Τεύχος 107 by Diavazo.gr

>ΗΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥΒΙ

Jm εκδόσεις «νεα σύνορα» ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ Κριστιάν Ολιβιέ:

Τα παιδιά της Ιοκάστης φ Sf

Κρχσπάν ΟΜβίέ

ΙΙΛ ΙΙΙΙ I I I )

MH.I1HII;

Έ ν α νέο βιβλίο στη «φεμινιστική σειρά». Η συγγραφέας ξεπερνώντας τις επίπεδες φεμινιστικές διεκδικήσεις κάνει μια νέα θεώρηση στην ψ υ χολογία των ανδρών και των γυναικών. Α πό το οιδιπόδειο σύμπλεγμα, τώ ρα στο σύμπλεγμα της Ιοκάστης.

ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ■ ΠΑΡΑΓΓΕΛΙΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Α. ΛΙΒΑΝΗ «ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ» ΣΟΛΩΝΟΣ 94, ΤΗΛ. 3610589-3600398

=— —

ΤΟ ΔΕΝΤΡΟ Έ κδοση λόγου καί Τ έχνης

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΑΙΗ ΤΣΙΤΣΕΛΗ: Ό συνένοικος (Διήγημα. ’Απόδοση: Νίκος Φ ω κάς) ΔΗ Μ Η ΤΡΗ Σ Π Α Π Α Δ ΙΤ Σ Α Σ : Δελφοί (ποιητική ενότητα). ΝΑΣΟ Σ ΒΑΓΕΝΑΣ: Ποίηση καί πραγματικότητα (Ά φ ορ ισ μ οί γιά τήν ποίηση). BERN A R D IN O ΖΑΡΡΟΝΙ: Ή σημειολογία τού πέους (Δ ο κίμιο- ’Απόδοση: Σωτ. Π αστάκας). ΓΙΩΡΓΟΣ Μ ΑΝΙΩΤΗΣ: Μ αθή ματα ’Αγγλικής (μικρό μονόπρακτο). LUIS BUNUEL ό μεγάλος τής οθόνης (Γράφει ό Ντ. Σιώτης) ΜΙΧΑΛΗΣ ΓΚΑΝΑΣ: Δυό τραγούδια. ΓΙΩΡΓΟΣ Μ ΑΡΚΟΠΟΥΛΟΣ: Ποιήματα. ΒΑΣ. ΚΟΥΓΕΑΣ: Ποίημα. G E O R G E TRAKL: Έ ξ ι ποιήματα (’Απόδοση: Γιώργος Κεντρωτής) NICOLAI ZA B O LO TSKY: Πρόσωπο ένός άλογου (ποίημα. ’Απόδοση: Θ .Δ . Φραγκόπουλος) D ASHIELL ΗΑΜ Μ ΕΤ: "Ενας συγγραφέας μεταξύ τής έπιτυχίας καί τής αύτοκαταστροφής. Γράφει ή Genoueva Dieterich (’Απόδοση Ν.Μ. Τσάγκας). Μ ΑΝΟΣ ΤΣΙΛΙΜ ΙΔΗΣ: Ό Λ άζαρος, ή Λ ουκία, ό λυγμός (Διήγημα). ΤΟ ΑΣΤΥΝΟΜ ΙΚΟ Μ ΥΘΙΣΤΟΡΗΜ Α ΣΤΗΝ ΕΛ Λ Α Δ Α (Μ ιά συζήτηση με τόν Λ. Καπώνη). M ARCEL ARLAND : Σημειώσεις ήμερολογίου (’Απόδοση: Κ. Γκιμοσούλης) ΤΑ ΦΥΛΛΑ: Σχόλια γιά τήν πνευματική έπικαιρότητα. (Τό βιβλίο, ’Εφημερίδες, τό τέλος μιάς εποχής. Πληροφόρηση καί μοναξιά. Πολιτιστικές έκδηλώσεις. Thomas καί Heinrich Mann. ’Ορθογραφικές άπλοποιήσεις. Γράμμα ά π ’ τή Θεσ/νίκη. Dorothy Stratten. Τηλεοπτικά 1984. Γλωσ σικά Ψ ιχία). Τό «Δ» προτείνει: (’Επιλογή βιβλίων).

γ· -mΨΥΧΙΑΊ m >a< ΝΕΥΡΟΛΟΓΟΣ '""M UM * I

ΤΗΛ. 229-525 ΘΕΣ)Ν,

Συμπληρώστε τη σειρά των αφιερωμάτων του

ΔΙΑΒΑΖΩ-

Ιταλική λογοτεχνία (No 76) Κωνσταντίνος Θεοτόκης.(Νο 14) Β ιβλία για π α ιδιά (No 24)* Μ αρκήσιος ντε Σαντ (No 77) Κ. Π. Καβάφης (No 78) Γυναικείος λόγος (No 36)* Γκέοργκ Λ ούκατς (No 41) * X. Λ. Μ πόρχες (No 79) Μ ίλαν Κούντερα (No 80) Τ α διδα κτικά βιβλία της μέσης Μ αργκερίτ Γιουρσενάρ (Νο 81) εκπαίδευσης (No 47) Α δαμάντιος Κοραής (Νο 82) Φραντς Κάφκα (No 50)* Νέοι Λ ογοτέχνες (No 50)* Καρλ Μ αρξ (Νο 83) Νίκος Καζαντζάκης (No 51)* Σύγχρονα ολλανδικά γράμματα (Νο 84) Μ πορίς Βίαν (Νο 85) Μ αρσέλ Προυστ (No 52)* Ουίλλιαμ Φώκνερ (No 54)* Αστυνομική λογοτεχνία (Νο 86) Αγγλική λογοτεχνία (No 56) Νέοι λογοτέχνες (Νο 87) Κώστας Βάρναλης (Νο 88) Σοβιετική λογοτεχνία (No 57) Νεοελληνικό θέατρο (Νο 89) Αντίσταση και λογοτεχνία (No 58) Τόμας Μαν (Νο 90) Λ ατινοαμερικανική λογοτεχνία (No 59) Φ ρειδερίκος Νίτσε (Νο 91) Ο νορέ ντε Μ παλζάκ (No 60) Ά ημήτρης Γληνός (No 61) Κιυνσταντίνο; Θεοτόκης (Νο 92) Ρολάν Μ παρτ (Νο 93) Τζέημς Τζόυς (No 62) Π αιδικό βιβλίο (Νο 94) Κώστας Χ ατζηαργύρης (No 63) Ναπολέων ΛαπαθιοΥτης (Νο 95) Η γενιά των μπήτνικ (No 64) Εμμανουήλ Ροίδης (Νο 96) Οι επίγονοι του Φρόυντ (No 65) Ζαν Ζενέ (No 66) Εμίλ Ζολά (Νο 97) Σταντάλ (Νο 98) Επιθεώρηση Τέχνης (No 67) Ά γ ιο ν Ό ρ ο ς (No 68) Βιβλίο και φυλακή (Νο 99) Νέοι λογοτέχνες (No 69) Λ αϊκό αισθηματικό μυθιστόρημα (Νο 100) Γερμανόφωνο θέατρο (No 70) Μ ακρυγιάννης (Νο 101) Σημειωτική (No 71) Λ ουκια νό: (Νο 102) Α ριστοφάνης (No 72) Ντιντερό (Νο 103) Ζ ακ Πρεβέρ (No 73) Τέλλος Ά γ ρ α ς (Νο 104) Μ ικροασιατικό; ελληνισμός (No 74) Ιούλιος Βερν (Νο 105) Λ ογοτεχνία και κινηματογράφοι: (No 75) Θ εόφιλος Καΐρης (Νο 106)

★

Τ α τεύχη π ο υ σ ημειώ νοντα ι με α στερ ίσκ ο έχ ο υ ν εξαντλη θ εί.

Ομήρου 34 106 72 Αθήνα ' τηλ. 36.40.488 - 36.40.487 - 36.26.910

ΔΙΑΒΑΖΩ Ομήρου 34, Αθήνα - 106 72

Σύνταξη: 36.40.487 Λογιστήριο: 36.40.488 Διαφημίσεις: 36.26.910

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΧΡΟΝΙΚΑ

Τεύχος 107 5 Δεκεμβρίου 1984

ΔΙΑΛΟΓΟΙ: Γράφουν οι Μανώλης Μπουζάκης και Κώστας Θεοφάνους ΤΟ ΞΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ: Κοινωνιολογικά νέα. Γράφει ο Ν. X. Τάτσης Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

4 6 9

Τιμή: Δρχ. Εκδότης: Άννα ΓΓετρίδου Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Σύνταξη: Κατερίνα Γρυπονησιώτου, Δημήτρης Δεληπέτρος, Θεοδώρα Ζερ βού, Βασίλης Καλαμαράς, Ηρακλής Παπαλέξης, Γιώργος Σαρηγιάννης, Βάσω Σπάθή, Μαρία Στασινοπούλου, Κοί τη Τοπάλη

Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Σελιδοποίηση-Μοντάζ: Νένη Ράις Διορθώσεις: Π. Βλάσση - Αλεξάνδρου Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο ΕΠΕ, Υμηττού 219, τηλ. 75.16.333 - 75.14.958. Διαφάνειες εξωφύλλου: Δ. Π. Αγγελής, Πειραιώς 1, τηλ. 32.44.325 Φωτογραφίσεις-Μοντάζ: I. Χριστοδουλάκος - I. Κοργιαλάς Ο.Ε., Α. Μεταξά 26, τηλ. 36.41.134 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυ λής 35, Καματερό, τηλ. 26.10.918 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου

Κεντρική διάθεση: Αθήνα: Πομώνης Διονύσιος • Ζαλόγγου 1 τηλ. 36.20.889 Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο Μ. Κοτζιά και Σία Τσιμισκή 78 τηλ. 279.720, 268.940 Υπεύθυνος τυπογραφείου: Βαγγέλης Παπαθανασόπουλος, Υμηττού 219 Εξώφυλλο: Γιώργος Γαλάντης

ΑΦΙΕΡΩΜΑ Αντώνης Κάλφας - Καίτη Τοπάλη: Αρχαία ελληνική λυρική ποίηση Λ. Ν. Μαρωνίτης: Ο ηρωικός μύθος και η λυρική ανασκευή του Γιώργης Γιατρομανωλάκης: Νέος Αρχίλοχος Γϊάγκος Ανδρεάδης: Το άρμα της Αφροδίτης Ερατοσθένης Καψωμένος: Η παράδοση της αρχαίας λυρικής ποίη σης και το δημοτικό τραγούδι Αριστόξενος Δ. Σκιαδάς: Κοινωνική και πολιτική θεματολογία στην αρχαϊκή λυρική ποίηση Φάνης I. Κακριδής: Οι “Λυρικοί” στη μέση εκπαίδευση

12 20 27 36 40 45 51

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ ΕΠΙΛΟΓΗ ΠΟΙΗΣΗ: Γράφουν Οι Ηλίας Κεφάλας και η Αθηνά Παπαδάκη ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφουν οι Ανάστος Παπαπέτρου και Ρίτσα Φράγκου - Κικίλια ΜΕΛΕΤΕΣ: Γράφει ο Θανάσης Ντόκος ΠΛΑΙΣΙΟ: Γράφει ο Βάϊος Παγκουρέλης

53 56 59 55

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ Ζαν - Μαρί Ντρο: Δεν μπορώ να ζήσω έναν πολιτισμό που δεν βυθίζεται στη ζωή

ΔΕΛΤΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

στό επόμενο «Διαβάζω»

αφιέρωμα στους παραμυθάδες Άντερσεν, Γκριμ, Περό

I______________________________________________

4/χρονικα W

διάλογοι

Όλα τα γράμματα, που απευθύνονται αποκλειστικά στο «Διαβάζω» και που παρουσιάζουν κάποιο γενικότερο εν διαφέρον, δημοσιεύονται είτε ολόκληρα (εφόσον είνα σύντομα) είτε αποσπασματικά (εάν είναι εκτενή). Για τι λόγο αυτό, παρακαλούνται οι αναγνώστες που μας γρά

Αγαπητό «Διαβάζω», Με πολλή προσοχή διάβασα τη συνέντευξη που έδωσε στο πε ριοδικό σας ο αυτοαποκαλούμενος «γραφιάς» κ. Φίλιππος Δρακονταειδής. Τα όσα περί των πάντων αναλύει και σχολιάζει δεν με ενδιαφέρουν και. δεν θα ασχοληθώ μ’ αυτά. Τα όσα όμως με περισσή γενικολογία κατα μαρτυρεί στον ελληνικό εκδοτι κό χώρο, σαφέστατα και με εν διαφέρουν και με προσβάλλουν, γι’ αυτό και θα τα σχολιάσω. Το δεδομένο μάλιστα μιας πρόσφα της σχετικά συνεργασίας μας, μου δίνει νομίζω το δικαίωμα αφενός νά ’μαι πολύ συγκεκριμέ νος μαζί του και αφετέρου να απαιτήσω από τον κ. Δρακονταειδή μια τουλάχιστον παρόμοια αν τιμετώπιση του εκδοτικού οίκου που εκπροσωπώ. Λοιπόν κ. Δρά κονταειδή: ι . Οταν κάποιος έχει πρόβλη μα με το σπίτι του ή τη γειτονιά του ή το χωριό του, κάθεται στο σπίτι του ή στη γειτονιά του ή στο χωριό του και παλεύει τα ζη τήματα που τον απασχολούν. Δεν ξεκινά τον αγώνα του πηγαί νοντας στα διπλανά χωριά ή στο σπίτι του γείτονα και πολύ πε ρισσότερο δεν πάει ούτε στη Γαλλία ούτε στην Ισπανία για να «θάψει» τους πάντες γενικολογώντας και να ρίξει λάσπη προς κάθε κατεύθυνση αοριστολογώντας, ξέροντας βέβαια εκ των προτέρων άτι αυτό το κάνει εκ

φουν να είναι όσο πιό σύντομοι μπορούν και να σημειώ νουν το πλήρες ονοματεπώνυμο και την ακριβή διεύθυνσή τους. Πάντως, για να δημοσιευθεί ένα γράμμα, πρέπει νά ’χ ει φτάσει στα γραφεία του περιοδικού τουλάχιστον τρεις εβδομάδες πριν από την ημέρα κυκλοφορίας του τεύχους.

του ασφαλούς, μια και αντικειμε δυνατόν να λεχθούν σε κάποια νικά δεν είναι δυνατόν κανείς κακή συζήτηση καφενείου κι από τους εκεί ιθαγενείς να σχο ύστερα ο κάθε συζητητής θα λιάσει έστω, τα όσα ο ίδιος ανευτους έδινε την όποια σοβαρότη θυνολογώντας καταθέτει. Εν πάτα ταίριαζε στον ίδιο. Ό ταν όμως γράφονται και μάλιστα σε έγκυ σει περιπτώσει, εσείς κ. Δρακονταειδή αποφασίσατε να μας «ξε ρα έντυπα όπως είναι το «Διαβά ζω», τότε η υπόθεση παίρνει άλ φωνίσετε» όλους στη Liberation. λες διαστάσεις. Θέλω να ξεκαθα Δεν θά ’πρεπε όμως νά ’χαν προηγηθεί κάποιες αντίστοιχες ρίσω τα πράγματα δηλώνοντας πως δεν είμαι εγώ αυτός που θα καταγγελίες σας εδώ; Για να τε λειώνουμε, δεν θα συμφωνούσα προσπαθήσει να παρουσιάσει με όσους χαρακτήρισαν τη συ-· λευκό και αμόλυντο το σύνολο νέντευξή σας στη Liberation, σαν του ελληνικού εκδοτικού χώρου. πράξη ανθελληνική. Εγώ θα τη Ό χι, δεν συμβαίνει κάτι τέτοιο. χαρακτήριζα απλώς ανέντιμη. Δεν είμαι όμως υπεύθυνος εγώ 2. Παρά το γεγονός ότι στηγια το αν κάποια ασήμαντη μειο ψηφία συναδέλφων μου αυθαιρε συνέντευξή σας στο «Διαβάζω», τεί ή και παρανομεί ακόμη, και κάνετε κάποιες συγκεκριμένες καταγγελίες, δεν περιορίζεστε σ’ δεν αισθάνομαι καμιά απολύτως αυτές. Προχωρείτε βάζοντας υποχρέωση να απολογηθώ για κανέναν. τους πάντες σ’ ένα σακί και χυ δαιολογείτε, κ. Δρακονταειδή. Εσείς, όμως, κ. Δρακονταειδή Γιατί πώς αλλιώς παρά χυδαιολο θα μπορούσατε να κάνετε κά γία, μπορεί κανένας να χαρακτη ποιες δηλώσεις για το σύνολό ρίσει τις δηλώσεις σας, πως «οι των Ελλήνων συγγραφέων; Θα Έλληνες εκδότες είναι φτηνομπορούσατε να εγγυηθείτε για κομπιναδόροι», ή «ασυνείδητοι όλους; Άποψή μου είναι πως κα επιχειρηματίες και απατεώνες», μιά κοινωνική ομάδα δεν είναι ή ότι «στην Ελλάδα είναι λίγοι οι τέλεια ξεκομμένη από το υπόλοι εκδοτικοί οίκοι που έχουν μια πο ελληνικό κοινωνικό σύνολο. παράδοση, μια σταθερότητα, μια Αυτή λοιπόν τη συνολική ελληνι τιμιότητα», ή ακόμη ότι όπως εί κή πραγματικότητα τη ζούμε παν και στο «Σχολιαστή», «όλοι όλοι μας. Δεν πιστεύω όμως ότι οι Έλληνες εκδότες κλεψιτυδιορθώνουμε τίποτε βρίζοντας πούν». Με τι μικροψυχία αλήθεια τους πάντες συλλήβδην, αφή και τι ελαφρότητα καταρακώνενοντας έντεχνα την παρεούλα ται ένας ολόκληρος κόσμος, που μας απ’ έξω και βέβαια, προω όπως και να το κάνουμε έχει θώντας χωρίς κανένα τακτ τον... προσφέρει πολλά, μα πάρα πολ εαυτό μας. Δεν πρόκειται κ. Δραλά κ. Δρακονταειδή, σ’ αυτόν τον κονταειδή να σας υποδείξω εγώ τόπο. Θα μπορούσα να πω, πως τρόπους παρέμβασης στα κακώς τέτοια πράγματα, θα ήταν (σοκ; κείμενα του τόπου μας. Αλλωστε

χρονικά/5 φαίνεται πως και δεν θέλετε και δεν μπορείτε να κάνετε κάτι τ έ τοιο. Θα περιμένω όμως από σας δείχνοντας, έστω και αργά, κά ποια στοιχειώδη ευπρέπεια, να δηλώσετε πως όταν λέγατε τα όσα λέγατε για τους Έλληνες εκδότες, εννοούσατε αυτούς και εκείνους και εκείνους συγκεκρι μένα και ότι αυτοί και αυτοί και αυτοί οι εκδοτικοί οίκοι έχουν και παράδοση και προσφορά στον τόπο μας και στο βιβλίο, και βέβαια τιμιότητα. Σ’ αυτήν την τελευταία κατηγορία απαιτώ να εντάξετε και τον εκδοτικό οίκο που εκπροσωπώ, με τη διευκρίνηση ότι παράδοση δεν έχουμε δημιουργήσει ακόμη. Τελειώνοντας κ. Δρακονταειδή, θά ’θελα να προσθέσω κάτι. Δεν συμφωνώ καθόλου με το φί λο σας Ισπανό καθηγητή που εί πε την πολύ ωραία, όπως λέτε, φράση: «Μέγα βιβλίο, μέγα κα κό». Ενδεχόμενα θα συμφωνού σα μαζί του - και φταίτε εσείς γι’ αυτό - αν διαμορφωνόταν η φρά ση αυτή σε: «Μεγάλες συνεντεύ ξεις, μεγάλα κακά», ή μήπως «Ασήμαντες συνεντεύξεις, ασή μαντα κακά»; Διαλέξτε και πάρτε κ. Δρακονταειδή. Μανώλης Μπουζάκης Υπεύθυνος των εκδόσεων «ΓΝΩ ΣΗ» και Πρόεδρος του Συλλόγου Εκδοτών - Βιβλιοπωλών Αθηνών.

το καθολικό και σπινθηροβόλο αυτό πνεύμα που με το έργο του έχει, κατά τον καλύτερο τρόπο, εκφράσει το κίνημα του Διαφωτι σμού στη Γαλλία (αλλά και στην Ευρώπη) του 18ου αιώνα. Η πο λυσήμαντη προσωπικότητά του έχει, ίσαμε σήμερα, μείνει άγνω στη και αγνοημένη στη χώρα μας, όταν στο εξωτερικό έχουν γραφεί και γράφονται ακόμα αναρίθμητες σχετικές μελέτες και όταν ο'Λένιν στο βιβλίο του «Υλισμός και εμπειριοκριτικισμός» τον αναφέρει συχνά με θαυμασμό. Ο φίλος μου Ροζέ Μιλλιέξ, που επίσης τον θαυμά ζει απεριόριστα, θα χαρεί με το αφιέρωμά σας. Θα μου επιτρέψετε όμως μια παρατήρηση. Ενώ σε όλα τα προηγούμενα αφιερώματα κλεί νετε με έναν πίνακα των βιβλίων του παρουσιαζομένου που κυ κλοφορούν σήμερα στον τόπο μας, στο προκείμενο αφιέρωμα τέτοιον πίνακα δεν παραθέτετε. Γιατί αυτό; Θα μπορούσατε ωστόσο να υπομνήσετε ότι αυτή τη στιγμή κυκλοφορεί το μυθι στόρημα του Ντιντερό Η καλό γρια, από τις εκδόσεις Σ.Ι.Ζαχαρόπουλου, σε μετάφραση της Ιωάννας Κατσουλάκη. Κυκλοφο ρεί επίσης το βιβλίο μου Η ζωή του Ν τενί Ντιντερό, μυθιστορη ματική βιογραφία που τιμήθηκε με το μετάλλιο της πόλης Λανγκρ, στη σειρά Μεγάλοι αμφισβητίες των εκδόσεων Φυτράκη, καθώς και το βιβλίο μου Ρουσώ και Ντιντερό, από τις εκδόσεις Αλεθιζόπουλου, όπου επιχειρώ uia γενική προσέγγιση στο έργο rou. Για τα δυο αυτά βιβλία μου, 3 Μάριος Πλωρίτης επισημαίνει τως είναι «οι μόνες - όσο ξέρω εκτενείς μελέτες για τον Ντιντερό» (Το Βήμα, 2.9.84). Θα μπο ρούσατε λοιπόν κι εσείς να τα υπομνήσετε, όχι για να μου απονείμετε εύσημο αλλά για να πλη ροφορήσετε τον αναγνώστη σας ότι, πάνω στο θέμα, μπορεί να διαβάσει κάτι περισσότερο και κάτι διαφορετικό από κείνα που του προσφέρετε με το αφιέρωja .

Κατάλογος έργων Ντιντερό Σ ’ αυτό το τεύχος φιλοξενού με επιστολή του κ. Κ. Θεοφά νους σχετική με τον κατάλο γο ελληνικών μεταφράσεων του έργου του Ντιντερό, που παραλήφτηκε από το σχετικό αφιέρωμα του «Δ» (τεύχ. 103). Το «Διαβάζω» είχε προβλέψει αυτό τον κατάλογο που, όμως, για άλλους λόγους δεν δημοσιεύτηκε έγκαιρα. Παρα θέτουμε λοιπόν τη σχετική ελληνική εργογραφία.

★ ★ 1. Η καλόγρια. Μετάφραση Γεωργίου Τσουκαλά. Εξώφυλ λο Κούλη Ε. Ζαχαριάδη. Λογο τεχνική Βιβλιοθήκη Άγκυρας. Εκδοτικός οίκος Άγκυρα. 1966. Σελ. 135. 2. Ο ανεψιός του Ραμώ. Πρόλογος Λουκάς Αξελός. Μετάφραση Ελένη Μπολλ. Στοχαστής. Αθήνα 1970. Σελ. 176. 3. Η καλόγρια. Μετάφραση Ιωάννας Κατσουλάκη. Κλασι κή Λογοτεχνία αριθ. 56. Σ.Ι. Ζαχαρόπουλος. Αθήνα 1983. Σελ. 232. 4. Η καλόγρια. Μυθιστόρη μα. Μεταφραστές Γιάννης Μαγκλής - Φαίδρα Ζαμπαθά- ί Παγουλάτου. I. Σιδέρης. χ.χ. Αθήνα. Σελ. 254. 5. Ο ανεψιός του Ραμώ. Μετάφραση I. Τσακίρη. Επιμέ λεια Λ. Ντετζιόρτζιο. Εκδό σεις Γερ. Αναγνωστίδη. Αθή να. χ.χ. Σελ. 133.

Μελέτη για τον Ντιντερό Κώστα Θεοφάνους: Ρουσώ. και Ντιντερό, δυο κορυφαίοι εγκυκλοπαιδιστές. Η ζωή και το έργο τους. Αθήνα. Αλεθιζόπουλος. 1982. Σελ. 265+24 πίνακες. Βασίλης Καλαμαράς

Αγαπητοί φίλοι, Επιθυμώ να σας συγχαρώ για το αφιέρωμά σας στον Ντιντερό,

Φιλικά Κώστας Θεοφάνους Πειραιάς

6/χρονικα

το ξένο βιβλίο Κοινωνιολογικά Νέα Οι ειδ ή σ εις από το χώ ρο τη ς κοινω νιολογίας είνα ι το ν τελ ε υ τα ίο καιρό ιδ ια ίτερ α εν δ ια φ έρ ο υ σες. Η ποικιλία των θεμάτω ν, η υψ ηλής σ τάθμη ς επ ισ τημονική εργασία, κι ο έν το ν ο ς προβλη μ α τισ μό ς για τα σύγχρονα κοινωνικά ζη τή μα τα α π οτελ ο ύν τα χ α ρα κτη ρισ τικ ά τω ν πρόσφατων εκδόσεων. Η α νθολόγησή μα ς θα προσπαθήσει ξανά να καλύψ ει μερικά το φάσμα τη ς στοχα στική ς α ϋ τή ς πολυπραγμοσύνης.

1. Σαν πρώτο στοιχείο πληροφόρησης ανα χεύει προκλητικά στην ιδέα της «ανεξαρτη φέρουμε την ολοκλήρωση του τετράτομου σίας μιας μη εμπειρικής θεωρητικής λογικής». έργου του νεαρού κοινωνιολόγοι Jeffrey C. Ο δεύτερος τόμος με τίτλο The Antinomies of Alexander. Η αναγγελία από το University of Ca Classical Thought (οι αντινομίες της κλασικής lifornia Press επισημαίνει το σημαντικό γεγο σκέψης) ασχολείται με τους Marx και Durνός με δικαιολογημένη υπερηφάνεια. Λέμε kheim. Ο Weber είναι το αντικείμενο του τρί «δικαιολογημένη» γιατί η διαφήμιση του με του τόμου που τιτλοφορείται The Classical At γαλόπνοου εγχειρήματος του Alexander δεν tempt at Theoretical Synthesis (η Κλασική Από είναι μία συνηθισμένη υπερβολή. Η μελέτη πειρα για Θεωρητική Σύνθεση). Στον τέταρτο του επαινέθηκε από τις πιο ετερόκλητες δυ τόμο διερευνάται ο αμφισβητήσιμος δομονάμεις που αντιπροσωπεύουν σχεδόν όλες λειτουργισμός του Talcott Parsons με τον εν τις τάσεις της σύγχρονης κοινωνιολογικής δεικτικό τίτλο The Modern Reconstruction of θεωρίας. Θα μπορούσε να υποψιαστεί κανείς Classical Thought (η σύγχρονη ανακατασκευή κάποια συνωμοσία όταν συμφωνούν στις κρί της κλασικής σκέψης). Θα πρέπει να σημειώ σεις τους συντηρητικοί στοχαστές όπως ο Da σουμε το γεγονός ότι ειδικά για το τελευταίο niel Bell, με προοδευτικούς ή και «αναρχι μέρος του magnus opus του Alexander προσ κούς» του τύπου Lewis A. Coser και Alvin W. τέθηκε ένας ακόμη θαυμαστής που είναι δη Gouldner. Η καθολική επιδοκιμασία της ερμη μοφιλής στις μέρες μας - ο JQrgen Habermas. νευτικής του Alexander ίσως εκφράζει και μια βαθύτερη ανάγκη για την επανεξέταση των 2. Η εργασία του Paul Starr, The Social Tran «ιερών» κειμένων της κοινωνιολογικής φιλο sformation of American Medicine (η Κοινωνική λογίας. Παρά τις επί μέρους επιφυλάξεις των Μεταλλαγή της Αμερικανικής Ιατρικής), Basic κριτικών που δημοσιεύτηκαν - ιδιαίτερα αρ Books, αποτελεί την πλέον σημαντική προσ νητικό ήταν το σχόλιο του Γερμανού καθηγη φορά των τελευταίων ετών στην «κοινωνιολοτή Dirk Kasler - φαίνεται πως τελικά ο Alexan γία των επαγγελμάτων». Ο ειδικός αυτός κλά der πείθει για τις δυνατότητές του. Παρόμοια δος έχει να επιδείξει μια ολόκληρη σειρά με έργα δεν αναλαμβάνονται στη σημερινή επο αριστουργηματικές μελέτες κλασικών κοινω χή. Μόνον οι Talcott Parsons και Raymond Aron νιολόγων από τους Weber και Veblen ώς τους τόλμησαν παλαιότερα μια τέτοια σφαιρική Parsons και Hughes. Το βιβλίο του Starr προσ επανεκτίμηση της κοινωνιολογικής ανάλυσης. θέτει σε αυτή τη φιλολογία τη σπουδή του ια Η θεματολογική συγκρότηση της εργασίας τρικού επαγγέλματος, που έγινε στην εποχή αυτής αποκαλύπτει τους σκοπούς της. Ο μας κυρίαρχο επάγγελμα μιας τεράστιας πρώτος τόμος με τίτλο Positivism, Presupposi «βιομηχανίας». Η θέση της ιατρικής στη σύγ tions, and Current Controversies (Θετικισμός, χρονη διαμάχη των δύο μεγάλων κοινωνικών προϋποθέσεις και σύγχρονες διαμάχες) στο συστημάτων κυρίως η περίεργη σχέση της με

χρονικα/7 τον δυτικού τύπου «σοσιαλισμό» στο Welfare Society, καθιστά την έρευνα του Starr ξέχωρα σημαντική. Ίσως, εκεί, να οφείλεται και η με γάλη σημασία που της δόθηκε από τους ειδι κούς επιστήμονες. Αφού πήρε το βραβείο C. Wright Mills των κοινωνιολόγων σε μια συναδελφική αναγνώριση, το βιβλίο κέρδισε εφ έ τος το βραβείο Bancroft των ιστορικών, καθώς ■ και το μεγάλο βραβείο Pulitzer. Η πολύπλευρη αναγνώριση δεν είναι τυχαία. Ο Starr πέτυχε να δώσει όλες τις διαστάσεις του θέματός του κατά τρόπο που ξεπερνάει την απλή, ιστο ρική ανάλυση και θίγει έμμεσα τα καυτά θ έ ματα του καιρού μας όπως η κοινωνικοποίηση της ιατρικής, η έννοια του καπιταλιστικού συ στήματος, ο ρασιοναλιστικός προσανατολι σμός στη σύγχρονη δημόσια πολιτική, ο ρό λος και η εξουσιαστική - «χαρισματική» επι βολή των επαγγελμάτων, κλπ. 3. Η οικογένεια έχει γίνει καιρό τώρα επίκεντρο έντονης θεωρητικής και ιδεολογι κής διαμάχης. Ιδιαίτερα μετά τη συνεχώς αυ ξανόμενη επιτυχία του κινήματος των γυναι κών και την αποφασιστική πολιτική του επιρ ροή στις περισσότερες χώρες, η οικογένεια αποτελεί έναν από τους βασικούς στόχους των επιδιωκόμενων θεσμικών μεταβολών. Λο γικό επομένως είναι να εξετασθεί από τους κοινωνικούς επιστήμονες και τους κοινωνιο-' λογούντες λογίους. Το βιβλίο των Peter Ber ger και Brigitte Berger, The War Over the Family (Ο «πόλεμος» γύρω από την οικογένεια), που κυκλοφόρησε και σε χαρτόδετη έκδοση από τον οίκο Penguin Books, συνοψίζει μια σειρά επιχειρημάτων υπέρ του τύπου της «μπουρζουάδικης οικογένειας» που είχε διατυπωθεί αρχικά στα κείμενα του ιστορικού Christofer Lasch. Για όσους δεν γνωρίζουν πολλά πράγ ματα για τον «πόλεμο» των διαφόρων πλευ ρών στο μεγάλο πρόβλημα της οικογένειας, η εργασία των Bergers προσφέρει μια έξοχη κοινωνιολογική ανάλυση που προσπαθεί του λάχιστον να διατηρήσει και τη σχετική αντι κειμενικότητα ανάμεσα στις αντίθετες παρα τάξεις. Το γλαφυρό ύφος του Peter Berger εγγυάται επίσης ένα ευχάριστο διάβασμα. Η βα σική τους άποψη θα ήταν δυνατό να διαχωρισθεί σε δύο μέρη, αφενός στην κριτική των εξτρεμιστών του φεμινιστικού ατομικισμού που δεν συμβιβάζεται με τη σημερινή μορφή των δυτικών κοινωνιών και αφετέρου στην κριτική των φανατικών της «νέας δεξιάς» οι οποίοι με τις μοραλιστικές τους υπερβολές δημιουργούν κινδύνους ολοκληρωτικών επι βολών που αντιστρατεύονται τον σύγχρονο πλουραλισμό. Αξίζει ακόμη να προσέξει κα νείς το νέο βιβλίο του συγγραφέα του θρυλι-

το

Jeffrey C. Alexander

κού πια The Social Construction of Reality για να δει τα διλήμματα των διανοουμένων της αστι κής κουλτούρας καθώς παρατηρούν με δέος να ξεπερνιέται ο παραδοσιακός προοδευτισμός τους και αισθάνονται τους κινδύνους μιας άκριτης υιοθέτησης της ρητορικής των απελευθερωτικών τάσεων από τις διάφορες υπο-ομάδες. 4. Η σπουδή της «συλλογικής συμπεριφο ράς» δεν έχει καταφέρει να μας δώσει καμιά ικανοποιητική θεωρητική σχηματοποίηση του θέματος μετά τη σύνθετη ερμηνεία του Neil J. Smelser. Θα θέλαμε να μνημονεύσουμε δύο βιβλία που ασχολούνται με το καυτό πρόβλη μα της πυρηνικής τεχνολογίας και τις εφιαλ τικές προεκτάσεις της για την πολεμική βιο μηχανία αυτο-καταστροφής. Με τη διάδοση του κινήματος της ειρήνης σε διάφορες χώ ρες, και την εξάπλωση ενός νέου διεθνισμού, τα βιβλία αυτά είναι πολύ επίκαιρα. Η εργασία του Jerome Price, The Antinuclear Movement (To Αντιπυρηνικό Κίνημα), Boston: Twayne Pu blishers, είναι μια ντοκουμενταρισμένη, σφαι ρική εκτίμηση των μικρο-ομάδων, οι οποίες συγκροτούν αυτό το κίνημα, με διεξοδική συ ζήτηση των αμφισβητήσεων του ιδεολογικού τους προσανατολισμού, τις πολιτικές τους επιρροές, τη δράση των διανοουμένων, τη

8/χρονικα φαινομενικά περίεργη σύγκριση του Αυστριακού ςττοχαςτΓή με τον Emile Burkheim. Ο Bloor βλέπει στα «γλωσσικά παιχνίδια» του Wittgen stein έναν κοινωνιολογισμό παρόμοιο με αυ τόν του Γάλλου θετικιστή. Για όσους γνωρί ζουν τη συζήτηση που προκάλεσε η θέση του Peter Winch ανάμεσα στους Αγγλους κοινω νιολόγους, το βιβλίο του Bloor έχει μια ιδιάζουσα σημασία. Ο άλλος φιλόσοφος είναι ο Michel Foucault... Δύο εργασίες με τίτλο το όνομα του Γάλλου διανοητή γράφτηκαν τε λευταία από τους Charles C. Lemert, Garth Gil lian και Hubert L. Dreyfus, Paul Rabinow και εκδόθηκαν από το Columbia University Press και το Chicago University Press αντίστοιχα. Παρό λο ότι ο Lemert είναι δόκιμος κοινωνιολόγος με βαθιά γνώση της γαλλικής κουλτούρας, το βιβλίο του δεν επαινέθηκε από την κριτική όπως θα όφειλε. Αντίθετα, εγκωμιαστικά ήταν 5. Δύο φιλόσοφοι με πολυπληθείς θιασώτεςτα σχόλια για τη δουλειά των Dreyfus-Rabinow. στις κοινωνικές επιστήμες έγιναν αντικείμενο Ο καθηγητής Dreyfus είναι άλλωστε ένας κα έρευνας για μια ακόμη φορά. Ο David Bloor θιερωμένος φιλόσοφος με αναγνώριση στους έγραψε μια σπουδαία διατριβή με τίτλο: Wit φαινομενολογικούς κύκλους. Το βιβλίο των tgenstein - A Social Theory of Knowledge (ΒίτDreyfus-Rabinow προλόγισε ο ίδιος ο Foucault γκενςπάιν - Μια κοινωνική θεωρία της γνώ λίγο πριν από τον ξαφνικό θάνατό του. σης). Το σημαντικό στοιχείο βρίσκεται στη 6. Κρίναμε σκόπιμο να αναφερθούμε εδώ «κατ’ εξαίρεσιν» στην περίπτωση του γνω στού κοινωνιολογικού περιοδικού Social Re search, το οποίο γιορτάζοντας φέτος τα πενηντάχρονά του τύπωσε ένα διπλό αναμνη 11λ!*( \\ Μ:χχλος στικό τεύχος (Spring/Summer 1984) όπου συνέλεξε είκοσι και πλέον κλασικά άρθρα δημο σιευμένα κατά καιρούς στις σελίδες του. Σπά νια κείμενα των Η. Arendt, J. Piaget, Ρ. Ricoeur, ΓΙΑ ΕΝΑ L. Strauss, A. Schutz, R. Heilbroner, και άλλων ΝΕΟ Α Ν Θ Ρ Ω ΙΙΙΣ Μ Ο διασήμων συγγραφέων συνθέτουν ένα μονα δικό σύνολο. Για την αγορά του απευθυνθεί τε: Social Research, 66 West Twelfth Street, New York, N.Y. 10011, U.S.A.

χρήση των συμβόλων της πρόσφατης σωτηριολογίας, κλπ. Η εργασία των Alain Touraine και των συνεργατών του με τίτλο Antinuclear Protest (Αντιπυρηνική Διαμαρτυρία) που κυ κλοφόρησε από το Cambridge University Press ασχολείται με τη γαλλική εμπειρία. Ενδιαφέ ρουσα πλευρά του βιβλίου είναι η εφαρμογή της μεθόδου της «κοινωνιολογικής επέμβα σης». Η μέθοδος αυτή αποτελεί μια διαλεκτι κή της θεωρίας με την πράξη, καθώς οι συγ γραφείς του βιβλίου υπήρξαν προπαγανδιστές ιδεών σχετικά με τις επιπτώσεις της πυ ρηνικής τεχνολογίας και, φυσικά, συνεργάτες των ομάδων του κινήματος. Οι Γάλλοι κοινω νιολόγοι αγνοούν ηθελημένα τις προτροπές του Max Weber για αξιολογική ουδετερότητς στην έρευνα της κοινωνικής πραγματικότη τας.

ΚΑΛΕΝΤΗΣ & ΣΙΑ Ε.Ε. ^ Κολοκοτρώνη 15 - 1ος όροφος 105 62 ΑΘΗΝΑ Τηλ. 32.34.270 - 32.31.781

7. Και ένα τελευταίο νέο για τους πολυπλη θείς θαυμαστές του Erich Fromm. Μεταφρά στηκε και εκδόθηκε από το Harvard University Press το βιβλίο του The Working Class in Wei mar Germany (Η εργατική τάξη στην Γερμανία της Βαϊμάρης). Το βιβλίο είχε γίνει σχεδόν «απόκρυφο» γιατί γράφτηκε πριν από πενήν τα χρόνια, και δεν δημοσιεύτηκε λόγω της πολιτικής του τοποθέτησης που το καθιστού σε επικίνδυνο στην ταραγμένη εκείνη εποχή. Η έκδοση αυτή έχει μεγάλη σημασία για την ιστορία της σχολής της Φρανκφούρτης αλλά και για όλους όσους αγωνίζονται να ξεδιαλύ νουν το γόρδιο δεσμό των θεμάτων που σχε τίζονται με την πορεία της εργατικής τάξης στον αιώνα μας. Νικόλαος X. Τάτσης

1. Μ. Κούντερα: Γελοίοι έρωτες (Οδυσσέας)

*** ♦**

»**

2. Γ. Γ. Μάρκες: Το φθινόπωρο του Πατριάρχη (Ν. Σύνορα) 3. Τζ. Όργουελ: 1984 (Κάκτος)

*» Λ

t. Ζ. Φ. Ρεβέλ: Πώς οι δημοκρατίες εξαφανίζονται (Ελληνική Ευρωεκδοτική) 5. Δ. Χονδροκούκη. Γκρεμίζω το θρύλο του Άρη Βελουχιώτη (Ισοκράτης)

Χνάρι-Αθ.

Χατζούλη - Λάρισα

ί ί

Πρίσμα - Πειραιάς

Q-

fl C

Σύγχρονη Εποχή - Αθ.

| ο Κοτζιάς - θεσ.

Επιλογή - Αθ.

Εστία-Αθ.

Κατώι του Βιβλίου - θεσ.

ώ <

| Ενδοχώρα - Αθ.

Γρηγόρης-Αθ.

Β ΙΒ Λ ΙΑ

Από 1 μέχρι 13 Νοεμβρίου Επειδή όμως είναι τεχνικά αδύνατο να δημοσιεύονται όλα τα βιβλία που αναφέρουν οι βιβλιοπώλες, ο πίνακας περιλαμβάνει τελικά εκείνα τα βιβλία που δηλώθηκαν από δύο τουλά χιστον βιβλιοπώλες. Όσο για το ενδιαφέρον και την ποιότητα των βιβλίων του πίνακα, σκόπιμο είναι να συμβου λεύεστε τις σελίδες της «Επιλογής».

| Γωνιά του Βιβλίου - Θεσ. | I Δωδώνη - Αθ. | Ελευθερουδάκης - Αθ. |

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ] Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει τα εμπορικότε ρα βιβλία ενός δεκαπενθήμερου, σύμφωνα με τα στοιχεία που μας παραχώρησαν δεκαπέντε βι βλιοπώλες απ’ όλη την Ελλάδα, δηλώνοντας ο καθένας τους τα τρία βιβλία που είχαν τις πε ρισσότερες πωλήσεις στο βιβλιοπωλείο του κατά το διάστημα αυτό. Έτσι, το βιβλίο με τις μεγαλύ τερες πωλήσεις σημειώνεται με τρεις αστερί σκους (**), το αμέσως μετά με δύο (**) και το τελευταίο με έναν ( * ).

***

** Λ

.. ..

5. A. MEULENBELT: Για μας τις γυναίκες (Ν. Σύνορα)

Λ ..

7. Μ. Α. Μπιράντ: Απόφαση απόβαση (Φλώρος)

Λ *

9. Φρ. Γερμανού: Ακριβή μου Σοφία (Κάκτος) Σημείωση: Στο βιβλιοπωλείο Γρηγόρης - Αθ. το βιβλίο που είχε τις περισσότερες πωλήσεις ήταν: Αγιον Όρος και παιδεία του γένους μας (Εκδόσεις Άγιον Όρος). Στη Δωδώνη - Αθ.: Έζρα Πάουντ (Δωδώνη). Στη Σύγχρονη Εποχή - Αθ.: Γ. Γάτου: Ρεπορτάζ με την Ιστορία (Σύγχρονη Εποχή).

25 ΧΡΟΝΙΑ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ Με χιλιάδες βιβλία ιστορικά, λογοτεχνικά, πολιτικά, οικονομικά, λεξικά κ.ά. από 25 δραχμές

ΜΠΑΡΜΠΟΥΝΑΚΗΣ ΑρτστστίΧοικ; 4 * ΕγνατΙας 150

Το ΚΑΤΩΙ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Αριστοτέλοος 6 * Τηλ. 27.18.53

ΤΑ ΤΡΙΑ ΜΕΓΑΛΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ Κί!Ν)Ν0Σ Γ. ΜΑΚΑΡΟΝΙΑ II -----------------------------------------------------------------------------------------WEyPUAUI US - ΨΥΤΤα ΤΡΟΣ

αρχαία λυρική ποίηση Η αρχαία λυρική ποίηση είναι εκείνη η μορφή τον λόγον που σημαδεύει το πέρασμα από το έπος στο αττικό δράμα καί στην επιστημονική πεζογραφία. Υπηρέτης της πνευματικής καί πολιτικής ελευθερίας αντιμετώπισε την τυραννία και την πολιτική βία. Με την απομάκρυνση από τον επικό μύθο απόρεσε να προβάλει το προσωπικό βίωμα και την προσωπική σκέψη. Οι αρχαίοι λυρικοί ποιητές διψούν για τις χαρές της ζωής, εκφράζουν την αγάπη για τη φύση, το θαυμασμό για τα νιάτα, την ομορφιά και τον έρωτα, την πίκρα για τα βάσανα και τα γηρατειά, αλλά και την πίστη στην εσωτερική ανθρώπινη αρμονία. Αποδοκιμάζουν την τυραννία και προβάλλουν την ελευθερία, την ειρήνη, την ευνομία και την ευθύνη για τα κοινά. Η αναφορά μας σ’ αυτό το είδος του λόγου δεν είναι τυχαία. Πρόκειται για κείμενα ανοιχτά, πάντοτε, σε νέες προσεγγίσεις. Έπειτα, νεότερα παπυρικά ευρήματα προστίθενται και μας προσφέρουν νέες σελίδες ποιητικής δροσιάς και ζωντάνιας. Ελπίζουμε στο μέλλον να ξανασχοληθούμε, σε άλλες μελέτες, μ ’ αυτόν τ^ν τύπο του αρχαίου τραγουδιού που είναι κάλεσμα, απόλαυση του καλλιτεχνικού φαινομένου σ’ όλα του τα επίπεδα. Γο εικονογραφικό υλικό είναι από το βιβλίο του John Boardman, «Αρχαία Ελληνική τέχνη», εκδ. Υποδομή και από την «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους» της Εκδοτικής Αθηνών Α.Ε. Το αφιέρωμα επιμελήθηκε η Καίτη Τοπάλη.

12/αφιερωμα

Αντώνης Κάλφας - Καίτη Τοπάλη

Αρχαία ελληνική λυρική ποίηση εισαγωγικό σχεδίασμα Οι όνο κατηγορίες της αρχαίας λυρικής ποίησης, το χορικό τραγούδι και η μονω δία, αποτελούν τη λογοτεχνική μαρτυρία για τους αιώνες που χρειάστηκε η Ελλά δα να περάσει από την ομηρική εποχή στον επιστημονικό και κριτικό 5ο αιώνα π.Χ. Πραγματικά, ο επικός κύκλος του Ομήρου είναι ο κόσμος των βασιλιάδων, των ηρωικών πράξεων, του φόβον και της ευσέβειας προς τους θεούς. Αντίθετα, εκεί γύρω στα 750 π.Χ., ο ελληνικός κόσμος βρίσκεται κάτω από τη διοίκηση αρι στοκρατικών καθεστώτων που παραχώρησαν τη θέση τους στις τυραννίες, και, έναν αιώνα μετά, στα δημοκρατικά πολιτεύματα. Εμφανίζεται ο άνθρωπος της «πόλεως», συμμέ τοχος στα «κοινά», με την ατομική του υπόσταση και την κοινωνική του πρακτική συνυφασμένες. Μέσα σ’ αυτό το κοινωνικό πλαίσιο θα τραγου δήσει ο λυρικός ποιητής προσωπικές αλλά και καθολικές χαρές, τον έρωτα και το φεγγάρι, αλ λά και τη βία και τον πόλεμο εναντίον του εχθρού. Βέβαια, ποιητές εμπνευσμένοι από τον Όμη ρο, συνέχισαν να γράφουν επική ποίηση και κα τά τον 8ο και 7ο αιώνα. Ωστόσο, ο -παλιός π ιαεπικός στίχος με το επιβλητικό του μέτρο, το δα κτυλικό εξάμετρο, αποδεικνύεται ακατάλληλος να εκφράσει τις περίπλοκες συνθήκες που προέρχονταν από τα αριστοκρατικά και τυραν νικά πολιτεύματα και την αποικιακή επέκταση. Παραχώρησε λοιπόν τη θέση του σε καινούρια και περισσότερο εύκαμπτα μέτρα που εξυπηρε τούσαν καλύτερα τις διαθέσεις, το πνεύμα και το είδος της συγκίνησής που απαιτούσε η νέα επο χή· Πρώτη απόκλιση από τον επικό στίχο, συναν τάμε στο ελεγειακό πεντάμετρο, που με τη συνο δεία του αυλού, χρησιμοποιείται πλέον σαν όρ γανο έκφρασης των πολιτικών και κοινωνικών απόψεων αλλά και της προσωπικής συγκίνησης και της πολεμικής οργής. Οι λυρικοί ποιητές, που ταυτόχρονα ήταν και μουσικοί, αξιοποίησαν

την καθιέρωση μιας μουσικής κλίμακας που αποδιδόταν στον Όλυμπο από τη Φρυγία. Λίγο αργότερα ο Τέρπανδρος από τη Λέσβο συντόνι σε την κλίμακα με τη λύρα, ενώ κάτι ανάλογο πραγματοποίησε και ο Κλονάς για τον αυλό. Έτσι, με τα δυο αυτά μουσικά όργανα, περνάμε σε μια περίοδο, όπου η ελληνική μουσική μπήκε στην περιοχή τής «αυστηρά πειθαρχημένης τέ χνης». Σήμερα με το επίθετο «λυρικός» εννοούμε ποίηση, προσωπική, ποίηση που ενέχει κάποιο στοιχείο τραγουδιού, έστω κι αν δεν τραγουδιέ ται πραγματικά. Τι εννοούσαν, από τη μεριά τους, οι πρόγονοί μας; Στους ελληνιστικούς χρόνους που πρωτοσυναντάμε την έκφραση «λυρικός» εννοούμε κάτι συγκεκριμένο: ποίηση, που τραγουδιόταν με συ νοδεία λύρας. Άγνωστης χρονολογίας είναι ένας κατάλογος όπου βρίσκονται τα ονόματα εννέα ποιητών, -που ήταν άγνωστοι και ως «οι πραττόμενοι»- Πίνδαρος, Βακχυλίδης, Σαπφώ, Ανα κρέων, Στησίχορος, Σιμωνίδης, Ίβυκος, Αλ καίος και Αλκμάν κι έτσι καταλαβαίνουμε τι ακριβώς εννοούσαν με τον όρο λυρικός ποιητής. Μια ιδιαίτερη δηλ. ομάδα ποιητών που διέφερε από αυτούς που έγραφαν τραγωδίες, έπη, ιάμ βους, ή ελεγεία.

αφιερωμα/13

Επάνω: Ποιητής με λύρα και ένα παιδί. Επιτύμβια στήλη τα μέσα τον ίου αι. π.Χ. Μερικοί υπόθεσαν ότι πρόκειται για τον Πίνδαρο (Βασιλεία, Αρχαιολ. Μουσείο) Δεξιά: Παράσταση Μούσας σε λευκή αττική λήκυθο. Έργο τον «ζωγράφον του Αχιλλέιας», 445 π.Χ. (Μόναχο, Αρχαιολ. Μουσείο)

Αρχαίες και νεότερες διακρίσεις Ο λυρικός ποιητής, για τους αρχαίους', ξεχώριζε από τον δραματικό που δεν συνδεόταν με τη λύ ρα· από τον ιαμβογράφο που έγραφε κυρίως για απαγγελία και τέλος από τον ελεγειακό που συ νέθετε με συνοδεία’τον αυλό. Η ταξινόμηση αυ τή, ωστόσο, προσκρούει σε σοβαρές αντινομίες. Για παράδειγμα: ανάμεσα στα επινίκια του Πιν δάρου (το επινίκιον, αποτελεί μια ειδικότερη μορφή του χορικού τραγουδιού και προοριζόταν προς τιμήν των νικητών στα πανελλήνια αγωνί σματα) υπάρχουν μερικά κομμάτια, που δεν έχουν γραφεί για νίκες σε αγώνες, όπως ο 3ος Πυθιόνικος ή ο 11ος Νεμεόνικος που θυμίζουν ποιητική επιστολή το πρώτο, ενώ το δεύτερο υμνεί την υποδοχή ενός νέου στο Πρυτανείο της Τενέδου. Αυτή λοιπόν η σύμφυρση χορικής και μονωδιακής ποίησης εξηγείται, ώς ένα βαθμό, από τις ιδιαίτερες περιστάσεις κάτω από τις οποίες γράφονταν τα λυρικά ποιήματα, τον τόπο και άλλους παράγοντες. Σήμερα, αυτό που καθαρότερα μπορούμε να διακρίνουμε, είναι ο διαχωρισμός της μονωδιακής και χορικής ποίησης σε μια συγκεκριμένη σειρά λυρικών ειδών, που το καθένα οργανώνε ται με τον δικό του τρόπο, τόσο θεματικά (θρη νητικό ή περιπαικτικό τραγούδι), όσο και από την άποψη της μελωδίας και του μουσικού οργά νου. Έτσι τη μονωδιακή ποίηση χωρίζουμε σε

ελεγειακή, ιαμβική και μελική. Η ελεγειακή, σε ιωνική γλώσσα και στα μετρικά καλούπια του έπους, εκφράζει αρχικά τη θρηνητική διάθεση αλλά και: λύπη, χαρά, έρωτα δηλ. άμεσα και κοντινά στον απλό άνθρωπο αισθήματα. Η ιαμ βική ποίηση, ο ίαμβος, «που κατά μια ετυμολο γία -ερμηνευτική της ονομασίας και της σημα σίας του- παράγεται από το ιάπτω και άρα ση μαίνει υβριστής ή στηλιτευτής»1 ασχολήθηκε με προσωπικά και κοινωνικά θέματα γραμμένα στην ιωνική διάλεκτο. Τέλος, η μελική ποίηση προσωπική κι αυτή ποίηση, καλλιεργήθηκε κυ ρίως στην Αιολίδα και τραγουδήθηκε σε ντόπιες διαλέκτους και ιδιώματα. «Η αρχαία μονωδία», παρατηρεί ένας ευαίσθητος μελετητής του αρχαϊ κού λυρισμού’ ο C.M. Bowra, «γενικά, έμεινε δε μένη με τον καθημερινό λόγο και έτσι κράτησε πάντα έναν επίκαιρο τόνο. Οι ποιητές της δεν νοιάζονταν ούτε για τό ηρωικό παρελθόν ούτε για τις αχρονικές θρησκευτικές αλήθειες. Έγρα φαν για τον εαυτό τους και για τους φίλους τους σε απλή, Καθημερινή και γι’ αυτό άμεση γλώσ σα».2

Πρώιμες λυρικές αναφορές. Όμηρος και άλλες μαρτυρίες. χορικό τραγούδι ΝΕΥΡΟΛΟΓΟΣ - Ψ ν ϊίΛ τ Β /,,

14/αφιερωμα

Ο Πολύφημος και ο Οόνσσέας, Αγγείο, μέσα τον 7ου αι. π.Χ. (Μουσείο Άργους)

όταν ο Έκτορας ακούγεται να λέει στον Αίαντα «οίδα δ’ ένί σταδίη δηίω μέλπεσθαι Άρη>: (=ξέρω, στη μάχη που.γίνεται στήθος με στήθος, να σέρνω το χορό του Άρη), η λέξη μέλπεσθαι φανερώνει ότι ο ήρωας υπονοεί κάποιον πολεμι κό χορό σαν εκείνον που χόρεψε ο Αχιλλέας στην κηδεία του Πατρόκλου. Στην ασπίδα του Αχιλλέα ένα παιδί τραγουδά τον λίνο (παραδο σιακό τραγούδι για το θάνατο ενός θεού της βλάστησης) και οι σύντροφοί του χορεύουν. Ό ταν η Καλυψώ και η Κίρκη τραγουδούν κα θώς υφαίνουν στον αργαλειό γνωρίζουμε έτσι ένα είδος τραγουδιού που συνδέεται με τη δου λειά. «Αν η Σαπφώ» σημειώνει ο Albin Lesky, «έγραψε πραγματικά το μικρό ποίημα (απ. 94 D.), στο οποίο μια κοπέλα μέσα στη βαθιά νύχτα κλαίει τη μοναξιά της, τότε πρέπει να έχει αν τλήσει από λαϊκό τραγούδι».3 Οι ομηρικές μαρ τυρίες για το χορικό τραγούδι είναι πλουσιότε ρες. Καταγράφονται τέσσερα είδη τραγουδιού, τα οποία αργότερα μορφοποιήθηκαν πιο συγκε κριμένα και μπήκαν σε λατρευτική χρήση. Σε τέσσερα χωρία ο Όμηρος περιγράφει έναν θρήνο -όταν η Θέτις και οι Νηρηίδες θρηνούν το χαμό του Πατρόκλου, όταν ο Αχιλλέας και οι σύντροφοί του μοιρολογούν τον Πάτροκλο, όταν οι Τρωαδίτισσες θρηνούν τον Έκτορα και όταν οι Μούσες κλαίνε τον Αχιλλέα. Έπειτα μας λέει ότι οι νεαροί Αχαιοί υμνούν τον Απόλλωνα ως παιήονα και αυτό μάλλον υποδηλώνει ένα πρώι μο -παράδειγμα παιάνα που συνδεόταν στενά με τον Απόλλωνα. Στην ασπίδα του Αχιλλέα υπάρ χει ένας υμέναιος όπου μερικοί τραγουδούν ενά άλλοι γοοεύουν ιιε μουσική, αυλών και λύρας

Τέλος το τραγούδι του Δημόδοκου για τον Άρη και την Αφροδίτη συνοδεύεται από χορό και μοιάζει να είναι πρώιμο παράδειγμα υπορχήματος (τραγουδιού που συνοδεύεται από μιμητικά βήματα και ερμηνευτικές χειρονομίες). Στην πε ριγραφή της τέχνης του τραγουδιού από τον Όμηρο, όπως π.χ. στους διάφορους θρήνους, φαίνεται ότι κάποιος κατά κανόνα πρωτοστατεί (εξήρχε γόοιο) κι οι υπόλοιποι απλώς βγάζουν θρηνητικές κραυγές (στενάχοντο). Όταν οι εν νιά μούσες θρηνούν τον Αχιλλέα, οι κόρες του Γέρου της Θάλασσας στέκονται γύρω-γύρω και κλαίνε λυπητερά (οϊκτρ’ όλοφυρόμεναι). Οι ομηρικές ωστόσο αναφορές που μαρτυρούνται παραπάνω για το χορικό τραγούδι δεν είναι και οι μόνες της αρχαιότητας. Άλλες μορ φές, με μεγάλη προϊστορία, επιζούσαν ώς τα χρόνια του Πίνδαρου: ο ύμνος, το προσόδων, ο διθύραμβος και τα έγκώμια. Ας δούμε όμως από πιο κοντά. Ο ύμνος ήταν τραγούδι που απευθυ νόταν στους θεούς, σε διάκριση προς το τραγού δι που αφορούσε τους θνητούς, ενώ ταυτόχρονα διέθετε και μια άλλη τεχνικότερη σημασία: ύμνος για τους θεούς με τη συνοδεία κιθάρας εκτελούμενος από χορό που στεκόταν ακίνητος στη θέση του. Το προσόδιον ή πομπικό τραγούδι ψαλλόταν πηγαίνοντας προς τους βωμούς και τους ναούς και συνοδευόταν από αυλό. Σώζον ται δύο στίχοι του Εύμηλου από την Κόρινθο (μέσα 8ου αιώνα), πράγμα που κάνει φανερή την παλαιότητα του είδους αυτού. Ο διθύραμβος, που για πολύ καιρό έμενε δεμένος με τη λατρεία του Διονύσου, πρέπει να είναι εξίσου πρώιμος. Τα τραγούδια που δεν προορίζονταν για τους θεούς αλλά για τους ανθρώπους ήταν γνωστά με το γενικό όρο εγκώμια (τέτοια ποιήματα αποδί δονταν στον Σιμωνίδη, στον Πίνδαρο και στον Βακχυλίδη). Από αυτό το ποητικό είδος προέκυψε μια ειδικότερη μορφή, το επινίκιον, προς τι μήν των νικητών στα πανελλήνια αγωνίσματα. Έ να άλλο είδος εγκωμίου ήταν το χορικό σκά λων, ενώ οι Αλεξανδρινοί αναγνώριζαν ένα ακόμη είδος, το λεγόμενο ερωτικόν.

Μύθος, απόφθεγμα και προσωπική παρατήρηση Το χορικό τραγούδι, στενά δεμένο με τις λατρευ τικές εκδηλώσεις, τραγουδιόταν σε πανηγύρεις και σε επίσημες εκδηλώσεις και ακριβώς σε τού το το γεγονός της σύνδεσής του δηλ. με τη λα τρεία οφείλει τα πιο ουσιώδη χαρακτηριστικά του. Το πρώτο χαρακτηριστικό είναι η ύπαρξη μιας υπόθεσης, ενός μύθου. Ο μύθος αφορά κα τά κανόνα θεούς ή ήρωες ή τη σχέση των θεών με τους ανθρώπους. Όπω ς γράφει ο Bowra «στο χορικό τραγούδι οι μύθοι λειτουργούν όπως ο

αφιερω μα/15 γλυπτικός διάκοσμος στον αρχαίο ναό. Διασαφούν το νόημα μιας τελετής εικονογραφώντας επεισόδια του μύθου».4 Ένα δεύτερο χαρακτη ριστικό ήταν το απόφθεγμα, που συνδεόταν με το μύθο και τόνιζε το διδακτικό του χαρακτήρα. Ο Πίνδαρος, για παράδειγμα, συνήθιζε να βγάζει συμπεράσματα από τις ιστορίες του και να υποδείχνει κάποιες καθολικές αλήθειες που κρύβονται μέσα τους. Τα αποφθέγματα, αποτε λούσαν αναπόσπαστο μέρος της ελληνικής θρη σκευτικής ζωής γιατί διδάσκουν στον άνθρωπο πώς να συμπεριφέρεται σύμφωνα με τις κυρίαρ χες αξίες της εποχής ενώ παράλληλα εκφράζανε κρίσεις πάνω στο χρέος και τη μοίρα των ανθρώ πων. Οι ακροατές του Ομήρου απολάμβαναν αφηγήσεις για το ηρωικό παρελθόν σε αντίθεση με τους ακροατές του Πινδάρου ή του Αλκμάνα που άκουγαν με ευχαρίστηση μαθήματα ηθικής συμπεριφοράς. Τρίτο χαρακτηριστικό της χορι κής ποίησης είναι οι προσωπικές παρατηρήσεις και οι υπαινιγμοί. Ο ποιητής μιλά για τον εαυτό του, τους φίλους του, τις ανάγκες του. Ο εαυτός του όμως είναι ο καθρέφτης του κοινοτικού πε ριβάλλοντος, τα πάθη και τα οράματα της ομά δας στην οποία ανήκει. Ο ποιητής δάνειζε τη φωνή του στο καθολικό ιδεώδες, ανακοίνωνε δια μέσου του ατομικού λόγου τον ολικό, κοινωνικό λόγο ή αλλιώς, για να το πούμε με τον τρόπο του ιστορικού Κωστή Μοσκώφ, «Εμμένει να υπάρχει ως χρόνος, ιστορία, ως Πράξη του Εμείς που παραμένει ωστόσο Πράξη του ατόμου, εμμένει στο να δομεί το Καθόλου μέσα από τη συγκεκρι μένη σάρκα του, τιθασεύοντας τον ενθουσιασμό του, μετουσιώνοντας τον έρωτα των καθολικών πραγμάτων σε ιστορία, καθώς συνάμα διατυπώ νει στο Λόγο του εμπερικλείοντας την αισθητική και τη νόηση, ως Λόγο του προσώπου - μέσα στην τέχνη, στην ποίηση, μέσα στο στοχασμό, το όνειρο αυτό της όλης ύλης, της όλης σαρκός του...».5

αγάπησε τόσο τα απλά καθημερινά πράγματα όσο και τα θεωρούμενα ως υψηλά και θεμελιώ δη. Προχωρώντας θα δώσουμε μερικά, έστω αδρά, χαρακτηριστικά σπουδαίων λυρικών ποιητών, εξετάζοντας συγχρόνως κάποια εμφα νή στοιχεία της ποίησης και της ποιητικής των· τέτοια που οδήγησαν τον Οράτιο να προβεί στην ποιητική δήλωση: quod si me lyricis vatibus inseres sublimi feriam sidera vertice (Γιατί, αν με περιλάβεις στον κύκλο των λυρι κών ποιητών, θα αγγίξω με την άκρη της κεφα λής μου τ’ άστρα).6

Αρχίλοχος Είναι ο αρχαιότερος γνωστός ιαμβογράφος και έζησε περίπου το 680-640 π.Χ. Υπήρξε νόθος. Η μητέρα του ήταν ταπεινής καταγωγής. Παιδί και έφηβος έζησε τα οργια στικά μυστήρια, αφιερωμένα στη Δήμητρα, άκουσε τον ξέφρενο λόγο των οργασμιακών γιορτών και έμαθε από την ξεδιαντροπιά και την αισχρολογία της γιορτής της γονιμότητας, τη βω μολοχία. Δέχτηκε όλο το μήνυμα της αμφισβήτη σης των αξιών της αριστοκρατίας που έφερε ο μεγάλος αποικισμός. Στην προσωπική του ζωή δεν στάθηκε τυχε ρός. Μετακινήθηκε από την πατρίδα του Πάρο στη Νάξο για αναζήτηση καλύτερης τύχης. Εκεί πήρε μέρος στον πόλεμο της Νάξου με τους Σαΐους και κυνδύνεψε ’να σκοτωθεί. Ξαναγύρισε στην Πάρο, αρραβωνιάστηκε τη Νεοβούλη, κόρη του Λύκαμβη και αργότερα χώρισε. Πέρασε το

Λυρικοί ποιητές. Η εποχή, η ζωή και το έργο τους Η μεγάλη σημασία της λυρικής ποίησης και οι δυνατότητες προσέγγισής της δεν εξαντλούνται, βέβαια, από την παραπάνω σχηματική καταγρα φή μερικών βασικών ζητημάτων που συνδέονται με το λυρικό είδος, το χρόνο και τον τόπο δη μιουργίας του, τις ιδιαίτερες τεχνικές του ως καλλιτεχνικού φαινομένου. Αυτό που έχει ξεχω ριστή σημασία και αναδεικνύει την ποιητική ύλη στις δύο κατηγορίες της λυρικής ποίησης, είναι η ποιότητα της συγκίνησης που καρπώνεται ο αναγνώστης από αυτούς τους στίχους -σπαράγ ματα, στίχους- «σημειώσεις» ενός κόσιιου ποτ

Ο Βελλερεφόντης πάνω στον Πήγασο επιτίθεται στη Χίμαιρα. Πιάτο κατασκευασμένο πιθανόν στη Νάξο που βρέθηκε στη Θάσο. Μέσα Ίον αι. π.Χ. (Μουσείο Θάσου)

16/αφιερωμα

υπόλοιπο μέρος της ζωής του πότε σαν πειρατής και πότε σαν μισθοφόρος. Οι ποιητικές του ιδέες είναι απείθειες προς το περιβάλλον του. Πολέ μησε με το στίχο όπως και με το δόρυ. Η θεματι κή του είναι ανεξάντλητη και τα ερεθίσματα ποιητικής δημιουργίας απεριόριστα. Θίγει πεποιθήσεις-φαντάσματα της’ αριστο κρατίας, πολύ πρόωρα για την εποχή του. Απο μυθοποιεί τις επικές έννοιες της ελληνικής δόξας και του ελληνικού ηρωισμού. Για παράδειγμα πιστεύει ότι το μισθοφόρο τον εκτιμούν μόνο όσο καιρό πολεμά και αλλού διατυπώνει «επτά εχθροί σκοτώθηκαν χίλιοι, βγαίνουν όμως και λεν ότι τους σκότωσαν». Διασπά την εσωτερική και εξωτερική αρμονία του ομηρικού avfln^Q ’j προτιμώντας τον ωχρο'καμωμένο στρατιώτη και ας είναι στραβοκάνης, φτάνει να είναι παλικάρι και γελοιοποιεί τον κορδωμένο και επιβλητικό αξιωματικό. Συγκρούστηκε με την ιπποτική αν τίληψη του «ή τάν ή επί τάς». Ο Αρχίλογος ύμνησε χωρίς περιορισμούς και απαγορεύσεις το κρασί και τον έρωτα. Όταν όμως ψάχνει το μέ τρο, τραγουδά: «μάθε επί τέλους τι ρυθμός κρα τεί τ’ ανθρώπινα» (μετ. Δάλλας). Προβάλλει και αυτός την επικρατούσα αρχαϊ κή αντίληψη για τον έρωτα: ο έρωτας όχι σαν ευτυχία του ανθρώπου, αλλά σαν πάθος, που χτυπά με τη δύναμη της βαριάς αρρώστιας, τρυ πώνει στην καρδιά, χύνει σκοτάδι στα μάτια, παίρνει το λογικό και οι βασανιστικοί του πόνοι τρυπούν ώς το μεδούλι. Απασχολείται δευτερευόντως με το μύθο, τη θεϊκή δύναμη και τη Μοίρα. Όμως υπάρχει και εδώ, όπως και σ’ όλη την αρχαϊκή σκέψη, η άπο ψη του ανήμπορου ανθρώπου, μπροστά στη θεϊ κή δύναμη και τη Μοίρα, με τη διαφορά ότι ο Αρχίλοχος προτείνει την υπομονή και το θάρ ρος. Χρησιμοποιεί ιαμβικό τρίμετρο, τροχαϊκό τετράμετρο και επωδούς. , Ο Ηράκλειτος και ο Πίνδαρος, εκπρόσωποι της αριστοκρατικής σκέψης καταδίκασαν και απέρριψαν τον Αρχίλοχο. Δεν μείωσαν όμως τη φήμη του στους κατοπινούς. Τον καταδίκασαν γιατί «ο κόσμος αυτού του μεγάλου ασυμβίβα στου, αντιπαραθέτει, στη θεία και την κοσμική αξιοκρατία εκείνων, τις αντίστοιχες δοξασίες

μιας πολύ γήινης μαρτυρίας, την αμαχανίη και τη μελέτη δροτείη του. Έχει μάλιστα την τακτική ,του υποχθόνιον σεισμού που ανατρέπει θεμέλιακαι βγαίνοντας πάντα στην επιφάνεια γυροφέρ νει σ’ όλα τα πεδία τις ασύστολες αλήθειες και την προκλητικότατη στάση ζωής του, μες από τις εμπειρίες τον προδομένου εραστή, του πολεμι κού αγύρτη, του περιπλανώμενον φνγάδα, τον μυκτηριστή των αξιών. Πώς να χωρέσει λοιπόν και να ενταχτεί στο σύστημα και το εποικοδόμη μά τους; Ένας πληβείος, που τους χαλούσε την «ευγενή» τάξη,7

Σημωνίδης ο Λμοργίνος Πατρίδα του θεωρείται η Σάμος, επειδή όμως πρωτοστάτησε στην ίδρυση μιας αποικίας, της Μινώας της Αμοργού (όπου φαίνεται να πέρασε τη ζωή του) επικράτησε να λέγεται αμοργίνος. Οι πληροφορίες για τα βιογραφικά του στοιχεία είναι ελάχιστες αλλά η πιθανότερη χρονολόγησή του είναι ότι ένα μέρος της ζωής του ανήκει στα τέλη του 7ου π.Χ. αι. Από τα έργα του σώζονται ελάχιστα αποσπάσματα και είναι δύσκολος ο σχολιασμός τους. Θεωρείται συνεχιστής του Αρ χίλοχου γιατί διεύρυνε τον ίαμβο, καλλιέργησε τα μέτρα του Αρχίλοχον και από προσωπική έκανε τη σάτιρά τον κοινωνική. Οι βυζαντινοί λόγιοι τον πρόσεξαν ιδιαίτερα από τους άλλους ιαμβογράφους γιατί είναι ηθι κολόγος ποιητής με κατασταλαγμένο νηφάλιο τόνο. Περιλαμβάνεται στη χρηστομάθεια του Πρόκλου και ο Στοβαίος, ο νεοπλατωνικός φι λόσοφος του 5ου μ.Χ. αι. διασώζει τα σημαντι κότερα από τα αποσπάσματά του. Η Σούδα μας πληροφορεί ότι έγραψε σε δυο βιβλία ελεγείες και ιάμβους. Μέσα από την ποίη σή του βγαίνουν απαισιόδοξοι τόνοι για τ’ αν θρώπινα. Επιπλέον παρεμβαίνει με σκωπτική διάθεση στα κακώς κείμενα. Όμως δεν είναι ο ποιητής που απλώς περιγράφει την ανημποριά των ανθρώπων μπροστά στην παντοδυναμία των θεών, αλλά ο εκφραστής των δύσκολων καιρών του μεγάλου αποικισμού και των συνεχών πολι

αφιερωμα/17 τικών-κοινωνικών αλλαγών. Ο μισογυνισμός του στον ίαμβο των γυναικών δείχνει, μεταφέροντας δοξασίες για τις γυναίκες, τις υποτελείς σχέσεις της στην αρχαϊκή κοινωνία: Αποξαρχής ο θεός πολλά) λόγιά) την έπλασε την ψυχή της γυναίκας: άλλη απ’ την ορθότριχη γουρούνα,... την άλλη από αλεπού... Η άλλη από τη θάλασσα έγινε, διπρόσωπη... την άλλη... φρενιάζει σαν άγρια σκύλα γύρω στα κουτάβια της... (Μετ. Ι.Θ. Κακριδής)

Τυρταίος Έζησε τον 7ο π.Χ. αι. Κατά μια παράδοση κα ταγόταν από τις Αφίδνες της Αττικής και στάλ θηκε ως στρατηγός στον Β' Μεσσηνιακό πόλεμο από τους Αθηναίους, στη Σπάρτη για εμψύχωση, μετά από χρησμό. Τα δωρικά στοιχεία όμως της γλώσσας του, αποφασιστικά κλείνουν υπέρ της σπαρτιατικής του καταγωγής. Στο έργο του πε ριλαμβάνονται οι υποθήκες, παραινετικά ποιή ματα, η ευνομία,1 αναφορές στο πολίτευμα της Σπάρτης και τα εμβατήρια, πολεμικά τραγούδια. Η ποίηση του Τυρταίου προβάλλει την ιδέα: να ριψοκινδυνέψει κανείς τη ζωή του για τη νί κη. Έτσι θα είναι «ανήρ αγαθός». Η συμμετοχή του Τυρταίου στον Β' Μεσσηνιακό πόλεμο σήμαινε υπεράσπιση της «πόλης» (της Σπάρτης), στην επανάσταση των ειλώτων. Οι πολεμικές του ελεγείές σκοπό έχουν να τονώσουν την αποφασιστικότητα της «πόλης» όταν κρίνεται ο πόλεμος.

Σόλων Είναι ο πρώτος αττικός ποιητής, πρόδρομος του αθηναϊκού μεγαλείου. Έγραψε τα ποιήματά του σε ιαμβικά και τροχαϊκά μέτρα, ελεγείες, σαν τον Καλλίνο και τον Τυρταίο, του οποίου η ποίηση απηχεί στο έργο του Σόλωνα. Γεννήθηκε σε μια εποχή κοινωνικών-ταξικών αγώνων (640 π.Χ.). Η ιδιοκτησία της γης βρι σκόταν στα χέρια της αριστοκρατίας και οι φτω χοί υποθηκεύοντας το σώμα τους έχαναν την ελευθερία τους. Τα επαναστατικά κινήματα διεκδικούσαν απόσβεση χρεών και ξαναμοίρασμα της γης. Ο Σόλων εκείνη την περίοδο, έπαι ξε το ρόλο του «αϊσυμνήτη» (διαιτητής). Μεγάλος πολιτικός και νομοθέτης, πραγματο ποίησε την απόσβεση των χρεών (σεισάχθεια), εξαφανίζοντας από τα χωράφια τις συνοριακές πέτρες των υποθηκών. Επίσης πραγματοποίησε τη μεταρρύθμιση των μέτρων και σταθμών και συμπλήρωσε τις μεταρρυθμίσεις με τη νομοθεσία του. Η ποίηση γίνεται το μέσον έκφρασης της πολι τικής του σκέψης. Στην πολεμική του ελεγεία «Σαλαμίς» εμψύ χωσε τους πατριώτες του στη διαμάχη με τους Μεγαρείς, σε Τυρταιϊκούς τόνους. Στις ελεγείες του (αποσπασματικές) συναντάμε σκέψειςαπόψεις υπέρ της ευνομίας και κατά της κακονομίας: καλύτερη ηγεσία του λαού είναι εκείνη που ούτε βάζει δεσμά ούτε παραχωρεί υπέρμε τρη ελευθερία. Σε μια μεγάλης έκτασης ελεγεία του μιλά για τον εαυτό του και αναπτύσσει την κοσμοθεωρία

18/αφιερωμα Αριστερά: Απεικόνιση τον Αλκαίου και της Σαπφώς σεΐ αγγειο γραφία 480 π.Χ. (Μόναχο, Αρχαιολ. Μουσείο) Κάτω: Παράσταση της Σαπφώς σε υδρία τον 5ου αι. π.Χ. (Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολ. Μουσείο)

του. Ό πω ς και στον Ησίοδο, ο Δίας είναι το ανώτατο Δίκαιο, αυτός που στέλνει την «νΑτη» εξαιτίας της απληστίας των ανθρώπων. Στα ποιήματα του δεν υπάρχει σαφής διαχω ρισμός της χρήσης του ελεγειακού και ιαμβικού μέτρου. Με τις ελεγείες «σημαδεύει» το γενικό και με τους ιάμβους το σχετικό. «Ο Σάλωνας σημαίνει για μας την αττική γένε ση, είμαστε ακόμα αρκετά μακριά από την κλα σική εποχή, στα ποιήματά του όμως υπάρχει κά τι από τη διαφάνειά της, μέσα στην οποία τα πράγματα της ζωής γίνονται απλά και ωραία».8

Σαπφώ Γεννήθηκε στην Ερεσό της Λέσβου. Σύγχρονη και αυτή του Πιττακού, πέρασε, εξορισμένη στη Σικελία, ένα μέρος της ζωής της, εξαιτίας της αριστοκρατικής της καταγωγής. Η Σαπφώ ήταν δημοφιλής σ’ όλη την αρχαιό τητα. Το όνομά της εμφανίζεται σε λείψανα αρ χαίων κειμένων και σε νομίσματα, ως «Ψαπφώ» Γι’ αυτό έχουμε πολλές πληροφορίες για το έργο της. Ο Ηρόδοτός π.χ! μας πληροφορεί για τις σχέσεις της με τον αδελφό της. Στη Μυτιλήνη είχε ιδρύσει ένα είδος σχολής λυρικής ποίησης, όπου μια ομάδα νέων κοριτσιών είχαν στενή σχέση μαζί της. Η Σούδα τις θεωρεί μαθήτριές της. Η Σαπφώ έδειχνε ιδιαίτε ρη συμπάθεια σε κάθε μια από τις κοπέλες που πρωτομπαίναν στον κύκλο της, αυτόν που είχε

σχέση με τη λατρεία. Σχετικά με τον κύκλο αυτό, υπάρχει ένα ποίημα γεμάτο τρυφερούς τόνους, όπου εκφράζεται η επιθυμία της Σαπφώς να πεθάνει. Βαθιά την πονά ο χαμός της φίλης της που θα έφευγε από κοντά της. Σε μερικά ποιήματά της βρίσκουμε διαλογικό λυρισμό (ένα απ’ αυτά θεωρήθηκε πως περιλάμ βανε διάλογο Αλκαίου και Σαπφώς). Σύμφωνα μ’ αυτά που σώζονται, η Σαπφώ μί λησε στα περισσότερα ποιήματά της για τον δικό της κόσμο και νιώθουμε σ’ αυτά μια φωνή γυναί κας που αγαπά και τραγουδά το μοναχικό της κρεβάτι. Στην προσευχή στην Αφροδίτη καλεί τη θεά να τη βοηθήσει στη δυσκολία του ανεκπλήρωτου πόθου της. Το ποίημα είναι γεμάτο από ζεστό, πιεστικό πάθος. Αυτή η περιγραφή των συμπτω μάτων του ερωτικού πάθους άσκησε επίδραση στους μεταγενέστερους: «η αντίληψη του αρχαί ου ανθρώπου για τον έρωτα σα μια εξωλογική δύναμη που πέφτει στους ανθρώπους σαν αρρώ στια». Οι στίχοι της, οι αφιερωμένοι στην κόρη της Κλείδα μας μεταφέρουν σε ένα ποιητικό κλίμα, έντονο, ευαίσθητο και λυρικό: «το παιδί μου εί ναι ένα όμορφο παιδί, που μοιάζει με χρυσά λουλούδια στο παράστημα, η Κλείδα, η αγαπη μένη. Δεν θα την άλλαζα με όλην την Ινδία, ούτε την αγαπητή...» (η μετ. από τη γραμματολογία του Lesky). Από ένα συνδυασμό δύο παπύρων, της Κοπεγ χάγης και του Μιλάνου, γνωρίζουμε ένα υπέρο

αφιερωμά/19 χο ποίημα, στο οποίο μιλάει η Σαπφιό προς το παιδί της και το συμβουλεύει με πράγματα που τα έμαθε η ποιήτρια από τη μητέρα της: της μιλά για τον τρόπο που στολίζονται τα κορίτσια, για τον κόκκινο φιόγκο που πάει στα μαλλιά, για τις ξανθιές που πρέπει να προτιμούν στεφάνια, πα ρά χρυσαφικά στολίδια, γ ια . το κεφάλι τους. Επίσης υπάρχει ο προβληματισμός για την από κτηση της σκούφιας (μιτράνα). τελευταίας λέξης της μόδας στη Μυτιλήνη (προερχόμενη από τις Σάρδεις) την οποία θέλει η Σαπφώ να τη χαρίσει στην κόρη της. Στη συνέχεια του ποιήματος αναφέρεται στα γνωστά (από τον Αλκαίο) πολιτικά γεγονότα, αλλά προσπερνάει τους αγώνες των ανδρών άνετα και γοητευτικά με ένα πρόβλημα χτενίσματος της μόδας. Έτσι η ποίησή της στρέ φεται μόνο στον κόσμο της γυναίκας. Όταν ήταν ετοιμοθάνατη απαγόρεψε στο παι δί της να θρηνήσει φωναχτά λέγοντας ότι δεν πρέπει να ακούγονται θρήνοι, στο σπίτι της, το αφιερωμένο στη φροντίδα των Μουσών. Η τέχνη της Σαπφώς ξεχωρίζει για την αμεσότητά της. Το κάθε τι στην ποίησή της είναι αί σθημα με δύναμη και πάθος. Σ’ όλη της την ποίηση απλά και άμεσα και σε γλώσσα απλή μας δείχνει την καρδιά της, μας επιτρέπει να δούμε τον κόσμο που την περιβάλλει· το άλσος της θεάς, τη σεληνόφωτη νύχτα, τα λουλούδια και τη θάλασσα με την' απαλή λάμψη και το ζωντανό φως.

Αλκμάν Λυδός στην καταγωγή, φέρνει τη μουσική παρά δοση της πατρίδας του, στην πλούσια χορική πα ράδοση της Σπάρτης του 7ου αι. π.Χ. Στη Σπάρ τη πουλήθηκε σαν δούλος όταν αιχμαλωτίστηκε στον πόλεμο με τους Κιμέριους. Οι Σπαρτιάτες όμως εκτίμησαν την τέχνη του και του έδωσαν την ελευθερία του. Είναι ο πρώτος χορικός ποιητής και η ζωή του

Σημειώσεις Γενική σημείωση: Για το γενικό αυτό σχεδίασμα χρησιμο ποιήθηκαν ως βασικά βοηθήματα, οι εργασίες του C.M. Bowra (μεθοδολογική ανάπτυξη, θεματική επιχειρηματολογία) και Α. Lesky (πληροφορικό υλικό σ’ ό,τι αφορά την εποχή και το έργο των σχολιαζόμενων ποιητών). Σημαντική ήταν επίσης η ανά γνωση απόψεων που παραθέτουν σε αντίστοιχες μελέτες οι: 1. Σκιαδάς: Αρχαϊκός λυρισμός. 2. Δάλλας: Αρχαία λυρικά. I. Ιαμβογράφοι. 3. Θ. Ποαταδημητρίου: Αρχαίοι Έλληνες Λυρι1. Αρχαίοι Λυρικοί (1, ιαμβογράφοι), εισαγωγή-μετάφρασησχόλια Γ. Α άλλα. Αθήνα, Κείμενα, 1976, σ. 229. 2. C.M. Bowra, Αρχαία Ελληνική Λυρική Ποίηση, μετάφραση Ι.Ν. Καζάζη, Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1980, τόμος Α', α. 35.

είναι δεμένη με την εξέλιξη της λυρικής ποίησης και της μουσικής στην αρχαία Ελλάδα. Πλούτισε την ελληνική τέχνη με μουσικά στοι χεία των Λυδών και δημιούργησε τα ατροφικά συστήματα της χορικής ποίησης. Οι εκατό περίπου στίχοι από τα «Παρθικά» του μας βοηθούν να σχηματίσουμε μια εικόνα της χάρης και της πολυχρωμίας τους, αλλά και των προβλημάτων τους. Αυτά τα προβλήματα δεν μειώνουν τη χαρά μας για τη δροσερή ποίη ση της ακτινοβολίας των εικόνων και των ομηρι κών απηχήσεων.

Αλκαίος Γεννήθηκε στη Μυτιλήνη, έζησε την. ίδια εποχή με την πολιτική σταδιοδρομία του Πιττακού (7ο π.Χ. αι.). Στη Λέσβο του 7ου και 6ου -αι. π.Χ. αναπτύχτηκε σημαντική πνευματική κίνηση. Από εκεί ξεκίνησε ο θεμελιωτής της ρικής ποίησης Τέρπανδρος (680-620 π.Χ.), ο Αρίονας (7ος π.Χ. αι.), ο Πιττακός, ένας απ’ τους επτά σοφούς και οι μελικοί ποιητές Αλκαίος και Σαπ φώ. Έζησε έντονα τις πολιτικές διαμάχες της Μυ τιλήνης, πολιτικό κέντρο της Λέσβου. Εκεί αφού εκδιώχτηκε η βασιλεία, ανέλαβε την εξουσία το γένος των Πενθιλιδών, των οποίων η βίαιη δια κυβέρνηση τελείωσε τον 7ο π.Χ. αι. Ακολούθη σαν αγώνες για την εξουσία διαφόρων αριστο κρατικών γενών και πολλοί απ’ αυτούς αποπειράθηκαν να γίνουν τύραννοι. Τους αγώνες των αριστοκρατικών γενών πε ριέλαβε ο Αλκαίος στα ποιήματά του καθώς ο ίδιος ανήκε στην αριστοκρατική τάξη. Πολέμησε γι’ αυτό τον Πιττακό, τον οποίο θεωρούσε τύ ραννο. Στα περίφημα στασιωτικά (πολιτικά), ερωτικά και συμποσιακά ποιήματά του προβάλ λει κάθε τι που τον απασχολεί με έντονο πάθος σε γοητευτικό, απλό και ανάλαφρο ύφος.

3. Albin Lesky, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, μετάφραση Α. Τσοπάνάκη, Θεσσαλονίκη, 1981, ε' έκδοση αναθεωρημένη, σ. 172. 4. ό.π. σημείωση 2, σ. 32. 5. Κωστής Μοακώφ, βλ. το μελέτημα «Χρόνος, έρωτας και Σιωπές τρυ Ομήρου», στον τόμο «Η Πράξη και η Σιωπή Τα όρια τον έρωτα και τα όρια της ιστορίας», Δοκίμια II, Αθήνα, Καστανιώτης, 1983, σ. 63. 6. Οι στίχοι είναι παρμένοι από το βιβλίο του C.M. Bowra, ό.π. σημείωση 2, σ. 18. Για τη γνωριμία του Ορατίου με τα ελληνικά πρότυπα (Αρχίλοχος, Σαπφώ, Αλκαίος) κοίτα πρόχειρα: H.J. Rose, Ιστορία της λατινικής λογοτεχνίας, με τάφραση Κ.Χ. Γρόλλιον, Αθήνα. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, β ' έκδοση, 1980, τόμος Α', σ. 270-279. 7. Γ. Δάλλας, Αρχαίοι Λυρικά, I. Ιαμβογράφοι, «Κείμενα» 1976 σελ. 15. 8. A. Lesley, (βλέπε αημ. 3), σελ. 199.

20/αψιερωμα

Δ.Ν . Μαρωνίτης

Ο ηρωικός μύθος και η λυρική ανασκευή του 0 Όταν γύρω στα 700 π.Χ., κάτω από πρόσφορες ιστορικές συνθήκες, εγκαινιάζεται στην αρχαία Ελλάδα η αρχαϊκή λυρική ποίηση, αυτοπροσδιορίζεται κυρίως ως αντίλογος στον προηγούμενο κόσμο της επικής ποίησης: ως αντίδραση δηλαδή τό σο απέναντι στον ηρωικό μύθο -το θέμα του έπους-, όσο και την εξάμετρη αφήγη ση - την εκτεταμένη, απρόσωπη και στερεότυπη μορφή του.1 Η διπλή πάντως αυτή απόκλιση της αρχαϊκής λυρικής έκφρασης καθόρισε σε μεγάλο βαθμό τους εξωτε ρικούς και εσωτερικούς χαρακτήρες του αρχαιοελληνικού λυρισμού.2 Έτσι ο Αρχίλοχος, ο αρχαιότερος λυρικός ποιη τής που γνωρίζουμε, εξόρισε, όπως φαίνεται μέ σα στο σωζόμενο σπαραγμένο έργο του, προκλη τικά τον επικό κόσμο και τον ηρωικό μύθο από την ποίησή του. Το παράδειγμά του ακολούθη σαν και άλλοι ιαμβογράφοι, καθώς επίσης και κάποιοι πρώιμοι ελεγειακοί ποιητές.3 Ωστόσο ο ηρωικός μύθος, τελειωμένος προ πάντων στα δύο ομηρικά έπη, επιβλητικά ήδη ισχυρός στην αγγειογραφία και την αρχιτεκτονι κή γλυπτική της αρχαϊκής εποχής, δεν έμεινε για καιρό απόβλητος από το χώρο της λυρικής ποίη σης. Σύντομα ξανακέρδισε και εδώ κάποια θέση, με δεσμευτικούς όμως όρους: έχασε δηλαδή πια την παλιά αφηγηματική του αυτοτέλεια και υπο τάχτηκε λίγο πολύ στις εντολές της νεοτερικής λυρικής έκφρασης. Ήδη στα Παρθένεια του Αλκμάνα (εκατόν πε νήντα περίπου χρόνια πριν από τον Πίνδαρο και τον Βακχυλίδη) ο ηρωικός μύθος παίρνει το και νούριο λυρικό του μερίδιο: σε αποσπασματική δηλαδή ή περιληπτική μορφή συμμετέχει στη σύνθεση του λυρικού τραγουδιού και το υπηρε τεί ως ένα, ανάμεσα στα άλλα, εκφραστικά του μέσα. Ανάλογες μυθολογικές αναφορές απαν τούν και στις Ωδές του Ιβύκου κατά τα μέσα του 6. αιώνα, ενώ παράλληλα ο ηρωικός μύθος βρί σκει μερική έστω φιλοξενία και στη μονωδιακή λυρική ποίηση της Λέσβου.4 Σ’ όλες αυτές τις περιπτώσεις ο ηρωικός μύθος

χρησιμοποιείται ως θετικής ή αρνητικής τιμής παράδειγμα, για να επικυρωθεί το λυρικό γεγο νός, που αποτελεί και το κέντρο του λυρικού ποιήματος. Αυτή η παραδειγματική χρήση του παλιού επικού μύθου φαίνεται πως υπήρξε η συνηθέστερη και τυπικότερη λυρική τροπή του, που αργότερα θα περάσει και στα χορικά της τραγωδίας. Υπάρχουν όμως και κάποιες λυρικές συνθέ σεις, όπου ο ηρωικός μύθος καταλαμβάνει το σύ νολο του ποιήματος, καθώς γίνεται το αποκλει στικό του περιεχόμενο. Εδώ η πρόκληση της αρ χαϊκής λυρικής ποίησης απέναντι στο ηρωικό έπος είναι σχεδόν αντίστροφη από εκείνη που προτίμησε ο Αρχίλοχος: αντί της αποσιώπησης, το λυρικό ποίημα αναλαμβάνει να αναμετρηθεί κατά μέτωπο με τον ηρωικό μύθο: τον υποδέχε ται αλλά τον τροποποιεί, αναζητώντας τις λυρι κές όψεις του, το λυρικό του απόβαρο, όπου και όσο υπήρχε. Αν ο Στησίχορος από την Ιμ,έρα της Σικελίας επιχειρεί γύρω στα 600 π.Χ. μία τέτοια αναμέ τρηση με τρόπο μάλλον συντηρητικό, άλλοι λυρι κοί ποιητές, η Σαπφώ5 λ.χ. και προπαντός ο Αλ καίος,6 δείχνουν στο κεφάλαιο αυτό πολύ μεγα λύτερη τόλμη. Ο τελευταίος μάλιστα, σ’ ένα του ποίημα που μας σώθηκε μάλλον ακέραιο, υπο τάσσει απόλυτα τον ηρωικό μύθο στη λυρική του πρόθεση, αφού τον υποδέχεται ως αποκλειστικό περιεχόμενο του ποιήματος, όπως ελπίζω να φα

αφιερωμα/21 νεί, για να τον αποκρούσει και ως ποιητική ύλη και ως μήνυμα και ως ουδέτερη αφηγηματική έκ φραση. Πρόκειται για οργανωμένη τακτική της λυρικής έμπνευσης, που αξίζει τον κόπο να εξε ταστεί από κοντά. Παραθέτω το ποίημα στο πρωτότυπο7 και σε πρόχειρη χρηστική μετάφρα ση.

111 (74 D.) ως λόγος, κάκων ά[χος, *Ωλεν’, έργων [42] Περράμωι καί παΐσ[ι φίλοισ’ έπηλθεν έκ σέθεν πίκρον, π[ύρι δ’ ώλεσε Ζευς 4 “Ιλιον ιραν ού τεαύταν Αίακίδαι[ς άγαυος πάντας ές γάμον μάκ[αρας καλέσσαις άγετ’ έκ Νή[ρ]ηος ελών [μελάθρων 8 πάρθενον άβραν ές δόμον Χέρρωνος· έλ[υσε δ’ άγνας ζώμα παρθένου φιλό[τας δ’ έθαλε Πήλεος καί Νηρεΐδων άρίστ[ας. 12 ές δ’ ένίαυτον παϊδα γέννατ’ αΐμιθέων [φέριστον, όλβιον ξάνθαν έλάτη[ρα πώλων οί δ’ άπώλοντ’ άμφ’ Έ[λέναι Φρύγες τε 16 καί πόλις αυτών. «Ό πω ς το λέει κι ο μύθος, για τα δικά σου, Ελέ-. νη, άπρεπα έργα, στον Πρίαμο και τους γιους του έπεσε, από δικό σου φταίξιμο, μια συμφορά πικρή, κι ο Δίας αφάνισε μέσα στις φλόγες το Ίλιο το ιερό. Δεν ήταν τέτοια η νύφη, που ο λαμπρός του Αιακού ο γιος, καλώντας όλους τους Μάκαρες θεούς στο γάμο του, επήγε κι έφε ρε αβρή παρθένα απ’ το παλάτι του Νηρέα στο αρχοντικό του Χείρωνα. Κι όταν της έλυσε τη ζώνη της αγνής παρθένας, έσμιξαν μες στης αγά πης τους τη θέρμη ο Πηλέας κι από τις Νηρηίδες η καλύτερη. Πάνω στον ένα χρόνο γέννησε ένα γιο, ήρωα κάστρο, όλβιο καβαλάρη πάνω στα ξανθά πουλάρια του. Κι όμως εκείνοι, για την Ελένη, χάθηκαν και πάνε, οι Φρύγες και η πόλη τους.»

0 Προδήλωσα ήδη ότι τούτο το ποίημα του Αλκαί ου είναι μάλλον ακέραιο. Διαγράφω τώρα τη λέ ξη «μάλλον» και προσθέτω ότι, αν η υπόθεση της ακεραιότητας,8 με την οποία συντάσσομαι, ευσταθεί, τότε πρόκειται για το μοναδικό πλήρες ποίημα μυθολογικού περιεχομένου της αρχαϊκής λυρικής ποίησης που έφτασε στα χέρια μας. Πο-

Ο γίγας Πολύφημος τυφλώνεται από τον Οδυσσέα και τους συντρόφους τον ενώ κοιμάται μεθυσμένος. Ταφικό αγγείο μέ σα 7ου αι. π.Χ. (Μουσείο Ελευσίνας)

λύτιμο, λοιπόν/δείγμα λυρικής γραφής, όπου ο ηρωικός μύθος και ο επικός αφηγηματικός τρό πος παραλαμβάνονται και μεταποιούνται σύμ φωνα με τις λυρικές εντολές ενός αληθινά πολυ μήχανου ποιητή. Η ακεραιότητα του ποιήματος ελέγχεται και υποστηρίζεται με τα εξής σημεία. Η πρώτη ποιητική περίοδος ανοίγει δίχως σύνδεσμο. Το φαινόμενο είναι κανονικό με την υπόθεση της αρχής, ανώμαλο όμως και σκανδα λώδες, αν δεχτούμε πως πρόκειται για συνέχεια. Ανάμεσα στην πρώτη στροφή και στους δύο τελευταίους στίχους της τέταρτης στροφής υπάρ χει σκόπιμη θεματική, εκφραστική και συντακτι κή ανταπόκριση, ούτως ώστε αρχή και τέλος της σύνθεσης να λειτουργούν ως σχήμα κύκλου, μέ σα στον οποίο ορίζεται και αναδεικνύεται ο ποιητικός άξονας. Το περιέχον θέμα, που είναι η καταστροφή της Τροίας εξαιτίας της Ελένης, προβάλλεται και επιβάλλεται στην αρχή και το τέλος του ποιήμα τος με αξιοσημείωτες ανταποκρίσεις λέξεων και συντακτικών τρόπων. Στην κλητική ~Ωλεν’ του δευτέρου στίχου ανα λογεί το εμπρόθετο άμφ’ Έ]λέναι του προτελευ ταίου στίχου. Στο ώλεσε (ΖεϋςΓΙλιον Γραν) της πρώτης στροφής το άπώλοντ’ (...Φρύγες τεΙ καί πόλις αϋτων) της τελευταίας. Η σύνταξη εξάλ λου ακολουθεί την αλληλουχία αιτίου-αιτιατού

22/αψιεμκ τόσο στην αρχή όσο και στο τέρμα του ποιήμα τος: Το άχος... επηλθεν/ έκ σέθεν της αφετηρίας παραλλάσσεται στο οΐ δ’ άπώλοντ’ άμφ’ Έ]λέναι του τέλους. Ό λα αυτά τα στοιχεία δείχνουν ότι ο ποιητής αποφασίζει να σχηματίσει, με σήματα του τρωι κού μύθου και της επικής Ελένης, ένα περιεκτι κό συνεκτικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο εγγράφεται το δεύτερο μυθολογικό θέμα της σύνθεσης, που καταλαμβάνει το κέντρο της και το μεγαλύ τερο μέρος της. Η πρώτη στροφή του ποιήματος δεν αποτελεί απλή παραπομπή στον τρωικό μύθο, αλλά φιλο δοξεί, με όσο γίνεται μεγαλύτερη συντομία, να συνοψίσει τα κύρια κεφάλαιά του: πρώτο κεφά λαιο, το κάκα έργα της Ελένης (η αιτία του πο λέμου)· δεύτερο, το αχός πίκρον, που βρήκε τον Πρίαμο και τους γιούς του (ο δεκάχρονος πόλε μος)- τρίτον, το πϋρ του Διός που καταστρέφει το "Ιλιον (τέλος του πολέμου). Και αυτά όλα εξαρτημένα από την έκφραση ώς λόγος που ση μαίνει: έτσι ιστορούν και λένε οι επικοί ποιητές, αυτοί που άρθρωσαν τον πιο γνωστό από τους ηρωικούς μύθους, τον τρωικό. Επομένως ο Αλκαίος όχι μόνον συνοψίζει έναν ηρωικό μύθο, αλλά σκόπιμα υπογραμμίζει την επική του καταγωγή και σύνθεση. Δεν είναι ασφαλώς τυχαίο ότι στη σύνοψη αυτή του τρωι κού πολέμου ονομάζονται κύρια επικά πρόσωπα (ο Πρίαμος και οι γιοί του, η Ελένη,°και ο θεός Δίας που λύνει τη μεγάλη διαφορά), ενώ επώνυ μα αναφέρεται και το μοιραίο κάστρο της Τροίας, που παραδίνεται στις φλόγες. Μαζί εξάλλου με τον ηρωικό μύθο εισβάλλει στην αρχή του ποιήματος (σκόπιμα όπως θα δούμε) και το επικό λεξιλόγιο. Σχεδόν όλες οι λέξεις και οι εκφράσεις της πρώτης στροφής ανήκουν λίγο πολύ σ’ αυτό: έργα κάκα, άχος πί κρον, *Ίλιος ϊρα, ώλεσε. Η λυρική επέμβαση αναγνωρίζεται: στην οριακή σχεδόν σύνοψη μιας ιστορίας- στην υποταγή της στα λυρικά μέτρα, που συνεπάγεται και σειρά από περίτεχνα υπερ βατά,9 τέλος στην κλητική προσφώνηση ~Ωλεν’· που μολονότι δεν είναι ολότελα άγνωστη στο έπος, εδώ η χρήση της, μαζί με το αιτιολογικό εμπρόθετο έκ σέθεν, συστήνει την προσωπική εμ πάθεια του ποιητή για το δάνειο, από την ηρωι κή ποίηση, αυτό θέμα. Είναι ενδιαφέρον 3ΐώς η επιβολή στους δύο τε λευταίους στίχους του ίδιου μυθολογικού θέμα τος ως σφραγίδας του ποιήματος, παρά τις εκ φραστικές και συντακτικές αναλογίες του προς την αρχική του προβολή, για τις οποίες μίλησα ήδη, βρίσκει τρόπο να αποφύγει την ενοχλητική επανάληψη. Τώρα η σύνοψη του τρωικού πολέ μου φτάνει στο έσχατο οικονομικό .της όριο· η μεταβατική και ενεργητική σύνταξη της αρχής

τρέπεται σε αμετάβατη και παθητική· από τα επικά πρόσωπα της αφετηρίας απομένει μόνο το πιο ένοχο, η Ελένη· ο Πρίαμος και οι παΐδες του αντικαθίστανται από ολόκληρο λαό (τους Φρύγες)· η ακρόπολις του Ιλίου από το σύνολο της πόλης. Κατά τα άλλα λεξιλόγιο και αφηγηματι κός τρόπος σαφώς παραπέμπουν και εδώ στο έπος, από όπου και κατεβαίνει ο φιλοξενούμενος ηρωικός μύθος. Συμπεραίνω και σχηματοποιώ, αναγκαστικά, σε πρώτη δόση: Ένα λυρικό στο σύνολό του ποίημα, μυθολο γικό σ’ όλο του το περιεχόμενο, ανοίγει και κλεί νει με το μύθο του τρωικού πολέμου. Η ραγδαία σύνοψη του ηρωικού αυτού μύθου, επικεντρωμέ νη στο πρόσωπο της Ελένης, όχι μόνο δεν θέλει να κρύψει, αλλά αντίθετα θέλει να υπογραμμίσει τόσο την επική πηγή της όσο και τα τυπικά εκ φραστικά της μέσα. Εντούτοις, όπως έγινε υποθέτω φανερό, η άμεση αυτή και προκλητική παραπομπή στον κό σμο του ηρωικού έπους, δεν γίνεται με τη γνω στή επική ουδετερότητα απέναντι στον ηρωικό μύθο. Γιατί ο τόνος της παραπομπής, τόσο στην αρχή όσο και στο τέλος του ποιήματος, είναι σα φέστατα κριτικός και αποδεικνύεται, με τη με σολάβηση του δεύτερου μυθολογικού θέματος (που καταλαμβάνει το κέντρο της λυρικής σύνθε σης) συγκριτικά τώρα απορριπτικός. Αν θέλαμε, με τυπικό και μονολεκτικό τρόπο, αγνοώντας προς στιγμή το παθολογικό πρόσωπο της Ελένης, να ονομάσουμε το μυθολογικό θέμα που κυριαρχεί στο πλαίσιο του ποιήματος, θα λέγαμε πως πρόκειται για τον πόλεμο, ° με κατα φανή έξαρση δύο αρνητικών προϊόντων του: της συμφοράς και του ολέθρου, και μάλιστα όχι μό νον κάποιων επώνυμων ηρώων, αλλά ενός ολό κληρου λαού και μιας ακέραιης πόλης.

U3 Στη σχεδόν διπλάσια έκταση των δέκα ενδιάμε σων στίχων αναπτύσσεται το δεύτερο μυθολογι κό θέμα του ποιήματος, σε δηλωμένη και κατα φανή αντίθεση προς το πρώτο. Ωστόσο και τούτο το θέμα ανήκει στον ηρωικό κύκλο- συνιστά μάλιστα την αφετηρία του τρωι κού μύθου, καταπώς συμπεραίνουμε από την πε ρίληψη των Κυπρίων που μας έδωσε ο Πρόκλος. Από αυτήν επομένως την άποψη το πλαίσιο όσο και ο κορμός του ποιήματος έχουν τον ίδιο προ σανατολισμό: τη μια φορά το δάνειο έρχεται από το τέλος του τρωικού πολέμου, την άλλη από την αρχή του. Και η μόνη διαφορά: με το ένα θέμα ο ηρωικός μύθος αποφάσκεται, με το άλλο καταφάσκεται. Άρση και θέση ισορροπούν και εξου δετερώνουν η μία την άλλη· ο επικός κόσμος

αψιερωμα/23 επομένως αντιμετωπίζεται με ισόμοιρη δικαιο σύνη. Ό τι μια τέτοια πρώτη υπόθεση, πρόχειρη και εύλογη, δεν ευσταθεί, θα φανεί, ελπίζω, στη συνέχεια. Καταρχήν πρέπει να αναγνωριστεί,ότι, όπως το πρώτο μυθολογικό θέμα του ποιήματος, έτσι και το δεύτερο επιμερίζεται σε τρία κεφάλαια: πομπή και γάμος (στ. 5-9)· ερωτική ένωση (στ. 9-11)· ο γόνιμος καρπός της (στ. 12-14). Εντού τοις, παρά την ομόλογη αυτή κεφαλαιοποίησή τους, τα δύο μυθολογικά θέματα γνωρίζουν μέσα στο ποίημα διαμετρικά αντίθετη ποιητική μετα χείριση, όχι μόνο σημασιολογική, αλλά και μορφολογική. Αρχίζω με την τελευταία. Ενώ ο αφηγηματικός τρόπος στο πρώτο μυθο λογικό θέμα είναι εμφανέστατα περιληπτικός και στερεότυπος, το δεύτερο θέμα αναπτύσσεται με εξειδικευμένη άνεση, και χαρακτηριστική επιμο νή σε παραστατικής αξίας λεπτομέρειες: ο γιος του Αιακού οδηγεί την αβρή παρθένα από τα μέλαθρα του Νηρέα στο δόμο του Χείρωνα· στο γάμο έρχονται καλεσμένοι και οι μάκαρες θεοί· ύστερα ο γαμπρός λύνει την παρθενική ζώνη της κόρης και συντελείται η ερωτική ένωσή του με την αρίστη Νηρηΐδα· σ’ ένα χρόνο γεννιέται το παιδί, που θα γίνει ο ασυναγώνιστος ήρωας· παλικαράκι ακόμη καβαλικεύει τα ξανθά πουλά ρια. Οι σκόπιμοι σταθμοί και οι αισθηματικές κα θυστερήσεις τους προδίδουν λυρική αβρότητα, η οποία ενισχύεται και με άλλα ομόλογα και πρόσ θετα στοιχεία. Ενώ ο χρόνος και ο τόπος στο πρώτο μυθολο γικό παράδειγμα δίνονται με τρόπο ισόπεδο και στατικό (’Ίλιον ϊραν, πόλιν αυτών) στο διάμεσο μυθολογικό επεισόδιο αισθητοποιούνται και διαβαθμίζονται έντονα. Πρώτα ο παρατεινόμενος .{άδηλος στη διάρκειά του με πρότερον-ύστερον όμως μοιρασμέ νος) καιρός της γαμήλιας πομπής και του γάμου. Ύστερα, δηλωμένος, ο γόνιμος ενιαυτός της εγ κυμοσύνης· τέλος ο χρόνος της γέννησης του παιδιού, που γνωρίζει δύο προβολές προς τα εμ πρός: μια μακρύτερη, η οποία παραπέμπει, δια κριτικότατα, μέσω της γενεαλογίας, στο ηρωικό μέλλον του Αχιλλέα- και μια μικρότερη, που επι μένει στην εικόνα του ως ευτυχισμένου εφήβου. Ο τόπος εξάλλου μοιράζεται καταρχήν σε θά λασσα και στεριά (μέλαθρα του Νηρέα, δόμος του Χείρωνα)- ύστερα εσωτερικεύεται στη νυφι κή παστάδα· τέλος εκβάλλει στην ύπαιθρη φύση, στο λιβάδι όπου ο έφηβος τρέχει με τα ξανθά πουλάρια του. Πιστεύω ότι τόσο ο μετρημένος (πληρωμένος με διαδοχικά δρώμενα) χρόνος, όσο και ο μοιρα σμένος (συγκεκριμένος και διαφοροποιούμενος) τόπος υπογραμμίζουν το λυρικό χαρακτήρα αυ-

Ο Αχιλλέας ενώ σκοτώνει τη βασίλισσα των αμαζόνων Πενθεσίλεια στην Τροία. Μελανόμορφος αμφορέας περ. 540 π.Χ. (Βρετανικό Μουσείο, Λονδίνο)

τής της δεύτερης μυθολογικής αφήγησης. Σημειώνω ότι και το λεξιλόγιο τώρα σαφώς αποκλίνει από τα επικά στερεότυπα, τα οποία τυναντήσαμε στη διήγηση του πλαισίου: η παρ θένος ονομάζεται αβρα και όγνα, ο παΐς όλβιος, οι πώλοι ξανθοί. Με τα επίθετα αυτά κινητοποι ούνται οι αισθήσεις της αφής και της όρασης: το ανέγκιχτο σώμα της κόρης, η γαλάζια θάλασσα, το πράσινο λιβάδι, ο ξανθός νέος και τα ομό χρωμα άλογα αισθητοποιούν και χρωματίζουν τη σκηνή.12 Ό λα αυτά τα στοιχεία μάς απομακρύνουν από τον ηρωικό κόσμο και την τυπική επική του αφή γηση, ενώ συστήνουν μια λυρική περιοχή, όπως την ξέρουμε και από αλλού. Το ίδιο όμως αποτέλεσμα προκύπτει και από την ιδιόρρυθμη σύσταση των προσώπων σ’ αυτή τη δεύτερη λυρική αφήγηση. Τα κύρια πρόσωπα ονομάζονται πρώτη φορά με το πατρωνυμικό τους: Αίακίδαις, Νήρηος πάρθενον. Ο Πηλεύς ακούγεται καθυστερημένα και μία μόνο φορά. Η Θέτις μετονομάζεται σε Νηρεΐδων άρίσταν, ενώ ο Αχιλλέας παραμένει ώς το τέλος ανώνυμος. Πιστεύω ότι η έμμεση ονοματοθεσία ή και η ανωνυμία που κυριαρχούν εδώ δεν είναι ζήτημα τύχης ή εκφραστικού μόνον ελιγμού. Στο δεύτε ρο μυθολογικό του παράδειγμα ο Αλκαίος θέλει να μας κάνει να ξεχάσουμε, όσο γίνεται, την επι κή του πηγή: σάμπως να μην πρόκειται για την ιλιαδική Θέτιδα και τον ιλιαδικό Αχιλλέα του τρωικού μύθου- σάμπως να βρισκόμαστε πολύ μακριά από τον τρωικό πόλεμο, τις συμφορές και τον όλεθρό του, που επισημαίνονται με έμ φαση στη διήγηση του πλαισίου.

24/αφιερωμα

Ε Και έτσι φτάσαμε στο κρίσιμο και έσχατο ερώτη μα: ποιος είναι ο στόχος αυτού του ποιήματος, που υποβάλλει δύο μυθολογικά θέματα από τον τρωικό κύκλο σε αντιθετική σύγκριση; Η μία απάντηση ισχυρίζεται ότι ο Αλκαίος με το ποίημά του αυτό συστήνει στα νέα κορίτσια της αρχαϊκής εποχής δύο παραδείγματα: ένα προς αποφυγήν (της Ελένης) κι ένα δεύτερο προς μίμηση (της Θέτιδας). Μια δεύτερη απόκριση αγνοεί ή αποσιωπά τον ηθικοπλαστικό αυτό σκοπό του παραδειγματι κού ποιήματος, και επιμένει μόνον στην πολυσή μαντη αντίθεση των δύο μυθολογικών γυναι κείων μορφών που φιλοξενεί. Αφενός τη Θέτιδα: σεμνή παρθένα, νόμιμη σύζυγο, γόνιμη μητέραΑφετέρου την Ελένη: μια παντρεμένη που ξελο γιάστηκε, πέρασε από τη νόμιμη και γόνιμη συ ζυγία στην άνομη και στείρα παρασυζυγία, και αιματοκύλησε με τη συμπεριφορά της δύο λαούς.14 Μια τρίτη, τέλος, ερμηνευτική άποψη διατυ πώθηκε πολύ πρόσφατα από την Ann Pippin Burnett. Κωδικοποιώ τα σημεία της:15 I. Το ποίημα δεν σκοπεύει στη σύγκριση δύο μυθολογικών γυναικείων μορφών, με ηθικοπλα στικό στόχο να παραδειγματίσει κορίτσια της αρχαϊκής εποχής. II. Αντίθετα συγκρίνει και αντιβάλλει, καταρχήν ως προς όλα τα σημεία τους, δύο γάμους: μια παρθενική κόρη (τη Θέτιδα) με τη διαβόητη Ελένη· τον πιο ενάρετο άνδρα της εποχής του (τον Πηλέα) με τον ασεβή Πάρη· τον κένταυρο Χείρωνα με τον Πρίαμο· μια απλή σπηλιά με το πλούσιο παλάτι της Τροίας· τον Νηρέα (πατέρα που συγκατατίθεται στο γάμο της κόρης και πα ραμένει κύριος του οίκου του) με τον ατιμασμέ νο Μενέλαο- τους μάκαρες θεούς, που καλούνται στη γαμήλια τελετή, με τον οργισμένο Δία που καταστρέφει μια πόλη, γιατί δεν τηρήθηκαν οι νόμοι της φιλοξενίας. III. Ενδιαφέρει το συνολικό προϊόν των δύο αυτών αντικείμενων γάμων που εδώ συγκρίνονται: η ζωή από τη μια μεριά, ο θάνατος (η φωτιά και η άλωση μιας πόλης) από την άλλη. IV. Στη διάμεση διήγηση η μορφή και ο ρόλος της Θέτιδας υποτονίζονται· προέχει η μορφή και ο ρόλος του Πηλέα, ωσότου εμφανιστεί στο ποίημα η μορφή του Αχιλλέα. V. Ο Αχιλλέας όμως τελικά ενώνει τους δύο αντικείμενους γάμους, στο βαθμό που αργότερα παίρνει μέρος στον πόλεμο της Τροίας. Εδώ εί ναι ακόμη όλβιος παϊς, αλλά ήδη τα ξανθά που λάρια που καβαλικεύει παραπέμπουν στον ιλιαδικό Ξάνθο, το ένα από τα δύο αθάνατα άλογα του Αχιλλέα στην Ιλιάδα.

VI. Ο συμφυρμός δύο γάμων, που πραγματο ποιείται με την είσοδο του Αχιλλέα στο ποίημα του Αλκαίου, ενώνει το γιό της Θέτιδας με την Ελένη. Εκείνη ευθύνεται για το χαμό της Τροίας και των Τρώων εκείνος αντιπροσωπεύει, με τη γνωστή στο έπος ωκύμορη μοίρα του, το θάνατο τόσων Ελλήνων στον, τρωικό πόλεμο. VII. Αποτέλεσμα: στο ποίημα δεν επιβραβεύε ται ο νόμιμος γάμος έναντι του ανόμου. Απλώς τονίζεται ότι ο δεύτερος συμπαρασύρει στις αρ νητικές του συνέπειες και τον πρώτο· χρησιμο ποιεί το γόνιμο προϊόν του και το ακυρώνει εξ υστέρου. Αυτή η τελική συναίρεση των δύο γά μων μέσα στο ποίημα δεν σημαίνει αναγκαστικά αμοραλιστικό κυνισμό, που θα πρέπει να χρεω θεί στον Αλκαίο. Εξέθεσα με διεξοδικό τρόπο την τρίτη ανά γνωση του ποιήματος, όχι μόνον και τόσο επειδή είναι η πιο πρόσφατη, όσο γιατί, ενώ σε κάποια της τουλάχιστον σημεία συμπίπτει με τη δική μου ανάγνωση, εφεξής οδηγείται σ’ ένα συμπέρασμα, κατά τη γνώμη μου, εντελώς εξεζητημένο και σφαλερό. Απομένει να συμπληρώσω τη δική μου άποψη, που τα αποδεικτικά της στοιχεία έχουν ήδη προκαταβληθεί. Τα ανακεφαλαιώνω: I. Ύλη και μορφή της πρώτης μυθολογικής διήγησης (η οποία και σχηματίζει το συνεκτικό πλαίσιο του ποιήματος) υπογραμμίζουν με κάθε τρόπο την επική προέλευση του μύθου και επιμέ νουν στις ολέθριες συνέπειες του τρωικού πολέ μου, η ευθύνη του οποίου ανατίθεται κυρίως στο πρόσωπο της Ελένης. II. Η ύλη της δεύτερης και διάμεσης, ακριβέ στερα: κεντρικής διήγησης ανήκει επίσης στον ηρωικό μύθο, ακριβέστερα: στην προπολεμική αρχή του. Η διαμόρφωση όμως της διήγησης αυ τής αποκλίνει συνειδητά από τις συμβάσεις της επικής παράδοσης και τεχνικής, προβάλλοντας έκτυπες επιλογές λυρικής έκφρασης. Τούτο σημαίνει ήδη σε πρώτη δόση ότι, αν προσώρας αγνοήσουμε την επική καταγωγή και της δεύτερης διήγησης, θα μπορούσαμε να ισχυ ριστούμε ότι στο απορριπτικό του πλαίσιο το ποίημα φιλοξενεί τον επικό κόσμο: τον πολεμικό του μύθο και την αφηγηματική του σκηνή. Αντί θετα στο διάμεσο επεισόδιο η καταφατική προ βολή του μυθολογικού θέματος (θα δούμε αμέ σως ποιό είναι) συμπίπτει με τη λυρική του μόρ φωση. Το ποίημα λοιπόν στο πλαίσιό του προ βάλλει και αποκρούει την επική ποίηση· στον κορμό του υπερασπίζεται τη λυρική έκφραση, μ’ ένα πρόσφορο για την περίπτωση μυθολογικό θέμα. Τόνισα στην αρχή αυτής της μελέτης ότι οι λυ ρικοί ποιητές, που δεν ακολούθησαν την προ κλητική απόφαση του Αρχιλόχου (την πλήρη δη λαδή αποσιώπηση του ηρωικού μύθου), τον φι

αφιερωμα/25 λοξένησαν υπό όρους, γυρεύοντας κυρίως το λυ ρικό του απόβαρο, όπου υπήρχε κατά την κρίση και την αίσθησή τους. Αυτή την τακτική ακολου θεί και εδώ ο Αλκαίος, επιλέγοντας ως δεύτερο μυθολογικό θέμα του λυρικού του ποιήματος τους γάμους της Θέτιδας και του Πηλέα και τη γέννηση του Αχιλλέα. Προτείνω να ονομάσουμε το θέμα αυτό «συζυ γική ομιλία»,16 εννοώντας με τον όρο αυτόν τη διαλογική και ερωτική συνεύρεση ενός ζεύγους, από την οποία γεννιέται ένα παιδί. Το θέμα της συζυγικής ομιλίας υπάρχει βέβαια και στην Ιλιάδα, όπου και αντιπροσωπεύεται κυρίως με το τρίγωνο Έκτωρ-Ανδρομάχη-Αστυάναξ. Μόνο που η προβολή αυτή της γνωστής συζυγικής ομιλίας λειτουργεί στην Ιλιάδα ως αν τίπαλο αλλά ανίσχυρο θέμα απέναντι στο πανί σχυρο θέμα του πολέμου, που αποτελεί και την τυπική ύλη κάθε ηρωικής ποίησης. Ο ιλιαδικός πόλεμος προσκρούοντας στη συζυγική ομιλία Έκτορα-Ανδρομάχης-Αστυάνακτα την εξαρ θρώνει και την καταλύει: ο Έκτορας σκοτώνε ται, η Ανδρομάχη προορίζεται για τη σκλαβιά, ο Αστυάνακτας για κατακρήμνιση από το κάστρο της Τροίας. Στην Ιλιάδα, λοιπόν, το θέμα της συζυγικής ομιλίας αποτελεί την τραγικά ματαιω μένη άρση απέναντι στη θέση του ισχυρού πολέ μου. Με τα γνωστά αυτά επικά δεδομένα πιστεύω πως δούλεψε και ο Αλκαίος εναλλάσσοντας όμως την ισχύ τους, όπως εξάλλου το έκαμε αλ λού και αλλιώς και η Σαπφώ.17 Έδωσε θετική τιμή στο θέμα της συζυγικής ομιλίας και αρνητι κή στο θέμα του πολέμου: με το θέμα του πολέ μου (την επική θέση) σχημάτισε την άρση του δι κού του ποιήματος, μοιρασμένη στην αρχή και το τέλος του. Με το θέμα της συζυγικής ομιλίας (την επική άρση) σύνταξε τη λυρική του θέση στο κέντρο της ποιητικής του σύνθεσης. Ως πα ράδειγμα συζυγικής ομιλίας χρησιμοποίησε το τρίγωνο Πηλέας-Θέτις-Αχιλλέας, που το δανεί στηκε από την αρχή των Κυπρίων επών (από το απόλεμο ακόμη μέρος ενός πολεμικού έπους), ούτως ώστε η εξάρτησή του από τον επικό κόσμο να είναι λανθάνουσα και κατά το δυνατόν χαλα ρή. Το θέμα της συζυγικής ομιλίας ανήκει ούτως ή άλλως στον κύκλο της αρχαϊκής λυρικής ποίη σης: θυμίζω τα Επιθαλάμια και ενμέρει τα Παρθένεια. Στην περίπτωση που ένας λυρικός ποιητής (εδώ ο Αλκαίος, αλλού η Σαπφώ) ήθελε να εφαρμόσει το θέμα αυτό με μυθολογικό υλικό, έπρεπε να το εντοπίσει στο ηρωικό έπος, και ή να το αποσπάσει ολότελα από το πολεμικό του περιβάλλον (αυτό έκαμε η Σαπφώ) ή να το αντι κρίσει με το θέμα του πολέμου, αντιστρέφοντας όμως τις επικές αναλογίες (αυτό κάνει εδώ ο Αλ-

Κόσμημα από τα νησιά, που απεικονίζει ένα λιοντάρι χι ένα δελφίνι. Περ. 600 π.Χ. (Εθνική βιβλιοθήκη, Παρίσι)

καίος). Παραλαμβάνει από τα Κύπρια τους γό μους της Θέτιδας και του Πηλέα, τους αφαιρεΐ κάθε επική σκευή (παραλείποντας ακόμη και τα ονόματα της Θέτιδας και του Αχιλλέα) και τους καθιστά (με τη γέννηση του Αχιλλέα) παράδειγ μα λυρικής τώρα συζυγικής ομιλίας. Αυτό το λυ ρικό παράδειγμα το πλαισιώνει με το θέμα του πολέμου, τονίζοντας μόνον τα αρνητικά του ση μεία: τον όλεθρο και τη φωτιά, και χρησιμο ποιώντας ως συμβολικό ένοχο πρόσωπο την παρασυζυγική Ελένη.18 Η σύνταξη των δύο μυθο λογικών θεμάτων αποβαίνει εις βάρος του ηρωι κού πολέμου και προς όφελος της λυρικής συζυ γικής ομιλίας. Έτσι η λυρική ποίηση μ’ ένα καθαρά μυθολο γικό ποίημα παίρνει την εκδίκησή της από την ηρωική ποίηση. Ποιητικός αγώνας, λοιπόν, επι κού και λυρικού κόσμου στο εσωτερικό ενός μυ θολογικού ποιήματος, με καταφανή νίκη του αρ χαϊκού λυρισμού. Αύγουστος - Οκτώβρης 1984*12 Σημειώσεις

1. Πρβλ. και τη μελέτη του Ι.θ. Κακριδή Ο μύθος στην αρχαϊ κή λυρική ποίηση των Ελλήνων, Αριοτοτέλειο Πανεπιστή μιο Θεσσαλονίκης 1958, απ’ όπου και δανείζομαι το θέμα αυτού του άρθρου (για να το προωθήσω κατά την άποψή μου), όπως επίσης και κάποιες εισαγωγικές πληροφορίες. 2. Μιλώντας για εξωτερικούς χαρακτήρες της αρχαϊκής λυρι κής ποίησης εννοώ κυρίως: τα λυρικά της μέτρα, την επιμο νή της στη διαλεκτική γλώσσα, τη μουσική της συνοδεία και τη συνοπτική της έκταση. Όσο για τους εσωτερικούς χαρα κτήρες, ο προσδιορισμός τους είναι δυσκολότερος. Πάντως λίγο πολύ όλοι συμφωνούν στα εξής σημεία: το λυρικό ποίημα επιμένει στο βιογραφικό παρόν του ποιητή (ιδιωτι κό και πολιτικό), κατά κανόνα παραινείται από τον ηρωικό μύθο και τον αντίστοιχο αφηγηματικό τρόπο, υποδέχεται την υποκειμενική εμπάθεια, αρέσκεται στη φυσιολατρική αβρότητα και την ανθρώπινη γενικότερα οικειότητα. Πρέ πει να προσθέσω ότι, ενώ η ιστορικού τύπου περιγραφή της

26/αφιερωμα αρχαιοελληνικής λυρικής ποίησης (με την αριστοτελική ορολογία: της μελικής ποίησης) είναι σχεδόν δυνατή, δεν υπάρχει ομοφωνία ως προς τον προσδιορισμό του αρχαιοελ ληνικού λυρισμού, πέρα και κάτω από τα ιστορικά στοι χεία του, ενόψει μάλιστα της θεωρητικής απαίτησης να εν ταχτεί το γένος του λυρισμού, ως ποιητική κατηγορία, στο σύνολο της ποίησης και της λογοτεχνίας, από την ελληνική αρχαιότητα ώς τις μέρες μας. Η σχετική βιβλιογραφία είναι απέραντη- δειγματοληπτικά μόνον αναφέρομαι σε ορισμένα βιβλία. Για γενικότερη ενημέρωση βλέπε: Ε. Steiger, Grundbegriffe der Poetik, Ζυρίχη 1946 και 61963. Κ. Vietor, Die Gedchichte literarischer Gattungen στον τόμο Geist und Form, Βέρνη 1952, σσ. 292-309. R. Wellek, Discriminations. Further Concepts of Criticism, Λονδίνο 1970, σσ. 225-252 (=Genre Theory, Lyric, and Erlebnisj. Ειδικότερα για την αρχαία ελληνική λυρική ποίηση: Η. Farber, Die Lyric in der Kunsttherorie der Antike, Μόνα χο 1936. C.M. Bowra, Greek Lyric Poetry, Οξφόρδη 1936 xai 21961. W. Marg, Der Charakter in der Sprache der friihgriechischen Dichtung, Κίελο 1938. Br. Snell, Das Erwachen der Personlichkeit in der friihgriechischen Lyrik στον τόμο Die Entdeckung des Geistes, Αμ βούργο 31955. O. von Weber, Die Beziehungen zwischen Homer und den Siteren griechischen Lyrikem, διατρ. Βόννη 1955. li^uenberger, Der Mythos in der aolischen Lyrik, Φραγκφίπρτη 1956. H. Frankel, Wege und Formen friihgriechischen Denkens, Μόναχο 21960, a. 160 κ.ε. M. Treu, Von Homer zur Lyric, Zetemata 12, Μόναχο, 1955, 21968, σσ. 136-283.

του, προωθείται στον πρώτο στίχο, διασπώντας το επίθετο κάκων από το συνημμένο ουσιαστικό έργων. Εξάλλου ο κατηγορηματικός προσδιορισμός πικρόν, που ανήκει στο ουσιαστικό δχος κατεβαίνει στον τρίτο στίχο. 10.

Εννοώ προφανώς τον πόλεμο ως θέμα της ηρωικής ποίη σης. Και όπως γνωρίζουμε από την Ιλιάδα, ο ηρωικός αυ τός πόλεμος αποκλείει από τη δραστήρια περιοχή του το τραγούδι, τη μουσική και το χορό, που θεωρούνται στην ηρωική ποίηση πρόσφορα έργα της ειρήνης. Στη λυρική ποίηση τα πράγματα βεβαίως διαφέρουν: εδώ ο Ά ρης και η Μούσα, το δόρυ και ο οίνος (για να μιλήσω με την ορο λογία του Αρχίλοχου) και συνυπάρχουν και εναλλάσσον-

11. Δεν είμαι βέβαιος αν η έκφραση αίμιθέων [φέριστον απο τελεί, έστω και διακριτική, παραπομπή στο πολεμικό ιλιαδικό μέλλον του Αχιλλέα. Μάλλον πιστεύω πως ο χαρα κτηρισμός αίμιθέων είναι εδώ γενεαλογική ένδειξη, με την οποία ο γιος της θεάς θέτιδας και τον θνητού Πηλέα χα ρακτηρίζεται ήρωας, σύμφωνα και με τον ησιόδειο κανό να. 'Οσο για το στ. όλβιον ξάνθαν έλατη[ρα πώλων, προ σωπικά είμαι βέβαιος ότι εδώ συνοπτικά περιγράφει την ανέμελη εφηβική έφιππη δραστηριότητα τον Αχιλλέα στη Φθία, αποκλείει επομένως κάθε συνειρμό με τον αντίστοι χο ρόλο τον ήρωα στον ιλιαόικό πόλεμο. 12. Πρβ. και το σχετικό κεφάλαιο στο βιβλίο τον W. Ellinger, Die Darstellung der Landschaft in der griechischen Dic htung, Βερολίνο 1975, σσ. 157-211. 13. Πρβ. D. Page, Sappho and Alcaeus, Οξφόρδη 1959, σ. 280, και S.M. Bowra, Greek Lyric Poetry, Οξφόρδη 1961, a. 169. 14. Πρβλ. Ι.Θ. Κακριδή, ό.π., a. 11.

3. Πρβ. και Ι.Θ. Κακριδή, ό.π., α. 6. 4. Συγκεντρωμένο σχεδόν όλο το σχετικό υλικό βρίσκεται στον Ι.Θ. Κακριδή, ό.π., σημ. 1-10. 5. Πρβ. το ποίημα της Σαπφώς για τη γαμήλια πομπή της Αν δρομάχης και την άφιξη του ζεύγους στην Τροία: Ε. Lobel - D. Page, Poetarum Lesbiorum Fragmenta, Οξφόρδη 1955, απόοπ. 44 (εφεξής οι παραπομπές γίνονται με τη αυντομογραφία LP, στην οποία προτάσσεται ο σχετικός αριθμός του αποσπάσματος). 6. Εκτός από το ποίημα του Αλκαίου που συζητώ παρακάτω, πρβ. και το 283 LP, όπου ο λόγος και πάλι για την Ελένη και τα δεινά του τρωικού πολέμου που προκάλεσε ο παρά νομος έρωτάς της με τον Πάρη. 7. D.L. Page, Lyrica Graeca Selecta, Οξφόρδη 1968, απόσπ. I l l (=Ρ. Oxy. 1233, fr. 2 I I 1-16). Προτίμησα το κείμενο που δίνει ο Page στην πρόσφατη σχετικά αυτή έκδοση, γιατί οι συμπληρώσεις του στο φθαρμένο μέρος του παπύ ρου μού φαίνονται ικανοποιητικότερες. Έτσι κι αλλιώς οι αποκλίσεις αυτής της αποκατάστασης του ποιήματος από εκείνην που έχουμε στην έκδοση LP δεν είναι ουσιώδεις. 8. Μιλώ καταχρηστικά για ακεραιότητα στη συγκεκριμένη αυτή περίπτωση, επειδή θέλω να τονίσω ότι και η αρχή του ποιήματος πρέπει να θεωρείται βέβαιη- για το τέλος του δεν τίθεται ζήτημα, αφού δηλώνεται στον οικείο πά πυρο με το σημείο του κολοφώνα. Κατά τα άλλα η ακε ραιότητα αποδείχνεται λειφή, αφού, με την εξαίρεση του αδώνιου σε κάθε στροφή, λείπει από τους άλλους στίχους άλλοτε το δεύτερο μισό και άλλοτε το τελευταίο τρίτο τους. Ωστόσο για καλή τύχη τα ουσιαστικότερα και απο φασιστικά για την άρθρωση του ποιήματος στοιχεία έχουν σωθεί στον πάπυρο. 9. Η λέξη δχος, που αναφέρεται στον Πρίαμο και στους γιους

15. Three Archaic Poets, Archilochus, Alcaeus, Sappho, Λονδί νο 1983, σσ. 190-197 - εκεί και η σχετική βιβλιογραφία. 16. Για το θέμα της συζυγικής ομιλίας στην Οδύσσεια και, προκαταβολικά, και στην Ιλιάδα βλέπε όσα γράφω στη μελέτη μου Το θέμα της συζυγικής ομιλίας στην Οδύσσεια, ΕΕΦΣΠΘ, τ. 12, σσ. 191-212. 17. Ανάλογα πιστεύω πως πρέπει να διαβαστεί και το απόσπα σμα της Σαπφώς 44 LP, που θέμα τον έχει τη γαμήλια πομπή της Ανδρομάχης και τον Έκτορα: ως λυρική δηλα δή επεξεργασία τον θέματος της σνζυγικής ομιλίας, που σκόπιμα αποσπάται τώρα από το ιλιαδικό της εμπόλεμο πλαίσιο, το οποίο και πρέπει, κατά κάποιον τρόπο, να ξεχαστεί. Η Σαπφώ κατά τη γνώμη μου μετακινεί την τύχη τον ηρωικού ζεύγονς Έκτορα-Ανδρομάχης σε μιαν ευτνχισμένη εποχή, τότε πον ο πόλεμος όχι μόνο δεν είχε ακό μη αρχίσει, αλλά δεν αποτελούσε καν ενδεχόμενο. Προς αντίθετη εντελώς κατεύθυνση ερμηνεύει το ποίημα ο Ι.Θ. Κακριόής, ό.π., σσ. 13-17. 18.

Η σύνδεση παρασυζυγικής ομιλίας και πολέμου στο πλαί σιο του ηρωικού έπους πρέπει, κατά τη γνώμη μου, να ορι στεί ως σχέση αιτίον-αιτιατού: η παρααυζυγική εκτροπή της Ελένης στα Κύπρια προχαλεί τον τρωικό πόλεμο. Και ασφαλώς δεν είναι τυχαίο ότι με ανάλογο τρόπο συνάπτονταί η παρασυζυγία και ο πόλεμος και στην αρχή της Ιλιάδας: πρώτα με το ζεύγος Αγαμέμνονα-Χρυσηίόας, αμέσως μετά με το τρίγωνο Αγαμέμνονα-ΒριαηίδαςΑχιλλέα. Όπως δηλαδή ο τρωικός πόλεμος ανάγεται στα Κύπρια έπη στην παρασυζυγία Ελένης-Πάρη, έτσι και ο ιλιαδιχός ξεκινά με μικροσκοπικού αλλά δραματικότερου τύπου παρασνζυγικές εμπλοκές. Επομένως η επικέντρωση του τρωικού πολέμου στην παρααυζυγική Ελένη, όπως την εφαρμόζει στο ποίημά του αυτό ο Αλκαίος, δεν αποτελεί δική του επινόηση, αλλά τυπολογικά κατοχυρωμένη επική παράδοση.

αφιε'ρωμα/27

Γιώργης Γιατρόμανωλάκης

Νέος Αρχίλοχος: Η ερωτική επωδός της Κολωνίας* Στον Γ.Π. Σαββίδη, όπου κι αν βρίσκεται

A ' Το ιστορικό Η ιστορία αρχίζει γύρω στα 1973. Φήμες ανάμεσα στους φιλολογικούς κύκλους της Ευρώπης και της Αμερικής αναφέρουν για ένα νέο αρχιλόχειο απόσπασμα. Ένα κομμάτι παπύρου του 2ου μ.Χ. αιώνα, περιτύλιγμα μιας αιγυπτιακής μούμιας, φαίνεται να περιέχει έναν ερωτικό διάλογο ανάμεσα σε ένα νέο άνόρα και ένα κορίτσι. Ένα χρόνο αργότερα στο περιοδικό ΖΡΕ (14,1974, σελ. 97-113) από το γνωστό φιλολογικό δίδυμο R. Merkelbach και M.L. West δημοσιεύεται για πρώτη φορά το ποίημα, με πλήθος προτάσεων και διορθώσεων, ένα κείμενο 35 στίχων με περιεχόμενο αλλά και μετρική μορφή ολωσδιόλου πρωτόγνωρα για την ελληνική ποίηση. Στα δέκα χρόνια που έχουν μεσολαβήσει ώς σή μερα το κείμενο αυτό έχει απασχολήσει τους πιο γνωστούς φιλόλογους της Ευρώπης και της Αμε ρικής, έχει προκαλέσει δεκάδες σχετικά άρθρα και εξακολουθεί να δημιουργεί προβλήματα και ερεθισμούς τόσο η κριτική του αποκατάσταση όσο, βέβαια, και η συναφής ερμηνεία και μετά φρασή του.2 Ο Αρχίλοχος δεν πλουτίζεται απλώς με 35 ημικατεστραμμένους στίχους - γίνε ται το επίκεντρο μιας παγκόσμιας φιλολογικής έρευνας και επιβεβαιώνει τη φήμη που μας πα ραδίνει η αρχαία παράδοση: πως οι παλαιοί τον τοποθετούσαν πλάι στον Όμηρο.

Β ' Υπόθεση και κύρια προβλήματα. Από τους 35 στίχους μόνο ένας (ο 2) είναι εντε λώς αλώβητος, ελάχιστοι προσφέρουν βέβαιη Γενική σημείωση: Το παρόν άρθρο σκοπεύει κυρίως να κα ταστήσει γνωστό στο ευρύ κοινό το νέο αρχιλόχειο παπυ ρικό απόσπασμα της Κολωνίας. Οι ειδικοί γνωρίζουν ήδη πολύ περισσότερα από όσα φιλοδοξεί να κοινολογήσει το άρθρο· αυτοί άλλωστε μπορούν να κρίνουν και τη συμβο-

ανάγνωση, ενώ οι περισσότεροι έχουν καταστρα φεί στην αρχή και στο τέλος τους. Το κυριότερο: δεν έχουμε την αρχή του ποιήματος και δεν είναι καθόλου απίθανο να έχουν χαθεί οι πρώτοι 1015· στίχοι. Συμβαίνει ως εκ τούτου το σύνηθες για αυτές τις περιπτώσεις φαινόμενο: ο κορμός ενός στίχου να ξεκινά με τρεις ή τέσσερις διαφο ρετικές ή παρεμφερείς διορθώσεις και εικασίες των φιλολόγων και να απολήγει σε ισάριθμες ου ρές. Αποτέλεσμα: ένας στίχος υπόκειται σε τρεις, τέσσερις ή περισσότερες ερμηνείες, γεγο νός που προκαλεί, πολλές φορές, μεγάλες αντι θέσεις μεταξύ των φιλολόγων.3 Επιπλέον η* ελλείπουσα αρχή δημιουργεί, όπως εύκολα μπο ρούμε να αντιληφθούμε, επιπρόσθετα ερμηνευτι κά προβλήματα. Παρόλα αυτά η υπόθεση της επωδού σε γενικές γραμμές δεν μας διαφεύγει: ο ποιητής σε πρώτο πρόσωπο αφηγείται το διάλο γό του με μια νέα κοπέλα και περιγράφει στους λή του. Για τους μη ειδικούς, που θα ήθελαν να γνωρίσουν περισσότερα, παραπέμπω στη σχετική βιβλιογραφία που περιέχουν δύο βιβλία (για να περιοριστώ σε αυτά) Ελλή νων φιλολόγων: Α.Δ. Σκιαδάς, Αρχαϊκός λυρισμός, 1, Αθήνα 1979, σελ. 68-69 και Ιω.-θεοφ. Α. Παπαδημητρίου, Ελεγεία και Ίαμβος, Αθήνα 1983, σελ. 210-212.

28/αφιερωμα τελευταίους οκτώ στίχους τι επακολούθησε μετά έστιν εν ήμετέρου), όπου η πρόταση μιας ερωτι τη λήξη του διαλόγου. Πιο συγκεκριμένα, η υπό κής συνάντησης με την Άλλη, συστοιχεί με την θεση είναι χοντρικά η εξής: ο άνδρας ζητά να τρυφερή φροντίδα Εκείνου να καλύψει τον έρω κάνει έρωτα εδώ και τώρα με τη νέα. Εκείνη αρ- τά του με Εκείνη, όταν ο έρωτας αφήνει την νείται σε πρώτη φάση, προβάλλοντας το ατράν πόλη και χαίρεται το γρασίδι. ταχτο επιχείρημα: αν η αγάπη σου είναι τόση Β) Διάλογος: 1. Ανυπόμονος και πιεστικός ερα όση ισχυρίζεσαι, τότε μάθε να κάνεις υπομονή στής ζητεί έρωτα εδώ και τώρα και (πιθανώς) ώς την ημέρα του γάμου, αν όμως πιέζεσαι πολύ καταφεύγει σε κάποιες υποσχέσεις για μελλοντι και βιάζεσαι, υπάρχει κάποια Άλλη που θα κή αποκατάσταση. 2. Η νέα προτάσσει το γνω ήταν πρόθυμη για τα γούστα σου. Η απάντηση στό δίλημμα: ή παντελή αποχή ώς το γάμο (στ. 1) του νέου είναι: υπάρχει και μια ενδιάμεση λύση ή ας ικανοποιηθεί με την Άλλη, συγκεκριμένα επί του παρόντος και αφού ο έρωτας γνωρίζει με κάποια Νεοβούλη (στ. 16) που και ωραία εί πολλούς τρόπους, δεν είναι μόνο η πλήρης ερω ναι αλλά και τον ποθεί (στ. 2-5). 3. Η απάντηση τική πράξη που μετρά. Όσο για την Άλλη κα Εκείνου σημείο προς σημείο: Υπάρχουν πολλοί λύτερα να λείπει μια και πολυδουλεύει και τα τρόποι του έρωτα, πέρα από τη θεία ερωτική κάλλη της (που δεν είναι και τόσα) και τη γλώσ πράξη αυτή καθαυτή - ελπίζω κάτι θα βρεθεί σα της. Εδώ λήγει ο διάλογος και ακολουθεί η για μας. Όσον αφορά τον ολοκληρωτικό έρωτα τρυφερή σκηνή της αποπλάνησης και ένδοσης και το γάμο έχουμε καιρό, και το θέλημά σου θα της κοπέλας, κορύφωση και δόξα του έρωτα αλ γίνει, όμως για την ώρα μη μου αρνηθείς κά λά και συνετή προφύλαξη της παρθενικότητας ποιον άλλο τρόπο. Τη Νοεβούλη -που μου ανέ του κοριτσιού. Σχηματικά η μορφή του ποιήμα φερες- καλύτερα να την ξεχάσουμε, εγώ εσένα τος πρέπει να είναι η ακόλουθη: Α) Πρόλογος, προτιμώ να πάρω, φτάνει σ’ αυτό να μη βιαζό μαστε τι «η σκύλα από τη βιάση της γεννά αφηγηματικό πλαίσιο και σκηνή, Β) Διάλογος, Εκείνος, Εκείνη, και Εκείνος, Γ) Επίλογος, αφή στραβά κουτάβια»! γηση συμβάντος και σκηνή.4 Το κείμενό μας αρ Γ) Επίλογος. Η αρχική πρόταση του άνδρα για χίζει σε κάποιο σημείο της απόκρισης Εκείνης, άμεσο έρωτα βρίσκει ανταπόκριση, αν και επήλ έχουμε συνεπώς απώλεια του Προλόγου, του θαν κάποιες μεταβολές στην πράξη. Το «θείο ανοίγματος του διαλόγου από Εκείνον και μέ πράγμα» μπορεί να περιμένει για την ώρα, αφού ρους της απόκρισης Εκείνης. Ο 6ος στίχος δεί το τελικό αποτέλεσμα ενός μη ολοκληρωμένου χνει την αλλαγή προσώπου (τοσαϋτ’ έφώνει- την έρωτα δεν μοιάζει να είναι λιγότερο ανακουφι δ’ έγώ άνταμειβόμην) και τη δήλωση πως η στικό και ηδονικό. απάντηση Εκείνου αναφέρεται σημείο προς ση Το μείζον πρόβλημα (και σε τούτο συμφωνούν μείο στις θέσεις Εκείνης. Ο στίχος 28 (τοσαϋτ’ όλοι οι μελετητές) αφορά στην ερμηνεία δυο κεν έφώνεον παρθένον δ’ εν άνθεσιν) σημειώνει το τρικών στίχων του ποιήματος τέλος της συζήτησης και την αρχή του ερωτικού τέρψιές είσι θεής πολλαί νέοισιν άνδράσιν συμβάντος. Ζητούμενα συνεπώς και μείζονα παρέξ τό θειον χρήμα · των τις άρκέσει · προβλήματα είναι, 1. η ανασυγκρότηση της αρχι κής σκηνής (Α) 2. η πρόταση Εκείνου σε Εκείνη και ειδικότερα στη σημασία της πασίγνωστης 3. η αρχή της απόκρισης Εκείνης και 4. η πιθα νότερη συμπλήρωση της αρχής και του τέλους πια φράσεως «παρέξ τό θειον χρήμα».5 Ορισμέ νοι φιλόλογοι υποστηρίζουν ότι το «θείο πράγ των στίχων. Όλες αυτές οι δυσκολίες έχουν άμε σο αντίκτυπο στη μετάφραση και ερμηνεία της μα» αφορά στην πρόταση Εκείνης προς Εκείνον, ερωτικής επωδού. Προτού πάμε στο κείμενο ας να στραφεί δηλ. στα κάλλη της άλλης γυναίκας, δούμε πιο αναλυτικά το (πιθανό) περιεχόμενο πρόταση που ο ίδιος αποποιείται πολύ έντονα. κάθε μέρους, που θα αναδείξει σαφέστερα τα Άλλοι συνδέουν τη φράση με το δεύτερο σκέλος του διλήμματος της νέας, δηλ. το γάμο, που, κυριότερα προβλήματα. όπως φαίνεται αρκετά καθαρά, ο άνδρας τον με ταθέτει στο μέλλον. Η ανακάλυψη από τον DeΑ) Πρόλογος: Ο κώμος [πανηγυριώτικη παρέλα gani μιας γλώσσας του Ησύχιου που περιέχει αυ ση με την ευκαιρία κάποιας γιορτής - πιθανότα τούσια την επίμαχη φράση, πάρεξ τό θειον χρή τα της Αφροδίτης (πρβλ. στ. 11)] προσδιορίζει μα: έξω τής μίξεως, («εκτός από το θείο πράγμα, το χρόνο παράστασης του ποιήματος. Περιγρα- δηλ. εκτός από τη συνουσία») φαίνεται να δι φόμενη (πιθανή) σκηνή το σπίτι της νέας (δες στ. καιώνει τελικά την τρίτη άποψη πως η φράση 3 και 14) και ο δρόμος όπου διαβαίνει ο ερα- του άνδρα αναφέρεται στη δική του αρχική πρό στής-ποιητής. Η «αστική» εναρκτήρια σκηνή, p ταση για άμεσο και ολοκληρωτικό έρωτα. Κατά χώρος της πόλης όπου διαμείβεται ο ερωτικός συνέπεια «οι άλλες τέρψεις» της θεάς αφορούν διάλογος, γίνεται στο τέλος του ποιήματος αγρο σε άλλους τρόπους ερωτικής απόλαυσης, αφού τικός. Ο εσωτερικός χώρος του σπιτιού (στ. 3, άλλωστε έναν τέτοιο τρόπο μας περιγράφει το

αφιερω μα/29 ίδιο το ποίημα. Με αυτήν την ερμηνεία επίσης δένονται όλα τα μέρη του ποιήματος και απο κτούν περισσότερη διαφάνεια, όπως θα δούμε, τα πολλαπλά ερωτικά υπονοούμενα και η δίσημη ερωτική γλώσσα που διατρέχει το κείμενο. Απομένουν φυσικά πολλά προβλήματα που σχετίζονται άμεσα με την ορθή αποκατάσταση του κειμένου και τις ποικίλες εναλλακτικές προ τάσεις που είναι δυνατόν να ισχύσουν σε έναν οποιοδήποτε στίχο. Το κείμενο όπως διαβάζεται ακόμη και σήμερα από τους φιλολόγους εξακο λουθεί να είναι ανοικτό και είναι βέβαιο πως θα παραμείνει έτσι. Μένει ωστόσο να συζητήσουμε ένα άλλο θέμα σχετικό με την «ηθική» του ποιή ματος και ιδιαίτερα με τη συμπεριφορά της νέας γυναίκας. Επειδή είναι αυτή που λησμονεί μέσα σε λίγη ώρα τις δικές της παραινέσεις και παρα κάμπτει χωρίς ιδιαίτερη αντίσταση τους αρχι κούς δισταγμούς της και τους συναφείς κοινωνι κούς και ηθικούς κώδικες. Το ερώτημα ωστόσο είναι, αν μπορούμε να βρούμε λογικές ασυνέ πειες στην ερωτική συμπεριφορά μας και κατά πόσο νομιμοποιούμαστε να θέτουμε οποιαδήπο τε κριτήρια στη συμπεριφορά ενός νέρυ κορι τσιού που αρνιέται τη μία στιγμή και την άλλη συγκατανεύει. Φτάνει επίσης να προσέξουμε πως η νέα κοπέλα δεν είναι ολωσδιόλου άσχετη με τα ερωτικά και η πρότασή της σε Εκείνον να πάει με μια άλλη γυναίκα αν μη τι άλλο δείχνει την άνεσή της να συζητά τέτοια θέματα. Τίποτε επίσης δεν μας αναγκάζει να θεωρήσουμε πως όντως εννοούσε ό,τι έλεγε, ενώ η επιμελημένη απάντηση του άνδρα στο σημείο αυτό και η σύγ κριση που επιχειρεί ανάμεσα στις δυο γυναίκες μοιάζει να κάμπτει τελικά το νέο κορίτσι. Όσο για εκείνους που σταματούν στην αρχαϊκή ερω τική ψυχολογία και βρίσκουν πιθανώς πολύ προχωρημένες τις θέσεις του Αρχιλόχου (ο οποίος άλλωστε είχε αποκτήσει σχετική φήμη στην αρχαιότητα) η ομηρική περιγραφή του απαγορευμένου έρωτα του Ά ρη και της Αφρο δίτης (Οδύσ. θ 266 κκ.), η συνάντηση του Οδυσσέα και της Ναυσικάς, όπως έχει άλλωστε επισημανθεί, και η ερωτική σκηνή στο βουνό Ίδη ανάμεσα στον Δία και την Ή ρα, όπως θα δούμε, πρέπει να προσφέρουν ικανοποιητική απάντηση. Τέλος θα πρέπει να αντιμετωπίσουμε με πολύ σκεπτικισμό τις απόψεις εκείνες που θεωρούν το ήθος του ποιήματος σκωπτικό.και ψογερό και ερμηνεύουν το ποίημα ως έναν άλλο διασυρμό του σπιτιού του Λυκάμβη και των θυγατέρων του από τον Αρχίλοχο. Η όλη διάθεση που δια τρέχει το ποίημα και (για να περιοριστούμε εκεί) η ιδιαίτερη φροντίδα και τρυφερότητα του άν δρα προς τη φοβισμένη, γυμνή παιδούλα στην κρίσιμη ώρα των ερωτικών διαχύσεων είναι πο λύ δύσκολο να ερμηνευθεί ως διασυρμός.

Τα Βιβλία ίου ΓΙΑΝΝΗ ΚΙΟΥΡΤΣΑΚΗ στις ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΔΡΟΣ

στο rroxlS1^

τ Αγ ΔΥΧΗ

ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΔΥΣΗ ΣΤΟ ΣΤΟΧΑΣΜΟ Τ Ο Υ ΣΕΦ ΕΡΗ

Η πρώτη συστηματική προσέγγιση του Σεφέρη ως στοχαστή: Ένας διάλογος της Ελληνικής παράδοσης με τον σύγχρονο κόσμο.

ΙΙΡΟΨΟΙΜΚΙΙ ΙΙΛΡΛΑΟΣΙΙ ΚΑΙ ΟΜΑΔΙΚΗ ΛΙΙΜΙΟΠΊΊΑ

ΠΡΟΦΟΡΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΟΜΑΔΙΚΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ Η ανθρώπινη δημιουργικότητα στον λαϊκό πολιτισμό: Προβληματισμός με αφορμή τον Ελληνικό Καραγκιόζη iqc ;/, ,ιο ό Λ ΕΚΛΟΕΕΙΕ ΚΕΛΙΌλ ...δημιουργούμε αναγνώστες Γεωργίου Γενναδίου 6 - Τηλ.: 36.15.783

30/αφιερωμα

Γ' Κείμενο και μετάφραση.7 ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ πάμπαν άνασχόμενος- ίσον δέ τόλμ[ησον ποθεϊν εί δ ’ ών έπείγεαι καί σε θυμός ίθύει, έστιν έν ήμετέρου ή νϋν μ έγ’ ίμείρε[ι σέθεν καλή τέρεινα παρθένος· δοκέω δέ μι[ν 5 είδος άμωμον έχειν την όή σύ ποίη[σαι φί λην». τοσαϋτ’ έφώνει- τήν δ’ έγώ άνταμει[6όμην «Άμφιμεδοϋς θύγατερ, έσθλής τε καί [κα λής ποτέ γνναικός, ήν νυν γη κατ’ εύρώεασ’ ε[χει, τ]έρψιές είσι θεής πολλαί νέοισιν άνδ[ράσιν 10 παρέξ τό θειον χρήμα■τών τις άρκέσε[ι· τ]αϋτα δ’ έφ’ ήσνχίης, εντ’ αν μελανθή [μοι γένυς έ]γώ τε καί σύ συν θεώ 6ουλεύσομε[ν π]είσομαι, ώς με κέλεαν πολλόν μ ’ έ[θελξι σός λόγοςθρ]ιγκοϋ δ’ ένερθε καί πυλέων ύπ’ όφ[ρύσιν 15 μ]ή τι μέγαιρε, φίλη ■αχήσω γάρ ές ποη[φόρους κ]ηπους, τό δή νϋν γνώθι· Νεο6ούλη]ν μεν ών α]λλος άνήρ έχέτω · αίαϊ πέπειρα δ]ή έστ’ ά γα ν άν]θος δ ’ άπερρύηκε παρθενήιον κ]αί χάρις, ή πριν έπ ή ν κόρον γάρ ου κ[ατέσχε πω, 20 ήβ]ης σέ μετρ’ έφηνε μαινόλις γυνήές] κόρακας· απεχε- μη τοϋτ’ έφιστα[ί]η [θεός, Οπως έγω γυναίκα τ[οι]αυτήν έχων γεί]τοσι χάρμ’ έσομαι■πολλόν σέ 6ούλο[μαί g'· % γ ’ έχειν συ] μέν γάρ οϋτ’ άπιστος ούτε όιπλόη, 25 ή ό]έ μάλ’ όξυτέρη■ πολλούς δέ ποιείται[ι ^ λόγους· δέ]όοιχ’, όπως μή τυφλά κάλιτήμερα σπ]ουδή έπειγόμενος τώς ώσπερ ή κ[ύων τέκω». τοσ]αϋτ’ έφώνεον παρθένον δ ’ έν άνθε[σιν τηλ]εθάεσσι λαβών έκλινα· μαλθακή δ[έ 30 χλαί]νη καλύψας, ανχέν’ άγκάλησ’ έχω]ν, δεί]ματι παλ[λο]μένην τώς ώστε νέβρ[ον έκ w m S ’ μαςίων τε χερσίν ήπίως έφηψάμην, ΐΙ° ά/νέφηνε νέον ήβης έπήλυσιν χρόα, ■απαν τ]ε σώμα καλόν άμφαφώμενος λευκ]όν άφήκα μένος ξανθής έπιψαύ[ων τριχός.

★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ Ολότελα συγκρατημένος· όμοια ν’ αντέχεις να ποθείςΑ ν βιάζεσαι ωστόσο κι η όρεξή σου σε κεντά Είναι στο σπιτικό μας κάποια, όπου πολύ σε θέλει τώρα Όμορφη τρυφερή παρθένα· κρίνω αλήθεια 5 Πως είναι η θωριά της αψεγάδιαστη: πιάστηνε φιλενάδα σου, λοιπόν». Τόσα μου έλεγε κι εγώ αποκρινόμουν «Κορίτσι της Αμφιμεδούς, λαμπρής γυναίκας και σοφής που τώρα η μουχλιασμένη γη σκεπάζει, Γλύκες πολλές δίνει η θεά στους νέους άνδρες 10 Πάρεξ το θείο πράγμα- κάποια θα αρκέσει απ’ όλεςΌσο γι’ αυτά, με ησυχία, όταν το γένι μου μαυρίσει, Εγώ κι εσύ με του θεού τη χάρη θα σκεφτούμε. Ως με προστάζεις, θα υπακούσω· μ ’ έθελξε ο λόγος σου πολύ. Μα κάτω απ’ τις καμάρες σου και στις δασιές σου πύλες, 15 Μη μου τσιγκουνευτείς σε τίποτε, καλή μου, τι εγώ θα κρατηθώ Στους χλοερούς τους κήπους. Αυτό να ξέρεις τώρα- τη Νεοβούλη Αλλος ας έχει άνόρας- αλλοίμονο, γινώθηκε πολύ, Τ’ άνθος της παρθενιάς μαράθηκε κι εχάθη · Πάει κι η χάρη η προτινή- δεν είχε δα και χορτασμό ποτέ της, 20 Γυναίκα λυσσασμένη που ξεμέτρησε της φύ σης της τα κάλλη. Στον κόρακα! Αλάργα! Ποτέ μη δώσει ο θεός Τέτοιας λογής σαν πάρω εγώ γυναίκα Περίγελως της γειτονιάς να γίνω· πιότερο εσένα επιθυμώ να πάρω. Δεν είσαι συ γυναίκα δίχως πίστη, ούτε δί βουλη, 25 Εκείνη έχει γλώσσα κοφτερότερη, λόγια πολ λά τροχίζει. Μέσ’ στην πολλή τη βιάση μου φοβούμαι Στραβά και πριν την ώρα μου γεννήσω, σαν τη σκύλα». Τόσα της έλεγα και την παρθένα επήρα Και μέσα στ’ ανθισμένα λούλουδα την πλά γιασα. 30 Με χλαίνη μαλακή την τύλιξα, βαθιά στην αγ καλιά μου ο λαιμός της, Τι απ’ το φόβο έτρεμε ωσάν κυνηγημένο ελαφάκι. Στα χέρια μου στα στήθη της εκράτησα απα λά Κι η νέα σάρκα ανέλαμψε, η προβολή της ήβης

αφιερωμα/31 Κι ολόκληρο το ωραίο κορμί πολύ σφικτά κρατώντας 35 Έχυσα το λευκό μου μένος, πάνω στο χάδι του ξανθού τριχώματος.

Δ ' Βραχύς σχολιασμός Αν η μετάφραση ενός βέβαιου και οριστικού κει μένου υπόκειται σε συνεχή ανατροπή και γεννά πάντοτε αμφιβολίες και αντιρρήσεις, εύκολα μπορούμε να αντιληφθούμε σε ποιά όρια ανα σφάλειας δοκιμάζεται η μετάφραση ενός αβέβαι ου και (πιθανώς) αθεράπευτου κειμένου, όπως είναι το παρόν. Δεδομένου μάλιστα ότι ο μετα φραστής, σε αντίθεση με το σχολιαστή ενός κει μένου ή τον κριτικό, οφείλει να διεξέλθει ολό κληρο το κείμενο και να αντιμετωπίσει την ερμη νεία και μετάφραση κάθε λέξης και κάθε στίχου, τότε ο μεταφραστής ευρίσκεται εκτεθειμένος σε όλη την έκταση. Κατά συνέπεια ο ακόλουθος βραχύς σχολιασμός ορισμένων επίμαχων ση μείων του ποιήματος δεν έρχεται να βοηθήσει τη μετέωρη μετάφραση (πολύ περισσότερο να τη δι καιολογήσει) αλλά να διευκολύνει τον αναγνώ στη μέσα σε ένα κείμενο που βρίθει από υπο νοούμενα, και λεκτικά τεχνάσματα. Στ. 3, Είναι στο σπιτικό μας κάποια: Η παράδο ση αναφέρει πολλά για τη διαμάχη του ποιητή και του Λυκάμβη, εξαιτίας των θυγατέρων του τελευταίου.8 Ο Αρχίλοχος εμφανίζεται οργισμέ νος και σκωπτικός μετά τη διάλυση του αρραβώ να του με τη μικρότερη κόρη του Λυκάμβη, τη Νεοβούλη, αφού, όπως συμβαίνει συνήθως, η οι κογένεια επείγεται να τακτοποιήσει πρώτα τις ωριμότερες κοπέλες της. Εδώ η Νεοβούλη φέρε ται ως μεγαλύτερη, όσο για την ηθική και τους τρόπους της δεν μοιάζει να είναι καθόλου τρυ φερή και παρθενική όπως την περιγράφει η κο πέλα (στ. 3-4). Για τη σοβαρότητα της προτάσεως Εκείνης στον ανυπόμονο άνδρα σχετικά με τη Νεοβούλη, μιλήσαμε προηγουμένως. Στ. 7, Κορίτσι της Αμφιμεδούς: η παλαιό ομορ φιά και φρονιμάδα της μάνας αναδείχνει, συγ κριτικά, τις αντίστοιχες αρετές της κόρης: Πα ράλληλα όμως, ή κυρίως, η μνεία της πεθαμένης μάνας και η αναφορά στην παλαιό αρετή της σα φώς υπαινίσσεται την αλλαγή των καιρών και, συνεπώς, την ευκολότερη θέση της κόρης. Στ. 10, Πάρεξ το θείο πράγμα: Εκτός από τον ολοκληρωμένο έρωτα. Η κρίσιμη φράση για την οποία μιλήσαμε προηγουμένως. Στ. 11, Όσο γι’ αυτά: Το θείο, ολοκληρωμένο πράγμα και ο γάμος κατά συνέπεια. Στ. 11, Ό ταν το γένι μου μαυρίσει: 'Οταν δηλ. ωριμάσω και το ξανθό ή καστανό χνούδι μου μαυρίσει. Σημείωσε το χρώμα του τριχώματος

Έγγλυφη παράσταση από αχάτινο σκαραβαίο. Εικονίζεται ένας ξαπλωμένος σάτυρος με το κύπελλό του και το κανάτι του. Έργο του Ζωγράφου του Σάτυρου του Λονδίνου. Περ. 530 π.Χ . (Βρετανικό Μουσείο, Λονδίνο)

της νέας στον τελευταίο στίχο. Αβέβαιος στίχος που μπορεί να συμπληρωθεί και «όταν η νύχτα σκοτεινιάσει». Δημιουργείται έτσι ένα χρονικό περιθώριο που αρχίζει από σήμερα το βράδυ και τελειώνει ύστερα από μερικά χρόνια. Στ. 14. Μα κάτω από τις καμάρες σου και στις όασιές σου πύλες: Σαφές ερωτικό υπονοούμενο, πέρα από τη δήλωση τόπου. Το πρωτότυπο έχει πυλέων νπ ’ όφρύσιν, δηλ. κάτω από τα φρύδια της πόρτας σου. Η εικόνα του τριχώματος, του χνουδιού και του γρασιδιού διατρέχει το ποίημα (γένυς, όφρύσιν, ποηφόρους, τηλεθάεσσι, μαλ θακή χλαίνη, τριχός). Στ. 15-16, Τι εγώ θα κρατηθώ/στους χλοερούς τους κήπους. Κατά, λέξη: «εγώ θα αράξω, θα πιάσω», με ναυτική σημασία. Οι χλοεροί κήποι (όπου άλλωστε καταλήγουν οι εραστές) commu nis locus για τα κρυφά κάλλη των κοριτσιών, πρβλ. το δημοτικό, Ανάμεσα στα σκέλια σου είναι περιβολάκι έχει το γύρο ασφαλαχτούς και μες στη μέση αυλάκι. Και μες στη μέση τ’ αυλακιού θε να φυτέψω αγγούρι νά ’ναι το γύρο μαλλιαρό και κόκκινο στη μούρη. Στ. 20, Γυναίκα λυσσασμένη... τα κάλλη: Το πρωτότυπο ήβης δέ μέτρ’ έψηνε σημαίνει πως με την αδιάκοπη ερωτική της δραστηριότητα η Νεο βούλη έδειξε ώσπου φτάνουν τα μέτρα της φύσης της. Το μέγεθος της σε αντιδιαστολή προς την παρθενική φύση της νέας και την παράλληλη φροντίδα των εραστών ώστε να αποτραπεί το ανεπανόρθωτο.

32/αφιερω μα εκτέλεση του σχεδίου του. Σκοπός της Ή ρας εί ναι να αποπλανήσει τον Δία ερωτικά και να τον κοιμίσει στη συνέχεια ώστε να δημιουργηθεί ένα ανακουφιστικό διάλειμμα στους πιεζόμενους Έλληνες. Όντως το σεξ-απήλ της θεάς δρα κεραυνοβόλα και ο επιρρεπής προς το σεξ θεός εγ καταλείπει την επιστασία της μάχης και τρέπεται στον έρωτα, (ραψωδ. Ξ, Διός άπατη). Πρίν από την ερωτική σκηνή προηγείται ένας διάλογος ανάμεσα στους θεούς, ενώ η σκηνή του όλου επεισοδίου έχει προσδιορισθεί τό άκρον ’Ίδης υψηλής, η κορυφή της ψηλής Ίδης (Ξ. 292 κ.). Ο Ε ' Έ να ομηρικό ανάλογο Δίας ερωτά πρώτα την Ή ρα για ποιό λόγο άφη σε τον Όλυμπο και ήρθε στην Ίδη. Η όολοφροΕίναι γνωστή η θέση πως στη λυρική ποίηση (σε νέουσα θεά απαντά ότι πηγαίνει στην άκρη της αντίθεση με το έπος) εκδηλώνεται πιο έντονα η γης να συμφιλιώσει τον Ωκεανό και την Τηθή, προσωπική άποψη, καθώς αφυπνίζεται το εγώ, που άπέχονται εύνής καί φιλότητος, που δεν δο και προβάλλεται το συγκεκριμένο, το παρόν και κιμάζουν τις χάρες του κρεβατιού και του έρω το ειδικότερο απέναντι στην επική τυπολογία τα, γιατί έχει χολιάσει ο ένας προς τον άλλο (στ. και παραδοσιακή γνώμη. Ο Β. Snell10 έχει τονί 301-311). Ο Δίας προτείνει να αναβάλει η θεά σει την «αυθαιρεσία του προσωπικού γούστου» την αποστολή της και οι δυο τους να χαρούν τώ των ποιητών, που κάνει πιο καθαρό ό,τι ένας ρα τον έρωτα, γιατί ποτέ ώς τώρα καμιά*από τις ποιητής θέλει προσωπικά, από εκείνο που επι πολλές του κατακτήσεις δεν τον ερέθισε τόσο, ώς βάλλει η παράδοση. Η «αυθαιρεσία» αυτή εκδη σέο νυν εραμαι καί με γλυκύς ίμερος αίρει (στ. λώνεται στον τρόπο με τον οποίο ο δημιουργός 313-328). Η Ή ρα παραβλέπει τον μακρύ κατά αντιμετωπίζει το μύθο, τις θεότητες, τα ηρωικά λογο των ερωμένων του Δία και παρατηρεί αντί πρόσωπα, τις ηθικές ή αισθητικές ιδέες του πα θετα πως η πρότασή του είναι εντελώς τολμηρή ρελθόντος και βέβαια τα αισθήματα και τον αφού θα γίνουν θέαμα σε όλους τους θεούς. «Αν έρωτα. Ο κλισαρισμένος (τις περισσότερες) φο όμως θέλεις», του λέει, «ας πάμε στον δικό μας ρές έρωτας και η τυποποιημένη ερωτική σκηνή,; το θάλαμο, με τις γερές τις πόρτες και το κρεβάτι κυρίως, η έλλειψη συναισθηματικής εμπλοκής μας» (στ. 330-340). Επακολουθεί η εφευρετική του ποιητή και η απρόσκοπτη και απεριόριστη απάντηση του βιαστικού θεού, η σκηνή του έρω πλήρωση, που διαπιστώνουμε στο έπος, παύουν τα και ο μοιραίος ύπνος στην αγκαλιά της σε μεγάλο βαθμό στη λυρική ποίηση, όπου ο Ή ρας, που κερδίζει έτσι ένα γύρο στη συζυγική ποιητής (και η ποιήτρια) εμπλέκεται σπαρακτικά μονομαχία. Ας δούμε το κείμενο από κοντά. στα ερωτικά πράγματα και αυτοαναλύει με Πρώτα η απάντηση του Δία (342-345) και αμέ ιδιαίτερη έμφαση κάποτε το ερωτικό του πάθος σως η ερωτική σκηνή (346-351). και πάθημα. Αρκεί να θυμηθούμε εδώ το γνωστό δεύτερο απόσπασμα της Σαπφώς, φαίνεται μοι «Ήρη, μήτε θεών τό γε δείδιθι μήτε τίν’ άνδρών κήνος κ.λ.π. Αξίζει επομένως να δούμε την πα όψεσθαι· τοϊόν τοι εγώ νέφος άμφικαλύψω ρούσα επωδό συγκριτικά προς μια ομηρική ερω χρύσεον ούδ’ άν νώϊ διαδράκοι Ήέλιός περ, τική σκηνή η οποία, σύμφωνα με τους περισσό ού τε καί όξύτατον πέλεται φάος είσοράασθαι.» τερους φιλολόγους, παρουσιάζει έντονη ομοιό 345 τητα με τη σκηνή του Αρχιλόχου και ίσως μάλι Ή ρα, καί άγκάς έμαρπτε Κρόνου παϊς ήν παστα να την εμπνέει. Πρόκειται για ένα βουκολι ράκοιτιν κό ερωτικό συμβάν μέσα στην άγρια ώρα του πο τοϊσι δ’ ύπό χθών δία φύεν νεοθηλέα ποίην, λέμου της Τροίας την τρίτη μέρα της πολεμικής λωτόν θ’ έρσήεντα ίδέ κρόκον ήδ’ υάκινθον σύγκρουσης ανάμεσα στους Τρώες και στους πυκνόν καί μαλακόν, δς άπό χθονός ύψόσ’ έερΈλληνες, όπως εκθέτει τα πράγματα η Ιλιάόα. Η γε. Ή ρα βλέποντας ότι ο'.Δίας* εξακολουθεί να υπο τώ ένι λεξάσθην, έπί δέ νεφέλην έσσαντο 350 στηρίζει τους Τρωαδίτες (ως μέρος του γενικού καλήν χρυσείην- στιλπνοί δ) άπέπιπτον έερσαι. του σχεδίου) και ότι οι Έλληνες βρίσκονται, με «Ή ρα, μη φοβηθείς πως θα μας δει κανείς θεός τά τη μάχη των πλοίων (ραψ. Ν) σε δεινή θέση, ή άνδρας! αποφασίζει να δράσει. Καλλωπισμένη και εφο έτσι θα σε καλύψω εγώ με χρυσαφένιο νέφος διασμένη από την Αφροδίτη με την απαραίτητη που μήτε ο Ήλιος διατρυπώντας το σε μας τους ερωτική λάμψη και προκλητικότητα, έρχεται ___δυο θα φτάσειατην κορυφή του βουνού Ίδη, στην Μ. Ασία, κι ας έχει φως οξύτατο βαθιά πολύΤνα βλέ όπου άγρυπνος ο σύζυγός της επιβλέπει την πει». 345

Στ. 26-27, Μέσ’ στην... σαν τη σκύλα: Το χωρίο αμφίβολο και κάθε ανάγνωση πιθανή. Ίσως ο νέος θέλει να τονίσει πως δεν πρέπει να λάβει κάποια βιαστική απόφαση για το γάμο (η ερωτι κή του σπουδή είναι άσχετη). Ίσως υποκρύπτεται κάποιο σεξουαλικό υπονοούμενο. Ενδιαφέ ρουσα η λαϊκή ρήση αντίστοιχη της νεοελληνικής «η σκύλα από τη βιάση της γεννά στραβά κουτά βια».

αφιερω μα/33 Είπε ο Δίας κι άρπαξε στην αγκαλιά του τη γυ ναίκα του· για χάρη τους η θεία γη πετάει χλωρό χορτάρι, λωτό δροσάτο και κρόκο και υάκινθο πυκνό και μαλακό, που πάνω από το χώμα τους ανακρατούσε. Εκεί μέσα πλαγιάσανε οι δυο τους, με φορεσιά το σύννεφο 350 το ωραίο και χρυσό. Αργά στιλπνές σταλάζανε σταγόνες της δροσιάς. ★ ★ ★ Υποθέτω πως δεν χρειάζεται να είναι κάποιος ιδιαίτερα φιλολογικά ασκημένος για να διαπι στώσει τις διαφορές αλλά και τις ομοιότητες ανάμεσα στα δύο κείμενα, το ομηρικό και το αρχιλόχειο. Δύσκολα φερ’ ειπείν θα μπορούσαμε να βρούμε ομοιότητες ανάμεσα στις πρωταγωνί στριες των δύο σκηνών. Η ερωτική όμως βιασύ νη των ανδρών και οι χειρονομίες τους έχουν πολλές ομοιότητες, μολονότι η αρχική πρόκληση και το σχέδιο δράσης προέρχεται τη μια από το αρσενικό και την άλλη από το θηλυκό. Γενικά μπορούμε να πούμε ότι οι «τεχνικές» λεπτομέ ρειες της ερωτικής σκηνής είναι παρόμοιες στα δυο ποιήματα, διαφέρει όμως το ήθος τους, επειδή διαφέρουν τα μεγέθη των πρωταγωνι στών. (Να μη λησμονούμε επίσης ότι η Διάς απά τη εντάσσεται ως ένα επεισόδιο μέσα στο έπος ενώ η ερωτική επωδός είναι αυτοτελής.) Έτσι και τα δυο ζευγάρια κάνουν έρωτα έξω από την κάμαρή τους, στο ύπαιθρο, μέσα σε μια οργια στική και προκλητική φύση. Η φύση όμως στον Αρχίλοχο είναι «φυσική» σε αντίθεση με τον μα γικό χαρακτήρα της ομηρικής σκηνής. Το ουρά νιο περιβόλι του Δία διευκολύνει και επιβοηθεί τον έρωτά του, μας δημιουργεί, όμως, την αίσθη ση του υπερφυσικού και του τεχνικού. Το ίδιο συμβαίνει με το σύννεφο που προφυλάσσει τους θεούς από τα ξένα μάτια, το σκέπασμα όμως της κοπέλας με τη μαλακή χλαίνη και ο χαμοκοίτης έρωτας μάς συγκινεί περισσότερο. Απέναντι επί σης στην καθημερινότητα αλλά και στην αίγλη του ανθρώπινου έρωτα, του βιαστικού, αχόρτα γου (και κάποτε κυνηγημένου) ο θεϊκός έρωτας στέκει βέβαιος, χορταστικός αφού σε τελευταία ανάλυση πρόκειται για έρωτα συζυγικό και νό μιμο. Κυρίως όμως διαφέρουν οι προθέσεις των ζευγαριών. Ο έρωτας των θεών αποτελεί (μέσα στην ευρεία υπόθεση της Ιλιάδας) μέσο και όχι σκοπό, την ώρα που ο αρχιλόχειος στηρίζεται και υπερασπίζεται μόνο από το ένστικτο. Τέλος ο ασφαλής και ολοκληρωμένος έρωτας των θεών, που καταλήγει στον ύπνο, μπορεί να συγκριθεί αντιθετικά με τον απροστάτευτο πλην εφευρετι κό έρωτα των θνητών που είναι ιδιαίτερα προσε-

Πήλινο αγγείο (πιθανότατα αθηναϊκό) με μορφή γονατιστού εφήβου που δένει γύρω από τα μαλλιά του ένα δίχτυ. Περ. 530 π.Χ. (Μουσείο Αγοράς, Αθήνα)

κτικός να ικανοποιεί μόνο τον εαυτό του, βγά ζοντας τη γλώσσα του στους κοινωνικούς κανό νες και τις συμβάσεις και αρνούμενος κάθε σκο πιμότητα και έμμεση ωφέλεια. Πρόκειται συνε πώς για μια πράξη ευρύτατα πολιτική (η ποίηση του Αρχίλοχου είναι πολιτική) για έναν έρωτα αφιλοκερδή που δεν αρνείται μόνο τη σκοπιμό τητα αλλά και την παραγωγή και την κοινωνική χρησιμότητα.

Ε'. Παράρτημα: ένα παράλληλο ποίημα τον Ελντη Οι κοινοί τόποι που διαπιστώνονται κάποτε ανάμεσα σε ποιητές διαφορετικού χρόνου και χώρου δεν είναι κάτι που πρέπει να μας εκπλήσ σει. Ιδιαίτερα μάλιστα ο έρωτας αποτελεί πα νανθρώπινο και διαχρονικό ποιητικό αντικείμε νο και για τούτο, ίσως, η ερωτική ποίηση είναι κατ’ εξοχήν δύσκολο είδος. Πολλές φορές, ωστό σο, παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον η σύμπτωση δύο ποιητών, που δεν επιλέγουν μόνο ένα πολύ συγγενικό θέμα, αλλά σκηνοθετούν με τρόπο πα ρόμοιο το ποίημα, χρησιμοποιούν ίδιο λεκτικό

34/αψιερωμα που οδηγεί σε ανάλογη εικονοποιία και, κυρίως, έχουν το ήθος κοινό. Αυτό συμβαίνει, πιστεύω, [ΙΕ την ερωτική επωδό της Κολωνίας και ένα ποίημα του Οδυσσέα Ελΰτή 3ΐΟΐ5 δημοσιεύεται για πρώτη φορά στα 1943. Επειδή ακριβώς απο κλείεται οποιαδήποτε άμεση επίδραση (Ο νέος Αρχίλοχος δημοσιεύεται για πρώτη φορά τριάν τα και πάνω χρόνια μετά τη γραφή του ποιήμα τος του Ελύτη)11 θα μπορούσαμε να μιλήσουμε εδώ για παρόμοια ποιητική πανουργία, που δεν είναι τίποτε άλλο από μια ποιητική ιδεοληψία κοινή στους δύο αιγαιοπελαγίτες ποιητές. Έτσι πιστεύω πως το δεύτερο ποίημα από τις Πα ραλλαγές Πάνω Σε Μια Αχτίδα, που παρεπιγράφεται «ΠΡΑΣΙΝΟ», εμφορείται από την ίδια ποιητική ιδεοληψία, που διακρίνει και την Επω δό του Αρχιλόχου. Ας δούμε όμως πρώτα το ποίημα του Ελύτη:

II ΠΡΑΣΙΝΟ Μια μαχαιριά στου μήλου τα ψαχνά Μια πίκρα στο βρακί του φρέσκου αμύγδαλου Έ να πήδημα νερού μέσα στα πράσα Και το κορίτσι που δεν μπήκε ακόμη ολάκερο στον έρωτα Μα κρατάει μέσ’ στην ποδιά του ένα στυφό δασάκι φρούτων. Κορίτσι μου έχω στην καρδιά μια χλόη ανέγγιχτη ζαι μια βροχή νιογέννητο τριφύλλι νΐα ο καταρράχτης που δεν χύμηξε είναι πιο βα θιά Πιο χαμηλά Και θα χυμήξει σαν θηρίο μέρας στον απρίλη σου Οταν αγγίξω την πηγή κι όταν σε φάει ο ήλιος. Κόρτο στρωτό κρεβάτι Σπίνου αυτί μελιού αλοιφή ανάσας καλοσώρισμα Το κύμα της στεριάς είναι κι αυτό μεγάλο Γο άγγιγμα του κορμιού είναι κι αυτό βαθύ 3 καιρός δεν είναι μάταιος στο γέλιο που σφα δάζει Από την όρεξη να μπει στο πάθος τ’ ουρανού. Θα μπω απ’ την πόρτα που ένα φύλλο σκέτο υπερασπίζεται Θα μιμηθώ του εφήβου αλόγου τη βραχνάδα Θα δοκιμάσω τον σπασμό που σ’ ανεβάζει ώς τ’ άστρα! Διαβασμένο το ποίημα σωστά, δηλ. μέσα στα όρια της ποιητικής του ιδεοληψίας, αποβάλλει,

πιστεύω, ακαριαίως κάθε «φυτική» αθωότητα και γίνεται ένα από τα πιο υπαινιχτικά ποιήμα τα του Ελύτη. Ο ερωτισμός του Ελύτη, που δεν διακρίνεται από κάποιο αισθησιασμό (όπως αυ τό λ.χ. συμβαίνει στον Ανδρέα Εμπειρικό) απο κτά εδώ ιδιαίτερη θέρμη με το έξοχα φορτισμένο ερωτικό λεκτικό και τις υπονοούμενες σημασίες του. Έτσι λ.χ. του «μήλου τα ψαχνά», το «βρακί του φρέσκου αμύγδαλου» και το «πήδημα του νερού μέσα στα πράσα» σηματοδοτούν όλο το ποίημα από μιας αρχής και συσχετίζονται ανα πόφευκτα με το κορμί του κοριτσιού που «δεν μπήκε ακόμη ολάκερο στον έρωτα. Μα κρατάει μέσ’ στην ποδιά του ένα στυφό δασάκι φρού των». Από εδώ και κάτω εύκολα πλέον διακρίνονται οι σημασίες του «καταρράχτη» που «είναι πιο βαθιά/Πιο χαμηλά» του «θηρίου», της «πη γής» και φυσικά της εισόδου «απ’ την πόρτα που ένα φύλλο σκέτο υπερασπίζεται»! Τέλος, ο προ φανής διάλογος του ποιητή («Κορίτσι μου») με την παρθένα, η εικονοποιία της χλόης και του κρεβατιού από χόρτο στρωτό, και ο καταληκτήριος σπασμός παραπέμπουν αβίαστα, πιστεύω στην παρόμοια σκηνοθεσία της Επωδού και κά νουν τους δεσμούς των δύο ποιημάτων πιο ασφαλείς. Κυρίως αναδείχνουν την ερωτική και ποιητική ιδεοληψία των δύο ποιητών, που απέ χουν βέβαια μεταξύ τους πάνω από 2500 χρόνια, δοκιμάζουν όμως τις χαρές του ίδιου, κοινού πε ριβάλλοντος και ανακαλύπτουν τις απεριόριστες δυνατότητες της γλώσσας τους.

Σημειώσεις 1. Η μετρική μορφή είναι παρόμοια με το μετρικό σύ στημα των επωδών τον Ορατίου δηλ. ιαμβικό τρίμετρο, ημιεπές συν ιαμβικό δίμετρο. Στην αρχή επίσης τον πρώτον στίχου υπάρχει δάκτυλος που επαναλαμβάνεται χωρίς αλλαγή στην ίδια θέση σε κάθε δεύτερο στίχο (3, 5, 7 κ.ε.). 2. Ο Γ. Δάλλας, Αρχαίοι Λυρικοί, I, Ιαμβογράφοι, «Κείμε να», 1976, σελ. 66κ. δοκιμάζει μια πρώτη μετάφραση βασι σμένη στο κείμενο τον Page (Supplementum Lyricis Graegis: 1974). Η δοκιμή ωστόσο παραμένει κατά τη γνώμη μου ατελής και τα κενά τον κειμένου μας εμποδίζουν να αντιληφθονμε κάποιο συγκεκριμένο θέμα. Κατατοπιστική αν τίθετα και ακριβής είναι η περιληπτική παρουσίαση τον αποσπάσματος από τον Ι.Θ. Κακριόή, «καινούρια ευρή ματα του Αρχιλόχου», στον τόμο Έλα Αφροδίτη, Ανθοστεφανωμένη Αθήνα 1983, σελ. 22κ. 3. Δες λ.χ. την «πανοραμική» κριτική έκδοση της επωδού και τη συζήτηση των Τ. Gelzer. W. Theiler, L. Koenen, Μ. West, Poetica 6 (1974) σελ. 468 κ. 4. Πρβλ. και τη σχηματική παρουσίαση της επωδού από τον J. Van Sickle, «Introduction», Arethusa, The New Archiloc hus, 9 (1976) σελ. 138-39 και 142-43, όπου και εκτενής συ ζήτηση για τη θεματική συγκρότηση του ποιήματος. 5. Δες Ε. Degani, «ΠΑΡΕΞ ΤΟ ΘΕΙΟΝ ΧΡΗΜΑ nel nuovo Archiloco di Colonia» QUCC 20 (1975) σελ. 229 και Sickle, ό.π., και «Archilochus: A new Fragment o f an Epode» CJ 71 (1975) σελ. 1-15 και J. Henderson, The Cologne Epode

αφιερω μα/35 and the conventions of early Greek poetry», Arethusa, ό.π., σελ. 159-179. Για τη σκωπτική φύση του Αρχίλοχου, δες Α.Α . Σκιαδάς, «Ψογερός Αρχίλοχος» Αθηνά 68 (1965) σελ. 33-42. Το κείμενο από την έκδοση του I. Θ. Παπαδημητρίου, Ελε γεία και Ίαμβος, ό.π., τον οποίο και ευχαριστώ, όπως επίσης, τους καθηγητές, Α.Α. Σκιαδά και Γ. Χριστοδού λου για τις υποδείξεις και τη γενικότερη συνδρομή τους στην εκπόνηση της παρούσας μετάφρασης. Δεν χρειάζε

ται, πιστεύω, να αναφέρω πως η ευθύνη της μετάφρασης βαρύνει αποκλειστικά εμένα. Δες, πρόχειρα, Α.Α. Σκιαδάς, Αρχαϊκός Λυρισμός, 1, ό.π. σελ. 62 και 88-89. Από τα Γαμοτράγουδα αριθμ. 47, «Κείμενα» 1981. Η Ανακάλυψη του Πνεύματος (μτφρ. Α. Ιακώβ) εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1981, σελ. 89. Για-την αρχαιογνωσία του Ελύτη και ειδικά για τη σχέση του με τον Αρχίλοχο, δες Δανιήλ I. Ιακώβ, Η αρχαιογνω σία του Οδυσσέα Ελύτη, Αθήνα, 1983, σελ. 36 κ.

j| |J

«γκοβότσης» ΣΟΛΩΜΟΥ 12 -

ΑΘΗΝΑ (148) -

ΤΗΛ. 36.15.438

Φ. ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΒΣΚΗ Απ’ ευθείας απ’ τα ρώσικα σε μεταφράσεις: Αρη Αλεξάνδρου, Κ. Μακρή, Α. Σαραντίδη.

Ο έφηβος: τόμοι 2 Λευκές Νύχτες Αιώνιος Σύζυγος Νιέτοσκα Νιεσβάνοβα Αναμνήσεις απ’ το σπίτι των πεθαμένων

Ταπεινομένοι και καταφρονεμένοι Ο Ηλίθιος: τόμοι 4 Έγκλημα και Τιμωρία: τόμοι 3 Αδελφοί Καραμαζώφ:τόμοι 4 Δαιμονισμένοι: τόμοι 3

Ά ρης Δικταίος Ιστορία Παγκόσμιας Ποίησης. Ανθολογία. - Τόμοι 5. Τόμος Α': 0 προφορικός λόγος - Οι Πρωτόγονοι. Ύμνοι, επικλήσεις, θρήνοι και νανουρίσματα. ΑΦΡΙΚΗ-ΩΚΕΑΝΙΑ-ΠΟΛΥΝΗΣΙΑ-ΑΣΙΑ-Β και Ν. ΑΜΕΡΙΚΗ-ΠΟΛΙΚΗ, κ.α.

Τόμος Β': Το δημοτικό τραγούδι. ΕΛΛΑΣ-ΑΛΒΑΝΙΑ- ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ- ΚΡΟΑΤΙΑ-ΡΩΣΣΙΑ-ΛΙΘΟΥΑΝΙΑΦΛΑΝΔΡΑ-ΓΕΡΜΑΝΙΑ-ΑΓΓ ΛΙΑ-ΓΑΛΛΙΑ-ΣΚΩΤΙΑ-ΚΟΡΣΙΚΗ-ΜΑΡΟΚΟ ΚΟΥΔΡΟΙ-ΑΡΜΕΝΙΑ-ΑΖΕΡΜΑΪΤΖΑΝ-ΙΑΠΩΝΙΑ-ΚΙΝΑ/κ.α. Τόμος Γ': Αρχαϊκή εποχή της ποίησης. ΑΡΧΑΙΑ ΑΝΑΤΟΛΗ (Βαβυλώνιοι-Χιττίτες-Αραμαίοι-Πέρσες κ.α.) ΠΡΟΚΟΛΟΜΒΙΑΝΗ ΑΜΕΡΙΚΗ (Αντζέκοι-Μάγια-Ίνκας) ΚΕΛΤΕΣ-ΟΥΑΛΛΟΙ-ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΓΑΡΟΙ. Τόμος Δ': ΕΛΛΑΣ-ΚΙΝΑ-ΕΒΡΑΙΟΙ-ΙΝΔΙΕΣ-ΛΑΤΙΝΟΙ. Περιλαμβάνονται τέσσερα ολόκληρα βιβλία. Λεξικό ποιητικών όρων και Συνοπτική ιστορία της Ποίησης. Τόμος Ε': Η Παλατινή Ανθολογία.

36/αψ ιερω μα

Γιάγκος Ανδρεάδης

Το Ά ρμ α της Αφροδίτης Η ερωτική μύηση του γένους των γυναικών στην ποίηση της Σαπφώς Καθώς οι Επτά επ ί Θήβας περισ φίγγουν με τον αργίτικο στρατό την πόλη και οι κραυγές του γυναικείου χορού ξετρελαμένου από το φόβο λύνο υν τα γόνατα των υπερασπιστών, καθώς ο φονικός πυρετός ανεβαίνει σ’ αυτό το δράμα... ’Άρεως μεστόν ο Ετεοκλής, στρατηλάτης, μελλοθάνατος και αόελφοκτόνος αναφωνεί: Μήτ’ εν κακοϊσι μητ’ εν εύεστοί φίλη / ξύνοικος εϊην τώ γυναικείω γένει·: «Ποτέ, μήτε σέ συμφορά μήτε σ’ ευτυχία ας μην συγκατοικούσα με το γένος των γυ να ι κών». Η κραυγή του Ετεοκλή δεν είναι απομονωμένη μέσα στην ελληνική γραμμα τεία.

Στη Θεογονία του Ησιόδου2 οι αρσενικοί θεοί ανεβαίνουν στο θρόνο και γκρεμίζονται σαν να είναι αθύρματα των γυναικών τους ώσπου ο Δίας αποφασίζει να καταπιεί την Μήτιν και να γεννήσει μια κόρη τον πατέρα, την Αθηνά,3 το γένος γυναικών όμως, που κατάγεται από μια γυναίκα-θαύμα και παγίδα, την Πανδώρα, κα λόν κακόν άντ’ άγαθοϊο θα συνεχίσει να τρώει τον κόπο των δύστυχων θνητών, σαν τιμωρία για την απάτη του πανούργου Προμηθέα σε βάρος των θεών στο όρος Μυκώνη. Από τον Όμηρο μέχρι τον Αγαμέμνονα της Ορέστειας, τον Στησί χορο και τον Ευριπίδη, η μορφή της Ελένης αιωρείται, εράσμια και κυνώπις, ανάμεσα στην αν θρώπινη ύπαρξη και την νεφέλη-απάτη, την Αφροδίτη και την Περσεφόνη-Πανδώρα, Ελένη, ονόματα για να πει ο Έλληνας την αγάπη και το φόβο που του γεννά η γυναίκα. Πιο πολύ φόβο κάποτε παρά αγάπη: Για τον Ησίοδο, για τον Σημωνίδη η γυναίκα είναι κη φήνας, γαστήρ που τρώει τα πάντα, όλους τους κόπους των αντρών. Γαστήρ που αλλού, όταν πρόκειται για τις Ξάντριες, τις Μινυάδες, τις συντρόφισσες της Αγαύης μοιάζει να αγγίζει και

αυτά τα σύνορα της τεκνοφαγίας. Ο νέος κυνη γός ο Μελανιών,4 ο Ιππόλυτος απομονώνεται στις εσχατιές μακριά από το γένος γυναικών. Κι όταν ο άνομος γυναικείος έρωτας φανερωθεί με όλο το ωμό πάθος του, ο άσπιλος έφηβος θα αναφωνήσει: ΎΩ Ζεϋ, τί όή κίβόηλον άνθρώποις κακόν I γυναίκας εις φώς ήλιον κατφκισας;5 Μέσα στην πόλιν των ανδρών το γένος γυναι κών πλειοψήφισε μία και μόνη φορά- έκτοτε μέχρι την ποιητική ουτοπία των Εκκλησιαξουσών- η πολιτική δραστηριότητα του απαγορεύ τηκε. Η καλή γυναίκα, μας θυμίζει στον Επιτά φιό του ο Περικλής του Θουκυδίδη,6 είναι εκεί νη που πλάι στον ζωντανό άντρα, κι όταν αυτός σκοτωθεί, ξέρει να ζει θαμμένη στη σιωπή. Ανάμεσα όμως στον κόσμο του Ομήρου και τον κόσμο της πόλεως, ανάμεσα στη γυναίκα του έπους και τη γυναίκα που οι Επιτάφιοι καλύ πτουν μ’ ένα σάβανο σιγής, ανοίγεται μια περίο δος βαθιάς κρίσεως. Τα αριστοκρατικά γένη που έχουν κληρονομήσει κάτι από το κύρος της αρ χαίας βασιλείας βλέπουν να αμφισβητείται η εξουσία τους από νέες δυνάμεις, τις τυραννίδες

αφιερω μο/37 που συχνά έχουν μια μεγάλη λαϊκή βάση αποτελούμενη, ως επί το πλείστον, από τα πιο αδικη μένα στρώματα. Η οικονομία, το δίκαιο, η δημό σια και η ιδιωτική λατρεία αλλάζουν μορφή και ποιότητα,7 και η θρησκεία ενός θεού που το όνο μά του συναντάται στην ελληνική γη από την δεύτερη προ Χριστού χιλιετηρίδα, του Διονύ σου, γνωρίζει μια τέτοια εξάπλωση, που ήδη συγγραφείς όπως ο Ηρόδοτος πιστεύουν ότι πρόκειται για εισβολή ξένης θεότητας. Πα ράλληλα με την εξάπλωση του διονυσιασμού εμ φανίζονται μια σειρά από σοφούς, μάγους και καθαρτές, τυπικά παραδείγματα ο Άβαρις και ο Επιμενίδης,8 που παρουσιάζουν κάποια σαμανιστικά χαρακτηριστικά, αλλά και ανοίγουν το δρόμο για την προσωκρατική σκέψη που θα ενώ σει τη μύηση με την πρώτη εμφάνιση της φιλοσο φίας. Σ ’ αυτή τη μεταιχμιακή και γεμάτη ταραχή εποχή, όπου ο παραδοσιακός λόγος - ο μύθος γνωρίζει τις πρώτες αμφισβητήσεις του10 και ο νέος λόγος μόλις αχνοπροβάλλει, το γένος των γυναικών βρίσκει την ευκαιρία να αρθρώσει το δικό του λόγο αυτοπροσώπως. Πόσο ανατρεπτι κός είναι ωστόσο ο γυναικείος λόγος; Οι στίχοι της Σαπφώς, σήμερα τραγικά ακρωτηριασμένοι, μας προσφέρουν το παράδειγμα ενός τέτοιου λό γου σε πρώτο πρόσωπο, που, για να παραφρά σουμε αδέξια μια εικόνα της, απλώνεται σαν λε πτή φωτιά κάτω από την επιδερμίδα-επιφάνεια που είναι ο επίσημος λόγος της πόλεως των ανδρών.11 Στην προσευχή στην Αφροδίτη12 η Σαπφώ ζη τά από τη δολοπλόκο θεά να κατέβει κοντά της, όπως και άλλοτε είχε κάνει, επάνω στο χρυσό άρμα της που το οδηγούσαν γρήγορα πουλιά (στρονθα). Αυτό που ζητάει με ξετρελαμένη καρδιά (μαινόλαϊ θύμπι) είναι η εκπλήρωση μιας επιθυμίας {ψιλότατα, φιλήσει) για κάποια άλλη γυναίκα που μπορεί να ευοδωθεί έστω και αν το αγαπώμενο πρόσωπο δεν ανταποκρίνεται {κωύκ έθέλοισα). «Εδώ, μας λέει στην ανάλυσή του ο Page, δει σιδαιμονία και τέχνη πηγαίνουν χέρι-χέρι». Ας κοιτάξουμε από κοντά αυτή τη «δεισιδαιμονία». Το φτερωτό άρμα δεν μας είναι ξένο. Στο Προοί μιο του Παρμενίδη, οδηγεί αντίστροφα το φιλό σοφο από τη γη προς τον ουρανό μέχρι τις Πύλες όπου θα του αποκαλυφθεί η Αλήθεια. Ο L’Gernet αναγνώρισε στην περιγραφή αυτή τους από ηχους κάποιας μυητικής διαδικασίας13 και το παράλληλο του Πλατωνικού Φαιδρόν, και του άρματος της ψυχής που φτερουγίζει ερωτικά προς τον υπερουρμνιον τόπον, όπως και ο σχο λιασμός του από τον Πρόκλο,15 δείχνουν τη συμπόρευση, αν όχι τη σύμπτωση, αλήθειας και ηδονής στους κόλπους της μύησης. Είναι θεμιτό

να θυμηθούμε εδώ ότι ο Μάξιμος ο Τύριος πα ραβάλλει τη Σαπφώ προς τον Σωκράτη, παρουσιάζοντάς την σαν την πρωθιέρεια μιας «ερωτικής τέχνης». 6 Και η μύηση στην τέχνη αυτή γι νόταν μέσα σ’ ένα χώρο τον Οίκον των Μουσών απ’ όπου οι άντρες μοιάζουν αποκλεισμένοι 0 παραλληλισμός που κάνει ο Flaceliere με τα Θε σμοφόρια17 μπορεί να είναι εδώ λιγότερο μετα φορικός απ’ ό,τι φαίνεται και η μανία που ομο λογεί η Σαπφώ να μην είναι σχήμα λόγου, αλλά πραγματική κατάσταση μυητικού χαρακτήρα. Ίσως κάτω από το πρίσμα αυτό, η ανοιχτή από την αρχαιότητα συζήτηση σχετικά με τις ερωτι κές προτιμήσεις της ποιήτριας και του κύκλου της18 να μπορεί να πάρει έτσι ένα αρκετά διαφο ρετικό νόημα: η ηλικία των κοριτσιών που μαθη τεύουν στον Οίκον των Μουσών είναι αιΓτή που προηγείται του γάμου, και γνωρίζαμε ότι, η ηλι κία αυτή, σε κάποιες τουλάχιστον περιοχές της Ελλάδας, ταυτίζεται με την προσωρινή αντι στροφή της σεξουαλικής συμπεριφοράς.19 Στο απόσπ. 31 η γυναίκα αντικρύζει, στη θέση του άντρα (στ. 1-4, φαίνεται μοι κήνος ίσος θεοί-

38/αψιερωμα

Ξαπλωμένος μαρμάρινος λέων από το νεκροταφείο της Μιλήτου. 6ος αι. π.Χ. (Κρατικό Μουσείο, Βερολίνο)

σιν ϊμμεν ώνηρ... κ.λ.π.). Όλες οι αισθήσεις της μοιάζουν να στομώνουν μέχρι τη στιγμή της με γάλης τόλμης (στ. 17, πάν τόλματον...) αλλά αυ τό που πρέπει να σημειωθεί είναι ο ήχος που κά νει τ’ αυτιά να κωφεύουν σ’ οτιδήποτε άλλο. Εί ναι ο ήχος που βγάζει ο ρόμβος, έπιρρόμβεισι, (στ. 11-12) το πασίγνωστο στους ανθρωπολό γους, με την τεχνική ονομασία bull roarer, οικου μενικά μυητικό εργαλείο.20 Μ’ ένα τέτοιο εργα λείο οι Τιτάνες είχαν παγιδέψει τον μικρό Διό νυσο οδηγώντας τον στο θάνατο, και έτσι η κραυγή της Σαπφώς: τεθνάκην δ ’ όλίγω ’πιδεύης φαίνομαι (μοιάζω πως λίγο ακόμα και θα πεθάνω) γίνεται κυριολεκτικότερη. Η μύηση στον έρωτα γειτονεύει με το θάνατο. Στο απόσπ. 94 η εγκαταλειμμένη Σαπφώ επανα λαμβάνει: τεθνάκην δ ’ άδόλως θέλω (αλήθεια, θά ’θελα νά ’χω πεθάνει), η Αφροδίτη μπορεί να είναι η ίδια δολοπλόκος, τα θύματα όμως του δόλου της πλησιάζουν στο θάνατο χωρίς κανέ νας δόλος (αδόλως) να μπορεί να τα προστατέ ψει. Πόσο αξίζει μια τέτοια μύηση; Πόσο αξίζει μια τέτοια αγάπη; Απέναντι στον κυρίαρχο λόγο των αντρών που θα γίνει ο λόγος των φιλοσόφων όπως του Πλάτωνα της Πολιτείας, και ο λόγος των Επιταφίων, απέναντι σ’ αυτόν που είναι ήδη •ο λόγος του έπους η Σαπφώ αναλαμβάνει την υπεράσπιση της γυναίκας και της αγάπης της: «Άλλοι λένε πώς ό στρατός τών ιππέων, άλλοι τών πεζών, κι άλλοι ό στόλος τών καραβιών, λέ νε πώς είναι τ’ ομορφότερο πάνω στή μαύρη γή, μά έγώ λέω πώς είν’ εκείνο πού αγαπάς». (Απόσπ. 16). Για τη Σαπφώ είναι εύκολο να αποδείξει τη γνώμη της. Φτάνει αλήθεια να μας θυμίσει την

Ελένη που παράτησε τον ανδρειότατο σύζυγό της, το παιδί, τους γονείς της και έφυγε στην Τροία. Μιλώντας για την Ελένη, η Σαπφώ θυμά ται την Ανακτορία που έχει φύγει μακριά. Κα λύτερα θα ήταν να ξανάβλεπε το εράσμιο βάδι σμά της (έρατόν τε 6άμα στ. 17) παρά τα άρματα των Λυδών και τους πάνοπλους πεζούς. Κάνετε έρωτα, όχι πόλεμο. Η Σαπφώ δεν δια τυπώνει κάποιο παρόμοιο κοινωνικό πολιτικό σύνθημα, ο λόγος της όμως αναδεικνύεται ριζικά διαφορετικός από τον επίσημο των ανδρώνπολεμιστών. Για τέτοια περίπου λόγια ο Θερσί της έφαγε της χρονιάς του από τον Οδυσσέα στο Β' της Ιλιάδας, (ίσως γιατί τα είπε με λιγότερη καλλιέπεια ή σε πιο ακατάλληλη στιγμή μπροστά στα τείχη της Τροίας) και ο τραγικός λόγος, όπως ο χορός των σαλαμινίων ναυτών στον Αίαντα του Σοφοκλή,22 θα είναι πολύ πιο συγ κρατημένος όταν θα αντιπαραθέσει τον έρωτα στα δεινά του πολέμου. Κι .όμως στο δράμα είναι που η γυναίκα, μέσα από τον ανδρικό λόγο πια, θα συνεχίσει να μιλά με τη φωνή της Σαπφώς. Η Δηιάνειρα, αιχμάλω τη του φόβου στις Τραχίνιες του Σοφοκλή, θα ζητήσει την κατανόηση του γυναικείου χορού όταν θα καταλάβει ότι η αμίλητη Ιόλη μπαίνει στο σπιτικό του Ηρακλή όχι ως αιχμάλωτη, αλλά ως δεύτερη γυναίκα, συγκάτοικος και σύνκονος που θα μοιράζεται ως και το νυφικό στρώμα. Η επιθυμία να ξανακερδίσει τον άπιστο θα την κά νει εύκολο θύμα της παγίδας του νεκρού Νέσσου, το φαρμακερό πουκάμισο θα σκοτώσει τον ήρωα και η Δηιάνειρα θα γίνει αυτό που λέει τ’ όνομά της: φόνισσα του αντρός· κι όμως οι γυ ναίκες του χορού την οικτίρουν, δεν την καταδι κάζουν.

αψιερω μα/39 Γυναίκες που μιλούν σ’ άλλες γυναίκες. Η Φαίδρα που ομολογεί σε μια άλλη γυναίκα τα ανομολόγητα στον Ιππόλυτο η Κρέουσα που εμπιστεύεται στις Δούλες της το σχέδιο της δο λοφονίας του αγοριού της στον Ίωνα,24 η Μή δεια που ζητά τη συμπαράσταση αυτών που αποδεικνύονται περισσότερο γυναίκες παρά Κορίνθιες.25 Μπροστά στα μάτια των αντρών θεα τών, ο κλειστός κύκλος των γυναικείων τραγι κών προσώπων (που τα παίζουν άντρες) φέρνει τον περιθωριακό λόγο του γένους των γυναικών μέχρι το κέντρο αυτό της πόλης που είναι το θέατρο του Διονύσου. Στην τραγωδία αντιφωνεί η κωμωδία. Ό χ ι βέ βαια με τον τρόπο που μοιάζει να το πιστεύουν και οι σοβαρότεροι ακόμη σημερινοί σκηνοθέτες μας. Ο Αριστοφάνης δεν είναι ούτε φεμινιστής, ούτε προοδευτικός, ούτε καν άνευ όρων οπαδός της ειρήνης. Στη Λνσιστράτη, η συμβολική κατά ληψη του ναού της θεάς που είναι συνώνυμη με την Αθήνα, από τις θυγατέρες της πόλεως, που

σχεδόν ποτέ δεν αξιώθηκαν να ονομαστούν αθηναίες, φανερώνει την έκπτωση των αντρών. Για τον Αριστοφάνη, όπως και για τον Ξέρξη του Ηροδότου, το να γίνουν οι γυναίκες άντρες ση μαίνει τη συντέλεια του κόσμου. Το ίδιο μπο ρούμε, ακόμα περισσότερο, να πούμε και για τις Εκκλησιάζουσες, και η πολυσυζητημένη σχέση του έργου με την πλατωνική Πολιτεία δεν το μεταβάλλει σε καμιά περίπτωση σε πολιτικό πρόγραμμα. Μέσα ωστόσο από το δράμα η - διεθλασμένη φωνή της γυναίκας συνεχίζει να υφίσταται αναι ρετική για την αντρική πόλιν με τα ιδεώδη, τους θεσμούς και την πολιτική του πολέμου που θα την οδηγήσει στην καταστροφή και την παρακ μή. Η αντρική ηθική των οπλιτών της φάλαγγας βαδίζει στη δύση της,28 η τολμηρή όμως φωνή που βρίσκει ομορφότερο από τους πάνοπλους πεζούς το έρατόν βάμα της Ανακτορίας συνεχί ζει να λάμπει.

Σημειώσεις

11. Για το κείμενο των ποιημάτων στα οποία αναφέρομαι βα σίστηκα στον D. Page, Sappho and Alcaeus, Οξφόρδη, 1955. 12. Page, ό.π., σ. 3 κ.εξ. 13. Gernet, ό.π., σ. 417 κ.εξ. 14. Πλάτωνος, Φαιδρός, 247 κ.εξ. Η επαινετική αναφορά στην ωραία Σαπφώ σ’ αυτόν τον ερωτικο-μυητικό διάλογο δεν είναι ίσως τυχαία· πριν αποκαλέσει την Σαπφώ καλήν την κατατάσσει στους παλαιούς σοφούς που τον εμπνέουν για ν’ απαντήσει στο λόγο του Λυσία. (αυτόθι, 235 b, κ.εξ.) 15. Βλ. Εισαγωγή στην Πλατωνική Θεολογία, εκδ. και μετ. Saffrey, Παρίσι, 1968 και την ωραία ανάλυση της Clemence Ramnoux στο λ. «Philosophic et Religion» του Dictionaire des Mythologies, ό.π. 16. Μάξιμος ο Τύριος. Dissert., 24, 7-9. 17. R. Flaceliere, Ο έρωτας στην αρχαία Ελλάδα, μετ. A. Καραντώνη, Αθήνα 1977, σ. 107. 18. Andre Bonnard «La poesie de Sappho», Lettres humanistes, V, 1946, a. 32 και 34-35. A. Lesky Ιστορία της αρχαίας Ελληνικής λογοτεχνίας, μετ. Α. Τσοπανάκη, Θεσσαλονί κη, 1963 σ. 214-227 όπου και σχετική βιβλιογραφία. Η συ ζήτηση άρχισε ωστόσο ήδη από τον Μάξιμο τον Τύριο και τον Σενέκα. 19. Βλ. Vidal-Naquet, ό.π., σ. 178, 184. 20. Πρβ. πρόχειρα Π. Λεκατσά, Διόνυσος, Αθήνα, 1971, σ. 70 και κυρίως 86-87. 21. Β., 225 κ,εξ. 22. Μας, 1184 κ.εξ. 23. Αίας, 349 κ. εξ. 24. Ο χορός είναι παρών στο διάλογο Κρέουσας-Παιδαγωγού, Ίων, 725, κ.εξ. που θα καταλήξει στην απόφαση του φό νου. Βλ. και Ν. Loraux, Les enfants d’ Athena, Παρίσι, 1981 a. 197 κ.εξ. To κεφάλαιο «Κρέουσα αυτόχθων» μετα φράστηκε από τον Μπάμπη 'Ορφανό για την προσεχή έκ δοση του έργου στα ελληνικά, ενώ η μετ. του κεφ. «L’ acropole comique» έγινε από τον Γιάννη Τσιώμη για τον ίδιο

,23

1 . Αριστοφάνους, Βάτραχοι, 1021. 2 . Πρβ. Θεογονία, 164 κ.εξ. όπου η Γαία εξωθεί τους γιους της σε πόλεμο κατά τον συζύγου - και γιον της επίσης του Ουρανού,'467 κ.εξ. όπου η Ρέα καταφεύγει στις συμ βουλές της Γαίας για να νικήσει τον Κρόνο και 820 κ.εξ. όπου, η Γαία πάλι, εξαπολύει τον Τυφνσέα εναντίον των Ολυμπίων. 3 . Θεογονία, 886, κ.εξ. Για την Μήτιν 6λ. Μ. Detienne και J. Ρ. Vernant: Les ruses de P intelligence. La Metis des Grecs, Παρίσι, 1974. 4 . Πρβ. P. Vidal-Naquet, Ο μαύρος κυνηγός, μετ. Π. Ρηγοπούλον και Γ. Ανόρεάόης. Αθήνα, 1983, ο. 182 για τον Μελανίωνα και 181 για τον Ιππόλυτο. 5 . Ιππόλυτος, 615-616. 6 . Ιστοριών, II, 45. Για τον Περικλή η γυναικεία αρετή είναι σχεδόν ένα Οζύμπρο και η καλύτερη στάση απέναντι της είναι η σιωπή. 7 . Η ανθρωπολογία της αρχαίας Ελλάδας, τον Luis Gemet, (Anthropologie de la Grece antique, 6 ' έκό., Παρίσι 1976, υπό έκδοσιν σε ελλ. μετ. των Λ. Πολενάκη και Γ. Ανδρεάδη, δίνει την πιο ολοκληρωμένη ανάλυση για τη μετάβαση από τις παραδοσιακές δοξασίες, αξίες, δομές και πρακτι κές σ’ αυτές της ελληνικής Πόλεως. 8 . Βλ. πρόχειρα E.R. Doodds, The Greeks and the Irrational, Μπέρκλεϋ, 1951, μετ. Γ. Γιατρομανωλάκη, Αθήνα 1978, και ιδιαίτερα το κεφάλαιο «The greek Shamans and Purita nism, σ. 141-146. Ακόμη L. Gernet, ό.π„ σ. 89, 421-423 και Μ. Detienne, Les maltres de verite, Παρίσι, 1967, σ. 33, 47, 125, αημ. 81, 129-131, 137, 138, 141. 9 . Πρβ. Gernet, ό.π., κεφ. «Η καταγωγή της φιλοσοφίας» που κυκλοφόρησε ήδη πολνγραφημένο σε μετάφραση για τους φοιτητές τον μαθήματος της Κοινωνιολογίας της Α ρ χαίας Σκέψης της Φιλοσοφικής Ιωαννίνων, σ. 415 κ.εξ. τον γαλλικού πρωτοτύπου. 10. Πριν από τον Πλάτωνα ο Ξενοφάνης ασκεί οξύτατη κριτι κή στο χειρισμό τον μύθου από τον Όμηρο και τον Ησίο δο. Βλ. Η. Diels, Die Fragmente der Vorsokratiker, Βερο λίνο, 1960-1961 αρ, 11, 14, 15, 16, 23, 25, το λήμμα Platon του Luc Brisson στο Dictionnaire des Mythologies, Παρίσι 1982 και το έργο του W. Kaufmann, Tragedy and Philosop hy, Πρίνστον, 1968, a. 3-4.

,27

25. Μήδεια, 214 κ.εξ. 26. Βλ. Ν. Loraux, ό.π., κεφ. «Le nom athinien» σ. 119 κ.εξ. 27. Πρβ. Lesky, ό.π., σ. 627 κ.εξ. και βιβλιογραφία στον Α. Meder, Der athenische Demos zur Zeit des pelop. Krieges, Μόναχο, 1938. 28. Πρβ. Vidal-Naquet, ό.π., κεφ. «Η παράδοση του αθηναίου οπλίτη» σ. 133 κ.εξ. και ιδιαίτ. σ. 149-150.

40/αφιερω μα

Ερατοσθένης Γ. Καψωμένος

Η παράδοση της αρχαίας λυρικής ποίησης και το δημοτικό τραγούδι Η σχέση που υποδηλώνει ο τίτλος αυτής της εργασίας δε φαίνεται να νομιμοποιεί ται προκαταβολικά παρά μόνο ως υπόθεση εργασίας: υπάρχει κάποιου είδους συ νάφεια (συμπτώσεων, κοινών τόπων, αναλογίας, παραλληλίας, πολιτισμικής συγ γένειας, καταγωγής) ανάμεσα στην παράδοση της αρχαίας λυρικής ποίησης και στο νεοελληνικό δημοτικό τραγούδι; Σε πρώτη μαιιυι η σχέση τους φαίνεται μάλλον αντιθετική. Με τον όρο «αρχαία λυρική ποίηση» εννοούμε γενικά μια ποίηση επώνυμη και προ σωπική, ενώ με τον όρο «δημοτικό τραγούδι» μια ποίηση ανώνυμη και ομαδική. Η αρχαία λυρική ποίηση σημαδεύει την πρώτη αφύπνιση του ατομικού εγώ, που διαφοροποιού μενο από τη συνείδηση της ομάδας τολμά να αρ θρώσει την προσωπική του φωνή και να εκφράσει τα πιο υποκειμενικά βιώματα. Αντίθετα, το δημοτικό τραγούδι αντιπροσωπεύει τη συνισταμένη τού συλλογικού βιώματος, που ο λαϊκός ποιητής, χωρίς συνείδηση ατομικού δημιουργού, αναλαμβάνει να διερμηνεύσει. Η πρώτη αντιστοιχεί σε μια ιστορική και κοι νωνική καμπή, κατά την οποία συντελείται η με τάβαση από την ολιγαρχία των αρίστων στη δη μοκρατία του δήμου, με την ανάδειξη του ατό μου σε δραστήριο οικονομικό, κοινωνικό και πο λιτικό παράγοντα. Η δεύτερη αντιστοιχεί σε μια αγροτοκτηνοτροφική κοινωνία σπιτικής οικονομίας, περιθωριο ποιημένη και ανεξέλικτη, που για να ανταπεξέλθει σε σκληρούς ιστορικοπολιτικούς όρους συ σπειρώνεται σε μια συμπαγή συλλογική ζωή με ομοιογενή πολιτισμική έκφραση. Κι όμως το πρόβλημα δεν είναι τόσο απλό όσο φαίνεται. Η παραπάνω διάκριση, μολονότι δε σπόζουσα, δεν καλύπτει εξ ολοκλήρου τη σχέση των δύο πόλων και θα μπορούσε ν’ αποβεί πα ραπλανητική χωρίς τις απαραίτητες διευκρινί σεις.

Και πρώτα απ’ όλα ας θυμηθούμε ότι τόσο η αρχαία λυρική ποίηση όσο και το δημοτικό τρα γούδι αναπτύσσονται σε μια αρχαϊκή πολιτισμι κή φάση και προσδιορίζονται -σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, κατά περίπτωση και ειδολο γική κατηγορία- από γνωρίσματα αρχαϊκότητας. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο, η διάκριση που επισημάναμε ισχύει περισσότερο για την αρχαία μο νωδία και πολύ λιγότερο για το χορικό άσμα. Η μονωδία εκφράζει κατά κανόνα το υποκει μενικό εγώ του ποιητή -συχνά σε αντιπαράθεση προς τα βιώματα και τους κώδικες της ομάδαςκαι απευθύνεται σε έναν ιδιωτικό κύκλο ακροα τών. Το χορικό άσμα όμως, χωρίς να μηδενίζει τον υποκειμενικό παράγοντα, εκφράζει περισσό τερο το δημόσιο εγώ του ποιητή, αφού ο ποιητής γράφει για να τραγουδήσουν οι άλλοι. Στην κα τηγορία των χορικών ασμάτων ανήκουν, όπως είναι γνωστό, οι ύμνοι στους θεούς (παιάν, διθύ ραμβος), τα πομπικά τραγούδια (προσόδων), τα συμποσιακά και του γάμου (σκόλιον, υμέναιος), τα τραγούδια για νεκρούς, πραγματικούς (θρή νος) ή συμβολικούς (λίνος: για το θεό της βλάστησης). Αυτά, κι άλλα ακόμη (υπόρχημα, στάσιμον, κώμος κλπ.), συνδέονται με εκδηλώσεις συλλογικές (οικογενειακές, κοινωνικές, θρη σκευτικές γιορτές και τελετουργίες) και έχουν πίσω τους μια παράδοση λαϊκών τραγουδιών, με τη θεματική, τους κανόνες και τις συμβάσεις τους, που πηγάζουν από το δημόσιο χαρακτήρα της εκδήλωσης. Στα τραγούδια αυτής της κατη γορίας ο ποιητής όφειλε να ανταποκριθεί στο

αφιερωμα/41 παραδοσιακό και καθολικά αποδεκτό μήνυμα της γιορτής και στο πλαίσιο αυτών των δεσμεύ σεων να αναπτύξει τις δημιουργικές του πρωτο βουλίες.1 Μια χαρακτηριστική εξάλλου αναλογία του χορικού άσματος με το δημοτικό τραγούδι είναι ότι αποτελεί συνδυασμό ποίησης, μουσικής -με συνοδεία λύρας, κιθάρας ή αυλού (κι αυτό ισχύει και για τη μονωδία)- και χορού, ως προς ορισμένες κατηγορίες. Το χορικό άσμα τραγου διέται κατά κανόα από όμιλο ανδρών ή γυναι κών, με «έξαρχο» που μονωδεί και «χορό» που απαντά ή επαναλαμβάνει, εκτελώντας παράλλη λα μιμικές ή χορευτικές κινήσεις. Πρόκειται δηλ. για τραγούδι ομαδικό και τελετουργικό. Ο χα ρακτήρας του αυτός δικαιολογεί την υπόθεση ότι το χορικό άσμα, αλλά και γενικότερα η λυρι κή ποίηση των αρχαϊκών χρόνων, αναδύεται μέ σα από μια παράδοση συλλογικής ποιητικής έκ φρασης, εν μέρει λαϊκής και εν μέρει συντεχνια κής (για να θυμηθούμε και την επική παράδοση) και κατά ένα μέρος τουλάχιστον (χορικά άσμα τα) συνεχίζει και αναπτύσσει αυτή την παράδο ση σε ένα ανώτερο και πιο έντεχνο επίπεδο. Ιδίως οι χορικοί ποιητές που καλλιεργούν κατεξοχήν παραδοσιακά είδη, όπως οι ύμνοι και τα πομπικά τραγούδια, παίζουν ένα ρόλο προκαθο ρισμένο από τον τελετουργικό και συμβολικό χα ρακτήρα των αντίστοιχων εκδηλώσεων. Ο αρχαίος λυρικός λοιπόν δεν είναι ακριβώς το αντίστοιχο του σημερινού προσωπικού ποιη τή. Πέρα από το γεγονός ότι συνδυάζει συνήθως και την ιδιότητα του μουσικού, είναι οργανικότερα συνδεδεμένος με τη συλλογική ζωή. Και απ’ αυτή την άποψη εκπληρώνει μια λειτουργία ανά λογη με αυτήν του ποιητή των δημοτικών τρα γουδιών. Δεν είναι εξάλλου τυχαίο ότι στις συλλογές ή ανθολογίες της αρχαίας λυρικής ποίησης, παλιές και νεότερες, συμπεριλαμβάνονται κατά κανόνα και κατηγορίες τραγουδιών που χαρακτηρίζον ται «λαϊκά», «χορευτικά» κλπ. και τα οποία πα ραδόθηκαν ως έργα ανώνυμων ή άγνωστων ποιητών.2 Αυτό δείχνει ότι, τουλάχιστον για ορι σμένα είδη, δεν υπήρχε σαφής διάκριση ανάμεσα στη λαϊκή και στην προσωπική ποίηση. Κι εδώ πρέπει να θυμηθούμε κι ένα άλλο φαινόμενο. Μέσα από την καλλιέργεια ορισμένων δημοφι λών ειδών ή θεματογραφίας, με λαϊκή ή προσω πική προέλευση, διαμορφώθηκαν με την πάροδο των αιώνων επιμέρους θεματικές ενότητες ποιη μάτων, που η παράδοσή τους ευνόησε την τυπο ποίηση και το μανιερισμό, δημιουργώντας στε ρεότυπα θεματικά και εκφραστικά μοτίβα, σύμ φωνα με τους νόμους της ομαδικής ποιητικής έκ φρασης, που ισχύουν για το δημοτικό τραγούδι. Τέτοιες χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι τα «ανακρεόντεια» και τα «πριάπεια»}

Μια κοπέλα παίζει τον αυλό για το Διόνυσο. Λεπτομέρεια από ερυθρόμορφο κρατήρα έργο του Ζωγράφου των Καρνείων. Περ. 400 π.Χ. (Εθνικό Μουσείο, Τάραντας)

Ό λ α αυτά τα δεδομένα, που αμβλύνουν την απόσταση ανάμεσα στην προσωπική και στη λαϊ κή ποίηση, στηρίζουν την υπόθεση ότι από την πρώιμη ώς την ύστερη αρχαιότητα αναπτύχθηκε -πριν αλλά και παράλληλα με την προσωπικήμια παράδοση λαϊκών τραγουδιών ανάλογη με κείνη από την οποία προήλθε το νεοελληνικό δη μοτικό τραγούδι- υπόθεση που τροφοδότησε τις κατά καιρούς προσπάθειες των ερευνητών να αναζητήσουν στην αρχαιότητα τις απώτερες ρί ζες του δημοτικού τραγουδιού. Το θέμα τέθηκε για πρώτη φορά στην προεπα ναστατική περίοδο, όταν το ώριμο αίτημα της εθνικής απελευθέρωσης αναζητούσε ερείσματα στην πολιτισμική συνέχεια του ελληνισμού. Συ στηματικότερα μελέτησε το πρόβλημα ο πρώτος εκδότης ελληνικών δημοτικών τραγουδιών Clau de Fauriel, που συγκέντρωσε μαρτυρίες από αρ χαίες και μεσαιωνικές πηγές για την ύπαρξη δη μοτικών τραγουδιών στην αρχαιότητα και στη βυζαντινή περίοδο.4 Την έρευνα συνέχισαν αργότερα οι Έλληνες λαογράφοι, με πρώτο το Ν. Πολίτη,5 στον οποίο οφείλεται μια γενικότερη στροφή προς τη μελέτη του λαϊκού μας πολιτισμού σε συνάρτηση με τον αρχαίο (μυθολογία, εθιμική ζωή, μνημεία του λόγου). Καρπός αυτών των ερευνών ήταν η δια πίστωση ότι -πέρα από τη γνωστή ήδη επική ποίηση- υπήρχε πράγματι στην αρχαιότητα μια

42/αφιερωμα ορισμένη παράδοση λαϊκών τραγουδιών, που σχετίζονταν με την καθημερινή δουλειά, την οι κογενειακή ζωή, τις λαϊκές γιορτές και διασκε δάσεις, τα λατρευτικά και άλλα έθιμα. Έτσι λ.χ. μαρτυρούνται η επιμύλιος ωδή και το ιμαίον άσμα ως τραγούδια του χερόμυλου (μαρτυρίες Πλουτάρχου, Αιλιανού, Αθήναιου), ο αίλινος ως τραγούδι του αργαλειού (:Αθήναιος), ο ίουλος και Λιτνέρσης ως τραγούδια του θερισμού (:Αθήναιος, Θεόκριτος), ο ληνός ως τραγούδι του τρυγητού (: Όμηρος, Πίνδα ρος), το επιλήνιου μέλος ως τραγούδι που συνο δεύει το πάτημα των σταφυλιών (:Αθήναιος, Λιβάνιος), ο βουκολιασμός ως τραγούδι των βο σκών (:Αθήναιος). Ακόμη συναντούμε αναφορές σε τραγούδια «των ες τους αγρούς φοιτώντων», ναυτικά και οδοιπορικά, που, όπως και τα προηγούμενα, αντιστοιχούν στην κατηγορία των δημοτικών τραγουδιών που ονομάζομε εργατι κά. Από την εποχή του Ομήρου κιόλας μαρτυρείται η ύπαρξη «αγυρτικών» τραγουδιών, που συνδέονταν με λατρευτικά έθιμα σχετικά με το μαρασμό και την αναγέννηση της φύσης, όπως το τραγούδι της ειρεσιώνης στη Σάμο, το Χελιδό νισμα στη Ρόδο, το κορώνισμα στον Κολοφώνα (:λεξικό «Σούδα», Ηρόδοτος, Αθήναιος), αντί στοιχα προς τα νεοελληνικά εποχικά τραγούδια και κάλαντα. Επίσης, κοντά στα αυτοσχέδια συμποσιακά τραγούδια που μνημονέψαμε κιό λας, τα λεγάμενα σκόλια (:Αθήναιος), είναι ακό μη γνωστά από τις αρχαίες πηγές οι καταβαυκαλήσεις, δηλ. τα αρχαία νανουρίσματα (:Αθήναιος, Θεόκριτος), η αλήτις ή «επί ταις εώραις ωδή», τραγούδι που συνόδευε το παιχνίδι της κούνιας, ο ολοφυρμός (ή ιάλεμος, αίλινος, θρή νος, γόος), μοιρολόι πάνω σε νεκρό (:Όμηρος, Ηρόδοτος, Αισχύλος, Πλούταρχος), οι κώμοι, τραγούδια σατυρικά και ευτράπελα που τραγου δούσαν μεταμφιεσμένοι φαλλοφόροι στις λαϊκές γιορτές του Διόνυσου, ο υμέναιος, τα επιθαλάμια, κατακοιμητικά, διεγερτικά, τραγούδια που συνόδευαν τις διάφορες φάσεις της γαμήλιας εθιμοτυπίας (: Όμηρος, Σαπφώ, Θεόκριτος)6 κλπ. Η σχέση των τραγουδιών αυτών της αρχαιότη τας (που καλύπτουν την περίοδο από την ομηρι κή ώς τη μεταγενέστερη εποχή) προς την παρά δοση του νεοελληνικού δημοτικού τραγουδιού δεν έχει αποσαφηνιστεί αρκετά. Γεγονός είναι ότι οι νεότεροι ερευνητές, στην προσπάθειά τους να γεφυρώσουν τη χρονική απόσταση ανά μεσα στις δύο παραδόσεις, την αρχαία και τη νεοελληνική, έχουν ερευνήσει και επισημάνει σε αρκετούς λόγιους συγγραφείς των πρώτων μεταχριστιανικών αιώνων και της βυζαντινής εποχής μαρτυρίες για την ύπαρξη ανάλογων με τα πα ραπάνω λαϊκών τραγουδιών σε διάφορες περιο χές; που καλύπτουν το διάστημα από τον 4ο ώς

το 15ον αιώνα. Έτσι έχομε σοβαρές ενδείξεις ότι, εκτός από τα ακριτικά τραγούδια του 9ου και 10ου αιώνα, υπήρχαν στη βυζαντινή περίοδο και τραγούδια ερωτικά, του γάμου, εποχικά και λατρευτικά, γνωμικά, σατιρικά και άλλα.7 Φυσι κά πρόκειται για είδη τραγουδιών που συνδέον ται με καθολικές και στερεότυπες ανθρώπινες εκδηλώσεις και συμπεριφορές και που γι’ αυτό είναι δυνατόν να τα συναντήσομε σε διαφορετι κούς λαούς και εποχές. Η παρουσία τους και μό νο δεν σημαίνει αναγκαστικά πως συνεχίζουν την παράδοση των αρχαίων λαϊκών τραγουδιών. Ωστόσο, παρά τη γενική αυτή επιφύλαξη, πρέπει να σημειώσουμε ότι υπάρχουν κάποια περιορι σμένα τεκμήρια που γεφυρώνουν το χάσμα ανά μεσα στις δύο ποιητικές παραδόσεις. Πρόκειται για ορισμένα εποχικά και εργατικά τραγούδια, που τα λόγια τους έτυχε να διασωθούν τόσο σε αρχαία όσο και σε μεσαιωνικά κείμενα, όπως το «χελιδόνισμα», τα ευχετικά μοτίβα των «αγυρτι κών» τραγουδιών, το τραγούδι του μύλου, και τα οποία έχουν ανάλογο ή σχεδόν το ίδιο περιε χόμενο με τα αντίστοιχα νεοελληνικά.8 Χαρα κτηριστικές αντιστοιχίες, αλλά όχι εξίσου απο δειχτικές, έχουν επισημανθεί ανάμεσα στα αρ χαία επιθαλαμια και νεοελληνικά παστικά, στα αρχαία διεγερτικά και νεοελληνικά παραξυπνήματα (ή ξυπνητούρια), που συνδέονται με ανά λογες γαμήλιες εθιμικές πράξεις.9 Οι περιπτώσεις αυτές δείχνουν ασφαλώς ότι η παράδοση ορισμένων ειδών λαϊκού τραγουδιού που έχουν υπερχρονικό χαρακτήρα ανάγεται στην αρχαιότητα. Σε ποιο βαθμό η διαπίστωση αυτή θα μπορούσε να θεμελιώσει μια θεωρία αδιάσπαστης συνέχειας ανάμεσα σε δύο ποιητι κές παραδόσεις που αναπτύχθηκαν κάτω από διαφορετικούς όρους και που σε άλλες εκφρά σεις τους παρουσιάζονται πολύ διαφορετικές; Και ποια αξία θα μπορούσε να έχει $ιια τέτοια θεωρία, τη στιγμή που ανάλογες αντιδράσεις και ανάλογοι εκφραστικοί τρόποι είναι δυνατό να διαπιστωθούν ανάμεσα σε λαούς που ανήκουν σε ευρύτερες ή και διαφορετικές πολιτισμικές πε ριοχές, χωρίς άμεση επικοινωνία; Η μελέτη βέβαια των αντιστοιχιών ή των συμ πτώσεων δε χάνει, γι’ αυτό το λόγο, το επιστημο νικό και το ευρύτερο ενδιαφέρον της. Μας βοη θά να γνωρίσομε καλύτερα και το ένα και το άλ λο σκέλος της σύγκρισης. Μας βοηθά ακόμη να γνωρίσομε τους γενικούς νόμους με τους οποίους λειτουργεί η ποιητική δημιουργία. Και παραπέ ρα, μπορεί να υπηρετήσει την έρευνα των πολιτι σμικών συστημάτων. Αν τοποθετήσομε το ζήτη μα σ’ αυτή την ευρύτερη βάση, η μελέτη των αν τιστοιχιών ανάμεσα στο δημοτικό τραγούδι και στο σύνολο της αρχαίας λυρικής ποίησης αποχτά όλη τη σημασία της. Στη συγκεκριμένη περίπτω ση μπορούμε να μιλούμε για διαφορετικά πολιτι

αφιερω μα/43 στικά συστήματα ή για επιβίωση και μετασχημα τισμό του ίδιου πολιτισμικού συστήματος; Η σημερινή γνώση του θέματος είναι ασφαλώς πολύ περιορισμένη για την αντιμετώπιση ενός τέτοιου προβλήματος. Μπορεί, χάρη στις μελέτες της «σχολής» Ι.Θ. Κακριδή κυρίως, να γνωρίζο με αρκετά για τις συγγένειες του δημοτικού τρα γουδιού με την αρχαία επική παράδοση, αλλά η σχέση του με τη λυρική ποίηση, παρά τις ενδια φέρουσες σποραδικές συμβολές,10 δεν έχει φωτι στεί στον ίδιο βαθμό. Χρειάζεται μια ευρύτερη έρευνα που να καλύπτει τα πεδία της θεματικής, του μύθου και της ποιητικής εκφραστικής, με γνώμονα τον εντοπισμό «στρατηγικών» δομικών σχέσεων, που να αποκαλύπτουν τον κοσμοθεω ρητικό και βιοθεωρητικό πυρήνα των δύο πολι τισμικών παραδόσεων. Τέτοιες σχέσεις είναι λ.χ: η διπλή συνάρτηση: άτομο-κοινωνία / φύση-πολαισμός, που -όπως έχομε υποστηρίξει αλλού11- θα μπορούσε να αποτελέσει κριτήριο για μια βασική ταξινόμηση των πολιτισμικών συστημάτων. Σ’ αυτό το πλαίσιο, θα ήταν ενδιαφέρουσα μια συστηματική ανάλυση των ποιητικών μύθων που να επικεντρώνεται στη διερεύνηση των συναρτή σεων: άτομο-εξουσία-κοινωνία και άνθρωποςφύση-θείο. Σε σχέση με τη δεύτερη συνάρτηση καταγράφομε μια χρήσιμη επισήμανση του Ι.Θ. Κακριδή, ότι στην αρχαία Ελλάδα δεν υπάρχει ποίηση που να εξαντλείται στην περιγραφή της φύσης· το φυσικό τοπίο δεν είναι παρά το πλαί σιο που μέσα του δρα ο άνθρωπος. Μια παρατή ρηση που ισχύει απόλυτα και για το δημοτικό τραγούδι.12 Μια δεύτερη στρατηγική επιλογή είναι η συ νάρτηση ζωή-θάνατος, σε σχέση με τις αξίες που προσδιορίζουνε το πρώτο σκέλος (φως, χαρά ζωής, υπαρξιακή πληρότητα, κάλλος, έρωτας ή ό,τι άλλο). Εδώ η σύγκριση ανάμεσα στα τρα γούδια της χαράς και του έρωτα (συμποσιακά, ανακρεόντεια, ερωτικά, του γάμου) και στα τρα γούδια του θανάτου (θρήνοι, μοιρολόγια, του Χάρου) θα ήταν ιδιαίτερα διαφωτιστική. Ακόμη σημαντικές παραμέτρους θα μπορούσε να προσφέρει η σχέση αξιών που προβάλλεται τόσο στα ηρωικά όσο και στα γνωμικά τραγού δια. Ως προς τα τελευταία θα ήταν χρήσιμο να προσεχθεί το πλούσιο γνωμικό στοιχείο της αρ χαίας λυρικής ποίησης σε συνάρτηση με τη λαϊκή θυμοσοφία των γνωμικών δημοτικών τραγου δούν και δίστιχων. Η σκωπτική και ευτράπελη ποίηση αντιπρο σωπεύει μια άλλη αποκαλυπτική περιοχή για την έρευνα. Από τους σατιρικούς ιάμβους ώς τους κώμους και τα πριάπεια και από τα ερωτικά πει ράγματα των τραγουδιών της αγάπης ώς τα σα τιρικά και βωμολοχικά νεοελληνικά δίστιχα έχο με ένα ευρύτατο πεδίο για τη μελέτη της κοινω-

Ένας άντρας χορεύει ανάμεσα σε δύο δέντρα. Κύπελλο από την Ανατολ. Ελλάδα, ίσως από τη Σάμο. Περ. 550 π.Χ. (Λού βρο, Παρίσι)

νικής ψυχολογίας, των κοινωνικών απαγορεύ σεων και των ατομικών αναστολών, τελικά του ηθικού κώδικα και του αξιοκρατικού συστήμα τος, που παρουσιάζουν αξιοσημείωτες αντιστοι χίες στις δυο υπό μελέτη κατηγορίες. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον από τη σκοπιά που μας ενδιαφέρει παρουσιάζει τέλος και η μελέτη των λογοτεχνικών συμβάσεων, των κοινών τόπων, των θεματικών μοτίβων και εκφραστικών σχημά των και κατεξοχήν του μεταφορικού συστήμα τος, που είναι αποκαλυπτικό όχι μόνο για την αισθητική μα και για την κοσμοθεωρητική αντί ληψη του δημιουργού και του χρήστη.13 Τα πρό τυπα με τα οποία παραβάλλεται ο άνθρωπος, τα αισθήματα και οι συμπεριφορές του μέσα από τα ποικίλα μεταφορικά σχήματα αποτελούν ένα από τα βασικά κριτήρια για τον προσδιορισμό του πολιτισμικού συστήματος. Στα πλαίσια ενός τέτοιου ερευνητικού σχεδ^σμού θα μπορούσαν να ενταχθούν και να αξιοποιηθούν όλες οι προηγούμενες επιμέρους συμ βολές, τις οποίες, μ’ όλο τον όγκο τους, επειδή παραμένουν αποσπασματικές και ασυσχέτιστες, δεν επαρκούν για τη λύση του μείζονος προβλή ματος που θέσαμε παραπάνω.

44/αφιερω μα Σημειώσεις 1. Βλ. σχετικά C.M. Bowra, Αρχαία ελληνική λυρική ποίηση, τ. A ' (μετάφ'ρ. Ι.Ν. Καζάζης), Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυ μα Εθνικής Τραπέζης, 1980, σ. 31-32, 33-34. 2. Th. Berck, Poetae Lyrici Graeci, τόμ. Ill, Lipsiae, Teubner, 1882, a. 643-88. D. Campbell, Greek Lyric Poetry, Bristol Classical Press, 1982, a. 130-35. D.L. Page, Poetae Melici Graeci, Oxford, Clarendon Press, 1962, a. 449-551. G.S. Famell, Greek Lyric Poetry, London, 1891, σ. 232-62, κ.α. 3. Ανακρέων και Ανακρεόντεια, Βιβλιοθήκη των Ελλήνων αρ. 78, Ελλην. Εκδοτικός Οργανισμός, Αθήνα, χ.χ. Th. Berck, Poetae Lyrici Graeci, ό.π., τόμ. Ill, a. 296-338. C. Fischer, Priapea, Salzburg, Residenz Verlag, 1969. 4. Cl. Fauriel, Chants populaires de la Grice moderne, τόμ. I, Paris 1824: «Discours priliminaire», a. CII κ.ε. (ελλην. έκδ.: Δημοτικά τραγούδια της συγχρόνου Ελλάδος, μετ. Α. Χατζηεμμανουήλ, Αθήνα 1956: Εισαγωγικός λόγος, σ. 61 κ.ε.). 5. Ν.Γ. Πολίτη, Χελιδόνισμα, Νεοελληνικά Ανάλεκτα Παρ νασσού, A ' (1870), σ. 354 κ.ε., Του ίδιου, Νεοελληνική Μυθολογία, Μέρος S', Αθήναι 1874, Του ίδιου, Παραδό σεις, τ. Β ’, Αθήναι 1904, α. 1273. Στίλπ. Κυριακίδη, Ελλη νική Λαογραφία, Α ' Αθήναι 1965, Του ίδιου, Ιστορικαί αρχαί της δημώδους νεοελληνικής ποιήαεως, Θεσσαλονίκη 1954, Του ίδιου, Αρχαϊκή τέχνη και δημοτικά τραγούδια, Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος, Αθήναι 1923, σ. 41733 (τώρα: Στ. Κυριακίδη, Το δημοτικό τραγούδι. Συναγω γή μελετών, εκδοτ. φροντ. Α. Κυριακίόου-Νέστορος, Αθή να, Ερμής, 1978, σ. 1-67, 169-207, 161-168). Γ. Σπυριδάκη, Το άσμα της χελιδόνος την 1η Μαρτίου, Επετηρίς Κέντρου Ελλην. Λαογραφίας, τ. Κ'-ΚΑ ’, σ. 18 κ.ε., Του ίδιου, Ελ ληνική Λαογραφία, Δ ’, Αθήναι 1971, σ. 9-10. Θ. Μανοΰση, Περί των ασμάτων του λαού εις τους αρχαίους Έλλη νας, Ευρωπαϊκός Ερανιστής, Α ' (1840), σ. 115-137. Γ. Μέγα, Ελληνικοί εορταί και έθιμα λαϊκής λατρείας, Αθήναι 1956, σ. 136. Δ. Πετρόπουλου, Ελληνικά δημοτικά τραγού δια, Β', Αθήναι 1959, σ. η-ια, Του ίδιου, Θεόκριτόν Ει δύλλια υπό λαογραφικήν άίποψιν ερμηνευόμενα, περ. Λαο γραφία, τ. 18 (1959), σ. 17 κ.ε. 6. Fauriel, ό.π., σ. CII-CIII. Γ. Σπυριδάκη, Ελλην. Λαογρα φία, Δ ', ό.π., α. 8-11. Δ. Πετρόπουλου, Θεόκριτόν Ειδύλ λια υπό λαογραφικήν έποψιν εξεταζόμενα. Λαογραφία, ό.π., σ. 17 κ.ε., Ι.Θ. Κακριδή, Έλα, Αφροδίτη, ανθοατε-

jrg

'Ί rtr^· -,·"Μ

f-' :.If: 1 Λ \

φανωμένη. Αρχαία λυρική ποίηση, Αθήνα 1983, σ. 93. 7. Σχετικές μαρτυρίες διασώζουν ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, ο Ευστάθιος Θεσσαλονίκης, ο Ιωάννης Τζέτζης, η Άννα Καμνηνή κ.ά., ενώ αφετέρου δημοτικά μοτίβα επισημάνθηκαν και στη βυζαντινή λόγια ποίηση και πεζογραφία (Ακριτικό Έπος, Βυζαντινά, Ιπποτικά Μυθιστορήματα, Μουσαίος, Αχιλλέας Τάτιοςκ.ά.). Βλ. Ν.Γ. Πολίτη, Δημώ δη βυζαντινά άσματα, περ. Λαογραφία, τ. 3, σ. 622-652. Στ. Κυριακίδη, Ελληνική λαογραφία, ό.π. σ. 32 κ.ε., Του ίδιου, Ιωάννης ο Χρυσόστομος ως Λάογράφος, Λαογρα φία, τ. 11, σ. 636, Του ίδιου, Γαμήλιον δημώδες βυζαντι νόν άσμα, «Παγκάρπεια», Melanges Η. Gregoire, 3 α. 17983. Γ. Σπυριδάκη, Ειδήσεις περί σκωπτικών ασμάτων εκ των βυζαντινών χρόνων, περ. Ελληνικά, τ. 15, σ. 275-78. Φ. Κουκουλέ, Βυζαντινών βίος και πολιτισμός, τ. A ' II, Αθήναι 1948, σ. 6-11. Ι.Θ. Κακριδή, Έλα, Αφροδίτη, ανθοστεφανωμένη, ό.π., σ. 199. 8. Στίλπ. Κυριακίδη, Το δημοτικό τραγούδι. Συναγωγή μελε τών, ό.π., σ. 11-15 (πρβλ. στη σημ. 5 τις σχετικές εργασίες των Ν. Πολίτη, Γ. Σπυριδάκη, Θ. Μανούση, Δ. Πετρόπου9. Δ. Πετρόπουλου, Θεόκριτου Ειδύλλια υπό λαογραφικήν έποψιν εξεταζόμενα, ό.π. Ι.Θ. Κακριδή, Έλα, Αφροδίτη, ανθοστεφανωμένη, ό.π., σ. 196-199. 10. Βλ. τις σημ. 4 έως 9 και επιπλέον Ι.Θ. Κακριδή, Έλα, Αφροδίτη, ανθοστεφανωμένη, ό.π., σ. 4, 47, 80-81, 93, 115, 122,144, 161, 197-99, 221, 228, 230, 231, 232, 233, 255. Πρβλ. και σημ. 13. 11. Ε.Γ. Καψωμένου, Η αντίθεση φύση-κουλτούρα στο ελληνι κό δημοτικό τραγούδι, στον τόμο: Σημειωτική και Κοινω νία. Διεθνές Συνέδριο της Ελληνικής Σημειωτικής Εται ρείας, Αθήνα, Οδυσσέας, α. 227-232. 12. Ι.Θ. Κακριδή, όπ., α. 71-72. Πρβλ. Ε.Γ. Καψωμένου, Το ελληνικό δημοτικό τραγούδι. Η αισθητική, ο μύθος και η ιδεολογία του, Ρέθυμνο 1978, σ. 18-20 και D. Petropoulos, La comparison dans la chanson populaire grecque, Coll, de T Institut Franqais d’ Athines, 1954, σ. 138. 13. Σ’ αυτό το πεδίο καταγράφομε τη συμβολή του Δ. Πετρό πουλου, ο οποίος στην εργασία του «La comparison dans la chanson populaire grecque», ό.π., σ. 16, 19, 65, 98, 102-3, 111, 127, 130, 135-140 κ.α. υποδείχνει αντιστοιχίες και κά νει παρατηρήσεις ενδιαφέρουσες για τη σχέση του δημοτι κού τραγουδιού και της αρχαίας ποίησης στο σύνολό της ως προς το μεταφορικό τους σύστημα.

/ Λ Τ-ί ___ ί ν Ν Γ·ΐ| V 1 ^ 1 "ή

" ' ) ί

αφ ιερω μα/45

Αριστόξενος Δ . Σκιαδάς

Κοινωνική και πολιτική θεματολογία στην αρχαϊκή λυρική ποίηση Η λυρική ποίηση, που εμφανίζεται για πρώτη φορά μετά τα επικά ποιήματα, συν δέεται άμεσα με τους ανθρώπους και με τα κοινωνικά θέματα. Α π ό την πολεμική αριστοκρατία του Ομήρου και την αγροτική -μικρή και μ εσ α ία - τάξη της Βοιωτίας του Η σιόδου μεταβαίνομε με την λυρική ποίηση σε α σ τ ι κ ά περιβάλλοντα. Τα πράγματα έχουν αλλάξει στην ποίηση, διότι έχουν αλλάξει στην κοινωνική σχέση των ανθρώπων και στην πολιτική δραστηριότητα. Οι άνθρωποι έχουν δημιουργή σει πολλά κοινωνικά προβλήματα, το κράτος έχει μεταβληθεί, οι αγώνες, και οι μετατάξεις έχουν φέρει νέες παρουσίες. Η ελληνική λυρική ποίηση είναι γενικά μια ιστο ρική μαρτυρία για τους ανθρώπους και την επο χή, όπου το άτομο αποδεσμεύεται από μια «δε δομένη τάξη» και αναζητεί την προσωπική του φυσιογνωμία, την ανθρώπινη ουσία του και την ταύτιση με τον εαυτό του μέσα στην πολιτική και κοινωνική πράξη. Η ποίηση τώρα ξεφεύγει από τον αρχαίο μύθο και από τη γοητεία της αφήγη σης στον ποιητικό λόγο και στρέφεται αποκλει στικά στον άνθρωπο και στον κόσμο του, χωρίς σύνδεση με μυθικές περιπλανήσεις μέσα στον επικό κόσμο του παρελθόντος. Αυτή η ιδιοτυπία της αρχαϊκής λυρικής ποίη σης, που προβάλλει και θεμελιώνει τη νέα ποιη τική αίσθηση των «λυρικών» χρόνων, είναι στενά συνδεδεμένη με τις νέες κοινωνικές και πολιτικές ανακατατάξεις, τη δημιουργία -δηλαδή- και τη στερέωση της «πόλεως, και με την αφύπνιση του ανθρώπου, που αναζητεί τη μοίρα του και αντι μετωπίζει έντονα τα προβλήματά του και τις σχέσεις του με τους συναθρώπους. Στην περιοχή της κοινωνικής-πολιτικής δραστηριότητας οι ποιητές ξεκινούν από μια τοποθέτηση στα προ βλήματα της κοινής ανθρώπινης συμβίωσης και στα ειδικά πολιτικά προβλήματα. Από τη φιλο λογική μας ερμηνεία και από τη σωστή κατανόη ση της λυρικής ποίησης δεν πρέπει να αγνοούμε ότι η ποίηση γενικά έχει κοινωνική λειτουργία και είναι δεμένη με το κοινωνικό σύνολο, προς το οποίο απευθύνεται, το οποίο εκφράζει με

πολλούς τρόπους και από το οποίο κρίνεται και τοποθετείται ουσιαστικά. Επίσης δεν πρέπει να αγνοούμε ότι μιλούμε για μια εποχή, που ζει έν τονα και συνειδητά τη φθορά και την εξαφάνιση ενός ολόκληρου κόσμου -με τους νόμους του, τις πολιτικές και κοινωνικές δομές του, τις παραδό σεις του. Οι μεγάλες αντιθέσεις και τα ποικίλα προβλή ματα, που δημιουργούνται μέσα και έξω από τον άνθρωπο, πραγματοποιούνται οξύτατα στη με γάλη και δημιουργική περιοχή των πολιτικοκοι νωνικών αγώνων. Οι αγώνες αυτοί δημιουργούν νέες καταστάσεις. Στην αφετηρία των αγώνων προβάλλεται και κατατοπίζεται η διάλυση του παλαιού θεσμού των βασιλέων και η άρνηση του παλαιού ομηρικού κόσμου. Αγώνες και αναστα τώσεις, ανακατατάξεις, φόνοι, εξορίες, πόλεμοι, πολιτικές και κοινωνικές αντιμαχίες συμπαρα σύρουν τώρα τον άνθρωπο, ποιι ζει όλα αυτά τα γεγονότα έσωθεν -δηλαδή: πού συμμετέχει συ νειδητά σ’ αυτά και στοχάζεται πάνω σ’ αυτά τα γεγονότα. Και, φυσικά, ο ποιήτής δεν είναι αμέ τοχος -αντίθετα: είναι στην πρώτη γραμμή και επικοινωνεί με τους συνανθρώπους του. Ποιητής και κοινό συνδέονται με ποικίλους δεσμούς. Έτσι καταλαβαίνομε τους λυρικούς ποιητές και μπορούμε να κατανοήσουμε σωστά την ποίησή τους μέσα στα κοινωνικά και πολιτικά πλαίσια. Είναι δύσκολη η κατανόηση των ποιητών, αν δεν γίνει ο σωστός συσχετισμός με τα στοιχεία αυτά.

46/αφιερω μα Δεν πρόκειται για τραγούδια, πίκρα, εγκώμια, χαρά και γιορτές, χωρίς τη διάσταση στους αν θρώπους, που ακούνε την ποίηση. Η λυρική ποίηση επιστρέφει αποφασιστικά σε νέες θέσεις των κοινωνικών απόψεων και αναζη τεί τον προσωπικό άνθρωπο και τον κόσμο του. Έτσι ακριβώς προβάλλεται η νέα ποιητική ου σία, που συνδέεται με τις κοινωνικές και πολιτι κές καταστάσεις της εποχής του λαού και ερμη νεύει τα προβλήματα μέσα στο σύντομο ποίημα, που είναι χρονικά και θεματολογικά περιορισμέ νο. Στην εποχή του αρχαϊκού λυρισμού πραγμα τοποιούνται οι πιο μεγάλες αντιθέσεις στη μεγά λη και δημιουργική περιοχή των πολιτικοκοινω νικών αγώνων. Στην εποχή των αγώνων αυτών προβάλλονται στην ποίηση βασικά κοινωνικά θέματα σε μια εποχή, που η τυραννίδα γεννάται, ακμάζει και πεθαίνει. Αυτή η τυραννίδα, που εμφανίζεται ως νέα μορφή εξουσίας, έπρεπε να καταπολεμηθεί. Το κήρυγμα αυτό το ακούμε σε ποιητές, στους στίχους του Αλκαίου, του Σάλω να κ.ά. Η αυθαιρεσία μιας νέας αριστοκρατίας, που διεκδικεί τώρα την εξουσία, δημιουργεί αναγκαστικά την αντίθεση: δήμος-τυραννίδα. Με τους αγώνες αυτούς, με την ανάπτυξη του εμπορίου και των οικονομικών συνθηκών, προω θούνται νέες δυνάμεις και διεκδικούν το πολιτι κό μέλλον. Οι ποιητές συνάπτονται σ’ αυτά και η ποίησή τους εκφράζει πολλά στοιχεία. Ο Α ρ χ ί λ ο χ ο ς είναι ο πρώτος μέγας ευρωπαίος ποιητής, που έστρεψε την ποίησή του στον εσωτερικό άνθρωπο, αποσπώντας την από τις ατέρμονες περιπλανήσεις στη μυθική παράδοση και τις ευκλεείς πράξεις των ηρώων. Με τον Αρ χίλοχο δημιουργείται η πρώτη αποφασιστική το μή στην αρχαία ποίηση. Πολλοί στίχοι του απηχούν και εκφράζουν βιώματα της ατομικής του ζωής και των προσωπικών του περιπετειών. Στους στίχους του εκφράζεται με ειλικρίνεια, πολλές φορές με ωμότητα, χωρίς να υπολογίζει τη γνώμη των άλλων και χωρίς να τον ενδιαφέρει η υστεροφημία. Η στάση του εξηγείται από την αντίληψή του για τη ζωή και τον άνθρωπο. Ο Αρχίλοχος ζει την τραγικότητα του αφυπνιζόμενου ανθρώπου, που αντιμετωπίζει κατενώπιον τον κόσμο, με όλη τη σκληρότητα της πραγματι κότητας και με όλη την ειλικρίνεια, που καθορί ζει τη σχέση του ανθρώπου προς τον εαυτό του και το συνάνθρωπό του. Στο απ. 6 D. = 5 West γίνεται λόγος για την ασπίδα, που εγκατέλειψε ο ποιητής στη μάχη. Ο «ρίψασπις» ομολογεί ανε πιφύλακτα την πράξη του και τη θεματολογεί έξοχα από την άποψη ότι ενώπιον του ανθρώπου μπαίνει το δίλημμα: την ασπίδα (και το θάνατο) ή τη ζωή! Γνωρίζει ο Αρχίλοχος ότι τα ανθρώπι να πράγματα είναι ασταθή και ότι στον κόσμο των ανθρώπων όλα μεταβάλλονται. Δεν έχουν

μονιμότητα, ούτε η ευτυχία ούτε η δυστυχία. Έτσι ο άνθρωπος κινείται ανάμεσα στο φόβο και στην ελπίδα. Με αυτό το πνεύμα ο ποιητής συνθέτει τον περίφημο μονόλογο προς τον «θυ μόν» του (67 aD=128W.), όπου η επίμονη και βασική αντίληψη, ότι τα ανθρώπινα πράγματα είναι μεταβλητά και ότι ο άνθρωπος ζει έντονα την τραγωδία της ανθρώπινης αστάθειας, επα νέρχεται οξύτερη και πικρότερη. Σε ένα ποίημά του (79aD), παπυρικό απόσπασμα, με σκληρό τητα και επιθετικότητα καταδικάζει κάποιον, που ήταν πριν φίλος του και έπειτα τον αδίκησε. Η αγανάκτηση για τον άνθρωπο, που «ήδίκησε» και καταπάτησε τους όρκους, συγκλονίζεται με την ομολογία: «τό πριν εταίρος έών». Στο ποίη μα εκφράζεται η εσωτερική πάλη και η έντονη συνείδηση της προδοσίας και της εγκατάλειψης. Η ανθρώπινη και κοινωνική σχέση έχει μεγάλη σημασία. Στην αρχαϊκή ποίηση -ιδιαίτερα σε μερικούς ποιητές, όπως στον Α ρ χ ί λ ο χ ο , τον Α λ κ α ίο , τον Ι π π ώ ν α κ τ α - τ ο ποίημα τελικά εί ναι ένα όπλο στους προσωπικούς, πολιτικούς και κοινωνικούς αγώνες. Ο Α ρ χ ί λ ο χ ο ς απο γυμνώνει τις παλαιές παραδοσιακές μορφές με μια πικρή εμπειρία, που είχε ο ίδιος ως μισθοφό ρος, και χλευάζει, ψέγει και πολεμεί την αδικία, την αναξιοπιστία, το ψεύδος, τις εντυπωσιακές εμφανίσεις και πράξεις. Ο Ι π π ώ ν α ξ σέρνει μια πενιχρή και ταλαίπωρη ύπαρξη παντού, διαλαλώντας τη μιζέρια του και γράφοντας στίχους σε θεούς και ανθρώπους, κατηγορώντας με τον τρόπο του την κοινωνική αδικία. Στις φιλονικίες του χρησιμοποιεί με ωμότητα εκφράσεις και λέ ξεις. Οι ομηρικές παρωδίες του (λ.χ. 77D = 128W.: «Μοϋσά μοι Ενρνμεδοντιάδεα κ.λ.π.»), οι βρισιές (λ.χ. για τον Βούπαλο: 70D=120+121W.), οι ερωτικοί του στίχοι γεμάτοι ωμό ρεαλισμό δείχνουν, ότι ο ποιητής ξεκινάει από προσωπικά βιώματα και εμπειρίες: από τη φτώ χεια του, τις εχθρότητες, τις αγάπες και τα βά σανά του. Τα συμποτικά και στρατιωτικά ποιή ματα του Α λ κ α ί ο υ απευθύνονται κυρίως σε ένα συγκεκριμένο κοινό, στους «έταίρους» και στους φίλους, και παρουσιάζουν επίμονα τον κίνδυνο και την ελπίδα, το μίσος και τη φιλία, την προδοσία και την πίστη στον αγώνα. Συχνό τατα ο Αλκαίος απευθύνεται στους συμπολίτες του, όπως στο περίφημο απ. 54D.(= 357LP), όπου κάνει ωραία περιγραφή όπλων και άλλων αντικειμένων και τους λέγει,, ότι δεν μπορούν τώρα -μια και καταπιάστηκαν μ’ αυτό το έργονα το παρατήσουν. Ακόμη και όταν σε καθαρά συμποτικό κλίμα προτρέπει ο ποιητής σε οινοπο σία και μέθυσι (39D. = 332 LP: ...Νϋν χρήμεθύσθην...,), μιλάει σε συγκεκριμένο κύκλο ανθρώ πων -συναγωνιστών και ομοϊδεατών- και η αφε-

αφιερω μα/47

Λεπτομέρεια ταφικού αγγείου από νεκροταφείο στη Βάρη της Αττικής. Έργο του Ζωγράφον του Νέσσου. Περ. 620 π.Χ. (Εθνικό Αρχαιολ. Μουσείο, Αθήνα)

τηρία της προτροπής είναι λόγος βαρύς και σπουδαίος: «έπεί δη κάτθανε Μύρσιλος» (= επειδή πέθανε ο τύραννος Μύρσιλος). Ο θάνα τος του αντιπάλου Μυρσίλου γίνεται για τον Αλ καίο αφορμή να γράψει το συμποτικό ποίημα, που έχει έντονο πολιτικό χρώμα. Το ίδιο ισχύει και για μια σειρά άλλων πολιτικών και «στρα τιωτικών» ποιημάτων του Αλκαίου, όπως λ.χ. 348LP: «τόν κακοπατρίδαν! Φίττακον» (= Πιττακόν), 350LP., 357LP., 428LP., 429LP. κ.ά. Η εικόνα του κληδωνιζόμενου σκάφους, που εκ φράζει την πολιτεία, έχει απόλυτη αναφορά στην πολιτική πραγματικότητα (46aD.=326LP: «Άσνννέτημμι τών άνέμων στάσιν Ίτό μεν γάρ ΐνθεν κύμα κνλίνόεται,/τό δ ’ ΐνθεν» κ.λ.π.). Το ποίημα αυτό, όπως και τα άλλα πολιτικά και στρατιωτικά ποιήματα του Αλκαίου, ξεκινάει από άμεσο, προσωπικό βίωμα. Για πρώτη φορά στην ευρωπαϊκή ποίηση παρουσιάζεται η εικόνα-μεταφορά του κράτους ως πλοίου. Το σκά φος, που κινδυνεύει μέσα στην τρικυμία, είναι το κράτος μέσα στις πολιτικές ταραχές. Ο Αλ καίος έλαβε ενεργό μέρος στους πολιτικούς και κομματικούς αγώνες της Μυτιλήνης και έζησε έντονα τις συνωμοσίες, την εξορία, την ελπίδα και την απογοήτευση. Η ζωή και το έργο του συνδέονται άμεσα με τα πολιτικά γεγονότα της εποχής του. Αναστατώσεις, φόνοι, εξορίες, πό λεμοι, πολιτικές και κοινωνικές αντιμαχίες δί

νουν το χαρακτηριστικό γνώρισμα της εποχής του Αλκαίου, που αντικατοπτρίζεται καθαρά στην ποίησή του. Για τον Αλκαίο το ποίημα εί ναι όπλο στους πολιτικούς και κοινωνικούς αγώ νες. Ακόμη και η γνωστή πολεμική ελεγεία έχει κοινή «αφετηρία» αλλά μέσα στον ίδιο αιώνα οι ελληνικές πόλεις είχαν διαφορές κοινωνικοπολιτικές, που διαφοροποιούν την ελεγεία. Το κοινό του Λ α λ λ ί ν ο υ π.χ. καλείται να προασπισθεί την ύπαρξη της πόλης και των πολιτικώναστικών δικαιωμάτων εναντίον του βαρβάρου. Ο Τ υ ρ τ α ί ο ς καλεί ένα κοινό να προασπισθεί μέχρι θανάτου την ελευθερία -μια ελευθερία όμως, που είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με μια τά ξη και ένα σύστημα, που δεν πρέπει να καταλυ θεί. Παλαιές αρετές του ομηρικού κόσμου δεν ισχύουν πλέον. Ο Τυρταίος απευθύνεται στη συγκεκριμένη «αρετή», που αποδεικνύεται στον πόλεμο κατά των εχθρών και στην προάσπιση της πατρίδας. Ό ταν ο Τυρταίος ομιλεί για το κοινό καλό («ξννόν δ’ έσθλόν», 9, 15D.=12,15W.) της πόλεως και του δήμου, διευρύνει τους στόχους €ου πέρα από τους γενναίους πολε μιστές στο γενικό καλό του λαού και της πόλεως, με μια πολιτική συνείδηση που προβάλλεται για π;ρώτη φορά στην ελληνική ποίηση. Για τις πολιτικές ελεγείες του Σ ό λ ω ν ο ς δεν χρειάζεται, νομίζω, να γίνει ιδιαίτερος λόγος.

48/αψιερωμα

Η πεπλοφόρος από την Ακρόπολη των Αθηνών. Περίπον 530 π.Χ . (Μουσείο Ακροπόλεως, Αθήνα)

Εδώ η ποίηση έχει απόλυτη κοινωνική-πολιτική αποστολή, αφού ο ίδιος ο ποιητής, πολιτικός άν τρας με συνείδηση και ευθύνη, παρουσιάζει στους συμπολίτες του μιαν αλήθεια, που είναι μέσα στα γεγονότα και στα πρόσωπα της πολιτι κής και κοινωνικής ζωής των Αθηνών. Μνημο νεύω χαρακτηριστικά το απολογητικό του ποίη μα (5D.=5+6+7W .), όπου ο ποιητής στρέφεται ανάμεσα στις δυο πολιτικές παρατάξεις. Ο Σό λων υποστηρίζει και εξηγεί τα πολιτικά μέτρα, που πήρε, και εκθέτει την προσωπική του προσ φορά στην πόλη καθώς και τον τρόπο, με τον οποίο αντιμετώπισε την αδικία και τη διχοστα σία. Οι ελεγείες 4 και 13 West είναι από τις πιο εκφραστικές. Στην ποίηση του Σόλωνα υπάρχει ο ποιητής, οι συμπολίτες, οι αξίες του βίου, τα γεγονότα, τα πρόσωπα, οι ηθικές αρχές, τα πο λιτικά και κοινωνικά αξιώματα, ο τόπος και ο χρόνος - όλα μαζί, που γίνονται έκφραση μέσα από τον ποιητή. Τα ποιήματά του είναι ο πολιτι κός λόγος προς τους πολίτες. Ο ίδιος έχει ισορ ροπήσει μέσα του τις αντιθέσεις κάτω από την κυρίαρχη παρουσία της «Δίκης» (= δικαιοσύ νης), που για τον Σόλωνα εκφράζει και συντηρεί όχι μόνο την κοσμική αρμονία, αλλά και την ποιητική και κοινωνική αρμονία -μ ’ όλες τις αν τιθέσεις, που περικλείει. Διότι ο Σόλων κατα νόησε, ότι η ποθητή αρμονία δεν σημαίνει εξολόθρευση των αντιθέσεων, αλλά εξισορρόπησή

τους. Ο ίδιος λέγει, πως στάθηκε σαν ασπίδα ανάμεσα στον λαό και στους ισχυρούς και δεν επέτρεψε σε κανένα άδικη νίκη (5,5-6D.=5,56W.: «εστην δ’ άμφιβαλών κρατερόν σάκος άμφοτέροισι, νικάν ό’ ονκ εΐασ’ ουδετέρους άόίxqg;»). Οι πολιτικές και κοινωνικές αντιθέσεις εκφράζονται μέσα στους στίχους του σε μια νέα ερμηνεία του «πολιτικού» ανθρώπου, που ως άτομο -ο καθένας χωριστά- είναι συνυπεύθυνος για την ελευθερία και τη δικαιοσύνη. Ο άνθρω πος καθορίζει, κατά τον Σόλωνα, τη ζωή του με τις πράξεις του. Η αδικία πάντοτε τιμωρείται (βλ. 1D. = 13W., στ. 8: «πάντως ύστερον ήλθε δί κη», στ. 28: «πάντως ό’ έξ τέλος έξεφάνη», στ. 31: «ήλυθε πάντως αϋτις» κ.ά.). Η ερμηνεία του πολιτικού και κοινωνικού βίου στηρίζεται στη δικαιοσύνη και στις ευθύνες. Αυτές οι σκέψεις προέρχονται από υπεύθυνο πολιτικό άνδρα, που απευθύνεται στο αθηναϊκό κοινό σε μια εποχή κρίσιμη για το πολιτικό μέλλον της πόλεως. Επομένως, για τον Σόλωνα ποίηση και πολιτική είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένα, γιατί η ποίησή του είναι η έκφραση της πολιτικής και ανθρώπι νης συμπεριφοράς του. Στις ελεγείες του διατυ πώνει τις βασικές αντιλήψεις του για τον άνθρω πο, ως υπεύθυνο πολίτη. Διότι - κατά τον Σόλω να - ο άνθρωπος δεν είναι μόνο άτομο με ιδιωτι κή ζωή, αλλά κυρίως μέλος ενός κοινωνικού συ νόλου και μιας πολιτικής κοινότητας, για την οποία αναγκαστικά φέρνει στους ώμους του ένα μέρος της ευθύνης. Οι «θρήνοι» του Σ ι μ ω ν ί δ η εκφράζουν καιεξοχήν την ανθρώπινη μοίρα και τη συνείδηση της ανθρώπινης αδυναμίας -είναι τα πιο ανθρώ πινα και τα πιο αντιπροσωπευτικά ποιήματα του Σιμωνίδη. Εδώ ο ποιητής διατυπώνει με μια και νούρια θέαση των γεγονότων και του ανθρώπι νου βίου σκέψεις και απόψεις για τον άνθρωπο με μια νέα αντίληψη. Ο Σιμωνίδης είναι ένας από τους πρώτους «διανοούμενους» της αρχαίας κοινωνίας και αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα πνευματικού ανθρώπου και ευαίσθητου ποιητή. Βρίσκεται ανάμεσα στην αρχαϊκή αντίληψη για τον άνθρωπο και τη μοίρα του, όσο και τη νέα θέση των ανθρώπων του 5ου αι. π.Χ., που δοκι μάστηκαν από τους κρίσιμους αγώνες για την ελευθερία και την αξιοπρέπεια του ατόμου. Τα εγκώμια για τους πεσόντες στον πόλεμο ξεπερ νούν τον απλό έπαινο και καθορίζουν το χώρο, όπου μπορεί να διαρκέσει κάτι από τη θνητή αν θρώπινη ύπαρξη. Ο Σιμωνίδης σε ένα ωραίο ποίημα στρέφεται εναντίον του Κλεοβούλου, που εξαγγέλλει μια ψεύτικη αλήθεια (480D.=76P.: «Τις κεν αίνήσειε νόφ πίσυνος Λίνδου ναέταν Κλεόβουλον» κ.λ.π.). Δεν είναι τυχαίο, ότι ο Σιμωνίδης αποκαλεί «μωρόν» (στ. 6/7: «μωρού!φωτός αδε βούλα» = αυτές είναι

αφιερωμα/49 σκέψεις ανοήτου ανθρώπου) τον Κλεόβουλο -έναν από τους επτά σοφούς-, ακριβώς διότι η σοφία του ως προς την αλήθεια της διάρκειας των ανθρωπίνων έργων δεν ισχύει. Ο Σιμωνίδης υπενθυμίζει εδώ την ανθρώπινη αδυναμία και τα ανθρώπινα όρια. Είναι το δίδαγμα του νέου αιώνα, που είδε και έζησε και τη δύναμη και την αδυναμία των ανθρώπων και διαπίστωσε ποιά είναι εκείνα, που έχουν επιβίωση και ισχύ στην περιοχή των ανθρώπων. Η εμπειρία των περσι κών πολέμων έδειξε στον Σιμωνίδη μιαν άλλη αλήθεια: ότι μόνον η αρετή των πεσόντων έχει διάρκεια (πβ.5ϋ.=26Ρ.). Η ποίηση τώρα έχει μιαν άλλη πραγματικότητα και μιαν αλήθεια να εξαγγείλει. Με το ίδιο πνεύμα αντιμετωπίζει ο Σιμωνίδης έναν άλλο σοφό, τον Πιττακό τον Μυτιληναίο, και εγείρει αμφισβήτηση ως προς την αλήθεια των λόγων του (4D.=37P.= Πλάτων, Πρωταγ. 339α κ.ά. Πβ. ιδίως στ. 11 κ.ε.: «ουδέ μοι έμμελέως τό Πιττάκειον (νέμεται, καίτοι σο φού παρά φωτός είρημένον»), Ο Θ έ ο γ ν ι ς , που ήταν αριστοκρατικής κα ταγωγής και φανατικός αριστοκράτης, πολεμεί με πάθος και τη δημοκρατία και την τυραννία -βλέποντας με οδύνη, ότι η αριστοκρατία ως πο-

λιτική πραγματικότητα δεν μπορεί πια να υπάρ ξει. Έτσι καταλαβαίνομε, γιατί το περιεχόμενο των συμβουλών του στον Κύρνο ανήκει στην παραδεδομένη ηθική της αριστοκρατίας (στους «έσθλονς») και γιατί ο ποιητής προειδοποιεί και αποτρέπει από τις συναναστροφές με τους «κα κούς» και θεωρεί ολέθρια την επιγαμία ανάμεσα στις ανώτερες και στις κατώτερες τάξεις. Η ανη συχία του ποιητή για την κατάσταση της πόλης του είναι βασανιστική και αποτελεί συχνό θέμα των ελεγειών του. Οι φόβοι του για την έλευση μια τυραννίδας αποτελούν μαρτυρία για την κοι νωνική μεταβολή, που επιτελείται τότε. Είναι η εποχή των μεγάλων κοινωνικών και πολιτικών ανακατατάξεων, που διαπιστώνουμε και στους στίχους άλλων ποιητών. Η νέα τάξη, που δημιουργείται από τα κατώτερα στρώματα και που απειλεί την παλαιά αριστοκρατία, τρομάζει τον -από καταγωγή και πεποίθηση- αριστοκράτη ποιητή. Μια κοινωνική ανατροπή διαπιστώνεται στα παράπονα και στους φόβους του Θεόγνιδος -μια ανατροπή, που είναι κίνδυνος για τις παλαιές καθιερωμένες αξίες των ευγενών και μεγαλοϊδιοκτητών. Παράδειγμα στους στίχους 183 κ.ε., όπου ο ποιητής εκφράζει το παράπονο, ότι

Μετόπη από χτίσμα των Σικνώνιων στους Δελφούς. Περ. 560 π. X. (Μουσείο Δελφών)

50/αφιερωμα

ΒΑΣ. I. ΛΑΖΑΝΑ FRIEDRICH HOELDERLIN Ο αδελφός των Αρχαίων Ελλήνων Ο ποιητής της ερωτικής οδύνης Ο οραματιστής της «Ελεύθερης Πολιτείας» ΤΟ ΛΥΡΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΕΛΛΗΝΟΛΑΤΡΗ ΠΟΙΗΤΗ ΑΘΗΝΑΙ, 1984 Σελίδες 330 - 500 δρχ.

■'

Ε κ δ ό σ ε ις Σ τ ιγ μ ή

ΖΩΟΔΟΧΟΪ ΠΗΓΗΣ 91-93, ΑΘΗΝΑ 114 73 τηλ. 36.44.064

Θανάση Βαλτινοϋ, Χριστόφορου Μηλιώνη Δημήτρη Νόλλα ΤΡΙΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ (Έθισμός στη νικοτίνη ~ Καλαμάς κι ’Αχέροντας Τό πάθος τον σνγγραφέως)

ife

Γρηγόρη Μ. Σηφάκη Η ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΔΡΑΜΑΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗ ’Όσκαρ Ούάιλντ Ο ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΩΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΣ Μετάφραση Σπύρος Ταακνιας ·' Κεντρική διάθεση Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Ν Ε Φ Ε Λ Η Μαυρομιχάλη 9, ’Αθήνα - τηλ. 36.07.074

επέρχεται σύγχυση των κοινωνικών τάξεων και ότι φθείρεται το αριστοκρατικό γένος. Κατηγο ρεί τους πολίτες, ότι παρασυρόμενοι από φιλο χρηματία δεν διστάζουν να αναμειγνύουν τα γέ νη. Όλοι οι ποιητές συνδέονται με την ανθρώπινη ουσία, την προσωπική τους μοίρα και τους συ νανθρώπους μέσα στα κοινωνικά στοιχεία. Δεν εκφράζουν απλά γοητευτικές και πικρές περι πτώσεις, που αφορούν μόνο τα πρόσωπά τους, αλλά συνάπτουν τα γεγονότα με όλα τα ανθρώ πινα κοινωνικά προβλήματα. Έτσι λ.χ. στα ποιήματά της η Σ α π φ ώ απευθύνεται σε ένα κοινό, που συμμετέχει στη βίωση του ωραίου και που ξέρει να το κατανοήσει. Και η Σαπφώ συμ πράττει και συμβιοί με ομογνώμονες και συνθια σώτες. Και στον δικό της κύκλο δημιουργείται μια νέα κοινωνία, που διαμορφώνεται πέρα από τους παλαιούς συμβατικούς δεσμούς και έχει ως βάση μια βαθύτερη εσωτερική σύνδεση. Πρέπει να μη λησμονούμε, ότι η κοινωνική δομή στη Λέ σβο κατά την εποχή εκείνη της Σαπφούς ήταν εν τελώς διαφορετική ,από ό,τι στην άλλη Ελλάδα. Εκεί υπήρχε μεγαλύτερη κοινωνική και ατομική ελευθερία. Για πρώτη φορά η Σαπφώ μας πα ρουσιάζει στην ποίησή της ένα καινούριο αίσθη μα μοναξιάς, διότι ξεκινάει από έντονο αίσθημα συμβιώσεως. Βιολογικές μεταβολές και καταστάσεις του αν θρώπινου βίου -όπως τα γεράματα και ο θάνα τος- που ήταν στο έπος αυτονόητες, γίνονται στη λυρική ποίηση βασανιστική αναγκαιότητα και πικρή συνείδηση της ανθρώπινης μοίρας. Οι ελεγείες του Μ ι μ ν έ ρ μ ο υ λ.χ. κυριαρχούνται από τά βασικά θέματα: τον έρωτα και το θάνα το. Ο άνθρωπος, ως μονάδα, ζει μέσα σε μια εγ κατάλειψη και σε αμηχανία. Περισσότερο τώρα από άλλοτε έχει συνείδηση της τραγικής «απο ρίας» και της εγκατάλειψής του και γνωρίζει κα λά, πως ο πόνος ανήκει στη μοίρα και στην ου σία του ανθρώπου. Συμπέρασμα: από όσα συνοπτικά παρουσιά σαμε -σύντομα και περιορισμένα- προκύπτει το γεγονός, ότι η λυρική ποίηση παρουσιάζει μια νέα μορφή κοινωνικής και πολιτικής θέσης. Οι ποιητές συνάπτονται με τον κόσμο και με τα προβλήματα, που κυριαρχούν. Τώρα έχουμε «προσωπικούς» ποιητές, ονόματα γνωστά, προ σωπικότητες, που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στις πολιτικές και κοινωνικές διαμορφώσεις και ανα κατατάξεις του καιρού τους. Η ποίηση έχει εσω τερική και εξωτερική πολυμορφία και απευθύνε ται πάντοτε σε ανθρώπους, που θα ακούσουν και θα κατανοήσουν. Ο ποιητής συνδέει τις προ σωπικές του θέσεις με όλες τις κοινωνικές και πολιτικές τοποθετήσεις και μάλιστα με ιδιαίτερη προσωπική προβολή των νέων απόψεων.

αφιερωμα/51

Φάνης I. Κακριδής

Οι «Λυρικοί» στη μέση εκπαίδευση πραγματικότητα και προοπτικές Το θέμα της διδασκαλίας των αρχαίων κειμένων στη μέση εκπαίδευση είναι θέμα που έντονα επανέρχεται και συζητιέται στις μέρες μας. Με την ευκαιρία του αφιε ρώματος στους Λυρικούς ποιητές, το «Διαβάζω» θέλησε να δώσει μια άποχρη της τύχης του τμήματος αυτού της αρχαιοελληνικής γραμματείας στη μέση εκπαίδευση. Απευθυνθήκαμε γ ι’ αυτό στον κ. Φάνη I. Κακριδή. Σε ερώτημά μας, σχετικό με το επίπεδο στο οποίο βρίσκεται σήμερα η διδασκαλία των Λ υρικών στα σχολεία, ο κ. Κακριδής μας είπε: □Τον παλιό καλό καιρό, τότε που οι Εισαγωγι κές των Α.Ε.Ι δεν είχαν ακόμα αποκεφαλίσει τη Μέση Εκπαίδευση, και το ‘πενθήμερο’ δεν της είχε δέσει τα χέρια, οι αρχαίοι έλληνες λυρικοί ποιητές διδάσκονταν στην Γ' Λυκείου, φυσικά από το πρωτότυπο. 'Ομως από τις αρχές της δεκατίας του ’80 η διδασκαλία αυτή καταργήθηκε, γιατί το αντικείμενο δεν πρόσφερόταν για τις ‘πανελλήνιες’ και εξακολουθεί να μην προσφέρεται για τις ‘γενικές’ εξετάσεις. Η πρώιμη λυρική ποίηση διδάσκεται τώρα στην Γ' Γυμνασίου, φυ σικά από μετάφραση. Το σχετικό διδακτικό βι βλίο είναι πλούσιο, και οι τάξεις, καθηγητές και μαθητές, το παίρνουν στα χέρια τους με χαρά· μόνο που το ωράριο είναι τόσο περιορισμένο (20-25 ώρες), ώστε τελικά τα παιδιά γνωρίζουν την πρώιμη λυρική ποίηση όπως οι Αμερικανοί την Ευρώπη ‘σε τρεις εβδομάδες’. Είναι κρίμα! Είναι κρίμα, γιατί οι ‘λυρικοί’ δεν αποτελούν μόνο έναν αστερισμό από ποιητές πρώτου μεγέ θους. Αυτή η ποίηση αντιπροσωπεύει μόνη της την αρχαία ελληνική ‘μουσική’ παραγωγή δύο αιώνων, ένα ολόκληρο κεφάλαιο της λογοτεχνίας μας. Στην ιστορία του πνεύματος και του πολιτι σμού, το έργο των λυρικών -ανεπανάληπτο αυτό καθαυτό- δε γεφυρώνει μόνο το έπος με την τρα γωδία, ή τη διηγηματική-μυθολογική με τη διαλογική-ορθολογιστική φάση του ελληνικού λό

γου- τα ίδια πρόσωπα και κείμενα οδηγούν και από τη βασιλεία στη δημοκρατία, από τις φυγόκεντρες δυνάμεις του αποικισμού στην εθνική συσπείρωση των Περσικών πολέμων. Με άλλα λόγια: αν δε θέλουμε τα αρχαία ελληνικά να δι δάσκονται στο Λύκειο μόνο ωξ «(αττική) γλώσ σα» που διευκολύνει τη μελέτη ορισμένων αξιό λογων, αλλά μεταξύ τους ασύνδετων και γενικά ξεκάρφωτων κειμένων - αντίθετα: αν θέλουμε, μέσα από τα κείμενα που θα διδαχτεί, ο μαθητής να βιώσει ‘καθολικά’ την πορεία του αρχαίου ελ ληνικού πνεύματος και πολιτισμού, τότε η συνα ναστροφή με τους πρώιμους λυρικούς ποιητές (και τα σύγχρονό τους έργα της τέχνης) πρέπει να πάρει σημαντική θέση στο αναλυτικό πρό γραμμα. Ποιες προοπτικές υπάρχουν λοιπόν για το θέμα της τόσο σημαντικής διδασκαλίας των Λυρικών στα σχολεία; Υπάρχουν κάποια σχέδια, κάποιος προγραμματισμός; □ Έχει ξεκινήσει από καιρό, στο Κέντρο Εκ παιδευτικών Μελετών και Επιμόρφωσης του Υπουργείου Παιδείας, μια προσπάθεια για την ανανέωση της διδασκαλίας των αρχαίων ελληνι κών στο Γενικό Λύκειο, ιδιαίτερα στις δύο πρώ τες τάξεις, όπου το πρόγραμμα είναι κοινό για όλους τους μαθητές, άσχετα με το ποιο επάγγελ-

52/αφιερωμα γεία: Σάλωνας. Ευνομία 1-18: ήμετέρα δέ πό λις... Τα απαρέμφατα και οι χρήσεις τους. Θέ ματα για άσκηση και συζήτηση (6 διδακτικές ώρες). Επίμετρο: Διδακτικό έπος - πολεμική, πολιτική (και γνωμική) ελεγεία. Πέμπτη ενότητα: Αρχίλοχος. Απόσπ. 1: είμί δ’ εγώ..., 2: εν δορί..., 71: είγάρ ως έμοίγένοιτο..., 29: Ζεϋ πάτερ..., 61: επτά νεκρών..., 6: άσπίδι μέν..., 79: κύμασι πλαζόμενος... Οι χρήσεις της ευκτικής. Θέματα για άσκηση και συζήτηση. (12 διδακτικές ώρες) Έκτη ενότητα: Ιαμβογραφία. Σημωνίδου ‘Ψόγος γυναικών’ 7,57-70: τήν δ’ ίππος... Οι προσδιορι σμοί. Θέματα για άσκηση και συζήτηση (6 διδα κτικές ώρες) Έβδομη ενότητα: Μελική ποίηση, α. Η ποίηση της Σαπφώς. Επιλογές - απόσπ. 16: οι μέν ίππήων... Λυρικά μέτρα. Θέματα για άσκηση και συζήτηση (6 διδακτικές ώρες) Β. Η ποίηση του Αλκαίου. Η ξένη βοήθεια - απόσπ. 69: Ζεϋ πά τερ, Λύδοι μέν... Ύμνος στους Διοσκούρους απόσπ. 34: δεϋτέμοι... Το ρήμα και οι διαθέσεις του. Θέματα για άσκηση και συζήτηση. (10 διδα κτικές ώρες) Γ. Συμποσιακή ποίηση: Ανακρέων. Πρόποση - απόσπ. 356: άγε δή... Το ρήμα: δια θέσεις και φωνές. Θέματα για άσκηση και συζή τηση (6 διδακτικές ώρες). Κόρη από την Ακρόπολη των Αθηνών. Φοράει μόνο χιτώνα και κρατάει τη «φούστα» της. Περ. 510 π.Χ. (Μουσείο Ακροπόλεως, Αθήνα)

μα, σπουδή και δέσμη, θα θελήσουν να ακολου θήσουν αργότερα. Το σχέδιο έχει προχωρήσει αρκετά, και υπάρχει, σε δοκιμαστική μορφή, ένα βιβλίο που ήδη διδάσκεται πειραματικά σε τέσ σερα σχολεία και που του χρόνου, αν όλα πάνε καλά, θα χρησιμοποιηθεί σε όλα τα Γενικά Λύ κεια. Στο βιβλίο αυτό, μετά τη διδασκαλία του ηρωικού και του διδακτικού έπους, τα κεφάλαια για τη λυρική ποίηση έχουν πάρει την ακόλουθη (ως τώρα) μορφή: Εισαγωγή στη λυρική ποίηση (1 διδακτική ώρα) Τέταρτη ενότητα: Η Ελεγεία, α. Πολεμική γεία: Τυρταίος. Ελεγ. 8,21-34: αλλά τις εΰ βάς... Μορφή και περιεχόμενο. Θέματα άσκηση. (6 διδακτικές ώοες). Β. Πολιτική

ελε όιαγια ελε

Όγδοη ενότητα: Χορική ποίηση Α. Οι επίνικοι: Πίνδαρος. Πρώτος Ολυμπιόνικος 1-24: άριστον μέν ϋόωρ... Η θέση των λέξεων. Θέματα για άσκηση και συζήτηση (6 διδακτικές ώρες) Β. Ο διθύραμβος: Βακχυλίδης. Θησέας 1-30: βασιλεύ τάν ιεράν "Αθήναν... Στίχος - Στροφή Αντιστροφή-Επωδός. Θέματα για άσκηση και συζήτηση (6 διδακτικές ώρες). Εξήντα πέντε συνολικά διδακτικές ώρες, έντε κα πάνω κάτω βδομάδες, καθηγητές και μαθητές θα συνεργάζονται για να μελετήσουν την πρώιμη λυρική ποίηση, με γραμματολογική ενημέρωση, με παράλληλη γλωσσική και αισθητική καλλιέρ γεια V μέσα από τα ίδια τα αθάνατα κείμενα. • Φαίνεται απλό· όμως ο επαρκής αναγνώστης, καί πολύ περισσότερο ο ειδικός, θα δει τις και νοτομίες στη δομή και την έκταση των κεφα λαίων, θα προσέξει τις θεματικές επιλογές, θα νιώσει τους κινδύνους -γιατί τρέμει η ψυχή μας!- και θα μας ευχηθεί καλή τύχη.

ΟΔΗΓΟΣ ΒΙΒΛΙΩΝ

επιλογή το φάσμα του θρυλικού καλοκαιριού ΓΙΑΝΝΗ Μ ΑΡΑΒΑ: Ο Αναχωρη τής των Λοντροπόλεων. Αθήνα, Καρανάσης / ποίηση, 1984. Σελ. 48.

Δεν γνωρίζουμε τις ακριβείς προθέσεις του ποιητή Γιάννη Μαράβα, την προβληματική και την οπτική του απέναντι στα πράγματα, αφού ο «αναχωρητής των λουτροπόλεων» είναι η πρώτη του συλ λογή. Εκείνο που διαπιστώνουμε πάντως εδώ, και το σημειώνουμε εξαρχής, σαν μια σημαντική διαφοροποίηση, είναι το ότι επιχειρείται μια έξοδος από την αστική θεματογραφία, από τα γεγονότα της πόλης, που τα διαμορφώνουν οι πολιτικές αντιλήψεις, οι κοι νωνικές διαδικασίες, καθώς και τα κάθε λογής, υποβόσκοντα και μη, σαράκια της μοναξιάς. Ο Γιάννης Μαράβας μας οδηγεί σε ένα εξώκοσμο καλοκαίρι, όπου η αντίληψη της πραγματικότητας συγχέεται με τα φάσματα που δη μιουργούν οι ακόρεστοι εσωτερικοί πόθοι. Μας προσφέρει ένα κείμενο ραφιναρισμένων εικόνων. Στίχοι που βγαίνουν μέσα από τη βαθιά σιωπή των πραγμάτων, καθώς εξαϋλώνονται κάτω από απροσδιό ριστες υποβολές. Οι λέξεις φιλτρά ρονται μία μία, η γλώσσα ωραιο ποιείται έντεχνα και αυστηρά, για να αποδοθεί ένας κόσμος αιθέριας ομορφιάς με χρώματα πολλά και αντανακλάσεις. Τα πράγματα ωθούνται συνειδη τά πέρα από την απτή τους παρου σία. Το ιδεατό τους περίγραμμα καταυγάζει, ένα στάδιο μετά την κίνηση, την εσωτερική τους ταλάν-

τευση. Μια πραγματικότητα που μεταπλάθεται αέναα μέσα στην οδύνη των επιθυμιών και τη φαν τασμαγορία των ονείρων. Έ να πέ ρασμα ρίγους, σαν ψηλάφισμα του χάους, και ύστερα η εφιαλτική ανάγκη του έρωτα που εκφράζεται με τη δίψα μιας απόλυτης ομορ φιάς, μια στάση στον εξώστη του κόσμου, εκεί που όλα τα πράγματα είναι έτοιμα να δραπετεύσουν προς τα άλικα σύννεφα της υπέρβασης. Α ς αναχωρήσουμε, λοιπόν, για τις λουτροπόλεις του θρυλικού κα λοκαιριού, στα ηφαιστειογενή αι σθήματα του έρωτα, στη λάβα των εξάψεων, αλλά και στην ισορροπία των βράδυ νών ανέμων, καθώς εναρμονίζονται με ρεύματα χρωμα τιστών νερών, που το αλάτι της θά λασσας αντανακλά στις μυθικές

φωτιές, στα βάθη των οριζόντων. «Μεγάλες σκιές ορέων που ερωτεύονται ρόδινοι πεντάγραμμοι ορίζον τες. Μια υδραντλία που σύλλησε τη γαλήνη του απογεύματος». Μια υπερρεαλιστική οπτική εί ναι ευδιάκριτη σε πολλά σημεία του βιβλίου αυτού. Αλλά πρόκειται για υπερρεαλιστική οπτική που πα ραμένει πιο πολύ στη διάθεση, στην αναζήτηση των συλλήψεων παρά στη δυνατότητα για απόδο ση. Είναι ένα βήμα προς τον υπερ ρεαλισμό που παραμένει μετέωρο, ενώ η απόπειρα οδηγεί τελικά σε ένα ρομαντισμό με πολλές αναστο λές. Μικρές στροφές, μικροί και λί γοι στίχοι, αλλά πολλές και ποικί λες εικόνες. Κίνηση πολλή, χρώμα τα και ήχοι, ένας κόσμος που ανα πνέει συμμέτοχος με το φάσμα ενός καλοκαιριού που γέρνει ραγισμένο στο φθινόπωρο. Μια ποίηση περι γραφική, αλλά καίρια και απέριτ τη, σύντομη και λιτή, με χώρο ανά μεσα στις λέξεις για να κυκλοφο ρούν οι μεγάλες τοπιογραφίες, για να μπορούν να εντρυφούν η νο σταλγία και η μνήμη.

54/οδηγος «Του θέρους κανοναρχεί ο παγοπώλης». Ο «αναχωρητής των λουτροπό λεων» είναι ένα πολυεδρικό πρί σμα, που παρέχει την αυτή ενότητα εικόνων μέσα από τις διάφορες έδρες του. Ό π οια πλευρά του πρί σματος κι αν κοιτάξουμε θα δούμε την ίδια εικόνα, αλλά σε μια άλλη εκδοχή της. Έ να γεγονός που επα ναλαμβάνεται διασπασμένο στις πολλαπλές σημασίες του. Η προσεγμένη γλώσσα, το ποιη τικό υπόβαθρο από όπου εκτοξεύοναι οι πίδακες φωτεινών και εύηχων λέξεων, διασώζουν την όλη κατασκευή από την κούραση και τη

μονοτονία. Είναι ένα βιβλίο με ένα ποίημα, ένα ποίημα με ένα θέμα, ένα θέμα με ένα γεγονός. Ευτυχώς που δεν διασώζεται μόνο με τη συντομία του. Έ να ποίημα που έχει μοιραστεί με μαστοριά σε πολ λές σελίδες, έτσι ώστε να δημιουργηθεί μια ψευδαίσθηση επαρκούς συλλογής (να μην ξεχνάμε ότι την επάρκεια δεν τη χαρακτηρίζει μόνο η ποιότητα, αλλά και η ποσότητα), κατορθώνει να ξετυλιχτεί σε ένα συγκαταβατικό μήκος με μια ψυ χρή νωθρότητα, μια αυστηρή νωχέ λεια, σαν να μη το νοιάζει η αντα πόκριση των αισθητηρίων του δέ-

του κειμένου απέναντι στους ίδιους τους στόχους του, μια τρυφερή απάτη της ανάγνωσης, όπου μέσα σε απομακρυσμένες πια εικόνες ξε γελιέται και ο ποιητής και ο ανα γνώστης. Το ποίημα, όμως, κατά πόσο βγαίνει κερδισμένο από μια τέτοια, έστω και ασυνείδητη, τα κτική; Προσωπικά, προσπάθησα να απαντήσω θετικά, αναδημιουρ γώντας όλες τις παραπάνω εικόνες από τη μία και μόνη άποψη του ποιήματος: Του κατακερματισμού των αισθήσεων από την -όποτε δυ νατή- προσχώρησή τους στον επικό κόσμο της υπέρβασης.

Είναι μια έντεχνη ανεξαρτησία

ΗΛΙΑΣ ΚΕΦΑΛΑΣ

η κοσμική διάσταση στον έρωτα Ε.Ε. CUMMINGS: 115 ποιήματα. Εισαγωγή-μετάφραση: Σωκράτης Λ. Σκαρτσής. Αθήνα, Οδυσσέας, 1984. Σελ. 133.

Η μετάφραση στην ποίηση πληρώνεται με αχαριστία από μέρους της γλώσσας. Όση επεξεργασία κι αν γίνει, ο ξένος λόγος δεν θα δεχτεί να υποστεί τους συντακτικούς και αισθητικούς προκρούστες μιας άλλης διαφορετικής λαλιάς. Κάπου θα βαδίσει με το αυστηρό βάδισμα του ιερατείου που μόνο στους πιστούς του θα φανερώσει τα μυστικά. Κάθε γλώσσα έχει μια μοναδικότητα, που σε τελευταία ανάλυση αυτή είναι και η άμυνά της απέναντι σε κάθε είδους εισβολή. Στον πεζό λόγο η εκπόρθηση, αν μπορούμε να χαρακτηρίσουμε έτσι τη μετάφραση, είναι πιο εύκολη. Όμως στην ποίηση, όπου κύρια η λέξη έχει την εκφραστική αναζήτηση ή εκζήτηση, το πρόβλημα γίνεται πιο πολύπλοκο. Η μαγική στιγμή στο ποίημα πολ λές φορές είναι στιγμιαία, γι’ αυτό και ατίθαση. Πώς λοιπόν η εύ θραυστη αυτή συμπεριφορά θα με ταφερθεί χωρίς να χάσει τους τό νους, τις αποχρώσεις, τη χαρακτη ριστική χροιά των ήχων της; Μα όπως και νά ’χουν τα πράγματα η μετάφραση είναι αναγκαία. Δίχως αυτή τα όρια της γνώσης και της αίσθησης θα στένευαν πολύ. Επο μένως είναι μια δουλειά σπουδαία

που μπορεί να πάρει τις διαστάσεις της δημιουργίας, όταν ο μεταφρα στής γνωρίζει όχι μόνο καλά τη γλώσσα που μεταφράζει, αλλά κύ ρια τη γλώσσα που το ποίημα θ’ αποδοθεί. Διαλέγοντας λοιπόν κά ποιος να μεταφέρει στα ελληνικά τον Cunmings θα πρέπει να ξέρει εκ των προτέρων τις δυσκολίες, που περισσότερο προέρχονται από τη μορφή και λιγότερο από το πε ριεχόμενο του έργου του. Ο Σω

κράτης Σκαρτσής είχε να τιθασέψει ένα δύσκολο γλωσσικό υλικό. Έ κανε μια σεβαστή και πολύ συ χνά αποτελεσματική προσπάθεια. Πολλές φορές το εργαλείο του π ο ρεύτηκε σωστά, φέρνοντας στο φως την αίγλη του ποιήματος, άλλοτε όμως κτυπούσε και μάτωνε το λυ ρισμό του ποιητή κύρια με τις λέ ξεις που χρησιμοποιούσε. Ίσως αυτό να ήταν αποτέλεσμα της προσπάθειάς του για μια πιστή απόδοση. Α ν δίπλα στο μεταφρα σμένο ποίημα, υπήρχε το πρωτότυ π ο, ο αναγνώστης θα ήταν πιο επιεικής απέναντι σ’ αυτές τις αδυ ναμίες. Διαβάζοντας κανείς τα ποιήματα του Cummings, θ’ αρπαχτεί από τη γλωσσική παρέλαση ενός στυλ όπου συχνά απουσιάζουν κυρίαρ χα στοιχεία. Ο ποιητής καταργεί τα κεφαλαία γράμματα ακόμα και στην αρχή του ποιήματος και τα χρησιμοποιεί εκεί που πιστεύει πως

οδηγος/55 η φόρτιση της λέξης χρειάζεται υπογράμμιση και προσοχή. Έ να άλλο στοιχείο, που κάνει τον ποιη τή αμέσως αναγνωρίσιμο, είναι οι συχνές παρενθέσεις που βάζει μέσα στο σώμα του ποιήματος, κάτι σαν προσωπικός μονόλογος ή σκέψη της στιγμής. Φαινομενικά αυτό θα μπορούσε να χαρακτηριστεί αδια φορία απέναντι σ’ έναν κλασικό αναγνώστη. Ό μ ω ς όχι, αυτές οι παρενθέσεις δένουν οργανικά μα και συναισθηματικά με την όλη ον τότητα του ποιήματος. Τίποτα δεν είναι τυχαίο στον Cummings. Η γλωσσική του τάξη είναι σταθερή, ακόμα και στα ποιήματα που συγ γενεύουν με το ρεύμα της «συγκε κριμένης ποίησης». Και είναι πραγματικά σοφό από τη μεριά του μεταφραστή ν ’ αφήσει στ’ αγγλικά μερικά ποιήματα. Έ τσι δίνει στον αναγνώστη την ευκαιρία να βρει (αν ξέρει την ξένη γλώσσα) μόνος του τους ιδιαίτερους σχηματισμούς του λόγου τόσο ζωντανού, τόσο σπάνια παραστατικού, ιδιαίτερα στο ποίημα που είναι γραμμένο για τους Νέγρους. Ο Cummings λα τρεύει τους ήχους μα και την εικό να. Κι όσο κι αν ασκείται σ’ ένα πειραματικό αποτελεσματικό στυλ, δεν είναι ο βασιλίσκος μιας γλωσ σικής τυπολατρείας. Κάθε άλλο. Ο αναρχισμός του βρίσκεται στη θεματολογική του πορεία: «Ζήτηση της αλήθειας / μην ακολουθείς δρό μο / όλοι οι δρόμοι οδηγούν εκεί όπου / η αλήθεια είναι εδώ». Ο Cummings χαρακτηρίζεται ως ερωτικός ποιητής, άρα ζωικός, άρα δονημένος α π’ το θάνατο. Και θα ήταν λίγο, αν στενεύαμε αυτό τον ερωτισμό στα πλαίσια της σεξουα λικότητας, έστω λυρικής. Ο αισθη σιασμός του Cummings δεν απευ θύνεται μόνο στο γυναικείο σώμα: «όλη στα πράσινα πηγαίνει η αγά πη μου ιππεύοντας / ένα μεγάλο άλογο από χρυσάφι / μέσα στην

ασημένια αυγή», είναι πιο πλατύς, αγγίζει ερωτικά όλα εκείνα τα στοιχεία του κόσμου που ζουν και κυλούν, που αναπνέουν και νιώ θουν πέρα από τις γνωστές συγκι νήσεις. Ζητά την αισθησιακή τους απελευθέρωση και βαδίζει κοντά τους με μια ιερότητα θρησκευτική. Ο πόθος του απέναντι στη φύση εί ναι σωματικός, μ’ ένα άρπαγμα απόλυτης ηδονής. Ό τα ν ο Cum mings ερωτεύεται, δεν αποσιωπά τη ζωή εκτός «ζευγαριού». Δεν αφήνει μερικά ρήγματα να μπει ο ήλιος, η θάλασσα, το φεγγάρι, για να τα τοποθετήσει αργότερα σαν διακοσμητικά στοιχεία στους στί χους του. Στέκει ο ίδιος ανοιχτός στον ερωτισμό του σύμπαντος. Κι αυτό διαπνέει όλο του το ποιητικό οικοδόμημα. Ξέρει την πορεία της ερωτικής παραφοράς: «Αγάπη μου / τα μάγουλά σου είναι ένα βασί λειο / που βασιληάς του είναι το σκοτάδι / το μέτωπό σου είναι ένα σμήνος λουλουδιών». Για να καταλήξει αλλού: «Μιλάω σε / σένα μ’ ένα σπαθί / κι εσύ σιωπηλή / ο μα στός σου είναι ένα μνήμα / πιο μα λακό από τα λουλούδια / έλα προς τα εδώ / Ω συ, θάνατος δεν είναι η αγάπη; / Ακόμα και αυτή την ύστα τη ώρα η φύση παραστέκει μυστη ριώδης και παγανιστική / θάνατε. Σε ονομάζω πλούσιο πέρα α π’ τον κάθε πόθο.» Θ ά ’λεγε κανείς πως τούτος ο λυ ρικός ποιητής, που τόσα έχει διδα χτεί από το «Ά σμ α Ασμάτων», χρησιμοποιεί σε πρώτο στάδιο τον ερωτισμό του για ν ’ ανυψώσει μετά την ανθρώπινη φύση στην πρωτό γονη γονιμική τελετουργία της. Εί ναι ένας ιππότης του έρωτα. Ξέρει να δίνεται όταν ο βαθύς πυρήνας τον καλέσει. Μα πάνω απ’ όλα εί ναι ένας ανθρωπιστής με όλη την οικουμενική έννοια του όρου. Α ΘΗΝΑ ΠΑΠΑΔΑΚΗ

πλαίσιο r 7TOM ΡΟΜΠΙΝΣ: Τρνποχάρνδος. Μεχ. Νχίνου Γαρονφαλιά. Αθήνα, Aquarius, 1984. Σελ. 290. ΟΠΟΙΟΣ πετάει δεν είναι αναγκαστικά πουλί. Μπορεί να είναι θύμα εκρηκτικών ή ενός τρελού και διασκεδαστικού λόγου, όπως στο μυθιστόρημα του Ρόμπινς. Οι ήρώές του έχουν εγκαταλείψει «εκ γενετής» τη συμβατικότητα, σε σημείο που διακωμωδείται τόσο το κάθε κατεστημένο πλαίσιο όσο και η επαναστατικότητα εναντίον του. Και το τελικό αποτέλεσμα τινάζει στον αέρα (για να πετάξει...) ό,τι δεν έχει κατορθωθεί να διαβρωθεί, σ’ ένα συναρπαστικό -κα ι συμβολικό- «μπουμ», που ξεκουφαίνει ακόμη και τους πρωταγωνιστές μιας «απίθανης ιστορίας αγάπης». Ν ΙΚ Ο Υ ΣΤΑΦ ΥΑΟ ΠΑΤΗ : Α νθο λο γία Σιφνίω ν Ποιητών. Αθήνα, Έκό. Εφημ. «Σιφναϊκή Φωνή», 1984. Σελ. 270. Η Σίφνος, αν και μικρός τόπος, είχε ουσιαστική συμβολή στα νεότερα ελληνικά γράμματα, όπως δείχνει και τούτη η ενδιαφέρουσα ανθολογία. Η οποία, καλύπτοντας τον περασμένο και τον τωρινό αιώνα, παρουσιάζει τους περισσότερο ή λιγότερο γνωστούς ποιητές, που γεννήθηκαν στο αιγαιοπελαγίτικο νησί ή κατάγονται από αυτό. Και -καθώ ς μάλιστα οι επιλογές είναι χαρακτηριστικές για τον κάθε δημιουργό- όχι μόνο ικανοποιεί κάποιο τοπικό αίσθημα, μα και μια γενικότερη

56/οδηγος

ελεγεία για τον ανώνυμο έλληνα επαναστάτη ΓΙΑΝΝΗ Μ ΑΝ Ο Υ ΣΑ ΚΑ : Ο Μπάρμπα Αναστάσης το σοβιέτ. Αθήνα, Καστανιώτης, 1983. Σελ. 121.

Ο Γιάννης Μανουσακας, αν και μπήκε αργα στα νεοελληνικά γράμματα, είναι γνωστός πια από μια ολόκληρη σειρά βιβλίων, όπου με τη φρεσκάδα του λαϊκού λόγου και την απλότητα του λαϊκού αφηγητή μας δίνει όλες τις πτυχές, τις περιπέτειες και τις τραγικές στιγμές του κοινωνικού κινήματος στη χώρα μας. Κι όλα αυτά όχι σαν χρονικό ή ιστορία, αλλά σαν αφήγηση της ατομικής δράσης των απλών αγωνιστών. Με κάθε βιβλίο του κατορθώνει, είτε είναι στην πρόθεσή του είτε όχι, να δώσει τα κύρια, τα καθορι στικά χαρακτηριστικά της συγκε κριμένης ιστορικής στιγμής του κι νήματος. Και μ’ αυτό το βιβλίο, «Ο Μ πάρ μπα-Αναστάσης το σοβιέτ» ο Γιάν νης Μανουσακας συνεχίζει την ατέλειωτη τοιχογραφία του λαϊκού μαρτυρολογίου. Α ν η «Ακροναυπλία», το κορυ φαίο έργο του, μπορεί να θεωρηθεί σαν «η ανατομία» της εισβολής και της επικράτησης του σταλινισμού στο ελληνικό κομμουνιστικό κίνη μα, θα μπορούσα να χαρακτηρίσω το «Μ πάρμπα-Αναστάση το σο βιέτ» σαν την ηθογραφία του κινή ματος. Ο κεντρικός του ήρωας, ο Μ πάρμπα-Αναστάσης, είναι ιδιο κτήτης κάποιου νερόμυλου στην ορεινή Φθιώτιδα. Έ νας καλοκάγα θος χωρικός, χριστιανός και κομ μουνιστής μαζί, με ασαφείς και απροσδιόριστες ιδέες περί κομμου νισμού. Είναι και ο γραμματέας του κομματικού πυρήνα της ορει νής περιοχής, με μέλη απλούς ξυ λοκόπους με τις ίδιες ή και λιγότερες γνώσεις απ’ αυτόν. Το μόνο που ξέρει ο Μ πάρμπα-

Αναστάσης (κι αυτό γιατί του το λέει ο καθοδηγητής του στην πόλη) είναι ότι πρέπει να φτιάξουν ένα σοβιέτ και στην ορεινή Φθιώτιδα. Αλλά δεν ξέρει ούτε τι είναι το σο βιέτ, ούτε πώς ν α το φτιάξουν. Και κάθε φορά κατεβαίνει αποφασι σμένος να το ξεκαθαρίσει με τον καθοδηγητή. Α υτός όμως δεν τον αφήνει να σταυρώσει κουβέντα και τον ξαπο στέλνει πάντα με την εντολή να φτιάξουν οπωσδήποτε το σοβιέτ και με την αισιόδοξη πρόβλεψη πως όπου νάναι, σε έξι μήνες, σ’ ένα χρόνο, θα γίνει όλη η Ελλάδα •σοβιέτ. Το σοβιέτ, ο ΜπάρμπαΑναστάσης, δεν τό ’φτιάξε ποτέ, το μόνο που κατάφερε ήταν να του κολλήσει αυτουνού το σοβιέτ σαν παρατσούκλι. Εδώ ο Γ.Μ. δίνει (με πολύ απλά μέσα) χωρίς αναλύσεις θεωρητικές ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της παιδικότητας του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος: Ά γνοια, άκριτη μεταφορά σχημάτων και φράσεων εξωελληνικών, και μια ανεδαφική αισιοδοξία. Αυτή η τελευταία στάθηκε η πηγή μιας πλούσιας ανεκδοτολογίας και μιας πολιτικής εκτίμησης πως η εξουσία έτρεχε στους δρόμους και οι κομ

μουνιστές δεν είχαν παρα να απλώ σουν το χέρι και να την πιάσουν. Σε μια εποχή που ο φασισμός κάλ παζε σχην Ευρώπη! Κι αυτά ο Γ.Μ. τα δίνει με εικόνες γραφικές και χαριτωμένες, όπως π .χ. οι συ νεδριάσεις του πυρήνα π ’ αρχίζου νε πάντα με φαγοπότι και τελειώ νουν, μέσα σε μεγάλο κέφι, με τη διεθνή και άλλα τραγούδια. Οι εποχές αλλάζουν, αλλά στη σκηνή μένουν τα ίδια πρόσωπα. Μ εταμορφώνονται μόνο σύμφωνα με τις συνθήκες. Στη μεταξική διχτατορία, άλλοι λουφάζουν, και μαζί τους κι ο καθοδηγητής, κι άλ λοι τραβάνε το δρόμο του μαρτυ ρίου και της εξορίας. Στην κατοχή, οι ίδιοι άνθρωποι γίνονται ήρωες. Ο Μπάρμπα-Αναστάσης όμως, που είναι η εικόνα του ανιδιοτελούς αγωνιστή και η καθαρή συνείδηση του μαχόμενου λαού, μένει ο ίδιος σε μια συνεχή και ακατάβλητη^πορεία προσφοράς. Ακολουθεί η κα ταστροφή. Α πό τους πρωταγωνι στές άλλοι σκοτώνονται, άλλοι κρύβονται, άλλοι χάνονται. Μ αζί κι ο Μπάρμπα-Αναστάσης, που τον συναντάμε τη στιγμή του θανά του του: Ό τ α ν το 1977 οι εργάτες κάποιου εργοστασίου του Πειραιά, καρφώνουν στο μνήμα του έναν ξύ λινο σταυρό με τ’ όνομά του μόνο. Πικρή κατάληξη και άδικη παρα γνώριση μιας πενηντάχρονης προσ φ οράς χωρίς όρια. Με το στόμα κάποιου τρίτου ο Μ ανούσακας λέει: «Α ν εσείς ξέρατε ποιος ήτο αυτός ο συνάδελφός σας θα του υψώνατε μνημείο με επίγραμμα: “ ενδάδε κείται ο μοναδικός στον

οδηγος/57 κόσμο που έδωσε μόνο και δεν πή ρε”». Κι ο Μπάρμπα-Αναστάσης δεν είναι πια μόνο ο εαυτός του. Είναι η προσωποποίηση των ανωνύμων, είναι ο Αγωνιστής Λαός. Νομίζω πως ο Μπάρμπα-Αναστάσης το σο βιέτ, είναι ένα ακόμα βήμα για την ολοκλήρωση της πινακοθήκης των λαϊκών αγωνιστών. Κι όλα αυτά τα κατάφερε ο Γ.Μ. με πολύ λιτά μέ

σα. Ίσως αδυνατίζει η αφήγηση σε κάποια σημεία, όταν από σεβασμό στην ιστορικότητα, αναγκάζεται να κάνει αυτούσιες παραθέσεις κομ ματικής «γραμμής». Η γλώσσα βρί σκεται σε αρμονία με τα πρόσωπα. Βάζω όμως ένα ερώτημα: Μήπως ο τόσο ιδιωματικός λόγος εμποδίζει τους πολλούς στην άνετη προσέγγι ση του κειμένου; ΑΝΑΣΤΟΣ ΠΑΠΑΠΕΤΡΟΥ

το παιχνίδι της μεγέθυνσης και της κατάργησης ΚΩ ΣΤΟΥΛ Α Σ Μ ΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ: Η Μεγέθυνση. Διηγήματα. Αθήνα, Κέδρος, 1983. Σελ. 148.

Μια τριλογία οραματιζόταν εδώ και τρία χρόνια η Μητροπούλου. Η τελευταία της συλλογή διηγημάτων με τον τίτλο Μεγέθυνση αποτελεί το δεύτερο μέρος αυτής της τριλογίας. Το πρώτο ήταν το μυθιστόρημά της Αυτό το θέατρο ήταν εκείνος του οποίου ανάλυ ση αντι-μυθιστορήματος επιχείρησα τον περασμένο Φλεβάρη στο βιβλίο μου: Η Κωστούλα Μητροπούλου και το Αντιμυθιστόρημα. Το έργο τούτο όπως ανέφερα πα ραπάνω αποτελεί το δεύτερο μέρος της τριλογίας και το τρίτο απ’ ό,τι πληροφορούμαι πρόκειται πολύ σύντομα να εκδοθεί. Το τιτλοφορεί Παράσταση για έναν και είναι μυ θιστόρημα χωρισμένο κι αυτό σε ονοματιζόμενα κεφάλαια όπως ακριβώς το Αυτό το θέατρο ήταν εκείνος. Ποιο είναι το κοινό σημείο και η συλλογιστική σύμφωνα με την οποία η Μητροπούλου θέλει αυτά τα τρία έργα «ένα», ομοούσια και αχώριστα; Το πάθος της. Το μεγάλο πάθος που τη διακρίνει για το θέατρο. Το θέατρο το πραγματι κό με τη ράμπα, τα φώτα, τους

ηθοποιούς να υποδύονται πρόσω πα που δεν είναι ή που είναι αλη θινά. Και το θεατή από κάτω να τη χειροκροτεί, να την επαινεί ή και να την αποδοκιμάζει, να τη γιουχάρει. Έ να ολόκληρο θέατρο π ι στεύει πως είναι η ζωή και γι’ αυτό «εκούσα, άκουσα» το περνάει στο γραφτό της. Η Μητροπούλου είναι ο άνθρωπος που ζει συνέχεια μέσα σε μια ένταση· κλαίει, γελάει, μι μείται, υποφέρει. Είναι ο κλόουν, είναι ο ηθοποιός. Τα διηγήματα που περιλαμβά νονται στη Μεγέθυνση είναι: Η αποκάλυψη, Παιχνίδι για πέντε, Το μεγάλο θέατρο, Η παλιά αγορά,

επισήμανση της πνευματικής εικόνας της Σίιμνου και της συνέχειάς της.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝ Ο Υ ΝΙΑΡΧΟ Υ: θεμελιώ δεις έννοιες της Φιλοσοφίας. Αθήνα, Καρδαμίτσα, 1984. Σελ. 397. ΠΑΡ’ ΟΤΙ ο τίτλος του βιβλίου παραπέμπει σε εισαγωγικό κείμενο στη Φιλοσοφία, εν τούτοις το περιεχόμενό του είναι περισσότερο αναλυτικό και πληροφοριακό (έστω κι αν η αναλυτική πληροφόρηση που παρέχει είναι σαφέστατα εξειδικευμένη), από όσο μπορεί να νομιστεί. Και είναι «χτισμένο» έτσι, ώστε να προσφέρει στο μελετητή της Φιλοσοφίας (και κυρίως τους φοιτητές) μια «εξελισσόμενη» ερμηνεία των διαφόρων εννοιών., που θα βοηθήσει την επίσης «εξελισσόμενη» προσέγγιση των φιλοσοφικών στοχασμών και προβλημάτων.

Τιμή στην Κρήτη, 1884-1984. Ηράκλειο, Δήμος Ηρακλείου και Ιταλική Αρχαιολογική Σχολή της Αθήνας, 1984. Σελ. 172. ΠΡΙΝ 100 χρόνια Ιταλοί αρχαιολόγοι, άρχισαν ανασκαφές στην Κρήτη. Και με την ευκαιρία αυτής της επετείου οργανώθηκε φέτος στο Ηράκλειο μια μεγάλη έκθεση φωτογραφικού κυρίως υλικού, καθώς και η έκδοση τούτου του λευκώματος. Μέσα του, αντίτυπα εικόνων κιτρινισμένων από τα χρόνια ξεδιπλώνουν τις πόλεις και τους αρχαιολογικούς χώρους του τότε, τους ανθρώπους και την προσπάθειά τους για αποκάλυψη του παρελθόντος, με μια λιτότητα και σοβαρότητα που εμπνέει σεβασμό και

58/οδηγος συνάντηση. «Συναντήθηκαν» λέει και η ίδια σε εισαγωγικά. Ό μω ς τι; Εκείνος δεν την είδε ή δεν θέλη σε να τη δει. Προσπέρασε. Επομέ νως ο σταθμός σ’ αυτό το μικρό δρόμο με το συγκεκριμένο βιβλιο πωλείο και το βιβλίο που από πριν ήξερε ότι θα αγόραζε, ήτανε μόνον ένας «ενδιάμεσος» σταθμός και όχι ο τελικός του προορισμός δεν είναι

Κωστούλα Μητροπούλου Μήτρα-Μητέρα, Ανκορσίτα, Κ ον σέρτο Ν° 2 του Ραχμάνινωφ, Φω τογραφικό υλικό, Ο βούρκος, Η τραμπάλα, Η όιαχωριστική γραμ μή, Τα λέπια ή το άλλο έργο, Η με γέθυνση, Ντεσιμπέλ, Το κάντρο, Το δελτίο των εννέα, Η διπλή ερη μιά ή το σκηνικό. Και σε τούτη τη δουλειά η Μη τροπούλου δεν έχει ξεκολλήσει από τους θεματικούς κύκλους που είχα παλιότερα επισημάνει. Πράγμα που μας βάζει να σκεφτόμαστε ότι είναι πολύ μακρύς ο δρόμος ακόμα ώσπου να αποθεραπευτεί. Οι βασι κοί θεματικοί κύκλοι στο έργο της ήταν ο Αριθμός, ο Κατακερματι σμός, η Μουσική και το Θέατρο. 'Οχι μόνο δηλαδή δεν απαρνιέται τα γνωστά μοτίβα, αλλά τα παρου σιάζει πιο έντονα, πραγματικά τα ζει. Εγκεφαλικό και φτιαχτό δεν είναι τίποτα. Τα πάντα είναι βιωμένα γ ι’ αυτό και αιματηρά. Γι’ αυ τό και πολλές φορές, παρουσιάζον ται ασύνδετα και αλλοπρόσαλλα. Γιατί έτσι είναι η ζωή, ασύνδετη και αλλοπρόσαλλη, Μπεκετική, Σαρρωτική, Ιονεσκική. Η Μητρο πούλου την καταγράφει, με την ίδια ευκολία που πατάμε το κουμπί στον αυτόματο τηλεφωνητή αλλά και με το ίδιο άγχος για το αποτέ λεσμα. Θα βγει αυτός - αυτό που περιμένουμε; Ό μ ω ς θα ήθελα να σταματήσω σε δυο χαρακτηριστικά σημεία της νέας αυτής συλλογής. 1) Στη Μεγέθυνση - Κατάργηση 2) Στη Θεατρικότητα Τι μεγεθύνει, τι καταργεί, γιατί; Στο πρώτο διήγημα Η αποκάλυψη αυτό που μεγεθύνεται και παίρνει θά ’λεγα τεράστιες διαστάσεις μέσα στη συγγραφέα είναι μια τυχαία

Έ τσι ήταν. Κι αυτό που μεγεθύνθηκε απεριόριστα ώστε να φτά σει στο βαθμό να γίνει ανυπόφορο ήταν το πάθος. Αλλά όπως αναφέ ρει και η ίδια το πάθος αυτό είχε υποστεί από καιρό τη διαδικασία της φθοράς του, την αρχή του καταργημένου και του τέλους. Μπρο στά στο τραγικό της αδιέξοδο: α) το άνοιγμα της πόρτας καταργείται, (σελ. 10) ακόμα και τα πρόσω πα τα ίδια καταργούνται γιατί Εκείνος ξέρει πότε θέλει να κα ταργήσει ένα πρόσωπο και πότε να το διατηρήσει (παιχνίδι για πέντε, σελ. 29). Τρομάζει η συγγραφέας μπροστά σ’ αυτή την κατάργηση μια κι είναι ανήμπορη να αντιδράσει. Στο διήγημα Η παλιά αγορά καταργείται ακόμα και η μουσική. Τότε ακριβώς είχαν έρθει αυτοί οι άνθρωποι με τα έγγραφα, χοντρά ρολά κάτω από τις μασχάλες τους και παγωμένα χαμόγελα φρίκης, «είναι αυτοί π ου θα καταργήσουνε τις μουσικές, να πάψει ο κόσμος; να έχει δικαιολογία ένα τραγούδι και να ξεφεύγει εύκολα και χωρίς κόπο» (σελ. 44-45). Ό μ ω ς το πρό σωπο «Του» τον κυνηγάει παντού στο βαθμό που να καταργείται το πρόσωπο των αγαλμάτων πάνω στις τουριστικές κάρτες και να μη φαίνεται παρά το δικό του. (σελ. 47). Με τη διαφορά πως αυτή τη διαδικασία, τούτη η γυναίκα την έχει μεγάλη ανάγκη κι αυτό που προσπαθεί να δει μεγεθυμένο με τις ασχήμιες είναι το δικό του πρόσω πο και πρέπει να υπάρξει μια σει ρά από οδυνηρές ενέργειες προκειμένου να τα καταφέρει να το κα ταργήσει. Το πρόσωπο του άγριο και χωρίς έλεος, χωρίς καμιά έστω τυχαία επαφή μ ε τους άλλους στη θέση σπασμένων αγαλμάτων, με κείνη την ακατανόητη αντιστοιχία μ ε ένα κάποιο είδος θεάτρου που περνούσε συνέχεια χωρίς καθόλου να σταματήσει στους δρόμους μιας πόλης άναυδης, θαμπής, κοιμισμέ νης. (σελ. 47-48). Η ανάγκη, και η τρέλα της πρω

ταγωνίστριας του διηγήματος 1 Χ 2= Τίποτα ή Stop Carre να απα λείψει για πάντα το πρόσωπο Εκεί νου και φυσικά να εκδιώξει και το πάθος [....... ] απρόσιτος και ωχρός, στόμα σφιχτό και τα μάτια χαμένα σε μαύρες τρύπες, ο πανσές χάθη κε, ανάμεσα στα σκέλια του τίπο τα, το κορμί έφηβο και μ α ζί θηλυ κό, ο Ά ντρ ας τη γεμίζει σπέρμα, ουρλιάζει και την κατασπαράζει, αυτό της αρέσει πολύ, για τί μόνο έτσι το πρόσωπο του άλλου καταργείται. Καταργημένα είναι πάλι τα πρόσωπα στο Μητέρα - Μήτρα, καταργείται η αγάπη, δεν μένει πα ρά ένα δίάτρητο πέος που τύλιγε τη μάνα και την έσφιγγε και ένα πρό σωπο ύαινας στη θέση του καταργημένου. Η Μητροπούλου στη Μεγέθυνση καταργεί τα πάντα όχι χωρίς κόπο γιατί θέλει να τα κάνει τεράστια, m τα μεγεθύνει προκειμένου να 5ρει και μια δικαιολογία για τον εαυτό τής ότι πρέπει να τα κα ταργήσει. Ό μω ς μ’ αυτή τη σχεδόν αυτοματοποιημένη γραφή, μ’ αυτή την αγχώδη στίξη, μοιάζει σαν ν ’ αναζητάει τα «κόμματά» της, τις τελείες της δεν ξέρει πού να τις βά λει και όλο ειρωνεία τα θαυμαστι κά χ ι ά ζ ο υ ν κι αυτά τα ίδια να απορούν για τη θέση τους. Κι όλο παίζει με τις λέξεις, όλο τις χάνει τις διαλύει, τις ανασυνθέτει σαρ δανάπαλες, «σαβαλαθί» «σαματαλί/ξα να θ υμ ίζ ει το έργο της το Α λ φαβητάριο, μας ξαναμιλάει με τη γλώσσα των Ετρούσκων, τις λέξεις ψάχνει, τις λέξεις με αγωνία, «μια λέξη, ας μου πει κάποιος μια λέξη να σιγουρευτώ πως δεν κοιμάμαι». Ό π ω ς έχω πει και αλλού η Μη τροπούλου όταν γράφει κάνει θέα τρο. Ο διάλογός της είναι θελητοΓή αθέλητα θεατρικός. Η περιγραφή της θυμίζει εντολή για παράσταση: «Απέναντι στο θέατρο η Μητρο πούλου στέκεται με ένα μοναδικό πάθος. Ίσως γιατί βρίσκει εδώ μια αμεσότητα, μια διαφορετική επαφή με τους ανθρώπους, έναν άλλο κώ δικα επικοινωνίας. Το θέατρο εί ναι γι’ αυτή μια κραυγή και μια ελ πίδα. Ελπίδα μήπως και καταφέρει και πλησιάσει τουλάχιστον από δω τους ανθρώπους ή καλύτερα μήπως τα καταφέρει και την πλησιάσουν οι άνθρωποι». Εκτός από τη δεδομένη θεατρι κότητα του διαλόγου καθώς και τη «σκηνοθετικότητα» των κειμένων της, και σ’ αυτό το έργο συναντάμε

οδηγος/59 πλείστες όσες αναφορές στο θέα τρο. Έ τσι είναι και τούτη δω η συγγραφέας. Κλειστή από παντού και παίζει. Κλειστή από παντού -μέσα της κι έξω της- και γράφει. Είπαν πως είναι προχωρημένη, εί παν πως ανήκει στην πρωτοπορία. Σε μια έρευνα που δημοσιεύτηκε στο Express την 1/6/1961 ο Ιονέσκο απαντά σε ερώτηση σχετική με το καινούριο και την πρωτοπορία: Λέω ακόμη, ότι ήθελα, όταν άρχι σα να γράφω, οπωσδήποτε, φυσικά οπωσδήποτε, να κάνω κάτι «και νούριο». Ωστόσο δεν ήταν αυτή η γραμμή μου. Αυτό που πάνω απ ’

όλα ήθελα ήταν να πω πράγματα, και γύρευα, πέρα από τις συνηθι σμένες λέξεις, ή ανάμεσα, ή π α ρ’ όλες τις συνηθισμένες λέξεις να τα πω. Βρήκαν πως έκανα «πρωτοπο ρία», πως έκανα «αντι-θέατρο», εκ φράσεις αόριστες ετούτες, αλλά που σαφώς αποδεικνύουν ότι έκα να κάτι καινούριο. Κάτι καινούριο κάνει από το 1965 τουλάχιστον και η Μητροπούλου, στο διήγημα-μυθιστόρημαθέατρο, αλλά ακόμα δεν το πήραμε είδηση. ΡΙΤΣΑ ΦΡΑΓΚΟΥ-ΚΙΚΙΛΙΑ

■Α &

η περιπέτεια στο χώρο της ανθρώπινης φύσης

ΔΕ ΣΠ Ο ΙΝ ΑΣ Λ Α Λ Α - ΚΡΙΣΤ: Στο Καλειδοσκόπιο του Γιώργου Χειμωνά. Αθήνα, Καστανιώτης, 1984. Σελ. 139. «Νάσαι τόσο μεγάλος, που να περιφρονείς τη γη αυτή, γίνε μεγαλύτερος για να τη σέβεσαι...» Ζαν Πάουλ

«Μιλώ για την ζωή που δεν γνωρίζει όριο στα πάθη της (δηλαδή στα αισθήματα και στα παθήματα της), στην ομιλία της, στις κα ταστροφές της. Αλλά γνωρίζει την μοναδική γνώση που τελεσίδι κα την αφορά: ότι δεν υπάρχει τίποτε άλλο στον κόσμο, παρά μονάχα αυτή. Αυτή η γνώση είναι και η ορμή της. Μιλώ λοιπόν για μιαν ορμητική ζωή». Αυτά απαντούσε, μεταξύ των άλλων, σε μια σχετική ερώτησή μου πριν από ένα χρόνο ο Γιώργος Χειμωνάς («Αυγή» 12 Ιουνίου 1983). Και αυτή την «ορμητική ζωή», αυτή την «περιπέτεια στο χώρο της ανθρώπινης φύσης» (όπως την χα ρακτηρίζει) προσπαθεί να περιγράφει στο βιβλίο της η Δέσποινα Λάλα-Κριστ.

αποπνέει αγάπη. Έ τσι που, τελικά, ολόκληρο το λεύκωμα να αποτελεί υπόδειγμα αναστηλωτικής της μνήμης εργασίας. ΤΣΙΚΑΜ ΑΤΣΟ Υ Μ ΟΝΖΑΕΜ ΟΝ: Οι μάχες τον Κ οξίνγκα. Μετ. Αλεξ. Κοτξιά. Αθήνα, Κέδρος, 1984. Σελ. 118. Η ιαπωνική δραματική τέχνη παραμένει για το ελληνικό κοινό μια εξωτική άγνωστη, αφού ελάχιστα βήματα επαφής έχουν γίνει ώς τώρα. Έ να α π ό . αυτά ήταν η παράσταση του' αριστουργηματικού έπους «Οι μάχες του Κοξίνγκα» του κλασικού συγγραφέα του 17-18ου αιώνα, Τσικαμάτσου Μονζαεμόν, από το «Αμφιθέατρο». Ακριβώς αυτούσιο το κείμενο του έργου •(στην ίδια-καλοφτιαγμένημετάφραση, η οποία όμως, δυστυχώς είναι από τα αγγλικά κι όχι α π’ το πρωτότυπο) παρουσιάζεται τώρα σε τούτη την έκδοση, μαζί με συμπληρωματικές πληροφορίες για το χώρο, το χρόνο και τη σκέψη. Γ1ΑΝΝΑΣ ΦΑΣΙΛΗ-ΓΙΑΧΝΗ: Μετανάστες εσωτερικού. Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1984. Σελ. 47. ΟΙ «Μετανάστες εσωτερικού» δεν είναι άλλοι από τους αδικημένους που γύρεψαν στην πόλη μια καλύτερη μοίρα και βρήκαν πάλι την αδικία κι έσκυψαν μπροστά της ή ύψωσαν το κεφάλι. ΓΓ αυτούς μιλά -με καθημερινό λόγο- στα δύο διηγήματα του βιβλίου η συγγραφέας, τις μορφές τους θέλει να σχεδιάσει μέσα από τις περιπτώσεις, για να βγάλει το «μήνυμα» της αντίστασης, της ατομικής αντίστασης. Και η αφήγηση μοιάζει τελικά με σκηνή πορείας σκαμμένων

60/οδηγος Η μελέτη αυτή αποτελείται από οκτώ μικρά κεφάλαια. Το τέταρτο αναφέρεται στο στυλ της γραφής του Χειμωνά, ενώ τα υπόλοιπα επτά έχουν για θέμα τους τα αντί στοιχα βιβλία του συγγραφέα. Στο τέλος υπάρχει ένα μικρό αφήγημα του Χειμωνά (δημοσιευμένο παλαιότερα στο περιοδικό «Γράμματα και Τέχνες») με τίτλο «Το Σύνδρο μο του Balint». Η Κριστ το θεωρεί πολύ χαρακτηριστικό της γραφής του συγγραφέα και του αφιερώνει το τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου της, εφαρμόζοντας σ’ αυτό την ανάλυση που προηγουμένως έχει προτείνει. Την ίδια μέθοδο μεταχειρίζεται η Κριστ και στο υπόλοιπο βιβλίο της: την αναλυτική. Ε ρευνά κι ανακα λύπτει κύρια και δευτερεύοντα θέ ματα κυρίως στα τρία πρώτα κεφά λαια. Α ς δούμε στο κάθε βιβλίο ένα από τα θέματα αυτά, στα οποία η Κριστ δεν δίνει μόνο την ερμηνεία τους, αλλά τη θεμελιώνει με συνεχείς αναφορές στο κείμενο: Η Μ οναξιά (Πεισίστρατος, 1960). Η υπαρξιακή μοναξιά του ήρωα που πάει να συναντήσει τον εαυτό του. Ο ήρωας επικοινωνεί με τους

ανθρώπους: ρητορεύει, αποκαλύ πτει, ερευνά. Αλλά αυτή η επικοι νωνία είναι το μέτρο σύγκρισης της μοναξιάς του που εκδηλώνεται με το παραμιλητό και το διχασμό του. Ο θάνατος (Εκδρομή, 1964). Ο θά νατος του άλλου (εδώ ο θάνατος του πατέρα) βιώνεται ως θλιβερό γεγονός, ενώ τον δικό μας θάνατο δεν τον ζούμε. Πλανιέται σαν «αό ριστη απειλή» μέσα μας και είναι η προϋπόθεση της ύπαρξής μας. Το σώμα (Μυθιστόρημα, 1966). Το σώμα συνυπάρχει, με όλες τις δυ νατές μορφές επικοινωνίας - με το άλλο σώμα: τη μητρική, τη συζυγι κή, την ερωτική και την ομοφυλοφιλική. Ό λ α αυτά βέβαια, δεν θα πρέπει να παραλείψουμε να πούμε ότι αποτελούν απλά σημεία αναφοράς που κάνει η συγγραφέας. Γιατί το κάθε βιβλίο σχολιάζεται με πολυ σύνθετο τρόπο. Έ τσι, στο πρώτο κιόλας κεφάλαιο, που σχολιάζεται ο «Πεισίστρατος», βρίσκουμε την ιδέα του φόνου όπως την εκθέτει ο Χειμωνάς σε τέσσερα διαφορετικά βιβλία του (σελ. 18). Στη σελίδα 95 που αναφέρεται στον «Αδελφό», όσο και στις σελίδες 85-86 που

Εκδόσεις Στιγμή =

ΖΩ Ο ΔΟ Χ Ο Τ Π Η Γ Η Σ 91-93, Α Θ Η Ν Α 114 73 τηλ. 36.44.064

Γιάννης Δάλλας Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΚΑΙ Η ΔΕΤΤΕΡΗ ΣΟΦΙΣΤΙΚΗ

Κεντρική διάθεση Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Ν ΕΦ ΕΛ Η Μαυρομιχάλη 9, ’Αθήνα — τηλ. 36.07.744

αναφέρονται στο «Γάμο» βρίσκου με το ίδιο θέμα σχολιασμένο δια φορετικά. Τον άξονα του βιβλίου της Κριστ αποτελεί το τέταρτο κεφάλαιο. Έ χει τίτλο «Ο Πεισίστρατος γίνε ται καλλίτερος και φοβερώτερος». Για την Κριστ, ο Λόγος του Γ. Χειμωνά θα πρέπει να ενταχθεί στη σχολή του μπαρόκ. Το στυλ μπα ρόκ και η γραφή Χειμωνά κατορ θώνονται με έξι συγκεκριμένους τρόπους: α) με το συγκινησιακό στοιχείο με κυρίαρχη αίσθηση την ένταση και το πάθος , β) με την υποκειμενικότητα, δηλαδή με τον αγώνα του συγγραφέα για μια ου σιαστική και απόλυτα προσωπική σύλληψη της ουσίας των πραγμά των, γ) μετηνκίνηση, δηλαδή με τη γλωσσική και θεματική παλινδρό μηση που κρατά σε ισορροπία τη μορφή, δ) με το μέγεθος-διάσταση δηλαδή με τη θέαση του Κόσμου από μιαν όραση που θα μπορούσε να διευρύνει αενάως το οπτικό μας πεδίο, ε) με την αντίθεση, δηλαδή με τα αντιθετικά συμφραζόμενα που καταλήγουν σε μια τελική σύν θεση, και στ) με τη διακοσμητική, δηλαδή με τη χρήση άλλων τεχνών όπως η ζωγραφική, η γλυπτική ή η αρχιτεκτονική. Ως προς τη ζωγρα φική θα θέλαμε να κάνουμε μια προσωπική παρατήρηση. Ή μάλ λον ερώτηση: Θα μπορούσε άραγε να συγκριθεί η ατμόσφαιρα του πί νακα του Νταλί με τίτλο «Φλέγόμε νη καμηλοπάρδαλη» (1935), με το τελευταίο κεφάλαιο του «Γάμου», που ο Χειμωνάς συνηθίζει να δια βάζει ως χαρακτηριστικό παρά δειγμα της γραφής του; Α πό το «Γιατρό Ινεότη» (1971) και μετά, η ανάλυση της Κριστ γί νεται συνθετότερη. Περισσότερο περιγραφική και λιγότερο θεματι κή. Ερευνά το χαρακτήρα τού κάθε κειμένου και βοηθά τον αναγνώστη να καταλάβει την πλοκή του. Δ ι καίως η Κριστ θεωρεί το βιβλίο αυ τό το πιο σημαντικό του συγγρα φέα. Α πό την άποψη ότι από δω και μπρος ο Χειμωνάς «μας μυεί στον αποκλειστικά δικό του λογο τεχνικό χώρο». Α ρχίζει να χωρίζει τα βιβλία του σε μικρά τμήματα. Έ ξι στο «Γιατρό Ινεότη», τρία στο «Γάμο» (1974). Κι ενώ στο πρώτο περιγράφεται η κίνηση μερικών προσώπων, γεμάτη πάθος, λύπη, «άσβηστη αγωνία» (σύμβολο της κίνησης ο κεντρικός ήρωας: ο Γύ φτος), στο δεύτερο ο Χειμωνάς

οδηγος/61 επιχειρεί μια περιπλάνηση στον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου. «Το πιο υπαρξιακό βιβλίο», το χα ρακτηρίζει η Κριστ και στις τρεις πράξεις του περιγράφεται: η διεκ δίκηση του δικαιώματος να υπάρ χεις, η εμπάθεια μαζί με τη γνώση της ευθύνης απέναντι στους άλ λους, το νόημα και το μεγαλείο της ψυχής. Μοναδικός βοηθός του συγγραφέα σ’ αυτή την προσπά θεια. είναι η Ποίηση και ιδιαίτερα ο «Λάμπρος» του Σολωμού. Κάι πίσω από το επόμενο βιβλίο του, τον «Αδελφό» (1975), υπάρχει επίσης ένα μνημειώδες έργο: οι «Επτά επί Θήβας» του Αισχύλου. Πρόκειται για την αιώνια αναζήτη ση, το αιώνιο κατέβασμα προς την Απόλυτη Γνώση. Ο αδελφός και η αδελφή είναι ίσως ο μυθικός Α νδρόγυς που κάποτε χωρίστηκε. Η ένωσή τους συμβολίζει το πάθος της ενότητας για την ολοκλήρωση του ατόμου που τελικά καταλήγει στη θλιβερή ρήξη. Υπάρχει μια πρωτότυπη, στην ίδια σελίδα, αφή γηση του Αδελφού σε δυο πα ράλληλες στήλες. Η πρώτη μιλά για τη γέννα. Η δεύτερη δίνει την κα τάσταση ζωής. Η μνήμη της αδελ φής στοιχειώνει τον Αδελφό. Ο άν θρωπος απειλείται από τον ίδιο του τον αδελφό (τον δεύτερο εαυτό του). Τέλος στους «Χτίστες» (1979) ο Χειμωνάς «ψάχνει το πρώτο σπέρ μα για να ξαναρχίσει το πανάρχαιο δράμα» (όπως θά ’λεγε και ο Σεφέρης). Χτίστες είναι οι δημιουργοί που στήνουν τα θεόρατα οικοδομήματά τους, που ο χρόνος κι ο’αέρας τα ρημάζουν και τα ερημώνουν. Ακόμα και στην πληρότητα της δη μιουργίας τους, οι άνθρωποι δεν ολοκληρώνονται. Ο Κήρυκας εδώ αναγγέλλει τα όρια του κόσμου. Η συμπερασματική φράση του Χειμωνά «οι άνθρωποι να περιορι στούν» διατυπώνει αυτή τη συνειδητοποίηση των ορίων. Η Κριστ προτείνει δυο τρόπους με τους οποίους μπορεί να διαβα στεί το κάθε βιβλίο του Χειμωνά: Ο πρώτος είναι ο αισθησιακός, όπου ο αναγνώστης αφήνεται στο κείμενο για να απορροφηθεί από την ποιητικότητά του. Ο δεύτερος είναι ο εμπειρικός, όπου ο αναγνώ στης περνά τα βιώματα-νοήματα του κειμένου μέσα από τις δικές του ψυχο-εγκεφαλικές εμπειρίες και τότε αποκτά μια άλλη διάστα ση της ανθρώπινης ουσίας.

Το βιβλίο της Κριστ έχει γραφτεί μ’ ένα τρόπο απλό και λιτό. Η ανά γνωση κυλάει σε κανονικό ρυθμό και αυτό οφείλεται στη διαύγεια με την οποία διατυπώνονται οι προ τάσεις. Μικρές ολοκληρωμένες προτάσεις ή μικρές παράγραφοι που οδηγούν ανεμπόδιστα στο συμ πέρασμα στο οποίο η συγγραφέας θέλει να καταλήξει. Η Κριστ γρά φει απλά αλλά όχι απλοϊκά. Ακρι βώς επειδή μελετάει έναν τόσο ιδιάζοντα συγγραφέα, προσπαθεί να φωτίσει κι όχι να συσκοτίσει τα πράγματα. Έ τσι, φροντίζει μ’ επι μέλεια να κρύψει τις όποιες φιλο λογικές αναφορές. Η γλώσσα που χρησιμοποιεί είναι η καθημερινή δική μας γλώσσα και διατηρεί σε ολόκληρο το βιβλίο μια εξαιρετική πλαστικότητα. Αυτό βοηθά πολύ την Κριστ να αποφύγει τις εκφρα στικές κακοτοπιές, τ’ αφηρημένα σχήματα και τις προτάσεις, ή τα ονόματα που παραμένουν ασύνδε τα, στον αέρα. Συμπτώματα που παρατηρούνται συχνά τελευταία. Η Κριστ αναφέρεται σε μερικά σημεία στο βιβλίο του Γιώργη Αρι• στηνού «Εισαγωγή στην πεζογρα φία του Γ. Χειμωνά». Θα λέγαμε ότι το βιβλίο αυτό βρίσκεται στους αντίποδες του βιβλίου της Κριστ. Ο Αριστηνός δουλεύει με επιστη μονικά κριτήρια και φιλολογικές γνώσεις. Προσπαθεί να περικυκλώσει από παντού τα νοήματα του Χειμωνά και να επισημάνει τις μορφικές καινοτομίες. (Το βιβλίο βγήκε το 1981 από τις εκδόσεις Κέ δρος.) Δεν είναι τυχαίο ότι, στη σε λίδα 71, ο Αριστηνός αναφέρεται στη σχέση των κειμένων του Χειμωνά με το στυλ-μπαρόκ. Σχέση η οποία στο βιβλίο της Κριστ αποτε λεί κεντρικό άξονα και μελετάται εξαντλητικά. Ο Χειμωνάς θα πρέπει να αισθά νεται ιδιαίτερα τυχερός, αφού το μέχρι τώρα έργο του έχει μελετηθεί από δυο τόσο διαφορετικές οπτικές γωνίες. Πολλοί «συχωρεμένοι» κιό λας καλοί συγγραφείς περιμένουν ακόμα να βγει και γι’ αυτούς μια μελέτη. Αλλά φαίνεται ότι το αξί ζει. Αφού ένας φειδωλός στις κρί σεις του φιλόλογος, όπως ο Μαρωνίτης, έχει γράψει (Καθημερινή 284-76) για τον Χειμωνά: «Με τα έξι αυτά ολιγοσέλιδα έργα ενηλικιώθηκε ένας συγγραφέας και μαζί /ο υ και η μεταπολεμική μας πεζογρα φία». ΘΑΝΑΣΗΣ ΝΤΟΚΟΣ

προσώπων, που σφίγγουν τη γροθιά ορθωμένη ή κρυμμένη στις τσέπες. ΦΕΛΙΞ ΓΚ ΟΥΑΤΤΑΡΙ: Μοριακή επανάσταση. Μετ. Κοίτης Γεναρέλη Γ. Καραμπελιά Χριστίνας Σταματοπούλου. Αθήνα, Κομμούνα, 1984. Σελ. 154. ΚΕΙΜΕΝΑ, που ξαναβρίσκουν το «εγώ» μέσα στο σύνολο για να επανατοποθετήσουν πια το θέμα της επανάστασης, περιλαμβάνει τούτο το ανυπότακτο βιβλίο. Και ψάχνει τη διαδικασία της αντίστασης, της καθημερινής υποκειμενικής επανάστασης του ατόμου μέσα στην κοινωνία, η οποία χρειάζεται την εξέγερση για να μεταβάλει τις -καπιταλιστικέςδομές της. Έ τσι, η ψυχολογία αποκτά δραστικότητα απέναντι στην κοινωνιολογία, το σύνθετο αναλύεται στα μόρια του για να αναδυθούν οι καινούριες -κα ι πάντα υπαρκτές- δυνατότητες επανασύνθεσης. ΣΩΤΗ ΡΗ Κ Ω Σ ΤΟ Π Ο ΥΛΟ Υ: Παξοί. Α θήνα, Κάκτος, 1984. Σελ. 380. ΜΙΑ πολύπλευρη παρουσίαση των Παξών, του γοητευτικού αυτού νησιού του Ιονίου, επιχειρεί τούτο το βιβλίο. Στοιχεία για την ιστορία, και τη ζωή των Παξών σε παλιότερη εποχή, καλύπτουν το πρώτο μέρος του, το οποίο είναι και το πιο ενδιαφέρον, ενώ το δεύτερο ασχολείται με το σήμερα. Και εξαντλείται σε λεπτομερείς αναλύσεις των διάφορων τοπικών προβλημάτων, με τις επίσημες ενέργειες και αλληλογραφίες, δίνοντας την εντύπωση πως απευθύνεται σε συγκεκριμένους αναγνώστες, χωρίς πάντως να χάνει ολότελα και τους άλλους.

ΒΑΪΟΣ ΠΑΓΚΟΥΡΕΛΗΣ

62/σ υ νεν τευξη

Ζαν-Μαρί Ντρο «Δεν μπορώ να ζήσω έναν πολιτισμό που δεν βυθίζεται στη ζωή...» Ο Ζ α ν-Μ α ρί Ν τρο, σω ματώ δης και πρόσχα ρος, βολεμένος πίσω από το γρα φ είο του, πο υ η επ ιφ άνειά του κα λ ύ π τετα ι από κάρτποστά λ μ ε απεικονίσεις θεμάτω ν και λ επ το μερειώ ν από πίνακες, αφ ίσες και αγάλματα, έχει γύρω του κουτιά μ ε ταινίες, β ιντεοκα σέτες, φ ω τογρα φίες συγγρα φ έω ν που α γ α πά ει (Μ ισίμα, Γιουρσενάρ, Ν τελτέιγι), ενώ στο υ ς τοίχους, όπου υπάρχει χώρος, κ ρέ μ ο ν τα ι πίνα κες να ΐφ από την Α ϊτή , ανθρω π ά κια του Γαιτη ή κάπ οια μικρή ταπισερί. Α υ τ ό ς ο άνθρω πος μ ε το φαλα κρό κεφ άλι κα ι δυο το ύ φ ες ξανθόχρωμων μα λλιώ ν στα πλά για , έτσι που μοιά ζο υ ν μ ε φτερούγες, θυμίζει τον Γ αργαντούα του Ραμπλαί, διαρκώ ς πεινασμένος για δράση και νέα σχέδια, διαρκώ ς αχόρταγος, τιφ ού δεν π ρο

λα βαίνει να τα κάνει όλα, αφ ού όλα τού φ α ίνοντα ι όμορφα, αξιόλογα κα ι δυνατά. Μ ια συνέντευξη μ ε αυτόν τον «οδοστρω τή ρα» είναι πορεία δίχω ς προστα τευ τικά κ ιγ κλιδώ ματα π ο υ α π α ιτεί μ ια διαρκώ ς τεταμ έ νη προσοχή. Ε ίναι πορεία από τα οπτικοακουσ τικά μέσα στη λογοτεχνία, στη ζω γρα φική, στην πολιτική. Ο προφ ορικός λό γος, άμεσος και σχεδόν «σαν γραφτός», απ οδίδει την αγω νία, αλλά και τις ελπίδες, ενός ανθρώ που που, μ ε γνώ ση κι α γάπη για την Ε λλάδα, βλέπει και στοχά ζετα ι και προσπαθεί. Την «ελληνική πλευρά» του Ζ.-Μ . Ν τρο προσπ άθη σε να φέρει στο φω ς ο Φ.Δ. Δ ρα κοντα ειδή ς μ ε αυτή τη συνέντευξη.

Κύριε Ντρο, βρίσκεστε στην Ελλάδα ως μορφωτικός σύμβουλος της Γαλλικής Πρε σβείας...

υλοποίησή της, ενώ οι μορφωτικοί ακόλουθοι ει δικεύονται σε διάφορους τομείς δραστηριότη τας.

ΕΦΤΑΣΑ στην Ελλάδα στις 25 Αυγούστου 1982 κι ανέλαβα το μορφωτικό συμβούλιο της πρε σβείας. Στο οργανόγραμμα υπάρχουν ένας μορ φωτικός σύμβουλος και τρεις μορφωτικοί ακό λουθοι. Ο μορφωτικός σύμβουλος ορίζει την πο λιτική που θ’ ακολουθηθεί και φροντίζει για την

Εσείς, πώς αντιλαμβάνεστε το ρόλο του μορφωτικού συμβούλου; ΓΙΑ να σας δώσω μιαν ιδέα, πρέπει να σας πω τι παρατηρήσεις είχα κάμει για το Γαλλικό Ινστι τούτο της Αθήνας, γΓ αυτό το οίκημα όπου βρι-

σ υνεντευξη/63 συνάντησης δύο τρόπων σκέψης, δύο τρόπων έκ φρασης [...]. Από την στιγμή της άφιξής σας θελήσατε να δώσετε ένα «χρώμα» σε αυτό εδώ το οί κημα.

σκόμαστε τώρα, στην οδό Σίνα 31. Κατ’ αρχήν, ήταν ολοφάνερο πως το Γαλλικό Ινστιτούτο είχε ένα καταπληκτικό παρελθόν, με αξιοθαύμαστη επιτυχία στον παιδαγωγικό τομέα: 33 παραρτή ματα, 28.000 μαθητές, 540 άτομα προσωπικό, από τα οποία το 80% είναι Έλληνες. Ωστόσο, αν αυτή η επιτυχία ήταν αναμφισβήτητη, η μορ φωτική δραστηριότητα είχε περιπέσει σε λήθαρ γο. Η ιδέα ήταν, σαν συνέχεια αυτών των δύο παρατηρήσεων, να ζητηθεί από κάποιον που έχει ασχοληθεί με το θέαμα, από έναν άνθρωπο της τηλεόρασης -όπως είμαι εγώ- να προσπαθή σει να δημιουργήσει μια μορφωτική αφύπνιση, που κατά τη γνώμη μου, έπρεπε να στηριχτεί στα οπτικοακουστικά μέσα, ώστε να υπάρχει σχέση με τον σύγχρονο πολιτισμό και ν’ αποφευχθεί η κρυάδα που συνοδεύει την εκπαίδευση έτσι όπως την ξέρουμε. Ταυτόχρονα, η θέση του Γαλ λικού Ινστιτούτου, σε κεντρικό σημείο της Αθή νας, επιτρέπει σε αυτόν το χώρο να παίζει το ρό λο εστίας, μιας ελληνο-γαλλικής πολιτιστικής εστίας. Αποκλείστηκε το γεγονός να υπάρχει μο νομέρεια. Αντίθετα, ενισχύθηκε η αρχή πως η επαφή με το σύγχρονο και το ζωντανό θ’ αποτε λούσε τη βάση ενός διαλόγου ανάμεσα στον ελ ληνικό και στον γαλλικό πολιτισμό. Υπήρξε λοι πόν πάντα μια ισορροπία: η παρουσίαση ενός Γάλλου συγγραφέα έδωσε τη θέση της σε ακρι βώς ανάλογη παρουσίασή ενός Έλληνα, πράγμα που ισχύει για τη ζωγραφική επίσης ή τον κινη ματογράφο. Το Γαλλικό Ινστιτούτο έγινε σημείο

ΟΠΩΣ σας είπα στην αρχή, το Γαλλικό Ινστι τούτο ήταν ένα είδος λυκείου, ένα είδος σχολής Μπερλίτς, κάτι μουχλιασμένο και γερασμένο. Ήταν συνεπώς απαραίτητο να μετατραπεί σ’ ένα ανοιχτό οίκημα. Μόλις έφτασα λοιπόν, δημιούρ γησα την Υπηρεσία Υποδοχής, ζήτησα να βα φτούν οι τοίχοι και οι πόρτες σε άσπρο και γα λάζιο, που είναι τα ελληνικά χρώματα, γιατί το πρωταρχικό ήταν να νιώθει κανείς ευχάριστα εδώ μέσα κι όχι σαν σε κάποιο επαρχιακό σχο λείο της Γαλλίας του 19ου αιώνα. Βρισκόμαστε στην Ελλάδα, πράγμα που συχνά ξεχνούν οι Γάλλοι που εργάζονται σ’ ετούτο τον τόπο. Έπρεπε λοιπόν, όποιος έρχεται εδώ, να βρίσκει μιαν άνεση, να έχει ένα χώρο να καθίσει, οπότε φτιάξαμε ένα καφενείο, κάτι σαν «μπιστρό» στο ισόγειο, βάλαμε πάγκους στην αυλή, κάναμε κιό λας εκθέσεις γλυπτικής στην αυλή. Σήμερα, έχουμε στη διάθεσή μας τη Μεγάλη Αίθουσα των 450 θέσεων, έχουμε την αίθουσα Βίντεο, δύο αί θουσες εκθέσεων... Επιμένουμε περισσότερο σε πράγματα που είναι καινούρια για την Ελλάδα, όπως π.χ. η φωτογραφία. Κι ύστερα, κατάργησα τις διαλέξεις που θεωρώ κάτι ξεπερασμένο και ψυχρό. Αντικαταστάθηκαν από τις «Συναντή σεις της Τρίτης», που κατέληξαν να γίνουν μια συνήθεια [...]. Συναντήσεις με αρχιτέκτονες, ποιητή, φιλοσόφους, ανθρώπους του κινηματο γράφου... Κάθε εκδήλωση μαγνητοφωνείται. Για μένα αυτή η καταγραφή είναι κάτι ιδιαίτερα ση μαντικό: Γιατί έτσι μπορούμε να στέλνουμε αντί γραφα στα επαρχιακά παραρτήματα. Αυτό επιτρέπει στα παιδιά να έρχονται σ’ επαφή

Η κουλτούρα αλώθηκε από ανθρώπους στεγνούς, εγκεφαλικούς, συστηματικούς, έτοιμους για πολεμική μ£ τα γαλλικά του φιλοσόφου, που είναι κάπως διαφορετικά από τα γαλλικά του αρχιτέκτονα, να έχουν έτσι την αίσθηση της ζωντανής γλώσ σας. Θα μπορούσατε να κάνατε έναν πρόχειρο απολογισμό όλης αυτής της δραστηριότη τας στην περίοδο όπου βρίσκεστε εδώ;

64/σ υ νεντευξη ΘΑ έλεγα πως μια μάχη κερδήθηκε και πως δύο άλλες μένουν να κερδηθούν. Η μάχη που κερδή θηκε είναι ότι ο ελληνο-γαλλικός διάλογος, ανοι χτός και φιλικός, ξαναπήρε μπροστά. Αυτό ττημαίνει ότι επανήλθαμε με τα σημερινά μέσα σ’ εκείνο που είχαν πετύχει άνθρωποι σαν τον Οκτάβ Μερλιέ, διευθυντή του Γαλλικού Ινστι τούτου ως το 1960. Εκείνοι τύπωναν βιβλία, πράγμα που οικονομικά δεν είναι δυνατό σήμε ρα, εμείς έχουμε τα μέσα του καιρού μας. Και το κοινό μας έγινε νεότερο, το κοινό μας έρχεται επειδή το θέλει κι όχι επειδή ο καιρός είναι κρύος κι οι αίθουσές μας θερμαίνονται. Υπάρχει μια συνάντηση γενεών [...... ]. Εκείνο που δεν κερδήθηκε είναι κυρίως ότι δεν καταφέραμε να πείσουμε τους μαθητές μας να ενδιαφερθούν για τις πολιτιστικές εκδηλώσεις. Το θέμα είναι περίπλοκο και πολυδιάστατο, αλ λά έχω μιαν ερμηνεία. Ο μαθητής κυνηγάει το «δίπλωμα», τρέχει πάνω κάτω στην Αθήνα, μια τρεχάλα σε λαβύρινθο, έρχεται εδώ για λίγα γαλλικά, τρέχει πιο πέρα για λίγα αγγλικά, τρέ χει πιο κάτω για λίγα μαθηματικά, είναι η δια δρομή του αγωνιστή για την κατάληψη μιας «μόρφωσης», πράγμα που εμποδίζει την αναγκαία διαθεσιμότητα για όποιον θέλει ν’ αποκτήσει όχι τη μόρφωση αλλά τη γνώση. Χρειάζεται χρόνος και υπομονή, ώστε αυτή η φρενίτιδα κατοχής «διπλωμάτων» κι αυτός ο φετιχισμός του «χαρτιού» ν’ αλλάξουν φύση στην Ελλάδα. Μπορώ να καταλάβω ότι το κυνηγητό του «χαρτιού» -φαινόμενο καθαυτό ελληνικόδικαιολογείται, μια και οι αγροτικές καταβολές είναι ισχυρές στο επίπεδο της παιδείας (ο καθέ νας θέλει να γλυτώσει από τη μοίρα του χωριάτη) κι επειδή το «χαρτί» εξαργυρώνεται στο δη μόσιο με κάποιο επίδομα, έχει δηλαδή οικονομι κό αντίκρυσμα. Πιστεύω όμως ότι με τον καιρό αυτή η άποψη θ’ αλλάξει.

Μιλήσαμε για μοιρασιά. Είναι απαραίτητο να μοιραστούμε ζωντανά με την επαρχία ό,τι κάναμε στην Αθήνα Η κυριότερη ωστόσο μάχη που πρέπει να κερδηθεί αφορά τους εκπαιδευτικούς. Οι καθηγητές δεν συμμετέχουν στα πολιτιστικά. Κι αυτό είναι το σοβαρότερο στοιχείο. Μοιάζουν, συνειδητά ή ασυνείδητα, ν’ απορρίπτουν μια παιδεία που δεν είναι η δική τους. Μοιάζουν να φοβούνται έναν πολιτισμό που ήρθε να υποκαταστήσει τον πολι τισμό του βιβλίου. Αυτός ο πολιτισμός του βι

βλίου υπήρξε για αιώνες πολιτισμός του βιβλίου και της ζωής, αλλά κατέληξε να περιοριστεί στο βιβλίο, συρικνώνοντας έτσι την άποψη για τη ζωή, οπότε είναι φυσικό οι νέοι ν’ αναζητούν κάτι άλλο, ν’ αναζητούν την επαφή με τη ζωή. Σήμερα, σε παγκόσμιο επίπεδο, είμαστε μάρτυ ρες της αντιπαράθεσης της πανεπιστημιακής παιδείας σε σχέση με την οπτικο-ακουστική. Ένα μεγάλο ποσοστό εκπαιδευτικών αντιμετω πίζει με περιφρόνηση την οπτικο-ακουστική παι δεία, που τελικά δεν είναι παρά μια άλλη μορφή μετάδοσης της ζωής, μια άλλη αρτηρία συνδεδεμένη με την καρδιά. Κι είναι τέτοια η γοητεία των νέων μέσων, ώστε αν ήμουν δάσκαλος, θα έτρεχα να μετεκπαιδευτώ, για να ενισχύσω τη συνάντηση της γνώσης με τη ζωή. Αν δεχτούμε πως αυτή είναι η κατάσταση στην Ελλάδα, τι συμβαίνει στη Γαλλία; Η σημασία των οπτικοακουστικών μέσων έχει γίνει αντιληπτή στη Γαλλία; Η Γαλλία είχε ένα από τα καλύτερα τηλεοπτικά δίκτυα στην περίοδο 1960-1975 περίπου. Από τυ 1975 η παρακμή της τηλεόρασης έφτασε και στη Γαλλία όπως εξάλλου σε όλες τις χώρες της Δύ σης. Γύρω στο 1960 υπήρξε μια ευτυχής συγκυ ρία: δύο διευθυντές της τηλεόρασης, ο Ζαν ντ’ Αρσύ κι ο Αλμπέρ Ολιβιέ, συναντήθηκαν μ’ ένα πλήθος νέων δημιουργών του θεάτρου, του κινη ματογράφου κ.λ.π. Όλοι εκείνοι οι νέοι κατά λαβαν πως η τηλεόραση είχε ένα πλεονέκτημα: συνδεόταν με το άμεσο, με το «απευθείας», έτσι που το γεγονός γινόταν μπροστά στα μάτια του θεατή. Η τηλεόραση έφερνε συνεπώς το αντίθετο αυτού που λεγόταν τότε: «αυτά γίνονται στο σινεμά». Η τηλεόραση αναιρούσε το «φανταστικό» και μετέτρεπε τα πάντα σε «αυθεντικό» με τη βοήθεια της δυναμικής της εικόνας. Η τηλεόρα ση ήταν στην αρχή μια επιστροφή στην αλήθεια. Έτσι, διάφορες εκπομπές εκείνης της εποχής επέτρεψαν στους Γάλλους να δουν τον εαυτό •τους και ν’ αγακαλύψουν τον κόσμο. Ό λ ’ αυτά οδήγησαν στη συσσώρευση μιας τεράστιας μάζας υλικού σε όλους τους τομείς που αποτελεί τα αρ χεία του αιώνα μας. Σιγά σιγά όμως τα πράγμα τα ξεγλίστρησαν, όταν επιβλήθηκε ο νόμος της εμπορευματοποίησης της τηλεόρασης, όταν δη λαδή η διαφήμιση κυριάρχησε. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1960, όταν η δια φήμιση μπήκε στο τηλεοπτικό πρόγραμμα κι αποτέλεσε σημαντική πηγή χρηματοδότησης και εισοδήματος, σε βαθμό που σήμερα να καλύπτει 52% των εσόδων του καναλιού Antenne 2, τέθη κε θέμα ακροαματικότητας. Οι άνθρωποι της τη λεόρασης που ήθελαν να πουλήσουν ένα διαφη μιστικό μήνυμα κι ο μόνος τρόπος ήταν να το περάσουν όταν υπήρχε η μεγίστη ακροαματικό-

σ υνεντευξη/65

Ο Jean-Marie Drot γεννήθηκε το 1929 σχο Νανσύ της Γαλλίας και σπούδασε Σύγχρονη Λογοτεχνία και Φιλοσοφία στη Σορβόνη. Α πό το 1949 εργάζεται για την τηλεόραση κι έχει γυρίσει πλήθος ταινιών με μορφωτικό περιεχόμενο, που θ<\ μπορούσαν να ταξινομηθούν κατά «κύ κλους» (Π.χ. κύκλος «Αντιστοιχίες», 1951-54, όπου λογοτεχνικά κείμενα εικονογραφούνται με το έργο κάποιου ζωγράφου. Στην περίπτωση του Βαλερύ, ο αντίστοιχος ζωγράφος είναι ο ντα Βίντσι, όπως στην περίπτωση του Βερλαίν, ο Βαττώ κ.λ.π.). Στη συνέχεια, αρχίζει μια άλλη σειρά ταινιών που από το 1956 μέχρι σήμερα καλύπτει το έργο παλαιότερων και σύγχρονων ζωγράφων, μουσικών και λογοτεχνών (από τον Βιγιόν ώς τον Σαγκάλ κι από τον Γκροτόφσκι ώς τον Γαίτη). Στην ίδια πε ρίοδο παρεμβάλλονται «ταξιδιωτικές ταινίες», με κύριο στόχο να δοθεί το στίγμα μιας χώρας μέσα από τις πολιτιστικές και πολιτισμικές της εκφρά σεις. Σε αυτή την κατηγορία εγγράφεταιτο «Ταξι διωτικό Ημερολόγιο στην Ελλάδα» (1966), που χω ρίζεται σε 7 ενότητες των 52 λεπτών η κάθε μια. Ο Ζ.-Μ. Ντρο είναι πλατύτερα γνωστός για τη μεγάλη τηλεοπτική σειρά «Ταξιδιωτικό Ημερολό γιο με τον Αντρέ Μαλρώ, σε αναζήτηση των τεχνών

τητα, αυτοί οι άνθρωποι άρχισαν να επηρεάζουν την επιλογή των προγραμμάτων. Για να δώσω ένα προσωπικό παράδειγμα, όταν οι εκπομπές μου για την Πολωνία και τον πολι τισμό της προβάλλονταν στη δεκαετία του 1960, το πρόγραμμα τις περιελάμβανε στις 8.30 το βράδυ. Σιγά σιγά, αυτού του είδους οι εκπομπές άρχι σαν ν’ απωθούνται όλο και πιο πίσω: στις 9.30, στις 10.15, για να φτάσουμε σήμερα να προβάλ λονται στις 23.45, οπότε έχουμε να κάνουμε με τηλεόραση για υπνοβάτες ή άτομα που υποφέ ρουν από αϋπνία. Σε τέτοιες εκπομπές, η ακροα ματικότητα είναι 8-10%, οπότε τη φυσιολογική θέση τους παίρνουν άλλες που έχουν το μάξιμουμ της ακροαματικότητας, για να εξυπηρετεί ται η διαφήμιση. Παρ’ όλο που (η ακροαματικότητα του 8-10% εί ναι τεράστια σε σύγκριση με τη διείσδυση του βιβλίου ή με μια κινηματογραφική ταινία, δεν εί ναι ωστόσο επαρκής, ώστε ένας διευθυντής τη λεόρασης να επενδύσει χρήματα για την παρα γωγή τους. Περάσαμε λοιπόν από μια τηλεόραση που ξεκίνησε σαν «δημόσια υπηρεσία» σε μια εμ πορική τηλεόραση. Το καταστατικό της είναι ακόμα καταστατικό «δημόσιας υπηρεσίας», αλλό το χειρότερο είναι ότι οι πολιτιστικές εκπομπές κινδυνεύουν να μη γίνονται πια οπότε χάνεται έτσι το «αρχειακό» υλικό ενός λαού και μιας εποχής. Αν μάλιστα λάβουμε υπόψη μας ότι τα

του κόσμου», που το γύρισμα κι η ολοκλήρωσή της καλύπτουν τα χρόνια 1976-80. Έ να μέρος αυτής της δουλειάς έχει παρουσιαστεί από την ΕΡΤ-1. Α πό το 1983 ετοιμάζει τη σειρά «Αντιγόνη ή η Νοσταλγία του Βυζαντίου», που θα καλύψει 13 εκ πομπές. Α πό το 1964 ώς το 1982 έχει γυρίσει, πάντα για τη γαλλική τηλεόραση ή σε συνεργασία με την ιτα λική RAI, 5 ταινίες μεγάλου μήκους με θέματα από τον Σταντάλ, τον Ντελτέιγι και άλλους συγγραφείς. Εκτός από τη δραστηριότητά του στην τηλεόρα ση, ο Ζ.-Μ. Ντρο είναι συγγραφέας μυθιστορημά των και ποιητής. Αυτό τον καιρό ετοιμάζεται η ταυτόχρονη έκδοση στο Παρίσι και στην Αθήνα του τελευταίου του βιβλίου με σχέδια του Α . Φασσιανού. Έ χει εργαστεί στο γαλλικό ραδιόφωνο (1972, 1981) κι έχει ταξιδέψει σε αρκετές χώρες ως απε σταλμένος του γαλλικού Υπουργείου Εξωτερικών. Ά νθρω πος με συνδικαλιστική δράση, μέλος εταιριών Σκηνοθετών και Συγγραφέων, έχει· βρα βευτεί επανειλημμένα για τις τηλεοπτικές του σει ρές. Έ χει τιμηθεί με τη Λεγεώνα της Τιμής.

διάφορα τηλεοπτικά κανάλια ανταγωνίζονται μεταξύ τους ποιο θα έχει τη μεγαλύτερη ακροα ματικότητα και συνεπώς την περισσότερη διαφή μιση, βλέπουμε πως η πραγματική «δημόσια» τη λεόραση έχει σβήσει Αν τέτοια είναι η κατάσταση τη Γαλλία, εσεί4 που έχετε επαφές με το Ελληνικό Υπουργείο Πολιτισμού, πώς κρίνετε τις προσπάθειές του στον οπτικο-ακουστικό τομέα και πώς βλέπετε την τηλεόραση στην Ελλάδα; ΚΑΤ’ ΑΡΧΗΝ, πρέπει να πούμε ότι στην Ελλά δα, όπως και στη Γαλλία εξάλλου, οι άνθρωποι της κουλτούρας δεν έχουν πρόσβαση στην τηλεό ραση. Ο Μαλρώ δεν είχε στις αρμοδιότητές του τα οπτικοακουστικά μέσα ως Υπουργός Πολιτι σμού και λυπόταν ιδιαίτερα γι’ αυτό. Θα έλεγα πως ο ντε Γκωλ δεν είχε κρίνει (ας εί μαστε προσεκτικοί στην επιλογή του επιθέτου) δεν είχε κρίνει «χρήσιμο» ν’ ανατεθεί η τηλεόρα ση σ’,ένα Υπουργείο Πολιτισμού. Και πρέπει ν’ αναγνωρίσουμε ότι στην Ελλάδα και στη Γαλλία, με δεξιά ή αριστερή κυβέρνηση, οι υπουργοί πο λιτισμού δεν έχουν αρμοδιότητα σε θέματα που αφορούν το κατεξοχήν πολιτιστικό υπόβαθρο της εποχής μας. Η δεύτερη υπογράμμιση που μπορώ να κάμω ως παρατηρητής, φίλος και συνένοχος, είναι πως

66/σ υ νεντευξη σήμερά γίνονται συμπαραγωγές με το Υπουργείο Πολιτισμού. Η μεγάλη αλλαγή που γίνεται στην Ελλάδα είναι για μένα η προσπάθεια να δημιουργηθούν λαϊκές δομές πολιτισμού. Πριν από τη σημερινή αλλαγή, υπήρχαν δύο πολιτισμοί στην Ελλάδα: ο «αγροτικός» πολιτισμός, που τον έζησα όταν το 1963-66 έκανα μια σειρά 8 ωρών για την Ελλάδα και που εκφραζόταν σαν Κρητι κός πολιτισμός με τον Θεοδωράκη και τον Πρεβελάκη, σαν Κυκλαδικός πολιτισμός με τον Γαΐτη, σαν πολιτισμός μιας πόλης όπως η Θεσσαλο νίκη με τον Πεντζίκη κλπ. Δίπλα σε αυτόν τον πολιτισμό, υπήρχε ο κοσμοπολίτικος πολιτισμός των πλουσίων, που δεν έθεσαν ποτέ στον εαυτό τους το πρόβλημα της εισόδου του λαού στην παιδεία, παρ’ όλο που κυβέρνησαν τη χώρα για 40 χρόνια. Δεν δημιούργησαν βάσεις για να δει ο λαός, ν’ ακούσει και να καταλάβει τι είναι παι-

Η τηλεόραση μου επέτρεψε να ικανοποιήσω τη βουλιμία μου και τη δίψα μου για τους άλλους. Η συγγραφή είναι η μοναχική, η αθέατη πλευρά της προσωπικότητάς μου

δεία και πολιτισμός. Σήμερα μ’ εντυπωσιάζουν οι προσπάθειες προς αυτή την κατεύθυνση, αλλά πρόκειται για μια πορεία που απαιτεί χρόνο. Και το κυριότερο είναι πως αυτό γίνεται στο πλαίσιο μιας ιδέας αποκέντρωσης, ώστε οι ευ καιρίες συνάντησης των μαζών με τον πολιτισμό να είναι περισσότερες και να ξαναβρούν τη ζων τάνια τους οι επαρχίες, να υπάρξει μια επιστρο φή στις επαρχίες, μακριά από την τερατώδη Αθήνα. Η προσπάθεια θα πετύχει, όταν θα έχει υπάρξει ένα σύστημα συνεπούς και διαρθρωμέ νης δημόσιας εκπαίδευσης, όταν θα υπάρχει πραγματική εκπαίδευση [...]. Εσείς, σαν άνθρωπος της τηλεόρασης, έχε τε την πρόθεση να κάμετε κάτι για την Ελ λάδα στο πλαίσιο αυτής της δυναμικής που παρατηρήσατε ή τουλάχιστον έχετε κάποια ευχή ή συμβουλή να εκφράσετε; ΠΙΣΤΕΥΩ πως η λύση για την Ελλάδα ώστε να ενδυναμωθεί ο ελληνο-γαλλικός διάλογος είναι η ίδια που ισχύει για τη Γαλλία σε σχέση με τη Γερμανία ή με την Ιταλία. Πρέπει να γίνει αντι

ληπτό - και σε αυτό το σημείο ξαναπιάνω τη συ ζήτησή μας για τα οπτικο-ακουστικά μέσα- ότι.η δημιουργία ενός πολιτιστικού προγράμματος, εδώ όπου έχουν φτάσει τα πράγματα, δεν είναι σχεδόν πια δυνατή. Κι αν ακόμα ένα τέτοιο πρό γραμμα γίνει, η θέση του θα είναι περιθωριακή σ’ ένα σύστημα μετάδοσης, όπου θα κυριαρχούν οι δορυφόροι, η ενσύρματη τηλεόραση κλπ. Κι όταν μιλάμε γι’ αυτό το σύστημα μετάδοσης, δεν μιλάμε για κάτι που θα γίνει σε 10 ή 15 χρόνια, αλλά για κάτι που προβλέπεται στα επόμενα δύο τρία χρόνια και που έχει τη μορφή εισβολής, ει σβολής εικόνων και ήχων, που η παραγωγή τους είναι βιομηχανική κι επαγγελματική, όπως οι σειρές Ντάλλας ή Ανναστεία. Αυτές οι σειρές εί ναι μια πρώτη συγκομιδή. Δεν θ’ αργήσουμε όμως να δούμε πλήθος τέτοιων σειρών, που ο πολλαπλασιασμός τους θα οφείλεται στον πολ λαπλασιασμό των δυνατοτήτων που θα προσφέ ρουν τα νέα συστήματα μετάδοσης κι η εξέλιξη της τεχνικής. Πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι στο πεδίο των οπτικοακουστικών μέσων δόθηκαν δύο μάχες. Η πρώτη αφορούσε την τεχνική πλευρά, όπου κέρ δισε η Ιαπωνία. Τώρα που η τεχνολογία δίνει τη δική της μάχη, βρισκόμαστε σε μια κατάσταση σαν να πήγαμε στην αγορά και να ψωνίσαμε πε νήντα κατσαρόλες. Τη στιγμή που όλοι απορούν τι θα βάλουμε μέσα σε αυτές τις κατσαρόλες, το κουδούνι της εξώπορτας χτυπάει κι εμφανίζεται κάποιος με έντονη αμερικάνικη προφορά και μας λέει: μην ανησυχείτε, έχω ό,τι χρειάζεται να μπει στις κατσαρόλες σας. Υπό την πίεση της εξέλιξης, ή, αν θέλετε, της προόδου, υπό την πίεση των τραπεζών, αλλά και των κυβερνήσεων που βλέπουν τη δυνατότητα δημιουργίας θέσεων εργασίας στο πλαίσιο της νέας τεχνολογίας, αυτή η κατάσταση της εμπέδωσης των μέσων μετάδο σης κι αναμετάδοσης επιβάλλεται, και κανείς ή σχεδόν κανείς δεν φαίνεται να σκέφτεται σε βά θος το πρόβλημα: τι θα μεταδίδουμε μέσα από αυτά τα μέσα; Αν εμείς δεν απαντήσουμε στο ερώτημα, άλλοι θ’ απαντήσουν και θα βρεθούμε σε μεγάλους κινδύνους, όπως είναι ο κίνδυνος της απώλειας της πολιτιστικής μας ταυτότητας. Η λύση δεν μπορεί να βρεθεί στο επίπεδο κάθε κράτους. Μπορεί όμως να υπάρξει στο επίπεδο κάθε δημιουργού. Ο Γάλλος δημιουργός π.χ. που θα έρθει στην Ελλάδα, θα πρέπει να έχει κάθε δυνατότητα συμπαραγωγής με Έλληνες δη μιουργούς ώστε το τελικό αποτέλεσμα να ταιριά ζει τόσο στη Γαλλία όσο και στην Ελλάδα. Αυτό είναι το μεγάλο ζήτημα, και αν δεν λυθεί όπως πρέπει, θα καταλήξουμε σε συμπαραγωγές, αμε ρικανικού τύπου, όπου ο οικονομικά ισχυρότε ρος θα επιβάλλει τους ηθοποιούς του, αλλά και τις απόψεις του, οπότε ο δεύτερος συμβαλλόμε νος θα βρεθεί σε μια κατάσταση «κατοχής». Ο

σ υ ν εν τευ ξη /6 7

κίνδυνος μιας τέτοιας επιβολής είναι πραγματι κός: πριν λίγους μήνες, το Λουξεμβούργο υπέ γραψε με την αμερικανική εταιρία παραγωγής προγραμμάτων Koponet. Ας ελπίσουμε πως οι διάφοροι ιθύνοντες τη’ς Ευρώπης θ’ αποκτήσουν συνείδηση του κινδύνου. Κι ίσως κάτι να γίνε ται, αφού για πρώτη φορά, στις 21 Ιουνίου 1984, συναντήθηκαν επίσημα στις Βρυξέλλες οι υπουργοί Πολιτισμού της Ευρώπης, ώστε να εξε τάσουν «τον οπτικο-ακουστικό χώρο». Αν δεν υπάρξει κοινή αντίδραση, θα πρέπει πολύ σύν τομα να καθίσουμε στα σοβαρά να μάθουμε αγ γλικά, για να μην πω αμερικάνικα. Ονομάζετε τον εαυτό σας «άνθρωπο της τηλεόρασης», αλλά γράφετε βιβλία. Υπό το πρίσμα που βλέπετε τα πράγματα, μή πως τα βιβλία σας είναι σενάρια εν δυνά μει; ΓΙΑ πρώτη φορά τώρα, κάνω εγώ ο ίδιος ένα σενάριο βασισμένο στο βιβλίο μου «Το τουφεκισμένο παιδί». Αν η τηλεόραση ήταν για μένα η δυνατότητα ν’ αντλήσω από τους άλλους -κι όταν λέω «τους άλλους» εννοώ πρόσωπα για τα οποία είχα κι έχω εκτίμηση και θαυμασμό- και να περάσω 30 χρόνια της ζωής μου με ανθρώ πους σαν τον Μαλρώ, τον Ντυσάν, τον Τζακομμέτι ή να περάσω μεγάλα διαστήματα σε πλήθος

χώρες και να τις δω να παράγουν δημιουργήμα τα πολιτισμού, η τηλεόραση λοιπόν μου επέτρε ψε να ικανοποιήσω τη βουλιμία μου και τη δίψα μου για τους άλλους. Η συγγρρφή είναι η μονα χική, η πρωτόγονη, η αθέατη πλευρά της προσω πικότητάς μου. Η συγγραφή είναι η αναζήτηση του εαυτού μου [...]. Και γι’ αυτό, ό,τι έγραψα δεν απευθύνεται στο μεγάλο κοινό, όχι από ελι τισμό, αλλά γιατί ακούω τον εαυτό μου μέσα στη σιωπή του. Πώς θα κρίνατε, υπό το φως αυτών των απόψεων, τους Γάλλους συγγραφείς του καιρού μας;

Η ποίηση στη Γαλλία - αλλά και η σκέψη και το μυθιστόρημα - αποξηράνθηκε Η ΠΟΙΗΣΗ στη Γαλλία -κ ι όχι μόνο η ποίηση, αλλά κι η σκέψη και το μυθιστόρημα- αποξηράνθηκε, γιατί μετατράπηκε σ’ εγκεφαλική κα τασκευή, παύοντας να περνάει από την καρδιά και το συναίσθημα. Έχει κανείς μια αίσθηση

6 8/συνεντευξη ■ψύχρας και σύγχυσης, την αίσθηση ότι μπαίνει σ’ ένα εργαστήριο ερευνών, όπου το αντικείμενο είναι τα ολιγοστοιχεία, κάποια μικροχημεία, κά ποια εργασία επί των κρυσταλλικών μικροπετρωμάτων. Αναγκάζομαι λοιπόν να ζητώ την τροφή μου σε άλλες λογοτεχνίες. Ανάμεσα σ’ αυ τές συγκαταλέγεται κι η ελληνική ποίηση, όπου κυριαρχούν σκεπτόμενα μυαλά. Ίσως όμως βρι σκόμαστε στο τέλος της εποχής των εργαστη ρίων. Πώς κρίνετε λοιπόν την ελληνική λογοτε χνία; ΤΗΝ κρίνω ως εξαίσιο αντίδοτο στη στεγνότητα της γαλλικής. Ζώντας και δουλεύοντας στην Ελ λάδα, έχω την αίσθηση ότι η γη ξαναζεσταίνε ται. Και δεν εννοώ ότι αυτό οφείλεται στον ήλιο. Οφείλεται στο γεγονός ότι οι 'Ελληνες ποιητές,

Ζώντας και δουλεύοντας στην Ελλάδα, έχω την αίσθηση ότι η γη ξαναζεσταίνεται

αλλά και άνθρωποι όπως ο Τσίρκας κι άλλοι πριν απ’ αυτόν, απορρίπτουν την εγκεφαλικότητα, πράγμα φανερό σε άτομα με διαφορετικές απόψεις και αντιλήψεις, όπως ο Ρίτσος κι ο Ελύτης ή ο Σεφέρης. Οι άνθρωποι αυτοί δεν έδειξαν καμιά εμπιστοσύνη στο νου, στη μοναδικότητα του μυαλού.

δωμάτιο με εσωτερικούς άσπρους τοίχους. Χρειάζομαι να «σπάζω» τη λευκότητα, με τη βοήθεια μαγικών, προστατευτικών αντικειμέ νων. Οι πίνακες με προστατεύουν και μου δί νουν δυνάμεις [....]. Όπως ο Ανταίος είχε ανάγκη ν’ αγγίζει τη γη για να παίρνει δυνάμεις, εγώ χρειάζομαι να με τριγυρίζουν μαγικά αντι κείμενα που με φέρνουν σ’ επαφή με το Σύμπαν. Εδώ, στο Γαλλικό Ινστιτούτο, οι εκθέσεις ζω γραφικής είχαν πάντα ένα χαρακτήρα διαλόγου. Π.χ. πριν από μια έκθεση ναΐφ ζωγραφικής από την Αϊτή, την Ελλάδα, τη Γαλλία κλπ., παρου σιάσαμε τον Χατζηκυριάκο-Γκίκα, όπου τονίσα με το στοιχείο του Πάνα σε μια σειρά έργων του. Ύστερα ακολούθησε μια έκθεση του Γάλλου Ζακ Μυότ, που έδωσε τη θέση της σε φωτογρα φίες του Μαν Ραίυ. Ο κοινός παρονομαστής ήταν το σύγχρονο που ενυπάρχει σε όλες αυτές τις απεικονίσεις. Η ζωγραφική είναι μιςι γιορτή, ένα πυροτέχνημα. Ανακεφαλαιώνοντας, εσείς που είσαστε άνθρωπος της Τηλεόρασης, του βιβλίου, της ζωγραφικής, θεωρείτε τον εαυτό σας έναν πολυπράγμωνα άνθρωπο κάποιας αναγέννησης; ΔΕΝ είμαι υπέρ της εξειδίκευσης. Υπάρχει σ’ εμένα μια σφαιρικότητα. Δεν μπορώ να ζήσω έναν πολιτισμό που δεν βυθίζεται στη ζωή. Η κουλτούρα αλώθηκε από ανθρώπους στεγνούς, εγκεφαλικούς, συστηματικούς, έτοιμους για πο λεμική. Φτάνει όμως ο καιρός (αν γλιτώσουμε από έναν πυρηνικό πόλεμο) μιας κάποιας ανα γέννησης. Θα είναι η αναγέννηση του σώματος, της ηδονής, της απόλαυσης, της γιορτής. Ο προ σεχής θεός θα είναι διονυσιακός. Θα έπρεπε να φτιάχναμε μιαν αδελφότητα των φίλων του Διο-

Κοντά σε αυτά, η φροντίδα σας για τη ζω γραφική είναι κάτι που ξεχωρίζει επίσης. Η επαφή μου με τη ζωγραφική είναι πολύ παλιά. Οφείλεται ίσως στο γεγονός ότι πολύ νέος γνώ ρισα πολλούς ζωγράφους, που έγιναν μεγάλοι στις μέρες μας. Αυτό που αναζητώ στη ζωγραφι κή δεν έχει σχέση με την εικόνα ή με τη λέξη, αλλά σχετίζεται με τη μαγεία. Κι εδώ πάλι η τέ χνη του εργαστηρίου, της ψιλολεπτομέρειας, του αφηρημένου με αφήνει αδιάφορο. Ένα κάδρο πάνω σ’ έναν λευκό τοίχο είναι για μένα ένα πα ράθυρο ανοιγμένο στο Σύμπαν. Πάνω σ’ έναν τοίχο, ένας πίνακας είναι σημείο ζωής, μιας ζωής που οι ρίζες της δεν εισχωρούν μόνο στη γη, αλλά -επιμένω σε αυτό- εισχωρούν στο Σύμ παν. Πάντα είχα την αίσθηση πως ο λευκός τοί χος ισοδυναμεί με το θάνατο. Λατρεύω τους εξωτερικούς άσπρους τοίχους των ελληνικών σπιτιών, αλλά δεν θα μπορούσα να ζήσω σ’ ένα

Ο πολιτισμός του βιβλίου υπήρξε για αιώνες πολιτισμός του βιβλίου και της ζωής... νύσου. Κι όποιος είναι με τον Διόνυσο, είναι εναντίον των εργαστηρίων. Δεν λέω πως τα ερ γαστήρια δεν είναι χρήσιμα. Είναι μια στιγμή μέσα στη ζωή, η ζωή όμως είναι αλλού. Άνθρω ποι σαν τον Λακαριέρ, τον Μίλλερ, σαν τους Έλληνες συγγραφείς που αναφέραμε, είναι ιε ρείς μιας μεγάλης λαϊκής λειτουργίας προς τιμή ενός Διονύσου σοσιαλιστή. Μπορώ να συμπεράνω πως είσαστε άν-

σ υνεντευξη/69

Στο σπίτι τον Ζ.Μ. Ντρο στην Ίο. Δεξιά η σύντροφός τον Μαντλέν και πίσω ο φωτογράφος Ζ. Κλεργκ

θρωπος της πολιτικής ή πολιτικός άνθρω πος; ΔΕΝ είμαι άνθρωπος της πολιτικής. Ποτέ δεν υπήρξα μέλος κόμματος και δεν βρίσκω τίποτα να με επείγει προς αυτή την κατεύθυνση. Ανή κουμε όμως σε πολιτικές «οικογένειες». Εγώ ξέ ρω πως ανήκω στην αριστερή οικογένεια. Γιατί μου αρέσει να μοιράζομαι με τους άλλους. Τα οπτικο-ακουστικά μέσα επιτρέπουν αυτό το μοίρασμα [...]. Το μοίρασμα δεν το εννοώ ως επιβο λή. Πρόκειται για μια γιορτή όπου προσκαλούν ται οι άλλοι. Από τη στιγμή που νοιάζεται κα νείς να μοιραστεί κάτι με τους άλλους, είναι υποχρεωτικά αριστερός. Οι άνθρωποι της δεξιάς κατέχουν, αλλά ποτέ δεν θέτουν στον εαυτό τους το πρόβλημα της μοιρασιάς. Κι επιμένω πως η μοιρασιά προτείνεται και δεν επιβάλλεται. Τέ τοια είναι η δουλειά μας, αν είμαστε άνθρωποι της κουλτούρας [...]. Αυτή η συνέντευξη θα δημοσιευτεί στο πε ριοδικό «Διαβάζω», που ενδιαφέρεται ει δικά για το βιβλίο. Τι κάνει η γαλλική κυ βέρνηση για την προώθηση του βιβλίου και ποια τ’ αποτελέσματα των ενεργειών της; Ο ΝΟΜΟΣ Λανγκ επέτρεψε τη μείωση της τιμής

των βιβλίων και βοήθησε τη διανομή τους. Τα βιβλία τσέπης είναι επίσης ένας αποτελεσματι κός τρόπος προώθησης. Ποτέ άλλοτε τόσα βι βλία δεν τυπώνονταν στη Γαλλία. Ό ,τι όμως εί παμε για την τηλεόραση, ισχύει και για το βι βλίο. Ό λα έχουν μπει σε μια τροχιά εμπορευματοποίησης και μερκαντιλισμού, οπότε ένα βιβλίο έχει μπροστά του τρεις μήνες μόνο για να κάνει την τύχη του. Υπό αυτές τις συνθήκες, κερδίζει ό,τι πιάνει τις μεγάλες μάζες. Η ελπίδα βρίσκε ται στον πολλαπλασιασμό των μικρών επαρχια κών εκδοτικών οίκων, που είναι ανεξάρτητοι. Ξαναγυρίζουμε στη βιοτεχνία που τίθεται αντι μέτωπη των μεγάλων και τεράστιων εκδοτικών δομών. Το βιβλίο μού φαίνεται πως αναγεννάται μέσα από αυτούς τους μικρούς, νέους εκδότες. Η δουλειά τους επιχορηγείται πολλές φορές, όταν πρόκειται για βιβλία που δεν θ’ αγγίξουν το με γάλο κοινό [...].. Ξέρετε πως κάτι αντίστοιχο δεν υπάρχει στην Ελλάδα. Θα μπορούσα να σας ζητή σω πάλι τι συμβουλή έχετε να δώσετε σχε τικά; Η ΦΙΛΙΚΗ συμβουλή μου θα ήταν να γινόταν στο Παρίσι κάτι αντίστοιχο με το Γαλλικό Ινστι τούτο της Αθήνας, ώστε να διευκολύνονται οι

7 0/συνεντευξη επαφές, που παρ’ όλο που νομίζουμε πως είναι συχνές, είναι αντίθετα περιορισμένες ανάμεσα στις δύο χώρες. Ένα τέτοιο ίδρυμα στο Παρίσι, πράγμα δύσκολο, αλλά που αξίζει μια προσπά θεια, θα έπαιζε το ρόλο γέφυρας. Διαφορετικά, κάθε Έλληνας δημιουργός θα συνεχίσει να τρέ χει το μαραθώνιό του στο Παρίσι για λογαρια σμό του, δίχως πάντα να πετυχαίνει, χάνοντας χρόνο... Ποια είναι τα άμεσα σχέδια για την ανά πτυξη της δραστηριότητάς σας στο πλαί σιο που ορίσατε;

στεύω όμως πως αν στον επόμενο χρόνο καταφέ ρω να γίνουν τα παραρτήματα του Γαλλικού Ιν στιτούτου πολιτιστικοί πόλοι, όπως το κεντρικό της οδού Σίνα 31, θα μπορώ να επιστρέφω στην αγαπημένη μου τηλεόραση. Μιλήσαμε για μοιρα σιά. Είναι απαραίτητο να μοιραστούμε ζωντανά με την επαρχία ό,τι κάναμε στην Αθήνα. Ας τελειώσουμε με μιαν ερώτηση που ίσως φανεί ανόητη... ΤΕΤΟΙΕΣ ερωτήσεις είναι οι πιο δύσκολες... Είσαστε αισιόδοξος ή...

ΤΟ ΠΕΙΡΑΜΑ μιας πολιτιστικής αναζωογόνη σης πέτυχε, χωρίς υπερβολικά έξοδα. Αποδείξα με, όλοι όσοι ανήκουμε στην ομάδα που εργάζε ται γι’ αυτό το στόχο, πως η πολιτιστική αναθέρ μανση είναι δυνατή. Η παραμονή μου στην Ελ λάδα δεν είναι εξαρχής προσδιορισμένη. Πι

ΕΙΜΑΙ ένας δυναμικός απαισιόδοξος!

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ

Τ 1ΙΛ ΕΜ Λ Χ0Σ

1969-1984 · ΔΕΚΑΠΕΝΤΕ ΧΡΟΝΙΑ

XVTIIPIIS

ΜΟΛΙΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΕ ΕΚΔΟΤΙΚΗΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΙΝΗΣΗΤΩΝΙΔΕΩΝΣΤΗΝΕΛΛΑΔΑ

ΤΟΠΟΙ ΝΕΟΙ f

Λουκάς Αξελός Εκδοτική δραστηριότητα και κίνηση των ιδεών στην Ελλάδα ΤΟ Υ ΙΔ ΙΟ Υ ΚΥΚΛ ΟΦΟΡΟ ΥΝ ΕΠΙΣΗΣ

Σκληρός. Σταθμοί και όρια στη διαμόρφω ση της κοινωνικής συνείδησης στην Ελλάδα (Β'έκδοση) • Περιπέτεια ή Επιστροφή αρ. 2 •

ΕΚ Δ ΟΣΕ ΙΣ ΝΕΦΕΛΗ ΑΘΗΝΑ 1983

Γ.

ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ

Μαυρομιχαλη 39 τηλ. 3601956, 3610445

ΔΕΛΤΙΟ ΕΝ οεμββρρίο°υιι'ΐ984

βιβλιογραφικό δελτίο αριθ. 107

• Το Βιβλιογραφικό Δελτίο σνντάσσεται με την πολύτιμη συνερ γασία του βιβλιοπωλείου της «Εστίας», τη διεύθυνση και το προσωπικό του οποίου ευχαρι στούμε θερμά. • Η ταξινόμηση των βιβλίων γίνε ται με βάση το γνωστό Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης, προσαρ μοσμένο στην ελληνική βιβλιο γραφία. • Σε κάθε κατηγρρία βιβλίων προηγούνται αλφαβητικά οι έλ-

ΓΕΝΙΚΑ ΕΡΓΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΓΙΑΝΝΑΡΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Βιβλιογραφία Βασίλη Βασι λικού, 1949-1982. Αθήνα, Δωρικός, 1984. Σελ. 390. Δρχ. 1200.

ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ Α ' Διεθνές Συνέδριο για τον Δημόκριτο. Πρακτικά. Τόμος Α '. Ξάνθη, 1984. Σελ. 544. Δρχ. 1000.

Επιμέλεια: Έφη Απάκη

ληνες συγγραφείς και ακολου θούν οι ξένοι. • Η κατάταξη των ξένων συγγρα φέων γίνεται σύμφωνα με το ελ ληνικό αλφάβητο. • Στην κατηγορία των περιοδικών δεν περιλαμβάνονται εβδομαδι αία έντυπα. • Για την ακόμη μεγαλύτερη πλη ρότητα του Δελτίου, παρακαλούνται οι εκδότες να μας στέλ νουν έγκαιρα τις καινούριες εκ δόσεις τους.

ΧΟΡΚΧΑΪΜΕΡ ΜΑΞ. Φιλοσοφία και κοινωνική κρι τική. Μετ. Αντώνης Οικονόμου - Ζήσης Σαρίκας. Αθήνα, Ύψιλ^ιν/βιβλία, 1984. Σελ. 174. Δρχ. 300.

ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΓΕΝΙΚΑ ΚΑΚΟΥΛΙΔΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ I. Βυζαντινή Θεία Λει τουργία. Α θήνα, 1984. Σελ. 451. Δρχ. 1000.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΓΕΝΙΚΑ

ΚΟΥΣΟΥΛΑΚΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Π. Η γαμική κοινωνία βίου. Αθήναι, 1984. Σελ. 195. Δρχ. 500.

ΜΙΧΑΛΟΣ ΗΛΙΑΣ Ν. Για ένα νέο ανθρωπισμό. Αθή να, Καλέντης, 1984. Σελ. 56. Δρχ. 200.

ΤΑΙΝΙΣ ΦΕΡΝΤΙΝΑΝΤ. Κοινότητα και κοινωνία. Μετ. Μανώλης Μαρκάκης. Αθήνα, Αναγνωστίόης. Σελ. 389. Δρχ. 550.

72/δελτιο Υποδομή, 1984. Σελ. 332. Δρχ. 600.

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΟΛΙΩΤΗΣ ΧΡΗΣΤΟΣ I. Σύγχρονη στρατηγική. Β' έκδοση. Αθήνα, 1984. Σελ. 124. Δρχ. 450.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ ANGER KENNETH. Η Βαβυλώνα του Χόλλυγουντ. Μετ. Ελένη Τζελέπογλου. Κινηματογραφικό Αρχείο, αριθ. 11. Αθήνα, Αιγόκερως, 1984. Σελ. 192. Δρχ. 300.

ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ ΑΓΓΕΛΟΣ Θ. Έ να παγκόσμιο σχέδιο για την απασχόληση. Αθήνα, Electra Press, 1984. Σελ, 237.

ΧΙΟΥΜΟΡ

ΧΡΙΣΤΙΔΗΣ ΚΩΣΤΑΣ X. Ελεύθερη οικονομία: γιατί. Α θήνα, Κ .Π .Ε .Ε., 1984. Σελ. 191. Δρχ. 500.

ΣΚΟΥΛΑΣ ΗΛΙΑΣ. Βοήθεια! Πολιτικές γελοιογρα φίες. Αθήνα, Εστία, 1984. Δρχ. 500. ΣΠΙΤΑΜΠΕΛΟΣ ΛΑΚΗΣ. Το τρελό βιβλίο. Αθήνα, Συλλέκτης, 1984. Σελ. 93.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΠΑΒΑΡΝΑΒΑΣ ΑΝΔΡΕΑΣ - ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ. Παλαίκυθρο. Λευκωσία, 1984. Σελ. 184.

ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

SEMPIi. Αποπλάνησε και συ έναν άντρα. Μπορείς! Ψι. Δρχ. 150.

ΕΝΑΣΧΟΛΗΣΕΙΣ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΪΔΗΣ ΣΤΡΑΤΟΣ Λ. Στις κορυφές του κόσμου. Αθήνα, 1984. Σελ. 77. Δρχ. 500.

ΓΕΝΙΚΑ ΗΝΤΕΝ ΤΖΕΡΟΜ. Οργονοενέργεια. Η απάντηση στην πυρηνική αυτοκτονία. Β' έκδοση. Μετ. Αλέξης Τσουχνικάς. Αθήνα, 1984. Σελ. 207. Δρχ. 340.

ΙΑΤΡΙΚΗ ΧΡΥΣΑΝΘΗΣ ΑΝΘΟΣ Κ. Α πό την ιστορία της οδον τιατρικής στην Κύπρο (ως το 1980). Λευκωσία, Ελλη νικός Πνευματικός Ό μιλος Κύπρου, 1984. Σελ. 44.

ΣΥΛΛΟΓΕΣ Ελλάδα 1985. Κατάλογος γραμματοσήμων. Επιμ. Ανδρέας Ζέης. Αθήνα, Τσακίρης - Καραμήτσος, 1-984. Σελ. 185. Δρχ. 300. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ Γ.Κ. Τα ελληνικά νομίσματα 1828-1985. Αθήνα, Τσακίρης -Καραμήτσος. Σελ. 135. Δρχ. 350.

ΓΛΩΣΣΑ

ΤΕΧΝΕΣ ΓΕΝΙΚΑ ΓΕΝΙΚΑ

ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Γλώσσα-λόγοςγραφή. Τόμος Α ' + Β'. Αθήνα, 1984. Σελ. 831. Δρχ. 2750 (οι δύο τόμοι).

ΤΙΣΝΤΑΛ ΚΑΡΟΛΑΪΝ - ΜΠΟΤΣΟΛΑ ΑΝΤΖΕΛΟ. Φουτουρισμός. Μετ. Δημοσθένης Κούρτοβικ. Αθήνα,

ΣΤΕΦΑΝΑΚΗΣ Κ.Γ. Μερικά γλωσσικά. Η κακοποίη ση της γλώσσας. Α θήνα, 1984. Σελ. 37. Δρχ. 120.

δ ελ τ λο/73

ΚΛΑΣΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ

ΜΟΥΖΑΚΗ ΜΑΧΗ. Τα υπόλοιπα τέρατα. Αθήνα, Θουκιδίδης, 1984. Σελ. 56. ΠΑΠΑΦΙΛΙΠΠΟΥ ΛΟΥΚΙ'Σ. Δέσμη. Ποίηση. Λευ κωσία, 1984. Σελ. 99.

ΜΕΛΕΤΕΣ

ΠΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ. Αθήνα, Αλλαγή, 1984. Σελ. 30.

Κραυγές.

ΠΑΣΙΑΡΔΗΣ ΜΙΧΑΛΗΣ. Συμβάντα. Κύπρος, 1984. Σελ. 33. ΜΙΧΑ-ΛΑΜΠΑΚΗ ΑΣΠΑΣΙΑ. Η διατροφή των αρ χαίων Ελλήνων κατά τους μρχαίους κωμωδιογράφους. Διδακτορική διατριβή. Αθήνα, 1984. Σελ. 329. Δρχ. 700. ΚΟΤΤ ΓΙΑΝ. Θεοφαγία. Δοκίμια για την αρχαία τρα γωδία. Μετ. Αγγέλα Βερυκοκάκη-Αρτέμη. Αθήνα, Εξάντας, 1984. Σελ. 334. Δρχ. 600. POPPER KARL - GIGON OLOF - ΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ Κ.Π. Οι προσωκρατικοί. Κείμενο και μετάφραση. Σει ρά Δ'/Κείμενα, αριθ. 3. Αθήνα, Imago, 1984. Σελ. 362. Δρχ. 600.

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

ΠΙΕΡΙΟΥ ΠΟΠΗ. Ιστορίες της Ανδρομάχης και το κάστρο της Ωριάς. Αθήνα, Διογένης, 1984. Σελ. 51. ΠΛΑΧΟΥΡΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Παράθυρα στο φως. Ελλη νική Ποίηση, αριθ. 8. Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1984. Σελ. 30. ΠΟΛΥΧΡΟΝΟΠΟΥΛΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Έ να καλύτερο τραγούδι. Αθήνα, Φιλιππότης, 1984. Σελ. 48. ΠΡΑΤΙΚΑΚΗΣ ΜΑΝΩΛΗΣ. Γενεαλογία. Α θήνα, Κέ δρος, 1984. Σελ. 62. Δρχ. 150. ΠΡΟΓΙΑΣ ΠΑΥΛΟΣ Α. Πολιορκία. Ελληνική Ποίη ση, αριθ. 6. Α θήνα, Ζαχαρόπουλος, 1984. Σελ. 48. ΣΙΝΟΠΟΥΛΟΣ ΤΑΚΗΣ. Μεταίχμιο. Ελληνική Ποίη ση, αριθ. 5. Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1984. Σελ. 73. ΤΣΟΥΤΑΚΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ. Γράμματα στον Αλέ ξανδρο. Αθήνα, 1984. Σελ. 77. Δρχ. 150.

ΠΟΙΗΣΗ ΒΛΑΧΟΔΗΜΗΤΡΑΚΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Μητέρα. Αθήνα, 1984. Σελ. 61. ΒΟΥΛΓΑΡΑΚΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ. Θέματα ημερήσιας διά ταξης. Ελληνική Ποίηση, αριθ. 10. Α θήνα, Ζαχαρό πουλος, 1984. Σελ. 47. ΓΚΡΗΣ ΗΛΙΑΣ. Ρημαγμένη πολιτεία. Ελληνική Ποίη ση, αριθ. 7. Α θήνα, Ζαχαρόπουλος, 1984. Σελ. 32. ΘΕΟΦΑΝΟΥΣ ΚΩΣΤΑΣ. Το νήμα της ψυχής μου. Ελληνική Ποίηση, αριθ. 11. Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1984. Σελ. 64. ΚΑΤΣΙΜΗΣ ΣΠΥΡΟΣ. Οι ρήτορες. Ελληνική Ποίη ση, αριθ. 9. Αθήνα, Ζαχαρόπουλος, 1984. Σελ. 31.

Μικρό απάνθισμα από τη ρουμανική δημοτική ποίη ση. Μετ. - εισ. - σχολ. Βασίλης Α . Πηγής. Αθήνα, Gu tenberg, 1984. Σελ. 142. Δρχ. 500.

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ ΔΑΣΑΚΛΗΣ ΧΡΗΣΤΟΣ Κ. Το χρέος. Μυθιστόρημα. Α θήνα, 1984. Σελ. 70. ΚΑΡΑΚΑΤΣΑΝΗΣ ΜΙΧΑΛΗΣ. Black out. Αθήνα, Οδυσσέας, 1984. Σελ. 59. Δρχ. 100. ΚΕΛΕΚΗΣ ΘΕΜΗΣ. Το κορίτσι της άλλης ζωής. Ξάνθη, 1984. Σελ. 558. ΚΟΝΤΕΑ ΡΟΥΛΑ. Ο βραχνός ήχος μιας επιστροφής. Α θήνα, Οδυσσέας, 1984. Σελ. 110. Δρχ. 150.

ΚΟΚΚΙΝΗΣ ΣΠΥΡΟΣ. Ανθολογία νεοελληνικής ποίησης. (1708-1984). Γ' έκδοση. Αθήνα, Εστία, 1984. Σελ. 748. Δρχ. 1000.

ΚΟΥΜΑΝΟΥΔΗΣ ΣΤΕΦΑΝΟΣ. Η ελληνική αρχαιο λογία. Α θήνα, Κείμενα, 1984. Σελ. 75. Δρχ. 200.

ΚΥΠΡΙΑΔΗ ΑΝΗ. Κομμάτια πάγου. Ποιήματα. Αθή να, Πορεία, 1984. Σελ. 39.

ΚΥΠΡΑΙΟΣ ΒΙΚΤΩΡΑΣ. Γυμνές αλήθειες. Λόττα. Τόμος Γ'. Αθήνα, 1984. Σελ. 359.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΗΛΙΑΣ. Αρσενικός χαλκός. Κύ προς, Θεμέλιο, 1984. Σελ. 56.

ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ ΝΉΝΟΣ. Της πείνας τα κα τοχικά. Και άλλα διηγήματα. Αθήνα, 1984. Σελ. 112. Δρχ. 250.

Κωστή Παλαμά άπαντα. Τόμος δέκατος έβδομος: Ευ ρετήρια. Σύνταξη Γιώργος Κεχαγιόγλου - Γ.Π. Σαββίδης. Αθήνα, Ίδρυμα Κωστή Παλαμά, 1984. Σελ. 743. Δρχ. 1000. ΜΑΓΓΟΥΤΑΣ ΧΡΗΣΤΟΣ. Οι σειρήνες. Ελληνική Ποίηση, αριθ. 4. Α θήνα, Ζαχαρόπουλος, 1984. Σελ.

ΡΕΜΟΥΝΔΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Σπουδές 1-10. Αθήνα, Αίολος, 1984. Σελ. 92. Δρχ. 180. ΓΚΙΝΖΜΠΟΥΡΓΚ ΝΑΤΑΛΙΑ. Ο δρόμος που πάει στην πόλη. Μυθιστόρημα. Μετ. Ά μπ υ ΡαΐκουΣταύρου. Α θήνα, Καστανιώτης, 1984. Σελ. 103. Δρχ. 250.

7 4/δελτιο ΓΚΟΓΚΟΛ. Το κόκκινο πουκάμισο. Μετ. Πέτρος Πι κρός. Α θήνα, Επιμόρφωση. Σελ. 99. Δρχ. 200. ΖΕΝΕ ΖΑΝ. Η Παναγία των λουλουδιών. Μυθιστό ρημα. Μετ. Δημήτρης Δημητριάδης. Α θήνα, Εξάντας. Σελ. 297. Δρχ. 400. ΚΑΝΙΑΤΙ ΙΝΕΣ. Η τρελο-Βγενιώ. Μυθιστόρημα. Μετ. Ρενέ Ψυρούκη. Αθήνα, Libro, 1984. Σελ. 199. Δρχ. 400.

αριθ. 27. Αθήνα, Ερμής, 1984. Σελ. 113. Δρχ. 170. WILDE OSCAR. Η ψυχή του ανθρώπου στο σοσιαλι σμό. Μετ. - εισ. Ολύμπια Καράγιωργα. Α θήνα, Γνώ ση, 1984. Σελ. 92. Δρχ. 200.

ΘΕΑΤΡΟ

ΚΟΥΝΤΕΡΑ ΜΙΛΑΝ. Γελοίοι έρωτες. Μετ. Γιάννης Δημολίτσας. Αθήνα, Οδυσσέας, 1984. Σελ. 281. Δρχ. 300. ΛΕΣΣΙΝΓΚ ΝΤΟΡΙΣ ...Τραγουδάει το χορτάρι. Μετ. Κωστούλα Σκλαβενίτη. Αθήνα, Γνώση, 1984. Σελ. 295. Δρχ. 500. ΜΑΚΛΑΙΗΝ ΣΙΡΛΕΫ. Μην πέφτεις από τη βουνο κορφή. Μετ. Μ. Ζουμπουλάκη. Αθήνα, Κάκτος, 1984. Σελ. 271. Δρχ. 400. DAVIS JESSICA MILNER. Φάρσα. Μυθιστόρημα. Μετ. Ιουλία Ράλλη - Καίτη Χατζηδήμου. Η Γλώσσα της Κριτικής, αριθ. 28. Αθήνα, Ερμής, 1984. Σελ. 168. Δρχ. 170. ΝΤΟΫΛ ΑΡΘΟΥΡ ΚΟΝΑΝ ΣΕΡ. Σέρλοκ Χολμς. Σπουδή στο κόκκινο. Μετ. Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασ άκης.Ά θήνα, Ερατώ, 1984. Σελ. 188. Δρχ. 280. ΠΡΟΥΣΤ ΜΑΡΣΕΛ. Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο. Τόμος XI: Σόδομα και Γόμορα. Μετ. Π.Α . Ζάννας. Αθήνα, Ηριδανός. Σελ. 359. Δρχ. 600. ΣΕΜΙΟΝΟΦ Π ΟΥΛΙΑΝ. 17 στιγμές της άνοιξης. Μυ θιστόρημα. Μετ. Α π. Κοτσιώλης. Α θήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1984. Σελ. 270. Δρχ. 350. ΦΡΑΝΣ ΑΝΑΤΟΛ. Το έγκλημα του Συλβέστρού Μποννάρ. Μετ. Δημήτρης Ζορμπαλάς. Α θήνα, Ψ υχο γιός, 1984. Σελ. 168. Δρχ. 300. ΧΑΣΕΚ ΓΙΑΡΟΣΛΑΒ. Για τα πανηγύρια. Διηγήματα. Μετ. Λάμπρος Πέτσινης. Α θήνα, Καστανιώτης, 1984. Σελ. 103. Δρχ. 300.

ΜΕΛΕΤΕΣ Μ ΠΟΥΜΠΟΥΛΙΔΗΣ ΦΑΙΔΩΝ Κ. Το λογοτεχνικό έργο του Διονύσιου Ρώμα. Α θήναι, Ίδρυμα Νεοελλη νικών Σπουδών, 1984. Σελ. 48. Δρχ. 400.

ΕΡΓΑ ΖΑΚΟΠΟΥΛΟΣ ΝΙΚΟΣ. Βιασμός. Δράμα σε δύο πράξεις. Αθήνα, Δωδώνη, 1984. Σελ. 84. Δρχ. 200. ΖΑΚΟΠΟΥΛΟΣ ΝΙΚΟΣ. Χαρίλαος Τρικούπης. Δρά μα σε τρεις πράξεις. Α θήνα, Δωδώνη, 1984. Σελ. 136. Δρχ. 300. ΜΑΤΕΣΙΣ ΠΑΥΛΟΣ. «Μικρό-αστικό δίκαιο». Αθή να , Κέδρος, 1984. Σελ. 96. Δρχ. 250. ΡΩΤΑΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. Καραγκιόζικα Α '. Θέατρο. Γ' έκ δοση. Αθήνα, Μπούρας, 1984. Σελ. 187. Δρχ. 300. ΡΩΤΑΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. Καραγκιόζικα Β'. Θέατρο. Β' έκ δοση. Αθήνα, Μπούρας, 1984. Σελ. 176. Δρχ. 300. ΦΕΡΕΝΙΚΗ. Διαχρονική ταυτότητα ή πετρωμένος λαός. Αθήνα, Δωδώνη, 1984. Σελ. 107. Δρχ. 300. ΧΑΡΤΟΜΑΤΣΙΔΗΣ ΧΡΗΣΤΟΣ. Η έξοδος μετά τις 6 μ.μ. απογορεύεται! (Μονόπρακτο). Θεσσαλονίκη, 1984. Σελ. 31. ΠΙΚΑΣΣΟ ΠΑΜΠΛΟ. Τα τέσσερα κοριτσάκια. Θεα τρικό έργο σε έξι πράξεις. Μετ. Ανδρέας Εμπειρικός. Αθήνα, Ά γρ α , 1984. Σελ. 108. Δρχ. 220.

ΜΕΛΕΤΕΣ ΠΑΤΡΙΚΑΛΑΚΙΣ ΦΑΙΔΩΝ. Ιστορία της σκηνογρα φίας. Αθήνα, Αιγόκερως, 1984. Σελ. 127. Δρχ. 250.

ΙΣΤΟΡΙΑ

FLETCHER ROBIN A. Kostes Palamas. A great mo dern greek poet. Athens, The Kostes Palamas Institute, 1984. Σελ. 229. Δρχ. 750. HALPERIN JOHN ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ. Δοκίμια για τη λο γοτεχνία και την κριτική. Μετ. Σπύρος Τσακνιάς. Αθήνα, Καστανιώτης, 1984. Σελ. 191. Δρχ. 400.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ

THOMSON PHILIP. Το γκροτέσκο. Μετ. Ιουλία Ράλ λη - Καίτη Χατζηδήμου. Η Γλώσσα της Κριτικής,

ΜΟΛΙΝΟΣ ΣΤΡΑΤΗΣ ΑΛ. Κάστρα και καστρέλλια. Αθήνα, 1984. Σελ. 112. Δρχ. 350.

δελτιο/75 Ά γρ α , 1984. Σελ. 271. Δρχ. 550.

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΑΝΔΡΙΚΟΠΟΥΛΟΣ ΝΩΝΤΑΣ Ν. Ο λόφος. Ά γν ω -, στοι μαχητές στην Αντίσταση. Β' έκδοση. Αθήνα, Α υ τοέκδοση, 1984. Σελ. 202. ΒΑΣΙΛΟΠΟΥΛΟΣ ΓΙΩΡΓΗΣ. Αγώνες του ΕΑΜ στην αδούλωτη Αθήνα. Α πό την Εθνική μας Αντίσταση. Τριλογία. Αθήνα, 1984. Σελ. 335. Δρχ. 500. ΠΑΠΑΛΙΛΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ. Απομνημονεύματα. Εθνι κή Αντίσταση στην Αργολίδα. Ά ρ γο ς, 1984. Σελ. 47. ΦΑΚΙΝΟΣ ΧΡΗΣΤΟΣ. Πετώντας. επιμ. Όμηρος Αβραμίδης. Αθήνα, Φλώρος, 1984. Σελ. 300. Δρχ. 500. ΧΑΤΖΗΚΩΣΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ. Ευαγόρας Παλληκαρίδης. Ο ήρωας και ο ποιητής. Γ' έκδοση. Λευκωσία, Επιφανίου, 1984. Σελ. 191. Δρχ. 500. ΧΟΝΔΡΟΚΟΥΚΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ Ν. Γκρεμίζω το θρύλο του Ά ρ η Βελουχιώτη. Αθήνα, Ισοκράτης. Σελ. 302. Δρχ. 500. ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ. Κάποιες άλλες επο χές. Αθήνα, 1984. Σελ. 207. Δρχ. 500. HOLIDAY BILLIE. Αυτοβιογραφία. Η κυρία τρα γουδάει τα μπλουζ. Μετ. Ιουλία Ραλλίδη. Αθήνα,

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ Αρχείον των παρανόμων εγγράφων του Κυπριακού Αγώνος. 1955-1959. Συλλογή - εισαγωγή - επιμέλεια Σπύρος Παπαγεωργίου. Β' έκδοση. Λευκωσία, Επιφανίου, 1984. Σελ. 484. Δρχ. 1300. ΚΑΙΡΟΦΥΛΑΣ ΓΙΑΝΝΗΣ. Η Αθήνα του Μεσοπολέ μου. Δοκίμιο-Ιστορία, αριθ. 6. Αθήνα, Φιλιππότης, 1984. Σελ. 270. ΖΑΧΟΣ Ε. Είμαστε πόντιοι. Αθήνα, Καραμπερόπουλος. Σελ. 332. Δρχ. 500. ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗΣ ΒΑΓΓΕΛΗΣ - ΜΟΛΙΝΟΣ .ΣΤΡΑΤΗΣ. Μυτιλήνη 1912. Α θήνα, Καστανιώτης, 1984. Σελ. 127. Δρχ. 1500. ΛΑΪΝΑΣ ΘΕΟΚΤΙΣΤΟΣ ΑΘΑΝ. Ιερά Μονή Αγάθωνος. Α θήνα, 1984. Σελ. 96. Δρχ. 400. ΜΟΥΤΖΟΥΡΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ. Η αρμοστία των νήσων του Αιγαίου Πελάγους στα χρόνια της Ελληνικής Επαναστάσεως. Αθήναι, Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελί μων Βιβλίων, 1984. Σελ. 174. Δρχ. 250.

ΨΥΧΟΛΟΓΙ Α

Περιγραφή και διευκρίνιση της σχέσης του σώματος και των πλήκτρων, της επίδρασης του βάρους στην «ποιότητα» του ήχου, της σημασίας της στήρι ξης, της διαφοροποίησης κ.α. Μερικά κεφάλαια: Τεχνικός και πνευματικός τομέας - εκτέλεση και ερμηνεία - Η μουσική φράση - Η σημασία της παύσης - Περιε χόμενο, αφηγηματική ροή, εικό νες κ.α. «... Ενδιαφέρουσα εργασία που θα βοηθούσε τους σπου δαστές μας, αλλά και πολ λούς από τους πιανίστες μας, αν τη διάβαζαν» Φοίβος Ανωγειανάκης-κριτικός

Στο βιβλίο αυτό γίνεται περι γραφή του πιάνου σαν οργάνου (κατασκευή-ήχος-απόηχος). Ανά λυση χαρακτηριστικών έργων Μπαχ, Σκαρλάττι, Μότσαρτ, Μπετόβεν, (πρώτη σονάτα-ΠαθητικήΣεληνόφως).

«Η επιστημονική ιδιότητά του βοηθάει σε αναλύσεις με επι στημονική εμβρίθεια, οι δε γνώσεις στην ανατομία παί ζουν βασικό ρόλο στις λύσεις προβλημάτων που δημιουργεί η «σωματική» συμμετοχή στην εκτέλεση του έργου που ερμηνεύει...» Χαρά ΤόμπραΠιανίστακαθηγήτρια Ωδείου Αθηνών

7'6/δελτίο ΣΤΥΛΙΑΝΟΥ ΠΕΤΡΟΣ. Οι τουρκικές σφαγές στη Σμύρνη -στα 1922. Ιστορικές και Αρχειακές εκδόσεις, αριθ. 1. Λευκωσία, 1984. Σελ. 37. ΖΑΪΝΤΛ ΒΟΛΦ. Βαυαροί στην Ελλάδα. Αθήνα, Ελ ληνική Ευρωεκδοτική, 1984. Σελ. 369. Δρχ. 1200.

ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΒΑΣΕΡΜΑΝ ΙΑΚΩΒΟΣ. Χριστόφορος Κολόμβος. Α θήνα, Κάκτος, 1984. Σελ. 206. Δρχ. 300. FALLMERAYER JAC. ΡΗ. Ιστορία της Αυτοκρατο ρίας της Τραπεζούντας. Μετ. Θωμάς Σ. Σερμπίνης. Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης, 1984. Σελ. 320. Δρχ. 1200.

βασιλειωνοικουσών Αθήνας. Φύλλο 15. ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ. Μηνιαία επιθεώρηση τέ χνης, κριτικής και κοινωνικού προβληματισμού. Φύλ λο 34. Δρχ. 120. ΓΥΝΑΙΚΑ. 15μερο γυναικείο περιοδικό. Τεύχος 906. Δρχ. 100. ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΟΣ ΠΟΛΙΤΗΣ. Τεύχος 26. Δρχ. 30. ΔΙΑΒΑΖΩ. Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του βιβλίου. Τεύχος 105. Δρχ. 120. ΕΚΚΥΚΛΗΜΑ. Τρίμηνη επιθεώρηση για το θέατρο. Γεύχος 4. ΕΛΛΗΝΟΤΣΕΧΟΣΛΟΒΑΚΙΚΟΣ Ενημερωτικό δελτίο. Τεύχος 25.

ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ.

ΕΜΕΙΣ. Ο κόσμος της Εθνικής Τράπεζας. Τεύχος 1.

ΠΑΙΔΙΚΑ

ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΠΙΣΤΗ. Περιοδικό της χριστιανι κής αλήθειας. Τεύχος 3. Δρχ. 75. ΕΥΒΟΪΚΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ. Φύλλο 29. ΖΑΛΗ. Περιοδικό για τη λογοτεχνία και τις καταδύ σεις. Τεύχος 1. Δρχ. 120.

ΕΛΕΥΘΕΡΑ ΑΝΑΓΝΩΣΜΑΤΑ

ΚΑΙΝΟΥΡΙΑ ΕΠΟΧΗ. Παγκόσμια επιθεώρηση πνευ ματικής καλλιέργειας. Τεύχος 28-29-30-31. Δρχ. 250.

ΒΟΡΝΙΝΓΚ ΑΓΓΕΛΙΚΗ. Η Αθηνά των αμπελιών. Α θήνα, Κέδρος, 1984. Σελ. 68. Δρχ. 200.

ΚΑΛΥΜΝΙΑΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ. Τόμος Δ71984. Δρχ. 700.

ΖΑΝΝΑΚΗ-ΛΙΑΛΙΟΥ ΙΟΥΛΙΑ. Ιστορίες από τα καπνοχώραφα της Μακεδονίας. Α θήνα, Κέδρος, 1984. Σελ. 61. Δρχ. 200.

Η ΛΕΞΗ. Ελληνική και ξένη λογοτεχνία. Τεύχος 38. Δρχ. 130.

Μ ΑΥΡΟΕΙΔΗ-ΠΑΠΑΔΑΚΗ ΣΟΦΙΑ. Μύθοι και θρύλοι της Ρώμης. Νεανική Βιβλιοθήκη, αριθ. 32. Α θήνα, Καστανιώτης, 1984. Σελ. 204. Δρχ. 400. ΣΥΝΝΕΦΑΚΗΣ ΑΝΔΡΕΑΣ. Η μαγεμένη πεταλούδα. Α θήνα, 1984. Σελ. 127. Δρχ. 300. ΑΜΑΝΤΟ ΧΟΡΧΕ. Ο παρδαλός γάτος και η σπαθάτη χελιδόνα. Μια ιστορία αγάπης. Μετ. Ντίνα Σιδέρη Κώστας Ασημακόπουλος. Αθήνα, Αποσπερίτης, 1984. Σελ. 78. Δρχ. 300. ΒΕΡΝ ΙΟΥΛΙΟΣ. Ο κυρίαρχος του κόσμου. Απόδοση από τα γαλλικά Ελένη Παπαγρηγορίου. Αθήνα, Α πο σπερίτης, 1984. Σελ. 159. Δρχ. 300. ΕΝΤΕ MICHAEL. Η Μόμο. Μετ. Κίρα Σίνου. Αθήνα, Ψυχογιός, 1984. Σελ. 269. Δρχ. 450. ΝΤΙΚΕΝΣ ΚΑΡΟΛΟΣ. Χριστουγεννιάτικη ιστορία. Μετ. Μαίρη Κιτσικοπούλου. Αθήνα, Καστανιώτης, 1984. Σελ. 159. Δρχ. 300.

ΝΕΑ ΠΕΡΑΜΟΣ. Μηνιαία έκδοση του «Συλλόγου Περαμίων Κυζικηνών». Φύλλο 4. ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΕΛΛΗΝΙΔΩΝ ΤΗΣ ΒΟΡΕΙΑΣ ΕΛΛΑ ΔΑ Σ. Φύλλο 160. ΧΡΥΣΗ ΤΟΜΗ. Περιοδική έκδοση του συνδέσμου πνευματικής και κοινωνικής δραστηριότητας Κερατέας. Τεύχος 29. Δρχ. 40. ΠΑΝΘΕΟΝ. Γυναικείο δεκαπενθήμερο περιοδικό. Τεύχος 815. Δρχ. 80. ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΚΥΠΡΟΣ. Τεύχος 284-285. ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ. Μηνιαία επιθεώρηση τέχνης. Τεύχος 11. Δρχ. 120. ΠΡΩΤΟΠΟΡΟΙ. Διμηνιαία εφημερίδα από το Νεανι κό Κέντρο Αγίου Βασιλείου Πειραιά. Φύλλο 44. Δρχ. 20. ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΒΗΜΑΤΑ. Τριμηνιαίο περιοδικό χρι στιανικού προβληματισμού. Τεύχος 52. Δρχ. 75. ΣΧΟΛΙΑΣΤΗΣ. Τεύχος 20. Δρχ. 130. 4 ΤΡΟΧΟΙ. Τεύχος 170. Δρχ. 100.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ ΑΝΤΙ. Δεκαπενθήμερη πολιτική επιθεώρηση. Τεύχος 274. Δρχ. 50. ΑΝΤΙΛΑΛΟΙ ΤΗΣ ΑΡΝΑΙΑΣ. Φύλλο 71. ΤΟ ΒΑΣΙΛΕΙΩΝΟΙΚΟ. Τρίμηνη έκδοση συλλόγου

ΤΟΤΕ... Μηνιαίο περιοδικό για την ελληνική ιστορία. Τεύχος 18. Δρχ. 120. HOROS. 'Ενα αρχαιογνωστικό περιοδικό. Αφιέρωμα στη Σεμνή Καρούζου. Α θήνα, Κείμενα, 1984. Δρχ. 800. JOURNAL OF THE HELLENIC DIA SPORA, vol. X, No 4 - vol. XI, No 1.

δελ τιο /7 7 17 Οκτωβρίου 30 Οκτωβρίου 1984

κριτικογραφία

Επιμέλεια: Μαρία Τρουπάκη

Στην Κριτικογραφία περιλαμβάνονται όλες οι επώνυμες βιβλιοκριτικές που δημοσιεύονται στον ημερήσιο αθηναϊ κό τύπο. Περιλαμβάνονται, επίσης, και κριτικές δημοσιευμένες στον περιοδικό και επαρχιακό τύπο, όσες φυσικά φροντίζουν να μας στέλνουν οι συντάκτες τους. Για κάθε βιβλίο σημειώνονται, μέσα σε παρένθεση: το όνομα του κριτικού και ο τίτλος του εντύπου (βλ. Υπόμνημα), καθώς και η ημέρα δημοσίευσης της κριτικής, αν πρόκειται για εφημερίδα, ή ο αριθμός έκδοσης, αν πρόκειται για περιοδικό έντυπο.

ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΑΘ: Π. Αθηναίος ΑΠ: Α. Παπαδάκη ΑΦ: Α. Φουριώτης BA: Β. Αγγελοπούλου ΒΠ: Βάιος Παγκουρέλης ΓΜ: Γ. Ματζουράνης ΔΚ: Δ. Κονιδάρης ΓΠ: Γ. Παναγιώτου ΔΓ: Δ. Γιάκος ΔΖ: Δ. Ζαδές ΔΠ: Δ. Παπακωνσταντίνου ΔΣ: Δ. Σιατόπουλος ΕΑ: Ε. Αρανίτσης ΕΖ: Ε. Ζωγράφου ΕΠ: Ε. Παμπούκη EM: Ε. Μόσχος ZB: Ζ. Βαλάση ΘΠ: Θ. Μ. Πολίτης ΚΑ: Κ. Ανδρόνικός ΚΔ: Κ. Θ. Δημαράς ΚΕ: Κ. Εμονίδης ΚΗ: Σ. Κατσίμης ΚΚ: Κ. Καραχάλιος ΚΝ: Κ. Ντελόπουλος ΚΣ: Κ. Σταματίου ΚΤ: Κ. Τσαούσης ΚΧ: Κ. Χρυσάνθης ΛΑ: Λ. Αποσκίτης ΜΑ: Μ. Αποστολάτος ΜΚ: Μ. Κοντολέων ΜΠ: Μ. Παπαδοπούλου ΝΜ: Ν. Μπούτβας ΝΠ: Ν. Παπανδρέου ΟΠ: Ο Παρατηρητής

ΠΛ: Π. Λινάρδος-Ρυλμάν ΠΜ: Π. Μηλιώρη ΠΠ: Π. Παγκράτης ΣΤ: Δ. Σταμέλος ΤΘ: Τ. Θεοδωρόπουλος ΤΛ: Τ. Λειβαδίτης ΤΣ: Σ. Τσακνιάς ΦΚ: Φ. Κονδύλης ΦΤ: Φ. Τριάρχης

ΕΝΤΥΠΑ ΑΗ: Απογευματινή ΑΚ: Ακρόπολις ΑΝ: Αντί ΑΠ: Απανεμιά ΑΥ: Αυγή ΒΟ: Βορειοελλαδικά ΒΡ: Η Βραδυνή Π : Γιατί ΓΤ: Γράμματα και Τέχνες ΔΓ: Διαγώνιος ΔΙ: Διαβάζω ΔΑ: Διάλογος ΔΠ: Δεκαπενθήμερος Πολίτης ΕΒ: Εμείς και το Βιβλίο ΕΓ: Ελεύθερη Γνώμη ΕΘ: Έθνος ΕΛ: Ελευθεροτυπία ΕΚ: Ελικώνας ΕΟ: Εποπτεία ΕΣ: Ελεύθερος (Στερ. Ελλ.) ΕΨ: Επιστημονική Σκέψη

Βιβλιογραφία Haas D. - Πιερής Μ.: Βιβλιογραφικός οδηγός στα 154 ποιήμα τα του Καβάφη (Κ. Λιόντης, ΑΥ, 27/10). Οδηγοί Ελληνικός ενεργειακός οδηγός 1984 (ΛΑ, ΠΕ, 69).

ΕΩ: Ελεύθερη Ώρα ΗΜ: Ημερήσια ΗΧ: Ήχος και Hi-Fi ΘΟ: Θούριος ΚΑ: Καθημερινή ΚΛ: Κυπριακός Λόγος CO: Cosmopolitan ΛΕ: Η Λέξη ΜΕ: Μεσημβρινή ΝΕ: Τα Νέα ΝΣ: Νέα Εστία ΟΙ: Οικολογία και Περιβάλλον ΟΜ: Ομπρέλα ΟΠ: Οδός Πανός ΟΤ: Οικονομικός Ταχυδρόμος ΠΑ: Πάνθεον ΠΕ: Περισκόπιο της Επιστήμης ΠΘ: Πολιτικά Θέματα ΠΚ: Πνευματική Κύπρος ΠΛ: Πολιτιστική ΠΟ: Πολίτης ΠΡ: Πορφύρας ΡΙ: Ριζοσπάστης ΣΕ: Σύγχρονη Εκπαίδευση ΣΘ: Σύγχρονα Θέματα ΣΚ: Σκιάθος ΣΛ: Συλλεκτικός Κόσμος ΣΠ: Σπουδές' ΣΣ: Σύγχρονη Σκέψη ΣΥ: Συμβολή ΤΑ: Ταχυδρόμος ΤΕ: Τριφυλιακή Εστία ΤΟ: Τομές ΤΤ: Τετράγωνο ΦΣ: Φιλολογική Στέγη ΧΑ: Χάρτης ΧΡ: Η Χριστιανική

Φιλοσοφία Κονδύλης Π.: Η κριτική της μεταφυσικής στη νεώτερη σκέψη (Γ. Δημητράκος, ΟΤ, 18/10). Kahn C.: Ο Αναξίμανδρος και οι αρχές της Ελληνικής Κοσμο λογίας (ΛΑ, ΠΕ, 69). Kouptsov L.: Φιλοσοφία και Επιστήμη (ΛΑ, ΠΕ, 69).

78/δελτιο Κοινωνιολογία

Ποίηση

Αντωνόπουλος Κ.: Προβλήματα και ιδανικά της Ελληνικής νεολαίας (Η. Λ. Τ., Δαυλός, 34). Κακλαμανάκη Ρ.: Η θέση της Ελληνίδας (ΠΜ, ΠΑ, 23/10). Καρακατσάνης Γ.: Ο πολιτικός γάμος στη Θράκη (Ε· Παππά, Γυναίκα, 17/10). Μποζώνης Γ.: Δοκίμιο Κοινωνιολογίας (Σ. Νόνικας, Δαυλός, 34).

Αναστασέλλης Σ.: Ανάστα ο λαός (Λέσβιος, Δαυλός, 34). Γκρης Η.: Εχθρικό τοπίο (Η. Κεφάλας, ΤΟ, 91). Ελλήγενης Π.: Στρατοκόπος (ΔΓ, ΕΒ, 58). Θεολογίδου-Βελισσάρη Ε.: Αδιαλλαξία (Ω, Δαυλός, 34). Καραβασίλης Γ.: Καλλιέργεια του αίματος (Δ. Γιακουμάκης, ΤΟ, 91). Καρβέλης Τ.: Η μνήμη μισοφέγγαρο (Β. Κάσσος, ΤΟ, 9). Κακουλίδης Γ.: Μουσουλμάνος δρόμος (Η. Κεφάλας, ΤΟ, 91). Καπάτος Ρ.-Λιν Ε.: Τα ποιήματα του Αθηνούλη (ΚΤ, ΕΘ, 24/ 10). Κεφάλας Η.: Μεταλλαγή στο απροσδόκητο (Γ. Καραβασίλης, ΔΙ, 104). Κομίνης Γ.: Φως της καιομένης βάτου (Ω, Δαυλός, 34). Κοντός Γ.: Τα οστά (ΘΠ, ΕΣ, 20/10). Κότσιρας Γ.: Η λάμψη και το τέρας (ΘΠ, ΕΣ, 6 και 13/10). Κουβάρας Γ.: Οδός ανθρώπου (Ω, Δαυλός, 34), (Δ. Γιακου μάκης, ΤΟ, 91). Κρόκος Γ.: 1) Ελληνίδα 2) Μεγάλυνον ψυχή μου (Χ.Μ., ΑΥ, 24/10). Λαγγουρέλη Μ.: «...Πήρε φως» (Β. Κάσος, ΤΟ, 91). Νταϊφάς I.: Η τελευταία διαδρομή (ΒΠ, ΔΙ, 104). Πατίλης Γ.: Ζεστό μεσημέρι (Η. Κεφάλας, ΤΟ, 91). Παυλέα Ρ.: 1) Καρφωμένα ελάφια 2) Πληγωμένη ροδιά (Ν. Ταξιάρχης, ΡΙ, 21/10). Πεξερίδης Β.: Τα εγκώμια χέρια (Γ. Καραβασίλης, ΤΟ, 91). Ποταμίτης Δ.: Τα πυρηνικά ποιήματα (Β. Χατξηβασιλείου, ΔΙ, 104). Ρουμελιωτάκης X.: Κλειστή θάλασσα (Β. Χατξηβασιλείου, ΑΥ, 18/10). ΤσακνιάςΣ.: Ονειροσκόπιο (Η. Κεφάλας, ΤΟ, 91). Αχμάτοβα Α.: Το ποίημα χωρίς ήρωα (Τηλ, Δαυλός, 34). Η ποίηση των Ινδιάνων (ΒΠ, ΔΙ, 104).

Πολιτική Γεωργοΰλας Μ.: Η επόμενη μέρα της δεξιάς (Κ.Χ., Αγωνι στής, 184). Θεοφίλου Α.: Πυρηνικά όπλα (Ε. Παππά, Γυναίκα, 17/10). Τζαμαλίκος Τ.: Έχει μέλλον η δημοκρατία (ΒΠ, ΔΙ, 104). Εκομπέσκου Ν.: Η αποπυρηνικοποίηση των Βαλκανίων (Θ.Τ., AY, 17/40). Οικονομία Κιοόκης Ε.-Παπακωνσταντινίδης Λ.: Κίνητρα περιφερειακής ανάπτυξης στις χώρες της ΕΟΚ (ΚΤ, ΚΘ, 24/10), (Α.Δ. Παπαγιαννίδης, ΟΤ, 25/10). Κόνσολας Ν.: Περιφερειακή οικονομική πολιτική (Δ.Δ. Παπαγιαννίδης, ΟΤ, 25/10). Vanvove Ν. - Klaasen L.: Η περιφερειακή πολιτική της ΕΟΚ και των χωρών μελών της (Α.Δ. Παπαγιαννίδης, ΟΤ, 25/10). Δίκαιο Μιχαηλίδης-Νουάρος Γ.: Ζωντανό δίκαιο και Φυσικό δίκαιο (Μ. Μαρκάκης, Δαυλός, 34). Δημόσια διοίκηση Ο Σοβιετικός στρατός (Γ. Δημητριάδης, ΟΤ, 25/10). Λαογραφία Χατζησωτηρίου Γ.: Τα λαογραφικά της Μεσογαίας Αττικής (Γ. Δέτος, Δαυλός, 34). Μαθηματικά Τσαμαδίας Κ.: Η μαθηματική και ο ρόλος της (ΛΑ, ΠΕ, 69). Γεωλογία Πετροχείλου Α.: Τα σπήλαια της Ελλάδας (ΚΤ, ΕΘ, 17/10) Τέχνες Γκιξέλη Β.: Κοινωνικοί σχηματισμοί και προέλευση της κοινω νικής κατοικίας στην Ελλάδα (ΚΤ, ΕΘ, 24/10).

Πεζογραφία Βαλτινός Θ.: Η κάθοδος των εννέα (ΗΚ, ΔΙ, 104). Γκατζογιάννης Ν.: Ελένη (ΤΣ, ΑΥ, 28/10). Καρράς Σ.: Λοχίας Λομπάρντι (ΚΤ, ΕΘ, 28/10), (Κ.Χ., Αγω νιστής, 184). Λαμπαδαρίδου-Πόθου Μ.: Νύχτες του φεγγαριού (Κ. Ξηρα δάκη, ΑΥ, 20/10). Πανταζής Π.: Εθελοντές της κακουχίας 2) Ο Τραυματίας αναστενάζει (Κ. Λιόντης, ΑΥ, 23/10). Ραβάνης-Ρέντης Δ.: Παιδιά της Αθήνας (ΚΤ, ΕΘ, 28/10). Ροζίδη Η.: Ο άγγελος με το ποδήλατο (Ω, Δαυλός, 34). Άντριτς I.: Η δεσποινίς (ΒΠ, ΔΙ, 104). Γκαρσία Μάρκες Γ.: Το φθινόπωρο του Πατριάρχη (Κ. Ξηρα δάκη, ΑΥ, 20/10). Γκόμπροβιτς Β.: Φερντυντούρκε (ΕΑ, ΕΛ, 25/10). Παρίζε Γ.: Το αφεντικό (ΚΤ, ΕΘ, 24/10). Πετράκις Χ.Μ.: Ημέρες εκδίκησης (ΚΤ, ΕΘ, 17/10). Στήβενσον Ρ.Λ.: Το νησί των θησαυρών (ΑΘ, ΗΜ, 18/10). Χέρτσογκ Β.: Φιτσκαράλντο (ΒΠ, ΔΙ, 104).

Γλώσσα Μελέτες-Αλληλογραφίες Βουγιοΰκας Α.: Το γλωσσικό μάθημα (Κ. Ξηραδάκη, ΑΥ, 20/ 10). Κούρνιάς Κ.Ι.: Η νεοελληνική γλώσσα εις την εκπαίδευσιν και την διοίκησιν (Η.Λ.Τ., Δαυλός, 34). Μπαμπινιώτης Γ.: Γλωσσολογία και λογοτεχνία (Κ. Μπ., Γλώσσα, 6). Κλασική φιλολογία Θουκυδίδης: Ιστορίες (ΣΚ, ΕΛ, 25/10).

Καρβέλης Τ.: Δεύτερη ανάγνωση (ΑΘ, ΗΜ, 18/10). Λαζάνας Β.: F. Hoelderlin (ΑΦ, ΑΚ, 20/10). Σιαφλέκης Ζ.Ι. Προβλήματα μεθόδου και πεδία έρευνας στη συγκριτική φιλολογία (Α. Κάλφας, ΔΙ, 104). Τσούρας Α.: Ιφιγένεια Χρυσοχόου (Η.Λ.Τ., Δαυλός, 34). Χριστοδούλου Δ.Κ.: Η «Στροφή» του Σεφέρη (ΚΤ, ΕΘ, 17/ 10). Γράμματα του Πωλ Γκωγκέν στον Εμίλ Μπερνάρ (Σ. Βρεττός, ΟΤ, 25/10).

δελτιο/79 Δοκίμια Στάμος Π.: Λόγος ανθηρός (ΕΠ., ΑΥ, 21/10). Μιχαηλίδης Κ.: Οικείωση και αλλοτρίωση (Δ. Γιακουμάκης, ΤΟ, 91). Παιδικά Κυτόπουλος Ν.: Στο χαμένο παράδεισο (Κ, ΡΙ, 21/10). Πυζολ-Σκαλινοΰ Τ.: Αγναντεύοντας την πατρίδα (Κ.Γ. Σταυ' ρόπουλος, Έρευνα Τρικάλων, 12/9). Ιστορία Γιαννόπουλος Α.: Η αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης και η αθάνατη Εαμική εποποιία (ΚΣ, ΝΕ, 27/10). Λαζάρου Α.: Ο Θ. Κολοκοτρώνης και η σύμπραξη με τους αρματωλούς του Ολυμπου (Κ.Γ. ,Σταυρόπουλος Έρευνα Τρικάλων, 12/9). Μελάς I.: Το Κομμουνιστικό κίνημα του Σέιχ Μπεντεντίν Σιμαβναβή (Η.Λ.Τ., Δαυλός, 34). Μιχελή Λ.: Μοναστηράκι (ΠΜ., ΠΑ, 23/10). Ξανθοπούλου-Κυριακού Α.: Ο Κοσμάς ο Αιτωλός και οι Βέ νετοι (ΑΘ, ΗΜ, 18/10). Παπαγεωργίου Κ.: Η αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης 1941-44 (ΚΕ, ΝΕ, 27/10). Σχινάς Γ.: Η Εθνική Αντίσταση στη Μεσσηνία (ΚΕ, ΝΕ, 27/ 10). Λε Γκοφ Ζ.-Νορά Π.: Το έργο της Ιστορίας (Ν.Α. Μπακουνάκης, ΔΙ, 104). Σαιν-Μαρτέν Κ.: Λαμπράκηδες (ΠΜ, ΠΑ, 23/10). Βιογραφίες-Μαρτυρίες Αδελφότης Μικροχωριτών.: Μνήμη και χρέος (ΚΣ, ΝΕ, 27/ 10). Αλενανδρόπουλος Μ.: Ο Μεγάλος αμαρτωλός (ΕΤ, ΕΛ, 22/ 10). Δάσκουλης Γ.: 1940 (ΚΣ, ΝΕ, 27/10). Δεμπόνος Α.: Ρόκος Χο'ίδάς (ΣΤ, ΕΛ, 22/10). Καρανίκα Σ.: Για μια νέα ξωή (Β. Φυτσίλης, ΡΙ, 28/10). Κάρης Μ.: 1ος όρχος πυρομαχικών (ΚΣ, ΝΕ, 27/10). Μανωλάκου Μ.: Από το ημερολόγιο ενός παιδιού της Κατοχής (ΚΣ, ΝΕ, 27/10). Μαρκαντώνης Λ.: Μνήμες-κρίσεις από την κατοχή και την αν τίσταση της Ιθάκης (ΚΣ, ΝΕ, 27/10). Μεσογειακός Γ.: Αλβανιάδα (ΚΣ, ΝΕ, 27/10). Νικολοπούλου Π.: Μια Επονίτισσα θυμάται (Δ.Χ. Σέττας, ΕΒ, 58), (ΚΣ, ΝΕ, 27/10). Οικονόμου Κ.Δ.: Η δεκαετία 1940-1950 (ΣΤ, ΕΛ, 22/10), (ΕΖ, ΡΙ, 28/10). Παπαδάτου Β.: Η μάνα μου η Κρήτη (Δ. Γιακουμάκης, ΤΟ, 91). Πουρναρόπουλος Λ.: 117 μέρες εκείνο το χειμώνα (ΚΤ, ΕΘ, 28/10). Στασινόπουλος Μ.: Οδοιπορία (ΚΣ, ΝΕ, 20/10). Χέλμης Γ.: Οι σιδηροδρομικοί στην Εθνική Αντίσταση (ΚΣ, ΝΕ, 27/10). Μυθολογία Γεράλης Γ.: Ελληνική μυθολογία (Κ.Χ. Αγωνιστής, 184). Ταξιδιωτικά Σαντοριναίσυ Μ.: Σαντορίνη (ΒΠ, ΔΙ, 104). Περιοδικά Δευκαλίων (ΛΑ, ΠΕ, 69).

80/μικρες αγγελίες

μικρές αγγελίες

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ παραδίδει μα θήματα σε μαθητές γυμνασίουλυκείου. Τιμές καλές. Τηλ.: 48.15.966.

ΙΣΠΑΝΙΚΑ - ιδιαίτερα μαθή ματα - μεταφράσεις λογοτεχνι κών, επιστημονικών,εμπορικών κειμένων. Τηλ.: 94.22.574, με σημβρινές ώρες.

* ΧΗΜΙΚΟΣ, πτυχιούχος Παν/ μίου του Λονδίνου, παραδίδει ιδιαίτερα μαθήματα Χημείας, σε μαθητές γυμνασίου-λυκείου. Εργασία υπεύθυνη. Πληροφ.: 86.75.706.

ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΕΛΠΙΔΑ. Σταύρου Παπανικολόπουλου, μυθιστόρημα-περιπέτεια για πυρηνικό πόλεμο. Σελ. 270. Δρχ. 300. Δωρικός.

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ παραδίδει μα θήματα αρχαίων ελληνικών, λατινικών, και νέων ελληνικών σε μαθητές λυκείου. Τηλ.: 82.14.154 (Ώ ρες:. 9 π.μ. - 1 μ.μ., και 5-1 μ.μ.)

ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΕ «Συμβολή για μια Ελληνική Βιβλιογρα φία Ζητημάτων Τοπικής Αυτο διοίκησης» Κώστα Π. Παντελόγλου, πρώην δημοτικού σύμ βουλου. Διατίθεται από τις εκ δόσεις «Παντελόγλου», Μουδανίων 8, Νέα Φιλαδέλφεια. Τηλ.: 25.19.627 και 68.23.414.

ΔΑΚΤΥΛΟΓΡΑΦΗΣΕΙΣ ανα λαμβάνω με υπευθυνότητα. Ελ ληνικές και ξενόγλωσσες, μετα φράσεις από αγγλικά, ιταλικά και ελληνικά. Ηλεκτρονική γραφομηχανή, καλές τιμές, σω στή εξυπηρέτηση. Τηλ.: 65.80.363 και 65.67.046.

ΑΠΟΚΤΗΣΤΕ την Εγκυκλο παίδεια ΠΛΠΥΡΟΣ-LAROUSSE-BRITANNICA με 2.000 δρχ. το μήνα. Τηλ.: 32.29.303-36.47.476.

«ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΘΕΩΡΗΜΑ». Ποιήματα. « Όσο μετριό τερος είναι ο εγκέφαλος / τόσο εγκεφαλικότερος είναι αυτός που τον φοράει». Τάκης Μιχόλουλος, Ξυλόκαστρο. Διάθεση: Τ. Πιτσιλάς, Σοφοκλέους 4, Αθήνα.

(Κάθε λέξη στις «μικρές αγγελίες» στοιχίζει 10 μόνο δραχμές)

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ GALLERY ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΙΑΝΟΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ 7 - ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΤΗΛ. 277.004.

Έ κθεσ η φ ω τ ο γ ρ α φ ία ς τη ς

Κατερίνας Μαριανού 20 Νοεμβρίου έως 5 Δεκεμβρίου

βι βλία μεταξοτυπίες περιοδικά-ξένος τύπος λιθογραφίες χαρτικά - σχολικά γκραβούρες εκδόσεις τέχνης παλιά βιβλία κπνμις

r. Mfltpqraa

ΝΕΥΡΟΛΟΓΟΣ - ΨΥΧΙΑΤΡΟΓ ΤΙΙΜΙΙΚΗ ' ΤΡΗΓ.ΙΙΛλΛΜΛ 3 ΤΗΛ. ΘΕΣ>ΝΙΚΚ

229·525

ΠΑΥΛΟΣ ΜΑΤΕΣΙΣ

Μικρο-αστικό Δίκαιο

ΚΕΔΡΟΣ