Τεύχος 289

ΔΙΑ Δ Ε Κ Α Π Ε Ν Θ Η Μ Ε Ρ Η ΕΠ ΙΘ Ε Ω Ρ Η ΣΗ

10.6.92 · ΔΡΧ. 600

εχνια Κακό through te.,.·

& & £ * * * ·'* '* ' dilution. uox southeact

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΔΙΑΒΑΖΩ

αφιερώματα σε συγγpapas Ο. ντε Μπαλζάκ No 40* Δ. Γληνός No 61* Τ. Τζόυς No 62* Κ. Χατζηαργύρης No 63 Ζ. Ζενέ No 66 Νέοι λογοτέχνες No 69 Αριστοφάνης No 72 Ζ. Πρεβέρ No 73 Μ. ντε Σαντ No 77 Κ.Π. Καβάφης No 78 Χ.Λ. Μπόρχες No 79 Μ. Κούντερα No 80* Μ. Γιουρσενάρ No 81 Α. Κοραής No 82 Κ. Μαρξ No 83* Μ. Βίαν No 85 Νέοι Λογοτέχνες No 87 Κ. Βάρναλης No 88* Τ. Μαν No 90 Φ. Νίτσε No 91 Κ. Θεοτόκης No 92 Ρ. Μπαρτ No 93 Ν. Λαπαθιώτης No 95 Ε. Ροίδης No 96 Ε. Ζολά No 97 Σταντάλ No 98 Μακρυγιάννης No 101 Λουκιανός No 102 Ντιντερό No 103 Τ. Αγρας No 104 I. Βερν No 105 Θ. Καίρης No 106 Παραμυθάδες No 108 Ε. Έσσε No 109 Α. Καμύ No 110 Β. Ουγκό No 111 Ε. Αλαν Πόε No 112 Φ. Κόντογλου No 113 Σ. Μπέκετ No 115 Κ. Πολίτης No 116 Α. Πάλλης No 118 Β. Μαγιακόφσκι No 121 Ε. Ιονέσκο No 122 Μ. Φουκώ No 125 Ζ. Λακάν No 126

Ζ. Πωλ Σαρτρ No 127 Φ. Ντοστογιέφσκι No 131 Ν. X. Λώρενς No 132 Γ.Σ. Έλιοτ No 133 Μ. Ντυράς No 134 Αριστοτέλης No 135 Σ. ντε Μπωβουάρ No 136 Γ. Θεοτοκάς No 137 Φ. Σ. Φιτζέραλντ No 138 Τ. Ουίλιαμς No 139 Α. Κάλβος No 140 Γ. Σεφέρης No 142 Γ. Φλωμπέρ No 143 Ο. Έκο No 145 Α. Δουμάς No 147 Α. Κρίστι No 149 Σ. Φρόυντ No 150 Α. Αρτώ No 151 Ο. Ουάιλντ No 152 Β. Γουλφ No 153 Γ.Β. Γκαίτε No 154 Κ. Καρυωτάκης No 157 Κ. Λεβί-Στρως No 158 Ε. Χέμινγουεϊ No 159 Ζ. Κοκτώ No 160 Μ. Χάιντεγκερ No 161 Β. Ναμπόκοφ No 162 Α. Παπαδιαμάντης No 165 Π. Λεκατσάς No 166 Αίσωπος No 167 Λ. Αραγκόν No 168 Α. Τσέχωφ No 169 Σ. Τσίρκας No 171 Τ. Στάινμπεκ No 173 Όμηρος No 174 Μ. ντε Θερβάντες No 176 Βολταίρος No 177 Ε. Πάουντ No 178 Μολιέρος No 179 Δ. Χατζής No 180 Ε. Ίψεν No 181 Ν. Χάμμετ No 182 Π. Βαλερί No 183 Ζ. Μπατάιγ No 187 Ν. Καζαντζάκης No 190

Θουκυδίδης No 191 Φ.Γ. Λόρκα No 192 Ρ. Τσάντλερ No 193 Ρ. Ράιχ No 197 Ρ. Μούζιλ No 199 Λ. Τολστόι No 200 Π. Ελυάρ No 201 Ζ. Σιμενόν No 202 Γ. ντε Μωπασάν No 204 Γ. Ρίτσος No 205 Α. Ζιντ No 206 Α. Μπρετόν No 207 Μ. Μπρεχτ No 211 Α. Αλεξάνδρου No 212 Δ. Σολωμός No 213 Α. Λουπέν No 218 Φ. Πετράρχης No 218 Τζ. Όργουελ No 226 Τ. Λειβαδίτης No 228 Κ. Ντίκενς No 229 Δάντης No 230 Γκ. Γκ. Μάρκες No 223 Γκ. Απολλιναίρ No 231 Ρ. Βελεστινλής No 235 Σοφοκλής No 243 Κέρουακ No 249 Μαρκ Τουαίν No 252 Γιούκιο Μισίμα No 253 Μοράβια No 256 Μαριβό No 257 Μ. Καραγάτσης No 258 Αρθουρ Μίλλερ No 259 Χένρυ Τζαίημς No 260 Γ. Ξενόπουλος No 265 Γκράχαμ Γκρην No 267 Γ. Σκαρίμπας No 269 Χένρυ Μίλλερ No 273 Ράινερ Μαρία Ρίλκε No 274 I. Καποδίστριας No 275 Γ. Βιζυηνός No 278 Ζαχαρίας Παπαντωνίου No 285 Νόρμαν Μαίηλερ No 286 Μισέλ Τουρνιέ No 287

Ο Ουμπέρτο

Εκο γράφει μια θαυμάσια ιστορία εξηγώντας στους μικρούς φίλους του, πώς οι άνθρωποι καταστρέφουν τη Γη. ' Ενας Γαλαξιακός εξερ ευ ν η τ ή ς ανακαλύπτει ένα μαγευτικό πλανήτη με χαρούμενους νάνους. Οι νάνοι βλέπουν με το μεγατηλεσκόπιο τον «πολιτισμό» της Γη ς — π όλεις, π νιγμένες στο νέφ ος, παραλίες με σκουπίδια και βρομιές, νοσοκομεία με τραυματίες και ναρκομα­ ν είς και προτείνουν να πάνε οι ίδιοι στη Γη να την ανακαλύψουν και να την ομορφήνουν.

Βέβαια οι νάνοι του Γκνου δεν έφτασαν ακόμα στη Γη, αλλά μήπως μπορούμε εμείς να αρχίσουμε να κάνουμε κάτι απ' όσα σκάφτηκαν εκείνοι;

ε κ δ ό σ ε ις « γ ν ώ σ η »

Ιπποκράτους 31,1 0 6 80 Αθήνα Τηλ.: 3620 941 - 3621 194 Για το υ ς Βιβλιοπώλες: Αποκλειστική διάθεση ΔΑΝΑΟΣ Α.Ε. Μαυρομιχάλη 64, 106 80 Αθήνα, Τηλ.: 3604 161, 3631 975, 3611 054

ΓΙΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΟ ΚΑΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ

ΒΙΒΛΙΑ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΒΙΒΛΙΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΔΙΑΚΟΠΕΣ Από τις ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΤΕΛΕΙΩΣΕΙ ΤΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ • Παιχνίδια για έξυπνα Σνόρκελ • Παρατηρώ και χρωματίζω • Παίζω με τα χρώματα • Συγκρίνω και σχεδιάζω • Παίζω με τα σχήματα • Το βιβλίο των διακοπών μου (Παίζω και μαθαίνω)

ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΤΕΛΕΙΩΣΕΙ ΤΗΝ Α ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ • Παιχνίδια με μυστήριο • Παιχνίδια με τελίτσες • Το βιβλίο των διακοπών μου (Παίζω και μαθαίνω)

ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΤΕΛΕΙΩΣΕΙ ΤΗ Β ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ • Παιχνίδια στο αυτοκίνητο • Παιχνίδια με χρώματα • Το βιβλίο των διακοπών μου (Παίζω και μαθαίνω)

ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΤΕΛΕΙΩΣΕΙ ΤΗΝ Γ ' ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ • Αξέχαστες διακοπές • Το βιβλίο των διακοπών μου (Παίζω και μαθαίνω)

ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΤΕΛΕΙΩΣΕΙ ΤΗΝ Δ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ • Μεγάλα παιχνίδια • Το βιβλίο των διακοπών μου (Παίζω και μαθαίνω)

ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΤΕΛΕΙΩΣΕΙ ΤΗΝ Ε ' ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ • Παιχνίδια στο ταξίδι • Παιχνίδια στον αέρα • Το βιβλίο των διακοπών μου (Παίζω και μαθαίνω)

ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΤΕΛΕΙΩΣΕΙ ΤΗΝ Σ Τ ' ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ • Επιστημονικά και μαγικά τρικ • Επιστημονικά παράδοξα • Το βιβλίο των διακοπών μου (Παίζω και μαθαίνω)

ΖΗΤΗΣΤΕ ΤΑ ΣΤΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ. Ζ. ΠΗΓΗΣ 3. 106 7Θ ΑΘΗΝΑ. ΤΗΛ : 36032.34 - 360.1331

Ε κ δ ό σ ε ις Κ α ς τ α ν ιω τ η . Η σ ύγχρ ονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα

Ν Ε Α

Β Ι Β Λ Ι Α

1 9 9 2

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ Γιώργος Αριστηνός Η Κατάβαση

Αφήγημα·

Χριστίνα Γιατζόγλου 0 μικρός Κ λα ύδιο ς

(Αφήγημαι

Βασίλης Γκουρογιάννης Τ ο ασημόχορτο α νθίζει

(Μυθιστόρημα;

Απόστολος Αοξιόδης Ο δηγός μ α γειρική ς

(Μυθιστόρημα!

Αχιλλέας Θεοφίλου

(Μυθιστόρημα;

Μ εθυσ μένη ορχήστρα

Γιώργος Λεονάρδος Τ ο κόκκινο σαλόνι της για γιά ς

(Μυθιστόρημα!

Γιώργος Σκαμπαρδώνης Η Στενωπός των Υφασμάτω ν Μ ά τι φώσφορο, κουμάντο γερό

(Διηγήματα) (Διηγήματα)

Αντώνης Σουρούνης Υπ όμιν της Λίτσας

Κρίστη Στασινοπούλου Επτά φορές στην Α μοργό

(Διηγήματα)

Περικλής Σφυρίδας Χαράμι

(Διηγήματα)

Διονύσης Χαριτόπουλος Από εδώ πέρασε ο Κ ιλ ρ ό ι

Α.Κ. Χριστοδούλου Τ ο αγκάθι ή Ο Π αντελής Βλαστός

(Νουβέλα)

Πρόδρομος X. Μάρκογλου Σταθερή απώλεια

(Διηγήματα!

Παύλος Μάτεσις

(Διηγήματα)

Ύ λ η δάσους

Βασίλης Μπούτος Γυνα ίκες στα πάρκα

(Διηγήματα

Δημήτρης Νόλλας Ο τύμβος κοντά στη θάλασσα

(Μυθιστόρημα! Κυριάκος Ντελόαουλος Οδός Α ρχα ίω ν Ελλήνων

(Μυθιστόρημα)

Μαρλένα Πολιτοηούλου Ο ήχος της σαύρας

(Αφήγημα}

Δημήτρης Ποταμήνος Χ ω ρ ικ ά ύδατα

[Μυθιστόρημα)

Τάσος Ροόσσος Α γγελόπετρα

(Νουβέλα)

Π Ο Ι Η Σ Η

Σβκράτης Κ. Ζερβός Τ ο κρίνο του τρόμου

Αντρεας Καραντώνης Δεκατετράστιχα

Ματθαίος Μουντές Νηπιοβαπτισμός

Αδανά Παπαδάκη Λ έα ιν α της βιτρίνας

ΓΛ. Σιδεράς Τ ο χαμαί

Γιάννης Τζανετάκης Μ ε φώτα ερήμου

θανάτηις Χαχζόπουλος Από καταβολής δρόσου

αφιερώματα Μ *""» " “ « S ’

ssssS ^ s-· 0 1 ε^ ° η ° σ η Τέχνης No 67

«°

« ° ” N„ vs

E S S f e S ·· Νεοελ1K a Bi&Mo n ° 94* qq « ° 100

S jjjjg ib r * Κυπριακό f P J 4

Χ,ούμ°?ηνΓκη Θεσσαλονίκη N° 12 6 Βυζάντιο N o 12

No A30

Ελληνκο ^ J n o 1 « φουτουρ»σρος ^

Γχωσοολογ

οΤός No A46

Βιβλίο και ^ΡκαΚοκαιρι N° Βιβλία Y'O No a55 ^οτοβ'°ΥΡ®<^ 10 a56

No A63

W ^ P ^ l i o . Λ ο γ ο τ ε χ ν ία ^ ψ“ <

ΰ

S

s f

^

e

No a6 *

νο'

,T

S

r s

* ,“

N ° 198 To Ελλην'κ

Γ

^ «

203

· η ο Λ ΐΝ ο 9 ’ *

σε

(/εμα Μο 248

T s s g g r^ * * ι κοινού Βφλ>°

ο 224

*

5

ώ

, - » _. . No 233

3

,234

s s S s g s i

*Ν ο » 7

oW,,o 1*» 2? ,,η,ίίος NO 239

ψυχογΚ“ σ° ΛΠ6πε»Ρε<ϊ ^ Π0 240 Νο ΕνκλθΡ° η Κ°Υοτεχ ης ΟΐΛ°νε^ε ς το όνειρο ο™ τόγΧΡονΤ : μο 242

48 εκδό\ ε οας Ν° 244 ΟΡΟΊ’“ „ και κα, Ιδιωτικό ίδιω τ ομ0<ϊ,υΚη **"

ΛηρόοΌ Λ0Ροσ,“

^ο γ ρ α Φ Ο α η ΕικονοΝ

S S ^ S T

Νο 248 1990

r.ofc^P TOU , XpiofoON

S S·*'··U Επιμ

h

- —

- 1' S n o 255

tS -J C ^ S A *

KWWOTOVP 9 λο,ονροφΌ No

270

c s ^ j s s s - r "·*1 ί Γ ι ° ό “ ' \ “ ^ ° » » ο “ ,*ο27β

K W S==% V £S& ~ TKnPfcvo . εξοντΙ

£ «Κι ό Θεός έπλασε μεγάλες φάλαινες». Γ ενεςις J «Κι άκόμα οτιδήποτε κι αν μπαίνει στό χάος τοΰ στόματος αΰτοϋ του τέρατος, έστω κι αν είναι ζώο, βάρκα ή πέτρα, κατεβαίνει άμέσως σέ αύτό τόν άκάθαρτο τεράστιο οισοφάγο του καί χάνεται στην άπατη άβυσσο τής κοιλίας του». Τ α Η θ ικ ά του Π λ ο υτάρχου α π ο τ ο Χ ολ α ν τ J «Κι ένώ όλα τά άλλα πράγματα, ζώα ή πλοία, πού μπαίνουν μες στην τρομερή άβυσσο τοΰ στόματος αύτοΰ τ<^ΰ τέρατος {τής φάλαινας}, άμέ­ σως χάνονται καί καταβροχθίζονται, ό μαύρος γωβιός άποσύρεται μέ μεγάλη σιγουριά αΰτοΰ-μέσα, όπου καί κοιμάται». Μ ο ν τ α ιν ιο ς , ΑΠΟΛΟΓΙΑ ΓΙΑ τ ο Ρ ε μ ο ν Σ ε μ π ο ν J «Τεράστιες σά φά­ λαινες, πού ή κίνηση τών κολοσσιαίων κορμιών τους μπορεί, σέ ώρα ειρηνικής νηνεμίας, νά ταρά­ ξει τόν ώκεανό ώσπου νά βράσει». Σ ερ -Γ ουιλιαμ Ν τα β ε ν α ν τ , Π ρ ο λ ο γ ο ς στο ν Γ κ ο ν τι ΜΠΕΡ J «Αυτό τό θαλασσινό ζώο, / ό Λεβιάθαν, πού ό Θεός από όλα τά πλάσματά του / τό έπλασε πιό μεγάλο γιά νά κολυμπάει στόν ώκεανό». ΧΑΜΕΝΟΣ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΣ J «Οί μεγάλες φάλαινες πού κολυμπούν σέ μιά θάλασσα άπό νερό κι έχουν μια θάλασσα άπό λάδι πού κολυμπάει μέσα τους». Β έ β η λ ο κ α ι Ι ερό Κ ρ ά τ ο ς του Φ ουλερ J « Αν τύχει καί γράψεις ένα παραμύθι γιά μικρά ψάρια, νά τά κάνεις νά μιλούν σά μεγάλες φάλαινες». Ο ΓΚΟΛΝΤΣΜΙΘ ΣΤΟΝ Τ ζ ο ν ςο ν J «Τά πληρώματα ρίχνονται γοργά στό παιχνίδι τοΰ θανάτου: / ό άλάθευτος Ρόντμοντ κρεμάει πάνω άπό τό κεφάλι του / τό άκιδωτό ατσάλι καί προσέχει συνέχεια». Το Ν α ΥΑΓΙΟ το υ Φ ο λ κ εν ερ J «Έχτισα μιά καλύβα γιά τή Σούζαν καί μένα κι έφτιαξα μιά πόρτα σέ μορφή Γοτθικής Καμάρας, συναρμολογώντας κόκαλα άπό τά σαγόνια μιας φάλαινας». ΔίΠΛΟΕΙΠΩΜΕΝΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΟΥ ΧΟΘΟΡΝ J «Ή Φάλαινα έπεσε άμέσως πάνω του κι ώς φαίνεται τόν σκότωσε στή στιγμή». Η ΦΑΛΑΙΝΑ ΚΑΙ ο ι Α ιχ μ α λ ω τ ις τ ε ς τ η ς [...]. Α ιδ . X en pi Τ. Τ ςιβ ερ J «Είναι πασίγνωστο πώς, έκτος άπό τά πληρώματα τών {άμερικάνικων} Φαλαινοθηρικών, ελάχιστοι ξαναγυρίζουν ποτέ στά πλοία άπό όπου έφυγαν». Π ε ρ ιπ λ ο υ ς μ ε μ ια Φ α λ α ιν ο θ η ρ ικ ή Β α ρ κ α j «’Ασφαλώς καί καμακίζεται ή Φάλαινα· σκέψου όπως πώς θά δάμαζες ένα δυνατό, άγριο πουλάρι, χρησιμο­ ποιώντας μόνο ένα σκοινί δεμένο στή ρίζα τής ούράς του». Ε να ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΓΙΑ ΤΗ ΦΑΛΑΙΝΟ­ ΘΗΡΙΑ στο Β ιβλίο Π ό σ τε ς κ α ι Π ο μ ο λ α j «“Σία όλοι τά κουπιά!” κραύγασε ό υποπλοίαρχος μόλις είδε, στρίβοντας τό κεφάλι του, τά άνοιγμένα σαγόνια μιας μεγάλης σπερμοφάλαινας, κοντά στήν πλώρη τής βάρκας, νά τήν άπειλοΰν μέ άμεση καταστροφή. “Σία όλοι τά κουπιά, άν θέτε τή ζωή σας!”». Χ ο υ ο ρ τ ο ν , ο Φ ο ν ιά ς τ ω ν Φα λ α ι ν ώ ν j ΜΟΜΠΙ-ΝΤΙΚ. GUTENBERG 1

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΚΤΟΣ - ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ 57 - ΤΗΛ. 3241200,3241958 - Fax 3241790 CACTUS EDITIONS - 57, PANEPISTIMIOU AV. - TEL 3241200,3241958 - Fax 3241790 - ATHENS

ΙΣΤΟΡΙΑ TOY ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥ?

UTOPIA TOY ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ εθνου*

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥ?

Μ Η Μ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥ?

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥ*

ΙΣΤΟΡΙΑ TOY ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘ ΝΟ Υ*

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥί

Η Η Η Η

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥ?

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ

Η Η Η Η

ΙίΤΟ Ρ ΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥ*

__:__ J ISTOPIA ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟ Υ*

ΙίΤΟ Ρ ΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥ?

U T O P IA ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥ*

Η Η

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥ?

,ίΤ Ο Ρ ΙΑ

(« Ο * *

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ Σ Ε 18 Τ Ο Μ Ο Υ Σ Σ Τ Η Σ Η Μ Ε Ρ ΙΝ Η Γ Λ Ω Σ Σ Α

ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ 01 ΠΡΩΤΟΙ 7 ΤΟΜΟΙ Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Κ Α Κ Τ Ο Σ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ 52, 3628446 - 3629157 FAX 3241790

ΔΙΑΒΑΖΩ

ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Α. Μεταξά 26, Αθήνα - 106 81 Σύνταξη: 33.01.239 Λογιστήριο: 33.01.241 Διαφημίσεις: 33.01.313 Συνδρομές: 33.01.315

Τεύχος 289 10 Ιουνίου 1992

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α ΧΡΟΝΙΚΑ

ΜΟΛΙΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ: Γράφει ο Ηρακλής Παπαλέξης Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΕΡΕΥΝΑ: Επιλογή ελληνόγλωσσης βιβλιο-αρθρογραφίας για τη Μακεδονία και το «Μακεδονικό Ζήτημα» (Γράφει ο Απόστολος Τζίφας)

Τιμή: Δ ρχ. 600 ΑΦΙΕΡΩΜΑ Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Αρχισυντάκτης: Ηρακλής Παπαλέξης Σύνταξη: Κατερίνα Γρυπονησιώτου, Βα­ σίλης Καλαμαράς, Ηρακλής Παπαλέ­ ξης, Βάσω Σπάθή Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Συνδρομές: Κατερίνα Γρυπονησιώτου Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Σελιδοποιηση-Μοντάζ: Νένη Ράις Γλωσσική επιμέλεια-Διορθώσεις: Βίκυ Κωτσοβέλου Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο Ε.Π.Ε., Υμηττού 219, τηλ. 75.16.333 Φωτογραφίσεις-Μοντάξ: 1. Χριστοδουλάκος - I. Κοργιαλάς Ο.Ε., Α. Μεταξά 26, ΤΗΛ./FAX: 33.01.330 Εκτύπωση: Αφοι'Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυλής 35, Καματερό, τηλ. 23.18.444 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου Ιδιοκτήτης-Εκδότης: Γιώργος Γαβάλάς & ΣΙΑ Ε.Ε. Κεντρική διάθεση: Αθήνα: «Διαβάζω» Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο «Κέντρο του βιβλίου» Λασσάνη 9 τηλ. 237.463 Εξώφυλλο: Γιώργος Γαλάντης

Ζαν-Πολ Ντολέ: Η λογοτεχνία και το Κακό Περιπτώσεις Κακού στη Δυτική και Ανατολική Ευρώπη Γιάννης Βλάχος: Το φίδι Ζαν Πιελ: Μπατάιγ - Το Υπέρτατο Κακό Ρομπέρ Σαμπατιέ: Ο Μαύρος Ήλιος Ζαν Ρουντώ: Η καταραμένη κωμωδία Γιάννης Βλάχος: Για την εκδίκηση Μισέλ Ντελόν: Σαντ - Η τυπολογία του διεστραμμένου Μαρί-Κριστίν Μπελόστα - Μπερνάρ Ντεγκού: Δύο μορφές του Σύγχρονου Κακού: Σελίν - Ζαν Ζενέ

26 28 29 33 34 35 39 40 48

Ο ΔΗ ΓΟ Σ ΒΙΒΛΙΩΝ

ΕΠΙΛΟΓΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ: Γράφει ο Σωτήρης Ντάλης ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ: Γράφει ο Στέλιος Παπαθανασίου ΜΟΥΣΙΚΗ: Γράφει ο Δημ. Κουκουλομμάτης ΠΟΙΗΣΗ: Γράφει ο Γιάννης Κουβαράς ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφει η Λίλυ Εξαρχοπούλου ΜΕΛΕΤΗ: Γράφει ο Δημήτρης Τσατσούλης ΘΕΑΤΡΟ: Γράφει η Κυριακή Πετράκου ΤΑΞΙΔΙΑ: Γράφει ο Γιώργος Βέης ΠΛΑΙΣΙΟ Γράφει ο Σωτήρης Ντάλης

51 52 54 56 59 62 62 70 63

ΔΕΛΤΙΟ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

73

ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

79

στο επόμενο «Διαβάζω» αφ ιέρω μα στο Σ ενάρ ιο

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΠΑΤΑΚΗ

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΠΑ ΠΑΙΔΙΑ κ α ι π α ΝΕΟΥΣ • Τα στενά παπούτσια •Ό ταν ο ήλιος...

• Οι νικητές • Κόκκινη κλωστή δεμένη...

• Ο θησαυρός της Βαγίας • Το ψέμα • Τα γενέθλια • ΤαΧέγια • Το παραράδιασμα • Κρίμα κι άδικο

• Για την άλλη πατρίδα • Σπίτι για πέντε • Ο μικρός αδελφός • Στο τσιμεντένιο δάσος • Λάθος, κύριε Νόιγκερ • Τραγούδι για τρεις*• • • • •

Παιχνίδι χωρίς κανόνες Πριν από το τέρμα Εμένα με νοιάζει Ο μικρός μπουρλοτιέρης

• • • •

Οι τελευταίοι ήρωες Το διπλό ταξίδι Το αίνιγμα της πέτρινης γενειάδας Το αυγό της έχιδνας

• Τα μαγικά μαξιλάρια

• Η περιπέτεια της Περιπέτειας

• Η γιαγιά μου η μάγισσα

• Ο κύριος των ελεφάντων

• Λόελλα. η κόρη του Μπαμπά Μπέρτα

• Ο Παρασκευάς ή η πρωτόγονη ζωή

• Ο πόλεμος της Αντιγόνης

•Ό λγα

I_________Ζ Η Τ Η Σ Τ Ε Τ Α Β Ι Β Λ Ι Α ΣΕ Ο Α Α Τ Α Β Ι Β Α ΙΟ Π Ω Α Ε Ι Α _________| ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: Ε. ΠΑΤΑΚΗΣ Α.Ε. ΕΜΜ. ΜΠΕΝΑΚΗ 16, 106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ. 3638362. FAX 3628950

χρονικά/11

Κ. Π. Καβάφης:

Ανεπαισθήτως μ ’ έκλεισαν από τον κόσμο έξω

Ο Κ. Θ. Δ ημαράς υπήρξε ένας α π ό τους μεγάλους δασκάλους με συνεχή πα ρουσ ία στα νεοελληνικά γράμματα ε π ί εβδομήντα και πλέον χρόνια. Το τετριμμένο, π ο υ γράφεται ή εκφωνείται, «χάθηκε ένας μεγάλος των γραμμάτων μας», στην περ ίπ τω σ η του σχετικά πρόσ φ ατο υ θανάτου του Κ. Θ. Δημαρά, επαναφορτίζεται α π ο ­ κτώντας βαρύτητα και ουσιαστικό νόημα.

0 A I I ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ ΓΡΑΦΕΙ ο Ηρακλής Πατταλέξης

Τώρα, μετά το θάνατο του Κ. Θ. Δημαρά, κυκλοφόρησαν τα Σύμμικτα, τα ο πο ία θα ολοκληρωθούν με την έκδοση και άλλων τριών τόμων: 1. Α π ό τη ν παιδεία σ τη ν λ ο γο τεχνία (15ος αι. - 1880) με φιλολο­ γική επιμέλεια του Αλέξη Πολίτη.

2. Α π ό τη ν παιδεία σ τη ν λο γο τεχ ν ία (από το 1880 και εντεύθεν) με φιλολογική επιμέλεια του Αλέξανδρου Α ργυρίου και 3. Α όγια π ε ρ ί μεθόδων, με φιλολογική επιμέλεια του Φ ίλιππου Ηλιού. Σ κ οπός αυτής της πρ ο σ πάθειας, π ο υ θα ολοκληρωθεί το 1993 α π ό τις εκδόσεις «Γνώση», είναι να συγκεντρωθούν δυσεύρετα, δη­ μοσιευμένα και αδημοσίευτα κείμενα του Κ. Θ. Δημαρά, τα οποία καλύπτουν την περίοδο 1917-1991, καθώς και εκτενείς εργασίες του, ω ς και σύντομα δημοσιεύματα α π ό τις εβδομαδιαίες επιφ υλλί­ δες, κυρίως στην εφημερίδα Βήμα. Ο π ρ ώ το ς τόμος της σειράς, π ο υ ήδη κυκλοφορεί με τον υ πότι­ τλο «Περί Καβάφη», σχεδιάστηκε για να συμπεριλάβει κείμενα του Κ. Θ. Δημαρά για τον Καβάφη, γραμμένα α π ό το 1932 - πρώ τη φ ορά π ο υ παίρνει θέση ως π ρ ο ς τον Καβάφη σε έντυπ ο γ ρ α π τό του, πα ρότι οι αναζητήσεις του για το ποιητικό του έργο ανάγο­ νται π ρ ιν μια δεκαετία, γύρ ω στα 1920 - ω ς το 1983. Την έκδοση αυτή ο Κ. Θ. Δ ημαράς σκεφτόταν α π ό το 1972. Καθυ­ στέρησε όμως είκοσι ολόκληρα χρόνια, λόγω ενός δισταγμού του. Πίστευε ότι τα κείμενα σε εφημερίδές δεν απ ηχο ύν πλ ήρ ω ς τις α­ πόψ εις του γ ρ άφ ο ντο ς επειδή δεν είναι τεκμηριωμένα. Κάθε Τετάρ­ τη στο «Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών» έγραφ ε την επιφ υλλίδα π ο υ θα δημοσιευόταν την Παρασκευή στο Βήμα. Το π ρ ω ί κάθε Π έμπτης έδινε α π ό ένα αντίγραφ ο στον Γ. Π. Σαββίδη και στον Γ. Αγγέλου να το διαβάσουν. Ή θελε να ξέρει αν τα κείμενά του ήσαν κατανοητά στο ευρύ κοινό, δείγμα της ευαισθησίας του και του σε­ βασμού π ο υ έτρεφε στους αναγνώ στες. Ά κουγε προσεκτικά τις παρατηρήσεις τους· άλλοτε τις υιοθετούσε κι άλλοτε όχι. Ό λ α αυτά τα καβαφικά κείμενα π ο υ αφ ορούν ευθέως τον Καβά­ φη (μεταξύ των 2.700 λημμάτων της εργογραφ ία ς του Κ. Θ. Δημα­ ρά) δημοσιευμένα στο Βήμα απ αρτίζουν το Β' μέρος των «Συμμίκτων Περί Καβάφη», εκτός της α πάντησής του σε δημοσιογραφική έρευνα της Βεατρίκης Σπηλιάδη π ο υ φιλοξενήθηκε στον Ελεύθερο Τ ύπο το 1963. Ο καθηγητής Γ. Π. Σαββίδης, επιμελητής της έκδο­ σης, του οπο ίο υ η συνεργασία με τον Κ. Θ. Δημαρά διήρκεσε σα­ ράντα χρόνια, σημειώνει: «Αντικειμενικότερα αξιοπρόσεκτη είναι η επανάληψη κάποιων τίτλων επιφ υλλίδω ν π ο υ μερικώς μονάχα ο-

Κ. Θ. ΔΗΜΑΡΑΣ. Σύμμικτα, Γ'. Περί Καβάφη. Φιλολογική

επιμέλεια Γ. Π. Σαββίδης. Αθήνα, Γνώση, 1992. Σελ. 248. Δρχ. 2.800.

φείλεται στον δεδομένο χώρο της εφημερίδας· διότι, κατ' ουσία π έ ­ ρα α π ό τις εκάστοτε απαιτήσεις της επικαιρότητας, μας οδηγούν να παρατηρήσουμε την κοχλιωτήν επάνοδο του σ υγγραφ έα σε ζω­ τικούς π υ ρ ή νες της αρχήθεν πρ οσ ω π ικής του θεωρήσεω ς του Κα­ βαφικού έργου». Στο πρ ώ το μέρος των «Συμμίκτων, π ερ ί Καβάφη» συγκεντρώνο­ νται μελέτες του Κ. Θ. Δημαρά δημοσιευμένες σε διάφορα έντυπα. Στο περιοδικό Κύκλος π .χ. φιλοξενήθηκε το 1932 το: «Μερικές π η ­ γές της καβαφικής τέχνης» στο ο ποίο, εν ολίγοις, κατατάσσει το έρ­ γο του Κ. Π. Καβάφη και του Κάλβου στην «καθαρή ποίηση», όπ ο υ η «λέξη συνδέεται άρρηκτα με την έμπνευση και αποτελεί μαζί της ένα ενιαίο σύνολο», σε αντίθεση με τον Κ. Παλαμά, ο ο ποίος ταλα­ ντευόταν ανάμεσα στην ουσία και τη μορφή. Στο περιοδικό Ν έα Ε­ στία πρω τοδημοσιεύτηκε «Η "ηθοποιία” του Καβάφη», α π ό τα π ιο ενδιαφέροντα κείμενα του Κ. Θ. Δημαρά. Σ ’ αυτό το άρθρο αντιτίθεται σε όσ ους έκαναν λ όγο για ειρωνεία, χιούμορ ή ατυχείς διατυ­ πώ σεις του Κ. Π. Καβάφη στην ποίησή του. Διατείνεται ότι σε κά­ πο ια ποιήματα ο ποιητής δεν κοροϊδεύει, αλλά ταυτίζεται με τον ήρωα, ό π ω ς ο ηθο π ο ιός ταυτίζεται με τον ήρωα π ο υ παριστάνει, υ ποδύεται ρόλους. «Η ηθοποιία α ποτελεί για τον Κ. Π. Καβάφη, άριστο τρ ό π ο κρυψίματος· και το κρύψιμο αποτελεί το χαρακτηρι­ στικό ταίρι του καβαφικού ηδονισμού». Αναδημοσιεύεται επίσης (με διορθώσεις και αλλαγές του Κ.Θ.Δ.) το κείμενό του α π ό την Ι­ στο ρία τη ς Ν εοελληνικής Λ ο γοτεχνίας (εκδόσεις Ίκαρος). Και α π ό τη Φ ιλολογική Π ρω τοχρονιά του '56 αναδημοσιεύεται το δοκίμιο: «Η τεχνική της έμπνευσης στα ποιήματα του Καβάφη». Εκτός όμως α π ό τα δημοσιευμένα κείμενα του Κ.Θ.Δ. υ πάρχουν και ανέκδοτα. Ο κατοτοπιστικός π .χ. π ρ ό λ ο γ ο ς της έκδοσης π ο υ πρόλαβε να γράψει το 1991, η «Ομιλία στο φιλολογικό μνημόσυνο του ποιητή Καβάφη» το 1933, α π ό το ανέκδοτο χειρόγραφ ο του συγγραφ έα - στο ο πο ίο τονίζει ότι: «απαραίτητη πρ οϋ πόθεσ η για την κατάληψη της τέχνης του Καβάφη, είναι η συνείδηση π ω ς έχου­ με να κάνουμε με έργο καθαρά λυρικό» - , τα «Οκτώ μαθήματα για τον Καβάφη» (1948-1949) στο σύλλογο Αθήναιον, α π ό ανέκδοτο δακτυλόγραφ ο του συγγραφ έα, τα οποία αναφέρονται στη ζωή του ποιητή: «Είμαι πο ιητής του γήρατος», έλεγε σ τους φ ίλους του ο Καβάφης, στο νεανικό έργο του επηρεασμένο α π ό το γαλλικό συμβολισμό, σ τους τρεις ποιητικούς κόσμους του Καβάφη (ιστορι­ κό, φιλοσοφικό και συναισθηματικό) και στην ενότητα του έργου του μέσω του λυρισμού, στο ενδιαφέρον π ο υ παρουσ ιάζουν τα ποιήματα στα οπο ία ο Καβάφης αξιολογεί την τέχνη, και στην ιστο­ ρική του συνείδηση επηρεασμένη α π ό τον παρνασισμό. Επίσης το ανέκδοτο και αχρονολόγητο (1970;) δακτυλόγραφ ο του σ υγγρ α­ φέα «Δοκίμιο στρωματολογίας: "Περίμένοντας τους βαρβάρους”» εμπνευσμένο α π ό το ομώνυμο ποίημα του Κ. Π. Καβάφη. Εντέλει η άπ οψ η του Κ. θ . Δημαρά για την ποίηση του Κ. Π. Κα­ βάφη συμπυκνώνεται σε μερικές φράσεις του στον π ρ ό λ ογο της έκδοσης: «Η θέση μου κοντολογής, είναι ότι ο ποιητής, λυρικός α­ πό λυ τα, σε όλο το εξομολογητικό ποιητικό του έργο, έχει στον νου του μονήρεις α πολαύσεις. Δε μας ενδιαφέρει αν εγνώρισε - ό π ω ς ασφ αλώ ς εγνώρισε - άλλες, π ο υ π ρ ο ϋ ποθέτου ν, τουλάχιστον,

χρονικά/13

την διπλομοναξιά Ό ,τ ι μας ενδιαφέρει είναι άμεσα συσχετισμένο ό­ χι με τη ζωή του αλλά με την τεχνοτροπία του. Θέλει να εκφράσει τα συναισθήματά του, αλλά τα μετατοπίζει με τέτοιο τρόπ ο, ώστε να μπορούν, έστω και αποδοκιμασμένα να ομολογηθούν». Ο τόμος των «Συμμίκτων, περ ί Καβάφη» εκχός του ότι είναι ιδιαι­ τέρως χρήσιμος για τους μελετητές και τους ενδιαφερομένους για την ποίηση του μεγάλου Αλεξανδρινού, τεκμηριώνει το διαχρονικό κριτικό βλέμμα του Κ. Θ. Δημαρά στα θέματα της καβαφικής ποίη­ σης «καθώς αυτά, βαθμηδόν, εμπλουτίζονταν φιλολογικώς α π ό νε­ ότερα ερευνητικά δεδομένα», γράφει ο Γ. Π. Σαββίδης στο σημείω­ μά του. Μόνο π ο υ ο αναγνώ στης διαβάζοντας προσεκτικά τα κείμενα του Κ. Θ. Δημαρά - ό π ω ς εξάλλου τους αρμόζει - δεν μπορεί π α ­ ρά να σταθεί στο εξής ανακόλουθο. Στη σελίδα 110 (τελευταία α ρά­ δα), κείμενο αναδημοσιευμένο α π ό την Ιστορία τη ς Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, αναφέρεται: «Επτά χρονών ήταν ο ποιητής, όταν έχα­ σε τον π α τέρα του». Πράγματι στις 10 Αυγοΰστου του 1870 π εθα ί­ νει ο π α τέρα ς του. Στη σελίδα όμως 68 (δεύτερη πα ράγραφ ος) ο Κ. Θ. Δημαράς γράφει: «Δεκατριών ετών ήταν ο ποιητής όταν έχα­ σε τον πα τέρα του». Αυτό το λάθος οφείλεται σε τυπογραφ ική α­ βλεψία; Πάντως το επισημαίνουμε για τη Β' έκδοση του τόμου. Τέλος, δανειζόμενοι κάποιους στίχους του Κ. Π. Καβάφη και αποφ ορτίζοντάς τους α π ό το νόημα π ο υ έδινε ο ποιητής».

ΣΥ Μ Μ I ΚΤΑ. Γ

Πη>· κ.φ,

ΕΚΔΟ£ΚΙ£

.,.Ν11£1Ι.

«... Μ α α π ’ το π ο λ ύ να σκ έπτετα ι και να θυμάται ο γέρ ο ς εζαλίστηκε. Κι αποκοιμάται σ το υ καφενείου ακουμπισμ ένο ς το τραπέζί» ας θεωρήσουμε ότι ο Κ. Θ. Δ ημαράς αποκοιμήθηκε, αλλά η «ζωή» του ως λογίου συνεχίζεται.

Ξύλινα σκάφη ελληνικής ναυπηγικής τέχνης Στις π ρ ο σ πάθ ειες καταγραφής του λαϊκού μας πολιτισμού σε καλαίσθητα βιβλία εντάσσεται και μια δίγλωσση έκδοση (ελληνι­ κά και αγγλικά) της ο πο ία ς αντικείμενο είναι: «Τα ελληνικά ιστιο­ φ όρα καΐκια του 20ού αιώνα». «Τα ελληνικά ιστιοφόρα» είναι α­ ποτέλεσμα αφενός της συνεργασίας των εκδόσεων «Γαβριηλίδης» και του «Μουσείου Κρητικής Εθνολογίας» και αφετέρου της έρευνας των Κώστα Δαμιανίδη και Τάσου Αεοντίδη. Στο π ρ ώ το μέρος ο Κώστας Δαμιανίδης παρουσιάζει τα μεγα­ λύτερα ξύλινα σκάφη (τρεχαντήρι, πέραμα, βαρκαλάς, καραβόσκαρο), ενώ στο δεύτερο ο Τάσος Αεοντίδης παραθέτει εννέα καθιερωμένους τύ π ο υ ς ιστιοφόρων, καϊκιών (μπομπάρδα, μπρατσέρα, λόβερο κ.τ.λ.) Η επιμελημένη αυτή έκδοση εκτός α π ό την πλούσια εικονο­ γράφηση, περιλαμβάνει σχέδια απ ο τύπ ω σ η ς λεπτομερειών, φ ω τογραφ ίες και κατασκευαστικά σχέδια.

κ

ΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ ΕΝ Σ Υ Ν Τ Ο Μ Ι Α

ΚΩΣΤΑΣ ΔΑΜΙΑΝΙΔΗΣ ΤΑΣΟΣ ΑΕΟΝΤΙΔΗΣ. Τα ελληνικά ιστιοφόρα καΐκια του 20ού αιώνα.

Αθήνα, Μουσείο Κρητικής Εθνολογίας Γαβριηλίδης, 1992. Σελ. 112.

14/χρονικα

Η Κίνα για μικρούς και μεγάλους

ΚΙΝΑ

Αθήνα, Αίολος, 1991. Σελ. 64. Δρχ. 2.700.

Σ τ ο πλαίσιο μιας νέας προσ έγγισ ης της Γεωγραφίας, όπο υ το Βάρος, εκτός α π ό τον περιβάλλοντα χώρο, πρ έπ ει να δίνεται και στους α νθρ ώ π ο υς και στον τρ ό π ο ζω ής τους, η πα ιδα γω γι­ κή ομάδα «Πλειάδες», της ο ποία ς τα μέλη είναι γυναίκες εκπαι­ δευτικοί, είχε την ιδέα να δημιουργήσει μια παιδική σειρά με γε­ νικό τίτλο «Γη-τόποι, άνθρωποι». Πρώτο βιβλίο αυτής της σειράς, η Κίνα α π ό το ο ποίο οι μικροί αναγνώ στες θα αποκτήσουν μια σφαιρική γνώ ση για την αχανή αυτή χώρα. Το κείμενο και οι φ ω τογραφ ίες δεν περιορίζονται σε μια παρουσίαση στενά γεωγραφική (βουνά, ποτάμια, σύνορα κ.τ.λ.), αλλά ζω ντανεύουν τη ζωή των κατοίκων στο παρελθόν, μέσα α π ό τη μακραίωνη ιστορία της Κίνας, αλλά και στο παρόν, μέσα α π ό τη γλώ σσα, τα έθιμα, την τέχνη, την ψυχαγωγία, τις γιορτές, τη διατροφή και την εκπαίδευση. Αξιοσημείωτο είναι ότι στο τέλος του βιβλίου παρατίθενται για την π α ρ α π έ ρ α ψυχαγω γία των παιδιώ ν κινέζικα παραμύ0 |α αινίγματα, κρυπτόλεξα, σταυρόλεξα, ιδεογράμματα, συ­ νταγές για κινέζικα φαγητά, γλωσσάρι και προτάσεις βιβλίων σχετικών με την Κίνα.

ρ α φ τ ε ίτ ε σ υ ν δ ρ ο μ η τ έ ς Συνδρομές εσωτερικού και Κύπρου

Ετήσια 12.000 - Σπουδαστική 11.000 δρχ. Εξάμηνη 6.500 - Σπουδαστική 5.500 δρχ. Οργανισμών, Τραπεζών, Ιδρυμάτων 14.000 δρχ. Συνδρομές εξωτερικού

Ετήσια 90 δολ. (ΗΠΑ) Σπουδαστική Ετήσια 85 δολ. Ιδρυμάτων, Βιβλιοθηκών 105 δολ. Τα παλιά μηνιαία τεύχη κοστίζουν 1000 δρχ., τα δεκαπενθήμερα 600 δρχ. και τα διπλά 1000 δρχ. Εμβάσματα στη διεύθυνση: Κατερίνα Γρυπονησιώτου Α. Μεταξά 26, Αθήνα - 106 81

ΣΤΑΝΤΑΛ Η Ηγούμενη του Κάστρο πρόλογος: Τίτος Πατρίκιος μετάφραση: Βούλα Λούβρου

Είναι η ιστορία μιας νέας ευγενούς καταγωγής, στην Ιταλία της Αναγέννησης. Στο πρόσωπο της ηρωίδας του ο Σταντάλ δημιουργεί μια από τις συναρπαστικές εκείνες γυναικείες φιγούρες που τόσο μας γοητεύουν στα μεγάλα μυθιστορήματά του.

ολκός

ΒΟ Υ ΚΟ ΥΡ Ε ΣΤΙΟ Υ 3 - 105 64 Α Θ Η Ν Α ΤΗΛ..: 3 2 .5 4.5 38 - 3 2.5 3.1 72

W

* # η ΑΓΟΡΑ t o w

Β ΙΒ Λ ΙΟ Υ από 10 Μαΐου έως 23 Μαΐου 1992 Αριστοτέλης-ΑΘ., Διάλογος-Βύρωνας, Ειρμός-Δράμα, Ελευθερουδάκης-Αθ., Ενδοχώρα-ΑΘ., ΕξαρχόπουλοςΑθ., Εστία-ΑΘ., Καραβίας-Ρουσσόπουλος Αθ., Κατώι του Βι6λίου-Θεσσ., Κουρκάκης-Καρδίτσα, Κρομμύδας-Χίος, Λέσχη του Βιβλίου-Αθ., Λέσχη του Βιβλίου-Θεσσ., Libro-ΑΘ., Μεθενίτης-Πάτρα, Μένανδρος-Κηφισιά, Μττοστάνογλου-Πειραιάς, Πλέθρον-Αθ. Ραγιάς-Θεσσ. Χνάρι-Αθ. Ο πίνακας παρουσιάζει τα εμπορικότερα βιβλία ενός δεκαπενθημέρου, σύμφωνα με τα στοιχεία που μας παραχώρη­ σαν 20 βιβλιοπώλες α π’ όλη την Ελλάδα, δηλώνοντας ο κάθενας τους τέσσερα βιβλία που είχαν τις περισσότερες πωλήσεις στο βιβλιοπωλείο του κατά το διάστημα αυτό. Έτσι κάθε βιβλιοπωλείο δίνει τέσσερις βαθμούς στο βιβλίο που είχε τις περισσότερες πωλήσεις, τρεις βαθμούς στο αμέσως επόμενο, δύο βαθμούς στο τρίτο κατά σειρά βιβλίο, ενώ ένα βαθμό παίρνει το τέταρτο.

| ΒΑΜΒΟΥΝΑΚΗ Μ.: Τανγκό μες στον καθρέφτη ΚΟΥΝΤΕΡΑ Μ.: Η αθανασία

ΦΙΛΙΠΠΟΤΗΣ

ΕΣΤΙΑ

| ΓΕΡΜ ΑΝΟΣ Φ.: Γυναίκα από βελούδο

ΚΑΚΤΟΣ

| ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΙ Φ.: Έ γκλημ α και Τιμωρία (Μετ. Α. Π απαδιαμάντη) ΙΔΕΟΓΡΑΜΜΑ | ΝΟΛΛΑΣ Δ.: Ο τύμβος κοντά στη θάλασσα

ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ

| ΛΥΓΕΡΟΣ Σ.: Σκόπια, το αγκάθι της Βαλκανικής

ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ

| ΠΕΤΡΩΦ I.: Μακεδονία-Αρχαία και Βυζαντινή Εποχή | ΑΪΣΛΕΡ Ρ.: Κύλιξ και Ξίφος

ΕΚΟ ΟΥ.: Η Τέχνη και το Κάλλος στο Μεσαίωνα Π ΙΛΤΣΕΡ Ρ.: Σεπτέμβρης

ΠΟΝΤΙΚΙ

ΓΛΑΡΟΣ ΓΝΩΣΗ

ΩΚΕΑΝΙΔΑ

| ΕΛΥΤΗΣ Ο.: Τα Ελεγεία της Ο ξώπετρας

ΚΕΔΡΟΣ

χρονικα/17

Επιλογή ελληνόγλωσσης βιβλιο-αρθρογραφίας για τη Μακεδονία και το «Μακεδονικό ζήτημα»

Α. Εισαγωγικά

Η παρακάτω βιβλιογραφία και αρθρογραφία είναι μία μικρή συμβολή στην προσπάθεια να γνωρίσουμε την Ιστορία της Μακεδονίας και το «Μακεδονικό Ζήτημα». Η βιβλιογραφία και η αρθρογραφία δεν είναι εξαντλητική. Στην εργασία μας αυτή διαπλέκονται: αρχαία, νεότερα και σύγχρονα κείμενα για τη Μακε­ δονία και σημαντικές μελέτες και άρθρα για το «μακεδονικό ζήτημα» και τις πολιτικές του διαστάσεις. Β. Βιβλιογραφία-αρθρογραφία 1. Αγγελίδης Α., «Αναδρομή στην Ιστορία της Μακεδονίας. Από την Πύδνα στο Κίτρος», εκδ. Μάτι, Κατερίνη 1989.

2. Αγροτική Τράπεζα., Η Ελλάδα 1936-44 (συλλο­ γικός τόμος) 3. Ανδριώτης Ν., Το Ομόσπονδο Κράτος των Σκοπιών και η γλώ σσα του, εκδ. Τροχαλία, Θεσσαλονίκη 1960 4. Ανδρόνικος Μ., α. Η αρχαιολογική αποκάλυψη της Μακεδονίας, «Το Βήμα», 25.9.’88 β. Μουσείο Θεσσαλονίκης, εκδ. Εκδοτικής, Αθήνα 1983. γ. Βεργίνα - Οι Βασιλικοί τάφοι, εκδ. Εκ­ δοτικής.

5. Ανεστόπουλος Α., Ο Μακεδονικός Α γώ ν 1903-1908, Τ. 2, Θεσσαλονίκη 1969.

6 . Αισχίνης, Κατά Κτησιφώντος, εκδ. Ζαχαρόπουλος.

7. Αισχύλος, Ικέτιδες, εκδ. Oxford Univ. Pr. 8 . Αργυρόπουλος Π., Ο Μακεδονικός Αγών. Απο­ μνημονεύματα, εκδ. ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1957.

9. Αρριανός, Ανάβασις Αλεξάνδρου, εκδ. Loeb.

10. Βακαλόπουλος Α., Ιστορία της Μακεδονίας 1354-1833, Θεσσαλονίκη 1969.

11. Βακαλόπουλος Κ.Α., α. Μακεδονία, Θεσσαλο­ νίκη 1990,

β. Ιστορία της Μακεδονίας από τα προϊστο­ ρικά χρόνια ως το 1912 (έργο συλλογικό με επόπτη-συντονιστή τον Α.Κ. Βακαλόπουλο). γ. Νεότερη Ιστορία της Μακεδονίας (1856-1912). δ. Μαρτύρων και ηρώων αίμα, εκδ. αδελφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1991. ε. Το Μακεδονικό Ζήτημα, εκδ. Βάνιας, Θεσ­ σαλονίκη 1989 στ. Ιστορία του Βόρειου Ελληνισμού, Θεσ­ σαλονίκη 1990 ζ. Μακεδονία και Τουρκία 1830-1878, Θεσσα­ λονίκη, 1987.

18/χρονικα

12. Βασδραβέλης I., α. Οι Μακεδόνες, εκδ. ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1954. β. Τουρκικά έγγρ αφ α π ερί του Μακεδονικού Αγώνος, εκδ. ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1958.

13. ΒασίλιεφΑ., Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρα­ τορίας 324-1453, εκδ. Μπιργκάδη, Αθήνα 1954.

14. Βένκστον Η., Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας (μετάφραση Α. Γαβρίλη), Αθήνα 1979.

15. Βίλκεν, Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας.

16. Βουρνάς Τ., Ιστορία της Νεότερης και Σύγχρο­ νης Ελλάδας, 6 τόμοι (από το 1821 ως το 1974), εκδ. Τολίδη.

17. Βριάντ Π., Από την Ελλάδα στην Ανατολή, εκδ. Δεληθανάση.

18. Βώρος Φ.Κ., α. Το μακεδονικό ζήτημα των «συμμάχων» μας, περ. Τα εκπαιδευτικά, τ. 21, σσ. 65-80. β. Η Ιστορία και οι παραχαράκτες, «Ελευθε­ ροτυπία», 30.3.’92 19. Γιαλούρης Ν., Μ έγας Αλέξανδρος Ιστορία και θρύλος στην Τέχνη.

20. Γρηγοριάδης Σ., Συνοπτική Ιστορία της Εθνι­ κής Αντίστασης.

21. Γύπαρης Π., Οι πρωτοπόροι του Μακεδονικού Αγώνος 1903-1909, Αθήνα 1962.

22. Δάσιου Ο., Μ έρες Μακεδονίας, περ. λόγος και πράξη, τ. 45, σσ. 61-73.

23. Δασκαλάκης Α., Ο Ελληνισμός της Αρχαίας Μακεδονίας, Αθήνα 1960.

24. Δημητσάς Γ., Η Μακεδονία ε ν Λίθοις Φθεγγομένοις Μνημείοις Σωζομένοις, Αθήνα 1892.

25. Δημοσθένης, Β' και Γ' Ολυνθιακός, εκδ. Ζαχαρόπουλος.

26. Διαμαντής Κ.Α., Το Αρχείον του Μακεδονομά­ χ ο υ Τσόντου-Βάρδα, Θεσσαλονίκη 1958.

27. Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού (Γ.Ε.Σ.), Ο Μακε­ δονικός Αγώ ν και τα εις Θράκην Γεγονότα, Α­ θήνα 1979.

28. Δραγούμης Φ., 6 Μακεδονικός Αγών, περ. Νέα Εστία, Αθήνα 1962.

29. Εκδοτική Αθηνών: α. Μακεδονία, Ιστορία και Πολιτισμός, Αθήνα 1982. β. Τα Ελληνικά Μουσεία. γ. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους. δ. Μακεδονικός αγώνας. ε. Βεργίνα - Οι βασιλικοί τάφοι. στ. Φίλιππος Βασιλεύς Μακεδόνων.

30. Ελλάδα, Ιστορία και Πολιτισμός, εκδ. Μαλλιάρης-Παιδεία, τόμοι 2-6, Αθήνα, 1981-82.

31. «Ελευθεροτυπία», α., Έρευνα: Τα αίτια του ρα­

32.

33.

34.

35.

36.

37.

38.

39.

40.

41.

42.

43.

44.

45.

τσισμού και του εθνικισμού, 16.3.’92. β. Η «μακεδονική σαλάτα» του Υπ. Παιδείας, 6.2.’92. Ενεπεκίδης Π.Κ.,: α. Θεσσαλονίκη και Μακεδο­ νία 1798-1912, εκδ. Εστίας, Αθήνα 1982. β. Μακεδονικές πόλεις και οικογένειες 1750-1930, εκδ. Εστίας, Αθήνα 1984. Ευρυγένης Δ., Ο Ίων Δραγούμης και ο Μακε­ δονικός Αγών, εκδ. ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1961. Ζαλοκώστας Χρ., Μέγας Αλέξανδρος ο πρό­ δρομος του Χριστού, Αθήνα 1971. Ζάννας Α., Ο Μακεδονικός Αγών, Αναμνήσεις, εκδ. ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1961. Ηλιού Η., Προσοχή στη Μακεδονία, «Το Βή­ μα», 17.2.’92. Ηρόδοτος., Ιστορίαι, εκδ. Oxford Univ. Pr. Ησίοδος., Κατάλογος γυναικών, Ηοίαι, εκδ. Ζαχαρόπουλος. Θουκυδίδης., Ιστορία, εκδ. Oxford. Univ. Pr. Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου., Θη­ σαυροί του Αγίου Όρους, εκδ. Εταιρείας Μα­ κεδονικών Σπουδών. Ιππόλυτος, Βιβλιοθήκη Ελλήνων Πατέρων Μέ­ ρος β. Αθήνα 1956. Ισοκράτης: α. Πανηγυρικός, εκδ. Ζαχαρό­ πουλος. β. Φίλιππος, εκδ. Ζαχαρόπουλος. Ιστορία (Περιοδικό). Ιώσηπος., Ιουδαϊκή Αρχαιολογία. Καζάζης Ι.Ν.-Μαλιγκούδης Φ., Μακεδονία ή Δαρδανία, «Το Βήμα», 9.2.’92

χρονικα/19

46. Καθημερινή, α., Ρεπορτάζ για τις ανασκαφές των Γάλλων στο Βασίλειο της Βακτριανής, δη­ μιούργημα του Μ εγάλου Αλεξάνδρου και των Μακεδόνων διαδόχων του, 25.4.’82. β. Μακεδονία, Ιστορική επισκόπηση (αφιέ­ ρωμα), 19.1.’92 47. Καινή Διαθήκη.

48. Κακκαβός Δ., Απομνημονεύματα. Μακεδονι­ κός Αγών, Θεσσαλονίκη 1972.

49. Κακρίδης Φ.Ι., Δαρδανία, «Το Βήμα», 9.2.’92.

50. Κανατσούλης Δ., α. Η Δυτική Μακεδονία κατά τους αρχαίους χρόνους, Θεσσαλονίκη 1958. β. Ιστορία της Μακεδονίας μέχρι του Μ εγά­ λου Κωνσταντίνου, Θεσσαλονίκη 1964.

51. Καραβαγγέλης Γ., Απομνημονεύματα Μακε­ δονικού Αγώνος, Θεσσαλονίκη 1959.

52. Καραβίτης I., Απομνημονεύματα Μακεδονικού

Αγώνος, εφημ. Ελληνικός Βορράς (Μάιος 1949 - Δεκ. 1950).

53. Καραγιαννόπουλος Γ., Το βυζαντινό κράτος, εκδ. Ερμής, Αθήνα 1983.

54. Καρτάλης Γ., Μακεδονία, μύθοι και πραγματι­ κότητα, «Το Βήμα», 1.6.’86 .

55. Καψής Γ., Επικίνδυνο παιχνίδι παίζουν τα Σκό­ πια, «Το Βήμα», 15.9.’91 56. Κέδρος Α., Ιστορία της Ελληνικής Αντίστασης.

57. Κεραμοπούλου., Τάφοι Τρεμπένιτσε. Αρχαιο­ λογική εφημερίς 1927-28, Αθήνα.

58. Κιοσσέ X., Και η επιστήμη συνηγορεί, «Το Βή­ μα», 1 1 .1 2 .88 .

59. Κολιόπουλος Ι.-Χασιώτης I. και πολλοί συνερ­ γάτες., Η νεότερη και σύγχρονη Μακεδονία, 2 τόμοι, εκδ. Παπαζήσης-Παρατηρητής.

60. Κοράνιον.

61. Κορδάτος Γ., Ιστορία της Νεότερης Ελλάδας, 5 τόμοι (από το 1453 ως το 1924). εκδ. 20ός αιώνας.

62. Κυριακίδης Στ., Σύντομος επισκόπησις της ι­ στορίας του Μακεδονικού Αγώνα, Θεσσαλονί­ κη 1962.

63. Κωστόπουλος Α.Χρ.-Β. ΚωτουλοπούλουΚωστοπούλου., Ο Μακεδονικός Αγώνας, εκδ. Μαλλιάρης - Παιδεία, Θεσσαλονίκη 1991.

64. Κωφός Ε., α. Η Μακεδονία στην Γιουγκοσλαβι-

ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΣΗΜΕΙΩΤΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΙΑΣ Η Ελληνική Σημειωτική Εταιρία (ΕΣΕ) διοργανώνει στη Θεσσαλονίκη, την περίοδο 9-12 Οκτωβρίου 1992, το 4ο Συνέδριο Σημειωτικής. Η εγγραφή στο Συνέδριο ή και στην Εταιρία μπορεί να σταλεί στη διεύθυν­ ση της Οργανωτικής Επιτροπής, που είναι η ακόλουθη: Καθ. Κ. Μπόκλουντ-Λαγοπουλου, Γραμματέα 4ο Συνέδριο Σημειωτικής Τμήμα Αγγλικής, Φιλοσοφική Σχολή Α.Π.Θ. — 540 06 Θεσσαλονίκη. Για κάθε πληροφορία που αφορά το Συνέδριο, οι ενδιαφερόμενοι μπορεί να αποταθούν στην Οργανωτική Επιτροπή, στους αριθμούς τηλεφώνων: 031-991563 και 991513. FAX: 031-991586.

20/χρονικα

κή ιστοριογραφία, Θεσσαλονίκη, 1974. β. Ο Ελληνισμός στην Περίοδο 1869-1881. Α­ θήνα 1981.

65. Λαμπρινός Χρ., Περί Τύπου Ομιλία (Ε.Μ.Σ.), Θεσσαλονίκη 1982.

66 . Λαούρδας Β., α. Ο Μακεδονικός Α γώ ν εις την περιοχή των Σερρών, Αθήνα 1968. β. Ο Μακεδονικός Αγών, Θεσσαλονίκη 1962. γ. Η Πηνελόπη Δ έλτα και η Μακεδονία, εκδ. ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1958.

67. Λεφτσένκο Μ., Ιστορία της Βυζαντινής Α υτο­ κρατορίας, εκδ. Βιστάκη.

68 . Λίβιος Τ., Εκδ. Loeb.

69. Μάγιερς Γ., Η Ελληνική περιπλοκή, εκδ. Ε­ ξάντας.

70. Μαζαράκης Αλ., Αι ιστορικοί περιπέτειαι της Μακεδονίας, Αθήνα 1912.

71. Μαζαράκης I., α. Ο Μακεδονικός Αγών, Ανα­ μνήσεις, Θεσσαλονίκη, 1963. β. Το Μακεδονικό Ζήτημα και η γέννηση του Νέου Μακεδονικού Ζητήματος, εκδ. Δωδώ­ νη, Αθήνα 1992.

72. Μακεδονικά, (Ε.Μ.Σ.).

73. Μακρής Δ., Ο Μακεδονικός Αγών, Απομνημο­ νεύματα, Θεσσαλονίκη 1959.

74. Μάρτης Ν., α. Η π λαστογράφηση της ιστορίας της Μακεδονίας, εκδ. Ευρωεκδοτική Ε.Π.Ε., Α­ θήνα 1983. β. Υποβολιμαίες πλάνες για τη Μακεδονία, «Το Βήμα», 22.3.’92.

75. Μασσαβέτας Γ., Ανοχύρωτοι στην ξένη προ­ παγάνδα, «Ελευθεροτυπία», 25.5.’92.

76. Μάτσας., Το χειρόγραφ ο της Βαβυλώνος. Μεγαλεξάνδρου Απομνημονεύματα.

77. Μαυρουδής Ε., Μακεδονία και Μακεδονικός Αγών, Θεσσαλονίκη 1968.

78. Μελά Ν., Ο Παύλος Μελάς, εκδ. 1926, Αλε­ ξάνδρεια.

79. Μέρτζος Ν., Σβαρνούτ, Θεσσαλονίκη 1980.

80. Μεταλληνός Γ., Τουρκοκρατία: Οι Έ λληνες στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, Αθήνα 1988.

81. Μίντσης Ι.Γ., Ιστορία του Μακεδονικού Ζητή­ ματος (1870-1980), εκδ. Πελεκάνος, Θεσσαλο­ νίκη 1990.

82. Μπαμπινιώτης Γ., α. Ψευδώνυμη γλώ σσα ψευ­ δεπίγραφ ου κράτους, «Το Βήμα», 16.2.’92. β. Η θέση της Μακεδονικής στις αρχαίες ελ ­ ληνικές διαλέκτους, Γλωσσολογία, ·7-8, σσ.

53-69.

83. Μοδής Γ., α. Μακεδονικός Α γώ ν και Μακεδόνες Α ρχηγοί, εκδ. ΕΜΣ, Θεσσαλονίκη 1959. β. Ο Μακεδονικός Α γώ ν και η νεώτερη Μα­

84.

85.

86 .

87.

88 .

89.

90.

91.

92.

93.

94.

κεδονική ιστορία, Θεσσαλονίκη 1967. γ. Μακεδονικές ιστορίες, τ. 1-12. δ. Στα Μακεδονικά βουνά, εκδ. 1930, Θεσσα­ λονίκη. Μορώνης Μ., «Μακεδονικό»: η στρατηγική του Βελιγραδιού, «Ελευθεροτυπία», 22.5.’86. Μυλωνάς Α.Π., Η Ελληνικότητα της Μακεδο­ νίας, εκδ. Νέα Σύνορα. Νάλτσας Χρ. α., Ο Μακεδονικός Α γώ ν εις την Δυτικήν Μακεδονία, εκδ. ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1958. β. Η Συνθήκη του Α γίου Στεφάνου και ο Ελ­ ληνισμός, εκδ. ΕΜΣ. Νέστωρ Στ. Τ., Η μάχη για το όνομα, «Το Βή­ μα» 23.2.’92. Νοταρής I., Παύλος Μελάς (βιογραφία), εκδ. ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1955. Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου Μ., Το Μακεδονι­ κό Ζήτημα: Ιστορική θεώρηση του προβλήμα­ τος, Αθήνα 1989. Οστρογκόρσκυ Γ., Ιστορία του Βυζαντινού κράτους, 3 τόμοι, εκδ. Δ. Βασιλόπουλος, Αθή­ να 1979. Παλαιά Διαθήκη. Παπαθεμελής Στ., α. Το «Μακεδονικό» σήμερα και οι πιθανές εξελίξεις, «Το Βήμα», 16.12.’90. β. Η εντός των τειχώ ν ενδοτικότητα, «Το Βή­ μα», 29.3.’92. Παπατζανετέας Π., Ο Μακεδονικός Αγών. Α­ πομνημονεύματα. Έκδοση ΙΜΧΑ, Θεσσαλονί­ κη 1960. Παπακωνσταντίνου Μ., α. Η Μακεδονία μετά

χρονικα/21

95.

96.

97.

98.

99.

100.

101.

102.

103.

104.

105.

τον Μακεδονικό Αγώνα, εκδ. Κ.Π.Ε.Ε., Αθήνα 1985. β. Υπαρκτές και ανύπαρκτες εθνότητες, «Το Βήμα», 9.2.’92. γ. Το Μακεδονικό σήμερα, Δυτικομακεδονικά Γράμματα, Κοζάνη 1991. Παπαρούνης Π.Ν., Τουρκοκρατία, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα 1974. Παπαρρηγόπουλος Κ., Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Ελευθερουδάκη, Αθήνα 1925. Παπουλίδης Κ., Ηρωικές προσωπικότητες της εκκλησίας στην υπηρεσία του Μακεδονικού Α­ γών ος, Θεσσαλονίκη 1968. Παυσανίας, Ελλάδος Περιήγησις, εκδ. Loeb. Πετρώφ I (εκ Μόσχας)., Μακεδονία, Αρχαία και βυζαντινή εποχή, εκδ., Το ποντίκι, Αθήνα 1992. Πέτσας Φ., Βιβλιοκρισία (Ε.Μ.Σ.), Ανάτυπον εκ τον Κ' τόμου «Μακεδονικών», Θεσσαλονίκη 1980. Πλάτων., Πολιτεία, εκδ. Loeb. Πλούταρχος., α. Αιμίλιος Παύλος, εκδ. Loeb. β. Αλέξανδρος, εκδ. Loeb. γ. Περί της Αλεξάνδρου τύχης ή αρετής, εκδ. Loeb. Πλωρίτης Μ., α. Ιταμές γελοιότητες, «Το Βή­ μα», 9.2.92 β. Σκόπια και «υψηλές» σκοπιμότητες, «Το Βήμα», 5.4.’92. Πολύβιος., Ιστορίαι, εκδ. Loeb. Προβατάκης θ., Μ έγας Αλέξανδρος, εκδ. Ελ­ ληνική Εθνική Γραμμή.

Κ Ω Σ Τ Α ΣΤΕΡΓΙΟ Π Ο Υ Λ Ο Υ

Ο ΗΛΙ ΟΣ ΤΟΥ ΜΕΣΟΝΥΚΤΙΟΥ (1 9 8 3 -1 9 9 1 )

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ _ Ν Ε Φ Ε Λ Η

22/χρονικα

106. Ράπτης Σ., Μακεδονικός Αγών.

107. Ροδάκης Π., Το Μακεδονικό ζήτημα και η θέση του Κ.Κ.Ε., περ. Τότε, τ. 33, σσ. 30-38.

108. Σακελλαρίου Μ.Β., α. Η ψευδώνυμη Μακεδο­ νία, «Το Βήμα», 9.2.’92 109. Σαράφης Στ., Ο Ελλάς, εκδ. Επικαιρότητα, Α­ θήνα 1984.

110. Σβορώνος Ν., Επισκόπηση της Νεοελληνικής Ιστορίας, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1986.

111. Σκουλάτος Β., Το «Μακεδονικό Πρόβλημα», φιλολογική, τ. 36, σσ. 25-28.

112. Σουλιώτης-ΝικολαΤδης Αθ., Ο μακεδονικός Α ­ γών. Η οργάνωσις Θεσσαλονίκης 1906-1908. Απομνημονεύματα, εκδ. ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1959.

113. Σπανός Ν., Αναμνήσεις εκ του Μακεδονικού Αγώνος, εκδ. ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1957.

114. Σταυρόπουλος Β., Ο Μακεδονικός Αγών. Απο­ μνημονεύματα, εκδ. ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1961.

115. Ταμείο Αρχαιολογικών πόρων., Θησαυροί της Αρχαίας Μακεδονίας.

116. Ταρνανίδης I., Η Μακεδονία, οι «Μακεντόντσοι» και η Ιστορία, «Ελευθεροτυπία», 29.10. ’91.

117. Ταχιαός Α., Εόρτιος τόμος Μεθοδίου Κυρίλου, Θεσσαλονίκη 1968.

118. Ταχυδρόμος (Περιοδικό), α. Αφιέρωμα στη Μακεδονία, 11.3.’92. β. Η αλήθεια για το μακεδονικό, τ. 16 και 17/1992 119. Τούντα-Φεργάδη Α., Θέματα Ελληνικής Δι­ πλωματικής Ιστορίας (1912-1934).

120. Τσάμης Π., Μακεδονικός Αγών, Θεσσαλονίκη 1975.

121. Τσιουλκάς Κ.Ι., Συμβολαί εις την διγλω σσίαν των Μακεδόνων, εκδ. Δημιουργία.

122. Χαμόντ Ν., Αντίσταση και στρατιωτική απο­ στολή 1943-1944, εκδ. Παπαζήση.

123. Χασιώτης Ι.Κ., Οι ευρωπαϊκές Δυνάμεις και η Οθωμανική Αυτοκρατορία, Θεσσαλονίκη 1976 (πανεπιστημιακές παραδόσεις).

124. Χατζηδάκης Γ.Ν., α. Περί του Ελληνισμού των Αρχαίων Μακεδόνων, Αθήνα 1992. β. Και πάλιν περί του ελληνισμού των αρ­ χαίων Μακεδόνων, Γλωσσολογικαί έρευναι, τομ. 1, 228-30, Αθήναι, 1934.

125. Χατζηκυριάκος Γ., Σκέψεις και Εντυπώσεις εκ περιοδείας ανά την Μακεδονίαν (1905-1906), εκδ. ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1962.

126. Χατζής Δ., α. Η Νικηφόρα Επανάσταση που χάθηκε, εκδ. Δωρικός, Αθήνα 1983. β. Ιστορία του Μακεδονικού Αγώνος, Αθήνα 1971.

127. Χιονίδης Γ., Η εκστρατεία και η επανάστασις εις τον Ολυμπον κατά τα έτη 1821-1822, Θεσ­ σαλονίκη 1975. ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΤΖΙΦΑΣ*

* Ο Τζίφας Απόστολος είναι καθηγητής φιλόλογος και υπηρε­ τεί στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση.

ΕΚ ΔΟ ΣΕΙΣ ΠΛΕΘΡΟΝ Σειρά: ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ

ΚΥΡΚΟΣ ΔΟΞΙΑΔΗΣ Υποκειμενικότητα Και Εξουσία Για Τη Θεωρία Της Ιδεολογίας

Βιβλιοπωλείο - Εκδόσεις: Μασσαλίας 20α, 106 80 ’Α θήνα, τηλ.: 36.41.260, fax: 36.45.057

Κ Υ Κ Λ Ο Φ Ο Ρ Ε Ι Λ ΙΛ Η ΖΩΓΡΑΦΟΥ

Π ο υ €&υ μ ο υ

το

κάλλος

ΓΑΗΡΙΗΛΪΔΙΙΣ

ΕΚΔΟΣΕΙ Σ ΓΑΒΡΙ ΗΛΙ ΔΗΣ

Η Λογοτεχνία και το Κακό

Ο Σενέκας έλεγε: «Όπου κακός λόγος, εκεί και κακιά σκέψη». Κι επειδή η σκέψη προϋπάρχει του λόγου, τούτο σημαίνει ότι τον γεννά και τον τρέφει. Ο «Λόγος» λοιπόν είτε ο γραπτός, σαν έργο τέχνης, είτε ο προφορικός, σαν ρήση, γίνεται λόγω της Κακής σκέψης, «Λόγος κακού» (κι όχι πλέον «κακός λόγος») Έτσι φτάνουμε στον Σίλερ, ο οποίος υποστήριζε ότι: «Η κατάρα του Κακού είναι ότι εξακολουθεί και γεννάει Κακό». Άρα το Κακό διαιωνίζεται. Και μάλι­ στα με την, εκούσια ή ακούσια, αρωγή της λογοτεχνίας. Με την όποια του μορφή, το κακό υπάρχει «παντού και πάντα» και χτυπά τους ανθρώπους της διανόησης σαν Μαύρη Σκέψη, ή Έμπνευση Διεστραμμένη ή ακόμα, σαν κατάρα· συχνά μάλιστα, οι τελευταίοι, βυθίζονται στον γλυκό λή­ θαργο του κακού και το κάνουν τρόπο ζωής τους. Για ν’ απαλλαγεί από τούτο το «Κακό» που τον κατατρέχει, ο φορέας του, γί­ νεται δημιουργός, δηλ. εκφραστής του. Έτσι το έργο του αντικατοπτρίζει την επιρροή και την έμπνευση του Υποχθόνιου (ενός Υποχθόνιου Κακού που μπορεί και να ’ναι το Κακό μιας ολόκληρης κοινωνίας ή εποχής), και μεταδίδεται μο­ λυσματικά μέχρι τον αναγνώστη. Στις σελίδες που ακολουθούν, θα εξετάσουμε τις μορφές που μπορεί να πάρει το κακό στη λογοτεχνία*. Μορφές όπως το φιλοσοφικό κακό (στον Bataille), το ποιητικό κακό (συνισταμένη των μεταφυσικών, φυσικών και ηθικών δυνάμεων), το θεατρικό κακό (με τον αναθεματισμό της κωμωδίας), το μεταφυσικό κακό (στους Ανατολικοευρωπαίους συγγραφείς), το ρατσισμό (στον Σελίν), την προ­ δοσία (στονΖενέ), τη διαστροφή (στον Σαντ), το σατανισμό, την καθήλωση από αρρώστιες (όπως η σύφιλη), τον εθισμό στα ναρκωτικά, τον αλκοολισμό... Μορφές που δεν αποτελούν τίποτε άλλο απ’ τις διάφορετικές πτυχές της ίδιας οντότητας: Του Απόλυτου Κακού. Επιμέλεια και μετάφραση των κειμένων από τα γαλλικά: Ιάσων Λάιος * Υπενθυμίζουμε τα συναφή με το θέμα, «Η Λογοτεχνία και το Κακό», αφιερώματα του «Διαβάζω»: Ζενέ (τευχ.

62), Μ. Ντε Σαντ (τευχ. 77), Ν. Λαπαθιώτης (τευχ. 95), Καΐρης (τευχ. 106), Έντγκαρ Άλαν Πόε (τευχ. 112), Ντοστογιέφσκι (τευχ. 131), Αγκάθα Κρίστι (τευχ.. 149), Α. Παπαδιαμάντης (τευχ. 165), Ζ. Μπατάιγ (τευχ. 187), Οι Α­ σθένειες των Συγγραφέων (τευχ. 281), Οι Αυτόχειρες της Λογοτεχνίας (τευχ. 284).

26/αφιερωμα

Ζαν-Π ω λ Ν τολέ

Η Λογοτεχνία και το Κακό

Όλοι γνωρίζουμε το περίφημο ευφυολόγημα του Ζιντ: «Δε γίνεται καλή λο­ γοτεχνία μόνο με καλές προθέσεις». Τούτη η επιταγή κοσμεί από πολύ παλιά την τέχνη της γραφής, απ’ όπου θέτει πιότερα απ’ όσα λύνει προβλήματα, α­ φού επιβεβαιώνει ότι παίζεται ένα βασικό μέρος παιχνιδιού μεταξύ του κακού και της λογοτεχνίας. Δε γνωρίζουμε όμως περί τίνος κακού πρόκειται, κι ακό­ μα λιγότερο, δε γνωρίζουμε για ποια λογοτεχνία μιλάμε. υτυχώς, η πιο αναιμική ερμηνεία συνίσταται στο να προάγει μια σκανδαλώδη λογοτεχνία η οποία, παραβιάζοντας όλα τα «ταμπού» θα αποκαλύψει τη σύγχρονη της φύση, αντιτιθέμενη

Ε

στον αρχαϊσμό των ηθικοπλαστικών διηγημάτων. Και γνωρίζουμε αυτό που μια τέτοια επιθυμία «παραβίασης» προκαλεί: Τον ενοχλητικό πληθωρισμό των λάγνων ιστοριών που δεν σοκά-

αφιερωμα/27 ρουν πλέον κανένα θεοφοβούμενο και δεν κοκκίτ νίζουν το πρόσωπο κα μιάς αγνής παρθένας. Α­ ντίθετα αυτό που θεωρείται απείρως πιο σοβαρό είναι ν’ αναρωτηθούμε το γιατί, μετά τον Μ πωντλέρ, η δυτική λογοτεχνία ζει πάντοτε αναποφάσι­ στη μεταξύ δύο αντιθετικών τάσεων: Μ εταξύ της Ρήτρας του Καντ και της Π ρ οστακτικής του Σαντ. Έ τ σ ι επιβάλλεται ένα διεθνισμός αφού, το «οφείλεις» του Καντ αντιστοιχεί στο «οφείλεις ν ’ απολα ύσεις» του Σαντ. Το πρόβλημα του κακού, δηλ. του ανεξέλεγκτου καλού, βρίσκεται στο σύ­ νολό του αντεστραμμένο. Τελικά και στις δυο περιπτώσεις, το καλό αποχωρίζεται από την ευ­ φορία. Κάτι που έχει αναζητηθεί δεν είναι οι προϋποθέσεις για να γίνει κανείς κα λός (η ευτυ­ χία σαν σ κοπός θεωρείται και ω ς δυσφημιστική), αλλά η επιβεβαίωση της επιθυμίας, της αγνής «καλής επιθυμίας», η οποία συνεπεκτείνεται με τη διατύπωση του ηθικού Κανόνα στον Καντ, ή η επιβεβαίωση της επιθυμίας του πόθου, η οποία μεταλλάσσεται σε επιταγή στον Σαντ: «Οφείλεις να δίνεσαι σ’ αυτό που ποθείς». Δηλαδή: οι άλλοι χωρίς προϋποθέσεις και μέχρι το θάνατό .τους ο­ φείλουν να σ’ ευχαριστούν. Τούτη η αδυσώπητη, ρητή και κατηγορηματική λογική της ηθικής δεν επιβάλλει τίποτε. Δεν εξη­ γείται επιπλέον με όρους ανάλυσης του ανθρώπι­ νου συναισθηματισμού ή καμιάς άλλης ψυχολο­ γίας της συμπεριφοράς. Θέτει το αίνιγμα της α­ πόλαυσης. Μ πορεί η λογοτεχνία να παρεκτρέπε­ ται, είναι όμως από το σημείο αυτό παρεκτρο­ πής, αθεράπευτα επιτηδευμένη και ερευνά τούς δύο μεγάλους της δρόμους, αφού περιορίστηκαν οι αντιλήψεις του παλαιομοδίτικου κόσμου πω ς το καλό ταυτίζεται με την ευφορία κα ι το κα κό γεννιέται από την κακομοιριά. Η πρώτη οδός είναι αυτή του Νίτσε, ο οποίος υποδεικνύει την εύθυμη Γνώση για να θεραπευθεί α π’ την ασθένεια της αλήθειας ή πιο συ­ γκεκριμένα α π ’ το συναίσθημα που θέλει να τον κάνει να νομίζει ότι η αλήθεια είναι η αναζήτηση και η απόκτηση του Ανεξέλεγκτου Καλού. Π ρό­ κειται λοιπόν για την ανασύνδεση μιας πραγμα­ τείας ευχαρίστησης που έρχεται στο φως, από τη μεγάλη ελληνική σκέψη. Ό χ ι πλέον ηθική, αλλά ούτε και ηθικολογία με την έννοια των ηθογρά­ φων του 18ου αιώνα - οι οποίοι κ α ταδίκαζαν και αποσυναρμολογούσαν του πάθους τις κα ταστρο­ φές - αλλά πλέον εξάσκηση που ρυθμίζεται από περιπλοκές και απολαύσεις. Η δεύτερη οδός είναι η πιο νοσταλγική. Είναι αυτή που πηγάζει α π ’ «Τα Ά νθη του Κακού» κ αι του «Φ ρικτού Φιλόπονου» του Rimbaud. Το καλό βρίσκεται πίσω μας. Συνοδεύοντας το κακό, κάνοντάς το σύμμαχο μπορούμε να ξαναβρούμε τα ίχνη του Χαμένου Παράδεισου αλλά και της λο­ γοτεχνίας σαν κάθοδο στην Κόλαση, σαν μάχη με τον Αγγελο, αλλά για να βρει τη σωτηρία της.

Η κατάσταση δεν άλλαξε καθόλου σήμερα, ε­ κτό ς ίσως από το γεγονός ότι η εποχή είναι πιο τραχιά και πω ς το κα κό φωτίζεται από το φόνο κάποιων εκατομμυρίων θυμάτων. Ονόματα επι­ βάλλονται σαν σημεία αναφοράς: Κάφκα, Φρόυντ, Αρτώ. Κύρια ονόματα βέβαια που όμως μετατρέπονται σε σημαίνοντα. Δ ίκη, Νόμος, Ύ ­ στατη Κρίση. Δεν αποτελούν αυτό με το οποίο η λογοτεχνία ασχολείται κ α τ’ επανάληψη, δηλ. τη σφοδρή αναζήτηση ενός αντικειμένου που πάντο­

τε συγκαλύπτεται και του οποίου όμως η ίδια η έλλειψη δημιουργεί την πιθανότητα κα ι την ανα­ γκαιότητα να το θεραπεύσουμε προσωρινά με έ­ να λεκΤικό υποκατάστατο; Π άντοτε λέμε για να ξαναπούμε ό,τι δεν μπορούμε να εκφράσουμε. Τώρα γνωρίζουμε κ α λά ότι δεν είναι ούτε απόδει­ ξη ανικανότητας, ούτε φ αύλος κύκλος, αλλά η ί­ δια η επιφάνεια της ελευθερίας, η ενέργεια για ν’ αποκτήσει η λογοτεχνία και να συνεχίσει το ε­ πάγγελμα τού να ζει. □ (Magazine Litteraire)

---------- ----------

28!αφιέρωμα

Περιπτώσεις Κακού στη Δυτική και Ανατολική Ευρώπη' Δαίμονες, τέρατα, καταστροφικές ασθένειες, ναρκωτικά, ο ίδιος ο θάνα­ τος. Ποτέ το Κακό δεν έπαψε να κατατρέχει τη λογοτεχνία όμως και να την εμπνέει, αφού (παραφράζοντας τη διάσημη φράση τουΖενέ «με καλές προθέ­ σεις δε γίνεται καλή λογοτεχνία») δε γίνεται καλή λογοτεχνία παρά με κακές προθέσεις. ον 19ο αιώνα ο Σ ατανάς θεωρείται ο ίδιος ο Π ειρασμός. Το προαιώνιο Φίδι που εμφανί­ ζεται στην Εύα και εξωθεί τους πρω τόπλαστους στην Έ κ πτω ση. Ο Μ υητής της αμαρτίας. Αυτός που άνοιξε τις πύλες της ηδονής. Ο Σ ατανάς βα­ σιλεύει μέσα στη Μ υστικότητα για τους ανθρώ­ πους. Θ έλοντας οι τελευταίοι να τον εξορκίσουν, να σωθούν α π ’ Αυτόν, Τον ξυπνούν α π ’ το λήθαρ­ γο του και Τον προκαλούν αφού υπάρχει κα ι εί­ ναι πανταχού Παρών. Η αποκρυφιστική Του Δι­ δα σκαλία εκβάλλει σ’ ένα μυστικό ζευγάρωμα των πιο άσεμνων πράξεω ν. Πρέπει να κυλήσει το σώμα στον πιο βαθύ βόρβορο της αμαρτίας, για τη σωτηρία της ψυχής. Και, τον 19ο αιώνα, ο κο­ λασμός της σωματικής ακολασ ίας που ο Σ α τα­ νάς ευνοεί θεωρείται η σύφιλις, «το χέρι του Θε­ ού». Σ’ έναν αιώνα που θριαμβεύουν η Π ρόοδος κι ο Πολιτισμός, η σύφιλις μαστίζει τον διανοού­

Τ

μενο κόσμο της εποχής. Τούτη η πνευματοποίηση του κακού, παραδίνει τις διάνοιες στην αγω­ νία και τη σκέψη. Έ τ σ ι τον 19ο αι. το να γράφει κάποιος, καταλήγει να θεωρείται σαν την ενεργή εισχώρηση και κυκλοφορία στο αίμα του, ενός θανατηφόρου δηλητήριου, μιας ανοιχτής πληγής που ανοίγει το ποίημα. Έ τ σ ι η σύφιλις θεωρείται η παντοδύναμη ανάδοχος και η εμπνευσιακή μούσα ενός συγγραφέα χω ρίς αύριο και διέξοδο α π ’ την αργή κι εφιαλτική θανατική του κα ταδί­ κη. Έ τ σ ι ο Μπωντλέρ, ο Ζιλ ντε Κονκούρ και ο Μ ωπασάν παρέλυσαν σαν να ’χαν κάποιο δαίμο­ να στο πλευρό τους που έφτασε για να τους πάρει. «Το πνεύμα που σκοτώνει κα ι το συναισθανό­ μαστε πανταχού παρόν, αόρατο και απειλητικό σαν μια α π’ τις προαιώνιες του Κακού διάνοιες», αναφέρει ο Γκυ ντε Μ ωπασάν. Και δεν είναι μόνο

αφιερωμα/29 η σύφιλις που κατατρέχει τους ανθρώπους της γραφής και του πνεύματος. Μια ολόκληρη αλυ­ σίδα από ονόματα κι ασθένειες εκτυλίσσεται α­ δυσώπητα μπροστά στα μάτια μας: Ε πιληπτικός ο Φλωμπέρ, ερωτομανής ο Μ ιρμπώ, αιθερομανής κι ομοφυλόφιλος ο Ζαν Λωρέν, τοξικομανείς οι Γκωτιέ και Νερβάλ, χρήστης κοκαΐνης ο Φρόυντ. Από τον 19ο αιώνα ω ς και τις μέρες μας που αρχίζουν να εμφανίζονται τα πρώ τα ναρκωτικά (όπιο, κοκαΐνη και μορφίνη) ανοίγουν και οι πύ­ λες στα τέρατα και τις χίμαιρες που κατατρέ­ χουν τον πνευματικό κόσμο. Έ τσ ι η Ωραία Επο­ χή (Belle Epoque) σιγά-σιγά γίνεται η Ωραία των Τεράτων Εποχή. Κι ο τρόμος αρχίζει από τη στιγ­ μή που τα τέρατα αλλάζουν φορά. Δεν έρχονται πλέον από τον έξω κόσμο, επιθυμώντας να ει­ σχωρήσουν στα Ενδότερα του Ποιητή, αλλά οι ί­ διοι οι συγγραφείς ομολογούν πως πηγάζουν από μέσα τους. Ο Ζαν Λωρέν αναφέρθηκε αρκετά για μάσκες. Και στον Claude Favrere η μάσκα προερ­ χόταν απ’ τα ενδότερα κι όχι από τα εξωτερικά. Σίγουρα οι πνευματικοί άνθρωποι του 19ου αιώνα αρχίζουν να γνωρίζουν τον τεχνητό παράδεισο. Έ τσ ι με τη μορφίνη ανακαλύπτουν ένα υπέρτατο φάρμακο, ικανό από μόνο του να καταπραΰνει τα φυσικά όσο και τα ηθικά ή τα νοητικά άλγη. Και μετά το όπιο, και η κοκαΐνη. Και μετά ο θά­ νατος. Από μηχανή ονειροπόλησης, τα ναρκωτι­ κά καταλήγουν στον ίδιο το θάνατο. Και τι είναι

ρΤο φίδι—

Σολ τζενίτσιν

κεί που η ιστορία του πολιτισμού χάνει τα ίχνη της, το φίδι είναι ο αρχηγέτης και το πνεύμα της οικογένειας. Η λατρεία του προήλθε από την ευρύτατα διαδεδομένη πυρολατρεία, «της εν είδει γλώ σσης κινούμενης φλογός» ή της αστραπής με τη μορφή φιδιού. Οι Έ λληνες επέβα­ λαν τον Τυφώνα. Οι Ινδοί εμφάνισαν έναν ουράνιο δράκο. Οι ερυθρόδερμοι απέδωσαν στο φίδι, τη δύναμη να ρυθμίζει τους ανέμους και ο θεός των Α ζτέκων Κουετζαλκοάλτ ήταν Θεός-φίδι. Υποθέτουμε πως ο χριστιανικός κοσμογονικός συμβολισμός του φιδιού έλκει την καταγωγή του από την Αιγυπτιακή μορφή, νοητή ω ς φίδι, το οποίο κατατρώγει την ουρά του. Περιφραστι­ κούς, «ουρά στο στόμα». Κυριολεκτικούς, «ουροβόρος». Οι Εβραίοι στην Αίγυπτο, εκτός από τις συνήθειες, πήραν και τα σύμβολα του πολιτισμού της. Ο μύθος το θέλει ως όριο μεταξύ του κάτω κόσμου και του έναστρου ουρανού. Οι Πέρσες το συσχέτισαν με τον Ζερβάν, περσικό Θεό του χρόνου, και η Ελληνορωμαϊκή μυθολόγησή του είναι ιδιαίτερα εκτεταμένη. Στο πλαί­ σιο του μονοθεϊστικού συμβολισμού, εκλαμβάνεται ως ανανέωση του κόσμου, και, στους πρώ­ τους χριστιανικούς αιώνες, αποτέλεσε στοιχείο της γνώσης. Δεν υπάρχει άλλο ζωντανό επί της γης που να ενσαρκώνει καλύτερα, τον ρόλο του καταστροφέα, σε κάθε μεταφυσικό σενάριο, απ’ αρχής του κόσμου, σε οποιοδήποτε μέρος της γης. Ασυγχώρητο, του καταλογίζεται το μεγαλύτερο ποσοστό ευθύνης, σ’ αυτήν την επινόηση του προπατορικού αμαρτήματος. Οι Ινδοί δεν έχουν αντιμετωπίσει διαφορετικά το θέμα: Ο Θεός, λένε, αφού δημιούργησε τον άνθρωπο, του έδωσε ένα φάρμακο που του εξασφάλιζε μια σταθερή υγεία. Ο άνθρωπος φόρτω­ σε το γαϊδαρό του φ άρμακο, ο γάιδαρος δίψασε, το φίδι τού έδειξε μια πηγή, και όταν ο γάιδα­ ρος έπινε, το φίδι πήρε το φάρμακο για τον εαυτό του. Ποιος θα μπορούσε να φανταστεί, ότι παρόμοια νωχέλεια θα έκρυβε τόση μεγάλη πλεονεξία;

Ε

Γ ιάννης Β λ ά χος

30/αφιερωμα

τα τέρατα λοιπόν; Είναι τα όνειρα των ανθρώπων που στερούνται φυσιολογικής ονειροπόλησης και καταφεύγουν στα ναρκω τικά σαν μόνη διέξοδο φυγής αλλά και έμπνευσης. Είναι μια μορφή Κα­ κού μετουσιωμένη σε παραισθήσεις ή τις ίδιες τις Ερινύες που αναβλύζουν α π ’ την ψυχή του συγ­ γραφέα. Είναι η πρώτη έκφραση του Κακού, η έμπνευση ή ο προπομπός του λογοτεχνικού έρ­ γου, το οποίο θα θεωρήσουμε σαν την ύστατη του Κακού έκφραση. ντίθετα οι Ρώσοι συγγραφείς ανανεώνονται Α με τον 19ο αιώνα και θέτουν το μεταφυσικό πρόβλημα του κακού. Ο Ντοστογιέφσκι, για πα ­ ράδειγμα, τοποθέτησε στο επίκεντρο των μυθι­ στορημάτων του το μεταφυσικό πρόβλημα του Κακού. Το τοποθέτησε στην οξεία του μορφή, αυτή του εγκλήματος και κυρίως του «διανοού­ μενου εγκλήματος» που απελευθερώνεται, αφού το έγκλημα (το κα κό δηλ.) είναι ενδόμυχα δεμέ­ νο με την ανθρώπινη ελευθερία. Ο Ντοστογιέφσκι έθεσε στη θεμελιώδη προϋπόθεση της ανθρώπι­ νης ελευθερίας την ευθύνη για το έγκλημα απορρίπτοντας κάθε μανιχεϊστική λύση στο πρόβλη­ μα του κακού, όπω ς και κάθε κοινωνική ή παθο­ λογική λύση. Ο Ντοστογιέφκσι δεν πιστεύει εν­ τούτοις ότι το κακό μπορεί να αφανίσει τον άν­ θρωπο. Πιστεύει αντίθετα πω ς όσο κι αν ο άν­ θρωπος παραδοθεί στα Σόδομα ή στην ουτοπική σφαγή, κατά βάθος θα σώζει πάντοτε μια εικόνα του Θεού και επομένως και την πιθανότητα μιας

ολικής επιστροφής στο Καλό. Η σοβιετική λογοτεχνία αρέσκεται στις μεγά­ λες γιγαντομαχίες μεταξύ του παλαιού και του νέου, ενώ το κ α κό δεν τίθεται πλέον σε μεταφυσι­ κούς όρους. Υπάρχουν οι δομητές του νέου και τα άθλια εξαμβλώματα που αποπειρώνται να σ αμποτάρουν τη δόμησή του. Ο άνθρωπος δεν εί­ ναι πλέον παρά ένα στοιχείο ύλης, ένα τμήμα της κοινωνικής δόμησης. Η οδύνη - βασικό θέμα της ρωσικής λογοτεχνίας από τον Γκόγκολ μέχρι τον Τσέχωφ - δεν υπάρχει πλέον ως θεματική. Η μηχανή δόμησης της ουτοπίας αγνοεί κάθε υ­ παρξιακή εύνοια του Κακού. Ό π ω ς γράφει ο Σινιάφσκι, οι νουβέλες του Σαλάμοφ είναι ένα εγ­ χειρίδιο επάνω στην ανθρώπινη αντίσταση, όχι την ενεργό και ηθική αντίσταση, αλλά την αντί­ σταση του ανθρώπινου στοιχείου, που τόσο εν­ θουσίαζε τον Γκόρκι. Ο Σολτζενίτσιν γνωρίζει τούτη την ολική τού ανθρώπου διαφθορά. Ο φόβος βασιλεύει και ο άν­ θρωπος πρέπει να γίνει τύραννος, ή δήμιος του άλλου για να επιβιώσει. Στο στρατόπεδο ο άν­ θρωπος ζει μέσα στην πιο απίθανη εγγύτητα του άλλου και του είναι αυστηρά ακατόρθωτο να α­ ποκρύψει αυτό το οποίο είναι. Η υποκρισία και μάσκα εξαφανίζονται και μέσα σ ’ αυτή την υπαρ­ ξιακή γύμνια ο άνθρωπος βλέπει καλύτερα τον ε­ αυτό του και αποφασίζει να είναι «καλός», αρνούμενος τη συμμετοχή του στο κακό, ανυψώνε­ ται και αναγεννιέται. Το στρατόπεδο είναι του άλλου το βλέμμα που εξαγνίζει.

αφιερωμα/31

Ο Έ ντουαρντ Κούζνετσοφ, στο αξιοσημείωτο έργο του, «Εφημερίδα ενός κατάδικο υ σε θάνα­ το», γράφει: «Σχεδόν το σύνολο των κρατουμέ­ νων δεν είναι παρά από ατυχία θύματα του συ­ σ τήματος. Στην πραγματικότητα είναι σάρκα της σ άρκας της. Α πλά έρμαια της συγκυρίας, θα μπορούσαν να γίνουν το ίδιο κα λά και δεσμοφύ­ λακες γαλέτας». Το θύμα είναι εξίσου και θύτης. Σίγουρα ο Κούζνετσοφ είναι ο μόνος που μίλησε για το καθήκον να παλέψουμε εναντίον του κα­ κού και εναντίον της απαισιοδοξίας: «Το να γνω­ ρίσει κανείς το αυριανό κα κό, γράφει, δεν νομι­ μοποιεί και το να μένει αδιάφορα θεατής του ση­ μερινού κακού». Ό μ ω ς η αδιαφορία είναι, de fac­ to, ο νόμος. Ο διαυγής στω ικισμός του Κούζνε­ τσοφ παραμένει μοναχικός και αδύνατος να δι­ δαχθεί. Η Εβγκένια Γκένσμπουρ μέσα στους εκπλη­ κτικούς δύο τόμους της, με τίτλο «Μ νήμες», κα ­ ταπιάνεται απευθείας με το πρόβλημα του κα ­ κού: «Τώρα δε βρίσκω πλέον μέσα μου ούτε επι­ θυμία μάθησης, ούτε ενδιαφέρον για τις ψυχές των τυράννων και των θυμάτων. Ή ξερ α πω ς κ α ­ θετί ήταν χτισμένο με τη σειρά και γνώριζα τα σταθερά μοντέλα των διωκτώ ν και των διωγμέ­ νων». Και προσθέτει: «Είμαι σε όλα αδιάφορη». Ο Α λεξόφκσι δεν είναι ο μόνος, είναι όμως ο α­ γριότερος από αυτούς που, στα σημερινά Ρωσικά γρ άμματα, μεταφράζουν το χαμό του Καλού και του Κακού σε μια γλώ σσα παραληρήματος. Οι Σινιάφσκι, Μ πέκοφ, Μ πένεντικτ, Α λεξάντερ Ζι-

νόβιεφ, κάθενας με τον τρόπο του αναπαριστά τούτο τον θάνατο τη ς ψυχής. Ο Ζινόβιεφ α π ’ τη μια αποκηρύσσει με ανεξάντλητη αγριότητα τη σοβιετική κοινωνία κα ι στα «Κίτρινα σπίτια», ι­ διαίτερα, τα ιδρυτικά φαντάσματα (ο Λένιν, ο Στάλιν και οι άλλοι) ζωντανεύουν μετά θάνατον και παίζουν σ ’ ένα ιερόσυλο κυνικό παιχνίδι, ενώ από την άλλη επιβεβαιώνει το αναπόφευκτο τού­ της της «ώριμης ηλικίας», της ολοκληρωτικής κοινωνίας και την υπεροχή της απέναντι σε άλ­ λες κοινωνίες. Εντούτοις στο έργο του «Η αντι­ κάμ αρα του Παραδείσου», ο Ζινόβιεφ θέτει επί σκηνής ένα «νοερό ασθενή» που περνά μπροστά από μια επιτροπή ψυχιάτρων εξαιτίας μιας προ­ πα γά νδας που έκανε για μία νέα θρησκεία. «Ε­ ρώ τηση. Τι σας παρότρυνε ν ’ ανακαλύψετε μία νέα θρησκεία; Α πά ντη ση . Η κοινωνία μας γεννά το κα κό και είναι ανίκανη να το καταπολεμήσει με επίσημα μέσα. Ή θελα να μάθω στους ανθρώ­ πους να αντιτίθενται στο κα κό, με όλες τους τις δυνάμεις...» Απόδοση: Ιάσων Λάιος * Το κείμενο υπήρξε συνοπτική απόδοση ορισμένων σημείων των πιο κάτω άρθρων: i) Sataniques (Hubert Juin) ii) Le Poison, Syphilitique (Patrice Wald-Lasowski) iii) La Belle Epoque des Monstres (Hubert Juin) iv) Les Timoins du Gouiag (Georges Nivat).

(Magazine Lit(eraire) ,

32/αφιερωμα

Ζαν Πιελ*

Μπατάιγ: Το Υπέρτατο Κακό_____ Ο συγγραφέας του «Γαλάζιου τ ’ ου­ ρανού» δεν έπαψε να κατατρέχεται απ’ το Κακό που το τρέπει σε βάση της φιλοσοφίας των λογοτεχνικών του αποφάσεων και της ηθικής του. Ζωρζ Μ πατάιγ δεν έπαψε ποτέ να κατατρέχεται από το Κακό. Αφού το βίωσε, με τον πιο έντονο τρόπο, σαν ακρότητα που υπερβαίνει το όριο της δυνατής γλώ σσας, το έκανε βάση σ’ ό,τι θα μπορούσαμε να ονομάζαμε της φιλοσο­ φίας του, των λογοτεχνικών του αποφάσεων και μιας «υπερ-ηθικής» διατεταγμένης από τούτη την ανατροπή μιας μακράς προσπάθειας της κο­ σμικής ερμηνείας, της ιστορίας των θρησκειών, σε αυτή της οικονομίας. Θα φτάσει μέχρι του ση­ μείου να σχεδιάσει πάνω σ’ αυτές τις βάσεις μια παγκόσμια Ιστορία την οποία δεν θα προλάβει να ολοκληρώσει.

Ο

Ό μ ω ς για ν’ ακολουθήσουμε τούτη τη μακρά διαδικασία δεν μπορούμε να θέσουμε το πρόβλη­ μα της αναζήτησης μιας σταδιακής ανάπτυξης συμβουλευόμενοι χρονολογικά τις ημερομηνίες δημοσίευσης των συγγραμμάτων του. Καμιά δη­ μοσίευση δεν έγινε πριν από τον πόλεμο, εκτός απ’ τα πρώτα αριστουργήματά του που επανά­ γουν στο «Κακό έτσι όπω ς βιώθηκε», συγγράμ­ ματα με περιορισμένο αριθμό αντιτύπων, όπως «Η Ιστορία του Μ ατιού» και «Η Κυρία Εδουάρδος». Το 1935 εκδίδει «Το Γαλάζιο τ ’ Ουρανού» (όπως επίσης εκδίδει το 1928 ό,τι αφορά το κείμε­ νο, με τον τίτλο «Εισαγωγή»), αλλά μονάχα το 1957 - πέντε χρόνια πριν το θάνατό του - το έρ­ γο αυτό δημοσιεύεται στο σύνολό του. Είναι λοι­ πόν απ’ τα πιο φλογερά έργα του Μ πατάιγ, ενώ στα τελευταία του κεφάλαια αντανακλά τις πολι­ τικές του ανησυχίες που δεν σταματούν να είναι

αυτές του συγγραφέα κατά τη διάρκεια μεταξύ των δύο πολέμων και κυρίως τη στιγμή του πολέ­ μου της Ισπανίας. Κανένα όμως σχόλιο δεν πα­ ρεμβαίνει, μονάχα η βιωμένη εμπειρία ανακαλεί­ ται στη μνήμη, στην άγρια κατάστασή της. Αντί­ θετα, η πρώτη δημόσια και υπογεγραμμένη από τον Μ πατάιγ έκδοση, αυτή της «Κυρίας Εδουάρδος» εμφανίζεται τελικά το 1956. Περιέχει μία ει­ σαγωγή η οποία αποτελεί ένα α π’ τα πιο δουλεμέ­ να και σημαντικά φιλοσοφικά κείμενα του Μπατάιγ. Για τη βιωμένη από τον Μπατάιγ εμπειρία του κακού, έτσι όπω ς ο ίδιος την επικαλείται στα έρ­ γα της νιότης του, κανείς δε μίλησε με μεγαλύτε­ ρη ακρίβεια και οξύτητα από τον Μισέλ Φουκώ στο άρθρο του «Εισαγωγή στην Π αράβαση» που περιέχεται στο ειδικό τεύχος του περιοδικού Cri­ tique που είναι αφιερωμένο στον Ζωρζ Μπατάιγ ένα χρόνο μετά το θάνατό του. Δείχνει όλη του τη δυσκολία να ανακαλύψει μία κατάλληλη γλώσ­ σα να μιλήσει για την παράβαση. «Ταιριάζει α­ ναμφίβολα καλύτερα τούτη την εμπειρία να την κάνουμε να μιλήσει στα κενά της έλλειψης της γλώ σσας της, εκεί συγκεκριμένα όπου της λεί­ πουν οι λέξεις, όπου το ομιλούν υποκείμενο έρχε­ ται να εξαφανιστεί, όπου αιωρείται κάτω απ’ το αντεστραμμένο μάτι». Σαν παράδειγμα ο Μισέλ Φουκώ διάλεξε την τελευταία σελίδα του «Γαλάζιου τ ’ Ουρανού» ό­ που ο αφηγητής κάνει έρωτα με τη Δωροθέα ανά­ μεσα στις ταφόπλακες κάποιου γερμανικού νε­ κροταφείου, του οποίου οι τάφοι φωτίζονται από

αφιερωμα/33 κεριά και καύτρες φιτιλιών. «Η γη κάτω α π’ το σώμα της Δωροθέας ήταν σα τάφος ανοιχτή, το αιδοίο της μου ανοιγόταν σα νωπός τάφος. Μας χτύπησε η έκπληξη κάνοντας έρωτα κάτω από έ­ να ξάστερο νεκροταφείο. Καθένα α π’ τα φώτα του ανήγειλε ένα σκελετό μέσα σ’ ένα τάφο. Δη­ μιουργούσαν έναν ουρανό τρεμουλαστό, εξίσου διαταραγμένο, όσο τα μπλεγμένα μας σώματα... Έ γδυσα τη Δωροθέα, λέρωσα τα ρούχα και το στήθος της με την υγραμένη γη που είχε κολλήσει στα δάκτυλά μου. Τα σώματά μας έτρεμαν σα δυο σειρές δοντιών που χτυπούνε η μία με την άλλη». Τούτο το κείμενο δείχνει το όριο της υπερβο­ λής όπω ς και πολλά άλλα από τα οποία οι τελευ­ ταίες λέξεις εξαντλούνται με μια πληθώρα τέ­ τοιων διηγήσεων: «Δείχνει» υπογραμμίζει ο Μισέλ Φουκώ, «τη στιγμή που η γλώσσα έχοντας φτάσει στα όριά της, εισβάλλει έξω α π’ τον εαυτό της, εκρήγνυται και αμφισβητείται ριζικά στο γέ­ λιο, τα δάκρυα, τα αναστατωμένα από την έκ­ σταση μάτια, τον βουβό και διεσταλμένο από τη θυσία τρόμο. Αποτελεί ένα αναμφισβήτητο γεγονός πω ς τού­ τες οι εμπειρίες γίνονται διέξοδοι μιας ολόκλη­ ρης φιλοσοφίας ζωής την οποία ο Μ πατάιγ θέλη­ σε να προσεγγίσει σ’ όλες της τις πλευρές, χωρίς ωστόσο να εγκαταλείψει τις "επίμονες αναταρα­ χές” του πνεύματός του, οι οποίες παραμένουν θεμελιώδεις και αφήνουν τα ίχνη τους σε όλες τις προσπάθειες δράσης ή ερμηνείας του κόσμου που ο ίδιος ο συγγραφέας στο εξής θα επι­ χειρήσει». ροσπάθειες ή καλύτερα πολλαπλές απόπει­ ρες δράσης κατά τη διάρκεια των χρόνων του μεσοπολέμου, οι οποίες θ’ αφήσουν αξιομνη­ μόνευτα ίχνη αλλά μίας χωρίς αύριο αποτελεσματικότητας. Προσπάθειες κοσμικής ερμη­ νείας που θα καταλήξουν στη δημοσίευση δοκι­ μίου σαν κι αυτό της « Έ ννοιας της ανάλω σης» και της «Κ αταραμένης Μ εριάς», δοκίμιο «γενι­ κής οικονομίας» όπου μέσα στην κοινωνική ι­ στορία, ένα βασικό μέρος ξεφεύγει από τον υπο­ λογισμό του ενδιαφέροντος: Είναι το μέρος του παιχνιδιού της τύχης, του κινδύνου, της κυριαρ­ χίας, η οποία οφείλει να εξιλεωθεί από τη χάρη. Έ ν α α π ’ τα τελευταία βιβλία του Μ πατάιγ, «ο Ε ­ ρω τισμός», δεν κάνει τίποτε άλλο από το να ανα­ πτύσσει αυτούς τους όρους του συλλογισμού σε μία αναπαράσταση ερωτικών εικόνων. Ό μ ω ς ταυτόχρονα με την εμφάνιση τούτου του έργου, από τις εκδόσεις de Minuit, το 1957, πέντε χρόνια πριν το θάνατο του Μ πατάιγ οι εκ­ δόσεις Gallimard δημοσιεύουν «Τη Λ ογοτεχνία και το Κακό», συλλογή από άρθρα λογοτεχνικής κριτικής που πρωτύτερα δημοσιεύθηκαν στο «Κριτική.»

Π

Στον πρόλογο ο Μ πατάιγ αναγνωρίζει ότι ενήργησε λοιπόν για τον ίδιο του τον εαυτό, να κα­ τορθώσει να περιέλθουν «στη διαύγεια της συνεί­ δησης» οι λογοτεχνικές αποφάσεις που εκκολάφθηκαν την περίοδο της σύγχυσης της νιότης του, ενώ οι τωρινές λογοτεχνικές του αποφάσεις δεν αποτελούν παρά την «εκκωφαντική ηχώ τους». Για να κρίνει τα λογοτεχνικά έργα που γρά­ φτηκαν μέσα από τα χρονικά ενός περιοδικού που επαναλαμβάνονται με την ευκαιρία της δη­ μοσίευσης των βιβλίων και για να τους δώσει την ενότητα που θα τους επιτρέψει να ενταχθούν σε έ­ να βιβλίο, ο Μ πατάιγ οδηγήθηκε στο να βάλει λί­ γο νερό στο διαβολικό του κρασί, ώστε να επι­ τρέψει στα σχέδιά του να μπουν στην επικοινωνιακή οδό. «Το ον δεν είναι αφιερωμένο στο κα­ κό», γράφει στο κεφάλαιο που αφιερώνεται στο μυθιστόρημα της Emily Bronte «Wuthering Heights», «όμως οφείλει, αν το μπορεί, να μην αφεθεί να εγκλωβιστεί μέσα στα όρια της λογικής. Οφείλει κ α τ’ αρχήν να δεχτεί τούτα τα όρια και του πρέπει ν ’ αναγνωρίσει την αναγκαιότητα του υπολογισμού του συμφέροντος. Ό μ ω ς στα όρια αυτά, στην αναγκαιότητα τούτη που αναγνωρί­ ζει, οφείλει και να γνωρίζει ότι ένα κυρίαρχο μέ­ ρος του διαφεύγει». Αναγνωρίζουμε εδώ «την Καταραμένη Μ ε­ ριά», η οποία προορίζεται γι’ αυτόν που στην αν­ θρώπινη ζωή έχει την πιο επιφορτισμένη έννοια και του οποίου η παρουσία σε ένα έργο θ’ αφιερώ­ σει την υψηλή του αξία. Σίγουρα δεν είναι από τύχη που ο Μ πατάιγ το­ ποθέτησε στην κορυφή της συλλογής του με τις λογοτεχνικές μελέτες του (μέσα στις οποίες ανα­ καλύπτει και μάταιες περιπτώσεις όπω ς αυτές του Σαντ ή του Ζενέ), το μυθιστόρημα της Emily Bronte, η οποία στο άνθος της ηλικίας της, με την παράφρονη και διασαλεμένη φαντασία της αναβίωσε ένας κόσμος βίαιης και εχθρικής κυ­ ριαρχίας σ’ αυτό που έχει δημόσια αναγνωριστεί ω ς Καλό. Ο ήρωας του Heathclift «ενσαρκώνει αυτόν του παιδιού που ξεσηκώνεται εναντίον του κόσμου του καλού, εναντίον του κόσμου των με­ γάλων και από τη χωρίς επιφυλάξεις επανάστα­ σή του, αφιερώνεται στην πλευρά του Κακού.» Και ο Μ πατάιγ συμπεραίνει: «Εξαίρεση από τις σαδιστικές ευφορίες της ακολασίας, το κα­ κό, ενσαρκωμένο μέσα στο βιβλίο της Emily Bronte φαίνεται ίσως κάτω α π’ την πιο τέλεια μορφή». Είναι και ο λόγος για τον οποίο ο Μ πατάιγ κα­ θορίζει το Wuthering Heights σαν «το ένα α π ’ τα ωραιότερα βιβλία της λογοτεχνίας όλων των εποχών».

(Magazine Litteraire) * Διευθυντής του περιοδικού Gritique (Κριτική)

^

34/αφιερωμα

Ρο μπ έρ Σα μπ α τιέ*

0 Μ α ύ ρος Ή λ ιο ς Πόλεμοι στον κόσμο, πόλεμοι νεύρων: Από τον Βιλόν στον Αρτώ είναι το απόλυτο κακό του οποίου την εξέγερση υμνεί ο ποιητής. ια ποιό κακό μιλάμε; Το μεταφυσικό κακό του ατελούς; Το φυσικό κακό της οδύνης; Το ηθικό κα κό που συναντούμε στην αμαρτία; Οι τρεις, κα τά τον Λάιμπνιτς, κατηγορίες κα­ κού πόσες είναι για τον ποιητή; Μία και μόνη ί­ σως, έλλειψη ή απουσία που παρασύρουν τις συμφορές του σώματος της συνείδησης. Ο μαύ­ ρος ήλιος της εξέγερσης. Α πό τον Βιλόν μέχρι τον Μ πατάιγ, απ’ τις αγχόνες σ τα βασανιστήρια, α π ’ τους πολέμους της μισαλλοδοξίας στις ικε­ σίες της μοναξιάς και της διαύγειας, το κα κό επεκτείνεται συνεχώς. Βραδινοί τρόμοι του Τριστάν, ανατριχίλες του Ρασίν, τρεμούλιασμα του εδάφους της Λ ισαβώνας πριν τη Χιροσίμα, οι τά­ φοι, ο σατανισμός... όλο δηλ. το μυθιστορηματι­ κό κα κώ ς διάγειν (το κακό μιας εποχής ή της ε­ ποχής) όπω ς ακόμα και η προσποίηση, οι επιτη­ δευμένοι τρόποι των δανδήδων, είναι προεικονίσματα του αυθεντικού μπωντλεριανού υποχονδριασμού, της αυθεντικής μπωντλεριανής μελα­ γχολίας, πριν τους, από την κοινωνία, κα ταρα­ μένους ή κρεμασμένους. Κακό μεταφυσικό, ηθικό σύντομο και φυσικό, μόλις η Μ ελαγχολία υπαγορεύσει την αναζήτηση και την υπερφυσική ονειροπόληση, θα ξεχάσουμε την «Π ολεμική Γαλλία» ή τις «Εθνικές ελεγείες», του Νερβάλ τα έργα σε συνεργασία με τον Δουμά, τον Μ ακέ ή τον Μερύ ή κάποιους άλλους λη­ σμονημένους. Και είναι τούτο το κακό νοητική βλάβη ή τρέλα, θα λέγαμε, το οποίο θα επιτρέψει το διχασμό, α π’ όπου πηγάζουν και οι αναμνή­ σεις, οι φανταστικές περιπέτειες, οι αναπολήσεις μιας προηγούμενης ζωής, τα ταξίδια μέσα στην ψυχή και τη μνήμη, η καταχώριση σε μία ανα­ στάσιμη μυθολογία και ακόμα η από το κα κό έ­ σχατη λάμψη του φωτός, η ύστατη λάμψη και φλόγα προτού διασκορπιστεί μέσα στην τόσο θαυμάσια νύχτα. Από την έκσταση στην αμαρτία. Το βάραθρο: κόλαση ή παράδεισος, δεν έχει σημασία! Και η ατυχία, το αποκαρδιωτικό της πραγματικότητας θέαμα να μας μαχαιρώνει. Τα διεστραμμένα θέλ­ γητρα του κακού, τα Ά νθη του: η απελπισία που γεννά ο Μ πωντλέρ, θα κάνει α π’ αυτήν μιαν ά­ σκηση. Ο Κάιν είναι το Κακό και - ακόμα πιο βαθιά - είναι η του κακού συνείδηση. Ο ποιητής συναισθάνεται τη ματαιότητα της αμαρτίας και της τιμωρίας, συναισθάνεται την οδύνη. Το κοι­

Γ

νωνικό δράμα δεν είναι αποκομμένο απ’ το ηθικό κακό. Γεροντάκια, μεθύστακες, φτωχοί, σπαρα­ κτικά λυκόφωτα. κακία και οι διαστροφές σαγηνεύουν αλλά και προκαλούν φρίκη: το σπαρακτικό θέα­ μα και η ταύτιση του προσωπικού δράματος, επεκτείνονται στη διανθρώπινη τραγωδία και υ­ παγορεύουν την προσφυγή στα ναρκω τικά, στη μέθη, τους τεχνητούς Παράδεισους (των οποίων τη δυστυχία μας αφηγείται ο Μισώ), τα θέλγητρα των οποίων είναι αυτά ενός άλλου κακού: α) πρό­ κληση και μεγέθυνση του ίδιου του κακού β) εξοοκισμός ή επίκληση. Στοιχεία απ’ τον ίδιο τον α νυπότακτο ποιητή. Θα ήταν παράλογη μια κα τ’ ανάγκη ατελής απογραφή: Α ποκλείεται να υπάρχει ποιητής χωρίς κακό. Πόλεμοι κόσμων, πόλεμοι νεύρων. Από­ λυτο κακό. Ο ποιητής διασχίζει μονάχος την γκρίζα ζωή των δολοφόνων του. Αμφισβήτηση τούτης της κοινωνίας που αναπαριστά το έγκλη­ μα, τους θεσμούς που είναι η αδικία. Είναι όλα τούτα, αυτά που μας αυτοκτονούν. Από ποιά ε­ σ ωτερικά ερέβη έρχεται τούτο το φως να εξαφα­ νίσει τα σκοτάδια μας; Α π’ την υπερδιαύγεια του πάντοτε κατατρεγμένου μας πνεύματος, θύμα ε­ νός ρατσισμού. Περισσότερο από αναφορά, η υπερ-πραγματικότητα είναι η κοσμική κα τα­ στροφή που υπονομεύει τον κόσμο. Είναι η πιο συγκεκριμένη κατάσταση τούτου του μεταφυσι­ κού και ηθικού κακού που σύντομα τρέπεται και σε φυσικό. Ο ποιητής δε γεννά τούτο το κα κό, το δέχεται και υμνεί την εξέγερσή του. Αν το ανάγει σε αρετή, είναι σαν ένα μέσο άμυνας. Οι ευεργε­ τικές δυνάμεις δεν είναι σύμμαχες, όμως μια ιδέα πέραν του καλού και του κακού μεγαλώνει σιγάσιγά. Η δημιουργία, βασική εξέγερση, αντιτίθεται ως λεία στους γήινους κλυδωνισμούς, στους σεισμούς, στο φόβο. Στο ανθρώπινο πεδίο το ποι­ ητικό έργο επιβεβαιώνεται σαν ενέργεια, σαν δύ­ ναμη γεννημένη α π’ την αδυναμία απέναντι στις ελλείψεις, τις ανεπάρκειες, τις παραμορφώσεις κ αι τις ύβρεις της ανθρώπινης ύπαρξης. □

Η

(Magazine Litteraire) * Μυθιστοριογράφος και ποιητής συγγραφέας της Ιστορίας Γαλλικής Ποίησης, σε 8 τόμους.

αφιερωμα/35

Ζαν Ρουντώ

Η καταραμένη κωμωδία

Κατηγορούμενοι πως διαφθείρουν τις ψυχές, οι άνθρωποι του θεάτρου και των μυθιστορημάτων του 17ου αιώνα ορίστηκαν με διάταγμα ένοχοι για το υ­ πέρτατο κακό. ταν το 1694 ο Bossuet εξαπολύει μύδρους ε­ ναντίον της κω μωδίας, έχοντας σκανδαλι­ στεί από την εισαγωγή ενός Θεολόγου «λαμπρού για την ευγένεια και την αξία του», ήταν κιόλας είκοσι χρόνια μετά το τέλος της Βασιλείας του Λουδοβίκου XIV, όπου βασίλευε εδώ και δέκα χρόνια η Mme de Maintenon και το θέατρο ακατάπαυστα ανακαλείτο στην ηθική τάξη. Αλλά εί­ ναι με τη γέννηση του ίδιου του Βασιλιά Ή λιου που η πιο σκληρή τιμωρία πέφτει εναντίον της κω μωδίας και τους μυθιστορήματος. Η κλασική περίοδος, όπου το θέαμα θριαμβεύει, είναι επίσης αυτή όπου συγκρούονται πιο ζωηρά κοσμικοί και θρήσκοι. Οι άνδρες κω μικοί θαυμάζονται, οι γυ­ ναίκες αγαπιούνται, όμως εντούτοις παραμένουν αφορισμένοι. Ακόμη και ο ίδιος ο Ρισελιέ α νακα­ τεύεται με τη δραματουργία, παρ’ όλο που είναι καρδινάλιος. Ο αββάς του Aubignac δημοσιεύει το 1657 μια «Π ρακτική Θεάτρου», που θέτει τις προϋποθέσεις της τιμιότητας των θεαμάτων. Εν­ τούτοις δύο ηθικές συνεχίζουν να αψηφούνται: η πρώτη, αυτή των ιανσενιστών, είναι η ασυμβίβα­ στη με τον κόσμο και η δεύτερη, σύμφωνα με την

Ο

οποία τίποτα δεν είναι διεφθαμένο στην ανθρώπι­ νη φύση. Δεν θα έπρεπε να νομίσουμε πω ς η αυ­ στηρότητα ήταν μονόπλευρη. Εδώ και σαράντα χρόνια, το 1666, όταν αρχίζει τούτη η ιστορία, η Συντροφιά του Αγίου Μυστηρίου επιφορτίζεται με το έργο της επιχείρησης αρετής. Ο Mazarin και ο ίδιος ο Λουδοβίκος XIV όταν ή ταν νέος, ε­ πιχείρησαν να περιορίσουν την εξουσία της. Ό ­ μως θα αποδειχθεί ότι είχε δίκιο στην περίπτωση του Διάσημου Θεάτρου και θα διεξάγει πόλεμο ε­ ναντίον του Δ ο ν Ζουά ν και του Ταρτούφου μέχρι να επιτύχει την απαγόρευση των παραστάσεων. Ο μάδα με μέλη μέσα στους κρατικούς μηχανι­ σμούς, η Συντροφιά κατασκοπεύει κρυμμένη στη σκιά και χτυπά παραδειγματικά. Το θέατρο και οι κωμικοί τόσο μεθοδικά χτυπήθηκαν, που από το 1690 οι αριστοκράτες αποφεύγουν πια να εμ­ φανίζονται στις κωμωδίες, ώστε να είναι αρεστοί στον βασιλιά, που εγκαταλείπει το θέαμα. Ο Desmarets de Saint Sorlin αναζωπυρώνει άθελά του την παλιά διένεξη μεταξύ της θρησκευτι­ κής αυστηρότητας και της ολέθριας θεατρικής α­ ναπαράστασης. Λ ογοτεχνικός συνεργάτης του

36/αφιερωμα

Ρνσελιέ και αργότερα θρήσκος, συγγραφέας κω­ μωδιών και μυθιστορημάτων (Α ριάνη, 1632, Α ­ σπασία, 1636 κ.ά.) και φίλος των Ιησουιτών, ο Desmarets είναι ένας προνομιούχος σ τόχος για τους Ιανσενιστές. Α παντώ ντας του, το Δ εκέμ­ βριο του 1665, σε μια «Ε πιστολή για τη ν φ α ντα ­ στική Αίρεση» ένας από τους επικεφαλής της ι­ δεολογίας του Port-Royal,' ο Nicole δίνει το πιο δυνατό χτύπημα που γνωρίζουμε εναντίον της λο­ γοτεχνίας: «ένας μυθιστοριογράφος κι ένας δρα­ ματικός ποιητής είναι ένας δημόσιος δηλητηρια­ στής όχι των σωμάτων, μα των ψυχών των πι­ στών, ο οποίος οφείλει να θεωρεί τον εαυτό του ένοχο μιας πληθώρας πνευματικών ανθρωποκτο­ νιών». Θα μαζέψει ακόμα άλλες δεκαοκτώ επι­ στολές στους ίδιους τόνους, οι οποίες συναστούν ένα σύνολο με την ονομασία «Οι ονειροπόλοι», μια ειρωνική επανάληψη του τίτλου που ο Desmarets έδωσε σε μια του κωμωδία το 1637, και θα συνεχίσει έτσι το διήγημα με αυτές τις α­ ντίθετες επιστολές. Τα επιχειρήματα που αυτές αναφέρουν αξίζουν να σημειωθούν. Είναι καταρχήν αναγκαίο να σημειώσουμε ότι ο συγγραφέας που σκιαγραφείται από τον Nicole στο έργο του αυτό με τίτλο: «Π ραγματεία για την Κωμωδία», είναι ο Corneille, του οποίου η αρι­ στοκρατική ηθική και η ηθική της δόξας εκμηδε­ νίζουν πολύ φανερά το ρόλο της χάριτος. Στην ει­ σαγωγή του έργου του « Α ττίλα ς, ο β ασιλιά ς των Ούνων» το 1688, ο Corneille θα απαντήσει «στις ύβρεις που εδώ και λίγο καιρό δημοσιεύθηκαν ε­ ναντίον της κωμωδίας». Δέχεται να υποστεί θρη­ σκευτικές λογοκρισίες και ζητά από τον καθένα να κάνει το ίδιο, κάτι που δεν είναι αδέξιο από

την οπτική των Ιανσενιστών, που βρίσκονται σε ρήξη με τις εκκλησιαστικές αρχές, που βρίσκουν ευχαρίστηση στην κωμωδία. Εξηγεί δευτερευόντω ς ότι, αν η αγάπη είναι καθημερινή δικαιοδο­ σία της δραματικής πράξης, πρόκειται για «αγά­ πη μέσα στο κακό», το οποίο «δεν διεγείρει παρά τον οίκτο, και είναι περισσότερο ικανό να εξα­ γνίσει τούτο το πάθος μέσα μας, από τα να αποτελέσει πειρασμό». ούτο είναι τελικά ένα στοιχείο της διαμάχης. Αραγε η κωμωδία υποκινεί μέσα μας τα πά­ θη που παίζονται επί σκηνής, ή η αναπαράσταση αυτή των παθών μας απελευθερώνει από την επι­ θυμία μας να τα βιώσουμε; Για τον Nicole, το μυ­ θιστόρημα και η κωμωδία έχουν για σ κοπό να κάνουν αποδεκτό και ίσως ακόμη και θελκτικό το συναίσθημα της αγάπης. ΓΓ αυτόν, δεν πρό­ κειται απλά να καταδικάσει την αναπαράσταση των υπέρμετρων κ αι εγκληματικών παθών (με τα οποία ασχολείται το θέατρο του Corneille), αλλά να χτυπήσει την ίδια την ιδέα της νομιμότητας της αγάπης μεταξύ δύο ανθρώπινων δημιουργη­ μάτων. Η αναπαράσταση μιας αγάπης όχι ένο­ χης, είναι επομένως ατελείωτα πιο ένοχη στα μά­ τια του Nicole, αφού δεν υπάρχει τίποτε το χειρό­ τερο α π’ το να βλέπουμε να εμφανίζεται στο μυθι­ στόρημα ή την κωμωδία η αγάπη που παρουσιά­ ζεται «αδιάντροπα και αναίσχυντα». Κάθε αγά­ πη για μια θνητή ανθρώπινη ύπαρξη είναι «ακό­ λαστη και παράνομη», αφού το πάθος της αγά­ πης είναι η πιο ισχυρή εμμονή που η αμαρτία γέννησε στις ψυχές μας: «Οφείλουμε πάντοτε να αντιμετωπίζουμε την αγάπη σαν το αισχρό απο­

Τ

αφιερωμα/37 τέλεσμα της αμαρτίας, σαν πηγή δηλητηρίου ι­ κανού κάθε στιγμή να μας διαφθείρει, αν ο Θεός δε σταματήσει τα απαίσια του αποτελέσματα», (κεφ. 3 της «Π ραγματείας για τη ν Κωμωδία»), Δ ίνοντάς μας μια ευχάριστη ιδέα ενός πάθους εκ θεμελίων ακόλαστου, η λογοτεχνία είναι το κα ­ κό: «ο Θεός δε ζητά ξεκάθαρα α π ’ τους ανθρώ­ πους τίποτε άλλο παρά την αγάπη τους, όμως ε­ πίσης τη θέλει α π’ αυτούς ολοκληρωτικά. Δεν θέ­ λει να τη μοιράζεται με κανέναν άλλο. Κι όπω ς θεωρείται το υπέρτατο κα λό τους, δεν επιθυμεί να αποζητούν τη γαλήνη σε καμιά άλλη ανθρώπι­ νη ύπαρξη, επειδή κανένα δημιούργημά του δεν είναι ο τελικός προορισμός τους» (κεφ. 5). Αφού η ζωή ανήκει μόνο στο Θεό, η λογοτεχνία περιο­ ρίζεται σ το μηδέν: «Δ ιότι αν όλα τα κοσ μικά και εφήμερα πράγμ ατα δεν είναι παρά εικόνες και σκιές, σε ποια σειρά πρέπει να τοποθετήσουμε τις κω μωδίες που δεν είναι παρά σκιών σκιές, α­ φού δεν είναι παρά μάταιες εικόνες τω ν κοσμι­ κώ ν, εφήμερων και συχνά επίπλαστω ν πραγμά­ των;» (κεφ. 10 ). Δ ίπλα σε τούτο το επιχείρημα στο οποίο ανα­ κατεύονται και αναπολήσεις από τον Π λάτωνα, όπω ς επίσης και κάποια γνωστική καταδίκη του Σατανά ω ς δημιουργού, τα επιχειρήματα ενα­ ντίον τω ν κω μικώ ν, που για να αναπαραστήσουν τα πάθη οφείλουν να αποδείξουν αυτό που μι­ μούνται κα ι γίνονται έτσι υπηρέτες τω ν δαιμό­ νων, είναι μικρότερης ισχύος. Με τον Nicole, ο­ λόκληρη η βέβηλη λογοτεχνία ανάγεται σε μια τέχνη νεκρομαντείας και σιμονιακής, αφού πρό­ κειται να δείξουμε στη σκηνή του θεάτρου, ή σε μια άλλη νοερή, αυτή του αναγνώ στη, εικόνες α­ νυπόστατες και που επομένως πηγάζουν απ’ τον κόσμο του κακού και του πονηρού. Το να βρεθεί κανείς σε μια τέτοια παράσταση ή να διαβάσει έ­ να μυθιστόρημα σημαίνει να αφεθεί να παρασυρ­ θεί στο μηδέν. Το πάθος που αναπαρίσταται, υ­ ποκινεί το θεατή να αποστραφεί το θρησκευόμε­ νο για χάρη του σατανικού, να εκλέξει το μηδέν στη μάχη που το αντιπαραθέτει στη ζωή. Ο αφορισμένος κ ω μικός είναι η έσχατη εικόνα του α να­ γνώστη που διακατέχεται από ανυπόστατα δη­ μιουργήματα και που αποστερείται αυτό του ο­ ποίου η κατοχή θα τον έκανε θεματοφύλακα της διάρκειας της ζωής του. Μ όλις τριάντα χρόνια αργότερα, το 1694, σε πλήρη περίοδο θεατρικής κα ταστολής, ο Bossuet απαντά με μια επιστολή του στον πατέρα Caffaro, που θεωρείται «λαμπρός θεολόγος». Έ ­ χει μια διαφορετική αντίληψη για το κα κό , λιγό­ τερο ριζοσπαστική, αλλά περισσότερο επιεική. Το θέαμα από το ντεκόρ του, τη σκηνοθεσία του, τη μουσική του, αποστρέφει την προσοχή από τα πάθη, τα οποία «υπαινίσσονται χω ρίς να το σκε'φτόμαστε και μας κερδίζουν χω ρίς να το αντι­ λαμβανόμαστε». Υπάρχει μια αληθοφανής και

κα κοποιός δύναμη του θεάτρου. Π αρατηρώ ντας τη Chimene με τα μάτια του Rodrigue, συμμετέ­ χουμε στην ύπαρξή της: «γινόμαστε σύντομα έ­ νας κρυφός ηθοποιός στην τραγωδία όπου παί­ ζουμε το ίδιο της το π άθος.» Έ τ σ ι απαντά ο εντε­ λώς αξιολύπητος πατήρ Francois Caffaro, πιστο­ ποιώντας ότι η Μ εγαλοσύνη Του ποτέ δεν είδε, «ποτέ δε διάβασε καμιά κω μωδία, ούτε του Moliere, ούτε του Racine, ούτε του Corneille». Για τον Bossuet το θέατρο δεν προκαλεί τα πά­ θη, από ατύχημα, όπω ς πιστεύει ο C affaro, αλλά εκ φύσεως. Πού θα μπορούσε ο κω μικός να εξα­ ντλούσε τη δυνατότητα να εκφράσει ένα συναί­ σθημα, εάν όχι στη μνήμη του, αναβιώνοντας ό,τι συναισθάνθηκε; Και γιατί οι μυθιστορηματι­ κές κα ταστάσεις θα άγγιζαν τον αναγνώστη, εάν αυτός δεν επιδοκίμαζε αυτό που διαβάζει; Ομως ένας χριστιανός μπορεί ακριβώ ς να πνίξει εντε­ λώς τα πάθη του μέσα «στα δάκρυα της μεταμέ­ λ ειας, πω ς ποτέ δε θα του ξανάρθουν στο μυαλό του οι πειρασμοί παρά μονάχα για να του προξε­ νήσουν φρίκη. Α ντί να τα εκφράζει, τα πάθη πρέ­ πει να ξαναέρχονται με όλες τους τις δηλητηριώ­ δεις τέρψεις και όλα τους τα απατηλά θέλγη­ τρα». Η λογοτεχνία και η κωμωδία περιορίζουν έτσι τους ανθρώπους στα επίπεδα της ύπαρξης που οφείλουν να είναι τυχαία και μεταβατικά και αντιτίθενται στην πνευματική τους εξέλιξη. Τούτα τα επιχειρήματα της επιστολής στον πατέρα Caffaro, ο Bossuet τα ξαναδουλεύει στο έργο του «Γνω μικά και σκέψ εις επάνω σ τη ν Κω­ μω δία» το 1694. Θα στηρίξει την αιτιολόγησή τους σε μια ολόκληρη σειρά αυθεντιών, όπω ς τον Αγιο Θωμά, τον Ά γ ιο Βασίλειο αλλά επίσης και

38/αφιερωμα

τον Η λάτωνα και τον Αριστοτέλη. Εντούτοις και ο Ρισελιέ που ήταν καρδινάλιος και ο Bossuet που ήταν επίσκοπος, αγαπούσαν τις θεατρικές παραστάσεις. Έ ν α ς κάποιος τρόπος αναπαρά­ στασης θα ήταν θεμιτός; Α πέχοντας από τη ριζο­ σπαστική θέση του Nicole, ο Bossuet το παραδέ­ χεται. Τουλάχιστον θέτει πολλές προϋποθέσεις ώστε η ανία να ενεργεί καταπραΰνοντας τ α θεατή για κάθε ενδεχόμενο. Τούτο το επιτρέψιμο θέα­ τρο θα έπρεπε να έχει ένα ιερό και ευλαβές θέμα, να μη συμπεριλαμβάνει καμιά γυναίκα ηθοποιό ούτε κανένα πρόσωπο με γυναικείο ένδυμα και να παρουσιάζει τα ιντερμέντζα στα λατινικά. Έ ­ νας ιερέας του ορατορίου, ο Pierre le Brun, στο έργο του «Δημηγορία για την Κωμωδία» επανεκδομένο το 1731, μετά το θάνατό του (η πρώτη πιο σύντομη έκδοση του 1694 είναι ανώνυμη), δε λέει τίποτε άλλο παρά ότι το πνεύμα της Γραφής είναι ασυμβίβαστο με αυτό του θεάτρου, αφού ορίζει «να απαρνείται κανείς τον εαυτό του, να περιφρονεί τα πλούτη και να μην αγαπά και φοβάται άλλον από το Θεό» (Τρίτη Δημηγορία). Δέχεται εντούτοις πω ς οι Ιησουίτες συνεχίζουν να κάνουν στα κολέγιά τους θεατρικές παραστάσεις, κα τα­ δικάζει τους κω μικούς, αλλά δείχνει επιείκεια για τους θεατές. μως είμαστε στο 1731, την παραμονή μιας νέας καταδίκης της λογοτεχνίας, όχι πλέον αυτή τη φορά στη θεατρική της μορφή, αλλά με τη μορφή του μυθιστορήματος. Αν α π ’ το 1725 μέχρι το 1730 εμφανίζεται μια πενηντάδα μυθι­ στορημάτων, στα έξι χρόνια που ακολουθούν, δηλαδή απ’ το 1731 μέχρι το 1736 εμφανίζονται 129. Οι εκκλησιαστικές αρχές κινητοποιούνται με τούτη την επιβλαβή κατάσταση πραγμάτων και ο πατήρ Poree στην αγόρευσή του την 25η Φε­

Ο

βρουάριου 1736 κάνει αναφορά στη λογοκρισία: «Ο νόμος απαγορεύει στον οποιονδήποτε να θέ­ τει σε πώληση τροφές επιδεκτικές στο να εισά­ γουν στον οργανισμό τα σπέρματα της ασθέ­ νειας. Γιατί δεν απαγορεύει, λοιπόν, και την πώ­ ληση συγγραμμάτων που όντας μια τροφή ακόμη νοσηρότερη, εισάγουν στις καρδιές τα θανατη­ φόρα δηλητήρια της αγάπης;» Θα εισακούγονταν. Από το 1737 η δημοσίευση μυθιστορημάτων στη Γαλλία υπόκειται σ’ ένα καθεστώς λογοκρισίας που ισοδυναμεί περίπου με την απλή και ξεκάθαρη αναγόρευση. Φυσικά συνεχίζουν να δημοσιεύονται μυθιστορήματα, αλλά στο εξωτερικό, και η λογοτεχνία βρίσκεται μπροστά στο εξής δίλημμα: να επιστρέφει στην ενάρετη οδό εγκαταλείποντας την ιδέα να γίνει εντελώς φανταστική ή να αναζητήσει την περι­ γραφή της ανθρώπινης φύσης και να επισύρει την τιμωρία περί ανηθικότητας; Η λογοτεχνία λοιπόν στηρίζεται σε μια επικίνδυνη αρχή ανυπακοής. Ο Jean Racine, υπήρξε ο μόνος από τον αιώνα του, που προσποιήθηκε πω ς δεν πήρε στα σοβα­ ρά τη λογοτεχνία. Αν πιστέψουμε το γιο του Λου­ δοβίκο, ένιωσε ότι σ τιγματίζεται από την επιστο­ λή του Nicole. Στην επιστολή του στο συγγραφέα των «Φ ανταστικώ ν Α ιρέσεω ν» και των «Δύο Ονειροπόλων» του Ιανουάριου 1666, χλευάζει πα­ ρομοιάζοντας τις συστάσεις του Nicole με τις με­ θόδους των Ιησουιτών και κάνει τον κοσμικό, ε­ ξιστορώντας ανέκδοτα και καταλήγει για να το υπερασπιστεί, ότι το θέατρο είναι απλή διασκέ­ δαση. Είναι περίεργο για το Nicole που η λογοτε­ χνία είναι σοβαρή και αστειεύεται γι’ αυτόν που την εξασκεί με μια αξιοσέβαστη σοβαρότητα. Αν δεν υπήρχε απάντηση να δοθεί στον Pinnard και στους συναγωνιστές του, δεν υπάρχει άλλη α­ πάντηση και για τον Nicole παρά η εξάσκηση της λογοτεχνίας έτσι όπω ς την αντιλαμβάνονται οι ποιητές, από τους ρομαντικούς μέχρι τον Yves Bonnefoy, προτείνοντας να μετατρέψουν την πα­ ρουσία μας στον κόσμο σε ευτυχία. Ό μ ω ς η λο­ γοτεχνία είναι μια μορφή ακόμα πιο βλαβερή. Εί­ ναι τό απόλυτο Κακό αφού τείνει να καταστήσει τον κόσμο κατοικήσιμο και να εγκαθιδρυθεί σαν την απέλπιδη πίστη.

(Magazine Litteraire) Σημειώσεις I. Κέντρο των Ιανσενιστών

αφιερωμα/39

Για την εκδίκηση σχόλιο επάνω στο διήγημα του Βουτυρά «Το Κακούργημα του Ιερέως»

εκδίκηση δεν είναι πάθος που κατευθύνεται μόνο από την οργή, αλλά και ε­ νέργεια που εκπορεύεται από τον Λόγο. Τα πάντα κα τά το Νόμο, «ου φονεύσεις». Νόμος επίσης είναι και το «οδόντα αντί οδόντος». Με μέτρο τη δικαιοσύνη χαρακ τη­ ρίζεται το ένα ω ς άδικο, και το άλλο ανταπο­ δίδει τα ίσα. Δηλαδή το δίκαιο. Εξ ου και η ρήση: «η εκδίκηση είναι ένα πιάτο που τρώ­ γεται πάντοτε κρύο». Ο νόμος διαμεσολαβεί κρίνοντας κα τ’ αναλογία και όχι κατά ισό­ τητα. Η εκδίκηση αποδίδει εις το ίσον-ίσον. Έ ν α ς ιερέας εξομολογεί έναν ετοιμοθάνα­ το. Α νακαλύπτει ότι αυτός είναι βιαστής και δολοφόνος της αδερφής του. Κρατά το μυ­ στικό, τον λειτουργεί κα ι τον αποδίδει εις τον Θεό. Μ έχρι που κάποια μέρα τον συνα­ ντά ολοζώντανο εμπρός του. Η εμμονή της δικαίω σης δεν συν-χωρεί το έγκλημα. Ο δαρμός της ψυχής μάς καταβυ­ θίζει. Σκοτεινιάζει το νου μας. Γι’ αυτό, «Εζήτησε έναν δρόμο κομμένο α­ νάμεσα σ τα σ τάχυα, τον βρήκε κ ι άρχισε π ά ­ λι να περπατή, σαν πρώ τα σ κεφτικός χωμέ­ νος μέχρι το στήθος παίζοντας το κομβολόγι του». Αναπνέω μόνο για να εκδικηθώ. Α να­ μετρώ τη μέρα, τη στιγμή, ζυγιάζω την πρό­ θεσή μου συν, τον καιρό, την τύχη, την ώρα, έτοιμος να αποδώσω δικαιοσύνη. «Μα δε μου λες, πα πά μου, είμαι συγχωρεμένος και ας μην πέθανα, ε; - Ναι εσυγχωρήθης από τον ιερέα ως α­

Η

ντιπρόσωπο του Θεού, μα ο αδελφός, ο άν­ θρωπος δεν σε συγχωρεί... δεν φεύγεις, όχι... αυτή ήταν η αδερφή μου... θα σε πνίξω ...». Ά λ λ ο ς ο θεϊκός, άλλος ο εξουσιάζων και άλλος ο ανθρώπινος νόμος. Ί σ ω ς για τούτο ο «αίρων τις αμαρτίες του κόσμου» μπορεί νά συγχωρεί, δηλαδή να ανακυκλώνει. Π ράγμα το οποίον δεν συμβαίνει με τους αν­ θρώπους. Ο εκμαυλιστής και δολοφόνος, απέφυγε το θάνατο, τη Θεία Δίκη. Να μια δυσαρμονία της νομοτέλειας. Εκεί όμως που ο Θ εός απο­ λείπεται, αναλαμβάνει ο άνθρωπος. Οι πολυ­ τελείς και μακρόθυμες σταθερές της θεότη­ τα ς προσκρούουν στις κλυδωνιζόμενες μι­ κρότητες της ανθρώπινης ψυχής. Ή μήπως υπεξαίρεσε της αρμοδιότητάς του τον δολο­ φόνο για να ικανοποιήσει την οργή του ιερέα; Αν αποδεχθούμε τον συλλογισμό, τότε ο ιε­ ρέας τιμωρείται - διότι σίγουρα θα συλληφθεί και θα δικασθεί - αντί ποινής από τους ανθρώπους, αλλά, δικαιώ νεται από το Θεό ε­ ξοικονομώντας ήσυχη συνείδηση. Αυτή κά­ νει τους ανθρώπους πολλές φορές να αντα­ ποδίδουν το κακό, δίχω ς να φοβούνται, πω ς από τούτο προκύπτει μεγαλύτερο κα κό για τους ίδιους. « Ή γαρ το κα κώ ς ζητούσι ειδε­ μή δουλεία δοκεί είναι» (Αριστοτέλης). Είναι εκδίκηση μια διαρκής δίκη· έγκλημα - δίκη - εκδίκηση· δίκην - εκδίκησης - δικαίω ­ ση· δίκης - τιμωρία. Γιάννης Βλάχος

40/αφιερωμα

Μ ισέλ Ντελόν*

Σαντ: η τυπολογία του διεστραμμένου

Ιδού ο αιώνας των εγκυκλοπαιδιστών. Ο Σαντ ευρετηριάζει τα πάθη, τις ε­ ρωτικές στάσεις του σώματος, τα βασανιστήρια. Με δυο λόγια: ευρετηριάζει το Κακό. λα φαίνονταν απλά: Η φωνή της φύσης θα έ­ πρεπε να είχε ανακαλυφθεί απ’ τις κακές συμβουλές των απατεώνων. Οι ιερείς και οι τύ­ ραννοι θα έπρεπε να ξαναγυρίσουν την ανθρωπό­ τητα στο δρόμο της αλήθειας και της ευτυχίας. Η αισιοδοξία του Αιώνα των Φώτων βασίζεται σε τούτη την αφομοίωση του κακού και του λάθους που επιρρίπτει την ευθύνη όλων μας των βασά­ νων στην ιερατική τάξη. Ναι, αν ο κόσμος δεν εί­ ναι παρά ένα πεδίο μάχης, αν οι άνθρωποι δεν παύουν να σφάζονται μεταξύ τους, είναι γιατί οι απατεώνες εγκαθίδρυσαν την εξουσία τους με το φόβο. Για να βασιλέψουν, διαίρεσαν, διχάζοντας τους πολίτες τους μεν α π’ τους δε, χωρίζοντας τα έθνη μεταξύ τους. Θα τους αρκούσε να τα ξεφορ­ τώνονταν, ν’ αντικαθιστούσαν κοντά στους πρί­ γκιπες, τους κακούς ιερείς με καλούς φιλοσό­ φους, να σπάσουν της εκκλησίας την προσωρινή εξουσία, ώστε η ανθρωπότητα να εγκαταλείψει τις ταπεινώσεις και τις βιαιοπραγίες και να επιστρέψει στην ηθική της φύσης. Αυτό θα ονομαζό­

Ο

ταν η αυγή, η χαραυγή του αιώνα των Φώτων. Με την εγκυκλοπαίδεια στον πίνακα της προόδου της ανθρώπινης σκέψης, οι φιλόσοφοι, δεν παύ­ ουν να επαναλαμβάνουν την πεποίθησή τους ότι το κα κό μπορεί ν ’ αποφευχθεί και ότι είναι πιθα­ νή η ευτυχία για τη γη. Ο Σαντ, ο οποίος α π’ την παιδική ηλικία περνά κατευθείαν στην ώριμη, όσο διαρκούσαν τα χρό­ νια που κυκλοφορούσε η «Εγκυκλοπαίδεια», από την ηλικία της ωριμότητας στην ηλικία των γη­ ρατειών, όσο ο Κοντορσέ συνέτασσε την πρόοδο του ανθρώπινου πνεύματος, συμμερίζεται κα τ’ αρχήν τούτη τη φιλοσοφική αισιοδοξία. Έ ν α α π ’ τα πρώ τα του έργα, το 1782, «ο Δ ιάλογος μ εταξύ ενός ιερέα κι ενός ετοιμοθάνατου» θέτει επί σκη­ νής την έσχατη στιγμή όπου η θρησκεία περιμένει τον άθεο φιλόσοφο, στιγμή όπου μέσα στο ίδιο του το σώμα οφείλει ν ’ αποδείξει το πείραμά ότι το βάσανο και ο θάνατος είναι η σίγουρη τύχη της ανθρωπότητας. Τα απολογητικά φυλλάδια δεν παύουν να παρουσιάζουν ισχυρές διάνοιες

αφιερωμα/41

που επιστρέφουν στους κόλπους της εκκλησ ίας την ώρα της επιθανάτιας αγωνίας τους στη νεκρι­ κή τους κλίνη. Τ αραγμένοι α π ’ τη φρίκη της ανυ­ παρξίας, δέχονται ξαφνικά ότι η θρησκεία προ­ σφέρει συγχρόνω ς κα ι την εξήγηση και τη λύση της ζωής και του θανάτου. Ο Σαντ αντιστρέφει α­ τάρ αχα τη σκηνή: ο θάνατος δεν έχει τίποτε το α­ νυπόφορο, ο ετοιμοθάνατος προετοιμάζεται να περάσει ευχάριστα τις τελευταίες του στιγμές. Ο ιερέας δελεασμένος α π ’ τη μυρωδιά της αγωνίας, δεν μπορεί ν’ αρχίσει τον συνεπή επικουρισμό του. Επισείει λοιπόν την απειλή, όμω ς το κα κό βρίσκεται ακριβώ ς σε τούτη τη θανάσιμη και θα­ νατηφόρα θρησκεία που επινοεί το χειρότερο ώ­ στε ν’ αλυσοδέσει τον άνθρωπο και να τον εμπο­ δίσει να ευχαριστηθεί εντελώς τη ζωή του. Ο ιερέ­ ας του Σαντ καταλήγει να δεχτεί τις γυναίκες που ο ετοιμοθάνατος του προτείνει να μοιραστεί μαζί του, κά νοντας έρωτα μ’ αυτές. «Ο ιεροκή­ ρυκας ανακαλύπτει στα χέρια τους έναν άνθρω­ πο από φύσεως διεφθαρμένο». Α ν το κα κό δεν ή­ ταν παρά ένα θαύμα, άραγε να ’ταν ο εφιάλτης μιας ανθρωπότητας που βασανίζεται από την ιε­ ρατική απάτη; Η ρωγμή γίνεται κιόλας αντιληπτή στον εγκυ­ κλοπαιδικό λόγο. Η ομολογία της αισιόδοξης πί­

στης ζευγαρώνει με μια γοητεία για τάση των αν­ θρώπων να πράττουν με τυφλή συνείδηση το κα­ κό, έτσι που οι ίδιες οι κοινωνικές σχέσεις της ανθρωπότητας είναι της τάξεω ς της αντίθεσης. Το ανθρώπινο πνεύμα προοδεύει χω ρίς αμφιβο­ λία. Τι κάνουν όμως οι αληθινοί άνθρωποι; Ο Β ολταίρος στο «Δ οκίμιο για τα Ή θη» συντάσσει τη συντριπτική αντίθεση τω ν ιστορικώ ν βιαιοτή­ των: κύκλος τρόμου μέσα στον οποίο καταπατούνται τα έθνη. Η φύση που θα πρέπει να εγγυάται μια τάξη που θ’ αντικαθιστούσε την πρόνοια, θυσιάζει σ’ ένα της κλυδωνισμό, ένα τράνταγμα γης, χιλιάδες ζωές κα ι δεν εξασφαλίζει την ανα­ παραγωγή του γένους παρά μονάχα μπροστά στην πλήρη σύγχυση. Ο κατακλυσ μός δεν είναι ένας θεϊκός θυμός, αλλά το χτύπημα μιας φύσης αδιάφορης. Τέτοιες είναι οι αναγνώ σεις του Σαντ. Οι εγκυ­ κλοπαιδισ τές αναγνωρίζουν την επινοητικότητα των ανθρώπων για να υποφέρουν τους ομοίους των δίχω ς να σταματούν να διαλαλούν τον αν­ θρωπισμό τους. Ο Σαντ θέλει τον εαυτό του μα­ θητή τους, μιλάει τη γλώ σσα τους για να κα ταγ­ γείλει τις προκαταλήψεις, όμως ο διάπλους του στον τρόμο δεν εκβάλλει πλέον στην ουτοπία ε­ νός μέλλοντος που υμνεί. Στο μέσον της νύχτας

42/αφιερωμα

τίποτε δεν υπάρχει πια παρά μια ψυχρή χαραυγή όπου, καλύτερα από ποτέ, επιβάλλονται τα τέρα­ τα της νύχτας. Η ενάρετη καταγγελία συρρικνώ­ νεται και παραβάλλεται με αυτό που υποτίθετο ό­ τι θα καταδίκαζε. Σαντ επιχειρεί, λοιπόν, να κατηγοριοποιή­ σει το κα κό. Τρεις κατηγορίες τον βοηθούν να μορφοποιήσει το παραλήρημα των δυνάμεων που διαπράττονται από τη φύση και τις ανθρώπι­ νες υπάρξεις. Μια λογική κατηγορία δημιουργεί το «Οι εκ α τό ν είκοσι μέρες σ τα Σόδομα». Το πλαίσιο των 4 μηνών (120 μέρες) οργανώνει μια ε­ ξέλιξη παθών α π’ τα απλά στα σύνθετα, απ’ τους κακούργους σ τους δολοφόνους. Αν ο κύκλος της «Κόλασης» του Δάντη ανταποκρίνεται στις κα ­ τηγορίες του ορθού κανόνα, η βαθμιαία αύξηση που ακολουθείται από τους ακόλαστους του Silling είναι αναμφίβολα ετούτη της ποινής του Παλαιού Π ολιτεύματος. Το βιβλίο τακτοποιεί την αταξία των ατομικών προτιμήσεων και απ α­ ριθμεί τις μανίες που φαίνεται να ξεφεύγουν από κάθε κατηγοριοποίηση. Οι αριθμοί δίνουν ένα πρόσχημα αντικειμενικότητας στη συσσώρευση των μαρτυρίων. Η τάξη που προϋποθέτει και εκ ­ προσωπεί η ακολασία, μεταλλάσσει τα ερωτικά συμπλέγματα των συνουσιαζομένων σωμάτων σε μία ερωτική στάση. Ο Λ ακάν αρνείται ότι το έργο του Σαντ μπορεί να προκαταβάλει τον Φρόυντ σε σύγκριση με τη λίστα των διαστροφών που υπάρχουν. Η ψυχο­ παθολογία είναι τουλάχιστον ανεπτυγμένη σ’ ένα ρητό μοντέλο, αυτό των «Ε κατό ν είκοσι ημερών στα Σόδομα». Ο Kraff-Ebing θεωρεί τη σεξουαλι­ κή ψυχοπάθεια σαν το θρόισμα των κατηγοριο­ ποιημένων περιπτώσεων σύμφωνα με μια ανατο­ μική ή ιατρική τυπολογία. Ό χ ι πλέον από την ο­ πτική της α ναστολής, αλλά από αυτήν μιας γενε­

Ο

τικής εξήγησης. Σαν άνθρωπος ο Σαντ, όπω ς φαίνεται στις εκδόσεις του Kraff-Ebing, δεν είναι παρά μια περίπτωση μεταξύ των άλλων που αξί­ ζει μονάχα να μετατραπεί σε ένα προσηγορικό ό­ νομα: το σαδισμό. Ό μ ω ς κατέληξαν να τον α να­ γνωρίζουν σαν ένα μεγάλο απαριθμητή, έναν καταγραφέα διαστροφών της σεξουαλικότητας. Η αποκατάστασή του έγινε τον εικοστό αιώνα στο όνομα της Ποίησης, αλλά επίσης και στο όνομα της ιατρικής Γνώσης. Ο Otto Flake στη Γερμανία και ο Maurice Heine στη Γαλλία του αναγνωρί­ ζουν την αξία πω ς εγκαινίασε μια μεθοδολογική κατηγοριοποίηση των σεξουαλικών διαστροφών. Ο Σαντ ω ς βιογραφική ύπαρξη βρίσκει τη θέση του μέσα στο έργο «Συλλογή ψ υχοσεξουαλικώ ν εξομολογήσεω ν και παρτηρήσεω ν» του Maurice Heine. Θα θέλαμε «Οι εκ α τό ν είκοσι μέρες σ τα Σόδο­ μα » να ήταν το σημείο κατάληξης του έργου και του παροξυσμού του. Το έργο του όμω ς συνιστά περισσότερο ένα αυθαίρετο σχήμα, μία επιχειρη­ ματολογία στην οποία τα διαδοχικά κείμενα δί­ νουν μια διάσταση μύθου. Έ τ σ ι παρεμβάλλονται οι δύο άλλες κατηγορίες, η μία εκ των οποίων εί­ ναι η γεωγραφική και παρασύρει τον αναγνώστη σε άλλα κλίματα, ενώ η δεύτερη είναι η ιστορική που άγει στα έγκατα του Μεσαίωνα. Είναι όμως το κα κό παντού και πάντα το ίδιο; Οι περιπτώ­ σεις που απαριθμούνται στον πύργο του Silling, αποδίδονται όλες στην ίδια προσωπική αντωνυ­ μία «αυτός», ο Μ εγάλος ανώνυμος Α κόλαστος, γνήσια και πολύμορφα διεστραμμένος. Οι ακό­ λαστοι ξαναβρίσκουν ένα όνομα και ένα πρόσω­ πο στο έργο «Η Ιστορία της Ιουλιέττας». Η Leonore και η Sainville ανακαλύπτουν προφυλάσσοντας το κορμί τους τα αφρικανικά ήθη και έθιμα, ενώ η Ιουλιέττα μετατρέπει τον περίπλου της σε μία εθνολογική έρευνα και ομοίως αρκείται σε έ­

αφιερωμα/43 να γύρο στην Ιταλία. Ό μ ω ς μεταξύ των συνδαιτημόνων στην κραιπάλη, ο γίγαντας Minski διένυσε και τις τέσσερις ηπείρους έχοντας επισκεφτεί και τις ευρω παϊκές χώρες του βορρά. Έ τσ ι το μυθιστόρημα εκτυλίσσει την ενοχλητική απ α­ ρίθμηση των εγκλημάτων που έγιναν σε κάθε πλάτος της γης, σαν πολλές παραλλαγές επάνω στο ίδιο θέμα. Σε μια εποχή που αναρωτιόμαστε ως προς την κλιματολογική επήρεια για τα ιδιαί­ τερα χαρακτηριστικά του μεσημβρινού ή βόρειου πολιτισμού, ο Σαντ συντρίβει όλες τις χώρες με το ίδιο άπλετο φως. Η τροπική θερμοκρασία, η εγγύτητα με το Βεζούβιο δεν αποτελούν παρά προφάσεις για μια παρόρμηση θανάτου που βρί­ σκει παντού να εκφραστεί. Η ποικιλία των τόπων κάνουν να εκδηλώνονται οι εκατόν είκοσι μέρες, σε χιλιάδες ημερών στα Σόδομα, αφού ο Σοδομι­ σμός είναι έμβλημα του θανάτου και του κακού. Απομένουν οι της Ιστορίας πηγές: «Η Α δελαΐδα» του Brunswick περιγράφει τις αναταραχές της Γερμανίας του ενδέκατου αιώνα. «Η κρυφή ι­ στορία τη ς Isabelle de Baviere» παρουσιάζει διχα­ σμένη τη Γαλλία από έναν ιερό πόλεμο. Το σχέ­ διο του Σαντ μοιάζει να καταπραύνεται, όμως η ιστορική κατηγορία είναι απαραίτητη σε μια ε­ γκυκλοπαίδεια κακού. Στον κα τάπληκτο από τρόμο αναγνώστη του ο Σαντ, από την πρώτη του κιόλας συνοπτική δουλειά, απαγορεύει την εξω­ τική κι έπειτα την ιστορική φυγή. Ά ρ α γ ε απομέ­ νει καμία ανοιχτή διέξοδος που θα οδηγήσει σ ’ έ­ να μέλλον λιγότερο σκοτεινό; Ο περίπλους της Sainville και η L6onol-e μας πα ρουσιάζουν δυο ουτοπίες, τη μαύρη ουτοπία της Β ουθούας - α ­ φρικανικού βασιλείου — ουτοπία που ωθεί μέχρι σημείου τελειότητας την εκμετάλλευση κ α ι τη βία του α νθρώπου από τον ά νθρωπο - , κα ι τη λευκή ουτοπία της Ταμόνης - νησί - , στο οποίο η ευ­ τυχία τείνει να οργανωθεί με ορθολογικό τρόπο. Ό μ ω ς ο αναγνώ στης του Σα ντ έμαθε να δυσπιστεί. Ισω ς το καλό να μην είναι η αντίθεση του κακού αλλά η πιο πανούργα του μορφή, το πιο α­ ποτελεσματικό του προσωπείο. Η δημοκρατία που επικαλείται με τους ευσεβείς ετούτους πό­ θους ο λίβελος «Γάλλοι, ακό μ α μια προσπάθεια» παραμένει εξίσου στα μισά του δρόμου μεταξύ του πραγματικού και του μη-πραγματικού, της διαιώνισης και του ξεπεράσματος του κακού. «Ο σ κοπός μιας εγκυκλοπαίδειας, εξηγεί ο Diderot, δεν είναι να συνάξει τις διασκορπισμέ­ νες γνώσεις στην επιφάνεια της γης». Ο Σαντ συ­ νενώνει οτιδήποτε μπορεί να εφαρμοστεί πρα κτι­ κά σε σχέση με τα εγκλήματα σε όλα τα πλάτη της γης, σε όλους τους αιώνες. Η σειρά δεν είναι αλφαβητική, αλλά επιδιώκει να γίνει αναλυτική με τον τρόπο των φυσικών ιστοριών του καιρού. Ο Μισέλ Φουκώ μπόρεσε να εντοπίσει σ τον Σαντ το σημείο τομής μεταξύ μιας επιστημολογίας κα­ ταλόγου απογραφής (δηλ. μιας κατηγοριοποίη-

σης των μανιών και μίας αποτίμησης τω ν κα ­ κουργημάτων) και μιας επιστημολογίας της ι­ στορίας (η γένεση των διαστροφών). Η εξέλιξη του Σαντ έχει κ άτι κι α π ’ τις δύο επιστημολογίες, μεγαλείο μέχρι ένα απίθανο όριο που είναι από­ λυτο κακό. Φθάνει στον αθεϊσμό οραματιζόμενος μία Υπέρτατη Ύ παρξη σε κ α κότητα, η οποία θα του επιτρέψει να δώσει μία νέα ανάπτυξη στα φαντάσματά του. Τούτη η Υπέρτατη Ύ παρξη θα συμπεριλαμβάνει στη σκέψη της όλες τις μοχθηρίες του κόσμου. Ό μ ω ς η πληθώρα του κακού μπορεί σ τ’ αλήθεια να γίνει ανακεφαλαιώσιμη σε ένα σύνολο και μοναδικό; Τέτοια είναι μια από τις καταβολές της ανά­ γνω σης του Σαντ. Συρμένος ω ς τη μοναδικότητα του κακού, παίρνει τα χαρακτηριστικά ενός μυ­ στικοπαθή ανθρώπου της επιθυμίας, όπω ς και ο σύγχρονός του Louis Claude de Saint-Martin, ο­ παδός του αγνωστικισμού ή θεολόγος μιας σκο­ τεινής αρνητικής θεολογίας. Επιστρέφοντας στην πληθώρα είναι ένας εγκυκλοπαιδιστής που αναζητά μια τάξη μέσα στην αφθονία των έλξεων παλεύοντας μεταξύ της απάθειας του κλινικού βλέμματος και του πάθους που το περιλαμβάνει. Το έργο του Σαντ περιβάλλεται από μία ατέλεια που μπορεί να φαίνεται σαν αναζήτηση του Ανεί­ πωτου, ή σαν την ίδια τη δυναμική της γραφής. Η ιστορία του κακού είναι η μεταλλαγή της θεο­ λ ογίας. * * Βοηθός καθηγητή στο Παν/μιο της Ορλεάνης.

44/αφιερωμα

Μ αρί-Κριστίν Μπελόστα*

________ Δύο μορφές________ του Σύγχρονου Κακού Ο ρατσισμός στον Σελίν και η μετάβαση στον Ζενέ: Το κακό σε όλα του τα επίπεδα

Σελίν Το ένα τέταρτο του έργου του είναι εγκληματικό και το κακό αποτελεί αναμφισβήτητα το μόνο θέμα των βιβλίων του. &λίν

να μιλήσουμε για το κα­ Δ ενκό θατουμπορούσαμε αιώνα τούτου, χωρίς ν ’ αναφερόμα­ σταν στον Σελίν, ούτε να μιλούσαμε για τον Σε­ λίν, χωρίς ν’ αναφερόμασταν στο κα κό. Κι αυτό επειδή το ένα τέταρτο του έργου του είναι εγκλη­ ματικό και το κα κό είναι αναμφίβολα το μόνο θέ­ μα των βιβλίων του. Το έργο του συμπεριέλαβε όλο το κα κό που θα μπορούσε να συμπεριλάβει ένα λογοτεχνικό έρ­ γο. Α γωνίστηκε για τη χειρότερη πολιτική α π’ ό­ λες τις άλλες· αυτήν που δε γίνεται να θεωρηθεί σαν μία «γνώμη» μεταξύ όλων των άλλων, την πολιτική του εγκλήματος. Γνωρίζουμε ότι την παραμονή του πολέμου στο έργο του «Ευτελή πρά γμα τα για μία σφαγή» (1937), όπω ς και στο «Το Σχολείο τω ν Π τω μάτω ν» (1938), αγωνίστηκε για τον αφανισμό των εβραίων («Οι εβραίοι πρέ­ πει να εξαφανιστούν» «απαραίτητα και αδυσώ­ πητα σαν να πρόκειται για τέλεια αποστείρω­ ση»). Γνωρίζουμε επίσης και ότι κατά την περίο­ δο της κατοχής ζήτησε την εφαρμογή τούτου του προγράμματος. Στο έργο του «Τα κα κ ά χάλια», δημοσίευσε προσαυξημένες επανεκδόσεις αυτών των προπολεμικών αντισημιτικών λιβέλων. Γνω­ ρίζουμε επίσης ότι, θεωρούμενος ω ς προφήτης α­ πό τους προπαγανδιστές όσων συνεργάζονταν με τους Γερμανούς, συγκατατέθηκε στους χειρι­ σμούς τους. Έ τσ ι σε τρία χρόνια έδωσε στον τύ­ πο είκοσι-πέντε «επιστολές» και οι παραθέσεις των έργων του θα κοσμούν με αφθονία την έκθε-

ση «Οι εβραίοι και η Γαλλία» το Σεπτέμβρη του 1941. Θα μπορούσαμε να σφάλλουμε σ χετικά με τού­ το το ρατσιστικό του πάθος και να το θεωρήσου­ με σαν την παραληρούσα προσκόλληση ενός α­ συνάρτητου μηδενισμού, αν δεν παρατηρούσαμε ότι το πάθος του ολοκληρώνεται σ ’ ένα πολιτικό σχέδιο που βρίσκεται πολύ κοντά στην οδό μιας κάποιας προχιτλερικής ακροδεξιάς. Δεν είναι από τους εβραίους που ο Σελίν άρχι­ σε να μπλέκεται με την πολιτική, αλλά από το πρώτο του κιόλας μυθιστόρημα «Ταξίδι σ τη ν ά­ κρη τη ς Ν ύχτας» (1932), από το κατηγορητήριό του για τη λειτουργία της καπιταλιστικής κοινω­ νίας. Η εξέγερσή του, λοιπόν, είναι αυτή ενός αναρχίζοντος ατομικιστή των απογόνων του Στίρνερ και του Ζωρζ Νταριέν, που αποκηρύσσει την αθλιότητα αλλά και απορρίπτει όλα τα μέσα για τη θεραπεία της. Και δεν είναι εναντίον των εβραίων που η λιβελογραφική του ικανότητα δια­ κηρύσσεται πρώ τα α π ’ όλα, αλλά, το 1936, την ώρα του Εθνικού Μετώπου και του πολέμου της Ισπανίας με το έργο του «Mea Culpa» («Δε μ’ α­ πασχολεί και τόσο αν θα ζήσουμε με ή χωρίς τους Εβραίους») είναι που κατηγορήθηκε ότι ε­ ξωθούσε σε πολέμους. (Και οι κριτικοί συχνά πα ­ ραλείπουν να το παρατηρήσουν, τόσο τούτο το αντικοινωνικό του πάθος τούς φαίνεται φυσιο­ λογικό.) Ο ρατσισμός του Σελίν ήταν η κατακλείδα ή το σύμπτωμα της μετάβασης από ένα «αναρχικό δεξιό μίσος» (κατευθυνόμενου εναντίον του κοι­ νοβουλευτικού πολιτεύματος και του ακατάλη­ πτου σοσιαλιστικο-κομμουνισμού) σε μία τοπο­ θέτηση άκ ρα ς δεξιάς πολιτικής, η οποία πιστο­ ποιούσε το ξεπούλημα κάθε δημοκρατίας (που τη θεωρεί «παντού και πάντοτε το προπέτασμα του

αφιερωμα/45

εβραϊκού φασισμού») κα ι παραπέμπει την καπι­ ταλιστική και σοσιαλιστική οργάνωση να λαν­ σάρουν με τις ευχές τους το φασιστικό πρόσχη­ μα: «Αισθάνομαι πολύ φίλος με τον Χίτλερ, πολύ φίλος με όλους τους Γερμανούς. (...) Θα με στε­ νοχωρούσε αφάνταστα αν κάποτε ηττώ ντο» Η αντισημιτική προπαγάνδα του «Σχολείου των Π τω μάτω ν» είναι το επιχείρημα ενός προγράμ­ ματος που υποβάλλεται καθαρά και μόνο για να ολοκληρωθεί: ρήξη με τη Μεγάλη Βρετανία και αναβίωση της Ευρώπης της εποχής του Καρλομάγνου (Charlemagne) «αναθέτοντας την εκτελε­ στική εξουσία στον γαλλογερμανικό στρατό και την εμπιστοσύνη στον κύριο Στρατηγό » 1 Πέρα από ιστορικοκοινωνικές εξηγήσεις που τη χυδαιοποιούν (μικροαστική και αντιντρεϋφική καταβολή, ειρηνισμός των παλαιών πολεμιστών κ.λπ .), τούτη η οδός μας δείχνει πώ ς μπορεί ν’ αξιοποιηθεί και σε τί μπορεί ν’ ανατραπεί η παροξυστική διεκδίκηση του αντιπολιτικού ατομικι­ σμού: πώ ς ένας διανοούμενος, κουφός σε καθετί που δεν αποτελεί ατομική αντίδραση, αντίθετος σε όλες τις ιδεολογίες της προόδου που αποπει­ ρώνται εδώ κι εκεί να αναστείλουν την αθλιότητα και ταυτόχρονα πεπεισμένος να ενσαρκώσει μέ­ σα στη κραυγή του την οδύνη όλων των θυμάτων της κοινωνικής τάξης, πώ ς λοιπόν τούτος ο δια­ νοούμενος την ώρα της ιστορικής εκλογής μπο­ ρεί να επιστρέφει στον μεσσιανισμό το αντιθετι­ κό «εγώ» του και να μεταμορφώσει την ανικανό­ τητά του ν ’ αλλάξει την τάξη ενός κόσμου από τον οποίο εξ αρχής αποκλείστηκε; Δίνοντας ένα τελικό χτύπημα στον ορθολογισμό («Επιστροφή στην ανοησία»), αγωνιζόμενος για την α πλοποίη­ ση του μίσους και προάγοντας μια νέα τάξη η ο­ ποία του ξαναδίνει μία έννοια και μία θέση της ο­ ποίας κρατά τη νοσταλγία. Για την ανθρώπινη

46!αφιέρωμα

κατανόηση τούτου του δρόμου, οι σκέψεις του Σαρτρ παραμένουν οι πιο χρήσιμες εισαγω γές .2 Σε μια σχέση με τη «λογοτεχνική» κληρονο­ μιά, το επιχείρημα του Σελίν σημαδεύει το από­ γειο (και την ανάδυση στο πραγματικό με τη μορφή της ιστορικής στράτευσης) μιας ηθικής και νοητικής περιπέτειας που επιζητείται από μιαν ολόκληρη γενιά δημιουργών από την εποχή του ρομαντισμού, περιπέτεια όπου οι δυνάμεις της γραφής χρησιμοποιούνται για να αρθρώσουν εκ των έσω τη φρικαλεότητα του κακού, όπου ο συγγραφέας σταυρώνεται για να συνεχίσει την α­ δύνατη προσπάθεια της «αιώνιας σιωπής της θε­ ότητας». Σελίν δε φιγουράρει μέσα στη συλλογή (ε­ ντελώ ς λογοτεχνική!) «Η Λογοτεχνία και το Κακό». Κρίμα γιατί ο Μ πατάιγ είχε κάνει το 1932 ένα α π’ τα διαφωτιστικότερα σχόλια του «Ταξιδιού» όταν έγραφε ότι «μπορεί να θεωρηθεί σαν την περιγραφή των σχέσεων που ένας άνθρω­ πος διατηρεί με τον δικό του θάνατο, που είναι παρών κα τά κάποιον τρόπο σε κάθε εικόνα της ανθρώπινης εξαθλίωσης» και ότι «η μεγαλοσύνη του συνίσταται σ’ αυτό το θέμα, στο ότι δηλ. δε γίνεται καμιά εκδίκηση στο συναίσθημα του π α ­ ράλογου οίκτου που η χριστιανική δουλικότητα είχε συνδέσει με τη συνείδηση της εξαθλίωσης: Σήμερα το να συνειδητοποιήσει κανείς την εξα­ θλίωση σημαίνει το να αποφασίσει «μια ανταλ­ λαγή της ζωής και του θανάτου, του θανάτου και της έκπτωσης. Είναι μια κάποια έκπτωση που βρίσκεται στη βάση της αδελφοσύνης » .3 Για ό­ ποιον συναινεί στο να διαβάσει έτσι το «Ταξίδι» δεν υπάρχει παρά μόνο ένας Σελίν, ο οποίος, μυθιστοριογράφος ή λιβελογράφος, εκφράζει την ε­ λευθερία του διεκδικώ ντας μέσα στη φρίκη και το σαρκασμό την πιο μεγάλη δυνατή ενοχή και ο οποίος, πεπεισμένος ότι η ανθρωπότητα είναι μια «Εκκλησία» που κοινωνεί μέσα στο κακό, μιμεί­ ται μέσα στον καθρέφτη του εγκλήματος το επιτρέψιμο των αρετών. Ο Σελίν δεν πίστευε στο Θεό, αλλά δεν πρότεινε λιγότερο γι’ αυτό μια μυστικιστική, μια προ­ σχώρηση στην ολική μορφή της Αλήθειας: «Η α­ λήθεια είναι ο Θ άνατος». Π ίστεψε ότι ο Δ ιάβο­ λος και ο Κ αλός Θ εός συνεννοούνταν σαν κλέ­ φτες στην πανήγυρη (και «μεταβίβαζαν ο ένας στον άλλον τα κύμβαλα» ενός τρομακτικού «χο­ ρού»), ότι η ανθρωπότητα δεν είχε άλλη ιστορία από εκείνη του επαναλαμβανόμενου θεάματος της σκληρότητας του Ανθρώπου, μιας σκληρό­

Ο

τητα ς προγραμματισμένης μέσα στην αιώνιά της φύση και στη βιολογική της πυκνότητα, με το έν­ στικτο του θανάτου, το ναρκισσισμό (ο Φρόυντ πέρασε από κει) και την παράλογη έκκληση του απείρου. Η δυστυχία του Σελίν υπήρξε αναμφίβο­ λα το ότι είχε έτσι αρχίσει τη λογοτεχνική του καριέρα, εκεί όπου οι άλλοι συγγραφείς του κα­ κού την είχαν τελειώσει, «στην άκρη της νύ­ χτας», εκεί όπου η βιογραφία του Bardamu δεν μπορούσε πλέον να καταλήξει παρά στην αυτο­ κτονία, τη σιωπή. «Θα ήθελα πολύ να συγκε­ ντρώσω για τον εαυτό μου αρκετό κουράγιο για ν’ αυτοκτονήσω μια μέρα χωρίς να διστάσω») ή πάνω στην ατέλειωτη ταυτολογία της ίδιας της «βιολογικής ομολογίας». Και η λογοτεχνική δη­ μιουργία σύμφωνα με τον Σελίν, είναι ακριβώ ς η πρώτιστη μορφή της «ομολογίας» αυτής. Είναι βυθισμένη μέσα στο ακατονόμαστο, επικοινωνία μέσα από την «επιδειξιομανία», από την «επιβου­ λή» μέσα α π ’ το καρναβαλικό γέλιο, μέσα α π ’ την παράλογη κι αναπόφευκτη βολή, «συγκινή­ σεις» που έρχονται από τα «ενδότερα της ύπαρ­ ξης». Τέτοια είναι η ελαστικότητα τούτου του εκ ­ πληκτικού λογοτεχνικού ύφους (το οποίο καθέ­ νας αρχίζει να καταλαβαίνει ότι είναι, όπω ς γρά­ φει η Τζούλια Κρίστεβα «μια σκληρότητα απάν­ θρωπη στην ίδια τη γλώ σσα, την πιο ριζοσπαστι­ κή λοιπόν, που αγγίζει την ύστατη εγγύηση της ανθρωπιάς που είναι η γλώ σσα » ).4 Με την υπέρβαση τούτου του ορίου, η επιστρο­ φή προς τους ανθρώπους όπω ς και στο χώρο του πραγματικού (σε αντίθεση με την ποιητική «απά­ τη»), η επιστροφή στο λό γο όπω ς σ’ ένα ηρωι­ σμό, είχαν σαν προϋποθέσεις τη σύγκλιση του πολιτικού. To «Mea Culpa» αποτελεί το πρώτο στάδιό της στο οποίο κάνει έκκληση - δια μέ­ σου του - στην « πρακτική υπεροχή των χριστια­ νικών θρησκειών» και προτείνει για κάθε πρό­ γραμμα να αντικατασταθεΐ το απαιτητικό. «Εγώ είμαι! Ό π ω ς είσαι Εσύ! Αυτός είναι! Εμείς είμα­ στε, καταστροφείς, απατεώνες, φαύλοι, β ρ ο ­ μιάρηδες!» «Π οτέ κανείς δε θα πει τούτα τα πράγματα (...) Ωστόσο η αληθινή Επανάσταση θα ήταν εκείνη των ομολογιών, η μεγάλη κάθαρση!» Αυτή η έν­ νοια της «επανάστασης των Ομολογιών», που τείνει να ξεπεράσει τις αντιπαραθέσεις προς τη συγκατάβαση, το οικονομικό προς το ηθικό, την υπευθυνότητα προς το υποσυνείδητο, την κριτική προς το μαζοχισμό και τη διάρκεια προς το αιώ­ νιο, είναι το απτό σημάδι του παράδοξου αμαλ­ γάματος που ο Σελίν κάνει να υποκύπτει στο πο­ λιτικό και το θρησκευτικό: Π ρος τί να ψέγει κ α ­ νείς το κοινωνικό κα κό εάν δεν είναι παρά ο αφρός του ηθικού κακού και εάν ο ηθικός λόγος ο ίδιος (χωρίς Λύτρωση, χωρίς Θεία Πρόνοια, ούτε ανθρωπιστική πίστη) δεν ξέρει παρά να είναι μια παράλογη παντομίμα για να διασκεδάζει την κα-

αψιερωμα/47 τάρα; Ο Σελίν δεν υποστήριξε για πολύ καιρό αυ­ τό το παράδοξο: ο ρατσισμός του τον αποτράβη­ ξε αμέσως από αυτό εφοδιάζοντάς τον με αισιό­ δοξες οπτασίες, προσφέροντάς του μία μορφή συλλογικού καλού για να κεντήσει πάνω στο πί­ σω μέρος της ατομικής αγωνίας, ένα λόγο για να περιμένει ακόμα την επαύριο. Έ τσ ι το λάθος του υπήρξε αδιαφιλονίκητα το ότι επέστρεψε πίσω στα βήματά του, το ότι βρή­ κε μία πολιτική λύση σ’ ένα πρόβλημα που τέθη­ κε α π ’ τον ίδιο με τρόπο που να μην αποδέχεται το ότι εξόρκισε το κακό ιστορικοποιώντας το. Από τότε που οι κριτικοί βάλθηκαν, εδώ και δέκα χρόνια, να διαβάζουν τον Σελίν, πολυάριθ­ μοι είναι αυτοί που βλέπουν σ ’ αυτόν τον πιο ση­ μαντικό συγγραφέα της σύγχρονης δυσφορίας μέσα στον πολιτισμό μας. Θα απέμενε το να ανα­ ρωτηθεί κανένας τί καλό μάς επιφέρει ώστε «να εκτεθούμε στον κίνδυνο» (όπως έλεγε ο Ζαν-Λουί Μπορύ) να τον συναναστραφούμε. Είναι η εξαι­ ρετική τελειότητα της γλώ σσας του στο μήνυμα και το διαπεραστικό γέλιο του που δικαιολογούν (λογοτεχνικά πρώτα) το ενδιαφέρον μας; Είναι ε­ πειδή υπέκυψε στη θέση μας στη γοητεία ενός κακού που οφείλουμε να κατανοήσουμε ώστε να προφυλαχθούμε α π’ αυτό; Ή μήπως επειδή η α­ τομικότητα της φωνής του μας εκδικείται γι’ αυ­ τή τη λογικότητα με την οποία ο πολιτισμός διευ­ θετείται και μας προστατεύει; Επειδή η θρησκευ­

τική και σαδομαζοχιστική του κατανόηση για τον κόσμο, παρουσιάζοντας το ιστορικό γίγνε­ σθαι σαν μια ανίατη ασθένεια, έχτισε ένα σύστη­ μα ανευθυνότητας που παρέχει την πιο ωραία δι­ καιολογία στην οκνηρία της σκέψης; Ή ακόμα! Επειδή, περιγράφοντας την ιστορία σαν μια μη­ χανή που δεν εξαρτάται από εμάς να ελέγξουμε, παρέχει κι ένα λογοτεχνικό άλλοθι σε μια εποχή που ντρέπεται ίσως να επαναλαμβάνει ότι η επι­ ταγήν, η πιο επείγουσα, δεν είναι εκείνη τη ς ορ­ γανωμένης κριτικής; *1234 Σημειώσεις 1. Από τους ιστορικούς τους οποίους, χωρίς να μιλήσουμε για τον Σελίν, βοηθούν να κατανοήσουμε το ιστορικό πλαίσιο, τη σπουδαιότητα ή τη λογική της πολιτικής του τοποθέτη­ σης είναι: Ο Πασκάλ Ορύ: «Οι συνεργάτες», (1940-45) εκδ.

Seuil, «ΗΓερμανική Γαλλία. Φωνές της Γαλλικής πολιτικής της συνεργασίας (1933-1945) εκδ. Gallimard/Julliard, ο Zeer Sternel «Η επαναστατική Δεξιά 1885-1914. Οι γαλλικές κα­ ταβολές του Φασισμού» (Seuil), «Ούτε δεξιά, ούτε αριστερά. Η φασιστική ιδεολογία στη Γαλλία» (Seuil) 2. «Σκέψεις επάνω στο εβραϊκό πρόβλημα» «Τι είναι ένας πο­ λιτικός συνεργάτης» μέσα απ’ τις «Καταστάσεις» (Situations) III. 3. «Η κοινωνική κριτική» ξαναδουλεμένη στο έργο του Ζαν Πιέρ Ντωφίν «Οι κριτικοί του καιρού μας και ο Σελίν» (εκδ.

Gamier) 4. Julia Kristeva: «Εξουσίες φρίκης. Δοκίμιο επάνω στην χα­ μέρπεια» (Seuil). * Βοηθός καθηγητή στο Παν/μιο του Μπορντώ

ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ^ Ένα πολύτομο, όσο και πολύτιμο έργο. Μια απροκατάληπτη ερμηνεία των συνταγματικών διατάξεων, από δύο ειδήμονες του χώρου. Ένα έργο ευθύνης, απόκτημα για τη βιβλιοθήκη σας. Σε 5 τόμους. Σύντομα κυκλοφορεί και ο τρίτος τόμος.

Ν Ο Μ ΙΚ Η Β ΙΒ Λ ΙΟ Θ Η Κ Η

48/αφιερωμα

Μπερνάρ Ν τεγκού

Ζ α ν Ζ ενέ

Ένα έργο αφιερωμένο στην προδοσία όπου ο αναγνώστης γίνεται προδότης του ίδιου του του εαυτού. Ζενέ

προδότης; Για παράδειγμα ο Κερέλ, που δεν Ο αγάπησε τον Ζιλ αμέσως, από την πρώτη τους συνάντηση. Η αγάπη δεν ήρθε παρά αφού ο Ζιλ που καταζητείτο για φόνο υποτάχθηκε, πιεζόμενος α π’ τον Κερέλ, τον πραγματικό ένοχο, ν ’ αποδεχτεί την ιδέα ενός ακόμη εγκλήματος. Η α­ γάπη, κι έπειτα η προδοσία του, κι ύστερα ο πό­ νος του μόλις μαθαίνει στην εφημερίδα τη σύλλη­ ψη του Ζιλ . 1 Κάθε στιγμή η ειλικρίνεια είναι απεριόριστη. Συχνά ανυπόφορο, το συναίσθημα του αναγνώ­ στη είναι πάντα αληθινό και καταλήγει αφήνο­ ντας με τη σειρά του την πικρή γεύση της προδο­ σίας: συγκινημένος α π ’ αυτό το ίδιο που αποδοκιμάζει (εξ ου και προδότης του ίδιου του τού ε­ αυτού), ο αναγνώστης θα ήθελε να καταλάβει ελ­ πίζοντας να βρει σ’ αυτήν την κατανόηση αν όχι μιαν ανώτερη τάξη απ’ αυτήν της ηθικής - που για τον καθένα μπορεί τούτη η ηθική τάξη να εί­ ναι εξαπατηθείσα - , τουλάχιστον μια προφύλα­ ξη α π’ τον κίνδυνο της πτώσης στο κενό. Αν ο Ζενέ που δεν παύει να εξηγεί, δεν αποκα­ λύπτεται σε τούτη την απόπειρα, ο Σαρτρ 2 συ­ μπληρώνει το κίνημα και συνδέεται κατά μήκος του πιο εύστροφου και ευφυούς α π ’ τα μαθήματα της γαλλικής φαινομενολογικής οντολογίας της εποχής 3 για ν’ ανασυγκροτήσει, να ξαναβρεί το συγγραφέα, μέσα στην επιλογή του ίδιου του τού εαυτού, της ζωής του και της έννοιας του σύμπαντος. Χωρίς να πέφτει στην παγίδα της ανηθικότητας, ο Σαρτρ δείχνει ότι, αποκλεισμένος α π ’ την κοινωνία κι έχοντας ξεπεράσει τούτο τον

αποκλεισμό, ο Ζενέ φθάνει μέσω της προδοσίας στο «καθοριστικό σημείο στο οποίο οδηγεί η α­ ποδοκιμασία των ανθρώπων» και το οποίο αγγί­ ζει τόσο καλά που το αντικείμενο της αποδοκι­ μασίας μεταμορφώνεται σε αντικείμενο τρόμου: «Τον εγκληματία θα τον αποδεχόταν κανείς με αυστηρότητα: Ο προδότης όμως προξενεί τρόμο. Είναι κ αι που το απόλυτο Κακό είναι τελικά αδύ­ νατο (είτε είναι Διαβόλου κατόρθωμα που εφαρ­ μόζεται με μια αυστηρότητα και μία αγνότητα που το κάνει να συγγενεύει με το Καλό, είτε είναι αυτό της άξεστης αναλγησίας που ακριβώς δεν κάνει κακό). Αν η αναζήτησή του είναι κα ταδι­ κασμένη στην αποτυχία, η προδοσία είναι ακρι­ βώς η επιδίωξη τούτης της αποτυχίας, είναι «το να άγεις την αποτυχία μέχρι την εκμηδένιση ό­ λων, ακόμα και του ίδιου του Κακού...» και να μεταφερθείς σ ’ έναν τόπο όπου δεν επικυρώνεται ο νόμος του οποίου την απαγόρευση ο τόπος αυ­ τός δεν προστατεύει. «Η προδοσία βρίσκεται πάνω α π’ τον υπερα­ σπιζόμενο...». Ο προδότης είναι λοιπόν μόνος και υφίσταται μια διπλή γοητεία, α π’ την Αστυ­ νομία και την Κοινωνία της κλοπής, που του εμφυσά μια κίνηση εκκρεμούς α π ’ τη μια στην άλ­ λη. Π ερνώντας συνεχώς το σύνορο, πάντα πεταγμένος στο περιθώριο, ο προδότης «συλλαμβάνεται» πάντα κατά τον Σαρτρ απ’ τη μία ή την άλλη πλευρά. «Η συγκίνησή μου» γράφει ο Ζενέ ανακαλώ ντας στη μνήμη του άτομα και από την αφρόκρεμα και από τους δεινοπαθούντες «είναι η ταλάντευση των μεν στους δε » .4

αφιερωμα/49 Μ πορεί κανείς ωστόσο να διαβάσει την ίδια τούτη φράση διαφορετικά, δηλαδή την ταλάντευση σαν κ ά τι το «υπό παύσιν» και α ναποφάσιστο, το οποίο φυλαγόμαστε να σταθεροποιήσουμε ε­ δώ κι εκεί. Μια τέτοια ανάγνωση θα έπρεπε εντε­ λώς να προδιαθέσει τον Μ πατάιγ να την κάνει. Αλίμονο. Έ τ σ ι ο Ντεριντά εισάγει το σχόλιο αυ­ τού που σωστά πρέπει να ονομάσουμε μιας απο­ γοήτευσης: «Ιδού που ένας σύγχρονος (το γεγο­ νός αυτό έχει μεγάλη σημασία), όφειλε να προε­ τοιμαστεί να διαβάσει τη σκηνή (...) Συμμαχία που δύσκολα εξηγείται για τον Σαρτρ. Και εντού­ το ις ...» .5 Η κριτική του Μ πατάιγ 6 είναι τελικά ορθώς αναθρεμμένη από τις αναλύσεις του Σαρτρ, σε σημείο που επαναλαμβάνονται απλά και καθαρά ορισμένες στιγμές. Και τούτο πέφτει σαν ένα μαχαίρι: Π ροδίδοντας τους φίλους του, ο Ζενέ γλιστρά από το Κακό μέχρι το αισχρό και ρ ίχνεται στην παγίδα μιας μοναχικής επιθυμίας που τον κάνει ν’ απαρνηθεί τη σημαντική επικοι­ νωνία που είναι η υπέρτατη εξουσία, με δυο λόγια την προδομένη υπέρτατη εξουσία. Την προδοσία μέσα στο έργο του Ζενέ θα τη δούμε είτε διαδοχικά είτε ταυτόχρονα ω ς υπέρτα­ τη στιγμή αγάπης, πόθο ευτέλειας, νοσταλγία συ­ νέχισης και τάξης, επιθυμία ηθικής μοναξιάς, άρνηση των θεμελιωδών αντιθέσεων, θέληση απανθρωποποίησης, επιταγή συμφεροντολογικού υπολογισμού, γοητεία από το ανίατο μέσα στο ο­ ποίο πετάμε τον άλλο όπω ς κι οι ίδιοι ριχθήκαμε χωρίς να μπορέσουμε ποτέ μέσα από την ιλιγγιώδη από αντιθέσεις ανάμιξη που υφαίνει ο Ζενέ, να σταματήσουμε την προδοσία. Ά ρ α ; Ο Μ άριος, ο αστυνόμος στο έργο του Κερέλ εί­ ναι κι ο ίδιος επίσης ένας διπλός προδότης. Και μεταξύ του αστυνομικού και του παράνομου παί­ ζεται ένα παιχνίδι θελκτικότητας, πόθου, αντι­ πα λότητας (έστω κι επίπλαστης), το οποίο τρέ­ φεται από «την ευτυχία της αβεβαιότητας». Ό ­ μως, στους κόλπους τούτης της σύγχυσης, το ό­ ριο παραμένει. Ο Μάριο είναι ο αστυνομικός και ο Κερέλ ο παράνομος. Η κατανομή είναι, λοιπόν, άραγε προϊόν τύχης, η οποία τους ρίχνει σε δυο στρατόπεδα σίγουρα αντίνομα αλλά αυστηρά συμμετρικά και το ίδιο αξιαγάπητα το ένα με το άλλο; Ο Ζενέ το λέει κατά καιρούς, αλλά και το κάνει, το νά τοποθετεί την τύχη στο πλευρό της παρανομίας. Π ρόκειται για μία συμπληρωματι­ κή αντίθεση; Ό χ ι, αφού η λέξη τύχη και σ τις δύο περιπτώσεις δε σημαίνει το ίδιο πράγμα. Αν η κατανομή επιτυγχάνεται με μία σύμπτωση ή σύμ­ πραξη περιστάσεων, η τύχη που χαρακτηρίζει και βοηθά τον παράνομο θα μπορούσε να καθο­ ριζόταν σαν μια κενή διέξοδος. Διέξοδος στη νύ­ χτα, σ τ’ αστέρια, στο θείο, αλλά και κενή διέξο­ δος, αφού το θείο παραμένει άφθαστο καθώς και «οι έρημοι δεν επικοινωνούν με το άπειρο » .7 Ό π ω ς τα γάντια των υπηρετριών ,8 των κλε­

φτών και των ναυτικών, αφού όλα εδώ είναι υπό­ θεση επαφής, άρθρωσης και ρήξης της ποίησης «αν επιθυμείτε να συμφωνήσετε ότι η ποίηση εί­ ναι ρήξη (ή καλύτερα η συνάντηση στο σημείο ρήξης) του ορατού »9 του συνεχούς και του ασυ­ νεχούς, του αρσενικού και του θηλυκού, της ζω­ ής και του θανάτου... Τούτη η ποίηση είναι μη πραγματική, αν υπάρχει επαφή δεν υπάρχει ρήξη κ ι αν υ πάρχει ρήξη, δεν υπάρχει επαφή, ανήκουσα σε μία μη πραγματικότητα που η προδοσία, ακόμα και η αληθινή, δεν έρχεται ν’ ανυψώσει σαν μια εννοιολογική μεταφορά τού τίποτα που θα επαναφέρει ταυτόχρονα και την επαφή και τη ρήξη. Αντίθετα εξαντλεί όλους της τους χυμούς όντας η πιο καταφανής και σκανδαλώ δης εκδή­ λωση της οποίας, όπω ς και η ποίηση, αποτελεί το ύστατο καταφύγιο.

(Magazine Litteraire)*123456789 Σημειώσεις 1. Jean Genet: Querelle της Βρέστης (εκδ. Gallimard).

2. Jean-Paul Satre: Ο Ά γιος Genet. Ηθοποιός και μάρτυρας, τόμος I των Απάντων του Genet (εκδ. Gallimard).

3. Jacques Derrida: G/as (εκδ. Denoel/Gonthier).

4. Jean Genet:. «... του κλέφτη» (εκδ. Gallimard).

5. Jacques Derrida: Glas.

6. Georges Bataille: Genet στο Η Λογοτεχνία και το Κακό (εκδ.

Gallimard).

7. Jean Genet: Η Παναγία των Λουλουδιών (εκδ. Gallimard).

8. Jean Genet: Οι Δούλες (εκδ. Gallimard).

9. Jean Genet: Αποσπάσματα στο Οι Μοντέρνοι Καιροί, Αύ-

Ε Ξ Α Ν Τ Α Σ

ΔΙΔΟΤΟΓ 59 - 10(581 ΑΘΗΝΑ - Τ ΙΙΛ .: 3622064, 3604885, FAX 3 6 1 3 0 6 5

ΙΑΒΑΖΩ ε πιΑ o τριακόσια χρόνια από τη δημοσίευσή του κυκλοφορεί επιτέλους στα ελληνικά το έργο του Τζων Λοκ ΤΖΩ Ν ΛΟ Κ: Δ εύτερη Π ραγματεία περί Κυβερνήσεως. Εισαγω γή Μ ετάφραση - Σχόλια: Π α σχά λη ς Μ. Κ ιτρομηλίδης. Α θήνα, Γ ν ώ ­ σ η , 1990. Σελ. 303.

ο έργο του Λοκ, που μεταφράζεται για πρώτη φορά στα ελλη­ νικά ακριβώς τριακόσια χρόνια από τη δημοσίευσή του, είναι ένα από τα κλασικά κείμενα της ευρωπαϊκής πολιτικής παράδο­ σης. Π ρόκειται για ένα «δοκίμιο με θέμα την αληθινή αρχή, έκτα­ ση και σκοπό της πολιτικής εξουσίας» που αναλύει τους θεσμούς των ανεπτυγμένων κοινωνιών. Η «Δεύτερη Π ραγματεία περί Κυ­ βερνήσεως» ακόμη και σήμερα αποτελεί το βασικό κείμενο όπου θεμελιώνεται η πολιτική ιδεολογία του φιλελευθερισμού. Ο Λοκ παρουσιάζει σ’ αυτό την πολιτική του θεωρία με τη μορφή ανάλυ­ σης της γένεσης της κοινωνίας, της υφής των πολιτευμάτων και της σχέσης των εξουσιών μεταξύ τους. Η ανάλυση αυτή εντάσσε­ ται με τη σειρά της στο ευρύτερο πλαίσιο μιας θεωρίας για το φυσι­ κό δίκαιο και τα ανθρώπινα δικαιώ ματα. Μέχρι σήμερα δεν είχε μεταφραστεί κανένα κείμενό του στα ελ­ ληνικά, αντίθετα με άλλες χώρες, όπω ς η γειτονική μας Ιταλία, ό­ που παρατηρείται ζωηρό ενδιαφέρον και συστηματική ανάπτυξη των σπουδών γύρω από την πολιτική και κοινωνική σκέψη του John Locke.

Τ

τις «Δυο Π ραγματείες περί Κυβερνήσεως» που εκδόθηκαν α­ νώνυμα το 1690, ο Λοκ κω δικοποιεί την πολιτική του φιλοσο­ φία, η οποία αποτέλεσε στη συνέχεια το αντικείμενο μιας πλούσιας επιστημονικής φιλολογίας. «Πέρα από τις συμβατικές αναγνώσεις και τις απλουστευτικές αναφορές σε γενικές ιστορίες της πολιτι­ κής σκέψης, η σοβαρή επιστημονική μελέτη της πολιτικής φιλοσο­ φίας του Λοκ μπορεί να θεωρηθεί ότι αρχίζει με το έργο του ειδικού ιστορικού της θεωρίας του Κοινωνικού συμβολαίου J.W . Gough. Είναι χαρακτηριστικός ο τρόπος με τον οποίο ο Gough στις " οκτώ μελέτες” του για την πολιτική σκέψη του Λοκ καθορίζει τη θεμα­ τολογία των μεταγενέστερων ερευνών, εντοπίζοντας τα ουσιώδη προβλήματα με τα οποία θα αναμετρηθούν όσοι μελετητές του Λοκ ακολούθησαν τα ίχνη του», γράφει στην πολυσέλιδη εισαγωγή

Σ

1X0

Αι τι

ΚΗ

52/επιλογη του ο καθηγητής Π ασχάλης Κιτρομηλίδης που παρουσίασε μια υ­ ποδειγματική μετάφραση του έργου του Λοκ. «Τ Τ αυστηρά δεοντολογική αντίληψη της θρησκευτικής πίστης Π και η επιμονή στην αναγκαιότητα της ελευθερίας εμπε­ ριέχουν τη δυνατότητα της πραγμάτωσης μιας πολιτισμένης κοι­ νωνίας κι αποτελούν τα δυο θεμελιώδη συστατικά της κοινωνικής σκέψης του Λοκ», γράφει ο Π ασχάλης Κιτρομηλίδης, ο οποίος στη συνέχεια της εισαγωγής του τονίζει ότι ο Λοκ οραματιζόταν έ­ ναν πολιτισμό που θα επέτρεπε στους ανθρώπους να πραγματώ­ σουν το μέγιστο προνόμιο που τους προσφέρει ο Ν όμος της Φύσης, την ανάληψη της ευθύνης των πράξεών τους, μετά την ενδελεχή ε­ ξέταση των επιλογών μεταξύ καλού και κακού για την οποία τους καθιστά ικανούς η πνευματική τους συγκρότηση. Οι αξίες, οι ο­ ποίες αποτελούν τις προϋποθέσεις της σκέψης του, υποστηρίζει ο καθ. Κιτρομηλίδης, οδηγούν τον Λοκ να προσδιορίσει τον πολιτι­ σμό με την έννοια μιας διπλής πειθαρχίας, πρώτο, το πνεύμα πρέ­ πει να επιβληθεί επάνω στη σάρκα, ο πολιτισμός να χαλιναγωγή­ σει το ζωώδες υπόστρωμα της ανθρώπινης φύσης για να αποκλεί­ σει τα ενδεχόμενα περισπασμών στην πνευματική προσπάθεια των ανθρώπων. Δεύτερο, οι άνθρωποι πρέπει να αποκτήσουν αυτοπει­ θαρχία ώστε να επιτύχουν την πλήρη αφοσίωσή τους στην επιτέλε­ ση των επιταγών του Νόμου της Φύσης. Η «Δεύτερη Π ραγματεία περί Κυβερνήσεως» είναι ένα κείμενο που ακόμη και σήμερα παρουσιάζει αμείωτο ενδιαφέρον και τρο­ φοδοτεί τον θεωρητικό διάλογο, η δε ελληνική του έκδοση με τα σχόλια και την εμπεριστατωμένη εισαγωγή του καθηγητή Πασχάλη Κιτρομηλίδη θα βοηθήσει τον αναγνώστη να εμβαθύνει σ’ ένα τόσο σημαντικό κείμενο της κλασικής πολιτικής φιλοσοφίας. ΣΩΤΗΡΗΣ ΝΤΑΛΗΣ

τι βλέπουν τα παιδιά Εγώ ελπίζω ν« τη βολέψ ω . Ε ξήντα εκθέσεις παιδιών Δ η μο τικο ύ αννΑ Λ βολογημένες και φροντισμένες από το δά σ κα λο Μ Α ΡΤΣΕ Λ Ο N T Ο ΡΤΑ. 2η έκδοση. Αθήνα, Γ ν ώ σ η , 1991.

«V"1 τους καταπιεσμένους, και σ’ αυτούς που υποφέρουν μαζί τους και αγωνίζονται στο πλάι τους». Η φράση αυτή η οποία προτάσσεται στο βιβλίο του παιδαγωγού και φιλόσοφου Πάουλο Φρέιρε με τίτλο Η αγωγή των καταπιεσμένω ν (Pedagogy o f the Oppressed, Penguin Books, 1982) φαίνεται να ταιριάζει απόλυτα όχι μόνο στην περίπτωση του Ιταλού δασκάλου Μ αρτσέλο ντ’ Ό ρ τα και των μαθητών του, αλλά και στην περίπτωση των εκπαιδευτι­ κών, οι οποίοι αγωνίζονταν σε όλη τους τη ζωή να διατηρήσουν την επαφή με τη ζωντανή σχολική και κοινωνική πραγματικότητα των αποστερημένων περιοχών. Αυτή η πραγματικότητα προβάλλει ανάγλυφη και αδυσώπητη μέσα από τις εξήντα εκθέσεις παιδιών του Δημοτικού του ιταλικού Νότου, οι οποίες βρίσκονται συγκεντρωμένες σε έναν καλαίσθητο μικρό τόμο. Ο Γιώργος Κασαπίδης που τις μετέφρασε, φροντίζο­ ντας να μεταφέρει «όσο το δυνατόν πιστότερα τα συντακτικά και

παι δα γ< α

Υ

επιλογη/53 τα ορθογραφικά λάθη των πρωτοτύπων», καθώς επίσης και ο Λά­ ζαρος Ζήκος που τις εικονογράφησε δικαιούνται ένα μεγάλο μέρος του επαίνου ο οποίος εκ προοιμίου πρέπει να απονεμηθεί σ ’ αυτήν τη συλλογική προσπάθεια. «Ο κόσμος είναι αηδία. Η γη είναι αηδία. Το ανθρώπινο π λάσ μα είναι αηδία. [...] Ο κόσμος είναι αηδία, εγώ δε φοβάμαι να το πω, για τί είμαι επι­ μ ελητή ς και μερικά πρά γματα μπορώ να τα λέω. Και αυτή την έκθεση την τελειώνω μ ’ αυτές τις λέξεις: Ο ΑΝΘ ΡΩ Π Ο Σ Δ Ε Ν Κ Α Τ Α Γ Ε Τ Α Ι Α Π Ο ΤΟ ΥΣ Π ΙΘ Η Κ Ο ΥΣ Α Α Α Α Α Π Ο ΤΑ Β ΑΜ Π ΙΡ!» ο απόσπασμα αυτό, που προέρχεται από την έκθεση με θέμα «Η πείνα στον κόσμο», δίνει το μέτρο της μορφής αλλά και του περιεχομένου των σχολικών κειμένων που ανθολογούνται στο βιβλίο. Η χρηστομάθεια σχεδόν απουσιάζει, ενώ δε συμβαίνει το ί­ διο με την αθυροστομία. Η γλώσσα είναι σκληρή και γι’ αυτό αλη­ θινή και, βέβαια, προτιμότερη από τον κάλπικο και ζαχαρωμένο λόγο που ως ένά βαθμό σημάδεψε τις εκθέσεις των περασμένων δεκαετιών στο ελληνικό δημοτικό σχολείο («Τα πουλάκια κελαη­ δούσαν χαρούμενα», «Η γη είχε φορέσει το πράσινο χαλί της» κ.τ.λ.). Ό λ α τα μαθητικά κείμενα είναι απολαυστικά. Ό μ ω ς, στην προ­ κειμένη περίπτωση δεν μπορούμε να μιλούμε αποκλειστικά για την «απόλαυση του κειμένου». Υπερβαίνοντας τη μορφή (η οποία επί­ σης αποτελεί ντοκουμέντο), πρέπει κυρίως να σταθούμε στο περιε­ χόμενο· μέσω του περιεχομένου θα οδηγηθούμε στις απελπισμένες κραυγές μιας συλλογικής συνείδησης που ασφυκτιά «στα σαραβα­ λιασμένα σπίτια και στα βρώμικα σοκάκια του Αρζάνο». Οι εξή­ ντα εκθέσεις των μαθητών του Μ αρτσέλο ν τ’ Ό ρ τα αντιπροσω­ πεύουν, σε τελική ανάλυση, την αυθεντική φωνή του περιθωριοποι­ ημένου ιταλικού Νότου. Στα κείμενα αυτά οι δεκάχρονοι μαθητές δεν περιγράφουν α­ πλώς ό,τι παρατηρούν στο στενό οικογενειακό ή στο ευρύτερο κοι­ νωνικό τους περιβάλλον- με την αυθόρμητη και ρεαλιστική γραφή τους επαληθεύουν, σε ορισμένες περιπτώσεις, βασικές ανθρωπολογικές ή κοινωνιολογικές θέσεις: «Αν πέσεις με τα μούτρα κάτω στο Μιλάνο και στο Μ πέργκαμο, κανένας δε σε σηκώνει· σ’ αφή­ νουνε στο δρόμο, ιδιαίτερα ψηλά στο Μ πέργκαμο. Στη Νάπολη ό­ μως σε σηκώνουνε».

Τ

ι συνθήκες ύπαρξης των παιδιών αυτών («το σχολείο μου εί­ ναι μια κόλαση»), άλλες φορές, οδηγούν σε μια επιθετικότη­ τα, η οποία εκδηλώνεται με εκπλήσσουσα πρωτοτυπία: «Εγώ θα ήθελα να ζούσα στην εποχή της πέτρας, για να ρίχνω ροπαλιές». Αν θελήσουμε να ερμηνεύσουμε την επιθετικότητα αυτή επικαλού­ μενοι τη θεωρία της ματαίωσης, θα πρέπει να σταθούμε ιδιαίτερα στα «προβλήματα του Νότου», όπω ς παρουσιάζονται μέσα από «ένα μικρό κατάλογο συμφορών». Ο συντάκτης (ή η συντάκτρια) του καταλόγου, αφού απαριθμεί 20 προβλήματα (μιζέρια, ανεργία, σεισμός, πάρα πολλές ανηφόρες(ί), τα σχολεία δεν έχουν θρανία), κλείνει τη λίστα, γράφοντας δίπλα στον αριθμό 20 «άλλες συμφο­ ρές», δηλαδή αφήνοντας, ουσιαστικά, τη λίστα ανοιχτή. Γενικά, οι εκθέσεις αυτές απεικονίζουν με τρόπο αποκαλυπτικό έναν κόσμο, ο οποίος στα μάτια των παιδιών προβάλλει τόσο ε­ χθρικός, ώστε ορισμένα από αυτά οδηγούνται στην υπέρτατη άρ­ νηση: «Στο Καλνταλέλι είναι καλύτερα να πεθαίνεις». Με άλλα λόγια, τα ανορθόγραφα και ασύντακτα κείμενά τους καταλήγουν

Ο

54/επιλογη στο ίδιο περίπου αποτέλεσμα στο οποίο κατέληξε ο νεορεαλισμός στον ιταλικό κινηματογράφο: να επισημάνει την εξαθλίωση των χαμηλών κοινωνικών στρωμάτων και να καταγγείλει την απίστευ­ τη ανισότητα που επικρατεί ανάμεσα στο Βορρά και στο Νότο. αι δυο λόγια για το δάσκαλο Μ αρτσέλο ν τ’ Ό ρ τα . Ο Ιταλός συνάδελφος με τις εκθέσεις των μαθητών του έδωσε όσα «δύσκολα θα μας πρόσφερε με τόση αμεσότητα ένας σοβαροφα­ νής τόμος κοινωνιολογίας» (η φράση είναι δική του), αποδεικνύοντας ότι για πολλούς δασκάλους ισχύει, mutatis mutandis, αυτό που είπε κάποτε ο Georg Lukacs για τον C. Wright Mills, τον ση­ μαντικότερο, ίσως, Αμερικανό κοινωνιολόγο: «Είχα πάντοτε με­ γάλο ενδιαφέρον για τον C. Wright Mills. Διέθετε την αίσθηση της πραγματικότητας. Ή τα ν μια εξαίρεση στην αμερικανική κοινωνιολογία». Στο βιβλίο με τις εξήντα ανθολογημένες εκθέσεις δεν παρουσιά­ ζεται απλά μέσα από τη διεισδυτική παιδική ματιά η σκληρή πραγ­ ματικότητα της Ιταλίας «των δυο ταχυτήτων»· προκύπτει κάτι πε­ ρισσότερο: η αδιαμφισβήτητη αντιστοιχία (ή ομολογία, για να θυ­ μηθούμε το δημιουργό της θεωρίας του γενετικού δομισμού Λουσιέν Γκολντμάν) ανάμεσα στις λογοτεχνικές (γιατί όχι;) δομές των εκθέσεων και σ τις κοινωνικές δομές του ιταλικού Νότου. Μέσα α­ πό το διάλογο των σχολικών κειμένων με τη ζοφερή κοινωνική πραγματικότητα προκύπτει ακόμα μια κοσμοθεωρία τραγική, που σημαίνει ότι οι μικροί λούμπεν προλετάριοι στα περίχωρα της Νάπολης «αντιμετωπίζουν κάθε πρόβλημά τους με την πεποίθηση ότι δεν μπορούν να ξεπεράσουν τις συνθήκες στις οποίες ζουν» (Ζωής Σαμαρά, Π ροοπτικές του κειμένου, Θεσσαλονίκη, Κώδικας, 1987, σ. 52). Και αν δεχτούμε ότι οι επαναλαμβανόμενες στερήσεις, η μόνιμη απαισιοδοξία και η απελπισία στο παιδί αναστέλλουν κάποιους μηχανισμούς ανάπτυξης, τότε οι εκθέσεις των μαθητών του Ιταλού δασκάλου μετατρέπονται σε αμείλικτη καταγγελία, η οποία απο­ δίδει χωρίς περιστροφές «τα του Καίσαρος τω Καίσαρι», υπενθυμί­ ζοντας με ενάργεια ότι η πατρίδα του Καίσαρα (αλλά και κάθε πα­ τρίδα) οφείλει να είναι περισσότερο τίμια με τα παιδιά της.

Κ

ΣΤΕΛΙΟΣ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ

μουσική παιδεία για κάθε παιδί Α Θ Α Ν . ΧΡ. Π Α Π Α Ζ Α Ρ Η : Η μουσική στην εκπαιδευτική διαδικασία. (Θέματα παιδαγω γικής της μουσικής, διδ α κτική ς και μάθη­ σης). Κατερίνη, Τ Ε Ρ Τ ΙΟ Σ , 1991. Σελ. 291.

ίναι το πρώτο βιβλίο στο είδος του, με το οποίο ο συγγραφέας επιχειρεί να μας εισαγάγει στο πνεύμα της μουσικής δ ιδασκα­ λίας με σοβαρό, υπέυθυνο και ευαισθητοποιημένο τρόπο. Σπουδαγμένος στην Αγγλία, κοντά στον Dr. Desmond Sergeant, γνώρι­ σε από κοντά και μελέτησε τα σχετικά προβλήματα με τη μουσική εκπαίδευση και την παιδαγωγική της και είναι σε θέση να μας δώ­ σει μιαν άμεση γεύση για ό ,τι συντελείται στο χώρο της μουσικής

Ε

επιλογη/55 Τα θέματα που διαπραγματεύεται, ο συγγραφέας, είναι ποικίλα, αλλά, συγκεντρωτικά επικεντρώ νονται σε τρία ερωτήματα: Γιατί διδάσκουμε τη μουσική; Τι διδάσκουμε; Π ώ ς πρέπει να τη διδά­ σκουμε; Ο συγγραφέας, κυρίως, έχει σκοπό να δείξει πω ς η μόρφωση των παιδιών μας κι η προσέγγιση σ’ ό ,τι καλό έχει πετύχει ο πολιτι­ σμός στην τέχνη είναι ελλιπής και πω ς υπάρχουν ανάγκες όχι μόνο νοητικές, αλλά και κυρίως συναισθηματικές, αφού οι κοινωνίες σήμερα δεν πάσχουν από έλλειψη επιστημόνων, αλλά γιατί σ πανί­ ζουν οι μορφωμένοι και ενάρετοι, όπω ς τους είδε ο Ισοκράτης στον «Παναθηναϊκό» κα ι τους όρισε ο Π λάτων στον «Μενέξενο». Πιστεύει, και μάλλον δίκαια, ότι χωρίς αισθητική καλλιέργεια και μουσική, χωρίς Τέχνη και Σωματική Αγωγή, δίχω ς χορό και ρυθμό, ο νέος μας και ο άνθρωπος γενικότερα θα μετατραπεί σ ’ έ­ να ρομπότ, χωρίς στοχασμό και βούληση, έρμαιο των ρευμάτων της ημέρας που υποβάλλουν ανάγκες και επιβάλλουν τρόπους ζωής. ετά την αναγκαιότητα της ύπαρξης και του περιεχομένου της μουσικής στο σχολείο, ο συγγραφέας, φτάνει σ’ ένα λε­ πτό σημείο, πολύ σημαντικό που αναφέρεται στο χώρο που πρέπει να παρέχεται αυτής της μορφής η εκπαίδευση, στο περιεχόμενό της όταν μάλιστα ξετυλίγεται σ’ ένα κλίμα απρόσφορο, αδιάφορο, αν όχι εχθρικό, στην παιδευτική της αξία και στα πρόσωπα που θα κληθούν να φέρουν εις πέρας αυτήν την αποστολή, αφού καλά γνωρίζουμε ότι, αν, οποιαδήποτε γνώση, ακόμη και αυτό που αναφέρεται άμεσα στην ψυχή, όπω ς η μουσική, χωρισθεί από την αρε­ τή, μπορεί να αποβεί, κατά την πλατωνική ρήση, «πανουργία και όχι σοφία». Ο συγγραφέας διείδε ότι, αν η κλίση προς τη σπουδή της μουσικής στη συνέχεια γίνει κλίση-αποστολή, τότε η μουσική παιδεία θα μορφώνει και θα διαμορφώνει ψυχές που αργότερα θα γίνουν φωνές για μια καλύτερη κοινωνία. Οι επιτυχίες που βλέπου­ με κα τά καιρούς σε σχολειά, δεν οφείλονται, παρά στην ιδιάζουσα διαισθητική, με την οποία είναι προκισμένα άτομα που διδάσκουν. Δ υστυχώς πρόκειται για εξαιρέσεις.

Μ

ιαβάζοντας κανείς το βιβλίο του κ. Π απαζαρή, διαπιστώνει ό­ τι υπάρχει σ εβασμός και αγάπη όχι μόνο για τη μουσική αλλά κυρίως π ρος το παιδί. ΓΓ αυτό το λόγο, με μεγάλη επιτυχία και για πρώτη φορά στα ελληνικά δεδομένα, ο συγγραφέας, λαμβάνει υ­ πόψη του τις παραδεδεγμένες, σχετικά με τη μάθηση και την ανάπτυξη.των παιδιών, θεωρίες και τις σχετίζει με το περιεχόμενο που θα πρέπει σε κάθε ηλικία να περιέχει το αντίστοιχο πρόγραμμα μουσικής στο σχολείο. Γενικά, από τη θεωρητική βάση της θέσης της μουσικής στην εκπαίδευση μέχρι το έργο του μουσικοδιδάσκαλου και του συμ­ βούλου της μουσικής - και τονίζει τον όντως σημαντικό ρόλο του τελευταίου που δεν θα πρέπει να είναι ένας νεκρός θεσμός ή ένα σύμβολο, αλλά μια διαρκής ενεργητική παρουσία - και από τη διαδικασία της διδασ καλίας της μουσικής μέχρι το προτεινόμενο πρόγραμμα, το έργο του συγγραφέα διαπνέεται από ενδιαφέροντα λυρικό λόγο και ευμέθοδο γραμμή παρά τη θεωρητική του πλατ­ φόρμα, οδηγώντας έτσι το κείμενο σε μια επιτυχή ταύτιση ύφους και θεματολογίας. Σε μια πλήρη ταύτιση θεωρίας και πράξης. Πιστεύουμε ότι μπορεί να αποβεί η χειραγωγός Αντιγόνη πολ­ λών τυφλών Οιδιπόδων.

Δ

ΔΗΜ.ΚΟΥΚΟΥΛΟΜΜΑΤΗΣ

56/επιλογη

"με την ψυχή να προπορεύεται...55 ΤΤλ

Σ Τ Ε Λ ΙΟ Υ ΓΕΡΑΝΗ: Ξαναβρήκα την Ποίηση. Αθήνα. Σ ο κ ό λ η , 1991. Σελ. 78.

έκα χρόνια «αγρανάπαυσης» στάθηκαν παραπάνω από ικ α­ νά να ανανεώσουν έναν θαλερό - παρά τα 72 χρόνια του ποιητή, που ούτως ή άλλως κάθε βιβλίο του μέχρι σήμερα συνιστούσε κι έναν αναβαθμό στο έργο του, με δυο μάλιστα κύρια εν­ διάμεσα κεφαλόσκαλα («Παθολογία» 1960, «Τα μικρά μου θαύμα­ τα» 1974). Αξίζει να τονιστεί ότι δεν διακρίνονται καν ίχνη κόπω­ σης στη νέα του συλλογή - σταθερά πρόσω - ή έστω επαναδί­ πλωσης και επανάληψης, κάτι που θα ήταν άλλωστε αναμενόμενο και κατανοήσιμο εξαιτίας βιολογικής κόπωσης. Μια κόπωση που την είδαμε σε όλους σχεδόν τους ώριμους δημιουργούς τα τελευ­ ταία χρόνια (Σαχτούρης, Βρεττάκος, Κότσιρας, Ρίτσος) - εξαίρε­ ση σίγουρα ο Ελύτης - αλλά και που τη διαπιστώνουμε εξίσου έν­ τονη και σε πολύ νεότερους ποιητές, αρκετοί από τους οποίους αυτοεξαντλούνται ήδη από τη δεύτερη συλλογή τους - η τρίτη συνή­ θως είναι ωχρό αντίγραφο των δύο άλλων - γεγονός που σπάνια επισημαίνει η κριτική («οι καλοί τρόποι κοινωνικής συμπε­ ριφοράς»). Σ. Γεράνης συμπληρώνει ήδη 48 χρόνια πνευματικής άθλη­ σης. Εμφανίστηκε αθόρυβα με τις «Μ εταπτώσεις» (1944) ξε­ κινώντας με παραδοσιακό στίχο που έφερνε όμως έντονα τα σημά­ δια αποσκίρτησης. Ή δη από τη δεύτερη συλλογή του αποδεσμεύεται από τις συμβάσεις του παραδοσιακού στίχου και γρήγορα βρί­ σκει την προσωπική του φωνή. « Α π ’ τη στιγμή όμως που άκουσα μέσα μου / τη μ εγά λη έκρηξη / γνώρισα το δικό μου φως / ανα­ κάλυψα ένα μεταλλείο στο βυθό της ψυχής μου / τινά χτη κα ν γύρω μου φλέβες ιαματικές». Έ κ το τε εξορύσσει σταθερά ψήγματα που συνθέτει, εκτός άλλων, τα «Μικρά του θαύματα» (Κρατικό βρα­ βείο ποίησης 1975), συλλογή διάστικτη από μνήμες της 7χρονης λοιμικής. Φωνή αντιρητορική καίτοι σε διαρκή ένταση, με εύγλωτ­ τες αποσιωπήσεις, αιχμηρή, υπηρετεί μια ποίηση κοινωνικών προ­ σανατολισμών και ευρύτερα πολιτική, χωρίς ποτέ να εκφυλίζεται σε «ανάπτυξη μιας μπροσούρας», με κυρίαρχο τόνο τον αλληγορικό, καταγγέλλει αποτελεσματικά, δηλ. υπαινικτικά, διοχετεύο­ ντας σπινθήρες σε εφησυχασμένες συνειδήσεις. Ποίηση στρατευμένη, υπό την ευρύτερη έννοια του όρου, υπέρ της εσταυρωμένης ελευθερίας, αργότερα κατά της ευτέλειας, της συναλλαγής, πάντα υπέρ του πάσχοντος εν γένει ανθρώπου και της ειρήνης, χωρίς πο­ τέ παραχωρήσεις σε βάρος της ποίησης. Ο ποιητής «έχει μια χειρο­ βομβίδα στο στήθος / που τη λένε καρδιά» και την εκσφενδονίζει για να ξυπνήσει από το λήθαργο τους επιβάτες του λεωφορείου (δες το θαυμάσιο ποίημα «Ο τρελός επιβάτης» στο οποίο θα μπορούσα­ με ν’ ανιχνεύσουμε μιαν υπόγεια αντιστοιχία με το εξίσου θαυμά­ σιο, αλλά θαλασσινό, «Η Κλεοπάτρα, Η Σεμίραμις, Η Θεοδώρα» του Μπάρα).

Δ

Ο

πω ς υποδηλώνει ο τίτλος «Ξαναβρήκα την Ποίηση» (ο ποιη­ τής αναφωνεί ως άλλος Αρχιμήδης που «εύρηκε» το νόμο της άνωσης, αφού και η ποίηση άνωση είναι και μετεωρισμός πά­ νω από το χάο ς και το κενό), η ίδια η ιδέα της ποίησης τροφοδοτεί την έμπνευση του ποιητή. Πρόκειται για έναν μονόλογο του τεχνί­ τη με την τέχνη του που καλύπτει όλες σχεδόν τις σ ελίδες της συλ-

Ο

ποιη

ση

επιλογη/57 λογής, χωρίς παράλληλα να εγκαταλείπει 2-3 σταθερές θεματικές του. Κάθε δημιουργός αργά ή γρήγορα αισθάνεται την ανάγκη να λογαριαστεί ενώπιος ενωπίω με την Τροφό-τέχνη του, να καταθέ­ σει την «Artem Poeticam» του, να μετουσιώσει σε ποίημα κι αυτή ταύτη τη διαδικασία ενηλικίωσης του ποιήματος. Ενδεικτικά ανα­ φέρουμε τον Σινόπουλο, «Η ποίηση ή της ποίησης». Ιδιαίτερα τε­ λευταία πυκνώνουν όλο και περισσότερο τα ποιήματα με θέμα την ίδια την ποίηση, αποπειρώμενα τον τετραγωνισμό του κύκλου, να ορίσουν τι είναι ποίηση. Αδιέξοδο, αναδίπλωση, ή συσπείρωση για μελλοντικό άλμα; Η ίδια τάση - σε μικρότερο βαθμό - ενυπάρ­ χει κ αι στην πεζογραφία, μυθιστόρημα μέσα στο μυθιστόρημα (βλ. λ.χ. Μ. Δούκα, Εις τον πάτο της εικόνας). « Έ ν α θρόισμα είναι η ποίηση / που το σεβάστηκαν όλες οι καταιγίδες», μας λέει ο Σ.Γ., μια τελευταία εστία αντίστασης στους πρακτικούς και χαλεπούς καιρούς μας, σήμερα που «μας σφάζουν τα μεγάφωνα / και μας γδέρνει ο ηλεκτρονικός βοριάς». Μετράει όπω ς ο φιλάργυρος τα βράδυα τα πλούτη του, «τότε ήταν που έπεσε σα μαργαριτάρι ο πρώτος μου στίχος». Ά λ λω στε δεσμοί αίματος συνδέουν δημιουρ­ γό και δημιούργημα, «κι ένας στίχος μοναχογιός / που με φώναξε μες στη νύχτα πατέρα». Ά λ λο τε η αισιοδοξία του υποχωρεί, διαι­ σθάνεται τον ερχομό πολικών εποχών. Οι λέξεις αδειάζουν από νόημα, άδεια όστρακα και η ποίηση κωφάλαλη να χειρονομεί στο κενό. «Και οι λέξεις - ανάπηροι πολεμιστές / πήραν τη σύνταξή τους / Δεν είναι πια καιρός για ποίηση». Ωστε όσο αυτή είναι ο τελευταίος σολωμικός θάμνος που μας κρατά στη ζωή, που κρατάει την απονεκρωνόμενη γλώσσα ακόμη χλοερή: «Ω, χωρίς εσένα θα λιγόστευα επικίνδυνα / Δε θα μπορούσα να συντηρήσω ούτε μια / δροσερή λέξη / στα χείλη μου». Η ποίηση δεν είναι οίηση, εί­ ναι φως που φωτίζει αλλά και που καίει, αυτοαναλώνει, στεφάνι δόξας αλλά ακάνθινο: «Εκεί που η ποίηση τινάζεται σαν αστρα­ πή / και καρφώνεται σαν πυράκανθος στα μαλλιά σου». Ο ποιητής που προσευχόταν στην Αφροδίτη «Τον Έ ρω τα, τον Έ ρω τα ημών τον επιούσιον / δος ημίν σήμερον», έχει κ ι εδώ εισα­ κουστεί κι έχει δαψιλώς ευνοηθεί με δώρο «ασημένιο ποίημα», στην απόπειρά του να λύσει τα αινίγματα και τους γρίφους «πάνω στους λόφους και στα θαμνώδη κρυσφύγετα του κορμιού της», στην προσπάθειά του να συλλαβίσει το νόημα της δροσερής περ­ γαμηνής του σ ώματος, να αποκρυπτογραφήσει τα ιερογλυφικά της ορθογραφίας του:

Ορθογραφία Δ ε σου ταιριάζει το όμικρον Είναι στοιχείο κλειστό. Εγώ θέλω να πέσεις στην α γκαλιά μου μ ε το ωμέγα. Ω μέγα να γίνουν τα χείλη σου Ω μέγα να γίνουν τα χέρια σου Ω μέγα να γίνει το σώ μα σου να σπουδάσω ορθογραφία. πό κοντά με τον Έ ρω τα κι η σκιά του, ο Θ άνατος. Ά λ λοτε ω ς διάψευση μιας επιθυμίας, άλλοτε πιο απτός, με την α­ πώλεια συντρόφων ή ομοτέχνων, όπω ς του Σινόπουλου, της Δώ­ ρου, ή του Βρεττάκου (δες το ποίημα γραμμένο εν μέρει με παρραλλαγές στίχων του ίδιου του Βρεττάκου). Ο Θάνατος στον Γεράνη δεν έχει την προσήνεια και την οικειότητα που έχει λ .χ. στον Καββαδία, με τη στολή ναυάρχου, ή στον Βαφόπουλο, (Σιωπηλός

Α

58/επιλογη ένοικος), δεν ξέρει από ευγένειες καθώς «μια νύχτα με τα χοντρά του ξυλοπάπουτσα θα ανεβαίνει τις σκάλες». Η ευφορία, η αισιδοξία, οι τόνοι κοινωνικής διαμαρτυρίας - κυ­ ρίαρχη συνιστώσα στην ποίηση του Σ.Γ. για 40 χρόνια - έχει εδώ αισθητά υποχωρήσει. Η άκαμπτη γραφειοκρατία βρίσκει πάντα τρόπους ν’ αναγεννάται εκ της τέφρας της. Στο «Επεισόδιο με ήρωα τον ποιητή Βλαντιμήρ Μ αγιακόφσκι», θαυμάσια σκηνοθετημένο - όπω ς και το αντίστοιχο του Ά ρ η Α λεξάνδρου - ο ποιητής στηλιτεύει το ανάλγητο πρόσωπο της νέας νομενκλατούρας. Η Ε­ πανάσταση έχει βγάλει άσπρα μαλλιά, μένει μόνο το όνειρο της ε­ πανάστασης που το συντηρούν οι ποιητές: Κ άπου-κάπου μια πασ χα λιάτικη τρα κα τρ ο ύκα Ραγίζει τον ύπνο της επ ανάσταση ς. Και μόνο στους καταυλισμούς των ποιητώ ν Έ ν α ς μ α έστρ ο ς έρω τας Ονειρεύεται αρμονίες. έλος δε λησμονεί τους απόκληρους κι αποσυνάγωγους, τους σαλούς και χτυπημένους της μοίρας που τόσο τους είχε στε­ γάσει στις «Μ εσοτοιχίες τρελόν» (1981). Τους φωνάζει παιδιά του και δεν παύει να στήνει κι εδώ «φωτεινές αγχόνες σ’ όλους τους άδικους αναστεναγμούς». Η συχνή χρήση συμβόλων, όπω ς άνθη, πουλιά, μέλισσες, κ.ά. α­ πό τον Σ.Γ. παραπέμπει ενδεχομένως κάποτε στον Βρεττάκο, αλ­ λά με μια βασική διαφορά. Στο αθώο εν πολλοίς Βρεττακικό συμ­ βάν βασιλεύει συνήθως μακάρια νηνεμία, παραδείσιο κλίμα, εδώ κα τά κανόνα φυσάει «ο διαβολεμένος αέρας της ιστορίας», ο άν­ θρωπος είναι πάντα σε πρώτο πλάνο. Ο λόγος του Γεράνη, σ’ αντί­ θεση με τη βιβλική μειλιχιότητα του Βρεττάκου, είναι λόγος α­ σθματικός - βέλος εν κινήσει - χωρίς ποτέ να χάνει το βηματσισμό του, οι λέξεις του είναι πουλιά αποδημητικά. Η συχνά αιφνίδια μεταστροφή στην έξοδο του ποιήματος και που γεννά συχνά το στοιχείο της έκπληξης, φέρνει τον Γεράνη κοντά σ ’ έναν άλλον ο­ μότεχνό του, τον Λειβαδίτη. Ο Γεράνης δεν δοκίμασε τις δυνάμεις του σε εκτενέστερη σύνθε­ ση. Δ ιακονεί πιστά το σύντομο ποίημα, σπάνια περνάει στην επό­ μενη σελίδα. Στοχεύει στο καίριο, με υπομονή τεχνίτη (ξυλογλύ­ πτη), δε βιάζεται «το έπιπλό του να βγει στη βιτρίνα». Διαλέγει το υλικό του, σκηνοθετεί κι οργανώνει στερεά το ποίημα γύρω από τον πυρήνα ενός βιώματος και προχωρεί στην αναγωγή του σε κα ­ θολικό. Κύριο γνώρισμα της τεχνικής του η συχνή διαπλοκή νατουραλιστικών και υπερρεαλιστικών στοιχείων σε είδος «μικτό αλλά νόμιμον». Π ολλά ποιήματά του είναι «σπασμένα» σοννέτα, είδος ελεύθερου σονέτου - ο εμπύρετος λόγος του υπερβαίνει τα καλούπια - με την ομορφιά και το νόημα να συσπειρώνεται στο ελατήριο της ουράς του τελευταίου στίχου. Τώρα ο ποιητής στο ψηλότερο κεφαλόσκαλο του έργου του, κι έχοντας «κάνει πάλι τό παλιόπαιδο το θαύμα του» (όπω ς τον μά­ λωνε τρυφερά μικρόν η μητέρα του, όταν έσπαζε ένα βάζο), μπορεί πια «να μιλάει συχνά με το Θεό α π ’ τις κορφές των στίχων του», να κόβει τα βράδυα «απ’ τα ματόκλαδα της αθανασίας» εύοσμον άνθος να μυρίσει, βέβαιος ότι δεν σ πατάλησε το όποιο ταλέντο τού δόθηκε, με τη γαλήνια πληρότητα του κάθιδρου αθλητή που πέτυχε το στόχο του, όπω ς δηλ. ο Μ ιχάλης Π ετρόχειλος στο θαυμάσιο ο­ μώνυμο ποίημα, «με την ψυχή να προπορεύεται... έστω κι αν σω­ ριαστεί στο τέρμα λιπόθυμος».

Τ

ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΟΥΒΑΡΑΣ

επιλογη/59

εφηβεία ηρώων ωριμότητα συγγραφέων ΓΤ~\

ΙΑ Ν Μ Α Κ Γ ΙΟ Υ Α Ν : Ξένοι στη Βενετία. Μ ετάφραση: Ν ίκο ς Σ ακαλίδης. Α θήνα. Σ έ λ α ς , 1991. Σελ. 155.

Ί α ν Μ ακ Γιούαν μπορεί να μην είναι ευρέως γνω στός στον ελληνικό χώρο, παρότι αυτό είναι το τρίτο βιβλίο του που με­ ταφράζεται - έχουν προηγηθεί τα: Π ρώ τη αγάπη, τελευταίες τελε­ τές (Διηγήματα) και Ο Τ σιμ εντόκηπος (μυθιστόρημα) από τις εκ ­ δόσεις «Γράμματα» - αλλά για τη γενέτειρά του, την Α γγλία, ή­ ταν - και ω ς ένα βαθμό παραμένει - το «τρομερό» παιδί των Αγ­ γλικών γραμμάτων που κατάφερε να συνδυάσει τον παραδοσιακό αγγλικό ρεαλισμό με την εξερεύνηση των διεργασιών του υποσυ­ νείδητου. Το Ξένοι στη Βενετία, το δεύτερο μυθιστόρημά του, που πρωτοδημοσιεύτηκε το 1981, απέδειξε ότι ο Μ ακ Γιούαν είχε ανα­ πτύξει την τεχνική του της βαθιάς διείσδυσης στον ψυχολογικό κό­ σμο των ηρώων και ότι σαν τεχνίτης του λόγου είχε επιτύχει την τελειότητα, τη σχεδόν χειρουργική ακρίβεια των επιμέρους προτά­ σεων του μυθιστορήματός του. Ε πιπλέον με το μυθιστόρημα αυτό περνά από τον κόσμο της εφηβείας, με τον οποίο είχε καταπιαστεί στα πρώτα του έργα, στον κόσμο της ωριμότητας, με στέρεη γραφή. πρω τότυπος τίτλος του βιβλίου The C om fort o f Strangers, δηλ. «Π αρηγοριά στο υς ξένους», δίνει από την αρχή στον α­ ναγνώστη μια ένδειξη για το κλίμα που θα επακολουθήσει. Βέβαια η υπόθεση του έργου εκτυλίσσεται όλη στη Βενετία και από εκεί προήλθε και ο τίτλος της κινηματογραφικής ταινίας του Πωλ Σρέιντερ, που προβλήθηκε πέρσι στην Αθήνα, σε σενάριο του Χάρολντ Πίντερ, ιδιαίτερα πιστό στο μυθιστόρημα του Μ ακ Γιούαν, εξ ου και ο τίτλος της ελληνικής έκδοσης. Η Βενετία όμως που συ­ ναντάμε στο βιβλίο δεν είναι η ειδυλλιακή Βενετία με τα νερά, τις πλατείες και τις γραφικές γόνδολες, αλλά μια Βενετία που τα πα­ λιά αρχοντικά της και τα στενά δρομάκια έχουν απειλητικό χαρα­ κτήρα. «Ο δρόμος στένευε και τα καταστήματα, και από τις δύο πλευρές, είχαν παραχωρήσει την θέση τους σε ψηλούς, σκοτεινούς τοίχους, που η επιφάνειά τους διακοπτόταν σε ακανόνιστα διαστή­ ματα από βαθιές εσοχές θυρών και από παράθυρα, μικρά και τε­ τράγωνα, που βρίσκονταν ψηλά και ή ταν κλεισμένα σταυρωτά α­ πό σιδερένιες μπάρες» (σελ. 32). Οι δρόμοι της Βενετίας είναι λα­ βυρινθώδεις κ αι οι επισκέπτες-ήρωες του βιβλίου διακρίνουν σ’ αυ­ τούς μια αόριστη απειλή που υπάρχει σε κάθε γωνιά, σε κάθε κτί­ ριο. Αλλά πάνω α π ’ όλα η Βενετία πέρα από απλός μυθιστορηματι­ κός χώρος, είναι μια διανοητική κατάσταση που πλάθουν από μό­ νοι τους οι πρω ταγωνιστές, ένα ζευγάρι Αγγλων, ο Κόλιν και η Μ αίρη, που έχουν πάει εκεί για διακοπές. εν είναι η πρώτη φορά που οι δυο τους βρίσκονται ω ς τουρί­ στες στη Βενετία, μα αυτή τη φορά οι συνθήκες έχουν αλλά­ ξει γιατί μετά από επτά χρόνια δεσμού «Για λόγους που δεν μπο­ ρούσαν πια να προσδιορίσουν με ακρίβεια, ο Κόλιν και η Μαίρη δεν τα πήγαιναν καλά». Ο τρόπος συμπεριφοράς τους δεν είναι πια ερωτικός αλλά φιλικός· η άρνηση να αντιμετωπίσουν αυτό το γε­ γονός τους αποξενώνει ακόμη περισσότερο και ας διατηρούν ακό­ μη την παλιά τους οικειότητα. Έ τ σ ι ο χώρος γύρω τους γίνεται ώρες-ώρες ασφυκτικός και οι ίδιοι δεν μπορούν να τον αποφύγουν. Έ ν α βράδυ περπατώ ντας στην πόλη συναντούν έναν άντρα, τον

Ο

Ο

Δ

πεζό

VP η αφ Ύια

60/επιλογη Ρόμπερτ, που τους φαίνεται κά πω ς περίεργος. Π αρότι όμως από την αρχή της γνωριμίας τους είναι φορτικός και εξαιρετικά διαχυ­ τικός αφήνονται σαν υπνωτισμένοι να τους οδηγήσει σ’ ένα πνιγε­ ρό μπαρ. Εκεί συνεχίζοντας τις διαχύσεις του και προς τους δυο και ιδιαίτερα προς τον Κόλιν, τους εξιστορεί το παρελθόν του και την παιδική του ηλικία, που σημαδεύτηκε από την τρομερή επιρ­ ροή πόυ είχε επάνω του ο δεσποτικός πατέρας του, τη δίκιά του α­ δυναμία να αντιδράσει, την εκδικητικότητα των τεσσάρων μεγα­ λύτερων αδελφάδων του. Μ ’ αυτή τους την γνωριμία ξεκινάει και μια κατάδυση στην ου­ σία και την ποιότητα της σχέσης τους που κορυφώνεται όταν συ­ ναντούν και τη σύζυγο του Ρόμπερτ, την Καρολάιν, και υποψιά­ ζονται και οι δύο ότι κάτι παράξενο υπάρχει στη σχέση αυτού του ζευγαριού. Με θαυμαστή επιδεξιότητα και τέχνη ο Μ ακ Γιούαν ο­ δηγεί τον αναγνώστη να εισχωρήσει στα άδυτα της ψυχής των η­ ρώων με σύμβουλο την παλιά παρότρυνση του Χένρι Τζέημς από την «Τέχνη του μυθιστορήματος»: το κείμενο δεν πρέπει να λέει στον αναγνώστη το τί γίνεται αλλά να το δείχνει. Έ τ σ ι μαζί με τον ψυχρό κι απόμακρο αφηγητή παρακολουθούμε την πορεία του ζευ­ γαριού από την αθωότητα στην εμπειρία, σ’ ένα ασφυκτικό περι­ βάλλον που ισοδυναμεί με μια επίπονη κατάδυση στον Ά δ η και έπεται της επίσκεψης των δυο τους στο αρχοντικό του Ρόμπερτ. Ε­ κεί η Καρολάιν εξηγεί στη Μαίρη: «Με το "ερωτευμένη” εννοώ να είσαι διατεθειμένη να κάνεις οτιδήποτε για τον άλλον κ α ι...” Δί­ στασε. Τα μάτια της είχαν μια ασυνήθιστη λάμψη. "Κ αι να τον α­ φήνεις να σου κάνει οτιδήποτε” » (σελ. 78). Αυτά τα λόγια φαίνο­ νται να συνοδεύουν το ζευγάρι τις επόμενες μέρες που: «Τους ξάφ­ νιασε ο τρόπος που έκαναν έρωτα, γιατί η μεγάλη, ολοκληρωμένη ηδονή, τα έντονα, σχεδόν οδυνηρά ρίγη, ήταν, όπω ς είπαν το ίδιο βράδυ στο μπαλκόνι, αισθήσεις που δεν είχαν ξανανιώσει από τότε που είχαν πρωτογνωριστεί...» Κι ενώ οι μέρες κυλούν γεμάτες έ­ νταση και πάθος φαίνεται ότι κάτι τους απασχολεί και δεν τολ­ μούν να το ομολογήσουν ο ένας στον άλλο. Κάποια στιγμή, η Μαί­ ρη συνειδητοποιεί το τί ήταν αυτό που την τάραξε ουσιαστικά στο σπίτι του Ρόμπερτ και το αποκαλύπτει στον Κόλιν που κι αυτός της μιλάει για κάποια σκηνή μεταξύ αυτού και του οικοδεσπότη, όταν αυτή δεν ήτανε μπροστά. Οι εξομολογήσεις αυτές όμως δεν στέκονται ικανές να σταματήσουν την κρυφή τους επιθυμία να ξαναπάνε, έστω και για μια ακόμη φορά στο παλιό αρχοντικό, να ει­ σέλθουν στα άδυτα των αδύτων του. α προηγηθεί μια φαινομενικά κοινότυπη σκηνή όπου αυτό το κλασικό ζευγάρι Ά γγλω ν τουριστών πάει για μπάνιο σε μια πολυσύχναστη παραλία. Ο Μ ακ Γιούαν καταγράφει το σ κηνικό με χαρισματική ακρίβεια: το ψάξιμο του χώρου για να απλωθεί η πε­ τσέτα, τα αντιηλιακά, μια οικογένεια μ’ ένα τρομερό μωρό, οι χαριεντισμοί των κοριτσιών με τους νεαρούς που τις πλησιάζουν. Από αυτή την επιφανειακά ήρεμη σκηνή μιας μαγιάτικης πλαζ σε τοπίο μεσογειακό περνάει μ’ ευκολία στη στιγμή της έντασης, ό­ ταν η Μαίρη απομακρύνεται μέσα στα κύματα και ο Κόλιν που δεν μπορεί πια κάποια στιγμή να τη δει, βουτάει και αγωνίζεται με τα κύματα για να τη βρει, ενώ οι δυνάμεις του τον εγκαταλείπουν. Η Μαίρη, όμως, όταν τελικά την φτάνει, είναι μια χαρά και απολαμ­ βάνει το νερό. Η θάλασσα εδώ αποτελεί μια διέξοδο, έναν τρόπο φυγής που η Μαίρη διαλέγει, ενώ ο Κόλιν μοιάζει να μένει για πά ­ ντα εγκλωβισμένος σε δαιδαλώδεις νοητικούς και πραγματικούς λαβυρίνθους α π’ όπου δεν μπορεί να ξεφύγει. Μια ασήμαντη σκηνή στα χέρια του δεξιοτέχνη συγγραφέα προοιωνίζει το τέλος. Μ ετά το μπάνιο, αντί να επιστρέφουν στο ξενοδοχείο, τα βήμα-

Θ

επιλογη/61 τά τους τούς οδηγούν και πάλι στο σπίτι του Ρόμπερτ. Τα γεγονό­ τα εξελίσσονται πια με ιλιγγιώδη ταχύτητα, με χαρακτηριστική την αδυναμία του Κόλιν να δράσει, να διεκδικήσει, να αντιταχθεί στα όσα συμβαίνουν, ενώ η Μαίρη που έχει εξουδετερωθεί από κά ­ ποιο υπνωτικό, μένει εκεί, βουβή και ασάλευτη στο ρόλο του μονα­ χικού θεατή στο τελετουργικό δράμα που θα διεξαχθεί μπροστά στα μάτια της. Στον εφιάλτη που παρακολουθεί θύτης και θύμα έ­ χουν γίνει συνεργοί. ο επόμενο πρωί θα βρει τη Μαίρη μόνη και εξασθενημένη σε ένα άδειο σπίτι. Η τελετουργία της προηγούμενης νύχτας την έχει συνταράξει, βρίσκει όμω ς το κουράγιο να πάει στην αστυνο­ μία, να εξηγήσει τα γεγονότα, να αναγνωρίσει το πτώμα. Για μια ακόμη φορά νιώθει την ανάγκη να μιλήσει στον Κόλιν, «να του πει την θεωρία της, με κάποια επιφύλαξη βέβαια σ ’ αυτή τη φάση, που εξηγούσε πω ς η φαντασίωση, η σεξουαλική φαντασίωση, το αρ­ χαίο όνειρο των αντρών να προκαλούν πόνο και των γυναικών να υφίστανται τον πόνο, αποτελούσε έκφραση και δήλωνε την ύπαρ­ ξη μιας δυνατής, μοναχικής αρχής οργάνωσης, που παραμόρφωνε όλες τις σχέσεις, όλη την αλήθεια» (σελ. 154-5). Έ τ σ ι αυτή, η Μαί­ ρη, η φεμινίστρια, πράγμα που τονίζεται επανειλημμένα από την αρχή της ιστορίας, ανακαλύπτει μια αλήθεια που της φαίνεται ότι έχουν παραβλέψει οι φεμινιστικές οργανώσεις. Και φαίνεται πω ς κάτι γνωρίζει μια και εκτός από φεμινίστρια ξέρουμε ότι είναι κ α τ’ επάγγελμα ηθοποιός μιας φεμινιστικής θεατρικής ο μάδας και ότι σαν μέλος αυτής της ο μάδας έχει αναγκαστεί να παίξει μερικές φορές και αντρικούς ρόλους. Ό σ ο για τον Κόλιν, μια και ήταν και αυτός ηθοποιός, έχει κι αυτός υποχρεωθεί να ερμηνεύσει διάφο­ ρους ρόλους. Σκηνικό και πλοκή υποδεικνύουν ότι τα δρώμενα παρότι τελετουργικά και τρ ομακτικά, αποτελούν μέρος της καθη­ μερινής παράστασης του δράματος της ζωής. Οι επιθυμίες μοιά­ ζουν να διαμορφώνονται αμετάκλητα στην παιδική ηλικία, οι ρό­ λοι αντιστρέφονται, τα θύματα γίνονται θύτες, οι ήρωες ενστερνί­ ζονται αλλότριους ρόλους εμφανιζόμενοι ξαφνικά σαν ατελείς σωσίες κάποιου προτύπου. Μ ακ Γιούαν χωρίς να έχει ξεφύγει ακόμα σ’ αυτό το μυθιστό­ ρημα από τους κλειστούς χώρους και τα περιορισμένα dramatis personae, καταφέρνει να δημιουργήσει μ’ επιτυχία ένα κλίμα κλειστοφοβίας και αβεβαιότητας. Το μυθιστόρημα εκτυλίσ­ σεται με ρυθμούς ψυχολογικού θρίλερ, με χαρακτήρες-μαριονέτες που διευθύνονται από τα αρχέγονα συναισθήματα που υπάρχουν στο υποσυνείδητό τους. Αφετηρία για το μυθιστόρημα ήταν κατά τον Μ ακ Γιούαν ένα ταξίδι του στην Βενετία, το 1978, με τη σύ­ ντροφό του και μετέπειτα γυναίκα του Πέννυ Ά λ λεν , στην οποία έχει αφιερώσει και το βιβλίο, αλλά η συνέχειά του αφορά τη διερεύνηση των διανοητικών αναζητήσεων των ηρώων. Ό σ ο για την τε­ λευταία ανακάλυψη της Μ αίρης, μπορεί να έχει αμφισβητηθεί έ­ ντονα σαν άποψη αλλά αυτό δεν μειώνει την λογοτεχνική αξία του βιβλίου. Σ’ ένα έργο αριστοτεχνικό η μετάφραση του Νίκου Σακαλίδη καταφέρνει να αποδώσει την πνιγηρότητα της ατμόσφαιρας. Η δι­ σέλιδη εισαγωγή των εκδόσεων «Σέλας» παρέχει κάποιες πρώ τες, βιογραφικές κυρίως, πληροφορίες για τον Μ ακ Γιούαν και μας πληροφορεί ότι μεταφράζεται και θα κυκλοφορήσει στα ελληνικά το πιο πρόσφατο έργο του συγγραφέα Ο Α θώ ος (1990), ένα μυθι­ στόρημα με σ κηνικό το Βερολίνο, την εποχή που τα τείχη δεν είχαν πέσει ακόμα.

Τ

Ο

ΛΙΛΥ ΕΞΑΡΧΟΠΟΥΛΟΥ

62/επιλογη

πρόκληση διαλόγου και αντιλόγου ΔΙΑΜΑΝΤΗ ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΑΟΥ: Η ποιητική του έρωτα στο έργο του Α νδρέα Εμπειρικού. Αθήνα, Ύ ψ ιλ ο ν , 1990. Σελ. 203. επιστημονική ανάλυση του έργου του Α νδρέα Εμπειρικού μοιάζει πενιχρή μπροστά στο μέγεθος του λογοτέχνη και στη μοναδικότητα του έργου του. Γι’ αυτό και κάθε μελέτημα που βλέ­ πει το φως της δημοσιότητας προερχόμενο από τον Α καδημαϊκό χώρο θα ’πρεπε όχι μόνο να τυγχάνει της κατάλληλης προβολής ώστε να γίνει γνω στό στον Έ λληνα αναγνώστη, αλλά και να απο­ τελεί το νέο ερέθισμα για εποικοδομητικό διάλογο γύρω απο το Εμπειρίκιο έργο που μένει ανεξάντλητη πηγή σκέψεων, ερμηνειών και προσεγγίσεων. Μέσα σ’ αυτό το πνεύμα, δεν είναι περίεργο το γεγονός ότι η Δ. Αναγνωστοπούλου επέλεξε να κάνει στη Γαλλία τη διδακτορική της διατριβή πάνω στο έργο του Εμπειρικού προ­ βάλλοντας έτσι τον Έ λληνα λογοτέχνη στο εξωτερικό (που, κα κά τα ψέματα, παρέμενε μέχρι πρόσφατα ολότελα άγνωστος), αλλά και που οι Ε κδόσεις «Ύ ψ ιλον» ανέλαβαν να εκδώσουν την εργα­ σία αυτή στα ελληνικά, εμπλουτίζοντας μ’ αυτόν τον τρόπο τη σχετική βιβλιογραφία.

Η

ο μελέτημα αυτό της Δ .Α ., λέκτορος, τα τελευταία χρόνια, στο Π ανεπιστήμιο του Αιγαίου, κυκλοφόρησε λίγους μόλις μήνες πριν από την έκδοση του «Μ εγάλου Α νατολικού», έκδοση που επικαιροποίησε ανέλπιστα το συγγραφέα του για όλους τους γνω στούς λόγους και αποτέλεσε αντικείμενο πλείστων κριτικών και παραφιλολογικώ ν σχολίω ν διχάζοντας γι’ ακόμη μια φορά το Πανελλήνιον. Γεγονός που δείχνει το πόσο ανέτοιμο είναι το κοινό αλλά και η κριτική να δεχτούν το πληρέστερο και ογκωδέστερο εμπειρίκιο έργο που μια μερίδα μελετητών ανέμενε με πραγματικό επιστημονικό ενδιαφέρον. Π αρά τα κάποια γνω στά αποσπάσμα­ τα, σ πάργανα λόγου μπροστά στον όγκο του όλου έργου, κοινό κ αι κριτική δεν κατάφεραν να ξεπεράσουν στη συντριπτική πλειοψηφία την πορνοθηρική περιέργεια και απογοήτευση παρά το αρ­ κετά κατατοπιστικό σημείωμα του επιμελητή Γ. Γιατρομανωλάκη που άνοιγε προσεκτικά τις οδούς πρόσληψης του «Μεγάλου Ανα­ τολικού». Το δοκίμιο της Δ. Αναγνωστοπούλου θα μπορούσε, επί­ σης, να λειτουργήσει προς την ίδια κατεύθυνση, τη διευκόλυνση δηλαδή της πρόσληψης του έργου του Εμπειρικού από ένα ανέλπι­ στα πολλαπλασιασμένο κοινό που ήλθε επιτέλους σε επαφή με το έργο του, αφού αντικείμενό του είναι ακριβώ ς αυτή η «ποιητική του έρωτα» στον Εμπειρικό. Είναι βέβαια αλήθεια ότι το μελέτημα δεν αναφέρεται στο πολύτομο «Μέγα Α νατολικό», στον οποίο δεν είχε πρόσβαση η μελετήτρια, κατά τη διάρκεια των ερευνών της. Τούτο, ωστόσο, δεν μειώνει την αξία και το ενδιαφέρον εκείνου του αναγνώστη που ενδιαφέρεται να κατανοήσει τον μεγάλο Έ λ ­ ληνα Υπερρεαλιστή καθώς και του μελετητή του έργου του. Αντί­ θετα, μάλιστα, όπω ς τονίζει και η ίδια στο σημείωμά της για την έκδοση, αναφέροντας τα λόγια του Ρ. Μ παρτ, οι διατριβές όσο π α­ ραμένουν αδημοσίευτες αποτελούν «έναν απωθημένο λόγο [...] έ­ ναν μονόλογο σχεδόν αυτιστικό», ενώ η έκδοση που επεχείρησε θα

Τ

Μλε

τε'S

επιλογη/63 πρέπει να εγγραφεί στη θραύση του μονόλογου και στην εγκαινία­ ση του διαλόγου του δικού της κριτικού κειμένου για το εμπειρίκιο έργο με άλλα προϋπάρξαντα ή άλλα που θα έρθουν. ε την «Ποιητική του Έ ρω τα», η Α ναγνοστοπούλου δεν πα­ ραπέμπει σε μια δομική θεωρία ανάλυσης του ποιητικού έρ­ γου, αλλά σε μια ψυχαναλυτική του προσέγγιση, κάτι που σίγουρα έλειπε, όσο κι αν αυτό φαίνεται παράξενο, από τη σχετική βιβλιο­ γραφία, αν εξαιρέσουμε κάποια άρθρα προερχόμενα κυρίως από ψυχαναλυτές, όπω ς εκείνα του Θ. Τζαβάρα, που υπογράφει και το Π ρολογικό σημείωμα του βιβλίου αυτού, με τίτλο «Η μαύρη ήπει­ ρος και το άπειρον της ποίησης», όπου ως «Μαύρη Ή πειρ ος» θα πρέπει να νοηθεί η γυναικεία σεξουαλικότητα όπω ς (δεν) την είδε ο Φρόυντ και η ψυχανάλυση.

Μ

ο θέμα, ωστόσο, αυτό μοιάζει να απασχολεί αρκετά την έρευ­ να της Δ .Α ., όπω ς αναφαίνεται μέσα από την ανάλυση της ποίησης του Εμπειρικού. Θέμα σίγουρα ελκυστικό αλλά και δυ­ σπρόσιτο κα ι βεβαρημένο, ιδιαίτερα από τις φροϋδικές αναλύσεις που ελάχιστα κολακευτικό ρόλο επεφύλαξαν στη γυναικεία σε­ ξουαλικότητα και που η εμμονή σε θέματα/στερεότυπα, όπω ς αυ­ τό της ευνουχισμένης γυναίκας ή της αρχέγονης σκηνής που παρα­ πέμπει σε μια ένωση μητέρας-γιού ως όνειρο κάθε άνδρα, ελάχιστα μπορούν να διαφωτίσουν το πραγματικό μέγεθος της ποιητικής του ερωτικού Εμπειρικού. Θα ήταν, ίσως, σκόπιμο να θυμηθούμε εδώ τον Μ ισέλ Φουκώ όταν υποστήριζε ότι η ψυχανάλυση δεν ξε­ σκέπασε κά τι που υπήρχε «εκεί έξω» και απλώ ς ήταν κρυμμένο. Η ψυχανάλυση δεν ανακάλυψε αλλά, μαζί με άλλες πρα κτικ ές στον 19ο και 20ό αιώνα, κατασκεύασε την κεντρικότητα της σε­ ξουαλικότητας στην ψυχική υγεία των ατόμων. Μ ’ άλλα λόγια, το αντικείμενο που η ψυχανάλυση ερευνά δεν είναι κά τι «εκεί έξω» που προϋπήρχε της ψυχανάλυσης, πρόκειται για μια κατασκευή στη διαμόρφωση της οποίας οι θεωρητικές και επαγγελματικές πρα κτικ ές των ψυχαναλυτών έπαιξαν κεντρικό ρόλο (Βλ. Νίκου Μουζέλη, «Μ εταμοντερνισμός και κοινωνική θεωρία», Το Βήμα, 10/11/1991)

Τ

ν τα παραπάνω αληθεύουν, είναι εφαρμόσιμα κα τά μεγαλύτε­ ρο βαθμό στην περίπτωση του Α νδρέα Εμπειρικού, ο οποίος βρίσκεται διττά, κα τά τρόπο άμεσο αλλά και έμμεσο αναμεμειγμένος, ω ς γνωστόν, με την ψυχανάλυση: έμμεσα, μέσω του υπερ­ ρεαλιστικού κινήματος το οποίο ανακαλύπτει στη θεωρία του Φρόυντ το αναγκαίο εργαλείο προσέγγισης μιας άλλης μορφής π α­ ραγωγής του λογοτεχνικού και γενικότερα του έργου τέχνης. Ά μ ε ­ σα, με την προσωπική μαθητεία και ενασχόληση με την επιστήμη αυτή, κάθώς και με την επαγγελματική εξάσκηση επί μακρά σειρά συναπτών ετών μέχρι την οριστική του αποχώρηση στα 1951, οπό­ τε και αφοσιώνεται ολοκληρωτικά στην ποίηση. Ό λ η αυτή την πορεία του Εμπειρικού στον Υ περρεαλισμό και την Ψυχανάλυση, όπω ς και το πλαίσιο ανάπτυξης των δύο αυτών καθοριστικών παραγόντω ν για την ποιητική παραγωγή του στην Αθήνα και το Παρίσι, σκιαγραφεί αναλυτικά η Δ. Α. σε ολόκληρο το πρώτο μέρος του βιβλίου της. Είναι εδώ, επίσης, που μελετιό­ νται οι διαφορετικές εκδοχές αποχώρησης του Εμπειρικού από την εξάσκηση της ψυχανάλυσης, μελέτη που κλείνει μάλλον προς την εκδοχή όχι της παραίτησης αλλά της «συνέχισης της ψυχαναλυτι­ κής πορείας του Α .Ε. μέσω της ποίησής του» (σελ. 11).

Α

οικονομία Σ Ω ΤΗ Ρ Η Β Α Α Ν ΤΕ Ν : Ε λλά δα και Α να το λικές χώ ρες 1950-1967: Ο ικο­ νομικές σχέσεις και πο­ λιτική. Τόμος Α ', σελ.

331. Τόμος Β ', σελ. 420. Αθήνα, Ο δυ σσ έα ς/Ίδρ υ ­ μα Μ εσογεια κώ ν Μ ελε­ τών, 1991. Στη μεταπολεμική περίοδο η θε­ ωρία των διεθνών οικονομικών σχέ­ σεων και του διεθνούς καταμερι­ σμού εργασίας, ανέπτυξε νέες επι­ στημονικές μεθοδολογικές προσεγ­ γίσεις και προχώρησε τόσο στην ε­ πέκταση όσο και στην εμβάθυνση του γνωστικού της αντικειμένου. Η αποτελεσματικότητα των διεθνών οικονομικών σχέσεων αποτέλεσαν και αποτελούν το αντικείμενο μα­ κρόχρονων συζητήσεων και διαφω­ νιών μεταξύ των οικονομολόγων. Οι κοσμογονικές εξελίξεις των τε­ λευταίων χρόνων στις Ανατ. Χώρες και η ανατροπή των διεθνών δεδο­ μένων ήλθαν να επιβεβαιώσουν ότι η διεθνής κοινότητα εισέρχεται σ’ έ­ να νέο στάδιο οικονομικών σχέσεων και δραστηριοτήτων. Η δίτομη εργασία του Σωτήρη Βαλντέν: «Ελλάδα και Α νατολικές χ ώ ρες Ί 950-1967: Ο ικονομικές Σχέ­ σεις και Πολιτική», που κυκλοφόρη­ σε πρόσφατα, εξετάζει ένα θέμα που ήταν ιδιαίτερα επίκαιρο και ε­ πίμαχο στις δεκαετίες του ’50 και του ’60, μια επικαιρότητα την ο­ ποία επανέφεραν οι ιστορικές εξελί­ ξεις που συντελούνται στην Ανατο­ λική και Κεντρική Ευρώπη.

64/επιλογή ’ αυτό ακριβώ ς το πλαίσιο τοποθετημένος κάποιος, θα μπο­ ρούσε, δικαιολογημένα, να υποστηρίξει ότι μια ψυχαναλυτική προσέγγιση του έργου του Εμπειρικού τείνει στην ταυτολογία. Ο ποιητής, έχοντας υπόψη του όλο τον ψυχαναλυτικό εξοπλισμό δεν κάνει άλλο, μέσω του έργου του, να διοχετεύει τις φροϋδικές θεω­ ρίες μεταλλαγμένες μέσα από τον ποιητικό του λόγο. Η αναδίφηση επομένως σ’ αυτό δεν μπορεί παρά να αποτελεί μια θεματική απο­ κρυπτογράφηση αυτής του της σκοπιμότητας. Ε ξάλλου, «Ο Μέγας Α νατολικός» αποτελεί, εκ των υστέρων, μια τέτοια εύγλωττη, για πολλούς, απόδειξη, αφού σ τόχος του είναι η συσσώρευση όλων των σαρκικώ ν παραλλαγών που μπορεί να φανταστεί κανείς και που αποβλέπουν στην ικανοποίηση του ερωτικού ενστίκτου, προκαλώ ντας έτσι τη δημιουργία ενός σ οκαρίσματος των αναγνω­ στών, αλλά υποδεικνύοντάς τους, ταυτόχρονα, ότι η ικανοποίηση αυτή των ερωτικών ενστίκτων οδηγεί στην πραγματική απελευ­ θέρωση. Ό π ω ς παρατηρεί και η μελετήτρια «ο Εμπειρικός [...]επιβεβαιώνει στην ποίησή του τη φροϋδική υπόθεση σύμφωνα με την ο­ ποία δεν υπάρχει τίποτε το απαγορευμένο στη σεξουαλική ικανοποίηση« (σελ. 105), τοποθέτηση που θα επικυρώσει ο «Μ έγας Α να­ τολικός».

Σ

ε την τελευταία, όμως, αυτή διαπίστωση αλλάζουμε α ναγκα­ στικά οπτική κα ι τοποθετούμαστε όχι απλώ ς κάτω από τη σφαίρα της ψυχαναλυτικής εφαρμογής εννοιών, αλλά κάτω από τη μετάλλαξή τους ω ς εργαλεία για την παραγω γή ποιητικού λόγου, ω ς διαδικασίες που επιτρέπουν την καλύτερη διέξοδο για μιαν α­ νατροπή. Α νατροπή και κίνημα προς την απελευθέρωση τέτοιο, ό­ πω ς το οραματίσθηκαν οι Γάλλοι σουρρεαλιστές μέσα α π ’ όλες τις μορφές τέχνης. Έ τ σ ι κα ι ο Εμπειρικός παραδέχεται ότι με τον υ­ περρεαλισμό ανακαλύπτει μια νέα «τεχνοτροπία» ενώ, ταυτόχρο­ να, κάνει μια συνειδητή προσπάθεια να κα τα σκευά σ ει ένα δυναμι­ κό κείμενο, «ένα ποίημα γεγονός». Έ τσ ι, ο υπερρεαλισμός, έχο­ ντας ήδη αφομοιώσει από την ψυχανάλυση τα στοιχεία εκείνα που θα του δώσουν την ώθηση, αποτελεί και για τον Ε μπειρικό τον νέο κόσμο που του έδωσε τα ολοφάνερα κλειδιά της τέχνης του (Βλ. Γιώργη Γιατρομανωλάκη, Α ν δ ρέα ς Ε μπειρικός, ο ποιητής του έ ­ ρω τα και του νόστου. Κέδρος, 1983, σελ. 19-20). Μ ετά τη ρήση της Δ.Α. όταν αυτή υποστηρίζει ότι «η ψυχανάλυση τον βοήθησε να ξε­ διπλώσει την Αλλη Σκηνή» (σελ. 73) ή ότι «η καθαρεύουσα στον Εμπειρικό δημιουργεί [...] την 'ά λλη Σκηνή» (σελ. 172), υπονοώ­ ντας, φυσικά, το Ασυνείδητο. Εδώ, ο ίδιος ο ποιητής έχει δώσει σαφή στοιχεία για το πώ ς χρησιμοποιεί τις ψυχαναλυτικές έννοιες κα ι ειδικά εκείνη του ονείρου ω ς κατεξοχήν προβολής του ασυνεί­ δητου, υποστηρίζοντας την καθαρά τεχνική αναλογία ανάμεσα στο όνειρο και την αυτόματη γραφή («Τι είναι ο Υ περρεαλισμός», Γράμματα και Τέχνες, 6, 1982). Ο Εμπειρικός δεν «ποιεί» μέσω του ασυνείδητου αλλά απομιμούμενος τη διαδικασία.

Μ

το δεύτερο μέρος της μελέτης που αποτελεί και τον κυρίως κορμό της ανάλυσης, η Δ. Αναγνωστοπούλου προβαίνει σε μια καθαυτό ψυχαναλυτική προσέγγιση που θα μπορούσε πιθανόν να προϊδεάσει για μονομέρεια. Ό π ω ς έχει τονίσει και ο Τσβετάν Τοντόροφ, αναφερρμενος στην ψυχαναλυτική προσέγγιση της λο­ γοτεχνίας, υπάρχουν δύο δυνατές κατευθύνσεις μιας τέτοιας έρευ­ νας: είτε να μας παραδώσει την απώτερη σημασία μιας εικόνας α­ νεξάρτητα από τον μηχανισμό του οποίου αποτελεί μέρος, δηλ. το

Σ

Το κεντρικό θέμα του βιβλίου συν­ δέεται με το γενικότερο στρατηγικό προσανατολισμό της Ελλάδας και με το ιστορικό πρόβλημα αυτού του προσανατολισμού. Ο συγγρα­ φέας εξετάζει, στην εξαίρετη μελέτη του, τις οικονομικές σχέσεις της Ελ­ λάδας με τις Ανατ. Χώρες από το 1950 ως τη χούντα του 1967. Σχέ­ σεις που καλύπτουν δύο τομείς, το εμπόριο και τη λοιπή οικονομική συνεργασία. Η πίεση των αγροτι­ κών πλεονασμάτων, ιδιαίτερα του καπνού, και η αδυναμία απορρό­ φησής τους στη Δύση, συνέτεινε ώ­ στε οι Ανατολικές χώρες να απορ­ ροφούν ένα εντυπωσιακά υψηλό μερίδιο των ελληνικών εξαγωγών, πράγμα παράδοξο με δεδομένο τον «ακραιφνή» δυτικό προσανατολι­ σμό της χώρας. Αντίθετα, γράφει ο Σωτήρης Βαλντέν, η οικονομική συ­ νεργασία με τους Βαλκανικούς γεί­ τονες παραμένει σε χαμηλά επίπε­ δα λόγω των περιορισμών του ψυ­ χρού πολέμου, αν και τη δεκαετία του ’60 παρατηρείται μια ορισμένη «τήξη των πάγων». Η μελέτη του Σωτήρη Βαλντέν φωτίζει σημαντικές πλευρές της με­ ταπολεμικής πολιτικής και οικονο­ μικής ιστορίας της χώρας, όπως και της ιστορίας της εξωτερικής πολιτι­ κής και των εξωτερικών μας οικονο­ μικών σχέσεων. Στο επίκεντρο της προσοχής βρίσκεται η συζήτηση και η διαμάχη για τον εξωτερικό προσανατολισμό της Ελλάδας, κα­ θώς οι σχέσεις με τις Ανατολικές Χώρες προβλήθηκαν συχνά σαν ε­ ναλλακτική λύση στον «δυτικό» προσανατολισμό της οικονομίας, και ειδικότερα στη σύνδεση με την ΕΟΚ. Τοποθετεί τις οικονομικές σχέσεις με τις Ανατολικές Χώρες στο ευρύ­ τερο πλαίσιο των πολιτικών και οι­ κονομικών εξελίξεων στην Ελλάδα και των εξωτερικών της σχέσεων, αλλά και στο διεθνές πλαίσιο της

επιλογη/65 ίδιο το κείμενο, στάση που θυμίζει εκείνη του μεταφραστή. Είτε να συνδέσει μεταξύ τους δύο εικόνες, δηλ. δύο στοιχεία του ίδιου του κειμένου, παρόντα μέσα σ ’ αυτό, πράγμα που μας διαφωτίζει για τον μηχανισμό της γλώ σσας και την εσωτερική της λειτουργία. Ο ίδιος συγγραφέας υπενθυμίζει τον κίνδυνο της περιγραφικής αυτής στάσης των ψυχαναλυτών, αρχίζοντας από τον Φρόυντ, να θεω­ ρούν τη λογοτεχνία ως ένα δρόμο για να εισχωρήσουν στην ψυχή του συγγραφέα (Βλ. Ε ισαγω γή στη φ αντασ τική λ ο γοτεχνία, Οδυσσέας, 1991, σελ. 181 και επ). Στο μελέτημά της αυτό η Δ.Α . αποφεύγει εύστοχα τους περισσό­ τερους απο τους σκοπέλους αυτούς. Η βιογραφία του συγγραφέα δεν υπεισέρχεται στην ανάλυσή της, αλλά δίνεται εκ προοιμίου ω ς κάτι το δεδομένο. Ανιχνεύει, όμως, κανείς μια προσπάθεια αναγω­ γής των ποιητικών εικόνων σε προκατασκευασμένα ψυχαναλυτι­ κά σχήματα ακόμη και όταν οι σχετικές αναφορές ελλείπουν από το έργο του «ψυχαναλυτή» Εμπειρικού σε βαθμό που, όλο το σχέ­ διο να οδηγείται σε κάποιο προκατασκευασμένο συμπέρασμα φροϋδικής διαπίστωσης. Τέτοια σημεία διέπουν το μεγαλύτερο μέ­ ρος του Τρίτου και του Τ έταρτου κεφαλαίου όπου η εμμονή της μελετήτριας στην «αρχέγονη σκηνή» ή στην κατά Φρόυντ παθητικότητα της Γυναίκας δύσκολα αποκαλύπτονται, όταν δεν δίνονται σκόπιμα από τον ποιητή, στα έργα του, ενώ η εικόνα της γυναίκας-παιδί, της «παιδίσκης», μετά τον «Μέγα Α νατολικό», ε­ λάχιστα στηρίζει την εικόνα «εκείνης που υφίσταται, που βιάζεται, που παίρνεται βίαια» (σελ. 154 κ.ά.). Αντίστοιχη εξωκειμενική ει­ κόνα παρεισφρέει στη μελέτη και είναι εκείνη της «μητέρας χωρίς πέος, αντικείμενο επιθυμίας, το όνειρο κάθε άντρα κ .λ.π» (σελ.

138), που οδηγεί στην αιμομιξία. Κι εδώ, ωστόσο, όταν και αν υπονοιείται, η αιμομιξία αποτελεί για τον Εμπειρικό, όπω ς και για τους Υπερρεαλιστές, μια πρό κλη ση ως παραβίαση κοινωνικού θε­ σμού, όπου η ευνουχισμένη μητέρα δεν έχει καμία σχέση. α υπόλοιπα, όμως, τέσσερα κεφάλαια του Μέρους αυτού όχι μόνον λαμβάνουν υπόψη τους την πρόκληση αυτή του υπερρε­ αλιστικού κινήματος απέναντι σε μια κοινωνία ελάχιστα ανεκτική απέναντι στην απέλευθερωτική δύναμη του έρωτα, αλλά και εισά­ γουν μιαν ανάλυση που βασισμένη σε ψυχαναλυτικούς όρους όχι μόνον δεν κλείνουν προς μια ερμηνεία αλλά ανοίγουν ποικίλους δρόμους ανάγνωσης του εμπειρίκιου έργου. Τέτοιοι είναι οι όροι της «ετερότητας», της «ενόρμησης», η οποία καλύπτει ένα ιδιαίτε­ ρα ενδιαφέρον κεφάλαιο, καθώς και της λειτουργίας του βλέμμα­ τος και της διαλεκτικής σχέσης που αυτό εγκαθιδρύει μεταξύ άνδρα και γυναίκας. Η ανάλυση του γλωσσικού γεγονότος ω ς «α­ φής» αποτελεί μία από τις πιο εύστοχες προτάσεις της μελετήτριας. «Η ποιητική του έρωτα στο έργο του Ανδρέα Εμπειρικού» είναι ένα βιβλίο που θα πρέπει, πέρα από τις παραπάνω πολύ σύντομες παρατηρήσεις, να διαβασθεί και να αποτελέσει πρόκληση διαλό­ γου ή και αντιλόγου από τους αρμόδιους μελετητές. Γιατί, ο Εμπει­ ρικός, όχι μόνον παραμένει πάντοτε επίκαιρος αλλά ίσως σήμερα, όσο ποτέ άλλοτε, έχουμε ανάγκη από τον απέλευθερωτικό λόγο της γραφής του που λειτουργεί απελευθερωτικά και πάνω στο λόγο γύρω από τη γραφή του.

Τ

Δ Η Μ Η ΤΡΗ Σ ΤΣΑΤΣΟΥΛΗΣ

πορείας του ψυχρού πολέμου, του εμπορίου Ανατολής Δύσης, και των εξελίξεων στη βαλκανική. Ο συγγραφέας δίνει ιδιαίτερη έμ­ φαση και εστιάζει την προσοχή του τόσο στην εξέλιξη της «ανατολικής» και Βαλκανικής εξωτερικής μας πο­ λιτικής όσο και στην πολιτική πλευ­ ρά των οικονομικών σχέσεων. Η μελέτη περιλαμβάνει δύο τό­ μους, πέντε μέρη και 24 κεφάλαια. Στα τρία πρώτα μέρη, που αποτε­ λούν τον πρώτο τόμο, αναλύονται οι σχέσεις σε χρονολογική σειρά με βάση τρεις περιόδους: το 1950-55 (η αποκατάσταση των σχέσεων), 1956-61 (η γρήγορη ανάπτυξη) και 1962-67 .(η σταθεροποίηση του ε­ μπορίου και βαλκανικά «ανοίγμα­ τα»). Το τέταρτο μέρος εξετάζει δια­ χρονικά ορισμένα ειδικά θέματα: τη ναυτιλία, το εμπόριο με την Κίνα και την Ανατολική Γερμανία, τις ει­ σαγωγές πετρελαίου και πετρε­ λαιοειδών, και την προστασία anti-dumping. Γίνεται επίσης και μια σύγκριση με άλλες δυτικές χώρες που είχαν υψηλό μερίδιο «ανατολι­ κού» εμπορίου (Φινλανδία, Αυ­ στρία, Ισλανδία, Τουρκία). Στο πέμπτο μέρος γίνεται η «τε­ χνική» ανάλυση των σχέσεων: πο­ σοτική ανάλυση του εμπορίου, ανά­ λυση των διεθνών συμβάσεων και των μέτρων εμπορικής πολιτικής, ε­ ξέταση της λειτουργίας των διμε­ ρών συμφωνιών κλήριγκ. Σε ένα τε­ λικό κεφάλαιο εξάγονται ορισμένα συμπεράσματα. Στο τέλος του δεύτερου τόμου, παρατίθενται στατιστικοί πίνακες και διαγράμματα, πέρα από όσους υπάρχουν στο τέλος κάθε κεφα­ λαίου. Η δίτομη μελέτη του Σωτήρη Βαλντέν δίνει μια πλήρη εικόνα για την εξέλιξη των οικονομικών σχέσε­ ων Ελλάδας και Αν. Χωρών, καλύ­ πτοντας έτσι ένα σημαντικό κενό στην ελληνική βιβλιογραφία.

ΣΩ ΤΗΡΗΣ ΝΤΑΛΗΣ

66/επιλογη

νέο φως στο Κρητοεπτανησιακό θέατρο ΖΗΝΩΝ: Κρητοεπτανησιακή τραγωδία του 17ου αιώνα. Επιμέλεια: Σ ΤΥ ΛΙΑ Ν Ο Σ Α Λ Ε Ξ ΙΟ Υ - Μ ΑΡΘ Α ΑΠ ΟΣΚΙΤΗ . Αθήνα, Σ τ ιγ μ ή ,

1991. Σελ. 296. κριτική έκδοση του Κ ρητοεπτανησιακού Έ ργου ΖΗΝΩΝ α­ πό τον μεγάλο φιλόλογο Στυλιανό Αλεξίου και τη Μάρθα Αποσκίτη είναι η πρώτη που γίνεται μετά την έκδοση Σάθα το 1879. Συμπληρώνει μια σειρά τέτοιων ικανοποιητικών εκδόσεων των λογοτεχνικών έργων της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Ο Στυλιανός Αλεξίου, Κ ρητικός στην καταγωγή, στην αρχή της καριέρας του ασχολήθηκε με την αρχαιολογία, με πλούσια και ποικίλη δράση στον Κρητικό χώρο (ανασκαφές, δ/σ η Μουσείου Ηρακλείου, ίδρυση Μουσείου Χανίων και το συνθετικό βιβλίο Μινωικός πολιτισμός, που μεταφράστηκε Αγγλικά, Γαλλικά και Γερ­ μανικά). Για τη συμβολή του στον τομέα αυτό έγινε το 1982 αντεπιστέλλον μέλος της Α καδημίας Αθηνών στον κλάδο της Α ρχαιολο­ γίας και θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους Έ λληνες αρ­ χαιολόγους και ειδικός μελετητής του Μινωικού πολιτισμού σε παγκόσμια κλίμακα. Έ στρεψ ε το ενδιαφέρον του στην περιοχή της δημώδους Βυζα­ ντινής και Μ εταβυζαντινής λογοτεχνίας και ιδιαίτερα της Κρητι­ κής λογοτεχνίας της ακμής, της οποίας περιέγραψε τον πραγματι­ κό χαρακτήρα, αποκρούοντας τη θεωρία περί λαϊκής προέλευσης και υπογραμμίζοντας τις αστικές και λόγιες καταβολές της. Καθη­ γητής από το 1977 ως το 1988 της Μ εσαιωνικής και Νεότερης Ελ­ ληνικής Λ ογοτεχνίας στο Παν. Κρήτης, είναι ένας από τους εγκυ­ ρότερους ερευνητές σε αυτό τα θέματα. Οι πολυάριθμες δημοσιεύσεις και τα μελετήματά του αποτελούν βασικά βοηθήματα για το μελετητή του χώρου αυτού της νεοελλη­ νικής λογοτεχνίας, η δε κριτική έκδοση του Ερωτόκριτου του 1980 θεωρείται ίσως οριστική. παρούσα έκδοση του Ζήνωνα, επιστέγασμα μιας σειράς ερευ­ νών και μελετημάτων που έχουν μεσολαβήσει, έχει παρόμοια πληρότητα και φωτίζει το έργο, τοποθετώντας το (όσο είναι δυνα­ τό, γιατί υπάρχουν ανεξερεύνητα σημεία, με σπουδαιότερο ανάμεσά τους το όνομα του συγγραφέα) μέσα στο χώρο και το χρόνο. Η υπόθεση του έργου έχει ω ς εξής: Ο Ά ρ η ς, Θεός του πολέμου, πλέκει το εγκώμιο του στρατηγού Κατερίνου Κορνάρου και, μαζί με τις σταλμένες από τον Πλούτωνα Ερινύες, σχεδιάζει τον αφανισμό του εγκληματικού αυτοκράτορα Ζήνωνα. Εμφανίζεται ο Διόνυσος και δηλώνει ότι μόνο η συνερ­ γία του κρασιού θα μπορέσει να καταβάλει το Ζήνωνα. Ο Ά ρ η ς παραδέχεται την άποψή του και συμφωνούν να απεργαστούν την καταστροφή του Ζήνωνα και την ενθρόνιση του Αναστάσιου. Η «ασκιά» του προηγούμενου αυτοκράτορα Βασιλίσκου (Α) έρ­ χεται από τον κάτω κόσμο για να παραπονεθεί και να προβλέψει τις μεγαλύτερες συμφορές για το Ζήνωνα και πολλούς άλλους. Ο Ζήνων, που βασανίζεται από κα κά προαισθήματα, επισκέπτε­ ται μεταμφιεσμένος τον μάγο-αστρολόγο Ευφημιανό και του ζητά ένα μαγικό δαχτυλίδι για να μπορεί πάντα να νικά. Ο Ευφημιανός του προσφέρει το δαχτυλίδι της κα κίας και της σκληρότητας και εξετάζει τον αστρολογικό του χάρτη. Σοκάρεται από αυτό που βλέπει. Ο Ζήνων είναι ένας απαίσιος άνθρω πος,^ασ κημότερο θε­ ριό δε βρίσκεται στο δάσος», και προλέγει γΓ αυτόν ένα φρικτό θάνατο, τιμωρία για την εγκληματικότητά του: προορίζεται να τα­

Η

Η

0εα

τρο

επιλογη/67 φεί ζωντανός. Ο Ζήνων γίνεται έξαλλος και αμφισβητεί την εγκυρότητα της αστρολογίας. Ο Ευφημιανός έχει την αφροσύνη να προβλέψει για τον εαυτό του μια μακριά και επιτυχημένη ζωή και ο Ζήνων τον σκοτώνει επιτόπου ώ στε να αποδείξει άμεσα τις προ­ βλέψεις του ω ς ψευδείς. νέος και ωραίος εξάδελφός του Λογγίνος τον συναντά πάνω από το πτώμα του μάγου και μονομαχούν για λίγο μέχρις ότου αναγνωρίσει ο ένας τον άλλον. Η αντίδραση και των δυο, ό­ ταν αντιληφθούν με ποιον έχουν να κάνουν, είναι αποκαλυπτική της ιδιότυπης σχέσης τους. Ο Ζήνων λατρεύει το Λογγίνο και δια­ χυτικότατα το εκδηλώ νει.Ό Λογγίνος φαίνεται να ανταποδίδει τα θερμά αισθήματα, όχι όμως με όμοια ανιδιοτέλεια: έχει βλέψεις στο βασιλικό αξίωμα, που ο Ζήνων φαίνεται προθυμότατος να του εξασφαλίσει. Αποδεικνύεται ότι ο Ζήνων δεν αερολογεί. Σπεύδει να εκθρονί­ σει τον νεαρό του συμβασιλέα Βασιλίσκο (Β), γιο του ισχυρού στρατηγού Αρμάκιου και προτείνει στη θέση του το Λογγίνο. Ορι­ σμένοι από τους άρχοντες συμφωνούν, αλλά ο Π ατριάρχης και ο πατρίκιος Π ελάγιος είναι αντίθετοι, εξαιτίας της ηθικής υπόστα­ σης του Λογγίνου. Τα δυο εξαδέλφια κυριολεκτικά μαίνονται. Ο Λογγίνος, ντυμένος στα μαύρα, είναι στενοχωρημένος και νευρικός για την αναβολή της ανάρρησής του. Ο μουσικός της αυ­ λής προσπαθεί να τον ανακουφίσει στην πιο γοητευτική σκηνή του έργου, αλλά καμιά μουσική, εύθυμη ή θλιμμένη, δεν τον παρηγορεί και στο τέλος αποκοιμιέται. Το χαρτί με τις προφητείες του μάγου, που πέφτει από το χέρι του, πληροφορεί επίσης τον Α ναστάσιο για τη δική του επικείμενη δολοφονία και του δίνει μια λαμπρή ιδέα: όταν τα δυο ξαδέλφια οδηγηθούν στο χαμό, εξαιτίας της άμετρης κακοήθειάς τους, μπορεί να σημάνει η δική του ώρα για να απο­ κτήσει το βασιλικό αξίωμα. Ο Γαζαίος, ακολουθούμενος από χορό ορφανών παιδιών και μαντατοφόρο, ψέγει το Λογγίνο για τις συμφορές που προκάλεσε στη χώρα και του ζητά να αλλάξει τακτική. Ο Λογγίνος οργίζεται και τον αναγκάζει να πιει δηλητήριο. Η δολοφονία αυτή ανοίγει τον κύκλο των εγκλημάτων στην Αυλή. Δεύτερο θύμα είναι ο Αρμάκιος, ο οποίος οργανώνει μια συνομωσία για να εκδικηθεί την εκθρόνιση του γιου του. Ο Ζήνων διατάζει την εκτέλεσή του, αδιά­ φορος στις ικεσίες και στην υπενθύμιση προηγούμενων υπηρεσιών εκ μέρους του. Κατόπιν σ τόχος γίνεται ο ευσεβής Π ελάγιος, τον ο­ ποίο ο Λογγίνος παγιδεύει και συκοφαντεί ως ειδωλολάτρη. Ο Πε­ λάγιος αρνείται την κατηγορία, αλλά δεν αντιδρά, γιατί ένα θείο όραμα τον έχει πληροφορήσει ότι προορίζεται για μάρτυρας της Πίστης. Ο Ζήνων γίνεται ολοένα και πιο αδυσώπητος, ο Λογγίνος μεθά από αίμα και αρχομανία. πιτέλους γίνεται η πολυπόθητη στέψη. Ο Ζήνων σε έξαρση ορ­ γανώνει γιορτή, αδιαφορώντας για τη γενική αγανάκτηση εναντίον του και πίνει πολύ για να εξορκίσει τα φαντάσματα των δολοφονημένων που έρχονται να τον ταράξουν. Ο Λογγίνος φοβά­ ται περισσότερο τους ζωντανούς και έχει δίκιο: η συνομωσία, με επικεφαλής τον Αναστάσιο, είναι έτοιμη. Ο Λογγίνος, πιο νηφά­ λιος, αντιλαμβάνεται τον κίνδυνο και δραπετεύει. Οι συνομώτες βρίσκουν το Ζήνωνα μόνο, μεθυσμένο από κρασί, έρωτα και ενο­ χές και τον κλείνουν σε θαλαμοειδή τάφο. Ο Λογγίνος παραφρονεί και περιφέρεται στο δάσος. Είναι η σει­ ρά του να βασανιστεί από τα φαντάσματα των θυμάτων. Επιχειρεί να αυτοκτονήσει, αλλά συλλαμβάνεται και εκτελείται. Το φάντασμά του εμφανίζεται στο Ζήνωνα, που αρχίζει να συ­ νέρχεται μέσα στον τάφο και να αποκτά συνείδηση της κατάστα-

Ο

Ε

68/επιλογη σης και τον πληροφορεί για τον επικείμενό του θάνατο και την αιώνια καταδίκη του. Επιτέλους ο Ζήνων καταλαβαίνει πού τον ο­ δήγησε το τρελό του πάθος: «το σκήπτρο μου έχασα για το ζουρλό κεφάλι». Ο Ζήνων πεθαίνει μέσα στην αγωνία, η «ασκιά» του Πελάγιου ι­ κανοποιείται και οι στρατηγοί θάβουν το Λογγίνο, φιλοσοφώντας μετά μουσικής για την ύβρι και την άττη της εξουσίας. ου κειμένου προηγείται λεπτομερής σχολιασμός, κα τά την καθιερωμένη μέθοδο των κριτικών εκδόσεων, ο οποίος είναι πολύ κατατοπιστικός και εύστοχος, όχι όμως βαρυφορτωμένος. Οι μελετητές περιγράφουν το χειρόγραφο και απαριθμούν τα σφάλματα της έκδοσης Σάθα, από το Νανιανό Κώδικα. Συνοψί­ ζουν και αναλύουν τη συμβολή και τα πορίσματα των επόμενων ε­ ρευνητών (I. Εανθουδίδη, Φ. Μ πουμπουλίδη, Λ. Πολίτη). Εξηγού­ νται σαφώς και λεπτομερώς οι γραμματικοί και ορθογραφικοί τύ­ που που χρησιμοποιούνται στην παρούσα έκδοση, ενώ τεκμηριώ­ νονται οι αλλαγές (π.χ. Γαζαίος - κά τοικος της πόλης Γάζας αντί του ακατάληπτου Γατζαίος του Σάθα). Γίνεται αποκατάσταση της σύγχυσης σχετικά με τον Πελάγιο. Ο Πελάγιος χαρακτηρίστηκε από το Σάθα ω ς «πατριάρχης» παρά την εξαιρετικά άτοπη για έναν πατριάρχη ιδιομορφία να διαθέτει ένα γιο. Δ ιάφορες εξηγήσεις, που δόθηκαν από τους προηγούμε­ νους ερευνητές για το απίθανο αυτό γεγονός, δεν ήταν ικανοποιητι­ κές. (Ο Μ πουμπουλίδης το ερμήνευσε σαν απροσεξία του συγγρα­ φέα, ο Α. Σολωμός σαν υπογράμμιση της αντίστασης ενός ευσε­ βούς αξιωματούχου στον ασεβή Ζήνωνα και ο Β. Πούχνερ σαν υ­ παινιγμό για την εκτέλεση του Κύριλλου Λούκαρι). Ο Αλεξίου και η Α ποσκίτη συγκρίνουν με το λατινικό πρότυπο και εντοπίζουν τα χωρία του κειμένου που αποδεικνύουν ότι δεν πρόκειται για ένα αλλά για δυο πρόσωπα, όπω ς στο ξένο πρότυπο, όπου ο Π ελάγιος είναι αναμφισβήτητα ένας πατρίκιος. Στην προη­ γούμενη σύγχυση είχε συμβάλει η μετακίνηση μιας παύλας από τον γραφέα στις σκηνικές οδηγίες (πατρίκιος - πελάγιος πατριάρχις αντί πατρίκιος πελάγιος - πατριάρχης) καθώς και σε ορισμένες άλλες αναγραφές ονομάτων. Η αρκετά λεπτομερής και αναλυτική περιγραφή της δομής, τό­ σο του ελληνικού έργου όσο κα ι του ξένου προτύπου, παράλληλα με την αποκρυπτογράφηση ορισμένων δυσνόητων σκηνών και χ ω ­ ρίων, βοηθούν πολύ τον αναγνώστη να προσεγγίσει το έργο. Η σύ­ γκριση των δυο κειμένων είναι αποκαλυπτική της μεγάλης ομοιό­ τητας - μολονότι υπάρχουν ορισμένες αποκλίσεις του Έ λληνα διασκευαστή - αλλά και της ανωτερότητας από ορισμένες από­ ψεις του ελληνικού κειμένου. Το έργο του Ιησουίτη Josephus Simo Zeno περιέχει μερικές σκηνές μεγάλης θεατρικότητας, που παραλείπονται στο ελληνικό (ο Τ ροχός της τύχης, υποδοχή του Αρμάτιου, σκηνή όπου ο Λογγίνος πίνει δάκρυα), πάσχει όμως από την ακαμψία και τη διδακτικότητα που είναι εύλογα ελαττώ ματα ενός σχολικού κειμένου. Στην ελληνική διασκευή τα ελαττώ ματα αυτά έχουν εξαφανιστεί, ο μυθολογικός φ όρτος έχει μετριαστεί, πράγμα που συντελεί στην αισθητική - καλλιτεχνική ανωτερότητα του κειμένου, μολονότι υποστηρίζεται ότι είναι πολύ πιθανό ο Έ λ λ η ­ νας διασκευαστής να προέρχεται επίσης από τον κύκλο των Ιη­ σουιτών. τον Ελληνικό Ζήνωνα, η κάθαρση δεν προέρχεται από δι­ καίους αλλά από αυλικούς εξίσου φαύλους και διπρόσωπους με τους κεντρικούς ήρωες, που είναι πρώην συνένοχοι του αυτοκράτορα. Το πρόσωπο που ενθρονίζεται, ο Α ναστάσιος, είναι χ α ­ ρακτήρας τόσο δόλιος, ώστε η λύση μπορεί να θεωρηθεί όλωσδιό-

Τ

Σ

επιλογή!69 λου απαισιόδοξη, δίχω ς ελπιδοφόρο μήνυμα, φιλοσοφικά όμως βαθύτερη και ενδεικτική μιας διόλου αφελούς διάνοιας. Επίσης στο ελληνικό κείμενο τα αδέλφια μεταβάλλονται σε εξαδέλφια. Ο γέρος και άσχημος Ζήνων τρέφει για τον όμορφο εξάδελφό του έναν υπερβολικό θαυμασμό και μια τρυφερότητα, των οποίων η μόνη εξήγηση μπορεί να είναι ένα έντονο ομοφυλοφιλικό πάθος, που ωθεί το Ζήνωνα να προσπαθεί παράλογα να επιβάλει το Λογγίνο. Η συναισθηματική φόρτιση μιας τέτοιας σχέσης είναι επαρκέστερο κίνητρο από μια απλή αδελφική σχέση, όπω ς στο Λατινικό Zeno. Ε κτός από τις παραπάνω, υπάρχουν και άλλες, μικρότερης ση­ μασίας αποκλίσεις, ενώ και τα δυο έργα τηρούν την κλασική χρο­ νική ενότητα. Δ ιακρίνονται επίσης μερικές επιδράσεις της Ερωφίλης. Το έργο έχει βασιστεί σε ιστορικά δεδομένα, αλλά δεν τα ακο­ λουθεί πιστά. Ο πραγματικός αυτοκράτορας Ζήνων δεν υπήρξε τό­ σο σκοτεινή προσωπικότητα όσο τον παρουσιάζει ο Ιησουίτης Simo με την αντιβυζαντινή του προκατάληψη. Οι ωμότητες δεν ή­ ταν κάτι ασυνήθιστο για κανένα Ρωμαίο ή Βυζαντινό αυτοκράτορα και υπήρχε μια σύζυγος, ονόματι Αριάδνη, η οποία στο έργο αγνο­ είται. Ο Ζήνων δεν επέβαλε στη συμβασιλεία το Λογγίνο (που άλ­ λωστε δεν θανατώθηκε) και σε γενικές γραμμές εφάρμοσε μια μάλλον διαλλακτική και ρεαλιστική πολιτική. Αναφέρονται λεπτομερώς τα ευρήματα, ο διάλογος αλλά κα ι οι διαφωνίες των φίλεργων ερευνητών του Κρητοεπτανησιακού θεά­ τρου, οι οποίοι ωστόσο δεν έχουν μέχρι τώρα ανακαλύψει τον συγ­ γραφέα του έργου. Ο αναγνώ στης μπορεί συνοπτικά να παρ ακο­ λουθήσει την πορεία της έρευνας, η οποία έχει κα τατάξει με μεγά­ λη βεβαιότητα το έργο στο νησιωτικό θέατρο του ελληνόφωνου χώ ­ ρου. Στο κεφάλαιο Γλώσσα και Στιχουργία, ένα από τα σημα­ ντικότερα για τον εντοπισμό του χώρου συγγραφής (που παραμένει αμφιλεγόμενος) γίνεται ενδελεχής ανάλυση όλων των γλω σσικών και μετρικών στοιχείων του έργου. ς προς την αξιολόγηση, οι γνώ μες των ερευνητών είναι εξίσου ποικίλες και κυμαίνονται από του να θεωρούν το Ζήνωνα εφάμιλλο με τα έργα του Χ ορτάτση και του Κοβνάρου (Σάθας) μέ­ χρι να απαξιούν να τον αναφέρουν στο Κρητικό Θέατρο (Ξανθουδίδης), περνώντας από όλες τις φάσεις ανάμεσα στις δυο αυτές θέ­ σεις, καθώς προοδεύει η ανάλυση και το έργο φωτίζεται καλύτερα. Οι Αλεξίου - Α ποσκίτη, κρίνοντας τις ανωτέρω κρίσεις, κα τα­ λήγουν ότι περιέχουν αρκετά αστήρικτα συμπεράσματα, ορισμένα προφανώς λανθασμένα και πολλά σωστά. Συνοψίζοντας, αξιολο­ γούν το έργο ω ς εξής: Σχετικά με το περιεχόμενο και την καλλιτεχνική του αξία, ισχύ­ ουν τα όσα αναφέρθηκαν στη σύγκριση με το λατινικό πρότυπο. Υπάρχει ένα ικανό ποσοστό μέτριων στίχων στο Ζήνωνα κ αι γε­ νικά η στιχουργία είναι κατώτερη από εκείνη των Κρητικών έργων, με χασμωδίες και κ α κότεχνες ρίμες. Ωστόσο οι στίχοι ρέουν εύκο­ λα, μολονότι η ευχέρεια αυτή ευνοεί εν μέρει την προχειρότητα της κατασκευής. Φαίνεται π ω ς η μορφική τελειότητα δεν ήταν στόχος του Ιησουιτικού έργου. Η ποιότητα όμως ορισμένων κομματιώ ν δείχνει ότι ο ποιητής, αν είχε επιδοθεί, διέθετε το ταλέντο για ένα σ τιχουργικά και γλω σσικά αρτιότερο έργο. Πιθανόν η μορφική α­ τέλεια και η στενότητα του Ιησουιτικού σχολικού κύκλου στέρη­ σαν το Ζήνωνα από τη δημοτικότητα που απόκτησαν τα άλλα Κρητικά έργα, όπω ς η Ερωφίλη και η Θυσία του Α βραάμ .

Ω

ΚΥΡΙΑΚΗ ΠΕΤΡΑΚΟΥ

70/επιλογη

όταν ο κόσμος ανήκει στο συγγραφέα Μ. Κ Α Ρ Α ΓΑ ΤΣΗ : Α πό Α νατολή σε Δ ύση. Α θήνα, Κ α σ τ α ν ιώ τ η ς , 1991. Σελ. 464. «Εγώ στο άλλο δωμάτιο Ετοιμάζω ταξίδια με μαύρα γάντια».

[Θανάσης Θ. Νιάρχος (1979)] τόμος με τις ταξιωτικές εντυπώσεις του Μ. Καραγάτση που ε­ πιγράφεται «Από Ανατολή σε Δύση» περιέχει σύντομα, κατά κανόνα, κείμενα σχετικά με τις περιηγήσεις του στην Κωνσταντι­ νούπολη, τη Σμύρνη, το Παρίσι, την Αγγλία, την Ά νδρ ο, τη Μύκονο και τις Η .Π .Α . Μεγάλο, επίσης, μέρος του βιβλίου αφιερώνεται σε χώρες της ανατολικής Αφρικής, όπω ς είναι η Κένυα, η Ταγκανίκα και η Ουγκάντα. Ό λ α τα κείμενα έχουν δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Βραδυνή» στο τέλος της δεκαετίας του ’40 και στις αρχές της δε­ καετίας του ’50. Την ιδέα της συγκέντρωσης του υλικού είχε ο ποιη­ τής και επιμελητής της έκδοσης Θανάσης Θ. Ν ιάρχος, ο οποίος έ­ δωσε και τον τίτλο στο βιβλίο, αυτοσχεδιάζοντας πάνω σε μια χα ­ ρακτηριστική φράση του ίδιου του Μ. Καραγάτση από το πρώτο κε­ φάλαιο, την «Ψυχική γοητεία», σελ. 12. Π ρόκειται περί αυθορμήτων περιγραφών φυσικών τοπίων και ευ­ ρύτερων κοινωνικών χώρων, που έχουν διεγείρει σε μεγάλο βαθμό τον εσωτερικό κόσμο του ανήσυχου συγγραφέα. Π ροορισμένες κα τ’ αρχήν να διαβαστούν από το αναγνωστικό κοινό μιας μεγάλης εφη­ μερίδας και μάλιστα στο σύνολό τους κατά τη διάρκεια των αντί­ στοιχων ταξιδιών του Μ. Καραγάτση τόσο στο εξωτερικό όσο και στο εσωτερικό της χώ ρας μας, οι ανταποκρίσεις αυτές οφείλουν να διατηρούν αμείωτο το ενδιαφέρον του απαιτητικού όσο και του μέ­ σου, κοινού αναγνώστη. Και το κατορθώνουν. Ακόμη και σήμερα, μισόν αιώνα, σχεδόν, από τότε που δημοσιεύτηκαν για πρώτη φορά μας σταματούν. Γιατί πάνω απ’ όλα είναι μαρτυρίες των δίσεκτων εκείνων χρόνων που γέννησαν τους ψυχροπολεμικούς εφιάλτες, τις κοινωνικές ψυχώσεις και τα γνω στά άγχη που βαραίνουν και τις δι­ κές μας μέρες. Ο τεχνίτης του λόγου φαίνεται αμέσως: οι περιγραφές των μητρο­ πόλεων αλλά και των άσημων δρόμων μιας επαρχίας είναι απαλ­ λαγμένες από περιττές λεπτομέρειες και καλλολογικά στολίδια, οι ιστορικές γνώσεις του φιλομαθούς παρατηρητή παρεμβάλλονται διακριτικά, προσδίδοντας συχνά στην όλη σύνθεση μια ανεπιτήδευ.τη δοκιμιακή χροιά, οι διάλογοι είναι χυμώδεις και ό ντας θεατρογενείς δεν αφήνουν την αφήγηση να χαλαρώσει και να γίνει μονότονη. Οι παρατηρήσεις και οι συναφείς εγκυκλοπαιδικοί συσχετισμοί, ι­ σορροπούν, επίσης, σε σχέση με τα οπτικά ή ακουστικά πρωτογενή ερεθίσματα που προκάλεσαν το κείμενο. Τα πρόσωπα, τέλος, είναι σαν να βγαίνουν τις περισσότερες φορές όχι από μια εξαιρετικά φθαρμένη, τσαλακωμένη πραγματικότητα, αλλά κα τ’ ευθείαν μέσα από τις σελίδες μιας συναρπαστικής νουβέλας ελεγχόμενων κλιμα­ κώσεων. Π ράγματι ο Μ. Κ αραγάτσης γράφει σαν να θέλει να μυθοποιήσει τα πάντα - τη θέα από μια γέφυρα, τους μοναχικούς πελάτες ενός μισοφωτισμένου μπαρ, τις σχέσεις των ανθρώπων με τον ιστορικό χώρο και το χρόνο, τις αχανείς λεωφόρους της αμερικανικής ενδοχώρας που ανοίγονται διαρκώς μπροστά σ τ’ αχόρταγα και ακούρα­ στα μάτια του, ακόμη και το αεράκι που φυσάει ένα βράδυ του κα-

Ο

ταξί

6ι

τικα

ω .

επιλογη/71 λοκαιριού σε μια παραλία. Δεν ενεργεί, δηλαδή, ποτέ ως κατεστη­ μένος δημοσιογράφος, αλλά ω ς επαγγελματίας συγγραφέας που ε­ πωφελείται, όσο και όπω ς μπορεί, των δημιουργικών διακοπών του. ταν γράφει τα κείμενα αυτά ο Μ. Καραγάτσης είναι ο κα τα­ σταλαγμένος, έμπειρος μυθιστοριογράφος. Πιστεύει απόλυτα στην αλήθεια του πολύμορφου έργου του. Γι' αυτό και βλέπει μπρο­ στά του, είτε περιηγείται την Κένυα είτε ρεμβάζει στο Σαν Φρανσίσκο, τους προσφιλείς ήρωες και τις ερωτομανείς μορφές των δικών του βιβλίων: η ζωή αναλύεται, δικαιολογείται και ερμηνεύεται, λοι­ πόν, σύμφωνα με τους νόμους της λογοτεχνίας. Οι ταξιδιω τικές ε­ ντυπώσεις είναι καθρεφτίσματα ενός μεγάλου μυθιστορήματος: οι μοιραίες γυναίκες των night clubs του Παρισιού οδηγούνται στον ό­ λεθρο ή στην κοινωνική, εξαγορασμένη, καταξίωση σύμφωνα με τις επιταγές μιας ιδιαίτερα πολύπλοκης libido, στο ημίφως της αίθου­ σας του χορού τα αρσενικά είναι υποψήφια θύματα των ορέξεών τους, ο Γιούγκερμαν ονομάζεται απλώ ς Τζων ή Πήτερ, ή Αντριάν... Είναι προφανές ότι ο Μ. Καραγάτσης αναζητεί σταθερά κέντρα σ’ έναν υπό διαμόρφωση νέο, μεταπολεμικό κόσμο που αναθεωρεί τις δομές του. Γι’ αυτό πιστεύει ακράδαντα π.χ. ότι η αξιοποίηση του σχεδίου Μ άρσαλ είναι ό ,τι καλύτερο μπορούσαν να επιφυλάξουν οι Η .Π.Α. για την Ελλάδα και καταβάλλει κάθε προσπάθεια από τη δι­ κή του σκοπιά, όχι μόνο να ανατρέψει την επαπειλούμενη τότε δια­ κοπή της σχετικής χορηγίας, αλλά να την αυξήσει ακόμη περισσό­ τερο (βλ. μεταξύ των άλλων τις σελίδες 248 και 249). Διαβλέποντας, επίσης, τον κίνδυνο να αλωθούν τα αφρικανικά κράτη από τη δυνα­ μική τότε Κομινφόρμ, φρονεί ότι η παρατεταμένη «φωτισμένη» ηγε­ μονία των δυτικοευρωπαίων στην περιοχή, την οποία εξ ορισμού δεν μπορούν να αξιοποιήσουν μόνοι τους οι, κα τ’ αυτόν πάντα εννοεί­ ται, πνευματικά κατώτεροι ιθαγενείς, αποτελεί εκ των πραγμάτων την καλύτερη δυνατή εγγύηση για την πρόοδο κ αι τη γενικότερη κοι­ νωνική ευημερία της ανατολικής Αφρικής (βλ. κυρίως σελ. 323). Οι μαύροι θεωρούνται «χοντροκέφαλοι» (σελ. 352) και συχνά αποκαλούνται «στραβάραπες» (σελ. 252). Είναι, επίσης, άξιο προσοχής το γεγονός ότο ο Μ. Καραγάτσης, στις 107 σελίδες που αφιερώνει στο «πιο δυναμικό έθνος της ανθρώπινης ιστορίας», το Νέο Κόσμο δηλαδή, δεν κάνει ούτε μια αναφορά στην τζαζ μουσική και στην ό­ λη προσφορά των νέγρων στην υπόθεση της σύγχρονης τέχνης, όταν μάλιστα σκεφτεί κανείς ότι ο ίδιος περιφέρεται στις λεωφόρους, στα στέκια και στα μπαράκια του Μ ανχάταν την ίδια εποχή ακριβώς που εκεί, στα ίδια μέρη, ανανεώνουν τις μουσικές φόρμες εμπνευ­ σμένοι συνθέτες της μαύρης φυλής, όπω ς είναι π .χ. ο Dizzy Gillespie, ο Charlie Parker, ο Miles Davis και άλλοι. Ί σ ω ς γιατί ο Μ. Καραγά­ τσης πίστευε απόλυτα στην αποστολή του πρωτεϊκού, ανεξάντλητου και απτόητου λευκού δυτικού ανθρώπους όπω ς εξελίσσεται στη διάρκεια των ηρωικών χιλιετηρίδων της ιστορίας του. Πάντως στις καλύτερες σελίδες του βιβλίου συγκαταλέγονται ε­ κείνες που αναφέρονται στη μαρτυρική Σμύρνη: η γραφή αποκαθιστά τα λάθη των πολιτικών και υπερβαίνει τα στενά όρια που επι­ βάλλει ο σωβινισμός στην πολιτισμική ανάπτυξη των εθνών. Γενικά, για το μελετητή του έργου του Μ. Καραγάτση, τα κείμενα που ταξι­ νομήθηκαν στο βιβλίο «Από την Ανατολή στη Δύση» μπορούν να αξιοποιηθούν από πολλές πλευρές: αποκαλύπτουν με άμεσο τρόπο διάφορες πτυχές της ιδιοσυγκρασίας του, εξηγούν ορισμένα σημεία της κοσμοθεωρίας του και συμπληρώνουν σ ’ ένα βαθμό ορισμένες σελίδες από άλλα του έργα.

Ο

ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ

’Από ’Ανατολή σέ Δύση

Τα νέα μας τηλέφωνα είναι: Σύνταξης: 3301239 (αντί του 3640487) Λογιστηρίου: 3301241 (αντί του 3640488) Διαφημίσεων: 3301313 (αντί του 3642789) Συνδρομών: 3301315 (αντί του 3642765)

ΔΙΑΒΑΖΩ

Πληροφορούμε, το αναγνωστικό μας κοινό ότι τα τηλέφωνα του περιοδικού άλλαξαν.

δελτιο/73

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Δελτίο συντάσσεται με την πολύτιμη συνεργασία του βιβλιοπωλείου της «Εσπας», τη διεύθυνση και το προσωπικό του ο­ ποίου ευχαριστούμε θερμά. Η ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ των βι­ βλίων γίνεται με^βάση το γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρμοσμένο στην ελληνική βιβλιογραφία.

λ Λ Α Γ/ j ί/ 1 « Γ Ι 1 Γ1 1 (J ν ν ν

δελ 1ο

Τ

22 Α πριλίου 5 Μ αΐου 1992

γρα φΐκό

289

Ε πιμ έλεια : Έ φ η Απάκη

ΣΕ ΚΑΘΕ κατηγορία βιβλίων προηγούνται αλ­ φαβητικά οι Έλληνες συγγραφείς και ακολου­ θούν οι ξένοι.

Η Κ ΑΤΑΤΑΞΗ των ξένων συγγραφέων γίνεται σύμφωνα με το ελληνικό αλφάβητο. ΣΤΗΝ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ των περιοδικών δεν περιλαμβάνονται εβδομαδιαία έντυπα. ΓΙΑ ΤΗΝ ακόμη μεγαλύτερη πληρότητα του Δελτίου, παρακαλούνται οι εκδότες να μας στέλνουν έγκαιρα τις καινούριες εκδόσεις τους.

ΓΕΝΙΚΑ ΕΡΓΑ

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Βιβλιογραφία

Γενικά

ΚΑΡΑΒΙΑΣ Ν.Δ. Συμβολή στη Μεσσηνιακή βιβλιο­ γραφία. 1520-1990. Β' έκδοση. Αθήνα, Καραβίας, 1992. Σελ. 126. Δρχ. 1560.

Άνθρωπος και φύση. Διεπιστημονική εκδήλωση. Α­ θήνα, 1992. Σελ. 189. Δρχ. 1560.

ΣΕΡΡΑΣ Δ. Βιβλιογραφικά για τον Ανδρέα Κάλβο και. τον Ούγο Φώσκολο. Αθήνα, Περίπλους, 1992. Σελ. 77. Δρχ. 1040.

Εγκυκλοπαίδειες Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια. Μαθηματι­ κά - φυσική - χημεία. Τόμος Β'. Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1991. Σελ. 436. Δρχ. 7500.

ΓΚΡΑΝΕ Μ. Η κινέζικη σκέμη. Μετ. Π. Λάμμα. Αθή­ να, Γνώση, 1992. Σελ. 642. Δρχ. 6760.

CHATELET F. Η γέννηση της ιστορίας. Μετ. Λ. Κασίμη. Αθήνα, Σμίλη, 1992. Σελ. 349. Δρχ. 3950.

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ Εφαρμοσμένη μυχολογία Παιδαγωγική μυχολογική εγκυκλοπαίδεια λεξικό. Τόμος Ζ'. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1991. Σελ.

601. Δρχ. 6860. ΜΠΛΟΥΜΦΙΛΝΤ Χ.Χ.-ΦΕΛΝΤΕΡ Λ. Κάντε ειρήνη με τον εαυτό σας. Το σύνδρομο του Αχιλλέα. Μετ. Γ. Δίπλας. Αθήνα, Γλάρος, 1992. Σελ. 202. Δρχ. 1245.

74/δελτιο ΘΡΗΣΚΕΙΑ Γενικά ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ Χ.Σ. (ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ). Ορδόδοξοι κατοικείς. Τόμοι Α' + Β '+ Γ ' + Δ'. Κατερίνη, Τέρτιος, 1991. Σελ. 535 + 222 + 340 + 475. Δρχ.

6240 + 2700 + 4160 + 5200.

MIGNE J.-P. Ελληνική Πατρολογία. Τόμος 41ος. Αδήναι, Κέντρον Πατερικών Εκδόσεων, 1992. Σελ.

1243. Δρχ. 2800.

φαλονιάς. Αργοστόλιον, Κοργιαλένειον Ιστορικόν και Λαογραφικόν Μουσείον, 1991. Σελ. 171. Δρχ.

2080. ΠΑΠΑΔΟΠΟΛΗΣ-ΣΤΑΥΡΟΥ Σ. Η επτανησιακή ευ­ γένεια στην Λευκάδα. Αδήνα, 1992. Σελ. 84. Δρχ.

1650.

Οικολογία ΒΟΙΚΛΗΣ Γ. Οικολογισμός. Αδήνα, Εναλλακτικές Εκδόσεις, 1992. Σελ. 154. Δρχ. 1245.

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ Εκπαίδευση Κοινωνιολογία ΑΗΔΟΝΑ Ν.-ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ I. Νεολαία και κοινωνία. Αδήνα, Gutenberg, 1992. Σελ. 300. ΒΟΥΙΔΑΣΚΗΣ Β.Κ. Η τηλεοπτική βία και επιθετικό­ τητα και οι επιδράσεις τους στα παιδιά και στους νέ­ ους. Αδήνα, Γρηγόρης, 1992. Σελ. 345. Δρχ. 3740.

Πολιτική Έρως ελευθερίας και δημοκρατίας. Ο πολιτικός λό­ γος στους αιώνες. Τόμος Α': Ο Αρχαίος κόσμος. Επιλ. Μ. Πλωρίτης. Αδήνα, Καστανιώτης, 1992. Σελ.

607. Δρχ. 7280. Η Συνδήκη της Λωξάννης. Αδήνα, Παπαξήσης. Σελ.

165. Δρχ. 2080. ΒΑΡΒΑΡΟΥΣΗΣ Π. Ανάλυση της εξωτερικής πολι­ τικής. Αδήνα, Καρδαμίτσας, 1991. Σελ. 241. Δρχ.

2600. ΚΟΝΤΟΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ Β. Στην πρώτη γραμμή. Πολιτικά κείμενα 1991-1992. Αδήνα, Οδυσσέας, 1992. Σελ. 188. Δρχ. 2080. ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ Κ.Α. Η σύγκρουση των αντιπά­ λων. Η περίπτωση των ελληνοκυπρίων και τουρκοκυ­ πρίων. Αδήνα, Λήδρα, 1991. Σελ. 111. Δρχ. 1040.

HERMAN Ε.-O’SULLIVAN G. Η βιομηχανία της «τρομοκρατίας». Μετ. Γ. Αγγελόπουλος. Αδήνα, «Το Ποντίκι», 1992. Σελ. 288.

Οικονομία ΔΕΜΙΡΗ Κ. Τα ελληνικά κλωστοϋφαντουργεία. Αδή­ να, Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, 1991. Σελ. 247. Δρχ. 9360. ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ Κ.Α. Στοιχεία μεθοδολογίας. Α­ δήνα, Λήδρα, 1991. Σελ. 62. Δρχ. 725.

Λαογραφία ΚΟΣΜΕΤΑΤΟΣ Ε. Αναφορά στους δρόμους της Κε-

Έκδεσις της Επιτροπείας της διορισδείσης προς ε­ ξέταση; της γλωσσικής διδασκαλίας των δημοτικών σχολείων. Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1992. Σελ. 171. ΚΟΥΤΣΟΥΒΑΝΟΥ Ε. Η μέδοδος Montessori και η προσχολική εκπαίδευση. Αδήνα, Οδυσσέας, 1992. Σελ. 158. Δρχ. 1660. ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Π.-ΑΝΔΡΕΟΥ Α. Τα δι­ δασκαλεία και η ανάπτυξη της παιδαγωγικής σκέμης 1875-1914. Αδήνα, Οδυσσέας, 1992. Σελ. 309. Δρχ. 2900.

ΓΛΩΣΣΑ Γ ενικά ΚΑΤΗ Δ. Γλώσσα και επικοινωνία στο παιδί. Αδήνα, Οδυσσέας, 1992. Σελ. 303. Δρχ. 1245. ΤΛΟΥΠΑ Σ.-ΧΑΤΖΗΠΑΝΑΓΙΩΤΙΔΗ Α. Νέα ελλη­ νικά. Τόμος Α'. Αδήνα, Παπαξήσης, 1992. Σελ. 188. Δρχ. 2600.

Ελληνική γλώσσα Λεξικό ρημάτων νέας ελληνικής γλώσσας. Αδήνα, Παγουλάτος. Σελ. 206. Δρχ. 1560. ΣΑΛΜΑΝΛΗΣ Χ.Α.-ΜΠΙΤΣΙΑΝΗΣ Α.Π. Συντακτικό της αρχαίας ελληνικής. Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1992. Σελ. 604. Δρχ. 5200.

δελτιο/75 ΘΕΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

ΠΛΑΤΩΝ. Νόμοι ΙΑ-ΙΒ. Μετ. Γ. Κουσουνέλος. Αθή­ να, Κάκτος, 1992. Σελ. 179. Δρχ. 1245.

Μαθηματικά

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Οι μαθηματικές επιστήμες στην'-τουρκοκρατία. Πρα­ κτικά Ημερίδας. Αθήνα, Ε.Ε.Ι.Ε.Τ. /Κ .Ν .Ε ./ Ε.Ι.Ε. Σελ. 223. Δρχ. 2000.

Ποίηση ΑΓΓΕΛΙΔΟΥ Κ. Ο Πενταδάκτυλος ο γιος μου. Λευ­ κωσία, 1991. Σελ. 31. Δρχ. 830.

ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

ΘΩΜΑΙΔΟΥ Ε. Χάϊκαϊ ή Χάϊκου... όπως θέλετε. (Χωρίς εκδοτικά στοιχεία). Σελ. 90. Δρχ. 520.

Τεχνολογία

ΚΑΛΦΑΣ Α. Σημειώσεις για την αθωότητα. Θεσσα­ λονίκη, Τα Τραμάκια, 1992. Σελ. 44. Δρχ. 415.

ΦΡΑΝΤΖΗΣ Γ. Η διαλογή των απορρϊμάτων στην πηγή τους. Αθήνα, 1991. Σελ. 101. Δρχ. 1560.

Πολεοδομία ΣΠΗΛΙΟΣ-ΣΠΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Η Αθήνα μετά τον 20ό αιώνα. Αθήνα, 1991. Σελ. 226. Δρχ. 6240.

ΤΕΧΝΕΣ Κινηματογράφος ΚΟΛΙΟΔΗΜΟΣ Δ. Μπρους Λη: ο χορευτής του θα­ νάτου, Αθήνα, Αιγόκερως, 1992. Σελ. 94. Δρχ. 415.

ΚΑΝΑΤΣΗΣ Τ. Νευραλγία τριδύμου. Γιάννενα, 1992. Σελ. 44. ΚΟΥΣΑΘΑΝΑΣ Π. Το μενεξεδί της ποιήσεως. Μύ­ κονος, 1991. Σελ. 36. ΧΟΥΡΔΑΚΗΣ Ν.Ι. Άσκηση καθόδου. Αθήνα, Λωτός, 1992. Σελ. 28.

ESTEBAN C. Αϋπνία, ημερολόγιο. Ζωγραφιστές ει­ κόνες. Συλλογική μετάφραση. Αθήνα, Ερατώ, 1991. Σελ. 48. Δρχ. 830.

DELUY Η. Πρώτες σουίτες. Συλλογική μετάφραση. Αθήνα, Ερατώ, 1991. Σελ. 71. Δρχ. 830.

Πεζογραφία Φωτογραφία ΚΟΥΣΑΘΑΝΑΣ Π.-ΠΕΛΕΚΗΣ Β. Δήλος. Φωτογραφικό οδοιπορικό. Μύκονος, Δήμος Μυκονίων, 1991. Σελ. 143. Δρχ. 8 3 2 0 .'

Μουσική ΒΙΤΣΟΣ Γ.Ν. Ζακυνθινά πεντάγραμμα. Αθήνα, 1992. Σελ. 179. Δρχ. 3120.

ΑΜΠΑΤΖΟΓΛΟΥ Π. Μια συνηθισμένη μέρα. Αθή­ να, Κέδρος, 1992. Σελ. 218. ΓΙΑΛΑΜΑΣ A. Ε, κάτι κάναμε κι εμείς! Αθήνα, Γλά­ ρος, 1991. Σελ. 93. Δρχ. 830. ΙΑΤΡΟΥ Π. Μια ιστορία από το παρελθόν και μια α­ πό το μέλλον. Θεσσαλονίκη, Εκδοτική Ομάδα, 1992. Σελ. 94.

ΓΑΛΑΝΗ Δ. Άνω τελεία· Αθήνα, Νάκας, 1992. Σελ.

237. Δρχ. 3640.

ΛΕΦΟΥΣΗΣ Η. Ό σ ο βγαίνει το χορτάρι... όσο κυλά­ ει το νερό. Μυθιστόρημα. Θεσσαλονίκη, Κώδικας, 1992. Σελ. 264. Δρχ. 1870.

ΚΛΑΣΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ

ΜΑΝΙΩΤΗΣ Γ. Ορίστε τα ρόδα, μαμά! Διηγήματα. Α­ θήνα, Κέδρος, 1992. Σελ. 358.

Αρχαίοι συγγραφείς

ΠΑΤΤΙΧΗ Μ. Τα δυο κλωνιά του Ωκεανού. Αθήνα, 1992. Σελ. 155. Δρχ. 1040.

ΠΛΑΤΩΝ. Νόμοι Ε-ΣΤ. Μετ. Γ. Κουσουνέλος. Αθή­ να, Κάκτος, 1992. Σελ. 181. Δρχ. 1245.

ΦΑΝΑΡΙΩΤΗΣ I. Ιστορίες του Φφφ και άλλα διηγή­ ματα. Θεσσαλονίκη, 1992. Σελ. 104.

ΠΛΑΤΩΝ. Νόμοι Ζ-Η. Μετ. Γ. Κουσουνέλος. Αθήνα, Κάκτος, 1992. Σελ. 198. Δρχ. 1245.

EROFEEV V. Η Μόσχα με βότκα. Μετ. Ν. Ιορδανίδου. Αθήνα, Βαβέλ, 1992. Σελ. 171. Δρχ. 1455.

ΠΛΑΤΩΝ. Νόμοι Θ-Ι. Μετ. Γ. Κουσουνέλος. Αθήνα, Κάκτος, 1992. Σελ. 194. Δρχ. 1245.

ΖΙΣΚΙΝΤ Π. Το καλοκαίρι του κ. Ζόμερ. Μετ. Μ. Αγγελίδου. Αθήνα, Ψυχογιός, 1992. Σελ. 106. ΚΑΡΒΕΡ Ρ. Ο καθεδρικός ναός. Μετ. Β. Δέρμων. Α­ θήνα, Οδυσσέας, 1992. Σελ. 284. Δρχ. 2080. ΜΠΩΝΤΛΑΙΡ Κ. Η Φανφαρλό. Μετ. Κ.Χ. Σύρρος. Αθήνα, Κοροντξή, 1992. Σελ. 74. Δρχ. 620.

76/δελτιο Μελέτες Κ.Ν. Τριανταφύλλου. Τόμος τιμητικός. Πάτρα, 1990. Σελ. 537. Δρχ. 3120.

ΛΟΓΟΘΕΤΗΣ Π. Το χρέος. Μνήμες και μαρτυρίες 1940-1945. Αθήνα. Στοχαστής, 1992. Σελ. 150. Δρχ. 1245.

ΚΑΡΑΓΙΩΡΓΟΣ Π. Σαιξπηρικά μελετήματα. Θεσσα­ λονίκη, Κυριακίδης, 1992. Σελ. 77. Δρχ. 830.

ΣΑΡΙΓΚΟΥΛΗ Τ. Γράμματα στο Κ.Κ.Ε. - Ριζοσπάστη Κ.Κ.Σ.Ε. (1981-1991). Αθήνα, 1992. Σελ. 50. Δρχ.

725.

ΖΕΡΒΟΥ Α. Λογοκρισία και αντιστάσεις στα κείμενα των παιδικών μας χρόνων. Αθήνα, Οδυσσέας, 1992. Σελ. 201. Δρχ. 1870.

ΓΚΟΝΤΑΡ Ζ.Λ. Κείμενα και συνεντεύξεις. Τόμος Β'. Μετ. Θ. Σκανδάμη-Ν. Τραγουστή. Αθήνα, Αιγόκερως, 1992. Σελ. 268. Δρχ. 1870.

ΚΟΤΖΙΑΣ Α. Τα αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκί­ μια για το χρόνο. Αθήνα, Νεφέλη, 1992. Σελ. 93.

Βιογραφίες

ΜΠΟΥΜΠΟΥΛΙΔΗΣ Φ.Κ. Η «αυτοβιογραφία» του Ι.Γ. Τσακασιάνου. Αθήναι, 1992. Σελ. 98. Δρχ. 2080.

Σεβάς Χανούμ. Η ιστορία μιας τραγουδίστριας. Επιμ. Μ. Τοσούλας. Αθήνα, Ο δός Πανός, 1992. Σελ.

139. Δρχ. 1350.

ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ Θ. Επισημάνσεις στο χώρο της λογοτεχνίας. Αθήνα, Οι Εκδόσεις των Φ ί­ λων, 1992. Σελ. 233. Δρχ. 1765.

ΒΙΓΛΑΣ Ι.Β. Ο δάσκαλός μου Γεώργιος Δ. Καρβέλας. Αθήνα, 1992. Σελ. 221. Δρχ. 1040.

ΣΦΥΡΙΔΗΣ Π. Πεξογράφοι της Θεσσαλονίκης '80-’90. Μελέτη. Θεσσαλονίκη, Τα Τραμάκια, 1992. Σελ. 102. Δρχ. 620.

Δοκίμια ΒΕΡΓΕΤΗΣ Δ. Λακάν και Φουκώ. Αθήνα, «Κωπηλά­ τες», 1992. Σελ. 140. Δρχ. 1560. ΛΙΑΝΤΙΝΗΣ Δ. Τα ελληνικά. Η γλώσσα μας και τα σχολειά. Αθήνα, Βιβλιογονία, 1992. Σελ. 232. Δρχ.

1870. ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΣ Α. Η ζωή σ’ επίπεδο μορίων. Ίδε ο άνθρωπος. (Μέρες του 2000). Τόμοι Α' + Β'. Α­ θήνα, 1991. Σελ. 395 + 3 + 1 . Δρχ. 6240 (οι δύο τόμοι).

ΘΕΑΤΡΟ Αρχαίο δράμα ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ. Ηλέκτρα. Μετ. Τ. Ρούσσος. Αθήνα, Κάκτος, 1992. Σελ. 167. Δρχ. 1245. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ. Ηρακλείδαι. Μετ. Τ. Ρούσσος. Αθήνα, Κάκτος, 1992. Σελ. 137. Δρχ. 935. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ. Ορέστης. Μετ. Τ. Ρούσσος. Αθήνα, Κά­ κτος, 1992. Σελ. 190. Δρχ. 1245.

ΙΣΤΟΡΙΑ Μαρτυρίες ΘΕΟΔΟΤΟΣ Σ. Κατάθεση μυχής σ’ ανοιχτές πληγές της μνήμης. Αθήνα, 1992. Σελ. 225. Δρχ. 2080. ΚΑΤΣΑΣ Γ. Ήταν ο δρόμος σωστός; Αθήνα, 1992. Σελ. 174. Δρχ. 1040.

ΜΠΕΤΗΣ Σ. Φιλητάς και Ασώπιος. Οι δάσκαλοι του Γένους. Ιωάννινα, Εταιρεία Ηπειρωτικών Μελετών, 1991. Σελ. 276. Δρχ. 2280. ΞΗΡΑΔΑΚΗ Κ. Δάσκαλοι υπόδουλου ελληνισμού. (Μ. Ασίας). Αθήνα, 1992. Σελ. 56. Φωτ. Δρχ. 520.

Ελληνική Ιστορία ΚΟΥΤΕΛΑΚΗΣ Χ.-ΦΩΣΚΟΛΟΥ Α. Πειραιάς και συνοικισμοί. Αθήνα, Εστία, 1991. Σελ. 520. Δρχ.

4000. ΜΑΖΑΡΑΚΗΣ-ΑΙΝΙΑΝ Ι.Κ. Το Μακεδονικό Ζήτημα. Αθήνα, Δωδώνη, 1992. Σελ. 71 + Χάρτ. Δρχ. 2080. ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΚΗΣ Γ.Ι. Κρήτη. Ιστορία-Εικόνες. Τό­ μοι Β' + Γ'. Ηράκλειο, 1991. Σελ. 320 + 335. Δρχ.

10.400 (ο κάθε τόμος). ΧΑΤΖΙΔΑΚΙΣ Γ.Ν. Περί του ελληνισμού των αρ­ χαίων Μακεδόνων. Αθήνα, Καραβίας, 1992. Σελ. 48. Δρχ. 1245.

δελτιο/77 FINLEY Μ.Ι. Οικονομία και κοινωνία στην Αρχαία Ελλάδα. Τόμος Β'. Μετ. Μ. Καρδαμίτσα. Αθήνα, Καρδαμίτσας, 1991. Σελ. 357.

ΠΑΙΔΙΚΑ Ε λ εύ θερ α αναγνώ σματα

Π αγκόσ μια Ιστορία ΚΟΚΚΙΝΟΦΤΑΣ Κ. Τα Καμινάρια. Ιστορική κοινω­ νιολογική και λαογραφική επισκόπηση. Λευκωσία, 1991. Σελ. 74. ΑΙΣΛΕΡ Ρ. Η κύλιξ και το ξίφος. Μετ. Κ. Λάμμα. Α­ θήνα, Γλάρος, 1992. Σελ. 392. Δρχ. 2900. ΠΡΑΙΣ Κ. Οι Βαλκανικοί Αγώνες. (Ανατύπωση). Α­ θήνα, Εκάτη. Σελ. 288. Δρχ. 2.700.

ΒΕΡΝ ΙΟΥΛΙΟΣ. Δεύτερη πατρίδα. Μετ. Μ. Σίλια. Α­ θήνα, Αποσπερίτης, 1991. Σελ. 339. Δρχ. 1245. ΒΕΡΝ ΙΟΥΛΙΟΣ. Κλαύδιος Μπομπαρνάκ. Μετ. Ν. Σιδέρη. Αθήνα, Αποσπερίτης, 1992. Σελ. 237. Δρχ.

1140. Σ χολικά ΠΙΣΚΟΠΟΥ Π.Λ. Ο νόστος του Οδυσσέα. Αθήνα, Βιβλιογονία, 1991. Σελ. 130. Δρχ. 1870.

ΤΑΞΙΔΙΑ Π Ε ΡΙΟ Δ ΙΚ Α ΑΝΤΙ. Δεκαπενθήμερη πολιτική και πολιτιστική επι­ θεώρηση. Τεύχος 494. Δρχ. 250.

Ε λλάδα ΤΣΙΠΗΡΑΣ Κ. Στα ελληνικά βουνά. Αθήνα, Νέα Σύ­ νορα, 1992. Σελ. 191. Δρχ. 2080.

ΓΥΝΑΙΚΑ. Το κλασικό γυναικείο περιοδικό. Τεύχος 1083. Δρχ. 600.

Κ όσ μος

ΔΙΑΒΑΖΩ. Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του βι­ βλίου. Τεύχος 286. Δρχ. 600.

ΣΤΑΜΑΤΟΠΟΥΛΟΣ Κ.Μ. Βήματα στα πάτρια Κων­ σταντινουπόλεως. Β' έκδοση. Αθήνα, Δόμος, 1992. Σελ. 167. Δρχ. 2080.

ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ. Τεύχος 1557. Δρχ. 500.

ΝΑΥΠΑΚΤΙΑΚΑ. Περιοδική έκδοση. Τόμος 5ος, 1990-91.

παλαιών τευχών ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΣΟΛΩΝΟΣ 116 - ΑΘΗΝΑ 106 81 - ΤΗΛ.: 36.10.366, FAX: 36.28.938

ΔΙΑΛΕΞΤΕ ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΣΑΣ

μ ε τ ά μ ο υ σ ικ ή ς μ ε τ ά κ α φ έ και (το σπουδαιότερο)

μ ε τά τιμ ώ ν...

ΣΤΟΥ ΓΚΟΒΟΣΤΗ Ζ. ΠΗΓΗΣ 21, ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ.: 3615433,3622251

δελτιο/79

Στην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι ε ­ πώνυμες βιβλιοκριηκές και βιβλιοπαρουσιάσεις των ελληνικών εκδόσεων που δημοσιεύονται στον ημερήσιο αθηναϊκό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, και κριτικές δημοσιευμένες στον περιο­ δικό και επαρχιακό τύπο, ό­ σες ήταν δυνατόν να εξα­ σφαλίσουμε ή μας απέστειλαν οι συντάκτες τους. Για κάθε βιβλίο σημειώνονται, μέσα σε παρένθεση: το όνο­ μα του κριτικού και ο τίτλος του εντύπου, καθώς και η ημέρα δημοσίευσης της κριτικής αν πρό­ κειται για εφημερίδα, ή ο αριθμός έκδοσης αν πρόκειται για περιοδικό έντυπο.

δελ ι ο

τ

26 Α πριλίου 9 Μ αΐου 1992

κριτικό Ypa φια 289 Ε πιμ έλ εια : Μ αρία Τ ρουπάκη

Πολιτική

Τέχνες

Τσουκαλάς Κ.: Είδωλα πολιτισμού (Α. Ρήγος, Διαβά­ ζω, 286) Φιλελεύθερες θέσεις για τα πολιτικά και οικονομικά προβλήματα της νέας Ευρώπης (Θ. Διαμαντόπουλος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 7/5)

Κούρια Α.: Εικόνες του παιδιού στην Ελληνική Τέ­ χνη του 20ού αιώνα (Κ. Παπαπάνος, Πολιτικά Θέμα­ τα, 8/5) Κουσουρής Γ.: Έλληνες καλλιτέχνες στην Κρατική Ό περα του Μονάχου (Κ. Βίδος, Βήμα, 26/4) Delvoye C.: Βυζαντινή τέχνη (Π. Βασιλόπουλος, Οι­ κονομικός Ταχυδρόμος, 30/4)

Οικονομία Μαγγανά-Κακαουνάκη Σ.: Η χωροθέτηση των βιομη­ χανικών περιοχών στην Ελλάδα και των μεταποιητι­ κών μονάδων μέσα σ’ αυτές (Δ. Στεργίου, Οικονομι­ κός Ταχυδρόμος, 7/5)

Αρριανός: Αλεξάνδρου Ανάβασις (Α. Γριμάνη, Ε­ ΝΑ, 6/5)

Δίκαιο

Ποίηση

Κανελλόπουλος Α.: Συνταγματικά ανάλεκτα (Α.Δ. Παπαγιαννίδής, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 30/4)

Κυπαρίσσης Π.: Η άλλη φωτογραφία (X. Ηλιόπουλος, Διαβάζω, 286) Νικητέας Π.: Στους διαδρόμους των γεγονότων (Κ. Παπαπάνος, Πολιτικά Θέματα, 8/5) Νικολακοπούλου Λ.: Ολογράφως (X. Ηλιόπουλος, Διαβάζω, 286) Χριστοδούλου Δ.: Η προσευχή του αναιδούς (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 6/5) Χρυσάνθης Κ.: Τέσσερις Διθύραμβοι (Φ. Τριάρχης, Έρευνα Τρικάλων, 18/4)

Κλασική Φιλολογία

80!δελτίο Πεζογραφία Αρμάος Δ.: (επιμ.) Πασχαλινά διηγήματα (Μ. Θεοδοσοπούλου, Εποχή, 26/4) Γκρίτση-Μιλλιέξ Τ.: Ονειρικά διηγήματα (Τ. Μεν­ δράκος, Αντί, 1/5) Λαμπαδαρίδου-Πόδου Μ.: Η Δοξανιώ (Κ. Χωρεάν8ης, Διαβάζω, 286) Μαμαλάκη Ζ.: Εραστής και αριβίστας (Ν.Ι. Κοκκινάκη, Διαβάζω, 286) Μητροπούλου Κ.: Η φωτογραφία του σταθμού είσαι εσύ (Δ. Σταμέλος, Ελευθεροτυπία, 6/5) Μπαλτατζή Ξ.: Τα χριστούγεννα ενός φυλακισμένου (Α.Ι. Πάσχος, Ελεύθερη Ώρα, 26/4) Μυριβήλης Σ.: Η ζωή εν τάφω (Α. Κώττη, Ριζοσπά­ στης, 7/5) Νόλλας Δ.: Ο τύμβος κοντά στη θάλασσα (Δ. Κούρτοβικ, Νέα, 8/5) Παπαδημητρίου Ρ.: Μακεδονία (Δ. Ζαδές, Ηπειρωτι­ κή Εστία, 15) Σκαρίμπας Γ.: Μαριάμπας (Ε. Χουζούρη, ΕΝΑ, 29/4) Σταμάτης Σ.: Στην κοιλάδα του ίναχου (X. Θεοχαράτος, Έθνος, 28/4) Σφυρίδης Ρ.: Πεζογράφοι της Θεσ/νίκης '80-’90. (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 29/4)

Κόνραντ Τ.: Ο μυστικός πράκτορας (W, Οικονομι­ κός Ταχυδρόμος, 7/5) Τζάκσον Τ.: Το χαμένο Σαββατοκύριακο (Σ. Ντάλης, Αυγή, 29/4)

Μελέτες Κάσσος Β. Η «Τέταρτη Διάσταση» του Γ. Ρίτσου (Δ. Παυλάκου, Αυγή, 3/5) Κόρφης Τ.: Ματιές στη λογοτεχνία του Μεσοπολέ­ μου (Γ. Κουβαράς, Διαβάζω, 286) Σταφυλάς Μ.: Α. Σικελιανός (Σ. Δημούλης, Αυγή, 3/5) Τοντόροφ Τ.: Εισαγωγή στη φανταστική λογοτεχνία (Δ. Τσατσούλης, Διαβάζω, 286)

Παιδικά Ψαραύτη Λ.: Οι τελευταίοι ήρωες (Ε. Σαραντίτη, Ε­ λευθεροτυπία, 29/4)

Ιστορία Καπάνταης Δ.: Η Ειρηνική παλινόστηση του Ελληνι­ σμού στη Μικρασία (Μ. Θεοδοσοπούλου, Εποχή, 3/5) Μαζαράκης-Αινιάν Ι.Κ.: Ο Μακεδονικός Αγώνας (Κ. Παπαπάνος, Πολιτικά Θέματα, 8/5) Μιχελή Λ.: Προσφύγων βίος και πολιτισμός (Κ. Τσα­ ούσης, Έθνος, 4/5) Ταμπάκη Α.-Μαρινέσκου Φ.-Πενελέα-Φιλίτι Ζ.: Ελληνορουμανικά ντοκουμέντα. Τα αρχεία Μουρούζη των Αθηνών (Ν. Μπακουνάκης, Ταχυδρόμος, 6/5) Ψαράκης Τ.: Ανθολόγιο Κωνσταντινούπολης (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 3/5) Ένγκελς Φ.: Ο πόλεμος των χωρικών (Γ. Πανιτσίδης, Ριζοσπάστης, 3/5) Browning R.: Η βυζαντινή Αυτοκρατορία (Η. Παπαλέξης, Διαβάζω, 286)

Βιογραφίες-Μαρτυρίες Στοϊτσέσκου Ν.: Δράκουλας. (Η. Παπαλέξης, Διαβά­ ζω, 286) Σταμάτης Σ.: Από την Αλβανία στην Κατοχή και την Αντίσταση (Δ.Ι. Παπακωνσταντίνου, Ριζοσπάστης, 7/5)

Μυθολογία Κολάσσο Ρ.: Οι γάμοι του Κάδμου και της Αρμονίας (Π. Μπουκάλας, Καθημερινή, 5/5)

καιf os για διάβασμα Κ Λ Α Σ ΙΚ Η

Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν ΙΑ

ΝΟΥΒΕΛΕΣ

Πρ. Μ εριμέ

Κ Λ Α Σ ΙΚ Ο Ι X X Α ΙΩ Ν Α

Ο ΚΙΣΣΟΣ Γκ. Ν τελέντα Τ Ο ΧΩΡΙΟΥΔΑΚΙ Ο υίλ. Φ όκνερ ι Ο ΠΑΡΑΒΑΤΗΣ Ντ. X. Λ όρενς [ ΑΠΟΓΝΩΣΗ Βλ. Ν αμ πόκ οφ ] Ε Π ΙΣ Τ Η Μ Ο Ν ΙΚ Η

Φ Α Ν Τ Α Σ ΙΑ

[ ΕΠΙΠΕΔΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

Ε ντ. Α. Α μ ποτ

I Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Η Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν ΙΑ

[ ΤΟ ΠΑΡΚΟ ΤΟΥ ΦΕΓΓΑΡΙΟΥ Κ. Κ ω νστα ντέλλος [ ΤΟ ΠΑΡΑΘΥΡΟ ΣΤΟΝ ΑΛΛΟ ΤΟΙΧΟ Γ ιοβ ά ννα Μ Α Ρ Τ Υ Ρ ΙΕ Σ

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ r. Γεω ργακάκης Σ υ ν ά ν τ η σ η Μ ε Τ ο ν Γκ ο ρ μ π α τ ς ο φ

π.

τριγάζης^

Για π α ιδιά | ΤΟ ΦΕΓΓΑΡΙ ΠΑΙΖΕΙ...ΣΚΑΚΙ Α γγ. Β αρελλά

Θεμιστοκλέους 23-25 Αθήνα τηλ. 3630955 Fax 6450764 ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ "Πρόοδος" Μεσολογγίου 5 τηλ.3621001 Fax :3629207

^Εκδόσεις Κέδρος Γ. Γενναδίου 3 - Τηλ. 36.02.007

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 92 ΠΟΙΗΣΗ ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΟΥΓΕΑΣ Ό λ ο και πιο λίγες

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΠΕΤΡΟΣ ΑΜΠΑΤΖΟΓΛΟΥ Μια συνηθισμένη μέρα

ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΛΑΛΑ-ΚΡΙΣΤ Νόστος

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΑΝΙΩΤΗΣ Ορίστε τα ρόδα, μαμά!

Διηγήματα ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΝΙΚΟΛΑΪΔΗΣ Κάτω από τόσα βλέφαρα

Διαδοχικές ιστορίες ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΡΑΠΤΟΠΟΥΛΟΣ αυτοκρατορική μνήμη του αίματος

1. Ποιος είμαι και από πού ξεκίνησαν όλα ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΣΜΥΡΛΗ Η επιστροφή του Αγαπήνορα

ΕΡΣΗ ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΑΟΥ Χοιροκάμηλος