D&A-finaliteit
AARDRIJKSKUNDE 4 MODULE
1
Hoe ver draagt de aarde ons nog?
2
Inhoud ISAAC-moment
Vijf na twaalf? ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 3
1 The final countdown
1.1 Wie haalt het jaareinde? ������������������������������������������������������������������������������������������� 4 1.2 Raakt de aarde onherstelbaar uitgeput? ������������������������������������������������������� 8 1.2.1 Zuiver, drinkbaar water ������������������������������������������������������������������������������� 9 1.2.2 Voldoende voedsel ����������������������������������������������������������������������������������������� 10 1.2.3 Materiaal uit de geosfeer ������������������������������������������������������������������������� 12 1.3 Een zoektocht naar beter �������������������������������������������������������������������������������������� 14
2 It’s the carbon, stupid! 2.1 2.2 2.3 2.4
De koolstofcyclus zonder antropogene inbreng ������������������������������������� De koolstofcyclus met antropogene inbreng �������������������������������������������� Het hockeystick syndroom ����������������������������������������������������������������������������������� En nu? ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������
3 Tipping points 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5
Water, de rest komt later ������������������������������������������������������������������������������������� Ieders bordje gevuld ������������������������������������������������������������������������������������������������ De gevolgen van ontbossing ��������������������������������������������������������������������������������� Laat de motor draaien ��������������������������������������������������������������������������������������������� De mensheid groeit ���������������������������������������������������������������������������������������������������
17 18 19 22
25 28 30 31 35
4 Donut or do not?
4.1 Wat is dat met die donut? �������������������������������������������������������������������������������������� 36 4.2 Meten is weten! ����������������������������������������������������������������������������������������������������������� 37
ISAAC-actie
Move the date! ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 41
STUDIEWIJZER
������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 44
3
ISAAC-moment
Vijf na twaalf? id-Amerika: Zware regen in Zulië en al 13 doden in minstens 18 doden in Brazi getroffen Bolivia, half miljoen mensen
Waar is deze foto genomen?
Is de tekst van dit liedje nog actueel?
Waarvoor staat deze jongedame?
Dit is een lied voor de mensen die zorgen Dat morgen de mensen al dood zullen zijn. Dit is een lied voor de doden van morgen Begraven, bekist in een stenen woestijn. Laat ons een bloem En wat gras dat nog groen is. Laat ons een boom En het zicht op de zee. Vergeet voor een keer Hoeveel geld een miljoen is. De wereld die moet nog een eeuwigheid mee. Je breekt en je hakt en je boort door de bergen. Je maakt elke heuvel gelijk met de grond. De reuzen van nu lijken morgen maar dwergen. Vooruitgang vernielt wat er gisteren nog stond. (…) Louis Neefs, 1970
WOEDE OP BRUSSELS
AIRLINES
3000 lege vliegtuigen
in België de lucht in om en landingsrechten te behoud
Is dit een beeld vanuit de Middellandse Zee?
Wat doet deze teller (met jou)?
4
1 The final countdown Het is niet echt hoopgevend om een klok te zien aftellen naar het einde van de wereld, naar het moment waarop we onze planeet volledig uitgeput zullen hebben aan grondstoffen en ruimte. Het sluit aan bij de krantenkoppen, nieuwsbulletins en klimaatacties die nog steeds in de mainstreammedia opduiken. Onze samenleving, als systeem, kraakt in al haar voegen. Maar loopt het echt zo’n vaart of ligt de waarheid – zoals zo vaak – ergens in het midden? Kijk nog eens naar de aftelklok in het ISAAC-moment. Daar staat: The end of the world ‘as we know it’. Waar verwijst de ‘we’ naar? Hieronder staan vier deelaspecten van de aftelklok. Vul de tabel verder in aan de hand van onze befaamde wedding cake. DEELASPECT
SDG
LAAG
gebrek aan voedsel gebrek aan drinkbaar water teloorgang van regenwouden geen vis meer in zeeën en oceanen Naar welk jaar telt deze klok eigenlijk af? Ga naar de miniwebsite en verklaar waarom men net naar dat jaar aftelt.
1.1 Wie haalt het jaareinde? Globaal gezien zouden we eigenlijk 1,7 (!) aardes nodig hebben om te leven zoals we nu leven. Het volgend filmpje op de miniwebsite legt uit hoe dat komt.
Bekijk ook eens de link van ‘The World Counts’. Op welk getal staat de teller daar (op drie cijfers na de komma)?
5
In de eerste graad maakte je al kennis met Earth Overshoot Day.
In de module Smakelijk! van de eerste graad leerde je dat Earth Overshoot Day de dag is waarop de mens wereldwijd alle grondstoffen, energie en voeding die de aarde in één jaar kan produceren, verbruikt heeft.
Ga via de QR-code naar de link van Earth Overshoot Day en beantwoord de vragen. • Wanneer viel deze dag in 1970 (het jaar van het liedje van Louis Neefs)?
• Wanneer viel deze dag in 2000 (het einde van vorig millennium)?
• Op welke datum (jaar + dag) viel de laatst gekende Earth Overshoot Day? • Op welke manier evolueert deze datum? Leg uit. Earth Overshoot Day is niet voor elk land gelijk. Waarom niet? Formuleer jouw hypothese. Ga naar de link ‘Country Overshoot Days’ en scroll naar onder. Som vier landen op die wél toekomen met één aarde. 1
3
2
4
Om als mensheid te overleven, moeten/willen/kunnen we dan allemaal zó leven? Bespreek.
6
Gebruik je atlas voor de volgende oefening. Leg een verband tussen de landen met een Earth Overshoot Day (EOD) in maart, deze met een EOD in december, en landen met een overschot. • Vul elk vakje van de tabel in met ‘hoog’, ‘matig’ of ‘laag’. MAART
HDI ENERGIEVERBRUIK INDUSTRIALISATIEGRAAD BBP
4 LANDEN MET EEN OVERSCHOT
DECEMBER
WIST-JE-DAT
De afkorting BBP staat voor het bruto binnenlands product. Dit is de totale marktwaarde van alle goederen en diensten die in één jaar in één land worden geproduceerd. Het is dan ook de maatstaf voor de welvaartstatus van een land of regio.
• Ga naar de wereldkaart op de volgende pagina. Kleur de landen met een EOD in maart rood. Kleur de landen met een EOD in december geel. Landen die geen EOD hebben, kleur je blauw. • Vergelijk je vaststelling hierboven met je hypothese op de vorige pagina. Wat stel je vast?
30°0'0"S
0°0'0"
30°0'0"N
60°0'0"S
60°0'0"N
180°0'0"
180°0'0"
150°0'0"W
150°0'0"W
120°0'0"W
120°0'0"W
World Overshoot Day - enkele landen vergeleken
90°0'0"W
90°0'0"W
0
30°0'0"W
30°0'0"W
0°0'0"
0°0'0"
30°0'0"E
30°0'0"E
60°0'0"E
60°0'0"E
1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 km
60°0'0"W
60°0'0"W
90°0'0"E
90°0'0"E
120°0'0"E
120°0'0"E
150°0'0"E
150°0'0"E
180°0'0"
180°0'0"
60°0'0"S
60°0'0"N
30°0'0"S
0°0'0"
30°0'0"N
7
8
Ga naar de Ecological Footprint Calculator en neem de enquête af bij jezelf. Maak daarbij gebruik van het hulpblad ‘Mijn Earth Overshoot Day’. • Hoeveel aardes hebben we nodig als iedereen zoals jij zou leven? Noteer. • Hoe voel je je daarbij? Bespreek. • Op welke manieren kun je je voetafdruk vandaag al verkleinen? Noteer een aantal aanpassingen in je dagelijks leven. Eén grote vaststelling kun je alvast niet uit de weg gaan: we verbruiken op dit moment meer dan de aarde aankan!
De vierde stap in het systeemdenken is het kunnen afleiden van oorzaak-gevolg relaties van een systeem Elke relatie stellen we voor met een pijl. Hier vind je twee voorbeeldjes. • koopkracht v. inwoners
• mens
comfort woning comfort kledij comfort voedsel
water- en energieverbruik
bv. auto op benzine of elektriciteit
ecologische voetafdruk
omgeving
bv. hoeveelheid fijn stof in de dampkring
Op de vorige pagina’s onderzocht je zelf al oorzaak-gevolg relaties. Probeer dit nu (op een apart blad) in een schema te gieten. Er zijn verschillende mogelijkheden.
1.2 Raakt de aarde onherstelbaar uitgeput? Acht miljard klanten per dag bedienen, elke dag opnieuw: lukt dat nog wel voor onze aarde? De snelheid waarmee de aarde voedsel en grondstoffen kan produceren, voldoet duidelijk niet meer aan de stijgende vraag van haar bewoners. De wijze spreuk van Mahatma Gandhi lijkt steek te houden: wij zijn te gulzig als het op onze honger naar materialen en voeding aankomt. In dit hoofdstuk blikken we vooruit en gebruiken we de voorkennis van het begin van vorig schooljaar als uitganspunt: wat heeft een mens nodig om te overleven?
9
1.2.1 Zuiver drinkbaar water Zoals je ondertussen weet, bestaat de aarde uit vier sferen. De hydrosfeer (het geheel van water) is daar één van.
GEO SFEER
ATMO SFEER
HYDRO SFEER
BIO SFEER
Naast zuurstofgas (O2) is water (H2O) één van de belangrijkste, zoniet dé belangrijkste behoefte van mens, fauna en flora. De biosfeer kan niet zonder! Lees op de miniwebsite het artikel over de watercrisis in Kaapstad. • Wat is ‘Day Zero’ volgens het artikel? Kruis aan. de dag met het meeste waterverbruik in Kaapstad en omgeving het zorgwekkend laagtepunt in het waterniveau van de dammen rond Kaapstad het moment waarop Kaapstad een bepaald inwonersaantal overschrijdt het punt waarop de regenval het waterniveau van de dammen rond Kaapstad weer op peil brengt • Wat gebeurt er vanaf dat punt? Wist je dat water al vaker een inzet was voor conflicten en oorlogen? Via de link ‘Water Conflict Chronology’, krijg je een overzicht van hoe water een cruciale rol speelde in veel onenigheden. Ook bij ons speelde iets gelijkaardigs zich af. Zoek de volgende gegevens op via de link. • Welk conflict speelde zich af in onze eigen omgeving? • Filter op: datum: 2010-heden, type: wapens, regio: de hele wereld. Bekijk de resultaten. Welke vind je de meest opvallende in deze lijst? Bespreek.
10
1.2.2 Voldoende voedsel In een artikel, getiteld: ‘Zó voeden we die 10 miljard monden in 2050 (met behoud van de aarde!)’ schrijft de Nederlandse journalist Mac van Dinther het volgende: ‘Ons dagelijks brood lijkt de aarde te verzwelgen’. Hiermee wijst hij op het probleem dat de mens meer natuurlijke hulpbronnen vraagt dan dat de aarde kan bieden. De vraag naar meer voedsel vormt bovendien ook de grootste factor in de uitstoot van broeikasgassen en daarmee dus ook de opwarming van het klimaat. Om tegen 2050 binnen een aanvaardbare uitstoot van broeikasgassen te blijven, is een combinatie van drie maatregelen nodig. Bestudeer de onderstaande afbeelding en noteer eronder welke drie maatregelen zich opdringen. De zwarte handjes en doorlopende lijnen illustreren een redelijke ambitie. De witte handjes met de stippellijntjes illustreren een grote ambitie.
BROEIKASGASSEN
HTTPS://WWW.VOLKSKRANT.NL/KIJKVERDER/2018/VOEDSELZAAK/ARTIKELEN/ ZO-VOEDEN-WE-DIE-10-MILJARD-MONDEN-IN-2050-MET-BEHOUD-VAN-DE-AARDE/
Hier gaan we heen in 2050 als we niets doen 87% extra belasting
combinatie van de drie maatregelen + 12%
afval / verspilling + 76%
ijn we nu: 100 % er z i H
Het kan ook + 70% worden door minder te verspillen
- 31%
+ 70%
… of zelfs onder het huidige niveau uitkomen
- 10%
dieet / gewoonten + 33%
1
2
3
+ 66% technologie + 70%
Deze illustratie lijkt eigenlijk wat op het economisch model van de Engelse Kate Raworth. In haar boek, getiteld ‘Doughnut Economics’ pleit ze voor een alternatief economisch systeem die tegemoetkomt aan de behoeftes van de mens, zonder daarbij onze planeet te overbelasten. In hoofdstuk vier ‘Donut or do not’ leer je er meer over.
11
Wat wil jij veranderen aan je eetpatroon? Schematiseer in het onderstaande kader.
12
1.2.3 Materiaal uit de geosfeer Ondertussen weet je al dat de mens heel wat materialen uit de geosfeer opdelft, onder andere om zich te beschermen en huizen te bouwen. Maar aan deze ontginning kan wel eens een einde komen. Dat geldt bijvoorbeeld ook voor een – op het eerste gezicht banaal – product als zand.
GEO SFEER
ATMO SFEER
HYDRO SFEER
BIO SFEER
Welke producten uit de onderstaande lijst bevatten zand? Markeer ze. ramen
zandkoekjes
antiaanbaklaag
peeling/scrub
stressballetjes
brood
schoonmaakproducten
verf
schuurpapier
spiegels
beton
baksteen
tandpasta
cosmetica
computerchips
Door de COVID-19 omstandigheden en het vastlopen van de Ever Given in het Suez kanaal in maart 2021 (zie leerstof derde jaar) is de wereldeconomie aan het hamsteren geslagen. De vraag naar grondstoffen (zoals o.a. zand) werd daardoor enorm groot, met als gevolg een prijsexplosie en een tekort aan materialen.
WIST-JE-DAT
Waarom gebruiken we eigenlijk geen woestijnzand om het tekort op te vangen? Het antwoord is eenvoudig: door winderosie is dit soort zand te rond. Daardoor klitten de korrels niet aan elkaar en is het waardeloos als bouwmateriaal. In de bouwsector gebruikt men dan ook vaak Rijnzand, dat is een zandsoort dat uit rivieren wordt gewonnen.
13
Lees het artikel op de miniwebsite. Noteer in het kader de producten, grondstoffen en voedingsmiddelen waar een wereldwijd tekort aan is. PRODUCTEN
GRONDSTOFFEN
VOEDINGSMIDDELEN
14
1.3 Een zoektocht naar beter Elk jaar maken de gnoes een enorme trek op basis van de seizoenen, of, beter gezegd: volgens het opschuiven van de zon t.o.v. de aarde. Dit doen ze onder invloed van de ITCZ (de Intertropische Convergentiezone), een regenzone die opschuift van noord naar zuid en terug. De grote trek van gnoes, zebra’s en gazellen verloopt bijna gelijktijdig met dit natuurlijk fenomeen. Vooral de oversteek van de rivier Mara zorgt voor spectaculaire beelden en trekt heel wat toeristen naar Kenia. Wat is de drijfveer van de grote trek van deze grazers?
Markeer de items die samenhoren in eenzelfde kleur. WIE?
WAARHEEN?
DRIJFVEER?
grazers in Oost-Afrika
via de Middellandse Zee naar Europa
het ontvluchten van de escalerende oorlog ingezet door buurland Rusland
mensen uit Oekraïne
via Turkije en Griekenland, via de Balkanroute
zoektocht naar nieuwe en rijkere landbouwgronden
Europese emigranten (eind 19e, begin 20e eeuw)
IJsland en Groenland
de opschuivende neerslagzone (ITCZ) die nieuwe stukken savanne in het vers groen zet
mensen uit Sub-Sahara Afrika
vluchtwegen via de westelijke buurlanden
nood aan nieuwe landbouw grond door bevolkingsgroei, werkloosheid door mechanisatie in de textiel sector
Vikings
van noord naar zuid, dwars doorheen de savannes van Kenia en Tanzania
ontvluchten van de uitzichtloze economische en politieke situatie, angst voor het extremistisch geweld
mensen uit het Midden-Oosten
tocht naar het beloofde land (VS) met de Red Star Line
angst voor vervolging door het regime (Assad, Taliban), gebrek aan toekomstperspectief
15
ns, 1896
Landverhuizers, Eugène Laerma
2
Oekraïense vluchtelingen, maart 202
© МІНІС ТЕРС ТВО ВНУТ РІШН ІХ
СПРА В УКРА ЇНИ
©NORDNORDWEST – CC-SA 4.0
WIST-JE-DAT
De Titanic was een schip van de White Star Line. Tussen 1850 en 1924 bracht die rederij miljoenen Europese emigranten naar de Verenigde Staten. Dankzij grote stoomschepen konden ook minder rijke Europeanen de prijs voor de oversteek betalen. Ze vluchtten immers weg uit hun land omdat er armoede heerste op het platteland, omdat hun aardappeloogsten mislukten of omdat er gods dienstige spanningen waren. In de Verenigde Staten lonkten dan ook godsdienstvrijheid en grote oppervlaktes landbouwgrond. De Titanic zou haar eerste oversteek niet eens halen: ze kwam in aanvaring met een ijsberg in 1912.
STUDIEWIJZER
I k kan het systeem aarde in vier verschillende sferen indelen: de biosfeer, atmosfeer, geosfeer en hydrosfeer. Ik kan de ongelijke regionale druk van het systeem aarde aantonen, met behulp van de Kaya Identity en Earth Overshoot Day. Ik kan onderzoeken hoe de ontbossing van het regenwoud, waterschaarste en het tekort aan grondstoffen aanleiding geven tot het overschrijden van bepaalde planetaire grenzen. Ik kan aantonen dat verschillende antropogene bronnen bijdragen tot het versterkt broeikaseffect (hockeystick curve). Ik kan de gevolgen van het versterkt broeikaseffect aantonen. Ik kan de ruimtelijke spreiding en de drijfveren van migratiestromen verklaren. Ik kan aantonen dat de SDG’s een fundament kunnen zijn voor de overgang naar een duurzame wereld, zoals het model van Raworth illustreert. Ik kan patronen, terugkoppelingsmechanismen, schaalperspectieven, oorzaken, gevolgen en veranderingen in een systeem herkennen en analyseren. Ik kan de verschillende stappen van het systeemdenken toelichten en systeemfouten aantonen. Ik kan gebruik maken van geografische hulpbronnen zoals de atlas, kaarten en statistisch bronnenmateriaal (grafieken). Ik kan verklaren hoe de BBP, HDI, het energieverbruik en de industrialisatiegraad van een land zich tot één of meerdere landen verhouden.
COLOFON Auteurs Marc Bellinkx, Tine Simoens, Dieter Vandamme, Solange Goossens, Kris Verbouw Eerste druk 2022 SO 127/2022 Bestelnummer 90 808 0411 (module 1 van 2) ISBN 978 90 4864 311 0 KB D/2022/0147/58 NUR 126 Thema YPJT Verantwoordelijke uitgever die Keure, Kleine Pathoekeweg 3, 8000 Brugge RPR 0405 108 325 - © die Keure, Brugge Die Keure wil het milieu beschermen. Daarom kiezen wij bewust voor papier dat het keurmerk van de Forest Stewardship Council® (FSC®) draagt. Dit product is gemaakt van materiaal afkomstig uit goed beheerde, FSC®-gecertificeerde bossen en andere gecontroleerde bronnen.