BTijdvakken Politiek-filosofisch

v De eerste stedelijke beschavingen

Nadat de landbouw was uitgevonden, ontstonden in vruchtbare gebieden de eerste staten. Het vorige leerjaar heb je geleerd over de staat Egypte. In de steden van Egypte stonden grote tempels en paleizen. Over het hele land regeerde een farao. Maar Egypte was niet de enige stedelijke cultuur. Welke andere oude culturen zijn er geweest? Hoe werden die geregeerd?

A — Mesopotamië

Door het land dat tegenwoordig Irak heet, stromen twee rivieren: de Eufraat en de Tigris. Het riviergebied wordt daarom ook wel Mesopotamië genoemd, wat ‘land tussen rivieren’ betekent. Net als de Nijl in Egypte zorgen de rivieren in Mesopotamië voor vruchtbaar land. Daardoor kon er duizenden jaren geleden een stedelijke cultuur ontstaan.

De afbeelding laat een Mesopotamische stad zien. Je ziet een stadsmuur om de inwoners te verdedigen tegen vijanden. Een belangrijk gebouw in de stad is de tempeltoren. Boven op de toren staat de tempel voor de god die in de stad werd vereerd. Zo’n tempel werd op een hoge plaats gebouwd omdat hij dan dichter bij de hemel was.

Op de rivier varen schepen. Sommige schepen leggen aan bij de stad om producten uit te laden. Onder de zonneschermen voor de stadspoorten worden ze verkocht. Er was dus handel in zo’n stad. Aan de overkant van de rivier op de afbeelding liggen akkers met daartussen slootjes. Van daaruit konden de akkers worden bevloeid. Veel stadsbewoners leefden dus ook van landbouw

In Mesopotamië werd het schrift eerder uitgevonden dan in Egypte. Dat gebeurde omstreeks 3500 v. C. Het is het oudste schrift ter wereld. Vorig jaar heb je geleerd dat dat een belangrijk keerpunt was.

Het Mesopotamische schrift wordt spijkerschrift genoemd. Het ziet er anders uit dan het hiërogliefenschrift dat in Egypte werd gebruikt. De tekens werden gemaakt door stiften in vochtige klei te drukken. Als zo’n kleitablet was opgedroogd, werd de klei hard en bleef de boodschap goed bewaard. De tabletten konden dan als een brief worden meegenomen. Later werden ook teksten in steen gebeiteld.

De kleitablet van afbeelding 2 is in ongeveer 2700 v. C. geschreven. Het is een koopcontract voor een huis met een akker.

Over veel Mesopotamische steden regeerde een vorst. De stad met omgeving vormde dan een staat. Zo’n kleine staat noem je een stadstaat. Op afbeelding 3 zie je bijvoorbeeld koning Gudea die regeerde over de stadstaat Lagash. Dit is één van de 26 standbeelden die van hem gevonden zijn. Vaak staan er inscripties op over de goede dingen die de koning gedaan heeft. De meeste gaan over het aanleggen van kanalen om akkers te bevloeien, het bouwen van tempels, en offers die hij aan goden heeft gebracht. De koning kon dat natuurlijk niet allemaal alleen doen. Bij het bestuur van zijn staat werd hij geholpen door ambtenaren. Het zittende beeld stelt zo’n ambtenaar voor. Zij schreven de wetten en regels van de koning op en controleerden of ze goed werden uitgevoerd. Een belangrijke taak was het controleren van de landbouw. De opbrengsten van de akkers werden bewaard in grote pakhuizen. De ambtenaren spraken ook recht in naam van de koning.

Behalve ambtenaren had de vorst priesters en soldaten in dienst. De priesters werkten in de tempels. Daar brachten zij offers en voerden plechtigheden uit. De soldaten vochten om de staat te verdedigen, maar ook om de macht van de vorst overal te handhaven. Wie niet gehoorzaamde, werd gestraft. In Mesopotamië werden vorsten niet als goden vereerd, zoals de farao van Egypte. De Mesopotamiërs geloofden wél dat vorsten hun macht van de goden gekregen hadden.

Soms lukte het een Mesopotamische vorst om alle stadstaten langs de Eufraat en de Tigris te veroveren. De eerste die dat deed, was koning Sargon. Hij regeerde omstreeks 2300 v. C., vijftig jaar lang. Omdat hij alle steden van Mesopotamië had veroverd, noem je zijn staat een rijk Dat is een grote staat waarin veroverde volken worden overheerst. Het rijk van Sargon was het eerste rijk in de geschiedenis. Het belangrijkste wat een heerser van een rijk van de onderworpen stadstaten vroeg, was dat zij hem belasting betaalden. Deden ze dat niet, dan waren de straffen zwaar. Voor de rest konden de inwoners hun gang blijven gaan. Ze bleven bijvoorbeeld hun eigen goden vereren op hun eigen tempeltorens.

B — Babyloniërs

Vanaf ongeveer 1900 v.C. waren de Babyloniërs 300 jaar lang de baas in Mesopotamië. Een bijzondere Babylonische vorst was Hammoerabi (r. 1792 v.C.–1750 v.C.). Hij veroverde niet alleen een groot rijk, hij was ook de eerste vorst die omstreeks 1780 v. C. wetten liet opschrijven. Ze staan op een groot monument waarop bovenaan de koning zelf te zien is. Hij krijgt daar de wetten van de zonnegod Sjamasj die op een troon zit.

De wetten van Hammoerabi waren een keerpunt in de geschiedenis. Met geschreven wetten weet iedereen waaraan hij toe is; rechters kunnen niet langer zomaar willekeurig een oordeel uitspreken. Dit zijn twee voorbeelden van de 282 wetten die je op het monument kunt lezen :

‘Als iemand een ander beschuldigt van een moord en dat niet kan bewijzen, moet hij zelf ter dood worden gebracht.

Als iemand te lui is om zijn dam in goede staat te houden, en als dan de dam doorbreekt en alle velden onder water komen te staan, dan zal hij als slaaf worden verkocht, en met het geld zal het graan worden vergoed dat hij verwoest heeft.’

Omstreeks het jaar 600 v.C. stichtten de Babyloniërs opnieuw een groot rijk dat daarna ongeveer honderd jaar heeft bestaan. Het was groter dan het rijk van Hammoerabi: niet alleen Mesopotamië hoorde erbij, maar ook Syrië en Palestina.

Een bekende koning van dat rijk was Nebukadnezar (r. 605 v.C.–562 v.C.). Hij liet de indrukwekkende hoofdstad Babylon opnieuw opbouwen met een heel hoge tempeltoren, paleizen en prachtig versierde stadspoorten. Beroemd waren de zogenaamde ‘hangende tuinen van Babylon’; die hingen niet echt, maar het waren terrassen waarop parkjes waren aangelegd. In de Oudheid stond dat bekend als een wereldwonder

Nebukadnezar veroverde ook Jeruzalem, de hoofdstad van de Joden. Hij bracht hen als gevangenen naar Babylon. Daarna volgde de zogenaamde ‘Babylonische ballingschap’. In die tijd zijn veel

Joodse Bijbelboeken geschreven. Het Bijbelverhaal van ‘de toren van Babel’ heeft waarschijnlijk te maken met de hoge tempeltoren die de Joden in Babylon zagen.

C — Induscultuur

Op meer plaatsen in de wereld hebben oude culturen bestaan, bijvoorbeeld in China en Midden­Amerika. Ook langs de rivier de Indus in het tegenwoordige Pakistan werden steden gebouwd die misschien nog wel ouder zijn dan die van Mesopotamië en Egypte. Maar we weten niet zo veel over de bewoners. Het schrift van deze mensen is namelijk nooit ontcijferd Het beeldje van afbeelding 7 is één van de mooiste die van de Induscultuur zijn gevonden. Sommige mensen denken dat het een vorst of een priesterkoning voorstelt. Maar dat weten we niet zeker. In de steden langs de Indus zijn geen grote gebouwen gevonden, zoals tempels of paleizen. Dus misschien was dit beeldje geen vorst, maar gewoon een voorname persoon die in zo’n stad heeft gewoond. Was het mogelijk om een samenleving met grote steden te hebben zonder vorst of regering? We weten het niet.

Wat we wél weten, is hoe de huizen er hebben uitgezien. Sommige hadden geen deur of raam aan de buitenkant. Je moest op het dak klimmen met een ladder en dan kon je naar binnen. Dat was veilig. Als er vijanden kwamen, hoefde je alleen maar de ladders weg te halen. De mensen leefden van landbouw en handel. Dat was ruilhandel, want er zijn geen munten gevonden. Geld hadden de Indusmensen dus niet. Waarschijnlijk voerden ze weinig oorlog, want hun steden hadden geen verdedigingsmuren. Maar over de politiek van dit volk is weinig te zeggen, omdat we hun schrift niet kunnen lezen.

D — Geschiedenis nu v vruchtbaarheid* v cultuur* v stadsmuur* v verdediging* v tempeltoren v tempel* v god* v hemel* v handel* v bevloeien v landbouw* v schrift* v spijkerschrift v hiërogliefenschrift* v kleitablet v vorst* v staat* v stadstaat v koning v inscriptie* v offer* v bestuur* v ambtenaar* v wet* v rechtspraak* v priester* v plechtigheid v handhaven v farao* v macht* v rijk v onderwerpen v belasting* v monument v willekeur(ig) v wereldwonder v ballingschap v ontcijferen* v samenleving* v regering* v geld* v oorlog* v politiek* v Gudea v Sargon v Hammoerabi v Nebukadnezar v 10 000 v.C. * Uitvinding van de landbouw. v 3500 v.C. Uitvinding van het schrift. v 1780 v.C. Hammoerabi laat voor het eerst vaste wetten opschrijven.

Het tegenwoordige land Irak is trots op de oude cultuur die daar geweest is. De Iraakse dictator Saddam Hoessein (r. 1979–2003) vergeleek zichzelf met Nebukadnezar en Hammoerabi (afbeelding 9). Op de ruïnes van Babylon liet hij een deel van de stad herbouwen.