Ο άνθρωπος που με έθαλε στη διαφήμιση, ήταν ο Ζακ Πρεθέρ.
Να με τώρα εδώ. Μη με αγγίζετε. Η ασθένεια μου είναι κολλητική. Ειλικρινά, πιστεύω πως είμαι τρελός.
to
Ν '» b W
V -
f
j
Ja c tfu e A $ e q u t(ff..
^wjSiTSOTnμητέραμοο ότι (ΐμοιστη όταμήμ/όη.. tlH opifa. η/α β Μ μηορντφ από τις εκδόσεις ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ ■ A. A. ΛΙΒΑΝΗ
Μαρία Πολενακη ΕΙΜΑΙ ΑΚΟΜΑ ΖΩΝΤΑΝΗ Με φόντο την Ελλάδα λίγο μετά το 2000, και με προφητείες για τις πολεμικές, πολιτικές, κοινω νικές και ηλεκτρονικές εξελί ξεις, καθώς και για την αναμε νόμενη «Συντέλεια», η Μαρία Πολενάκη συνθέτει ένα συ ναρπαστικό μυθιστόρημα με κύριο άξονα τα εγκλήματα που συνοδεύουν το νέο ε φιάλτη της εποχής, την πε ρίφημη «δωρεά σώματος». Κάθε ομοιότητα του βι βλίου με την πραγματικό τητα μπορεί και να μην είναι απλή σύμπτωση!
Ε κ δ ό σ ε ις Κ α ς τ α ν ιω τ η Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα .
Α ρ χ α ία ε λ λ η ν ικ ά Α νάλυση τω ν διδ α σ κ ό μ ε ν ω ν έρ γω ν α π ό δ ια κεκρ ιμ έν ου ς σ υ γ γ ρ α φ είς
Ν έα ε λ λ η ν ικ ά 2 τό μ ο ι γ ια κ ά θε τάξη
Έ κθεσ η - έκ φ ρα σ η Από ομάδα φιλολόγων Έ κ θ ε σ η - έκφ ρ ασ η γ α την α ' λυκείου Έ κ θ ε σ η - έκφ ρασ η γ ια τη 8 ' λυκείου
Π. Γιακουμής Έ κ θ ε σ η - έκφ ρ ασ η για τη γ ' λυκείου
Αθ. Φραγκούλης Η έκ θεσ η ιδ εώ ν - τεχνική και μεθο δ ο λο γ ία
Βασ. Μπατζόγλου Η έκθεσ η - μαθήματα θεω ρ ία ς και πρά ξης
Λ εξ ικ ά Λεξικό βασικώ ν εννοιώ ν Λ εξικό ρ ημάτω ν αρ χαία ς ελληνικής ομαλώ ν και α νω μ ά λ ω ν Ο ρ θο γ ρ α φ ικ ό λεξικό της δημοτικής Ο ρ θο γ ρ α φ ικ ό - ερ μηνευτικ ό λεξικό νεοελ λ η νική ς γλώ σ σ α ς Λ εξικό κοινω νιολσ γίας
Ε ιδ ικ έ ς σ ε ιρ έ ς Ε ρμ ηνευτικές εκδόσεις α ρχαίω ν ελλήνων σ υγγραφ έω ν
Κ.Ν. Πετρόπουλος Π λάτωνα, Π ρ ω ταγόρ ας Α ν θο λό γ ιο α ρ χαίω ν Ε λλήνω ν σ υ γ γ ρ α φ έω ν
Αθ. Κ Φραγκούλη Θ ο υκυδίδη , Ε πιτάφ ιος Π ερικλή
Α Αντωνίου Λυσία, Υ πέρ Α δυνάτου - Ρητορκή θεω ρ ία και ανάλυσ η
Εκπαίδευση στο σύγχρονο κόσμο
Αθ. Κ. Φραγκούλης Σο φ ο κ λή Α ντιγόνη (υ πό έκδοση)
35 τίτλοι βιβλίων Μαθηματικών - Φυσικής-Χημείας - Βιολογίας
ΝΙΚΗΤΑΡΑ 3,106 78, ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ. 36.38.362, FAX: 36.28.950
ΕΚΔΟΣΕΙΣ
ΠΑΤΑΚΗ
ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ ΕΜΜ. ΜΠΕΝΑΚΗ 16, ΑΘΗΝΑ
Κ Τ Κ Α Ο Φ Ο Ρ Ο Τ Ν ΣΚΕΨΗ, ΧΡΟΝΟΣ ΚΑΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΙ Διεύθυνση: Θανάσης Θ. Νιάρχος ΣΠΥΡΟΣ ΕΥΑΓΓΕΛΑΤΟΣ Και πάλι yta τον «Ερωτόκριτο» (Προσπάθεια προσ8ιορισμού του ποιητή)
9 ΚΡΙΣΤΙΑΝ ΖΕΡΒΟΣ Τετράδια τέχνης
9 ΜΙΧΑΛΗΣ ΚΑΚΟΠΑΝΝΗΣ Δηλαδή...
9 ΙΑΚΩΒΟΣ ΚΑΜΠΑΝΕΛΛΗΣ Από σκηνής και από πλατείας
9 ΚΑΡΟΛΟΣ ΚΟΥΝ Κάνουμε θέατρο για την ψυχή μας *
ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΑΥΡΟΪΔΗΣ Κρυφό Το γιοφύρι
9 ΑΛΕΞΗΣ ΜΙΝΩΤΗΣ Πορεύεσθαι κατά Τέχνην
9 ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΥΤΑΡΑΣ Μη μιλάς πολύ για τέχνη
9 ΜΑΡΙΟΣ ΠΛΩΡΓΓΗΣ Τέχνη, γλώσσα και εξουσία (Εννιά επίκαιρα σχόλια σε τρία ατέρμονα θέματα) Της σκηνής και της τέχνης Μίμος και μίμοι
ΕΚΔΟΣΕΙΣ
ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΑΒΒΙΔΗΣ Καστανόχωμα
9 ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΕΦΕΡΗΣΑΝΤΡΕΑΣ ΚΑΡΑΝΤΩΝΗΣ Αλληλογραφία (1931-1960) (Φιλολογική επιμέλεια: Φώτης Αημητρακόπουλος)
9 ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΕΦΕΡΗΣ Το βυσσινί τετράδιο. Ανεμολόγιο λέξεις - βότανα και ορθογραφικά ( Παρουσίαση-σχόλια-σημειώσεις: Φώτης Α ημητρακόπουλος)
9 ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΣΑΡΟΥΧΗΣ (ΑΠΑΝΤΑ) Αγαθόν το εξομολογείσθαι Ως στρουθίον μονάζον επί δώματος Εγώ ειμί πτωχός και πένης Λίθον ον απεδοκίμασαν οι οικοδομούντες Μάτην ωνείδισαν την ψυχήν μου Ευριπίδη, Ορέστης (Μετάφραση)
9 ΑΓΓΕΛΟΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ Λίγο πριν από την αυλαία
9 ΑΛΕΚΟΣ ΦΑΣΙΑΝΟΣ Σήμερα και αύριο και χθες
I® ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ Παραμύθια πέραν της όψεως
9 ΝΙΚΟΣ ΧΑΤΖΗΚΥΡΙΑΚΟΣ-ΓΚΙΚΑΣ Περιπέτειες της σκέψης
ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ
Η σύγχρονη εκδοτική παρουσία στα ελληνικά γράμματα Ζ ω οδόχου Π η γή ς 3 , 1 0 6 7 8 Α θήνα , τη λ. 3 6 0 .3 2 .3 4 - 3 6 0 .1 3 .3 1
ΝΕΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΕΙΡΑ: ΛΑΟΙ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ
Τ εύχ ο ς 7 6 , Φ ε β ρ ο υ ά ρ ιο ς 1 9 9 1
ΠΩΛΦΩΡ
Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ Μ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ
Μηνιαία επιθεώρηση, Μαυρομιχάλη 39, Αθήνα 106 80, τηλ. 36.19.837 Πολιτικά κείμενα των Μιχάλη Μοόινού, Ανδρέα Παππά, Ιωάννας Δίδε, Κωστή Γκάρτζου, Ελένης Πορτάλιου Δημήτρης Κωστόπουλος, ΠΛΗΘΟΙ ΚΑΙ ΚΕ ΡΑΜΟΙ Χαράλαμπος ΤσαρδανΙδης, Οι ΗΠΑ στον
Περσικό
ΡΟΜ ΠΕΡ Μ Α Ν ΤΡΑ Ν
Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ ΣΤΗΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ ΤΟΝ ΑΙΩΝΑ ΤΟΥ ΣΟΥΛΕΪΜΑΝ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΠΡΕΠΟΥΣ
Μιχάλης Τζιώτης, Αυτοί οι ακατάληπτοι
καταληψίες Ειρήνη Λαμπρούση, Η C.B.I. στον Αστακό Γιώργος Βοίκλής, Οικονομική πολιτική και καταναλωτικό κίνημα Ελένη Λεβύ, Η διάσωση της Γης Πέτρος Μπρούσαλης, Το πουρνάρι Κ.Π., Η αλήθεια για τα πειραματόζωα Θανάσης ΒαλαβανΙδης, Η ρύπανση των εσωτερικών χώρων Νίκος Δημόπουλος, Νόσος των λεγεωνά ριων ή ασθένεια του αιρ - κοντίσιον Μιχάλης Μοδινός, Ο εκσυγχρονισμός της
φτώχειας Γιάννης Παρασκευόπουλος, Η πόλη και
το παιδί Γιώργος Ριτζούλης, Για τη φυσιογνωμία της πολιτικής οικολογίας ΔημητριεΙς, Γεωγραφία νεωτερική Ε
■ Κ
Δ
Ο
Σ
Ε
I
Σ
Δ Η Μ . Ν. Π Α Π Α Δ Η Μ Α Ιπ π ο κ ρ ά το υ ς 8, τηλ. 36.27.318
Βφλιοκρτπκή των Γιάννη Σακιώτη, Μιχάλη
Προμπονά, Σπόρου Κακουριώτη ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΑ-ΔΙΕΘΝΗ των Α. Μπαλτά, θ . Παπακωνσταντίνου, Α. Γαβριλάκη κ.ά.
■η
η η η η
·
η η η μ η η η η η η η μ η μ η η
Ε Ξ Α Μ ΟΛΙΣ
Ν
Τ Α
·
η η
Σ
Κ Υ Κ Λ Ο Φ Ο ΡΗ ΣΑ Ν
ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΛΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ
21ος ΑΙΩΝΑΣ
ΕΞΑΝΤΑΣ ΕΚΔΟΤΙΚΗ Τ ζαβέλλα 1 -
10681 Α θήνα - Τ ηλ. 3604885 - 3622064 Η ϋ ^ Η Ι
Fax 3613065
Hi
···
Εκδόσεις Πλέθρον Σειρά:
ΕΠΙΚΟ ΙΝ Ω ΝΙΑ
ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ
ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΛΤΣΟΣ Inventio
Βιβλιοπωλείο - Εκδόσεις: Μασσαλίας 20α, 106 80 Αθήνα,
Τηλ. 36.41.260,36.45.057
Τ α βιβλία που ο κόσμος αποκαλεί ανήθικα είναι βιβλία που δείχνουν στον κόσμο τις ίδιες του τις ντροπές.
===- Από το καινούριο μας βιβλίο: Οσκαρ Γουάιλντ έγραψε Μπέρτσλεϊ ζωγράφισε
0
στου γκοβόστη
Ζ ω οδόχου Π ηγής 21 -
τηλ. 36.15.433
Μετά το Χρόνο και το Χώρο του Θείου Αλβέρτου ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ δύο ακόμη θαυμάσια βιβλία για νεαρούς αναγνώστες
Peter Ward
Brian Bolt
ΤΑΞΙΔΕΥΟΝΤΑΣ ΜΕ ΤΟΝ ΚΥΡΙΟ ΑΑΡΒΙΝΟ
ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΕΣ ΣΠΑΖΟΚΕΦΑΛΙΕΣ 1
• «...Εμπνευσμένο και εξαιρετικό βιβλίο... Πρέπει να το διαβάσουν τα παιδιά όλου του κόσμου».
• «Αν νομίζετε πως η θεωρία του Δαρβίνου πέφτει βα ριά για τα παιδιά, ξανασκεφτείτε το...»
σελ. 125, έγχρ., 1400 δρχ., από 10 ετών και πάνω. ΕΚΔΟΣΕΙΣ
• «Ο καλύτερος τρόπος να προκαλέσεις το ενδιαφέρον για τα μαθηματικά σε μαθητές και μη ειδικούς είναι να τους παρουσιάσεις ένα περίεργο μαθηματικό παιχνίδι, μια σπαζοκεφαλιά, ένα μαγικό τρυκ, ένα αστείο, ένα πα ράδοξο ή τέλος πάντων κάτι από όλα εκείνα που οι πληκτικοί καθηγητές προσπαθούν να αποφύγουν γιατί δεν τα θεωρούν σοβαρά...» Martin Gardner
σελ. 195, Α /Μ , 1500 δρχ., από 11 ετών και πάνω.
κάτοπτρο Ισαύρων 10, 114 71 Αθήνα τηλ.: 364.32.72, fax: 364.18.64
ΔΙΑΒΑΖΩ
ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ J | ] £ p | j £ X Q ] V f ] £ N A
Α. Μ εταξά 26, Αθήνα - 106 81 ΧΡΟΝΙΚΑ Σύνταξη: 36.40.487 Λογιστήριο: 36.40.488 Διαφημίσεις: 36.42.789 Συνδρομές: 36.42.765
Τεύχος 257 20 Φεβρουάριου 1991 Τιμή: Δ ρχ . 500 Ιδρυτής: Περικλής Αθανασόπουλος Διευθυντής: Γιώργος Γαλάντης Αρχισυντάκτης: Ηρακλής Παπαλέξης Σύνταξη: Κατερίνα Γρυπονησιώτου, Βα σίλης Καλαμαράς, Ηρακλής Παπαλέξης, Βάσω Σπάθή Οικονομικός υπεύθυνος: Βάσω Σπάθή Συνδρομές: Κατερίνα Γρυπονησιώτου Διαφημίσεις: Ηρακλής Παπαλέξης Σελιδοποίηση-Μοντάζ: Νένη Ράις Γλωσσική επιμέλεια-Διορθώσεις: Βίκυ Κωτσοβέλου Στοιχειοθεσία: Φωτοκύτταρο Ε.Π.Ε., Υμηττού 219, τηλ. 75.16.333 Φωτογραφίσεις-Μοντάζ: I. Χριστοδουλάκος - 1. Κοργιαλάς Ο.Ε., Α. Μεταξά 26, τηλ. 36.41.134 Εκτύπωση: Αφοί Τσαλδάρη Ο.Ε., Φυλής 35, Καματερό, τηλ. 23.18.444 Βιβλιοδεσία: Νικ. Κατριβάνος και Σία Ο.Ε., Στ. Γόνατά 48, τηλ. 57.49.951 Διανομή: Νέο Πρακτορείο Τύπου Ιδιοκτήτης-Εκδότης: Γιώργος Γαβαλάς Κεντρική διάθεση:
ΜΟΛΙΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ: Επιμέλεια Η ρακλής Π απαλέξης Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΤΟ ΠΡΟ Φ ΙΛ ΤΩΝ ΕΚΔΟΤΩΝ ΔΙΑΛΟΓΟΙ: Γράφουν οι Τριαντάφυλλος Σ κλαβενίτης, Χ ρήστος Λοϋκος, Ά ν ν α Ματθαίου, Δημήτρης Σπάθης και Ντάρα Βυζοβίτου
17
ΑΦΙΕΡΩΜΑ Μισέλ Ζιλό: Χ ρονολόγιο Πιερ Καρλέ του επονομαζόμενου Μαριβό Paule Rossetto: Ο Μαριβό, ο Ό μ η ρ ο ς, ο Τ ηλέμ α χος... και οι άλλοι, κά ποιες παρατηρήσεις πάνω στα νεανικά έργα του Μαριβό Τ ιτίκα Δημητρούλια: Η ζωή της Μαριάν ή οι περιπέτειες
24 31
της κυρίας κόμησσας ντε.../Ο χωριάτης που ’γίνε αριστοκράτης ή τα Απομνημονεύματα του κυρίου... - Μια πρόκληση στο μυθιστορηματικό είδος Κάτια Σοβατζή: Ο Γάμος κ α ι η Χειραφέτηση τη ς Γυναίκας στο έργο του Μαριβό Γεώργιος Τερζάκης: Η φιλοσοφία τη ς φυγής ή ο κα κ ό ς άγριος Αφροδίτη Σιβετίδου: Θέατρο μέσα στο θέατρο και το παιχνίδι τη ς αλήθειας Α νδρέας Στάικος: Η μεταμφίεση τη ς μεταμφίεσης Βασίλης Π απαβασιλείου: Και πάλι για τον Μαριβό Π αραστασιολογία Μαριβό (1980-90)
35 54 59 64 72 74 76
Ο ΔΗ ΓΟ Σ ΒΙΒΛΙΩΝ
ΕΠΙΛΟΓΗ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ: Γράφει ο Λ εωνίδας Α. Μ πιλλής ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ: Γράφει ο Β ρασίδας Κ αραλής Π Ο ΙΗ ΣΗ: Γράφει ο Γιάννης Κουβαράς ΜΕΛΕΤΕΣ: Γράφει ο Κ ω ν/νο ς Δημ. Μ αλαφάντης
Αθήνα: «Διαβάζω»
Π ΛΑΙΣΙΟ
Θεσσαλονίκη: Βιβλιοπωλείο «Κέντρο του βιβλίου» Λασσάνη 9 τηλ. 237.463
Γράφει ο Σωτήρης Ν τάλης
Εξώφυλλο: Γιώργος Γαλάντης
10 12 13
77 79 82 85
ΔΕΛΤΙΟ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ
37
ΚΡΙΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ
49
στο επόμενο «Διαβάζω»
αφιέρωμα στον Μ. Καραγάτοη
Π αρακαλούμε το υ ς εκδότες να α π οσ τέλ λου ν το σ υντομότερο δυ νατό ν τα βιβλία το υ ς στα γ ρ α φ εία του π ερ ιοδικού γ ια την άμε ση ενημέρωση τη ς συντακτικής επ ιτ ρ ο π ή ς , η ο ποία υ π ο γ ρ ά φ ει τα κείμενα π ο υ α κολουθούν.
Σινά. Το σταυροδρόμι της Χριστιανικής, Εβραϊκής και Μωαμεθανικής Θρησκείας
Ill
Η ιερά μονή της Αγίας Αικατερίνης του Σινά, α π ό τα σημαντι κότερα μοναστήρια του κόσμου, «ένα πα νορθόδοξο πνευματικό κέντρο ασκητικής ζωής», α π ό τα π ιο ζω ντανά μνημεία της Ο ρ θοδοξίας, είναι ταυτόχρονα και ένα πραγματικό θησαυροφ υλά κιο έργω ν βυζαντινής τέχνης. Στη διάρκεια του μακραίωνος βίου της, η Μονή συγκέντρωσε και διαφύλαξε ανεκτίμητο π λ ή θο ς καλλιτεχνικών θησαυρώ ν και κειμηλίων. Παράλληλα απέκτησε παγκόσμια φήμη ως μοναδικό κέντρο βυζαντινής εικονογραφίας α π ό τον 6ο αιώνα έως σήμε ρα, ενώ δημιούργησε και ιδιαίτερη Σιναϊτική Σχολή εικονογρα φίας με δική της τεχνοτροπία και θέματα, δείγματα τω ν οποίω ν έχουμε όχι μόνον στις φ ορητές εικόνες, αλλά και στα ιστορημέ να χειρόγραφ α του καλλιτεχνικού εργαστηρίου της ονομαστής, αρχαιότερης σε λειτουργία, βιβλιοθήκης της. Αξίζει να αναφερ θεί ότι στη μονή υ πάρχουν περισσότερες α π ό τις μισές πρω τοβυζαντινές εικόνες (6ος-8ος αιώ νας μ.Χ.) π ο υ σώζονται στον κό σμο, καθώς και η πλουσιότερη συλλογή βυζαντινών εικόνων στην υφήλιο. Ο σ πάνιος αυτός θησαυρός αποτελεί μοναδική π η γή έρευνας για του ς ειδικούς, αν ληφθεί υ πόψ η ότι η εικονομαχία του 8ου αιώνα αφάνισε τις ιερές απεικονίσεις της Πρωτοβυζαντινής περιόδου στην Ανατολική Χριστιανοσύνη. Τους θησαυρούς αυτούς, τους ο ποίους διαφυλάσσουν ω ς κό ρη οφθαλμού οι ΣιναΤτες π ατέρες, εξέδωσε η Εκδοτική Αθηνών, με τη σ υμπαράσταση της μονής, στον πολυτελή τόμο «Σινά, οι θησαυροί της Μονής». Το έργο π ο υ κυκλοφορεί ταυτόχρονα στα αγγλικά και τα ελληνικά περιέχει 400 έγχρω μες εικόνες και σύντομα θα κυκλοφορήσει η γερμανική και γαλλική έκδοσή του. Ο ογκώδης τόμος με τη μοναδική σε πλ ού το εικονογράφηση και την αισθητικά άψογη εμφάνισή του περιλαμβάνει κεφάλαια για όλα τα είδη έργω ν της Βυζαντινής, Μεταβυζαντινής και Νεο ελληνικής τέχνης π ο υ φυλάσσονται στη μονή. Περιγράφεται ε πίσης η αρχιτεκτονική του φρουριακού συγκροτήματος και του μοναστηριακού χώρου, τα έξοχα ψηφιδωτά του 6ου αιώνα και οι τοιχογραφίες, μνημεία ανεπανάληπτα για τους αρχαιολό γους, μελετητές και αρχιτέκτονες. Α πό την άλλη, η γεωγραφική θέση της μονής στις μέρες μας είναι ιδιαίτερα σημαντική. Αφενός γιατί η π α ρουσ ία της συμβάλ λει αποτελεσματικά στην προστασία και διατήρηση του ελληνο χριστιανικού πολιτισμού στην ευρύτερη και τόσο ευαίσθητη, λόγω πολέμου, περιοχή της Μέσης Ανατολής - εκεί όπο υ με την υ π ό διαμόρφωση «νέα τάξη πραγμάτων» η παρουσ ία μας ω ς έθνους δεν μπορεί να βασίζεται στις α πειλές και στη βία των
χρ ο νικά ! 11 όπλω ν, τη δύναμη τω ν οπο ίω ν άλλωστε δεν διαθέτουμε. Αφετέ ρου π α ρ ά το γεγο νό ς ότι α π ό το 633 το Σινά είχε ήδη καταλη φθεί α π ό τους Ά ραβες Μ ωαμεθανούς, οι ΣιναΤτες μοναχοί πέτυχαν να διεκδικήσουν και να απ ο σ π ά σ ο υ ν το σεβασμό και την προσ τασ ία τους. Η Μονή κτισμένη στο σταυροδρόμι ό π ο υ συναντώνται τρεις θρησκείες Εβραϊκή-Χριστιανική-Μωαμεθανική, υφίσταται συνε χώς την επίδραση τω ν διερχομένων και συνομιλεί μαζί τους, α ναπτύσσει α γαθές σχέσεις και στενή συνεργασία με τους Μωα μεθανούς της περιοχής, υποδέχεται τους Σταυροφ όρους π ο υ εγκαθίστανται εκεί, δέχεται στις τάξεις της αλλοεθνείς μοναχούς και όμως, παραμένει χωνευτήρι μοναδικό μέσα στο οπο ίο ανα δύθηκε η Ελληνορθόδοξη παράδοση. Ας σημειωθεί τέλος, ότι για την προετοιμασία αυτής της π ο λυτελούς έκδοσης συνεργάστηκαν καθηγητές ελληνικών και ξέ νων πα νεπιστημ ίω ν και επιστήμονες ειδικοί σε θέματα βυζαντι νής αρχιτεκτονικής τέχνης, αρχαιολογίας, ιστορίας και φιλολο γίας υ π ό τη γενική επο π τεία του καθηγητή της Βυζαντινής Φι λολογίας στο Π ανεπιστήμιο Αθηνών κ. Μανάφη. Σινά. Οι θησαυροί της Μονής. Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1990. Σελ. 340.
η ΑΓΟΡΑ
του ΒΙΒΛΙΟΥ από 20 Ιανουάριου έως 2 Φεβρουάριου 1991
Βαγιονάκης-ΑΘ., Βασιλόπουλος-Χαλάνδρι, Γνώση, Αθ., Δωδώνη-ΑΘ., Δωδώνη-Γιάννενα, Ελευθερουδάκης-ΑΘ., Ενδοχώρα-Αθ., Εστία-ΑΘ., Ιανός-Θεσσ., Κα τώι του Βιβλίου-Θεσσ., Κρομμύδας-Χίος, Λέσχη του Βιβλίου-ΑΘ., Μεθενίτης-Πάτρα, Μι χαλάς-Αθ., Πειραϊκή Φωλιά-Πειραιάς, Ραγιάς-Θεσσ., Σάκης-Ν. Σμύρνη, Σΰμβολο-Κηφισιά, Φιλιτπτότης-ΑΘ., Χνάρι-ΑΘ. Ο πίνακας παρουσιάζει τα εμπορικότερα βιβλία ενός δεκαπενθημέρου, σύμφωνα με τα στοιχεία που μας παραχώρη σαν 20 βιβλιοπώλες απ’ όλη την Ελλάδα, δηλώνοντας ο κάθενας τους τέσσερα βιβλία που είχαν τις περισσότερες πωλήσεις στο βιβλιοπωλείο του κατά το διάστημα αυτό. Έτσι κάθε βιβλιοπωλείο δίνει τέσσερις βαθμούς στο βιβλίο που είχε τις περισσότερες πωλήσεις, τρεις βαθμούς στο αμέσως επόμενο, δύο βαθμούς οτο τρίτο κατά σειρά βιβλίο, ενώ ένα βαθμό παίρνει το τέταρτο.
| ΕΜ ΠΕΙΡΙΚΟΣ Α.: Ο Μέγας Α νατολικός | ΝΤΕΓΙΑΝΝΗΣ Γ.: Η Αίκη
ΑΓΡΑ
ΓΝΩΣΗ
| ΟΣΤΡΟΒΣΚΙ Β. - ΧΟΪ Κ.: Στα άδυτα της MOSSAD | Μ ΑΤΕΣΙΣ Π .: Η μητέρα του σκύλου
| ΜΟΥΡΣΕΛΑΣ Κ.: Βαμμένα κόκκινα μαλλιά
ΚΕΔΡΟΣ
Οι προφητείες του Νοστράδαμου | ΔΕΛΤΑ Π .: Αναμνήσεις (1899)
ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ
ΕΡΜ ΗΣ
| ΒΑΜΒΟΥΝΑΚΗ Μ.: Τα κλειστά μάτια ΓΕΡΜΑΝΟΣ Φ.: Ελλάς υπό το μηδέν ΚΟΕΝ Α.: Η Ωραία του Κυρίου
ΠΟΝΤΙΚΙ
ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ
Φ ΙΛΙΠΠΟΤΗΣ ΚΑΚΤΟΣ
ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΗ
ΜΙΛΛΕΡ ΤΖ. - Μ ΙΑΡΟΙ Λ.: Σαντάμ Χουσεΐν. Η κρίση στον Κόλπο. Στα πρόθυρα του πολέμου ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ | ΔΟΥΚΑ Μ.: Εις τον πάτο της εικόνας ΚΕΔΡΟΣ ΤΖΟΫΣ ΤΖ.: Οδυσσέας
ΚΕΔΡΟΣ
το Προφίλ των Εκδοτών Πριν 10 χρόνια, όταν το «Διαβάζω» άρχισε να παρουσιάζει σε κάθε τεύχος του κι από έναν εκδότη, αυτή η παρουσίαση είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον επειδή χαρτογραφούσε συνολικά το έργο, την ιστορία, τα προβλήματα και τις ιδιαιτερότητες του εκδοτικού κόσμου. Σήμερα η εικόνα έχει αλλάξει. Πολλοί από τους, τότε, εκδοτικούς οίκους δεν υπάρχουν πια, άλλοι συνεχίζουν τις δράστηριότητές τους στο χώρο, ενώ άλλοι έχουν δυναμικά, στο μεταξύ, εμφανιστεί. Θεωρώντας λοιπόν απαραίτητο να επαναπροσδιορίσουμε τον εκδοτικό μας χάρτη εγκαινιάσαμε το «ΠΡΟΦΙΛ ΤΩΝ ΕΚΔΟΤΩΝ». Σ’ αυτή τη νέα στήλη οι εκδότες θ’ απαντουν σε 9 κοινά σε όλους - ερωτήματα που έχουν στόχο να διαφανεί η φυσιογνωμία κάθε εκδοτικού οίκου, αλλά και η σχέση του με τους άλλους εκδότες.
14/χρονικα
Εκ δ ό σ ε ι ς Κ α ς τ α ν ι ω τ η Πώς επιλέγετε τα βιβλία π ου πρόκειται να εκδώσετε; Υπάρχει κάποια επ ι τροπή; Ενημερώνεστε από τον ξένο Τύπο για το τι συμβαίνει παγκόσμια στο χώρο του βιβλίου;
Ποια είναι η εκδοτική σας πολιτική και πο ιο υς χ ώ ρους καλύπτει η εκδοτική σας δραστηριότητα;
η
I I εκδοτική πο λ ιτική τω ν Εκδόσεων I I Κ αστανιώτη έχει σ τό χ ο να καλύψει τις β ιβ λιογραφ ικές α ν ά γκες ό λ ω ν τω ν Ελλήνων και γ ια ό λ ες τις ηλι κίες σε βιβλία ε π ιλ ο γ ή ς το υ ς. Έ χο υ με α ν α π τύξει μ εγάλ ες σ ειρές ό π ω ς:
I
α) ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ (Π εζογρα φ ία - Π οίηση - Δοκίμια) β) ΞΕΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ (Π εζο γρ αφ ία Π οίηση - Δοκίμια) γ) ΔΟΚΙΜΙΑ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ ΠΡΟΒΛΗ ΜΑΤΙΣΜΟΥ δ) ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ - ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ - ΨΥ ΧΟΛΟΓΙΑ ε) ΒΙΒΛΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΙ ΔΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ στ) ΠΑΙΔΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΑΠΟ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ ΕΩΣ ΕΦΗ ΒΟΥΣ
Είστε πιστοί στους αρχι κούς σας στόχους; Οι επ ι λογές τω ν βιβλίων πο υ εκδίδετε ακολουθούν τους νόμους ζήτησης και π ρ ο σφοράς;
ι αρχικ οί μας σ τόχοι είναι και π α ρ α μ έ ν ο υ ν αμετακίνητοι. Εκδί δο υ με βιβλία π ο υ π ρ ο ω θ ο ύ ν το ν π ο λ ι τισ μό και δε θ α εκδώ σο υ με π ο τ έ βιβλία π ο υ είναι ρατσιστικά, φ ιλ ο πο λ εμ ικά και π ο ρ ν ο γ ρ α φ ικ ά . Ο ι ε π ιλ ο γ έ ς μας α κ ο λο υ θο ύν τ ο υ ς νό μ ο υ ς τη ς ζή τη σ η ς τη ς α γ ο ρ ά ς, α λ λά ε μείς το λ μο ύ με και ξεπερ ν ά μ ε α υ τό το όριο, διότι πισ τε ύ ο υ μ ε ότι ο ρ ό λ ο ς το υ εκδότη είναι να π ρ ο σ φ έ ρ ει και τις δικές το υ ε π ιλ ο γ έ ς, τα δικά το υ ο ρ άματα, τις δικές το υ ευαισθησίες.
Ο
Τ
I α βιβλία τα ε π ιλ έγ ει ένα ς μ εγά λ ος α ρ ιθμ ό ς σ υ ν ε ρ γ α τώ ν και φ ίλ ω ν μας π ο υ είναι σ υγ γ ρ α φ είς, μεταφ ρασ τές και διανοού μενοι και ενη μερώ νονται α π ό το ν ξένο Τ ύ π ο και τη διεθνή π ο λ ι τιστική κίνηση, α λ λά έχουμ ε και π ο λ ύ καλές σχέσεις με τ ο υ ς Έ λληνες δημ ιουρ γ ο ύ ς και το υ ς ξένους σ υ ν α δ έ λ φ ο υ ς μας.
V
Προωθείτε, σταθερά, νέ ους σ υγγραφ είς ή περισ σότερο σας ενδιαφέρουν οι ήδη καταξιωμένοι;
σ ω ς τώ ρ α είμαστε ο μόνος ελληνικός εκδ οτικός οίκ ος π ο υ δίνει έ μ φ α ση σ το υ ς ν έο υ ς δη μ ιουρ γού ς. Στο εκδο τικό μας π ρ ό γ ρ α μ μ α το υ 1990 σ το σ ύ νολο τω ν 170 νέω ν τίτλω ν π ο υ θ α εκδώ σου με έχουμ ε 19 νέα βιβλία ελλη νικής π ε ζο γ ρ α φ ία ς και 14 νέω ν Ελλήνων π ο ιη τώ ν . Ν ούμερα π ο υ κα νένας ά λ λο ς εκδοτικός οίκος δεν έχει να παρουσ ιάσει.
Ι
Θεωρείτε ότι επιτελείτε πολιτιστικό έργο; Αν ναι, π ώ ς αντιλαμβάνεστε αυτή τη λειτουργία;
εω ρ ού μ ε ότι επ ιτελ ο ύ μ ε και π ο λ ι τιστικό έ ρ γο , διότι σ τον τ ό π ο μας. υ πά ρ χει έλλειψη πο λ ιτικ ή ς βιβλίου α π ό κα ταβολής ελληνικού κράτους. Ενώ σ τα ε υ ρ ω π α ϊκ ά π ρ ο η γ μ έ ν α κράτη οι νέοι σ υ γ γ ρ α φ είς ε π ιδ ο το ύ ντα ι α π ό το κ
χρονικα/15
το ς ( σ την Ελλάδα τ ο ρό λο α υ τό το ν π α ί ζο υ ν οι εκδ ό τες και οι σ υ γ γ ρ α φ είς. Εμείς σ τις Εκδόσεις Κ αστανιώτη εκδί δ ου μ ε φ έ το ς 43 νέα βιβλία ά π ό το ν εκ δοτικό μας π ρ ο ϋ π ο λ ο γ ισ μ ό με ό λ ο το οικονομ ικό ρίσκο α λ λ ά καί με τ η ν α ισιο δοξία, ότι εμείς είμαστε το ό χημα π ο υ θ α δρ ο μ ο λ ο γ η θ ο ύ ν νέοι Έ λ λ η νες λ ο γ ο τέχνες.
δ
Ποια βιβλία άλλων εκδοτικών οίκων θα θέλατε να είχατε εκδώσει εσείς;
εν μ π ο ρ ο ύ μ ε να λέμε τί θ α θέ λ α με α π ό το υ ς τίτλ ο υ ς τω ν ά λ λω ν εκδοτικώ ν οίκω ν, διότι ό τα ν ξεκινήσαμε ήταν δ εδ ο μ ένο ότι υ π ή ρ χ ε μια δ ια μ ο ρ φ ω μένη κατάσταση σ το ν εκδοτικό χ ώ ρ ο και η σχέση σ υ γ γ ρ α φ έω ν - εκ δ ο τώ ν ή τα ν ε π ίσ η ς δεδομένη. θ έ λ ο υ μ ε , και π ισ τε ύ ω ότι σ ύντο μα θα π ρ α γμ α το π ο ιη θ εί, μια μεγάλη εκδοτική σ ειρά π ο υ θ α π α ρ ο υ σ ιά σ ει το σ ύνο λο τη ς ελληνικής λ ο γο τ εχ ν ία ς α π ό το ν Ό μ η ρ ο μέχρι σήμερα. Ποιον απ ό τους εκδοτι κούς οίκους εκτιμάτε π ε ρισσότερο για την π ρ ο σφορά του και γιατί;
ΤΓ I I ιστεύω ότι η Ν ανά Καλιανέση ή#V
τα ν και θ α πα ρ α μ είν ει το φ ω τει νό ά σ τρ ο τη ς εκδο τικής μας ιστορίας. Ά ν θ ρ ω π ο ς ζεσ τό ς, π ρ ο ο δ ε υ τικ ό ς, διο ρ ατικός, π ο υ α ν α π τ ύ σ σ ο ν τα ς το ν «Κέ δρο» π ρ ιν και μετά τη μετα π ο λίτευσ η δη μ ιούρ γη σ ε το φ υ τώ ρ ιο τω ν νέω ν λ ο γο τεχνώ ν. Α ρκετοί σ υ γ γ ρ α φ είς σήμερα α π ο δ ε ικ ν ύ ο υ ν ότι το ένσ τικτό τη ς ήταν σ ω στό.
Π οιους θεω ρείτε φ υ σ ι κούς σας συμμάχους (εφη μερίδες, περιοδικά, T.V., ραδιόφωνο, πολιτεία κ.ά);
τI
ο π ε ρ ιο δ ικ ό ΔΙΑΒΑΖΩ και ό λ α τα π ερ ιο δ ικ ά π ο υ α σ χολού νται με το βιβλίο και τη λ ο γο τεχν ία είναι εκ π ρ ο ο ιμ ίο υ σύμμαχοι το υ βιβλίου. Τα ά λ λα μαζικά μέσα επ ικ ο ιν ω ν ία ς είναι και α υ τά σ ύμμαχοι το υ βιβλίου, αλ λά θ α π ρ έ π ε ι να α σ χοληθού ν περ ισ σότερ ο σο βαρά με το βιβλίο και γ ι’ α υ τό θ α π ρ έ πε ι να π α ρ α δ ε ιγ μ α τισ το ύ ν α π ό τα ευ ρ ω π α ϊκ ά α ν ά λ ο γά του ς.
V
τ
Ποια βιβλία σκοπεύετε να εκδώσετε προσεχώ ς;
α βιβλία π ο υ θ α εκδώ σου με είναι:
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ Πολενάκη Μαρία Μη, είμαι ακόμα ζωντανή ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ Τσαουσέσκου Έλενα Τα α π όρ ρητα σημειωματάρια _______________ ΤΕΧΝΕΣ_________ Βασιλειάδης Γιάννης Μ ότσαρτ Λαμπράκη-Πλάκα Μαρίνα Ο γελω τοποιός και η αλήθεια του _________ΞΕΝΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ Γκαλό Μαξ Μια δημόσια υπόθεση Κεφελέκ Γιαν Η γυναίκα κάτω α π ' τον ορίζοντα Λώρενς Ντ.Χ. Η ράβδος του Ααρών Σουίφτ Τζόναθαν Η μάχη τω ν βιβλίων
Χέμλιν Στέφαν Λ υκόφως
Άντριους Λυν Η γυναίκα τζά γκουαρ
Κίνγκσλεϊ Εϊμις Ο τυ χερ ό ς Τζιμ Λέσσινγκ Ντόρις Το καλοκαίρι π ρ ιν α π ό το σκοτάδι
Αατιενς Μαίρη Η ζωή και ο θά να τος του Κρισναμούρτι
Χάρολντ Πίντερ Οι Νάνοι
ΔΟΚΙΜΙΑ Βρεττός Σπόρος Οι λαϊκοί π ο ιη τές της Λευκάδας Γιανναράς Χρηστός Α νθολόγημα τεχνημάτων Ιωάννου Γιάννης Ο δυσσέας Ελύτης (Από τις καταβολές του υπερρεαλισμού στις εκβολές του μύθου) Πιερής Μιχάλης Α πό μερτικόν τη ς Κ ύπρου (1979-90)
Καμπανάς Γιώργος Θ εω ρία της μουσικής σ ημειογραφ ίας β' Κουρετζής Λάκης Το θεατρικό παιχνίδι
ΝΕΑΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ Καπότε Τροόμαν Ο καλεσμένος Λίντγκρεν Άστριντ Α δελφοί Λεοντόκαρδοι ΠΑΙΔΙΚΑ
Κάτος Γιώργος Λεξικό τη ς Α ργκό
Κλιάφα Μαροόλα 12+1 πα ρ α μ ύθ ια α π ό τη Θεσοαλία.
χρ ονικά! 17
δια
λαγοι
Μετά τη δημοσίευση του άρθρου της κ. Ντάρας Βυζοβίτου για το «Ιστορικό αρχείο 'νεολαίας» (τεύχος 233/26.12.90), λάβαμε τις δύο επιστολές που δημοσιεύουμε αμέσως παρακάτω. Η πρώτη του κ. Τριαντάφυλλου Σκλαβενίτη και η δεύτερη των κ.κ. Χρή στου Λούκου, 'Α ννας Ματθαίου και Δημήτρη Σπάθη. Αυτή η δεύτερη επιστολή συνο δεύεται και από ένα κείμενο διαμαρτυρίας που υπογράφουν διακόσιοι Έ λλ η νες επιστή μονες, το οποίο δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Αυγή» στις 21 Σεπτεμβρίου 1990. Τις επιστολές αυτές θέσαμε υπόψη της κ. Βυζοβίτου, την απαντητική επιστολή της οποίας επίσης δημοσιεύουμε. Οφείλουμε να υπογραμμίσουμε ότι και οι τρεις επιστολές συγκλίνουν ω ς προς την εν θουσιαστική αποδοχή της σύστασης και των σκοπών του ΙΑΕΝ, θέση που διατυπώνε ται και στο δημοσιευμένο στο «Διαβάζω» άρθρο, κάνουν δε έκκληση προς τους αρμό διους για τη συνέχιση της λειτουργίας του. Η μόνη σύγκρουση εντοπίζεται στην παράθεση των στοιχείων για τα μέχρι τώρα πε πραγμένα του. Το «Διαβάζω», χω ρίς, φυσικά, να διεκδικεί το ρόλο του ειδικού ερευνη τή - θα ήταν άλλωστε εκτός των στόχων του - , παραμένει ανοιχτό προς κάθε νέα πληροφόρηση που ίσω ς, έστω και έμμεσα, θα βοηθούσε τη δημιουργική πορεία του ΙΑΕΝ.
Ά λλη άποψη για το «Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας» Αθήνα 18 Ιανουαρίου 1991 Προς το περιοδικό «Διαβάζω» Κύριε Διευθυντή, Στον αρ. 253/26-12-90, σελ. 21-23, του περιοδικού σας, δημο σιεύσατε άρθρο της κυρίας Ντά ρας Βυζοβίτου «Ιστορικό αρχείο ελληνικής νεολαίας» στο οποίο γίνεται προσπάθεια να παρου σιαστεί το έργο του «Ιστορικού Αρχείου Ελληνικής Νεολαίας» (ΙΑΕΝ) της Γενικής Γραμματείας Νέας Γενιάς, ενός ερευνητικού προγράμματος για την ιστορία της νεολαίας που λειτούργησε το 1983 ως το 1989 με την ευθύνη επιστημονικής επιτροπής, που την αποτελούσαν οι κ.κ. Σπύρος Ασδραχάς, Γιάννης Γιαννουλόπουλος, Φίλιππος Ηλιού και (ο υπογράφων) Τριαντάφυλλος Σκλαβενίτης. Πριν περάσω στη συζήτηση
των στοιχείων και των απόψεων που περιέχονται στο άρθρο της κ. Βυζοβίτου, θέλω να σημειώσω ότι με τη δημοσίευση του άρθρου αυτού το «Διαβάζω» παραβίασε τη δημοσιογραφική δεοντολογία γιατί παρουσίασε μόνο τις από ψεις της Γενικής Γραμματείας Νέας Γενιάς για το ΙΑΕΝ, ενώ έ πρεπε να γνωρίζει ότι υπάρχουν και άλλες απόψεις και οι οποίες μάλιστα είχαν δημοσιοποιηθεί α πό τον Ιούνιο του 1989 ως σήμε ρα, σε τέτοια έκταση και ποικιλία εντύπων, που μια επιθεώρηση βι βλίου όπως το «Διαβάζω», δεν μπορεί να αγνοεί. Οι απόψεις της Επιτροπής του ΙΑΕΝ δημοσιοποι ήθηκαν στον τύπο ως απαντή σεις ο ια ερωτήματα των εφημε ρίδων ύστερα από δημοσίευμα στηριγμένο, και τότε, μόνο στις απόψεις της Γενικής Γραμμα τείας Νέας Γενιάς («Ελευθεροτυ πία» 28-10-89, 31-10-89, 5-11-89, «Αυγή» 2-11-89). Ο κ. Γενικός Γραμματέας Νέας Γενιάς ύστερα από τα δυσμενή σχόλια του Τύ που δήλωσε ότι «ουδέποτε αμφι σβήτησα την επιστημονική αρτιό τητα και το εθνικά πολύτιμο της
δουλειάς της Επιτροπής Ιστορι κού Αρχείου Ελληνικής Νεο λαίας» («Αυγή» 4-11-89, «Ελευθε ροτυπία» 5-11-89, «Τα Νέα» 7-11-89). Για το ΙΑΕΝ δημοσιεύτη κε ολοσέλιδο άρθρο του κ. Β. Αγγελικόπουλου στην εφ. «Το Βή μα» 8-7-90, που προκάλεσε τις ε ρωτήσεις στη Βουλή των κομμά των της Αντιπολίτευσης και κεί μενο με 196 υπογραφές Πανεπι στημιακών και ερευνητών (Αυγή 21-9-90). Να θυμίσω ακόμη ότι το Πανεπιστήμιο Αθηνών οργάνωσε δημόσια επιστημονική εκδήλω ση, στην οποία κλήθηκε και το «Διαβάζω», στις 17-10-90 στο κεν τρικό του κτίριο με ομιλητές τον Πρύτανη κ. Μ. Σταθόπουλο, τον κ. Κ.Θ. Δημαρά, τον κ. Τ. Σκλαβε νίτη και τον κ. Π. Μουλλά, για να παρουσιαστεί το βιβλίο του τε λευταίου (22ο βιβλίο στη σειρά του ΙΑΕΝ) και να βραβευτεί από το Πανεπιστήμιο ο συγγραφέας του. Στην ομιλία του ο κ. Πρύτα νης δήλωσε ότι το Πανεπιστήμιο εύχεται να προχωρήσει το ση μαντικό έργο του ΙΑΕΝ και ότι το Πανεπιστήμιο θα ήταν πρόθυμο να αναλάβει τη συνέχισή του.
18/χρονικα Ό λα αυτά, κ. Διευθυντή, δεν προβλημάτισαν το «Διαβάζω» και την κυρία Βυζοβίτου ώστε να α ναζητήσουν και τις άλλες από ψεις για το ΙΑΕΝ και παραβιάζο ντας τη δεοντολογία είχαμε και το πρακτικό αποτέλεσμα της κα κής πληροφόρησης των αναγνω στών του περιοδικού καθώς στο άρθρο, πέραν των απόψεων που εκθέτει η κ. Βυζοβίτου και απηχούν τις απόψεις της Γενικής Γραμματείας Νέας Γενιάς (τις μόνες που άκουσε), υπάρχουν και ψευδή στοιχεία ή μισές αλή θειες, όπως νομίζω ότι θα μπορέ σω να δείξω στη συνέχεια της ε πιστολής μου, που συνοδεύεται από ένα φάκελο με τα δημοσιεύ ματα στα οποία αναφέρομαι. Η α πάντησή μου ακολουθεί τη σειρά του άρθρου της κ. Βυζοβίτου. Το ΙΑΕΝ δεν ήταν «μεγαλεπήβολη προσπάθεια» και δεν οδη γήθηκε σε κρίση από τα προβλή ματα που συνάντησε ως τον Ιού νιο του 1989. Ήταν μία σχεδια σμένη προσπάθεια από τέσσερις ιστορικούς, που κλήθηκαν από την Πολιτεία το 1983 να προ γραμματίσουν και να εκτελέσουν την έρευνα για την ιστορία της νεολαίας. Η Επιτροπή του ΙΑΕΝ με πίστη στις αρχές και τους ό ρους της έρευνας και γνώση του επιστημονικού δυναμικού και ε μπιστοσύνη στις δυνάμεις, που διαθέτει η έρευνα στον τόπο μας, συνεργάστηκε με ερευνητές κυ ρίως των νεότερων γενεών αλλά και καταξιωμένους ειδικούς με λετητές, που ανέλαβαν τις έρευ νες, και παρακολούθησε από πο λύ κοντά το ερευνητικό και το εκ δοτικό πρόγραμμα του ΙΑΕΝ. Δεν είναι αλήθεια όσα γράφο νται για την ερώτηση στη Βουλή. Ερωτήσεις κατέθεσαν και τα δύο Κόμματα της Αντιπολίτευσης και ο κ. Γενικός Γραμματέας Νέας Γενιάς, προκειμένου να διευκο λύνει τις απαντήσεις των προϊ σταμένων του Υπουργών συνέτα ξε κείμενο με πολλές ανακρί βειες, το οποίο έστειλε και στις εφημερίδες (Ελευθεροτυπία 26-9-90). Ό ταν το πληροφορηθήκαμε, συντάξαμε αναιρετικό υπό μνημα και το εγχειρίσαμε στον κ. Αντιπρόεδρο της Κυβέρνησης και Υπουργό Πολιτισμού (8-10-90) με αποτέλεσμα η απάντησή του στις ερωτήσεις των βουλευτών να είναι σαφώς διαφοροποιημέ
νη από το έγγραφο του κ. Γενι κού Γραμματέα, αλλά και την α πάντηση της κυρίας Υφυπουρ γού Πολιτισμού, ώστε ανάμεσα στις απαντήσεις Υπουργού και Υ φυπουργού, για τα ίδια θέματα, να υπάρχουν σημαντικές διαφο ρές. Βεβαίως τα ουσιαστικά προ βλήματα του ΙΑΕΝ αρχίζουν από τον Ιούνιο του 1989: στο διάστη μα των 18 μηνών που πέρασε από τότε δεν ανατέθηκε καμία έρευ να, δεν προκηρύχθηκε διαγωνι σμός για καμία έκδοση (αντίθετα δεν υπογράφτηκε ούτε η σύμβα ση για την εκτύπωση του βιβλίου «Κατάλογος του νεανικού τύπου 1936-1940» για το οποίο είχε γί νει μειοδοτικός διαγωνισμός τον Απρίλιο του 1989 και είχε ανακη ρυχθεί μειοδότης - ανάδοχος τυπογράφος). Δεν ανανεώθηκε η σύμβαση των μελών της Επιτρο πής ΙΑΕΝ και χάρη και στην ακύ ρωση από τη Διεύθυνση Εντελλομένων του Υπ. Πολιτισμού για τυ πικούς λόγους της τελευταίας σύμβασης που υπογράφηκε στις αρχές του 1989, η Επιτροπή τυπι κά δεν υπάρχει από 31-12-88. Α κόμη και τα 4 βιβλία (αρ. 19, 20, 21, 22 της σειράς του ΙΑΕΝ) σε 6 τόμους και 2.500 σελίδες, που οι συμβάσεις εκτύπωσής τους εί χαν υπογράφει τον Μάρτιο του 1989 και τα παρέλαβε η Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς στις αρ χές του 1990, τα κρατά κλεισμέ να, ένα χρόνο τώρα, χωρίς να στείλει ούτε τα αντίτυπα που προβλέπει ο νόμος στην Εθνική Βιβλιοθήκη και στη Βιβλιοθήκη της Βουλής. Ας μη γίνεται λόγος για την καθιερωμένη συνέντευξη τύπου που γινόταν τα προηγού μενα χρόνια για να γίνουν γνω στά τα βιβλία, την αποστολή τους σε δημόσιες βιβλιοθήκες, Αρχεία, Πανεπιστήμια, Ερευνητι κά Κέντρα και Βιβλιοπωλεία. Να σημειωθεί ακόμη ότι ο 2ος τόμος του βιβλίου της κ. Αλόης Σιδέρη «Έλληνες φοιτητές στο Πανεπι στήμιο της Πίζας», (αρ. 21 του ΙΑΕΝ) έμεινε ημιτελής στη σελ. 80, σε τυπογραφικά φύλλα, και έ να χρόνο τώρα δεν έχει προκη ρυχθεί διαγωνισμός για την ανά δειξη ανάδοχου τυπογράφου για την ολοκλήρωσή του. Η κ. Βυζοβίτου κάτω από τον τίτλο «τι (δεν) έγινε» σημειώνει «Από τις τρεις κατευθύνσεις του
στοχολογίου μόνο η πρώτη υλο ποιήθηκε. Ανατέθηκαν 49 έρευ νες, από τις οποίες εκδόθηκαν 19 μέχρι στιγμής ενώ εκκρεμεί η πα ράδοση σημαντικού αριθμού ε ρευνών». Παραθέτω τα πραγμα τικά στοιχεία: Ανατέθηκαν 65 έ ρευνες (1983: 14,1984:11, 1985:14, 1986:8, 1987:10, 1989:8). Παραδό θηκαν 46 έρευνες, 3 έχουν συμ βατικό όριο παράδοσης την άνοι ξη του 1991 και 16 ερευνών ανα μένεται η παράδοση. (Πλήρη στοιχεία δημοσιεύτηκαν στο πε ριοδικό «Μαντατοφόρος» τεύχος 29, Ιούνιος 1989 σ. 50-55). Στη σει ρά του ΙΑΕΝ εκδόθηκαν 15 έρευ νες σε 19 τόμους. Επιπλέον η εκ δοτική σειρά του ΙΑΕΝ περιέλα βε τα Πρακτικά των δύο διεθνών συμποσίων που οργανώθηκαν α πό το ΙΑΕΝ (σε 5 τόμους) (αρ. 1, 16, 19) καθώς και τα βιβλία ενός ξένου και δύο ελλήνων καθηγη τών Πανεπιστημίου και ενός ε ρευνητή, που ήταν ευγενική τους προσφορά στο ΙΑΕΝ, για την ο ποία η Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς τους ευχαρίστησε και τους παραχώρησε 100 αντίτυπα του έργου τους, και είναι αναλη θής η πληροφορία που σημειώνει η κ. Βυζοβίτου στη σ. 22 του άρ θρου της ότι οι 4 αυτές εκδόσεις έγιναν για να καλύψουν άλλες, που καθυστερούσαν να παραδο θούν: ήταν 4 σημαντικά έργα για το ΙΑΕΝ και περιλήφθηκαν, κατά προτεραιότητα, στο εκδοτικό του πρόγραμμα (αρ. 2, 7, 17, 22). Συ νολικά εκδόθηκαν 22 βιβλία σε 29 τόμους και 12.500 σελίδες. Το στοχολόγιο ( = προγραμμα τικοί στόχοι) του ΙΑΕΝ προέβλεπε όχι 3 αλλά 4 κατευθύνσεις: α) ανίχνευση και συγκρότηση πλη ροφοριακών συνόλων β) εργα σίες υποδομής γ) έρευνες ιστο ριογραφικού επιπέδου δ) πολιτι σμική πολιτική. Στο α) και β) αντι στοιχούν 16 έρευνες για τη συ γκρότηση καταλόγων και σωμά των τεκμηρίων. Καταγράφηκε ο νεανικός τύπος 1836-1945, καταγράφηκαν τα σχολικά εγχειρίδια ιστορίας και γεωγραφίας (18341914), τα σχολικά εγχειρίδια (1913-1936), συντάχτηκε η βιβλιο γραφία της παιδικής λογοτε χνίας (1833-1940), συντάχτηκε ο κατάλογος των ελληνικών παρα μυθιών και το νομικό πλαίσιο για τη νεολαία (1833-1900). Και ακό μη μηχανογραφήθηκαν στον υ
χρ ονικά! 19 πολογιστή της Γενικής Γραμμα τείας Νέας Γενιάς και επεξεργά στηκαν τα πρωτόκολλα εγγρ α φής των φοιτητών του Πανεπι στημίου Αθηνών και συντάχθη καν οι κατάλογοι των ελλήνων φοιτητών στην Πίζα και στη Γερ μανία τον 19ο αιώνα. Τυπώθηκαν δύο μεγάλα ανθολόγια με κανο νιστικά κείμενα για την εκπαίδευ ση των κοριτσιών και τη διδασκα λία της ιστορίας και γεω γρα φίας. Τυπώθηκαν σχολιασμένα σε 3 τόμους τα προγράμματα της μέσης εκπαίδευσης (1833-1929) καθώς και διεθνής βιβλιογραφία της ιστορίας της παιδικής ηλι κίας και της νεότητας. Για το γ) αντιστοιχούν 49 έρευνες, ενώ για το δ) αντιστοιχούν 2 διεθνή συνέδρια, το 1984 και το 1987, στα οποία έγιναν 92 πρωτότυπες ανακοινώσεις από 71 έλληνες και 21 ξένους ερευνητές. Τα πρακτι κά των συνεδρίων εκδόθηκαν έ γκαιρα σε 5 τόμους (του πρώτου και γαλλικά). . Ό σα λέγονται για το «σύστη μα επικοινωνιών» και το «αρχείοβιβλιοθήκη» προϋπέθεταν τη θε σμική κατοχύρωση του ΙΑΕΝ και την εξέλιξή του σε ερευνητικό κέντρο. Και εδώ πρέπει να γίνει σαφές ότι η Επιτροπή του ΙΑΕΝ δεν είχε ούτε γραφείο, ούτε διοι κητική υποστήριξη επί τούτου. Ό λα έγιναν με τη συνεργασία της Επιτροπής με τη δημόσια υ πηρεσία της Γενικής Γραμμα τείας και στο πλαίσιο του δημό σιου λογιστικού. Για τα στοιχεία που προσκομί ζει η κ. Βυζοβίτου για τους το μείς εκείνους, που το ΙΑΕΝ δεν ενδιαφέρθηκε, υπάρχουν δύο ε πισημάνσεις: η ιστορία, όσο και αν απλωθεί δεν καλύπτει το σύ νολο των κοινωνικών επιστημών και πάντως το ΙΑΕΝ δεν είχε σκο πό να μονοπωλήσει τις έρευνες που πρέπει να γίνονται για θέμα τα της νεολαίας. (Η Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς άλλωστε α νέθεσε σε ερευνητικά ιδρύματα και ερευνητές έρευνες για διά φορους τομείς). Το ΙΑΕΝ δημο σιοποίησε το «στοχολόγιο» και η ανταπόκριση της επιστημονικής κοινότητας σ’ αυτό ήταν σημαντι κή. Αν δεν υπήρξε ανταπόκριση σε όλα τα θέματα και για όλες τις χρονικές περιόδους, αυτό συμ βαίνει και με το σύνολο της ιστο ρικής έρευνας όπου παρατηρού
νται «σιωπές» και «κενά» και έχει σχέση φυσικά με παγιότερες α δυναμίες των πτυχιακών και με ταπτυχιακών ιστορικών σπου δών μας και του επιπέδου της έ ρευνας και των επενδύσεων σ’ αυτήν. Ας κλείσει λοιπόν και το ΙΑΕΝ για να έχουμε ένα ερευνη τικό πρόγραμμα λιγότερο, κι ας το λέμε όλοι επιτυχημένο, για να έχουμε άλλο ένα παράδειγμα α συνέχειας και αποθάρρυνσης και τη δυνατότητα να λέμε την τόσο ελπιδοφόρα φράση και για ένα α κόμη τομέα: «τίποτα δεν γίνεται σ’ αυτό τον τόπο». Έτσι και η κ. Βυζοβίτου δεν θα βρίσκει παρά λειψη σ’ ένα ερευνητικό πρό γραμμα ιστορίας το ότι δεν ερευ νά θέματα συγχρονικής κοινωνιολογίας, ψυχολογίας, επιδη μιολογίας, ναρκωτικών κ.ά. Ούτε να βρίσκεται η ευκαιρία για λαϊκιστικά συνθήματα «η έρευνα χάριν της έρευνας» ή «έργα που οι νέοι θα τα διαβάσουν» λ ες και το πρόβλημα «επικοινωνίας» ανάμε σα στον ερευνητή και την κοινω νία του γεννήθηκε από τον τρό πο που λειτουργούσε το ΙΑΕΝ και γράφτηκαν οι μελέτες του, και δεν έχει να κάνει με το επίπε δο της παιδείας και της πνευμα τικής καλλιέργειας μιας κοινω νίας, αλλά θα τη λύσουν τα εύπεπτα φυλλάδια και οι μπροσούρες που φαίνεται να αναζητούν όσοι έχουν έτοιμες τις συνταγές «αναπροσδιορισμών» του ΙΑΕΝ. Από αυτά που η κ. Βυζοβίτου ο νομάζει στοιχεία της «κρίσης» του ΙΑΕΝ επιθυμώ να σχολιάσω το στοιχείο των ερευνών που η παράδοσή τους καθυστερεί (16 συνολικά, 25% των ερευνών που ανατέθηκαν) και να σημειώσω ότι είναι πράγματι πρόβλημα αλλά όχι στοιχείο κρίσης. Για το «πα ράξενο» κενό των ετών 19361940 στην καταγραφή του νεανι κού τύπου σημειώσαμε πιο πάνω αρκετά. Για το παρεμφερές και αλληλοεπικαλυπτόμενο θέμα σε δύο έρευνες (και παρ’ όλο που θα μπορούσε να συμβαίνει και να εί ναι νόμιμο) παραθέτω τους δύο τίτλους των ερευνών για να φα νεί η διαφορά τους: «Τα παιδιά και οι νέοι στην πεζογραφία του 19ου αι.», «Οι τύποι του νέου ήρωα στο μυθιστόρημα του 19ου αιώνα». Ως προς τις διαπιστώσεις της κ. Βυζοβίτου για την ανάγκη της
συνέχειας του ΙΑΕΝ «που παρου σίασε ένα σημαντικό, τόσο από την άποψη της ποιότητας όσο και από την άποψη του όγκου, έργο» και τις διαβεβαιώσεις της ηγε σίας της Γενικής Γραμματείας για τη συνέχιση του ΙΑΕΝ (οι ο ποίες όπως σημειώσαμε δεν εί ναι πρώτη φορά που δίνονται), η Επιτροπή του ΙΑΕΝ, η επιστημο νική κοινότητα, όπως εκφράστη κε και δημόσια, περιμένουν τα έργα της Πολιτείας και της Κοι νωνίας το ενδιαφέρον, χωρίς να ξεχνούν ότι στους τελευταίους 18 μήνες το ΙΑΕΝ καταδικάστηκε από τη Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς σε αργό θάνατο και τώρα απειλείται με «σαφή αναπροσδιορισμό των στόχων» ώστε να βγουν «αναμφισβήτητου επιστη μονικού κύρους» επιστημονικά βιβλία, όχι του δόγματος «η έ ρευνα για την έρευνα» αλλά «που οι νέοι θα διαβάσουν». Εμείς με όλα αυτά δεν ησυχάζουμε. Το «Διαβάζω»; Τριαντάφυλλος Σκλάβενίτης
Για την αντικειμενική ενημέρωση του κοινού 9 Ιανουάριου 1991 Αξιότιμε κύριε Γαλάντη, Στο τεύχος 253 (26 Δεκεμβρίου ’90) του περιοδικού σας, η κυρία Ντόρα Βυζοβίτου δημοσίευσε έ να κείμενο με τίτλο: Ιστορικό αρ χ είο ελληνικής νεολαίας (ο. 21-23), προκειμένου να «πληρο φορήσει υπεύθυνα το αναγνω στικό κοινό (του περιοδικού), τό σο για την υπάρχουσα κατάστα ση όσο και για τις προθέσεις των υπευθύνων» του ΙΑΕΝ. Με μεγά λη έκπληξη είδαμε ότι η υπεύθυ νη ενημέρωση στηριζόταν μονομερώς στις απόψεις του Γενικού Γραμματέα Νέας Γενιάς, κ. Μ. Σιώψη. Επειδή το Ιστορικό Αρ χείο Ελληνικής Νεολαίας έχει καταξιωθεί στη συνείδηση της ε πιστημονικής κοινότητας, η ο ποία έχει ήδη εκφράσει την ανη συχία και την αντίθεσή της στη βάναυση διακοπή αυτού του τό σο σημαντικού ερευνητικού και εκδοτικού προγράμματος, σας ε
20/χρονικα πισυνάπτουμε το ακόλουθο κεί μενο, υπογραμμένο από διακόσιους έλληνες επιστήμονες, το ο ποίο έχει ήδη επιδοθεί στον Υ πουργό Πολιτισμού και έχει απο σταλεί στον τύπο (Σεπτέμβριος ’90). Το κείμενο αυτό, δημοσιευό μενο, ελπίζουμε ότι θα συμπλη ρώσει την αντικειμενική και υ πεύθυνη πληροφόρηση που θέ λει να παρέχει το περιοδικό σας στους αναγνώστες του. Με τιμή Χρήστος Λούκος, ιστορικός, ΚΕΙΝΕ Ακαδημίας Αθηνών Αννα Ματθαίου, ιστορικός Δημήτρης Σπάθης, αναπλ. καθηγητής Π ανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
Το κείμενο διαμαρτυρίας 200 Ελλήνων επιστημόνων για τη λειτουργία του ΙΑΕΝ Αθήνα, 30 Αυγούστου 1990 Ένα σημαντικό πρόγραμμα ι στορικών ερευνών της Γενικής Γραμματείας Νέας Γενιάς, το Ι στορικό Αρχείο Ελληνικής Νεο λαίας, καταδικάζεται εδώ και αρ κετούς μήνες σε αργό θάνατο, χωρίς να έχει επιδειχθεί η στοι χειώδης ευαισθησία. Παρόλο που οι νέοι και τα προβλήματά τους βρίσκονται πολύ συχνά στο επίκεντρο του πολιτι κού λόγου, φαίνεται πω ς μια ου σιαστική προσπάθεια - όπως το ΙΑΕΝ - που προωθεί τη γνώση του ιστορικού παρελθόντος της ελληνικής νεολαίας και συνεπώς την κατανόηση του παρόντος της όχι μόνο δεν ενθαρρύνεται, ό πω ς θα όφειλε, αλλά παραγκωνί ζεται και αναστέλλεται. Με την ενέργεια αυτή αποκα λύπτεται εξάλλου η υποβάθμιση της ιστορικής έρευνας ως «περιτ τής πολυτέλειας», παρόλη τη μεγαλοστομία που συχνά φορτίζει θέματα τα οποία αφορούν στην ι στορία μας. Με τη συμμετοχή σε μεγάλο βαθμό νέων επιστημόνων, το
ΙΑΕΝ παρήγαγε στα έξι χρόνια λειτουργίας του, χάρη και στην ευαισθησία των τεσσάρων ιστο ρικών που το σχέδιασαν και το διηύθυναν, ένα πλούσιο έργο. Το ερευνητικό του πρόγραμμα κα λύπτει μια ποικιλία θεμάτων και προσεγγίσεων που αφορούν ά μεσα ή έμμεσα στις νέες γενιές της Ελλάδας: δημογραφία, νοσολογία, εκπαίδευση, μηχανισμοί ι δεολογικού ελέγχου και χειρα γώγησης, συμμετοχή στην παρα γωγή και την. πολιτική, κοινωνι κές συμπεριφορές, σχέσεις των δύο φύλων, σχέση με τις άλλες γενιές. Ένα έργο ενδιαφέρον και πολυδιάστατο, του οποίου η κοι νωνική εμβέλεια είναι πολύ με γαλύτερη απ’ αυτή που του επέ τρεψε η, λόγω των γνωστών α δρανειών του κρατικού μηχανι σμού, περιορισμένη του διάδο ση. Η αναστολή του έργου αυτού αποτελεί πρόκληση τόσο για την επιστημονική κοινότητα όσο ευ ρύτερα για το κοινό αίσθημα, προπάντων όταν αφήνεται να εν νοηθεί ως πρόσχημα η περικοπή των δημοσίων δαπανών για «διανοουμενίστικες» εκδόσεις οι ο ποίες απευθύνονται στους λί γους. Εμείς, όσοι κατά καιρούς συ νεργαστήκαμε με το ΙΑΕΝ, όσοι εκτιμάμε την ποιότητα της επι στημονικής του συμβολής, όσοι αναγνωρίζουμε την κοινωνική του σημασία, θεωρούμε απαραί τητο να συνεχίσει τυπικά και ου σιαστικά να παράγεται το έργο αυτό, ανεξάρτητα από κομματι κές σκοπιμότητες και χωρίς να αλλοιωθεί η υπάρχουσα φυσιο γνωμία του. Επειδή νιώθουμε εξί σου υπεύθυνοι και υπεύθυνες α πέναντι στο ενδεχόμενο μιας σιωπηρά μεθοδευόμενης διάλυ σης του Ιστορικού Αρχείου Ελλη νικής Νεολαίας, εκφράζουμε την υποστήριξή μας στους συναδέλ φους μας της Επιτροπής του ΙΑΕΝ και διαμαρτυρόμαστε έντο να για μια στάση η οποία φανε ρώνει περιφρόνηση προς την ι στορική έρευνα και τους συντε λεστές της και στερεί την πνευ ματική μας ζωή από κεκτημένες ποιότητες. Καλούμε, τέλος, τους ιθύνοντες να τοποθετηθούν δη μόσια και υπεύθυνα για την τύχη του ερευνητικού αυτού προ γράμματος.
Αβδελά Έφη, ιστορικός, λέκτορας ΑΠΘ Αγγελάτος Δημήτρης, φιλόλογος, λέ κτορας Πανεπιστημίου Κρήτης Αγγελίδης Μανόλης, πολιτειολόγος, λέκτορας Παντείου Αγγελομάτη - Τσουγκαράκη Ελένη, ι στορικός, ΚΕΜΝΕ Ακαδημίας Αθηνών Αγριαντώνη Χριστίνα, ιστορικός, Κέ ντρο Νεοελληνικών Ερευνών Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών Αλιβιζάτος Νίκος, αναπλ. καθηγητής Νομικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Αλευρά Π., ιστορικός, Ιστορικό Αρ χείο ΕΤΕ Αναγνωστάκης Ηλίας, ιστορικός, Κέ ντρο Βυζαντινών Ερευνών Εθνικού Ι δρύματος Ερευνών Αναγνωστοπούλου Ελένη, αρχειακός, Ιστορικό Αρχείο Δήμου Πειραιά Ανδρέου Αποστόλης, εκπαιδευτικός Αντωνίου Δαβίδ, φιλόλογος Αποστολόπουλος Δημήτρης Γ., ιστο ρικός, Κέντρο Νεοελληνικών Ερευ νών Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών Αρώνη - Τσίχλη Καίτη, επίκ. καθηγήτρια Παντείου Ασβεστά Αλίκη, ιστορικός Βαγενάς Νόσος, καθηγητής Πανεπι στημίου Κρήτης Βάρδα Χριστίνα, υπεύθυνη αρχείων Γενναδείου Βιβλιοθήκης Βαροπούλου Ελένη, θεατρολόγος Βαρών Οντέτ, ιστορικός Βεντούρα Αικατερίνη, ιστορικός Βιγγοπούλου Ιόλη, Κέντρο Νεοελλη νικών Ερευνών Εθνικού Ιδρύματος Ε ρευνών Γάσπορης Χαράλαμπος, ιστορικός, Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών Γεωργαντά Αθηνά, φιλόλογος, Πανε πιστήμιο Κρήτης Γεωργουσόπουλος Κώστας, φιλόλο γος Γιαλκέτσης Θανάσης, υπάλληλος Ι στορικού Αρχείου ΕΤΕ Γιανναδάκης Νίκος, φιλόλογος Γιανναράς Χρήστος, καθηγητής ΠαΓιατρομανωλάκης Γιώργης, επίκ. κα θηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών Γιωτοπούλου - Σισιλιάνου Έλλη, ομ. καθηγήτρια Ιονίου Πανεπιστημίου Hering Giiiinar, τακτ, καθηγητής Πα νεπιστημίου Βιέννης Δελβερούδη Ε.Α., Πανεπιστήμιο Κρήτης Δημακοπούλου Α., φιλόλογος, Πανε πιστήμιο Αθηνών Διαλησμάς Στέφανος, φιλόλογος, Πα νεπιστήμιο Αθηνών Διαμαντούρος Νικηφόρος, αναπλ. κα θηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών Δοξιάδης Απόστολος, συγγραφέαςσκηνοθέτης Δοξιάδης Κύρκος, λέκτορας Πανεπι στημίου Αθηνών Δρακοπούλου Ευγενία, ιστορικός, Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Εθνι κού Ιδρύματος Ερευνών Δρούλια Λουκία, ιστορικός, διευθύ-
χρονικα/21 ντρια Κέντρου Νεοελληνικών Ερευ νών Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών Δρούλια - Μητράκου Έλλη, ιστορικός Ελεγμίτου Λίνα, φιλόλογος Ευθυμίου - Χατζηλάκου Μαρούλα, λέ κτορας Πανεπιστημίου Αθηνών Ζάννας Α.Π., κοινωνιολόγος Ζούρα Μαρία, φιλόλογος, Πανεπιστή μιο Αθηνών Ζώρας Γεράσιμος, φιλόλογος, Πανε πιστήμιο Αθηνών Ηλιού Μαρία, καθηγήτρια Πανεπιστη μίου Ιωαννίνων Ήφαιστος Παναγιώτης, διεθνολόγος, επίκ. καθηγητής Παντείου θεοδώρου Βάσω, ιστορικός Ιγγλέση Αγγελική, οικονομολόγος - ι στορικός Καγιαλής Τάκης, φιλόλογος Κακριδής Φάνης, καθηγητής Πανεπι στημίου Καλλιατάκη - Μερτικοπούλου Κάλλια, ιστορικός, ΚΕΙΝΕ Ακαδημίας Αθηνών Καλλιβρετάκης Λεωνίδας, ιστορικός, Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Εθνι κού Ιδρύματος Ερευνών Καλογεράτος Πόνος, πολιτειολόγος, επίκ. καθηγητής Παντείου Καραγιάννης Σωτήρης, πολιτειολόγος, λέκτορας Παντείου Καραπιδάκης Νίκος, αρχειακός Καράς Γιάννης, ιστορικός, Κέντρο Νε οελληνικών Ερευνών Εθνικού Ιδρύμα τος Ερευνών Καρδάσης Βασίλης, λέκτορας Πανε πιστημίου Κρήτης Καρπόζηλου Μάρθα, επίκ. καθηγήτρια Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Κάσδαγλης Εμμανουήλ, επιμελητής εκδόσεων Καστρινάκη Αγγέλα, φιλόλογος Κατσή Άννα, φιλόλογος, Πανεπιστή μιο Αθηνών Κατσιαδάκη Ελένη, ιστορικός, ΚΕΙΝΕ Ακαδημίας Αθηνών Κατσιαρδή - Hering Όλγα, επίκ. καθηγήτρια Πανεπιστημίου Αθηνών Κατσουρού Νένα, ιστορικός, Ιστορικό Αρχείο ΕΤΕ Κιουσοπούλου Τόνια, ιστορικός, Πα νεπιστήμιο Κρήτης Κολυβά Βασιλική, ιστορικός Κολώνια Αμαλία, λέκτορας Νέων Ελ ληνικών Πανεπιστημίου Μιλάνου Κονόρτας Παρασκευάς, ιστορικός, Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Εθνι κού Ιδρύματος Ερευνών Κοντίνη Αγγελική, καθηγήτρια Μέσης Εκπαίδευσης Κοντογιάννη Βασιλική, δρ. Νεοελλη νικής Φιλολογίας Κορασίδου Μαρία, ιστορικός Κουγέας Σωκράτης, φιλόλογος Κουλούρη Χριστίνα, ιστορικός, Πανε πιστήμιο Κρήτης Κουμαριανού Αικατερίνη, καθηγήτρια Πανεπιστημίου Κουτσούκης Κλεομένης, πολιτειολόγος, επίκ. καθηγητής Παντείου Κοψιδά - Μεσσήνη Ελευθερία, φι λόλογος Κράους Αλέξης, Ιστορικό Αρχείο Συλ λόγου Υπαλλήλων ΕΤΕ
Κρεμμυδάς Βασίλης, καθηγητής Πα νεπιστημίου Αθηνών Κυπριανού Στέφη, φιλόλογος Κυρτάτας Δημήτρης, ιστορικός, επίκ. καθηγητής Πανεπιστημίου Κρήτης Κύρτσης Αλέξανδρος-Ανδρέας, κοι νωνιολόγος - πανεπιστημιακός Κώνστας Δημήτρης, διεθνολόγος, πρύτανις Παντείου Κωστής Κώστας, λέκτορας Πανεπι στημίου Αθηνών Κωτσάκη Στέλλα, ιστορικός, Ιστορικό Αρχείο ΕΤΕ Λαμπίρη - Δημάκη Ιωάννα, αναπλ. καθηγήτρια Πανεπιστημίου Αθηνών Λάππας Κώστας, ιστορικός, ΚΕΜΝΕ Ακαδημίας Αθηνών Λεβεντοπούλου Ιωάννα, υπάλληλος Ι στορικού Αρχείου ΕΤΕ Λεονταρίτης Γ., καθηγητής Πανεπι στημίου Αθηνών Λεοντσίνη Μαρία, ιστορικός, Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών Εθνικού Ιδρύμα τος Ερευνών Λιάκος Αντώνης, αναπλ. καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών Λιάτα Ευτυχία, ιστορικός Λούβη Λίνα, ιστορικός, Πανεπιστήμιο Κρήτης Λούκος Χρήστος, ιστορικός, ΚΕΙΝΕ Α καδημίας Αθηνών Λουλές Δημήτρης, επίκ. καθηγητής Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Μαργαρίτης Γιώργος, ιστορικός, λέ κτορας Πανεπιστημίου Κρήτης Μαστροδημήτρης Π.Δ., καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών, Πρόεδρος του τμήματος Φιλολογίας της Φιλοσο φικής Σχολής Ματθαίου Άννα, ιστορικός Μέλιος Νίκος, ιστορικός, Ιστορικό Αρ χείο ΕΤΕ Μεταξόπουλος Αιμίλιος, κοινωνιολό γος, αντιπρύτανις Παντείου Μητροφάνης Γ., ειδικός συνεργάτης Ιστορικού Αρχείου ΕΤΕ Μητσού Μαριλίζα, φιλόλογος Μικρογιαννάκης Εμμανουήλ, αναπλ. καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών, πρόεδρος Τμήματος Ιστορίας και Αρ χαιολογίας Μίχα - Σπυρέλλη Κ., ιστορικός Μιχαηλάρης Παναγιώτης Δ., ιστορι κός, Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών Μουλλάς Π., καθηγητής ΑΠΘ Μουντές Μ., θεολόγος - ποιητής Μπάδα Κωνσταντίνα, επίκ. καθηγήτρια Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Μπαλτά Ευαγγελία, ιστορικός, Κέ ντρο Νεοελληνικών Ερευνών Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών Μπάλτα Νάση, ιστορικός Μπαφούνη Λίτσα, αρχειακός, Ιστορι κό Αρχείο Δήμου Πειραιά Μπαφούνης Γιάννης, ιστορικός Μπελιά Ελένη, ιστορικός, ΚΕΙΝΕ Ακα δημίας Αθηνών Μπενβενίστε Ρίκα, ιστορικός, Ιόνιο Πανεπιστήμιο - Πανεπιστήμιο Αιγαίου Μπουλώτης Χρήστος, Κέντρο Ελληνι κής Αρχαιότητος της Ακαδημίας Αθηνών
ΔΙΣΚΟΙ-ΒΙΒΛΙΑ ΔΙΣΚΟΙ (CD &LP)-ΚΑΣΕΤΕΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ &ΦΟΛΚΛΟΡΙΚΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΑΠ’ ΟΛΟ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ Για την ανανέωση της δισκοθή κης σας προτιμήστε τους δίσκους (CD, LP) και τις κασέτες της HUNGAROTON. Συνδιάζουν υψηλή απόδοση εγγραφής με χα μηλή τιμή. Αν επιθυμείτε κάτι διαφορετικό, ανακαλύψτε το μέσα στη πλούσια συλλογή και το ανανεωμένο ρεπε ρτόριο των
RODOtftIF • Απαραίτητο συμπλήρωμα στη μουσική σας γνώση αποτελούν τα βιβλία: «Δισκογραφία», μια αναλυ τική καταγραφή της κλασικής και φολκλορικής μουσικής δημιουρ γίας. «Οι συνθέτες και τα έργα τους» με βιογραφίες μεγάλων μουσουργών και αναφορές στην εξέλιξη της μουσικής τέχνης μέσα στους αιώνες. «Το πιάνο». Η εξέλιξη των πληκτροφόρων οργάνων μέχρι την τελική μορφή τους και οι κυριότεροι ερμηνευτές τους. Σύντομα θα κυκλοφορήσει η νέα μας έκδοση «Το Λυρικό Θέα τρο» που αποτελεί πολύτιμο και μοναδικό στο είδος του εγχειρίδιο για την Όπερα. Π ώληση Χονδρ ική-Λ ισ νική
■
ΝΕΟΔΙΣΚ ο .ε.
22/χρονικά Μπουμπούλης Βασίλης, υπάλληλος Ι στορικού Αρχείου ΕΤΕ Μπουρνόβα Ευγενία, λέκτορας Πανε πιστημίου Αθηνών Μπρούσκου Αίγλη, εθνολόγος Μυλωνά - Πιερρή Θεοδώρα, φι λόλογος Νικηφόρου Αλίκη, φιλόλογος Ντεκάστρο Μαρίζα, παιδαγωγός Ντελόπουλος Κυριάκος, συγγραφέας - βιβλιογράφος Οικονομίδης Νίκος, καθηγητής Πανε πιστημίου Αθηνών Παδουβά Μαρία, ανθρωπολόγος Πάλλα Μαρία, ιστορικός Παναγιωτόπουλος Βασίλης, ιστορι κός, Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών Πανοπούλου Αγγελική, ιστορικός, Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών Πανούσης Γιάννης, καθηγητής Νομι κής Σχολής Θράκης Παντελάκης Νίκος, κοινωνιολόγος, Ι στορικό Αρχείο ΕΤΕ Παξιμαδοπούλου - Σταυρινού Μιρά ντα, ιστορικός, επίκ. καθηγήτρια Παντείου Παπαγεωργίου Γιώργος, επίκ. καθη γητής Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Παπαγεωργίου Νώντας, φιλόλογος Παπαγεωργίου Σόφη, υποδιευθύντρια Γενναδείου Βιβλιοθήκης Παπαγεωργίου Στέφανος, επίκ. καθη γητής Παντείου Παπαδάκη Αία, φιλόλογος Παπαδία Νατάσα, επίκ. καθηγήτρια Πανεπιστημίου Αθηνών Παπαδόπουλος Στέλιος, δρ. εθνολό γος - μουσειολόγος Παπαζώτος Θανάσης, αρχαιολόγος, ΙΑ' Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Παπακωνσταντίνου Παναγιώτης, αναπλ. καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών Παπαρίζος Αντώνης, κοινωνιολόγος, επίκ. καθηγητής Παντείου Παπαστράτης Προκόπης, ιστορικός, επίκ. καθηγητής Παντείου Πάρδος Αντώνης, ιστορικός, Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών Εθνικού Ιδρύμα τος Ερευνών Πάτσιου Βίκυ, ιστορικός, Κέντρο Νεο ελληνικών Ερευνών Εθνικού Ιδρύμα τος Ερευνών Πετμεζάς Σωκράτης, ιστορικός, Πανε πιστήμιο Κρήτης Πετρινιώτη Ξανθή, πολιτειολόγος, αναπλ. καθηγήτρια Παντείου Πετροπούλου Ιωάννα, ερευνήτρια Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών Πιερρής Μιχάλης, αναπλ. καθηγητής Πανεπιστημίου Κρήτης Πιζάνιας Πέτρος, επίκ. καθηγητής Ιονίου Πανεπιστημίου Πιομπίνος Φοίβος, προϊστάμενος Ι στορικού Αρχείου ΕΤΕ Πλατιάς Θανάσης, διεθνολόγος, επίκ. καθηγητής Παντείου Πολέμη Πόπη, ιστορικός Πολίτη - Σακελλαριάδη Μαρία, φι λόλογος
Πολίτης Αλέξης, ιστορικός, Πανεπι στήμιο Κρήτης Ράσης Σπύρος, αναπλ. καθηγητής ΑΠΘ Ρηγίνος Μιχάλης, ιστορικός, Ιστορικό Αρχείο ΕΤΕ Ρήγος Άλκης, ιστορικός, λέκτορας Παντείου Ρώτα Μαρία, φιλόλογος Σαββίδης Γ.Π., ομότιμος καθηγητής ΑΠΘ Σαλίμπα Παναγιώτα, υπάλληλος Ιστο ρικού Αρχείου ΕΤΕ Σαμίου Δήμητρα, ιστορικός Σιδέρη Αλόη, ιστορικός Σιδέρης Νίκος, ψυχίατρος - ιστορικός Σκιαδαρέση Μαρία, φιλόλογος Σοφιανός Δημήτριος Ζ., διευθυντής Κέντρου Ερεύνης Μεσαιωνικού και Νεωτέρου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών Σοφιανός Κώστας, δικηγόρος Σπάθης Δημ., αναπλ. καθηγητής ΑΠΘ Σπηλιωτοπούλου Μαρία, ιστορικός, ΚΕΙΝΕ Ακαδημίας Αθηνών Σταθάκης Γιώργος, λέκτορας Πανεπι στημίου Κρήτης Σταμούλη Ρόδη, ιστορικός, ΚΕΜΝΕ Α καδημίας Αθηνών Σταυρίδη - Πατρικίου Ρένα, ιστορικός, επίκ. καθηγήτρια Παντείου Σταυροπούλου Έρη, επίκ. καθηγήτρια Πανεπιστημίου Αθηνών Στεργέλλης Αριστείδης, ερευνητής, ΚΕΙΝΕ Ακαδημίας Αθηνών Στεφάνου Κωνσταντίνος, διεθνολό γος, επίκ. καθηγητής Παντείου Συνοδινός Ζήσης, ιστορικός, Ιστορικό Αρχείο ΕΤΕ Ταμπάκη Άννα, ιστορικός, Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Εθνικού Ι δρύματος Ερευνών Τζιτζίκου Άντζελα, υπάλληλος Ιστο ρικού Αρχείου ΕΤΕ Τζούμα Άννα, λέκτορας Πανεπιστη μίου Αθηνών Τομαρά - Σιδέρη Ματούλα, ιστορικός, λέκτορας Παντείου Τούντα - Φεργάδη Αρετή, ιστορικός, επίκ. καθηγήτρια Παντείου Τριανταφύλλου Μαρία, φιλόλογος Τρίχα Λύντια, δικηγόρος Τρωιάνος Σπύρος, καθηγητής Πανε πιστημίου Αθηνών Τσάλτας Γρηγόρης, διεθνολόγος, ε πίκ. καθηγητής Παντείου Τσαρδανίδης Χαράλαμπος, διεθνολό γος, επίκ. καθηγητής Παντείου Τσελίκας Αγαμέμνων, φιλόλογος - παλαιογράφος Τσικνάκης Κώστας, ιστορικός, Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών Εθνικού Ιδρύμα τος Ερευνών Τσοκόπουλος Βάσιας, ιστορικός Τσουγκαράκης Δημήτρης, ιστορικός, ΚΕΜΝΕ Ακαδημίας Αθηνών Τσουκαλάς Κωνσταντίνος, καθηγη τής Πανεπιστημίου Αθηνών Φαράκλας Νικόλαος, αναπλ. καθηγη τής Πανεπιστημίου Κρήτης Φιλιππίδης Σ.Ν., φιλόλογος, λέκτο ρας Πανεπιστημίου Κρήτης
Φουρναράκη Ελένη, ιστορικός, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη Φραγκισκοπούλου Μαριάννα, υπάλ ληλος Ιστορικού Αρχείου ΕΤΕ Φραγκίσκος Εμμανουήλ, ιστορικός, Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Εθνι κού Ιδρύματος Ερευνών Φραγκουδάκη Άννα, κοινωνιολόγος της εκπαίδευσης, καθηγήτρια Πανεπι στημίου Ιωαννίνων Χαριιάτος Μάνος, Πρόεδρος Εται ρείας Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ι στορικού Αρχείου Χαρίτος Χαράλαμπος, λέκτορας Πα νεπιστημίου Θεσσαλίας Χατζηιωάννου Μαρία Χριστίνα, ιστο ρικός, Κέντρο Νεοελληνικών Ερευ νών Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών Χατζηιωσήφ Χρήστος, επίκ. καθηγη τής Πανεπιστημίου Κρήτης Χρήστη Μάνια, φιλόλογος Χριστοδουλίδη - Μαζαράκη Α., επίκ. καθηγήτρια Παντείου Χριστοδουλίδης Θεόδωρος, διεθνο λόγος, καθηγητής Παντείου.
Η απάντηση της κ. Ντάρας Βυζοβίτου
Η έρευνα για το ΙΑΕΝ στηρίχθηκε στο ίδιο του το αρχείο (έγ γραφα, συμβάσεις ανάθεσης συγγραφής μελετών κ.λπ.), που έθεσε η Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, αρμόδια εποπτεύουσα υ πηρεσία, στη διάθεση του περιο δικού και των αναγνωστών του, καθώς και στο στοχολόγιο που είχε δημοσιοποιήσει η επιτροπή του ΙΑΕΝ. Η αξία και η συμβολή του ου δόλως αμφισβητήθηκε μέσα στο κείμενο. Σαφής πρόθεσή μας ή ταν να τονίσουμε την ανάγκη να συνεχισθεί το έργο του και να πληρωθούν οι γενικότεροι στό χοι που είχε θέσει η επιτροπή, α φού αντιμετωπισθούν τα κενά και περιορισθεί η υποκειμενικό τητα που σχετίζεται με την επι λογή των θεμάτων και τον τρόπο ανάθεσης των μελετών. Πιστεύ ουμε δε, ότι η προσέγγιση των εκδόσεων σε ευρύτερη μερίδα κοινού σαφώς δε σημαίνει την ε πιστημονική υποβάθμισή τους. Θέτουμε τα επίσημα στοιχεία που χρησιμοποιήσαμε για την έ ρευνα στη διάθεση κάθε ενδια φερομένου, ευχόμενοι παράλλη λα τη συνέχιση της πραγματικά αξιόλογης αυτής προσπάθειας. Ντόρα Βυζοβίτου
• Ο Μαριβό, αν και είναι ένας από τους σημαντικότερους δημιουργούς τόσο στο χώρο του θεάτρου, όσο και του μυθιστορήματος, δεν έχει γνωρίσει, κατά παράξενο τρόπο, μέχρι σήμερα, την αίγλη που του αξίζει. Ιδιαίτερα στην Ελλά δα, η δεκαετία που μας πέρασε μπορεί να αποτέλεσε την αρχή μιας γόνιμης προσέγγισής του στο θέατρο, αλλά παρ’ ό λ ’ αυτά το όνομά του εξακολουθεί να παραμένει άγνωστο στο πλατύ κοινό. Ας σημειωθεί ενδεικτικά η σχεδόν παντε λής απουσία μεταφράσεων του Μαριβό στον εκδοτικό μας χώρο. Α ν και η μοίρα αυτού του τόσο σπουδαίου “maltre de sensibilite” ακόμη και στο εξωτερικό δεν ήταν, ως τώρα τουλάχιστον, η αναμενόμενη - π.χ. στη χώ ρα του, για δύο αιώνες σχεδόν, η θεατρική και η μυθιστορηματική του δημιουρ γία αναγνωριζόταν αποκλειστικά και μόνο ε ναλλά ξ! - , η κατάσταση στην Ελ λάδα φτάνει σε πραγματικά οριακά σημεία, ειδικά σήμερα που, ευτυχώς, το σύ νολο του έργου του αρχίζει πια να εξετάζεται υπό το φως νέων κριτηρίων σε πα γκόσμιο επίπεδο. Έχοντας εξαρχής και πάντα πολλούς εχθρούς, ο Μαριβό είχε θεωρηθεί πολύ συχνά ένας επιφανειακός ερωτικός συγγραφέας ή ένας περί α νοησιών τυρβάζων δημιουργός γενικά. Η εκπληκτική του ανάλυση της ανθρώπι νης ψυχής, στης οποίας τις αντιδράσεις αναγνωρίζει τον ταυτόχρονο διττό χα ρακτήρα, τα ευγενή και τα ποταπά κίνητρα μαζί λ.χ., η ανατομία του έρωτα, ως συναισθήματος ικανού να κινητοποιήσει το σύνολο της ανθρώπινης ύπαρ ξης, ο ρεαλισμός του, ικανός να συνυπάρχει αρμονικότατα με εντελώς αναληθοφανείς συμπτώσεις και αμιγώς μυθιστορηματικά στοιχεία, αποτελούν ανακα λύψεις του αιώνα μας, που μόλις τις τελευταίες δεκαετίες αρχίζουν να αποδί δουν στο θέατρο και στην έρευνα. Η ανθρώπινη ύπαρξη σήμερα, σύνθετη και πολυπρισματική, που αντανακλά αναπόφευκτα τις πολύπλοκες έως παράλογες δομές της πραγματικότητας, βρί σκει στον Μαριβό έναν πολύτιμο συνομιλητή, ικανό να της δώσει πληροφορίες για την αλήθεια της, την αλήθεια του λόγου και της ψυχής της. Χωρίς την παραμικρή φιλοδοξία να καλύψει ένα κενό τόσο μεγάλο, το παρόν αφιέρωμα προσεγγίζει, κατά το δυνατόν, ουσιαστικά και σφαιρικά το σύνολο του έργου, ρίχνοντας το γάντι στους αρμόδιους και δημιουργώντας - ας ελπί σουμε - απαίτηση στο κοινό. Εξ αυτών των δύο μπορεί τελικά να προκύψει μια παρουσία του Μαριβό και στη χώρα μας, αντάξια του διαμετρήματος του. Ε πιμέλεια αφιερώ ματος: Τ ιτίκα Δημητρούλια * Ευχαριστούμε θερμά τον κ. Α. Στάικο για τη βοήθειά του στην Ολοκλήρωση του αφιερώματος
24/αφιερωμα
Μισέλ Ζιλό
Χρονολόγιο Πιερ Καρλέ του επονομαζόμενου Μαριβό ( 1682- 1761) 1682 Οι μελλοντικοί γονείς του Μαριβό, Ν ικολά Καρλέ - «αξιω μα τικ ός του ναυτικού, μόνιμος κάτο ικο ς του Αβρ ντε Γκρας» και Μαρί-Αν Μ πιλέ - κόρη του αποθανόντος Ζαν Μπιλέ, «σχεδιαστή του βασιλιά» - , υπογράφουν το γαμήλιο συμβό λαιό τους, στις 2 Φεβρουάριου, στο σπίτι του αδελφού της νύ φης, Ζ αν-Μ πατίστ Μ πιλέ - «αρχιτέκτονα κτιρίων του βασιλιά».
1688 Γεννιέται στο Π αρίσι, στις 4 Φεβρουάριου, ο Πιερ Καρλέ.
1698 Το Δ εκέμβριο ο Ν ικολά Καρλέ απ οκτά το αξίω μα του ελεγκτή του Ν ομισματοκοπείου του Ριομ.
1700 Το αξίωμα αυτό καταργείται, τον Ιανουάριο, με βασιλικό διάταγμα.
1704 Πολλά Ν ομισματοκοπεία ξανανοίγουν κι ο Ν ικολά Καρλέ είναι υπάλληλος· τον Ιούνιο, διευθύνει το Ν ομισματοκοπείο του Ριομ.
1710-1713 Ο Πιερ. Καρλέ γράφεται για πολλές χρονιές συνέχεια στη Νομι κή Σχολή στο Π αρίσι, αλλά δεν θα δώσει τελικά εξετάσεις για το απολυτήριο.
1712 Ο Πιερ Καρλέ εκδίδει την πρώτη του μονόπρακτη κω μωδία σε στίχους, Ο συνετό ς και δίκαιος πατέρας, αφιερωμένη στον κ. Ροζιέ, άρχοντα του Μπυϊσόν, «ανθυπολοχαγό της πολιτοφυλα κής κα ι της αστυνομίας της Λιμόζ». (Η επιστολή τής αφιέρω σης είναι υπογεγραμμένη με ένα Μ, που δείχνει σίγουρα ότι ο νεαρός συγγραφέας σκοπεύει να πάρει το όνομα Μαριβό, όνο μα που θα εμφανιστεί για πρώτη φορά ολόκληρο στην αφιέρω-
αφιερω μα/25 ση τη ς Π αρω δίας Ιλιάδος. Τον Ιούλιο λαμβάνει ένα πρ ονόμιο1 για τους τρεις πρώ τους τόμους ενός μυθιστορήματος, Τα κ α τ α π λ η κ τικ ά α π ο τελ έσ μ α τα τη ς Σ υμπάθειας, έπειτα, το Δ εκέμ βριο, υποβάλλει για κρίση ένα άλλο μυθιστόρημα, το Φ αρσαμόν, που δεν θα εκδοθεί πα ρ ά το 1937.
1713-14 Το Β ιλβ οκέτο ν, μπροσούρα κα ι η Λ α σπ ω μ ένη Α μ α ξ α , «περι πέτεια», βγαίνουν στα βιβλιοπωλεία. Ο Μ αριβό δουλεύει την Π αρω δία Τηλεμά χο υ, που δεν θα εκδοθεί πα ρά το 1736, στην Ο λλανδία, κα θώ ς κα ι την Π αρω δία Ιλιάδος.
1716 Βγαίνει η Π αρω δία Ιλιά δ ο ς τις τελευταίες μέρες του χρόνου.
1717 Σ τις 7 Ιουλίου, υπογράφ εται το γαμήλιο συμβόλαιο του Μ αριβό με την Κ ολόμπ Μ πολόνι, από το Σενς, μεγαλύτερή του κα τά πέντε χρόνια.
Α ύ γο υσ το ς 1717-Α ύγουστος 1718 « Γράμμ ατα στη Mercure» σ χετικά με τους κα το ίκο υ ς του Π αρι σιού, εμπνευσμένα από τον Λα Μ πριγιέρ κ α ι τον Ντιφρενί.
1719 Το Μ άρτιο η Mercure δημοσιεύει τις Σ κ έψ εις π ε ρ ί τη ς σα φ ή νειας του λ ό γο υ και π ε ρ ί το υ μ εγαλείο υ. Στις 14 Απριλίου, ο Νικολά Καρλέ πεθαίνει στο Ριομ. Η γυναίκα του ζει ακ ό μα. Την ίδια χρονιά, α π ’ ό ,τι φαίνεται, γεννιέται κα ι η Κ ολόμπ Π ροσπέρ, η κόρη του Μ αριβό.
Ν οέμ β ρ ιος 1719-Α πρίλιος 1720 Η Mercure δημοσιεύει τις « Ε πιστολές περιέχουσες κά πο ια περι πέτεια» που αφηγούνται τη συζήτηση ανάμεσα σε δυο κο κ έτες.
1720 Σ τις 3 Μ αρτίου, Ο Έ ρ ω τα ς και η Α λή θεια , κω μω δία σε τρεις πρά ξεις, που την έχει γράψ ει σε συνεργασία με το ν Σ εν-Ζορί, α νεβαίνει στο Ιταλ ικό Θ έατρο2. Ω ς εμ ά ς έχει φτάσει μόνο ο πρόλογός της, που δημοσιεύτηκε στη M ercure εκείνου του μηνός. Τον Ιούλιο, η Β ασιλική Τ ράπεζα κλείνει τις π ό ρ τες της, με τά την απ οτυχία του σ υσ τήματος του Λο. Για τον Μ αριβό αυτό είναι η κα ταστροφ ή. Σ τις 17 Ο κτωβρίου το έργο, Ο Α ρ λ εκ ίνο ς, εξημερω μένος από το ν έρω τα, ανεβαίνει με επιτυχία από ιτα λι κό θίασο (δώ δεκα πα ραστάσ εις). Σ τις 16 Δ εκεμβρίου, ο Α ννί βας, τραγω δία σε πέντε πρά ξεις, γραμμένη από τις αρ χές του χρόνου, κά νει μόνο τρεις πα ραστάσ εις.
Ιο ύλ ιο ς 1721-Ο κτώ βριος 1724 Ε κδίδεται το Spectateur Fransgais (Ο Γ ά λ λ ο ς Θ εα τής) κ α τ’ ανα λογίαν με το Spectator (θεατής) τω ν Ά ν τισ ο ν κ α ι Στιλ. Βγαί νουν συνολικά είκοσι πέντε φύλλα.
1722 Σ τις 3 Μαΐου, Η έ κ π λ η ξ η του έρω τα, τρ ίπ ρ ακτη κω μω δία παί-
Η δεσποινίς Κλαιρόν, στο ρόλο της Laodice στον «Αννίβα», που παίχτηκε από την Κομεντί-φρανσέζ
26/αφιερωμα ζετα ιγια πρώτη φορά στο Ιταλικό Θ έατρο (13 παραστάσ εις κ α τά την πρώτη σειρά παραστάσεων). Το έργο, που ξανανεβαίνει πολύ συχνά, θα γίνει γρήγορα ένα από τα κλ ασ ικά αυτού του θεάτρου.
1723 Στις 6 Απριλίου, το ανέβασμα της Δ ιπ λ ή ς Α π ισ τία ς, τρίπ ρα κτης κω μω δίας, στην Κομεντί-Ιταλιέν, που θα το ακολουθή σουν άλλες δεκαπέντε πα ραστάσ εις, στερεώνει τη φήμη του Μ αριβό και φέρνει τρανούς επαίνους στην κεντρική του πρω τα γωνίστρια, τη Σίλβια. Την ίδια, μάλλον, χρονιά πεθαίνει κ ι η γυ ν αίκα τού Μαριβό.
1724 Σ τις 5 Φεβρουάριου, οι Ιταλοί παίζουν με μεγάλη επιτυχία (δε κα οκτώ παραστάσεις στο πρώ το ανέβασμα) τον Μ ετα μφ ιεσ μέ νο Π ρίγκη πα, τρίπρακτη κω μωδία που θα ξανανέβει πολύ συ χνά από κει και πέρα· έπειτα, σ τις 8 Ιουλίου, ανεβαίνει Η Ψευ δ οακόλουθος ή ο κα τεργά ρη ς που τιμω ρήθηκε (13 πα ρ αστά σεις). Η Α ν α π ά ν τεχ η αφοσίω ση, μονόπρακτη κω μω δία που α νεβαίνει στο Γ αλλικό Θέατρο στις 2 Δ εκεμβρίου, αντίθετα δεν έχει καθόλου επιτυχία (6 παραστάσεις).
1725 Το νη σί τω ν Σ κλάβω ν, μονόπρακτη κω μω δία που παίζεται για πρώτη φορά στο Ιταλικό Θ έατρο σ τις 5 Μ αρτίου, είναι μια από τις μεγαλύτερες επιτυχίες του Μ αριβό (21 παραστάσ εις κα τά την πρώτη σειρά παραστάσεων), πολλές επαναλήψεις κα τά τη διάρκεια ολόκληρου του αιώνα. Α λλά Ο κλη ρο νό μος του χω ριού, μονόπρακτη κω μωδία, που ανέβηκε στο ίδιο θέατρο στις 19 Αυγούστου, δεν είχε παρά μέτρια επιτυχία (9 πα ραστάσ εις τουλάχιστον).
1727 Αφού ζήτησε ένα προνόμιο για τη Ζωή της Μ αριάν, που το π ρώ το μέρος του θα βγει μετά από τέσσερα ολόκληρα χρόνια, ο Μαριβό εκδίδει από το Μ άρτιο ω ς τον Ιούλιο, εφτά φύλλα ενός νέου εντύπου, με τον τίτλο Ο πένης φ ιλόσοφ ος ( U indigent philosophe). Το Ν η σ ί τη ς Α ο γικ ή ς, κω μωδία σε τρεις πρά ξεις που ανεβαίνει για πρώ τη φορά στο Γ αλλικό Θ έατρο σ τις 11 Σεπτεμ βρίου, αποτυγχάνει πα ταγω δώ ς. Η δεύτερη έκ π λ η ξ η του έρω τα, που την είχε πάρει το ίδιο θέατρο από τον Ιανουάριο, δεν παίζεται πα ρά σ τις 31 Δ εκεμβρίου. Η επιτυχία είναι καταρ χήν μέτρια (14 π αραστάσ εις, για πρώτη φορά), αλλά το έργο θα παραμείνει στο τρέχον ρεπερτόριο.
LA
SECONDE
S U R P R I S E D Ε
L A M O U R . C Ο Μ Ε D I Ε, Atiwfemi» p»r Ic< Coacdtrai Funic., , tu man .Ic Dncabrc 1717. im M tm ftm D B M A t l T A V X
1728 Τ ις πρώ τες μέρες του χρόνου, ο εκδό της Π ροτ εκδίδει σε δύο τόμους μια ανατύπωση του Γ ά λλο υ θεατή, και του Π ένη τα φι λοσόφ ου κ αθώ ς κα ι μια σειρά άρθρων που είχαν δημοσιευτεί α πό το 1717 ω ς το 1720 στη Mercure de France. Σ τις 28 Απριλίου, Ο Θ ρίαμβος του Π λούτου, μονόπρακτη αλληγορική κω μωδία, ανεβαίνει στο Ιταλικό Θέατρο κι έχει μια κάπο ια επιτυχία (12 πα ραστάσ εις στην πρώτη σειρά παραστάσεω ν, συχνές επανα λήψεις στη συνέχεια).
A PARIS, Chcx Γ ιtx m Txxu lt , Q pif dt Gcirrcs, »u Pxradu. Η πρώτη κωμωδία του Μαριβό, που δη μοσιεύτηκε με το όνομα του συγγραφέα
αφιερω μα/27
1729 Η Ν έα Α π ο ικ ία ή η Σ υ μμα χία τω ν γυναικώ ν, τρ ίπ ρ α κτη κω μω δία, ανεβαίνει σ τις 18 Ιουνίου στο Ιτα λ ικό Θ έατρο. Τ ης επιφυ λάσσ εται μια υποδοχή με σφυρίγματα, κά νει μόνο μία π α ρ ά σταση κα ι μας είναι γνω στή μόνο από μια σύντομη περίληψη κι από μια έκδοση συντετμημένη κα ι διορθωμένη, που δημοσιεύ τηκε στη Mercure του Δ εκεμβρίου 1750.
1730 ..Σ τις 23 Ιανουάριου, οι Ιταλοί ανεβάζουν για πρώ τη φορά Το Π αιχνίδι του έρ ω τα και τη ς τύ χη ς, τρ ίπ ρ ακτη κω μω δία που έχει α ρ κετά μεγάλη επιτυχία (15 π α ρ αστάσ εις, εκ τω ν οποίω ν η μία στην Αυλή, στο πρώ το ανέβασμα· πολυάριθμες επαναλήψ εις στη συνέχεια).
«Στον κόσμο τούτο, για να είσαι κα λός, πρέπει να είσαι υπέρμετρα καλός.» (Το παιχνίδι του έρωτα και της τύχης)
1731 Σ τις 9 Μ αρτίου, μια κω μω δία σε πέντε πρά ξεις, Οι αδ ιά κ ριτοι όρκοι, γίνεται δεκτή από το Γ αλλικό Θ έατρο. Το Μ άιο βγαίνει το πρώ το μέρος τη ς Ζ ω ής τη ς Μ αριάν, έργο που το είχε αρχίσει εδώ κα ι πολλά χρόνια. Σ τις 5 Νοεμβρίου, η Σ υ γκέν τρω ση τω ν Ερώ τω ν, μονόπρακτη αλληγορική κω μω δία, ανεβαίνει στο Τ εάτρ-Φ ρανσέ (10 πα ραστάσ εις).
«Πάσχισα πολύ να συλλάβω τη γλώσσα και τις ιδέες των συζητήσε ων, την οικειότητα και την ποικιλία τους. Οι συζητήσεις στους κοσμι κούς κύκλους, ανάμεσα σε συνομι λητές πνευματώδεις, είναι πολύ ζω ηρότερες απ’ όσο φανταζόμαστε, και οτιδήποτε κι αν κάνει ένας συγ γραφέας για να τις μιμηθεί δεν θα μπορέσει να μεταδώσει τη φλόγα τους και τη λεπτή αφέλειά τους.» (Αδιάκριτοι όρκοι)
Ιταλικός θίασος. Σχέδιο Watteau
28/αφιερωμα
1732 Στις 12 Μ αρτίου, Ο Θ ρίαμβος του έρωτα, τρίπρακτη κω μωδία ανεβαίνει στο Τ εάτρ-Ιταλιέν (μόνο 6 παραστάσεις). Στις 8 Ιου νίου, οι Α δ ιά κριτο ι όρκοι, ανεβαίνουν επιτέλους στην ΚομεντίΦ ρανσέζ και αποτυχαίνουν (9 επεισοδιακές παραστάσεις). Αντιθέτως, το Σχολείο μ ητέρων, μονόπρακτη κω μωδία, που ανε βάζουν οι Ιταλοί στις 25 Ιουλίου, έχει πολύ μεγάλη επιτυχία (14 παραστάσεις, πολυάριθμες επαναλήψεις).
«Και επειδή εσείς είσθε λυπημένος πρέπει εγώ να σας αγαπήσω; Αυτό είναι τυραννία.» (Ο θρίαμβος του έρωτα) «Να ανεχτώ εδώ εσάς; Εσάς που μ ’ αγαπάτε;» (Ο θρίαμβος του έρωτα)
1733 Στις 6 Ιουνίου, το Ε υτυχές Σ τρατή γη μα , τρίπρακτη κω μωδία, παίζεται με επιτυχία στο Ιταλικό Θέατρο (18 παραστάσεις, αρ κετές επαναλήψεις).
1754 Στο τέλος του Ιανουάριου, εκδίδονται ταυτόχρονα το δεύτερο μέρος της Ζω ής τη ς Μ αριάν και το πρώ το φύλλο του Cabinet duphilso p h e(T o γραφείο του Φιλοσόφου), περιοδικό του οποίου η σύνταξη έχει γίνει εξ ολοκλήρου σχεδόν πριν από το φθινόπω ρο της προηγούμενης χρονιάς και που η έκδοσή του θα συνεχι στεί μέχρι τα τέλη Απριλίου (11 φύλλα συνολικά). Σ τις 16 Αυγούστου, η Α προ σ εξία, μονόπρακτη κω μωδία που δεν κάνει παρά τρεις μόνο παραστάσεις στο Ιταλικό Θ έατρο. Σ τις 6 Νο εμβρίου, Ο στρω μένος δ α σ κ α λ ά κ ο ς, τρίπρακτη κω μωδία, απο τυχαίνει στο Γαλλικό Θ έατρο (δύο παραστάσεις μόνο). Το Μάιο, Ιούνιο, Αύγουστο κα ι Ο κτώβριο βγαίνουν αντίστοιχα το πρώ το, το δεύτερο, το τρίτο και το τέταρτο μέρος του Χ ω ριάτη που ’γίνε α ρισ το κρά τη ς.
1735 Το πέμπτο (και τελευταίο αυθεντικό μέρος) του Χ ω ριάτη που ’γίνε Α ρ ισ το κ ρ ά τη ς εκδίδεται τον Απρίλιο. Στις 9 Μαΐου οι Ιτα λοί ανεβάζουν με μεγάλη επιτυχία την Έ μ π ισ τη Μ ητέρα, τρί πρακτη κω μωδία (17 παραστάσεις, πολυάριθμες επαναλήψεις). Το Νοέμβριο εκδίδεται το τρίτο μέρος της Ζ ω ής τη ς Μ αριάν.
1736 Α πό το Φεβρουάριο ω ς το Δ εκέμβριο, ο Ο λλανδός εκδότης Ρίκοφ εκδίδει την Τ ηλεμά χου Π αρωδία. Ο Μ αριβό αποκηρύσσει αυτό το νεανικό του δημιούργημα, το μεγαλύτερο μέρος του ο ποίου παραμένει άγνωστο στη Γαλλία. Το μυθιστόρημα θα βρε θεί κα ι θα εκδοθεί ολοκληρωμένο μόνο στα 1955 (έκδοση Ντροζ-Μ ινάρ). Το Μ άρτιο βγαίνει το τέταρτο μέρος της Ζω ής της Μ αριάν. Στις 11 Ιουνίου, ο γαλλικ ό ς θίασος παίζει τη ν Κ λη ρονομιά, μονόπρακτη κω μωδία που έχει μέτρια επιτυχία (7 π α ραστάσεις), αλλά που σε περίληψη θα παιχτεί πολλές φορές κ α τά τον 18ο κα ι 19ο αι. Το Σεπτέμβριο βγαίνει το πέμπτο και το Δ εκέμβριο το έκτο μέρος της Ζ ω ής τη ς Μ αριάν.
1737 Το Φεβρουάριο βγαίνει το έβδομο μέρος της Ζ ω ής της Μ αριάν. Στις 16 Μ αρτίου οι Ιταλοί ανεβάζουν τις Ψεύτικες εξ ομολογή σεις, κω μωδία σε τρεις πράξεις. Η επιτυχία, μέτρια κατά την πρώτη σειρά παραστάσεων, κερδίζεται με την επανάληψη, στις 7 Ιουλίου 1738, όπου το έργο παίζεται μαζί με την Α να π ά ντεχ η
«...μόνο το συναίσθημα μπορεί να μας δώσει κάπως σίγουρες πληρο φορίες για τον εαυτό μας, και δεν πρέπει να εμπιστευόμαστε και πολύ εκείνες που το μυαλό μας θέλει να φτιάξει κατά βούληση...» (Η ζωή της Μαριάν)
«...και μας αρέσει να διαφεντεύουμε τους ανθρώπους. Είναι πολύ γλυκό να τους βλέπεις υποτακτικούς και προσκολλημένους, να ’σαι ο βασι λιάς τους, για να το πούμε έτσι, κι έ νας βασιλιάς συχνά τόσο πιο αγαπη τός όσο είναι και πιο αδιάλλακτος και άκαμπτος.» (Ο χωριάτης που ’γίνε αριστοκράτης)
«...γενικώς, κανένας δεν δείχνει τό σο μεγάλο ζήλο να απαλύνει τις συ φορές σας όσο οι κατεργάρηδες που τις προκάλεσαν και που επωφε λούνται απ’ αυτές.» (Η ζωή της Μαριάν)
αφιερωμα/29 χαρά, μονόπρακτη κω μωδία, η οποία θα ξανανέβει μερικές φο ρές αργότερα.
1738 Τον Ιανουάριο, βγαίνει στην Ολλανδία (στη Γαλλία είναι η εποχή της απαγόρευσης των μυθιστορημάτων) το όγδοο μέρος τη Ζω ής τη ς Μ αριάν.
<<Δε βλέπω τα λάθ ά , Q όταν τα > χ ω κάνει,„ (Η \ ωή της Μαριάν)
1739 Στις 13 Ιανουάριου οι Ιταλοί ανεβάζουν τους Ειλικρινείς, μονό πρακτη κωμωδία, που χειροκροτείται στην πρώτη παράσταση, αλλά που, στη συνέχεια, δεν έχει μεγάλη επιτυχία.
1742 Οι Ιταλοί ανεβάζουν τη Δ ο κιμασ ία, μονόπρακτη κω μωδία, που έχει μεγάλη επιτυχία (17 παραστάσεις, πολυάριθμες επανα λήψεις).
1742 Το Μ άρτιο βγαίνουν το ένατο, δέκατο και ενδέκατο μέρος της Ζω ής της Μ αριάν στην Ο λλανδία. Στις 10 Δεκεμβρίου ο Μαριβό εκλέγεται στη Γαλλική Α καδημία, όπου θα πραγματοποιή σει από το 1744 ω ς το 1751, μια ορισμένη σειρά δημοσίων ανα γνώσεων των οποίων το κείμενο έχει δημοσιευτεί μερικώς σε διάφορα φύλλα της Mercure de France.
1744 19 Οκτωβρίου: Φιλονικία, μονόπρακτη κωμωδία, αποτυχαίνει στο Γαλλικό Θέατρο (μια μόνο παράσταση).
1745 Η κόρη του Μαριβό μπαίνει στο μοναστήρι του Μ πις Σεν-Ρεμί, στη Νορμανδία.
1746 6 Αυγούστου: Ο γαλλικός θίασος ανεβάζει την Π ρο κα τάλη ψ η που ξεπεράστηκε, μονόπρακτη κω μωδία (7 παραστάσεις, μερι κές επαναλήψεις).
1750 Δ εκέμβριος. Η Mercure δημοσιεύει την Α ποικία , ξανακοιταγ μένη έκδοση της Ν έα ς Α ποικία ς.
«ηψνχή συνηθίζει τα πάντα, η ευαι-
1754 Δ εκέμβριος: Η Mercure δημοσιεύει τη Δ ιαπαιδαγώ γηση ενός πρίγκιπα, διάλογο όπου ο Μ αριβό διαπραγματεύεται τα γενικά προβλήματα της πολιτικής.
1755
.
Η Mercure του Ιανουάριου δημοσιεύει τον Κ αθρέφτη, ένα αλληγορικό κείμενο, που περιέχει τις απόψεις του Μ αριβό σχετικά με ορισμένους συγγραφείς και φιλοσόφους. Στις 24 Αυγούστου, παίζεται στο θέατρο του κόμη ντε Κλερμόν, στο Μπερνί, η ΤΙι-
σθησία φθείρεται...» ^
Της Μαριάν)
30/αφιερωμα στή γυναίκα, μονόπρακτη κω μωδία του Μ αριβό, από την οποία δε μένουν παρά οι τέσσερις από τους οχτώ ρόλους.
1756 Βγαίνει στο Λα Αι, από τον Ανρί Σερλιέρ, μια έκδοση του Χω ριάτη που ’γίνε α ρισ το κρά τη ς, που περιλαμβάνει για πρώτη φο ρά τη μυστική συνέχεια, σε τρία μέρη, του έργου.
1757
«Τίποτα δε μας κάνει τόσο συμπα θητικούς όσο το να πιστεύουμε ότι μας αγαπάνε.» (Ο χωριάτης που 'γίνε αριστοκράτης)
Η Mercure του Μ αρτίου δημοσιεύει μια μονόπρακτη κωμωδία, τη Φελισί, που την αναγγέλλει σαν «Θρύλο διασκευασμένο σε διαλόγους, ή μάλλον σε σκηνές». Ο γαλ λικ ό ς θίασος την είχε δεχτεί μ’ αδιαφορία, κι ο Μ αριβό δεν έλπιζε ότι θα μπορέσει να την ανεβάσει. Στις 5 Μ αΐου διαβάζει σ το ίδιο θέατρο την Ά μ υ α λη Ερωμένη, κω μωδία, που δεν έχει καλύτερη υποδοχή, και που η Κομεντί-Φρανσέζ την άφησε κα ι χάθηκε. Το Νοέμβριο, η Conservafeur δημοσιεύει τους Κ αλό πισ το υς ηθοποιούς, μονό πρακτη κω μωδία, για την οποία ο Μ αριβό, α π ’ ό ,τι φαίνεται, ούτε καν επεδίωξε ν ’ ανέβει. Η ίδια εφημερίδα αναγγέλλει μια άλλη κω μωδία, την Ε παρχιώ τισσα.
1758 Ο εκδότης Ντισέον βγάζει σε επτά τόμους μια σχεδόν πλήρη συλλογή του Θ εατρικού Έ ργου του κ. Μ αριβό, της Γαλλικής Α καδημίας.
1761 Η Mercure δημοσιεύει την Ε παρχιώ τισ σα, που δεν μπόρεσε τε λικά να δημοσιευτεί στην Conservateur, γιατί στο μεταξύ αυτή έκλεισε.
1763 12 Φεβρουάριου: Ο Μ αριβό πεθαίνει στο Π αρίσι από πλευ ρίτιδα. Μετάφραση: Τ. Δημητρούλια
Σημειώσεις 1. Προνόμιο (privilfege) 17e-18es: άδεια έκδοσης και κυκλοφορίας έργου, μετά α πό εξέτασή του από τη λογοκρισία. 2. Ο Μαριβό έγραψε τα περισσότερα έργα του για το Ιταλικό Θέατρο - ο ιταλι κός θίασος είχε πολύ μεγάλη παράδοση στο Παρίσι - που είχε ξανανοίξει στα 1716. Κι αυτό, γιατί του ταίριαζαν περισσότερο η φαντασία κι η ελευθερία τους στην απόδοση των έργων. Η καλύτερή του πρωταγωνίστρια ήταν η Ιταλίδα Gianetta Benozzi, η επονομαζόμενη Σίλβια.
«Όταν ο έρως κυβερνά - περηφάνεια, πλούτος και μυαλό, γίνονται καπνός.» (Ψεύτικες εξομολογήσεις)
αφιερωμα/31
Ο Μαριβό από τον L. Μ. Van Loo
Paule Rossetto
Μαριβό, Όμηρος,
0
Τηλέμαχος... και οι άλλοι, κάποιες παρατηρήσεις πάνω στα νεανικά έργαγνωστά τουακόμα Μαριβό Τα νεανικά έργα του Μαριβό, ελάχιστα και σήμερα, παρου σιάζουν εντούτοις ένα ζωηρό ενδιαφέρον, είτε επειδή φωτίζουν την προσω πικότητα του συγγραφέα τους και προαναγγέλλουν τα επικείμενα αριστουργήματά του, είτε λόγω της λογοτεχνικής δεξιοτεχνίας και πονηριάς τους. Ο Μαριβό, στα νεανικά του χρόνια, διστάζει ακόμα μπροστά σε διαεκφραστικές λογοτεχνικές φόρμες και ταλαντεύεται ανάμεσα σε διάφορες ε πιδράσεις, τις οποίες είτε αποδέχεται μέσω της πιο σοβαρής δυνατής μίμη σης, είτε τις απορρίπτει παρωδώντας τες με τον πιο αλαζονικό τρόπο.
εν μας προκαλεί κα μιά έπληξη το γεγονός ότι το πρώ το του έργο είναι ένα θεατρικό έρ γο· μια μονόπρακτη κω μωδία σε στίχους, η ο ποία εκδόθηκε στα 1712: Ο συνετό ς και δίκαιος πατέρας, g Κ ρισπέν, ο ευτυχισμένο ς κ α τερ γ ά ρης. Κατά την παράδοση, ο Μ αριβό έγραψε αυτό το έργο, σε ηλικία δεκ αο χτώ ετών και ενώ ακόμα ζούσε στην επαρχία , στη Αιμόζ, για να ανταποκριθεί σ’ ένα στοίχημα. Ή θελε ν ’ αποδείξει ότι είναι δυνατόν να γραφτεί μια κω μωδία σε οχτώ μέρες. Η π αράσταση ανέβηκε σ τα 1706 και το έρ γο δεν ξαναπ αίχτηκε ποτέ στο εξής. Σε πολλά σημεία θυμίζει Μολιέρο: ένας πα τέρα ς αντιτίθεται σ τον έρωτα της κόρης του κα ι θέλει να την α ναγκάσ ει να διαλέξει ανάμεσα σε τρεις υποψή φιους της επιλογής του. Ο Κρισπέν, ο υπηρέτης, σπεύδει προς βοήθεια τω ν ερωτευμένων, αλλά
Δ
αντίθετα α π ’ ό,τι αφήνει ο τίτλος να εννοηθεί, ό λες οι κατεργαριές του ξεσκεπάζονται κι αποτυ χαίνουν. Ευτυχώ ς για τους δυο νέους, όλα τε λειώνουν κ α τ’ ευχήν χάρη σε μια δίκη που κάνει, πάνω στην ώρα, τον υποψήφιο γαμπρό πλούσιο. Το σύνολο του έργου, όμω ς, δεν είναι ακόμα π α ρά μια αδέξια δοκιμή. Μ ερικά χρόνια αργότερα, ο συγγραφέας προ σανατολίζεται αποφ ασισ τικά προς το μυθιστόρη μά, ό πω ς αποδεικνύει η παραγω γή του των ετών 1712-1714, η οποία περιλαμβάνει, όντως, τις Π ε ρ ιπέτειες τη ς... ή τα εκ π λ η κ τικ ά α π ο τελέσ μ α τα τη ς συμπάθειας, τη Λ α σπω μένη άμα ξα, το Φαρσα μ ό ν ή οι καινούριες μυθ ιστο ρη μ α τικές παλα β ο μάρες, την Π αρω δία Τηλεμάχου, χω ρίς να ξε χνάμε κα ι το Β ιλβοκέτον, ένα σύντομο σατιρικό δοκίμιο κι ένα σκω π τικό ποίημα, την Π αρω δία
32/αφιερωμα Ομήρου, ή η Ιλιάδα σε σκ ω πτικ ο ύς στίχους. Θα πρέπει να παρατηρήσουμε ότι αυτά τα έργα αντιπροσωπεύουν αφεαυτά το ένα τέταρτο του συνολικού έργου του Μαριβό και τα δύο τρίτα πε ρίπου του μυθιστορηματικού του έργου. Ο Μ αριβό, ο οποίος θέλγεται έκδηλα από το μυθιστόρημα, διστάζει ακόμα ανάμεσα στο σο βαρό είδος κ α ι στην παρωδία, όπω ς ήδη πριν α π ’ αυτόν ο Θερβάντες. Στο πρώ το από τα μυθιστορήματά του, ο συγ γραφέας εμπνέεται ολοφάνερα από τα μεγάλα η ρωικά μυθιστορήματα του γαλλικού Π ου αι., του Λα Καλπρενέντ ή της δεσποινίδας ντε Σκιντερί. Το δεύτερο παρουσιάζει ήδη ένα πιο προσωπι κό πλάνο, και σημειώνει μια στροφή: κάτω από την πένα του, το μυθιστόρημα γίνεται παιχνίδι και πείραμα μαζί. Π ράγματι, η Λ α σπω μένη Ά μα ξα έλκει την καταγωγή της τόσο από την ταξι διωτική αφήγηση, όσο κι από το σατιρικό μυθι στόρημα και το παραμύθι- όσον αφορά τη δομή της, θυμίζει το Λ εκά μερο ν του Βοκάκιου ή το Επτά μερο ν της Μ αργκερίτ της Ν αβάρας. Πολλά πρόσωπα είναι αναγκασμένα να παραμείνουν σ’ ένα πανδοχείο, λόγω ενός ατυχήματος. Για να περάσουν την ώρα τους, θα επιδοθούν στις ηδο νές της φ αντασίας, αντί όμως να διηγηθούν κι α πό μια διαφορετική, ιστορία, θα αναπτύξουν όλοι με τη σειρά το ίδιο θέμα, αρχίζοντας ο καθένας τη διήγησή του από το σημείο όπου σταμάτησε ο άλλος. Σχήμα πρω τότυπο, διότι οι σ υμπαίκτες α νήκουν σε πολύ διαφορετικές γενιές, αλλά και τύπους πνεύματος: μια κυρία ώριμης ηλικίας «φύσει τρυφερή» και μανιώ δης αναγνώστρια μυ θιστορημάτων, η κόρη της, πιο μοντέρνα και ρε αλίστρια, ένας σ χολασ τικός κύριος, ένας γέρος χρηματιστής κ α τ’ επάγγελμα και ερωτευμένος παρεμπιπτόντως, και τέλος, ένας νεαρός χωριάτης, ανιψιός του πα πά. Ό λ ’ αυτά αναφέρονται μέσα στο περιεχόμενο μιας εκτενούς επιστολής, την οποία απευθύνει ο αφηγητής σ’ ένα φίλο του και που το χιούμορ που κυριαρχεί σ’ αυτήν, είναι αντάξιο ενός Λαφοντέν. Ο Μαριβό επιδίδεται ε πίσης στην ευχαρίστηση να βάζει τους χωριάτες του, τον πα πά, την υπηρέτριά του να μιλάνε σε ευθύ λόγο, μιμούμενος με ικανοποίηση τη χωριά τικη διάλεκτο. Θα πρέπει, τέλος, να σημειώσου με ότι η περίφημη ιστορία που θα διηγηθούν μετα ξύ τους οι ταξιδιώτες~6ίναι μια παραλλαγή του Δ ο ν Κ ιχώ τη... Ο Δ ο ν Κ ιχώ της αποτελεί ακριβώ ς και την κύ ρια πηγή του τρίτου μυθιστορηματικού βιβλίου, του Φ αρσαμόν, το οποίο παρουσιάζει διπλή όψη, αισθηματικό και φιλοφρονητικό αφενός, σατιρι κό και παρωδιακό αφετέρου. Ο ήρωας του Μ αρι βό, όπω ς εκείνος του Θ ερβάντες, θαυμάζει τον ήρωα κάποιου μυθιστορήματος για την ευγένεια και τις περιπέτειές του και ταυτίζεται μαζί του. Η σάτιρα κατέχει και πάλι μεγάλη θέση (για παρά
δειγμα, ο Κλιτόν, φιλώντας τα πόδια της Φατίμ, πασαλείβεται στο πρόσωπο με τη λάσπη από τις παντόφλες της και, ελλείψει μαντιλιού, σκουπί ζεται από το μισοφόρι της αγαπημένης του). Το μεγαλύτερο ενδιαφέρον του Φ αρσαμόν έγκειται στο ότι αποτελεί μια καινούρια μελέτη των σχέ σεων ανάμεσα στο πραγματικό και στο φ αντα στικό: σάτιρα του ηρωικού μυθιστορήματος μεσ’ από τις ταλαιπω ρίες των θυμάτων του, που το μυαλό τους έχει φυράνει από το διάβασμα, αλλά και σοβαρό μυθιστόρημα επίσης, με δύο επεισό δια που παρατίθενται και που παρουσιάζουν κά ποιους ανθρώπους μυαλωμένους. Η μοίρα τού ε νός α π’ αυτούς, της Κλορίν, προαναγγέλλει, ό ντας πολύ πιο τραγική όμως η ίδια, τη μοίρα της Μαριάν, κι όπω ς η Μ αριάν, τη διηγείται η ίδια και έχει την ίδια τάση να τη σχολιάζει: έτσι λοι πόν κι αυτήν, την αρπάξανε από τους γονείς της, την υιοθέτησε μια στοργική γυναίκα, την αγάπη σε ένας νεαρός ευγενής, την κατέτρωγαν οι εν δοιασμοί στην ιδέα ότι θα προκαλέσει τη δυστυ χία αυτού του νέου αν τον παντρευτεί, μ ’ όλη την ανισότητα των περιουσιών και την αντίθεση της οικογένειάς του- στη συνέχεια την καταδίω ξαν και τη φυλάκισαν κάποιοι άνθρωποι εγωιστές και γεμάτοι προκαταλήψεις. Α νάμεσα όμω ς στα νεανικά έργα του Μαριβό παραμένει η Π αρω δία Τ η λεμά χου.' Η μοίρα του είναι α ρκετά παράξενη: γράφτηκε α π’ ό,τι φαίνε ται στη διάρκεια τω ν ετών 1713-1715, αλλά δεν μπόρεσε να εκδοθεί τότε- εκδόθηκε τελικά είκοσι χρόνια αργότερα στο Αμστερνταμ, στη Γαλλία έ γινε γνω στό μόνο το πρώ το μέρος (δηλαδή τα τρία από τα δεκάξι βιβλία), τα οποία αμέσως α ποκήρυξε ο συγγραφέας τους- τελικά, το μυθι στόρημα, το οποίο εκτός των άλλων εθεωρείτο για καιρό ημιτελές, θα είχε βουλιάξει στη λήθη, χω ρίς τον Φρεντερίκ Ντελόφρ, ο οποίος μ ας έ δ ω -» σε το 1956 την πρώτη πλήρη έκδοσή του στη Γαλλία. Ο πρόλογος του συγγραφέα τοποθετεί το βι βλίο ενεργητικά μες στα πλαίσια της «Φιλονι κίας μεταξύ παλαιών και συγχρόνων», παίρνο ν τας το μέρος των συγχρόνων ενάντια στον «Θείο Ό μηρ ο», ο οποίος, σε τελική ανάλυση, δεν ή ταν κι αυτός παρά ένας άνθρωπος. Επανέρ χεται με την Ο μήρου παρωδία, που γράφεται την ίδια εποχή. Κι εδώ πάλι ο πρόλογος προσδιορίζει σ αφώς τη θέση του Μαριβό. Θεωρεί ότι το αν θρώπινο πνεύμα είναι ικανό να εξελιχθεί και να εμπλουτιστεί- δεν περιφρονεί τον Ό μ η ρ ο, ω ς α τομικό πνεύμα, αλλά εκτιμά ότι αφ’ ης στιγμής τα ήθη και η ηθική, τα αισθητικά γούστα και η ποιητική τέχνη έχουν προχωρήσει, το να θεωρεί ται ο Ό μ η ρ ο ς ω ς πρότυπο αμετάβλητο και να εί ναι αντικείμενο τυφλού θαυμασμού αποτελεί πράξη φανατισμού. Π ροσάπτει επίσης στον Ό μ η ρ ο την αντίληψή
αφιερωμα/33 του για το ανθρώπινο ον κα ι αναλαμβάνει την ευ θύνη να καταγγείλει «κάποιους ήρωες, τω ν ο ποίων οι αρετές είναι ελα ττώ μα τα θυσιασμένα στην υπερηφάνια του να έχουν μόνο αξιέπαινα πάθη». Στην Ομηρον παρωδία, για να φέρει στο φως τη «χυδαιότητα» τω ν ηρώων, είτε στα λόγια, είτε στα ήθη, είτε στην ψυχολογία τους, φτιάχνει με χιούμορ μέχρις εσχάτω ν τα ομηρικά δεδομένα: «τάχα, η αρχή τη ς ιστορίας δεν είναι μια υπόθεση κ ερατώ ματος;» δηλώνει. Στον Τ η λέμα χο, το μέσο που διαλέγει είναι ε ντελώ ς διαφορετικό και πολύ πιο γόνιμο. Θ α συ ναντήσει τον Ό μ η ρ ο διαμέσου ενός μυθιστορή ματος που, από τα 1699, έχει κάνει πάνω από τριάντα εκδόσεις, που ο ίδιος το ’χει διαβάσει κ α ι ξαναδιαβάσει, όπω ς όλοι οι σύγχρονοί του, τις Π ερ ιπέτειες του Τ ηλέμα χον, του Φενελόν. Αυ τός είχε θελήσει να γράψει μια συνέχεια στην Ρ α ψωδία δ της Ο δύσσειας, αφηγούμενος τις περιπέ τειες του Τηλέμαχου ενώ αναζητούσε τον Οδυσσέα. Μ πορεί η πρόθεση του Μ αριβό να είναι να κο ροϊδέψει το έργο του επιφανούς προκατόχου του, αλλά πα ρ ’ όλα αυτά εξακολουθεί να μένει ευθέως και στενά συνδεδεμένος με το κείμενο που πα ρ α ποιεί κ αι παρωδεί: το βεβαιώνει μ’ αυτά τα λόγια: «Θα βρει κανείς σ’ αυτή την ιστορία την ίδια ε νότητα κι αλληλουχία που υπάρχει κ α ι σ τον αλη θινό Τηλέμαχο» (δηλαδή, του Φενελόν). ια να καταλάβουμε καλύτερα την πορεία του, α ς του δώσουμε κα ι π ά λι το λόγο: «Η α ναχώρηση του γιου του Ο δυσσέα προϋποθέτει την απουσία του ίδιου του Ο δυσσέα κι α κόμα την κ α ταδίωξη που υφίσταται η Πηνελόπη από τους μνηστήρες. (...)
Γ
/ ‘
r
f t*
λ
A rJ
λ
Ιδού η αντιστοιχία αυτών των προϋποθέσεων, μετά από τις οποίες θ’ αρχίσουμε τις περιπέτειές μας κα τά τον ίδιο τρόπο. Κ άποιος νεαρός ασ τός της επαρ χία ς, που ο πα τέρα ς του έλειπε, ζούσε και μεγάλωνε με τις φροντίδες ενός μεσήλικα συγγενή κα ι μιας ήδη γρ ιά ς μητέρας· αυτός ο συγγενής είχε περάσει στο παρελθόν ένα διάστημα στο Π αρίσι, είχε κά ποιες ευαισθησίες, μ’ ένα συγκεκριμένο τρόπο σκέψης· θα δείτε σε λίγο ποιος ήταν αυτός ο τρό πο ς σκέψης. Ό σ ο για το μαθητή του, ήταν εξαι ρετικά πλούσιος, στα δεκαεφ τά του, κι ο συγγε νής του κα ι η μητέρα του δεν του είχαν δώσει α κόμα, για ν ’ αποκτήσει εμπειρία του κόσμου, άλ λο από μια περίμετρο δέκα-δώ δεκα λεύγες ταξί δι, ή για ν’ ακριβολογούμε, τα περίχω ρα του σπι τιού του.» Η δράση δεν τοποθετείται πια, λοιπόν, στην Α ρχαιότητα, αλλά σε μια πολύ σύγχρονη εποχή, η οποία αποδεικνύεται στη συνέχεια ότι είναι τα τέλη της βασιλείας του Λουδοβίκου του 14ου. Δεν πρόκειται πια για ήρωες ένδοξους κα ι ευγενείς, στους οποίους αποδίδει ο συγγραφέας λόγια κοινά, πρόκειται για τη μεταμόρφωση αυτών των ίδιων τω ν ηρώων σε ήρωες. Π ώ ς όμω ς θα πραγματοποιηθεί αυτή η μετα μόρφωση; Ό π ω ς ακριβώ ς ο ήρω ας του Φαρσαμόν ήθελε να ζήσει τις περιπέτειες του Α μαντίς ντε Γκολ, έτσι κα ι τα πρόσω πα στον καινούριο αυτό Τηλέμαχο, τα έχει δ ιαποτίσει το μυθιστόρη μα του Φενελόν κα ι βρίσκουν ανάμεσα στην κ α τάστασή τους κα ι κείνη τω ν ηρώων στα βιβλία μια προφανή σχέση, την οποία θέλουν και να ενισχύσουν ακόμη περισσότερο, με το να βιάζουν λίγο τις περιστάσεις ή να τις ερμηνεύουν. Και μέ-
, i /- ν ,*
-A prf.’
v»
f t (? S r * * / t t y fjfitf ··
f f jr / i r t #- * * Λ Λ
j .
* / M r.'. '
O ,
Λ* ψ+> J + v / Sr cSrJ/r'l·, /A-
SrJr
,
* :·· '/ > ·
'
» >ί ψ
C*
- '■ " · ·
/t* n t m t / M r*'* A * f/
.
'
r*r ,'·>*Mm*pm * '
Χειρόγραφη σελίδα τον Μαριβό
<*··
t*#< J r * t * M s M
/ * r'
«Αννίβα» από
34/αφιερωμα νουν κα τάπληκτοι όταν η πραγματικότητα αρνείται να υποταχτεί στο μύθο! Έ τ σ ι εμφανίζεται μια τριπλή λογοτεχνική γε νιά, η οποία πηγαίνει από τον Ό μ η ρ ο στον Φενελόν, δια μέσου του Θερβάντες. Ε πανέρχεται επί σης σ ’ ένα θέμα που του είναι πολύ αγαπητό, στο θέμα της μυθιστορηματικής ψευδαίσθησης, που διαφθείρει τη φαντασία και θολώνει τη λογική. Δε γίνεται να μην αναφερθούμε εδώ σ ’ ένα άλλο μυθιστορηματικό πρόσωπο, εξίσου θύμα των δια β ασμάτων του, την κυρία Μ ποβαρύ... Για τον Μαριβό πρόκειται για ένα λεπτό λογο τεχνικό παιχνίδι, το οποίο όμως αντιμετωπίζει κατά τρόπο αποφασιστικά κω μικό και σκωπτικό. Ό λ ε ς οι αντιστοιχίες αποσκοπούν στο να σμικρύνουν τους ήρωες και να προκαλέσουν το γέλιο με το χάσμα ανάμεσα στο πρότυπο, στο ο ποίο γίνεται συνεχής αναφορά, και στην τετριμ μένη, οικεία, χυδαία ακόμα-ακόμα πραγματικό τητα. Δ ιασκεδάζει επίσης με το να δείχνει τα πρόσωπά του να προσπαθούν να μιμηθούν το στιλ του Φενελόν, επί ματαίω όμως, όπω ς φα ντάζεστε: «Ω νεαρέ Μπριντερόν! γιατί το Ω έμπαινε κ ατά το ήμισυ στη μίμηση της γλώ σσας, καταλαβαίνε τε τι πρόκειται να κάνετε; Γιατί να τρέχετε χωρίς να ξέρετε για πού, για να βρείτε έναν πατέρα που, κατά πάσα πιθανότητα, θα γυρίσει πίσω από μό νος του;(...)» * Αυτή η παρατήρηση δεν είναι διατυπωμένη και τόσο ευγενικά, όσο θα έπρεπε να είναι, αλλά αυ τός ο καινουριοφτιαγμένος Μεντόρ μέτραγε πε νήντα, τουλάχιστον, χρόνια συνήθειας όσον αφο ρά τον χωριάτικο τρόπο έκφρασης και δεν είχε μεταμορφωθεί σε Μεντόρ παρά εδώ και λίγες μέ ρες μόνο. Αυτό το παιχνίδι όμως δε γίνεται άνευ λόγου κι ο Μαριβό, εκμεταλλευόμενος την παρωδία, πραγματοποιεί μια αξιόλογη επιστροφή στην π ραγματικότητα και καταφέρνει να σχεδιάσει έ να π ίνακα σφόδρα σ ατιρικό της Γαλλίας σ τις αρ χές του 18ου αιώνα. Ενώ ο Φενελόν έκρυβε κάτω από τη μάσκα του μύθου το πολιτικό του μήνυ μα, ο συγγραφέας μας ανασυνθέτει την καθημε ρινή Γαλλία, την «αληθινή» Γαλλία. Μ ας δείχνει τους χωρικούς, δύσπιστους και ξεροκέφαλους, συμφεροντολόγους και άπληστους, εύπιστους και δεισιδαίμονες, και προπαντός υποταγμένους σε δύσκολες κι αβέβαιες συνθήκες ζωής· στήνει έναν αφέντη του χωριού, πρότυπο κακού ανθρώ που, άδικο και σκληρό, που τον μισούν όλοι. Στιγματίζει τους χρηματιστές που διαπράττουν κλοπές και βάζουν υπερβολικές φορολογίες σε βάρος των ταπεινών. Καταγγέλλει τους δικα στές, άπληστους για ηδονές και χρήματα, που
παραμελούν τα καθήκοντά τους, τους κλητήρες τους, μικροί φιλάργυροι τύραννοι, που «λεηλα τούν, καταδικάζουν κα ι καταστρέφουν». Ά λ λ ο ι λεηλατητές: οι στρατιώτες, βίαιοι, χυδαίοι. Η τόλμη του πάει ακόμα πιο μακριά. Για να δώσει κά τι το αντίστοιχο με τον πόλεμο του Ιδο μενέα ενάντια στους Μ αδούριους (Φενελόν), επι νοεί και θέτει επί σκηνής τους καβγάδες ενός ανθυπολοχαγού του βασιλιά με τους προτεστάντες κα τά την περίοδο των διώξεων και αποδοκιμάζει πολύ ανοιχτά «όσους εκτελούσαν τις διαταγές της αυλής». Στιγματίζει τη χρήση βίας για την απόσπαση δήλωσης μετάνοιας από τους Μ εταρρυθμιστές. Η καταφυγή στον εξαναγκασμό δεν μπορεί να ο δηγήσει παρά μόνο σε υποκριτικούς προσηλυτι σμούς κι ο Μαριβό αντιτίθεται ενεργητικά σ’ αυ τό, γιατί πιστεύει ότι δεν είναι δυνατόν να βιάσει κανείς μια συνείδηση. Αναφέρεται επίσης στο φανατισμό των Καμιζάρ (όνομα με το οποίο αυτοαποκαλούνταν οι εξεγερμένοι προτεστάντες στον ξεσηκωμό της Σεβέν, στις αρχές του 18ου αι.) και τις σφαγές για τις οποίες ευθύνονται· και τους καταδικάζει εξίσου όσο και τις διώξεις που είχε διατάξει ο Βασιλιάς (dragonnades) . Έ τ σ ι ανακαλύπτουμε ότι η Παρωδία Τη λεμά χου είναι επίσης κι ένα είδος ιστορικού ντοκου μέντου, κι ότι ο συγγραφέας του είναι ικανός για μια ειλικρινή στράτευση στην υπηρεσία της ανο χής και της ανθρωπιάς. Θα ήταν αδύνατον να αναφερθούμε διεξοδικά, μέσα σε τόσο στενά πλαίσια, στα νεανικά έργα του Μαριβό. Ό π ω ς είδαμε, όλα είναι προγενέ στερα του 1717, χρονιά σημαντική για κείνον, καθότι σημαδεύεται, στην αισθηματική του ζωή από το γάμο του και στη σταδιοδρομία του από την είσοδό του στη δημοσιογραφία. Σ ’ αυτή τη δραστηριότητα θ’ αφιερωθεί για μερικά χρόνια, πριν να στραφεί, στα 1720, πρός τη σταδιοδρομία του θεατρικού συγγραφέα. Κι υπάρχει όντως μια σημαντική πλευρά των νεανικών του έργων, που επιτρέπει να καταλάβουμε καλύτερα τη θεατρική του δημιουργία: από ορισμένες αφηγήσεις, από ορισμένες φαινομενικά άνευ σημασίας λεπτομέ ρειες, θα βγούν αργότερα τα πρόσωπα και η πλο κή των πιο φημισμένων θεατρικών του έργων. Ο Φ ρεντερίκ Ντελόφρ έγραψε: «Κανένας Γάλ λος συγγραφέας δεν οδήγησε τόσο την τέχνη του μυθιστορήματος όσο και τη θεατρική τέχνη σ ’ έ να τέτοιο επίπεδο, και κανένας, ούτε καν ο Ζιροντού, δεν άντλησε από τη μυθιστορηματική του ύλη τόσους σπόρους για το θεατρικό του έργο». Μετάφραση: Τιτίκα Δημητρούλια
αφιερω μα/35
Τιτίκα Δ ημητρούλια
Η
ζω ή Μ α ρ ιά ν V Ο ι π ε ρ ιπ έ τ ε ιε ς Τ Ύ ! I 11 L ,
Η κυρία du Deffand, για την οποία ο Μαριρό δΊ/·οσίευσε ρνρικές γραμμές με το όνομα της κ. de Miran στη «Ζωή της
1^*1 ΓΊ /Υ L / jL / Ι ΐ Λ ^
κ ό μ η σ σ α ς ν τ ε ... Η κυρία de Tenscin, που περιέγραψε ο Μαριβό με το όνομα της κ. Dorsin στη
,
ο χ ω ρ ια τ η ς που ’ γ ίν ε α ρ ισ τ ο κ ρ ά τ ή Τ α α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α τ ο υ κ υ ρ ίο υ ...
Μια πρόκληση στο μυθιστορηματικό είδος Μπορεί ο Μαριβό να είναι περισσότερο γνωστός - στο πλατύ κοινό, του λάχιστον, - από τη θεατρική του παραγωγή, ωστόσο τα μυθιστορήματά του - ουκ ολίγα - και ειδικότερα τα δύο πιο ολοκληρωμένα έργα του, «Ο χωριάτης που ’γίνε αριστοκράτης» και «Η ζωή της Μαριάν», έχουν αποτελέσει κατά καιρούς το έναυσμα για πολύ γόνιμες συζητήσεις, τόσο πάνω στο μυθιστορη ματικό είδος όσο και γύρω από τη φιλοσοφία του συγγραφέα τους. Ενώ πα ράλληλα, κι ίσως αυτό να ’ναι το πιο σημαντικό κριτήριο για τη «μυθιστορηματικότητά» τους, έχουν χαρίσει την «ηδονή του κειμένου», όπως έλεγε κι ο Μπάρτ, σε πλήθος απλούς αναγνώστες. ργα σύνθετα, έργα ημιτελή, έργα ανο ιχτά σε π ολ λ α πλ ές αναγνώ σεις, αμετά φρα στα δυ στυχώ ς στην Ε λλάδα, κα τά γο ντα ι κα ι τ α δύο τό σο από κά πο ια κείμενα ετέρων συγγραφέω ν - Ο φ ιλάργυρος του Μ ολιέρου, μια κά πο ια ζωή μιας Μ αριάν Π αζό 1 κ .ά . για τη Μ αριάν, τα Α π ο μ ν η μο νεύμ α τα το υ κ. μα ρ κ ή σ ιο υ ντε... κα ι για τα δύο - όσο κ ι από ίδια κείμενα του Μ αριβό, λό
Ε
γου χάρη, από τα Ε κ π λ η κ τικ ά α π ο τελέσ μ α τα τη ς συμπάθειας. Το θέμα τη ς χτυπημένης ή στιγ ματισμ ένης απ ό τη μοίρα ύ παρξης που, σε πεί σμα όλων τω ν δυσκολιώ ν, καταφ έρνει να διαπρέψει σ ’ όλα τα επίπ εδα, το οποίο αποτελεί τον κατευθυντήριο άξονα κα ι στα δύο μυθιστορήμα τα δεν αποτελεί τη μεγαλύτερη πρω τοτυπία των έργω ν αυτών. Το ίδιο κα ι η μορφή με την οποία
36/αφιερωμα δίνονται οι δύο ιστορίες: η ζωή της Μαριών, υπό μορφήν επιστολής που η αφηγήτρια απευθύνει σε κάποια φίλη· το επιστολικό είδος είναι στην άνθι σή του εκείνη την περίοδο. Η ζωή του Ζ ακόμπ, του χωρικού που ’γίνε α ριστοκράτης, μέσ’ από τ ’ απομνημονεύματα του αφηγητή· τα απομνημο νεύματα αποτελούσαν ένα είδος που ευδοκιμού σε στο 18ο αι. Το πλήθος των καινοτομιών ή και απ λώ ς των ιδιαιτεροτήτω ν που χαρακτηρίζουν τα μυθιστορηματικά κείμενα του Μ αριβό δεν αναδεικνύονται παρά μέσα από μια πιο προσεκτι κή εξέταση. Και καταρχήν ας δούμε ένα καθαρό μαριβοντικό στοιχείο χρησιμοποιημένο στο θέατρο, που ό μως, παίρνει άλλες δ ιαστάσεις στο μυθιστόρημα. Το παιχνίδι με τις μάσκες, το παιχνίδι των με ταμφιέσεων. Τόσο η ζωή της Μ αριάν όσο κα ι η ζωή του Ζ ακόμπ είναι γραμμένες για να διαβα στούν - επιστολή, ανάμνηση - και τις γράφουν οι ίδιοι οι ήρωες, γέροι πια. Οι πληροφορίες που παίρνουμε από τον τίτλο για την τελική τους κ α τάληξη - οι περιπέτειες της κυρίας κόμησας ν τε... για τη Μ αριάν κα ι το «που έγινε αριστο κράτης» για τον Ζ ακόμ π - είναι πολύτιμες, α φού και τα δύο κείμενα κόβονται εντελώς απότο μα, σ ταματάνε στο σημείο εισόδου των δύο ηρώτων στον «καλό κόσμο» - κι ίσως κα ι στην ωρι μότητα. Έ τσ ι, λοιπόν, η κυρία κόμησσα ντε..., για την οποία δεν θα μάθουμε ποτέ αν έγινε κόμησσα λό γω γάμου ή αν αποκαλύφθηκε η πραγματική της καταγωγή - άλλο ένα παιχνίδι του Μ αριβό - κι ο αξιότιμος κύριος ντε Αα Βαλέ διηγούνται τις ζωές τους. Η Μ αριάν και ο Ζακόμπ - γέροι, δη λαδή, διηγούνται και σχολιάζουν τις περιπέτειες της Μ αριάν και του Ζ ακόμπ - νέων. Το ενδιαφέ ρον έγκειται στη διείσδυση, στο κείμενο, της πε ριπέτειας, όπω ς τη ζει ο νέος ήρωας, στο σχόλιο, όπω ς το διατυπώνει από απόσταση και με ωριμό τητα ο γέρος ήρωας. «Ο διπλός αυτός τόνος», ό π ω ς με μεγάλη ακρίβεια τον χαρακτηρίζει ο Ζαν Ρουσέ, δημιουργεί στον αναγνώστη μια δυσκολία αρκετά σημαντική προκειμένου να ξεχωρίσει ποιος, πώ ς κα ι γιατί μιλάει. Ε άν ο νεαρός ήρωας ζει τις περιπέτειές του ω ς την άνοδό κα ι την κα ταξίωσή του, ο γέρος ήρωας αφηγείται και σ χο λιάζει αυτές τις περιπέτειες, με καυστικότητα, σύνεση κα ι διαύγεια. Γιατί όμως; Μόνο και μόνο για να ξαναδεί τη ζωή του; Ή μήπω ς για να δι καιολογηθεί; Το παιχνίδι με τις μάσ κες προχωράει πολύ πιο πέρα: ο αφηγητής είναι και η φωνή του συγγραφέα μαζί, ή μάλλον ενός συγγραφέα. Γράφει για τη χαρά της δημιουργίας, για τη χαρά του γράφειν. Η νεαρή Μ αριάν κι ο νεαρός Ζα κ όμπ επεδίω καν ν’ αρέσουν, για να διακριθούν,
είτε με την ομορφιά, είτε με τά λόγια, είτε με τη συμπεριφορά τους. Η γηραιό Μ αριάν κι ο γη ραιός Ζ ακόμπ επιδιώκουν πάλι για μια τελευταία φορά ν’ αρέσουν, με τον τρόπο με τον οποίο διη γούνται τη ζωή τους. Η δε ζωή τους έχει πάψει ε ξαρχής να είναι μια αληθινή ιστορία: είναι μια χρήσιμη κι ευχάριστη ιστορία, που διηγούνται κα ταρχήν στον ίδιο τους τον εαυτό κα ι μετά στους άλλους, είναι λοιπόν μυθιστόρημα. Και πί σω από τον αφηγητή-συγγραφέα, μισοχαμογελάει ο ίδιος ο Μ αριβό. Ο Μαριβό που κοιτάζει τους ήρωές του να κοιτάζουν τον εαυτό τους. Το τελι κό είδωλο στον καθρέφτη, το κενό. ν όμω ς το τριπλό επίπεδο ανάγνω σης των έργων αυτών αποτελεί ένα πρώ το σημείο εν δεικτικό της πρω τοτυπίας τους, η ίδια η ιστορία των ηρώων προσφέρεται για ακόμη πιο ενδιαφέ ρουσες παρατηρήσεις. Η Μ αριάν είναι ένα «χαμένο παιδί», ή μάλλον ένα πα ιδί που το βρήκανε, με κάποιες ενδείξεις ευγενικής κα ταγω γής στα ρούχα του κα ι μετά α πό μια κατεξοχήν μυθιστορηματική επίθεση κ α κοποιών ενάντια στην άμαξα που τη μετέφερε. Υιοθετείται από μια στοργική γυναίκα, που γρή γορα τη χάνει, βρίσκεται μόνη, αντιμέτωπη με τον κόσμο στο Π αρίσι, παλεύει με όπλα την ο μορφιά, την ευγένεια και το ένστικτό της κι επι βιώνει - και με το παραπάνω . Α νάλογα, ο Ζα κόμπ ειν’ ένα χω ριατόπαιδο, που φτάνει στο Π α ρίσι κι αποφασίζει κι αυτός να επιβιώσει πάση θυ σία, εν μέσω δε πολλών κα τά πολύ λιγότερο τρ α γικώ ν καταστάσεω ν σε σχέση μ’ αυτές που αντι μετωπίζει η Μαριάν, πετυχαίνει κι αυτός θαυμά σια. Το τί α κριβώ ς πετυχαίνουν το ξέρουμε όμως με ελάχιστη ακρίβεια: παρακολουθούμε τη δια δρομή τους ώ σπου να φτάσουν στην επιτυχία, ώ σπου ν ’ αγγίξουν την επιτυχία καλύτερα. Πλην τω ν μυστικών συνεχειών και των δύο έργων, που στερούνται όμω ς αυθεντικότητας - ο συγγραφέ ας θεωρεί ότι η συνέχεια είναι ανευ σημασίας, ή μήπως δεν πρόλαβε; Και στις δύο όμως; Μη ξε χνάμε ότι η ζωή της Μ αριάν, τουλάχιστον, έβγαι νε από το 1731 ω ς το 1742. Α ς δούμε όμως καταρχήν τα της κοινωνικής ανόδου των ηρώων. Μέσα α π ’ αυτές τις δύο ιστο ρίες, ο Μαριβό αντιπαραθέτει στο καρτεσιανό cogito, ergo sum το δικό του sentio, ergo sum. Οι ήρωές του ανέρχονται λόγω του ενσ τίκ το υ τους, που τους υπαγορεύει τις κάθε φορά επιλογές τους, οι οποίες μπορεί βραχυπρόθεσμα να φαί νονται ότι είναι εις βάρος τους. Κερδίζουν τους γύρω τους, αλλά, κυρίως, την παρτίδα, με τη διεισδυτικότητα του νου τους και το λόγο τους. Είναι έφηβοι, είναι παιδιά της φύσης κ αι της διαί
Α
αφιερωμα/53 σθησης κι η φύση είναι εξίσου χρήσιμη, βοηθητι κή με τον ορθό λόγο. Χ ω ρικός ο ένας, χαμένο παιδί η άλλη, βρίσκονται και οι δύο εκ τό ς της συνηθισμένης θεώρησης της κοινωνίας - τουλά χιστον από την αστική τάξη. Η είσοδός τους στην καλή κοινωνία νομιμοποιείται κα ι για τους δύο από την κρίση ενός υψηλά ιστάμενου προσώ που, κατεξοχήν εκπροσώπου της καθεστηκυίας τάξης. Και οι δύο δε, ανεβαίνουν δια του έρωτος. Ι διαίτερα, η ιστορία του Ζ ακόμ π βρίθει σκηνών που δεν χαρακτηρίζονται από υψηλά ιδεώδη: ο Ζακόμ π χρησιμοποιεί τρόπον τινά τις γυναίκες. Κι η Μαριάν, τους άντρες. Κι οι δύο εκμεταλλεύο νται το ωραίο παρουσιαστικό τους. Μ ήπως α π λώ ς πρόκειται για δυο τυχοδιώ κτες; Ο Μ αριβό δεν μπαίνει στον κόπο ν’ απαντήσει αυτός για μας. Έ τ σ ι η ιστορία τους μπορεί να ερμηνευτεί α πλώ ς ω ς ιστορία ανάδειξης, αλλά κα ι ω ς έκφρα ση του συλλογικού ασυνείδητου της ασ τικής τά ξης που επιζητά να νομιμοποιήσει «την υπερβολι κ ά γρήγορη κα ι σ κανδαλώ δη (για το Π αλαιό Κα θεστώς) άνοδό της». Ή κα ι σαν ύμνος στη φυσι κότητα και στο ένστικτο. Το παιχνίδι με τις μά σ κες συνεχίζεται κι εδώ. Ή πάλι, μπορεί να ερμηνευτεί κ α ι σαν μια δια δρομή αυτοανακάλυψης, αυτογνω σίας. Α νακά λυψης του εγώ μέσω του έρωτα, που κινητοποιεί το σύνολο της ανθρώπινης ύπαρξης. Σαν μια ε σωτερική πορεία πρ ο ς την πραγμάτω ση των ε σωτερικών ποιοτήτων του ήρωα στην καθημερι νή ζωή. Αν προσπαθήσουμε μέσ’ α π ’ ό λ’ αυτά να δούμε γιατί τα δύο έργα παρέμειναν ημιτελή, φτάνουμε σ’ ένα μόνο συμπέρασμα: όποια λογική κι αν δε χτούμε για την ιστορία της Μ αριάν και του Ζ α κόμ π, το σίγουρο είναι ό τι κα ι διαθέτουν δυνατό τητες - το ένσ τικτο, τη διεισδυτικότητα - και ξέρουν να τις χρησιμοποιούν: ό ντας δε στην εφη βεία, μπορούμε να μιλήσουμε για παιδιά-θαύματα. Ό μ ω ς , τα παιδιά-θαύματα παύουν να είναι τέτοια όταν μεγαλώσουν. Ακολουθούν απλώ ς τους νόμους της κοινωνίας όπου έχουν ήδη εντα χθεί. Ά ρ α , όντω ς, η συνέχεια δεν θα παρουσίαζε ενδιαφέρον... Αν όμω ς, σ υνοπτικά, αυτά είναι ορισμένα ση μεία όπου επικεντρώ νεται το ενδιαφέρον αυτών των δύο μυθιστορημάτων της ω ριμότητας του Μαριβό, δεν θα πρέπει να περιορίσουμε την ακό μη μεγαλύτερη πολυπλοκότητά τους. Ο Μαριβό είναι ρεαλιστής κα ι περιγράφει τις διάφορες κοι νωνικές τάξεις και σ τρώ ματα της εποχής του με ακρίβεια, είναι σ κω π τικό ς - πέραν της ειρω νείας που πλανιέται ω ς χαμόγελο του αφηγητή για τον άμυαλο νεαρό τους εαυτό - και σ ατιρίζει
τους θρησκευόμενους της εποχής κα ι τους πα πά δες - τους οποίους ομολογουμένως δεν έχει σε κα μία υπόληψη είναι λυρικός κι έχει δώσει ποιη τικ ό τατες εικόνες του Παρισιού κα ι προπαντός είναι, όπω ς είπαμε, ο μεγάλος Π αραμυθάς: συ μπτώσεις αναληθοφανείς, γεγονότα απίθανα, α πό μηχανής θεοί, τα χρησιμοποιεί όλα να στήσει μια ιστορία δίχω ς αρχή και τέλος, μια ιστορία μπαρόκ ω ς πρ ος τη δομή της, μια ιστορία πολυπρισματική που, κα τά κύριο λόγο, οδηγεί στην τέρψιν της αναγνώ σεως. Για τη συνέχεια, α ς κ α ταφύγουμε στα ίδια τα κείμενα. Μελέτες που χρησιμοποιήθηκαν:
Formeetanalogic: LeromanenLFerarnoamju squalaRpiveroslu ontio nen// Etudes deanSatylale:lire«&
1. J. Rousset: «Marivaux et la structure du double registre». 2. ’ A Colin. 3. R. Demons: A Colin. 4. Spitzer: propos de la vie de Marianne»/Gallimard. 5. Coulet/Gilot: Marivaux: un humanisme experimental/Thime et texte - Larousse.
LE P A Y S A N PARVENU. ου IE S
MEMOI RES D E M* **
Tar
AI.
de
M a riv au x ,
S E C O N D E P A R T IE. L t prix «Α d< 2 4 . foie.
A PARIS, Chet
Pere , Qua! de Gcvres. au Paradis.
Piia v it ,
54/αφιερωμα
Κάτια Σοβατζή
Ο γάμος και η χειραφέτηση της γυναίκας Στα θεατρικά έργα όπως και στα μυθιστορήματα του Μαριβό, ο γάμος είναι πολύ σημαντική υπόθεση για τις ηρωίδες του. Βέβαια οι προοπτικές, στην κάθε περίπτωση, είναι διαφορε τικές, γιατί το μυθιστόρημα είναι ε κείνο που επιτρέπει στο συγγραφέα ν’ αναπτύξει τις απόψεις του και να παρουσιάσει τις κρίσεις του πάνω στο κοινωνικό πλαίσιο του θεσμού αυτού. υτά που μας αναφέρει ο Μ αριβό για τις συν θήκες κά τω από τις οποίες παντρεύεται μια κοπέλα συμπίπτουν με τις απόψεις τω ν συγγρα φέων της επο χής του. Η νεαρή κο π έλα δεν είναι ελεύθερη να επιλέξει το σύντροφό της, αφού οι γονείς αποφασίζουν γ ι’ αυτήν κα ι της παρουσιά ζουν τον μέλλοντα σύζυγό τη ς λίγο πριν απ ό τη γαμήλια τελετή. Α υτό ό μω ς που δ ιακρίνει το συγ γραφέα μας είναι ότι δεν α ποδέχεται καθόλου αυ τή την κα τάσταση. Τη θεωρεί ασυμβίβαστη με τις ιδέες του, που αποβλέπουν στη χειραφέτηση της γυναίκας. Οι ηρωίδες του ό ταν βρεθούν σ ’ αυ τή τη θέση, δεν υ ποτάσσονται, αλλά αντιδρούν: π .χ. η Α γγελική στην κω μω δία «Ecole des meres» (Το σχολείο τω ν μητέρων), που η μητέρα τη ς θέ λει να την παντρέψει με έναν εξηντάχρονο. Την ίδια στάση κρ ατά κα ι η Λουσίλ στο έργο «Les serments indiscrets» (Οι αδιάκριτοι όροι), η οποία δηλώνει ότι δεν της αρέσουν «τα συνοικέσια» που οργανώνουν οι οικογένειες κα ι «όπου οι κα ρ διές δεν ενώ νονται» γιατί τέτοιοι γάμοι υπόκεινται σε κινδύνους. Έ τ σ ι, πα ρ ά τις δυσκολίες, σ τις κω μω δίες του, η ηρωίδα στο τέλος παντρεύ-
Α
εται τον άνθρωπο που επέλεξε. Έ τ σ ι θα μπορού σαμε να δώσουμε σ ’ όλες τον τίτλο που φέρει μια α π ’ αυτές «Le T riomphe de Pam our» (Ο θρίαμβος του έρωτα). Τ α πρ ά γμ ατα είναι διαφ ορετικά στα μυθιστορήματά του, τουλάχιστον σ τα δύο κυριότερα που είναι «La vie de Marianne» κ α ι «Le Paysan P ar venu» (Ο χω ριάτης που έγινε αρισ τοκράτης). Ε δώ δεν αντιμετω πίζονται μόνο τα πρ οκ α τα ρ κ τι κά του γάμου, αλλά κα ι οι σ υνέπειές του, που συ χνά είναι ατυχείς σε σημείο που θα μπορούσε κ α νείς να πιστέψει ότι αυτή είναι η φυσική του α π ό ληξη. Έ τ σ ι το εκθέτει στον Jacob ένα ς ήρω ας του «Paysan Parvenu» στην άμα ξα που τους πη γαίνει σ τις Βερσαλίες. Τον πληροφορεί ότι βρί σ κεται στα δικασ τήρια με τη γυναίκα του, και μ προστά στο ερ ω τηματικό βλέμμα του ήρωα μας απ αντά: «Δ ύσκολο είναι να τα χαλάσεις με τη γυναίκα σου; το να είσ αι άντρ ας της δεν είναι ήδη σαν να έχεις αρχίσει μια δίκη εναντίον της; κάθε σύζυγος είναι έ να ς διάδικ ος, κύριε, που ή αμύνε τα ι ή επιτίθεται. Μ ερικές φορές η υπόθεση δεν ξε περνά το κατώ φ λι του σπιτιού, όμω ς άλλες φο
αφιερωμα/55 ρές παίρνει δημοσιότητα, ό πω ς η δική μου» (σελ. 191). Τα μυθιστορήματα του Μ αριβό είναι πρά γμ ατι γεμάτα από κα κοπαντρεμένους κα ι τα θεατρικά του έργα από πρόσω πα, κυρίω ς γυναίκες, που φοβούνται παρόμοια τύχη: «Να παντρευτούμε; Εμείς που αγαπιόμαστε;» αναφωνεί ένα ς ήρω ας τη ς κω μω δίας «Le petit-maftre corrige» (Ο δά σ καλ ος που έστρωσε) (II, 6). Α λλά σ’ αυτή την περίπτωση, αν ο γάμ ο ς είναι ασυμβίβαστος με τον έρωτα, οι γυναίκες που έχουν λιγότερες δυνα τότητες από τους άντρες ν ’ αντιμετω πίσουν τις δυσάρεστες συνέπειες του, μπορούν να μπουν σε πειρασμό να μη τον διακινδυνεύσουν. Ο Μ αριβό το επεσήμανε: «Ο γάμ ο ς με τη σημερινή μορφή
στο έργο w του .ΙΥΙαριβό
του είναι μια καθαρή δουλεία που την κ α ταργούμε... - Να καταργήσουμε το γάμο; κα ι τι θα βά λουμε στη θέση του; - Τίποτα» (V). Ο δρόμ ος είναι α νοιχτός για την ουτοπία, αλλά ο Μ αριβό τελικά δεν θα τον ακολουθήσει. Το τολμηρό του πνεύμα δεν κόβει την επαφή με την πρα γμ ατικότητα της εποχής του. Ο σ τόχος του δεν θα είναι να καταργήσει τον γάμο, αλλά να τον αναμορφώσει σύμφωνα με το πρότυπο που δίνει σ τις δύο «φιλοσοφικές» του κω μωδίες: « L ’ile de la Raison» (To νησί της λογικής) κα ι «La Colonie». Στην πρώ τη, όπου οι ήρωες έχουν περι πέτειες που μας θυμίζουν τα «Ταξίδια του Γκιούλιβερ», η ελεύθερη ένωση αντικαθιστά το συμβι*τικό γάμο, ενώ η μητριαρχία διαδέχεται την πα τριαρχία. Με τη δεύτερη κω μω δία «La Colonie» (Η αποικία), ο Μ αριβό δίνει ένα άλλο παράδειγ μα μικροκοινω νίας, όπου οι γυναίκες αγωνίζον ται ενάντια στους άνδρες για την πλήρη χειραφέ τησή τους. Θα μπορούσαν μάλιστα να κερδίσουν αν δεν υπήρχε ο ανταγω νισμός ανάμεσα σ τις δύο κυριότερες ηρωίδες. Αυτά τα όνειρα δείχνουν κα θαρά ότι η θέση της γυναίκας θ’ αλλάξει ριζικά μόνο με την ανατροπή του κοινωνικού συστήμα τος. Α λλά πώ ς θα γίνει αυτό; ο συγγραφέας δεν μας το λέει, επειδή δεν είναι ακριβώ ς αυτό που ο νομάζουμε στον αιώ να του «φιλόσοφος» ή πολι τικ ό ς θεωρητικός. Στο μεταξύ πρέπει να επιστρέ φουμε στην παρούσα κατάσταση, όπου οι γυναί κες, για να ξεφύγουν από την καταπίεση που α σ κείται επάνω τους, κυρίως με το γάμο, στηρί ζονται αποκλειστικ ά «στα γυναικεία όπλα»: στη χάρη σε συνδυασμό με τη φιλαρέσκεια, την οξυ δέρκεια και τη λεπτότητα τω ν αισθημάτων. λες οι ηρωίδες του Μ αριβό διαθέτουν αυτά τα φυσικά ό πλα λίγο ω ς πολύ. Έ τσ ι, ανάμεσά τους κα μιά δεν είναι αυτό που θα λέγαμε «α θώα». Ό λ α αυτά τα προσόντα τους είναι α π αραί τητα για να επιβάλουν τις συναισθηματικές τους επιλογές απέναντι στην αυ ταρχικότητα τω ν γο νέων τους. Οι οικογένειες ετοιμάζουν συνοικέσια που στηρίζονται, κα τά τη γνώμη τους, σ’ ένα α κλόνητο επιχείρημα: την περιουσία του γαμπρού. Τ ις περισσότερες φορές όμω ς, δεν είναι το κα τάλληλο πρόσω πο και ούτε έχει τα προσόντα για να προκαλέσει τον έρω τα. Το χρήμα αλλοιώνει τη φύση του γάμου, όπω ς και τις κοινωνικές σ χέ σεις. Στον κόσμο του Μαριβό, πίσω από το εκλε πτυσμένο λεξιλόγιο κα ι τους τρόπους συμπεριφο ράς, το χρήμα είναι πά ντα παρόν, όπω ς θα συμ βεί και στον επόμενο αιώνα με τον Μ παλζάκ. Ό λος ο κόσ μος χρησιμοποιεί αυτό το μέσον για να επιτύχει τους σ κοπούς του, εκ τό ς από τις νέες κοπέλες της κ α λής κοινω νίας, που δε διαθέτουν χρ ήματα, όσο πλούσιοι και αν είναι οι γονείς
Ο
56/αφιερωμα τους. Α πό εκεί π ροέρχεται η εντύπωση της αγνό τητα ς που αποπνέουν μέσα σ τις συγκρούσεις συμφερόντων που διαδραματίζονται γύρω τους. Ω στόσο ο Μ αριβό δεν παραβλέπει τα ελα ττώ μα τα των νεαρών ηρωίδων του, ούτε και τα αποσιω πά, τουλάχιστον, στα μυθιστορήματά του. Π α ρ άδειγμα η Genevieve μέσα στο «Paysan Parv enu» αυτή η «όμορφη μελαχρινή» που είναι οικο νόμος στο σπίτι, όπου προσλαμβάνεται ω ς υπη ρέτης ο Jacob μόλις φτάνει στο Παρίσι. Λόγω της θέσης της γνωρίζει την αξία του χρήματος κα ι το αποδεικνύει, όταν ερωτευμένη με τον Jacob και αποφασισμένη να τον παντρευτεί, προσπαθεί να
Ή τ α ν η πιο φοβερή ψεύτρα που γνώ ρισα ποτέ. Π άντα είχε πρόχειρο κάποιο τέχνασμα. Κατά β άθος, ελά χιστα την ενοχλούσε να πέσει σε κ ά ποιο ολίσθημα. Κι όταν συνέβαινε κά τι τέτοιο, ενδιαφερόταν πά ντα να το καλύψει ή να το δι καιολογήσει» (σελ. 87-88). Καταλαβαίνουμε επί σης από τη συμπεριφορά της απέναντι στον Ja cob ότι η Agathe είναι φ ιλάρεσκη. Α λλά αυτό δεν είναι κ ά τι που ενοχλεί τον Μ αριβό, γιατί είναι μια συμπεριφορά κοινή σε πάρα πολλές γυναίκες κ ά θε ηλικία ς και δεν τη θεωρεί σαν ελάττω μα κ ά ποιας συγκεκριμένης ηρω ίδας του. « Ό λ ε ς οι γυ ναίκες είναι φιλάρεσκες. Δεν γίνεται να είσαι γυ-
ΗA nnςeσL uvδreεύuτrε,ρηστέοκπρλόηλξοηττηονς Μ ρτκdαηr»ie σ.ία οec«τoοΗ έρα ω Σχέδτιο Coypel
Αεξιάσόεςλ,ίδάαν:θΟ πρόεδροςHenault,αιατκω α σδτοηάμλοαρνϊκ ιώ ν,τποουυρω εaνπcέοoπςbνετυησσςτεοασυλτ«οήLνςeκΜ αyρsιβanόν ό λ ο J p a parvenu» υπερνικήσει τους δισταγμούς του για το γάμο. Ε πιχειρεί να τον πείσει ότι εφόσον και οι δυο τους είναι χω ρίς χρήματα, εκείνη θα δεχθεί τις ερωτι κές προτάσεις του κυρίου τους, με το αζημίωτο φυσικά. Ο Μ αριβό σκιαγραφεί χω ρίς ωραιοποίηση το πορτραίτο κα ι άλλω ν νεαρών γυναικών: π.χ. πά ντα στο «Paysan Parvenu», η Agathe κόρη της Mme Alain: «η Agathe προφανώς, είχε έντονη κλίση για τον έρωτα. Κ αταλάβαινες ότι η ιδιο σ υγκρασία της ήταν περισσότερο ερωτική παρά τρυφερή, περισσότερο υποκριτική παρά ηθική...
ναίκα κα ι να μην είσαι φ ιλάρεσκη. Μόνο στα μυ θιστορήματα συναντάμε γυναίκες διαφορετικές» ( αναφέρεται από τον Henri Coulet στο «Marivaux Romancier», σελ. 148-49). Ό χ ι πω ς ο Μαριβό πιστεύει ότι έτσι γεννιούνται από τη φύση τους, αλλά όμω ς, επειδή ζουν κάτω από ορισμέ νες κοινω νικές συνθήκες, είναι υποχρεωμένες ν’ αναπτύξουν μια φιλαρέσκεια αναγκαία λοιπόν, αλλά όχι πά ντα ακίνδυνη, γιατί η επιθυμία των γυναικών να αρέσουν, δε συνοδεύεται πάντα από την οικονομική άνεση που απαιτείται για ρούχα
αφιερωμα/57 και στολίδια. Έ τσ ι, ακόμα κι αν είναι αφιλοκερ δείς, κινδυνεύουν να υποκύψουν στον πειρασμό του χρήματος. Έ ν α ωραίο παράδειγμα είναι η Marianne, η νέα, όμορφη κα ι ευαίσθητη ορφανή, που ο Μ αριβό προίκησε με όλες τις αρετές. Π αρ’ όλα αυτά, όταν ένας ακ όλασ τος γέρος της προ σφέρει φορέματα και πολυτελή εσώρουχα, διστά ζει για λίγο, αλλά τα δέχεται, αν και καταλαβαί νει τις προθέσεις του. Η φιλαρέσκειά της την ο δήγησε σ ’ αυτό το συμβιβασμό που δεν θα έχει δυσάρεστες σ υνέπειες γιατί η φρονιμάδα της υπε ρισχύει στο τέλος. Ο γάμος, επιτυχημένος ή όχι, προσφέρει στη γυναίκα μια εμπειρία, που της επι
τρέπει ν ’ αναμετρήσει την απόσταση που χωρίζει την πραγματικότητα από τα νεανικά της όνειρα. Αλλά ο Μαριβό δεν έχει σαν στόχο να περιγρά φει τη μοίρα της παντρεμένης γυναίκας. Ε κτό ς από τις κ οπέλες, τα γυναικεία του π ρόσωπα είναι είτε χήρες, είτε - σπάνια - ώριμες γεροντοκό ρες. Οι ηρωίδες τω ν πιο γνω στώ ν κω μωδιών του είναι νεαρές χήρες, που ο γάμο ς δεν τις σημάδε ψε με τον ίδιο τρόπο. Έ τ σ ι για την κόμησα του «La Surprise de l’am our» (Η έκπληξη του έρωτα) ο γάμος ήταν μια οδυνηρή δοκιμασία, ενώ η μαρ-
κησία του «La Seconde surprise de l’amour» (H δεύτερη έκπληξη του έρωτα), ζει με την ανάμνη ση ενός συζύγου που λάτρευε. Και οι δύο για δια φορετικούς λόγους, αντιδρούν στην ιδέα ενός καινούριου γάμου. Στο τέλος του έργου, μόνο, θα το αποφασίσουν, όταν οι παρορμήσεις την κα ρ διάς τους θα σαρώσουν όλες τις δικαιολογίες που εφεύρισκαν σ’ όλη τη διάρκεια του έργου. Αυτοί οι δεύτεροι γάμοι παρουσιάζονται κάτω από ευ νοϊκότερους οιωνούς από τους πρώ τους, γιατί συνάπτονται ύστερα από ώριμη και ανεπηρέαστη σκέψη. Κυρίως όμω ς γιατί αυτή τη φορά η επιλο γή είναι της ίδιας της μελλόνυμφης. Η χηρεία τής προσφέρει τη χειραφέτηση και μια σεβαστή πε ριουσία, στην περίπτωση βέβαια που η γυναίκα ανήκει στην καλή κοινωνία. Το χρήμα, που υ πήρξε στο παρελθόν το όργανο της καταπίεσής της, τώρα βρίσκεται στα χέρια της, γίνεται το μέ σον, για να ικανοποιήσει τα αισθήματά της. Στο εξής έχει χρήματα για δύο. Στις «Fausses Confi dences» η ηρωίδα, μια ρομαντική ψυχή, χαίρεται στη σκέψη ότι μπορεί να παντρευτεί ένα φτωχό νέο και να τον βοηθήσει να κάνει την τύχη του. Το παράδειγμα αυτό είναι βέβαια ιδανική περί πτωση γάμου, στο μέτρο που ο αμοιβαίος έρωτας είναι το μόνο κίνητρο. Αυτό οφείλεται βέβαια σε εξαιρετικές συνθήκες, γιατί στην προκειμένη πε ρίπτωση η ηρωίδα είναι χήρα, νέα, ωραία και πλούσια. Αν λείπει ένα από τα στοιχεία αυτά, τα πάντα αλλάζουν. Γι’ αυτό τα πλούτη είναι α π α ραίτητα, αλλά όχι το παν. Τα δύο μεγάλα μυθι στορήματα του Μαριβό παρουσιάζουν ώριμες χήρες, που μένουν ανύπαντρες π α ρ ’ όλη την πε ριουσία τους. Αυτό δε σημαίνει ότι έχουν παραι τηθεί από τις ερωτικές απολαύσεις, ανεξάρτητα από το αν τις γνώ ρισαν ή όχι μέσα στο γάμο τους. Μπαίνουν στον πειρασμό να ικανοποιή σουν τις ερωτικές τους επιθυμίες με τα μέσα που διαθέτουν: είτε με τα εναπομείναντα θέλγητρά τους είτε με την οικονομική τους άνεση, που τους επιτρέπει να είναι γενναιόδωρες με τους εραστές τους. Στο μυθιστόρημα «La vie de Marianne» (Η ζωή της Μ αριάν), υπάρχει το παράδειγμα της κυ ρ ίας Dutour: κάθε φορά που ο εραστής της έρχε ται για φαγητό, θα φύγει με κάποιο δώρο είτε σε χρήμα είτε σε ρουχισμό. Στο «Paysan Parvenu» βρίσκουμε πάλι την ίδια συμπεριφορά σε δύο χή ρες υψηλότερης κοινωνικής τάξη ς α π ’ αυτήν την κυρίας Dutour, πράγμα που τις κάνει πιο απλό χερες. Ο νεαρός Jacob γνωρίζει σχεδόν ταυτό χρονα τις κυρίες Ferval και Fecour, που ελκύονται αμέσως από τα φυσικά προσόντα του «με λαχρινού παίδαρου». Είναι εξίσου «ζωηρές», με τη διαφορά ότι η κυρία Ferval, από πα ραδοσιακό σπίτι, κινείται συγκεκαλυμμένα, ενώ η άλλη δια τυμπανίζει τις σχέσεις της. Παίρνουν τον Jacob υπό την προστασία τους κα ι συναγωνίζονται στο ποια θα είναι πιο γενναιόδωρη απέναντι του. Α ς
58/αφιερωμα πούμε ότι θέλουν να τον αγοράσουν. Ο Jacob δεν ξεγελιέται από τα τεχνάσμ ατα τους και τις κρίνει ψυχρά. Η κυρία Ferval είναι μια τέλεια υποκρίτρια κι όσο για την κυρία Fecour: «ήταν μια γυ ναίκα που είχε μόνο αισθήσεις κα ι καθόλου συ ναισθηματισμό» (Paysan Parvenu, σελ. 180-181). Εδώ, για μια φορά ακόμη, συναντούμε τη φθορο ποιό δύναμη του χρήματος, που δημιουργεί μια αρρωστημένη ερωτική σχέση. Τώρα έχουμε μια αντιστροφή της κα τάστασης: οι γυναίκες είναι ε κείνες που το χρησιμοποιούν, για να κερδίσουν τον έρωτα τω ν νέων ανδρών. Π ρόκειται για γυ ναίκες χειραφετημένες σε πολλά επίπεδα. Α λλά αυτή η μορφή της χειραφέτησης δεν τους επιτρέ πει να πραγματοποιήσουν το όνειρο των κοριτσιών, να ζήσουν την αληθινή και αιώνια αγάπη. Οι ηδονές που απολαμβάνουν τους αφήνουν ένα συναισθηματικό κενό. Ο Jacob κατάλαβε πολύ κα λά αυτή τη φύση των σχέσεών του με τις δύο φιληνάδες του: «Είχα δύο ερωμένες ή, αν θέλετε, δύο "φ ιληνάδες” μια και η λέξη ερωμένη θα ήταν υπερβολική εδώ. Συνήθως αυτή σημαίνει ότι μια γυναίκα μας έδωσε την καρδιά της και ζητά τη δική μας. Οι δύο κυρίες, για τις οποίες μιλώ, εί μαι βέβαιος ότι ούτε μου έδωσαν την καρδιά τους, ούτε νοιάστηκαν να κερδίσουν τη δική μου, η οποία, με τη σειρά της, δεν έδωσε δεκάρα για δαύτον» (Paysan Parvenu, σελ. 244). ρόκειται για μια ελεύθερα συνομολογημένη ανταλλαγή υπηρεσιών ανάμεσα στον Jacob και στις ερωμένες του. ΓΤ αυτό και ο Μ αριβό δεν τους καταλογίζει ευθύνες απέναντι στον Jacob που δεν είναι για λύπηση. Α ν τις θεωρήσουμε α νήθικες, το ίδιο πρέπει να πούμε και για τον Ja cob, τη στιγμή που ανταποκρίνεται σ τις ερωτικές τους προτάσεις την επομένη του γάμου του με την δεσποινίδα H abert. Ό μ ω ς ούτε κ ι αυτή εμφα νίζεται ω ς θύμα. Γεροντοκόρη στα σαράντα πέ ντε της, θεοσεβούμενη, ερωτεύθηκε τον Jacob στην πρώτη τους κιόλας συνάντηση κι αποφάσι σε α μέσως να τον παντρευτεί. Το γεγονός ότι είχε πέντε χιλιάδες φράγκα εισόδημα διευκόλυνε την κατάσταση. Επιτυχημένος γάμο ς για έναν απένταρο νεαρό, αλλά και για μια γεροντοκόρη που ικανοποιεί το συναισθηματισμό και τις ορμές της που είχαν καταπιεστεί από τη θρησκοληψία. Μιλάνε συνήθως για τον «φεμινισμό» του Μ α ριβό. Αυτός ο όρος χρησιμοποιήθηκε κα τά κό ρον τα τελευταία χρόνια και ερμηνεύτηκε με π ολ λούς τρόπους. Ί σ ω ς θα ’πρεπε να κάνουμε κά ποια διευκρίνηση. Ο Μ αριβό δεν διάκειται a prio ri ευνοϊκά απέναντι σ τις γυναίκες και δεν προτεί νει τη θεωρία σύμφωνα με την οποία οι γυναίκες είναι από τη φύση τους καλύτερες από τους άν δρες. Δ ιαπιστώνει απλά ότι είναι θύματα μιας α δικίας που τους επιβάλλει το κοινωνικό σύστη μα. Το χειρότερο είναι ότι τους αρνούνται το δι
Π
καίωμα στην πρωτοβουλία για την αναζήτηση της ευτυχίας. Στο έργο του Μ αριβό, οι γυναίκες αγωνίζονται για να κατακτήσ ουν αυτό το δικαίω μα. Στον αγώνα όμω ς αυτό δεν έχουν όλες τα ί δια εφόδια. Π .χ. η δεσποινίς Habert στο «Paysan Parvenu» παντρεύτηκε κάτω από συνθήκες λιγό τερο ευνοϊκές α π ’ ό,τι η Araminte στις «Fausses Confidences» (Ψεύτικες εξομολογήσεις). Γιατί κάθε γάμος, όπου η συγκατάθεση του ενός απο σπάσ τηκε με δέλεαρ το χρήμα, δεν μπορεί να εί ναι πρα γμ ατικά επιτυχημένος. Είναι βέβαια θλι βερό να βλέπει κανείς γυναίκες να συμπεριφέρονται όπω ς οι άνδρες, αλλά αφού εκείνοι πρώτοι χρησιμοποίησαν αυτές τις κα τακριτέες μεθό δους, η ευθύνη τους βαρύνει εξ ολοκλήρου. Για το λόγο αυτό βλέπουμε ότι ο Μαριβό δεν προσά πτει μομφή στην δεσποινίδα H abert και γενικά δεν κα ταδικάζει τα τεχνάσμ ατα και τις πονηριές σ τις ο ποίες προστρέχουν οι γυναίκες, για να εξα σφαλίσουν κά ποια επιτυχία στην ερωτική τους ζωή. Ο Μ αριβό είναι επιεικής απέναντι τους, για τί πιστεύει ότι δίνουν έναν άνισο αγώνα. Ό π ω ς λέει μία από τις ηρωίδες του απευθυνόμενη στους άνδρες: «Στη θλιβερή κα τάσταση που βρισκόμα στε εξαιτίας σας, στερημένες από κάθε εξουσία, κάθε δραστηριότητα και από κάθε δυνατότητα να σας επιβληθούμε όπω ς εσείς μας επιβάλλεστε, δεν είναι φυσικό να χρησιμοποιήσουμε όλες τις πονηριές κα ι όλα τα τεχνάσμ ατα σαν αποζημίω ση για τις αδικίες που μας επιβάλλει η τυραννία σ ας;» [«Le Cabinet du Philosophe» (Le Voyageur dans le Nouveau Monde)].
Έργα του Μαριβό που χρησιμοποιήθηκαν I.
Θέατρο
L Seetitrmeanitr tseIncdoisrcrig reets LaeespC L odloenm ie L ’ l le l a R a is o n LaaSSeucropnrisdeesduerpI’isAem our L LesFaussesConfidedneceI’sAmour L LaepvaieysdaenM paarria vennnue,, LeCabinetduPhilosophe M M araivriv auaxuxr,omancier,
a. b. c. d. e. f. g. II.
Μυθιστορήματα
a. b. III.
IV. Marcel Arland, Henri Coulet,
Paris:Gamier, 1957 Paris: Gamier, 1959
Paris: Callimard Paris: Colin
αφιερωμα/59
Γεώργιος Τ ερζάκης
Η φιλοσοφία της φυγής ή ο κακός άγριος ένα έρημο τοπίο, ο Έ ρωτας και η Αλήθεια α Σ φηγούνται τις ατυχίες ’
τους. Απογοητευμένοι α πό την κοινωνία, αποφασί ζουν να αυτοεξορισθούν. Στο εξής, η Αλήθεια θα κα τοικεί σ ’ ένα πηγάδι, ώστε όποιος πίνει το νερό του να μη μπορεί να λ έγ ει ψέ ματα. Και ο Έρωτας θα χω θεί σ ’ ένα δέντρο που οι καρποί του θα κάνουν τον διαβάτη να ερωτεύεται το πρώτο ον που θα συνα ντήσει. Και φυσικά, κάπου εκεί θα τριγυρίζει ο Μαριβό, αυτοεξόριστος και ο ί διος, μια και στα τριάντα δύο χρόνια του, με τη δεύ τερη κωμωδία που παρου σιάζει «Ο Έρωτας και η Α λήθεια»; διαλέγει τη φυγή και τη ρήξη με την κοινω
νία. Και στο εξής, ο Μαριβό συνεχώ ς θα δραπετεύει: θα ξεγλιστρά με την εύ-
λήθεια, γιατί οι ήρωες του Μολιέρου διαλέ γουν τη μεταμφίεση που τους εξυψώνει κοι νωνικά; Ο Ταρτούφος, στην ομώνυμη κω μωδία, ο κύριος Ζουρνταίν στον Α ρχο ντο χω ριά τη, αλλά και ο Κλεάνθης που θα παραστήσει τον Τούρκο πρίγκιπα για να κερδίσει την κόρη του αρχοντο χωριάτη, η υπηρέτρια Τουανέτ σ τον Κ ατά φ α ντα σία ν ασθενή, και τόσοι άλλοι που δέχονται αδια μαρτύρητα τους κανόνες του κοινωνικού παιχνι διού. Και γιατί οι μεταμφιέσεις του Μ αριβό υπο
Α
κολη λύση της ερωτικής ένωσης, θα ξεφεύγει με τη μεταμφίεση.
βαθμίζουν, κοινωνικά πάντα, τα πρόσω πα των έργων του (π.χ. Η Δ ιπ λή Α π ισ τία , Ο Μ εταμφ ιε σμ ένος Π ρίγκιπας, Η Ψ ευδο-ακόλουθος, Το Π αι χνίδι του Έ ρω τα και τη ς Τύχης); Πιθανόν, επει δή η αποβολή τω ν στοιχείων του πολιτισμού τα ωθεί σ τις παρυφές του «πεδίου μάχης του παραλογισμού που είναι η καλή κοινωνία», όπω ς λέγει ο ίδιος στην κω μωδία του: Το Ν η σ ί τη ς Α ογικ ής. Η κω μωδία αυτή είναι μία από τις τρεις σ τις ο ποίες εκδηλώ νεται καθαρά η τάση για φυγή. Οι
60/αφιερωμα άλλες δύο είναι: Το Ν η σ ί τω ν Σ κλάβω ν και Η Α ποικία. Και οι τρεις εκτυλίσσονται σ ’ ένα νησί, εύγλωττος συμβολισμός της αποστασιοποίησης από την κοινωνία. Και σ τις τρεις περιπτώσεις, οι ήρωες βρίσκονται σ το νησί για λόγους ανεξάρτη τους από τη θέλησή τους: ναυάγιο ή φυγή μπρο στά σε εχθρική εισβολή. Έ τσ ι, ο συγγραφέας μας προειδοποιεί ότι δεν τρέφει αυταπάτες: οι άν θρωποι δεν πρόκειται να βγουν από τον παραλογισμό με τη δική τους θέληση. Αυτό θα γίνει κά τω από την πίεση κάπο ιας ανάγκης. Και σ τις τρεις κω μωδίες, τα κύρια πρόσωπα χάνουν την αρχική τους υπόσταση: είτε επειδή οι όροι κύριος-δούλος αντιστρέφονται, είτε επειδή οι ήρωες χάνουν το ανάστημά τους, είτε - τέλος - επειδή η σπουδή της φυγής εξάλειψε τις κοινω νικές διαφορές. Έ τσ ι, το χέρι του δημιουργού πήρε μερικά ά τομα κα ι τα οδήγησε μπροστά στην πραγμ ατικό τητα, χω ρίς να τους αφαιρέσει τη μνήμη του πα ρελθόντος. Α ναγκαστικά, το μόνο μέσο που τους απομένει για να συμβιβάσουν τις δύο αυτές κ α τα στάσεις, είναι η λογική. Εδώ έχουμε το δεύτερο μήνυμα του Μ αριβό: η λογική δεν μπορεί να λει τουργήσει μέσα στην κοινωνία. Ό π ω ς λέγει ένας ήρωάς του: «Η λογική στη χώρα της τρέλας, είναι σαν μια χούφτα χιόνι στον ήλιο» (Το Ν η σ ί της Λ ο γική ς, II, 3). Η απόδραση του Μ αριβό είναι, λοιπόν, μια α πόπειρα ανακάλυψης της ανθρώπινης ταυτότη τας: εάν υπάρχει κά τι που διαφοροποιεί τον άν θρωπο από το κτήνος, είναι η λογική. Το πλεονέ κτημα της τελευταίας είναι ότι επιτρέπει στους ανθρώπους να επικοινωνούν και να βελτιώνο νται. Και όμω ς, ο πολιτισμένος άνθρωπος αγαπά μόνον τον εαυτό του κα ι απομονώνεται από τους γύρω του. Και επειδή ο πολιτισμένος άνθρωπος κάνει πάντα τη λανθασμένη επιλογή, καταλήγει να στρεβλώσει ακόμη και τον έρωτα. Εδώ ο Μ α ριβό κατορθώνει το ακατόρθωτο: να δραπετεύσει από τον εαυτό του. Στο Ν η σ ί των Σκλάβω ν, η 6η σκηνή σατιρίζει το ερωτικό παιχνίδι (Marivaudage), όπω ς αυτό παρουσιάζεται στις άλλες κω μω δίες του συγγραφέα. Στην καλή κοινωνία, καθένας προσπαθεί να εμπνεύσει στους άλλους τον έρωτα που ο ίδιος δεν αισθάνεται. Γι’ αυτό, ο έρω τας, που είναι ένα αίσθημα φυσικό και απαραίτητο, έχει ανάγκη α πό απλότητα και αλήθεια. Και πώ ς θα φτάσουμε σ ’ αυτή την αλήθεια; Μα φυσικά με μιαν άλλη ρή ξη: στην καλή κοινωνία, ο άνδρας έχει την πρω τοβουλία κα ι πολιορκεί την αρετή της γυναίκας. Π αραλογισμός: ο ισχυρός επιτίθεται σ τον αδύνα το. Στο Ν η σ ί της Λ ο γική ς, οι γυναίκες είναι εκεί νες που φλερτάρουν τους άνδρες. Αυτοί πρέπει
να αμυνθούν ντροπαλά, μέχρις ότου η επιμονή της γυναίκας τους αποσπάσει την επιθυμητή ο μολογία. Στο Ν η σ ί τη ς Λ ο γική ς, το ανάστημα των η ρώων είναι συνάρτηση του βαθμού λογικής που τους χαρακτηρίζει. Αν και οι οκτώ ναυαγοί, α ναγκασ τικά φυγάδες από την κοινωνία, κονταί νουν μόλις πατούν το πόδι τους στο νησί, μια που η μικρότητα της ψυχής μεταφράζεται σε βραχύ τητα αναστήματος, η συρρίκνωσή τους είναι άνιση. Ο χω ρικός Μ πλαίζ είναι υψηλότερος. Αμέ σως μετά, έρχεται ο Γασκώ νος Φ οντινιάκ. Η υ πηρέτρια Σπινέτ ακολουθεί με λογικό ύψος. Ο Φιλόσοφος είναι μικροσκοπικός, ο Π οιητής είναι ακόμη κοντότερος, ενώ η Κόμησσα, ο Γιατρός και ο Αυλικός μόλις διακρίνονται με γυμνό μάτι. Η απώλεια αναστήματος επέρχεται σαν τιμω ρία για τις πλάνες και τον ψυχικό εκφυλισμό του καθενός. Η βαρύτητα της τιμωρίας είναι λοιπόν αντιστρόφως ανάλογη με την κοινωνική θέση των ενδιαφερομένων. Η σωτηρία βρίσκεται στην ταπείνω ση, στη μεταμέλεια, δηλαδή σε μια μορ φή φυγής από μιαν αφύσικη κατάσταση. Και η θεραπεία είναι τόσο πιο εύκολη, όσο πιο μακριά βρίσκεται κάποιος από τον πολιτισμό. Ο χωρι κός είναι ούτως ή άλλω ς μακριά και η απώλεια αναστήματος γι’ αυτόν είναι ελάχιστη. π >ιτα, πολιτισμός σημαίνει εξουσία. Χωρίς αυτήν, δεν υπάρχει κοινωνία. Και όμως, η ε παφή της έννοιας εξουσία με την έννοια λογική ε ξαφανίζει την κοινωνία. Και αυτό για το λόγο ότι η εξουσία βασίζεται σ ’ έναν παραλογισμό, όπω ς η απώλεια ταυτότητας από την πλευρά του εξου σιαζόμενου. Ο αφέντης υπάρχει επειδή ο υπηρέ της δεν υπάρχει. Ο κύριος έχει όνομα, ο υπηρέ της διακοσμητικά επίθετα, ανάλογα με τις διαθέ σεις του κυρίου του. Ο εξουσιαστής είναι ισχυρός επειδή ο εξουσιαζόμενος υπακούει. Η αλλοτρίω ση του υποτακτικού γίνεται δεύτερη φύση, σε βαθμό που να συνεχίζεται η υπακοή ακόμη και ό ταν επέλθει η χειραφέτηση. Το ίδιο φαινόμενο παρατηρεί ο Μαριβό και στις σχέσεις του άνδρα με τη γυναίκα, μόνο που εκεί η κατάσταση είναι πιο σοβαρή, όπω ς θα δούμε. Ο αφύσικος χαρακ τήρας της εξουσίας κα τα δεικνύεται στην περίπτωση που ο δυνάστης παύει να στηρίζεται στον αυτοματισμό της υπακοής του σκλάβου και αναγκάζεται να σκεφθεί λογι κά. Αυτό τού είναι αδύνατο, επειδή το σύστημα που τον ανέδειξε δυνάστη δεν βασίζεται στη λογι κή. Για το λόγο αυτό, η εξουσία είναι μια αρρώ στια, όπω ς λέγει ο Μ αριβό, η οποία χρειάζεται κατάλληλη θεραπεία, με βάση τη λογική. Βέ βαια, με το φ άρμακο αυτό, αποχαιρετούμε την κοινωνική οργάνωση όπω ς τη γνωρίζουμε. Και το μόνο θεραπευτήριο που ανακαλύπτει ο Μαρι βό είναι κάποιο νησί. Δεν πρέπει δηλαδή να περί-
Ε
αψιερωμα/61 μένουμε κά ποια θεραπεία εκ των ένδον. Μ όνον η αναχώρηση, η φυγή είναι αποτελεσματική. Εφόσον καταγγέλλεται η εξουσία, οι θεσμοί δεν αφήνονται ανέπαφοι. Ό τ α ν έλθουν σε επαφή με τη λογική, γίνεται πασιφανής η αχρηστία τους. Τι χρειάζεται ο συμβολαιογράφος για το γάμο, όταν οι ενδιαφερόμενοι συμφωνούν κ α ι παρίστανται; Οι συμβατικότητες είναι άχρηστες ε κεί όπου βασιλεύει η λογική, λέγει ο κυβερνήτης στο Ν η σ ί της Λ ο γικ ή ς (III, 9). Στην Α πο ικία , ο Μ αριβό εξηγεί τον παραλογισμό των θεσμών: βασίζονται μόνο στην ανδρική θέληση και αντιπροσωπεύουν το ήμισυ της αν θρωπότητας. Η σ υμμετοχή τω ν γυναικών θα τους προσέδιδε λογική. Μόνο που με τον τρόπο αυτό, θα έχανε κάθε νόημα η έννοια εξουσία και, φυσι κά, θα καταργούνταν κα ι οι θεσμοί. Και στο ση μείο αυτό, η λογική οδηγεί έξω από την κοινωνία. Ο ρόλος της λογικής εξειδικεύεται, ό ταν ο Μ α ριβό απευθύνεται στους αριστοκράτες. Ο πω σδή ποτε, ο συγγραφέας δεν πρω τοτυπεί όταν κα ταγ γέλλει την αυθαιρεσία, την αλαζονεία, την υπο κρισία και την αφερεγγυότητα τω ν ευγενών. Ό ταν όμως δηλώνει ότι αυτοί που κυβερνούν οφεί λουν να έχουν περισσότερη αρετή από τους άλ λους, επειδή δεν υ πάρχει δικαιοσύνη που θα τους δικάσει, βγάζει και τα συμπεράσματα που επιβάλλονται: στο Ν η σ ί τη ς Λ ο γική ς, δεν υπάρ χουν τίτλοι ευγενείας. Και στην Α πο ικία , η κυρία Σορμπέν προτείνει την κατάργηση της αριστο κρατίας. Έ τ σ ι κόβεται ακόμα ένας δεσμός με την παραδοσιακή κοινωνία. Μ όνο που αυτό συντελείται σ ’ ένα νησί, ό πω ς νησί είναι ο έρωτας του Ν τοράντ για τη Σίλβια-Λιζέτ στο Π αιχνίδι του Έ ρω τα και τη ς Τύχης: όταν τη νομίζει υπη ρέτρια και της προσφέρει, αριστοκράτης αυτός, το όνομά του, διακηρύσσει ότι η κοινωνική σει ρά, η ευγενική καταγωγή, τα πλούτη δεν είναι τί ποτε μπροστά στην αξία του ατόμου. Ωστόσο, ούτε η κυρία Σορμπέν κατορθώνει να περάσει την πρότασή της, ούτε ο Ν τοράντ παντρεύεται μια πληβεία. Π ώς είναι δυνατόν να προχω ρήσει η ρή ξη μέχρι την πραγματοποίησή της; Ο Ρουσσώ δεν θ’ αποδοκίμαζε τις θέσεις του Μαριβό, σχετικά με τις τέχνες, τα γράμματα και τις επιστήμες. Και οι δύο έχουν τη χειριστή ιδέα για τις ευγενείς αυτές ασχολίες του ανθρώπου. Ειδικά όμω ς για τον Μ αριβό, ο χώ ρος αυτός α ποτελεί μιαν ακόμη ευκαιρία για να επιδείξει ο άνθρωπος τον παραλογισμό του. Με απόλυτη ε ντιμότητα, τα βάζει με τους ποιητές και το θέα τρο. Τι πιο παράλογο από τα πρόσωπα, τα αι σθήματα και τις κα ταστάσεις που εμφανίζονται στη σκηνή; Η τραγω δία στηρίζεται σε αξιοθαύ μαστα εγκλήματα, σε αρετές που κρύβουν ενο χές και σε αδυναμίες υψηλών προσώπων, πράγ μα που θα έπρεπε να προκαλεί το γέλιο αντί τη λύπη. Η δε κω μωδία, που κάνει το κοινό να γελά
με τα ανθρώπινα ε λαττώ ματα, θα έπρεπε κανονι κά να προκαλεί δάκρυα. Ό λ α γίνονται αντίθετα στον κόσμο του παραλόγου. Π αράλογοι επίσης είναι και οι θεσμοί, όπω ς το Π ανεπιστήμιο, φυτώριο ανικάνων. Και με αφορ μή την κλασική κριτική κα τά των γιατρών, ο Μ αριβό βρίσκει την ευκαιρία να ξεκαθαρίσει τους λογαριασμούς του με την επιστήμη, που εί ναι συνώνυμη με την αυταπάτη, την παραφροσύ νη κα ι τη διαφθορά. Οι επιστήμονες, κά τοχοι α χρήστων και επιφανειακών γνώσεων, διαιωνίζουν τις ανθρώπινες κακίες. Γι’ αυτό στο Ν η σ ί τη ς Λ ο γική ς, ο Φιλόσοφος είναι αδιαπέραστος στη λογική, όπω ς και ο Π οιητής. Και οι δύο θέ λουν μόνο να ξεχωρίσουν, να διακριθούν και. π«-
δεeσπσοτοιννίς«D oΗ dic Αeνsνm ίβaαre»sασπτόορτηόνλοΚτοημςενLτaί-- φρανσέζ ,
ρά το μικροσκοπικό ανάστημά τους, έρχονται στα χέρια. Είναι οι μόνοι ανίατοι κ α ι γ ι’ αυτό πα ραμένουν μικροσκοπικοί. Ε κεί ό μω ς που ο Μ αριβό είναι πιο ριζοσπαστι κ ό ς κα ι πιο απαισιόδοξος, από τον Ρουσσώ, εί ναι οι σ χέσεις του άνδρα με τη γυναίκα. Ενώ, για τον Ρουσσώ, η γυναίκα συμπληρώνει φυσιολογι κά τον άνδρα και η αρμονία τόσο του ζευγαριού όσο και της κοινωνίας έγκειται στον προσδιορι σμό κα ι στο σεβασμό της φύσης και τω ν ιδιαιτε ροτήτων των δύο φύλων, ο Μαριβό διαπιστώνει το ασυμβίβαστο της συνύπαρξής τους. Κ ατ’ αρχήν, οι άνδρες δεν αξίζουν τον έρωτα τω ν γυναικών. Αυτές όταν ερωτεύονται, υποβαθ μίζουν την προσω πικότητά τους και χάνουν την αξιοπρέπειά τους. Π ρόκειται λοιπόν για μια πραγματική ανισότητα, μόνο που οι όροι αντι στρέφονται: η γυναίκα είναι ανώτερη και ο άν-
62/αφιερωμα δρας υποδεέστερος. Η κυριαρχία των ανδρών ο φείλεται στη φιλαρέσκεια κα ι τη ματαιοδοξία των γυναικών, α π ’ όπου το ισχυρό φύλο αντλεί κάθε αξία του. Χ ωρίς τις γυναικείες αδυναμίες, οι άνδρες δεν θα είχαν κα μιά αξιόλογη ιδιότητα. Ο Μαριβό, διαλέγοντας σαν φερέφωνο έναν πρώην σκλάβο και δηλώ νοντας με τον τρόπο αυ τόν την πρόθεσή του να διαρρήξει πνευματικά τις σχέσεις του με την κοινωνία, τονίζει ότι ο άνδρας είναι τυραννικός από τη φύση του, ενώ η γυναίκα γίνεται τυραννική μιμούμενη τον άνδρα (Τ ο Ν η σί τω ν Σκλάβω ν, III). Π ρόκειται δηλαδή για αλλο τρίωση της γυναίκας, ακριβώ ς όπω ς αλλοτριώ νεται ο δυναστευόμενος σ τις σχέσεις του με τον εξουσιαστή. Ή δ η , σε άλλες κω μωδίες, ο Μ αριβό είχε τονί σει αυτή την αλλοτρίωση. Μια η ρωίδα του διαπι στώνει ότι η υπόληψη της γυναίκας δεν της ανή κει, αλλά της δίνεται και της αφαιρείται από την κοινή γνώμη (Η Δ εύ τερη Έ κ π λ η ξ η του Έ ρω τα II, 6). Στην ίδια κω μωδία, διατυπώνεται η άποψη ότι η τιμή της γυναίκας είναι κά τι το ανόητο, το γελοίο, αλλά αποδεκτό και κατεστημένο. Αυτός είναι ο τρόπ ος σκέψης τω ν ανδρών: οι γυναίκες πρέπει να σ κέπτονται όπω ς οι άνδρες ή να μη ζουν μαζί τους. Να, λοιπόν, που ο παραλογισμός που διέπει την κοινωνία, αναδεικνύεται καθαρά: η κοινωνία δεν υ πάρχει παρά μόνον εφόσον οι δυναστευόμε νοι και οι γυναίκες αποδέχονται την απώλεια της ταυτότητάς τους. Αν, δηλαδή, πάψουν ουσιαστι κ ά να υπάρχουν σαν προσω πικότητες. Στην πε ρίπτωση που διεκδικήσουν την ταυτότητά τους, η συμβίωση είναι αδύνατη, η λογική είναι ανενεργή κα ι δεν απομένει πα ρά η φυγή. Ρήξη λοιπόν. Η συνειδητοποίηση της γυναίκας της επιφυ λάσσει οδυνηρές εκπλήξεις. Ό π ω ς λέγει η Λουσίλ (Οι αδιάκριτοι όρκοι, V, 2) η γυναίκα νομίζει ότι έχει ένα πνεύμα και ότι ενεργεί ανεξάρτητα. Κάποτε ό μω ς αντιλαμβάνεται ότι το πνεύμα της είναι δανεικό και ότι ζει α π οκλειστικά με τον παραλογισμό αυτών που κερδίζουν την εμπιστοσύ νη της. Έ τσ ι, η γυναίκα υιοθετεί τη γλώ σσα και τον τρόπο σκέψης του άνδρα. Η άγνοια, η αδυ ναμία, η δειλία της γυναίκας είναι ιδιότητες επί κτητες που οφείλονται στην αγωγή της. Τελικά, παρά την αξία της, παρά το γεγονός ότι είναι ε κείνη που εξευγένισε τον άνδρα και δημιούργησε την κοινωνία, η γυναίκα περιορίζεται σε ανούσια και ασήμαντα καθήκοντα. Το μόνο που την απ α σχολεί είναι η ομορφιά της κα ι αδιαφορεί για τη λογική, αυτή που αντιπροσωπεύει κ α τ’ εξοχήν τη λογική. αραλογισμός στις σχέσεις εξουσίας, στις σχέσεις άνδρα-γυναίκας, στους θεσμούς, στις επιστήμες και στις τέχνες, παραλογισμός παντού. Πού είναι λοιπόν η λύση; Στη ρήξη όλων
Π
των σχέσεων, στην καταστροφή όλων των στοι χείων που συνθέτουν την πολιτισμένη κοινωνία. Στην κω μωδία Η Α ποικία , η ρήξη βρίσκεται παντού. Ό τ α ν οι σχέσεις ανδρών κα ι γυναικών ενταθούν στο έπακρο, εμφανίζονται οι ακραίες προτάσεις: τι είναι ο έρωτας; Μια ανοησία. Να τον καταργήσουμε. Και ο γάμος; Μια παράλογη συνήθεια. Τι θα βάλουμε στη θέση του; Τίποτε βέ βαια. Οι φροντίδες του καλλωπισμού είναι η πα γίδα όπου πιάνονται οι γυναίκες. Δεν χρειάζεται, λοιπόν, η ομορφιά, την καταργούμε. Και οι θε σμοί; Τους αλλάζουμε ή τους καταργούμε, ανά λογα με τη διάθεση των γυναικών. Και η αριστο κρατία; Καταργείται και αυτή. Το αποκορύφω μα της ρήξης θα είναι η εγκα τά λειψη των ανδρών από τις γυναίκες, αν δεν γίνει σεβαστή η αρχή της ισ ότητας τω ν δικαιω μάτων κα ι τω ν υποχρεώσεων. Και φτάνουμε στο κρίσιμο σημείο του χωρι σμού, εκεί όπου η λογική του άνδρα-δυνάστη, σταματά κα ι αρχίζει η λογική του κακού αγρίου: πού θα πάνε οι γυναίκες όταν αφήσουν τους άν δρες; Ί σ ια μπροστά τους. Και πώ ς θα ζήσουν; Με φρούτα, με χόρτα, με ρίζες, με όσ τρακα, με τίποτε. Αν χρειαστεί, θα κυνηγούν, θα ψαρεύουν, θα ξαναγίνουν άγριες κα ι θα πεθάνουν με δόξα κα ι τιμή, αντί να ζουν σε ατιμωτική σ κλαβιά (XIV). Βρισκόμαστε μακριά από τον κα λό άγριο του Ρουσσώ, του Ντιντερό και των άλλων φιλοσό φων. Α υτός ζούσε - υποτίθεται - σε μια κ α τά σταση αθω ότητας, χω ρίς να γνωρίζει τον παραλογισμό που κρύβει ο πολιτισμός της κοινωνίας. Αγνοούσε το καλό, το κα κό, δεν σ κεπτότα ν. Α πλώ ς ζούσε. Ο τύπος του αγρίου που προτείνει ο Μαριβό είναι απελπισμένος, είναι απογοητευμέ νος, χω ρίς αυταπάτες. Δ ιαλέγει τη διεκδίκηση της ταυτότητάς του, γνω ρίζοντας ότι αυτό το διάβημα θα τον οδηγήσει στον κοινωνικό, αν όχι στον βιολογικό θάνατο. Γι’ αυτό ακριβώ ς κα ι η ρήξη αυτή παραμένει στο στάδιο της πρόθεσης κα ι της διακήρυξης. Οι γυναίκες δεν θα κάνουν το τελευταίο βήμα, θα αναβάλουν την εφαρμογή τω ν αποφάσεών τους για ευθετότερο χρόνο, όταν θα συγκεντρώσουν τις απαραίτητες προϋπο θέσεις. Εδώ βέβαια, ο Μ αριβό χαμογελά με πικρή ει ρωνεία. Φυσικά, ο άνθρωπος δεν θα βγει ποτέ α πό το φαύλο κύκλο του παραλογισμού. Αυτοί που έ χασαν την ταυτότητά τους δεν θα την βρουν ποτέ. Το πολύ, να συνειδητοποιήσουν την απώ λεια αυτή, ενώ παράλληλα θα συμπεριφέρονται σαν να μην έχουν συνειδητοποιήσει τίποτε. Τι απομένει λοιπόν σ τον άνθρωπο; Αν υποτεθεί ότι ένα άτομο επιδιώξει την απόλυτη εντιμότητα, την αλήθεια και τη λογική, τι θα κερδίσει; Ο Μ α ριβό έχει έτοιμη την απάντηση: ο εντιμότερος άν θρωπος του κόσμου δεν μπορεί να προσ δοκά την
αφιερω μα/63 ευτυχία. Π ρ όκειτα ι για κα τα σ τά σ εις ασυμβίβα σ τες (Ο Δ ρ ό μ ο ς τη ς Τύχης). Στο πρώ το φύλλο τη ς βραχύβιας εφημερίδας που εξέδωσε ο Μ αριβό με τίτλο ο Γ ά λ λ ο ς Θ εα τής, διαβάζουμε τα πα ρ α κ ά τω λόγια: «Είδα έναν άνθρω πο που περίμενε έναν άρ χο ντα , στον προθά λα μ ό του. Τ ον π αρατηρούσα, ε πειδή το πα ρουσια σ τικό του απέπνεε εντιμότη τα κ α ι συνάμα μια δειλή μελα γχολία . Η φυσιο γνω μία του κ α ι οι στενοχώ ριες που το ν βασάνι ζαν, όπω ς υπέθεσα, μου κίνησαν το ενδιαφέρον κα ι τη συμπάθεια. Α λίμονο, είπα μέσα μου, ο έντιμ ος ά νθρω πος είναι σχεδό ν πά ντα θλιμμέ νος, σχεδόν π ά ντα φ τω χό ς, σχεδόν πά ντα τα πεινωμένος. Δεν έχει φίλους, επειδή η φιλία του δεν χρησιμεύει σε τίποτε. Λ έγουν ό τι είναι έντι μ ος άνθρω πος, α λ λά αυτοί που το λέγουν το ν α ποφεύγουν, τον περιφρονούν, ντρ έπο νται α κόμη και να τον σ υναναστραφούν. Και για τί; Μ α γιατί δεν είναι πα ρά έ να ς α ξιό λ ο γο ς ά νθρω πος».
Το μόνο που απομένει σ ’ ένα τέτοιο άτομ ο εί ναι η φιλοσοφία, δηλαδή μια στω ική αντιμετώ πι ση της κα τά σ τα σ η ς. Η τύχη μεταχειρίζεται ά σχη μα τους ανθρώπους με αξία. Γι’ αυτό κι ε κεί νοι προσπαθούν να μη την υπολογίζουν. Δ εν αι σθάνονται τα δεινά τη ς, ούτε επιθυμούν την εύ νοιά της. Δεν είναι ευτυχισμένοι, αλ λά κ α ι δεν ενδιαφ έρονται να γίνουν (Η ψευδο-α κόλουθος). Για τις περιπτώ σ εις αυτές, ο Μ αριβό επινόησε το διάλογο ανάμεσα σ τον Σκύθη φιλόσοφο Α νάχαρση κα ι τον Α θηναίο Ε ρμοκρά τη (Ο Γ ά λ λ ο ς Θ εατής, φύλλο 13). Ο -Ε ρ μ ο κ ρ ά τη ς, επιδιώ κ ο ν τα ς την αγάπη τω ν σ υμπολιτώ ν του, υπήρξε α ποκ λεισ τικ ά κ α λ ό ς κ α ι ενά ρετος, σύμφωνα με τη
συμβουλή ενός γέρου σοφού. Το αποτέλεσμ α ή τα ν να μη τον υπολογίζει κα νείς, να μη του συ μ π αρ ασ τέκ εται κα νείς, να τον αδικούν αυτοί που τους είχε ευεργετήσει κα ι που τον αγαπούσαν. Και ο λόγος ήταν, ότι κα νείς δεν τον φοβόταν, ε πειδή δεν ήταν κ α κ ό ς. Ό τ α ν ο Ερμοκρ ά της π α ραπονύθηκε στον γέρο σοφό, ότι τον εξαπάτησε, εκείνος του απάντησε: - Με ρώ τησες τί να κ ά νεις για να σε αγαπούν. Ό χ ι για να πετύχεις στην κοινωνία. ΓΓ αυτό, ο Α νάχαρ σης βρήκε τον Ερμοκράτη να ζει σαν ερημίτης κα ι να μισεί τους ανθρώπους. Ο πότε, μέχρι το τέλ ος, ο Μ αριβό θα επιλέξει κ α ι θα συστήσει την απ οχή, την απ ομάκρυση. Λύση απ ελ πισία ς, α λ λά κ α ι λύση αξιοπρέπειας. Η διεκδίκηση τη ς ανθρώ πινης ταυ τότητα ς στον κοινω νικό χώ ρο είναι μια χαμένη μάχη. Δεν μέ νει, λοιπόν, πα ρ ά η αποστασ ιοποίηση από το χώ ρο αυτόν, όσο το επιτρέπουν οι βιολογικές ανά γ κ ε ς, η αλλοτριωμένη συνείδηση κ α ι η αντοχή της ανθρώ πινης φ ύσης... Έργο του Μαριβό που χρησιμοποιήθηκαν: α) Θέατρο:
ΤοοΝ ΝησίτηςνΛ ογικβήω ς Τ Η Έεκύηπτσελίρητηξω ηΈτΣ οπκυλληά ΈξρηωνττοαυΈρωτα Η Δ κ ΟιΑ Απδοιάικκία ριτοιΌρκοι Η ΟΔ ρευόδμοο-α ςτηςΤύοχηςς Η ψ ΤοΠαιχνίδκιότλοουυθΈ ρωτακαιτηςΤύχης ΓάλλοςΘεατής
β) Δημοσιογραφία: Ο
t ΛΙΑΒΛ70 ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ
’Λ Λ ν
V Παρακα ταθήκη π α λ α ιώ ν τ ε υ χ ώ ν ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΣΟΛΩΝΟΣ 116 - ΑΘΗΝΑ 106 81 - ΤΗΛ.: 36.10.366, FAX: 36.28.938
64/αφιερωμα
Αφροδίτη Σιβετίδου
Θέατρο μέσα στο θέατρο και το παιχνίδι της αλήθειας ιπυόνΜ παρρόιβ βα Το«Κ έράγνοουεμίνεαλιοτο ό»; (Ζ. Α νουίγ, Η Πρόβα ή Η Τιμωρία του έρωτα)
τεχνική του θεάτρου μέσα στο θέατρο συ ναντιέται συχνά στα δρ αμ ατικ ά έργα. Π ρό κειται για ένα παιχνίδι αντικαθρεφτισμάτων που αποσκοπεί στην έντεχνη αποκάλυψ η της αλή θειας. Π εριγράφοντας αυτό το πα ιχνίδι τω ν ειδώ λων στην απλούστερή του μορφή, ο J. Rousset α ναγνωρίζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον στο αποτέλε σμα: «Οι θεατές της αίθουσας, γράφει, βλέπουν στη σκηνή μια αίθουσα θεάματος κα ι μέσα σ’ αυ τήν τη δεύτερη αίθουσα, ηθοποιοί που είναι και θεατές βλέπουν άλλους ηθοποιούς. [...] Το μαυλό διστάζει ανάμεσα σ ’ αυτά τα δύο επίπεδα που γλιστρούν το ένα μέσα στο άλλο· η αβεβαιότητα που δημιουργείται από το διχασμό της ψευδαί σθησης κα ι της θεατρικής πρ α γμ ατικό τητας αυ ξάνει την αβεβαιότητα του ήρωα που διστάζει α νάμεσα στη μάσ κα του κα ι το πρόσωπό του, α νάμεσα στον εαυτό του κα ι τον εαυτό το υ .» 1 Σ’ αυτή τη μέθοδο, που απαιτεί τέλεια γνώση των μυστικών της θεατρικής τέχνης, καταφεύγει και ο Ζαν Ανουίγ. Στην Π ρόβα ή την Τιμωρία του έρω τα, που γράφει στα 1950, προετοιμάζεται π α ράσταση της Δ ιπ λ ή ς αστάθειας, έργο του Μ αρι βό γραμμένο στα 1723. Τα σ ημαντικότερα από τα έργα του Μ αριβό α νήκουν στο είδος της ψυχολογικής ερωτικής κω μωδίας. «Ο έρω τας στο Μ αριβώ, όπω ς λέει και ο ίδιος, μας πληροφορεί ο Β. Dort, είναι άλλοτε ένας έρω τας που οι δύο εραστές τον αγνοούν, άλ λοτε ένα ς έρω τας που τον αισθάνονται και που θέλουν να τον κρύψουν ο ένας από τον άλλο, άλ
Η
λοτε ένα ς έ ρ ω τα ; αβέβαιος κα ι κ ά πω ς αναποφ ά σιστος, ένας έρω τας κα τά κά ποιο τρόπο μισογεννημένος, για τον οποίο αμφιβάλλουν κα ι που τον κατοπτεύουν μέσα τους προτού τον αφήσουν να πάρει επάνω του κα ι να φουντώσει.»2 αυτή τη μέθοδο, που απαιτεί τέλεια γνώση των μυστικών της θεατρικής τέχνης, κα τα φεύγει κα ι ο Ζαν Ανουίγ. Στην Π ρόβα ή τη ν Τιμω ρία του έρω τα, που γράφει στα 1950, προετοιμά ζεται παράσταση της Δ ιπ λή ς αστάθειας, έργο του Μ αριβό γραμμένο στα 1723. Τα σημαντικότερα από τα έργα του Μ αριβό α νήκουν στο είδος της ψυχολογικής ερωτικής κω μω δίας. «Ο έρω τας στο Μαριβώ, όπω ς λέει και ο ίδιος, μας πληροφορεί ο Β. Dort, είναι άλλοτε ένας έρω τας που οι δύο εραστές τον αγνοούν, άλ λοτε ένα ς έρω τας που τον αισθάνονται κα ι που θέλουν να τον κρύψουν ο ένα ς από τον άλλο, άλ λοτε ένας έ ρω τας αβέβαιος κα ι κ ά πω ς αναποφ ά σιστος, ένας έρω τας κα τά κάποιο τρόπο μισογεννημένος, για τον οποίο αμφιβάλλουν κα ι που τον κατοπτεύουν μέσα τους προτού τον αφήσουν να πάρει επάνω του κα ι να φουντώσει.»2 Ε ρω τικός είναι κα ι ο θεματικός πυρήνας της Δ ιπ λή ς αστάθειας χω ρίς να βρίσκει το ακριβές του αντίκρισμα σ τις περιγραφές του ίδιου του Μ αριβό. Ο Π ρίγκιπ ας αγαπά τη νεαρή χωριατοπούλα Σίλβια, η οποία όμω ς είναι ερωτευμένη με τον Α ρλεκίνο. Ο Π ρίγκιπ ας αναθέτει στη Φλαμί-
Σ
αφιερωμα/65
(Η Διπλή αστάθεια
και Η Πρόβα ή Η Τιμωρία του έρωτα)
«Τοπαιχνίδιτονέρωτακαιτηςτύχης» - Κομεντί-φρανσέζ νια, κυρία της αυλής του, να μεσολαβήσει ώστε να κερδίσει την κα ρδιά τη ς Σίλβιας. Η κω μωδία καταλήγει σε δύο γ όμους, του Π ρίγκιπ α με τη Σίλβια κα ι του Α ρλεκίνου με τη Φ λαμίνια, που έρχονται να επισφραγίσουν την επιτυχία της δι πλής απιστίας. Ο έ ρω τας αποτελεί το κύριο θέμα κα ι της Π ρό β α ς του Α νουίγ. Ε δώ υ πάρχει μόνο ένα ζευγάρι ε ρωτευμένων. Ο κόμ ης Τ ίγρης ερωτεύεται τη νεα ρή δα σ κ ά λα Λουσίλ, που έρχεται στον πύργο του για να εργαστεί. Το έργο τελειώνει με το χωρισμό τους. Η Λ ουσίλ εγκαταλείπει τον πύργο κα ι ο Κό μης φεύγει σε μια εκ τω ν προτέρω ν άκ αρπη ανα ζήτησή της. Ο έρω τας δε θριαμβεύει, αλλά τιμωρεί. Ό π ω ς θα φανεί κα ι πιο κά τω , ο τρ ό π ο ς που χειρίζεται ο Α νουίγ το εσω τερικό θέαμα διαφέρει από την περιγραφή που έχει π ροταχθεί. Μ ια πρώ τη ματιά στον τίτλο του Ανουίγ αποδεικνύεται α ρκετά εύγλωττη κ α ι για τη σημασία της Δ ιπ λ ή ς ασ τάθειας κα ι για τη χρήση της. Το πρώ το συν θετικό, πρόβα, μας πληροφορεί ό τι γίνεται πρόβα ενός έργου, ενώ η αναφορά της στον τίτλο επιση μαίνει τη σ πουδαιότητά της. Π ρ άγματι το έργο ξεκινάει με την πρόβα της Δ ιπ λ ή ς ασ τάθειας, η οποία δεν ολοκληρώ νεται σε παράστασ η. Το δεύτερο σ κέλο ς, η τιμωρία του έρω τα, αναφέρεται αποκλειστικ ά στο δεύτερο επίπεδο του έρ γου, που τοποθετείται έξω από την πρόβα κα ι α φορά στην τύχη τω ν δραμ ατικ ώ ν προσώ πω ν. Το
έργο είναι έτσι δομημένο που χω ρίζεται σε δύο ευδιάκριτα μέρη. Θα μπορούσε να γίνει λόγος κα ι για δύο έργα, μια κα ι το ύφος κα ι η όλη ατμ ό σφαιρα διαφέρουν απ ό το ένα στο άλλο. Στο πρώ το, που αποτελούν οι δύο π ρ ώ τες π ρά ξεις, γ ί νεται λόγος για την πα ράστασ η που ετοιμάζει ο Κ όμης στα πλαίσ ια ενός χορού κα ι γίνονται οι δο κ ιμές του έργου. Στο δεύτερο πα ρακολουθού με την εξέλιξη τω ν κα ταστάσεω ν κα ι τω ν συναι σθημάτω ν τω ν προσώ πω ν που θα οδηγήσουν στο δρ αμ ατικ ό τέλος. Τ α δύο μέρη δεν είναι ανεξάρ τητα μεταξύ τους. Ό σ α συμβαίνουν στο πρώ το - κα ι το βασικό είναι ο έρω τας που γεννιέται α νάμεσα στον Κόμη κα ι τη Λουσίλ - είναι καθο ριστικά για τις μετέπειτα εξελίξεις. Μ έσα από την ανάλυση τη ς Δ ιπ λ ή ς ασ τάθειας, που κάνει ο Κ όμης στο τέλος της πρώ της πρά ξης κα ι μέσα α πό την πρόβα, που κα λύπτει τη δεύτερη, ο θεατής κάνει τη γνω ριμία τω ν θεατρικώ ν προσώ πω ν του Ανουίγ, η οποία στη συνέχεια περιορίζεται μόνο στους ήρωες του δεύτερου. Στη σκηνή της πρό βας, ο Κόμης κα ι η Λουσίλ μπερδεύουν τα λόγια του Μ αριβό με τα δικά τους. Είναι η ωραιότερη στιγμή του έργου, η πιο συγκινητική, όπου κάθε απάντηση περικλείει διπλό νόημα. Ο θεατής πα ρακολουθεί α ρ χικ ά τα πρόσ ω πα του Ανουίγ στο διπλό τους ρόλο. Τα βλέπει δηλαδή να μεταπη δούν από το ρόλο του ηθοποιού στη Δ ιπ λή α σ τά θεια, στο ρόλο του πρ α γμ ατικού προσώπου στην Π ρόβα. Έ ν α δείγμα αυτής της πετυχημένης σ κη
66/αφιερωμα νής θα ήταν χρήσιμο για να διαπιστωθεί η επιδεξιότητα με την οποία ο Ανουίγ κινεί τα διπλά νήματα. Α. Ανουίγ,
Η
Π ρόβα ή
Η
Τιμωρία του έρωτα,
Π ρ ά ξη 2η3
σσ. 381 -3 8 2 Κόμης. - Α ς είναι. Σ α ς ευχαριστώ που με βάζετε τόσο ευγενικά στη θέση μου. Είμαι ανόητος. Υπήρ ξα ένα παραχαϊδεμένο αγόρι της τύχης κι έχω , είναι αλήθεια, κα κ ές συνήθειες. Α ς τα ξεχάσουμε κι α ς ε παναλάβουμε. Έ χε τε δίκιο. Αρχίζει «Λοιπόν Σίλβια, δε με κοιτά τε...» Σ ταμ ατά «Μια λέξη α κόμα. Είμαι ένα ς χαμένος, σύμφωνοι κα ι πρέπει να ’ναι υπέροχο να ’ναι κανείς α πλό ς και να δίνει τα π άντα. Είναι μια χάρη που δεν έχω , αυτό είναι όλο. Είστε μια γοητευτική κοπέλα κά τω από το λεπτό σα ς πέπλο ομίχλης, για όποιον ξέρει να βλέπει. [...] Α ς επαναλάβουμε, δεσποινίς. Θα μπο ρούσαν πράγματι να μ ας ακούσουν. Φάνηκα ήδη αρκετά γελοίος απόψε, είναι ανώφελο να γίνει ντόρος. Αρχίζει «Λοιπόν Σίλβια, δε με κοιτάτε. Στενοχω ριέστε κά θε φορά που σα ς πλησιάζω. Θ λίβομαι πάντα στη σκέψη ότι σα ς είμαι ενοχλητικός». Λουσίλ, τον κοιτάζει και χαμογελά. - Είστε χαρι τω μένος ωστόσο. Κόμης, σταμ ατά. - Π ω ς χαριτω μένος;
σελ. 385 Λουσίλ. - «Μου μιλάτε σα φίλος;» Κόμης. - «Ναί Σίλβια, με κάθε ειλικρίνεια.» Λουσίλ. - «Αυτή είναι κα ι η δική μου γνώμη· πήρα την ίδια απόφαση και πιστεύω πω ς έχουμε κι οι δυο δίκιο, έτσι θα σας αγαπήσω αν α υτό μου αρέσει χω ρίς να μπορεί να ειπωθεί το παραμικρό.» Κόμης. - «Εγώ δεν κερδίζω τίποτε γιατί εκείνος δε σας αρέσει καθόλου». Λουσίλ. - «Μην προσπαθείτε να μ α ντέψετε...» Κόμης, την διακόπτει ξαφνικά. - Μα αυτό είναι. Είναι πολύ απλό. Μου είπατε ψέματα, α γαπάτε κά ποιον. Κάποιο νεαρούλη που ασχολείται κι α υτός με την παιδοκομία κα ι στον οποίο γράφετε κάθε βράδυ στην κάμαρή σα ς τέσσερις μεγάλες σελίδες. Λουσίλ. - Νομίζω πω ς δε λέτε πια το κείμενο. Κόμης. - Σ ας ρωτώ κάτι. Α παντήστε μου, αμέ σω ς. Θα ’ρθουν οι άλλοι. Λουσίλ, τον κοιτά και λέει με σοβαρότητα. - Ό χ ι. Δεν αγαπώ κανέναν και δεν αγάπησα ποτέ κανέναν. Μ παίνουν οι άλλοι
Ό π ω ς φαίνεται στα αποσπάσμα τα, τα δύο έρ γα συνυπάρχουν. Α κριβέστερα, όπω ς εξηγεί ο Ρ. Vandromme για το θέατρο του Ανουίγ «Υ πάρχει ένα έργο μέσα στο έργο - το ένα που ανεβάζουν τα πρόσω πα για το κοινό, το άλλο, που φαντά ζονται γι’ αυτούς - κα ι αυτά εμπλέκονται όταν συμβαίνει να μη συγχέονται.»4 Έ τ σ ι ο συγγρα φέα παίζοντας σε δύο επίπεδα δίνει την ψευδαί
σθηση μέσα στην ψευδαίσθηση, ταυτίζοντας το θεατρικό πα ιχνίδι με την αληθινή ζωή, στην πρ α γμ ατικότητα με την απομίμηση της αληθινής ζωής. Σκηνικό πα ιχνίδι κα ι παιχνίδι της ζωής συγχέονται. Είναι πότε το ένα, πότε το άλλο. Η σκηνή κα ι η ζωή μπερδεύονται, «... χω ρίς να ξέ ρουμε κ ά ποτε πού τελειώνει η πρώ τη, πού αρχίζει η δεύτερη.»5 Το διπλό παιχνίδι διαρκεί ω ς το τέ λος της δεύτερης πράξης, όταν οι θεατρίνοι υπο κλίνονται και πέφτει η αυλαία της Δ ιπ λή ς α σ τά θειας. Α π ό κει και πέρα είναι η αληθινή ζωή, η πραγμ ατικότητα. Η κω μωδία έχει τελειώσει και η συνέχεια δεν είναι καθόλου διασκεδαστική. Είναι φανερό ότι Η Δ ιπ λή αστάθεια και εξυπη ρετεί και προκαλεί τον Ανουίγ. Τον εξυπηρετεί γιατί αναγνωρίζει στα πρόσω πα του Μαριβό χα ρακτηριστικά των δικών του ηρώων - όπω ς τους έχει συλλάβει - κα ι τον προκαλεί γιατί η φι λοσοφία του έρχεται σε αντίθεση με αυτήν του δραματουργού του 18ου αιώνα. Οσο για τα κοι νά χαρακτηριστικά τω ν προσώπων, ο Ανουίγ δεν αφήνει στο θεατή να διακρίνει μόνος του αυτή την ομοιότητα, του την α ποκαλύπτει ο ίδιος. Στη διανομή τω ν ρόλων, που κάνει ο Κόμης - σκη νοθέτης στο τέλος της πρώ της πράξης, το βασι κό κριτήριο είναι τα κοινά γνω ρίσματα των ηθο ποιών του πύργου με τα δρ αμ ατικά πρόσω πα του Μ αριβό. Η διανομή καταρτίζεται ω ς εξής: ο κό μης Τίγρης θα παίξει τον Π ρίγκιπα, η Ο ρτανσιά, η ερωμένη του Κόμη, τη Φ λαμίνια, ο Βιλμπός, ο εραστής της Κόμησσας, τον Αρλεκίνο, η Αουσίλ τη Σίλβια κ α ι η κόμησσα Ελιάν, τη Λιζέτ, αδελφή της Σίλβιας. Ό μ ω ς πρίν από τη διανομή, ο Κό μης κάνει μια ενδιαφέρουσα περίληψη της Δ ι π λή ς αστάθειας. «Η Δ ιπ λή αστάθεια είναι ένα φοβερό έργο.»6 Έ τ σ ι αρχίζει κα ι προχωρεί: « Σας θερμοπαρακαλώ να μην το ξεχάσετε. Η Σίλβια και ο Α ρλεκίνος αγαπιούνται ειλικρινά. Ο πρίγκ ιπας θέλει τη Σίλβια, ίσως και να την αγα πά. Γιατί ν’ αρνούμαστε πάντα στους πρίγκιπες το δικαίω μα ν’ αγαπούν τόσο δυνατά, τόσο απλά όσο ο Αρλεκίνος; Ό λ α τα πρόσω πα της αυλής του θα συνωμοτήσουν για να καταστρέψ ουν τον έρωτα του Αρλεκίνου και της Σίλβιας. Να απαγάγουν δια της βίας τη Σίλβια από τον Αρλεκίνο για λογαριασμό του πρίγκιπα δε θα ’ταν τίποτε· θα ενεργήσσουν έτσι που η Σίλβια θα αγαπήσει τον πρίγκιπα κα ι ο Α ρλεκίνος τη Φ λαμίνια και θα λησμονήσουν τον έρωτά τους. Είναι στην πραγμ ατικότητα η κομψή και χαριτωμένη ιστο ρία ενός ε γκλήματος.» Σύντομα, αλλά διεισδυτι κά παρουσιάζει ο Κόμης την ιστορία στο θίασό του υπογραμμίζοντας τον καθοριστικό ρόλο του περίγυρου στην έκβαση της υπόθεσης και θέτο ν τας το βασανιστικό ερώτημα αν και οι πρίγκι πες μπορούν να νιώσουν την πραγματική αγάπη. Το συμπέρασμά του ότι βρισκόμαστε μπρος σ ’ έ να έγκλημα αφορά φυσικά τη βίαιη μεταστροφή
αφιερωμα/67 των συναισθημάτων του ζευγαριού Α ρλεκίνουΣίλβιας. Έ γκ λη μ α που διαπράττεται βάσει σχε δίου και με τις συντονισμένες ενέργειες των αν θρώπων της αυλής για να ανατρέψουν την υπάρχουσα συναισθηματική κα τάσταση και να την αντικαταστήσουν μ’ αυτήν που επιθυμούν. Αυτές οι «εγκληματικές» εξωτερικές επεμβάσεις προ σκρούουν σε κ άποια εμπόδια που προβάλλουν τα ίδια τα άτομα, αλλά που δεν είναι αρκετά ισχυρά και τελικά καταρρίπτονται. Π ροχω ρώ ντας στη διανομή τω ν ρόλων, ο κόμης Τίγρης περιγράφει παράλληλα τη φανταστική κα τάσταση στο έργο του Μ αριβό κα ι την πραγματική τω ν ανθρώπων του πύργου, αρχίζοντας από το ρόλο του Α ρλεκί νου που αναθέτει στον Β ιλμπός, τον εραστή της Κόμησσας: «Βιλμπός: ο Α ρλεκίνος είναι τρυφε- . ρός και κα λός, αλλά εύκολος κα ι λαίμαργος και αφελής. [...] Η Φ λαμίνια κα ι η αδελφή της Λιζέτ είναι σκληρές, κοκέτες, χαρούμενες· [...] Ελιάν και Ορτανσία, έχω την εντύπωση πω ς θα ’μουν πα ιδάκ ι αν σας υποδείκνυα το πα ραμικρό. Θα μας το παίξετε πολύ κα λά. [...] Ό σ ο για τη Σίλβια... (στρέφεται στη Λουσίλ). Τί να πω για τη Σίλβια: Δεν είναι σ υναισθηματική, είναι τρυφερή, δεν είναι αφελής, είναι καλή, δεν είναι σκληρή, είναι ειλικρινής. Ούτε οι ωραίες κυρίες της αυλής ούτε ο πρίγκ ιπας τη θαμπώνουν. Ξέρει τα πάντα, από π άντα, χω ρίς να ’χει μάθει ποτέ τίποτε. Έ χ ε ι το πιο σωστό μέτρο της καρδιάς. Σ’ αυτόν το μι κρό κόσμο, τον επίπλαστο και σαρκαστή κάτω από τα μετάξια του, τα πολύτιμα πετράδια του, τα λοφία του - είναι μόνη, καθαρή και γυμνή κάτω από το βαμβακερό της φόρεμα κα ι τους κοιτά αγέρωχη κα ι σιωπηλή να κινούνται κα ι να συνωμοτούν γύρω της. Κι όσα έκαναν τη δύναμη και την απόλαυση του πρίγκιπα είναι ξαφνικά στα χέρια της άχρηστα. Η Σίλβια είναι μια μικρή απρόσιτη ψυχή που τον κοιτά από χίλια μίλια μα κριά και τον αναστατώνει. Υ πήρχε λοιπόν στον κόσμο κάτι άλλο από την ευχαρίστηση και δεν το ’ξερε;».7 Αυτή είναι η ανάλυση τω ν προσώ πων που κάνει ο Κόμης με έμφαση στο πρόσωπο της Σίλβιας. Ό σ ο για την ομοιότητά της με τη Λουσίλ, η σκηνή κλείνει με τα εξής λόγια του Κό μη: «Μα δε χρειάζεται να σας εξηγήσω το ρόλο, Δ εσποινίς, δεν έχετε παρά να είστε ο εαυτός σ ας.»8 Τον εαυτό του θα παίξει και ο Κόμης, που κρατά το ρόλο του Π ρίγκιπα, ελπίζοντας εν δόμυχα σε έναν ευτυχισμένο έρωτα με τη Λουσίλ, ανάλογο με του Π ρίγκιπα κα ι της Σίλβιας. Σύμ φωνα με τη σκηνοθετική ερμηνεία του Κόμη τα πρόσω πα του Ανουίγ θα παίξουν τον ίδιο τους τον εαυτό. Και είναι σίγουρα αυτό το στοιχείο, μαζί φυσικά με το θέμα της καταστροφ ής του έ ρωτα, που δίνει την εύγλωττη απάντηση στο ερώ τημα, γιατί ο Ανουίγ προτίμησε τη Δ ιπ λή α σ τά θεια, που δεν είναι μόνο μια ερωτική κω μ ω δ ία ,. αλλά και μια κοινωνική σάτιρα, ένα κριτικό
βλέμμα πάνω στα ατομ ικά και κοινωνικά ελατ τώ ματα της εποχής. ι ήρωες του Ανουίγ, που θα ενσαρκώ σουν τα πρόσω πα του Μαριβό, ανήκουν στην πλειοψηφία τους στην αριστοκρατική τάξη. Το πρι γκιπ ικό πα λάτι του Μαριβό έχει αντικαταστήσει ένας πύργος του 18ου αιώνα και τους πρίγκιπες αντικετάστησαν αριστοκράτες. Ό λ ο ι είναι ντυ μένοι με κοστούμια Λουδοβίκου 15ου. Τα πρό σωπα αυτά είναι ανίκανα να αγαπήσουν. Ζουν μέσα σ ’ ένα ψέμα. Παίζουν με τον έρωτα, όπω ς παίζουν με τη ζωή. Ζώ ντας επί σαράντα χρόνια μέσα σ ’ έναν κόσμο ψεύτικο κι αργόσχολο, ο κό μης Τίγρης - και το όνομα ακόμη είναι ενδεικτι κό του χ αρακτήρα του, ο Κ όμης είναι σκληρός κι άσ πλαχνος - δημιουργεί ερωτικούς δεσμούς, οργανώνει γιορτές και χορούς διεκδικώ ντας τον τίτλο του καλύτερου διοργανωτή, αναζητώ ντας έτσι κάποιο αντίδοτο στην πλήξη του. Ο πραγμα τικ ό ς έρω τας θα μπει στην τάξη του. Για πρώτη φορά, ο έρω τας δεν είναι παιχνίδι, διασκέδαση, περαστικό καπρίτσιο. Είναι εκείνο το αίσθημα που μπορεί να μεταμορφώσει ακόμη κι έναν ά ντρα σαράντα χρονών κ αι να τον κάνει ν’ α νακα λύψει « ... ότι η ζωή είναι στο βάθος πολύ πιο α πλή, πολύ πιο σοβαρή και πολύ καλύτερη...».9 Ο Ανουίγ α ντιμετωπίζει τον Κόμη με μια παράξε νη τρυφερότητα. Τον βλέπει σαν ένα πρόσωπο δέσμιο ενός κόσμου που τον έχει φορμάρει στο καλούπι του, ένα πρόσωπο που σε κ άποια στιγμή σπάει τα δεσμά του κα ι ανακαλύπτει μέσα του μια καινούρια καρδιά. Π αρ ’ όλα αυτά, ο Κόμης δε θα βρει την ευτυχία. Ο κλειστός κόσμος, όπου ανήκει, συσπειρώνεται κ ι επαναστατεί όταν αντι λαμβάνεται ότι κάποιο από τα μέλη του κινδυ νεύει να λιποτακτήσει. Η αγνή, άβγαλτη, νεαρή κοπέλα πέφτει θύμα της αναίσχυντης σκευωρίας και εγκαταλείπει τον πύργο. Οι άνθρωποι του πύργου είναι πια ήσυχοι· είναι σίγουροι ότι η χα μένη ψυχή θα γυρίσει πίσω και η κλονισμένη ι σορροπία θα αποκατασταθεί. Η αγάπη θα αποδειχθεί αδύνατη. Στο πα λάτι του Π ρίγκιπα η ατμόσφαιρα είναι διαφορετική. Η εξουσία του άρχοντα και η δι καιοδοσία του πάνω στα πρόσω πα που τον περι βάλλουν είναι δεδομένη. Ω στόσο ο νεαρός Πρίγ κιπας ούτε αυταρχικός είναι, ούτε τυραννικός. Αντίθετα δείχνει κατανόηση κα ι καλή διάθεση. Η Σίλβια και ο Αρλεκίνος είναι δύο νεαροί χωρι κοί που για πρώτη φορά βρίσκονται στο παλάτι. Οι άνθρωποι του παλατιού τους βλέπουν ειρωνι κά, κυρίως τη Σίλβια, αν και οφείλουν υπακοή στον άρχοντα κα ι η επιθυμία του είναι και δική τους επιθυμία. Εκδηλώνουν ωστόσο έχθρα απέ
Ο
68/αφιερωμα ναντι στην παρείσακτη με την ελπίδα ότι το αί σθημα του Π ρίγκιπα είναι περαστικό. «Είναι σί γουρες ότι δε θα σας αγαπήσει για πολύ, ότι είναι ένα καπρίτσιο που θα του περάσ ει...»10 της εξη γεί η Φλαμίνια, γι’ αυτό και τολμούν να την τα πεινώνουν. Τα πρω ταγωνιστικά πρόσωπα της Δ ιπ λ ή ς α
στάθειας είναι ο Α ρλεκίνος και η Σίλβια, ενώ της Π ρόβας η Λουσίλ και ο Κόμης. Στο ζεύγος του Μαριβό παρακολουθούμε τις διακυμάνσεις του έρωτα που θα τους οδηγήσουν βαθμιαία στην α πιστία και στον καινούριο έρωτα. Το εμπόδιο ε δώ είναι πολύ μεγάλο, μια και έχουν ήδη δώσει την καρδιά τους αλλού. Έ τ σ ι βιώνουν κάποιες ε σωτερικές συγκρούσεις που όμω ς οδηγούν τελι κά στην ευτυχισμένη ένωση. Μέσα από τις ψυχο λογικές αναλύσεις, που προσφέρονται από το δραματουργό, ο Μαριβό φαίνεται να βλέπει την αγάπη με κάποια συγκατάβαση. Αν παρακολου θήσουμε τους δύο ερωτευμένους, θα δούμε ότι ό ταν ήταν χώρια « ... ορκίζονταν, στενάζοντας καθένας μόνος του παντοτινή πίστη· αλλά μόλις έσμιξαν αντιλαμβάνονται ότι δεν αγαπιούνται πια: το αρχικά ζωντανό και ειλικρινές πάθος τους παρέδωσε βαθμιαία τη θέση σ’ ένα πάθος καινούριο, όχι λιγότερο ειλικρινές, όχι λιγότερο ζω ντανό.»11 Ο δημιουργός δεν περιφρονεί τα πρόσωπά του γίνεται συνένοχός τους. «[...]αποδοκιμάζει, αγαπά τον έρωτά τους, επεξηγεί ο Μ. Arland. Α λλά γνωρίζει τα κίνητρά τους, τους νό μους τους, και τη μοίρα τους, τι τους κάνει να γε λούν ή να κλαιν, τι σημαίνει ένας όρκος, η διάρ κεια μιας «αιώνιας» αγάπης, η παντοδυναμία της τύχης. Γνωρίζει τη φυσική τους αδυναμία και ξέρει καλά πω ς αυτά τα χαριτω μένα «ανθρωπά κια» ακόμα κι αν ψεύδονται ή προδίδουν δεν μπορούν να είναι μεγάλοι ένοχοι. Γι αυτό χαμογε λά. [...]» Ο Ανουίγ δίνει στο πρόσωπο του Κόμη πολύ μεγαλύτερο ρόλο από αυτόν του Π ρίγκιπα.
Στον Ανουίγ υπάρχει ένα μόνο ζευγάρι ερωτευμέ νων που αντιστοιχεί στο ζευγάρι Σ ίλ β ια ς -Π ρ ί γκιπα. Ο συγγραφέας της Π ρόβας ενδιαφέρεται κυρίως γι’ αυτό το δεύτερο ζευγάρι, όπω ς αποδεικνύεται από τα αποσπάσματα της Δ ιπ λή ς α σ τά θειας που επιλέγει. Οι ηθοποιοί δοκιμάζουν τους διαλόγους της Σίλβιας με τον μεταμφιεσμένο Π ρίγκιπα και της Σίλβιας με τη Φ λαμίνια που εί ναι και ο ιθύνων νους της επιχείρησης. Π αρά τις προσδοκίες του Κόμη, ο Ανουίγ του επιφυλάσσει δύστυχη μοίρα. Το αίσθημα που νιώθουν ο Κόμης
και η Λουσίλ είναι πρωτόγνωρο. «Η ένωση δύο πραγμ ατικά ερωτευμένων στον Ανουίγ, επιση μαίνει ο S.B. John, ξυπνά μέσα τους την κρυφή α νάγκη για αγνότητα και πίστη».13 Και δεν είια ι τυχαίο ότι ο Ανουίγ έπλασε ένα σαραντάρη Κόμη για να δείξει την τέλεια μεταστροφή που προκαλεί ο έρω τας όχι μόνο στην ψυχή αλλά και στην
αφιερωμα/69 όψη του ανθρώπου. «Είσαι όμορφος. Ξ ανάγινες όμορφος. [...] Έ χ ε ις το πρόσω πο που είχες όταν γυρίζαμε από το ποδόσφαιρο, το χειμώ να, κατακ όκ κιν οι».14 του λέει ο πα ιδικ ό ς του φίλος. Ό μως τελικά ο συγγραφέας αποδεικνύεται σκλη ρός με τα π ρόσω πά του. Αφήνει αρ χικ ά τον Κόμη να ζει χρόνια ολόκληρα μέσα σε μια ψευδαίσθη ση· τον φέρνει ύστερά σε επαφή με έναν κόσμο πολύ καλύτερο α π ’ ό ,τι ήξερε μέσα από το ερωτι κό συναίσθημα κα ι τέλος τον καταδικ άζει να επι στρέφει αμετά κλητα στην ανελέητη κοινωνική
ΚυρίαArnouldPlessyκαιLaroche στις«Ψεύτικεςεξομολογήσεις» πρα γμ ατικότητα, που, μετά την εμπειρία του έ ρωτα, θα του είναι αφόρητη. Δεν είναι επιεικέστε ρος ούτε με την εικοσάχρονη Λουσίλ. Την πλη γώνει καίρια στο πρώ το της ερω τικό σκίρτημα, στην πρώτη της επαφή με τον κόσμο των ενηλί κ ω ν και κα ταρρακώ νει όλα της τα όνειρα κα ι τα ιδανικά. Γι’ αυτήν ο έρω τας ήταν κά τι το κα θα
ρό, το ωραίο, το ανιδιοτελές. «Δ εν του ζητώ να με παντρευτεί, ούτε ν ’ αναλάβει την ευθύνη μου - θα γίνω αόρατη, θα δουλέψω, θα μπορέσει να
Μ ενρικ οοίαγπαόλλτικ ουόςηθθέοαπτροοιούτςιςποκυωεμισ ήδγίεαςγτα στα ω ο υ Μ ρ ιβ ό . δ η μ ιο υ ρ γ η μ έ ν ε ς α ρ χ ικ ά για τοΙταλικόθέατρο
συνεχίσει τη ζωή του μέσα στον κόσμο του, αν αυτό είναι το μόνο που σ α ς τρομάζει όλους. Το μόνο που ζητώ είναι να μη μας εμποδίσουν ν’ α γαπιόμ α σ τε».15 Ό σ ο για το ανασ ταλτικό στοι χείο που συνιστά η ύπαρξη της Κ όμησσας στην έ νωση του ζευγαριού, είναι γνω στό ότι η ζωή της με τον Κόμη βασίζεται σε μια συμφωνία. Ε κτός λοιπόν από τις ομοιότητες στους χαρακ τήρες τω ν προσώ πω ν, οι κα τασ τάσ εις έχουν κι αυτές τις ομοιότητές τους. Ο Κόμης, όπω ς ο Π ρίγκι πα ς, ερωτεύεται τη Λ ο υ σ ίλ -Σ ίλ β ια , η Φ λαμίνια και η Λιζέτ προσπαθούν να διαβάλουν τη Σίλβια στον Π ρ ίγκιπα, όπω ς αντίσ τοιχα η Κόμησσα και η Ο ρτανσιά. Οι λύσεις που επιλέγουν οι δύο δρ α ματουργοί εναντιώνονται. Την αστάθεια ή καλύ τερα την απιστία στον έρω τα επιβραβεύει ο Μ α ριβό με το ευτυχισμένο ζευγάρω μα. Ο Ανουίγ ο δηγεί τα πρόσ ω πα του στη δυστυχία. Η αγάπη εί ναι νικημένη, ενώ θριαμβεύει ο σ κληρός νόμος της ζω ής. Στο πρώ το μέρος της Π ρόβας, η ζωή μιμείται την κω μωδία, ενώ στο δεύτερο, την Τι μω ρία του έρω τα, η ζωή γίνεται δραμ ατική, σκληρή, ανελέητη, παράλογη. Αυτή η αντίθεση ανάμεσα στα δύο μέρη φανερώνει την πρόθεση του Ανουίγ να αποδείξει ότι η ευτυχία του έρωτα υπάρχει μόνο στη σφαίρα του φανταστικού όπου ανήκει το θέατρο. ΓΓ αυτό χρησιμοποιεί το έργο
70/αφιερωμα του Μαριβό. Ον ήρωές του, που γνωρίζουν την ε ρωτική ευτυχία, είναι θεατρικά πρόσω πα, άρα η ευτυχία τους είναι συμβατική. Για τον Ανουίγ η ζωή είναι τραγική και η αγάπη αδύνατη. Π άντοτε κά τι θα καταστρέφει τον αληθινό έρωτα, είτε αυ τό έχει την προέλευσή του μέσα στα ίδια τα άτο μα, είτε προέρχεται έξω από αυτά. « Ά νθρ ω πο ι κα ι μαριονέττες» θα ήταν ένας κοινός τίτλο ς για τα πρόσωπα του Μ αριβό και του Ανουίγ που μπερδεύουν στα έργα τους τις κούκλες με τις υπάρξεις με σάρκα, με οστά και αληθινά αισθήματα. Τα ανθρώπινα πρόσω πα της Δ ιπ λή ς αστάθειας θα πρέπει να αναζητηθούν στο πρώ το ζευγάρι Σ ίλ β ια ς - Αρλεκίνου. Ε κείνο που ενδιαφέρει στη Σίλβια, «την πρώτη ερωτευμένη», είναι οι λεπτές αποχρώ σεις τω ν συναισθημάτων που χαρακτηρίζουν τη μετάβασή της από tov πρώ το στο δεύτερο έρωτα κα ι είναι επιδέξια δο σμένες κα ι λεπτομερώς καταγραμμένες από το δραματουργό. Έ τσ ι, όταν τελικά ανακαλύπτει ότι δεν αγαπ ά πια τον Α ρλεκίνο κ ι ότι επιθυμεί τον Π ρίγκιπα, το δηλώνει με ψυχραιμία και ειλι κρίνεια: « Ό τ α ν τον αγάπησα, ήταν μια αγάπη που μου ’χε έρθει μόνη της· ήρθε χω ρίς τη θέλησή μου, φεύγει το ίδιο χω ρίς τη θέλησή μου· δε νομί ζω να φταίω γι’ αυτό».16 Αυτή η ομολογίαεξομολόγηση της Σίλβιας εκφράζει απλά το μυ στήριο της αγάπης που γεννιέται κ α ι σβήνει στην ψυχή με τρόπο συχνά ανεξήγητο. Ανάλογη είναι και η εξέλιξη του Αρλεκίνου, κύριου εκφραστή της σκέψης του Μαριβό. Π ολιορκημένοι από ψέ ματα η Σίλβια κα ι ο Α ρλεκίνος παραμένουν ο ε αυτός τους, παραμένουν ανθρώπινοι κα ι φυσικοί μέσα σ ’ αυτήν την υπό διάλυση κοινωνία. Στο ζευγάρι του Ανουίγ, η νεαρή δα σκά λα Λουσίλ εί ναι το θύμα του έρωτα και της ζωής. Έ ν α ανθρώ πινο πρόσωπο με την αγνότητα και την ευθύτητα της νιότης που η αποκρουστική σκευωρία των φίλων-εχθρών του Κόμη οδηγεί στην άρνηση. Αρνούμενη να συμβιβαστεί με τη βρομιά της ζωής, εξαφανίζεται. Ο κόμης Τίγρης μεταμορφώνεται από μαριονέτα σε άνθρωπο, από τη στιγμή που νιώθει τον έρωτα. Τα αισθήματα των δύο ερωτευ μένων είναι ανύπαρκτα στον πύργο, βασίλειο της υποκρισίας και της ψευτιάς, κόσμο του Guignol. την κω μωδία του Μ αριβό ο Ανουίγ αντιπαρατάσσει ένα δράμα. Στο θρίαμβο της αγά πης, απαντά με την τιμωρία του έρωτα. Εξάλλου ο Ανουίγ διευκρινίζει ότι γι’ αυτόν Η Δ ιπ λ ή α σ τά θεια είναι «η κομψή και χαριτωμένη ιστορία ενός εγκλήματος». Αυτή του η ερμηνεία εξηγεί ίσως για ποιο λόγο Η Δ ιπ λή αστάθεια παραμένει μέσα στο έργο του στο επίπεδο της πρόβας. Η ατελής παράσταση υπονοεί πιθανόν ότι ένα έργο σαν του
Σ
Μ αριβό είναι αδύνατο να γραφτεί σήμερα μέχρι το τέλος. Υπενθυμίζω ότι Η Π ρόβα γράφτηκε στα θλιβερά και δύσκολα χρόνια που ακολούθη σαν τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο (1950). Ε πι πλέον ο τίτλος Π ρόβα μπορεί να διευρυνθεί και να σημαίνει όχι μόνο τη δοκιμή ενός έργου, αλλά και τη δοκιμή του αληθινού έρωτα στην οποία υ ποβάλλονται οι πρω ταγωνιστές με αποτυχία. Για τον Ζαν Ανουίγ η αληθινή αγάπη αδυνατεί να φτάσει στην τελείωσή της. Φ τώχεια, δύναμη του χρήματος, μοναξιά, υπο κρισία του κόσμου, όλα τ α αγαπημένα του θέμα τα θίγει ο Ανουίγ με επίκεντρο την αποτυχία του έρωτα. Το σ τοιχείο, όμω ς, που κυρίως μας ενδια φέρει εδώ είναι ο τρόπ ος έκφρασης που επιλέγει κ α ι η αποτελεσματικότητά του. Ο Ανουίγ παίζει το παιχνίδι των ειδώλων, «... όπου ξεδιπλώνεται η ίδια η διάθεση για ψευδαίσθηση, η ίδια οφθαλ μαπάτη που συγχέει την πέτρα με την εικόνα της πέτρας, τη φαντασία με την πρα γμ ατικότη τα ...» .17 Α λλά το γοητευτικό παιχνίδι του με τη Δ ιπ λή αστάθεια δεν είναι τόσο αθώο. Είναι στο βάθος το πα ιχνίδι της αλήθειας. Η μεταμφίεση, η αίσθηση ότι είναι κανείς κά τι άλλο από αυτό που είναι κα ι η ψευδαίσθηση που προκαλεί, είναι ο τρ όπ ος για να ξεφύγει από τον ίδιο του τον εαυτό, από την ίδια τη ζωή κα ι να ανακαλύψει τελικά τον εαυτό του σε όλη του τη γύμνια, ευάλωτο, χω ρίς πανοπλία, χω ρίς καταφύγιο, χω ρίς την α σπίδα του ψ έματος μπρος στη σκληρή αλήθεια. Γιατί όπω ς σ υμπεραίνει ο Ρ. Vandromme, «Η ζωή είναι ένα έργο που συνεχίζει να παίζεται πα ντοτι ν ά » .18 Ο ίδιος μελετητής παρατηρεί πολύ εύστο χα: «Το θέατρο του Ανουίγ είναι σαν ένα ρεπερ τόριο διαφόρων τρόπω ν να παίξουμε τη ζωή μας, γιατί η ζωή είναι άσχημη, να αλλάξουμε ρόλο, γιατί νιώθουμε άσχημα μέσα στο πετσί μας, να μπερδεύουμε τις εποχές, γιατί δε νιώθουμε κα λά στη δική μας, να αρχίζουμε από την αρχή την ερ μηνεία, γιατί δεν είμαστε ικανοποιημένοι, να βά ζουμε ένα κείμενο στο καθαρό, γιατί το πρόχειρο είναι γεμάτο σ κουπίδια».19 Ο κόσμος που πλάθει έτσι ο Ανουίγ είναι ένα ς κόσ μος φ ανταστικός, έ ν ας κόσμος θεατρικός. «Μόνο που αυτό το θέα τρο, σύμφψνα κ α ι με τον F. de Roux, είναι το θέα τρο της αλήθειας».20 Και ο Μαριβό παίζει συστη ματικά μέσα στα έργα του. Στη σημείωσή του για τη Φ ιλονικία ο Ν. Παπανδρέου σχολιάζει: «Ολό κληρο το π είραμα ξεκινάει σαν ένα θεατρικό νού μερο, κι ο πρίγκ ιπας είναι ο κομπέρ που το πα ρουσιάζει».21 Στη Δ ιπ λή αστάθεια ο Μαριβό χρησιμοποιεί το θέατρο μέσα στο θέατρο, αλλά στο επίπεδο της μεταμφίεσης. Ο Π ρίγκιπ άς του για να αποσπάσει πιο εύκολα την εξομολόγηση της Σίλβιας τής παρουσιάζεται σαν ένας απλός
αφιερωμα/71 άρχοντας και μόνο στο τέλος, όταν την έχει εξω θήσει στην ομολογία, βγάζει το προσωπείο. «Φαίνεται, γράφει ο Μ. Arland, πω ς μπορούμε να πούμε ότι σχεδόν όλα τα έργα του Μαριβό μας δείχνουν κάποια μεταμφίεση [...]ο συγγραφέας δε σταματά, αν δεν υποχρεώσει τη μάσκα να πέ σει και να αποκαλύψει πίσω από τη φαινομενικό τητα, την αλήθεια του ανθρώπου».22 Μα μήπως πίσω από αόρατες μάσκες δεν κρύβονται και τα άλλα πρόσωπα της αυλής του Π ρίγκιπα κα ι του πύργου του Κόμη, αφού τα λόγια τους και οι πρά ξεις τους κάθε άλλο παρά απεικονίζουν την αλή-
LaLitteraturedeI’agebaroqueenFrance.Circi etlepaoT n,hiS trePublic,
1. J. Rousset, 2.
3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.
Παρίσι, Jose Corti, 1954, σελ. 70. B. Dort, Παρίσι, Seul, 1967, σελ. 53. Για την ελληνική μετάφραση βλ. Δ. Δημητριάδης, «Αναζητώντας τον έρωτα και την αλήθεια, σχεδίασμα ενός συστήματος του θεάτρου του Μαριβό», το Θέ ατρο του Μαριβώ, 1986, σελ. 14. J. Anouilh, Παρίσι, Pieces Brillantes, La Table Ronde, 1972. Η μετάφραση των απο σπασμάτων του Ανουίγ και του Μαριβό είναι δική μου. Ρ. Vandromme, Παρίσι, La Table Ronde, 1965, σελ. 26 - 27. Ο.π. σελ. 27. J. Anouilh, σελ. 375. Ο.π. σσ. 375-376 Ο.π. σελ. 376 Ο.π. σελ. 419 Marivaux, Theatre Complet, Παρίσι, Gallimard, Bibliotheque de la Pliiade, 1949, σελ. 222. G. Larroumet, Marivaux (1894), κριτική της βλ. Marivaux, Παρίσι, Nouveaux Classiques Larousse, 1975, σελ. 104.
ΘεατρικάΤετράδια-14, LaRepetitionou1'Amourpuni, JeanAnouilh,Unauteuretsespersonnages, LaRipetitionou1'Amourpuni,
θειας,
LaDoubleinconstance, LaDoubleinconstaΔ nιπ ce,λήςαστά 0
θεία; Ό λ α τα πρόσωπα είναι μεταμφιεσμένα και καλύπτονται από ένα πέπλο διαρκούς αμφισβή τησης έτσι ώστε ο θεατής να αναρωτιέται πότε εί ναι η μάσκα και πότε το πρόσωπο. Μνημονεύω επιλογικά το γνωστό επίγραμμα του ποιητή Σαίξπηρ: «Ο κόσμος όλος είναι μια σκηνή» (Ό π ω ς α γα πάτε) με την έννοια ότι «Ακόμα κι αν δεν ανε βαίνουμε στο σανίδι, είμαστε όλοι μας θεατρί νοι».23 Ο Μαριβό και ο Ανουίγ έδειξαν τον κό σμο πάνω σε μια σκηνή έτσι που «Η σκηνή έγινε ένας κόσμος».
M arivaux Thiatre Complet, Les critiquesdenotretempsetAnouilh, LaRepetitionouL'Amourpuni, LaDoubrleatu inrceodsta enI'caeg,ebaroqueenFrance.Cird etlepaon,LaLitte JeanAnouilhunauteuretsespersonnages, ΠρόβαςήτηςΤι μωρίαςτουΈρωτα, LaRipetitionouL'Amour puni, ΘεατρικάΤετράδια-14. JeanAnouilhunauteuretsespersonnages,
12. Μ. Arland, Πρόλογος στον τόμο, Bibliotheque de La Pleiade, σελ. L. 13. S. B. John, “ Les deux visages de l’amour” στον τόμο Παρίσι, Carnier Freres, 1977, σελ. 121. 14. J. Anouilh, σελ. 420. 15. Ο.π. σσ. 456-457. 16. Marivaux, σελ. 257. 17. J. Rousset, σελ. 74. 18. P. Vandromme, σελ. 27 19. Ο.π. 20. F. de Roux, κριτική της παράστασης της στην εφημερίδα «Le Figaro litteraire» (4 novembre 1950). Βλ. Anouilh, Παρίσι, Nouveaux Classiques Larousse, 1973, σελ. 152. 21. Ν[ικηφόρος] Π[απανδρέου], «Σημείωση για τη Φιλονικία», Το Θέατρο του Μαριβώ, 1986, σελ. 3. 22. Μ. Arland, σελ. XXXIII. 23. Ρ. Vandromme, σελ. 27.
ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ
ΟΝΟΡΕ ΝΤΕ ΜΠΑΛΖΑΚ Η ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΟΥ ΑΠΟΛΥΤΟΥ Λ. Αραγκόν Κ ΥΚΛΟΦ ΟΡΟΥΝ
Έ να έργο σύγχρονης αντί ληψης που εντοπίζει τη μελλοντική σύγκρουση της επιστήμης με την ίδια την ανθρώπινη ζωή.
Ο ι κ ο μ μ ο υ ν ισ τ έ ς τ ό μ ο ς 2ος
Στα βιβλιοπωλεία Σύγχρονη Εποχή τηλ. 36.40.713, 36.29.835 και ΣΕ Ο ΛΑ ΤΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ
— Α νδρέας Στάικος
Η μεταμφίεση της μεταμφίεσης ια νύχτα του χειμώνα του έτους 1977, στο Παρίσι, αυτοπροσκλήθηκα σε λαμπρότατο δείπνο που παρέθετε ο κύριος Πιερ Καρλέ ντε Σαμπλέν ντε Μαριβό. Ο ίδιος απούσια ζε. Οι παριστάμενοι εδήλωναν ότι ο κύριος Μ αριβό είχε ξεχαστεί εδώ και δυόμισι αιώνες στο καμαρίνι μιας ηθοποιού, μιας περιβόητης ηθοποιού, την οποία πολιορκούσε επιστρατεύ οντας τα τεχνάσματα του πολέμου και του έρωτος. Παρέτεινε την ερωτική πολιορκία του επ ’ άπειρον, έλεγαν, επιλέγοντας τον τρόπο της επανάληψης και της παλινωδίας, γιατί δεν ήθελε να πεθάνει. Ό τ α ν προσέγγιζε, σε απόσταση αναπνοής, τα εχθρικά βυσσινόχροα χείλη της αγαπημένης, όταν τις επιδερμίδες των τις χώριζε μια ανάσα, το κενό ενός τσιγαρόχαρ του, ο κύριος Μ αριβό οπισθοχωρούσε, έλυνε την πολιορκία, δεν προχωρούσε στη βέβαιη ά λωση και την ανάλωση, άφηνε άναυδη την ήδη κατακτημένη Σίλβια, αποσυρόταν κάπου παράμερα, και αμέσως μετά εμφανιζόταν πάλι μπροστά της, μεταμφιεσμένος, ξεκινώντας πάλι, εξ αρχής, την πολιορκία του, την ολοένα και δυσκολότερη - διότι η Σίλβια είχε ήδη αγαπήσει παράφορα τον προηγούμενο πολιορκητή. Η νέα πολιορκία ήταν οδυνηρότερη, διότι εκτός των προβλημάτων τακ τικής, έθετε τα προβλήματα της δοκιμασίας. Τη δοκιμασία και τη μάχη ανάμεσα στην πίστη και την απι στία, την σταθερότητα και την αστάθεια, τη διάρκεια και το εφήμερο. Η νίκη του νέου πο λιορκητή ισοδυναμούσε με την ή ττα του προηγούμενου. Η ευτυχία της επιτυχίας του ισοδυναμούσε με τη δυστυχία του. Έ ν α μόλις βήμα πριν από τη νέα κατάκτηση, αποσυρόταν πάλι, μεταμφιεζόταν διαφορε τικά και αγνώριστος, ως άλλος, εξορμούσε για νέες κατακτήσεις, για νέες πολιορκίες και ούτω καθεξής - απέναντι στο ίδιο πάντοτε πρόσωπο. Οι περιπέτειες του κυρίου Μαριβό με σαγήνευσαν. Συγκέντρωσα τις περισσότερες λοιπόν δυνατές πληροφορίες και εγκατέλειψα τη λαμπρή αυτή συντροφιά, σκοπεύοντας να βρω τα ίχνη του, να παρακολουθήσω από κοντά τη δράση του, να αποκαλύψω τα μυστικά του, την πολιορκητική τακτική του, την ερωτική τεχνική του. Έ τσ ι, ξεκίνησα το ταξίδι μου προς τα απρόσιτα και τέλεια παραλλαγμένα λημέρια του κυρίου Μ αριβό. Το ταξίδι μου είχε την ιδιομορφία της οπισθοχώρησης. Προχωρώντας οπι σθοχωρούσα διαρκώς. Οπισθοχωρούσα προς ένα χρόνο παρελθόντα, προς ένα χώρο μακρι νό, προς ένα αλλού, προς ένα άλλο. Διείσδυσα στο διαμέρισμά του. Κρύφτηκα κάτω α π ’ το τραπέζι, το κατάφορτο από βιβλία, χειρόγραφα, φτερά και περίκομψα μπουκαλάκια α ρωμάτων. Το τραπεζομάντιλο με προστάτευε από το οξύτατο βλέμμα του. Ανασηκώνοντας την άκρη του παρατηρούσα τις α λλεπάλληλες και ατέρμονες διαδικασίες των σοφών μεταμφιέσεών του. Έ τσ ι, απολαυστικά και ανενόχλητα επιδόθηκα στη μαριβολαγνεία. Κατά τις συχνές-πυκνές απουσίες του κυρίου Μ αριβό, δηλαδή κατά τη διάρκεια των πολιορ κητικών επιχειρήσεών του στο καμαρίνι της Σίλβιας, εύρισκα τις ευκαιρίες να βγαίνω α π ’ την κρυψώνα μου και να σκαλίζω τα χαρτιά του. Έ τσ ι διάβασα τα έργα του και μελέτησα τους μηχανισμούς της ψυχής τους. Η ψυχή του εκφραζόταν με τα π ολλαπλά προσωπεία του και τα προσωπεία του με τη γλώσσα. Π ροχωρώντας περισσότερο είδα ότι η πορεία αυτή μπορούσε να αντιστραφεί. Η γλώ σσα εκφραζόταν με προσωπεία και τα προσωπεία με την ψυχή. Η ψυχή έχει γλώ σσα ή η γλώ σσα έχει ψυχή; Ό σ ο φωτιζόταν, τόσο σκοτιζόταν η προ σωπικότητα του κυρίου Μαριβό. Σιγά-σιγά το ημίφως κατέστη οικείο. Έ π λ εα σε πελάγη η μίφωτος.
Μ
18ος αιώ νας μου αποκαλύπτεται. Η θεατρικότητα του 18ου αιώνα. Η θεατρικότητα ω ς φιλοσοφία και τρόπος ζωής. Η θεατρικότητα ως πανοπλία απέναντι στην κοινωνία, της οποίας οι αρχές και οι αξίες που τη διέπουν βρίσκονται σε κρίση δεινή. Κρίση της θρη σκείας, κρίση της μοναρχίας, κρίση της αριστοκρατίας, κρίση εκ θεμελίων. Μια κρίση ανά λογη με την κρίση του τελευταίου τέταρτου του 20ού μας αιώνα. Την κρίση της θεσπισμένης κοινωνίας και των ιδεολογιών της και κρίση των νέων ιδεολογιών που θα αντικαθιστούσαν τις παλαιότερες, παραδεδομένες και στερεωμένες ιδεολογίες. Αίρεται η υπαγωγή του ατό μου στην κοινωνική ιεραρχία. Δημιουργείται από την ίδια τη ζωή και τις εμπειρίες της και όχι από κάποια φιλοσοφική θεώρηση, ο λόγος, η έλλογη αντιμετώπιση των φυσικών, κοινω νικών και πολιτικών φαινομένων, η κριτική σκέψη, η ανατρεπτική διάθεση, το πνεύμα της καταδίκης των θεσμών. Το άτομο χωρίς πίστη σε σχήματα, χωρίς στηρίγματα ιδεολογικά
Ο
αφιερωμα/73 κα ι υπερβατικά, στρέφεται πρ ο ς τον εαυτό του, δημιουργεί στενούς κύκλους. Κύκλους α πελπισίας, κύκλους επανασ τατικούς, κύκλους γήινων απολαύσεων, κύκλους φιλολογικούς και λοιπούς, υ ποκαθιστώ ντας έτσι την κοινωνία. Ζει σε μια επιλεγμένη μικρογραφία κοινω νίας. Στην περίπτωση τω ν καλλιτεχνώ ν οι στενοί α υτοί κύκλοι είναι τα σαλόνια, τα φιλολο γικά σαλόνια της κυρίας ντε Α αμπέρ κα ι της κυρίας ντε Τανσέν, όπου ο Μ αριβό σύχναζε ανελλιπώς. Δ ημιουργείται έτσι μια elite, η οποία χρησιμοποιεί τη γλώ σσα κα ι χρησιμοποιείται από τη γλώ σσα. Η γλώ σσα αυτή δεν είναι μέσον ένταξης στην κοινωνία, αλλά μέσον διαχωρισμού από την κοινωνία, μέσον διάκρισ ης. Και μέσον κα τάκτησ ης. Και μέσον κατάλη ψ ης της ε ξουσίας, πρ ο ς το παρόν όχι της πολιτικής εξουσίας, αλλά του άλλου. Ο έλεγχος πάνω στον άλλο με όπλο μια γλώ σσα που διαπερνάται από τα ρεύματα του σ κεπτικισμού, τη ς εκλογί κευσης, της κριτικής κα ι της πολυμάθειας. Η άσκηση εξουσίας κα ι βίας φορούν το προσω πείο της πειθούς κα ι του ερωτισμού. Η ακαταμάχητη αυτή γλώ σσα, με το καινοφανές, κομ ψό, ελαφρύ, ευλύγιστο και π νευματώ δες ύφος της, κατόρθω σε να θέσει ακόμα κα ι την ποίη ση εκτός μάχης. Ο La M otte, διακεκριμ ένος,εκπ ρόσω πος τω ν φιλολογικών σαλονιών, εξέ φραζε π ά ντοτε την έκπληξή του «για τη γελοιότητα τω ν ανθρώπων που ανακάλυψ αν την τέ χνη της ποίησης, ώστε να μην εκφράζουν α κριβώ ς εκείνα που θα ήθελαν να πουν». Η πρόζα, με την ακρα ία ακρίβεια κα ι αναλυτικότητά της, ανέλαβε να διαφωτίσει και τα σκοτεινά μέ ρη της ποίησης κα ι να συμπληρώ σει την ελλειπτικότητά της. Η γλώ σσα αυτή καλεί κα ι τη θεματολογία της. «Ζ υγίζοντας αυγά μύγας σε ζυγαριές κ α μωμένες από ιστούς αρ άχνης», ό πω ς έλεγε θαυμαστικά αλλά και ειρωνικά ο Β ολταίρος για τον Μ αριβό κα ι « αποδεικνύοντας το ε π ’ άπειρον πολυσχιδές της ανθρώπινης κα ρδιάς», ό πω ς έλεγε μόνο θαυμαστικά κά πο ιο ς άλλος σύγχρονος, προχω ρά σ τις πιο λεπτεπίλεπτες α ναλύσεις του έρωτα, του συμφέροντος κα ι τω ν μηχανισμών τους. Του έρωτα ω ς έκφραση δύο εγωισμών, έτοιμων να συνθηκολογήσουν αλλά με ανταλλά γμ ατα. Π ρόκειται για ένα α πολαυστικό παζάρεμα που αποκλείει τον αγνό έρωτα, τον έρω τα ό πω ς τον ήθελε ο ρομαντι σ μός του 19ου αιώνα. Ε δώ ο έρω τας προκαλείται μόνον ό ταν ο ά λλος διακρίνεται, ξεχωρίζει ω ς ιδιαιτερότητα. Α παιτείται η προσοχή του άλλου. Π ρόκειτα ι σε τελευταία ανάλυση για τη διαδικασία της εκφ οράς ενός ναι, την αποδοχή της αντίπαλη ς πειθούς. Η διαδικασία αυτή είναι σχεδόν ο λόκληρο το έργο του Μ αριβό. Και πώ ς κά ποιος διακρίνεται; Π ώ ς μπαίνει στη διαδικασία της απ ο δο χής του α π ’ τον άλλον; Ό τ α ν μεταμφιέζεται. Ό τ α ν ξεφεύγοντας από το πρ α γμ ατικό του πρόσω πο, γλιστρά σε ένα νέο πρόσω πο, το θεατρικό πρόσω πο, το παρουσιαστέο στον άλλο, πρόσω πο. Π ολλές φορές το πρ α γμ ατικό πρόσω πο διασπ άται σε πε ρισσότερα θεατρικά πρόσω πα, ανάλογα με τ ις επιθυμίες του κα ι τις κατευθυνόμενες α π ’ αυ τό το ίδιο επιθυμίες των άλλω ν. Η μετάβαση αυτή α π ’ το πρ α γμ ατικό πρόσω πο στο θεατρι κ ό πρόσω πο που εν τέλει όμως είναι πιο πρ α γμ ατικό από το πρα γμ ατικό, α ρχικ ό πρόσωπο, απαιτεί το κα τάλληλο προσωπείο της γοητείας κα ι της πειθούς. Π ροϋποθέτει μια μακρά, ε πίπονη εκπαίδευση κα ι καλλιέργεια. Α τελεύτητες ώρες παρατηρήσεων κα ι δοκιμώ ν μπρο στά στον καθρέφτη. Είναι η ίδια η δουλειά του ηθοποιού. Το πρώ το, θεμελιακό στοιχείο των προσώπων στα έργα του Μ αριβό είναι ο ηθοποιός. Δ εν είναι ο παρ αδοσ ιακός ηθοποιός που κ αλείται να παίξει ένα ρόλο, αλλά ο ηθοποιός που κα λείται να παίξει τον ίδιο τον εαυτό του, ή καλύτερα α κόμα τον επιθυμητό α π ’ τους ά λλους εαυτό του, να παίξει τις ίδιες του τις βαθύ τερες επιθυμίες. Η γλώ σσα του δεν αποκαλύπτει, α λ λά α ποκ ρύπτει για να αποκαλύψ ει. Ο Μ αριβό μετέφερε στη γλ ώ σ σ α τού αιώ να του τα κεκτημένα, όσα ο ίδιος κα ι η εποχή του α ποδέχονταν, από τον Μ ολιέρο, τον Ρ ακ ίνα κα ι την Commedia dell’ Arte. Και πέραν τούτου μεταφράζει τη γλώ σσα αυτή, τη γλώ σσα του αιώ να του, δηλαδή, σε μια νέα γλώ σσα, α π ο κλειστικά δική του, τη γλώ σσα του Marivaudage. Μ ια νέα γ λώ σσα δημιουργείται μέσα στην ίδια τη γλώ σσα, με την ίδια γραμματική, το ίδιο σ υντακτικό, τους ίδιους απαράβατους και δεσμευτικούς κανόνες. Π όσες γλώ σσ ες μπορεί να έχει η ίδια γλώ σσα! Ό μ ω ς μόνο ένα Μ α ριβό. Ποια είναι όμω ς η γλώ σσα του marivaudage; Η ανάλυση τω ν πιο απλώ ν αισθημάτων με τους πιο περίπλοκούς τρόπους. Η ανάλυση τω ν πιο περίπλοκω ν αισθημάτων με τον απλούστερο τρόπο. Π οτέ άλλοτε η φυσικότητα δεν ήταν τόσο εξεζητημένη κα ι η εκζήτηση τόσο φυσική. Και ποτέ άλλοτε η ακριβολογία δεν ήταν τόσο αμφίσημη. Ο κύριος Πιερ Καρλέ ντε Σαμπλέν ντε Μ αριβό εξακολουθεί να παραθέτει δείπνα από τα οποία διαρκώ ς απουσιάζει. Εδώ και δυόμισι αιώνες έχει ξεχασ τεί στο καμαρίνι μιας ηθο ποιού π ροσ παθώ ντας μάταια να της αποδείξει την ταυτότητά του, να της αποδείξει τον έρωτά του._________________ ·_______________________ ._____________________________ ________
74/αφιερωμα
Β ασίλης Π απαβασιλείου
Και πάλι για τον M adεeύleτικ ineεςRεeξnοaμuοdλογήσεις». σΘ τΗ έιςατ«ρΨ οM arig ny
ΗNseally Vignonκαι EηpreG uisveele »CaΚ οdμeεsνuτsί-φσρταονσ«έV ζ -
ερνάμε το μεγαλύτερο κομ μάτι της ζωής σαγηνευόμενοι, από κυρίαρχοι του παιχνιδιού μας, πλάσ ματα εκκοινω νισμένα, εκπ ολιτι χειραγωγούμενοι. Υ πάρχει, κοντολογίς, πάντα η σμένα, υπήκοοι του (ημι)διαφωτισμού, κρύβον προοπτική να ’ρθουν τα πάνω κάτω . Προσκαίτα ς τα συναισθήματά μας. Γιατί ο πόλεμος είναι ρως. Μην ξεχνάμε: πρόκειται περί κω μωδίας. εδώ. Μ έσα στη ρητορική της σαγήνης, τη φενά Το δίχτυ έχει όνομα: γλώ σσα. Ξεκινάμε την ε κη της επιθυμίας, το δέλεαρ της εξουσίας, του πίθεση νομίζοντας πω ς ελέγχουμε πλήρως το φο χρήματος. Μ έσα στη στρατηγική των κα τακτήνικό όργανο τω ν λέξεων. Α ποκαλύπτεται πω ς σεων και την τακ τική των αναδιπλώσεων. μας κα τέχει εκείνο. Ή , πώ ς το κατέχει και ο α Το δίχτυ αυτό δεν είναι συμπαγές. Υπάρχει ντίπαλος. Και επειδή υ πέρτατος νόμος - ζητού πά ντα το ενδεχόμενο, αντί για τον αντίπαλο, να μενο του παιχνιδιού είναι η συνέχισή του και όχι πλήξουμε το ομοίωμά του. Υ πάρχει πά ντα η πι το φ άντασμα του τελικού κέρδους (η συνέχιση θανότητα να αλλάξει θέση το πιόνι-στόχος στη του παιχνιδιού είναι το κέρδος), και επειδή η σ κακιέρα των υπολογισμώ ν μας. Υπάρχει εξ ορι γλώ σσα δεν πρέπει να διακόπτεται, γιατί τότε θα σμού ο κίνδυνος να μεταβληθεί ο συσχετισμός εισβάλει η σιωπή ή αλλιώ ς η απολίτιστη φύση, των δυνάμεων - από σαγηνευτές να βρεθούμε ^β ρ ισ κ ό μ α σ τε κά ποια στιγμή εγκλωβισμένοι, επι-
Π
αφιερωμα/75
Μ αριβό
βάση πά ντα του δ όγμα τος «η καλύτερη άμυνα εί ναι η επίθεση». Το ίδιο κάνει και ο αντίπαλος ο οποίος έχει συμμετρικά κουραστεί. Το τέλος εί ναι κα τά κανόνα αίσιο. Α λλά και άδοξο.
ρως είναι η σιωπή αυτών που αγαπάμε. Ό ταν η σιωπή αυτή μεταμφιέζεται σε πολυλεξία, όταν παίρνει τη μορφή φωναχτού συλλογι σμού, που αφενός μας επικαλείται και αφετέρου μας αποκλείει, τι κάνουμε; Π ροσήλθαμε στο πα ιχνίδι καλή τη πίστει. Αυ τό δεν πρέπει να το ξεχνάμε. Μπορεί προς στιγ μήν το βόλι του εχθρού να προκάλεσε κάποιο ρήγμα («Τι μου συμβαίνει;», «Πού βρίσκομαι;»), όμως αυτό τί άλλο σημαίνει από διαθεσιμότητα μέσα στον υπολογισμό, από αθωότητα μέσα στην πανουργία; Οπότε επιστρατεύουμε τα ίδια μέσα. Η εναρ κτήρια λαβωματιά, αυτή που έθραυσε πρ ος στιγ μήν το γλω σσικό κέλυφος (σω στότερα, το διαλογικό κέλυφος) και φανέρωσε αστραπιαία το σώ μα και το ρίγος του, έχει απωθηθεί. Καλύτερα θα ήταν να λέγαμε πω ς έχει επικαλυφθεί από τη δο μική ιδιότητά μας του παίκτη. Σκέφτεται κανείς πω ς, τελικά, η ερωτική πληγή μία χρησιμότητα έχει στο πλαίσιο της κυνικής αυτής οικονομίας: νομιμοποιεί το παίγνιο. Φ αντασθείτε ερωτευμέ νους (μεταξύ τους) τους Κ ασπάροβ και Καρπήβ. Έ χου μ ε να κάνουμε με πλήγματα και γύρους (πώ ς λέμε: «τέλος του πρώτου γύρου»;). Και με συμμαχίες επιβεβλημένες ή αναπόδραστες. Δ ε ξαμενή συμμάχων αποτελεί κ α τά κανόνα το υπη ρετικό προσω πικό. Ο υπηρέτης ω ς σωσίας (και σωτήρας) του κυρίου του. Τα συμφέροντά του μπορεί να εμφανίζονται προσωρινά αντίρροπα προς τα αντίστοιχα του αφεντικού του. Κατά βά θος είναι πάντα ομόρροπα. Αν το καλοεξετάσει κανείς, το πρα γμ ατικό (το σταθερότερο, θα ’λεγε ο Μ .) ζεύγος στη δραματουργία αυτή είναι το ζεύ γο ς κύριος/υπηρέτης. Π ρόκειται όμω ς για ζεύγος; Ή για τις δύο πτυ χές μιας ενιαίας υποστάσεως; Για τη συστατική διττότητα της κυρίαρχης ανθρώπινης μορφής του Ancien Regime; Δεν μας κάνει εντύπωση ότι ο κύριος χ ω ρίς τον υπηρέτη τόυ περιέρχεται στην κ α τάσταση του ανόργανου; Ο υπηρέτης είναι η οργανικότητα του κυρίου του. Έ τ σ ι εξειδικεύεται στην προκειμένη περίπτω ση η προαιώνια διαλεκτική αφέντη/σκλάβου: οργα νικό/ανόργανο. Και έτσι εξηγείται η υφή των μεταμφιέσεων - πρόκειται, κα τά βάση, για α μοιβαίες υ ποκαταστάσεις: κύριος και υπηρέτης είναι μάλλον ρόλοι παρά ακίνητοι πόλοι ενός κ α ταμερισμού της εργασίας κα ι της ισχύος, ο ο π οίος έχει αρχίσει ήδη να αδειάζει από το ο ικονο μικό του περιεχόμενο (βλ. ψ ευδοεξομολογήσεις).
Ε
τιθέμενοι και αμυνόμενοι, μέσα στον ίλιγγο του γλω σσικού ζατρικίου, .έχοντας «λησμονήσει» το σ τόχο μας ή με ακυρωμένα τα αμυντικά μας σ χέδια. Η γλώ σσα ω ς παιχνίδι μεθά αλλά ως πόλεμος κουράζει. Τα πλήγματα αποδεικνύονται ατελέ σφορα, τα αποθέματα δυνάμεων ελαττώνονται, το ηθικό πέφτει. Π ιανόμαστε ε π ’ αυτοφώρω (βλ. κ α τ ’ ιδίαν) έτοιμοι να καταθέσουμε τα όπλα, στο χείλος της παραίτησης. Συνειδητοποιούμε την αναντιστοιχία μεταξύ κόστους και οφέλους. Π ώς θα γίνει όμως η ενδεχόμενη παραίτηση να μη σημάνει παράδοση; Μ παίνει λοιπόν σε κίνηση ο μη χανισμός του συμβιβασμού. Ό χ ι του τακτικού, αλλά του στρατηγικού πια συμβιβασμού. Ε κμε ταλλευόμαστε κάθε περιθώριο υποχώρησης στη
76/αφιερωμα « Λ εν υπάρχει ανθρώπινη κοινωνία χω ρίς έναν Ζ-Λ άλφα βαθμό εξαπατήσεω ς», έλεγε ο Α αροσφουκώ. Α πό αυτή την άποψη η δραματουργία του Μ. αποτελεί (με καταλύτη τη μεταμφίεση) σπουδή κοινω νικότητας κα ι χρονικό ξεμαγέματος. Είναι η άλλη όψη της μυήσεως σ το συνυπάρχειν. «Ξ εγελάστηκες, άρα υπάρχεις», αυτή είναι η ετυμηγορία, όποια κι αν είναι η έκβαση. Αυτόν τον καθρέφτη στήνει η Λ εονί/Φ ωκίων (Ο θρίαμβος του έρω τα) στον ερωτευμένο Ερμοκράτη/Κ αρτέσιο. Γι’ αυτό κα ι το τέλος είναι αί σιο (μην το ξεχνάμε: πρόκειται περί κω μωδίας). Π οιος όμω ς θα μπορούσε να το χαρακτηρίσει ευτυχές;
Ό λ ο ι οι δρόμοι οδηγούν στον ηθοποιό. Ό χ ι βέ βαια στον αλαζόνα του ψυχολογισμού ο οποίος νομίζει ότι τα θεατρικά πρόσω πα είναι εκεί για να λάμψει ο ίδιος δα πάναις τους - «συνθέτοντάς τα» δήθεν ή μιμούμενος, απλούστερα, τα εξωτε ρικά τερτίπια μιας παράδοσης που την αναγο
Παραστασιολογία 1. Ο Θ ρίαμβος του έρωτα. Δ ιπλω ματική ερ γασία των αποφοίτων της σχολής Βεάκη. Γαλλικό Ινστιτούτο, 1983. Σκηνοθεσία: Βασίλης Π απαβασιλείου. Μ ετ.: Α νδρέας Σ τάικος. 2. Η Φιλονικία: Θ έαμα δω ματίου για λίγες βραδιές και μ ικρ ό αριθμό θεατών. Γαλά ζιο σ πίτι της Π λ άκας, 1984. Σκηνοθεσία: Β ίκτορ Α ρδίτης. Μ ετ.: Κλαίρη Μιτσοτάκη. 3. Ο Θ ρίαμβος του έρωτα. ΔΗ Π ΕΘ Ε Σερ ρών, 1985. Σκηνοθεσία: Βασίλης Π απαβασιλείου. Μ ετ.: Α νδρέας Στάικος. 4. Η Φ ιλονικία. Π ειραματική Σκηνή «Τέ χνης», 1986. Γιορτές Α νοιχτού Θ εάτρου Δήμου Θ εσσαλονίκης. Σκηνοθεσία: Πέπη Ο ικονομοπούλου. Μ ετ.: Κλαίρη Μιτσοτάκη. 5. Η κληρονομιά. Αθήνα, 1988. Σκηνοθε σία: Β. Παπαβασιλείου. Μ ετ.: Α νδρέας Στάικος. 6. Το παιχνίδι του έρω τα και τη ς τύχης. 3ο Αναγεννησιακό Φ εστιβάλ Δήμου Ρεθύμνου, 1988. Σκηνοθεσία: Ν ίκος Καμτσής. Μ ετ.: Γιώργος Σερντάνης. 7. Η Φιλονικία. ΔΗ Π ΕΘ Ε Ρόδου, 1990. * Παραστάσεις του Ιαριβό,πριν από τη δεκαετία του ’80, έχουν ανέ| ει και στη δεκαετία ’30-’40 (για τις οποίες όμ ις δεν υπάρχουν ακριβείς πληροφορίες). Η Α έκα Κατσέλη θυμάται μια
ρεύει σε «ζωή» και «πραγμ ατικότητα». Ούτε στον κα λοπροαίρετο δέσμιο του ανθρωπομορφικού ιδεώ δους που ανάγει την πολλαπλότητα του υλικού του σ τις πενιχρές διαστάσεις μιας δήθεν «ψ υχολογικής συνέπειας» που είναι, κα τά βά θος, το άλλοθι της πνευματικής, ψυχικής, σω μα τικ ής νωθρότητάς του - η άλλη όψη της αυτάρε σ κης αναπηρίας του. Ό λ ο ι οι δρόμοι οδηγούν στον ηθοποιό. Αυτόν που γυμνάζεται για να λησμονεί την τεχνική του. Αυτόν που μορφώνεται για να ξεπεράσει τη γνώ ση του. Αυτόν που αισθάνεται για να μπορεί να σκέφτεται - κα ι το αντίστροφο. Αυτόν που σκέ φτεται και αισθάνεται για να επιχειρεί το δυσκο λότερο: να είναι εκεί. Εύθραυστος κα ι ισχυρός. Έ το ιμ ο ς να δεξιωθεί το ακατανόητο. Έ το ιμ ο ς να παίξει - όχι να προσποιηθεί.
Ό π ω ς έλεγε ο ριμαδόρος φίλος μου: «Για να μεταφράσεις Μ αριβό χρειάζεται μια θητεία στον Ρ οΐδη- για να τον παίξεις, μια σπουδή στον Θου κυδίδη».
Μαριβό· (1980-90) παράσταση των Ψεύτικων Εξομολογήσεω ν στη δεκαετία του ’ 30. Επίσης, ξέρουμε για την πα ράσταση του έργου Το παιχνίδι του έρωτα και της τύχης, σε σκηνοθεσία Ροντήρη και μετά φραση Δ. Ρώμα, το 1949. Από το 1950 ως το 1983 δεν υπάρχουν άλλα στοιχεία.
Θ α α ν έβου ν κ α τά το α ' εξά μ η ν ο του 1991: Ο Θ ρίαμβος του έρω τα. Γ αλλικό Ινστιτού το. Σκην.-μεταφρ.: Α. Στάικος.
Μ εταφράσεις έργω ν του Μ αριβό στα ελληνικά: Καμία εκτός από τις μεταφράσεις που έ χουν γίνει για τις αντίστοιχες παραστάσεις. Υπό έκδοση: 1. Τέσσερα θεατρικά έργα του Μ αριβό (Η κληρονομιά, Ο θρίαμβος του έρω τα, Το παι χνίδι του έρω τα και της τύχης, Οι κα λόπ ι στοι θεατρίνοι), μετ.: Α. Στάικος - Ε κδό σεις « Ά γ ρ α » . 2. Η Φιλονικία, μετ.: Κλ. Μ ιτσοτάκη Ε κδόσεις «Δ ιάττοντας». Γ ια το ν Μ αρ ιβ ό 1. Περ. Δ ρώ μενα, τ. 5-6, Ο κτ.-Δ εκεμ. 1984. 2. Περ. Θ εα τρικά τετράδια, τ. 14, Ιούλιος 1986.
llA B A ZεπoOy η η κοσμογραφία, οι πρώτες κοινωνίες κι ο σοσιαλισμός ν \Λ
ΝΙΚΟΥ ΑΘ. ΜΑΡΙΝΟΠΟΥΑΟΥ: Φυσική Δημιουργία, Εξέλιξη Κοι νωνική και Σοσιαλισμός. Αθήνα 1989.
ε αναφ ορά στο μόνιμο ερώ τημα που απ ασχό λησε κα ι εξα κ ο λουθεί ν ’ απ ασχο λεί την ανθρω πότητα, αρχίζει ο συγγραφέ ας: «Εν α ρχή η ύλη ή το πνεύμα;». Α ναλύει τις ιδεα λισ τικ ές κ α ι τις υ λισ τικές θεωρίες σύμφωνα με τις οποίες υποστηρίχθηκε η μία ή η άλλη άποψη κ α ι μνημονεύει τους δα σκά λο υ ς κα ι τις «σ χολές» τους. Α ποκορύφ ω μα τη ς υ λισ τικής φιλοσοφίας, ο « Δ ιαλ εκτικ ός Υλι σ μός» τω ν Μ αρξ - Έ ν γ κ ε λ ς κα ι η μεθοδολογία του φιλοσοφικού της τύπου: Θέση -* Αντίθεση -» Σύνθεση. Αντίθετος της υ λισ τικής φιλοσοφίας κ α ι πολέμιος τω ν θετικώ ν επιστημώ ν, ο Π λ ά τω να ς κα ι οι αντιλήψεις του, στη βάση τω ν ο ποίων εξελίχθηκε όλη η μετέπειτα ιδεαλιστική φιλοσοφία. Το Σύμπαν, η γη κ α ι οι θεωρίες περί επιπέδου ή σφαιρικού σ χή ματος, οι γεω λογικοί αιώ νες κα ι η διαμόρφωση της γη ς α π ’ αυ τούς, η γένεση τη ς ζω ής, τα ζω ικά της είδη κα ι η διαδοχική τη ς εμ φάνιση, η ανθρωπογένεση, η οικογένεια τω ν ανθρω πίδω ν κ α ι το σ υμπέρασμα ότι η τύχη του ανθρώπινου γένους ε ξα ρ τά τα ι από τον εαυτό του κα ι μόνο, είναι τα θέματα που απασχολούν το σ υγγρα φέα στο πρώ το μέρος του βιβλίου του. Η πρω τόγονη κομμουνιστική κοινωνία, η μητριαρχία (εξ α π α λών ονύχων), ο α σ ιατικ ό ς τρ ό π ο ς παραγω γής,' η δουλοκτητι κή κοινω νία κα ι οι εξεγέρσεις τω ν δούλων, η φ εουδαρχία κα ι τα χ α ρ ακ τηρ ισ τικά της, οι συντεχνίες, τα αγροτικ ά κινήμ ατα κα ι ι δίω ς ο κα πιταλ ισ μ ό ς σε μια απλουστευμένη μορφή ανάλυσής του, όπου θίγεται ο κύ κλ ο ς τω ν ο ικονομ ικώ ν κρίσεων, η θεωρία-νόμος της υ περαξίας που διατύπω σε ο Μ αρξ κα ι τ α γνω στά επίκ αιρ α π α ρ αδείγμ ατα ανήθικης κο ινω νικής σ υμπεριφοράς τω ν ηγετών δια φόρων χω ρώ ν, κλείνουν το δεύτερο μέρος του έργου.
Μ
το τρίτο κ α ι τελευταίο μέρος, ο συγγραφέας εισάγει τον ανα γνώ στη στην έννοια κα ι την ανάλυση του σ οσιαλιστικού πολι τικού συσ τήματος ή φ ιλοσοφικής θεωρίας, σύμφωνα με την οποία, το κύριο χαρ ακ τηρ ιστικό τω ν κοινω νικώ ν μεταβολών είναι η κ α τάργηση της ατο μ ικής ιδιο κτησ ίας στα μέσα που χρησιμοποιού ντα ι για την παραγω γή αγαθών κα ι η κοινω νικοποίησή τους, ώστε
Σ
κοι νω κ ιο .
'" h ,
78/επιλογη η ισότητα κατανομής αγαθών, να αποτελέσει το δικαιότερο των ανθρωπίνων συναισθημάτων κ αι να εξαπλωθεί απανταχού της γης, όπου η σοσιαλιστική οργάνωση της κοινωνίας μεταξύ άλλων, πρώτον: Θα καταργήσ ει τη διάκριση π νευματικ ής και χειρω νακτι κή ς ερ γα σ ία ς που α π ο τέλεσ ε το υπόβαθρο τη ς τα ξική ς διαίρεσης στις προηγούμενες κοινωνίες. «Σίγουρα μπορεί ν’ αναθεωρηθούν ή να καταργηθούν τα ενδεχο μένως άδικα μέτρα κα ι σταθμά αξιολόγησης της εργασίας, τα ο ποία μπορεί να υποτιμούν τη χειρωνακτική εργασία σε σχέση με την πνευματική, αλλά η κατάργηση της διάκρισης μεταξύ των δύο αυτών ειδών εργασίας είναι μάλλον ανέφικτη γιατί θα τις αδικούσε αμφότερες εφόσον βάση γενικών οικονομικών αρχών έχουμε: Χ ειρωνακτική εργασία - Παραγωγή αγαθών. Π νευματική εργασία - Παροχή υπηρεσιών. Δύο ανεξάρτητοι - και καθόλου εύκολο ν ’ αποτιμηθούν - το μείς, όπου η μη διάκρισή τους εγκυμονεί κινδύνους οικονομικής σύγχυσης».
ΛΕΩΝΙΔΑΣ Λ. Μ ΠΙΛΛΗΣ
*R5 »
Δεύτερον: Ν α σ τα μα τή σ ει η διαφήμιση που εξα π α τά τον κ α τα ναλω τή δημιουργώ ντάς του μ ία κ α τά σ τα σ η μόνιμης αίσθησης του ανικανοποίητου. «Υπάρχουν και οι υποστηρικτές της διαφήμισης που μεταξύ άλ λων ισχυρίζονται, ότι τα έσοδα τω ν μέσων επικοινωνίας από τις διαφημίσεις, τα αυτονομούν και τα καθιστούν ανεξάρτητα από κ ά θε είδους επιρροές, κομματικού χαρακτήρα, με αποτέλεσμα να ε πιδίδονται απερίσπαστα στο έργο της ενημέρωσης κα ι υπεύθυνης πληροφόρησης του κοινού. Ό σ ο ν αφορά το δέκτη των διαφημιστικώ ν μηνυμάτων, αυτός έ χει και γνώση και κρίση ώστε να κάνει τις κα τάλληλες επιλογές μεταξύ των προϊόντω ν και του τρόπου που του τα προβάλλουν». Τρίτον: Η υλική παραγω γή ν ’ αποβλέπει σ τη ν ικανοποίηση των ανθρωπίνων αναγκώ ν κι όχι σ τη ν παραγω γή άχρη στω ν και περιτ τώ ν εμπορευμάτω ν. «Οι ανθρώπινες ανάγκες είναι από τη φύση τους πολλαπλασιάσιμες δηλαδή ανικανοποίητες και η οριακή χρησιμότητα του κάθε αγαθού (εμπορεύματος) υποκειμενική. Με βάση το παραπάνω οικονομικό αξίωμα είναι πολύ δύσκολο, αν όχι απίθανο, να καθορισθεί ποια είναι τα άχρηστα και περιττά εμπορεύματα. Υ παρκτός σοσιαλισμός, περεστρόικα και σταλινιστικά λάθη, ο λοκληρώνουν το σύγγραμμα - συρραφή της προσπάθειας του συγγραφέα να ενώσει κα τά τρόπο συνειρμικό τρία διαφορετικού εννοιολογικού περιεχομένου μέρη, σ ’ ένα έργο, τη στιγμή που κα θένα α π ’ αυτά, θα μπορούσε να αποτελέσει μία ξεχωριστή εργασία. Πλούσιες οι γνώ σεις, αλλά και μερικές φορές, μη απαραίτητες οι αναφορές του συγγραφέα στα βάθη της ιστορίας, για την κ α τά δειξη της κεντρικής ιδέας του έργου του. Συνοπτικό ιστόρημα του σοσιαλισμού που θα μπορούσε να τύχει καλύτερης εκτύπω σης για να μην κουράζει τα μάτια του αναγνώστη.
επιλογη/79
σύγκρουση νοοτροπιών Γ~ΓΛ Γράμματα Σεφέρη - Λορεντζάτου (1948-1968). Επιμέλεια: Ν .Δ. Τριανταφυλλόπουλος. Αθήνα, Δ ό μ ο ς , 1990. Σελ. 220.
Σ
ε αυτά τα 101 γ ρ άμματα κα ι σημειώματα, που με αγάπη και θαυμασμό επιμελήθηκε ο Ν .Δ . Τ ριανταφυλλόπουλος, βρί σκουμε την προσω πική αλληλογραφία μιας ολόκληρης εικοσαε τία ς, ανάμεσα σε δύο από τους πιο σ ημαντικούς ανθρώπους της λογοτεχνίας μας. Ε πειδή ακριβώ ς, λοιπόν, έχουμε μια προσωπική αλληλογραφία δεν μπορούμε να περιμένουμε τίποτε περισσότερο από αυτήν πέρα από την ειλικρίνεια τη ς εξομολόγησης και, βέ βαια, την ποιότητα τη ς σ χέσης κ α ι τω ν ανθρώπων. Η αλληλογρα φία, λόγου χάρη του Π αλαμά κα ι του Ψ υχάρη, έχει μια πολύ έντο νη καλλιτεχνική υφή. Σαν να ήταν γραμμένη εξαρ χής για δημο σίευση. Εδώ , όμω ς, ό πω ς κα ι στην υπόλοιπη αλληλογραφία του Σεφέρη, δεν θα συναντήσουμε πουθενά κά τι τέτοιο. Λ ιγόλογοι κα ι συγκροτημένοι οι δυό επιστολογράφοι' περιορί ζονται στα απολύτω ς απ αραίτητα , υπαινίσσονται, δεν προχω ρούν σε λεπτομέρειες, δεν επεξηγούν. Συζητούν μέσα από την ατμ ό σφαιρα της κάθε στιγμής για προβλήματα τους δικού τους έργου, με κ ά ποια βιασύνη, είναι αλήθεια, σαν να μη θέλουν να πουν ο ένας στον άλλο περισσότερα α π ’ όσα τους επιτρέπει ο χρόνος ή το κέφι τους. Η αλληλογραφία αρχίζει γύρω στο 1949, ό ταν ο Λ ορεντζάτος, γιός του Π αναγή Λορεντζάτου, ενός από τους σημαντικούς Έ λ λ η νες μετά το 1821, στέλνει στον φτασμένο ποιητή Σεφέρη το έργο του «Δ οκίμιο I». Ο Σεφέρης πρόσεξε πολύ αυτό το διεισδυτικό και λ επταίσθητο δοκίμιο κι έτσι ξεκίνησε μια σχέση που τελείωσε με το δελτάριο του Λορεντζάτου στα 1969. έσα σε αυτό το διάστημα, οι δυο συγγραφείς είχαν μια πολύ ενδιαφέρουσα κα λλιτεχνική παραγω γή. Ο Σεφέρης μόλις έει τυπώσει την «Κ ίχλη», θα συνεχίσει με το «Κύπρον, ού μ ’ έθέσπισ εν...», θα τελειώσει με τα «Τρία κρυφά ποιήματα», ενώ πα ράλλη λα θα γράψ ει μερικά από τα πιο αξιόλογα δοκίμιά του. (Π αραλεί πω εδώ τις τιμ ές κα ι τα βραβεία του). Ο Λ ορεντζάτος, πιο αθόρυ β ος αλλά πιο δημιουργικός, θα δώ σει τη μετάφραση του Blake και ό λα σ χεδόν τα ενδιαφέροντα δοκίμιά του, αλλά με κεντρικό ση μείο την π αραγνωρισμένη από τον ίδιο, ποιητική του συλλογή «Μι κρ ά Σύρτις». Είναι βέβαια περιττό ν’ αναφέρω το πολιτικό κα ι κ οινω νικό υπό βαθρο αυτής της εικοσ αετίας, που ούτε μια φορά δεν εμφανίζεται στα γράμματα. Η σ υχνότητά τους πότε πυκνώνει κα ι πότε αραιώ νει, αλλά γενικ ά η ανταλλαγή τω ν επισ τολώ ν δεν είναι κ α ι τόσο πυκνή. Ο Σεφέρης κα ι ο Λ ορεντζάτος σαν γνήσιοι διανοούμενοι, συζητούν μέσα από τα βιβλία κα ι συχνά εξαιτίας αυτών. Έ τ σ ι, μαθαίνρυμε τ α κείμενα που τους επηρέασαν, ποιους συγγραφείς προ τιμούσαν, ποιους καινούριους ανακά λυ πταν. Μ έσα από την αλλη λογραφία αυτή διαγράφ εται πιο καθαρά η ερευνητική - άραγε μό νο λόγω του ότι ήταν νεότερος; - φυσιογνωμία του Λ ορεντζάτου. Οι απόψεις του στέρεες, στηριγμένες πιο πολύ σε μιαν ευαίσθητη δεκτικότη τα, διακρίνονται πά ντα για την καλή τους προαίρεση. Ο Λ ορεντζάτος ρωτάει, δέχεται, ακούει. Ε ίναι ένα ς ιδ α νικό ς συζητη τής. Ο Σεφέρης πιο πα τρ ικό ς, γερασμένος άλλω στε ήδη από την περυσινή δεκαετία του ’20, νουθετεί, έχει πά ντα τον τελευταίο λό-
Μ
αΑΑη
80/επιλογη γο, νουθετεί σαν να κα τέχει τις κα τάλληλες απαντήσεις, μοιάζει σαν να επιβάλλει εμμέσω ς στον Λορεντζάτο έναν υϊκό σεβασμό. Δεν θα επιμείνουμε καθόλου στην κριτική της πολιτιστικής μας ζω ής που επιχειρεί εδώ κ ι εκεί. Ο αναγνώ στης θα συναντήσει εύ γλω ττους χαρακτηρισμ ούς, αν και πολλές φορές, πρέπει να τους αποδώσουμε σε ελλιπή ενημέρωση. Σημειώνουμε μόνο ότι κι εδώ, όπω ς κα ι στα ημερολόγιά του, τον χαρακτηρίζει μια μικροπρεπής επίκριση τω ν π ά ν τω ν τίποτε κα λό δεν βλέπει, κα νένας δεν δη μιουργεί, κα νένας ποιητής δεν γράφει κά τι το αξιόλογο. Α κόμα κα ι αυτόν τον Σικελιανό, άλλω στε, μόνο μετά το θάνατό του θα τον εξιδανικεύσει, για λόγους μάλιστα που σήμερα ούτε κα ν θα τους αναφέραμε. υτή η στάση του Σεφέρη είναι γνω στή. Ό π ο ιο ς διαβάσει με προσοχή τα «Η μερολόγιά» του θα δεί να διαγράφ εται μέσα τους μιά γνήσια ελληνική αρετή: η μισαλλοδοξία· αρετή που δεν εγκατέλειψε π οτέ τον ποιητή της «Κ ίχλης». Σε αντίβαρο αυτής της σ τάσης, στα «Γράμματα» έχουμε την πνευματική εντιμότητα του Λ ορεντζάτου, τους φειδωλούς χαρακτηρισμ ούς του, την π ρ οσ εκτι κή του βραχυλογία. Ώ ς το 1955 ο Λ ορεντζάτος είχε γράψ ει μερικές πρ α γμ ατικά εξαίσιες σελίδες, που μόλις σ τις μέρες μας τις α ν α κ α λύπτουμε. Κορύφωμα ό μω ς της προσπάθειάς του ήταν η ποιητική του συλλογή «Μ ικρά Σύρτις». Και τότε, γύρω εκεί στα 1956, θα δούμε στα Γ ρ άμμ ατα αυτή την απροσδόκητη αντίληψη του «απ ο κήρυξα τα προηγούμενα» και πω ς ό ,τι «θεωρούσα "ποίη σ η ” δεν είναι πα ρά μια παραμόρφωση της λειτουργίας αυτής στο κενό». Έ κ το τε ο Λ ορεντζάτος θα μεταμορφωθεί, θα περιοριστεί α ποκλει σ τικά σχεδόν στη δοκιμιογραφία, θα ανακαλύψει την Ορθοδοξία, την ελληνική παράδοση και θα γράψ ει μερικά από τα πιο άτυχα δοκίμια της γλώ σσ ας μας. Δ οκίμ ια που εξιδανικεύουν, που απ ο κρύπτουν, που συσκοτίζουν. Αυτή η μεταστροφή είναι το κεντρικό σημείο τω ν Γραμμάτων. Γιατί μας επιτρέπει να ξαναδούμε τον αποκηρυγμένο του εαυτό, ό ταν αποφάσισε να γίνει ο Τ ολστόι μετά την «Α νάσταση» κα ι ο Γ κόγκολ μετά τις «Ν εκρές ψυχές», ό ταν ξύπνησε μέσα του ένας ιδιότυπος μυστικισμός γεμ άτο ς ντοστογιεφ σ κικές α ναλαμπές. Τό τε ο Λ ορεντζάτος ξαναγυρνάει στον Περικλή Γιαννόπουλο, στον Ζ αχ. Π απαντω νίου και σ ’ ένα κομ μάτι της μεγαλοσύνης του Ί ω ν α Δραγούμη. Και παίρνει το θάρρος να επικρίνει τον Σεφέρη για τον «Κύπρον, οδ μ’ έθέσπισεν...», όχι μόνο για τη γλώ σσα, φ αντάζο μαι, αλλά κυρίως για όσα, εκείνη η γλώ σσα, η γεμάτη αυταρέ σκεια κα ι δεξιοτεχνία υπονοούσε. Το γράμμα αρ. 77 κ α ιη ολοκλη ρωμένη του μορφή που δεν στάλθηκε, μας δείχνουν την αντίδραση του Σεφέρη (σ. 2 0 6 -7 ). Η επιθετικότητα της ανεπίδοτης επισ τολής αντικ ατασ τάθηκε α πό μια βραχύλογη επιφύλαξη. «Κίνδυνός σου είναι ο θεωρητικός ιε ροφάντης», θα γράψει ο Σεφέρης. Ο Λ ορεντζάτος θα απαντήσει σχεδόν αμέσω ς με μια πολύ προσεκτική αναίρεση - τυπική ένδει ξη ενός κρονίου σ υμπλέγματος. Μ ετά, δίχρονη σιωπή - που σ πάει με την κουβέντα που κλείνουν όλοι οι κρυφοί και μεγάλοι κα βγά δες στον τόπο μας «μη με ξεσυνερίζεσαι». Α ργότερα, ο Σεφέρης θα ξαναπεί «πήρες τον μακρύτερο δρόμο». «Μ ακάρι γρήγορα να κ α τασταλάξεις εκεί που θέλεις, ό πω ς θέλεις», θα του ξαναπεί ο Λ ορεντζάτος...
Α
ρόκειται για κά τι βαθύτερο από σύγκρουση νοοτροπιώ ν, α ναμφίβολα. Π ρόκειτα ι για κα τάσταση που ανάγεται εκεί γύ ρω στο μεσοπόλεμο, ό ταν ο τό π ο ς μας γινόταν, ή έγινε για λίγο.
Π
επιλογη/81 ένα μοναδικό χωνευτήρι, γεμ άτο πρ οσ ανατολισμ ούς κ α ι φιλοδο ξίες. Τ όσο η μεταστροφή του Λορεντζάτου, όσο κ α ι η πορεία του Σεφέρη μέσα από εκείνη την εποχή μπορούν να κατανοηθούν. Ο Σεφέρης καθηλώ θηκε στο ύφος του «Μ υθιστορήματος», ενώ ο Λο ρ εντζάτος, α π ό μια απέχθεια π ρ ό ς την κ α τάχρ ηση της γραφ ής, π ά σχιζε να α νασυγκροτήσει το πρ ο λ ογοτεχνικό, το προγλω σ σικό του αρχέτυπο. Εδώ β ρ ίσκονται οι ρίζες τη ς σύγκρουσης. Έ κ το τε , ο Λ ορεντζάτος έδωσε θαυμάσιες ασκήσ εις ύφους που συνήθως επ α ναλά μβαναν αδύναμα ό ,τι υ πέροχα είχε διατυπώ σ ει στη «Μ ικρά Σύρτι». Η ποίησή του έγινε μια ενοχή, ίσ ω ς γιατί περίμενε πά ρα πολλά από αυτήν κ ι εκείνη ήταν πά ρα πολύ στενή για να χωρέσει το όραμά του. Και από τότε, αν εξαιρέσουμε μερικά του θαυμάσια κείμενα, όπω ς εκείνα για τον Π ικιώνη, τον Π άουντ κ α ι δυό τρία άλλα, ο ίδιος κα τα κερ μ ά τισ ε το λόγο του σε αλ λο π ρ ό σαλ λ α ιδεο λογήμ ατα, σε εύκολες αναγω γές, εύπ επτες κυρίω ς απ ό εκείνους σ τους οποίους ο Λ ορεντζάτος δεν θα απευθυνόταν ποτέ: τους δια νοούμενους κ α ι τους δημοσιογράφους. Ο Σεφέρης είχε βέβαια τον δικό του δρόμο, — αν είχε π ο τέ κανέναν. Π επεισ μένος για τον εαυτό του μέχρι μο νομανίας, έχανε την επαφή με μια πρ α γμ α τικό τη τα που δεν κα ταλά βα ινε, γινό ταν θύμα του αυτοαποκλεισμού του, εξαίρετο θέμα α κ αδημα ϊκώ ν συζητήσε ων κ α ι πα νεπιστημ ιακώ ν μελετών - πρ ά γμ α δηλαδή που εξα κ ο λουθεί να παραμένει ώ ς σήμερα. Ο Λ ορεντζάντος αντιπροσω πεύει σ τις μέρες μ ας, μαζί με τον Στέλιο Ράμφ ο, τη βυζαντινίζουσα τάση του τόπου μ ας, τη μεσαιω νική του λογιοσύνη. Χ ω ρίς ό μω ς να το θέλει, για τί τα έργα αυτονομούνται κ α ι απ οκτούν τη δίκιά τους φωνή, έγινε ε λλ α δ ικό ς κ α ι όχι ελληνικός, κ α τά τη διάκριση του Δραγούμη. Μ ια στερνή πα ρ α φ υάδα τή ς προ-βενιζελικής, πα π α δ ια μ α ν τικ ή ς Ε λ λάδ ας. Και πρ ο σπάθησε να καθαρίσει τον πολιτισμό μ α ς απ ό τις αντινομίες που τον πλούτισε ο Βενιζέλος κ α ι από τις πρ ο ο π τικ ές που άνοιξε για την κοινω νία μας. Α κό μ α κ α ι η λαμπερή γλώ σσ α του, έγινε μια πρόφαση, με απώ τερο σ κο πό να απ οκαθαρθεί η παιδεία μ α ς από τα π α ρ είσ ακ τα στοιχεία. Μ ια πολιτισμική δηλαδή κα θαρότητα, εκδηλωμένη στο ύφος κα ι στη μορφή, που, ό χι σ πάνια, κα ταλή γει, σ ’ έναν κ α θαρό αντι-σολω μικό λ ογιοτατισ μό - μια μοίρα πολύ π ι κρή, σ τ’ αλήθεια, γι’ αυτόν που ποτίστηκε τόσ ο βαθιά α π ό τα νά ματα τη ς σ ολω μ ικής κα θαρ ό τητας.
αλληλογραφ ία αυτή επομένω ς είναι κ ά τι πα ρ απάνω από πο λύτιμη· είναι ένα ς σ ταθμό ς του πολιτισμού μ α ς που κα τα γ ρ ά φει σε προ - λογοτεχνική φόρμα, σε ιδ εολογικές θέσεις δηλαδή, προτού γίνουν λογοτεχνία, εγγενείς δυνατότητες κα ι τάσ εις της διανοη τικής μ α ς ζω ής. Κ αι επειδή οι α π ό ψ εις αυτές δεν έχουν αναστοιχειωθεί από τις μορφ ολογικές αναζητήσεις τη ς τέχνης, πρ ο σφέρουν ένα σταθερό ερμηνευτικό υπόβαθρο από το οποίο μπ ο ρούν τα ίδια έργα να διαβαστούν ω ς αφετηρίες προβληματισμού κα ι σ υμπερασμάτω ν. Δ εν επιτρέπουν α π λώ ς ν α γνω ρίσουμε καλύ τερα τα άτομ α, αλ λά να κατανοήσουμε πληρέστερα τις δυνατότη τε ς τω ν ιδιω μάτω ν τους. Και μέσω αυτών, να διακρίνουμε τα μό ρια του λόγου τους κ ι έτσ ι την κατεύθυνση που έδω σ αν, ή πρ ο σ π ά θησαν να δώ σουν, στη σκέψη κ α ι στη λ ογοτεχνία μας. Ο Σεφέρης είχε κά π ο τε δηλώσει, με απο στο μ ω τική πρ α γμ α τικά αφέλεια, ότι το έργο του κ α ι ο ίδιος δεν έχουν κ α μ ιά κοσμοθεωρία. Α ναρω τιόταν μ άλισ τα για το ποια ήταν η κοσμοθεω ρία του Ομή ρου (αν είναι δυνατόν!..) Ό λ α αυτά που αγγίζουν π ρ α γμ α τικ ά τον
Η
ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΣΕΦΕΡΗ-ΛΟΡΕΝΤΖΑΤΟΥ (1948- 1968) Ν.Δ.ΤΡΙΑΝΤΛΦΪΛΛΟΠΟΥΛΟΕ
82/επιλογη πιο απίστευτο ερασιτεχνισ μό θα πάρει καιρό να τα εκτιμήσουμε σ τις π ρ α γμ α τικές τους διαστά σεις. Γιατί δε δείχνουν πια τον άν θρωπο, αλλά τον ποιητή, το δημιουργό, τη συνείδηση. Και αποδεί χνουν όχι μόνο τη σχέση του Σεφέρη με τον κόσ μο, αλ λά κ α ι τη στενότατη αντίληψη της τέχνης που είχε. Και για τούτο, η αλληλο γραφ ία του αυτή, ό πω ς άλλω στε κ ι εκείνη με τον Κ αραντώνη, α π ο κα λύπτουν με την αλήθεια τη ς εξομολόγησης, τη δύναμη κ α ι την ποιότητα του ανθρώπου που φιλοδόξησε να κατευθύνει μια κουλ τούρα, ενώ το μόνο που πέτυχε ήταν να τη βυθίσει σ ε έναν γ ραφ ικό επαρχιω τισ μό. Α ντίθετα με α υτόν, ο Λ ορεντζάτος αναδεικνύεται σε μια μοναδι κή φυσιογνωμία τω ν γρ αμ μ άτω ν μας, ένα πρόσ ω π ο κεντρ ικό, μέ σα από το έργο του οποίου εξευγενίστηκε, χάρη στη δύναμη του ύ φους του, κ ι επομένω ς εξυψώθηκε σε ερμηνευτική αρχή, μια πα ραγκω νισμ ένη τάση της π α ρ άδο σ ής μ α ς - α σ χέτω ς αν την α π οδεχό μασ τε, ή ό χι. Ο Λ ο ρεντζάτος κατέθεσε μια μαρτυρία· έδω σε προσ ανατολισμ ούς, ζω ογόνησε αρχές· είναι σ το χέρι μας, ή στην εξυπνάδα μ ας, να τις δεχτούμε, ή να τις απ ορρίψουμε, να τις συμπληρώ σουμε ή να τις τροποποιήσουμε. Έ κ α ν ε μια ε ποικ οδο μητική δουλειά, εμπλουτισμού του λόγου μ ας, με π ο λ λ α π λ ές ανα φορές κα ι επομένω ς με σ τερεότερες βάσεις. Και απομένει α κ όμ α να δούμε, σ αν ένα μεγάλο ερω τημα τικό, ή σ αν μια ακα τα μ ά χη τη τύψη, ποιο θα είναι το άγαλ μα που θα στηθεί πάνω στο βάθρο κα ι πρ ος τα πού το χέρι του θα δείχνει. Β Ρ Α ΣΙΔ Α Σ ΚΑΡΑ Λ Η Σ
η μεταθανάτια δωρεά του ποιητή r-r-i
ΤΑΣΟΥ ΛΕΙΒΑΆΙΤΗ: Τα χειρόγραφα του φθινοπώρου, Αθήνα, Κέδ ρ ο ς , Σελ. 152. «κι όταν πεθάνω θα ’θελα να με θάψουν σ ’ ένα σωρό από φύλλα ημερολογίου / για να πάρω και το χρόνο μαζί μου»
ε ανυπομονησία κληρονόμω ν πλούσιας διαθήκης αναμένα με, κα ιρό τώ ρα, την προ διετίας αναγγελθείσα έκδοση των «Χειρογράφων του Φ θινοπώρου» (Χ .Φ .) του Τ. Λειβαδίτη. Και πρ ά γμ α τι τώ ρα έ χ ο ντα ς ανά χείρ ας το σώ μα τη ς γραφ ής του ποιη τή, νιώθουμε πλουσιότεροι από τη μια κα ι ευτυχείς, αλ λά πα ρ ά λ ληλα μια στυφή γεύση σφραγίζει τα χείλη, κα θώ ς δ ιαβ άζοντας βλέ πουμε την κλεψ ύδρα τω ν σελίδων να στερεύει κ α ι κλ είνοντας το βιβλίο με χαρμολύπη ψελίζουμε «Τι κρίμ α που αυτός ο ποιητής δεν πρ όκ ειται να ξαναγράψ ει». Ο Λ. αξιώ θηκε έναν ευτυχισμένο θάνατο, κα θότι ήρθε στο ζενίθ τη ς πνευμ ατικής του ανθοφορίας, β ρ ίσκ ο ντάς το ν όρθιο, προτού αρχίσει η αντίστροφη μέτρηση (θλιβερός επίλο γος πολλώ ν δη μιουργών). Κ αι δεν μπορούσε να γίνει αλλιώ ς, αφού τον είχε χρόνια τώ ρα σ πλ αχνό σ ιτο . Ή ρ θ ε η ώ ρα να του ανταπ ο δώ σ ει τα τροφεία.
Μ
ποι ησ η
επιλογη/83 Ξ αναδιαβάζοντας το έργο του, διαπιστώνει κα νείς ότι ο θάνατος ενέδρευε σε κάθε του σχεδόν σελίδα. νοίγω λοιπόν τα Χ ειρόγραφα - Τι εύσ τοχος τίτλος! σου υπο βάλλει την ψευδαίσθηση ότι ο ποιητής τα έχει γράψει με το χέρι του, προσ ω π ικά για σένα - με το σεβασμό που ανοίγεις Δ ια θήκη ή Ευαγγέλιο κα ι διαβάζω: «Δ ε φοβάμαι πα ρά μόνο το θεό εκ τ ό ς /κ ι αν τον υπηρετώ. Και την Π οίησ η-/ακό μ α κι ό ταν την υ πηρετώ». Ο Λ ., λοιπόν, που στην τελευταία φάση του έργου του ή ταν άρρω στος για Θεό, αποδεικνύει ότι Θεό του είχε την ίδια την Ποίηση κ α ι ότι βασανιζόταν από την αγωνία της έκφ ρασης, την «Οδύσσεια που ζει ο ποιητής γρ άφ οντας, το πιο μικρό ποίημα». Σαν έτοιμος από καιρό είχε ετοιμάσει σ την εντέλεια στο συρτάρι του την τελευταία (;) του συλλογή - ταλαντευόταν για ελάχιστους τίτλους που ορθά ο εκδό της τους υποσημειώνει στην ε κάσ τοτε σε λίδα - για να μας αποχαιρετήσει με τα ανεκτίμητα χειρόγραφαχρεώγραφά του. Τα Χ.Φ . είναι κυριολεκτικά το κύκνειο άσμα του Λ. Ο κύκνος, λέει κά που ο πλατω νικό ς Φ αίδων, μόλις προαισθαν θεί ότι πλησιάζει το τέλο ς του, τραγουδάει τ^ πιο μελωδικό τρ α γούδι που έχει ποτέ τραγουδήσει, από χαρά, γνω ρίζοντας ότι θα πάει κ οντά στο δημιουργό του να τον υπηρετεί, που εδώ τον υπηρε τούσε με την ομορφιά του κα ι το τραγούδι, κα ι ό χι από φόβο, όπω ς λένε οι άνθρωποι. Έ τ σ ι κ ι ο Λ. στα Χ.Φ . συναιρεί όλες τις αρετές τω ν μετά το ’72 βιβλίων του κα ι κανένα ελά ττω μα πριν το ’72. Τα Χ.Φ . είναι η νοστα λγία αλλά κα ι ο επιθανάτιος ρόγχος μιας καθημ αγμένης επο χή ς που πέρασε ανεπιστρεπτί. Λ έγεται ότι ο μελλο θάνατος, πριν α π ’ την εκτέλεσή του, βλέπει ολόκληρη τη ζωή του να περνάει σ αν ταινία μέσα σε λίγα λεπτά από το μυαλό του. Έ τ σ ι κι εδώ, όλα τα πα λιά σύμβολα κ α ι πρόσ ω πα του ποιητή (ρολόγια, ομπρέλες, βροχή, ρομβία, καθρέφτες, φλάουτο, βιολί, τραίνο, «έ τσι κα ι τότε πα ιδί - έναν καιρό ζούσα με τη θεία μου - το τραίνο που περνούσε δίπλα, τράνταζε τα βράδια το σπίτι κα ι μ’ έπαιρνε μαζί») επανέρχονται, ενώ πα ρόντες στο μυστικό δείπνο, στο τε λευταίο προσκλητήριο του ποιητή είναι ό λες οι μορφές κα ι φ αντά σ ματα που τα είχε θρέψει με το αίμα του, η όμορφη Μ άρθα που εδώ έχει γεράσει, η 'Α ννα που εδώ « όταν γελούσε ή ταν σ αν να σκόρ πι ζε γιασ εμ ιά/φ ω τιζόταν για λίγο η νύχτα», φυσικά ο Ιάκω β ος, ο τυ φλός με το λύχνο, η Τερέζα που ο ποιητής «την έχει μέσα του, ό πω ς η παιδική η λικία ό λες τις αυριανές μ α ς ιστορίες», η μορφή του πα τέρα - λείπει μόνο η υπέροχη Ν αστάζια Φ ιλίποβνα - κα ι προ πα ντός οι αγέρω χοι παλιοί του σύντροφοι που «δεν πέθαναν, αλλά κατοικούν τώ ρα στο βάθος των δρόμω ν / όποιον κι αν πάρεις θα τους συναντήσεις». Ό σ ο ι αγάπησαν τ ις «Β ιολέτες», εδώ θα βρουν τη συνέχεια του παραδείσου τους. Π αρότι η θεματογραφία των Χ.Φ . είναι η ίδια ουσιαστικά με εκείνη τω ν «Βιολετών», ακόμη κα ι η γενικότερη αισθητική διάταξη κα ι οργάνωση τω ν ποιημάτω ν κ ά ποτε, παρουσιάζει ω σ τόσο μια ιδιότυπη εσω τερική ανανέωση που εκλύει μαγεία σαφώς υπέρτερη.
Α
ντονη η αφοριστική διάθεση, ο αποφ θεγμα τικός χα ρ α κ τή ρ α ς, ο ποιητής π ρέπει να προφ τάσει να τα πει ό λα μέσα σε λίγες λέ ξεις, και πρ ο π αντό ς για την ίδια την ποίηση, «η ποίηση: ένα πα ι χνίδι που τα χάνεις ό λα / για να κερδίσεις ίσω ς ένα άπιαστο ασ τέ ρι... κα ι μόνο η ποίηση δεν είναι το ταξίδι / αλλά ο π ικρ ός γυρι σμός», «Π οιητές / φ τω χοί λαθρεπιβάτες πά νω σ τις φτερούγες των πουλιών / την ώ ρα που πέφτουν χτυπημένα». Τυραννική ακόμη η παρουσία του χρόνου, η δίψα για ζωή, η διάθεση για απολογισμό - προαισθανόταν ενδεχομένω ς το τέλο ς - η χρόνιά του νοσταλ-
Ε
84/επιλογη γία για τη χαμένη παιδικ ό τητα που νοτίζει όλες σ χεδόν τις σελίδες, «οι μέρες που σου λείπουν, ω ς Φεβρουάριε, ίσως μας αποδοθούν στον παράδεισο», « κι η πα ιδικ ό τητα, ένα ουράνιο σχόλιο στο αί νιγμα να υπάρχουμε... ω ς π α ιδικ ότητα, αιώνια αμετάφραστη, κ ι ύ στερα έρχεται η ενηλικίωση σαν ένα ναυάγιο», «γέρος πια θα κ α ταφύγω σε μια χειρονομία τρελή: την αυτοκτονία - / μήπω ς ξανασυναντήσω την νεότητά μου». Π αρά την από πα λιά αναθεωρητική του στάση, τη σ κεπτικιστική του διάθεση, τις διαψεύσεις τω ν οραμάτω ν τη ς γενιά ς του, την υπαρξιακή του στροφή, δεν έχει κ α τ’ ουσίαν υποστείλει ποτέ τη σημαία των κοινωνικών διεκδικήσεω ν, ούτε λείπουν οι αντιεξουσιαστικές αιχμ ές. Υ ποτροπιάζει επίσ ης το «ρωσικό σύνδρομο» (κατά την έκφραση του Κ. Σταματίου), «στο βάθος καπνίζουν α κόμ α οι σ τά χτες α π ’ την προδομένη Β αρσοβία», «ΙΔΕΟΛΟΓΟΣ Α '», Φ υσικά προσπαθούσε να κρύψει το σακατεμένο χέρι του / έ τσι κρατούσε π ά ντα μια σ ημαία», «ΙΔΕΟ ΛΟ ΓΟ Σ Β », «Κάθε φορά που μου πρόσφεραν μια κα ρέκ λα έπεφτα στην πα γίδα. Έ τ σ ι στέ κομ αι χρόνια τώ ρα όρθιος σα ν ’ ακούω τη Διεθνή», « Έ τ σ ι εκείνο το βράδυ έστριβα σε μια πάροδο όταν είδα έναν άνθρωπο να τον τραβολογάνε οι αστυφύλακες, ήταν μεσ όκοπος, με γενάκι, " π ώ ς λέγεσαι” , τον ρωτούσαν, τσιμουδιά αυτός, "αφ ήσ τε τον είπα, πλή ρωσα εγώ με την ψυχή μου γ ι’ αυτόν. Λέγεται Λένιν” ». Λ. ανανεώ νει την ουσία της τόσο φθαρμένης λέξης ρομαντι κ ό ς (είναι ένα ς από τους μεγαλύτερους ρομαντικούς με την πιο καλή σημασία της λέξης, ό πω ς έχει πει ο φίλος του Τ. Π ατρί κιος). Η φροντίδα του ΚΕΔΡΟΥ που συνεχίζει την ίδια γνώριμη διάταξη τω ν στοιχείων, την πολυτονική γραφή του ποιητή, μας υ πενθυμίζει ότι ο άνθρω πος έφυγε αλλά το πνεύμα του συνεχίζει, έ τσι που η ποίηση βοηθάει όχι μόνο να πεθάνουμε αλλά να ζήσουμε, καθώ ς η ίδια είναι η γήινη ηχώ τη ς αιω νιότητας. Τα Χ .Φ . είναι το « Ά σ μ α Α σμάτων» της ποίησης του Λ. που στε φανώνει μεταθανάτια το σύνολο του έργου του, συνιστώ ντας κα τά τη γνώ μη μας το κορυφαίο ποιητικό του επίτευγμα. Και τούτο όχι σ το πνεύμα τού «ο αποθανών δεδικαίω ται», δεδομένου ότι κανέ ν α ς ποιητής φυσικά δεν πεθαίνει, αφού έχει φροντίσει από πριν να απ οστάξει την ψυχή του στο έργο του, δω ρεά σ τις γενιές που έρ χονται κα ι παρέρχονται.
Ο
ΓΙΑ Ν Ν Η Σ ΚΟΥΒΑΡΑΣ
επιλογη/85
η κυπριακή παιδική λογοτεχνία ΓΤΛ
ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ Π Α ΙΔΙΚΗ Σ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ. Αφιέρωμα: Η Κυπριακή Παιδική Λογοτεχνία. Αθήνα, Σ μ υ ρ ν ιω τ ά κ η ς , 1989. Σελ. 336.
Κύπρος δεν είναι μόνο ένα ς κο ντινός γεω γραφ ικός χώ ρος, έ ν ας κόσ μο ς ό μαιμος κα ι ομόγλω σσος με τον ελλαδικό, αλ λά κα ι μια σημαντική πολιτισμική οντότητα. Ό σ ο κα ι α ν ισχύει και ασφ αλώ ς ισχύει, - η άποψη, ότι «η Κ υπριακή λογοτεχνία, ό πω ς άλλοτε η Κ ρητική, είναι αναπό σ πα στο μέλος της Ε λληνικής, οι Κύπριοι συγγραφείς έχουν αυ τοδικαίω ς θέση ανάμεσα στους Ελλαδίτες ομόγλωσσους κα ι ομότεχνούς τους (...)» ,' συγχρόνω ς πρέπει να πούμε, ότι πρόκειται κα ι για μια ξεχωριστή (γραμματο λογικά) λ ογοτεχνία,2 πολυάνθρωπη, με υψηλή αισθητική, με τις ι διομορφίες της, το ιδιότυπο χρώ μα του γεωγραφικού της χώρου, την ιστορία της (που συχνά ταυτίζεται με την ιστορία του μαρτυρι κού νησιού), η οποία εξέφρασε και εκφ ράζει τις εθνικές περιπέ τειες, τους απελευθερωτικούς αγώ νες, τους καημούς κα ι τα όνειρα του Κυπριακού λαού, σ ημειώνοντας εξάρσεις3 αλλά κα ι σημεία πτώ σης, στη γενικότερη προσπάθεια του Ε λληνισμού για πνευμα τική αυτοπραγμάτω ση κα ι εθνική συνένωση. Το ισ τορικοκοινω νικό πλαίσιο μιας νέα ς ανάπτυξης τη ς Κυ πρ ιακής λ ογοτεχνίας προσδιορίζεται στα τέλη της δε κ αετίας του 1950, με ορισμένες χρονολογίες-ορόσημα στην εθνική ιστορία του νησιού: το 1955 είναι η χρονιά έναρξης του ένοπλου αγώνα κα τά τω ν Ά γ γ λ ω ν , με σ τόχο την ένωση της Κύπρου με την Ε λλάδα, και το 1960, η χρονιά της ανακήρυξής τής - τόσο αμφισβητούμενης, με τις συμφωνίες που έγιναν - , κυπρια κής ανεξαρτησ ίας.4 Μέχρι τότε η Κυπριακή Λ ογοτεχνία είναι ανοιχτή σ τις επιδράσεις και α κολουθεί τη θεματολογία, τους σ τόχους κα ι τη μορφή της ελληνι κής λ ογοτεχνίας, δεχόμενη με αρκετή καθυστέρηση κα ι τις αλ λα γές της. Α πό τις πρώ τες δεκαετίες του 20ού αιώ να κα ι για πολύ καιρό ο Κ. Π α λ α μ ά ς κα ι ο Α γγ. Σ ικελιανός έδιναν τον τόνο στην εθνική αγωνιστική και ο Κ. Κ αρυω τάκης σ την πεσιμιστική ποίηση.
Η
ετά το κίνημα του 1931, και ιδιαίτερα μετά τον Β' πα γκόσμιο πόλεμο, την ανακίνηση του εθνικού θ έματος, την περιφρόνη ση των διεθνών αρχώ ν κα ι κανόνω ν δικαίου, την κα ταπάτηση των ανθρώπινων δικαιω μάτω ν κα ι τη βάναυση προσβολή της ελευθε ρίας κα ι της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, αφότου μάλιστα άρχισε ο ένοπλος αγώ νας του 1955-1959, τα θέματα της Κ υπριακής Λ ογοτε χνίας εμπλουτίζονται, διευρύνονται, παίρνουν έναν καινούριο κοινω νικοπολιτικό χ αρ ακ τήρ α, τόσο στη μορφή όσο κα ι - κυρίως στο περιεχόμενο. Α πό το νέο πνεύμα επηρεάζονται σ ημαντικά ποι ητές και πεζογράφοι κ α ι της παλαιότερης γενιάς (Κ. Μ άντης, Κύπρ. Χρυσάνθης, Ά ν τ η ς Π ερνάρης κ .ά .).5 Στη δημιουργία μιας κοινω νικής πλέον κα τά βάση τέχνης έρχονται να προστεθούν, στα χρόνια 1955-1959, απευθείας, χω ρίς ενδιάμεσους σταθμούς, κα ι νέ οι λογοτέχνες, οι οποίοι π α ρ ακάμπ το υ ν λυρικά γυμ νάσ ματα, νεα-
Μ
επιδεώρηση παιδικής λογοτεχνίας Η κυπριακή παιδική λογοτεχνία
Αφιέρωμα
86/επιλογη νικές αναζητήσεις και σ χετικές δοκιμές (όπω ς οι Α. Παστελλάς, Α. Πυλιώτης, Γ. Κ ωσταντής κ.ά.). Ό μ ω ς η περίοδος που αρχίζει από το 1960 τελειώνει το 1974, χρονιά που αποτελεί ένα νέο ορόσημο, με το πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου και την τουρκική εισβολή της 20ής Ιουλίου. Η νέα τραγωδία του Ελληνισμού έρχεται να συμπληρωθεί με τις φριχτές εμπειρίες του Κυπριακού λαού, που αναζητά τους ενόχους αλλά και τους αγνοούμενους κα ι τρέφει και την ελπίδα για το μέλλον στους δρόμους της προσφυγιάς. Η νεότερη Κυπριακή λογοτεχνική παραγωγή εκφράζει πλέον, κά ποτε σ παραχτικά, κα ι τις νέες αυτές οδυνηρές εμπειρίες κα ι τους ανάλογους προβληματισμούς.6
Κ υπριακή Π αιδική Λογοτεχνία (όπω ς συμβαίνει παντού), συνδέεται άμεσα με τις αντιλήψεις για την αγωγή του παι διού. Π έρα όμως από τους παιδαγωγικούς, έχει αναμφίβολα και αισθητικούς σκοπούς, ώστε να μπορούμε σ’ αυτή να διακρίνουμε σταθμούς, εξέλιξη, αισθητικές αντιλήψεις και τεχνοτροπίες που προσδιορίστηκαν αντίστοιχα από τα κοινωνικά και ιστορικά κάθε φορά συμφραζόμενα, όπω ς ίσχυσαν και για την Κ υπριακή λογοτε χνική παραγω γή γενικά. Οι μελετητές χωρίζουν την ιστορία της Κ υπριακής Λογοτεχνίας για παιδιά σε τρεις περιόδους: Η πρώτη εκτείνεται από τις αρχές του αιώνα μας ώ ς το τέλος της απ οικιοκρατίας, το 1960. Η δεύτε ρη καλύπτει τα χρόνια από το 1960 ώ ς την τραγωδία του 1974. Και η τρίτη φτάνει ώ ς τις μέρες μας.7 Στην πρώτη περίοδο ανάγεται βέβαια και το πρώ το βιβλίο για παιδιά, είναι η «Σχολική Μ ούσα» του I. Περδίου, με ενθουσιώδη εθνικά-πατριωτικά ποιήματα (1918) και με προφανή τον χρηστικόσχολικό του χαρακτήρα. Έ τ σ ι πρώ το, περισσότερο αυτόνομο λο γοτεχνικό βιβλίο για παιδιά θεωρείται ο «Γιόκας μας» του Τεύκρου Ανθία (1936). Αξιόλογη ήταν τότε και η προσφορά των Πολ. Λοϊζιάδα, Ελ. Αυτονόμου, Ν. Κληρίδη, Κύπρ. Χρυσάνθη, Ά ν τη Περνάρη, Μ ιχ. Τροκούδη κ.ά. Στη δεύτερη περίοδο (1960-1974) συνεχίζεται η παρουσία των παλαιότερων με νέα έργα (Κ. Χρυσάνθης, Κ. Τ όκας, Ευγενία Π αλαιολόγου-Π ετρώνδα, Ιακ. Κυθρεώτη, κ .ά.), αλλά επισημαίνεται ένα κλίμα αναμονής, αναζήτησης, αλλά και κυοφορίας σημα ντικώ ν έργων. Στην τρίτη, τέλος, περίοδο η Κυπριακή Π αιδική Λογοτεχνία α ναπτύσσεται ποσοτικά κα ι ποιοτικά με ταχείς ρυθμούς. Σ ’ αυτό συνέτειναν τα δραματικά γεγονότα του 1974, η προδοσία, η τουρ κική εισβολή, οι νεκροί, οι αγνοούμενοι, οι ξεριζωμένοι, η προσφυ γ ιά... Τον ίδιο καιρό ιδρύεται ο Κ υπριακός Σύνδεσμος Π αιδικού Νεανικού Βιβλίου, ω ς εθνικό τμήμα της Διεθνούς Ο ργάνωσης Βι βλίων για τη Νεότητα (Ι.Β.Β.Υ.), που βοήθησε στην πολύπλευρη α νάπτυξη της Π αιδικής Λ ογοτεχνίας, και τέλος τα βραβεία του Συν δέσμου και του Υπουργείου Π αιδείας, που αποτέλεσαν κίνητρο για αρκετούς νέους συγγραφείς. Σ ’ αυτή την περίοδο συνεχίζουν να γράφουν οι Ευγ. Π αλαιολόγου - Π ετρώνδα, Κ. Χρυσάνθης, Μαρ. Πυλιώτου, Έ λλη Παιονίδου, I. Κυπριώτης, Μιχ. Μ αραθεύτης, Φ. Χ ατζηχάννα κ.ά.
Η
θεματική της Κ υπριακής Π αιδικής Λ ογοτεχνίας προσδιορί ζεται τώρα και εμπνέεται από μια σειρά αιτίες κα ι πηγές: α) από την πνευματική και πολιτιστική παράδοση της Κύπρου, β) α πό την ιστορία του νησιού και τις περιπέτειες και τους αγώνες του
Η
17. Κ. ΙΩΑΚΕΙΜ ΙΔΗ: Η Ευρώπη σε μεταλλαγή. Αθήνα, Θεμέλιο, 1990. Σελ. 312. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ ΓΙΑΤΑΓΑΝΑ: Η Ευρώπη και η Αριστερά. Αθήνα, Θεμέ λιο, 1990. Σελ. 349. Από τους σοβαρότερους γνώστες και μελετητές των κοινοτικών υπο θέσεων, ο εμπειρογνώμων του Υ πουργείου Εξωτερικών και επίκου ρος καθηγητής στον τομέα Ευρω παϊκών Σπουδών του Πολιτικού τμήματος του Πανεπιστημίου Αθη νών, Παναγιώτης Ιωακειμίδης, συ γκέντρωσε στον τόμο αυτό κείμενα με αντικείμενα την Ευρωπαϊκή ενο ποίηση και τη θέση της Ελλάδας. Στα κείμενά του αναλύει με τη γνω στή συστηματικότητά του, την προ βληματική γύρω από τη δυναμική και τις πτυχές της Ευρωπαϊκής Ενο ποίησης, όπως αυτή διαμορφώθη κε μετά τις πρόσφατες ανακατατά ξεις τόσο στο χώρο της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, όσο και στην Ανατολι κή Ευρώπη. Ο συγγραφέας προ σεγγίζει κριτικά την ελληνική ευρω παϊκή πολιτική και ασχολείται εκτενώς με τις ευκαιρίες που προσφέρει η νέα ευρωπαϊκή πραγματικότητα. «Μετά τις πρόσφατες αλλαγές στην Ανατολική Ευρώπη, η Κοινότητα βρίσκεται αντιμέτωπη με νέες "π ρ ο κλήσεις" σχετικά με τη μελλοντική της πορεία», γράφει ο Παν. Ιωακει μίδης και ξεχωρίζει τις δυο «σχολές
0^=
επιλογη/87 Κυπριακού λαού, γ) από τις θρησκευτικές αντιλήψεις και τα θρη σκευτικά βιώματα, δ) από τη φύση και το περιβάλλον, ε) από το παιδί κα ι τον κόσμο του, στ) από τη θέση του παιδιού μέσα στην οικογένεια και την κοινωνία, ζ) από τις (κυρίαρχες) παιδαγω γικές αντιλήψεις, η) από την επίδραση της ελλαδικής και ξένης Π αιδι κής Λ ογοτεχνίας.8 Ως κάτι ιδιαίτερα σημαντικό πρέπει να θεωρηθεί και να υπογραμμισθεί, ότι παράλληλα η Π αιδική Λογοτεχνία διδάσ κεται ω ς θεωρητικό γνω στικό αντικείμενο στην Π αιδαγωγική Α καδημία της Κύπρου (Π .Α .Κ .)9 - κάτι που δεν συνέβη στις ομοειδείς σχο λές της Ε λλάδας, ούτε καν στα Α .Ε .Ι. - και αρχίζει η συστηματι κή κατάταξη και η επιστημονική διερεύνησή τη ς10, ενώ συνεχίζει τη δράση του ο Κυπριακός Σύνδεσμος Π αιδικού - Νεανικού Βιβλίου.11 Οι δραστηριότητες αυτές αποκτούν πολύ μεγαλύτερη σημασία, αν σκεφτούμε, ότι η ανάπτυξη της Κ υπριακής Π αιδικής Λογοτε χνίας καθυστέρησε χρονικά, σε σύγκριση με παρόμοιες κινήσεις στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες. Α ιτίες αυτής της καθυστέρησης θεωρούνται το αποικιακό καθεστώ ς της Κύπρου, το περιορισμένο (αριθμητικά και μορφωτικά) παιδικό κοινό, η έλλειψη εκδοτικώ ν οίκων ειδικά για την Π αιδική Λ ογοτεχνία.12
τον ετήσιο τόμο της «Επιθεώρησης Π αιδικής Λοτοτεχνίας», τον αφιερωμένο στην Κυπριακή Π αιδική Λογοτεχνία, φιλοξε νούνται, μεταξύ άλλων, τα κείμενα τω ν Μιχ. Μ αραθεύτη: Σ υνοπτι κή ιστορία τη ς Κ υπριακής Π αιδικής Λ ο γο τεχν ία ς, Ν ικ. Λιβέρδου: Η Κ υπριακή Λ ο γο τεχν ία για παιδιά ώς το 1974, Δ. Γιάκου: Το παι δ ί σ το έρ γο του Μ ελή Ν ικολαΐδη, X. Σακελλαρίου: Η φυσιογνωμία της Κ υπριακής Π αιδικής Λ ο γο τεχνία ς, X. Σακελλαρίου - Χρ. Κάσσαρη: Η θεματική τη ς Κ υπριακής Π αιδικής Λ ο γο τεχνία ς, Γ. Κιτρομηλίδη: Συνομιλία μ ε το ν Κ. Χ ρυσάνθη, Κ. Χρυσάνθη: Ο νέαρχος Κ ληρίδης και η Κ υπριακή Π αιδική Λ ο γο τεχνία , Τ. Κακουλλή: Η παιδική σελίδα σ το ν κυπριακό τύπο, Γ. Κιτρομηλίδη: Τα παιδικά περιοδικά ( τη ς Κύπρου), Ν. Κληρίδη: Το περιοδικό «Η χα ρά τω ν παιδιώ ν» κα ι π ο λ λά άλλα. Οι επιστήμονες κ α ι οι μ ελετητές τόσο του ελλαδικού όσο κ α ι του Κ υπριακού πνευματικού χώρου σκύβουν πάνω από την πνευματι κή αυτή παραγω γή και παρουσιάζουν με τις εργασίες τους τα παλαιότερα και σύγχρονα έργα, που δημιουργήθηκαν στο χώρο της Κύπρου, αλλά κα ι τους ίδιους, επώνυμους και άγνωστους δημιουρ γούς, που συνέβαλαν στην «ψυχαγωγία» - με την αρχαία και νέα σημασία της λέξης - και τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών της Κύπρου. Π αράλληλα δίνονται αντιπροσωπευτικά δείγματα γραφής λογο τεχνών, επιλεγμένα, ώστε να αναδεικνύεται μια, κα τά το δυνατόν, ολοκληρωμένη εικόνα της Κυπριακής Π αιδικής Λ ογοτεχνίας. Στον τόμο φιλοξενούνται ακόμα κα ι άλλες πολύ ενδιαφέρουσες μελέτες για την Π αιδική Λογοτεχνία. Ξεχωρίζουμε κα ι αναφέρου με τη μελέτη του Ε πίκ. Καθηγητή του Π ανεπιστημίου Π ατρών Η ρακλή Καλλέργη: Ζ η τή μ α τα θεωρίας τη ς Λ ο γο τεχν ία ς, του Κύ πρου Χρυσάνθη: Το παραμύθι και η τεχνο κρ ατία, και της Ρ ίτας Τσιντίλη Βλησμά: Τα ιδιόμορφα λα ϊκ ά παραμύθια τη ς Ιθάκης. Η έκδοση αποτελεί μια φιλότιμη και συστηματική προσπάθεια για συγκέντρωση, ταξινόμηση και αξιολογική αποτίμηση της προ σφοράς των Κυπρίων λογοτεχνών στην Π αιδική Λ ογοτεχνία, πέρα από προκαταλήψεις, προϊδεασμούς και ελλαδοκεντρικές διαθέ-
Σ
σκέψης» που έχουν αναπτυχθεί: α) Αυτή που υποστηρίζει την επιτά χυνση της ενοποιητικής διαδικα σίας, προκειμένου να μπορέσει η Κοινότητα να ανταποκριθεί στις τρέχουσες «προκλήσεις», προσφέροντας ένα σταθερό πλαίσ ιο για την οικοδόμηση της νέας Ευρώπης. Βασικοί εκφραστές της, είναι ο πρό εδρος της Επιτροπής Ντελόρ και χώρες όπως η Γαλλία, Γερμανία, Βέλγιο, Ολλανδία κ.λπ. 6) Η δεύτε ρη «σχολή» εκφράζεται κυρίως από τη Βρετανία που επιχειρηματολογεί υπέρ της επιβράδυνσης της ενοποί ησης, με περιορισμό της στις οικο νομικές κυρίως πτυχές και μετατό πιση της προσοχής στις εξελίξεις στην Ανατ. Ευρώπη. Μέσα στην ε πόμενη δεκαετία, τονίζει ο υυγγραφέας, η Κοινότητα έχοντας στόχο την Ευρωπαϊκή Ένωση θα πρέπει να λάβει το οριστικό θεσμικό της «σχήμα» και «περιεχόμενο». Όσ.ον αφορά την Ελλάδα, μετά τη δεκαετή συμμετοχή της στην Κοινότητα έχει συνειδητοποιηθεί ευρύτερα η τερά στια σημασία της ένταξης στην Κοι νότητα και οι αμφισβητήσεις των αρχών της δεκαετίας ανήκουν ορι στικά στο παρελθόν. Το βιβλίο του Π. Ιωακειμίδη χωρίζεται <l πέντε μέρη: Το πρώτο έχει τίτλο Θεωρητικές και ιδεολογικές πτυχές, το δεύτερο Πολιτικές πτυχές και προοπτικές, στο τρίτο εξετάζονται η Ενιαία αγο ρά και οι οικονομικές πτυχές, στο τέταρτο ο συγγραφέας αναλύει την Ευρωπαϊκή· πολιτική της Ελλάδας
isr*
88/επιλογη σεις, μέσα σε πνεύμα αγάπης κα ι εθνικής ομοψ υχίας, κα ι ταυτό χρονα μια προσφορά στους μελετητές των προβλημάτω ν της Παι δικής Λ ογοτεχνίας γενικά. Εδώ ας αναφέρουμε πω ς, ήδη, το κα λοκα ίρι του 1985 το περιοδ. «Διαβάζω», τχ. 123, αφιέρωμα στα «Κ υπριακά Γ ράμματα», φιλο ξένησε την πολύ ενδιαφέρουσα μελέτη του Δώρου Θεοδούλου: «Π αιδική Λογοτεχνία της Κύπρου», σελ. 51-56, μια από τις πρώ τες, στον ελλαδικό χώρο, μελέτες σ χετικές με το θέμα αυτό. Τον τόμο της «Επιθεώρησης Π αιδικής Λογοτεχνίας» κλείνουν, όπω ς έχει καθιερώσει ο διευθυντής της, Χ άρης Σακελλαρίου, και η συντακτική επιτροπή της, τα memoranda της πα γκ όσμιας ειρή νης και του πολέμου, φιλοξενούνται οι απόψεις των αναγνωστών κα ι γίνεται κριτική παρουσίαση παιδικώ ν λογοτεχνικών βιβλίων. Α κόμα γίνεται καταγραφή της κριτικογραφ ίας Π αιδικής Λογοτε χνίας κα τά συγγραφείς κα ι έργα για το 1989, αναφέρονται, σε θε ματικές κατηγορίες, οι π ρόσφ ατες εκδόσεις παιδικώ ν - νεανικών βιβλίων (1989), γίνεται μνεία των συνεργατών της «Επιθεώρησης» που «έφυγαν» και, τέλος, παρατίθεται «Ο δηγός επετείων» για πρό σωπα και έργα της Λογοτεχνίας. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΔΗΜ . ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ
Σημειώσεις - Παραπομπές 1. Βλ. Γ.Π. Σαββίδη: «Η Κυπριακή Λογοτεχνία από Ελλαδική σκοπιά». Εφημ. «Φι λελεύθερος», της Λευκωσίας, 13.5.1979. 2. Βλ. Γιώργου Κεχαγιόγλου: «Η νεότερη Κυπριακή Λογοτεχνία μέσα στο πλαίσιο των ιστοριών της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας». Περιοδ. «Αντί», περίοδος Β", τχ. 151, 9.5.1980, σελ. 32-35. 3. Βλ. και Γ.Π. Σαββίδη: «Σύγχρονοι Κύπριοι Ποιητές». Εφημ. «Το Βήμα», 8.10.1989. Επίσης, Δημήτρη Γιάκου: «Ασκήσεις Λόγου», Μελετήματα (Μεταξύ άλλων: Κύπρος Χρυσάνθης, ο ποιητής ο πεζσγράφος, ο πνευματικός άνθρωπος, Μελής Νικολαΐδης, ο λογοτέχνης κι ο. άνθρωπος, Αιμίλιος Χουρμούζιος, ο κριτι κός της τέχνης και της ζωής), «Λυρική Κύπρος», Λευκωσία 1962. 4. Βλ. σχετικά α) Γιώργου Μολέσκη: «Το ιστορικοκοινωνικό πλαίσιο της νεότερης Κυπριακής Λογοτεχνίας». Περιοδ. «Διαβάζω», τχ. 123, 17.7.1985, αφιέρωμα στα «Κυπριακά Γράμματα», σελ. 13-17 β) Νίκου Κρανιδιώτη: «Η Κυπριακή Ποίηση κάτω από το φως των κοινωνικών και πολιτικών συνθηκών του μέσου εικοστού αιώνα». Περιοδ. «Η λέξη», τχ. ’85-’86, Ιούν. - Αυγ. 1989, αφιέρωμα: σελ. 422-425. 5. Βλ. Γιώργου Μολέσκη: «Το ιστορικοκοινωνικό πλαίσιο της νεότερης Κυπριακής Λογοτεχνίας», ό.π. σελ. 15. 6. Ο.π. σελ. 17. 7. Βλ. Μιχ. Μαραθεύτη: «Η ανάπτυξη της παιδικής Λογοτεχνίας στην Κύπρο». Στον τόμο: που εξέδωσε ο «Κυπριακός Σύνδεσμος Παιδικού - νεανικού Βιβλίου», 1979. Επίσης βλ. Νίκου Λιβέρδου: Η Κυπριακή Λογοτεχνία για παιδιά ώς το 1974. Στην : «Επιθεώρηση Παιδικής Λογοτεχνίας». Αφιέρωμα: Εκδ. Σμυρνιωτάκης, Αθήνα 1989, σελ. 27-28. 8. Βλ. Χάρη Σακελλαρίου - Χρήστου Κάσσαρη: «Η θεματική της Κυπριακής Παιδι κής Λογοτεχνίας». Στην «Επιθεώρηση Παιδικής Λογοτεχνίας», ο.π., σελ. 45-51. 9. Βλ. Δώρου Θεοδούλου: «Η Παιδική Λογοτεχνία στην Παιδαγωγική Ακαδημία Κύπρου». Στον τόμο: Εισηγήσεις στο Λ' σεμινάριο του «Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βι βλίου, Θεσσαλονίκη 18-20 Οκτωβρίου 1985. Έκδ. Πατάκη, Αθήνα 1987, σελ. 117-125. 10. Βλ. Δώρου Θεοδούλου: «Παιδική Λογοτεχνία της Κύπρου». Περιοδ. «Διαβάζω», τχ. 123, 17.7.1985, σελ. 51-56. 11. Βλ. Μαρίας Μιράσγεζη: Ένα ενδιαφέρον συνέδριο στη Λευκωσία. Πρόκειται για το Συνέδριο που έγινε στις 25 και 26 Νοεμβρίου 1989 στην Κύπρο, με θέμα: «Τα δεκαπεντάχρονα του Κυπριακού Συνδέσμου Παιδικού - Νεανικού Βιβλίου. Πα ρελθόν - παρόν και μέλλον της Κυπριακής παιδικής Λογοτεχνίας». Περιοδ. «Δια δρομές», τχ. 17, Ανοιξη 1990, σελ. 49-52. 12. Βλ. Μιχ. Μαραθεύτη: Συνοπτική ιστορία της Κυπριακής Παιδικής Λογοτεχνίας. Στην «Επιθεώρηση Παιδικής Λογοτεχνίας», ό.π., σελ. 13.
Κύπρος.Λο
γοτεχνίακαιΤέχνη,
ΠαιδικήΦιλολογία, ΗΚυπριακήΠαιδικήΛογοτεχνία.
γής;».
«Τοπαιδικόλογοτεχνικόβιβλίο.ΈργοΤέχνης;ΜέσοΑγω
και στο πέμπτο τις Σχέσεις αριστε ρός και ευρωπαϊκής ενοποίησης. Ο Παν. Ιωακειμίδης στο βιβλίο του «Η Ευρώπη σε μεταλλαγή» εξε τάζει συστηματικά τους νέους στό χους για την οικοδόμηση νέων θε σμών και διαμόρφωση νέων π ο λιτικών. Ο Ξενοφών Γιαταγάνας στο δικό του βιβλίο, πόυ έχει τίτλο «Η Ευρώ πη και η Αριστερά» και κυκλοφόρη σε επίσης από τις εκδόσεις «θεμέ λιο», παρουσιάζει κείμενα της πε ριόδου 1979-1990. Πρόκειται για μια ενδιαφέρουσα μαρτυρία σχετι κά με τα προβλήματα που ανέκυ ψαν στην πρώτη δεκαετία της έντα ξης τής Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα. Τα κείμενα του Ξ. Γιαταγάνα αποκτούν μεγαλύτερο ενδια φέρον αφού ο συγγραφέας εργά στηκε όλο αυτό το διάστημα στη Νομική Υπηρεσία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Το βιβλίο του διαιρείται σε πέντε ενότητες: Ευρωπαϊκή πο λιτική - Θεσμικά προβλήματα Μπροστά στο 1992 - Τα κόμματα και η διοίκηση - Πολιτικά και Εθνι κά ζητήματα. Ο συγγραφέας δίνει ιδιαίτερη έμ φαση στην αρνητική στάση της Αρι στερός απέναντι στην Ευρώπη, στάση που εγκαινιάσθηκε από την περίοδο της ελληνικής σύνδεσης με την ΕΟΚ για να διατηρηθεί μέχρι τις μέρες μας.
ΣΩ ΤΗ ΡΗ Σ ΝΤΑΛΗΣ
• ΒΙΒΛΙΟ: Ο φίλος τον εκπαιδευτικού • ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΣ: Ο φίλος του βιβλίου • GUTENBERG: Η σωστή σχέση με το βιβλίο και τους φίλους του
Με το επίδομα προμήθειας βιβλίων έγινε το πρώτο βήμα... GUTENBERG ΓΕΝΙΚΟΣ ΤΙΜΟΚΑΤΑΛΟΓΟΣ
...το επόμενο βήμα ΕΚΔΟΣΕΙΣ
GUTENBERG οι ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ
GUTENBERG
ΓΙΑ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΣΑΣ ΖΗΤΗΣΤΕ ΤΟΥΣ ΕΙΔΙΚΟΥΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΥΣ ΤΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ GUTENBERG
ΣΕ ΟΛΑ ΤΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ
GUTENBERG · ΣΟΛΩΝΟΣ 103 · 106 78 ΑΘΗΝΑ · ΤΗΛΕΦ. 36.00.127
4 Εκδόσεις Κέδρος Γ . Γενναδίου 3 -
Τ η λ . 36.02.007
Μ. ΣΚΟΤ ΠΕΚ ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΜΠΕΣΤ-ΣΕΛΕΡ ΤΟΥ ΕΙΔΟΥΣ ΤΟΥ ΣΤΙΣ Η.Π.Α. Μ^α νέα μυχολογία για την αγάπη για τις πα ραδοσιακές αξίες και για την πνευματική ανάπτυξη
Π Ο ΔΡΟΜΟΣ 1 ·*ιι Ο ΛΙΓΟΤΕΡΟ 0 ΔΡΟΜΟΣ ΤΑΞΙΔΕΜΕΝΟΣ Ο Δρ. ΠΕΚ ασχολείται ιδιαίτερα με τη φύση της αγάπης στις ανθρώπινες σχέσεις: πώς να αναγνωρίζουμε την πραγματική αρμονία· πώς να διακρίνουμε την εξάρτηση από την αγάπη· πώς να αποκτήσουμε ατομικότητα· πώς να ευαισθητοποιηθούμε ως γονείς. Το βιβλίο αυτό, είνάι για μια σειρά χρόνια, το πρώτο μπεστ-σέλερ του είδους του στις Η.Π.Α., και στις άλλες αγγλόφω νες χώρες. Με αξιοθαύμαστο τρόπο ενσωματώνει παραδοσιακές μυχολογικές και πνευματικές καταστάσεις. Το αποτέλεσμα μας δίνει ένα βιβλίο που μπορεί να μας μάθει πώς να αγκαλιάζουμε την πραγματικότητα και να αποκτήσουμε την απαραίτητη γαλήνη και πληρότητα στη ζωή μας.
0 ΛΙΓΟΤΕΡΟ ΤΑΞΙΔΕΜΕΝΟΣ
Μια ν έ α ψ υ χ ο λ ο γ ία γ ι α τη ν αγάπη γ ι α τ ι ς π α ρ α δ ο σ ια κ έ ς α ξ ίε ς κ α ι γ ι α τη ν π ν ε υ μ α τ ικ ή ανάπτυξη