδιαφέρον σας για την Ε λλάδα, την ελληνική γλώ σσα, την ελλη­ νική λογοτεχνία, την ελληνική κουλτούρα γενι­ κότερα;

ΞΕΚΙΝΗΣΑ αργά και τυχαία, στα 30 μου - είμαι τώρα 45. Άρχισα να μαθαίνω ελληνικά για να κάνω τουρισμό στην Ελλάδα. Μόλις ανακάλυψα

τη χώρα σας, το ενδιαφέρον μου έγινε πάθος. Έ ­ μαθα τη γλώσσα με κάθε δυνατό τρόπο, κάνο­ ντας μαθήματα το χειμώνα στο Παρίσι και το καλοκαίρι στη Θεσσαλονίκη, μιλώντας με φί­ λους, διαβάζοντας ελληνικά βιβλία με τη γαλλι­ κή ή αγγλική μετάφραση - όταν υπήρχε - από δίπλα. Διάβαζα σαν τρελός, με αποτέλεσμα μετά

62/συνεντευξη από τρία χρόνια, ν’ αρχίσω να μεταφράζω, κι ένα χρόνο μετά να γράψω το πρώτο άρθρο μου στα ελληνικά, για το «Διαβάζω». Και αυτή η γνωρι­ μία με την Ελλάδα στάθηκε σταθμός στη ζωή μου. Στην Ελλάδα δηλ. δεν ανακάλυψα μόνο μια γλώσσα, καινούριες παρέες και ασχολίες - βρή­ κα και τον εαυτό μου. Ολοκληρώθηκα. Μα τί ακριβώς σας τράβηξε στη χώρα και στη γλώ σσα μας;

ΤΙ ακριβώς, δεν ξέρω. Ποιος έρωτας είναι τε­ λείως λογικός; Βασικά, όμως, για έναν Ευρω­ παίο, είστε ταυτόχρονα πολύ κοντά και πολύ μα­ κριά - Δύση και Ανατολή, ας το πούμε χοντρά. Κάτι πολύ δυνατό μας ενώνει, κάτι το ίδιο δυνα­ τό μας χωρίζει - το ιδανικό δηλ. για να δημιουργηθεί ενδιαφέρον και επικοινωνία... Για τη γλώσσα πιο συγκεκριμένα, αυτό που με γοητεύει είναι η ζωντάνια της. Είναι 30 αιώνων γριά και όμως είναι ακόμα σαν νεαρή. Τρέχει ε­ λεύθερα, χωρίς να ενοχλείται από υπερβολικούς κανόνες, γιατί δόξα τω Θεώ, οι διάφοροι καθηγητάδες - είτε καθαρευουσιάνοι, είτε δημοτικιστές - δεν κατάφεραν να της κόψουν τη φόρα. Ενώ σε μας, το 17ο αιώνα, επιβλήθηκε βαριά τάξη και από τότε η γαλλική έγινε μια καθωσπρέπει κυ­ ρία, λογική, κομψή, γοητευτική μεν, αλλά δύ­ σκολα την κάνεις να χορέψει.

γές του λόγου, ενώ εμείς οι Δυτικοί το ’χουμε χά­ σει λίγο-πολύ αυτό. Π οιά ήταν η ανεπίσημη ενασχόλησή σας, καταρχάς, με τα ελληνικά γράμματα;

ΑΝΑΜΕΣΑ στα πρώτα ελληνικά βιβλία που διά­ βασα, ήταν Το τέλος της μικρής μας πόλης του Χατζή, το οποίο μου ’κάνε τρομερή εντύπωση, παρόλο που δυσκολευόμουνα να το καταλάβω τότε, με τα φτωχά ελληνικά μου. Μετέφρασα το αγαπημένο μου κομμάτι, τον «Ντέτεκτιβ», και το ’δειξα στον καθηγητή μου, τον Χρίστο Παπά-

Την Ελλάδα τη θέλω ζωντανή. Κοιτάζω την Ακρόπολη με δέος, η καρδιά μου όμως ανοίγει πιο κάτω, στους δρόμους, στα σπίτια των φίλων. ζογλου. Αυτός είπε να συνεχίσω. Ένα χρόνο με­ τά, έστειλα στη "Monde” , που δημοσίευε τότε έ­ να διήγημα κάθε βδομάδα, ένα κείμενο του Δρακονταειδή από τα Ίχνη της παράστασης κι έγινε δεκτό.

Αναφέρεστε στο γραπτό ή και στον προφορικό λόγο;

Τότε αποφασίσατε να ασχοληθείτε επαγγελματι­ κά με τη μετάφραση;

ΤΩΡΑ μιλάω προπαντός για τα γαλλικά των βι­ βλίων, αλλά ακριβώς, το θαύμα είναι ότι στα ελ­ ληνικά, αντίθετα μ’ ό,τι συμβαίνει σε μας, δεν υ-

ΚΑΙ τις δυο φορές, δεν είχα σκοπό να ξεκινήσω μια καριέρα. Τα είχα μεταφράσει αυτά από αγά­ πη, από μια βαθιά ανάγκη - όπως γράφτηκαν, φαντάζομαι. Κι έτσι πρέπει να μεταφράζει κα­ νείς, πάντα. Να μη μπορεί να κρατηθεί...

Τον «Ντέτεκτιβ» του Δ. Χατζή κι ένα κείμενο του Φ. Δρακονταειδή από τα «Ίχνη της παράστασης» τα είχα μεταφράσει από αγάπη, από μια βαθιά ανάγκη. Κι έτσι πρέπει να μεταφράζει κανείς, πάντα. πάρχει διαφορά σχεδόν μεταξύ προφορικού και γραπτού λόγου. Και μάλιστα τα καλύτερα βιβλία σας μου φαίνεται πως το ’χουν πολύ έντονο αυτό το προφορικό στοιχείο - από τον Μακρυγιάννη μέχρι τον Χειμωνά, περνώντας από τους Χατζή, Ταχτσή, Ιωάννου... Ιδιαίτερα, δηλ. μεταπολεμι­ κά. Αυτό, νομίζω, είναι το μεγαλείο σας. ΓΡ αυτό τα ελληνικά κείμενα συνήθως έχουν τόση φρε­ σκάδα και δύναμη.Έχετε μείνει κοντά στις πη­

Συνηθέστερο είναι το φαινόμενο οι ελληνιστές να ασχολούνται με τα κλασικά ελληνικά γράμματα (Αριστοτέλης, Π λάτωνας, Τραγικοί κ.τ.λ.). Ε­ σείς γιατί στραφήκατε στη νεότερη ελληνική ποί­ ηση και πεζογραφία;

ΑΡΧΑΙΑ στο σχολείο δεν έκανα. Κάνω λίγα τώ­ ρα, και το θεωρώ απαραίτητο, ας μεταφράζεις μόνο από τα νέα ελληνικά. Αλλά πιστεύω πως το ότι δεν έκανα αρχαία στην αρχή ήταν μάλλον θε­ τικό, αφού μπήκα έτσι κατευθείαν σ’ επαφή με τη σύγχρονη Ελλάδα. Αλλιώς, τείνεις να βλέπεις τα νέα ελληνικά αφ’ υψηλού, σαν προϊόν της παρακμής - ή τουλάχιστον, να τ’ αγαπάς όχι γι’ αυτό που είναι, αλλά γι’ αυτό που θυμίζουν. Σαν να λες σε μια κοπέλα, «σ’ αγαπώ επειδή μοιάζεις της γιαγιάς σου!». Λες να την καταφέρεις με τέ­ τοια λόγια; Σίγουρα όχι. Αν και αυτός ο παραλληλισμός δε με βρίσκει απόλυτα σύμφωνο. Μ πορώ ωστόσο,

συνεντευξη/63 απ’ αυτά που λέτε, να συμπεράνω ότι οι θεσμοί σας με την αρχαία Ε λλάδα...

ΓΙΑ την αρχαία Ελλάδα αισθάνομαι ενδιαφέρον και θαυμασμό, αλλά όχι και πάθος. Εγώ την Ελ­ λάδα τη θέλω ζωντανή. Κοιτάζω την Ακρόπολη με δέος, αλλά η καρδιά μου ανοίγει πιο κάτω, στους δρόμους, στα σπίτια των φίλων. Και κάτι άλλο: επαγγελματικά πια, τα αρχαία είναι τσι­ φλίκι των καθηγητάδων, είναι χώρος οργανωμέ­ νος και πολυπατημένος. Οπότε γιατί να πάω να πιάσω ουρά κι εγώ στα ερείπια, ενώ μπορώ να σεργιανίσω ανενόχλητος σε τόπους σχεδόν παρ­ θένους, και μάλιστα γοητευτικούς; Η νεοελληνι­ κή λογοτεχνία είναι πολύ πλούσια και σημαντι­ κή, έχει κάτι πολύτιμο να προσφέρει στο εξωτε­ ρικό - πρέπει να το πω εγώ, γιατί εσείς οι Ελλη­ νες, με τον γνωστό σας ομαδικό μαζοχισμό, το αγνοείτε συχνά ή τουλάχιστον δεν τολμάτε να το πείτε όσο θα ’πρεπε.

Από ποίηση, έχω προχωρήσει σε τρεις κατευ­ θύνσεις: την παραδοσιακή ποίηση (δημοτικά τραγούδια, κρητικές γητειές), τους σύγχρονους κλασικούς (Σαχτούρη, Σινόπουλο) και προπα­ ντός τους νεότερους (Λιοντάκη, Οσύρο, Γκανά,

Η νεοελληνική λογοτεχνία είναι πολύ πλούσια και σημαντική, έχει κάτι πολύτιμο να προσφέρει στο εξωτερικό.

Πρατικάκη, Μαστοράκη, Λαϊνά). Έβγαλα επί­ σης μια ανθολογία ποιητών της Θεσσαλονίκης και της Βόρειας Ελλάδας, δίγλωσση, σ’ ένα τεύ­ χος του περιοδικού «Τραμ».

Ίσα-ίσα που νιώθουμε υπερήφανοι για τη λογοτε­ χνία μας. Δυο νόμπελ για την ποίηση δεν είναι μι­ κρή υπόθεση!

Ποια είναι τα δικά σας κριτήρια επιλογής - εφό­ σον επιλέγετε ο ίδιος τα βιβλία που θέλετε να με­ ταφράσετε;

ΑΣΦΑΛΩΣ. Αλλά δεν είναι τυχαίο το ότι αναφέ­ ρετε την ποίηση. Τους ποιητές σας τους τιμάτε, εντάξει. Τους πεζογράφους όμως; Νομίζετε πως διαβάζονται και αναγνωρίζονται αρκετά εδώ, στην πατρίδα τους; Ό λο ξένους διαβάζετε... Έτυχε αρκετές φορές να πω σε Έλληνες φίλους, που διαβάζουν Έκους και Κουντεράδες με λαι­ μαργία, ότι μεταφράζω τον γνωστό πεζογράφο Τάδε και να μου απαντήσουν: «Ποιόν;»

ΔΙΑΛΕΓΩ εγώ, βέβαια. Μόνο Τα ρέστα ήταν μια παραγγελία, αλλά ήθελα πολύ να το κάνω. Μόνο που δεν τολμούσα να το ζητήσω, επειδή ο Lacarriere, που είχε μεταφράσει Το τρίτο στεφά­ νι, είχε σειρά. Ωσπου μια μέρα, μου πρότεινε ο ίδιος να το κάνω εγώ. Στην επιλογή αυτό που μετράει προπαντός εί­ ναι η αγάπη μου για το βιβλίο. Δεν μ’ ενδιαφέρει αν μπορεί ή όχι να πετύχει εμπορικά. Απλώς, φροντίζω ν’ ακολουθήσω μια κάποια σειρά προ­ τεραιότητας, δηλ. να δημοσιεύονται οι μεγαλύτε­ ροι - όσοι αναδείχθηκαν το ’60 και το ’70 πριν τους νεότερους, που είναι ακόμα στην ανά­ πτυξη και πριν τους παλαιότερους που πιο δύ­ σκολα μας αγγίζουν πια. Έχω και μια ιδιαίτερη αγάπη για τη Βόρεια Ελ­ λάδα - εννοώ μ’ αυτό τη Μακεδονία, αλλά και την Ήπειρο. Μια Ελλάδα πιο κρυφή απ’ ό,τι η γνωστή Ελλάδα με τις θάλασσες, τα νησιά και τον ήλιο... Αν δεν είχε μεταφραστεί ο Ελύτης, πάλι δε θ’ ασχολιόμουνα μαζί του - παρόλο που τον θεωρώ σπουδαίο. Δεν μ’ εμπνέει. Μ’ ερεθίζει και η δυσκολία. Τα δήθεν «αμετά­ φραστα». Μόλις ακούσω αυτή τη λέξη, τρέχουν τα σάλια μου. Παλιότερα διάλεγα τον εκδότη ανάλογα με το περιεχόμενο του βιβλίου, έστελνα μια παρουσία­ ση, ένα δείγμα μετάφρασης και περίμενα. Τώρα που είμαι πιο γνωστός στην πιάτσα, έρχονται με­ ρικοί εκδότες και μου λένε «Θέλω νά βγάλω κάτι ελληνικό, έχεις να μου προτείνεις τίποτα;».

Έ χω μια ιδιαίτερη αγάπη για τη Βόρεια Ελλάδα - εννοώ μ’ αυτό τη Μακεδονία, αλλά και την Ή πειρο, Μια Ελλάδα πιο κρυφή απ’ ό,τι η γνωστή Ελλάδα με τις θάλασσες, τα νησιά και τον ήλιο...

Ποιους Έ λλ η νες ποιητές και πεζογράφους έχετε μεταφράσει στα γαλλικά και ποιοι και ποια έργα τους έχουν εκδοθεί γαλλικά;

ΑΠΟ πεζογραφία, έχω μεταφράσει έργα των Χατζή (Το τέλος της μικρής μας πόλης). Ταχτσή (Τα ρέστα), Χειμωνά (Μυθιστόρημα, Ο γάμος, Ο αδελφός, Οι χτίστες, Τα ταξίδια μου, Ο εχθρός του ποιητή), Δρακονταειδή (Στα ίχνη της παρά­ στασης) και Μίσσιου (Καλά, εσύ σκοτώθηκες νωρίς).

Ποια είναι η γνώμη σας, μια και αναφερθήκατε στον Ελύτη, για τη μετάφραση στα γαλλικά του

64/συνεντευξη « Ά ξιον Εστί»; Ξέρετε εδώ στην Ελλάδα σχολιά­ στηκε δυσμενώς.

ΤΗΝ έθαψαν και στη Γαλλία, μη νομίζετε... Τί να πω; Για μένα δεν είναι μετάφραση, παρά ένα γαλλικό ποίημα με το έργο του Ελύτη. Ομολογώ ότι προτιμώ το ελληνικό. Πάντως, εκτιμώ τη γεν­ ναιοδωρία του Ελύτη που δάνεισε έτσι το όνομά του. Είστε ικανοποιημένος με τις υπάρχουσες γαλλι­ κές μεταφράσεις από τα ελληνικά;

γείο, ώσπου βαρέθηκα και πήγα στον Maurice Nadeau, που τον πήρε αμέσως - και δεν μετα­ νιώσαμε. Ο Nadeau έχει ασυναγώνιστη πείρα, και αμείωτο μεράκι παρ’ όλα τα χρόνια του - 80 πια. Το βιβλίο του Χειμωνά όχι μόνο βγήκε, αλλά πήρε διθυραμβικές κριτικές - και πούλησε κιόλας! Αυτή τη στιγμή υπάρχουν πέντε εκδότες εδώ με δίκιά τους ελληνική σειρά. Οι "Editions de l’Aube” με τους Χατζή, Μίσσιο και Χάκκα. Ο

ΟΧΙ πάντα. Πολλές παλιές μεταφράσεις δεν εί­ ναι αρκετά ζωντανές, μυρίζουν γαλλική καθα­ ρεύουσα, ιδιαίτερα στους διαλόγους. Ακόμα πιο πολύ απ’ ό,τι σε μεταφράσεις από άλλες γλώσ­ σες. Ίσως επειδή τότε οι μεταφραστές από τα ελ­ ληνικά ήταν πιο κοντά στα αρχαία παρά στα νέα ελληνικά... Κάτι άλλο μ’ ενοχλεί σε μεταφράσεις παλιές και λιγότερο παλιές - ο ερασιτεχνισμός. Αφού οι έμπειροι μεταφραστές ήταν ελάχιστοι, οι εκδότες αναγκάστηκαν να εμπιστευτούν μερικά βιβλία σε άσχετους. Απ’ την άλλη, έχουν βγει και θαυμάσιες μεταφράσεις - όχι μόνο εκείνες των Jacques Lacarriere και Michel Saunier. Και τώρα τελευταία βλέπω να εμφανίζεται μια καινούρια γενιά μεταφραστών που υπόσχεται πολλά.

"Climats” με τους Καββαδία, Φακίνου και Ιωάννου. Ο "Criot” με τους Βασιλικό Κουμανταρέα. Ο "Hatier” της Αθήνας με τους Κουμανταρέα, Χουλιαρά και Καραγάτση και ο "Actes-Sud,” που έβγαλε τον Εμπειρικό και τη Γαλανάκη με έ­ ξοδα του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών.

Υπάρχει ενδιαφέρον από τους μεγάλους γαλλι­ κούς εκδοτικούς οίκους για τους σύγχρονους Έ λλ η νες συγγραφείς;

Οι μικροί τουλάχιστον εκδότες ενδιαφέρονται για την ελληνική λογοτεχνία. Το γαλλικό όμω ς ανα­ γνωστικό κοινό διαβάζει;

ΔΥΣΚΟΛΑ τα πράγματα. Η Ελλάδα σε μας ήταν κάποτε της μόδας - επί χούντας - αλλά δεν εί­ ναι πια. Από το ’75 μέχρι το ’90 ιδιαίτερα βγήκαν

ΟΙ ΕΚΔΟΤΕΣ μάς θέλουν. Το κοινό όμως όχι. Τα περισσότερα ελληνικά βιβλία εδώ δεν διαβά­ ζονται. Και φταίνε γι’ αυτό, πρώτ’ απ’ όλα, οι δη­ μοσιογράφοι. Ποιος γράφει για τα ελληνικά βι­ βλία; Ο Αλεξάκης στη "Monde” - αλλά όχι πάντα, ο Βασιλικός πού και πού στη Quinzaine Litteraire, κι εγώ - άμα προλάβω - στο ίδιο πε­ ριοδικό. Κανένας άλλος δεν παρακολουθεί συ­ στηματικά. Σαν να μην υπάρχουμε. Ακόμα και στη "Monde” έχεις την εντύπωση, καμιά φορά, ότι σε περιφρονούν. Εκεί σχολιάζουν εκτεταμένα κάθε βιβλίο από την Ανατολική Ευρώπη, ενώ το ’91, για όλα τα ελληνικά βιβλία της χρονιάς, βγή­ κε ένα συλλογικό άρθρο, στις 15 Αυγούστου την ημέρα που δεν παίρνει κανένας την εφημερί­ δα γιατί όλα είναι κλειστά...

Αν δεν είχε μεταφραστεί ο Ο. Ελύτης πάλι δεν θ’ ασχολιόμουνα μαζί του παρόλο που τον θεωρώ σπουδαίο. Δεν μ’ εμπνέει. ελάχιστα ελληνικά βιβλία. Τώρα πάμε καλύτε­ ρα, εφόσον οι εκδότες μάς θέλουν πάλι. Εμένα π.χ. μου έρχονται πολλές παραγγελίες και δεν προφταίνω. Αλλά οι μεγάλοι εκδότες που μας υ­ ποστήριζαν παλιά, ο Gallimard, ο Seuil, μας έ­ χουν λίγο-πολύ ξεγράψει. Τώρα είναι κυρίως με τους δήθεν «μικρούς» που γίνεται δουλειά. Αυτοί ενδιαφέρονται για το καινούριο, το ασυνήθιστο, το μη εμπορικό. Μπορεί να μη βγάζουν εκατό βι­ βλία το χρόνο, αλλά ακριβώς γι’ αυτό φροντίζουν για το καθένα τους. Τώρα πια δεν προτείνω καν τα βιβλία στους «μεγάλους», προς τί; Ο "Galli­ mard” κράτησε τον Χειμωνά 15 μήνες στο ψυ­

Τώρα που είμαι πιο γνωστός στην πιάτσα, έρχονται μερικοί εκδότες και μου λένε: «Θέλω να βγάλω κάτι ελληνικό, έχεις να μου προτείνεις τίποτα;»

Ποιοι σύγχρονοι Έ λλ η νες συγγραφείς, κ. Βόλκοβιτς, διαβάζονται σήμερα περισσότερο στη Γαλλία;

Ο ΑΛΕΞΑΚΗΣ και ο Αρης Φακίνος, δηλ. οι Έλληνες του Παρισιού - αλλά ας τους βάλουμε εκτός συναγωνισμού μαζί με τον Καζαντζάκη, που πάει ακόμα καλά. Το μπεστ-σέλερ τελευταία ήταν η Βάρδια του Καββαδία - περίπου 4000 χιλ. αντίτυπα. Οι εκδότες είναι ευχαριστημένοι όταν

συνεντευξη/65 πουλάνε πάνω από χίλια. Οι Χτίστες του Χειμωνά έφτασαν τα 2000 - κάτι ανέλπιστο για ένα τό­ σο δύσκολο έργο. Αλλά δυστυχώς, Ο εχθρός του ποιητή του ίδιου πέρασε απαρατήρητο - όπως και τα περισσότερα ελληνικά βιβλία. Απογοητεύ­ τηκα επίσης από την αποτυχία του θαυμάσιου, Καλά, εσύ σκοτώθηκες νωρίς του Μίσσιου. Με λίγη τύχη, αυτό το βιβλίο θα έβρισκε το κοινό του. Αλλά ας μην παραπονιόμαστε. Για χρόνια νό­ μιζα πως η κατάσταση στη Γαλλία είναι ιδιαίτε­ ρα θλιβερή. Λάθος! Στις άλλες χώρες είναι ακό­ μα χειρότερα. Στη Γερμανία, π.χ. όπου βγαίνουν περισσότερα ελληνικά βιβλία, οι πωλήσεις είναι ακόμα χαμηλότερες. Οι Έ λλ η νες συγγραφείς είναι ικανοποιημένοι α­ πό τις μεταφράσεις σας στα γαλλικά;

ΚΑΝΕΝΑΣ τους δεν διαμαρτυρήθηκε ακόμα χτυπάω ξύλο. Ούτε με τον Ταχτσή είχα πρόβλη­ μα! Ίσω ς επειδή συνεργάζομαι στενά με τους συγγραφείς - τους βομβαρδίζω με ερωτήσεις, και όταν ξέρουν γαλλικά τους δίνω να διαβάσουν τη δουλειά μου. Το προτιμώ έτσι - οποιοσδήπο­ τε αναγνώστης έχει κάτι να σου προσφέρει, πόσο μάλλον ο συγγραφέας! Αφού μετάφραση χωρίς λάθη δεν υπάρχει, όλο και κάποιο λάθος σου διορθώνει. Αλλά ταυτόχρονα, αφού είναι του σιναφιού, ξέρει ότι δεν γίνεται μετάφραση κατά λέ­ ξη, ότι πάνω σε θέματα ύφους και μουσικής του κειμένου, δεν μπορεί ο ίδιος, ως ξένος, να κρίνει αρκετά καλά, και πρέπει να μ’ αφήσει ελεύθερο. Παρ’ όλα αυτά έχει ξανασυμβεί ο συγγραφέας να

Η Ελλάδα σε μας ήταν κάποτε της μόδας - επί χούντας αλλά δεν είναι πια. Οι μεγάλοι εκδότες που μας υποστήριζαν παλιά, ο "Gallimard” , ο "Seuil” , μας έχουν λίγο-πολύ ξεγράψει.

μου βάζει τα γυαλιά και πάνω σε θέματα ύφους. Ό χι, το πρόβλημα δεν είναι ο συγγραφέας, πα­ ρά η οικογένειά του καμιά φορά - όχι πάντα! όταν αυτός έχει πεθάνει. Με παίδεψε άγρια, π.χ., η γυναίκα ενός πολύ σημαντικού πεζογράφου που πέθανε το ’81. Προσπάθησε αυτή να σταμα­ τήσει τη δημοσίευση επειδή η απόδοσή μου δεν ή­ ταν, λέει, πιστή. Ευτυχώς q εκδότης με υποστή­ ριξε, αλλά το τραγικό αποτέλεσμα είναι δυο εκ­ δότες να περιμένουν πώς και τί να βγάλουν κι άλ­

λα βιβλία αυτουνού, και αυτή ν’ αρνιέται, καθι­ σμένη σαν δράκος πάνω στο έργο του μακαρίτη. Κρίμα τον X... Π ροφανώ ς, κ. Βόλκοβιτς, εννοείτε τον Δ. Χατζή και την Καίτη Χατζή. Έ τσ ι δεν είναι;

ΞΕΡΕΤΕ πολύ καλά ποια εννοώ, αφού όλοι μας την έχουμε πάθει. Δεν αναφέρω ονόματα ώστε το θέμα να μη γίνει προσωπικό. Δεν μ’ ενδιαφέρει να κτυπήσω αυτή, σκοπός μου είναι να βάλει

Οι "Editions de TAube" έχουν τους Χατζή, Μίσσιο και Χάκκα. Ο "Climats” τους Καββαδία, Φακίνου και Ιωάννου. Ο "Griot” τους Βασιλικό και Κουμανταρέα. Ο "Hatier” Αθήνας τους Κουμανταρέα, Χουλιαρά, Καραγάτση και ο "Actes-Sud” τον Εμπειρικό και τη Γαλανάκη. μυαλό, επιτέλους, ή να μεσολαβήσει κάποιος τρί­ τος. Μάλλον αυτό θα χρειαστεί - είναι πολύ πει­ σματάρα η Κα X..., ίσως πιο πολύ κι από μένα... Γιατί δεν εμφανίζεστε πιο συχνά στο Γαλλικό Ιν­ στιτούτο Αθηνών;

ΧΑΙΡΕΤΙΣΑ την ίδρυση του Κέντρου Λογοτεχνι­ κής Μετάφρασης, το ‘86, μ’ ενθουσιασμό. Και παρόλο που η διδασκαλία της μετάφρασης είναι ένα θέμα που με καίει; Ό χι μόνο επειδή στο χώ­ ρο μου οι μεταφραστές είναι λίγοι και χρειάζομαι παρέα. Έχω πάθος με τη διδασκαλία. Και πι­ στεύω πως οι μελλοντικοί μεταφραστές, άμα τους βοηθήσουμε με τον σωστό τρόπο, θα γίνουν καλύτεροι κι από μας. Ονειρεύομαι μεταφραστές που θα προπονιούνται τόσο σοβαρά όσο οι αθλη­ τές για τους Ολυμπιακούς... Προς το παρόν βοηθάω τους νέους με κάθε τρόπο, διαβάζοντας τη δουλειά τους, συζητώ­ ντας, γράφοντας... Έχω συνεργαστεί έτσι με μια εικοσαριά νέους. Στο Γαλλικό Ινστιτούτο τώρα, δούλεψα ένα χρόνο εντατικά - δωρεάν, εννοεί­ ται - ώστε μια μέρα ζήτησα να μου πληρώνουν κάνα ταξιδάκι κάθε χρόνο για να έρχομαι πιο συ­ χνά, και τότε με διώξανε κάπως απότομα. Κι α­ πό τότε δεν εμφανίζομαι πια εκεί. Δε φταίνε γι’ αυτό οι Έλληνες εκεί, με τους οποίους είχα πά­ ντα άριστες σχέσεις. Ήμουνα φίλος του Ζάννα, είμαι φίλος του Πατρικίου και θαυμάζω ολόκλη­

66/συνεντευξη ρη την ομάδα τους για την υποδειγματική δου­ λειά που κάνει. Είχα πρόβλημα μονάχα με τη γαλλική διοίκηση. Ο κίνδυνος με τέτοιους επίση­ μους οργανισμούς είναι ότι μερικοί, καμιά φορά, ενδιαφέρονται περισσότερο για λογιστικά, για δημόσιες σχέσεις ή και για την καριέρα τους, πα­ ρά για λογοτεχνία. Με λαμπρές εξαιρέσεις βέβαια. Δεν πειράζει. Εγώ συνεχίζω αλλού. Τώρα με α­ πασχολούν πολύ κάτι μαθήματα για μεταφρα­ στές που κάνω σε μια σχολή στις Βρυξέλλες και σ’ ένα πανεπιστήμιο του Παρισιού. Είναι μαθή­ ματα γραψίματος, μ’ ασκήσεις ύφους και τέτοια, στα γαλλικά. Γιατί όλοι μας οι ειδικοί το ξέρου­ με, ένας μεταφραστής πρέπει καταρχάς να γρά-

Ονειρεύομαι μεταφραστές που θα προπονούνται τόσο σοβαρά όσο οι αθλητές για τους Ολυμπιακούς. φει καλά τη μητρική του γλώσσα - σαν συγγρα­ φέας, δηλ. Εγώ πάντως, με την εύκαιρία, διαβά­ ζω πολύ ατα γαλλικά, και ερωτεύτηκα ξανά τη γλώσσα μου. Το ’90 στη Γαλλία, το γαλλικό υπουργείο πολιτι­ σμού αφιέρωσε μια σειρά από εκδηλώ σεις στην ελληνική λογοτεχνία. Νομίζετε ότι αυτές οι «Ω­ ραίες Ξένες», ό πω ς ονομάστηκαν, προώθησαν πραγματικά τα ελληνικά γράμματα;

ΣΤΗΝ Ελλάδα γράφτηκαν πολλά και διάφορα για τις «Ωραίες Ξένες» και ήταν αναπόφευκτο. Εγώ πάντως που τα παρακολούθησα όλα από τα μέσα και βλέπω τις συνέπειες τώρα, λέω με σι­ γουριά; Ναι, οι Ωραίες Ξένες πέτυχαν. Μπορεί κανείς να κριτικάρει την επιλογή των συγγραφέ­ ων - εμένα μου φάνηκε συνολικά σωστή, αν και θα προσκαλούσα και κανα-δυό άλλους, τον Κουμανταρέα π.χ. Μπορεί μερικές εκδηλώσεις να μην ήταν αυτό που περιμέναμε... Μικρό το κακό. Στα παρασκήνια γίνεται η δουλειά. Μακροπρό­ θεσμα, όλοι βγήκαμε κερδισμένοι. Αν ξύπνησαν οι εκδότες, αν βγήκαν ταυτόχρονα, ένα χρόνο μετά, τόσα ελληνικά βιβλία, το οφείλουμε στις Ωραίες Ξένες. Αυτό μετράει. ΓΓ αυτό αρπάζω κάθε ευκαιρία ν’ ευχαριστήσω το γαλλικό υπουρ­ γείο πολιτισμού γι’ αυτό που κάνει για όλους μας από το ’81. Δεν ξεχνάω ποτέ ότι κάθε βιβλίο που έχω μεταφράσει βγήκε με γερή επιχορήγηση του υπουργείου αυτού. Αλλιώς δε θα ’βγαίνε. Σας υποστήριξε ποτέ το ελληνικό κράτος; Είστε αισιόδοξος για τα αποτελέσματα του συνεδρίου

τω ν

Γάλλων

Ελληνιστών

στους

Δελφούς;

ΜΕ ΑΟΓΙΑ, ναι, κανα-δυο φορές. Οικονομικά, όχι ακόμα. Αλλά φέτος κάτι θα γίνει. Το δικό σας, το ελληνικό υπουργείο πολιτισμού διοργανώνει το Μάη στους Δελφούς ένα συνέδριο Γάλ­ λων ελληνιστών. Θα έρθουν εκδότες, μεταφρα­ στές, δημοσιογράφοι. Ποιά απήχηση θα έχει αυ­ τό, δεν είμαι πυθία για να σας πω, αλλά πάντως δεν μπορεί να βλάψει. Ποιά είναι η γνώμη σας για το αφιέρωμα στους Έ λλ η νες υπερρεαλιστές που έγινε το καλοκαίρι στο Centre Pompidou του Παρισιού;

ΠΗΓΑ μόνο σε δυο βραδιές. Οι άνθρωποι του Centre Pompidou σκίστηκαν για να γίνει κάτι της προκοπής, βγήκε ένας κατάλογος με πολύ αξιό­ λογο υλικό, όσες εισηγήσεις άκουσα ήταν υψη­ λού επιπέδου, αλλά το σύνολο είχε κάτι λίγο θλι­ βερό - χωρίς να φταίει κανένας. Απλώς, αν έ­ μοιαζε τόσο πολύ με νεκρώσιμη ακουλουθία, εί­ ναι επειδή ο καθαυτό σουρρεαλισμός έχει πεθάνει πια - όχι μόνο στην Ελλάδα. Τώρα τί ετοιμάζετε;

ΕΧΩ πάρα πολλά στα σκαριά. Μόλις τελείωσα τη Σαρκοφάγο του Ιωάννου και τον Μπιντέ του Χάκκα, στον οποίο πρόσθεσα κομμάτια από Το Κοινόβιο - όσα μεταφράζονται. Τον Ιωάννου και τον Χάκκα τους λατρεύω, και μου φαίνεται πως δεν γίνεται αρκετός λόγος γι’ αυτούς στην πατρίδα τους τελευταία. Τελείωσα επίσης, σε συ­ νεργασία με μια νέα μεταφράστρια, τον Θρύλο του Κωνσταντή, του Κώστα Χατζηαργύρη, άλλο αγαπημένο μου βιβλίο, εντελώς παραγνωρισμέ­ νο, που το ανακάλυψα χάρη στον μακαρίτη τον Περικλή Αθανασόπουλο, τον ιδρυτή του «Διαβά­ ζω». Είναι μια πειρατική περιπέτεια, με πολύ χιούμορ και πολλή πίκρα μαζί. Αυτά τα τρία βι­ βλία θα βγουν, με το καλό, την άνοιξη. Τέλος, τε­ λειώνω, πάλι σε συνεργασία, την Περσινή αρρα­ βωνιαστικό της Ζυράννας Ζατέλη. Φ ιλόδοξα τα σχέδιά σας για το μέλλον κ. Βόλκοβιτς;

ΜΗΝ σε τρομάζει η πληθωρική παραγωγή μου. Ό λα αυτά είναι παλιά σχέδια που μ’ απασχόλη­ σαν χρόνια και τελειώνουν ταυτόχρονα κατά σύμπτωση!

□

πετρέλαιο και πόλεμος Γ-ΓΛ

Τ Α Κ Η Φ Ω ΤΟ Π Ο ΥΛΟ Υ: Ο Π όλεμος στο ν Κόλπο. Α θήνα, Ε ξ ά ν τ α ς , 1991. Σ ελ. 142.

εν είναι τόσο η πολύπλευρη ολόπλευρη κατάρρευση του κομ­ μουνισμού, σ’ όλα τα επίπεδα, και κυρίως στην οικονομία αφενός, στη θεωρία-ιδεολογία αφετέρου, που αναδεικνύει τον κα­ πιταλισμό σε παγκοσμίως μοναδικό πρωταγωνιστή και παντοκρά­ τορα. Είναι α) κυρίως η πλήρης αφασία και αδυναμία διατύπωσης οποιοσδήποτε αριστερής πρότασης (και λέγοντας «αριστερής» εν­ νοώ μιας πρότασης, που ν’ απαξιολογεί το καπιταλιστικό παρόν και να σχεδιάζει κάποιο μετακαπιταλιστικό μέλλον). Τέτοιες προ­ τάσεις είτε παρασύρθηκαν από το ρεύμα της ιστορικής εξέλιξης και καταποντίστηκαν μαζί με τον κομμουνισμό, τον οποίο ήθελαν ν’ ανανεώσουν κατά τον α' ή β' τρόπο, είτε διαψεύσθηκαν πατα­ γωδώς όπως η νεομαρξιστική θεωρία και πολιτική πράξη κέντρου - περιφέρειας (Σαμίρ Αμίν, Αργύρης Εμμανουήλ, Ρεζί Ντεμπραί Τσε Γκεβάρα κ.λπ.), είτε κατέστη αδύνατο να διατυπωθούν (π.χ. οικολογική πρόταση). Και είναι β) παραλλήλως η προσφυγή στον καπιταλισμό από τα πρώην κομμουνιστικά καθεστώτα και το προσωπικό τους και η εναπόθεση της κάθε ελπίδας τους σε μια ά­ κρατη καπιταλιστικοποίηση. (Στην ΕΣΣΔ π.χ. αντί μετ’ από τόσα χρόνια περεστρόικας να έχουν μοιράσει τη γη στους αγρότες και να έχουν σήμερα τουλάχιστον υπερεπάρκεια αγροτικών προϊό­ ντων, ασχολούνται μετά μανίας και αποκλειστικά πώς θα πείσουν το ξένο κεφάλαιο να πάρει την οικονομία τους στα χέρια του).

Δ

έσα σ’ αυτό το κλίμα καπιταλιστικής «δικαίωσης» και ευφο­ ρίας, βιβλία σαν το «Ο Πόλεμος στον Κόλπο» του Τάκη Φωτόπουλου είναι πολύτιμα για να μας θυμίζουν κάποιες ξεχασμέ­ νες πλευρές της διεθνούς πραγματικότητας: 1) Ό τι το κομμουνι­ στικό φιάσκο δεν συνεπάγεται ότι ο καπιταλισμός είναι αψεγάδια­ στος. Απλώς είναι λιγότερο κακός απ’ τον κομμουνισμό. ·2) Ό τι η μη επέλευση της αναμενόμενης επανάστασης ή έστω και μετά- , βάσης προς κάποιο μετακαπιταλιστικό μέλλον στην περιφέρειατρίτο κόσμο δεν σημαίνει ότι η περιφέρεια δεν υφίσταται άγρια ε­ κμετάλλευση από το κέντρο-μητρόπολη του καπιταλισμού. (Και είναι άξιο λόγου το ότι ο Τ. Φωτόπουλος δεν έχει ανάγκη την εργα­ σιακή θεωρία της αξίας για να θεμελιώσει την εκμετάλλευση που υφίσταται ο τρίτος κόσμος). Τέλος 3) Το ότι ο καπιταλισμός κέρ­ δισε τον πόλεμο του κόλπου δεν σημαίνει ούτε «ότι το μέλλον του προδιαγράφεται ειρηνικό και ήρεμο ούτε ότι θα κερδίζει κι όλες τις μάχες που έπονται».

Μ

πο%

ΤΙ kh

68/επιλογη ο βιβλίο αποτελείται από μια σειρά άρθρα του Τ.Φ. σε εφημε­ ρίδες και περιοδικά, που όμως κατά κανένα τρόπο δεν τα δια­ Τ κρίνει η συνηθισμένη για τέτοιου είδους κείμενα προχειρότητα. Αν­ τίθετα η ανάλυση, ανάπτυξη και σύνθεση του θέματος στηρίζεται γερά σε στατιστικές και μια πλήρη γνώση του αντικειμένου που δεν σηκώνει αμφισβήτηση. Και δε σηκώνει αμφισβήτηση επειδή ε­ ξετάζει το θέμα απ’ όλες τις μεριές: πρώτα-πρώτα οικονομικά σαν πρόβλημα ανταλλαγής πρώτων υλών και ειδικότερα του πετρέλαιου του Τρίτου Κόσμου με τα βιομηχανικά προϊόντα του ανε­ πτυγμένου Βορρά και τιμών των ανταλλασσομένων αγαθών μετά, ιστορικά, σαν ερώτημα περί τη διαδικασία κατάτμησης του αραβι­ κού λαού από τις αποικιοκρατικές δυνάμεις σε ξεχωριστά κράτη· γεωπολιτικά-στρατηγικά μ’ επικέντρωση στην ενότητα και λογική των χειρισμών της αμερικάνικης πολιτικής για τη διατήρηση του στάτους κβο, μ’ αναφορά σ’ όλες τις παραμέτρους (σύγκρουση Ι­ ράν - Ιράκ, Ισραήλ, Κούρδοι, κατάρρευση της ΕΣΣΔ κι αμερικα­ νική μονοκρατορία κ.ο.κ.)· τέλος από άποψη διεθνούς δικαίου και του τρόπου λειτουργίας του ΟΗΕ. Καίτοι το βιβλίο σύγκειται από σειρά άρθρων, όπως προείπα, ό­ μως η συνέχεια και συνοχή, που έχει το αντικείμενο μέσα στο κε­ φάλι του συγγραφέα βγαίνει στο βιβλίο, που δεν πάσχει στο παρα­ μικρό από την αποσπασματικότητα που ταλανίζει συνήθως τις συλλογές άρθρων. Τέλος, ο Τ.Φ. διαθέτει μια βαρύνουσα για μένα διαφορά απ’ τον τυπικό εκπρόσωπο της ελληνικής αριστερής ιντελλιγκέντσιας· η γλώσσα του μακριά από τις συνήθεις σχοινοτε­ νείς και περίπλοκες φράσεις - αποδείξεις βαθυστόχαστης και δυσκολονόητης σοφίας, διαθέτει την απλότητα και σαφήνεια δωρι­ κής κολόνας, πράγμα που κάνει την ανάγνωση τού «Ο Πόλεμος στον Κόλπο» μιαν ευχαρίστηση.

ΔΑΚΤΥΛΟΓΡΑΦΗΣΗ με P.C. Επεξεργασία κειμένου (Word Perfect). Εκτύπωση Laser Pri­ nter. Τηλ. 9916142 και 9936763. Κα Κουτροκόη.

ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΑΛΟΜΑΛΟΣ

έργο μεγάλου Δασκάλου σε άψογη έκδοση τ~ΤΛ

Κοραή « Ά τ α κ τ α » . Μ ια επα υξημένη επ α νέκδο σ η Α Δ Α Μ Α Ν Τ ΙΟ Υ ΚΟ ΡΑΗ : Ά τ α κ τ α . Ε ισαγω γή: Σ τερ. Φ ασουλάκη. Τομ. Α '. Χ ίο ς 1991. Σελ. 534.

να παρουσιάσεις ένα βιβλίο είναι μια εργασία της οποίας οι δεν είναι, γενικά, αξεπέραστες. ΤΕίναιοδυσκολίες φορές, όμως, που η αμηχανία την οποία αισθάνεσαι μπρο­ στά σε ένα έργο, τις κάνει να ορθώνονται αυτές, βουνό μπροστά σου. Αμηχανία που σου δημιουργεί, τόσο ο Ιστορικός ρόλος του δημιουργού και του έργου από τη μια, όσο και η προσωπική σου επιθυμία, βασανιστική κάποτε, να μιλήσεις γι’ αυτό. Τι όμως να πεις που να μην έχει ήδη ειπωθεί; Και πώς να πείσεις ότι τα λόγια σου είναι της καρδιάς καταστάλαγμα και όχι ψεύτικες κουβέντες, μικρού γραφιά για μεγάλο δημιουργό; Διαβάζεις, ξαναδιαβάζεις το βιβλίο και η αμηχανία σου αντί να περνά, μεγαλώνει. Κι εκεί που λες «αρχίζω», κάτι καινούριο ανα­ καλύπτεις και λες «κρίμα να μην πω και γι’ αυτό τόσο σημαντικό

ιστ ια

επιλογη/69 που είναι...». Και βρίσκεσαι, Σίσυφος εσύ, στο ίδιο πάντα σημείο, νομίζεις, της προσπάθειας. Όμω ς δεν είναι αλήθεια αυτό, και το ξέρεις. Και το άγχος από τη στασιμότητα και το που δε σου βγαί­ νουν τα λόγια στο χαρτί, δεν έρχεται ποτέ! Κάθε ανάγνωση και έ­ νας νέος για σένανε κόσμος. Πώς να αισθανθείς πως είσαι στο ίδιο μέρος, αφού δε βρίσκεσαι ποτέ σου σ’ αυτό; Θα ήθελα, ας πούμε, κάτι να έλεγα για τον ίδιο τον Κοραή, και για το πόσο δίκαια τον είπανε διδάσκαλο του γένους. Κι ακόμα, για το πόσο εύκολα προσπελάσιμη είναι η σκέψη του, έτσι όπως αυτή αποτυπώνεται και στον πρόλογο του πρώτου τόμου, αυτόν των «Ατάκτων» του. Καθαρή σκέψη, δουλεμένη, σωστή, ελεύθε­ ρου ανθρώπου. α ήθελα να μιλούσα για την ομορφιά των δύο ποιημάτων του Πτωχοπρόδρομου που παρατίθενται και σχολιάζονται στον τόμο αυτόν των «Ατάκτων». Για τη μουσική των στίχων τους, την ειλικρίνειά τους και το πόσο κοντινοί ηχούν με τα ξέφτια της τε­ λευταίας βυζαντινής λαλιάς ακόμα στ’ αφτιά μας. Θα ήθελα να έλεγα για τα σχόλια του μεγάλου Δασκάλου πάνω σ’ αυτά τα δυο ποιήματα. Σχόλια που πιάνουν τις τετρακόσιες πε­ ρίπου από τις πεντακόσιες πενήντα σελίδες του τόμου, και που δεί­ χνουν όχι μόνο την πολυμάθειά του, αλλά και κάτι άλλο, ακόμα πιο σημαντικό: Δείχνουν ότι δεν είχε προκατάληψη απέναντι σε τί­ ποτα. Σωστό και αξιόλογο γι’ αυτόν ήταν το αληθινό. Έστω κι αν αυτό το εντόπιζε στις «πιστιές» των αλόγων ή το εύρισκε στον «κούτικα» των «ελλόγων» ημών, που δεν καταδεχόμαστε, οι ά­ φρονες, να τα ονοματίσουμε, μη ξέροντάς μας την αρχαία τους καταγωγή - και γι’ αυτό εξ ορισμού ευγενική, κατά την άφρονα και πάλι, κρίση μας. Θα ήθελα επίσης κάτι να έλεγα, κάτι μεγάλο, γιατί μεγάλο είναι αυτό που πραγματοποίησαν, για τους κυρίους Αδαμάντιο και Γιάννη Σαλιάρη. Για την ανιδιοτέλεια και τη σεμνότητά τους να έκαμνα λόγο. Ανιδιοτέλεια, που ανέλαβαν ένα εξ ορισμού, μη κερδοφόρο εγχείρημα, και σεμνότητα για το ότι την ταυτότητά τους μόλις και μετά βίας τη μαθαίνουμε στην τελευταία, τυπωμένη, σε­ λίδα του τόμου. Θα ήθελα ακόμα κάτι αντάξιό του να έγραφα για τον Καθηγητή κύριο Φασουλάκη που είχε την επιμέλεια της επανέκδοσης αυτής, και που έγραψε την εισαγωγή. Κάτι για την επιστημοσύνη και το σεβασμό του απέναντι στο μεγάλο Δάσκαλο. Σεβασμό που ξεκινά από γνώση και την πλήρη συνείδηση του ρόλου που έπαιξε εκείνος στη διαμόρφωση του νεοελληνικού γλωσσικού, και όχι μόνο, «εί­ ναι», την εποχή που αυτό ήταν ακόμα «γίγνεσθαι». Θα ήθελα πολλά να έγραφα για πολλούς. Όμω ς μικρός εγώ και ’κείνοι μεγάλοι φοβάμαι τη σύγκριση. Μη και για ψεύτικο πάρουν, αυτό που γι’ αλήθεια καλώ, όσοι δεν ξέ­ ρουν. ΓΓ αυτό, σκυτοτόμος απλός, περιορίζομαι σε τούτα.

Θ

αι μόνο με το να ξεφυλλίσει κάποιος τον πρώτο τόμο αυτόν, κάτι θα έχει να κερδίσει, έστω κι αγράμματος. Και αυτό είναι η αισθητική ικανοποίηση που θα του δώσει η άψογη «σύνθεση» της κάθε σελίδας, όσο και η χρήση διαφορετικών για την κάθε περί­ πτωση τυπογραφικών στοιχείων, υψηλών, πρέπει να το πούμε και αυτό, αισθητικών απαιτήσεων. Σημάδι και τούτο του ότι ο μεγά­ λος, είναι μεγάλος, ακόμα και στα μικρά με τα οποία καταπιάνε­ ται. Και στα «μικρά», ανήκει η ενασχόληση με τα πρακτικά θέμα­ τα που αφορούν τις λεπτομέρειες της μορφής που παίρνει τελικά ένα βιβλίο.

Κ

Διορθώσεις-Διευκρίνιση στη δημοσιευθείσα σε προηγούμενο τεύχος μ α ς (αρ. 287/13.5.92-σελ.

19) επιστολή του κ. Α λέξανδρου Σχινά με τίτλο: « Έ ν α ς κ ίνδυνος για τη λογοτεχνία μ α ς στη Γερμανία»: - στη σελ. 20, 34η α ράδα από την αρχή: να διαβαστεί: «δεν έρχονται κ α ν (αντί και) σε επαφή με τον ντό­ πιο ο ίκο ...»

- στη σελ. 21, 4η α ράδα α πό την αρχή, να διαβαστεί με τη συμπλή­ ρωση (βλ. πλάγια): «Τα κείμενα δεν αφήνουν να σκεφτεί κανείς τη ν α ­ τμό σφ αιρα τω ν σχ ο λικ ώ ν βιβλίων, κινούνται μ έ σ α σ ε σ υ γκεκριμ έν ες κ α τα στάσ εις τη ς καθημερινής ζω ή ς...»

- σελ. 22, 34η αρά δα α πό την αρ­ χή να διαβαστεί «Π α πα πα να γιω τόπ ο υλο ς» (αντί Π αναγιωτόπουλος) - Σελ. 22, 44η αρά δα α πό την αρ­ χή να διαβαστεί: « ... του Εθνικού θεάτρου σ το Μ άινχαϊμ» (αντί του) Τ έλος, διευκρινίζεται α πό τον επι­ στολογράφο ότι στη σελ. 23, 16η α­ ράδα α πό την αρχή πρόκειται για το δ ράμα του Μ άτεσι ο «Βασιλι­ κό ς» , το οποίο εμφανίζεται α πό την κ. Α ϊντενάουερ ω ς έργο τω ν αρχώ ν του 18ου αιώνα!

70/επιλογη Και να σκεφτεί κανείς πως δεν ήτανε το πρωτόλειο κάποιου φι­ λόδοξου άγνωστου νεαρού γραφιά, μα ένα από τα πολλά βιβλία ε­ νός ήδη σεβαστού ογδοντάχρονου Δασκάλου του Γένους, αλλά και ότι την έκδοση των «Ατάκτων» του την ξεκίνησε, θα λέγαμε, με βαριά καρδιά. Αξίζει, τα χρήματά του - λίγα έτσι κι αλλιώς - ν’ αγοραστεί' ο τόμος. Και το χρόνο να διαβαστεί. Μα πιο πολύ, αξίζει τον κόπο να μελετηθεί. Από όλους εμάς τους Έλληνες. Οι καιροί είναι δύ­ σκολοι. Είναι γνωστό αυτό. Η γνώση όμως και η κατανόηση του παρελθόντος, και αυτού ακόμα που αφορά την εξέλιξη της γλώσ­ σας μας, είναι προϋπόθεση για τη γνώση και την κατανόηση της τωρινής συγκυρίας αλλά και για να βρούμε τους τρόπους που θα μας επιτρέψουνε να την αντιμετωπίσουμε και να την ξεπέράσουμε με τις λιγότερες δυνατόν απώλειες. Ας μην το ξεχνάμε: Το ’21, ήτανε, λένε, καρπός του νεοελληνι­ κού Διαφωτισμού. Και αν σωστά έβαζε, ο άλλος μεγάλος μας εκείνος, στην ίδια μοίρα την Ελευθερία με τη Γλώσσα, είναι, ας μου επιτραπεί να πω, το ίδιο σωστό να προσθέσουμε στις δυο και την Ιστορία. Κι αν θέλουμε ακόμα να είμαστε συνεπείς, λέγοντάς μας ότι α­ γαπάμε την Πατρίδα μας, από το να της τάζουμε μεγαλοστόμως και εκ του ασφαλούς την τελευταία ρανίδα του αίματός μας, ας κάνουμε κάτι πολύ αίιλούστερο. Ας δώσουμε την ευκαιρία στους εκδότες αυτού του έργου, να το συνεχίσουν μέχρι τέλους. Είναι πο­ λύ πιο ουσιαστικό, και βεβαίως λιγότερο, πολύ λιγότερο υπο­ κριτικό. Η γνώση οδηγεί στην αυτογνωσία και αυτή με τη σειρά της σε ένα πολύ απλό συμπέρασμα: Μας οδηγεί στο ότι η συνεκμετάλλευση, η κάθε λογής, συνεκμε­ τάλλευση και συγκυριαρχία, αφορούν πράγματι τα πάντα. Τα πά­ ντα, εκτός από τους Ανθρώπους, την Ιστορία και τη Γλώσσα τους. Με αυτό όμως, το τελευταίο, ως δεδομένο, δεν είναι δυνατόν να α­ φορούν σε τίποτα και σε κανένα. Απολύτως και ποτέ. ΓΙΩΡΓΟΣ Μ. ΖΗΣΙΜΟΠΟΥΛΟΣ

ΕΜΠΕΙΡΟΙ διορθωτές - ε π ι­ μελητές ύλης α ναλαμβάνουν υ π εύθυνα τη διόρθω ση και τη φ ιλολογ ική επιμέλεια δο­ κιμίων. Τηλ. 64.37.743 (6-9 μ.μ.) - 56.23.573 (3-6 μ.μ.) και 49.52..930.

200 χρόνια από τη γέννηση του

ΚΑΛΒΟΥ Α φ ιέρ ω μ α του Δ ΙΑ Β Α Ζ Ω στον Α ν δ ρ έ α Κ ά λ β ο Α ρ ι 8Τ ί .40

δελτιο/71

δ ε λ

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Δελτίο συντάσσεται με τήν 8 Α π ρ ιλίου πολύτιμη συνεργασία του βιβλιοπωλείου της «Ε21 Α π ρ ιλίου 1992 στίας», τη διεύθυνση και το προσωπικό του ο­ ποίου ευχαριστούμε θερμά. Η ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ των βι­ βλίων γίνεται με βάση το ^ » γνωστό Δεκαδικό Σύστημα ί / ~ ί / \ 1 Ταξινόμησης, προσαρμο- W | W ΐ \ 1 ( ) σμένο στην ελληνική βι­ βλιογραφία. Ε π ιμέλεια: ΣΕ ΚΑΘΕ κατηγορία βιβλίων προηγούνται αλ­ Έ φ η Απάκη φαβητικά οι Έλληνες συγγραφείς και ακολου­ θούν οι ξένοι. Η ΚΑΤΑΤΑΞΗ των ξένων συγγραφέων γίνεται σύμφωνα με το ελληνικό αλφάβητο.

Τ 1 ο

γρα φικό

288

ΣΤΗΝ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ των περιοδικών δεν περιλαμβάνονται εβδομαδιαία έντυπα. ΓΙΑ ΤΗΝ ακόμη μεγαλύτερη πληρότητα του Δελτίου, παρακαλούνται οι εκδότες να μας στέλνουν έγκαιρα τις καινούριες εκδόσεις τους.

Φ ΙΛ Ο Σ Ο Φ ΙΑ

Αποκρυφισμός

ΜΑΚΡΑΚΗΣ Μ.Κ. Το πρόβλημα της αλήθειας στη φιλοσοφία της θρησκείας. Αθήνα, Αρμός, 1992. Σελ. 271. Δρχ. 2080. ΠΕΛΕΓΡΙΝΗΣ Θ.Ν. Φιλοσοφία και αμφισβήτηση. Β' έκδοση. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1992. Σελ.

389. Δρχ. 3120.

Ομιλίες μεγάλων μυστών. Αθήναι, «Το Θείου Φως», 1991. Σελ. 231. Δρχ. 1245.

YERMAK D.C. Ο όλεθρος της πυραμίδας Καμπαλά. Μετ. Γ. Ανδρεαδάκης. Αθήνα, Στερέωμα. Σελ.

255. Δρχ. 1560.

GROWLEY Α. Το βιβλίο του Θωθ. Αιγυπτιακά Ταρώ. Μετ. Α. Κοντός. Αθήνα, Ιάμβλιχος, 1992. Σελ.

290. Δρχ. 3120.

Αρχαία φιλοσοφία

Ψ Υ Χ Ο Λ Ο Γ ΙΑ

ΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΥ-ΝΙΚΟΛΑΚΑΚΟΥ Ν.Δ. Η ηθική της κάθαρσης του Πλωτίυου. Αθήνα, Βιβλιογονία, 1991. Σελ. 158. Δρχ. 1660.

Εφαρμοσμένη μυχολογία

Γ ενικά

____

ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Ε.Γ. Συμβουλευτική και συμ­ βουλευτική μυχολογία. Μέρος Β'. Αθήνα, Γρήγο­ ρης, 1992. Σελ. 308. Δρχ. 2900.

72/δελτιο ΘΡΗΣΚΕΙΑ

ΚΛΑΒΑΝΙΔΟΥ Δ.Ι. Η πλάνη στην πώληση. Θεσσα­ λονίκη, Σάκκουλας, 1991. Σελ. 277. Δρχ. 3640.

Γενικά

ΣΟΦΙΑΛΙΔΗΣ Α.Α. Δικονομική ακυρότητα. Θεσσα­ λονίκη, Σάκκουλας, 1991. Σελ. 417. Δρχ. 5200.

ΑΓΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ. Λόγος εις τον βίον του οσίου Πέτρου του Α9ωνίτου. Άγιον Όρος, Ιερά Μονή Σταυρονικήτα, 1991. Σελ. 106. Δρχ.

830. ΚΑΛΟΓΕΡΟΠΟΥΛΟΥ-ΜΕΤΑΛΛΗΝΟΥ Β. Η γυ­ ναίκα στην καθ’ ημάς Ανατολή. Αθήνα. Αρμός, 1992. Σελ. 103. Δρχ. 935. Ιερά κείμενα ΓΕΡΓΑΝΟΣ ΖΑΧΑΡΙΑΣ. Εξήγησις εις την του Ιωάννου του Υμηλοτάτου Θεολόγου Αποκάλυμιν. Αθήνα, 1991. Σελ. 302. Δρχ. 3120. ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ Γενικά ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΣ Φ. Πολιτική ανάπτυξη και κοι­ νωνική δυναμική. Αθήνα, 1991. Σελ. 316. Δρχ. 2080.

Κοινωνιολογία ΑΗΔΟΝΑ Ν.-ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ I. Νεολαία και κοινω­ νία. Αθήνα, Gutenberg, 1992. Σελ. 300. Δρχ. 2080. ΖΑΜΠΕΛΗΣ Γ. Στο ρυθμό των... ηλεκτρονικών. Αθή­ να, Φωτοδότες, 1991. Σελ. 78. Δρχ. 415.

Contested identities. Gender and kinship in modern Greece. Edit, by P. Loizos-E. Papataxiarchis.

Princeton, Princeton University Press, 1991. Pag. 259. Drs. 3015. Πολιτική ΒΑΤΙΚΙΩΤΗΣ Π.Γ. Ισλάμ και κράτος. Αθήνα, ΕΛΙΑΜΕΠ, 1991. Σελ. 157. Δρχ. 2080. ΝΤΟΚΟΣ Θ.Π. Αναζητώντας την ειρήνη: Μέτρα για τη διεθνή ασφάλεια και τη μη διασπορά των πυρηνι­ κών όπλων. Αθήνα, Παπαζήσης, 1992. Σελ. 469. Δρχ. 4160. ΣΗΜΙΤΗΣ Κ. Προτάσεις για μια άλλη πολιτική. Αθή­ να, Γνώση, 1992. Σελ. 161. Δρχ. 1450. ΧΑΡΑΛΑΜΠΙΔΗΣ Μ.-ΜΑΡΤΟΣ Δ. Η νέα Δεξιά. Α­ θήνα, Γόρδιος, 1992. Σελ. 85. Δρχ. 725.

JOUVE Ε. Ο Τρίτος Κόσμος. Μετ. X. Ζήση. Αθήνα, Χατζηνικολή, 1991. Σελ. 103. Δρχ. ΙοΟΟ. Δίκαιο ΒΑΜΒΟΥΚΟΣ Α. Τρομοκρατία και διεθνές δίκαιο. Αθήνα, Παπαζήσης, 1991. Σελ. 267. Δρχ. 3120.

Οικονομία ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ Α. Δημόσιες επιχειρήσεις (ΔΕ) και οικονομική κρίση. Αθήνα, Παπαζήσης, 1992. Σελ. 146. Δρχ. 1560. ΚΑΥΚΑΛΑΣ Γ. Περιφερειακή ανάπτυξη και χωρική ολοκλήρωση. Θεσσαλονίκη, 1992. Σελ. 132. Δρχ.

1660. ΛΙΝΑΡΔΟΣ-ΡΥΛΜΟΝ Π. Εργατικές αμοιβές και συσσώρευση κεφαλαίου στη μεταπολεμική Ελλάδα. Αθήνα, Εξάντας, 1992. Σελ. 132. Δρχ. 1560. ΜΑΡΑΒΕΓΙΑΣ Ν. Αγροτική πολιτική και οικονομική ανάπτυξη στην Ελλάδα. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1992. Σελ. 158. Δρχ. 1660. ΜΕΤΑΞΑΣ Β.Ν. Αρχές ναυτιλιακής οικονομικής. Τό­ μος Β'. Αθήνα, Παπαζήσης, 1992. Σελ. 150. Δρχ.

1560. Επικοινωνίες FISKE J. Εισαγωγή στην επικοινωνία. Μετ. Β. Μεσσήνη-Ε. Λούντζη. Αθήνα, Επικοινωνία και Κουλτούρα, 1992. Σελ. 198. Δρχ. 1870. Δημόσιες σχέσεις BRADY J. Η τεχνική της συνέντευξης. Μετ. Α. Φακατσέλης. Αθήνα. Νέα Σύνορα, 1992. Σελ. 376. Δρχ.

2080. Λαογραφία ΜΕΡΑΚΛΗΣ Μ.Γ. Λαϊκή τέχνη. Τόμος Γ'. Αθήνα, Οδυσσέας, 1992. Σελ. 223. Δρχ. 1660. ΚΑΛΑΝΤΖΑΚΟΣ Α.Ι. Η τοπική φωκική διάλεκτος. Άμφισσα, 1991. Σελ. 14. Δρχ. 450. ΣΟΦΟΣ Α.Μ. Τα λαογραφικά της Κάσου. Τόμος Β': Τα ποιμενικά. Αθήνα, 1991. Σελ. 238. Δρχ. 1560.

δελτιο/73 ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ-ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΣ Τ. Σχέδια σχεδίες. Αθήνα, Μαύ­ ρος Ήλιος, 1992. Σελ. 138. Δρχ. 3325.

Εκπαίδευση

ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΕΙΣ

Τα προβλήματα διδασκαλίας της πρώτης γραφής και ανάγνωσης. Μετ. Ν. Ράπτης-Σ. Τάνταρος. Αθήνα, Ελ­ ληνικά Γράμματα, 1992. Σελ. 192. Δρχ. 2080.

Αθλητισμός

ΜΑΥΡΟΓΙΩΡΓΟΣ Γ. Εκπαιδευτικοί και διδασκαλία. Αθήνα, «Σύγχρονη Εκπαίδευση», 1992. Σελ. 191. Δρχ. 2080. ΠΑΠΑΚΥΡΙΑΚΟΥ Ε.Π. Η μεθοδική της φυσικής α­ γωγής στο σχολείο. Τόμος Α'. Θεσσαλονίκη, Παρα­ τηρητής, 1991. Σέλ. 464. Δρχ. 6240. ΦΙΛΙΠΠΟΥ Γ. Μαθηματικές γνώσεις των τελειόφοι­ των του Γυμνασίου. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1992. Σελ. 76. Δρχ. 1245. ΓΛΩΣΣΑ Γενικά

ΣΙΜΟΠΟΥΛΟΣ Φ. Το σκι για όλους. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1992. Σελ. 237. Δρχ. 2600. ΛΙΣΙΣΚΑΓΙΑ ΤΑΤΙΑΝΑ. Αερόμπικ. Μετ. Γ. Σεϊτανίδης. Θεσσαλονίκη, Salto, 1992. Σελ. 144. ΚΛΑΣΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ Αρχαίοι συγγραφείς ΛΑΖΑΝΑΣ Β.Ι. Τα αρχαία ελληνικά αναθηματικά και προτρεπτικά επιγράμματα. Αθήνα, Παπαδήμας, 1992. Σελ. 288. Δρχ. 2080. Μελέτες

ΜΠΟΥΛΟΓΙΩΡΓΟΣ Α. Γλωσσική αγωγή. Τρίκαλα, Κηρήθρες, 1991. Σελ. 221. Δρχ. 2285.

ΔΙΑΜΑΝΤΟΠΟΥΛΟΣ Α. Προμηθέας Δεσμώτης και Λυόμενος του Αισχύλου. Β' έκδοση. Αθήνα, Παπα­ δήμας, 1992. Σελ. 265. Δρχ. 2080.

Ξένες γλώσσες

ΠΑΠΠΑΣ Θ.Γ. Αριστοφάνης. Λυρισμός και γέλιο. Αθήνα, 1992. Σελ. 131. Δρχ. 1560.

ΧΟΥΜΠΕΝΟΒΑ Μ.-ΚΡΑΣΤΕΦ Μ.-ΑΓΓΕΛΙΕΒΑ Φ. Μέθοδος εκμάθησης βουλγαρικής γλώσσας. Επιμ. Ν. Χατζηγεωργίου. Αθήνα, Bulgarian Books. Σελ.

395. Δρχ. 5200.

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Ποίηση

ΘΕΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

DAVIS P.J.-HERSH R. Η μαθηματική εμπειρία. Μετ. Γ. Αναστασιάδης. Αθήνα, Τροχαλία. Σελ. 416. Δρχ. 4990.

ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ Ν. Ποιητική σκακιέρα. Α­ θήνα, Δήμητρα, 1991. Σελ. 63. Δρχ. 620. ΣΤΑΜΑΤΗΣ Α. Κόσμος γωνία. Αθήνα, Σοκόλης, 1992. Σελ. 47. Δρχ. 520. ΣΤΑΜΗΣ ΝΙΚΟΣ. Ποιήματα. Πάτρα, Αχαϊκές Εκδό­ σεις, 1992. Σελ. 79.

ΤΕΧΝΕΣ

ΥΦΑΝΤΗΣ Γ. Αρχαία ΕΔΔΑ. Αθήνα, Ερατώ, 1991. Σελ. 54.

Μαθηματικά

Ζωγραφική Renata Menis. Αθήνα, Astra, 1992. Σελ. 38. Δρχ.

1870.

Πεζογραφία ΓΕΩΡΓΙΑΔΗΣ Β. Άννα Νοταρά. Ιστορικό μυθιστό­ ρημα. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1992. Σελ. 173. Δρχ.

1245. ΓΚΙΟΥΣΑΣ Α. Η αρπαγή της Αντιγόνης. Αθήνα, 1991. Σελ. 156. Δρχ. 1040. ΚΑΡΔΑΤΟΥ Μ. Το πικρό λουλούδι του καπνού. Θεσσαλονίκη, Α.Σ.Ε., 1992. Σελ. 82. Δρχ. 830. ΚΟΝΙΑΡΕΛΛΗ-ΣΙΑΚΗ Ε. Τα πέντε γράμματα. (Νου­ βέλα). Αθήνα, Θουκυδίδης, 1991. Σελ. 39. Δρχ.

624.

7Α!δελτίο ΚΩΝΣΤΑΝΤΕΛΛΟΣ Κ. Το πάρκο του φεγγαριού. Α­ θήνα, Δελφίνι, 1992. Σελ. 115. Δρχ. 1040.

1991. Σελ. 138. Δρχ. 1100.

ΛΙΑΚΑΚΟΣ Κ. Η πάθηση της ελπίδας. Αθήνα, Γα6ρ1Πλίδης, 1992. Σελ. 164. Δρχ. 1660. ΠΕΤΑΛΑ-ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ Λ. Επίτροπος ανηλί­ κου. Αθήνα. Σύγχρονη Εποχή, 1992. Σελ. 137. Δρχ.

1560.

Μελέτες

YONNEGUT Κ. Οι σειρήνες του Τιτάνα. Μετ. Μαρί­ να Λώμη. Αθήνα, Μέδουσα, 1991. Σελ. 206. Δρχ.

1870. ΓΚΑΙΤΕ J.W. Το παραμύθι της αλεπούς. Μετ. Γ. Γρυπάρης. Αθήνα, Ύμιλον/Βιβλία, 1991. Σελ. 186. Δρχ. 935. ΓΚΡΑΚ Ζ. Η ακτή των σύρτεων. Μετ. Κ. Κριτσίνης. Α­ θήνα, Ζαχαρόπουλος, 1992. Σελ. 384. Δρχ. 1500. ΓΟΥΕΜΠΣΤΕΡ Τ. Ντάντυ ο Μακρυπόδης. Απόδ. Φ. Γερμανός. Αθήνα, Κάκτος, 1992. Σελ. 302. Δρχ.

1245. ΛΑΓΚΕΡΚΒΙΣΤ Π. Χορός μεταμφιεσμένων. Μετ. Μ. Λώμη. Αθήνα, Αστάρτη, 1991. Σελ. 151. Δρχ. 1140. ΜΠΑΡΝΤΙΝ Τ.Φ. Το άλογο, το ξωτικό κι ο θάνατος. Μετ. Κ.Δ. Πατέρα. Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 1992. Σελ.

222. Δρχ. 1660. ΜΠΕΚΕΤ ΣΑΜΟΥΕΛ. Συριγμοί. Μετ. Θανάσης Γεωργιάδης. Δ' έκδοση. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1992. Σελ. 101. ΜΠΡΙΝΚ Α. Ο Πρεσβευτής. Μετ. Α. Βαχλιώτης — I. Χατξηνικολή. Αθήνα, Χατξηνικολή, 1991. Σελ. 278. Δρχ. 2400.

OBALDIA R. DE. Ταμερλάνος ο καρδιοκατακτητής. Μετ. Φ. Κικίλια. Αθήνα, Ρόπτρου, 1991. Σελ. 183. Δρχ. 1870. ΟΣΤΕΡ Π. Γυάλινη πόλη. Μετ. Σ. Μπενβενίστε. Αθή­ να, Ζαχαρόπουλος, 1991. Σελ. 191. Δρχ. 830. ΟΣΤΕΡ Π. Στη χώρα των εσχάτων πραγμάτων. Μετ. Α. Σφακιανάκης. Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1991. Σελ.

196. Δρχ. 830. ΟΣΤΕΡ Π. Φαντάσματα. Μετ. Σ. Μπενβενίστε. Αθή­ να, Ζαχαρόπουλος, 1991. Σελ. 95. Δρχ. 620.

UNAMUNO Μ. DE. Καταχνιά. Μετ. Λ. Μιλιλή. Αθή­ να, Ροές, 1991. Σελ. 268. Δρχ. 2080. ΠΑΒΕΖΕ Τ. «Πριν αλέκτορα φωνήσαι». Μετ. Β. Τριανταφύλλου. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1992. Σελ. 349. Δρχ. 2600. ΣΤΑΠΛΕΝΤΟΝ Ο. Ο κατασκευαστής των άστρων. Μετ. Β. Καλλιπολίτης. Αθήνα, Αίολος, 1991. Σελ.

298. Δρχ. 2285. Χρονογραφία ΡΟΔΟΠΟΥΛΟΣ Β. Αντιμακαρισμοί. Αθήνα, Ρήσος,

ΜΗΛΙΩΝΗΣ X. Παπαδιαμάντης και ηθογραφία ή η­ θογραφίας αναίρεσις. (Ανάτ.). Αθήνα, Σοκόλης, 1992. Σελ. 22. Δρχ. 310. ΠΑΣΧΟΣ Π.Β. Παπαδιαμάντης. Αθήνα, Αρμός, 1991. Σελ. 262. Δρχ. 2080. ΧΡΗΣΤΑΚΗΣ Λ. Ναπολέων Λαπαθιώτης. Αθήνα, Χάος και Κουλτούρα, 1992. Σελ. 46. Δρχ. 830. Δοκίμια Η ζωή τα νειάτα κι ο Μωρουά. Μετ.-διασκ. Ισαβέλλα Μαλοβρούβα. Αθήνα, 1991. Σελ. 69. Δρχ. 1040. ΑΡΑΜΠΑΤΖΗΣ Γ. Λαϊκισμός και κινηματογράφος. Αθήνα, Ροές, 1991. Σελ. 77. Δρχ. 830.

PATTISON R. Το ροκ στον καθρέφτη του ρομαντι­ σμού. Μετ. Σ. Ροζάνης. Αθήνα, Πρίσμα, 1992. Σελ.

77. Δρχ. 880. ΡΟΥΣΟ ΖΑΝ-ΖΑΚ. Πραγματεία περί της καταγωγής και των θεμελίων της ανισότητας ανάμεσα στους αν­ θρώπους. Μετ. Μ. Αλεξίου-Καναγκίνη. Αθήνα, Σύγ­ χρονη Εποχή, 1992. Σελ. 197. Δρχ. 1765. ΘΕΑΤΡΟ Έ ρ γα___________________________________ ΣΑΡΙΓΚΟΥΛΗ Τ. Αυτοκράτορας Ιουλιανός. Θέατρο. Αθήνα, 1992. Σελ. 198. Δρχ. 1560. ΣΙΛΛΕΡ Φ. Έρωτας και ραδιουργία. Μετ. Θ.Δ. Φραγκόπουλος. Αθήνα, Δωδώνη, 1991. Σελ. 161. Δρχ. 1560. Αρχαίο δράμα ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ. Ιφιγένεια η εν Ταύροις. Μετ. Τ. Ρούσσος. Αθήνα, Κάκτος, 1992. Σελ. 166. Δρχ. 1245. ΣΟΦΟΚΛΗΣ. Φιλοκτήτης. Αρχ. κείμ. - εισ. - μετ. - ερμην. σχόλ. Α.Α. Μπάλτας. Αθήνα, Παπαδήμας, 1992. Σελ. 183. Δρχ. 1765.

δελπο/75

ΙΣΤΟΡΙΑ Αρχαιολογία

ΜΠΑΡΟΥΤΑΣ Κ. Η κραυγή των ελλήνων. Αθήνα, Σαββάλας, 1992. Σελ. 338. Δρχ. 2600. ΠΑΠΑΤΡΕΧΑΣ Γ. Η Ιστορία του Αγρίνιου. Αγρίνιο, Δήμος Αγρίνιου, 1991. Σελ. 474. Δρχ. 2600.

Μαρτυρίες

ΣΚΛΑΒΕΝΙΤΗΣ Τ.Ε. Τα εμπορικά εγχειρίδια της βενετοκρατίας και τουρκοκρατίας και η εμπορική εγκυ­ κλοπαίδεια του Ν. Παπαδόπουλου. Αθήνα, Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού, 1991. Σελ. 180. Δρχ.

1870.

WILSON N.G. Οι λόγιοι στο Βυζάντιο. Μετ. Ν. Κο­ νομάς, Αθήνα, Καρδαμίτσας, 1991. Σελ. 357. Δρχ.

4160.

NICOL D.M. Το Δεσποτάτο της Ηπείρου. Αθήνα, Ελληνική Ευρωεκδοτική, 1991. Σελ. 378. Δρχ.

2900.

ΔΡΑΜΟΥΝΤΑΝΗ Χ.Ι. Η Ανωγειανή γυναίκα στην Αντίσταση. Αθήνα, Κνωσός, 1992. Σελ. 154. Δρχ.

1040. ΚΑΡΟΥΣΟΣ ΚΑΛΛΙΝΙΚΟΣ (ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ). Αγωνιώ... Αθήνα, Χρυσοπηγή. Σελ. 158. Δρχ. 725. ΜΑΡΙΝΟΣ Ο. Αποστολή Harling-1942. (Η Επιχείρη­ ση Γοργοπόταμου). Αθήνα, Παπαζήσης. Σελ. 165. Δρχ. 1560.

ΚΑΣΣΕΣΙΑΝ Ι.Γ. Το ζήτημα του Καραπάγ. Αθήνα, Αρμενικό Λαϊκό Κίνημα, 1990. Σελ. 295. Δρχ.

1870.

CHOURAQUI Α. Η καθημερινή ζωή των ανθρώπων της Βίβλου. Μετ. Σ. Βλοντάκης. Αθήνα, Παπαδήμας, 1992. Σελ. 424. Δρχ. 2900.

ΓΟΥΝΑΡΗΣ Γ. Χριστός Βέροιας. Θεσσαλονίκη, ΙΜΧΑ, 1991. Σελ. 59 + εικ. Δρχ. 620. ΜΑΣΤΡΑΠΑΣ Α.Ν. Μνημειακή τοπογραφία της αρ­ χαίας Αθήνας. Αθήνα, Καρδαμίτσας, 1992. Σελ, 153 + Πίν. Δρχ. 1765. ΠΑΛΙΟΥΡΑΣ Α. Τα βυζαντινά μνημεία και το Οι­ κουμενικό Πατριαρχείο. Αθήνα, Τζαφέρης, 1990. Σελ. 157. Δρχ. 2600.

Βιογραφίες ΜΠΕΓΖΟΣ Μ.Π. Ο λόγος ως διάλογος. Μια προσωπογράφηση του Νίκου Νησιώτη. Θεσ'σαλονίκη, Πουρναράς, 1991. Σελ. 140. Ελληνική Ιστορία ΓΙΑΝΝΑΚΕΝΑΣ Ι.Χ. Βόρειος Μακεδονία. Η απάντη­ ση στα Σκόπια. Αθήναι, Πελασγός, 1992. Σελ. 96. Δρχ. 1040. ΓΚΙΟΛΙΑΣ Μ.Α. Ιστορία των αρχαίων Ευρυτάνων. Α­ θήνα, Σιάτρας, 1992. Σελ. 143. Δρχ. 2080. ΔΟΡΜΠΑΡΑΚΗΣ Π.Χ.-ΠΑΝΟΥΣΟΠΟΥΛΟΥ Κ. Η περιοχή της Ευρωστίνης Κορινθίας. Ιστορία - λαο­ γραφία - γλώσσα. Αθήνα, Gutenberg, 1992. Σελ.

511. Δρχ. 5200. ΚΑΙΡΟΦΥΛΑΣ Κ. Οι κουρσάροι στην Ελλάδα. Β' έκδοση. Αθήνα, Ερίννη, 1992. Σελ. 139. Δρχ. 1140. ΚΑΡΑΟΑΝΑΣΗΣ Α.Ε.-ΣΑΤΡΑΖΑΝΗΣ Α.Δ. Πρακτι­ κή του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου της Έδεσσας (1872-1874). Θεσσαλονίκη, Εταιρεία Μακεδονι­ κών Σπουδών, 1991. Σελ. 161. Δρχ. 1455.

Παγκόσμια Ιστορία

ΠΑΙΔΙΚΑ Ελεύθερα αναγνώσματα Ένα βουνό από πετράδια. Ασιατικά παραμύθια. Απόδ. Ε. Αθανασίου. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή. Σελ.

113. Δρχ. 1560. ΑΝΕΖΙΝΗ-ΛΕΡΑΚΗ Γ. Περιπέτεια στο δάσος. Αθή­ να, Σύγχρονη Εποχή, 1992. Σελ. 37. Δρχ. 1040. ΜΥΛΩΝΑ-ΡΑΪΔΟΥ Φ. Είμαι η Αλίκη. Αθήνα.

Gutenberg, 1991. Σελ. 54. Δρχ. 620. ΠΑΙΟΝΙΔΟΥ Ε. Οι άθλοι του Καφεδάκη σε 7 φλι­ τζάνια. Αθήνα, Gutenberg, 1991. Σελ. 99. Δρχ. 670. ΠΑΠΑΖΗΣΗ-ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ Ζ. Κουρκουμπέου ή το ουράνιο τόξο. Αθήνα, Gutenberg, 1991. Σελ. 103. Δρχ. 620. ΡΙΖΟΥ Σ. Παραμύθια χωρίς ηλικία. Αθήνα, Gutenberg, 1991. Σελ. 85. Δρχ. 620. ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ-ΣΠΑΝΟΥ X. Ελάτε να γιορτά­ σουμε. Αθήνα, Gutenberg, 1991. Σελ. 223. Δρχ.

2080.

LAGERLOF S. Θρύλοι για το Χριστό. Μετ. Α.Δ. Κοντογιάννη. Αθήνα, Gutenberg, 1991. Σελ. 99, Δρχ. 620. ΠΑΟΥΣΤΟΦΣΚΙ Κ. Καλοκαιριάτικες μέρες. Μετ. Σ. Κεφάλα. Αθήνα, Gutenberg, 1991. Σελ. 75. Δρχ.

620.

76!δελτίο Σχολικά ΤΟΤΣΙΚΑΣ Α.Α. Το αδίδακτο κείμενο. Για το Λύ­ κειο. Αθήνα, Gutenberg, 1991. Σελ. 302. Δρχ. 2285. ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ ΑΙΓΑΙΟΠΕΛΑΓΙΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ. Τεύχος 25. Δρχ.

500. ΑΙΟΛΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ. Δίμηνο περιοδικό. Τεύχος 127. Δρχ. 620. ΑΜΥΝΑ ΚΑΙ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ. Μηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 18. Δρχ. 350. ΑΝΟΙΧΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ. Διμηνιαίο εκπαιδευτικό πε­ ριοδικό. Τεύχος 38. Δρχ. 350. ΑΝΤΙ. Δεκαπενθήμερη πολιτική και πολιτιστική επι­ θεώρηση. Τεύχος 493. Δρχ. 250. ΑΠΟΠΕΙΡΑ ΛΟΓΟΥ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗΣ. Τεύχος 3. Δρχ.

500. ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ. Τριμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 42. Δρχ. 700. ΒΙΒΛΙΟ ΚΑΙ MEDIA. Μηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 18. Δρχ. 500. ΒΙΒΛΙΟ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ. Φύλλο 12. ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΚΙ ΕΜΕΙΣ. Διμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 3 (106). ΒΙΒΛΙΟΦΙΛΙΑ. Τριμηνιαία έρευνα. Τεύχος 56. Δρχ.

500.

ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΝΕΑ. Το περιοδικό όλων των ελλήνων. Τεύχος 122-3. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ. Τεύ­ χος 9. Δρχ. 800. ΕΝΤΕΥΚΤΗΡΙΟ. Τεύχος 18. Δρχ. 1000. ΕΠΙΤΕΛΟΥΣ ΚΑΤΑΓΓΕΛΙΑ. Τεύχος 20. Δρχ. 300. ΕΥΘΥΝΗ. Περιοδικό ελευθερίας και γλώσσας. Τεύ­ χος 244. Δρχ. 500. ΘΑΛΑΣΣΙΝΟΙ ΑΠΟΗΧΟΙ. Τριμηνιαία έκδοση. Τεύ­ χος 1. ΘΕΩΡΕΙΟ. Μηνιαία επιθεώρηση. Τεύχος 14. Δρχ.

700. ΙΣΤΩΡ. Περιοδικό ιστορική έκδοση. Τεύχος 4. Δρχ.

1200. ΚΑΘ' ΟΔΟΝ. Τετραμηνιαία έκδοση. Τεύχος 1. Δρχ.

900. ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΟΜΕΣ. Προβληματισμοί και θέσεις. Τεύχος 33. Δρχ. 300. ΜΗΝΙΑΙΑ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ. Ανεξάρτητο σοσιαλιστι­ κό περιοδικό. Τεύχος 53-54. Δρχ. 800. ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ. Τεύχος 1556. Δρχ. 500. ΟΜΠΡΕΛΑ. Γράμματα τέχνες πολιτισμός. Τεύχος 16. Δρχ. 500. ΠΑΡΕΜΒΟΛΗ. Έκδοση της Χριστιανικής Φοιτητι­ κής Ένωσης. Τεύχος 15. Δρχ. 300. ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ. Τεύχος 150. Δρχ.

650.

ΔΙΑΒΑΖΩ. Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του βι­ βλίου. Τεύχος 285. Δρχ. 1000.

ΣΗΜΑ. Δίμηνο περιοδικό. Τεύχος 7. Δρχ. 1000.

ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ. Δίμηνη επιθεώρηση. Τεύχος 6. Δρχ.

700.

ΧΡΟΝΙΚΟ '91. Γράμματα-Τέχνες. Ετήσια έκδοση. Δρχ. 2700.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ. Δίμηνο περιοδικό για την εκπαίδευση. Τεύχος 16. Δρχ. 350.

HOROS. Ένα αρχαιογνωσπκό περιοδικό. Τεύχος 7. Δρχ. 5200.

ραφτείτε συνδρομητές Συνδρομές εσωτερικού και Κύπρου Ετήσια 12.000 - Σπουδαστική 11.000 δρχ. Εξάμηνη 6.500 - Σ πουδαστική 5.500 δρχ. Ο ργανισμών, Τραπεζών, Ιδρυμάτων 13.000 δρχ. Συνδρομές εξωτερικού Ετήσια 90 δολ. (ΗΠΑ) Σ πουδαστική Ετήσια 85 δολ. Ιδρυμάτων, Βιβλιοθηκών 105 δολ. Τα παλιά μηνιαία τεύχη κοστίζουν 1000 δ ρ χ., τα δεκαπενθήμερα 600 δρ χ. κ α ι τα διπλά 1000 δρχ. Εμβάσματα στη διεύθυνση: Κατερίνα Γρυπονησιώτου Α. Μεταξά 26, Αθήνα - 106 81

Στην Κρηικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι ε­ πώνυμες βιβλιοκριτικές και βιβλιοπαρουσιάσεις των ελληνικών εκδόσεων που δημοσιεύονται στον ημερήσιο αθηναϊκό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, και κριτικές δημοσιευμένες στον περιο­ δικό και επαρχιακό τύπο, ό­ σες ήταν δυνατόν να εξα­ σφαλίσουμε ή μας απέστειλαν οι συντάκτες τους. Για κάθε βιβλίο σημειώνονται, μέσα σε παρένθεση: το όνο­ μα του κριτικού και ο τίτλος του εντύπου, καθώς και η ημέρα δημοσίευσης της κριτικής αν πρό­ κειται για εφημερίδά, ή ο αριθμός έκδοσης αν πρόκειται για περιοδικό έντυπο.

δελ 1ο

Τ

13 Α πριλίου 1992 25 Απριλίου 1992

κριτικό γρα φια 2ss

Πολιτική Βατικιώτης Π.Γ.: Ισλάμ και Κράτος (Σ. Ντάλης, Δια­ βάζω, 285) Δραγούμης Μ.: Πορεία προς το φιλελευθερισμό (Β. Καπετανγιάνυης, Αντί, 17/4) Ζούβελος Μ.: Φωνή στην Έρημο (Γ. Κορίδης, Κέ­ δρος, 22/4) Μαραβέγιας Ν. - Τσινισιξέλης Μ.: (Επιμ.). Ευρω­ παϊκή Ολοκλήρωση (Σ. Ντ., Διαβάζω, 285) Μυλωνάς Θ.: Η Τουρκία στο περιθώριο της διεθνούς νομιμότητας (Θ. Διαμαντόπουλος Οικονομικός Τα­ χυδρόμος, 9/4) Πάσχος Γ.: Κράτος δικαίου και πολιτική (Α. Πανταζόπουλος, Διαβάζω, 285)

Επιμέλεια: Μαρία Τρουπάκη

Γιανναράς X.: Το πραγματικό και το φαντασιώδες στην πολιτική οικονομία (Α.Χ. Παπανδρόπουλος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 23/4) Κριτσωτάκης Γ.: Εμπορικές εκθέσεις (Γ. Κορίδης, Κέρδος, 22/4) Μπαλτάς Ν.: Επιπτώσεις από την αναπροσαρμογή της πράσινης ισοημίας της δραχμής (Α.Π. Οικονομι­ κός Ταχυδρόμος, 9/4) Σμιθ Α.: Έρευνα για τη φύση και τα αίτια του πλού­ του των Εθνών (Β. Καπετανγιάννης, Αντί, 17/4) Κοινωνιολογία Κομνηνού Μ. - Παπαταξιάρχης Ε.: Κοινότητα, Κοι­ νωνία, Ιδεολογία (Γ. Σταυρακάκης, Διαβάζω, 285)

Οικονομία

Κοινωνική Πρόνοια

Γεωργιάδης Α.: Νέες μορφές συμβάσεων της σύγ­ χρονης οικονομίας (Α.Δ.Π., Οικονομικός Ταχυδρό­ μος, 23/4)

Κυριόπουλος Γ. - Νιάκας Δ.: Η χρηματοδότηση των υπηρεσιών υγείας στην Ελλάδα (Θ.Δ., Οικονομικός Ταχυδρόμος, 16/4) Τοπική Αυτοδιοίκηση Παπαδημητρίου Γ. — Κατσούλη Δ.: Τοπική αυτο­ διοίκηση (Σ. Ντάλης, Διαβάζω, 285)

78/δελτιο Δημόσιες Σχέσεις Πιπερόπουλος Γ.: Δημόσιες σχέσεις (Θ. Διαμαντόπουλος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 23/4) Δίκαιο Καρακώστας Β. - Γεωργοπούλου — Αθανασούλη Ε.: Το σύνταγμα (Γ. Κεντρωτής, Διαβάζω, 285) θετικές Επιστήμες Briggs J — Peat D.F.: Ο ταραγμένος καθρέφτης (Δ. Κούρτοβικ, Νέα, 24/4) Τέχνες Βαρβέρης Γ.: Η κρίση του θεάτρου. Β' (Κ. Πετράκου, Διαβάζω, 285) Βολιότης — Καπετανάκης Η.: Ένας αιώνας λαϊκό τραγούδι (Γ. Μπασκόζος, Διαβάζω, 285) Ευριπίδης Βάκχες. Επιτ. Π. Κυπαρίσης (Δ. Παυλάκου, Αυγή, 12/4) Ζενάκος Λ.: (Επιμ.) Αριστοφάνους Σφήκες (Α. Παναγόπουλος, Διαβάζω, 283) Ο Καραγκιόζης σε κόμικς (Α. Παπαδάκη, Αυγή, 23/4) Παπαδόχος Δ.Χ. Το θέατρο της Κέρκυρας στα μέσα του ιθ' αιώνα (Δ. Σταμέλος, Ελευθεροτυπία, 22/4) Πανόφσκι Ε.: Μελέτες εικονολογίας (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 19/4) Ποίηση Δαλακούρα Β.: Μέρες ηδονής (Σ. Καραγιάννης, Δια­ βάζω, 285) Κακλαμανάκη Ρ.: (Επιμ.) Σύγχρονη Ουγγρική ποίη­ ση (Γ. Μαρκόπουλος, Διαβάζω, 285) Καραβασίλης Γ.: Υπέρ των Μουσών (Θ.Μ. Πολίτης, Ελεύθερος Στερεός Ελλάδος, 825) Καμάλης Δ.: Υπό κλίμακα (Γ. Κοροπούλης, Αντί, 17/4) Μαραβέλιας Σ.: Ενελίξεις φωτός (Κ. Παπαπάνος, Πολιτικά Θέματα, 10/4) Νικόλτσιου Γ.: Πρατήριο ονείρων (Γ. Πλαχούρης, Ε­ ξόρμηση, 19/4) Παναγιωτούνης Π.: Επιγράμματα (Θ.Μ. Πολίτης, Ε­ λεύθερος Στερεός Ελλάδος, 827) Παπαστάμος Γ.: Η παραγραφή των εποχών (Δ. Γιάκος, Εξόρμηση, 25/4) Παυλίδου-Καρποδίνη Λ.: Κάποτε βγαίνω στη σπηλιά μου (Ν.Ι. Κοκκινάκη, Διαβάζω, 285) Πλαχούρης Γ.: Πορεία προς ντο δίεση (Κ. Τσαού­ σης, Έθνος, 20/4) Πρατικάκης Μ.: Ποιήματα 1970-1984 (Ε. Αρανίτσης, Ελευθεροτυπία, 22/4), (X. Παπαγεωργίου, Ο Πολίτης. Μαρτ. 1992) (Δ. Παυλάκου, Αυγή, 19/4) Σακελαρίου X.: Τραγούδι για το σκοτωμένο φαντάρο

του σαράντα (Κ. Παπαπάνος, Πολιτικά Θέματα, 10/4) Χατζιδάκι Ν.: Άλλοι (Τ. Καπερνάρος, Καθημερινή, 21/4) Χριστοδούλου Δ.: Η προσευχή του αναιδούς (Τ. Μενδράκος, Αυγή, 12/4), (Γ. Βέης, Διαβάζω, 285) Πεζογραφία Καραπάνου Μ.: Rien ne va plus (Δ. Κούρτοβικ, Νέα, 10/4) Κωνσταντέλος Κ.: Το πάρκο του φεγγαριού (X. Πα­ παγεωργίου, Αυγή, 19/4) Λάγκε Ε.: Λίγο πριν από το 2.000 (Δ. Λαλά-Κριστ, Διαβάζω, 283) Μαμαλάκη Ζ.: Εραστής και αριβίστας (Θ.Μ. Πολίτης, Ελεύθερος Στερεός Ελλάδος, 826) Παπαγιάννη Β.: Κυράνω (Κ. Κωνσταντίνου, Διαβάζω, 285) Σκαρίμπας Γ.: Μαριάμπας (Σ. Σταμάτης, Βήμα, 19/4), (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 22/4) Τρουπής Θ.Κ.: Άνθρωποι της σκαλωσιάς (Δ. Ζαδές, - Εξόρμηση, 25/4) Φακίνος Μ.: Ως φαίνεται η γιαγιά κοιμάται ακόμα (Δ. Κούρτοβικ, Νέα, 17/4) Άμποτ Ε.Α.: Επίπεδος κόσμος (Β. Τσοκόπουλος, Διαβάζω, 285) Άρτσερ Τ.: Σε ευθεία γραμμή (W, Οικονομικός Τα­ χυδρόμος, 16/4) Κάρβερ Ρ.: Ο καθερδικός ναός (Κ. Τσαούσης, Έ­ θνος, 13/4) Κούντερα Μ.: Η Αθανασία (Α. Μιχαλοπούλου, Κα­ θημερινή, 14/4) Μπαλούφ Α.: Κήποι στο φως (Ν. Μπακουνάκης, Τα­ χυδρόμος, 22/4) Μαλέρμπα Λ.: Το υγρό πυρ (Γ. Σκαρπέλος, Διαβάζω, 285) Μπάνβιλ Τ.: Μεφίστο (Λ. Εξαρχοπούλου, Διαβάζω, 285) Μπόουλς Π.: Τσάι στη Σαχάρα (Σ. Τριανταφύλλου, Διαβάζω, 285) Μπενοζίλιο Ζ.Λ.: Προσωπογραφίες μιας πρώην (Α. Κώττη, Ριζοσπάστης, 23/4) Νέες ιστορίες του Φίλιπ Μαρλόου (Α. Κώττη, Ριζο­ σπάστης, 18/4) Πάβιτις Μ.: Το λεξικό των χαζάρων (Ε. Αρανίτσης, Ε­ λευθεροτυπία, 15/4)

δελτιο/79 Μελέτες Δημάδης Κ.Α.: Δικτατορία - πόλεμος και ηεζογράφοι (Β. Καραλής, Ο Πολίτης, Μαρτ. 1992) Μουλλάς Π.: Παλίμμηστα και μη (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 15/4) Παπακώστας Γ.: Ο πολιτικός Καρυωτάκης (Α.Κ., Ρι­ ζοσπάστης, 23/4) Πάσχος Π.Β.: Παπαδιαμάντης (Γ. Σταματόπουλος, Αυριανή, 25/4) Γιουρσενάρ Μ.: Μισίμα (Μ. Θεοδοσοπούλου, Επο­ χή, 19/4) Δοκίμια Ζερβού Α.: Λογοκρισία και αντιστάσεις στα κείμενα των παιδικών μας χρόνων (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυ­ πία, 19/4) Τζένος Α.: Γένεση και οργάνωση της γλώσσας και της σκέμης των Ελλήνων (Γ. Σταματόπουλος, Αυρια­ νή, 12/4) Reinhandt Κ.: Ψυχής λόγος (Σ. Ντάλης, Αυγή, 15/4)

Μπράουνινγκ Ρ.: Βυζαντινή αυτοκρατορία (ΜΑΤΖ, Αυγή, 25/4) Romilly Ζ.: Η Αρχαία Ελλάδα σε αναζήτηση Ελευθε­ ρίας (ΜΑΤΖ, Αυγή, 25/4) Βιογραφίες-Μαρτυρίες Κάσδαγλης Ε.-Χ.: Γ. Κεφαλληνός, ο χαράκτης (Δ. Γιάκος, Εξόρμηση, 19/4) Σακελλαρίου X.: Κ. Σωτηρίου (Γ.Κ. Μωραΐτης, Ριζο­ σπάστης, 23/4) Ταξιδιωτικά Λάγκε Ε.: Στην Ινδία με τους γιόγκι (Δ. Λαλά-Κριστ, Διαβάζω, 285) Μεργιανού Α.: Ταξιδεύοντας στα Ελληνόφωνα χωριά της Κάτω Ιταλίας (ΜΑΤΖ, Αυγή, 12/4) Γκωγκέν Π.: Νόα-νόα (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 20/4)

Παιδικά Αγγελοπούλου Α.: Ελληνικά παραμύθια. A' (Ν. Ντόκα, Ελευθεροτυπία, 23/4) Δεϊμέζη-Καλιότσου Α.: Ξανδίππου 5. (Ε. Σαραντίτη, Ελευθεροτυπία, 15/4) Κλιάμα Μ.: 12+1 παραμύθια από τη Θεσσαλία (Α. Παπαδάκη, Αυγή, 23/4) Μάστορη Β.: Στο γυμνάσιο (Μ. Κοντολέων, Διαβάζω, 285) Ιστορία Γεωργίου Α.: Ο βιασμός της Θεάς (Ν. Ντόκας, Ελευ­ θεροτυπία, 12/4) Θεοχάρης Μ.: Μακεδονία - Μέγας Αλέξανδρος (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 13/4) Λυριντζής X.: Το τέλος των «τζακιών» (Σ. Ντάλης, Αυ­ γή, 25/4) Μαζαράκης - Αινιάν Ι.Κ.: Το Μακεδονικό ζήτημα και η γέννηση του νέου Μακεδονικού ζητήματος (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 13/4) Χατζηφώτης Ι.Μ.: Αλεξάνδρεια (Σ.Ι. Αρτεμάκης, Η­ μερήσια, 12/4) Maalouf Α.: Οι σταυροφορίες από τη σκοπιά των Α­ ράβων (Σ. Παπασπηλιόπουλος, Οικονομικός Ταχυ­ δρόμος, 16/4) Μπάρυς Τ.: Ιστορία του Κόσμου σε 10 1/2 Κεφάλαια (Γ. Σταματόπουλος, Αυριανή, 19/4)

<*

'■

Y

* Μ Η ^Θ ΟίίΛ TEXHUi ι

P

i

κ

σειρά οινωνικής Ανθρωπολογίας ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΕΡΩΣ Βάλτερ Σουμπαρτ Μ τ φ ρ .: Μ .Ζ . Κ ο π ιδ ά κ η ς Α ικ . Σ κλήρ η

να δοκίμιο ερωτικού και θρησκευτικού στοχασμού μέσα από τα συμπεράσματα της συγκριτικής θρησκειολο­ γίας και της ψυχολογίας του βάθους.

Ε

Ο ΜΥΘΟΣ ΤΟΥ ΑΝΔΡΟΓΥΝΟΥ Ζαν Αιμττίς Μ τ φ ρ .: Αρισ τέα Π α ρ ίσ η

ο αρχέτυπο σχήμα της ανδρογυνίας, όπως φανερώνεται μέ­ σα από τις πιο αρχαϊκές κοσμογονίες και θρησκείες έως τη νεότερη λογοτεχνία.

Τ

ΒΑΥΒΩ, ΤΟ ΜΥΘΙΚΟ ΑΙΔΟΙΟ Ζωρζ Ντεβερέ Μ τ φ ρ .: Γ ιώ ρ γο ς Τ όλιας

να έργο λογιοσύνης και τολ­ μηρού επιστημονικού προ­ βληματισμού επάνω στη σημα­ σία, τους συμβολισμούς και τη μυθολογία του γυναικείου γεννητικού οργάνου.

Ε

0 Μύβος Δνόρσγύνσν

^

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

f

oAxoc Βουκουρεστίου 3- 105 64 Αθήνα Τηλ. 32.54.538 ■ 32.53.172

Για πρώτη φορά στη γλώσσα μας ολόκληρο το π οιητικό έργο του Μ εγάλου Γάλλου Ποιητή

ΤΑ Α Ν Θ Η ΤΟΥ ΚΑΚΟΥ Δίγλωσση πλήρης έκδοση (τόμ.2, σελ. 736) Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια: Δέσπω Καρούσου

στου

γκοβόστη

------------ Ζωοδόχου Πηγής 21 - τηλ. 36.15.433----------------

ΓΙΩΡΓΟΣ

ΜΑΝΙΩΤΗΣ

Λ Εκδόσεις Κέδρος ™

Γ. Γενναδίου 3. Τηλ. 36.02.007-36.09.712

ΘΕΑΤΡΙΚΑ • Διακοπές στην Ουρανούπολη • Κοινή λογική. 2η έκδοση • Ο λάκκος της αμαρτίας ή η μαγεία των αισθήσεων. 2η έκδοση • Παθήματα. 2η έκδοση • Τα παράσιτα. Έξι ραδιοδράματα. Τόμος Α' • Τάξις και αταξία • Το ματς. 3η έκδοση ^ ολι<ί κυκλοφόρησε • Η φοβερά προστασία. Μ υ θ ισ τ ό ρ η μ α 4η έκδοση • Τα μαύρα παραμύθια. 2η έκδοση • Ορίστε τα ρόδα, μαμά! Δ ιη γή μα τα.