Τεύχος 299

ΔΙΑΒΑΖΩ

Δ Ε Κ Α Π Ε Ν Θ Η Μ Ε Ρ Η Ε ΠΙΘ ΕΩ ΡΗ ΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛ ΙΟ Υ · ΑΡ. 299 · 25.11.92 · ΔΡΧ. 600

ΖΟΥΑΝ Βιβλίο Κινηματογράφο

ΔΙΑΒΑΖΩ αφιερώματα σε Ο. ντε Μπαλζάκ No 40* Δ. Γληνός No 61* Τ. Τζόυς No 62* Κ. Χατζηαργύρης No 63 Ζ. Ζενέ No 66 Νέοι λογοτέχνες No 69 Αριστοφάνης No 72 Ζ. Πρεβέρ No 73 Μ. ντε Σαντ No 77 Κ.Π. Καβάφης No 78 Χ.Λ. Μπόρχες No 79 Μ. Κούντερα No 80* Μ. Γιουρσενάρ No 81 Α. Κοραής No 82 Κ. Μαρξ No 83* Μ. Βίαν No 85 Νέοι Λογοτέχνες No 87 Κ. Βάρναλης No 88* Τ. Μαν No 90 Φ. Νίτσε No 91 Κ. Θεοτόκης No 92 Ρ. Μπαρτ No 93 Ν. Λαπαθιώ της No 95 Ε. Ροίδης No 96 Ε. Ζολά No 97 Σταντάλ No 98 Μακρυγιάννης No 101 Λουκιανός No 102 Ντιντερό No 103 Τ. Αγρας No 104 I. Βερν No 105 Θ. Καίρης No 106 Παραμυθάδες No 108 Ε. Έσ σ ε No 109 Α. Καμύ No 110 Β. Ουγκό No 111 Ε. Αλαν Πόε No 112 Φ. Κόντογλου No 113 Σ. Μττέκετ No 115 Κ. Πολίτης No 116 Α. Πάλλης No 118 Β. Μαγιακόφσκι No 121 Ε. Ιονέσκο No 122 Μ. Φουκώ No 125 Ζ. Λακάν No 126

Ζ. Πωλ Σαρτρ No 127 Φ. Ντοστογιέφσκι No 131 Ν. X. Λώρενς No 132 Γ.Σ. Έλιοτ No 133 Μ. Ντυράς No 134 Αριστοτέλης No 135 Σ. ντε Μπωβουάρ No 136 Γ. Θεοτοκάς No 137 Φ. Σ. Φιτζέραλντ No 138 Τ. Ουίλιαμς No 139 Α. Κάλβος No 140 Γ. Σεφέρης No 142 Γ. Φλωμπέρ No 143 Ο. Έ κο No 145 Α. Δουμάς No 147 Α. Κρίστι No 149 Σ. Φρόυντ No 150 Α. Αρτώ No 151 Ο. Ουάιλντ No 152 Β. Γουλφ No 153 Γ.Β. Γκαίτε No 154 Κ. Καρυωτάκης No 157 Κ. Λεβί-Στρως No 158 Ε. Χέμινγουεϊ No 159 Ζ. Κοκτώ No 160 Μ. Χάιντεγκερ No 161 Β. Ναμπόκοφ No 162 Α. Παπαδιαμάντης No 165 Π. Λεκατσάς No 166 Αίσωπος No 167 Λ. Αραγκόν No 168 Α. Τσέχωφ No 169 Σ. Τσίρκας No 171 Τ. Στάινμπεκ No 173 Ό μη ρο ς No 174 Μ. ντε Θερβάντες No 176 Βολταίρος No 177 Ε. Πάουντ No 178 Μολιέρος No 179 Δ. Χατζής No 180 Ε. Ίψεν No 181 Ν. Χάμμετ No 182 Π. Βαλερί No 183 Ζ. Μπατάιγ No 187 Ν. Καζαντζάκης No 190

Θουκυδίδης No 191 Φ.Γ. Λόρκα No 192 Ρ. Τσάντλερ No 193 Ρ. Ράιχ No 197 Ρ. Μούζιλ No 199 Λ. Τολστόι No 200 Π. Ελυάρ No 201 Ζ. Σιμενόν No 202 Γ. ντε Μωπασάν No 204 Γ. Ρίτσος No 205 Α. Ζιντ No 206 Α. Μπρετόν No 207 Μ. Μπρεχτ No 211 Α. Αλεξάνδρου No 212 Δ. Σολωμός No 213 Α. Λουπέν No 218 Φ. Πετράρχης No 218 Τζ. Ό ργουελ No 226 Τ. Λειβαδίτης No 228 Κ. Ντίκενς No 229 Δάντης No 230 Γκ. Γκ. Μάρκες No 223 Γκ. Απολλιναίρ No 231 Ρ. Βελεστινλής No 235 Σοφοκλής No 243 Κέρουακ No 249 Μαρκ Τουαίν No 252 Γιούκιο Μισίμα No 253 Μοράβια No 256 Μαριβό No 257 Μ. Καραγάτσης No 258 Άρ θο υρ Μίλλερ No 259 Χένρυ Τζαίημς No 260 Γ. Ξενόπουλος No 265 Γκράχαμ Γκρην No 267 Γ. Σκαρίμπας No 269 Χένρυ Μίλλερ No 273 Ράινερ Μαρία Ρίλκε No 274 I. Καποδίστριας No 275 Γ. Βιζυηνός No 278 Ζαχαρίας Παπαντωνίου No 285 Νόρμαν Μαίηλερ No 286 Μισέλ Τουρνιέ No 287

τα βιβλία της «γνώσης» Το μαγικό μυθιστόρημα του

«... Ο Αδηφάγος δρόμος θα αποτελούσε ένα εκθαμβωτικό επίτευγμα για οποιονδήποτε συγγραφέα σε οποιαδήποτε γλώσσα».

New York Times Book Review

«Ο μαγικός ρεαλισμός του Ό κ ρ ι είναι χαρακτηριστικός. Η πρόζα του είναι γεμάτη πάθος και ενεργητικότητα...».

Publisher Weekly

«Ο Μ π ε ν ' Οκρι είναι ένας πραγματικός ποιητής κι έγραψε μια ποιητική μαγική φαντασία...».

Philip Howard, Times

ε χ ό ό ο ε ίζ |πποκράτους31■ 10680ΑΘ,;|ναΤΓΐλ·: 3620941 - 3621194 , «

^ Για τ ο υ ς Β ιβ λιο π ώ λες: Α π ο κλεισ τική δ ιάθεση Δ Α Ν Α Ο Σ Α .Ε .

yVCOOT] »

Μ αυρομιχάλη 64, 106 8 0 Α θήνα, Τ η λ .: 36 0 4 1 6 1 ,3 6 3 1 97 5 , 3611 054

w z

Α

Β Ι Β Λ Ι Α

Η ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ Ριουνοσούκε Ακουταγκάουα Κόπα ( : (Μυθισιόρημα) Ραοομόν και άλλες ιοιορίες 9 Νανιίν Γκόρνημερ Η ιστορία του γιου μου (Μυθισιόρημα) Μ ια ιδιοτροπία της φύσης (Μυθισιόρημα) 9 Σιουοακοό Ένχο Σιωπή (Μυθιστόρημα) 9 Μπόντο Κίρχοφ Ινφάντα ΐ\ (Μυθισιόρημα) 9 Εμανουέλ Κρεστ Ράνιου ή Ο ι φυσητές γυαλιού του Λιπσανί (Μυθισιόρημα) 9 Καμάρα Λάι Τ ο μαύρο αγόρι ·' (Μυθισιόρημα) Τζεραλντίν ΜακΚόχριν Στα πόδια των αγγέλων (Μυθισιόρημα) 9 Σπάικ Μίλιγκαν Μ ουρλό - Μ ια ιρλανδέζικη φανιααία (Μυθισιόρημα) 9 Γιοάκιο Μιοίμα

Η ΘΑΛΑΣΣΑ ΤΗΣ ΓΟΝΙΜΟΤΗΤΑΣ Ανοιξιάτικο χιόνι (Μυθισιόρημα) 9 Πέδρο Γκαρδία Μοντάλβο Μ ια ιστορία από τη Μαδρίτη (Μυθισιόρημα)

1 9 9 2

- ΠΟΙΗΣΗ Έλοα ΜοράνχΓ

Αραδέλι (Μυθισιόρημα) 9 Ονορέ ντε Μπαλζάκ Ο μπαρμπα-Γκοριό (Μυθισιόρημα).

9 Στέφανο Μπένι Ο μάγος Μπαόλ Μ ια ήσυχη νύχια ιη ς δικιαιορίας (Μυθιστόρημα) 9 Μπέρτολτ Μπρεχτ Διόρδωση παλιών μύδων και άλλες ιστορίες 9 Σόμερσετ Μωμ Τσ άι και ματαιοδοξία (Μυθιστόρημα) 9 Χουάν Κάρλος Ονέτι Τ ο ναυπηγείο (Μυθιστόρημα) 9 Κέιτ Σοπέν Η Αφύπνιση (Μυθιστόρημα) Τζόναβαν Σουίφτ Η μάχη των βιβλίων (Νουβέλα) 9 Τζουνίτοιρο Τανιζάκι Τ ο πορτρέτο της Σούνκιν (Διηγήματα) 9 Τζων Κένενχυ Τουλ Συνασπισμός ηλιδίων (Μυθισιόρημα)

Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΜΑΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ Βολταίρος Τ α περί τον Σαδίκην ή Τ η ν Ειμαρμένην (Μετάφραση: Δ. Ν. Ιακενιέρης Βυζάνιιος, 1819) 9 Ανρί Μυρζέ Ο ι λιμοκοντόροι ή Σκηναί εκ του βοημικού βίου (Μειάφρααη: Εμμ. Ρδίδης, 1898)

Ε κδόσεις Κ αςτανιωτη Η σ ύγχρ ονη εκδοιική παρουσία στα ελληνικά γρ ά μ μ α ια

— ...... Ε κδόσεις Κ αςτανιωτη = Η ούγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμρατα

Ν Ε Α

Β Ι Β Λ Ι Α

1 992

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Μαρλένα Πολιτοπούλου

Γιώργος Αριστηνός

Ο ήχος της σαύρας (Αφήγημα)

Η Κατάβαση (Αφήγημα)

Τάσος Ρούσσος

Χριστίνα Γιατζόγλου

Αγγελόπετρα (Νουβέλα)

0 μικρός Κλαύδιος (Αφήγημα)

Γιώργος Σκαμπαρδώνης

Βασίλης Γκουρογιάννης

Η Στενωπός των Υφασμάτων (Διηγήματα) Μάτι φώσφορο, κουμάντο γερό (Διηγήμαια)

Το ασημόχορχο ανθίζει (Μυδιοιόρημα) Απόστολος Κ. Αοξιάδης

Ανιώνης Σουρούνης

Ο θείος Πείρος και η Εικασία του Γκόλνχμπαχ (Νουβέλα)

Υπ’ όμιν της Λίτσας Κρίστη Στασινοπούλου

Αχιλλέας Θεοφίλου

Επτά φορές στην Αμοργό (Διηγήματα)

Μ εθυσμένη ορχήστρα (Μυδιοιόρημα)

Περικλής Σφυρίδης

Λευιέρης Κυπραίος

Χαράμι (Διηγήμαια)'

Ο μεγάλος Δεύτερος (Μυδιοιόρημα) Γιώργος Λεονάρδος

Το κόκκινο σαλόνι ιης γιαγιάς (Μυδιοιόρημα) Πρόδρομος X. Μάρκογλου

Λιονύσης Χαριτόπουλος

Από εδώ πέρασε ο Κιλρόι Α.Κ. Χριστοδούλου

Το αγκάθι ή Ο Παντελής Βλαστός (Νουβέλα)

Σταθερή απώλεια (Διηγήματα) Παύλος Μάιεσις

Π Ο Ι Η Σ Η

Ύ λη δάσους (Διηγήματα) Αμαλία Μ εγαπάνου

Το Φιρφιρί, οι Φιρφιρογέννητοι και η Μ εγάλη Κωπηλασία Βασίλης Μπούτος

Γυναίκες σια πάρκα (Διηγήματα)

Σωκράτης Κ. Ζερβός

Το κρίνο του τρόμου Αντρέας Καραντώνης

Δεκατετράστιχα Ματθαίος Μουντές

Νίκος Νικολαΐδης

Νηπιοβαπτισμός

Γουρούνια στον άνεμο (Μυδιοιόρημα)

Αθηνά Παπαδάκη

Δημήχρης Νόλλας

Λέαινα της βιτρίνας

Ο τύμβος κοντά στη θάλασσα (Μυδιοιόρημα)

Γ.Δ. Σιδεράς

Κυριάκος Νιελόπουλος

Γιάννης Τζανετάκης

Το χαμαί

Οδός Αρχαίων Ελλήνων (Μυδιοιόρημα)

Μ ε φώτα ερήμου

Γιάννης Ξανδούλης

Θανάσης Χατζόπουλος

Η εποχή των καφέδων (Μυδιοιόρημα)

Από καταβολής δρόσου

ΤΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΤΗΣ ΘΕΑΣ ΕΥΑΣ

το ΤΡΑΓΟΥΔΙ της'

0 ΘΕΑΣ ΕΥΑΣ1 1 J ^ r a a * το ν * ^ \ r a r v J o ja ^

lwJ >arl*vr,u'J’Τ '" I y ^ A r · '· * '

iL J

\ f jr ° iT

Μια διαδρομή μέσα απ' τους μύθους τα σύμβολα και τις λατρευτικές τελετές για τη θεά-γυναίκα. Μ ε θαυμάσιες εικόνες από ταβάθη των αιώνων μέχρι σήμερα.

]ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΓΚΟΒΟΣΤη Η

Ά π ο τις εκδόσεις «Gutenberg»,

τρεις* διάσημες σελίδες της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Στην Orbis Literae (Editio Minor).

To Δεκέμβριο.

* Πού, μαζί μ’ άλλες 74° περίπου, μετέφρασε ή Έ φη Καλλιφατίδη.

Π ε ρ ιο δ ικ ά Λ ό γο υ & Τ έ χ ν η ς Περιοδικά Λόγου & Τέχνης

X. Λ. Καράογλον

Ο Δ ΙΟ Ν Υ Σ Ο Σ

Περιοδικά Λόγου & Τέχνης

Βίχυ Πάτσιον ΗΓΗΣΩ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΕΚΔ ΟΣΗ

Περιοδικά Λόγου & Τέχνη

Άχορή Γχρέχου Ζ

Ω

Η

Περιοδικά Λόγου & Τέχνης

Δημήτρης Δαοχαλόπονλος ΑΛΕΞΑΝΔΡΙΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

&t e

ΕΚΔΟΣΕΙΣ Δ ΙΑ Τ Τ Ω Ν Ιπποκράτσυς 65, 106 80 Αθήνα Τηλ.: 3608 360, Fax: 3625 748

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΔΕΛΦΙΝΙ

ΜΑΝΟΣ ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ

Η ΜΑΓΙΚΗ ΜΗΤΕΡΑ Διηγήματα Εικονογραφήσεις Τζένη Δρόσου

Η

Μ αγική Μ ητέρα

Μ ανο ς Κ οντολεων

Εικονογραφήσεις: Τζένη Δρόσου Καλ. Επιμέλεια: Αλέξης Κυριτσόπουλος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΕΛΦΙΝΙ Θεμιστοκλέους 23-25, Αθήνα 106 77 ΚΕΝ ΤΡΙΚΗ Δ ΙΑΘ ΕΣΗ «Πρόοδος» Μεσολογγίου 5

Τηλ. 3630955, Fax: 6450764

Τηλ. 3621001-3630889, Fax: 3629207

,

ΙΑΒΑΖΩ συνεντευξεΐβ με Μ ένη Κο υμανταρ έα (N o 1) Δημήτρη Χ α τ ζή (N o 5-6) Γιώ ργο Ιω άννου (N o 9) Διονύση Σαββό πο υλο (N o 10) Γ α β ρ ιή λ Π εντ ζίκ η (N o 11) Ιάκω β ο Κ α μ π α νέλ λ η (N o 12) Ν ίκ ο Σβορώ νο (N o 18) Μ έντη Μ ποσταντζόγλου (N o 19) Ν ίκ ο Π ο υλαντζά (N o 27) Α λέξα νδ ρ ο Κ ο τζιά (N o 28) Στρ ατή Τ σ ίρ κ α (N o 29) Ζωή Κα ρ έλ λ η (N o 30) Α λ κ ή Ζ έη (N o 33) Γιάννη Τσ αρ ο ύχη (N o 42) Τ ά κ η Σινόπουλο (N o 46) Ν ίκ ο Καρούζο (N o 48) Κ .Θ . Δ ημαρ ά (N o 53) Διδώ Σω τηρίου (N o 58) Κ υ ρ ιά κ ο Σιμό πο υλο (N o 59) Κώ στα Ζουράρι (N o 60) Σπόρο Α σ δρ α χ ά (N o 61) Εμ μ α νο υ ή λ Κ ρ ια ρ ά (N o 62) Α λ . Φ ιλιππόπουλο (N o 63) Κ α ίη Τ σ ιτ σ έ λ η (N o 64) Π έτρο Α μπ ατζό γλο υ (N o 67) Γιάννη Δ ουατζή (N o 68) Τα τιά να Γ κ ρ ίτ σ η -Μ ιλ λ ιέ ξ (N o 71) Λ ιλ ίκ α Ν άκο υ (N o 72) Γιώ ργη Γιατρ ο μανω λάκη (N o 73) Στρ ατή Δ ού κ α (N o 74) Φρέντυ Γερ μανό (N o 77) Νάνο Βαλαω ρίτη (N o 79) Γιώ ργο Χ ειμ ω νά (N o 80) Μ αντώ Α ρα βα ντινού (N o 81) Τ ά σ ο Βουρνά (N o 82) Σταύρο Βαβούρη (N o 85) Α σ η μ ά κ η Π α νσ έλη νο (N o 88) Κώ στα Μ ητρόπουλο (N o 89) Α ρ . Ν ικο λά ΐδ η (N o 90) Δημήτρη Χρ ιστο δ ο ύλο υ (N o 92) Αντώ νη Σ α μ α ρ ά κ η (N o 93) Κυρ (N o 95) Ν ικηφ όρο Β ρ εττά κ ο (N o 97) Γιάννη Μ α νο ύσ ακα (N o 99) Α νά στο Π απαπ έτρου (N o 99) Α λ έξ η Σ εβ α σ τ ά κ η (N o 99) Μ πουκουβάλα-Α ναγνώ στου (N o 100) Φ ίλιππο Δ ρα κο ντα ειδ ή (N o 102) Ν άσο Δ ετζώ ρτζη (N o 104) (N o 136) Τ ά σ ο Α θ ανασιάδη (N o 105) Jean-M arie D ro t (N o 107) Λίζμπεθ Ζ βέρ γ κ ερ (N o 108) Θ . Π ετσά λη -Δ ιο μή δ η (N o 109)

tous:

Ιω άννη Κα κρ ιδ ή (N o 110) Σπύρο Π λ α σ κ ο β ίτ η (N o 112) Τ ά κ η Βαρβιτσιώ τη (N o 115) Θ ανάση Β α λτινό (N o 116) Γιάννη Δ ά λ λ α (N o 117) Ν ίκ ο -Α λέξ η Α σ λά νο γλο υ (N o 118) Δ ημήτρη Τ σ α ο ύσ η (N o 119) Γιώ ργο Κ α τ σ ίμ π α λ η (N o 121) Ιω άννα Καρατζαφ έρη (N o 122) Κώ σ τα Μ όντη (N o 123) Παναγιώ τη Π α π α δ ο ύκ α (N o 124) Α λ έ κ ο Σ α κ ελ λ ά ρ ιο (N o 124) Μ ανόλη Α νδρ ό νικο (N o 125) Γ .Θ . Βαφόπουλο (N o 126) Ν α τ α λ ί Σαρ ό τ (N o 129) Δ ημή τρ η Μ αρω νίτη (N o 130) Δ ημή τρ η Π α π α δ ίτσα (N o 133) Ν ίκ ο Χ ο υλ ια ρ ά (N o 137) Ε λ έ ν η Β α κ α λ ό (N o 139) Χ ρ ή σ τ ο Γιανναρ ά (N o 144) Ο υμπέρτο Έ κ ο (N o 145) Ν ίκ ο Κ ά σ δα γ λη (N o 146) Π έτρ ο Χ ά ρ η (N o 161) Δ ή μη τρ α Π έτρ ο υλα (N o 165) Π α ντελή Π ρ εβ ελ ά κ η (N o 173) Χρ ιστόφ ορο Μ ηλιώ νη (N o 186) Χ έρ ο Χ ο κ β έρ ν τ α (N o 187) Κω νσταντίνο Τρυπάνη (N o 191) Μ άνο Χ α τ ζ ιδ ά κ ι (N o 196) Σπύρο Ευ α γγ ελά το (N o 213) Πέδ ρ ο Μ πάδ ενας ντε λα Π ένια (N o 213) Α λέξα νδ ρ ο Σχ ιν ά (N o 218) Κα τερίνα I. Κα κο ύρη (N o 223) Γιεβ γ έν ι Γιεφ το υσ ένκο (N o 225) Μ ελισ σ άνθ η (N o 234) Ν τάριο Φο - Φ ρ ά νκ α Ρ ά μ ε (N o 247) Α ν α τ ό λ ι Ρ ιμπ α κ όφ (N o 251) Κω στή Παπαγιώ ργη (N o 252) Γιώ ργο Κ ά το (N o 253) Γ κ ε ρ τ Χ ό φ μ α ν (N o 256) Π ερ ικ λ ή Σφυρίδη (N o 260) Τ έ ρ ι Ή γ κ λ ε τ ο ν (N o 263) Χ ρ ή σ τ ο Μ α λεβ ίτσ η (N o 266) Δ ημήτρη Τ ο μπ α ΐδη (N o 268) Έ λ λ η Α λ εξ ίο υ (N o 269) Ευ ά γγ ελο Μ όσχου (N o 269) Μ ίλοραντ Π ά β ιτ ς (N o 270) Γεω ργία Δ ελη γιάννη -Α νασ τα σιάδ η (N o 272) Γιο χ ά ν ες Ιρ μ σ ερ (N o 273). Ά μ ο ς Ο ζ (N o 282) Δ ούσαν Κ ο β ά τ σ εβ ιτ ς (N o 283) Π ο λυξένη Μ ατέυ-Ρόυσοπούλου (N o 285) Μ ισ έλ Β ό λ κ ο β ιτ ς (N o 288)

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Κ Α Κ Τ Ο Σ Α ΡΧ Α ΙΑ Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η ΓΡΑΜ Μ ΑΤ ΕΙΑ «ΟΙ Ε Λ Λ Η Ν Ε Σ » (1.200 ΤΟΜΟΙ) ΚΥΚΛΟ Φ Ο ΡΟ ΥΝ Απολογία Σωκράτονς....

1. ΠΛΑΤΩΝ Σνμπόσιον............

2. ΠΛΑΤΩΝ 3. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 4. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 5. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 6. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 7. ΑΙΣΧΥΛΟΣ 8. ΣΟΦΟΚΛΗΣ 9. ΑΙΣΧΥΛΟΣ 10. ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ 11. ΑΙΣΧΥΛΟΣ 12. ΣΟΦΟΚΛΗΣ 13. ΑΙΣΧΥΛΟΣ 14. ΑΙΣΧΥΛΟΣ 15. ΑΙΣΧΥΛΟΣ .

16. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ 17. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ 18. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ 19. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ 20. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ 21. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ 22. ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ 231 ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ 24. ΑΙΣΧΥΛΟΣ 25. ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ 26. ΑΡΡΙΑΝΟΣ

28. ΑΡΡΙΑΝΟΣ 29. ΑΡΡΙΑΝΟΣ 30. ΣΟΦΟΚΛΗΣ 31. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 32. ΠΛΑΤΩΝ 33. ΠΛΑΤΩΝ 34. ΠΛΑΤΩΝ 35. ΠΛΑΤΩΝ 36. ΠΛΑΤΩΝ 37. ΠΛΑΤΩΝ 38. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 39. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 40. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 41. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 42. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 43. ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ 44. ΗΡΟΔΟΤΟΣ 45. ΗΡΟΔΟΤΟΣ 46. ΗΡΟΔΟΤΟΣ 47. ΗΡΟΔΟΤΟΣ .

48. ΗΡΟΔΟΤΟΣ 49. ΗΡΟΔΟΤΟΣ 50. ΗΡΟΔΟΤΟΣ 51. ΗΡΟΔΟΤΟΣ 52. ΗΡΟΔΟΤΟΣ

93. ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ 94. ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ 95. ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ 96. ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ 97. ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ 98. ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ 99. ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ 100. ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

Ιφιγένεια η εν Ταύροις........... 1200 Ορέστης....................... 1200 Ηλεκτρα....................... 1.200 Ηρακλείδες...................... 900 Φοίνισσαι..................... 1.200 Βιβλίο Α' -Κλείω ................ 1400 Βιβλίο Β -Ευτέρπη .............. 1.200 Βιβλίο Γ -θάλεια ............... 1.200 Βιβλίο Δ' -Μελπομένη............1.200 Βιβλίο Ε -Τερψιχόρη ............1.200 Βιβλίο ΣΤ -Ερατώ ..............1200 Βιβλίο Ζ -Πολύμνια ............. 1.400 Βιβλίο Η-Ουρανία ..............1200 Βιβλίο θ' -Καλλιόπη ............. 1.200

I Γενική Ιατρική ............

2 Προληπτική Ιατρική .......

3 Παθολογία - Οφθαλμολογία 4 Ανατομία - Φυσιολογία .....

5 Διαιτητική - θεραπευτική I 6 Διαιτητική - θεραπευτική 2 ...

7 Γυναικολογία -I ...........

S Γυναικολογία -2 ...........

ΣΕΙΡΑ ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ

Ο Ι Μ Ε Τ Α Φ Ρ Α Σ Ε ΙΣ Τ Ω Ν Ε Ρ Γ Ω Ν Γ ΙΝ Ο Ν Τ Α Ι Σ Η Μ Ε Ρ Α

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Π Α Ν ΕΠ ΙΣΤΗ Μ ΙΟ Υ 52, ΑΘΗΝΑ

Κ Α Κ Τ Ο Σ

Τ Η Λ .: 36.28.446, 36.29.157,

ΜΟΜΠΙ-ΝΤΙΚ ή Η ΦΑΛΑΙΝΑ (ΔΥΟ ΤΟΜΟΙ - 1.280 ΣΕΛΙΔΕΣ) •

ΕΙΣΑΓΩΓΗ - ΣΧΟΛΙΑ ΤΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΗ ΤΗΣ ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΧΑΡΟΑΝΤ ΜΠΙΒΕΡ.

•

ΝΕΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΟΥ

•

ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ - ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ

ε π ιμ ε λ ε ια

J. Κολοκοντές.

Σ . Κόκκαλη

ΑΥΟ ΤΟΜΟΙ - ΤΙΜΗ 4.000 ΑΡΧ. ΚΕΝ Τ Ρ ΙΚ Η ΔΙΑΘ ΕΣΗ : ΕΚ Δ Ο Σ Ε ΙΣ ΚΑΚΤΟΣ, Π Α Ν Ε Π ΙΣ Τ Η Μ ΙΟ Υ 52 ΤΗΛ.: 3628446, 3629157, FAX: 3241 790

ΔΙΑΒΑΖΩ ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Α. Μεταξά 26, Αθήνα - 106 81 Σύνταξη: 33.01.239 Λογιστήριο: 33.01.241 Διαφημίσεις: 33.01.313 Συνδρομές: 33.01.315

Π Ε Ρ ΙΕ Χ Ο Μ Ε Ν Α ΧΡΟΝΙΚΑ

Τ εύ χ ο ς 299 25 Ν ο εμ β ρ ίο υ 1992 Τ ιμ ή : Δ ρ χ . 600

Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Αρχισυντάκτης: Ηρακλής Παπαλέξης Σύνταξη: Κατερίνα Γρυπονησιώτου, Βα­ σίλης Καλαμαράς, Ηρακλής Παπαλέ­ ξης, Βάσω Σπάθή, Καίτη Τοπάλη. Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Συνδρομές: Κατερίνα Γρυπονησιώτου Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Σελιδοποίηση-Μοντάζ: Νένη Ράις Γλωσσική επιμέλεια-Διορθώσεις: Βίκυ Κωτσοβέλου Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο Ε.Π .Ε ., Υμηττού 219, τηλ. 75.16.333 Φωτογραφίσεις-Μοντάζ: I. Χριστοδουλάκος - I. Κοργιαλάς Ο .Ε., Α. Μεταξά 26, ΤΗ Λ./FA X: 33.01.330 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυλής 35, Καματερό, τηλ. 23.18.444 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου Ιδιοκτήτης-Εκδότης: Γιώργος Γαβαλάς & ΣΙΑ Ε.Ε. Κεντρική διάθεση: Αθήνα: «Διαβάζω» Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο «Κέντρο του βιβλίου» Λασσάνη 9 τηλ. 237.463

Η ΑΤΖΕΝΤΑ ΤΟΥ ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΟΥ: (Επιμ.: Πάνος Μπαλτάς) ΜΟΛΙΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ: Γράφει ο Ηρακλής Παπαλέξης Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΡΕΠΟΡΤΑΖ: Οι Νεοελληνικές σπουδές στην Ολλανδία ΕΡΕΥΝΑ: - Τα διαχρονικά στοιχεία του Κάλβου (Γράφει ο Κ. Στεργιόπουλος) - Διαδοχικές προσεγγίσεις στο έργο του Θανάση Βαλτινού (Γράφει ο Γιώργος Κεντρωτής)

12 14 17 18 19 23

ΑΦΙΕΡΩΜΑ Λίλυ Εξαρχοπούλου: Ο Δον Ζουάν στις αρχές του αιώνα Βαγγέλης Αθανασόπουλος: Ο δονζουανισμός της γραφής. Η περίπτωση του «Don Giovanni» του Γ. Κοροπούλη Βαγγέλης Αθανασόπουλος: Οι μεταμορφώσεις του Δον Ζουάν μέσα στο έργο του Θ. Πετσάλη-Διομήδη Λέανδρος Πολενάκης: Η χαμένη τιμή του «Δον Ζουάν» και το βαλκανικό μας αίσθημα ενοχής Σώτη Τριανταφύλλου: Ο Δον Ζουάν στον Κινηματογράφο Λίτσα Λεμπέση: Η όπερα Ντον Τζοβάννι του Μότσαρτ και οι συντελεστές της

32 38 41 48 51 54

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΠΟΙΗΣΗ: Γράφει ο Κώστας Χωρεάνθης ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφει ο Θ. Ψαλιδόπουλος ΜΕΛΕΤΗ: Γράφουν ο Κων/νος Δ. Μαλαφάντης και η Κυριακή Πετράκου ΙΣΤΟΡΙΑ: Γράφει ο Σωτήρης Ντάλης ΠΛΑΙΣΙΟ Γ ράφει η Ελένη Χωρεάνθη

59 61 62 70

ΔΕΛΤΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ

73

ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

78

Εξώφυλλο: Γιώργος Γαλάντης

στο επόμενο «Διαβάζω» αφιέρωμα στην Πηνελόπη Δέλτα

K p s» * · 0

iM m

^ S r 14 Παγκρατ'. wK' /<C

J j-S K ^ S S -

.z WKp...™

28-29/11> - \ ^ η Γ λ ο υ ^ Γ η γραφέας Μαρω Σ * °« ρούλα Μαρ»κ^οκευά^ριακου^ω ήμ£την ν0υ φέρνουν τα ηαώια θ ,^ ρο

3646360V una OTn μειεκπαίδευ-

H μυχολόγος και

s

s r s ®

11 η 4 μ Ρ- ® Αα2 8 .2 9 /1 1 .^ Κ ^ 1 γ ω γ ό ς κα»°κην°κ η ς Κ ο υ ρ ε τ ^ ^ ρ η τ ικ ά κ α ιη ρ α θέτης) π ρ ° ο ^ ε βολής κα. δικηκάτηδιαδίκαιησΡ ε 8εαΤΡΙκη δ α σ κ α λ ία ς ^ ^ η ά ΐκ ή Κ α τ ά ρ τ ιτ η ι ^ η·^ ο ο 1 ν κ α ιΑ 6 έ ρ ω φ 3 ΐ,τ η λ .

*

νεάσει την **> Γρα^ Τ λ

πα·δ' Γ . λ ο Γ & ο υ ^ Μελεΐ'°υ δών Ααικου g679535).

56, Πατήσια, τηλ. »ο/

w δαχηνή Αγρα-

(Λυσιου 20,

9585075 και 6478465).

S S 2 .0 .8 2 1 W 1 1

Πλάκα, τηλ. να»3 . r ' u Νπιάσα Χατ£ηδάκι

25/ 11 , Τ ε ,10·45

, *

διαδάΐει ηοιάματα της.

ϊ κ

•ν

ιηΛ.

Ιτ0 χώρο Έκ-

^ £ Α

29/11,Κ » .& P J , H ' ΐ Λ ς / ρ / ή ς «θ'

άννη 4

πά»ο«» “ »

« * ~

M W ,0 . Βν

λλ ΟΟΠΛ3Ι\.

64t>00OO|.

6463888).*

« λ » « * ^ ! * Κ 5 !ΒΒ

„ ς (έφορος ς , α8 Π ρ ο ϊο » Μαντζουρανη (εηικουρ ς Πανεη>σιημιο ρικής Αρχαι0λ0Υ ' ^ ν ^ β|6λία τον Αθηνών) napown ? Χατζησάββα: αρχαιολόγον Σ Φ {tom the S w o lp ^ ^ T p .p o d .» . «Η αρχαιολογική εη

ςεπαρ)(ΐας

χ0μένων σήμερα X Ρ .^ ^ Αμμόχωστου»· (Ηράκλειτου w, 3641217-8)·*

Κύπρου»

Κολωνάκι,

τηλ.

μ Τυω0η Λογοτεχνών 27/11, Πα, 7 μ . μ ^ ^ ^ Λονοτεχν·απονεμεηα Ρ Διανωνισμου»· Στο κού Πανελλήνιον Υ ^Παρνασσός», φτλολογικο ,Συλλογ 21917). πλατεία Καρυτση 8, τηλ. ο

,

ο η η., Ha,

27/11-10/12- ^ Τ - , ^ ς πένιεΡ^ 27/11- Έ κe ^ i ^ J J g S - W o d a · σων καλλιτεχν 0 εσοαλονικη,

νόο (Αριστοτελους /.

29/11.Κ υ ,7

, Η Λανάη Αευτεραιου 2 “ της ελληνικής

μ·μ·”

«γλώσσας U # · ^ ”η ^' 3 ^ ί « » “ " 06Γ μ α τ ι κ ό Κέντρο «ΑρσέθΕλί ω ί ^ ά ν ° 23’. Χαλάνδρ1’ μονικη Ζωη» .

6818220 και 6818161)

ηπη8εοαία υποβολής αι-

30/11-ΑηγειηηΡθ J

^

κ0

λ *ής Εταιρείας ΠηMJ ag. Οι ενδιαφενάσιων Ποιητών Ε Μ ^ ε,οου 0

τήσεων για συ^ δ,αγωνισμο rn^

ρόμενοι θα πρεπ ·λον)ν, έναν άλλο ξεφάκελο που θα ^ ηλπΡη στοιχεία χωριστό φακελλο Ρ ο διεύδν)νση,τηλετους (ονομαοτεη" ^ λ ατο διαγωφ ω ν ο ίγ ια τ ιη ^ ^ ,α ,ν α σ τ ε ινισμό γινεται με μ ^νο χειρόγραφο λουν ένα καθαροί ά γ ρ α φ α » και να ποίημα οε δεκ <J Γ ώννης Θεοτα στειλουν στη δ χ εντρικου Ταχαρίδης, Pof

5 10200 ΑΘΗΝΑ.

30/11, to.330 3C

'° ^

" n“

ΐΞ ^ ίΗ

Έζ0 ^ εκ » « * " * . '« t ® " 1’0” '·

τ ο - ί» 3 » * ; 1

ΛνπαποκΡ«ωνΛ 61238ΐν' o3 η Βαγνε^η^ "

711 ,n £^ε,8.30 <*, 8 . 3 0 V-V-0 ^ ° “B^ 6 M o - · ,^ λ ο ς δ ^ ^ η ο ν ό ς » ^

ο β ι β » ”“ “ ,

,„„*p0,o»S.

39 *» ,1678®·

7 / ΐ 2 , ^ 8^ ημ 6Λλιοηωλε'°

τεράκη. lepu—-

Πανός»·

, η ηαρ0υ-

7/ι2 5ε,9 VP'Η-^ωπος Χ«*£ V

s s s s f r is s £ ,,Μπαρμπο^^^οηωλεΙο 'Λον0ζ ’ ιηΚ

^SS^oA”"'0”'

. , .........πηΙυννΡ0-

25^ ο λ ω ^ '

ος chat\es

s s s k w ^ - s s ■ 'ΐ Ch#e ,

S E S S "·

κό^ες

,99V) καεβ0 ,

iq 9^

εον>

, , u 5\ρο«» λ

^ευυν,· ,Λ ίο ^ · •Λ τμεμ 2/12. 'Εκ9εσ1 ς Καΐασκηνω-

δ'α 6ά1 ε « 5 0 ^ Ρ 1δεςϊ· φράσεις

. άποδος

ελεύ^Ρ"

4/12, Π °, 7 f ^ v ^ v , K n π0·η^θ^ α εισηΝεΐΐα' j ' _„« λ ί\ η αφ ι mn

·, ·

14/χρονικα

Ιμπρεσιονισμός ή Εμπρεσιονισμός

Ο ,, I

Ο τ α ν σ τη ν εφ η μερ ίδ α C h a riva ri ο κρ ιτικό ς τέχνης Λ ο υ ί Λερουά α π ο κ α λ ε ί σ υ λ λ ή β δ η ν τ ο υς ζω γ ρ ά φ ο υ ς π ο υ σ υμμ ετείχ α ν σ την π ρ ώ τη τ ο υς ομαδική έκθ εσ ή το 1874 im pressio nistes, δ η λ. εντ υ π ω σ ια σ τ ές, α π ’ αφ ορμή έναν π ίν α κ α του Μ ο νέ με τον τίτλο «Εντύπω σ η · ανατολή του ήλιου», δε φ ανταζό τα ν ότι α υτό ς ο χα ­ ρ ακτη ρ ισ μό ς «ιμπρ εσιο νιστές» - φ ο ρ τισ μ ένο ς α ρνητικά - θα ά­ ρεσ ε σ τ ο υ ς ζω γ ρ ά φ ο υ ς και θα τον υιοθ ετο ύσ α ν επ ίσ η μ α .

ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ ΓΡΑΦΕΙ ο Ηρακλής Παπαλέξης

Αναδρομή στον ιμπρεσιονισμό Τ ο κίνημα βεβαίω ς των ιμ π ρ εσ ιο νισ τώ ν έχει τη δική το υ ιστο­ ρία. Εκτός α π ό τ ο υς ζω γ ρ ά φ ο υ ς σ υμ μ ετέχ ο υν και οι μ ο υ σ ικο ί με κο ρ υφ αίο εκ π ρ ό σ ω π ο τον Κλω ντ Ν τ εμ π υ σ ύ . Ο ι π ρ ο τω ν ιμπρ εσ ιο νισ τώ ν ζω γρά φ ο ι είχαν μια κλασ ική κι ακλό νη τη αντίλη ­ ψη τό σ ο γ ια την τεχνική , όσ ο και γ ια την επ ιλ ο γ ή τω ν θεμάτω ν το υς. Α ντίθ ετα , οι ιμ π ρ εσ ιο νισ τ ές σ π ά ζ ο υ ν τις νό ρ μες και θ έλ ο ­ ντας να δ ώ σ ο υν λάμψ η σ τα έρ γα τ ο υς α π λ ο π ο ιο ύ ν τ ις χρω ματι­ κές ενα λ λ α γ ές και α π εικ ο ν ίζο υ ν στο μο υσ α μ ά το ν π ερ ιβ ά λ λ ο ­ ντα χώ ρο· δεν τ ο υ ς α φ ο ρ ο ύν τα ιστορικά θέματα. Η σ υμ β ο λ ή του Μ ανέ στο κίνημα τω ν ιμ π ρ εσ ιο νισ τώ ν ήταν τε­ ρ άσ τια. Επ α να σ τά τη ς, α π ο κ λ εισ μ έν ο ς α π ό το Σ α λ ό ν - το κα­ θαρ τή ρ ιο τω ν ζω γρά φ ω ν τη ς επ ο χ ή ς - υ π ή ρ ξ ε ο π ρ ο ά γ γ ε λ ο ς το υ ιμ π ρ εσ ιο ν ισ μ ο ύ . Α π λ ο π ο ιε ί τη μ ο ρ φ ή , χ ρ η σ ιμ ο π ο ιεί φ ω τει­ νά χρώ ματα και έλκεται α π ό τις χρ ω ματικές α ντιθέσ εις. Παρότι το κίνημα το υ ιμ π ρ εσ ιο νισ μ ο ύ σ τη ν π λ ή ρ η το υ άνθιση δ ια ρ κεί δ έκα π ε ρ ίπ ο υ χρ ό νια, α π ό το 1870 ώ ς το 1880, χρονιά κατά την ο π ο ία αρ χίζο υν οι ζω γρά φ ο ι τη ς μόδας να χ ω ρίζονται, στη ν πρ ώ ιμ η φ άσ η το υ (1860-70) σχη ματίζεται η πρ ώ τη ομάδα με νέες α ισ θ η τικ ές α να ζη τή σ εις α π ό τον Π ισ α ρ ό και τον Μ ονέ κι α ρ γότερ α α π ό τον Γ κυγιω μ έν και τον Σ εζ ά ν . Τ ο 1876 γίνεται η δεύτερ η ομαδική έ κ θ εσ η , ενώ ένα χρόνο α ρ γότερ α η « Έ κ θ εσ η των ιμ π ρεσιονιστώ ν» χαλάει κ ό σ μο . Π α ίρνο υ ν μ έρ ο ς σ ' αυτή ν ό­ λοι οι ιμ π ρ εσ ιο νισ τ ές. Α κ ο λ ο υ θ ο ύ ν οι εκ θ έσ εις το υ ’78 και ’80. Σ τ ις εκ θ έσ εις το υ ’81 , ’8 2, ’86 π ο λ λ ο ί α π ό το υ ς ιμ π ρ εσ ιο νισ τές έχο υν δ ια φ ο ρ ο π ο ιη θ εί κι έχο υν επ ιλ έ ξ ει δ ικ ο ύς τ ο υς δ ρ όμ ο υς.

Από τον ιμπρεσιονισμό στη στιγματογραφία και τον εξπρεσιονισμό Ο Ρενουάρ αφ ιερώ νεται σ ε μια π ιο κλασ ική ζω γρα φ ική οικοδ ο μή σ εω ς των ό γκω ν. Ο Σ ίσ λ ε ϋ ξαναθυμάτα ι τον Κ ο ρ ό . Ο Ν τεγκ ά ενώ π ρ ό σ φ ερ ε σ το κίνημα, ο υσ ια σ τικ ά το ν α π α σ χ ο λ ο ύ ­ σ α ν ά λ λ α π ρ ο β λ ή μ α τ α στη ζω γρα φ ική α π ’ α υτά τω ν ιμ πρ εσ ιο νιστώ ν. Ο Μ ο νέ ο δ η γεί τον ιμ π ρ εσ ιο νισ μ ό σ τα ά κρ α με τα «Ν ού­ φαρα» και τις «Μ η τρ ο πό λεις» τ ο υ. Ο Π ισ α ρ ό , ο μ εγ α λ ύ τ ερ ο ς σε ηλικία α π ό το υ ς ιμ π ρ εσ ιο νισ τ ές, π ειρα μα τίζετα ι στη «στιγματο-

χρονικα/15

γραφία» οδηγώ ντας το κίνημα στη νέα του μορφ ή. Ο Γκω γκέν στην Ταϊτή επ ισ τρ έφ ει σ τ ις π η γ έ ς τη ς πρ ω τό γο νη ς τέχνης και ο 6αν Γκο γκ αφ ομοιώ νοντας τα ιμ π ρ εσ ιο νισ τικ ά διδάγματα οδη­ γ ε ί τη ζω γρα φ ική στο συμ β ο λισ μ ό και τον ε ξπ ρ εσ ιο νισ μ ό .

Οι ιμπρεσιονιστές Η σύντο μη βέβαια αυτή αναδρομή σ την ισ τορία τω ν ιμπρεσιονιστώ ν ζω γρά φ ω ν, χω ρίς να συνο δ εύεται α π ό τα έρ γα το υς, μοιάζει με ιστορία α π ό την ο π ο ία α π ο υ σ ιά ζο υ ν οι πρ ω ταγω νι­ σ τές, δηλαδή οι ίδιοι οι π ίν α κ ες των δη μιο υρ γώ ν. Α υτό το κενό έρχεται να καλύψ ει το εξαιρ ετική ς κα λα ισ θ η σ ία ς λεύκ ω μα «Οι Ιμπ ρεσιο νιστές» των C o rin e G ra b e r και Jean Frangois G u illo u . Μ ε π ερ ισ σ ό τ ερ ες α π ό 170 έγχρω μες φ ω τογρ α φ ίες π ινάκω ν και με τα κατατοπιστικά κείμενα των σ υγ γρ α φ έω ν διαγράφ εται ό λη η πο ρ εία μερικώ ν νέων καλλιτεχνώ ν, οι ο π ο ίο ι σ υ σ π ειρ ω μέν οι γ ύ ­ ρω α π ό τον Μ ανέ έδω σαν νέα π νο ή στη μοντέρνα τέχνη αντιτιθέμενοι στην αδ ιαλλαξία του κατεσ τη μένο υ.

Οι αποκλεισμένοι Στ ο πρ ώ το μέρος του β ιβλίου με γενικ ό τίτλο «Οι α π ο κ λ εισ μ έ­ νοι» ιστορείται: Η αντίδραση του Ρενουάρ και το υ Μ ονέ σ το υς ακαδ ημαϊκο ύς κανόνες του δ ασ κάλο υ τ ο υς Γκ λερ · η δη μιο υρ γία του πρ ώ το υ π υ ρ ή να της ομάδ ας των ιμπ ρ εσ ιο νισ τώ ν· οι σ υ ζ η ­ τή σ εις τ ο υς στο καφ ενείο Γ κ ερ μ π ο υά · ο ρ ό λος τω ν «Π υρ οσ β ε­ στών», των ευνο ο υμένω ν δηλαδή ζω γρά φ ω ν τη ς επ ο χ ή ς , οι ο­ π ο ίο ι πρ ο σ κ ο λ λη μ ένο ι στα ηθικά π ρ ό τ υ π α τη ς επ ο χ ή ς π ρ ο ­ σ π α θ ο ύ σ α ν να εμ π ο δ ίσ ο υ ν το θρίαμβο τω ν ιμ π ρ εσ ιο νισ τώ ν- ο ρ ό λος της de facto δ ικτατορίας του Σ α λ ό ν και τη ς δ η μιο υρ γία ς του Σα λ ό ν των «Α πο κλεισ μένω ν»- το σκάνδ αλο π ο υ ξέ σ π α σ ε με το υς π ίν α κ ες του Μ ανέ «Γεύμα στη χλόη» και «Ο λυμπ ία »- η π ο ­ ρεία του Μ ο νέ, το υ Ρενουάρ και το υ Μ π α ζίλ .

Οι αδιάλλακτοι Τ ο δεύτερ ο μέρος αναφ έρεται: σ την α π ο τυχία τη ς π ρ ώ τη ς ο­ μαδικής έκ θ εσης τω ν ιμ πρ εσ ιο νισ τώ ν το 1874 και σ τις α λ λ επ ά λ ­ λ η λ ες εκ θ έσεις π ο υ α κο λο ύθ η σ αν με α π ο τ έλ εσ μ α να θ ρ ιαμβεύ­ σ ει τελικά η λ ο γική των καθαρώ ν χρω μάτω ν- στη ν ιστορία τριάντα οκτώ πινάκω ν μέχρι να γ ίνο υν δ εκτο ί σ το μο υσ είο του Λ ο υ ξ εμ β ο ύ ρ γ ο υ - στη λαθ εμένη εμμονή το υ Ζ ο λά να ερ μηνεύει θ εματικά τ ο υς π ίν α κ ες του Μ ο νέ- στη δ ύσ κο λη ζωή το υ Πισαρ ό · την άθ λια το υ Σ ίσ λ ε ϋ και στη μεταθανάτια αναγνώ ρισή τ ο υ σ τις συνθ έσ εις με π ο λ λ ά π ρ ό σ ω π α και σ τα πο ρ τρ έτα του σ υ ­ ναισθηματικού Ρ ενο υάρ - σ τις χ ο ρ εύτρ ιες και τ' ά λ ο γα του ιπ π ο ­ δρόμου του Ν τεγκ ά - στις π ερ ίφ η μ ες νεκρ ές φ ύ σ εις το υ Σε ζ ά ν και στο θάνατο του Μ ανέ, ο ο π ο ίο ς ση μάδ εψ ε όχι μόνο το τέλο ς του ιμ π ρ ε σ ιο ν ισ μ ο ύ ς " Μ νήματος α λ λ ά και ω ς αρ χικής ιδέας.

01

ΙΜΓΙΙΈΣΙΟΝΙΣΤΕΣ

16/χρονικά

Οι νεοφερμένοι Τ έλ ο ς , στο τρίτο μέρος οι σ υ γ γρ α φ είς με τα κείμενά το υς ε­ σ τιάζο υν την πρ ο σο χή το υς στο νέο κίνημα των νέο­ ι μπ ρεσιονιστώ ν υ π ό τον Ζ ω ρ ζ Σε ρ ά το 1884, στην τεχνοτροπία του Γκω γκέν π ο υ ο νομάστηκε κ λο υα ζο νισ μό ς, στον ιδια ίτερο χαρακτήρα τη ς ζω γρα φ ική ς του βαν Γκο γκ, στη ζω ή , την ανα­ π η ρ ία και σ το υς γ ρ ή γ ο ρ ο υ ς ρ υθ μο ύς π ο υ ζω γρά φ ιζε ο Τουλ ο ύ ζ Λω τρέκ.

CORIN NE GRABER JEAN FRANCOIS GUILLO U. Οι Ιμπρεσιονιστές. Μτφρ. Γεωργία Αλεξίου. Αθήνα, Γκοβόστης, 1992. Σελ. 24. Δρχ. 12.500.

Η π ο ρ εία όλω ν των ζω γρά φ ω ν, π ο υ ο καθένας με τη δική του αντίληψ η π ε ρ ί ζω γρα φ ική ς σ υνέβαλαν στη δη μιο υρ γία αυτού του ιμπρ εσ ιο νισ τικο ύ κινήματος, ιστορείται με τρ ό π ο γλα φ υ ρ ό και παρ ασ τατικό έτσι π ο υ διαβάζοντας κανείς π ρ ο σ εκ τικ ά τα κείμενα, π ο υ σ υνο δ εύο υν αντίστοιχα το υς π ίν α κ ες, να έχει μια συνο λική εικόνα γ ι’ αυτή την αξιοθαύμα στη όσο και σύντομη π ερ ίο δ ο κατά τη διάρκεια τη ς ο π ο ία ς ξ έσ π α σ ε μια πρ αγματική επανά σ τασ η στη ζω γρα φ ική. Α βλεψ ίες ό π ω ς: η χρήση του ρήματος α ποθανατίζω (τρεις φ ο ­ ρές) αντί του σ ω στού αποθανατίζω (σ ελ. 39 και 158), καθώ ς και η δ ιαφ ορά σ τις σ τ ιγ μ ές τη ς δ εξιάς σ τ ή λ η ς, στη σ ελ . 51, δεν έ­ χουν θέση σ ’ ένα τό σ ο , κατά τα ά λ λ α , πρ ο σ εγμ ένο αισθητικά λεύκω μα.

Τεύχος 97 Νοέμβριος 1992

Μηνιαία επιθεώρηση, Μαυρομιχάλη 39, Αθήνα 106 80, τηλ. 36 19 837 Η φύση εκδικείται τους κερδοσκόττους, του Βασίλη Παπακριβόπουλου. «Πράσινες» μηχανές; του Μιχάλη Προμπονά. Νόμπελ συγγνώμης; του Βασίλη Νιτσιάκου. Διεθνής επαγρύπνηση για τα δάση του Βορρά, τηςΛιάναςΓαβριλάκη. Καιρός να σιωπήσουμε, του Αύγουστου Ηλιάδη. Νέες προσπάθειες σωτηρίας της Caretta caretta, του Μιχάλη Μοδινού.

Λεωνίδας Λουλούδης: Η κουλτούρατου underdog ψυχορραγεί ή ανανεώνεται; Μελέτης Μελετόπουλος: «Η βρωμιά και το έθνος». Δημήτρης Κωστόπουλος: Πλήθη και Κέραμοι.

• Πέτρα Κέλλυ: Η τελευταία συνέντευξη.

• Τελευταία νέα για το στρατοσφαιρικό όζον, του Γιώργου Στρογγύλη. Παγκοσμιότητα και πράσινες αυταπάτες, του Μιχάλη Μοδινού. «Ίσως το φως θα ’ναι μια νέα τυραννία», του Νίκου Τσούλια.

• Η αθέατη πλευρά της επικουρικότητας, του Δ.Τ. Επικουρικότητα, δημοκρατία, τοπικότητα, του Νίκου Γιαννή. Ευρω-οικολογικά περί επικουρικότητας, του Μιχάλη Παπαγιαννάκη.

• Ανακύκλωση στον Πειραιά. Συνέντευξη με το δή­ μαρχο Στέλιο Λογοθέτη. Αθήνα: Το παζλ των αστικών συγκοινωνιών, του Γιάννη Παρασκευόπουλου. , • Δέλτα Ιλισού: Όπου η φύση ανθίσταται, της Γεωργίας Τσάκωνα. , Φυσικό Πάρκο στο Δέλτα: Μία πρόταση, της Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρείας. Υμηπός: Τρελού άλωσις, του Βαγγέλη Στογιάννη. Η αναβάθμιση του Υμηπού, του Γιάννη Σχίζα. Ασ’τον Τρελό στην τρέλα του, του Γιώργου Αρή. Η ελληνική φύση το Νοέμβριο, του Γρηγόρη Τσούνη.

Βαγιονάκης-Αθ., Ειρμός-Δράμα, ΕλευθερουδάκηςΑθ.( Ενδοχώρα-ΑΘ., Εξαρχόπουλος-ΑΘ., Εστία-Αθ, Ιανός-Θεσσ., Κατώι του Βι6λίου-Θεσσ., Λέσχη του Βιβλίου-ΑΘ., Λέσχη του Βιβλίου-Θεσσ., ΜεθενίτηςΠάτρα, Νέστωρ-Κατερίνη, Πιτσιλός-ΑΘ:, ΠλήθωνΠλατεία Αμερικής, Πρίσμα-Πειραιάς, Ραγιάς-Θεσσ., Φιλιττττότης-ΑΘ., Χνάρι-Αθ.

Ο πίνακας παρουσιάζει τα εμπορικότερα βιβλία ενός δεκαπενθημέρου, σύμφωνα με τα στοιχεία που μας παραχώρη­ σαν 20 βιβλιοπώλες απ’ όλη την Ελλάδα, δηλώνοντας ο κάθενας τους τέσσερα βιβλία που είχαν τις περισσότερες πωλήοεις στο βιβλιοπωλείο του κατά το διάστημα αυτό. Έτσι κάθε βιβλιοπωλείο δίνει τέσσερις βαθμούς στο βιβλίο που είχε τις περισσότερες πωλήσεις, τρεις βαθμούς στο αμέσως επόμενο, δύο βαθμούς στο τρίτο κατά σειρά βιβλίο, ενώ ένα βαθμό παίρνει το τέταρτο.

| Μ Ο Υ Ρ Σ Ε Λ Α Σ Κ . : Βαμμένα κ ό κ κ ινα μαλλιά | Γ Ε Ρ Μ Α Ν Ο Σ Φ .: Γυνα ίκ α από βελούδο | Σ Α Μ Α Ρ Α Κ Η Σ Α .: Κόντρα

ΕΛ ΕΥΘ ΕΡΟ ΥΔΑ ΚΗ Σ

| Μ Ε Γ Α Π Α Ν Ο Υ Α .: 10 λεπτά

L IB R .O

| Κ Ο Υ Ν Τ Ε Ρ Α Μ .: Η αθανασία Π Ι Λ Τ Σ Ε Ρ Ρ .: Σεπ τέμβ ρη ς

ΚΕΔΡΟ Σ

ΚΑΚΤΟ Σ

Ε Σ Τ ΙΑ Ω Κ Ε Α Ν ΙΔ Α

| Β Α Μ Β Ο Υ Ν Α Κ Η Μ .: Τ α νγ κ ό μες στον καθρέφτη Μ Ο Υ Ζ ΙΛ Ρ .: Ο άνθρωπος χω ρίς ιδιότητες | Μ Π ΙΟ Υ Μ Π Ι Φ .: Σ χ έ σ η ς οργής | Κ Α Ρ Α Β Ι Α Μ .: Κρανίου τόπος

Φ Ι Λ ΙΠ Π Ο Τ Η Σ

Ο Δ ΥΣΣΕΑ Σ

ΕΞΑ Ν ΤΑΣ Κ Α Σ Τ Α Ν ΙΩ Τ Η Σ

| Δ ΙΑ Κ Ο Γ ΙΑ Ν Ν Η Σ Κ . : Ε ίν α ι Έ λ λ η ν α ς Ο ρθ ό δ ο ξο ς. Σφ ά ξτε τον

Λ Ο ΓΟ Θ ΕΤΗ Σ

18/χρονικα

Οι Νεοελληνικές Σπουδές στην Ολλανδία Οι Νεοελληνικές σπουδές ακολούθησαν, κατά τα τελευταία χρόνια, μια ανοδική πορεία στην Ολλανδία. Όπως είναι γνωστό, το Ολλανδικό Υπουργείο Παιδείας με απόφασή του καθιέρωσε στην αρχή της δεκαετίας του 1980 τις σπουδές της Νέας Ελληνι­ κής Γλώσσας καί Φιλολογίας στην Ανώτατη Εκπαίδευση ως ανε­ ξάρτητο κλάδο, ισότιμο με τις μεγάλες γλώσσες και φιλολογίες. Σήμερα, βρίσκονται σε λειτουργία δύο έδρες Νεοελληνικών σπουδών, μία στο Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ και μία στο Πα­ νεπιστήμιο του χρόνιγκεν. Οι έδρες αυτές έχουν και την ευθύνη των Βυζαντινών σπουδών. ανάπτυξη των Νεοελληνικών σπουδών στη σχετικά μικρή τούτη χώρα των δε­ κατεσσάρων εκατομμυρίων είχ ε ώς σήμερα από πο λλές πλευρ ές γόνιμα αποτελέσματα. Στον καθαρά επιστημονικό χώρο εκπονήθη­ καν και δημοσιεύτηκαν, κατά τα τελευταία έ­ τη, πρωτότυπες μελέτες που προώθησαν, α­ ποτελεσματικά, την έρευνα στο πεδίο των Νεοελληνικών σπουδών. Από τη διδακτική ε­ ξάλλου άποψη το επίπεδο των σπουδών αυ­ τών είναι υψηλό. Ο Ολλανδός, ο Έ λλ η ν α ς ή ο ελληνικής καταγωγής φοιτητής παίρνει τα απαραίτητα εφόδια, για να μπορέσει·να αντι­ μετωπίσει αργότερα τον ανταγωνισμό στη διεθνή αγορά εργασίας. Επίσης, το επιστημονικό/διδακτικό προσωπικό προσπαθεί με κάθε τρόπο να αξιοποιήσει τα κοινοτικά προ­ γράμματα ανταλλαγής φοιτητών ανάμεσα στα Ολλανδικά και τα Ελληνικά πανεπιστή­ μια. Η συνεργασία τούτη έχ ει αποδώσει κιό­ λας ορισμένα θετικά αποτελέσματα και για τις δύο πλευρ ές. Θα πρέπει, τέλος, να ση­ μειωθεί ότι η εκδοτική κίνηση γύρω από τις μεταφράσεις της Ελληνική ς λογοτεχνίας στα Ολλανδικά είναι από τις αρχές της δεκα­ ετίας του 1980 και εξή ς αξιοσημείω τη. Αυτό οφείλεται κατεξοχήν στην εξέλ ιξη που γνώ­ ρισαν οι Ν εοελλη νικές σπουδές κατά το τε­ λευταίο διάστημα στο πανεπιστημιακό ε­ πίπεδο. Πρόσφατα, η Φιλοσοφική Σχολή του Κρα­ τικού Πανεπιστημίου του Χρόνιγκεν ε ξ έ λ ε ξε τον κ. Κώστα Δημάδη καθηγητή στην έδρα των Νεοελληνικών Σπουδών. Οι ενδιαφερόμενοι πρέπει να γνωρίζουν ό­ τι το Τμήμα Νεοελληνικών και Βυζαντινών

ρεπορτάζ

Η

Σπουδών της Φιλοσοφικής Σχο λή ς του Πανε­ πιστημίου του Χρόνιγκεν παρέχει πτυχίο (πενταετής φοίτηση) και διδακτορικό δίπλω­ μα. Το πρόγραμμα εξάλλου σπουδών που έ­ χ ει καταρτίσει το Τμήμα αυτό, προσφέρει στο φοιτητή τη δυνατότητα να ακολουθήσει μια από τις παρακάτω ειδικότητες: Νεότερη Ελληνική Φ ιλολογία, Γλω σσολογία, Κοινωνι­ κή και Πολιτική Ιστορία της σύγχρονης Ε λ ­ λάδας και Βυζαντινή Ιστορία και Φιλολογία. Το Τμήμα συνεργάζεται επίσης στενά με τη Νομική Σχολή του ίδιου Πανεπιστημίου για τα θέματα της Ιστορίας του Δικαίου και ι­ διαιτέρως του Βυζαντινού Δικαίου. Κύρια γλώ σσα διδασκαλίας για το μέρος του προ­ γράμματος που αφορά τις ειδικότητες της Νεότερης Ελληνική ς Φ ιλολογίας, της Γλωσ­ σολογίας και της Κοινωνικής και Πολιτικής Ι­ στορίας της σύγχρονης Ελλάδας είναι η ελ ­ ληνική. Από το Σεπτέμβριο του 1992 η σύνθεση του διδακτικού προσωπικού θα είναι η α­ κόλουθη: Καθηγητής: Prof, dr Κ .Α . Dim adis Ν εοελληνικές σ πουδές: Drs Gera G .G . Bel, Prof, dr K .A . Dim adis, Dr Hero Hokwerda, Drs M arietta loannidou Βυζαντινές σπουδές: Dr A.N . Palm er Διεύθυνση: R ijksuniversiteit Groningen, Faculteid der Letteren, Instituut voor N ieuwgrieks en Byzantinologie, Oude Kijk i n ’t Jatstra a t 26, Postbus 716, 9700 A S Groningen, Holland

χρονικα/19

200 χρόνια Κάλβος

' \

Μ ε την ευκαιρία των 200 χρόνων από τη γέννηση του μεγάλου μας ποιητή Ανδρέα Κάλβου το περιοδικό μας δημοσιεύει το ενδιαφέρον μελέτημα του Κώστα Στεργιόπουλου «Τα διαχρονικά στοιχεία του Κάλβου». Θα θέλαμε να υπενθυμίσουμε στους αναγνώστες μας ότι πολύ πριν από την γενέθλιο χρονολογία, το περιοδικό μας αφιέρωσε ειδικό τεύχος στην προσωπικότητα και το έργο του Κάλβου (αρ. 140, 26.3.86).

-*

1

Κώστας Στεργιόπουλος

Τα διαχρονικά στοιχεία του Κάλβου V

Συνήθως, το όριο για την οριστική επιβίωση των ποιητών είναι τα πενήντα χρόνια μετά το θάνατό τους, όσο κι αν συμβαίνει και στη συνέχεια η φήμη τους να παρουσιάζει ορισμένα ανεβοκατεβάσματα. Τότε παγιώνεται η φυσιο­ γνωμία ενός συγγραφέα, και μπορείς να δεις, πέρα από εφήμερους ενθουσια­ σμούς κι από προσωπικές συμπάθειες ή αντιπάθειες, τη διάρκειά του. Ίσως έχει χάσει πια την πρώτη του φρεσκάδα, ό,τι τον έκανε ν ’ ανταποκρίνεται ά­ μεσα στο παρόν του, ίσως έχει κάπως - όχι στον ίδιο βαθμό πάντα - μουσειοποιηθεί. Ενισχύεται όμως η στερεότητά του κι επιβεβαιώνονται τα δια­ χρονικά του στοιχεία. Για τον Κάλβο, εντούτοις, δε χρειάστηκε να περάσει τόσος καιρός, επειδή απλούστατα, εκτός από ένα μικρό ενδιάμεσο χρονικό διάστημα, ελάχιστα προσέχτηκε όσο ζούσε. Η φήμη και μαζί κι η υστεροφη­ μία του αρχίζουν μια εικοσαετία περίπου μετά την τελευταία κι οριστική απο­ δημία του, ώστε ν’ αποτελεί κλασικό παράδειγμα ποιητή με απήχηση στις μετέπειτα εποχές και πολύ λίγο στη δική του. Ποια είναι, λοιπόν, τα στοιχεία που του εξασφ α­ λίζουν τη διάρκεια και κάνουν και σήμερα δραστική την ποίησή του; Ό χ ι, πάντως, τα λ εγά μενα «πα­ τριωτικά», ούτε τα «κεντρικά θέματα» και η - κατά τη γνώμη ορισμένω ν μελετητώ ν - άρτια αρχιτε­ κτονική συγκρότηση των ωδών του, μια και οι σ χ ετι­ κά καλύτερ ες στο σύνολό τους απ’ αυτές (« Ε ις θά­ νατον», «Ε ις τον Ιε ρ ό ν Λόχον», « Ε ις Ελευθερίαν», «Ο ωκεανός», «Η βρετανική μούσα», «Τα ηφαί­ στεια») παρουσιάζουν αλλού π ερισσότερα κι αλλού λιγότερα ποιητικά κενά, με αποτέλεσμα σ χεδόν κα­

μιά να μην α ποτελεί το τ έλειο ποίημα, καθώς από την καθαρά ποιητική άποψη πιο πολύ λειτουργούν αποσπασματικά ό λ ες μαζί παρά ως ς κ έρ α ιες μονά­ δ ες και αδιάσπαστα σύνολα. Το είπ ε νωρίτερα κι ο Σ ε φ έρ η ς, τόσο σ τις «Α π ο ρίες δ ιαβάζοντας τον Κ ά λ­ βο» ό σ ο και στον «Π ρ όλο γ ο για μια έκδ οσ η "Ω ­ δώ ν” »,πως «καμιά ώδή του δ έ β γή κε άκέρια άπό τήν άρχή ώς τό τ έλ ο ς».1 Μπορεί αρχιτεκτονικά και νοηματικά να μοιά ζουν ακέρ αιες, μα ο ποιητής πα­ θαίνει κάθέ τόσο διαλείψ εις και χάνεται η ποιητική συνοχή.

20/χρονικα Από την άλλη μεριά, αν η διάρκεια του Κάλβου στηριζόταν στον «πατριωτικό» χαρακτήρα του έρ ­ γου του, πολύ φοβάμαι πως δε θα μας έκανε σήμε­ ρα την ίδια εντύπωση. Κάτι τέτοιο, ε ξ άλλου, θα έ­ πρεπε να του είχ ε εξασφ αλίσει μεγαλύτερη ακτινο­ βολία στην εποχή του, κι όχι στους σημερινούς και­ ρούς. Βέβαια, ο Παλαμάς τον ανακάλυψε και τον καθιέρωσε σ ε μια στιγμή έξαρσης του μεγαλοϊδεα­ τισμού, με τη γνωστή εκείνη διάλεξη «Κ άλβος ο Ζακύνθιος» τον Μάρτιο του 1889.2 Μα και πάλι, μετά τη μικρασιατική καταστροφή και τον ενταφιασμό της Μ εγάλης Ιδέας, η απήχησή του θα ’πρεπε κανο­ νικά να είχ ε ατονήσει. Κ ι όμως, έγ ιν ε το αντίθετο: κι όταν ακόμα καθιερώθηκε, σε καιρούς ακμής της πα­ τριωτικής ποίησης, και θεωρήθηκε ένας απ’ τους μεγάλους Έ λ λ η ν ε ς ποιητές, δεν επηρέασε σχεδόν καθόλου την ποίησή μας (αναφέρω ως μια απ’ τις λι­ γ οσ τές εξα ιρ έσεις τα «Κάλβεια μέτρα» < 1909> του Σωτήρη Σκίπη, μολονότι κι εκεί έχουμε μόνο η­ θελημένη μίμηση), ενώ επίδραση άρχισε να ασκεί α­ πό τότε που ξαναανακαλύφθηκε απ’ τη νεοτερική ποίηση - κι αν όχι σπουδαία, πάντως κάποια επί­ δραση και περισσότερο απήχηση. Ο Ελύτης επιση­ μαίνει τη «λυρική τόλμη» του και χρησιμοποιεί κάλβειους τόνους και κ ά λβ ειες εκφ ράσεις και στα ποιή­ ματα τα δικά του, ο Θ έμ ελης γράφει « Ε λ εγ είο μονα­ χ ικ ό του Ανδρέα Κάλβου», η συλλογή του Παπαδίτσα «Εν Πάτμω» τον προϋποθέτει, ο Καρούζος κι ο Δ άλλας οπωσδήποτε τον έχουν κάποιες σ τιγμές υπ’ όψη τους και σ ’ άλλους τον ακούμε πότε-πότε να ξεπροβάλλει.

οιπόν, όλα τούτα είναι ήδη κάποια τεκμήρια κι επιβεβαιώνουν ότι τα διαχρονικά στοιχεία του Κάλβου, για ν’ αρχίσουμε απ’ τη μορφή και τους εκ­ φραστικούς τρόπους, εντοπίζονται σ ε όσα κυρίως από τα γνωρίσματα του έργου του τον φέρνουν πιο κοντά μας, όσα δηλαδή πριν από πενήντα περίπου χρόνια ο Ελύτης ονόμαζε περιληπτικά «λυρική τόλ­ μη»,3 σήμερα θα τα λέγα μ ε στοιχεία νεοτερικά κι ύ­ στερα από σαρανταπέντε-πενήντα χρόνια - αν έ ­ χει απομείνει ζωή στον πλανήτη μας! - δεν ξέρω πώς θα τα χαρακτηρίζουν, αφού αυτά, σ ε συνδυα­ σμό με οποιαδήποτε άλλα, κάνουν την ποίησή του τόσο δραστική, παρ’ ό λες τις ποιητικές διαλείψ εις της, δίνοντας μια ιδιαίτερη μεγαλοπρέπεια και εκ ­ φραστικότητα στις εικό νες του κι εξασφαλίζοντάς του την πρωτοτυπία και την εκφραστική δύναμη. Ε ί­ ναι τα απροσδόκητα επίθετα και η ιδιότυπη χρήση τους, τα τολμηρά για την εποχή του μεταφορικά σχήματα, που υπερβαίνουν το ορθόδοξο σχήμα με­ ταφοράς, οι παρομοιώ σεις που μεταθέτουν διαρ­ κώς το θέμα έξω απ’ το κυρίω ς θεματικό πλαίσιο, ανοίγοντας μιαν άλλη λυρική θέα, οι προσωποποιή­ σ εις κι οι ιδιότητες εμψύχων στα άψυχα κι όποια α­ κόμα αποτελούν έκφραση της οπτικής και της ακου­ στικής φαντασίας του:4

Λ

’Α πό τόν ούρανόν, δπου τά μελανόπτερα σύννεφα άρμενίζουν, τό ψυχρόν της άργύριον ρίπτει ή σελήνη.

[ . .. ] Ύ ιέ μου πνέουσαν μ ’ είδεςό ή λ ιο ς κυκλοδίω κτος, ώς άράχνη, μ ’ έ δίπλω νε καί μ ε ’ φώς καί μέ θάνατον άκαταπαύστως. («Εις θάνατον», δ' και κ'.) Να κι ένα άλλο δείγμα, οπτικής μαζί και ακουστικής φαντασίας: ’Ελεύθερα, άχαλίνωτα μέσα ε ις τ ’ άμπέλια τρέχουν τ ’ άλογα, καί ε ις τήν ρ άχην τους τό πνεύμα των άνέμων κάθεται μόνον. [ ...] Μ όνον άκούω τό φύσημα τού άνέμου όπού περνώντας ε ις τά κατάρτια άνάμεσα κα ί ε ις τά σχοινιά σ χισμ ένος βιαίω ς σφυρίζει. («Τα ηφαίστεια», ε' και λ β '.) Κι άλλο ένα, κάπως πιο κλασικό μέσα στην όλη πρωτοτυπία του και την παραστατική του δύναμη: Μ εγάλη, τρομερή, μ ε ’ τά πτερά άπλωμένα, καθώς άετός άκίνητος, κρέμεται ’ς τόν άέρα ’ψηλά ή Διχόνοια. («Το φάσμα», ιε'.) Τα εκφραστικά τούτα μέσα, αν για την εποχή του ήταν προδρομικά, σήμερα, με τη διάρκειά τους β ε­ βαιω μένη από το κριτήριο του χρόνου, δεν είναι πια ούτε παλιά , ούτε νέα- είναι δ ια χ ρ ο ν ικ ά . Α ς μην ξ εχνάμε, άλλωστε, πως από τον Όμηρο και τους αρχαίους τραγικούς ως τον Σαίξπηρ, τέτοια στοι­ χεία δεν έλειψ αν απ’ την ελληνική και την ξένη ποί­ ηση. Το ότι στον ποιητή των «Ωδών» παρουσιάζουν μεγαλύτερη συχνότητα και μεγαλύτερη κάποτε εκ­ φραστική τόλμη μας δείχνει απλά και μόνο το πόσο προδρομικός στάθηκε για τον καιρό του. Ό μω ς, η διαχρονικότητα αυτή της μορφής δε θα υπήρχε ή, τουλάχιστον, δε θα ήταν το ίδιο δραστική, αν δ ε συ­ νοδευόταν κι από τη διαχρονικότητα της ουσία ς. Πρόκειται, βέβαια, για «συγκοινωνούντα δοχεία». Μα στον Κάλβο, ιδιαίτερα, την ιδιορρυθμία και τη μοναδικότητα του ύφους υπαγορεύει η αυστηρότη­ τα του ήθους, επιβάλλοντας τη μεταστοιχείω ση του πραγματικού και του φυσικού σε πνευματικό, ώστε και η φύση να παρουσιάζεται όχι στη ζωντάνια της και στον συγκεκριμένο πραγματικό χώρο της, αλλά στην ερημιά της και στη μεγάλη θέα της, συχνά μά­ λιστα μέσα από παρομοιώ σεις και μεταφορές. Ο «υ­ ψηλός τόνος» της λύρας του είναι έκφραση ενός το ίδιο υψηλού φρονήματος, β γαίνει από τα εσώτερα υπαρξιακά του βάθη και φορτίζει τα εκφραστικά μέ­ σα, διατηρώντας και όλα τα ίχνη της εσω τερικής περιπ έτειας του ποιητή, μολονότι ο ίδιος θ έλησε να την π νίξει στη σιω πή,5 για ν’ αποκρυσταλλωθεί σε μια προσωπική στάση απέναντι στον κόσμο, καθώς έχ ει φτάσει πια οραματικά ν ’ ατενίζει το «εν» μαζί και το «παν», όπως το βλέπουμε στις έξ ι πρώτες

χρονικα/21 σ τρ ο φ ές της ω δής « Ε ις Α γα ρ η νο ύ ς», που αποτε­ λούν και τον πυρήνα απ ’ όπου εκπ ο ρ εύεται το ύψος και το ήθος της π ο ίησής του, και όπου η διαχρονικότητα της μορφ ής συναντιέται με τη διαχρονικότητα της ο υσία ς: 'Έ ν α ς Θ ε ό ς κ α ί μ ό ν ο ς άστράπτει άπό τόν ϋψιστον θ ρ ό ν ο ν ■κ α ί τών χ ειρ ώ ν του έ π ισ κ οπ ει τά αιώ νια άπειρα έ ργ α . Κ ρ έμ ο ντα ι ύπό τούς π ό δ α ς του πάντα τά έθνη, ώ ς κρέμεται β ρ ο χ ή έτι έν α έ ρ ιο ς έ ν ώ κοιμώ νται ο ί άνεμοι τής ο ικο υ μ ένη ς. Ά λ λ ’ ή φωνή του άκούεται, φωνή δ ικαιοσύ νης, κ α ί ή ψυχαί τών άνόμω ν ώ ς αίμ α τος σ τα γ ό ν ες πέφ τουν ’ς τόν άδην. Τών ό σ ιω ν τά πνεύματα ώ ς ά ργυ ρέα ό μ ίχ λη τά ύψηλά άναβαίνει, κ α ί ε ις ποταμ ού ς διαλύεται φω τός κ α ί δ ό ξη ς. Μ ό ν ο ν β λ έπ ω τόν ”Η λ ιο ν μ ένοντα ε ις ιό ν άέρατούς τριγύρω χ ο ρ ε ύ ο ντα ς ο ύ ρ α νο ύ ς κυ β ερ νά ει μ έ δ ίκα ιο ν νόμον.

Φαίνεται ε ίς τόν ό ρ ίζο ντα ωσάν χ α ρ ά ς ιδέα, κ α ί φω τίζει τήν γ ην κ α ί τών θνητώ ν τά έ ρ γ α τών πολυπόνω ν. Έ τ σ ι, όπω ς τα δ ιαχρονικά στο ιχεία τη ς μορφ ής υπερβαίνουν το υς κοινούς παραδοσιακούς τρό­ πους, παρόμοια και τα στο ιχεία της βαθ ύτερ η ς ου­ σ ία ς στην ποίησή του, υπερ βαίνο ντας το σ τενό τερ α θεματογραφ ικό πατριω τικό π λαίσιο, γίνονται κι ε ­ κείνα δ ιαχρονικά, με την αναγω γή τη ς πατριω τικής θεματογραφ ίας στη σφ αίρα της μεταφ υσ ική ς και την ενατένισ η τη ς Ιδ έα ς. Γ ι’ αυτό, τόσο απ’ τα θέμα­ τα των «Ωδών» του όσο κι απ’ την εκ λ ο γικευ μ ένη στάση που άμεσ α επ ιδίω ξε ο ίδ ιο ς να π ρ ο β ά λει, δ ιαρ κέσ τερ α απ οδείχτηκαν όσα αποτελούν τη σκη ­ νογραφ ία και τον ποιητικό διάκοσμο γ ια την έκφ ρα­ ση μιας τέτο ια ς στάσ η ς, καθώ ς τροφοδοτούνται και φορτίζονται μόνιμα απ ’ το υψηλό του φρόνημα κι απ’ το ψ υχολογικό του υπόστρω μα: η μεγ α λ ο π ρ έ­ πεια των εικόνω ν του κι ο οραματικός το υς χαρ α­ κτήρας, η εκφ ραστική τόλμη και το στο ιχείο τη ς υ­ π ο β ο λή ς, η πνοή που αναδίνει η ποίηση αυτή της μ εγ ά λ η ς θ έας και, παρ άλλη λα, ό ,τι ακο ύγεται πίσω απ’ τη σιω πή του κι απ’ όσα θ έλ η σ ε να κρύψ ει, χω­ ρίς να το κατορθώνει παντού, επειδή τα θ εώ ρησε α­ ταίριαστα γ ια τον «υψηλό» και «σοβαρό» τόνο της λ ύ ρ α ς του - και σω στά ο Σ εφ έ ρ η ς τον ονόμασε «ποιητή δύσκολο», με την έννο ια ότι «μάς κάνει π ο λ λ ές φ ο ρ ές τήν έντύπω ση πώ ς "έξα φ α ν ίζετ α ι” πίσω άπό τή γλω σ σ ική του έκφ ρ αση, δπως πίσω ά-

2 0 0 χ ρ ό ν ια α π ό in γ έννη του

ΚΑΛΒΟΥ Αφιέρωμα του ΔΙΑΒΑΖΩ στον Ανδρέα Κάλβο Αριθ. 140

22/χρονικα πό μιάν αύλαία»,6 ένα και τούτο από τα σημεία που συναντιέται με τη νεοτερική ποίηση. Δ εν πρέπει να παραβλέπουμε, ε ξ άλλου, και το πλήθος των αποφθεγμάτων και των γνωμικών στί­ χων, έστω κι αν συνδέονται με μια λιγότερο ζωντα­ νή πλευρά του: με τον διδακτισμό του. Ο διδακτισμός αυτός, μοιραία εξαρτημένος από τον λογιωτατισμό και την εκλογικευμένη μεγαληγορία του ποι­ ητή, περιλαμβάνεται κατά μέγα μέρος στα διαστή­ ματα της ποιητικής του αφασίας και παραμένει ποι­ ητικά ανενεργός, βουλιάζοντας συχνά κάτω απ’ το βάρος ενός νεκρού κλασικισμού και των αλλεπάλ­ ληλων μυθολογικών και άλλων αναφορών στον αρ­ χαίο κόσμο. Έ χ ο υ ν μείνει, εντούτοις, «ώσάν έπί τήν άπειρον θάλασσαν», και επιπλέουν μερικά λαμπρά αποφθέγματα και γνωμικοί στίχοι, με εντελώ ς ξ ε­ χωριστή ακτινοβολία- για παράδειγμα, η συχνότα­ τα επαναλαμβανόμενη σ ε κάθε ανάλογη περίσταση πρώτη στροφή από την ωδή «Ε ις Σάμον»: "Οσοι τό χ ά λκεον χέρ ι βαρύ τού φόβου αισθάνονται, ζυ γό ν δουλείας άς έχωσι θέλει άρετήν καί τόλμην ή έλευθερία. Ή οι δύο στροφές (Γ και ια') από την ωδή «Ε ις τον Ιερ όν Λόχον»: Ό Γέρω ν φθονερός, καί των έργω ν έχθρός, καί πόσ η ς μνήμης, έρχεταιπεριτρέχει τήν θάλασσαν κα ί τήν γην δ λ η ν Ά π ό τήν στάμναν χύνει τά ρεύματα τής λήθης, κα ί τά πάντα άφανίζει. Χάνονται ή πόλεις, χάνονται βασίλεια, κ ’ έθνη. Κι ακόμη, ανάμεσα σε ά λλες το ίδιο ή λιγ ότερο δρα­ στικές, η ζ' στροφή από τη «Βρετανική μούσα»: Ούτως άν χάση ό άνθρωπος τό φώς, κα ί τόν σκεπάση μακάριον σκότος, β λέπόμ εν έ π ’ αύτόν άνατέλλον άστρον έλπίδος. *1

Υποσημειώσεις 1. Γιώργος Σεφέρης: «Δοκιμές» [Κάιρο], 1944, σσ. 20 και 59-60. [Τώρα και στη δίτομη δ' έκδ., τόμος Α', Ίκαρος 1981.]

2. Κωστή Παλαμά: «Τα πρώτα κριτικά». Εκδ. Οίκος Γ. Φέξη, Εν Αθήναις 1913. [Τώρα και «Άπαντα», τόμος Β'. Γκοβόστης-Μπίρης <ΑΘ. 1962.>.]

3. «Η αληθινή φυσιογνωμία και η λυρική τόλμη του Ανδρέα Κάλβου»- περιοδ. «Νέα Εστία», τόμος Μ', τεύχος 467, Χριστούγεννα 1946, ο. 84. [Τώρα και Οδυσσέα Ελύτη: «Ανοιχτάχαρτιά». «Αστερίας» <ΑΘ. 1974>.] Ας σημειω­ θεί, ότι το μελέτημα αυτό είχε γραφτεί απ’ το 1940, ό­ πως αναφέρει στο τέλος ο ίδιος ο Ελύτης.

4. Όλα τα παραδείγματα, καθώς κι όσα ακολουθούν, είναι από την έκδοση «Ωδαί», με εισαγωγή και φιλολογική ε-

Και η κα' από την ίδια ωδή: Α ϊ! των θνητών ή έλπ ίδ ες ώς έλαφρά διαλύονται όνειρα βρέφους- χ άνονται ώς λ επ τόν β ό λ ι ε ις άπειρον βάθος πελάγου.

πάρχει όμως και κάτι άλλο, που στηρίζει τη διάρκεια του Κάλβου και δεν .αφ ήνει να τον συμπαρασύρουν τα αρνητικά του στοιχεία: η π ε τ υ ­ χ η μ έ ν η σ ύ ζ ε υ ξ η τω ν α ν τ ιθ έ σ ε ω ν της ποίησής του- αντιθέσεων στη μορφή, στη γλώ σσα, στο πε­ ριεχόμενο και στην ψυχολογία, με φανερότερη α­ ντίθεση, κατά την εύστοχα διατυπωμένη παρατήρη­ ση του Στέφανου Διαλησμά, την «πάλη άνάμεσα στό (νεοκλασικισμό, πού τόν έθρεψ ε, καί στή ρο­ μαντική του φύση. ’Ακολουθώντας τίς παραδοχές καί τά αιτήματα τού νεοκλασικισμού θωρακίζει τίς " ’Ω δ ές” μέ τά συμβατικά πλαίσιά του, πού προσπα­ θεί ύστερα νά τά καταλύσει τό ρομαντικό πρόσωπο τού ποιητή, ένισχυμένο άπό τή διάθεση τής έποχής. ’Από τό ρομαντισμό έχε^κρατήσει τό πάθος, ένώ μέ τή βοήθεια τού κλασικισμού έχ ει παραμερίσει τό συναισθηματισμό».7 Στην επιτυχία αυτής ακριβώς της σύζευξη ς α­ ντίθετων στοιχείων οφ είλεται και η* ιδιοτυπία κι η μοναδικότητά του.8 Γιατί, όπως ένα θέλη σ ε να εί­ ναι το περιεχόμενο, η εξύμνηση δηλαδή των κατορ­ θωμάτων του Αγώνα, η προτροπή προς το αγωνιζόμενο έθνος και η προσήλωση στην ιδέα της αρετής, της ελευθ ερ ίας και της πατρίδας, μία θέλησε να εί­ ναι και η μορφή, απ’ την αρχή ως το τέλο ς. Γ ια να πετύχει την ομοιόμορφη τούτη εξωτερική εμφάνι­ ση, έφτασε να φτιάξει όχι μονάχα δική του γλώ σσα, αλλά και δική του μετρική. Κατά βάθος όμως, οι συμφιλιωμένες αντιθέσεις του προέρχονται από τις δ ικές του ασυμφιλίω τες εσωτερικά ψ υχολογικές αντιφάσεις. Η ενότητά του είναι μια ενότητα Α ι ­ σ θ η τ ικ ή . Μέσα απ’ το λόγο και στα διάκενα ακούγονται διαστήματα σιω πής, που μας πείθουν ότι κά­ τι έχ ει πνιγεί για πάντα. Εδώ στηρίζεται και η γνη­ σιότητα του έργου του, παρ’ όλη την προγραμματι­ κά κατασκευασμένη εξωτερική του αμφίεση, και τούτο ίσως μόνο μας εξ η γ εί πώς αυτός ο τόσο ρη­ τορικός και λογοκρατικός μοιάζει κάποτε σαν ένας μακρινός πρόδρομος της απαλλαγής από το στόμ­ φο και τη λογοκρατική ρητορεία.

Υ

πιμέλεια Στέφανου Διαλησμά, Νεοελληνική Βιβλιοθή­ κη, Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, Αθήνα 1988. Κοίτα σχετικά και το παλαιότερο μελέτημά μου «Η εσω­ τερική περιπέτεια του Κάλβου»- περιοδ. «Καινούρια Ε­ ποχή», Καλοκαίρι 1960. [Τώρα και Κώστα Στεργιόπουλου: «Περιδιαβάζοντας», τόμος Α'. Εκδόσεις «Κέδρος», Αθήνα 1982.]

6. Όπου και στην υποσ. 1, σ. 51.

7. Όπου και στην υποσ. 4, σ. 24. - Κοίτα κι όσα άλλα για τις αντιθέσεις του Κάλβου παρατηρεί στη συνέχεια ο Διαλησμάς (σσ. 24-34).

8. Σχετικά με τον κλασικισμό και τον ρομαντισμό στον Κάλβο, κοίτα και το ιδιαίτερα αξιοσημείωτο μελέτημα του Κ.Θ. Δημαρά «Οι πηγές της έμπνευσης του Κάλ­ βου»· περιοδ. «Νέα Εστία, τόμος Μ', τεύχος 467, Χρι­ στούγεννα 1946, σ. 107.

5.

χρονικά/2 3

Διαδοχικές προσεγγίσεις στο έργο του Θανάση Βαλτινού Τις συντεταγμένες του έργου του Θανάση Βαλτινού θέλω να σας πα­ ρουσιάσω, δηλαδή τη μυθιστορηματι­ κή λογική πρώτα και τη γλωσσική της άρθρωση κατόπιν, δύο συντεταγμέ­ νες στους άξονες των οποίων λαμβά­ νουν εναλλάξ τιμές δύο δεσπόζουσες παράμέτροι: η μυθιστορία αφενός και ο λόγος αφετέρου, ο λόγος δε ως λόγος ενδιάθετος κατ’ αρχήν και ως λόγος εκφερόμενος κατ’ αποτέλεσμα. Γόνιμη γη για θεωρητικά ερεθίσματα και ακόμα πιο παραστατικά - κατάλληλο πεδίο δια θεωρητικές εκστρατείες οι σελίδες του Θανάση Βαλτινού θα μας παράσχουν την ευκαιρία κατά την ανί­ χνευση των ειρημένων δεσποζουσών παραμέτρων να πορισθούμε συμπερά­ σματα με ισχύ - θα τολμούσα να πω - καθολική για το πώς και το τί της σύγ­ χρονης νεοελληνικής λογοτεχνίας, στο μέλαθρο της οποίας ο συγγραφέας, που έχω την τιμή να παρουσιάζω απόψε ενώπιόν σας,1κατέχει εδώ και πολ­ λά έτη, από το πρώτο του βιβλίο ήδη, θέση διακεκριμένη. ροκειμένου να δ ιασκεδασθούν από μιας αρ­ χής τυχόν εσ φ α λ μ ένες αντιλήψ εις ή και καλο­ προ αίρ ετες, πλην όμως έω λ ες, κοινώς μπαγιάτικες, προσλήψ εις π ερ ί της ειδ ο λ ο γική ς κατάταξης του καθέκαστον έρ γο υ του Θανάση Βαλτινού, π ερ ί τη ς εκπληρώ σεω ς της αισθητικής ρήτρας, που δ εσ μ εύ ­ ε ι το γνήσιο λογοτεχνικό έρ γο , και π ερ ί των αφ ηγη­ ματικών στρατηγικών που μετέρ χεται κάθε φορά το σ υγγράφ ον υποκείμενο για να σ υντάξει προτά­ σ ε ις λό γο υ και τέχνη ς σημαντικές, πρ ο εξα γγ ελτικ ά υπογραμμίζω, και μάλιστα το υπογραμμίζω έντονα και σας παρακαλώ να το πρ ο σ έξετε, ότι η γ η , η γ ό ­ νιμη γη και το κατάλληλο πεδίο, που υπαινίχθηκα προηγουμένω ς, ήταν ένα κακοτράχαλο μέρος α­ γκα θερό, που το ξεχέρ σ ω σ ε, το όρ γω σε και το φύ­ τεψ ε με τα ίδια του τα χέρ ια πρόταση-πρόταση, κε­ φάλαιο το κεφ άλαιο, β ιβ λίο το βιβ λίο ο ίδιος ο σ υ γ ­ γ ρα φ έας, γ ια να ευρ υνθ εί και να εμπλο υτισ θ εί η αν­ θρώπινη πείρα του Έ λ λ η ν α αναγνώστη και ως ιστο­ ρία και ως γλώ σσα, αλλά και, προ πάντων, ως λ ο γο ­ τεχνία. Επ ειδ ή, όμως, με μια π ρ ο εξα γγ ελτικ ή παράθεση σαν κι αυτή κ ερ δ ίζεις μεν ίσω ς σ ε πυκνότητα νοή­ ματος, κινδ υνεύ εις, ωστόσο, να α π ω λέσ εις κρ ίσ ι­ μες εκφ ά νσεις του ήδη πυκνού γενο μένο υ νοήμα­ τος, και επειδή με μια π ρ ο εξα γγ ελτικ ή παράθεση, όπως η π ροηγηθείσα, φαίνεται ότι ξ εμ π ερ δ εύ εις μια κι έξω με κάτι που, όταν ασ χο λείσ α ι μαζί του, σ ε

Π

βασ ανίζει και σ ε πονά, χω ρίς εντούτοις να ξ εμπ ερ ­ δ εύ εις , α λ λ ά μάλλον να μπερ δ εύεσ αι χειρ ό τερ α, γ ι’ αυτό θα ήθ ελα να μου επιτρέψ ετε να επιμείνω δ ι’ ο­ λίγω ν στα τρία π ρ ο εξα γγ ελθ έντα σημεία. Οι, έστω, και αφοριστικά κατατεθησόμενες εδώ παρατηρή­ σ εις θα είγαι το προζύμι και η μαγιά για τ ις υπεσχη­ μ ένες στην εισ αγω γή μας δ ιαδ ο χικές π ρ ο σ εγ­ γ ίσ ε ις . Μ ολονότι η ενασχό ληση με ειδ ο λ ο γ ικ ές κατατά­ ξ ε ις λο γοτεχνικώ ν έρ γω ν είνα ι άχαρη δ ο υλειά και πληκτική και π ο λ λ ές φ ορές και α λ υσ ιτε λή ς υπόθε­ ση ,2 πρ έπ ει εντούτοις να απ ο τελεί το πρώτο μέλημα του μελετητή ενό ς σ υγ γρ α φ έα φειδω λού σ ε χα­ ρακτηρισμούς *- γ ια να μην πω: ηθελη μένα κρυψίνου - σ ε ό,τι αφορά τη γρα μματολογική ταυτότητα των έρ γω ν του. Το γ εγο νό ς, πάντως, ότι ο σ υγ γρ α ­ φ έας αποδεικνύεται τουλάχιστον φ ειδω λός σ ε δά­ νεια από την τράπεζα των γραμματολογικώ ν δέλτων, σ ημαίνει δύο, δ ιαζευκτικώ ς τιθέμενα, πράγμα­ τα: είτ ε ότι γ ι’ αυτόν δεν έχ ει καμιά ή, έστω , σ χ ετ ι­ κότατη μόνο σημασία η ειδ ο λο γική ταυτότητα των κειμένω ν του, οπότε οποιαδήποτε δήλωση ονόμα­ τος εκ μέρ ο υς του δεν μπορεί να δ ιεκ δ ικ ή σ ει υπέρ αυτής τίποτε περ ισ σ ό τερ ο από την περιω πή τη ς πα­ νη γυρ ική ς δ ιεκπεραίω σης μιας, κατά το μάλλον ή ήττον, για όλο υς τους ο μοτέχνους του, χαμαλοδου­ λ ε ιά ς , είτ ε ότι αυτός, ως π αραγω γός έρ γω ν λόγου και γρα φ ή ς, όχι μόνο «επιτρέπει» την - με κρα-

24/χρονικα ταιό, εννοείται, φιλολογικό γνώμονα και διαβήτη ελεύθερη ένταξή τους σ ε πλαίσια καθιερωμένα και γενικώ ς παραδεκτά της γραμματολογικής νομενκλατούρας, αλλά και προβοκάρει τον, προτιθέμενο να θέσει τον δάκτυλον επί τον τύπον των ήλων, σκεπτόμενο αναγνώστη του να χαράξει νέα πλαίσια υ­ ποδοχής, για να δεξιω θεί εκ εί το λογοτεχνικό προϊόν που ήδη του προτείνει. Παρόλο που ή, μάλ­ λον, επειδή ακριβώς ο Βαλτινός μόνο δύο του βι­ βλία έχ ει βαφτίσει μυθιστορήματα και δεδομένου ότι και τα δύο αυτά β ιβλία είναι για μας τα - ελαυνόμενοι τουλάχιστον από την παγιω μένη και ευρύ­ τατα και μηχανικά διαδεδομένη, γενικευτική και, ως εκ τούτου, δικαίως ελεγχό μ ενη ως ισοπεδωτική περί μυθιστορήματος αντίληψη - ήκιστα μυθιστο­ ρηματικά ή, e contrario, αντιμυθιστορηματικά,3 ά­ γεται κανείς αβίαστα στο συμπέρασμα ότι και τα υ­ πόλοιπα βιβλία του είναι μυθιστορήματα. Ό ταν έ ­ χ ει λ .χ . την αποκοτιά να ονοματίζει μυθιστόρημα τρία μονόπρακτα, εκ των οποίων γνήσιο θεατρικό μονόπρακτο θα μπορούσε, και μάλιστα υπό αυστη­ ρούς όρους, να θεωρηθεί μόνο το πρώτο,4 ο Βαλτινός εξαπολύει ο ίδ ιος τον τροχιοδείκτη που φωτίζει τη μυθιστορηματική ουσία και των λοιπών μαρτυ­ ριών του συγγραφ έα, περί των οποίων εκτενέστερον στη συνέχεια, όταν θα αναδιφούμε την πρώτη από τις ο ρ ισθ είσες συντεταγμένες: τη μυθιστορη­ ματική λογική. Η εκπλήρωση της αισθητικής ρήτρας και η κατά περίπτωση επιλογή αφηγηματικών στρατηγικών εντάσσονται στον τομέα της δεύτερης συντεταγμέ­ νης: στη γλω σσική άρθρωση της μυθιστορηματικής λογική ς των έργω ν του Βαλτινού. Η έκφραση, όπως όλοι γνωρίζουμε, είναι όλον αδιαίρετο. Τα μέρη του λόγου δεν υφίστανται μέσα στην επικράτεια της έκ­ φ ρασης ως διακριτές δ ημιουργίες, αλλά ορίζουν νοησιαρχικές και ρατσιοναλιστικές αφ αιρέσεις που σχηματίσθηκαν από τα ομιλούντα υποκείμενα κατά τη διαδικασία της αποδόμησης της μόνης γλωσσολογική ς πραγματικότητας, που δεν είναι άλλη από την πρόταση.5 Το αδιαίρετο εκφραστικό όλον της πρότασης χαλκεύει επίμονα στο έργο του ο Θανάσης Βαλτινός και μας καλεί να το ερμηνεύσουμε και να το κα­ τανοήσουμε έξω από το εκάστοτε εκ των προτέρων δεδομένο γραμματικό ήθος, να το δούμε ως εντελή μηχανισμό με ολοκληρωμένο νόημα, που μπορεί να π ερ ιέχει εξίσου νόμιμα ένα απλό επιφώνημα, μια ε ­ πιστολή φυλακισμένου στο φίλο του ή/και ένα ολό­ κληρο συναξάρι. Στ ις προτάσεις του Βαλτινού αναδεικνύεται το παλαιό, αλλά πάντα επίκαιρο αίνιγμααρχή της Γλω σσολογίας περί της αμετάτρεπτης α­ τομικότητας του αισθητικού γεγο νό ς, που διεκδικούσε ανυποχώρητα το να είναι η λέξη , δηλαδή η κάθε λέξη , που καθ’ οιονδήποτε τρόπον εκφ έρεται ό,τι πραγματικά ομιλείται, αφού η πρόταση αποτε­ λ εί αξιωματικά ενότητα ωμιλημένη. Ανοίγουμε τον πρώτο τόμο του «Συναξαριού του Αντρέα Κορδοπάτη», εγκύπτουμε με διάθεση φ ιλέρευνη ε κ εί όπου ο συγγραφ έας ποιείται την πρώτη μεγάλη τομή στην αφηγηματική τεχνική του,6 και ανακαλύπτουμε ότι όντως εκ εί μέσα δεν υπάρχουν δύο λ έ ξε ις αληθινά οι ίδιες, τα δε συνώνυμα και ομώνυμα έχουν επίτη­ δ ες τεθεί εκποδών, με το επιθυμητό από και γ ια τον

συγγραφ έα αποτέλεσμα να καταδεικνύεται η αδυ­ ναμία ολοκληρω τικής μεταφράσεως μιας λ έξη ς σε μιαν άλλη από τη λεγόμενη διάλεκτο στη λεγάμενη γλώ σσα και, ειδικά σ ε αυτό το βιβλίο, από τη λεγόμενη μητρική γλώ σσα στη λεγόμενη ξένη γλώ σσα και αντιστρόφως. Η γλώ σσα ως ομιλία, όντας στην άπεφθη πραγματικότητά της ατομική, αυθόρμητη και μεταλλασσόμενη,7 αποτελεί δημιουργία αέναη. Η ομιλία του απαίδευτου Κορδοπάτη είναι ένα continuum , ένα σ υνεχές, που δεν συνοδεύεται από κανενός είδους συνείδηση διαιρέσεω ς του λόγου σ ε λ έ ξε ις · οι λ έξε ις - ας μη μας δ ιαφ εύγει - είναι ο υσίες φανταστικές και διδάσκονται στα σχολεία· αντίθετα οι προτάσεις είναι ο υσίες πραγματικές, ένυλες, και δεν διδάσκονται πουθενά, διότι ως λό­ γ ο ς δεν κερματίζονται. Α νάλο γες παρατηρήσεις μπορούν να γίνουν και για τα λοιπά έρ γα του συγγραφ έα. Διότι η γλώ σσα του Θανάση Βαλτινού, ως έκφραση λογοτεχνική, γεννήθηκε από αυτή την ιδιαίτερη ενέρ γεια πνευ­ ματικής οικονομία ς, που απελευθερώ νεται κατά τη διαδικασία των καθ' έξιν ή καθ’ ικανότητα πολλα­ πλών ειδοποιήσεω ν των μορφών που διαθέτει στο οπλοστάσιό του ο συγγραφ έας. Ό ταν συγγράφ ει ο Βαλτινός, έχ ει προαποδεχθεί το απολύτως τιθ έμε­ νο γ εγο νό ς πως ό,τι έχ ε ι άπαξ εκφρασθεί με λέξη μέσα σ ε πρόταση, δεν μπορεί να επαναληφθεί ει μη μόνο ως ακριβής αναπαραγωγή εκείνου που είχ ε αρχήθεν παραχθεί, και άρα η επανάληψη προτάσε­ ων καταντά stricto sensu βερμπαλισμός, εάν στο λογοτεχνικό κείμενο δεν δρα αδιάλειπτα ως καταλύτης η εντύπωση του σ υγγραφ έα κατά μείζονα λό­ γο, αλλά και του αναγνώστη κατ’ ανάγκην, περί των πραγμάτων. Οι ανανεούμενες εντυπώ σεις επιδαψι­ λεύουν αφορμές για διαρκείς α λλα γές ή μεταλλά­ ξ εις ήχων και νοημάτων, δηλαδή αφορμές για αείρροη διατύπωση νέων εκφράσεω ν επί τη βάσει του άπαξ «ομιλημένου.8 Αυτά, όμως, επ ’ ουδενί σημαί­ νουν ότι ο σ υγγραφ έας Βαλτινός γράφοντας ανα­ ζητά τη γλώσσα-πρότυπο ή τον τρόπο, με τον οποίο ανάγεται η εμπειρική γλω σσολογική χρήση και πρακτική σ ε ενότητα. Παρόμοιες ουτοπίες επιτρέ­ πονται ή/και επιβάλλονται ως αποστολή ή ως παίγνιο στο φιλόσοφο, ποτέ όμως στο λογοτέχνη· τον πρώτο είναι δυνατόν να τον γ οητεύει λ .χ . η αναζή­ τηση της ακινησίας της κίνησης, για τον δεύτερο το σαφάρι αυτό είναι σκέτη πλήξη. Γ Γ αυτό και ο γνή­ σιος συγγραφ έας Θανάσης Βαλτινός ο μιλεί τους ή­ χους που τα ίδια τα πράγματα αφυπνίζουν μέσα στην ψυχή του και στην ψυχή των φερεφώνων τού­ για την ακρίβεια, μέσω αυτών επαναρθρώνει αισθη­ τικά τις προσκτηθείδες από αυτόν εντυπώ σεις και τις προσάγει έδεσμα στο τραπέζι του αναγνώστη - τραπέζι, όμως, που μπορεί να αποδειχθεί και χ ει­ ρουργική κλίνη.

II «Φερέφωνα» και «Personnae» είναι τα πρόσωπα του Βαλτινού, που δεν εντάσσονται σ ε καμιά τυπο­ λο γία ηρώων9· είτε παίζουν ρόλους αυτόχρημα ι­ στορικούς, όπως στην περίπτωση της «Καθόδου των εννιά», είτε λαλούν τη φωνή ανθρώπων, που α­ φού συνέταξαν οι ίδιοι την ιστορία τους, την «εμπι-

χρονικα/25 στεύθηκαν» στον Βαλτινό, όπως στην περίπτωση των «Στοιχείω ν για τη δεκαετία του ’60». Το να δη­ μιουργήσεις, άλλωστε, έναν ήρωα στη λογοτεχνία δεν είναι παίξε-γέλασε· προ πάντων απαιτεί θρά­ σος και τόλμη, τόλμη ποιητική-δημιουργική και θράσος Θεού. Κι έπειτα απαιτεί γνώση: να ξέρ εις να γράψ εις (μιαν) ιστορία, να υπερ βείς τη βιω θείσα ζωή, να τη συνθ έσεις όχι με δ ικές σου φαντασιώ­ σ εις, αλλά με σκέψη ακμαία και σφ ριγηλή, να την αναπαραστήσεις ως γνωστικό καταστάλαγμα να μπορέσεις, δηλαδή, μετερχόμενος μέσα λο γο τεχνι­ κά να στήσεις τον νοημένο ήρωα επάνω στη σκηνή του ιστορικοκοινωνικού συμβεβηκότος, χω ρίς να προκαλεί η δημιουργία του ενστάσεις εκ μέρους των Φυσικών, των Περί Ανθρώπου και των Λοιπών Επιστημών. Ο ήρωας, ο κάθε ήρωας, ας μην το ξ ε ­ χνάμε, είναι άνθρωπος- αν μάλιστα τον παρατηρή­ σουμε από το point de vue εκείνο, που θα μας επι­ τρέπει να έχουμε όχι μια νατουραλιστική θέα, αλλά μια ιστορική θέαση των πεπραγμένω ν του, θα δού­ με ότι αναδεικνύεται, ακόμη και σ τις πιο αντιηρωικ ές του αντιδράσεις σ ε έναν καλοσυγκερασμένο μικρόκοσμο της ιστορία ς του κόσμου. Αν, όμως, είναι δύσκολο να στηθεί ένας ήρωας με σάρκα και οστά και να σταθεί σ ε ένα ιστόρημα, γ ε ­ νικώς σ ε ένα πεζογράφημα, απείρως δυσκολότερο είναι να στηθεί ένα μυθιστόρημα, σχόλιο αντικειμε­ νικό των ιστορικών δεδομένων, όπου να απουσιά­ ζουν οι ήρωες και εντούτοις να μην καταλήγει να εί­ ναι λογοτεχνική δυσπλασία τύπου nouveau roman. Επιχειρώ ντας να διερευνήσουμε αν ένα μυθιστόρη­ μα όπως η Κάθ οδος των Εννιά είναι πλή ρ ες ή κενό, αν δηλαδή, π ερ ιέχει κατ’ ουσίαν ή μόνο κατά το φαινόμενο την πρακτική εκείνη αξίω ση, που το συν­ δ έει με τη σοβαρότητα της πραγματικής ζωής, και αν, κατά δεύτερο λόγο - σ ε περίπτωση, φυσικά, που η απόφανση στη πρώτη έρευνά μας είναι κατα­ φατική - , και κατά πόσο δ ιεισ δ ύει το διανοητικό στοιχείο στο - για τη Λογοτεχνία απαράγραπτο ενορατικό στοιχείο, προκειμένου ο μυθικός λό γο ς να τραπεί σε μυθιστορικό, ανάγκη πάσα να ξεκινή­ σουμε από το σώμα των ηρώων. Η ιστορία μιας ομά­ δας ατόμων, όπως των εννιά «personnae» του Βαλτινού, ενδιαφ έρει την Ιστορία, διότι η κάθοδός τους συνετέθη από γεγονότα - άσχετο αν παροδικά και εν τέλ ει ασήμαντα - , τα οποία ως εξειδ ικ εύσ εις, ως μερικοποιήσεις του γενικού ιστορικού συμβά­ ντος, του Εμφυλίου Πολέμου στην Ελλάδα, δεν α­ ποτελούν έννο ιες προσδιοριστέες, αλλά πρωτογε­ ν ές ιστορικό υλικό που, διαχωρισμένο, όπως είναι μέσα στις σ ελ ίδ ες του βιβλίου του Βαλτινού, από άλλα γεγονότα της αυτής χρονικής περιόδου στην Ελλάδα, πρέπει να ενταχθεί στις γ ενικ ές εννόιολογ ικ ές κατηγορίες και να ερμηνευθεί σύμφωνα με αυτές. Η «Κάθοδος των Εννιά» και τα «Στοιχεία για τη δεκαετία του ’60» είναι, κατά τη γνώμη του ομιλούντος, τα δύο εκείνα βιβλία του Βαλτινού, που θέτουν ωμά το ζήτημα της συνύφανσης της ιστορικής αφή­ γ ησης στο πυκνό πλέγμα της έννοιας μυθιστόρημα. Στην πρώτη περίπτωση δοκιμάζεται η μεταφορά ε ­ νός αρχαίου ιστορικού γεγονότος, όπως η Κάθο­ δος των Μυρίων, στην οποία ποικιλοτρόπως και όχι μόνο δια του τίτλου παραπέμπει ο σ υγγραφ έας,

στην ήπειρο της σύγχρονης νεοελληνικής ιστο­ ρίας, και συγκεκριμένα στις τελευταίες η μέρ ες του Εμφυλίου Πολέμου- με όλα τα παραδοσιακά μέσα της λιτή ς αφήγησης, που επιστρατεύονται εκ εί από τον Βαλτινό, το παλαιό ιστορικό γ εγο νό ς προβάλ­ λεται στην οθόνη της καινούριας ιστορία ς και τα αρχαία δρώμενα επανορίζονται στις συμπεριφορές των εννιά νεοελληνικώ ν μορφών. Αν επιχειρούσα­ με να μπούμε σ ε έναν εικαστικό πειρασμό, θα λέγα ­ με ότι το βιβλίο αυτό μοιάζει με σχόλιο μοντέρνου τεχνίτη του χρωστήρα επάνω σ ε θέμα που φαινό­ ταν ήδη εξαντλημένο από τη χορεία των προηγηθέντων και κλασικοτέρων ομοτέχνων του. Στην πε­ ρίπτωση των «Στοιχείω ν για τη δεκαετία του ’60» ο Βαλτινός προσάγει γραπτά ντοκουμέντα, όπως αλ­ ληλογραφ ία (σχεδόν αποκλειστικά γυναικών) με την «αισθηματική» στήλη κάποιου λαϊκού περιοδι­ κού, αιτήσεις προς την Δ ΕΜ Ε, αποσπάσματα από την ειδησεογραφία και το ρεπορτάζ των εφ ημερί­ δων της εποχής, μικρές α γ γ ε λ ίες κ.λπ., τα οποία αναδεικνύονται σαφέστατα σ ε «ιστορικά» ντοκου­ μέντα για την κατανόηση της συγκεκριμένης επο­ χ ή ς .10 Ξεκινώ ντας ο Βαλτινός από τη μικρή ιστο­ ρία, από τη δράση δηλαδή και τη συμπεριφορά των καθέκαστον ατόμων, όπως τη βλέπουν και την ορ­ γανώνουν αυτά τα ίδια τα άτομα μέσα στην κοινω­ νία, υποδεικνύει τον τρόπο προ σ εγγίσ εω ς και μ ελ έ­ της της μ εγ ά λη ς ιστορίας, της δράσης δηλαδή και της συμπεριφοράς ευρύτερων κοινωνικών συνό­ λων, που εξικνούνται από άτυπες ομαδοποιήσεις (π.χ. μετανάστες, κοινωνικοί ευ ερ γ έτ ες, ερω τευμέ­ ν ες γυναίκες) μέχρι τυπικές ενώ σεις οργανωμένων και ιεραρχημένων συμφερόντων (π.χ. το κράτος και τον διοικητικό μηχανισμό του). =αναμπαίνοντας σε εικαστικό πειρασμό θα λέγα μ ε ότι το βιβλίο αυτό εί­ ναι σαν τον πασίγνωστο πίνακα του Καζιμήρ Μαλέβις με το λευκό τετράγωνο: αν δεν κατανοηθεί η λειτουργία του πρωτεϊκού λευκού τετραγώνου, η μικρή ιστορία δηλαδή, είναι αδύνατη η π ροσέγγιση της παγχρωμίας, που αντιστοιχεί στη μεγάλη ι­ στορία. Από τα δύο παραπάνω β ιβλία αφορμώνται και οι ακόλουθες σ κέψ εις: αν πάρουμε στην τύχη μια σ ε­ λίδα παραδοσιακού ιστορικού κειμένου και την αντιπαραθέσουμε σ ε μια σ ελίδα παραδοσιακού μυθι­ στορήματος, θα παρατηρήσουμε ότι ανάμεσά τους δεν υφίσταται καμιά αξιόλογη ή αξιομνημόνευτη διαφορά, αφού και σ τις δύο περιπτώσεις συναντά­ με ίδ ιες ή, έστω, παρόμοιες λ έ ξε ις , ίδιο συντακτικό ειρμό, ίδια κατά το μάλλον ή ήττον ρυθμική αγωγή εκφοράς του λόγου και σχεδόν ισοσκελισμένο εικονοποιητικό ισολογισμό. Ενώ, όμως, στην περίπτω­ ση του ιστορικού κειμένου οι εικό νες λ .χ . κινούνται από ένα αόρατο νήμα, που τους χαρίζει συνοχή και ενότητα, στην περίπτωση του μυθιστορήματος οι ί­ δ ιες πάνω-κάτω εικόνες υπάρχουν και συνέχονται αφ’ εαυτών μέσα σε εκείνη την ενορατική η φαντασιακή ενότητα που εμόρφω σε, που έδωσε θέλω να πω G e stalt σε έναν ιδιαίτερο τόνο του συναισθήμα­ τος. Δ ιεξερχό μ ενο ι μυθιστορήματα του Θανάση Βαλτινού - και όχι μόνο τα δύο προαναφερθέντα βλέπουμε να παρελαύνουν μπροστά μας G estalten, δηλαδή μορφές, που μοιάζουν με εικό­ ν ες και που, εντούτοις, δεν είναι εικόνες, αλλά έν­

26/χρονικα νο ιες πραγματοποιημένες ή, καλύτερα, σημεία εν­ νοιών και προσδιορισμοί της σκέψ ης του συγγρ α­ φέα πάνω σ ε εν ερ γ ές κατηγορίες. Ό ταν ο Βαλτινός γράφει ιστορία, τα εισ κομιζόμενα στο κείμενό του σημεία διατρέχονται από μια διανοητική ψυ­ χρότητα που, αναλαμβάνοντας να π αίξει το ρόλο πυροσβέστη, σβήνει ή μετριάζει κάθε ποιητική ή ποιητικίζουσα φλόγα, που μπορεί να ανάψει μια λ έ ­ ξη, όπως λ .χ . η λ έξη ηλιοβασίλεμα, που δεν απαντά­ ται πουθενά στο έργο του. Ο «ιστορικός» Βαλτινός είναι ψυχρός, για να μπορεί να διασώ ζει τα αόρατα νοητικά νήματα που συγκρατούν και συνέχουν το ι­ στορικό υπόβαθρο του λόγου του. Από την άλλη με­ ριά, όταν ο Βαλτινός γρά φει μυθιστόρημα, τα εισκομιζόμενα στο κείμενό του σημεία αναπτύσσουν μια κεντρική θερμότητα που, διαχεόμενη προς όλα τα μέρη, π αίζει εκ του σκοπού του σ υγγραφ έα ή/και εκ του αποτελέσματος της συγγραφ ής του το ρόλο εμπρηστή, που ανάβει ή υποδαυλίζει τον ιστορικό πλούτο που φ έρ ει εντός της η λ έξη λ .χ . καλοκαίρι. Ο «μυθιστοριογράφος» Βαλτινός είναι θερμός, για να μπορεί, επίσης, να διασώ ζει τα αόρατα νοητικά νήματα που συγκρατούν και συνέχουν το μυθιστο­ ρικό υπόβαθρο του λόγου του. Είναι λογικό ότι αν αλλάξουν οι ιστορικές π η γές, αλλάζει αυτομάτως και η ιστορική αφήγηση· η ιστο­ ρική αφήγηση, όμως, αλλάζει - και είναι εξίσου λο­ γικό - αν αλλάξει και αυτό που πιστεύει ο καθένας - και ο συγγραφ έας, άρα, και ο αναγνώστης - πε­ ρί των εννοιώ ν, είτε πρόκειται για ηλιοβασιλέματα είτε για καλοκαίρια. Το ίδιο ακριβώς ιστορικό υλικό αλλιώ ς αντιμετωπίζεται από έναν επιστήμονα ιστο­ ρικό και αλλιώ ς από έναν μυθιστοριογράφο- αλ­ λιώ ς πρ ο σ εγγ ίζει τη φάλαινα ο ιχθυολόγος και αλ­ λιώ ς ο Χέρμαν Μ έλβιλ. Αν πούμε ότι έχουν όλοι μπροστά τους τα ίδια ντοκουμέντα, ο καθένας δια­ βάζει τελικά σ ε αυτά διαφορετικά συμβάντα.11 Ο Βαλτινός έχοντας σ υ λ λ έξει το ιστορικό υλικό του και έχοντας διανύσει όλη τη διαδρομή του ιστορι­ κού σκεπτικισμού από την αρχή μέχρι το τέλο ς, μας προτείνει χω ρίς ψιμμύθια και ακριτομύθιες τό πόρι­ σμά του - ιδια ίτερα στο μυθιστόρημά του για τη δεκαετία του ’60 - ότι η ιστορία, με τον τρόπο που συνηθίζουν οι ιστορικοί και οι μυθιστοριογράφοι να την αφηγούνται, δεν είναι παρά μύθος που τον έ ­ χουν συνυφάνει οι γνώ μες και τα πάθη των ανθρώ­ πω ν γ ι’ αυτό και η επιστροφή στην καθαρή αναπα­ ραγωγή, στην απλή ανατύπωση των ιστορικών ντο­ κουμέντων, όπου δεν εισάγεται κανένα υποκειμενι­ κό ή αξιολογικό στοιχείο, είναι η μέθοδος ασφα­ λούς διατυπώσεως και διδασκαλίας του νέου ιστο­ ρικού μυθιστορήματος. Ο Βαλτινός προτείνει τη μέ­ θοδο αυτή, γιατί έχ ει προκρίνει ότι ανάγκη πάσα εί­ ναι να συλληφ θεί και από τον αναγνώστη του12 η σχέση της μικρής και, κατ’ επέκταση, της μεγάλης ιστορίας με τη ζωή ως σχέση συνθετικής ενότητας, που μακριά από κάθε έννοια αφ ελούς ταυτότητας ή αναγκαστικής ταύτισης, εμπ ερ ιέχ ει και τη διάκριση και την ένωση των όρων. Για τον Βαλτινό το να μι­ λά ει κανείς για ιστορία εστερημένη ντοκουμέντων, είναι τόσο παράλογο, όσο και το να μιλάει κανείς για την καθολική ύπαρξη ενό ς αντικειμένου έχοντάς μας βεβαιώ σει προηγουμένως ότι ελλείπουν ήδη ουσια στικοί όροι της υπόστασής του. Γ Γ αυτό

και μια ιστορία άσχετη ως προς τα ντοκουμέντα της είναι ιστορία άκυρη και ανεξακρίβωτη, άρα όχι ι­ στορία και, κατά σ υνέπεια, όχι μυθιστόρημα, αφού η πραγματικότητα τη ς ιστορία ς, άρα και του «ιστο­ ρικού» μυθιστορήματος, εντοπίζεται στην εξακρί­ βωση, οπότε και η αφήγηση, μέσα στο πλέγμα της οποίας η ιστορία συγκεκριμενοποιείται, είναι αφή­ γηση ιστορική, επειδή είναι έκθεση ντοκουμέντων ώριμων προς κριτική αποτίμηση.13 Προτού προχω ρήσουμε, τώρα, σ ε γενίκευση του τρόπου κατανοήσεως των μυθιστορημάτων του Θα­ νάση Βαλτινού, σκόπιμο είναι να επιμείνουμε στην α φήγηση των μυθιστοριών του. Η αφήγηση για τον Βαλτινό είναι πράξη βεβαίω ς γλω σσική, δια της ο­ ποίας εννοηματούνται ατομικές εμπ ειρ ίες μέσα στο χρονικό ορίζοντα τόσο των μεμονωμένων ατόμων όσο και της κοινωνίας· ή, για να το πω με έναν τύπο του ιστορικού Γερ ν Ρ ύ ζεν,14 η αφήγηση παράγει α­ πό το χ ρ ό ν ο νόημα, υπό την έννοια ότι η ανθρώπινη δράση συνδέεται κατ’ ανάγκην με τον όρο ότι το κάθε ατομικό υποκείμενό της διαθέτει προσανατο­ λισμούς, που του ερμηνεύουν τις π εριστά σεις και τις σ χ έσ εις της δράσης του με τέτοιον τρόπο, ώστε να μπορεί να τις δ ιαχειρίζεται το ίδιο’. Η αφήγηση, λοιπόν, όντας «μίμηση του γ ίγ ν ε ­ σθαι»13 είνα ι η κατάλληλη μορφή, μέσω της οποίας κατατίθενται μαρτύρια π ερί των ιστορικών συναρ­ τήσεων επιμέρους δράσεων και συμπεριφορών. Ο Βαλτινός επιστρατεύει την αφήγηση ως μίμηση του ιστορικού γίγνεσ θ α ι, γιατί θ έλει να εκφ ράσει την ι­ δέα ότι διάφορες χ ρονικές ακολουθίες επιμέρους δράσεων και συμπεριφορών του παρελθόντος έ­ χουν ή, έστω, είναι δυνατόν να έχουν νόημα συσχετιζόμενο με επ ιλο γ ές και προσανατολισμούς ενεστωσών επιμέρους δράσεων και συμπεριφορώ ν.16 Αν διαβάσουμε προσεκτικά τις ιστορίες του σ υγ ­ γραφέα μας, θα παρατηρήσουμε ότι μέλημά του εί­ ναι όπως εν αρχή της κάθε ιστορίας του ξεχωριστά να μην είναι η αρχή αλλά το τέλο ς της. Γενικεύοντας τα παραπάνω - και για να χρησι­ μοποιήσω όρους του Πωλ Ρ ικ έρ :17 η σημασιολογία βάθους των κειμένων του Βαλτινού δεν είναι αυτό που θ έλη σ ε ο Βαλτινός να πει, αλλά αυτό στο οποίο αναφέρεται το κείμενο του ιστορικού ντοκουμέν­ του, δηλαδή οι μη δ εικτικές αναφορές του. Μη δ ει­ κτικές αναφορές του κειμένου, του κάθε κειμένου είναι ο κόσμος που μέσω της αναγνώ σεως διανοίγεται από τη σημασιολογία βάθους του κειμένου. Κατά συνέπεια εκείνο που πρέπει να κατανοήσουμε ως αναγνώ στες, δεν είναι κάτι επιμελώ ς κρυμμένο πίσω από το κείμενο, αλλά κάτι που εκτίθεται μπρο­ στά από αυτό. Στα έρ γα του Βαλτινού ό,τι διατίθε­ ται προς κατανόηση, δεν είναι η αρχική κατάσταση του λόγου, αλλά κάτι άλλο, που εκπορεύεται, β έ­ βαια, από το λόγο και που αποσκοπεί στην ίδρυση ενό ς κόσμου. Επ ειδή, γενικά, το να κατανοείς ένα κείμενο, σημαίνει να ακολουθείς την κίνηση του νοήματός του από αυτό, που λ έει, προς εκείνο για το οποίο μιλάει, έτσι και ο Βαλτινός επιζητεί όπως η κατανόηση των κειμένων του κατευθύνεται προς τους προτεινόμενους κόσμους, που διανοίγονται α­ πό τις εν-νοημένες, από τις εσ κ εμ μ ένες αναφορές του κειμένου.18 Ό πω ς, αίφνης, στην αφήγηση της γυναίκας στο «Μ πλε βαθύ σχεδόν μαύρο», οι κρίσι­

χρονικα/27 μες αναφορές του κειμένου δένονται σ χεδόν ανα­ γκαστικά με μια κατανόηση που δεν συνίσταται στην άμεση σύλληψη μιας ξένη ς ψυχικής ζωής ούτε εξαντλείται στη συγκινησιακή ταύτιση με π οικίλες ψ υχικές στάσεις και π ροθέσεις, αλλά που διαμεσολαβείται ολοκληρωτικά από το σύνολο των εξη γη τι­ κών διαδικασιών, των οποίων προηγείται και τις ο­ ποίες συνοδεύει αναδεικνύοντας έτσ ι το ύψος και την ένταση της προσωπικής προσοικείω σης. Ο Βαλτινός διευχερ αίνει παντί τρόπω, θέλω να πω με όλα τα νόμιμα λο γοτεχνικά μέσα, την ειρημένη προσω­ πική προσοικείω ση, το δε αντίκρυσμα αυτής της προσωπικής προσοικείω σης για τον αναγνώστη δεν είναι, φυσικά, κάτι που μπορεί να το ψαύσει, κά­ τι που μπορεί να το αισθανθεί, αλλά η δυνάμει και θ έσ ει ικανότητά του να ανακαλύπτει τον κόσμο που έχ ει δομήσει ο σ υγγρ αφ έας και γ ι’ αυτόν.19

Ill Ο Βαλτινός δεν νοιάζεται για την περιλάλητη διαβόητη, θα ήταν καλύτερα, αν την έ λ εγ α - περι­ πέτεια του λό γ ο υ και της γλώ σσας, που με πνεύμα τουριστικό και νεοπλουτίστικο μετέφεραν στα μπαγκάζια τους οψέποτε εξ Εσ π ερ ίας επανακάμψαντες οίκαδε ένιοι εκπρόσωποι των s ix tie s και των seve ntie s και που προσπαθούν πολλά χρόνια τώρα, εκβιαστικά και με στήσιμο παντοίων μηχα­ νών και τεχνημάτων, να την παρουσιάσουν ως πρω­ τοπορία, προσποιούμενοι ότι αγνοούν πως τα ιδιο­ σκευάσματα αυτά που - εκ του γαλλικού στρεβλά διασκευάσαντες ή κατά το ισπανοφανές θαμπά κο­ πιάροντας - αποπειρώνται κατά καιρούς να ε ­ δραιώσουν ως άρχουσα τάση στην Λ ογοτεχνία ου­ δέποτε υπήρξαν αβανγκουάρντια στους τόπους, ό­ που πρωτο(δια)τυπώθηκαν. Το να δ ιαχειρίζεσαι

ί .Ι. ί Λ Μ

στην ελληνική γλω σσική επικράτεια τα ράκη των λατινικών νευρώσεων π ερί π εριπ έτειας του λόγου, αγνοώντας ή λησμονώντας - το ίδιο κάνει! - ότι ο λό γο ς είναι Θ εός20 και, ως εκ τούτου, μόνο να δη­ μιουργεί, όχι να βιώ νει αβεντούρες μπορεί, και το να εμπορεύεσαι εδώ τα σκύβαλα της βαλπούργειας exago n al, αφού δεν βρίσκονται πια αλλού έτοιμες καταπιόνες και πρόθυμα στομάχια για να τα κατα­ ναλώσουν, εφοδιάζοντας, μάλιστα, την επιχείρησή σου με απελευθερω τικό πρόσημα, για να μαζευτεί λαός και πελατεία, είναι πλέον κανόνας. Σή μερα στην Ελλάδ α - οι εξα ιρ έσ εις είναι λ ίγ ες και, ευτυ­ χώ ς, γνω στές - αντί να νοιάζεται ο σ υγγραφ έας να ζή σ ει τήν δική του περιπέτεια αναζητώντας τον Θεό - Λόγο, αντί να πασκίζει να γκεστα λτώ σει αυ­ τή του την περιπέτεια και να την κάνει νόρμα δική του και του εν δυνάμει κοινού του, του Κοινού της Λογοτεχνίας, εφ ευρίσκει ποικιλώ νυμες π εριπ έ­ τ ειες του λόγου και βιάζεται να τελειώ σει το γρα­ φτό του. Μα είναι γραφτό ότι τα τοιαύτα κατα­ σκευάσματα έχουν ζωή πτώματος σεσηπότος, οδωδότος και τυμπανιαίου, ενώ τα γνήσια, τα πραγματι­ κά κείμενα, που γράφονται κυριολεκτικά με αίμα, αντέχουν στον καιρό και όχι μόνο είναι πάντοτε δροσερά και φρέσκα, αλλά και με την πάροδο του χρόνου δένουν εντός τους τη σοφία της ιστορικής συνείδησης με το μέλι της λ έξεω ς και γίνονται από­ χτημα ες αεί. Προτού προχω ρήσουμε, τώρα, στην εξέταση της δ εύτερης σ υντεταγμένης στο έργο του Θανάση Βαλτινού, που είναι ο λ ό γο ς, προτείνω να αφήσουμε έναν σοβαρό Έ λ λ η ν α κριτικό και μελετητή να μι­ λή σ ει για λίγο γύρω από το έρ γο του Βαλτινού: Φαντάζομαι - λ έ ε ι ο Δημήτρης Δ ασκαλόπουλος ότι για τον Β αλτινό συνιστά πολύ σημαντική πράξη η έκδοση ε ν ό ς βιβλίου , με ό λ ε ς τις ε υ νόη τες και ε-

ίΙ^ .ΙΙΜ

.Μ

.ΙΗ

ι » * ·

Συνδρομές εσωτερικού και Κύπρου

Ετήσια 12.000 - Σπουδαστική 11.000 δρχ. Εξάμηνη 6.500 - Σπουδαστική 5.500 δρχ. Οργανισμών, Τραπεζών, Ιδρυμάτων 14.000 δρχ. Συνδρομές εξωτερικού .Ετήσια 90 δολ. (ΗΠΑ) Σπουδαστική Ετήσια 85 δολ. Ιδρυμάτων, Βιβλιοθηκών 105 δολ. Τα παλιά μηνιαία τεύχη κοστίζουν 1000 δρχ., τα δεκαπενθήμερα 600 δρχ. ι Εμβάσματα στη διεύθυνση: Κατερίνα Γρυπονησιώτου Α. Μεταξά 26, Αθήνα - 106 81

28/χρονικα πίπονες επεξερ γ α σ ίες του κειμένου, που εξυπακούονται σε μια τέτοια συγγραφική στάση. Και, πιθα­ νώς, σ ’ αυτή τη στάση πρέπει να αναζητήσουμε τη στερεότητα που χαρακτηρίζει τα γραπτά του. Έ τσ ι η ολιγογραφία του - την οποία βλέπω να στοιχείοθετείται όχι μ όνον από τον αριθμό των δημοσιευμέ­ νων βιβλίω ν και γραπτών του, αλλά και από τη συ­ νολική έκταση που καταλαμβάνουν κάθε ένα από αυτά - δεν πρέπει να αποδοθεί σε συγγραφική ο ­ κνηρία ή σ ε δημιουργική δυστοκία. Εκφράζει βαθύ­ τερες καταβολές πεποιθήσεων για το ρ ό λο και τις παρεμβατικές δυνατότητες του συγγραφέα να αποτυπώσει το καίριο και το ουσιώδες μέσα στον ευρύ­ τερο ιδ εολογικό και δημιουργικό προσανατολισμό του. (...) ο σ χεδ όν μονόχορδος, αλλά ουδέποτε α­ νιαρός, αφηγηματικός λ ό γ ο ς του Β αλτινού έ χει θέ­ σει σε λειτουργία ποικίλες προσλαμβάνουσες της κοινωνικής, π ολιτικής και ιστορικής σ υ γκ υ ρ ία ς21 Τονίζοντας εγώ τους μουσικούς υπαινιγμούς, που προσφυέστατα επ ιχείρησε ο Δασκαλόπουλος σ ε ό,τι αφορά τον αφηγηματικό λόγο του Βαλτινού, θέλω να ξαναπώ ότι ο ζωντανός σ υγγραφ έας Θανά­ σης Βαλτινός δεν πέφτει στη λούμπα του ποιητικίζοντας και ξενέρωτου νουβορομανισμού' στη μάχη του λόγου δεν κατεβαίνει να πολεμήσει με σφεντό­ νες, αλλά με τα τελειότερα όπλα. Η άρθρωση σε έλ ­ λογο λόγο καθαρό και ξάστερο, λόγο που να απη­ χ εί με πάσα δυνατή ηχητική ιδιοτροπία στον ανα­ γνώστη ή τον ακροατή από την αρχή μέχρι το τέλος την περιπέτεια του συγγραφέα, που παλεύει να λαλήσει ρήμασι την ιστορική συνείδηση της Νεώτερης Ελλάδ ας, είναι το έργο του. Ζ ει με τον νού, τις φ λέβ ες και τα νεύρα του τον πόλεμο, τον διαρκή και ανελέητο, με τις λ έξε ις και τα γραμματικοσυντακτικά σχήματα της ρωμέηκης γλώ σσας· η ρυθμι­ κή του, μονίμως στεγνή και αστόλιστη, άλλοτε σαν ανάπτυξη απλού μοτίβου, σαν σκοτσέζικη γκάιντα, κι άλλοτε πάλι κλαγγερή, σαν επίμονο μαρς πολεμι­ κό ή σαν χάλκινο ντιβερτιμέντο του Σοστακόβιτς, σου δημιουργεί - όπως, με αφορμή το Συναξάρι τουΑντρέα Κορδοπάτη, ακριβολογώντάς επισημαί­ νει ένας χαλκέντερος Έ λλ η ν α ς συνάδελφος του Βαλτινού22 - μια αίσθηση άμεσης επαφής με το κόσμο, μια χοϊκή αμεσότητα που ταυτόχρονα πε­ ριορίζεται σχεδόν αποκλειστικά σ ε πράγματα χ ει­ ροπιαστά, σε καταστάσεις χοντρικά ξεκαθαρισμέ­ νες, αρχαϊκές.

IV Η ιστορία, λ έει κάποιος βαθύς γνώστπο της, αν εξετασθεί από τη σκοπιά του ανθρώπου,23 δεν-είναι πάρα ένα γλω σσικό δίχτυ, που το παίρνει ο σ υγ ­ γραφέας - ιστορικός ή μυθιστοριογράφος - και το ρίχνει κατά πίσω, στο παρελθόν·24 και κάποιος άλλος, εξίσου βαθύς γνώστης της διατείνεται ότι η ιστορία είναι ύφος, στυλ.25 Ο σ υγγραφ έας Θανά­ σης Βαλτινός είναι, σας διαβεβαιώ , άριστος τεχνί­ της στην προς τα πίσω ρίψη του γλω σσικού διχτυού της ιστορία ς και δεινός στυλίστας της. Επειδή γνω­ ρ ίζει οίκοθεν το μέγεθος του μεταφυσικού αλλά και του λογικού σκανδάλου, που συνιστά η δυνατότη­ τα, ικανότητα και ανάγκη του κάθε ανθρώπου να χ ορηγεί γλω σσική μορφή στη χρονική διάσταση του άγνωστου μέλλοντος,26 και επειδή αναγνωρί­

ζει, επειδή αποδέχεται ότι η λεχθ είσα δυνατότητα, ικανότητα και ανάγκη είναι αδύνατο να χωρισθεί α­ πό τη Γραμματική, από εκείνη δηλαδή τη δύναμη της γλώ σσας, που γεννιέται από μια ιδιότυπη σύμ­ βαση ότι χρονικά, όταν μιλάμε, θα είμαστε κατ’ α­ νάγκην αλλού και όχι εκ εί όπου θ έλει ο γραμματι­ κός χρόνος οπού, εκφραζόμαστε,27, ο μέλλω ν σ χ ε­ δόν ελ λ είπ ει ολοκληρωτικά στο έργο του· και όπου τυχόν υπάρχει, λο γίζεται ως ενεστώ ς αν όχι ως συντελεσμένη μελλοντική προβολή ενός γεγο νό ­ τος στο παρελθόν.28 Ο Βαλτινός επ ιλέγ ει, όπως είδαμε, να κινηθεί στο παρελθόν κατά κανόνα με ιστορικά ντοκουμέντα αλλά και με πλάσματα ιστορίας που, όμως, βασίζο­ νται ήδη σ ε ιστορικά γεγονότα. Η αίσθηση του ως συγγραφ έα που γράφει σήμερα για το παρελθόν δεν είναι, φυσικά, ούτε άμεση ούτε εγ γενή ς αντα­ νάκλαση, αλλά δομημένη επιλογή της μνήμης και· ως τοιαύτη δεν μπορεί παρά να'είναι ριζοσπαστικά γλω σσοκρατούμενη.29. Ο Βαλτινός με όπλα του το λόγο και ό λ ες τις δυνατότητες, που του παρέχει ο λόγος, αφηγείται έτοιμες ως επί το πολύ ιστορίες; που τρέπονται αυτομάτως σε μυθιστορήματα, επ ει­ δή για να επιβεβαιώ σει το δικό του εγώ, ως όντος εν τω παρόντι, προβάλλει τη σιλουέτα τού είναι του επάνω σε άλλα ανθρώπινα όντα του παρελθόντος. Επειδή λ ό γο ς σημαίνει ύπαρξη, έτσι και η γλώ σ­ σα υπάρχει ως αδιάλειπτη συστολή και διαστολή του αέναου είναι· όπου ο σ υγγραφ έας ομιλεί, υπάρ­ χ ει όχι τόσο για να μιλήσει σ ε εμάς, όσο γ ι αν ομι­ λήσει τον ίδιο του τον εαυτό. Ο σ υγγραφ έας οφεί­ λ ει να μισήσει το μέλλον και να μιλήσει το παρελ­ θόν - το δικό του και του κόσμου. ° Γ Γ αυτό και για να παράσχει στη συνείδηση, που έχ ει για τον ί­ διο του τον εαυτό, τη μοναδική αλλά και τη διαρκώς ανανεούμενη εγγύηση ότι εξακολουθεί και ότι θα ε ­ ξακολουθεί να ζει και ότι αυτή η ζωή του δεν θα εί­ ναι αδιάφορη, αλλά βιοτή, κάτι δηλαδή εξαιρετικό και ιδιαίτερο, εκπέμπει προς τα έσω συνεχή ρεύμα­ τα προτάσεων. Ό ταν ο σ υγγραφ έας σιωπά, όταν δηλαδή είναι εξωτερικά βουβός, τότε η γλώ σσα δουλεύει μέσα του και, ως λό γο ς ενδιάθετος, πλη­ ροί της ηχοκάμερες του νου του. Οταν ο ενδιάθε­ τος λό γο ς εκφ έρεται απευθυνόμενος στον αναγνώ­ στη, το δέκτη της αφ ήγησης,31 και προκαλώντας τον να προβεί στο είδος εκείνο της ανάγνωσης, που θα του επιτρέψ ει να προσοικειω θεί προσωπικά την προτεινόμενη από τον συγγραφ έα μίμηση του γ ί­ γνεσθαι και να ανακαλύψει τη σημασιολογία βά­ θους του κειμένου του, δεν είναι παρά η θεμελίω ση του Dasein των δύο υποκειμένων επάνω σ ε ένα αμ­ φοτεροβαρές γλω σσικό παρεδώ σε.32 Δ εν είναι, λοιπόν, παράξενο, που ορισμένοι φιλόσοφοι της γλώ σσας θεωρούν το διάλογο, αυτό το γλω σσικό αλισ βερ ίσ ι, αμφοτεροβαρή προσφορά γνώσεων (αλ­ λά) και στρατηγική επανακαθορισμού του εαυτού και του συγγραφ έα και της πληθύος των αναγνωστών/συνομιλητών του·33 οι ίδιοι οι μυθιστοριογράφοι τους έχουν δώσει το δικαίω μα... Ο Θανάσης Βαλτινός σ υ λ λ έγ ει κομμάτι - κομμά­ τι, πρόταση την πρόταση τη γλω σσική μνήμη, τη rai­ son της ελλη νική ς γλώ σσας, και αφού την επεξεργασθεί με φίλτρα λόγου, την καταθέτει ως disco u rs σε έργα, που αποτελούν τω όντι, και όχι επειδή το απαιτεί κάποια θεωρητική θεμελίω ση, ιδιαίτερες

χρονικά 129 γλω σσικές πράξεις.34 Τα βιβλία του Βαλτινού ως d isco u rs, ως λόγος εκφ ερόμενος είναι απόσπασμα γλώ σσας, που με τη χρήση όλων των γραμματικοσυντακτικών δυνατοτήτων έχ ει αναχθεί σε κατά­ σταση ανωτέρας τάξεως. Οι ιστορικές αφ ηγήσεις του Βαλτινού είναι λογοτεχνία, επειδή ακριβώς α­ ποτελούν εκ λ ο γές από το διαθέσιμο σύνολο και το δυναμικό του πλούτου των σημείων της ελληνικής *1

γλώ σσας, που με την αρωγή εκείνη ς της μεμβρά­ νης, μέσω της οποίας μετατρέπεται το άμορφο σε έμμορφο, το άηχο σ ε ένηχο και το άλογο σε έλλο ­ γο, αφήνει την ψυχή του συγγραφ έα έκθετη στην πραγματικότητα της ανάγνωσης.

Γ ΙΩ Ρ Γ Ο Σ Κ Ε Ν Τ Ρ Ω Τ Η Σ

248 επ., και Κ.Δ. Γεωργούλη, Αισθητικά μελετήματα.Ή , επιστήμη της Λογοτεχνίας, (χ.χ.) σελ. 66.

21.0 Δημήτρης Δασκαλόπουλος εκθέτει τις απόψεις του στο δοκίμιό του με τον τίτλο: Θανάσης Βαλτινός: Πα­ 1. Το κείμενο αυτό παρουσιάσθηκε στις 11 Μαΐου 1992 ρουσίαση - Ανθολόγηση στο συλλογικά έργο: Η ΜΕ­ στο «ΔΙΑΥΛΟ» του Βόλου ως διάλεξη· παρέστη και ο ΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ. Από τον Πόλεμο του 40 Θανάσης Βαλτινός, που διάβασε αποσπάσματα από α­ ώς τη Δικτατορία του 67, Εκδόσεις Σοκόλη, Αθήνα νέκδοτα έργα του.

1989, τόμος Β, σελ. 298 επ. - Με βρίσκει ριζικά αντίθε­ 2. Πρβλ. Dieter Wellershoff, στα πρακτικά του VI. Συμπο­ το η προσέγγιση, που επιχειρεί ο Δημήτρης Δασκαλό­ σίου (1972) με θέμα Poetik und Hermeneutik, σελ. 550. πουλος στο έργο του Βαλτινού, όταν λέει ότι ο Βαλτι3. Πρόκειται για τα «Τρία μονόπρακτα» (1978) και τα νός δεν είναι ο πεζογράφος που συγκινείται εύκολα α­ «Στοιχεία για τη δεκαετία του ’60» (1989). πό το μεμονωμένο, στιγμιαίο περιστατικό. Δεν προ­ 4. Το επιγραφόμενο «Πρακτικά μιας δίκης». σπαθεί να αναγάγει το ατομικό σε καθολικότερες κα­ 5. Βλ. ενδεικτικά και μόνο Τσβετάν Τοντόρωφ. Ποιητική ταστάσεις. Ακουμπάει, σχεδόν σε όλα τα γραπτά του, (1973), εισαγωγή - μετάφραση - σχόλια Αγγέλας Κασε ό,τι μπορεί να συνιστά τη συλλογική μνήμη, ένα στρινάκη, 1989, σελ. 53. πλαίσιο δηλαδή δεδομένο, υπάρχον, αμετάθετο και α­ 6. Και μάλιστα σε εποχές πρωιμότατες, μόλις στα 1964. μετακίνητο, μέσα στο οποίο οι ήρωες του βιώνουν την 7. Πρβλ. Benedetto Croce, Problemi di Estetica, 1967, εξαρτημένη από το πλαίσιο αυτό ιστορία τους, όπως α­ σελ. 194. κριβώς στριφογυρίζουν τα θηράματα πιασμένα στην 8. Ερεθίσματα προς αυτή την κατεύθυνση περιέχονται παγίδα. Γ ι ’ αυτό και ο αναγνώστης αισθάνεται να συ­ στο έργο του Hans Dieter Zimmermann, Vom Nutzen μπάσχει με τους ήρωες, συμμερίζεται την τελικά κοινή ■ der Literatur, 1977. μοίρα και δεν μπορεί να μείνει αδιάφορος· πάρα ταύτα 9. Πρβλ. αίφνης Northorp Frye, Anatomy of Criticism, πρέπει να αναγνωρισθεί στο Δασκαλόπουλο ότι προ­ 1957, σελ. 37 επ., και Hans Robert Jaub, Asthetische σεγγίζει το έργο του συγγραφέα με σοβαρή κριτική Ergahrung und literarische Hermeneutik, 1984, σελ. διάθεση και ότι καταθέτει προτάσεις για γόνιμη συζή­ 244 επ και τον πίνακα στη σελ. 252. τηση. - Και ο Παύλος Ζάννας, Ταινίες και Φωτοτυπίες ΙΟ.Για τις ατραπούς του εγχειρήματος βλ. το σημαντικό­ του Θανάση Βαλτινού, στο: Π.Α. ΖΑΝΝΑΣ, Πετροκαλατερο βιβλίο του Odo Marquard, Schwierigkeiten mit μήθρες, Δοκίμια και άλλα, 1960, 1989, Διάττων, Αθήνα der Geschichtsphilosophie, 1973.

1990, del σελ. 497, 500 κ. επ. διαφωνεί με τις απόψεις του 11. Βλ. Benedetto Croce, Logica come scienza Δασκαλόπουλου. concetto puro, 1967, σελ. 171.

22.ο.π.,Βλ.

12. Για την ανάγκη αυτή βλ. Τσβετάν Τοντόρωφ, σελ.Αλέξανδρο Κοτζιά: Συναξάρι Αντρέα Κορδοπάτη, Αφήγημα, Θανάση Βαλτινού, στο: «ΤΟ ΒΗΜΑ», 8 Φεβρ.

30 επ.

1972 = Αλέξανδρος Κοτζιάς: Μεταπολεμικοί Πεζο13. Πρβλ. Harald Weinrich, Fur eine Literaturgeschichte γράφοι, Αθήνα, Κέδρος 1982, σελ. 210 - 213. - Να des Lesers, στο: Merkur 21 (1967), σελ. 1026 επ: Arthur σημειωθεί εδώ ότι ο χαρακτηρισμός του έργου ως α­ Nisin, La Littdrature et le iecteur, 1959, σελ. 31 επ. φήγημα ανήκει στον Κοτζιά.

14.

Jorn Riisen, Zelt und Sinn. Strategien historischen 23. Σε αντίθεση με το ζώο, που δεν έχει ιστορικές αναμνή­ Denkens, 1990, σελ. 157. σεις και η μόνη χρονική διάσταση, που «γνωρίζει,» εί­ 15. Βλ. Johan Gustav Droysen, Historik, ιστορική κριτική ναι το αιώνιο παρόν των στερημένων την ομιλία έμ­ έκδοση από τον Peter Leyh, τόμος I, 1977, σελ. 405, βιων όντων, των αλάλων.

446.

24. είναι Thorleif 16. Απαραίτητο βοήθημα για αυτή την προοπτική το Boman, Das Hebraische Denken im Verfleich mit dem griechischen, 1965, σελ. 117. έργο το Karlheinz Stiere, Text als Handlung 25.

Heinrich Ladendorf, Antikenstudium und Antikenkopie, Perspektiven einer systematishen Literaturwix1958, σελ. 86. xenschaft, 1975.

26. Βασίλη Πρβλ. Ernst Bloch, Tubinger Einleitund in die 17. Πώλ Ρικέρ, Δοκίμια Ερμηνευτικής, πρόλογος Philosophie, 1963, σελ. 90 επ. Καραποστόλη, μετάφραση Αλέκας Μουρίκη, 1990, σελ.

27. Πρβλ. Eberhard Lammert, Bauformen des Erzahlens, 229.

1955, σελ. 9 επ: G0rard Genette, Figures III, 1972, 18. Για το θέμα βλ. την πρωτοποριακή εργασία του σελ.77 επ. Hans Robert Jau6, ο.π. σελ. 234.

Wolfgane Iser, Der implizite Leser. Kommunikation28. Γενικά για το θέμα αυτό βλ. τη βαθυστόχαστη μελέτη sformen des Romans von Bunyan bis Beckett, 1972, και του Reinhart Koselleck, Vergangene Zukunft, Zur την εμβριθή μελέτη του Dietet Henrich, Romane und Semantik geschichtlicher Zeiten, 1979. ihre Leser, στο: Gernamisch — romanische 29. Πρβλ.

Victor Shklovsky, Theorie de la litterature, 1965, Monatsschrift 20 (1970), σελ. 159 επ. σελ 50.

19. Πρβλ. εντελώς ενδεικτικά τα μνημειώδη έργα των 30. Πρβλ. Hans Egon Hass, Literatur und Geschichte, στο: Hans Robert JauB, Literaturgeschichte als Provokation Neue Deutsche Hefte 5 (1958), σελ. 308. der Literaturwissenschaft, 1967, σελ. 30,72, και Hans 31. Πρβλ. Gerald Prince, Introduction a I’ etude du — Georg Gadamer, Wahrheit und Methade. Grundziige narrataire, στο: Poetique 14 (1973), σελ. 17P επ. einer philosophischen Hermeneutik, 1960, σελ. 284 επ.

32. καιΠρβλ.

20. Βλ. Κατά Ιωάννην, A, 1: «Εν αρχή ην ο λόγος ο λό­ Martin Heidegger, Unterwegs zur Sprache, 1959 σελ. 155. γος ήν προς τον Θεόν, και Θεός ήν ο λόγος» - Πρβλ.

33. Πρβλ. Bruno Bethelhein, The empty Fortess, 1967, σελ. σχετικά Vinzenz Rufner. Homo secundus Deus. Eine 45. geistesgeschichtiliche Studie Zum menschlichen 34.Πρβλ. Phillippe Sollers, Logiques, 1968, σελ. 37.

SchOpfertum, στο: Philosophisches Jahrbuch 63 (1955).

Σημειώσεις

And τ«ς ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΕΛΗΘΑΝΑΣΗ στη σειρά ΑΝΑΚΑΛΥΨΕΙΣ κυκλοφόρησε ένα μεγάλο βιβλίο

ΓΡΑΦΗ, Η ΜΝΗΜΗ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ του Ζωρζ Ζαν

Μετάφραση και ελληνικά ντοκουμέντα του Θ ω μά Γκάρπα Έ να μεγάλο θέμα: η γραφ ή και η ιστορία της που είναι η ιστορία της ανθρωπότητας και του πολιτισμού της 6 .0 0 0 χρόνια... Η ιστορία της γραφ ής είναι πάνω απ’ όλα η ιστορία του ελληνικού πολιτισμού. Έ να βιβλίο που βοηθάει στην αυτογνωσία των Ελλήνων και στην αποσαφήνιση της εθνικής ταυτότητας. Στα ελληνικά ντοκουμέντα κείμενα Πλάτωνα, Διονυσίου Αλικαρνασσέως, Καταρτζή, Κοραή, Πρίγκου, Γ.Ν. Χατζιδάκι, Σιμού Μ ενάρδου, Μ.Ι. Μανουσακα, Κ.Ε. Γιαννακόπουλου, Ο δυσσέα Ελύτη, Νίκου Εγγονόπουλου, Άλκη Ο ικονομίδη, Ηλία Χουρζαμάνη, Θωμά Γκάρπα, Κ.Π. Στάικου. Και ποιήματα Καισάριου Δαπόντε, Κλεάνθη Τριανιάφυλλου, Στέφανου Δάφνη, Ανδρέα Εμπειρικού, Ο δυσσέα Ελύιη, Τάκη Σ ινόπουλου, Κώστα Γαρίδη, θ ω μ ά Γκάρπα.

Έ ν α μεγάλο θ έμ α , ένα μεγάλο βιβλίο, μια εθνικ ή έκ δ οσ η | 272 σελίδες·χαρτί ιλουστρασιάν·300 εικόνες «μαρτυρίες και ντοκουμέντα παλιά και καινούργια |

Ασιέρης Δεληθανάσης εκδότης Έ δρα: Χαριλάου Τρικουπη 10 6 και Σμολένσκι, 114 72 , Αθήνα Κεντρική διάθεση: Ζ ω οδάχου Πηγής 34, 106 81, Αθήνα Τηλ. 3 6 4 2 3 2 5, 3 6 3 9 0 62. Fax 3 6 4 23 25

Ο Δον Ζουάν στις Τέχνες Δον Ζουάν: ερωτύλος και γοητευτικός άντρας. Συνών. γυναικοκατακτητής δονζουανισμός: μανία ή ικανότητα για ερωτικές κατακτήσεις

Μ ’ αυτά τα λόγια ερμηνεύουν τα λεξικά τον Δον Ζουάν και τον δονζουανισμό που έχουν πολιτογραφηθεί και στη γλώσσα μας. Παρ’ όλα αυτά ένα πέπλο γοη­ τείας και μυστηρίου καλύπτει τον ίδιο τον Δον Ζουάν. Αληθινό ή φανταστικό πρόσωπο, πραγματικότητα ή μύθος έχει κατορθώσει να εμπνεύσει πολλούς δημιουργούς στο χώρο του θεάτρου, της μουσικής, της ποίησης, του μυθιστορήματος και του κινηματογράφου. Η πορεία του Δον Ζουάν αρχίζει από τη γενέτειρά του την Ισπανία και από εκεί συνεχίζεται στη Γαλλία και αργότερα στην Αυστρία. Μετά ο Δον Ζουάν ε­ πιστρέφει στην Ισπανία, ταξιδεύει στην Ιταλία, στην Αγγλία, στη Ρωσία, ακόμη και στην Αμερική. Σε όλες αυτές τις χώρες, ο Δον Ζουάν κατακτά τη φαντασία των συγγραφέων και δημιουργών και γοητεύει το κοινό τους. Από τον αρχικό Δον Ζουάν του Τίρσο ντε Μολίνα, τον «Ντον Τζιοβάννι» του Μότσαρτ, τον «Δον Ζουάν» του Αόρδου Βύρωνα έως τον «Πέτρινο Επισκέπτη» του Πούσκιν ή ακόμη και τον πρόσφατο G. του Τζον Μπέργκερ, ο Δον Ζουάν δεν παύει να κατακτά όλο και περισσότερο τη δυτική διανόηση εδώ και τρισήμισι περίπου αιώνες. Σε μια κοινωνία που ορκίζεται στο όνομα του χριστιανισμού και της ηθικής του, ο Δον Ζουάν ενσαρκώνει την απληστία της σάρκας, τη ματαιοδοξία, την ελευθεριότητα, τη διαφθορά. Ήρωας ή αντιήρωας, ψεύτης, βίαιος ή ήρεμος, κα­ τακτάει γυναίκες κάθε φυλής και κοινωνικής τάξης γιατί είναι αδίστακτος γυ­ ναικοκατακτητής και προπαντός γοητευτικός. Οι μελετητές όμως μας διαβεβαιώνουν: ο Δον Ζουάν δεν είναι ένας. Ο χαρακτήρας του και η φύση του αλλά­ ζουν από τόπο σε τόπο ανάλογα με την εθνική κληρονομιά του δημιουργού που αποφασίζει να αναπαράγει τον αρχικό ήρωα. Αντίποδας του Δον Ζουάν, ο ο­ ποίος εκπροσωπεί την ηδονή της σάρκας, θεωρείται ο Φάουστ, ο εκπρόσωπος της ηδονής του πνεύματος. Όσο για τον ίδιο τον Δον Ζουάν, ανάλογα με την εντοπιότητα και την έμπνευση του δημιουργού του, τιμωρείται ή μετανοεί και γλιτώνει. Η πορεία του Δον Ζουάν συνεχίζεται... Σε παλαιότερο αφιέρωμα του «Διαβάζω» για τον Μολιέρο (179), ο Αέανδρος Πολενάκης είχε παρουσιάσει τον Δον Ζουάν από τον Τίρσο ώς τον Μολιέρο. Σ ’ αυτό το τεύχος αναφερόμαστε σε δημιουργούς που ασχολήθηκαν με τον Δον Ζουάν στο χώρο του μυθιστορήματος, του θεάτρου, του κινηματογράφου και της μουσικής. Επιμέλεια αφιερώματος: Λίλυ Εξαρχοπούλου

32/αφιερωμα

Αίλυ Εξαρχοπούλου

0 Δον Ζουάν στις α ρχές του αιώνα Ο μύθος του Δον Ζουάν στο μυθιστόρημα «G., Το ταξίδι» του TCov Μπέογκεο

Από τα πιο πρόσφατα μυθιστορήματα με κύριο θέμα τον Δον Ζουάν είναι το πολυβιαβευμένο «G. Το ταξίδι»* του Άγγλου συγγραφέα Τζον Μπέργκερ (1972). Ο Μπέργκερ τοποθετεί τον Δον Ζουάν του στα χρόνια που προηγήθηκαν t o l Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Τότε, κατά τον συγγραφέα, ήταν η τε­ λευταίε ιστορική στιγμή που θα μπορούσε να υπάρξει ένας Δον Ζουάν, για δυο λόγους: α) επειδή οι γυναίκες ήταν ακόμη κτήμα των ανδρών και β) επει­ δή η κοινωνικοπολιτική κατάσταση της Ευρώπης ήταν δεινή.

1.

Φ ιλοσοφικές απόψεις περ ί Δον Ζουάν, αισθησιασμού και σεξουαλικότητας

ν περ ισσό τερ ες μελ έτ ες για τον Δ ο ν Ζουάν έ ­ χουν ω ς αφετηρία την όπερα «Ν το ν Τ ζιο βάννι» του Μ ό τσαρτ επειδή από πο λλο ύς θεωρεί­ τα ι το αποκορύφω μα τη ς κ α λ λ ιτ ε χ ν ικ ή ς δη­ μιουργίας σ ’ αυτό το θέμα. Στ ο ν «Ν το ν Τζιοβάνν ι» συναντάμε την ξεχω ριστή συνεύρεση τη ς σ ε­

Ο

ξο υ α λικ ό τη τα ς μ ε την τιμω ρία κ α ι την αιώ να κ α ­ τ α δ ίκ η . Κ α τ ά τον Ν τέηβιντ Γο υίντερ οι ερ μη νείες του Δ ο ν Ζ ο υάν:

«ακολουθούν τη μια... από τις δυο βασικές γραμμές ανάλυσης: είτε ο Δον Ζουάν ωθείται α­ πό μια κοσμική δύναμη, όπως τον πόθο για το ιδανικό ή το απεριόριστο (Ε.Τ.Α. Χόφμαν 1814) ή από την αγνή μορφή του αισθησιασμού (Κίρκεργκορ 1843), είτε στην άλλη περίπτωση έχου-

* Το μυθιστόρημα του Τζον Μπέργκερ Ο., Το ταξίδι , πρόκειται να κυκλοφορήσει σύντομα από τις εκδόσεις «Άγρωστις».

αφιερωμα/33 με την αποθέωση του βαριεστημένου νάρκισσου που είναι ανίκανος να συνάψει δεσμούς με τους άλλους (Σταντάλ 1822) ή είναι παντελώς αδιά­ φορος για τις συνέπειες των πράξεων του (Μαέτσου 1938).' Α υτό πάντω ς που κ ρ ύβ ετα ι πίσω από τ ις δια­ φ ο ρ ετικές εκ δ ο χ ές κ α ι ανα λύσ εις για τον Δ ον Ζουάν είνα ι η γοητεία ενό ς μύθου που αντιπροσω ­ π εύει διάφορες μορφές ελευθ ερ ίας: ελευθερία της κ ίν η σ η ς , ελευθερία από τις η θ ικ ές επ ιτ α γές, ελ ευ­ θερία από τα δ εσμά κ α ι τις α π α ιτή σ εις τη ς δου­ λ ειά ς . Π έρ α κ α ι πάνω απ’ ό λα ο Δ ο ν Ζουάν είνα ι κάπ ο ιο ς που υπερβαίνει τα ανθρώπινα όρια κ α ι ενσ αρ κώ νει κ α τ ’ αυτόν τον τρόπο κάπ ο ια σ τοι­ χεία που ενυπάρχουν - α κό μη κ α ι αν β ρ ίσ κο ντα ι σε λανθάνουσα κ α τά στα ση - στον καθένα μ α ς . Ο G ., ο ήρω ας του μυθιστορήματος του Μ πέργ κ ε ρ , μο ιά ζει να α νή κ ει στην π αλαιότερη παρά­ δοση των Δ ο ν Ζουάν - την παράδοση που θέλει τον Δ ο ν Ζουάν γυνα ικ ο κ α τα κ τη τή - κ α ι έχ ε ι τα π ερισσότερα χα ρ α κ τ η ρ ισ τ ικ ά του: τ α ξιδ εύει πο­ λύ κ α ι κ α τ α κ τ ά γ υνα ίκ ες όλων των κοινω νικώ ν τάξεω ν σ ε ό λ ες τις χώ ρες που επ ισ κ έπ τ ετ α ι. Ε ί ­ ναι η μετουσίω ση του μύθου σ ε μια από τις τ ελευ­ τα ίες εκ δ ο χ ές του: είνα ι μόνιμα κ ιν η τ ικ ό ς κ α ι γ οητευτικό ς κ α ι διαθέτει α ρ κ ετά χρήματα για τους σκο π ο ύς του, χω ρίς ω στόσο να ενδιαφέρεται ιδια ίτερα για το χρ ήμα . Στ ο « G . Τ ο ταξίδι» δεν συναντάμε μεν το ταίρι του, τον Λ εο π ο ρ έλ λ ο , που β ρ ίσκ ο υμε στην όπερα, α λ λ ά έχο υμε έναν σω σία του, τον Τ ζίο Σ α β έ ζ , τον Π ερ ο υβιανό αε­ ροπόρο. Κά θ ε Δ ο ν Ζουάν προσφέρεται για α ναλύσ εις σε σχέση με το α ισθ ησιασμό κ α ι τη σ εξο υ α λ ικ ό τ η ­ τα. Ο Δ α νό ς φιλόσοφος του περασμένου αιώ να, Κ ίρ κ ερ γ κ ο ρ , στο « Ε ίτ ε / είτ ε» ισ χυ ρίζετα ι πως «ο αισ θ ησιασμό ς τίθεται ως αρ χή , ως δύναμη, ω ς έ ­ να ανεξάρτητο σ ύσ τη μ α , πρώτα κ α ι κύρ ια από τον Χ ρ ισ τ ια ν ισ μ ό κ α ι μ ’ αυτή την έννοια ο Χ ρ ι­ σ τια ν ισ μ ό ς ήταν αυτός που έφερε τον α ισθ ησια­ σ μό στον κό σ μ ο μ α ς » . Γ ια τον Κ ίρ κ ε ρ γ κ ο ρ , λ ο ι­ πόν, ο α ισθ ησια σμό ς είνα ι ένα ισ το ρ ικ ό κ α τ α ­ σ κ εύ α σ μ α , χρ ο νικά προ σδ ιο ρ ισ μένο , που χ ρ η σ ι­ μ ο π ο ιείτ α ι σαν μια ιδιότητα που ο χ ρ ισ τια νισ μό ς αρνείται κ α ι γ ι’ αυτό έρ χετα ι στο π ρ ο σ κή νιο . Στη σ υνέχεια ο Κ ίρ κ ερ γ κ ο ρ αναφ έρεται στην ε ξ έ λ ιξη του α ισθησιασμού κ α τά τον Μ εσαίω να κ α ι συ­ μπεραίνει:

«Γενικά, ο Μεσαίωνας είναι η ιδέα εν μέρει συ­ νειδητή και εν μέρει ασυνείδητη της απεικόνι­ σης. Το όλον απεικονίζεται σε κάποιο συγκε­ κριμένο άτομο, με τέτοιο τρόπο όμως που μόνο ένα συγκεκριμένο στοιχείο του ορίζεται σαν το όλον, και αυτό με τη σειρά του εμφανίζεται στο συγκεκριμένο άτομο, το οποίο κατά συνέπεια είναι κάτι περισσότερο ή, και λιγώτερο από τον εαυτό του».2

Ε ά ν οι απόψ εις του Κ ίρ κ ερ γ κ ο ρ για την αισ θ αντικότητα της όπερας του Μ ό τσαρτ έχουν ως αφετηρία την άποψη ότι ο α ισ θ η σ ια σ μό ς ήταν μια κρυφή δύναμη που κ α τ α π ιέσ τ η κ ε από τον χρ ισ τια νισ μ ό , ο Μ ισ έ λ Φ ο υκώ , έναν αιώ να αργό­ τερ α , υπο γρ αμμίζει την κ α τ α σ κ ευ ή της σ εξο υ α λ ι­ κ ό τη τα ς μέσω των κα να λιώ ν της εξο υ σ ία ς που τ ε λ ικ ά συνδέονται με τον χρ ισ τια νισ μ ό . Γ ια τον Φ ο υκώ , η φ αινομενική άρνηση τη ς σ εξο υ α λ ικ ό ­ τη τας ενίσ χυ ε τον λόγο περί σ εξο υ α λ ικ ό τη τα ς κ α ι αύξη σ ε την ενα σ χ ό λη σ ή μα ς μ ε αυτήν. Η ιδεά του Δ ο ν Ζουάν λο ιπ ό ν, κ α τά τον Φ ο υκώ , π ροέρχεται από τη συνεχή ασ υμ βατό τη τα: από τη μια πλευρά έχο υμε την υποτιθέμενη απαγόρευ­ ση των σ εξου α λικ ώ ν λόγω ν κ α ι από την ά λλη την ταυτόχρονη ενθάρρυνσή του από τους μη χανι­ σμο ύς της εξο μ ο λό γ η σ η ς κ α ι αργότερα της ψυ­ χ α νά λυσ η ς. Γ ια τον Φουκώ

«Πίσω από τον μεγάλο παραβάτη των κανόνων του γάμου - κλέφτη γυναικών, διαφθορέα παρ­ θένων, ντροπή των οικογενειών και προπηλάκιση των συζύγων και των πατεράδων - διαφαίνεται ένα άλλο πρόσωπο: εκείνο που διακατέχε­ ται, παρά τη θέλησή του, από τη σκοτεινή τρέλλα του σεξ».3. Επ ισ τρ έφ ο ντα ς στον Κ ίρ κ ερ γ κ ο ρ παρατηρού­ με ότι πισ τεύ ει πως η λ έξη διαφθορέας δεν είνα ι α κ ρ ιβ ή ς για την περίπτω ση του Δ ο ν Ζουάν επ ειδή :

«Ποθεί και αυτός ο πόθος λειτουργεί σαν δια­ φθορά. Μ’ αυτή την έννοια δεν διαφθείρει. Χαί­ ρεται την ικανοποίηση του πόθου και μόλις έχει' ικανοποιηθεί στρέφεται προς ένα καινούργιο α­ ντικείμενο και ούτω καθεξής. Έτσι πράγματι ξεγελάει, αλλά και πάλι αυτό δεν είναι κάτι το προγραμματισμένο. Η ίδια η δύναμη του αισθη­ σιασμού είναι αυτή που τελικά ξεγελάει την κατάκτησή του - πρόκειται μάλλον για κάποιο εί­ δος νέμεσης».4 Υ π ό αυτό το πρ ίσ μ α πρέπει να δούμε κ α ι τ ις ε ­ παφές του G . με τ ις γ υνα ίκ ες στο μυθιστόρημα του Μ π έρ γκ ερ . Πρώ τα ανάβει, το πάθος του γ ι’ αυτές κ α ι μετά προχωρά στην κ α τ ά κ τ η σ ή τους. Α π ό τη στιγμή που κ ά ν ει έρω τα μα ζί τους παύουν να τον απασχολούν κ α ι ο G ./Δ ο ν Ζουάν έλ κ ε τ α ι από την επόμενη γ υ να ίκ α .

2.

Δον Ζουάν και Φάουστ, G . και Τζίο

Κ ίρ κ ερ γ κ ο ρ το νίζει επ ίσ η ς «την δυσαρμονία ανά μ εσ α στη σ ά ρ κ α κ α ι το πνεύμα που επ έ­ φερε στον κ ό σ μ ο ο Χ ρ ισ τ ια ν ισ μ ό ς » κ α ι β λέπ ει τον Δ ο ν Ζ ο υάν ω ς την προσω ποποίηση τη ς σάρ­ κ α ς κ α ι τον Φ άουστ ως την προσω ποποίηση του πνεύμ ατο ς. Σ τ ο « G . τα ξίδ ι» , ένα τμή μα τη ς πλο­

Ο

34/αφιερωμα κ ή ς αφορά την σκιαγρ άφ ηση των χαρακτήρω ν δυο ανδρών, του G . κ α ι του Τ ζ ίο . Μ έχ ρ ι εκ είνη τη σ τιγμή στο μυθιστόρημα έχο υμε μόνο την εξιστό ρηση των νεανικώ ν χρόνων του G . που αντιπαρατίθενται στα ισ το ρ ικ ά γεγονότα κ α ι την περιγρα­ φή της ο ικ ο γ ένειά ς του. Τ ώ ρα σ υναντά με τον G . σ ε σ υγ κ εκ ρ ιμ ένο χρόνο κ α ι τόπο, το 1910 στην Ν το μο ντο σσό λα . Π ρ ό κ ειτ α ι για μια εποχή όπου ο ι νέες τεχνο λ ο γικ ές ε ξ ε λ ίξ ε ις έχουν ενθουσιά σει τον κό σ μ ο που δ είχνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την αερ ό πλο ια. Κά θ ε πρωτοπόρα πτήση πάνω α­ πό τις μη πρ ο σ π ελά σ ιμ ες έω ς τότε ορο σειρ ές ε ξ ε ­ λ ίσ σ ετ α ι σ ε αληθινό πανηγύρι. Μ ’ αυτά τα δεδο­ μένα , ο σύλλο γο ς α εροπλοΐας του Μ ιλάνο υ ανα­ κοινώ νει ότι θα δώ σει χ ρ η μα τικό έπαθλο 3.0 00 λιρώ ν στον πρώτο αεροπόρο που θα π ετ ά ξει πά­ νω από τ ις Α λ π ε ις . Ο Τ ζίο Σ α β έ ζ είνα ι ο πρώτος αεροπόρος που το επ ιχειρ εί κ α ι χ ιλ ιά δ ες κό σ μ ο υ, τόσο από τα γύρω χωριά όσο κ α ι από ο λό κλη ρ η την Ευ ρ ώ π η, συγκεντρώ νονται στην Ν το μο ντο σ ­ σ ό λα για να παρακολουθήσουν την ισ το ρ ικ ή πτή­ σ η · ένα ς από αυτούς είνα ι κ α ι ο G . Εν ώ όμω ς ο Τ ζο δ ια σ χίζει τ ις 'Α λ π ε ις , ο G . είνα ι απορροφημένος από την κα τ ά κ τη σ η της Λ εο ν ί, τη ς κ α μ α ρ ιέ­ ρας του ξενοδοχείου που μ ένει. Ό σ ο για τη Λ ε ο ­ ν ί, αυτή «γνώ ριζε κ α λ ά ότι σ υνέβαιναν ταυτόχρο­ να δυο γεγονότα: το αεροπλάνο πετούσε από πά­ νω τους σαν πουλί κ α ι ο άντρας που την πολιορ­ κ ο ύσε με ρ α β α σ ά κ ια ... την παρέσυρε αυτή τη στιγμή στο δωμάτιό του». Ω στό σο στο μυθιστόρημα δεν επιτρέπ ει σ ε κανέναν από τους δυο ήρω ες να υπερ ισ χύσ ει κ α ι δεν δικαιώ νει κ α νένα ν. Ο ι δυο ισ το ρ ίες παραμένουν π α ρ ά λ λ η λ ες κ α ι δεν συγχωνεύονται σ ε μια κ α ι μ ο να δ ική, ώ στε να γίνουν μια αρχέτυπη αφήγη­ σ η . Ο Φ άουστ κ α ι ο Δ ο ν Ζουάν οδεύουν προς τους δ ιαφ ορετικούς στόχους τους δίνοντας στον αφηγητή την ευκ α ιρ ία να σ χ ο λ ιά σ ει: «Π ο τ έ πια μια ιστο ρ ία δε θα λεχθ εί σαν να ήταν η μοναδι­ κ ή » , κ α ι λίγο αργότερα: «Ο ι σ χ έ σ ε ις που αντι­ λα μβ ά νο μα ι μεταξύ των γεγονότων - κ α ι αυτές π εριλαμβά νουν τις α ιτιο λ ο γ ικ ές κ α ι ισ τ ο ρ ικ ές σ χ έσ εις - τείνουν να σχη ματίσ ο υν στο μυαλό μου ένα περ ίπ λο κο συγχρονικό μ ο ντέλο ». Τ ο πνεύμα κ α ι η σ ά ρ κ α αντιπαρατίθενται κ α ι επ ι­ τυγχάνουν μια από τις κορυφ αίες σ τ ιγ μ ές του μυ­ θ ιστορήματος. Α κ ο λ ο υ θ εί η απ ο κ λ ιμ ά κω σ η της έντα σης που κ α ι π ά λ ι την μο ιράζονται κ α ι ο ι δυο ήρω ες: ο G . «τελειώ νει» κ α ι ο Τ ζ ίο πέφτει με το αεροπλάνο. Τ ο «κα τόρ θ ω μα» του G . α κο ύει στο όνομα Λ εο ν ί, ενώ το κατόρθωμα του Τ ζίο είνα ι το πέρ ασμα του βουνού Λ εό ν ε . Ε ξ ά λ λ ο υ ο ι G . κ α ι Τ ζίο είνα ι σ υνο μ ίλη κο ι, είκ ο σ ι τριώ ν ετώ ν τη σ τιγμή των π αρ άλληλω ν επεισοδίω ν. Κ α ι οι δυο είνα ι π εισμένο ι για τη μοναδικότητά τους κ α ι έλκο ντα ι από την προσω πική επ ιτυχία . Ό μ ω ς οι ε ­ να σ χο λ ή σ εις του ενός είνα ι ιδ ιω τ ικ ές, ενώ του ά λλου δ η μ ό σ ιες. Ο ένα ς μένει ικανο πο ιη μένο ς α­

πό τον προσω πικό θαυμα σμό, ενώ ο ά λ λ ο ς επιζητά τ ις δ η μό σ ιες επευφ η μ ίες. Έ τ σ ι όταν συνα­ ντιόνται στο νο σ ο κο μείο όπου νοσ η λεύεται ο Τ ζ ίο , ο G . τον β ρ ίσ κ ε ι μυστηριώδη « κ α ι δεν έχ ει συνηθίσει να β ρ ίσ κ ε ι τους άντρες μυστηριώ δεις, γ ι’ αυτόν το μυστήριο είνα ι χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ό των γ υνα ικώ ν». Φ α ίνετα ι, λο ιπ ό ν, ότι ο Δ ο ν Ζουάν εί­ ναι τόσο πολύ αποροφη μένος από τον δ ικό του μύθο που του είνα ι δ ύσ κο λο να αντιληφθεί την ύ­ παρξη ενό ς ά λλου συμπ λη ρ ω ματικο ύ , ότι δεν μπορεί να δ ια κ ρ ίνει το κοινό τους στο ιχείο που είνα ι η υπέρβαση των ανθρώπινων δυνατοτήτω ν: « Τ ο μυστήριο β ρ ίσ κ ετ α ι στην απεραντοσύνη του συσ τή ματο ς με το οποίο ο Σ α β έ ζ , όσο ζει, σ το ι­ χ ειοθετεί τον κό σ μ ο στον οποίο ζει (ο οποίος πε­ ριλα μβ ά νει το χέρ ι του [G .] που χαιρετά το δ ικό του [του Σ α β έζ] σαν να είνα ι δική του μοναδική εμ π ειρ ία » . Ο Σ α β έ ζ έ λ κ ετ α ι από αυτό που ήταν προηγού­ μενα ακατόρθω το, από την αίσθηση της μη πρ αγματικό τη τας που του δ ίνει η πτήση του, ο G . έ λ κ ετ α ι από τ ις γ ή ινες απο λαύσ εις αναζητώ ντας την τ έλ εια πραγμάτω ση μέσ α από τους δεσμούς του. Ο ένα ς υπογράφει σ υμβό λαιο με τον διάβολο για να επιτύχει αυτό που μέχ ρ ι τότε εθεωρείτο α­ π ο κ λ εισ τ ικ ό προνόμιο των θεών: τη θέα των Ά λ ­ πεω ν. Ο G ., μ ε το δ ικ ό του σ υμβ ό λα ιο , προσπα­ θεί να γ ελο ιοπ ο ιή σ ει τ ις κοινω νικ ές επ ιτα γές κ α ι την καθιερω μένη ιερ αρ χία. Κ α ι οι δυο αποτελούν προσω ποποιήσεις των υψηλότερω ν α το μικισ τικώ ν αποσταθεροποιητικώ ν δυνάμεω ν. Ο Τ ζίο αποζητώ ντας μια θέση στην ιστο ρ ία κ α ι ο G . πι­ στεύοντας στην αμεσ ό τη τα τη ς σ τιγ μ ή ς.

3.

Ψυχαναλυτική προσέγγιση του μύθου του Δον Ζουάν στο «G., Το ταξίδι»

o « G ., Τ ο τα ξίδ ι» ξ εκ ιν ά με τα γεγονότα που προηγούνται τη ς γέννη σ η ς του πρωταγωνι­ στή του. Η Δ ώ ρα κ α ι η Έ σ τ ε ρ , οι δυο γυνα ίκ ες στη ζωή του πατέρα του G ., μπορούν να σ χ η μ α ­ τοποιηθούν ω ς Λώ ρ α = σ εξου α λικ ό τη τα /γ ον ιμό τητα κ α ι Έ σ τ ε ρ = π νευμ α τικό τη τα /σ τειρό τη τα . Ο ι δυο γ υνα ίκ ες λοιπόν γίνονται πρόδρομοι τη ς κα το π ινή ς διχο τό μη σ η ς σ ε G ./ Τ ζ ίο , δηλαδή της σ εξο υ α λ ικ ό τ η τ α ς/π νευ μ α τ ικ ό τ η τ α ς. Η αφήγηση διατρ έχεται από π ο λ λ ές τέτο ιες δ ιχο το μή σ εις με κυρίαρχη αυτή ανάμ εσ α στο αρ σ ενικ ό /θ η λ υκ ό . Τ ο ότι ο G . μεγαλώ νει μ α κ ρ ιά από τον πατέρα του μα ς δ ίνει λαβή για μια ψ υχανα λυτική προ­ σ έγγιση με αφετηρία τη Φ ροϋδική-Ο ιδιπόδεια α­ νάλυση κ α ι τη λεπτομερή ενα σ χ ό λη σ η του Ό τ τ ο Ρ α ν κ με τον μύθο του Δ ο ν Ζο υάν. Σύμφ ω να με τον Ρ α ν κ , οι π ο λ λ α π λ ές κ α τ α κ τ ή ­ σ εις γυναικώ ν εκπροσω πούν την ανέφ ικτη μη τέ­ ρα κ α ι η πληθώρα των ανδρών που ο Δ ο ν Ζουάν εξαπ ατά κ α ι α ντιμ ά χ ετα ι, τον πατέρα. Αναφερό-

T

αφιερωμα/35 μένος στους αρχέγονους μύθους, ο Ρ α ν κ ισ χ υ ρί­ ζετα ι ότι η μητέρα προστάτευε τον ήρωα για να τον χρησιμο πο ιήσει ω ς όργανο για την απελευθέ­ ρωσή τη ς , α λ λ ά ότι αργότερα ένιω σε εχθρότητα προς αυτόν επειδή ο γιο ς απο δ είχτη κε ανεπαρ­ κ ή ς αντικα τα στά της του δολοφονημένου πατέ­ ρα. Έ τ σ ι , ο Ρ α ν κ συμπ ερα ίνει ότι ενώ ο Δ ο ν Ζουάν παλεύει με τον πατέρ α, στην ουσία έχ ει β ο υλιά ξει στο «σύνδρομο της μη τέρ ας» - τον πόθο για την ανέφ ικτη μητέρα. Η μελέτη του Ρ α ν κ για τον Δ ο ν Ζουάν β α σ ίζετα ι στον «Ν τον Τ ζιο β ά ν νι» κ α ι έτ σ ι συμπ ερα ίνει ότι ο Δ ο ν Ζουάν εκπληρ ώ νει την αρχέγονη επιθυμία του για τη μη­ τέρα όταν η μητέρα του τον « κ α τ α π ίνει» στον τά­ φο, ο ο ποίος, κα τά τον Ρ α ν κ , είνα ι σ υμ β ο λισ μ ό ς της μ ή τ ρ α ς .5 Σ το « G , Τ ο τα ξίδ ι» αφθονούν τα περ ισ τα τικά που θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν σ ε μια τέ­ τοια ψ υχαναλυτική π ροσέγγιση. Κ α τ ’ αρ χάς η Δ ώ ρ α , η μητέρα του G ., χρη σ ιμο πο ιεί το αγέννη­ το παιδί της σαν μέσο απελευθέρω σής τη ς από τον πατέρα του Ο υμπέρτο κ α ι όταν πια γεννάει το παιδί, το εγ κα τ α λ είπ ει στη φροντίδα των εξαδέλφων της. Α υτό το επεισόδιο αφήνει στον G . μια αίσθηση μετα τό π ισης, το σ τίγμα του νόθου κ α ι τον αποξενώ νει από τα δ ικαιώ ματά του στη διαδοχή κ α ι πατρ ική περιουσία. Η σ εξου α λικό τητά του καθορίζετα ι τόσο από την απουσία του

πατέρα όσο κ α ι τη ς μη τέρ ας. Α υτή η διπλή έ λ λ ε ι­ ψη τον οδηγεί σ ε μια υποσυνείδητη προσπάθεια να εκ δ ικ η θ εί τη μητέρα του μέσω τη ς κα τά κτη σ η ς ά λλω ν γυναικώ ν, οι οποίες «α νή κου ν» σε ά λ ­ λ ε ς π α τ ρ ικ ές μορφ ές. Η υπόθεση αυτή ενισ χύ εται κ α ι από τις απόψ εις του Ρ εν έ Ζ ερ ά ρ , ο οποίος το­ νίζει ότι από την εποχή των ιπποτώ ν, το πάθος παίρνει τη μορφή του «τριγω νικού πόθου» του ο­ ποίου τα σ υσ τα τικ ά μέρη είνα ι το α ντικείμ ενο , το υπο κείμενο κ α ι ο μεσ ο λα β η τή ς. Σύμφωνα με τον Ζερ άρ «το υπ ο κείμενο ποθεί κάθ ε αντικείμενο ε­ φόσον π ιστεύει ότι το α ντικείμενο αυτό, το ποθεί κάπο ιο ά λλο άτομο το οποίο θ α υμά ζει» .6 Κ α τ ’ αυτόν, το υπο κείμενο «εκφ ρ ά ζει ένα εγώ που ε ί­ να ι αδύναμο να ποθεί από μόνο του» κ α ι γ ι’ αυτό «ο π ρ αγματικό ς Δ ο ν Ζουάν δεν είνα ι αυτόνομος· αντίθετα είνα ι α νίκα νο ς να κ ά ν ει κ ά τ ι χω ρίς τους ά λ λ ο υ ς». Στ ο μυθιστόρημα του Μ π έρ γκ ερ , η πρώτη γυ­ ν α ίκα που κ α τ α κ τ ά ο G . είνα ι η θεία του η Μ πέατ ρ ις , παρότι από μικρ ό παιδί γνωρίζει πολύ κ α λ ά ότι α νή κ ει στον θείο του τον Τ ζό σ ελ ιν . Η επόμενη ερ ω μένη του, η Λ ε ο ν ί, είνα ι κ ι αυτή δεσμευμένη . Ό σ ο για την Κ α μ ίλ , για την κ α τ ά κ τ η σ η της ο­ ποίας αφιερώνει πολύ χρόνο - κ α ι ο συγγραφέας π ο λ λ ές σ ελ ίδ ες - ο αναγνώ στης κα τα λα β α ίν ει από την αρχή ότι ο G . ανταγω νίζεται τον άντρα τη ς. Μ ό λ ις τον συναντά νιώ θει απέχθεια για την

36/αφιερωμα τετράγωνη λ ο γική του, την κο ινω νική του συμπ ε­ ριφορά, την υπεροψία του. Μ ά λ ισ τ α σ ’ ένα από τα επ εισόδ ια της ιστο ρ ία ς της κ α τ ά κ τ η σ η ς της Κ α μ ίλ , ο G . β λ έπ ει στους κήπο υς του ο ικ ο δ εσ π ό ­ τη «ένα ά γ α λ μ α , λ ευ κ ό , νευρώ δες α λ λ ά του είνα ι δ ύσ κ ο λο να ξεχω ρ ίσει το πού τελειώ νει» κ α ι με το ά γα λμα (π α τρ ική παρουσία) κα τ ά νου προκαλ ε ί ανοιχτά για πρώτη φορά τον σύζυγο της Κ α ­ μ ίλ : «Μ π ο ρ είτε, για παρ άδ ειγμα, μ εσ ιέ Ε ν ε κ έ ν , να π εριγράφ ετε τον τόνο κ α ι την απόχρω ση της φωνής της γ υ να ίκ α ς σ α ς ;» Ε π ιπ λ έ ο ν η Κ α μ ίλ Ε ­ νεκ έν β λ έπ ει τον σύζυγό της ω ς πατρ ική μορφή κ α ι όταν τον συγ κ ρ ίνει μ ε τον G . β ρ ίσ κ ει ότι ο ά­ ντρας της είνα ι πολύ πιο δυνατός κ α ι έχ ε ι μεγα ­ λύτερο κ ύρ ο ς. Σύμφ ω να μ ε τον Ρ α ν κ , λο ιπ ό ν, ο άντρας της Κ α μ ίλ αντιπροσω πεύει τον πατέρα κ α ι κα τ ά τον Ζ ερ ά ρ :

«Το υποκείμενο έχει πεισθεί ότι το πρότυπο θεω­ ρεί τον εαυτό του πολύ ανώτερο για να τον δε­ χτεί ως μαθητή. Το υποκείμενο διχάζεται ανά­ μεσα σε δυο αντίθετα συναισθήματα που έχει για το μοντέλο - την πιο υπάκουη ευλάβεια και την εντονότερη κακία. Πρόκειται για το πάθος που ονομάζουμε μίσος. Μόνον... κάποιος που μας εμποδίζει να ικανοποιήσουμε μια επιθυμία που αυτός ο ίδιος μάς έχει εμπνεύσει είναι πράγματι αντικείμενο μίσους. Ο άνθρωπος που μισεί, μι­ σεί αρχικά τον εαυτό του για τον κρυφό θαυμα­ σμό που καλύπτεται από το μίσος του. Σε μια προσπάθεια να κρύψει αυτόν τον απεγνωσμένο θαυμασμό από τους άλλους, και από τον ίδιο του τον εαυτό, δεν θέλει πια να δει στον μεσολα­ βητή τίποτα άλλο παρά ό,τι του είναι εμπόδιο. Τοιουτοτρόπως ο δευτερεύων ρόλος του μεσο­ λαβητή γίνεται πρωταρχικός, συγκαλύπτοντας την αρχική του λειτουργία ως μοντέλου προσε­ κτικής μίμησης».7 Γ ι ’ αυτό κ α ι η παρουσία του Ε ν ε κ έ ν στο δω μά­ τιο του ξενοδοχείου που μένει ο G ., όπου π ά ει για να τον π ροειδοποιήσει να αφ ήσει ήσυχη τη γυναί­ κ α του, απλώ ς ενισχύ ει την απόφαση του G . Μ ε χ α ρ α κ τ η ρ ισ τ ικ ό τρόπο ο G . ξ εσ π ά ει σ ε σαρδόνιο γέλιο «επειδή επ ιτέλο υς ερχόταν αντιμέτω π ος με το συνηθισμένο» κ α ι ο Ε ν ε κ έ ν αντιδρά αποκαλώ ντας τον τρ ελ ό , ένα επίθετο που του προσά­ πτουν συχνά κ α ι ά λ λ ο ι χα ρ α κ τή ρ ες του μυθιστο­ ρ ή ματο ς. Ω στό σο ο G . είνα ι απο φ ασισμένο ς να αψ ηφ ήσει κάθ ε παρ έμβαση κ α ι προχω ρεί στην κ α τ ά κ τη σ η της Κ α μ ίλ για να την ε γ κα τ α λ είψ ει α­ μέσω ς μ ετά . Ο Ε ν ε κ έ ν τον πυρ ο βο λεί, α λ λ ά το τραύμα είνα ι μ ικρ ό κ α ι ενώ ο G . αναρρώ νει στο νο σ ο κ ο μ είο , σ κ έπ τ ετ α ι τον επόμενο στόχο του. Κ α τ ά τον Ρ α ν κ :

«Η συνεχώς επαναλαμβανόμενη σεξουαλική κατάκτηση των γυναικών δεν ικανοποιεί, επει­ δή η βρεφική τάση για επιστροφή στη μητέρα μπορεί να εκπληρωθεί μόνον εν μέρει. Αντίθετα, το σύμπλεγμα του θανάτου, προσφέρει στο ασυ­

νείδητο πολύ μεγαλύτερη ικανοποίηση της αρχέγονης αυτής τάσης... στο σύνδρομο τιμωρίας που καταλαμβάνει τον Δον Ζουάν δεν συναντά­ με μόνον την βαθύτατη επιθυμία ολοκλήρωσης - να βλέπει το δρόμο επιστροφής στη μητέρα - αλλά επιπλέον και ένα ιδιαίτερα ηρωικό φαντασιακό πορτρέτο: την φιγούρα του πατέρα, που ενώ σε άλλες περιπτώσεις αποκλείει την δίοδο προς την μητέρα, τώρα δείχνει απευθείας το δρόμο».8 Ε ά ν αποδεχτούμε αυτό το επ ιχείρ η μ α , ο G . επ ι­ δ ιώ κ ει τον θάνατό του, δ ια κ α τ έχ ετ α ι από μια βα­ θιά επιθυμία θανάτου, η οποία γίνετα ι όλο κ α ι ε ­ ντονότερη στη συνέχεια του μυθιστορήματος, μια κ α ι η επόμενη κ α τ ά κ τ η σ ή του, η Μ α ρ ίκ α Φον Χ ά ρ τ μ α ν , διαθέτει έναν α κό μη πιο κ υνικό σύζυγο, έναν άνθρωπο που πισ τεύ ει ότι μπορεί να δια φ εντεύει τ ις ζω ές των ανθρώπων που τον περι­ β άλλο υν κ α ι προπαντός τη ς γ υνα ίκ α ς γου κ α ι των εραστώ ν τη ς . Εδ ώ ο G . έρ χ ετα ι αντιμέτω π ος μ ε έναν άντρα ο οποίος από την πρώτη στιγμή του λ έ ε ι: « Ε γώ δεν είμ α ι ο Κ α ρ έν ιν , αυτό πρέπει να το κ α τ α λ ά β εις » κ α ι φ υσ ικά ο G . α ντιλα μβ ά νε­ τ α ι αμέσ ω ς τη σ υγ κ α λυμμένη απειλή του αξιω ματούχου των Α υ σ τ ρ ια κ ώ ν. Ο αφηγητής μ ά λισ τα β ρ ίσ κ ει την ευ κ α ιρ ία να επ ανέλθ ει σ ε ένα επ εισ ό ­ διο της π α ιδ ικ ή ς η λ ικ ία ς του G . για να δ είξ ει την απέχθεια που νιώ θει ο ήρω ας τόσο για τον Φον Χ ά ρ τ μ α ν , όσο κ α ι για τη γ ενικό τερ η αδυναμία ο­ ρισμένω ν ανδρών που οι ίδ ιο ι συγκαλύπτο υν ως δύναμη. Σ τ η ν αρχή του τελευταίου κ εφ α λα ίο υ, ο αφηγη­ τή ς δ ια κ ό π τει τη ροή τη ς ισ το ρ ία ς - πράγμα που συνηθίζει σ ’ ο λ ό κ λη ρ ο το μυθιστόρημα - για να μα ς διηγηθεί ένα γεγονός τη ς πρ ο σ ω πική ς του ζω ής που έχ ε ι τον σ η μ α δ ια κ ό τίτλο « Ο Π έτρ ινο ς Ε π ισ κ έ π τ η ς » . Ο αφηγητής φ αίνεται απο φ ασ ισ μέ­ νο ς να μ α ς π ρ ο ετο ιμά σ ει για ένα τέλ ο ς παρόμοιο μ ε αυτό τη ς όπερας του Μ ό τσ α ρ τ. Λ έγ ετ α ι ότι κ α τά την εποχή τη ς σ ύνθεσης τη ς όπερας - κ α ι σ ’ αυτήν την περίπτωση του μυθιστορήματος ο συνθέτης - κ α ι εδώ ο αφηγητής - δ έχ τ η κ ε μια π αράξενη επ ίσ κ εψ η . Σ τ η ν περίπτω ση του συνθέ­ τη το π ερ ισ τα τικ ό αυτό ίσ ω ς να είχ ε σ χ έσ η μ ε τον νεκ ρ ό πατέρα του. Σ τ η ν περίπτωση του αφηγητή, μια επ ίσ κεψ η στο σ π ίτι ενό ς φίλου το υ, ευθύνετ α ι, για μια παρόμοια α π ο κ ά λυψ η . Ο γιο ς του φί­ λου του, εμφ α νίζετα ι μπροστά του κά π ο ια στιγμή μ ε μια μ ά σ κ α που παρ ιστά νει έναν γ έρο . Π ρ ο ς σ τιγμή ν ο αφηγητής ξαφ νιάζεται, σ ε λίγο όμω ς α­ να κ α λ ύ π τ ει ότι το πρόσω πο τη ς μ ά σ κ α ς του θυ­ μ ίζει κάπο ιο ν γέρο που είχ ε κ ά π ο τε συναντήσει. Α υ τ ό το φ αινο μ ενικά μεμονω μένο π ερ ισ τα τικό που συνδέεται με τον απόντα πατέρ α, μα ς εισ ά ­ γ ει στη δ ια κ α ή επιθυμία του G . να πεθάνει. Σ τ η συνέχεια τον σ υναντά με μα ζί μ ε τα πλήθη που έ ­ χουν κ α τ α κ λ ύ σ ε ι τους δρόμους τη ς Α υ σ τ ρ ια κ ή ς Τ ε ρ γ έσ τ η ς - τη μέρα τη ς κ ή ρ υξη ς του πολέμου

αφιερωμα/37 από την Ιτ α λ ία - κ α ι το μυαλό του κατατρ έχετ α ι από μια έμμο νη ιδ έα : «μ α κ ρ ύ τ ερ α ». Έ χ ε ι έρ ­ θει η ώρα να γ κ ρ εμ ισ τ εί ο χ α ρ α κ τή ρ α ς του G . κ α ι ο αναγνώ στης του μυθιστορήματος έρ χ ετα ι αντι­ μέτω πος μ ε μια π αράξενη σ ύ γ κ λισ η πρ α γ μ α τικ ό ­ τητα ς κ α ι φ αντασίας. Ο αφηγητής επ εμ β α ίνει για μια α κό μη φορά υπέρ του χ α ρ α κ τή ρ α , ε κ λ ο γ ν κ εύ ει τις π ρ ά ξεις του G . κ α ι ενορχηστρώ νει το θάνατό του:

«Φανταστείτε το πρόσωπο ενός μύθου να έχει και πάλι συναίσθηση όπως όταν ήταν εν ζωή. Ο μύθος υπάρχει και δεν μπορεί να αλλάξει. Η μη δυνατότητα αλλαγής του προσφέρει ένα είδος αιωνιότητας. Αλλά ο ίδιος, ζωντανός' και με πλήρη συναίσθηση μέσα στον μύθο,... αισθάνε­ ται ότι έχει θαφτεί ζωντανός. Αυτό που θα του λείπει δε θα είναι ο αέρας αλλά ο χρόνος». Έ τ σ ι το τ έλ ο ς του G . πρ έπει να είνα ι σύμφωνο με τον μύθο του· ο G . δ ολοφ ονείται κα ι ρίχνουν το σώ μα του στη θ ά λ α σ σ α . Η θ ά λ α σ σ α , η κ ο σ μ ι­ κή μητέρ α, κ α τά τον Γο υώ λτ Ο υ ίτμ α ν, είνα ι ένας πιο δ υνα μικ ός συ μ β ο λ ισ μ ό ς της μήτρ ας απ’ ό ,τ ι ο τάφ ος στο ν «Ν το ν Τ ζιο β ά ν ν ι» κ α ι μπορούμε να σ υμπ ερά νουμε ότι ο G . ξαναενώ νεται μ ε τη μη τέ­*1 Σημειώσεις 1. David Winter: Εισαγωγή στο «The Don Juan Legend» του Otto Rank ,σ. 18.

2. Soren Kierkergaard: The Immediate Erotic Stages, στο <Either/0r>, Vol 1, σ. 85. New York, Princeton University Press, 1987.

3. Μισέλ Φουκώ: «Ιστορία της σεξουαλικότητας», (μετάφρα­ ση Γκλόρυς Ροζάκη), Τόμ. 1, σ. 54. Αθήνα, εκδόσεις Ράππα, 1978.

4. Kierkergaard: ο.π., σ. 99.

ρα του. Η τραγωδία του ω στόσο β ρ ίσ κ ετ α ι στο ό­ τ ι δεν μπο ρ εί να βγει από τον ρόλο του ω ς χαρα­ κ τ ή ρ α ς , ως προσω ποποίηση του μύθου* ότι δεν υ­ πά ρ χ ει « μ α κ ρ ύτερ α » που να ικ α νο π ο ιεί την ξαφ ­ νικ ή του επιθυμία να πά ει μ α κ ρ ύτερ α .

Το τέλος μιας παράστασης/αφήγησης G . λο ιπό ν είνα ι π λέον ένα ς άνθρωπος ( ;) 9 χω ρίς ταυτότητα - α κό μη κ α ι το ψ εύτικο διαβατήριο μ ε το οποίο β ρ ίσ κ ε τ α ι στην Τερ γέσ τη το έχ ε ι χ α ρ ίσ ει - δεν μπο ρ εί να π α ίξει κάποιο ρόλο στην παρούσα κ α τ ά σ τ α σ η του π ο λέμο υ, ο θάνατός του δεν μπο ρ εί παρά να είνα ι ένα ς θάνα­ τος χω ρίς κ η δ εία , σ τεφ άνια , επ ική δ ειο υ ς. Ο άν­ θρωπος κ α ι ο μύθος παλεύουν για τη ζωή ή το θά­ νατο κ α ι ο αναγνώ στης κ α λ είτ α ι να δώ σει τη δι­ κ ή του ερ μη νεία . Ο ι τελ ευτα ίες λ έ ξ ε ις του μυθι­ σ το ρ ή μα το ς: « Ο ο ρίζοντα ς είνα ι η ευθεία κάτω γρα μμή τη ς α υλα ία ς που τυχαία κ α ι απότομα χα ­ μηλώ νει μετά από μια π α ρ ά σ τα σ η » υπο γρ αμμί­ ζουν το τ έλ ο ς τη ς π α ρ ά σ τα σ η ς του πρω ταγω νι­ στή α λ λ ά κ α ι του συγγραφέα κ α ι α νακαλο ύν κ α ι π ά λ ι την σύνδεση του G . με τον Ν τον Τ ζιο β ά ν ν ι.

O

5. Otto Rank: The Don Zuan Legend, σ. 95. New Jersey, Princeton University Press, 1975.

6. Reni Girard: «Deceit, Desire and the novel», σ. 95. London, The Johns Hopkins Press Ltd., 1969.

7. Girard, ο.π., σ. 10-11.

8. Rank, ο.π., σ. 96.

9. Ας μην ξεχνάμε ότι το G. είναι απλώς ένα γράμμα, το ο­ ποίο μπορεί μεν να υποδηλώνει το όνομα Giovanni αλλά ο συγγραφέας επιθυμεί να αφήσει μετέωρο ώστε σε διαφορετι­ κές αναγνώσεις να μπορεί να θεωρηθεί ως σημείο, ιδέα κ.λπ.

ΔΙΑΒΑΖΩ ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

%

4§.X Παρακαταθήκη παλαιών τευχών ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΣΟ Λ Ω Ν Ο Σ 116 - ΑΘΗΝΑ 106 81 - ΤΗΛ.: 36.10.366, FAX: 36.28.938

38/αφιερωμα

Βαγγέλης Αθανασόπουλος

Ο δονζουανισμός της γραφής Η περίπτωση του «Don Giovanni» του Γ. Κοροπούλη Ένα βιβλίο που αναφέρεται στον Δον Ζουάν ή στον δονζουανισμό θα περιμέ­ ναμε να περιγράφει σε αφηγηματικό ή θεωρητικό λόγο ένα έκδηλο ή λανθάνον σπονδυλωτό ερωτικό επεισόδιο. Το βιβλίο, ωστόσο, του Γ. Κοροπούλη α­ ναλαμβάνει να διηγηθεί ένα πολυεδρικό επεισόδιο που είναι γραμματο­ λογικό.

«D o n G io va n n i» είνα ι ένα βιβ λίο που ονειρεύέται ένα βιβ λίο - α λ λ ά [ .. .] κ ι αυτό το ί­ διο είνα ι ένα όνειρο» (σ . 129). Ο αφηγητής «ω ς χρονικογράφος (εμπ αθής αφηγητής μια ς α κ ίνη ­ τη ς , βαλτώδους ισ το ρ ία ς)» θα ισ το ρ εί την ερ γα­ σ ία του (σ . 83). Τ η ν περίπτωση του «D o n G io va n n i» θα προ­ σπαθήσω να παρουσιάσω μέσ α από ένα ύφος α­ νάγνω σης ανάλογο του ύφους της γραφής του δηλαδή α ναιρετικού των συμβάσεω ν της ανά­ γνω σης. Γ ια να το κατορθώσω αυτό θα χ ρ η σ ιμο ­ ποιήσω λ έ ξ ε ις κ α ι φ ράσεις του ίδιόυ του συγγρα­ φέα - αν κ α ι αποσπώ ντας αυτές από τα συμφραζόμενά τους ή κ α ι διαστρέφ οντας αυτές. Τ ο δικαίω μα αυτό το δ ίνει το γεγονός ότι το β ιβλίο αυτό αξιώ νει να περ ιέχει κ α ι την κ ρ ιτ ικ ή του ή

Ο

μ ό νο την κ ρ ιτ ικ ή του, μένοντας αυτό το ίδιο αφα­ νές - κ α ι πιθανώς αδημιούργητο - πίσω από την κ ρ ιτ ικ ή του επίφαση ή / κ α ι αναίρ εση. Α π ό τη σ τ ιγ μ ή , λο ιπ ό ν, που το έργο απουσιάζει ενώ είνα ι παρούσα η κ ρ ιτ ικ ή του, η μόνη δυνατότητα κ ρ ι­ τ ικ ή ς παρουσίασης του ίδιου του έργου προσφέρεται μέσω τη ς επιλο γή ς κ α ι συνδυασμού απο­ σπασμά τω ν από αυτή την εμπερ ιεχό μενη κ ρ ιτ ικ ή του. Η τ α κ τ ικ ή αυτή δεν α π ο τελ εί, β εβαίω ς, μόνο μια λύση α νά γ κ η ς, α λ λ ά κ α ι τον πιο νόμιμο τρό­ πο κ ρ ιτ ικ ή ς παρουσίασης ενό ς έργου - εφόσον, βεβαίω ς, το έργο αυτό έχ ει φ τάσει σ ε τέτοιο βαθ­ μό ο λ ο κ λή ρ ω σ η ς, ώ στε να π ερ ιέχει κ α ι τους οδη­ γούς για την κ ρ ιτ ικ ή του. Στ ο ν «D o n G io va n n i» , λο ιπ ό ν, ο Κορ ο πο ύλη ς

αφιερωμα/39 δ ιηγείται ένα γ ρ α μ μ α τ ο λ ο γικ ό επ εισ όδ ιο ή , α λ ­ λ ιώ ς, την ιστο ρ ία ενό ς βιβλίο υ που - προς το πα­ ρόν - δεν γ ρ ά φ τη κ ε. Α ν δεν υπήρχε αυτός ο τε­ λευτα ίο ς όρος - της μη γραφής - , αν δηλαδή ο « Μ υ σ τικ ό ς Δ είπ ν ο ς » είχ ε γρα φεί κ α ι είχ ε δ ημο ­ σ ιευ τ εί, τό τε θα μπο ρ ο ύσαμε να μ ιλά μ ε για ένα η ­ μερολόγιο ερ γα σ ία ς αυτού του έργου. Η ιδ έα , ω­ σ τό σο , του ημερ ο λο γίου ερ γα σ ία ς δεν είνα ι ά σ χη ­ μ η: το ημερ ο λό γιο ερ γα σ ία ς ενό ς έργου, που δεν γ ρ ά φ τη κ ε, θα μπορούσε να δ ια β α σ τ εί ω ς το η μ ερ ο λό γιο-α να μνήσεις ενό ς Δ ο ν Ζ ο υάν που παρ’ ό λ ες τις επ ιδ ό σ εις του κ α ι τ ις ε ξ ε λ ιγ μ έ ν ες τ ε χ ν ικ ές του τελ ικ ώ ς δεν κ ατόρθω σε να συναντήσει-συνθ έσει την εικ ό ν α τη ς ιδ α ν ικ ή ς δηλαδή ο λο κ λη ρ ω τ ικ ή ς ή , έσ τω , ο λ ο κ λη ρ ω μ έ­ νη ς - γ υ ν α ίκ α ς . Η αναλο γία αυτή είνα ι ίσ ω ς γοη τευ τική - κ α ι γ ι’ αυτό σ υ μ μ ετέχ ει σ ε μεγά λο βαθμό σ ε αυτό που β α υ κ α λ ιζό μ α σ τ ε να θεωρούμε ω ς αυταπάτη α λ λ ά δ ίνει την εντύπω ση πω ς δεν απ ο τ ελ εί άμεσ ο σ τόχο του συγγραφ έα. Π ρ ά γ μ α τ ι, ο « « D o n G io ­ v a n n i» δεν διερευνά μιαν αναλο γία ή μιαν α κρ ιβ ή αντιστο ιχία α νά μ εσα στο α π ο σ π α σ μ α τ ικ ό κ α ι δι­ η ν εκ ές της ζω ής κ α ι του έρω τα από το ένα μ έρ ο ς, κ α ι της γραφής από το ά λ λ ο - αυτό , ά λ λ ω σ τ ε, θα ήταν κ α ι β ιασμένο κ α ι αφ ελές κ α ι ά σ κ ο π ο . Α ντ ίθ ετ α , επ εξερ γά ζετα ι κ α ι ε κ μ ετ α λ λ ε ύ ε τ α ι μια σ υνεχή μεταφ ορά-μετατόπ ιση α νά μ εσ α σ ’ αυτές τ ις δυο κ α τα σ τ ά σ εις - κ α ι αυτό α π ο δ εικνύετα ι εξ α ιρ ετ ικ ά υπ α ιν ικ τ ικ ό κ α ι γόνιμο . Μ ά λ λ ο ν η γραφή κ α ι ο δονζο υανισ μό ς θεω­ ρούνται ως όροι μια ς κ α τ ά σ τ α σ η ς α μ ο ιβα ία ς μ ε ­ τ α τ ό π ισ η ς, ω ς όροι μ ια ς διφ υίας. Η μετατόπιση αυτή δεν έχ ει ψ υχο λο γικό χ α ρ α κ τ ή ρ α , α λ λ ά λ ε ι­ τουργεί σ ε ένα επίπεδο καθαρό από τέτοιου ε ί­ δους επαγω γές ή σ υ μ β ο λ ισ μ ο ύ ς · λ ειτο υρ γεί στο επίπεδο της διατύπ ω σης ή , ευρύτερα, τ η ς διήγη­ σ η ς : ο αφ ηγητής υπενθυμίζει κάθ ε τόσο στο ν εαυ­ τό του πως β ρ ίσ κ ετα ι «σ τ ο ζώ διο τη ς Μ εταφ ο ­ ρ ά ς: η μ ο υσική δομή πρ έπ ει να μ ετα γρ α φ εί σ ε κ είμ εν ο » . σχέσ η α νά μ εσα στο υς δυο παράγοντες της μεταγραφ ής είνα ι α ν τ ισ τ ικ τ ικ ή · κ α ι σ ’ αυτή την α ν τ ισ τικ τικ ή σχέσ η τη μο υσ ική δομή συνιστά η δ ια δ ικ α σ ία τ η ς λ ο γ ο τ εχ νικ ή ς δη μιο υρ γίας, κ α ι το κ είμ εν ο στο οποίο αυτή μ εταγρ άφ εται ε ί­ να ι η δ ο νζουανική περ ιπ έτεια-δ ιή γη σ η , το «α φ ή­ γ η μα τ η ς περιπέτειας-προς-τη-γνώ ση (μ ια ς περ ι­ πέτεια ς αναπ όφ ευκτα μετ α φ ο ρ ικ ή ς)» (σ . 40). Τ α επ ίπ εδα αυτής τη ς μεταγραφ ής-μετατό πισης-μετα φ ο ρ άς είνα ι η ζωή κ α ι η λογοτεχνίαγραφή, ή , η ηθ ική κ α ι η α ισ θ η τ ικ ή . Η σ χ έσ η αυ­ τών των δυο επιπέδω ν είνα ι αμφ ίδρ ο μη: η γραφή δεν μπο ρ εί να θεωρηθεί μόνο ω ς μεταφ ορά τη ς ζω ής, α λ λ ά κ α ι τα σ υμβάντα τη ς ζω ής αποτε­ λούν αλληγο ρ ία μ ια ς κ υρ ιο λ εξ ία ς που πρ έπει να αναζητηθεί στο επίπεδο τη ς γρα φ ή ς:

Η

η άγνωστη μέθοδος που είχα επιλέξεί, ο τρόπος να διαστρέφω τη ζωή μου (κι όχι μόνο τη δική μου ασφαλώς) θύμιζε τον τρόπο με τον οποίο γ ρ ά φ ω . Εμμονές, εμπλοκές, ψεύδη, αμήχανες αποκρύψεις, λόγια «εντός εισαγωγικών», πάθη και ιδιοτροπίες και μεταμφιέσεις - όλα αυτά, σε ά λ λ ο πεδίο, ήσαν αρετές, προσόντα, εγγυή­ σεις ποιότητος: στο πεδίο της γραφής. Και ιδού το πρόβλημα «ηθικότητος της γραφής» πλήρες ως την αντιστροφή του. Ποιας κυριολεξίας αλ­ ληγορία ήσαν, σ’ αυτήν την περίπτωση, τα τυ­ χαία - και οδυνηρά - συμβάντα των τελευ­ ταίων ετών; (σ. 14). [...] γράφοντας επινοούμε ακριβώς τα αμαρτή­ ματα για τα οποία το γράψιμο συνιστά έμπρα­ κτη και διαρκή μεταμέλεια, (σ. 99). Ω ς μέθοδος τη ς μετατό πισ η ς-μεταφ ο ρ άς επ ι­ λ έγ ετ α ι εκ είν η τη ς παρω δίας:

η νοσηρή, η διαβρωτική, η ακούσια παρωδία ξα­ ναγράφει το κείμενο εσαεί· ό,τι χανόταν με συ­ ναντούσε ξανά, ό,τι αντιμετώπιζα μετατοπιζό­ τα ν (16) Η επιλο γή μ ια ς τέτο ια ς μεθόδου α π ο κ α λ ύπ τει μια ν ιδ ιά ζο υσ α έντονη σ χ έσ η μ ε το γρά ψ ιμο :

Στην κατάσταση υπερευαισθησίας που είχα βρε­ θεί, κάθε ένταση έμοιαζε να ομολογεί μιαν απελ­ πιστική, άλυτη σχέση με το γράψιμο. [...] Δούλευα απελπισμένος, αποφασισμένος να παρατήσω το γράψιμο - και, όπως ήταν φυσι­ κό, άρχισα σιγά-σιγά να σχολιάζω τα παλιά μου γραφτά... Ήθελα να εξαντλήσω τα αποθέματά μου και τα αποθέματα όρεξης για γραφή, ήθελα, κατά κάποιον τρόπο, να εξαντλήσω το μελλο­ ντικό δηλητήριο της ζωής μου - αλλά, χωρίς να το ξέρω, εξαντλούσα ταυ-οχρόνως την πρό­ θεσή μου να παρατήσω το γράψιμο (σσ. 17-18). Η σ χ έσ η αυτή κα θ ο ρ ίζετα ι από την υποχώ ρηση του γράφοντος «σ το αφ ανές κ α ι αχα νές επίπεδο μ ια ς εσ α ε ί α νο λο κ λή ρω τη ς ερ γα σ ία ς » (σ . 26). Α υ τ ή η ερ γα σ ία , ή αυτό το εν ε ξ ε λ ίξ ε ι έργο χα ρ α ­ κ τ η ρ ίζετα ι από το η μ ιτ ε λ έ ς του κ α ι παρότι σ κ ο ­ πεύει σ την επανόρθω ση μ ια ς απ ώ λειας κ α ι στην α ν ά κ λ η σ η ενό ς α ρ χ ικο ύ ιδ α νικ ο ύ , στην π ρ αγμα­ τικ ό τ η τ α λειτο υρ γεί ω ς μέσ ο ματαίω σ η ς της ε π ιτυχ ία ς-ο λ ο κ λή ρωση ς . Α υ τ ή η σ υνεχή ς επ ί ματαίω αναζήτηση - κ α ι - ματαίω ση τη ς λ ο γο τ εχ νικ ή ς γραφής μεταγρ ά­ φ εται κ α ι απο δ ίδ εται ως ένα ς «π α ρ ’ ο λίγ ον » τρα­ γ ικ ό ς δ ο νζο υανισ μό ς.

Ο Don Giovanni δεν είναι κάποιος που διαρκώς κατακτά γυναίκες, αλλά κάποιος που διαρκώς χάνει τις γυναίκες που κατέκτησε- είναι πρόσω­ πο παρ’ ολίγον τραγικό ή ήδη πέραν της τραγω­ δίας: το «παρ’ ολίγον» (το «πέραν» επίσης) είναι το ίχνος της κωμωδίας. Ο Don Giovanni είναι κάποιος που, δια των κατακτήσεών του ματαιώνει διαρκώς την οριστική

40/αφιερωμα κατάκτηση· κάποιος που διαρκώς επί ματαίω ανακαλεί μια μορφή γυναίκας που κάποτε νόμι­ σε πως είδε: κάθε κατάκτηση επιχειρείται ως μια ακόμη εφαρμογή αυτού του «επί ματαίω». Ίσως πάλι προσπαθεί να επανορθώσει μιαν α­ πώλεια ακολουθώντας το δρόμο ακριβώς που τον απομακρύνει απ’ ό,τι έχασε, απ’ ό,τι κάθε φορά χάνει· ίσως επινοεί μια μέθοδο επανόρθω­ σης που, για να εφαρμοστεί επιτυχώς, προϋπο­ θέτει ακριβώς το προς επανόρθωσιν: μια ενδια­ φέρουσα παρωδία καταδίκης. Ταυτοχρόνως ενδέχεται ν’ αφηγείται από «γυ­ ναίκα» σε «γυναίκα», την ωρίμανση της αποτυ­ χίας του (και της επίγνωσής της, που μεθοδικά αποκτά), ν’ αφηγείται επομένως, ολοένα προ­ σεγγίζοντας την ακριβή διατύπωση, το ιδανικό που η απομάκρυνσή του ματαιώνει. Μήπως δεν μπορεί ν’ αναγνωρίσει το ιδανικό παρεκτός αν κατ’ αυτόν τον τρόπο το αφηγηθεί; Μήπως λοι­ πόν το χάνει για ν’ αρχίσει την δια βίου επιστρο­ φή του σ’ αυτό; Αλλά και δε θέλει τους σταθ­ μούς αφού επιθυμεί και επισπεύδει την επιστρο­ φή· τους περιφρονεί, τον τρομάζουν· τους μα­ ταιώνει (σσ. 19-20). Η επιθυμία της γραφής εξά π τετα ι κ α ι γ ίνεται ε ­ πιθυμία «για μιαν αμύθητη π ο ικ ιλία γραφών» (σ .

21). Μ ε τον τρόπο αυτόν απο καλύπτετα ι η φύση τη ς ως μια ς «α κ α τ α νίκ η τ η ς ελπ ίδ α ς των σ π λ ά ­ χνων μα ς προς το υψ ηλό» (σ . 24, από Ν .Γ . Π εντ ζίκ η ς , Η α ρ χιτεκ το ν ικ ή της σ κ ό ρ π ια ς ζω ής). Μ πορεί αυτός ο δονζουανισμός τη ς γραφής να αποτελείται από μια συνεχή σ ειρά ματαιώ σεω ν, α λ λ ά παρ’ ό λα αυτά - ή ακρ ιβώ ς γ ι’ αυτό - ο δυναμισμό ς του είνα ι τιτα ν ικ ό ς - κ α ι γ ι’ αυτό η δύναμή του για ματαίωση α π ερ ιό ρ ισ τη ...

...Δεν ξέρω πού τελειώνει, αν ποτέ τελειώνει, αυτός ο «δονζουανισμός» της γραφής, όπου την πληρότητα αφηγούνται διαδοχικές, ολοένα πιο οδυνηρές και «λεπτές» ματαιώσεις, (σ. 30). Τ ε λ ικ ώ ς το έργο, το Β ιβ λ ίο , δεν σ υγκροτείται πο τέ- μόνο κο μ μ ά τια σκ ό ρ π ια έχουμε από αυτό (σ σ . 2 1 ,4 1 ), κ α ι ο γράφων, κάτω από την επίδρα­ ση ενό ς αισθήματος α π ελπ ισ ία ς (σ . 38) - ακό μη κ ι αν η απελπισία απο τελεί ένα τέχνα σ μα (σ . 106) - στα δ ια κά αποσύρεται κ α ι αναθέτει την εργα­ σ ία του σ ’ αυτόν που ο ίδ ιο ς ονό μασ ε «μυθιστο­ ρηματικό εγώ », (σ . 44). Η στάση αυτή σηματοδοτεί την έλλειψ η σ υμ­ μετοχής στην επιθυμία της γραφής: η επιθυμία, βεβαίω ς, εξα κ ο λο υθ εί να υπά ρχει, α λ λ ά συνοδευόμενη από μιαν ομόλογη της επιθυμίας ανία.

Είχα κιόλας σημειώσει την πρόωρη ανία μου καθώς τελείωνα ένα ποίημα. Αυτή η ανία ενεπλάκη σε ερώτημα: «Έχω την όρεξη να γράφω ποιήματα;» Κι ωστόσο ούτε θέλω ούτε μπορώ να κάνω αλλιώς (σ. 42). Ω ς συνέπεια αυτής της συνειδητοποίησης έρ χ ε­

τα ι μια η θική σ τάση που ο γράφων προσπαθεί να αναχω νεύσει στο σ τυλ του κειμένου (σ . 62). Έ ­ τ σ ι, αισθάνεται τις γ ρα μμένες απ’ αυτόν σ ελίδ ες ως αμαρτήματα - με μεγαλύτερο από αυτά «το θανάσιμο κ α ι αναπόφ ευκτο: ότι πήρα στα σο βα­ ρά τον εαυτό μου» (σ . 68) - κ α ι τον ν α ρ κ ισ σ ισ μ ό του γράφοντος ω ς μια αυτοτιμωρία μεταμ­ φ ιεσμένη. Ό λ ε ς αυτές τις σ υνειδητοποιήσεις θα προσπα­ θήσει να τ ις αφομοιώ σει μέσ α στο σχεδιαζόμενο έργο του. Έ τ σ ι , ο Μ υ σ τ ικ ό ς Α είπ ν ο ς θα είνα ι η ι­ στορία μια ς π ροδοσίας, δηλαδή μια ς ερ ω τικής ι­ σ το ρ ίας. Η προδοσία θα ω ριμάζει πα ρ ά λλη λα με την τέχνη του γράφοντος (σ . 71), θα είνα ι «η γενε­ αλογία αυτής τη ς ενεργού ματαιώ σεω ς» (σ . 74). Η γενεαλο γία αυτή θα συνδυαστεί με το μοτίβο του D o n G io va n n i;

Το μοτίβο του Don Giovanni - από «τρόπο» σε «τρόπο» (γραφής), από γυναίκα σε γυναίκα, πάντα την ίδια εντούτοις. Στο κέντρο του ποιή­ ματος, η γυναίκα (η Άνασσα) εμφανίζεται και τρις τον εγκαλεί (σ. 74). Σ τ ο πιο κ αίριο σ η μείο τη ς σ χ εδ ία σ η ς του βι­ βλίου ο δονζουανισμός της γραφής από δ ιαπί­ στω ση γ ίνεται πρόγραμμα κ α ι παίρνει ένα χαρ α­ κτήρ α καθαρά φ ιλο λο γικό : γίνεται «η μετάβαση από μορφή σ ε μορφή, από αναφορά σ ε αναφο­ ρ ά », χω ρίς ω στόσο να χάνει κ α ι την ηθική σ η μα ­ σία του μια κ α ι η μετάβαση από μορφή σ ε μορφή θεω ρείται ω ς «επ ί ματαίω ω ρ ίμανση» (σ . 85).

Ο «δονζουανισμός» (:η μετάβαση από μορφή σε μορφή, από αναφορά σε αναφορά ως τον Καρυωτάκη) πρέπει να ακούγεται ουσιώδης: ως αναδιατύπωση μιας εμμονής, ως παρ’ ολίγον ευ­ τυχία (σ. 85). « Η πλήρης (κ α ι κ λ ε ισ τ ή ) κ α μπ ύ λη ενό ς κατο ρ ­ θωμένου έργου τέχνη ς» τελ ικ ώ ς δεν διαγράφεται - α λ λ ά ούτε κ α ν ανοίγει- ο Μ υ σ τ ικ ό ς Α είπ ν ο ς υφ ίσταται μόνο ως το δυνατό «σ χ ή μ α των α κ α ­ ριαίων απολαύσεω ν του γράφοντος [ .. .] α λ λ ά κ α ι το σ χή μα τη ς π λ ή ξη ς του» (σ . 131). Η επίγνω ση από τον γράφοντα της «π ροδιαγε­ γρα μμένη ς αποτυχίας του» (σ . 128) προφ υλάσσει τον γράφοντα από τη «χαρμόσυνη ψ ευδαίσθηση (ή "χ α ρ ά τη ς έκ φ ρ α σ η ς” που λ ένε)» (σ . 114), κ α ι από την αυταπάτη τη ς σ ύνθεσης- τον εξο ικ ειώ νει με την ιδέα του «ελάχ ισ το υ έργου» (σ . 127) κ α ι τον σ υμφ ιλιώ νει με την ιδέα του καθαρού απο­ σ π ά σ μ α το ς. Η επίγνω ση, επο μένω ς, τη ς «π ροδια γεγραμμέ­ νη ς αποτυχίας» δεν αποτρέπει τον Δ ον Ζουάν της γραφής από τ ις αντιφ α τικ ές, μ ικ τ ές απολαύ­ σ εις του: αντίθετα, εμπ νέει σ ’ αυτόν τον πιο α­ πελπισ μένο α λ λ ά κ α ι συναρ πα στικό δον­ ζουα νισμό.

αφιερωμα/41

Βαγγέλης Αθανασόπουλος

Οι μεταμορφώσεις

η Η μορφή με την οποία εκδηλώνεται ο δονζουανισμός μέσα στο έργο του Θ. Πετσάλη αποτελεί τεκμήριο του βαθμού της συνειδησιακής εξέλιξης του ί­ διου του συγγραφέα. Η πορεία της εξέλιξης αυτής ξεκινά από ένα ναρκισσι­ στικό επιδεικτικό δονζουανισμό, περνά σε ένα διχασμό ανάμεσα σε έναν δον­ ζουανικό και σε έναν φαουστικό πόλο της ύπαρξης, για να καταλήξει σε μιαν ευγνώμονα αποδοχή του μυητικού ρόλου της γυναίκας.

1. Μια άγνωστη δημιουργιακή κρίση του Θ . Πετσάλη-Διομήδη τις α ρ χές της δ εκ α ετ ία ς του ’ 50 ο Θ . Π ετσ ά λ η ς -Δ ιο μ ή δ η ς, γεννη μένο ς το 1904, έ­ νιω θε πως είχ ε πια φ τάσει κ α ι πως περνούσε το μεσ ο στρ ά τι της ζω ής το υ .1 Π α ρ ά λ λ η λ α ένιω θε πως είχε πια α νο ίξει το δρόμο του σ τα Γ ρ ά μ μ α τ α κ α ι πως είχ ε κερ δ ίσ ει μια θέση στον χώρο τη ς μεσ ο π ο λ εμ ικ ή ς , α λ λ ά κ α ι της μ ετ α π ο λ εμ ικ ή ς κυρίω ς - πεζογραφ ίας μ α ς. Τ η στιγ μ ή , ω στόσο , που η γενικ ή αναγνώ ριση είχ ε έρθει κ α ι ο συγγραφέας έπρεπε να αισθάνε­ ται δ ικαιω μένο ς κ α ι να εφ ησ υχάσ ει έστω κ α ι για λ ίγ ο , αυτός περνούσε μια από τ ις πιο μ εγ ά λες

Σ

κ ρ ίσ εις της σ υγγραφ ικής δημιο υρ γική ς πορείας του. Ό π ο τ ε ο Π ετ σ ά λ η ς β ρέθηκε σ ε μια τέτοια κ ρ ίσ η , α ισθά νθη κε την ανάγκη να στραφ εί στον εαυτό του, κ α ι αυτή η στροφή φ ανερώ νεται από την κ λ ιμ ά κ ω σ η του αυτοβιογραφ ικού στοιχείου μέσ α στο έργο του. Τ ε κ μ ή ρ ια τη ς κ ρ ίσ η ς αυτής αποτελούσαν έω ς αυτή τη στιγμή τα έργα που ο Π ετ σ ά λ η ς δημο­ σίευ σ ε την περίοδο ε κ ε ίν η .2 Τ ώ ρ α , ω σ τόσ ο , υ­ πάρ χει κ α ι ένα άλ λ ο σ χ ετ ικ ό τεκ μ ή ρ ιο : το αυτόγραφο ενός η μιτελο ύς μυθιστορήματος που χρο­ νο λο γείται από τον ίδιο το συγγραφέα στο 1953, δηλαδή στο πιο καίρ ιο σημείο τη ς περιόδου του α δ ιεξό δο υ .3 Η παρουσία, β εβαίω ς, ενό ς η μ ιτελο ύς μυθιστο­

42/αφιερωμα ρήματος μέσα σ ε μια περίοδο δη μιο υρ γική ς κ ρ ί­ σ η ς , αυτή καθεαυτή δεν είνα ι κ ά τ ι αξιο περ ίερ γο · το ά ξιο παρατήρησης β ρ ίσ κ ετ α ι στο περιεχόμενο του έργου αυτού που απ ο τελεί μια προσπάθεια συνδυασμού του αντικειμ ενικ ο ύ ισ το ρ ικο ύ σ το ι­ χείου που κυρ ια ρ χεί σε όλη αυτή την εν ε ξ ε λ ίξ ε ι μεγάλη «α ν τ ικ ειμ εν ικ ή » συγγραφ ική περίοδο των ιστο ρ ικώ ν μυθιστορημάτω ν - που αρ χίζει με τη συγγραφή των Μαυρόλυκωντο 1939, για να ολο κληρ ω θ εί με την έκ δ ο σ η του Κατακαημένου Τόπου το 1972 - με το υπ ο κ ειμ ενικ ό αυτοαναλυτ ικ ό στο ιχείο που χαρ α κ τη ρ ίζει τη δεύτερη υπο­ κ ειμ εν ικ ή ή αυτοανα λυτική περίοδο του συγγρα­ φέα - η οποία ακο λο υθ εί μιαν ανάλογη δημιουρ­ γ ικ ή κρ ίσ η που αρ χίζει μετά την έκ δ ο σ η του Κα­

τακαημένου Τόπου.

2.

Φαουστής και Ντον Τζουάνης

τίτλο ς του η μιτελο ύς έργου είνα ι Φαουστής και Ντον Τζουάνης, κ α ι έχ ε ι υπό τιτλο : « Μ ε ­ σαιω νική παρ άδ ο ση». Α π ο τ ελ είτ α ι από τριάντα εννέα μεγάλου σχήμα το ς (2 2 x 2 8 ,6 ) λυτά φύλλα υποκίτρινου χαρτιού, γρα μμένα με μαύρο μ ελά νι. Ε ίν α ι ένα κείμ εν ο γρα μμένο με δ υ σ κ ο λ ία : έχ ει π ο λ λ ές διαγραφ ές κ α ι διορθώ σεις, κ α ι η χρονο­ λόγηση της κάθ ε σ ελ ίδ α ς μα ς επιτρέπ ει να συμπεράνουμε ότι ο συγγραφ έας, όποτε έγραφ ε, κατόρθωνε να γράψ ει κα τά μέσο όρο μια σελίδ α τη μέρ α. (Η πρώτη σ ελ ίδ α έχ ε ι η μερομηνία 8-3-53, κ α ι η τελευταία 24-4-53). Τ ο γεγονός πως σ τις τριάντα εννέα σ ελ ίδ ες μπαίνουν ο ι β ά σ εις της π λ ο κ ή ς — διαγράφονται ο ι τρ εις κ εν τ ρ ικ ο ί χ α ρ α κ τ ή ρ ες, πάνω στη σχέση των οποίω ν προφανώς επ ρ ό κειτο να στη ρ ιχτεί η ανάπτυξη της π λ ο κ ή ς - μα ς δ ίνει το δ ικαίω μα να μιλο ύμ ε για η μ ιτ ελ ές μυθιστόρημα. Τ ο θέμα του μυθιστορήματος παρουσιάζεται σ ε δυο σ ει­ ρές με ένα μότο που β ρ ίσ κ ετ α ι στη σ ελίδ α με τους τ ίτ λ ο υ ς, κάτω από τον υπό τιτλο : « Τ ο λ έει μια π αλιά π αράδοση, πως εβρ εθ ή κανε κά π ο τε στην Κύπρο ο δ ό κτο ρ ας Φ άουστος κ α ι ο περίφ η­ μο ς δον Ζ ο υά νης, κ α ι πως εβ ά λα νε σ τ ο ίχ η μ α ...» . Κά τω από το μότο δ ίνεται κ α ι η σ χ ετ ικ ή παρα­ πομπή: Θ .Π . Η φαντασία μου. Τ ό μ . 3, κ εφ . 49. Στη ν αρχή του πρώτου μέρους ο συγγραφέας μα ς δ ίνει ισ το ρ ικ ές πληροφ ορίες για την Κύ π ρ ο , κ α ι πιο σ υ γ κ εκ ρ ιμ ένα για την περίοδο τη ς Φ ρα­ γ κ ο κ ρ α τ ία ς , βάζοντας έτ σ ι το ισ το ρ ικό πλαίσ ιο μέσα στο οποίο θα α ναπ τύξει το μύθο του που έ ­ χει σαφή δ ιιστο ρ ικό χα ρ α κτή ρ α . Π α ρ ’ ό λη , ω­ σ τό σο , την πρόθεση του συγγραφέα να αναλύσ ει τη σύγκρουση ανάμ εσα σ ε δυο θ εμ ελ ια κ ά σ το ι­ χεία της ανδ ρ ικής φύσης, κ α ι πιο σ υ γ κ εκ ρ ιμ ένα του εαυτού του, π α ρ ά λλη λα δεν περνά απαρατή­ ρητη η επιλογή του να αναφέρει τη δράση του έρ ­ γου του στην Κ ύ π ρ ο . Η επιλογή αυτή σ χ ετίζετα ι

Ο

ά μεσ α μ ε την πρόθεση μια ς σ υλλο γή ς διηγημά­ των του που θα κυκλ ο φ ο ρ ή σ ει τρία χρόνια μετά με τίτλο Έξαρση της γλυκειάς χώρας Κύπρου (1956). Ε ίν α ι φανερό πως ο αγώνας των Ελ λ ή ν ω ν τη ς Κύπρου που την περίοδο εκ είνη βρ ισ κ ό τα ν σε έξα ρ σ η είχ ε σ υγ κ ινή σ ει τον πεζογράφ ο.4 Στ η ν Κ ύ π ρ ο , λο ιπ ό ν, ανάμ εσ α στους ά λλο υς Φ ρ ά γκο υς φτάνει κ α ι κ ά π ο ιο ς Φ α ο υ σ τή ς, «ένα ς κα μπ ο ύρ η ς, μα πολύ έξυπ νο ς άνθρω πος», «κο μπογιαννίτης κ α ι μά γο ς» που « ε ίχ ε ξε κ ιν ή σ ει, καθώ ς λ έγα νε, από την Κο λω νία τη ς Ρ η ν α ν ία ς» , για να κ α τ α λ ή ξ ει, σ αρ ανταπεντάρ η ς, μετά από π ερ ιπ έτειες ρτην Α μ μ ό χ ω σ τ ο , όπου εγ κα θ ίσ τα ­ τα ι με τη γ υνα ίκ α του, θυγατέρα ενό ς Έ λ λ η ν α παπά τη ς Κω νσ τα ντινο ύπ ο λη ς, κ α ι αποκτούν έ­ να παιδί που το ονομάζουν κ ι αυτό Φ αουστή. Α υ τ ό ς ο Φ αο υστής ήταν ένα παιδί γεμάτο χαρ ί­ σ μ α τ α , έξυπ νο , όμορφο, ζω ηρό. Ό τ α ν , ό μω ς, έ ­ φτασε στην η λ ικ ία που τα αγόρια γίνονται ά­ ντρ ες, αυτός απο τρ αβή χτη κε από τους συνομήλικ ο ύ ς του κ α ι ρ ίχ τη κ ε με πάθος στη μ ελ έτ η , χά ­ νοντας κάθ ε ενδιαφέρον για οτιδήποτε ά λ λ ο . Π ρ ιν κ α ν φ τάσει σ τα τριάντα ό λο ι τον σέβονταν για τη σοφία του, α λ λ ά μα ζί μ ’ αυτή την υπέρ με­ τρη σοφία το σώ μα του ά ρ χισ ε να εξα σ θ ενεί από την α κ ινη σ ία κ α ι το σ υνεχές σ κ ύ ψ ιμ ο . Ή τ α ν ένα περίεργο κ ρ ά μ α σο φ ίας: είχ ε σ πο υδ άσ ει τις σ πουδαιότερες επ ισ τή μ ες - Θ εο λο γία , Μ αθ η μα­ τ ικ ά , Γ ρ α μ μ α τ ικ ή , Α σ τ ρ ο λ ο γ ία , Γ ια τ ρ ικ ή κ α ι Φ ι­ λοσοφ ία - , ήταν γνώ στης τη ς καθαρής λ ο γική ς των Α ρχ α ίω ν Ελ λ ή ν ω ν , είχ ε μυηθεί από τον πατέ­ ρα του στη ν α λχ η μ εία κ α ι τη μ α γ εία . Ό τ α ν αυ­ τό ς πέθανε, η παπαδοπούλα μητέρα του προσπά­ θησε να τον μυή σ ει στη λα τρ εία του Χ ρ ισ τ ο ύ κ α ι τη ς Π α ν α γ ία ς , α λ λ ά δεν τα κατάφ ερ ε. Μ ετά ο Φ αο υσ τή ς ταξίδ εψ ε για π ο λλά χρόνια κ α ι γύρ ισ ε όλο τον γνωστό τότε κό σ μ ο φτάνο­ ντα ς έω ς τ ις Ιν δ ίε ς όπου έμεινε για πο λλά χρόνια κ α ι δ ιδ ά χ τη κε π ο λ λ ά . Ό τ α ν επ ιτ έλο υς ξαναγύρισ ε στην Κύ π ρ ο , κ λ ε ίσ τ η κ ε κ α ι π ά λ ι μέσ α στο ερ­ γασ τή ρ ι του, ολο μό ναχο ς πια - μια κ α ι είχ ε πεθάνει κ α ι η μάνα του - μέσ α «σ’ ένα μεγάλο κ ι α λ λ ό κ ο τ ο σ π ίτ ι» που β ρ ισ κό τα ν στο ψηλότερο σημείο της π ό λη ς. Τ η ν κα τά σ τα σ η ήρθε ν’ α λ λ ά ξ ει ένα τυχαίο γ ε­ γ ονό ς: η αρρώ στια της Μ αργα ρώ νας, τη ς νεαρής κ α ι όμορφης γ υ να ίκ α ς του η λικιω μένο υ κόντε Α ντρ έα ντε Σα λ ο ύ τ ε. Ο γά μ ο ς του κ ό ντε με τη Μ αργαρώ να ήταν ένα ς λευ κ ό ς γ ά μ ο ς : ζούσαν μαζί σαν αδέρφ ια, τη ζή λευε, τη φ ύλαγε να μη την δει μά τι αντρ ό ς, α λ λ ά για τις σ εξ ο υ α λ ικ ές του α­ νά γ κ ες χρη σ ιμο πο ιο ύσ ε πότε τη μια κ α ι πότε την ά λλη από τ ις υπηρέτριές του. Ε π ειδ ή , λο ιπ ό ν, η αρρώ στια δεν υποχω ρούσε, ο κ ό ντες α ν α γ κ ά σ τ η κ ε να κ α λ έ σ ε ι τον Φ αουστή που τον συμπ άθησε επειδή παρατήρησε πώς εξ έ ­ τα σ ε τη Μ αργαρώ να χω ρίς να την κ ο ιτ ά ξ ε ι σαν γυνα ίκ α - συγκεντρ ω μένος απόλυτα στην επι-

αφιερωμα/43 στήμη του· του ζήτησε μ ά λ ισ τ α να φ τιά ξει φάρ­ μ α κ ο για τη γ υναίκα του κ α ι να ξανάρθει. Ο Φ αο υ στής, ω στόσο , όταν γύρισε στο σ π ίτι του είχ ε ήδη ξεχ ά σ ει την κ ο ντέσ α κ α ι το φ άρμα­ κ ο , επειδή τις μ έρ ες εκ είν ες είχ ε ήδη εμφ ανισ τεί ένα καινούριο άστρο στον ουρανό που το μ ε λ ε ­ τούσε όσο κρ ατο ύσε η νύχτα. Ό τ α ν επ ιτέλο υς θυμήθηκε την υπόσχεσή του έφ τια ξε το φίλτρο κ α ι πήγε β ια σ τ ικ ό ς κ α ι όπω ς πάντα αφηρημένος στου κό ντε ξα φ νικ ά ένα μεσ η μ έρ ι, χω ρίς να τον περιμένουν: τότε μέσα στο πολύ δυνατό φως του ήλιου είδ ε άθελά του τη Μ αργαρώ να να λο ύζεται γυμνή σ ε μια γωνιά του μεγάλου κήπου το υς. Α π ό τότε η ζωή του Φ αουστή ά λ λ α ξ ε · η εικ ό να τη ς γυ­ μνή ς ω ραίας γ υ να ίκ α ς ξύπνη σ ε κ ά τ ι πρωτόγνω­ ρο κ α ι ανησυχα στικό μέσ α του που προσπαθού­ σ ε να το ν ικ ή σ ει μ ε τη μ ελ έτ η , α λ λ ά αυτό κάθε τόσο έκ α ν ε έντονη την παρουσία του. Ο ι επ ισ κ έψ εις του στου κό ντε ήταν πια τ α κ τ ι­ κ έ ς : κάθε βράδυ Τ ρ ίτ η ς κ α ι Π α ρ α σ κ ε υ ή ς . Σ υ ζη ­ τούσε μ ε τον κ ό ντ ε, πιο πολύ του διηγιόταν κ ά τ ι από τα τόσα που γνώ ριζε, κ ι η Μ αργαρώ ξαπλω ­ μένη λίγο πιο πέρα σ ’ ένα α νάκλιντρ ο άκουγε σ ιω πηλή. Ο Φ αουστής προσπαθούσε, κ α ι σχεδόν το κατάφ ερ νε, να ξεχνά την παρουσία τ η ς. Ί σ ω ς τ ελ ικ ά να κατόρθωνε να ν ικ ή σ ει αυτό που είχ ε ξυπνήσει μ έσα του, αν δεν σ υνέβαινε ε ­ κ είν ες τ ις μέρ ες κ ά τ ι περίεργο. Έ ν α βράδυ, την ώρα που ο Φ αουστής κ ο υρ α σ μένο ς από την ο­ λοήμερη μελέτη είχε αφεθεί σ ε διάφορες τυχαίες σ κ έ ψ εις , είδε ξα φ νικ ά να σ τ έκ ει ανάμ εσ α σ ’ αυ­ τόν κ α ι σ τις φ λόγες του τζακιο ύ ένα ς ψ ιλό λιγνο ς κ α ι κατάμαυ ρ ος άντρ ας, που έχο ντα ς πίσω του τη φ λόγα έμο ια ζε σαν σ κ ιά . Ο Φ αουστής τον πέ­ ρ ασε για πνεύμα, α λ λ ά ο ά λ λ ο ς τον καθ η σ ύχασ ε λέγο ντάς του πω ς είνα ι ο ιππ ότης Ν τον Τζουά ν η ς , ό χι πνεύμα, α λ λ ά χώ μα: « Σ τ ο χώ μα σέρνο­ μ α ι, στο χώ μα γυρεύω τη χαρ ά, τη δύναμη κ α ι τη χαρά [ .. .] Ε σ ύ είσ α ι το Π νεύμ α ! Ό χ ι εγ ώ !» . « Ή ­ ταν σ τ ’ αλήθεια όμορφος σαν Α ρ χ ά γ γ ελ ο ς . Μ αύ­ ρα μ α λ λ ιά , γ α λ ά ζια μά τια , σ τό μα μ ικ ρ ό , χ είλια σαρ κώ δη, κ ο ρ μ ί σπαθάτο, κ α ι το κο σ το ύμ ι που φορούσε πλο ύσιο , κ ι οι μπό τες του γυα λ ισ τερ ές, νιάτα ο λ ό κ λη ρ ο ς κ α ι χά ρ η». Ο Ν τον Τ ζο υ ά νη ς, λο ιπ ό ν, του λ έει πω ς είχ ε α­ κ ο ύ σ ει π ο λλά γ ι’ αυτόν, για τη σοφία του, για το «Π νεύ μ α » του, για την αυτάρ κειά του που του δί­ νει τη δυνατότητα να ζει ο λ ο κλη ρ ω μένο ς κ α ι μό­ ν ο ς, χω ρίς να αναζητεί κ ά τ ι, χω ρίς την ανάγκη της γ υ ν α ίκ α ς , κ α ι πως γ ι’ αυτό ήθελε να τον γνω­ ρ ίσει από κ ο ντά . Κ α ι ο Φ αουστής βλέπο ντάς τον παραδέχεται πως έχ ει την περιέργεια να τον γνω­ ρίσ ει κ ι αυτό ς, αν κ α ι κο ιτώ ντας τον π ρ ο σ εκ τ ικ ά δηλώ νει πως δεν πιστεύ ει πως μπορούν αυτοί οι δυο να γίνουν φ ίλο ι. Ο μ ο λο γ εί πώς κ ά τ ι τον τρα­ βά ει σ ’ αυτόν, που προσπαθώ ντας να το προσδιο­ ρ ίσ ει λ έει: «Σ υμπ ά θ εια κ ι αντιπάθεια».

- Α , είπ ε κ ι ο ξ ένο ς. Ε κ ε ίν ο που μ ’ έφ ερε κ ι

εμένα εδ ώ ». Α π ό το ση μείο αυτό αρ χίζει η γνωριμ ίααναμέτρηση των δυο ηρώων - του ήρωα της γνώ σης με τον ήρωα τη ς ηδονής. Στ η ν πρώτη φά­ ση της η αναμέτρηση αυτή παίρνει τη μορφή δια­ λόγου κα τ ά τον οποίο π αρουσιάζει ο καθ ένας τ ις θ έσ εις του. Έ τ σ ι , ο Φ αο υσ τή ς ομο λο γεί πως δεν είνα ι καθόλου α υτά ρ κ η ς, πως αναζητεί «το μυ­ στήριο τη ς ζω ής, το βάθος τη ς ο υσ ία ς τη ς , την πρώτη αιτία κ α ι τον τ ελ ικ ό σ κ ο π ό !» , ενώ ο Ντον Τ ζο υά νη ς του απαντά : - Δ ε ν είνα ι αυτό αγωνία [ .. .] . Η καθημερινή αγω νία. Εγ ώ διψάω [ .. .] για μια [ .. .] χειροπιαστή χ α ρ ά , για εκ είνη τη χαρά που θα γαλη νέψ ει [ .. .] το σ ώ μα , εκ είν ο το θεριό, εκ είνο το αχόρταγο τέρ ας.

Ο Φ αουστής δ είχνει την περιφρόνησή του, κ ι αυτό κ ά ν ει τον Ν τον Τζο υά νη πιο επ ιθετικό : Α κ ο ύ σ ε , είπ ε. Γυρ εύο υμε κ ι οι δυο την ευ­ τυχία. Τ η ν β ρ ή κ ες την ευτυχ ία; Ε ίσ α ι ευτυχ ισ μέ­ ν ο ς, δ όκτορά μου; Ε ξ α ρ τ ά τ α ι, τ ι εννοείς λ έγο ντας «ευτυχ ία », είπ ε ο σοφός Φ αο υ σ τή ς.

- Ε ξ α ρ τ ά τ α ι από τ ι; Μ ια είνα ι η ευτυχία.

- Μ ια είνα ι στην ουσία τη ς , χ ίλ ιες σ τ ις αφορ­ μ ές τη ς , είπ ε ο Φ α ο υ σ τή ς.

- Δ ε σ ε κατα λα β α ίν ω .

- Δ εν είνα ι ανάγκη να κ α τ α λ ά β εις . Ε ίσ α ι ευ­ τυχισ μένο ς εσ ύ ; - Ε ίμ α ι, είπ ε κ α τη γ ορ η μ α τικ ά ο ιππ ό της.

44/αφιερωμα - Κ ι εγώ είμ α ι, απάντη σε ο Φ α ο υ σ τή ς, α λλά λιγ ότερο κα τη γ ο ρ η μ α τικ ά . Π ε ς μου ω στόσο πού αντλείς την ευτυχία.

- Στη δίψα μου, που δε χ ορταίνει ποτέ.

- Κ ι εγώ στη δίψ α μου που δε χ ορταίνει ποτέ. Ό μ ω ς η δ ική μου η δίψ α ζητάει ά λλο νερό, κ α ­ λύτερο.

- Τ ο ξέρω . Κ ι ήρθα ίσ α-ίσ α να μάθω ποιο νε­ ρό σ ε ξεδιψ ά ει εσ ένα . Γ ια τ ί μου φαίνεται παρ άξε­ νο , πώς μπορείς ζώ ντας καθώ ς ζε ις , ολόμονος κ α ι στερ ημένο ς, δίχω ς να γεύεσ αι τη ζω ή, τη ζωή την εδώ κάτω , τη χειρ ο πιαστή, την ολόθερμη ζω ή, που σπαρταράει μέσ α στο χέρ ι μ α ς ... Ο Φ αουστής κ ο ίτα ξ ε τον ιππότη κ α ι θ αύμαζε. Κ α ι δεν ήξερ ε αν θαύμαζε την ομορφιά του ή τα λόγια του.

- Θ αυμάζω , είπ ε ξ α φ νικ ά , πώς μπο ρ είς να εί­ σ α ι ευτυχ ισμένο ς, χορταίνοντας μόνο τη δίψα του κορμιού σου. Ο Φ αουστής προσπαθεί να περ άσ ει στην αντε­ πίθεση, α λλά χω ρίς επ ιτυχ ία : η φ υσική - ή κ α ι ζωώδης - λ ο γική του Ν τον Τζο υά νη είνα ι απρό­ σ β λητη.

- Δ εν έχ εις μυαλό που ν’ ανη σ υχεί, δεν έ χ εις αγω νίες; ρώ τησε ο Φ αο υσ τή ς.

- Έ χ ω . Μ α είνα ι μια η ανησυχία μου. Ν α βρω την πηγή - να βρω τη γ υναίκα - που θα με ξεδ ι­ ψ άσει για π ά ν τ α ... Δ ε θα τη β ρ εις, δυστυχισμένε! Τ ε λ ικ ώ ς η δ ια λο γική αναμέτρηση κ α τα λή γ ει σε ένα στο ίχημα -δο κ ιμ α σ ία που προτείνει ο Ν τον Τ ζο υά νη ς.

- 'Α κ ο ύ σ ε , βάζουμε ένα σ το ίχ η μ α ; Ε σ ύ λ ε ς πω ς είσ α ι ευτυχισμένος παίζοντας μόνο με το μυα λό σου. Κ α ι ίσω ς κ α ι να μην παρ αδ έχεσαι πως μπορεί να είνα ι ευτυχ ισ μένο ς κα νένα ς μ ’ άλλονα τρόπο. Εγ ώ π ά λ ι λέω πως είμ α ι ευτυχ ισ μέ­ νος αρπώ ντας τη χαρά όπου τη βρω, την εύκο λη χαρά της κάθε η μ έρ α ς. Κ ι ούτε με νο ιά ζει, ούτε μου π έρασε ποτέ απ’ το μ υα λό , αν είνα ι ά λλο ς κ α ν είς ευτυχισμένο ς μ ’ ά λλο ν τρόπο. Α π ό ψ ε μ ’ έ­ β α λ ες σ ’ έγνοια φ ριχτή. Ή εσύ είσ α ι ευτυχ ισ μέ­ νο ς, ή ε γ ώ ...

- Ή κ α ι κ α ν έν α ς , τον δ ιέκο ψ ε ο σοφός Φ α ­ ο υστής.

- Εγώ να φτάσω στον δ ικ ό σου κ ό σ μ ο , δεν το μπορώ , τέτοια φτερά δεν έχω . Μ όνο εσύ μπορείς να κ α τ εβ είς στο δρόμο όπου περνώ . Έ λ α μαζί μου. Ν α δ ο κ ιμ ά σ ο υμ ε κ α ι οι δυο πάνω στην ίδια πέτρα τη δύναμή μ α ς , την ικα νό τη τά μα ς για ευ­ τυχία . Ό π ο ιο ς πετύχει θα ’ χ ει βρει το νόημα της ζω ής. Γ ια σ κ έψ ο υ ... Ο Φ αουστής απαντά π ρ ο σ β λ η τ ικ ά , α λ λ ά ο Ν τον Τ ζο υά νης δεν κά μ π τ ετ α ι: - Μ η με π ρ ο σ β ά λ εις, δό κτο ρ α! Ή ρ θ α σ ε σ έ­ ν α , α νέβ ηκα ω ς εδώ , έω ς ε σ ένα , με την κ α λ ή την πρόθεση, με την ευγενική ιδέα να μάθω κ ά τ ι, να πλουτύνω τη γνώση μου, να γίνω κ α λύτερ ο ς.

- Κ α ι μου π ροτείνεις σ το ιχ ή μα τα ; - Τ ο στο ίχη μα που σου προτείνω έχ ε ι κάπο ιο νό η μα , δεν έχ ε ι σ κο πό να ικ α νο π ο ιή σ ει ούτε χ α ­ μη λά κ ελ εύ σ μ α τ α , ούτε ποταπά συμφέροντα!

- Κ α λ ά . Σ ε ακούω . Μ α ο ιππ ότης Ν τον Τ ζο υά νη ς δεν απάντη σε. Κα θό ταν σ υλλο γισ μένο ς κ α ι δεν απαντούσε. Έ ­ λεγε ίσ ω ς μέσ α του πω ς δεν π ο λυάξιζε αυτός ο δ ό κτο ρ ας ο Φ α ο υ σ τή ς, να κ α τα γ ίνετα ι κ α νείς μα ζί του. Ω σ τό σ ο του λ έ ει σ τα σ τερνά: - Δ εν ήρθα να σου προτείνω ένα παζάρι. Π ροτείνω έναν αγώνα, όπου το δέρας θα είνα ι η ευτυχ ία, μια βεβαιότητα ότι ή ο δ ικ ό ς σου ο τρό­ π ος της ζωής είνα ι ο σ ω στός ή ο δ ικ ό ς μου. Τ ε λ ικ ά ο Φ αο υστής δ έχετα ι, κ α ι ρωτά σε τ ί θα αγω νιστούν, ποιο θα είνα ι το σ το ίχ η μα .

- Ε ίν α ι μια γ υ ν α ίκ α , ά ρ χισ ε τότε ο Ντον Τ ζο υ ά νη ς, είνα ι μια γυνα ίκα που α ξίζει ο λό κλη ρ η τη ζω ή, γ ια τί κρ ύβ ει μα την αλήθεια στην α γ κ α ­ λ ιά τη ς [ .. .] όλο το νόημα τη ς ζω ής. [ .. .] Ε λ β ίρ α είνα ι τ ’ όνομά τη ς . [ .. .] έτ σ ι την έβ γα λα εγώ γιατί ήταν το όνομα ενός κ ο ρ ιτσ ιο ύ, πέρα στην. Ισ π α ­ νία , στη Σ ε β ίλ ια , όταν ήμουνα δ εκα π έντε χρονώ, εκ είνη ήταν δ εκ α εφ τ ά ... Θ α σου το πω εσένανε δ όκτορα Φ αο υσ τή . Κυνηγώ ντας να βρω τη γυναί­ κ α , έσ μ ιξα ω ς τώρα χ ίλ ιες κ α ι τρ εις γ υ να ίκ ες. Ό μ ω ς εκ είν η την Ε λ β ίρ α , που κ α μ ιά ν ά λλη δεν επόθησα όσο αυτήν, δεν την έκ α ν α ποτέ δ ική μου. Κ α ι μου α πόμεινε ο κ α η μ ό ς , για όλη τη ζω ή. [ .. .]

- Ό π ο ιο ς την κ ά ν ει δ ίκ ιά του την Ε λ β ίρ α , α­ κ ο ύ σ τ η κ ε η φωνή του Ν τον Τ ζο υά νη , όποιος από μα ς τους δυο την κ ά ν ει δ ίκ ιά του, εσύ ο σοφός ή εγώ ο τιπ ο τένιο ς, αυτός θα είνα ι ο νικ η τή ς της ζω ής, για κείνο ν η ζωή κ α ι η ευτυχία! Τ ι ά λλο με­ τρ ά ει, μ εσ σ έρ Φ αο υστή, τ ι ά λλο μπορεί να έχ ει α ξία ! Ο Φ αουστής δυσφορεί, δεν είνα ι καθόλου πρό­ θυμος να δ εχ τ εί, όταν όμω ς α κο ύει τον Ντον Τζο υά νη νά του λ έ ει πως αυτή που ονό μασε Ε λ β ί­ ρα είνα ι η γυνα ίκ α του κό ντε Α ντ ρ έα ντε Σαλούτ ε , τον π ιά νει π α ν ικ ό ς , προσπαθεί να ξεφ ύγει, α λ λ ά ο ξένο ς τον π ιέζει ν’ α παντή σει κ α ι ο Φαου­ σ τή ς δέχ ετα ι.

- Ό π ο ιο ς κερ δ ίσ ει την καρ δ ιά τη ς Μ αργαρώ ς, απ ο κρ ίθ η κε ο Φ α ο υ σ τή ς, θα σ τείλ ε ι μήνυμα στον ά λ λ ο ν , να ρθει, για να βεβαιω θεί κ α ι να την δει κρυφά στην α γ κ α λ ιά του.

- Σύμφ ω νοι, είπ ε ο Ν τον Τ ζο υ ά νη ς. Κ α ι τώρα φεύγω. Τ ο μυθιστόρημα συνεχ ίζετα ι, α λ λ ά εγώ θα σ τα ­ ματήσω εδώ την παρουσίαση του μύθου,5 για να περάσω σ ε ο ρ ισ μένες εκ τ ιμ ή σ εις σ χ ετ ικ ά μ ε τ ις μορφές με τις οποίες ο δ ονζουανισμός εμφ ανίζε­ τα ι μέσ α στο έργο του Π ετ σ ά λ η .

.

αφιερωμα/45 3.

Ο δονζουανισμός ω ς όρος του θεμελιακού διχασμού

ε το η μ ιτ ελές Φ αουστής κ α ι Ν το ν Τζουάνης ο Π ετ σ ά λ η ς έκ α ν ε μιαν α κό μη απόπει­ ρα μυθ ο π λαστικής εκ μ ετ ά λ λ ε υ σ η ς ενό ς θέματος που θα πρέπει να απ ο τελεί β α σ ικ ό χ α ρ α κ τη ρ ισ τι­ κό της ψυχοσύνθεσης του συγγραφ έα: του διχα­ σμού του ανάμεσα σ ε έναν φ αουστικό κ α ι σ ε έ­ ναν δονζουανικό πόλο της ύπ α ρξη ς. Ο δ ιχασ μό ς αυτός δεν ήταν εμφ ανής στα ν εα νικ ά έργα του, ό­ που κυριαρχούσε ένα ς χω ρίς αμφ ιταλαντεύσ εις, ακραιφ νής ν α ρ κ ισ σ ισ τικ ό ς κ α ι επ ιδ εικ τ ικ ό ς δον­ ζο υα νισ μ ό ς.6

κού έργου του Θ . Π ετ σ ά λ η . Α π ό τη νεανική η λ ι­ κ ία του ο συγγραφ έας αισθάνεται πως β ρ ίσ κ ετα ι συνεχώ ς, ή κάθε τό σ ο , ανάμ εσ α σε δυο κα τ α σ τ ά ­ σ εις που τον δ ιεκ δ ικ ο ύ ν, κ ι αυτός προσπαθεί να δ ια λ έ ξ ε ι: ποιο από τα δυο είνα ι γενικ ώ ς πιο άξιο ; Γ ια ποιο από τα δυο είνα ι αυτός π ρ οορισμένος; Η κα τά σ τα σ η αυτή φαίνεται πως τον οδήγησε σ ε μια λανθάνουσα απόφαση για δ ιπ λή .ζω ή , κ α ι αυτό συνιστά την αποδοχή τη ς ύπα ρξης του εσω ­ τερ ικο ύ διχ α σ μο ύ, την αποδοχή τη ς ταυτόχρονης κ α ι νό μιμ η ς παρουσίας της ενο χής κ α ι της αγιο­ σ ύνη ς, του πρα γμα τικο ύ-κα κο ύ και του φαντασ τικο ύ -κα λο ύ , του φαουστικού κ α ι του δονζουανικού.

Α ντ ίθ ετα , στο Φ αουστής κ α ι Ν τ ο ν Τζου ά νη ς ο δ ονζουανισμός δεν α π ο τελεί π λέον ένα ν α ρ κ ισ σ ι­ σ τ ικ ό αφ ελές συναίσθημα, α λ λ ά δ είγμα μιας ώρι­ μη ς αυτο συνειδ ησίας: δεν είνα ι μια στάση που ε ­ πιδ ιώ κει να π ρ ο κ α λ έσ ει τους ά λ λ ο υ ς, α λ λ ά ένα σ ύμβο λο του διχασμο ύ του ανθρώπου ανάμεσα στην τάση για άσκ η σ η στην εγ κρ ά τ ε ια , κ α ι σ ’ ε­ κείνη για α πό λαυση. Σ ’ αυτή την ε ξ ε λ ικ τ ικ ή πο­ ρεία των μορφών του δονζουανισμού στο έργο του Π ετ σ ά λ η ο Ά γ γ ε λ ο ς Δ α μ ά κ ο ς - ο πρωτα­ γω νιστής του μυθιστορήματος Ανθ ρώ πινη περι­ πέτεια (1937) - απο τελεί μια μετα β α τικ ή φ άση. Ο ι έννο ιες του δ ιχα σμο ύ, του διφυούς ή δισυπό­ στατου, της δ ιπ ο λ ικ ό τη τα ς, καθώ ς κ α ι ά λ λ ες παρ εμφ ερ είς, όπως εκ είν ες του δ ιλή μμα το ς κ α ι τη ς α μφ ιβο λία ς, υπάρχουν ενερ γές αν κ α ι λανθάνουσες μέσα στα πιο προσω πικά κ α ι από λο γο τε­ χνικ ή άποψη πιο αυθεντικά μέρη του πεζογραφι-

Ο ίδιος εξο μο λο γ είτα ι μ ε πολλή π ίκ ρ α : « Ό λ η ' μου τη ζωή την έζη σ α σε μια πάλη - εχθρότητα θα μπορούσα να πω - μεταξύ κα ρ δ ιά ς κ α ι. μυα­ λο ύ. Ή τ α ν κ α ι κ ά τ ι άλ λ ο που μ ε τυράννησε πολύ σ υχνά. Κ ά τ ι αντιφ α τικό, που λίγο-λίγο το ξ έ κ ρ ι­ να . Π ά ντα σ κεφ τόμουν με την καρ δ ιά κ α ι αισθα­ νόμουν μ ε το μυα λό . Α ς μη φανεί τούτο περίερ­ γ ο » .7 Έ ν α ς Φάουστ που αισθά νεται μ ε το μυα­ λ ό , κ α ι ένα ς Δ ο ν Ζουάν που σ κ έφ τετα ι με την κ αρ δ ιά πάλευαν μ ες στον Π ε τ σ ά λ η . Ο Ν τον Τ ζο υ ά νη ς, λο ιπ ό ν, του Π ετ σ ά λ η απο­ τ ε λ εί μια πιστή εικ ό να του αυθεντικού Δ ον Χο υ ά ν Τ ενό ρ ιο του Τ ΐρ σ ο ντε Μ ο λίνα ή του Θορίγ ια , που όπως κ α ι ο ά λ λ ο ς μεγά λο ς ήρωαςαρχέτυπο τη ς ισ π α νικ ή ς λο γο τεχνία ς, ο Δ ο ν Κ ιχώ της του Θ ερ β ά ντες, είνα ι δο σμένο ς σ ε μια διη­ νεκή αναζήτηση από την οποία δεν παραιτείται παρ’ ό λ ες τ ις σ υνεχείς διαψ εύσεις.

Μ

46/αφιερωμα Ο Ν τον Τ ζο υά νης, όπως κ α ι ο Φ αο υστής, είναι ένας ερ αστής του απόλυτου- δεν ικανο πο ιείται με το πεπερασμένο, το κατορθωμένο κ α ι το εφ ικτό, α λ λ ά έλ κ ετ α ι από το απόλυτο κ α ι αναζητεί το ά­ πειρο, α λλά στη μορφή μιας γ υ να ίκ α ς. Δ εν απο­ τ ελ εί το είδος εκ είνο του τυφλού, κτηνώ δους αι­ σθησιασμού, α λλά δείγμα ή κ α ι ο μολογία της τρ αγικής συνειδητοποίησης μιας τ ελ εσ ίδ ικ η ς έ λ ­ λειψ ης κ α ι αδυναμίας για ακεραίω ση. Ο Δ ον Ζουάν «Κ αθ ώ ς [ .. .] πραγματώ νει τον έ ­ ρωτά του, καθώς προσεγγίζει βαθύτερα κ α ι πρ αγματικότερα το πρόσωπο της αγάπης του περιμένοντας την ικανοποίηση κ α ι την ανάπαυση της προσω πικής του ακερ α ιό τη τα ς, αντιλα μβά­ νεται πως το απόλυτο του έχ ει κ α ι π ά λι ξεφύγει. Ξ α να ρ χίζει την αγωνιώδη του αναζήτηση, αλλά δεν κατορθώνει να ξεφ ύγει από την ομορφιά των αισθήσεω ν. Ό σ η πείρα κ ι αν από χτησε, η όραση του κόσμου που διαχύνεται τριγύρω του, η ομορ­ φιά που βλέπ ει κ α ι ζει, του ξαναπροσφέρουν την χαμένη βεβαιότητα πως ε κ ε ί, στο κ ά λ λ ο ς θα βρει τ ελ ικ ά το απόλυτό του κ α ι την εσ ω τερική του α­ κ ερ α ιό τητα » .8 Η πορεία από τον επ ιδ εικ τικ ό δονζουανισμός των νεανικώ ν έργων στον δονζουανισμό ω ς όρο του θεμελιακο ύ δ ιχασμο ύ, που κ λ ιμ α κ ώ νετα ι ό­ ταν ο συγγραφέας είχε πια φτάσει στο μεσοστράτ ι της ζωής του, κα τα λή γει στο αυτοβιογραφικό γεροντικό έργο, τις Δ ια φ άνειες, όπου ο συγγρα­ φέας με την επιστροφ ή-επίσκεψ η στο παρελθόν του δεν κατορθώνει να αποφύγει εντελώ ς την αυτομυθογραφική τά σ η .9 Σ τ ις Δ ιαφ άνειες ο δ ιχασ μό ς μεταξύ δονζουανι­ κού κ α ι φαουστικού έχ ει ατο νή σ ει, καθώ ς ο δον­ ζουανισμός έχει φ υσιολογικά ατροφήσει μες στη συνείδηση του γέρογτα, κ α ι έχ ει πλέον συρρικνωθεί σ ε μια σειρά αναμνήσεω ν, για να πάρει με τον τρόπο αυτόν τη συνήθη του διάσ τασ η : εκείνη (τη ς ανάμνησης) της ισ ορροπημένης ερω τικής εμπ ειρ ίας κ α ι της αναγνώ ρισης του σ ημαντικού ρόλου που π αίζει η γυναίκα στη μύηση του άντρα στη σοφία της ζωής κ α ι στη συμφιλίωσή του με την πραγματικότητα:

η πράξη πρωτεύει σε βαρύτητα. Είναι ο πρώτος αναβαθμός στην πορεία προς τη Γνώση του Κα­ λού και του Κακού. [...] Είναι μια νίκη πάνω στον εαυτό σου, και πάνω στη ζωή, μια κατάφα­ ση πάνω στο γυμνό κορμί της Γνώσης. Από την Α ίσ θ η σ η [...] στην Π ρ ά ξ η . Αποτέλεσμα: μια πι­ κρία μετά την ηδονή. Έως εκεί είχα φτάσει όταν πρωτοπήγα στη βροχερή και ανεμόδαρτη ακτή του Berck. Ήταν γραφτό να ανέβω εκεί το τρίτο σκαλοπάτι [,..] να φτάσω α π ό τ η ν Π ρ ά ξ η σ τ ο Α ί σ θ η μ α : σ’ έναν τόπο κατ’ εξοχήν ρομαντικό, όπου η αρρώστια - ιδίως όταν χτυπήσει τα νιάτα - διεγείρει τις αισθήσεις, τον σεξουαλισμό και την ηδυπάθεια. [...] Καθώς τα συλλογίζομαι αυτά, φωτίζονται αργά-αργά, σαν σκηνικό θεάτρου από τα βάθη

της μνήμης μου, μια σειρά από γυναικείες μορ­ φές, από απαράμιλλες ερωτικές σκηνές που μου υγραίνουν τα μάτια, τόσο θερμές είναι, τόσο ο­ λοζώντανες. Νιώθω την ανάγκη να προφέρω ο­ νόματα αλησμόνητα. Κάτι με συγκρατεί. Προς τι να φωνάξω ονόματα; Ποιος θα μ’ ακούσει; Ε­ κτός απο την Αλιούσα. Ίσως. Αν ζει. Ή ταν Πο­ λωνέζα, κάτοικος της Βαρσοβίας. Κανείς δεν μπορεί να ξερει αν επέζησε εκείνη και το παιδί της, το αγοράκι της, ύστερα από τους Γερμα­ νούς του Χίτλερ πρώτα και από τους Ρώσους του Στάλιν ύστερα. Το ίδιο θα έλεγα και για εκείνη τη Ρωσίδα, μια λεβεντοκοπέλα, τρισεγγονή του στρατηγού Πρίγκιπα Bagration, εκείνου του στρατηγού που αναφέρει και ο Τολστόι στο «Πόλεμος και Ειρή­ νη», συγγένισσα και μέ τους Καραγεώργεβιτς της Σερβίας. Αχ, αυτά τα χαϊδευτικά γυναικεία ονόματα! Και τι δεν κλείνουν μέσα στις λίγες συλλαβές τους, θαρρείς και κυλάει πάντα μέσα στους φθόγγους τους αίμα αχνιστό, αίμα που μου καίει κι εμένα τη γερασμένη καρδιά μου. Αχ! ήμουν και τότε όπως υπάρξα σ’ όλη μου τη ζωή αισθηματικά απροσάρμοστος! Πώς να τους ανταποδώσω με λόγια, λόγια φτωχά και κρύα, τα όσα τους χρωστάω! Με σεργιάνισαν τόσο γλυκά, τόσο ομαλά, τόσο ανθρώπινα, τόσο λυ-

αφιερωμα/47 ρικά θα ’λεγες με τη μυθολογική βάρκα του Λόεγκριν και της Έλσας από την Πράξη στο “Αί­ σθημα, το Ερωτικό Αίσθημα, που είναι το τελευ­ ταίο και το πιο ψηλό κλαδί του Δέντρου της Γνώσεως.10 Ε ίν α ι, π ράγματι, εξα ιρ ετ ικ ά χαρ ακτη ρ ισ τική η διαφορά ανάμεσα σ ’ αυτή την αναφορά σε σ υγ κ ε­ κρ ιμ ένες γ υνα ίκ ες, κ α ι σε μιαν αντίστοιχη σ χ ε­ δόν π ρ οσβλητική μακρ ά απαρίθμηση ερωμένων στο διήγημα «Ο μεγάλο ς σ νομπ» - την οποία, δυστυχώ ς, οι ως προς την έκ τα σ η περιορισμοί αυτού του αφιερώματος δεν μου επιτρέπουν να παραθέσω. Α ν δεχτούμε, λοιπόν, την απόπειρα αυτοβιο­ γραφίας του Θ . Π ετσ ά λ η ως το τελευταίο λογοτε­ χνικό έργο του, τότε μπορούμε να συμπεράνουμε πως ο δονζουανισμός μέσα στο σύνολο του έργου του, ξεκινώ ντας από μιαν επ ίδειξη σκλη ρ ό τη τα ς απέναντι στη γυνα ίκα , κ α τα λή γ ει σ ε μιαν ε κ βαθέων έκφ ραση ευγνω μοσύνης προς αυτήν. Α ν , π ά λ ι, δεχτούμε τον ίδιο τον συγγραφέα ως μια εκδ ο χή του δονζουανισμού, τότε μπορούμε να διαπιστώ σουμε πως στον νεαρό Δ ο ν Ζουάν που με - κ α ι για - τον ερω τικό τιτανισμό του χρησιμοποιούσε κ α ι δυνάστευε τ ις γυνα ίκες κρυ­ βόταν κάπ ο ιο ς που φοβόταν να αφεθεί σ ’ εκείνο το πάθος μέσα στο οποίο δίνει κά π ο ιο ς τον εαυτό του με κίνδυνο να τον χά σει ίσω ς για πάντα, αλλ α κ α ι με την πιθανότητα να βρει το χαμένο κ ο μ ­ μάτι του εαυτού του κ α ι να κ ερ δ ίσ ει την ο λ ο κ λή ­ ρωσή του - έστω κ α ι για λίγο .

Σημειώσεις 1. Θ. Πετσάλης-Διομήδης, Διαφάνειες, τ. V : Η ηλικία της ε­ νόρασης (Ο τρίτος τόμος της ζωής μου), Βιβλιοπωλείου της «Εστίας», 1988, σ. 113.

2. Το 1950 δημοσιεύει: 1) ξαναδουλεμένη την τριλογία «Γερές και αδύναμες γενεές» κάτω από τον γενικό τίτλο Μαρία Πόρνη- 2) ένα θεατρικό έργο, Στη ρίζα του μεγάλου δέ­ ντρου (1952), που δεν τον ικανοποιεί και γι’ αυτό το ξαναδουλεύει και το κυκλοφορεί με τον τίτλο Ο Μέγας Εσπερι­ νός το 1961 · και 3) μια μετάφραση: John Galsworthy, Το τε­ λευταίο καλοκαίρι.

3. Ενετόπισα το αυτόγραφο αυτό κατά τη διάρκεια της μελέ­ της του προσωπικού αρχείου του συγγραφέα, το οποίο βρί­ σκεται στην κατοχή και την επιμελή φύλαξη του γιου του, του ιστορικού και συλλέκτη έργων τέχνης Νίκου Πετσάλη, τον οποίο ευχαριστώ επειδή μου έδωσε τη δυνατότητα να το μελετήσω.

4. Σε μιαν υποσημείωση στο κάτω μέρος της πρώτης σελίδας του χειρογράφου, ανάμεσα σε πολλές διορθώσεις και ακό­ μη περισσότερα σβησίματα, κατορθώνω να διαβάσω: «Ό ­ σο για τη σημερινή σκλαβιά τής όμορφης Κύπρου, τα πέντε δάχτυλα φτάνουνε για τους πολιτισμένους που το παραδέ5. Όσοι θα ήθελαν να διαβάσουν ολόκληρο το τελειωμένο μέ­ ρος - μαζί με ένα πλάνο του υπόλοιπου, ατέλειωτου μέ­ ρους - θα έχουν ελπίζω τη δυνατότητα αυτή μετά από ένα περίπου χρόνο, όταν θα πραγματοποιηθεί η προγραμματι­ σμένη έκδοση των ανέκδοτων έργιον του Θ. Πετσάλη.

6. Μερικές εικόνες σε μια κορνίζα, Αθήνα, 1925, σσ. 82. Βλ. κυρίως τα διηγήματα «Σύντομος διάλογος που θα μπορού­

7.

8.

9.

10.

σε να κρατήσει ώρες», σ. 13, «Πρωινός περίπατος», σ. 27, «Το παραμύθι της χαράς», σσ. 37-44, και «Ερωτική συμ­ φωνία σε "σι” φυσικό», σσ. 72, 78, και 80-81. Η εικόνα αυ­ τή του δονζουανισμού επιβεβαιώνεται αλλά και ενισχύεται με τα ανέκδοτα νεανικά διηγήματα «Ο άνθρωπος που είναι πάντα ερωτευμένος» (Παρίσι, Μάιος 1924), «Ο μεγάλος σνομπ» (Αθήνα, Ιανουάριος-Ιούλιος 1926), και «Ένα όνει­ ρο» (Παρίσι, Απρίλιος 1923). Στα διηγήματα αυτά ο δον­ ζουανισμός έχει άμεση σχέση με τον κοσμοπολιτικό χαρα­ κτήρα που ήθελε ο επίδοξος τότε συγγραφέας να δώσει στα έργα του· βλ. Απόστολος Σαχίνης, Το αφηγηματικό έργο του Πετσάλη-Διομήδη, Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, Αθήνα 1992, σσ. 11-17. Βλ. επίσης του ίδιου, «Η κοσμοπολιτική πεζογραφία», Προσεγγίσεις / Δοκίμια κριτικής, Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 1989, σσ. 247-249, και το κεφάλαιο «Ο κοσμοπολιτισμός στη νεοελληνική πεζογρα­ φία» στο Αναζητήσεις της μεσοπολεμικής πεζογραφίας (' 1945, Ίκαρος, *1 23 1978 Εκδόσεις Κωνσταντινίδη, Μελέτη 6 5 4 13, Θεσσαλονίκη). Διαφάνειες, τ. Β': «Ο μεσοπόλεμος. Ο δεύτερος τόμος της ζωής μου», Βιβλιοπωλείου της «Εστίας», Αθήνα, 1985, σ.

19. Κώστας Τσιρόπουλος, Ισπανική σπουδή, Βιβλιοπωλείου της «Εστίας», [Αθήνα 1966], σ. 175. Βλ. Βαγγέλης Αθανασόπουλος, «Η αυτομυθογραφική προοπτική της αυτοβιογραφίας», Ο λογοτέχνης ως πρότυ­ πο δημιουργικής δράσης, Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 1990, σσ. 150-156. Διαφάνειες, τ. Β’, σσ. 54-56, όπου ο συγγραφέας καταλήγει αναφωνώντας: «Θεέ μου, σ’ ευχαριστώ! Μπορώ και ζω, γιατί μου έδωσες στήριγμά μου εσένα, καταφύγιό μου εσέ­ να, Γυναίκα!».

48/αφιερωμα

Λέανδρος Πολενάκης

Η χαμένη τιμή του «Δον Ζουάν», και το βαλκανικό μας αίσθημα ενοχής (Ιστορία ενός σκανδάλου) Ο Jouvet στο ρόλο του Αον Ζουάν του Μολιέρου

Έγραφα στο άρθρο μου «Δον Ζουάν - απ’ τον Τίρσο ώς το Μολιέρο...» («Διαβάζω», αρ. 179, σελ. 50-54), ανάμεσα σε άλλα, αναλύοντας πρόσωπα, χα­ ρακτήρες και καταστάσεις σε μια προσπάθεια αντιβολής των δύο κειμένων, ότι: Ο Δον Ζουάν του Μολιέρου χαρακτηρίζεται από μία ροπή προς τη ρητο­ ρεία, τη σοφιστική, εμφανίζεται σαν διαφωτισμένος, γνωρίζει τα δικαιώματά του ως ατόμου, είναι ελευθεριάζων, κυνηγός της ηδονής, υποκριτής, επίφθο­ νος, καταφεύγει εύκολα στη βία κι η γενναιότητά του, αν δεν αφμισβητείται, αποτελεί ωστόσο δευτερεύον χαρακτηριστικό μπροστά στα τόσα του ελατ­ τώματα. αρουσιά ζεται γ εν ικ ά σαν άνθρωπος μ ια ς α­ πελευθερω μένης από π ρολήψ εις ε π ο χ ή ς, ο οποίος δ ια λέγ ει μόνος του, ανοίγει μ ά λ λ ο ν κάθε φορά το δρόμο του προς κ α τ ά κ τ η σ η του α ν τ ικ ει­ μένου του πόθου, χω ρίς να είνα ι υποχρεω μένος ν’ ακο λο υθ εί κα νό νες κο ινά α π ο δ εκτή ς συμπεριφ ο­ ρ άς. Α ν ή κ ε ι στο υς ευγενείς α λ λ ά αυτό δεν τον υ­ ποχρεώ νει να συμμορφ ώ νεται μ ε τους κ α νό νες του παιχνιδιού. Α ν τίσ το ιχ α ο Δ ον Χ ο υ ά ν του Τ ίρ ­ σο ντε Μ ο λ ίν α , ο Ισ π α νό ς Δ ο ν Ζ ο υάν δηλαδή στην αυθεντική του εκ δ ο χ ή , στους εξο μο λο γη τικ ο ύς του μονολόγους παρ ο υσιάζεται ω ς ξένο ς προς κάθ ε έννοια ρητο ρ ική ς ή σ ο φ ισ τεία ς, δεν ε ί­ να ι καθόλου «δ ια φ ω τισμένο ς». Α π ένα ντ ι σ τ ις γυ­

Π

ν α ίκ ε ς ενερ γεί π ερισσότερο σαν τιμω ρός τη ς ελευθεριάζουσας σ υμπεριφ οράς τους κ α ι τη ς ευ­ κ ο λ ία ς με την οποία δίνονται στους ά ντρ ες, δ ια­ κ α τεχ ό μ ενο ς από έντονη επιθυμία ό χι τόσο ηδο­ νή ς της σ ά ρ κ α ς α λ λ ά κ ά μ ψ η ς κ ά θ ε αντίσ τα σ η ς κ α ι υποταγής το υς. Ο Δ ο ν Χ ο υ ά ν του Τ ίρ σ ο είνα ι μ ’ ά λ λ α λό για ένα ς τ υπ ικ ό ς εκπρ ό σ ω π ο ς του Ι ­ σπανού Κ ο ν κ ισ τ α δ ό ρ , α ρ σ εν ικ ό ς , m acho , μ ε την ιδια ίτερη έννοια που δίνουν ο ι Ισ π α νο ί σ τ ις λ έ ξ ε ις αυτές. Π ρ ο σ φ εύγει στην ά σ κ η σ η σ ω μ α τικ ή ς β ία ς , για να σ κ ο τ ώ σ ει ή για ν’ αγα π ή σ ει, από μια αίσθηση τετρ ω μένης τ ιμ ή ς, «π ρ ο σ β εβ λη μ ένο ς» από Θ εό κ α ι από ανθρώ πους. Ε ίν α ι μ ’ ά λ λ α λ ό ­ για Ισ π α ν ό ς, ευγενή ς, φ εουδάρχης, ανδρείος,

αφιερωμα/49 φ α ντα σιόπ ληκτο ς, ιδ ιότητες που ό λ ες μαζί όταν συμπίπτουν μας δίνουν τον ιδ α λ γό .» Γ ια τους χα ρ α κτήρ ες των γυναικώ ν στα πιο πάνω δύο δρ άματα, παρατηρούσα επ ίσ η ς: « Η Ε λ β ίρ α , β α σ ικ ό ς γυνα ικείος χ α ρ ακτή ρ ας του Μ ο λιερ ικο ύ Δ ο ν Ζουάν συνοψ ίζει ό λ ες τ ις κ α τ α ­

σμώ ν κ α ι τη ς παράδοσης που κρ ύβ ετα ι πίσω απ’ το προσω πείο του «χ α λ α σ τ ή » το υς. Η τραγωδία του σ υνίσταται στο ότι κ α ν είς δεν τον κ α τ α λ α ­ βαίνει. Σ ε ουρανό κ α ι γη τον παίρνουν ό λο ι για αρνητή, καταπατητή των αξιώ ν που υπερα­ σ π ίζετα ι.

κ τ ή σ εις του ήρω α. Δ ίνετ α ι ανυστερόβουλα στον έρωτά της γ Γ αυτόν, του μένει πιστή α κ ό μα κ ι ό­ ταν την εγ κα τ α λ είπ ει. Τ ο μ ίσ ο ς της προδομένης γυνα ίκα ς α ρ χικ ά την οδηγεί στο να ε κ σ τ ο μ ίσ ε ι ε ­ ναντίον του φ ρ ικτές κ α τά ρ ες , αργότερα όμω ς μετανοιω μένη προσπαθεί να τον σώ σ ει. Ό λ α παί­ ζονται, προσθέτω, σή μ ερ α , στη σκη νή του απο­ χω ρισμού το υς, όπου υπά ρχει η μοναδική υποψία κίνη σ η ς του Ζουάν προς την Ε λ β ίρ α , που δεν ο­ λοκληρ ώ νεται όμω ς, εξ α ιτ ία ς τη ς αναποφ ασιστικό τητας της κ ο π έλ α ς , αιχμάλω τη ς πια ενό ς κ ο ι­ νω νικού δ έοντος, κ ι εξ α ιτ ία ς της αδυναμίας της να δεχτεί κ α ι να κ ρ α τήσει τη μόνη ειλ ικρ ινή στιγ­ μή του ά λλο υ, μετατρέποντας με τη θελη ματική της ίσω ς υποταγή την ήττα σ ε θρίαμβο κ α ι την α­ δυναμία σε δύναμη. Ό λ α παίζονται κ α ι χάνονται κ α ι για τους δύο ήρω ες μ έσ α σ ’ αυτή τη σ τιγμή . Μ ετά τη μοιραία άρνηση τη ς Ε λ β ίρ α ς έρ χετα ι φυ­ σ ικ ά κ ι α βίαστα η άλλη αινιγμ α τική σκη νή της πλήρους προσχώ ρησης του Δ ο ν Ζ ο υάν στη Φ αρ ι­ σ α ϊκ ή ηθ ική. Σ τ ο Δ ον Χ ο υά ν του Τ ίρ σ ο , αντίθετα, οι γυναί­ κ ες παρουσιάζονται ασταθείς ως χα ρ α κ τή ρ ες, ά­ π ισ τ ες , συμφ εροντολόγες που εύ κ ο λ α αλλάζουν ερ αστή, προπάντων όταν λάβουν την υπόσχεση της « α π ο κ α τ ά σ τ α σ η ς». Η Δ ο ύ κ ισ σ α , η Ά ν ν α , οι δύο χω ρ ικ ές, άσχετα απ’ την τα ξ ικ ή τους κ α τη ­ γορία κ α ι τ ’ ά λ λ α δ ια κ ρ ιτ ικ ά γνω ρίσματά τους α­ νήκουν ό λ ες στον ίδιο τύπο γ υ να ίκ α ς, σαν να θέ­ λ ε ι ο συγγραφέας αυτό ακρ ιβώ ς να το νίσ ει: τα κ οινά στο βάθος αμετάβλη τα χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ά τους. Π ρ α γ μ α τ ισ τή ς, π ρ οσγειω μένος, Κ α ρ τ εσ ια νό ς, ο Δ ον Ζουάν του Μ ο λιέρου ξέρ ει πολύ κ α λ ά ότι: «δύο κ α ι δύο μα ς κάνουν τ έσ σ ερ α » , ούτ’ ένα πε­ ρισσότερο ή λιγό τερο . Σ α ν ρ εα λισ τή ς που είνα ι, παίρνει απ’ τ ις γυνα ίκ ες κάθ ε φορά ό ,τ ι εκ ε ίν ε ς μπορούν να του προσφέρουν: το σώ μα ή το σώ μα κ α ι την ψυχή το υς. Τ ίπ ο τ α περισσότερο ή λιγό τε­ ρο. Α π ρ ο σγείω το ς, μη πρ α γμα τισ τή ς, ο Δ ο ν Χ ο υ ά ν του Τ ίρ σ ο επ ιμ ένει να δ ιε κ δ ικ ε ί απ’ τις γυ­ ν α ίκ ες κ ά τ ι περισσότερο απ’ όσα μπορούνε να του δώσουν: την ανύπαρκτη «τ ιμ ή » τους. Κυ νη ­ γώ ντας το φάντασμα μιας γ υνα ικ εία ς τιμή ς που έχ ει πάψ ει προ πολλού ν ’ απ ο τελεί ανα π α λλο ­ τρίω το κοινω νικό αγαθό, ο Δ ο ν Χ ο υά ν κ α τ α λ ή ­ γει, όσο κ ι αν μπορεί να μα ς ξενίζει αυτό, να δρα σαν τιμω ρός των γυναικώ ν για την ευκ ο λ ία με την οποία παραδίδονται στους άντρες (κ α ι σ ’ αυ­ τόν τον ίδ ιο ). Έ τ σ ι μα ς απο κα λύπ τει ίσ ω ς το πρ αγματικό του πρόσω πο, ενός παρεξηγημένου ηθικολόγου κ ι ενό ς μανιακο ύ ανορθωτή των θε­

υτός λο ιπό ν, είνα ι ο Δ ον Χ ο υ ά ν του Τ ίρ σ ο . Ε ω σ φ ο ρ ικ ό ς, κ αταρ αμένο ς κ α ι άγρ ιο ς, άγ­ γ ελο ς αποστάτης των ουρανών, κ α ι ο «δ ι’ ου το σ κ ά νδ α λο ν έρ χ ετ α ι» , δεν διαθέτει τίποτε απ’ την κομψ ή ρητορεία κ α ι την επιτηδευμένη γοητεία των έντεχνω ν Ευρω παίω ν επιγόνω ν του με κορυ­ φαίο κ α ι πιο γνωστό ανάμ εσ ά του τον Μ ολιερικό ν ομώ νυμα ήρω α. Α ν ο τελευταίος με την Κ α ρ ­ τεσιανή λ ο γική του προ αναγγέλλει τον δ αιμονι­ κ ό ν «αιώ να των φώτων», αντίθετα, ο Ισ π α νό ς του προτύπου, εκπρ ο σω π εί την ίδια τη σκο τεινή δ α ιμονισμένη ύλη των πραγμάτω ν, την ελά χισ τα επηρεασμένη απ’ την αναγέννηση «μ εσ α ιω νικ ή » ψυχή ενό ς λαού που υπο δ έχτη κε σ ύσσω μος τον ελευθερω τή απ’ τους δ εσ μο ύς τη ς φεουδαρχίας Ν απολέοντα Βο ναπάρ τη , με την κραυγή «κά τω η i ελευθ ερ ία !» Συ ντη ρη τισ μό ς ή αντίδραση; Ό χ ι! Βαθιά ρωγμή δ ιχ α σ τική της ύπα ρξη ς, τραγική αντινομία της α μ ετα κ ίνη τη ς, απολιθω μένης ι­ σ το ρ ικ ή ς μοίρας κ α ι τη ς σ υνείδησης «τα γμένη ς» ε κ των άνω α πο στο λής μιας χώ ρας! Κ α ι όντω ς, το «σ κ ά νδ α λ ο ν έρ χ ετ α ι» , όταν σ τα τέλη του πε­ ρασμένου αιώ να ο Ιτ α λ ό ς Ισ π α νισ τή ς Α ρτούρο Φ α ρ ιν έλ λι διατυπώνει σ ε μια σ ειρά άρθρων κ α ι μελετώ ν τις θέσεις του για τ ’ ότι ο μύθος του Δ ον Ζουάν έχ ει τάχα Ιτ α λ ικ ή την π ροέλευση. Η δημο­ σίευση των άρθρων αυτών έχ ε ι σαν συνέπεια να ξεσ η κω θ εί ενάντια στην ανήκουστη προσβολή σύσσω μη η φ υσική πνευματική ηγεσ ία της Ισ π α ­ νία ς: οι διανοούμενοι, τα ελεύθερα Π α νεπ ισ τή ­ μ ια , μέρος του τύπου, για να δ ιεκ δ ικ ή σ ο υν σα δι­ κό το υς, έναν ήρωα αμφ ίβολης « η θ ικ ή ς» . Ε ίν α ι δυνατόν; Κ ι όμω ς είνα ι! Τ η ν αντίδραση σ ’ αυτή την προσβολή εναντίον ενό ς ολό κληρ ο υ έθνους συγκεφ αλαιώ νει ο ισ τ ο ρ ικ ό ς κ α ι κ ρ ιτ ικ ό ς τη ς λο ­ γοτεχνίας Β ίκ το ρ Σ α ιντ Α ρ μ έσ τ ο στο β ιβλίο του « Ο μύθος του Δ ο ν Χ ο υ ά ν » , όπου α ποκαθίστα ται η επ ισ τη μο νική αλήθεια κ α ι αντικρούονται ένα προς ένα τα επιχειρ ή ματα του Ιτ α λ ο ύ . Επ ειδ ή δεν επ ρ ό κειτο για μια απλή φ ιλο λο γική δ ιαμά χη , α λ­ λ ά για την απόρριψη τη ς ξενόφ ερτης ιδ έας περί δήθεν κατω τερότητας του Ισ π α νικ ο ύ πολιτισμού απέναντι στον «ανώ τερο» Ευ ρ ω π α ϊκ ό , κ α ι της α ντίληψ ης συνακόλουθα ότι η Ισ π α νία έχ ε ι ανά­ γκη «εξευρ ω π αϊσμ ο ύ», που εύρ ισ κ ε ερ είσ μα τα μέσ α στην ίδ ια την Ισ π α νικ ή διανόηση. Χ α ρ α ­ κτ η ρ ισ τ ικ ά αναφέρω ότι κ α ι για τον συγγραφέα του σκανδ άλο υ Φ α ρ ινέλ λι, «ο ισ π α νικ ό ς λα ό ς, ευρ ισ κό μεν ος σ ε παρ ακμή πρέπει ν ’ αντιμετω πί­ ζετα ι μ ’ επ ιε ίκ ια απ’ τους φω τισμένους π .χ . Γ ά λ ­ λ ο υ ς !» (Β λ . σ χ ε τ ικ ά , R e vista C ritic a de histo ria y

Α

50/αφιερωμα L ite ra tu ra Esp a n o las, 1987, τ . I . ) Ο πρόωρα χαμένο ς Τ ά σ ο ς Λ ιγνά δ η ς παρατη­ ρούσε κ α ίρ ια στον πρόλογο του β ιβλίου του «Ο Λ ό ρ κ α κ α ι οι ρ ίζες» , (1964) για την ανάλογη τά­ ση της Ε λ λ η ν ικ ή ς Α σ τ ικ ή ς τ ά ξ η ς , ό τι: «τα εθνι­ κ ά δ άνεια των ξένω ν που έσ ω σ α ν» την Ε λ λ ά δ α , υποδουλώ νοντας ο ικ ο ν ο μ ικ ά κ α ι π ο λ ιτ ικά το λαό τη ς , είχα ν τον αντίποδά τους σ τα π νευματι­ κ ά δ άνεια, που υποδούλω σαν τη φωνή τη ς . Ο δοσ ιλ ο γ ισ μ ό ς -αυτός του πνεύματος κα λύφ θ η κε με τον μανδύα του διαφ ω τισμού. Ο ι π λο ύσιο ι αστοί εκπρ ό σω π ο ί του προσπάθησαν (κ α ι προσπαθούν α κ ό μ α σαν γενιά «π ροόδου») να ανεβάσουν το κα η μ ένο υποανάπτυκτο πνεύμα του έθνους, κάνοντάς το «ουρά » του ευρω παϊκού. Α π ό ε κ ε ί που ά ντλησα ν οι άνθρωποι το χρ ή μα το υς, αντλούν κ α ι τις ιδ έες τους. Ο φ ρ α γκο λεβ α ντινισ μό ς αυτός μ ά ς δ ιαπό τισε ίσ α μ ε το βαθύτερο κύτταρ ο τ ό σ ο , ώ στε να πρ ο σβλέπο υμε στην ύπαρξή μα ς μ ’ ένα « β α λ κ α ν ικ ό » αίσθημα εθ νικ ή ς ε ν ο χ ή ς !... «Λ ό γ ια επ ίκα ιρ α σ ήμερ α όσο ποτέ ά λ λ ο τ ε, στη ν παραζα­ λ ισ μ ένη Ευρώ πη όπου ζο ύ μ ε». Γ ια να ξαναγυρίσω στην Ισ π α ν ία ω στόσ ο , η «χ α μένη τιμή του Δ ον Χουάν» α π ο κ α τα σ τά θ η κ ε φ ιλο λο γικά σ το υς, περ ιο ρ ισμ ένο υς έσ τω , «ε π α ΐο ντες» κ ύ ­ κ λ ο υ ς των μορφωμένων αστώ ν, τη στιγμή α κ ρ ι­ βώς - κ α ι είνα ι εκ π λ η κ τ ικ ό - που θριάμβευε στο κο ινό της Ισ π α ν ία ς ό χι το πρωτότυπο του Τ ίρ σ ο α λ λ ά μία νέα κ α ι «εκσ υ γχρ ο νισ μ έ νη » ρο­ μ α ντ ικ ή εκ δ ο χή του μύθου α π ’ τον ποιητή Χ ο σ έ Θ ο ρ ίγια , σαφώ ς Ιτα λ ια νίζο υ σ α ς φόρμας χω ρίς να λείπουν επιρρ ο ές κ ι απ’ τον Γ κ α ίτ ε (η συγγνώ­ μη της προδομένης που λυτρ ώ νει). Δ ε ν ισχυ ρίζο ­ μα ι ότι ο «Δ ο ν Χ ο υ ά ν Τ ενό ρ ιο » του Θ ορίγια είνα ι ένα έργο για π έτα μ α , κάθε άλ λ ο μ ά λ ισ τ α . Α υτό όμω ς δεν το εμπ ο δ ίζει να είνα ι τελείω ς έξω α π ’ το π νεύμα, την ψυχή κ α ι τον ~ρόπο σ κ έψ η ς του Ι ­ σπανού προγόνου του, τού Τ ίρ σ ο κ α ι των άλλω ν προτύπω ν. Σ ’ ένα έργο αδυσώ πητα «βάρ βαρ ο » σ τη σύλληψ ή του, ο Θ ο ρ ίγια α ντιπαραθέτει, στην ειδ ω λολατρ εία κ α ι στον πρωτόγονο ανιμισ μό μ ια ς ψυχής που σ ε κάθε βήμα αναμ ετριέται με την ανθρωποβόρο Θ εό τη τα , τη Χ ρ ισ τ ια ν ικ ή , κ α ­ θο λική αντίληψη της σω τηρίας μέσ α απ ’ την έ ­ μπρ ακτη μετάνοια κ α ι μ ά λ ισ τ α με τη μεσ ο λ ά β η ­ ση μ ια ς « ά γ ια ς» γ υ να ικ εία ς μορφ ής. Ο Δ ον Χ ο υ ά ν Τ ενό ρ ιο του Θ ο ρ ίγια , έργο με επτά πρά­ ξ ε ις , δ ιά ρ κ εια ς σ υ νο λ ικ ή ς αν πα ιχ τεί ο λό κ λη ρ ο άνω των δ έκ α ωρών (« σ ή ρ ια λ » τη λεο π τικ ό θα έ ­ λ εγ ε κ α νείς μ ε τα σημερ ινά δ εδο μ ένα), που ο συγγραφ έας του τιμή θηκε στη χώρα του με τις δάφνες του Α κ α δ η μ α ϊκ ο ύ , ε κ λ α ϊκ ε ύ ε ι το μύθο κ α ι την Τρ αγω δ ία του Τ ίρ σ ο για ένα κο ινό που ή ­ δη έχ ει δ ιαχω ρ ιστεί κάθετα σ ε «μορφ ω μένο κ α ι αμόρφ ω το». Έ ν α κοινό που κάτω απ’ την επ ί­ δραση των ιδεών του διαφ ω τισμού, διαβρω μένο α π ’ την ιδέα του απόλυτα κ α λο ύ κ α ι του απόλυτα κ α κ ο ύ , δ υσκ ο λεύετα ι να δ εχτεί το δισυπόστατο

τη ς ανθρώπινης φύσης, τη σύμπτω ση σ ’ ένα κ α ι το αυτό άτομο των ιδιοτήτω ν του άγιου κ α ι του κ α τα ρ α μένο υ . Γ ια ένα κακ ο μ α θ η μ ένο κο ινό που θέλει να του λ ένε καθαρά ποιον απ’ τους ήρω ες πρ έπει να μ ισ ή σ ε ι, ποιόν πρ έπει να λ α τρ έψ ει. Κ ύ ­ ριο θέμα εδώ είνα ι ο αιώ νιος κ ι ανεκπλή ρ ω το ς έ ­ ρω τας, ο Δ ο ν Χ ο υ ά ν «α μα ρ τά νει» ηθικάσ α ρ κ ικ ά μ ε τη Χ ρ ισ τ ια ν ικ ή αντίληψ η τη ς αμαρ ­ τ ία ς κ α ι μ ε τη Ρ ω μ α ιο κ α θ ο λ ικ ή τη ς η θ ικ ή ς , μ ε­ τανιώ νει Χ ρ ισ τ ια ν ικ ό τ ε ρ α , σώ ζεται Χ ρ ισ τ ια ν ικ ό τατα με την εγγύηση μ ια ς «ά για ς ψ υχή ς». Ό λ α αυτά είνα ι τελείω ς άγνωστα τόσο στο Δ ο ν Χ ο υ ά ν του Τ ίρ σ ο όσο κ α ι στου Μ ο λιέρ ο υ. Β λ έπ ο υ μ ε δε το έργο του Θ ο ρ ίγια , ακ ρ ιβ ώ ς όπω ς ένα δημοφι­ λ έ ς λ α ϊκ ό σ ή ρ ια λ σ ή μ ερ α , ν’ α υξά νει σ ’ επιρροή σ ’ ο λ ό κλη ρ η την Ισ π α ν ία , σ τ ις αναρίθμητες θεα­ τρ ικ ές του π α ρ α σ τά σ εις. Και- να μην μπο ρ εί να βοηθήσει τον « ά λ λ ο » Δ ο ν Χ ο υ ά ν , τον αυθεντικό τού Τ ίρ σ ο να ορθοποδήσει, παρ’ ό λη τη λαμπρή φ ιλο λο γική μελέτη του Σά ιν τ Α ρ μ έσ τ ο που απεκ α τ έσ τ η σ ε τη γνη σ ιό τη τα τη ς καταγω γή ς του. Δ ίδ α γμ α η θ ικ ό ν, αν θέλο υμε: ο ι κ λ α σ ικ ο ί ήρω ες κ ι ο ι λ α ο ί που «π α ιδ εύτη κ α ν» κάτω απ ’ την επιρ­ ροή το υς, δε σώ ζονται μόνο μ ε τα δ εκ α ν ίκ ια της φ ιλο λο γία ς. Σώ ζο ντα ι μ ε την αυτογνωσία που γεννά π ρ ά ξη . Ο ρ ο μα ντισ μ ός ω στόσο δεν είνα ι μόνο ένα κ ί­ νη μ α . Κ λ είν ο ν τ α ς αυτό το σημείω μα θα ή θελα ν’ αναφερθώ σ ’ έναν άλ λ ο μεγά λο ρο μαντικό - ό­ πως τον είδ αν - στην ά λλη ά κρ η του φ άσματος τη ς α υτο κτο νία ς (Κ ά θ ε ρ ο μα ντικ ό ς συγγραφ έας δεν κ ρ ύβ ει μέσ α του κ ι από έναν ιδ α νικ όν αυτόχ ειρ α ; Δ ια φ έρ ει μόνο το πού, το πώς κ α ι το πό­ σ ο !) Α να φ έρ ο μα ι φ υσ ικά στον Π ο ύ σ κ ιν που, ανί­ δ εος αυτός από ό π λ α , από μια αίσθηση τιμ ή ς κ α ι μόνο δ έχτη κ ε να μ ο νο μαχή σ ει μ ε τον άσ σ ο της σ κ ο π ο β ο λή ς κ α ι ψ υχρόν εκ τ ε λ εσ τ ή , το νόθο γιο του πρέσβη τη ς Ο λ λ α ν δ ία ς , το φοβερό Δ α ν τ ές , τον πέτρ ινο κ α λ εσ μ έ ν ο του! Π ο υ είχ ε προφτάσει πρ ιν, να δ ώ σει στο σύντομο πυκνό δ ράμα του « Π έτ ρ ινο ς επ ισ κ έ π τ η ς» , την τραγωδία της αδύ­ να μ η ς ανθρώπινης κ α ρ δ ιά ς , όπου «η α γάπη , η χλιαρ ή συμφ ιλίω ση των δύο φύλων δεν αντιπρο­ σω πεύει ούτε το νόημα ούτε το θρίαμβο της ζω ής, κ ι όπου η έννοια κ α ι το μεγ α λείο τη ς μοίρας δεν περιορίζονται στη ν κ α τ ά κ τ η σ η μ ια ς γ υνα ίκ α ς α λ λ ά β ρ ίσ κ ο ντ α ι στην πάλη ενάντια στον κ ό σ μο κ α ι στους Θ εο ύς. Ό π ο υ ο ήρω ας ορθώνει το ανά­ σ τη μ ά του ό χ ι για να υψ ώ σει το β λ έμ μ α προς μία γυνα ίκ α α λ λ ά για να προχω ρήσει μ ε το μέτω πο ψ ηλά προς το Θ εό τ ο υ .» (Λ ό γ ο ς του Στέφ αν Τ σ β ά ιχ για τον Ν τ ο σ το γιέφ σ κυ). Μ ε τον « Π έτ ρ ινο επ ισ κ έπ τ η » του Π ο ύ σ κ ιν , ο Δ ο ν Ζ ο υάν ξα ν α β ρ ίσ κ ει τις ρ ίζες του - πέρα απ’ την αμαρτία σαν η θ ικό παράπτω μα, κο ντά στην αμαρτία σαν σφ ά λμα κ α ι υπ έρ β α σ η . Β ρ ισ κ ό μ α ­ σ τε π ά λ ι στο χώρο του τρ α γ ικ ο ύ. Α λ λ ά αυτό θα ήταν ίσ ω ς το θέμα ενό ς ά λλο υ άρθρου.

αφιερωμα/51

Σώτη Τριαντάφυλλου

Ο Δον Ζουάν στον κινηματογράφο Ο Δον Ζουάν, όπως κι ο Καζανόβα εί­ ναι άτομα και ιδέες παρεξηγημένες. Όπως παρεξηγημένα είναι και τα αι­ σθήματα που προκαλούσαν: στην πραγματικότητα, εξέπεμπαν αφόρη­ τη ανία και μιαν αόριστη ανησυχία - προσωπικότητες σχεδόν τραγικές, εί­ χαν βάλει ένα αδύνατο στοίχημα με τον κόσμο. Από τη ζωή τους οι γυναίκες ήταν απούσες, όπως ήταν απάντα τα μεγάλα πράγματα που όριζε ο Κίπλινγκ: τα άλογα, η εξουσία κι ο πόλεμος. Στις οθόνες, το αρχέτυπο του γυναικοκατα­ κτητή συνδέθηκε συχνά με τον ομοφυλόφιλο νάρκισσο, τον Ροντόλφο Βαλεν­ τίνο και τους επιγόνους του, απατηλά υποκείμενα του ερωτικού κυνηγητού. Δ ο ν Ζ ο υάν είνα ι πρόσω πο του θρύλου: πρό­ κ ειτα ι για έναν Ισπ α νό εραστή Λου παρου­ σ ιά ζετ α ι για πρώτη φορά ο λ ο κλη ρ ω μένο ς στο E r B u rla d o rd e Sevilla y C o n vid ad o d e Piedra του T ip σο ντε Μ ο λίνα (γύρω στο 1630). T o E l B u rla d o r ... ή Ο απατεώ νας της Σ ε β ίλ λ η ς είνα ι ένα θεατρικό έργο με δυο π ρ ά ξεις, όπου, μεταξύ άλλω ν περιπε­ τειώ ν, ο κ εν τ ρ ικ ό ς ήρω ας κ α λ ε ί ένα ά γαλμα σε δείπνο. Τ ο θέμα αυτό χρ ησιμο πο ιήθ ηκε αμέτρ η ­ τες φορές στη λο γοτεχνία κ α ι το θέατρο: στο Fe stin de P ie rre του Μ ο λιέρ ο υ, στον Ά σ ω τ ο του Γ κ ο λ ν τ ό ν ι, στον Δ ο ν Ζ ου ά ν της Μ α νά ρ α του Δ ου μά (π α τρ ό ς), στην Τελευταία νύχτα του Δ ο ν Ζ ου ά ν του Ρ ο στά ν κ α ι στο μακρ ύ-μα κρύ ποίημα Δ ο ν Ζ ου ά ν του Μ πάιρ ο ν. Στο ν 20ό αιώ να, ο Δ ον Ζουάν επανέρ χετα ι στον Ά ν θ ρ ω π ο κ α ι υπεράν­ θρωπο του Μ πέρναρντ Σ ο (σ τη ν τρίτη πράξη που τιτλοφ ορείται Ο Δ ο ν Ζ ο υ ά ν στη ν Κ ό λ α σ η ), όπω ς κ α ι στο Κ ά μ ιν ο Ρ ε ά λ του Τ έ ν ε σ ι Ο υ ίλ ια μ ς , στον Δ ο ν Ζ ου ά ν κ α ι στο Θ άνατο του σατανά του Ρόναλντ Ν τά νκ α ν κ α ι τέλ ο ς στον Δ ο ν Ζ ου ά ν ή η α­ γάπη για τη γεωμετρία του Μ α ξ Φ ρ ις.

Ο

Συ χ ν ά , η προσω πικότητα του Δ ο ν Ζ ο υάν συγχ έετα ι - ό χι αδ ικαιολό γη τα - μ ’ εκ είνη του Τζο βάνι Τ ζά κ ο μ ο Κα ζα νό β α ντε Σ ε ν γ κ ά λ τ , που κ α ­ ταγόταν από τη Β ενετία κ α ι έζη σ ε από το 1725 ως το 1798. Ο Κ α ζα ν ό β α , περιβόητος για τους έρω ­ τές του α λ λ ά κ α ι για την απόδρασή του από τις «μ ο λυ β έν ιες» φ υλ α κ ές της Β εν ετ ία ς , δ ιηγείται τις π ερ ιπ έτειές του στα Α πομ ν η μ ον εύ μ α τ ά του. Ο Δ ο ν Ζ ο υάν κ ι ο Κα ζα νό β α συγχωνεύονται σ ε ένα ανδ ρ ικό σ ύμβο λο ανάμ εσ α στο υπεραρσενικό κ α ι την (κ ο υρ α σ μένη ) μηχανή του σ ε ξ , ανάμεσα στον ευπατρίδη κ α ι τον bon vive ur. Τ ο περ ίγρ αμμα του Δ ο ν Ζο υάν, όπως κ α ι του Κ α ζα νό β α , ανα σ χ η μ α τίσ τη κ ε πο λλα π λά στον κ ι­ νηματογράφο: η κ ινηματογραφ ική του εικό να συνδύασε ό λ ες τις λο γο τεχ νικ ές κ α ι θ εατρ ικές ε κ δ ο χ ές ή τις αγνόησε χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ά ε κ λ α ϊ­ κεύο ντας τον ήρω α. Σ τ ο Μ ά τ ι του δ ιαβόλου του Ί γ κ μ α ρ Μ π έρ γκ μ α ν (1960) ο Δ ο ν Ζουάν κ α τα δ ι­ κά ζετ α ι στο αιώ νιο ανικα νο πο ίη το : ω ραίες γυναί­ κ ε ς κυκλοφ ορούν π ρ ο κ λ η τ ικ ά γύρω του για να ε ­ ξαφ ανιστούν ταχυδ ακτυλο υρ γικά την κρ ίσ ιμ η

52/αφιερωμα σ τιγμή. Ο δ ιάβ ο λο ς, που πάσ χει α π ό ... κριθαρά­ κ ι στο μάτι (ιρ λα νδ ικό σύμβολο της παρθενίας), σ τέλ νει στη γη τον Δ ον Ζουάν για να διαφθείρει την αφόρητα παρθένα Μ πριτ-Μ αρί. Η αποστολή κ α τα λήγ ει σε φ ιά σκ ο : η Μ πριτ-Μ αρί ερω τεύεται κάποιον ά λλο κ α ι τον παντρεύεται, γιατρεύοντας έτ σ ι το κρ ιθ αρ άκι του διαβόλου. Η ταινία είναι βασισμένη σ ’ ένα δ α νέζικο θεατρικό έργο με τί­ τλο Η επιστροφ ή του Δ ο ν Ζ ου ά ν, βέβηλο σχόλιο πάνω στην ύπαρξη/μη-ύπαρξη του Θεού κ α ι τη γελοιοποίηση του αρσενικού γόητα. Ω στό σο , η περιπέτεια του Δ ον Ζουάν στον κ ι­ νηματογράφο είνα ι πολύ παλιότερη. Τ ο 1923 ο Μ α ρ σέλ Λ ' Ε ρ μ π ιέ γύρισε την ταινία Ο Δ ο ν Ζ ου ά ν κ ι ο Φ ά ο υ σ τέ ν α μνημείο του K its c h , όπου τ α τυποποιημένα κοστούμια του Ωτά ν-Λαρά έρ­ χονται σε αντίθεση με τα ισ π α νικ ά τοπία, σ ε ένα συνονθύλευμα Β ελ ά σ κ εθ κ α ι γοτθικού ύφους. Ο Δ ον Ζουάν επανέρχετα ι - κατασ τρ ο φ ικά στον αμερ ικα νικ ό κινηματογράφο τρία χρόνια αργότερα στην ομώνυμη ταινία του Ά λ α ν Κρόσλα ντ. Ο Τ ζο ν Μ πάριμορ υποδύεται έναν ερωτύλο Δ ον Ζουάν φιλήδονο, στο πλάι τη ς Ε σ τ έ λ Τ έιλ ο ρ στο ρόλο της Λ ο υκ ρ ητία ς Β ο ρ γία ς. Ο Δ ο ν Ζ ου ά ν του Ά λ α ν Κ ρ ό σλα ντ είνα ι η πρώτη βωβή ταινία

που προβλήθηκε με μο υσική Vitaphone κ α ι ηχη τι­ κ ά εφ έ. Τ ο 1945, ο Δ ον Ζουάν ταυτίζεται μ ’ ένα μέσο Α μ ερ ικ α νό που παντρεύεται «τυ χαία» δυο κ ο π έλ ες συγχρόνως: πρ ό κειται για μια ελά χ ισ τα δ ια σκ εδ α στικ ή κω μωδία μ ε τίτλο D o n Jua n Quilligan που σκηνοθέτησε ο Φ ρ ανκ Τ α τ λ . Τ ο 1948 ο Βίνσεντ Σέρ μ α ν είχε τη φαεινή ιδέα να πρ ο σλάβει τον Έ ρ ο λ Φ λιν για τον ρόλο του Δ ο ν Ζ ου ά ν στην ταινία Ο ι περιπέτειες του Δ ο ν Ζ ου άν, όπου ο χολιγουντιανός γόης περιφέρεται εν μέσω πλήθους ερώτων. Στο τ έ λ ο ς , το σενάριο τον οδη­ γ εί στην κ α τά κ τηση της β α σ ίλ ισ σ α ς που υποδύε­ τα ι η Β ιβ έκ α Λίντφ ο ρς.

Ο Δ ον Ζουάν γίνεται γυναίκα στην ταινία του Ρ ο ζέ Β α ντίμ Δ ο ν Ζ ο υ ά ν ’73 ή Α ν ο Δ ο ν Ζ ου ά ν ή­ ταν γυναίκα με την Μ πριζίτ Μ παρντό να ε κ δ ικ ε ί­ ται με την ερμηνεία της τον πρώην σύζυγό της Ρ ο ζέ Β α ντ ίμ . Η ταινία, επηρεασμένη από τη σ ε­ ξου α λικ ή ρητορική του τέλο υς της δ εκ α ετία ς του ’60, εντάσ σ εται σ ’ εκείνη τη λο γική του Βαντίμ που σ τοχεύει στην εκ μ ετ ά λ λ ευ σ η της λογοτε­ χνία ς (όπω ς του Λ α κ λ ό ς για παράδειγμα) ώ στε να ικανο πο ιή σ ει τα εύκ ο λα γούστα των Γά λ λ ω ν μικροαστώ ν. Γ ια τους Γ ά λ λ ο υ ς (μ ικ ρο α σ το ύ ς) ο Δ ον Ζουάν έχ ει πάντα το πρόσωπο των εθνικώ ν τους σταρ κ α ι κυνηγών κεφ αλώ ν: είνα ι χα ρ α κ τη ­ ρισ τικό ότι το 1992 ο Α λ έ ν Ν τελό ν ερμήνευσε τον Κα ζα νό β α στην Επ ισ τρ ο φ ή του Κ α ζα νό β α του Εντουάρ Ν ιρ μάνς που προβλήθηκε άδοξα στο φ εσ τιβάλ των Κα ννώ ν κ α ι π α ίχ τη κε στην αρχή της φετινής σεζόν κ α ι σ τις Α θ η να ϊκ ές αίθουσες. Η όπερα Ν το ν Τζοβ ά ννι του Μ ότσαρτ σ ε λ ι­ μπρέτο Λο ρ έντσ ο ντα Π ό ντε μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο από τον Τζό ζεφ Λό ο υζι (1979). Στ ο ν Ν το ν Τζοβ ά ννι, ο κ εντ ρ ικ ό ς ήρω ας είνα ι έ­ να ς περίφημος γητευτής γυναικώ ν που αποπειρά­ τ α ι να β ιά σ ει την Ντόνα Ά ν ν α , σ κοτώ νει τον πα­ τέρα της κ α ι φ εύγει. Μ α ζί με τον υπηρέτη του Λ επορέλο συναντά μια παλιά ερω μένη του, την Ν τόνα Ε λ β ίρ α , που τον εμπο δ ίζει να σαγηνεύσει μια χω ριατοπούλα τη Ζ ερ λίνα . Σ ε ένα γ λέντι στην έπαυλή του, η Ν τόνα Ά ν ν α βγάζει τη μά­ σ κ α του Τ ζο β ά ννι κ α ι ο φονιάς κ α ι παρ’ ολίγον βιασ τή ς απο καλύπτετα ι μπροστά στον μνηστή­ ρα της Ά ν ν α Ν τον Ο τάβιο κ α ι την Ν τόνα Ε λ β ί­ ρα. Ω σ τό σ ο , διαφεύγει κ α ι π ά λ ι ώσπου να τιμω ­ ρηθεί από το άγαλμα του πατέρα τη ς Ντόνα Ά ν ­ να που αποκτά ζωή κ α ι τον τραβάει στην κ ό λ α ­ ση . Ο Τζό ζεφ Λ ό ο υζι χ ρ η σιμοποιεί την όπερα για να αναπ τύξει το θέμα των σχέσεω ν αφέντηυπηρέτη κ α ι να π εριγράφ ει την αργή π αρακμή του αρ ισ το κρ ατικο ύ περ ιβάλλο ντο ς. Ο Ν το ν

αφιερωμα/53 Τζοβάννι είνα ι η εικ ό να ενός glam our που εντείνεται από το σ κ η νικ ό του Π α λ λ ά ντ ιο της Β ενετία ς κ α ι που, στα χέρια του Τ ζεφ ιρ έλ ι, θα γινόταν ε­ ξα ιρ ετικ ά κακό γο υστο . Ο Ρουτζέρο Ρ α ϊμό ντι στον ρόλο του Ν τον Τζο β ά ννι δημιουργεί έναν ε ­ λευθέριο αναρχικό που μο ιά ζει να β γαίνει από πί­ να κ α του Μ αζάτσο ή του Τζο ρ τζό νε: ο Τζόζεφ Λό ο υζι παρουσιάζει ένα Δ ον Ζουάν βασανισμένο από ενο χές, που χρησιμοποιεί τη σ εξουαλικότητά του για να κ α τα ν ική σει τη λανθάνουσα ομοφυ­ λοφ ιλία του. Α ν ο Ν τον Τζο β ά ννι του Λό ο υζι θυμίζει τον μαρκήσιο ντε Σ α ν τ, ο Κα ζα νό β α ς του Φ ελίνι μο ιά ζει να ενδιαιρέρεται περισσότερο για το χρή­ μα παρά για τ ις γ υνα ίκ ες. Στη ν ταινία Κ αζανόβα του 1976, ο Ν τόναλντ Σάδ ερ λαντ υποδύεται ένα τσαρλατάνο που, επανα λα μβάνοντας τα ερωτι­ κ ά του κατορθώματα, αγοράζει εισιτήριο για το πυρ τό εξώ τερον. Ο Φ ελίνι βάζει τον τρ ο μ α κ τικ ά μακιγια ρισμένο Κ α ζανό βα του να ε μ π λ έκ ετ α ι σε π εριπ τύξεις που θυμίζουν χορογραφία ή θέατρο χειρονομιώ ν: οι ερ ω τικές του π εριπ έτειες γίνο­ νται ένα τεράστιο σόου όπου ο ήρω ας αυτοπαρωδ είται κ ι όπου όλη η ερω τική φιλοσοφία από τον Σ α ν τ ως τον Μ πατάιγ π αραμερίζεται για χάρη μιας σεξο υ α λ ικ ή ς γυμ να σ τικ ή ς. Π ρ ιν απ’ αυτόν τον φτιασιδωμένο Κα ζανό βα ο Κα ζα νό β α πέρασε από διάφορες φ άσεις: στην ταινία Οι περιπέτειες του Κα ζα νόβ α (1948) του Ρομπέρτο Γκ α β α λ ντ ό ν είχε τα χα ρ α κτηρ ιστικά του Α ρτούρο ντε Κόρντοβα κ α ι οδηγούσε τον καταπιεσμένο λαρ της Σ ικ ε λ ία ς στη μάχη κατά των τυράννων. Στη Μ ε ­ γάλη νύχτα του Κ αζανόβ α του Ν όρμαν Ζ . Μ α κ

Λ έο ντ (1954) ο Μ πομπ Χό ο υπ έπαιζε ένα ταπεινό ράφτη που αναγκάζεται να υποδυθεί τον Κ α ζα νό ­ βα όταν ο μεγάλο ς τυχοδιώ κτης εξαφ ανίζεται για να αποφύγει τους πιστω τές του. Ο Μ άριο Μονιτ σ έλ ι κ α ι ο παραγωγός Κ ά ρ λ ο Π ό ντι εκ μ ε τ α λ ­ λεύτη καν τη φήμη του Μ αρ τσ έλο Μ αστρογιάννι ως Λατίνου εραστή στην ταινία Κ α ζα νόβ α ’ 70 που γυρ ίσ τη κε το 1965. Ο Κα ζανό βα του Μαστρογιάννι έχ ει την ιδιαιτερότητα να σημειώ νει κ α λ ές επιδό σεις στο σ εξ όταν βρ ίσ κ ετα ι κάτω α­ πό επικίνδ υνες συνθ ή κες, με απο τέλεσ μα κ ω μι­ κ ά κ α ι λιγότερο κ ω μ ικ ά επεισόδ ια . Ο Μ αστρογιάννι θα υποδυθεί κ α ι πάλι τον Κα ζα νό β α , γηρα­ λέο αυτή τη φορά, στη Νύχτα της Β α ρ έν του Έ τορε Σ κ ό λ α (1982): ε κ ε ί θα συναντηθεί με διάφο­ ρα ισ το ρ ικ ά πρόσωπα μέσα στη δίνη της από­ δρασης του Λο υδ ο βίκο υ του 16ου. Έ ν α ς άλλο ς Κα ζανό βα εμφ ανίζεται στην ταινία Κα ζα νόβ α και Σ ία του Φ ραντς Ά ν τ ε λ (1976) όπου ο Τ ό ν ι Κ έρ τ ις π αίζει τον διπλό ρόλο του γυναικο κατακτη τή κ α ι ενός σω σία του, ενώ στον Κ α ζα νόβ α του Σά ιμο ν Λ ά ν γκ τ ο ν (1987) ο Ρίτσ αρ ντ Τσ ά μ π ερ λ εν παίζει ένα κ λ α σ ικ ό ήρωα του μπουντουάρ. Γ ια τον κινηματογράφ ο, τόσο ο Δ ον Ζουάν ό- , σο κ ι ο Κα ζανό βα είναι δυο φιγούρες-άλλοθι. Ο μύθος, η λο γο τεχνία, η όπερα, το θέατρο χ ρ ησι­ μεύουν ως πρόσχημα για να αναπτυχθεί μέσα στο πλαίσ ιο της λ α ϊκ ή ς κουλτούρας η φυσιογνωμία του πρωταθλητή της κρ εβ α το κ ά μα ρ α ς, του ζι­ γ κ ο λ ό , του αρσενικού που είνα ι κ αταδ ικασ μένο να επιβεβαιώ νει αέναα τις αμφ ισβητούμενες ιδιό­ τητες του φύλου του.

54/αφιερωμα

Λίτσα Λεμπέση

Η όπερα "Ντον ΤζιοβάννΓ του Μότσαρτ και οι συντελεστές της

Ο Ντον Τζιοβάννι του Μότσαρτ είναι μία από τις πέντε μεγάλες όπερες που έγραψε ο συνθέτης τα τελευταία εννέα χρόνια της ζωής του. Η πρώτη και η τελευταία από αυτές είναι οι δύο γερμανικές «Αρπαγή απ’ το Σεράι» και «Μα­ γικός Αυλός» που πλαισιώνουν τις τρεις ιταλικές όπερες των οποίων τα λι­ μπρέτα έγραψε ο Αορέντζο Ντα Πόντε. Ο Μότσαρτ είχε την ιδέα να γραφτεί ένα λιμπρέτο σχετικά με το θρύλο του ΔονΖουάν που ήταν πολύ γνωστός στο κοινό του Παρισιού εκείνης της εποχής από τα θεατρικά έργα. Ο συνθέτης με­ ταφέρει τη σκέψη του στον Λ. Ντα Πόντε, αλλά όπως γράφει σ ’ ένα γράμμα ο Μότσαρτ προς τον πατέρα του, έχει ανησυχίες για το αν θα είναι συνεπής ο πολυάσχολος λιμπρετίστας.

ρ χισε να συνθέτει αυτή την όπερά του ο Μ ό τσαρ τ την άνοιξη του 1787. Ο λ ο κ λ ή ρ ω ­ σ ε το έργο όταν βρ ισκ ό τα ν στην Π ρ ά γ α μα ζί με τη γ υναίκα του, φ ιλο ξενο ύμενο ς από το φίλο του Ν τ ο ύ σ εκ . Η πρώτη π αράσταση του «Ν το ν Τ ζ ιο ­ β ά ννι» , την οποία διηύθυνε ο ίδ ιο ς ο συνθέτης, δ όθηκε στην Π ρ ά γ α σ τ ις 29 Σεπ τε μβ ρίο υ του 1878 μ ε μεγάλη επ ιτυχία. Η όπερα «Ν το ν Τ ζιο β ά ν ν ι» αρ χίζει με μια εισ α ­ γωγή έ ξ ι περίπου λεπτώ ν, η οποία γρά φ τη κε α­ φού είχ ε τελ ειώ σ ει το έρ γο . Ο ι μ ο υ σ ικ έ ς επινοή­ σ εις του Μ ό τσ α ρ τ, στηρ ιζόμ ενες σ ε μια ενορχή­ στρωση πλατύτερ ης συμφ ω νικής δ ο μ ή ς, αναδεικνύουν τον δ ρ α μα τικ ό χ α ρ ακτή ρ α του έργου.

Α

Α ρ χ ίζει υπ ο β λη τικ ά μ ε τη μο υσ ική που συνοδεύει τη μοιραία εμφ άνιση του Π έτρ ινο υ Ε π ισ κ έπ τ η στην τελευταία σ κ η νή τη ς ό π ερ α ς. Α υτά τα τριάντα μέτρα είνα ι γρα μμένα σ ε μια ελά σ σ ο να κ λ ίμ α κ α - α λ λ ά μ ό λ ις τελειώ νουν, η ε ι­ σαγωγή ξεσ π ά σ ’ ένα χαρούμενο μείζονα τρόπο μ ε τη ζωηρότητα κ α ι το ύφος που μπορεί να έχ ει κάθε dram m agiocoso. Α υτό ο δ ηγεί κατευθ είαν, χω ρίς κ α μ ία παρ εμβο λή στο άνοιγμα της α υλα ία ς. Ο ι προθέσεις του λ ιμπ ρετίσ τα κ α ι του συνθέτη είνα ι να παρουσιάσουν ένα χαρούμενο έρ γο , ό­ πως φ αίνεται από τον υπ ότιτλο του έργου Dram m agiocoso του τίτλου II dissolato punito.

αφιερωμα/55 Σ τ ις opera b u ffa του Μ ότσαρτ υπάρχουν πολλά σ το ιχεία , ιδ έες κ α ι χα ρ α κτή ρ ες από την κλ η ρ ο ­ νομιά της κ ο μέντια ντε άρ τε, όμω ς διαφέρουν σε πνεύμα από την παράδοση της γ α λ λ ικ ή ς όπερακ ω μ ίκ με το χω ριάτικο συναισ θ η ματικό σ τυλ κ α ι από το αντίστο ιχο , β ο υ κ ο λ ικ ή ς π ρ ο έλευσ η ς, γερ ­ μ ανικό ζίνγκ σ π η λ τραγουδιστικό ύφος. Τ α ρ ετσιτατίβο στον «Ν τον Τ ζιο β ά ν νι» οδη­ γούν κ α ι τον Β ά γ κν ερ να προχω ρήσει ακό μη πε­ ρισσότερο τους διαλόγους του στο μο υσ ικό δρά­ μ α . Ο ρ ισμ ένα ρετσιτατίβο της Ν τόνα Ά ν ν α κ α ι Ντόνα Ε λ β ίρ α καθώ ς κ α ι η μο υσ ική κ α ι τα λόγια της Ν τόνα Ά ν ν α κ α ι της χορω δίας, από το κ λ ε ί­ σιμο της Π ρώ της Π ρ ά ξ η ς του «Ν το ν Τ ζιο β ά ν νι», φέρνουν στο νου ένα πέρ ασμα της Δ εύτερ ης Π ρ ά ξ η ς του « Λ ό εγ κ ρ ιν » τον Β ά γ κ ν ε ρ , το οποίο έχ ει γνήσιο Β α γ κ ν ερ ικ ό χρώ μα α λ λ ά π αραπέμπει στον Ν τον Τ ζιο β ά ν νι, όπως αναφέρει κ α ι ο Τκρήγκ! Τ ο 1787 η υγεία του Μ ό τσαρτ κλ ο νίζετ α ι σο βα­ ρά, εντούτοις είνα ι μια παραγω γική επο χή , συν­ θέτει περίπου τριάντα έρ γα ,'ό π ω ς φαίνεται στον θεματικό κ α τά λ ο γο , σ ’ αυτά α νή κ ει κ α ι η « Μ ι­ κρή Ν υχτερ ική Μ ο υ σ ικ ή » . Σερ ενά τα σ ε σ ο λ κ α ι το Κοντσέρ το για πιάνο τη ς Στ έψ η ς . Στ ο τέλο ς τη ς χρονιάς αυτής με το θάνατο του Γ κ λ ο υ κ , διο­ ρίζεται στη θέση του στην Α υ λ ή της Β ιέννη ς. Σ τ ις αρ χές του 1788 κ ά νει πρ ο σθ ήκες μ ε νέες άριες κ α ι επιφέρει μ ετα β ο λές στον «Ν το ν Τ ζ ιο ­ β άννι», για να ανεβ αστεί το έργο στη Βιέννη σ τις 7 Μ άίου του 1788, δίχω ς όμω ς επιτυχ ία . Δ όθ ηκαν δ εκα π έντε π α ρ α σ τά σ εις, η δε τελευτα ία , με την παρουσία του Α υτο κρά τορ α Ιω σήφ του Β ', με μ ε­ γάλη λαμπ ρ ό τητα. Ό σ ο ζούσε ο Μ ότσαρτ το έρ ­ γο δεν ξ α να π α ίχτη κ ε, α λ λ ά κ α ι ο ίδιος δεν εμφ α­ ν ίσ τ η κ ε σ ε κο ντσέρ τα για τα επόμενα τρία χρόνια. Η όπερα «Ν το ν Τ ζιο β ά ν νι» του Μ ότσαρτ θεω­ ρείται ω ς ένα μνημείο λ υ ρ ικ ή ς τέχ νη ς. Η μο υσ ική δ ρ αματικό τητα υπο γρ αμμίζει τη σύγκρουση του θνητού με το αιώ νιο, του γήινου μ ε το ουράνιο, α­ παλλαγμένη από ψ εύτικη μεγαλο πρ έπεια κ α ι στόμφ ο. Γ ια το έργο του Μ ότσαρτ ο Ρ ο σ σ ίν ι έλ εγε ότι είνα ι «το είδω λο της νεότητάς του, απελπ ισ ία της ω ριμότητάς του κ α ι παρηγοριά των γηρατειώ ν το υ».

Λ ο ρ έντ ζο Ν τα Π ό ντε (Ε μ μ ανου έλε Κ ο νελιάνο) Λο ρ έντζο Ν τα Π ό ντε έγραψ ε τα λιμπ ρέτα για τ ις τρ εις Ιτ α λ ικ έ ς ό περες του Μ ό τσ α ρ τ: « Γ ά μ ο ι του Φ ίγκ α ρ ο », «Ν το ν Τ ζιο β ά ν νι» κ α ι « Έ τ σ ι κάνουν ό λ ες » . Έ γ ρ α φ ε λιμπ ρέτα ό χι μόνο για τον Μ ότσαρτ α λλά κ α ι για άλλο υς συνθέτες, Μ αρ τίνι, Σ α λ ιέρ ι κ .ά . (Α π ό την όπερα του Μ α ρ ­

Ο

τίνι « U n a coza ra ra » ο Μ ό τσαρ τ μετέφ ερε μια ά­ ρια στον «Ν τον Τ ζιο β ά ν ν ι). Ο Ν τα Π ό ντε έπαιρνε μ ικ ρ έ ς παραγγελίες από την ε κ κ λ η σ ία , - είχ ε χρ ισ θ εί, α β β ά ς, α λλά δεν λειτούργησε ποτέ - , οι ο πο ίες όμω ς δεν τον ικανο πο ιο ύσαν γ ια τί τις έ­ β ρ ισ κ ε α σ υμ βίβα σ τες μ ε την ηδο νισ τική αντίλη ­

ψη τη ς κο ινω νίας εκ ε ίν η ς τη ς επ ο χ ή ς. Έ φ υ γ ε α­ πό την Ιτ α λ ία (γεννήθηκε σε μια κω μόπολη κ ο ­ ντά στη Βενετία το 1749), για να πάει στη Βιέννη ως α υλ ικό ς ποιητής του αυτοκράτορα Ιω σήφ του Β '. Μ ετά πήγε για ένα δ ιάστημα στο Λ ονδίνο ό­ που ερ γά σ τη κε ως δ ά σ κ α λ ο ς τη ς Ιτ α λ ικ ή ς γλώ σ ­ σα ς κ α ι ποιητής λιμ π ρ ετίσ τα ς της Ιτ α λ ικ ή ς όπε­ ρ ας. Τ ο 1805 μετανά στευσε στην Α μ ε ρ ικ ή κ α ι δί­ δ α ξε στο Π α νεπ ισ τή μιο τη ς Κ ο λ ο ύ μ π ια . Συ νέβα ­ λ ε σ η μ α ντικ ά στο να καθιερω θεί η Ιτ α λ ικ ή όπερα στη Ν έα Υ ό ρ κ η . Τ α απομνημονεύματά του, που συγκρ ίθ η καν μ ε αυτά του Κ α ζα νό β α , τα έγραψ ε στα τελευταία χρόνια τη ς ζωής του στην Α μ ε ρ ι­ κ ή , όπου πέθανε το 1838. Ο Ν τα Π ό ντε ήταν χα­ ρ ακτή ρ ας ζω ηρός, πομπώ δης, δίχω ς γνήσιο τα­ λέντο ποιητή, είχ ε όμω ς ένα πνευματώ δες γράψ ι­ μο κ α ι έγραψ ε συνο λικ ά 36 λιμ π ρ έτα . Γνώ ρ ιζε ά­ ριστα την ο ικο νο μία τη ς σ κ η ν ή ς . Τ ο λιμπ ρέτο του για τον «Ν το ν Τ ζιο β ά ν ι» είνα ι ένα από τα κ α ­ λύτερα στο είδος του, β ασ ισ μένο στο λιμπ ρέτο τον Τ ζιο β ά ν νι Μ π ερ ά τι, που κ α ι εκ ε ίν ο ς , δ ανεί­ σ τ η κ ε από τους Τ ίρ σ ο ντι Μ ο λίνα κ α ι Μ ο λιέρ ο , α λλά π αρουσίασε στο έργο λιγότερα πρόσωπα έ ­ τ σ ι ώ στε η π λο κή να κυ λ ά πιο ανάλαφ ρα. Ο Ν τα Π ό ντε εξ α σ φ ά λ ισ ε, λο ιπό ν, μια μικρ ή παράγρα­ φο για τον εαυτό του, σ ε κάθ ε ιστορία όπερας.

56/αφιερωμα Τα πρό σ ω π α στο « Ν το ν Τ ζιοβ άννι» Μότσαρτ: Ντον Τζιοβά ννι, όπερα σε δύο πράξεις, με λ ι­ μπρέτο στα Ιτ α λ ικ ά του Λορέντζο Ντα Π ό ντε, β ασισμένο πά­ νω στο «Ο πέτρινος συνδαιτημό να ς» , όπερα του Γκ ιο υζέπ ε Γ κ α ζα ν ίκ α (G . G azzaniga), με λιμπ ρέτο του Τ ζιο β ά ν ι Μπερτάτι (G . B e rtati). Τ α πρόσωπα του έργου: Ντον Τζιοβάννι, ένας νέος Ευγενής Βαρύτονος Αεπορέλλο, υπηρέτης του Μπάσσος Διοικητής της Σεβίλλης Μπάσσος Ντόνα Ά ννα, κόρη του διοικητή Σοπράνο Ντον Οττάβιο, μνηστήρας της Ντόνα Ά ννας Τενόρος Ντόνα Ελβίρα, μία κυρία Σοπράνο Τσερλίνα, μία χωρική Σοπράνο Μαζέττο, μνηστήρας της Τσερλίνας Βαρύτονος

Π ερίληψ η του λιμπρέτου και της μουσικής α νά πτυξης της ό περα ς Π ΡΩ ΤΗ Π Ρ Α Ξ Η Σ κ η ν ή πρώτη. Α ρ χ ίζει με την παρουσίαση του υ­ πηρέτη Α επ ο ρ έλλ ο , να τραγουδά ένα ανάλαφρο μο τίβο , παραπονούμενος για τη ζωή του «δεν θέ­ λω πια να υπηρετώ. Θέλω να ’ μα ι κ α ι ’γω ευγε­ ν ή ς » .1 Ε ίν α ι νύχτα, έξω από το Δ ιο ικη τή ρ ιο της Σ ε β ίλ λ η ς . Ο Ντον Τζιο β ά ν νι με την Ντόνα Ά ν ν α , που όμω ς, δεν τον αναγνω ρίζει, φοβισμένη ζητά βοήθεια. Εμ φ α νίζετα ι ο πατέρας της ο Δ ιο ικ η τ ή ς , μονομαχεί με τον Ν τον Τζιο β ά ν νι κ α ι σκοτώ νε­ ται, από αυτόν. Μ ετά το ρετσιτατίβο του Ντον Τζο β ά ννι με τον Α επ ο ρ έλλο η σκηνή κλ είνει με το ντουέτο της Ντόνα Ά ν ν α κ α ι του μνηστήρα της Ντον Ο ττάβιο. Σ κ η ν ή δεύτερη. Η Ντόνα Ε λ β ίρ α , προδομένη από τον Ντον Τ ζιο β ά ν νι, ακο ύει τον Α επ ο ρ έλλ ο να της δ ιαβάζει ένα κατάλο γο με τις κ α τ α κ τ ή σ εις του αφέντη του. Η γνωστή άρια δ ια ρ κ εί περίπου έ ξ ι λεπτά - που της λ έει « Δ ε ν είσ τε η πρώτη ούτε η τελευταία». Σ κ η ν ή τρίτη. Α υτή η σκη νή ξεκ ιν ά με τη χορω­

δ ία . Β ρ ισ κ ό μ α σ τ ε σ ’ ένα χωριό όπου γιορτάζο­ νται οι αρραβώ νες της Τσ ερ λ ίν α με τον Μ αζέττο. Ο Ν τον Τζιο β ά ν νι προσπαθεί να ξελο γ ιά σ ει την Τσ ερ λ ίν α . Εδ ώ ακούγεται το περίφημο ντουέτο. Εμ φ α νίζετα ι η Ντόνα Ά ν ν α που ψ άχνει τον φο­ νιά του πατέρα τη ς. Α κ ο λ ο υθ εί το κουαρτέτο του Ν τον Τ ζιο β ά ν νι, Ντον Ο ττάβιο, Ν τόνα Ε λ β ΐρ α , κ α ι Ντόνα Ά ν ν α . Τ ελ ειώ νει η σκηνή με την πρώ­ τη άρια του Ν τον Τζιο β ά ν νι « D ala sua pace» Σ κ η ν ή τέταρτη. Ό λ α τα πρόσωπα είνα ι παρόντα, παίρνουν μέρος στη γιορτή που γ ίνεται στο μέγα­ ρο του Ν τον Τ ζιο β ά ν νι. Η Τ σ ε ρ λ ίν α , με μια ω­ ραία άρια, π α ρ α κ α λ εί τον Μ αζέντο να τη ς συγχω ρέσει τα κ αμώ ματά τ η ς. Μ εσ ο λα β εί ένα ρετσι­ τατίβο πριν από τον ερχομό των μεταμ φ ιεσμέ­ νων, που είνα ι οι Ν τόνα Ε λ β ίρ α , Ντόνα Ά ν ν α κ α ι ο Ο ττάβιο. Σ κ η ν ή πέμπτη. Β ρ ισ κ ό μ α σ τ ε ακό μη στην αίθου­ σα του χορού. Ο Ν τον Τζιο β ά ν νι από το φόβο της εκ δ ίκ η σ η ς αυτών που τον καταδιώ κουν, δραπε­ τεύει φορώντας τα ρούχα του υπηρέτη του. Τ ε ­ λειώ νει η Πρώ τη Π ρ ά ξη με όλα τα πρόσωπα (T u tti). Τραγουδάνε α π ειλη τικά βγάζοντας τις μ ά σ κ ε ς . Ο Ν τον Τζιο β ά ν νι φ οβισμένος απαντά « Τ ι να κάνω πια δεν ξέρω , μια φριχτή καταιγίδα μ ’ απ ειλ εί» κ α ι ο υπηρέτης του επανα λα μβάνει την ίδια φράση. Π ΡΑΞΗ Δ ΕΥΤΕΡΗ Στ η ν Π ρώ τη σ κ η νή ο Ντον Τ ζιο β ά ν νι, σ ε ντου­ έτο, λέει στον υπηρέτη του ότι οι γυνα ίκες είνα ι γ ι’ αυτόν «Π ιό τερ ο ανα γ κ α ίες απ’ το ψ ωμί που τρώ ει, κ ι απ’ τον αέρα που αναπ νέει». Κ α ι στην ερώ τηση του Α επ ο ρ έλλ ο : « Κ ι έχετε καρδιά να τις αγαπάτε ό λ ε ς ;» ο Ν τον Τζιο β ά ν νι απαντά: « Ό ­ ποιος σε μια μονάχα είνα ι πισ τό ς, προς τις ά λ λ ες είνα ι ά κ α ρ δ ο ς». Ο Ν τον Τζιοβ ά ν νι μεταμφιεσμέ-

αφιερωμα/57

νος με τα ρούχα του υπηρέτη του, τραγουδά τη γνωστή Σερ ενά τα , στην οποία συνοδεύει τον εαυ­ τό του με το μαντολίνο, για να κ α τ α κ τ ή σ ε ι την υ­ πηρέτρια της Ν τόνα Ε λ β ίρ α . Ο Μ αζέττο που έρ­ χετα ι σε λίγ ο , περνώ ντας τον για τον Λ επ ο ρ έλ λ ο , τσ ακώ νεται μαζί του. Ο Ν τον Τζιο β ά ν νι τον δέρ­ νει αγρίω ς κ α ι τον εγ κα τα λ είπ ει. Τ ο ν β ρ ίσ κ ει η Τ σ ερ λ ίν α κ α ι τον παρηγορεί τραγουδώ ντας την άρια «V e d ra i carino » (3 '.4 3 " ).

Σ κ η ν ή πέμπτη. Φ ινά λε. (Σ τ ο σ π ίτι του Ν τον Τ ζιο ­ β άννι). Η σκη νή αρ χίζει με το πασίγνω στο κω μι­ κ ό ντουέτο, Ν τον Τζιο β ά ν νι-Λ επ ο ρ έλ λ ο , όπου ο υπηρέτης σερ βίρ ει τον αφέντη του στο γιο ρ τασ τι­ κ ά στρω μένο τρ απέζι. Γύρω τους υπηρέτες κ α ι μ ο υσ ικο ί. Ο Μ ότσαρτ εδώ π α ρ εμ β ά λ λ ει ένα μ έ­ ρος απ’ την όπερα « L a cosa ra ra » του Μ αρ τίνι, που ήταν επιτυχία τη ς επ ο χ ή ς. Ο ι μο υσ ικο ί πάνω στη σκη νή παίζουν κ α ι ένα κ ο μ μ ά τ ι της όπερας « E vv iva n n o i litiganti» του Π α ϊζιέ λ λ ο κ α ι από τους «Γ ά μ ο υ ς του Φ ίγκα ρ ο » του Μ ό τσ α ρ τ. Ε μ ­ φ ανίζεται η Ντόνα Ε λ β ίρ α , π α ρ α κ α λ εί τον Ντον Τ ζιο β ά ν νι α π ελπ ισ μένη , εκ είν ο ς τη διώ χνει αλλά ξαναγυρίζει κα τα τρ ο μα γμένη . Στ ο βάθος εμφ ανί­ ζετα ι το άγαλμα του Κο μ μ εντα τό ρ ε. Ο Μ ότσαρτ εδώ μα ς δ ίνει με την υπ ο βλητική μο υσ ική του, ό­ λο το μεταφ υσικό μυστήριο κ α ι δέος που προκαλ ε ί η εμφ άνιση του αγάλματο ς του Κ ο μ μ εντα τό ­ ρε. Ο υπερφ υσικός επ ισ κέπ τ η ς κ α λ ε ί τον Ντον Τ ζιο β ά ν νι, εκ είν ο ς δέχεται τείνοντας το χέρ ι του. Ο Κ ο μμ εντα τό ρ ε του ζητά να μετανο ή σ ει. Ο Ντον Τ ζιο β ά ν νι αρνείτα ι. Νιώ θει τρόμο κ α ι α π ελ ­ πισμένα προσπαθεί να ελευθερω θεί, α λ λ ά είνα ι αργά. Τ ο ά γα λμα εξαφ ανίζεται, α λλά μαζί μια κ α τα π α κ τή κ ό λ α σ η ς κ α τα π ίνει στην άβυσσο τον Ν τον Τζιο β ά ν νι που χ άνεται μέσ α στη φω τιά, μ έ­ σα σ τ ις φ λόγες που τον κυκλώ νουν από παντού. Η χορωδία άδει «αυτά είνα ι λίγα για τα κ ρ ίμ α ­ τά σου».

Σ κ η ν ή δεύτερη. Μ ετά το ρ ετσιτατίβο του Λ επ ο ­ ρέλλο με τη Ν τόνα Ε λ β ίρ α , α κ ο ύμε το κουαρτέ­ το , στο οποίο συμμετέχουν κ α ι οι Ν τον Ο ττάβιο κ α ι Ν τόνα Ά ν ν α . Ο Ν τον Ο ττάβιο απ ειλ εί τον Λεπ ο ρ έλ λ ο κ α ι εκ είν ο ς α π ο κ α λύπ τει, από το φό­ βο του, την απάτη της μετα μ φ ίεσ η ς, με την άρια « Έ λ ε ο ς κύρ ιο ί μ ο υ!» Ο Ν τον Οττάβιο στην άριά του, υπό σχεται να εκ δ ικ η θ εί το θάνατο του πατέ­ ρα της αγαπημένης του Ν τόνα Ά ν ν α ς . Η σκηνή κ λ ε ίν ει με μια άρια της Ν τόνα Ε λ β ίρ α ς που θρη­ νεί τη δυστυχία της από την προδοσία κ α ι την ε ­ γ κα τά λειψ η.

Ε π ίλ ο γ ο ς . Έ ρ χ ο ν τ α ι ό λο ι (T u tti) στη σ κ η νή . Ο Λ επ ο ρ έλ λ ο τους δ ιηγείται το τί συνέβη: «Μ η ν ψ ά χ ν ετ ε... πήγε μ α κ ρ ιά . Ο Π έτρ ινο ς άνθρωπος, ο διάβο λο ς τον κ α τ ά π ιε » . Η Ν τόνα Ά ν ν α ζητά από τον Ο ττάβιο ένα χρόνο για να ησ υχ ά σ ει η καρ δ ιά τη ς. Η Ν τόνα Ε λ β ίρ α φεύγει για να τε­ λειώ σ ει τη ζωή τη ς σ ε μο νασ τή ρ ι. Η Τ σ ερ λ ίνα κ α ι ο Μ αζέντο φεύγουν α γ κ α λ ια σ μ ένο ι κ α ι ο Λ ε ­ πο ρ έλλο πάει να ψ άξει για καλύτερ ο αφέντη. Έ ­ να π αλιό τραγούδι «Α υτό είνα ι το τέλο ς όποιου κ ά ν ει το κ α κ ό !» λ ένε τα εφτά πρόσω πα του έρ ­ γου κ α ι κ λ ε ίν ε ι η αυλα ία .

Σ κ η ν ή τρίτη. Β ρ ισ κ ό μ α σ τ ε στο χώρο του νεκ ρ ο ­ ταφείου με τα αγάλματα των ιπ ποτώ ν. Ο Ντον Τ ζιο β ά ν νι κ α ι ο Λ επ ο ρ έλ λ ο ντύνονται ο καθένας μ ε τα ρούχα του κ α ι διηγούνται ο ένα ς στον ά λ ­ λον τις π ερ ιπ έτειες της μεταμ φ ίεσης γ ελώ ντας. Ξ α φ ν ικ ά ακο ύγεται μια βαθιά απ ειλη τική φωνή, είνα ι ο Κο μμ εντα τό ρ ε, το άγαλμα που μ ιλά από τον άλ λ ο κό σ μ ο ! Έ ν τ ρ ο μ ο ς ο υπηρέτης β λέπ ει το άγαλμα να κ ιν εί το κ εφ ά λ ι, ο Ν τον Τζιοβ ά ν νι τον π εριγελά κ α ι π ρ ο κ λ η τικ ά π ρ ο σ κ α λ εί το ά­ γ α λ μ α σ ε δείπνο. Σ κ η ν ή τέταρτη. Στο σπ ίτι τη ς Ντόνα Ά ν ν α ο Ο τ­ τάβιο την παρηγορεί εκφ ρ άζο ντάς της την αγάπη του. Η Ν τόνα Ά ν ν α του εξο μ ο λο γ είτα ι ότι κ α ι αυτή τον αγάπησε. Μ ετά την άριά της (3 '. 1 6 " ) α­ ποχωρεί από τη σ κ η νή .

2. Η πορεία του μύθου του Δ ο ν Ζ ουάν στη μουσική α) Ά λ λ ο ι μεγά λο ι Συ νθέτες που εμπ νεύ στη κ α ν α­ πό το μύθο του Δ ο ν Ζ ο υ ά ν : - Γ κ λ ο υ κ , Κρ ισ τόφ : «Δ ο ν Ζο υάν» μπαλέτο (1767).

- Σ ο π έν , Φ ρ έντερ ικ: « Δ ο ν Ζο υάν» παρ αλλαγές πάνω στο « L a ci darem la m a no », έργο για πιάνο κ α ι ορχήστρα (1826).

- Τ σ α ϊκ ό φ σ κ ι, Π ιότρ Ί λ ιτ ς : « Η Σερ ενά τα του Δ ο ν Ζ ο υάν» για τραγούδι κ α ι πιάνο (1877) - Στρ άο υς, Ρ ίχ α ρ ντ : «Δ ο ν Ζ ο υάν» συμφω νικό ποίημα (1889)

58/αφιερωμα β) Συνθέτες που έγραψαν όπερ ες β α σ ισ μέν ες στο μύθο του Δ ο ν Ζ ου ά ν (χρ ο νο λο γικά από 1669-1972) 1. Μελανί (Melani) 1669 10. Ραϊμόντι (Raimondi) 1818 19. Σιμόν (Simon) 1922 2. Καλεγκάρι (Calegari) 1777 11. Ντ’ Όργκεβαλ (D’Orgeval) 1863 20. Έννα (Enna) 1925 3. Αλμπερτίνι (Albertini) 1783 12. Νταργκομίτσκι (Dargomyzhsky) 1872 21. Χούγκ (Haug) 1930 4. Γκάρντι (Gardi) 1787 13. Πόλινιακ (Polignac) 1877 22. Κασαβόλα (Casavola) 1932 5. Γκαζάνινκα (Gazzaniga) 1787 14. Ντελίμπ (Delibes) 1880 23. Ρούτερ (Reutter) 1950 6. Φαμπρίτσι (Fabrizi) 1787 15. Παλμιέρι (Palmieri) 1881 24. Τομάζι (Tomasi) 1956 16. Χελμ (Helm)· 1911 25. Μαλιπιέρο (Malipiero) 1963 7. Μότσαρτ (Mozart) 1787 17. Κρένέρ (Graener) 1914 26. Ταρανού (Taranu) 1970 8. Παϊζιέλο (Paisiello) 1790 18. Μπενάτσκυ (Benatzky) 1915 27. Στάτερ (Stater) 1972 9. Φεντερίσι (Federici) 1794

Δισκογραφία Εκτελέσεις-Ηχογραφήσεις του «Ντον Τζιοβάννι»

(Don Giovanni) Κ-527 του Μότσαρτ (χρονολογικά από , 1936-1985).

1. Τζων Μπρόνλυ (Ντον Τζιοβάννι), Ίνα Σούεζ (Ντόνα Άννα), Λουίζ Χελετσκρούμπερ (Ντόνα Ελβίρα), Σαλβατόρε Μπακαλόνι (Λεπορέλλο), Ορχήστρα Φε­ στιβάλ του Κλύντεμπουρν. Διευθ. Φριτς Μπους (1936).

2. Τσέζαρε Σιέπι Ντον Τζιοβάννι), Ελίζαμπεθ Γκρούμμερ (Ντόνα Άννα), Ελίζαμπεθ Σβάρτσκοπφ (Ντόνα Ελβίρα), Ό ττο Εντελμαν (Λεπορέλλο), Φιλαρμονική της Βιέννης. Διευθ. Βίλελμ Φουρτβαίγκλερ. (1954).

3. Τσέζαρε Σιέπι (Ντον Τζιοβάννι), Σουζάννε Ντάνκο (Ντόνα Άννα), Λίζα ντε λα Κάζα (Ντόνα Ελβίρα), Φερνάντο Κορένα (Λεπορέλλο). Φιλαρμονική ορχ. της Βιέννης. Διευθ. Γιόζεφ Κριπς (1955) 4. Αντόνιο Κάμπο (Ντον Τζιοβάννι), Τερέζα Ραντάλλ (Ντόνα Άννα), Ζουζάννε Ντάνκο (Ντόνα Ελβίρα), Άννα Μόφο (Τσερλίνα), Μαρτσέλλο Κόρτις (Λεπο­ ρέλλο). Ορχήστρα των συναυλιών του Ωδείου. Διευθ. Χανς Ροσμπώ. (1956).

5. Ηχογραφημένη παράσταση από το Φεστιβάλ του Ζάλτσμπουργκ. Διευθ. Δημήτρης Μητρόπουλος (1956).

6. Έμπερχαρτ Βέχτερ (Ντον Τζιοβάννι), Ελίζαμπεθ Σβάρτσκοπφ (Ντόνα Ελβίρα), Τζόαν Σάδερλαντ (Ντόνα Άννα), Γκιουζέπε Ταντέι (Λεπορέλλο). Ορ­ χήστρα Φιλαρμόνια. Διευθ. Κάρλο Μαρία Τζιουλίνι (1959).

7. Νικολάι Γκιαούρωφ (Ντον Τζιοβάννι), Κλαιρ Γουάτσον (Ντόνα Άννα), Κρίστα Λούντβιχ (Ντόνα Ελβί­ ρα), Βάλτερ Μπέρι (Λεπορέλλο). Ορχήστρα Νιου Φιλαρμόνια. Διευθ. Ό ττο Κλέμπερερ (1966).

8. Ντήτριχ Φίσερ Ντισκάου (Ντον Τζιοβάννι), Μπριγκίτ Νήλσον (Ντόνα Άννα), Μαρτίνα Αρόγιο (Ντόνα Ελ­ βίρα), Έτζιο Φραγγέλλο (Λεπορέλλο). Ορχ. Ό πε­ ρας της Πράγας. Διευθ. Καρλ Μπεμ (1967).

9. Σέριλ Μίλνες (Ντον Τζιοβάννι), Ά ννα ΤόμοβαΣίντοφ (Ντόνα Άννα), Τερέζα Κάρα (Ντόνα Ελβί­ ρα), Βάλτερ Μπέρι (Λεπορέλλο). Φιλαρμονικής Ορχ. της Βιέννης. Διευθ. (ίαρλ Μπεμ (1977).

10. Ρουτζέρο Ραϊμόντι (Ντον Τζιοβάννι), Έντα Μόζερ (Ντόνα Άννα), Κίρι τε Κανάβα (Ντόνα Ελβίρα), Ζο-

ζέ βαν Νταμ (Λεπορέλλο). Ορχ. της Όπερας των Παρισίων. Διευθ. Λόριν Μάαζελ (1979).

11. Τόμας Άλλεν (Ντον Τζιοβάννι), Κάρολ Βανές (Ντό­ να Άννα), Μαρία Έβικ (Ντόνα Ελβίρα), Ρίχαρτ βαν Άλλαν (Λεπορέλλο). Φιλαρμονική Ορχ. του Λονδί­ νου. Διευθ. Μπέρναρτ Χάϊτινκ (1983).

12. Σάμουελ Ράμεϊ (Ντον Τζιοβάννι), Άννα ΤόμοβαΣίντωφ (Ντόνα Άννα), Αγνή Μπάλτσα (Ντόνα Ελβί­ ρα), Φερούτσιο Φουρλανέτο (Λεπορέλλο). Φιλαρμο­ νική Ορχ. του Βερολίνου. Διευθ. Χέρμπερτ Φον Κάραγιαν (1985).

13. Βερντ Βέικλ (Ντον Τζιοβάννι), Μάργαρετ Πράις (Ντόνα Άννα), Σύλβια Σας (Ντόνα Ελβίρα), Γκαμπριέλ Μπακιέ (Λεπορέλλο). Φιλαρμονική Ορχ. του Λονδίνου. Διευθ. Γκέοργκ Ζόλτι. · 14. Μαρία Γκιούρκοβιτς, Τζούλια Οράζ και Τζοΰλια Ό σβαθ = σοπράνο, Εντρέ Ρόσλερ = τενόρος, Γκόργκι Λοφόντζι, Σάντορ Ρεμενί και Λάιος Τοθ = βαρύ­ τονοι, Μιχάλι Ζέκελυ: μπάσος. Την κρατική χορω­ δία της Όπερας της Ουγγαρίας και την ορχήστρα διευθύνει ο Όττο Κλέμπερερ.

1. The International Library of Music New York, The University Society INC, 1962 2. H. Rosenthal and J. Warrak: The Concise Oxford Dictionary of Opera London, Oxford University Press, 1979.

3. L. Orrey: A concise Histores of Opera London, Thames & Hudson, 1972 4. R. Laffont: Dictionnaire des Disques. Diapason Paris, SA, 1988

5. Baker’s Biographical Dictionary of Musicians USA, Schirmer, 1940 6. B.A. Scholes: The concise Oxford Dictionary of Music Oxford, Oxford University Press, 1978 7. H.W. Simon: 100 Great Operas New York, Doubledas & Company, 1960 8. A. Einstein: Greatness in Music New York, A. DA CAPO Paperback Press, 1976 9. R. de Cande: Λεξικό Συνθετών. Αθήνα, Gutenberg, 1987.

10. Συλλογή κειμένων για τον Β.Α. Μότσαρτ, τόμοι 2, Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1989.

παραληρηματική ψυχηλασία ΡΓΛ

Ε Λ Λ Η Σ Σ Υ Ν Α Δ Ι Ν Ο Υ : Ψ υ χ ή λ α τ ο ν . Α θ ή ν α , Π λ έ θ ρ ο ν , 1991. Σ ε λ .

(Μ

οα, φ υσ ικά , η ποίηση διαρθρώνεται πάνω στα άλογα κινήμ ατα της ψ υχής, στον ο νειρικό κ ό σ μο του υποσυνειδήτου, στη φα• νταστική οικουμένη των παραληρημάτω ν. Α υ τ ό , που για πολύ με­ γάλο δ ιάστημα, απετέλεσε τον μύθο μ ια ς παραδοχής κ α ι μιας ε ­ ξο ικ είω σ η ς, παραχώ ρησε τη θέση του στο ρ η γματικό όραμα μιας ψ υχηλασίας. Ο ι λο γ ικ έ ς α π ο λή ξεις της ποίησης προσέδωσαν στην έκφ ραση τη σύμβαση κ α ι τη σ χ ηματοποίηση. Ο β ια σ μό ς του εξω ­ τερικού ρυθμού κ α ι της γεω μετρ ική ς ακολουθίας του λόγου έδωσε μιαν ο υσια στική ώθηση στο άλυτο πρόβλημα της ανθρώπινης έ κ ­ φ ρασης. Ε ίν α ι κ ι αυτό μια μορφή, που σ ήμερα μα ς ικ α νο π ο ιεί, για ­ τί είνα ι κομμένη κ α ι ραμμένη πάνω σ τα απ αιτη τικά μέτρα των τεχνογραφικών μας εξειδ ικεύσ εω ν - αύριο, είνα ι πιθανό να αναδυθεί από τα βάθη του ποιητικού κόσμου ένα άλλο σ χ ή μ α , όμω ς, ε­ κείνο που έχ ει σημασία είνα ι, αν μέσ α σε οποιαδήποτε μορφή κ α ι σ ε οποιοδήποτε σχήμα μ ια ς επ ο χ ή ς, υπάρχουν τα σ τοιχεία εκ έίνα που προσδίνουν στο κ α λ λ ιτ εχ ν ικ ό (το π ο ιη τικ ό, ιδια ίτερα) έργο τη δύναμη της δ ιά ρ κ εια ς. Τ ο ζητούμενο εντέλει είνα ι αυτό κ ι ό λα τ ’ άλλα είνα ι φ ιλο λο γικές α δ ο λεσ χίες μιας οιονεί αναντικρυστής α­ ναζήτησης. Στ η ν ποιητική συλλογή της Έ λ λ η ς Συναδινού «Ψ υχή λατο ν» α­ ναδύεται ακριβώ ς μ έσ ’ από το ποιητικό υποσυνείδητο κ α ι το πα­ ρορμητικό ενδιάθετο αυτός ο ο νειρ ικό ς κ ό σ μ ο ς μ ’ έναν τρόπο ο­ λωσδιόλου αυτόματον, θα έλ εγ α , ό χ ι, όμω ς, με την έννοια της λ ε ­ γάμενης αυτόματης γραφής, μια λιγόζω η μορφή κ ι αυτή της ε κ ­ φ ραστικής ο ικο υμένη ς. Α υτή η κίνηση «από ταύτομάτου», που χω ρίς να διυλιστεί στον ηθμό της δ ια νο η τικ ή ς, αναδύεται στον υλι­ κό κ ό σμο της εμ π ειρ ικ ή ς (σ ω μ α τ ικ ή ς, μου πάει να π ω ...) γνώ σης, αφήνει αμορφοποίητα τα συνειδητοποιημένα, ω στόσο, παραληρή­ ματα μιας εναγώνιας ψ υχηλασ ίας, τη στιγμή που οι σ κ ιερ ές περιο­ χές των βαθύτερων ανιχνεύσεω ν μιας ενστικτώ δους επιφοράς φω τίζονται, υποχρεω τικά, από τον αρράγιστο θόλο τη ς νο ητικής μας μερίδας - ο άνθρωπος, όπως κ α ι να το κ ά νο υμε, είνα ι ένα ε­ νια ίο όλο. Στ η ν ποίηση, λοιπόν, αυτή κυρ ιαρ χεί το όνειρο κ α ι το παραλή­ ρημα κ α ι το υπέρλογο, που συμφύεται σ τις οντο γενετικές τους πε­ ρ ιπ λ ο κ ές, κ α ι συχνά παίρνει τη μορφή ενός λογοπαιγνίου, όμω ς, όχι, ως εκ φ υλ ισ τική καταφυγή μιας εκ φ ρ α σ τικ ή ς αδυναμίας πράγμα που συμβαίνει αρ κετά συχνά: η εξω τερ ική έκ λα μψ η νομίζεται κ α ι στοιχείο εσω τερ ικό τη τας. Κ ά π ο τε πάει προς τον λετρι-

Κ

ποι Η

<rn

60/επιλογη σμό (λ .χ ., σ ελ . 18, όπου το ποίημα «Κ ή π ο υ Α ν ά β α σ ις » - μια συ­ νειρ μικ ή αντιμετάθεση στο «Κόρου Α ν ά β α σ ις » , που απ ο τελεί για α ρ κ ετές γ ενιές έναν από τους λογοτύπους του εφ ηβικού τους ε κ ­ φ ραστικού σχήματο ς - υπά ρχει κ α ι ένθετο με τη λετρ ικ ή μορφή του π οιήματος) κ ι ά λλο τε ενσω ματώ νει, π ά λ ι από τ ις σπουδαστι­ κ έ ς εμπ ειρ ίες κ α ι αφ ομοιώ σεις, μιαν υπ α ινικ τικ ή φ ιλοσοφ ική αιχ­ μ ή, από τις πρ ω ταρ χικές φ ω τοσ κιάσ εις του λογοποιημένου μύθου: Σ τ η ν κρ εμ α σ τή βεράντα μου / συ μ πιεσμ ένη / από τα πολυώ ­ ροφα χνώτα / γέρνω. / Φ ό β ο ς να πέσω δεν υπάρχει / το κάτω κ α ι το πάνω α υ τ ό ..., α λ λ ά με τρόπο, όπου ο σ α ρ κ α σ μ ό ς , ελλο χ εύο ντα ς στο σοβαρό πα­ ρακολούθημα της δ ιάνο ια ς, εκ τ ιν ά σ σ ε ι το απροσδόκητο πυροτέ­ χνημά του κ α ι πολύαστρο θόλο του σ υναισθηματικού μα ς αστοχήματο ς. Κ ι α κ ό μ α , θα ’ θελα να επισημάνω την ανέμφατη λειτο υρ γικό τη ­ τα αυτής της π ο ίησης, που για να μπο ρ έσει να οριοθετήσει τις απο­ κ α λ υ π τ ικ ές της υπεκφ υγές, χρ η σ ιμο π ο ιεί, π α ρ ά λλη λα ή κ α ι σε μ ιαν έμφυτην ένω ση, μια λόγια μορφή του εκφ ρ ασ τικο ύ οργάνου - δε θα τ ο λμο ύσα , τώρα πια, να το καθορίσω ως καθαρεύουσα!

- που ακο υμπά στην α ρ χαϊκή πυροδότηση των ενσήμω ν βημάτω ν ενό ς ανεξερεύνητου ρυθμού: Ε ίτ α πρ ό ς την γ η ν / κόφ ας τό ούς / τούς σ υ λλα β ισμ ο ύ ς / τής χ λό η ς μεταφράζω ν / α γάρ ο ύ κ συνάλαβε / ειδέναι έπέπρωτο ό ίδ ιος σ υμπληρώ ν / κ α ί τόν ε ιρ μ όν των σ υ λλαβώ ν άλλάζω ν / έ κ νέου έφώνησε / - π λ έο ν κο ινω νό ς τού τ ί έσή μ α ινε - Ζραγκάου - το π αραλήρημα επιστρέφ ει τη μετατόπιση του θ υμικού, καθώ ς λ έξε ις « έ ξ ονείρω ν», λ έξε ις μ ια ς α κατανό ητης εκ φ ο ρ ά ς, α λλά σ η ­ μ α ντ ικ ές μ ια ς εσω τερ ικ ή ς ο μο ιο σ τα σ ία ς, λ έ ξ ε ις ο ιονεί «λ εκ τ ίσ μ α τα λ α κ τισ μ ά τω ν» ή « λ α κ τ ίσ μ α τ α λ εκ τισ μ ά τω ν» (εδώ , m utatis m utandis, αποδίδεται το πνεύμα του γρά μματο ς) συναποτελούν κ α ι το περίζωμα μιας ιδ ια ίτερης χ ρ ή σ η ς, που, ω στόσο , η αφετηρία της ορίζεται από τη συνήθεια, την «είωθυϊα» δ ιά λ εκ τ ο . Έ τ σ ι, η ψ υχηλασία της Συναδινού συμπ ορεύεται με τη λεξη λ α σία του εκφ ρ α στικο ύ π αρορμήματος κ α ι α π ο κ α λύπ τει στον ανα­ γνώστη εκ είν α , που την ίδια στιγμή παραμένουν κ ρ υμ μ ένα . Κ α ι δε θα ’ θελα να διέλθω αυτή την π ο ίηση, χω ρίς να σταθώ σ ’ αυτό α κ ρ ι­ βώς το ο δ ομετρικό σ η μ είο , που συνιστά εντ έλ ει κ α ι τον «υπ ο σ τατι­ κ ό ν ίσ κ ιο » αυτής της δια νυσ μ α τική ς εκχ ώ ρ η σ η ς: μέσ α στο υπαρ­ ξ ια κ ό κ ενό ενό ς ψυχισμού επανθεί, σ ε νη σ ίδ ες α π ο μα κ ρ υσ μ ένες, ένα π αραλήρημα σημαντικού εκφ ρ ασ τικο ύ αποθέματος. Ο δρόμος για την εκφ ορά του είνα ι μα κρ ύς κ α ι δύσβατο ς. Η πο ίη σ η , ω ς η μό ­ νη γενετική αρχή μ ια ς μορφ ής, κ α ρ α δ ο κ εί, για να σχη ματο πο ιή σ ει τα ανέκφ ρ αστα. Κ α ι τότε ο λό γο ς σ η μα ίνει έναν εξανθρω πισμό του α κα τα σκεύα στου κενού που μα ς π ερ ιβ ά λ λ ει. Α κ ρ ιβ ώ ς , όπως δια­ τυπώ νεται στο μότο που επ ικα λύ π τει την ποιητική αυτή σ υ λλο γή , μ ε την άψογη εκφ ορά του ιαμ βικ ο ύ δ εκαπ εντασ ύλλαβ ο υ: Σ τ ο λ α το μ είο της ψυχής χτυπώ κ α ι βγάζω λ έξ ε ις. Κ Ω ΣΤΑ Σ ΧΩ ΡΕΑΝ Θ Η Σ

επιλογη/61

πρώτο δείγμα γραφής ενός μεγάλου ΓΓΛ

Ε .Μ . Φ Ο Ρ Σ Τ Ε Ρ : Ε κ ε ί ό π ο υ ο ι ά γ γ ε λ ο ι φ ο β ο ύ ν τ α ι ν α δ ια β ο ύ ν . Μ ετ α φ ρ .: Φ ώ ν τα Κ ο ν δ ύ λ η . Α θ ή ν α , Κ α ο τ α ν ι ώ τ η , 1991. Σ ε λ . 186.

ια εξα ιρ ετικ ή ηθογραφία, πρώτο δείγμα γραφής της λαμπρ ή ς παρουσίας του Ε .Μ . Φ όρστερ στην ευρω παϊκή λογοτεχνία είνα ι το μυθιστόρημά του « Ε κ ε ί, όπου οι άγγελο ι φοβούνται να δια­ βούν», γραμμένο στα 1905. Έ ρ γ ο , διανθισμένο με το φ λεγμ ατικό ύφος ενός καθαρά Βρετανού συγγραφέα, που με την είσοδό του α­ κό μη στη λογοτεχνία επ έδ ειξε μια ξεχω ριστή ικανό τη τα να περι­ π αίζει συχνά πολύ αυστηρά, α λλά κ α ι με χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ή λεπτό ­ τη τα, ό ,τ ι ακριβώ ς εκπρ ο σώ π η σ ε ή ό ,τ ι ακριβώ ς τον εδημιούργησ ε. Μ ια κοινω νία μεγάλω ν αντιθέσεω ν που αισθάνεται ασφ αλής στα πρότυπα του καθω σπρεπισμού κ α ι ζωντανή σ τις «υπόγειες δ ιαδρομές» τη ς. Η αυτογνωσία ίσω ς κ α ι ο α υτο σ αρ κασ μό ς ενός λαού κ α ι ιδ ιαίτερα της α σ τικ ή ς του τ ά ξη ς που κ α τ έκ λ υ σ ε τον κ ό ­ σ μο με την κυριαρχία της αυτοκρατορίας κ α ι κυρίω ς με την ψυχο­ λογία του ανθρώπου, ο οποίος «ίσ τα τα ι υπεράνω» των κοινώ ν κ α ι μέσω ν αισθημάτων. Ο συγγραφέας στήνει το μύθο του ακριβώ ς πάνω στη βάση των κεκ λ εισ μ ένω ν παθών, που αποκαλύπτοντα ι ά λλο τε εκ ρ η κ τ ικ ά κ α ι άλλο τε με πλ είσ τες αντιφ ά σεις, όταν κ α τα λύετα ι η ευρυθμία του παραδεδεγμένου συστήματρς αξιώ ν κ α ι κανόνω ν. Ο ξαφ νικό ς γά­ μος της νεαρής χήρας μ ε έναν ασήμαντο κ α ι μικρότερο τη ς Ιτ α λ ό αναστατώ νει την οικ ο γένεια του μακαρίτη συζύγου τ η ς, αμφ ισβη­ τώ ντας τη φιλοσοφία κ α ι σχεδόν τους λόγους της ύπα ρξής τη ς. Κά θε θεμιτή κ α ι αθέμιτη ενέργεια είνα ι τότε παραδεκτή κ α ι τα πρ αγματικά συναισθήματα επ ιβ ά λ λ ετ α ι να ερμηνευθούν κ α τ ά λ λ η ­ λ α , ώ στε όλα να επιστρέφ ουν στον πάγιο κ α ι γνωστό ρυθμό τους κλείνο ντας την παρένθεση που κ λ ό ν ισ ε αυτή την η θική τ ά ξη .

Μ

ζωή όμω ς, με την πένα του Φ ό ρ σ τερ , αντιδρά διαφ ορετικά. Η ζω ή, που έχει τους δικο ύς της «α γγ έλο υ ς» , αυτούς που «φοβούνται να διαβούν» πέρα από όσα η συνείδηση κ α ι η θέλησή τους επιθυμούν. Α υτή είνα ι που θέτει τους ήρω ες του έργου μπρο­ σ τά σε συντα ρ α κ τικ ές εκ π λ ή ξ ε ις κ α ι δ ο κ ιμ ά ζει σ κ λ η ρ ά την α ξιο ­ πιστία αυτής' της η θ ικ ή ς , που είνα ι ά λλω σ τε, πηγή δ υστυχίας κ α ι τ ελ ικ ά θανάτου. Σ υ μ β ο λ ικ ά , η σύγκρουση δ ιεξά γετα ι μέσα από δυο «α ντίθετους» πο λιτισμ ο ύς, του θερμού ιτα λ ικ ο ύ νότου κ α ι του ψυχρού βρετανι­ κού βορρά, α λ λ ά ο Φ όρστερ φαίνεται ότι προχω ρεί παραπέρα. Δ ιαπιστώ νει πως η ίδια η ανθρώπινη ψυχή είνα ι που φέρει εγγενώ ς «μ ια ν Ιτ α λ ία κ α ι μια Β ρ ετα νία » , είνα ι δηλαδή αυτή ο φορέας των αντιφάσεων κ α ι της σχετικ ό τη τα ς στη συνείδηση κ α ι τη σ υμπ ερι­ φορά. Κ α ι αυτές δεν μπορούν παρά να εκδηλώ νονται ελεύθερα.

Η

δημιουργός του «Μ ω ρ ίς» - ένα σ η μαντικό έργο, που εκδόθηκ ε μό λις το 1971, μετά από το θάνατο του Φόρστερ - γράφει β έβαια, σε μια εποχή κα τά την οποία οι βικτω ρ ιανές συμβ ατικότη ­ τες κ α ι κα νο νισμ οί εμποδίζουν κ α ι τη δική του προσω πική κοινω ­ νικ ή έκφ ρ αση, ιδιαίτερα όταν πρ ό κειται για την αγάπη κ α ι τον έ-

Ο

πεζό m

ια

62/επιλογη ρωτά, αυτούς τους μεγάλους αμαρτω λούς της β ρ ετα νική ς κοινω ­ ν ία ς. Α μφ ισβ ητεί'συνεπ ώ ς μ ε την ίδια φ λεγμ ατικό τη τα την κοινω ­ νία που αυτοδεσμεύετα ι, κα τα δ ικ ά ζο ντα ς ό ,τ ι δεν ταιρ ιάζει στην εικ ό να της κυρ ιαρ χίας τη ς κ α ι ό ,τ ι είνα ι δ ιαφ ορετικό. Ε κ ε ίν η φ υσικά η εποχή είνα ι μακρινή κ α ι ενδεχομένω ς, σ ή μερ α , η αμφ ισβήτησή της να μην είνα ι πια τόσο σπουδαία . Α λ λ ά , στο σ κ α ιό β λ έμ μ α της β α σ ίλ ισ σ α ς Β ικ τ ω ρ ία ς οφ είλουμε ίσ ω ς το γεγο­ νό ς ότι έκ α ν ε τον Έ ν τ ο υ α ρ ν τ Μ ό ρ γκ α ν Φ ό ρ σ τερ , σ υγγρ α φ έα ... Θ . Ψ Α Λ ΙΔ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ

από την ιστορία της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας Γ~Γλ

Τ Ε Ρ Ε Ζ Α Σ Π Ε Σ Μ Α Ζ Ο Γ Λ Ο Υ : Τ ο η ρ ω ικ ό π α ρ α μ ύ θ ι τ η ς Π .Σ . Δ έ λ τ α . Μ ικ ρ ό ο δ ο ιπ ο ρ ικ ό α π ό τ ις α π α ρ χ έ ς σ τ η ν ω ρ ιμ ό τ η τα τ η ς ν ε ο ε λ λ η ν ι­ κ ή ς π α ιδ ι κ ή ς λ ο γ ο τ ε χ ν ία ς . Α θ ή ν α , Ί δ ρ υ μ α Ε ρ ε υ ν ώ ν γ ι α τ ο π α ι ­ δ ί , Ε σ τ ί α , 1992. Σ ε λ . 172.

ια από τις πιο ενδιαφ έρουσες κ α ι π ο λλα π λά χρήσιμη πλευρά της π α ιδικής λογοτεχνίας είνα ι η ιστορία τη ς. Η ισ τορία της ελ λ η ν ικ ή ς π α ιδικ ή ς λογο τεχνίας από τα μέσ α του 19ου αιώνα ώ ς πρόσφατα περ ιλαμ βά νει τ ις πρώ τες αναζητήσεις κ α ι από πειρ ες, α λλά κ α ι τα έργα που γράφτηκαν για να εξυπηρε­ τήσουν κυρίω ς μορφω τικούς-φ ρονηματιστικούς κ α ι, κα τά δεύτερο λό γο , ψυχαγω γικούς σκο πο ύς κ α ι να συμβάλουν μ ’ αυτό τον τρό­ πο στην καθοδήγηση κ α ι την ψ υχική αγωγή των παιδιών. Α υτό σ η ­ μ αίνει πως τα κ είμεν α της πρώ ιμης ε κ ε ίν η ς περιόδου τ η ς ελ λ η ν ι­ κ ή ς π α ιδικής λογο τεχνίας δεν είνα ι πάντα αισ θ η τικά δ ικα ιω μένα , καθώ ς βαραίνει επάνω τους ένα ς βαρύς δ ιδ α κ τ ισ μ ό ς, που έχ ει γίνει κ α ι αυτο σκο πό ς. Μ όνο με τον καιρ ό η πολύπλευρη ασ τικ ή ανά­ πτυξη της ελ λ η ν ικ ή ς κ ο ινω νίας, στα τέλη του 19ου αιώ να, κ α λ ­ λ ιέρ γ ησε κ α ι ανέπτυξε παιδαγω γικά , ε κ π α ιδ ευ τ ικ ά , μορφω τικά εν­ διαφέροντα. Τ ό τ ε εμφ ανίσ τη κε κ α ι η μέριμνα για το παιδί-αναγνώστη κ α ι άρ χισε η ανάπτυξη τη ς π α ιδική ς λο γο τεχ νία ς, ασφα­ λώ ς ό χι α κ ό μα πλήρω ς απαλλαγμένη από π ο ικ ίλ ε ς π αιδαγω γικές επιρροές κ α ι ξενόφερτα πρότυπα ηρώων (μέσω ανάλογων ξένων παιδικώ ν περιοδικώ ν κ α ι βιβ λίω ν). Ο ι α σ τ ικ έ ς α λ λ α γές που προε­ τοιμά ζονται ή πραγματοποιούνται στην ελ λ η ν ικ ή κοινω νία, τα μ ε­ γαλύτερα ιστο ρ ικά γεγονότα, α λλά κ α ι οι παιδαγω γικές αντιλή ­ ψ εις που εισάγο νται από τη Δ ύ σ η , υιοθετούνται από τους συγγρα­ φείς κ α ι εκφ ράζονται έμ μ εσ α κ α ι στα παιδικά β ιβ λία κ α ι τα άλλα παιδικά αναγνώ σματα.

Μ

ο βιβ λίο της κ . Τ ερ έζα ς Π εσ μα ζό γλο υ α νή κ ει στη σ ειρά των επιστη μο νικώ ν εκδ ό σ εω ν (μελετώ ν κ α ι ερευνών) του «Ιδ ρ ύ­ ματος Ερευνώ ν για το π αιδί» (ιδρυτής του οποίου υπήρξε ο καθη­ γητής Σπ ύ ρ ος Δ ο ξ ιά δ η ς ). Ξ ε κ ίν η σ ε το 1983 ως διδ ακτο ρ ική διατρι­ βή στο «Ινστιτο ύτο Ν εο ελλη νικώ ν Σπουδώ ν τη ς Σο ρ β ό ννη ς» (P a ris

Τ

επιλογη/63 IV ) . Διαρθρώνεται στα επόμενα τρία κ εφ ά λα ια : «Ο ι πρ ό σ κο πο ι», « Η Δ ιά π λ α σ ις των Π αίδω ν» κ α ι « Η Π .Σ . Δ έ λ τ α » . Π ρ ο τάσσο νται ένα προλογικό σημείω μα του Σ π . Δ οξιάδ η κ α ι ο πρόλογος τη ς συγγραφέως. Στ ο ν πρόλογό της η συγγραφέας αναφέρεται στην « ε ιδ ικ ή » σ χ έ­ ση του παιδιού με τη λογο τεχνία, μια σχέσ η που προσδιορίζεται, κυρίω ς από υποκειμενικο ύς-ψ υχικο ύς παράγοντες κ α ι κατόπιν α­ πό κο ινω νικο ύς, γεγονός που το θεωρεί κρ ίσ ιμ ο για την ενασ χό λη ­ ση ή την κατανόηση ενός λογοτεχνικού κ ειμέν ου , επισημαίνοντας την ανάγκη στήρ ιξης του παιδιού ή του εφήβου με σταθερά κ α ι υ­ ψηλά πρότυπα. Α κολο ύθ ω ς π ρ ο βληματίζεται για την τροφοδότηση ή την ικανοποίηση αυτών των αναγκώ ν του νεανικού κοινού κατά τον 19ο κ α ι τον 20ό αιώ να, αφού, παρά την ύπαρξη ελ λ η ν ικ ή ς λ α ϊ­ κ ή ς παράδοσης, λό γιοι κ α ι ά λ λ ο ι ειδήμονες θέλησαν, κ α ι εν μέρει το πέτυχαν, να φέρουν την Ε λ λ ά δ α , τη νεολαία κ α ι την παιδεία της κοντά στα μέτρα της νεότερης δ υτική ς κο ινω νίας, μέσω των δια­ φόρων σ χο λικώ ν προγραμμάτω ν κ α ι εξω σ χ ο λικώ ν αναγνω σμά­ των. Αναφ ερόμενη στην ιδεο λο γική λειτουργία των ξενόφερτων μηνυμάτων που δέχτηκαν οι ανυποψ ίαστοι κ α ι ο ρ μ η τικ ο ί, λόγω η­ λ ικ ία ς , αναγνώ στες, η συγγραφέας σ τ έκ ετ α ι με σ κ επ τ ικ ισ μ ό απέ­ ναντι στα πρότυπα, που συνήθως τους προσφέρονταν, επισ η μαίνει τους κινδύνους παγίδευσης κ α ι αποπροσανατολισμού, ενώ επιζη­ τεί να ανακαλύψ ει κ α ι να τεκμη ρ ιώ σ ει την «ά λλη δ ιέξοδο» που θέ­ λη σ ε να προσφέρει στα ελληνόπουλα η Δ έλτ α με τα μεγάλα πρότυ­ πα των ατομικώ ν ηρώων, που τα δημιούργησε για να μορφώσει τα παιδιά κ α ι τους νέους «ε λ λ η ν ικ ά » . Στ ο πρώτο μέρος της μ ελέτη ς (σ ε λ . 17-64) η κ . Π εσ μα ζό γλο υ ε­ ξετά ζει την απο σπασμ ατική λογοτεχνική παραγωγή για παιδιά των πρώτων χρόνων μετά την ίδρυση του νέου ελ λ η νικ ο ύ κρ άτο υς, ανιχνεύοντας έτσ ι κ α ι αναδεικνύοντας τα π ο ικ ίλα ιδ εο λο γικά μη­ νύματα που ήταν διάχυτα στα κείμεν α της επ ο χ ή ς: « Η έμφαση στη φ αντασία, η ενίσχυση του "λ ο γ ικ ο ύ ” , ενισχύουν το πνεύμα της αυ­ θεντίας της θρ ησκευτικής σ κέψ εω ς κ α ι εσ χ α το λ ο γικ ή ς η θ ικ ή ς» (σ ε λ . 18). πως αναφέρει η ίδ ια , β α σ ικ ή πηγή έμπνευσης αρκετώ ν συγ­ γραφέων που έγραψαν τότε για παιδιά υπήρξαν οι «δ ιδ α κ τ ι­ κ ο ί» μύθοι του Α ισώ π ο υ. Αναφ έρ ει τους μύθους κ α ι τα αινίγματα που εμπ νεύ στηκε από το θρυλικό γέροντα της Φ ρυγίας ο I . Β ηλαράς (1771-1823· δεν παραλείπει να θυμίσει κ α ι τις θ έσεις του για τη διαμόρφωση της νεο ελλη νικ ή ς γ λώ σ σ α ς ), καθώ ς κ α ι τους ποιητι­ κο ύς μύθους του Α λ . Στούρζα (1791-1854), του Α .Ρ . Ρ α γκ α βή (1809-1892) κ α ι του Α λ . Κα τακουζηνο ύ (1824-1892). Επ ηρ εα σμένο ι από την ευρω παϊκή λογοτεχνία κ α ι τα πρώιμα πορίσματα της παιδαγω γικής επ ισ τή μη ς έγραψ αν για τα παιδιά ο Η λ ία ς Τα ντ α λ ίδ η ς (1818-1876) κ α ι ο Ά γ γ ε λ ο ς Β λ ά χ ο ς (1838-1920), με τους οποίους εγκα ταλείπ ο νται ως πηγή έμπνευσης ο μύθος κ α ι . το κ λ α σ ικ ό ιδεώ δες. Στη συνέχεια ε κ τ ιμ ά τ α ι αναλυτικά η προσφο­ ρά του Λ έο ντο ς Μ ελά (1812-1879) κυρίω ς με το έργο του «Ο Γεροστάθ ης», που υπήρξε το πιο πολυδιαβασμένο ελ λ η ν ικ ό βιβ λίο του είδους στο 19ο αιώ να, κ α ι τη ς Σαπφ ούς Λ εο ντιά δο ς (1832-1900), που έγραψε κ είμεν α σε αρχαΐζουσα «π ρ ος χρήσιν των Π αρθεναγω ­ γείω ν», ακολουθώντας τις π αιδαγω γικές μεθόδους της εποχής της.

| ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΩΣΤΑΡΑΚΗ Ιπποκράιρυς 2, 10679 Αθήνα Τηλ: 3615926-3614410 Fax: 3614780

ΙΝΕΕΣ

Μετάφραση: Νίκος Ταμπάκης

♦

0 ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΑΙΩΝΙΟΥ Μετάφραση: Γιάννη Σκαρβελη

Ο

ε την καθιέρω ση του διη γήματος ως αυτόνομου λογοτεχνι­ κού είδους γράφονται κ α ι τα πρώτα έργα για παιδιά. Έ ν α α­ πό αυτά πιθανώς είνα ι ο « Λ ο υ κ ή ς Λ ά ρ α ς » (1879) του Δ ημητρίου

Μ

ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΕΣ

♦ Η.ΑΞΙΟΠΙΣΤΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ

Μεταφί

64!επιλογή Β ικ έ λ α που, απαλλαγμένο ς από τ ις επιδρ άσ εις του ρομαντισμού, π εριέχει ελ λ η νικ ή θ εματική κ α ι εμπνέεται από την ελ λ η νικ ή ισ το ­ ρία (Επ α νά στα ση του 1821) κ α ι πραγματοποίησε α λ λ επ ά λ λ η λ ες εκ δ ό σ εις . Στ ο ίδιο λογο εχνικό κ λ ίμ α μπορούμε να πούμε ότι κ ιν εί­ ται κ α ι η συγγραφή των «Α θηναϊκώ ν Παραμυθιώ ν» του Δ η μ . Κα μπούρογλου (1852-1942) κ α ι ά λ λ ε ς συγγραφές του. Α ναφ έρεται α κό μα ο νεοτεριστής τη ς νεο ελ λ η νικ ή ς πεζογρα­ φίας Γεώ ρ γιο ς Βιζυηνός (1842-1896), που παρακολούθησε από κ ο ­ ντά την πνευματική ζωή της Γερ μ α νία ς κ α ι επη ρ εάσ τηκε από τη φιλοσοφ ία, την αισθ ητική , α λλά κ α ι την ε λ λ η νικ ή λαογραφ ία, δίνοντας επ ίσης δείγματα κ α ι ιδιάζοντος παιδικού ποιητή. Ο Α λ . Π ά λ λ η ς (1851-1935), «π ρω τοπαλίκα ρο» του δη μο τικισ μο ύ , έγραψε κ α ι ποιήματα για παιδιά, ενώ στο Ζ α χ . Π απαντωνίου (1977-1940), που έδωσε κ α ι τα α ξιόλογα παιδικά του π οιήματα, ανή κ ει η τιμή ότι έγραψε « Τ α ψηλά βουνά», ένα βιβλίο-σταθμό στην ιστορία των σ χο λικώ ν αναγνω στικών. \ Α ξιομ νημό νευτη θεωρείται από την κ . Π εσ μα ζό γλο υ η προσφο­ ρά στην παιδική λογοτεχνία κ α ι στην εκπαίδευση κ α ι του Α ρ . Κουρτίδη (1858-1928), των ποιητών Γεω ρ γ. Δ ροσίνη (1859-1951) κ α ι I. Π ο λ έμ η (1862-1924), καθώ ς κ α ι της δ α σ κ ά λ α ς Α ρσ ινό η ς Π απαδοπούλου (1853-1934), αν κ α ι τα έργα της δεν έχουν ιδιαίτερη λο γοτεχνική α ξία . το δεύτερο μέρος του βιβλίου της κ . Π εσ μα ζό γλο υ (σ ελ .

75-102) εξ ετά ζετα ι σ υνοπτικά « Η Δ ιά π λ α σ ις των Π αίδω ν» (1879-1948), το μακροβιότερο ε λ λ η νικ ό περ ιο δ ικό , που έχ ει συνδέ­ σ ει την ισ τορία του με τον αρχισυντάκτη του Γρηγόριο Ξενόπουλο (1867-1951). Κ α ι πολύ σω στά αποδίδεται ιδιαίτερη ση μασ ία στη Δ ιά π λ α σ η , για τί, όπως επ ισ η μα ίνει κ α ι η συγγραφέας στην αρχή του κεφ αλαίο υ, τα νεανικά περιοδικά τη ς εποχής που εξετά ζετα ι αποτελούν ένα πολύ α ξιόλογο κεφ άλαιο τη ς π α ιδική ς λογοτε­ χνία ς, αν όχι κ α ι το α ξιολογότερο, απέναντι στα αντίστοιχα μεμο ­ νωμένα β ιβ λία . Τ α παιδικά π εριοδικά υπήρξαν το μόνο εξω σ χ ο λι­ κό τα κ τ ικ ό ανάγνω σμα, ενώ τα παιδικά β ιβ λία στην ίδια εποχή ή ­ ταν π εριορισμένα, α λλά κ α ι λιγότερο προσιτά. Η κ . Π εσ μαζό γλο υ αποδίδει τη σημασία της «Δ ιά π λ α σ η ς» ό χι μόνο σ τις αντιλήψ εις που διέδιδε, α λλά κ α ι στη γνωριμία των αναγνωστών της με τη νε­ ο ελληνική λογοτεχνία, για τί σ τις σ τή λες τη ς φ ιλ ο ξένη σ ε πολλούς αξιόλογους ή κ α ι μεγάλους συγγραφείς, οι οποίοι δεν απευθύνθη­ κ α ν στα παιδιά με ξεχω ριστά έργα . Στη συνέχεια παρουσιάζεται ο σ κο π ό ς των ιδρυτών του περιοδικού Ν . Παπαδόπουλου κ α ι Ν . Σπ υλιόπουλου, στοιχεία για τον αριθμό, την η λ ικ ία , την κοινω νική τάξη κ α ι την προέλευση των αναγνωστών του περιοδικού κ α ι αναφέρονται οι μ ικρ ο ί συνεργάτες του, που διακρ ίθ ηκαν αργότερα, στο χώρο της λογοτεχνίας ή των επιστη μώ ν. Ξεχω ριστή αναφορά γίνεται σ τ ις «Α θ η να ϊκές Επ ισ τ ο λ έ ς » του « κ . Φ αίδω νος», του Ξενό πο υλο υ, τις οποίες έγραφε στη «Δ ιά π λα σ ιν των Π αίδω ν» για πενήντα χρόνια κ α ι τις οποίες η κ . Π εσ μ α ζό ­ γλου θεωρεί ως «έναν από τους πιο ση μαντικούς παράγοντες προ­ σανατολισμού των αναγνωστών του περ ιο δ ικο ύ», που «σ ε σχέση με τις ανύπ αρκτες έω ς τότε "π η γ έ ς πληροφορήσεω ς” , άνοιξε στους μικρούς αναγνώ στες "π αράθυρα” προς τον έξω κ ό σ μ ο ».

Σ

ναφέρονται α κ ό μ α , σ χο λιάζοντα ι κ α ι αξιολογούνται κ α ι ο ι υ­ πόλοιπες σ τή λες του περιοδικού, όπως τα «Ν έα κ α ι Π ερίεργα απ’ όλο τον Κ ό σ μ ο » , οι «Π ν ευ μ α τ ικ ές Α σ κ ή σ ε ις » , το « Π α ιδ ικ ό ν Π ν εύ μ α », τα «Α λο γο π α ίγνια » του Α ν α ν ία , οι «Μ α γ ικ ές Ε ικ ό ν ες για την εξ ά σ κ η σ η της π α ρατηρητικότητας», τα «Μ α γ ικ ά Π αιγνί-

Α

Ιό ν ιο Λ ι μ π ε ρ τ ά . I. Τ ζα κ ο μ π ίν ο ι. τ. Α - Β , Α θ ή ν α , Π ε ρ ίπ λ ο υ ς , 1990. Σ ε λ .

270.

χαρακτηριστικό εξώφυλλο, (πί­ νακας Eugene Delacroix, «Η ελευθε­ ρία οδηγεί το λαό»), κυκλοφόρησαν οι δυο πρώτοι τόμοι του «ιστορικού παραμυθιού» (όπώς χαρακτηρίζει το έργο του ο δημιουργός του) «Στο Ιό νιο Λ ι μ π ε ρ τά » , με υπότιτλο: «Τζακομπίνοι». Το έργο θα ολοκληρωθεί σε επτά τόμους. Ό π ω ς σημειώνει στην πολύ κα­ τατοπιστική εισαγωγή του, ο συγ­ γραφέας επέλεξε το ιστορικό παρα­ μύθι «για να κινήσει το ενδιαφέρον των πολλών για την ιστορία» του τόπου του, της Επτανήσου Πολι­ τείας, μια ιστορία ξεχωριστή, «από­ λυτα ελληνική και απόλυτα ιδιότυ­ πη». Η ιδιοτυπία της αυτή τού επέ­ θαλε και την ιδιωματική γλώσσα της Επτανήσου, μια γλώσσα ελληνική, αλλά φορτισμένη με όλα εκείνα τα στοιχεία, που επεσώρευσαν πάνω της οι αιώνες της ξενοκρατίας, αλλά και γεμάτη μουσικότητα και χάρη. Χρησιμοποίησε δε όλα τα ιστορικά στοιχεία, που στελεχώνουν τη μυθι­ στορία και τα πλαστά, που απαι­ τούσε μια τέτοια μυθοπλασία, προΜε

επιλογη/65 δ ια» κ α ι η στήλη των «Μ ικ ρώ ν Μ υ σ τ ικ ώ ν», όπου οι αναγνώ στες α ντά λ λ α σ σ α ν νέα το υς, α λ λ ά κ α ι ε ιδ ικ ά λ ευκ ώ μα τα . Α ναφ έρ εται επ ίσης στο περιεχόμενο κ α ι τη λειτουργία τη ς « Σ ε λ ίδ α ς Συ νεργα­ σ ία ς Συνδρ ο μητώ ν», όπου έσ τελνα ν τις συνερ γασίες τους κ α ι διακ ρ ίθ ηκαν π ο λλο ί μεταγενέστερ ο ι σ η μ α ντ ικ ο ί λο γο τέχ νες, στη σ τή ­ λη της «Α λ λ η λ ο γ ρ α φ ία ς » , όπου περιγράφονται οι σ χ έσ εις συνδρο­ μητώ ν κ α ι περ ιο δ ικο ύ, καθώ ς κ α ι σ τις « Μ ικ ρ έ ς Α γ γ ε λ ίε ς » . Α λ λ ά κ α ι για τον ίδιο το Γρ η γό ρ ιο Ξ ενό π ο υλο γίνεται λό γο ς κ α ι για το μακροχρόνιο συγγραφ ικό έργο του στη Δ ιά π λ α σ η κ α ι ειδ ι­ κότερα στη συγγραφή των «Α θ η ναϊκώ ν Επ ισ τ ο λ ώ ν » , έργο το ο­ ποίο κρ ίνετα ι μά λλο ν αυστηρά, αφού, ε κ τ ό ς από (ή κ α ι παρά) την πο σο τική του δ ιά σ τα σ η , ξεχώ ρ ισ ε κ α ι για την α ξιόλογη θ εματολο­ γία του κ α ι το σ ημα ντικ ό καθοδηγητικό κ α ι μορφω τικό του ρόλο κ α ι απ ο τέλεσε ο υσια στική πνευμ ατική τροφή για χ ιλ ιά δ ες ελ λ η νό ­ πο υλα. Τ έ λ ο ς παρουσιάζονται κ α ι ο ρ ισ μένες αρ νη τικ ές αντιδρά­ σ εις απέναντι στη Δ ιά π λ α σ η κ α ι το περιεχόμενό της (από ψ εις της Π .Σ . Δ έλ τ α , του Η λ . Βο υτιερ ίδη , του Α λ . Δ ελμ ού ζο υ κ α ι τη ς Γ α λ . Κ α ζα ν τ ζά κ η ), α λ λ ά κ α ι θ ετικ ές (π .χ . τη ς Ρ ίτ α ς Μ πο ύμη-Π απ ά κ α ι της Κ α τ ίν α ς Π α π ά ). το τρίτο μέρος του β ιβλίου (σ ε λ . 111-158) παρουσιάζεται η Π η ­ νελόπη Σ . Δ έλ τ α κ α ι το έργο τη ς . Εισ α γ ω γ ικ ά δίνονται πο λλά στο ιχεία για την καταγωγή κ α ι τα πρώτα χρόνια τη ς , με έμφ αση στα «τρ α υ μα τικ ά β ιώ ματά» της κ α ι σ τις δ ύ σ κ ο λ ες σ χ έσ εις τη ς με τους γονείς τη ς . Α κολο ύθ ω ς περιγράφ εται το ο ικ ο γ εν εια κ ό , κοινω ­ νικ ό κ α ι μορφω τικό περ ιβ ά λλο ν τη ς Α λ ε ξ ά ν δ ρ ε ια ς . Ιδ ιαίτερ α τονί­ ζετα ι η προτίμηση των εύπορων ελ λ η νικ ώ ν ο ικογενειώ ν στην Α ίγ υ ­ πτο να χρησιμοποιούν ξένους πάιδαγω γούς για τα παιδιά τους κ α ι να αγνοούν ή κ α ι να περιφρονούν α κ ό μα την ελ λ η ν ικ ή παιδεία, α­ διαφορώ ντας κ α ι για το αν τα ξένα πρότυπα που προ σ λάμβαναν τα παιδιά τους ταίριαζαν στον ψ υχικό τους κ ό σ μ ο . Τ α δεδομένα αυτά, κα τ ά την κ . Π εσ μ α ζό γλ ο υ , δημιούργησαν στη Δ έ λ τ α μια ψυ­ χ ικ ή κ α ι πνευμ ατική μ ο να ξιά , μια ρήξη με την παράδοσή τη ς κ α ι συνεπώ ς την απώ λεια κ α ι τη βαθιά αγωνία για την εθ νική τη ς ταυ­ τότητα κ α ι τη γ λώ σσα . Ταυτόχρονα με την ξένη αγωγή, η απομάκρυνση τη ς Δ έλτ α κ α ι των αδελφών της από την πατρίδα κ α ι τις ρ ίζες, τη ς διαμορφώ νει μια ιδέα τελειό τητα ς για την Ε λ λ ά δ α κ α ι ένα ιδ ανικό πατριω τικό σ υναίσθημα, οδηγώ ντας τη σ ιγά-σιγά να δώ σει η ίδ ια ανάλογο θε­ μ έλιο κ α ι α ξία στα πρ άγματα, προσδιορίζοντας με πάθος κ α ι αγω­ νία «εθνικά κ ρ ιτήρ ια » κ α ι «η θ ικ ές α ξ ίε ς » , α ναλαμ βάνοντα ς έτ σ ι έ ­ να είδ ο ς «εθ νικ ή ς α π ο στο λή ς» κ α ι δημιουργώντας τα πρότυπα μια ς «μ εγά λ η ς κ α ι ηρ ω ική ς ιδ έα ς» (σ ε λ . 118-120). Π α ρ ά λ λ η λ α βιώ νει κ α ι τα σπουδαιότερα π ο λιτικο -κ ο ινω νικά γεγονότα του τέ­ λους του 19ου κ α ι των αρχών, του 20ού αιώ να, την ήττα του 1897, τον Μ α κ εδ ο νικ ό Α γώ να (1904-1908), τις π ο λ ιτ εια κ ές κ α ι π ο λ ιτ ικές κ ρ ίσ εις της περιόδου 1897-1907, το κίνη μ α της α σ τ ικ ή ς τ ά ξη ς κ α ι την επανά σταση στο Γο υ δ ί (1909), τους νικηφ όρους Β α λ κ α ν ικ ο ύ ς π ο λέμο υς, την ανάδειξη κ α ι την επ ικρ ά τη σ η του Ε λ . Β ενιζέλ ο υ , την κυριαρχία στη Μ ικ ρ α σ ία πρώ τα, την καταστροφ ή ύστερα του 1922, την π ο λιτική αστάθεια του Μ εσ ο π ο λέμο υ, τη δικτατο ρ ία του Μ ετ α ξ ά , τον ελ λ η νο ϊτ α λ ικ ό π όλεμο του 1940 κ α ι την επίθεση κ α ι είσοδο των Γ ερ μανώ ν του 1941. Φ υ σ ικ ά , σ υ μ μ ετ έχ ει, μ ε τον ένα ή τον ά λλο τρόπο, κ α ι στα κ ο ινω νικά π ράγματα του καιρού τη ς : έρ­ χετ α ι σ ’ επαφή από το 1906 με τους δ η μ ο τ ικ ισ τ ές κ α ι το δ ημοτικισ τικ ό κ ίνη μ α , αποδέχεται τις αρ χές του Ε κ π α ιδ ευ τ ικ ο ύ Ο μίλο υ (1910), α σπάζεται ολόψυχα κ α ι αταλάντευτα τη δη μο τική γ λώ σ σ α , στην οποία γράφει ο λό κ ληρ ο το έργο τη ς, π αρακολουθεί τα πολιτι-

Σ

κειμένου ν' αναστήσει την Επτανη­ σιακή Πολιτεία, όπως τότε, που α­ γωνιζόταν για την εθνική, την ηθική και τη θρησκευτική αποκατάστασή της. Οι δυο τόμοι, Τζακομπίνοι Α-Β, ανάφέρονται στην περίοδο πριν από την εγκατάσταση των Γάλλων στα Ιόνια νησιά, την εποχή δηλαδή που είχαν ξεσηκωθεί όι Επτανήσιοι ενα­ ντίον των Ενετών, παρακινημένοι α­ πό τα συνθήματα της Γαλλικής Ε­ πανάστασης, ζητώντας την ελευθε­ ρία τους, για να εξακολουθήσουν σύντομα τον αγώνα για την αποκα­ τάσταση της Ορθοδοξίας και την α -. , παλλαγή από τον Καθολικισμό, την αθεΤα, με τη βοήθεια των Ρώσων και , των... Τούρκων (!). Οι ήρωες, που ζωντανεύουν αυ­ τήν την ιστορία είναι άνθρωποι από όλες τις κοινωνικές τάξεις: άνθρω­ ποι του κλήρου και του λαού, αξιωματούχοι, ναυτικοί, πρόξενοι, κόν­ τηδες και διαπρεπείς πολίτες. Μέσ' από τη ζωή και τις πράξεις τους, ό Νικίας Λούντζης παίρνει το υλικό του για τη σύνθεση του έργου του. Και το οικοδομεί αριστοτεχνικά,. χρησιμοποιώντας όλα τα ζωντανά στοιχεία της γλώσσας του τόπου του και πλήθος ιδιωματισμών, πράγμα όμως που καθιστά την οι­ κείωση του κειμένου με τον απροε-

66/επιλογή κά κ α ι κο ινω νικά γεγονότα, κρ α τά ει ημερ ο λό για, έρ χεται σ ’ επα­ φή με την επιστήμη κ α ι με τη φιλοσοφ ία, ενώ γνωρίζεται κ α ι συν­ δέεται με τον Ίω ν α Δ ρα γο ύμη , του οποίου η προσω πικότητα σφράγισε το έργο κ α ι τη ζωή τη ς. τσι τη Δ έλτ α συνεπαίρνει μια σφοδρή επιθυμία για την εθνική ανάπλαση κ α ι ανάταση κ α ι επιδιώ κει την π ο λ ιτ ική , κοινω νι­ κ ή , θ εσμική κ α ι πνευματική ανόρθωση με ένα σύστημα αξιώ ν που χαρ ακτηρ ίζεται από τον εθ νικισ μό κ α ι την π ο λ ιτισμ ικ ή υπεροχή του έθνους κ α ι την ιστο ρ ική κ α ι φυλετική ενότητά του με το Β υζά­ ντιο κ α ι την αρχαιότητα.

Ε

πό αυτές τις αρχές κ α ι τη σ υγκεκριμένη στάση ζωής προέρ­ χονται κ α ι οι «ηρ ω ικές θ έσ εις» της Δ έ λ τ α , ο ι ο ποίες εντοπί­ ζονται από την κ . Π εσμα ζό γλο υ (που τεκμη ρ ιώ νει τις απόψ εις της με χα ρ α κτηρ ιστικά αποσπάσματα κ α ι παραπομπές) στο πολύμορ­ φο, λογοτεχνικό κ α ι δο κιμιο γρ αφ ικό , έργο τ η ς, που γρά φ τηκε α­ νάμεσα στα χρόνια 1909-1937. Α υ τ έ ς οι αρχές είνα ι: ο εθνικός προορισμός του ατόμου με την επιστράτευση της β ο ύλησής του ως δημιουργικής ενέργειας κ α ι την απώθηση κάθε συνθηκολόγησης κ α ι υποταγής στις περ ιστά σεις (σ ε λ . 127), η πίστη στην ο υσ ια σ τική κ α ι εθνική παιδεία, με τη συνειδητοποίηση κ α ι αξιοποίηση του ε ­ θνικού ρόλου της μητέρας στην ανατροφή των παιδιών τη ς (σ ελ .

128), η χρ ησιμοποίηση της ζω ής του ατόμου για να προσφέρει κάθε είδους υπηρεσία στην πατρίδα του, φθάνοντας κ α ι ως τη θυσία (σ ελ . 136), η φιλαλήθεια κ α ι η αποστροφή προς το ψ έμα, με εγγύη­ ση α κό μα κ α ι της ζωής (σ ε λ . 140), η διαμόρφωση μιας «παιδαγω γι­ κ ή ς » που επιδιώ κει την ηθική τελείω ση κ α ι αξιοποίηση του ατόμου κ α ι την πνευματική αντίληψη του αγαθού (σ ε λ . 142-143), η εμμονή στην απασχόληση με το συντα κ τικ ό κ α ι τυπικό μέρος της ελλ η νι­ κ ή ς γ λώ σ σ α ς, ως μέσου αναζήτησης της Α λή θ εια ς (σ ε λ . 143-144), η υπερ εκτίμηση κ α ι προβολή του εκούσιου θανάτου ως μια κατεξοχήν μορφή αυτοθυσίας (σ ε λ . 145), η απόκτηση μ ’ αυτόν τον τρό­ πο της αληθινής αθανασίας (σ ε λ . 146), η ύπαρξη μετά θάνατον ζω­ ή ς , ως δικαίω σης της θυσία ς (σ ε λ . 147) η κυριαρχία μ’ αυτόν τον τρόπο επ ί του θανάτου κ α ι συνεπώς η ανατροπή του Θεού, με ταυ­ τόχρονη κ α τά κ τηση του απολύτου (σ ε λ . 148, 151), η εναγώνια επ ι­ δίω ξη του εσχατο λο γικού νοήματος της Α λή θ εια ς (σ ε λ . 148) κ α ι, τ ε λ ικ ά , η διαμόρφωση μιας ιδιότυπης αντίληψ ης για τη Θ ρ η σ κ εία (σ ε λ . 148-149, 151), η διαμόρφωση μιας ιδιαίτερης σ τά σ η ς απένα­ ντι στην Ε κ κ λ η σ ία κ α ι τον κ λ ή ρ ο , που τα θεωρεί ω ς εθνικά σύμβο­ λα που οφείλουν να τίθενται στην υπηρεσία μιας συναφούς σ κ ο π ι­ μότητας κ α ι ιδ εολογίας (σ ε λ . 150), η υιοθέτηση του νιτσ εϊκο ύ προ­ τύπου του Υπερανθρώ που για τη διαμόρφωση ενός ατόμου που θα δημιουργήσει έναν νέο κ ό σ μο κ α ι μια καινούρια Ε λ λ ά δ α (σ ε λ .

152), η έξο δο ς από την παθητικότητα κ α ι το μηδενισμό α κ ό μα κ α ι με τη συνειδητή επιλογή του θανάτου (σ ε λ . 152), μια πρ άξη , ά λλω ­ σ τ ε, που επ έλ εξε συνειδητά κ α ι η ίδ ια , ως έσχατο μέσον για τη δια­ τήρηση της εθ νικής της αντίληψ ης, αμέσω ς κα τά την είσοδο των Γερμανώ ν στην Α θ ήνα , τον Α π ρ ίλ ιο του 1941 (σ ε λ . 156).

Α

μελέτη της κ . Τ ερ έζα ς Π εσ μα ζό γλο υ απο τελεί μια σοβαρή κ α ι πολύ ενδιαφέρουσα εισαγω γή στην ελ λ η νικ ή παιδική λο ­ γοτεχνία γενικ ά κ α ι ειδ ικό τερ α στο έργο τη ς Π .Σ . Δ έ λ τ α , θεωρη­ μένη από μια προσω πική ενιαία φ ιλοσοφ ική κ α ι ιδ εο λο γική σ κ ο ­ πιά . Η συγγραφή αυτή έχει ιδιαίτερη ση μασ ία σ ή μερ α , όπου η παι­ δ ική λογοτεχνία ω ς τέχνη κ α ι μέσο αγωγής ταυτόχρονα, α λ λ ά κ α ι ως ερευνητικό α ντικείμενο , γνωρίζει ιδιαίτερη άνθηση: η μελέτη τη ς ιστο ρ ία ς της έχ ει να μα ς προσφέρει π ολύτιμες γνώ σεις κ α ι συμπ ερά σματα για το παρελθόν κ α ι για το μ έλλο ν τη ς, ενώ ήρθε

Η

τοίμαστον αναγνώστη δυσχερή και συχνά αδύνατη την κατανόηση· και δεν του επιτρέπει να χαρεί μια ρέουσα και αφοπλιστική διήγηση, α­ φού είναι αναγκασμένος να συμ­ βουλεύεται συνέχεια το ερμηνευτι­ κό λεξιλόγιο. (Υπάρχουν σελίδες με 27 στίχους και 31 παραπομπές, σελ. 159, τ.Α.) Και λάθη στις παρα­ πομπές. Ωστόσο το κείμενο έχει ύφος, εί­ ναι ζωντανό, αδρό, οι διάλογοι έ­ ντονα μουσικοί, εξαιτίας των ιδιω­ ματισμών. Πολύ σημαντικές είναι οι σημειώσεις, που παραθέτει ο συγ­ γραφέας στο τέλος κάθε τόμου. Πλαισιώνουν και διευρύνουν την α­ φήγηση και τη θεμελιώνουγ γερά. Φωτίζουν, παράλληλα, πρόσωπα και πράγματα και πολλές πτυχές των γεγονότων. Δίνεται έτσι η φυ­ σιογνωμία και το ιστορικό πρόσω­ πο της Επτανήσου Πολιτείας κατά την κοσμογονική εκείνη εποχή των πολλαπλών ανακατατάξεων, των οραματισμών και των αγώνων του λαού των Ιόνιων νησιών. ΕΛ ΕΝ Η ΧΩ ΡΕΑΝ Θ Η

επιλογη/67 η ώρα κ α ι για στο χα στικ ό τερ ες κ α ι κ α θ ο λικό τερ ες εμβαθύνσεις σ ’ αυτή. Έ ν α τέτοιο παράδειγμα προσφέρει το β ιβλίο της κ . Π εσ μ α ζόγλου. Η παρουσίαση της προσω πικότητας κ α ι του έργου τη ς Δ έλ τ α , με έμφ αση στον εντοπισμό των «ηρω ικώ ν θέσεω ν» τη ς συγγραφέω ς, συνιστά μια πρωτότυπη, φιλοσοφ ική κ α ι ελλη νο κ εντρ ικ ή προ­ σέγγιση του έργου τη ς , που, όπως αναλυτικά παρουσιάζεται στη μελ έτη , διαμορφώ θηκε μ ε σ υ γ κ εκ ρ ιμ ένες ιδ εο λ ο γικές αρχές κ α ι υ­ πεύθυνη στάση ζω ής. Η εθ νική σ η μα σ ία του έργου τη ς Δ έ λ τ α , κ α ­ θώς απομυθοποιείται, από τη μια μερ ιά , α λ λ ’ από την ά λ λ η , ανα­ λύεται μ ’ αυτό τον τρόπο, π ρ ο β ά λλει πιο σ υ γκεκριμένη κ α ι γίνεται πιο κατανο ητή, αφού παρουσιάζονται κ α ι σ χο λιάζοντα ι κ α ι τα π ο ικ ίλα αίτια κ α ι ερ εθίσματα που την οδήγησαν στη συγγραφή των συγκεκριμένω ν έργω ν. Μ ’ αυτή τη θεώρηση α πο καλύπτετα ι ο τρό­ πος μετουσίω σης των συγκρουσιακώ ν ψυχικώ ν κατασ τάσ εω ν της Δ έλ τ α , της ελ λ η νο κ εντ ρ ικ ή ς της τά σ η ς διαπαιδαγώ γησης κ α ι της μέριμνάς της για εθνικό φ ρονηματισμό σ ε λο γο τεχνική συγγραφή, που απευθύνεται, κυρ ίω ς, σ ε παιδιά. Κ λ είν ο ν τ α ς , οφείλω να επισημάνω κ α ι τη μετριοφροσύνη τη ς κ . Π εσ μα ζό γλο υ σ χ ετ ικ ά με τη μελέτη τη ς, όπως πρ ο λο γικά εκφ ρ ά­ ζετα ι από την ίδ ια : «Π ρο σπά θη σ α να ξετυλίξω το ιδ εο λο γικό νήμα που α κολούθησε η λογοτεχνία για παιδιά κ α ι νέους κ α ι να διατυ­ πώσω μία ερμηνευτική πρόταση, που ό χι μόνον δεν δ ιε κ δ ικ εί το α­ λάνθαστο, α λλά κ α ι δεν έχ ει φ ιλοδοξία να θεω ρείται εξα ντλ η τι­ κ ή » . Κ α ι είνα ι γεγο νό ς, ότι προσφέρει τα ερ εθίσματα κ α ι τη δυνα­ τότητα σε άλλο υς μ ελετητές να προβληματιστούν κ α ι να τοποθε­ τηθούν κ ι αυτοί από την πλευρά τους σ χ ετ ικ ά με το όλο θέμα ή με τη μεγάλη αυτή μορφή της π α ιδική ς μας λο γο τεχνίας. Κ Ω Ν Σ Τ Α Ν Τ ΙΝ Ο Σ Δ Η Μ . Μ Α Λ Α Φ Α Ν Τ Η Σ

ένα νέο άνοιγμα στη φιλολογική έρευνα Π Α Ν . Μ Ο Υ Α Λ Α : Ο Λ ό γ ο ς τ η ς Α π ο υ σ ία ς . Δ ο κ ί μ ι ο γ ια τ η ν ε π ι σ τ ο ­ λ ο γ ρ α φ ία μ ε σ α ρ ά ν τ α α ν έ κ δ ο τ α γ ρ ά μ μ α τ α τ ο υ Φ ώ το υ Π ο λ ί τ η (1908-1910). Α θ ή ν α , Μ ο ρ φ ω τ ι κ ό Ί δ ρ υ μ α Ε θ ν ι κ ή ς Τ ρ α π έ ζ η ς , 1992. Σ ε λ . 450.

το θ εματικά πρωτότυπο αυτό δ ο κ ίμιο κ α ι σε ύφος ανοιχτής ε ­ πιστο λής προς τον αναγνώ στη, που χαρ ίζει στη δ ιεξο δικ ή έ ­ ρευνα κ α ι στην κ ο π ια σ τικ ή πνευμ ατικά σ υλ λ ο γισ τικ ή κ ά τ ι από την ο ικειό τητα κ α ι τη θερμότητα τη ς διαπροσω πικής επ ικοινω ­ ν ία ς, ο Π αναγιώ της Μ ο υ λ λ ά ς, με αφορμή ο ρ ισμένα από τα γράμματαα του αρχείου Ν . Γ . Π ο λ ίτ η , διερευνά το π νευμ ατικό κ λ ίμ α των αρχών του 20ού α ι., την ιδιαίτερη φύση τη ς επιστολογρα φ ίας σαν είδος του γραπτού λόγου κ α ι φτάνει σ τις ε ξ ε λ ίξ ε ις κ α ι στα σύγχρονα προβλήματα λειτουργίας τη ς γραφής, α λ λ ά κ α ι της ση­ μ α σ ία ς των φορέων του. Ε ίν α ι ένα νεο τερ ικό είδος πρ ο βλη ματι­ σμού τόσο για τον Ε λ λ η ν ικ ό χώρο όσο κ α ι διεθνώ ς, που συνδυάζει τη θεωρία μ ε την ιστορία . Π αρατίθενται 40 γρά μματα του εικο σάχρ ο νο υ Φώτου Π ο λ ίτ η , σ ταλμένα ανάμεσα στα 1908-1910 από τη Γ ερ μ α ν ία , όπου είχε πάει για σπουδές κα τά τήν α ρ κετά διαδεδομένη συνήθεια τη ς επ ο χή ς. Τ α γρά μματα ενό ς νεαρού διανοούμενου, ντοκουμέντα μ ια ς τόσο κ ρ ίσ ιμ η ς επ ο χής, μεταφέρουν π αρ άλλη λα τους πρώτους ώριμους

Σ

68/επιλογη π ρ ο β λημα τισμο ύς μια ς ευαίσθητης σ υνείδη σ η ς, τ ις δ ια κ ρ ιτ ικ ές του εξ εγ έρ σ εις , το βαθύ του ενδιαφ έρον για τα κ ο ιν ά , τη διαίσθηση του ότι είνα ι κ α ι θα καθιερω θεί σ α ν δ ημό σιο πρόσω πο, τους εμβρ υακο ής του ο ρ α μα τισμ ο ύς που η γνώση τής μετέπ ειτα κ α ρ ιέρ α ς του επ ικυ ρ ώ νει. Τ α γεγονότα π αρουσιάζονται ιδω μένα μέσ α από το π ρ ίσμ α της τότε επ ικα ιρ ό τη τα ς κ α ι δίχω ς το φω τοστέφανο τη ς ισ το ρ ικ ή ς τους δ ιά σ τ α σ η ς. Ο ι ε π εξη γή σ εις του μ ελ ετ η τ ή , οι φωτο­ τυπίες των αυτογράφων κ α ι ο ι φωτογραφίες συμπληρώ νουν ικ α ν ο ­ π ο ιητικά το πρώτο μέρος κ α ι είνα ι γνω στό ότι « μ ια εικ ό να α ξίζει χ ίλ ιες λ έ ξ ε ις » . απασχό ληση μ ε το Φ .Π . ε ίνα ι, β έβ α ια , ε ν δ εικ τ ικ ή κ α ι ό χι ει­ δ ικ ά βιο γρα φ ική. Ο Π .Φ . δ ια λ έγ ει ένα ε π ισ τ ο λ ικ ό , ά μεσ ο ύφος για να εξ ετ ά σ ει το β α σ ικ ό ερ ώ τη μα: το αν η φωνή του απο­ σ το λέα είνα ι απλώ ς κ α ι μόνο α τ ο μ ικ ή . Σ ε πρώτο επίπεδο η διεύ­ ρυνση αφορά την ο ικο γένεια Π ο λ ίτ η της ο πο ίας π ο λ λ ά μ έλη έπ α ι­ ξαν σ η μ α ντικ ό ρόλο στην π ο λ ιτ ισ τ ικ ή ζωή του τόπου, τον φοιτητό­ κ ο σ μ ο της Ιέν α ς μ ε κυρίαρχη την παρουσία του Γ . Σ κ λ η ρ ο ύ (Κω νσ ταντινίδ η) κ α ι τις π νευ μ α τ ικ ές ζυ μώ σ εις τ η ς που μεταφ έρθηκαν στον Ε λ λ η ν ικ ό χώ ρο. Σ τ η ν π ρ α γμα τικό τη τά μέσω μ ια ς τέτο ιας αλληλο γρ αφ ία ς απ ο κα θ ίσ τα τα ι μια αδ ιάκο πη επικο ινω νία τη ς ι­ δ ιω τικής μ ε τη δημό σια σφαίρα κ α ι η α τ ο μ ική αυτή φωνή διαχέεται μέσ α στη σ υ λ λ ο γικ ό τ η τ α . Μ ο λον ότι η σ χ έσ η αυτή του ατο μι­ κού με το σ υ λ λ ο γικ ό δεν είνα ι αρ κετή για να πο λιτο γρα φ ή σ ει την επιστολογρα φ ία σαν λο γο τεχ νικ ό είδ ο ς , π ερ ιέχ ε ι ένα πο σ ο σ τό λ ο ­ γ ο τεχν ικ ό τη τα ς κ α ι την πρόσθετη χάρη τη ς αυθ εντικότη τα ς. Η ε ­ π ισ τ ο λ ικ ή γραφή έχ ει μια α μφ ίσημη ο ρ ια κή υπ ό σ τα σ η : μο νόλογος κ α ι δ ιά λο γο ς, πρ α γ μα τικ ή κ α ι π λ α σ μ α τ ικ ή , ιδιω τική κ α ι δ η μ ό σ ια , παρουσία κ α ι α πο υσία. Ε ίν α ι ισ τ ο ρ ικ ά η πρώτη απόπειρα επ ικ ο ι­ νω νίας από απ ό σ τα σ η , που σ τ ις μ έρ ες μ α ς σ υμπ λη ρ ώ νεται από τη ραδιοτηλεγραφ ία κ α ι ασφ αλώ ς τα τηλέφωνα κ α ι είνα ι άγνωστο α­ κ ό μ α ποιες μεθόδους επ ιφ υ λά σ σ ει το μ έλ λ ο ν . Π α ρ ’ ό λη τη λειψ ή ικα νο π ο ίηση που πα ρ έχ ει ο έμ μ ε σ ο ς αυτός τρ ό π ο ς, οι άνθρωποι δεν παύουν να προσπαθούν να γ εμίσ ο υν την απουσία μ ε λ έ ξ ε ις .

Η

ι εκ δ ό σ εις , σ χ ο λ ια σ μ έν ε ς ή μ η , τη ς α λλη λο γρ α φ ία ς διάσημω ν συνήθω ς προσώ πων είνςμ π ο λ λ έ ς κ α ι το ενδιαφ έρον του κ ο ι­ νού δεν φ αίνεται να μειώ νεται στο π έρ α σ μα του χρόνου. Π ρ ό κ ειτ α ι β έβαια για την π αθιασμένη π εριέργεια που νιώ θουν ο ι άνθρω ποι για την ιδ ιω τική ζωή του ά λ λ ο υ , ιδ ια ίτερ α αν π ρ ό κ ειτα ι για ευρύτερα γνωστή π ρ ο σω π ικό τητα , α λ λ ά κ α ι γ ια τ ί τα γ ρ ά μ μ α τα αντικα τροπτρίζουν πιο άμ εσ α από τη λο γο τεχνία το αποτύπωμα μ ια ς επο ­ χή ς . Μ εταφ έρουν το ύφ ος, τους κ ώ δ ικ ε ς, κ α ι τα στερεότυπά της κ α ι ασκ ο ύν μια τέτο ια ιδιότυπη γοητεία ώ στε η ίδ ια η λογο τεχνία σ ε π ο λ λ ές περ ιπ τώ σεις θ έλη σ ε να μιμηθ εί τη φόρμα το ύς. Η επ ι­ σ το λ ικ ή λογο τεχνία υπά ρχει από την αρχαιότητα κ α ι κυρίω ς από τους Ε λ λ η ν ισ τ ικ ο ύ ς χρόνους. Η μορφή αυτή π ροσφ έρει τη δυνατό­ τητα στο συγγραφέα να υιοθετήσει την ταυτότητα (κ α ι την ο πτική γω νία) του υποτιθέμενου επιστολογράφ ου κ α ι τα πρόσθετα π λεο νε­ κ τήμα τα της π ο λυθ εμα τικ ότη τα ς, του ο ιο νεί ντο κο υμέντο υ, την ά­ μεση σχέση μ ε το π ρ α γ μ α τ ικ ό , την αυτονομία του κ εφ α λα ίο υ. Υ ­ π ήρ ξε ιδ ια ίτερ α δ ημοφ ιλής στο ρο μαντικό μυθιστόρημα καθώ ς ευ­ νοεί την υπερίσχυση των ενσ τίκ τω ν απένα ντι στο δ υ να μ ικ ό , του « είν α ι» απέναντι στο «π ρ ά τ τ ειν» . Σ τ η λογο τεχνία το φ αντασ τικό α δ ιάκο π α δ ια π λ έκ ετ α ι με το π ρ α γμα τικό κ α ι έρ χετα ι μα ζί του σε δ ια λ εκ τ ικ ή σ χ έσ η . Έ χ ε ι γ ίνει πια παρ αδ εκτό ότι η επ ισ το λή μπο ­ ρεί να είνα ι λογο τεχνία κ α ι η λογο τεχνία να π αίρνει τη μορφή της επ ισ το λ ή ς , α λ λ ά κ α ι ο ι πο ιη τές δεν παραλείπουν να στιχουργούν

Ο

λεύκωμα R O B E R T S A R G IN T : Η Ζάκυνθος κ ά π ο τ ε ...

Z a k y n th o s . o n c e u p o n a tim e ... Κ ε ίμ ε ν α : Ν ί κ ο ς Λ ο ύ ν τ ζ η ς , T e x t: N i k o s L u n z i. Α θ ή ν α , « Ο ι φ ίλ ο ι τ ο υ μ ο υ σ ε ίο υ Σ ο λω μ ο ύ κ α ι ε π ιφ α ν ώ ν Ζ α κ υ ν θ ίω ν » , 1990. Σ ε λ . 144.

Δίγλωσση έκδοση, φροντισμένη, με εντυπωσιακό εξώφυλλο και 54 σχέ­ δια ασπρόμαυρα, σε άριστη εκτύ­ πωση. Πρόκειται για ένα θαυμάσιο λεύκωμα με σχέδια του Αγγλοζακυνθινοΰ αρχιτέκτονα-καλλιτέχνη Ρόμπερτ Σάρτζιντ, ο οποίος «επιστρατεΰσας μια καταπληκτική ει­ καστική μνήμη, έδωσε την παλιά, την κατεστραμμένη Ζάκυνθο, τη «Ζάκυνθο, που ήταν μια φορά κι έ­ ναν καιρό»... Και την έδωσε «σταδια­ κά, υπομονετικά», με μεράκι και φαντασία. Το μνημειακό αυτό έργο εκτείνε­ ται σε έξι ενότητες που περιλαμβά­ νουν τα σχέδια των κτισμάτων τόσο της υπαίθρου*, όσο και της Χώρας**. Ο Νίκος Λούντζης, ο συγγραφέας του «ιστορικού παρα­ μυθιού»: «Σ τα Ι ό ν ιο Λ ι μ π ε ρ τ ά » , πε-

επιλογη/69 επ ισ το λ ικ ά , μέχρ ι του σημείου να τίθεται το ερώ τημα μέχρ ι ποιο βαθμό τα σύγχρονα ποιήματα αποτελούν επ ισ το λ ές σ ε αναζήτηση του δικαιω ματικού παραλήπτη τους. τα πρώιμα δ είγματα γραφής-αλληλογραφ ίας του Φώτου Π ο λ ί­ τη δ ο κ ιμ ά ζετα ι η συνειδητή του σχέσ η με τον κ ό σ μ ο . Μ ια συνοπτική έρευνα της ο ικο γένεια ς κ α ι των παιδικώ ν του χρόνων α­ π ο κ α λύπ τει τ ις ρίζες κ α ι τα πρότυπα τη ς κατο πινή ς πνευμ ατική ς του εξ έ λ ιξ η ς κ α ι εξη γεί ψ υχολογικά (αν ό χι ψ υχανα λυτικά) τα εν­ διαφέροντα, την ιδεολογία κ α ι τις επ ιλο γ ές του. Η σχεδόν εφ ηβική πρώτη παρουσία του στα Ε λ λ η ν ικ ά γρά μματα γ ίνεται (πώ ς α λ ­ λιώ ς) π ο ιη τικ ά , από τις σ τ ή λ ες του νεανικού περιοδικού "Η γ η σώ ” , που δεν τήρησε ο λό τελα τις υπ ο σ χ έσ εις του για πρωτοπορία κ α ι φυτώριο μια ς νέας π ο ιητική ς γ ενιά ς. Π α ρ ά λ λ η λ α εκδ ηλώ νεται το (σταθερότερο)πάθος του για το θέατρο με τη συμμετοχή του στους π ο ιητικούς διαγω νισμούς του Π α νεπ ισ τη μ ίο υ, όπου κ ρ υ μ μ έ­ νος πίσω από ένα ψευδώ νυμο, δημιουργεί κάπο ια αίσθηση. Τ α γρά μματα του Φώτου περιγράφουν γοη τευτικά - κ α ι από ο ρ ισ μέ­ νες απόψεις γρα φ ικά για τις σ η μερ ινές ε ξ ε λ ίξ ε ις - τον αντίκτυπο των γεγονότων κ α ι των ερεθισμάτω ν στην αφυπνιζόμενη συνείδη­ ση ενό ς νέου που θα γίνει μια από τις πνευμ α τικ ές φυσιογνω μίες της επο χής του. Τ ό σ ο εσώ τερικοποιούνται, ώ στε δ υσ κο λεύετα ι να δ ια λ έξει κατεύθυνση κ α ι π ερνάει από διάφορους επ ισ τη μο νικ ο ύς κ α ι κ α λ λ ιτ εχ ν ικ ο ύ ς κ λ ά δ ο υ ς, προς απελπ ισ ία των π νευμ ατικά α­ νεπτυγμένω ν γονιών. Μ α ζί με π ολλούς συμφ οιτη τές του, εξα ιτ ία ς της ήττας του ’ 97 ονειρεύεται εθ νικ ές ανορθώ σεις, η ραγδαία ανά­ πτυξη των επιστημώ ν τον πείθει για την παντοδυναμία το υς, υιοθε­ τεί την αντίληψη ότι η εκπαίδευσ η θα γίνει η κ ινητήρια δύναμη τη ς κο ινω νικής προόδου. Ο ι νέοι διανοούμενοι σπουδαστές του εξω τε­ ρικού πάσχουν από ιδ εο λο γική αστάθεια. Ό μ ω ς η κ ινη τικότη τα σ ε όλους τους το μείς είνα ι χα ρ α κ τη ρ ισ τικ ό του Ε λ λ η ν ικ ο ύ χώρου (τ α ξ ικ ή , δ ημογραφ ική, επ α γ γελ μ α τ ικ ή , γ λω σ σ ικ ή κ .λ π ) κ α ι οι « έ ­ ξω » έχουν συνείδηση μ ια ς π λ εο ν εκ τ ικ ή ς ο π τικ ή ς γωνίας κ α ι πνευ­ ματικού εύοους απέναντι σ τ ις στενότερες κ α ι, κα τά την κρ ίσ η τους, ο π ισθοδρομικότερες αντιλή ψ εις των « μ έ σ α » . Η «πρόοδος» του εξω τερ ικο ύ κ α ι η «συντη ρ η τικό τη τα» του εσω τερικού έρχον­ ται στην αναγκαία δ ια λ εκ τ ικ ή σχέση για να γίνουν οι ζυμώ σεις που θα προετοιμάσουν την ανανέω ση ή κα τ ά τον όρο που ήταν δημοφι­ λή ς τότε, την « ε ξ έ λ ιξ η » .

Σ

λόγιος είνα ι μια ιδ ιαίτερη κο ινω νική οντότητα. Υ π ό κ ε ιτ α ι εν μέρ ει στον κ α τα να γ κ α σ μ ό τού να δ εχτεί όπως ό λο ι την ε ικ ό ­ να που η κοινω νία δημιουργεί γ ι’ αυτόν, έχ ει όμω ς τον τρόπο, σαν φορέας του λόγου, να την επη ρ εάζει. Χ ρ η σ ιμ ο π ο ιεί τα κο ινά σ ή μ α ­ τα α λλά δύναται περισσότερο από τον καθένα να τα τροποποιεί: είνα ι η περίπτωση που το είδω λο συγχέεται με τον καθρέφ τη. Ο « λ ό γ ιο ς» μετατρέπετα ι σ ε «διανοούμενο» όταν υπερβεί την αρ χική του δ ικ α ιο δ ο σία , επεμβαίνο ντας σ τα κ ο ινά . Η εποχή που ο ορι­ σ μ ό ς αυτός απο κτά την αλη θ ινή (;) του υπόσταση είνα ι το τέλο ς του περασμένου αιώ να στη Γ α λ λ ία (Υπ όθ εσ η Ν τρέυφ ους). Στ η ν Ε λ λ ά δ α , με τη συνηθισμένη υστέρηση φ άσ η ς, ο όρος υιοθετείται γύρω στον Α ' Π α γ κ ό σ μ ιο Π ό λ ε μ ο . Π αρ ατη ρ η τή ς της ζω ής του τό­ που κ α ι της επ ο χή ς, ο θεωρούμενος σαν συμπ υκνω μένος φορέας των ιδιαίτερω ν χαρ ακτηρ ιστικώ ν του Ε λ λ η ν ικ ο ύ λα ο ύ, α λλά κ α ι μ έλο ς μ ια ς τ ά ξη ς ο κνηρ ής, άχρ η σ τη ς κ α ι εν π ο λ λ ο ίς επ ιζή μ ια ς. Δ έχ ετ α ι συνδυασμένα πυρά από το κοινό α λλά κ α ι από τους συνα­ δ έλφ ο υ ς. Ο όρος με το πέρ ασ μα του χρόνου μετ α β ά λ λ ετ α ι, καθώ ς οί διανοούμενοι αποστρατεύονται, περιθω ριοποιούνται. Η α λλάγή

Ο

ριχράφει με συντομία τους τύπους των κτιρίων και αναφέρεται στο πνεύμα, που τους επέβαλε κάθε φορά και κάθε εποχή. Και επισημαί­ νει τις αισθητικές απαιτήσεις, που εξυπηρετούσαν οι διάφοροι ρυθ­ μοί. Ενώ ο ίδιος ο καλλιτέχνης Ρ. Σάρτζιντ, αναφέρεται διεξοδικότερα σε κάθε ενότητα, ώστε ο ανα­ γνώστης να μπορεί Va αναδημιουρ­ γήσει με τη φαντασία του το κάλλος το απόν και να δει πίσω και μέσα α­ πό τις εικόνες πανέμορφη, αρχοντι­ κή κι αγέρωχη, επιβλητική, με τιςε-, παύλεις, με τις εκκλησιές, τους πύργους και τα μοναστήρια της, τη Ζάκυνθο, π.ου ήταν μια φορά κι έ­ ναν καιρό... Τη μετάφραση στ’ αγγλικά έκαμε ο Larry S. Kriezis. Ε.Χ.

Σημειώσεις * I. Νεοκλασικές επαύλεις, II. Άλλες ι­ στορικές επαύλεις, III. Μοναστήρια. ** IV . Ιστορικές εκκλησίες της χώρας, V. Αρχοντικά της Χώρας, VI. Ρεπάρα.

70/επιλογη αυτή ρόλου θέτει μια σειρά από ερω τήματα για τις κ ο ινω νικές αλ­ λα γ ές των οποίων α ποτελεί έκφ α νσ η . Σ τ α ερω τήματα αυτά, τα σ χετ ικ ά με το ρόλο που έχουν να παίξουν οι διανοούμενοι στον σύγχρονο κό σμο κ α ι τις επιπτώ σεις του στην ίδια τη φύση της γρα­ φ ής, ο Π . Μ . δίνει μ ερ ικ ές επ ιφ υ λ α κ τικ ές απαντή σεις, προσφέροντας ερεθίσματα κ α ι αφήνοντας το πεδίο ανοιχτό για τον αναγνώ­ στη του, αλλά κ α ι στον ερευνητή που θα ανακαλύψ ει νέα θέματα προς έρευνα. Κ Υ Ρ ΙΑ Κ Η Π Ε Τ Ρ Α Κ Ο Υ

για την ιστορική θεώρηση του "Μακεδονικού ζητήματος55 νγ\

Μ . Ν Υ Σ Τ Α Ζ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ - Π Ε Λ Ε Κ Ι Α Ο Υ : Τ ο Μ α κ ε δ ο ν ικ ό Ζ ή τ η μ α . Ι­ σ τ ο ρ ικ ή θεώ ρη ση το υ Π ρ ο β λ ή μ α το ς . Α θ ή ν α , Έ κ δ ο σ η Ε λ λ η ν ι ­ κ ή ς Ε π ι τ ρ ο π ή ς Σ π ο υ δ ώ ν Ν . Α . Ε υ ρ ώ π η ς , 1989. Σ ε λ . 33. Ε Υ Α Γ Γ Ε Λ Ο Υ Κ Ω Φ Ο Υ : Η Μ α κ ε δ ο ν ικ ή δ ιά σ τ α σ η τ ο υ Μ α κ ε δ ο ν ικ ο ύ Ζ η τ ή μ α τ ο ς σ τ α χ ρ ό ν ια τ η ς κ α τ ο χ ή ς κ α ι σ τ η ν α ν τίσ τα σ η . Α θ ή ν α , 1989. Σ ε λ . 70. Ε . K O F O S : N a tio n a l H erita g e a n d N a tio n a l id e n tity in N in e te e a n th a n d T w en tieth - C e n tu ry M a ce d o n ia . Α θ ή ν α , Ε Λ Ι Α Μ Ε Π , 1991.

ρία καλο γρ αμμ ένα κείμεν α που υπογράφουν δύο από τους πιο αξιόλογους μελετη τές του «Μ α κεδ ο νικο ύ Ζ η τ ή μ α τ ο ς», η καθηγήτρια του Π ανεπιστη μίο υ Ιω αννίνων Μ α ρία ΝυσταζοπούλουΠ ελ εκίδ ο υ κ α ι ο πρέσβης κ α ι εμπειρογνώ μω ν του Υ Π Ε Ξ Ευ ά γγ ε­ λ ο ς Κω φ ός μας δίνουν την ευκαιρ ία να προσεγγίσουμε τις πτυχές κ α ι τα πολλά ισ το ρ ικ ά , εθ νικά κ α ι π ο λ ιτικά προβλήματα του «Μ α κ εδ ο νικ ο ύ» .

Τ

Π ώ ς φθάσαμε σ το «Μ α κ εδ ο ν ικ ό Ζ ή τ η μ α ; «Α ρ χ ικ ά αυτό ανέκυψ ε από την πλευρά των Βουλγάρω ν τη ς διασποράς, που στην προσπάθειά τους για εθνική απ ο κατάσ τασ η , πρόβαλαν εδ αφ ικές δ ιεκ δ ικ ή σ εις στη Μ α κ εδ ο νία » , υποστηρίζει η καθηγ. Μ . Ν υσταζοπ ούλου-Π ελεκίδου στο κ είμεν ο της Τ ο " Μ α κ ε ­ δ ο ν ικ ό ” Ζ ή τ η μ α . Ισ τ ο ρ ικ ή θεώρηση του π ρ ο β λή μ α το ς, έκδ ο σ η της Ε λ λ η ν ικ ή ς Ε π ιτ ρ ο π ή ς Σπουδώ ν, Ν .Α . Ευ ρ ώ π η ς. Ο ι Β ο υλγαρ ι­ κ ές εθ νικ ισ τικ ές τά σ εις ενισχύθηκαν με την ίδρυση της Β ο υλγαρ ι­ κ ή ς Ε ξ α ρ χ ία ς (1870) κ α ι κυρίω ς με τη Συνθή κη του Α γίο υ Στεφ ά ­ νου (Μ άρ τιο ς 1878) που προσαρτούσε τη Β όρεια κ α ι Κ εν τ ρ ικ ή Μ α ­ κεδονία στη Βουλγαρ ία. Α π ό τα τέλη του 19ου αιώ να σημειώ νει η συγγραφέας χρονολογούνται κ α ι από την πλευρά της Σ ερ β ία ς οι δ ιεκ δ ικ ή σ εις ελευθέρου διαδρόμου κ α ι οι προσπάθειες προσεταιρισμού των σλαβοφώνων της Β .Δ . Μ α κεδ ο νία ς με διείσδυση στην Ε κ κ λ η σ ία κ α ι στην Ε κ π α ίδ ευ σ η , όπως κ α ι οι δ ιεκ δ ικ ή σ εις των Ρουμάνω ν για τους Βλαχόφωνους Έ λ λ η ν ε ς . Α υτή η κρ ίσ η εντάθηκ ε σ τις αρχές του 20ού αιώνα κ α ι στην Εκ π α ίδ ευ σ η , όπως κ α ι οι δ ιεκ δ ικ ή σ εις των Ρουμάνω ν για τους Βλαχόφωνους Έ λ λ η ν ε ς . Α υ ­ τή η κρ ίση εντάθηκε σ τ ις αρχές του 20ού αιώ να κ α ι οδήγησε στον Μ ακ εδ ο νικ ό Α γώ να (1904-1908) κ α ι στους δύο Β α λ κ α ν ικ ο ύ ς Π ο λ έ ­ μους που είχαν ως απο τέλεσ μα την απελευθέρωση της Μ α κ εδ ο ­ νία ς. Ο ι επιδιώ ξεις βέβαια των Βουλγάρω ν συνεχίσ τη καν με ά λ λ ες μορφές τόσο στην περίοδο του Μ εσ ο πο λέμο υ, α λλά κ α ι μετά τον Β ' Π α γ κ ό σ μ ιο Π ό λ εμ ο όταν π αρουσιάστηκε μια τελείω ς αναθεω­ ρημένη γιο υγκο σλα β ική πολιτική που επιδίω κε να προβάλει την ύ-

ιστ

°Ρ,ι α

επιλογη/71 παρξη ενός ξεχω ριστού Μ α κεδ ο νικο ύ Έ θ ν ο υ ς . « Π Ρ ο παλαιό Μ α κ εδ ο νικ ό ζήτημα - που στο τέλο ς του 19ου αιώ1 να κ α ι σ τις αρ χές του 20ού αιώ να είχ ε οδηγήσει τα Β α λ κ α ν ι­ κ ά κράτη σ ε ένο π λες συγκρ ού σ εις, ενώ στο μεσο πό λεμο είχ ε προκ α λ έσ ει έντονες αντιθέσεις ανά μ εσ α , α λ λ ά κ α ι μ έσ α , στα Β α λ κ α ­ νικ ά κ ο μμο υνιστικ ά κό μ μ α τα - στην περίοδο της κα το χ ή ς ξα ­ ναήλθε στο πρ ο σκήνιο , φορτισμένο από την κλη ρ ο νομ ιά του απώ­ τερου κ α ι του πιο πρόσφατου π αρελθόντος», σημειώ νει ο πρέσβης κ α ι εξαίρ ετο ς μελετητής του «Μ α κ εδ ο νικ ο ύ» Ευ ά γγ ελ ο ς Κω φός στο κ είμεν ό του: « Η Β α λ κ α ν ικ ή διάσταση του Μ α κ ε δ ο ν ικ ο ύ ζητή­ μ α το ς στα χρόνια της κα το χή ς κ α ι σ τη ν αντίσ τασ η » (π ερ ιλα μβ ά ­ νεται στο σ υλλο γικ ό έργο των Ν ίκο υ Σβο ρ ώ νου-Χάγκεν Φ λά ισ ερ : Η Ε λ λ ά δ α το 1936-1944. Δ ικ τ α τ ο ρ ία , Κ α τ ο χ ή , Α ν τ ίσ τ α σ η . Αθήνα 1989). Ε ίν α ι γεγονός τονίζει ο Ε . Κω φ ός ό τι, σ τις παραμονές του Β ' Π α γ κ οσμ ίο υ Π ο λ έμ ο υ, ο χώρος τη ς Ε λ λ η ν ικ ή ς Μ ακ εδ ο νία ς ήταν επιβαρημένος με φ αινόμενα, που έ μ ε λ λ ε να ασ κή σ ο υν σοβαρή ε ­ πιρροή στη διαμόρφωση των πο λιτικώ ν ε ξελ ίξεω ν κα τ ά τη διάρ­ κ εια της κα το χής. « Η ύπαρξη αλυτρω τικού κ α ι ρ εβανσ ισ τικο ύ κ λ ίμ α τ ο ς στη Β ο υλ ­ γ αρ ία, το οποίο συντηρούσε την αμφισβήτηση όσον αφορά την κυ­ ριαρχία της Ε λ λ ά δ α ς κ α ι της Γιο υ γ κ ο σ λ α β ία ς στα αντίστοιχα μα­ κεδ ο νικ ά εδάφη» ήταν α ρ χ ικ ά ο ση μαντικότερο ς παράγων που α­ σκ ο ύσ ε σοβαρή επιρροή σ τ ις ε ξ ε λ ίξ ε ις της επ ο χ ή ς. Η υιοθέτηση α­ πό την ηγεσία του Κ Κ Ε , στην περίοδο 1924-1934, της φιλοβουλγαρ ικ ής π ο λ ιτική ς της Κο μ ιντέρ ν, για τη δημιουργία Ε ν ια ία ς Μ α κ ε­ δονίας κ α ι Θ ρ ά κ η ς αν κ α ι αντικα τασ τάθ η κε το 1935 με το σύνθη­ μα της ισ ο τιμ ία ς των εθνικώ ν μειονοτήτω ν, δημιούργησε σοβαρές μα κροπρόθεσμες επιπτώ σεις αφού η π ο λιτική αυτή β ρ ή κε θετική ανταπόκριση σ ε ένα τμήμα του σλαβόφωνου πληθυσμού, που δια­ τηρούσε τους φ ιλο σλα β ικο ύς π ροσανατολισμούς του από την επο­ χή του μακεδ ο νικο ύ αγώνα, υποστηρίζει ο Ε . Κω φ ός. «Ο τρίτος παράγοντας που διαμόρφω σε τις συνθήκες υπό τις ο­ ποίες εμφ ανίσθηκαν οι διάφορες ε ξ ε λ ίξ ε ις στο μακ εδ ο νικ ό χώρο στην κα το χή, ήταν η κ α τα π ιεσ τικ ή π ο λιτική που εφ άρμοσε απέ­ ναντι στους σλαβόφωνους πληθυσμούς η δ ικτατορία του Μ ετ α ξά , κ α ι ιδ ιαίτερα τα το πικά της όργανα », γράφει ο Ε . Κω φ ός κ α ι σ η ­ μειώνει πολύ εύστοχα στη σ υνέχεια ό τι: Η δ ικτατο ρ ία του Μ ετα ξά σε μια προσπάθεια να αντιμετω π ίσει ταυτόχρονα το κο μμο υνισ τι­ κό κίνημ α κ α ι τη Βουλγαρ ική προπαγάνδα στο σλαβόφωνο τμήμα του πληθυσμού της Μ α κ εδ ο νία ς, υιοθέτησε κ α ι εφ άρμοσε μέτρα που, τ ελ ικ ά , συσσώ ρευσαν έντονες δ υσ α ρ έσ κ ειες κ α ι οδήγησαν ση μαντική μερίδα του πληθυσμού αυτού να αναζητήσει, τη στιγμή τη ς κατάρρευσης του ελ λ η νικ ο ύ κρ άτο υς, «π ρ οσ τάτες» ή «κα θο ­ δ ηγητές» έξω από τα σύνορα της Ε λ λ ά δ α ς . ετά το τέλο ς του Β ' Π αγ κ ο σ μ ίο υ Π ο λέμο υ κ α ι στο πλαίσιο της αναδιοργάνω σης του ως τότε κράτους τη ς Γ ιο υ γ κ ο σ λ α ­ β ίας σ ε Ο μο σπο νδ ια κή Λ α ϊκ ή Δ η μ ο κ ρ α τ ία , η Γ ιο υ γ κ ο σ λ α β ικ ή κυ­ βέρνηση επιδίω ξε με τη νέα οργάνωση να πετύχει δύο πράγματα, υποστηρίζει η καθηγήτρια Μ αρία Ν υσταζοπ ούλου-Π ελεκίδου: α) Ν α ενισχύ σει τη Ν ότια Γιο υ γ κ ο σ λ α β ία , ώ στε να κατορθώσει να απομακρύνει α π ο τελεσ μα τικ ά κάθ ε Β ο υλγαρ ική επίδραση ή βλέψη στην περιοχή. β ) Ν α κα τα σ τή σ ει τη Μ α κ εδ ο νία , στο σύνολό τη ς - δηλαδή όχι μόνο τη Γ ιο υ γ κ ο σ λ α β ικ ή - , σ υνδετικό κ ρ ίκ ο για τη δημιουργία μιας Ο μοσπονδία ς των Β α λ κ α ν ικ ώ ν λαώ ν. Τ ο ν δεύτερο αυτό στό-

Μ

Α Ν Α Λ Α Μ Β Α Ν Ω υπεύθυνες με­ ταφ ράσεις Ιτ α λ ικ ώ ν. Τηλ.

68.78.720. Κ α Σπα νού.

72!επιλογή χο είχ ε επ ιδιώ ξει κ α ι ή Βο υλγαρ ία την εποχή του Μ εσ ο π ο λέμο υ, α λλά κ α ι μετά τον Β ' Π α γ κ ό σ μ ιο Π ό λ εμ ο με τον Ντημητρώ φ κ α ι με ρω σική υπο στήρ ιξη. Στη νεοσύστατη αυτή λ α ϊκ ή δ η μο κρ ατία η Γιο υ γ κ ο σ λ α β ικ ή κ υ ­ βέρνηση θ έλησε να δώ σει χω ριστή π ο λ ιτική κ α ι εθ νική υπόσταση ώ στε να πετύχει ευκο λό τερ α τους στόχους τη ς . Π ρ ώ τος σ τό χο ς ήτ α ν ν α αποκόψουν κάθε δ εσμό των λεγάμενω ν «Μ α κ εδ ό νω ν» με τους Β ο ύλγαρ ο υς, α λ λ ά κ α ι με τους Σέρ β ο υ ς , κ α ι να πείσουν το λαό ότι α νή κ ει σε μια χω ριστή σ λ α β ικ ή εθνότητα, τη «Μ α κ εδ ο ν ι­ κ ή » , σημειώ νει η Μ αρ ία Ν υσταζοπούλου στο εξα ίρ ετο κείμ εν ό της. Έ τ σ ι έπρεπε να «α ποκαθαρθεί» η ισ το ρ ία της π ερ ιο χή ς, όπως κ α ι η γ λώ σ σ α , όχι μόνο από κάθ ε β ο υλγαρικό α λ λ ά κ α ι σ έρ β ικ ο σ το ιχείο . Ό λ α τα βο υλγα ρ ικά κ α ι τα σ έρ β ικ ά ισ τ ο ρ ικ ά δεδομένα που συνδέονταν με αυτό το χώρο - είτ ε π ρ ό κ ειτα ι για ισ τ ο ρ ικ ά γέγονό τα, είτε για πρόσω πα, είτε για δ ρ αστηριότητες κ α ι έργα πνευ­ μα τ ικ ά - έπρεπε να μετονομασθούν σ ε «μ α κ ε δ ο ν ικ ά » , για να μπορέσουν να ενταχθούν στη « Μ α κ εδ ο ν ικ ή » ιστο ρ ία που τώρα κ α ­ τα σκ ευα ζό τα ν, ή αν δεν συμφω νούσαν με το νέο ισ τ ο ρ ικ ό σ χή μα κ α ι τ ις νέες κατευθυντή ριες γ ρ α μ μ ές , να αποκηρυχθούν ω ς ε ­ χ θ ρ ικά. Δ εύτερ ο ς στό χο ς, όπως μα ς τον περιγράφ ει η συγγραφ έας, ήταν ο α φ ελληνισμό ς της Μ α κ εδ ο νία ς κ α ι της Μ α κ εδ ο ν ικ ή ς Ισ τ ο ρ ία ς με την ελα χιστο π ο ίηση τη ς ελ λ η ν ικ ή ς παρουσίας σ ’ αυτό το χώρο κ α ι με παρερμηνεία ή φ αλκίδ ευσ η του ρόλου γ ενικό τερ α κ α ι της π νευμ α τικής προσφοράς ειδ ικό τερ α του Ε λ λ η ν ισ μ ο ύ , του Ορθόδο­ ξου ελ λ η ν ικ ο ύ κλήρ ο υ κ α ι των ελ λ η νικ ώ ν σ χο λείω ν. έρευνα, κ α τα σ κ ευή κ α ι προβολή της ισ τ ο ρ ικ ή ς ε ξ έ λ ιξ η ς του λεγάμενου « Μ α κ εδ ο νικ ο ύ λα ο ύ», με σ κο π ό να αποδειχθεί η ξεχω ριστή εθ νική ταυτότητα των «Μ α κ εδ ό νω ν», α λ λ ά κ α ι η συνο­ χή κ α ι συνέχειά τους από την αρχαιότητα ως σ ή μερ α , ήταν ο επό­ μενος στό χο ς. Τ έ λ ο ς , η δημιουργία μια ς Μ εγά λη ς Ιδ έα ς που θα ευαισθητοποιούσε τα πλήθη απο τελο ύσε τον τέταρτο σ τό χ ο . Έ τ σ ι ο ι ισ τ ο ρ ικ ο ί των Σκ ο π ιώ ν άρχισα ν να δ ιακηρ ύσσο υν ότι η Μ α κ ε ­ δ ο νία, στο σύνολό τη ς , είνα ι χώρα σ λ α β ικ ή κ α ι ω ς προς την ισ το ­ ρική της παράδοση κ α ι ω ς προς την εθ νική της σ ύσ τα σ η . Η χρησιμοποίηση από τους ισ το ρ ικ ο ύς των Σ κ ο π ιώ ν των όρων Μ ακ εδ ο νία -Μ α κ εδ ό νες με έννοια εθ νικ ή , ενώ είνα ι όροι καθαρά γεω γραφ ικοί, όπως είνα ι π .χ . οι όροι Η π ειρ ώ τη ς ή Π ελο π ο ννή σ ιο ς α π ο τελεί ένα β α σ ικ ό μεθοδολογικό σφ άλμα πόυ αντικρ ο ύετα ι πο­ λύ εύ κ ο λ α από τον Ευ ά γγ ελ ο Κω φ ό σ ’ ένα άλ λ ο δ ο κ ίμ ιό του για τη Μ α κ εδ ο νία που δ ημο σιεύετα ι στον χρ ή σ ιμο τό μο : «M odern Greece: N atio nalism and N a tio n a lity» επ ιμ έλ ε ια : M a rtin B lin k h o rn κ α ι T hano s Verem is, εκ δ ό σ ε ις Ε Λ Ι Α Μ Ε Π 1990. Σ ’ αυτό το έξο χο κείμ εν ο ο Ε . Κω φ ός αναφ έρεται σ τις ισ τ ο ρ ικ ές σ υγ κ ρ ού σ εις των ε ­ θνικώ ν ιδ εολογιώ ν στην περιοχή κ α ι σ τ ις τρ εις δ ια κ ρ ιτ ές εθ νικές ταυτότητες (ε λ λ η ν ικ ή ς , β ο υ λ γα ρ ικ ή ς, γ ιο υ γ κ ο σ λ α β ικ ή ς ). Τ α β ιβ λία που έχουν γραφεί για το «Μ α κ εδ ο ν ικ ό Ζ ή τ η μ α » είνα ι ευάριθμα γ ια τί, την επιστή μη κ α ι τους ειδ ικ ο ύ ς , το Μ α κ εδ ο ν ικ ό , τους απασχο λο ύσε πάντα. Ό χ ι μόνο επειδή είνα ι ένα θέμα με π ο λ­ λ ές ιδ ια ιτερ ό τητες κ α ι π ά μ π ο λλ ες εκ φ ά νσ εις που προσφέρονταν στην έρευνα, α λλά κ α ι επειδή ποτέ δεν επ ιλύ θ η κε ο ρ ισ τ ικ ά . Α ν κ α ι τον τελευταίο καιρ ό είδαν το φως τη ς δ η μο σιό τητας αρ­ κ ετ ές εκ δ ό σ εις , το κ είμ εν ο αυτό αναφ έρεται σ ε τρία β ιβ λ ία που κ υ ­ κλοφ όρησαν μεν πριν από 2-3 χρ ό νια, καλύπτουν όμω ς ό λ ες σ χ ε ­ δόν τις πτυχές του θέματος κ α ι μα ς παρέχουν τα απαραίτητα επ ι­ σ τη μ ο νικ ά δ εδομένα.

Η

ΣΩ ΤΗ ΡΗ Σ Ν ΤΑΑΗ Σ

J E U N N E fille , fran?aise, etudiante en Lettres M odernes, donne des cours de frangais. T e l.: 22.83.448.

δελτιο/73

ΤΟ Β ΙΒ Λ ΙΟ Γ Ρ Α Φ ΙΚ Ο Δελτίο συντάσσεται με την πολύτιμη συνεργασία του βιβλιοπωλείου της «Ε­ στίας», τη διεύθυνση και το προσωπικό του ο ­ ποίου ευχαριστούμε θερμά.

■ Η Τ Α Ξ ΙΝ Ο Μ Η Σ Η των β ι­ βλίων γίνεται μ ε βάση το γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρμοσμένο στην ελληνική β ι­ βλιογραφία.

λ

λ

ί/ ^ ί/ 11 1 11

* \

^ 1 I I

δελ τι ο

23 Σεπτεμβρίου 6 Οκτωβρίου 1992

γρα φικό

299

Επιμέλεια: Έφη Απάκη

Σ Ε Κ Α Θ Ε κατηγορία βιβλίω ν προηγούνται αλ­ φαβητικά οι Έ λλη ν ες συγγραφείς και ακολου­ θούν οι ξένοι.

Η Κ Α Τ Α Τ Α Ξ Η των ξένων συγγραφέων γίνεται σύμφωνα μ ε το ελληνικό αλφάβητο. Σ Τ Η Ν Κ Α Τ Η Γ Ο Ρ ΙΑ των περιοδικών δεν περιλαμβάνονται εβδομαδιαία έντυπα. Γ ΙΑ Τ Η Ν ακόμη μεγαλύτερη πληρότητα του Δελτίου, παρακαλούνται οι εκδότες να μας στέλνουν έγκαιρα τις καινούριες εκδόσεις τους.

Φ ΙΛΟΣΟΦ ΙΑ

Ψ Υ Χ Ο Λ Ο ΓΙΑ

Γ ενικά

Ε φ αρ μοσμένη μυχολογία

Π Λ Ε Υ Ρ Η Σ Κ . Έ λλ η νες φιλόσοφοι. Αθήνα, Ν έα θ έ ω ς, 1992. Σελ. 142. Δρχ. 1245.

Α ρχαία φιλοσοφ ία

Α Ν Τ Α Μ Ε Ν Κ Ο Β . Κ Α Ι Α Λ Λ Ο Ι. Η επιθετικότητα στην οικογένεια στο σχολείο και στην κοινωνία. Επιμ. Ι.Ν. Νέστορος. Αθήνα, Ελ λ η νικά Γράμματα, 1992. Σελ . 324. Δρχ. 2600.

Β Λ Α Χ Ο Σ Γ .Κ . Η ιδέα του ελευθέρου ανθρώπου στη Δημοκρατία των Αθηναίων. Αθήνα, Σάκκο υλας, 1992. Σελ. 143. Δρχ. 1500.

H E R B E R T Μ. Ψυχολογικά προβλήματα εφηβικής ηλικίας. Επ ιμ. Α . Καλαντζή-Αζίζι. Αθήνα, Ελλη νικά Γράμματα, 1992. Σελ . 346. Δρχ. 2600.

Α ποκ ρυφ ισ μ ός

ΘΡΗΣΚΕΙΑ

Σ Ε Ν Τ ΙΒ Ο Γ Κ ΙΟ Υ Σ Μ. Τ ο νέο φως της αλχημείας. Μετ. Α . Νάνου-Τσάκαλη. Αθήνα, Π ύρινος Κ ό σ μ ο ς, 1992. Σελ. 175. Δρχ. 1455.

H E IN D E L Μ. Η ροδοσταυρική κοσμοθεωρία. Τ ό ­ μος Α '. Μετ. Θ. Σιαφαρίκας. Αθήνα, Ιά μ βλιχο ς, 1992. Σελ. 293. Δρχ. 4680.

Γ ενικ ά Α Ρ Γ Υ Ρ ΙΟ Υ Α . Κοράνιο και ιστορία. Αθήνα, Αποστολική Δ ιακονία της Ελ λ ά δ ο ς, 1992. Σελ . 218.

74/δελτιο Μ Α Υ Ρ ΙΚ Ο Σ Σ. Ο Ναός του Σωτήρος. Αδήνα, 1991. Σελ. 239. Δρχ. 2080.

Π ΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ-ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

Γ ενικά

Γ ενικά

Μ Π Α Ρ Μ Π Η Σ Κ.Ν . Ελληνικές και ξένες υποτροφίες. Αδήνα, Λο γο θ έτη ς, 1992. Σελ. 308. Δρχ. 2390.

Γ Κ ΙΚ Α Σ Σ. Λεξικό ιδεών και ιδεολογιών. Αδήνα, Επικαιρότητα, 1992. Σελ. 403. Δρχ. 4160.

Π αιδαγωγική

Πολιτική

Μ Π Ρ ΙΝ Κ Ε Ρ X . Τ ι απαντάς όταν το παιδί σου σε ρω­ τάει; Μετ. Γ. Μαρίνος. Αδήνα, Γλά ρ ος, 1992. Σελ.

65. Δρχ. 830.

Δ ΙΑ Μ Α Ν Τ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ Θ. Οικολογισμός και πολιτι­ κή. Αδήνα, Παπαζήσης, 1992. Σελ. 57. Δρχ. 400. Η Φ Α ΙΣ Τ Ο Σ Π . - Π Λ Α Τ ΙΑ Σ Α . Ελληνική αποτρε­ πτική στρατηγική. Αδήνα, Παπαζήσης, 1992. Σελ.

194. Δρχ. 1870. Ρ ΙΖ Α Σ Σ ,Χ . Η Προεδρία της Δημοκρατίας στην ελ­ ληνική πολιτική 1924-35 και 1974-85. Αδήνα, Π α­ παζήσης, 1992. Σελ. 236. Δρχ. 1560.

Δίκαιο Β Ο Υ Δ Ο Υ Ρ Η Δ . Η προστασία της πολιτιστικής κλη­ ρονομιάς στην προοπτική της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Αγοράς. Αδήνα, Παπαζήσης, 1992. Σελ. 191. Δρχ.

1870. Δ Α Γ Τ Ο Γ Λ Ο Υ Π .Δ . Η Συνθήκη της Ε Ο Κ και η Συν­ θήκη του Μάαστριχτ. Αδήνα, Σάκκουλας, 1992. Σελ.

466. Δρχ. 4160.

Ο ικονομία

Ε κπαίδευση Χ Α Ρ ΙΤ Ο Σ Γ .Χ . Η Εμπορική Σχολή του Βόλου.

(1900-1977). Βόλος, Εταιρεία θ εσ σ α λικ ώ ν Ε ρ ε υ ­ νών, 1992. Σελ. 39. Δρχ. 600. Χ Α Ρ ΙΤ Ο Σ Χ .Γ . Τα διδακτήρια του Ανώτερου ΔημοηΚού Παρθεναγωγείου Βόλου. Βόλος, 'Ω ρ ες , 1991. Σελ. 23. Δρχ. 300. Χ Α Ρ ΙΤ Ο Σ Χ .Γ . Τ ο Μικρό Πολυτεχνείο του Βόλου. Βόλος, 'Ω ρ ες , 1991. Σελ. 37. Δρχ. 500.

ΓΛΩΣΣΑ Ελληνική γλώ σσα Γ Κ ΙΚ Α Σ Σ .- Δ Ρ Α Κ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ Δ .-ΡΩ Μ Α Σ Χ .Γ . Λεξικό ελληνικής αρχαιογνωσίας. Αθήνα, Επικαιρότητα, 1992. Σελ. 370. Δρχ. 4160.

Ο νέος φορολογικός νόμος. Αδήνα, Π ελεκ ά νο ς. Σελ. 188. Δρχ. 1040.

Μ Π Α Σ Ε Α -Μ Π Ε Ζ Α Ν Τ Α Κ Ο Υ X . Σημασιολογική θε­ ώρηση των ρημάτων κινήσεως της νέας ελληνικής γλώσσας. Αδήνα, Καρδαμίτσας, 1992. Σελ. 302.

Δ Α Σ Κ Α Λ Ο Υ Γ .Χ . Τ ο μάνατζμεντ των συνεταιρισμών. Αδήνα, 1992. Σελ. 199. Δρχ. 1560.

Δρχ. 3120.

Δημόσια διοίκηση Κ Ω Σ Τ Α Ρ Α Σ Σ.Φ . Η αναμόρφωσις του κοινωνικοασφαλισπκου συστήματος της χώρας. Αδήναι, 1992. Σελ. 166. Δρχ. 2080.

Λ αογραφία Σ Η Φ Α Κ Η Σ Ι.Ι. Θεοτοκωνύμια. Αδήνα, Π ρομηθέας, 1992. Σ ελ . 92. Δρχ. 830. Χ Α ΙΡ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ Π . Εισαγωγικά στοιχεία ποντιακής ιστορίας και λαογραφίας. Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης, 1992. Σελ. 212. Δρχ. 2495. Χ Ο Υ Π Η Σ Δ .Γ . Ετρου ενάτδε. Ιστορικό τσακώνικο δι­ ήγημα. Αδήνα, 1990. Σελ. 141. Δρχ. 1980. Χ Ο Υ Π Η Σ Δ .Γ . Χωρατά στα τσακωνοχώρια. Αδήνα, 1992. Σελ. 137. Δρχ. 1700.

ΘΕΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ Μαθηματικά S T R U IK D .J . Συνοπτική ιστορία των μαθηματικών. Β ' έκδοση. Μετ. Α . Φερεντίνου-Νικολακοπούλου. Α ­ θήνα, Ζαχαρόπουλος. Σελ. 320. Δρχ. 2900.

δελτιο/75 ΕΦ ΑΡΜ ΟΣΜ ΕΝΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

Π Α Π Α Θ Α Ν Α Σ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ Θ. Τ ο αμηλάφητο. Α θ ή ­ να, Μ ελέαγρ ο ς, 1992. Σελ. 71.

Τ εχνολογία

Χ Α Τ Ζ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ Κ . Τα ποιήματα. Αθήνα, Ν εο ελ ­ ληνική Β ιβ λιο θ ή κ η /Ίδ ρ υμα Κώστα και Ελ έν η ς Ουράνη, 1992. Σελ .· 482. Δρχ. 2600.

Α Θ Α Ν Α Σ ΙΑ Δ Ο Υ Δ. Videotex.

1992. Σελ. 181. Δρχ. 2200.

Αθήνα, A n u b is,

Κ Α Σ Τ Ρ ΙΤ Σ ΙΟ Σ Λ . Turbo pascal. Αθήνα, A n u b is, 1992. Σελ . 298. Δρχ. 4800. Τ Ρ ΙΚ Ε Ρ ΙΩ Τ Η Σ Ε . V isual basic. Αθήνα, A n u b is, 1992. Σελ. 418. Δρχ. 4400.

Χ Ο Υ Β Α Ρ Δ Α Σ I. Η αγρότισσα και άλλα ποιήματα. Θεσσαλονίκη, Βαλεντίνη , 1992. Σελ . 37.

Π εζογραφ ία Β Α Λ Τ ΙΝ Ο Σ Θ. Η κάθοδος.των εννιά. Ε ' έκδοση. Α ­ θήνα, Ά γ ρ α , 1992. Σελ. 88.

ΤΕΧΝΕΣ

Β Α Σ ΙΛ ΙΚ Ο Σ Β .Κ . Μυθιστόρημα. Τό μο ς Β '. Αθήνα, Π λ ειά ς, 199Ζ. Σελ . 444. Δρχ. 3120.

Γλυπτική

Δ ΙΓ Κ Α Κ . Ξέρ εις τα σπίτια πεισματώνουν εύκολα. Α ­ θήνα, Εξάντας, 1992. Σελ. 99.

Παρμακέλης. Γλυπτική-σχέδια-χρώμα. Αθήνα, 1992. Σελ. 478. Δρχ. 18720.

ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΕΙΣ

Λ Α Μ Π Α Δ Α Ρ ΙΔ Ο Υ - Π Ο Θ Ο Υ Μ. Νικηφόρος Φωκάς. Μυθιστορηματική βιογραφία. Αθήνα, Κ έδ ρ ο ς , 1992. Σελ. 274. Δρχ. 1600. Π Ε Σ Μ Α Ζ Ο Γ Λ Ο Υ Β . 1993. Αφήγημα. Αθήνα, Ηριδανός, 1992. Σελ. 119. Δρχ. 1650.

Α θλητισμός M E L V IN H .W . Πώς οι αθλητές αυξάνουν την από­ δοσή τους νόμιμα και παράνομα. Μετ. Γ. Ζιώγας. Θεσσαλονίκη, S a lto , 1992. Σελ . 279.

ΛΟΓΟΤΕΧΝ ΙΑ Ποίηση Αρετίνου ακόλαστα σονέτα. Απόδ. Η λίας Πετρόπου λος. Αθήνα, Ν εφ έλ η , 1992. Σελ. 79. Δρχ. 2100. Α Π Ο Σ Τ Ο Λ ΙΔ Η Σ Π .Δ . Τ ο υπόλοιπο τέλος. Αθήνα Π ο ρ εία, 1992. Σελ. 45. Ζ ΙΩ Γ Α Ν Α Σ Β .Χ . Πνοές ελευθερίας. Ποιητική συλ λογή. Θ εσσαλο νίκη, 1992. Σελ. 51. Κ Α Λ Β Ο Σ Α Ν Δ Ρ Ε Α Σ . Η Ιωνιάς. Ζάκυνθος, 1992 Σελ . 120. Δρχ. 3640. Κ Ο Μ Ν Η Ν Ο Υ Ε . Μωσαϊκό τοπίων και λόγων. Αθή να, Δωδώνη, 1992. Σελ. 47. Λ ΙΑ Ρ Ο Υ -Α Ρ Γ Ύ Ρ Η Ε. Κα ι με σκιές και με τις λάμ μεις. Ποιήματα. Θεσσαλονίκη, 1992. Σελ . 71. Μ Ο Υ Σ Τ Α Ν Η Σ Ν.Δ . Λυρικοί στοχασμοί. Πειραιάς 1992. Σελ.^54.

Σ Ο Υ Ρ Ο Υ Ν Η Σ Α . Υ π ’ όμιν της Λίτσας. Αθήνα, Καστανιώτης, 1992. Σελ. 108. Δρχ. 1040. Α ΙΧ Ε Ν Τ Ο Ρ Φ Γ. Από τη ζωή ενός ακαμάτη. Μετ.επίμετρο Ν . Pechermeyer-Michaelides. Αθήνα, Α λεξάνδαρεια, 1992. Σελ. 158. Δρχ. 1455. Κ Ε Η Ν Τ . Η πεταλούδα. Μετ. Β . Παραμπούκης. Θ εσ ­ σαλονίκη, Παρατηρητής, 1992. Σελ. 145.

L1N T Q U IS T Μ. Θλιμμένες ταινίες. Αθήνα, θ έ μ α , 1992. Σελ. 205. Δρχ. 1660. Μ Α Γ Κ ΙΒ Ε Ρ Ν Γ .Π . Η μεγάλη κάμα. Μετ. Β . Παρα­ μπούκης. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1992. Σελ.

263.

M A T S U M O T O S . Τό κιο εξπρές. Μετ. Α . Σιδέρη. Α ­ θήνα, Ά γ ρ α , 1992. Σελ. 245. Δρχ. 1870. Μ ΕΛ Β1Λ X . Μπενίτο Σερένο. Εισ.-μετ. Νίκος Βαρδίκας. Αθήνα, Στοχαστής, 1992. Σελ. 138.

M U R P H Y Ρ . Η πόλη, λίγο αργότερα. Μετ. Κ . Κουντούρης. Αθήνα, Μ έδουσα, 1992. Σελ. 255. Δρχ.

2285. Μ Ο Υ Ζ ΙΛ Ρ. Ο άνθρωπος χωρίς ιδιότητες. Μυθιστό­ ρημα. Μετ. Τ . Σιετή. Τόμοι Α '+ Β '. Αθήνα, Οδυσσέας, 1992. Σελ. 792 + 779. Μ Π Α Λ Λ Α Ρ Ν Τ Τ .Γ . Crash. Σύγκρουση. Μετ. Γ.-Ι. Μπαμπασάκης-Σ. Τριανταφύλλου. Αθήνα, Α πό πει­ ρα, 1992. Σελ. 267. Δρχ. 2080. Ν Τ Ο Σ Τ Ο Γ ΙΕ Φ Σ Κ Ι Φ. Ο ηλίθιος. Μετ. Κ . Σίνου. Α θ ή ­ να, Ζαχαρόπουλος, 1992. Σελ. 885. Δρχ. 2700. ΣΜ ΙΘ Κ . Ματαίως ξουν οι σαρωτές. Διηγήματα. Εισ.-

76!δ ε λ τίο μετ. Γ. Ανδρέου. Αθήνα, Α πόπειρα, 1992. Σελ . 127. Δρχ. 1245.

Ρ Α Α Μ Π Κ .- Π Ε Τ Ε Ρ Σ Κ . Φασμπίντερ. Μετ. Ν. Μαστοράκης. Αθήνα, Κ ά κτο ς, 1992. Σελ. 446. Δρχ. 2600.

T A N G U I Α . Απόκρυφο ημερολόγιο. Μετ. Τ .Κ .Κ . Α ­ θήνα, P rin ta . Σελ. 147. Δρχ. 1245.

Β ιο γρ α φ ίες

T R E N H A IL E J . Επ ί εσχάτη προδοσία. Μετ. Μ. Χρόνης. Αθήνα, B e ll, 1992. Σελ . 447. Δρχ. 800.

Κ Ο Υ Κ Ο Υ Ν Α Σ Δ . Ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός. Αθήνα, Μ έτρον. Σελ . 277.

F E R R A R S Ε . Φόνος μεταξύ φίλων. Μετ. Α . Παπασταθοπούλου. Αθήνα, Μ έδουσα, 1992. Σελ . 206. Δρχ. 1660.

Π Α Π Α Δ Α Κ Η Σ Μ.Μ. Μαρία Λιουδάκη. Η ιέρεια της παιδείας. Αθήνα, Μορφωτική Στέγη Ιεράπετρας, 1992. Σελ. 251. Δρχ. 2080.

Α λλη λογραφία

Τ Ρ ΙΑ Ρ Χ Η Σ Φ. Η ζωή και το έργο του Γιώργου Ζωγραφάκη. Θεσσαλονίκη, «Σπίτι της Ευρώπης», 1992. Σελ . 39.

Ευγενίου Γιαννούλη του Αιτωλού Επιστολές. Κριτική έκδοση. Θεσσαλονίκη, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θ εσσα λο νίκης, 1992. Σελ . 555.

L a litterature grecque de l’apres-guerre.

IN A L C O , 1992. Σελ. 216.

Ελληνική Ιστορία Θ Ε Ο Δ Ω Ρ ΙΔ Η Σ Γ.Μ . Μακεδονία προαιώνια ελληνι­ κή γη. Αθήνα, Φ λώ ρος. Σελ . 201. Δρχ. 2600.

Μ ελέτες Paris.

Δοκίμια

Κ Α Ρ Γ Α Κ Ο Σ Σ.Ι. Από το Μακεδονικό Ζήτημα στην εμπλοκή των Σκοπιών. Αθήνα, G utenberg, 1992. Σελ . 288. Δρχ. 3120.

Σ Τ Α Μ Α Τ Η Σ K.M . Ο νέος «Διγενής Ακρίτας». Δ οκί­ μιο. Αθήνα, 1992. Σελ . 47.

Π Α Π Α Ρ Ρ Η Γ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ Κ . Ιστορία του Ελληνικού Έθνους. Τό μο ς 10ος. Αθήνα, Κ ά κτο ς, 1992. Σελ.

490. Δρχ. 2080.

J A M E S Η . Η τέχνη της μυθοπλασίας. Πρόλ.-μετ.σημ. Κ . Παπαδόπουλος. Αθήνα, Ά γ ρ α , 1991. Σελ.

79.

Π Ε Τ Σ ΙΑ Β Α Σ Ν .Δ . Ο Ιωάννης Αντωνίου Καποδίστριας έγραμε την Ελληνικήν Νομαρχίαν. Βόλος, Λιαναρ ίδ η ς, 1990. Σελ. 232. Δρχ. 2080.

ΙΣΤΟΡΙΑ

ΤΑΞΙΔΙΑ

Α ρχαιολογία

Κ όσμος

L A C Y A .D . Η ελληνική κεραμεική της εποχής του χαλκού. Μετ. Θ. Ξένος. Αθήνα, Κα ρδαμίτσας, 1992. Σελ. 337. Δρχ. 4160 .

Β Α Ρ Τ Ζ ΙΚ Ο Σ Ν. Μόνος στον Ατλαντικό. Αθήνα, Ε ­ στία, 1992. Σελ . 199. Δρχ. 2000.

L O T I Ρ . Ιερουσαλήμ. Μετ. Ε . Καραμπέτσου. Αθήνα, Τ ο Κ λ ε ιδ ί, 1992. Σελ. 207. Δρχ. 1560.

Μ αρτυρίες Δ 1 Α Κ Ο Γ ΙΑ Ν Η Σ Κ .Ι. Είναι έλληνας ορθόδοξος σφάξ­ τε τον! Αθήνα, Λο γο θ έτη ς, 1992. Σελ . 262. Δρχ.

2600. Σ Ο Υ Τ Ζ Ο Σ Δ .Σ. Έ λλ η νες ενωμένοι και διχασμένοι. Αθήνα, Ν έα θ έ σ ις , 1992. Σελ. 199. Δρχ. 1560. Σ Π Α Θ Α Ρ Η Σ Σ. Αυτοβιογραφία και η τέχνη του Κ α ­ ραγκιόζη. Αθήνα. Ά γ ρ α , 1992. Σελ . 299. Δρχ. 2390.

Y A L L O P D . Τ α εγκλήματα του Βατικανού. Μετ. Σ. Αθανασίου. Θεσσαλονίκη, Μ πίμη ς. Σελ. 233. Δρχ.

1560.

M A N H A T T A N Α . Τ ο ολοκαύτωμα του Βατικανού. Μετ. Μ. Τομπίδης, Θεσσαλονίκη, Μ πίμπης, 1992. Σελ. 302. Δρχ. 1870.

B U N IC D . Η νέα παγκόσμια τάξη άρχισε... Μετ. Μ. Πανταλέων. Αθήνα, Στερέω μα, 1992. Σελ. 268. Δρχ.

1870.

ΠΑΙΔΙΚΑ Ε λεύθερα αναγνώ σματα Γ Α Γ Α Ν Η Ε . Η ιστορία της πεταλούδας που ερωτεύ­ τηκε ένα χελιδόνι. Αθήνα, Λω τός, 1992. Σελ . 52. Δρχ. 935.

δελτιο/77 C A M P A G N E C . 15 ιστορίες φιλίας. Δ ' έκδοση. Μετ. Π . Διαμαντοπούλου. Αθήνα, Παπαδόπουλος, 1992. Σελ. 252. Δρχ. 1200.

B O R G A L C . 15 διάσημες γυναίκες. Γ ' έκδοση. Μετ. Ζ. Μαμαλάκη. Αθήνα, Παπαδόπουλος, 1992. Σελ.

210. Δρχ. 1200.

B O R G A L C .- E Y D O U X P .-B R IO N Μ. 15 αρχαιολο­ γικές περιπέτειες. Γ ' έκδοση. Μετ. X . Δερμιτξάκης. Αθήνα, Παπαδόπουλος, 1992. Σελ. 181. Δρχ. 1200.

P E L A P R A T J .M . 15 μεγάλοι αγωνιστές. Γ ' έκδοση. Μετ. Δ. Τσουκαλά. Αθήνα, Παπαδόπουλος, 1992. Σελ. 231. Δρχ. 1200.

Ε Τ Α ΙΡ ΙΑ Σ Ε Λ Λ Α Δ Ο Σ .

3120 + 4160 .

Τεύχη

8

και

9.

Δρχ.

Δ ΙΑ Β Α Ζ Ω . Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του β ι­ βλίου. Τεύχος 296. Δρχ. 600. Δ ΙΑ Π Α ΙΔ Α Γ Ω Γ Η Σ Η . Μηνιαία έκδοση. Φύλλο 56. Δρχ. 15. Η Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΑ Σ Ε Α Ρ ΙΘ Μ Ο Υ Σ . Ετή­ σια έκδοση. Αθήνα 1992. Δρχ. 9565. Ε Π Τ Α Λ Ο Φ Ο Σ . Μηνιαία πολιτική εφημερίδα. Φύλ­ λο 18. Θ Α Λ Λ Ω . Π εριοδική έκδοση. Τεύχος 4. Δρχ. 1040. ΙΑ Τ Ρ ΙΚ Η . Μηνιαία έκδοση Εταιρείας Ιατρικών Σπου­ δών. Τό μο ς 62, τεύχος 3.

Σχολικά Φ Ρ Α Γ Κ Ο Υ Λ Η Σ Α .Κ . Η Αντιγόνη του Σοφοκλή. Μ ε­ θοδικό Ερμηνευτικό σχεδίασμα για τη διδασκαλία στο Λύκειο. Αθήνα, Πατάκης, 1992. Σελ . 536. Δρχ.

1800. Φ Ρ Α Γ Κ Ο Υ Λ Η Σ Α .Κ . Η Αντιγόνη του Σοφοκλή. Μ ε­ θοδικό βοήθημα για τον καθηγητή. Αθήνα, Πατά­ κ η ς , 1992. Σελ. 456. Δρχ. 2100.

ΙΛ ΙΣ Ο Σ . Διμηνιαίον περιοδικόν. Τεύχος 207. Δρχ.

415. ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ ΕΙΚ Ο Ν Ο ΓΡ Α Φ Η Μ Ε Ν Η . Τεύχος 291. Δρχ.

600. Τ Ο Μ Π ΙΤΟ Ν Ι. Φύλλο 10. Η Μ Υ Κ Ο Ν ΙΑ Τ ΙΚ Η . Μηνιαία εφημερίδα. Φύλλο 43. Ν Α Υ Π Α Κ Τ ΙΑ Κ Η . Διμηνιαία εφημερίδα. Φύλλο 58. Δρχ. 50.

Π Ε Ρ ΙΟ Δ ΙΚ Α Α Λ Ε Β Ε Β Α Ν . Τριμηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 5-6. Δρχ. 1000. Α Μ Υ Ν Α Κ Α Ι Δ ΙΠ Λ Ω Μ Α Τ ΙΑ . Μηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 22. Δρχ. 400.

Ν Ε Α Ε Σ Τ ΙΑ . Τεύχος 1567. Δρχ. 500. Ν Ε Α Π Α ΙΔ Ε ΙΑ . Κείμενα παιδευτικού προβληματι­ σμού. Τεύχος 63. Δρχ. 700. Ο Δ Ο Σ Π Α Ν Ο Σ. Τεύχος 63-64. Δρχ. 1000. Π Α Ν Α ΙΓ Ύ Π Τ ΙΑ . Διμηνιαία έκδοση. Τεύχος 47.

Α Ν Α Γ Ε Ν Ν Η Σ Η . Τεύχος 302. Δρχ. 200. Α Π Ε Ρ Α Θ ΙΤ ΙΚ Α . Τριμηνιαίο 11/1991. Δρχ. 2000.

περιοδικό.

Τεύχος

Α Π Ε Ρ Α Θ ΙΤ ΙΚ Α . Τριμηνιαίο 1/1992. Δρχ. 2000.

περιοδικό.

Τεύχος

Τ Ο Β Η Μ Α Τ Ω Ν Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΚ Ω Ν ΕΠ ΙΣ Τ Η Μ Ω Ν . Τ εύ ­ χος 8. Δρχ. 1040. Δ Α Υ Λ Ο Σ . Μηνιαίο περιοδικό- Τεύχος 130. Δρχ.

600. Δ Ε Λ Τ ΙΟ Β ΙΒ Λ ΙΚ Ω Ν Μ Ε Λ Ε Τ Ω Ν . Εξαμηνιαία έκδο­ ση. Τόμος 11ος. Δρχ. 300. Δ Ε Λ Τ ΙΟ Ν Τ Η Σ Ε Ρ Α Λ Δ ΙΚ Η Σ Κ Α Ι Γ Ε Ν Ε Α Λ Ο Γ ΙΚ Η Σ

Π Ν Ε Υ Μ Α Τ ΙΚ Η Κ Υ Π Ρ Ο Σ . Τεύχος 365. Ο Π Ο Λ ΙΤ Η Σ . Μηνιαία επιθεώρηση. Τεύχος 119. Δρχ. 500. Σ Η Μ Α . Δίμηνο περιοδικό. Τεύχος 9. Δρχ. 1040. Σ Υ Ν Α Ν Τ Η Σ Η . Διμηνιαία λογοτεχνική εφημερίδα. Φ ύλλο 35. Σ Υ Ν Α Ξ Η . Τριμηνιαία έκδοση. Τεύχος 43. Δρχ. 800. Τ Ο Σ Χ Ο Λ Ε ΙΟ Κ Α Ι Τ Ο Σ Π ΙΤ Ι. 40ήμερη περιοδική έκδοση. Τεύχος 6. Δρχ. 350. Τ Α Χ Υ Δ Ρ Ο Μ Ο Σ Τ Ω Ν Α ΙΓ Υ Π Τ ΙΩ Τ Ω Ν . Φύλλο 190. Τ Ε Τ Ρ Α Μ Η Ν Α . Τεύχος 49. Δρχ. 300. Τ Ο Τ Ε . Περιοδικό για την ελληνική ιστορία. Τεύχος 38. Δρχ. 450. Φ Ω Ν Η ΕΝ . Τεύχος 1. Χ Ο Ρ Ο Σ . Τρίμηνη έκδοση. Τεύχος 7. Δρχ. 600. Χ Ρ Ο Ν ΙΚ Α . Όργανο του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου της Ελλάδος. Φ ύλλο 122.

IN FO R M A T IO N . Τ ο περιοδικό M anager. Τεύχος 74. Δρχ. 500.

του

Έ λληνα

M E L O D Y C L U B . Μηνιαίο περιοδικό. Φύλλο 24.

Στην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι ε­ πώνυμες βιβλιοκριτικές και βιβλιοπαρουοιάσεις των ελληνικών εκδόσεων που δημοσιεύονται στον ημερήσιο αθηναϊκό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, και κριτικές δημοσιευμένες στον περιο­ δικό και επαρχιακό τύπο, όσες ήταν δμνατόν να εξα­ σφαλίσουμε ή μας απέστειλαν οι συντάκτες τους. Για κάθε βιβλίο σημειώνονται, μέσα σε παρένθεση: το ό νο­ μα του κριτικού και ο τίτλος του εντύπου, καθώς και η ημέρα δημοσίευσης της κριτικής αν πρό' κειται για εφημερίδα, ή ο αριθμός έκδοσης αν πρόκειται για περιοδικό έντυπο.

δελ

Τ

1ο

13 Ο κτω β ρ ίο υ 26 Ο κτω β ρ ίο υ 1992

κριτικό γρα φια 299 Ε πιμ έλ εια : Μ αρία Τ ρουπάκη

Τύπος

Οικολογία

Ψυχογιός Δ.: Τ ο αβέβαιο μέλλον του Αθηναϊκού Τ ύ ­ που (Σ. Παπασπύρου, Αυγή, 14/10)

Β οϊκλής Γ.: 1) Οικολογισμός 2) Ξεχασμένα μονοπά­ τια (Μ. Δερμπζάκης, Νέα Οικολογία, 96)

Φιλοσοφία

Θ ετ ικ ές επιστήμες

Μαρκάκης Μ.: Φιλοσοφικές περιηγήσεις (Μ. Δραγώνα-Μουαχού, Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώ ­ ρηση, 26)

Ουάιτ Μ.-Γκρίμπιν Τ .: Ο κόσμος μιας ιδιοφυίας (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 25/10)

Ελληνική Εκπαιδευτική Εγκυκλοπαίδεια. Τόμ. 21ος. Θρησκείες (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 26/10)

Μπανικόλα-Γεωργοπούλου X .: Οπτικές και προοπτι­ κές του δράματος (Κ. Πετράκου, Διαβάζω, 296) Ποίηση

Κοινωυιολογία Ά ισ λ ερ Ρ.: Η κύλιξ και το ξίφος (Σ. Παπασπηλιόπουλος, Ο ικονομικός Ταχυδρόμος, 22/10) Πολιτική Σιμόπόυλος Κ .: Η διαφθορά της εξουσίας (Α. Παπάνδιμος, Ριζοσπάστης, 15/10) Εκπαίδευση Νίτσε Φ .: Μαδήματα για την παιδεία (Α . Μπαλτάς, Ο Πολίτης, 119)

Ασλάυογλου Ν .Α .: Ωδές στον πρίγκηπα (Δ. Πανουσάκης, Ριζοσπάστης, 15/10) Γρίβας Σ.: Πρώτοι παλμοί (Δ. Ζαδές, Εξόρμηση, 23/10) Λυκιαρδόπουλος Γ .: Υπ ό ξένηυ σημαίαν (X : Παπαγεωργίου, Ο Πολίτης, 119) Μπουκάλας Π .: Σήματα λυγρά (Μ Θ, Εποχή, 18/10) Πρατικάκης Μ.: Ποιήματα 1970-1984 (Γ Α . Παναγιώτου, Εποχή, 18/10)

δελτιο/79 Πεζογραφία

Παιδικά

Βασικεχαγιόγλου Β .: Η δεισιδαίμων γη των φωνών (Α . Αρανίτσης, Ελευθεροτυπία, 14/10) Γερμανός Φ .: Γυναίκα από βελούδο (Ν. Ντόκας, Ε ­ λευθεροτυπία, 25/10) Δελαπόρτα-Δαλαμάγκα Σ.: Α ί9ρα (Δ . Ζαδές, Ε ξ ό ρ ­ μηση, 16/10) Δεσύλλας X .: Αχ! Αντριανή (Μ. Κοντολέων, Αυγή,

Τσίτης Κ .: Τα άτομα έτσι που να τα καταλαβαίνει και ο γάτος (Κ. Ντελόπουλος, Καθημερινή, 20/10) Roland C .-Cro sjean D .: Εγώ η Νεφερτίτη (Ε. Σαραντίτη, Ελευθεροτυπία, 21/10)

25/ 10)

Κωφός Ε.: Ο Αντάρτης Επίσκοπος Κίτρους Νικόλα­ ος (Α. Τούντα-Φεργάδη, Βήμα, 25/10) Λυριντζής X .: Τ ο τέλος των «τζακιών» (Β. Καπετανγιάννης, Καθημερινή, 13/10) Παπαπαναγιώτου Α .: Τ ο Βαλκανικό ζήτημα και το βαλκανικό κομμουνιστικό κίνημα 1918-1939 (Γ. Μαργαρίτης, Ο Πολίτης, 119) Φουρίκης Π .: Πόδεν το εδνικόν αρβανίτης (Τ. Αρβαβίτης, Μπέσα, 22) Χασιώτης Ι.-Κολιόπουλος I.: (επιμ.) Η νεότερη και σύγχρονη Μακεδονία (Ε . Αρανίτσης, Ελευθεροτυ­ πία, 14/10)

Ζαρόκωστα Κ .: Τό μεκ (Δ. Χουλιαράκης, E L L E , Νοέμ. 1992) Καπάνταη I.: Η ιστορία της Ιόλης (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 21/10) Μαρκοπούλου Ε .: Τ ο φόρεμα της A nick (Δ. Χουλιαράκης, E L L E , Νοέμ. 1992) Μητροπούλου Κ .: Χίλια πενήντα μιλιμπάρς (Κ. Τσ α ­ ούσης, Έθνος, 26/10) Μπούξος Β .: Γυναίκες στα πάρκα (Γ. Σταματόπουλος, Αυριανή, 25/10) Ραπτόπουλος Β .: Η αυτοκρατορική μνήμη του αίμα­ τος (Δ . Κούρτοβικ, Νέα, 11/9) Σουρούνης A .: Υ π ’ o y iv της Λίτσας (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 14/10) Σφυρίδης Π .: Χαράμι (Η. Παπαλέξης, Διαβάζω, 296) Χατζηαντωνι'ου Κ .: Η κόρη του Ιεφδάε (Γ. Σταματό­ πουλος, Αυριανή, 25/10) Άντριτς I.: Είναι ένα γεφύρι στο Δρίνο (Κ. Μάνης, Ο Πολίτης, 119) Μοράντε Ε .: 1) Τ ο νησί του Αρτούρο 2) Αραθέλι (Ε. Χωρεάνδη, Διαβάζω, 296) Μπάλαρντ Τ .: C rash (Μ. Φάις, Ελεύ θ ερο ς Τύπος, 25/10) Όστερ Π .: 1) Γυάλινη πόλη 2) Φαντάσματα 3) Το κλειδωμένο δωμάτιο 4) Στη χώρα των έσχατων πραγ­ μάτων (Δ. Κούρτοβικ, Νέα, 16/10) Στσυπιόρσκι Α .: Η ωραία κυρία Ζάιντενμαν (Δ Κ, Νέα, 16/10) Μ ελέτες Αποστολίδου Β .: Ο Κωστής Παλαμάς, ιστορικός της νεοελληνικής λογοτεχνίας (Β. Χατζηβασιλείου, Ε ­ λευθεροτυπία, 14/10) Γεωργωτά-Κατσιγιάννη Μ.: Πάικος ΝικολαΐδηςΑσιλάνης (Δ . Παυλάκου, Αυγή, 25/10) Μαρκίδης Μ.: Ανεμομαζώματα (Β. Χατζηβασιλείου, Ελευθεροτυπία, 21/10) Παπαδημητρακόπουλος Η .Χ .: Επ ί πτίλων αύρας νυ­ χτερινής (Μ. Θεοδοσοπούλου, Εποχή, 25/1 0) Τζέιμς X .: Η τέχνη της μυθοπλασίας (Ε. Αρανίτσης, • Ελευθεροτυπία, 21/10) Δοκίμια , Λούκα Η .: Λατρείες καταστροφικές (Κ .Ι. Βαλαβάνης, Ελεύθερη Ώρα, 25/10)

Ιστορία

Μαρτυρίες Βαρτζίκος Ν.: Μόνος στον Ατλαντικό (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 18/10) Σπαδάρης Σ.: Η τέχνη του Καραγκιόζη (Μ. Φάις, Ελ. Τύπος, 18/10) Ταξιδιω τικά Διακογιάννης Γ .Ε .: Δύο φεγγάρια στην Αμερική (Γ. Σταματόπουλος, Αυριανή, 25/1 0)

Β

Ι

Β U

G Σ

Ο

Λ

Ω

Λ T Ν

Ι

Ο

Π

E

Ο

Ω B

N

Σ

103

-

Λ E

Τ Η

Λ.

Ε R

- F

A

Ι

Ο G

X

36 00 127

Ταξινομημένα και για κάθε βαθμίδα της Εκπαίδευσης, θα βρείτε στο χώ­ ρο μας όλα τα βιβλία ό λ ω ν των Εκδοτικών Οίκων. *

Ακόμη, θ’ ανακαλύψετε μια πλούσια συλλογή λογοτεχνικών βιβλίων, πεζογραφίας για παιδιά και νέους, περιοδικών —ελληνικών και ξέ­ νων—, όπως επίσης ειδικά τμήματα με βιβλία Ιατρικής, Οικονομίας και ηλεκτρονικών υπολογιστών, καθώς και όλες τις εκδόσεις του ο ε δ β και του Ευγενιδείου Ιδρύματος. *

Ζητήστε τους καταλόγους των Εκδόσεών μας. Εκτός από τον υπάρχουν κι οι εξής: 0 ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

γ ε ν ικ ό ,

0 ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΟΥ

0 ΦΙΛΟΛΟΓΟΥ

0 ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

0 ΦΥΣΙΚΟΥ-ΧΗΜΙΚΟΥ

0 ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

0 ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

Τέλος, ιδιαίτερα κατατοπιστικά είναι τα αναλυτικά φυλλάδια για κάθε εκδοτικό πρόγραμμα του Οίκου μας. *

Μπορείτε ν’ αγοράσετε τα βιβλία που σας ενδιαφέρουν κ α ι με πιστωτι­ κές κάρτες (d in e r s , ε θ ν ο κ α ρ τ α , ε μ π ο ρ ο κ α ρ τ α ).

|

Λ Ε Ι Τ Ο Υ Ρ Γ Ε Ι Τ Μ Η Μ Α Α Ν Τ ΙΚ Α Τ Α Β Ο Λ Η Σ Γ ΙΑ Ο Λ Η Τ Η Ν Ε Λ Λ Α Δ Α

Σ

0

Λ

G Β

I

Ω

Ν

0

U

Τ

Β

Λ

Σ

103

Ε I

-

Τ

Ν 0

Η

Λ.

Β Π

Ω

- F

Ε Λ

Α

X

36 00 127

R Ε

G I

0

^ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ Γ. Γ ε ν ν α δ ίο υ 3 -

Τ η λ . 3 6 .0 9 .7 1 2 - 3 6 .0 2 .0 0 7

Π Ο Ι ΗΣ Η

Νάσος Βαγενάς

Κωστής Γκιμοσούλης

Γιάννης Κοντός

ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΟΝΤΟΣ

ΣΤΟ ΓΥΡΙΣΜΑ ΤΗΣ ΜΕΡΑΣ

π ό Γύρισμ α ΤΗΣ ΜΕΡΑΣ

Μίμης Σουλιώτης ΒΑΘΙΑ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ

Ο ΠΡΟΠΟΝΗΤΗΣ ΠΑΙΚΤΗΣ

4 Ε Κ Δ 0 Σ Ε Ι Σ Κ ΕΔΡΟ Σ Γ. Γενναδίου 3 - Τηλ. 36.09.712 - 36.02.007 Ν Ε Ο Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η

ΠΕ Ζ ΟΓ Ρ Α ΦΙ Α

κυκλοφορούν ΚΩΣΤΑ ΑΡΚΟΥΔΕΑ Τ ο π α λ ιό δ έρ μ α το υ φ ιδ ιο ύ

ΠΑΝΟΥ ΘΕΟΔΩΡΙΔΗ Τ ο θ εό π α ιδ ο Οι περιπέτειες ενός ιππότη στη Μεσαιωνική Μακεδονία

ΜΗΤΣΟΥ ΚΑΣΟΛΑ Τ ο Γ ένο ς, το ιερ ό και το β έβη λ ο Πρόσωπα ορμητικά, με αρετές ιι κακίες, με έρωτες, συγκρούσεις ιι πάθη, κυνηγώντας να ζήσουν ή να επιζήσουν.

ΑΝΝΑΣ ΞΑΝΘΑΚΗ Ο γ α λ ά ζ ιο ς γά τ ο ς Ζούμε σε καιρούς πολέμου. Αυτό το βιβλίο είναι γραμμένο για φαντάσματα.

Το παλιό δέρμα του φιδιού είναι ένα μυθιστόρημα του 17ου αιώνα. Οι ήρωές του προχωρούν, αλλάζουν και τελικά μεταμορφώνονται αφήνοντας πίσω το παρελθόν τους.

ΤΑΣΟΥ ΚΑΠΕΡΝΑΡΟΥ Α ου τρ ά Εφτά ιστορίες με πρόσωπα που αποπειρώνται, μάταια πάντοτε, να υπερβούν μια εφιαλτική πραγματικότητα.

ΝΙΚΟΥ ΝΙΚΟΛΑΪΔΗ του Κύπριου Τ α τρ ία κ α ρ φ ιά Ο Στρατής Τσίρκας είχε γράψει για το βιβλίο «...μυθιστόρημα που θα το υπέγραφε ο Μπαλζάκ...

ΚΩΣΤΑ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ Τ ω ν α γίω ν π ά ντω ν Η ιστορία ενός εφήβου που, συναρμολογώντας εικόνες ενός ανομολόγητου έρωτά του, ανακαλύπτει σιγά σιγά το σώμα του μα και έναν κόσμο ολόκληρο.