Τεύχος 92

ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΙ

ωνσταντινος ίεοτόκης

IDΔΕΝΤΡΟ ’Έ κδοση λόγου καί Τέχνης

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΟΥΜΑΝΤΟΣ: Τρόποι τής λογοκρισίας (Δοκίμιο). ΒΑ­ ΣΙΛΗΣ ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ: Ό έκτοπλασματικός Τσιτσάνης (’Ανέκδοτο πεζογράφημα). Ό ΒΑΣΙΛΗΣ ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ συνομιλεί μέ τόν Μιχαήλ Μήτρα γιά τή λογοτεχνία καί τό έργο του. ΚΩΣΤΑΣ ΜΟΥΡΣΕΛΑΣ: Συζήτηση περί ματαιότητος (Μονόπρακτο). ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΛΤΣΟΣ: 'Η τερατώδης πλευρά (Δοκίμιο γιά τή διαστροφή). ΒΑΣ. ΓΚΟΥΡΟΓΙΑΝΝΗΣ: Όκτώ ποιήματα. ΗΛΙΑΣ ΚΟΥΤΣΟΥΚΟΣ: Ό συνταγματάρχης πού διάβαζε Ρίλκε (πεζογράφημα). Μέ τόν ΙΤΑΛΟ ΚΑΛΒΙΝΟ (Συζήτηση στήν ’Αθήνα). DANILO KIS: Φθινο­ πωρινό λειβάδι (πεζογράφημα· απόδοση: Νέλλα Ρέσλερ). ΑΜΑΛΙΑ ΤΣΑΚΝΙΑ: Κατάδυση (ποίημα) HEINRICH BOLL: Τό άκριβό μου πόδι (πεζογράφημα- άπόδοση: Κυριάκος Κεντρωτής) MICHEL LEIRIS: Δύο ποιήματα (άπόδοση: Νίκος Κοντομήτρος). ZEGIAT SELIMOGLOU: Γερμανικό κονιάκ (διήγημα· άπόδοση: Σ.Α. Διαμαντοπούλου). ΑΝΤΩΝΗΣ ΤΡΙΦΥΛΛΗΣ: Ποίημα. Σχόλια καί κείμενα των Κ. Σκαλινοΰ, Κ. Παπαγιώργη, Α.Άγγελάκη, Β. Χατζηθασιλείου, Δ. Τυπάλδου, Γ. Τζιρτζιλάκη. ΤΟ ΣΙΝΕΜΑ: Γράφει ό Τ. Γουδέλης. ΓΛΩΣΣΙΚΑ: Γράφει ό Α. Μακρής. ΓΡΑΜ­ ΜΑ ΑΠ’ ΤΗ ΘΕΣ/ΝΙΚΗ: Γράφει ό ’Ηλίας Κουτσοΰκος. ΣΧΕΔΙΑ: DALLOS. ΤΟ ΔΕΝΤΡΟ ΠΡΟΤΕΙΝΕΙ (’Επιλογή βιβλίων).

6

ΝΕΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ΤΡΙΜΗΝΟ 1984

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ Σωτήρη Δημητρίου Λεξικό ' Ορων (Γλωσσολογίας) Δημήτρη Νόλλα Τα καλύτερα χρόνια (νουβέλα) Αμαλίας Τσακνιά Πριν από την όχθη (ποίηση) Σπύρου Τσακνιά Ονειροσκοπήσεις (ποίηση) Κώστα Γεωργουσόπουλου Οι πλάγιες ερωτήσεις του Πορφύριου Μίνω ΑρΥυράκη Ο γύρος της Ελλάδας (κείμενο - σχέδια) Μαρίας Πολενάκη Ναυαγοί στο σπίτι Χάρρυ Κλυνν Αλαλούμ και πάσης Ελλάδος Λουκά Κούσουλα Σχηματο- ποίηση Έ ρμαν 'Εσσε Παράξενα νέα από κάποιο άλλο άστρο Το τελευταίο καλοκαίρι του Κλίνκσορ Νικολάι Βορόνοβ Μάσα, ένα σύγχρονο κορίτσι Φέλιξ φον Κούμπε Επιστήμη της αγωγής Ιωάννας Καρατζαφέρη Καφενείον «Ο Τέταρτος Κόσμος»

βιβλία από την Εθνική Τράπεζα Εκδόσεις Εθνικής Τραπέζης της Ελλάδος Ελληνική Εμπορική Ναυτιλία (Συλλογικός τόμος) * Νεολιθική Ελλάς (Συλλογικός τόμος) * Μονή Σταυρονικήτα (Συλλογικός τόμος) Κύπρος 74 (Συλλογικός τόμος) * Ελληνικά λαϊκά μουσικά όργανα (Φ. Ανωγειανάκη) Λεύκωμα Μακρυγιάννη/Ζωγράφου Εικόνες της Πάτμου (Μανόλη Χατζηδάκη) Η ελληνική ζωγραφική (1832-1922) (Χρυσ. Χρήστου) f Χειρόγραφα εκκλησιαστικής μουσικής (1453-1820) (Μανόλη Κ. Χατζηγιακουμή)

2.300.2.000.1.700.60°·2.300.1 200.2.700.3.000.4.000.-

* Η ελληνική έκδοση εξαντλήθηκε. Κυκλοφορεί στην αγγλική γλώσσα

Εκδόσεις Μορφωτικού Ιδρύματος Ε.Τ.Ε. ΧΡΙΣΤΟΥ ΚΑΙ ΣΕΜ ΝΗΣ ΚΑΡΟΥΖΟΥ

Ανθολόγημα Θησαυρών του Εθνικού Μουσείου ΣΟΛΩΝΑ ΜΙΧΑΗΛΙΔΗ

Εγκυκλοπαίδεια της Αρχαίας Ελληνικής Μουσικής J.P.V.D. BALSDON

Ρωμαίες Γυναίκες ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΠΑΠΑ0ΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

Ελληνική Εμπορική Ναυτιλία (1833-1856) R. HARRE

Επιστημονική Σκέψη 1900-1960 DOUGLAS DAKIN

Ο Αγώνας των Ελλήνων για την Ανεξαρτησία (1821-1833) W. SCHADEWALDT

Από τον κόσμο και το έργο του Ομήρου (Β' τόμος) C.M.BOWRA

Αρχαία Ελληνική Λυρική Ποίηση (Β' τόμος) ENCYCLOPEDIE DE LA PLEIADE

Ιστορία και Μέθοδοί της (Τόμος Β2)

3.000.500.· 600.450.450.550.400.450.· 430.-

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΕΘΝΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ, ΠΛΑΤΕΙΑ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ, ΚΑΡΑΓΕΟΡΓΗ ΣΕΡΒΙΑΣ 2, ΤΗΛ. 3222730 ΓΡΑΦΕΙΑ ΤΟΥ ΜΙΕΤ. ΠΛΑΤΕΙΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ 3 - ΑΘΗΝΑ 117 ΤΗΛ. 3221335 - 3221337

ΕΘΝΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ jitiiffiitg ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

εκδόσεις «νεα σύνορα»

Αύτά τά βιβλία κυκλοφόρησαν τελευταία άπό τίς έκδόσεις Α.Α. ΛΙΒΑΝΗ - ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ

• ΦΡΑΝΣΟΥΑΖΞΕΝΑΚΗ

Ή κομμένη πλεξίδα • ΖΟΡΖΕ ΑΜΑΝΤΟ

’Ανταρσία • TINA ΠΑΝΤΑΖΗ ■ΤΖΙΦΑ

Ή θέση τής γυναίκας στήν *Ελλάδα • ΒΑΣΟΣ Π. ΜΑΘΙΟΠΟΥΛΟΣ

Θά χάσουμε την Κύπρο; ή συρρίκνωση τού Ελληνισμού • ΑΝΤΡΕ ΓΚΟΡΤΖ - ΜΙΣΕΛ ΜΠΟΣΚΕ

Οικολογία & πολιτική • ΜΑΡΙΟΣ ΝΙΚΟΛΙΝΑΚΟΣ

Δοκίμια γιά έναν Ελληνικό σοσιαλισμό

ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ - ΠΑΡΑΓΓΕΛΙΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Α. ΛΙΒΑΝΗ ■ ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ Σόλωνος 94, Τηλ. 36.10.589 · 36.00.398

Μνήμη Περικλή Αθ ανασόπου λου Στις 14 Απριλίου έκλεισε ένας χρόνος από την ημέρα που χάσαμε τον Περικλή Αθανασόπουλο, το διευθυντή του περιοδικού «Διαβάζω» επί εφτά χρόνια και έναν από τους ιδρυτές του. Ο Περικλής, που είχε κάνει σκοπό της ζωής του το περιοδικό, δούλεψε γι’ αυτό με όλο του το είναι ώς τις τελευταίες του στιγμές. Με παιδικό εν­ θουσιασμό και υπευθυνότητα ώριμου άντρα οργάνωνε και μεθόδευε την έκδοσή του όλα αυτά τα χρόνια. Με τον ίδιο ενθουσιασμό και ωριμότητα -σπάνιος ο συνδυασμός αυτών των δύο στοιχείων- παρέσυρε πολλούς φίλους για να προσφέρουν στη δη­ μιουργία του «Διαβάζω» αλλά και έπεισε πολλούς συνεργάτες καθιερωμένους στο χώρο των γραμμάτων, να του εμπιστευτούν τα κείμενά τους πολύ πριν από την έκδο­ ση του περιοδικού. Πριν ένα χρόνο, όταν χάθηκε ο Περικλής, δεν ήταν λίγοι αυτοί που φοβήθηκαν ότι το περιοδικό δε θα άντεχε και πολύ μετά το χαμό του. Και ήταν δικαιολογημένος αυτός ο φόβος για όσους είχαν ζήσει, έστω για λίγο, τον Περικλή, αλλά δεν είχαν εκτιμήσει όσο έπρεπε τις αρετές και τα προτερήματά του.. Σεμνός, ανυστερόβουλος όπως ήταν, έφτιαχνε ένα περιοδικό που θα μπορούσε να λειτουργήσει και χωρίς εκεί­ νον. Το ίδιο θα μπορούσαμε να πούμε και για τον θεατρικό οργανισμό «Κύτταρο», το άλλο από τα παιδιά του Περικλή. Σε μια τηλεοπτική εκπομπή για τα περιοδικά ο Αλ. Αργυρίου τον χαρακτήρισε «ο ανεξίθρησκος Περικλής». Κρίνοντας το ήθος και τη συμπεριφορά του Περικλή μέσα στο χώρο των γραμμάτων και γενικότερα της ελληνικής κοινωνίας, μπορεί να πει κανείς ότι ο Αργυρίου πέτυχε έναν από τους πιο καίριους χαρακτηρισμούς του.

ΔΙΑΒΑΖΩ Ομήρου 34, Αθήνα - 106 72 Σύνταξη: 36,40.487 Λογιστήριο: 36.40.488 Διαφημίσεις: 36.26.910

Π Ε Ρ ΙΕ Χ Ο Μ Ε Ν Α ΧΡΟΝΙΚΑ

Τεύχος 92 18 Απριλίου 1984 Τιμή: Δρχ. 120 Εκδότης: Ά ννα Πετρίδου Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Αρχισυντάκτης: Νίκος Στεφανάκης Σύνταξη: Σοφία Γεμενάκη, Δημήτρης Δεληπέτρος, Θεοδώρα Ζερβού, Βασίλης Καλαμαράς, Κώστας Καλημέρης, Ηρα­ κλής Παπαλέξης, Βάσω Σπάθή, Μαρία Στασινοπούλου, Ελένη Στεφανάκη Γραμματεία Σύνταξης: Γιώργος Σαρηγιάννης Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Σελιδοποίηση-Μοντάξ: Νένη Ράις Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο ΕΠΕ, Υμηττού 219, τηλ. 75.16.333 - 75.14.958. Διαφάνειες εξωφύλλου: Δ. Π. Αγγελής, Πειραιώς 1, τηλ. 32.44.325 Φωτογραφίσεις-Μοντάζ: I. Χριστοδουλά κο ς- I. Κοριαλιάς Ο.Ε., Α. Μεταξά 26, τηλ. 36.41.134 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυ­ λής 35, Καματερό, τηλ. 26.10.918 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου

Κεντρική διάθεση: Αθήνα: Πομώνης Διονύσιος Ζαλόγγου 1 τηλ. 36.20.889 Πειραιάς: Βιβλιοπωλείο «Κιβωτός» Δραγάτση 1

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΔΙΑΛΟΓΟΙ: Γράφουν οι Φούλα Χατζιδάκη, Δημοσθένης Κούρτοβικ και Βασίλης Ραφαηλίδης Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΑΦΙΕΡΩΜΑ Βασίλης Καλαμαράς: Εργοβιογραφία Κωνσταντίνου ©εοτόκη Θ. Δ. Φραγκόπουλος: Η βιογραφία του Κων/νου Θεοτόκη από τη. γυναίκα του Τάσος Κόρφης: Από τη συμμετοχή του Λ. Μαβίλη και του Κων/νου Θεοτόκη στον απελευθερωτικό αγώνα της Κρήτης Άγγελος Φουριώτης: Κων/νος Θεοτόκης. Η πίστη στο αδέσμευτο της ιδέας Τάκης Καρβέλης: Ο ρεαλισμός και η ιδεολογία στην υπηρεσία της πεζογραφίας Γ. Δ. Παγανός: Η τιμή και το χρήμα Βασίλης Καλαμαράς: Βιβλιογραφία Κων/νου Θεοτόκη

19 23 26 32 38 42

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ: Γράφει ο Θεόδωρος Γεωργίου ΠΟΙΗΣΗ: Γράφουν ο Γ. Κ, Καραβασίλης και ο Βαγγέλης Χατζηβασιλείου ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφουν ο Μάνος Κοντολέων και ο Γιώργος Γεωργής ΙΣΤΟΡΙΑ: Γράφει ο Δ. I. Λοίζος

49

ΠΛΑΙΣΙΟ: Γράφει ο Β. Παγκουρέλης

51

51 55 60

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ Δημήτρης Χριστοδούλου: Είμαι ένας ποιητής που έρχονται σε μένα και δε βρήκαν ακόμα τον τρόπο να με συναντήσουν

62

ΔΕΛΤΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

71

ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

77

στο επόμενο «Διαβάζω» Εξώφυλλο: Γιώργος Γαλάντης

14

ΕΠΙΛΟΓΗ

Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο Μ. Κοτξιά και Σία Τσιμισκή 78 τηλ. 279.720, 268.940 Υπεύθυνος τυπογραφείου: Βαγγέλης Παπαθανασόπουλος, Υμηττού 219

6 8 12

αφιέρωμα στον Ρολάν Μπαρτ

ΧΡΟΝΙΚΑ Οκτώ χρόνια «Διαβάζω» ΑΠΡΙΛΗΣ του 76 - Απρίλης του ’84. Οκτώ χρόνια. Τόσος είναι ο καιρός που πέρασε από την ημέρα που πρωτοκυκλοφόρησε το «Διαβάζω». Έχουμε ξαναγράψει για τις δυσκο­ λίες που αντιμετώπισε και αντιμετω­ πίζει το περιοδικό, είτε αυτές τις συ­ ναντήσαμε στη δίμηνη ή μηνιαία είτε στη δεκαπενθήμερη έκδοσή του. Όμως το περιοδικό, που στόχους έίχε την εξάπλωση του ελληνικού βιβλίου σε όλο και περισσότερο κόσμο, τη με­ θοδευμένη καταγραφή της εκδοτικής μας παραγωγής και την κίνηση από τον κόσμο του βιβλίου, βρήκε θερ­ μούς συμπαραστάτες και ξεπέρασε πάντα τις κρίσεις του ή τις δυσκολίες του, όχι μόνο την πολυάριθμη εκδοτι­ κή ομάδα του, ούτε και αυτούς τους πολύτιμους και έτοιμους πάντα να το βοηθήσουν συνεργάτες του, αλλά και. τους περισσότερους από τους ανα­ γνώστες του, που, διαπιστώνοντας από τα πρώτα τεύχη τού περιοδικού ότι σκοπός του ήταν η προτροπή των Ελλήνων να διαβάσουν και η διάδοση του βιβλίου και όχι η προβολή του έρ­ γου ορισμένων ανθρώπων ή ενός ρεύματος, βοήθησαν πραγματικά, σαν να ήταν υπεύθυνοι και αυτοί για όσα συνέβησαν και συμβαίνουν στο πε­ ριοδικό, με συμβουλές, με υποδεί­ ξεις, με γράμματα και τηλεφωνήματα. Όσοι έζησαν το περιοδικό αυτά τα οκτώ χρόνια, ένιωσαν έντονα αυτό το διάλογο. Πρέπει να πούμε ότι το «Διαβάζω» οφείλει κατά ένα μεγάλο μέρος τη διαμόρφωση της φυσιογνω­ μίας του στους αναγνώστες του. Ευχαριστούμε όσους, επώνυμους και ανώνυμους αναγνώστες θυμήθη­ καν την επέτειο των οκτώ χρόνων του «Δ» και μας έστειλαν τις ευχές τους.

Πολιτιστικές εκπροσωπήσεις ΠΟΛΛΕΣ αφίξεις ξένων προσωπικοτή­ των, και ιδιαίτερα από το χώρο των γραμμάτων, καλωσορίσαμε στην Αθή­ να τον τελευταίο καιρό.

προ λεγο μένα Μέσα από σωστές ή λιγότερο καλές συνεντεύξεις πληροφορηθήκαμε για το έργο, τα σχέδια, τις απόψεις αλλά και την ιδιωτική ζωή ήδη γνωστών, σ’ ένα μεγάλο μέρος του αναγνωστικού μας και μη κοινού, ιταλών, γερμανών, ισπανών και άλλων λογοτεχνών. Η γνωριμία με ξένες λογοτεχνίες και τους εκπροσώπους της είναι πολύ χρήσιμη, και μάλιστα για χώρες μακρι­ νές μας, είτε γεωγραφικά είτε ιδεολο­ γικά. Το γεγονός όμως αυτό μας έκα­ νε να αναρωτηθούμε αν αντίστοιχες εκδηλώσεις και με τέτοια οργανωμέ­ νη κάλυψη έχουν πραγματοποιηθεί στο εξωτερικό για σύγχρονους Έλλη­ νες και το έργο τους. Είναι μάλλον πρωτοβουλίες που θα πρέπει να ανα­ πτύξουν οι μορφωτικές υπηρεσίες των πρεσβειών μας, ώστε να προβλη­ θεί και το νεότερο πρόσωπο της λο­ γοτεχνίας μας, που, απ’ ό,τι φαίνεται, υπάρχει έντονο ενδιαφέρον γι’ αυτό. Με αφορμή λοιπόν αυτές τις σκέ­ ψεις θυμηθήκαμε το τι γίνεται στη Γαλλία τον τελευταίο καιρό για τα ελ­ ληνικά γράμματα. Εκδίδεται περιοδι­ κό από την Ένωση των Φίλων της Ελ­ λάδος με τίτλο «Ελληνικά Χρονικά», που περιλαμβάνει μελέτες γλωσσικές, λογοτεχνικές, για τη δημοτική ποίηση και τη μεσαιωνική, οικονομικές και ιστορικές. Το ίδιο περιοδικό, στην έκ­ θεση βιβλίου που οργανώθηκε από 23-28 Μαρτίου στο Γκραν Παλαί και όπου εκτέθηκαν εκατομμύρια τόμοι, εξασφάλισε περίπτερο όπου πρόβαλε τις γαλλικές εκδόσεις ελληνικών έρ­ γων όπως και άλλα γαλλόφωνα και ελ­ ληνικά περιοδικά που εκδίδονται στη Γαλλία -όπως το λογοτεχνικό περιο­ δικό «Πανδώρα» που εκδίδει ο Βαγγέ­ λης Γεωργούδης από το 1981, η «Αγο­ ρά», περιοδικό που πρόσφατο τεύχος

του ήταν αφιερωμένο στην ιστορία, τη γεωγραφία, την κοινωνιολογία, την αρχιτεκτονική και τέχνη της Κύπρου, και το περιοδικό «Mot pour Mot», για το οποίο έχουμε μιλήσει σε προηγού­ μενα προλεγόμενα. Δεν ξέρουμε κατά πόσο οι προσω­ πικές αυτές πρωτοβουλίες έχουν ενισχυθεί και από τους υπεύθυνους για μορφωτικά θέματα της Πρεσβείας μας στη Γαλλία. Πάντως, τελευταία, η Πρεσβεία μας στη Γαλλία ενισχύθηκε και με μορφωτική υπηρεσία τύπου, που ανάμεσα στους συνεργάτες της είναι ο συγγραφέας Άρης Φακίνος. Ο τελευταίος, σε συνέντευξη που έδω­ σε στο περιοδικό «Mot pour Mot» για τα εκδοτικά πράγματα και τις δυσκο­ λίες που αντιμετωπίζει ένας συγγρα­ φέας που εκδίδει βιβλία στην Ελλάδα,, δε μίλησε και τόσο κολακευτικά για τους εκδότες μας. Αυτές οι απόψεις του μήπως δυσκολέψουν την εκτέλε­ ση των καθηκόντων του;

Ανοιχτά χαρτιά για τα κλειστά βιβλία ΠΡΟΣΦΑΤΑ προβλήθηκε στην ΕΡΤ-1 εκπομπή για το βιβλίο, στη σειρά «Ανοιχτά χαρτιά» και με τίτλο «Πόσο και τι διαβάζουν οι Έλληνες». Οι κα­ λεσμένοι της εκπομπής, που εκπρο­ σωπούσαν τα λογοτεχνικά μας σωμα­ τεία, τους συνδέσμους και τα σωμάτεία των εκδοτών, βιβλιοχαρτοπωλών και πλασιέ, απάντησαν στο ένα σκέ­ λος του ερωτήματος: «Αν διαβά­ ζουν». Ο περισσότερος χρόνος της εκπομπής αναλώθηκε σε διαπιστώ­ σεις που είναι γνωστές, όπως την πο­ λιτική του βιβλίου που πρέπει να επιλέξει η πολιτεία και τις διευκολύνσεις που πρέπει να παρέχει για την έκδο­ ση φθηνότερου βιβλίου. Στον υπόλοι­ πο χρόνο ακούστηκαν ορισμένα εν­ διαφέροντα πράγματα τα οποία δεν αξιοποίησε ο συντονιστής της εκπομ­ πής, ο οποίος φαίνεται ότι δεν έχει προβληματιστεί αρκετά πάνω στο θέ­ μα του βιβλίου για να ζωντανέψει πε­ ρισσότερο τη συζήτηση. Εμείς πάντως μείναμε με δύο απο­ ρίες: Ποια περιοδικά είναι αυτά που

χρονικα/7

δες για να παραχωρήσουν τη μισή σε­ λίδα τους για διαφήμιση βιβλίων και αν ξέχασαν το βιβλιογραφικό δελτίο που δημοσιεύει το «Διαβάζω», τη στιγμή που τονίστηκε ότι είναι απα­ ραίτητο ένα κρατικό μηνιαίο βιβλιο­ γραφικό δελτίο. Περιμένοντας κι εμείς την έκδοση αυτού του δελτίου, θα εξακολουθούμε να καταγράφουμε τους 120 κατά μέσον όρο τίτλους βι'οφορούν κάθε δεκανα ενημερώνονται οι οι βιβλιοπώλες της Αθήνας και της επαρχίας, οι μελετηστημίων του εξωτερικού για την εκ­ δοτική παραγωγή του τόπου μας, όπως επί οκτώ χρόνια έκανε το περιο­ δικό, με ελλείψεις έστω και λάθη, που δεν αρκούν όμως για να δικαιολο­ γούνται όσοι από τους καλεσμένους

.

-1 8 4 2 -1 8 8 5 -^ ,

ΕΛΛΑΔΑ Ι.ΙΚΟΝΟΙ Ρ ΑΦΙ I \(Ι- Μ !

Βραβεία από λογοτέχνες ΕΚΤΟΣ από τα βιβλία που βραβεύον­ ται από κρατικούς φορείς, έχουμε και βιβλία που βραβεύει η Εταιρεία ;νών. Τα βραβεία Λογοτεχνα ρο βιβλίο της της χρονιάς» (πεζο­ γραφία, ποίηση, δοκίμιο), σε έργα που διακρίθηκαν στο διαγωνισμό του «Δίμηνου» για την περασμένη χρονιά, δόθηκαν στις 14 του Μάρτη, μετά από εκδήλωση που είχε ως εισηγητή το μέλος της κριτικής επιτροπής Δημήτρη Σιατότ

τζής και Θ. Δ. Φραγκόπουλος. Το βραβείο πεζογραφίας δόθηκε στον Φαίδωνα Θεοφίλου για τη συλ­ λογή διηγημάτων «Τα δάκρυα του ήλιου» και έπαινοι στους Φάνη Μούλιο και Αλέξη Πανσέληνο για τά βι­ βλία τους «Δαίμονες» και «Ιστορίες με σκύλους» αντίστοιχα. Βραβείο ποίησης δόθηκε στο Χρήστο Κ ρη για τη συλλογή r «Ορειχάλκ Π για Κατσίμη γ το βιβλίο του «Ο τρελός». Ο Δ βραβείο I Γιάννης Μπότος έπαινο ι έργο του «Οι Σαρακατσιάνοι». ό,τι ξέρουμε, είναι η πρώτη <ρου στην ελληνική γραμματεία κανεται από λογοτεχνικό σωμαϊιαγωνισμός για τη διάκριση βιολόκληρης της χρονιάς. Ο διαμός αυτός πρέπει να σημειωθεί ε συνοδεύεται προς το παρόν ανένα χρηματικό βραβείο.

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ ΑΘΑΝ. ΧΡΙΣΤΑΚΗΣ Μανρομιχάλη 15 Τηλ. 36.07.876 - 36.35.223

si? r

8/χρονικα

δ ιά λο γ ο ι

Ό λα τα γράμματα, που απευθύνονται αποκλειστικά στο «Διαβάζω» και που παρουσιάζουν κάποιο γενικότερο εν­ διαφέρον, δημοσιεύονται είτε ολόκληρα (εφόσον είναι σύντομα) είτε αποσπασματικά (εάν είναι εκτενή). Για το λόγο αυτό, παρακαλούνται οι αναγνώστες που μας γρά­

Για την ιστορική ακρίβεια Αγαπητό «Διαβάζω», Στο εργο-βιογραφικό χρονολόγιο του Κώστα Βάρναλη (τεύχ.

88) έχει γίνει ένα λάθος τυπο­ γραφικό (ή ίσως οφειλόμενο σε lapsus calami του ίδιου του Βάρ­ ναλη σε κανένα σημείωμά του γραμμένο ύστερα από χρόνια): Το συνέδριο των σοβιετικών συγ­ γραφέων όπου είχε πάει ο Βάρναλης μαζί με το Γληνό, δεν έγι­ νε το 1935, αλλά το 1934. Αυτό αναφέρεται ρητά στο περιοδικό «Νέοι Πρωτοπόροι» του Σεπτέμ­ βρη 1934, όπου σε πρωτοσέλιδο άρθρο διαβάζουμε: «Στις 17 του περασμένου Αύγούστου άρχισε στη Μόσχα το Συνέδριο των Σο­ βιετικών Συγγραφέων, όπου κα­ λεσμένοι...» κλπ., κλπ. Στο ίδιο τεύχός δημοσιεύονται επίσης ει­ σηγήσεις και λόγοι των τότε προ­ σωπικοτήτων. Στο δε τεύχος του Νοέμβρη του ίδιου χρόνου υπάρ­ χει, πάλι πρωτοσέλιδο, άρθρο του Δ. Γληνού με τίτλο «Το Συ­ νέδριο της Μόσχας». Αυτά, για την ιστορική ακρί­ βεια και μόνο. Με φιλικούς χαιρετισμούς Φούλα Χατζιδάκη

Γύρω από τον Κρακάουερ Αγαπητό «Διαβάζω», Στο τελευταίο τεύχος σου (αριθ. 87) δημοσιεύεται μια εκτε­ νής κριτική του κ. Βασίλη Ραφαηλίδη για το βιβλίο του Κρα­ κάουερ «Θεωρία του κινηματο­

φουν να είναι όσο πιό σύντομοι μπορούν και να σημειώ­ νουν το πλήρες ονοματεπώνυμο και την ακριβή διεύθυνσή τους. Πάντως, για να δημοσιευθεί ένα γράμμα, πρέπει νά •χει φτάσει στα γραφεία του περιοδικού τουλάχιστον τρεις εβδομάδες πριν από την ημέρα κυκλοφορίας του τεύχους.

γράφου», που τυχαίνει να έχω μεταφράσει στα ελληνικά. Χωρίς να θέλω να επεκταθώ σ’ ολόκλη­ ρη την ανάλυση που κάνει ο κ. Ραφαηλίδης, δεν μπορώ να μην εκφράσω ορισμένες απορίες που μου γεννήθηκαν καθώς διάβαζα το κείμενο. Ο κ. Ραφαηλίδης είναι πολύ γνωστός για τις προσπάθειές του να συμβιβάσει, στον χώρο του κι­ νηματογράφου, τον άκαμπτο μαρξισμό του υπαρκτού σοσιαλι­ σμού με μια κάπως ελαστικότερη αισθητική. Από μια άποψη, αυτό τον κάνει σχεδόν τραγικά συμπα­ θή, όπως κάθε άνθρωπο που αναλαμβάνει ένα μεγαλεπήβολο, αλλά αδιέξοδο εγχείρημα. Ταυ­ τόχρονα όμως κρύβει και κινδύ­ νους. Κι ένας απ’ αυτούς είναι ότι συχνά ο κ. Ραφαηλίδης, για να περισώσει τις ιδεολογικές του βεβαιότητες, βιάζει έννοιες και νοήματα και αδυνατεί να εκτιμή­ σει νηφάλια την αξία μιας σκέ­ ψης που ξεκινά από διαφορετι­ κές αφετηρίες, έστω και αν σε πολλά σημεία συγκλίνει με τη δι­ κή του. Εύκολα καταλαβαίνει κανείς ότι ο κ. Ραφαηλίδης αντιμετώπι­ σε στο βιβλίο του Κρακάουερ μια μεγάλη πρόκληση: είχε να κάνει μ’ ένα στοχαστή που δεν είναι μαρξιστής (όπως σωστά επιση­ μαίνει ο κ. Ραφαηλίδης), αλλά χρησιμοποιεί πολλά από τα όπλα του μαρξισμού: την υλιστική θεώρηση, τη διαλεκτική ανάλυ­ ση, την αμφισβήτηση της ιδεολο­ γίας. Είναι ευνόητο ότι ένας τέ­ τοιος στοχαστής βάζει σε δυσά­ ρεστα διλήμματα τον ιδεολόγο μαρξιστή, που δεν λογοδοτεί στην ιστορία ή στη ζωή παρά σ’ ένα κατεστημένο σύστημα σχέ­ σεων εξουσίας. Εκείνο που είναι λιγότερο ευνόητο είναι γιατί η

αντίδραση σ’ αυτά τα διλήμματα πρέπει να είναι καλά και σώνει η παράκαμψή τους με την επικόλ­ ληση στο μέτωπο του αντίπαλου διαφόρων ιδεολογικών ετικετών που, από μαρξιστική σκοπιά, τον κάνουν ανάξιο ν’ ασχοληθεί κα­ νείς μαζί του. Γιατί αυτό κάνει ο κ. Ραφαηλίδης. Και πώς το κάνει; Χαρακτηρίζει τον Κρακάουερ χριστιανό (αλ­ λά... ντροπαλό, όπως προσθέτει), νεοθετικιστή και αντιδιαλεκτικό. Η πρώτη κατηγορία είναι τουλά­ χιστο παράδοξη. Υποψιάζομαι ότι αν ζητούσε κανείς από τον κ. Ραφαηλίδη να την αιτιολογήσει, θα τον έφερνε σε αμηχανία. Γιατί ο Κρακάουερ όχι μόνο δεν αφήνει να διαφανούν χριστιανικές τά­ σεις στο έργο του παρά αντίθετα διατυπώνει μια θεωρία που, κα­ θώς αρνείται κάθε εσχατολογία και την ύπαρξη προδεδομένου σκοπού του κόσμου, είναι περί­ που ασυμβίβαστη με τον χριστια­ νισμό. Και μόνον η ανάλυση του Κρακάουερ για τη δυνατότητα κινηματογράφησης του μυθιστο­ ρήματος του Θόρντον Γούάιλντερ «Η γέφυρα του ποταμού Σαν Λουίς» (βλ. σελ. .382) θ’ αρκούσε για να μας πείσει γι’ αυτό. Παράλληλα, ο κ. Ραφαηλίδης χαρακτηρίζει τον Κρακάουερ νεοθετικιστή. Κατ’ αρχήν είναι απορίας άξιον πώς μπορεί κανείς να είναι μαζί νεοθετικιστής και χριστιανός, και επιπλέον μάλιστα λαϊκιστής (μια πρόσθετη ιδιότητα που αποδίδει ο κ. Ραφαηλίδης στον Κρακάουερ). Ας δεχτούμε όμως ότι αυτή η εννοιολογική σύγχυση βασίζεται στον υπερβάλλοντα πολεμικό ζήλο του συντάκτη και ας δούμε γιατί ο Κρακάουερ είναι νεοθετικιστής. Λέει ο κ. Ραφαηλίδης: «Αφού λοιπόν η φαινομενολογία παραή­

χρονικα/9 ταν αριστοκρατική υπόθεση και αφού, ακόμα, η αϊζενστανική δια­ λεκτική έπρεπε να παραμεριστεί σαν επικίνδυνη για τα “ θαυμαστά έργα του Θεού” ,..., ήρθε ο νεο­ θετικισμός για να “ βάλει τα πράγματα στη θέση τους” , δηλα­ δή να παραμερίσει και τη διαλε­ κτική και τη φαινομενογία και ν’ αποκαταστήσει την πρωτοκαθε­ δρία του παλιού καντιανού πράγ­ ματος καθ’ εαυτό... Ο νεοθετικι­ σμός, αηδιασμένος απ’ τις χειραγωγικές προσπάθειες των ιδεο­ λογιών, τις διέγραψε όλες συλ­ λήβδην και στη θέση τους έβαλε τη λατρεία του αντικείμενου. Από δω και πέρα η απαίτηση για “ αντικειμενικότητα” θα γίνει το κύριο αίτημα της αστικής σκέ­ ψης...». Αν παρακάμψουμε κι εδώ τις εννοιολογικές και ιστορικές συγχύσεις (ο νεοθετικισμός δεν ενδιαφέρετει καθόλου για το πράγμα καθ’ εαυτό και το αίτημα για αντικειμενικότητα δεν περίμενε τον νεοθετικισμό για να γί­ νει παντιέρα της αστικής σκέ­ ψης), είναι πολύ δύσκολο να δούμε γιατί ο Κρακάουερ είναι νεοθετικιστής σύμφωνα με τον ορισμό του κ. Ραφαηλίδη. Ολό­ κληρη η ανάλυσή του, και ιδιαί­ τερα ο επίλογος του βιβλίου, δεί­ χνουν καθαρά ότι δεν τον ενδια­ φέρει το πράγμα καθ’ εαυτό, αλ­ λά η άμεση σχέση του ανθρώπου με τον κόσμο του χωρίς τη μεσο­ λάβηση των ιδεολογιών. Αν αυτό είναι νεοθετικισμός, τότε και ολόκληρη η μοντέρνα τέχνη εί­ ναι νεοθετικιστική... Αυτό το ενδιαφέρον του Κρα­ κάουερ για την αποκατάσταση της άμεσης επικοινωνίας ανάμε­ σα στον άνθρωπο και τον κόσμο υποδηλώνει ότι ο Κρακάουερ δεν ήταν καθόλου αντιδιαλεκτικός, όπως τον κατηγορεί ο κ. Ραφαηλίδης. Αυτό άλλωστε το δείχνει από την αρχή κιόλας του βιβλίου του, όπου περιγράφει τους ιστο­ ρικούς και κοινωνικούς όρους που έκαναν αναγκαία την εμφά­ νιση και επικράτηση του κινημα­ τογράφου. Λέει ο κ. Ράφαηλίδης: «Γιατί η φύση είναι α-νόητη, αλλά αυτό ο Κρακάουερ είναι αδύνατο να το .καταλάβει, γιατί δεν είναι διαλεκτικός... τα νοήματα σ’ αυ­ τά (δηλ. στα αντικείμενα) τα βά­ ζουν οι άνθρωποι...». Και ο Κρα­ κάουερ λέει συνεχώς στο βιβλίο του (προφανώς μάταια, για ανα­

γνώστες σαν τον κ. Ραφαηλίδη) ότι τα κινηματογραφικά πλάνα (δηλ. η φύση) επιδέχονται πολ­ λαπλά νοήματα και ο άνθρωπος είναι ελεύθερος να διαλέξει εκείνο που ανταποκρίνεται καλύ­ τερα στην κατάστασή του. Σε τί διαφέρει αυτό από τη θέση του κ. Ραφαηλίδη και γιατί ο Κρακά­ ουερ είναι αντιδιαλεκτικός; Αφού ο κ. Ραφαηλίδης απορρί­ πτει μεν, όπως λέει, τον Κρακά­ ουερ ως χριστιανό, αλλά δεν τον απορρίπτει καθόλου ως μελετη­ τή (θα νόμιζε κανείς ότι ο κ. Ρα­ φαηλίδης γνώριζε προσωπικά τον Κρακάουερ, ώστε να μπορεί να διαχωρίσει με τόση σιγουριά αυ­ τές τις δύο ιδιότητές του...), θα του συνιστούσα, με όλη μου την εκτίμηση, να ξαναδιαβάσει το βι­ βλίο και ίσως τότε να συμφώνή-

σει με πολλές βασικές θέσεις του Κρακάουερ. Τελειώνοντας, και αφού ευχα­ ριστήσω τον κ. Ραφαηλίδη για τα επαινετικά του λόγια για τη με­ τάφρασή μου, θα τον παρακαλούσα να μου υποδείξει, και μά­ λιστα δημόσια, ποια ονόματα απέδωσα λάθος φωνητικά. Κι αυ­ τό επειδή συμβαίνει να έχω ιδιαί­ τερη ευαισθησία σ’ αυτά τα ζητή­ ματα, πράγμα που μ’ έκανε να καθήσω και να μάθω τους κανό­ νες προφοράς καμιάς εικοσαριάς γλωσσών. Οι υποδείξεις του θα μπορούσαν έτσι να βοηθήσουν στη βελτίωση της β' έκδοσης του βιβλίου, που όπως ακούω ετοιμά­ ζεται. Δημοσθένης Κούρτοβικ Μιστριώτου 28, 11255-Αθήνα

ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΔΩΔΩΝΗ»

Ή εξόφληση

Εισαγωγή: Ι.Κ. Μαζαράκης ΑΙνιάν

Κυκλοφορεί στά βιβλιοπωλεία Κεντρική Διάθεση «ΔΩΔΩΝΗ»

ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ

10/χρονικα

Ο Β. Ραφαήλίδης, υπόψη του οποίου θέσαμε την επιστολή του Δ. Κούρτοβικ, μας έστειλε την παρα­ κάτω απάντηση: Ο κ. Κούρτοβικ μου συνιστά, «μ’ όλη του την (υποκριτικότατη) εκτίμηση», να ξαναδιαβάσω τον Κρακάουερ, γιατί «τότε ίσως συμφωνήσω με πολλές βασικές θέσεις του». Μ’ άλλα λόγια ο κ. Κουρ. σαν καλός ιεραπόστολος προσπαθεί διά του Κρ. να με φέ­ ρει «στον ίσιό δρόμο», ώστε να πάψω να είμαι «τραγικά συμπα­ θής» και να γίνω «κωμικά συμπα­ θής», όπως όλοι οι «άνευ αριστε­ ρισμού αριστεροί», δηλαδή αυτοί που πολύ θά ’θελαν να είναι προοδευτικοί αλλά «δυνάμεις» περίεργες (ψυχολογικές, κοινω­ νικές, ηθικές, βιολογικές κλπ.) τους το απαγορεύουν. Ε, λοιπόν, κ. Κουρ. εγώ θα συνεχίσω να εί­ μαι και εστέτ και υποστηρικτής του «άκαμπτου μαρξισμού του υπαρκτού σοσιαλισμού», ίσα ίσα για να διασκεδάζω με την αμηχα­ νία κάποιων χοντροκέφαλων, τά­ χα «μη δογματικών» αλλά και «κωμικά συμπαθών» εξαιτίας μιας ολόκληρης σειράς ανεπαρ­ κειών, κυρίως γνωστικών, νοητικών και ηθικών. Ύστερα απ’ αυτή τη μικρή ει­ σαγωγή, που δεν αφορά τον κ. Κουρ. παρά μόνο στο βαθμό που παριστάνει τον αδογματικό ιερα­ πόστολο της αλήθειας που απρό­ σκλητος προσπαθεί να μου κάνει μάθημα, έρχομαι στο θέμα: Είναι ή δεν είναι θετικιστής ο Κρακά­ ουερ; Άν απαντήσουμε καταφατι­ κά, απαντούμε επίσης καταφατι­ κά και στο ερώτημα άν είναι ή δεν είναι χριστιανός ο Κρακά­ ουερ. Άν απαντήσουμε καταφατι­ κά και σ’ αυτό, απαντούμε επίσης καταφατικά και στο ερώτημα άν είναι ή δεν είναι λαϊκιστής ο Κρα­ κάουερ. Διότι υπάρχει στενή συ­ νάφεια ανάμεσα στο θετικισμό, που αρνείται την αξία και τη ση­ μασία του «αφηρημένου στοχα­ σμού» και λατρεύει την εμπειρία, και στο χριστιανισμό, κυρίως στην προτεσταντική του εκδοχή (χαρακτήρισα τον Κρ. προτεστάντη), που επίσης αρνείται την αξία και τη σημασία όλων εν γένει των αφηρημένων ιδεών που

δεν παίρνουν τη μορφή προσευ­ χής. Ο λαϊκισμός, τώρα, με την προσήλωσή του στο αυθόρμητο, το πηγαίο, το ενστικτώδες, το μη στοχαστικό, το αδούλευτο, το απαίδευτο, έρχεται να δεθεί στην ουρά του θετικισμού. Άλ­ λωστε, ο ουτοπικός σοσιαλιστής Σαιν Σιμόν που λανσάρει τον όρο «θετικισμός» τον εννοεί με μια έννοια καθαρά λαϊκίστικη: Όλος ο κόσμος έχει εμπειρίες, οι πάντες μπορούν να στηριχτούν στη «θετικότητα» των εμπειριών, που για το θετικισμό είναι η μόνη απόλυτη βεβαιότητα. Ο θετικισμός, λοιπόν, και στον Σαιν Σιμόν και στον μαθητή του Αύγουστο Κοντ, που τον ανήγαγε σε κύριο και απόλυτο φιλοσο­ φικό δόγμα στο περιλάλητο σύγ­ γραμμά του «Μαθήματα θετικής φιλοσοφίας», είναι φιλολαϊκός με την έννοια πως προσπαθεί να προστατέψει τον απλό άνθρωπο, που δεν μπορεί να φιλοσοφήσει, απ’ την εξουσία που έτσι κι αλ­ λιώς ασκεί η γνώση, που δυστυ­ χώς ποτέ δεν έγινε κτήμα των πολλών και πάντα ήταν στα χέρια των εξουσιαστικών ελίτ, προο­ δευτικών ή αντιδραστικών αδιά­ φορο. Πρόκειται για πρόβλημα τεράστιο, που όμως δεν μπορεί να λυθεί με τους τρόπους που προτείνει ο Κοντ. Γιατί δεν υπάρ­ χει κανένα μέσο να υποχρεώσεις τη σκέψη να παραμείνει αγκιστρωμένη στην εμπειρία, ώστε να μη γίνεται επικίνδυνη και κυ­ ρίως να μη δρα εκφοβιστικά. (Αυ­ τοί που γνωρίζουν περισσότερα και «περιεργότερα» ασκούν μια πραγματική τρομοκρατία, συχνά χωρίς να το επιδιώκουν, σ’ αυ­ τούς που γνωρίζουν λιγότερα. Όλος ο κόσμος ξέρει πως η γνώ­ ση είναι δύναμη, αλλά αυτό δε σημαίνει πως πρέπει να γίνουμε «μπούφοι εθελοντές» προκειμένου να μην τρομοκρατούμε τους οκνηρούς και τους αμαθείς. Εν πολλοίς στο χέρι τους είναι να μάθουν να αντιμετωπίζουν τη γνώση με τη γνώση.) Ο θετικισμός, λοιπόν, είναι δη­ μιούργημα του ουτοπικού σοσια­ λισμού και εν πολλοίς παραμένει υπηρέτης των σύγχρονων εκδο­ χών ουτοπικού σοσιαλισμού. Μά­ λιστα, η ολική και κατηγορηματι­ κή καταδίκη της φιλοσοφικής σκέψης απ’ το θετικισμό (πρόκει­

ται για το βασικό του γνώρισμα) και η λατρεία του των άμεσων εμπειρικών δεδομένων ήταν η αι­ τία που κάποιοι χαρακτήρισαν θετικιστή ακόμα και τον Ένγκελς, γιατί στο «Αντι-Ντύρινγκ» και τη «Διαλεκτική της φύσης» πετάει στον Καιάδα ολόκληρη τη φιλοσοφία πλην της γνωσιολο­ γίας, ευτυχώς, πράγμα που ωστόσο δεν ήταν αρκετό για να αποφευχθούν οι ατέλειωτοι καυ­ γάδες των μαρξιστών γύρω απ’ τη «θετικιστική σκλήρυνση» της σκέψης του Ένγκελς στα δυο παραπάνω φιλοσοφικά συγγράμματά του, που αποτελούν την «αχίλλειο πτέρνα» του παραδο­ σιακού μαρξισμού. (Δεν πρέπει να μπερδεύουμε τις απόψεις του Ένγκελς για την αχρηστία της φιλοσοφίας -πλην της γνωσιολο­ γίας- με το αίτημα του Μαρξ για την πραγμάτωση της φιλοσο­ φίας, που είναι χεγκελιανής κα­ ταγωγής.) Την οριστική διάλυση των συγ­ χύσεων που προκάλεσε ο θετικι­ σμός ανάμεσα στους μαρξιστές την κάνει ο Λένιν στο μοναδικό φιλοσοφικό του έργο «Υλισμός και εμπειριοκριτικισμός» (έκδοση «Γνώσεις», στη σειρά των απάν­ των του Λένιν). Ο Λένιν, με το τρομερό πολιτικό του αισθητή­ ριο, καταλαβαίνει πως ο Έρνστ Μαχ και ο Ρίχαρντ Αβενάριους, οι κύριοι εκπρόσωποι του θετικι­ σμού στην εποχή του (ονόμασαν τη δική τούς παραλλαγή του θε­ τικισμού εμπειριοκριτικισμό) εί­ ναι ιδεολογικοί αντίπαλοι εξαιρε­ τικά επικίνδυνοι, γιατί ο «υλι­ σμός» τους και η πεποίθησή τούς πως η φιλοσοφία δεν είναι απαραίτητη βρήκαν τεράστια απήχηση σε ανθρώπους απογοη­ τευμένους απ’ την πραχτική αποτελεσματικότητα του ανθρώπι­ νου στοχασμού. Σ’ αυτό το έργο του ο Λένιν αντιμετωπίζει το θε­ τικισμό σαν ταυτόσημο με το σκεπτικισμό και τον αγνωστικι­ σμό του Χιουμ και του Καντ, για να καταλήξει στο συμπέρασμα πως ο θετικισμός είναι φιντεϊ­ σμός (θεϊσμός), δόλιος και κα­ λυμμένος. Γιατί ο θετικισμός οδηγεί κατ’ ευθείαν στο Θεό, απ’ την πίσω πόρτα του «χυδαίου υλισμού»; Διότι η κατηγορηματική απόρρι­ ψη της φιλοσοφίας απ’ το θετικι­

χρονικα/11

σμό, καθώς καθαρίζει το μυαλό απ’ τη σκέψη το προετοιμάζει να δεχτεί τον ανορθολογισμό μέσα απ’ την άμεση βιωματική εμπει­ ρία στην οποία στηρίζονται όλες οι δεισιδαιμονίες,, που με τον καιρό, και κάτω από συγκεκριμέ­ νες συνθήκες, μπορεί να πάρουν τη μορφή οργανωμένων θρη­ σκειών. Άλλωστε, στην τρίτη ιστορική παραλλαγή του θετικισμού, τον λογικό θετικισμό (που είναι πε­ ρισσότερο γνωστός σαν νεοθετι­ κισμός), τα πράγματα γίνονται απολύτως σαφή, και ο Λένιν απο­ δείχνεται σχεδόν προφητικός: Ο λογικός θετικισμός, με το εκπλη­ κτικό σάλτο που επιχειρεί απ’ την εμπειρία στην «καθαρή σκέ­ ψη» έχοντας το ένα του πόδι στη μια και το άλλο στην άλλη, λύνει τις εγγενείς στο θετικισμό αντι­ φάσεις: Ο θετικισμός επιτέλους παύει να περιφρονεί τη σκέψη, αλλά τη δέχεται μόνο στην καθα­ ρή μορφή των μαθηματικών και του λογικού φορμαλισμού. Ο Βίτγκενστάιν και ο Κάρναπ γίνονται οι μεγάλοι πάπες του λογικού θετικισμού κι αποχτούν ένα εξαι­ ρετικά μεγάλο κύρος. Η ρήση του Βίτγκενστάιν: «Για ό,τι δεν μπορούμε να μιλήσουμε πρέπει να σωπαίνουμε» δίνει τη σολομόντεια λύση . στο μεταφυσικό πρόβλημα: Η μεταφυσική είναι το άφατο, αυτό που δε λέγεται αλλά μόνο νιώθεται. Νά την, λοι­ πόν, και πάλι η κυρίαρχη παρου­ σία της εμπειρίας, αυτή τη φορά βαλμένη στην υπηρεσία του άφατου Θεού. Γύρω απ’ τον Κάρ­ ναπ και τον Βίτγκενστάιν θα δημιουργηθεί μια εξόχως μοντέρνα θεολογία: Είναι αυτή που δε μι­ λάει ποτέ ευθέως για το Θεό αλ­ λά μόνο για τα θαυμαστά έργα του και τον ακόμα πιο θαυμαστό λόγο. Όσο για τον άνθρωπο, αυ­ τός περιορίζεται απ’ τη μια στο να θαυμάζει τον εμπειρικό κόσμο κι απ’ την άλλη να σκέφτεται απ’ ευθείας με μαθηματικούς όρους, παρακάμπτοντας έτσι αυτά που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «ενδιάμεσα στοχαστικά στάδια» κι όπου παίζονται όλα τα παιχνί­ δια, και καταρχήν τα πολιτικά. Είναι καταπληχτικό που ο κ. Κούρτοβικ, μεταφράζοντας το βιβλίο δεν κατάφερε να επισημάνει το διπλό παιχνίδι του

Κρακάουερ πάνω στην καθαρή εμπειρία, απ’ τη μια, και τον κα­ θαρό στοχασμό, απ’ την άλλη, που είναι το πολύ γνωστό, γι’ αυ­ τούς που έχουν μια στοιχειώδη φιλοσοφική ενημέρωση, σχήμα της νεοθετικιστικής σκέψης. Ποιος, λοιπόν, πρέπει να ξανα­ διαβάσει τον Κρακάουερ: Όμως ο κ. Κούρτοβικ δεν πρέπει να τον ξαναδιαβάσει πριν διαβάσει προηγουμένως μερικές εκατον­ τάδες άλλα βιβλία. Γιατί έμαθε τις πάρα πολλές γλώσσες που ξέρει άν όχι για να διαβάζει βι­ βλία; Ο κ. Κούρτοβικ, πάντα «ευγενι­ κός» μαζί μου (θα προτιμούσα την καθαρή και ξάστερη αγένεια από τέτοιου είδους πονηρές ευ­ γένειες), με παρακαλεί να του υποδείξω δημοσίως ποια ονόμα­ τα απέδωσε λάθος φωνητικά. Κα­ νένα όνομα δεν απέδωσε λάθος φωνητικά. Απλώς, μερικά ονόμα­ τα τα απέδωσε λάθος... λογικά. Έτσι την Αμερικανίδα Μαίρυ Σήτον τη\> έκανε Γαλλίδα και τη βά­ φτισε Μαρί Σετόνϋ Αντίστροφα, κάποιον σπουδαίο Γάλλο του άλ­ λαξε υπηκοότητα και τον έκανε Άγγλο. Πρόκειται για τον Μαρέ που τον λέει Μάρεϋ διότι μετα­ φράζει απ’ τα αγγλικά και διότι στο πρωτότυπο δεν υπάρχει το μικρό όνομα του μεγάλου πιονέρου Etienne-Jules Marey ώστε να βοηθηθεί ο πολύγλωσσος μετα­ φραστής. Η εξοικείωση με τα ονόματα δείχνει και το βαθμό εξοικείωσης με τα προβλήματα. Είναι φανερό πως ο κ. Κουρ. δεν είναι εξοικειωμένος με την ιστο­ ρία του κινηματογράφου. Γιατί τον Μαρέ και τη Σήτον την ξέ­ ρουν και οι... κινηματογραφικές κότες! Και κάτι ακόμα: Γιατί τον μεγά­ λο Γιόρις Ίβενς τον λέει μονίμως Ίφενς; Άν στα ολλανδικά το V προφέρεται Φ θα έπρεπε να μάς το πει ο μεταφραστής σε μια υποσημείωση, ώστε να διορθώ­ σουμε τα λάθη μας στην ολλαν­ δική γλώσσα, που βέβαια δεν εί­ μαστε καθόλου υποχρεωμένοι να την ξέρουμε. Άλλωστε, άν έπρε­ πε να διορθώσουμε όλα τα κα­ θιερωμένα λάθη φωνητικής από­ δοσης ονομάτων θα είχαμε τρε­ λαθεί προ πολλού. Μια ζωή ακούμε να γίνεται λόγος για Σαίξπηρ και Μολιέρο κι άν ακούσουμε

σωστά προφερόμενα αυτά τα ονόματα δεν θα καταλάβουμε περί τίνος πρόκειται, όπως δε θα καταλάβουμε ίσως πως πρόκειται για τον Αϊζενστάιν άν μας τον πουν, όπως είναι το σωστό, Έιζενστέιν (με δύο ε και δύο.τό­ νους στα δύο ε). Νομίζω πως απάντησα επαρκώς στο «ελεγχόμενα οργισμέ­ νο» γράμμα ενός μεταφραστή που για δικούς του λόγους ανα­ λαμβάνει να υπερασπιστεί έναν συγγραφέα, που τον αγαπάει πά­ ρα πολύ -και καλά κάνει. Είναι καλύτερα να μεταφράζεις από αγάπη για το συγγραφέα παρά από αγάπη για το χρήμα, που εί­ ναι ο μεταφραστικός κανόνας. Όμως, άν ο μεταφραστής συνε­ χίσει να παριστάνει τον «έντεχνα οργισμένο» και δευτερολογήσει απ’ αυτές εδώ τις στήλες, θα απαιτήσω κι εγώ δευτερολογία. Το λέω αυτό για να δηλώσω απε­ ρίφραστα πως δεν υπάρχει καμιά περίπτωση να στρέψω την δεξιά όταν με ραπίζουν στην αριστερά (η λέξη να ληφθεί στην πολλα­ πλή της έννοια) και ακόμα για να ασκήσω το... τρομοκρατικό μου δικαίωμα, αυτό που μου δίνει ο κόπος που κατέβαλα να μάθω πεντέξι πράγματα, που δε δίνω σε κανέναν το δικαίωμα να τα τσαλαπατάει εικοτολογώντας βλακωδώς. Αυτά, και μένω. Βασίλης Ραφαηλίδης

Από 21 Μαρτίου έως 3 Απριλίου

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει τα εμπορικό­ τερα βιβλία ενός δεκαπενθήμερου, σύμφωνα με τα στοιχεία που μας. παραχώρησαν δεκαπέντε βιβλιοπώλες απ’ όλη την Ελλάδα, δηλώνοντας ο καθένας τους τα τρία βιβλία που είχαν τις πε­ ρισσότερες πωλήσεις στο βιβλιοπωλείο του κα­ τά το διάστημα αυτό. Έτσι, το βιβλίο με τις με­ γαλύτερες πωλήσεις σημειώνεται με τρεις αστε­ ρίσκους (**), το αμέσως μετά με δυο (**) και το τελευταίο με έναν (*).

2. Κ. Τσάτσου: Ο άγνωστος Καραμανλής (Ελληνική Ευρωεκδοτική)

| Πρίσμα - Πειραιάς

| Χνάρι- Αθ.

I

|

| Μεθενίτης - Πάτρα .

| Ραγιάς - Θεσ.

| | Λέσχη του Βιβλίου - Αθ.

1

| Κοτζιά - .Θεσ.

CD <

| Κατώι του Βιβλίου - Θεσ. |

|

1 Επιλογή - Αθ.

CD <

*

: *

3. Δ. Μαρωνίτη: Η ποίηση του Σεφέρη (Ερμής)

5. Θ. Καστανάκη: 0 Χατζή Μανουήλ (Εστία)

<1

Λ

1. Ν. Γκατζογιάννη: Ελένη (Ελληνική Ευρωεκδοτική)

4. Τζ. Όργουελ: 1984 (Κάκτος)

•3 3

j

| Ελευθερουδάκης - Αθ.

| Αιχμή - Αθ.

Β ΙΒ Λ ΙΑ

| Ενδοχώρα - Αθ.

;

|

I Δωδώνη - Αθ.

Επειδή όμως είνάι τεχνικά αδύνατο να δημοσιεύονται όλα τα βιβλία που αναφέρουν οι βιβλιοπώλες, ο πίνακας περιλαμβάνει τελικά εκείνα τα βιβλία που δηλώθηκαν από δύο του­ λάχιστον βιβλιοπώλες. Όσο για το ενδιαφέρον και την ποιότητα των βιβλίων του πίνακα, σκόπιμο είναι να συμβου­ λεύεστε τις σελίδες της «Επιλογής».

** **

Λ Λ

6. Θ. Δρίτσιου: Η εξέγερση της Τασκένδης (Γλάρος)

7. Μ. Δούκα: Η πλωτή πόλη (Κέδρος)

Λ

Β. Ρ. Μπαρτ: Αποσπάσματα ερωτικού λόγου (Ράππας) Σημείωση: Στο βιβλιοπωλείο Αιχμή - Αθ. το βιβλίο που είχε τις περισσότερες πωλήσεις ήταν: Σ. Κωστόπουλου: Για ένα πατριωτικό σοσιαλιστικό κίνημα (Καρανάσης). Στη Δωδώνη - Γιάννενα: Δημήτρης Γληνός: παιδαγωγός και φιλόσοφος (Gutenberg). Στο Χνάρι - Αθ.: Μ. Γιουρσενάρ: Φωτιές (Χατζηνικολή).

Δραγάτση 1 - Πειραιάς

Κωνσταντίνος Θεοτόκης «Είναι δύσκολη η τέχνη μας... Δέκα ολάκερα χρόνια χρειάζεται για να μάθουμε να γράφουμε τη γλώσσα μας.» Τα λόγια αυτά ειπώθηκαν από τον Κωνσταντίνο Θεοτόκη σε πιστούς φίλους του λίγες μέρες πριν πεθάνει. Και πραγματικά στάθηκε μια κορυφαία μορφή με το πρωτότυπο συγγραφικό και το μεταφραστικό του έργο στα νεότερα γράμματα του τόπου μας. Γνώστης δέκα γλωσσών, μετέφερε για πρώτη φορά στα ελληνικά κορυφαία κείμενα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Θεωρήθηκε από πολλούς μελετητές σαν ένας από τους θεμελιωτές και εισηγητές του κοινωνικού μυθιστορήματος στην Ελλάδα. Ο κοινωνικός του προβληματισμός, που διοχετεύτηκε και στο έργο του, στην αρχή επηρεάστηκε από τα φιλοσοφικά ρεύματα της εποχής (Νίτσε, Σοπενχάουερ) και αργότερα από τη μαρξιστική σκέψη, που με συνέπεια υπηρέτησε σ’ όλη την υπόλοιπη ζωή του. Το αφιέρωμα επιμελήθηκε ο Βασίλης Καλαμαράς Θέλουμε να ευχαριστήσουμε το Γιώργο Σ. Θεοτόκη για το φωτογραφικό και έντυπο υλικό που ευγενώς αας παραχώρησε.

14/αφιερωμα

Βασίλης Καλαμαράς

Έργοβιογραφία Κωνσταντίνου Θεοτόκη

13 Μαΐου, Γεννιέται ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης, γιος του Μάρ­ κου (45 χρόνων) και της Αγγελικής Πολυλά (17 χρονών), κόρης του Μιχαήλ Πολυλά και ανιψιός του Ιάκωβου Πολυλά, της γνωστής κερκυραϊκής οικογένειας.

1877-1888

Διδάσκεται τα πρώτα γραμματα στο ιδιωτικό σχολείο Κοντούτη. Οχτώ χρόνια στο φημισμένο «Εκπαιδευτήριο Καποδίστριας» του Λεωνίδα Βλάχου. Τον Ιούλιο του 1888, δεκαέξι χρονών, τελειώνει το γυμνάσιο. Συγγράφει το πρώτο του έργο, διδακτικό για τ’ αδέλφια του, με τίτλο: Εγχειρίδιον προς κατασκευήν διαφόρων εκ χάρτου παιγνίων. Μέρος πρώτον: Το πτηνόν. Το 1884 ο Κωνσταντίνος και ο αδελφός του Δημήτριος εκδίδουν μια εφημερίδα με τον τίτλο «Ελπίς». Σ’ αυτή τη χρονική περίοδο ιδρύει εντομολογικό «μουσείο» και αρχίζει να ασχολείται με τις θετικές επιστήμες. Το 1887 εκδίδεται το πρώτο σύγγραμμα του Κωνσταντίνου: Ηλεκτροχημικοί τηλέγραφοι Βονίλλη και Κασίλλη. Φυλλάδιον πρώτον: Ο τυποτηλέγραφος του Βονίλλη. Εν Κέρκυρα. Τυπο­ γραφείου «Ο Κοραής», 1887. Στέλνει επίσης μια ολόκληρη με-

Θεοτόκη για τους «Ηλεκτροχημικούς τηλέγραφους»

αφιερω μα/15

λέτη για το κυβερνώμενο αερόστατο στη Γαλλική Ακαδημία των Επιστημών. Η μελέτη αυτή όχι μόνο δεν περνά απαρατή­ ρητη αλλά οι σοφοί της εποχής ανακοινώνουν στον τύπο: «Ένας νέος Έλληνας μας έστειλε μια μελέτη για το κυβερνημέ­ νο αερόστατο, μια από τις πολλές που υποβάλλονται για το θέμα. Η θεωρητική όμως βάση αυτής της μελέτης είναι αναμφι­ σβήτητη».

1889-1890

Πηγαίνει στο Παρίσι και γράφεται σπουδαστής φυσικομαθη­ ματικής στο πανεπιστήμιο της Σορβόννης. Συναναστρέφεται με νέους σπουδαστές της αριστοκρατίας και σπαταλά σε διασκε­ δάσεις και κοσμικές εμφανίσεις τα χρήματα που του στέλνει συχνά ο θείος του Αλέξανδρος. Το καλοκαίρι του 1890 επι­ στρέφει στην Κέρκυρα και τον Οκτώβριο της ίδιας χρονιάς φεύγει και πάλι για το Παρίσι, όπου μετά από λίγο διακόπτει τις σπουδές του και κατευθύνεται στη Βενετία. -

Ιδρυτικό του εντομολογικού «μουσείου»

1891

Ο Κωνσταντίνος συνεχίζει στη Βενετία τη σπάταλη ζωή του. Το Πάσχα του 1891 ο πατέρας του καταφθάνει στη Βενετία και πληροφορείται το δεσμό του με τη βαρώνη Ερνεστίνη φον Μάλοβιτς. Στις 29 του Απρίλη ο Κωνσταντίνος; με προτροπή του πατέρα του, χωρίζει από την Ερνεστίνη.

1893

Στις 11 Σεπτεμβρίου του 1893, στην πρωτεύουσα της Βοημίας, στην εκκλησία των Αγίων Αγγέλων, ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης (21 χρονών) παντρεύεται ,την Ερνεστίνη φον Μάλοβιτς, δεκαε­ φτά χρόνια μεγαλύτερή του.

1894-1900

Εγκατάσταση του ζευγαριού το Γενάρη του 1894 στον πύργο των Καρουσάδων. Τον Ιούνιο του 1895 βλέπει το φως η κόρη του Κωνσταντίνου και της Ερνεστίνης, Ερνεστίνη. Γνωριμία με το Λορέντζο Μαβίλη. Συμμετοχή των αχώριστων πλέον φίλων στην κρητική επανάσταση του 1896 και στον πόλεμο του 1897 (ο Μαβίλης στην Ή πειρο και ο Θεοτόκης στη Θεσσαλία). Την ίδια περίοδο, με τη βοήθεια του Μαβίλη, μυείται στη σανσκρι­ τική μυθολογία και αρχίζει τη μετάφραση βεδικών ύμνων. Στις 17 Ιουνίου του 1900 πεθαίνει η κόρη του, από μηνιγγίτιδα. Παρακολουθεί μαθήματα για έξι μήνες στο πανεπιστήμιο του Γκρατς. Στροφή των ενδιαφερόντων του από τις θετικές στις θεωρητικές σπουδές. Επήρεια του Νίτσε και του γερμανικού ιδεαλισμού. Γνωριμία με τη σκέψη και τα έργα του Μαρξ. Σ’ αυτά τα χρόνια εγκαινιάζεται η συγγραφική σταδιοδρομία του. Γράφει το πρώτο ρομάντζο στα γαλλικά, που έχει σαν θέ­ μα τη ζωή των ληστών, επηρεασμένος πιθανόν από το έργο του Edmond About, Le roi des montagnes (Ο βασιλεύς των ορέων), 1857, με τίτλο La vie de montagne, που το εκδίδει με δικά του έξοδα στον εκδοτικό οίκο των αδελφών Perrin (1895). Δημο­ σιεύει σε συνέχειες το «Πάθος» (1899) στο περιοδικό Τέχνη του Κώστα Χατζόπουλου, επηρεασμένος από τη φιλοσοφία του Νί­ τσε και του Σοπενχάουερ. Εκδίδει το διήγημα «Πίστομα!»

(1898) στο περιοδικό Τέχνη, τον Ιανουάριο του 1899, «Το βιο της κυράς Κερκύρας», πάλι στην Τέχνη το Νοέμβριο του 1898, Κοσμογονία (καβαλιστικός μύθος, 1899), Αντιφεγγίδες (18931894).

•. u m m 7 oTLi

^ « « f o r i 'Il f

y r

- r ί -uVfa.s r/f,

' ftAwi· lift

, Uy'e fiftyi,

16/αφιερωμα

1901

Δημοσιεύει στο περιοδικό Διόνυσος το διήγημα «Juventus mundi». Επίσης μεταφράζει τα αποσπάσματα «Ο Ρούρος και οι Όφιοι» και «Βασιλιάς Παριξίτης δαγκάνεται από τον οφιοδαίμονα Ταξακάν» από το επεισόδιο της Μαχαμπχαράτα.

1902

Το Μάιο πηγαίνει στη Ζάκυνθο για να παρευρεθεί στον εορτα­ σμό για τα εκατόχρονα από τη γέννηση του Σολωμού. Στις 17 Αυγούστου δημοσιεύει στην εφημερίδα Neue Presse της Βιέν­ νης άρθρο για το Σολωμό. Δημοσιεύεται το διήγημα «Κασσώπη» στο περιοδικό Διόνυ­ σος.

1903

Γνωριμία και ανάπτυξη φιλίας με την Ειρήνη Δεντρινού. Γρά­ φει μια επιστημονική διατριβή με τίτλο «Σανσκριτική και κα­ θαρεύουσα», που επρόκειτο να δήμοσιευθεί στο περιοδικό Κριτική, το οποίο έκλεισε.

1904

Γράφει τα διηγήματα «Ακόμα;», «Κάιν», «Η ζωή του χωριού», «Υπόληψη». Α π’ αυτά δημοσιεύει το διήγημα «Ακόμα;» και τη διατριβή «Σανσκριτική και καθαρεύουσα» στο περιοδικό Νουμάς. Μεταφράζει επίσης την «Ιστορία του Σουναξαίπα», που δημοσιεύεται στο ίδιο περιοδικό.

1905

Με την ευκαιρία του ερχομού του Α. Πάλλη στην Κέρκυρα ορ­ γανώνει ένα συνέδριο δημοτικιστών. Γράφει στον Ταγκόπουλο, καλεί τον Παλαμά και το Γρυπάρη και παρακαλεί το διευ­ θυντή του Νοϋμά να τηλεγραφήσει στον Ψυχάρη. Τελικά το συνέδριο των δημοτικιστών δεν πραγματοποιήθηκε στην έκτα­ ση που το σχεδίασε ο Θεοτόκης, γιατί οι προσκεκλημένοι, με διάφορες δικαιολογίες, απέφυγαν το ταξίδι στην Κέρκυρα. Αυτό όμως δεν εμπόδισε το Θεοτόκη και τους άλλους κερκυραίους λογίους να συζητήσουν με τον Α. Πάλλη το γλωσσικό. Γράφει τα διηγήματα «Τίμιος κόσμος», «Η παντρειά της Σταλαχτής» και δημοσιεύει τα διηγήματα «Κάιν», «Απελλής», «Τί­ μιος κόσμος», «Η ζωή του χωριού», «Η παντρειά της Σταλαχτής» στο περιοδικό Νουμάς.

1906

Γράφει το διήγημα «Αγάπη παράνομη». Δημοσιεύει τα: «Βαιδικος Υμνος. Στον Ιντρα και τον Βαρούνα. Βαιδικός ύμνος στη Δρυμα», «Τρεις ωδές» του Οράτιου, «ΙΔ' Ολυμπιονίκης» του Πινδάρου, «Βαιδικός ύμνος στο Βαρούνα», «Βαιδικός ύμνος στους Πάντες Θεούς», «Διάλογος του Ίντρα και του Βαρούνα», «Μονόλογος του μεθυσμένου Ίντρα», «Στη νύχτα», «Π ελεημοσύνη», «Στο Βάτα», στο περιοδικό Νουμάς.

1907-1909

Φοιτά δύο πλήρη εξάμηνα στο πανεπιστήμιο του Μονάχου. Καταφθάνει στην Κέρκυρα ο σοσιαλιστής Μαζαράκης (1909). Ο Θεοτόκης προπαγανδίζει τον ερχομό του και τις σοσιαλιστι­ κές ιδέες. Εκδίδεται σε βιβλίο η μετάφραση Το δράμα που εσύνθεσε ο

Η Ερνεατίνη Θεοτόκη με την κόρη της j

αφιερω μα/17

περίφημος Καλιδάσας, το ονομαζόμενο ο Αναγνωρισμός της Σακουντάλας. Επίσης τα Γεωργικά του Βιργίλιου, στην Τυβίγγη, στο τυπογραφείο του Ερρίκου Λάουπ. Δημοσιεύονται στο περιοδικό Νονμάς ρ. «Κατακλυσμός» και «Η ιστορία του Ζαρατκάρου» από τη Μαχαμπχαράτα, «Τα ερωτικά τραγούδια του Άμαρου» και τα «Γεωργικά» του Βιργίλιου.

1911

14 Μαΐου. Ιδρύεται ο «Αλληλοβοηθητικός Εργατικός Σύνδε­ σμος Κερκύρας». Είχε προηγηθεί η ίδρυση του «Σοσιαλιστικού Ομίλου Κερκύρας». Τον ιδρυτικό πυρήνα του αποτέλεσαν οι Κ. Θεοτόκης, Α. Σίδερης, Σ. Παξινός, I. Σπυρόπουλος, Α. Μουσούρης, Σ. Γκισδάκης, Ν. Βαρότσης, Κεφαλλονίτης, Σιμονέτης και διάφοροι, άλλοι έπαγγελματίες και εργάτες. Ο Θεοτόκης αρχίζει να γράφει την κοινωνική νουβέλα Η τιμή και το χρήμα.

1912

Τίθεται τέρμα στη δράση, του «Σοσιαλιστικού Ομίλου». Ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης αρνείται το παράσημο του Σταυρού του Σωτήρος που του προσφέρει η κυβέρνηση. Θάνατος του φίλου του Λορέντζού Μαβίλη στο Δρίσκο της Ηπείρου. Εγκα­ τάστασή του στην πόλη της Κέρκυρας, στο σπίτι του ζωγράφου Γιαλλινά, στην πλατεία της Ενώσεως. Συνεχίζει να γράφει τη νουβέλα Η τιμή και το χρήμα, την οποία δημοσιεύει σε συνέ­ χειες στο περιοδικό Νονμάς, Γράφει το διήγημα «Αμάρτησε;».

1914-1915

Εκδίδεται η νουβέλα Η τιμή και το χρήμα, «με εικονογραφίες χαραγμένες από τον Μάρκο Ζαβιτζιάνο» (1914).Το Σεπτέμβριο του 1915 κυκλοφορεί η Κερκυραϊκή Ανθολογία, όργανο της «Συντροφιάς των Εννιά». Δημοσιεύεται το διήγημα «Αμάρτη­ σε;» στο Εθνικόν Ημερολόγιον του Κ. Σκόκου. Στην Κερκυραϊκή Ανθολογία' δημοσιεύεται η «Κοσμογονία» (καβαλιστικός μύθος) και το σονέτο «Βάφει τη μάννα γη ποτάμι το αίμα» (1915). Μια χρονιά νωρίτερα δημοσιεύει στο περιοδικό Γράμ­ ματα της Αλεξάνδρειας την εισαγωγή στο Μαχαμπχαράτα του Hermann Camillo Kellner. Δημοσιεύει τη μετάφραση του Schil­ ler «Η περιωπή της γυναικός» και τη μετάφραση του Γκαίτε «Μινιόν» (1915).

1916

Εκδηλώνεται το Κίνημα της Θεσσαλονίκης. Η προσωρινή κυ­ βέρνηση, στην οποία συμμετείχε ως υπουργός των Εξωτερικών ο Νικόλαος Πολίτης, σύντροφος των μαθητικών και φοιτητι­ κών χρόνων του Θεοτόκη, του αναθέτει μια ειδική αποστολή στη Ρώμη. Κατά την επιστροφή στην Κέρκυρα η κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης τον διορίζει αντιπρόσωπό της. Έρχεται σε σύγ­ κρουση με το γάλλο στρατηγό Μπωμάν και παραΐτείται. Κυ­ κλοφορεί η μετάφρασή του της Τρικυμίας του Σαίξπηρ. Δημο­ σιεύει στο περιοδικό Κερκυραϊκή Ανθολογία τη «Λιτανεία» και το «Τραγούδι» του Heine, το «Περί φύσεως» του Λουκρητίου, τον «Άμλετ» του Σαίξπηρ κάι τον «Ερμάννο και Δωρο­ θέα» του Γκαίτε.

Σπυρίδων Θεοτόκης, αδελφός τον Κων­ σταντίνον

18/αψιερωμα

1917-1918

Του προτείνουν τη θέση του διευθυντή λογοκρισίας. Εν τω με­ ταξύ η πτώση της αυστρουγγρικής μοναρχίας τον έχει κάμει πάμφτωχο κι αυτόν και τη γυναίκα του. Μετά από 48 ώρες αποποιείται τη θέση του διευθυντή της λογοκρισίας. Το 1918 αναλαμβάνει επιμελητής στις εκδόσεις «Ελευθερουδάκη». Αρ­ χίζει να γράφει τον Κατάδικο και τη Ζωή και το θάνατο τον Καραβέλα (1918). Δημοσιεύει στην Κερκυραϊκή Ανθολογία τα σονέτα: «Πικρό αχ! για σε είναι τώρα ώς και το χείλι» και «Τα σπλάχνα τόση λάβρα μώχει κάψει» (1917-1918). Επίσης στο ίδιο περιοδικό, Λουκρητίου «Περί φύσεως» (βιβλίον III), «Το δράμα που εσύνθεσε ο περίφημος Καλιδάσας το λεγόμενο “Η Μαλάβικα και ο Αγνιμίτρας” », Σαίξπηρ «Οθέλλος» (πράξη Α ', σκηνή Τ') και «Μάκβεθ» (πράξη Δ ', σκηνή Α').

1919-1922

Οι ανάγκες ζωής του Θεοτόκη ήταν επιτακτικές. Αρχίζει να τον βασανίζει η αρρώστια του. Αφού για λίγον καιρό υπηρέτη­ σε σαν έκτακτος στην «Υπηρεσία Ξένων και Εκθέσεων», διορί­ ζεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη με το βαθμό του γραμματέως, για να πάρει έπειτα από λίγους μήνες το βαθμό του «τμηματάρχου Β' τάξεως» με μισθό 750 δραχμές το μήνα. Αναγκάζε­ ται να πουλήσει τις μεταφράσεις του και τα δικαιώματα των πρωτότυπων έργων του για εξευτελιστικά ποσά στους οίκους «Βασιλείου» και «Ελευθερουδάκη». Έρχεται όμως η στιγμή που η αρρώστια τον τσακίζει οριστικά. Μπαίνει στον «Ευαγγε­ λισμό» για εγχέίριση. Οι γιατροί τον στέλνουν στην Κέρκυρα. Σ’ αυτό το χρονικό διάστημα ολοκληρώθηκαν και εκδόθηκαν τα ωριμότερα έργα του: Κατάδικος σε πρώτη (1919) και σε 1δεύτερη (1922) έκδοση, Η ζωή και ο θάνατος τον Καραβέλα σε πρώτη (1920) και σε δεύτερη (1923) έκδοση, Οι σκλάβοι στα όεσμά τονς (1922). Επίσης οι μεταφράσεις: Γκαίτε: Ερμάννος , και Αωροθέα (1919), Σαίξπηρ: Μάκβεθ (1923), Φλωμπέρ: Η \ κνρία Μποβαρύ (1923), Ρώσσελ: Τα προβλήματα της φιλοσο! φίας (1923).

1923

Ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης πεθαίνει την 1 Ιουλίου στο σπίτι Γιαλλινά, στην πλατεία της Ενώσεως. Το πεζογράφημά του «Ο παπά Ιορδάνης Περίχαρος και η ενορία του», που άρχισε να γράφει το 1922, έμεινε ανολοκλήρωτο.

Για τη σύνθεση της εργο-βιογραφίας αντλήσαμε στοιχεία από τις ακόλουθες πη1. Περιοδικό «Φιλότεχνος» Βόλον, Νοέμ.-Δεκ. 1926, αφιερωμένο στον Κων­ σταντίνο Θεοτόκη. Περιέχονται άρθρα των: 1) θεοτόκη-Παρασκευοπούλου Ελέ­ νης, 2) Λευτεριώτη Ν.,3) Βεκ[ιαρέλλη] Αρ., 4) Σίδερι Αρ. Δ., και 5) Θρύλου Άλκη.

2. «Νέα Εστία», χριστούγεννα 1973, τεύχος1115. Περιέχονται άρθρα των 1)Δαφνή Κώστα, 2) Χάρη Πέτρον, 3) Γρόλλιον X. Κ.

3. Αιμ. Χονρμούξιου: Κωνστ. Θεοτόκης. Ο εισηγητής του κοινωνιατικού μυθι­ στορήματος στην Ελλάδα. Ο άνθρωπος-το έργο. Δεύτερη έκδοση. Οι Εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα, 1979.

4. Σπυρίδωνος Μ. Θεοτόκη: Τα νεανικά χρόνια τον Κωνσταντίνου Θεοτόκη. Βιογραφία. Εισαγωγή-επιμέλεια κειμένου Τάσος Κόρφης. Πρόσπερος, Αθήνα, 5. Γ. Κ. Κατσίμπαλη. Βιβλιογραφία Κωνστ. Θεοτόκη. Δεύτερη έκδοση. Αθή-

Κωνσταντίνος Θεοτόκης

αψιερω μα/19

Θ. Δ. Φραγκόπουλος

Η βιογραφία του Κωνσταντίνου Θεοτόκη από τη γυναίκα του Στην «Αλεξανδρινή Τέχνη», τεύχος Δεκεμβρίου 1929 (σελ. 373-377), όημοσιεύθηκε η ακόλουθη διογραφική σημείωση για τον κερκυραίο πεζογράφο Κωνσταντίνο Θεοτόκη, γραμμένη από τη σύζυγό του. Το πρωτόγραφο ήταν γραμμένο γερμανι­ κά, και η μετάφρασή του έγινε από τον κ. Απόστολο Μ αγγανάρη, στον οποίο οφείλεται και μια υποσημείωση. Η Ερνεστίνη Θεοτόκη είχε ατελή γνώση της γραφόμενης ελληνικής. Γεννημένη στην Πράγα, και καταγόμενη από παλιά οικογένεια γερμανών φεουδαρχών της Βοημίας, η Ερνεστίνη, βαρώνη Malowetz von Mallowitsch und Koss0r, παντρεύτήκε το 1893 τον Κωνσταντίνο Θεοτόκη, που τον είχε πρωτογνωρίσει ενάμιση χρόνο πιο πριν στη Βενετία. Ο γάμος έγινε στην Πράγα, κατά το καθολικό δόγμα. Ο γαμπρός ήτανε μόλις 21 χρονών και η νύφη κάτι παραπάνω από 36. Επρόκειτο πάντως για έναν γάμο σφοδρού έρωτος, και η νύφη, παρά τα θέσμια εκείνων των καιρών, ήτανε εντελώς άπροικη. Ωστόσο, με τους διαδοχικούς θανάτους πολλών, και υπέρπλουτων, θείων της, και άλλων συγγενών της, που τη θυμήθηκαν στη διαθήκη τους επειδή την ένιωθαν αδικημένη, η Ερνεστίνα, σε σύντομο διάστημα, έγινε, ξάπλουτη· ο γάμος τους ορθοπόδησε οικονομικά, και ζούσαν στην έπαυλη των Καρουσάδων μια ζωή χωρίς χρηματικές έγνοιες. Η «Τίνα» αφοσιώθηκε με γερμανική ευψυχία και ευσυνειδησία στον «Ντίνο», και του συγχώρησε κάθε μια από τις (συχνές, βέβαια) ανδρικές του παρεκτροπές. Απεβίωσε το 1936, έχοντας ήδη νιώσει τη μεγάλη πίκρα του χαμού της μονάκριβης κορούλάς της (1900) και του άντρα της (1923). Τη θυμάμαι πολύ καθαρά. Ήταν μια ψηλή, κυπαρισσόκορμη, μαυροντυμένη γυναίκα, με περήφανη όψη, διαπεραστικά γαλανά μάτια, ήρεμη φωνή χαμηλή, αλλά προσταχτική, και όμορφα

ολάσπρα μαλλιά, πάντοτε καλοχτενισμένα. Το φόρεμά της ήταν μακρύ μακρύ, παλιομοδίτικο, αλλά πάντα καινούριο, συνήθως μεταξωτό. Φοj ρούσε μια πλατιά βελουδένια κορδέλα σφιχτά προσαρμοσμένη στον λιπόσαρκο λαιμό της, και ι έπαιζε έξοχα πιάνο. Το κείμενο που ακολουθεί είναι το μόνο της που ξέρω. Δείχνει το συγκροτημένο της μυαλό, το τόσο θαυμάσιο της τακτ, τη μεγάλη της διακριτικότητα και την έγνοια της για τη φιλαλήθεία, αλλά και τον βαθύ θαυμασμό της για τα συγγραφικά χαρίσματα του αντρός της, το σεβασμό της στην πνευματικότητά του, την ακλόνητη πίστη της για την ιδιοφυία του, κοντολογίς, την αγάπη της για έναν άνθρωπο, γοητευτικό βέI βαια, που ήξερε όμως να είναι, άμα ξύπναγε ο δαίμονας της γενιάς των Θεοτόκη, ιδιαίτερα | ανυπόφορος. Την αγάπη αυτή, η Ερνεστίνη την : κράτησε αλώβητη, όπως την ένιωσε για πρώτη j φορά στην καρδιά της να φτερουγίζει στο ξενοδοχείο Μπάουερ, στη Βενετία, εκείνο τον υπέροIχο Φεβρουάριο του 1891. | Δεν είναι, κυριολεκτώντας, μια «βιογραφία». Ευρύτερη και πληρέστερη βιο-βιβλιογραφία, κατά το πολυλαϊκό πρότυπο, άφησε η αδελφή του' Κωνσταντίνου, Ελένη Θεοτόκη-Παρασκευοπούλου, στο αφιέρωμα του «Φιλότεχνου» του Βόλου. Η Ελένη Θ.-Π. είχε και η ίδια καλές επιδό1 σεις στη λογοτεχνία, και δημοσίεψε, περί το 1928, συλλογή διηγημάτων με τον τίτλο «Πλανέί

20/αφιερωμα

Ο Κ. Θεοτόκης οτη Βενετία, σε ηλικία 19 χρονών

ματα αγέλαστα», από τις εμπειρίες της των μα­ χών στα μέτωπα των πολέμων του 1912-1922, όπου συμμετέσχε σαν εθελόντρια αδελφή (το 1941, στο βομβαρδισμό από γερμανικά αεροπλά­ να του Στρατιωτικού Νοσοκομείου Ιωαννίνων, σκοτώθηκε· υπηρετούσε σαν προϊσταμένη αδελ­ φή, παρά την ηλικία της). Επίσης, βιογραφίες του Θεοτόκη έγραψαν πολλοί, ιδίως Κερκυραίοι, και πρώτος ανάμεσά τους ο ιστοριοδίφης και λογοτέχνης Κ. Δαφνής. Το κείμενο της Ερνεστίνης, βαρώνης Μάλοβετς φον Μάλοβιτς ουντ Κοσόρ, κομίσσης Θεο­ τόκη: «Με παρακάλεσαν να γράψω μερικές αναμνή­ σεις από την οικογενειακή ζωή τον αγαπημένου κι αλησμόνητου συζύγου μου Κωνσταντίνον μα με δειλία ξεπληρώνω την τιμητικήν αυτή παρά­ κληση καθόσον η μέχρι σήμερα φιλολογική δρά­ ση μου ήταν τιποτένια -κι όμως είμαι υποχρεω­ μένη να γράψω γι’ αυτόν, που στάθηκε μια πολύ ονομαστή και τιμημένη προσωπικότητα. Είναι μεγάλο τόλμημα και πολύ δύσκολο για να το κα­ ταπιαστώ! Γι’ αυτό ζητώ επιείκεια και συγγνώμη για κάθε έλλειψη στα γραφόμενά μου. Σχετικά με τη φιλολογική προσωπικότητα του Κωνσταντίνου, τα έργα του, το μεγάλο ταλέντο του, τη βαθιά ποιητική φύση του, τις ιδανικές απόψεις που είχε για το κάθε τι, δε μπορώ κι ούτε μου επιτρέπεται να γράψω · αυτό το έκαναν σε πολλά άρθρα, πραγματείες και διαλέξεις εξέχουσες προσωπικότητες· εγώ θα μιλήσω για την ιδιαίτερη ζωή του, την αγάπη του στη φύση, στα λουλούδια, στα δέντρα, στα φυτά, για τον κήπο του τον αγαπημένο στους Καρουσάδες, την αγά­ πη του στη μουσική και σε τόσα άλλα -και κυριότερα για την πρώτη μας συνάντηση, τον τρό­

πο και τον τόπο που βρεθήκαμε, αυτός ένα παιδί του Νότου κι εγώ μια κόρη του Βορρά. Αυτό συ­ νέβηκε στη Βενετία · τότες εγώ περνούσα το χει­ μώνα μου εκεί, μετά το θάνατο των γονέων μου, κί αυτός ήρθε απ’ το Παρίσι για λίγες μέρες · αυ­ τές οι μέρες γενήκαν βδομάδες και αρραβωνιαστήκαμε. Πηγαίναμε σε μουσεία, εκκλησίες, πα­ λάτια, πινακοθήκες, μας έσερνε τον ένα στον άλ­ λο η αγάπη για κάθε ωραίο και αξιοθαύμαστο που μας χαρίζει η πόλις αυτή των παραμυθιών. Συναντήσαμε πολλές δυσκολίες, τη διαφορά εθνικότητας, θρησκείας και τη διαφορά περιου­ σίας, ώστε αναγκαστήκαμε να χωριστούμε προ­ σωρινά. Τι δύσκολος όμως χωρισμός! Αλληλο­ γραφούσαμε, γιατί ήθελε να κρατήσει το λόγο που έδωσε -μα τι τιποτένια αναπλήρωση που ήταν αυτή ύστερα από τις 6 αλησμόνητες βδομά­ δες της Βενετίας. Στις 29 του Απρίλη 1891 χωρι­ στήκαμε και στις 26 του Ιούνη ήρθε ξαφνικά στην Πράγα. Έγινε εγκάρδια δεχτός από τους αδελφούς και τους συγγενείς μου κι αυτός ευχα­ ριστήθηκε πολύ από την παλαιική Πράγα, κι εξετίμησε την ωραία της θέση και τ ’ αρχαία ιστορι­ κά και τεχνικά της κτίρια. ( Παρατηρούσε προσεχτικά κάθε ωραίο, ενδια­ φερότανε για τη γλώσσα και τη φιλολογία των Τσέχων και πάντα του με ευχαρίστηση αναθυμιόταν τη διαμονή του στην Πράγα, όπου και ξαναγύρισε υστερότερα δυο ακόμη φορές. Μετά το γάμο μας στις 11 του Σεπτέμβρη 1893, πήγαμε στη Βιέννη, στο Σάλτσμπουργ, στο Ίνσμπρουκ. Μολονότι δε ερχόταν από τη θαλασσόβρεχτη Κέρκυρα απολάμβανε τις ομορφιές του αλπινικού περίγυρου, μόνο που δε μπορούσαμε να μέ­ νουμε πολύ κοντά στα βουνά, όπως λ. χ. στο Ίν­ σμπρουκ που δεν του άρεσε και έλεγε: “σε κάθε δρόμο ήταν φόβος μην πέσει κάνα βουνό και του πλακώσει το στήθος του”. Από το Ίνσμπρουκ πήγαμε στο Μόναχο, όπου μείναμε δυο μήνες. Κι εδώ ήταν ενθουσιασμένος με την κλασική ωραιότητα των κτιρίων και τα περιεχόμενα των μουσείων και πινακοθηκών. Εδώ άκουσε για πρώτη φορά τον Λόένγκριν του Βάγνερ, που του έκανε μεγάλη εντύπωση. Μολο­ νότι δεν ήταν ο ίδιος μουσικός κι ούτε ειδικός σ’ αυτή την τέχνη, ένιωθε αμέσως τη νέα τούτη γι’ αυτόν μουσική και λυπόταν συχνά στην κατοπι­ νή του ζωή που δε μπόρεσε ν’ ακούσει περισσό­ τερα έργα του Βάγνερ. Ύστερα από απολαυστι­ κότατη διαμονή στο όμορφο Μόναχο, τραβήξαμε κατευθείαν στην Τεργέστη, μετά στην Κέρκυρα, την καινούρια πατρίδα μου, χωρίς νά ’ρχομαι σ’ αυτήν ολότελα ως ξένη, ύστερα από τα όσα μου είχε ιστορήσει γι’ αυτήν. Ευχαριστιόταν που μου άρεσαν όλα, που όλα μ ’ ενδιέφεραν και έπιασε με πολύ ζήλο να συμμαζεύει, μόλις φθάσαμε στους Καρουσάδες, στις ΤΌ Ιανουάριου 1894, το νέο σπιτικό μας.

αφιερωμα/21 Μετά την εγκατάστασή μας άρχισε να σπουδά­ ζει και να μελετά. Στο Παρίσι είχε τελειώσει ένα έργο, Vie de montagne, που επιδιόρθωνε τώρα κι αντίγραφε σκοπεύοντας να το δημοσιέψει. Δεν είχαμε αρκετά μέσα και τα έξοδα ήταν μεγά­ λα. Επειδή επιθυμούσε να το τυπώσει, ζήτησα το ποσόν από κάποια μου θεία για να εκδώσουμε το βιβλίο. Η χαρά του ήταν μεγάλη κι η ικανοποίη­ σή του όταν είδε μπροστά του το πρώτο βιβλίο του.1 Είχεν επιτυχία κι ήταν οπωσδήποτε η αρχή του φιλολογικού του σταδίου. Τ’ όνομα της θείας μου αξίζει να γίνει γνωστό, γιατί εκείνη ήταν που του διευκόλυνε το πρώτο βήμα προς τη δη­ μοσιότητα. Ήταν η αδελφή της μετέρας μου: η κόμισσα Λεοπολδίνα Άττεμς, για τήν οποία δια­ τηρούσε πάντα μιαν ανάμνηση ευγνωμοσύνης. Τον είχε ιδεί στη Βιέννη μετά το γάμο μας και το.ν είχε κλείσει μέσα στην καρδιά της. “Le neveu. grec” της άρεσε πολύ. Ήταν το πρώτο και τελευ­ ταίο βιβλίο του γραμμένο στη γαλλική γλώσσα. Ήλθαν ύστερα μικρά ελληνικά διηγήματα, τα οποία δεν εδημοσίεψεν όλα. Μέσον της Κέρκυ­ ρας ήρθε πάλι στη δημοσιότητα και η Τέχνη και ο Νουμάς δημοσίευαν διηγήματά του. Με το φί­ λο του τον Λ ορέντζο Μαβίλη σπούδασε σανσκρι­ τικά, χωρίς να κουραστεί στην τόσο δύσκολη αυ­ τή σπουδή και άρχισε να μεταφράζει του Καλιδάσα την Σακούνταλα, εργασία που τον απασχό­ λησε για πολλά χρόνια. Μόλις γεννήθηκε τ’ ακριβό μας παιδί στις 2 Μαΐου 1895,2 ήταν ατέλειωτα ευτυχής και ένιωθε μεγάλη τρυφερότητα και άγάπη για την κορούλα μας. Ό σα χρόνια μας την άφησε ο Θεός κοντά μας, ήταν τα ωραιότερα χρόνια της ζωής μας. Ζούσαμε στους Καρουσάδες χειμώνα-καλοκαίρι, αυτός έγραφε κι εσπούδαζε κι η μικρή ήταν πάν­ τα μαζί μας, χωρίς να τον εμποδίζει στην εργα­ σία του. Μόλις άρχισε να μιλεί και μάλιστα μά­ θαινε μαζί ελληνικά και γερμανικά, εκείνος ήταν όλο ευτυχία και περηφάνεια. ΓΤ αυτήν φύτευε φυτά και δέντρα καρποφόρα, κι απασχολιότανε στον κήπο πολύ για χάρη της. Κι εκείνη τον ακο­ λουθούσε παντού, τον αγαπούσε τρελά, τον φο­ βόταν όμως και λιγάκι. Είχε πολύ καλό μουσικό αυτί και τον διασκέδαζε πολύ τραγουδώντας του λιανοτράγουδα, που τα θυμόταν από μια φορά πού ’χεν ακούσει τη μελωδία τους. Ήμαστε μαζί της στα 1898 τρεις μήνες στο Γκρατς, όπου αυτός σπούδασε ένα εξάμηνο στο Πανεπιστήμιο, μετά στη Σοβράνα, στην Αμπάτζια που του άρεσε πο­ λύ απολαύοντας ιδιαίτερα τα θαλάσσια μπάνια! Με την επιστροφή μας στην Κέρκυρα άρχισε να εργάζεται και περνούσε τις μέρες και τα βρά­ δια του σκυμμένος πάντα στο γραφείο -ήταν ακαταπόνητος, μπορούσε ώρες ολόκληρες να γράφει, ησύχαζε μόλις, μόνο λίγο βγάλσιμο στον κήπο κι αυτό ήταν όλο το ξεκούρασμά του. Δεν

Η Ερνεστίνη Θεοτόκη με την κόρη της Ερνεστίνη

τ ’ άρεσε ο περίπατος, ούτε στην εξοχή, Ούτε στην πόλη. Το βράδυ έπρεπε να παίξω μουσική -έλεγε πως δεν τον ανησυχούσε αυτό και αγαπούσε ιδιαίτερα την κλασική μουσική, που όσο μπορού­ σα κατόρθωνα να του δίνω με τις μικρές μου δυ­ νάμεις και εκτελέσεις, και του γνώρισα τ ’ αρι­ στουργήματα του Bach, Beethoven, Schumann, Mozart, Schubert κ.λ. - Δεν ήθελε ν’ ακούει ελα­ φρά πράγματα, οπερέτες ή κομματάκια, όλο σο­ βαρά έργα και από τραγούδια προτιμούσε τον Σούμπερτ. Τα ήξερε όλα απ’ έξω και σχεδόν σω­ στά -τον Erl Koenig* ήθελε διαρκώς να τον επα­ ναλαμβάνω και όταν πια κι ο Μαβίλης ήταν σπί­ τι μπορούσε συχνά να κάθουμαι ολόκληρη τη βραδιά να τραγουδώ, έχοντας ενθουσιώδεις ακροατές, μεταξύ των οποίων από την άνοιξη του 1897 και τον Dr. John Schmitt (καθηγητή της Νεοελληνικής Φιλολογίας στη Λειψία), φίλο του Μαβίλη3 και αργότερα του αντρός μου, μια προ­ σωπικότητα στον κλάδο του και που γι’ αυτό οι τρεις αυτοί άνθρωποι χωρίς να μας φαίνεται πα­ ράξενο συνδεθήκανε τόσο βαθιά και μείνανε αχώριστοι επί κάμποσα χρόνια. Η μικρή χόρευε ευχαρίστως και ήταν μεγάλη η περηφάνεια της όταν ο παπάκης χόρευε μαζί της την πόλκα -το μοναδικό χορό που κατάφερνε και που έμαθεεν πάση περιπτώσει όμως για χορευτής δε στεκό­ ταν στο ύψος που αρμόζει. Εξόν από κάποιους δημόσιους χορούς στ/ Παρίσι δεν είχε πάει σ’ (*) Ο Erl Koenig είναι πρόσωπο μυθολογικό, όπως οι δικοί μας θεοί, στοιχειά ή βασιλιάδες των δασών. 'Ενα χαριτωμένο τραγουδάκι τον Γκαίτε αναφέρεται σ’ αυτό το θέμα και είναι αυτό το ίδιο που μελοποίησε κι ο Σούμπερτ για ν' αρέσει στη λεπτή ψυχή του Κ. Θεοτόκη. (Σ.τ.Μ.).

22/αφιερωμα άλλους ποτέ. Μετά τούτα τα ευτυχισμένα χρόνια, μας χτύ­ πησε φοβερά ο θάνατος της αγαπημένης μας κορούλας. Μέρες και βδομάδες δεν απομακρύνθη­ κε από το κρεβάτι της'ό,τι μπορούσε να γίνει το κάναμε, δεν αφήσαμε τίποτε να μη δοκιμάσουμε. Την φέραμε' στην Κέρκυρα. Ο χωρισμός από τους Καρουσάδες στάθηκε γι’ αυτόν τόσο δύσκο­ λος, γιατί από κείνη την ώρα έπαψε πια να ελπί­ ζει, ενώ εγώ πάντα φύλαγα τις ελπίδες μου και δεν μπορούσα να πιστέψω στο κακό. Στις 17 Ιου­ νίου 1900 πέθανε από μηνιγγίτη.*12*4 Τ’ αγαπημένο μας παιδί μας χάρισε μόνο 5 χρόνων και 3 εβδο­ μάδων ευτυχία. Τον καιρό που ακολούθησε πα­ ραλείπω να περιγράφω λεπτομερώς. Ο Κων­ σταντίνος βρήκε λίγη παρηγοριά στην εργασία του, που επιδόθηκε τώρα με μεγαλύτερο ζήλο. Σπάνια μιλούσε για κείνη, δεν μπήκε ποτές πια στην κάμαρά της, κι όμως όσα ανέφερε γι’ αυτήν το έκανε με τέτοια απερίγραπτη λύπη, που κατα­ λάβαινε κανείς ότι πάντα εκείνη σκεφτότανε. Ο χρόνος έφερε την παρηγοριά, εργαζότανε με πιο ζήλο, και κείνη την εποχή του πένθους ακρι­ βώς γένηκαν και οι μεταφράσεις του Καλιδάσα, του Σαίξπηρ, μερικές νουβέλες, σονέτα και ένα άρθρο για το Σολωμό στα γερμανικά για την εκατονταετηρίδα του που δημοσιεύτηκε στο Νέο Ελεύθερο Τύπο5 της Βιέννης. Συν τω χρόνω σχη­ μάτισε και μια ωραία βιβλιοθήκη όπου διάβαζε, και μελετούσε πολύ, χωρίς να ξεχνάει, και τον κήπο του. Οι επιδιορθώσεις κι οι εξωραϊσμοί στους Καρουσάδες τον ενδιέφεραν επίσης, γιατί αγαπούσε και έμενε ευχαρίστως στο μέρος αυτό. Ήταν αγαπητός παντού, έκανε καλοσύνες όπου κι όπως μπορούσε κι είχε και πολύ ταλέντο για να κάνει το γιατρό. Ερχότανε πολλοί να του ζη­ τήσουν τη συμβουλή του, έκανε και μικρές εγχει­ ρήσεις και μάλιστα δυο αρκετά σοβαρές με σχετι­ κή επιτυχία. Καθεμέρα μας έρχονταν γυναίκες με τα παιδιά τους, ήταν μαζί τους υπομονετικός και

Σημειώσεις: 1. Η έκδοση του δυσεύρετου σήμερα έργου αυτού του Κ. Θεοτόκη έγινε στη Libraire Academique Didier, Perrin et Cie, Paris, 1895. To έργο του αυτό είχε να αντιμετωπίσει, στην Ελλάδα, μια πολύ αυθάδη αρνητική κριτική, που πολύ αδίκησε ένα πολύ αξιαγάπητο πρωτόλειο. Σημειώνω εδώ πως την έκδοση την επιμελήθηκε ο Theodore de Witzewa, με μεσολάβηση τον γάλλον πρόξενου στην Κέρκυ­ ρα και μεταφραστή, αργότερα, του «Καταδίκου» στα γαλ­ λικά, Leon Krajewski. («Le Condamne» Callman-Levy, Editeur, Paris 1929 - Collection «Le Prisme», όπου και εμ­ περιστατωμένη βιογραφία του Θ.).

2. Η κόρη του Κ. Θεοτόκη ονομάστηκε, ίδια όπως η μητέρα της, Ερνεστίνη. Τη φώναξαν με το γερμανικό υποκοριστι­ κό «Tinerle». Για.τη βάφτισή της κατά το ορθόδοξο δόγ­ μα, δες την απολαυστική περιγραφή που έγραφε ο αδελ­ φός του Κ. Θεοτόκη, Σπόρος, στη δική τον βιογραφία για τό συγγραφέα (αελ. 74-75, «Τα νεανικά χρόνια του Κ.

όλοι φεύγανε ευχαριστημένοι. Τα γιατρικά όλα τους εδίνονταν δωρεάν, κι αυτά ακόμα που δεν τα είχαν στο φαρμακείο του σπιτιού τα μηνούσε από την πόλη. Το χειμώνα του 1908-1909 πήγε στο Μόναχο, φοίτησε στο Πανεπιστήμιο δυο εξάμηνα και το φθινόπωρο γύρισε πίσω στην Κέρκυρα. Μόλις κηρύχτηκε ο πόλεμος κατοικήσαμε μόνιμα στην πόλη και μόνο για λίγο διάστημα πήγαινε κάποτε στους Καρουσάδες. Βρισκόμενος στη Σαλονίκη6 στάλθηκε με ιδιαίτερη αποστολή στη Ρώμη. Ερ­ γαζόταν μ ’ επιτυχία, μα η πολιτική δεν τον ευχα­ ριστούσε- έτσι ξαναγύρισε στην αγαπητή του απασχόληση. Κατά τό διάστημα 1919-1922 γεννήθηκαν τα ωραιότερα και ωριμότερα έργα του -αυτά θα κά­ νουν αλησμόνητο τ ’ όνομά του για πάντα! Ήταν ένας καλότατος άνθρωπος, κάπως νευρικός όμως ενίοτε, και για τους φίλους του όχι πολύ προσιτός- είχε χρυσή καρδιά και καλή ψυχή, που συχνά δεν την φανέρωνε. Στο διάστημα της τε­ λευταίας φοβερής του αρρώστιας έδειξε τέτοιαν υπομονή, ούτε ένα παράπονο, ούτε μια αντίστα­ ση ενάντια στη θλιβερή μοίρα του ενώ συχνά επανελάμβανε: “Νά ’στε καλοί! νά ’στε κοίλοι! γιατί νά ’ναι κανείς κακός;” Έλπιζε ώς την τε­ λευταία στιγμή να καλυτερέψει: “θα γίνω καλά, δεν είναι δυνατόν να πεθάνω, έχω ακόμη 10 χρονώ δουλειά στο κεφάλι μου”. Και πράγματι- κα­ τά το Νοέμβρη 1922 άρχισε στους Καρουσάδες να ξαναγράφει -πέντε σελίδες γραφτήκανε στο καθαρό- ύστερα δεν μπορούσε πια, η πέννα έπε­ φτε από τα χέρια του: “δεν μπορώ πια να γρά­ ψω...”, και μ ’ ένα θανάσιμο βλέμμα μου έδινε την πέννα: “Φύλαξε το τετράδιο, ίσως.:.” - δεν τελείωνε τη φράση. Πόσο συχνά μ ’ ευχαριστούσε για μια παραμι­ κρή υπηρεσία, δεν ήθελε να κουράζομαι και ότάν του απαντούσα ότι δεν είναι κούραση για μένα μ ’ ευχαριστούσε σιωπηλά.» Θεοτόκη», έκδ. Πρόσπερος, Αθήνα 1983, με παρουσίαση τον κ. Τάσου Κόρφη.)

3. Λείπει από αυτό το σημείωμα κάθε αναφορά για τη συμ­ μετοχή του Μαβίλη και του Θεοτόκη, καθώς και δέκα παλικαριών από τους Καρουσάδες, στην επανάσταση της Κρήτης του 1896. Το μικρό αυτό σώμα των κερκυραίων εθελοντών έλαβε μέρος σε πολλές μάχες στην περιοχή τον Αποκορώνου. Το ίδιο σώμα πολέμησε στην Ηπειροθεσσαλία στον πόλεμο του ’97.

4. Ο θάνατος της Τίνερλε υπήρξε φοβερό πλήγμα και για την Τίνα και για τον Ντίνο Θεοτόκη. Κυριολεκτικά διέλυ­ σε τη γαμήλια σχέση τους. Η οικογενειακή μου συγγένεια με το συγγραφέα μου απαγορεύει να επεκταθώ περισσό­ τερο.

5. Neue Freie Presse, το εγκυρότερο όργανο του βιενέζικου τύπου. Το άρθρο αυτό λανθάνει ώς σήμερα.

6. Η αντιβενιξελική στάση της Τίνας παρασιωπά τη συμμε­ τοχή τον Κ. Θεοτόκη στο Κίνημα της Άμυνας του 1916, και στην αγγλογαλλική κατάληφη της Κέρκυρας. Η λέξη «Σαλονίκη» υποδηλώνει πολλά.

αψιερω μα/23

Τάσος Κόρφης

Από τη συμμετοχή του Κωνσταντίνου Θεοτόκη και του Λορέντξου Μαβίλη στον απελευθερωτικό αγώνα της Κρήτης Οπως είναι γνωστό, στην τελευταία φάση της Κρητικής Επανάστασης που άρχισε το 1866 και, ύστερα από ποικίλη διπλωματική, πολιτική και πολεμική δράση, χά­ ρισε στη μεγαλόνησο την αυτονομία της με την οργάνωση της Κρητικής Π ολιτείας (1899), πολυάριθμοι εθελοντές από την Ελλάδα και το εξωτερικό -ιτ α λ ο ί φοιτητές πανεπιστημίων, ερυθροχίτωνες Γαριδαλδινοί κ.ά - πλαισίω σαν τους επαναστά­ τες. Ανάμεσά τους ήταν και δύο λογοτέχ ο ποιητής Λ ορέντζος Μ αβίλης και ο πεζογράφος Κωνσταντίνος Μ. Θεοτόκης. Οι δύο φίλοι -που πολλά τους ένωναν και αρκε­ τά τους χώριζαν- ξεκίνησαν στις 22 Ιουλίου του 1896 από την Κέρκυρα για την Αθήνα κι από εκεί για την Κρήτη με πρωτοβουλία, όπως φαί­ νεται, του Μαβίλη. Η ισχυρή πατριωτική φύση του Λορέντζου -που τόσο γόνιμα επηρέασε το γεμάτο μεταπτώσσεις και αμφιβολίες Κωνσταν­ τίνο, μεταστρέφοντας τον επίκτητο, πρόσκαιρο ανθελληνισμό του και διαλύοντας τους ενδοια­ σμούς του για τη νεοελληνική γλώσσα- εύκολα του μετέδωσε το θερμό της παλμό. Άλλωστε αυ­ τή η εθνική αποστολή, μ’ έναν ποιητή που πολύ σέβονταν και εκτιμούσε ο Κωνσταντίνος, ήταν και μια ευκαιρία, αφήνοντας το οικογενειακό περιβάλλον του πύργου των Καρουσάδων, τα διαβάσματα και τα γραψίματά του, να ζήσει μιαν ακόμα περιπέτεια της ανήσυχης ζωής του. Η αναχώρηση των δύο «ευγενών και γενναίων

τέκνων της Κερκύρας» χαιρετίστηκε από ολό­ κληρο, σχεδόν, τον τοπικό τύπο με ενθουσιώδη σχόλια. Ας μην ξεχνούμε πως, παράλληλα με το λογοτεχνικό τους έργο, οι δύο εθελοντές ήταν επίλεκτα μέλη της κερκυραϊκής κοινωνίας, σε μια εποχή που οι τίτλοι ευγενείας μετρούσαν ακόμα. Και πως αυτή η κερκυραϊκή συμμετοχή στην κρητική επανάσταση «δια δύο νέων ευπαιδεύτων, ευγενών, αριστοκρατικών οικογενειών, πλουσίων και ευπατριδών» ενίσχυε γι’ άλλη μια φορά το γόητρο του νησιού στην πανελλήνια κοινή γνώμη. Έτσι η εφημερίδα «Λαός» (Κέρκυ­ ρα 3.8.1896, αριθμ. φύλλου 43-44) δημοσίευσε πρωτοσέλιδη και σε περίβλεπτη θέση την είδηση με τα εξής εντυπωσιακά λόγια: «Ευγενή και γενναία τέκνα της Κερκύρας, οι κ.κ. Λαυρέντιος Μαβίλης, διόάκτωρ της φιλολο­ γίας και Κωνσταντίνος Θεοτόκης κτηματίας,

24/αφιερω μα

— .Eotivij x«i γεννρχΓα -Ji'ia. τή';

Κερνάς, οι / ^.'Aaypiv-vWi Μαβίλης, , βιοάχχώρ καί Κωνατανχίνο; θεοτόχτ]; «ημ*τ(*ί, σιργχινηΟένΛολυπιΟϊίς .άοίλιροί'μ'Λς Κρησε;. ιόν ά· . ;νισον αγώνα κατά των βχρδάρων όρίών , το3 Κατακτγιτοα διεξάγοντες, _ΐγκαταλέίψαντερ’.άνε-ον βίαν άπήλΟον ,ε!ί...τήν . μεγβ&ωάο-υρ.α ,νησόν,γνδπως π«ρχ το ‘τιλεύρον Ά ν αραζοαενων ά?ίλφδ>ν άγωϊιοΊώοιν.

συγκινηθέντες εκ των δεινών άτινα υφίστανται οι πολυπαθείς αδελφοί μας Κρήτες, τον άνισον αγώνα κατά των βαρβάρων ορδών του κατακτητού διεξάγοντες, εγκαταλείψαντες άνετον 6ίον απήλθον εις την μεγαλομάρτυρα νήσον, όπως παρά το πλευράν των σφαζομένων αδελφών αγωνισθώσιν. Αποκαλυπτόμεθα προ των αξιόλο­ γων και αισθηματικών τούτων νέων, ευχόμεθα όπως συντελέσωσι προς ευόδωσιν του ιερού αγώνος, υπέρ ου και πλείστοι άλλοι φιλοπάτριδες νέοι εκ των λοιπών του κράτους μερών έσπευσαν». Αλλά και τα άλλα δημοσιογραφικά κερκυραϊκά έντυπα συναγωνίστηκαν το «Λαό» σε επαί­ νους, με επικεφαλής το εβδομαδιαίο σατιρικό -και σκανδαλοθηρικό- περιοδικό «Βούρδουλας» (έτος Α ', αριθμ. 12, Κέρκυρα 4.8.1896), που οι συνεργάτες του «αφήνοντας σε ησυχία όσους τα­ λαιπωρούσαν» θεώρησαν «ιερόν καθήκον» τους να υμνήσουν τους δύο ηρωικούς συμπολίτες τους μ’ ένα τρίστηλο θριαμβευτικό άρθρο και σχετική εικονογράφηση. Νά το ακριβές κείμενο αυτού του άρθρου (κρατώντας τη γλώσσα και την ορθογραφία του συντάκτη): «Η Κέρκυρα υπερηφανευομένη Δεν πρόκειται ότι μετέδησαν δύο Κερκυραίοι εις Κρήτην όπως προσφέρωσιν την ζωή των, την νεότητά των, απέναντι των αδελφών μας των Κρητών, οι οποίοι καταδασανίζονται, σφάζον­ ται, ατιμάζονται, οι εκκλησίαις μας και τα ιερά μας ποδοπατούνται υπό των απίστων και υπό της ατιμοτάτης φυλής η οποία υπάρχει εις την οικουμένην. Δεν πρόκειται διότι δύο άτομα απεφάσισαν να χύσουν το αίμα τους και το κορμί

Άποκχλ.νρτόίΑενοι r.pi τΦν,άξιολέγων και αισθηματικών τούτων- ιέ ον'*· εΟχό^αε-, , .Οα δκω; συντΥΧέσωσι προ; ,εύί&υσιν τοΟ UpoO άγώνος, Ο-ip ού,.καί Γ.λεξιτοι άλ* ;.· ;λο» φιλοπάτ^Ηοε; \i,t I/, ~wy τοί · ΚβάτωΙζ «λερών. ετπευσα^. if. ιών ζυνοσίλων, -ελλάν.'.ς Si. -εις 'σχήλδίί χήγ σνναζόλρου άνέγνώμεν τεα· ,ξ*ιν<ϊ«ί ittpl xfji.npoff?««’«< τώνζώων, Μεν ήπορήσαμεν άναγγίντεί εις :~'J τελευχκΐον «ρΰ^λον τά δσα γράφει χα-

■'

ροιν.αίω;

τους να χάσουν εις την Κρήτην, επειδής και δεν είνε μόνοι τους οπού επήγαν εις την ηρωικήν Κρήτην, και ούτε μόνοι τους είνε από τους Κερκυραίους όπου έχουν: τοιαύτας αρχάς και τοιαύτα αισθήματα. Αλλά πρόκειται ότι δύο νέοι ευπαίδευτοι, ευγενείς, αριστοκρατικών οικογε­ νειών, πλούσιοι, ευπάτριδαι, και οποιανδήποτε άλλην ονομασίαν και αν τους δόσουμε τους στέ­ κει και τους μερετάρει. Πρόκειται ότι δύο Κερ­ κυραίοι ως ο κ. Θεοτόκης και κ. Μαβίλης, οι οποίοι εγκαταλείψανε' και γονείς και γυναίκας και αδελφάς, και πλούτη και διασκεδάσεις και ότι άλλο είνε ευχάρ ιστόν εις τον κόσμον τό ’χάνε, διότι επαναλέγομεν είνε πλούσιοι και έχουνε τα πάντα, και μετέδησαν πού; εις τον θάνατον χάριν των αδελφών μας, χάριν της θρησκείας, χά­ ρ ιν αυτής της ανθρωπότητος. (...) Ο Κύριος Κωνσταντίνος Θεοτόκης .του οποίου σήμερον η εικών καταχωρίζεται παριστάνει τον εθελοντήν Κερκυραίον, γεννη θέντα εις Κέρκυ­ ραν κατά τας 13 Μαΐου 1872. Εκ πατρός Μάρ­ κου και μητρός Αγγελικής εκ της διασήμου οικο­ γένειας Πολυλά. Εσπούδασε τα γυμνασιακά μα­ θήματα εν τη πατρίδι, μετέβη έπειτα εις Παρισίους προς σπουδήν των μαθηματικών ενεγράφη εν τη σχολή της Σορβόνης, και έπειτα επεδόθη εις την σπουδήν της φιλολογίας. Περιηγήθη Γαλλίαν, Αγγλίαν, Ιταλίαν, Γερμα­ νίαν και Αυστρίαν όπου ενυμφεύθη την εξ επι­ φανούς οίκου της Βοημίας πεπαιδευμένην και δόκιμον καλλιτέχνιδα Βαρωνίδα Malowetz. Ό τε κατά τα έτη 1684, 1691, 1692 εις τους πο­ λέμους περί ανακτήσεως και κατακτήσεως της Κρήτης μεταξύ Ενετών και Τούρκων, οι Νικό­ λαος και Στέφανος Θέοτόκη οπλίσαντες άνόρας

αφιερωμα/25 Έλληνας και δοθέντος διπλώματος επιτίμου συνταγματάρχου εις τον Νικόλαον, μετέβησαν εις Κρήτην όπου μεγάλως ηνδραγάθησαν. Κατά το έτος 1716, όταν οι Τούρκοι επολιορκούσανε την Κέρκυρα ο Γεώργιος Θεοτόκης πλοίαρχος (sopracomito) της Κερκυραϊκής βάρκας υπο­ πλοίαρχον έχων τον Νικόλαον Θεοτόκην γεννα ίως επολέμησαν τραυματισθέντες. Επίσης εν Βονίτζη, εν Λευκάδι, εν Ναυπάκτω, εν Κορίνθω, και αλλαχού. Τοιαύτα παραδείγματα έχων ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης, υπό πατριωτισμού και αγνού αισθήματος ενθουσιασθείς, ανεχώρησε την 22 Ιουλίου δι Αθήνας και εκείθεν εις Κρή­ την, συνοδευόμενος υπό του ευπαιόεύτου φίλου ευπατρίδου Λ. Μαβίλη. Ο κύριος Λ αβρέντιος Μαβίλης γεννηθείς εν Ιθάκη ετών 36, εχρημάτισε ως δεκανεύς εις το ΙΟον πεζικόν Σύνταγμα, εσπούδασε τα εγκυκλο­ παιδικά αυτού μαθήματα εν Κερκύρα εις το Εκπαιδευτήριον του αξιότιμου κ. Λεωνίδα Βλάχου, και κατόπιν μεταβάς εις Γερμανίαν ησπάσθη την Φιλολογίαν. Ο πατήρ αυτού εχρημάτισεν ως δι­ καστής και ως πρόεδρος των Δικαστηρίων επί προστασίας, 22 εν συνόλω έτη, η δε μητέρα του Ιωάννα εξ οικογένειας Καποδίστρια Σούφη, αδελφή του εν Κερκύρα συμπολίτου μας Γερολίμου Σούφη Αυλάρχου της Αυτού Μεγαλειότητος του Βασιλέως ημών.» Το ταξίδι των δύο φίλων συμπολεμιστών προς την Κρήτη θα πρέπει να ήταν κουραστικό αν λά­ βουμε υπόψη μας τα μεταφορικά μέσα της επο­ χής και το κακό οδικό δίκτυο του νησιού τότε. Θά πρέπει, όμως, να ήταν και ευχάριστο. Νέοι και οι δύο νιώθανε εκτός από την εθνική υπερη­ φάνεια και μια ψυχική ευφορία έτσι όπως, συν­ τροφικά, ανακαλύπτανε πρωτόγνωρες ομορφιές στην πλούσια και άγρια φύση της Κρήτης και στους φιλόξενους, μεγαλόκαρδους κατοίκους της. Ένας καινούριος κόσμος δύναμης και πά­ θους, εντελώς διαφορετικός από εκείνον που εί­ χαν γνωρίσει στην Κέρκυρα ή στα ταξίδια τους στην Ευρώπη, ανοίγονταν μπροστά τους και τους γοήτευε. Μόλις αποβιβαστήκανε στο νησί πήρανε το δρόμο για τα Σφακιά κι από εκεί για τις Τζιτζιφιές και τους Κάμπους: έδρα της επαναστατικής επιτροπής. Αλλά ας δούμε, κλείνοντας τη συνο­ πτική αυτή παράθεση στοιχείων, την οδοιπορία τους και τις πρώτες τους εντυπώσεις μέσα από ένα σύντομο, «τηλεγραφικό» θά ’λεγα, σημείωμα του Μαβίλη από τα Σφακιά στα ιταλικά κι ένα άλλο του Θεοτόκη από τις Τζιτζιφιές, γραμμένο με μολύβι πίσω από ένα μπιλιέτο του φίλου του με πένθιμα περιθώρια. Τα ανέκδοτα αυτά ση­ μειώματα δημοσιεύονται από το αρχείο του Σπυ­ ρίδωνος Μ. Θεοτόκη, αδελφού του Κωνσταντί­ νου, που βρίσκεται τώρα στα χέρια του γιου του Γεωργίου Θεοτόκη.

<77' Sc)-i'v

ο

-σ

CA__

-----

μ A*·'

/

-

C * r(^

Γράμμα τον Λ. Μαβίλη από την Κρήτη

α. Σημείωμα Μαβίλη (σε μετάφραση) «Δεσποινίδα Εσθήρ Μαβίλη Σου γράφω μόλις έφτασα στα Σφακιά, νύχτα μέ σκοτάδι. Είμαστε όλοι καλά. Υπέροχες περιπέτειες. Σε φιλώ. Ο Ντίνος είναι καλά. Λορέντζος» (Ημερομηνία παραλαβής του στην Κέρκυρα: Σάββατο 2.8.1896) β. Σημείωμα Θεοτόκη «Τζιτζιφιές 9 Αυγούστου 96 Δεν ηξέρω αν ελάβατε το γράμμα μου από Σφακιά. Έπειτα από μακρυνότατο δρόμο μέσα σε φαράγγια κι επάνω σε βουνά εφθάσαμε εδώ. Τούρκο ακόμα δεν είδαμε. Πρόκειται να φύγου­ με για Κάμπους όπου είναι η επαναστατική επι­ τροπή. Έφθασαν εδώ δύο πασσάδες.1 Ίσως λυ­ θεί το ζήτημα χωρίς ντουφεκιά. Εδώ τα μέρη εί­ ναι άγρια και γυμνά, το περπάτημα δύσκολο, οι άνθρωποι ωραίοι μα άγριοι. Εμείς ποθούμε να γυρίσουμε γλήγορα. Γράφτε της Τίνας που είμαι καλά.*12 Πολλά φιλιά της Τίνας.3 Σας ασπάζομαι Ντίνος»

■ Σημειώσεις: 1. Οι πασάδες αυτοί αναφέρονται και σ’ ένα άλλο σύντομό γράμμα του Μαβίλη στα ιταλικά, από 3.8.1896, προς κά­ ποια δεσποινίδα Λορέλλα. Δυστυχώς, διασώθηκε αποσπα­ σματικά στο αρχείο Σπυρίδωνος Μ. Θεοτόκη.

2. Η γυναίκα του Ερνεατίνη (Τίνα) που, όπως φαίνεται, δεν ήταν εκείνη την εποχή στην Κέρκυρα.

3. Η κόρη του Ερνεατίνη (Τίνα).

26/αφιερωμα

Άγγελος Φουριώτης

Κωνσταντίνος Θεοτόκης η πίστη στο αδέσμευτο της ιδέας Μη εκ των λόγων τα πράγματα, αλλ’ εκ των πραγμά­ των τους λόγους ζήτει- ου γαρ ένεκα των λόγων τα πράγματα συντελείται, αλλ’ ένεκα των πραγμάτων οι Μΰσων (Διογ. Λαέρτ. I, 108)

Μ πορεί η απάντηση πον έδωσε ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης στον υπασπιστή τον Κάιζερ1 (πιστός στις σοσιαλιστικές μον αρχές δεν εσκέφθηκα να βάλω την τέχνη μου στην υπηρεσία καμμιανής εστεμμένης κεφαλής...) ν ’ αποδεικννει ότι δεν θυ­ σίαζε τις ιδέες τον χάρη υψηλά ισταμένων (που όπως κι αν έχει το πράγμα πολλοί, προκειμένον ν ’ ανέβουν, θυσιάζουν ό,τι έχουν ιερό την ώρα όπου αυτοί θα δεί­ ξουν ότι τους παραστέκονται), ταυτόχρονα, όμως, αποδεικνύει ότι αυτές τις ιδέες τον, πον στάθηκαν το πιστεύω κι η στάση τον έναντι του σοσιαλισμού, απ’ τη στιγμή όπου προσχώρησε στο στρατόπεδό του,2 δεν τις θυσίασε ούτε έναντι των επιταγών τον. τελευταίου. Γιατί, όσο κι αν πίστεψε στις διακηρύξεις τον, είδε κα­ θαρά πόσο κι αυτός παίζει μεταξύ θεωρίας και πράξης.

Η τεράστια μόρφωσή του κι η ολόσωμη εμπλοκή του με την πολιτική (εμπλοκή που τον έκανε, χω­ ρίς υστεροβουλία, ν’ αρνηθεί την ίδια του την τάξη) τον έκανε, στο τέλος, να καταλάβει, τυπι­ κά και ουσιαστικά, ότι οι ιδέες δεν πρέπει να παραπλανούν, αλλά να δημιουργούν περιθώρια για ελεύθερο κι αδέσμευτο, προς όλους τους το­ μείς της ζωής, διάλογο. Ό τι ο διάλογος πρέπει να στηρίζεται στο άμεσο της πραγματικότητας και να παρέχει δυνατότητα να φωτιστούν όλες οι πλευρές της, για να επισημανθεί, χωρίς παρεμ­ βολές επιταγών, η κατά το δυνατόν καλύτερη, η ικανή να δέχεται το περαιτέρω της καλλιέργειας. Θα καταλάβουμε τη «θέση» του αν δεν επιχει­ ρήσουμε τον «ετεροχρονισμό» της με αποσπάσεις κομματιών ή με επισημάνσεις κάποιων εκφράσεών της. Θα το καταλάβουμε αν δεν θελήσουμε να στηρίξουμε πάνω σ’ αυτήν θέσεις του τώρα.

Δηλαδή αν δεν περάσουμε στο χώρο όπου τα πάντα (μικρά ή μεγάλα) παραχαράζονται προκειμένου να βολευτούν ανάγκες και μάλιστα με βάση την παραγνώριση ότι η όποια «θέση» φέρ­ νει τη σφραγίδα της εποχής που τη συνέλαβε, την κυοφόρησε, τη γέννησε και την ανάστησε. Το φαινόμενο αυτής της ταχτικής («ετσιθελική» ανακατάταξη μιας «θέσης» του χτες με δεδο­ μένα του σήμερα) είναι γνωστή από παλιά. Και υιοθετείται (χάρη σκοπιμότητας, που παραπλα­ νά κι αποπροσανατολίζει) για να εξυπηρετηθούν όποια συμφέροντα. Κι ούτε που λογαριάζεται (μπροστά στην ανάγκη, για όποιο κέρδος) το αν μ’ αυτό τον τρόπο η «θέση» χάνει το συγκεκριμέ­ νο της μήνυμα. Έτσι δεν ξενίζει ότι σε κάθε εποχή παρουσιά­ ζονται κάποιοι παθιασμένοι που αρνούνται στον άνθρωπο, που συμπορεύεται μαζί τους, την ικα-

οφιερωμα/27 νότητα ν’ ακούει, να βλέπει και να κρίνει αν αυ­ τό που του λένε είναι σωστό, το κυριότερο αν εκφράζει τις δικές του τις εσώτερες ανησυχίες κι αν μπορεί αυτός ο ίδιος ν’ απαντήσει, με δικές του μεθόδους, στα ερωτήματα που του εκτοξεύει ο εξωτερικός κόσμος. Κοινό μυστικό ότι, εδώ και χιλιετηρίδες, οι «ταγμένοι» (δεν εξετάζουμε τούτη την ώρα το πώς αυτοί γίνονται) κατέχονται από την αρρωστημένη σκέψη ότι οι συμπσρευόμενοι μ’ αυτούς είναι ανίκανοι να σκεφτούν κι ότι υποχρέωση έχουν να δέχονται, αδιαμαρτύρητα, όσα τους λέ­ νε ή τους δείχνουν. Ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης (μάρτυρας το ίδιο το έργο του) δεν ανήκε στη σειρά των ανθρώπων που «ετσιθελικά» περνούν τις ιδέες τους στο συ­ νάνθρωπό τους. Γιατί δεν υποτιμούσε τη νοημο­ σύνη του τελευταίου. Γνώριζε (σαν αποτέλεσμα ουσιαστικής παιδείας, που επιτρέπει στον άν­ θρωπο σφαιρική θεώρηση της ζωής, που, κατά τη ρήση του ιστορικού, δημιουργεί· επιστήμη από τη γνώση του όλου κι όχι από την επαφή του με­ ρικού) ότι άλλο είναι να εξηγείς στον τελευταίο γιατί πρέπει να κάνει αυτό που κάνει, γιατί πρέ­ πει να ξέρει τι δεν άκουσε, τι δεν είδε ή τι δεν ένιωσε από τα τόσα που γίνονται γύρω του-(για Κ. Θεοτόκης. Σχέδιο τον Α. Πρωτοπάτση να μην παραπλανιέται και μάλιστα με τρόπο εκ­ βιαστικό) κι άλλο το να τον βοηθάς να καταλά­ εμπέδωσαν τη γνώση στις κλασικές και εφαρμο­ βει ότι το άμεσο της επαφής με την πραγματικό­ σμένες επιστήμες, κι ακόμα η ικανότητά του να τητα είναι το μόνο στοιχείο (με βάση τον χαρα­ μιλά και να επικοινωνεί, άμεσα, με πέντε ζωντα­ κτήρα του και τον οπλισμό του) που τον οδηγεί νές γλώσσες (γαλλικά, ιταλικά, γερμανικά, αγ­ στην εξαγωγή των κατάλληλων συμπερασμάτων. γλικά, ισπανικά) και με πέντε αρχαίες (ελληνι­ Συνήθισαν μερικοί (δοτοί ή όχι) να θεωρούν κά, λατινικά, σανσκριτικά, εβραϊκά, παλαιοπερτον άνθρωπο υποχρεωμένο να δέχεται ό,τι το,υ σικά) τον είχαν διδάξει ότι το έργο βγαίνει: λένε. Και να τον διαγράφουν όταν αποφασίσει πρώτα από τη βίωση, μετά από την εμβίωση κι νά ρωτήσει, ν’ αμφισβητήσει ή ν’ αρνηθεί. Γιατί ότι οι δυό αυτές «θέσεις» κατασταλάζουν σ’ ορ­ μέσα τους δεν αναδεύεται η σκέψη ότι έχει δική θή κρίση. Γι’ αυτό δεν έπεφτε θύμα των προσφο­ του προσωπικότητα, ότι χάρη σ’ αυτήν μπορεί ρών, που συναρπάζουν και κάνουν τους πολλούς να φθάσει σε μύθο και να εκφράσει μ’ αυτόν νέες «υποχείριο» των λίγων, με αποτέλεσμα να χά­ ιδέες. Είναι, επομένως, φυσικό γι’ αυτούς να μη νουν τα πρωτοτόκια για ένα πιάτο φακές. Κι εί­ μπορεί ο άνθρωπος να «καταλάβει», άρα ότι αυ­ ναι τραγικό ότι είναι οι τελευταίοι που αποκατοί είναι οι μόνοι που έχουν τη δυνατότητα να .λύπτουν πόσο ακριβά τους στοίχισε αυτό. τον κινούν. Γνώστης αυτής της βαθιάς αλήθειας ο Κων­ Ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης ήταν αρκετά μορ­ σταντίνος Θεοτόκης δεν ζητά από τον αναγνώ­ φωμένος για να μην υιοθετεί αυτή την ταχτική. στη του να υιοθετήσει τις απόψεις του. Απ’ αυ­ Κι είνάι γνωστό (πέρα από κάθε αμφιβολία) ότι τόν ζητά να τον πλησιάσει. Να τον γνωρίσει. Να στήριζε τη «θέση» του σε διασταυρωμένες εκ­ καταλάβει μόνος ότι αυτές του οί απόψεις δεν φράσεις γνώσης. Γι’ αυτό και δεν παραχάραζε είναι αποκύημα φαντασίας, αλλά πραγματικότη­ την πραγματικότητα για εξυπηρέτηση επιταγών. τας, που δεν μπορείς να τη δεις αν δεν επικοινω­ Δεν ξέρουμε, φυσικά, πόση επίδραση είχε νήσεις άμεσα μαζί της. Έτσι: ασκήσει πάνω του η κλασική μας γραμματεία Καθώς διαβάζεις τα έργα του έχεις την εντύ­ σίγουρο όμως είναι ότι κινήθηκε αριστοτελικά.. πωση ότι ακούς τον Λεγάλο Λογοθέτη του Αν­ Οι σπουδές του στα μαθηματικά, στις φυσικές δρόνικου Β', τον Θεόδωρο Μετοχίτη, που διδά­ επιστήμες, .η άγρευση γνώσεων από τη γαλλική, σκει, στο ειδικό κεφάλαιο των Υπομνηματισμών τη γερμανική, την αγγλική, την ιταλική και την του περί ιστορίας, τους συγχρόνους του (αρχές αυστριακή διανόηση, τέλος οι σπουδές του στη 14ου αιώνα) να μιμούνται τους παλιούς, φιλοπε­ φιλοσοφία και τις αρχαίες φιλολογίες, που του ρίεργους και γι’ αυτό σοφούς, ανθρώπους, να

28/αφιερωμα βγαίνουν από την πόλη, να μελετούν τη ζωή των ανθρώπων (από την πλευρά χαρακτήρα, ηθών και εθίμων) κι αφού εμβιώσουν ό,τι παρατήρη­ σαν, να εκθέτουν τα πορίσματα τους, με γλώσσα απλή, όχι μόνο για τέρψη, αλλά και για διδαχή, κυριότερα αυτών που έρχονται; Ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης (κι αυτό έχει σημα­ σία) δεν μπήκε στο χώρο της τέχνης του λόγου για την τέχνη του λόγου. Μπήκε για ν’ αποδείξει (με βάση τα όσα είχε ακούσει, δει και νιώσει) ότι ο άνθρωπος μπορεί νά ’ναι πολίτης, ελεύθερος, αυτοκινούμενος κι όχι οπαδός. Για ν’ αποδείξει ότι ο άνθρωπος δεν είναι «νούμερο», αλλά αξία, που μπορεί με την ικανότητά της να κρίνει αν αυτά που ακούγονται και λέγονται είναι σύννο­ μα με τη θέση του ή με τη θέση εκείνων που απευθύνονται σ’ αυτόν. Και τούτο γιατί, σαν πνευματικός άνθρωπος, πίστευε ότι ο άνθρωπος (σάν άτομο, σαν μέρος ομάδας, λαού ή έθνους) έχει τη δυνατότητα να ερευνήσει, να μελετήσει, ν’ αναλύσει, να συγκρίνει, ν’ αξιολογήσει και να φτάσει σε αποδοχή εκείνου που είναι ωφέλιμο και σε απόρριψη αυτού που είναι βλαβερό. Αρ­ κεί να μη τον παγιδεύσεις. Αρκεί να μην τον πα­ ραπλανήσεις με σκοπιμότητα για ίδια οφέλη. Γι’ αυτό: Όταν διαβάζεις τα έργα του μένεις με την εν­ τύπωση ότι στέκει μπροστά σου ο Μύσων, ο Λα­ κεδαιμόνιος (έζησε γύρω στα 600 π.Χ.), που σου λέει ότι δεν πρέπει να ζητάς να μάθεις τα έργα με τα λόγια, αλλά τα λόγια με τα έργα. Γιατί δεν πραγματοποιούνται τα έργα με βάση τα λόγια, αλλά τα λόγια με βάση τα έργα. Έτσι ο λόγος του είναι περισσότερο πειστικός απ’ ό,τι τ ο . χρυσάφι, κατά πως λέει ο Δημόκριτος,3 και πε­ ρισσότερο σίγουρος, σαν κριτήριο πολιτικής πράξης κατά την ώρα της όποιας σύγκρισης, όπως, πάλι, λέει ο σοφός Αβδηρίτης.4 Κανένας, αν κρίνει αντικειμενικά, δεν θα παραβλέψει, εδώ, ότι ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης προβάλλεται, μέσα στο έργο του, διαφορετικός από αυτό που ήταν. Πουθενά μέσα στο έργο του δεν υπάρχει «κατασκευή». Υπάρχει επισήμανση και εντόπιση του «εν ροή» και τελική έκφραση κρίσης αδέσμευτης, ανυπότακτης σε -ισμούς. Έτσι κανένας απ’ αυτούς (ούτε κι ο σοσιαλι­ σμός, που τον πίστευε ώς την τελευταία του ώρα) δεν μπόρεσε να τον κάνει «υποχείριο». Δεν θα τον πούμε «απολιτικοποιημένο». Δεν θα τον πούμε, όμως, και «υποταγμένο», χάρη αρχών. Γιατί ποτέ δεν υποχώρησε σ’ αυτές τις αρχές. Και δεν υποχώρησε, γιατί δεν παραδεχό­ ταν το αλάθητο των ενεργειών. Πίστευε στον άν­ θρωπο, αλλά αυτό τον άνθρωπο τον ήθελε πάνω από συμφέροντα. Γι’ αυτό και δεν αποσιωπούσε -δεν έσκυβε το κεφάλι. Δεν παραδέχονταν την «υποτέλέια».

Ίσως (κι αυτό δεν είναι αφύσικο -μέσα στη φύση, ανάλογα με το τι κρατά και τι άυτό. επι­ διώκει) υπήρξαν και θα υπάρξουν προσπάθειες «τοποθέτησής» του. Και πλέον, συγκεκριμένα, στο σοσιαλιστικό στρατόπεδο. Οι προσπάθειες αυτές δεν θά ’χουν καμιά επιτυχία. Φυσικά ήταν σοσιαλιστής. Καμιά όμως σχέση δεν έχει ο σο­ σιαλισμός του με τον λεγόμενο σοσιαλισμό. Ο δι­ κός του είναι ένας σοσιαλισμός που δεν κάνει διακρίσεις. Είναι ένας σοσιαλισμός χωρίς «πα­ ρωπίδες», χωρίς υπολογισμούς. Ένας σοσιαλι­ σμός που αποβλέπει σε απελευθέρωση από δεσμά. Ένας σοσιαλισμός του αύριο, που δεν θα δημιουργεί χάσματα μεταξύ κρατούντος και κρατουμένου; Και ήταν φυσικό ν’ απογοητευθεί όχι από τον σοσιαλισμό, αλλά από εκείνους που προβάλλονται, κάθε φορά, ως εκφραστές του. Υπάρχει, εδώ, μια μεγάλη διαφορά ανάμεσα σ’ αυτά που λένε τα λόγια και σ’ εκείνα που εκφρά­ ζουν οι πράξεις. Έτσι η σκέψη του; καθαρά ισοκρατική (παρά τις επιδράσεις πού ’χε δεχτεί από τους -ισμούς της εποχής του) δεν χρειάζεται ερ­ μηνείες. Γιατί, σαν προϊόν σφαιρικής θεώρησης της ζωής, δεν μετεωρίζεται -συμπορεύεται με τον άνθρωπο, με τις εσώτερες και εξώτερες επι­ θυμίες του, με τις σκέψεις του που γίνονται πρά­ ξεις, με την ανάγκη που μετατρέπει τις σκέψεις σε πράξεις. Είναι ο τελευταίος (γι’ αυτό ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης δεν αμφιβάλλει) που έχει τη δυνατό­ τητα (αν σωστά ποδηγετηθεί) να δεχτεί ή ν’ απορρίψει αυτό που τον άγγιξε. Κι έχει αυτή τη δυνατότητα αν παιδευτεί σωστά, αν μπορεί από το όλο να φτάσει στο υπόλοιπο (του Αναξίμαν­ δρου), στην υπόληψη (του Αριστοτέλη), στο ανωφελές (του Πολύβιου). Δεν σπρώχνει την πραγματικότητα ο Κων. σταντίνος Θεοτόκης για να μιλήσει -την αφήνει ελεύθερη να πει αυτό που την βασανίζει. Δεν την τοποθετεί μέσα σε «καλούπια» -τη σέβεται και σαν ένστικτο και σαν λογική. Γι’ αυτό και μέσα στο έργο του μιλά, αυτή, ελεύθερα, αυθόρ­ μητα για ό,τι την απασχολεί: μικρό-μεγάλο, ταπεινό-υψηλό, άσχημο-ωραίο. Και τούτο γιατί η πραγματικότητα είναι αυτή η ίδια η φύση, που υπάρχει πριν απ’ αυτόν, που συνυπάρχει μ’ αυ­ τόν και που θα υπάρχει μετά απ’ αυτόν. Αν μπο­ ρούσε, σήμερα, να μιλήσει θα γελούσε, παρά την πίκρα που θά ’νιώθε. Θα γελούσε όχι για τις ιδέες του, αλλά για τους ανθρώπους που κινούν ιδέες ερήμην αυτής της πραγματικότητας. Θα γε­ λούσε γιατί (για μια ακόμα φορά) θα έβλεπε ότι δεν αγωνιζόμαστε για να κάνουμε τον άνθρωπο (σ’ όποιο μήκος και πλάτος τής γης) ελεύθερο, αλλά υποκείμενον σε θέσεις, που κατά κανόνα ευνοούν τους λίγους και βαραίνουν τους πολ­ λούς, αυτούς που έχουν μέσα τους τη δύναμη να

αφιερωμα/29 γίνουν ελεύθεροι κι όχι να μοιάζουν με κοπάδι που δεν πρέπει να ξεκόψει από το μαντρί. Σε τούτο το σημείο η πολιτική (όλων των πλευρών) παίρνει ένα ουσιαστικό μάθημα. Μα­ θαίνει (σημασία δεν έχει αν εφαρμόζει ή όχι αυ­ τό που μαθαίνει) ότι δεν πρέπει να «κατασκευά­ ζει» γεγονότα, αλλά ν’ αφήνει τα γεγονότα να μιλούν μόνα τους. Ό τι δεν πρέπει να εκμεταλ­ λεύεται τα γεγονότα για ίδιο όφελος, αλλά να προσφέρει, μ’ αυτά, δυνατότητα διαλόγουέλεγχου, που εξασφαλίζει προϋποθέσεις για συντήρηση και διατήρηση της αξιοπρέπειας του ανθρώπου. Διαφορετικά (όποια κι αν είναι η θέ­ ση της) κρατά τον άνθρωπο στη θέση του οπαδού-δούλου (για να μην τον χάσει) κι όχι στη θέ­ ση του πολίτη (που μπορεί να κρίνει και να συμπεράνει). Για τον Κωνσταντίνο Θεοτόκη η ελευθερία σκέψης-πράξης είναι κάτι ιερό. ΓΓ αυτό και δεν επιβάλλεται-υποβάλλεται. Κι έχει σημασία τού­ το, μια κι η εποχή του δ εν ήταν, πολιτικά, ήρεμη. Πιστεύει ότι συγκυρίες κάνουν τον άνθρωπο (που γεννιέται ελεύθερος) οπαδό-δούλο. Ό τι κανένας δεν έχει το δικαίωμα να τις χρησιμοποι­ εί σε βάρος του ανθρώπου. Μέσα του βόσκει η αρχή ότι για τη φύση όλοι γεννιώνται ελεύθεροι. Κι ότι αυτή δίνει, στον καθένα, το δικαίωμα της διάθεσης του εαυτού του. Γιατί είναι αυτή, η ίδια, που ρυθμίζει την ελευθερία του. Δημοκράτης στην ουσία-, κι όχι στα χαρτιά, βλέπει σ’ αυτή την ελευθερία μια πλεονεξία. Που αν δεν προσεχθεί κάνει τον άνθρωπο από ελεύ­ θερο δούλο. ΓΓ αυτό κι ο ίδιος χρησιμοποιεί τη γνωσιολογία του με τρόπο που να δείχνει τη δια­ φορά που υπάρχει μεταξύ φύσης-νόμου. Έτσι μπορεί να σημαδεύει (μ’ έναν τρόπο δημοκρίτειο) τα πράγματα, να τα οριοθετεί. Να βλέπει μέσα σ’ αυτά το αληθινό (σαν σχήμα, σαν μέγε­ θος, σαν σειρά, σαν θέση) και να εξάγει απ’ αυ­ τό τα κατάλληλα συμπεράσματα γύρω από την πορεία του φυσικού και του θετικού δικαίου, έτσι που να φαίνεται ώς ποιο σημείο είναι το ένα ανώτερο από το άλλο και ώς ποιο σημείο παρεμ­ βαίνει ο άνθρωπος με νόμους ή θεσμούς για να το καταστρατηγήσει ή να το προφυλάξει από τη φθορά. Τούτο το μάθημα, που προσφέρει στην πολιτι­ κή, αποκαλύπτει το μεγάλο που κλείνει ο λόγος του, λόγος που βεβαιώνει ότι την ώρα που τον μετατρέπει από άγραφο σε γραπτό, στόχο έχει ν’ απαλλάξει τον άνθρωπο από το άγχος όχι του δημιουργού του, αλλά εκείνου που θα τον χρησι­ μοποιήσει. Γιατί (φυσικό είναι) να μην υπάρχει (πάντοτε) δίπλα του αυτός ο δημιουργός, όπως χαρακτηριστικά τονίζεται στον πλατωνικό «Φαι­ δρό» (275 Ε). Σεβόταν τον άνθρωπο ο Κωνσταντίνος Θεοτό-

30/αφιερωμα

κης. Τον σεβόταν χωρίς ν’ αποβλέπει σ’ εκμετάλ­ λευσή του. Έτσι ο σοσιαλισμός του δεν αποτελεί τύπο -είναι ουσία. Διαπερνά σαν βέλος το σώμα της ζωής. Δεν είναι, μ’ άλλα λόγια, «καλούπι», όπου πέρα απ’ αυτό δεν υπάρχει άλλη «εναλλα­ κτική» λύση. Είναι ένας σοσιαλισμός που παρέ­ χει στον άνθρωπο τα μέσα να κρίνει, μόνος, τι μπορεί να κερδίσει σαν πράξη κι όχι σαν μύθο. Γιατί του διδάσκει, πάνω απ’ όλα, ήθος. Γιατί κλείνει μέσα του ένα απομένον (από προσδιορι­ σμένη δράση ζωής), κάτι το προφητικό, για την πάλη που κάνει ο άνθρωπος (σε δεδομένες ώρες και με δεδομένα στοιχεία) για ν’ απαντήσει σ’ ερωτήματα δοσμένα που αν και παίρνουν απάν­ τηση (που το περιβάλλον δίνει) στην ουσία αυ­ τός ο ίδιος πρέπει να κρίνει αν τον ευνοούν ή όχι. Αξίζει να σταθεί κανείς σε τούτο το σημείο, στην αφιέρωση που κάνει, με το «Η τιμή και το χρήμα», στην Ειρήνη Δενδρινού, με χρονολογία 15 Σεπτεμβρίου 1914, χρονολογία έκδοσής του: «Εγράφτηκε, Κυρία, πριν από τον Βαλκανικό πόλεμο, που είταν το προοίμιο του σημερινού ολέθριου σπαραγμού της Ευρώπηςf και δημο­ σιεύτηκε πρώτη φορά στο Νουμά,6 ενώ διαρκούσε και εμάνιζέ εκείνη η αντάρα.7 Είταν η τύχτ

τον φαίνεται, το ειρηνικό μου διήγημα να προ­ βάλλει μέσα σε τέτοιες κοσμοϊστορικές ταραχές, όταν ποτάμια αίματος βάφουν τη μητέρα γη, σα μια δειλή διαμαρτυρία ενάντια σ’ ένα τόσο άτο­ πο καθεστώς που για να υπάρχει χρειάζεται τον παράλογο φόνο και την ατυχία τόσων πλασμά­ των. Τι σπατάλη ζωής έγινε στα χρόνια τούτα! αλλά ας ευκηθούμε κιόλας, η τωρινή θλιβερή αι­ ματοχυσία νά ’ναι γραμμένη η τελευταία στα βι­ βλία της ανθρώπινης Μοίρας...» Αξίζει να σταθεί, γιατί η ευχή που κλείνει ακούγεται και σήμερα, ύστερα από μια δεύτερη παγ­ κόσμια αιματοχυσία; που αν και τερματίσθηκε στα χαρτιά στην πράξη συνεχίζεται,' εδώ κι εκεί, με προοπτική να ξαναρχίσει για τρίτη φορά. Αν ζούσε σήμερα ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης δεν θα μιλούσε για «άτοπο» καθεστώς, που για να σταθεί χρειάζεται τον παράλογο φόνο και την ατυχία τόσων πλασμάτων, αλλά για νεύρωση που κυριεύει όλα τα καθεστώτα (Δύσης, Ανατο­ λής, Βορρά, Νότου) που καταφεύγουν στο πα­ ράλογο του φόνου και της ατυχίας των πλασμά­ των, τρώγοντας τα παδιά τους, σαν άλλος Κρό­ νος, είτε γιατί δεν θέλουν να παραδεχτούν ότι υπάρχουν κι άλλοι καλύτεροι είτε γιάτί δεν θέ­ λουν ν’ ανατραπούν. Θα παραδεχόταν, σήμερα, ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης ότι δεν υπάρχουν «άτοπα» καθεστώ­ τα. Αλλά ηγέτες «άτοποι» (όπως λέει ο Ξενοφών στην «Κύρου Παιδεία»), που φορούν το ρούχο της εξουσίας πιστεύοντας ότι είναι αυτοί, οι μό­ νοι, που θα γλιτώσουν τον άνθρωπο από τα όσα τον βασανίζουν. Το δίδαγμα που προσφέρει ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης είναι πάρα πολύ απλό για να γίνει κα­ τανοητό: ο άνθρωπος περνά και ξαναπερνά από τα ίδια κανάλια. Τό ’χει πει ο Ηράκλειτος. Μόνο που ξεχνά, όταν ξαναπερνάει, ότι τά ’χε, στο χτες, ξαναπεράσει. Ό τι την ώρα που τα ξανα­ περνά, αντιμετωπίζει τα ίδια προβλήματα, τις ίδιες ερωτήσεις κι ότι μόνη διαφορά (κι εδώ εί­ ναι η παγίδευση) είναι τα μέσα που χρησιμοποι­ εί, διάφορα σε κάθε ώρα, αλλά ίδια στους στό­ χους μέσα σ’ αυτή. Ποιος, όμως, την ώρα όπου αδικείται (υπερα­ σπιζόμενος τις ιδέες του) θυμάται την ώρα όπου αδικεί (αν «καθέξη θώκου») τι έλεγε σαν αδι­ κούμενος; Μια όψη δεν υπάρχει για τα πράγμα­ τα -υποστήριξη του αντίθετου αποτελεί αντιφυσική θέση. Μόνο αν το εγώ αντιληφθεί ότι εγώ έχει και το εσύ και το αυτός, μπορεί να υπάρξει περίπτωση για ομαλή πορεία. Και πάντα με βά­ ση τον έμφυτο, στον άνθρωπο, αγώνα όχι για επιβίωση μόνο, αλλά, το σπουδαιότερο, για επι­ βολή των απόψεών του πάνω στον άλλο. Αυτό το ήξερε καλά ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης, γι’ αυ­ τό και προσπάθησε να μπει στα ερέβη της ψυχής,

αφιερωμα/31 αυτής που μένει γυμνή είτε ανήκει σ’ απάνω ή σε κάτω στρώματα. Γι’ αυτό κι ο σοσιαλισμός του, όπως σημειώθηκε και πιο πάνω, δεν είναι απλή ιδέα -είναι συνείδηση, που αναζητά το τέλειο «εξ υπαρχής», απαλλαγμένο από δυναστείες (που θεμελιώνονται για εξυπηρετήσεις του εγώ), i είναι θέση που μάχεται το αμετάκλητο (αν υπάρ!χει) της φύσης. Είναι πράξη που θέλει να χτίσει κόσμο, με" οργάνωση, με ηθικές τάσεις, με δι­ καιοσύνη και νόμους για όλους. Είναι επιδίωξη όχι για στραγγαλισμό του ένστικτου, αλλά για εξευγενισμό του με τη βοήθεια της λογικής. Γι’ αυτό και δεν ξεχωρίζει τους ανθρώπους σε κα­ λούς και κακούς. Τη διάκριση δεν την κάνει ο ίδιος. Απόψεις που άκουσε κλείνει στο έργο του. Ο ίδιος πιστεύει ότι ο άνθρωπος γεννιέται αγνός κι ότι το περιβάλλον του τον κάνει ό,τι είναι. Έτσι με πάθος (όχι φτηνά πολιτικό) ψάχνει (πέ­ ρα από υπολογισμούς και σκοπιμότητες) να βρει ερείσματα (σαν άλλος Διογένης) ικανά να επι­ τρέψουν θεμελίωση του ιδεολογικού του αγώνα, που στόχο έχει νά σμίξει όλους τους ανθρώπους, χωρίς καμιά μεταξύ τους διάκριση. Ας μη ρωτήσει κανείς τι κέρδισε -δεν πρέπει να σταματήσει κανείς στην αποκαρδίωσή του. Αυψ) είναι, πάντοτε, προϊόν εμβιώσεως των πολλών εννοημάτων. Κι είναι εδώ που οι επιτή­ δειοι παγιδεύουν τον νέο άνθρωπο κάνοντας εκ­ μετάλλευση του ενθουσιασμού που προκαλεί η άγνοια. Γιατί αυτή κάποτε σταματά κι ο οπαδός αντιλαμβάνεται, αργά βέβαια, τι έχασε που δεν έγινε «εξ αρχής» πολίτης. Χρειάστηκε χρόνος στον Κωνσταντίνο Θεοτόκη για να καταλάβει πόσο ,απατούν τα φαινόμε­ να, πόσο μέσα σ’ αυτά η θέση εναλλάσσεται με την άρνηση κι η άρνηση με τη θέση. Δεν έπαψε, όμως, ν’ αγωνίζεται. Αποτραβήχτηκε όχι από τον αγώνα, αλλά από την τριβή. Και κράτησε, μέσα του, την πίστη για τον άνθρώπο, με την ελ­ πίδα ότι το αύριο μπορεί να φέρει στο προσκή­

νιο το δίκιο (χωρίς χρωματισμούς), έτσι που να επιβληθεί, ουσιαστικά, ό,τι ονειρευόταν: ο κοινωνισμός. Αυτός ο καθαρός κοινωνισμός ήταν που τον απομάκρυνε από τη σοσιαλιστική κίνηση της εποχής του, όταν είδε ότι κι αυτή έπασχε από σύνδρομα, όπως η καπιταλιστική. Και το πόσο είχε δίκιο φάνηκε με την αποκήρυξή του από το κομουνιστικό κόμμα. Το ίδιο κόμμα, αναφερόμενο στο θάνατό του, έγραφε, στο «Ριζοσπά­ στη», ότι ο κομουνισμός δεν έχανε, γιατί ποτέ δεν ήταν κομουνιστής -μόνο τα ελληνικά γράμ­ ματα έχαναν ένα διαλεχτό συγγραφέα (5 Ιουλίου 1923). Μακριά η πρόθεση για κρίση. Αρχή πρέπει νά ’ναι ο σεβασμός των θέσεων, αλλά απ’ όλους, για όλους και για όλους απ’ όλους. Υπάρχει προο­ πτική επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων αν γί­ νει πράξη ο σεβασμός στις ιδέες του καθενός και η με άμιλλα, πέρα από βία μετατροπή τους. Ά λ­ λως πουθενά δεν θα οδηγηθεί ο άνθρωπος, αφού θα υποχρεώνεται να βλέπει στον άλλο άνθρωπο τον προδότη, όμοια όπως θα τον βλέπει στο δικό του πρόσωπο ο άλλος. Σε τούτο το σημείο είναι πάνω από μέτρα άνθρωπος ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης. Φανερή, και διάχυτη, η θέση μέσα στο έργο του, τόσο ώστε να είναι δύσκολη η ανα­ τροπή της σχέσης που υπάρχει, μέσα σ’ αυτό, με­ ταξύ θεωρίας και πράξης. Ονειρευόταν, έτσι, έναν κόσμο που θα μπο­ ρούσε να χωρίσει με μια γραμμή το χτες από το σήμερα, όχι για να σβήσει τη μνήμη, αλλά για να την καταστήσει ικανή να δει το μέλλον απαλλαγ­ μένο από τα λάθη του παρελθόντος. ΓΡ αυτό και δεν έπαψε να πιστεύει στον άνθρωπο. Γιατί πα­ ρά την απογοήτευση που ένιωσε με τα όσα ακο­ λούθησαν τη λήξη του Πρώτου παγκόσμιου πο­ λέμου, συνέχισε να πιστεύει ότι κάποτε ο άνθρω­ πος θα πάψει να ζει έρμαιο των παθών και των φαντασιώσεών του.

Σ η μ ε ιώ σ ε ις :

1. Κατά την τελευταία του επίσκεψη στην Κέρκυρα (1911) ό | Κάιζερ ζήτησε να τον γνωρίσει. Του ζήτησε, επίσης, να τον δώσει μερικά ανέκδοτα, κερκυραϊκής υπόθεσης, έργα (νεό­ τερων χρόνων), για να γίνει ένα θεατρικό έργο «Κέρκυρα», που θα το μελοποιούσε μεγάλος γερμανός μουσουργός. Ο . Κωνσταντίνος θεοτόκης αρνήθηκε. Με τον ίδιο τρόπο αρνήθηκε (1912-1913) το παράσημο του Σταυρού τον Σωτήρος, που του πρόσψερε η κυβέρνηση (Λ. Δ. Σίόερης, «Η ζωή και το έργο του Κωνσταντίνου Θεοτόκη», 6λ. «Φιλότε­ χνος» Βόλου, Νοέμ.-/1εκ.1926, το ίδιο και στον «Ελεύθερο Λόγο» 417/1923).

2. Προσχώρησε το 1911, με την ίδρυση του Σοσιαλιστικού Κέν­ τρου Κέρκυρας.

3. Ισχυρότερος ες πειθώ λόγος πολλαχή γίνεται χρυσού (cm.

5!).

4. Ούτε λόγος εσθλός φαύλην πρήξιν αμανρίσκει, ούτε πρήξις αγαθή λόγου βλαοφημίη λυμαίνεται (απ. 177).

5. Εννοεί τον Πρώτο παγκόσμιο πόλεμο που ξέσπασε αλυσι­ δωτά: 28 Ιουλίου 1914 η Αυστρία κηρύσσει πόλεμο στη Σερ­ βία■1 Αυγούστου 1914 η Γερμανία κηρύσσει πόλεμο στη Ρωσία-3 Αυγούστου 1914 η Γερμανία κηρύσσει πόλεμο στη Γαλλία- 4 Αυγούστου 1914 η Αγγλία κηρύσσει πόλεμο στη Γερμανία.

6. Το έργο είχε αρχίσει να δημοσιεύεται στο «Νουμά» (χρόνος Γ, 18 του Τρυγητή-29 Δεκ. 1912, βλ. και Γ. Κ. Καταίμπολη. Βιβλιογραφία Κωνστ. Θεοτόκη, β' έκδοση, Αθήνα Ιούλιος 1959, αελ. 7. ' 7. Εννοεί αυτή των Βαλκανικών πολέμων (1912-1913). Υ.Γ. Αποφύγαμε παραπομπή σε βιβλιογραφία, κατά κύριο λό­ γο, γιατί θελήσαμε να δούμε τον Κωνσταντίνο Θεοτόκη «εκ των ένδον». Δηλαδή: μέσα από το έργο του. Έτσι δεν σημαίνει η αποσιώπησή της άρνηση. Απλά, εδώ, δεν τη συμβουλευτήκα­ με εκτός από εκεί όπου νομίζαμε.

32/αψιερωμα

Τάκης Καρβέλης

Ο ρεαλισμός και η ιδεολογία στην υπηρεσία της πεζογραφίας Ο Κ. Θεοτόκης εμφανίζεται στα ελληνικά γράμματα ενώ ήδη η γενιά του 1880 είχε αρχίσει την προσπάθεια, με αγωνιστικό παλμό και ιερή αφοσίωση, για την ανα­ νέωση της ελληνικής λογοτεχνίας. Η ανανεωτική αυτή προσπάθεια γίνεται μ ε όρ­ γανο τη δημοτική, τη γλώσσα του λαού, κι εκτός από τους ευρύτερους στόχους της για την αναγέννηση του έθνους, βρίσκει πληρέστερα την έκφρασή τους στην ποίη­ ση και στην πεζογραφία. Βέβαια, η αποκόλληση από τα καθιερωμένα πλαίσια του ιστορικού μυθιστορήματος, που έδι­ νε έμφαση στο παρελθόν κι αγνοούσε το παρόν, η αντικατάσταση της καθαρεύουσας από τη δη­ μοτική και η στροφή στη ζωή των απλών ανθρώ­ πων της υπαίθρου, αποτελούν αποφασιστικά βή­ ματα. Σ’ αυτό το μεταβατικό στάδιο σοβαρός είναι ο ρόλος του περιοδικού «Εστία». Κατά το Γιάννη Παπακώστα, στην ιστορία του περιοδικού ση­ μειώθηκαν κάποιες καινοτομίες, που επηρέασαν σοβαρά την εξέλιξη της νεοελληνικής πεζογρα­ φίας. Γράφει σχετικά: «Οι καινοτομίες αυτές εί­ ναι: α) η δημοσίευση των τριών γνωστών διηγη­ μάτων του Γ. Βιζυηνού: “Το αμάρτημα της μητρός μου” , “Μεταξύ Πειραιώς και Νεαπόλεως” , και “Ποιος ήταν ο φονεύς του αδελφού μου” και β) η πρώτη στο είδος της προκήρυξη διαγωνι­ σμού “προς συγγραφήν εθνικού διηγήματος” . Με την προκήρυξη αυτή ρίχνεται το σύνθημα της συστηματικής καλλιέργειας του νέου λογοτεχνι­ κού είδους και στη χώρα μας και τονίζεται η. ανάγκη της δημιουργίας εθνικής πεζογραφίας,

απαλλαγμένης από την. άγονη καΓδουλική μίμη­ ση ξένων προτύπων γ) ως τρίτη καινοτομία ση­ μειώνουμε την επανεμφάνιση των δυο Γάλλων πεζογράφων Zola και Daudet, κατά των οποίων, όπως είδαμε, πριν τέσσερα χρόνια από τις ίδιες στήλες είχε ασκηθεί οξύτατη πολεμική και για ένα διάστημα είχαν αποκλειστεί. Τη χρονιά αυτή μεταφράζονται για πρώτη φορά κι οι δυο Ρώσοι πεζογράφοι Turgenev και Puskin».1 Η ανανέωση όμως, που το βάρος της επωμί­ στηκε η γενιά του 1880, δεν πραγματοποίησε τους αντικειμενικούς της στόχους. 'Ετσι, ενώ η νέα θεματογραφία έπρεπε ν’ αποτελέσει την αφορμή, για ν’ αποκαλύψει τους μηχανισμούς που κινούνταν πίσω της και είχαν σχέση με τα ήθη, τα έθιμα, τις προλήψεις, τις δεισιδαιμονίες και τα πάθη μιας κοινωνίας κλειστής και απο­ κλειστικά αγροτικής, οι έλληνες πεζογράφοι βλέ­ πουν τη ζωή της υπαίθρου επιφανειακά. Το γε­ γονός δεν είναι ανεξήγητο. Με την ανάπτυξη της επιστήμης της λαογραφίας αναπτύσσεται και ο ενθουσιασμός για ό,τι έχει σχέση με το σύγχρονο λαϊκό πολιτισμό, τις αυθεντικές πηγές. Ο ενθου­

αφιερωμα/33 σιασμός αυτός αποτελούσε αντίδραση πρωταρχι­ κά στο πνεύμα του νεοκλασικισμού και του ρο­ μαντισμού, που όρισαν και το στίγμα της ελληνι­ κής ποίησης και πεζογραφίας μετά την επανά­ σταση: Ήταν λοιπόν επόμενο η στροφή προς τις γνήσιες κι αυθεντικές πηγές του λαϊκού μας πο­ λιτισμού να έχει μέσα της το στοιχείο τόυ ενθου­ σιασμού, του φανατισμού και να γίνεται πολλές φορές χωρίς κριτική διάθεση. Το κριτικό όμως πνεύμα είναι συνυφασμένο με τη ρεαλιστική πε­ ζογραφία. Η έλλειψή του -οι εξαιρέσεις είναι πολύ λίγες- οδήγησε την ελληνική ηθογραφία στο να δει τη ζωή των απλών ανθρώπων της υπαίθρου με κάποια ωραιοποιητική διάθεση. Από την άποψη αυτή, στοχεύοντας περισσότερο στην επιφάνεια παρά στο βυθό της ζωής, μας έδωσε πίνακες γνήσιους κι αυθεντικούς, ‘που όμως μας μεταφέρουν σήμερα τα ίδια συναισθή­ ματα μ’ εκείνα που προκαλούν πίνακες σύγχρονών μας ζωγράφων με θέμα τους εικόνες παλιότερης ζωής. Έτσι, η θεματογραφία της ελληνι­ κής πεζογραφίας, αντί να οδηγεί σε μια κριτική θεώρηση, στόχευε στην απλή αναπαράσταση της ζωής. Δεν ήταν όμως η θεματογραφία που ώς ένα σημείο ξέφυγε από το στόχαστρο της νεοελ­ ληνικής πεζογραφίας. Της ξέφυγε κι ο έλεγχος των εκφραστικών της μέσων, που, όπως και το θεματικό της υλικό, τα χρησιμοποίησε ως διακο-

. σμητικό στοιχείο των ιστοριών της. Σε σύγκριση με τους ομοτέχνους του, παλιότερους ή σύγχρονους, ο Κ. Θεοτόκης αποτελεί την πιο προωθημένη έκφραση της ελληνικής ηθογρα­ φίας, γιατί δε θα παρασυρθεί από τους στόχους της γενιάς που διαδέχτηκε και προπαντός δε θα δει τη γύρω του ζωή με ωραιοποιητική διάθεση. Αν εξαιρέσουμε τα δυο πρώτα του αφηγήματα, «La vie de montagne» (1895)2 και το «Πάθος» (1899),3 κι ορισμένα άλλα του διηγήματα που θε­ ματικά και τεχνοτροπικά δε βρίσκονται σε από­ λυτη συνάφεια με το υπόλοιπο έργο του, η αρχή της ρεαλιστικής του γραφής γίνεται με το Πίστο, μα!, που το έγραψε το Νοέμβρη του 1898 και το δημοσίευσε στην Τέχνη το 1899. Αν θα κάναμε ένα χρονολογικό πίνακα των πεζογραφημάτων του, που εδώ μας ενδιαφέρουν περισσότερο, θα διαπιστώναμε τα εξής: α) Τα περισσότερα διηγήματα γράφτηκαν γύ­ ρω στα 1900-1905· β) Ό σο απομακρυνόμαστε από την παραπά; νω χρονική περίοδο, τόσο αραιώνουν τα διηγή! ματα και πληθαίνουν οι εκτενέστερες συνθέσεις. Για να γίνει η σύγκριση πιο εύκολη, θα παραθέ­ σω αριστερά τις χρονολογίες συγγραφής των διηγημάτων του και δεξιά τις χρονολογίες συγ| γραφής και έκδοσης των μεγαλύτερων συνθέσεών του.

Δ ιη γ ή μ α τ α

Χ ρόνος Ν ο υβ έλες συγγρ α φ ή ς;

Πίστομα!

1898 ' '

Ακόμα: Κάιν Μζωή του χωριού Υπόληψη . Τίμιος κόσμος •Η παντρειά της Σταλαχτής Αγάπη παράνομη -Αμάρτησε; Ο παπά Ιορδάνης ο Περίχαρος και η ενορία του

1904 1904 1904 1904 ' 1905 .

190 1906 1912

Μ υ θ ισ τ ο ρ ή μ α τ α

Χ ρόνος Χ ρόνος σ υγγρ α φ ή ς έκδοσης

1911-12 1918

Η τιμή και το χρήμα Κατάδικος Η ζωή και ο θάνατος του Καραβέλα

1914 1919

1918-1920 1920 Οι σκλάβοι σ τ α δεσμό το υς '

1915-1916

1.922

1922

Ο παραπάνω πίνακας μας οδηγεί στις εξής κής του παραγωγής και της ζωής του τα αφιέρω­ διαπιστώσεις, που θ’ αποτελέσουν τους βασι­ σε στη συγγραφή των ευρύτερων συνθέσεών του. κούς αρμούς αυτής της μελέτης: ' 2. Αυτό το πρώτο του διήγημα {Πίστομα!, 1. Η συγγραφική παραγωγή του Θεοτόκη,1898) ώς το τελευταίο του (Ο παπά Ιορδάνης ο που είναι συνυφασμένη με την εξελικτική πορεία Περίχαρος και η ενορία του, 1922) παραμένει της ρεαλιστικής του πεζογραφίας, διαρκεί 24 πε­ αταλάντευτα πιστός, με κάποιες βέβαια διαφο­ ρίπου χρόνια (1898-1922). Απ’ αυτά, η συγγρα­ ροποιήσεις, στη ρεαλιστική απεικόνιση της ζωής φή διηγημάτων αντιστοιχεί στα πρώτα δώδεκα και στή χρήση γλώσσας λιτής και αδρής, που πα­ χρόνια (1898-1910). Μετά το 1910 δυο μόνο διη­ ρουσιάζει αποκλίσεις και στο κερκυραϊκό ιδίω­ γήματα έγραψε, το Αμάρτησε;, και το ατέλειωτο μα. Ο παπά Ιορδάνης ο Περίχαρος και η ενορία 3. Η κατευθυντήρια γραμμή της ιδεολογίας τον. Τα υπόλοιπα δώδεκα χρόνια της συγγραφι­ του είναι επίσης αταλάντευτη: Μετά την απελευ-

34/αφιερωμα θέρωσή του από το Νίτσε και το γερμανικό ιδεα­ λισμό, από το 1897 γνωρίζει τη σκέψη και τα έρ­ γα του Μαρξ. Ασπάζεται τις σοσιαλιστικές ιδέες, που τις εκφράζει όχι μόνο με το έργο του, αλλά και με την ίδρυση του «Αλληλοβοηθητικού Συνδέσμου Κέρκυρας» και του «Σοσιαλιστικού Ομίλου Κέρκυρας» (1910-1914). Στα πρώτα του διηγήματα ο κοινωνικός του προβληματισμός βρίσκεται κάπως στο περιθώριο. Από το Η τιμή και το χρήμα όμως η κριτική αντιμετώπιση της αστικής κοινωνίας αποτελεί τον κεντρικό στόχο των ενδιαφερόντων του.

Η ρεαλιστική του γραφή Ο Θεοτόκης εγκαινιάζει ουσιαστικά τη ρεαλιστι­ κή του πεζογραφία με το Πίστομα!, διήγημα που συμπυκνώνει τις σταθερές του υπόλοιπου έργου του· ρεαλιστική γραφή, που φτάνει ώς τα όρια του νατουραλισμού, πύκνωση στην αφήγηση, γλώσσα αδρή και λιτή, περιορισμός του περιγρα­ φικού διάκοσμου. Το θέμα δίνει και την κατευ­ θυντήρια γραμμή: η τιμή του άντρα. Το πρώτο αυτό διήγημα δείχνει πώς ο Θεοτόκης σε μια εποχή θεοποίησης της αγροτικής ζωής και ωραιοποίησής της έχει ξεκαθαρισμένους τους στόχους του, επηρεασμένος και από τα διδάγμα­ τα του γαλλικού και ρωσικού ρεαλισμού: ρεαλι­ στική απεικόνιση της πραγματικότητας, που στην περίπτωσή του ήταν συνυφασμένη με το αν­ θρώπινο περιβάλλον της αγροτικής κοινωνίας της πατρίδας του, κοινωνίας κλειστής που ασφυκτιούσε κάτω από το βάρος των παθών της και των άγραφων νόμων της. Στη φάση αυτή, που αντιπροσωπεύεται κυρίως από τα Διηγήματα, η κριτική της αστικής κοινωνίας και των θεσμών της δε φαίνεται να τον απασχολεί ιδιαίτερα, όπως θα δούμε. Κεντρικός στόχος των ιστοριών του είναι οι δυνάμεις που κινούν τα νήματα, διαμορφώνουν τους χαρακτήρες και βρίσκονται πίσω από τις αποφάσεις και τις πράξεις τους. Οι δυνάμεις αυτές εντοπίζονται στους άγραφους νόμους της αγροτικής κοινωνίας και τα ανθρώ­ πινα πάθη. Οι άγραφοι νόμοι είναι απρόσωποι, άτεγκτοι κι ενσαρκώνονται στα πρόσωπα αυτών που παίζουν το ρόλο των υπερασπιστών της ηθι­ κής τάξης και της κοινωνικής ισορροπίας. Στο Πίστομα! είναι η τιμή του άντρα. Σε άλλα διηγή­ ματα θα είναι η τιμή της γυναίκας και η υπόλη­ ψη της οικογένειας (μέσα στον οικογενειακό κύ­ κλο ανήκουν κι όσοι συνδέονται με δεσμούς αί­ ματος). Τα ανθρώπινα πάθη είναι ο αντίποδας των άγραφων νόμων· κυρίαρχο ανάμεσά τους το ερωτικό πάθος, που αρχίζει από την αγνή αγάπη και φτάνει ώς την αιμομιξία (Αγάπη παράνομη). Γύρω απ’ αυτό μπλέκονται .κι όλες οι αδυναμίες

που είναι συνυφασμένες με την ανθρώπινη φύση. Κι ενώ η γραφή παραμένει αμετακίνητα ρεαλι­ στική και αντικειμενική, ο Θεοτόκης χρησιμο­ ποιεί τις παραπάνω δυνάμεις σαν τους σημαντι­ κότερους παράγοντες των ιστοριών του, που, ακολουθώντας το ρυθμό μιας μικρής τραγωδίας, οδηγούνται σχεδόν πάντοτε στην αναπότρεπτη σύγκρουση. Σκοπός του συγγραφέα δεν είναι να ψυχαγωγήσει απλώς τους αναγνώστες του, ακο­ λουθώντας το παράδειγμα άλλων ομοτέχνων του, αλλά να τους.συγκλονίσει. Γι’ αυτό και κύ­ ριο χαρακτηριστικό των διηγημάτων του είναι το δραματικό στοιχείο, που δημιουργεί πάντοτε την ατμόσφαιρα μιας επικρεμάμενης σύγκρουσης που, κατά κανόνα, οδηγεί στην επικράτηση του κακού. Το ερωτικό πάθος λ.χ. και το ανελέητο μίσος, για ν’ αναφερθούμε σ’ ένα συγκεκριμένο παράδειγμα, οδηγεί το διήγημα Η παντρειά της Σταλαχτής στην κορύφωσή του. Ο Γιάννης Λάκουρας ήταν φτωχός κι αγαπούσε τη Σταλαχτή. Με μεφχζοντα όμως το Στάθη Πλακίδα η Σταλα­ χτή τα μπλέκει με τον πλούσιο Γιώργη Αρτέμη, που κάτω από την πίεση των δικών της υπόσχε­ ται να την παντρευτεί. Ο πατέρας του αρνιέται να εγκρίνει το γάμο κι ο Αρτέμης υπαναχωρεί. Η Σταλαχτή πέφτει σ’ ένα πηγάδι, όπου πέφτει κι ο Αρτέμης, για να τη σώσει. Πάνω από το πηγάδι μένει ο Στάθης Πλακίδας, για. να βοηθήσει. Στο σημείο αυτό φτάνει ξαφνικά κι ο Γιάννης Λάκουρας, που όμως δεν έρχεται ως σωτήρας. Η εκδικητική του μανία θα ντυθεί με το μανδύα της απόδοσης δικαιοσύνης: «Πνίγονται;» είπε στατικός ό Γιάννης ο Λάκονρας πού ’χε φτάσει τρεχάτος. Κ ’ επρόστεσε: «Ερχόμουνα στ’ αμπέλι, ήξερα πως θα συν έβαινε κάτι, αφού την απελπίσατε». Κ ’ έπιάσε το σκοι­ νί. «Τράβα» τού ’πε ο Στάθης παίρνοντας φόρα «κρέμονται κ’ οι δύο ■τράβα». Μα ο Γιάννης έμεινε ακίνητος. Κι ο Στάθης έστρεψε το πρόσωπο και τον εκοίταξε κατάματα · τον είδε χλωμό, με τα μάτια βγαλμένα από τες κόχες, με σκληρή έκφραση στα χείλια. Κ’ ετρόμαξε. . «Θα τους πνίξω» είπε ο Γιάννης. «Τραβάτε» εφώναξε από κάτου ο Αρτέμης «τα χέρια μου καίνε σα να βαστούσα αθράκια». «Τι θα κάμεις;» είπε ο Στάθης βλέποντας το Γιάννη να βγάζει από τη ζώση το μαχαίρι. «Εκεινού του πρέπει τιμωρία, εκείνη γιατί να ζιει στην ατιμία;» αποκρίθηκε «γι’ αυτό μου την επήρετε;» Τώρα ο Στάθης εφώναξε: - «Αφέντη άφησέ την και μοναχός σου ανέβα». Κι άφησε το σκοι­ νί. «Α, μη μου τον σκοτώσεις» επρόστεσε κ’ τρί­ χτηκε πάνου στο Γιάννη για να τον ξαρματώσει.

αψιερωμα/35

t< Α ΤΑ Δ IK ΟΖ -r /' ;

S.-*ft*f**~ /# ,«·><*»· 4

fy n fy iti !·* *y»«.y U ^ f r -ίΛ, ^

<r«1 fu y /φ f»vr>

^

#

Ά

^ t k . /,» /(« ,

'

φ*& ιρ**ψ *~rr<r/L-**C<r%.

^ f C*Tfc. ■^

·*·

*,**,*my/.M·**- Αλ^ τ*»if>ir *Cwj

, ·.»'

«« V /V^** *

rA i* ^u«yM>‘ A i/ A

&*T * * ! ' / · » « · ' -*~*Α «Α#ί A w ,

^ 1 » ' ^ u wy »1 f * } * / r t f k f W » »

A

Λ*.

*

·#-■'**<*- **v~

fT m jytjt*** &*</(» Σ ,' *MkJU,*£ *

yu*’/ * J y U .

·»!»·♦

:f * i A ./» r> 4 r *AVA: i^ · ' ^ V ^ ’A

? * * * s * ' ^ r p \ / - i r *■/**!*'

r ^ 4»*#*» <rA* y p m

fnA*.

* '}*φ *4

i

Ηφ,ΙφΛ Jbm*y m* ^ i 0 f

^ fm * & t. ^ V «Κατάδικου». Φωτογραφήθηκε από το Σταύρο Σουέρεφ, πριν καεί

«Τραβάτε» εφώναξε πάλι ο Αρτέμης· «δεν την αφήνω». Κι ωστόσο ο Γιάννης έλεγε αγριεμένος: «Φεύγα, άτιμε μεσάτορα, σε σφάζω και σένα». Μα ο Στάθης είχε χάσει κάθε φόβο, με το κορ­ μ ί του εόιαφέντευε το σκοινί, κ’ επάσκιζε να σι­ μώσει τον άλλον, ώσπου μια μαχαιριά τον εσώριασε κατά γης λαβωμένον. Κι αμέσως με το. ματωμένο μαχαίρι ο Γιάννης έκοψε το σκοινί· το νερό όαρμένο από τα δύο κορμιά, που βούλιαζαν, έβρασε κι αναπετάχτήκε ώς το φροχείλι, κι ο φονιάς ετήραξε τρογύρου του σαν ξαφνιασμένος από το έργο του. Ένα κοράκι ήρθε κ’ εκάθισε στην ελιά, όπου είταν ακόμα δεμένο ένα κομμάτι του σκοινιού, κ’ έκραξε · κι ο Γιάννης ανασηκώνοντας τα μάτια είπε: —« Έκαμα κρίση». («Η παντρειά της Σταλαχτής», σ. 106)

Στη νουβέλα του Η τιμή και το χρήμα και το μυθιστόρημα Οι σκλάβοι στα δεσμά τους η ρεα­ λιστική γραφή του Θεοτόκη ελέγχεται από τον ιδεολογικό του προσανατολισμό στα σοσιαλιστι­ κά ιδεώδη, που θα καθορίσουν και τους στόχους του. Στο Η τιμή και το χρήμα η τεχνική της δρα­ ματικής σύγκρουσης θα εφαρμοστεί με συνέπεια, ενώ στο μυθιστόρημα Οι σκλάβοι στα δεσμά τους ο συγγραφέας φιλοδόξησε να δώσει έναν ευρύτερο κοινωνικό πίνακα. Το μυθιστόρημα κι­ νείται σ’ ένα περιβάλλον αστικό και αριστοκρα­ τικό, που ξεχωρίζει ευδιάκριτα από το περιβάλ­ λον των πρώτων του διηγημάτων. Η αλλαγή αυ­ τή έχει τις επιπτώσεις της και στη γλώσσα και στην αντικειμενική, ρεαλιστική απεικόνιση της ζωής. Η γλώσσα χάνει τη γνωστή τής αδρότητα και λιτότήτα, πλησιάζει περισσότερο την αστική αθηναϊκή. Το πάθος για ρεαλιστική απεικόνιση της πραγματικότητας υποχωρεί μπροστά στα σο-

36/αφιερωμα σιαλιστικά οράματα του συγγραφέα, μέσω του ήρωά του Άλκη Σωζόμενου. Απομένουν οι νουβέλες Κατάδικος και Η ζωή και ο θάνατοςτου Καραβέλα. Με τις δυο αυτές νουβέλες ο Θεοτόκης επανέρχεται στη θεματο­ γραφία των πρώτων του διηγημάτων, περισσότε­ ρο βέβαια ώριμος και με την πρόθεση να δώσει ευρύτερες συνθέσεις. Στον Κατάδικο η ρεαλιστι­ κή γραφή, συμπαρακολουθούμενη πάντα από την πυκνή αφήγηση και την αδρή και λιτή γλώσ­ σα, είναι πιο ώριμη και κατασταλαγμένη. Κινη­ τήρια δύναμη του μύθου ο παράνομος έρωτας ανάμεσα στη Μαργαρίτα, τη γυναίκα του Γιώργη Αράθυμου, και στον Πέτρο Πέππονα.Το σκηνικό της τραγωδίας δε θα λείψει. Ο Πέτρος Πέππονας θα σκοτώσει τον άντρα της Μαργαρίτας. Η ανα­ μενόμενη όμως κάθαρση δε θα έλθει- τις αμαρ­ τίες των εραστών θα σηκώσει ο Τουρκόγιαννος, που αγαπάει τη Μαργαρίτα. Η ιδεολογική πρό­ θεση, άσχετη όμως με τα σοσιαλιστικά οράματα του συγγραφέα, θα επικαλύψει τη ρεαλιστική διάθεση. Γι’ αυτό και ο Τουρκόγιαννος, σε αντί­ θεση με τους χαρακτήρες του Πέππόνα και της Μαργαρίτας, θα μείνει τύπος λογοτεχνικός: Οι ■ψυχολογικές του αντιδράσεις και η τελική του απόφαση ν’ απαλλάξει τους ένοχους από την κα­ τηγορία και να μείνει αυτός στη φυλακή, είναι αποτέλεσμα περισσότερο της ιδεολογικής πρόθε­ σης του συγγραφέα, που στον κόσμο των παθών θέλησε ν’ αντιτάξει την ανθρωπιά και τη χρι­ στιανική καλοσύνη. Με τη νουβέλα Η ζωή και ο θάνατος του Καραβέλα η ρεαλιστική γραφή του Θεοτόκη θα φτάσει στην πλήρη της ωριμότητα. Θα χρησιμοποιήσει τη γνώριμη τεχνική τού: ένα κεντρικό πρόσωπο, ο Καραβέλας, και γύρω του άλλα πρόσωπα κι ολόκληρο το χωριό. Ο μικρόκοσμος του χωριού στην καθημερινότητά του: η γυναικεία πονηριά, τα μικροσυμφέροντα, η αν­ θρώπινη κακία θα τυλιχτούν αδυσώπητα γύρω από τον άτυχο Καραβέλα: «Σε κανένα άλλο ελ­ ληνικό διήγημα της χωριάτικης ζωής», γράφει ο Άγγ.' Τερξάκης, «-αν εξαιρέσει κανένας τη Φόνισσα του Παπαδιαμάντη- η ματιά του συγγρα­ φέα δεν έφτασε τόσο βαθειά, ούτε κατόρθωσε ν’ αποκαλύψει το δραματικό νόημα μιας ανθρώπι­ νης μοίρας» («Βασική Βιβλιοθήκη», τόμ. 31, σ.

22).

Η ιδεολογική του πορεία Όπω ς είδαμε, από το πρώτο του διήγημα, το Πίστομα!, ο Θεοτόκης συμπυκνώνει τις σταθερές των υπόλοιπων έργων του: ρεαλιστική γραφή, αφήγηση πυκνή, γλώσσα αδρή και λιτή. Ο κοι­ νωνικός του προβληματισμός είναι όμως ακόμα διακριτικός. Βέβαια, σε πολλές περιπτώσεις δε

χάνει την ευκαιρία να βάζει στο στόμα των χα­ ρακτήρων του φράσεις σαν αυτές: «Α, αυτοί οι νοικοκυραίοι του χωριού μας, αυτοί οι πλού­ σιοι» εφώναξε ο πατέρας χολεμένος «θέλουνε να μας έχουνε σκλάβους εμάς τη φτώχεια! Καλά που δουλεύουμε για κείνους, καλά που μας τρώ­ νε τον κόπο μας, καλά π.ου μας μαζεύουν όλα τα όβολά μας, με τα δανεικά, με τα διάφορα, με τα μπροστίκια, με τ’ αργαστήρια, μα να μας πειρά­ ζουν και την υπόληψη;» (Υπόληψη, σ. 71-72) ή «στό ’πε δε στό ’πε, εγίνηκε» απολογήθηκε ο Θα­ νάσης, χωρίς να σηκώσει το πρόσωπο κι όλα τα κακά, όλες οι αδικιές έρχονται από τους πλού­ σιους- ο φτωχός λαός υποφέρνει κι αυτοί τυρα­ γνούνε. Τι να κάμω τώρα; τι να κάμει και τού­ τη;» (Η παντρειά της Σταλαχνής, σ. 92).4 Ό ταν όμως στις αρχές του αιώνα μας ο Θεο­ τόκης θα προσχωρήσει στο σοσιαλισμό, θα θέσει την πεζογραφία του στην υπηρεσία της ιδεολο­ γίας του, κυρίως με τα έργα του Η τιμή και το χρήμα και Οι σκλάβοι στα δεσμά τους. Εκείνο που τον απασχολεί σ’ αυτά τα έργα είναι α) ο ρόλος που παίζει το χρήμα (θεσμός συνυφασμένος με το υφιστάμενο καθεστώς) στη διαμόρφω­ ση του χαρακτήρα των ανθρώπων και στον ευτε­ λισμό τους (Η τιμή και το χρήμα) και β) ο ξεπε­ σμός της φεουδαρχικής τάξης, που συμπαρακολουθείται από την άνοδο της αστικής και από το όραμα μιας σοσιαλιστικής αναμόρφωσης (Οι σκλάβοι στα δεσμά τους). Με τις νουβέλες του Κατάδικος και Η ζωή και ο θάνατος τον Καρα­ βέλα οι ιδεολογικές προθέσεις του Θεοτόκη διευρύνονται. Με τον Κατάδικο θέλει να ρίξει ένα φως ανθρωπιάς και χριστιανικής ανεξικακίας μέσα στο ζοφερό κόσμο των παθών, όπου κυλιούνται τα δυο πρόσωπα της ιστορίας του, η Μαργαρίτα και ο Πέτρος Πέππονας. Με το Η ζωή και ο θάνατος του Καραβέλα η ιδεολογική πρόθεση του συγγραφέα είναι να δείξει πως το χρήμα και το συμφέρον έχουν διαστρέψει την ψυχή των ανθρώπων και τους οδηγούν στις πιο φριχτές πράξεις. Στήνει έτσι το σκηνικό μιας τραγωδίας όπου κυριαρχεί η λογική του συμφέ­ ροντος και των δολοπλοκιών, ψυχρή, μεθοδική και αδυσώπητη. Ο Κ. Θεοτόκης κλείνει έτσι μια ιδεολογική πο­ ρεία που βρέθηκε στον αντίποδα της αφετηρίας της. Το ξεκίνημά του είναι συνυφασμένο με τις επιδράσεις του γερμανικού ιδεαλισμού και των νιτσεϊκών θεωριών (1889-1897), που όμως δε βρήκαν τη μετουσίωσή τους στα πρώτα του διη­ γήματα (βλ. σημ. 3 και 4), Τα διηγήματα αυτά άρχισαν να γράφονται το 1893 και συνεχίστηκαν ώς το 1905 (βλ. σημ. 5). Βασικό τους χαρακτηρι­ στικό είναι η ροπή σε θέματα αρχαιοελληνικά, μεσαιωνικά, μυθολογικά ή φανταστικά- θέματα δηλαδή όπου η σύγχρονη πραγματικότητα απου­

αφιερω μα/37 σιάζει. Μαζί όμως με την πραγματικότητα απου­ σιάζει και η αδρή ρεαλιστική γραφή που από το 1898 θα εγκαινιάσει ο Θεοτόκης. και αταλάντευτα θ’ ακολουθήσει ώς το τέλος της ζωής του. Ο πεζός λόγος ρέπει προς τον ποιητικό και διαποτίζεται από λυρική διάθεση. Η στροφή στην κριτική κι αντικειμενική επι­ σκόπηση της πραγματικότητας κι όχι απλώς στη φωτογραφική της απεικόνιση, στην οποία εξαν­ τλήθηκε σχεδόν η ελληνική ηθογραφία, είναι συνυφασμένη και με τη μεταφορά στην Ελλάδα των αρχών του ρεαλισμού και του νατουραλισμού, όπως κυρίως αυτές εκφράστηκαν από τους κο­ ρυφαίους γάλλους και ρώσους εκπροσώπους τους. Η προσχώρησή του στο σοσιαλισμό και η μελέτη του Μαρξ θα αυξήσουν το πάθος τού Θεοτόκη για την κοινωνική δικαιοσύνη και τη σοσιαλιστική αναμόρφωση της κοινωνίας. Το ιδεολογικό αυτό πάθος, όπως είδαμε, θα διοχετευθεί στη νουβέλα Η τιμή και το χρήμα και το μυθιστόρημα Οι σκλάβοι στα όεσμά τους κι ώς ένα σημείο θα επηρεάσει την αντικειμενική καθαρότητά του. Στις τελευταίες του όμως νουβέ­ λες Κατάδικος και Η ζωή και ο θάνατος του Κα­ ραβέλα ο Θεοτόκης θα κατορθώσει να ολοκλη­ ρώσει και να κερδίσει τον αγώνα που άρχισε με το Πίστομα!, προτού τον κερδίσει ο θάνατος. Έτσι, στους συνοπτικούς και αδρούς πίνακες ζωής, εντοπισμένους στον αγροτικό περίγυρο της Κέρκυρας, που μας έδωσε με τα μικρά του διηγήματα, θα αντιπαραθέσει τώρα ευρύτερους και πιο ολοκληρωμένους πίνακες ζωής από τον ίδιο περίγυρο. Οι πίνακες όμως αυτοί δε δίνουν πια, με μοναδική αδρότητα και πύκνωση στη γραφή, τις συνοπτικές ιστορίες των ηρώων τους, αλλά γίνονται ολόκληρη τοιχογραφία, όπου σε μια πλούσια κλιμάκωση αποτυπώνονται οι χα­ ρακτήρες και καταγράφονται οι αντιδράσεις του κοινωνικού τους περίγυρου.

Σ η μ ε ιώ σ ε ις :

1. Γιάννης Παπακώστας: Το περιοδικό Εστία και το διήγημα, Αθήνα, 1982, σ. 76.

2. Το έργο τον αυτό ο Θεοτόκης το αποκήρυξε αργότερα. Πρόκειται για σκληρή σάτιρα των πολιτικών ηθών στην Ελ­ λάδα.

3. Είναι επηρεασμένο από το Νίτσε. Ο ήρωάς του Αβουβρέδης στα εικοσιεφτά τον χρόνια απαρνιέται τον κόσμο και πάει να ξήσει στην ερημιά, για να φτάσει την τελειότητα του υπερανθρώπον.

4. Οι παραπομπές γίνονται πάντοτε στην έκδοση Διηγήματα (εκδ. Κείμενα, Αθήνα 1978).

5. Είναι τα εξής: Αντιφεγγίδες (1893-94), Το βιος της κυράς Κέρκυρας (1898), Κοσμογονία (καβαλιστικός μύθος, 1895), Juventus mundi (1901), Κασσώπη (1902), Απελλής (1905). Στα διηγήματα αυτά ο Θεοτόκης δεν έχει ακόμη καταστα­ λάξει στη ρεαλιστική τον γραφή. Ακολουθώντας ελληνικά ή ξένα πρότυπα ρέπει προς το συμβολισμό και σε θέματα κυ­ ρίως ιστορικά και μυθολογικά.

38/αφιερωμα

Γ. Δ. Παγανός..

Η τιμή και το χρήμα Με αφορμή μια νέα ανάγνωση της πεζογραφίας τον Κων. Θεοτόκη ανακύπτουν ορισμένα ερωτήματα, που θα τα διατύπωνε κανείς με την ακόλουθη σειρά: Τα έργα της σχετικά παλιότερης λογοτεχνίας μπορούν να επιβιώσουν στην εποχή μας; Ειδικότερα, τα έργα πον βασίζονται σε έναν κοινωνιολογικό προβληματισμό και κατατάσσονται στην κατηγορία της στρατενμένης σε ορισμένο ιδεολογικό προσα­ νατολισμό λογοτεχνίας; Με άλλα λόγια, το πρόβλημα είναι κατά πόσο ορισμένα 'κείμενα της παλιότερης ρεαλιστικής πεζογραφίας, πον εμφανίστηκαν ως δημιουρ­ γήματα συγκεκριμένων κοινωνικών συνθηκών και ιδεολογικών ζυμώσεων, μ πο­ ρούν, πέρα από την ιστορικότητά τους, να έχουν απήχηση στο σημερινό αναγνώ­ στη. Για να απαντήσει κανείς στα παραπάνω ερωτή­ ματα, πρέπει να ανιχνεύσει τα συστατικά στοι­ χεία των παλιότερων λογοτεχνημάτων, τα οποία, ξεπερνώντας την εποχή όπου γράφτηκαν, εξακο­ λουθούν να σημασιοδοτούν τη σύγχρονη εμπει­ ρία. Στον προβληματισμό αυτό δεν μπορούμε να παραγνωρίσουμε το γεγονός ότι το «νόημα» ενός λογοτεχνικού κειμένου βρίσκεται πάντοτε σε στενή συνάρτηση με το εκφραστικό του αποτέλε­ σμα: η λογοτεχνία, ακόμη κι όταν παρουσιάζεται με τη μεταμφίεση του πιο κοινότοπου ρεαλισμού, καταξιώνεται πρωταρχικά ως έργο φαντασίας και λόγου. Θα μπορούσε κάλλιστα την ανεπικαιρότητα να αναπληρώσει η μεταμορφωτική δύνα­ μη της φαντασίας. Ας θυμηθούμε δύο συγκριτικά παραδείγματα: τη Φόνισσα (1903) του Παπαδιαμάντη και την Τιμή και το χρήμα (1912) του Θεοτόκη. Στον πυ­ ρήνα και των δύο έργων υπάρχει το ίδιο πρόβλη­ μα: η υποβαθμισμένη θέση της γυναίκας μέσα στην ελληνική κοινωνία της εποχής. Ο Παπαδιαμάντης όμως επιλέγοντας μια προωθημένη φαν­ ταστική λύση έδωσε μια «δαιμονική» και τραγι­ κότερη διάσταση στον τύπο της ηρωίδας του και απομακρύνθηκε έτσι από τις εμπειρικές αφορμές του μύθου του. Με το να στήσει ένα γνήσιο λο­ γοτεχνικό τύπο κατόρθωσε να υπερβεί τις συνέ­ πειες του ρηχού ρεαλισμού. Αντίθετα, ο Θεοτόκης μένοντας πιστός στις

σοσιαλιστικές ιόεες που τον ενέπνευσαν όταν έγραφε την κοινωνική του νουβέλα -πριν από τους Βαλκανικούς πολέμους- θέλησε να δείξει με μέθοδο αυστηρά ρεαλιστική το δρόμο που θα οδηγούσε τη γυναίκα στην κοινωνική της απε­ λευθέρωση. Είναι πιο πολύ στο έργο αυτό, όπως και στο μυθιστόρημά του Οι σκλάβοι στα δεσμά τους (1922), ένας μελετητής και στοχαστής των κοινωνικών πραγμάτων που παρατηρεί από ορι­ σμένη ιδεολογική οπτική γωνία. Γράφει, θα λέ­ γαμε, προγραμματισμένα αλλά και με υψηλή καλλιτεχνική ευθύνη, ώστε να μην κάνει, όσο εί­ ναι δυνατό, παραχωρήσεις στην ιδεολογία του εις βάρος της τέχνης. Προσγειωμένος όμως στο έδαφος του κοινωνικού ρεαλισμού περιόρισε σε «λογικά όρια» το πέταγμα της φαντασίας στην προσπάθειά του να απεικονίσει με τα πιο λιτά και πειστικά εκφραστικά μέσα' το κοινωνικό πλαίσιο και τους χαρακτήρες της ιστορίας του. Το δίδαγμα του Θεοτόκη είναι το δίδαγμα του κοινωνικού ρεαλιστή: να δείξει ότι ο χαρακτή­ ρας είναι δημιούργημά των κοινωνικών συνθη­ κών όπου ζει ο άνθρωπος, ο οποίος από τη φύση του δεν έχει καμιά ροπή προς το κακό: Και αχ, δεν έφταιγε ούτε αυτός- δεν ήταν φυσικιά η κακοσύνη μέσα στο στήθι του! Οι περίστασες, οι δυστυχίες τον είχαν αλλάξει. Κ ο υ ν α ρ η μ έ ν ο ς καθώς ήταν με ιδέες νοικοκυρίσιες, δε μπορούσε μεμιάς να συνηθίσει στον

αφιερω μα/39 σκληρό ξεπεσμό, αλλά με όλην τον τη δύναμη αντιστεκότουν... Ας έρθουμε όμως στην ιστορία. Η σιόρα Επι­ στήμη Τρινκούλαινα, από ταπεινή εργατική οι­ κογένεια, και ο υποψήφιος γαμπρός της ο Αντρέας, ξεπεσμένο αρχοντόπόυλο, είναι σκλάβοι του χρήματος. Η σιόρα Επιστήμη έχει ανάγκη από χρήματα, για να συντηρεί την οικογένειά της και για να ετοιμάσει την προίκα των τριών κοριτσιών της. Ο Αντρέας επίσης χρειάζεται χρήματα, για να ξεχρεώσει το υποθηκευμένο αρ­ χοντόσπιτό του και να ανακτήσει έτσι την κοινω­ νική του υπόληψη. Ανάμεσα στους δύο νέους, τη Ρήνη, την κόρη της σιόρα Επιστήμης, και τον Αντρέα, φουντώνει ένα ειδύλλιο που υπονομεύε­ ται από το χρήμα. Η έκβασή του εξαρτάται από το βαθμό ανεξαρτησίας που έχουν απέναντι στο χρήμα η σιόρα Επιστήμη και ο Αντρέας. Παγιδευμένοι όμως οι δύο ανταγωνιστές, από τις ανάγκες η πρώτη και από τις κοινωνικές συμβά­ σεις ο δεύτερος, οδηγούνται σε αδιέξοδα και j συγκρούσεις, που έχουν ως συνέπεια τη δυστυι χία του αθώου θύματος, της Ρήνης. Το κορίτσι δεν είναι υπεύθυνο ούτε για την ι ταπεινή του καταγωγή -η μητέρα της εργάζεται 1σε εργοστάσιο και ο πατέρας της είναι μέθυσος και ανίκανος να προσφέρει υλική βοήθεια στην οικογένειά του- ούτε για την τύχη του, που προ­ καθορίζεται από παράγοντες έξω από τον έλεγ­ Χαρακτικό τον Μάρκου Ζαβιτζιάνου για την χό της. Η Ρήνη ωστόσο μετατρέπεται σε «εμπό­ «Τιμή και το χρήμα.» ρευμα», γίνεται αντικείμενο της πιο εξευτελιστι­ κής συναλλαγής ανάμεσα στη μητέρα της και τον καρτερία, μ ’ ελπίδα, και το ίδιο το πρωί ζήτησε υποψήφιο γαμπρό. Η τύχη της παίζεται για λίγες δουλειά στο εργοστάσιο που εγνώριζε, όπου εκατοντάδες τάλιρα. Η μητέρα της, που έχει ορι­ εόούλενε η μητέρα της. Κι αυτό το τόλμημά της σμένες οικονομίες, της δίνει προίκα τριακόσια που εκαταφρονούσε τους πατροπαράδοτους και τάλιρα, ενώ οι αρχικές απαιτήσεις του Αντρέα παράλογους θεσμούς, της εφάνηκε πολύ ευκολό­ ήταν εξακόσια. Η σιόρα Επιστήμη όμως χωρίς τερο απ’ ό,τι το φανταζότονν, κι ούτε ένα χείλι να είναι πλούσια θα μπορούσε, αν ήθελε, να ικα­ δε βρέθηκε να την κατακρίνει για τούτο. νοποιήσει αυτή την απαίτηση, γιατί διέθετε το Και όταν σε λίγο ο Αντρέας, χαρούμενος για χρηματικό ποσό. Αλλά είχε και η ίδια μια αδυ­ την υποχώρηση της σιόρα Επιστήμης στο ζήτημα ναμία επίκτητη για το χρήμα, μια πίστη στην της προίκας, θα της ζητήσει να τον ακολουθήσει, αξία του. Μετά τη συρροή όμως δραματικών για η Ρήνη θα του δώσει το ηθικό μάθημα με την άρ­ την υπόληψη και την ευτυχία του κοριτσιού της νησή της: γεγονότων, η σιόρα Επιστήμη αναγκάζεται να «Όχι!», τον αποκρίθηκε, «όχι! για λίγα χρή­ παραδώσει στον ανταγωνιστή της το κλειδί του ματα ήσοννε έτοιμος να με πουλήσεις και χωρίς θησαυροφυλακείου της, για να πάρει ο ίδιος όχι αυτά δε μ ’ έπαιρνες· πάει τώρα η αγάπη! Επέτα­ τα αρχικά εξακόσια, αλλά χίλια τάλιρα. Η ήττα ξε το πουλί!» αυτή της μητέρας αποκτά το νόημα της ηθικής Ενδιαφέρον παρουσιάζει στη νουβέλα αυτή, κάθαρσης. εκτός των άλλων, και ο τρόπος με τον οποίο ο Η νεαρή ηρωίδα, η Ρήνη, μέσα στην άκρα δυ­ Θεοτόκης μελετά και περιγράφει τη σταδιακή στυχία της ωριμάζει και υψώνεται σε ηθική προ­ αλλοίωση και διαστρέβλωση της φυσικής καλο­ σωπικότητα. Εγκαταλειμμένη από τον Αντρέα σύνης του ανθρώπινου χαρακτήρα. Αυτό το βλέ­ στο σπίτι του, που από ώρα σε ώρα έβγαινε σε πουμε κυρίως στην απεικόνιση της σιόρα Επι­ δημοπρασία, σε κατάσταση εγκυμοσύνης, στερη­ στήμης και του Αντρέα. Η, μητέρα της Ρήνης μένη και το ψωμί, αποφασίζει να εργαστεί, για οδηγημένη από την ανάγκη έχει διαμορφώσει με να ζήσει: τον καιρό ένα χαρακτήρα υπολογιστικό. Στο Και τό ’κάμε. Αρματώθηκε με υπομονή, με κέντρο της συνείδησής της μπαίνει το χρήμα. Συ-

40/αφιερω μα

Χαρακτικό του Μάρκου Ζαβιτζιάνου για την «Τιμή και το χρήμα» ~

ναλλάσσέται με λαθρέμπορους, γίνεται μεταπράτισσα, τοκίζει τα χρήματά της και κρύβει τα έσο­ δά της από τους δικούς της. Στην περίπτωσή της βλέπουμε τη φετιχοποίηση μιας αξίας ανταλλα­ κτικής. Και ο Αντρέας επίσης εκμεταλλεύεται όλες τις δυνατότητες που του παρέχει η παρασιτική κοινωνία της εποχής και η κομματική προ­ στασία, για να κερδίσει χρήματα. Η σιόρα Επιστήμη δεν έχει ταξική συνειδητοποίηση. Σε συζήτηση με τη γειτόνισσά της την κυρά Χριστίνα, η οποία παρουσιάζεται ταξικά συνειδητοποιημένη και μισεί τους 'πλούσιους, η μητέρα της Ρήνης θα εξηγήσει την ανισότητα σαν μια κατάσταση περίπου μοιραία: «Έ τσι έκανε ο Θεός τον κόσμο» είπε χαμογε­ λώντας η κυρά Επιστήμη «κι εμείς οι φτωχοί θα ζήσουμε με τσι πλούσιοι». Δε θα διστάσει ακόμη, κινημένη από τη δική της «λογική», όταν η Χριστίνα θα καταραστεί κάποιο περαστικό με το αυτοκίνητό του νεό­ πλουτο, να αναλάβει τη συνηγορία των πλου­ σίων: «Μην παραμιλείς, σιόρα Χριστίνα», είπε σοβα­ ρά η Επιστήμη, «είναι ψωμοδότης τον φτωχούεκατό γυναίκες και κοπέλες κι εκατό άντρες ζούνε από τα χέρια τον». Ας δούμε τώρα το θέμα της επικαιρότητας. Το κείμενο σημασιοδοτεί και τα σύγχρονα κοινωνι­ κά φαινόμενά, αφού το χρήμα στην καπιταλιστι­ κή οργάνωση της κοινωνίας εξακολουθεί να δια­ στρεβλώνει τις αξίες και τις ανθρώπινες σχέσεις, που παρουσιάζονται διαμεσολαβημένες. Πέρα από αυτό όμως η συγκεκριμένη νουβέλα αποτε­ λεί και για τα σημερινά δεδομένα έναν ύμνο στην αγωνιστικότητα και το ήθος των γυναικών. Είναι ίσως η πιο προωθημένη, αν και τόσο πρώι­

μη, για την ελληνική πραγματικότητα, λογοτίεχνική αντιμετώπιση του γυναικείου κοινωνικού προβλήματος. Τα βασικά πρόσωπα είναι απο­ κλειστικά οι δύο γυναίκες. Αντίθετα οι άντρες, όπως ο Αντρέας, ο θείος του ο Σπύρος και ο γερο-Τρίνκουλος, απεικονίζονται παραδομένοι εί-, τε στις ανθρώπινες αδυναμίες είτε στις κοινωνι­ κές προκαταλήψεις και ανίκανοι να σπάσουν τα δεσμά τους. Δυο δυνάμεις συγκρούονται εδώ: το χρήμα και η ηθική φύση του ανθρώπου. Το χρήμα έχει υποκαταστήσει τις αξίες της ζωής, όπως είναι ο έρωτας και οι τίμιες ανθρώπινες σχέσεις. Από την τελική στάση της νεαρής ηρωίδας θυσιάζεται ο έρωτας και καταξιώνεται η ανθρώπινη αξιο­ πρέπεια. Θυσία όχι ελάχιστη, αφού η αγάπη εί­ ναι αξία ζωής, είναι η ίδια πηγή της ζωής. Η. νίκη της Ρήνης είναι νίκη σε ηθικό επίπεδο, είναι νίκη ιδανική. Στην τελική έκβαση του απλού μύ­ θου η φύση υποκαθίσταται από την ηθική. Η νεαρή ηρωίδα, κερδίζοντας την κοινωνική της απελευθέρωση με την αποπομπή του Αντρέα και την έξοδό τους στην εργασία, χάνει τη χαρά της ζωής. Η απελευθέρωσή της είναι εσωτερική. Ο εσωτερικός της κόσμος μετασχηματίζεται από την προσωπική της δοκιμασία, ενώ η εξωτερική πραγματικότητα παραμένει αναλλοίωτη. Η ηρωίδα μεταβάλλεται σε πρόσωπο προβληματι­ κό, από τη στιγμή που θα βρεθεί στο τραγικό δί­ λημμα να εκλέξει ανάμεσα στον έρωτα και την ηθική στάση. Εδώ νομίζω ότι διαφοροποιείται η θέση του Θεοτόκη από το γενικό πλαίσιο των θεωρητικών και πολιτικών ιδεών της εποχής του: στο δίλημ­ μα. Πρόκειται για ένα δίλημμα στο βάθος ελλη­ νικό. Το βλέπουμε π.χ. στην Αντιγόνη, στη στά­

αφιερωμα/41 ση του Σωκράτη στο δικαστήριο, στο Σολωμό των «Ελεύθερων πολιορκημένων», στην ποίηση του Καβάφη, αλλά και στη μεταγενέστερη λογο­ τεχνία μας. Η ηθική αρχή που διατρέχει όλο το διήγημα έχει τις ρίζες της στο Σολωμό, είναι η συνέχεια του διδάγματος του. Στο πρόσωπο της Ρήνης προβάλλεται μια μορφή ιδανική. Στο ση­ μείο αυτό ακριβώς το κείμενο ξεπερνά την επικαιρότητα της βασικής προβληματικής του. Ας δούμε όμως λίγο και την τεχνική του. Η προβληματική του διηγήματος παρουσιάζεται με την αναγκαιότητα ενός συλλογισμού. Αυτό φαί­ νεται και στη σύλληψη και στην εκτέλεση του σχεδίου. Ο προσεχτικός αναγνώστης παρατηρεί μια αυστηρή αλληλουχία των καταστάσεων από / την αρχή του διηγήματος ώς την τελική του λύ­ ση. Οι συγκρούσεις προοιωνίζονται με μια αυ­ στηρή οικονομία μέσα από τη διαγραφή των βα,σικών ιδιοτήτων των χαρακτήρων. Με την εξέλι­ ξη του απλού μύθου οι χαρακτήρες ωριμάζουν καθώς βιώνουν την καταλυτική εμπειρία των γε­ γονότων, διατηρώντας όμως στο βάθος της καρ­ διάς τους τη φυσική τους αγαθότητα. Τα βασικά πρόσωπα συνειδητοποιούν ώς ένα σημείο, έστω και με αφελή τρόπο, ότι οι κοινωνικοί θεσμοί, όπως το χρήμα, είναι η αιτία της δυστυχίας τους.

Ο Θεοτόκης χρησιμοποιεί μια πειστική, ρεαλι­ στική μέθοδο στην αφήγησή του. Η έκταση των αφηγηματικών μερών είναι περιορισμένη, ενώ εντυπωσιακή παρουσιάζεται η εκμετάλλευση του εσωτερικού μονολόγου και των διαλόγων. Με τις τεχνικές αυτές ενισχύεται η παραστατικότητα και η θεατρικότητα των διαφόρων επεισοδίων του διηγήματος. Εξάλλου η έντονη χρήση της ιδιωματικής γλώσσας και στα αφηγηματικά και στα διαλογικά μέρη χαρίζει στο διήγημα φυσικό­ τητα και πειστικότητα. Από τους μονολόγους επίσης με τις χαρακτηριστικές λεπτομέρειες, που λειτουργούν ως ντοκουμέντα, για την αποκάλυ­ ψη και την προβολή των βασικών ιδιοτήτων των χαρακτήρων, φαίνεται ώς πιο εντυπωσιακό βαθ­ μό ο Θεοτόκης είχε κατακτήσει τη ρεαλιστική και τη νατουραλιστική μέθοδο γραφής. Τέλος πρέπει να σημειώσουμε την απουσία κά­ θε περίπλοκης τεχνικής, την ομαλή εξέλιξη του αφηγηματικού χρόνου χωρίς περίτεχνες αναδρο­ μές και επανασυνδέσεις. Τα απλά και σοφά εκ­ φραστικά αυτά μέσα ανταποκρίνονται και στην απλότητα της ιστορίας και στον ιδεολογικό προ­ βληματισμό του συγγραφέα, αλλά συνάμα απο­ καλύπτουν και μια ισχυρή καλλιτεχνική βούλη­ ση. Η πεζογραφία του Θεοτόκη πολλά θα είχε να διδάξει στους νεότερους.

τα νέα βιβλία της «γνώσης»

ΚΥΡ. ΝΤΕΛΟΠΟΥΛΟΣ

ο Ακης και οι ά η η ο ι Μια φανταστική αυτοβιογραφία που μοιάζει με παιδικό βιβλίο (κατάλληλο και για παιδιά) και είναι χωρισμένη σε επεισόδια που το καθένα λέει τι έγινε (και τι δεν έγινε) εκείνη τη σχολική χρο­ νιά (το 1939 -1940) σε μια ελληνική πό­ λη (την Πάτρα) και που τα ζωγράφισε (σαν να ήταν εκεί) η Σοφία Ζαραμπούκα ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΟ που γράφτηκε για παιδιά, αλλά απευθύνεται σε σας

ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΓΝΩΣΗ»

42/αφιερωμα

Βασίλης Καλαμαράς

Βιβλιογραφία Κωνσταντίνου Θεοτόκη Γιά τη σύνθεση αυτής της βιβλιογραφίας χρησιμοποιήσαμε κυρίως τα ακόλουθα βοηθήματα. 1. Γ. Κ. Κατσίμπαλη: Βιβλιογραφία Κωνστ. Θεοτόκη. Δεύτερη έκδο­ ση. Αθήνα, Ιούλιος 1959. 2. Μ άρθας Καρπόζηλου: Αφιερώματα περιοδικών. Συμβολή στην καταγραφή τους (1880-1980). Ε .Λ .Ι.Α . Αθήνα 1982. Επίσης θέλουμε να ευχαριστήσουμε τον κ. Γ. Γ. Κατσίμπαλη, που μας επέτρεψε να αναδημοσιεύσουμε, προσαρμοσμένη στην όλη εργασία μας, μέρος της βιβλιο­ γραφίας του Γ. Κ. Κατσίμπαλη. Ο κ. Δημήτρης Δ ασκαλόπουλος στάθηκε κι αυτός πολύτιμος βοηθός μας.

1. Οι Ηλεκτροχημικοί Τηλέγραφοι Βονέλλη και Κασέλλη. Φυλλάδιον Α '. Ο Τυποτηλέγραφος του Βονέλ­ λη. Εν Κέρκυρα 1887.

2. Comte C. Theotoky. Vie de Montagne. Paris. Libraire Academique Didier, Perrin et Cie, LibrairesEditeurs. 35, Quai des Grands-Augustins. 1895. Tous droits reserves.

18.5X12, σελ. 315. Μυθιστόρημα χωρισμένο σε τρία μέ­ ρη μ’ έναν επίλογο: Livre I. Aux Montagnes. - Livre II. Amoris tempora. - Livre III. Le Chatiment. - Conclu­ sion.

3. Κωνσταντίνου Θεοτόκη. Η τιμή και το χρήμα. Διή­ γημα. Με εικονογραφίες χαραγμένες από τον Μάρκο Ζαβιτζιάνο. Κέρκυρα. Χρωμοτυπολιθογραφείο Αδελ­ φών Γ. Ασπιώτη. 1914. <Έκδοση της Συντροφιάς των Εννιά>.

21X15, σελ. (4) + 1-99. Στις σελ. 5-6 Προλογικό αφιέ­ ρωμα στην Κα Ειρήνη Δεντρινοΰ. Πέντε χαλκογραφίες εκτός κειμένου ανάμεσα στις σελ. 20-21, 44-45, 76-77, 84-85, 92-93.

4. Βιβλιοθήκη «Εκλεκτά Έργα» αριθ. 11. Κωνσταντί­ νου Θεοτόκη. Κατάδικος. Διήγημα. Βιβλιοπωλείον Γεωργίου I. Βασιλείου. Αθήναι [1919].

15.5X11, σελ. 145.

5. Βιβλιοθήκη «Εκλεκτά Έργα» αριθ. 20. Κωνσταντί­ νου Θεοτόκη. Η ζωή και ο θάνατος του Καραβέλα. Ηθογραφία. Βιβλιοπωλείον Γεωργίου I. Βασιλείου. Αθήναι 1920.

15.5X11, σελ. 178.

6. Κωνστ. Θεοτόκη. Η τιμή και το χρήμα. Διήγημα. Εκδοτικός οίκος «Ελευθερουδάκης». Εν Αθήναις 1921.

18X11.5, σελ. 119.

7. Κωνστ. Θεοτόκη. Οι σκλάβοι στα δεσμά τους. Μυ­ θιστόρημα. Εκδοτικός οίκος «Ελευθερουδάκης». Εν Αθήναις 1922.

18X11.5, σελ. 457. Φωτογραφία Κ. Θεοτόκη εκτός κει­ μένου.

8. Βιβλιοθήκη «Εκλεκτά Έργα» αριθ. 11. Κωνσταντί­ νου Θεοτόκη. Κατάδικος. Διήγημα. Έκδοσις Β'. Βιλιοπωλείον Γεωργίου I. Βασιλείου. Αθήναι 1922.

15.5X11, σελ. 160.

9. Βιβλιοθήκη «Εκλεκτά Έργα» αριθ. 20. Κωνσταντί­ νου Θεοτόκη. Η ζωή και ο θάνατος του Καραβέλα. Ηθογραφία. Έκδοσις Β'. Εκδοτικός οίκος Γεωργίου I. Βασιλείου. Αθήναι 1923.

15.5X11, σελ. 208. Η έκδοση αυτή κυκλοφόρησε αργό­ τερα με αλλαγμένη την πρώτη σελίδα και το εξώφυλλο ως έκδοση Μιχ. Σαλιβέρου.

10. Βιβλιοθήκη «Εκλεκτά Έργα» αριθ. 11. Κωνσταν­ τίνου Θεοτόκη. Κατάδικος. Διήγημα. Έκδοσις τρίτη. Δεκάτη τρίτη χιλιάς. Βιβλιοπωλείον Γεωργίου I. Βασι­ λείου. Αθήναι 1927.

15.5X11, σελ. 159. Η έκδοση αυτή κυκλοφόρησε αργό­ τερα με αλλαγμένη την πρώτη σελίδα και το εξώφυλλο ως έκδοση Μιχ. Σαλιβέρου.

11. Εταιρεία προς ενίσχυσιν των επτανησιακών μελε­ τών. Κωνσταντίνου Θεοτόκη. Κορφιάτικες ιστορίες. Προλεγόμενα Ειρήνης Α. Δεντρινοΰ. Κέρκυρα 1935.

23.5X16, σελ. 166. Περιέχει τα διηγήματα: Οι δυό αγά­

αφιερωμα/43 πες. - Το βιο της Κυράς Κέρκυρας. - Ακόμα; - Υπόλη­ ψη. - Ζωή του χωριού. - Κάιν. - Η παντρειά της Σταλαχτής. - Κασσώπη. - Αμάρτησε; - Πίστομα! - Τίμιος κόσμος.

12. Κωνσταντίνου Θεοτόκη. Κατάδικος. Έκδοσις τετάρτη. Δεκάτη πέμπτη χιλιάς. Εκδοτικός οίκος Μαρ­ γαρίτας Βασιλείου <1953>.

21.5X14.5, σελ. 136. Στις σελ. 5-7 «Βιογραφικά και σχόλια του έργου του» του Περσέα Αθηναίου, που επιμελήθηκε την έκδοση.

13. Κωνσταντίνος Θεοτόκης. Επιμέλειά 'Αγγέλου Τερζάκη. Βασική Βιβλιοθήκη «Αετού» αριθ. 31. Εκδοτ. οίκος: Ιωάννου Ν. Ζαχαροπούλου. Αθήναι- Στοά ’ Αρσάκειου, Αρσάκη 6 <1955>.

24X16.5, σελ. 359. Εκλογή από το έργο του Κ. Θεοτό­ κη. Ο τόμος περιέχει: «Εισαγωγή» 'Αγγέλου Τερζάκη σελ. 7-25. «Εκλογή Βιβλιογραφίας» σελ. 29. Α ' Ποιή­ ματα: I. Αντιφεγγίδες (Λυρικές Πρόζες). 1. Πόρτα Ριάλα, 2. Ο δούλος του Παράσιου. II. Σονέττα: 3. 1915, 4. Τα σπλάχνα τόση λάβρα μώχει κάψει, 5. Βου­ λή άγνωρη της μοίρας σ’ είχε φέρει, 6. Στης ζωής το στενό το μονοπάτι, 7. Του κάρου η ρόδα εκεί όπου συχνοτρέξει, 8. Σηκώθη τ’ άγιο δίκηο της να λάβει, 9. Απ’ τον άγουρον ήλιο γελασμένο, 10. Δόξες, πλούτη, ω! ζωή, τιμές και χρόνια, 11. Μες του 'Αρη την αντά­ ρα αψύ δρολάπι, 12. Λύπες, πάθια, αμαρτίες μόύχαν συντρίψει, 13. Στους στίχους σας, τραγούδια μου, 14. Ό ταν βαρειά-βαρειά πλακώνει η λύπη, 15. Κ’ έπαψες να μιλείς, 16. Πότε όσο θέλω θα μπορώ να κλαίω, 17. Πάντα αγιασμός για με, 18. Τότες γλυκειά κι αγνώρι­ στη. - Β' πεζογραφήματα: III. Πρώτα έργα: 19. Πά­ θος. IV. Διηγήματα: 20. Οι δύο αγάπες, 21. Ακόμα;, 22. Υπόληψη, 23. Η ζωή του χωριού, 24. Η παντρειά της Σταλαχτής, 25. Αμάρτησε;, 26. Πίστομα!, 27. Τί­ μιος κόσμος, 28. Η τιμή και το χρήμα (ολόκληρο), 29. Κατάδικος (αποσπάσματα), 30. Η ζωή και ο θάνατος του Καραβέλα (αποσπάσματα). V. Μυθιστορήματα: 31. Οι σκλάβοι στα δεσμά τους (αποσπάσματα). Γλωσσάριο. - Περιεχόμενα.

14. Κωνσταντίνου Θεοτόκη. Η τιμή και το χρήμα. Με έξη εικονογραφίες χαραγμένες από τον Μάρκο Ζαβιτζιάνο. Γ' έκδοση. Κείμενα. Αθήνα. Δεκέμβρης 1969. Σελ. 128.

15. Κωνσταντίνου Θεοτόκη. Οι σκλάβοι στα δεσμά τους. Μυθιστόρημα. Β ' έκδοση. Κείμενα. Αθήνα. Νοέμβρης 1970. Σελ. 360.

161 Κωνσταντίνου Θεοτόκη. Κατάδικος. Ε ' έκδοση. Κείμενα. Αθήνα. Τρύγος 1973. Σελ. 144.

της Κυράς Κέρκυρας»

Θρησκευμάτων. Ε ' έκδοση. Βιβλιοπωλείο της «Εστίας». I. Δ. Κσλλάρου και ΣΙΑΣ Α.Ε. Αθήνα. <Αύγουστος> 1977. Σελ. 144.

20. Κωνσταντίνου Θεοτόκη. Αγάπη παράνομη. Διή­ γημα ανέκδοτο. Επιμέλεια Φίλιππος Βλάχος. Καστανιώτης. Αθήνα. Δεκέμβρης 1977. Σελ. 78.

21. Κωνσταντίνου Θεοτόκη. Η τιμή και το χρήμα. Με έξη εικονογραφίες χαραγμένες από τον Μάρκο Ζαβιτζιάνο. Δ' έκδοση. Κείμενα. Αθήνα. Μάρτης 1978. Σελ. 128.

22. Κωνσταντίνου Θεοτόκη. Η ζωή και ο θάνατος του Καραβέλα. Εισαγωγή Χρίστος Ζαφείρης. Εκδόσεις Α.Σ.Ε. Θεσσαλονίκη <Σεπτέμβριος 1978>. Σελ. 185.

23. Κωνσταντίνου Θεοτόκη. Διηγήματα. [Κορφιάτικες ιστορίες]. Με έντεκα χαράγματα του Μάρκου Ζαβιτζιάνου. Εισαγωγή Γιάννης Δάλλας. Β' έκδοση. Τυπο­ γραφείο «Κείμενα». Δεκέμβρης 1978. Σελ. 263.

24. Κωνσταντίνου Θεοτόκη. Κατάδικος. Εισαγωγή 17. Κωνσταντίνου Θεοτόκη.' Απελλής. Έγδοση του Γιάννης Δάλλας. ΣΤ' έκδοση. Κείμενα. Αθήνα. Γενά­ τυπογραφείου «Κείμενα». Αθήνα. Τρύγος 1973. Σελ. ρης 1979. Σελ. 152.

25. Κωνσταντίνου Θεοτόκη. Πάθος. Γραφή. Αθήνα 1980. Σελ. 190.

18. Κωνσταντίνου Θεοτόκη. Κατάδικος. Επιμέλεια Σπύρου Κόκκινη. Προϊσταμένου της Βιβλιοθήκης του Υπουργείου Εθν. Παιδείας και Θρησκευμάτων. Βι­ βλιοπωλείο της «Εστίας». I. Δ. Κσλλάρου και ΣΙΑΣ Α.Ε. Αθήνα <Μάιος 1977>. Σελ. 170.

26. Κωνσταντίνου Θεοτόκη. Οι σκλάβοι στα δεσμά τους. Μυθιστόρημα. Προλεγόμενα Γιάννης Δάλλας. Γ' έκδοση. Κείμενα. Μάης-Νοέμβρης 1981. Σελ. 360.

19. Κωνσταντίνου Θεοτόκη. Η ζωή και ο θάνατος του Καραβέλα. Επιμέλεια Σπύρου Κοκκίνη. Προϊσταμένου της Βιβλιοθήκης του Υπουργείου Εθν. Παιδείας και

27. Κωνσταντίνου Θεοτόκη. Η χάση του κόσμου. Το όνειρο του Σατνή. Κερκύρα. Ανέγδοτα διηγήματα. Κείμενα. Αθήνα. Νοέμβρης 1981. Σελ. 54.

44/αψιερωμα 28. Κωνσταντίνου Θεοτόκη. Απελλής. Β' έκδοση. Έγδοση του τυπογραφείου «Κείμενα». Αθήνα. Οχτώβρης 1982. Σε 521 αριθμημένα αντίτυπα. Σελ. 78.

φραση πρώτοτυπώθηκε στο Νουμά τσ καλοκαίρι του 1915>.

21X13.5, σελ. 144.

29. Κωνσταντίνου Θεοτόκη. Διηγήματα. [Κορφιάτικες ιστορίες]. Με έντεκα χαράγματα του Μάρκου Ζαβιτζιάνου. Εισαγωγή Γιάννης Δάλλας. Γ' έκδοση. Τυπο­ γραφείο «Κείμενα». Αθήνα. Σεπτέμβρης 1981Δεκέμβρης 1982. Σελ. 263.

39. Η Τρικυμία (The Tempest). Τραγωδία του Γουλιάμου Σαίξπηρ. Μεταφρασμένη από τον Κωνσταντίνο Θεοτόκη. 1914. Έκδοση του λογοτεχνικού περιοδικού Γράμματα 1916. Τυπογραφικά Καταστήματα Κασιμά­ τη και Ιωνά. Αλεξάντρεια.

23X14.5, σελ. 64.

30. Κωνσταντίνου Θεοτόκη. Το βιο της Κυράς Κερκύρας. Με εννιά εικονογραφίες χαραγμένες από τον Μάρκο Ζαβιτζιάνο. Έγδοση του τυπογραφείου «Κεί­ μενα». Αθήνα. Δεκέμβρης 1982. Σε 521 αριθμημένα αν­ τίτυπα. Σελ. 40.

31. Κωνσταντίνου Θεοτόκη. Η τιμή και το χρήμα. Με έξη εικονογραφίες χαραγμένες από τον Μάρκο Ζαβιτζιάνο. Ε ' έκδοση. Κείμενα. Αθήνα. Μάρτης 1984. Σελ. 128.

32.. Κωνσταντίνου Θεοτόκη. Οι σκλάβοι στα δεσμά τους. Πέλλα. Αθήνα, χ.χ. Σελ. 287.

33. Κωνσταντίνου Θεοτόκη. Ο κατάδικος και τιμή και χρήμα. Αλμωπός. Αθήνα, χ.χ. Σελ. 192.

34. Κωνσταντίνου Θεοτόκη. Η ζωή και ο θάνατος του Καραβέλα. Πέλλα, χ.χ. Σελ. 171.

Μεταφράσεις 35. Το δράμα που εσύνθεσε ο περίφημος Καλιδάσας, το ονομαζόμενο ο Αναγνωρισμός της Σακουντάλας. Κέρκυρα. Χρωμοτυπολιθογραφείο του Κωνστ. Γ. Ασπιώτη. 1908.

23X16.5, σελ. 90. Στην πρώτη σελίδα του εξωφύλλου ο τίτλος είναι: Η Σακουντάλα του Καλιδάσα. Μετα­ φρασμένη από το Σανσκριτικό και Πρακτικό κείμενο από τον Κωνσταντίνο Θεοτόκη. Φυλλάδιο δεύτερο. Κέρκυρα. Χρωμοτυπολιθογραφείο του Κωνστ. Γ. Ασπιώτη. 1908. Στην τέταρτη σελίδα του εξωφύλλου υπάρχει η ση­ μείωση: «Το πρώτο και τρίτο φυλλάδιο βρίσκονται στα πιεστήρια». Τα φυλλάδια αυτά, ωστόσο, δεν εκδόθηκαν ποτέ.

36. Τα Γεωργικά του Βεργιλίου. Μεταφρασμένα από τον Κωνσταντίνο Θεοτόκη. Τυβίγγη. Τυπογραφείο του Ερρίκου Λάουππ, νεωτέρου. 1909.

22X13, σελ. 84.

37. Νάλας και Νταμαγιάντη. Επεισόδιο του Μαχαμπχαράτα. Μεταφρασμένο από το Λορέντσο Μαβίλη και τον Κωνστ. Θεοτόκη. Εισαγωγή του Hermann Camillo Kellner (1885). Τυπογραφικά Καταστήματα Θ. Κασιμάτη και Κ. Ιωνά. Αλεξάντρεια 1914. < Έκδοση του λογοτεχνικού περιοδικού Γράμματά>.

23.5X15, σελ. 87. Η μετάφραση του Μαβίλη φτάνει ώς το στίχο 112 του 12ου μέρους (σελ. 43). Από κει και πέρα συνεχίζει ο Θεοτόκης.

38. Ο Οθέλλος. Ο Μαύρος της Βενετίας. Τραγωδία του Γουίλιαμ Σαίξπηρ. Μεταφρασμένη από τον Κων­ σταντίνο Θεοτόκη. Αθήνα 1915. Εκδότης Γεώργιος I. Βασιλείου. Βιβλιοπωλείο: οδός Σταδίου 42. <Η μετά­

40. Βιβλιοθήκη «Εκλεκτά Έργα» αριθ. 8. Γκαίτε. Ερμάννος και Δωροθέα. Μετάφρασις Κωνσταντίνου Θεοτόκη. Βιβλιοπωλείου Γεωργίου I. Βασιλείου. Αθήναι. [1919], 15.5X11, σελ. 79. Με οχτώ εικόνες εκτός κειμένου. Στη σελ. 3 η αφιέρωση: «Στον Κωνσταντίνο Χατζόπουλο».

41. Φιλοσοφική και Κοινωνιολογική Βιβλιοθήκη Γ. I. Βασιλείου. Αριθ. 1. Βερτράνδου Ρώσσελ. Πρώην καθηγητού της Φιλοσοφίας εις το Πανεπιστήμιου του Κάμπριτζ, μέλους της Βασιλικής Αγγλικής Εταιρίας των Επιστημών. Τα Προβλήματα της Φιλοσοφίας. Μετάφρασις Κωνστ. Μ. Θεοτόκη. Εκδοτικός οίκος Γεωρ­ γίου I. Βασιλείου. Αθήναι 1923.

18X12.5, σελ. 157.

42. Σαίξπηρ (Shakespeare). Μάκβεθ. Τραγωδία. Μετάφρασις Κ. Θεοτόκη. Εισαγωγή W. Rolfe. Εκδοτικός οίκος «Ελευθερουδάκης». Εν Αθήναις 1923.

17.5X11.5, σελ. 213. Εκτός κειμένου προσωπογραφία του Σαίξπηρ με την υπογραφή του. Η μετάφραση της εισαγωγής (σελ. 5-48) σε καθαρεύουσα και ανυπόγρα­ φη. Στο τέλος του έργου (σελ. 213): «Καρουσάδες 14 Ιανουαρίου-15 Μαρτίου 1911».

43. Βιβλιοθήκη «Εκλεκτά Έργα» αριθ. 88. Γουσταύου Φλωμπέρ. Η κυρία Μποβαρύ. Μετάφρασις Κωνστ. Θεοτόκη. Τόμος πρώτος. Εκδοτικός οίκος Γεωργίου Γ. Βασιλείου. Αθήναι 1923.

15X11, σελ. 219. Η έκδοση αυτή κυκλοφόρησε αργότε­ ρα με αλλαγμένη την πρώτη σελίδα και το εξώφυλλο ως έκδοση Μιχ. Σαλιβέρου.

44. Βιβλιοθήκη «Εκλεκτά Έργα» αριθ. 89. Γουσταύου Φλωμπέρ. Η κυρία Μποβαρύ. Μετάφρασις Κωνστ. Θεοτόκη. Τομ. Β1'. Εκδοτικός οίκος Γεωργίου I. Βασι­ λείου. Αθήναι 1924.

15X11, σελ. 288. Η έκδοση αυτή κυκλοφόρησε αργότε­ ρα με αλλαγμένη την πρώτη σελίδα και το εξώφυλλο ως έκδοση Μιχ. Σαλιβέρου.

45. Νάλας και Νταμαγιάντη. Επεισόδιο του «Μαχαμπχαράτα». Μεταφρασμένο από το Λορέντσο Μαβίλη και τον Κωνστ. Θεοτόκη. Εισαγωγή του Hermann Camillo Kellner. Δεύτερη έκδοση. Εκδοτικός οίκος «Ελευθερουδάκης» Α.Ε. Εν Αθήναις. <1928>.

18X12.5, σελ. 151. Η μετάφραση του Θεοτόκη αρχίζει στη σελ. 83.

46. Σαίξπηρ. W. Shakespeare. Η Τρικυμία. Τραγωδία σε 5 πράξεις. Εισαγωγή R. W. Rolfe. Μετάφρασις Κωνστ. Θεοτόκη. Εκδοτικός οίκος «Ελευθερουδάκης» Α.Ε. Εν Αθήναις <1930>.

17X12, σελ. 174. Η μετάφραση της εισαγωγής (σελ. 724) με τ’ αρχικά Κ.Θ. στην καθαρεύουσα.

αφιερωμα/45 47. Βεργιλίου. Τα Γεωργικά. Μεταφρασμένα από τον Κωνσταντίνο Θεοτόκη. Β' έκδοση. Κείμενά. Αθήνα. . 1970. Σελ. 95.

48. Τίτου Λουκρήτιου Κάρου. Περί φύσεως (De rerum natura). Μετάφραση Κωνσταντίνου Θεοτόκη. Κείμενα. Αθήνα. Αλωνάρης 1973. Σελ. 54.

49. Θεατρική βιβλιοθήκη. Γουΐλλιαμ Σαίξπηρ. Ο Ά μλετ. Τραγωδία σε πέντε πράξεις. Μεταφρασμένη από τον Κωνσταντίνο Θεοτόκη. Εταιρεία Σπουδών Νεοελ­ ληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας. Αθήνα.

1977. Σελ. 279.

50. Γκυστάβ Φλωμπέρ. Η κυρία Μποβαρύ. Επαρχια­ κά ήθη. Πρόλογος Μωρίς Ναντώ. Μετάφραση Κων­ σταντίνου Θεοτόκη. Βιβλιοθήκη - Εκδοτική Ε.Π.Ε. Αθήνα. 1982. Σελ. 463.

51. Νάλας και Νταμαγιάντη. Επεισόδιο του Μαχαμπχαράτα. Μεταφρασμένο από το Λορέντσο Μαβίλη και τον Κωνσταντίνο Θεοτόκη. Εισαγωγή του Her­ mann Camillo Kellner (1885). Γ' έκδοση. Τυπογραφείο «Κείμενα». Οχτώβρης 1983. Αθήνα. Σελ. 198.

Αφιερώματα περιοδικών 52. «Φιλότεχνος» Βόλου. Τεύχος Δ '-Ε'. ΝοέμβριοςΔεκέμβριος 1926.

53. «Ελληνική Δημιουργία», τεύχος 92, 1 Δεκεμβρίου 1951, 54. «Νέα Εστία», τεύχος 624, 1 Ιουλίου 1953.

55. «Νέα Εστία», τεύχος 1115, Χριστούγεννα 1973.

Χαρακτικό τον Μάρκον Ζαβιτζιάνου για το διήγημα «Τίμιος κόσμος» 65. Δε Τξώρτξιο Φ.: Ο Θεοτόκης ως μεταφραστής, εφ. Εμπρός, 3 Ιουλ. 1923.

66. Roussel L.: Vie et mort de Karavelas, Roman de moeurs par Constantin Theotokis, περ. Libre, 25 Σεπτ.

1923, σελ. 82-84.

67. Σπαταλάς Γ.: Το έργο του Κωνσταντίνου Θεοτόκη (μελέτη), περ. Νέα Ζωή, Αλεξανδρείας, Τόμ. XII, 1923-24, σελ. 9-31. Κυκλοφόρησε και σε ξεχωριστό τεύχος.

68. Hesseling D. G.: Histoire de la Litterature Grecque Moderne, trad, par N. Pernot, Paris, Societe d’Editiori «Les Belles Lettres» 1924, στις σελ. 146-147.

56. «Συντεχνία», τεύχος 1, 31 του Γενάρη 1974.

57. «Νέα Εστία», τεύχος 1344, 1 Ιουλίου 1983.

69. [Lebesgue Ph.] Asteriotis D.: Lettres neo-grecques (λίγα λόγια απ’ αφορμή του θανάτου του), περ. Mercure de France, Παρισιού, Τόμ. 169, 1 Ιαν. 1924, σελ.

244.

Βιβλία, κρίσεις και πληροφορίες για το έργο του Κωνσταντίνου Θεοτόκη

70. Θρύλος Α.: Το έργο του Κ. Θεοτόκη στη νεοελλη­ νική λογοτεχνία, περ. Νέα Τέχνη, Φεβρ. και Μαρτ.

1924, σελ. 19 κάι 40-42. Ξανατ. στο περ. Κερκυραϊκή Ανθολογία, Κέρκυρας, 1 Μαγιού 1925, σελ. 1-13.

58. Dieterich Karl: Geschicte der byzantinischen und neugriechischen Litteratur. Leipzig, C. F. Amelangs Verlag. Εκδόσεις A ' (1902) και B' (1909) στη σελ. 223.

59. Lebesgue Phileas: La Grece litteraire d’aujourd’ hui. Paris, E. Sansot et Cie, 1906, στη σελ. 73.

60. [Μπακάλμπασης A.] Dioscure: La Litterature Grecque Moderne. Lausanne, Imprimerie Vaudoise 1919, στη σελ. 42.

61. Βουτιερίδης Η.: Κωνστ. Θεοτόκης, εφ. Η Καθημε­ ρινή, 4 Ιαν. 1921.

62. [Μελάς Σ.] Φορτούνιο: Θεοτόκης, εφ. Ελεύθερος Τύπος, 7 Ιαν. 1921.

63. Παπαντωνίου Ζ.: Το έργον του Κ. Θεοτόκη, εφ. Πατρίς, 24 Ιαν. και 1 Φεβρ. 1921.

64. Βουτιερίδης Η.: Κωνσταντίνος Θεοτόκης: Ο άνθρωπος και το έργο του, εφ. Εμπρός, 3 Ιουλ. 1923.

71., Κοντός Σ. Γ.: Κωνσταντίνος Μ. Θεοτόκης [μελέ­ τη]. Αθήναι, Τύποις «Ερμού» Αλεξ. Βιτσικουνάκη, οδός Αριστείδου 6, 1924, σχ. 8ο, σελ. 56.

72. [Lebesgue Ph.] Asteriotis D.: Lettres neo-grecques [για τους «Σκλάβους στα δεσμά τους»], περ. Mercure de France, Παρισιού, Τόμ. 174, 15 Αυγ. 1924, σελ. 260261.

73. Εμπειρικός Αλέξ.: Η επίδρασις των ανθρωπιστι­ κών θεωριών εις την νεοελληνικήν φιλολογίαν, περ.

Europe, Παρισιού, 15 Οκτ. 1924. Κοίτα ελληνική μετά­ φραση στην εφ. Δημοκρατία, 1 Ιαν. 1926.

74. Πετρίδης Μιχ. Γ.: Κωνστ. Θεοτόκης, στο βιβλίο του: «Οι τωρινοί μας λογοτέχναι», Εκδ. A. I. Ράλλης και Σία, Αθήναι 1927, στις σελ. 88-98.

75. Δεντρινού Ειρήνη: Τιμή σε Κερκυραίο λογοτέχνη. Ο «Κατάδικος» του Κωνστ. Θεοτόκη σε αριστοτεχνική μετάφραση του κ. L. Krajewski κυκλοφορεί στην Γαλ-

46/αφιερωμα λία και κρίνεται από τον παρισινό τύπο, εφ. Ελευθε­ ρία, Κέρκυρας, 12 Απρ. 1929. Παραθέτει σε μετάφρα­ ση αποσπάσματα από κριτικές δημοσιευμένες στις εφ. του Παρισιού: Figaro 9 Φεβρ., Information 29 Φεβρ., Excelsior και Intransigeant 1 Φεβρ. και Le Journal des Hellenes, 3 Μαρτ. 1929.

76. Θεοτόκης Κωνσταντίνος, Εγκυκλοπαιδικόν Λεξι­ κόν Ελευθερουδάκη, Τόμ. 6 (1929), σελ. 488.

85. Βουτίερίδης Ηλ. Π.: Σύντομη ιστορία της νεοελλη­ νικής λογοτεχνίας (1000-1930). Αθήνα, Εκδ. οίκος Μιχ. Σ. Ζηκάκη, 1933. Κοίτα σελ. 413-414.

86. Κοτξιούλας Γ.: Θέματα της τέχνης. III. Ελληνικές ηθογραφίες [χαραχτηρισμός της πεζογραφίας του Θεοτόκη], περ. Νεοελληνικά Σημειώματα, Ιούν. 1937, σελ.

77. De Mallowitz Βαρώνη Ερνεστίνα: Κωνσταντίνος Θεοτόκης. Αναμνήσεις, περ. Αλεξανδρινή Τέχνη, Αλε­ ξανδρείας, Χρ. Γ', Δεκ. 1929, σελ. 373-378.

87. Παναγιώτόπουλος I. Μ.: Στοιχεία ιστορίας της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Δευτέρα έκδοσις, βελτιωμέ­ νη, Έκδ. Γραφείου Πνευματικών Υπήρεσιών, 1938. Κοίτα σελ. 144.

78. Βαϊάνος Μάριος: Κωνσταντίνος Θεοτόκης, περ. Αλεξανδρινή Τέχνη, Αλεξανδρείας, Χρ. Γ', Δεκ. 1929, σελ. 378-379.

88. Embiricos-Coumoundouros A.: La Litterature Grecque Moderne, περ. L’Hellenisme Contemporain, Χρ. 4, Αύγ. 1940, σελ. 309-310.

79. Dreux Bathilde: Η σύγχρονος ελληνική λογοτεχνία [άρθρο δημοσ. στο περ. «Nouvelles Litteraires» του Παρισιού], εφ. Ημερήσιος Τύπος, 15 Ιαν. 1930.

89. Μαλακάσης Μ.: Ο Ντίνος Θεοτόκης, εφ. Ελεύθε­ ρον Βήμα, 13 Οκτ. 1940.

80. Βεϊνόγλου Α. Σ.: Θεοτόκης Κωνσταντίνος, Μεγά­ λη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Τόμ. 12 <1930>, σελ.

533. ·.

81. Παπαδήμας Αδ. Δ.: Εισαγωγή στη νεοελληνική λογοτεχνία, Πανεπιστημιακόν Βιβλιόπωλείον Αλεξ. Ν. Κολολού, Αθήναι 1931. Κοίτα σελ. 21-22.

82. Πολίτης Φ.: Νεοελληνική λογοτεχνία και κοινωνία αστική, εφ. Η Πρωία, 4 Νοεμ. 1931.

83. Τερζάκης Α.: Το νεοελληνικό μυθιστόρημα, περ. Ιδέα, Τόμ. Β', Ιούλ. 1933. Κοίτα σελ. 47-50.

84. Καμπάνης Α.: Ιστορία της νέας ελληνικής λογοτε­ χνίας (έως το 1932). Τρίτη έκδοσις συμπληρωμένη, Αθήναι. Παράρτημα της «Νέας Εστίας», 1933. Κοίτα σελ. 291-293.

90. Κατσίμπαλης Γ. Κ.: Βιβλιογραφία Κωνστ. Θεοτόκη, Αθήνα, Τυπογραφείο Σεργιάδη 1942. Σχ. 8ο, σελ.

19.

91. Άγρας Τέλλος: Φιλολογικές αναμνήσεις. Ένα σκίτσο για τον Κώστα Θεοτόκη, Φιλολογική Πρωτο­ χρονιά, 1943, σελ. 95-101.

92. Παπαδήμας Αδ.: Κ. Θεοτόκης, Πάνθεον Ελλήνων Συγγραφέων. Ελληνική Φιλολογική Εγκυκλοπαίδεια. Τεύχος 3. Εκδοτικός.οίκος «Παρθενών». Αθήναι 1943. Σχ. 16ο; σελ. 15.

93. Κατσίμπαλης Γ. Κ.: Βιβλιογραφικά Συμπληρώμα­ τα. I. Γρυπάρη - Μ. Μητσάκη - Κ. Θεοτόκη - Κ. Καβάφη. Αθήνα. Τυπογραφείο Σεργιάδη. 1944. Σχ. 8ο, σελ. 13.

94. Καζαντζάκη Γαλάτεια: Κωνσταντίνος Θεοτόκης. (Από τη γνωριμιά μου με τον άνθρωπο), περ. Ελεύθε­ ρα Γράμματα, 16 Ιουν. 1945.

95. Σαχίνης Α.: Μεταβατικά χρόνια της νεοελληνικής πεζογραφίας, περ. Τα Νέα Γράμματα, Χρ. Ζ ', Ιούλ.

1945, σελ. 406, 412. Ξανατ. στο βιβλίο του «Αναζητή­ σεις». Ίκαρος. Εκδοτική Εταιρία. 1945. Κοίτα σελ. 13, 2L.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΘΕΟΤΟΚΗΣ

96. Σαχίνης Α.: Διάγραμμα της νεοελληνικής πεζο­ γραφίας, περ. Αγγλοελληνική Επιθεώρηση, Τόμ. Α', Ιούλ. 1945, σελ. 14.

97. Χουρμούζιος Αιμ.: Κριτική Πορεία Ε'. Κωνστ. Θεοτόκης. Ο εισηγητής του κοινωνιστικού μυθιστορή­ ματος στην Ελλάδα. Ο άνθρωπος - Το έργο. Ίκαρος. Εκδοτική Εταιρία <1946>. Σχ. 8ο, σελ. 173. [Βλέπε και δεύτερη έκδοση. Εκδόσεις των Φίλων, Αθύνα 1979], 98. Αφιέρωμα στον Κ. Θεοτόκη (13 Μαίου 1872 - 1 Ιουλ. 1923) της εφ. Κερκυραϊκά Νέα, 5 Ιουλ. 1948. Δη­ μοσιεύονται: Φωτογραφία και αποκάτω σημ. της σύν­ ταξης της εφημ. - Ω «Μερικές πληροφορίες για το ανέκδοτο έργο του Κ. Θεοτόκη». - Ειρήνης Α. Δεντρινού «Στον Κ. Θεοτόκη» [σονέτο], - Ν.Β. «Στη μνήμη του με αγάπη και'σεβασμό» [άρθρο], - Ω «Από το ανέκδοτο έργο του Κωνσταντίνου Θεοτόκη» [πληρο­ φοριακό σημείωμα για τα έργα του που ακολουθούν].

αφιερωμα/47.

- Κ. Θεοτόκη «Από τις Αντιφεγγίδες: Ιστορία πεθαμέ­ νη, Στη μελωδία». - «Οι τρεις μεγάλες αρετές», μετ. από τα Σανσκριτικά. - W. Shakespeare Άμλετ. Πράξη Γ' - Σκηνή Α ' [Ξανατ. από την Κερκυραϊκή Ανθολο­ γία, Χρ. Α ', Μάης 1916, σελ. 123-124], 99. Παπαδήμας Αδ. Π.: Κων. Θεοτόκης, Νέα Ελληνι­ κή Γραμματολογία. Γενικά Στοιχεία. 1948, σελ. 350355.

f ,

t «Aft: iri «W tf-i r* · Λί

*,

I* xJv^yuAi /·*,*■*/* fhi kJs’U, <J <TrtrO* -TtSy

r· —■” · —f

<r/* rm

*

100. Δημαράς Κ. Θ.: Κώστας Θεοτόκης, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Τόμ. Β', Ίκαρος <1949>, σελ. 154-155. Κοίτα Β' έκδοση, σελ. 419. [Βλέπε και μεταγενέστερες εκδόσεις].

*’>*■ V»': ·“" - ί*τ 7“* -, r

tCfU-lUfyuit

ATCVUA v

*1τί·

101. Θρύλος Α.: Κωνστ. Θεοτόκης, Φιλολογική Πρω­ τοχρονιά 1949, σελ. 181-196.

102. Δενδρινού Ειρήνη: Ο Θεοτόκης ποιητής. (Διάλε­ ξη στο Βρεταννικό Ινστιτούτο Κερκύρας), περ. Νέα Εστία, Τόμ. 47, 15 Απρ. 1950, σελ. 532-535.

103. Xefloudas S.: Le roman neohellenique. Constantin Theotokis (1872-1923), περ. L’Helldnisme Contemporain, Τόμ. 7, Μάρτ.-Απρ: 1953, σελ. 135-136.

K«4*p a

r M r f ,'« AV

-

oi ■«/<-*μ -ruu. •‘Utx'Zp*. .

104. Αθανασιάδης Τ.: Κώστας Θεοτόκης. (Ο ερημίτης των Καρουσάδων). Σκιαγραφία, περ. Νέα Εστία, Τόμ.

54, 1 Ιουλ. 1953, σελ. 951-953. · 105. Φύλλο της εφ. Εφημερίς των Ειδήσεων, Κέρκυ­ ρας, 1 Ιουλ. 1953, αφιερωμένο στα «Τριάντα χρόνια από το θάνατο του Κ. Θεοτόκη». Δημοσιεύονται: Μ. I. Δεσύλλα «Ένας άνθρωπος. Κ. Θεοτόκης». - «13 Μαΐου 1872 - 1 Ιουλ. 1923. Σταθμοί της ζωής του» - «Βι­ βλιογραφικές πληροφορίες. Το έργο του Κ. Θεοτόκη».

- «Η απήχησις του έργου του. Ο Κωνσταντίνος Θεοτό­ κης και η κριτική. Χαρακτηριστικές κρίσεις και γνώ­ μες: Φ. Πολίτη, Α. Τερζάκη, Η. Π. Βουτιερίδη, Ε. Α. Δεντρινού, Αιμ. Χουρμούζιόυ, Κ. Θ· Δημαρά».

106. Κορδάτος Γ.: Κωνσταντίνος Θεοτόκης. (Ο λογοτέχνης και το έργο του), εφ. Η Αλλαγή, 5 Ιουλ. 1953.

107. Βαρίκας Β.: Κωνσταντίνος Θεοτόκης, εφ. Τα Νέα, 9 Σεπτ. 1953.

108. Κωνσταντίνος Θεοτόκης. Αφιέρωμα Εταιρίας Κερκυραϊκών Σπουδών [Κέρκυρα 1954]. Σχ. 25X17.5, σελ. 51. Δημοσιεύονται: Απόσπασμα από την ανακοί­ νωση της Εταιρίας Κερκυραϊκών Σπουδών για τα τριάντα χρόνια από το θάνατο του Κωνσταντίνου Θεο­ τόκη, σελ. 3. - Ε. Δεντρινού «Στην προτομή του» ποίη­ μά, σελ. 4. - Βιογραφικά. Ο άνθρωπος και το έργο του: - Η καταγωγή. (Από ανέκδοτες σημειώσεις για την ιστορική καταγωγή της οικογένειας Θεοτόκη του ιστοριοδίφη Σπ. Θεοτόκη, αδελφού του Κωνσταντί­ νου), σελ. 7-8. - Λ. Βροκίνη «Η οικογένεια» («Τα περί Θεοτοκών») - Αποσπάσματα εκ των «Βιογραφικών Σχεδιαρίων» Κέρκυρα 1887), σελ. 8-9. - Ελένης Παρασκευοπούλου-Θεοτόκη «Οι σταθμοί της ζωής του», σελ. 9-13. - Ο Κ. Θεοτόκης όπως τον είδε η γυναίκα του,, σελ. 13-20. - Ο Κ. Θεοτόκης όπως·-τον είδαν οι φίλοι του: Ν. Λευτεριώτης, σελ. 21-23: -’-•Τα σονέττα του Κ. Θεοτόκη. Σημειώσεις Κ. Δαφνή, σελ. 24-25. Ακολουθούν τα 25 σονέτα του αριθ. 69 [της βιβλιογρα­ φίας Γ. Κ. Κατσίμπαλη], σελ. 26-38. - Βιβλιογραφία

[των σονέτων], σελ. 39. - Από την αλληλογραφία του Κ. Θεοτόκη, σελ. 40-43. - Η Εταιρία Κερκυραϊκών Σπουδών για τον Κ. Θεοτόκη. Εκείνοι που βοήθησαν για την προτομή του Κ. Θεοτόκη [πληροφορίες και κα­ θέκαστα από τις διάφορες εκδηλώσεις στην Κέρκυρα κλπ.], σελ. 44-51. Στο τεύχος αυτό δημοσιεύονται και δέκα εικόνες του Θεοτόκη.

109. Νικοκάβουρα Δ.: Η γυναίκα στο έργο του Κωνστ. Θεοτόκη, περ. Αλκυονίδες, τεύχη 16 και 17 1954.

110. Ρουμάνης Γ. I.: Ηθική και Δίκαιο στο έργο του Κ. Θεοτόκη. Έπαινος Δοκιμίου «Συνδέσμου Ελλήνων Λογοτεχνών» 1944. Αθήνα 1955. Σχ. 8ο, σελ. 30.

111. Lavagnini Bruno: Storia della letteratura neoellenica, Εκδ. Nuova Accademia, Μιλάνο 1955. Κοίτα σελ 158.

112. Φραγκόπουλος Θ. Δ.: Το ιστορικό πλαίσιο του διηγήματος «Πίστομα» του Κ. Θεοτόκη, περ. Επιθεώ­ ρηση Τέχνης, Τόμ. Στ', Σεπτ. 1957, σελ. 212-213.

113. Σαχίνης Α.: Κωνσταντίνος Θεοτόκης. Επιμέλεια 'Αγγέλου Τερζάκη. Αθ. 1955. 8ο Μ. Σελ. 355. (Βασική Βιβλιοθήκη «Αετού» αρ. 31), περ. Ελληνικά, Τόμος Δέκατος Έκτος (1958-1959), Θεσσαλονίκη, σελ. 350114. Καραντώνης Α.: Κωνσταντίνος Θεότόκης, στο βιβλίο του «Φυσιογνωμίες». Κριτικά δοκίμια. Αθήνα «Δίφρος» 1959, σελ. 82-96. [Βλέπε και τρίτη έκδοση. Εκδόσεις Δημ. Ν. ΪΙαπαδήμα, Αθήνα 1977].

115. 'Αλκής Θρύλος: Μορφές της ελληνικής πεζογρα-

48/αφιερω μα 123. Παγανός Δ. Γ.: Για μια ουσιαστική επανατοπο­ θέτηση. Κωνσταντίνος Θεοτόκης «Διηγήματα» (Κορ­ φιάτικες ιστορίες). Κωνσταντίνου Θεοτόκη «Κατάδι­ 116. Δενδρινού Ειρήνη: Η Κερκυραϊκή Σχολή. Β' έκ­ κος», εφ. Καθημερινή 14 Ιουνίου 1979. δοση «Κερκυραϊκά Χρονικά» 3 (1971). Σελ. 85-113.

124. Σαχίνης Απόστολος: Το νεοελληνικό μυθιστόρη­ μα. Ε ' έκδοση. Βιβλιοπωλείον της «Εστίας». Αθήνα 1980. Σελ. 192-215. φίας (Σειρά δεύτερη). Δίφρος. Αθήνα. 1963. Σελ. 135-

118. Χάρης Πέτρος: Έλληνες πεζογράφοι. Τόμος Ε '. Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Αθήνα 1976. Σελ. 9-36.

119. Δάλλας Γιάννης: Γνώση και ανάγνωση της πεζο­ γραφίας του Κ. Θεοτόκη. Η αποκατάσταση μιας επα­ φής. Περ. «Διαβάζω» τεύχος 14. Οκτ.-Νοέμβρ. 1978. Σελ. 30-39.

120. Καρβέλης Τάκης: Κωνσταντίνος Θεοτόκης. Από την ηθογραφία στο κοινωνικό μυθιστόρημα. Περ. «Διαβάζω» τεύχος 14. Οκτ.-Νοέμβρ. 1978. Σελ. 41-46.

121. Πολίτης Λίνος; Ιστορία της νεοελληνικής λογοτε­ χνίας. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης. <Οκτώβριος> 1978. Αθήνα. Σελ. 257-259.

122. Vitti Mario: Ιστορία της νεοελληνικής λογοτε. χνίας. Μετάφραση Μυρσίνης Ζορμπά. Θεώρηση του συγγραφέα, απόδοση Ε. I. Μοσχονά. Η κοινωνική αδικία και η κόλαση των απόκληρων στον Κ. Θεοτό­ κη. Οδυσσέας, Αθήνα <1978>. Σελ. 283-284.

125. Παγανός Δ. Γ.: «Το άνοιγμα του εργαστηρίου». Κωνσταντίνος Θεοτόκης «Οι σκλάβοι στα δεσμά τους», εφ. Καθημερινή 18 Μαρτίου 1982.

126. Μαστροδημήτρης Δ. Π.: Εισαγωγή στη νεοελλη­ νική ' φιλολογία. Τέταρτη έκδοση. Εκδόσεις Δόμος. Αθήνα 1983. Σελ. 146-147.

127. Θεοτόκης Μ. Σπυρίδων: Τα νεανικά χρόνια του Κωνσταντίνου Θεοτόκη. Βιογραφία. Εισαγωγήεπιμέλεια κειμένου: Τάσος Κόρφης. Βιβλίο 32ο. Πρόσπερος, <Αύγουστος> 1983. Αθήνα. Σελ. 79.

128. Παγανός Γιώργος: Η νεοελληνική πεζογραφία. Θεωρία και πράξη. Το κοινωνικό διήγημα. Κωνσταν­ τίνος Θεοτόκης. Η τιμή και το χρήμα. Κωνσταντίνος Θεοτόκης. Τα διηγήματα του Θεοτόκη. Η μελέτη των κοινωνικών φαινομένων. Ο κατάδικος. Βιβλιογραφία. Βιβλιογραφία της περιόδου (επιλογή). Κώδικας. Αθή­ να 1983. Σελ. 320.

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΚΑΙΡΟΥ ΜΑΣ

βιβλία του ΡΟΔΑΝ ΜΠΑΡΤ αποσπασματα τουερωτικού

ΒΟΛΑΝΜΠΑΡΤ | ίΤίκράΤΜ:

Μυθολογίες

τΦνσημείων

JH

ΓΡΟΛΑΝ

\ ΜΠΑΡΤ

Μάθημά

η απόλαυση του κείμενου

Μυθολογίες Μάθημα

η απόλαυση του κειμένου

|

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ ...δημιουργούμε αναγνώστες

Γ Γενναδίου 6

Τηλ.; 36.15.783

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ -----------------1

Γ

επιλογή

τι είναι η διαλεκτική λογική Ε . Β . Ι Λ Ι Ε Ν Κ Ο Φ : Δ ια λ ε κ τ ι κ ή λ ο ­ γ ικ ή . Δ ο κ ί μ ια ι σ τ ο ρ ία ς κ α ι θ ε ω ­ ρ ία ς . Α θ ή ν α , G u te n b erg , 1983. Σ ε λ .

272.

Τις τελευταίες δεκαετίες, στα πλαίσια ενός επανακαθορισμού των κεντρικών φιλοσοφικών προβλημάτων με βάση τις ιστορικές και επιστημονικές εξελίξεις του 20ού αιώνα, τίθεται και πάλι το πρό­ βλημα της σχέσης ανάμεσα στη νόηση και το αντικείμενό της, ανά­ μεσα στη σκέψη και το πράγμα. Το παραδοσιακό μοντέλο της σχέ­ σης υποκείμενο-αντικείμενο ανάγει τις ρίζες του στην αριστοτελική θεωρία και θεμελιώνεται στην τυ­ πική λογική, που είναι η επιστήμη των εννοιών, των κρίσεων και των συλλογισμών. Αντίθετα το διαλε­ κτικό μοντέλο της σχέσης υποκείμενο-αντικείμενο οφείλει την εμφά­ νισή του στην εγελιανή θεωρία και θεμελιώνεται στον διαλεκτικό υλι­ σμό των Μαρξ και -Ένγκελς. Για τους θεμελιωτές του διαλεκτικού υλισμού η διαδικασία στα πλαίσια της οποίας αναπτύσσεται η σχέση υποκείμενο-αντικείμενο δεν είναιτυπική και αφηρημένη, αλλά, αντί-* θετά, συγκεκριμένη και διαλεκτι­ κή. Ενώ η εγελιανή διαλεκτική πε­ ριγράφει «τη συνείδηση στην ανά­ πτυξή της από την πρώτη άμεση αντίθεση ανάμεσα στην ίδια και το αντικείμενο μέχρι την απόλυτη

γνώση», δηλ. απαιτεί να διατρέξει «όλες τις μορφές των σχέσεων της συνείδησης με το αντικείμενο», η διαδικασία αυτή για τους Μαρξ και Ένγκελς είναι όχι μόνο ανοι­ κτή, αλλά κατά κύριο λόγο ποικι­ λόμορφη. Έτσι στις σπουδαιότερες μορφές της σχέσης υποκείμενοαντικείμενο διακρίνει κανείς πολλά επίπεδα της υλικής συγκρότησης του κόσμου. Ο Ένγκελς γράφει ότι «η ιστορία της ανάπτυξης της ερ­ γασίας αποτελεί το κλειδί για την κατανόηση της συνολικής ιστορίας της κοινωνίας και της γνωστικής διαδικασίας».

«■· Διακρίνει λοιπόν κανείς δύο οπτικές γωνίες, κάτω από τις οποίες μπορεί να ερευνήσει τη σχέ­ ση της νόησης με το αντικείμενό της. Τα δύο αυτά επίπεδα, το γνωστικό-λογικό και το συγκροτησιακό· συνδέονται μεταξύ τους. Στο

σημείο αυτό έγκειται η ιδιαίτερη προσφορά του διαλεκτικού υλι­ σμού στο γνωσιοθεωρητικό ζήτη­ μα. Τόνισε τη σύνδεση και τη δια­ πλοκή ανάμεσα στο ερώτημα της σχέσης υποκείμενο-αντικείμενο και το ερώτημα της συγκρότησης του κόσμου. Ο μαρξιστής θεωρητικός Ε. Β. Ιλιενκόφ στο βιβλίο του «Διαλεκτι­ κή λογική. Δοκίμια ιστόρίας και θεωρίας» εξετάζει και αναλύει αυ­ τήν ακριβώς τη σημαντική προσφο­ ρά των Μαρξ και Ένγκελς στο γνωσιοθεωρητικό ζήτημα. Το βι­ βλίο χωρίζεται σε δύο μέρη, σ’ ένα ιστορικό και σ’ ένα συστηματικό. Στο πρώτο, που αποτελείται από έξι δοκίμια, ο συγγραφέας ερευνά τις ιστορικές και επιστημονικές συνθήκες που επέτρεψαν τη διαλε­ κτική προσέγγιση του γνωσιοθεωρητικού ζητήματος. Οι ρίζες του διαλεκτικού μοντέλου της σχέσηςυποκείμενο-αντικείμενο βρίσκον­ ται στη θεωρία του Σπινόζα, σύμ­ φωνα με την οποία η νόηση και το πράγμα δεν είναι δύο διαφορετικά στοιχεία ή ιδιότητες, αλλά δύο κα­ τηγορήματα του ίδιου πράγματος,

50/οδηγος της φύσης, καί κατά συνέπεια ο ορθός τρόπος του σκέπτεσθαι κρίνεται με βάση την ενότητα πνεύμα­ τος και φύσης. Η αναζήτηση του κανονιστικού κριτηρίου της ορθό­ τητας του σκέπτεσθαι στο ίδιο το πράγμα θέτει την αφετηρία για την υπέρβαση της παραδοσιακής λογι­ κής και διαμορφώνει τις προϋπο­ θέσεις για την εμφάνιση της διαλε­ κτικής λογικής. Κατά τον Ιλιενκόφ η καντιανή υπερβατική φιλοσοφία, μελετά τις μορφές της νόησης ως a priori μορ­ φές που δεν συνδέονται με τον αν­ τικειμενικό κόσμο. Ωστόσο όμως και για τον Καντ το λογικό κριτή­ ριο ορθότητας των μορφών της νόησης είναι ανεπαρκές. Γράφει: «η κρίση παρά το ότι είναι απαλ­ λαγμένη από κάθε είδους εσωτερι­ κές αντιφάσεις ωστόσο μπορεί να είναι ψευδής ή αστήρικτη» (βλ. στην «Κριτική του καθαρού λό­ γου»), Το πράγμα ως καθαρή ταυ­ τότητα υπάρχει στην έννοια και η αλήθεια του εξαρτάται από το πνευματικό πλαίσιο οργάνωσης και λειτουργίας της υπερβατικής συνεί­ δησης. Γίνεται δεκτό ότι ο Χέγκελ είναι

ο θεμελιωτής της διαλεκτικής επι­ στήμης της λογικής, δηλ. της επι­ στήμης εκείνης που εξετάζει τη νόηση όχι ως τυπική-λογική διαδι­ κασία, αλλά ως πραγματική παρα­ γωγική διαδικασία. Έτσι, ενώ η παραδοσιακή λογική εξετάζει τα σχήματα με τα οποία λειτουργούν στο λόγο οι λογικές δραστηριότη­ τες, οι κρίσεις και τα συμπεράσμα­ τα, η εγελιανή λογική ερευνά τη διαλεκτική μορφή της νόησης στη σχέση της με το αντικείμενο και τη συνείδηση. Κατά τον Χέγκελ η δια­ λεκτική ως μορφή της νόησης περι­ λαμβάνει τόσο την τυπική διαδικα­ σία αποσαφήνισης των αντιφάσεων όσο και τη διαδικασία της πραγμα­ τικής ανάπτυξης της συνείδησης. Εισάγει μια από τις σημαντικότε­ ρες διακρίσεις στην ιστορία της επιστήμης της λογικής ανάμεσα στη νόηση «καθ’ εαυτή», που είναι το αντικείμενο της λογικής, και τη νόηση «δΓ εαυτήν», που έχει συνει­ δητοποιήσει τους νόμους της δραστηριότητάς της και έχει πλήρη επίγνωση του έργου της. Ωστόσο όμως η ριζοσπαστικότητα της δια­ λεκτικής επιστήμης της νόησης που θεμελιώθηκε από τον Χέγκελ απο­

δείχτηκε περιορισμένη, γιατί η αν­ τίθεση ανάμεσα στην έννοια και το πράγμα καταργήθηκε όχι στο επί­ πεδο της πραγματικότητας, αλλά στο επίπεδο της νόησης. Η εγελιανή φιλοσοφία της ταυτότητας είναι «ταυτότητα της νόησης με τον ίδιο τον εαυτό της». Ο διαλεκτικός υλισμός των Μαρξ και Ένγκελς επιχειρεί να καταργήσει τη διάκριση ανάμεσα στη νόηση και το πράγμα στο επί­ πεδο της πραγματικότητας. Τα ίδια τα αντικείμενα της γνώσης είναι και τα συστατικά στοιχεία του κό­ σμου της πραγματικότητας. Ο συγ­ γραφέας Ιλιενκόφ στο δεύτερο τμή­ μα του βιβλίου του εκθέτει τις θέ­ σεις και τήν επιχειρηματολογία του διαλεκτικού υλισμού στο γνωσιοθεωρητικό ζήτημα. Για τον διαλε­ κτικό υλισμό οι νόμοι της διαλεκτι­ κής μεθόδου ισχύουν και για την περιοχή της νόησης, η οποία είναι τμήμα της ιστορικής διαδικασίας. “Έτσι η διαλεκτική λογική ορίζεται ως η εφαρμογή' των νόμων της δια­ λεκτικής μεθόδου στη γνώση και τη νόηση. Αυτό γίνεται ιδιαίτερα φα­ νερό στο πρόβλημα της αντίθεσης και στο πρόβλημα του γενικού

ΠΥΡΙΝΟ: COSMOS ΒΙΒΛΙΑ - ΕΚΔΟΣΕΙΣ

TNQCH ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΙΠΠΟΚΡΑΤΟΥΣ 16 ΤΗΛ. 3602883

ΠΥΡΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

ΑΡΧΑΙΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΘΡΗΣΚΕΙΕΣ - ΙΕΡΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΓΙΟΓΚΑ - ΙΝΔΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΙΔΕΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ

οδηγος/51 στοιχείου. Η αντίθεση είναι η συγ­ κεκριμένη ενότητα αντιθέτων στοι­ χείων και το ερώτημα που γεννιέ­ ται είναι το εξής: μπορεί η αντίθε­ ση ανάμεσα σε δύο αντικείμενα του πραγματικού κόσμου να απεικονι­ στεί στη νόηση, και με ποιο τρόπο; Σύμφωνα με τη διαλεκτική λογι­ κή, η αντίθεση που αναπτύσσεται στην αντικειμενική πραγματικότη­ τα όταν εκφράζεται στο επίπεδο της νόησης εμφανίζεται ως αντίφα­ ση στους, προσδιορισμούς της έν­ νοιας και η ανάπτυξή της εξαρτάται από την περαιτέρω ανάπτυξη της πραγματικής αντίθεσης. Η συγ­ κεκριμενοποίηση των νόμων της διαλεκτικής είναι ιδιαίτερα εμφα­ νής στο ζήτημα των σχέσεων του συγκεκριμένου με το γενικό στοι­ χείο. Η μετάβαση από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο είναι ο «φυσι­ κός» νόμος της θεωρητικής ανά­ πτυξης του ανθρώπου, που ανακα­ λύφθηκε από τη φιλοσοφία και διαμορφώθηκε σε μέθοδο της θεω­ ρίας. Η σημασία της διαλεκτικής επι­ στήμης της νόησης για την ανάπτυ­ ξη της επιστήμης είναι ιδιαίτερα ,φανερή, εάν επιχειρήσει κανείς να

εφαρμόσει τους διαλεκτικούς νό­ μους της νόησης σ’ ένα συγκεκριμέ­ νο τομέα επιστημονικής έρευνας. Αυτό είναι το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο συγγραφέας Ιλιενκόφ. Ταυτόχρονα τονίζει πό­ σο απαραίτητη για την ανάπτυξη της επιστημονικής γνώσης είναι μια εργασία η οποία με αφετηρία τις διατυπώσεις των Μαρξ και Ένγκελς, των 'θεμελιωτών του διαλε­ κτικού υλισμού, θα επεξεργαστεί και θα εκθέσει κατά τρόπο συστη­ ματικό τις βασικές αρχές της διαλε­ κτικής επιστήμης της νόησης, που είναι ταυτόχρονα λογική, διαλεκτι­ κή και θεωρία της γνώσης, γιατί,. όπως σημειώνει ο Λένιν, «δεν χρειάζονται τρεις λέξεις, πρόκειται για ένα και το αυτό πράγμα». Τελειώνοντας, αξίζει να σημειω­ θεί ότι το βιβλίο του Ιλιενκόφ, πα­ ρά το ότι πραγματεύεται εξαιρετι­ κά δύσκολα φιλοσοφικά προβλή­ ματα, «προορίζεται για ένα ευρύ αναγνωστικό κοινό που ενδιαφέρεται για τα φιλοσοφικά προβλήμα­ τα», όπως τονίζεται στον πρόλογο της ρωσικής έκδοσης. ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥ

οδυνηρές καταβυθίσεις σε κοιτάσματα υποσυνειδήτου Μ Α Ρ Ι Α Σ Λ Α Γ Γ Ο Υ Ρ Ε Λ Η : ...Π ή ρ ε φ ω ς. Α θ ή ν α , Η ρ ώ α ν ό ς , 1983. Σ ελ .

60.

Τρικυμία ως επί το πλείστον υποσυνείδητων κοιτασμάτων, αλλά και συνειδητών με στιλπνό και με θολό χρωματισμό χαρακτηρίζει την πέμπτη κατά σειράν συλλογή της Μαρίας Λαγγουρέλη που έχει τον τίτλο «...Πήρε φως». Από τον τίτλο ακόμα, όσο κι από τα πρώτα ποιήματα της συλλογής, με

; σύμβολα των φιλμ, των φλας και ιν φακών, μπαίνουμε σ’ έναν κό-

πλαίσιο Ε

1 Λεύκωμα Καβάφη. Α θ ή ν α , Ε ρ μ ή ς , 1983. Σ ε λ . 359.

ΕΝΑ ετερόκλητο υλικό συνθέτει το περιεχόμενο αυτού του λευκώματος, που επιμελήθηκε η Λένα Σαββίδη. Από φωτογραφίες μέχρι χειρόγραφα ποιημάτων και από σημειώσεις ή λογαριασμούς μέχρι και αποκόμματα από εισιτήρια. Και μέσα από τούτο το υλικό, που όλο αφορά τον ποιητή, δίνεται η ατμόσφαιρα της ζωής του και πλησιάζεται η μορφή και η παρουσία του, όπως τη σχεδιάζουν οι «λεπτομέρειες», τις οποίες ο ίδιος ο Καβάφης διατήρησε στα χαρτιά του, ενθυμήματα ή ποιήματα... (Το μεγαλύτερο μέρος του υλικού τού λευκώματος προέρχεται, άλλωστε, από το αρχείο Καβάφη.)

Γ Ω Ν ΙΑ Σ Γ Ε Ω Ρ Γ ΙΑ Δ Η -Σ Α Μ Α Ρ Α :

θάνατος και έρωτας. Α θ ή ν α , Γ νώ σ η , 1983. Σ ε λ . 176.

ΑΚΟΜΗ ένα μυθιστόρημα της περασμένης χρονιάς είναι το «Θάνατος και έρωτας». Μόνο που, σε αντίθεση με το μεγαλύτερο μέρος της σύγχρονης πεζογραφικής παραγωγής, δεν καταναλίσκεται σε καταγραφές . και περιγραφές του εγχώριου χρόνου, αλλά προχωρεί σε φανταστικές συνθέσεις, μια έρευνα πάνω στην υπαρξιακή οντότητα, η οποία όμως δεν παύει .να είναι έρμαιο της συνύπαρξης. Έτσι, η γραφή ξεπερνά τα ρεαλιστικά σχήματα, όπως τα αφήνει πίσω και το ίδιο το περιεχόμενο, και το βιβλίο γίνεται ένα από τα

52/οδηγος σμο ακοίμητο, διαλυμένο, εγωτικό και κατάσπαρτο από ενοχές: « Ν ύ χ ι τη ς ν ύ χ τα ς α σ τρ α φ τερ ό I στο φ α κ ό μ ε δ ε ίχ ν ε ις π ά ν τ α I έ ν ο χ η / σ τ ιγ μ ή σ κ ιε ρ ή , ν ’ α ρ ν ο ύ μ α ι I τ η ν α έ ν α η π α ­ ρ ο υ σ ία τ η ς λ ά μ ψ η ς » · και αλλού: « Α κ α τ ά π α ν σ τ α θ λ ιμ μ έ ν ο ι κ α ι σ υ ν έ ­ ν ο χ ο ι I τ ιμ ω ρ ο ί κ α ι τ ιμ ω ρ η μ έ ν ο ι / ε μ ε ίς μ ό ν ο εμ είς , δ ο λ ο φ ο ν ή σ α μ ε / τον π ιο ε π ιμ ε λ ή σ υ μ μ α θ η τ ή μ α ς » σ’

έναν κόσμο που ίσως κι ο ίδιος να θέλει να αυτοδιαλυθεί («Το φωτομοντέλο»)πουη ιδιοσυγκρασία του από τον τρόμο (« Τ ο φ ω ς π ε ιν ά ε ι γ ια φ ό β ο , / γ ι ’ α υ τό η φ ω τ ο γ ρ α φ ία π ή ρ ε φ ω ς .. . ») μ’ ένα άλμα περνά στον αυτοσφαγιασμό {« εγώ η ά λ λ ο τ ε Ι φ ι γ έ ­ ν ε ια σ τ η ν Α υ λ ί δ α ) μ ε τ η μ α τ ω μ έ ν η π ό ζ α τ ο υ Μ α ρ ά / μ ε τ α κ α μ έ ν α φ ιλ μ ς τ ω ν ο ν ε ίρ ω ν μ ο υ α γ κ α λ ιά ...» ).

Με ύφος, υπερρεαλίζον ή και υπερρεαλιστικό η Λ. βυθίζεται στη μόνωση κι από κει ανασύρει συχνά πλούσιες εικόνες και ηχητικούς συ­ νειρμούς που στη συλλογή αυτή ευ­ τυχούν περισσότερο απ’, ό,τι στις προηγούμενες, παρ’ ότι'κι εδώ ενο­ χλούν κάποτε υπερβολικά. Ομολογουμένως πάντως υπάρχουν πολλές καλές στιγμές, έστω και μέσ’ απ’ τις εκζητήσεις, όταν ξεπετάγεται γυμνή η αλήθεια: « Κ α λ η ν ύ χ τ α I λ ο ιπ ό ν , σ τ η ν κ ό ψ η τ ο ύ ξ υ ρ α φ ιο ύ I ν α κ ο ιμ η ­ θ ο ύ μ ε I σ κ έ π α σ έ μ ε μ ε τη λ ιν ή α π ο υ ­ σ ί α τ ω ν χ ε ρ ιώ ν σ ο υ / κ ι ο π ό ν ο ς / α π ό ν τ ισ τ ο ς / α ύ ρ ιο σ τ ο π ρ ώ τ ο ά γ γ ι γ ­ μ α / θα ξυπνήσ ει / σ τα στέρν α π ο υ σ τε ν ε ύ ο υ ν I ξεχα σ μ έν α α π ’ τη ν α γά -

Η ιδιοτυπία της ποιήτριας αυτής έγκειται -ας μιλήσουμε λίγο τολμη­ ρά- στην αμφίδρομη διαδρομή μιας εσωτερικής ζωής μεσαιωνικών αρ­ χετύπων και ενός πολύ συγχρόνου κόσμου. Αυτή η διαδρομή που επι­ χειρεί ενδεχομένως και χωρίς να το γνωρίζει η Λ. συναιρεί τα πάντα σε ένα («οι ά ν τ ρ ε ς π ο υ μ ’ α γ ά π η σ α ν π ο ­ λ ύ / δ ε ν ξ έρ ω , <5εν θ υ μ ά μ α ι π ι α / α ν ή τ α ν ά γ γ ε λ ο ι, φ ο ν ιά δ ε ς ή τ ρ ε λ ο ί / έ μ ο ια ζ α ν τ ό σ ο μ ε τ α ξ ύ τ ο υ ς I σ α ν ν ά 'τ α ν έ ν α ς / π ο υ α γ ά π η σ α π ο λ ύ » ) .

Πάντως αδυνατεί να επεκτείνει την πορεία της (« Α γ α π η μ έ ν ε , δ ώ σ ε π ίσ ω τ α χ έ ρ ια μ ο υ / π ρ έ π ε ι ν α φ ο ρ έ σ ω τ α δ ά χ τ υ λ ά μ ο υ / ν α χ τ ε ν ίσ ω τ ο υ Ο χ τώ β ρ η I τ ό σ α α χ τ έ ν ισ τ α χ ρ υ σ ά ν θ ε μ α / π ρ έ π ε ι ν α β γ ά λ ω π ά λ ι / α π ό τη ν α ­ φ θ α λ ίν η / έ ν α χ ά δ ι ... χ ε ιμ ώ ν ια σ ε π ια , / κ ρ υ ώ ν ω » ), ίσως γιατί όλο το

οικοδόμημα, και με τις >ιοιλιές που κάνει, θα κινδύνευε τότε να σπάσει τα πλαίσια που το συγκρατούν και να τιναχτεί στον αέρα. Από την άποψη της εκφοράς του λόγου τώρα, πέρα από ορισμένα αποσπάσματα (σελ. 14, τελευταία στροφή, σελ. 24, τέλος δεύτερης στροφής, σελ. 44, τελευταία στροφή, σελ. 44 και σελ. 53, το ευρηματικό δίστιχο της σελ. 59 [«με τ ο μ ε λ α ν ια ­ σμ ένο γ ό ν α το τ η ς π ρ ο σ μ ο ν ή ς / να λ ιώ ν ε ι μ ο ύ ρ α σ τ η ρ ο ύ γ α τ η ς π α ιδ ι­ κ ή ς λ ε υ κ ό τ η τ α ς ...» ] ), που φαντά­

ζουν εξαίσια, ας μου επιτραπεί να σταθώ σε μερικά μικρής έκτασης κομμάτια που αν και εκφράζουν λί­ γο αυτή τη βαρυφορτωμένη με σύμ­

βολα ποίηση δείχνουν το δρόμο προς την ολοκλήρωση της Α. στην τέχνη. Σημειώνω λοιπόν τα κομμά­ τια των σελίδων 29, 39, 49, 59 και την παρακάτω «Φωτογραφία της τε­ λετουργίας»: « Μ ό νη . / Τ ο δ ω μ ά τιο μ υ ρ ί ζ ε ι υ ά κ ιν θ ο . / Η γ ρ α φ ο μ η χ α ν ή σ τ α μ α τ η μ έ ν η / το χ α λ ί έ χ ε ι π ρ ο σ ­ γ ε ιω θ ε ί / μ ό λ ι ς α π ό τ ο κ α θ α ρ ισ τή ρ ιο / π ά ν ω σ τ α λ α χ ο ύ ρ ια το ν ξα π λω μ ένη I γ υ μ ν ή κ ά τ ω α π ’ τη μ έ σ η / έ χ ε ι α φ ε θ ε ί σ τ α ψ η φ ία / π ο υ τ η ν ρ α μ φ ίζ ο υ ν ε ξ ε τρ ε λ α μ έ ν α . /I Τ ο α γ α θ ό τ η ς τ ζ ίν ι I δ ρ α π έ τ η ς α π ό τ ο κ α θ α ρ τ ή ρ ιο / μ ε χ έ ρ ια σ τ ο π λ α τ ύ σ τ ή θ ο ς δ ε μ έ ν α / το κ εφ ά λ ι κο υρ εμένο / το υς μη ρο ύς, σ φ ιχ τ ο ύ ς , ο λ ό ρ θ ο υ ς , I έ το ιμ ο ς α ί­ λ ο υ ρ ο ς γ ια τ η ν α π ο γ ε ίω σ η / π α ρ α μ ο ­ ν ε ύ ε ι σ τ η γ ω ν ιά / το σ π ά ρ α γ μ α τ η ς λ έξ η ς » .

Μια ποίηση οδυνηρή, αλλά πλού­ σια στο μοναχικό της δρόμο, γεμάτη σύμβολα κι αναβρυστήρια εικόνων και ήχων, που έχει αφετηρία και κατάληξη το ένα; το δημιουργούν πρό­ σωπο, μια ποίηση κάπως ψυχρή, εκτινασσόμενη περισσότερο απ’ το ένστικτο, αν και με αρκετές τεχνικές ελλείψεις. Η Λαγγουρέλη δεν πρέ­ πει ακόμα να γνωρίζει αν επιζητεί την οριστική της αυτοδιάλυση ή την ανασυγκρότησή της, τουλάχιστον μέσ’ απ’ την ποίηση. Αλλά η αγωνία της Λ. και η μυθολογία της στο «.. .Πήρε φως» με τα εδώ κι εκεί επιτεύγματά της και την ιδιοτυπία της δεν μπορεί να περάσει απαρατήρη­ τη. Γ. Κ. ΚΑΡΑΒΑΣΙΛΗΣ

Γιάννη Σπανδωνή

ΘΡΗΝΟΣ A ’ Βραβείο Παρνασσού Ένας σκλάβος δ ιηγείται την αρπαγή των μαρμάρων του Παρθενώνα και το στοίχειωμα της Μαρμαρωμένης Βασιλοπούλας, της Καρυάτιδας, που την κουβάλησαν στα ξένα. Κάτω απο την πένα του Γ. Σπανδωνή ζω ντανεύει ένας παλιός αθηναϊκός θρύλος Υιού ασκεί μια μυστικιστική, φετιχιστική γοητεία στους Νεοέλληνες.

I

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Κ Α Λ Ε Ν Τ Η Κολοκοτρώνη 15 - 1ος όροφος Τηλ. 32.34.270

οδηγος/53

πιο ενδιαφέροντα ελληνικά πεζογραφήματα του τελευταίου καιρού.

κ

η λαμπρότητα του απείρου και η αγωνία του θανάτου Τ Ζ ΙΟ Υ Ζ Ε Π Ε ϋΥ Ν Γ Κ Α Ρ Ε Τ Τ Ι: Π ρ ώ τ η ε π ιλ ο γ ή . Ε ισ α γ ω γ ή - μ ε τ ά ­ φ ρ α σ η Π α ν. Χ ρ . Χ α τζ η γά κ η ς . Α θ ή ­ ν α , Α σ τ ρ ο λ ά β ο ς ! Ε θ ύ ν η , 1983. Σ ε λ .

95.

Με την είσοδο του 20ού αι. όσοι ενέταξαν εαυτούς στην «καθαρή ποίηση» άρχισαν να αναζητούν το ατομικό συναίσθημα (συνεχί­ ζοντας ό,τι ξεκίνησε με τη ρομαντική επανάσταση στις αρχές του αμέσως προηγούμενου αιώνα) ενδιαφερόμενοι όχι για την αλλη­ λεγγύη των ανθρώπινων συναισθημάτων αλλά για την επώδυνη διεργασία της αυτοσυνειδησίας. Ο Πωλ Βαλερύ όρισε τη συνείδηση ως· κηλίδα μέσα στο άπειρο. Κι η «καθαρή ποίηση» ακόμη, σημείω­ νε, είναι σκιά πάνω στο άπειρο, επομένως πράξη ατελής. Οι ποιη­ τές την εποχή αυτή απελευθερώθη­ καν από τους πατροπαράδοτους αλεξανδρινούς, ηρωικούς ανομοιο­ κατάληκτους στίχους και το λαϊκό τραγούδι. Ανανέωσαν τους αρχαι­ οελληνικούς και λατινικούς τόνους και, όλες τις στιχουργικές μορφές τών προαναγεννησιακών ποιητών της γλώσσας τους. Οι συμβολιστές (Μπωντλαίρ, Βερλαίν, Ρεμπώ, Λωτρεαμόν, Κορμπιέρ) απέρριψαν ή συμπύκνωσαν τις χρήσεις της παραδοσιακής γραμματικής προτείνοντας μορφές λόγου, διαταραγμένες κι εκρηκτι­ κές. Ο ελεύθερος στίχος (vers libre) θριάμβευσε. Στα 1913 πια, ο Ε. Πάουντ έγραφε: «Το ποιητικό κί­ νημα περιορίζεται μόνο από τη φύ­

ση των συλλαβών και του έναρθρου ήχου, και από τους νό­ μους της μουσικής ή του μελωδικού ρυθμού».1 Μετά το Μαλλαρμέ οι συμβολιστές θέλησαν να χειραφε­ τήσουν τη γλώσσα σε σχέση με το νοητικό της περιεχόμενο· επιζήτη­ σαν να της προσδώσουν μουσική και μόνο υπόσταση. Θεματικά, στράφηκαν στην ιδιαίτερη στιγμή της ζωής, την τόσο μοναδική για κάθε άτομο. Ο Γέητς έγραψε πως κάθε άν­ θρωπος έχει το δικό του σύμβολο. Ο Ρίλκε (που απόδειξε το ισχυρό του ενδιαφέρον για τα ποιητικά δρώμενα στη Γαλλία μεταφράζον­ τας στα γερμανικά Βαλερύ) άντλη­ σε τα σύμβολά του από τη φύση, τη βιβλική παράδοση, την κλασική μυθολογία και τους ορφικούς μύ­ θους. Στην άλλη ήπειρο ο Φροστ ανίχνευσε το εικονοποιητικό υλικό του μέσα στην καθημερινότητα. Η

Β Α Σ ΙΛ Η Ρ Α Φ Α Η Λ Ι Α Η : Κείμενα για τον Μαρξ. Α θ ή ν α , Θ ε ω ρ ία , 1983. Σ ε λ . 137.

ΤΑ κείμενα του βιβλίου -που πρωτοδημοσιεύτηκαν σαν ομάδα επιφυλλίδων σε εφημερίδα το 1983 με την ευκαιρία των 100 χρόνων από το θάνατο του επιστήμονα φιλόσοφου και επαναστάτηαποπειρώνται να παρουσιάσουν εκλαϊκευμένα τις βασικές ιδέες του Μαρξ. Και περισσότερο από συστηματική θεώρηση αυτών των ιδεών, αποσκοπούν στο να γίνουν κίνητρο για παραπέρα μελέτη, ιδιαίτερα από όσους είναι εντεταγμένοι -συναισθηματικά μάλλον- στο μαρξιστικό χώρο. Και από αυτή τη σκοπιά τα «Κείμενα» διαθέτουν εξαιρετική ευθυβολία... ΚΩ ΣΤΗ Γ Κ Ι Μ Ο Σ Ο Υ Α Η : Η αγία Κ έδρο ς, 1983. Σ ε λ . 42.

μελάνη. Α θ ή ν α ,

Η ΠΑΡΟΥΣΙΑ του Κωστή Γκιμοσούλη στον ποιητικό χώρο μοιάζει με εισβολή. Την εισβολή των φωνών μιας νιότης έκθαμβης και γεμάτης ανάγκες έκφρασης (που τις συσσώρευσαν σε απόθεμα τα προηγούμενα σιωπηλά πρώτα χρόνια, χρόνια κύησης μέσα στην κυρίαρχη εποχή των γνώσεων και των εμπειριών). Έτσι, πολύ φυσιολογικά δίνει -μετά τον «Ξυλοκόπο πυρετό»και την .«Αγία μελάνην μέσα στον ίδιο χρόνο, το ’83 (και καθιερώνεται ανάμεσα στους πιο ενδιαφέροντες νέους ποιητές), ανιχνεύοντας πάντα την ύπαρξή του ανάμεσα στις λέξεις και τις έννοιες. Κ . Π . Κ Α Β Α Φ Η : Τα αποκηρυγμένα. Α θ ή ν α , Ί κ α ρ ο ς , 1983. Σ ε λ . 140.

Η ΕΚΔΟΣΗ -επιτέλους- των

54/οδηγος ποίηση ετούτη στο σύνολό της προϋπέθετε ένα κοινό, καλό αγωγό των πολύπλοκων συμβόλων της. Τό ’δαμε κιόλας πως η Γαλλία αποτέλεσε το κέντρο αυτών των ποιητικών εξελίξεων. ΓΓ αυτό και η γαλλική παιδεία της εποχής ενεργοποιούσε την ανανέωση της παράδοσης των περισσότερων ευ­ ρωπαϊκών χωρών. Ο Τζιουζέπε Ουνγκαρέττι, γεννημένος στην Αλεξάνδρεια, σταθμεύοντας για λί­ γο στην Ιταλία καταλήγει για σπουδές στη Γαλλία. Η εξοικείωσή του με τα γαλλικά γράμματα τον έστρεψε προς τη λέξη και τον ερμη­ τισμό. Ήταν ο Μαλλαρμέ που έλε­ γε πως «το να ονομάσεις ένα πράγ­ μα είναι σαν να καταργείς τα τρία τέταρτα από την ομορφιά του». Ό πως κι ο Π. X. Χατζηγάκης ση­ μειώνει στην εισαγωγή της μετά­ φρασής του, είχε να αντιπαλέψει δυο μεγίστους ιταλικούς πόλους: τον Ντ’ Αννούντσιο (έμφαση κι αι­ σθητισμός) και τον Πάσκολι (αγνό­ τητα και αφέλεια). Ο Βερλαίν, γράφοντας στο Ρεμπώ, υποστήριζε πως έπρεπε να αρπάξουν τη ρητο­ ρεία και να της στρίψουν το λαρύγ­ γι.2 Έτσι κι ο Ουνγκαρέττι ανα­ νέωσε λειτουργικά (και όχι μιμητι­ κά) την ιταλική ποίηση και την έφερε πολύ κοντά στα κυοφορού­ μενα νέα ρεύματα. Στις πρώτες του δοκιμές ο ποιη­ τής προσκολλήθηκε, αγκιστρώθηκε σχεδόν, στη ζωή, μια και διαπί­ στωσε με ποιον και πόσο φρικτό τρόπο παιζόταν στον πόλεμο. Μέ­ σα στη μοναξιά της νύχτας ενώθη­

ΣΟΤΗΡΗΣΤΡ1ΒΥΖΑΣ Κίβδηλο φεγγάρι

„8,

κε με τη φύση κι εισέπραξε έναν ανέκφραστο πόνο, οδυνηρά πετρώ­ δη. Απ’ την αρχή κιόλας αξιοποίησε τα διδάγματα του Βαλερύ. Έτσι, ενέταξε την ποιητική δράση σ’ έναν άπειρο χώρο. Χωρίς να αρνείται την ιδεολογία του πολέμου, («Και σ’ αυτή τη στολή / του στρα­ τιώτη σου / αναπαύομαι / σα νά ’τανε το λίκνο / του πατέρα μου») σπαράσσει με τα απονεκρωτικά του αποτελέσματα και συντάσσει προσκλητήρια χαμένων: «Είναι η καρδιά μου / το πιο σπαραγμένο χωριό». Τρυφερός και πένθιμος, παρακλητικός και ταπεινωμένος, πολίτης του κόσμου κι ψ ποιητική του ιδιότητα-συνιστώσα του σύμπαντος: «Φωτίζομαι απ’ το άπει­ ρο». Το φυσικό περιβάλλον ει­ σβάλλει στις λέξεις του κι η ξηρα­ σία του άδειου -στη ρίζα του κε­ νού- χώρου τον καταδιώκει. Αργό­ τερα (μετά τη «Χαρά» ακολουθεί το «Αίσθημα του χρόνου») η σχέση του με τη φύση γίνεται περιπλοκό­ τερη και περισσότερο αφαιρετική, ενώ η ξηρασία και η συναφής έλ­ λειψη άμεσου αισθήματος βρί­ σκουν το όνομά τους, και το κρα­ τούν οριστικά, στην αναμονή του θανάτου, που η άφιξή του συντρίβοντας θα ανακουφίσει. Ο Π. X. Χατζηγάκης στην εισα­ γωγή του κάνει -με πολύ γενικό τρόπο- αναφορά στην προσήλωση του Ουνγκαρέττι στη χριστιανική πίστη. Δεν θα το έλεγα ακριβώς έτσι. Η σχέση του με το Θεό είναι ιδιότροπη και ερημωτική: «Θα πο­ ρευτώ χωρίς ν’ αφήσω ίχνη», «Δεν θά ’χω πια σκέψεις και καλοσύνη», . «Με τα μάτια χαμένα στη λησμονιά θα γίνω οδηγός στην ευτυχία». Επικαλείται σταθερά ένα σκληρό κι αμέτοχο Θεό: «Θα μου δώσεις την ασάλευτη καρδιά / ενός Θεού». Ο Θεός του αποδιώχνει τη ζωή, δί­ χως σημάδια μεγαλόθυμης ισχύος. Ώ ς κι η αμαρτία δεν μπορεί να πραγματωθεί, και μοναδική παρη­ γοριά μένει ο φετιχισμός του θεϊ­ κού ονόματος: «Θεέ, όσοι σ’ επικα­ λούνται / μονάχα απ’ τ’ όνομά σου πια σε ξέρουν». Βέβαια, ο Ουνγκαρέττι πιστεύει πως το κενό που αφήνει η ανθρώπινη δράση παρέ­ χει προνομίες στο Θεό. Γνωρίζει ότι σκιαμαχεί- ότι παλεύει με το θάνατο που αργά διαβρώνει τη ζωή -μέχρι να την καταπιεί. Ο ποιητής (στον «Πόνο») νιώθει πως η ποίηση δεν είναι αθώα.

Θρηνεί για το χαμένο παιδί του και βλέπει την Ιταλία να βρίσκεται «στου θανάτου το σύνορο». Ζητάει από τη μοναξιά μια σωστική κατά­ φαση· φοβάται πως η ποιητική συνείδηση πάει να πετρώσει- θέλει να επανακτήσει τη χαμένη ζωή. Η οποία («Το σημειωματάριο του γέ­ ρου») κατατρίβεται και επιμένει σαν ψεύδος· σαν βάσανο· σαν εφή­ μερη λάμψη. Ακόμη κι η θρησκευ­ τική υπόσχεση της αιωνιότητας εί­ ναι απάτη: «Μιά διακεκομμένη στιγμή, / Μια επίγεια ζωή δεν κρατάει περισσότερο. / Αν διακόπτεται στην κορυφή κάποιου Σινά, / ο νό­ μος σ’ όποιον μένει ανανεώνεται, / επιδιώκει πάλι την αυταπάτη». Ο θάνατος: άτεγκτος, κατάξερος, πάλλευκα γυμνός. Αλλά η ξη­ ρότητα τούτη σφύζει από ένταση· φτάνουμε στο θάνατο μέσα από τις συνεχείς αναλύσεις της ζωής. Ο ενοχικός θρήνος για το θάνατο του παιδιού ξανάρχεται («Μια κραυγή και τοπία»). Η πραγματικότητα ακόμη και στη θεϊκή της εκδοχή δεν ευαισθητοποιείται: «Κουφός ουρανός, που κατεβαίνει χωρίς πνοή, / κουφός που σ’ ακούω συνε­ χώς να πιέζουν / τεντωμένα χέρια για να τον αποφύγουν...». Συναι­ σθάνεται («Διάλογος») την ξεχωρι­ στή του ύπαρξη -μια απαστράπτουσα μοναξιά με ελάχιστη διάρκεια πτήσης. Ο ποιητής παρα­ μένει πεινασμένος κι ο έρωτας, που αν και μια τόσο προσωρινή σάρκα τρέφει, μπορεί και σώζει. Όλο το ζειν -ποιητικό και άλλο-, αν και εμμενές στην αναγκαιότητά του, εί­ ναι αβυσσαλέα περαστικό, λύτρω­ ση (παρά τα σύμβολα της πίστης) δεν υπάρχει. Ο θάνατος αφήνει πί­ σω του μονάχα «Ένα κατάλευκο σωρό από κόκαλα». Τίποτε επέκει­ να και επέκεινα τίποτε. Όπω ς ήδη, νομίζω, φάνηκε, ο Ουνγκαρέττι πέτυχε στο ακέραιο την ανανέωσή που επιδίωκε. Απέ­ ριττος λόγος, λεκτική υγρασία, μο­ ναξιά και μοναχικότητα, υποβλητι­ κές σιωπές, «μετουσίωση του υπαρξιακού βιώματος σε εκφρα­ στικές ενότητες» (Mario Vitti), αποσπασματικότητα. Εύκολα ανα­ δύονται ορισμένες λέξεις-κλειδιά: καλοσύνη, σκληρότητα, βάσανο, ενοχή, μοναξιά, θάνατος, φως, σκιές. Θυμίζω εδώ τα σύμβολα του Βαλερύ: ήλιος-λαμπρότητα, αστρα­ φτερή θάλασσα του μεσημεριού, διαμάντι-τέλεια εστία φωτός, σκο­

οδηγος/55 τεινές πηγές: το δάσος και τα δέν­ τρα. Η επαγωγός σχέση γίνεται προφανής. Στα ελληνικά πρώτος μετέφερε ποιήματα του, Ουνγκαρέττι ο ιταλοθρεμμένος Γιώργος Σαραντάρης. Τα παρουσίασε στον «Κύκλο» του Α. Μελαχρινού στα 1935 (2 τεύ­ χος). Αναφέρεται ότι ο Ελύτης υπήρξε «προσεκτικός ακροατής τους». Είναι δε γνωστό ότι περιέ­ λαβε δικές του πια μεταφράσεις του Ουνγκαρέττι στη «Δεύτερη γραφή». Μεσολάβησαν κι άλλες βέ­ βαια μεταφράσεις του ίδιου ποιη­ τή. Ο Π. X. Χατζηγάκης στην πρόσ­ φατη αυτή μετάφραση κατόρθωσε πυκνότητα λέξεων και νοηματικό βάρος, πέτυχε ατμόσφαιρα ανα­ γκαία για να συντελεστεί το ποιητι­ κό γεγονός· έδειξε την ανανέωση του λόγου και οι επιλογές του πα­ ρουσίασαν την ποιητική ανέλιξη του Ουνγκαρέττι. Κάποιες χαλαρότητες παρατηρούνται μόνο στους κυματισμούς του ποιητικού ρυθ­ μού, ενώ μερικές αδόκιμες λέξεις

προκαλούν επιφύλαξη: «ευθρυπτότητα». Το ίδιο συμβαίνει και με κάποιους ρηματικούς τύπους: «συντρίφτηκε». Πάντως, η επιλογή προδίδει οξυμένο ποιητικό αισθη­ τήριο και το αποτέλεσμα είναι ανάγκη να προσμετρηθεί θετικά. Ο Τζιουζέπε Ουνγκαρέττι με τη διάβασή του στο άπειρο και τις με­ λέτες θανάτου που διεξήγαγε στά­ θηκε φορέας ρήξης σε μια εποχή καίρια για την ιταλική ποιητική παράδοση. Πέρα απ’ αυτό, μας έκανε μετόχους σε μια τεράστια κλίμακα ερημικών βιωμάτων, που σήμερα ζούμε άτην πιο τεταμένη ίσως στιγμή τους. Αρκούν, νομίζω, οι δυο αυτές συνθήκες για να επι­ χειρήσουμε την ανάγνωσή του πολ­ λές κι επίμονες φορές. ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Σ η μ ε ιώ σ ε ις :

1. Βλ. Ezra Pound: «Literary Essays», Faber and Faber 1974 (The tradition).

2. Βλ. Mario Vitti: «Η γενιά του ’30 Ιδεολογία και Μορφή», Ερμής, 1977.

υπαρξιακά ελληνικό βιβλίο Ε Υ Γ Ε Ν ΙΑ Σ Φ Α Κ ΙΝ Ο Υ : Το έβδ ο­ μ ο ρ ο ύ χ ο . Μ υ θ ισ τ ό ρ η μ α . Α θ ή ν α , Κ α σ τα ν ιώ τ η ς , 1983. Σ ε λ . 131.

Τελειώνοντας το «Έβδομο ρούχ )» δεν μπορείς παρά να σκεφτείς πως ο γνήσιος δημιουργός ξέρει 'α κλείνει, την κατάλληλη στιγμή, κάποιους κύκλους, που άφορού ' το έργο του, και ν’ ανοίγει κάποιους άλλους. Η Ευγενία Φακίνου από το 1976 μέχρι το 1980, πάνω κάτω, κυριαρχεί στο χώρο του κουκλοθέατρου

και της λογοτεχνίας για παιδιά, με μΐα σειρά από έργα της (παραστάσεις και βιβλία) που έχουν το γενι-

ποιημάτων της πρώιμης εποχής του Καβάφη, που ο ίδιος αποκήρυξε, έρχεται τώρα να συμπληρώσει τη γνωριμία με τον ποιητή. (Μαζί με τα Iποιήματα, στον τόμο περιλαμβάνονται και ορισμένες έμμετρες μεταφράσεις του.) Και αν δεν μπορεί κανείς συνοπτικά να αναφερθεί στο ίδιο το περιεχόμενο των «Αποκηρυγμένων» (πράγμα που αξίζει ειδική φιλολογική ανάλυση), μπορεί να επισημάνει τη σοβαρότητα της έκδοσης, την οποία επιμελήθηκε -όπως και την παλαιότερη ανάλογη παρουσίαση των «αναγνωρισμένων» ποιημάτων του Καβάφη- ο Γ. Σαββίδης. Κ Α Τ ΙΑ Σ Μ Η ΤΡΟ ΠΟ ΥΑΟ Υ:

θέμα για παλιό διήγημα. Α θ ή ν α , Φ ίλ ιπ π ό τη ς , 1983. Σ ελ .

78. Η ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ -όπως έχει !αρκετές φορές λεχθεί- μπορεί να μιλήσει πολύ καλύτερα από τ α λόγια. Και το λεύκωμα τούτο μιλάει με φωτογραφίες -για μια εποχή που χάνεται- τόσο αισθαντικά ώστε να ; δικαιολογείται ο «ερασιτεχνισμός» της παράθεσής τους. Ίσα ίσα μάλιστα, μέσα από αυτήν την παράθεση αναδύεται η προσωπική αντίληψη, το «μάτι» που συλλαμβάνει ερεθίσματα σύμφωνα με τις ευαισθησίες που ήδη υπάρχουν -η Μητροπούλου είναι και μια εξαιρετικά ευαίσθητη κεραμίστρια- και τις απλώνει στις σελίδες. Χ Ο Υ Μ Π Ι Ν : Η άσκηση της αναπνοής. Μ ε τ . Π έ τ ρ ο ς Κ ουρόπ ονλος- Ά γις Φ λω ράς. Α θ ή ν α , Κ έδρο ς. Σ ε λ . 87.

Η ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ κινέζικη ιατρική αποτελεί έναν ολόκληρο κόσμο, που η δυτική επιστήμη αντιμετωπίζει με

56/οδηγος

κό τίτλο «Ντενεκεδούπολη».

K l ενώ βρίσκεται στο απόγειο της επιτυχίας, καλλιτεχνικής και εμπορικής, και πριν αυτοί που την παρακολουθούν αρχίσουν να διαι­ σθάνονται τον επερχόμενο κίνδυνο της τυποποίησης, εκείνη κάνει μια στροφή 180° και κυκλοφορεί το πρώτο της μυθιστόρημα, για μεγά.λους πια, την «Αστραδενή». Βιβλίο με πάμπολλες αρετές και αναμφι­ σβήτητη αναγνώριση όχι μόνο από τους ειδικούς, αλλά και από το πιο πλατύ κοινό. Η Ευγενία Φακίνου κέρδισε τη μάχη με την τυποποίηση. Εγκατέλειψε μια σταθερή, μα και «ξεζου­ μισμένη» καριέρα, και τόλμησε την περιπέτεια μιας άλλης. Βέβαια, βλέποντας από μια κά­ ποια ειδική σκοπιά, αυτήν του ενι­ αίου που υπάρχει στο έργο ενός καλλιτέχνη, άσχετα με τις όποιες μορφές που κατά καιρούς του δίνει ορμώμενος ςμιό τις δίνες της έμ­ πνευσής του, βλέποντας, λοιπόν, εκείνο το πρώτο της μυθιστόρημα απ’ αυτή τη σκοπιά, μπορεί κανείς να διακρίνει το εντυπωσιακά τρα­ γικό φινάλε ενός κόσμου που η Ε.Φ. υπηρέτησε, του κόσμου των παιδιών. Αυτό τον κόσμο που η «Ντενεκεδούπολη» προσπάθησε να τον κάνει ικανό για μια σωτήρια ενηλικίωση και που η «Αστραδενή» σπαραχτικά διαπιστώνει τον -με μαθηματική βεβαιότητα- αναμενό­ μενο βιασμό του. Συνάμα όμως ήταν και η δυναμι­ κή εισαγωγή στον καινούριο χώρο του μυθιστορήματος, στον οποίο τώρα η Ε.Φ. έχει στραφεί. Το «Έβδομο ρούχο» επιβεβαιώ­ νει τη δυναμικότητα. Γιατί -ας δη­

λωθεί από την αρχή- το μυθιστόρη­ μα αυτό, πέρα από τις όποιες ατέ­ λειες ή μειονεκτήματά του -και τα οποία πιο κάτω θα προσπαθήσου­ με να εντοπίσουμε-, είναι σίγουρα ένα αξιόλογο, όσο και πρωτότυπο, κείμενο της λογοτεχνίας μας. Χρησιμοποίησα τη λέξη πρωτό­ τυπο. Δεν είχα στο νου το θέμα του βιβλίου, που είναι, σε χοντρές γραμμές, η εξιστόρηση των τελευ­ ταίων 150 περίπου χρόνων του ελ­ ληνισμού. Από το 1821, δηλαδή, μέχρι τις μέρες μας. Κι άλλα βιβλία έχουν καταπιαστεί με μια παρό­ μοια έκθεση. Εδώ, βέβαια, τα γε­ γονότα που επιλέγονται δεν είναι αυτά που η ιστορία έχει καταγρά­ φει. Είναι οι μνήμες, οι εμπειρίες και τα βιώματα μιας σειράς γυναι­ κών, που αρχίζει με κάποια εκα­ τοντάχρονη βάβω και τελειώνει με μια κοπέλα των ημερών μας. Κι όλα αυτά δοσμένα στο πρώτο πρό­ σωπο, σε απ’ ευθείας αφήγηση από τις κύριες ηρωίδες. Και είναι αυτές οι παράλληλες αφηγήσεις που πά­ νω τους δομείται το μυθιστόρημα. Αλλά -νά η ιδιαιτερότητα του βιβλίου- αυτές οι αφηγήσεις δεν εί­ ναι απλές, έστω παραστατικές, εξι­ στορήσεις. Μα είναι καταγραφές μιας αντίληψης, μιας ιδιοσυγκρα­ σίας και -γιατί όχι;- μιας ιδεολο­ γίας που ξεκινά από παλιά, από τους χωροχρόνους των αρχαίων μύθων, και περνά απ’ όλα, σχεδόν, τα στάδια του ελληνισμού. Και όλα αυτά, οι μύθοι, οι θρύλοι, οι δεισι­ δαιμονίες, οι παραδόσεις, οι μνή­ μες, η θρησκεία, οι εθνικοί αγώνες, οι κοινωνικές συνθήκες, τα προσω­ πικά δράματα, βγαίνουν φιλτραρι­ σμένα μέσα από μια ατμόσφαιρα μίγμα ρεαλισμού και μαγείας. Και τώρα σκέφτομαι πως το «Έβδομο ρούχο» δεν είναι μοναχά ένα πρωτότυπο στη σύλληψή του κείμενο. Είναι ακόμα ένα βαθιά -υπαρξιακά πιο σωστά- ελληνικό βιβλίο. Και συγχρόνως, το ίδιο βα­ θιά, το ίδιο υπαρξιακά, ένα θηλυ­ κό βιβλίο. Από την πρώτη κιόλας σελίδα γί­ νεται η δήλωση: «Οι γυναίκες έχουν τα μεγάλα πάθη. Αυτές είναι που γράφουν την ιστορία. Που ση­ κώνουν στους ώμους τους τις ση­ μαδιακές στιγμές». Κι αμέσως μετά αναφορές σε υπερβόρειες παρθένες και σε ιέρειες με κισσούς στα μαλ­ λιά. Το κλίμα διαφαίνεται. Θα συνε­ χίσει να υπάρχει σ’ όλη την εξέλιξη

του μύθου. Καθώς οι ηρωίδες θα συναπαντιόνται με ξωτικά και αρ­ χαίους θεούς, αλλά και με υστερό­ βουλους χωριάτες, θα κουβεντιά­ ζουν με ·τα δέντρα, αλλά και με ανήμπορες γριές, θα βιώνουν τα θαύματα των αγίων, αλλά και τις επιπτώσεις των βιασμών, θα υπάρ­ χουν μέσα στον έρωτα, αλλά και στο θάνατο, θα φορούν μεσοφόρια που κρύβουν στο στρίφωμά τους σπόρους λουλουδιών, αλλά και ζέ­ χνουν ιδρώτα και σκόνη, θα λού­ ζονται σε λίμνες με νερά σαν αγίασμα, αλλά και βαμμένες από το αί­ μα κομμένων κεφαλιών, θα κρα­ τούν έθιμα παμπάλαια, ειδωλολατρικά, αλλά και θ’ αγωνίζονται να επιβιώσουν μέσα στην προσφυγιά. Το παράλογο μέσα στο λογικό. Η μαγεία μέσα στο ρεαλισμό. Το χτες μέσα στο τώρα. Αυτό είναι το υλικό που η Ε.Φ. αποφάσισε να το μετατρέψει σε μυ­ θιστόρημα. Άραγε, είχε συνειδη­ τοποιήσει ότι κρατούσε στα χέρια της τη δυνατότητα -και όχι μόνο την πιθανότητα- να φτιάξει το βι­ βλίο που θα ήταν η αντίστοιχη ελ­ ληνική γραφή του «Εκατό χρόνια μοναξιάς»; Δεν μπορούμε να το ξέ­ ρουμε. Εκείνο που διαπιστώνουμε είναι πως το τελικό αποτέλεσμα δεν είναι κάποιο έπος θρύλων και ιστορίας. Μένει, θά ’λεγα ασφυχτιά, μέσα στα όρια ενός «φυσιολο­ γικού» μυθιστορήματος. Η εξέλιξη των γεγονότων δίνεται -τό ’πάμε και πιο πριν- μέσα από τις αφηγή­ σεις των τριών ηρωίδων: μάνακόρη-εγγονή. Τρεις γενιές. Προσ­ πάθεια της συγγραφέα να χτίσει το μυθιστόρημά της πάνω σ’ ένα τρί­ γωνο. Ό χι ισόπλευρο. Μα -υφολογικά και δυναμικά- σκαλινό. Η μάνα κρατά το κύριο βάρος. Είναι αυτή που κουβαλά όλα τα πάθη, όλους τους θρύλους. Είναι το ποτάμι. Κάτι πιο πολύ. Είναι μια μήτρα που δέχεται το κάθε σπέρμα. Κι αυτό του αγαπημένου κι αυτό του βιαστή. Κι έπειτα καρπίζει και γεννά. Και άλλα από τα παιδιά της θα τα χάσει, άλλα θα τα σώσει, άλλα θα τα υποδουλώσει. Αιώνια γυναίκα. Που πάνω στο κορμί της σταμπάρονται τα λου­ λούδια του έρωτα, οι πληγές της εκμετάλλευσης, τ’ αποτυπώματα της μητρότητας, οι χαραξιές του μόχθου. Το θηλυκό που κρατά στα σπλάχνα του το παρελθόν κάι το μέλλον. Το μέλλον;

οδηγος/57 Μέλλον θα μπορούσε να ήταν η χιούμορ της και την περίεργη συκόρη. Μα αυτή ούτε παρόν δεν εί­ ναισθηματικότητά της, έχει μάθει ναι. Αδυνατεί να επιδράσει στα γε­ -ή αναγκαστεί;- να αντιμετωπίζει γονότα. Στέρφα. Τι κι αν κληρονο­ την καρποφορία της μήτρας της πάνω στη γυναικολογική καρέκλα μεί την ικανότητα τη μητρική να κάποιου έμπορου-γιατρού. επικοινωνεί με το δέντρο-πνεύμα Έτσι όπως το μυθιστόρημα δο­ και ύλη, να συναντά στα δάση κε­ ρατοφόρους θεούς κα'ι να συντηρεί, μείται πάνω στην αφήγηση των πανάρχαια έθιμα; Παραμένει πάν­ τριών γυναικών, αποκτά μια αμε­ σότητα, συνάμα, όμως, χάνει τη τα μια ξεθωριασμένη αντιγραφή δυνατότητα ν’ απλωθεί, να πάρει της μάνας. Τίποτε άλλο. Το κορμί τις διαστάσεις μιας πολυεδρικής της δεν το μεταλλάζει το άγγιγμα μύθιστορίας. Μένει, όμως, ο λόγος του αρσενικού... Δεν έχει πατέρα, δεν έχει άντρα, δεν έχει γιο. Μόνο των τριών γυναικών. Λόγος με­ στός, χυμώδης, εύστοχος, κυρίως αδελφό, μια σχέση άτονα ερωτική, αυτός της μάνας. Μένουν οι περι­ χωρίς το πρόσωπο εκείνο που θα γραφές, οι εικόνες, μια ατμόσφαι­ μπορούσε να επεκταθεί στο αύριο. ρα. Μένει εκείνη η γεύση ενός ελ­ Μέλλον είναι η εγγονή. Μα αυτή ληνισμού στιβαρού και γεμάτου είναι ολότελα αποκομμένη από την θρύλους. παράδοσή της. Ζει το σήμερα. Και Ίσως όλα αυτά να χάνονται. το ζει μ’ ένα ζωικά υγιεινό τρόπο. Ίσως! Σίγουρο είναι πως αν η Χωρίς μεταφυσικές ανησυχίες, χω­ Ε.Φ. άπλωνε περισσότερο το μυθι­ ρίς ερωτικές μετεμψυχώσεις, χωρίς στόρημά της, αν άφηνε και τ’ άλλα προσκολλήσεις σε παλιά έθιμα και ήθη. Ό λα αυτά τα αγνοεί. Κι όταν . της πρόσωπα να ξεφύγουν από την περιορισμένη ανάπτυξη της μιας τα μάθει, όχι μόνο δεν τα κάνει δι­ σελίδας, τότε θα είχαμε ένα αυθεν­ κά της, μα και τα χλευάζει. τικό μυθιστόρημα-ποταμό. Δεν τό Όχι! Ό λα τελειώνουν. Χάνον­ ται. Και το έβδομο ρούχο, αυτό Στα χέρια μας. έχουμε ένα κείμε­ που φόραγε το παλικάρι που ήταν νο πρωτότυπο, άψογης λογοτεχνι­ ο πρώτος νεκρός-θύμα της χούν­ κής γραφής, ένα κείμενο που χαρί­ τας, χάνεται κι αυτό. Δε βρίσκεται ζει στα γράμματά μας μια πληθω­ για να πάρει μέρος στην πανάρρική ηρωίδα -μάνα, μ’ όλη την πο­ χαια ιερή τελετή, να στηθεί δίπλα λυδιάστατη σημασία της έννοιας. στ’ άλλα, στα προηγούμενα έξι της Κι αυτό -πρέπει να το ομολογή­ γενιάς του. Αυτά που ενσαρκώ­ σουμε- δεν είναι λίγο, μα πολύ. νουν το ’21 και τις μάχες ενάντια Και σημαντικό. στους Τούρκους και το μακεδονικό αγώνα και τη Μικρασία και την ΜΑΝΟΣ ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ αντίσταση και τον εμφύλιο. Χαμέ­ νο το έβδομο το ρούχο. Μα θά ’ναι η μάνα που, σε μια τελευταία προσπάθεια, θα μετουσιώσει το δι­ κό της πουκάμισο, θα το λεκιάσει με το δικό της το αίμα και θα το βάλει στη θέση του χαμένου. Έτσι και το πιο πρόσφατο γεγονός της ιστορίας μας μπαίνει μέσα στο θρύ­ λο. Η τελευταία της πράξη. Η πρά­ ξη της υπέρτατης αγωνίας και δι­ καίωσης. Αλλά από κει και πέρα; Το τέ­ λος! Μονάχα αυτό. Η συγγραφέας είναι απόλυτη κα­ θώς σκιαγραφεί την προσωπικότη­ τα της εγγονής. Ό λα αυτά πια τε­ λειώνουν. Ποιος να τα συνεχίσει; Η συνείδηση της φυλής κληρονομιέται στο κοφτερό, τετράγωνο μυαλό μιας μικροαστής κοπέλας 1 που «καραφλιάζει», «γουστάρει νά ’χει τη χαρά ανάμεσα στα σκέλια τής» και που όσο κι αν κρατά το

επιφύλαξη αλλά και κάποιο δέος, καθώς βασίζεται σε μια τελείως διαφορετική αντίληψη. Και μια πτυχή αυτής της βιο-ιατρικής (όπως έχει επονομαστεί η παραδοσιακή ιατρική της Κίνας) είναι και η αναπνοή, μερικές αρχές της οποίας παρουσιάζει ο συγγραφέας του βιβλίου τούτου και καθηγητής της Ακαδημίας Παραδοσιακής Ιατρικής του Πεκίνου, Χου Μπιν, με τρόπο τόσο απλό και κατανοητό, ώστε γίνονται χρησιμοποιήσιμες... Γ ΙΩ Ρ Γ Ο Υ Μ Ε Τ Α Ξ Α :

Ο

καθημερινός χώρος. Κ ο μ μ ο ύ ν α ! Α ν τ ιπ α ρ α θ έ ­ σ ε ις , 1983. Σ ε λ . 98.

ΣΤΗ μελέτη του αυτή ο Γιώργος Μεταξάς δεν αρκείται σε μια κριτική της σύγχρονης αρχιτεκτονικής και της επέμβασής της στις κοινωνικές διαδικασίες, αλλά προχωρεί παραπέρα. Σε μια πρόταση επανατοποθέτησης της σχέσης αρχιτέκτονα και οικιστή, με τον ένα να αντιμετωπίζει το χώρο μέσα από την οπτική ή την ανάγκη του άλλου, ξεπερνώντας τον καταμερισμό της ιδιότητας του καθενός. Και εντέλει, αντιμετωπίζεται συνολικά το πρόβλημα της αρχιτεκτονικής μέσα στην κοινωνία, ώστε να προωθηθούν οι δυνατότητες ζωής. Κ Ω ΣΤΑ Κ Α Λ ΑΤΖΗ : Η Ασημόπετρα. Α θ ή ν α , Π ιτ σ ιλ ά ς , 1983. Σ ε λ . 451.

ΣΕ δεύτερη έκδοση το μυθιστόρημα του Κώστα Καλατζή. Και δικαιολογημένα. Αφού στην «Ασημόπετρα» παίρνει τον πόλεμο και τον μετατρέπει σε λογοτεχνία καθαρή και γόνιμη (ακόμη και στα αντιπολεμικά της μηνύματα). Χώρος εξέλιξης κυρίως η Σάμος (με την προσωρινή της απελευθέρωση το 1943), αλλά οι αναδρομές σε άλλους χώρους και χρόνους πολέμου και ειρήνης

58/οδηγος

μια παραγνωρισμένη περίπτωση Κ Ω Ν Σ Τ Α Ν Τ Ι Ν Ο Υ Γ. Ε Λ Ε Υ Θ Ε Ρ Ι Α Δ Η : « 'Ε ρ ω ς α ν ίκ α τ ε » . Δ ι η γ ή ­ μ α τ α . Λ ε υ κ ω σ ία , Μ ο ρ φ ω τικ ή Υ π η ­ ρ ε σ ί α Υ π ο υ ρ γ ε ίο υ Π α ιδ ε ία ς Κ ύ ­ π ρ ο υ , 1983. Σ ε λ . 82.

Η κυπριακή λογοτεχνία είναι σίγουρα αναπόσπαστο κομμάτι της εθνικής λογοτεχνίας. Παρόλο που οι γεωγραφικές, ιστορικοπολιτικές και άλλες ιδιαιτερότητες του νησιού διαμορφώνουν ένα αυ­ τοδύναμο χαρακτήρα χωρίς να αλλοιώνουν την ελληνική της ταυ­ τότητα. Εκείνο όμως που πραγματικά λειτουργεί περιοριστικά για τους κύπριους λογοτέχνες είναι η αδυναμία προβολής και διακί­ νησης των έργων τους στον ευρύτερο ελληνικό χώρο. Εκδοτικοί οίκοι δεν υπάρχουν, τα βιβλία είναι βασικά αυτοεκδόσεις των συγγραφέων, το αναγνωστικό κοινό είναι περιορισμένο και έτσι τις περισσότερες φορές οι κύπριοι λογοτέχνες ανταλλάσσουν μεταξύ τους τα βιβλία τους. Φυσικά υπάρ­ χουν και οι εξαιρέσεις. Αυτοί που έσπασαν τους φραγμούς, έγιναν πιο πλατιά γνωστοί και εκδίδονται στην Ελλάδα. Δεν ξεπερνούν όμως τους δέκα (Κ. Μάντης, Ήβη Μελεάγρου, Γ. Κατσούρης, Ντ. Κατσούρη, Ειρ. Αδαμίδου, Κ. Χαραλαμπίδης, Ν. Μαραγκού, Ευγ. Πετρώνδά κ.ά.). Ευτυχώς οι διαπρο­ σωπικές σχέσεις, οι λίγοι συνδρο­ μητές των κυπριακών περιοδικών, οι δημοσιεύσεις στα ελληνικά πε­ ριοδικά, οι ανταλλαγές ανάμεσα στα λογοτεχνικά σωματεία και η συμμετοχή σε συνεδριακές διοργα­ νώσεις και διαλέξεις καλύπτουν ένα μικρό μέρος του κενού. Το πρόβλημα όμως παραμένει: η κυ­ πριακή λογοτεχνία είναι άγνωστη στον ελληνικό χώρο. Και όσα συμ­ βαίνουν στην Κύπρο περνούν απα­ ρατήρητα στην Ελλάδα. Το ίδιο δεν συμβαίνει αντίστροφα. Ευτυ­ χώς φυσικά! Γιατί έστω και με τη μονόδρομη επικοινωνία παρεμποδίζετάι η πνευματική απομόνωση. Με το πέρασμα του χρόνου όμως προβάλλει όλο κάι πιο επιτακτική η ανάγκη για να γίνει αμφίδρομη η ροή και να ενισχυθούν οι πολιτι­

στικές σχέσεις Κύπρου-Ελλάδας, πέρα από το διακρατικό επίπεδο. Αφορμή γι’ αυτές τις σκέψεις έδωσε η έκδοση και κυκλοφορία από τη Μορφωτική Υπηρεσία του Υπουργείου Παιδείας της Κύπρου ενός μικρού τόμου με διηγήματα του Κωνσταντίνου Ελευθεριάδη, με τον τίτλο «Έρως ανίκατε». Πρόκειται για μια πραγματική αποκάλυψη. Το έργο ενός άγνω­ στου, ξεχασμένου συγγραφέα των αρχών του αιώνα μας, που σίγουρα διεκδικεί μια ξεχωριστή θέση στην ελληνική λογοτεχνία, παραδίδεται στο κοινό. Άγνωστο αν θα πάρει τη θέση που του αξίζει ή αν θα μεί­ νει κι αυτός να αιωρείται ανάμεσα στην Κύπρο και την Ελλάδα, όπως ο Βασίλης Μιχαηλίδης. Ό ταν πριν από τρία χρόνια ο επιμελητής του τόμου Γιάννης Κα­ τσούρης πρωτοπαρουσίασε από τις σελίδες του κυπριακού περιοδικού «Κύκλος» (6, Νοέμ.-Δεκ. ’80) τον Ελευθεριάδη και το έργο του, έγινε αμέσως φανερό ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μια ιδιαίτερη περίπτω­ ση αγνοημένου λογοτέχνη με μεγά­ λο ταλέντο. Η έκδοση του τόμου με τα διηγήματα αποτέλεσε απλά την επιβεβαίωση. Ο Κωνσταντίνος Ελευθεριάδης πέθανε νέος (1883-1911). Πρόλαβε όμως μέχρι τα εικοσιοκτώ του χρό­ νια να δώσει λίγα αλλά πλούσια δείγματα του ταλέντου τόυ. Είναι

ίσως ο πιο γνήσιος και δημιουργι­ κός συνεχιστής του Παπαδιαμάντη. Γεννήθηκε στη Λευκωσία από πλούσιους γονείς που τον έστειλαν νωρίς στην Ελλάδα για σπουδές. Τέλειωσε το γυμνάσιο στην Αθήνα και γράφτηκε στη Φυσικομαθημα­ τική Σχολή. Φαίνεται όμως πως η δημοσιογραφία τον τραβούσε πε­ ρισσότερο από τις φυσικές επιστή­ μες. Μεταφράζει κείμενα από τα αγγλικά για διάφορες ελληνικές εφημερίδες και προσλαμβάνεται τακτικός συνεργάτης στην εφημερί­ δα «Μεταρρύθμισις» που έβγαλε, για δυο περίπου χρόνια στην Αθή­ να (1904-1905) ο μαχητικός κύπριος δικηγόρος, πολιτευτής και δημοσιογράφος Γεώργιος Σ. Φραγκούδης, ο ιδρυτής της Παντείου. Η απασχόληση στη «Μεταρρύθ­ μιση» φαίνεται πως πέρα από τη δημοσιογραφική διαμόρφωση έδω­ σε στον Ελευθεριάδη την ευκαιρία της γνωριμίας με το μεγάλο σκιαθίτη συγγραφέα. Ο Παπαδιαμάντης συνεργαζόταν με την ίδια εφημερί­ δα με ενυπόγραφα και ανυπόγρα­ φα σημειώματα. Εδώ δημοσίευσε και μερικά από τα πιο ωραία διηγήματά του όπως το «Γυνή πλέουσα» (15-22 Φεβρουάριου 1905) και «Η Ντελησφέρω» (25 Δεκ. 1904). Μετά το κλείσιμο της εφημερίδας επιστρέφει στην Κύπρο κουβαλών­ τας, μαζί με τις εμπειρίες του από τη δημοσιογραφία και τον Παπαδιαμάντη, την αρρώστια της φυμα­ τίωσης. Τις εμπειρίες του θα τις αξιοποιήσει δημιουργικά και πολύ­ πλευρα. Το 1908 εκδίδει το δεκα­ πενθήμερο, πρωτοποριακό για την εποχή του, μορφωτικό και λογοτε­ χνικό περιοδικό «Αυγή», που η έκ­ δοσή του συνεχίστηκε με διακοπές και δυσκολίες μέχρι το 1911. Από

οδηγος/59 το Μάρτη του 1911 μέχρι το θάνα­ τό του, το Δεκέμβριο του ίδιου χρόνου, έβγαζε την εβδομαδιαία εφημερίδα «Εμπρός». Μια υποτρο­ πή της αρρώστιας του τον έστειλε στον τάφο, ακολουθώντας ακόμη και στο μοιραίο τον Παπαδιαμάντη, που είχε πεθάνει λίγους μήνες νωρίτερα. Ο Ελευθεριάδης ήταν, παρά την αρρώστια του που φαίνεται πως τον κατάτρυχε έντονα τα τελευταία πέντε χρόνια της ζωής του, πολύ εργατικός και παραγωγικός. Ο με­ λετητής του Γιάννης Κατσούρης αναφέρει πως στην «Αυγή» υπάρ­ χουν εκατοντάδες κείμενά του, άρ­ θρα, σχόλια και αφηγήσεις χωρίς ιδιαίτερη λογοτεχνική αξία. Εκείνα που ξεχωρίζουν για τη δύναμη, τη σύλληψη και απόδοσή τους είναι τα διηγήματά του. Έ ξι από αυτά ανθολογήθηκαν και δημοσιεύονται στην έκδοση της Μορφωτικής Υπη­ ρεσίας: «Έρως ανίκατε», «'Ασπροι σκλάβοι», «Ευτυχής πρωτοχρο­ νιά», «Η τρελή», «Το παλλούκι», «Ο οχτρός που τα κεραμίδια κατε­ βαίνει». Η ανάγνωσή τους δεν αφήνει κα­ νένα περιθώριο: Πρόκειται για ένα γοητευτικό παπαδιαμαντικό φαι­ νόμενο. Μια δημιουργική μεταλαμπάδευση της παπαδιαμάντικης τέ­ χνης, από τη μητρόπολη σ’ ένα ζωντανό χώρο του ελληνισμού της περιφέρειας. Δομή, ύφος, θεματο­ λογία, τεχνοτροπία, όλα παπαδιαμαντικά. Παρ’ όλα αυτά δεν έχου­ με μια δουλική μίμηση, ούτε ανια­ ρή αντιγραφή. Η ανάπλαση των μοτίβων, η περιρρέουσα ατμόσφαι­ ρα, η ένταξη της δράσης μέσα στον κυπριακό χώρο δίνουν μια άλλη θεώρηση στο έργο του, που ξεπερ­ νά τη σχέση δασκάλου-μαθητή, πρωτοπόρου-συνεχιστή. Η θεματι­ κή του εκτείνεται πέρα από τον ηθογραφικό περίγυρο. Πάνω στα καθημερινά μοτίβα από τη ζωή των απλών ανθρώπων κεντά ένα πλέγ­ μα έντονης κοινωνικογραφίας και κριτικής όπου καταγράφονται, σατιρίζονται η καταγγέλλονται κοι­ νωνικές μάστιγες της εποχής του όπως η τοκογλυφία, « Η μ ίσ ε ια ν ώ ρ α ν ύ σ τ ε ρ ο ν , ο Τ ο μ ά ζ ο ς ό ιη υ θ ν ν ε τ ο ε ις το κ α τ ά σ τ η μ α τ ο ν κ ν ρ - Κ λ ο φ ά κ η , σ φ ιγ γ ώ ν μ έ σ α ε ις τ ο μ α ν δ ή λ ι τ ο υ τ ρ ια κ ο σ ία ς ενεν ή κ ο ν τ α λ ί ρ α ς χ ρ υ σ ά ς κ α ί τ ιν α σ ε ­ λ ίν ια . Ε φ ώ ν α ξ ε δ ύ ο γ ε ίτ ο ν α ς κ α τ α σ τ η μ α τ ά ρ χ α ς ν α π ρ ο σ έ λ θ ω σ ιν ω ς μ ά ρ τ υ ρ ε ς κ α ι ε ν ώ π ιο ν α υ τώ ν εμ έ-

τ ρ η σ ε ν ε ις τ ο ν ε κ π λ η κ τ ο ν κ α ι α π ο ρ ο ύ ν τ α τ ο κ ο γ λ ύ φ ο ν τ α ς τ ρ ια κ ο σ ία ς λ ί ρ α ς τ ο υ χ ρ έ ο υ ς τ ο ν κ α ι έ λ α β ε το γ ρ α μ μ ά τω ν το υ εξω φ λη μένον. Ο κ ν ρ - Κ λ ο ψ ά κ η ς ε τό λ μ η σ ε ν α ε ρ ώ τη ­ σ η π ο ιο ς τ ο ν έ δ ω σ ε τ α χ ρ ή μ α τ α , κ α ι ο Τ ο μ ά ζ ο ς τ ο ν α π ή ν τ η σ ε ν ειρ ω ν ικ ώ ς " ε σ ύ , ο ίδ ιο ς ” κ α ι ε ξ ή γ η σ ε τ ι σ υ ν έ β η μ ε τ η ν α π ό δ ε ιξ ιν τ η ς σ υ ­ σ τ η μ έ ν η ς ε π ισ τ ο λ ή ς . Ο ι δ ύ ο έ μ π ο ­ ρ ο ι σ ν ν ε χ ά ρ η σ α ν τ ο ν Τ ο μ ά ζ ο ν , ενώ ο Κ λ ο φ ά κ η ς π α ρ ’ ο λ ίγ ο ν ν α π ά θ η

(«Ευτυχής πρωτοχρονιά»), η εκμετάλλευση των φτωχών όπως διαγράφεται στο διηγημα του με το χαρακτηριστικό τίτλο «Άσπροι σκλάβοι», « ...Κ α ι δ Γ α υ τ ό μ ε μ ε γ ά λ η ν χ α ρ ά ν τ η ς η κ . Μ α χ α λ λ ε π ίδ ο ν α ν ε κ ά λ υ ψ ε μ ί α ν η μ έ ρ α ν ό τ ι η μ ικ ρ ά χ ω ρ ικ ή ή ξ ε υ ρ ε ν α υ φ α ίν η . Α μ έ σ ω ς μ ί α π α λ α ιά β ο ύ φ α τ η ς μ η τρ ό ς τ ή ς κ. Μ α ­ χ α λ λ ε π ίδ ο ν α ν ε σ ύ ρ θ η α π ό το κ ε λ λ ά ρ ι ό π ο υ ε φ υ λ ά τ τ ε τ ο , ν ή μ α τ α δ ια ­ φ ό ρ ω ν χρ ω μά τω ν η γο ρ ά σ θ η σ α ν κ α ι η μ ι κ ρ ά σ κ λ ά β α , ό τ α ν ε τε λ ε ίω ν έ τ α ς υ π η ρ ε σ ία ς τη ς , ε ιρ γ ά ζ ε τ ο σ υ ν ε χ ώ ς κ α ι α δ ια κ ό π ω ς ε ις τ η ν β ο ύ φ α ν π ρ ο ς ό φ ε λ ο ς τω ν κ υ ρ ίω ν τ η ς , ο ίτ ιν ε ς δ ε ν τ η ν έ δ ε ρ ο ν τ ώ ρ α ο λ ιγ ώ τ ε ρ ο ν α π ό π ρ ι ν , ο ύ τ ε τ η ν έ τ ρ ε φ ο ν κ α λ ύ τ ε ρ ο ν ...» ,

ο λογιοτατισμός που είχαν διαμορ­ φώσει η εκκλησία, οι καλαμαράδες δάσκαλοι και τα σχολαρχεία της εποχής και που έφτανε στα όρια του γελοίου, « ...Τ ω ό ν τ ι ο κ ύ ρ ιο ς Α ρ γ ύ ρ ι ο ς ή το ε ί ς ε κ τω ν τ ύ π ω ν ε κ ε ίν ω ν τ ω ν δ ιδ α ­ σ κ ά λ ω ν , ο ίτ ιν ε ς ό σ ο ν γ ε λ ο ίο ι θ α ε φ α ίν ο ν τ ο ε ις μ ί α ν π ό λ ιν , τ ό σ ο ν ε κ τ ιμ ώ ν τ α ι κ α ι θ α υ μ ά ζ ο ν τ α ι π α ρ ά τ ο ι ς χ ω ρ ικ ο ίς μ α ς . Δ ι ά τ ο ν κ . Α ρ ­ γ ύ ρ ω ν δ ε ν υ π ή ρ χ ο ν α υ γ ά , π ε ρ ιβ ό ­ λ ια , μ ο ύ λ ε ς κ α ι ν ε ρ ό ε ν τω χ ω ρ ίω , α λ λ ά μ ό ν ο ν ω ά , κ ή π ο ι, η μ ίο ν ο ι κ α ι ύδω ρ, κ α ι η σ το μφ ώ δ ης κ α ι υπ ερ κ α θ α ρ ε ύ ο υ σ α φ ρ α σ ε ο λ ο γ ία τ ο υ ε ν τω κ α φ ε ν ε ίω τ ο υ χ ω ρ ίο υ , ω ς κ α ι η ο ξ ε ία κ α ι έ ρ ρ ι ν ο ς φ ω ν ή τ ο υ , μ ε τ η ν ο π ο ία ν έ λ ε γ ε τ ο ν Α π ό σ τ ο λ ο ν κ α ι έ ψ α λ λ ε ν ε ις τ η ν Ε κ κ λ η σ ί α ν κ ά θ ε Κ υ ρ ι α κ ή ν , τ ο ν ε ίχ ο ν ε π ιβ ά λ ε ι ε ις τ η ν ε κ τ ίμ η σ ιν τ ο υ α π λ ο ϊκ ο ύ Χ α τ ζ η λ ο ϊζ ή , ο ο π ο ίο ς " τ ο ν έ β α λ ε ν ε ις τ ά μ μ ά τ ιν " δ ια γ α μ β ρ ό ν ...» .

(«Έρως ανίκατε») Περιγράφει ακόμα ήθη, φαινό­ μενα και κοινωνικές καταστάσεις της υπαίθρου, σατιρίζοντας τη δει­ σιδαιμονία και την κακοδαιμονία των χωρικών άλλοτε τραγικά όπως στην «Τρελή», άλλοτε ευτράπελα όπως στο «Παλλούκι», κι άλλοτε

συμπληρώνουν τη μυθοπλασία, με τα γεγονότα να στηρίζουν (χωρίς να σκεπάζουν) τη στέρεη δομή, τον γεμάτο νεύρο λόγο, jτη χωρίς φτήνεια πολιτική σκέψη... Κ Ω Σ Τ Α Γ Κ Ρ ΙΤ Ζ Ω Ν Α :

Ο Άρης Βελονχιυπης και οι Άγγλοι. Α θ ή ν α , Γ λ ά ρ ο ς , 1983. Σ ε λ . 168. ΜΕ το ρόλο της αγγλικής πολιτικής την εποχή της Αντίστασης, και ειδικότερα με τα πρόσωπα που ήταν φορείς αυτής της πολιτικής, ασχολείται ο συγγραφέας του βιβλίου και παλαίμαχος αγωνιστής Κώστας Γκριτζώνας, έχοντας σαν κύριο άξονα τις σχέσεις τους με τον πρωτοκαπετάνιο του ΕΛΑΣ. Και οι θεωρήσεις του Γκριτζώνα -με τη συμβολή και διαφόρων ντοκουμέντων και αφηγήσεων-, ανεξάρτητα από τη δεδομένη εξ αρχής θέση του,1 συντελούν στη γνώση της εποχής και των καταλυτικών συμβάντων της.

A . I. Τ Ζ Α Μ Τ Ζ Η :

Τα

λίμπερτυ και οι 'Ελληνες. Α θ ή ν α ,

Ε σ τ ία ,

1984. Σ ε λ . 400.

Μ1Ά ξεχωριστή σελίδα της ελληνικής ναυτικής ιστορίας καταγράφεται από το βιβλίο του Α. Τζαμτζή. Και αφορά τα πρώτα τρεμάμενα βήματα της σύγχρονης ελληνικής εμπορικής ναυτιλίας, όταν παραχωρήθηκαν από τις ΗΠΑ σε εφοπλιστές της Ελλάδας τα «100» λίμπερτυ (φορτηγά ναυπηγημένα στη διάρκεια του πολέμου). Τα πλοία αυτά αποτέλεσαν και τη «μαγιά» του μετέπειτα μεγάλου ελληνικού εμπορικού στόλου, χαρακτηρίστηκαν «ευλογημένα» απ’ όσους τα δούλεψαν και για 25 χρόνια μετέφεραν τα φορτία τους και τη γαλανόλευκη σε όλες τις θάλασσες του κόσμου.

Β Α ΙΌ Σ ΠΑΓΚΟΥΡΕΛΗΣ

60/οδηγος σαρκαστικά όπως στο «Ο οχτρός που από τα κεραμίδια κατεβαίνει». Κοντά στην άρτια ανέλιξη του μύθου, τη συνοχή, το θελκτικό ύφος και τα άλλα που κοσμούν τη γραφή του Ελευθεριάδη,· πρέπει να προστεθεί η γοητευτική γλώσσα του, προσωπική μέσα στα παπαδιαμαντικά πρότυπα, δημοσιογρα­ φική χυμώδης καθαρεύουσα χωρίς λόγιο χαρακτήρα, έτσι όπως δια­ μορφωνόταν στις αρχές του αιώνα, Β ιβ λ ιο γ ρ α φ ία :

- Γιάννης Κατσούρης: Ο πεζογράφος Κώστας Γ. Ελενθεριάδης και το έργο τον. Περιοδικό «Ο Κύκλος» αρ. 6, Νοέμ.-Δεκ. 1980, Λάρνακα, Κύπρος.

πριν την «καθάρουν» οι οπαδοί της από τα δημοτικιστικά στολίδια της και πριν οι δημοτικιστές θάψουν τη λαγνεία της ως αντιλαϊκή και αντιλογοτεχνική. Καθαρεύουσα χωρίς ακρότητες, με πολλές λέξεις της δημοτικής αβίαστα χρησιμο­ ποιημένες στη ροή του λόγου, έτσι όπως ακριβώς σήμερα στο δημοτι­ κό μας λόγο χρησιμοποιούμε καθα­ ρευουσιάνικες λέξεις, που στους διαλόγους υποχωρεί πλήρως, δί-

νοντας τη θέση της στην απλή νεοελληνική ή στο τοπικό ιδίωμα. Τελειώνοντας δεν τολμώ να σας συστήσω το βιβλίο. Ό χι γιατί μπο­ ρεί διάβάζοντάς το να διαφωνήσε­ τε με τις θέσεις αυτού του σημειώ­ ματος,- αλλά γιατί ξαναγυρνάμε στο κυπριακό πρόβλημα, όχι το πολιτι­ κό αλλά το λογοτεχνικό. Πού θα βρείτε το βιβλίο;

- Γιάννης Κατσούρης: Εισαγωγή στον τόμο διηγημάτων τον Κωνσταντίνον Ελενθεριάδη « Έρως ανίκατε», Μορφω­ τική Υπηρεσία Υπουργείου- Παιδείας, Λενκωσία, 1983.

- Εκδόσεις Χρ. Ανδρέον: Κύπριοι συγ­ γραφείς από την αρχαιότητα μέχρι σήμε-

ρα, τόμος 1, Λενκωσία, 1983.

- Περιοδικό «Αυγή», Λευκωσία, 19081911.

- Εφημερίδα «Εμπρός», Λευκωσία, 1911.

- Εφημερίδα «Μεταρρύθμισις», Αθήνα, 1904-1905.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΕΩΡΓΗΣ

αναμνήσεις ενός αγωνιστή φοιτητή από το μεσοπόλεμο Α Ν Τ Ω Ν Η Φ Λ Ο Υ Ν Τ Ζ Η : Τ ο φ ο ι­ τ η τ ικ ό κ ί ν η μ α 1923-1928. Α θ ή ν α , Κ έ δ ρ ο ς , 1983. Σ ε λ . 456.

Μια από τις βασικότερες πηγές της ιστορίας είναι οι προσωπικές αφηγήσεις των πρωταγωνιστών της. Φυσικά δε θα περίμενε κανείς από τους χιλιάδες φοιτητές που αναμίχθηκαν στα γεγονότα του Πολυτεχνείου και της Νομικής το 1973 να γράψει ο καθένας την προσωπική του αντίληψη των συμβάντων. Αρκούν ένας ή δύο, συ­ νήθως οι ηγετικές μορφές, για να έχει ο ιστορικός μια ακόμα πηγή στην έρευνά του. Αυτό τον τόσο βασικό σκοπό της ιστορικής πηγής εξυπηρετεί (στο μεγαλύτερο μέρος του) το βιβλίο του Αντώνη Φλούντζη. Ο συγγρα­ φέας, ενταγμένος ιδεολογικά στους κομουνιστές φοιτητές της δεκαε­

τίας του 1920, περιγράφει όσα γε­ γονότα έζησε είτε προσωπικά είτε σαν παρουσία στο χώρο του φοι­ τητικού κινήματος μετά τη μικρα­ σιατική καταστροφή. Φοιτητής της ιατρικής κατά την περίοδο αυτή,

ζ ε ιτις φοιτητικές εκδηλώσεις του 1924, το Α ' Παμφοιτητικό Συνέ­ δριο του ίδιου έτους, τις κινητο­ ποιήσεις των φοιτητών του 1925, την παγκαλική δικτατορία, τη φοι­ τητική απεργία του 1927 και το ιδιώνυμο που ψηφίστηκε επί πρω­ θυπουργίας Βενιζέλου το καλοκαί­ ρι του 1929. Όπω ς επισημαίνει κ< γραφέας, η περίοδος πσ εξετάζει είναι πολύ κρίσιμη για τ σμό. Η αποκατάσταση ι φύγων, η ανακήρυξη της Α' Ελλη-

οδηγος/61 νίκης Δημοκρατίας (1924) και οι συνεχείς αλλαγές κυβερνήσεων από το 1922 μέχρι το 1928, οπότε ο Βενιξέλος αναλαμβάνει για μια τε­ τραετία, σημαδεύουν αυτά τα χρό­ νια οικονομικά, πολιτικά και πολι­ τιστικά. Γι’ αυτό το λόγο πολύ θε­ τικά ο Α.Φ. περιλαμβάνει στο βι­ βλίο του εύστοχες αναφορές στην οικονομική κατάσταση της Ελλά­ δας του 1920-1930, στην παγκαλική δικτατορία και τα επακόλουθά της, στον Εκπαιδευτικό Όμιλο και το Γληνό. Δε λείπουν βέβαια και οι προσωπικές κρίσεις για γνωστά πρόσωπα της ακαδημαϊκής ζωής του μεσοπολέμου, όπως ο Θ. Σκού­ φος, ο Ν. Βέης, ο Κ. Άμαντος και ο Α. Σβώλος. Ο συγγραφέας έχει καταφέρει, τις περισσότερες φορές με επιτυχία, να δώσει το κλίμα της εποχής κατά την οποία σπούδασε. Το μακεδονικό για παράδειγμα, παίρνει τη θέση του στο βιβλίο του Α.Φ. γιατί ήταν ένά από τα πιο καυτά θέματα της εποχής. Μια γενική θεώρηση του βιβλίου αποκαλύπτει ότι ο συγγραφέας θέ­ τει στο κέντρο του ενδιαφέροντος του τους φοιτητές, και περιστρέφει όλα τα άλλα γεγονότα γύρω από αυτό τον άξονα, χρησιμοποιώντας τη φορά επικοινωνίας φοιτητέςπεριφέρεια (π.χ. πολιτική ζωή), και όχι αντίστροφα. Αυτός ο τρό­ πος του να βλέπει κανείς το ιστορι­ κό γίγνεσθαι από κάτω (λαός) προς τα πάνω (κυβερνώντες) αποτελεί τεχνική της κοινωνικής ιστορίας. Μια όμως που το βιβλίο του Α.Φ. δεν είναι συγγραφή ιστορίας αλλά αναμνήσεις ενός πρωταγωνιστή της ιστορίας, η τεχνική αυτή βρίσκει νέες εφαρμογές. Κάτι ανάλογο θα ήταν όχι οι αναμνήσεις του Λουί Μπλαν-από-το-μπαλκόνι της παρι­ σινής επανάστασης του 1848, αλλά η αφήγηση ένός φοιτητή-από-τοπεζοδρόμιο. Παρότι ο τίτλος, Τ ο φ ο ιτ η τι κ ό κ ίν η μ α (1923-1928), υποδηλώνει μιά ιστορική μελέτη, το όιύλιο δεν εί­ ναι παρά μια προσωπική αφήγηση πλεγμένη έντεχνα μέσα στο πνεύμα και τα φοιτητικά προβλήματα της εποχής του μεσοπολέμου. Μεγάλα προβλήματα παρουσιάζονται στη δομή του έργου. Ο πρόλογος είναι φιλολογικά χαλαρός και χρησιμο­ ποιείται από το συγγραφέα για με­ ρικά συμπεράσματα. Αντίθετα, στον επίλογο υπάρχουν ευχαρι-' στίες και προβλήματα της έρευνας στον τύπο της περιόδου, κι όχι τα

συμπεράσματα που θα περίμενε κανείς. Έτσι, πολλές παράγραφοι από · τον πρόλογο θα ταίριαζαν στον επίλογο και αντίστροφα. Ένα άλλο πρόβλημα τεχνικής είναι η μακροσκελής εισαγωγή, που κατα- \ λαμβάνει περίπου 110 σελίδες. Η σύμπτυξή της είναι απαραίτητη, γιά να βοηθήσει τον αναγνώστη να προχωρήσει ενημερωμένος στο κύ­ ριο θέμα του βιβλίου, αντί να τον φορτώνει με κουραστικές λεπτομέ­ ρειες. Παρ’ όλα αυτά, πολύ καλή είναι η περίληψη της ρικονομικοπολιτικής κατάστασης στη χώρα μας (σ. 15-25), αν και υπάρχουν ορισμένες μονομερείς κρίσεις. Ά λ­ λο πρόβλημα δημιουργείται όταν ο συγγραφέας γυρίζει πίσω στη χρο­ νική του διήγηση (π.χ. σ. 203-211), με αποτέλεσμα να αποπροσανατο­ λίζει τον αναγνώστη διασπώντας τη λογική συνέχεια των γεγονότων. Το συγγραφικό ταλέντο του Α.Φ. φανερώνεται στα καθαρώς αφηγηματικά μέρη τού βιβλίου. Εκεί ο λόγος συναρπάζει τον ανα­ γνώστη με την αμεσότητά του. Ο Φλούντζης ξετυλίγει το νήμα των αναμνήσεων και ζωντανεύει αυτά που έζησε και είδε. Ο λόγος του, αβίαστος και ελκυστικός, μαγνητί­ ζει τον αναγνώστη και κορυφώνει το ενδιαφέρον του για τα δρώμενα. Σ’ αυτά ακριβώς τα σημεία οι ανα­ φορές στον τύπο δίνουν την επίση­ μη διάσταση, που αντιπαρατίθεται στην προσωπική διήγηση του συγ­ γραφέα............ .................................. Ο Α.Φ. ανήκε οργανωτικά στην κομουνιστική νεολαία Αθήνας και οι αναμνήσεις του αφορούν κυρίως τους κομουνιστές φοιτητές. Είναι σωστή η άποψή του ότι αυτοί ήταν οι πιο οργανωμένοι τότε, και γι’ αυτό προσπαθούσαν να καθοδηγή­ σουν σαν ηγέτες τους φοιτητές του μεσοπολέμου. * Σε πολλά σημεία όμως αναφέρεται σε κινητοποιή­ σεις των φοιτητών (π.χ. σ. 187 και 208) χωρίς να διευκρινίζει πόσοι

ήταν αυτοί οι φοιτητές και αν αντι­ προσώπευαν την πλειοψηφία, έστω και κατά τη δική του άποψη. Αυτή είναι μια αδυναμία που προβλημα­ τίζει τον αναγνώστη. Πέρα από αυτές τις μικροατέλειες στη διήγηση των γεγονότων, θετική είναι η προσπάθεια του συγγραφέα να συγκεντρώσει πλη­ ροφορίες και από άλλους φοιτητέςσυναγωνιστές του της εποχής εκεί­ νης, όπως και από εφημερίδες της περιόδου. Στην προσπάθειά του όμως να παρουσιάσει πιο εμπερι­ στατωμένα τη γνώμη του, κουράζει τον αναγνώστη με τη συνεχή παρά­ θεση εκτενούς ειδησεογραφίας του τύπου της εποχής. Πράγμα που το επισημαίνει και ο ίδιος (σ. 449). Οι σύντομες παραθέσεις θα ήταν πιο εποικοδομητικές (όπως κάνει ο Α.Φ. σε μερικά σημεία του βι­ βλίου), από τις 'διαδοχικές αυτού­ σιες παραπομπές στον τύπο (π.χ. σ. 301-338). Παρά τα λάθη αυτά όμως, το βι­ βλίο, που παρουσιάζει όλη την αθλιότητα της ελληνικής εκπαίδευ­ σης καθώς και τις μικρές αναλαμ­ πές της (π.χ. Ν. Βέης), διατηρεί -την αξία του. Αξιέπαινος είναι ακόμα και ο ίδιος ο συγγραφέας, που σε ηλικία 78 χρονών (γεν.

1906) αποφάσισε να γράψει αυτό το βιβλίο. Ο Α.Φ. βλέπει τα γεγο­ νότα μέσα από το ιδεολογικό του πρίσμα και φυσικά δίνει τη δική του άποψη. Για τον ιστορικό όμως που θα καταπιαστεί με το κομουνι­ στικό κίνημα ή τους φοιτητές του μεσοπολέμου είναι αναμφισβήτητα μια χρήσιμη πηγή. Άλλωστε, όσο πιο πολλές πηγές έχει ο ιστορικός τόσο πιο μεγάλες δυσκολίες αντιμε­ τωπίζει στη σύνθεση της ιστορικής πραγματικότητας, αλλά και τόσο πιο πολλές πιθανότητες έχει να πλησιάσει το όνειρο του Ράνκε, να παρουσιάσει δηλαδή «τα πράγματα όπως έγιναν». Δ. I. ΛΟΪΖΟΣ

ΛΒΕΕΕΛ» EAR Λ ϊ σπευσιπηου 15 · κιλωνακι · 7228639^^

6 2/σ υ νεν τευξη

Δημήτρης Χριστοδούλου: «Είμαι που έρχονται και δε τον τρόπο να με Ποιητής, πεζογράφος, και θεατρικός συγγραφέας ο Δ. Χριστοδούλου είναι ένας από τους σημαντικότερους μεταπολεμικούς δημιουργούς. Λ ίγον καιρό πριν τον συναντήσαμε στο σπίτι Κύριε Χριστοδούλου, ο αριθμός των βι­ βλίων σας ζαλίζει λιγάκι. 7 μυθιστορήμα­ τα, 5 συλλογές διηγημάτων, 14 θεατρικά έργα και περισσότερες από 20 ποιητικές συλλογές. Είναι εύκολο για ένα συγγρα­ φέα να γράφει τόσα βιβλία; ΝΟΜΙΖΩ ότι το ερώτημα είναι απαντημένο από καιρό. Φτάνει να θυμηθούμε το Λόπε ντε Βέγκα με τα 300 ή 400 έργα του... Ένας συγγραφέας όχι μόνο μπορεί αλλά κι επιβάλλεται να γράφει πολύ όταν δεν έχει άλλη δουλειά να κάνει. Όταν το γράψιμο είναι η ίδια του η ζωή. Φτάνει να μην έχει ψυχολογικές εμπλοκές. Να βλέπει καθα­ ρά μπροστά του τα προβλήματα. Ο Προυστ έγραψε ένα έργο με 15 τόμους. Και μάλιστα με τεράστια πυκνότητα, διεισδυτικότητα και έντα­ ση. Λοιπόν γιατί να φοβηθούμε; Πιστεύετε ότι η ποσότητα δε βλάπτει την ποιότητα;

του, όπου μας έδωσε για το «Διαβάζω» την παρακάτω συνέντευξη. (Τη συνέντευξη πήρε η Μ αρία Τρουπάκη) ΠΟΤΕ δεν έχει παρουσιαστεί τέτοιο πράγμα, αν έχει ταλέντο ο συγγραφέας. Δε διεκδικώ βέβαια αυτή τη στιγμή το ταλέντο για τον εαυτό μου, ισχυρίζομαι όμως πολύ σοβαρά ότι το δημιουργό που έχει ταλέντο μπορείς να τον παρακολουθείς μέχρι την τελευταία του γραμμή με την ίδια έντα­ ση και το ίδιο ενδιαφέρον έσταυκι αν γράψει 300 έργα. Θυμηθείτε, για παράδειγμα, τους μεγά­ λους μας αρχαίους τραγικούς. Γιατί άραγε οι τραγωδίες τους που χάθηκαν να μην είναι ισά­ ξιες μ’ αυτές που σώθηκαν τελείως τυχαία; Πιστεύετε ότι ο συγγραφέας μπορεί να βα­ θύνει αρκετά στα θέματά του όταν διαχέεται σε ένα μεγάλο αριθμό έργων; ΜΑΤΡΕΧΕΙ μεγάλο κίνδυνο, αλλά επιμένω στο θέμα του ταλέντου. Μέσ’ στο ταλέντο βέβαια βά­ ζω και τις «μπαταρίες» του συγγραφέα. Δηλαδή το πώς γεμίζει ο ψυχικός κι ο πνευματικός του κόσμος. Το πώς επανεκφράζεται. Πολλοί συγ-

σ υνεντευξη/63

ένας ποιητής σε μένα βρήκαν ακόμα συναντήσουν.. γραφείς βέβαια δε διέφυγαν τον κίνδυνο της φθοράς και καταδικάστηκαν από τη μεγάλη πο­ σότητα έργων. Όμως εκεί δεν έφταιγε η ποσότη­ τα αλλά η έλλειψη αέναης έμπνευσης και έντα­ σης.

στικα στοιχεία- κοινό υψηλής ποιότητας. Μ’ αγαπήσανε άνθρωποι που είχανε πραγματική προσήλωση στην ποίηση. Δεν κατάφερα να γίνω λαϊκός. Δεν κατάφερα να γράψω αυτό που λένε έργο «λαϊκό», με την καλή βέβαια έννοια του όρου.

Άσχετα με το μεγάλο ή μικρό τους ταλέν­ το οι συγγραφείς έχουν και τις κακές στιγ­ μές τους. Ένα έργο μικρό σε όγκο δε Βα περιόριζε τις αδυναμίες τους; Δε θα ήτανε πιο στέρεο και λιγότερο φλύαρο;

Θεωρείτε δηλαδή τον εαυτό σας ελιτίστικο ποιητή; ΟΧΙ, αλλά νομίζω ότι είμαι ένας ποιητής που έρχονται σε μένα και δε βρήκαν ακόμα τον τρό­ πο να. με συναντήσουν. Θ’ απαντήσω όπως ο

ΩΡΑΙΑ ερώτηση! Ακούστε ωραία απάντηση που θα σας δώσω! Εγώ ξέρετε τι έχω πετάξει; Εδώ ο «ποιητής σηκώνει τα χέρια», που θά ’λεγε κι ο Σαββόπουλος. Όμως τι γίνε­ ται με τους αναγνώστες σας; Πώς υποδέ­ χονται αυτό τον τεράστιο όγκο της δου­ λειάς σας; Τον διαβάζουν όλο ή έχουν κά­ ποιες προτιμήσεις; ΓΙΑ ΐην ποίησή μου δεν μπορώ να-π.ω,ρτι κάνα­ νε ουρά στα βιβλιοπωλεία. Ούτε μπορώ να το ισχυριστώ αυτό για τα πεζά μου. Για τα πεζά όμως βρήκα ξαφνικά ένα κοινό. Η ποίησή μου έχει βέβαια ένα κοινό όχι μεγάλο σ’ αριθμό αλλά -χωρίς να σημαίνει αυτό ότι θέλω να βάλω ελιτί­

Η γλώσσα μπορεί να είναι ένα διαρκές αίτημα ενώ η δράση μια διαρκής απογοήτευση. Τσέχωφ: Την ώρα που θα με βρούνε δε θα μ’ αφήσουνε ποτέ από τα χέρια τους! Ας φαίνεται υπερβολικό, εγώ ισχυρίζομαι ότι δεν είναι. Παίρνω την ευθύνη των λόγων μου. Όταν θ’ ανακαλύψουν ποιος είναι ο ποιητής Χριστοδού­

64/σ υ νεντευξη

λου, δε θα τον ξαναφήσουν πια από τα χέρια τους. Θα είμαστε για πάντα παρέα.

Με τους βιβλιοπώλες τι έγινε; Δεν κατά­ λαβα.

Ίσως η μετριοφροσύνη να είναι πράγματι μια μέτρια αρετή, όπως λένε πολλοί, αλ­ λά...

ΓΥΡΙΖΩ λοιπόν και μου λένε οι βιβλιοπώλες: Πάρε τα βιβλία σου γιατί' δεν πουλιούνται, μας πιάνουν τα ράφια.

ΑΚΟΥΣΤΕ, έχω μια ηλικία. Ρισκάρω αυτό που λέω. Νομίζω ότι το έχω ελέγξει. Αν δεν το έχω ελέγξει καλά, τόσο το χειρότερο για μένα. 'Ακόυσα ότι έχετε κάποια παράπονα με τους βιβλιοπώλες. Ό τι δεν προωθούν τα έργα σας... Τι ακριβώς έχει γίνει; ΤΟ 1967 έφυγα από την Ελλάδα με την έλευση των τανκς. Αυτοεξορίστηκα. Έλειπα. Δημιουργήθηκε τότε στη χώρα μας ένα κενό ανάμεσα σ’ αυτούς που ήμασταν πριν και σ’ αυτούς που ερ­ χόντουσαν. Βγήκε μια νέα γενιά τότε, που έδωσε νέα τραγούδια, νέα ποιήματα, νέα πεζά και θεα­ τρικά. Κι εμείς για πολλούς και διάφορους λό­ γους μείναμε πιο πίσω. Ειδικά εγώ που είχα αποκτήσει ένα κοινό μόνο με τα τραγούδια μου. Καθώς μπήκανε λοιπόν οι νέοι με τη νέα φόρμα, τη νέα έκφραση -πολλοί μάλιστα απ’ αυτούς ήταν πραγματικά ενδιαφέροντες- εγώ τουλάχι-ι στον αισθάνθηκα ότι το έργο μου έμενε πίσω. Ό χ ι γιατί δεν το προώθησαν. Δεν το περίμενα αυτό από κανένα. Για να σου προωθήσει κανείς το έργο πρέπει να μπεις στη συντεχνία του. Κι εγώ δεν ήμουνα στη συντεχνία κανενός. Η αρι­ στερά δεν είδε με πολλή συμπάθεια την ποίησή

Δεν κατάφερα να γίνω λαϊκός. Δεν κατάφερα να γράψω αυτό που λένε έργο «λαϊκό», με την καλή βέβαια έννοια του όρου. μου. Νόμισε ότι είναι μια ποίηση προβληματική, που δεν ανήκει σ’ αυτό που λένε «άμεσα μετωπι­ κή κι αγωνιστική» ποίηση όπως την αντιλαμβά­ νεται η ίδια. Η δεξιά πάλι νόμισε ότι της αρκούσε ό Σεφέρης, ήτανε πλήρης με τον Ελύτη, ότι της είχαν ολοκληρώσει την προσωπικότητα ο Εμπειρικός κι ο Παπατσώνης. Τι ήτανε λοιπόν ένας καινούριος ποιητής που ερχότανε με πα­ ράλληλα ή με προωθημένα προβλήματα; Ας τον αφήσουμε πια πίσω ή ας τον ξεχάσουμε. Στο κά­ τω κάτω αριστερός είναι, γιατί να σπεύσουμε. Και δε σπεύσανε...

Δεν πουλιόντουσαν; ΟΧΙ. Από τον Ελευθερουδάκη με πέταξαν έξω. Τους είπα ότι έχουν υποχρέωση να έχουν τα βι­ βλία μου στα ράφια τους για την τιμή του κατα­ στήματος. Αυτό θα πει βιβλιοπωλείο. Να έχεις ένα βιβλίο έστω και με παθητικό. Τα βιβλιοπω­ λεία πρέπει να αφιερώνουν ένα μέρος της δραστηριότητάς τους στο να υπηρετούν την ποίηση. Πιστεύετε δηλαδή ότι ο βιβλιοπώλης πρέ­ πει να είναι έξω από το εμπορικό κύκλω­ μα της προσφοράς και της ζήτησης; ΕΤΣΙ όπως έχουν διαμορφωθεί σήμερα τα πράγ­ ματα, οι βιβλιοπώλες είναι χωμένοι σ’ αυτό το κύκλωμα κι έξω από κάθε φιλοδοξία. Οι παλιότεροι βιβλιοπώλες, τότε που η κοινωνία της κα­ τανάλωσης δεν είχε δώσει ακόμα έντονα δείγμα­ τα, κρατάγανε ένα κομμάτι από τη σημαία του πνεύματος. Ήτανε κέντρα πολιτιστικά. Σήμερα είναι κερδοσκοπικές εταιρείες. Δεν εκτιμούν κα­ θόλου το ότι κάνεις πνευματικό έργο από το οποίο ζουν και οι ίδιοι. Θα μου πείτε βέβαια ότι δε ζουν από τα δικά μου τα βιβλία. Δεν έχει ση­ μασία. Ζουν από τα βιβλία γενικά. Και πρέπει να μεταχειρίζονται με σεβασμό όλους τους συγ­ γραφείς. Ας ξαναγυρίσουμε όμως σ’ εσάς... Ποιο από τα πολλά είδη λόγου που έχετε ασχο­ ληθεί σας εκφράζει καλύτερα; ΞΕΚΙΝΗΣΑ την επαφή μου με το γραπτό λόγο σαν ποιητής. Και νιώθω πρώτα απ’ όλα ποιητής. Πολλές φορές μάλιστα αισθάνομαι -χωρίς αυτό να μπορεί να σταθεί στη λεγάμενη κλασική φιλο­ λογική αντιμετώπιση-, αισθάνομαι ότι όταν γρά­ φω κάτι άλλο, δεν κάνω τίποτε περισσότερο από το να συνεχίζω την ποίησή μου μ’ άλλα μέσα. Πίσω απ’ αυτά που γράφετε δηλαδή βρί­ σκεται πάντα η ποίηση; ΝΑΙ, ακριβώς. Θεωρείτε δηλαδή την ποίηση κλειδί για όλα τα είδη λόγου; Η ΠΟΙΗΣΗ είναι ο λόγος. Μάλιστα έχω ένα στί-

σ υν εν τευξη /6 5

-! Στο «Πατάρι τον Λουμίδη», από αριστερά: ο ηθοποιός Γιώργος Τσιτσόπονλος, ο ποιητής ΔημήτρηςΧριστοδούλου, ο ποιητής και δημοσιογράφος Λεωνίδας Ζενάκος και ο ποιητής Νίκος Ζονμπονλάκης

χο που λέει ότι μπορεί να είμαι εγώ ο λόγος. Δε θέλω να προσβάλω τις μεγάλες θρησκείες ούτε να μπω στις μεγάλες διαδικασίες. Θέλω να πω απλώς εκεί ότι μπορεί να είμαι εγώ ο λόγος κα­ θώς είμαι ποιητής. Το ξεκαθαρίζω αυτό γιατί κάποτε ρωτήθηκα γι’ αυτή τη φράση. Ο λόγος είναι η ποίηση. Κι έπειτα όλα τ’ άλλα παρακο­ λουθούν και παρακολουθούνται από την ποίη­ ση. Παρακολουθούν την ποίηση να δουν πώς τα κρίνει κι η ποίηση παρακολουθεί τις συμπεριφο­ ρές τους να δει πώς στέκονται μέσα στο χώρο. Μια και μιλάμε για την ποίησή σας... Οι στίχοι σας που έγιναν τραγούδια προϋπήρχαν σαν ποιήματα ή γράφτηκαν ειδικά για να γίνουν τραγούδια; ΣΕ μια πρώτη φάση προϋπήρχαν σαν ποιήματα. Μετά όμως κάποια στιγμή δοκιμάζοντας ένα στίχο πιο κοντά στον εθνικό μας δεκαπεντασύλ­ λαβο περιέγραψα μια σειρά καταστάσεις σε μια, θά ’λεγε κανείς, μνημονική τραγουδιστική επιρ­ ροή. Είχα ακούσει πολύ τραγούδι από παιδί και τ’ αγαπούσα πολύ. Επηρεασμένος από κει λοι­ πόν έδωσα μια γραμμή σε μερικές ποιητικές μου συνθέσεις, μια γραμμή σπασμένου δεκαπεντα­ σύλλαβου ιαμβικού μ’ εσωτερικές ανανεώσεις. 'Άλλα ποιήματά σας προϋπήρχαν δηλαδή κι άλλα γράφτηκαν για να γίνόϋ^· τραγού­ δια; ΑΚΡΙΒΩΣ. Αφού είδα ότι αυτό το στιλ κερδίζει τον κόσμο, το καλλιέργησα. Κι ανακάλυψα ότι κρατώντας εξωτερικά την κλασική φόρμα αλλά

ανανεώνοντας το εσωτερικό, δηλαδή τα αισθή­ ματα και τις ιδέες, έδινα την ευκαιρίά στον κό­ σμο να τραγουδήσει γρήγορα, άμεσα και μερικές φορές σημαντικά πράγματα. Γράφετε κάτι διαφορετικά όταν είναι να γίνει τραγούδι και διαφορετικά όταν είναι να γίνει ποίημα; ΟΧΙ, δε γράφω κάτι για να γίνει τραγούδι. Γρά­ φω αυτή τη φόρμα, κι όποιος θέλει την παίρνει. Αν ένας συνθέτης νομίζει ότι του κάνουν αυτά που γράφω, τα παίρνει και τα μελοποιεί.

Οι παλιότεροι βιβλιοπώλες, τότε που η κοινωνία της κατανάλωσης δεν είχε δώσει ακόμα έντονα δείγματα, κρατούσαν ένα κομμάτι από τη σημαία του πνεύματος. Από πολλούς αμφισβητείται το αν πρέπει να μελοποιείται η ποίηση. Εσείς τι λέτε; ΔΕΝ είναι άδικος προβληματισμός αυτός, μολο­ νότι είναι ψευδοπρόβλημα στην ουσία, γιατί ή ποίηση γνωρίζει τη μελοποίηση από αρχαιοτάτων χρόνων. Καμιά ποίηση δεν έμεινε μόνη της, εκτός από τη λεγάμενη αστική ποίηση, του κλει-

66/σ υ νεν τευξη το χώμα είναι δικό τους και δικό μας.» Αυτό γί­ νεται ένα σύνθημα. Αν φύγουμε όμως από το

Έργα του Δημήτρη Χριστοδούλου: Π ο ίη σ η : «Νυ­ τραγούδι και πάμε στο ποίημα, θα δούμε ότι ο χτοφύλακες» (1954), «Πελταστές» (1956), «Εκ του ποιητής ζητά κι άλλα πράγματα. Αλλά συνήθως συστάδην» (1957), «Εστίες αντιστάσεως» (1959, β' μένουμε στο σύνθημα: «Τούτο το χώμα είναι δι­ έκδ. 1961), «Μετά το ανακλητικό» (1960), «Παρα­ κό τους και δικό μας». Και καταλήγουμε σ’ αυτό μεθόρια» (1961), «Πάροδος» (1962), «Επί ευρέος μετώπου» (1964), «Ποιήματα 1954-1964» (συνολική που λέμε γεωργική πολιτική... έκδοση δεκαετίας), «Μικρά λυρικά» (1966), «Πρό­ μαχοι» (1966), «Αιχμές» (1967), «Μετοικεσία» Αυτή είναι η απώλεια από τη μελοποίηση (1972), «Ο Οδυσσέας στην πλατεία» (1974), «Της' των στίχων. Το θετικό ποιο είναι; εξορίας» (1974), «Αιχμές. Ποιήματα 1965-1975» (συνολική έκδοση 6 ' δεκαετίας), «Πετρέλαια» ΑΦΟΥ δεχόμαστε ότι όλοι οι άνθρωποι πρέπει (1977), «Νετρόνια» (1978), «Τα τραγούδια της πο­ να μπούνε στον πολιτισμό, πρέπει να δεχτούμε λιτείας» (1979), Ποιήματα 1954-1964» (γ' έκδοση, αναγκαστικά κι ότι τα πολιτιστικά εργαλεία πρέ­ 1980), «Ποιήματα 1965-1975» (γ' έκδοση, 1980),' «Ελλάδα μπάυ ντέυ» (1981), «Ντισκοτέκ» (1982), πει να πάνε στο λαό. Αυτό το δέχομαι κι εγώ, «Ο δρόμος για τα Καθαρά» (1983), «Πλάγιος άνε­ ανεξάρτητα αν ο λαός ή η φύση όλων των αν­ μος» (1983). Θ έ α τ ρ ο : «Αίγιστος» (1957), «Το ψέμα θρώπων είναι ικανή να ρουφήξει όλ’ αυτά τα του Ιάσονά» (1959), «Ξενοδοχείο η Κίρκη» (1960), πράγματα. Λοιπόν δεν μπορώ στον άνθρωπο «Το τόξο» (1961), «Η κρουαζιέρα» (1962), «Η φω­ που εργάζεται να μην του δώσω από κάπου μια τογραφία» (1963), «Τα όπλα του Αχιλλέα» (1964), νύξη ότι αυτά τα πράγματα υπάρχουν. Ό τι «Η πανσιόν» (1968), «Η Ελβίρα» (1969), «Γωνιά υπάρχει ο ποιητής, ότι υπάρχει ένα ήθος βαθύτε­ ποτάμι και γέφυρα» (1970), «Τα διαβατήρια» ρο στο λόγο και δεν είναι όλα «άστα τα μαλλά(1976), «Ο σταθμάρχης, ο σταθμός και το τρένο» λεν μπορώ να τον ειδοποιήσω αλλιώς.

(1978) , «Ο φθειρωρός» (1981). Μ υ θ ισ τ ο ρκια ή μ α τσου», α: «Το γούπατο» (1976,, 80, 81, 82), «Το σαράβαλο» Γιατί ούτε η βιβλιοθήκη θα πάει, ούτε το δημοτι­ (1977, 79, 80, 82), «Το πατάρι» (1978, 79, 80, 82), κό σχολείο που θα τελειώσει θα τον βοηθήσει, «Το ατελιέ» (1979, 80, 81), «Ελ Ντάμπα» (1980, 81, ούτε το ποδόσφαιρο και τα σκυλάδικα. Ενώ με ί 82), «Ο γύψος» (1981, 81, 82), «Το πεζοδρόμιο» το τραγούδι, εκεί πού είναι στο χώρο της δου­ [ (1982, 82, 83), «Το γκισέ» (1983). Δ ιη γ ή μ α τ α : «Τελειάς του, οδηγεί την νταλίκα για παράδειγμα, 1 λευταία έξοδος» (1974), «Ναυμαχία» (1975), «Πρα­ θα δεχτεί κάποια άλλα μηνύματα! κτορεία» (1975), «Η αεροσυνοδός» (1976), «Η επέ­ τειος» (1978). Τ ρ α γ ο ύ δ ι α : «Ο καημός», «Βράχο­ Σε πόσο βάθος όμως πάνε αυτά τα μηνύ­ Βράχο», «Γωνιά-Γωνιά», «Βραδιάζει», «Μέτοιι κος», «Μοναξιά», «Τι να φταίει», «Μετανάστης», ματα; J «Καλημέρα ήλιε», «Για μια σταγόνα αλάτι», «Πα| ραθύρι-Παραθύρι», «Τα αντιπολεμικά», «Τα τρα­ ΠΗΓΑΙΝΟΥΝΕ στο βάθος αυτού που λέμε «α­ γούδια της γειτονιάς», «Ανθολογία Μουστάκι» τρ. ναμνηστική εγγραφή»... Καλογιάννης, «Δημήτρης Χριστοδούλου: Η ποίηση στο'τραγούδι μας - Αφιέρωμα» (1982).

Είναι πολύ αυτό;

στού χώρου, του δωματίου, τού απομονωμένου ατόμου. Νομίζω ότι η ποίηση μπορεί και πρέπει να μελοποιείται. Είναι απαραίτητο, παρά τις , απώλειες που μπορεί να έχει ένα ποίημα όταν μελοποιείται. Η απώλεια εδώ είναι ότι η μελω­ δία ενισχύει το συναισθηματικό μέρος του στί­ χου, κι αυτό μπορεί να γίνει αιτία ν’ απομακρυν­ θεί ο ακροατής από το αναζητητικό, το εγκεφα­ λικό μέρος του ποιήματος. Η έντονη μελωδία μάς πηγαίνει προς μια συναισθηματική απόκλιση κι όχι στα βαθύτερα πνευματικά συμπεράσματα που επιμένει η ποίηση να μεταδώσει. Η μελωδία επιμένει στο συναισθηματικό μέρος, ενώ η ποίη­ ση, αφού σε περάσει πρώτα από αυτό το συναι­ σθηματικό στάδιο, προσπαθεί μετά να σε βάλει στον κόσμο των ιδεών. Μ’ ένα τραγούδι δύσκολα μπαίνουμε στην πλήρη ανάπτυξη των ιδεών. Συλλαμβάνουμε τις ιδέες σαν σύνθημα. «Τούτο

ΕΙΝΑΙ τεράστιο. Από κει και πέρα αυτός ο άν­ θρωπος δε θα είναι πια «απέναντι» στους ποιη­ τές. Παλιότερα με κοροΐδευαν που ήμουν ποιη­ τής. «Και τι δουλειά κάνετε;» με ρωτούσαν. Τώ­ ρα βγαίνω στις λαϊκές γειτονιές, δηλώνω ποιη­ τής, και δε με κοροϊδεύουν όπως άλλοτε. Παρ’ όλα αυτά ακόμα και σήμερα κρύβομαι πολλές φορές πίσω από τον τίτλο «λογοτέχνης». Γιατί αν πας στο ξενοδοχείο και δηλώσεις ποιητής, δεν είναι ακόμα σίγουροι ότι θα τους πληρώσεις. Ευτυχώς μετά το ’60, με τους μεγάλους μας συν­ θέτες Χατζιδάκι, Θεοδωράκη κι αυτούς που ακολούθησαν, έγινε ένα άνοιγμα. Έμαθε πολύς κόσμος ότι η ποίηση είναι ένα σοβαρό είδος λό­ γου που αφορά τη ζωή ολόκληρη κι όχι μόνο με­ ρικούς κυρίους. Αυτό είναι το μεγάλο κέρδος. Από κει και πέρα βέβαια δεν μπορούμε να έχου­ με εδώ και τώρα άυτά που θα μας δώσουν οι αιώνες. Έγινε όμως μια αρχή.

σ υ ν εν τευ ξη /6 7

Λένε πολλοί ότι το ποίημα είναι από μόνο του μια ολοκληρωμένη οντότητα και δε χρειάζεται τα δεκανίκια μιας άλλης τέχνης για να λειτουργήσει. Εσείς τι λέτε; Η ΥΠΟΜΝΗΣΗ σας είναι αξιοπρόσεχτη. Έχουν δίκιο πέρα για πέρα. Δεν έχει όμως που­ θενά η ποίηση τα κενά της; Δεν μπορεί άραγε να επέμβει σ’ αυτά τα κενά ένας ταλαντούχος συν­ θέτης; Το ζήτημα εδώ είναι ότι όσο πιο σπου­ δαία είναι η ποίηση τόσο πιο ταλαντούχος πρέ­ πει να είναι ο συνθέτης. Ο λόγος έχει πάντα τα κρυφά του σημεία από όπου μπορεί να διεισδύσει η μελωδία. Ποντάρει δηλαδή η μελωδία στα κενά του λόγου; ΑΚΡΙΒΩΣ. Φοβάμαι ότι μερικές φορές ανοίγει πε­ ρισσότερα... ΒΕΒΑΙΑ. Ό ταν ο συνθέτης είναι ατάλαντος. Εγώ δέχομαι τη μελοποίηση γιατί θέλω να πάει η ποίηση στον κόσμο. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι συγχωρώ την αταλαντοσύνη... Αλλά ας αφήσουμε τη μελοποίηση, που εί­ ναι ανεξάντλητο θέμα, κι ας πούμε λίγα για τη γραφή σας. Σε ποιες επιδράσεις έχει, νομίζετε, τις ρίζες της ή γραφή σας; ΣΤΟ Σικελιανό, τον πολύ αγαπημένο μου. Στο Σεφέρη. Στον ανεπανάληπτο τον Κάλβο, που μου δίδαξε τι είναι ποιητικό πρόβλημα. Κι ακό­ μα στον Καβάφη, τη μεγάλη έκπληξη της ζωής μου, που όταν τον διάβασα κατάλαβα ότι αξίζει και να πεθάνει κανείς για να δημιουργήσει ποίη­ ση·. __ ___________’___ ■ '

Όταν γράφω κάτι άλλο δεν κάνω τίποτε περισσότερο από το να συνεχίζω την ποίησή μου με άλλα μέσα. Περνάνε στη γραφή σας όλοι αυτοί; ΝΟΜΙΖΩ ότι όχι. Στα αρχικά μου βιβλία όμως ίσως υπάρχουν κάποιοι απόηχοι του Σεφέρη κι ιδιαίτερα του Ρίτσου. Αυτό είναι φυσικό άλλω­ στε. Μετά όμως έγινα αυτό που λέει ο Κηλαηδόνης: «Ένας φτωχός και μόνος κάου-μπόυ».

Οι σύγχρονοί σας λογοτέχνες δε σας έχουν επηρεάσει καθόλου; ΚΙΝΙΟΜΑΣΤΕ μ’ άυτούς παράλληλα και με μια ταχύτητα UFO. Ή ταν αδύνατο να επηρεάσει ο ένας τον άλλο. Μερικές φορές όμως, παρά την ταχύτητα, αισθάνομαι ότι εγώ επηρέασα κάποι­ ους. Στη διαρκή ρυθμική του λόγου μου, που παραμένει έντονα συγκινησιακός ακόμα κι όταν πραγματεύεται φιλοσοφικά θέματα, ξεκαθάρι­ σαν ορισμένα πράγματα ως προς τη δική τους πεζολογία. Εγώ πάντως δεν επηρεάστηκα από εκείνους. Τους διάβασα βέβαια προσεχτικά. Μου δώσανε τα μηνύματά τους. Ο τρόπος όμως που γράφουνε δεν μπόρεσε να μ’ αγγίξει. Εμένα ο λόγος μου, ο τρόπος μου είναι έντονα ρυθμι­ κός. Σε κάθε φάση. Αυτό είναι που μ’ άφηνε απ’ έξω από τις φόρμες τους, παρότι μ’ αγκάλιαζαν με τις ιδέες τους. Ήμουν πάντα έντονα λυρικός ποιητής. Και δεν είναι τυχαίο ότι στα τραγούδια μου έβγαλα αυτούς τους τόνους που έβγαλα. Η λυρικότητα κι ο έντονος ρυθμός των στίχων μου προσανατόλισαν, νομίζω, τους συνθέτες. Γι’ αυ­ τό και τα τραγούδια που βγήκαν ήταν τόσο ωραία...

6 8/συνεντευξη

Είναι αδύνατο να περάσεις δίπλα από ένα τέτοιο σύνθημα χωρίς να το σκεφτείς. Τί αφομοιώσατε απ’ όλ’ αυτά; Τι πέρασε στην ποίησή σας; «Ο ΚΥΚΛΟΣ του Μάη», ο οποίος δεν έχει ανα­ καλυφθεί ακόμα. Κανένας δεν τον έχει πλησιά­ σει. Πού και πού βλέπω κάτι φιλόδοξους νέους που γράφουν στίχους να παίρνουνε καμιά στρο­ φή ή μια λέξη ή ένα απόφθεγμα και μετά τίποτε. Δεν αντέχουν να δουν ακόμα όλη την προβλημαIτική. Άλλωστε η εποχή μας αυτή τη στιγμή είναι !έντονα φροϋδική κι εγώ δεν είμαι φροϋδικός. Φροϋδικός δεν είσαστε βέβαια, είσαστε όμως αθυρόστομος. Τι νομίζετε ότι προσ­ θέτει η αθυροστομία στα βιβλία σας;

Κύριε Χριστοδούλου, η δουλειά σας, όπως το είπαμε κιόλας, είναι μεγάλη σε όγκο. Ξεχωρίζετε σ’ αυτήν κάποιους κύκλους; ΑΠΟ το «Εκ του συστάδην» μέχρι το «Μετά το ανακλητικό», πέμπτη ή έκτη δηλαδή συλλογή, εί­ ναι ένας κύκλος όπου εκεί, παρά τις υπερβολές μου ότι θα μ’ αγαπήσουν μια για πάντα, εκεί μέ­ σα εγώ τουλάχιστον έπαιξα πάρα πολλά πράγ­ ματα: Με το λόγο, με την ύπαρξή μου, με τις ιδέες μου, την υπόστασή μου, με το ναι και το όχι μου. Αυτός είναι για μένα ένας κύκλος πολύ σημαντικός. Όμως ο μεγάλος έρωτας ήταν το πρώτο μου βιβλίο, «Οι νυχτοφύλακες». Ήταν η διαπαρθένευση, το πέρασμά μου σ’ ένα χώρο δύ­ σκολο κι επικίνδυνο. Το χώρο της ποίησης. Το θεωρώ έναν ιδιαίτερο κύκλο τη δουλειάς μου. Μετά από κει πέρασα διάφορες φάσεις. Είναι, για παράδειγμα, αυτός ο κύκλος της αυτοεξο­ ρίας που του έχω το γενικό τίτλο «Μετοικεσία». Εκεί τα πράγματα δεν αστειεύονται καθόλου. Είναι η εποχή του Μάη του ’68, που την έζησα στο Παρίσι. Είναι η εποχή που όλα αμφισβη­ τούνται. Ο λόγος, ρομαντικός, ηρωικός, υπο­ στασιακός, αμφισβητείται σ’ όλες του τις μορ­ φές. Ό λα τα πράγματα ξαναμπαίνουν από την αρχή χωρίς να ξέρεις ποια είναι η αρχή και ποιο το τέλος. «Το απίθανο είναι μπροστά» λέει ένα από τα βασικά συνθήματα του γαλλικού Μάη.

Η ΑΘΥΡΟΣΤΟΜΙΑ γενικά στη γραφή προσφέ!ρει μια εξιδανίκευση των ελλειπουσών ερωτικών περιπετειών του συγγραφέα. Κάθε άνθρωπος έχει κατάλοιπα ερωτικών φιλοδοξιών. Κάθε άν­ τρας θέλει να κάνει έρωτα μ’ όλες τις γυναίκες, κι αντίστροφα. Αυτό είναι μια φυσική επιταγή. Οι επιλογές που γίνονται είναι κοινωνικής φύ­ σης, Έντονα κοινωνικής φύσης. Αυτές λοιπόν οι επιλογές σημαίνουν μια διαρκή αφαίρεση, κι αυ­ τή η διαρκής αφαίρεση φορτίζει το υποσυνείδη­ το, αλλά και το ασυνείδητο, με πράγματα που όταν φτάσουν σε κάποιο σημείο θα παίξουνε ή τον περίφημο ρόλο της αποδιοργάνωσης του γνωστικού οργάνου ή της λύτρωσής του, δηλαδή της αναδιοργάνωσης. Ο αθυρόστομος λόγος παί­ ζει το ρόλο της εξιδανίκευσης όχι μόνο των ελλειπουσών ερωτικών περιπετειών του συγγρα­ φέα -αν ήταν έτσι δε θα είχε νόημα- αλλά και του αναγνώστη. Ο αθυρόστομος λόγος όμως από μόνος του δε σημαίνει τίποτε. Δικαιώνεται μόνο όταν είναι ενταγμένος στη δράση του βιβλίου.

Η αθυροστομία γενικά στη γραφή προσφέρει μια εξιδανίκευση των ελλειπουσών ερωτικών περιπετειών του συγγραφέα. Αν ο αναγνώστης διαβάζοντας το βιβλίο βρει ότι υπάρχει μια διαλεκτική συνέπεια γι’ αυτή τη λε­ κτική ένταση, τότε τα πράγματα είναι δικαιωμέ­ να και λειτουργούν από τη φύση τους. Ένα άλλο πράγμα που μου έκανε εντύπω­

σ υνεντευξη/69

ση στα βιβλία σας είναι ότι οι ήρωές σας έχουν ένα πικρό χιούμορ κι αυτοσαρκάζονται πολύ συχνά. Τι είναι αυτό; Η αυ­ τοκριτική τους, μια κάθαρση στο δράμα τους, ή κάτι άλλο; ΕΙΝΑΙ μια κάθαρση στο δράμα τους. Οι ήρωές μου λίγο ώς πολύ έχουνε βγει μέσα από το δρά­ μα. Δράμα λέμε τη δράση. Κι όταν λέμε έντονη δράση, δεν εννοούμε δράση μοναχική, αλλά μια δράση γεμάτη συγκρούσεις, γεμάτη κάθε φορά ερωτήματα για την ανθρώπινη συμπεριφορά. Οι ήρωές μου αναρωτιούνται αν συμπεριφέρονται σωστά ή όχι. Άλλοτε βρίσκουν ότι συμπεριφέρ­ θηκαν σωστά κι άλλοτε όχι. Όμως αυτό τους σωρεύει ένα δράμα, η εσωτερική δράση του είναι τους αρχίζει να τους γίνεται αδιεξοδική. Μπορεί να ικανοποιούνται μέσα στην πρακτική αλλά την απάντηση για τα αναπάντητα δεν μπορεί παρά το χιούμορ μόνο να τους τη δώσει. Και προχωράνε με το χιούμορ, κι όταν το χιούμορ τους φτάσει στα έσχατα όριά του, γίνεται αυτοσαρκα­ σμός. Τώρα που μιλάμε για τους ήρωές σας θυ­ μήθηκα τον. ήρωα του «Γύψου». Λέει λοι­ πόν εκεί ο ήρωας ότι θέλει να γυρίσει στην Ελλάδα για να μιλήσει ξανά τη γλώσσα του, «πράγμα που μπορεί να είναι μια αρ­ χή». Σέ τι μπορεί να είναι αρχή η γλώσσα; ΒΙ ΒΛΙ Α

Η ΓΛΩΣΣΑ είναι ο φορέας όλων μας των φιλο­ δοξιών, όλης της βίωσής μας κι όλων μας των ονείρων. Μ’ αυτή την έννοια είναι και ο φορέας αυτού που λέμε «έθνος μας». Κι είναι το πρώτο πράγμα που βάλλεται όταν γίνονται βίαιες πολι­ τικές καταστάσεις. Η βασική προσπάθεια όλων των καταπιεστών είναι να καταστρέφουν τη ίγλώσσα, να καταστρέφουν δηλαδή την επικοι­ νωνία μας. Η αναζήτηση λοιπόν της γλώσσας μπορεί να είναι μια νέα αρχή. Η αρχή μιας νέας επικοινωνίας, μιας νέας σύνθεσης, ενός νέου ξε­ κινήματος. Μ’ αυτή τη φιλοδοξία αναζητά ο ήρωας τη γλώσσα. Γιατί έχει καταλάβει ότι η γλώσσα δεν «είναι» αλλά «είμαστε». Κι όταν δεν «είναι» η γλώσσα, δεν «είμαστε» ούτε κι εμείς. 'Ετσι που το λέει ο ήρωάς σας στο βιβλίο μοιάζει να ψάχνει τη γλώσσα του γιατί έχει απογοητευτεί απ’ όλα τ’ άλλα... ΑΝΑΜΦΙΒΟΛΑ έτσι είναι. Έχει απογοητευτεί από τη δράση. Από την πολιτική δράση κυρίως. Κι έχει καταλάβει ότι η γλώσσα μπορεί να είναι ένα διαρκές αίτημα ενώ η δράση μια διαρκής απογοήτευση. Έτσι λοιπόν η πορεία προς τη

ΠΟΙ ΟΤΗΤΑΣ

70/συνεντευξη

γλώσσα δεν κρύβει καμιά μεταφυσική. Είναι, αντίθετα, μια πορεία προς τη μεγάλη κολυμπή­ θρα, όπου εκεί, μέσα στη μεγάλη δύναμη των λέ­ ξεων, θα συναντηθούν κι όλες οι παλιές δυνά­ μεις. Κύριε Χριστοδούλου, είπαμε κάμποσα για το παρελθόν σας. Ας πούμε κάτι και για το παρόν. Τι γράφετε τώρα; ΤΕΛΕΙΩΣΑ ένα μυθιστόρημα που δεν έχει εκδοθεί ακόμα. Λέγεται «Καφετερία» και θα κυκλο­ φορήσει το φθινόπωρο. «Καφετερία», «Ντισκοτέκ», «Ελλάδα μπάι-ντέι»... Τα τρία τελευταία βιβλία σας έχουν τίτλους κάποιες ξένες λέξεις που έχουν περάσει πολύ στο ελληνικό λεξιλό­ γιο τα τελευταία χρόνια... ΑΚΡΙΒΩΣ. Οι τίτλοι όμως είναι για να τραβή­ ξουν την προσοχή ως προς τόν προσανατολισμό του βιβλίου. Με τόν τίτλο μένει ήσυχος κανείς. Το πρόβλημα είναι όταν θ’ ανοίξει το βιβλίο. Εκεί τα πράγματα αλλάζουν. Ό χ ι ότι υπάρχει καμιά άρνηση της ντισκοτέκ. Αυτό που θέλησα να δείξω εκεί είναι τους ανθρώπους που αρ-

νούνται οι ίδιοι τις ντισκοτέκ μέσα από τις ντισκοτέκ, δηλαδή την εμπλοκή. Όσο για το «Ελ­ λάδα μπάι-ντέι», η ειρωνεία είναι σαφής. Ξεκι­ νώ από τις Μυκήνες, φτάνω στο Άργος, για να κατέβω μετά στην τρομερή Αθήνα με τις παρα­ θαλάσσιες βίλες της. Εδώ δε χρειάζεται πολλή σοφία. Αν υπάρχει κάποια σοφία, είναι στον τρόπο που λέγονται αυτά τα πράγματα, τον τρό­ πο που μεταδίνουν την αγωνία τους., Αλλά το πράγμα φωνάζει από μόνο του: Ελλάδα μπάιντέι, δηλαδή τα μάτια σας τέσσερα... Και για να κλείσουμε, θά ’θελα να ρωτή­ σω κάτι ακόμα. Με τη δουλειά σας προσ­ παθήσατε συχνά να δώσετε το στίγμα του μεταπολεμικού ανθρώπου. Νομίζετε ότι το καταφέρατε; ΝΟΜΙΖΩ ναι. Είμαι άνθρωπος μ’ έντονο ενδια­ φέρον γι’ αυτά που συμβαίνουν γύρω μου. Δε γερνάω με τα παλιά, ούτε απογοητεύομαι με τα καινούρια. Κι έτσι ανοιχτός που είμαι, αφήνω τα ρεύματα να περνάνε μέσα μου και να με κά­ νουν ό,τι θέλουν. Τα εκδικούμαι όμως στο τέλος, δηλαδή τα μορφοποιώ. Κι αυτή είναι η καλύτερη εκδίκησή μου...

\

κυκλοφορούν

Ο Ι ΑΝΗ ΛΙΚΟ Ι 15

Π. ΤΑΤΣΟΠΟΥΛΟΣ: Θ.ΣΑΡΑΝΤΟΠΟΥΛΟΣ:

ΤΟΜΑΣ MAN:

ΟΙ ΑΝΗΛΙΚΟΙ (Δεύτερη έκδοση) .

Ο ΜΑΡΙΟ ΚΑΙ Ο ΜΑΓΟΣ

300 ΤΡΟΠΟΙ ΘΑΝΑΤΟΥ Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΣΤΟ ΕΠΟΜΕΝΟ

έκδόσεις

ΥΑΚΙΝΘΟΣ a

; 61 τηλ. 88i 5094

ΔΕΛΤΙΟ βιβλιογραφικό δελτίο αριθ. 92

3 Α π ρ £ υ ΐ984.

•

•

•

Τ ο Β ιβ λ ιο γ ρ α φ ικ ό Δ ε λ τ ί ο σ ν ν τ ά σ σ ε τ α ι μ ε τ η ν π ο λ ύ τ ιμ η σ υ ν ε ρ ­ γ α σ ία τ ο υ β ιβ λ ιο π ω λ ε ίο υ τ η ς « Ε σ τία ς » , τ η δ ιε ύ θ υ ν σ η κ α ι το ' π ρ ο σ ω π ι κ ό τ ο υ ο π ο ίο ν ε υ χ α ρ ι­ σ το ύμε θερμά. Η τ α ξ ιν ό μ η σ η τω ν β ιβ λ ίω ν γ ί ν ε ­ τ α ι μ ε β ά σ η το γ ν ω σ τ ό Δ ε κ α δ ικ ό Σ ύ σ τ η μ α Τ α ξ ιν ό μ η σ η ς , π ρ ο σ α ρ ­ μ ο σ μ έ ν ο σ τ η ν ε λ λ η ν ικ ή β ιβ λ ιο ­ γ ρ α φ ία . Σ ε κ ά θ ε κ α τ η γ ο ρ ία β ιβ λ ίω ν π ρ ο η γ ο ύ ν τ α ι α λ φ α β η τ ικ ά ο ι έλ-

ΓΕΝΙΚΑ ΕΡΓΑ ΣΥΝΕΔΡΙΑ ΜΠΕΛΙΑ ΕΛΕΝΗ Δ. Το συνέδριο «Κοραής και Χίος»'. Ανάτυπο από τον 26ο τόμο του «Δελτίου της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος». Αθήναι, 1983. Σελ. 553-558.

Επιμέλεια: Έφη Απάκη

λ η ν ες σ υ γ γρ α φ είς κ α ι α κ ο λο υ­ θ ο ύ ν ο ι ξ έ νο ι.

• Η κ α τ ά τ α ξ η τω ν ξ έ ν ω ν σ υ γ γ ρ α ­ φ έ ω ν γ ί ν ε τ α ι σ ύ μ φ ω ν α μ ε το ε λ ­ λ η ν ικ ό α λ φ ά β η τ ο .

• Σ τ η ν κ α τ η γ ο ρ ία τ ω ν π ε ρ ιο δ ικ ώ ν δ ε ν π ε ρ ιλ α μ β ά ν ο ν τ α ι ε β δ ο μ α δ ι­ α ία έ ν τ υ π α .

• Γ ια τ η ν α κ ό μ η μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η π λ η ­ ρ ό τ η τ α τ ο υ Δ ε λ τ ίο υ , π α ρ α κ α λο ύ ν τα ι οι εκ δ ό τες να μ α ς σ τέλ­ ν ο υ ν έ γ κ α ι ρ α τ ι ς κ α ι ν ο ύ ρ ιε ς εκ-

κτικής. Μετ. Μπαμπης Λυκουδης. Αθήνα, Υψιλον/Βιβλία, 1984. Σελ. 253. Δρχ. 400.

PAUL G. Α. Η λενινιστική θεωρία της αντίληψης. (Μια φιλοσοφική αντιδικία). Εισαγωγή-μετάφρασησχόλια Μάριος Μαρκίδης. Αθήνα, Έρασμος, 1984. Σελ. 31. Δρχ. 100.

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΑ

ΓΕΝΙΚΑ

Ηπειρωτικό ημερολόγιο. Τόμος ΣΤ'. Ιωάννινα, Εται­ ρεία Ηπειρωτικών Μελετών, 1984. Σελ. 398. Δρχ. 600.

ΜΠΕΖΑΝΤ ΑΝΝΥ. Η δύναμη της σκέψης. Μετ. Ανα­ στασία Νάνου. Αθήνα, Τηλορητής, 1984. Σελ. 130. Δρχ. 250.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

ΠΑΡΑΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΛΕΣΙΩΤΗ ΔΗΜΗΤΡΑ Κ. Τα μυστικά των αριθμών.

ΓΕΝΙΚΑ

Σελ·96· δθχ·250·

____________________________________________

ΣΟΛΕΪΛ. Φυτο-αστρολογία. Μετ. Μαίρη Χρονοπούλου. Προσαρμογή ωροσκόπου στα ελληνικά Δήμος Γεωργίου. Αθήνα, Εξάντας, 1984. Σελ. 347. Δρχ. 500.

ΜΕΡΛΩ-ΠΟΝΤΥ ΜΩΡΙΣ. Οι περιπέτειες της διαλε-

72/δελτιο

ΘΡΗΣΚΕΙΑ

ΑΝ ΔΡΙΑΝ ΟΠΟΥΛΟΣ ΑΝΔΡΕΑΣ. Αλλαγή πορείας. Αθήνα, Ευρωεκδοτική, 1984. Σελ. 231. Δρχ. 400. ΚΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ ΣΩΤΗΡΗΣ. Για ένα πατριωτικό σοσιαλιστικό κίνημα. Πρόλογος Ανδρέα Γ. Παπανδρέου. Αθήνα, Καρανάσης, 1984. Σελ. 236. Δρχ. 450.

ΘΕΟΛΟΓΙΑ

ΜΑΘΙΟΠΟΥΛΟΣ ΒΑΣΟΣ Π. Θά χάσουμε την Κύ­ προ; Πρόλογος Ανδρέα Γ. Παπανδρέου. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1984. Σελ. 127. Δρχ. 280.

ΓΟΥΣΙΔΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ. Η ποιμαντική στη σύγ­ χρονη κοινωνία. Θεσσαλονίκη, Πουρναράς, 1984. Σελ.

162. Δρχ. 350. ΜΟΥΣΤΑΚΗΣ ΒΑΣ. Η προφητεία του Ναούμ. Ανά­ τυπο από το περιοδικό «Εφημέριος». Αθήνα, 1983. Σελ. 58. Δρχ. 150.

ΠΟΛΙΤΑΚΗΣ ΑΝΔΡΕΑΣ Γ. Αρνούμαι την τυραννία. Αθήνα, 1984. Σελ. 191. Δρχ. 400.

HELLER AGNES. Για ν’ αλλάξουμε τη ζωή. Μετ. Βίκυ Κωτσοβέλου. Επιμ. Γιάννης Κρητικός. Αθήνα, Ηράκλειτος. Σελ. 252. Δρχ. 450.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΓΕΝΙΚΑ ΛΟΥΡΟΣ Ν. Κ. Η Εύα στην εποχή μας. Αθήνα, Ευρωεκδοτική, 1984. Σελ. 139. Δρχ. 500.

ΓΙΑΓΚΑΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Κ. Συστηματική θεώρηση των ελληνικών νησιών. 1951-1981. Αθήναι, Βιβλιοπωλείον των Βιβλιόφιλων, 1984. Σελ. 127. Δρχ. 700. ΔΟΥΚΑΚΗΣ ΒΑΣΙΛΗΣ Α. Συσσώρευση κεφαλαίου και οικονομικός λογισμός. Αθήνα, Gutenberg, 1984. Σελ. 276. Δρχ. 800.

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΓΙΟΥΛΤΣΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΤΡ. Κοινωνιολογία του αθεϊσμού. Θεσσαλονίκη, Πουρναράς, 1984. Σελ. 192. Δρχ. 300. Όψεις της ελληνικής κοινωνίας του 19ου αιώνα. Επιμ. Δ. Γ. Τσαούσης. Αθήνα, Εστία, 1984. Σελ. 191. Δρχ.

330. ΑΡΟΝ ΡΑΫΜΟΝ. Η εξέλιξη της κοινωνιολογικής σκέ­ ψης. Τόμος Α'. Μετ. Μπάμπης Λυκούδης. Φιλοσοφική και Πολιτική Βιβλιοθήκη, αριθ. 3. Αθήνα, Γνώση, 1984. Σελ. 423. Δρχ. 800. ΜΙΛΛΙΜΠΑΝΤ ΡΑΛΦ. Το κράτος στην καπιταλιστι­ κή κοινωνία. Μετ. Νίκος Μπαλής. Αθήνα, Πολύτυπο, 1984. Σελ. 350.

FRIEDMAN GEORGES. Πού τραβά η ανθρώπινη ερ­ γασία. Μετ. Μαρίνα Λώμη. Αθήνα, Κάλβος, 1984. Σελ. 318. Δρχ: 450.

ΔΙΚΑΙΟ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Β. Τα όρια της αναθεώ­ ρησης του συντάγματος 1975. Πρόλογος Δ. Θ. Τσάτσος. Δίκαιο και Πολιτική, αριθ. 10. Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1984. Σελ. 287. Δρχ. 600.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΣΣΗΣ ΚΥΡΙΑΚΟΣ Δ. 125 παλιά παραμύθια από τη Μάνη. Τόμος Α '. Αθήνα, 1983. Σελ. 339. Δρχ. 850. ΦΟΥΝΤΟΥΚΑΚΟΥ-ΚΥΡΑΤΣΟΥΛΗ Β. Παραμύθια της Μάνης. Αθήνα, 1983. Σελ. 45.

ΧΟΛΙΣΤΕΡ ΒΑΛΤΕΡ. Σεξουαλικότητα και επανάστα­ ση. Β' έκδ. Αθήνα, Οδηγητής, 1983. Σελ. 127.

ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΛΕΞΟΠΟΥΛΟΣ ΧΡΙΣΤΟΣ. Ελληνισμός και σοσια­ λισμός. Αθήνα, Εστία, 1984. Σελ. 184. Δρχ. 330.

ΑΝΔΡΙΚΟΠΟΥΛΟΥ-ΚΑΥΚΑΛΑ ΕΛΕΝΗ. Κρατική παρέμβαση και περιφέρειες. Η ρύθμιση του περιφε­ ρειακού χώρου στην Ελλάδα. Διδακτορική διατριβή. Αθήνα, 1984. Σελ. 328. Δρχ. 600.

δελτιο/73

Αθήνα, Καστανιώτης, 1983. Σελ. 26. Δρχ. 300.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ-ΠΑΙΔ/ΓΙΚΗ ΓΕΝΙΚΑ MENDEL GERARD - VOGT CHRISTIAN. To παι­ δαγωγικό μανιφέστο. B' και Τ ' μέρος. Μετ. Δημήτρης Βεργίδης - Εβελίνα Χατζηδάκη. Επιμ. Δημήτρης Βεργίδης. Παιδεία και Αυτοδιαχείριση, αριθ. 2. Αθήνα, Ανδρομέδα. Σελ. 349. Δρχ. 350.

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΕΥΣΤΑΘΙΟΣ Γ. Ο μαθητής έχει τη δική του αξία. 'Ερευνα. Παιδαγωγικές Επιστή­ μες, αριθ. 24. Αθήνα, Γλάρος, 1984. Σελ. 151. Δρχ.

250. ΦΡΑΓΚΟΣ ΧΡ. Π. Βασικές παιδαγωγικές θέσεις. Αθήνα, Gutenberg, 1983. Σελ. 247. ΦΡΑΓΚΟΣ ΧΡΙΣΤΟΣ Π. Παιδαγωγικές έρευνες και εφαρμογές. Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 1983. Σελ. 502.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΡΓΑΚΟΣ ΣΑΡΑΝΤΟΣ I. Θέματα σύγχρονου προ­ βληματισμού. Αθήνα, Gutenberg, 1984. Σελ. 206. Δρχ.

500. ΦΡΑΓΚΟΣ ΧΡ. Π. Εκπαιδευτικά θέματα. Ιωάννινα, 1984. Σελ. 85. ΦΡΑΓΚΟΣ ΧΡ. Π. Επίκαιρα θέματα για τη διδασκα­ λία. Ιωάννινα, 1984. Σελ. 110.

Ομήρου Οδύσσεια. Σχέδια Γιώργος Λαζόγκας. Δια­ σκευή Στέλλα Βογιατζόγλου. Θεσσαλονίκη, ΑΣΕ, 1984. Σελ. 59. Δρχ. 350. ΠΑΤΡΑ ΝΕΝΑ. Η πόλη με τους ασφοδέλους. Μυθι­ στόρημα για παιδιά. Αθήνα, Ελληνική Ευρωεκδοτική, 1983. Σελ. 151. Δρχ. 400. ΠΛΑΣΤΗΡΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ. Ιστορίες μικρές και λίγο πιο μεγάλες. Εικον. Λίκα Φλώρου. Αθήνα, Θεμέλιο, 1983. Σελ. 44. ΡΕΒΕΛΑ-ΚΛΗΡΟΠΟΥΛΟΥ ΤΑΣΙΑ. Βλέπω, φτιάνω και μαθαίνω. Αθήνα, Ρέβελα. Σελ. 48. Δρχ. 200.

CESERANI GIAN PAOLO. Το ταξίδι του Κολόμβου. Εικον. Piero Ventura. Μετ. Πέτρος Γαϊτάνος - Αλέ­ ξανδρος Λάμπρος. Βιβλία της 'Αμμου. Σελ. 32.

MEER RON ΕΤ ΑΤΙΕ VAN DER. Το πρώτο μου αε­ ροπλάνο - Το πρώτο μου τραίνο - Η πρώτη μου μοτοσυκλέτα - Το πρώτο μου αυτοκίνητο. Στίχοι: Ντιντία Σουσούμη. Αθήνα, Άμμος.

ΘΕΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΖΩΟΛΟΓΙΑ ΑΜΠΕΡΜΑΝ ΕΡΙΚ. Κουνέλια. Μετ. Β. Λεβέντης. Αθήνα, Κάκτος, 1984. Σελ. 161. Δρχ. 300.

ΕΦΑΡΜΟΣΜ. ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ

ΠΑΙΔΙΚΑ

ΚΑΥΚΑΛΑΣ ΓΡΗΓΟΡΗΣ. Περιφερειακή οργάνωση της βιομηχανίας. Θεσσαλονίκη, 1984. Σελ. 307. Δρχ.

600.

ΣΧΟΛΙΚΑ

ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΕΙΣ

ΤΟΠΟΥΖΗΣ ΚΩΣΤΑΣ. Κείμενα σύγχρονης ποίησης. Τόμος Β'. Αθήνα, Gutenberg, 1984. Σελ. 217. Δρχ.

600.

ΕΛΕΥΘΕΡΑ ΑΝΑΓΝΩΣΜΑΤΑ ΜΑΡΙΝΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ Μ. Τα ποιήματα του κλόουν.

ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ Η γυμναστική με βάρη. Αθήνα, Αθλητής, 1983. Σελ.

210. Δρχ. 600. ΡΑΦΙΑ ΑΝΝΑ. Αερόμπικ. Ένας επαναστατικός τρό­ πος ζωής. Αθήνα, Δίφρος, 1984. Σελ. 132. Δρχ. 330.

7 4/δελτιο ΠΡΙΝΣΙΠΑΛ ΒΙΚΤΩΡΙΑ. Μπόντυ Πρίνσιπαλ. Μετ. Σέβη Τηλιακού. Αθήνα, Αθλητής, 1984. Σελ. 191. Δρχ.

1200.

ΔΩΡΟΥ ΡΑΝΙΑ-ΟΥΡΑΝΙΑ. Το εθνικό μοτέλ. Αθήνα, Μπογιάτης. Σελ. 29. ΖΕΡΒΑΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Τζούλια. Θεσσαλονίκη, Εγνατία,-1983. Σελ. 44. ΘΑΝΟΥ ΑΘΗΝΑ. Θερινό ηλιοστάσιο. Αθήνα, Εστία, 1984. Σελ. 105. Δρχ. 230.

ΓΛΩΣΣΑ

ΚΑΡΑΤΖΙΝΗΣ ΔΙΜΙΤΡΙΟΣ X. Μια θέσΐ σαν αντίθε­ οι. Πιίματα. Βιβλίο, αριθ. 4. Σελ. 94. ΚΑΡΤΑΛΟΥ ΕΛΣΑ. Σκόρπια φύλλα. Αθήνα, 1984. Σελ. 31.

ΞΕΝΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Γ. - ΣΙΑΡΕΝΟΣ Ε. Το μικρό Michigan Press. Αγγλο-ελληνικό. Μονοτονικό.. Αθήνα, Κουτσουμπός, 1984. Σελ. 700. Δρχ. 600. ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Γ. - ΣΙΑΡΕΝΟΣ Ε. Το μικρό Michigan Press. Ελληνο-αγγλικό. Μονοτονικό. Αθήνα, Κουτσουμπός, 1984. Σελ. 650. Δρχ. 600.

ΚΕΦΑΛΑΣ ΗΛΙΑΣ. Μεταλλαγή στο απροσδόκητο. Αθήνα, Θεωρία, 1984. Σελ. 54. Δρχ. 150. ΚΟΥΒΕΛΑΚΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ. Πρόβα. Αθήνα, Ηριδανός, 1983. Σελ. 39. ΜΙΣΣΙΟΣ ΚΩΣΤΑΣ Γ. Προ-κατα. Μυτιλήνη, 1983. Σελ. 60. ΣΟΦΑΣ ΠΕΤΡΟΣ. Ο ποιητής ανάμεσα στους γαιανθρώπους. Ποιήματα. Λεμεσός, 1984. Σελ. 33. ΤΣΙΑΜΗΣ ΜΗΤΣΟΣ Ν. Ιδιόγραφος λόγος. Αθήνα, Παπαδήμας, 1984. Σελ. 28.

ΚΛΑΣΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ

ΦΑΛΤΑΪΤΣ ΜΑΝΟΣ. Νταϊσμός. Αθήνα, 1984. Σελ.

60. ΦΙΛΗΤΑΣ ΑΝΘΟΣ. Σύννεφά. Αθήνα, Κείμενα, 1984. Σελ. 52. Δρχ. 300.

ΑΡΧΑΙΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΑΙΣΧΥΛΟΣ. Πέρσες. Προμηθέας δεσμώτης. Εισ.-μετ. Τάσος Βουρνάς. Αθήνα, Τολίδης, 1984. Σελ. 239. Δρχ.

250.

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

VOLKOVITCH MICHEL. Le frere mort. Centre Na­ tional des Lettres, 1984.

YOURCENAR MARGUERITE. Φωτιές. Μετ. Ιωάν­ να Δ. Χατζηνικολή. Αθήνα, Χατζηνικολή, 1984. Σελ.

233. Δρχ. 600.

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΑΡΤΕΜΙΑΔΟΥ ΜΥΡΡΙΝΗ. Η δωρεά. (Νουβέλλα). Αθήνα, 1983. Σελ. 114. Δρχ. 200.

ΓΕΝΙΚΑ

ΖΩΓΡΑΦΟΥ ΛΙΛΗ. Επάγγελμα πόρνη. ΙΔ ' έκδοση. Αθήνα. Γραμμή, 1984. Σελ. 129. Δρχ. 300.

ΓΕΩΡΓΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ Κ. Οι πλάγιες ερωτήσεις του Πορφύριου. Αθήνα, Καστανιώτης, 1984. Σελ. 382. Δρχ. 400. ΖΙΝΤ ΑΝΤΡΕ. Κορυντόν. Β' έκδοση. Εισ.-μετ. Νίκος Σπάνιας. Αθήνα, Γνώση, 1984. Σελ. 145. Δρχ. 300.

ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ ΓΑΛΑΤΕΙΑ. Λίγο πριν δύσει ο ήλιός. Διηγήματα. Μπαρμπουνάκης. Σελ. 196. Δρχ.

280. ΚΟΠΤΗΣ ΘΕΜΗΣ. Η γραβάτα. Νουβέλλα. Αθήνα. Δρυμός, 1984. Σελ. 72. Δρχ. 180. ΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ ΚΩΣΤΟΥΔΑ. Λεωφόρος χωρίς ορίζοντα. Αθήνα, Θεωρία, 1984. Σελ. 195. Δρχ. 350.

ΠΟΙΗΣΗ

ΝΙΚΑ ΝΙΚΗ. Πολύτιμη. Μυθιστόρημα. Αθήνα, Βιβλιοφιλία, 1983. Σελ. 119. Δρχ. 300.

ΑΝΤΩΝΑΤΟΣ ΝΙΚΟΣ. Δέδυκεν. Αθήνα, Ηριδανός, 1983. Σέλ. 109.

ΠΑΥΛΙΩΤΗΣ ΑΡΓΥΡΗΣ Γ. Ο βουβός μάρτυρας. Θεσσαλονίκη, Τα Χελιδόνια, 1984. Σελ. 162.

ΑΝΤΩΝΙΑΔΟΥ ΣΜΑΡΑΓΔΑ Α. (Ποιήματα). Αθήνα, 1983. Σελ. 78.

φορά.

ΣΑΡΑΝΤΟΠΟΥΛΟΣ ΘΟΔΩΡΟΣ. 300 τρόποι θανά­ του. Αθήνα, Υάκινθος, 1983. Σελ. 129.

ΓΙΑΚΟΥΜΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ. Μικρή καθοδήγηση. Αθήνα, Ωλήν, 1984. Σελ. 68.

ΣΠΑΝΔΩΝΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Θρήνος. Αθήνα, Καλέντης, 1984. Σελ. 94. Δρχ. 250.

Πρώτη

δελτιο/75 ΣΤΕΦΑΝΟΠΟΥΛ0Σ ΚΩΣΤΑΣ. Πέρα από τον έρωτα και την ελευθερία. Αθήνα, Bost, 1984. Σελ. 175. Δρχ.

250. ΤΑΞΙΑΡΧΗΣ ΝΤΙΝΟΣ. Οι χαρτοπαίχτες. Μυθιστόρη-, μα. Αθήνα, Ηράκλειτος. Σελ. 90. Δρχ. 220. ΑΜΑΝΤΟ ΖΟΡΖΕ. Ανταρσία. (Νυχτικό ύπνου). Μετ. Γ. Δ. Ταμβίσκος. Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1984. Σελ. 206. Δρχ. 400. ΓΚΩΤΙΕ ΘΕΟΦΙΛΟΣ. Το κακό μάτι. Μετ. Πέτρος Στωικός. Επιμ. Γιώργος Κ. Καραβασίλης. Αθήνα, Θεωρία, 1984. Σελ. 134. Δρχ. 200. ΓΟΥΕΛΣ X; ΤΖ. Η αυτοκρατορία των μυρμηγκιών. Και άλλες ιστορίες. Μετ. Μάκης Πανώριος κ.ά. Αθή­ να, Αιγόκερως, 1983. Σελ. 93. Δρχ. 200. ΕΣΣΕ ΕΡΜΑΝ. Παράξενα νέα από κάποιο άλλο άστρο. Διηγήματα. Μετ. Μαίρη Κιτσικοπούλου. Αθή­ να, Καστανιώτης, 1984. Σελ. 177. Δρχ. 300.

HESSE HERMAN. Χρυσόστομος και Νάρκισσος. Μετ. Τζένη Μυστράκη. Αθήνα, Λυχνάρι, 1984. Σελ.

301. Δρχ. 400.

CALDWELL ERSKINE. Καλοκαιριάτικη μπόρα. Μετ. Αντ. Ζαχαρόπουλος. Αθήνα, Ηριδανός, 1983. Σελ. 151. ΚΟΥΤΣΥ ΤΖΩΝ Μ. Περιμένοντας τους βαρβάρους. Μετ. Μίλτος Φραγκόπουλος. Αθήνα, Κρύσταλλο, 1984. Σελ. 220. Δρχ. 450. ΜΑΝΤΡΙΔ ΑΝΤΟΝΙΕΤΑ. Δεν είναι καιρός για κόκ­ κινα τριαντάφυλλα. Μετ. Γ. Δ. Χουρμουζιάδης. Αθή­ να, Ύψιλον/Βιβλία, 1984. Σελ. 104. Δρχ. 220. ΓΙΟΥΡΣΕΝΑΡ ΜΑΡΓΚΕΡΙΤ. Αδριανού απομνημο­ νεύματα. Δ' εκδ. Μετ. Ιωάννα Δ. Χατζηνικολή. Αθή­ να, Χατξηνικολή, 1984. Σελ. 395. ΓΚΡΗΝ ΓΚΡΑΧΑΜ. Οι θεατρίνοι. Μετ. Βαγγέλης Κατσάνης. Μεγάλοι Σύγχρονοι Λογοτέχνες. Αθήνα, Ψυχογιός. Σελ. 356. Δρχ. 500.

FITZGERALD SCOTT F. Ο μεγάλος Γκάτσμπυ. Μετ. Ιωάννα Δ. Χατζηνικολή. Αθήνα, Χατζηνικολή, 1984. Σελ. 149.

ΕΥ ΘΥΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ ΒΡΑΣΙΔΑΣ X. Εύθυμες ιστοριούλες και ανέκδοτα. Τόμος Α'. Αθήνα, Πιτσιλάς, 1984. Σελ. 125. Δρχ. 300.

ΜΕΛΕΤΕΣ Αιολικά Γράμματα. Κώστας Βάρναλης. Τα εκατόχρονά του. Αφιέρωμα. Τεύχος 25/1975. Σελ. 120. Δρχ. 350. Ο Καβάφης και οι νέοι. Αθήνα, Θεμέλιο, 1984. Σελ.

80. Δρχ. 220.

ΚΕΧΑΓΙΟΓΛΟΥ ΓΙΩΡΓΟΣ. «Εις την οδόν των Φιλελ­ λήνων» του Ανδρέα Εμπειρικού. Μια ανάγνωση. Επιμ. Άντεια Φραντζή. Νεοελληνικές Ψηφίδες, αριθ.

4. Αθήνα, Πολύτυπο, 1984. Σελ. 91. Δρχ. 200. ΣΤΑΦΥΛΑΣ ΜΙΧΑΛΗΣ. Διαρκής ιστορία της νεοελ­ ληνικής λογοτεχνίας. Τόμος Δ'. Αθήνα, «Θεσσαλική Εστία», 1984. Σελ. 143. Δρχ. 300. ΤΣΙΑΤΣΙΚΑΣ ΘΗΣΕΑΣ. Ο σχολικός Καβάφης. Αθή­ να, Βιβλία για Όλους, 1984. Σελ. 407. Δρχ. 600.

ANTHOLOGIA GRAECA AD PALATIN CODICIS. Tome II. Lipsiae. Σελ. 300. Δρχ. 350. ΕΣΣΛΙΝ ΜΑΡΤΙΝ. Μπρεχτ. Ο άνθρωπος και το έργο του. Μετ. Φώντας Κονδύλης. Αθήνα, Θεωρία, 1984. Σελ. 383. Δρχ. 500.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΓΕΝΙΚΑ ΔΙΓΚΑΒΕΣ ΚΩΣΤΑΣ. Αλμανάκ 1984. Διεθνή και εσωτερικά γεγονότα για το 1981-1982-1983. Αθήνα, Μαλλιάρης-Παιδεία, 1983. Σελ. 310. Δρχ. 400.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Μ. Ανασκαφαί - αρ­ χαιολογία και αρχαία τέχνη. Αθήνα, Κείμενα, 1984. Σελ. 35. Δρχ. 150.

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΑΝΑΓΝΟΣΤΟΠΟΥΛΟΥ ΛΙΛΙΑΝ. Οι δυο Διγενήδες της Ε.Ο.Κ.Α. Αθήνα, Βασιλόπουλος, 1984. Σελ. 136. Δρχ. 350. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΒΕΝΕΤΙΑ (ΒΑΪΤΣΑ ΒΕΝΙΟΥ). Γεννή­ θηκα στη Μικρασία. Αθήνα, Γραμμή, 1984. Σελ. 294. Δρχ. 400. ΒΑΦΕΙΑΔΗΣ ΜΑΡΚΟΣ' Απομνημονεύματα. Αθήνα, Δίφρος, 1984. Σελ. 347. Δρχ. 700. ΚΟΡΕΣΗΣ Κ. Λ. Γεώργιος Παπανδρέου. Η ζωή του. Β' έκδοση. Αθήνα, Καμαρινόπουλος, 1984. Σελ. 665. Δρχ. 1000. ΛΑΪΝΑΚΗΣ ΑΝΤΩΝΗΣ. Αναμνήσεις από την Εθνική Αντίσταση 1941-’44. Χανιά, 1984. Σελ. 195. Δρχ. 350. ΠΑΠΑΜΑΥΡΟΥ Μ. Ελεύθερη Ελλάδα. Έκδοση Π.Ε.Ε.Α., 1944. Επανέκδοση. Αθήνα, Σύγχρονη Επο­ χή, 1983. Σελ. 125. Δρχ. 150.

76/δελτιο ΠΑΤΕΡΑΚΗΣ ΓΙΩΡΓΗΣ MIX. Καπετάν Μιχάλης Κό­ ρακας. Αθήνα, Κνωσσός, 1984. Σελ. 174. Δρχ. 300.

ΓΥΝΑΙΚΑ. Το περιοδικό της ελληνικής οικογένειας. Τεύχος 891. Δρχ. 80.

ΣΑΝΟΥ ΔΑΚΗΣ ΑΝΤΩΝΗΣ Κ. Μιχάλη Μεταξάκη συναγωνιστές. Αθήνα, Κνωσσός, 1984. Σελ. 159. Δρχ.

250.

ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΟΣ ΠΟΛΙΤΗΣ. Τεύχος 11. Δρχ.

80. ΔΙΑΒΑΖΩ. Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύχος 90. Δρχ. 120.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΒΑΓΙΑΚΑΚΟΣ ΔΙΚΑΙΟΣ Β. Οι Μανιάτες της δϊασποράς. Τόμος Α'. Οι Μανιάτες της Κορσικής. Αθήναι, 1983. Σελ. 836. Δρχ. 600. Ιστορία της Μακεδονίας. Από τα προϊστορικά χρόνια ώς το 1912. Επόπτης-συντονιστής Αποστ. Ε. Βακαλόπουλος. Μακεδονική Βιβλιοθήκη, αριθ. 3. Θεσσαλονί­ κη, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, 1983. Σελ. 187. Δρχ. 500. ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ ΦΟΙΒΟΣ. Οι προστάτες. Αληθινή ιστορία. Αθήνα, Κάκτος, 1984. Σελ. 504. Δρχ. 500. ΣΤΙΝΑΣ A. ΕΑΜ - ΕΛΑΣ - ΟΠΛΑ. Αθήνα, Διεθνής Βιβλιοθήκη, 1984. Σελ. 133. Δρχ. 280.

ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΒΕΡΓΙΔΗΣ ΝΙΚΟΣ. Η διπλή δολοφονία του Στάλιν. Αθήνα, Arcadia, 1984. Σελ. 191. Δρχ. 400.

ΕΚΚΥΚΛΗΜΑ. Τρίμηνη επιθεώρηση για το θέατρο. Τεύχος 2. Δρχ. 200. ΕΛΛΗΝΟΤΣΕΧΟΣΛΟΒΑΚΙΚΟΣ Τεύχος 22.

ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ.

ΕΝΣΤΑΣΗ. Διπλό τεύχος 2-3. Δρχ. 100. ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ: Τεύχος 36. Δρχ. 70. ΕΠΕΤΗΡΙΣ ‘ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΣΠΟΥ­ ΔΩΝ. Τόμος ΜΕ71981-1982. Δρχ. 2200. ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ. Τεύχος 48, 1983. Δρχ. 250. ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΠΙΣΤΗ. Περιοδικό της χριστιανι­ κής αλήθειας. Τόμος II, τεύχος 1. Δρχ. 75. ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΣΚΕΨΗ. Δίμηνη επιθεώρηση κοι­ νωνικών επιστημών. Τεύχος 16. Δρχ. 150. ΕΥΒΟΪΚΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ. Φύλλο 23. ΜΥΡΙΟΒΙΒΛΟΣ. Τρίμηνη περιοδική έκδοση για τους φίλους του μεσαιωνικού ελληνισμού. Τεύχος 5/1984. Δρχ. 100. ΟΙΣΤΡΟΣ. Περιοδικό φοιτητών της φιλοσοφικής. Τεύχος 2. ΟΡΓΑΝΩΣΗ. Τεύχος 12. Δρχ. 160.

ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ - ΤΑΞΙΔΙΑ

ΠΑΝΘΕΟΝ. Γυναικείο δεκαπενθήμερο περιοδικό. Τεύχος 799. Δρχ. 8(3. ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ. Τόμος ΚΣΤ', τεύχος 1, Ιαν.-Μάρ.

1984. Δρχ. 300.

ΤΑΞΙΔΙΑ

ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ. Τεύχος 14. Δρχ. 150.

ΚΟΥΤΙΟΥΛΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Ταξιδιωτικά. (Κωνσταν­ τινούπολη - Πίτσμπουργκ). Χίος, Περιηγητική Χίου, 1984. Σελ. 68.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΕΛΛΗΝΙΔΩΝ ΒΟΡΕΙΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ. Τεύχος 158. Ο ΠΟΛΙΤΗΣ. Τεύχος 66. Δρχ. 120. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ. Τεύχος 15, Ιαν.-Μάρ.

1984. Δρχ. 170. ΣΧΗΜΑ ΛΟΓΟΥ. Περιοδική έκδοση τέχνης και λό­ γου. Τεύχος 5. Δρχ. 120.

4 ΤΡΟΧΟΙ. Τεύχος 163. Δρχ. 100.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ

ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ. Τεύχος 31. Δωρεάν. ΤΙ ΤΡΕΧΕΙ; Μηνιαίο μαθητικό περιοδικό. Φύλλο 2.

ΑΓΩΝΙΣΤΗΣ. Δεκαπενθήμερη έκδοση της νεολαίας ΠΑ.ΣΟ.Κ. Τεύχος 180. Δρχ.'30.

ΤΟΜΕΣ. Διμηνιαίο περιοδικό πνευματικού προβλη­ ματισμού. Τεύχος 89. Δρχ. 100.

ΑΝΤΙ. Δεκαπενθήμερη πολιτική επιθεώρηση. Τεύχος 257. Δρχ. 50.

ΤΟΤΕ... Μηνιαίο περιοδικό για την ελληνική ιστορία. Τεύχος 12. Δρχ. 150.

ΑΡΜΟΝΙΚΗ ΖΩΗ. Τεύχος 3. Δρχ. 150.

Αυτοθεραπεία-μεταμόρφωση.

ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ. Φύλλο 27. Δρχ. 120.

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ. Τεύχος 34, 1983. Δρχ. 150. ΧΑΡΤΗΣ. Δίμηνο περιοδικό. Τεύχος 10/Μαρτ. 1984! Δρχ, 180.

δελτιο/77

7 Μαρτίου20 Μαρτίου 1984

κριτικογραφία W

I V

Τ

■

Μαρία Τρουπακη

Σ τ η ν Κ ρ ιτ ικ ο γ ρ α φ ί α π ε ρ ιλ α μ β ά ν ο ν τ α ι ό λ ε ς ο ι ε π ώ ν υ μ ε ς β ιβ λ ιο κ ρ ιτ ι κ έ ς π ο υ δ η μ ο σ ι ε ύ ο ν τ α ι σ τ ο ν η μ ε ρ ή σ ιο α θ η ν α ϊ­ κ ό τ ύ π ο . Π ε ρ ιλ α μ β ά ν ο ν τα ι, ε π ίσ η ς , κ α ι κ ρ ιτ ικ έ ς δ η μ ο σ ι ε υ μ έ ν ε ς σ τ ο ν π ε ρ ιο δ ι κ ό κ α ι ε π α ρ χ ια κ ό τ ύ π ο , ό σ ε ς φ υ σ ι κ ά φ ρ ο ν τ ίζ ο υ ν ν α μ α ς σ τ έ λ ν ο υ ν ο ι σ υ ν τ ά κ τ ε ς το υ ς . Γ ια κ ά θ ε β ιβ λ ίο σ η μ ε ιώ ν ο ν τ α ι, μ έ σ α σ ε π α ρ έ ν θ ε σ η : το ό ν ο μ α τ ο υ κ ρ ιτ ικ ο ύ κ α ι ο τ ί τ λ ο ς τ ο υ ε ν τ ύ π ο υ (β λ. Υ π ό μ ν η μ α ) , κ α θ ώ ς κ α ι η η μ έ ρ α δ η μ ο σ ί ε υ σ η ς τ η ς κ ρ ιτ ικ ή ς , α ν π ρ ό κ ε ι τ α ι γ ι α ε φ η μ ε ρ ίδ α , ή ο α ρ ι θ μ ό ς έ κ δ ο σ η ς , α ν π ρ ό κ ε ι τ α ι γ ια π ε ρ ιο δ ι κ ό έ ν τ υ π ο .

Υ πόμνημα ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΑΑ: Α. Αργυρίου ΑΘ: Π. Αθηναίος ' ΑΠ: Α. Παπαδάκη ΑΦ: Α. Φουριώτης BA: Β. Αγγελοπούλου ΒΠ: Βάιος Παγκουρέλης ΓΜ: Γ. Ματζουράνης ΔΚ: Δ. Κονιδάρης ΓΠ: Γ. Παναγιώτου ΔΓ: Δ. Γιάκος ΔΖ: Δ. Ζαδές ΔΠ: Δ. Παπακωνσταντίνου ΔΣ: Δ. Σιατόπουλος ΕΑ: Ε. Αρανίτσης ΕΖ: Ε. Ζωγράφου ΕΠ: Ε. Παμπούκη ΕΡ: Ε. Ρόζος EM: Ε. Μόσχος ZB: Ζ. Βαλάση ΘΠ: Θ. Μ. Πολίτης ΚΑ: Κ. Ανδρόνικός ΚΔ: Κ. Θ. Δημαράς ΚΕ: Κ. Εμονίδης ΚΗ: Σ. Κατσίμης ΚΛ: Κ. Λάμψα ΚΝ: Κ. Ντελόπουλος ΚΡ: Κ. Ρούφου ΚΣ: Κ. Σταματίου ΚΤ: Κ. Τσαούσης ΚΧ: Κ. Χρυσάνθης ΜΑ: Μ. Αποστολάτος ΜΠ: Μ. Παπαδοπσύλου ΝΜ: Ν. Μπούτβας ΝΠ: Ν. Παπανδρέου ΟΠ: Ο Παρατηρητής

ΠΑ: Α. Παπανδρόπουλος ΠΛ: Π. Λινάρδος-Ρυλμόν ΠΜ: Π. Μηλιώρη ΠΠ: Π. Παγκράτης ΣΔ: Σ. Δρακοπούλου ΣΤ: Δ. Σταμέλος ΤΘ: Τ. Θεοδωρόπουλος ΤΑ: Τ. Λειβαδίτης ΤΜ: Τ. Μενδράκος TP: Κ. Τρίγκου ΤΣ: Σ. Τσακνιάς ΦΤ: Φ. Τριάρχης XX: X. Χειμώνας ,ΕΝΤΥΠΑ ΑΗ: Απογευματινή ΑΚ: Ακρόπολις ΑΝ: Αντί ΑΠ: Απανεμιά ΑΥ: Αυγή ΒΟ: Βορειοελλαδικά ΒΡ: Η Βραδυνή ΓΙ: Γιατί ΓΤ: Γράμματα και Τέχνες ΔΓ: Διαγώνιος ΔΙ: Διαβάζω ΔΑ: Διάλογος ΔΠ: Δεκαπενθήμερος Πολίτης ΕΒ: Εμείς και το Βιβλίο ΕΓ: Ελεύθερη Γνώμη ΕΘ: Έθνος Ε1: Ειδήσεις ΕΛ: Ελευθεροτυπία ΕΚ: Ελικώνας ΕΟ: Εποπτεία ΕΠ: Επίκαιρα

ΕΣ: Ελεύθερος (Στερ. Ελλ.) ΕΨ: Επιστημονική Σκέψη ΕΩ: Ελεύθερη 'Ωρα ΗΜ: Ημερήσια ΗΧ: Ήχος και Hi-Fi ΘΟ: Θούριος ΚΑ: Καθημερινή ΚΛ: Κυπριακός Λόγος CO: Cosmopolitan ΛΕ: Η Λέξη ΜΕ: Μεσημβρινή ΝΕ: Τα Νέα ΝΣ: Νέα Εστία ΟΙ: Οικολογία και Περιβάλλον ΟΜ: Ομπρέλα ΟΠ: Οδός Πανός ΟΤ: Οικονομικός Ταχυδρόμος ΠΑ: Πάνθεον ΠΘ: Πολιτικά Θέματα ΠΚ: Πνευματική Κύπρος ΠΟ: Πολίτης ΠΡ: Πορφύρας ΡΙ: Ριζοσπάστης ΣΕ: Σύγχρονη Εκπαίδευση ΣΘ: Σύγχρονα Θέματα ΣΚ: Σκιάθος ΣΛ: Συλλεκτικός Κόσμος ΣΠ: Σπουδές ΣΣ: Σύγχρονη Σκέψη ΣΥ: Συμβολή ΤΑ: Ταχυδρόμος ΤΕ: Τριφυλιακή Εστία ΤΟ: Τομές ΤΤ: Τετράγωνο ΦΣ: Φιλολογική Στέγη ΧΑ: Χάρτης ΧΡ: Η Χριστιανική

Λεξικά

Πολιτικές επιστήμες

Λεξικό πολιτικής οικονομίας (Μ. Παπαγιάννης, ΔΠ, 10)

Βότσης Γ.: Σε μαύρο φόντο (Γ. Στεφανάκης, ΚΑ, 15/3), (ΣΤ, ΕΛ, 8/3) Κοντούλης Α.: Τα παιδιά όλου του κόσμου (Ν. Ντ-ς, ΕΛ, 18/ 3) Στεφανάκης Γ.: Η γλώσσα της αλλαγής (Σ. Στυλιδιώτης, ΟΤ, 22/3) Πουλαντζάς Ν.: Το κράτος, η εξουσία, ο σοσιαλισμός (Γ. Αναστασιάδης, Δίκαιο και Πολιτική, 5) Ρουσσέας Σ.: Καπιταλισμός και καταστροφή (ΠΑ, ΟΤ, 8/3) Abendroth Ν. - Lenk Κ.: Εισαγωγή στην πολίτικη επιστήμη (Γ. Αναστασιάδης, Δίκαιο και Πολιτική, 5) Ινγκράο Π.: Η κρίση και ο τρίτος δρόμος (Γ. Βούλγαρης, ΔΙ, 89)

Φιλοσοφία Δεσποτόπουλος Κ, I.: Μελετήματα πολιτικής φιλοσοφίας (ΠΑ, ΟΤ, 15/3) Παπαγιώργης Κ.: Η οντολογία του Μ. Χάιντεγκερ (Β. Πανταξής, ΔΙ, 89) Κοινωνιολογία Δαμπίρη-Δημάκη I.: Η ελληνική κοινωνία στη φοιτητική συ­ νείδηση (ΠΜ, ΠΑ, 798)

78/δ ε λ τ ί ο

Δίκαιο

Ποίηση

Καλλής Π.: Ευρετήριο διοικητικών αποφάσεων του Ανώτατου Δικαστηρίου της Κύπρου (Φ. Κληρίδης, Επιθεώρηση Κυ­ πριακού Δικαίου, 1) Λουκαίδης Π.: Θέματα κυπριακού δικαίου (Γ. Παπαδημητρίου, Επιθεώρηση Κυπριακού Δικαίου, i) Χαραλάμπους Ν.: Διακριτική εξουσία και δημόσια διοίκηση (Α. Λοίζος, Επιθεώρηση Κυπριακού Δικαίου, 1) Mialle Μ.: Το κράτος του δικαίου (Γ. Αναστασιάδης, Δίκαιο και Πολιτική, 5) Cerroni U.: Ο Μαρξ και το σύγχρονο δίκαιο (Γ. Αναστασιά­ δης, Δίκαιο και Πολιτική, 5)

Αιλιανού Α.: Θάλασσα Κυθήρων (ΑΦ, ΑΚ, 17/3) 'Ανδρίτσος Θ.: Εκτροφεία μνήμης και η άλλη όψη (Η. Κουτσούκος, Θεσσαλονίκη, 14/3) Βαρβέρης Γ.: Αναπήρων πολέμου (Γ. Παναγιώτου, ΘΟ, 184) Βουκελάτος Γ.: Ανθολογία λευκαδίων ποιητών 1787-1983 (ΣΤ, ΕΛ, 8/3) Δαββέτας Ν.: Οι εραστές της Όστριας (Π. Ρεζής, ΘΟ, 183) Δαυλόπουλος Τ.: Η τρίτη διάσταση (ΑΘ, ΗΜ, 16/3) Δέλφης Φ.: Χαραυγή (ΑΠ, Δαυλός, 27) Δήμου Ν.: Σκοτεινός θάλαμος (Θ. Δ. Φραγκόπουλος, ΜΕ, 20/

Οικονομία Ματσούκας Θ.: Γεγονότα, επιχειρήσεις, πρόσωπα (W., ΟΤ, 22/3)

Λαογραφία Ήμελλος Σ. - Πολυμέρου-Καμηλάκη Α.: Παραδοσιακός υλι­ κός βίος του ελληνικού λαού (ΣΤ, ΕΛ, 15/3) Λουκόπουλος Δ.: Γεωργικά της Ρούμελης (Κ.Ν.Ρ., Νέα Παι­ δεία, 29) Χατζημιχάλη Α.: Η ελληνική λαϊκή φορεσιά (ΑΦ, ΑΚ, 17/3)

Εκπαίδευση Αχλής Ν.: Οι γειτονικοί μας λαοί Βούλγαροι και Τούρκοι στα σχολικά βιβλία (Κ.Ν.Π., Νέα Παιδεία, 29) Κόκκοτας Π.: Η ελευθερία στην εκπαίδευση (Κ.Ν.Π., Νέα Παιδεία, 29)

θετικές επιστήμες Κετεμλίδης Δ.: Τα φαρμακερά μανιτάρια του τόπου μας (Θ. ΠΟΤ., ΟΤ, 8/3) Νέζης Ν.: Τα βουνά της Αττικής (ΒΠ, ΔΙ, 89)

Ιατρική Αναπλιώτη-Βαζαίου Ε .: Παγκόσμιες αποδοχές στην υγεία και εθνικά συστήματα (ΚΣ, ΝΕ, 10/3) Θέματα προληπτικής ιατρικής (ΚΣ, ΝΕ, 10/3) Κωνσταντινίδης Κ.: Τα ψυχοπαθολογικά φαινόμενα της συγ­ χρόνου κοινωνίας (ΑΠ, Δαυλός, 27) Λάμπρης Γ.: Η βιοϊατρική έρευνα στα ΑΕΙ και ερευνητικά ιδρύματα στην Ελλάδα (ΚΣ, ΝΕ, 10/3) Μπίζας Θ.: Θέματα ιατρικής εργασίας στην πράξη (ΚΣ, ΝΕ, 10/3) Πρόληψη, έγκαιρη διάγνωση και διαφυγή από τον καρκίνο (ΚΣ, ΝΕ, 10/3) Ρήγας Α.: Χειρουργικές παθήσεις του πεπτικού συστήματος (ΚΣ, ΝΕ, 10/3)

Διαιτολόγια Κουμεντάκης Γ.: Διατροφή και τρόπος ζωής (ΚΣ, ΝΕ, 10/3) Νατζέμυ Μ. - Γεωργίου Ν.: Διατροφή για υγεία και ζωντάνια (ΑΘ, ΗΜ, 9/3)

Τέχνες Οι Μπητλς και τα τραγούδια τους (ΚΤ, ΕΘ, 14/3)

Γλώσσα Οικονομάκος Γ.: Περί των τόνων και των πνευμάτων (ΑΠ, Δαυλός, 27) Πηλίκα-Βουγιουκλάκη Σ.: Ιστορία της ελληνικής γλώσσας (ΑΠ, Δαυλός, 27)

3)

Δημουλά Κ.: Το λίγο του κόσμου (ΑΦ, ΑΚ, 17/3) Θώδα-Μπουρατζή Α.: Χάι-Κάι και Τάγκα (ΑΠ, Δαυλός, 27) Καβάφης Κ. Π.: 26 αποκηρυγμένα ποιήματα (ΚΤ, ΕΘ, 21/3) Κάτσικας Σ.: Άννα (ΘΠ, ΕΣ, 17/3) ‘Κοντός Γ.: Τα οστά (Α. Παναγιώτου, ΘΟ, 184) Κοτρότσκυ Ν.: Πινελιές στο άπειρο (Σ.Ν., Δαυλός, 27) Κούρου-Κακουλίδου Ε.: Αυγή και λιόγερμα (ΔΣ, ΒΡ, 13/3) Μαστοράκη Τ.: Ιστορίες για τα βαθιά (Α. Φραντζή, ΑΝ, 16/3) Μαυρομιχάλη Ρ.: Περιγράμματα (ΑΦ, ΑΚ, 17/3) Μητσάκης Κ.: Το έμψυχον ύδωρ (ΑΦ, ΑΚ, 10/3) Μουντές Μ.: Με θρησκευτική ασέβεια (Ε. Παππά, Γυναίκα, 21/3) Παπαγεωργίου Κ.: Το σκοτωμένο αίμα (Γ. Παναγιώτου, ΘΟ, 184) Παπαδάκη Α.: Η αμνάδα των ατμών (Ε. Παππά, Γυναίκα, 21/ 3) Ποταμίτης Δ.: Τα πυρηνικά ποιήματα (Η. Κουτσούκος, Θεσ­ σαλονίκη, 14/3) Σίμος Κ.: Νύχτες αξημέρωτες (ΔΣ, ΒΡ, 20/3) Τριβιζάς Σ.: Κίβδηλο φεγγάρι (Η. Κουτσούκος, Θεσσαλονίκη, 14/3) Φθενάκης Γ.: Τα αλάλητα (ΑΠ, Δαυλός, 27) Έλιοτ Τ. Σ.: Άπαντα τα ποιήματα (ΚΤ, ΕΘ, 14/3)

Πεζογραφία Ασημακόπουλος Κ.: Το δέντρο που χορεύει (ΔΣ, ΒΡ, 20/3) Γαϊτάνος Γ.: Συμφωνία κυρίων (ΚΤ, ΚΘ, 7/3) Γεράνης Σ.: Ένας ευαίσθητος μποξέρ που έγινε αστυφύλακας (ΔΣ, ΒΡ, 13/3), (ΕΖ, ΡΙ, 11/3) Κράγκαρης Δ.: Ο κάμπος απλούται επικλινής (ΘΠ, ΕΣ, 10/3) Μαγκλής Γ.: Το τραγούδι της ζωής και του θανάτου (ΔΣ, ΒΡ, 20/3) Μητροπούλου Μ.: Σας χαιρετάμε κυρία Ιστορία (Γ. Νεγρεπόντης, ΚΑ 8 και 15/3) Νίκα Ν.: Πολύτιμη (ΔΣ, ΒΡ, 13/3) Ξενάκη Φ.: Η κομμένη πλεξίδα (ΚΤ, ΕΘ, 7/3) Παπαπέτρου Α.: Συνοριακό επεισόδιο (ΚΗ, ΕΙ, 21/3) Πεντζίκης Ν. Γ.: Πόλεως και νομού Δράμας παραμυθία (Κ: Γάλλος, ΓΤ, 26) Σιμιτζής Σ.: Αλήθειες και υπερβολές (ΑΘ, ΗΜ, 16/3) Σταυρακοπούλου Σ.: Λαπαροτομή (Σ. Βαγγλής, Διάσταση, 6) Της Ελλάδος φρουρός (ΚΤ, ΕΘ, 7/3) Τσιάμης Γ.: Κλαυσίγελως No 1, No 2 (A, PI, 11/3) Τσιρόπουλος Κ.: Τα φαντάσματα (ΘΠ, Παναιτωλική, 18/3) Φακίνος Μ.: Οι κωπηλάτες (ΚΗ, ΕΙ, 14/3) Greene G.: Οι θεατρίνοι (ΑΘ, ΗΜ, 9/3) Δονόσο X.: Οι βαθύπλουτοι Βεντούρα και οι ανθρωποφάγοι (ΚΗ, ΕΙ, 21/3) Gide Α.: Ποιμενική συμφωνία (ΑΘ, ΗΜ, 16/3) Ίσεργουντ Κ.: Ο κύριος Νόρις αλλάζει τρένα (ΑΘ, ΗΜ, 9/3) Μοράβια Α.: Πλήξη (ΚΤ, ΚΘ, 21/3) Μπόγκαρντ Ν.: Μια ευγενική απασχόληση (ΚΗ, ΕΙ, 7/3) Μπόλντουιν Τ.: Μια άλλη χώρα (W., ΟΤ, 22/3) Μπούνιν I.: Διηγήματα (ΜΠ, ΝΕ, 10/3) Ρίλκε Ρ. Μ.: Γράμματα σ’ ένα νέο ποιητή (Η. Κουτσούκος, Θεσσαλονίκη, 14/3) Σολόχοφ Μ.: Ο ήρεμος Ντον (ΚΗ, ΕΙ, 7/3) Stein S.: Άλλοι άνθρωποι (ΑΘ, ΗΜ, 9/3)

δελτιο/79

Μελέτες Αφιέρωμα στο Γ. Σεφέρη (Ν. Σ., ΟΤ, 8/3) Βοίσκου Ε.: Και αύριο Ν. Νικολαίδης (ΑΘ, ΗΜ, 9/3) Γιάκος Δ.: Ιστορία της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας (ΘΠ, Παναιτωλική 6/3, Το Αγρίνιο 19/3) Δροσίνης Γ.: Σκόρπια φύλλα της ζωής μου (Μ. Γ. Μερακλής, ΔΙ, 89) Καρβέλης Τ.: Η νεότερη ποίηση (ΣΤ, ΕΛ, 22/3) Κάσσης Κ.: Το ελληνικό λαϊκό μυθιστόρημα 1840-1940 (ΒΠ, ΔΙ, 89) Μόσχος Ε. Ν.: Ανθρωπιστική μαρτυρία. Μ. Δ: Στασινόπουλος (ΔΣ, ΒΡ, 13/3) Ο Καβάφης του Σεφέρη (ΣΤ, ΕΛ, 22/3) Παπακωνσταντίνου Δ.: Κριτική του βιβλίου (ΑΦ, ΑΚ, 10/3) Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου Λ.: Μιλώντας για τα παιδικά βιβλία (ΚΝ, ΚΑ, 8/3), (ΠΜ, ΠΑ, 798) Σινόπουλος Τ.: Τέσσερα μελετήματα για το Σεφέρη (ΣΤ, ΕΛ, 22/3) Σταφυλάς Μ.: Νικηφόρος Βρεττάκος (Φ. ΖαμπαθάΠαγουλάτου, ΡΙ,. 11/3) Στεργιόπουλος Κ.: Περιδιαβάζοντας (ΑΦ, ΑΚ, 10/3) Όργουελ Τ.: Ο Τολστόη, ο βασιλιάς Ληρ και ο τρελός (ΒΠ, ΔΙ, 89) Χάτεμ Τ. : Νίκος Καζαντζάκης (ΣΤ, ΕΛ, 15/3)

Δοκίμια

Αβέρωφ-Ιωάννου Τ.: Μαθαίνοντας τ ι παιδιά να συνεργάζον­ ται (Ν. Ντ-ς, ΕΛ, 18/3)

Ραβάνης-Ρεντής Δ.: Παιδιά της Αθήνας (Ε. Παππά, Γυναίκα; 7/3) Σαρή Ζ.: Οι νικητές (Ε. Παππά, Γυναίκα, 7/3) Σίνου Κ.: Τα διαμάντια της μαϊμούς (Ε. Παππά, Γυναίκα, 7/3) Χορτιάτη Θ.: Στη Βέροια, στη Βεργίνα (Ε. Παππά, Γυναίκα, 7/3) Βίνμπεργκ Α. Γ.: Μια Πέμπτη του Οκτώβρη (Ε. Παππά, Γυ­ ναίκα, 7/3) Βορονόφ Ν.: Το κυνήγι των περιστεριών (ΑΠ, ΑΥ, 21/3), (Ε. Παππά, Γυναίκα, 7/3)

Κάλντγουελ Ε.: Τα καπνοτόπια (ΑΘ, ΗΜ, 9/3) Κούντερα Μ.: Οι κλειδοκράτορες (ΑΘ, ΗΜ, 9/3). Ο Ιάκωβος και ο αφέντης (ΜΠ, ΝΕ, 10/3)

Ιστορία Αρχαία Μακεδονία (ΣΤ, ΕΛ, 8/3) Βραχν.ιάρης X.: Τα χρόνια της λαϊκής εποποιίας (ΔΓ, ΕΒ, 53) Γιαννάκης Θ.: Ιεροί πανελλήνιοι αγώνες (ΔΣ, ΒΡ, 20/3) Γιαννικόπουλος A. Β.: Η εκπαίδευση κατά τον 4ο αιώνα και κατά την αρχαιότητα (Κ.Ν.Π., Νέα Παιδεία, 29) Καραμανώλης Ε.: Νεολιθική Θεσσαλία (ΑΠ, Δαυλός, 27) Κατσαντώνης Γ.: Εκπαιδευτικοί και Εθνική Αντίσταση (Κ. Γ.

• Καλαντζής, ΡΙ, 11/3) Λάζος X.: Η Αμερική και ο ρόλος της στην επανάσταση του 1821 (Σ. Φασουλάκης, ΔΙ, 89) Μακρυγιάννης I.: Οράματα και θάματα (I. Κορναράκης, ΚΑ, 22/3) Παπαγιαννόπουλος Α.: Ιστορία της Θεσ/νίκης (ΣΤ, ΕΛ, 15/3) Παπαδόπουλος Ε.: Ιστορία του νομού Καβάλας (ΑΘ, ΗΜ, 16/

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΑ

ΚΕΙΜΕΝΑ

Μόλις κυκλοφόρησαν τρία άγνωστα κείμενα κορυφαίων Ελλήνων

παρατηρητής

80/δελτιο ' .

μικρές αγγελίες «Αν σ’ άρεσαν: Το ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗΣ (ΤΑΙ­ ΝΙΑ), TO CROSSFIRE των Scorpions, Ο ΓΑΜΟΣ ΑΝΤΙ­ ΓΟΝΗΣ (ΘΕΑΤΡΟ) και έχεις ελευθερία και κέφι για διακο­ πές, εσένα ψάχνω (και νά ’σαι κάπου γύρω στα 26!). Ν. Πολυκρέτης, I. Μεταξά 13, Αγ. Ανάργυροι, Ενταύθα.»

1

Σαρδελής Κ.: Το ανθολόγιο της λευτεριάς (ΚΝ, ΚΑ, 22/3) Μαρτέν Κ.: Λαμπράκηδες (ΣΚ, ΕΓ, 11/3) Μπονάρ Α.: Ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός (ΚΗ, ΕΙ, 21/3) Dreyfus F. κ.ά.: Γενική ιστορία της Ευρώπης (ΣΤ.Λ, ΕΝΑ, 15/3) Ράιμαν Μ.: Εν ονόματι του Μαρξ (ΒΠ, ΔΙ, 89) Βιογραφίες-Μαρτυρίες 'Επεσεν ηρωικώς μαχόμενος την 12ην Αυγούστου και ώραν 14.10' (Α.Λ., ΜΕ, 20/3) Καμπάνης Δ.: Αναμνήσεις του πολέμου και της ειρήνης (ΚΤ, Ε β , 11/3) Γουντχάουζ Κ.: Καραμανλής, ο ανορθωτής της ελληνικής δη­ μοκρατίας (ΒΠ, ΔΙ, 89) Καίσλερ Α.: Η αόρατη γραφή (ΤΜ, ΔΙ, 89) Μαρτινέγκου Ε.: Αυτοβιογραφία (ΚΗ, ΕΙ, 14/3) Μεντόσα Π.: Συζήτηση με τον Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες (ΚΤ, ΕΘ, 21/3) Νικολαϊέφσκι Μ. - Μάινχεν-Χέλφεν Ο.: Καρλ Μαρξ (Γ. Μητραλιάς, ΟΤ, 15/3) Μυθολογία Τριακόσιοι εξήντα πέντε μύθοι (ΑΘ, ΗΜ, 9/3) Ταξιδιωτικά Βασιλείου I.: Στη Σικελία αναζητώντας τη Μεγάλη Ελλάδα (ΑΠ, Δαυλός, 27)

ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΕΛΠΙΔΑ, Σταύ­ ρου Παπανικολόπουλου, μυθι­ στόρημα περιπέτεια για πυρη­ νικό πόλεμο. Σελίδες 270. Δρχ.

300. Δωρικός.

Περιοδικά Ο Δρόμος (Χ.Λ., Μακεδονία, 10/3) Οικολογία και Περιβάλλον (Χ.Λ., Μακεδονία, 10/3) Πνευματική Κύπρος (Χ.Λ., Μακεδονία, 10/3) Προσανατολισμοί (Χ.Λ., Μακεδονία, 10/3)

*

ΖΗΤΩ το τεύχος No 22 (αφιέ­ ρωμα στον Guillaume Apollinai­ re) της α' περιόδου του «Δέν­ τρου». Τηλεφωνήστε στο 72.45.553.

ΠΕΡΙΟΔΟΣΤΡΙΤΗ· ΧΡΟΝΟΣ 10ος · ΤΕΥΧΟΣ89

ΕΝΔΙΑΦΕΡΕΣΤΕ να ασκηθεί­ τε σωματικά, σε πολύ ευχάρι­ στες συνθήκες, να αυτοσχεδιά­ σετε και τα αποτελέσματα της δουλειάς σας να πάρουν μορφή 1 θεατρική; Αν ναι, τηλεφωνήστε στο 36.40.487. ^ Δ. Γωκοομίκ^^

(Κάθε λέξη στις «μικρές άγγελίες» στοι­ χίζει ΙΟ μόνο δρχ.)

|

ΜΕΓΑΛΟΙ ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ - ΚΛΑΣΙΚΟΙ

ΛΟΓΟΤΕΧΝΕΣ

____ Α^ίχΖινι

ΠΟΙΜΕΗΙΚΗ ΣΥΜΦΩΝΙΑ

ίτ ρ ε ρ Γ ιρ Γ

ΟΙΘΕΑΤΡΙΝΟΙ

Ifstxop tlfXW m

ΰ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΘ. ΨΥΧΟΓΙΟΣ Μ ΑΥΡΟΜ ΙΧΑΛΗ 1 ΑΘΗ ΝΑ ΤΗΛ. 36.02.535 36.18.654

ΔΙΦΡΟΣ 30 ΧΡΟΝΙΑ

ΜΑΡΚΟΥ ΒΉΡΕΙΑΔΗ

Η € Η -Μ ΙΑ 5ΤΗΝ '■ AfXAIA €ΑΑΑΔΑ

ΜΟΜΜΜΜΜλ

, ΤΟΜΑΣ MAN

ΤΟ μαγικό Emm

Ο ΑΝΤΡΑΣ

Ο ΓΕΡΟΝΤΑΣ