Τεύχος 333

ΤΟ Υ Β ΙΒ Λ ΙΟ Υ · AP. 333 · 13.4.94 · ΔΡΧ. 700

Συνέντευξη με τον Μένη Κουμανταρέα • Η Αξιολόγηση των ΙΙρογραμμάτων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης • Μ’ ένα Βιβλίο ΙΙε^αω

ΓΙΝΕ ΕΝΑΣ ΕΠΙΤΥΧΗΜΕΝΟΣ Σ Υ Γ Γ Ρ Α Φ Ε Α Σ! Μ ΑΘ ΗΜ ΑΤΑ ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΓΙΑ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

The Writing School Η ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΗ ΣΧΟΛΗ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ ΤΗΣ ΑΓΓΛΙΑΣ ΤΩΡΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΜΕ ΤΗΝ ΜΕΘΟΔΟ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑΣ ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΟΡΙΟ ΗΛΙΚΙΑΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΣΠΟΥΔΑΣΤΕΣ

ΔΩΡΕΑΝ ΤΟ ΕΝΤΥΠΟ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ

"ΠΩΣ ΜΠΟΡΕΙΣ ΝΑ ΓΙΝΕΙΣ ΕΝΑΣ ΕΠΙΤΥΧΗΜΕΝΟΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ" ΓΡΑΨΤΕ ΜΑΣ ΝΑ ΣΑΣ ΤΟ ΣΤΕΙΛΟΥΜΕ ΣΤΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ:

REGINA STUDIES LTD ’’THE WRITING SCHOOL” Τ.Θ. 51277 - 1A 145 10 ΚΗΦΙΣΙΑ ΤΗΛ.: (01) 8131684 - FAX: (01) 6229289

a

ΕΥΓΕΝΙΑ ΦΑΕΙΝΟΥ

Η Μερόπη ήταν το πρόσχημα Μυθιστόρημα

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Κ Α ΣΤΑ Ν ΙΩ ΤΗ Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα

ΙΩΑΝΝΑ ΚΑΡΑΤΖΑΦΕΡΗ WANNA ΚΑΡΑΤΖΑΦΕΡΗ

IQANNA ΚΑΡΑΤΖΑΦΕΡΗ

01 ΔΥΟ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΙ

4 - 2=0

-β -

ΣΕ4 ΠΡΑΞΕΙΣ

Τα κορίτσια της Ερεχθείου Μυθιστόρημα

Τέσσερις Πολωνέζες Μυθιστόρημα

Η ζωή σε τέσσερις πράξεις Δ ιηγήματα

Ιστορίες γ ι ’ άντρες Δ ιηγήματα

Καφενείον

Ζευγάρια της Αθήνας Μυθιστόρημα

Ο Τέταρτος Κόσμος Αφηγ. ρεπορτάζ

Οι έφηβοι του Κολωνού Μυθιστόρημα

Χωρισμένη στα δύο Διηγήματα

Η ώρα του λύκου Μυθιστόρημα

ΈσΘερ Μυθιστόρημα

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ ΚΑ ΣΤΑ Ν ΙΩ ΤΗ ------- Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα

ΙΩΑΝΝΑ ΚΑΡΑΤΖΑΦΕΡΗ

Χαμόγελο στο Χάρο Μυθιστόρημα ΙΩΑΝΝΑ ΚΑΡΑΤΖΑΦΕΡΗ

ΕΠΙΠΛΩΜΕΝΑ

ΔΩΜΑΤΙΑ

Το χαμένο κουμπί

Επιπλωμένα δωμάτια

Μπαζαγιάζι

Μυθιστόρημα

Μυθιστόρημα

Μυθιστόρημα

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Κ Α Σ ΤΑ Ν ΙΩ Τ Η Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα =

ί

ΕΛ Φ I Ν I ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ

όχι μόνο Γ ΙΑ Ο Σ Ο Υ Σ

«θα ήθελαν να είναι 20 χρονών το 1936» (ΑΛΛΑ ΚΥΡΙΩΣ Γΐ! ΑΥΤΟΥΣ)

ΜανουήλΒάθχεθ Μονταλμπαν Γκαλίντεθ

μ αζί

με τις δυο προηγούμενες επιτυχίες του διάσημου ισπανοΰ συγγραφέα . ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΕΛΦΙΝΙ, ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΕΟΥΣ 23-25, 106 77 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ.: 36 30 955, fax: 64 50 764 I

' Σύγχρονη Ελληνική Λογοτεχνία

O Z O N T M O l 'Z o r

^ nanamnhS

SB

ΔΙΑΒΑΖΩ: Α. Μεταξα 26, Αθήνα-106 81 Σύνταξη: 33.01.239 Λογιστήριο: 33.01.241 Διαφημίσεις: 33.01.313 Συνδρομές: 33.01.315

ΧΡΟΝΙΚΑ

8

FAX: 33.01.315 Τεύχος 333

13 Απρίλιον 1994 Τιμή: Δρχ. 700 Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Αρχισυντάκτης: Ηρακλής Παπαλέξης Σύνταξη: Κατερίνα Γρυπονησιώτη, Βασίλης Καλαμαράς, Ηρακλής Παπαλέξης, Βάσω Σπάθή, Καίτη Τοπάλη Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Συνδρομές: Κατερίνα Γρυπονησιώτη Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Καλλιτεχνική επιμέλεια: Νένη Ράις Γλωσσική επιμέλεια-Διορθώσεις: Βίκυ Κωτσοβέλου

1Α

ΜΟΛΕ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ Γράφουν οι: Τιτίκα Δημητροΰλια (Τ.Δ.), Γιάννης Μπασκόζος (Γ.Ν.). Επιμέ­ λεια: Ηρακλής Παπαλέξης. ΡΕΠΟΡΤΑΖ Μ’ ένα βιβλίο πετάω. Εκδήλωσης από τις 17-24 Απριλίου για τα παιδιά. Γράφει ο Ηρ. Παπαλέξης

12 13

20

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΕΡΕΥΝΑ Η Αξιολόγηση των προ­ γραμμάτων περιβαλλοντικής εκπαίδευσης (Μια πρόταση) Γράφει η Παρασκευή Βασαλά ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ Ο Μένης Κουμανταρέας μι­ λάει στον Ηρ. Παπαλέξη

Στοιχειοθεσία-Ηλεκτρονική ΣελιδοποίησηΦίλμς-Μοντάζ: LEGATO Ε.Π.Ε., Χαλκοκονδύλη 9 (πλ. Κάνιγγος), τηλ.: 33.02.055-56 Fax: 36.48.223 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυλής 35, Καματερό, τηλ.: 23.18.444 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου Ιδιοκτήτης-Εκδότης: Γιώργος Γαβαλάς & ΣΙΑ Ε.Ε. Κεντρική διάθεση: Αθήνα: «Διαβάζω» Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο «Κέντρο του βιβλίου» Λασσάντη 9 τηλ. 237.463 Εξώφυλλο: Γιώργος Γαλάντης Πίνακας: Sir John Everett Millais: Ophellia, 1852. (Λεπτομέρεια)

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ λγ

Οικολογία

ZD

Μιχάλη Μοδινού: Το παιχνί­ δι της ανάπτυξης Γράφει ο Σωτήρης Ντάλης

28 28

Οικονομία - Πολιτική

John Kenneth Galbraithe: Η κοινωνία της ικανοποίησης Γράφει ο Γιώργος Οικονόμου Πεζογραφία

Νένας Κοκκινάκη: Μια πο­ λυθρόνα στο σαλόνι Γράφει η Ελένη Χωρεάνθη

ΠΛΑΙΣΙΟ

ηη

Ποίηση

"'

Ασπασίας Ξύδη: Γνώριμες σκιές Γράφει ο Διον. Κωστίδης

01

Ποίηση

Μάχης Μουζάκη: «Χλόη Χάριτος» Γράφει ο Γ. Πετρόπουλος

ΔΕΛΤΙΟ 33 38

Βιβλιογραφικό Δελτίο Κριτικσγραφία

ΛΟ

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

42

Ι.Ν. Μπασκόζος: Συμβολι­ σμός: “Η δοκιμή μιας τελειό­ τητας που δεν νοιάζεται πα­ ρά για τον εαυτό της”

Γ0

Κώστας Στεργιόπουλος: Η νεορομαντική και νεοσυμβολιστική σχολή του μεσοπό­ λεμου Γιάννης Χατζίνης: Ο συμβολισμός στη νεοελληνική πεζο­ γραφία

57

Edmund Wilson: Συμβολισμός

62

Μαρίνη Σκλήρη: Οι αρχές του συμβολισμού στο γαλλι­ κό θέατρο. Μωρίς Μέτερλινκ: Το δράμα στα όρια της ποίησης της σιωπής και της σκιάς Τζίνα Καλσγήρου: Η συμβολιστική ποίηση και η διδα­ σκαλία της: μερικές επιση­ μάνσεις Επιλογή βιβλιογραφίας για τον συμβολισμό στην ελλη­ νική γλώσσα

ξένη πεζογραφία Έντγκαρ Αλαν Πόε, ένας δεξιοτέχνης της φ αντασ τική ς λογοτεχνίας, δεν θα μ π ο ­ ρούσε να κλείσει την καριέρα του π α ρ ά με ένα κείμενο αντάξιο της πο ρ είας του. Το Εύρηκα, (Εισ. Μ τφ ρ. Σχολ. 1 . Η λιάπ ου λος , Αθήνα, Gutenberg, 1993. Σελ. 254), το τελευταίο έργο του Πόε, π ο υ α ιω ρείται μεταξύ δοκιμ ίου, μελέτης, μυθιστορή­ ματος και πο ιή ματο ς , α π ο τ ε λ ε ί μια ορθολογισ τική εξέταση του σύμπαντος, ό π ο υ η π ο ίη σ η και η λατρεία της Ο μ ορφ ιάς υπ ονομεύουν την επισ τήμη . Μ ε άξο­ να τη σ υνέπεια, ο Poe α π οδ ύεται στην αναζήτηση της αλήθειας, χτίζοντας με με­ γαλοφυείς εικόνες ένα σ ύ μ π α ν π ο υ π ρ ο φ η τ ικ ά π α ρ α π έ μ π ε ι σ ' εκείνο του Αϊνστάιν, αλλά ε πίσ ης και στην εσωτερική ο υ σ ία του έργου του. Έργο γ ια καιρ ό πα ραγνω ρισμένο, αντικείμενο πο λ υ ά ρ ιθ μ ω ν μελετών σήμερα, το «Εύρηκα» κλεί­ νει τον πρ ο β λημ ατισ μό του συγγραφ έα γ ια τη ζω ή, το τε'λος και τις προεκτάσεις της, γ ια την αιω νιότη τα, σε μια σ υμ παντική διάσταση. Η ελληνική έκδοση είναι ά ρ τια α π ό κάθε ά π ο ψ η .

Ο

Τ.Δ.

Ε

να αμφιλεγόμενο ταλέντο π ο υ καίγεται. Ο (αντί) ήρωας του Τ ρ ου μαν Κ απότε, Π. Μ . Τζόουνς, Ό τ α ν οι π ρ ο σευ χ ές ε ισ α κ ο ύ ο ν τ α ι. (Μ τφ ρ . Γιο ύρι Κοβαλένκο, Αθήνα, Κ ασ τανιώ της, 1993. Σελ. 200. Δρχ. 2200) γνωρίζει τον κόσμο π ο υλώ ντα ς το κορμί του αδ ιακρίτω ς σε άνδρες και γυναίκες, κυνηγώντας το όνειρο της λογοτεχνικής του καταξίωσης. Η απ εικόνιση ενός ετοιμοθάνατου κόσμου σε ένα μυθιστόρημα π ο υ δεν τελείωσε πο τέ. Γ.Μ.

ποίηση νώριμ ες φ ω νές και α π όη χο ι α π ό τον αρχαιοελληνικό λόγο ή τη δυ τικοευρω παϊκή λογοτεχνία, κυρίως του μοντερνίσει κού χώ ρου, συναντώ νται σ ' αυτήν την ανθο­ λογία. Σ ύγχρονη σ ου ηδ ικ ή π ο ίη σ η · είκο σ ι πο ιη τ έ ς του εικο σ τού α ιώ ν α (Πρόλογος-επιλογή-μτφρ. Μ . Μ έλμπ εργκ, επιμέλεια : Κ. Γ. Π α π α γ ε ω ρ γ ίο υ . Αθήνα, Γνώ­ ση, 1994. Σελ. 250). Η σουηδική πο ίη σ η το π ρ ώ τ ο μισό του 20ού α ιώ να, με όλες τις ιδιαιτερότητές της, διαγράφει π ο ρ ε ία π α ράλλη λη με τη δυ τικο ευρ ω π αϊκή· σε εκπλήσσει π ό σ ο πρ ο σ π ε λ ά σ ιμ η είναι. Δεν μπορείς ν α φ αντασ τείς ότι θα συνέβαινε κάτι αντίστοιχο για τον Σ ολω μό, ή τον Κάλβο σ τ α σουηδικά. Μ ια σπονδή στο κοινό ε υρ ω π α ϊκ ό -λογοτεχνικό μας σ π ίτ ι.

Ι

Γ.Μ.

---------------------------------------------------------- ---------χρονικά δίγλωσση έκδοση του π ο ιη τ ή της Νέας Υόρκης (Μ τφ ρ . Β. Λ α λ ιώ τ ης . Αθήνα, Σ μ ί­

1Λ λη, 1993) του Federico G. Lorca σε αξιολογότατη μετάφ ραση, α π ο τ ε λ ε ί κατάθε­ ση για την π ο ίη σ η και την πο ιη τ ικ ή. Π οιή μα τα γραμμένα στην Αμερική (19291930), ό π ο υ ο Λ άρκα ήταν φ οιτητή ς στο Π ανεπιστή μιο Κολουμπια, αναδίνουν τη θλίψη του προδομένου εραστή α λλά και π ρ ο λ ειαίνο υν το έδαφος για τον μελλο­ ντικό αριστερό. Αντηχούν την ισ π α ν ικ ή π α ρ ά δ ο σ η και το προγενέστερο έργο του, α λλά και απελευθ ερώ νο νται μέσα α π ό μια γόνιμη σουρρεαλιστική οπ τ ικ ή και τον ελεύθερο στίχο. Η μο ναξιά της μεγαλούπολης, οι ανισ ότητες, ο άν θ ρ ω ­ π ο ς π ο υ υ π οφ έρ ει, η π α ιδ ικ ή ηλικία, ολ ' α υ τ ά περ νάνε μεσ ' α π ό τ α π ο ιή μ α τ ά του - α ν και το ν α μιλάει έτσι κανείς για την π ο ίη σ η είναι βιασμός σ το σ ώ μ α τ ω ν λέξεω ν-, τ α ο π ο ία σχολιάζει ο ίδιος σε μια διάλεξή του π ο υ π α ρ α τ ίθ ε τ α ι μ α ζ ί με φ ω το γρα φ ίες στο τέλος του βιβλίου. Για όσους α γ α π ο ύ ν την πο ίη σ η . Τ.Δ.

δοκίμια Αλέξης Π ανσ έληνος σ τ α δοκίμια του Δ ο κ ιμ α σ τ ικ έ ς πτ ή σ ε ις , (Αθήνα, Κέδρος, 1993. Σελ. 246. Δρχ. 2.500) είναι ταυ τόχρ ονα αιρετικός και πα ραδ οσ ιακό ς . Αναι­ ρ εί τ α θέσ φ α τα για να μείνει π ισ τ ό ς σ ' αυ τά, με έναν π ιο ου σ ιασ τικό τ ρ όπ ο. Αγα­ π ά τους καλούς π εζο γρ άφ ου ς του '30, αλλά όχι τ α ιδεολογήματα της γενιάς τους. Α γ α π ά τον Καβάφ η ή τη λαϊκή π α ράδ οσ η , αλλά όχι με τον τ ρ ό π ο του Σεφέρη. Α γ α π ά την αριστερή π ε ζ ο γ ρ α φ ία , -ε ίν α ι φ υσ ική κληρονομιά του ά λ λ ω ­ σ τε-, α λλά π ρ έ π ε ι ν α ξεκαθαρίσει τους λογαριασμούς μ α ζ ί της για ν α π ρ ο χ ω ρ ή ­ σει. Σ τα δοκίμια μιλάει με το κοινό του, σ αν με έναν φ αν τ α σ τ ικ ό ή ρ ω α - γ ια τ ί έτσι νιώ θει λιγότερο μόνος.

Ο

Γ.Μ.

παιδικά 4/ IV I I

I

Ζ ω ή Βαλά ση γράφ ει τ ρ ία π α ρ α μ ύ θ ια μέσα σε ένα ανατολίτικο-βυζαντινό κλίμα π ο υ το υπ ογραμμίζει η χρήση π ο λ υ π ο ίκ ιλ τ ω ν πε ρ ιγ ρ α φ ώ ν , η μυστηριακή θεματική και η αλληγορική τους διάσταση Η Π ρ ιγ κ ίπ ισ σ α της Α λμ ύρ ας (Αθήνα, Κέδρος, 1993. Σελ. 66. Δρχ. 800). Στο ομότιτλο διήγημα αν α π τ ύ σ σ ε τ α ι μια «δυτική» θεματική -γ ια την οικολογία. «Ο έρω τας του αν ύ π α ρ κ τ ο υ Μ ιχαήλ» είναι η α φ ο ρ ­ μή για την αναζήτηση του ονείρου, ενώ «Οι αμ αρτω λές νύχτες της μοναχής Πανσέμνης» ανακαλο ύν την υ π ερ β α τική λειτουργία της τέχνης. Βιβλίο γενικώς... για μεγάλα π α ιδ ιά . Γ.Μ. ο αριστούργημα του Αλεξ. Δ ο υ μ ά , οι Τρεις Σ ω μ α τ ο φ ύ λ α κ ε ς (Μ τφ ρ . Δ ημ. Κ ο υβα ρ ά κη ς , Αθήνα, Π α τ ά κ ης , 1994. Σελ. 458 + 45 0) δε χρειάζεται συστάσεις. Γενιές ολόκληρες έχουν μεγαλώσει με τις π ε ρ ιπ έτειές τους. Το μυθιστόρημα το­ πο θετημένο ε π ί βασιλείας του Λουδοβίκου του 13ου, περιγράφει με χιούμορ τα πα ιγ νίδ ια εξουσίας π ο υ π α ίζ ο ν τ α ι σε εθνικό όσο και σε ε υ ρ ω π α ϊκ ό ε πίπε δ ο, συνδυασμένα π ά ν τ α με μυστηριώδεις και π α ράνο μο υς έρωτες, ε π τ α σ φ ρ ά γ ισ τ α και κα τα σ τρ οφ ικά μυ σ τικά και άφ θονη δράση: οι ήρωες απ οτ ε λ ο ύν υπ οδ είγμ ατα χ α ρ α κτήρ ω ν στο ισ τορικό μυθιστόρημα, δεν σ ταματο ύν στιγμή ν α μονομαχούν ή να τρέχουν για ν α πρ ο λ ά β ου ν ή γ ια ν ' α π ο φ ύ γ ο υ ν τους ορκισ μένους εχθρούς τους. Έ να κείμενο ολοζώ ντανο, με θεατρικούς διαλόγους, καρ πό ς της γόνιμης θητείας του Δ ουμά στο θέατρο, α π ο λ α υ σ τ ικ ό τ α τ ο γ ια μικρούς και μεγάλους - π α ρ ' όλες τις όπ οιες μεταφ ραστικές αβλεψίες. Τ.Δ.

Ι

9

ι σαράντα και πλέον εκδηλώσεις, που εξακτινώνονται σε όλη την Αθήνα, θα πραγματοποι­ ηθούν από πενήντα ένα φορείς από το χώρο του βιβλίου. Περιοδικά, με­ ταξύ των οποίων και το ΔΙΑ­ ΒΑΖΩ, μουσεία, πανεπιστημια­ κές σχολές, μορφωτικά ιδρύ­ ε πρωτοβουλία του Υπουργείου Πολιτισμού και μ ε τη ματα τραπεζών, εκδότες, θεα­ συνεργασία της Γενικής Γραμματείας Ν έα ς Γενιάς, τρικές ομάδες και άλλοι πολ­ του Υπουργείου Παιδείας, του ΥΠΕΧΩΔΕ και του λοί, ων ουκ έστι αριθμός, θα Π νευματικού Κέντρου Δήμου Αθηναίων ξεκινάει στις δώσουν τον καλύτερο εαυτό 17 Απριλίου μ ια μεγάλη εκσ τρα τεία σε όλη την Αθή­ τους χάριν των παιδιών. Έτσι η να για την προώθηση του παιδικού βιβίου. Τίτλος μεγαλόπνοη αυτή σύλληψη για τη ς «Μ ’ ένα βιβλίο πετάω». τα ελληνικά πράγματα θα πά­ ρει σάρκα και οστά, με την πολύτιμη βοήθεια της Μυρσί­ νης Ζορμπά, η οποία υπήρξε η εμψυχώτρια και συντονίστρια M O M iU l-i /· χ ο Ν Η ' όλων των εκδηλώσεων. Αναφέρουμε ενδεικτικά μερι­ κές από αυτές: • Ξενάγηση των παιδιών στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

• Προβολή ταινιών που βασί­ ζονται σε βιβλία στην αίθουσα Ελλήνων Σκηνοθετών.

• Έκθεση εκατό περίπου αλφαβητάριων από το 1781 ώς σήμερα στην Εθνική ΒιβλιοθήΤο τρενάκι του ΔΙΑΒΑΖΩ θα το βρείτε στον πεζόδρομο της οδού Μασσαλίας

Ο

• Έκθεση βιβλίων Ελλήνων συγγραφέων στο Σπίτι του Βι­ βλίου.

• Ξενάγηση των παιδιών από τους φοιτητές της Αρχιτεκτονι­ κής στα εργαστήρια της ΑΣΚΤ. Παράλληλα στην Πολυτεχνει-

Μ’ ένα βιβλίο πεταω

Εκδηλώσεις για τα παιδιά από τις 17-24 Απριλίου

-------------ούπολη ηλεκτρονικοί υπολογι­ στές θα δείχνουν στα παιδιά πώς γεννιέται ένα βιβλίο.

• Συνέδριο στο αμφιθέατρο της Ιατρικής Σχολής με θέμα «Παιδί και Βιβλίο».

• Εκπαιδευτικά προγράμματα από το Θεατρικό Μουσείο, το Παλαιό Δημαρχείο, το Κέντρο Εκπαιδευτικών προγραμμάτων του ΥΠΠΟ, το Κέντρο Μελετών Ακροπόλεως.

• Λειτουργία συμβουλευτικού σταθμού βιβλίου στο Πανεπι­ στήμιο Αθηνών.

• Έκθεση αφίσας στο Πνευ­ ματικό Κέντρο Δήμου Αθηναί­ ων.

• Εκδήλωση του ΥΠΕΧΩΔΕ στην πλατεία Κλαυθμώνος με τίτλο «Μ’ ένα βιβλίο πετάω στη φύση».

• Ξενάγηση των παιδιών στο παλαιό τυπογραφείο του Γαλλικού Ινστιτούτου.

• Προετοιμασία μιας παιδικής εφημερίδας από τα παιδιά με τίτλο «Μ’ ένα βιβλίο πετάω» με την επίβλεψη του τμήματος Επικοινωνίας του Πανεπιστημί­ ου Αθηνών.

• Οπτικοακουστικό πρόγραμ­ μα και έκθεση εικονογράφησης ελληνικού παιδικού βιβλίου στην Εθνική Πινακοθήκη.

• Ξενάγηση στη Βουλή.

• Αφηγήσεις παραμυθιών στην παιδική βιβλιοθήκη του Εθνικού Κήπου.

• Προγράμματα από το Ε.Λ.Ι.Α., το Μουσείο Ελληνικού Προσκοπισμού, το Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης και το Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης.

• Μουσική, ποίηση και έκθεση παλαιών παιδικών βιβλίων στο Μέγαρο Μουσικής.

• Διανομή δωρεάν εκπαιδευτι­ κού βιβλίου για το έργο του Νί­ κου Χατζηκυριάκου-Γκίκα από την ομώνυμη πινακοθήκη.

• Το Κέντρο Παιδικού και Εφη­ βικού βιβλίου με το «καρότσι

χρονικά 11

της κυρίας Άννας» μοιράζει βι­ βλίο στα παιδιά του Νοσοκο­ μείου Παίδων.

• Ο Μανώλης Κορρές λέει στα παιδιά την ιστορία των μαρμά­ ρων της Ακρόπολης στο Μου­ σείο Κυκλαδικής Τέχνης.

• Έκθεση παιδικού βιβλίου στο πάρκο Ελευθερίας από την ΠΟΕΒ. Στον ίδιο χώρο επίσης θα λειτουργούν: • Εργαστήριο ιστοριών για το παιδικό περιοδικό «Ρόδι».

• Εργαστήριο γραφής σεναρί­ ων για παιδιά από την Ένωση Σεναριογράφων Ελλάδας.

• Εργαστήριο για το βιβλίοαντικείμενο από το Κέντρο Τέ­ χνης Παιδιού.

• Στον πεζόδρομο της οδού Μασσαλίας θα γίνονται χάπε­ νινγκ και παιχνίδια, ενώ στον ίδιο χώρο τα περιοδικά ΔΙΑ­ ΒΑΖΩ, ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ & ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ θα ξετρελάνουν τα παιδιά. Πά­ με ...τρενάκι; Ένας σταθμός θα φιλοξενεί τα παρακάτω περιοδικά-επιβάτες ενός καταπληκτι­ κού τρένου με καρβουνομηχα­ νή που θα δεσπόζει στο χώρο, έργο του Νίκου Καστανίδη. Στις στέγες των βαγονιών τα τρία περιοδικά θα εκθέτουν τα τεύχη τους και θα μοιράζουν στα παιδιά φυλλάδια, μπαλό­ νια, αφίσες, κονκάρδες και άλ­ λα δώρα. Η .Π .

Υ.Γ. Με την ευκαιρία αυτή λέμε ότι λαμβάνουμε σοβαρά υπόψη τις δηλώσεις του υπουργού του ΥΠΠΟ, κ. Θάνου Μικρούτσικου, ότι θα θέσει το βιβλίο στις πρ ο­ τεραιότητες του υπουργείου του. Ωστόσο από τις επιτροπές που έχουν συσταθεί για να διατυπώ­ σουν προτάσεις για τη χάραξη εθνικής πολιτικής βιβλίου πώς μπορεί να απουσιάζει το ΔΙΑ­ ΒΑΖΩ; Καιρός δεν είναι, κ. Υπουργέ, να αλλάξει η λογική της σύνθεσής τους;

j r

\

y

o

f >

a

Αίολος - Αθ. Βαγιονάκης - Αθ. Γκοβόστης - Αθ. Δωδώνη - Γιάννενα. Ελευθερουδάκης - Αθ. Ενδοχώρα - Αθ. Εστία - Αθ. Εξαρχόπουλος - Αθ. Ιανός - Θεσσ. Κουρκάκης - Καρδίτσα. Κρομμύδας - Χίος. Λέσχη του Βιβλίου - Θεσσ. Λοξίας - Θ Μεθενίτης - Πάτρα. Μιχαήλ - Αθ. 'Ομηρος - Βόλος. Πρίσμα - Πειραιάς. Σύγχρονη Εποχή Φιλιππότης -

I ΖΑΤΕΛΗ Ζ.: Και με το φως του λύκου επανέρχονται ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ | ΓΕΡΜΑΝΟΣ Φ.: Τα ερωτικά της Κορσικής ΚΑΚΤΟΣ |

Αλφαβητάρι Ν ΕΑ Σ ΥΝΟΡΑ

| Αλφαβητάριο. Τα καλά παιδιά ΤΟΥΜΠΗΣ ΜΕΡΚΟΥΡΗ Μ.: Γεννήθηκα Ελληνίδα ΖΑΒΡΑΝΟΣ | ΤΑΤΣΟΠΟΥΛΟΣ Π.: Πρώτη εμφάνιση ΕΣΤΙΑ | ΕΣΚΙΒΕΛ Λ.: Σαν νερό σε ζεστή σοκολάτα ΩΚΕΑΝΙΔΑ | ΚΟΥΜΑΝΤΑΡΕΑΣ Μ.: Η συμμορία της άρπας ΚΕΔΡΟΣ | ΧΩΜ ΕΝΙΔΗΣ X.: Το Σοφό παιδί ΕΣΤΙΑ | ΓΕΡΜΑΝΟΣ Φ : Η εκτελεση ΚΑΚΤΟΣ | ΒΑΜΒΟΥΝΑΚΗ Μ.: Το λουλούδι της κανε'λας ΦΙΛΙΠΠΟΤΗΣ

Πρόλογος

Η Αξιολόγηση των Προγραμμάτων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης* (Μια πρόταση)

τάκης, 1990, σσ. 39-9). Έτσι, ασικές θεωρίες μάθη­ λοιπόν, η αξιολόγηση γίνεται σης (Thorndike, Skinner, επίκεντρο κρίσεων και επικρί­ κ.α.) υποστηρίζουν ότι η σεων ενώ, ταυτόχρονα, διατη­ εκπαιδευτική αξιολόγη­ ρεί τη σημανπκότητά της λόγω ση ως δυναμική διαδικα­ σία αποτελεί αναπόσπαστο της μέ­ χρήσης (καλής ή κακής) των αποτελεσμάτων της (Δημηρος κάθε μαθησιακής προσπά­ τρόπουλος, 1989, σ. 11). θειας και συμβάλλει αποφασι­ στικά στην επιτυχία της (ΔηΙδιαίτερα η αξιολόγηση στο μητρόπουλος, 1989, σ. 10, Δαχώρο της Περιβαλλοντικής νασσής-Αφεντάκης, 1991, σ. 10, Εκπαίδευσης (Π.Ε.) δημιουργεί Δανασσής-Αφεντάκης, 1991, σσ. πρόσθετα προβλήματα, από τη 99-101, Τριλιανός, 1922, σ. 83). μια μεριά, εξαιτίας των σύνθε­ Στην καθημερινή διδακτική των στόχων και των μοναδικών πράξη, όμως, ταυτίζεται με την χαρακτηριστικών της Π.Ε. και, εξέταση και τη βαθμολόγησηαπό την άλλη, εξαιτίας των ποι­ το ενδιαφέρον για ουσιαστική κίλων διδακτικών μεθοδολο­ μάθηση παραμερίζεται -αφού οι βαθμοί γίνονται αυτοσκο­ π ό ς - και η ίδια η αξιολόγηση αποκτά το χαρακτήρα μονοδιά­ στατης διαδικασίας (Παπαναούμ-Τζίκα, 1985, σ. 10, Κασσω-

Β

Αυτό το κείμενο είχε παρουσιασθεί ως εισήγηση στο Συνέδριο «ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ» που διοργάνωσαν τα Παιδαγωγικά Τμήματα του Πανεπ. Θεσσαλίας (Βόλος, 20-21 Νοεμβρίου 1992)

γιών που απαιτούνται κατά την εφαρμογή των περιβαλλοντι­ κών προγραμμάτων (Jacobson, 1985α, σσ. 145-151, Jacobson 1985γ σσ. 117-123). Ωστόσο η αξιολόγηση ως συστηματική μέθοδος της δια­ δικασίας κρίσης των περι­ βαλλοντικών προγραμμάτων συμβάλλει (Bennett, 1984, σ. 5) στη βελτίωση του επιπέδου μά­ θησης των εκπαιδευομένων, στη βελτίωση του προγράμμα­ τος, στην επιτυχή λήψη αποφά­ σεων και στην ορθότερη περι­ βαλλοντική διαχείριση, (σχ. 1).

Η πολλαπλή συμβολή της αξιο­ λόγησης στην Περιβαλλοντική Εκπαίδευση (Bennet, 1984).

14 χρονικά ------------Στόχος, λοιπόν, του συγκε­ κριμένου κειμένου είναι η πα­ ρουσίαση μιας πρότασης -π α ­ ρά τις υπάρχουσες δυ­ σκολίες- για την αξιολόγηση των προγραμμάτων Π.Ε., η οποία ελπίζουμε να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς στην ολο­ κληρωμένη εφαρμογή περιβαλ­ λοντικών προγραμμάτων.

Σχεδίαση και Οργάνωση της Αξιολόγησης αξιολόγηση στην Π.Ε. και στην εκπαίδευση γενικά μπορεί και πρέπει να θε­ ωρηθεί σε δύο επίπεδα: στο επίπεδο ενσωμάτωσής της στην καθόλου εκπαιδευτική διαδικασία και στο επίπεδο ορ­ γάνωσης της ίδιας της αξιολό­ γησης (Δημητρόπουλος, 1991, σ. 79). Το πρώτο επίπεδο περιλαμ­ βάνει τη σωστή ένταξη της αξιολόγησης σε κάθε περι­ βαλλοντικό πρόγραμμα με τρόπο που να αποτελεί δομικό και λειτουργικό μέρος του. (σχ· 2).

Η

Το δεύτερο επίπεδο περι­ λαμβάνει τη σωστή προετοι­ μασία και υλοποίηση της αξι­ ολόγησης που προβλέφθηκε στο προηγούμενο επίπεδο και το οποίο αναγκαστικά αποτελεί και προηγούμενη ή πρώτη φά­ ση στην οργάνωση της αξιολό­ γησης (Δημητρόπουλος, 1991, σ. 79). Ο Bennet (1984) προκειμένου να απλουστεύσει τη δια­ δικασία του δεύτερου επιπέ­ δου προτείνει για το σχεδία­ σμά και την οργάνωση της αξιολόγησης στην Π.Ε. ένα συγκεκριμένο πλάνο. Σύμφω­ να με το πλάνο αυτό η αξιο­ λόγηση των περιβαλλοντικών προγραμμάτων διέρχεται από τα εξής τέσσερα στάδια: 1. Προσδιορισμός σκοπών και αντικειμενικών στόχων του προγράμματος.

2. Επιλογή του σχήματος της αξιολόγησης και των ερω­ τήσεων 3. Αποτελέσματα της αξιο­ λόγησης 4. Χρήση των αποτελε­ σμάτων

1.

Προσδιορισμός σκοπώ ν και αντικειμενικών διδακτικών στόχων

Οι σκοποί των προγραμμά­ των Π.Ε. καθορίστηκαν στη Διακυβερνητική Συνδιάσκεψη της Τιφλίδας (UNESCO-UNEP 14-26 Οκτ. 1977). Πρόκειται όμως για σκοπούς πολύ ασα­ φείς και αόριστους που επιδέ­ χονται ποικίλες και πολύμορ­ φες θεωρήσεις αφού δεν προσδιορίζεται με σαφήνεια η αναμενόμενη συμπεριφορά του εκπαιδευόμενου στο τέ­ λος του περιβαλλοντικού προ­ γράμματος. Όταν καθορίζεται π.χ. ότι ο σκοπός της Π.Ε. είναι «να προ­ σφέρει σε κάθε άτομο δυνατό­ τητες απόκτησης γνώσεων και δεξιοτήτων και διαμόρφωσης στάσεων για την προστασία και βελτίωση του περιβάλλο­ ντος, να δημιουργήσει νέα πρότυπα συμπεριφοράς σε άτομα, ομάδες και την κοινω­ νία ολόκληρη σχετικά με το περιβάλλον και τα προβλήματά του» κ.α., αφήνεται ελεύθε­ ρο το πεδίο για υποκειμενικές

Γενικό σχήμα της ανάπτυξης ενός περιβαλλοντικού προγράμματος (Hungerford και Peyton, 1986, σ. 20).

-------------- χρονικά 15 θεωρήσεις και ερμηνείες. Οι στόχοι της Π.Ε. όπως επί­ σης καθορίστηκαν στην Τιφλί­ δα (σύνθετοι στόχοι γνωστι­ κού, συναισθηματικού και ψυχοκινητικού τομέα) δεν υποδεικνύουν τα ενδιάμεσα σημεία από τα οποία οφείλει να διέλθει όλη η πορεία της μάθησης για να φτάσει ο εκ­ παιδευόμενος στο επιδιωκόμενο αποτέλεσμα. Κρίνεται απαραίτητο, λοι­ πόν, σε κάθε περιβαλλοντικό πρόγραμμα να οριστούν -μ έ ­ σα στα πλαίσια των γενικών σκοπών και στόχων της Π.Ε.αντικειμενικοί διδακτικοί στό­ χοι, δηλ. η συμπεριφορά, την οποία αναμένεται να εμφανίσει ο εκπαιδευόμενος μετά το πέ­ ρας της εκπαιδευτικής διαδι­ κασίας και η οποία οφείλει να είναι παρατηρήσιμη και επαληθεύσιμη με αντικειμενικό τρό­ πο (Thorndike, 1921, σ. 11, Popham, 1975, σσ. 8-20, Ξωχέλλης, 1978, σ. 50., Mager, 1985 σσ. 1-7 Κασσωτάκης, 1990, σ. 114). Επίσης πρέπει να τονίσουμε ότι σε κάθε περιβαλλοντικό πρόγραμμα επιδιώκεται η επί­ τευξη ορισμένων από τους στόχους ανάλογα με το αντι­ κείμενο που εξετάζεται. Η αξιολόγηση πρέπει να κα­ λύπτει όχι μόνο την περισσό­ τερη ύλη αλλά και όλους τους στόχους του προγράμματος σε ποσοστό μάλιστα ανάλογο με τη βαρύτητα που δόθηκε σε κάθε στόχο (Κασσωτάκης, 1990, σ. 118).

2.

Επιλογή του σχήματος της αξιολόγησης και των ερωτήσεων

Ο Bloom και οι συνεργάτες του διακρίνουν τρεις τύπους αξιολόγησης: (Παπαναούμ -

Τζίκα, 1985, σ. 18, σσ. 42-47, Φλουρής, 1986, σσ. 165-191, Κασσωτάκης, 1990, σσ. 24-29). α. Την αρχική ή διαγνωστι­ κή αξιολόγηση (diagnostic evaluation), που χρησιμοποι­ είται στην αρχή του προ­ γράμματος προκειμένου να εξακριβωθεί αν ο εκπαιδευό­ μενος έχει ή όχι τις απαραί­ τητες δεξιότητες, για να συμμετάσχει αποτελεσματικά στο συγκεκριμένο περιβαλλοντικό πρόγραμμα και αν έχει ήδη κα­ τακτήσει ορισμένους από τους στόχους του προγράμματος. β. Τη διαμορφωτική - στα­ διακή αξιολόγηση (formative evaluation), που χρησιμοποι­ είται σε συχνά χρονικά δια­ στήματα κατά τη διάρκεια της εφαρμογής του προ­ γράμματος· αποσκοπεί στον έλεγχο της πορείας του εκ-

παιδευόμενου προς την επί­ τευξη των συγκεκριμένων στό­ χων και παρέχει τις πλη­ ροφορίες που απαιτούνται για τον επαναπροσδιορισμό των στόχων του προγράμματος και των διδακτικών μεθοδολογιών. γ. Την τελική ή συνολική αξιολόγηση (summative eva­ luation), που γίνεται στο τέλος του προγράμματος και απο­ σκοπεί στη συνολική εκτίμηση του βαθμού επίτευξης των στόχων του προγράμματος. Με βάση τους τρεις αυτούς τύπους αξιολόγησης προτείνεται ένα πλήθος σχημάτων (designs) αξιολόγησης, τα οποία συμβάλλουν στην έ­ ρευνα του βαθμού επιτυχίας των περιβαλλοντικών προ­ γραμμάτων (Bennet, 1975, σσ.

193-212, 1984, σσ. 25-27, 1989, σ. 18).

16 χρονικά ------------------- ------------------Τα περισσότερο γνωστά και χρησιμοποιούμενα είναι:

Σχήμα τελικής αξιολόγησης

Σχήμα διαμορφωτικής και τελικής αξιολόγησης

Σχήμα αρχικής, διαμορφωτικής και τελικής αξιολόγησης

Σχήμα αρχικής και τελικής αξιολόγησης με πειραματική ομάδα και ομάδα ελέγχου.

Για τον έλεγχο της επίτευ­ ξης των στόχων στα περιβαλ­ λοντικά προγράμματα χρησι­ μοποιούνται τεχνικές αξιολό­ γησης (τεστ επίδοσης, τεστ εκτέλεσης, ερωτηματολόγια, κλίμακες μέτρησης στάσεων, τεχνικές παρατήρησης κ.ά.) που εφαρμόζονται γενικότερα στην εκπαιδευτική διαδικασία (Bennet, 1975 σσ. 198-210, 1984, σσ. 32-47, 1989 σσ. 1819). Εξαιρετικά πλούσια βι­

βλιογραφία καλύπτει την περι­ γραφή και την ταξινόμηση των τεχνικών αυτών καθώς και την ανάλυση του τρόπου προετοι­ μασίας τους (Βαλσαμάκη-Ράλλη, 1979, Παρασκευόπουλος, 1988, Γιοκαρίνης, 1988, Θεοφιλίδης, 1988, Δημητρόπουλος, 1989, Κασσωτάκης, 1990, Τριλιανός, 1992). Πρέπει να τονίσουμε ότι στα περιβαλλοντικά προγράμματα εξετάζονται όχι μόνο οι γνώ­

σεις που απέκτησε ο εκπαι­ δευόμενος στο συγκεκριμένο διδακτικό αντικείμενο Π.Ε. (έλεγχος γνωστικού τομέα), αλλά και οι ψυχοκινητικές δε­ ξιότητες, που δείχνουν σε ποιο βαθμό ο εκπαιδευόμενος είναι σε θέση να χρησιμοποιήσει κάποια δεξιότητα ή να εκφράσει μια συμπεριφορά (έλεγχος ψυχοκινητικού τομέα) καθώς και οι γνώμες, οι προτιμήσεις, τα ενδιαφέροντα, τα συναι­

------------σθήματα, οι προσδοκίες, οι στάσεις, οι αξίες και η συμπε­ ριφορά του εκπαιδευόμενου σε προκαθορισμένες καταστά­ σεις (έλεγχος συναισθημα­ τικού τομέα), (Jacobson, 1985β, σσ. 149-168, Jacobson, 1985δ, σσ. 121-138). Στον έλεγχο του συναισθη­ ματικού τομέα αναμφίβολα υπάρχει δυσκολία γιατί απαι­ τείται πολύς χρόνος παρατή­ ρησης για τη συναγωγή χρή­ σιμων συμπερασμάτων και επι­ πλέον δεν είναι εύκολο να δια­ πιστωθεί κατά πόσον η συμπε­ ριφορά που εμφανίζει ο εκπαι­ δευόμενος σε ορισμένες δοκι­ μασίες αξιολόγησης του το­ μέα αυτού είναι ειλικρινής (Γεώργας 1986, σσ. 133-136, Κασσωτάκης, 1990, σ. 133). Πώς, λοιπόν, ο εκπαιδευτής μπορεί να προσδιορίσει τις πραγματικές στάσεις των εκ­ παιδευόμενων; Μπορούμε να ισχυριστούμε ότι ολοκληρω­ μένη μέθοδος δεν υπάρχει (Bennet, 1989, σσ. 14-21). Οι περισσότεροι αξιολογητές συμφωνούν ότι όσο μεγαλύ­ τερος είναι ο αριθμός των δυνατών προσεγγίσεων (η ποι­ κιλία των τεστ αξιολόγησης) τόσο μεγαλύτερη εμπιστοσύ­ νη μπορούμε να έχουμε και στις πληροφορίες που παίρ­ νουμε (Bennet, 1989, σ. 20). Η ποικιλία των τεστ αξιολό­ γησης εξαρτάται χωρίς αμφι­ βολία από τους αντικειμενι­ κούς στόχους του προγράμ­ ματος και από την έμφαση που δόθηκε στον κάθε στόχο. Προϋπόθεση όμως είναι η ύπαρξη των αναγκαίων μέσων και υλικών (Δημητρόπουλος, 1991, σ. 65) και κυρίως η άσκηση των εκπαιδευτικών στη χρήση των τεχνικών αυτών. Η σύνταξη των ερω­ τήσεων π.χ. είναι τεχνική που απαιτεί επινοητικότητα και

συνδυασμό ικανοτήτων για την απόκτηση των οποίων είναι απαραίτητη καλή θεωρητική παιδαγωγική κατάρτιση, πείρα της διδακτικής πράξης και γε­ νικά της σχολικής ζωής (Φλουρής, 1984, σ. 168, Κασ­ σωτάκης, 1990, σ. 157).

3.

Αποτελέσματα της αξιολόγησης

Το στάδιο των αποτελε­ σμάτων της αξιολόγησης πε­ ριλαμβάνει τρεις φάσεις: (Bennet, 1984, σσ. 51-64). α. Τη φάση συλλογής πληρο­ φοριώ ν κατά την οποία συ­ γκεντρώνονται με μεγάλη φροντίδα, επιμέλεια και ακρί­ βεια οι πληροφορίες από τα τεστ αξιολόγησης, β. Τη φάση επεξεργασίας των πληρο φοριών κατά την οποία χρησιμοποιούνται στατι­ στικές μέθοδοι και γίνονται απλοί ή σύνθετοι μαθηματικοί υπολογισμοί. Η κατάλληλη επεξεργασία των πληροφο­ ριών προετοιμάζει σε ένα με­ γάλο μέρος την ανάλυση και την ερμηνεία των αποτε­ λεσμάτων (Φίλιας, 1977, σ.

215, Βάμβουκας, 1991, σσ.

342-344). γ. Τη φάση της ανάλυσης και ερμηνείας των αποτελεσμά­ των κατά την οποία φαίνεται ποιοι από τους στόχους έχουν επιτευχθεί και σε ποιο βαθμό. Με την ανάλυση επιδιώκεται η ταξινόμηση και η σύγκριση των πληροφοριών, η μεταξύ τους συσχέτιση και η απεικόνι­ σή τους με διάφορους τρό­ πους, ώστε να δίνονται απα­ ντήσεις σε ερωτήματα που εί­ χαν από την αρχή του προ­ γράμματος διατυπωθεί. Με την ερμηνεία των απο­ τελεσμάτων εξάγονται συ­ μπεράσματα, τα οποία είναι δυνατό να συσχετιστούν με

χρονικά 17

υπάρχουσες θεωρίες και θε­ ωρητικά πρότυπα και να συν­ δυαστούν με ήδη υπάρχοντα αποτελέσματα από αξιολογή­ σεις περιβαλλοντικών προ­ γραμμάτων (Φίλιας, 1977, σσ.

222-230, Παρασκευόπουλος, 1985, σ. 60, Βάμβουκας, 1991, σσ. 347-350).

4.

Χρήση των αποτελεσμάτων

Αρχικά τα αποτελέσματα της αξιολόγησης ανακοινώ­ νονται σε κάθε ενδιαφερόμενο (εκπαιδευόμενους γονείς, κοι­ νότητα, ΥΠΕΠΘ, κ.ά.) τόσο τα θετικά όσο και τα αρνητικά τους σημεία (Bennet, 1985, σσ. 65-69). Όπως στην αρχή της εισή­ γησης τονίστηκε, η ορθή χρή­ ση των αποτελεσμάτων της αξιολόγησης σκοπεύει στη βελτίωση του προγράμματος. Συνεπώς συμβάλλει στη λήψη αποφάσεων που οδηγούν σε ουσιαστικότερη περιβαλ­ λοντική μάθηση με τον κα­ ταλληλότερο σχεδίασμά πε­ ριβαλλοντικών δραστηριοτή­ των κ.ά. Πρέπει να αναφέρουμε ότι το προτεινόμενο πλάνο για την αξιολόγηση των περιβαλ­ λοντικών προγραμμάτων έχει κατηγορηθεί ως τεχνοκρατικό και γενικά έχει δεχτεί πολλές κριτικές. Ιδιαίτερα έντονη κρι­ τική ασκεί ο Robottom επικα­ λούμενος και τις απόψεις του O’Hern και των Parlett και Hamilton (Robottom, 1989, σσ.

435-443), ο οποίος ισχυρίζεται τα εξής: 1. Το συγκεκριμένο πλάνο αξιολόγησης είναι καθαρά προσανατολισμένο στους στό­ χους, δίνει δηλ. μεγάλη έμφα­ ση στην αξιολόγηση της μάθη­ σης των εκπαιδευόμενων ως αποτέλεσμα του προ­ γράμματος που εφαρμόστηκε.

18 χρονικά ------------Λογικά, λοιπόν, μπορεί να απα­ ντήσει σε ερωτήσεις του τύ­ που «τι έμαθαν οι μαθητές;» ενώ αδυνατεί να απαντήσει σε ερωτήσεις του τύπου «πώς έμαθαν οι μαθητές ή γιατί έμα­ θαν μερικά πράγματα και δεν έμαθαν άλλα;» 2. Ο τρόπος υλοποίησης του πλάνου είναι δανεισμένος από τις Φυσικές Επιστήμες. Όπως στις Φυσικές Επιστήμες συνά­ γονται συγκεκριμένα ποσοτικά στοιχεία από την παρατήρηση και το πείραμα, έτσι ακριβώς συνάγονται μετρήσιμα στοι­ χεία από τα διάφορα τεστ που δίνονται στους μαθητές. Με αυτόν τον τρόπο, όμως, η παιδαγωγική έρευνα καταλή­ γει σε μια τεχνική μετρήσεων.

3. Τα αποτελέσματα της αξιο­ λόγησης θεωρείται ότι θα πρέ­ πει να χρησιμοποιηθούν και ως οδηγοί για τη λήψη αποφά­ σεων σχετικά με τα περιβαλλο­

Βιβλιογραφία - Βαλσαμάκη-Ράλλη, Η.: Η εξέταση και βαθμολογία του μαθη­ τή, Αθήνα 1979.

- Βάμβουκας, Μ.: Εισαγωγή στην Ψυχοπαιδαγωγική έρευνα και μεθοδολογία, ΓΡΗΓΟΡΗ, Αθήνα, 1991.

- Bennet, D.: The evaluation of Environmental Education Learning.

“Trends in Environmental Education” , Paris, Unesco, 1975, oo. 193-212.

Bennet, D.: Evaluating Environmental Education in schools (UNESCO - UNEP IEEP), E.E Series 12, Paris, Unesco, 1984.

- Bennet, D.: Four steps to evaluating Environmental Education Learning Experiences.

“Journal Environmental Education” , 1989, Vol. 20, No. 2, σσ. 14-21.

- Γιοκαρίνης, K.: Η τεχνική των ερωτήσεων, Δράμα, 1988.

- Γεώργας, Δ.: Κοινωνική

ντικά προγράμματα. Έτσι οι διάφορες μετρήσεις ουσιαστι­ κά εξυπηρετούν τα συμφέρο­ ντα των ερευνητών και εκείνων που παίρνουν αποφάσεις κα­ θώς αυτοί καθορίζουν ποιοι στόχοι αρμόζουν σε κάθε πε­ ριβαλλοντικό πρόγραμμα. Επίλογος ίναι γεγονός ότι η πρακτι­ κή της αξιολόγησης των προγραμμάτων Π.Ε. σε διεθνές επίπεδο είναι ακόμη σε πρώιμο στάδιο. Αυτό το γε­ γονός δεν είναι περίεργο, αφού η αξιολόγηση αποτελεί μια πρόσφατη σχετικά επιστημονική περιοχή (Δημητρόπουλος, 1991, σ. 9) και η Π.Ε. είναι ακόμα πιο πρό­ σφατη, αφού μόλις τις δύο τελευταίες δεκαετίες άρχισε να εφαρμόζεται (Simpson et. al. 1988, σ. 3).

Ε

Ψυχολογία, τόμ. Α' Αθήνα, 1986.

- Δανασσής - Αφεντάκης, Α.: Μάθηση και Ανάπτυξη, τ. Π Αθήνα, 1991.

- Δημητρόπουλος, Ε.: Εκπαι­ δευτική Αξιολόγηση. Η αξιολόγηση του μαθητή, ΓΡΗΓΟΡΗ, Αθήνα, 1989.

- Δημητρόπουλος, Ε.: Εκπαι­ δευτική Αξιολόγηση. Η αξιολόγηση της εκπαίδευσης και του εκπαι­ δευτικού έργου, ΓΡΗΓΟΡΗ, Αθήνα, 1991.

- Hungerford, Η., Peyton, R.: Comment construire un Program­ me d ’education environnementale (UNESCO - UNEP - IEEP), Serie E.E. 22, Paris. Unesco, 1989.

Jacobson, W. (ed.): Environmental Education: Module for In-Service Training of Teachers and Supervisors for Primary Schools (UNESCO - UNEP - IEEP), E.E Series 6, Paris. Unesco, 1985a.

- Jacobson, W. (ed.): Edu­ cation environnementale: Module pour la formation initiale des

Παρ’ όλα αυτά πιστεύουμε ότι αν θέλουμε να πείσουμε την εκπαιδευτική κοινότητα, ότι η Π.Ε. μπορεί να παίξει θε­ τικό ρόλο στη βελτίωση του περιβάλλοντος, τότε πρέπει τα περιβαλλοντικά προγράμματα να αξιολογούνται. Και φυσικά, ένα μεγάλο μέρος της αξιολό­ γησης των προγραμμάτων Π.Ε. - αφού η Π.Ε. είναι μια νέα διάσταση στα ήδη υπάρ­ χοντα προγράμματα - μπορεί να γίνει με ορισμένες από τις υπάρχουσες μορφές αξιολό­ γησης. Αρκεί να έχουμε πάντα υπόψη ότι δεν υπάρχει κάποιο τεστ αξιολόγησης που να είναι πάντοτε το καλύτερο. «Καλύ­ τερο είναι εκείνο που εξυπηρε­ τεί τους συγκεκριμένους στό­ χους της κάθε κατάστασης αξιολόγησης πιο άμεσα και πιο αποτελεσματικά» (Δημη­ τρόπουλος, 1989, σ. 1). Π α ρα σ κευή Β α σ α λά

professeurs et inspecteurs de science de Tenseignement secondaire (UNESCO - UNEP IEEP) Serie E.E. 7, Paris, Unesco, 1985.

Jacobons, W. (ed.): Environmental Education: Module for In - Service training of Science Teachers and Supervisions for Secondory Schools (UNESCO UNEP - IEEP) E.E. Series 8, Paris, Unesco, 1985γ.

- Jacobson, W.: Education environnmental: Module pour la formation initiale des professeurs et des inspecteurs de sciences de I’enseignement secondaire (UNESCO - UNEP - IEEP) Serie E.E. 9, Paris Unesco, 1985δ.

- Θεοφιλίδης, X.: Η τέχνη των ερωτήσεων. ΓΡΗΓΟΡΗ, Αθήνα, 1988.

- Κασσωτάκης, Μ.: Η αξιολό­ γηση της επιδόσεως των μαθητών. ΓΡΗΓΟΡΗ, Αθήνα, 1990.

- Mager, R.: Διδακτικοί στόχοι και διδασκαλία. ΚΥΡΙΑΚΙΔΗ, Θεσ-

χρονικά 19 σαλονίκη, 1985.

- Muthoka, Μ., Rego, A.: Environmental Education: Module for In - Senrice Training o f Social Science Teachers and Supervisors for secondary schools, (UNESCOUNEP - IEEP) E.E. Series 10, Paris. Unesco, 1985.

- Ξωχέλλης, Π.: Παιδαγωγική του Σχολείου. ΚΥΡΙΑΚΙΔΗ, Θεσ­ σαλονίκη, 1978.

- Παπαναούμ-Τζίκα, Ζ.: Η αξιο­ λόγηση της σχολικής επίδοσης. ΚΥΡΙΑΚΙΔΗ, Θεσσαλονίκη, 1985. Παρασκευόττουλος, I.: Μεθοδολογία επιστημονικής έρευ­

νας, Αθήνα, 1983.

- Popham, J.: Educational evaluation, Prentice Hall, New Jersey 1975.

- Robottom, J.: Social critique or social control: Some problems for evaluation in Environmental Education. “Journal of Research in science te aching” , 1989, Vol. 26, No 5, σσ. 435-443.

- Simpson, P„ Hungerford H., Volk T. (eds.): Environmental Education: Process for Pre - ser­ vice Teacher Training Curriculum Development (UNESCO - UNEP IEEP) E.E. Series 26, Paris Unes­

co, 1988.

- Φίλιας, B.: (εποπτ). Εισαγωγή στη μεθοδολογία και τις τεχνικές των Κοινωνικών Ερευνών.

GUTENBERG, Αθήνα, 1977.

- Φλουρής, Γ.: Η αρχιτεκτονική της διδασκαλίας και η διαδικασία της μάθησης. ΓΡΗΓΟΡΗ, Αθήνα, 1984.

- Τριλιανός, Θ.: Μεθοδολογία της διδασκαλίας II, ΤΟΛΙΔΗ, Αθή­ να, 1992.

UNESCO: Environmental Education in the light o f the Tbilisi Conference, France.

Unesco, 1980.

ΣΥ ΓΧ ΡΟΝ Η ΕΛΛΗ Ν ΙΚ Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Χρηστός Δεσύλλας Η

κ ρ ύ π τ η

Ένα δυνατών συγκινήσεων μυθιστόρημα, ένα πρωτότυπο ερωτικό έργο. Παράλληλα, μια καταβύθιση στην ψυχή, που ζητάει να πετάξει ελεύθερη από τις γήινες δεσμεύσεις της... Η πάλη του ανθρώπου ν' αποφεύγει την επιλογή του Κακού, που προβάλλει συχνά μπροστά του μέσα από θελκτικούς πειρασμούς...

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΤΑΚΗ 2 0

Χ Ρ Ο Ν ΙΑ

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: Σ. ΠΑΤΑΚΗΣ Α.Ε. Εμμ. Μπενακη 16, 106 78 Αθήνα Τήλ.: 36.31.078, Fax: 36.28.950 Κ α ι

σε

ό λ α

τ α

β ι β λ ι ο π ω λ ε ί α

Μ ένης Κουμανταρέας: Συμμορία της Αρπας (Αθήνα, Κέ­

Η

Το μυθιστόρημά σας εκτυλίσσεται στην Αθήνα των ημερών μας. Βρισκόμαστε στο τέλος του αι­ ώνα και στο τέλος της δεύτερης χιλιετίας όπου «όλα τα σοβαρά κινδυνεύουν να γίνουν γελοία», ό πω ς ισχυρίζεστε. Ε κτός από τη μουσική - κεντρικός άξονας του βιβλίου σας - υπονοείτε ότι κινδυνεύουν να γε­ λοιοποιηθούν οι τέχνες γενικά, οι ανθρώπινες σχέσεις, οι αξίες; Θέτετε, μ’ άλλα λόγια, ευρύτερο κοινω νικό και πολιτιστικό πρόβλημα με το μυθιστόρημά σας;

δρος, 1993. Σελ. 208 Δρχ. 2.000), το πρόσφατο μυθιστόρημα του Μένη Κουμανταρέα, έγινε, εκ των πραγμά­ των, η αφορμή για να επ ανεξετασ τεί ο ρόλος της κριτικής και η λειτουργία της ως μέρος του τρίπτυχου συγγραφέας κριτικός -αναγνώστης. ΑΥΤΟΣ ο αιώνας που δύει - με μια πικρία για Η «επίσημη» κριτική, σχεδόν σύσσωμη, τους μεν και κάποια ανακούφιση για τους δε - είδε χρεώνει το μυθιστόρημα του Μ.Κ. με τόσα παράλογα και αντιφατικά, που αφήνει πίσω αδυναμίες, ενώ δύο ομότεχνοί του, ο Β. Β α­ του αναπόφευκτα, μια αίσθηση ανατροπής που σιλικός και ο Α. Πανσέληνος, θεωρούν την κινδυνεύει να γλιστρίσει προς το γελοίο. Γελάμε «Άρπα» «αριστούργημα» και «το καλύτερο εκεί που δεν μπορούμε να κλάψουμε. Σαρκάζουμε. βιβλίο του» αντιστοίχως. Σ ’ αυτή τη «διαμά­ Είναι μια υγιής αίσθηση και αναμενόμενη. Δεν χη» η αναζήτηση της απόλυτης αλήθειας πρέπει να μας απελπίζει. Οι αξίες στις οποίες μοιάζει μ ε χίμαιρα ■ο αναγνώστης άλλωστε ακουμπήσαμε δεν είναι η πρώτη φορά που κλονί­ έχει τον τελευταίο λόγο. ζονται. Οι άνθρωποι σε όλες τις εποχές έχουν μια Μια συνέντευξη μ ε τον Μ.Κ. δεν θα μπο­ τάση να υπερβάλλουν και να θεωρούν ότι μόνοι ρούσε, βεβαίως, να περιοριστεί σε μια αυτοί έχουν το προνόμιο να ζουν μια καταστροφή συζήτηση αποκλειστικά για το ρόλο της κρι­ ή έναν θρίαμβο. Πολλές από τις σκέψεις που τικής της λογοτεχνίας. Εύλογο είναι να υπάρχουν στην «Άρπα» είναι απόψεις του καθη­ συζητηθούν - όσο είναι δυνατόν - όλες οι γητή που αντικρούονται από τον αφηγητή και πτυχές του τελευταίου μυθιστορήματος του ανατρέπονται από τη Μαργαρίτα. Δεν έχουν τίπο­ και θέματα που ένας αναγνώστης θα έθετε τα το οριστικό και τελεσίδικο. Εξετάζεται κι ένα αν είχε απέναντι του τον συγγραφέα. άλλο πρόβλημα - ψευδοπρόβλημα κατ’ εμέ - της Έτσι γίνεται λόγος για το ρόλο της ελληνικότητας ή ελληνοκεντρισμού. Έ χοντας κι μουσικής στο βιβλίο, για το ρόλο των προ­ εγώ ο ίδιος τόσα χρόνια μιλήσει γι’ αγαπημένους σώπων και για την τύχη τους μετά το τέλος χώρους, σ ’ αυτό το βιβλίο προσπάθησα να απο­ του μυθιστορήματος. Εν κατακλείδι, ο Μ έ­ σπαστώ από τον κίνδυνο της εντοπιότητας. Γι’ νης Κουμανταρέας καταθέτει τις απόψεις αυτό και η πλατεία του βιβλίου δεν έχει όνομα, θα του και για τη νεότερη πεζογραφία μας. μπορούσε να είναι μια πλατεία απανταχού της γης. Το πρόβλημα των μεταναστών έρχεται κι αυτό να δώσει τη δική του νότα. Λειτουργεί σαν μια ακόμα προειδοποίηση στα κεκτημένα και στην επανάπαυσή μας.

Τη συνέντευξη πήρε ο Ηρακλής Παπαλέξης

συνέντευξη 21 Γιατί επιλέξατε τη μουσική, γράφοντας ένα « δο ­ κίμιο» γύρω από αυτήν και την άρπα ω ς εκφρα­ στή της; Θα μπορούσε στη θέση της άρπας να είναι ένα άλλο μουσικό όργανο ή, παραπέρα, στη θέση της μουσικής θα μπορούσε να είναι η ποίηση, η πεζο­ γραφία, η ζωγραφική...

Η Συμμορία της Άρπας ΣΥΝΗΘΩΣ δεν γράφω δοκίμια, μα κι αν κάποτε παρασύρομαι προς τα εκεί, αυτά μοιάζουν περισ­ σότερο με διηγήματα ή πεζογραφήματα. Αλλά δεν βλέπω το λόγο γιατί να μην υπάρχουν δοκιμιακά μέρη σ ’ ένα μυθιστόρημα. Πράγμα που αφθονεί στην ευρωπαϊκή παράδοση και λείπει εντελώς από τη νεοελληνική πεζογραφία. Θυμηθείτε λιγά­ κι τους διαλόγους του Νάφθα και του Σετεμπρίνι στο «Μαγικό Βουνό» του Τόμας Μαν. Μικρός εί­ χα μια τάση να τους υποτιμώ. Ή ακόμα τον τρό­ πο που είναι γραμμένα τα βιβλία του Μ ίλαν Κούντερα, κι ας μη με βρίσκει σύμφωνο πάντα. Η μουσική είπατε; Ό χ ι, δεν την διάλεξα. Με επέλεξε εκείνη. Είναι η πιο συγγενική τέχνη για μένα μετά τη λογοτεχνία. Ψήγματά της υπάρχουν διάσπαρ­ τα σε πολλά από τα βιβλία μου. Οι φιλόλογοι μπορούν να τ’ αποδελτιώσουν. Η μουσική στην «Άρπα» λειτουργεί ως πρόσχημα. Δεν είχα την πρόθεση, μα ούτε και τα κότσια, να φιλολογήσω γύρω απ’ αυτήν. Δεν είμαι μουσικολόγος. Το έχω πει και άλλοτε: η δουλειά μου είναι να γράφω ιστορίες. Κι αυτή είναι μια ιστορία γύρω από ένα παραγνωρισμένο όργανο. Τόσο μεγάλο σε όγκο που εξέχει σαν καθεδρικός μέσα στην ορχήστρα, αλλά με τόσο ισχνή φωνή, που είναι σα να ψελίζει. Έ να μικρομέγαλο όργανο κι αυτό σαν τη Μαργαρίτα. Κάποτε είδα στην τηλεόραση - φυσι­ κά σ ’ ένα ξένο κανάλι - μικρά κορίτσια ν ’ αντιπα­ λεύουν με τις χορδές, που όσες δεν είναι φτιαγμέ­ νες από μέταλλο, είναι καμωμένες από γουρουνί­ σια έντερα. Δεν είναι υπέροχο; Έ νιω σα μια αντί­ φαση, μαζί και μια μαγεία. Αιχμάλωτός της κρα­ τήθηκα όσον καιρό έγραφα τις περιπέτειες του Μαέστρου και της Μαργαρίτας. Αυτό με κάνει να σας ρωτήσω. Τα πρόσω πα αυτά παραπέμπουν στο «Μαιτρ και τη Μαργαρίτα» του πασίγνωστου μυθιστορήματος του Μπουλγκάκοφ; Έ χ ε ι κάποια σχέση η «Άρπα»;

ΟΤΑΝ άρχισα να γράφω το βιβλίο μου, δεν σκέφτηκα ότι τα δύο αυτά ονόματα θα μπορούσαν να παραπέμπουν εκεί. Γι’ αυτό επινόησα μια μικρή σκηνή στο έβδομο κεφάλαιο, σαν αστείο, ή σαν φόρο τιμής στον Μπουλγκάκοφ ή αν θέλετε σαν ένα ξόρκι. Εάν όμως κάποιο λογοτεχνικό έργο επηρέασε την «Άρπα», αυτό ήταν η «Λίγεια» του Τζουζέπε ντι Λαμπεντούζα, μια νουβέλα που λα­ τρεύω. Αλλά και πάλι χρησιμέυσε μόνο σαν ξεκί­ νημα. Κατά τα άλλα, η Μαργαρίτα θα μπορούσε να είναι και η Μαργαρίτα του Γκαίτε. Κατά τον ίδιο τρόπο που ο ίδιος ο καθηγητής θα μπορούσε να είναι ο Φάουστ. Τα δύο κεντρικά πρόσωπα του μυθιστορήματος σας - καθηγητής και αφηγητής - διατηρούν μια σχέση έλξης -άπωσης. Δύο διαφορετικοί κόσμοι, άλλη στάση ζω ής. Ο ένας γεμάτος εμπειρίες, μνή­ μες, φαντασιώσεις στο τέλος της ζωής του, ο άλ­ λος νευρωσικός, επίπεδος, ω στόσο έτοιμος για τη μεγάλη αλλαγή. Τους συνδέει η μουσική. Με αυτή την αλληγορική, συμβολική εν πολλοίς, σχέση θέλετε να επισημάνετε ότι η μουσική και οι τέχνες γενικότερα - αν κάποιος τις προσεγγίσει με πραγματικό ενδιαφέρον ή τους αφοσιωθεί λειτουργούν ανατρεπτικά αποκαλύπτοντας τις υπόγειες διαδρομές του ανθρώπινου ψυχισμού;

22 συνέντευξη---------------------------ΘΕΛΗΣΑ να βάλω αυτά τα δύο πρόσωπα να πλησιάσουν ο ένας τον άλλον, να γίνουν φίλοι. Μ’ ενδιέφερε η διαφορά ηλικίας τους και όχι μό­ νο. Είναι μέσα από τη σύγκρουση που γεννιέται η σύνθεση. Με ρωτάτε αν οι τέχνες δρουν ανατρε­ πτικά. Ο Δ ο ν Κιχώτης και οι Αδελφοί Καραμάζοφ άλλαξαν τον χάρτη της λογοτεχνίας και την ιδέα που έχουμε για τον κόσμο. Ο Πικάσο άλλαξε την εικόνα της εποχής του. Για όσα η ζωή δεν μπορεί να εξηγήσει, η λογοτεχνία έρχεται να δώσει όχι τη λύση, αλλά μια μυστική συμβουλή. Οι άνθρωποι διαβάζουν και σκέφτονται. Ακούν μουσική και ονειρεύονται. Η ζωή γίνεται πιο κατανοητή και ο θάνατος λιγότερο ολέθριος. Χρειάζεται όμως, όπως λέτε κι εσείς, αφοσίωση. Θα πρόσθετα: κι αυταπάρνηση. Μπορεί το γράψιμο να βασίζεται πάνω σε μια σύμβαση ή σ ’ ένα ψέμα, μα το ψέμα αυτό πρέπει να αστράφτει σαν διαμάντι. Η Μαργαρίτα, αυτό το μικρομέγαλο, - καθρέ­ φτης όλων - και ο Λουί, ο ξένος, απροσδιορί­ στου φύλου υπηρέτης, τα δεύτερα δηλ. πρόσωπα δρουν τόσο ανατρεπτικά και καταλυτικά στις εξε­ λίξεις ώστε να μετατοπίζεται στην πορεία το εν­ διαφέρον του αναγνώστη από τα δύο κεντρικά πρόσωπα. Γιατί επιλέξατε αυτή την «ανορθόδο­ ξη» μέθοδο;

ΟΛΟ το βιβλίο κινείται ανορθόδοξα. Το είπαμε κιόλας: μοιάζει με δοκίμιο χωρίς να είναι. Έ χει μια κατ’ επίφαση αστυνομική πλοκή, χωρίς να εί­ ναι αστυνομικό. Θυμίζει παραμύθι, αλλά δεν εί­ ναι. Δεν έχει ρεαλιστικούς χαρακτήρες, ωστόσο υπάρχουν οι άνθρωποι ολοζώντανοι. Παίζεται από ένα κουαρτέτο εκτελεστών, με έναν αφηγητή olligato. Τί σημασία έχει αν ο Λουί είναι δευτερεύον πρόσωπο όπως λέτε; Απορώ όμως γιατί χα­ ρακτηρίζετε τη Μαργαρίτα ως τέτοιο! Εάν οι εμ­ φανίσεις τους πυκνώνουν όσο η ιστορία προχωρά, είναι γιατί το θέλει η ίδια η ιστορία. Είναι θέ­ μα ισορροπιών και δραματουργικής εξέλιξης. Και φυσικά το ενδιαφέρον του αναγνώστη δεν φεύγει από τον Καθηγητή ούτε στιγμή. Ακόμα και νε­ κρός, υπάρχουν τα γάντια του να τον θυμίζουν. Αυτά κατ’ ουσίαν πρωταγωνιστούν. Τα πρόσωπα του μυθιστορήματος σας είναι όντα μοναχικά. Βιώνουν τον κόσμο μ’ ένα τρόπο μο­ ναδικό, ιδιαίτερο, αλλά και «αντικοινωνικό». Αυτό όμω ς που κάνει εντύπωση είναι ότι η οικο­ γένεια δεν εμφανίζεται στο μυθιστόρημά σας ούτε ω ς θεσμός, έστω, προς αποφυγήν, αν έτσι πράγ­ ματι τον αντιλαμβάνεστε. Είναι σκόπιμη εκ μέ­ ρους σας και μια τέτοια επιλογή;

ΑΠΟ τη σκοπιά που τη βλέπει ο καθηγητής, η οι­ κογένεια είναι όχι μόνο αχρείαστη αλλά και βλα­ βερή. Στερεί τον καλλιτέχνη από την ελευθερία και τη μοναχικότητά του, που είναι κατ’ αυτόν (αλλά και για μένα), προϋπόθεση της δημι­ ουργίας. Κατά τον ίδιο τρόπο αρνείται και την έν­ νοια πατρίδα, όπως είδαμε. Η Μαργαρίτα δηλώνει κι αυτή με τη σειρά της την πρόθεση να μην πα­ ντρευτεί και να μην κάνει παιδιά. (Προσοχή: μην πιστεύετε τις γυναίκες...). Αλλά τΐ τα θέλετε, το δέ­ σιμο με την οικογένεια είναι βάσανο γλυπόπικρο. Δεν ήταν ανάγκη να μας το πουν. Ό σ ο ι ζούμε στην Ελλάδα, το ξέρουμε από πρώτο χέρι. Και μια ερώτηση που δεν συνηθίζεται να υποβάλ­ λεται στους συγγραφείς! Πιστεύω, εκτός αν με αντικρούσετε, ότι για τον συγγραφέα με το τέλος του μυθιστορήματος η ζωή των πρωταγωνιστών του δεν σταματά, απλώ ς ο συγγραφέας τούς αφή­ νει να διαγράψουν τη δική τους πορεία, ερήμην Είμαι όμως βέβαιος, ότι οι αναγνώστες αναρωτιού­ νται για τη ζωή και τη δράση των ηρώω ν μετά το τέλος της ιστορίας. Έ ν α είδος σκυτάλης, δηλα­ δή, που δίνεται από το συγγραφέα στους αναγνώ­ στες του κι ένα παιχνίδι βέβαια χω ρίς κανόνες ανάμεσά τους, που κάνει αυτή τη σχέση απρόβλεΕσείς πώ ς φαντάζεστε τους ήρωές σας μετά την τελεία και παύλα που βάλατε στη «Συμμορία της Άρπας»;

ΣΤΟ κλασικό μυθιστόρημα υπήρχε ένας επίλογος για την τύχη των ηρώων. Ή τα ν μια βολική σύμ­ βαση σε μια ευτυχή εποχή, όπου η κοινωνία είχε την άνεση να κάνει απολογισμούς και προβλέ­ ψεις, και όπου ο συγγραφέας ήταν ακόμα παντο­ γνώστης. Και πάλι όμως, θυμηθείτε με πόσα ερω­ τήματα μας άφηναν οι συγγραφείς αυτοί, πόσα κε­ νά που τα συμπλήρωνε η φαντασία του αναγνώ­ στη! Σήμερα ο αναγνώστης συνεργάζεται με τον συγγραφέα όχι μόνο στη φαντασία αλλά και στην κρίση. Αποφασίζει όχι μόνο τί θα απογίνουν οι ήρωες, αλλά αν αυτοί ήταν καλοί, κακοί, αν έπραξαν σωστά, αν οι ιδιότητες που τους προσδίδει ο συγγραφέας είναι τα πραγματικά χαρακτηριστικά τους. Μακάρι, λοιπόν, να ήξερα κι εγώ την τύχη των ηρώων μου στην «Άρπα». Η ζωή του καθηγη­ τή μάς αφήνει πολλά περιθώρια και ερωτήματα. Ο θάνατός του όμως κανένα. Για τον Λουί μαντεύ­ ουμε αργά ή γρήγορα το οικτρό του τέλος. Δεν χαιρόμαστε γι’ αυτό. Σε ό,τι αφορά τον αφηγητή είναι σαφές ότι περνά από μία περίοδο μάθησης δεν θα ωφελούσε να μαθαίναμε κάτι περισσότερο.

-----------------------------συνέντευξη 23 Τ ον ξέρω καλά αυτόν τον τύπο. Πέρασα και ο ίδιος από παρόμοιες καταστάσεις. Αυτό δεν ση­ μαίνει ότι αφηγητής και συγγραφέας ταυτίζονται. Χαρακτηριστικά μου έδωσα σε όλους τους ήρωες. Α π’ εκεί κι έπειτα «κάθε ομοιότητα», όπως λένε και στις ταινίες, «είναι καθαρά συμπτωματική». Ό σ ο για τη Μαργαρίτα, ας ελπίσουμε ότι εκείνη τουλάχιστον δεν θα κάψει τα χέρια της και ότι θα γίνει μια σπουδαία μουσικός. Μήπως όμως η αχα­ λίνωτη φαντασία της, τα ψέματα που λέει και η υποψία ότι μπορεί και να εκδίδεται, την υποσκά­ πτουν; Δεν ξέρω... Α ς αποφασίσει ο αναγνώστης. Εγώ το μόνο που μπόρεσα να κάνω γι’ αυτά τα πρόσωπα, είναι να τ’ αγαπήσω και να τα βάλω να περπατήσουν μόνα τους. Με το μυθιστόρημά σας θεω ρώ ότι τέθηκε ξεκά­ θαρα πλέον ένα ερώτημα που αφορά τόσο στους αναγνώστες όσο και στους συγγραφείς: Π οιος εί­ ναι ο ρόλος της κριτικής της λογοτεχνίας σήμε­ ρα; Και τούτο διότι «Η συμμορία της Άρπας» ξε­ σήκωσε θύελλα αντιφατικών, εκ διαμέτρου αντί­ θετων α πόψεω ν. Σύσσω μη η επίσημη κριτική, αφενός, συμφωνεί ότι το μυθιστόρημά σας έχει ■ αδυναμίες, ενώ δύο ομότεχνοί σας, αφετέρου, ο Β. Βασιλικός και ο Α. Π ανσέληνος ισχυρίζονται ακριβώ ς το αντίθετο. Ο μεν πρώ τος χαρακτηρίζει το μυθιστόρημα «αριστούργημα», ο δε δεύτερος γράφει ότι: «Ο Μ ένης Κ ουμανταρέας δίνει το κα­ λύτερο βιβλίο του». Συναδελφική αλληλεγγύη; Αγανάκτηση και οργή ενάντια στο ρόλο της κριτι­ κής όταν είναι αρνητική ή νηφαλιότητα και κατα­ νόηση για το έργο ενός ομότεχνού τους; Τι απαντάντε σ’ όλα αυτά; Εντέλει η επίσημη κρι­ τική επηρεάζει το αναγνωστικό κοινό και σε ποιο βαθμό;

ΧΑΙΡΟΜ ΑΙ που το βιβλίο μου, έστω σαν αφορμή μόνο, ξεκινά ένα διάλογο. Σ’ αυτή την πόλη όταν δεν μιλάμε μόνοι, παραμιλάμε. Η «Άρπα» είτε εί­ ναι «αριστούργημα» είτε όχι (υπάρχουν, άραγε, σήμερα αριστουργήματα;) θα έχει τη δική της μοίρα, που κανείς κριτικός ή συγγραφέας δεν μπο­ ρεί να προεξοφλήσει. Ό λ α τα βιβλία περνούν από το δικαστήριο του Χ ρόνου, με ένορκους τους αναγνώστες. Ό σ ο για την κριτική στις μέρες μας, εύχομαι να μπορεί να βλέπει νηφάλια και δημι­ ουργικά. Τόσο σε όφελος του αναγνώστη, όσο και του συγγραφέα. Α ντ’ αυτού έχουμε δύο ειδών κρι­ τικές. Την κριτική των εφημερίδων, που ασκείται με τα κριτήρια των δημοσιογραφικών συγκροτη­ μάτων που θέλουν τόσους νεκρούς όσα τα τρο­ χαία του Σαββατοκύριακου. Και από την άλλη, την κριτική των λογοτεχνικών εντύπων, που διαπρέπει σε σημειολογία και θολούρα. Χωρίς να

αποκλείονται οι εξαιρέσεις. Γι’ αυτό και οι συγγραφείς επεμβαίνουν καμιά φορά ως από μη­ χανής θεοί. Θα έχετε όμως προσέξει, κύριε Παπαλέξη, ότι οι συγγραφείς γράφουν συνήθως από την επιθυμία να μοιραστούν τη χαρά που τους έχει προκαλέσει ένα κείμενο. Γράφουν από ηδονή και όχι με χολή. Από γενναιοδωρία και περίσ­ σευμα καρδιάς. Και βέβαια έχουν τα κριτήρια, εφ όσον συμβαίνει να κάνουν και οι ίδιοι την ίδια δουλειά. Πρέπει, λοιπόν, να εξορίσουμε τους κρι­ τικούς, να τους κόψουμε το κεφάλι; Θα έλεγα ότι πρέπει να τους πείσουμε να μετριάσουν τον τόνο. Ή να τον υψώσουν. Εφόσον διαθέτουν τα προ­ σόντα. Τώρα δεν υπάρχουν. Με αποτέλεσμα να επηρεάζουν το κοινό ελάχιστα. Γι’ αυτό και η φή­ μη ενός βιβλίου - προς το παρόν τουλάχιστον τρέχει από στόμα σε στόμα κι από αυτί σε αυτί. Αυτή καταβαραθρώνει ένα βιβλίο ή το κάνει να πετά στα ύψη. Είναι ο ψυχοπομπός Ερμής ή ο κερδώος Ερμής της λογοτεχνίας. Και μια τελευταία ερώτηση. Π οια είναι η αίσθησή σας για το ελληνικά μυθιστόρημα και τη νεότερη πεζογραφία γενικότερα; Π ώ ς βλέπετε τους νεότε­ ρους;

ΕΙΝΑΙ καιρός να περάσει το ελληνικό μυθιστό­ ρημα σε μια φάση επίθεσης. Μείναμε πάρα πολύ κολλημένοι στο διήγημα και στις νουβέλες. Περι­ μένω μια άνθηση. Πιστεύω ότι οι νεότεροι πεζογράφοι ωριμάζουν αργά αλλά σίγουρα και, μάλι­ στα, πολύ νωρίτερα απ’ ό,τι εμείς στην ηλικία τους. Τ ον χρόνο που μας πέρασε, είχαμε ήδη ένα σημαντικό μυθιστόρημα και μάλιστα πολυσέλιδο. Έ ν α άλλο... Εννοείτε, προφανώ ς, το μυθιστόρημα της Ζυράννας Ζατέλη: «Κ αι με το φ ω ς του λύκου επανέρ­ χονται».

ΦΥΣΙΚΑ! Έ ν α άλλο, λοιπόν, επίσης πολυσέλιδο, «Η πρώτη εμφάνιση» του Πέτρου Τατσόπουλου, με έκανε να ζηλέψω την αφηγηματική του φλέβα, την ευφορία και τον οίστρο του, την άνεση με την οποία κινείται σε χώρους ανεκμετάλλευτους, όπως το Φεστιβάλ Κινηματογράφου και τα επαρ­ χιακά ΔΗΠΕΘΕ. Οσοδήποτε ειδικοί και εάν είναι οι χώροι αυτοί, ο Τατσόπουλος έχει την ικανότητα να αποσπά απ’ αυτούς γενικότερες αλήθειες. Το βλέμμα του είναι πεντακάθαρο και κυνικό. Α πο­ μένει να γίνει και συμπονετικό. Έ ν α φιλί στο μέ­ τωπο, στο τέλος, δεν φτάνει μόνο...

□

Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν Η Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η Λ Ο ΓΟ Τ Ε Χ Ν Ι Α

Γρήγορης Σίμος Ο ζω ντα νός τόκος των α ναμνή σεω ν Οι ανθρώπινες σχέσεις, τα αισθήματα, ο χρόνος ο ίδιος και η διάστασή τους... ΌΧ' αυτά, που μέχρι τώρα έμοιαζαν να έχουν πάρει την προκαθορισμένη πορεία τους μέσα στη ζωή, επανατοποθετούνται σ' έναν κόσμο θρυμματισμένο και προσπαθούν να βρουν τη νέα θέση τους...

ΠΑΤΑΚΗ

2 0

Χ Ρ Ο Ν ΙΑ

I ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: I . ΠΑΤΑΚΗΣ Α.Ε. Εμμ. Μπενάκη 16, 106 78 Αθήνα Τήλ.: 36.31.078, Fax: 36.28.950 Κ α ι σε ό λ α τα β ι β λ ι ο π ω λ ε ί α

ίτττττντττττνττττττττττττττ

*

*

ΕΛΣΑ ΜΟΡΑΝΤΕ ί

Ημερολόγιο 1938

*

ψ.

(ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΟΝΕΙΡΩΝ)

1

*> —♦ * * * ♦ * £ Μόλις Κυκλοφόρησε * * * ...Προωθούν τό ελληνικό βιβλίο t t Ασκληπιού 6, ’Αθήνα 106 80. Τηλ.: 3607744 ^

το παιχνίδι της ανάπτυξης ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΟΔΙΝΟΣ. Το παιχνίδι της ανάπτυξης. Οικογεωγραφία. Αθήνα, Τ ρ ο ­ χ α λ ία , 1993. Σελ. 174.

Οικολογία ταν το 1986 ο Μιχάλης Μ οδινός δημοσίευε την πρώτη οικογεωγραφική του σύνθεση με τίτλο «Μύθοι της ανάπτυξη, στους Τροπι­ κούς» (Εκδ. Στοχαστής), παρουσίαζε τότε κατά τον καλύτερο τρόπο τη διαδικασία της ανάπτυξης και τις επιπτώσεις της στην κοι­ νωνία και το περιβάλλον σε συγκεκριμένες γεω­ γραφικές περιοχές του πλανήτη. Η ιστορική, η ανθρωπολογική, η οικονομική και η γεωγραφική διάσταση συμπλέκονταν σε εκείνη τη μελέτη για να δώσουν την οικολογική προβληματική, να περιγράφουν δηλαδή τις φυσι­ κές καταστροφές, τη συρροή στις μεγαλουπόλεις, την εξαθλίωση των μαζών, την ερημοποίηση και την καταστροφή του τροπικού δάσους. / Η οικογεωγραφία αποδείχθηκε, σ ’ εκείνο το βι­ βλίο του Μ. Μοδινού, ένα ικανό εργαλείο για την κατάδειξη των αναπτυξιακών μύθων που έθρεψαν τις μεταπολεμικές γενιές και που σήμερα αποδεικνύονται ανίκανοι να θρέψουν το όνειρο. Το υλικό που συγκέντρωσε και μελέτησε ο Μ. Μ οδινός στην επταετία από το 1986 έως σήμερα, συγκέντρωσε σε ένα δεύτερο βιβλίο με τον τίτλο «Το παιχνίδι της ανάπτυξης - Οικογεωγραφία». Ο υπέρτιτλος - «οικογεωγραφία» - που καλύπτει

τα δέκα κεφάλαια του τόμου, όπως διευκρινίζει και ο ίδιος ο συγγραφέας, δεν υπαγορεύθηκε τόσο από τις ανάγκες ενός επιστημονικού λόγου που κυριαρχεί στις σχέσεις φύσης - πολιτισμού, όσο από την ανάγκη να ανταποκριθεί σε διαφορετικές μεθοδολογίες που χρησιμοποιούνται ως αναλυτι­ κά εργαλεία για να ερμηνεύσουν τις αντανακλά­ σεις της πραγματικότητας. Στο πρώτο κεφάλαιο ο Μ. Μ οδινός εξετάζει την περίπτωση του απομονωτισμού της Παραγου­ άης. Χώρα εξαιρετικά αραιοκατοικημένη, με 3 εκ. πληθυσμό και έκταση 406.752 τετρ. χλμ., η Παρα­ γουάη είναι διαιρεμένη από τον Τροπικό του Αιγόκερω σε ένα ερημικό και ενίοτε ελώδες βόρειο τμήμα, το εξαιρετικά αραιοκατοικημένο Τσάκο, και στο σχετικώς πυκνοκατοικημένο νότιο τμήμα, όπου βρίσκεται το σύνολο των πόλεων της βιομη­ χανικής και γεωργικής δραστηριότητας. «Η σημερινή Παραγουάη, είναι μια χώρα που το οικιστικό της δίκτυο αντιστοιχεί στις παραγω­ γικές επιταγές της πρώιμης αποικιοκρατικής πε­ ριόδου, αντανάκλαση των παραγωγικών δομών των φυλών Γκουαρανί», σημειώνει ο Μ. Μοδινός για την Παραγουάη, την οποία χαρακτηρίζει ιστορικό εργαστήρι, όπου η φυσική γεωγραφία και η ανθρωπογεωγραφία συμπλέκονται για να δώσουν το σημερινό ιστορικό αποτέλεσμα. Η Αργεντινή απασχολεί το συγγραφέα στο δεύ­ τερο κεφάλαιο. «Υπάρχει κάτι το υπερρεαλιστικό σε αυτή τη χώρα. Η λογοτεχνία είναι ένα πρώτο βήμα για να το συνειδητοποιήσεις. Το ταγκό είναι ένα άλλο», σημειώνει ο Μ. Μοδινός. Α ν λείπουν από την Αργεντινή οι Ινδιάνοι και τα μπανανόδενδρα, δεν σημαίνει αναγκαστικά ότι είναι και Ευρώπη όπως έχει υποστηριχθεί λανθα­

26 ετηλογη -----------------------------σμένα πολλές φορές, καθώς από τη χώρα αυτή απουσιάζει και η δημοκρατία και ο ορθολογισμός. Η ταχύτατη οικονομική ανάπτυξη της Αργεντι­ νής δεν οδήγησε σε δυτικού τύπου κοινωνική εξέ­ λιξη, όπως θα ήθελε η θεωρία των σταδίων, υπο­ γραμμίζει ο Μ. Μοδινός. Από το 1810, όταν δημιουργείται το σύγχρονο κράτος της Αργεντινής, η ιστορία της χώρας είναι γεμάτη από διαρκείς προ­ σπάθειες εκδημοκρατισμού, σπανίως ευοδούμενες, συνηθέστατα πνιγμένες στο αίμα από τους Καουντίλιος. Κι αυτός ακόμη ο δημοφιλής περονισμός είναι πατριαρχικός, εξουσιαστικός και λαϊκιστικός. Σήμερα εύκολα μπορεί κανείς να διακρίνει λά­ θη στον προγραμματισμό της χώρας, σπατάλη στη διαχείριση του δημοσίου χρήματος, υψηλό καταναλωτισμό και κερδοσκοπία.

^ να εξωτερικό χρέος που πλησιάζει τα 55 δισεκ. δολ., μια καλπάζουσα αστική ανεργία Μ της τάξεως του 15% του ενεργού πληθυσμού κι ένας πληθωρισμός που πλησιάζει το 1000%, δίνουν την εικόνα της σημερινής οι­ κονομικής κατάστασης της χώρας. «Αφρική σε μικρογραφία» έχει χαρακτηρισθεί το Καμερούν. Στη χώρα αυτή έζησε και εργάσθηκε ο Μ. Μ οδινός για δύο χρόνια (1976-77). Είχε έτσι την ευκαιρία να έλθει σε καθημερινή επαφή με λαούς, πολιτισμούς και φυσικές ενότητες που διέθεταν μια αφάνταστη ποικιλία. Κυρίως όμως η σύγκρουση μεταξύ της φύσης και του επελαύνοντος - υπό τη μορφή της ανάπτυξης - πολιτισμού καθόρισε την προβληματική του συγγραφέα. Στο κεφάλαιο αυτό ο Μ. Μ οδινός αναφέρεται κυρίως στο πρόβλημα που αντιμετωπίζει το δασωμένο νότιο τμήμα της χώρας, το οποίο έχει κατακτηθεί από εταιρείες ξύλευσης. «Βιογεωγραφία: Στα πάρκα της Τανζανίας» τι­ τλοφορείται το επόμενο κεφάλαιο. «Η Τανζανία είναι ο φτωχός συγγενής του ανατολικοαφρικανικού τουρισμού, παρά το ότι διαθέ­ τει την πλουσιότερη πανίδα σ ’ ολόκληρη τη Μαύ­ ρη Ή πειρο. Η χώρα αυτή αποτέλεσε για τρεις δε­ καετίες το σύμβολο του αφρικανικού δρόμου προς το σοσιαλισμό», γράφει ο Μ. Μοδινός. Μετά την αποτυχία του σοσιαλιστικού πειράματος του Νυερέρε, η άθλια οικονομική κατάσταση της χώρας οδήγησε σε περικοπή των δημόσιων δαπανών και εξαθλίωση ευρέων στρωμάτων του πληθυσμού. Η έρημος Καλαχάρι, ένα από τα τελευταία οχυ­ ρά άγριας ζωής στον πλανήτη, απασχολεί τον Μ. Μοδινό στη συνέχεια, ο οποίος υποστηρίζει ότι

U

το εξαιρετικά πλούσιο ζωικό βασίλειο της περιο­ χής απειλείται από μια χωρίς προηγούμενο οικο­ λογική καταστροφή. Με όπλο την οικονομία της αγοράς και στό­ χους την ανάπτυξη και τον εκσυγχρονισμό, η Ακτή του ελαφαντοστού, δημιούργησε μια «οικο­ νομία φυτειών» αποψιλώνοντας το μεγαλύτερο μέρος των παρθένων δασικών της εκτάσεων. Σή­ μερα η χώρα αυτή είναι υπερχρεωμένη και προ­ σπαθεί να ξαναβρεί την «ψυχή» της, όπως σημει­ ώνει χαρακτηριστικά ο Μ. Μοδινός που αφιερώ­ νει ένα κεφάλαιο του βιβλίου του στη χώρα αυτή. Το Ινδονησιακό σύμπλεγμα με τα 188 εκατ. κα­ τοίκους και η πληθυσμιακή ανισοκατανομή του είναι το θέμα που εξετάζεται στη συνέχεια του βι­ βλίου. Τόσο οι υψηλές πληθυσμιακές πιέσεις, όσο και οι αντίστοιχες χαμηλές παρεμποδίζουν την ανάπτυξη της Ινδονησίας: οι μεν υψηλές πυκνό­ τητες γιατί καταλήγουν σε ανεργία, κατατεμαχι­ σμό της γης, υπερεντατική καλλιέργεια, αποδάσωση, κακές υγειονομικές συνθήκες διαβίωσης, οι δε χαμηλές επειδή συνεπάγονται «υποεκμετάλλευση των πόρων της χώρας». Μπροστά σ ’ αυτήν την πληθυσμιακή ανισοκατανομή η κυβέρνηση της Ινδονησίας υιοθέτησε ένα εποικιστικό πρό­ γραμμα που είχε τις ρίζες του στην εποικιστική πολιτική της ολλανδικής αποικιακής διοίκησης. Η Διεθνής Τράπεζα συγχρηματοδότησε και συμμετείχε ενεργά στην εκπόνηση και την υλο­ ποίησή του κατά την τελευταία δεκαπενταετία. Μάλιστα, το 1985 οι σχετικές αναφορές της μι­ λούσαν για 4 εκατομμύρια κατοίκους των κεντρι­ κών νησιών που είχαν ήδη μετακινηθεί. Στα χαρ­ τιά όλα έδειχναν τέλεια... Το εποικιστικό πρό­ γραμμα υποσχέθηκε σε κάθε μετακινούμενη οικο­ γένεια ένα οικόπεδο 2,5 στρεμμάτων με μια κα­ τοικία εντός του, συν δέκα περίπου στρέμματα καλλιεργήσιμης γης. Λίγα χρόνια αργότερα το 1992 το πρόγραμμα είχε εγκαταλειφθεί, ύστερα από τη δρ’ιμύτατη κριτική του οικολογικού κινή­ ματος, κυρίως την καμπάνια του περιοδικού Eco­ logist , σημειώνει ο Μιχάλης Μοδινός.

ο Νεπάλ είναι γνωστό ως παράδεισος των αλπινιστών. Ο Μ. Μοδινός στις σελίδες που αφιερώνει στο Νεπάλ εξετάζει τον εθνολογι­ κό πλούτο της χώρας και τις γλωσσικές, θρη­ σκευτικές και πολιτισμικές επιδράσεις που δέχεται. Στο προτελευταίο κείμενο του βιβλίου του ο συγγραφέας περιγράφει την Κύπρο όπως ακριβώς την είδε στην τρίτη επίσκεψή του. «Το Κυπριακό

Ι

--------------------------- £7πλογη 21 τοπίο δεν μου προσφέρει σημεία αναφοράς. Δεν ξέρεις ποτέ πού ακριβώς βρίσκεσαι, από πού προ­ έρχεσαι, ποια είναι τα χαρακτηριστικά του μικροπερίγυρου, στον οποίο τη συγκεκριμένη στιγμή εντάσσεσαι», γράφει χαρακτηριστικά ο Μ. Μοδινός, για να συμπληρώσει πολύ εύστοχα στη συνέ­ χεια: «Ο εκσυγχρονισμός, η ανάπτυξη, οι δυτικές επιρροές έχουν κατασκευάσει μέσα σε λίγες δε­ καετίες μια κοινωνία που οπωσδήποτε λειτουργεί. Πλην, όμως, μια κοινωνία με ελάχιστον σεβασμό στην ιστορία και τ ον γεωγραφικό της χώρο». Α ν τα προηγούμενα κεφάλαια συνθέτουν εννέα αναφορές εμπνευσμένες από την κριτική της ανά-

Μ ε τον πα ραπάνω τίτλο και σε προσεγμένη καλαίσθητη έκδοση κυκλοφορεί η συλλογή της κυρίας Ασπασίας Ξύδη, ποιήτριας που ακολουθεί τους πα ρα­ δοσιακούς ρυθμούς και τον ομοιοκατάληκτο στίχο. Έχω ση­ μειώσει πολλές φορές και με κά­ θε ευκαιρία πως, αν και υπάρ­ χουν σπουδαία ποιητικά δημι­ ουργήματα πο υ ακολουθούν αδέσμευτους υπερρεαλιστικούς τόνους και ασύνδετο κάπως συνειρμικό ύφος στη δομή των στίχων, εντούτοις, η παλιά, π α ­ ραδοσιακή ποίηση με την υπο­ βλητικότητα και τη μούσι κότητά της δεν έχει χάσει την αξία και τη σημασία της. Και φαίνεται πω ς και στο μέλλον δεν πρόκειται να τη χάσει, αν σκεφτούμε ότι, αυτόν τον καιρό, πολλοί αξιό­ λογοι ποιητές, χειριστές του ελεύθερου στίχου, επιστρέφουν στις παλιές δοκιμασμένες τεχνι­ κές. Η κυρία Ξύδη διατηρεί τα

πτύξης, ενός διεθνούς διεπιστημονικού κλάδου, το τελευταίο κείμενο του βιβλίου του Μ. Μοδινού όχι μόνο επισφραγίζει τις προηγούμενες ανα­ λύσεις του, αλλά αποτελεί κι ένα εξαιρετικής ποιότητας αφήγημα με έντονες τις επιρροές από τη βορειοαμερικανική και τη λατινοαμερικανική λογοτεχνία. Αξιοποιώντας τις γνώσεις τόυ στη γε­ ωγραφία, κοινωνική ανθρωπολογία, εθνολογία, κοινωνιολογία, οικονομία και ιστορία, ο συγγρα­ φέας με τις δέκα οικογεωγραφικές του αναλύσεις, όπως τις συνθέτει στην καλαίσθητη έκδοση της «Τροχαλίας», παρουσιάζει μια καινοτομία για την ελληνική βιβλιογραφία. Σ ω τήρ ης Ν τάλης

ποίηση Α Σ Π Α Σ ΙΑ ΞΥ Δ Η . Γ νώ ­ ριμες σκιές. Α θή να , 1992. Σελ. 64.

καλά στοιχεία της ποιητικής π α ­ ράδοσης, την ευκρίνεια και την καθαρότητά της. Η ποίησή της, επηρεασμένη απ ό στοιχεία λαογραφικά και απ ό τις ειδυλλιακές μορφές της υπαίθριας ζωής, μας παραπέμπει, με πολλή επιτυχία, σε περασμένες νοσταλγικές ει­ κόνες του αγροτικού και βουκο­ λικού βίου, που και ο αξέχαστος συμπατριώτης της (Ναυπάκτιος) ποιητής Γ. Αθάνας είχε υπηρετήσει: «Φρεσκόβαψαν τις γρίλλιες σμαραγδιές / κι άσπρι­ σαν τις αυλές και τα πεζούλια / επλύνανε με μόσχο τα κονίσματα h a απλώσανε κεντήματα με γιού-

λια. / Λουστήκανε με ξύδι και μ ' ανθόνερο, / ραντίσανε λεβάντα τα προικιά τους / τις άσπρες περκαλένιες πουκαμίσες τους, / και πλέξανε στεφάνια τα μαλλιά τους» (σελ. 30). Με εξαιρετική παραστατικότητα ζωγραφίζει τη ζωή του χωριού, την αγνότη­ τα, την ανιδιοτέλεια και την προ­ σφορά των ανθρώπων της ρουμελιώτικης υπαίθρου: «Πρώ­ τη στο μύλο την αυγή, σαν τ' άγριο περιστέρι / τ' απόγευμα στο ζύμωμα, σ ' εσπερινό το δεί­ λι, / σε γεννητούρια, σε γιορτές, να δώσει ένα χέρι / και σε ξωκκλήσια ολονυχτιές ν ' ανάψει το καντήλι» (σ. 33). Η ποίηση της κυρίας Ξύδη, με την αισθητική πληρότητά της και τις ουσιαστικές απεικονίσεις της, μας πείθει για τη χρησιμότη­ τα του παραδοσιακού ποιητικού λόγου και για την αξία του.

Διον. Κωστΐδης

28 επάογη

η κοινωνία της ικανοποίησης JOHN KENNETH GALBRAITH. Η κοινωνία της ικανοποίησης. Μετάφραση: Παύλος Ζώτος. Επιμέλεια: Δ. Άμαλλος. Αθήνα, S in g u la r P u b l ic a t io n s , 1993.

Οικονομία - Πολιτική John Kenneth Galbraith στο καινούριο του βιβλίο αναλύει και κρίνει τα καινούρια χαρακτηριστικά του καπιταλισμού. Καταρχήν διαπιστώνει ότι «αυτό που είναι καινού­ ριο στις λεγάμενες καπιταλιστικές χώρες εί­ ναι ότι η κυρίαρχη ικανοποίηση αφορά τώ­ ρα τους πολλούς και όχι μόνο τους λίγους. Λει­ τουργεί κάτω από το ακαταμάχητο κάλυμμα της δημοκρατίας, αν και μιας δημοκρατίας όχι όλων των πολιτών αλλά αυτών που υπερασπιζόμενοι τα κοινωνικά και οικονομικά τους πλεονεκτήματα, πηγαίνουν τελικά να ψηφίσουν. Το αποτέλεσμα είναι μια εξουσία που δεν είναι προσαρμοσμένη στην πραγματικότητα ή στο γενικό καλό, αλλά στις πεποιθήσεις των ικανοποιημένων που αποτε­ λούν την πλειοψηφία αυτών που ψηφίζουν» (σ.

13-14). Αυτή η προνομιούχα πλειοψηφία συνιστά την «κοινωνία της ικανοποίησης» (σ. 19) και αποτελείται από αυτούς πόυ διοικούν, δηλαδή αυτούς που απαρτίζουν το μεσαίο και ανώτερο τμήμα των μεγάλων χρηματοπιστωτικών και βιομηχανικών εταιριών, τους ανεξάρτητους επιχειρηματίες, δι­ κηγόρους, γιατρούς, μηχανικούς, επιστήμονες λο­ γιστές, δημοσιογράφους, καθηγητές, αγρότες που αμείβονται πλουσιοπάροχα από κυβερνητικές επι­ δοτήσεις και κάποιοι που παλιότερα ονομάζονταν προλετάριοι και σήμερα ασκούν ποικίλα επαγγέλ­ ματα συμπληρώνοντας το εισόδημά τους με το μι­ σθό της εργαζόμενης συζύγου (σ. 20).

Η άνεση και η ευημερία της ικανοποιημένης πλειοψηφίας «στηρίχθηκε και επαυξήθηκε από την παρουσία μιας ευάριθμης πολύ χρήσιμης, ίσως και απαραίτητης τάξης, η οποία δεν συμμε­ τέχει στην οικονομική ευημερία της προνομιού­ χας ομάδας». Αυτή η τάξη αποκαλείται λειτουργική υποτάξη (Functional Underclass) (σ. 38) και είναι συγκεντρωμένη στα μεγάλα αστικά κέντρα, σε απομονωμένες φάρμες ως εποχιακοί εργάτες γης ή σε περιοχές ορυχείων, το μεγαλύτερο μέρος της αποτελείται από μέλη των μειονοτήτων, μαύρων ή ισπανόφωνων (σ. 40). Αυτή η υπο-τάξη εκτελεί όλες τις εργασίες τις υποβαθμισμένες οικονομικά και κοινωνικά, ζώντας σε άθλιες συνθήκες. Και αυτό συμβαίνει όχι μόνο στις Ηνωμένες Πολιτεί­ ες αλλά και στα άλλα καπιταλιστικά κράτη: Βρε­ τανία, Γερμανία, Γαλλία, Σκανδιναβία, Αυστρία, Ελβετία... Στις περιοχές όπου ζουν βασιλεύει η απόγνωση και ο τρόμος και αποτελούν πηγές αναταραχών και αν δεν ληφθούν μέτρα - προειδοποιεί ο G. θα γίνουν πιο επικίνδυνοι. Αυτό θεωρεί ως το πιο σοβαρό κοινωνικό πρόβλημα και αποτελεί τη με­ γαλύτερη απειλή για την ειρήνη και την ηρεμία. Προτείνει δε ως λύσεις την ανάληψη μέτρων από την πολιτεία - πράγμα που δεν κάνει η πολιτική της ικανοποίησης - όπως: καλύτερα σχολεία και καλύτερα αμειβόμενους καθηγητές, ισχυρές και καλά χρηματοδοτούμενες υπηρεσίες κοινωνικής πρόνοιας, συμβουλευτικές υπηρεσίες για το πρό­ βλημα των ναρκωτικών, επαγγελματική εκπαί­ δευση, δημόσιες επενδύσεις στη στέγαση, καλύτε­ ρη υγειονομική περίθαλψη, εγκαταστάσεις ανα­ ψυχής, βιβλιοθήκες, καλύτερη αστυνόμευση (σ.

52 και 230). Τις ιδέες και την πολιτική της «κοινωνίας της ικανοποίησης» εξετάζει ο G. σε διάφορους τομείς της κοινωνικής-οικονομικής και πολιτικής ζωής: στη φορολογία και τις δημόσιες υπηρεσίες, τη

------------------- :---------- ετηλογη 29 Η αιτία όλων αυτών είναι οι αρχές της «κοινω­ νίας της ικανοποίησης», οι οποίες στη δεκαετία του ’80 «δημιούργησαν το πλαίσιο για την πιο ανίκανη και εγκληματική διαχείριση δημοσίων κεφαλαίων στην ιστορία της χώρας, ή στην ιστο­ ρία οποιοσδήποτε σύγχρονης χώρας» (σ. 81). Εξυπακούεται ότι η «ικανοποίηση» καθορίζει την πολιτική και την πολιτική θεωρία και όχι ο διαχωρισμός των ψηφοφόρων ανάμεσα στα πολι­ τικά κόμματα, ούτε οι κατά καιρούς χαρισματικοί πολιτικοί ηγέτες (σ. 183). Η «ικανοποίηση» με την πανίσχυρη επίδραση του χρήματος στη δημό­ σια ζωή και την πολιτική πρακτική, με τη βοήθεια των πολιτικών αναλυτών και σχολιαστών των ΜΜΕ, κρατάει τα ηνία. Σημειωτέον ότι ο μισός πληθυσμός δεν παίρνει μέρος στις προεδρικές εκλογές, ενώ ακόμα λιγότεροι συμμετέχουν στις αναμετρήσεις για το Κογκρέσσο. Πρόκειται για ένα βιβλίο αρκετά πληροφο­ ριακό και διαφωτιστικό για τη σύγχρονη κατά­ σταση και τις τάσεις του σύγχρονου καπιταλι­ σμού.

γραφειοκρατία, την εξωτερική πολιτική, το στρα­ τιωτικό πλέγμα, τον προϋπολογισμό και την οικο­ νομική κατάσταση. Οι αναλύσεις και επισημάν­ σεις του είναι πολύ κατατοπιστικές και ενδιαφέ­ ρουσες. Ορισμένες φθάνουν σε ριζική κριτική βα­ σικών χαρακτηριστικών του καπιταλισμού, όπως π.χ. η έννοια της αγοράς.

4 Λ 1/ ■ II 11

εντρικό σημείο, δόγμα και πρακτική της «ικανοποίησης» είναι η πίστη στην ελεύθερη αγορά, χωρίς παρέμβαση της πολιτείας, ρυθμιστική ή επιβοηθητική - παρά μόνο όταν χρειάζεται να διασωθεί μια τράπεζα ή I JL μια επιχείρηση ή η εξυπηρέτηση της άμυνας. Αυτή η πίστη είναι για τον G. λάθος και οδηγεί στην αυτοκαταστροφή, και δεν είναι μόνο δική του, όπως φαίνεται άποψη, αλλά και άλλων οικονομολόγων, οι οποίοι αναγνωρίζουν «ότι η αγορά δεν οδηγεί στα καλύτερα αποτελέσματα» (σ. 66). Διότι πέρα από το ότι δημιουργεί το μονο­ πώλιο και την ανισοκατανομή δύναμης και εισο­ δήματος, το σημαντικό είναι ότι «κάτω από την ευρεία κάλυψη της ελεύθερης αγοράς και με την κατηγορηματική έγκρισή της, λειτουργούν δυνά­ μεις που λεηλατούν και καταστρέφουν αυτούς τους ίδιους τους θεσμούς που απαρτίζουν το σύ­ στημα, ειδικότερα τις επιχειρήσεις των οποίων ο εμπορικές και οικονομικές λειτουργίες στηρίζουν την αγορά. Αυτό είναι μία εντυπωσιακή εξέλιξη του σύγχρονου καπιταλισμού». Το αποτέλεσμα είναι: «η πραγματική εξουσία στην μεγάλη επιχεί­ ρηση περνά, σταθερά και αναπόφευκτα από τους ιδιοκτήτες ή τους μετόχους στα διευθυντικά στε­ λέχη». Αυτοί δε οι τελευταίοι εργάζονται, χωρίς τον έλεγχο των μετόχων, για το προσωπικό τους συμφέρον και τη μεγιστοποίηση του κέρδους τους και της εξουσίας τους. Έ τσ ι τα εισοδήματά τους είναι υπέρογκα, 93 φορές μεγαλύτερα από το εισό­ δημα του μέσου βιομηχανικού εργάτη. Χαρακτη­ ριστικά αναφέρει ότι τα 258 από τα 800 ανώτατα στελέχη επιχειρήσεων είχαν το 1990 ετήσια έσο­ δα πάνω από 1.000.000 δολάρια, ενώ ο πρόεδρος της Time-Warner 39.000.000 δολάρια, (σ. 70, 71). Τα διευθυντικά στελέχη προβαίνουν σε εξαγορά και συγχώνευση εταιρειών, με δανεισμό κεφαλαί­ ων, πράγμα που οδηγεί σε χρεοκοπία μεγάλες επιχειρήσεις, τράπεζες, αεροπορικές εταιρείες κ.ά. Επιδίδονται στην κερδοσκοπία αγοράς ακινήτων και οδηγούν στην κατάρρευση τις εταιρίες αποταμιεύσεων και δανείων, πράγμα που ο G. χαρακτηρίζει ως «το μεγαλύτερο και το πιο δαπα­ νηρό εγχείρημα στα χρονικά των δημοσίων παρανομιών, καταχρήσεων εξουσίας και κλο­ πών» (σ. 78).

Γιώργος Ν. Οικονόμου

1Τ Τ Τ Τ Τ Τ Τ Τ Γ Τ Τ Τ Τ Τ Τ Τ Τ Τ Τ Τ Τ Τ Τ Τ 3

ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΥ

ϊ

ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ £

’ Αριστείδης — Μάρκος Κάτων

*

►

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΛΟΥΚΑΣ ΚΟΥΣΟΥΛΑΣ

■»

^

ΛΥΛ

i° ¥

*

·ί 4

Μ όλις Κυκλοφόρησε

4

... Προωθούν τό ελληνικό βιβλίο

*

ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ 6 - ΑΘΗΝΑ 106 80 - ΤΗΛ.: 3607744

*

Ϊ

£

*

4

30 ετπλογη

μια πολυθρόνα στο σαλόνι NENA I. ΚΟΚΚΙΝΑΚΗ. Μια πολυθρόνα στο σαλόνι. Πρόλογος: Φρέντυ Γερμανός. Αθήνα, Δ ό μ ο ς , 1993. Σελ. 106.

Πεζογραφία Αγγελική, η ηρωίδα του πρόσφατου μυθι­ στορήματος της Ν ένας Κοκκινάκη, καθι­ σμένη στο περβάζι του χρόνου της, του βιωμένου με οποιοδήποτε τρόπο χρόνου, εκεί­ νου που έγινε μνήμη οδυνηρή· κι εκείνου που άφησαν γύρω οι στιγμές του στων ερώ­ των της τις παρειές, αναμετρά τα συμβάντα, θυμάται ένα παρελθόν βουλιαγμένο σε μια «πολυθρόνα στο σαλόνι», σε μια ζωή καθηλωμέ­ νη σε ένα χρόνιο πρόβλημα, πλάι σε ένα βάζο γε­ μάτο ελπίδες και στιγμές υπομονετικές, όπως αυτές καθρεφτίζονται «σε δυο ζευγάρια παιδικά μάτια». Είναι η Αγγελική των αμφιβολιών, των ανα­ μνήσεων, των προβληματισμών. Η Αγγελική ανά­ μεσα στο Χτες και στο Αύριο· στο σταυροδρόμι των ανέμων, των ονείρων, των διλημμάτων ανά­ μεσα στο Εγώ και στο Εσείς. Είναι η Αγγελική των Ερώτων και του Χρέους, της καθημερινό­ τητας και των οραματισμών του εδώ και του πουθενά· η Αγγελική των θρήνων και των γιασε­ μιών... Έ χει συνηθίσει στον πόνο από τότε που βρέθη­ κε με μια «πολυθρόνα στο σαλόνι», που ο άνδρας της άρχισε να κοιτάζει ολόγυρα με γυάλινα μάτια, από τότε που διαπίστωσε πως απούσιαζε από τη σχέση τους ο έρωτας... Γυρίζει πίσω, στο παρελθόν ενώ το προσωπικό της, το οικογενειακό της δράμα την ακολουθεί σε όλες τις διακλαδώσεις των γεγονότων της δικής της καθημερινότητας, αλλά και των παλιών συμμαθητριών της, αφού όλες, κατά κάποιον τρόπο,

έχουν κι από «μια πολυθρόνα στο σαλόνι», έχουν κι από έναν πόνο, ένα ανοιχτό πηγάδι στην καρ­ διά, η ευτυχία δεν άγγιξε καμία. Μ όνο ο χρόνος είχε βαθύνει τις χαρακιές στο πρόσωπο της καθε­ μιάς. Καθεμιά κουβαλάει μέσα της τη δική της δυστυχία. Οι άντρες βρίσκονται στην αντίπερα όχθη, αν δεν έχουν επιλέξει άλλους δρόμους όπως στη· δική της περίπτωση: «Κατοικούσες δίπλα μου, ποτέ δεν σε φιλοξένησε η ψυχή μου. Δεν με δέχτηκες, σου κράτησα θυμό κι έφυγες ένα χειμω­ νιάτικο πρωινό χωρίς κανένα(ν) να αποχαιρετί­ σεις...» (40). Θα πει όχι χωρίς θλίψη. Ενώ η Ό λγα , η πιστή κι αφοσιωμένη φίλη, μπορεί το άλ­ λο Εγώ της, ζει στο δικό της κόσμο, πάντα απογει­ ωμένη, ελεύθερη να επιλέγει. Η Αγγελική δεν μπορεί και δεν θέλει να απο­ σπαστεί από τα καθημερινά μουντά κι όμως πασί­ χαρα μονοπάτια της συνήθειας, τον προορισμό που δίνει νόημα στη ζωή της. Είναι το καθημερι­ νό προσγειωμένο άτομο, συγκαταβατική, η γυναί­ κα - αθόρυβη ηρωΐδα, που ξέρει να πονά διακρι­ τικά, εσωτερικά, αλλά και να προσβλέπει στο μέλ­ λον και την προκοπή των παιδιών της και των μα­ θητών της. Η Ό λγα, το μυθιστορηματικό της Εγώ, η υπερ­ βατική, η Ό λγα των ποιητικών βραδινών, η ανε­ δαφική, η μοναχική, που ζει το δικό της χρόνο σε έναν χώρο εντελώς εξωπραγματικό, μέσα σε ποιη­ τικές πολύχρωμες φαντασιώσεις ζει τη δική της πραγματικότητα μέσα σε ένα συμπαθητικό νεφέ­ λωμα. Αντίθετα, η Αγγελική, το θετικό Εγώ, από την αρχή πήρε τη ζωή στα σοβαρά, τουλάχιστον όσο κι ένας σκίουρος! Κάποτε τα δύο πρόσωπα συναντιούνται, συγκλί­ νουν, ταυτίζονται, ισορροπούν, όχι σε εύθραυστη, αλλά σε σταθερή, πραγματική βάση. Η ζωή προ­ χωρεί, αποδεσμεύεται από την «πολυθρόνα». Η Νένα Κοκκινάκη, όπως και στα δύο προη­ γούμενα κείμενά της, έτσι κι εδώ κινείται σε ευθεία, χωρίς καμπυλώσεις, γραμμή, δεν αφήνει κενά στον αναγνώστη. Χαμηλόφωνα, εξομολογητικά, χωρίς κραυγαλές ατάκες, χωρείς εξάρσεις ή

------------------------------- εηάογη 31 μελοδραματισμούς, με σύνεση και συνέπεια ζει τον ήπιο μυθιστορηματικό της χρόνο, διακριτικάαντιμετωπίζει τον κόσμο με τρυφερότητα και αι­ σιοδοξία. Το μήνυμά της ανθρώπινο, απλό ουσιαστικό: «Το πουθενά» δεν υπάρχει πουθενά στο πλήθος που περιμένει στο ποτάμι της ζωής. Αρκεί να πά­ ρεις τη ζωή στα σοβαρά «τουλάχιστον όσο ένας σκίουρος», που λέει κι ο ποιητής. Η μοναξιά, ο χρόνος, ο έρωτας, γίνονται πηγές δημιουργίας κα­ λών έργων. Η μοναξιά, ο πόνος, η εσωτερική ερήμωση μετουσιώνονται σε έργα τέχνης. Σημασία εδώ δεν έχει η μυθιστορία ή η πλοκή, αλλά οι δια­ συνδέσεις των χαρακτήρων, που τείνουν να ολο­ κληρωθούν μέσα από τις πράξεις τους- να υπάρ­ ξουν μέσα στον πόνο με την τρυφερότητα που

Ιο βιβλίο της Μάχης Μουζάκη «Χλόη Χάριτος» είναι μια περιδιά­ βαση στο χθες, ένα οδοιπορικό αναμνήσεων για πρόσω πα, το­ π ία και γεγονότα. Γραμμένο με πολλή αγάπη και συγκίνηση για ό,τι χάθηκε για πάντα, μεταφέ­ ρει τον παλμό της συγκίνησης και το μύρο της αθωότητας στον αναγνώστη που μετέχει στα δρώμενα, παρασυρμένος απ ό τη γοητεία του αγνώστου και του οριστικά απωλεσθέντος, έτσι όπως το απλώνει στα μάτια του η Μάχη Μουζάκη. Η αυτοπρόσωπή της μαρτυρία και η ζωντα­ νή περιγραφή ανθρώπων, εθί­ μων και χώρου έλκουν τον ανα­ γνώστη, που θα την ακολουθή­ σει στο ανάδρομο αυτό ταξίδι. Και, παρά τον έντονα πρ ο σω πι­ κό χαρακτήρα του χρονικού, δια­ βάζεται ευχάριστα απ ό όλους όσοι μπορούν συνειρμικά να ζωντανεύουν και να ξαναστήνουν ακέραιους τους κόσμους των αλλοτινών καιρών. Παντού θα συναντήσουμε τη φθορά, το θάνατο, τα χα­ λάσματα, αλλά κι ένα αβάστα­ χτο πόνο για τον άνθρωπο και τη Μοίρα του. Αλλά, χάρη στη

απαλαίνει ό,τι αγγίζουν - κι ας πονά η μνήμη μέσα από τις μικρές στιγμές και τις μικροχαρές της ζωής, ό,τι στην ουσία αποτελεί περιεχόμενο ζωής για τον καθένα, φωτεινές επιφάνειες στην περιοχή του χρέους και του καθήκοντος. «Μια πολυθρόνα στο σαλόνι», υπήρξε η αφετηρία ενός έργου ευαίσθητου, εξομολογητικών τόνων, ποιη­ τικού σε πολλά σημεία, γεμάτου τρυφερότητα και στοργή για τα παιδιά, με κάθαρση και σταθερούς άξονες την αγάπη και την αφοσίωση σε ό,τι πιο υπέροχο υπάρχει: τα παιδιά, απλού, σύντομου, αληθινού, γοητευτικού. Δεν αξίζουν μόνο τα με­ γαλόπνοα έργα την προσοχή μας. Καμιά φορά και τα μικρά, αν είναι αληθινά έχουν τη γοητεία τους.

ποίηση Μ ΑΧΗ Μ ΟΥΖΑΚΗ. Χ λόη Χ άριτος (Χ ρονικό D E PR O FU N D IS). Α θ ή ­ να, Σ ύ γ χ ρ ο ν η Ε π ο χ ή , 1993. Σ ελ. 112.

συγγραφέα, ο χώρος αποκτά ξα­ νά την παλιά του παρθενικότητα, όλα εξαγνίζονται και σχημα­ τοποιούνται όπως τότε. Ενώ, οι σκιές του παρελθόντος, εγκαταλείποντας τις σκοτεινές τους εγκαταβιώσεις, γλιστρούν γύρω αθόρυβα συνεπαρμένες, νομί­ ζεις, απ ό την αδόκητή τους αυτή ανάσταση και ντυμένες ξανά το ανθρώπινο σχήμα ξαναβιώνουν τα πάθη, τις μικρότητες και τις δοκιμασίες του πρότερου βίου. Μοιραία, αναβλύζουν αυθόρμη­ τα και πηγαία τα συναισθήματα της Μάχης Μουζάκη, καθώς π α ­ ρακολουθεί την προσωπική της διαδρομή σαν σε οθόνη κινημα­ τογράφου. Γι' αυτό είναι αξιο­ πρόσεκτες οι σκέψεις της για

Ελένη Χωρεάνθη

πρόσω πα και γεγονότα χαμένα στην αχλύ του χρόνου. Το προσωπικό ύφος, η στέρεη γραφή της, που άλλοτε έχει ένα ιδιότυπο λυρισμό και άλλοτε υπερβατικότητα, η γλαφυρότητα των περιγραφών και, φυσικά, ο απόλυτος ρεαλισμός στην εξιστόρηση των συμβάντων είναι στοιχεία που απ ό μόνα τους προδικάζουν την επιτυχία του εγχειρήματος της συγγραφέως. Όμως, εντυπωσιακές είναι και οι είκοσι απρόμαυρες φωτογρα­ φίες καθώς και τα δύο σχέδια που συνοδεύουν τα κείμενα και πιστοποιούν «του λόγου το αλη­ θές» της Μάχης Μουζάκη. Σε τελευταία ανάλυση η «Χλόη Χάριτος» είναι ένα βιβλίο που αξίζει να διαβαστεί όχι μόνο για αισθητική απόλαυση, αλλά και για το πλήθος των ιστορικών και λαογραφικών στοιχείων που π α ­ ρέχει, αλλά και κυρίως γιατί χαρ­ τογραφεί τον παράγοντα «άν­ θρωπος» στις μικρές και κλειστές κοινωνίες κάτω από αντίξοες ή τραγικές συνθήκες. Γιώργος Π ετρό πο υλο ς

Στην π λ α τ ε ία Κ ο λ ω ν α κ ίο υ 18, δ ίπ λ α σ το Β ρεττανικό Σ υ μ β ο ύ ­ λιο, η ζ ω γ ρ ά φ ο ς Ν ίκη Ε λ ε υ θ ε ρ ιά δ η α π ό τη Λ έσ βο, ά νο ιξε ένα κ α λ ό γ ο υ σ τ ο π α λ α ιο π ω λ ε ίο με π ρ ο σ ιτές τιμ ές κα ι μ εγ ά λη π ο ι­ κιλ ία γ ια δ ώ ρ α , φ τ ια γ μ έ ν α με μ ε ρ ά κι κι α γ ά π η π ο υ χα ρ α κ τ η ρ ί­ ζουν έ να ν ά λ λ ο τ ρ ό π ο ζω ή ς κ α ι ά λλες εποχές.

Η ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ των βιβλίων γίνεται με βάση το γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρμοσμένο στην ελληνική βιβλιογρα­ φία. ΣΤΗΝ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ των περιοδικών δεν περιλαμβάνονται εβδομα­ διαία έντυπα. ΤΟ ΒΙΒΑΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Δελτίο συντάσσεται με την πολύτιμη συνεργα­ σία του βιβλιοπωλείου της «Εστίας».

ενικά έργα________________ Τ ύπος ΔΙΓΚΑΒΕΣ Κ. Αλμανάκ 1994. Θεσσαλονίκη, Αλμανάκ. Σελ.

460. Δρχ. 3120.

φ ι/\ο σοφία

Αρ. 3 33 16 Φεβρουάριου 1 Μαρτίου 1994 Επιμέλεια: Έφη Απάκη

Α π οκ ρυ φ ισμός Τι λένε τ’ άστρα από το 1994 έως το 2004. Αθήνα, Μακρής, 1994. Σελ. 256. Δρχ. 2390.

GALLOTTI Α. Μεγάλες προφητείες. Μετ. Κ. Δόλκας. Αθήνα, Κονιδάρης, 1993. Σελ. 213. Δρχ. 2285.

KOCH Κ.Ε. Το αλφάβητο του αποκρυφισμού. Μετ. Σ. Στεργίου. Αθήνα, Στερέωμα, 1993. Σελ. 285. Δρχ. 2080.

ψ υχολογία Γενικά ΚΑΛΛΙΓΑΣ Π. Η εξάντλησις των κομμάτων. Αθήνα, Ροές, 1993. Σελ. 61. Δρχ. 1040. ΚΑΡΑΣ Γ. Γερμανικές επιδράσεις στη σκέψη των χρόνων της νεοελληνικής αναγέννησης. Δοΰγκας Σ. Η περί φυσικής φιλο­ σοφία. Αθήνα, Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης «Φερών Βελεστίνου - Ρήγα», 1993. Σελ. 274. Δρχ. 3240.

MONTESQUIEU. Περί καλαισθησίας. Μετ.-εισ.-σχόλ. Α. Βέλιος. Αθήνα, Printa, 1993. Σελ. 91. Δρχ. 1040.

NIETZCHE F. Ιστορία και ζωή. Εισ.-μετ.-σημ. Ν.Μ. Σκουτερόπουλος. Αθήνα, Γνώση, 1993. Σελ. 121. Δρχ. 1560.

UNAMUNO Μ. DE. Το τραγικό αίσθημα της ζωής. Μετ. Η. Π. Νικολοΰδης. Αθήνα, Printa, 1993. Σελ. 434. Δρχ. 3120.

Γενικά ΜΑΝΝΟΝΙ Ο. Φρόυντ. Προλ,-μετ.-επίμ. Α. Βουδοόρη. Αθήνα, Εστία, 1993. Σελ. 193. Δρχ. 2800. Ε φ α ρ μ οσ μ ένη ψ υχολογία DODSON Β. Sex για έναν. Η αποενοχοποίηση του αυτερωτισμού. Μετ. Α. Τερψιάδου. Αθήνα, Ερμιόνη, 1994. Σελ.

176. Δρχ. 1870.

ρησκεία

Αρχαία φ ιλοσ ο φ ία

Ιερά κείμενα

ΣΚΑΛΤΣΑΣ Θ. Ο χρυσούς αιών της αρετής. Αθήνα, Αλε­ ξάνδρεια, 1993. Σελ. 167. Δρχ. 1660.

Εκκλησιαστής. Ματαιότης ματαιοτήτων... Μετ. Α. Ίσαρης. Αθή­ να, Ολκός, 1993. Σελ. 99. Δρχ. 2600.

34 δελτίο Η Βίβλος εικονογραφημένη. Τόμοι Α+Β' Αθήνα, Ελληνικός Βιβλικός Σύνδεσμος. Σελ. 758. Δρχ. 6760 (οι δύο τόμοι).

οινωνικές επιστήμες

|"| αιδαγωγική - Εκπαίδευση Παιδαγωγική ΚΑΚΑΒΟΥΛΗΣ Α.Κ. Ηθική ανάπτυξη και αγωγή. Αθήνα, 1994. Σελ. 342. Δρχ. 4160.

Στατιστική ΚΑΛΑΜΑΤΙΑΝΟΥ Α.Γ. Η εκροή πτυχιοόχων γιατρών από τα ελληνικό πανεπιστήμια και η στελέχωση του Εθνικού Συστήμα­ τος Υγείας. Αθήνα, Παπαζήσης, 1993. Σελ. 232. Δρχ. 5200. Κοινωνιολογία ΜΠΑΔΑ-ΤΣΟΜΩΚΟΥ Κ. Ενδυματολογικοί κώδικες της παιδι­ κής - νεανικής ηλικίας. Το κοινωνικό-ιστορικό τους ισοδύνα­ μο. Ιωάννινα, Πανεπιστήμιο Ιωαυνίνωυ, 1993. Σελ. 145+Εικ. ΦΙΟΡΑΒΑΝΤΕΣ Β. Μοντερνισμός και κουλτούρα. Αθήνα, Πα­ παζήσης, 1993. Σελ. 277. Δρχ. 1640. Πολιτική ΚΑΛΛΙΝΙΚΟΣ Α. Ρατσισμός. Αθήνα, Εργατική Δημοκρατία, 1993. Σελ. 75. Δρχ. 1245. ΚΟΤΖΙΑΣ Ν. Κράτος και πολιτική. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1993. Σελ. 489. Δρχ. 4160.

Εκπαίδευση ΚΑΡΑΔΗΜΑΣ Π. Η τεχνική της προσέγγισης νεοελληνικών λογοτεχνικών κειμένων. Αθήνα, Βιβλιοεκδοτική, 1993. Σελ.

177. Δρχ. 1560. ΜΙΧΟΠΟΥΛΟΣ Α.Β. Η εκπαίδευση στο πλαίσιο της οργα­ νωτικής θεωρίας. Αθήνα, 1993. Σελ. 175. Δρχ. 2700.

J1 λώσσα Γενικά ΦΡΑΓΚΟΜΙΧΑΛΟΣ Κ.Ε. Στρατηγική επικοινωνίας. Η τέχνη και η τεχνική του γραπτού και προφορικού λόγου. Αθήνα, Γρηγό­ ρης, 1993. Σελ. 343. Ελληνική γλώσσα

ΚΛΑΪΝ Χ.Γ. Ρέκβιεμ για έναν αντάρτη των πόλεων. Μετ. Ε. Πέππα. Αθήνα, Ελεύθερος Τύπος, 1993. Σελ. 145. Δρχ.

1660.

ΤΛΟΥΠΑ Σ. - ΧΑΤΖΗΠΑΝΑΠΩΤΙΔΗ Α. Νέα ελληνικά. Τόμος Β'. Αθήνα, Παπαζήσης, 1993. Σελ. 159. Δρχ. 2600.

OFFE C. Κοινωνία της εργασίας; Επιμ.-εισ. Γ. Τουτζιαράκης. Αθήνα, Νήσος, 1993. Σελ. 245. Δρχ. 3120.

£ φ αρμοσμένες επιστήμες

Οικονομία

Ιατρική

FELLER R. - GALEMBERT Β. DE - GUEGUEN D. Η Ευρώπη των ECU. Αθήνα, Το Ποντίκι, 1993. Σελ. 143. Δρχ. 1830.

ΓΡΙΒΑΣ Κ. Κάνναβη, μαριχουάνα, χασίς. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1993. Σελ. 231. Δρχ. 2080.

Επικοινωνίες

ΚΟΥΜΕΝΤΑΚΗΣ Π.Ε. Υγεία για όλους. Αθήνα, 1994. Σελ.

894. Δρχ. 5200.

ΦΡΑΓΚΟΜΙΧΑΛΟΣ Κ.Ε. Η στρατηγική της επικοινωνίας. Αθή­ να, Γρηγόρης, 1993. Σελ. 343. Δρχ. 3600.

J έχνες

Λ αογραφία ΣΤΑΜΕΛΟΣ Δ. Λαογραφική πινακοθήκη. Αθήνα, Ππσιλός, 1994. Σελ. 303. Δρχ. 3120.

Γενικά

Ο ικολογία

ΠΡΟΚΟΠΙΟΥ Α. Εστίες ελληνικού πολιτισμού στην αρχαι­ ότητα. Τόμος Α'. Αθήνα, Πύρινος Κόσμος, 1993. Σελ. 216. Δρχ. 4160.

ΝΑΞΑΚΗΣ X. Προς έναν πράσινο καππαλισμό. Αθήνα, Εναλ­ λακτικές Εκδόσεις, 1993. Σελ. 188. Δρχ. 1040. ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ Δ.Ι. Ροδιακά περιβαλλοντικά. Ρόδος, 1994. Σελ. 20.

Λευκώματα ΜΕΓΑΣ Γ. Ενθύμιον από τη ζωή της Εβραϊκής Κοινότητας Θεσ­ σαλονίκης 1897-1917. Αθήνα, Καπόν, 1993. Σελ. 191. Δρχ.

12480.

--------------------------------Ζωγραφική ΠΑΠΑΣ Α. Κοσμάς Θεοδωρίδης (Togo). Ο πολίτης σκιτσογράφος-γελοιογράφος. Αθήνα, Δόμος, 1993. Σελ. 484. Δρχ. 5200. Κ ινηματογράφος ΜΠΑΖΕΝ Α. Ο ερωτισμός. Μετ. Σ. Τριανταφόλλοο. Αθήνα, Αιγόκερως, 1993. Σελ. 60. Δρχ. 620. ΜΠΑΖΕΝ Α. Το γουέστερν. Μετ. Σ. Τριαντάφυλλου - Μ. Ακτσόγλου. Αθήνα, Αιγόκερως, 1993. Σελ. 60. Δρχ. 620. Μουσική ΤΟΛΙΚΑ Ο.Ν. Επίτομο εγκυκλοπαιδικό λεξικό της βυζαντινής μουσικής. Αθήνα, Ευρωπαϊκό Κέντρο Τέχνης, 1993. Σελ.

518. Δρχ. 6240.

λασική Φιλολογία Γενικά

δελτίο 35

HEIDEGGER Μ. Από την εμπειρία του στοχασμού. Ποίηση. Μετ.-εισ.-επίλ. Κ. Σαρρόηουλος. Αθήνα, Γκοβόσιης, 1993. Σελ. 111. Δρχ. 1975. Π εζογραφ ία Ο Παπαδιαμάντης μεταφράζει Μπρετ Χαρτ: Αργοναυτικαί διη­ γήσεις. Βιβλίο 2ο. Αθήνα, Λήθη 1993. Σελ. 159. Δρχ. 2285. ΓΚΑΓΚΑΣ Τ. Παράθυρα δίχως ουρανό. Αθήνα, Δωδώνη, 1993. Σελ. 109. Δρχ. 1245. ΖΟΥΜΠΟΥΛΑΚΗ Δ. Το κορίτσι του φεγγαριού. Αθήνα, Επικαφότητα, 1993. Σελ. 233. Δρχ. 2080. ΚΑΚΟΥΡΗ Α. Με τα φτερά του «Μαρίκα». Αθήνα, Κέδρος, 1993. Σελ. 230. Δρχ. 1600. ΚΟΚΚΑΛΙΔΟΥ-ΝΑΧΜΙΑ Ν. Τσαγκαροδευτέρα 1983 1993. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1993. Σελ. 194. Δρχ.

1875. ΛΙΟΓΚΑΡΗΣ Β. Τι θα γίνει επιτέλους με τη μαμά; Μυθι­ στόρημα. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1993. Σελ. 199. Δρχ.

1870. ΜΑΝΟΥΣΑΚΗ Β. Το σπίτι στο λόφο. Αθήνα, Βιβλιοεκδοτική, 1993. Σελ. 126. Δρχ. 1245.

ΠΑΛΟΥΡΗΣ Θ. - ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗΣ Γ. Η σοφία των αρχαίων Ελλήνων για παιδιά και για νέους. Αθήνα, Αναστασιάδης, 1994. Σελ. 214. Δρχ. 1870.

ΜΑΥΡΟΙΔΗΣ Γ. Μέσα ποταμός. Αθήνα, Καστανιώτης, 1993. Σελ. 118. Δρχ. 1245.

ΜεΑέτες

ΜΟΣΧΟΝΑ Α. Η λευκή σκιά και άλλες παράξενες ιστορίες. Αθήνα, 1993. Σελ. 84.

ΚΑΛΟΓΕΡΑΣ Β. Αισθητική ερμηνεία της αρχαίας τραγωδίας. Ζ' έκδοση. Αθήνα, Γρηγόρης, 1994.

ΝΤΟΥΠΑΣ Α. Οι μάγισσες του Σύμπαντος. Αθήνα, Αίολος, 1993. Σελ. 137. Δρχ. 1560.

^ ογοτεχνία

ΠΑΝΑΠΩΤΟΠΟΥΛΟΥ Λ. Χάσαμε και το φεγγάρι. Μυθι­ στόρημα. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1993. Σελ. 147. Δρχ.

1560.

Ποίηση

ΠΑΤΡΙΚΙΟΣ Τ. Συνεχές ωράριο. Διηγήσεις. Αθήνα, Διόπων, 1993. Σελ. 217. Δρχ. 3120.

ΑΡΜΕΥΤΗΣ Κ. Ιλιγγιώδης αδράνεια. Λευκωσία, 1993. Σελ.

74.

ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Γ. Η σκέψη. Μέρος Α'. Αθήνα, Νέα Σύνο­ ρα, 1993. Σελ. 159. Δρχ. 1560.

ΒΓΠΏΡΑΚΗΣ Γ.Ε. Φως, σκοτάδι, ουράνιο τόξο. Ποίηση. Αθή­ να, Γκοβόσιης. Σελ. 92.

ΧΑΡΠΑΝΤΙΔΗΣ Κ. I. Μανία πόλεως. Αθήνα, Επικαιρότητα, 1993. Σελ. 45. Δρχ. 830.

ΔΑΣΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ Δ. Κλειδούχος μοίρα. Αθήνα, Διόπων, 1993. Σελ. 44. Δρχ. 1560.

KINGS S. Κρυφό παράθυρο μυστικός κήπος. Μετ. Γ. Κοσμάς. Αθήνα, Επιλογή, 1993. Σελ. 243. Δρχ. 2080.

ΕΥΑΓΤΈΛΑΤΟΣ Κ. Τετραλογία της υγρασίας. Αθήνα, Χάος Και Κουλτούρα, 1993. Σελ. 37.

LE CARRE J. Νυχτερινή βάρδια. Μετ. Π. Κωνσταντέας. Αθήνα, Bell, 1994. Σελ. 635. Δρχ. 1200.

ΜΠΕΡΤΖΕΛΕΤΟΥ Τ. Κρυπτόν - νέον - ξένον. Αθήνα, Διαί­ των, 1993. Σελ. 111. Δρχ. 3120.

MANN Κ. Παθητική συμφωνία Μει. Μ. Νικολάτου. Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1993. Σελ. 424. Δρχ. 2285.

ΜΥΤΑΡΑΣ Δ. Η νύχτα. Αθήνα, Καστανιώτης, 1993. Σελ. 53. Δρχ. 1245.

MICHEL DE GRECE. Μπουμπουλίνα. Μει. Νάσος Κυριαζόπουλος. Αθήνα, Κάκτος, 1993. Σελ. 247. Δρχ. 2080.

ΠΙΝΤΕΡΗΣ Γ. Ανάποδα στο χρόνο. Ποιήματα. Αθήνα, Θυμά­ ρι, 1993. Σελ. 86. Δρχ. 1245.

BAUM F. Ο θαυμαστός κόσμος του Οζ. Μετ. Σ. Κακίσης. Αθή­ να, Νεφέλη, 1993. Σελ. 203. Δρχ. 1660.

ΠΑΖ Ο. Η πέτρα του ήλιου και άλλα ποιήματα. Μετ. Τ. Δενέγρης. Αθήνα, Ίκαρος, 1993. Σελ. 128. Δρχ. 1560.

BLIXEN Κ. Αγγελικοί εκδικητές. Μα. Κ. Πατέρα. Αθήνα, Ασιάριη, 1993. Σελ. 333. Δρχ. 3120.

36 δελτίο BOWLES Ρ. Καλώς να πέσει. Μει. Λ. Θεοδωρακόπουλος. Αθήνα, Απόπειρα, 1993. Σελ. 399. Δρχ. 3430.

ΛΑΧΑΝΑΣ Μ. Χωρίς σύνορα. Θεατρικά μονόπρακτα. Αθήνα, Έψιλον, 1993. Σελ. 70. Δρχ. 1350.

DU MAURIER D. Ρεβέκκα. Μει. Κ. Γιαννοπούλου. Αθήνα, Παλινιρόμ, 1993. Σελ. 638. Δρχ. 3000.

LASIZIOTAKI D.G. Ο αφελής Δον Ανουσίμ. Θέατρο. Μει. X. Στελλάτου. Αθήνα, Δωρικός, 1993. Σελ. 181. Δρχ. 1660.

ΠΑΖΟΛΙΝΙ Π.Π. Πετρέλαιο. Μει.-επιμ. Φ.Κ. Γκικόπουλος. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1993. Σελ. 597. Δρχ 4680.

Jσιορία

ΠΟΥΣΚΙΝ Α. Η κόρη του λοχαγού. Μυθιστόρημα. Μετ. Τ. Ια­ κώβου -Ραχματούλινα. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1993. Σελ.

183. Δρχ. 2080.

Αρχαιολογία

ΡΙΛΚΕ Ρ.Μ. Μάλτε Λάουριντς Μπρίγκε. Μει. Δ.Σ. Δήμου. Θεσ­ σαλονίκη, Το Ροδακιό, 1993. Σελ. 190. Δρχ. 3740.

ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ Θ.Γ. Το ιερό και ίο θέατρο του Διο­ νύσου. Αθήνα, Καρδαμπσας, 1993. Σελ. 125. Δρχ. 2285.

Μελέτες

Μαρτυρίες

Επιθεώρηση παιδικής λογοτεχνίας. Το παιδικό -νεανικό μυθι­ στόρημα. Αφιέρωμα Β'. Αθήνα, Βιβλιογονία, 1993. Σελ. 165. Δρχ. 2080.

ΑΜΠΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ Φ. Το ολοκαύτωμα στις μαρτυρίες των ελλήνων εβραίων. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1993. Σελ.

237. Δρχ. 2495.

Παιδική λογοτεχνία. Θεωρία και πράξη. Τόμος Α'. Επιμ. Α. Κατσίκη - ΓκίΒαλου. Αθήνα, Καστανιώτης, 1993. Σελ. 265. Δρχ.

3120. Τάδε έφη... Όσκαρ Ουάιλνι. Επιλ.-μει. I. Μαρμαρινού. Αθήνα, Ερμείας, 1993. Σελ. 50. Δρχ. 1350. Χαρισιήριο στον Μιχαήλ Δ. Στασινόπουλο. Τόμοι Α'+Β'. Αθή­ να, Αστήρ, 1993. Σελ. 274+134. Δρχ. 3000 (οι δύο τόμοι).

ΚΑΡΕΖΗ Τ. Τετράδια ζωής. Αθήνα, Καστανιώτης, 1993. Σελ.

147. Δρχ. 2080. ΜΠΑΤΗΣ Ε. Η μάχη των ωκεανών. Αθήνα, Πιτσιλάς, 1993. Σελ. 181. Βιογραφίες

*

ΒΑΛΛΑΝΤΕΝ Α. Πάμπλο Πικάσο. Μετ. Σ. Πρωτοπαπάς. Αθή­ να, Γκοβόσιης, 1993. Σελ. 439. Δρχ. 7800.

Δοκίμια Ελληνική Ιστορία ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΣ Μ. Ελληνικός θησαυρός. Αθήνα, Καστανιώτης, 1993. Σελ. 230. Δρχ. 3120. ΓΕΩΡΓΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ Κ. Θίασος ποικιλιών. Αθήνα, Καστανιώτης, 1993. Σελ. 205. Δρχ. 3120. ΖΑΦΕΙΡΗΣ X. Ο έρως σκέπει την πόλη. Ερωτική τοπογραφία Θεσσαλονίκης. Αθήνα, Εξάντας, 1993. Σελ. 171. Δρχ. 2700. ΛΙΟΝΤΑΚΗΣ X. Νυχτερινό γυμναστήριο. Αθήνα, Καστανιώτης, 1993. Σελ. 217. Δρχ. 3120.

Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών. Πρακτικά Α'. Κυκλαδολογικού Συνεδρίου Τόμος ΙΑ' 1991-1993. Μέρος Α'. Αθή­ να, 1993. Σελ. 400. Δρχ. 4160. Μαρτυρίες για το λιμάνι των Πατρών πριν το ’60. Επιμ. Δ. Σωτηρόπουλος. Πάτρα, Αχαϊκές Εκδόσεις, 1993. Σελ. 156. Δρχ.

2080. ΒΡΕΤΤΟΣ Λ.Σ. Το Κάστρο της Πάτρας. Πάτρα, Αχαϊκές Εκδό­ σεις, 1993. Σελ. 148. Δρχ. 3120.

ΜΑΡΩΝΙΤΗΣ Δ.Ν. Πλην και συν. 159 πολιτιστικά μονότονα. Αθήνα, Διόπων, 1993. Σελ. 341. Δρχ. 4160.

ΓΑΛΗΝΟΣ Λ. 1939 -1949. Μια ενημέρωση για τους νέους. Β' έκδοση. Αθήνα, Πιτσιλάς, 1993. Σελ. 182.

ΤΖΑΒΑΡΑΣ Γ. Έρωτας-πόλεμος. Δοκίμιο κοσμοθεωρίας. Αθή­ να, Δωδώνη, 1993. Σελ. 172. Δρχ. 2285.

ΛΟΥΚΑΣ I. Αιγαίο Πέλαγος. Αθήνα, Παπαζήσης, 1993. Σελ.

424. Δρχ. 8320.

Λ έαιρο

ΜΑΡΟΥΔΗΣ Δ.Β. Άσιρος και Παράλιον Αστρος Κυνουρίας. Αθήνα, Firmapress, 1993. Σελ. 65. Δρχ. 1040.

Γενικά

ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Ε. Η συμβολή της Ελλάδος στη δημιουργία και στην ανάπτυξη του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Σέρρες, Παν­ δώρα. Σελ. 159. Δρχ. 2390.

Το θέατρο στην Ερμούπολη τον Εικοστό Αιώνα. Τόμος Α': 1901 -1903. Επιμ. Μ. Ελευθερίου. Ερμούπολη, Δήμος Ερμούπολης, 1993. Σελ. 266. Δρχ. 5720.

Έργα ΔΕΛΩΝΗΣ Α. 25η Μαρτίου 1821. Αθήνα, Ο Τοξότης, 1993. Σελ. 64. Δρχ. 1450.

Παγκόσμια Ιστορία ΟΙΚΟΝΟΜΑΚΟΣ Μ. Οι ελπίδες πάγωσαν σιο Βόλγα... Αθήνα, Πελασγός. Σελ. 269. Δρχ. 3120.

LE GOFF J. Ο πολιτισμός της Μεσαιωνικής Δύσης. Μει. Ρ. Μπενβενίσιε. Θεσσαλονίκη, Βάνιας, 1993. Σελ. 639. Δρχ.

6240.

δελτίο 37 τών Ναυπλίου. Τεύχος 75-76. Δρχ. 100.

αξίδια

ΒΙΒΛΙΟΦΙΛΙΑ. Τριμηνιαία έρευνα. Τεύχος 63. Δρχ. 700. ΓΥΝΑΙΚΑ. Το κλασικό γυναικείο περιοδικό. Τεύχος 1105. Δρχ. 700.

Ελλάδα ΧΑΤΖΗΦΩΤΗΣ Ι.Μ. Οδοιπορία στο Άγιον Όρος. Αθήνα. Ίρις, 1993. Σελ. 142. Δρχ. 1560.

ΔΑΥΛΟΣ. Μηνιαίο περιοδικό. Τεύχος 147. Δρχ. 900.

Κόσμος

ΔΕΥΚΑΛΙΩΝ. Περιοδική έκδοση για τη φιλοσοφική έρευνα και κριτική. Τεύχος 1. Δρχ. 2800.

TOCQUEVILLE A. DE. Αναζητώντας τους Ινδιάνους. Μετ. Ε. Πέππα. Αθήνα, Ελεύθερος Τύπος, 1993. Σελ. 88. Δρχ. 1040.

ΔΙΑΒΑΖΩ. Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύχος 331. Δρχ. 700. ΕΛΕΥΣΙΣ. Τρίμηνη πολιτιστική έκδοση λόγου και τέχνης. Τεύ­ χος 2. Δρχ. 500.

|"| αιδικά

ΕΠΟΠΤΕΙΑ - NEWSLETTER. Τεύχος 197. Θ. Δίμηνη έκδοση ίου ΣΕΗ. Τεύχος 6-7. Δρχ. 1000.

Τέχνες ΑΔΑΜΟΠΟΥΛΟΣ Α. Ο Σιμιγδαλένιος. Παραμύθι σε πέντε πράξεις. Αθήνα, Εστία, 1993. Σελ. 88. Δρχ. 1100. Ελεύθερα αναγνώσματα ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗΣ Γ. - ΚΟΡΜΠΟΥ Μ. Παιδικά ανέκδοτα No 2. Αθήνα, Αναστασιάδης, 1994. Σελ. 118. Δρχ. 1040. ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗΣ Γ. - ΚΟΡΜΠΟΥ Μ. Νεανικά ανέκδοτα No 2. Αθήνα, Αναστασιάδης, 1994. Σελ. 121. Δρχ. 1040. ΒΑΛΑΣΗ Ζ. Ο Ζαχαράκης. Αθήνα, Λωτάς, 1993. Σελ. 42. Δρχ. 1560.

ΙΛΙΣΣΟΣ. Έρευνα - φιλοσοφία - τέχνη. Τεύχος 214. Δρχ.

500. ΚΥΜΟΘΟΗ. Περιοδική έκδοση Συνδέσμου Φιλολόγων Κεφαλονιάς - Ιθάκης. Τεύχος 3. Δρχ. 1560. Η ΛΕΞΗ. Ελληνική και ξένη λογοτεχνία. Τεύχος 119. Δρχ.

600. ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ. Τεύχος 1602. Δρχ. 650. ΝΕΑ ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ. Ιδθήμερη επαναστατική εφημερίδα. Φύλ­ λο %. Δρχ. 100. ΟΔΟΣ ΠΑΝΟΣ. Τεύχος 72. Δρχ. 700.

NOSTLINGER C. Πέρα για πέρα Σούλι. Μετ. Μ. Αγγελίδου. Αθήνα, Καστανιώτης, 1993. Σελ. 173. Δρχ. 1560.

ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ. Έκδοση για την κοινωνία και τον πολιτισμό στην Κοζάνη. Τεύχος 71. Δρχ. 200.

ΡΟΝΤΑΡΙΤ. Η κυριακάτικη μύτη. Μετ. Α. Ζέη. Αθήνα, Δελφί­ νι, 1993. Σελ. 43. Δρχ. 1560.

ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΤΟΥ ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ. Προσχολική αγωγή - Δη­ μοτικό - Γυμνάσιο - Λύκειο. Τεύχος 6. Δρχ. 1.

ΡΟΝΤΑΡΙ Τ. Ο γάτος που μιλούσε. Μετ. Α. Ζέη. Αθήνα, Δελφί­ νι, 1993. Σελ. 27. Δρχ. 1245.

THE ART MAGAZINE. Τεύχος 5. Δρχ. 2600.

|"| εριοδικά

CYRILLOMETHODIANUM. Τεύχος XIII-XIV, 1989-1990. Δρχ.

8320.

CTL. Δελτίο κέντρου λογοτεχνικής μετάφρασης του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών. Τεύχος 18.

ΑΙΟΛΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ. Τεύχος 138. Δρχ. 800.

ELLE. Τεύχος 66. Δρχ. 800.

ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ. Τεύχος 315. Δρχ. 200.

MEDIA VIEW. Το περιοδικό για τα ΜΜΕ και τη διαφήμιση. Τεύχος 1. λρχ. 600.

Η ΑΠΟΠΕΙΡΑ. Μηνιαία εφημερίδα της Πρωτοβουλίας Δημο­

Μ ικ ρ ή α γ γ ε λ ία ΔΑΚΤΥΛΟΓΡΑΦΗΣΕΙΣ με ηλεκτρονι­ κή μηχανή σ το σ π ίτ ι μου. Κ άτω Χα­ λάνδρι, Χίου 45. Τηλ. 6855055

Στην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτι­ κές και βιβλιοπαρουσιάσεις των ελληνικών εκδόσεων που δημοσι­ εύονται στον ημερήσιο αθηναϊκό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, και κριτικές δημοσιευμένες στον περιοδικό και επαρχιακό τύπο, όσες ήταν δυνατόν να εξασφαλίσουμε ή μας απέστειλαν οι συντά­ κτες τους.

Γ ε ν ικ ά

Σιμόπουλος Κ.: Η λεηλασία και καταστροφή των ελληνικών αρχαιοτήτων. (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 13/3). Β ιδ /ή ο γ ρ α φ ίε ς

Ανδρειωμένος Γ.: Βιβλιογραφία Α. Κάλβου 1818-1988. (Δ. Σέρρας, Πόρφυρας, 67-68). Φ ιλ ο σ ο φ ία

Κελεσίδου Α.: Μελετήματα προσωκρατικής φιλοσοφίας. (Π. Ψαραυτάκης, Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση, 30). Χάμπερμας Γ.: Ο φιλοσοφικός λόγος της νεωτερικότητας. (Δ.Κ. Ψυχογιός, Βήμα, 13/3). θ ρ η σ κ ε ία

Ζηζιούλας I.: Η κτίση ως ευχαριστία. (Δ. Μπάλτας, Ελληνική Φι­ λοσοφική Επιθεώρηση, 30). Σεφέρου Μ.: Ποιός Χριστός. (I. Ευαγγέλου, Προεκτάσεις στην Παιδεία, 14). Π ο λ ιτ ικ ή

Κωστόπουλος Δ.: Βαλκάνια. (Ν.Γ. Ξ., Αθηνόραμα, 11/3). Ε κ π α ίδ ε υ σ η

Πρόδρομος Π.: Εννοιολογικές προσεγγίσεις. (I. Ευαγγέλου,

Αρ. 333 11 Μαρτίου 2 4 Μαρτίου 1994

Επιμέλεια: Μαρία Τρουπάκη

Προεκτάσεις Στην Εκπαίδευση, 14). Λ α ο γ ρ α φ ία

Χατζηγάκη-Καψωμένου X.: Νεοελληνικά λαϊκά αινίγματα. (Μ.Γ. Βαρβούνης, Ρόπτρο, 7). Τέχνες

Ευαγγέλου L: Αισθητικές απομυθοποιήσεις. (X. Ρώμας, Προε­ κτάσεις Στην Εκπαίδευση, 14). Κωτίδης Α.: Μοντερνισμός και «παράταση» στην ελληνική τέχνη του μεσοπολέμου. (Μ. Σκαλτσά, Εντευκτήριο, 25). Τολίκα Ο.: Επίτομο εγκυκλοπαιδικό λεξικό της Βυζαντινής Μου­ σικής. (Μ. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 13/3). Πούχνερ Β.: Η ιδέα του Εθνικού θεάτρου στα Βαλκάνια του 19ου αιώνα. (Κ. Πειράκου, Διαβάζω, 331). Σιάμπλερ I.: Εγκυκλοπαίδεια της Pop, Rock και Soul. (Ν. Ντόκας, Ελευθεροτυπία, 13/3). Π ο ίη σ η

Αναγνωστόπουλος Β.Δ.: Μοναχικές αναγνώσεις. (Ν.Ι. Κοκκι νάκη, Διαβάζω, 331) Γρηγορίου Ζ.: Κοραλλιογενής. (Γ. Πετρόπουλος, Διαβάζω, 331) Δελησά66ας Μ.: Προσωπογραφίες. (Γ. Πετρόπουλος, Διαβά ζω, 331) Δελώνης Α.: Μποτίλιες στο πέλαγος. (Κ. Λιάπης, Ρόπτρο, 7). Καραμολέγκου Σ.: Ο λαός του ήλιου. (Ε. Χωρεάνθη, Ριζοσηά στης, 17/3) Κέντρου-Αγαθοπούλου Μ.: Η σκοτεινή διάρκεια των ημερών

--------------------------------- δελτίο 39 (Δ. Παυλάκου, Αυγή, 20/3). Κορίδης Γ.: Η νύκτα της θάλασσας. (Γ. Καραβίδας, Ριζο­ σπάστης, 17/3). Κουρκουβάτης Η.: Πληγωμένα χαμόγελα. (Κ. Λιάπης, Ρόπτρο, 7). Μπαλής Μ.: Το τσιμέντο έχει φιλότιμο. (Ν. Μπαζιάνας, Ρόπτρο, 7). Παπαδάκης Α.: Λέαινα της βιτρίνας. (Α. Κατσιγιάννη, Πόρφυρας, 67-68). ΠατακάκηΕ.: Τίποτα δεν είναι αιώνιο. (Γ. Πετρόπουλος, Δια­ βάζω, 331). Παυλότος Γ.: Σονέττα και ύμνοι. (Κ.Π. Μιχαήλ, Ρόπτρο, 7). Σκανάτοβιτς Τ.: Η Κιβωτός των Μυστικών. (Κ. Παπαπάνος, Πο­ λιτικά Θέματα, 11/3). Στελλάκη Δ.: Ερωτικό μελύδρια. (Κ. Λιάπης, Ρόπτρο, 7). Χουλιάρας Ν.: Οι λεπτομέρειες του μαύρου. (Δ. Παυλάκου, Αυγά, 13/3). Καλεβάλα. (Ν.Α. Καββαδίας, Πόρφυρας, 67-68). Σύγχρονη Σουηδική ποίηση. (Τ. Μενδράκος, Αυγά, 13/3). Π ε ζ ο γ ρ α φ ία

Βαρβέρης Γ.: Ο κύριος Φογκ. (Β. Χατζηβασιλείου, Εντευκτή­ ριο, 25). Βασιλικός Β.: Μάγια. (Β. Δασκαλόπουλος, Νέα, 15/3). Γιατρομανωλάκης Γ.: Ανωφελές διήγημα. (Γ. Ρισάφης, Εντευ­ κτήριο, 25). Δοξιάδης Α.: Ο θείος Πέτρος και η εικασία του Γκόλντμπαχ. (Ε. Ζωγράφου, Ριζοσπάστης, 17/3). Ευσταθιάδη Μ.: Το αόρατο που σε κοιτά. (Μ. Θεοδοσοπούλου, Εποχή, 20/3), (Τ. Μενδράκος, Αντί, 18/3). Ζατέλη Ζ.: Και με το φως του λύκου επανέρχονται. (Μ. Ξεξάκης - Π. Σφυρίδης, Εντευκτήριο, 25). Κέντρου-Αγαθοπούλου Μ.: Η σκοτεινή διάρκεια των ημερών. (Α. Ευαγγέλου, Εντευκτήριο, 25). Κοκκινάκη Ν.: Ιριδισμοί στην απουσία. (Α. Δανιήλ, Προεκτά­ σεις στην παιδεία, 14). Λεφούσης Η.: Νήσος Τρίκερι τη... (Κ. Λιάπης, Ρόπτρο, 7). Μήτσου Α.: Ο χαρτοπαίχτης έχει φοβηθεί. (X. Παπαγεωργίου, Αυγά, 20/3). Μπράφος Γ.: Βρεγμένο ρούχο. (Μ. Στασινοπούλου, Εντευκτή­ ριο, 25). ΣαμαράκηςΑ.: Η κόντρα. (Θ.Δ. Φραγκόπουλος, Πόρφυρας, 67-68). Συρινιώτης Α.: Στη θαλασσινή Γυναίκα. (Δ. Τσατσούλης, Αντί, 18/3). Σφυρίδης Π.: Χαράμι. (Ν.Α. Καββαδίας, Πόρφυρας, 67-68). Τατσόπουλος Π.: Η πρώτη εμφάνιση. (Π. Μπουκάλας, Καθη­ μερινά, 22/3). Τσιρογιάννη Μ.: Οι κόρες. (Κ. Λιάπης, Ρόπτρο, 7). Χρυσοχόου I.: Η μάνα. (Κ. Λιάπης, Ρόπτρο, 7). Κίλι Ε.: Το τελευταίο καλοκαίρι της αθωότητας. (Κ. Τσαούσης, Έθνος, 21/3). Κινιάρ Π.: Όλα τα πρωινά του κόσμου. (Ε. Ψαραλίδου, Πόρ­ φυρας, 67-68).

Κολλάρ Σ.: Άγριες νύχτες. (Λ. Εξαρχοπούλου, Διαβάζω, 331). Κρίστεβα Τ.: Ο γέρος και οι λύκοι. (Λ. Λυχναρά, Βάμα, 13/3). Δε Καρέ Τ.: Νυχτερινή βάρδια. (Ν.Γ. Ξ., Αθηνόραμα, 18/3).

Tiptree J.: Χιούστον! Χιούστον! Με λαμβάνεις; (Κ. Κουτσούκος, Διαβάζω, 331). Μ ελέτες

Δαμιανού Δ.Μ.: Οι ηρωίδες των μαγικών παραμυθιών. (Μ.Γ. Βαρβούνης, Ρόπτρο, 7). Κουκουλομάτης Δ.: Ο δάσκαλος στη λογοτεχνία... (Γ. Κρουσταλάκης, Διαβάζω, 331). Κούσουλας Λ.: Ανθρώπους και κτήνη... (Ν.Ι. Κοκκινάκη, Δια­ βάζω, 331). Μπουζογιάννης Γ.: Κ. Παλαμάς - Κ.Π. Καβάφης. (Ν. Μπαζιά­ νας, Ρόπτρο, 7). Τζιόβας Δ.: Το παλίμψηστο της ελληνικής αφήγησης. (Β. ΧατζηΒασιλείου, Ελευθεροτυπία, 16/3). Χατζηβασιλείου Β.: Μ. Σαχτούρης. (Μ. Φάις, Εντευκτάριο, 25).

Αθανασιάδης Τ.: Από τον εαυτό μας στους άλλους. (Σ. Καργάκος, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 17/3). Μαρωνίτης Δ.Ν.: Πλην και Συν. (Γ. Βώκος, Βάμα, 13/3). Νικολούλης Η.Π.: Έρως και Λόγος. (Π. Παπαγεωργίου, Ελλη­ νικά Φιλοσοφικά Επιθεώρηση, 30). Παπαγιώργης Κ.: Η Ομηρική μάχη. (Λ. Πόλκας, Εντευκτάριο, 25). Θ ε α τ ρ ικ ά έργα

Γκολντόνι Κ.: Η βεντάλια. (Κ. Παπαπάνος, Πολιτικά Θέματα, 11/3).

Marivaux: Ο θρίαμβος του έρωτα - Η κληρονομιά - Οι ψευδοεξομολογήσεις - Οι καλόπιστοι θεατρίνοι. (Τ. Δημητρούλια, Αντί, 18/5). Ισ τ ο ρ ία - Β ιο γ ρ α φ ίε ς

Κολιού Ν.: Η βιομηχανία του Βόλου. (Κ. Λιάπης, Ρόπτρο, 7). Προσφυγική Ελλάδα. (Ε. Σκουτέρη-Διδασκάλου, Εντευκτάριο, 25). Σιώρης Γ.: Γεράκης. (Θ. Παπαρήγας, Ριζοσπάστης, 17/3). Σεμελέν Ζ.: Άοπλοι απέναντι στον Χίτλερ. (Σ. Ντάλης, Διαβάζω, 331). Τσέρνα Γ.: Η ζωή της Μίλενα. (Ν. Μπακουνάκης, Marie-Claiie, Απρ. 1994). Π ε ρ ιο δ ικ έ ς Ε κ δ ό σ ε ις

Βαλκανικά Σύμμεικτα. (Ν.Λ. Φορόπουλος, Διαβάζω, 331).

Ν τ ιν ο ς Σ ιω ίή ς

Η μηχανή των μυστικών Ποίηση

Ε κδόσεις Κ αςτανιωτη

Συμβολισμός υμβολισμός. Λ α μ π ρ ό επίτευγμα μ ια ς απόλυτης τέχνης. Α ισ θ η τ ικ ή τάση που α ν α κ α λ ε ί «μαγικά», μ υ θ ικ ά πρό σ ω π α : Π όε, Μ π ω ντλέρ, Βερλέν, Ρεμπώ, Β αλερύ, Μ α λλα ρ μ έ, Ρ ίλκε κ.ά. Σ ’ αυτά τα ο νόμα τα ορκίζοντα ι α κό μ α ο ι π ο ιη ­ τές, ο ι α νερμάτιστοι της σ ημερινής πολυθόρυβης ασ τική ς ζωής, ο ι εραστές του ανέφικτου. Ό χ ι μ ό ν ο γ ια τ ί ο καθένας α ποτελεί μ ια εντελώς π ρ ο σ ω π ικ ή - κο ρυφ αία στιγμ ή σ τ η ν π ο ίη σ η , α λ λ ά κ α ι γ ια τ ί στο έργο τους δικα ιώ νετα ι ο άνθρωπος σ τ η ν α να ζήτησ η του απόλυτου α ισ θ η τ ικ ο ύ ιδανικού. Η σ υ μ β ο λ ισ τ ικ ή π ο ίη σ η - «αυτός ο παρατεταμένος δισταγμός ανά μεσα σε ήχο κα ι νόημα» - φιλο δ ό ξη σ ε την κατά κτη ση της απόλυτης ομορφιάς, πέρα α πό τη στενή πραγματικότη τα κ α ι τις δεσμευτικές ιδέες. Θ έλησ ε να αγγίξει το σ ημείο όπου η π ο ίη σ η γίνεται μ ο υ σ ικ ή κ α ι ο καλλιτέχνη ς «σβήνει» την προσω π ικό τη τά του μ έ σ α στο κ α λ λ ιτ ε χ ν ικ ό έργο. Γ ίνετα ι είδω λο κ α ι καθρέφτης μαζί. Σ τ ο ν Σ υ μ β ο λ ισ μ ό β ρ ίσ κ ο ν τ α ι ο ι ρίζες της μοντέρνας ποίησης. Ο Έ λ ιο τ , ο Π ά ουντ, ο Τζόυς, η Γουλφ, ο Π ρ ο υ σ τ δεν θα υπήρ χαν χω ρίς τους καταραμένους - παρα κμ ια κο ύ ς - συμβολιστές. Α φ ιέ ρ ω μ α στο Συ μ β ο λ ισ μ ό , λ ο ιπ ό ν , φόρος τιμής στις αρχές του α ιώ ν α μας, στις καλύτερες μέρες, ίσως, της λο γ οτεχνικής Ευρώπης.

Σ

Επιμέλεια: I. Ν. Μπασκόζος

Υπενθυμίζουμε στους αναγνώστες ότι σχετικά με το θέμα του παρόντος αφιερώματος έχουν κυκλοφορήσει τα εξής τεύχη: Ε. Αλαν Πόε No 112 · Ε. Μ. Ρίλκε No 274 · Αρθούρος Ρεμπώ No 305 · Κ. Χατζόπουλος No 319

42 αφιέρωμα 20ός αιώνας κλείνει καλλιτεχνικά μ ε

μ

1 μια εσω στρέφεια. Ξεκίνησε μ ε τη λα-

I μττερή τροχιά των μοντέρνων κινημά-

I των της πρωτοπορίας, οι οποίες τροI

φοδοτήθηκαν από την έντονη κοινωνική κινητικότητα των αρχών του αι­ ώνα και έφ ερ α ν το κοινωνικό πρόσωπο του ατόμου, αλλά και του καλλιτέχνη στο προ­ σκήνιο. Σήμερα, κάτω από ένα κύμα γενικών διαψεύσεων, η εποχή μ α ς επιστρέφ ει στην αναζήτηση του ατομικού κόσμου και, πα­ ράλληλα, δημιουργεί ένα ενδιαφέρον για τα ρεύμα τα που «δόξασαν» την απόλυτα προ­ σωπική αντίληψη για τη ζωή και την τέχνη.

V

Ι.Ν. Μπασκόζος

Συμβολισμός: “Η δοκιμή μιας τελειότητας Συμβολισμός αποτέλεσε ένα λαμπρό επίτευγμα της απόλυτης τέχνης. Ανήκει στο παρελθόν, αλλά δεν είναι απονεκρωμέ­ νος. Σε μια εποχή που τα «ποιητικά άστρα» σβήνουν πριν προλάβουν να λάμψουν, οι ποιητές, οι μελετητές, οι ανερμάτιστοι της σημερινής πολυθόρυβης ζωής και οι ερα­ στές του ανέφικτου ανατρέχουν στην παντοτινή λάμψη ποιητών που όσες αλλαγές και να συντελεστούν θα παραμένουν άξιες αναφοράς και αναζή­ τησης. Ο Μπωντλαίρ, ο Πόε, ο Βερλαίν, ο Ρεμπώ, ο Βαλερύ, ο Μ αλλαρμέ, ο Ρίλκε θα μένουν «μαγι­ κά», μυθικά ονόματα μέσα στη μοναδικότητά τους. Ό χ ι μόνο γιατί ο καθένας αποτελεί μια εντε­ λώς προσωπική - κορυφαία στιγμή στην ποίηση, αλλά και γιατί στο έργο τους δικαιώνεται ο άν­ θρωπος στην αναζήτηση του απόλυτου αισθητι­ κού ιδανικού ακόμα και μέσα στις πιο «μαύρες» ημέρες του. Στα παραπάνω έγκειται και η ιστορικά εγγενής αντινομία που περικλείει ο Συμβολισμός. Υπήρξε αισθητικό κίνημα, αλλά δικαιώθηκε όχι από μα­ νιφέστα και συλλογικές καλλιτεχνικές δράσεις, αλλά από μονάδες-προσωπικότητες με εντελώς ξεχωριστές πορείες στη ζωή και το έργο τους. Οι μεγάλες καλλιτεχνικές προσωπικότητες του κινή­

ματος, ο Μπωντλέρ, ο Ρεμπώ, ο Βερλαίν, ο Μαλ­ λαρμέ, ο Βαλερύ, δεν έχουν κοινές συνειδητές επι­ διώξεις, δεν ανήκουν σε μία σχολή, μολαταύτα τα έργα τους αποτελούν το πραγματικό μανιφέστο του Συμβολισμού. Γι’ αυτό και ο Συμβολισμός εί­ ναι ιστορικά μια μοναδική περίπτωση. Ό πω ς έχει δειχθεί από πολλούς μελετητές, ο Συμβολισμός γονιμοποίησε δημιουργικά πολλά από τα σημαντικά ρεύματα που ακολούθησαν. Στον υπερρεαλισμό, στους ποιητές του εσωτερι­ κού μονολόγου, στους «μεγάλους μύστες» του αι­ ώνα μας, τον Προυστ, τον Έ λιοτ, τον Τζόυς, την Β. Γουλφ και άλλους, διακρίνονται στοιχεία της φιλοσοφίας του, της μετρικής του ελευθερίας, της μεταφυσικής του καλλιτεχνικής αγωνίας. Τα χ α ρ α κ τ η ρ ισ τ ικ ά του κινήμα τος ρισμοί για τον Συμβολισμό δόθηκαν πολ­ λοί. Α ν και κάτω από τον όρο καλύφθηκαν ετερόκλητες ποιητικές τάσεις, εντούτοις υπήρξαν κοινά χαρακτηριστικά όπως σ υνο­ πτικά αναφέρονται παρακάτω: Η ποίηση απομακρύνεται από τα επιστη­ μονικά δεδομένα και τις κοινωνικές αναφο­ ρές στον άνθρωπο. Η ποίηση δεν απευθύνεται πια στο νου, αλλά στις αισθαντικές ικανότητες του αναγνώστη.

------------------------------ αφιέρωμα 43 Η ποίηση γίνεται προσωπική υπόθεση του καλ­ λιτέχνη μέχρι του σημείου να μη γίνεται κα­ τανοητή από τον αναγνώστη. Ο ποιητικός λόγος απαρτίζεται όχι από φρά­ σεις, αλλά από λέξεις όμοια «σημαντικές», λευτε­ ρωμένες από τον ζυγό της σύνταξης και της στι­ χουργίας, λέξεις όργανο δημιουργίας και όχι υπη­ ρέτες της σκέψης1. Το αντικείμενο στην ποίηση δεν κατονομάζε­ ται, αλλά υπονοείται. Η ποίηση επιθυμεί να γίνει αφηρημένη και να καλλιεργήσει τη σύγχυση μεταξύ των αντιλήψεων των διαφόρων αισθήσεων σε μια προσπάθεια να μοιάσει στη μουσική. «Να ξαναπάρει από τη μουσική ό,τι της ανήκει», όπως αναφέρει ο Μαλλαρμέ2. Το σύμβολο δεν είναι καθορισμένο, όπως σε άλλα είδη ποίησης, αλλά διαλέγεται αυθαίρετα από τον ποιητή και άρα διαφέρει από καλλιτέχνη

σε καλλιτέχνη, ίσως και από ποίημα σε ποίημα του ίδιου ποιητή. Τέλος, η ποιητική γλώσσα δεν είναι ένα σύ­ στημα «λογικό», αλλά «μαγικό», αφού και όλη η ποίηση κατά τον Μπωντλαίρ είναι «μαγική». Ο Σ υ μ β ο λισ μ ό ς κα ι τα ά λ λ α κιν ή μ α τ α τέχνης

ς πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Ο Συμβολισμός εμφανίστηκε το 2ο μισό του 19ου αιώνα σαν αντίδραση στον Νατουρα­ λισμό και τον Π αρνασσισμό. Μπορούμε να πούμε ότι ήταν το αντίστοιχο προηγούμενο της εμφάνισης του Ρομαντισμού ως αναίρε­ ση του Κλασικισμού, στα τέλη του 18ου αι. Ο Συμβολισμός προέκτεινε τον Ρομαντισμό, οδη γώντας σε υπέρ-ρομαντικά αποτελέσματα και δη-

Α

που δεν νοιάζεται παρά για τον εαυτό της”

Sir John Everett Millais: Ophelia, 1852. (Λεπτομέρεια)

44 αφιέρωμα----------------------------μιουργώντας όχι μια ρομαντική παραλλαγή, αλλά ένα νέο ρεύμα3. Ο Ρομαντισμός ήταν η αντίδραση στις επανα­ στάσεις και τις ανακαλύψεις των θετικών επιστη­ μών στον 17ο-18ο αι., οι οποίες είχαν οδηγήσει στον Κλασικισμό. Η επικράτηση της θετικιστικής αντίληψης ότι απόλυτοι μηχανιστικοί κανόνες κυριαρχούν στη φύση δημιούργησε ένα καλ­ λιτεχνικό «έλλειμμα» μεταξύ του έργου και της αντιστοιχίας του με τη ζωή, πράγμα που ο Ρομα­ ντισμός κάλυψε θέτοντας και πάλι στο κέντρο του ενδιαφέροντος του καλλιτέχνη τον άνθρωπο και τα υπερβατικά του οράματα. Το ίδιο και ο Συμβολισμός ήταν η αντίδραση στον Νατουραλισμό, καλλιτεχνική αντανάκλαση της γοητείας που εξασκούσε τότε η νέα επιστήμη της βιολογίας. Ο Ρομαντισμός, όπως και ο Συμβολισμός, ήταν μια επιστροφή στον άνθρωπο, με τη διαφορά ότι το ρομαντικό άτομο κοιτά προς τα έξω, προς την κοινωνία ή προς το άπειρο, την ουτοπία, ενώ ο άνθρωπος του Συμβολισμού κοιτά κυρίως προς τα μέσα, στην ψυχή του και πουθενά αλλού. Γι’ αυτό και έχει παρατηρηθεί ότι ο Συμ­ βολισμός διέπεται από την αρχή της αυτοαναφορικότητας. Παράδειγμα, η χρήση της γλώσσας σ ’ αυτόν που είναι τέτοια ώστε καθίσταται υπαινι­ κτική και δύσκολα προσπελάσιμη, ενώ στο Ρομα­ ντισμό η ποιητική γλώσσα σημαίνει πάντα συ­ γκεκριμένες ιδέες ή έννοιες. Του Συμβολισμού είχε προηγηθεί ο Π αρνασσι­ σμός (Θεόφιλος Γκωτιέ, Λεκόντ ντε Λιλ, Ερεντιά, Μπανβίλ), ο οποίος προσπάθησε να απαλλάξει την ποίηση από τις ρομαντικές αισθηματολογίες, τον στόμφο και τη μακρηγορία. Κράτησε από το Ρομαντισμό την αμετουσίωτη φιλοσοφία, τις «ιδέ­ ες», το «θέμα», τη λογική συνάρτηση και ανά­ πτυξη δίνοντας στη λέξη και το στίχο, την ψυχρό­ τητα και την ακαμψία του μετάλλου. Θα λέγαμε ότι ήταν μια αντίδραση από τη σκοπιά του κλασι­ κισμού. Οι συμβολιστές απομακρύνονται από τον αντικειμενισμό και το απρόσωπο στοιχείο του Παρνασσισμού, από την παραστατική απεικόνιση της πραγματικότητας και αναζητούν θέματα και ιδέες από τα «καθέκαστα του ψυχικού βίου, καλλι­ τεχνικά μετουσιωμένου - από τα πιο μυστικά του αναβλύσματα»4. Προηγήθηκαν του Συμβολισμού οι «παρακμιακοί» (decadents), οι οποίοι εναντιώθηκαν τόσο στον Παρνασσισμό, όσο και στο Ν α­ τουραλισμό με αποτέλεσμα στο τέλος να ενσωμα­ τωθούν στο κίνημα του Συμβολισμού. Ο Συμβολισμός κατέληξε να απορρίψει τόσο τη ρητορική αισθηματολογία και τη φανταχτερή λογολαγνεία ορισμένων φαινομένων του ρομα­

ντισμού όσο και την ψυχρή, άψογη, αλλά εξεζητημένη μανιέρα του Παρνασσισμού. Α πο­ μακρύνθηκε από τα καθημερινά και την παράστα­ ση του περιβάλλοντος χώρου προτιμώντας τις αντανακλάσεις από τις εντυπώσεις και τις απο­ χρώσεις των διαθέσεων που κατέληγαν σε αμφίσημους υπαινιγμούς. Αισθητικά το συμβολιστικό κίνημα μετεξελί­ χθηκε ή καλύτερα προανήγγειλε την προσπάθεια για μια «καθαρή» τέχνη. Ο Βαλερύ στα ώριμα χρόνια του συνέθεσε ποιήματα μιας δύσκολης τε­ χνικής, με άψογους κανόνες μορφικής διάπλασης και με μια εσωτερική δόμηση βασισμένη στους γεωμετρικούς και μαθηματικούς κανόνες. Ταυτό­ χρονα, όμως, περνούσε σε δεύτερη μοίρα το συναίσθημα (Μπωντλαίρ), το τυχαίο και παρα­ ληρηματικό (Ρεμπώ), η ανυπότακτη έμπνευση (Πόε), τα οποία αργότερα θα μετεξελιχθούν δημι­ ουργικά στο πιο ριζοσπαστικό ρεύμα της νέας εποχής, τον υπερρεαλισμό. Η «καθαρή» ποίηση, όπως ειπώθηκε, ήταν η κορύφωση, αλλά και το τέλος μιας απόλυτης τέχνης. Οι καιροί είχαν ήδη αλλάξει και νέα μηνύματα ακούγονταν από τα νεοτεριστικά κινήματα των πρώτων δεκαετιών του αιώνα. Μία μεγάλη κατάκτηση του Συμβολισμού, πού τον διαχωρίζει από τα προηγούμενα αισθητικά ρεύματα, υποθήκη για όλο το μοντέρνο κίνημα που θα ακολουθήσει, είναι ο «ελεύθερος στίχος». Πρόκειται για επιρροή από τη λαϊκή ποίηση που πρωτοεμφανίζεται δυναμικά με το «Μια εποχή στην κόλαση» του Ρεμπώ (1873). Ό μω ς ο Συμβο­ λισμός δεν άφησε τον ελεύθερο στίχο να διαμορ­ φωθεί αυθόρμητα, αλλά του επέβαλε πλαίσια, τε­ χνική πολύπλοκη και πολλές φορές δογματική, έτσι ώστε να μπορεί να υπηρετήσει την «απόλυτα καθαρή» ποιητική τεχνική. Ο εγκεφαλισμός ήταν η κορύφωση και το τέλος μιας απαράμιλλης τέ­ χνης. Αντίθετα οι επίγονοι, όπως ο υπερρεαλι­ σμός, ο φουτουρισμός θά δώσουν στον ελεύθερο στίχο μια νέα δυναμική ανταλλάσσοντας την τε­ λειότητα με το ρίσκο της αισθαντικότητας και της υπέρβασης. Για την ισ το ρ ία του Σ υ μ β ο λ ισ μ ο ύ

0

Συμβολισμός είχε προδρόμους τον Ε.Α. Πόε και τον Μπωντλαίρ και κύριους εκ­ φραστές τους τέσσερις «καταραμένους» ή «σχισματικούς» κατά τον ιστορικό Τιμπωντέ: τους Ρεμπώ, Βερλαίν, Μαλλαρμέ, Κορμπιέρ καί Λωτρεαμόν. Προάγγελοι επίσης του Συμβολισμού ήταν ο Βιλιέ Ντε

αφιέρωμα

45

Α Ίλ Αντάμ (1840-1899) και ο Γιόρις Καρλ Ο Σ υ μ β ο λισ μ ό ς κα ι η Μ ο υ σ ικ ή Υ σμάν (1848-1907). Το έργο του ντε Α Ί λ Αντάμ «Αχεί», έγινε το σύμβολο του απόλυτου ποιητι­ χουμε αναφέρει ότι οι συμβολιστές θέλη­ κού ιδεαλισμού, ο ελεφάντινος πύργος τους, ενώ σαν μια τέχνη ομόλογη της μουσικής ή, το έργο του Υ σμάν «Α rebours» αποτέλεσε το όπως έλεγε ο Βαλερύ, «να κάνουν να απο­ πρότυπο μιας ζωής νοσηρής και σε απόσταση δώσει ο λόγος τα ίδια σχεδόν αποτελέσμα­ αναπνοής από την τρέλα. τα που προξενούν και οι καθαρά ηχητικές Από εκεί και πέρα αρχίζει ένας μεγάλος κατά­ αιτίες στις υπάρξεις μας». λογος συμβολιστών που επεκτείνονται και πέρα Καταρχήν η ίδια η μουσική προσφερόαπό τη χρυσή εποχή του Συμβολισμού (περίπου ταν για κάτι τέτοιο. Ο Χέγκελ τόνιζε ότι η μουσι­ μεταξύ 1870-1900) από τον Μαίτερλιγκ, τον πρώι­ κή έχει την ικανότητα να επεξεργάζεται το μο Ίψ εν, τους Γερμανούς Ρίλκε και Γκεόργκε, πνευματικό περιεχόμενο έτσι ώστε να το εισάγει τους αγγλοσάξονες Μπλέηκ, Γέητς, Ντε Κουίνσυ στη σφαίρα της υποκειμενικότητας, το «να κάνει μέχρι τους νεότερους Τ. Τζόυς, Ε. Π άουντ και Τ. να αντηχεί μέσα στους ήχους η εσώτερη ζωή, οι Σ. Έ λιοτ. Τα ονόματα αυτά είναι απλώς ενδει­ μυστηριακές μεταπτώσεις της ψυχής ή το να κτικά, γιατί συμβολιστικά στοιχεία υπάρχουν σε συνδυάζει την αρμονική ηχώ με το γλωσσικό λέ­ πολλούς ποιητές διαφορετικών αισθητικών ανα­ ξεων που εκφράζουν σκέψεις πιο καθορισμένες, ζητήσεων. το να βυθίζει κατά κάποιο τρόπο την ψυχρή Στις ιστορίες αναγράφεται πολλές φορές ως γλώσσα στη ζωηρή πηγή του συναισθήματος και επίσημη καθιέρωσή του η ημέρα που δημοσιεύτης συμπαθητικής συγκίνησης»7. θηκε το Μ ανιφέστο του Συμ­ Ο Σοπενάουερ υπογράμμιζε βολισμού από τον Ζ αν Μορεμια άλλη ιδιότητα της μουσι­ «... η μ ο υ σ ικ ή δ ύ ν α μ η άς (εφ. «Figaro», 18 Σεπτεμ­ κής που συγκινούσε τους του ήχου ξ α ν α γ εννιέται βρίου 1866)5. Στη Συμβολιστισυμβολιστές: την κατάδυση κή Σχολή (Ecole Symboliste) της τέχνης στο βαθύτερο Εί­ στη λέξη, γ ια ά λλη μ ια φ ο ρ ά του Μορεάς ανήκαν οι Ρενέ ναι. «Η μουσική δεν εκφράζει α ιχ μ α λ ω τ ιζ ό μ α σ τ ε ό χ ι α π ό το Ζιλ, Στιούαρτ Μέριλ, Φράνποτέ το φαινόμενο αλλά απο­ νόημα, α λ λ ά α π ό τον ήχο σις Γκρίφιν, Γκούσταβ Καν κλειστικά τη μύχια ουσία του, κ.ά. Οι ήσσονες αυτοί ποιητές το αυτο-όν κάθε φαινομένου», τω ν λέξεων». όμως έμειναν στην ιστορική έγραφε. Και συμπληρώνει ότι Αντρέι Μπέλυ η μουσική δεν ε κ φ ρ ά ζε ι το σκιά, αφού ο Συμβολισμός εδραιώθηκε και δικαιώθηκε ιστορικά σαν ρεύμα κυρίως από τα έργα των Πόε, Μπωντλέρ, Ρεμπώ, Βερλαίν, Μ αλλαρμέ. Ο ίδιος ο Μορεάς, αργότερα, άλλαξε πορεία και το 1890 ίδρυσε την κλασικιστικού χαρακτήρα «Ecole Romane». Ορισμένοι, όπως ο ιστορικός της τέχνης Char­ les Chadwick, χωρίζουν το Συμβολισμό σε δύο τά­ σεις: τον «ανθρώπινο» και τον «υπερβατικό» ανά­ λογα αν αναφέρεται σε ένα κόσμο ιδεών και συναισθημάτων του ίδιου του ποιητή ή σε ένα ιδανικό κόσμο στον οποίο προσβλέπει ο ποιητής. Συνήθως είναι δύσκολο να ξεχωρίσεις και να κα­ τατάξεις ανάλογα τον κάθε ποιητή αφού και τα δύο στοιχεία συμβαίνει να συνυπάρχουν στους περισσότερους6. Θα πρέπει νά τονισθεί ότι ο Συμβολισμός, εμπνεύστηκε από τους προ-ραφαηλίτες ζωγρά­ φους, επηρέασε το θέατρο, την πεζογραφία, τη μουσική, αλλά πάνω από όλα ήταν ποίηση.

συγκεκριμένο συναίσθημα αλ­ λά την αφηρημένη και γενική ουσία του «έξω από κάθε αφορμή και κάθε περίσταση», γι’ αυτό και δίνει τελικά «φωνή στους βαθιούς και κρύφιους κλυδωνισμούς τού είναι μας, έξω από κάθε πραγ­ ματικότητα κι επομένως χωρίς οδύνη»8. Οι συμβολιστές συμπεριφέρθηκαν στις λέξεις σ αν να ήταν νότες ή ήχοι. Ο Ρενέ Ζιλ, από τους πρώτους συμβολιστές, έγραφε γι’ αυτό το και­ νούριο υλικό: «Οι λέξεις θα διαλεχτούν όχι ως δη­ λωτικές εννοιώ ν - πράγμα που πάντα έκανε η ποί­ ηση - αλλά για την ηχητική τους αξία, έτσι που η ηθελημένη και υπολογισμένη συνάθροισή τους να δίνει το άυλο και μαθηματικό ισοδύναμο του μουσικού οργάνου που ένας ενορχηστρωτής θα χρησιμοποιούσε τούτη τη στιγμή για τούτη την παρούσα κατάσταση του πνεύματος»9. Ο Γέητς προεκτείνοντας αυτές τις σκέψεις πε­ ριέγραψε τη λειτουργία των λέξεω ν-ήχω ν ως εξής: « Ό λο ι οι ήχοι, όλες οι μορφές, είτε λόγω της προ-

46 αφιέρωμα----------------------------καθορισμένης ενέργειας τους είτε λόγω μακροχρό­ νιου συσχετισμού, προκαλούν ακαθόριστες αν και ακριβείς συγκινήσεις, ή, όπως προτιμώ να πι­ στεύω, επικαλούνται ορισμένες άυλες δυνάμεις που τις πατημασιές τους πάνω στις καρδιές μας αποκαλούμε συγκινήσεις - κι όταν ο ήχος και το χρώμα κι η μορφή βρίσκονται σε μουσική σχέση, σε μια όμορφη σχέση μεταξύ τους, γίνονται, ας πούμε, ένας ήχος, ένα χρώμα, μια μορφή, και προ­ καλούν μία συγκίνηση που τη συνθέτουν διαφορε­ τικά ερεθίσματα, αν και είναι μία»10. Η μουσική έχει την ιδιότητα να υποβάλλει, να μη δηλώνει, να υπαινίσσεται και ταυτόχρονα να κορυφώνει. Η ακρίβεια των λέξεων υποχωρεί μπροστά στην παντοδυναμία του συναισθήματος και η σκέψη υποκαθίσταται από τη συγκίνηση, η οποία μπορεί στιγμιαία να προσεγγίσει το ανεί­ πωτο. Ο Πόε επεξηγεί: «Με την Ποίηση ή την Μουσική, που είναι ο πιο μαγευτικός των τρόπων της ποίησης, αναλυόμαστε σε δάκρυα, θρηνούμε τότε, όχι εξαιτίας της υπερβολικής ευχαρίστησης, αλλά εξαιτίας μιας ορισμένης ευέξαπτης και ανή­ συχης θλίψης για την ανικανότητά μας να συλλάβουμε τώρα εδώ στη γη, ολοκληρωτικά, αμέσως και για πάντα, εκείνες τις θεϊκές και ξέφρενες χα­ ρές, που με το ποίημα ή τη μουσική μονάχα μερι­ κές σύντομες και ακαθόριστες λάμψεις τους μπο­ ρούμε να πλησιάσουμε»11. Η ποίηση για τους συμβολιστές δεν είναι μόνο η ηχητική επίδραση - θεμέλιος συνδετικός κρίκος με τη μουσική - αλλά, κυρίως, η υποβολή αισθη­ τικών και ψυχικών καταστάσεων με ποικίλες ση­ μασίες. Το ποίημα δεν έχει άλλο καθήκον από το να συνταιριάσει το ηχητικό φωνολογικό γλωσσι­ κό υλικό με τις σημασιολογικές ποικιλίες. Αυτή η εναρμόνιση δίνει τη μουσικότητα του ποιητικού λόγου. Επιπλέον η μουσική προσφέρει το «μυστι­ κό» στοιχείο, αυτό που υποβάλλει κάτι σκοτεινό και ταυτόχρονα συγκεχυμένα ορατό. Υποστηρί­ ζει, δηλαδή, τον βασικό όρο του Συμβολισμού, την υπαινικτικότητα, η οποία δεν καταλήγει ποτέ σε κάτι συγκεκριμένο, αλλά αφήνει την ιδιο­ συγκρασία του αναγνώστη να αποφασίσει. Ορισμένοι από τους συμβολιστές, με κορυφαία περίπτωση τον Βαλερύ στην ύστερη περίοδό του, γοητεύθηκαν από τη δομή της μουσικής, τη μεθο­ δικά οργανωμένη ακολουθία των ήχων, η οποία τοποθετημένη σοφά απομάκρυνε από την πραγ­ ματικότητα, οργάνωνε την υπερβατική ή μυστική δεύτερη «πραγματικότητα», που τους βοηθούσε να προχωρήσουν σε απόλυτα ελεγχόμενες όσο και καθαρά ποιητικές κατασκευές. Από τους συνθέτες, ο Βάγκνερ ήταν αυτός που επηρέασε περισσότερο τους συμβολιστές. Στον

«Πάρσιφαλ» και σ τον «Τριστάνο και την Ιζόλδη» βρίσκονται τα αισθήματα που συγκλονίζουν, που μιλούν στο «σκοτεινό» στοιχείο της ψυχής. Ο Μαλλαρμέ θα αποκαλέσει παρτιτούρα το ποίημά του «Μια ζαριά δεν θα καταλύσει ποτέ την τέχνη», ενώ ο Βερλαίν έχει δημοσιεύσει το ποιητικό-μουσικό του μανιφέστο στο ποίημα που αρχίζει με το στίχο «De la musique avant toute chose...». Η φ ιλ ο σ ο φ ία κα ι η α ισ θ η τική του Σ υ μ β ο λισ μ ο ύ

Α

νεξαρτήτως των διαφορετικών φιλοσοφι­ κών αντιλήψεων, οι οποίες ενέπνευσαν τους συμβολιστές υπάρχει ένας συνεκτικός δεσμός αντίληψης που εδράζεται στην πλα­ τωνική ερμηνεία περί ιδεών. Οι «ιδέες καθεαυτές» είναι η βαθύτερη ουσία πίσω από την πραγματικότητα, ο τέλειος ιδανικός κό­ σμος - αυτόν που προσπαθεί να προσεγγίσει μέσω του συμβόλου το ποίημα. Άλλοτε οι ιδέες μπορεί να ανήκουν στον καλλιτέχνη και ο συμβολισμός γίνεται η προσπάθεια κατάδυσης στον βαθύτερο εσωτερικό κόσμο του. Χαρακτηριστικά στο Μα­ νιφέστο του Μορεάς αναφέρεται ότι ο Συμβολι­ σμός ντύνει την Ιδέα με μια αισθητική μορφή, υπηρετώντας την έκφρασή της και μένοντας υπο­ κείμενη σε αυτήν, αλλά χωρίς να πηγαίνει ποτέ μέχρι τη σύλληψη της Ιδέας καθεαυτής12. Ο αισθητικός κανόνας της συμβολιστικής ποί­ ησης μπορεί να διαβαστεί στη βάση των τεσσά­ ρων γνωστών ορισμών του Καντ για το ωραίο. Το ωραίο κατά Καντ περιέχει την αρέσκεια χωρίς συμφέρον, την καθολικότητα χωρίς έννοια, την σκοπιμότητα χωρίς σκοπό και την υποκειμενική αναγκαιότητα. Ο Καντ όριζε στην «Κριτική της κριτικής δύναμης» την αισθητική λειτουργία ως αυτοτελή απέναντι στη θεωρητική και πρακτική λειτουργία. Και αυτό ήταν το ζητούμενο για τους συμβολιστές. Ο Μπωντλαίρ σε ένα κείμενό του για τον Πόε γράφει ότι «η Ποίηση δεν έχει άλλο σκοπό από τον εαυτό της. Κανένα ποίημα δεν θα είναι τόσο μεγάλο, τόσο άξιο να λέγεται ποίημα, όσο εκείνο που θα γραφτεί για μόνη την ηδονή να γράψουμε ένα ποίημα». Τονίζει ότι ο καθαρός νους αποβλέ­ πει στην Αλήθεια, το Γούστο μας δείχνει την Ομορφιά κι η Ηθική Έ ννοια μας διδάσκει το Κα­ θήκον. Αλλά η ποίηση μέσα από την ποίηση και η μουσική μέσα από τη μουσική είναι ένας κόσμος πέρα από ό,τι μπορούμε να γνωρίσουμε σε αυτή τη ζωή. Μας υπενθυμίζει την καντιανή αισθητική αρ­ χή λέγοντας ότι η ποίηση είναι η ανώτερη ομορ-

αφιέρωμα 47 φιά χωρίς ιδιοτέλεια, χωρίς στόχους, χωρίς να υποστήριζε τον μυστηριακό χαρακτήρα της ποίη­ υπακούει σε κάποιους αδήριτους νόμους13. σης και έβλεπε ως αποστολή του ποιήματος τη με­ τάδοση της «ποιητικής χάρης», όπου το ποίημα, Πίσω από την ανάγνωση των συμβολιστικών όπως η προσευχή, μεταδίδει στον πιστό τη θρη­ ποιημάτων μπορεί κανείς να βρει ένα διάχυτο μη­ δενισμό. Ό πω ς έχει ήδη σημειωθεί για τον Π. Βασκευτική εμπειρία, τον μεταφέρει στην κατάσταση της χάρης και τον πλημμυρίζει από την παρουσία λερύ14 ο μηδενισμός του απέχει από αυτόν του Νίτσε, καθώς δεν έχει ούτε την καταστροφική τάση του Θεού, κάνοντάς τον να χάσει την υποκειμενικότητά του. Ας σημειώσουμε ότι η αναζήτηση του που χαρακτηρίζει τον Γερμανό φιλόσοφο, αλλά δεν μοιάζει ούτε με τον παθητικό μηδενισμό του άβατου της ψυχής και των μεγάλων μεταφυσικών βουδισμού. Πρόκειται για ένα ζωικό μηδενισμό προβλημάτων οδήγησε αρκετούς συμβολιστές στη που συντελείται εντός μας, μια μοιραία κατα­ θρησκευτικότητα, αν και η πίστη τους, γήινη, στροφή της υπάρξεως. όπως στην ποίηση του Ρίλκε, απήχε πολύ των απόψεων Μπρεμόν. Μηδενιστής είναι και ο Μαλλαρμέ. Πιστεύει ότι το «άπειρο» περιέχεται μέσα στο «μηδέν» και Σε αυτή τη διαδικασία συγχώνευσης υποκειμέστόχος του είναι να ξεκόψει από τον κόσμο. Επι­ νου-αντικειμένου ξεχωρίζει η δύναμη που κατέχει θυμεί να δημιουργήσει μέσα του ένα είδος κενού το Σύμβολο, κάτι που θα το αναδείξει η ψυχολογία στο οποίο θα απεικονισθούν οι ιδεατές μορφές και η ψυχανάλυση και με το οποίο θα ανιχνευθεί του απείρου. Το Εγώ σβήνει και παραχωρεί τη θέ­ το υποσυνείδητο, το όνειρο, ο βαθύτερος εσωτερι­ ση του στο πνευματικό σύμπαν που αποδεικνύεται κός κόσμος. Έ τσι δεν είναι τυχαίο ότι οι υπερρεα­ σαν μια νέα πραγματικότητα που δεν έχει καμία λιστές, οι οποίοι επηρεάστηκαν από τις ψυχανα­ σχέση με αυτή που ξέρουμε. λυτικές θεωρίες θεωρούν προγόνους και βασικούς Γενικά και ανεξάρτητα από τις Sir Edward Burne-Jones: Pygmalion and the Image III: The Godhead Fires 1869-79 φιλοσοφικές προεκτάσεις, μηδενιστικές ή όχι, οι συμβολιστές πί­ στευαν ότι ο δημιουργός χάνει την υποκειμενικότητά του ή, μάλλον καλύτερα, την ενσωματώνει στο αντικείμενο της τέχνης του καταλήγοντας στη δημιουργία μιας νέ­ ας μορφής που αγγίζει το «μυστι­ κό» στοιχείο του σύμπαντος. Αυτή η διαδικασία αμοιβαίας «συμπάθειας», η δαπίδυση υποκει­ μένου - αντικειμένου οδηγούν στη θεωρία της ενσυναίσθησης, η οποία δέσποσε με πολλές παραλ­ λαγές στη φιλοσοφία και την αι­ σθητική από το 1870 μέχρι και τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αι. Η άρση της διάκρισης του Εγώ και του μη-Εγώ γίνονται τρόποι της μίας και απόλυτης Ουσίας, που άλλοι θα την ονομάσουν Πνεύμα, άλλοι θεό και άλλοι Υπερκόσμια Ομορφιά. Πρόκειται για παραλλα­ γές ρομαντικών επιδράσεων όπως π.χ. η άποψη του Ν οβάλις που πί­ στευε ότι μέσα από την ενόραση ο καλλιτέχνης ενώνεται ομο-ουσιαστικά με τη Φύση για να ζήσει σαν ένα άλλο ον μέσα σε όλα τα φυσικά όντα. Ο Αββάς Μπρεμόν, κριτικός με μεγάλη επιρροή στην εποχή του,

48 αφιέρωμα----------------------------εμπνευστές τους μεγάλους του Συμβολισμού. Το μυστήριο του Είναι για τον Συμβολισμό δεν μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο πλήρους εννοιολογικής διερεύνησης, γιατί είναι εκείνο που το ζούμε και το ενσαρκώνουμε εμείς οι ίδιοι. Αποτε­ λεί το στοιχείο, μέσα στο οποίο πραγματώνουμε την ύπαρξή μας, χωρίς να μπορούμε να αποσπα­ στούμε από αυτό και να το προβάλλουμε αντικει­ μενικά. Προέκταση των στοιχείων της αινιγματι­ κότητας και της αναζήτησης του μυστικού Είναι θα ανιχνευθεί αργότερα στο φιλοσοφικό κίνημα της υπαρξιακής οντολογίας (Γιάσπερς, Χάιντε-

γκερ κ.α.). Ο Συμβολισμός αναδείχθηκε, όπως κάθε μεγά­ λο αισθητικό ρεύμα, μια φιλοσοφική θεώρηση που θέλησε να δοκιμάσει κι αυτός να επανατοποθετήσει τα μεγάλα ερωτήματα της τέχνης και της ζωής. Οι απαντήσεις που τόλμησε να δώσει ξαναδουλεύτηκαν αργότερα από άλλες σχολές, άλλα αισθητικά ρεύματα, λογοτεχνικές θεωρίες, νεότε­ ρους καλλιτέχνες. Άλλοτε προεκτάθηκαν και άλ­ λοτε απορρίφθηκαν, αλλά και στη μία και στην άλλη περίπτωση αποτέλεσαν ουσία ζωής για την πρόοδο της τέχνης.

Σημειώσεις 1. Κ. Παράσχος, «Ο Συμβολισμός - η πορεία του - η σημασία του», Περ. Ν. Εστία (αφιέρωμα), 635 (1953), σ. 29.

2. Ορισμός για τον Συμβολισμό από τα κείμενα του Μαλλαρμέ για τον Τανχώυζερ και τον Λόενγκριν, βλ. σχετικά στο: Πρότυπα μεγάλης κριτικής, «Ο Βαλερΰ για τον Μαλλαρμέ», μετφρ. Α. Καραντώνης, Γνώση, 1981.

3. Ε. Wilson, Το κίνημα του Συμβολισμού. Μτφρ. Σ. Ηλιόπουλος. Το μικρό Δέντρο, 3 (1982), σ. 18.

4. Κ. Παράσχος, Ν. Εστία, ο.π., σ. 28.

5. Τον όρο είχε επιβάλλει ο Μορεάς νωρίτερα, με ένα άρθρο του στις 11 Αυγούστου 1885, στο περιοδικό «19ος Αιώνας».

6. Βλ. Charles Chadwick, Η γλώσσα της κριτικής - Συμβολι­ σμός, Μτφρ. Στέλλα Αλεξοπούλου, Ερμής, 1978.

7. Χέγκελ, Αισθητική, Μτφρ. Ιάνης Λο Σκόκο, Εκδ. Γερ. Αναγνωστίδη, χ.χ., σ. 127 - 130.

8. Σοπενάουερ, Ο άνθρωπος - η κοινωνία, Εκδ. Βιβλιοθήκη για όλους, Μτφρ. I. Ζερβού, Αθήνα, 1962, σ. 94.

9. Κ. Παράσχος, Ν. Εστία, ο.π., σ. 32.

10. Γέητς, Ο συμβολισμός της ποίησης, Μτφρ. Σ. Ηλιόπουλος, Περ. Το μικρό Δέντρο, 3 (1982), σ. 36.

11. Η ποιητική αρχή, στο «Πόε», τομ. Α', επιμέλεια Στ. Μπεκατώρος, Πλέθρον, 1991, σελ. 183.

12. A. France, J. Moreas, Ρ. Bourde, Τα πρώτα όπλα του Συμβολισμού, Μτφρ. Έκτορας Πανταζής, Γνώση, 1982, σ.

43.

13. Δύο κείμενα του Σ. Μπωλνταίρ για τον Πόε, στο Ε.Α. Πόε «Ποίηση και φαντασία», Μτφρ. Επιλογή: Α. Ζήρας, Πλέ­ θρον, 1982, σ. 111-13).

14. Α. Γιανναράς, «Σχέδιο προλόγου» στο Paul Valery: Το Πα­ ραθαλάσσιο νεκροταφείο - Η νεαρή μοίρα, Πλέθρον, 1979, σ. 15.

αφιέρωμα 49

μεσοπόλεμος ήταν μια περίοδος αλη­ θινά γόνιμη για τη λογοτεχνία μ α ς και ιδια ίτερα σημαντική για την κατοπινή της πορεία. Ίσαμε τότε, λίγο ως πολύ, η λογοτεχνική μ α ς παράδοση ακο­ λουθούσε την ίδια κατεύθυνση. Β έ­ βαια, τα πρώτα μηνύματα της αλλαγής εί­ χα ν π αρουσιασ τεί και νωρίτερα. Σποραδι­ κά, ωστόσο, κι εντοπισμένα σ ε κάποιες α το ­ μικές περιπτώσεις. Μ α α π ’ τους βαλκανι­ κούς πολέμους και πέρα και, κυρίως, μ ε την κήρυξη του πρώτου παγκόσμιου πολέμου, τα πράματα αλλάζουν. Άλλες ιδ έες έρ χο ­ νται στην επιφάνεια, άλλα συνθήματα, κι η λογοτεχνία α ρχίζει να αισ θάνεται την ανά­ γκη της αναπροσαρμογής. Η μεσοπολεμική προπάντων περίοδος, από την άποψη αυτή, απ ο τελεί ένα ορόσημο, που σημαδεύει χ α ­ ρακτηρισ τικά την προσπάθεια για μια ν ανα­ νέωση και γίνεται α φ ετηρία για νέες τά σεις και νέους προσανατολισμούς.

0

Edward Burne-Jones: The Arming o f Perseus

Κώστας Στεργιόπουλος

Η νεορομαντική και νεοσυμβολιστική σχολή του μεσοπόλεμου* Στην περιοχή της ποίησης ιδιαίτερα, που απο­ κλειστικά μας ενδιαφέρει εδώ, η αλλαγή τούτη και αξιόλογα έργα πρόσθεσε, αλλά και έμελλε να γίνει η απαρχή για όλες τις μελλοντικές εξελίξεις. Εκεί­ νο τον καιρό, ανάμεσα στα 1910 και στα 1920, κά­ νει την εμφάνισή της μια ομάδα ποιητών, με δια­ φορά μιας περίπου δεκαετίας αναμεταξύ τους, φέρ­ νοντας έναν εντελώς άγνωστο ίσαμε την ώρα τόνο στη νέα ελληνική ποίηση. Ή δη, πριν από το 1910, σχεδόν ταυτόχρονα με τον Σικελιανό και τον Βάρναλη, είχαν παρουσιαστεί, αδιαμόρφωτοι ακόμα, ο Ρώμος Φιλύρας, ο Ναπολέων Λαπαθιώτης κι ο Κώστας Ουράνης, για ν ’ ακολουθήσουν στη συνέ­

χεια μέσα στα επόμενα δέκα χρόνια ο Κ.Γ. Καρυωτάκης, ο Ν. Χάγερ-Μπουφίδης, ο Τέλλος Άγρας, ο Μ ήτσος Παπανικολάου και άλλοι, που μαζί με κά­ ποιους λίγο μεταγενέστερους στην εμφάνιση δί­ νου ν μιαν αποφασιστική στροφή στην ποιητική μας παράδοση μέσα στη δεκαετία του 1920 - οπό­ τε διαμορφώνουν την ποιητική φυσιογνωμία τους - και γίνονται οι φορείς της «νέας ευαισθησίας». Οι ποιητές αυτοί κινούνται σε ενιαίο κλίμα κι εμ­ φανίζουν ορισμένα κοινά γνωρίσματα, ώστε να δημιουργούν σχολή: τ η ν α θ η ν α ϊ κ ή σ χ ο λ ή του ν ε ο ρ ο μ α ν τ ισ μ ο ύ κ αι του νεοσ υ μ β ο λ ι σ μ ο ύ . Έ ρχοντα ι ο ένας μετά τον άλ-

* Με τη νεορομαντική και νεοσυμβολιστική σχολή του μεσοπόλεμου έχω επανειλημμένα ασχοληθεί μέσα στα τελευταία τριανταπέντε - σαράντα χρόνια, τόσο συνολικά με τα χαρακτηριστικά και τα όριά της όσο και μεμονωμένα με καθέναν απ’ τους εκπροσώπους της. Δεν μπορώ, λοιπόν, παρά να ξαναπώ εδώ τα ίδια, συνοψίζοντας τις ως τώρα απόψεις μου.

50 αφιέρωμα----------------------------λο, μαζί με όσους απ’ τους εκπροσώπους της πα­ απομονωμένο άτομο, η απουσία πίστης και ιδανι­ ρουσιάστηκαν μετά το 1920, να πυκνώσουν τις τά­ κών αποτελούν γνωρίσματα κοινά ή περίπου κοι­ ξεις της και να ταράξουν την ορθοδοξία της παρά­ νά. Και των δύο το πνεύμα είναι πνεύμα παρακ­ δοσης, ανακατεύοντας τα μέτρα και τους ρυθμούς, μής. Και των δύο η ποίηση είναι πιο πολύ ποίηση σπάζοντας την ως εκείνη τη στιγμή λογοκρατική σιωπής παρά λόγου. αντίληψη και προετοιμάζοντας έτσι το έδαφος για Τι είναι, ωστόσο, εκείνο που διαχωρίζει τον τις νέες τάσεις και τη μεγάλη στροφή που έμελλε Καβάφη από τους Αθηναίους παρακμίες και τι ν ’ ακολουθήσει μέσα στην επόμενη δεκαετία. κάνει άραγε την ποίησή τους τόσο διαφορετική; Ο ίδιος ο Καβάφης, σε μια συνομιλία του με τον Πρόκειται για μιαν αλλαγή γλώσσας και κλί­ Γιώργο Θεοτοκά, φέρνοντας με τρόπο την κουβέ­ ματος, που φέρνει τους τελευταίους τούτους αναντα στους «ποιητάς τών ’Αθηνών», όπως τους νεωτές του παραδοσιακού στίχου σε αισθητή αντίθεση με το παλαιοπαραδοσιακό πνεύμα. Η τέ­ έλεγε, είχε καθορίσει μόνος του τη διαφορά: «-Ε ί­ ναι ρομαντικοί! Ρομαντικοί! Ρομαντικοί!»2. Κι χνη τους εκφράζει μια γενική κόπωση και απαι­ αληθινά, ο ρομαντισμός αποτελεί μια από τις πιο σιοδοξία, συνδυασμένη με την αίσθηση του ανι­ βασικές αντιθέσεις ανάμεσά τους. Είναι η διαφο­ κανοποίητου και του αδιέξοδου. Κλείνεται στο ρά του κλίματος, που αντιδιαστέλλει τη νοοτρο­ απομονωμένο άτομο και υψώνει «τείχη», βρίσκει πία της Αθήνας από τη νοοτροπία της Αλεξάν­ τόνους αβρούς για να τραγουδήσει τη φθορά, κα­ δρειας και τοποθετεί τους ταφεύγει στη μνήμη και στην ομορφιά ή κραυγά­ νεότερους τούτους ρο­ «Λ έ γ ο ν τ α ς σ ύγχρον η π οίησ η, εννοώ ζει από απόγνωση και απι­ μαντικούς στην τελευταία στία. Άλλωστε, δεν μπο­ φάση μιας παράδοσης, το μ έρ ο ς εκ είν ο τη ς π ο ιη τικ ή ς ρεί κανένας πλατύτερος αρχινισμένης κάπου εκα­ ε ξ έ λ ιξ η ς που α ρχίζει από το έργο του πνευματικός ορίζοντας να τό χρόνια πριν. Κ α ρ ό λ ο υ Μ π ω ν τελ α ίρ , έχει για τους ανοιχτεί και να τους Η Αθήνα υπήρξε ανέ­ τραβήξει. Δεν υπάρχει ού­ καθεν ρομαντική - κι όχι πρώτο σ η μ α ν τικ ό σ τ ά σ ιμ ο το ν τε κι η πίστη για μια οποι­ μόνον η Αθήνα της καθα­ αδήποτε αντίσταση. Υπάρ­ γ α λ λ ικ ό σ υμ β ο λ ισ μ ό κ α ι σ υνεχίζετα ι ρεύουσας. Ολόκληρη η χει μονάχα η α ί σ θ η σ η , ως τα “μ ε τα π ο λ ε μ ικ ά ” μ α ς χ ρ ό ν ια ». αθηναϊκή ποιητική σχολή, μαζί με μιαν αξεδίψαστη από το 1830 και πέρα, [Γ. Σεφέρης (1936)] εκτός από σπάνιες εξαιρέ­ περιπάθεια, - κι όσο τα ερεθίσματα διατηρούν τη σεις, βρίσκεται μέσα στο γοητεία τους, η ποίηση γι’ κλίμα του ρομαντισμού αυτούς είναι ένα μελαγχολικό καταφύγιο. Ύ σ τε­ και συνεχίζει τη ρομαντική παράδοση. Ο ρομαντι­ ρα, πέφτει πιο κάτω ακόμα: γίνεται «τό καταφύγιο σμός υποφώσκει λίγο ως πολύ σ ’ όλες της τις εκδη­ πού φθονούνε», όπως το είπε ο σημαντικότερος κι λώσεις, μετασχηματισμένος ανάλογα με τις αλλα­ αντιπροσωπευτικότερος απ’ όλους, ο Καρυωγές των καιρών και παρουσιασμένος σε διαδοχικά τάκης1, που μαζί με τον Άγρα, τον Φιλύρα και τον στάδια3. Στην αρχή, έχουμε τον ρομαντισμό των Παπανικολάου στάθηκαν οι πιο προωθημένοι της καθαρολόγων και ψευδοαττικιστών. Ακολουθεί ο σχολής, μολονότι ο Ουράνης είχε προηγηθεί χρο­ ρομαντισμός της δημοτικής. Ο Πολέμης είναι νολογικά στην αλλαγή του τόνου με τη συλλογή ρομαντικός. Ο ίδιος ο Παλαμάς, έχοντας έρθει του «Spleen» (1912). από νωρίς σ ’ επικοινωνία με την αθηναϊκή ποιητι­ κή παράδοση και τους ξένους ρομαντικούς και ρέποντας από ιδιοσυγκρασία προς το ρομαντικό πάθος, γίνεται κι εκείνος ρομαντικός και μεταφέ­ η ν ίδια εποχή, μα και κάμποσα χρόνια πριν ρει τους «καημούς» του από τη μεσολογγίτικη αρχίσουν οι νεορομαντικοί κι οι νεοσυμβολιμνοθάλασσα στο κλίμα και την ατμόσφαιρα της λιστές να δημιουργούν το κλίμα της «νέας Αθήνας. Στο μεταξύ όμως, οι καιροί έχουν αλλά­ ευαισθησίας», έγραφε στην Αλεξάνδρεια ο ξει. Το κίνημα του δημοτικισμού έχει τελειώσει Καβάφης. Η απόσταση, χωρίς άλλο, είναι τουλάχιστον για τη λογοτεχνία - πανηγυρικά, και αρκετή - πάντως, όχι μεγαλύτερη απ’ όση στις γλωσσικές διαμάχες παρατηρείται αρκετή μεσολαβεί από την Αλεξάνδρεια ως την ύφεση. Η ακραία δημοτική και η ποιητική γλώσσα Αθήνα. Η διαφορά τους δεν είναι διαφορά πνεύ­ του Παλαμά δεν ανταποκρίνονται πια απόλυτα ματος, αλλά κλίματος. Η αίσθηση της φθοράς, το στο αίσθημα των νέων καιρών. Ο αστισμός, η γε-

Τ

------------------------------αφιέρωμα 51 νική κατάπτωση, η λεπτότερη καλλιέργεια του γούστου επιβάλλουν κάποιαν αναδρομή και κά­ ποιες αναθεωρήσεις. Έ τσι, με τους τελευταίους τούτους, τους νεορομαντικούς, η νέα ελληνική ποίηση κάνει μιαν ανακύκληση και ξανάρχεται στα κατατόπια των πρώτων. Είναι, λοιπόν, ο ρομαντισμός και η αθηναϊκή παράδοση μια από τις σπουδαιότερες διαφορές ανάμεσα στον Καβάφη και στους Αθηναίους παρακμίες του νεορομαντισμού και του νεοσυμβολισμού, που τους απομακρύνει και φέρνει τους νεό­ τερους αυτούς ρομαντικούς κοντά στους καθα­ ρευουσιάνους της Πρώτης Αθηναϊκής Σχολής. Α λλά, αν τα σημεία της επαφής τους με τους πρώ­ τους Α θηναίους ρομαντικούς τους κάνουν να δια­ φέρουν από τον Καβάφη, τα σημεία της επαφής τους με τον Καβάφη τους διαχωρίζουν από τους ρομαντικούς της καθαρεύουσας. Η Πρώτη Α θη­ ναϊκή Σχολή, όσο κι αν παρουσιάζεται όλο ανα­ στεναγμούς και θρήνους, είναι ρομαντισμός ακ­ μής. Οι κραυγές της γίνονται λόγος ρητορικός, γε­ μάτος πατριδολατρία και μεγάλα ιδανικά. Γι’ αυτό κι η απαισιοδοξία τους, κατά το μεγαλύτερο μέ­ ρος της, είναι φιλολογική κι ανεδαφική. Α ς μην ξεχνάμε, ότι όλοι τους έγραψαν πριν από τον άτυχο πόλεμο του 1897, ότι όλοι τους έζησαν στα­ θερά προσηλωμένοι στη Μεγάλη Ιδέα και στη θρησκεία και, φυσικά, εκτός από ελάχιστες ατομι­ κές περιπτώσεις, οι περισσότεροι είχαν μετατρέ­ ψει την ποίηση σε φιλολογία. Μα με τους νεορομαντικούς τα πράματα εμφα­ νίζονται διαφορετικά. Ο ρομαντισμός τους ήταν στ’ αλήθεια άρρωστος, κι η εποχή και οι κοινω­ νικές συνθήκες, ιδίως μετά τη μικρασιατική κα­ ταστροφή, ολότελα αποκαρδιωτικές. Ο χαρακτη­ ριστικός τύπος του ποιητή στην εποχή των πρώ­ των ήταν ο λόγιος, ένα από τα πιο «έπίσημα καί σοβαροφανή» πρόσωπα, καθώς θα έλεγε ο Καβά<ρης4. Στην εποχή των τελευταίων ο χαρακτηρι­ στικότερος τύπος του ποιητή είναι ο δημόσιος υπάλληλος. Οι πρώτοι, σε σύγκριση με τους άλ­ λους, κατά τη γνωστή έκφραση του Καβάφη, ήταν «οί τά φαιά φοροΰντες, περί ηθικής λαλοΰντες». Η τόλμη τους έφτανε, το πολύ-πολύ, ως το σημείο ν ’ αποκαλούν τα στήθη της εκλεκτής τους «αλαβάστρινα». Οι τελευταίοι, οι νεορομαντικοί, ήταν, για να θυμηθούμε τον Καβάφη και πάλι, «χωρίς άστείαν αιδώ», αυτόχειρες, εραστές της ηδονής και των τεχνητών παραδείσων, άλλοι παραδομένοι στο δαίμονα τους άγχους και της φυγής κι άλλοι στη διαλυτική γοητεία της ανα­ πόλησης και της μνήμης. Οι παλαιότεροι είχαν διδαχτεί τους ποιητικούς τους τρόπους από τη Γαλλία του Ουγκό και του Βερανζέρου, απο τους

μεγαλόστομους Γάλλους ρομαντικούς. Οι νεότε­ ροι από τη Γαλλία του Baudelaire και του Verlai­ ne, από τους συμβολιστές και τους «poetes maudits».

ε τους νεορομαντικούς και τους νεοσυμβολιστές επιχειρείται πιο οργανωμένα και πιο επίσημα η μεταφύτευση των ξέ­ νω ν ρευμάτων, μολονότι ο Παλαμάς και, ιδιαίτερα, η γενιά του Κ. Χατζόπουλου και του Γιάννη Καμπύση είχαν ανοίξει από πολύ νωρίτερα το δρόμο της επικοι­ νωνίας με την εκλεπτυσμένη Ευρώπη. Ο αισθητι­ σμός, από τη μια, ο γαλλικός κι ο γαλλόφωνος συμβολισμός, από την άλλη, ήταν για τους ποιη­ τές αυτούς ό,τι χρειαζόταν εκείνη την ώρα. Ό λη

Mikhail Vrubel: Venice, 1893. (Λεπτομέρεια)

52 αφιέρωμα----------------------------αυτή η φινέτσα ενός πολιτισμού, που είχε αρχίσει να παρακμάζει και να γέρνει, όλη αυτή η «δηλη­ τηριώδης» γοητεία έβρισκε μέσα τους την καλύτε­ ρη ανταπόκριση, και βάλθηκαν να τη μεταφέρουν στο έργο τους με τον προσωπικότερο τρόπο, προσαρμόζοντάς την στα πλαίσια της ελληνικής ζω­ ής και του ελληνικού χώρου. Η ποίησή τους απο­ τελεί μια περίεργη διασταύρωση της καβαφικής πολιτείας με τη ρομαντική Αθήνα, που επέτυχε χάρη στη μεσολάβηση του γαλλικού συμβολι­ σμού και των Ευρωπαίων esthetes του περασμέ­ νου αιώνα ή των αρχών του δικού μας. Ο ρομα­ ντισμός και η επιστροφή στο ατομικό τους πα­ ρελθόν, ο εκλεκτισμός και η λεπταισθησία, η απαισιοδοξία, ο συμβολισμός κι ο αισθητισμός, ο κοσμοπολιτισμός, η τάση της φυγής και η στροφή προς τα πράγματα και τα αισθητά είναι τα κυριότερα γνωρίσματά τους. Ο Ουράνης εκφράζει το εξωτερικό περίβλημα της εποχής αυτής: τον κοσμοπολιτισμό και την τάση της φυγής, ενώ ταυτόχρονα δίνει το κενό και την πλήξη του, μαζί μ’ ένα αίσθημα ανικανο­ ποίητου. Ο Λαπαθιώτης είναι ο «κατ’ εξοχήν» νεορομαντικός της πλειάδας κι ένας απ’ τους πιο λε­ πταίσθητους. Ωραιοπαθής, επηρεασμένος από τον Wilde και τα διδάγματα του αισθητισμού, συνεχίζει κι ανανεώνει την αθηναϊκή ρομαντική παράδοση, πλουτίζοντάς την με αβρούς μουσι­ κούς και συναισθηματικούς τόνους. Στο ίδιο πε­ ρίπου κλίμα αναπνέει κι ο Μήτσος Παπανικολάου. Λιγότερο ρομαντικός απ’ τον Λαπαθιώτη, τον συμπληρώνει και τον προεκτείνει, φτάνοντας με τους ελεύθερους στίχους του ως τα ακρότατα όρια της σχολής και συνδέοντας τα προηγούμενα ποιητικά ρεύματα με τα επόμενα. Πιο αξιόλογος κι απ’ τους τρεις ο Τέλλος Άγρας, με ιδιαίτερα αξιοσημείωτο παράλληλα κριτικό και δοκιμιογραφικό έργο, δίνει σε τόνο συνήθως χαμηλό, αλ­ λά με πνευματικότερο υπόστρωμα, την περιρρέουσα μεσοπολεμική αθηναϊκή ατμόσφαιρα και προσφέρει σ ’ έναν πίνακα φτιαγμένο από τις λε­ πτομέρειες μια χαρακτηριστική εικόνα, απ’ όπου Σημειώσεις 1. Κοίτα και τον τελευταίο στίχο στο ατιτλοφόρητο ποίημα του «Είμαστε κάτι ξεχαρβαλωμένες κιθάρες».

2. Γιώργου Θεοτοκά: «Πνευματική πορεία», β' έκδοση. Βιβλιο­ πωλείου της «Εστίας» Ι.Δ. Κολλάρου και Σίας Α.Ε. [Αθ.

1971], σ. 216.

3. Κοίτα σχετικά και το μελέτημά μου «Ο χαρακτήρας και τα όρια της αθηναϊκής ποιητικής σχολής»· περιοδ. «Νέα Εστία», τόμος ΡΙΣΤ' τεύχος 1379, Χριστούγεννα 1984, σ.

108.

4. Κοίτα και το ποίημα του «Από την σχολήν του περιωνύμου

αναδίνεται όλο εκείνο το πνεύμα της παρακμής και ταυτόχρονα η σ υ ν ε ι δ η τ ή τ ο υ α ν τ ί σ τ α ­ σ η κι ο απελπισμένος του αγώνας μ’ αυτό το πνεύμα5. Ο σημαντικότερος όμως ποιητής της εποχής είναι ο Καρυωτάκης, εκείνος που αποτελεί πιο αντιπροσωπευτικά τη γραπτή της μαρτυρία και την έμπρακτή της διαμαρτυρία. Από τη μια, εκφράζει τον μηδενισμό της, την απελπισία της, το άγχος και την ασφυξία της, εναλλάσσοντας τους μείζονες με τους ελάσσονες τόνους, ενώ απ’ την άλλη, με τα κοινωνικά του στοιχεία, φτάνει ως τον κοινωνικό έλεγχο, απηχώντας γενικότερες καταστάσεις6. Ανεξάρτητα, ωστόσο, από τα ιδιαίτερα γνωρί­ σματα που παρουσιάζει καθένας τους ξεχωριστά και μαζί με τη «νέα ευαισθησία» και την εκφρα­ στική ανανέωση, οι ποιητές της νεορομαντικής και νεοσυμβολιστικής σχολής έφερναν και κάτι άλλο, αρκετά σπάνιο ως εκείνη την ώρα: την ειλι­ κρίνεια του βιώματος και την αίσθηση του απτού γεγονότος, συνδυάζοντας την κουρασμένη ρομα­ ντική τους διάθεση με μιαν αμεσότερη και λεπτό­ τερη γεύση των πραγμάτων. Ό λοι τους ή σχεδόν όλοι τους είχαν συνταυτίσει τη ζωή τους με την τέ­ χνη τους, κάτι που το πλήρωσαν ακριβά. Κι’ αν οι περισσότεροι περιορίστηκαν στην ατομική τους περιπέτεια, με τη γνησιότητα της φωνής τους, χω­ ρίς να το επιδιώξουν, κατάληξαν τελικά να δώ­ σουν μιαν ανθρώπινη υπόθεση. Κάποτε, οι ποιητές σκηνοθετούσαν δυστυχίες, για να γράφουν. Αυτοί, αντίθετα, κυνηγούσαν τη μέθη και τη συγκίνηση, για να ζουν πιο έντονα, και κατάντησαν να γρά­ φουν από απελπισία. Μπορεί, βέβαια, να μην ήταν τα μεγάλα ποιητικά αναστήματα του πρόσφατου παρελθόντος, έστω κι αν από ανάμεσά τους ξεπήδησε μια τόσο καίρια και δραματική κραυγή σαν του Καρυωτάκη. Αλλά τέτοιες παρουσίες δεν τις ευνοούσε ούτε η ιστορική στιγμή, ούτε η γύρω πραγματικότητα. Κι’ από τη φύση τους όμως, ήταν ξένοι προς την κίνηση της μεγάλης γραμμής - και τούτο στάθηκε άλλος ένας από τους βασικούς πα­ ράγοντες της μοναδικότητάς τους.

φιλοσόφου». Και για τις αμέσως παρακάτω αναφορές («οί τά φαιά φοροϋντες», «χωρίς άστείαν αιδώ») τα ποιήματα «θέα­ τρο ν της Σιδώνος (400μ.Χ.)» και «Ήλθε για να διαβάσει».

5. Για τη συνειδητή αντίσταση του Αγρα και τον απελπισμένο του αγώνα μ’ αυτό το πνεύμα, κοίτα και το κεφάλαιο «Ο αλη­ θινός Άγρας και το υπόστρωμα του έργου» στο βιβλίο μου «Ο Τέλλος Άγρας και το πνεύμα της παρακμής» (1962, β' έκδ. 1967), σ. 210.

6. Για περισσότερα, δες και το μελέτημά μου «Ο Καρυωτάκης ποιητής του καιρού του και του καιρού μας» στο βιβλίο μου «Περιδιαβάζοντας», τόμος Α' (1982), σ. 140.

αφιέρωμα 53 Γιάννης Χατζίνης

Ο συμβολισμός ίναι πραγματικά το «Φθινόπωρο» ένα κείμενο ιδιάζουσας αξίας και δια­ τηρεί σήμερα μέσα στη λογοτεχνία μας την ξεχωριστή θέση που κατά­ κτησε από την πρώτη στιγμή, όχι τό­ σο για τη δύναμή του σαν πεζογρα­ φήματος, όσο για το μήνυμα που έφε­ ρε στα γράμματά μας. Σημειώνει ένα σταθμό, ακριβώς γιατί ο συγγραφέας του το σύνθεσε σαν κάτω από μια επιταγή, για να επιβεβαιώσει μέσα σ ’ αυτό, το νόημα της σχολής, που ήδη τον είχε κυριαρχήσει. Η στροφή προς τα μέσα, η ερμηνεία της πραγματικότητας, κοιταγμένης όχι από ένα πρίσμα επιφάνειας αλλά λυρικού βάθους, δεν ήταν, φυσικά, κάτι καινούριο στην πεζογραφία μας. Ή δη, ο Κωνσταντίνος Χ ρηστομάνος μάς εί­ χε δώσει με την «Κερένια κούκλα» του και με το «Βιβλίο της Αυτοκρατείρας Ελισάβετ» δείγματα ενός εξαίσιου λυρισμού, που εισορμούσε ασυγκράτητα στους μυστικούς χώρους της ψυχής. Η ηρωίδα μάλιστα του δεύτερου αυτού βιβλίου του, η ερημική βασίλισσα που άλλο δε σκεφτόταν παρά πώς να πλατύνει την περιοχή του ιδανικού της και να φτιάξει ένα εσωτερικόν κόσμο που να της καταστήσει περιττή την εξωτερική ζωή, θα μπορούσε να θεωρηθεί σοΓν η ανθρώπινη ενσάρ­ κωση του συμβολιστικού ονείρου. Κι ούτε πρέπει να ξεχάσουμε τη στιγμή αυτή τον Πλάτωνα Ροδοκανάκη που με το «Βυσσινί τριαντάφυλλο» πα­ ρουσιάστηκε σαν ένας ονειροπόλος αναζητητής της εσωτερικής ομορφιάς. Ακόμη περισσότερο στον Παπαδιαμάντη μπορούμε να ιδούμε υποβο­ λή καταστάσεων εσωτερικών, μέσ’ από εξωτερι­ κές περιγραφές, μια προβολή του ψυχικού κό­ σμου, που συχνά μοιάζει σα μουσική ερχόμενη από βάθη. Ασφαλώς ο ερημίτης αυτός της Σκιά-

Ε

[απόσπασμα από την πρώτη δημοσίευσή του στη “Ν. Εστία”, τευχ. 635 (1953)]

Edward Burne - Jones: Phyllis and i

54 αφιέρωμα----------------------------θου και της Αθήνας, δεν είχε ιδέα από το συμβολιπλοκή του. Το «Φθινόπωρο», λοιπόν, είναι ένα έργο πολύ ασθενέστερο σαν έκφραση εσωτερικής στικό κίνημα, αλλά απλοόστατα, υπήρχε μέσα του η ιδέα που το κίνημα αντιπροσώπευε. Α ν είχε ζωής, αλλά πιο προχωρημένο (θα έλεγα πιο τολ­ μηρό) από άποψη φόρμας. Κάποιο άλλο άγνωστο μυηθεί στο συμβολισμό, οι ενδιάθετες αυτές τά­ πρότυπο φαίνεται να κρύβεται, δώθε από τον σεις του θα είχαν ενδεχομένως ενισχυθεί και θα Γκέιγερσταμ. Σαν ύφος βρίσκεται ίσως πιο κοντά μπορούσε να μας δώσει ένα έργο, όχι διαφορετικό στον Μαίτερλιγκ, ακόμη και σα σύλληψη εσωτε­ στην ουσία αλλά οπωσδήποτε εμφανέστερα επη­ ρικών διαθέσεων, σα διείσδυση, σαν επισήμανση ρεασμένο από το δόγμα της σχολής. Κάνω εδώ ευαίσθητων σημείων της ψυχής. Με την καινού­ μια παράτολμη υπόθεση, γιατί ξέρουμε πόσο ρια πείρα που αποκτήσαμε χάρη στον υπερρεαλι­ ισχυρό ήταν το πνεόμα της ανεξαρτησίας στον σμό, πολλά πράματα ίσως δε μπορούμε τώρα να Παπαδιαμάντη. Α λλά όσο κι αν είχε πεισματικά τα συλλάβουμε στην έννοια που εξέφραζαν στην προσκολληθεί στον πρωτογονισμό του, η προσέγ­ εποχή τους. Το σπάσιμο της αφήγησης, η κονιοργιση σε μια ιδέα, της οποίας ο σπόρος ήδη υπήρχε τοποίηση του μύθου, η ολοκληρωτική επιβολή μέσα του, δεν είταν δυνατό παρά να συντελέσει σε του λυρικού στοιχείου και της ακαθόριστης ατμό­ μια πιο γρήγορη και πιο πλούσια βλάστηση αυτού σφαιρας που συναντούμε στο «Φθινόπωρο», απο­ του σπόρου. τελούσαν τότε μιαν αληθινή επανάσταση, που εί­ Θα χρησιμοποιήσω έναν όρο που μπορεί να έχει ταν φυσικό ν ’ ασκήσει μια ήδη χάσει το βάρος του ισχυρότατη επίδραση πά­ αλλά που στο «Φθινόπω­ Η κ α θ α ρ ή π ο ίη σ η κ α λ ο ύ σ ε τ η ν νω στους νέους, τουλάχι­ ρο» βρίσκει το αληθινό, το κ α θ α ρ ή « ιδ έ α » . Λ ε ν τ η ς στο στους πιο προικισμέ­ πρωταρχικό του νόημα, τ α ίρ ια ζ ε ά λ λ ο ν τ ύ μ α π α ρ ά μ ια για να το ξεχωρίζει από νους. Αξίζει να μεταφέ­ γ λ ώ σ σ α α λ α φ ρ ω μ έ ν η α π ό το ρουμε εδώ μια ομολογία καθετί που εγράφτηκε πριν του Αγγέλου Τερζάκη, κα­ απ’ αυτό, να το ξεχωρίζει β ά ρ ο ς τ ω ν υ λ ικ ώ ν μ ο ρ φ ώ ν , μ ια εννοώ σε συμβολιστική μωμένη στα 1940, που δί­ γ λ ώ σ σ α ό π ο υ η λ έ ξ η σ β ή ν ε ι το ποιότητα. Το «Φθινόπω­ νει το μέτρο και την ποιό­ π ρ ά γ μ α κ α ι β ά ζει σ τη θ έσ η το υ ρο» είναι ένα μήνυμα τητα αυτής της επίδρασης: φ υ γ ή ς από την πραγματι­ τ η ν ά υ λ η ο υ σ ία το υ , κ ά τ ι σ α ν έ ν α «Ο Κώστας Χατζόκή ζωή, μιας φυγής που γί­ πουλος ανήκει στο πάνθεο ρ ε υ σ τ ό π ρ ό π λ α σ μ α π ου μ π ο ρ ε ί νεται αναπόδραστη ανά­ των μορφών και των Ιδεών να π ά ρει κ ά θ ε λ ο γ ή ς σ χ ή μ α . γκη της ψυχής και που επι­ που εικονογραφούν σήμεδιώκεται με μέσα έκφρα­ (Δ . Ν ικ ο λ α ρ ε ΐζη ς ) Ρα στα Ράτια Ρου> τΤ1ν πε' σης αρκετά επαναστατικά ρασμένη μου νιότη. Τολ­ ώστε ν ’ αποτελούν επίσης μια φυγή από την ώς μώ να το εξομολογηθώ σε τόνο τόσο προσωπικό, τότε πραγματικότητα της τέχνης. Κι εδώ θα κάμω μόνο και μόνο γιατί νιώθω, ξέρω, πως αντιπροσω­ μια παρένθεση για να πω ότι τα μέσα αυτά δε φα­ πεύει μια πνευματικήν αγάπη και μιαν ιστορική νερώνουν την άμεση επίδραση του Γκέιγερσταμ, στιγμή του ψυχικού βίου κι άλλων συνομηλίκων την οποίαν απόδωσαν ήδη στο Χατζόπουλο. μου και συνοδοιπόρων. Τώρα που, με προοπτική Υπάρχει, κατ’ εξοχήν, στο «Βιβλίο του μικρού την αχτίδα της απόστασης, μου δίνεται γι’ άλλη αδερφού», που τόσο αριστοτεχνικά μετάφρασε μια φορά η ευκαιρία να το διαπιστώσω, καταλα­ στη δημοτική ο συγγραφέας του «Φθινόπωρου», βαίνω πως αυτό είναι σωστό, είναι δίκαιο. Στον μια αδιάκοπη υποβολή ψυχικών καταστάσεων Κώστα Χατζόπουλο της νιότης μας δεν κρύβεται που φτάνει ώς την ηδονική κατάθλιψη, κατά μονάχα το υποκειμενικά δημιουργημένο γόητρο, συνέπειαν ένα ισχυρό συμβολιστικό ρεύμα που η ενδιάθετη λατρεία που χαρίζαμε γενναιόφρονα μας μεταδίνει μ’ έναν τρόπο συγκλονιστικό αυτές σε κάποιες ιδέες ή μορφές μόνο και μόνο για να τις καταστάσεις. Ελάχιστα κείμενα βαθαίνουν τό­ γίνονται άξιες της πληθωρικής αγάπης μας και σο πολύ το συναίσθημα και κάνουν άγρυπνη την του διψαλέου θαυμασμού μας. Δεν είναι αυταπά­ ψυχή στον πόνο. Α λλά τα εκφραστικά μέσα του τη η στιγμιαία αναγωγή του ποιητή των «Βραδι­ Χατζόπουλου είναι περισσότερο υπαινικτικά, και νώ ν θρύλων», του συγγραφέα του «Φθινόπωρου» το θέμα (που στον Γκέιγερσταμ είναι αυστηρά πεσε μικρό σύμβολο. Είναι υπερβολή μα όχι πλάνη. ριγραμμένο) ξεσχίζεται παράδοξα, σχεδόν διαλύε­ Ο Χατζόπουλος ερχότανε να μας σμίξει στο κρί­ ται, ώστε να χρειάζεται προσπάθεια για να συλλάσιμο ακριβώς σταυροδρόμι όπου, κατάκοποι και βει κανείς το μίτο του και να συγκρατήσει την σκονισμένοι από μονότονη πορεία στο δρόμο της

αφιέρωμα 55 παράδοσης, αναζητούσαμε γύρω μας, με τα μάτια εναγώνια, το δρόμο που φεύγει ελεύθερος, προς ορίζοντες πλατύτερους, καινούριους». Ό ,τι γοήτευε στο Χατζόπουλο είταν η τόλμη με την οποία έσπασε τις καθιερωμένες πλάκες και άνοιξε δρόμο φυγής προς έναν καινούριο κόσμο. Η τόλμη, που την αντλούσε από την καινούρια του πίστη. Είχε ήδη χαρακτηρισθεί στη Γαλλία ο συμβολισμός σαν το πιο τολμηρό πείραμα που έγινε ποτέ μέσα στη ζωή του πνεύματος. Α λλά μή­ πως, θα παρατηρούσε κανείς, πριν από το συμβο­ λισμό δεν είχε χαρακτηρισθεί ο ρομαντισμός σαν η τολμηρότερη εξόρμηση του πνεύματος, και ύστερα πάλι ο υπερρεαλισμός σαν η τολμηρότερη περιπέτειά του; Το στοιχείο της τόλμης είναι συνυφασμένο πάντοτε με το νόημα του κινήμα­ τος. Θα μπορούσαμε μόνο να πούμε ότι στο συμ­ βολισμό η τόλμη αυτή υπήρξε πιο πνευματική. Ο Κωστής Παλαμάς στον πρόλογο που έγραψε για την «Αννιώ» του Χατζόπουλου, μας λέει την εντύπωσή του από το «Φθινόπωρο», που μπορούμε σήμερα, ύστερα από τριάντα χρόνια, να την προσυπο­ γράψουμε: «Για το “Φ θινόπωρο” είχα σημειώσει στο περιθώριο μιας γωνιάς του βιβλίου: “Ποίη­ ση και ζωή. Και η φύση γύρω σα χορικό. Και το μυθιστόρημα όλο σ αν τραγούδι. Φ θ ι ν ό π ω ρ ο στον τίτλο, διαβάζεις, χωρίς υπό­ τιτλο χαρακτηριστικό του είδους του. Σωστά. Άμα κανείς φτάσει σε μιαν ορισμένην αντίληψη της τέχνης, αστεία καταντούν τα εί­ δη». Και όμως η ποίηση του έρ­ γου αυτού, δηλονότι, κάτι που δείχνει ιδανικοποιημένα τα αντι­ κείμενα και μέσα σε θαμπόφεγγα ονείρου, δεν γίνεται εις βάρος της ουσίας του έργου, καθώς συχνά συμβαίνει σε άλλα έργα και δυνατών ακόμα, που μύθος δεν υπάρχει κι αν υπάρχει φυτο­ ζωεί. Σα δεν πνίγεται στα γαλανά νερά ή στα μαυρονέρια του λυρι­ σμού. Το «Φθινόπωρο» εξακο­ λουθεί να είναι ιστορία με την πλεγμένη της υπόθεση· με την αρχή, νομίζω και με το τέλος της. Αλήθεια, πώς πολλοί από τους αναγνώστες του δείχνονται πολύ επιφυλακτικοί. Ή , καλύτερα, εί- John Meihuish str

ναι από τα βιβλία που ή πολύ θα αρέση, ή δεν θα αρέση». Σήμερα είμαστε τόσο εξοικειωμένοι με ένα τέτοιο κλίμα και με τέτοια εκφραστικά μέσα, ώστε όχι μόνο να μη βρίσκουμε υπερβολές στο «Φθινόπωρο» αλλά και να το θεωρούμε σαν ένα προδρομικό βιβλίο. Πολλά πεζογραφήματα που προέρχονται από τον υπερρεαλισμό θα μπορού­ σαμε να τα πάρουμε σαν απόγονους του συμβολι­ σμού. Χαρακτηριστικό είναι ότι η ματιά του Χατζόπουλου που μπορεί να διακρίνει και να τοποθε­ τεί με τόση ασφάλεια τα πράγματα του εξωτερι­ κού κόσμου στο πρώτο ρεαλιστικό έργο του, δεν αλλάζει και στο «Φθινόπωρο». Α λλά εδώ η περιγραφικότητά του δεν απομένει απλός χρωματι­ σμός επιφάνειας αλλά υποδηλώνει τις μυστικές εκείνες σχέσεις που στο σύνολό τους αποτελούν την ψυχή των πραγμάτων. Το κυρίαρχο θέμα του βιβλίου είναι ο έρωτας της Μαρίκας με το Στέφα­ νο. Δηλαδή, δεν πρόκειται στην ουσία για θέμα,

56 αφιέρωμα----------------------------αλλά για μια υποβολή συναισθηματική, που δίνει τον τόνο μέσα στο βιβλίο. Πρέπει να ιδούμε πώς πιάστηκε αυτός ο έρωτας: «Η Μαρίκα κι ο Στέφανος πιασμένοι μπράτσο γλιστρούσαν στις πλαγιές, σερνόντανε στα μονο­ πάτια, μιλούσανε λιγώτερο παρότι σώπαιναν και ονειρεύονταν [...]. Και μια μέρα, καθώς στέκο­ νταν αντίκρυ εκεί στη θάλασσα και την κοιτάζανε χειροπιασμένοι, έσφιξε ο ένας περισσότερο το χέ­ ρι του άλλου. Ο Στέφανος δεν το θυμάται ποιος. Και μια στιγμή βρεθήκαν με σμιγμένα χείλη. Έ πειτα έμειναν ακουμπώντας τα χέρια ο ένας στον ώμο του άλλου, έμειναν άλλη μια στιγμή έτσι και κοιτάζονταν στα μάτια». Είναι ωραίο, απαλό, πολιτισμένο το αίσθημα που τους ένωσε, αλλά ένας σημερινός αναγνώ­ στης θα τόβρισκε, πιθανώτατα, υποθερμικό. Πρέ­ πει όμως να προχωρήσουμε πιο κάτω, ν ’ αντιγρά­ ψουμε ακόμη μιαν άλλη στιγμή, που συμπληρώνει την εντύπωση απ’ αυτόν τον έρωτα αλλά κι από το ύφος, γενικώτερα του βιβλίου: «Ο Στέφανος καθώς της έπιασε το χέρι, το ένιω­ σε που έκαιε σα φλογισμένο από τον πυρετό». “Μαρίκα”, της ψιθύρισε και την έγειρε στο στή­ θος του “Μαρίκα”, ξαναείπε χαδεύοντάς της τα μαλλιά. Κι έμειναν σωπαίνοντας και οι δυό- μόνο η Μα­ ρίκα ψιθύρισε μια στιγμή: “Πόσο είμαι ευτυχισμένη”. Μα έπειτα, εκεί όπως έμενε γερμένη, κοιτάζο­ ντας απάνω χωρίς να κινηθεί, είπε άξαφνα: “Γιατί φέγγουν παράξενα τ’ αστέρια απόψε;” Ο Στέφανος την κοίταξε, και καθώς την κοίταζε ολοένα δίχως να μιλήση. “Τι να είναι τάχα πέρα από τ’ αστέρια; Το σκέφτηκες ποτέ;” ξαναψιθύρισε η Μαρίκα. “Το ατέλειωτο ίσως”, είπε ο Στέφανος.»

Θ Ε Α Τ Ρ Ο

Έ ν α έργο υποβολής πρέπει να στηρίζει την αξία του όχι στην έξαρση του πάθους αλλά στη σύλλη­ ψη των συναισθηματικών εκείνων αποχρώσεων που υποδηλώνουν το πάθος. Οι ήρωές του δε μπο­ ρεί να είναι άνθρωποι δυνατοί, με θέληση και με νεύρο, αλλά ευαίσθητοι ώς το μαρτύριο. Έ ν α έρ­ γο υποβολής, πρέπει μοιραία να είναι κι ένα έργο χαμηλού τόνου, κόπωσης και μελαγχολίας. Η Μαρίκα είναι ερωτευμένη με το Στέφανο μ’ έναν έρωτα που θυμίζει το στίχο του Μορεάς:

Θέλω έναν έρωτα λυγμούς ολάκερον και δάκρυα, θέλω έναν έρωτα σαν ουρανό του φθινοπώρου... Αλλά δεν είναι μονάχα αυτό το θέμα μέσα στο «Φθινόπωρο», είναι μαζί κι άλλα περισσότερο ή λιγότερο υπολανθάνοντα, και συγχρόνως είναι πολλά πρόσωπα που κινούνται, πολλές φωνές που ακούονται, ώστε το βιβλίο αυτό να μη μπορεί να συλληφθεί αλλιώτικα παρά μόνο σα μια μουσική συμφωνία. Και θάξιζε να σημειώσω, ότι δεν έχει καμιά σημασία αν σήμερα θα ζητούσαμε ίσως από τη μουσική αυτή του «Φθινόπωρου» περισ­ σότερη εσωτερική δύναμη, περισσότερη ένταση, ίσως ακόμη και ισχυρότερη φλόγα. Δεν έχει ση­ μασία αν βρίσκουμε, πως η προσπάθεια του συγγραφέα να δώσει στην καθημερινή, την κοινή, την τριμμένη λέξη, το βαθύ πρωταρχικό της νόη­ μα, δεν φτάνει πάντοτε σε αποτέλεσμα αισθητό, και πως η χαλάρωση του συναισθηματικού ενδια­ φέροντος, από άσκοπες επαναλήψεις, δημιουργεί κενά, που διασαλεύουν το ρυθμό αυτής της μουσι­ κής. Πρόκειται για ένα βιβλίο - πείραμα (όσο και αν το γεγονός αυτό διέφυγε από τον συγγραφέα) που η επιτυχία του είχε μια τέτοια ακτινοβολία, ώστε και σήμερα ακόμη να αισθανόμαστε τη θαλ­ πωρή της. [...]

« Π Α Ν Ε Λ Λ Η Ν ΙΟ Ν » Σ Υ Γ Γ Ρ Ο Υ

106

Α π ό 5 Μ α ΐου έως 1 Ιου νίου 9 μ.μ. Τ Ο

Θ Ε Α Τ Ρ ΙΚ Ο

Σ Χ Η Μ Α

Λ Ε Ω Ν ΙΔ Α

Λ Ο ΪΖ ΙΔ Η

π α ρου σιά ζει Φ ρανκ Μ ακ Γ κίνες «Ο Σ Ο Μ Ε Σ Κ Ε Φ Τ Ε Σ Α Ι Υ Π Α ΡΧ Ω » Μ Ε Τ Α Φ Ρ Α Σ Η : Ε ρρ ίκ ος Μ π ελιές Σ Κ Η Ν Ο Θ Ε Σ ΙΑ : Λ εω νίδ α ς Λ οϊζίδ η ς Σ Κ Η Ν ΙΚ Α - Κ Ο Υ Σ Τ Ο Υ Μ ΙΑ : Δ έσ π ο ιν α Β ολίδη Μ Ο Υ Σ ΙΚ Η : Π έτρος Θ εοτοκ ά τος Π Α ΙΖ Ο Υ Ν Ο Ι Η Θ Ο Π Ο ΙΟ Ι: ΓΙΩ ΡΓΟ Σ Σ Π Α Ν Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ , Ε Κ Τ Ω Ρ Κ Α Λ Ο Υ Δ Η Σ , Δ Η Μ Η Τ Ρ Η Σ Μ Α Υ Ρ Ο Σ

αφιέρωμα 57 Edmund Wilson

Συμβολισμός* νας πολύ σημαντικός προφήτης του Συμβολισμού ήταν ο Edgar Allan Poe. Είναι σε γενικές γραμμές αλή­ θεια, ότι κατά τα μέσα του [19ου] αι­ ώνα, οι Ρομαντικοί συγγραφείς στις Ηνωμένες Πολιτείες - ο Poe, ο Hawthorne, ο Melville, ο Whitman, ακόμη κι ο Emerson - εξελίσσονταν, για λόγους που θα ήταν ενδιαφέρον να καθορίσουμε, προς την κατεύθυνση του Συμβολισμού· κι ένα από τα γεγονότα βασικής σημασίας στην ιστορία του κι­ νήματος του Συμβολισμού είναι η ανακάλυψη του Poe από τον Baudelaire. Ό τα ν ο Baudelaire, ένας από τους τελευταίους Ρομαντικούς, πρωτοδιάβασε έργα του Poe το 1847, ένιωσε «μια παράξενη ταραχή». Ό τα ν άρχισε να ψάχνει στα αρχεία των αμερικανικών περιοδικών, βρήκε εκεί διηγήματα και ποιήματα τα οποία είπε ότι ο ίδιος είχε κιόλας «σκεφτεί αόριστα και συγκεχυμένα» να γράψει, και το ενδιαφέρον του εξελίχθηκε σε πραγματικό πάθος. Το 1852, ο Baudelaire δημοσίευσε έναν τόμο με μεταφράσεις των διηγημάτων του Poe και από τότε η επίδραση του Poe υπήρξε σημαντική για τη γαλλική λογοτεχνία. Τα κριτικά γραπτά του Poe έγιναν τα ιερά κείμενα του Συμβολιστικού Κινήματος, καθώς ο Poe είχε διατυπώσει αυτό που κατέληξε να είναι ένα νέο λογοτεχνικό πρό­ γραμμα - ένα πρόγραμμα που διόρθωνε τη Ρομα­ ντική χαλαρότητα κι άφηνε κατά μέρος τη Ρομα­ ντική υπερβολή, την ίδια στιγμή που σκόπευσε όχι σε Νατουραλιστικά, αλλά σε υπερ-Ρομαντικά

Ε

* Τα αποσπάσματα από το Axel’s Castle, A Study in the Imaginative Literature o f 1870-1930, Penguin 1993, του Wilson πρωτομεταφράστηκαν μαζί με άλλα το 1982 για το περ. Το μικρό δέντρο, αρ. 3, σσ. 18-26. Επαναδημοσιεύονται εδώ με αρκετές επεμβάσεις που υπαγόρευσε η προοπτική του χρόνου. (Σ.τ.Μ.)

John William Waterhouse: my Sweet Rose. (Λεπτομέρεια)

58 αφιέρωμα----------------------------αποτελέσματα. Υπήρχαν, βέβαια, πολλά κοινά ανάμεσα στην ποίηση του Poe και σε τέτοια Ρο­ μαντική ποίηση όπως το «Kubla Khan» του Coleridge, όπως υπήρχαν και ανάμεσα στην ποιη­ τική πρόζα του Poe και σε μια Ρομαντική πρόζα σαν εκείνη του D e Quincey. Α λλά ο Poe, επιμένοντας σε ορισμένες πλευρές του Ρομαντισμού και καλλιεργώντας τες με δικό του τρόπο, βοήθησε στη μετατροπή του σε κάτι διαφορετικό. «Ξέρω», βρίσκουμε τον Poe να γράφει, «πως η αοριστία εί­ ναι στοιχείο της αληθινής μουσικής [της ποίη­ σης] - εννοώ της αληθινής μουσικής έκφρασης... μια υπαινικτική αοριστία αχνής και επομένως πνευματικής εντύπωσης». Και το πλησίασμα της αοριστίας της μουσικής έμελλε να γίνει ένας από τους πρωταρχικούς στόχους του Συμβολισμού. Αυτή η εντύπωση της αοριστίας δεν ήταν μο­ νάχα αποτέλεσμα της σύγχυσης που προανέφερα ανάμεσα στο φανταστικό και στον πραγματικό κόσμο, αλλά και μιας μεγαλύτερης σύγχυσης ανά­ μεσα στους τρόπους που αντιλαμβανόμαστε τις διάφορες αισθήσεις.

«Com m e de longs echos qui de loin se confondent...

Les parfums, les couleurs e t les sons se repondent,» έγραψε o Baudelaire. Και βρίσκουμε τον Poe σ ’ ένα από τα ποιήματά του ν ’ ακούει το σκοτάδι που πλησιάζει - ή να δίνει περιγραφές των εντυ­ πώσεων που ακολουθούν το θάνατο όπως αυτή: «Η νύχτα έφτασε και μαζί με τις σκιές της μια βα­ ριά δυσφορία. Πίεζε τα μέλη μου σαν ένα σκοτει­ νό βάρος και μπορούσες να την ψηλαφήσεις. Ακουγόταν ένας ήχος σα στεναγμός, όχι διαφορε­ τικός από τη μακρινή αντήχηση του κύματος, αλ­ λά πιο συνεχής, που αρχίζοντας με το πρώτο λυκόφως, μεγάλωνε σε ένταση καθώς έπεφτε το σκοτάδι. Ξαφνικά έφεραν φώτα μέσα στο δωμά­ τιο... κι από τη φλόγα του κάθε φαναριού, κυλού­ σε συνεχώς μέσα στ’ αυτιά μου ο ήχος μιας μ ονό­ τονης μελωδίας». Αυτή η καταγραφή υπερ-λογικών αισθήσεων ήταν νεοτερισμός για τη δεκαετία του σαράντα του περασμένου αιώνα - όπως ήταν και η ονειρι­ κή, παράλογη μουσική ποίηση του «Άνναμπελ Λη» και του «Ουλαλούμ» - και βοήθησε να γίνει μια επανάσταση στη Γαλλία. Ίσω ς ένας σημερι­ νό ς αγγλόφωνος αναγνώστης να μη μπορεί να κα­ ταλάβει εύκολα την επίδραση του P oe- κι ίσως ακόμη ένας τέτοιος αναγνώστης, εξετάζοντας τα δημιουργήματα του γαλλικού Συμβολισμού, να

εκπλαγεί από τον τόσο θαυμασμό που προξέ­ νησαν. Το ανακάτεμα των εικ όνω ν η σκόπιμη ανάμιξη των μεταφορικών σχημάτω ν ο συνδυασμός του πάθους με το χιούμορ - του μεγαλόπρεπου με το πεζό ύφος· το τολμηρό πάντρεμα του υλικού με το πνευματικό - όλα τούτα μπορεί να του φανούν εντελώς φυσικά και γνώριμα. Του ήταν πάντα γνωστά από την αγγλική ποίηση του δέκατου έκτου και του δέκατου έβδομου αιώνα - ο Shake­ speare και οι άλλοι Ελισαβετιανοί χρησιμοποι­ ούσαν όλα αυτά τα στοιχεία χωρίς να ασχολού­ νται με θεωρητικές διατυπώσεις. Δεν είναι αυτή η φυσική γλώσσα της ποίησης; Δ εν είναι κάτι το εντελώς φυσικό για την αγγλική λογοτεχνία, κάτι που σε σύγκριση με αυτό ο δέκατος όγδοος αιώ­ νας δεν ήταν παρά μια αίρεση και κάτι το οποίο οι Ρομαντικοί έκαναν το παν για να ξανακερδίσουν; Πρέπει όμως να θυμόμαστε ότι η γαλλική ποί­ ηση εξελίχθηκε τελείως διαφορετικά από την αγ­ γλική. Ο Michelet λέει πως το δέκατο έκτο αιώνα το μέλλον της γαλλικής λογοτεχνίας κρεμόταν από την ισορροπία ανάμεσα στον Rabelais και τον Ronsard, και λυπάται που τελικά θριάμβευσε ο Ronsard. Διότι ο Rabelais στη Γαλλία είχε κά­ ποια αντιστοιχία με τους Ελισεβατιανούς, ενώ ο Ronsard (που για τον Michelet αντιπροσώπευε τα πιο φτωχά, στεγνά και συμβατικά στοιχεία της γαλλικής ιδιοφυίας) ήταν ένας από τους πατέρες της κλασικής παράδοσης, της διαύγειας, της νη ­ φαλιότητας και της καθαρότητας - στοιχεία που βρήκαν την πιο σημαντική τους έκφραση στους M oliere και Racine. Σε σύγκριση με τον κλασικι­ σμό των Γάλλων, που κατακυρίευσε τη λογοτεχνι­ κή τους παραγωγή από την Α ναγέννηση και μετά, ο αγγλικός κλασικισμός του δέκατου όγδοου αιώ­ να, της εποχής του Johnson και του Pope, ήταν μια παρέκκλιση σύντομη και αναποτελεσματική. Α πό την οπτική γωνία του Άγγλου αναγνώστη, ακόμη και οι πιο τολμηροί νεοτερισμοί της Ρομα­ ντικής επανάστασης στη Γαλλία - παρόλη την έξαψη που τους συνόδεψε - θα πρέπει να φαίνο­ νταν πως είχαν εκπληκτικά μετριοπαθή χαρακτή­ ρα. Αλλά η ηλικία και η σταθερότητα της παρά­ δοσης εξηγούν τη δυσκολία της απομάκρυνσης απ’ αυτή. Στο κάτω-κάτω ο Coleridge, ο Shelley και ο Keats - παρά την ύπαρξη του Pope και του Johnson - δεν είχαν παρά να ρίξουν μια ματιά πί­ σω τους, στον Milton και τον Shakespeare, που τα πυκνά τους δάση ποτέ δεν έπαψαν να είναι ορατά πίσω από τους τακτοποιημένους κήπους του δέ­ κατου όγδοου αιώνα. Αλλά για ένα Γάλλο του δέ­ κατου ένατου αιώνα όπως ο Voltaire, ο

αφιέρωμα 59 Shakespeare ήταν ακατανόητος· και για το Γάλλο της κλασικής παράδοσης των αρχών του δέκα­ του ένατου αιώνα, η ρητορική του Hugo αποτελούσε σκάνδα­ λο: οι Γάλλοι δεν ήταν συνηθι­ σμένοι σε τόσο πλούσια χρώμα­ τα και τόσο ελεύθερο λεξιλόγιο. Επίσης, οι Ρομαντικοί καταπά­ 1845 Ε.Α. Πόε: «Το Κοράκι». τησαν πολύ αυστηρότερους με­ τρικούς κανόνες από αυτούς που 1852 Δημοσιεύεται η μελέτη του Μπωντλέρ για τον Πόε. είχαμε ποτέ στην αγγλική γλώσ­ σα. Και όμως, ο Victor Hugo 1857 Σ. Μπωντλέρ: «Άνθη του Κακού». βρισκόταν ακόμη πολύ μακριά από το να έχει την ποικιλία και 1874 Πρώτη γραφή. Σ. Μαλλαρμέ: «Το απόγευμα ενός φαύτην άνεση της έκφρασης του Shakespeare. Ας συγκρίνουμε το Π. Βερλέν: «Art Poetique». ποίημα του Shelley που αρχίζει, «Ω Κόσμε! Ω Ζωή! Ω Χρόνε!»

1883 Ο Π. Βερλέν δημοσιεύει τη μελέτη για τους «Καταρα­ με εκείνο του Alfred de Musset μένους ποιητές» (Ρεμπώ, Κορμπιέρ, Μαλλαρμέ) που αρχίζει, «Γ ai perdu ma force et ma vie». Αυτά τα δύο 1884 Υσμάν: «Α rebours». ποιήματα έχουν, κατά κάποιον τρόπο, μια περίεργη ομοιότητα: 1885 Εκδίδεται η «Βαγκνερική Επιθεώρηση». το καθένα τους είναι ένας ρομα­ ντικός στεναγμός για το χαμό 1886 Ζ αν Μορεάς: «Μανιφέστο του Συμβολισμού» της υπερηφάνειας της νιότης. Ό μω ς ο Γάλλος ποιητής, ακόμη 1898 Στ. Μαλλαρμέ: «Μια ριξιά ζαριών». και μέσα στη νοσταλγία του, εί­ Περιοδικό «Η Τέχνη», τευχ. 1. Η είσοδος του συμβολι­ ναι επιγραμματικός: η γλώσσα σμού στα ελληνικά γράμματα. του είναι πάντα λογική και ακρι­ βής, ενώ ο Άγγλος είναι ασαφής 1900 Κ. Παλαμά: «Οι χαιρετισμοί της Ηλιογέννητης». «Η και μας δίνει εικόνες άσχετες με Φοινικιά». τη λογική. Μ όνο με τον ερχομό του Συμβολισμού η γαλλική ποί­ 1920 Δημοσιεύεται ο πρόλογος του Π. Βαλερύ στο έργο του ηση θ’ αποκτήσει τη φαντασία Λ. Φαμπόρ: «Η γνωριμία της θεάς», από τα πλέον ση­ και τη ρευστότητα της αγγλικής. μαντικά κριτικά κείμενα του συμβολισμού. Το κίνημα του Συμβολισμού Π. Βαλερύ: «Το θαλασσινό Κοιμητήρι». καταπάτησε τους κανόνες της Κ. Χατζόπουλου: «Το φθινόπωρο». γαλλικής μετρικής που οι Ρομαντικοί είχαν αφήσει ανέγγι1922 Ρίλκε: «Οι ελεγείες του Ντουΐνο». «Τα σονέτα του χτους και τελικά πέτυχε να πα­ Ορφέα». ραμερίσει τη λογική της γαλλι­ κής κλασικής παράδοσης, που οι Ρομαντικοί την είχαν σεβαστεί αρκετά. Τροφοδοτήθηκε από πολλές ξένες πηγές δοκίμια του Poe. Δύο από τους Συμβολιστές ποιη­ τές, ο Stuart Merrill και ο Francis Viele-Griffin, - από τη γερμανική γλώσσα, τη φλαμανδική, τη νεοελληνική - κι ακόμη, ιδιαίτερα από την αγγλι­ ήταν Αμερικανοί που ζούσαν στο Παρίσι κι έγρα­ φαν στη γαλλική [...]. Παραξενευόμαστε όταν μα­ κή. Ο Verlaine είχε ζήσει στην Αγγλία και γνώρι­ θαίνουμε ότι ο Viele-Griffin ακόμη θεωρείται ση­ ζε την αγγλική γλώσσα καλά- ο Mallarme ήταν μαντικός ποιητής. Ό μω ς η ουσία είναι πως έκανε καθηγητής της αγγλικής· και ο Baudelaire, όπως ένα κατόρθωμα που κατέπληξε κι εντυπώσιασε είπα και προηγουμένως, είχε εφοδιάσει το κίνημα τους Γάλλους και που είναι πολύ πιθανό ότι κανέ­ με τα πρώτα του προγράμματα, μεταφράζοντας τα

Σταθμοί από το Κίνημα του Συμβολισμού

60 αφιέρωμα----------------------------νας Γάλλος δεν θα μπορούσε να κάνει: κατόρθω­ σε να αφανίσει μια για πάντα τον αλεξανδρινό δωδεκασύλλαβο, που μέχρι τότε ήταν η βάση της γαλλικής ποίησης - ή μάλλον, όπως ένας Άγγλος αναγνώστης μπορεί να καταλάβει αμέσως, κατάρ­ γησε τα γαλλικά μέτρα και άρχισε να χρησιμοποι­ εί τα αγγλικά, γράφοντας στη γαλλική γλώσσα. Οι Γάλλοι ονόμασαν αυτή τη μέθοδο «vers libre», αλλά τούτος ο στίχος ήταν ελεύθερος μονάχα με την έννοια πως ήταν ακανόνιστος, όπως είναι σε πολλά ποιήματα του Matthew Arnold και του Browning. Αυτό όμως που έκανε τον Poe ιδιαίτερα ευπρόσδεκτο στη Γαλλία, ήταν εκείνο που τον ξε­ χώριζε από τους περισσότερους Ρομαντικούς των άλλων αγγλόφωνων λαών: το ενδιαφέρον του για τις αισθητικές θεωρίες. Οι Γάλλοι πάντα συζη­ τούσαν περί λογοτεχνίας πολύ περισσότερο από τους Άγγλους - θέλουν πάντα να ξέρουν τί κά­ νουν και γιατί το κάνουν: η λογοτεχνική κριτική τους πάντα λειτούργησε ως ερμηνευτής και οδη­ γός για την υπόλοιπη λογοτεχνική τους παραγω­ γή. Και στη Γαλλία, η θεωρία της λογοτεχνίας του Poe, που φαίνεται ότι δεν είχε τραβήξει την προ­ σοχή πουθενά αλλού, διασαφηνίστηκε και μελε­ τήθηκε για πρώτη φορά. Έ τσι, αν και οι μέθοδοι και τα αποτελέσματα του Συμβολισμού δεν ήταν άγνωστα στην αγγλική λογοτεχνία, και ενώ οι Συμβολιστές ήταν κάποτε άμεσα χρεωμένοι σ ’ αυτήν, ο Συμβολισμός ως κίνημα, αφού προερχό­ ταν από τη Γαλλία, είχε μια μελετημένη και ιδιαί­ τερα συνειδητή αισθητική που τον ξεχώριζε απ’ οτιδήποτε αγγλικό. Θα πρέπει να επιστρέφουμε στον Coleridge για να βρούμε, στην αγγλική λο ­ γοτεχνία, μια προσωπικότητα που να μπορεί να συγκριθεί με τον Συμβολιστή ηγέτη, τον Stephane Mallarme. Ο Paul Valery λέει πως ο Mallarme, καθώς ήταν ο μεγαλύτερος Γάλλος ποιητής της εποχής του, θα μπορούσε να ήταν κι ένας απ’ τους πιο δημοφιλείς. Ό μω ς ο Mallarme δεν ήταν καθό­ λου δημοφιλής: δίδασκε αγγλικά για να ζει, έγρα­ φε λίγα κι είχε εκδώσει ακόμη λιγότερα. Πάντως αυτός (γελοιοποιημένος και κατατρεγμένος από το κοινό, που επαναλάμβανε πως η ποίησή του ήταν ανόητη και που, όμως, ερεθιζόταν από τη σοβαρότητα και την επιμονή του), από το μικρό διαμέρισμά του στο Παρίσι, όπου γίνονταν οι συγκεντρώσεις των ποιητών κάθε Τρίτη, είχε ασκήσει μια επίδραση περίεργα σημαντική πάνω στους νέους συγγραφείς - Άγγλους και Γάλλους εξίσου - γύρω στο τέλος του αιώνα. Εκεί, στο κα­ θιστικό του, που ήταν και τραπεζαρία, στον τέ­

ταρτο όροφο της Rue de Rome, όπου τα σφυρίγ­ ματα των ατμομηχανών έμπαιναν απ’ τα παρά­ θυρα για να ανακατευτούν με τις λογοτεχνικές συζητήσεις, ο Mallarme, μ’ εκείνο το λαμπερό και σκεφτικό βλέμμα κάτω από τις μακριές βλεφαρί­ δες του και μόνιμα καπνίζοντας ένα τσιγάρο για να «δημιουργεί παραπέτασμα καπνού», καθώς έλεγε, «ανάμεσα στον κόσμο και στον εαυτό του», μιλούσε για τις θεωρίες της ποίησης με μιαν «απα­ λή, μελωδική κι αξέχαστη φωνή». Υπήρχε εκεί μια ατμόσφαιρα «ήρεμη και σχεδόν θρησκευτι­ κή». Ο Mallarme είχε «την υπερηφάνεια της εσω­ τερικής ζωής», είπε κάποιος από τους φίλους τουη φύση του ήταν «υπομονετική, ακατάδεχτη κι αγέρωχα ευγενική». Γιατί πάντα σκεφτόταν πριν μιλήσει και πάντα έλεγε αυτά που ήθελε με μορφή ερώτησης. Η γυναίκα του καθόταν δίπλα κεντώ­ ντας και η κόρη του άνοιγε την πόρτα στους επι­ σκέπτες. Εδώ ερχόταν ο Huysmans, ο Whistler, ο Degas, ο Moreas, ο Laforgue, ο Viele-Griffin, ο Paul Val6ry, ο Henri de R0gnier, o Pierre Louys, o Paul Claudel, o Remy de Gourmont, o Andr6 Gide, o Oscar Wilde, o Arthur Symons, o George Moore και o W.B. Yeats. Γιατί o Mallarmd ήταν ένας αληθινός άγιος της λογοτεχνίας: έθεσε ένα σχεδόν, απλησίαστο στόχο και τον ακολούθησε χωρίς συμβιβασμούς ή περισπασμούς. Ολόκληρη η ζωή του ήταν αφιερωμένη στην προσπάθεια να κατορθώσει κάτι που δεν είχε ξαναγίνει με την ποιητική γλώσσα. [...] Ποια, λοιπόν, ήταν εκείνη η αγνότερη αίσθηση που ο Mallarme ήθελε να δώσει στην έκφραση της ομάδας του, πιστεύοντας ότι έτσι ακολουθού­ σε τα χνάρια του Poe; Ποια ακριβώς ήταν η φύση εκείνου του πειράματος που απορρόφησε τόσο πολύ τον Mallarme και το οποίο τόσοι άλλοι συγγραφείς προσπάθησαν να επαναλάβουν; Τι ακριβώς πρότειναν οι Συμβολιστές; Μιλώντας για τον Poe σημείωσα τη σύγχυση των αισθήσεων, καθώς και την προσπάθεια να φέρει τις «εντυπώ­ σεις» της ποίησης πιο κοντά σε κείνες της μουσι­ κής. Σχετικά με αυτό το σημείο, θα έπρεπε να προσθέσω πως η επίδραση του Wagner στην ποί­ ηση των Συμβολιστών υπήρξε τόσο σημαντική όσο και του κάθε ποιητή: τη εποχή που η Ρομα­ ντική μουσική βρισκόταν κοντά στη λογοτεχνία, η λογοτεχνία έτεινε να πλησιάσει τη μουσική. Έ χω επίσης μιλήσει, σε σχέση με τον Gerard de Nerval, για τη σύγχυση ανάμεσα στο φανταστικό και στο πραγματικό - ανάμεσα στις εντυπώσεις και τις φαντασιώσεις μας, αφενός, κι εκείνα που πραγματικά κάνουμε και βλέπουμε, αφετέρου. Ο

αφιερωμα

61

Συμβολισμός - αυτή η δεύτερη αιώρηση του εκ­ στών. Πάντως υπήρξαν περισσότερα στοιχεία κρεμούς μακριά από τη μηχανιστική αντίληψη στη θεώρησή τους απ’ αυτά που αναφέρει εδώ ο της φύσης και την κοινωνική θεώρηση του αν­ Mallarme. Τα δεδομένα που χαρακτηρίζουν τον θρώπου - έτεινε να κάνει την ποίηση περισσότερο Συμβολισμό μάς οδηγούν στη διατύπωση ενός υπόθεση των αισθήσεων και των συγκινήσεων δόγματος όπως αυτό: Κάθε αίσθημα ή εντύπωση του ατόμου απ’ όσο ήταν.στον Ρομαντισμό- διότι που έχουμε, σε κάθε στιγμή της συνειδητής μας ο Συμβολισμός είχε μερικές φορές κάνει την ποίη­ ύπαρξης, διαφέρει από κάθε άλλο- και είναι, επο­ ση τόσο πολύ ιδιωτική υπόθεση του ποιητή, ώστε μένως, αδύνατον να αποδώσουμε τις εντυπώσεις την είχε οδηγήσει σε σημείο να μην είναι πια προ­ μας όπως ακριβώς τις ζούμε χρησιμοποιώντας τη σιτή στον αναγνώστη. Η ιδιαίτερη λεπτότητα και συμβατική και παγκόσμια γλώσσα της γνωστής δυσκολία του Συμβολισμού φαίνεται κι από την λογοτεχνίας. Κάθε ποιητής έχει και μια μοναδική ίδια την ονομασία τόυ. Πάντα υπήρξαν παράπο­ προσωπικότητα που σε κάθε στιγμή της ζωής του να ότι η ονομασία αυτή είναι ακατάλληλη για το χαρακτηρίζεται από τον ξεχωριστό της «τόνο», κίνημα και ανεπαρκής για να καλύψει ορισμένες τον ξεχωριστό της συνδυασμό στοιχείων. Η πλευρές του- και μπορεί όντως ν ’ αποδειχτεί παρα­ δουλειά του ποιητή είναι να βρει, να εφεύρει, εκεί­ πλανητική για τους Άγγλους αναγνώστες. Γιατί τα νη την ιδιαίτερη γλώσσα που αυτή και μόνο θα σύμβολα του Συμβολισμού πρέπει να οριστούν μπορέσει να εκφράσει την προσωπικότητα και τα κάπως διαφορετικά από τα σύμβολα με τη συνηθι­ αισθήματά του. Μια τέτοια γλώσσα θα πρέπει να σμένη έννοια - την έν­ χρησιμοποιήσει σύμβο­ νοια με την οποία ο λα: εκείνο που είναι τό«Γ ια να είμ α σ τε ήσυχοι θα έπ ρ επ ε Σταυρός είναι το σύμβο­ ξεχωριστό, τόσο λο του Χριστιανισμού ή στιγμιαίο και τόσο αόρι­ να το υ ς ο ν ο μά σ ο υμε π ο ιη τές το υ τα άστρα και οι λωρίδες στο, δεν μπορεί να μετα­ Α π ό λ υ το υ (...). Α π ό λ υ το ι α π ό την το σύμβολο των Ηνωμέ­ δοθεί στον αναγνώστη ά π οψ η τη ς φ α ν τα σ ία ς, α π ό λυ το ι νων Πολιτειών. Αυτός ο με άμεση περιγραφή αλ­ σ την έκ φ ρ α σ η , α π ό λ υ το ι όπως οι ιδιαίτερος συμβολισμός λά μόνο με μια υπαινι­ διαφέρει ακόμη κι από κτική διαδοχή λέξεων α δ ρ ές α χ τίδ ες τω ν π ιο δ ο ξα σ μένω ν τον συμβολισμό του και εικόνων. Οι ίδιοι οι αιώνων. Α λ λ ά κ α τ α ρ α μ έ ν ο ι! Σ κ ε Dante. Το γνωστό είδος Συμβολιστές, με την έντο­ φ τ ε ίτ ε το». συμβολισμού είναι συμ­ νη επιθυμία τους να δη­ βατικό και προκαθορι­ μιουργήσουν μέσω της (Ο Βερλέν για τους «Καταραμένους ποιητές» σμένο- ο συμβολισμός ποιήσεως εντυπώσεις σαν Ρεμπώ, Κορμπιέρ, Μαλλαρμέ). της Θείας Κωμωδίας εί­ εκείνες που δημιουργεί η μουσική, έτειναν να πι­ ναι συμβατικός, λογικός και συγκεκριμένος. Τα σύμβολα της σχολής του στεύουν ότι οι εικόνες αυτές είχαν μιαν αφηρημέΣυμβολισμού είναι συνήθως διαλεγμένα με αυθαί­ νη, αυτόνομη αξία, σαν εκείνη που έχουν οι μουσικές νότες και συγχορδίες. Ό μω ς οι λέξεις ρετο τρόπο από τον ποιητή, για να συμβολίζουν κάποιες προσωπικές του ιδέες - είναι κάποιο είδος της γλώσσας μας δε βρίσκονται σε απόλυτη αντι­ στοιχία με κάποιο είδος μουσικής γραφής, και τα μεταμφίεσης αυτών των ιδεών. «Οι Παρσύμβολα του Συμβολισμού ήταν, στην ουσία, νασσιακοί, από την πλευρά τους», έγραψε ο Mallarme, «παίρνουν το πράγμα ακριβώς όπως είναι μεταφορικά σχήματα αποκομμένα από τα θέματά και το βάζουν απέναντι μας - κι επομένως δεν τα τους - μια και στην ποίηση δεν μπορούμε, από πολυκαταφέρνουν με το στοιχείο του μυστηρίου: ένα σημείο και πέρα, να χαιρόμαστε απλώς τον ήχο και το χρώμα για την αυτόνομη αξία τους: στερούν το πνεύμα από την υπέροχη χαρά που πρέπει να μαντεύουμε σε τί αντιστοιχούν. Ο του δίνει η πίστη ότι δημιουργεί. Ονομάζοντας Συμβολισμός μπορεί να οριστεί ως μια απόπειρα ένα αντικείμενο, καταστρέφουμε τα τρία τέταρτα χρήσης προσεκτικά μελετημένων μέσων - μια πε­ της απόλαυσης του ποιήματος, της απόλαυσης ρίπλοκη συσχέτιση ιδεών που αντιπροσωπεύο­ που προέρχεται από την ικανοποίηση που παίρ­ νται από ένα μίγμα μεταφορικών σχημάτων - για νουμε όταν μαντεύουμε λίγο-λίγο: ο υπαινιγμός, η την έκφραση πολύ ιδιαίτερων προσωπικών συναι­ διακριτική νύξη - αυτά γοητεύουν τη φαντασία». σθημάτων. Ο υπαινιγμός, παρά η σαφής διατύπωση, ήταν Μετάφραση: Σ πύρος Η λιόπουλος ένας από τους βασικούς στόχους των Συμβολι-

62 αφιέρωμα

I

t τελευταίες δεκαετίες του 19ου αι.

μοιάζουν να φέρνουν σε μια καινούρια φάση το διχασμό τιου είχε σφραγίσει την πνευματική και καλλιτεχνική δημι­ ουργία στην πατρίδα του Φλωμπέρ και του Μπωντλαίρ, από τα μέσα ήδη του αιώνα, και τον οποίο θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε, παρ’ όλη την πολυμορφία και πολυπλοκότητα των τάσεων που τον εξέφρασαν, σε μια διαμάχη θετικισμού - ιδεα­ λισμού. Η λογοτεχνική παραγωγή φαίνεται να παρασύρεται προς την πιο δυνατή και δυναμική κατεύθυνση, αυτή που στρέφει το πνεύμα στις περιοχές του ονείρου, της ευαι­ σθησίας και της εσωτερικότητας, μιας βα­ θύτερης ανεξερεύνητης πραγματικότητας, σε βάρος του ρεαλισμού και του επιστημο­ νικού ντετερμινισμού.

Μαρίνη Σκλήρη

Οι αρχές του συμβολισμού στο γαλλικό θέατρο

Μωρίς Μέτερλινκ: Το δράμα στα όρια της Σ

το θέατρο, στα τέλη του 19ου αι., κυριαρχεί ο νατουραλισμός, πνευματικό τέκνο του θετικισμού, ο οποίος θριαμβεύει με τον Ζολά και το Ελεύθερο Θέατρο του Αντουάν (1887-1896), ενώ παράλληλα σημειώνεται μια πρωτοφανής δημιουργία και επιτυχία, των πιο διαφορετικών θεατρικών ειδών: νεορομαντικό και ρεαλιστικό δράμα, φαρσοκωμωδία, θέατρο «ιδεών» και ελαφριά κωμωδία. Την ίδια περίοδο, μια ομάδα νέων δραματουρ­ γών αισθάνονται όλο και πιο έντονη την ανάγκη να ξεφύγουν από τη βασανιστική καταπίεση της εξωτερικής πραγματικότητας, του φαινομενικού ρεαλισμού της θεατρικής πράξης και να γεμίσουν τη σκηνή με το όνειρο, την εσωτερική και αληθι­ νή πραγματικότητα της ανθρώπινης ψυχής, με την αισθητική του Μυστηρίου και την ποίηση του ανείπωτου. Έ χου ν ανάγκη μια άλλη γλώσσα για να εκφράσουν αυτά που είναι δύσκολο να εκφρα­ στούν, κι αυτή είναι η γλώσσα της ποίησης και της μουσικής. Μεγάλο ρόλο στην προετοιμασία του νέου αυτού τρόπου δραματικής έκφρασης, εκτός από την ίδια την ποιητική παραγωγή των συμβολιστών (Ρεμπώ, Μαλλαρμέ, Λαφόργκ, Βερ-

αφιέρωμα 63 λαίν), θα παίξει το έργο του Ρίχαρντ Βάγκνερ. Η επίδραση του Βάγκνερ στο θέατρο γίνεται ιδιαίτερα έντονη στην περίοδο 1885-1888. Τα έρ­ γα του φιλοξενούνται συχνά από τις αίθουσες του Παρισιού, με μια ταυτόχρονη τάση «λογοτε­ χνικής» ερμηνείας τους. Ο Μπωντλαίρ, το Μάιο του 1861, σε μια τελετή του για τον Βάγκνερ, είχε μιλήσει για την πρωτοτυπία μιας τέχνης που προ­ σεγγίζει τη βαθύτερη αλήθεια καθώς συνδυάζει τη μουσική με την ποίηση. Το περιοδικό R evue wagnerienne καλεί τη διανόηση της εποχής να αναπτύξει μια «βαγκνερική λογοτεχνία», να αναδείξει τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στην αί­ σθηση, την έννοια και τη συγκίνηση, για τη δημι­ ουργία μιας ανώτερης καλλιτεχνικής πραγ­ ματικότητας, πέρα από την καθημερινή, φαινομε­ νική πραγματικότητα. Ο Μαλλαρμέ, τον Αύγου­ στο του 1885, δημοσιεύει στο ίδιο περιοδικό, άρ­ θρο στο οποίο υποστηρίζει πως ο Βάγκνερ επιχεί­ ρησε, χωρίς όμως να το πετύχει ολοκληρωτικά, να δημιουργήσει το τέλειο δράμα. Κατ’ αυτόν, το τέ-

John William Waterhouse: Daη aides 1904. (Λεπττομέρεια)

ποίησης της σιωπής και της σκιάς λείο δράμα, θα πρέπει να εγκαταλείψει τους ήρωες που συνδέονται μεταξύ τους από μια συγκεκρι­ μένη πλοκή, η οποία, τις περισσότερες φορές, πα­ ραλύει το όνειρο. Μ όνο ο μύθος, ο παγκόσμιος, ο αφηρημένος, ο ανθρώπινος αν και γυμνωμένος από ανθρώπινη προσωπικότητα, θα μπορέσει να ικανοποιήσει το ανθρώπινο πνεύμα. Το δράμα πρέπει να γίνει Μυστήριο και να παρουσιάσει «τον ανταγωνισμό του ονείρου μ ε τα πεπρωμένα της ανθρώπινης ύπαρξης και τις δυστυχίες της». Μια σειρά νέοι, λοιπόν, δημιουργοί, που δεν ικανοποιούνταν πια από τις θετικιστικές εξηγήσεις του σύμπαντος κι επιθυμούσαν να ξεπεράσουν τον καθαρό ρεαλισμό και τους ορίζοντες του αισθητού κόσμου, ετοιμάζονταν ανήσυχα για μια ανανέωση της δραματικής τέχνης. Στα τέλη της δεκαετίας του 1880, το καλλιεργημένο κοινό περιμένει κι αυτό μια αντίδραση από τη σκοπιά του ιδεαλι­ σμού. Οι νατουραλιστές είχαν αποτύχει να δώ­ σουν νέα πνοή στο θέατρο, κι απευθυνόταν τώρα στους συμβολιστές, σ ’ αυτούς που έψαχναν να ξανακατακτήσουν τη θεατρική δύναμη του Μύθου. Όμω ς, το θέατρο, ως θεατρική πράξη περισσό­ τερο, είναι συνδεδεμένο με μια εμπορική λειτουρ­ γία, η οποία τις περισσότερες φορές αποδεικνύεται εχθρική προς τις καινούριες αισθητικές αντι­

λήψεις, κυρίως σε καιρούς ευημερίας, όπου οι πο­ λυάριθμες αίθουσες, πάντα γεμάτες, έχουν το δικό τους κοινό, το συνηθισμένο άλλοτε στους κλασι­ κούς του, άλλοτε στις φαρσοκωμωδίες ή στα με­ λοδράματά του. Οι κριτικοί πάλι της εποχής στέ­ κονται πολύ αρνητικά απέναντι στη νέα αυτή τά­ ση, αντιμετωπίζοντας τη δραματική τέχνη περισ­ σότερο σαν τεχνική και κατά δεύτερο λόγο σαν αισθητική. Ό μω ς και οι ίδιοι οι συμβολιστές δεν δείχνουν κάποια ιδιαίτερη βιασύνη να ανεβάσουν τα έργα τους στη σκηνή. Η πρωτοτυπία των αναζητήσεών τους, μα και η αγωνιώδης τους ανα­ ζήτηση της πρωτοτυπίας, τους οδηγεί συχνά σε ένα είδος ερημιτισμού, σε απομόνωση από το κοι­ νό, σε απομάκρυνση από τη θεατρική σκηνή. Σ’ αυτό το σημείο τουλάχιστον συναντούν, από άλ­ λη σκοπιά βέβαια, τους αιθουσάρχες και τους κρι­ τικούς, όταν λένε πως το θέατρό τους δεν θα μπο­ ρούσε να υπάρξει παρά σαν θέατρο περιθωριακό και σαν πράξη πρόκλησης. Μακριά, λοιπόν, από τις αίθουσες, οι συμβολιστές μένουν να ονει­ ρεύονται ένα ιδανικό κοινό, έναν ιδανικό σκηνο­ θέτη και ηθοποιούς που θα τους απαλλάξουν από τους υλιστικούς συμβιβασμούς της θεατρικής πράξης και τη φροντίδα να αναπαραστήσουν την πραγματικότητα, μια πραγματικότητα που οι ίδιοι

64 αφιέρωμα------«Π ελλέας και Μ ελισά ν­ αρνούνται. θη» εγκαινιάζει το πρό­ Η αναμενόμενη αντί­ «Εχθρική απέναντι στη διδασκαλία, σφατα δημιουργημένο δραση στον νατουραλι­ στην κομπορρημοσύνη, στην ψεύτικη Θέατρο του Έ ργου του σμό και στο Ελεύθερο ευαισθησία, στην αντικειμενική Λυνιέ-Πο στο Παρίσι. Θέατρο του Αντουάν, Το κοινό της παράστα­ κάνει την πρώτη της περιγραφή, η συμβολιστική ποίηση σης, συγκεντρώνει την σκηνική εμφάνιση γύρω επιδιώκει: να ντύσει την Ιδέα με μια ελίτ της εποχής από το στα 1890. Τον αμέσως αισθητική μορφή, που, εντούτοις, δεν χώρο της ποίησης, των επόμενο χρόνο ο Πωλ είναι ο καθαρός σκοπός της, αλλά που, τεχνών, της μουσικής: Φορ ιδρύει το Θέατρο από τον Μαλλαρμέ και Τέχνης που προσφέρει υπηρετώντας την έκφραση της Ιδέας, τον Μπλανς ώς τον Ντεστο κοινό, μέσα σε μια θα μένει υποκείμενη σε κείνη (...). Ο μπυσύ, ο οποίος και θα ατμόσφαιρα και με ουσιώδης χαρακτήρας της τέχνης του συνθέσει λίγο αργότερα έμπνευση καθαρά συμσυμβολισμού συνίσταται στο να μην την ομώνυμη όπερα, βολιστική, σκηνικές προ­ χρησιμοποιώντας το κεί­ σαρμογές των ποιητικών πηγαίνεις ποτέ μέχρι τη σύλληψη της έργων του Μαλλαρμέ, μενο που θα του παρα­ Ιδέας καθεαυτής. χωρήσει ανεπιφύλακτα του Ρεμπώ, του Λαφόρ(από το Μανιφέστο αμέσως ο Μέτερλινκ. γκ, καθώς και θεατρικά έργα των Βερλαίν και του Συμβολισμού) Η ιστορία του Πελλέα Μέτερλινκ. Στα 1893, και της Μελισάνθης δεν κάτω από την πίεση των είναι απλώς η ιστορία οικονομικών δυσκολιών που αντιμετωπίζει, ενός ανεκπλήρωτου έρωτα που οδηγεί στο θάνα­ εγκαταλείπει το θέατρό του στα χέρια του Λυνιέτο. Ο Μέτερλινκ, μέσα από την αργή και βασανι­ Πο (Lugne-Poe), ο οποίος το μετονομάζει σε Θ έ­ στική διαδικασία συνειδητοποίησης ενός πάθους, ατρο του Έ ργου. Το θέατρο αυτό γίνεται το πεδίο μας προσκαλεί να ακολουθήσουμε βήμα προς βή­ των θεατρικών πειραματισμών του συμβολισμού, μα, την αργή και επώδυνη διαδικασία ανακά­ εισάγοντας στη σκηνή το μυστήριο και την ποίη­ λυψης ενός κόσμου άγνωστου, μυστηριώδους, ση. Η πρώτη του επιτυχία ήταν το έργο του Μέ­ τρομακτικού, ενός κόσμου που ξεπερνά τη συνεί­ τερλινκ Π ελλέας και Μ ελισάνθη. δηση και την κατανόηση του ανθρώπου. Ό πω ς και να τον ονομάσουμε, Υποσυνείδητο, Ψυχή ή Στην καρδιά του έργου του Μωρίς Μέτερλινκ βρίσκεται μια νέα αντίληψη της έννοιας του τρα­ Μυστήριο της Ανθρώπινης Φύσης, αυτός ο κό­ γικού, αντίληψη που θα συμβάλλει αποφασιστικά σμος βρίσκεται μέσα στον άνθρωπο και βαραίνει στη διαμόρφωση της τραγικής σκέψης του 20ού πάνω του σαν αναπόδραστη Μοίρα. Ο Έρωτας δεν είναι παρά ένα μέσον που επιτρέπει την αργή αιώνα. Πρόκειται για το «καθημερινό τραγικό», που ξεπηδά από ένα κόσμο απομόνωσης, μηαυτή κατάβαση στα βάθη της ανθρώπινης ύπαρξης. επικοινωνίας, με έντονη την παρουσία του θανά­ Ο Μέτερλινκ, μέσα από τον Πελλέα, αντιπαρατου μεταξύ των ζωντανών. Η αντίληψή του αυτή θέτει στη «φυσικότητα» και την ακρίβεια της θεα­ για το τραγικό τον φέρνει, τόσο θεματολογικά τρικής εικόνας που προβάλλει ο νατουραλισμός, όσο και δραματουργικά, πολύ κοντά στο θέατρο έναν θολό, άγνωστο, μυστηριώδη κόσμο, χαμένο του παραλόγου, στον Ιονέσκο και τον Μπέκετ. σ ’ έναν απροσδιόριστο ονειρικό Μεσαίωνα. Στο Στον Θ ησαυρό των Ταπεινών, που δημοσίευσε λεγόμενο «Θέατρο ιδεών» της εποχής, αντιπαρατο 1896, σ ’ ένα δοκίμιο με αντίστοιχο τίτλο, γρά­ θέτει ένα δράμα που στέκεται - επιφανειακά φει ο ίδιος: «Υπάρχει ένα καθημερινό χρονικό αδιάφορο στην εποχή και τα ήθη της, που αυτοτοπου είναι πολύ πιο πραγματικό, πολύ πιο βαθύ ποθετείται «πέρα από το Καλό και το Κακό», ένα και πολύ πιο κοντινό στη ν πραγματική μας ύπαρ­ δραματικό ποίημα τροφοδοτούμενο από το όνει­ ξη από το τραγικό των μεγάλω ν περιπετειών.[...]. ρο και τα αιώνια θέματα του Θανάτου, του Πά­ Γιατί πρέπει λο ιπ ό ν να ουρλιάζουμε κι εμείς σ α ν θους και της Μοίρας, βυθισμένο στο ημίφως, στις τους Ατρείδες σ τη ν επαφή μας μ ε κάποιον αιώνιο σκιές και τα σκοτάδια της ανθρώπινης ψυχής. Θεό, ένα ν Θ εό που μ πο ρ εί να κάθεται ήδη δίπλα Μιας ψυχής που μοιάζει με την πηγή όπου πρωτομας, κάτω από την ακινησία της λάμπας μας,·» συναντιούνται ο Πελλέας και η Μελισάνθη ή με Στις 17 Μαΐου του 1893, το έργο του Μέτερλινκ τη σπηλιά που εξερευνούν μαζί:

----------------------------- αφιέρωμα 65 Δ Ε Υ Τ Ε ΡΗ Π ΡΑ ΞΗ ΣΚ Η Ν Η Π ΡΩ Τ Η Μ ια πηγή μέσα στον κήπο. Μ παίνουν ο Π ελλέας και η Μ ελισάνθη. Π Ε Λ Λ Ε Α Σ : Δ εν ξέρετε πού σας έφερα; Έ ρ χ ο μ α ι συχνά και κάθομαι εδώ τα μεσημέρια, όταν κάνει πολύ ζέστη στους κήπους. Η ζέστη σε πνίγει σήμερα, ακόμα και στη .σκιά τω ν δέντρων. Μ Ε Λ ΙΣΑ Ν Θ Η : Τ ο νερό είναι τόσο καθαρό... Π Ε Λ Λ Ε Α Σ : Δροσερό σα ν το χειμώνα. Ε ίναι μια παλιά εγκαταλελειμμένη πηγή. Λ έγεται πω ς ή ταν πηγή θαυματουργή, χάριζε το φως στους τυφλούς. Τ η ν φωνάζουνε α κόμα «η πηγή τω ν τυφλών». Μ ΕΛ ΙΣΑ Ν Θ Η : Δεν χαρίζει π ια το φως; Π Ε Λ Λ Ε Α Σ : Α πό τότε που τυφλώθηκε ο ίδιος ο βα­ σιλιάς, δεν έρχεται π ια κανείς. Μ Ε Λ ΙΣΑ Ν Θ Η : Π όσο μ όνοι είμαστε εδώ... Δεν ακούγεται τίποτα... Π Ε Λ Λ Ε Α Σ : Έ χ ε ι πά ντα μια μοναδική σιωπή... θ α μπορούσες ν ’ ακούσεις το νερό να κοιμάται... Ε λάτε να κάτσετε στην άκρη της, πάνω στο μάρμαρο. Εδώ δεν φτάνει ποτέ ο ήλιος... Μ Ε Λ ΙΣΑ Ν Θ Η : Θ α ξαπλώσω πάνω στο μάρμαρο, θ έ λ ω να δω τον βυθό... Π Ε Λ Λ Ε Α Σ : Π οτέ κανείς δεν τ ο ν είδε... Ί σ ω ς και να είναι βαθιά όσο η θάλασσα. Κ ανείς δεν ξέρει από πού φτάνει. Ί σ ω ς φτάνει α πό το κέντρο της γης.

νειδητοποιήσουν την κοινή μοίρα τους; Ή μήπως για την ίδια αυτή την ανθρώπινη μοίρα, τον φυσι­ κό θάνατο, που ενώ βρίσκεται δίπλα τους, αδυνα­ τούν ν ’ αντιληφθούν; Η μαγεία του συμβόλου, αποδείχνεται αυτόματα παγίδα για τον αναγνώστη-θεατή που θ’ αναλωθεί στην αποκωδικο­ ποίησή του, χάνοντας έτσι τη μαγεία του λόγου, της ποίησης του Μωρίς Μέτερλινκ. Μια από τις μεγαλύτερες άλλωστε αρετές αυτού του θεάτρου είναι ακριβώς η δυνατότητα προσωπικής ερμηνεί­ ας του που δίνει στον καθένα μας, απαιτώντας έτσι την ενεργητική συμμετοχή του θεατή στον

ΣΚ Η Ν Η Τ ΡΙΤ Η Μ π ρο σ τά σ ε μ ια σ πηλιά. Π Ε Λ Λ Ε Α Σ : Α ς μπούμε... Ε ίναι τόσο μεγάλη και τό­ σο όμορφη... Έ χ ε ι σταλακτίτες που μοιάζουν με φυτά κι άλλους που μ οιάζουν με ανθρώπους. Ε ίναι γεμάτη γαλάζια σκοτάδια. Κ ανείς δεν τη ν έχει εξερευνήσει ακόμα μέχρι το βάθος. Έ χ ε ι λένε μεγάλους θησαυρούς κρυμμένους. Θ α δείτε συντρίμμια από παλιά ναυάγια. Ό μ ω ς δεν μπορούμε να προχω ρή­ σουμε πολύ δίχως οδηγό. Κ άποιοι δεν γύρισ αν ποτέ από κει μέσα. Κι εγώ δεν τολμάω να μπω πιο βαθειά. Θ α σταματήσουμε ότα ν δεν θα βλέπουμε πια το φως τη ς θάλασσας και του ήλιου. Σ αν ανάψεις όμως ένα μικρό φανάρι, θαρρείς πω ς ο θόλος γεμίζει αστέρια, πω ς βλέπεις όλο το ουράνιο στερέωμα...

Το 1890 γράφει το δεύτερο μεγάλο του έργο: «Οι Τυφλοί». Οι Τυφλοί περιμένουν την επιστρο­ φή ενός προσώπου που δεν πρόκειται να έρθει. Ο μόνος που το ξέρει είναι ο θεατής, μιας κι είναι ο μόνος που βλέπει το πτώμα του προσώπου αυτού, ενός ιερέα, να κείτεται πάνω στη σκηνή, ανάμεσά τους. Πρόκειται για την εικόνα μιας ανθρωπότη­ τας χαμένης μες το σκοτάδι της άγνοιας και την αναμονή ενός αρχηγού που είναι πια ανίκανος να την οδηγήσει; Για τον θάνατο της επικοινωνίας ανάμεσα στ’ ανθρώπινα πλάσματα που, κλεισμέ­ να στη μοναξιά και το σκοτάδι τους, μένουν ανί­ κανα να «δουν» τον διπλανό τους και να συ­

Jean-Auguste Ingres, 1780-1867. (Λεπτομέρεια)

66 αφιέρωμα----------------------------Η Π ΙΟ ΓΡΙΑ ΤΥ Φ Λ Η : Ονειρεύομαι καμιά φορά ποιητικό κόσμο του δραματουργού. Ό σ ο για τους πω ς βλέπω... Τυφλούς, μας προσφέρουν την αναπόδραστη πο­ Ο Π ΙΟ ΓΕ Ρ Ο Σ Τ Υ Φ Λ Ο Σ: Εγώ βλέπω μονά χα σαν ρεία μιας ομάδας δυστυχισμένων πλασμάτων ονειρεύομαι... προς τη συνειδητοποίηση της μοναξιάς και της μοίρας τους. Κάποια στιγμή αναπόφευκτα θα Ιστορικά ο Συμβολισμός στο γαλλικό θέατρο ανακαλύψουν την τρομακτική πραγματικότητα. εμφανίζεται σαν μια κρίση μικρής χρονικής δι­ Έ να δύο βήματα πάνω στη σκηνή αρκούν για ν ’ άρκειας, που δεν άφησε πίσω ανακαλύψουν τον νεκρό σωτου μεγάλα «ονόματα» ούτε τήρα που περιμένουν μάταια. «Το βιβλίο είναι μουσικό όργανο μεγάλα έργα, με εξαίρεση βέ­ Σ’ όλη τη διάρκεια του έργου ο θεατής περιμένει να κάνουν (...) γιατί με την ανάγνωσή του όη- βαια τον Κλωντέλ, του οποί­ αυτό το βήμα. Σε τούτη την μιουργείται ένα είδος σιωπηλής ου όμως το έργο δεν μπορεί αναμονή έγκειται κι όλο το συναυλίας μέσα στο πνεύμα του να εξαντληθεί σε μια συμβοδράμα. λιστική «ερμηνεία». Τα έργα αναγνώστη (...). Η ποίηση είναι του, όπως και αυτά του Μέ­ Το θέατρο του Μωρίς Μέτερλινκ, απρόσιτα για τους τερλινκ αποτελεί μια αδιάκο­ πρώτα α π ’ όλα μουσική». επαγγελματικούς θιάσους, πη αναζήτηση. Ο ποιητής, (Στ. Μαλλαρμέ) μένουν για καιρό παραγνωρι­ χωρίς να περιορίζεται στο σμένα αν όχι άγνωστα. Οι επώδυνο ψηλάφισμα του συμβολιστές δραματουργοί, παραγνωρίζοντας εσωτερικού του κόσμου, αναζητά τα νήματα που τους βασικούς θεατρικούς κανόνες, εγκλωβίζο­ τον ενώνουν με την κοινή ανθρώπινη μοίρα, ψά­ νται συχνά στην παγίδα της λογοτεχνίας. Ο ρό­ χνει να βρει κομμάτια του μέσα σε όλα τα ανθρώ­ λος του σκηνοθέτη, του ανθρώπου που καλείται πινα πλάσματα που υποφέρουν. Συγκρούεται με να βρει τις ισορροπίες ανάμεσα στον ποιητικό κό­ τη μοίρα, τον έρωτα και το θάνατο, ψάχνοντας σμο του δημιουργού και τη σκηνική του έκφραση, χωρίς αποτέλεσμα το νόημα μιας παράλογης ζω­ γίνεται έτσι αποφασιστικός. Ο Σαρλ Ντυλέν εκ­ ής. Ζωγραφίζει με τα δικά του χρώματα την αγω­ φράζει με τρόπο πολύ χαρακτηριστικό τον προ­ νία τού να ζεις, αναζητώντας ταυτόχρονα δρό­ βληματισμό της εποχής: «Είναι οι σκηνοθέτες και μους λύτρωσης και επικοινωνίας. Μεταφέρει το οι ηθοποιοί που θα έπρεπε να πάρουν στα χέρια δράμα του σύγχρονου ανθρώπου από τους απόμα­ τους τη διεύθυνση του θεατρικού γίγνεσθαι. Η κρους κόσμους της τραγικής μεταφυσικής παρά­ εξέλιξη του θεάτρου ορίζεται από τα έξω, πράγμα δοσης, στη σφαίρα της καθημερινής ζωής. Σ’ που εξη γεί τη σημερινή αμηχανία, από την οποία αυτό ακριβώς το σημείο πρέπει να αναζητήσουμε πρώτοι εμείς υποφέρουμε. Γιατί αυτή η ανωμαλία; την πολύμορφη επίδραση που είχε η σκέψη του Είναι γιατί εδώ και μερικά χρόνια, οι δραματικοί Μωρίς Μέτερλινκ και η θεατρική της έκφραση σε συγγραφείς είναι περισσότερο λογοτέχνες παρά μια ολόκληρη γενιά, και πέρα απ’ αυτήν, κάτι που δραματικοί συγγραφείς. Λ εν ζουν πια από το θέα­ δεν έχει ακόμα ερευνηθεί σε βάθος. Διαισθα­ νόμαστε περισσότερο, αναγνωρίζουμε τον απόη­ τρο, ούτε μέσα από το θέατρο, χά νουν την αίσθη­ χο της φωνής του στο έργο κάποιων υπαρξιστών ση της πραγματικότητας και της συνεχούς επαφής φιλοσόφων, κάποιων υπερρεαλιστών ποιητών, που χρειάζεται ανάμεσα στη σκηνή και το κοινό. Τις περισσότερες φορές, τα θέματα που μας προ­ κάποιων θεατρικών συγγραφέων του παραλόγου. Νιώθουμε τη συγγένεια του λόγου του με το λόγο τείνουν και ο τρόπος μ ε τον οποίο τα επεξεργάζο­ νται, έχουν μεγαλύτερη σχέση με τον μυθιστορη­ ενός Ιονέσκο και κυρίως ενός Μπέκετ: ματικό δ ιάλογο παρά με το πραγματικό θέατρο». Η Π ΙΟ ΓΡΙΑ Τ Υ Φ Λ Η : Δεν ξέρετε πού βρισκόΗ ιδιομορφία της συμβολιστικής δραματουργικής έκφρασης, γεννημένης μακριά από τη θεα­ Η Τ ΡΙΤ Η ΤΥ Φ Λ Η : Φ οβάμαι ότα ν δεν μιλάω. τρική σκηνή και πράξη, τροφοδοτούμενης από Η Δ Ε Υ Τ Ε ΡΗ ΤΥ Φ Λ Η : Ξέρετε που πήγε ο ιερέας; μια ανάγκη εσωτερικής αναζήτησης και κατάβα­ Η Τ ΡΙΤ Η ΤΥ Φ Λ Η : Νομίζω πω ς μας παράτησε για σης στις πιο βαθιές και ανεξερεύνητες περιοχές καιρό. της ανθρώπινης ύπαρξης, μένει μέχρι σήμερα με­ Ο Π ΙΟ ΓΕ ΡΟ Σ Τ Υ Φ Λ Ο Σ: Π άνε τόσα χρό νια που τέωρη, αναζητώντας τον σκηνοθέτη που θα μπο­ είμαστε μαζί, και δεν έχουμε δει ποτέ ο ένας το ν άλ­ ρέσει να μεταφράσει την ποίηση της σιωπής και λον. θ α ’λεγε κανείς πω ς είμαστε πάντα μόνοι... της σκιάς, του ονείρου και του απόλυτου, σε θεα­ Πρέπει να μπορείς να βλέπεις για ν α μπορείς ν ’ αγα­ πάς. τρική πράξη.

αφιέρωμα 67 Ρ ^ ο αισθητικό ρεύμ α του Συμβολισμού1 έχει τις ρίζες του στην πλατωνική φ ι­ λοσ οφία των Ιδανικών, Αρχέτυπων Μορφών, στη φιλοσοφία του Sw eden­ borg αλλά και σ τους στίχους του ροi . μαντικού Gerard de Nerval, που ορα ­ μα τιζό τα ν έναν κόσμο όπου: Com m e un oeil naissant couvert p a r ser paupieres Un p ur esprit s ’accroit sous Γ ecorce des pierres!

Ε

Checa Υ Sa m Ulpiana

Τζίνα Καλογήρου

Η συμβολιστική ποίηση και η διδασκαλία της: μερικές επισημάνσεις (...) είναι τραγούδι μου, που έχει παλιόσει, ο κήπος. Κ ’ είναι οι σκέψες μ ου τοπία. (Απ. Μ ελαχρινός) Ό λ ε ς οι περιπέτειες κοιμούνται μέσα μας. (Ι.Μ . Π αναγιωτόπουλος)

κδηλώνεται το δεύτερο ήμισυ του δέκατου ένατου αιώνα, με τυπική αφετηρία την ποίηση του Baudelaire, που πρόβαλε την έννοια των «αντιστοιχιών» ανάμεσα στην αισθητή και αισθησιακή πραγματικότητα και σε ψυχικές, εσώτερες καταστάσεις. Η αναζήτηση μετασυμβολιστικών απηχήσεων μας οδηγεί στην «καθαρή ποίηση» και στο έργο μειζόνων ποιητών του εικοστού αιώνα: T.S. Eliot (με τη στενή συσχέτιση «αντιστοιχιών» και «α­ ντικειμενικής συστοιχίας»), Rilke, Yeats, Blok κ.ά. Αυτή η επίδραση του Συμβολισμού, σε συνδυα­ σμό με τον ερμητικό και γενικότερα καινοτόμο χαρακτήρα του ρεύματος, επιβεβαιώνει την τερά­ στια συμβολή του στις νεοτεριστικές ποιητικές ζυμώσεις του εικοστού αιώνα. Επιπλέον, ως ποίη­ ση του ερμητισμού και της περίπλοκης σύνθεσης, δημιουργεί «οντολογικές» δυσκολίες2 στον ανα­ γνώστη και τον προκαλεί να αποκρυπτογραφήσει τη λεκτική αλχημεία του ποιήματος. Ως ρεύμα που εξέφρασε τα αγωνιώδη συναισθήματα του fin de siecle και τον αγνωστικισμό της εποχής της συμβαδίζει με ανησυχίες της σημερινής εποχής. Ως τέχνη της λυρικής εξομολόγησης, της Ομορ­ φιάς και της αισθητικής αρτίωσης, ανταποκρίνεται σε διαχρονικές ανάγκες της ανθρώπινης ύπαρξης. Με την ευρύτατη έννοιά του ο Συμβολισμός πε­ ριλαμβάνει όλες τις τέχνες και ένα ν μεγάλο αριθ­ μό καλλιτεχνών, τις περισσότερες φορές χαλαρά συνδεδεμένων μεταξύ τους, οι οποίοι είτε υιοθέτη­ σ αν συνειδητά τα ιδεώδη του Συμβολιστικού κι­ νήματος είτε απρόθετα εξέφρασαν τις αρχές και τα βασικά συναισθήματα του ρεύματος. Έ τσι, ο

68

αφιέρωμα

και την ανάγνωση αυτών των ποιημάτων υπό το Συμβολισμός εκδηλώνεται στο θέατρο πρίσμα της καταλληλότητάς τους για τα παιδιά(Maeterling, Hoffmanstall, Villiers de Γ Isle αναγνώστες και ενισχύει τη γενικότερη άποψη ότι Adam), στη ζωγραφική (Προραφαηλίτες ζωγρά­ το χάσμα ανάμεσα σε «ποίηση για παιδιά» και φοι, Munch, Bocklin, Redon, Moreau), στη μου­ «ποίηση για μεγάλους» μπορεί να γεφυρωθεί, με σική (Wagner) και κυρίως στην ποίηση, ύψιστη την προσφορά στους μικρούς έκφραση της ακριβής και δύσκο­ αναγνώστες ποιημάτων που δεν λης τέχνης των συμβολιστών. (Οι Α μαύρο, Ε λευκό, I γράφτηκαν εξαρχής και αποκλει­ πρωτοπόροι Baudelaire, Ver­ κόκκινο, U πράσινο, στικά για παιδιά. Από την άποψη laine, Rimbaud, Mallarm6, οι. Ο γαλάζιο φωνήεντα, αυτή ξεκινούν και οι ακόλουθες γαλλόφωνοι ποιήτές της ‘Συμβοπροτάσεις, που αφορούν τη διδα­ λιστικής Σχολής). θα πω μια μέρα τις Ο Συμβολισμός συνδέεται πο­ λανθάνονσες γεννήσεις σας» σκαλία ποιημάτων του ελληνικού Συμβολισμού στις δύο μεγαλύτε­ λύ στενά με το ρεύμα του Αισθη­ A. Rimbaub ρες τάξεις του Δημοτικού Σχολεί­ τισμού (Pater, Wilde, Beardsley) ου. (Απαραίτητη προϋπόθεση εί­ και με τις αλληλένδετες έννοιες ναι πάντοτε η επιλογή των καταλληλότερων για του «καταραμένου» και της «παρακμής», που εκ­ την ηλικία αυτή κειμένων, η ερμηνεία των δύσκο­ φράζουν τα συναισθήματα του έκπτωτου, του πε­ λων ή ιδιωματικών τους λέξεων, η παροχή ριθωριακού και αποσυνάγωγου καλλιτέχνη. πληροφοριών για κάποια στοιχεία τους που απαι­ Σύμφωνα με την οριοθέτηση του Ι.Μ. Πανατούν πραγματολογικές γνώσεις). γιωτόπουλου3, τα πρώτα τριάντα χρόνια του εικο­ Η διδακτική προσέγγιση της συμβολιστικής στού αιώνα είναι για την ελληνική ποίηση η επο­ ποίησης ξεκινά από τη γνώση της ιδιαίτερης φύ­ χή του νεοελληνικού συμβολισμού. Στη χοάνη σης του αισθητικού ρεύματος του Συμβολισμού της Αθήνας, τα χρόνια εκείνα, συγχωνεύονται τα και αποσκοπεί στην επισήμανση των κυριοτέρων ρεύματα του γαλλικού και του γαλλόφωνου γνωρισμάτων του. Οι ιδέες διδασκαλίας που προ­ συμβολισμού, του παρνασσισμού και του αισθη­ τείνουμε στη συνέχεια πιστεύουμε πως αναδεικνύτισμού μαζί με τα στοιχεία της ελληνικής ποι­ ουν τα βασικά χαρακτηριστικά της συμβολιστιητικής παράδοσης και την καλλιέργεια της δημο­ κής ποίησης, εκείνα τα στοιχεία στα οποία έγκει­ τικής γλώσσας. ται η μοναδικότητά της: τη θεματολογία της, τη Τους πρώτους που αξιοποιούν τα ιδεώδη των μουσικότητα ως αξεχώριστο στοιχείο του συμβονέων ρευμάτων και αισθάνονται την ανάγκη της λιστικού στίχου και τη φροντισμένη μορφή του, ανανέωσης, τον Κ. Χατζόπουλο, τον I. Γρυπάρη, τη χρησιμοποίηση συμβόλων και τη λειτουργία τον Λ. Πορφύρα, ακολουθούν οι ποιητές που απο­ των αντικειμένων ως αφορμή για την έκφραση τελούν την επονομαζόμενη νεορομαντική, νετης ψυχής, τη διακριτική εξωτερίκευση του συναι­ οσυμβολιστική σχολή του μεσοπολέμου4, η οποία σθήματος. και αφομοίωσε δημιουργικά τα αιτήματα του Βασικό μέρος της διδασκαλίας του λογοτεχνι­ Συμβολισμού: Ρ. Φιλύρας, Ν. Λαπαθιώτης, Κ. κού κειμένου και της ερμηνευτικής επεξεργασίας Ουράνης, Κ.Γ. Καρυωτάκης, Τέλλος Άγρας, Ι.Μ. του μέσα στην τάξη είναι ο διάλογος. Οι μαθητές Παναγιωτόπουλος, Μ. Πολυδούρη, κ.ά. παίρνουν μέρος σε διάλογο γύρω από το λογοτε­ Η ποίηση απομακρύνεται πλέον από τη μεγαχνικό έργο, ενώ ο δάσκαλος τροφοδοτεί τη συζή­ λοστομία του ρομαντισμού αλλά και από την ακτηση με τις κατάλληλες ερωτήσεις, οργανώνει και μαιότητα και τις θεματογραφικές πραγματεύσεις συνοψίζει τις ιδέες της τάξης, δίνει υποβοη­ της παλαμικής ποίησης. Η ευαισθησία και η νεο­ θητικές παρατηρήσεις και διευκρινίσεις- με άλλα ρομαντική διάθεση των Ελλήνων νεοσυμβολιλόγια, ο διάλογος αναπτύσσεται σ ’ ένα συνεργα­ στών δημιουργούν μια ποίηση με κύρια χαρακτη­ τικό6 κλίμα σχολικής τάξης. ριστικά τη μουσική υποβολή και τη ρευστότητα, Ο ρόλος του δασκάλου, με την προπαρασκευή την εξαΰλωση των πραγμάτων, την αναζήτηση και τη διοχέτευση της ακολουθίας των ερωτήσε­ του ιδεατού πίσω από τα αισθητά, την εσωτερική ων: είναι διαμεσολαβητικός, κατευθύνει την προ­ ενατένιση. σοχή των μαθητών στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά Η λυρική ποίηση του μεσοπολέμου ανθολογεί­ του κειμένου, διευκολύνει την ανάκληση στοιχεί­ ται στα βιβλία της Γλώσσας (από την Γ' Δημοτι­ ων της δράσης, φροντίζει για τη διατήρηση κλί­ κού και εξής) καθώς και στα τρία βιβλία του ματος συνάφειας στο διάλογο7. Α νθ ολο γίο υ του Δημοτικού Σχολείου5. Η ανθολόγηση αυτή υποδεικνύει την επιλογή Μια άλλη μέθοδος για τη διεξαγωγή διαλόγου

------------------------------αφιέρωμα 69 γύρω από το λογοτεχνικό κείμενο είναι η συζή­ τηση ανάμεσα σε μικρές ομάδες παιδιών (small group discussion)8, η οποία ανάγεται στη θεωρία της ανταπόκρισης (response) του αναγνώστη και συνδέεται πολύ στενά με την ερευνητική μεθοδο­ λογία για τη διερεύνηση της αναγνωστικής αντα­ πόκρισης σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης. Πρόκειται για απαιτητική, εν γένει, μέθοδο, η επι­ τυχία της οποίας εξαρτάται από τη σταδιακή μύη­ ση και τη γενικότερη εμπειρία των παιδιών σ ’ αυτό το είδος ελεύθερης συζήτησης γύρω από ένα λογοτεχνικό κείμενο. Ο διάλογος μπορεί να εφαρμοστεί γενικότερα στη διδασκαλία της λογοτεχνίας και ειδικότερα στην περίπτωση της διδασκαλίας συμβολιστικών ποιημάτων. Θεωρούμε πως αποτελεί τον κορμό της κριτικής-ερμηνευτικής ενασχόλησης με τα ποιήματα μέσα στην τάξη. Είναι άμεσα συναρτημένος με τις ιδέες διδασκαλίας που θα παρουσιά­ σουμε στη συνέχεια (υπονοείται, θα λέγαμε, στις περισσότερες περιπτώσεις). Οι δραστηριότητες 1-6 επισύρουν την προσοχή σε χαρακτηριστικά τεχνικής και ποιητικής σύνθε­ σης. Αναδεικνύουν τη στιχουργική αρτιότητα, την ομοιοκαταληξία και το ρυθμό, τη μουσικότη­ τα του συμβολιστικού στίχου, την υποβλητική του δύναμη. Η υποβολή και η νοηματική αοριστία σε συν­ δυασμό με τη μουσικότητα συνοψίζουν το κήρυγ­ μα Ευρωπαίων και Ε λλήνω ν Συμβολιστών για τη δημιουργία ποιητικού λόγου ενάντια στη νοησι­ αρχία και την αφήγηση, την πεζολογία και την πληροφόρηση. Η εξίσωση ποίησης και μουσικής καταξιώθηκε τόσο σε επίπεδο θεωρητικό-φιλοσοφικό όσο και από άποψη ποιητικής σύνθεσης και τεχνικής επεξεργασίας του ποιήματος. Η επί­ τευξη της μουσικής αρμονίας μέσα από το ενδια­ φέρον για την ηχητική ποιότητα των λέξεων και του συνδυασμού τους, η ανάδειξη της αυτοτέλειας της λέξης, η εναρμόνιση φωνολογικών συνδυ­ ασμών με τις αντίστοιχες σημασίες, ο αριστοτε­ χνικός χειρισμός της μορφής επιτυγχάνονται με μόχθο από την πλευρά του δημιουργού. Η θεώρηση της ποίησης ως ενσυνείδητης δη­ μιουργίας και ως αποτέλεσμα προσεκτικού και επίπονου σχεδιασμού (κατά τα αριστοτεχνικά πρότυπα π.χ. του Edgar Allan Poe) αντικαθιστά πλέον τη ρομαντική άποψη για την πηγαία έμπνευση και για την ποίηση ως αυθόρμητο ξεχείλισμα έντονω ν συναισθημάτων9. Α ς δούμε, πώς θα διαφανούν αυτά τα στοιχεία μέσα από τη διδακτική πράξη.

1. Σβησμένες λέξεις10. Τίθεται σε εφαρμογή πριν από την ανάγνωση του ποιήματος. Το ποίημα πα­ ρουσιάζεται με ορισμένες λέξεις του «σβησμέ­ νες». Οι μαθητές (οι οποίοι μπορούν να δουλέ­ ψουν και χωρισμένοι σε ζευγάρια ή ομάδες), ανα­ ζητούν τις λέξεις που ταιριάζουν καλύτερα στα κε­ νά. Μετά την ανάγνωση του ποιήματος ακο­ λουθεί σύγκριση με το πρωτότυπο, μέσα από συζήτηση τάξης-δασκάλου. Η πολιτεία καταχνιασμένη φεύγει, διαλύεται, (ξεθυμαίνει). Στο βράδυ αυτό το νοτερό ε ίν ’ όλα αχλύ κι όλα (νερό). Μ ες στα νερά πώς (τρεμοσβήνει) μια κατακίτρινη σελήνη κι αυτά τα δέντρα στη σειρά κι οι εκκλησιές μες στα (νερά )11.

2. Το τεμαχισμένο ποίημα12. Πραγματοποιείται πριν από την ανάγνωση του ποιήματος. Το ποίημα παρουσιάζεται «κομματιασμένο» (στις στροφές του ή ακόμη και σε μικρότερα “κομμάτια” στίχων). Τα παιδιά, χωρισμένα σε

Frederick Sandys Morgan-le-Fay- (Λεπτομέρεια)

70 αφιέρωμα----------------------------ομάδες, τοποθετούν τα κομμάτια στην, κατά τη γνώμη τους, σωστή σειρά. Ακολουθεί ανταλλαγή και σύγκριση των προτάσεων των ομάδων, καθώς και σύγκριση με το πρωτότυπο. Αυτή η δραστηριότητα υποδεικνύει ότι ο λυρι­ σμός αυτών των ποιημάτων διοχετεύεται, πολλές φορές, μέσα στη διαδοχική παρουσίαση εικόνων που εκφράζουν και αναλύουν το βασικό συναί­ σθημα του ποιητή.

3. Ε πιλογές λέξεω ν13. Τίθεται σε εφαρμογή πριν από την ανάγνωση του ποιήματος. Στην ιδέα της επιλογής εναλλακτικών λέξεων το ποίημα παρουσιάζεται στους μαθητές όπως στο παρακάτω παράδειγμα (οι υπογραμμισμένες λέξεις είναι οι πρωτότυπες):

<

μου λαμπρόν.

φεγγάρι αληθινό " ωανεοό καθάριο κι α νοιχτό φεγγάρι και γυμνό κι ακριγιαλινό φεγγάρι στο νερό .. α στρ α φ τερ ός^ φεγγάρι για νερό, φεγγάρι νοεοό στον αγώ να τω ν πετρώ ν ν νερών αρμονικό φεγγάρι κινητό, φεγγάρι

Αρχίζει με την ακρόαση μιας σύνθεσης κλασι­ κής μουσικής - για το παράδειγμα θα χρησιμοποι­ ήσουμε το χαριτωμένο «Μινουέτο» του L. Boc­ cherini. Τα παιδιά καταγράφουν όλες τις σκέψεις, τις εικόνες, τους συνειρμούς που τους δημιούργη­ σε η σύνθεση. Ακολουθεί συζήτηση και ανταλ­ λαγή απόψεων. Στη συνέχεια ο δάσκαλος διαβάζει, π.χ., το ποί­ ημα «Βάρκες επέρασαν» του Κλ. Παράσχου: Βάρκες επέρασαν εμπρός από το σπίτι εχτές, βάρκες επέρασαν αργά μες της νυκτός τα σκότη. Ο αέρας έφερνε τους ήχους ενός τραγουδιού, ήχους νοσταλγικούς, κομένους, μισοτελειωμέ­ νους. Α ργά ο αέρας έφερνε τους ήχους τους γλυκούς κι όλο μαζί το μύρο του νυχτερινού πελάγου...15

Τα παιδιά σημειώνουν τις εικόνες, τα συναι­ σθήματα, τις εντυπώσεις που τους δημιούργησε το ποίημα. Ακολουθεί συζήτηση. Τί συναισθήματα γεννούν στο υποκείμενο οι ήχοι του τραγουδιού; Με ποιες εμπειρίες τους συνδυάζει; Ποια είναι γε­ νικότερα η ψυχική του διάθεση; Μ πορούν να φα­ αρμυρό14 νταστούν τη γλυκιά μελωδία για την οποία μιλάει 4. Μ εγαλόφωνη ανάγνωση. Η μεγαλόφωνη ανά­ το ποίημα; Θα μπορούσε να μοιάζει με τη σύνθε­ ση του Boccherini; γνωση αναδεικνύει τη μουσική αρμονία, την καλ­ Η δραστηριότητα «κλείνει» με την ανάγνωση λιέπεια και την υποβλητικότητα του συμβολιτου ποιήματος του Baudelaire «Η μουσική». στικού στίχου. α) Ο δάσκαλος παρουσιάζει στην τάξη διάφο­ ρες ηχογραφημένες αναγνώσεις του ίδιου ποιή­ Η μουσική συχνά σα θάλασσα με συνεπαίρνει! ματος, το οποίο μπορεί να διαβαστεί με γρηγορό­ Π ρος το χλομό μου αστέρι, τερο ή αργότερο ρυθμό, μεγάλες ή μικρές παύσεις, Κάτω από ομίχλης ο ροφή ή σε πελώριο μέσα αι­ με τονισμένες τις ομοιοκαταληξίες και τους δια­ θέρα, σκελισμούς, με συναισθηματικούς τονισμούς Σηκώνω πανί· κ.λπ. Ακολουθεί συζήτηση γύρω από τις διαφορετι­ Το στήθος προτεταμένο, τα πνευμόνια φουσκωμένα κές αυτές ερμηνείες του ποιήματος. Σ α ν του πανιού, β) Η τάξη, χωρισμένη σε ομάδες, προετοιμάζει Σκαρφαλώνω στη ράχη των στοιβαγμένων κυμά­ τη μεγαλόφωνη ανάγνωση του ίδιου ποιήματος. των Η κάθε ομάδα παρουσιάζει την εκδοχή που επέΠ ου η νύχτα μου κρύβειλεξε και ακολουθεί συζήτηση και σύγκριση των αναγνώσεων από ολόκληρη την τάξη. Μ έσα μου νιώθω να π ά λλουν όλα τα πάθη

<

>

5. Μ ουσική και ποίηση. Κοινό χαρακτηριστι­Π λοίου που υποφέρει· Ο ούριος άνεμος, η τρικυμία κι οι σπασμοί της κό της μουσικής και της συμβολιστικής ποίησης είναι η υποβολή, η εκφραστική δύναμη, η απερι­ Σ τ’ απέραντο βάραθρο πάνω όριστη δυνατότητα δημιουργίας εντυπώσεων και Μ ε λικνίζουν. Ά λλες φορές, λεία νηνεμία, μέγας συνειρμών στον αποδέκτη. Η δραστηριότητα καθρέφτης αποσκοπεί στην ανάδειξη αυτής της ιδιότητάς Της απελπισίας μου!16 τους.

------------------------------αφιέρωμα 71 6. Μ ελοποιημένη ποίηση. Ακούγονται στην τάξη διάφορα λυρικά, συμβολιστικά ποιήματα που έχουν μελοποιηθεί: π.χ. «Θλίψη» του Κ. Χατζόπουλου, «Λυπημένα δειλινά» του Ζ. Παπαντωνίου, «Νυχτερινό II» του Ναπ. Λαπαθιώτη, σε μελοποίηση του Γιάννη Σπανού17. Οι επόμενες δραστηριότητες αποσκοπούν στη διερεύνηση της έννοιας του συμβόλου, των τρό­ πων με τους οποίους το χρησιμοποιούν οι Συμβο­ λιστές, καθώς και στην παρουσίαση κάποιων βα­ σικών μοτίβων της συμβολιστικής ποίησης.

7. Ξετυλίγουμε το ποίημα18. Ο δάσκαλος προ­ βάλλει σε overhead projector τους πρώτους στί­ χους του ποιήματος καλύπτοντας το υπόλοιπο. Ζητά από την τάξη να σχολιάσει τους προβαλλό­ μενους στίχους. Συνεχίζει την ίδια διαδικασία έως το τέλος του ποιήματος. (Τί περιγράφει το ποίη­ μα; Ποια συναισθήματα εκφράζει; Τί εντυπώσεις, εικόνες, συνειρμούς δημιουργεί στους αναγνώ­ στες; Πώς οι επόμενοι στίχοι συνδέονται με τους προηγούμενους; κ.λπ.). Αυτή η επιβράδυνση της ανάγνωσης του κειμέ­ νου στρέφει την προσοχή των παιδιών στους συμβολισμούς του ποιήματος, στον τρόπο με τον οποίο ο συμβολιστής ποιητής συμπλέκει εξωτερι­ κές εικόνες με τον εσωτερικό του κόσμο, ιδέες με ψυχικές καταστάσεις και χρησιμοποιεί τα αντικεί­ μενα μόνο και μόνο για να αναδείξει το κρυφό τους νόημα, τις επιδράσεις που ασκούν στον ευά­ λωτο ψυχισμό του. Τα σύμβολα στο ρεύμα αυτό συνδέουν το ορατό με το αόρατο, το πραγματικό με το ιδεατό, και μετουσιώνουν την εμπειρία σε σκέψη και συναίσθημα. Στο επόμενο ποίημα του Ουράνη, το ολλανδικό τοπίο αντικατοπτρίζει τις προσωπικές εντυπώσεις και τη ζοφερή διάθεση του υποκειμένου. Η εικόνα των στάσιμων νερών, οι νωχελικές βάρκες, η υπο­ βλητική ακινησία του τοπίου συνδέονται με το αί­ σθημα του δυσοίωνου, την ιδέα του θανάτου, συναισθήματα μελαγχολίας και βαρυθυμίας. Κατά τη διάρκεια του «ξετυλίγματος» και του σχολιασμού, η τάξη μπορεί επίσης να συγκε­ ντρώσει στον πίνακα όλες εκείνες τις λέξεις και φράσεις που δηλώνουν την ψυχική φόρτιση της περιγραφής και το συναισθηματικό κλίμα της αναπόλησης, δηλαδή ακυρώνουν την εντύπωση ότι το ποίημα είναι απλώς περιγραφικό. Στους δύο τελευταίους στίχους η έκφραση της μελαγχολίας κορυφώνεται και ολοκληρώνεται η αίσθηση του αναγνώστη ότι το τοπίο δεν είναι παρά ένα εξωτε­ ρικό περίβλημα που κρύβει τον κόσμο των συναι­ σθημάτων του ποιητή.

Τα ολλανδικά κανάλια μου τα ξαναζωγραφίζει ο νους: τα κοιμισμένα πράσινα κανάλια, όπου τα νούφαρα αναπαύουνε τα κουρασμένα τους κεφάλια· βάρκες, βαρειές, κατάμαυρες, οκνές σκίζουνε τα νερά τα νεκρωμένα· στις δυό όχτες τα ψηλά τα δέντρα μοιάζουνε σε δέηση βαθειά σα να ’ναι ξεχασμένα... Κ λειστός πιο πέρα κάποιος μύλος και ακούνητος, για τί τον ελησμόνησε ο αγέρας, παράξενος κι ωραίος, ονειρεύεται μ έ σ ’ στη γαλήνη της ημέρας. Π άνου στα χόρτα κάποιος γέρος με την πίπα του κοιτάει τα νερά του καναλιού και μένει ακούνητος εκεί, σα μια ψυχή μπρος σ τον Α χέροπου για τ’ αντίκρυ πέρασμα το Χ ά ρο περιμένει19.

8. Θεματική προσέγγιση. Η θεματική παρου­ σίαση ποιημάτων προσφέρει την ευκαιρία για μια συγκριτική μελέτη εποχών και ποιητικών περιό­ δων. Α ς δούμε δύο μεγάλα θέματα της λυρικής ποίη­ σης του μεσοπολέμου, τα οποία μπορεί να αναδείSir Edward Burne Jones: The Baleful Head, 1885-87

72 αφιέρωμα ξει ο δάσκαλος στην τάξη, με την κατάλληλη επι­ λογή και παρουσίαση ποιημάτων ή αποσπασμά­ των τους. α) Βροχή και Φθινόπωρο. Το φθινόπωρο, η βροχή, η φθίση της φθινοπωρινής φάσης, η μελαγχολία και τα θαμπά χρώματα του φθινοπώ­ ρου αντικατοπτρίζουν την ψυχική διάθεση των ποιητών. Οι μονότονες ψιχάλες, οι αργόπρεποι ρυθμοί της βροχής, οι «μενεξέδες» της εσπέρας («εκείνο / το μούχρωμα που μέσα μας και γύρω κατεβαίνει!»20 όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Ουράνης), αντιστοιχούν στην ελεγειακή τους διά­ θεση και σε μια επώδυνη, στοχαστική περισυλ­ λογή. Ως κατάλληλα παραδείγματα αναφέρουμε το ποίημα του Τέλλου Άγρα «Περίπατοι», το οποίο ανθολογείται στο Α' μέρος της Γλώσσας για την Ε' Δημοτικού, το ποίημα «Τοπίο» του Μ. Παπανικολάου21, καθώς και αυτό που ακολουθεί, το «Δειλινό Φθινοπώρου» του Κ. Ουράνη22.

Α Ι Θ Ο Υ Σ Α

Σ Κ Ο Υ Φ Α

ΣΚΟΥΦΑ 4 - ΤΗΛ. 3603541 19 ΑΠΡΙΛΙΟΥ - 26 ΜΑΪΟΥ

ΑΝΤΡΕΑΣ ΜΗΤΣΟΤ Ο Χαρτοπαίκτης έχει φοβηθεί

Στης κάμαράς μου το θαμπό παράθυρο ακουμπώντας, κοιτάω ρεμβός να στάζει αργά στο δρόμο η βροχή Ε ίν ’ ένα δείλι Κυριακής. Μακρυά βαρούν καμπά­ νες και μια θλίψη αναίτια μου σφίγγει την ψυχή. Πέφτει η βροχή μονότονα μ έ σ ’ στο τεφρό το δείλι, πάνω από σπίτια σκοτεινά, κλειστά και ξεπλυμένα, πάνω σ ’ εξώστες έρημους, σε γλάστρες με λου­ λούδια, που καταρέουν με τη βροχή, βρεγμένα, μαραμένα... Κάποιες σιλουέτες γυναικών περνάν κάτου στο δρόμο, σηκώνοντας τις φούστες τους, χτυπώντας τα τα­ κούνια, ένα ζευγάρι στάθηκε από μια τέντα κάτου και κυνηγιούνται δυό μικρά ξυπόλητα χαμίνια. Αντίκρυ ανασηκώθηκε κάποια λευκή κουρτίνα και μιας γυναίκας το ξανθό εφάνηκε κεφάλι, κοίταξ’ εμένα μια στιγμή, τον ουρανό, το δρόμο και η κουρτίνα η λευκή ξανάπεσε και πάλι.

(ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ) tj*

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΝΕΦΕΛΗ

Κάπου, σε κάποια πάροδο, ένα οργανέτο παίζει ένα σκοπό χαρούμενο, τρελό, μ έ σ ’ στη βροχή· ακούω ρεμβός τον εύθυμο σ κοπόν όπου δεν παύει, ενώ μια θλίψη αναίτια μου σφίγγει την ψυχή...

Η διδασκαλία αυτών των ποιημάτων πρέπει, κυρίως, να αναδείξει τη στενή σχέση φθινοπωρι-

----------------------------- αφιέρωμα 73 νής φύσης και ψυχικών καταστάσεων. Τα καιρικά φαινόμενα επηρεάζουν τις διαθέσεις και ανοίγουν δρόμους εσωτερικής διερεύνησης και ενδοσκόπη­ σης. Μια ιδέα, θα λέγαμε αρκετά κειμενοκεντρική, που αποσκοπεί στη διερεύνηση αυτών των σχέσε­ ων - φύσης και ψυχής - είναι η εξής: Ο δάσκαλος σχεδιάζει στον πίνακα ένα διάγραμμα23. Στο κέ­ ντρο υπάρχει η λέξη φθινόπωρο (ή βροχή). Από την κεντρική αυτή έννοια εξακτινώνονται περιο­

χές που αντιστοιχούν στις ανθρώπινες αισθήσεις, όραση, ακοή, όσφρηση, γεύση-αφή και μια, που αντιστοιχεί στην ψυχή, στα συναισθήματα. Η τά­ ξη τοποθετεί λέξεις και στίχους του ποιήματος στο διάγραμμα. Αυτή η ιδέα μπορεί να εφαρμο­ στεί είτε σε όλα τα ποιήματα που θα επιλέξει ο δά­ σκαλος για την παρουσίαση του θεματικού κύ­ κλου είτε σε ένα μεμονωμένο ποίημα. Ας δούμε ένα παράδειγμα, χρησιμοποιώντας το παραπάνω ποίημα του Ουράνη.

ρεμβός ρεμβός

κοιτάω ακούω μια θλίψη α ναίτια μου σφίγγει τη ν ψυχή πέφτει η βροχή σπίτια μ αραμένα (λουλούδια)

μονότονα σκοτεινά, κλειστά και ξεπλυμένα

Η άσκηση αυτή δείχνει ότι η περιγραφή εξωτε­ ρικών εικόνων συνδέεται με την έκφραση των συναισθημάτων (πολλοί στίχοι τοποθετούνται και στην ενότητα της ψυχής αλλά και σε κάποιες από τις ενότητες των αισθήσεων). Στη συνέχεια τα παιδιά μπορούν να αντλήσουν λέξεις, φράσεις, ιδέες από το διάγραμμα για να συνθέσουν τα δικά τους ποιήματα ή πεζά κείμενα. β) Η γοητεία της περιπλάνησης. Το ταξίδι και η επιθυμία της περιπλάνησης, αναδεικνύονται σε

κυριαρχικά μοτίβα της λυρικής, νεορομαντικής ποίησης του μεσοπολέμου. Εκφράζουν την τάση της φυγής από την αποπνικτική πραγματικότητα, τη νοσταλγία μακρινών τόπων και παλαιότερων εποχών (π.χ. του ιπποτικού Μεσαίωνα), την ασί­ γαστη επιθυμία του ποιητή για πρωτόγνωρες εμπειρίες και νέες ερωτικές συγκινήσεις. Το ταξίδι επενδύεται το γοητευτικό μύθο του «αγνώστου» και του «ανοίκειου άλλου», που διασκεδάζει την πλήξη της καθημερινής ζωής. Πολύ συχνά, βασί­

74 αφιέρωμα----------------------------ζεται στο έντονο «βίωμα» της φαντασίας, που ισοδυναμεί με τα βιώματα της πραγματικής εμπει­ ρίας και της ανάμνησης. Έ τσι, το μοτίβο του τα­ ξιδιού και το σύνθημα της δραπέτευσης χρησι­ μεύουν, πολλές φορές, στον ποιητή για να καταρ­ γήσει την οντολογική διαφορά ανάμεσα στο βιωμένο χρόνο και στο χρόνο της φαντασίας, ανάμε­ σα στους τόπους της εμπειρίας και στα τοπία του ονείρου. Παραθέτουμε ένα ενδεικτικό απόσπασμα ποιή­ ματος που εκφράζει τον κοσμοπολιτισμό, τον πό­ θο του ταξιδιού και τη γοητεία που ασκούν στη φαντασία του ποιητή οι άγνωστοι, μακρινοί τόποι (αυτά τα ποιήματα εκπροσωπούνται στα βιβλία της Γλώσσας από το ποίημα του Ουράνη «Τους ναυτικούς τους γέρους συλλογίζο[υ]μαι...» στο δ' τεύχος της Γλώσσας για την Ε' Δημοτικού).

τα φτερά της φαντασίας στην καθημερινή μας ζωή: στο δρόμο, στο σπίτι, στο σχολείο. Ακόμη, ο δάσκαλος μπορεί να απομονώσει, να γράψει στον πίνακα και να σχολιάσει μαζί με την τάξη ορισμέ­ νους χαρακτηριστικούς στίχους, φράσεις: ένα ταξίδι θρυλικό, καθώς της σκέψης τα ταξίδια είναι25... (Ουράνης) Ό λες οι περιπέτειες κοιμούνται μέσα μας26 (I. Μ. Παναγιωτόπουλος) Κ λείσε τα μάτια κι ονειρέψου τον κόσμο (...)2Ί (Ζιροντού) Παντού μπορείς να ταξιδέψεις κι ασάλευτος28 (Ρίτσος)

Ν α φεύγεις πάντα... Κάποιο πλοίο ή τραίνο να σε παίρνει και σ ’ ένα ν άλλο τόπο ξένο να σ ε φέρνει που άγνωστος να ’ναι. Ν α φεύγεις πάντα... Τα τοπία... οι άνθρωποι, να ’ρ χονται συνεχώς... και να περνάνε... Ν α φεύγεις πάντα... (...)

Κ ι όπου κι α ν βρεθείς νέα ταξίδια πάντα να ποθείς. Ταξίδια-μακρινά, σ ’αλαργινές παραμυθένιες χώρες, όπου και να ’ναι, σε χώρες που χαρούμενες και φωτεινές οι ώρες περνάνε24. Το όνειρο του ταξιδιού και η σαγήνη των άγνω­ στων τόπων, η δίψα της περιπλάνησης, που ισοδυναμεί με δίψα για ζωή, είναι στοιχεία που θα τονισθούν μέσα από τη συζήτηση της τάξης. Η δυνατότητα να ταξιδεύεις με τη φαντασία μπορεί να αποτελέσει θέμα για τη δημιουργία ποιημάτων ή μικρών πεζών λογοτεχνικών κειμένων από τα ίδια τα παιδιά. Μετά από την επεξεργασία των ποιημάτων ακολουθεί συζήτηση με θέμα τις ονειροπολήσεις της ημέρας, τα ταξίδια που πραγματοποιούμε με

Στη συνέχεια τα παιδιά γράφουν ελεύθερα για παρόμοιες περιπλανήσεις της φαντασίας τους.

9. Συμβολιστική ποίηση-νεοτερική ποίη Αυτή η ιδέα εντάσσεται στη θεματική παρουσία­ ση και προσέγγιση ποιημάτων. Παρουσιάζουμε στα παιδιά συμβολιστικά και νεοτερικά ποιήματα που, σε γενικές γραμμές, επεξεργάζονται το ίδιο θέμα ή αφορμώνται από τα ίδια στοιχεία της φύ­ σης και περιστατικά της καθημερινής ζωής. Η παράλληλη ανάγνωση αυτών των ποιημάτων προσφέρεται ιδιαίτερα για τη σύγκριση των τε­ χνοτροπιών, τη διερεύνηση χαρακτηριστικών της νεοτερικής ποιητικής γλώσσας: ελεύθερος στίχος και πεζολογικότητα αντί για ισολλαβία και ομοιοκαταληξία, πιο πρωτότυπες μεταφορές και παρομοιώσεις, μεγαλύτερη εισχώρηση του παρα­ λόγου στην οργάνωση των νοημάτων κ.λπ. Ας πάρουμε για παράδειγμα το μοτίβο του ταξι­ διού, του ανοίγματος των οριζόντων, το οποίο κυριαρχεί στη νεοτεριστική εξόρμηση των ποιη­ τών της γενιάς του ’30 (π.χ. τα ατελέσφορα ταξί­ δια του σεφερικού Μυθιστορήματος, ο Ρίτσος της Δοκιμασίας και άλλων συνθέσεων των χρόνων 1936-43, η ποίηση του Βρεττάκου κυρίως στα χρόνια 1937-40 κ.λπ.) Έ τσι, νεοσυμβολιστικά, νεορομαντικά ποιή­ ματα μπορούν να συνδυασθούν με ορισμένες νεοτερικές συνθέσεις. Παραθέτουμε χαρακτηριστικό απόσπασμα από το Εμβατήριο του Ωκεανού του Γιάννη Ρίτσου, το οποίο, κατά τη γνώμη μας, μπορεί να διαβασθεί και από τα μεγαλύτερα παι­ διά του Δημοτικού. Το παρακάτω απόσπασμα δέ­ νει ιδανικά με το ποίημα του Ουράνη «Τους ναυτικούς τους γέρους συλλογίζουμαι».

----------------------------- αφιέρωμα 75 Οι γέροι ναυτικοί που δεν έχουν πια καΐκια που δεν έχουν πια δίχτυα κάθονται στο βράχο και καπνίζουρ στην πίπα τους ταξίδια σκιά και μετάνοια. Ό μως εμείς δεν ξέρουμε τίποτε απ’ τη στάχτη στη γεύση του ταξιδιού. Ξέρουμε το ταξίδι και το γλαυκό ημικύκλιο του ορίζοντα πούναι σ αν τ’ άγριο φρύδι θαλασσινού θεού. Πηδάμε στις βάρκες λύνουμε τα σκοινιά και τραγουδάμε τη θάλασσα κοιτώντας το ασημένιο σύννεφο πλάι σ τ’ ανοιξιάτικο φεγγάρι. Ποια διαμαντένια πολιτεία κοιμάται πίσω α π’ τα βουνά; Ποια φώτα τρέμουν πέρα στη νύχτα και μας φωνάζουν;29 (...)

τικού. Ο δάσκαλος μπορεί να δώσει λίγα στοιχεία για την εποχή στην οποία γράφτηκε το ποίημα καθώς και για τον ίδιο τον ποιητή).

Είμαι το λουλούδι, που σιγά το τρώει το κρυφό σαράκι Δ ε με τυραννάει το άγριο κακοκαίρι, όπως τάλλα, εμένα και της χλωμιασμένης μου όψης δε μαδάνε έναένα τα φύλλα. Οι καλές οι μοίρες κ ’ οι κακές καρτέρι κι α ν μώχ ο υ ν στημένα, σάμπως πεταλούδες να μ έ τριγυρνάνε, νιώθω ανα­ τριχίλα. Είμαι το λουλούδι, που σιγά το τρώει το κρυφό σαράκι. Γέννημα και θρέμμα στην ψυχή μου μέσα το κακό φωλιάζει. Και ζωή και χάρος είμαι, απ’ τη γελάστρα τύχη δεν προσμένω. Α ψ η λό κι ωραίο στήνω το κορμί μου κι άλλο δε μου μοιάζει. Όμως, όταν δείξω τις πληγές μου στάστρα, θάμαι πεθαμένο30.

Η σύγκριση τέτοιων ποιημάτων, μέσα από διά­ λογο, θα αναδείξει τις διαφορές της εκφραστικής, - Κυκλάμινο, κυκλάμινο, στου βράχου τη σκι­ της τεχνοτροπίας αλλά και το ότι, στην περίπτω­ σμάδα, ση π.χ., των παραπάνω ποιημάτων του Ρίτσου, το που βρήκες χρώματα κι ανθείς, που μίσχο και σα­ ταξίδι συνδέεται με την ελευθερία, τη χαρά, την λεύεις; αποφασιστική κατάρριψη των ορίων και των εμποδίων. Αντίθετα, κύρια ψυχική διάθεση των - Μ έσα στο βράχο σύναζα το γαίμα στάλα-στάλα, νεορομαντικών μέσα από την οποία εκφύεται το μαντίλι ρόδινο έπλεξα κ’ ήλιο μαζεύω τώρα.31 πρόσταγμα της φυγής είναι η ανία και το καταλυ­ τικό αίσθημα της φθοράς.

10. Τα σύμβολα. Μέσα από παρόμοιες Μια δραστηριότητα για την εξοικείωση των συγκριτικές αναγνώσεις ποιημάτων μπορούμε να παιδιών με τη χρήση συμβόλων, την κατανόηση δείξουμε στους μαθητές τη διαφορετική και πο­ της έννοιας του συμβόλου και των διαφορετικών λυποίκιλη χρήση των συμβόλων, τη διαφορά στις του χρήσεων είναι η εξής: Ξεκινώντας, π.χ., από συσχετίσεις συμβόλων και συμβολιζομένων που το ποίημα της Πολυδούρη και αφού ολοκληρωθεί προτείνει ο κάθε ποιητής. Για παράδειγμα, στο η ανάγνωση και ο σχολιασμός του, ζητάμε από τα ακόλουθο ποίημα της Πολυδούρη, το λουλούδι εί­ παιδιά να συνθέσουν ένα μικρό κείμενο ή ένα ναι σύμβολο μιας ευάλωτης ψυχής, γεμάτης ποίημα στο οποίο θα χρησιμοποιούν το λουλούδι απαισιοδοξία και νοσηρά συναισθήματα. Στο για να εκφράσουν όμως μέσα από αυτό διαφορετι­ γνωστό ποίημα του Ρίτσου «Κουβέντα μ’ ένα κά συναισθήματα. Μπορούμε να δώσουμε μερικές λουλούδι» από τα Δεκαοχτώ λιανοτράγουδα της ιδέες: τριαντάφυλλο και αγάπη, λουλούδια και πικρής πατρίδας το κυκλάμινο γίνεται σύμβολο ευτυχία, ανεμώνη και νοσταλγία κ.λπ.32. της ελευθερίας, του αδούλωτου πνεύματος και 11. Ζωγραφική και ποίηση. Ο συνδυασμός του ενός λαού που αγωνίζεται (αυτοί οι συμβολισμοί, ποιήματος, κατά τη διδασκαλία του, με κατάλλη­ περίπου, θα πρέπει να τονισθούν σε μια διδασκα­ λα επιλεγμένα - συνήθως με ένα ή περισσότερα λία του ποιήματος στις μεγάλες τάξεις του Δημο­

76

αφιέρωμα

εικαστικά έργα (ή και με μουσικές συνθέσεις), αποσκοπεί στην ολό­ πλευρη αισθητική καλλιέργεια του παιδιού. Πρόκειται για μια «ολική» προσέγγιση στην οποία χρησιμοποι­ ούνται όλες οι μορφές -της τέχνης και καταδεικνύονται οι στενές σχέσεις που υπάρχουν μεταξύ των τεχνών. Η ανταπόκριση του θεατή στο ζωγραφι­ κό πίνακα, οι δυνατότητες για συσχέτιση ποιημάτων και ζωγραφικών έρ­ γων, οι τρόποι με τους οποίους μπο­ ρούμε να χρησιμοποιήσουμε τη ζω­ γραφική στη διδασκαλία της λογοτε­ χνίας, είναι θέματα που έχουν απα­ σχολήσει τους ειδικούς33. Εδώ θα στα­ θούμε σε ένα παράδειγμα. Η χρονική στιγμή παρουσίασης του πίνακα, το θέμα του οποίου συνήθως είναι παρόμοιο με αυτό του ποιήμα­ τος, ποικίλλει. Η παρουσίασή μπορεί να γίνει πριν από την ανάγνω­ ση του ποιήματος (που είναι και το συνηθέστερο) ή να ακολουθήσει την ανάγνωση και την επεξεργασία Θα αναφέρουμε μερικά παραδείγματα: Η ιπποτική συμπεριφορά, ο παραμυθένιος και ομιχλώδης κόσμος των μεσαιωνικών πύργων, η μεγαλοπρέπεια και η αβρή χάρη των ευγενών γοή­ τευσαν τη φαντασία των ποιητών του μεσοπο­ λέμου, δίνοντας μια άλλη έκφραση στον εξωτι­ σμό και τον κοσμοπολιτισμό τους. Ιδανικό “ταί­ ρι” γι’ αυτά τα ποιήματα είναι οι υποβλητικοί πί­ νακες των Προραφαηλιτών ζωγράφων, οι οποίοι αντλούν τα θέματά τους κυρίως από το χώρο των μεσαιωνικών θρύλων, τον κύκλο του Αρθούρου, έργα του Shakespeare ή πραγματεύονται με ιδιό­ τυπο τρόπο περιστατικά της χριστιανικής μυ­ θολογίας. Οι μαθητές βλέπουν τον πίνακα. Σε ατομική βάση ή χωρισμένοι σε ζευγάρια καταγράφουν τις εντυπώσεις, τις ιδέες, τα συναισθήματα που τους δημιουργεί η εικόνα. Ακολουθεί συζήτηση της τά­ ξης, η οποία καταλήγει σε ορισμένα συμπερά­ σματα: π.χ., για την «ατμόσφαιρα» του πίνακα, τα πρόσωπα που απεικονίζει και τα χαρακτηριστικά τους κ.λπ. Ο δάσκαλος, με λίγα λόγια, συνδέει τον πίνακα με το ποίημα που θα ακολουθήσει. Η ερ­ μηνευτική επεξεργασία του κειμένου περιλαμ­ βάνει σύγκρισή του με το εικαστικό έργο. Έ τσι, το ποίημα του Ι.Μ. Παναγιωτόπουλου «Η ντόννα Ελβίρα» μπορεί να συνδυασθεί με τον ακόλουθο πίνακα του John William Waterhouse:

Η ντόννα Ελβίρα στης ροδιάς τον ίσκιον αποκάτου κάποιον ιππότη αστόχαστα τη νύχτα καρτερεί. Έ χει τη ζώνη αναλυτή και στα μαλλιά φορεί τ’ άσπρο το ρόδο που θα το νοτίσουν τα φιλιά του. Έ χει τη ζώνη αναλυτή κ ’ έχει στη γη σκορπίσει τ’ άνθια του κρίνου και τα που μεθούνε γιασεμιά. Κι αντιχτυπιέται μέσα της η λά γνη επιθυμιά με μιας αγάπης γαληνής το λυρικό μεθύσι34. Κύρια συναισθήματα της νεοελληνικής συμβολιστικής ποίησης είναι η μελαγχολία και η ανία, η τάση της φυγής από την πραγματικότητα και η νοσταλγική αναπόληση βιωμάτων του παρελθόντος. Είναι αλήθεια πως η νοσηρότητα και η παρακ­ μή που αποπνέει αυτή η ποίηση δεν ανταποκρίνεται στον ψυχικό και συναισθηματικό κόσμο των παιδιών, είναι εντελώς διαφορετική από τις ανά­ γκες τους και τις πραγματικές τους εμπειρίες. Γι’ αυτό ακριβώς, η διδακτική της προσέγγιση, για να αντιμετωπίσει αυτόν τον κίνδυνο, δεν θα προ­ βάλλει απογυμνωμένο το συναίσθημα της θλίψης και το βίωμα του θανάτου. Με κατάλληλες δρα­ στηριότητες και συσχετίσεις θα στρέψει περισ­ σότερο την προσοχή των παιδιών στην αρμονία και τη μουσική διάθεση, στη λειτουργία των

----------------------------- αφιέρωμα 11 συμβολισμών, στην αισθητική μετουσίωση του συναισθήματος και της απαισιοδοξίας. Μας ενδιαφέρει περισσότερο η συνολική εντύ­ πωση που θα αποκομίσουν τα παιδιά και η οποία, μάλλον, θα συμβαδίζει με αυτό που αντιπροσω-

Σημειώσεις 1. Βασικές πηγές γι’ αυτήν τη στοιχειώδη σκιαγράφηση του ρεύματος τα εξής: Edmund Wislon, Alex’s Castle. A study in the Imaginative Literature o f 1870-1930, Penguin 1993 (ιδι­ αίτερα το πρώτο μέρος «Symbolism», σελ. 1-25), το λήμμα «Symbolism», The New Princeton Encyclopedia o f Poetry and Poetics, edited by A. Preminger and T.V.F. Brogan, Princeton Univ. Press 1993, σελ. 1256-1259, το λήμμα «symbol», A Dictionary o f Modern Critical Terms, edited by R. Fowler, Routledge and kegan Paul 1987, σελ. 240-242, Charles Chadwick, Συμβολισμός, μετφρ. Στ. Αλεξοποΰλου, <Η γλώσσα της κριτικής:», Ερμής, πρώτη ανατ. 1981, R.V. Johnson, Αισθητισμός, μτφρ. Ελ. Μοσχονά, (<Η γλώσσα της κριτικής>), Ερμής, πρώτη ανατ. 1984, Κ.Δ. Γεωργούλη, «Ο Συμβολισμός και ο καθαρός ποιητικός λόγος», στον τό­ μο, St. Mallarme, Ποίηση και Μουσική, επιλογή-επιμέλεια Αλεξ. Ζήρας, εκδ. Πλέθρον (Γαβριηλίδης) 1983, σελ. 15-27, Ανδρέα Καραντώνη, Εισαγωγή στη νεότερη ποίηση. Γύρω από τη σύγχρονη ελληνική ποίηση, εκδ. Παπαδήμα, έκτη εκδ. 1984, σελ. 41-74.

2. Βλ. George Steiner, «On Difficulty», On Difficulty and Other Essays, Oxford Univ. Press 1978, ειδικότερα σελ. 4047.

3. I.M. Παναγιωτόπουλου, «Ο Συμβολισμός και οι Νε­ οέλληνες Λυρικοί», Τα πρόσωπα και τα κείμενα, Σ Τ, Οι Εκδόσεις των Φίλων, δεύτερη εκδ. 1985, σελ. 93-111.

4. Γιά τη σχολή, τα χαρακτηριστικά της, τη νεοελληνική ποίη­ ση του μεσοπολέμου. Βλ. Κώστα Στεργιόπουλου, Η ανανε­ ωμένη παράδοση, <Η ελληνική ποίηση. Ανθολογία -Γραμ­ ματολογία:», εκδ. Σοκόλη 1980. Επίσης, του ίδιου, Ο Γάλ­ λος Άγρας και το πνεύμα της παρακμής, δεύτερη εκδ., εκδ. «Βάκων» 1967 καθώς και μελέτες του για ποιητές του μεσο­ πολέμου στο βιβλίο του Περιδιαβάζοντας. Τόμος Α'. Από τον Κάλβο στον Παπατσώνη, εκδ. Κέδρος 1982.

5. Ανθολογούνται ποιήματα του Αγρα (που είναι και τα περισ­ σότερα), του Ουράνη, του Πορφύρα, του Μαλακάση, του Καρυωτάκη, του Παναγιωτόπουλου, του Λαπαθιώτη κ.λπ.

6. Βλ. ενδ. Θανάση Τριλιανού, Μεθοδολογία της Διδασκαλίας II, εκδ. Τολίδη 1992, σελ. 57.

7. Ειδικά για το ζήτημα αυτό, από την πρόσφατη βιβλιογρα­ φία, βλ. τις επισημάνσεις του Ε. Louis Lankford, «Principles of critical dialogue», στον τόμο Aesthetics and Arts Education, edited by Ralph A. Smith and Alan Simpson, Univ. of Illinois Press 1991, σελ. 294-300.

8. To ζήτημα είναι ένα από τά σημαντικότερα της σύγχρονης διδακτικής τής λογοτεχνίας. Η βιβλιογραφία είναι πολύ με­ γάλη. (π.χ., σε πολλά βιβλία της σειράς English, Language and Education των εκδόσεων Open Univ. Press θα βρούμε στοιχεία για τη μέθοδο και τη σημασία της στη διερεύνηση της ανταπόκρισης του αναγνώστη). Εδώ αναφέρουμε επιλε­ κτικά δύο χρήσιμα βιβλία, στα οποία βρίσκουμε πολύ καλές εφαρμογές της μεθόδου: Michael Benton (ed), Young readers responding to poems, Routledge 1988, Peter Benton, Pupil -Teacher -Poem, Hodder and Stoughton 1986. Για το ίδιο θέμα βλ. επίσης το διαφωτιστικό άρθρο του Michael Benton, «The methodology vacuum in teaching

πευει η χαμηλόφωνη ποίηση του μεσοπολέμου στην εποχή μας: έναν κόσμο αβροφροσύνης και λεπταισθησίας, ευγένειας και ιπποτικής συμπερι­ φοράς, έναν αλλοτινό τρόπο ζωής, που συντηρεί­ ται κυρίως από τους ωραίους μυθους της Τέχνης. literature», περ. Language Arts, τομ. 61, αρ. 3, Μάρτιος 1984, σελ. 265-275. Για το θέμα βλ. Μ.Η. Abrams, The mirror and the lamp.

Romantic theory and the critical tradition, Oxford Univ.

Press. 1971 (paperback), ιδιαίτερα σελ. 47-53.

10. Αυτήν την ιδέα αναφέρουν πολλά βιβλία με πρακτικές ιδέες για τη διδασκαλία της λογοτεχνίας βλ. (σε επιλογή), Michael Benton -Geoff Fox, Teaching Literature. 9-14, Oxford Univ. Press, reprinted 1990, σελ. 141-142, Ronald Carter and Michael N. Long, Teaching literature, Longman 1991, σελ. 80-81, Mike Hayhoe and Stephen Parker, Words large as apples. Teaching poetry 11-18, Cambridge Univ.

Press 1988, σελ. 111-112, Frank Me Teague, Shared Reading in the middle and high school years, Pembroke 1992, σελ. 48-49.

11. Τέλλου Αγρα, «Η πολιτεία καταχνιασμένη» (απόσπασμα), στον τόμο Νεοέλληνες Λυρικοί, επιμ. Γ. Θέμελη, < Βασική Βιβλιοθήκη, αρ. 29>, εκδ. Ζαχαρόπουλου 1959, σελ. 229.

12. Για την ιδέα βλ. Benton and Fox, Hayhoe and Parker, Me Teaque ό.π. (σημ. 10) 13. Για την ιδέα βλ. Hayhoe and Parker, ό.π., (σημ. 10), σελ.

112-113.

14. Τέλλου Αγρα, «Φεγγάρι», (απόσπασμα), Νεοέλληνες Λυρι­ κοί, ό.π., (σημ. 11), σελ. 246-247.

15. Στον τόμο Η χαμηλή φωνή. Τα λυρικά μιάς περασμένης εποχής στους παλιούς ρυθμούς. Μιά προσωπική ανθολογία του Μανόλη Αναγνωστάκη, Νεφέλη 1990, σελ. 126.

16. Charles Baudelaire, Τα Άνθη τσυ Κακού, τομ. πρώτος, μτφρ. Δ. Καρούσου, εκδ. Γκοβόστη, χ.χ.ε., σελ. 115. , 17. Για τις πληροφορίες βλ. Κάρολου Μητσάκη, Νεοελληνική Μουσική και ποίηση. Ανθολογία, εκδ. Γρηγόρη 1979, σελ. αντ.

221,225,289.

18. Για την ιδέα βλ. και Hayhoe and Parker, ό.π. (σημ. 10), σελ. 109110.

19. «Τα ολλανδικά κανάλια», Ποιήματα, Βιβλιοπωλείσν της Εστίας, χ.χ.ε, σελ. 30.

20. «Χινοπωριάτικοι καιροί», Ποιήματα,ό.π. (σημ. 19), σελ. 78.

21. Βλ. Η ανανεωμένη παράδοση, ό.π., (σημ. 4), σελ. 386.

22. Ποιήματα, ό.π. (σημ. 19), σελ 235.

23. Βλ. παρόμοια, Helen Hadley, Inspirations for Poetry, Scholastic Publications reprinted 1993, σελ, 94-95.

24. Ορέστη Λάσκου, «Να φεύγεις πάντα», Η ανανεωμένη παράδο­ ση, ό.π., (σημ. 4), σελ. 464. Μικρότερο απόσπασμα τσυ ποιήμα­ τος ανθολογείται στην καλαίσθητη ατζέντα για παιδιά. Το Βιβλίο όλων των ημερών των θωμά Γκόρπα και Ελίζαμπεθ Μπόρχερς, εκδ. Δεληθανάσης 1992.

25. «Spleen, III, Ποιήματα, ό.π., (σημ. 19), σελ 9.

26. «Η Τιμωρία», Τα Ποιήματα, Οι Εκδόσεις των Φίλων 1970, σελ.

243.

27. Βλ. Georges Jean - Marie - Raymond Farre, To Βιβλίο όλων των χωρών. Εικονογραφημένος ποιητικός άτλαντας (για παιδιά), μτφρ. Ε. Γιαννοπούλου, εκδ. Δεληθανάσης, τρίτη έκδ. 1992, σελ.

15.

28. «Αποχαιρετισμός», Ποιήματα τόμ. Τ, Κέδρος, δέκατη πέμπτη έκδ. 1982, σελ. 255.

29. Γιάννη Ρίτσσυ, Ποιήματα, τόμ. Α', Κέδρος, δέκατη ένατη εκδ.

1984, σελ 261-262.

9.

78 αφιέρωμα----------------------------30. Μαρίας Πολυδαύρη, «Είμαι το λουλούδι», Νεοέλληνες Λυρικοί, 6π., (σημ. 11), σελ. 314.

31. Δεκαοχτώ λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας. Κέδρος, ενδέ­ κατη έκδοση 1987 (αρ. 2).

32. Για παρόμοια ιδέα, βλ. Veronica O’Brien, Teaching Poetry in the Secondary Scoot, Edward Arnold 1985, σελ. 14-15.

33. Βλ. Michael Benton, Secondary Worlds. Literature teaching and the visual arts, Open Univ. Press 1992, σελ. 99-172, καθώς και τα βι­

βλία με παραδείγματα συσχετισμού ζωγραφικών έργων και ποι­ ημάτων, Pat Adams (ed.), With a poet's eye. The Tate Gallery 1986, Dannie and Joan Abse (eds), Voices in the Gallery, The Tate Gallery 1986, Michael and Peter Benton (eds), Double Vision, The Tate Gallery and Hodder and Stoughton 1990. Βλ. επίσης σχετικά και το βιβλίο του Φ.Κ. Βώρσυ, Η Διδασκαλία της ιστορίας με αξιοποίηση της εικόνας, Αθήνα 1993.

34. Τα Ποιήματα, ό.π., (σημ. 26), σελ. 47.

Ε π ιλ ο γ ή Β ιβ λ ιο γ ρ α φ ία ς γ ια τ ο ν Σ υ μ β ο λ ισ μ ό σ τ η ν Ε λ λ η ν ικ ή Γ λ ώ σ σ α

Α. Καραντώνη. Ε ισαγω γή στη νεότερη ποίηση. Γύρω από τη σύγχρο νη ελλη νικ ή ποίηση. Παπαδήμας, 1984. σελ.

41-72. Α. Καραντώνης. Ξένη Λ ογοτεχνία . Φ υσιογνω μίες Γ . Παπαδήμας, 1979. Συμβολισμός. Αφιέρωμα στη ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ. Χριστούγεννα, 1953. Μεταξύ άλλων περιέχει τα κείμενα των Κλέονα Παράσχου: Ο Συμβολισμός (τα αιτήματά του - η πορεία του - η σημασία του) και Δ. Νικολαρεΐζη: Παλιά και νέα ποίηση κ.ά. Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος. Τα πρόσωπα και τα κείμενα, τομ. ΣΤ', ιδιαίτερα τα «Ο συμβολισμός και οι νεότεροι λυρι­ κοί». σελ. 9-58. και «Η πορεία του λυρικού λόγου», σελ. 93-11. Εστία, 1985. Γ. θέμελη. Ν εοέλληνες Λυρικοί. Βασική Βιβλιοθήκη, Ζαχαρόπουλος, 1959. Κ. Στεργιόπουλος. Η ανανεωμένη παράδοση στο «Η ελλη νικ ή ποίηση. Α νθολογία. Γραμματολογία». Σοκόλης, 1980. Κ. Στεργιόπουλος. Ο Τέλλο ς Ά γρ α ς και το πνεύμα τ η ς παρακμής. Βάκων, 1967. Τ. Άγρας. Κ ριτικά (τόμοι A'. Β'. Γ'). φιλολογική επιμέλεια: Κ. Στεργιόπουλος). Ερμής, 1980,1981,1984. Ιδιαίτερα στον Γ' τόμο το κείμενο του Τ. Άγρα: «Η συμβολιστική πεζογραφία και το Φθινόπωρο του Κ. Χατζόπουλου».

Charles Chadwick. Συμβολισμός, στη σειρά: Η γλώσσα της κριτικής. Μτφρ. Σ. Αλεξόπουλου. Ερμής, 1981.

Erich Auerbach. Ο Μπωντλέρ, τα Ανθη του Κακού και το ύψος. Μτφρ. Δ. Αρμάος. Καρανάσης, 1984.

A. France. J. Moreas. Ρ. Bourde. Τα πρώ τα όπλα του συμβολισμού. Μτφρ. Ε. Πανταζής. Θεώρηση: Γ. Καραβασίλης. Γνώση, 1983.

Edgar Allan Poe. Π οίηση και Φαντασία. Επιλογή Α. Ζήρας. Πλέθρον, 1982 και Γαβριηλίδης, 1988. Μεταξύ άλ­ λων περιέχει και το «Η φιλοσοφία της συνθέσεως» και απόψεις του Πόε για την ποίηση και την αισθητική.

St. Mallarme. Π οίηση και Μ ουσική. Επιλογή - επιμέλεια: Α. Ζήρας, Πλέθρον, 1983. Περιέχει το σημαντικό κεί­ μενο του Κ.Δ. Γεωργούλη: «Ο συμβολισμός και ο καθαρός ποιητικός λόγος».

Paul Valery. Το παραθαλάσσιο νεκροταφείο - η νεαρή μοίρα. Μτφρ. - εισαγωγή: Αν. Γιανναράς. Πλέθρον, 1979. Μ. Μαίτερλιγκ. Θερμοκήπια. Μτφρ. - εισαγωγή: Μηνάς Δημάκης, Καστανιώτης, 1983. Πολ Βερλέν. Οι καταραμένοι ποιητές. (Ρεμπό, Κορμπιέρ, Μαλαρμέ). Παρουσίαση: Ροζέ Πιερό. Επίμετρο - μτφρ.

- σχόλια: Α. Ζήρας. Αιγόκερως, 1982. Αντρέι Μπέλι. Η μαγεία των λέξεων. Έ να κείμενο για τον Συμβολισμό. Μτφρ. Γ. Λυκιαρδόπουλος. Έρασμος, 1988. Υβ Μπονφουά. Ρεμπώ, στη σειρά: Συγγραφείς για πάντα. Μτφρ. Κ. Αντύπας. Θεμέλιο, 1987. Ρεμπώ. στη σειρά «Πρόσωπα και Ιδέες». Εισαγωγή: Κλωντ Έντμοντ Μανύ. Μτφρ. Γ. Σπανός. Πλέθρον, 1984. Μπωντλέρ στη σειρά «Πρόσωπα και Ιδέες», εισαγωγή: Λυν Ντεκόν. Μτφρ. Γ. Σπανός. Πλέθρον, 1985. Πόε στη σειρά «Πρόσωπα και Ιδέες». Εισαγωγή: Ντέιβιντ Γκαλλογουαίη. επιμέλεια: Στ. Μπεκατώρος. Πλέθρον, 1981. Πρότυπα μεγάλης κριτικής: Ο Μ πω ντλαίρ για το ν Ουγκώ - Ο Β α λερύ για το ν Μ πω ντλαίρ και το ν Ουγκώ - Ο Έ λ ιο τ για τον Βαλερύ. Εισαγωγή - μτφρ.-σχόλια: Α. Καραντώνης. Γνώση, 1981. Σαρλ Μπωντλέρ - Τζβετάν Τοντόροφ: Έντγκαρ Αλαν Πόε, μτφρ. Α. Ταρνανάς. Αιγόκερως, 1982.

D.S. Mirsky. «Οι συμβολιστές» στο «Η ιστορία της Ρώσικης λογοτεχνίας». Μτφρ. Ι.Ράλλη - Κ. Χατζηδήμη. Ερμής, 1977. Σελ. 366 - 412. Ε. Wilson: Το κίνημα του Σ υμβολισμού (καταγω γή και εξέλιξη) και W.B. Yeats: Ο συμβολισμός της ποίησης. Απόδοση: Σ. Ηλιόπουλος. «Το μικρό Δέντρο», 1982

Β Ι Β Λ Ι Α

Γ Ι Α

Ν Ε Ο Ϊ Σ

Βολταίρος

Λ. Φράνκ Μπάουμ

Μ ΙΚΡΟΜΕΓΑΣ Μετάφρ.: Αλέκα Μουρίκη

Ο ΘΑΥΜΑΣΙΟΣ ΜΑΓΟΣ ΤΟΥ ΟΖ Μετάφρ.: Σωτήρης Κακίσης

Πηνελόπη Δέλτα

Έβελυν Μπριζού-Πελεν

Ο ΤΡΕΛΑΝΤΩΝΗΣ

Ο ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΤΩΝ ΑΖΤΕΚΩΝ Μετάφρ.: Λυδία Κοντογεωργοπούλου

Αντουάν Ντε Σαιντ Εξυπερύ Ο ΜΙΚΡΟΣ Π ΡΙΓΚ Η ΠΑ Σ Μετάφρ.: Βερονίκη Δαλακούρα

Πιερ Μακ Ορλάν Η ΑΓΚΥΡΑ ΤΗ Σ ΣΩΤΗ ΡΙΑ Σ Μετάφρ.: Συλβάνα Ζερβακάκη

Τζεημς Θερμπερ ΜΥΘΟΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΜΑΣ ΤΟ ΑΣΠ ΡΟ ΕΛΑΦΙ Μετάφρ.: Σωτήρης Κακίσης

Όσκαρ Ουαίλντ ΤΟ Σ Π ΙΤ Ι ΜΕ Τ ΙΣ ΡΟ Δ ΙΕ Σ Μετάφρ.: Σύνια Κούσουλα

Λιούις Κάρολ

Παυλίνα Παμπούδη

Η ΑΛΙΚΗ ΣΤΗ ΧΩΡΑ ΤΩΝ ΘΑΥΜΑΤΩΝ Μετάφρ.: Παυλίνα Παμπούδη

Ο ΣΙΓΑ Ν Ο Σ ΠΟΥ ΜΙΛΑΕΙ ΜΕ ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ

Ζαχαρίας Παπαντωνίου Λιούις Κάρολ

ΤΑ Ψ ΗΛΑ ΒΟΥΝΑ

ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΑΘΡΕΠΤΗ Μετάφρ.: Παυλίνα Παμπούδη

Σαντρίν Περνύς

Ράντγιαρντ Κίπλινγκ

ΤΑ ΜΕΛΕΝΙΑ ΛΟΓΙΑ Μετάφρ.: Άντα Κλαμπατσέα

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ Τ Η Σ ΖΟΥΓΚΛΑΣ Μετάφρ.: Λουκάς Θεοδωρακόπουλος

Κριτών Σαλπιγκτής

ΟΙ Π Ε ΡΙΠ ΕΤ Ε ΙΕ Σ ΤΟΥ ΠΙΝΟΚΙΟ Μετάφρ.: Σωτήρης Κακίσης

Ο ΠΟΥΡΟΣ Η ΡΩΣ. ΤΟΜΟΣ ΠΡΩΤΟΣ Το ξύπνημα του γίγαντα Ο ΠΟΥΡΟΣ ΗΡΩΣ. ΤΟΜΟΣ ΔΕΥ ΤΕΡΟ Σ 0 Τερματοφύλακας που σφύριζε

Ελένη Μαντελου

Ρόμπερτ Λούις Στήβενσον

ΤΟ ΔΑΚΡΑΚΙ

ΤΟ Ν ΗΣΙ ΤΟΥ ΘΗΣΑΥΡΟΥ Μετάφρ.: Λουκάς Θεοδωρακόπουλος

Κάρλο Κολόντι

Ελένη Μαντελου ΕΝΤΑΞΕΙ, ΕΛΕΥΘΕΡΙΤΣΑ; ... ΚΑΙ ΟΠΩΣ ΕΙΠΑΜΕ...

Βούλα Μάστορη

Μάρκ Τουαίν ΟΙ Π Ε ΡΙΠ ΕΤ Ε ΙΕ Σ ΤΟΥ ΧΩΛΚΜΠΕΡΙ ΦΙΝ Μετάφρ.: Λουκάς Θεοδωρακόπουλος

Η ΨΥΛΛΟΕΛΕΝΗ

Ευγένιος Σπαθάρης Φιλίπ Μπαρμπώ Ο ΤΥΦΛΟΠΟΝΤΙΚΑΣ Μετάφρ.: Συλβάνα Ζερβακάκη

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

Ο ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗΣ ΤΩΝ ΣΠΑΘΑΡΗΔΩΝ

ΝΕΦΕΛΗ

.. . Π ρ ο ω θ ο ύ ν το κ α λ ό β ι β λ ί ο ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ 6. ΑΘΗΝΑ 106 80 Τ Η Λ : 3607744

Λ

ΙΑΒΑΖΩ acptepcupara σα ο ^ρ α τα

η και Λογοτεχνία No 58* Λατινοαμερικανική Λογοτεχνία No 59* Η Γενιά των Μττήτνικ No 64* Οι επίγονοι του Φρόυντ No 65* Επιθεώρηση Τέχνης No 67 Άγιον Όρος No 68 Γερμανόφωνο Θέατρο No 70 Σημειωτική No 71* Μικρασιατικός Ελληνισμός No 74 Λογοτεχνία και Κινηματογράφος No 75 Ιταλική Λογοτεχνία No 76 Σύγχρονα Ολλανδικά Γράμματα No 84 Αστυνομική Λογοτεχνία No 86 Νεοελληνικό Θέατρο No 89 Παιδικό Βιβλίο No 94* Βιβλίο και Φυλακή No 99 Λαϊκό Αισθηματικό Μυθιστόρημα No 100 Φινλανδικά Γράμματα No 1 Δοκίμιο No 117 Κοινωνιολογία No 119 Ελληνικός Υπερρεαλισμός No 120 Κυπριακά Γράμματα No 123 Χιούμορ No 124 Θεσσαλονίκη No 128 Βυζάντιο No 129 . . ς No 141 Γλωσσολογία No 144 Βιβλίο και Στρατός No 146 Βιβλία για το καλοκαίρι No 148 Αυτοβιογραφία No 155 Μετάφραση No 156 Ψυχανάλυση και Λογοτεχνία No 163 Σύγχρονοι Αγγλόφωνοι Φιλέλληνες No 154 Επιλογή Βιβλίων '86-’87 No 172 Οι επιστήμες στον κόσμο μας No 175 Παιδικό βιβλίο No 180 Κριτική No 184 Μουσική και Λογοτεχνία No 185 Διανοούμενοι και Εξουσία No 186 Βιβλίο και Νέες Τεχνολογίες No 188 Το νέο Μυθιστόρημα No 189 Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας No 194 Πολιτισμός και Κουλτούρα No 195 Διακοπές και Βιβλίο No 196 Το Ελληνικό Φεμινιστικό Έντυπο No 198 Βιολογία No 203 Εξπρεσιονισμός No 208 Η Πράγα των συγγραφέων No 209 Ψυχιατρική και Ψυχανάλυση No 210 Θέατρο και Παιδί No 214 Ραδιόφωνο και τηλεόραση No 215 Γαλλική Επανάσταση No 216 Κόμικς No 217 Ροκ No 219 Επιστημονική Φαντασία No 220 Ομοιοπαθητική No 221 Κοινωνικές επιστήμες No 222 Βιβλίο - Η αγοραστική συμπεριφορά του κοινού No 224 Ρομαντισμός No 225 Στρουκτουραλισμός No 227

Νέοι και Λογοτεχνία No 232 Ελληνική Κοινωνία και Κράτος No 233 Αναγνώσεις και κείμενα No 234 Το παιχνίδι και το παιδί No 236 Σύγχρονη Αμερικανική Πεζογραφία No 237 Ψυχογλωσσολογία No 238 Κοινωνιολογία της Σύγχρονης Οικογένειας No 241 Λογοτεχνικό βιβλίο και παιδί No 242 Θάλασσα και ταξίδια No 244 48 εκδότες προτείνουν 460 βιβλία για τις διακοπές σας No Λαογραφία No 245 Ομοφυλοφιλία No 246 Δημόσια και Ιδιωτική Εκπαίδευση No 247 Βιβλίο και Εικονογράφηση No 248 Ρεαλισμός No 250 Θεολογία No 251 Τα ελληνικά μπεστ-σέλερ του 1990 No 252 Κοινωνική Ψυχολογία No 255 Ανολοκλήρωτοι έρωτες No 261 Τηλεόραση και παιδί No 262 Το Όραμα στη Λογοτεχνία No 263 Το λυκόφως της ψυχανάλυσης No 264 Κινηματογράφος και Ιστορία No 266 Η Πολιτική γελοιογραφία No 268 Πρωτοπορίες και Κινήματα No 270 Λογοτεχνία και Φωτογραφία No 271 Τρέλα και Κοινωνία No 272 Η εξουσία και η Κοινωνία No 276 Παιδί και Γιορτές No 277 Μεσοπόλεμος και Πεζογραφία No 279 Μοναξιά και Λογοτεχνία No 280 ‘ r “ *---------συγγραφέα τφέωνt ------Ασθένειες Η Περιπλάνηση στη λογοτεχνία No 282 * ινισμός σ α μας "No 283 Μεσαίωνας No 288 Η Λογοτεχνία και το Κακό No 289 Το Σενάριο No 290 Το Ιστορικό Μυθιστόρημα No 291 Βιβλίο Α' Εξαμήνου 1992 No 292 Το Χρονογράφημα No 293 Η Ν. Υόρκη στη λογοτεχνία No 295 Φετιχισμός No 301 Δεκαετία του ’50 No 302 Βιβλία Β' Εξαμήνου 1992 No 303 Το Σώμα στο Λόγο και στην Τέχνη No 307 Δεκαετία του ’60 No 308 Γαλλική Ποίηση τα τελευταία 60 χρόνια No 310 Εξωτισμός No 314 Θεωρία του Κινηματογράφου No 317 Οικολογία και Πολιτική No 318 Λογοτεχνία και Ζωγραφική No 321 Εθνικισμός No 322 Κοινωνική Ανθρωπολογία No 323 Παιδί και Περιβάλλον No 325 Βιβλία Β' εξαμήνου No 328 Ο ήχος της εικόνας No 329 Γεωπολιτική και Στρατηγικές No 331 Το Χόλιγουντ στη λογοτεχνία No 332 Συμβολισμός No 333

lABAZfi

α φ ιε ρ ώ μ α τα σ ε σ υ γ γ ρ α φ ε ίς

Ο. ντε Μπαλζάκ No 60* Δ. Γληνός No 61* Τ. Τζόυς No 62* Κ. Χατζηαργύρης No 63 Ζ. Ζενέ No 66 Νέοι λογοτέχνες No 69 Αριστοφάνης No 72* Ζ. Πρεβέρ No 73 Μ. ντε Σαντ No 77 Κ.Π. Καβάφης No 78 Χ.Λ. Μ πόρχες No 79 Μ. Κούντερα No 80* Μ. Γιουρσενάρ No 81 Α. Κοραής No 82 Κ. Μαρξ No 83* Μ. Βίαν No 85 Νέοι Λογοτέχνες No 87 Κ. Βάρναλης No 88* Τ. Μαν No 90 Φ. Νίτσε No 91 Κ. Θεοτόκης No 92 Ρ. Μπαρτ No 93 Ν. Λαπαθιώτης No 95 Ε. Ροίδης No 96 Ε. Ζολά No 97 Σταντάλ No 98 Μακρυγιάννης No 101 Λουκιανός No 102 Ντιντερό No 103 Τ. Αγρας No 104 I. Βερν No 105 Θ. Καΐρης No 106 Παραμυθάδες No 108* Ε. Έσσε No 109 Α. Καμύ No 110 Β. Ουγκό No 111 Ε. Άλαν Πόε No 112 Φ. Κόντογλου ο 113 Σ. Μπέκετ No 115 Κ. Πολίτης No 116 Α. Πάλλης No 118 Β. Μαγιακοφσκι No 121 Ε. Ιονέσκο No 122 Μ. Φουκώ No 125 Ζ. Λακάν No 126 Ζ. Πωλ Σαρτρ No 127 Φ. Ντοστογιέφσκι No 131 Ν.Χ. Λώρενς No 132 Τ.Σ. Έλιοτ No 133

Μ. Ντυράς No 134 Αριστοτέλης No 135 Σ. ντε Μπωβουάρ No 136 Γ. Θεοτοκάς No 137 Φ.Σ. Φιτζέραλντ No 138 Τ. Ουίλιαμς No 139 Α. Κάλβος No 140 Γ. Σεφέρης No 142 Γ. Φλωμπέρ No 143 Ο. Έ κο No 145 Α. Δουμάς No 147 Α. Κρίστι No 149 Σ. Φρόυντ No 150 Α. Αρτώ No 151 Ο. Ουάιλντ No 152 Β. Γουλφ No 153 Γ.Β. Γκαίτε No 154 Κ. Καρυωτάκης No 157 Κ. Λεβί-Στρως No 158 Ε. Χέμινγουεϊ No 159 Ζ. Κοκτώ No 160 Μ. Χάιντεγκερ No 161 Β. Ν αμπόκοφ No 162 Α. Παπαδιαμάντης No 165 Π. Λεκατσάς No 166 Αίσωπος No 167 Λ. Αραγκόν No 168 Α. Τσέχωφ No 169 Σ. Τσίρκας No 171 Τ. Στάινμπεκ No 173 Όμηρος No 174 Μ. ντε Θερβάντες No 176 Βολταίρος No 177 Ε. Πάουντ No 178 Μολιέρος No 179 Δ. Χατζής No 180 Ε. Ίψεν No 181 Ν. Χάμμετ No 182 Π. Βαλερί No 183 Ζ. Μπατάιγ No 187 Ν. Καζαντζάκης No 190 Θουκυδίδης No 191 Φ.Γ. Λόρκα No 192 Ρ. Τσάντλερ No 193 Β. Ράιχ No 197 Ρ. Μούζιλ No 199 Λ. Τολστόι No 200 Π. Ελυάρ No 201 Ζ. Σιμενόν No 202 Γ. ντε Μωπασάν No 204 Γ. Ρίτσος No 205 Α. Ζιντ No 206

Α. Μπρετόν No 207 Μ. Μπρεχτ No 211 Α. Αλεξάνδρου No 212 Δ. Σολωμός No 213 Α. Λουπέν No 218 Φ. Πετράρχης No. 218 Γκ. Γκ. Μάρκες No 223 Τζ. Όργουελ No 226 Τ. Λειβαδίτης No 288 Κ. Ντίκενς No 229 Δάντης No 230 Γκ. Απολλιναίρ No 231 Ρ. Βελεστινλής No 235 Σοφοκλής No 243 Κέρουακ No 249 Μαρκ Τουαίν No 252 Γιούκιο Μισίμα No 253 Μοράβια No 256 Μαριβό No 257 Μ. Καραγάτσης No 258 Άρθουρ Μίλλερ No 259 Χένρυ Τζαίημς No 260 Γ. Ξενόπουλος No 265 Γκράχαμ Γκρην No 267 Γ. Σκαρίμπας No 269 Χένρυ Μίλλερ No 273 Ράινερ Μαρία Ρίλκε No 274 I. Καποδίστριας No 275 Γ. Βιζυηνός No 278 Ζαχαρίας Παπαντωνίου No 285 Νόρμαν Μαίηλερ No 286 Μισέλ Τουρνιέ No 287 Πίνδαρος No 294 Αντόνιο Γκράμσι No 295 Μάριος Χάκκας NO 297 Δημοσθένης Βουτυράς No 298 Πηνελόπη Δέλτα No 300 Μισέλ ντε Μονταίν No 304 Αρθούρος Ρεμπώ No 305 Ανδρέας Καρκαβίτσας No 306 Σ. Μυριβήλης No 309 Μ. Αξιώτη No 311 Ε.Μ. Φόστερ No 312 Κολέτ No 313 Κ. Χατζόπουλος No 319 Ρ. Κενώ No 320 Τ. Χάρντυ No 324 Κ. Κρυστάλλης No 326 Γ. Σάνδη No 327 Σ. Εξυπερύ No 330 Κ. Παλαμάς No 334

Το νέο μυθιστόρημα του

ΜΕΝΗ ΚΟΥΜΑΝΤΑΡΕΑ Η συμμορία της άρπας Επίσης κυκλοφορούν: Βιοτεχνία υαλικών (μυθιστόρημα)

Η κυρία Κουλά (νουβέλα)

Η φανέλα με το εννιά (μυθιστόρημα)

Ο ωραίος λοχαγός (μυθιστόρημα)

Σεραφείμ και Χερουβείμ (διηγήματα)

Τα καημένα (διηγήματα)

Τα μηχανάκια (διηγήματα)

Το αρμένισμα (διηγήματα)

Το κουρείο (νουβέλα)

Πλανόδιος (14 κείμενα)

Η ΣΥΜΜΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΠΑΣ

ΚΕΔΡΟΣ το ελληνικό βιβλίο