Bertsolari 122 by elkarmedia

AUSPOAK 60 URTE ADIN-ADIN / KONTU KANTARI / BIDEA DA BORROKA_

AUSPOAK 60 URTE 122 ZK. / UDA 2021

www.bertsolari.eus EDITATZAILEA : BERTSOZALEAK KULTUR ELKARTEA Martin Ugalde Kultur Parkea / 20140 ANDOAIN TELEFONOA: 688 827 545 HELBIDE ELEKTRONIKOAK: koordinazioa@bertsolari.eus administrazioa@bertsolari.eus ZUZENDARIAK:

Beñat Hach Embarek Irizar eta Antxoka Agirre Maiora ERREDAKZIO BATZORDEA: Jon Martin, Andoni Lubaki, Harkaitz Zubiri, Antxoka Agirre eta Beñat Hach Embarek. KUDEAKETA: Antxoka Agirre Maiora ADMINISTRAZIO KONTUAK: Zezilia Herrador Garin WEBGUNEA: Beñat Hach Embarek Irizar ARGAZKIAK: Conny Beyreuther Crezburg DISEINU ETA MAKETAZIOA: Txema Gartzia Urbina MARRAZKIAK: Patxi Gallego Palacios EUSKARA ZUZENTZAILEA: Txiliku Aranguren INPRIMATZAILEA: Leitzaran grafikak D.L.: SS 482/91

003 ERRIMA 004 008 HITZEN BOTEREA. “La Basu” 010 ADIN-ADIN, EGOITZETAN KANTARI / DENBORAK GAL EZ GAITZAN, Elixabet Etxandi (12) / ZAHARREN EGOITZA, Anjel Mari Peñagarikano (35) 036 ATZOKO ETA GAURKO BERTSOAK ORAINGO ARGAZKIEKIN. Oskia Karrera 048 AUSPOA, 60 URTEKO ALTXOR AZKENGABEA, Juan Luis Zabala 098 2001EKO FINALA. Jone Uria 102 KONTU KANTARI. Patri Urkizu 134 ERAGITEN. Haritz Mujika eta Ane Zuazubiskar 136 HERRIYETAN BATZUBEK BERTSOA. Inaxio Lopez de Arana 150 LEHIAKETA (158) 162 TXANPIÑOIAK. Maialen Akizu 170 Felix Zubia, Elixabet Etxandi, Oihane Perea, Estitxu Arozena, Oihana Iguaran, Joanes Illarregi, Enare Muniategi eta Arkaitz Estiballes 174 REGUEIFA. Xian Naia Sanchez 190 PLAZA, PLAZAKO. Xabier Amuriza 206 LEITZA. Joanes Illarregi 208 BEÑAT ETA UNAI GAZTELUMENDI. Beñat Hach Embarek Irizar 230 BIDEA DA BORROKA. Unai eta Beñat Gaztelumendi M

IRITSI DA UDA! ESPERO DUGU ALDIZKARI HAU JASOTZEN DUZUNEAN ETXEAN KONFINATUTA EZ EGOTEA, HONDARTZAZ, MENDIAZ ETA EGUZKIAZ GOZATZEN BAIZIK. BILATU ITZAL BAT ETA JARRI LASAI, GAUZA MORDO BAT KONTATU BEHAR DIZKIZUGU ETA. • Zaldieroaren ongietorriaren ondotik rapak harrapa zaitzala, La Basuren eskutik. • Adin-Adin proiektuaren baitan bertso saioak egin ziren zahar egoitzetan. Pandemiak errotik moztu zuen egoera, eta egindako bidearen eta aurrera begirakoen inguruko erreportajea dakar Elixabet Etxandik. Peñak bertsoak jarri ditu. • Oskia Karrera argazkilariak bere liburuaren berri eman digu: Bertsoak Argazkitan. Bertsolaritza eta argazkilaritza uztartu ditu, 75 bertso argazkiz ilustratuz. • Auspoa argitaletxeak 60 urte bete ditu aurten. Zorionik beroenak emateko modu aproposena haien bide luzearen berri ematea iruditu zaigu. Juan Luis Zabalak Joxemari Iriondo eta Pello Esnal elkarrizketatu ditu. • “Perlak” atalean, Jone Uria bertsolariak 2001eko Txapelketa Nagusiko finala ekarri du gogora. Patri Urkizu idazleak balada zaharrak aztertu ditu, eta TtakunHerren atalean bertso jarriak dakartzate Ane Zuazubiskarrek eta Haritz Mujikak. • Leon Azoulay ikertzaile frantsesak mundu osoko hizkuntzen grabazio soinudunak bildu zituen; tartean, euskara mintzatuaren aurreneko lekukotasun soinuduna. Eta hor, bada bertso bat, Inaxio Lopez de Aranak kontatu digunez. • Badakizu aurten Bertsolarik 30 urte bete dituela, eta horren harira antolatu dugun Bertso Idatzi Lehiaketako fruituak jasotzeko garaia heldu da. Mila esker partehartzaile guztiei! Eta hemerotekatik erreskatatu dugu duela hiru hamarkada argitaratu genuen alea: Azpirozko itsuarena. • Maialen Akizu ikerketan murgilduta dabil, eta mintzatuko zaigu… txanpiñoiez. Ondoren, gure blogari fierrekin egingo duzu topo, tartean Arkaitz Estiballes fitxaje berria. Ez adiorik, Fredi! • Galizan regueifaren inguruko mugimendua borborka dabil, eta Xian Naia adituak ekarri dizkigu mendebaldeko haizeak. • Xabier Amurizak “plaza”-ren inguruan idatzi du idazmakinaz atalean, eta bertso ibilbidea Joanes Illarregiren eskutik egingo dugu Leitzako bidezidorretan barna. • Amaitzeko, Gaztelumendi anaiek egin eta Bertsolari aldizkariak argitaratuko duen Bidea da borroka komikia izan dugu hizpide. Beñat Hach Embarekek añorgatarrak elkarrizketatu ditu, eta, amaieran, komikiaren bi orri ikusi ahalko dituzu. ON EGIN, ETA JOAN ITZALETIK!

ZALDIEROAREN ERRIMA

HEMEROTEKA

TESTUA: AMAGOIA MUJIKA ARGAZKIAK: FOKU GAUR8 2021-03-20

«BERTSOJoxean Agirre LARI» «Bertsolariak izugarri ziren eta ALDIZKARIA, maitatuak jendeak jakin-mina 30 URTEAN zuen» Euskal Herriko TxaBERTSOARI 1980ko pelketako finalari, egunkari guztiak batuta, hamabi orrialde JOSITAKO eskaini zitzaizkion. 80ko hamarkadan, bertsolaritzari buruz 17.000 idazten zenean ez zen kultura ORRIALDE sailean argitaratzen; euskal gaietan edo gizartean adibidez. “El Diario Vasco” egunkarian Basarrik eta Zabalak idazten zuten —arrakastaz—, baina haiek zekarten diskurtsoa lehendik zetorrenaren segida zen; bertsolari zaharra, berezkoa, baserri ingurukoa… Bertsolaritzari buruzko lehen gehigarria “Egin” egunkariak argitaratu zuen 1986. urtean. Era berean, bertsolaritzan gertatzen ari zen berritasuna, iraul-

1991. urtean Joxean Agirrek jarri zuen martxan “Bertsolari” aldizkaria, ideiarekin gogoberotuta. Asmatu du bidean aliatuak topatzen eta oraintxe aldizkaria aurrera begira jarria dago erabat. Eta horrelaxe, alez ale, bertsolaritza eta bertsolariak hazten, garatzen, aldatzen eta zahartzen ikusi dituen bilduma bihurtu da «Bertsolari», bertsogintzaren apalategian toki propioa lortu duena. •

tza, “Egin” egunkariko orrialdetan hasi zen jasotzen; Bertsozale Elkartearen dinamika, bertsolari gazteen jarduna, sortzailearen erronkak… «Kazetaritza berritzen ari zen, modernizatzen. Guk ‘Egin’-en bagenuen kazetaritza berritzeko grina. Era berean, bertsolaritza ere berritzen ari zen. Eta parean egokitu ginen batzuk eta besteak», gogoratu du Joxean Agirrek, “Egin”-eko kazetaria eta “Bertsolari” aldizkariaren sortzailea eta zutabea urte askoan. Giro horretan sortu zen “Bertsolari” 1991. urtean. Bertsozale Elkartea 1987tik martxa betean zegoen, bertsolaritza bide berriak esploratzen hasia zegoen, bertsolariak boladan zeuden. «Gogoratzen naiz garai hartan lankide bati entzun niona: ‘niri ez zait bertsolaritza gustatzen, niri bertsolariak gustatzen zaizkit’. Exajeratzen hasita, aldizkaria filosofia horren bueltan sortu zela esan daiteke. Bertsoak entzun nahi zituenak irratia zeukan, bide paregabea. Telebistan dagoeneko ‘Hitzetik Hortzera’ zegoen eta etxe guztietara iristen zen. Baina sakontzeko akaso idatzia da onena. Aldizkaria sortu zen bertsolariak bere ofizioari buruz dauzkan ikuspegiak, nekeak, penak eta bizipenak publiko zabal bati ekartzeko. Hori zen helburua».

Andoni Egañak askotan esaten duenez, bertsolaria ez da divoa, jende artetik igotzen da oholtzara eta jende artera bueltatzen da saioa bukatutakoan. «Tira, bertsolariak ez dira divoak, baina tabernan haiekin garagardo bat hartzeko oso gertukoa izan behar duzu. Eta uste dut jakin-mina badagoela, jendeak jakin nahi du nola entrenatzen den, nola dabilen plazaz plaza, profesioa nolakoa den… Sortzaile askori egiten zaizkion ohiko galderak dira; ez bere lanari buruz, baizik bere sortzeko prozesuari buruz. Hori izan zen hasieran aldizkariaren abiapuntua. Gero, poliki-poliki, espezializatutako aldizkari bati dagozkion alorrak sartzen joan ziren, ikerketa akademikoa kasu». Mañukorta bizarra mozten, Egaña seme jaioberria besoetan hartuta, Uliako sorgina Peñagarikanori tarot kartak irakurtzen, Jon Maia eta bere ‘abuela’, plazan aritutako emakume bertsolariak, apaiz bertsozaleak… Bertsogintzari eta bertsolariei punta atera dien txorroskiloa izan da aldizkaria. «Gaur egun horietako gauza batzuk egitea

Bertsozale Elkartetik apartekoa da “Bertsolari” aldizkaria. «Nik joera obsesibo bat daukat, gauza bat buruan sartzen zaidanean… garbi ikusten nituen lehen aleak, buruan neuzkan, baina inprentaren gastuei aurre egitea falta zen. Gau batean, lanetik atera eta Joseba Jakaren etxera joan nintzen. Berandu zen, afalduta zegoen dagoeneko. Bere etxe inguruan zegoen taberna batera jaitsi ginen eta gogoratzen naiz whiski bat eskatu zuela. Nik nire azalpen guztiak bota nituen, luze. Bukatu nuenean esan zidan aurrera egin behar zuela. Bere anaia gazteari, Santiri, laguntza eskatuko ziola esan zidan. Ia urtero izan dugu dirulaguntzaren bat. 15-20 urtean aritu ginen koordinatzen dirurik kobratu gabe, zaletasun modura. Gero, gainera, ez dugu inoiz azpiegitura finkorik izan. Baina aurrera segi eta segi, iraun dugu. Durangoko Azokara joan ginen lehen urtean jendea errenkadan egon zen harpidetza egiteko. Eskaera bazegoen».

Gorka Rubio.

erridikulua da agian. Baina garai hartan oso arrunta zen sortzaileen etxeetan eta bizitzetan barruraino sartzea. Bertsolariak izugarri maitatuak ziren eta jendeak jakin-mina zuen, haien bizipenak ezagutu nahi zituen. Horrekin jokatzen zuen aldizkariak. Baina sekula ez dugu arazorik izan haien intimitatea urratzeagatik. Egia da batzuk besteak baino erosoago sentitzen zirela, bazirela deseroso sentitzen ziren bertsolariak eta baita haserretu direnak ere. Baina orokorrean sintonia ona zegoen, bertsolariak prest zeuden», esan du Agirrek. Gauzak aldatu dira, neurri batean behintzat. «Nik uste dut orain bertsolariek asko kontrolatzen dutela eman nahi duten irudia, eman nahi duten mezua. Baina jendearen jakinmina ez zait iruditzen aldatu denik. Orain ere gustura jakingo luke bertsozaleak Maialen Lujanbiok zer ohar hartzen dituen koadernoan, zer gordetzen duen ordenagailuan, nondik nora josten dituen ideia jenial horiek, saio aurretik zer egiten duen… Egañak, aldiz, garai hartan kontatzen zuen zer alkohol mota edan behar zuen bezperan hurrengo egunean era bateko bertsokera

egiteko. Eta alkoholez aldatu eta beste bertsokera bat ateratzen zitzaion. Haiek ere beren sorkuntzaren misterioak deskubritzen ari ziren eta guri parean egokitu zitzaigun talde pribilegiatu bat». Elkartea sortzeko beharra ikusi zuen bertsolari belaunaldi bat zen, saio mordoa egiten zuena, plaza handiak eta jendetsuak astez aste betez, bertsolaritzaren inguruan teorizatzen hasia zena, munduko inprobisatzaileak deskubritu zituena. Apar horretan sortu zen “Bertsolari”. «Amurizak irekitako bidean sartu ziren bete-betean bertsolari horiek. Sarasuak esaten du ‘intuizio mailako ikerketa’ izan zela eta Egañak esaten du ‘praktikan oinarritutako ikerketa’ zela. Ez dakit zer izan zen, baina izugarri interesgarria zela badakit. Gero, oso garbi zeukaten komunikabideetan agertu behar zutela, bertsolaritza zabaldu nahi zuten eta horretarako bideak probatzen ari ziren».

Bertsolarien giroa aldatu ahala joan da aldatzen aldizkaria. «Oraingo bertsolariek asko kontrolatzen dute esaten dutena, erakusten dutena. Egia da hasierako urteetan deskontrol pixka bat egon zela, baina sekulako xarma zeukan. Egia da, hala ere, aldizkariaren lehen urteetan plazaz plaza zebiltzan bertsolari haien ibilerek eta gaur egungo bertsolarienek ez daukatela zerikusirik. Oraingo belaunaldiak ez dauka kanpora agertzeko hainbeste beharrik». Agirreren buruan obsesio txiki forma zuen ideia hark 30 urte bete ditu. «Askotan pentsatu izan dut mirari txiki bat dela martxan jarraitzea». •

Antxoka Agirre «Kazetaritzaren ikuspegitik gauza oso bitxiak, bereziak eta berriak egin ditu aldizkariak» Aldizkariaren 30 urteak oso gertutik bizi izan ditu, toki desberdinetik garai bakoitzean. «Aldizkariaren sorreratik bertan nagoela esan daiteke. 1991n hasi zenean aitaren proiektu pertsonal bat zen eta inguruko jendea inplikatu zuen. Niri asko gustatzen zitzaidan marrazkiak egitea eta horretan hasi nintzen, marrazkiak egiten. Gero beti egon naiz inguruan. Erreportajeak idazten, publizitatea eskatzen, atez ate harpideak egiten… Bertsolariei bertsozaleen zerrendak eskatzen genizkien eta ni Zarautz, Zumaia, Zestoa eta Azpeitiko bertsozaleen etxeetara joaten nintzen. Atea jo eta aldizkariaren inguruko azalpenak ematen nizkien eta harpide egin nahi ote zuten galdetu. Gogoratzen naiz jendeak oso ondo hartzen ninduela, bazkaltzera ere gonbidatu ninduen baten batek». Geroxeago kudeatzaile lana egiten hasi zen eta hori egiten jarraitu du gaur arte. Joxean Agirre izan zen zuzendari 2008. urtera arte. Hurrengo lau urteetan Josu Martinezek hartu zuen aldizkariaren ardura. Eta geroztik zuzendaritza partekatua izan da; Antxoka Agirre eta Riki Idiakez lehendabizi; Agirre eta Beñat Zamalloa on-

HEMEROTEKA

doren eta, 2015 urteaz geroztik, Agirre bera eta Beñat Hach Embarek. «Aldizkariko lan guztietatik pasatu naiz, maketatzea bakarrik falta zait. Hain juxtu, 30 urtean hor inguruan gabiltzanak Txema Garcia maketatzailea eta neroni gara. Tira, eta aita ere ez da urruti ibiltzen». «Egoskor talde baten» historia izan daiteke “Bertsolari” aldizkariarena, 30 urtean segi eta segi egin duena. «Proiektu txiki bat da, garrantzi handirik ez dio inork ematen. Baina norberak sinisten badu merezi duela, han eta hemen ateak jo eta finantzaketa lortuz eta lan asko eginez, ba eutsi egiten dio. Eta ideia bera ona dela iruditzen zait, kazetaritzaren ikuspegitik oso proiektu interesgarria iruditzen zait». Bertsolaritza behetik gora zetorren garaian sortu zen aldizkaria, kazetaritza ere olatu berri batean igota zegoen garaian, eta “Bertsolari”-k olatua harrapatzen asmatu zuen. «Bertsolaritza beti izan da euskal kulturaren adierazpen oso sonatua eta arrakasta handia izan duena. Baina garai horretan bertsolari belaunaldi indartsu bat egokitu zen, hedabideetan sartu zena. ‘Hitzetik hortzera’ izan zen leherketa hura eragin zuen aldagai nagusia, baina ‘Egin’ ere ari zen gauza berriak egiten, ‘Egunkaria’ ere hor inguruan sortu zen… nolabait euskal kazetaritzak garapen urte batzuk izan zituen eta giro horretan sortu zen aldizkaria. 90eko hamarkadan Andoni Egaña txapelak

janzten hasi zen, bertsolaritza hedabideetan zabaltzen ari zen eta gorakada horretan sortu zen. Gerora sari batzuk ere izan ditu, Argia saria tartean». «Asko esperimentatu da» Bertsolaritzaren inguruko kazetaritza berri bat ekarri zuen, ordura arte egiten zenaren desberdina. «Bertsolaritzari buruzko ehun orrialdetik gorako aldizkari bat, koloretan eta formatu bereziarekin. Bai, berritasuna ekarri zuen. Eta hari nagusia bertsolaritza den arren, kazetaritzaren ikuspuntutik gauza oso bitxiak egin dira, beste inon ikusten ez direnak: 30 orrialdeko erreportajeak, Euskal Herriko bertso eskola guztiak zenbaki berean, bakoitza bere argazki eta protagonistekin; sukaldariak bertsolaritzari buruz idazten; Bizkaiko txapelketako partehartzaileak elkar elkarrizketatzen… Kazetaritzaren ikuspegitik asko esperimentatu da eta gauza oso berriak probatu ditugu. Egia da egunkarietan ere gertatu dela garapen hori. Baina kazetaritzaren ikuspegitik gauza oso bitxiak, bereziak eta berriak egin ditu aldizkariak». 30 urtean pilatutako aldizkariak entziklopedia baten pareko dira. «Aurretik Auspoa bildumak beste belaunaldi batzuekin egindakoaren antzekoa da, baina beste formatu batean. Egañaren aurreko belaunaldia, osorik dago jasoa. Egañaren belaunaldia bera, zer esanik ez; haien zaletasunak, bertsokerak, espektatibak, oporrak, inguruak… erretratu oso-osoa. Ondoren etorritako belaunaldia hazten ikus daiteke aldizkariaren orrialdeetan; Iturriaga nerabe zenetik ilea urdindu zaion arte. Belaunaldi berriaren parte bat ere jasota dago eta jasotzen ari da».

Gorka Rubio.

Belaunaldi batetik bestera bada alderik. «Egañaren belaunaldiak komunikabideetan agertzeko, bertsolaritza toki guztietara iritsarazteko beharra zeukan. Ondorengo belaunaldia fokupean jaio dela esan daiteke eta desberdina da. Lehengo aldizkaritik oraingora alde hori badago; lehen okurritzen zitzaigun ia guztia egiteko prest zeuden bertsolariak. Gaur egun denok gehiago dakigu komunikazioaren inguruan, baita bertsolariek ere, eta gehiago zaintzen dute zer ateratzen den eta zer ez». Bertsolaritzaren eta kazetaritzaren historiaren txatalak ikus daitezke aldizkarian, horregatik badauka bilduma izaera eta harpideek aleak gordetzeko joera daukate. «Horretan ere txikitasunak lagundu egiten du. Ur-

tean lau ale, liburuxka moduko aleak dira, jasotzeko modukoa. Bilduma bezala balioa dauka. Beti esaten da papera desagertu egingo dela. Nik uste dut papera geratzekotan objektu fetitxe bezala geratuko dela, gordegarria eta berezia dena. Eta ‘Bertsolari’-k badauka profil hori». Aurrera begira Atzera begira ez ezik, aurrera begira ere badago proiektua. Eta une honetan belaunaldi arteko erreleboa eman da. «Ni oso pozik nago. Tartekoa naizela esan daiteke, nire aurrekoek sortu zuten, ni gaur arte hemen inguruan nabil eta orain lortu dugu erreleboa ematea. Eta pozik nago horrelako proiektu txikietan ez delako batere erraza hori lortzea. Beñat Hach Embarek asko inplikatu da eta oso serio hartu du. Aldizkariko protagonista eta kolaboratzaileak ere belaunaldi berri batekoak dira eta lortu dugu errelebo hori ere gertatzea. Gainera, gogoa izateaz gain, azken urteotan komunikazioaren arloan izan diren aldaketetara egokitzeko

gaitasuna duen jendea da. Aldizkariak webgunea dauka 1997tik, aspalditik, baina aurreko belaunaldiak ez zuen oso ondo ulertzen webgunearen funtzioa. Orain askoz dinamikoagoa da, sare sozialak hor daude, podcastekin esperimentatzen hasi gara… etorkizun ona ikusten diot aldizkariari. Auskalo gero zer gertatuko den, baina oraintxe une ona da aldizkariarentzat». •

Beñat Hach Embarek «Bertsolaritza sano dagoen eduki bat da hain sano ez dagoen edukiontzi batean, euskara» 2015eko abenduan hasi zen “Bertsolari” aldizkarian lanean, hasieran komertzial modura eta webgunearen ardura hartuz geroxeago. Erredakzioan sartu zen ondoren eta 2017ko udaz geroztik aldizkariko koordinatzailea da. «Profesionaltasuna eta militantzia uztartzen diren toki bat topatu dut. Oso txikia izateak baditu desabantailak, baina baita abantailak ere. Horietako bat nire ustez malgutasun handia duela da, ideiak aurrera eramateko eta sorkuntzarako toki ona da; lan egiteko, ekarpenak egiteko… malgutasun handiko proiektua da», esan du. Bertsolaritzaz asko dakien jendea ere topatu du. «Lantalde finkoa oso txikia

Aldizkarian argitaratzen diren edukiez gain, hemeroteka bat sortu dugu eta sare sozialetan mugimendua areagotu. Horrez gain, argazkitegia digitalizatu eta etiketatu egin dugu. Azken 30 urteetako argazkiak hor daude, webgunean. Nolabait, erabaki genuen webguneak ez zuela izan behar aldizkariko edukiak jasotzeko tokia bakarrik, dinamika propioa izan behar zuela. Bideoak eta podcastak ere egin ditugu. Bagenuen audiogintzan hasteko gogoa eta ‘Makarrizketak’ izeneko audio pilulak egin ditugu. Aurten ere ildo beretik jarraituko dugu», azaldu du.

da, baina aldizkariaren inguruan sare zabala dago, laguntza eta aholkua emateko jende asko, kolaboratzaile sare zabala eta anitza. Haiei esker dauka aldizkariak daukan kalitatea». Egungo erreportajeei eta kolaborazioei begiratuta, esan daiteke bertsolari eta bertsozale gazteengana iristen ere asmatu duela. «Harpidedunez gain, badakigu ‘Bertsolari’ esku askotatik pasatzen dela; etxeetan, bertso eskoletan, kuadrilletan… Bertso belaunaldi berria gerturatzen ari da aldizkarira eta espero dugu datozen urteetan ere horrela jarraituko duela. Bertsolaritza mundu txikia da eta bere baitan beste mundu txiki asko biltzen ditu. Saiatzen gara ahal den neurrian segmentu desberdin horien gustukoak diren edukiak eskaintzen».

Bada abiatu duten beste bide bat, azken urteotan egindako apustu garrantzitsua; komikigintza. 2016an “Nork” komikia argitaratu zuten eta 2019an “Nori”, Xabi Payak eta Patxi Gallegok elkarlanean jositako bi lan arrakastatsu. Hirugarrena falta da trilogia osatzeko. Tartean, 2018an, Mikel Begoñak eta Adur Larreak sortutako “Arditutakoak” komikia argitaratu zuten “Bertsolari”-n.

Urtean paperean lau ale, urtaroei lotuta. Horrez gain, azken urteotan oso nabarmena izan da webgunea berritzeko ahalegina eta sare sozialetan presentzia handitzea. «Buru-belarri aritu gara webgunea berritzen.

Hach Embarek pozik dago apustuarekin. «Euskarazko komikigintzak gorakada izan du azken urteetan eta guk ere egin dugu gure ekarpena alor horretan. Uste dugu bertsoa eta marrazkia oso ondo uztartzen diren bi alor direla eta jarraituko dugu bide horretan datozen urteetan ere. Argitaratutako komiki guztiek sekulako harrera izan dute». Bertsolaritzak ertz asko ditu eta seguru hari mutur asko ematen jarraituko duela, ugariak eta anitzak. «Bertsolaritza bor-bor dago eta gauzak oso ondo egiten ari direla uste dut. Betiko beldurrak hor jarraituko du, bertsolaritza sano dagoen eduki bat baita, hain sano ez dagoen edukiontzi batean. Edukiontzi hori euskara da eta hori da bertsolaritzaren muga. Baina bertsolaritza bera oso osasuntsu ikusten dut, biztanleriaren segmentu desberdinetara iristen ari da eta gurea bezalako aldizkari batek oraindik hazteko elementu asko dauzkala uste dut. Jendeak ezagutu egin behar gaitu eta hori da gure erronka datozen urteetan; jendeak ezagutu gaitzala, egiten dugun lan txukuna ezagutu dezala. Horrez gain, paperezko komunikabideen etorkizunaren inguruko eztabaida hori ere adi jarraitu beharko dugu, gu non kokatzen garen aztertzeko. Egia da ‘Bertsolari’ aldizkariak jendeak ez dituela botatzen, apaletan pilatzen dituela. Bilduma pieza bat da eta horrek balio erantsia ematen dio paperezko aldizkari bezala. Baina aztertu beharko dugu aurrera begira zer aukera ditugun». •

Iñigo Uriz.

KANPOTIK

HITZEN BOTEREA TESTUA: ELENA CABALLERO VILLANUEVA, LA BASU. RAPLARIA

Zergatik ez zen sekula zer esan jakin gabe geratzen?

90eko hamarkada erdialdean rapa ezagutu nuen.

Zenbat hitz zituen buruan?

Gogoan dut lagun batek gaizki grabatutako kasete bat utzi zidala. Hasiera-hasieratik erabat maitemindu ninduten bonbo eta kutxa batzuk entzuten ziren zinta hartan. Ingelesez kantatzen zuten, baina melodia eta jarrera hura… beste maila batean zegoen.

Zergatik ziren beti gizonak? Emakumeek ez zuten hori egiten? BERTSOLARI BAT ENTZUN NUEN LEHEN ALDIAN, NI OSO TXIKIA NINTZEN, ETA BENETAN TXUNDITUTA GERATU NINTZEN MELODIAK A CAPELLA ABESTEN ZITUEN ETA ISTORIOAK KONTATZEN ZITUEN GIZON SERIO HURA ENTZUTEAN. Are handiagoa izan zen sorpresa, aitak onartu zidanean letrak ez zituela aurrez idazten eta une horretan bertan asmatzen zituela…

Beti izan nintzen irakurtzea eta idaztea maite zuen neska ipurterrea. Milaka istorio idazten nituen nire koadernoetan, eta ez nizkion inori erakusten, lotsa ematen zidalako. Baina botere hori istorioak kontatzeko erabiltzen nuen. Nire herriko liburutegian ipuin lehiaketa bat antolatu zuten behin, eta izena eman nuen. Han eman zidaten jaso nuen lehen saria, eta horrek idazten jarraitzera animatu ninduen.

Nola zen hain azkarra gizon hori? Nola topatu zezakeen esaldi perfektua hain denbora laburrean?

Konturatu nintzen erritmo horietan nire istorioak sartuz gero… rapa izango zela! Edo hip hopa! Edo zinta horietan entzuten nuen hori… Hor hasi nintzen hitzekin eta melodiekin jolasten, primeran pasatzen nuen inprobisatzen eta nire istorioak kontatzen. Bat-batean gogoratu nuen nola aitak kontatu zidan bertsolari hark inprobisatu egiten zuela… Ni ere hori egiten ari nintzen, baina nire erritmoa askoz ere bortitzagoa zen, eta une batzuetan kantatu eta dantzatu ere egin nezakeen.

Milaka istorio idazten nituen nire koadernoetan, eta ez nizkion inori erakusten, lotsa ematen zidalako. Baina botere hori istorioak kontatzeko erabiltzen nuen. 8

euskaraz, eta itxura benetan dotorearekin.

Sekula ez nuen ikusi bertsolari bat dantzan inprobisatzen zuen bitartean, beti zeuden geldirik, serio, eskuak bizkarrean. Kantuak sortzen hasi nintzen, oso txarrak gainera, baina beti hobetzeko jarrerarekin. Ez nuen inor ezagutzen Bilbon musika hori entzuten zuena, are gutxiago trikimailuak edo kantuak egiteko modu ezberdinak erakutsiko zizkidana. Internet ere ez zegoen. Nire lagunek gorroto zuten musika hori, nire gurasoek ez zuten ulertzen, eta hiru zintak

birbobinatzen jarraitzen nuen, dagoeneko buruz jakin arren. Euskal Herrian punka, rocka, euskarazko musika entzuten zen, baina rapa… Rapa kanpotik zetorren musika zen, eta ez zegoen ongi ikusia. Estetika hori drogekin lotzen zen, jende gatazkatsuarekin eta mezu oso zuzenekin. Ez zuen lekurik euskal folklorean, hemen bagenituen jada inprobisatzen zuten gizonak, istorioak kontatzen zituztenak,

Idazten jarraitu nuen, kantuak sortzen, inprobisatzen, eta urte batzuk igarotakoan, horiek grabatzea eta lagun eta senideekin elkarbanatzea erabaki nuen. Bertsolariek ez zuten diskorik kaleratzen? Bertsolaritza gertuagotik jarraitzen hasi nintzenean jakin nuen bazirela emakume bertsolariak, oholtzakide izan ditudan emakumeak, eta haiekin rapa eta bertsoak batzea ere lortu dugu. Azken batean, egiten duguna ez da horren ezberdina, hitzekin egiten dugu jolas, istorioak sortzeko, hitzen botereak indartsu egiten gaitu.•

ERREPORTAJEA ADIN-ADIN

adinadin EGOITZETAN KANTARI 10

Bertsoa ardatz eta adineko pertsonen gaitasuna sustatzea helburu dutela, Adin-adin bertso saioek zabaltze bidea hartu dute azken urteetan, hamaika egoitza kantuan jarriz. • Helburua da egoitzetan bizi diren adinekoen bizi kalitatea hobetzea eta bertsoaren bidez adineko pertsonen gaitasuna sustatzea. • Urtez urte proiektua haziz joan zen, baina pandemiak errotik moztu zuen. Zaharren egoitzena ez da edonolako plaza: bizitzak eta heriotzak egunero topo egiten duten txokoa, Gipuzkoan langile borroka nagusienetako baten guduzelaia, eta mundua hankaz gora jarri duen gaixotasun baten eremu gori-gorria. • Egitasmoa zer izan den eta zertan den kontatu digu Elixabet Etxandik, eta egoitzetan kantuan maiz aritu den Anjel Mari Peñagarikanok bertsoak ekarri dizkigu. 11

ERR._ADIN-ADIN

DENBORAK GAL EZ GAITZAN TESTUA: ELIXABET ETXANDI ARGAZKIAK: JAKUB SZAFRANSKI (XENPELAR DOKUMENTAZIO ZENTROA)

Egoitzaz egoitza ibili dira bertsolariak kantuz, Adin-adin deitutako proiektuarekin, adinekoei poza eta euskal kultura eskaintzeko. Pandemia urtean, egitasmoa bertan behera geratu da, baina gerora begira, Adin-adinek ez du oraindik azken hitza esan. Egoitza gehiagotara zabaltzeko erronka azaldu zaie antolatzaileei, bertsoa tresna itzela izan daitekeelako bizitasuna emateko eta une latzenak goxatzeko. >

ER DAUKA ERRATEKO ZAHARTZEAZ ORAIN DIK 20 URTE DITUEN GAZTE BATEK? Zer daki zahartzeaz oraindik denboraren onurak bakarrik ezagutzen dituen horrek? Askok zahartzearen ikuspegi negatiboa soilik darabil gogoan. Terentzio poeta erromatarrak halaxe zioen, “zahartzea, bere horretan, gaixotasun bat” zela. Idealizazioan erori gabe, beste asko gaude sinetsi nahian denborak sorpresa onak gordetzen dizkigula oraindik bizitzaren une nagituenetan ere, nahiz eta azala zimurtuta eta ilea urdinduta bizi. Sorpresa horietariko bat litzateke, agian, Adinadin egitasmoa, 2016. urtetik Lankuk adinekoen egoitzetan aurrera daraman ekimena, “bertsoa ardatz, adineko pertsonen gaitasuna sustatzeko”. Sebastian Lizasori zor omen diogu ekimenaren sorkuntza, berak bota omen zielako ideia, adinekoen egoitzekin zuen harreman estua zela eta. Egia da, askotan, bertsoaz ari garenean, transmisioaz kezkatzen garela: nola irakatsi, zein formatan helarazi mezuak, nola zaletu belaunaldi berriak… Baina bada bertsoa ikasi gabe ere behar duenik, eta badira bertsoak bisitatzen ikasi beharreko esparru berriak ere; transmititzeko, bizitzeko eta biziarazteko. Izan ere, bertsoak, beste jarduera kultural gehienek bezala, finean, une zailenak goxatzeko eta alaitasuna transmititzeko ere balio dezakeelako; bertsoaren azalberritzeaz aparte, maiz ahazten zaigulako kulturak lokailu funtzioa ere baduela. Hain anakroniko eta lekuz kanpokoa ez da, beraz, adinekoen egoitzetan bertso saioak egitea; jakinez, gainera, belaunaldi zaharrenek ere badutela zer esana garai bateko bertsolaritzaz eta oroitzapenez. 2016an jarri zen martxan ekimena Gipuzkoako Foru Aldundiko Gizarte Zerbitzuetako Menpekotasun sailak baieztatu ondoren. Zehaztu aurretik, soilik proiektu pilotu bat egin nahi izan zen, lau saioz osatua. Dena dela, nola aterako zen bada gaizki bertsoa eta adineko jendearen arteko harremana? Proiektu pilotuaren on-

doren, arrakastaren eraginez, saio gehiago antolatu eta formalizatuko zirela erabaki zen. 2017an, 11 saio antolatu ziren Gipuzkoako egoitzetan, eta geroz eta kantagune gehiago gehitu zitzaizkion zerrendari, 2018an 14 eta 2019an 16 egoitzatara iritsi arte.

Pandemiaren etenaldia Hala eta guztiz ere, jakina den moduan, COVID-19aren zabalpenak 2020an mundua pausan jarri zuen, eta Adin-adin bezalako ekimen kulturalak atzeratu egin behar izan ziren pandemiaren ondorioz. Dena den, nahiz eta iaz egoeragatik proiektua bertan behera gelditu, aurten, ekimenari berriz heltzeko asmoa adierazi dute antolatzaileek, egoitza gehiagotara iritsiz, ahal den heinean. Egia da pandemia urtean, begi bistako arrazoi askogatik, egitasmoarekin aurrera egitea delikatua izan zitekeela, gaixotasunaren arriskuek eta zabalpenak eraginik. Baina aurten martxan jarri den txertaketa

politikak neurri murriztaileak aldarazi egin ditu, izan gizartean zein adinekoen egoitzetan. Konfinamenduan lege zorrotzengatik egoera zail eta mingarriak bizi ondoren, dagoeneko negoziatu da proiektua aurten martxan jartzeko aukera; noski, testuinguruak eskatzen duenaren arabera eta aldaketetara egokituz.

Egitasmoaren berezitasunak eta helburuak Adin-adinek bestelako bertso proiektuek ez duten berezitasun asko dauzka, hala nola adineko aitona-amonei eta zehazki, zentroetan daudenei, eskaintza kultural bat osoki ematea euskaraz, bertsoak dauzkan potentzialitate guztiekin: ahozkotasuna, tresna terapeutiko gisa duen funtzioa, zein ludikotasuna transmititzea. Adinekoen bizi kalitatea hobetzeaz gain, bertsoak gaitasun psiko-emozionalak lantzen ere lagun dezake, edukiak eta formak transmititutakoari esker. Dena den, kontuan hartu behar da publikoaren harrera oso subjektiboa izan daitekeela, adinak eta egoerek sortutako oztopoak direla eta. Hori dela eta, egitasmoaren helburuak askotan lortu badira ere, adinaren hauskortasunak jarduera baldintza

Besteak beste, emozioak, harremanak eta autoestimua landu ahal izan dituzte egoileek, bertsolariekin izaniko konfiantzazko eta errespetuzko elkar truke eta harremanaren bidez.

dezake. Hala ere, erran daiteke orain arte emaitza oso positiboak atera direla proiektutik, eta momentu hunkigarriz jositako oroitzapenak eragin dituela askotan egoitzetako egoile zein langileengan, baita bertsolariengan ere. Besteak beste, emozioak, harremanak eta autoestimua landu ahal izan dituzte egoileek, bertsolariekin izaniko konfiantzazko eta errespetuzko elkar truke eta harremanaren bidez. Horrez gain, bertsoa bertsolariarentzat memoria lana bada ere, entzulearentzat balio dezake oroitzapenen berpizteko eta oroimen tresnak martxan jartzeko. Proiektuan, askotan gertatu izan da egoitzetakoek berek bertso edo pasadizo zaharren botatzea eta bertsoaren gainean eztabaidatzea, dudarik gabe, egoera anitz aldatu delako beren garaitik hona. Txirrita baten bertso guztiak gogoz dakizkien horrek, gaur egun, panoramaz aldatutako bertsogintza bat dauka entzungai, eta horrek askotan aukera eman die gaztarora itzultzeko, konparatzeko eta uneaz gozatzeko, emozioek gidaturik. Bidea umorez egiteak ere asko lagun dezake momentuaz gozatzen eta denborak utzi dituen zaurien ixten, irria eraginez eta anekdota alaietan zentratuz. Horretarako, tertuliak ere antolatu izan dituzte saioekin batera, oholtzatik harago ere bi aldeek dakizkitenak elkartrukatzeko eta partekatzeko gisan. Belaunaldien arteko txokea baino gehiago, belaunaldien arteko batasunak giltzatzen ditu era honetako momentuak, eta Adinadinek jakin izan du bertsoaren erabiltzen jendea jendearekin lotzeko eta norbanakoaren subjektibitatea jorratzeko. Gainera, euskarari eta euskal kulturari dagokionez, garrantzi handiko ekintza da publiko ahalik eta zabalenari helaraztea eskaintza, baita adinekoei ere, gureak izan aurretik, hizkuntza eta esparru kulturala haienak izan zirelako, haiek landuak. Maiz, euskal kulturari modernitatearekin lotutako erronkak ezartzen dizkiogu, bere betiko lan ildoetatik ateratzeko eta berpizteko. Baina, bertsoaren kasuan, adibidez, entzuleria zaharrena ezin dugu eskematik kanpo utzi, bertsoa tresna garrantzitsua izan daitekeelako

haientzat, beren buruak lantzeko eta euskal komunitatean kokatzeko. Horretarako, bertsoaz aparte, kulturaren bestelako aspektu batzuk ere sakondu dira ekimenean, adibidez, bertsoak musikatuz edo kantu tailerrak antolatuz saioen aurretik edota ostean.

Saio baten adibidea Aspektu onuragarri horiek guztiak eta beste asko erakutsi eta esplikatu zituzten 2019an eginiko Hitzetik Hortzerako atal batean, zeinetan gabon garaian Donostiako Zorroaga egoitzan egin AdinAdin saioa agertu zen. Bertan, egoitzako Agustin Jimenez langilearen lekukotasunak jada sakondu ditugun ideia asko barnebildu zituen, besteak beste, bertsoak izan dezakeen funtzio sozializatzailea; gainera, pertsona horientzako hain berezia izan daitekeen gabon garaian. Era berean, euskararen auzia aipatu zuen Jimenezek, euskaraz zekitenak eta ez zekitenak hurbiltzen zirela azalduz. Kasu honetan, bertsoak rol ezberdina bete dezake: lehenei, euskarazko kulturaz gozatzeko espazio bat eskainiz; eta bigarrenei, giro honekin sozializatzeko aukera emanez, nahiz eta edukia ez ulertu. Hala ere, bi kasuetan, bertsoak hitzez haragoko emo-

zioen lantzea ahalbidetu dezake, momentu goxo bat eskainiz eta jendea batuz. Asko dira Adin-adin ekimenean aurpegia eman duten bertsolariak eta bertan parte hartu dutenak. Hitzetik Hortzerako saioan, eman dezagun, Ane Labaka eta Andoni Egaña aritu ziren bertsotan Donostian, bi bertsolari belaunaldiren eta bertsokera diferenteen hautua eskainiz. Umorez eta goxotasunez beteriko saioa egin zuten orduan, gabon giroa baliatuz eta adinari loturiko pisutasuna kendu nahian. Halaxe bota zuen Labakak lehen agurrean “Bertsoen bidez etxe bihurtu/ nahi dugu zuen egoitza” kantatuz. Izan ere, zaila izan daitekeelako denena den etxe horretan norberak bere lekua aurkitzea eta bizitza berri bat hastea. Era honetako kezken usatzeko hor izan zen ekimena, eta Egañak berak umorez heldu zion zahartzaroaren eta egoitzaren gaiari, gabon giro betebetean, hurrengo esaldiak kantatuz: “Olentzero bat han eserita/ bere blusa ta txapela,/ Hurreratzean konturatu naiz/ bertako aitona zela”.

Bertsolarien ikuspegia Ekimenean urteetan zehar antolaturiko saio askotan parte hartu dute baita ere Iñaki Murua, Oihana Iguaran eta Maialen Akizu bertsolariek, eta hirurek euren iritzi, oroitzapen eta sentitutako emozioen berri eman digute, erreportajea aberasteko. Berez, bertsolariei gertueneko egoitzetan kantatzea eskatzen zaienez, Iguaranek beti Tolosa aldean kantatu izan du, gehienetan Egaña edo Lizasorekin batera, esplikatzen duen bezala: “Genero ikuspegitik, bat eta bat izatea komeni delako, gizonezko bat eta emakumezko bat”. Horrek dakar, maiz, bi belaunalditako bertsolariak aritzea kantuan, emakumeak gazteagoak izanik, “50 urtetik gorako emakumerik ez dagoelako oholtza gainetan”, Iguaranek esplikatzen duenez. Ekimena sortu zenetik dabil kantari Oihana, eta Iñaki Murua ere antzera dabil, “Duela 5-6 urte hasi eta urtero samar

joan izan” delako Lazkaoko, Legazpiko eta Beasaingo zentroetara. Akizurekin ere ibili zen bertsotan Murua Legazpin, eta bertsolari gazteak berak esplikatu digunez, lehen saioa Egañarekin bizi izan zuen Segurako egoitzan.

Publikoaren harrera Hirurek giro polit bezain berezi gisa gogoratzen dituzte bizitako saioak. Iguaranek dioenez: “Beti ikusten ez dugun errealitate bat berriz deskubritzea dakar egoitzetan kantatzeak, badakigulako adineko jendeak egoera horretan daudela zentroetan, baina gutxitan sartzen garelako haien egunerokoan eta intimitatean hain gertu”. Gainera, errealitate oso ezberdinak dauzkate publikoko parte hartzaileek ere, “arreta maila ezberdina dutelako: batzuek entzumena baldintzatua dute, besteek ez dakite euskaraz, eta horrek guztiak giro berezia sortzen du”. Akizuk, berak, harrera goxoak oroitzen ditu, eta oso saio eskertuak, kantatu izan duen saioetan egoiliar gehienak euskaldunak zirelako eta parte hartzera ere ausartu zirelako; hain zuzen, “bertso saioen artean kantatzeko

kantuak” prestatu zituztelako. Muruak ere oso giro onak gogoratzen ditu, batez ere Arangoitiko zentroan, bertako koroak ere saioa animatu zuelako bizitasunez: “Baita Beasain mendiko artzain bertsolari ezaguna ere han zelako. Joan ginen bakoitzean bertso batzuk eginak izaten zituen eta hark ere bikaintzen zuen giroa”. Ikus daitekeen gisara, egoitzetako publikoaren erreakzioa oso diferentea izan daiteke; jakina, haien egoerak ere baldintzatuta. Iguaranen ustez, momentuen araberakoa da publikoaren erreakzioa ere, gorabeherak egon daitezkeelako “jendea nola sentitzen den, publikoa nola dagoen, arretaz segitzeko aukera duten ala ez”. Maiz, hurbilekoak eta familiarrak egun horietan bisita egitera etortzen zaizkie egoiliarrei, eta horrek asko laguntzen omen du giroa goxatzen. Oro har, poza nagusitzen dela dio: “Egun berezia baita, non denak elkartuak diren eta zeinetan zainduak sentitzen diren, berentzako bakarrik antolatutako ekimen bat badutelako”. Iguaranek gehitzen duenez, ez da sekula belaunaldi arteko talkarik edo nabarmendu, gehienetan haiek eroso sentitzen diren gaien inguruan ere ari direlako bertsolariak kantuan, iraganarekin edo

egoitzetako egunerokoarekin lotutako gaiekin. Muruak ere harrera eta erreakzio “bikainak” izan direla uste du, eta belaunaldien arrakalarekiko, bere ustez publikoa gazteenaren alde jartzen da gehienetan, berak German Urteagarekin kantatu zuenean bezala: “German beste belaunaldikoa izanik, hark jaso zuen txalorik gehien eta, normalean, hala izan ohi da.” Akizuk, berak, beste era batera bizi izan du belaunaldien nahastea, Egaña eta Muruarekin kantatu zuenean: “Saioetan eurak ziren “bertsolariak”, ezagunak alegia. Eta ni nintzen “neska gaztea”. Baina gustura sentitu naiz, bai bertsokideekin (ez da beste belaunaldikoekin hain saio bilduan askotan kantatzen ), bai publikoarekin (arretaz eta ilusioz entzunak ginela iruditzen zitzaidan)”.

Bertsolari emakumeen presentzia Egia da, genero ikuspegitik ere, emakume bertsolariak kantuz ikustea ez zela gauza ohikoena garai bateko jendartean, jakina

den bezala, emakumeak plazetatik at kokatu behar zirelako duela ez hain aspaldi arte bertsogintzan. Hori dela eta, Akizuk eta Iguaranek diotenez, ez zaie alde horretatik sekula talka handirik gertatu Adin-adineko saioetan. Oihanaren ustez, ez dute sekula ezberdin tratatu emakumea izateagatik, agian harrigarria zitzaiena gaztetasuna zelako, Akizuk zioen bezala, “neska gazte” bat ikustearekin sorpresa sortzen zitzaielako, positiboki. Horrela, Iguaranek dioenaren arabera, “emakume izatea ez da erabakigarria holakoetan, generoak ez du asko markatzen plaza, nahiz eta entzuleria hori ez dagoen ohitua emakume bertsolarien presentziara espazio publikoan”.

Pandemiaren eta une zailen aurrean, bertsoa goxagarri Bestalde, ezin dugu ahaztu, aurrerago esan bezala, pandemiak ere asko kaltetu dituela zentroak, distantzia neurri zorrotzak eta babeserako protokolo zurrunak aplikatuz; askotan, adineko pertsonak senideengandik bakartuz eta sozialki isolatuz. Horrelako egoeretan, bertsoa bezalako tresna kulturalek izan dezaketen funtzio terapeutikoaz aritu dira hiru bertsolariak, eta Akizuren ustez, COVID-19aren aurretik ere bertsoa “errutinatik ateratzeko” baliagarria izan zitekeen. “Nobedadea” zen, bere ustez, eta era berean, lehengo ohiko sentsazio bat gogorarazten zien, eta hala bizi zuten egoiliarrek. Pandemian zahar etxeetako egoera bereziki izan da latza, eta bertsoaren funtzio sozial-kulturala are motibo gehiagorekin behar dela uste du. Bat dator Iguaran ere ideia horrekin, bere aburuz, “pandemiarekin egoera gogortu egin den arren, lan baldintzak jada zailak” zirelako egoitzetan langileentzat, eta horrek ez zuelako giroa arintzen aurretik ere. Haiek izandako greba eta lan gatazkak aipatu ditu, eta horrek egoiliarrengan zuen eragina. Halakoetan, bertsoa goxagarri izan daitekeela uste du, baina gaur egungo egoerarekin eta birusaren inguruan egina den mamu ko-

munikatiboarekin, ez daki zein heinetan eta zein harrera motarekin onartuko diren kanpotik kantatzera datozen bi pertsona. Hala ere, beti ere Iguaranen hitzetan, bertsoaren funtzio lokailua ezin da alboratu, askotan egoera politak sortu direlako bertsolari eta egoiliarren artean; bertsolariek zein adinekoek kantatutako bertsoen inguruan, kohesio giro bat azaleratuz, “festa konpartitu” bat. Bertsoaren bidez, autoestimua igotzen zaiela uste du, garrantzitsuak sentitzen direla, eta momentu “gozagarri zein goxagarriak” sortzen direla, denentzat baliagarriak: euskara dakitenentzat zein erdaldunentzat, bisitarientzat zein bertan daudenentzat. Murua ere ideia horrekin ados da, “bertsozaleei, noski, ilusioa eta bizipoza” ematen dielako ekimenak. Gainerakoei ere, berritasuna edo ezohiko ekintza eskaintzen die Adin-adinek, ongizatea eragiten diena eta egunerokotik zein errutinatik ateratzeko lagungarria zaiena. Gainera, Muruak erraten zuenez: “Zainketan ari ziren langileek zioten, sekula ezertan parte hartzen ez zutenak ere bertso saiora etortzeko irrikaz zeudela urtero eta ea gehiagotan zergatik ez gentozen esaten zutela”. Hala ere, bere arabera: “Argi zegoena zera da, emakumezkoak zirela gehien parte hartzen zutenak, eta iritzia nabarmentzen zutenak ere bai. Gizartean askotan bezala, adindutakoan ere emakumezkoa da dinamika

daramana, nola koruan parte hartuz hala eskulanetako tailerretan nahiz besteei txaloka”.

Pasadizoak Anekdota asko dituzte gogoan hirurek, bertan pasatakoak eta sekula ahaztuko ez dituzten oroitzapen ederrak. Iguaranek gogoan ditu bertan pasatutako momentu bereziak, Sebastianekin egoiliarrei gonbita luzatzen zietelako haiek inprobisatzeko, edo bertsoak zein kantuak kantatzeko. Beste bertsolariek ere, maiz, denbora hartu izan dute publikoarekin egoteko eta partekatzeko, saioa hasi aurretik edo ondoren. Egoitzetan bizitako bi anekdota berezi buruan dituzte Akizuk eta Muruak. Lehenak kontatzen du Muruarekin batera Legazpin kantatu zuen batean nola: “Saioa oso ondo atera zen. Publikoan Lazkao Txikiren pasadizoak

parrastan kontatzen zituen Zegamako gizon bat bazen. Nik ez daukat gogoan ze baserritakoa zen. Iñakik jakingo du, seguru! Hala ere, saio hartatik, memorian gordetakoa beste argazki bat izan zen. Lagun baten amona topatu nuen bertan. Hasieratik ezagutu nuen nahiz eta begirada eta gorputza makalduta sumatu. Lagun hori bertsokide izan dut eta bere amona, askotan etortzen zen bertso saioak entzutera. Iñakik eta biok bertso saioa bukatutakoan, ikusi nuen amona gurpildun aulkian bazeramatela eta, zalantza egin arren, kasu egitera joan nintzen, azken aldiz ikusiko nuen intuizio beroan. ‘Kaixo Lucia, zer moduz? Ni Maialen naiz, Maialen Akizu, Urretxukoa, Pelloren alaba eta A.ren laguna. Gustura egon al zara bertso saioan?’. Ezin dut hitzez deskribatu, baina egin zidan begirada hura nolakoa izan zen badakit. Berriz ere aurrera begiratu eta, zaintzailearen laguntzaz urrundu zen”. Murua, berriz, oroitzen da nola erdaldunek ere arreta handiarekin entzun zieten, animatu, baita eskertu ere, nahiz eta ez tutik ulertu. Legazpiko saioak ere asko markatu zuen, eta kontatzen duenez: “Sekulako giroa zegoen. Aurrez ekintza hura prestatzen lan asko eginda zegoela nabari zen. Oso-oso adineko aktiboak topatu nituen (ni lehenengo aldiz izan nintzen bertan eta izandako beste lekuetan ez bezalako giroa eta lanketa) eta zainketan ari zirenek zuten horren me-

riturik handiena, geu ere beste inon ez bezala hartu, babestu eta zaindu baikintuzten, lankideetako batek etxean eginda ekarritako hamaiketakoa konpartitu baikenuen. Hori da lanean eta egiten ari zarenean sinestea”. Konbentzituta gaude Adin-adinek oraindik urte ederrak dituela aurrean, oraindik poz eta emozio gehiago pizteko egoiliarren zein bertsolarien artean. Hala, gerorako zenbait erronka ikusten dituzte antolatzaileek; esate baterako, herrialde gehiagotara zabaltzea. Horretarako, ordea, baldintza minimo batzuk bete behar dira; adibidez, gutxieneko euskal komunitate bat izatea. Ekimena Ipar Euskal Herrian ere martxan jartzea erronka handia litzateke, eta urratsak egiten hasiak dira dagoeneko. Gaur gaurkoz, egoitzak gehituz joan dira zerrendan, eta etorkizunean ere espero da hala segitzea, adinekoen egoitzetako pertsonei euskarazko esparru bat eskaintzeko eta bertsoa jendeen arteko lokarri gisa erabiltzen segitzeko.•

ZAHARREN EGOITZA BERTSOAK: ANJEL MARI PEÑAGARIKANO DOINUA: OSO POLITA ZARA IZATEZ

Urtero goaz zaharren erresidentzira, ni neu Usurbilera ta Iurramendira, edonork makuluak, edonork kadira, bisita hoiek denontzat ondo etortzen dira.

Batek etzun indarrik zutitzeko ere, nondik atera zuen hainbeste umore? Ta bai kantatu ere dotore dotore: “Triste bizi naiz eta hilko banintz hobe”.

Bandeja kafesnez ta gailetaz betea, ezin goxoago da batera jatea, mikatzago izan zen agur esatea, bihotzik itxi gabe zabalik atea.

Elkartzea da izan leiken hoberena, denok egiten dugu ispiluarena, gugan isladatzen da izan zinetena, eta zuengan berriz Izango garena.

Batzuk errukia ere ematen zidaten, “Bost seme-alaba ditut” andra bat esaten, “Inor ez zait etorri urte oso baten, orain dakit etxean zenbat maite nauten”

Handik hilabetera San Jose bezperan, langileekin topo Izaskun sarreran, “Ikusi zintuzten ta Hitzetik Hortzeran galdetu zuten berriz noiz joango zeran”.

Ikusi nuenean nik zure kokotza… Kantatu genuen ta hura txalo hotsa! Kantu luzeena ere haientzako motza, zer den ilusioa, zer den bizipoza!

Eta jarraitu zuen: “Hori da bestea, neri kosta zaidana sendia haztea… burutik pasa ere gaur hau ikustea, nik hazi nituenak ni hola uztea”.

Hark galdetu orduko Nik erantzun di-da: “Nere jubilazio garaia iritxi da, esan jarri naizela haruntza begira, han izango naizela hemendik gutxira”.•

BERTSOAK ARGAZKITAN

ATZOKO ETA GAURKO BERTSOAK ORAINGO ARGAZKIEKIN TESTUA ETA ARGAZKIAK: OSKIA KARRERA

orrela, mendez mende, plazaz plaza, aisialdia gure hizkuntza gorenean eskainiz. Bertsoak Argazkitan liburuko bertsoak lehendik ezagunak izango dira zale askorentzat, baina bada bigarren lerroko bertsozale ugari, horiek ezagutzerakoan gozatuko duena eta hori da liburuaren asmoa, bildumako bertsoei bigarren bizitza bat ematea gure etxeetako apaletara helduz. Asko gara besteen hitz trebeekin gozatu eta mundua kolore eta argazkitan ikusten dugunak. Gainera, azkenaldian irudiaren indarra areagotu egin da, gazteen artean bereziki, eta kulturaren arloan joera diziplinak uztartzea da, orkestrak eta dantza, antzerkia eta musika, esaterako. Aurreko liburuetan bezala, honetan ere nire ekarpena hitzei egokitutako argazkiak egitea izan da, bertsoairudia bikoteak sortuz, hitzetan murgiltzen laguntzeko, janzteko, giroan barneratzeko, baita irudiarekin berarekin gozatzeko ere, beste edozein orritara joan aurretik. Erraza izan da Aintzane Irazusta gai-jartzailearekin lan egitea. eta bertso asko berak zuzenean entzundakoak aukeratu ditu, uneko bizipenak gogoratuz. Berri batzuk gehitu ditut nik. Erraza izan ez dena 75 bertsotara mugatzea izan da. Barkamena bilduman egoteko arrazoi sobera duten guztiei.

Bilduma eskuetan, Bertsozale Elkartearengana jo genuen laguntza eske eta eskertzekoa da bertsolariekin harremanetan jartzeko bitartekaritza egin izana. Beren bdb.bertsozale.eus datu basea ere baliagarria da oso. Poz handia izan zen bertsolari gehienen berehalako erantzun zaparrada beren bertsoak argitaratzeko baimena eskatzeko emailak bidali ahala, baiezkoarekin batera animoak emanez. Freskotasuna, eskuzabaltasuna eta gizartearekin konexioa erakutsiz. Ondoren, etxetik maitatzen ikasitako gure hizkuntza nire bigarren zaletasunarekin, argazkigintzarekin, uztartzeko unea. Bertsoak azken mendeetakoak izanik, eta gizarteko arlo guztietan eman diren aldaketen ondorioz, arreta handiagoa eskatzen du aspaldikoei argazkiak egiteak. Amaieran bertso-irudiak liburuan hurrenez hurrenez jartzerakoan hasi zaigu liburua bera guri mintzatzen, euskal gizartearen aldaketa begi aurrean laburbiltzen. Asko da aldatu dena, ez dena ordea.

euskara. Euskalkiek batuari utzi diote lekua hau orain dela 50 urte inguru sortu zenetik. Euskararen osasunak, berriz, Txirrita bere bertsoan kezkatzen zuen bezala kezkatzen gaitu gaur ere. Alaia Martinek liburuaren hitzaurrean dioen bezala, hizkuntzaren esparru guztiek egon behar dute indartsu. Gaur egun hezkuntzan jarri dira

indarrak hizkuntza zabaltzeko, baina, gune eta etxe erdaldunetan euskaldunak sortu badira ere, asko ez dira behar besteko mailarekin irteten ikasketak amaitutakoan. Gainera, kalean euskara aurkituko ez badute, hizkuntza artifiziala izango zaie. Aisialdiak hizkuntzaren osasunean berebiziko garrantzia du, bihotzera iristen baita, loturarik sendoena lortuz, mendeetan kantagintzak herri honi eman dion plazera adibide. Azken urteetan, ordea, teknologiaren bidez mundua eskuetan dugun honetan, denbora librea murriztu egin zaigu eta, kanpora begira, sustraiak ahuldu zaizkigu. Euskaraz sor dezagun. Bestalde, lanpostu publikoetan euskarak derrigorrezkoa behar luke. Ez da zilegi herriak ordaindutako norbaitek bertako hizkuntza ez jakitea. Beste ikasketak egiten diren bezala hau ere ikasi beharko litzateke.

janzkera. Bertso zaharretarako arropa bila ibili gara kutxetan, altzari eta ontziez gain. Gaur egungo argazkietan, jantziak ia mundu erdiko edozein herritakoak izan daitezke, dekorazioa bezalaxe. Polita da, edonora iristen zarela, non zauden esaten dizun zerbait aurkitzea. ingurunea.

Etxahun Iruriren 1945eko bertsorako paisaiaren argazkia egitea ez da guztiz erraza izan. Mendian dena pago, haritz,

lizar… orduan. Pinu ugari gaur egun, eta hauek gaixotasunak hartu dituelarik, are okerrago, eukaliptoa ari baitira landatzen erruz, nahiz eta lurrak aberastasuna galdu eta lehorteak, uholdeak eta suteak areagotzen dituen espezie inbaditzailea izan.

emakumea. Urrun da Lasturko Miliaren bertsoan erditzerakoan hildako emakumearen garaiko egoera. Xabier Amurizak liburuaren hitzaurrean dio orain dela 30 urte “Emakumea bertsotan?” galdetzen ziotela beren buruei bertso eskolen sorreran. Ugaritu egin dira, ordea, Bizenta Mogel bezalako bertsolariaren urratsak jarraitu dituzten bertsolari andreak plazetan eta baita unibertsitateetako aulkietan eta gizarteko esparru guztietan ere. teknologia. Bakoitzak bizpahiru pantaila izatera iritsi gara 30 urtean, zerotik hasita, eta irudigintza eta informazioaren partekatzea edonon denon eskura egotea pozgarria bada ere, denbora xahutzen diguten tresnak dira, eta aurrez aurreko gizatasuna eta sormenerako patxada gutxitu dizkigute. Bada aldatu ez denik ere. Bilintxen hitz gozoak gaurko amodiozko abesti batenak izan zitezkeen. Uztapidek amari esandakoa oraingo umeen begietan irakur daiteke. Lizasok abestutako laguntasunak elkartzen ditu gaur ere kuadrillak mahaiaren bueltan.

Eta Antonio Urbietaren herrimin berdina aipatu zidan ilobak atzerrira hemengo mendietako argazki bat bidali nionean. Aditu bati entzun berri diot, gizakiaren burmuinak aldaketa gutxi jasan dituela sentimenduen atalean azken garaietan. Eutsi diezaiegun, zeren eta zer da bizitza maitasunaren edertasunik gabe? • • • • • • •

ELKARRIZKETA

AUSPOA,

60 URTEKO ALTXOR AZKENGABEA

TESTUA: JUAN LUIS ZABALA ARGAZKIAK: CONNY BEIREUTHER

• “Ni, egun batez, ez dakit zein aizek bultzata, edo zein izarrek argi eginda, etxetik atera nintzan, begiak zabal eta belarriak erne, eta nere gogoko pitxiak eskuratzen asi nintzan, naiz eta jasotzen nituenak zenbaitentzat utsaren urrengoak izan”

oiz eta nola bertsozaletu zen Antonio Zavala?

. .

Ume garaian, oporretan Adunan zuten etxera joaten zen familia, Zabale baserrira, eta han ezagutu omen zituen lehen aldiz bertsolariak. Baina gero erabat liluratu zuen Tolosako Zerkausian bertsopaperak kantatzen entzuteak. Saikola eta beste bertsolari asko ibiltzen ziren orduan horretan. Eta geroago, Oñan zegoela, Pedro Mari Otañoren Alkar liburuak liluratu zuen… P E L L O E S N A L : Baina deigarria da: Zerkausian ere bertsoa baino gehiago bertsolaria bera da Zavala liluratzen duena, eta haren inguruan biltzen zen jendea. Eta Adunan ere bai… Giroa, kontatzen zituzten istorioak… Mundu hori. JOXEMARI IRIONDO:

1961ean argitaratu zuen lehen liburua, baina 1956an eman zuen asmoaren berri, Arantzazun, Euskaltzaindiaren Biltzarrean. Arantzazun esan zuen 50.000 «estrofa» zeuzkala bilduta, 50.000 bertso alegia, eta horiekin «una obra magna» argitaratzeko asmoa zuela. Zer esan nahi zuen «obra magna» horrekin? Egingo nuke Plazido Mugikaren hiztegia bezalako liburu lodikote bat izango zuela buruan, liburu bakarra, edo gehienez bi, baina obra bakarra. Berak, jesuita izanik, uste zuen jesuitek argitaratuko ziotela obra hori, Mensajero argitaletxeak edo. Jesuitek ezezkoa eman ziotenean hasi zen aurreikusten bide berri bat, eta horrela sortu zuen Auspoa bilduma. Antonio Pérezi esker dakigu: Zavalak, Arantzazuko lehen hitzaldia eman eta handik gutxira, Xabiertik Oñara joan zenean, 1956an, maestrillo edo PELLO ESNAL:

maisu praktikak amaitu eta gero, bertsoz betetako maleta eraman zuen hara, eta han, Oñan, teologia ikasten zuen bitartean hasi zen lan hauek bideratzen, eta berak, Antonio Pérezek berak, lagundu zion liburuen diseinua egiten, marrazki eta guzti. Horrek esan nahi du ordurako jesuiten ezezkoa jasoa zuela, eta beste bide baten bila zebilela. Hasieran «obra magna» izatekoa zena, obra bakar hura, Auspoa bilduma bihurtu zen. Hor plazaratuko zituen, lehenik, ehun bat bertsolariren bertsopaperez osatutako liburuak; gero, prosazko liburuak. Guztira, hirurehun obra. Hor ikusten da bizitzak berak markatu ziola bidea.

Jesuita zen, gizon ikasia, kultura handikoa. Min ematen zion mundu kultural eta akademikoak bertsolariak gutxiesten zituela ikusteak? J O X E M A R I I R I O N D O : Ez dakit horri begiratzen zion. Horrek baino indar gehiago izan zuen berak sentitzen zuen lilurak, berak ber-

tsolaritza neurriz gain jasotzea ere ez baitzuen onartzen. Bertsolaritzari berari zegokion lekuan jartzearen aldekoa zen, ez gorago eta ez beherago. Norbaitek bertsolaritza «subgeneroa» zela esaten bazuen ere, azpigeneroa, Zavalari mingarria egiten zitzaion hori entzutea.

Zer harrera izan zuen haren lanak hasiera hartan? J O X E M A R I I R I O N D O : Jesuitetan denek ez zuten berdin ikusten. Batzuek defenditu zuten; esate baterako, Juan Goikoetxeak, Goikoetxea Txikia esaten genionak eta Iñaki Goikoetxeak, Goikoetxea Handia esaten genionak.

Aita Aranzadi zuen kontrario nagusietako bat… Ez aita Aranzadi bakarrik, beste batzuk ere bai. Gaztelumendi sermolari famatua ere bai. Trikitiaren aurkako obsesioa zuten horiek, «infernuko hauspoa» deitzen zutenaren aurka zeuden amorratuta, eta Auspoa izena ere ezin zuten onartu, zeharo desegokia iruditzen zitzaien. Ni irratian hasi nintzenean, JOXEMARI IRIONDO:

Joxemari Iriondo: “Trikitixaren aurkako obsesioa zuten batzuek, «infernuko hauspoa» deitzen zutenaren aurka zeuden amorratuta, eta Auspoa izena ere ezin zuten onartu”.

lehenengo grabazioak Joxe Mari Bergara jesuitak zeuzkan eginda, Azkoitiko bi soinu-jotzaile eta Bergarako batenak. Bergara jesuita zen, baina bazekien irrati-entzuleek horrelakoak eskatzen zituztela. Haren aurrekoek, ordea, ez zuten horrelakorik ametitzen. Eta geroago ere izan zituen beste kontrario batzuk Zavalak.

Korrontearen aurka hasi zen, beraz. Komeni da Zavalari buruzko klixeak eta estereotipoak haustea. Jesuita eta karlista izango zen; baina, lehenik eta behin, pieza bateko gizona izan zen, bere bide propioa urratu eta ibiltzen asmatu zuena, klixe eta eskema guztien gainetik eta azpitik.

PELLO ESNAL:

Laguntzaileak ere izan zituen… Esate baterako, Valentin Zamora apaizak asko lagundu zion. Juan Goikoetxeak ere bai, Goikoetxea Txikiak. Hark esaten zion: «Zuk segi aurrera, gaur ezer balio ez badute ere, bihar edo etzi paper horiek asko balioko dute eta». P E L L O E S N A L : Beste bat, Zavalak berak asko estimatzen zuena eta lehen ere aipatu dudana: Antonio Pérez, asturiarra. Adinkidea, ikaskidea eta jesuita hura ere. Egingo nuke zerikusi handia izan zuela Auspoaren sorreran. Pérezen aitak Bilbon egin zuen lan gerra aurretik, Elejabeitia enpresan; eta, enpresari lan batzuk atera Kanaria uharteetan, eta hara joan zen aita hura familia osoarekin, 1935ean. Gero, Antonio Pérez jesuita sartu zen. Herri literatura asko estimatzen eta ezagutzen zuen Pérezek. Irakurle amorratua JOXEMARI IRIONDO:

zen. Esaterako, Martin Fierro irakurria zuen, eta zati handiak omen zekizkien buruz. Bertsolaritza ere ezagutzen zuen, Pio Barojaren obra irakurrita. Entzutekoak izango ziren bi Antonio lagun minen hizketak. Hizketa horien harira sortuko zen Zavalaren egitasmo handia. Bizitza osoan izan ziren adiskide. Bat egiten zuten bien ideiek eta gustuek.

Arreba ere izan zuen laguntzaile, Arantxa. Bai, hasieran. Eta urte askoan, harik eta IVA (BEZ Balio Erantsiaren Zerga) ezarri zuten arte. Hura gehiegizkoa izan zen Arantxarentzat, eta Auspoako lanak utzi egin behar izan zituen. Orduan pasatu zen Antonio Etor argitaletxera. Etorrekin JOXEMARI IRIONDO:

bizpahiru urte egin zituen; eta gero Sendoa argitaletxera jo zuen, Joakin Berasategirekin. Joakinek oso ondo hartu zuen, eta ondo ordaintzen zion, baina baita asko eskatu ere, eta sokatira batean ibiltzen ziren beti biak.

Beste laguntzaile batzuk ere aipatu izan dituzue: Balendin Enbeita, Jose Artetxe… Balendin Enbeitak Bizkaiko bertso zahar asko eman zizkion. Jose Artetxek ere lagundu zion, bai. Eta beste asko ere izan zituen laguntzaile. Laguntzaile onak. Orio aldean eta, baserriz baserri, denak pasatu zituen. Bertsopaperak jaso eta gero, kopiatu eta itzuli egiten zituen. Baina, gero, bakarren batzuk itzuli gabe geratu ziren, eta, halakoetan, emandakoak haserretu egiten zitzaizkion. P E L L O E S N A L : Bertsopaperak inprimatzen zituzten Inprentetan ere bertso asko jaso zuen; Errenteriako Makazaga inprentan, adibidez. JOXEMARI IRIONDO:

Bertsopaperak jasotzen eta argitaratzen hasi eta jabetu zen amaierarik gabeko bidean sartu zela… Hark jasotako bertsopaperen inbentarioa egina dago. Falta da hori hartu eta lantzea. Zenbat bertsopaper bildu zituen? J O X E M A R I I R I O N D O : Auskalo! P E L L O E S N A L : Bost mila? Hurrengo pausoa da horiek denak hartu, ikusi zein diren errepikatuta daudenak, zeintzuk diren bertsio —bertsio desberdinak ere ateratzen baitzituzten—, non aterata dauden… Baita zeintzuk ustiatu zituen, hau da, zeintzuk dauden liburuetan argitaratuta, eta zeintzuk ez. Eta argitaratu gabeen artean, zenbaten argitalpena zeukan bideratua. PELLO ESNAL:

Asko zeuzkan lantzen hasiak. Bai: badago oraindik ere zeregina.

Baina, bertsoena amaierarik gabeko bidea zela jakin arren, prosazko lanak argitaratzeari ere ekin zion. Zerk bultzatu zuen horretara? Herri hizkuntza bildu nahi zuen. P E L L O E S N A L : Lanak erakutsi zion bide hori ere. Esaterako, Auspoa bildumako laugarren liburuak oso hitzaurre polita du. Pepe Artolaren bertsoaz osatutako liburua da, Ustez laguna detan izenekoa. Zavalak, hitzaurrea idazteko, bi iturri baliatu zituen: Peperen alaba Modesta eta erraina Maria Antonia Kortajarena. Urratua zegoen bidea. Horien testigantza bezalakoekin osatu zuen Txirritari buruzko lehen liburua (Auspoa, 18 eta 19). Berehala etorriko zen Pello Errotaren bizitza bere alabak kontatua (Auspoa 32). Horien munduak liluratu zuen. Garai hartan, Manuel Lekuonak eta Gabriel Arestik-eta asko goraipatu zituzten liburu horiek. Kontaketa horietan altxorra ikusi zuen Antoniok, eta haiek ere jasotzen hasi zen. Beste horrenbeste gertatu zitzaion erdarazko liburuekin, Biblioteca de Narrativa Popular bildumakoekin. JOXEMARI IRIONDO :

Umbelino Ayape ezagutzea izan zen abiaburua bilduma horren kasuan. Lehenagotik ere sumatua izango zuen. Xabierren bizi zela, autoa hartu eta inguruko herrietara joaten zen. Behin,

PELLO ESNAL:

Bardeara joan eta Umbelino Ayaperekin egin zuen topo. Eta hura kontatu eta kontatu hasi zitzaion… Zavalaren gozamena! Txoratuta egoten zen herrietako aitonaamonei entzuten. Ez dakit liburua egitea ez ote zen aitzakia bat besterik. J O X E M A R I I R I O N D O : Kulturaren zentzu oso kuriosoa zuen. Mendizale amorratua zen eta esaten zuen Euskal Herriko mendi guztiak ezagutzen zituela. P E L L O E S N A L : Bai, Euskal Herriko gailur guztietan egona zela esaten zuen, eta ez zuen entenditzen nola egon zitezkeen eskalatzaileak hainbeste denbora harkaitzari begira, paisaiari bizkarra emanez. Naturan ere bilatzen zuen beste mundu hori, Tolosatik Adunara mutil koskorretan oinez joaten zenekoa… Dena bat da, denbora guztian gauza beraren bueltan gabiltza Zavalari buruz hizketan hasiz gero. J O X E M A R I I R I O N D O : Behin, zuzenketak egiten nekatuta, Xabiertik Zangoza aldera atera eta hango aitona batekin egin omen zuen topo. Hango tonuarekin egin dio diosala, «Hola, buenas!» esanez. Elkar aurkezterakoan eta jesuita zela esan ondoren, gizonak esan dio: «A, zuek bai jakintsuak! Gu analfabetoak gara». Bidean aurrera kontu-kontari doazela, gizonak, apatx batzuek utzitako arrastoei begira, esaten dio Zavalari han basurde bat pasatu dela bere kumeekin, baita zer aldetara jo duten ere. Orduan Zavalak: «Eta zuk niri esaten didazu jakintsua naizela? Nik ezin izango nuke hori sumatu. Zuek bai jakintsuak benetan!». Hori

Joxemari Iriondo: “Ahozko testua jaso, idatzizkoa txukundu, inprentara bidali, probak zuzendu… dena egiten zuen berak… Garia egin, ebaki, errotara eman, ogia egin, ogia saldu… dena berak”.

zuen buruan. Jakintsuak besteak zirela, herriko jendea.

Bizitza osorako eta gehiagorako lana eman zion bere buruari. Une batean, esan zuen saihesbide eta hari-mutur asko agertzen zitzaizkiola bere ibilbidean eta galgari sakatzen ibili behar izan zuela. Beragatik izan balitz, bere lana ez zen inoiz bukatuko. Berak esaten zuen 150 urte bizi izanda ere ez zitzaiola zer eginik eta zer argitaraturik faltako. J O X E M A R I I R I O N D O : Ikusi egin behar zen artxiboa nola zeukan! Hil zenetik hamabost bat egunera Xabierrera joan ginen Frantxis Lopez de Landatxe, Koldo Mitxelena Kulturuneko orduko zuzendaria eta biok, 2009ko urPELLO ESNAL:

tarrilaren 15 edo 16an, eta artxiboan gauza asko ordenatuta zeuden, baina beste asko nahastu xamar.

Ekonomia aldetik nola moldatu zen liburuak argitaratzeko? Hala moduzkoa izan zuen hasiera. Harpidedunak egin zituen, baina erdiek ere ez zioten ordaindu, ez zuen hori kontrolatzen. P E L L O E S N A L : Auspoa hasi aurretik propagandako orri batzuk zabaldu zituzten eta jende askok eman zion baiezkoa. Lehen liburua ateratakoan, izena emandako guztiei bidali zieten, gero kobratzeko asmotan. Baina 300 liburu kobratu gabe gelditu ziren. «Ipurdiko ederra izan zen guretzat, baina hori bezalakorik ez dago inozenteak eskarmentuan sartzeko», zioen Zavalak. J O X E M A R I I R I O N D O : Bertso jaialdietan askotan izaten zen

JOXEMARI IRIONDO:

grabazioak egiten, eta bi edo hiru mutil koskor jartzen zituen Auspoako azkeneko aleak saltzen. Ateratzen zuten %25 mutil koskorrei ematen zien. Hau da, galeran ateratzen zen. Behin, Errenterian, mutilik aurkitu ez eta bera jarri zen saltzaile. Ale bakarra saldu omen zuen, Koldo Mitxelenak erosi ziona. P E L L O E S N A L : Denbora guztian horrela ibili ziren. Azkenean, lehen esan dugunez, arreba Arantxak BEZ edo IVA atera zenean erabaki zuen uztea, Balio Erantsiaren Zerga. Orduan esan zion Antoniori «ni honaino iritsi naiz».

Eta 1988tik 1990era arte Etor argitaletxeak kaleratu zituen Auspoa bildumako liburuak. Arantxa arreba dirua galtzen aspertu zenean, liburuak Etor argitaletxearekin ateratzen hasi zen Zavala. JOXEMARI IRIONDO:

Beste bi urtez bere kabuz aritu ondoren, 1992an liburuak Sendoa argitaletxearekin kaleratzen hasi zen. Sendoa argitaletxearekin hasi zenean, Joakin Berasategirekin, argitaletxeko arduradunarekin, ondo ibili zen, baina Joakin abiadura batean zihoan eta Antonio beste batean. Dirua bai, baina Joakin sokatik tira eta tira eta Antonio ezinean. «Pareja de hecho» ziren biak, Joakinek hala esaten zuen askotan. Uztapideren Lengo egunak gogoan egin zutenean —hau lehenagoko kontua da, 1974koa—, Joakinek liburua eskuetan behar zuela esaten zion, ordurako ale mordoa zuelako saldua, baina Zavalak denbora behar zuen hura amaitzeko… Horrekin asko sufritu zuen, diru aldetik ondo moldatu arren. Ahozko testua jaso, idatzizkoa txukundu, inprentara bidali, probak zuzendu… dena egiten zuen berak… Garia egin, ebaki, errotara eman, ogia egin, ogia JOXEMARI IRIONDO:

saldu… dena berak. P E L L O E S N A L : Idazleei behar adina ez ordaintzeak ere kezkatzen zuen Zavala. Uste dut Uztapidek poliki kobratu zuela Lengo egunak gogoan liburuarengatik. J O X E M A R I I R I O N D O : Egileari ez zitzaion liburu bakoitzeko ehuneko hainbesteko bat ematen, kopuru bat baizik, hainbeste. Eta Joakinek esaten zuen Uztapideren liburuarekin denentzako iritsi zela dirua, bai Uztapiderentzat, bai berarentzat, bai Antoniorentzat, bai saltzaileentzat, denentzat… Saltzaileei komisio onak ematen zizkien eta etxez etxe ibiltzen ziren hamar saltzaile zeuzkan… Gauza bera gertatu zen Xalbadorren Odolaren mintzoa-rekin. Maila honetan, prosazko euskarazko libururik salduena Uztapideren Lengo egunak gogoan da, eta Xalbadorren Odolaren mintzoa, bertsotan. Uztapiderena baino ere gehiago Xalbadorrena azkenean.

Zavalaren dirua Jesusen Lagundiak administratzen zuen, beste jesuita batzuena bezala? J O X E M A R I I R I O N D O : Auspoa, berez, autonomoa zen. Gero, konpainiarekikoak egin beharko zituen, beste jesuita guztiek bezala. Antonio kritikoa zen konpainiarekin, baina, aldi berean, oso berea zuen konpainia. Bromatan askotan esaten zuen: «Antes éramos Compañía de Jesús y ahora somos, ¡Jesús, qué compañía!». Baina ez sartu makila hautsiarekin ijitoen arteko bakeak egitera. Material ona erabiltzen zuen grabazioetarako eta. Antonio hil eta gero, haren artxiboa jasotzera joan ginenean Xabierrera, Jose Luis Zinkunegi zegoen han nagusi, eta esan genionean Antonioren gelan sartu nahi genuela, bera presente egon zedila eskatu genion. Han, besteak beste, Zeiss Ikon argazki makina bat zegoen, sortu den kamera garestiena eta onena seguru asko. Han utzi genuen eta pena daukat, hura artxibora ekarri behar genuen. Grabaketa lanak egiten, kaseteekin hasi zen, eta gero DAT sistemara pasatu zen, baina horrekin arazoak izan zituen, eta zinta asko hor geratuko ziren deszifratu ezinda. P E L L O E S N A L : Argazkilari ona zen. Makina ona izango zuen, baina gustua ere bai argazkietarako. J O X E M A R I

Koldo Mitxelena Kulturunean, Antonioren artxiboan, identifikatu gabeko diapositiba asko egongo da oraindik ere… Ondo egindako diapositibak. IRIONDO:

Francoren aginte betean ekin zion lanari Zavalak. Zentsurari nola aurre egin zion? Zentsura beti lotzen dugu frankismoarekin, agintariekin, eta hori hor dago, ezin da ukatu. Baina bestelako zentsura ere asko nozitu zuen Zavalak: bertsolariaren edo idazlearen familiarena. Behin baino gehiagotan egin zuen atzera, eta izenak kendu behar izaten zituen liburuetatik, familiak hala eskatuta, eta eskatu gabe ere bai. J O X E M A R I I R I O N D O : Jose Tejeriaren Muatseko gertaerari buruzko bertsoekin, adibidez. Familiakoren bat biziko zela eta kontuz ibiltzen zen. P E L L O E S N A L : Tolosako Izaskun PELLO ESNAL:

auzoko norbaiten gerrako kontuekin liburu bat egin nahi izan zuen Zavalak, eta dena egina edo bideratua zuenean, edo antolatua behintzat, familiak ezetz esan zion, ez ateratzeko liburua. Disgustu handia zuen. Hain omen zen ederra kontakizuna. J O X E M A R I I R I O N D O : Eta ez dira lehengo kontuak bakarrik. Gaur ere badira halakoak. Nik badaukat hil zen bertsolari bati buruzko liburua preparatua, baina familiak ezetz esaten dit, ez ateratzeko. Zer egin behar diozu?

Eta beste zentsura, zentsura ofiziala, ezarri al zioten?

Behin edo behin aipatu genion gai hori, eta berak esaten zuen horretarako azkarra izan behar dela, jakin behar dela zentsura toreatzen. Argia izan beharra zegoen, ez sartu inorekin zuzenean eta gauzak disimuluan esan.

PELLO ESNAL:

Antonio Arrueren babesak ere lagunduko zion. Bai. Lagunduko zion hark ere. Arruerekin oso harreman kuriosoa zeukan. Arrueren artikuluekin sukaldaritzako liburu bat egina zeukan Zavalak, Auspoan argitaratzeko primerakoa. Baina ez zuen nahi hura argitaratzerik Auspoan. Zergatik ez zuen nahi? «Bai, berriz ere esango dute karlista horiek…». Gero, Andres Urrutia euskaltzainburuak Zavalari hala proposatuta, Euskaltzaindiak kaleratu zuen liburua. JOXEMARI IRIONDO:

Zuk, Pello, Zavalaren ikerlari alderdia aldarrikatu izan duzu, ez zela biltzaile eta editore hutsa. Agerian dago hori. Hasteko, bertsopaperak bildu, bertsoen egilea identifikatu —batzuetan egilearen izenik gabe ateratzen baitziren—, egileka edo gaika ordenatu, egileari buruzko informazioa jaso, gaien testuingurua atzeman… J O X E M A R I I R I O N D O : Parrokietako liburuak arakatu eta… Zer ez zuen egiten behar zuen informazioa bilatu eta osatzeko? Eguneko 24 orduak zeuzkan lanerako. P E L L O E S N A L : Har dezagun, esaterako, Zapirain anaiak liburua (Auspoa, 123-124-125). Lehen esan bezala, 1956rako bilduak zeuzkan 50.000 bertso. Horien artean, noski, Zapirain’dar Joxeba izena zeraman liburuxka bat, Nere bizitzako bertso batzuek izenburuarekin. Nor zen Zapirain’dar Joxeba hura? Erraza zuen itzulpena: Joxe Zapirain. Gero konturatuko zen Juan Kruz Zapirainen anaia zela. Halako batean, 1974an edo 1975ean, bi anaia horien bertsoak eskuetan zituela joan zen Errenteriara, haien jaiotetxera: Bordaxar baserrira. Batetik, ea bertso gehiago PELLO ESNAL:

bazituzten eta eskuetan zituen bertsoen testuingurua ezagutzera. Bestetik, bi anaia bertsolari haien berri jakitera. Bordaxarren, Manuel bizi zen, baserrian geratutako Joxeren semea. Eta Zavala hasi zitzaionean aitaren eta osabaren berri galdezka, hark berehala esan zion bazeukatela Hondarribiko Amute auzoan anaia fraidea, kaputxinoa, eta hark zeukala aitaren bizitza idatzita. Antoniok hala ezagutu zuen Ataño, Salbador Zapirain. Eta Atañok, berriz, eskuizkribua Damaso Intzak zeukala, Iruñean. Hartu autoa eta Iruñera, eta hala eskuratu zuen eskuizkribua. Koldo Mitxelena Kulturunean dago jasoa gaur egun, eta Internetez ere ikus daiteke eskuizkribu hori.

Ikerlan, landa-lan handia… Baina itzul gaitezen Bordaxarrera. Han dugu Antonio berriro ere Manueli galdezka: «Eta aitaren bertsoak ba al dauzkazu?». Eta Manuelek: «Ez. Norbaitek eraman zituen eta ez dakigu non dauden». Zavalak etsi ez eta: «Zuen aitak bazekien

PELLO ESNAL:

eskribitzen?». «Ez, Aitzondoko Pilarrek pasatzen zizkion». Zavala, Aitzondoko Pilarrengana. «Bai, nik kopiatzen nizkion. Koaderno bat inprentarako eta bestea neronek gordetzen nuen». «Eta non dago zure koaderno hori?». «Anaiak dauka. Datorren asterako hemen izango duzu». Horrela eskuratu zuen Zavalak Aitzondoko koadernoa izenez bataiatu zuena. Besteak beste, koaderno horri esker baieztatu zuen susmo bat: askotan, hobeto zeudela idatzita koadernoetako bertsoak, inprentan argitaratzen zirenak baino. Susmo zaharra omen zuen Zavalak hori. Hala dio hitzaurrean. Bertsoak, behin baino gehiagotan, akatsekin ateratzen zirela inprentetatik. Batzuetan, garbizaleren bat izango zen tartean. Zapirain’dar Joxeba izena jarri zuena-eta. Horren argitan, hobeto ulertzen dira Zavalak bertsoak transkribatzerakoan egindako zuzenketa-lanak. Gehiago ziren inprentek egindako akatsen zuzenketak, bertsolariak egindakoenak baino.

Hitzez eta errimaz eskutik eskura ahozko ondarea da gure ardura

Hori ere Zavalak egin behar… P E L L O E S N A L : Baina ez da hor amaitzen kontua. Zapirain anaiak liburuan gaude oraindik. Hor plazaratu zituen, besteak beste, Juan Kruz Zapirainen Brabanteko Genobebaren bertsoak. Harrigarria da nolako informazioa jaso zuen horiei buruz. Lehenik eta behin, Manuel Lekuonak haiei buruz idatzitakoak. Hori espero genezakeen. Ez genezakeen espero, ordea, irakurtzea Jose Migel Barandiaranek bi tokitan jasoa zuela antzeko ipuin bat. Harrigarria da zenbat lantzen zituen gaiak. J O X E M A R I I R I O N D O : Atila bezalakoa zen Antonio. Soil-soila gelditzen zen hura pasatzen zen tokia, hondar handirik gabe. Ez zuen etsitzen azkeneko paper-puntak eta informazio-izpiak bildu arte. P E L L O E S N A L : Zavalaren zenbait liburutan, doktore tesiak daude ernamuinetan. Hori inork baino hobeto ikusi du Jabier Kalzakortak. Edozein harri eta zur uzteko doktore tesia egin du Jabierrek, Zavalaren Euskal erromantzeak abiapuntu hartuta, Antoniok urratutako bidea azken muturreraino ibiliz, hark erakutsitako hari-muturrei jarraituz, hark egina orraztu eta osatuz. Eta Luzia Alberrok nolako etekina atera dien Zavalaren lanei bere doktore tesi bikainean? Merezi du poliki irakurtzea Bertsolarien ahoz: Modernizazio prozesua eta identitate bideak Gipuzkoan, 1830-1936. J O X E M A R I I R I O N D O : Hor dago Bosquejo de historia del bertsolarismo ere, nork osatu eta biribilduko zain.

Ez zuen euskara batuan idazten, baina Auspoako liburu batzuetako testuetan onartu zuen, eta euskaltzain osoa izan zen. Zer iritzi zuen euskara batuari buruz? Joxe Lizasoren liburuko hitzaurrea batuan idatzi nuen nik, Joxerena batuan ez badago ere, eta Zavalak ez zuen inolako trabarik jarri. Pellok [Pello Esnal] liburu horretarako idatzitako testua ere batuan eginda dago; baita Mondragoiko kalezaiñaren bertsoak libururako idatzi nuena ere… Zavalaren inguruko guztiek, Inozentzio Oleak, Ibai-ertzek, Joxe Mari Lertxundik, Txomin Garmendiak, Joxe Aierbek, h gabe idazten zuten, eta berak ere halaxe, baina ez zegoen batuaren kontra. P E L L O E S N A L : Klixe hori ere gainditu beharra dago, Zavala jesuitarena eta Zavala karlistarena bezala. Zavala ez zen euskara batuaren aurkakoa. Euskara txarraren aurkakoa zen. Alde horretatik zirikatzen genuenean, erantzun berbera ematen zigun beti: non dago Auspoan baino euskara batuagoarik? Hori ederki biribildu zuen Pello Zabaletak: Auspoa irakurri gabe ez lukeela inork euskaraz ezer idatzi behar. J O X E M A R I I R I O N D O : Erdaraz pentsatzen ez zuenaren euskara estimatzen zuen. P E L L O E S N A L : Behin esan nion ez zegoela Koldo Mitxelenak Auspoari Egan aldizkarian egindako harreraz kexatzeko moduan, oso aldeko iritzia eman baitzuen, eta esan zidan: «Bai, baina garbizalea ez naizelako». Zavala ez zuten huskeriek kateatzen. JOXEMARI IRIONDO:

Kezkatzen zuen Zavala bildumaren etorkizunak? Etorkizunak kezkatzen zuen, bildumarekin zer gertatuko zen jakiteak, baina uste dut kezka hori geuk sortu geniola berak berez kezka izan baino gehiago. «Utzi niri nire

JOXEMARI IRIONDO:

lanak egiten», esaten zigun, «erantzukizuna nirea da». Eta baita hau ere: «Nire artxiboa puztu egin duzue zuek, eta hori ez da egia, mitifikatu egin duzue, eta hori ordainduko duzue oraindik». Beste esaldi hau ere bazeukan: «Bat baino gehiago erotuko da artxibo hau ordenatzeko ahaleginean». Berak bazekien anabasa handi xamarra zeukala, eta gauza asko zeuzkala bideratuta, baina beste asko bazterrean utzita. Hori bazekien berak eta ez zuen horrekin lotsagarri geratu nahi. P E L L O E S N A L : Horren harira komeni da gogoratzea nola lan egiten zuen. Hasten zen liburu batekin eta nekatzen zenean utzi. Berriro aurreko bati heldu, eta nekatutakoan utzi hura ere. Bizpahiru obra batera. Artxibora etorriz, berriz, haren kezka zen nola eta non utzi esku onetan. Beldurra zien erakunde handiei, Deustuko Unibertsitateari edo Eusko Jaurlaritzari. «Bai, eramango dute eta auskalo zer egingo duten!», esaten

zuen. Artxiboa ulertu eta balioetsiko zuen norbait nahi zuen horretarako. Behin, Gipuzkoako Foru Aldundiarekin kontua nahiko bideratuta zegoela, gaizki-ulertu bat izan genuen Aldundiko orduko Kultura arduradunarekin. Gero lanak, hautsitako zubia konpontzen. Zubi horrek bi alde zituen: batetik, Zavala konbentzitu; bestetik, Aldundia konbentzitu. Eskerrak berehala Joxe Joan Gonzalez de Txabarri izendatu zuten ahaldun nagusi. Hark berehala ikusi zuen zer egin eta azkar hasi zen lanean. Beste alderdia konbentzitzea falta zen, Zavala. J O X E M A R I I R I O N D O : Bi putre bezala joan ginen Pello eta biok Xabierrera, 2005eko otsailean. Hamaiketakoa egin genuen Antoniorekin ostatuan eta, gero, herrira joan ginen buelta bat ematera. Handik komentura itzulita esan genion guk hitza hartuta itzuli behar genuela etxera. Eta orduan baietz esan zigun, Gipuzkoako Aldundiari utziko ziola artxiboa. Eta arrazoia zen berak jasotakoaren ehunetik laurogei Gipuzkoan jasotakoa zeukala. Digitalizazioa ere aipatu genion orduan, Gipuzkoako Aldundia dena digitalizatzeko pronto zegoela, Euskaltzaindia ere bai. Eta hori ere ontzat eman zuen. Horrela konbentzitu genuen, harengana putreak bezala joanda, artxiboa Gipuzkoako Aldundiari entregatu behar ziola, eta Aldundikoei kontratuak prestatzen hasteko agindu zigun. Baina 2005eko bilera hartaz akordatuta, askotan egoten naiz pentsatzen zein lotsagabeak izan ginen. Zavala konbentzitu nahian, nik esaten nion han utziz gero, Xabierren, jesuita legoei artxibo osoa baratzean erretzeko aginduko ziela norbaitek eta horrek ez zion grazia handirik egin.

Lotsagabeak izan zinetela diozu. Baina ondarea salbatzea zen zuen helburua, ez irabazi edo etekin pertsonala. J O X E M A R I I R I O N D O : Bai. Ordurako bere oinordeko izendatuta geunden Pello [Esnal], [Javier] Kalzakorta eta hirurok, Frantxis Lopez Landatxerekin batera. Baina gogorra izan zen. Ez zen lehenbiziko hitzetik biguntzen direnetakoa. Karakter handiko pertsona zen, eta konpainian jendea kontra bazuen ez zen beti konpainiakoen kulpaz izango, berak ere izango zuen zerikusirik horretan. P E L L O E S N A L : Gonzalez Txabarrik kontua bideratu zuenean, garrantzitsua izan zen jesuiten probintzial Juan Migel Arregiren laguntza ere. Ekitaldi polita egin zen Gipuzkoako Foru Aldundian, 2005eko azaroaren 11n, Zavalaren artxiboaren dohaintza sinatzerakoan. Hitzaldirako, apunte batzuk eskatu zizkidan Joxe Joanek. Ortega y Gasset irakurtzen ari nintzen orduan. Eta Ortegaren bi pasarte bidali nizkion, biak «jenio» hitza ardatz zutenak. Batean zioen jenioa dela, azken batean, bere zeregina asmatzeko gai dena; eta bestean, jenioa dela errealitatearen lauso ilunean puska berri bat aurkitzeko gai dena. Zavalak irribarre egin zuen hitzaldiaren pasarte horiek entzun zituenean ahaldun nagusiaren ahotik, eta «hori Pellorena da» esan zuen. Gustatu egin zitzaion jenioarena. Uste dut bete-betean asmatu genuela. Bai: jenio bat izan zen Antonio.

Lasaitu al zen dohaintza egin eta gero? Ez dakit lasaitu zen. Guk esan genion bizi zen artean ez genuela ekarriko artxiboa Donostiara. Artxiboaren muina han utzi behar genuen, bera esku hutsik ez uzteko, berak lanean jarraitzeko. 2009ko urtarrilaren 2an hil zen eta orduan bai, urtarrilaren 15ean eta 16an ekarri genuen artxiboa Donostiara. Oso ondo hartu gintuzten, Jose Luis Zinkunegi nagusia buru zela. Lehenago, hileta geuk nahi bezala antolatzeko aukera ere eman ziguten eta hori ez dute jesuitek sarri egiten.

JOXEMARI IRIONDO:

Zertan ari zarete orain zuek, Auspoa eta Hauspoa bildumetan? J O X E M A R I I R I O N D O : Badauzkagu argitaratzeko lan batzuk, Zavalak bizi balitz argitaratuko lituzkeenak seguru asko, baina gertatzen da lan handia eskatzen dutela. Jakin nahiko nuke zenbat zientoka ordu lan egin zuen Pellok Txantxangorri kantaria-ren euskara batuko bertsioa egiteko, nahiz eta Aldundiko Euskara Zerbitzuak oinarrizko lana egin aurretik. PELLO ESNAL: Gustuko lana, ordea. Atañoren euskara zoragarria da. Horren beste libururen bat ere atera beharko genuke. Bestalde, Iparragirreren liburua ere aurreratuta zeukan Zavalak, baina amaitu gabe. Orain Jabier Kalzakorta ari da lanean horretan, orduak sartu eta sartu. Hilketei buruzko liburu bat ere hasita dago, baina hori bukatzeko ere ordu asko behar dira eta langile trebatua. J O X E M A R I I R I O N D O : Pilotari buruzko bertsoena ere atera beharko genuke, Zavalak buruan zuen eta.

Auspoako lau liburu berrargitaratu dituzue dagoeneko euskara batura aldatuta. Zer asmorekin? Euskara batuko bertsioek lan handia eskatzen dute, baina, gero, irakurtzeko askoz errazago geratzen dira. Alde handia dago, erraztasunaren aldetik, Txantxangorri kantaria-ren

JOXEMARI IRIONDO:

Auspoako bertsiotik Hauspoa bildumakora. Eta Pello Errotaren alabaren liburuaren kasuan ere bai, eta Neronek tirako nizkin-en kasuan eta Iñaki Alkainen Gerrateko ibilera-renean. Herri euskara konplikatu xamarra da irakurtzeko, kontalari edo idazlearen doinuaz jabetu beharra dago eta ez da beti erraza izaten. Batura aldatutakoan, aldiz, segituan hartzen zaio doinua. Irakaskuntzan jende askok bertsio berri horiei esker ezagutu du lehen aldiz Auspoa. Beste kasu batzuetan akaso ez litzateke berdin gertatuko. Uztapideren Lengo egunak gogoan liburuaren kasuan, adibidez. Hori batuan jartzeak zenbat eransten du?

Erakundeen behar adinako laguntza duzue? Gehiago beharko zenukete? Uste dut Gipuzkoako Foru Aldundiak gaur egun ematen duen laguntza ona dela. Zavalari hainbesteko bat ematen zioten eta laguntza teknikoa, bizi izan zen azken urteetan.

JOXEMARI IRIONDO:

Zer balio du zuen ustez Auspoa bildumak? Aitortzen al zaio duen balio hori? Ez dut uste. Koldo Mitxelenak Orixeri buruz esandakoa esan daiteke Zavalaz ere, agian indar handiagoz: «Gure ondorengoek, orain pixkaren bat ahazturik badaukate ere, aurkituko dute berriz egunen batean Orixe [Zavala], harrimenez eta espantuz». Oso gogokoa zuen Joakin Berasategik esaldi hori. P E L L O E S N A L : Zavalak egina hor dago. Jenio hark aurkitutako errealitatearen puska ere bai. Ale bikaina eskaini zion Bertsolari aldizkariak Zavalari 1999an (34. zenbakia), Honoris kausa doktore izendatuta gero. Askoren testigantzak daude hor jasota. Zenbat ikuspegi ezberdin, Zavala eta Auspoa miresten! Hizketa honetan ere azaldu dira izen batzuk: Manuel Lekuona, Gabriel Aresti, Jabier Kalzakorta, Luzia Alberro, Pello Zabaleta, Koldo Mitxelena… J O X E M A R I I R I O N D O : Irakurtzekoak dira, gainera, Anjel Lertxundik, Bernardo Atxagak, JOXEMARI IRIONDO:

Heziketa programa bat da ENERGIA HAZTEKO, eta EROSKI Fundazioaren Elikadura Eskolak landu du, haurren gizentasuna geldiarazten laguntzeko helburuz. Programaren gaur egungo edukiekin, asmoa da ikaslea oinarrizko zenbait elementurekin jabetu dadila elikadura orekatu bat eramateaz, ohitura osasungarriez, tokiko produktuen garrantziaz, mundu osoko kulturetako dietez eta planetaren jasangarritasunaz. Horretaz gainera, joko interaktibo bat ere badakar aurten, elikadura orekatua sustatzeko bere erronkekin eta sariekin eta zailtasun mailak urte tarte hauetara egokituta: 6-8 urte, 8-10 urte eta 10-12 urte. Lehen Hezkuntzako 1.500.000 haurrek baino gehiagok egin dute programa. Heziketa programa, EROSKIren Osasunaren eta Jasangarritasunaren aldeko konpromisoen barnean sartzen da, haur gizentasunari aurre hartzeaz denaz bezainbatean. Zure haurraren ikastetxeak Programan parte hartzea nahi baduzu, jakinaraz iezaiozu izena eman dezakeela hemen: www.escueladealimentacion.es

Luis Gardek eta Joan Mari Irigoienek idatzitako hitzaurreak, hurrenez hurren, Sebastian Salaberriaren Neronek tirako nizkin, Pello Errotaren bizitza bere alabak kontatua, Iñaki Alkainen Gerrateko ibilerak eta Atañoren Txantxangorri kantaria liburuei.

Pelikulak edo serieak egiteko gaiak eta istorioak ere ugari aurki daitezke. Bai horixe! Esate baterako Uztapideren Lengo egunak gogoan pelikula bat da. P E L L O E S N A L : Iñaki Alkainen Gerrateko ibillerak ere bai, eta baita aipatu berri ditugun hiru horiek ere. JOXEMARI IRIONDO:

Ikerketarako bide ugari ere zabaltzen du Auspoak. Baliatzen ari al dira horiek beharko lukeen neurrian? Lehen esan bezala, tesi batzuk egin dira eta mugimendua badago. Karrera bukatzen ari diren gazteentzat altxor bat da bilduma. Nik animatuko nituzke gazteak horretara. Etorkizuna hori da.• JOXEMARI IRIONDO:

ERREPORTAJEA

Antonio Zavala, zauri eta enigma B

izitza osoko lana hartu zuen bere gain, inork halakorik agindu gabe, Antonio Zavalak. Zauri batek bultzatu zuen horretara Pello Esnalen ustez, barruko zauri batek, eta horregatik jarri zion Antonio Zavala, zauria hauspo izenburua Auspoari buruzko liburuari (2015). Zavalaren zauriaren atzean «etena» dagoela uste du Esnalek. «Zer eten? Eten orokorra, sustrai luzeak dituena eta gizartearen arlo banatan —kulturan, filosofian, erlijioan, artean…—, adierazten dena… Hitz gutxitan esateko, Mendebaldearen eta Ekialdearen artean dagoena, Grezian sortutako eten orokorra eta oraindik ere nozitzen ari garena. Eten horrek, nire ustez, eragiten zion zauria eta hori gozatu nahian ibili zen bizitza osoan. Badago hor gaia aztertzeko. Bernardo Atxagak “Hautsi da anphora” idatzi zuen; joan da mundu zaharra…». Horretaz apenas hitz egin zuen Zavalak, Esnalek dioenez. «Ez dakit berak ere zer neurritan landu zuen gai hori, baina landu gabe ere ikusten da min egiten ziola. Bertsopaperetan eta herri literaturan halako zirrikitu bat-edo aurkitu zuen, paradisu galduaren halako isla moduko bat. Hori azalarazten ibili zen denbora guztian, nire ustez». Aldundia artxiboaren katalogoa egiten hasi zenean, kanpoko enpresa bati eman zion enkargua, eta hor, besteak beste, Paul Aldamiz aritu zen. Lana bukatzen ari zirela, konfiantza hartuta, han gauza bat falta zela esan zion Aldamizek Esnali: Zavalaren liburutegia. «Liburuez gain, Antonio Pérezen eskutitz pila bat ere badago artxiboan. Paulen hitz horiek tximista bat izan ziren niretzat. Orduan etorri zitzaidan gogora nola, Deustun Honoris Causa doktore izendatu zutenean, Zavalak niretzat erabat ezezaguna zen autore bat aipatu zuen: Ralph Waldo Emerson, La confianza en uno mismo liburuaren egilea, besteak beste. Esanguratsua da izenburua, eta ezin hobeto erretratatzen du Zavala. Ez dakit zein neurritan den gure artean ezaguna autore hori, baina zenbait obratan asko aipatzen da. Aintzat hartzekoa da Zavalaren aitormena. Oso landua izango zuen Emerson. Antonio Pérez adiskidea bost urtez Estatu

Pello Esnal, Adolfo Arejita, Andres Urrutia eta Antonio Zavala, Xabierren, 2007an.

Antton Valverde, Joxemari Iriondo, Pello Esnal, Antonio Zavala eta Joxemari Aranalde, 1998-01-21.

Antonio Zavala eta Joakin Berasategi, Zavalaren artxiboaren aurrean, 1980ko udazkenean.

Antonio Zavala gaztetxoa ikastetxean.

Batuetan egona zen ikasten, eta litekeena Emerson haren bidez ezagutu izana Zavalak». Ralph Waldo Emersonen La confianza en uno mismo liburuko pasarte hau nabarmendu du Esnalek, Zavalaren sakoneko motibazioekin lotura estua duela iritzita: Gizona herabea da eta barkamena eskatzen du etengabe. Jada ez da tente ibiltzen, eta ez da “nik pentsatzen dut” edo “ni naiz” esatera ausartzen, santu edo jakintsu bat aipatu besterik ez du egiten. Belar-izpi baten aurrean edo loretan dagoen arrosa baten aurrean lotsatu egiten da. Nire leihoaren azpian sortzen diren arrosa horiek ez diete erreferentzia egiten lehenagoko beste batzuei, ez eta hobeak diren beste batzuei ere; direnak dira, Jainkoarekin batera egun honetan existitzen direnak. Haientzat ez dago denborarik. Arrosa besterik ez dago, bere existentziaren une bakoitzean perfektua. Kusku bat loratu baino lehen, bere bizitza osoa akzioan sartzen da: lorean jada ez dago ezer gehiago; sustrai biluzian, aldiz, dena dago. Une oro bere izaera asebetetzen da, berak natura asetzen duen bezala. Hala ere, gizonak geroratu edo gogoratu besterik ez du egiten. Ez da orainaldian bizi: bere begiek iraganaren nostalgia sentitzen dute,

edo hanka puntetan dabil etorkizuna asmatu nahian eta inguruan dituen aberastasunei jaramonik egin gabe. Ezin da zoriontsua izan, ezta indartsua ere, naturarekin orainaldian bizi arte. «Jarri “bertsoa” edo “herri literatura” hor, “loretan dagoen arrosa” jartzen duen lekuan, eta horra Zavalaren ispilua; hura eta haren lana ulertzeko giltza», Esnalen iritziz. «Askotan esaten zuen Zavalak: “Bai, hor ibiltzen dira teologoak, ‘la naturaleza de los ángeles en la obra de Santo Tomás de Aquino’ eta antzekoak idazten eta lantzen. Utzi bakean santuei eta bestelakoei…. Heuk zer esaten duk?”. Sututa esaten zuen hori. Hark sutan hitz egiten zuenean…!» «Mistika kristauan bada Angelus Silesius poetaren poema ezagun bat», jarraitu du azalpena Esnalek, «arrosari buruz honako hau dioena: “Arrosak ez du zergatirik, arrosa loratzen delako loratzen da. Ez zaio ardura bere burua, edo inork ikusten duen edo ez”. Gai bera da. Utzi gauza dagoen bezala, ez manipulatu, ez hasi bila zergatik, zertarako eta zera hori guztia. Nik uste dut Zavalak bertsoa horrela ikusten zuela: ez erabili bertsoa Euskadi salbatzeko, euskara salbatzeko edo ez dakit zer lortzeko. Dagoen-dagoenean utzi, gozatu». Emersonek «naturarekin orainaldian bizi arte» ezin dela ez zoriontsua eta ez indartsua izan dioenean, Zavala «bete-betean» ikusten du esaldi horretan Esnalek. «Honek klixe guztiak apurtzen ditu. Baina deigarria da. Honetaz galdetu eta ihes egiten zuen. Batetik, gai zailak direlako, eta, bestetik, berak bazekielako zertan ari zen eta horrekin nahikoa zuelako». Gogoeta horiek guztiak bere «irudikeriak edo ameskeriak» izan daitezkeela aitorturik ere, Esnalek argi du erreferentzia horiek ez direla berak asmatuak, egiaztatuta daudela, eta Zavalaren zantzuek «beti hortik» jotzen dutela. «Pentsamendu intuitiboaz eta pentsamendu deduktiboaz aritu zen eman zuen azken hitzaldi batean. Intuitiboa Ekialdekoa da, deduktiboa Mendebaldekoa. Naturaren txikizioa, klima aldaketa… hortik etorri dira; pentsamendu deduktiboaren muturreko emaitzak dira. Ekialdeko pentsamendua intuitiboa da, kontenplatiboa, gauzak dauden bezala uztearen aldekoagoa. Zavalak hori ikusi zuen bertsolaritzan. Eta berak esaten du hori. Beraz, egiten dudan interpretazioak badu oinarri bat ere. Dena den, misterio bat zen Zavala, enigma bat».•

ERREPORTAJEA

Antonio Zavala, Leiren, Frantxis Lopez de Landatxerekin eta Joakin Berasategirekin, 2008ko irailean.

Antonio Zavala, bakardade emankorra D

uela 60 urte ezagutu zuen Joxemari Iriondok Antonio Zavala, Auspoa bildumako lehen liburua argitaratu zuen urte berean, eta adiskide handiak izan ziren harrezkero. «1961eko urrian aurkeztu zidan Juan Lekuona Urrutiak bere lagun eta herrikide Antonio Zavala. Bi jesuita melar-melar eta luxe-luxe ziren, gosea pasatakoak biak», ekarri du gogora. «Esan zidan bertso zaharren liburuak argitaratzen hasita zegoela eta lehena prest zeukala. Harpidedun egin nintzen eta hamabost egun geroago Muatseko hilketaren bertsoak jarri nituen irratian. Jose Tejeriarenak. Azpeitian bazen okin bat, Trastorno esaten ziotena, eta hark kantatu zituen, nik eskatuta. Denuntzia izan genuen, Tejeriaren familiarena, esanez ea zer eskubide genuen bertso haiek irratian emateko». Askotan deitzen zioten elkarri telefonoz Zavalak eta Iriondok. «Nik merezi baino konfiantza handiagoa zeukan nirekin, eta badira elkarri sei aldiz hots egindako egunak. Oraindik hemen daukat haren mugikorraren zenbakia. Azken urteetan, Xabierren bizi zela, Mugiron biltzen ginen, Lekunberrin, erdi bidean. Liburu bat ekartzen zidan, nik begiratu bat emateko, eta hurrengoan, hura itzulitakoan, beste bat ekartzen zidan. Manuel Arriolaren Mondragoiko kalezaiñaren bertsoak horrela egin genuen. Niri asko eskatzen zidan eta nik gustura egiten nuen». «Sekulako irteerak zituen, ume-irteera asko», Iriondok oroitzen duenez. Ez zen, horrenbestez, haserrerik gabeko adiskidetasuna izan bien artekoa. «Behin bere koinatak, Izaskunek, galdetu zidan ea Antonio eta biok ez ote ginen inoiz elkarrekin haserretzen. Eta nik esan nion baietz, egunero haserretzen zitzaidala, baina hurrengo egunean berdin-berdin hots egiten geniola elkarri, ezer pasatu ez balitz bezala». «Gauzak behin eta berriz galdetzen zituen eta bere gabezia afektibitatea zen, bakardadea», dio Iriondok. «Bakarrik ibili zen beti, eta askotan esaten zuen: “Eskerrak bakarrik ibili naizen, bestela egin dudan lanaren erdirik ere ez nuen egingo”. Oso nekez ematen zuen konfiantza, baina konfiantza ematen zuenean oso gozoa zen».•

ERREPORTAJEA

AUSPOA SAILA INTERNETEN: Saileko liburu ia guztiak pdf formatuan deskargatzeko aukera dago Euskaltzaindiaren webgunean: https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_xslt&lang=eu&layout=auspoa_galeria&view=frontpage&Itemid=601 Saila ezagutzen hasteko liburu hautatu batzuk.

ANTONIO ZAVALA: Txirrita (Auspoa arrunta, 18-19 zenbakiak, 1962). MIKELA ELICEGUI ETA ANTONIO ZAVALA: Pello Errotaren bizitza bere alabak kontatua (Auspoa arrunta, 32, 1963) (euskara batuko bertsioa Hauspoa bilduman, GFA, 2016). SEBASTIAN SALABERRIA: Neronek tirako nizkin (Auspoa arrunta, 38 zenbakia 1964), (euskara batuko bertsioa Hauspoa bilduman, GFA, 2016). BALENDIN ENBEITA: Nere apurra (Auspoa arrunta 117-118 zenbakiak, 1974). UZTAPIDE MANUEL OLAIZOLA: Lengo egunak gogoan (I eta II) ( Auspoa ertaina, z/g, 1974). XALBADOR FERNANDO AIRE: Odolaren mintzoa (Auspoa ertaina, z/g, 1976). IÑAKI ALKAIN ETA ANTONIO ZAVALA: Gerrateko ibillerak (Auspoa arrunta, 148, 149, 150) (euskara batuko bertsioa Hauspoa bilduman, GFA, 2018). ATAÑO SALBADOR ZAPIRAIN: Txantxangorri kantaria (Auspoa arrunta, 137 zenbakia, 1979) (euskara batuko bertsioa Hauspoa bilduman, GFA, 2020). ANTONIO ZAVALA: Auspoaren auspoa (I eta II) (Auspoa arrunta, 239-240 zenbakiak, 1996). PELLO ESNAL: Antonio Zavala, zauria auspo (Auspoa arrunta, 332 zenbakia, 2015).

PERLAK

2001EKO

FINALA TESTUA: JONE URIA ALBIZURI ARGAZKIAK: ARTXIBOA

2001

eko Bertsolari Txapelketa Nagusiko finala. Kronika bat, 11 urteko haur baten ahotik. Edo, hobeto esanda, 20 urte geroago haur hura izan zen helduak gogoratzen duenetik. Saiatuko naiz paternalismo gehiegiz ez jokatzen nire buruarekin. 2001-12-16, goizean goiz: Ez dut ordua gogoan. Baina goiz zen, oso goiz. Autobusa genuen zain Algortan. Ez dakit non, zehazki. Gurasoen kuadrillako zenbait lagun, bertsolaritzan nirekin batera izena emanda zeuden eta ez zeuden zenbait ikaskide, gure nebaarreba gazteagoak eta beste hainbat euskal-/bertso-zale Donostiara bidean.

Porra egin genuela gogoratzen dut. Hura izango zen nire lehen porra. Buruz ari naiz, baina gogoan dut bi bizkaitarrak goialdean jarri nituela. Andoni ez zen urruti ibiliko. Bihotzarekin egin behar dira porrak, baina buruarekin ere bai. Hori 11 urteko haur batek ere badaki. Irazu ere goi samarrean neukala gogoan dut, amaren gustukoa zen. Mendiluze jarri nuen azkena. Badira 11 urteko haur batek ez dakizkienak porrak egiterako orduan, bistan da. Maialen, Sustrai, Jon, sentitzen dut, zuek ez dakit non jarri zintuztedan. 2001-12-16, goizeko saioa: Autobusa goiz hartu genuela iruditu zitzaidan niri, baina be-

randu iritsi ginen. Bai, behintzat, leku ona hartzeko. Belodromoko goiko ezkerreko aldean jarri ginen. Urrun eta txiki ikusten ziren handik bertsolariak. Hasi zen saioa, eta ni han, nire koaderno eta guzti. Lotsa apur bat ematen dit aitortzeak, baina hala zen. Gauza nahiko absurdu bat egin nuen gainera, bertsogintzaren ikuspegitik. Errimak apuntatu nituen, baina ez hitzak, amaierak baizik. Adibidez: “8H. Aitor: -au, Maialen: -az, Aitor: -una, Maialen: -urrean, Aitor: -tua, Maialen: -tea”. Eta horrela denekin. Izatekotan ikuspegi estatistiko batetik izan lezake interesa. Zein diren amaiera erabilienak eta zein ez. Baina zer nekien nik orduan

estatistikaz? Auskalo. Beharbada orain baino gehiago. Goizeko saioaz gogoan dudana hurrengo zerrendak laburbil dezake: argia joan zen, Sustraik ondo aprobetxatu zuen, ofizio umoretsua Unaik eta biek (zer ulertuko nuen gaiaz?); “Jon! Guapo!”, gurasoen kuadrillako baten oihua Jon kantuan hasi aurretik, Belodromoa isil-isilik zegoela (lotsa puntu bat); Andoni bakarka bere ikasleaz maiteminduta 9 puntukoan (zer da ardagai?); Irazu alarguna (edo ezkongabea?) haurrari marrazkia aita zenaren argazkiari erakusteko eskatzen; Maialeni gurpildun aulkitik egin zioten lapurreta, mundua ez doa gurpil gainean.

2001-12-16, bazkaria: Gurasoen lagun batzuekin, niretzat “txoko”, izatez soziedade batean bazkaldu genuen. Alde zaharrean, uste dut. Saioa komentatzen ari zen jendea. Nire porra ez

omen zebilen oso ondo. Ez nintzen gehiegi fidatu, badaezpada. Irazurenak onak baietz, baina gaitik kanpo aritu zela. Zer zen hori? Gaitik kanpo? Nola ba? Horri ere kasu handiegirik ez.

PERLAK

2001-12-16, arratsaldeko saioa: Honetara bai, honetara leku ona hartzeko soilik ez: berandu iritsi ginen. Saioa hasita, alegia. Kalkulu falta, nonbait. Arratsaldean behean egokitu zitzaigun. Ez nago ziur egurrezko aulkietan ala lurrean geunden eserita. Nik datu ba-

tzuk galduta neuzkan ordurako, baina ez nuen nire lan estatistiko hura abandonatu. Imanol eta gazteago ziren beste batzuk belodromoko aldapan jolasean. Bertsozaleren bat haserretuko zuten, akaso. Arratsaldeko saioan amaiera aldekoa oroitzen dut batez ere:

100

Aturri eta Ebro, Igor El Desaparecido-n luzitzen; Irazuren herri hau belodromoa finean, buelta ta buelta irten ezinean; Andoniren antsia-garrantziaitxia-irentsia-herentzia. Eta buruz burukoa. Une hura bai daukadala gogoan. Maialenen izena esan zutenekoa. Han lehertu

zen txalo zaparrada eta emozioa. 11 urteko ume hark ulertu zuen han berezia zen zerbait ari zela gertatzen. Emozionatu egin nintzen. Gero eskuak, langileek lakar ta pianistek finfin, eta Himalaiako postala. Andoni emozioak jota. Eta sailkapena eta txapela eta emozio gehiago. Eta… nire porrak egiteko gaitasuna zein izango zen argituta. Autobuseko buelta ez daukat gogoan, beharbada nekeak gaindituta lo hartu nuen, beharbada emozioek ez zidaten lo hartzen utzi. Bietako edozein izan daiteke.

Nik hala gogoratzen dut 11 urteko ni hark egun hartan bizitakoa. Ahaztuko nituen detaile ugari, asmatuko nuen baten bat. Baina gutxi gorabehera hala gertatu zen. 20 urte pasatu dira ordutik. Zenbat aldatu diren gauzak. Nekez imajinatuko genuen hurrengo finalera autobusez beharrean metroz joango ginenik. Soziedadean beharrean tuperretan bazkalduko genuenik. Eta, zer esanik ez, 20 urte barruko finala ezingo zenik 20 urte barru jokatu. Lehiatu behar zuen helduak ez hainbeste, baina 11 urteko haur hark faltan botako du Txapelketa.•

DURANGOKO UDALA BERTSOLARITZA HAUSPOTZEN www.durango.eus www.durango-euskaraz.eus

ERREPORTAJEA

KONTU KANTARI

TESTUA: PATRI URKIZU ARGAZKIAK: PATRI URKIZU ETA HAINBAT ITURRI

102

(ikus: www.patriurkizu.eus).

103

AKINA DA BALADAK ETORKIZ PERTSONA BATEN SORKUNTZAK DIRELA, BAINA HORREN IZENA DENBORAREN PODERIOZ GALDU EGIN OHI DA, ASKOTAN ANONIMATUAN ERORTZEN BAITA BEREA BALU BEZALA HERRIAK HARTZEN DUENEAN, BALADA TRADIZIOZKO BILAKATUZ. Orokorrean baladek eredu folkloriko unibertsalak erabiltzen dituzte lehen ekai gisara, lekuan lekuko bereizgarriak hartzen dituzten arren. Batzuetan, ezaugarri historiko zehatzak ere mantentzen dituzte, baina gehienetan partikulartasun horiek galtzen joaten dira astiro, egiantzekotasun nobeleskoa hartuz eta orokortasunean murgilduz. Nolazpait esateko, nortasun propioaren eta beste herri hurbilen edo urrunen jenioen topagunea bilakatzen da balada. Horregatik saiatu izan dira zenbait ikerle lehen eredua edo arketipoa aurkitzen, aldaerak euren artean konparatuz. Horixe egin zuen Lachmannek bere metodo ospetsuaz, eta hari jarraiki izan diote Doncieuxek frantses eremuan, eta hala Gavelek nola Orpustanek euskal alorrean. Azken bi horietarik lehenak Berterretxen khantorea aztertuz 1924an eta bigarrenak Atharratze Jauregian ikertuz 1999an, hobeto irakurri eta konpreni ahal ditzagun. Halere, Daniel Devoto hispanistak ikerketa metodo zaharkituak kritikatzen eta metodo berriak proposatzen dituelarik, kontsideratzen du, adibidez, metodo geografikoak mapak eta mapak egiteak eta ehunka bertsio bata bestearen ondoan ezartzeak, hala nola arketipoa bilatzen saiatzeak, ez duela zentzu handirik, lan horien emankortasuna oso eskasa delako, benetan interesgarria aldaeren funtzionamendua eta funtzionaltasuna aztertzea baita. Horrek ematen baitio benetan argitasun berezia eta sakontasun gehiago ikerketari eta ez sekula santan kantatua izan ez zen balizko arketipoa asmatzeak. Beraz, Gavelek ematen digunean berak eraiki testua, hori inork inoiz kantatu ez zuen khantorea zen —ez bazuen berak sortu eta gero kantatu, noski—, baina, dena den, balio digu bere azterketak, zeren ohar historiko, filologiko eta literario askorekin batera aldaera horiek nolakoak ziren agertzen baitigu.

1. Pelegriaren mirakulua (1809) Lehenetariko itzulpen/moldaketa da, Françoise Barrenquyk 1809an egina, eta Santiagoko Bidean gertatu miraria aipatzen da bertan. Ezaguna den bezala XII. mendean hasi zirenean bidaia propagandak egiten, Kalisto II.a aita saindua Jundane Jakobe Handiari buruzko zenbait liburuxkaren egilea dugu. Horien artean De Miraculis Sancti Jacobi latinez idatzitakoa da, non V. miraria geroago ezagutua izan den Urkatu piztuarena bezala. Latinezko testua frantsesera, galegora, katalanera, gaztelaniara eta Europako beste

104

Santo Domingo de la Calzada. Jose Luis Filpo Cabana.

hizkuntza gehienetara itzuli edo moldatu zen, eta euskaraz Jundane Jakoberen bizitza eta heriotza kontatzen duen pastoralean ere ageri da. Bertan kontatzen da nola Errioxako Santo Domingo de la Calzada herrian (non donde cantó la gallina después de asada, lelo errimaduna maiz darabilten) gertatu zen miraria. Bertsoak, kantak, ipuinak eta antzerkiak egin ziren mirari horren inguruan, eta honela moldatu zuen Barrenquyk frantses testua: Quand nous fûmes à saint Dominique Hélas ! Mon Dieu, Nous entrâmes dedans l Église Pour prier Dieu : Le miracle du pèlerin Por notre adresse Avons oui le coq chanter Dont nous fûmes fûmes bien aise.

Saint Domingora nintzanian Elas, jinko jauna, Elizan barna sarthu nintzan, Othoitze egitera. Han ikusi nin mirakuilu Pelegrier heltia, Oilarra entzun khantatzen Hareki oilo xuria.

Argi eta garbi dago euskaratzaileak ia zuzen-zuzen jarraikitzen diola Lorsque nous partîmes de France abestiari, zeina Les Chansons des pélerins des Saint-Jacques liburuan aurki daitekeen. Hau Frantziako Troyes hirian moldiztegiratu zuten 1718an, eta jada XVII. mendeaz geroztik Frantzia osoan barreiaturik zebilen. Aldaerak eta eranskinak oso ttipiak dira, noski; bidenabar, oilo xuriaren eransketa. Iruditzen zitzaion, antza, itzultzaileari oilarrak behar zuela bere kidea ere. Pastoralgilearen antzez-oharrak ere honelaxe dio: Jaki pularda eta olaskua eta kantatzen has platin.

105

2-3-4. Balada apokrifoak: Altabizkarko kantua (1834), Urthubiako alaba (1852), Domingoren eresia (1853) Hauetaz beste zenbait lekutan mintzatua bainaiz, baita luze Jesus Antonio Cid ikerle galegoa, honen lanetara igortzen dut irakurle jakingura.

5. Karlos Kinto komentuan (1857) Gure Almanaka errebistan (1964) ageri den balada hau August von Platen-Halllermünde poeta erromantikoak sortu zuen alemanez Der Pilgrim von St. Just (1819) titulua eman ziolarik. Alemanetik frantsesera norbaitek itzuli zuen, eta hortik euskarara. Hiribarrenen paperen artean aurkitua (1857). Hona nola dioen lehen bertsoak frantsesez: C est la nuit et la tempête siffle de plus en plus,/ Moines espagnols, ouvrez-moi la porte! Euskaraz frantsesezko Saint Just, edo Yuste gaztelaniazkoa, alegia Karlos V.a enperadorearen erretiro lekuaren, monasterioaren izena moldatzaileak aldatu egin du eta Donaixti itzuli du ikusiko dugun bezala: Gaua da eta tenpesta, haizea marrumaka, Donaixtiko komentuan norbeit bortari joka. —Idek, othoi, pietatez beilari huni barka!…

August von Platen. Moritz Rugendas.

Eta hirugarren estrofan honelaxe dio frantses itzulpenak: Préparez pour moi ce que votre maison peut offrir/ Une robe de l ordre et une sarcophage! Euskal moldatzaileak, Jean-Martin Hiribarren ote zen, bere paperen artean aurkitu zenez moldaketa, edo alemana ere bazekien Agosti Chaho adiskidea? honela itzuli zuen poemaren bikoa hirurko bilakatuz:

106

Aphaila eni, hementxet kausi daizken bi gauza: Fraile-arropa xuria eta zerraldo beltza, Gela xume bat aski dut, barura janharitzat. Eta azken frantses bikoa: Maintenant je suis comme mort avant la mort/ Et tombe en ruines, comme le vieil empire. Honela ageri zaigu hirurkoan: Jainko jauna, onhart zazu zure muthil landerra, Enekin erhaustua da Inperio zaharra, Hil gabe huna ni hila, eta bakar-bakarra.

6. Hirur kapitainak (1858 a.) Piarres Lafittek eta Louis Dassancek paratu Kantu Kanta, Khantore (1967) liburuan Elhorri xuriaren azpian izendatzen dena da beste titulu ezagunagoz. Hala, Damase Arnaudek probentzalez egindako kantak bildu zituenean Chants populaires de la Provence liburuan (1862) Les Tres Capitanis bezala bataiatu zuen, George Doncieuxek (1904) Celle qui fait la morte pour son honneur garder eta Henri Davensonek (1982), La Belle qui fait la morte. Davensonek dioskunez, hau martxa kanta bat da, alegia, soldaduen artean moldatua XVII. mendean eta Frantzia osoan zabaldua, bai Bretainian, bai Okzitanian. Beha dezagun, adibidez, nola ageri den lehen bertsoa Canteloube de Malaret delako batek (1951) bildutako Loteko bertsioan :

107

Dessous le rosier blanc la belle s y promène Blanch comm la neige, belle comme le jour. Trois jeunes capitaines lui vont faire l amour. Bitxia da nola Joseph de Cantelouberen Anthologie des Chants Populaires Français groupés et présentés par Pays ou Provinces (Durand & Cie, Paris 1951) Akademia frantsesak eta Arte Ederretakoak 1951n sarituan eta lau tomotan denaren Table des matières edo aurkibidean, ageri diren probintzia guztiak, tartean Le Béarn, La Gascogne eta La Corse, baina ez Le Pays Basque, hamar kanta euskaraz bertan sartu arren (T. I, 272, 274, 295, 296, 297, 298, 300, 345, 347, 349). Azkuek kanta horren bi bertsio bildu zituen, eta beste bi Aita Donostiak. Zavalak, aldiz, hamabi, baina Agosti Chahok (1858 a.) bere eskuizkribuan (P. Urkizu, 2006, Chahoren kantutegia) badu bertsio bat gure ustez zaharrena edo bederen testu frantsesa oso gertutik segitzen duena, eta honela hasten dena, hain zuzen: Arrosa xuriaren artian anderia luak hartu, Elhurra bezain xuririk, ekhia bezain ederrik, Hirur kapitain zaudian khortez inganaturik. KKKn ageri den bertsioa honakoa da: Elorri xuriaren azpian anderea lokartu, Arrosa bezain eder, elurra bezain xuririk, Hiru kapitainek deramate gortez enganaturik. Anderia, neskatxa, la belle frantsesez, probentzalez belo filho garbitasunaren irudi gisa har daiteke, noski, eta edergarri zenbaitekin konparatu ditu poetak: arrosa xuria, elorri xuria, elhurra, ekhia… Hirugarren bertsolerroan ageri den Faire l amour esamoldeak ez du esanahi, noski, ordain errazegi batez gaztelaniaz hacer el amor eta euskaraz amodioa egin , hacer la corte, khortea egin baizik. Aita Donostiak bere 191. zenbakian, ordea, garbi dago ez duela konprenitu ongi edo berak edo edizioa prestatu duenak, zeren ematen duena gorkiaz engeyaturik den eta ez duen itzultzen. Chahoren bertsioko bosgarren bertsoa desagertu egin da, KKKn soldaduaren nahiaren betetzearen adierazpena agertzen baita: Aspaldian desir zünina orai düzia gogatü. Badu, gainera, halako parekotasun bat neskatxaren istorioak Jesukristorenarekin, hau bezala hirugarren egunean piztu egiten baita —surrexit tertia die—. Anderea hilakotzat jo ondoren pizten da, eta oihu egiten dio aitari, hilobia ireki diezaion eskatuz, bere zergatia argitzen duelarik: Birjinitatea beiratu nahiz hila egona nüzü.

108

KKKn auzapez eta apaiz bertso-biltzaileak, berdin dio, frantses originalean bezala hemen bukatu ordez balada, beren moral ukituari jarraiki, bertso bat erantsi beharrean aurkitu dira, eta sari gisara neskatxari aitak jaun gazte aberats batekin ezkonduko duela agintzen dio. Benetan sobera dagoena, dudarik gabe. Doncieuxek balada hau eskandinabiarren artean ere aurkitu zuen, eta, antza denez, hemendik Bohemiako eslaboengana pasatu zela, dio. Hala, bertsio txekiar batean neska moldabiarra da, eta hura ere hildako moduan egonen da amorante turkiar batengandik ihes egitearren. Leku bakoitzean tokiko berezitasunak ditu, beraz. Juan Mari Lekuonak bere Oiartzungo kantutegia bertako herri memoriatik (1999) liburuan dioenez, Errenteriako ehiztari batzuek Etxalarren ikasi zuten aldaera bat eta Oiartzunen landatu, hau sei bertsotakoa delarik. Bestalde Chahoren aldaeran eta KKKn bigarren bertsoan ageri trozatü, trozaturik aditza, Loteko bertsioan ageri ez dena, eta etorkiz troussa-tik ( bildu : envolver, gaztelaniaz) letorkeenak pentsarazten digu aldaera gaskoi edo bearnesaren bitartez sartua izan zitekeela gurean. Interprete kantari ugari izan ditu frantses musikan, hala nola Mouloudji, Serge Kerval, Jean-François Dutertre eta euskal munduan Anje Duhalde.

7. Neska ontziratua (1858 a.) Zavalak hamasei bertsio ezberdin ematen dizkigun arren denak Brodatzen ari nintzen… sailean sartzen dizkigu, zein den KKKn ageri den titulua ere eta lehen bertsolerroaren hasiera bertsio batzuetan. Jon Kortazarrek, aldiz, Neska Ontziratua izendatzen du Julio Caro Barojaren omenaldi baterako egin artikuluan. Doncieuxek L Embarquement de la Fille aux chansons, Claude Royk aldiz, La fille des sables, Ternuako bertsioetan Charman Matelot, eta bertsio katalanetan El Mariner ageri zaigu. Gaztelaniazko bertsio laburtuan,

109

atalak.eus

zeinak baduen beste bat luzeagoa sefardieraz, El Conde Arnaldos bezala ezagutzen da. Neskaren bahiketa eta honek bere buruaz beste egitearen istorioa oso zabaldua dago mendebaldeko literaturetan, eta badu antzekotasunik Hirur kapitainak baladan ageri den gaiarekin. Bretoieraz ere azaltzen da hiru aldaera dituen gwerz batean. Hemen, kortsario ingelesak Bretainiako kostara jaisten dira eta neska gazte bat bahitzen dute. Neskatxak bere ohorea salbatzearren kapitainari eskatzen dio zubitik paseatzen utz diezaion, eta, halako batean, bere burua itsasora botatzen du. Bertsio batean, arrain batek ur gainean, axalean mantentzen du eta itsasertzeraino darama bizirik. Noski, bukaera horretan nabarmena da koplaria istorioaren happy end, amaiera zoriontsu baten bila dabilela, eta Bibliako oroitzapenak dakarzkigula, alegia, Jonas eta Balearen istorioa. Leit motiv delakoa, gai nagusia, garbi dago frantsesezko bi bertsolerro hauek biltzen duten elkarrizketan datzala : — La chanson que vous dites la voudrois bien savoir. — Entrez dedans ma barque et je vous l apprendrai.

110

Ozeano Atlantikoa iraganik, balada Ternuan honela kantatzen zuten: La chanson que vous chanter, j aimerais de la savoir (bis) J aimerais de la savoir sur le bord de l île. J aimerais de la savoir sur le bord de l eau. Toujours près des vaiseaux, charmant matelot. Eta horrelaxe bukatzen dute gainera bertso guztiek, charmant matelot, alegia, txo ederra. Dena den Neska Ontziratua izendatuko dugun balada hau gurean lehen aldiz Chahoren kanta bilduman bi aldaeratan ageri da (ff.161-164). Batean lehen bertsoak honela dio: Aldi batez ari nündüzün sala baxian brodatzen, Ezkutari bat entzun nizun galeriati khantatzen, Galeriati khantatzen eta kobla ederren emaiten. Eta, besteak beste, honelako sarrera dauka, ezkutaria jada kapitain bilakatu delarik: Aldixe batez nenguelarik sala baxian brodatzen, Kapitain entzun dizut itxason gainen khantatzen, Itxason khantatzen eta kobla eijerrik emaiten. Europako beste literaturetan ere ageri zaigu kanta hau, esan dugunez modu eta era ezberdinetan. Adibidez, katalanez El Mariner bezala bataiaturiko kanta bertso hauekin hasten da: A la vora de la mar n hi ha una donzella que brodava un mocador que es per la reina…

Badu ere parekotasunik gaztelaniazko El Conde Arnaldos erromantze ospetsuak, zeinaren bertsio anitzetarik batek honelaxe dioen bere bukaeran: — Por tu vida el marinero digasme ora ese cantar. Respondióle el marinero tal respuesta le fue a dar: — Yo no digo mi canción sino a quien conmigo va. Eta sefardiek badute beren errepertorioan italierazko aldaera, zeinak kantinela eta guzti honela dioen: La bella monta in nave Kominsyya a navegar, Laran, larin don dela, Kominsyya a navegar. Sefardien literaturan aditua den Armestead irakasleak dioen legez, italierazko mailegu horiek adierazten digute behin berriro, poesia tradizio honen multikulturalismoa; alegia, poesia mota hau era berean izan zitekeela hala hispaniarra nola atzerritarra. Euskal kantagintza ere ez zen gelditu mendebaldeko kanta mugimendu horietatik kanpo, baina itzultze eta moldatze berriz, modua berezia erabiliz. Hala, frantsesezko madarikazioa, Maudite soit l épée et celui qui l a forgée! hiru modu hauetan agertzen zaigu: Maradika dakiola arotzari besua!, Maradika dakiola dendariari orratza! eta Deabru gaiztoak eraman deiela dendariari honen jostura!

8. Errege Jan (1869) Erdi Aroko mundu tragiko, fantastiko eta basarekin loturik bada beste balada bat ere, zeinaz hasten diren frantses kantu bilduma asko, alegia, Le Roi Renaud, euskaraz Errege Jan bezala ezagutzen dena. Martin Pénetek (1998) XV. mendekotzat jotzen du, eta zabalduenetarikoa omen Frantziako lurraldeetan. Davensonek bere aldetik dioskunez, baliteke Ipar Herrietako folkloreari mailegaturik izatea, ezen Elveskud edo Sire Olaven zati bat dirudien. Hemendik Faeroer uharteetara, Eskoziara eta, azkenik, Bretainiara gwerz bat sortuz igaro zen, azken hau Comte Nann izenez ezaguna. Eta, antza denez, Breizh herrialdetik frantses eremura pasatu zen. Davenson musikologoaren ustez, duen aidea Ave maris stella kantu gregorianoaren moldatze askea besterik ez da, zein era berean Bachek harmonizaturiko Erschienen ist der herrliche Tag koru luteranoaren etorkian dagoen. Euskal bertsioak bi dira. Bat De la Villéhelio andereak bildua eta plazaratua Souvenir des Pyrénées liburuxkan (1869) Alargunsa titulupean, zazpi bertsotan, eta Ene ama, otoi, errazu izendatua, Zavalarenean. Bestea, hamaika

112

bertsotan Charles Bordesek jasoa 1898an La Tradition au Pays Basque artikulu bilduman. Ohi bezala izena aldatua izan arren, testua ez hainbeste, ikusiko baitugu lehen eta azken bertsoak konparatuz ereduari jarraikitzen diola zuzen-zuzen : Le roi Renaud de guerre revint Portant ses tripes dans les mains ; Sa mère était sur le crêneau Qui vit venir son fils Renaud. Errege Jan, zaoriturik, Jin izan da armadetarik, Am andria baratu ziozu Etxian alagerarik. Nahiko modu traketsean egina dela itzulpena esango genuke ez baita errespetatzen, adibidez, bertsoak beharko lukeen bertsolerroen kopurua, batzuetan bost baititu lauren ordez, eta errimarik gabeko bertsolerro anitz baitago. Dena den, honek berak adieraziko liguke ez dela jakintsuen emaitza, herriarena baizik. Hona, azken ahapaldiaren erkaketa:

113

— Terre, ouvre-toi! Terre, fends-toi! Que j aille avec Renaud mon roi! Terre s ouvrit, terre fendit Et ci fut la belle engloutie. — Lur santia erdira bedi, ni ere barnen sar nadin. Lur santia zen erdiratu, Ni ere barnen sartu, Espus jaüna bexarkatu, Jinko Jaüna dela laüdatu. (De la Villéhelio, 1869) — Lur saintia, zerr adi, Ni barnen bara ahal nadin!… Lur saintia da zerratu, Ni errege Janeki baratu. (Bordes, 1890) Argi eta garbi dago, bada, ereduarekiko nolako funtzionamendua hartzen duen koplari moldatzaileak. De la Villéhelioren bertsioan, istorioaren in medias res sartzen da, zehazkiago esateko, frantses bertsioaren seigarren bertsoan elkarrizketa ama eta alabaren artean hasten denean. Bordesenean, aldiz, hasiera-hasieratik jarraikitzen dio ereduari. Baladen mundu zabalean frantses bertsioa La complainte du roi Renaud bezala ezagutzen badugu, gurean ez genuke aipatu behar, ene uste apalez, Ene ama, otoi, errazu, edota Alargunsa tituluaz, Errege Jan bezala baizik.

9. Judu herratua (1927) Hel diezaiogun orain beste kanta bati. Carlos Cid ikerleak esaten digunez, garbi dago Judu herratua balada ere konplainta frantses baten itzulpena dela. Euskaraz badira aldaera ezberdinak (Barbier, 1933, Azkue, T. IV, XXI zkia, Donostia, T. VII, 617. zkia, KKK 145, Satrustegi, 1967), non ikus daitekeen itzultze modu ezberdinen funtzionamendua. Ikus dezagun. Honela dio frantses originalaren 11. bertsoak: — Isaac Laquedem Pour nom me fut donné; Né à Jérusalem, Ville bien renommée, Oui, c est moi, mes enfants, Qui suis le Juif errant. Aita Donostiak, aldiz, Atharratzen 1927an bildu zazpi bertsoko kantan 11.a 3.a bilakatua da eta honela jasotzen du:

114

Judu herratua

Bai, Isaak Lakeden Düzü ene izena, Jerüsalemen sorthia, Herri hanitx aiphatia, Jesüs jaunak haitatia. Eta ni hanko semia, Bethi malerus nizana, Mündian paregabia!

Barbierrek eta Dufauk emandako bertsioak originalaren 24 bertsoak ditu itzuliak, eta 11. bertsoa honela itzulia: — Izraelgo hirian izan niz deitua, Jerusaleme famos hirian sortua, Satisfa bedi beraz zien izpiritua, Jaunak, ni nuzie bai, Judu erratua. Beraz, ohar gaitezke koplari lapurtarrak eta zuberotarrak aski molde ezberdinetan itzuli dutela originala, baina bada bertso bat non originaletik bereizteko biek hartu duten bide bera, alegia, erromesari hiritarrek eskaintzen diotenean un pot de bière fraîche, biek zerbezaren ordez ardoa itzultzen dute, zehatzago esateko, Barbierrek arnoa eta Bedekarrats Atharratzeko zapataginak ardu. Hona bertsoak: — Sar zaite ostatura gurekin, gizona, Izanen duzu edatera arno gorri ona… Eta Atharratzekoak: Gizon zahar hunesta, sar tzite ostatiala, Guri plazer egitera, ardu dügüno botilan.

10. Marieder Salagoiti (1958) Gure Almanaka-n aurkeztu zen lehen aldiz balada hau, hurrengo urtean Herria astekarian berriro agertu zena eta frantsesez La belle Marquise edota La marquise empoisonnée bezala ezagutzen dena, alegia markesa pozoituaren istorioa kontatzen duena. Ezaguna da Pirinioetako Ossau bailarako kanten artean (Th. De Puymaigre, Romania 1874: 89-102), beraz zabalkunde handia du Frantzia osoan Doncieuxek zehazten duen bezala. Hona, adibidez, poemaren bi bertso eta nola itzultzen dituen euskal moldatzaileak. Frantsesez: — Marquis, tu es plus heureux qu’moi, (bis) / D’avoir femme si belle ! Si tu voulais me l’accorder, / Je me chargerais d’elle. — Sire, si vous n’étiez pas le Roi, (bis)/ J’en tirerais vengeance ! Mais puisque vous êtes le Roi, / A votre obéissance … Euskaraz: — Nik ez diat hik bezala hain emazte ederrlk: Utz bahezat, zer fortuna andre horrek eta hik!

116

—Jauna, konde ez bazine, jal nezake ezpata: Nausi baten aintzinean nola egin dakita? Ikusten dugunez, frantses markesa euskal kondea bilakaturik da. Frantses bertsioetan ez zaigu ageri izenik, baina euskal moldatzaileak, gaia gerturatzearrenedo, Marieder eta Salagoiti izenak asmatu ditu. Halaber 11. eta 12. bertsoek apaiz edo moralista baladagileak erantsi moral leziokoak dirudite. Badute bertsuok oihartzun urrunik ere pozoitze istorioekin, hala nola Egun bereko alarguntsa baladarekin eta Gabrielle d Estrées noblearenarekin, zeina izan baitzen pozoitua 1599. urtean.

11 A. Gaxuxa (1960) 11 B. Yolanda (1965) Aipatu Patrice Coirault kantu biltzaile frantsesaren liburuan, Chansons françaises de tradition orale (BNF 2013) deituan, non 1.900 testu eta melodia biltzen dituen Marlène Belly eta Georges Delarue ikerlariek berrikusi eta osatuak 1904. urtean bildua bezala ematen digu Germaine izeneko kanta, 53. sailean, Aventures de mariage, traverses, retours izendatuan, eta esan genezake euskaraz Gaxuxa eta Yolanda kanta beraren bi bertsio nahiko hurbil direla. Gaxuxa Herria-n agertu zen XXX delakoak sinaturik 1960an, eta Yolanda 1965ean zenbait aldaeratxorekin, berdin sinaturik baina 1868ko kopia dela adieraziz. Gaia, senarraren seinaleak, alegia, senarraren itzuleran hau ezagutzeko eraztuna den seinalea, beraz, odiseiko sailean sar dezakegun

117

Patrice Coirault.

horietakoa da. — Oh! donc bonsoir, Germaine, / -Bonsoir monsieur aussi. — T en souviens-tu, Germaine, / Que ton anneau cassit, Montre-la ta moitié, / Voici la mienne aussi. En montrant sa moitié / Cet anneau s est soudé. — Ouvrez, ouvrez les portes, / Haussez mes pont-levis. Le voilà qui arrive / Le plus grand d mes amis! Hona Gaxuxa-ren moldaketa: — Gaurkoz, othoi, Gaxuxa, idek senharrari! — Ba, bainan zuk lehenik emadazu niri Bernaton zirelako zerbait ezaugarri. — Egun batez erhia neruntzun tinkatu; Erhaztuna bi zathi eginik gertatu, Zuk bat atxiki eta bertzea nik hartu…

118

— Huna, ene Gaxuxa, erhaztun erdia! Hau loria, Bernaton, hau alegrantzia! Heldu nauzu atherat, oi senhar maitea! Eta Yolanda-ren aldaera: — Orhoit zira, Yolanda, tinkatuz erhia, Egin zela bi zati zure erheztuna. Nik zati bat hemen dut, zuk hor bigarrena. — Oi zer alegrantzia, jeiki berehala! Senharrari athea idek dadiela! Etxean zoin den goxo emazte fidela! Hogei estrofa dauzka frantses bertsioak, Gaxuxa-k aldiz hamahiru eta Yolanda-k hamabi, eta frantses lehen bertsolerroak La petite Germaine / Mariée à dix ans, dio, zeina gehiegixko irudituko zitzaion moldatzaileari eta Gaxuxa / Yolanda-ri hamabost ematen dizkion.

12. Banbroxeneko nausia (1962) Balada edo kantu xahar honek edizio ezberdin zenbait izan ditu. Lehenik Piarres Lafittek Baionan zuzentzen zuen Herria astekarian (1962-VII-23, 4.) eta, gero, Aingeru Irigarayk Diario de Navarra (1975-V-25) Iruñean. Honek, ordea, badu ohartxo bat erantsita: J.H. deitu batek 1897. urtean egina. Aski interesgarri zaigu, zeren agian ikerketa bide bat irekitzen baitigu. Testuaren taxuera delarik ez dirudi Eskualduna astekariko Jean Hiriart Urruty (Hazparne 1859-1951) daitekeenik, (edo bai), eta beste apaiz baten Julien Heguyrena ere bururatzen (Aiherre 1860-1930) digu. Hau Santagrazi, Beskoitze eta Arro-

Jean Hiriart Urruty.

119

kiagan egon zen, eta honen biografiatxoa egiterakoan Lafittek honakoa dio: “Kazeta andana bat irakurtzen zituen zokoz zoko, berrixka eta bitxikeria keta. Aurkitu arau eskuaraz ezartzen zituen. Gehienetan iratxikitzen ziotelarik han-hemenka biper eta gatz”. Gaia zabaldua da erromantzeroan, frantsesez, Coiraultek, Le mari qui revient du bois, deitzen du. Batzuetan, itzultzean basotik ohean emaztea fraide baten besoetan aurkitzen du, gurean auzoko mutilarenean izango da. Hona bada, frantses bertsioa eta euskarazkoa: Il trouv sa femme couchée / Un grand moine entre ses bras. — Ta soupe, elle est sur la table, / Ton petit morceau de lard. Etxean sartzearekin, arrosa ta klabedin, Kattalin atzemaiten du auzoko mutilarekin. Buruz buru jaten zuten, arrosa ta klabedin, Dafail xuria emana jaki et arno finekin. Deabruek zeramaztela, arrosa ta klabedin, — Hau ase eta ni gose, zer zautzu hortaz, Kattalin? XVI. mendeko pintura flamenkoetan ageri den bezala, azkenean Simun adardunak akuiluaz astintzen ditu Kattalin emazte eta auzoko mutila. Bukaera frantsesez honela ageri zaigu Il était un petit homme kantu aski zabalduan: Ell mangent tout la crême / Ell disent que c est les chats. Euskaraz bi estrofetan honela moldatu dena: Jauna kanpoan delarik, arrosa ta klabedin, Esne-gain guzia jaten bi mila atseginekin. Gero jauna afaitean, arrosa ta klabedin Gatuak indu erranik, hor konpon gezurrarekin.

13. Neska orein bilakatua (1965) Komenta dezagun orain gaitzat orein bilakatzen den neska daukan balada, edo lehen bertsolerroaren hasieraren arabera Zavalak Ura ixuririk sorginen bidean bezala izendatzen duena. Lehen aldiz Lafittek argitaratu zuen 1965ean, eta honetaz mintzatu dira besteak beste, euskal alorrean, Txomin Peillen, Koldo Biguri eta Jon Juaristi. Kontatzen digu Juaristik nola Lafittek “Atlanta-Pirene-etako sinheste zaharrak” artikulu barnean argitaratu zuen iturria adierazi gabe. Nondik etor zitekeen euskal lehen bertsolerroa pentsatuz ohartu nintzen Martin Pénetek plazaratu Mémoire de la chanson. 1100 chansons du Moyen-Âge à 1919 (1998) liburuan

120

hamaseigarren mendeko kanten artean ageri dela hau, eta titulua La blanche biche edo M envoient jeter de l eau dela. Eta garbi dago Malicorne abestaldeak (Gabriel Yacoub, Marie Yacoub, Hugues de Courson eta bestek) erabili duen bertsioa (1977) Gabriel Jacoubek eta Juaristik ematen diguten bertsioa dela, gertuena euskal baladatik. Hona, konparatuz, bien lehen bertsoak: M envoient jeter de l eau dans le chemin des fées Ils m ont donné un don qui m a toujours resté, Je suis fille le jour et la nuit blanche biche, Tous les jours les gens du château me pursuivent. Ura isuririk sorginen bidean, Dohaina bildu dut Bazko arratsean, Gauaz Maddi nüzü, egunaz oreina, Etxeko zakurrek xerkatzen nutena. Lotura nabarmena da. Beraz, frantsesez batik bat La Blanche Biche bezala ezagutua badirudi Normandia eta Mendebaldekoa dela, zelten mundukoa, hain zuzen, eta badela suediar balada bat ere gai antzekoa ukitzen duena. Patrick Coirault frantses kanta honen biltzaileak laurogei bertsio aurkitu ditu. Garbi dago Juaristi eta Biguri irakasleentzat ez dela testu hau aztertu behar Peillenek bezala modu nahasi eta konparatismo antropologiko zaharkituan, horretarako bidea Lafittek berak ematen bazion ere. Zuberoa edo Nafarroa Behereko poeta erdiprofesionalen batek moldatutzat jotzen du Juaristik, baina oso denbora gertuagoan idatzia.

TXERRiKiEN BANATZAiLE

Leesome Brand bezala ageri zaigu Childen bilduman eta garbi dago honekin ere lotura baduela, hots, eskoziar baladekin, honela baitio:

ETA EKOiZLEA

ENPRESEN ZENTRUA. Ama Kandida 21 307. moduloa, ANDOAIN

943 592 923 / www.ormaki.eus

121

Ye ll take your arrow and your bow, And ye will hund the deer and roe, Be sure ye touch not the white hynde, For she is o the woman kinde. Arkoa eta fletxa hartuko dituk, eta oreina eta basauntza ehizatuko. Baina kontuz, ez hezak orein xuria uki, emazteen klasekoa duk eta. Hona ehizatu ondoren eta denak mahaian direlarik, zer dioen Maddik bere anaia Jakesi (Marguerite et Renaud bertsio frantsesean): — Vous n avez qu à manger Ma tête est dans le plat Mon sang est répandu Et sur les noirs charbons

suis la première assise et mon coeur aux chevilles, par toute la cuisine, mes pauvres os y grillent.

Euskaraturik honelaxe gelditu zen: — Afal, afal, Jakes. Ni nuk hor lehena, Ene haragiaz betherik dupina. Ama sala zolan, nigarra begian, Puinala sartu du bere bihotzean.

122

Garbi dago metrikaren arabera frantsesez zortzi hiruko edo hamabi biko direnak euskaraz laburtu egin direla lau laukora. Lakonismoa eta trinkotasuna deitzen zitzaion honi. Bestalde, ageri da pertsonaia bat euskaraz frantses bertsioan ageri ez dena eta eman behar duena gertaerak sortzen duen tristuraren neurria, hots, tragediaz oharturik bihotzean puinala sartzen duen ama.

14. Sartu da soldado bat (1965) Herria (1965-VII-15) astekarian, zortzi bertsoko kanta honek aipatu Patrice Coirault (2013: 282-283) folkloristaren bilduman Un jeune soldat se rend de guerre titulua dakar eta sei bertsio ezberdin ematen dizkigu, zeinak Tante Eléonore, 1903, Aida Talbot 1904, P. Brunet 1907, Adélaïde Bluteau 1913 eta Marie Mone 1906 informatzaileengandik bildutzat jotzen ditu. Hona bi bertso Céléstin Augék emandako bi bertso Ruypeirousen 1906an: Il s en va tout droit à l auberge, Se mit à boire et à chanter, La belle hôtesse a souspiré. — Que pleurez-vous, la belle hôtesse ? Regrettez-vous ce bon vin blanc Que le soldat boit sans argent? — Ostalertsa, zorteak deitu nau hunara Urrikariz indazu othoi edatera — Huna pinta bat arno, egarri bazira. Trala, tralera, tralera Perreka soinean. Soldadoa hasi da xurgaka edaten, Eta edan artean kantu bat emaiten. Ostalertsak nigarrez dako so egiten. Trala, tralera, tralera Perreka soinean. — Zer duzu ostalertsa, nigar egiteko Ala arno hau dolu zaizu enetako ? —Ez jauna, etzait dolu, sustut zuretako. Trala, tralera, tralera Sustut zuretako. Doncieuxek complainte militaire delakoen artean ezartzen du, eta dio gerratik itzultzen den senar soldaduaren zikloa tradiziozko poesian garrantzitsuenetarikoa dela. Eta aldaeretako batean ageri da nola dagoen emaztea (edo ostalersa) berak utzitako haurrak baino gehiagoz inguratua (Orain hirugarren bat ikusten dut hemen, B.6-3), eta, ondorioz, alde egingo du berriro. Istorio

123

arrunta da, noski, alegia, gerra luzeetarik edo nabigazione urrunetarik itzultzerakoan senarra, honek emaztea albisterik ezean eta senarra hiltzat jo ondoren berriro ezkondua aurkitzea eta istilua sortzea hark bere lekua etxean erreibindikatzean. Gai hau tratatu izan dute besteren artean hainbat film sorraraziz Balzacek Le Crononel Chabert nobelan, Zolak Jacques Damour nobelan, eta Guy de Maupassantek Le retour ipuin laburrean. Arazo etikoa larria da eta eztabaida erlijioso-zibilari soluzio ezberdinak emango dizkiote. Kanta frantsesean soldadua errejimentura itzuliko da, eta berdin euskarazkoan: Soldadoak basoa hustu zuen kolpez, Milesker erran gabe xutitu nigarrez, Etxetik eskapatu gerlara beharrez. Beste soluzio bitxia da, alegia, emazteak jakin arren ez dela senarra etxeratzen zaion soldadua, hau onartzen duena eta Le Retour de Martin Guerre filmak kontatzen duena. Antza denez, Hendaian 1524. urte inguruan jaiotako Martin Daguerreren istorioa erreala izan zen, eta zineman 1982an, Daniel Vignek zuzendurik, Gérard Depardieu eta Nathalie Baye aktoreekin ondu zuten, arrakasta handiz.

15. Hiru soldado gazte (1967) Honen ereduak, besteak ez bezala, egile ezaguna du, jaioturtea eta titulua ere bai, Gustave Nadaudek 1858an hitzak eta doinua sortu baitzituen Les trois hussards izenpean, eta dituen frantses interpretari anitzen artean bada bat Hirigaray izenekoa (1932). Gustave Nadaud poeta eta konpositore frantsesa Roubaixen jaio zen 1820an eta Parisen hil 1893an. Negozioak utzi eta poesiara eta musikara moldatu zuen bere burua, hainbat lanen artean Chansons (1849), Encore des chansons (1873) eta Nouvelles Chansons (1889) plazaratu zituen. Béranger ospetsuaren estilokoa da, eta kantez aparte operetak, komediak eta eleberriak sortu zituen. Hona nola hasten diren lehen bi bertsoak frantsesez eta hona baita ere zein egokiera ematen dion koplari euskaldunak:

124

C étaient trois hussards de la garde Qui s en revenaient en congé; Ils chantaient de façon gaillarde Et marchaient d un air dégagé. — Je vais revoir celle que j aime C est Margoton, dit le premier. — C est Madelon, dit le deuxième. — C est Jeanneton, dit le dernier. Hiru soldado gazte gerlan ibilirik, Etxerat heldu ziren su-tokietarik, Arin zuten gogoa, bihotza berorik, Ahora dena kantu, ohi alegerarik. — Bai, gure beha daude gure izarñoak, Kattalin duk neurea, erran du lehenak. — Madalen duk neurea, dio bigarrenak. — Neurea Jana-Mari, aithor du azkenak. Bertsoz bertso bederatziak itzuli edota moldatu egin ditu koplariak, bukaera oso tristea duen kanta, Errozu amattori goraintzi, adio! / Gerlan ari naizela erregerendako, / Ez naizela gerlatik nihoiz itzuliko. Lehen aldiz KKKn argitaratu zen dakigularik eta Argizagi ederra… bezala kanta daiteke. Jakina denez, 1870ean Anton Abbadiaren Lore Jokoak gerra zela-eta ez ziren ospatu, baina hurrengo urtean Saran eman ziren eta poema pila aurkeztu zen gerra gaitzat harturik, adibidez: Joanes Berjesek Gerla ondu zuen, Jean Iribarnegarayk Xetre hazpandarra bezala ezagutuak Galde onari prest, Joanes Etcheto errejentak Soldado mobila, Harrietek 1870an soldadu, Piarres Ibarrartek Soldado ondoa… Ikusten denez kasernetan bazuten kaier frantsesak kopiatzeko

Gustave Nadaud.

125

astia eta horiek euskaratzeko edota moldatzeko ere denbora sobera. Margoton, Madelon eta Jeanneton frantsesez, Kattalin, Maddalen eta Jana-Mari dira euskaraz bilakatu.

16. Kapitaina eta barbersa Janamari (1967) Azter dezagun orain beste balada bat, Kapitaina eta Barbersa Janamari izenda dezakeguna. Bladék gaskoiz eman zuen honen bertsioa eta Gaston Guillaumiek frantsesez Gaskoiniako kantak eta dantzak bildu zituenean (1945). Titulu hau ezarri zioten biek Lou Capitani de Casteljalous, Le capitaine de Casteljaloux, eta Davensonek ere ematen digu doinu eta guzti La belle barbière izenez, azpimarratuz Cloiraultek dozenerdi bat aldaera bederen aurkitu zituela. Guillaumieren ustetan erlijio gerlen garaikoa dugu kanta, eta bertan La Rochelle, protestanteen hiri ospetsua eta Casteljaloux, Albreteko dukatuarenaren arteko harremanak aipatzen dira. Ezagutzen dugun bertsioetarik euskarazkoa (Herria, 1967; Oihenart, 2000), da luzeena, hemezortzi bertso baititu. Pierre DunyPêtré (Donibane Garazi 1914-2005) garaztarrak bildua. Gaskoiez honelaxe amaitzen da kanta kapitainak barbersaz maitemindurik berekin eraman duela adierazteko: Aquí coumo de La Rouchèlo, Biro bigouza bigouza doundèno, S en bengouc a Casteljalous Biro bigouza bigouza dondon. Alegia, Casteljaloux utzi eta Rochellara joan zela ile-apaintzailea. Gureak Donibane Garazitik Lukuzeko jauregira eginen du bidaia. Lukuzeko familia Agaramondarrekin batera Ipar Euskal Herriko indartsuenetarikoa izan zen mende anitzez, eta Ostabat eta Lantabat besteak beste, bereak ziren. Bidaia hamaseigarren bertsoan honela gelditu zitzaion koplari moldatzaileari: Kapitainak hartu zuen Janamari zaldian, Lukuzen egin dukete bizi on jauregian.

126

17. Ernaut eta Irma (1968) Gure Almanaka-n 1968an plazaratu istorio edota kantu xahar hau, antza 1891ko kaier batetik jasoa, frantsesez titulu ospetsua du, Renaut le tueur de femmes. Doncieuxek aipatu liburuan bertsio ugari jasotzen ditu bai oïl bai oc eremukoak. Eta azpimarratzen duenez andre hiltzaile dena Renaud hori, euskaraz Ernaut bilakatua, andre baten engainuz hila gertatzen dena, Eskandinabiatik Espainiaraino, non gaztelaniazko bertsio bat baden 1550 baino lehenagokoa. Oso zabaldua dago Europako bazter guztietan. Hona bada Doncieuxek sortu testu kritikoaren bi bertso eta euskarazkoaren moldaketak: Quand sont venus à mi-chemin: — Mon Dieu! Renaud, que j ai grand faim! — Mangez, la belle, votre main; Car plus ne mangerez de pain. Quand sont venus au bord du bois: — Mon Dieu! Renaud, que j ai grand soif! — Buvez, la belle, votre sang, Car plus ne boirez de vin blanc. Bide-nabar printzesak erran du trixterik: — Ernaut, gosetua niz: jan niro gogotik! — Irma, zure eskua jan-azu gordinik, Ez baituzu gargero izanen ogirik! Oihanerat heltzean printzesak beretik: — Ernaut, egarri bainiz, baduzuia urik? — Irma, zure odola edan-azu berik, Ez baituzu gargero edanen arnorik! Euskal bertsioak hamaika estrofa ditu Doncieuxenak bezala. Eta beste aipamen anitzen artean gogoratzen digu zein nolako antzekotasuna duen Bibliako Judith eta Holofernesen istorioarekin, nobela aberkoiarekin, non Judithek, engainuz, Betulia salbatu zuen Holoferne jeneral paganoaren atzaparretarik.

Hebraierako Judith, hain arrakastatsua izan zena arte ederretako (pintura, musika, teatroa…) munduan, frantses bertsioan La Belle, bilakatu da, eta euskarazkoan etorki germanikoa duen eta Jainkoari kontsakratua esan nahi duen Irma. Patrice Coiraulten bilduman Renaud le Barbe-bleu, bigarren izen honekin aski ezagunago dena. Gaztelaniazko Rico Franco bertsioan mendekuaren arrazoia, ez da ohorea besteotan bezala, baizik eta Aita eta anaiak mendekatzearena, sendiarena alegia.

18. Marisants Bidartekoa (1974) Honela izendatu dugun balada hau Gure Almanaka-n ere argitaratu zuten 1974an eta, lehen bertsoaren hitzak diren arren, gaia Marinel gisa jantzi neska-ren istorioa kontatzen da bertan. Patrice Coiraulten frantses bilduman La belle qui prend l habit d un matelot deitzen da titulua. Hona bertso batzuk frantsesez eta euskal moldaketa Le capitaine est enchanté D’avoir à son bord un si beau jeune homme Lui dit: —Mon Jeune matelot, Vous allez partir à bord de mon vaisseau En voyant votre belle taille Vos beaux yeux et votre blanc visage Ça me fait toujours rappeler Que vous ressemblez mon-aimable beauté. Monsieur, c’que vous me dites là, Vous me badinez, vous me faites rire Je n’ai ni frère. ni parent, Je suis embarqué au port de Lorient. Ez ditu ez zazpi urte etxen pasatu nahi, Gantxume ikusi gabe beti nigarrez ari, Gizon bezti izan zaio untzi-kapitainari: —Jauna, otoi, har nezazu ni ere itsasturi! — Gaztetto iduri duzu bizar izpirik gabe, Begiak ere ditutzu, ez biziki herabe, Bainan gorputzez, ala fe, lirain mendrexko zare, Ederrez emaiten duzu egiazki anddere. — Jaun kapitana, irria heldu zait ezpainera Holandres umexurxa naiz paperen arabera, Angles marinel batzuek bildu beren untzira Eta gero untziz untzi heldu portu huntara.

128

Zazpi urte itsasoan igaro ondoren bere maitea duen Ganxune donibandarraren ondoan, neska zela inoiz salatu gabe, itzulitakoan eta ohartzerakoan nor zen, elkar besarkatzen dute eta eztaiak Bidarten ospatuko dituzte marinelek kapitaina gomitatua izan zelarik. Neska soldaduaren beste moldaketa bitxia dugu, beraz, aski loturik frantses originalari, bertako zortzi bertsoak beste zortzi euskarazko dituelarik, han izen propiorik gabe baina hemen izan gertuagoak eta tradizioa oroitarazten digutenak, hala nola Bereterretxeko Marisants.

19. Andere okina (1978) Lafittek hamahiru bertsoko kanta hau plazaratu zuenean 1978an, Bilintxen ehungarren urteurreneko omenaldian eta Amodiozko kantuak Lapurdin, Baxenabarren eta Ziberoan artikuluan honela aurkeztu zuen Pierre Topet Etchahunen Maria Solt eta Kastero eman ondoren:

Piarres Lafitte.

129

Horrek ez du erran nahi ez dela euskaraz aurkitzen ahal, kantu gizen gordinagorik. Egun egunean ahantzixeak dira. Lehen, bakar batzu baziren Frantziako kazernetan usatu kantore zikinetarik guti edo aski aldatuak. Ez dut uste behin ere publikatuak izan diren. Funtsean, ez zuten merezi ere, ene gustuko. Ezagutuena zen Baxenabarreko xoko batzuetan hitz hauiekin haste zena: “Zer ari zira, amaso, hola beti guri so?”. Kondatzen zuen nola atso baten baratzean eta haren leiho-pean bi neskamutiko parekatzen ziren: bertsuetan ez zen poesia izpirik. Ez dut haren kopiarik atxiki. Halere, ez aita hemen umerik, etxenplu gisa, Ogi-egile andere baten kontrako bertsu batzu irakurriko dauzkitzuet, barkamendu galdeginez ozarkeri gatik. XIX. mendeko kaier batetik hartua omen zuen. Péneten liburua arakatuz aurkitu dugu zein den honen iturria, eta hauxe da. XVIII. mendekoa, hots, 1720 ingurukoa den Nicolas Galleten hitzak, musika anonimoa eta titulua hau duena: La boulangère a des écus. 1875ean opera irrigarria hiru ekitalditan emana Henri Meilhac eta Ludovig Helevyren eskutik, eta haur kantak ere eragin dituena. Hona nola den hasiera frantsesez eta euskaraz: La boulangère a des écus Qui ne lui coûtent guère, Oui, elle en a je les ai vus, J ai vu la boulangère — D où te viennent tous ces écus, Charmante Boulangère? — ls me viennent d un gros Crésus Dont je fais bien l affaire. Guti gostarik bildurik, Sosak baditu okinak, Baditu, aitortu daizkit, Ez du lotsarik kokinak. — Diru hoik nundik dituzu, Anderetan xarmantena? — Meraren moltsa joritik, Usu heldu baita huna. Antza denez, frantsesezko Crésus aberatsa, euskaraz jaun mera dugu, hau soldadu ergelak, jaunxkilak eta fraileak baino maiteago baitu andere okinak. Halaber amorosen okin gisara aurkezten zaionari hobesten du mera.

130

20. Senarra dizit Montpelierren (1983) Senarra saskian eta Peru Gurea Londresen bezala ere ezaguna da emazte adulteriogile edo adarjartzailearen inguruan sortu kanta, 1985ean Cid eta Lakarra irakasleek hobekien eta zehatzen ikertu balada. Lehenak nondik norakoak aztertzen zituen, alegia, Hildebrand zaharraren fartsa, lehen aldiz Herbehereetan dokumentatzen denez geroztik nola dagoen hedatua ez soilik Europa guztian (Espainian, Portugalen, Frantzian, Ingalaterran, Danimarkan, Serbian, Albanian, eta beste) bai eta Estatu Batuetan, Kanadan, Bahametan edo Cabo Verden, lurralde hauetara ingelesek, frantsesek edo portugesek eramana. Bigarrenak euskaraz agertutako aldaera guztien edizioa ematen zuen, hala nola musika eta ohar ugari. W.M.H. Humelenek neerlanderaz daukan artikulu interesgarri batean Toneel op de kermis, van Bruegel tot Bredero deituan kontatzen digu, ferietan eta hirietako plazetan bazirela rederijkers izeneko batzuk, erretorikariak alegia, erretorika talde batzuk, zeinen partaideek beren eginkizunen artean zeukaten plazetan antzeztea. Hau dela eta biltzen ziren prozesioak, ihauterietako ikuskizunak eta beste bestak antolatzeko ofizio ezberdinetako langileak, hala nola, ofizial mekanikoak, dendariak eta pintoreak. Hauek sortu ikonografiatik ikus daiteke nolakoak ziren antzezkizun haiek XVI. mende erditsutik XVII.eraino Flandes aldean. Pintore hauek dira, besteak beste: Pieter Brueghel, (zeinen De kermis op het Dorp, edo Marliererk izendatzen duen eran Kermesse avec théâtre en plein air et procession, ematen dugun irudi gisan, ikus daitekeen Fartsaren gaia), Pieter Balten, Hans Bol, Pieter van der Borcht, Gillis Mostaert, Frans Hogenberg, Jacob Savery… Cidek agertu bertsio gaskoian —antza denez Dardy delako batek aurkitua— , senarra itsasotik haratago doa Uous dé bécâdo ba cérca oilagor arrautzen bila, gaztelaniazkoan esaten bazen chirlos-mirlos (honen esanahia argitu gabe, ipuin asturiar batean lanpernaren antzeko zerbait bezala definitzen badira, ene ustez hitz-jokoa da chirlo-rekin, edo chirla-rekin zitekeen bezala, beraz esanahi lizuna estaltzearren) euskarazkoetan zirkun bedarrak, zirin belarrak, senda-belarrak bilatzea emaztearentzat joaten da senarra . Hau mendebaldeko ereduan ematen da eta modu berezi batean ageri zaigu sorkuntza eta moldaketa; baina Duny-Pêtrék bildutakoan, bi dendari lapurtarrengandik ikasia omen, eta lehen aldiz 1983an argitaratuan, garbi dago frantses ereduari jarraikitzen diola zuzen-zuzen. Bretainia iparraldeko eta Québeceko bertsioetan honela dio kantak:

131

Mon mari est à Montpellier, Chercher de l eau pour ma santé, Pour la santé de ma maison, Kyrie eleison. Mon mari est allé à Paris; Il n est pas paré d en revenir. Kyrie, Christi. Il n est pas paré d en revenir A sa maison Kyrie eleison. Senarra dizit Montpellier-en Ene sendatzeko urketa, Ez baitzaut sekulan itzultzen, Kyrie, kyrie, Ez baitzaut sekulan itzultzen A la mezon Kyrie, eleison. Garbi dago iturria zein den, nonbait Euskal Herria Québec eta Bretainia artean gelditzen baita. Baina baita ere koplari itzultzaile-moldatzailearen jolasteko gogoa, ezen kasu honetan esaldi hutsa dena desio lizun erdi estali gisa ageri zaigun. Azkenean, ezin bestela, antza, senarrak fraide maltzurra eta emazte kaskarina saskitik ateraz makil ukaldika ongixko jipoitzen ditu, morroiarekin egindako apustua galduz.

Ondorioa Beraz, konparazio tipi hauen ostean ondoriozta dezakegu Juaristirekin batera izan zela XIX-XX. mendeetan Ipar Euskal Herrian poeta «semiprofesional» talde bat, zein entseatu zen euskarara moldatzen frantses ahozko eta idatzizko tradizioko hainbat poema eta kanta. ErdiA roko usain, kolore eta oihartzunekin pastitxe pollitak sortuz. Eta Henri Davensonen hitzak errepikatuz (1982:39), garbi dago herri kantek asko zor diotela probintzietako apaizei, gurean Jean Martin Hiribarreni, Julien Heguyri, Piarres Lafitteri…, eta lagundu izan dutela herrira hurbiltzen ez bakarrik kultura profanoa, bai eta sagaratua ere.•

Bibliografia AZKUE, R.M., 1918, Cancionero popular vasco. 2 Vols. Bilbao.Reed. La Gran Enciclopedia Vasca, 1968. BARBIER, J. & DUFAU, C., 1921-26, Recueil des chansons basques. Gure Herria. Bayonne.

132

BORDES, X., 1890, Douze chansons amoureuses du Pays Basque-Français. Rouart, Lerolle & Cie. Paris. CID, J.A., 1985, “Peru Gurea (EKZ, 115), der Scwank vom alten Hildebrand, y sus paralelos románicos (As.Th., 1360C), ASJU, 289-355. COIRAULT, P., 1996, Répertoire des chansons françaises de tradition orale. Ouvrage révisé et complété, par George Delarue, Yvette Peclore et Simone Wallon. BNF. Paris. DAVENSON, H. (ed.), 1982, Le livre des chansons ou Introduction à la chanson populaire française. Ed. de la Baconnière, Neutchâtel. DONCIEUX, G., 1904, Le romancéro populaire de la France. E. Bouillon. Paris. GUILLAUMIE, G., 1945, Chansons et danses de la Gascogne. Ed. Delmas. Bordeaux. HUMELEN, W.M.H., 2003, “Tonnel op de kermis, van Bruegel tot Bredero”. www.dibnl.org/tekst/humm… JUARISTI, J., 1989, Flor de baladas vascas. Visor. Madrid. KALTZAKORTA, J., 2017, Euskal baladak: azterketak eta edizio kritikoa. 2 T. Labayru, Bilbao. LAFITTE, P., & DASSANCE, L., 1967, Kantu, kanta, khantore. Bayonne. LAFITTE, P., (ed.), 1981, “Amodiozko kantuak Lapurdin, Baxenabarren eta Ziberon”, Homenaje a Don Odon de Apraiz. Odon de Apraz-i Omenaldia. Vitoria-Gazteiz, 199-214. LAKARRA, J. et al. (ed.), 1983, Euskal baladak. Antologia eta azterketa. Hordago. Donostia. LEKUONA, J.M., 1999, Oiartzungo kantutegia bertako herri memoriatik. Mugarri. Oiartzun. MICHEL, F., 1857, Le Pays Basque, sa population, sa langue, ses moeurs, sa littérature et sa musique. F. Didot, Paris. ORPUSTAN, J.B., 1999, “Lire et comprendre les textes poétiques de tradition orale: l exemple de la chanson souletine Atharratze jauregian”, Lapurdum IV, Bayonne, 57-81. SALLABERRY J.D.J., 1870, Chants populaires du Pays Basque, Lamaignère. Bayonne. URKIZU P. (ed.), 1991, Lapurdi, Baxanabarre eta Zuberoako bertso eta kantak. I. Anonimoak. II. 1545-1900. Etor, Donostia. (LBNZ) URKIZU P., 2005, Balada zaharrez. Erein, Donostia. URKIZU P., (ed.), 2006, Agosti Chahoren Kantutegia. Susa, Zarautz. VILLEHELIO, Mme de la, 1869, Souvenir des Pyrénées. Reed. J.A. Donostia, “Souvenir des Pyrénées. Recuerdo de los Pirineos. 12 canciones escogidas y anotadas por Mme de la Villéhelio”, BRSVAP, 1954, 309-337. ZAVALA, A., 1998, Euskal Erromantzeak. Romancero vasco. Auspoa, Oiartzun.Duny-Pêtré

133

TTAKUN -HERREN

ERAGITEN HARITZ MUJIKA

DOINUA: ZUK HIL ZENUEN ARTZAIA

TTAKUN

Azoka egunez arkume saltzen senarrak dira aditu, nahiz haz daitezen edanarazten beti emaztea aritu. Sekula ez du eskerrik jaso ez txanpon hotsik aditu… eta iritzia emandakoan “Zure lekuan kabitu”… Minaren minez gaur jaio diren bostak hiltzen utzi ditu. DOINUA: HAIZEA DATOR IPARRALDETIK

DOINUA: ARI NAIZELA, ARI NAIZELA

Irudikatu larrua jotzen norbere aita ta ama edo amonaren hortz postizoen basotik ura edana. Hotel batean, aran hezur bat zabaltzean sofa cama. Nork nahi du ahoa zaintzen ez dutenen ortodontistaren lana? DOINUA: ABOKATUAK DEITU BERRI DIT.

Gaur hiru urte betetzear da Moha, gelako haur beltxa. Ikaskideei bart egin zien bizkotxo baten promesa. Baina etxean, gosea dute handik kanpora, jan eza… Hogei haurrentzat ekarri ditu zazpi mandarina pieza. Baina gaitzerdi, haurra haurra den, −inozentzia enpresa. Kandelen sua itzaltze hutsaz bete du bere ametsa. (Bis)

134

Arrainontziak deia egin du itsas barrutik portura: ekaitza sartu ta itsasontziko motor gelan dago ura, ontzia dabil dinbi-danbaka, urak eten du aingura… Ta bat-batean oihu bat entzun ta seinalea moztu da. DOINUA: ALEGERAZ KANTATZEN

Jon etxean bizi zen angustiak itoz ez eredu, ez mimo eta ez bizi poz. Gurasoek tratatzen zutena ostikoz harrera familia batean bi tipoz goxo hartua izan da, jarrera etikoz. Gaur “aita” deitu die lehendabizikoz. DOINUA: MUNDUKO ILUNABARRA

Portzelanazko panpina, neska alai bezain fina… Nerabetan erregina, zahartzera erre mina. Senargai on bat hartu zenuen ta hark zurekin atsegina baina denborak ta harremanak kendu dizu bizi grina. Portzelana haurrek birrindu dute bihurtu arte buztina, eltzekoaren usain sarkorra da orain zure lurrina. Ez zinatekeen hona helduko lehengo hura bazina. •

HERREN ANE ZUAZUBISKAR

DOINUA: ALDUDERI BEGIRA

Ezkerreko bertsoek sortzen dute zerbait, baina nik zuzen jardun beharrez, nolabait, ahalegina eskatu arren hamaika gaik, emozioei heltzen kosta egiten zait.

Gai batek bihotz-mintza badit erdibitu, baldin doinuan ezin bazait deus kabitu, gaia kolpean bada nigan haragitu... Gorputzak diost "ea ez den nabaritu".

Oholtzan zorrotz, zuzen, lasai egotean, gaia eztarriratzen bazait hitz soltean, eduki nahi izaten dut lehen kolpean, neurtzea ezinezko dena kontrolpean. Dardarka jartzen bainau zenbait erabakik, sarri performatzen dut, sarri gaiagatik. Emozioz zail bada “zer” edo “zergatik” kantatuak sentitzen ere maiz ez dakit. Pertsonak pertsonaia badu kantatzeko, non kokatzen ote naiz, non ez kokatzeko? Atzekoak aurrera, aurreak atzeko. Zer erakusten dugu zer ezkutatzeko?

135

Kantuz berdin al dira Sara zein Bezaima? Lesakan zein Gorlizen bera al da zama? Berdin al da Bergara, Baigorri, Lezama? Berdin entzuten al da igualtsu esana? Arrotz Bilbon; etxeko guztiz Arrasaten... Luze-laburrak mihia baitit erasaten, ez al nabilen ea, azaldu nezakeen, hanka ez sartzearren ezer ez esaten. • •

•

ERREPORTAJEA

HERRIYETAN BATZUBEK BERTSOA TESTUA: INAXIO LOPEZ DE ARANA ARRIETA ARGAZKIAK: ARTXIBOA

136

Léon Azoulay ikertzaile frantsesak, Parisko 1900eko Erakusketa Unibertsalaz baliatuta, mundu osoko hizkuntzen grabazio soinudunak bildu zituen. Euskararen lagin batzuk ere lortu zituen, euskara mintzatuaren aurreneko lekukotasun soinudunak direnak1.

AUXE DA EUSKAL GRABAZIOEN ZERRENDA, Azoulayk berak eman zuen bezala (Azoulay 1902: 655)2:

1999an, bi urtez haien peskizan ibili ondoren, Parisko Musée de l’Homme delakoan aurkitu nituen harako grabazio haiek. Ordutik hona ikertzen eta zabaltzen ibili naiz Paristik ekarritako material hura. Herriyetan batzubek izeneko bertsoa dugu 1900eko grabazio haietako bat, inondik ere euskarazko lehenengo bertso grabatutzat jo dezakeguna. ———————— 1. Azoulayren euskal grabazioei buruzko argibide gehiago eskuratu nahi izanez gero, EGAN aldizkariaren 2020 1/2 zenbakian duzue neuk idatzitako artikulu hau: “Léon Azoulayren 1900eko euskal grabazioak”. Interneteko helbide honetan ere eskura daiteke: Bestalde, 1999ko abenduan, CD bat kaleratu nuen, 1900eko grabazio haiek biltzen zituena (Eusko Ikaskuntza, 2000, Euskarazko lehen soinuak [CDROM]. Donostia: Eusko Ikaskuntza). 2.

137

138

1. Non entzun daitekeen bertsoa Gaur egun, Léon Azoulayk 1900ean egindako euskal grabazioak Parisko Nanterre La Défense unibertsitatean daude, zeinak haien jabetza baitu. Haien kopia bat eskuratzeko, bertako Centre de Recherche en Ethnomusicologie zentrora jo beharra dago, Gestion et Valorisation des Archives atalera, hain zuzen ere. Grabazioak entzuteko, ordea, zentro horren webgunean sartzea da onena. Hauxe da bertsoa zuzenean entzuteko esteka: https://archives.crem-cnrs.fr/archives/items/CNRSMH_I_1900_001_055/. Fitxa honetan jaso zuen Azoulayk bertsoa, “Pello Josepe” kantuarekin batera:

Bibliothèque Centrale du Muséum national d'Histoire Naturelle (Paris).

139

2. Transkripzioa Soinuaren kalitatea ez da ona. Hori dela eta, gutxi gorabeherako transkripzio bat baino ezin izan dugu egin; hauxe da: Basque guipuscoan. Femme. Herriyetan batzubek. Chanson d’amour Herriyetan batzubek dira baliatu lau behar duten tokian zortzi tiratu Herriyetan batzubek (sic) Herriyetan batzubek dira baliatu lau behar duten tokian zortzi tiratu amari zer esanik ezin aurreratu moko onaz dastatu txintxurrak freskatu irriparrez gozatu atzeko leihotikan danak fisgatu.

3. Bertsoari buruzko xehetasun batzuk Herriyetan batzubek bertsoa aztertzeko orduan, nagusiki bi arazori egin behar izan diot aurre: batetik, bertso hau ez da oso ondo entzuten, grabazioaren gainerako tarteekin alderatuta; eta bestetik, bertso hau ez da batere ezaguna. Nik, behintzat, ezin izan dut inon aurkitu, hainbat kantutegitan kontsultatu arren. Pentsa liteke, gainera, Errietan batzubek izan daitekeela benetako izenburua (gaztelaniaz: “algunos en la reyerta”), baina horren inguruan ere ez dugu inolako ziurtasunik. Bertsoaren partitura Iñaki Gauna itzultzaile-musikariak egin du, bai eta hitzen transkripzioa ere. Esan beharrik ez dago hitzen transkripzioa egitea ez dela batere erraza gertatu, soinuaren kalitate eskasa dela medio. Transkripzio zehatza barik hurbilpena baino ezin izan dugu egin, eta ez da erraza gertatuko lan hori hobetzea, soinuaren kalitatea hobetu ezean behintzat. 1968tik 1969ra bitartean egin omen zizkieten egin zitezkeen aldaketa guztiak, audioak Sirakusa hirira eraman zituztenean (New York estatua, Estatu Batuak); horrenbestez, soinua zegoeneantxe eman dute Parisko Nanterre La Défense unibertsitatearen webgunean (ikus azterlan honetako 1. puntua).

140

Libguneak irakurzaletasuna auzoetan sustatzeko espazio askeak

142

Lehenengo eta behin aipatu behar da bertsoa hasi aurretiko frantsesezko sarrera txiki horretan esaten den Chanson d’amour ez dela egia, alegia, Azoulayren grabazioan agertzen den hori ez dela amodiozko kanta. Kanta bai, bada izan, baina ez amodiozkoa. Hauxe duzue, bada, partitura:

Azoulayren bertsoak Gipuzkoan kantatutakoa dirudi. Baina garai hartan dastatu aditza soilik Bidasoaz beste aldean erabiltzen zen, hain zuzen ere, gaur egun nafar-lapurteraren eremutzat jotzen den esparruan (Zuazo 2000: 61). Bestela pentsa badaiteke ere, bertso moldea ez da inola ere berezia. Antonio Zavalak aditzera eman zidanez, bada doinu horren antzeko beste bat, Mila zortzi ehun izenburukoa (Vogel 1929: 30) oraindik Ipar Euskal Herrian kantatzen dena. Baliteke hori Azoulayren bertsoaren jatorria izatea. Hona partitura:

143

Herriyetan batzubek bertsoa Mila zortzi ehun izenekotik sortu ote zen argitzeko asmoz, aipagarria da, musikaren ikuspegitik, bi bertsoen artean badirela zenbait antzekotasun: Bi bertsoak, Mila zortzi ehun eta Herriyetan batzubek, Mi minorrean daude. Bukaerako kadentzia antzekoa dute. Biak hiru zatitan banatuta daude. Batera jo daitezke eta harmonikoak dira elkarrekin. Batera entzun daitezke. Antzekotasunak batzuetan lehenengo ahotsean agertzen dira, baina sarriago bigarrenean. Desberdintasunen bat ere bada bien artean: Herriyetan batzubek erritmo ternarioan dago, zortzikoaren erritmoa du, eta Mila zortzi ehun, berriz, erritmo binarioan dago, eta biziagoa da Azoulayk grabatutakoa baino. Herriyetan batzubek erromantikoagoa eta barrokoagoa da. Dena den, pentsa liteke Mila zortzi ehunetik Herriyetan batzubekera egindako jauzi hori garai hartako gustuen ondorioa dela, orduko musika-joerak zortzikoaren erritmoa eskatu-edo egiten zuelako, hau da, Herriyetan batzubek bertsoaren erritmoa, modan baitzegoen XIX. mendean. Bestalde, Léon Azoulayren grabazioko bertsoa ez da osorik kantatzen; gipuzkeraz egiten zuen neska bertsolari-kantariak lerro luze bat kantatu gabe utzi zuen (“herriyetan batzubek dira baliatu”, “lau behar duten tokian zortzi tiratu” edo “amari zer esanik ezin aurreratu” bezalako lerro bat). Letra osoa ez zuen ondo jakingo nonbait kantariak. Hortik etor litezke bai doinuan bai letran igartzen zaizkion zalantzak. Izan ere, bertsoa kantatzen saiatu zen lehengo aldian jarduna bertan behera utzi behar izan zuen. Beste saialdi bat egin behar izan zuen, bertsoa osorik-edo kantatuko bazuen. Ez zuen, hala ere, osorik gogoratzea lortu. Bertsoaren egitura bederatzi puntukoa da. Bidasoaz beste aldean hiru lerro labur sartzen dituzte, eta zortzi puntuko bihurtzen; hemengo aldean, berriz, lau lerro labur. Horregatik da bederatzi puntukoa. Horren adibide ditugu Xenpelarren Betroiarena edo Bilintxen Zaldi Zuriyarena bertsoak. Silabak honela datoz bederatzi puntuko bertso sorta horretan: 7 – 6 / 7 – 5 / 7 – 6 / 7 – 6 / 6 / 6 / 6 / 6 / 7 – 5. Bertsoak bi bitxikeria ditu neurriaren aldetik: bigarren lerro luzeak eta azken lerroak (luzea hori ere) 7 – 5 silaba dituztela, eta ez 7 – 6, besteek bezala. Errima -atu da.

144

Iturri zaharretik

ur berria

San Andres bidea 35 Arroitz (Nafarroa) 948 537 602 652 117 798 angel.iturri2@gmail.com

146

Bertsoaren jatorriaren bila hasita, datu askorik ezean, bertsoaren izenburuko hitz bati erreparatu diot, eta horrek islatzen duen ezaugarri fonetikotik abiatuta saiatuko naiz bertsoari buruzko gutxi gorabeherako datu batzuk ematen. Ikerketa bat hitz bakar baten aldaeran oinarritzea arriskutsu samarra denez, ariketatzat besterik ez hartu, irakurle, bertsoaren egilea nongotarra zen edo nongo euskara zerabilen argitzeko egindako saio apal hau. Batzubek hitza hartu dut aztergaitzat. Hain zuzen ere, u + e taldeak ube non ematen duen ikertzen jardun dut. Gaur egun, besteak beste, Sakanan eta Urrestilla aldean esaten dituzte batzubek eta horrelakoak. Gaur egun, oso hedadura murritza du, baina antzina askoz leku gehiagotan egiten zen (Hualde & Gaminde 1997: 216): Markinan (Mogelen eta Pray Bartolomeren lanak), Donibane Lohizunen (Tausin alkartearen 1788ko adierazpenak [Satrustegi 1987: 168-170] eta Wendworth Webster ikertzaile ingeles euskaldunak bildutako ipuinak [Arbelbide 1993: 56-57]), Nafarroako zenbait eskualdetan (Satrustegi 1987: 191, 247), hots, Etxalar, Sakana, Lesaka, Baztanen, eta Beterrin eta Azpeitia aldean. Ikusita Beterri dela /u/ ondotikako epentesi hori egiten zen lekuetatik bertsoaren euskara moldera gehien hurbiltzen den eskualdea, pentsatzekoa da hangoa zela Herriyetan batzubek bertsoaren egilea. Argudio horretan sakonduz, aipagarria da Ramon Artola bertsolari tolosarrak (1831-1906) Sagardoaren graziya eta beste bertso asko liburuan (Artola 1961) batzubek hitza erabiltzen duela zenbait bertsotan (esaterako, 29. eta 51. orrialdeetan). Hala ere, batzuek hitza ere behin edo behin agertzen da (32. orrialdea). Bertsokerari, gaiari eta besteri atxikita, pentsatzekoa da Ramon Artola bera (Pepe Artola bertsolari-idazlearen aita) edo Tolosaldeko garai bertsuko bertsolari edo bertsogileren bat izan zitekeela bertsoaren egilea, baina ez dago froga argirik inori bertsoaren egiletza aitortzeko. Zalantza etorkizunak argituko ahal digu!

4. Nork jarri ote zuen ahotsa Lehenago ikusi dugunez, Léon Azoulayren 1900eko euskal grabazioen bildumako 92. zilindroan dago Herriyetan batzubek bertsoa; zilindro berean, Pello Joxepe kanta ere entzun dezakegu. Bertsoa kantatu zuen pertsonak 89., 90. eta 91. zilindroetan ere jarri zuen ahotsa. Ahotsa jarri zuen pertsonaz bezainbatean, 92. zilindroak argitzen digu 21 urte inguruko neska bat zela eta saltzailea zela. 89. zilindroaren grabazio-fi-

147

txak hiru datu gehiago ematen dizkigu (ikus beheko irudia): neska hura Donostiakoa zela, 20 urte zituela eta alfabetatuta zegoela; grabazio-fitxa hura egin zuenak (Azoulay bera, seguru asko), ordea, galdera-ikur bat jarri zuen “commerçante” hitzaren ondoren, merkataria edo saltzailea zela argi ikusiko ez zuen seinale. 90. zilindroaren grabaziofitxak 89. zilindroaren informazio bera ematen digu, baina kasu horretan ez du lanbidea zalantzan jartzen. Grabazioen datari dagokionez, 89., 90., 91. eta 92. zilindroetako grabazioak (Herriyetan batzubek bertsoarena barne) 1900eko irailaren 4an egin zituen; horretan bat datoz aipatutako lau grabazioen fitxak. Horixe izan da pertsona horri buruz dakigun guztia. Ahaleginak ahalegin, ez dugu zehaztasun gehiagorik eskuratzerik izan3.•

Aipamen bibliografikoak Arbelbide, X., 1993, Euskal ipuinak. Donostia: Kriseilu. Artola, R., 1961, Sagardoaren graziya eta beste bertso asko. Donostia: Auspoa. Azoulay, L., 1902, Liste des phonogrammes composant le Musée phonographique de la Société d’Anthropologie. Bulletins et mémories de la Société d‘antropologie de Paris, Ve Série, 3, 652-666. Hualde, J. I. & Gaminde I., 1997, Vowel interaction in Basque: a nearly exhaustive catalogue, ASJU, 31:1, 211-245. Satrustegi, J. M., 1987, Euskal Testu Zaharrak I. Euskaltzaindia, Iruñea. Vogel F., 1929, Ene hautia, 25 chants basques [s.n.]. Donapaleu. Zuazo, K., 2000, Euskararen sendabelarrak. Irun: Alberdania. ———————— 3. Norbaitek informazio gehiagorik badauka bertso honi buruz, zinez eskertuko diot helbide honetara idazten badit: inaxiola@yahoo.es

148

149

30 URTE

Duela 30 urte

150

151

152

153

154

155

156

157

30 URTE. LEHIAKETA

BERTSOLARI aldizkariaren I. BERTSO IDATZI lehiaketa

158

• •

159

Gaztetxoen kategoria (14 urte arte) LEHEN SARIA Araitz Ramos, Maddi Lasa eta Urko Ormazabal. 13-14 urte, Lasarte-Oria. Gela Urdina scaperoomerako (Zarautz, Gipuzkoa) lau sarrera eskuratu dituzte, baita Ternuako kamiseta bat ere. Aupa zuek! KE BELTZA GURE INGURUAN Doinua: Haizea dator ifarraldetik 1. Munstro berri bat eraiki zuten gaiztoa bezain garratza dagoeneko eten dueña herri on baten arnasa. Ingurukoak isilaraziz egin zuten euren kasa, ostu zieten herritarrei zuten botere eskasa. Erraustegiak handitu zuen intzidentziaren tasa, orain airean barrena dabil gure zaborraren gasa.

Eskolan bertan eraiki zuten baldintza txarregietan etxe ondoan nahi ez zutena ipiniz gure lurretan. Ezin da lore berririk jaio tristuraren errautsetan eta zaharrak itota daude ezintasun malkoetan. Gure indarrak xahutu dira jada borroka honetan, eskola belztu zigutenetik deabruan itzaletan. 3. Ustelkeria hustu ezean itzaliko da argia ez daigun a(ha)ztu hor dagoela bailara honen zoria; Batu gaitezen sendatzekotan sortu diguten zauria, hau baita euskal gizartearen aurkako hondamendia ta laino beltzek ez estaltzeko herriaren memoria esku bietan eutsi dezagun geroaren miraria. BIGARREN SARIA Maitexa Iriarte. 13 urte, Ibarla Bere etxean jasoko ditu Bertsolari aldizkariak argitaratutako komiki eta liburu sorta, baita Ternuako kamiseta bat ere. Biba Maitexa!

BERTSO ESKOLA Doinua: Kantuz sortu naiz eta 1. Asteartetan dugu guk bertso-eskola ez badu_iduri ere buruko kirola bertso on bat egitea da sartzea gola asteartez emeki pasten ikastola erakaslea salbu nehor ez kakola Bertsolari bikainak bihurtuko hola! 2. Kondatuko dauziegu sekretu bat, huna: Aitzakia bezala baliatzen duguna atsaskariari esker bertsoa laguna eta gainera beti da biziki huna guk, eta guk bakarrik dugun ondasuna asteart guzietako kinder erresuma! 3. Baina atsaskariek ezin ordezkatu gure erakasleak dohain ainitz baitu berari esker gira lehiaketan batu gordetzen badugu_ere betitik maitatu lehen kurtsoan zauku bihotzean sartu «Xan xure eskertzeko bertso hau asmatu». •

160

Helduen kategoria (14 urtetik goiti) LEHEN SARIA Iñigo Legorburu Arregi. 44 urte, Hernani Elkano scaperoom-erako bi sarrera eta Kabian apartamentuetan gau bat bi lagunentzat (Getaria, Gipuzkoa), baita Ternuako kamiseta bat ere. Zorionak Iñigo! BULARRETIK MINTZO Doinua: Amaren bularra (X. Lete) 1. Hitzartuta bezala, ilunabarrean aspaldiko promesa baten aparrean hasi da abentura… diot marmarrean nerabea zarela ahaztu xamarrean. Estrainekoz, eskutik estilo zaharrean nerbioek barrutik gu jan beharrean… Normaltasun eria denez indarrean zenbat lehenengo aldi, aldi bakarrean!

2. Eritasuna gaixo jarri bitartean konplize izatera garamatzate han. Ileapaindegiko eskaparatean diozu ezin gara gelditu atean! Ziurtasunez niri hori esatean esperantza piztu da nire aldartean… Harrotasunez bete nauzu bat-batean zu zarenaren zati biok izatean. 3. Emozioz dardarka daukazu kokotza baina ausarki moztu dizute mototsa: Ama, bizi duzuna gaur ez zait arrotza, zure ile-ordea jada ez da motza! Kimio, goragale ta beldur bakoitza urrun nabari ditut, urrun heriotza! Hil ordez, ile-orde… ta akabo lotsa! Bularraren ordezko dut zure bihotza.

* 161

BIGARREN SARIA Mikel Retolaza Etxebarria. 27 urte, Busturia Honako saria eskuratu du: Elizondo Landaetxean gau bat bi lagunentzat eta Lasturko tabernan otordu bana bi lagunentzat, baita Ternuako kamiseta bat ere. Gozatu, Mikel! "HOZKAILU ZAHARRARI" Doinua: Potajearena Jaki goxoak arin joaten zaizkizu bai trukean gordez inork ez dituenak nahi paregabea zara onartzen dut lasai urteen joanean bihurtu zara, ai! nire lagun min eta baskularen etsai Imanez eusten duzu zita zein oharra, salbu mantenduz gure memoria txarra gainera eginda ere mesede edarra, ez al da injustizi potolo xamarra besteok betetzeko zu hustu beharra? Omenaldi txiki bat zen gure erronka ta horrela irten da zuretzako sorta segi gauzak gordetzen nahiz ta gero bota hemen segi dezazun egin daigun topa, hain hotza izateak ez digu importa! •

IKERKETA

TXANPIÑOIAK TESTUA: MAIALEN AKIZU ARGAZKIAK: XENPELAR DOKUMENTAZIO ZENTROA

Zergatik sortzen da txanpiñoia hemen eta ez hor? Zer du lur honek desberdin, eta nola ontzen da, ia konturatu gabe, txanpiñoia? Txanpiñoiaren metafora darabil Amaia Perez Orozko1 ekonomialari eta ekintzaile feministak egungo sistema ereduaren metafora gisa. Langile txanpiñoia agindutako ordu eta lekuan egunero prestu eta osasuntsu dagoena da. Lan jarduna hala moduz bukatu arren, hurrengo egunerako, eta hurrengorako, eta hurrengorako, berria bezala zahartu, konturatzerako.

ustatzen zaizkit txanpiñoiak, baina nekez sumatzen ditut faltan, eta jaten ditudanean ere, aho gustagarri izaten dira asegarri baino. Txanpiñoiaren metafora kulturaz hitz egiteko ere erabil daiteke: gustagarri bai, baina asegarri, kostata. Tortillan, plantxan, entsaladan… edozein jakiren konpainian, primeran; bakarrik, eskasa. Eta kultura, txanpiñoiaren antzera, badirudi edozeinen lagun egin daitekeela (txanpiñoiaren kultura ere badago, pentsa!), baina bada hitz bat kulturarekin ezkontzen zaila dena, hitz itsusi bat, ahoskatu ahala giroa aldatzen duen horietakoa: ekonomia (ilundu du eguna).

Ez naiz ekonomian aditua. Nik ere Jose Luis Gorrotxategik 93an Ibarran emandako erantzuna firmatuko nuke. “Dirua nola egiten den” galdetu zioten eta halaxe erantzun: “Zure galderai erantzutea / baita nire helburua: / asko irabazi, gutxi gastatu / hola egiten da dirua”. Ez dauka misterio handirik. Misterioa da, ordea (guk halaxe uste), batzuek gastatu eta gastatu, eta nola duten hainbeste. Nork kantatua den ez dakit (altxa beza eskua dagokionak), baina bukaera hau gogoan daukat: “Aberatsaren nahia ez al da / ur gaziaren tragoa: / zenbat ta gehio edaten dezun / egarri handiagoa”.

162

Ibexa, enpresa, eta burgesa, petalo bereko errima eta termino ekonomiko izateaz gain, botere harremanak, genero ezberdinkeria eta ideologia marratzen duten hitzak dira. Ez dute gure kontu korronteetan soilik eragiten, gure kontuetan eta gure korronteetan ere bai. Bestelako mundu bat nahi dugu, mundu euskaldunago, feministago, askeago… eta ia poto diren -ago horien antza duena, baina hori eredu ekonomikoaz pentsatu gabe, ezin. Ekonomia feministak helburu horixe du: batetik, ohartzea feminismoaren indarraldiak ekonomiaren esparruan ere eragin behar duela. Kaleak hartzea

bezain kaleratzeez pentsatzea gure ardura ere bada. Nor dago “goian”? Zer iritzi dugu Europako funtsen inguruan? Nola gorpuzten dugu behin-behinekotasuna? Eta bestetik, ekonomiari bestelako zentzua eman nahi dio; lehen hamar eta orain lau, miseriak pobretzen nau, bakarrik, ez delako ekonomia. Baina ekonomia feminista nahikoa ponpoxo ez eta, atrebitu naiz ba zaintzaren ekonomiaz hitz egiten! Euskaraz zaintza kontzeptua erabiltzen dugu osasunaren alderdi ez-medikalizatuari erreferentzia egiteko eta, besteak beste, proiektu politiko bat da,

norbanakoaren autonomia totalari kritika egiten diona. Garena ez da naizena. Izebergaren metafora erabiltzen da begikliska batean teoria azaltzeko: ikusten ez denak, ur azpiko izotz puskak zein ordaindu gabeko lan demasak eusten dio nola izebergari hala bizitzari. Alabaina, aspaldian zaintza ez dugula askorik zaindu iruditzen zait, ez bakarrik lehentasunetan jarri ez dugulako, baizik eta zaintzaz beraz, ahobizarrik gabe aritu garelako edo behar dutenen zaintzaz baino balio bezala aldarrikatu dugulako (ahaztu, hau ez dut esan). Eta pandemiaren testuinguruan kultura zaintzeaz ere aritu gara. Nola

zaintzen da kultura? Kulturgileak zaintzeaz ari al gara, euren sorkuntza garatzeko baliabideak eskaintzeaz, adibidez? Edo kultura zaintzea da hezkuntza curriculumaren goitik beherako aldaketa egitea edo kultur politiken urgentziazko aldaketa exigitzea edo kultura zerbitzu publiko bihurtu eta kultur emanaldietan gintonika kopetan, masaje bat azkazaletan edo ispiluzko gela bat ideietan murgiltzeko eskaintzea? Ez zait gustatzen “kultura zaindu” aldarria. Kultura ez baita, paparrean edo estutxean nahieran jarri daitekeen pin horietakoa, denbora, helburu eta funtzio batzuk ditu; bada, zaintza ere

———————— 1. PÉREZ Orozco, Amaia (2014): Subversion feminista de la economia: aportes para un debate sobre el conflicto capital-vida, Madril: Traficantes de Suenos.

IKERKETA

lan bat da, baldintza duinagoak behar dituen lan bat.

irudia, baina puntak ez dauka zulorik.

Kultura eta zaintza parez pare jartzeko arrazoia, gaiaren gaurkotasuna, kezka eta potentzialaz gain, bi kontzeptuen arteko antzekotasuna ere bada: izan ere, nola kultura hala zaintza, biak daude konnotazio positiboekin lotuak, eta alaitasunarekin, aisiarekin edo besterik gabe, “on” egitearekin baino, maitasunarekin lotzen ditugu. Alaia Martinek hala kantatu zuen 2019ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketaren agurrean:

Nola kulturak hala zaintzak, biek dute lanaren neurri den denboratan kabitzeko zailtasuna. 2019ko Durangoko Azokan Kultura lana da. Profesionalizazioa hizpide mahai inguruan parte hartu zuten Danele Sarriugarte idazleak. Gorka Bereziartuak egindako galdera hala jaso zuen Estitxu Eizagirrek2: “Zure barrenak sormen lan horretan jarri behar badituzu, denbora eskaini behar diozu, eta beste lan batean ari bazara, ezin. Baita ere eskatzen du sormen hori elikatzea, besteek egiten duten lana ere ezagutzea… batzuetan imajinazioa lantzeko buelta bat ematera joaten zara, lagunekin hitz egiten duzu… ez da ordutegi batekin ongi egokitzen den lana. Horregatik kostatzen zaie ulertzea lanean ari naizela, baita nire gurasoei ere. Dirurik eskatzen ez diedalako ondorioztatuko dute lana badudala, baina esaten didate: “Ari zara? Batzuetan ikusten zaitugu ordenagailuaren aurrean…”.

Maiz piramide nutrizional bat ez al da bertso jarduna? Oinarriko lehen elikagaia entzulego euskalduna gorago daude emozioak pixkat gorago garuna taldearen nortasuna norberaren gaitasuna pasioa, maitasuna piramideak orekan dauka bere biribiltasuna ta nik gutiziz ase nahi nuke punta-puntako eguna. (bis) Zoragarria da agurra, esateko modua eta bertsoak egiten duen

Nola kulturak hala zaintzak, biek dituzte tentsioak soldatapeko lanaren logikarekin. Kulturgileek hilero soldata jasotzeaz zer iritzi dugu, eta hala erabakiz gero, nola erabaki nor den “kulturgile”? Sortzen duen oro al da kultura? Zenbat balio du bertso batek? Zenbat, adinekoak zaintzeak, haurrari pardela aldatzeak, hautsak garbitzeak? Balioa emateko modu bakarra al da dirua? Ez al da aldatu nahi dugun sisteman erosotzeko bidea kultura lan bihurtzea? 2004an, Azpeitian, Josu Goikoetxeak bertsolaritza eta lana gaitzat jarrita, hala kantatu zuen Maialen Lujanbiok: Sarri gustora, sarri haserre Baina ez zazute uste Legean baitan ez sartu gure Hainbeste bertso bertute. Hamabost urte esperientzia Ta soilik hoita zazpi urte. Funtzionarioak baldin bagina Asko balioko luke. Bertsolaritzaren egituratzaile nagusia 1983an sortutako Bertsozale Elkartea izan da. “Antolatzeko bide berezi bat” zuen

———————— 2. EIZAGIRRE, Estitxu (2019). “Kultura lana da baina lanaren traje itxian kabitzen ez dena”, Argia, eskuragarri hemen: https://www.argia.eus/blogak/argia/2019/12/10/kultura-lana-da-bainalanaren-traje-itxian-kabitzen-ez-dena/. 3. SARASUA, Jon (1999). “Bertsozale Elkartea: tresna autoeratua”, Euskonews & Media, 56. Zbk (1999/11/26), Donostia: Eusko Ikaskuntza. 4. ARTETXE, Miren & LABAKA Ane (2019). Bertsolaritza feminismotik (bir)pentsatzen, Bilbo: UEU. 5. ARTETXE SARASOLA, Miren (2020). Ipar Euskal Herriko bertso-eskoletako gazteen hizkuntza ibilbideak. Gazte identitateak, hizkuntza mudantzak eta ligitimazio prozesuak. Euskal Herriko Unibertsitatea.

164

errimatuak ere egiten, baina iruditzen zitzaigun gai hauetaz ez dela hitz egiteko doinu egokirik aurkitzen. Pare bat orduko elkarrizketan sei bloketan bereizitako gidoia jorratu dugu.

helburu Elkarteak, “ekonomikoki autoerregulatzen den jardun artistiko gisa funtzionatzea”3. Mende erdiko ibilbidean helburu eta tresna berriak sortzen joan dira, eta nire azterketa honen helburuei jarraiki, azpimarragarria da bertsolaritzaren profesionalizazioa egikaritzeko 2003an sortutako Lanku Kultur enpresa, “herri mugimenduaren antolaketa errespetatuz, bertsolaritza indartzea helburu” zuena. Kultur enpresak, kulturaren merkantilizazioa edo industria kulturalak mundu zabalean han-hemenka ageri dira, eta eztabaida iturri dira euren funtzio, logika eta balioak. Ikerketa lan honen helburua kultura eta ekonomia elkarlotzea zen euren aurkakotasuna pixka bat apaltzeko asmoz, baina hasieratik uste genuen, Euskal Herrian, eta konkretuki bertsolaritzan, kultura eta ekonomia, zein “kultur enpresa” bera, bestela garatu direla. Alabaina, Mari Luz Estebanek, Bertsolaritza feminismotik (bir)pentsatzen4 liburuan zioen bertsolaritzaren parekidetasuna garatzeko zailtasunik handiena mer-

katuaren esparru eta baldintzapean funtzionatzea dela. Hainbat bertsolariri euren bizipenak kontatzeko eskatu genien. Bertsolariak ohituta daude eurenetik kantatzen eta diskurtsoak neurrikoak ez ezik,

Elkarrizketatuei euren bertso ibilbidearen hasieraz galdetuta, bertso eskoletako giroa gogoratzen dute. Bertso eskoletan “norbere pentsamenduen eraikuntza besteekin egiten da, eta intimoa bezainbat da kolektiboa norbere pentsaeren eraikitze prozesua”5. Bertsolaria talde egituratuen bidez sozializatzen da bertsolaritzan,

Uztailaren 1etik aurrera, zabalik. Zatoz ezagutzera!

IKERKETA

Bertso eskolan, pribatuan, trebatzen ari den bertsolariak, publikoa, plaza izan du begitan orain arte. Xabier Amurizak zioen “plaza gizonak ez du(ela) jende aurrean gutxitu behar, are, jendearen eragin positiboa hartzeko gai izan behar du(ela)” (Amuriza, 1981). Eta plazetan plazena ez, baina plazetan publikoena Txapelketa Nagusia da. Jokin Bergara soziologo eta bertsolariak dio edozein talde edo esperientziak behar duela berproduzitzea eta legitimatzea: berprodukzioaren funtzioa bertso eskolek betetzen

eta kolektiboaren presentzia, trebatzeko aukera egotea zein testuinguru soziokultural batean kokatzea gako bereizgarritzat jotzen dira6. Bertsolarientzat, bertsolaritza euren identitatearen parte da, eta bertsogintzaren parte sentitzen dira, baina, generoen artean ezberdin sentitzen da partehartze soziopolitiko hau: gizonezkoek gehiago azpimarratzen dute taldeak ematen dien kapital soziala; aldiz, emakumeek, hau ukatu gabe, beste zerbaiten parte izanez bizi dute kapital sozial hori. ————————

6. RETOLAZA, Iratxe (2019). “Bertsolari emakumeak vs idazle emakumeak: kultur esparruak, kultur autoritateak eta genero-logikak”, in Artetxe Miren & Labaka Ane, Bertsolaritza feminismotik (bir)pentsatzen, Bilbo: UEU, 313-342. 7. LARRAÑAGA, Jexux (2013), “Jolas sakona: Txapelketaren prozesu errituala eta bertsolariaren arrzoi sortzailea XXI.mendeko agoran”, Doktorego-tesia, EHU, Balioen Filosofia eta Gizarte Antropologia Saila.

166

IKERKETA

dute Bergararen ustez, eta legitimatzearena, berriz, txapelketek. Txapelketak erritual puntualak dira7 baina prozesu luze bat dakarte, prestakuntza, gogoeta, bilera eta bestelakoak eskatzen baitituzte, eta eguneroko bizitzaren erritmoekin uztartzeko lanak. Ana Urkizaren aforismo bat 10/8an: “bihar, berriro etorkizuna / egun bat urrunduko da”, eta Estitxu Arozenaren bukaeraeko agurra 1997ko Nafarroako Txapelketan.

Nere barnean referentziak sailkatzen hasi beharko, txapelketa honek lasaitasuna irentsi egin didalako. Final erdian parte hartzea faltan ez nuke botako, lasaitasuna lortu ezkero bertze lau urtetarako. (bis) Sonatua da Lazkao Txikik guardia zibilei kontrol batean “kantura” zihoala esanda hauek erantzundakoa. ¿Y, qué vais a cantar? Lazkao Txikik erantzuten jakin zuen, baina erantzunik

ematen ez. No sabemos todavía. Ikerketa honen elkarrizketan ere atera dira ustekabeko egoerei emandako soluzioak; bizilagunari haurrak uztea, oporrak antolatzeko tetrisa, titia saio tartean ematea… Irakurri nahi duenak eskura dauzka Datu Basean. Baina ondorioak, hiru multzotan banatzea proposatu dugu8: 1) Kultur sorkuntzaren egoera orokorra, alegia, kulturgintzaren maila makroa eta maila horretan, kulturgintzaren profesionaliza-

———————— 8. Ondorio hauek, pandemiaren bilakaera zein izango zen jakin gabe idatzi dira.

168

honen arrazoi, bai eta Bertsozale Elkartearen zentraltasuna eta autonomia ere; bertsolarientzat Elkartea ez da agente pribatu edo kanpokoa. Bertsolaritzaren kudeaketan enpresa bakarra egoteak ere zerikusia izan dezake.

zioaren erronka. Euskal Herriko markoan kulturgileek ez dute lan-hitzarmenik, eta, beraz, autonomoak izan behar dute jardun honetan modu erregularrean ibiltzeko. Kulturgintzaren finantzaketa eredua aldatzen joan da, eta elkarrizketatuek, oro har, ondorengo belaunaldiek kultur sorkuntza bizibide izateko zailtasun gehiago izango dituztela baieztatzen dute. 2) Kulturgintzak eta generoak duten harremana eta kulturgileek zaintza lanak egiteko dituzten baliabideen afera. Emakumeek zaintza-lanen eta bertsolaritzaren desorekan bizirauteko estrategia gehiago garatu dituzte. Guraso bihurtzeak, amen kasuan, bertsolaritzatik urruntzea suposatu du, baina ama bertsolari gehiago egoteak egoera aldatuko duela baieztatzen dute denek. 3) Bertsolaritzaren kasu konkretua. Bertsolaritza nahiz eta kultur enpresa baten bideez garatu (Lanku), bertsolariek ez dute adierazten kultur industria

baten parte diren sentsaziorik. Merkatuak baino, plazak agintzen duela bermatzen dute. Bertsolaritzaren izaera eta egituraketa kolektiboa izan daiteke

Bertsolaritza asko aldatu da azken urteetan. Definizio berri honetan, oholtzako gorputz, ahots eta gaiek eragina dute. Ausartuko gara gehitzen baina, bertsolaritzaren definizioa oholtzako presentziatik bakarrik ez dela egingo.•

ZORTZIKO HANDIA

Tatuajea

DOINUA: PELLO JOXEPE

Modan daudenez, une batean, Halaxe nuen pentsatu, Gorputz atal bat hautatu eta Zergatik ez tatuatu? Baina zer jarri, horra zalantza, Ezin burutik uxatu, Ez bainuke nahi modaren bila Pena ematen bukatu.

Ipurgainean txori txiki bat Bere hegoak zabalik, Azal dadila pauso artean Sexy mugitzean soilik, Horretarako gorputzik ez dut Onar dezadan apalik, Ez da zahartu eta hobetu Litekeen gorputz atalik. Aukera denak baztertu ditut, Denek dute zerbait txarra, Edo gorputza ez da onena, Daukat ajatu xamarra. Tatuajerik ez dut egingo, Daukat aitortu beharra, Txertoarena dugu jasoko Dudan orratza bakarra. •

Deskonfi(N)atzea

Tribal antzeko tatuajeak Ikusi ditut kalean, Marrak irudi bilakatuaz Gorputz atal zabalean. Utzi, ez baita asko komeni, Nire uste apalean, Geometria ariketa bat Norberaren azalean. Arabiar hizkiz, txinatarrekin, A zer itxura polita, Seme-alaben izena jarri Besagainetik hasita, Ai, zer zalantza etorri zaidan Gaizki pentsatzen jarrita, “Inuxentea” idazten badit Eta ondo merezita. Igual tigre bat egin nezake Nire sorbalda gainean, Izan nahi nukeen basapiztia Eramateko soinean, Ez zait gehiegi gustatu hori, Zergatik hasi lanean, Katakumea bakarrik banaiz Bizitzaren oihanean.

Hitz joko basikoa, bai, baina egoeraren adierazle ona dela iruditzen zait, deskonfinamenduak dakarren lausotasunean. Neurriak egun batetik bestera aleariotoki aldatzen diren honetan, nahiz eta berez maiatzaren 19tik aurrera Ipar Euskal Herriko ekimen kulturalak berriz hasten ahalko diren protokoloak

170

jarraituz, ez dakit zerk itxoiten gaituen hain aldakorra eta inestablea dirudien ortzimuga honetan. Berriro ere gurean izango ditugu gel hidroalkoliko eta maskarillek babesturiko bertso saioak, kontzertuak, zein bestelako kultur emanaldiak. Berriro ere, distantziaz beteriko publikoen aurrean edo publikoen parte aurkitu beharko gara, ezagutu gabe ongi bere muxu-zapiaren atzetik salaren fondoan agurtu gaituen hura. Ezer baino hobea dela esango didate batzuk, behintzat kulturak bizirik diharduela, eta ez diet ezekorik emango. Dena dela, ongi dakigu zergatik maiatzean deskonfinatzen gaituzten eta zergatik ez urtarrilean. Zergatik Xilaba eten behar izan dugun iazko larrazkenean eta zergatik orai berriro kantatzeko eskubidea oparitu diguten, txerto eta neurri arinen pack berean. Udaren jomugak kovidaren lasterraldia baldintzatu balu bezela, orai bapatean dena “normalera” bueltatu behar litzateke. Hala ere, ongi dakigu normaltasun hori zeinentzako diseinatua izan den. Turismoak eta merkatua sustatu beharrak ematen diote erritmoa udari Euskal Herrian, eta ari naiz gu ere ez ari garen guretzat zizelkatu zuten kaiolan erortzen. Dagoeneko hasiak dira herriko etxeak zein kultur elkarteak bertsolarien, dantzarien, zein musikaren bila, herriko plazen alaitzeko udan, “animatzeko”. Jakin nahiko nuke zergatik bertsolari, dantzari eta musikari berdinen beharrik ez den negu betean, edo orohar, turismorik ez den sasoietan, “gureak” diren sasoi hoietan.

Noski poztu behar garela ekimen kulturalen bermatzeaz, baina konfinamenduan baino kultura itxiago bat izan daiteke deskonfinamenduak guretzako nahi duen hori. Deskonfiatzea eta deskonfinatzea Lapurdi kostako hiri zentro bateko plazan, artista batean aurrealdean lurrean emandako txapel batean botatako txanponaren ber aldeak ez ote diren pentsatzen ari naiz. •

Palestinaz, nadineren begietatik

DOINUA: REDEMPTION SONG

10 urteko neska bat naiz Eta ez nabil olgetan 4 belaunaldi daude nire Zapi txuri beltz honetan Gerra aztarnak nonahi daude Gure herriko paretetan Hiltzeko zorian egon naiz Ez nago seguru bertan Sua bakarrik ikusten dut Ez naiz ari ametsetan Argi izpi bakarra hori da Nire bi begi beltzetan. Apurtu zuten gure etxea Suntsitu zuten eskola Hospitalea bota zuten Sionistei bost axola Nun ote dago nire ama? Uste dut hilda dagola Hauts artetik neba irten da Ez dut oso argi nola Masailetan malko gazia Burutik behera odola Bazoazte baino gaurkoa Ez dut ahaztuko inola.

Alak ahaztu egin al gaitu? Zerua dago iluna Judutarren beste jainkoa Ez da izango erruduna Behin lurra kendu zigutela Txikitan daukat entzuna Duhintasuna izan zen gero Eta orain osasuna Iritsiko al da V forman Egizko askatasuna Gure lurraren jabe berriz Izango garen eguna?

Egokitzapenak

Ez du merezi ibiltzeak Besteen atean joka Ez du inork ezer egin nahi Ez zaio inori inporta Anai arrebak heldu dira Bonba artean saltoka Itxaropenik gabe ia Baino odola borborka Odolik dugun bitartean Harriak tankera bota Ez dadila alperrik izan Gure gurasoen borroka.

Begirale ikastaroa egiten ari nintzelarik, orain dela urte batzuk jada, taldeak egiteko orduan animalien izenak erabiltzen zituzten. Talde bakoitzari animali baten izena emanez. Ordutik bertsolarien izenak, garai, adin, sexu, herrialde desberdinetakoak, erabili izan ditut bertso eskolan taldeak egin behar zirelarik. Egokitzapenetan gogoratzen dudan lehen adibidea da

•

Agian zaharragoa da Bertso bingoa. Zenbakien ordez, 4 bertsolarien izena, herria, jaiotze urtea eta kantatutako puntu ezagun bana dituen txarteltxoa du kide bakoitzak. Azken bertsioan 36 bertsolariren datuak ditu Bertso bingoak. Gidariak, izen bat, herri bat, urte bat edo punttu bat kantatuko du eta ikasleek ateratakoa baldin badute markatxo bat eginen duten laukitxoan. Agian ulertzeko hobe ikasle bakoitzak duen papertxoa jartzea izanen da:

Aintzineko 3 adibideekin zera da adierazi nahi dudana: gure irakasle-ikerlari paper honetan, edozein disziplina, jolas eta materiale bertso eskolara egokitzen jakin behar dugu. Gure saioak atseginagoak egiteko baliabideak eskura ez badauzkagu, ingurura begiratu eta egokitu egin behar ditugu. Egokitzapenek, pozak emango dizkigute, ziur. •

Dudan

Adibide hurbilagoetara etorrita. Konfinamenduan, online klaseak ematera egokitu behar izan genuenean, ETBk ere Lehen Hezkuntzako ikasleentzat saio batzuk eskainin zituen. Bertan adibidez ikusi nuen nola letra zehatz batez hasitako objetuak eskuratu behar zituzten etxetik begira zeuden haurrek. Egokitzapena, kasu honetan lehen letra izan ordez, errimarekin jolastea litzateke. Bideodeietan elkartu, Adibidez ELAz bukatutako objetuak eskatu eta han datoz ikasleak etxetik zehar lortutako objetuekin: pintzela, pastela, erregela, txapela, hidrogela, tela… bertze bukaera batzuk proposatu eta ondotik, ekarritako objetuak errima gisa erabili eta bertso bat bota, banaka edo punttuka, mailaren arabera.

171

Ez dakit sekula duda gabeko iritzirik izan dudan, edo dudarik gabe adierazteko gaitasunik izan dudan. Dudan uste bakoitza dudan jartzea izan da agian, bertsolaritzak eragin didan onura handietako bat; ikuspegi desberdinetatik begiratzera behartu gaituelako, rol bakoitzaren neurrira. Oso gaztetatik barneratu genuen bertso eskolan, arrazoia desberdin banatzen zela, noren azalean jarri. Ordea, garai berean ikasi genituen buruz zutik geratzen ziren hainbat bertso bukaera, arrazoi absolutuen kutsua zutenak. Eta noski, ikasi ere ikasi genuen imitatzen. Arrazoi potologintzadeituko luke Labakak, atzetik “eta kito” esatea soilik falta baitzuten askotan. Hari beretik ikasi genuen paparra hazita eta kokotsa goian jarrita, ahalik ahots grabeenez kantatzen. Doinuak ere, horrexen baitan hautatzen genituen: izan zitezela maiorrekoak, eta ahal zela amaiera epiko errepikadunarekin

ZORTZIKO HANDIA

(errepikapenak esan zezala “hau horrela da”). Oker egotean arrazoi dugun adinean hasi ginen bestelakoak entzuten miresten genituen bertsolarien ahotan: eta batbatean, buruz genekizkien galdera ikur batez amaitzen ziren bertsoak, epikotasun kutsurik gabeko doinu minorrak… Gure ahotsa bilatzeko aukera izan dugunean, bigarren joera horren garaia izan arren, duda absolututasunez kantatzen dugula ohartu gara. Desikasi beharrekoen zerrendan ere eraiki ditugula sententziak, alegia. Sortu ditugula zalantzatik jaiotako totem berriak, totemen aurka. Eta bat-batean, buruz ikasitako panfleto bilakatu zaizkigu hausnarketarako bide zirenak (inguru askotan premiazko direnak, noski). Baina kasu errealek gurutzatu izan gaituztenetan, ohartu gara ustezko dudak erraldoiak direla, eta ezin ditugula ikasitako hitzekin adierazi. Ez dakit garai likido izendatu dutenagatik den, bertsolaritza multipolartzat jo zutenagatik, edo entzuleria ezpaldua deritzonagatik. Agian gazte kategoriak abandonatzen ari nauelako da. Baina batzuetan erantzunei galdetzea soilik geratzen zait. Eta ez daukagu, egiaz eta biluztasunez duda hori jendaurrean landu beste aukerarik. Duda garatu, eta zalantza zilegitu mikrofonoan. Duda dut bide interesgarriagoa aurkitzen ez ote dudan, dudan. •

(Beste) injustizia bati jarriak

DOINUA: MUTIL KOXKOR BAT ITSU AURREKO

Gela barrutik sarri egon naiz ikusmiran, zelatari nire begiak irudiari, belarriak zaratari mendietatik herrira zatoz tanta lotuaz tantari leiho ertzetik nire kontura hasi natzaizu kantari etxe atzetik pasatzen zaren Erasote errekari. Ez Bidasoak, Ez Urumeak ez dizu egiten itzalik gure herrian zugandik edan ohi du zenbait animalik inork sekula eskatzen badit loarazle naturalik zure izena esaten diot baduzu lasai-ahalik nik zuregatik uzten dut beti leihoa erdi-zabalik. Nola ez egin solas ederrak atzeko errekatxoaz? Jende guztia soilik zugatik kezkatzen bada auzoaz zuri begira konturatu naiz metafora delakoaz goiko aldetik behekaldera harri ta baztarrak joaz geldirik nago zuri begira zu beti aurrera zoaz!

172

Uda garaian joaten ginen hamabi urteko jiran bainu bat hartu ta arrantzara kordelekin tira-biran gaitasun asko ez izan arren harrapatzeko desiran amuarrainak harripetatik agertzen ziren segidan baina amua bota orduko ezkutatzen zenizkidan!

Baina ni ere ez naiz perfektu ta ez naiz beti formala burua galduz egin izan dut zugan pekatu mortala lau trago egin ta gaiztotzea nahiz izan gauza normala behin baino gehio egin dut eta aitortu nahi dizut hala: parrandatikan etxera bueltan pixa egin dizudala.

Neguan zatoz indarrez ta hotz, bare eta epel udan amuarrainak ohitu dituzu berotan eta frexkuran behi ta ardiek edaten dute zure ura larre-mugan bizitza honen ispilu zara gorpuztu dena naturan batzuk zugatik bizi baitira eta beste batzuk zugan.

•

Zure bidean daramazuna: ura bultzadaz bultzada eta (h)ura da gure mundua estaltzen duen izara gizakiongan maiz erabiltzen da motelgarri gisara zure kasuan alderantziz da, kasualitate hutsa da zenbat eta ur gehiago hartu harrotu egiten zara.

Deitu lasai

DOINUA: ZAZPIAK OHIAL BATETIK

Komunikatzaileak omen gara, elkar behar omen dugu, bestea behar dugu, kontuak kontatu eta entzuteko, kantatu eta txalo jotzeko, puntua jarri eta erantzuteko, idatzi eta irakurtzeko, eman eta jasotzeko, batak bestea eta besteak bata. Besteak batari eta batak besteari, askotan esaten dio, deitu lasai, behar duzunean deitu eta listo, edozer dela ere deitu lasai! Baina, azken urteetan, mezuak hain errez bidaltzen direnetik, aldatu egin da gure komunikatzeko modua. Mezuak, idatziz zein ahozko gra-

baketen bidez, emotikonokoak, gif-ak, argazkiak. Aurrekoan ume batek galdetu zidan telefono fijo bat eskuetan zuela, “zer egin behar dut lehenengo altxatu eta gero markatu?” eta noski, zelan jakingo du, etxeko telefonoa komuneko tiraderan, eskaileratan, sofa artean jausita topatu dezakeen umeak? Pentsa portaleko telefonilloa kamara bat da eta tekladun mugikorrik ere ez du ezagutu. Orokorrean gutxiago deitzen dugu elkar, beti mugikorrera itsatsita, baina hitz egiten, noiz? Lagunekin geratzen garenean, orain berandu iristea debalde da, ez bagoaz sasioz mezu bat bialdu eta listo. Bertso saio baterako bertsolariak lotzeko? Mezutxo bat eta ttak! Eta zer diozue ahozko grabaketa horiei buruz? Hogei segundukoa izan daiteke, ezer ez esateko izan daiteke, edo izan daiteke bost minutukoa. Bost minutu? Bost minutuko audio bat bialtzeko denbora bai baina deitzeko eta ganorazko elkarrizketa bat izateko ez? Demagun, plazako saio baten ari garela, ofizioa zortziko txikian eginda errez erantzun daiteke, elkarrizketarako aproposa da neurria. Ostera, pentsa habaneratan egingo bagenu ofizioa, erantzuten dugunerako aurrekoak esandakoa ahaztuta izango genuke jada. Beraz, zer edo zer kontatzeko zortzi puntu edo bost minutu behar izatekotan, deitu lasai. •

Villanoak eta basurdeak

DOINUA: IKUSTEN DUZU GOIZEAN

Etxetik hurbil, Villano txakurrak hazten dituen auzokide bat dugu. Enkarterrietako txakurra da Villanoa, hango abeltzainek behiak gobernatzeko erabiliak, txakur ausartak eta arinak. Gure auzokide horrek mimo handiz zaintzen ditu eta inori txakurkume bat saldu edo oparitu aurretik bere neurrira egindako azterketa pasa beharra dago. Villano txakurren elkartea ere badute, galzorian zen euskal arraza hau zaindu, bultzatu eta aztertzeko. Duela sei bat urte hurreratu nintzen lehen aldiz auzokidearen etxera, bi alabak eskutik oratuta, bi hilabete lehenago jaiotako txakurkumeak ikustera. Umeekin txakurkumeak ikustera joa-

tea ez da ideia ona inoiz, Saloura oporretara joan eta Port Aventura parean izatea bezalakoa da, tentaldia aurrean jarri, ez garela joango esan, negarrak, negoziazioa, bengabuenoba pare bat eta bi eguneko sarrera erosten bukatu. Sei txakurkume zeuden, zein baino zein politagoak, eta alabek laster aukeratu zuten bat etxerako. Auzokideak sei txakurretatik lau salduta zeuzkan, batekin gelditzeko gogoa adierazi zidan eta seigarrena Arkautera oparitzeko asmoa. Azken asmo horrek alaben erreguek baino gehiago ahuldu zuten etxera txakurrik ez eramateko neukan konbikzioa. “Jarriozu soka bat, etxera daramagu” esan nion alaben pozerako. Geroztik, gure etxean bizi da “Txula”. Txakur azkar eta fidelak dira Villanoak, etxekoeekin maitagarriak, kanpokoekin zorrotz eta zaintzaileak. Postontzia lekuz aldatu behar izan nuen hilabeteetara, ulertzaile onari azalpen gutxi. Guk etxea zaintzeko lana eman diogu txakurrari, baina badago ehizarako erabiltzen duenik ere. Villano txakurrek taldean egiten dute lan, talde lanean gobernatzen zituzten Enkarterrietako behi erdi basatiak, montxinoak. Abeltzantza gutxitu ahala, basurdeen ehizarako ere erabili izan dira taldean lan egiteko duten gaitasun horregatik. Gure eskualdean horrela ehizatzen duten pare bat lagun ezagutzen ditut. Bost txakur askatzen dituzte basurdearen atzetik, horietako hiruk lepo ondotik helduko diote basurdeari eta ostetik bik. Behin basurdeari ondo oratu diotenean, ehiztariak basurdeari gainera salto egiten dio aiztoarekin azken errematea emateko. Unea iritsi aurretik, basurdeak bizi irauteko ahale-

ginak egiten ditu, tarteka txakurren bat zauritzen du, baina gutxitan lortzen du ihes egitea. Basurde horren antzera ikusten dut aspaldian euskal kultura ere, bertsolaritza barne, bizi irauten, eusten, ihesi. Pandemiak gogor eraso dio, ez da dudarik, baina esango nuke lehenagotik datorren gaitza dela. Euskal kulturaren prestigioaz ari naiz, ematen zaion tratuaz, bertoko zenbait hedabidetan duen oihartzunaz, beti eskean ibili beharraz, plangintza faltaz edo kultur teknikariak euria ari duelako bertso saioko aulkiak kentzeaz. Villano txakurrak ere euskaldunak direla esango didazue eta desagertzear zeudela, bai, baina basurdeak ere merezi du aukera bat libre bizitzeko. Libertatea bizikletaren gainean aurkitzen dute askok, hurrengo hilabetean horretaz hitz egingo dizuet, bizikletaren kateari buruz. Bitartean, segi kantari: “Libre nahi dut bihotzez, libre loturetik, basurdearen gisa, hortzak estuturik… ez, ez dut nahi…” •

NAZIOARTEA

Regu GALIZIAKO AHOZKO INPROBISAZIOAREN MUGIMENDUA O MOVIMENTO DA IMPROVISAÇOM ORAL NA GALIZA TESTUA: XIAN NAIA SANCHEZ ARGAZKIAK: XDZ ETA BESTE ITURRI BATZUK ITZULPENA: TXERRA RODRIGUEZ

174

eifa

176

Alba María kantuan José Manuel Nine eta Xico de Carinho musikari inprobisatzaileekin. Arg: Almuinha. Rianxo, 2020.

177

“Uste dut gazteen artean bultzatu beharko litzatekeela, hil ez dadin. Zer gehiago esango dut ba?1”.

1. Testu honetan agertzen diren adierazpen batzuk bideo batetik erauziak izan dira. Bideoa eskuragarri dago Youtuben Galiziako ORAL elkarteari eta Regueifestaren lanari esker: https://cutt.ly/ObAwfr6. Transkripzioetan egon daitekeen edozein akats nirea da.

178

Voz egunkariaren azala 1982an, Calviño de Tallo eta Calestrinorekin.

————————

Suso de Xornes, Luis Caruncho, Beito Lombariñas eta Fermín da Feira Nova. Carvalho. Arg: Mauro Sanín, 2010.

Nortzuk gara, nondik gatoz eta nora goaz…?

“Coido que havia que potenciá-lo entre a gente nova, para que nom morresse. Que mais vou dizir?1”.

Mendeetan zehar oinarrizko kultura, klase herrikoien kultura, menperatuen kultura, James Scotten berbetan, ahozkoa izan da. Izan ere, ahozkotasuna aisiarako eta erresistentziarako lanabes gisa erabili da, autodefentsarako, eraikuntza kontra-hegemonikorako. Baina alderdi negatiboa ere izan du. Penintsulako ipar-mendebaldeko lur hauetan memoria hurbila galdu egin da, ez da apunterik hartu, ezta oharrik ere, etorkizuneko estrategiak eta oraingo ereduak eta aldarrikapenak diseinatu ahal izateko. Baina egia da badugula ahozko memoria, ipuingintzaren tradizio galiziar ikaragarria (nahi duguna kontatzeko, argi dago!), etorkizuna desiratzeko eta eraikitzeko forma dena. Daniel R. Castelaok gogoratzen zuen gure ahozko istorioek, gure “kondairek”, balio poetiko handia izateaz gain, “gainditze humanorako sekulako irrika adierazten dutela”. Hori da ahozkotasunaren espiritu zeharo iradokitzailea.

UEM ISTO DIZIA ERA CARLOS DÍAZ, CONHECIDO NA GALIZA COMO O XESTAL, que justo antes expressava na praça do concelho de Ponte-Cesso a sua admiraçom polo que ele considerava o “baluarte do folclore galego”, a regueifa. Conta-contos, músico, recolhedor folclorista, o Xestal misturava o seu humor nacional-popular nos campos da festa com a implicaçom política na sua militância quotidiana. É curioso que seja ele, muito respeitado na comarca que o adoptou, a de Bergantinhos, berço do verso oral improvisado na Galiza, quem coloque umha ideia que será fundamental para entendermos a atual popularizaçom em termos de conhecimento, mas também de criaçom de novxs regueifeirxs por

Penintsulako ipar-mendebaldeko lur hauetan memoria hurbila galdu egin da, ez da apunterik hartu, ezta oharrik ere, etorkizuneko estrategiak eta oraingo ereduak eta aldarrikapenak diseinatu ahal izateko. 179

Ahozko inprobisazio galiziarren historia, orain dela urte gutxira arte testu, bideo eta eskuratu ezinezko hainbat memoriatan sakabanatua zegoen, baina Ramón Pinheiro Almuinha ikertzaileak batu eta egituratu du tentu handiz. Ikerketa-lan hori 2016an argitaratu zuten liburu formatuan, Repente Galego2 izenarekin. Eta dokumentazio lan horri esker, bertsoko ahozkotasunean interesa geneukan pertsona batzuk formatu ginen eta, horrela, eraiki genuen ikuspegi zabalago eta anitzagoa, ulertu ahal izateko gure gertuko historia nazionalean gure ahozko herri poesia inprobisatuak izan zuen garrantzia. Liburu horri esker, halaber, ikertzaile batzuk hasi ahal izan ginen ikerketa lerro berriak irekitzen, besteak beste, berreskuratzean edo patrimonializazioan ardaztuak. Horrez gain, diskurtsoak zabaltzean, profilak berritzean, funtzionalitate estrategikoetan edo regueifara sartzeko demokratizazioan ardaztutako ikerlerroak ere hasi dira han eta hemen garatzen. Zentzu horretan, Pinheirok Galiziako errepentismoaren jatorria Erdi Aroko tenço-etan jartzen du. Tençoak trobatzaileen arteko mendeku edo erronken forma bat ziren. Mendeak pasatuta (ahozkoaren historiatik arineketan pasatuta) bihurtu ziren tenço horiek gaur egun ezagutzen ditugunen antzeko konposizio poetiko: herrikoiak, batbatean kantatuak eta galiziar jendartean funtzio espezifikoak bete dituztenak, batez ere landaguneetan, XX. mendearen erdialdera arte. Inprobisatutako (oso ohikoa zen buruz ikastea ere) konposizio poetikoen ekosistema zabal samarra zen3. Ahozko forma horiek ezberdinak ziren egitura erritmikoei dagokienez, melodiei dagokienez, akonpainamendu musikalari dagokienez (batzuk akonpainamendu gabekoak ziren)… Eta ezberdinak ziren 180

todo o país. Também a sua figura antecipa a nova construçom identitária do que hoje entendemos alguns de nós por “ser regueifeirx”, que na sua posiçom diversa como militante agrário, a sua condiçom desacomplexada da homosexualidade rural (e naquela época...) e a sua perfeita acomodaçom da oralidade de massas para as formas de vida camponesas, rebela um modelo a seguir adiantado aos seus tempos. Um modelo posteriormente planificado para a regueifa e em vias de aplicaçom polos movimentos sociais e as instituiçons em jogo. Mas em qualquer caso, vamos por partes...

“Quienes somos, de donde venimos, a donde vamos...?” Se algo caraterizou durante séculos as culturas de base, a cultura das classes populares, dxs dominadxs em termos de James Scott, foi a utilizaçom da oralidade como ferramenta para o lazer e para a resistência, entendida aqui como autodefensa, como construçom contra-hegemónica. A parte negativa é que, particularmente nestas terras do noroeste peninsular, existiu por sua vez umha tendência à perda da memória

zituzten esangura sozialak ere. Euren funtzioa eta erretorika irrigarriak izan zitezkeen herri edo auzoetako jaietan, edo ezkontza errituak izan zitezkeen, edo gatazka komunitarioak ebazteko ahozko erronkak, edo nekazaritza lanetarako aisaldi poetikoak eta abar. Dena den, gaur egun brindoarekin4 batera bizitasunik handiena duen adierazpen poetikoan barneratzeko, regueifaren historian barneratzeko, egin dezagun errepaso labur bat, izenak, uneak eta guneak berreskuratuz galizierazko ahozko inprobisazio forma honen historia hurbilagotik ezagutzeko.

Regueifa. Erritutik ikuskizunera Seguruenik, regueifa izango da ahozko inprobisazioen formen artean bertsolaritzarekin antzekotasun gehien izan dezakeena, Joxerra Garziak5 Pinheiroren (2016:20) liburuaren hitzaurrean adierazten zuen bezala. Baina ez bakarrik formari dagokionez, baita haren inguruan dagoen dimentsio sozial, kultural eta politikoari dagokionez ere. Ahozko inprobisazioaren generoen ezaugarri nabarmenetako bat da, Galiziako kasuan, bere errotze geografikoa oso diferentea dela. Regueifaren kasuan, bere jatorrizko espazioa Galiziako mendebaldea litzateke, lehenik aipa-

recente, assim como à falta de toma de apontamentos e notas que figerem de lembrete a termos em conta para as estratégias de futuro e as reivindicaçons e modelos do presente. Mas é certo, temos perante isso a memória oral, a imensa tradiçom galega de contar (o que queremos, é claro!), que é umha forma de desejar e construir futuro. Lembrava Daniel R. Castelao que as nossas estórias orais, as nossas “lendas”, para além de um evidente valor poético, “revelam anseios sublimes de superaçom humana”. Eis o espírito enormemente evocador da oralidade. A história da improvisaçom oral em verso galega, até nom há muitos anos esparegida em textos, vídeos e diversas memórias já irrecuperáveis, foi recolhida e estruturada com máximo cuidado polo pesquisador Ramón Pinheiro Almuinha. Este trabalho de investigaçom acabou por ser publicado, já em 2016, em formato livro baixo o título Repente Galego2. É a partir desta documentaçom que algumhas pessoas interessadas nas oralidades em verso puidemos formar-nos ao respeito, construíndo assim umha perspetiva mais ampla e diversa do que significou, nalgum momento da nossa história nacional recente, a poesia popular, oral, improvisada. Foi também o livro a partir do qual outrxs estudosxs da matéria puidemos ensaiar novas linhas de in-

Seguruenik, regueifa izango da ahozko inprobisazioen formen artean bertsolaritzarekin antzekotasun gehien izan dezakeena, Joxerra Garziak Pinheiroren liburuaren hitzaurrean adierazten zuen bezala. Baina ez bakarrik formari dagokionez, baita haren inguruan dagoen dimentsio sozial, kultural eta politikoari dagokionez ere. ———————— 2. Liburua, lehendabizi, ikerketa moduan idatzi zuten, Galiziako Oral elkartearen enkarguz, 2011n. Argitalpena Pontevedrako diputazioak egin zuen. Erakunde biek izan dute berebiziko garrantzia gero eta handiagoa den regueifa ezagutarazten. 3. Ikuspuntu antropologiko eta musikal batetik, forma poetiko horiek ezagutzeko eta haien historian sakontzeko, funtsezkoa da aipatutako Pinheiroren lana (2016). Hemen esandakoek horretan dute oinarri. 4. O brindo da galiziar mendialdeko ekialdeko ezkontza tradizionalen kantua, batez ere Coureleko mendialdean sustrai sakonak dituena (Pinheiro, 2016: 121-122). 5. Garziak honela dio: “[…] hemen aipatu eta aztertzen diren adierazpide guztien artean, nik aldez aurretik regueifa baino ez nuen ezagutzen, seguruenik euskal bertsolaritzaren fenomenoari gehien hurbiltzen dena delako”.

181

tutako Bergantinhosko eskualdea izanik zentro irradiatzailea. Orain dela urte gutxira arte, han zetzan regueifa, baina 90eko hamarkadaren amaieran lurralde osora zabaltzen da eta beste zentro irradiatzaile bat eratzen da Vigoko hainbat parrokiatan. Hala ere, Pinheirok aipatzen zuen bezala, ahozko genero horiek jatorria Erdi Aroko tençoetan izan arren, regueifa jaiotzen da erritu herrikoi bezala XVII. mendean (Rodriguez 2017: 23). Horrela, regueifaren erritua ezkontzei lotuta jaiotzen da. Ezkontzetako alde bakoitzeko ordezkariek ahozko erronkak egiten zituzten regueifa lortzeko, hau da, ezkontzetan egiten zen ogi opila lortzeko (hori baita jatorriz regueifa) eta alde irabazleak eramaten zuen, errekonozimendu gisa. Konposizioari dagokionez, regueifa eratzen da zazpi silabako6 lau bertsoko koplekin. Errimatzen dute bigarrenak eta laugarrenak, eta beste biak libre geratzen dira. Melodia errepikakorra da eta urteen joanean oso aldaketa gutxi izan ditu. Zentzu horretan, gaur egungo regueifeiro berriek Bergantinhosko regueifeiro zaharrengandik hartzen dituzte musika baliabideak eta joko melodikoak. Hala ere, batez ere aldatu da abiadura, gaur egun azkarrago kantatu ohi da, performatibitate garaikidearen ereduekin bat, eta, era berean, gero eta ornamentazio gutxiagorekin aritzen dira gaur egungo regueiferoak (Pinheiro, 2016:231).

vestigaçom, focadas nom apenas na recuperaçom ou na patrimolnializaçom do objeto de estudo, vias que até o momento já tinham levantado alguns interesses, senom também na ampliaçom de discursos, na renovaçom de perfis e funcionalidades estratégicas, e na democratizaçom do seu acesso. Nesse sentido, Pinheiro coloca umha das origens do repentismo na Galiza nas tençós medievais, umha forma de despiques ou desafios entre trobadores. Estas tençós viriam converter-se séculos depois, e avançando muito e às carreiras nesta história, nas composiçons poéticas similares às que hoje conhecemos, populares, cantadas espontaneamente e que cumpriam umhas funçons específicas na sociedade galega, eminentemente rural até meados do século XX. O ecossistema de composiçons poéticas improvisadas (e memorizadas, algo também muito comum) era relativamente amplo3. As diversas formas orais divergiam por um lado em questons de estruturas rítmicas, de melodias, de acompanhamento musical ou falta dele... Mas também quanto a significaçons sociais, quanto à sua funcionalidade e retórica, que podiam ir de tons burlescos em festas paroquiais, ritos de casamento, desafios verbais para a resoluçom de conflitos comunitários, poéticas de lazer para trabalhos agrários, etc. Contodo, e para focarmos na manifestaçom poética que hoje goza de maior vitalidade junto com o brindo4, vamos fazer um pequeno repasso, resgatando nomes, momentos e espaços que conformam a história desta forma de improvisaçom oral em verso galega, a regueifa.

Regueifa. De rito a espetáculo Provavelmente a regueifa seja a forma de improvisaçom oral em que mais similitudes encontramos com o fenó-

XX. mendean regueifak tabernetara egiten du salto. Espazio hori ia osorik gizonezkoen esparrua zen eta erabakigarria izango da emakume inprobisatzaileak plazatik desagertu izana ulertzeko.

182

Hala ere, erritu gisako regueifa galdu egiten da, behin betiko, XX. mendean zehar, bi arrazoirengatik: gertatu ziren aldaketa sozialengatik eta komunitatearentzako esangura hori galdu zuelako. Edonola ere, erritu gisa galtzeak ez dakar praktika inprobisatzaile honen erabateko galera; izan ere, egokitu eta moldatu egiten da espazio berrietara. Lehenik eta behin, tabernetara egiten du salto. Espazio hori ia osorik gizonezkoen esparrua zen eta erabakigarria izango da emakume inprobisatzaileak plazatik desagertu izana ulertzeko (ordura arte nahikoa presentzia zuten, lan komunitarioetan ezinbesteko elementuak ziren heinean). Geroago, herrietako jaietako tranpaldoetara egiten du salto. Aldaketa historiko honi Alba María Rodríguezek (regueifeiro ezaguna eta ahozkotasunaren ikertzailea) deitu zion “erritutik ikuskizunera” eta xehe aztertu zuen bere Regueifa en Bergantiños liburuan (2017).

183

meno do bertsolarismo, como apontou já Joxerra Garzia5 no prólogo ao livro de Pinheiro (2016: 20). Nom é apenas isto assim pola questom formal, mas pola dimensom social, cultural e de movimentaçom política que hoje a acompanha. Umha das caraterísticas dos diferentes géneros orais improvisados no caso galego é a sua diferente e muito marcada implantaçom geográfica. No caso da regueifa o seu espaço originário ocuparia o ocidente galego, com centro irradiador na referida comarca de Bergantinhos e que, nom é será até hai relativamente poucos anos, em finais da década de noventa, que se expande cara ao resto do território, emergendo mesmo um outro centro, como veremos, localizado nas diferentes paróquias da cidade de Vigo. Se bem, como apontava Pinheiro, a apariçom dos géneros orais tem o pouso histórico nas tençós do medievo, a regueifa nasce como rito popular arredor do século

Alba María kantuan, Queco Díazen laguntzarekin. Arg: Almuinha. Rianxo, 2019.

Hein batean, aldaketa horrek eragin zuen regueifeiroen nolabaiteko profesionalizazioa. Alde batetik, regueifa bihurtu zen bi aukeraturen arteko enfrentamendu dialektikoa, publiko zaletuaren aurrean (eta, horrela, taldeen arteko inprobisazioak galdu egin ziren, dena izan zen bat baten kontrakoa). Horrek ekarri zuen praktika inprobisaturako sarbidea moztea. Ordura arte, ohikoa zen edozeinek regueifatzea, espazio publikoan egiten zelako. Eta kontsentsu moduko bat hasi zen, gramsciar zentzurik puruenean: regueifa bakarrik izango zen aukeratu gutxi batzuentzat, genetikoki baliotsuak diren aukeratu gutxi batzuentzat. Regueifak aldaketa funtzional horren eragina hamarkadetan jasan zuen eta, hortaz, 80ko hamarraldian, gero eta espazio murritzagoa bete zuen. Sasoi haietan onartzen zen regueifa ondasun moduan, gorde eta babestu beharreko ondasun moduan, baina ia erabat galdu zuen tresna izaera. Beste berba batzuetan esanda, eta aurreko ideian sakonduz, praktika inprobisatzailea folklorizatu egiten da eta galdu egiten du edozein motatako aldarrikapen politikotarako gaitasuna (politika zentzurik zabalenean ulertuta). Beste alde batetik, belaunaldi arteko transmisioaren haria galtzen du. Horren ondorioz, praktika eta beharrizan garaikideak performance regueifeiroan txertatzeko zailtasunak agertzen dira. Eta, horrez gain, oso zaila da gazteek aktiboki ikastea, ez dagoelako horretarako baliabide eta material pedagogikorik. Hortaz, behin betiko iltzatzen da ideia hau hainbaten buruan: inprobisatzeko jaio egin behar duzu.

XVII (Rodríguez 2017: 23). Assim, o rito da regueifa vinculava-se aos casamentos, nos quais duas representantes de cada umha das partes implicadas desafiavam-se verbalmente pola conquista da regueifa, nome que recebia o bolo de pam elaborado nas vodas e que o ganhador levava como reconhecimento. Em relaçom à questom compositiva, a regueifa conforma-se de coplas de quatro versos heptassílabos6, com rima apenas nos versos pares, ficando livres os ímpares, com umha melodia recorrente mas que fôrom modificando levemente com o passo dos anos. Nesse sentido, se bem na atualidade muitxs das camadas de novxs regueifeirxs tomam dos vellos regueifeiros de Bergantinhos certos recursos musicais e jogos melódicos, modificou-se entre outras cousas a velocidade, que costuma ser maior possivelmente em paralelo com modelos da performatividade contemporânea, ou a ornamentaçom, que fica a cada vez mais reduzida (Pinheiro, 2016: 231). Contodo, esse regueifa como rito perdese definitivamente andado já o século XX, devido às mudanças sociais e ao corte de significaçom para a comunidade do momento. Em qualquer caso, a mudança nom chega a provocar a desapariçom da prática improvisadora na sua totalidade, mas reajusta e adapta os espaços. Primeiramente dáse umha conquista das tavernas, tomadas quase na sua totalidade pola

———————— 6. Bertsoak zazpi silabatakoak dira tradizio galiziar-portugesaren arabera, baina zortzi silabatakoak metrika hispanistaren arabera.

Beraz, 80ko hamarraldian regueifa azkenetan zegoen, ondare izaera marjinal eta esentzialistara kondenatua. Baina 90eko hamarraldian praktika eta ekintza sozialeko errepertorio berriak txertatu ziren. 184

Regueifeiro egin egiten da, ez da jaiotzen Ideia batzuek kontsentsu zabalak lortzen dituzte, euren kontrako frogak edo pisuzko argudioak gorabehera. Eta regueifaren kasuan, ideia sozial horiek, eraikuntza sinboliko horiek, bertsoaren beraren gorpuztasunak ez dira egia ala gezurra euren izaeragatik, ezpada horiek kontatzeko moduagatik. Bergantinhosko regueifeiro zaharrek elikatu zuten ideia hori, inprobisatzeko jaio egin behar dela dioen hori, belaunaldi berriekin konektatzeko zuten ezintasunagatik, eta euren artista eta poeta herrikoei izaeran akomodaturik egoteagatik. Baina ez zen beti horrela izan. Desagertze arriskua bizia zenean, Bergantinhosko regueifaren eramaile horietako batzuek bestelako gauza batzuk esaten zituzten. Esaterako, 2016an hil zen Guillermo da Rabadeirak honako hau esaten zuen: “Nik anaia nuen eta hark asko kantatzen zuen regueifa […], eta irakasten joan zitzaidan, mendian ibiltzen ginenean. Eta esan zidan: “Zuk kantatu egin behar duzu”. Eta nik berarekin lehian kantatzen nuen. Eta esan zidan: “Zuk joan behar duzu regueifa kantatzera beste gizonezkoak bezala”. Eta hasi nintzen orain dela lau, bost urte, Calviñorekin. Eta, pixkanaka-pixkanaka, joan nintzen eta bera joan zitzaidan irakasten gauza bat eta beste bat, eta gero hasi ginen kanpora joaten…”. Era berean, regueifeiro zahar hauen maisu ezagunak, Blanquiñok, honakoa aipatu zuen 1984an egin zioten omenaldian, bere inprobisazio jardunaren hasierak gogoratuz: “Horrela hasi ginen, hastapenetan. Mutiko batzuk beste batzuekin kantatzen. Eta jendeak esaten zigun batzuk ondo eta beste batzuk txarto. Eta horrela joan ginen bizimodu honetan barneratzen, eta pauso bakoitzak beti zekarren beste bat atzetik…”.

185

presença masculina e que será determinante para entender o ocultamento das mulheres repentistas, até o momento com relativa presença enquanto que eram parte fundamental dos trabalhos comunitários. Depois, fazendo presença nos palcos das festas patronais. Esta mudança histórica foi denominada pola reconhecida regueifeira e estudosa da oralidade, Alba María, como um passo “do rito para o espectáculo”, e foi estudado com detalhe no seu livro Regueifa en Bergantiños (2017). Em certa medida, foi essa a mudança que levou para umha relativa profissionalizaçom dos regueifeiros. Por umha banda motivando o enfrentamento dialéctico entre dous escolhidos para o consumo de um público afecionado (nada ficou já de improvisarem em formato de bandos coletivos, apenas um contra um). Cortava-se em certo medida o acesso à prática improvisada, localizada até o momento no espaço público, e começava umha espécie de consenso, no mais puro estilo gramsciano, da regueifa ser para uns poucos escolhidos e genéticamente válidos. Isto fai com que na década de 80, a regueifa, após décadas de materializaçom desta mudança funcional e com espaços a cada vez mais restritos, seja reconhecida como um bem patrimonial mas perda quase na sua totalidade a funçom de ferramenta. Noutras palavras, a incidindo na ideia anterior, a prática improvisadora por um lado folcloriza-se, no sentido de perder qualquer componente eficaz para a reivindicaçom de tipo político, em sentido amplo. Por outro, perde o fio de traspasso

geracional, sendo muito complexo incorporar a performance regueifeira a práticas e necessidades da contemporaneidade, assim como a aprendizagem ativa de novxs pessoas por falta de meios e materiais pedagógicos. Implementa-se definitivamente a ideia de que para o improviso há que nascer.

Regueifeirx fai-se, nom se nasce.

Zaharrek elkarrekin ikastearen inguruko hau gogoratzen zuten, gogoratzen zuten praktika kultural aurrekapitalisten zuk eman nik ere eman formatu hori. Baina 90eko hamarkadara arte ez zen hasi regueifaren pedagogia lana. Horrela, agertzen dira Valadaresko auzo eta kultur elkartea eta Pinto de Herbón eta Luis Caruncho regueifeiroak zubi-lanak egiten Bergantinhosko regueifa zaharreko bi ordezkarirekin, Suso eta Antonio de Xornesekin hain zuzen ere. Lerro pedagogikoagoa7 lantzen hasten dira: ahaleginak egiten dituzte regueifa ikastaroak prestatzeko institutuko ikasleentzat, inprobisazio estilo honen amaierari aurre egiteko. Hala ere, baliabide gutxi daude eta gazte eta umeekin konektatzeko eta sarbidea izateko zailtasunek bertan behera uzten dute proiektua. Ideia, hala ere, ereinda geratu zen. Horrela, 1994an antolatzen da Valadaresen, Vigoko parrokia batean, Regueifeiroen Lehen Txapelketa Nazionala eta hiru urte geroago eratu zen Oral de Galicia elkartea hiri horretan bertan. Elkarte horrek betetzen du, beharbada, gaur egun regueifa sistemaren erdigunea. Elkartearen bueltan batzen dira hainbat regueifeiro, interesa duen publikoa, ikertzaile batzuk eta abar. Horrez gain, “harreman trinko samarrak lortu eta sortu dituzte botere

É rechamante como algumhas ideias estabelecem consensos amplos mesmo havendo evidências ou argumentaçons de peso que as contradigam. Como na própria corporeidade da regueifa, as ideias sociais, as construçons simbólicas, nom som apenas verdade ou mentira pola sua condiçom inata, mas por como se contem. Os velhos regueifeiros de Bergantinhos, sem capacidade para conetar com as novas geraçons e acomodados na sua condiçom de artistas e poetas populares, nom ajudárom a desmentir esta ilusom. Mas nem sempre foi bem assim, e mesmo quando apertava o risco de desapariçom, os daquela ostentores da regueifa de Bergantinhos diziam cousas como a que contava Guillermo da Rabadeira, falecido em 2016: “Eu tinha un irmao que cantava muito a regueifa […], e foi-me ensinando, quando andávamos polos montes. E dixo ele: “Tu tés que cantar”. E eu cantava com ele à competência. E dixo ele: “Tu tés que ir cantar a regueifa como todos os homens”. E eu comecei haverá quatro, ou cinco anos, com Calviño, e fum indo pouco a pouco e foi-me ensinando umha cousa e a outra, e depois fomos saindo afora...”.

Fraserren teoria (2017) parafraseatuz, regueifaren mugimendu berri honek regueifari eutsi diotenak eta gaur egun arte gorde dutenak aintzatetsi behar ditu eta, era berean, birbanatu behar du gure aberastasun kulturalaren zati funtsezko gisa. Ondo ulertu zuten hori 2017an Emakume Inprobisatzaileen Asanblea sortu zuten emakumeek.

186

Também o conhecido mestre dos velhos regueifeiros, e assim reconhecido por muitos deles, Blanquiño, comentava o seguinte na homenagem que recebeu em 1984, a respeito dos seus começos no verso improvisado: “Começamos assim, cousas de empezare. Cantando os rapazes uns com os outros. E dizendo a gente uns bem e outros mal feito. E assim fomos começando nessa vida e a cada passo sempre se ia dizendo mais...”. Mas por muito que os velhos lembrassem esse magistério conjunto, esse formato tu dás eu dou caraterístico das práticas culturais pré-capitalistas, nom foi até a década de 90 que podemos começar a falar de um trabalho focado, em boa medida, na pedagogia. Assim, e recolhendo o legado de dous regueifeiros que serviam nesse momento de conexom com aquela antiga regueifa de Bergantinhos em que se tinham formado, Suso e Antonio de Xornes, aparecem na cena o Centro Vizinhal e Cultural de Valadares e mais os regueifeiros Pinto de Herbón e Luis Caruncho. Começam a trabalhar nessa linha mais pedagógica7, investindo esforços na preparaçom de obradoiros de regueifa para a rapaziada dos institutos, para além de suportar o que parecia a iminente desapariçom desse estilo repentista8. Porém, a falta de recursos e sistematizaçom dificultam a entrada e conexom com moçxs e crianças. A ideia fica, contodo, semeada. Assim, em 1994 organiza-se o Primeiro Certame Nacional de Regueifeiros em Valadares, paróquia da cidade de Vigo, e três anos mais tarde funda-se a Associaçom Oral de Galicia na mesma cidade. Esta associaçom é possivelmente a que ocupa a centralidade atual se pensamos a regueifa em termos de sistema. Isto é assim por envolver a maior parte de regueifeirxs, público interessado, investigadorxs e por originar e manter “relaçons relativamente intensas com instituiçons do poder político e do campo cultural” (Naia, 2019: 23). Ademais, da mao do Centro de

politikoko eta eremu kulturaleko erakundeekin” (Naia, 2019: 23). Valadaresko Zentroak, gainera, urtero antolatzen du Ahozko Tradizioaren Nazioarteko Txapelketa. Txapelketa hori erreferentzia bihurtu da, eta munduan zeharreko inprobisatzeko hainbat formaren topaketa sortzen du. Horri gehitu behar zaizkio elkarte honek antolatzen dituen Regueifen Eskolarteko Txapelketa eta Ahozkotasunaren Interpretazio Zentroa8. Horrek guztiak 2000ko hamarraldian regueifeiro uhin berri bat ekarri zuen: Josinho de Teixeira, Bieito Lobariñas, Kiko Estévez, Alba María, Sara Marchena… Hortaz, Vigon regueifa ulertzeko eskola bat sortu dela esan genezake. Eskolak regueifaren kontzeptu ez hain esentzialista dakar eta estrategia berritzaileak txertatzeko gaitasun handia du. Beraz, 80ko hamarraldian regueifa azkenetan zegoen, ondare izaera marjinal eta esentzialistara kondenatua. Baina 90eko hamarraldian praktika eta ekintza sozialeko errepertorio berriak txertatu ziren. Hortaz, aldaketa nabarmenak gertatu ziren, inprobisazioaren ospea zabaldu zen, bai kopurutan baita ezagutzari dagokionez ere. Baina leherketa etortzear zetorren.

Regueifa feminista berria XXI. mendeko bigarren hamarralditik aurrera, regueifaren munduan aldaketa eta hazkuntza hasi zen, hainbat norabidetan hasi ere. Alde batetik, eskolak sortzeko ideia indartzen da; Vigo aldean, eredu moduan probatu ostean, erakundetzen joan da. Gaur egun, posible da regueifa ikastea hezkuntza aratuan aukera askeko ikasgai modura (Bertsotan Ahoz Inprobisatu eta Regueifa izenarekin). Ondorioz, hainbat irakasle formatu dira regueifa ikasgai modura eman ahal izateko eta, jakina, ikasleak ere ekarri ditu, eta eskola sariketak sortu dira han-hemenka, Valadaresen eta beste hainbat lekutan, gazteak regueifara hurreratzeko asmoz. Horren erakusle da, esate baterako, 2015etik antolatzen den Regueibertso. Trukerako topaketa bat da, Euskal Herriko eta Galiziako gazteen artean. Horrek ekarri ditu Galiziako eta Euskal Herriko eskolen arteko igurtzia eta, are garrantzitsuagoa dena, antzeko kontakizun politikoa eraikitzeko aukera sorraraztea. Gainera, horrek bat egiten du azkenaldiko olatu errepentista hau ezaugarritzen duen indar-ideia batekin: diskurtsoa nabarmen politizatu eta regueifa erabiltzen da, ondorioz, ———————— 7. Nabarmendu behar dugu, era berean, Kike Estévez eta Marina Porto-ren Metodoloxía do Repente Galego liburua, nahiz eta urte batzuk beranduago argia ikusi. 8. Garrantzitsua da aipatzea erakunde publikoekin daramaten lankidetza, espazioak utziz ikastaro txiki hauek aurrera eraman ahal izateko.

187

ez bakarrik ondo pasatzeko, ez bakarrik ondare kolektiboa indartzeko, ez bakarrik mundu sinbolikoa sendotzeko. Izan ere, gaur egun regueifa kultur tresna aktiboa (EvenZohar, 2005) da eta txirikordatzen ditu zenbait borroka, haien artean ekologismoa eta, indar handiz eta moldatzeko gaitasun ikaragarriarekin, feminismoak. Derrigorrezkoa da hemen aipatzea etapa berri honetan Lupe Blanco regueiferoaren papera. Berandu samar hasi bazen ere bat-batean (2017tik aurrera hasten da jendaurrean kantatzen ohikotasunez), regueifaren historia osoa beragan hezurmamitu daiteke. Blanco de Muiñoseco regueifeiro eta maisu handiaren birbiloba da eta regueifaren erdigunea osatzen duten gizonen errespetua jaso du, eta, pixkanaka-pixkanaka, irabazten hasten da ahozko erronka guztiak. Lupe Blanco, beraz, regueifa tradizional feministena da edo, beste modu batera esanda, regueifa feminista tradizionalena. Bere torgho velho9a, Bergantinhosko lurretatik oinordean hartua, trebeki nahasten du regueifaren mugimendu berriaren kontzientziarekin, eta horrek bihurtu du errepentismo galiziarrean gero eta ikusgarriagoak diren emakume gazteen eredu. Orain apustua da kontuan hartzea zer garrantzitsua den eragile eta taldeen sarea eraikitzea, estrategia ausart eta zabalarekin (ahalik eta zabalenarekin, posible balitz!), erakunde zentralenetatik hasita talde prekarizatuenera. Eraikitzea, gainera, berrituko duen mugimendua, elastikoa eta malgua izango dena, efikaziak izango dituena gogoan, baina ahaztu barik orain arte egindako bidea. Fraserren teoria (2017) parafraseatuz, regueifaren mugimendu berri honek regueifari eutsi diotenak eta gaur egun arte gorde dutenak aintzatetsi behar ditu eta, era berean, birbanatu behar du gure aberastasun kulturalaren zati funtsezko gisa. Ondo ulertu zuten hori 2017an Emakume Inprobisatzaileen Asanblea sortu zuten emakumeek. Egun feminismoen diskurtsoa besarkatu zuten bai, baina, era berean, omenaldia egin zioten Angelita 188

Valadares está também o Certame Internacional de Tradiçom Oral em Verso, que é a dia de hoje referencial como encontro de diferentes formas repentistas esparegidas polo mundo. Isto todo, somado à criaçom do Certame Escolar de Regueifas ou o Centro de Interpretación da Oralidade9 trouxo consigo já nos mais recentes anos 2000, a chegada de umha nova onda de regueifeirxs: Josinho de Teixeira, Bieito Lobariñas, Kiko Estévez, Alba María, Sara Marchena... Podemos falar logo, a partir desta viragem, da apariçom de facto de umha escola viguesa da regueifa, portadora de umha concepçom menos essencialista e com maiores capacidades de incorporar estratégias inovadoras. Assim sendo, se nos anos 80 a regueifa agonizava e pegava um caráter unicamente patrimonial, testemunhal e essencialista, a chegada da década de 90 ajudou a incorporar novas práticas e repertórios de açom social. Vemos que isto provocou evidentes mudanças e expandiu em número e entendimento a popularidade da improvisaçom. Mas a explosom estava por chegar.

Nova Regueifa Feminista. A partir da segunda década do século XXI a mudança e destacado crescimento no campo da regueifa dá-se em diferentes direçons. Por um lado, a formalizaçom da ideia de criar escola, que logo de ser ensaiada com o exemplo dos de Vigo, acaba por institucionalizar-se com a aprovaçom da matéria escolar de livre escolha Regueifa e Improvisaçom Oral em Verso. Isto facilitou nestes últimos anos a formaçom de professorado com interesse em lecionar ou incorporar a regueifa às suas matérias escolares, e mais de alunado, o que alargou os certames escolares de Valadares e deu lugar a novos projetos regueifeiros com gente nova na cabeça. É assim que em 2015 organiza-se o Regueibertso, um encontro de troca entre rapaziada do País Basco e da Galiza, dando como resultado relaçons regulares entre escolas galegas e bascas e, mais importante ainda, a construçom de um relato político análogo. Eis a relaçom com a segunda das ideias-força desta última vaga repentista que hoje segue ativa: umha evidente politizaçom do discurso e um uso da regueifa que passa de bem, de patrimônio coletivo, do mundo do simbólico, a ferramenta cultural ativa (Even-Zohar, 2005), li-

gando diferentes luitas entre as que destacam o ecologismo e, com muita veemência e alta capacidade de adaptaçom, os feminismos. É obrigado aqui citar a umha das fundamentais nesta nova etapa, a regueifeira Lupe Blanco, que mesmo aparecendo relativamente tarde, pois nom é até 2017 que começa a regueifar publicamente com regularidade, recolhe numha voz a história da regueifa toda. Bisneta do mestre, o grandíssimo regueifeiro Blanco de Muiñoseco, obtém o respeito dos homens mais centrais a pouco que lhes vai ganhando todos os desafios verbais. Já nas suas posiçons, Lupe Blanco é a regueifa tradicional mais feminista, ou a regueifa feminista mais tradicional. O torgho velho10, herança da sua terra de Bergantinhos, fusionado com a consciência do novo movimento da regueifa, modelo de um monte de mulheres novas que começam a ser bem visíveis no nosso repentismo. É fundamental termos em conta a importância de construirmos toda umha rede de agentes e grupos, de umha estratégia decidida e ampla (amplíssima, se for possível!) que vai das instituiçons mais centrais aos grupos mais precarizados. Construirmos, ademais, um movimento que renove, que seja elástico, que pense em eficácias, mas que tenha na cabeça o caminho andado. Parafraseando a teoria de Fraser (2017), neste novo movimento da regueifa cumpre o reconhecimento de quem resistiu e foi quem de conservá-la até os nossos dias, e ao tempo a redistribuiçom dela como parte fundamental da nossa riqueza cultural. Entendérom-no bem as mulheres que em 2017 criárom a Assembleia de Mulheres Repentistas, com um discurso dos feminismos mais atuais, homenageando ao tempo Angelita de Baño, brindeira histórica do Courel, e à pandereteira Josefa de Bastavales.

de Bañori, Coureleko brindeira historikoari eta Josefa de Bastavales pandero-joleari. Baziren etorkizun hobea aurreikusten zutenak dena txarto amaituko zela ematen zuenean. Fermín da Feira Novak honakoa baieztatzen zuen: “Gustatuko litzaidake gazteriak etorkizunean laguntza izatea eta (regueifaren) kontu honekin jarraitzea”. Bada, jarraitzen dugu.•

Bibliografia BUTLER, J. E FRASER, N. (2017). ¿Reconocimiento o redistribución? Un debate entre marxismo y feminismo. Traficantes de Sueños. EVEN-ZOHAR, I. (2005). Papers in Culture Research. Tel Aviv: The Porter Chair of Semiotics, Tel Aviv University. NAIA SÁNCHEZ, X. (2019). O subsistema da regueifa na cultura galega atual: estrutura, instituiçons, agentes e repertórios antagonistas. UDC. PINHEIRO, R. (2017). Repente Galego. Prólogo, Joxerra Garzia ; estudo musical e 58transcricións, Sergio de la Ossa. Pontevedra, Deputación de Pontevedra. PORTO, M.; ESTÉVEZ, K. (2017). Metodoloxía didáctica do repente galego. Ponte Vedra, Deputaçom da Corunha. ———————— 9. O torgo (ahoskatzen dena “g” hori hasperenduz eta idatzia torgho bezala) da pertsona baten biriketako gaitasuna. O torgho vello-k erreferentzia egiten dio regueifeiro zaharrek kantatzeko zuten gaitasunari.

Já os velhos diziam, pressagiando um futuro melhor quando parecia que tudo podia acabar mal. Como afirmava Fermín da Feira Nova, com isso que falava de que gostava da juventude poder ter “umha ajuda e seguir com tudo isto (da regueifa)”. Pois seguimos.•

189

rta e Z ? t i a b r ze e k u n IDAZMAKINAZ e z l a o d a r i atziko k e x t e horr z t i h a t E . gine s i nuela t u h n o z i azag l p , o k s a e et d a k r n urt a m a h n e Azk . k a o i z p u r r k ge i dreen i r o g a i d n a h eta , a n e i d n a h orik

PLAZA, PLAZAKO TESTUA: XABIER AMURIZA

“Idatziko al zenuke zerbait?”

nahi du. Menperatua, nolabait. Bertsolariak, zenbat eta gehiago transmititu dominioa, entzuleengan eragin handiagoa lortuko du. “Entzuleei beldurra? Horiek denak gu baino eskasagoak dituk!”. Konfiantza hori naturalki sentitzea zorte handia da, nornahiren izaeran ez dagoena. Bai dago nornahiren esku hala balitz bezala agertzea edo agertzen saiatzea. Hori ere ez da guztiz egia, horretarako behar baita, hain zuzen, plaza sena delakoa. Guztiek ez daukate, neurri berdinean. Baina garrantzitsua da izaeraz hain horniturik sentitzen ez direnek argi edukitzea jokaeraz halaxe agertu behar dutela. Aktuatzen ari gara, ez konprentsioa eskatzen. Saio baten ondoren, entzule batek galdetu zuen: “Zurekin kantatu duen hori nor izan da?”. Erantzun zitzaion: “Iaz ere hementxe kantatu zuen”. Eta berak: “Ba, ez neukan gogoan”. Bertsolari baten irudia entzuleen gogoan gelditu ez bada, zaila da plazako dohaina daukala pentsatzea. Plaza sena ez da saio barruko kontua bakarrik. Aurretik eta ondoren, jendearekin harreman bat dago, batzuetan luzea. Bazoaz herri batera eta han daude zure zain, gutxienez antolatzaileak. Edo ez dago inor!

ZERTAZ? BOST URTE BAITIRA BERTSO PLAZA UTZI NUELA. Eta hitz horretxek iradoki zuen motibo bat: plaza. Duela ez hain urte asko, plazagizon huts ginenak gainditu gaitu, zorionez, plazandreen irrupzioak. Azken hamarkadetan bertsolaritzan gertatu den fenomenorik handiena, eta handiagorik gertatzen nekez ikusiko dena, aldi oso luze batean. Zer da plazagizona morfologikoki? Plazako gizona. Zer da plazandrea? Plazako andrea. Biak dira plazako. Euskarak bi kontzeptuak hitz bakarrean batzeko daukan ahalmena baliatuz, artikulu honetan hitzak bata nahiz bestea adieraziko du. Plazako adjektiboak publikoan jarduteko dohain aparteko bat esan nahi du. Dohaina bera, izen gisan, plaza sena izan daiteke, behin-behinean, beste hobeago baten zain. Lehen-lehenik, bertsoa bera da, nola ez, plaza sena betetzen duen osagai nagusia. Presentziarik txepelena ere, baldin bertsoak onak, deigarriak, inpaktanteak badira, plazako izar bat izango da. Normalki, ordea, dohain bat beste dohain batzuekin batera joan ohi da. Eta eduki berdinean, dohain lagungarrietako bat jarrera da. Jarrera gailena. Entzuleak inpresionatua izan

190

a . a z a l p : t a b i bo p , z e n oki zuen mot o i r o z , gaitu u t i d n i a g n fe e enak d u t a t r e g tzan i r a l o s t r e b di l a tan , a n e d o k usi k i z e k e n n e rtatz

zure plazatasunaren neurgailua etengabe ari da martxan ikusleen begietan. Horrek ez zaitu alteratu behar. Bakoitzak bere presentzia jasotasun natural batean islatzen ikasi badu, lortua du plazako izatea. Eta dohain horren garrantziaz jabetzen eta aplikatzen saiatzen bada, lortua du, baita, arrakasta orokorra igotzea ere. Plazako izateaz gainera, plazaduna ere bazara. Hots, esperientzia luze samar bat badaroazu, ikasiko duzu aldarteak edo zure egoera emozionala esaten den horrek ez daukala hainbesteko eraginik aktuazioan. Ez bertsolaritzan, ez beste arte eszenikoetan. Izan daiteke, noski, eragin bat gertatzea, norbanako ezberdinen arabera, baina ez dakizu zer norabidetan. Zerbaitegatik triste edo jota zeundenean, beharbada, orduantxe egin zenuen saiorik onena. Eta alderantziz. Bakoitzak bere esperientziaren arabera gidatu behar du bere burua, baina esperientzia orokorrak dio barne ego-

Halako batean, mikrofono bati erreparatzen diozu nonbait eta lasaitzen zara: “Tira! Badirudi badela hemen zerbaiterako plana”. Kantatzen hasterako, denbora eta zirkunstantziak aurrera. Nahiz eta guztiekin ez hitz egin, guztiek ikusten zaituzte, nobedadeetako bat baitzara. Askok zurekin hitz egin nahiko du. Beste askok, ez. Baina guztien begiak dituzu gainean. Guztiek epaitzen dute, nolabait, zure presentzia. Eta ikusi behar dute jendea interesatzen zaizula. Ez zeure antzekoak bakarrik. Luze edo labur, bertsolariak jende artean ibili behar du, eta ez da beti erraza, gogaikarrien askazia ugaria baita nonahi. Plazakoa denak (edo izan nahi duenak) tratuan ere araberako dohaina erakutsi behar du. Jendetasuna. Eta dohain hori (edo bere gabezia) herri bat zapaltzen denetik hura bistatik galdu arte luzatzen da. Saio batera joan zaitezke gogotsu, motel edo jota. Ez dio ardura. Kanporantz badakizu edo jakin behar duzu zer egin behar den. Barrua gorde eta dohaina agertu. Hori nola egin pentsaturik, ikasirik eta probaturik eduki behar duzu, plazako izan nahi baduzu. Aldartea zeure arazo partikularra da. Barne egoerak kanporantz ez eragitea edo, gutxienez, ez igartzen uztea, aktuazioaren klabeetako bat da. Hortik gora,

Plazako izateaz gainera, plazaduna ere bazara. Hots, esperientzia luze samar bat badaroazu, ikasiko duzu aldarteak edo zure egoera emozionala esaten den horrek ez daukala hainbesteko eraginik aktuazioan. 191

t e n o h iak dira pl u l u k i t ar , z u t a i l a b a an o k ahalmen i l b u p k a o tib k e j d a o k a z a du. Pl erak ez duela askorik eragiten (edo ez duela eragin behar) jardun eszenikoan. Ikusten baduzu ezin duzula zeure barruaren aginte hori menperatu, hobe duzu ahaleginak beste zerbaitetan enplegatu. Plazako izatea ez da amaitzen oholtza gainean. Ondoren ere jendearekiko harremanak jarraituko du, gutxi-asko. Gure garaian, beharrezko ere bazen hori. “Kontuak egiteko, norekin hitz egin behar da hemen?”. Eta abar. Badakit horretan gauzak asko aldatu direna, baina oraintxe ere, bertsolariak, saio aurretik nahiz ondoren, obserbatua izaten jarraitzen du. Eta bertsolariaren figurak jokoan jarraitzen du plazatik etxeranzko bihurgune definitiboa biratzen duen arte. Jende arteko ibilerak era ezberdinean eragiten die batzuei eta besteei. Ibilera, gainera, askotan –garai batean, gehienetan– , jai giroan izaten da. Giro horretan, jendea animoso ibiltzen da, eta zurruta ere ugari. Baraurik, ezein ezezaguni hitz egiten ausartuko ez liratekeenak, egun horretan, dena kontatzeko prest egoten dira. Harreman hori ez da beti atsegina, batez ere saioaren aurretik, burua beste ardura batean dabilenean. Pentsatu behar da, hala ere, jardun publiko guztiek daukatela euren aurrea eta atzea. Musikariena, adibidez, ez da eginkizun arinagoa. Hiru ordu aurretik tokira iritsi, dena muntatu, probatu, entseatu, eta ekitaldiaren ondoren, hura guztia jaso eta abar. Jarduera bat osoan hartu behar da, eta osotasunean, badira bertsolaritza baino gogorragoak.

Plazetan hasi nintzenean, maiz entzuten nuen bertsolari ospetsu batena. Bere kantu-lagun gazteari zenbat ordaindu behar zitzaion galdetu zioten, entzutea itxaronez, seguruenik: “Lasai! Hori ikasten ari da eta neuretik emango diot zerbait”. Baina erantzun zuen: “Gutxienez, niri adina, eta ahal bada, gehiago, horri gehiago kostatzen zaio eta”. Arrazoi oportunoa, han zer borondate zegoen susmatuta. Bestela, arrazoi demagogikoa. Artistei ez zaie ordaintzen ahalegina, trebetasuna baizik. Beste kontu bat da trebetasuna zer den eta nola neurtzen den, baina kontzeptua argi dago. Argi dagoen bezala plazakoa izateak gainbalio bat eransten diola emaitzari, edo hobeto esanda, izate hori bera dela emaitzaren osagaietako bat. Dohain bat da, landu eta garatu beharrekoa.Trebetasun kontuak aparte utzita, dohain horretan aurreratzea lortzen duenari dena egingo zaio errazago. Edo, behintzat, dena kostatuko zaio gutxiago. “Zeure buruan lortu al zenuen hori?”. Ba, erretiraturik nagoenez, egia esan dezaket. Ehuneko portzentaje handi batean (%80 bat), uste dut neure burua menperatzen nuela. Baziren portzentaje handian menperatzen ez nituen kanpo-zirkunstantziak ere: ezusteak, antolakuntzak, nireganako jarrera ezberdinak… Beti zerbait. Baina nire mende ez zeuden zirkunstantzia horiei ere (“gaur hauxe tokau dok!”) lortzen nuen aurre egitea, ohiko kostuari plus bat gehiago eranstea zegokiola pentsatuz. Funtsean, nire bertso plaza bizibidearen zati handi bat izan da. Beste bizibide batzuei begiratuz, diferentzia, gehienetan, alde ateratzen zitzaidan. Arazoa identifikatu eta konparatiboki neurtuz gero, gauzen balioa asko handitzen da.•

Guztien begiak dituzu gainean. Guztiek epaitzen dute, nolabait, zure presentzia. Eta ikusi behar dute jendea interesatzen zaizula. Ez zeure antzekoak bakarrik. Luze edo labur, bertsolariak jende artean ibili behar du, eta ez da beti erraza, gogaikarrien askazia ugaria baita nonahi. 192

tan hit jarduteko

193

BERTSO IBILBIDEA

TESTUA ETA ARGAZKIAK: JOANES ILLARREGI

194

Gipuzkoa aldetik trena hartu eta Nafarroara heldu bezain pronto egingo dugu lehenengo geldialdia. Trenetik jaitsi eta, oinez, herria zeharkatuko dugu, lehengo eta gaurko bertsolari, bertso eta leku bereziak ezagutuz. Leitzan, pilotari eta harri jasotzaileak bakarrik ez, bertsolariak ere egon direla eta badaudela ikusteko ibilbide xume honetan, ale politak, kontakizun ezberdinak, sorkuntza eremuak eta abar arakatuko ditugu. Hurrengo orriotan dago hori guztia plazer duenarentzat, atsegin izango zaizuelakoan. Eta hala suertatuko ez balitz, errua ez daukat ez nik!

195

MANUEL LASARTEREN BUSTOA

EUSKAL HERRIA PLAZA

KIROLDEGIA

ATEKABELTZ HERRIGUNEA

AURRERA ELKARTEA ETA BERE PLAZATXOA

FRANKI BASERRIA

>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>> >>>>>>>>>>>>>>>

1.GELTOKIALEIT / FRANKI BASER LEHENBIZIKO GELDIALDIA GIPUZKOA ALDETIK ETORRI ETA MUGA PASA BEZAIN PRONTO EGINGO DUGU, FRANKI BASERRIAN, MANUEL LASARTEREN JAIOTETXEAN. Geltoki bat izatekotan, hauxe da geltoki deitzea zilegi den bakarra, garai batean Iruñea-Donostia burdinbidea edo Plazaolako trena izeneko trenbidearen geltoki baten ondoan baitago.

Hamabi urterekin Aiara lekualdatu arren, eta bizitzan zehar Eibarren eta Orion bizi arren, ez zuen inoiz ahaztu sustraiak non zituen. Are gehiago, harrotasunez goraipatzen zuen, zenbait bertso jarritan gordeta geratu den moduan. Ez gara, ordea, Leitzari botatako loreak gogoratzen ariko. Geldialdi honetan Manuelek jarritako bertso batzuk ekarriko ditugu gogora, auzoko mutilzahar edarizale bati jarritakoak.

Gipuzkoarekin mugan eta tren geltokiaren ondoan, bertan jaio eta hazi zen Manuel Lasarte bertsolaria, 12 urterekin Aiara bizitzera joan zen arte. Etxe ondotik pasatzen zen erreka txikiaren eta bertako harizti eta gaztainadi artean eman zituen lehenengo urteak. Askok pentsatuko dute (eta ez dira oso oker ibiliko) hauxe dela Leitzako bertsolaritzaren sorlekua, herri honek eman duen bertsolaririk esanguratsuena sortu baitzen hemen.

Litekeena da hurrengo bertso hauek Franki baserriko bizilagunen bati jarri ez izana, eta Aiako edo Orioko bizilagunen bati (edo asmatutako bati) jarri izana, baina bere sortetxeaz ari garenez, zilegi da lizentzia hori hartzea eta Lasarteren bertso hauek hona ekartzea. Ez daude denak idatzirik, eta sortako guztiak borobilak izan arren, hemen datozenak horietako batzuk besterik ez dira. Auzoko mutilzahar edarizale bati jarritako sorta, beste auzokide batzuek enkarguz eskatuta.•

Franki (Diario Vasco).

196

TZA RRIA Auzoko mutilzar bati bertsoak jartzeko beti esaten ari ziran, ta nik ez gogorik eduki. Itzegin leike egoki nundikan asi baneki, baiña len ere ori nortsu dan jendeak badaki.

Berrogei urteko adiña zerbait pentsatzeko diña baluke baña gizarajoak burua ariña zurrutak dago eragiña ainbeste badu egiña txikitandikan ekarri zuen ortarako griña.

Ikusi nuen lenguan eta bildurtu ninduan: gizarajua neurriak ondo beteta zeguan. Obe lotu bagenduan asto beltzaren onduan; libre utzi ta jakiña dago zer egingo duan.

Ez diot opa gaizkirik naigabearen izpirik baña nik ez det iñun ikusi olako piztirik gau ta egun dabil bustirik legortzeko ez du astirik alere iñoiz ez du edaten nai duen guztirik.

Urte txarrak datozkion itxurak artu nizkion bere anaiak ere kontseju pranko eman zizkion nola ajolik eztion guk zer esan genizkion ea berriro uste baño len aztutzen zaizkion.

Etxe azpiko aldapan pausoa ematen du bakan, gizarajoa an ibiltzen da asto baten plantan. Etxeratzen da lau ankan, atea jotzen du kan-kan, orrek gorputza kastigatzen du buruaren paltan.

Etzigun erantzun itzik ez bai ezta ez ezetzik egi galantak entzunagatik askotan ez ezik orrek ez du beste gaitzik alkola gallendu baizik ori kenduta ez du pasako gustoko bizitzik.

Zorioneko edariak ditu indar ugariak ez dira beti ongi konpontzen gizona ta biak. Nasten ditu memoriak gero nunai aberiak len ere orrek bultzata asko dira eroriak. •

197

2.GL / MANUEL LASARTEREN BU

AIPATU DUGU LEHEN, LASARTEK HERRITIK ALDE EGIN BEHAR IZAN ZUEN ARREN BETI GOGOAN IZAN ZUELA JAIO ZEN HERRI TXIKIA, MAITASUN HANDIZ GAINERA. Maitasun hori, ordea, aldebikoa zen, herriak ere izugarri maitatu eta estimatu izan du Manuel Lasarte. 1975eko apirilaren 2an omenaldi handi bat egin zitzaion bere bertsolari ibilbidearen aitortza eginez, eta egun osoko egitaraua izan zen: Arakindegi ostatuan gosaria, txistulari eta dantzariak, elizkizuna, hitzaldiak, erregaliak, bertso saioa… Eta geltoki hau hautatzera ekarri gaituena: kale bati bere izena eman zioten, eta harrizko irudi eder bat egin zioten, oroigarri gisara. Ez zen berehalakoan ahaztuko Manuel egun handi hartaz, Gordean neuzkanak liburuan argi utzi zuen, honela deskribatu baitzuen egun hura: “Egun gogoangarri bat, nere bizitzan izan deten egunik aundiena; bataiatu ninduten egun aundiaren urrengoa, nere ustez”.

198

Ez zen egin zioten omenaldi bakarra izan, ordea. 2006an, bere aurpegia zuen harrizko figura hautsi egin zen, eta, ondorioz, berri bat egin behar izan zuten. Hori aitzakiatzat hartuta, beste omenaldi bat egin zion Leitzako herriak, aurrekoa baino xumeagoa. Egun hartakoa da ondoko irudia.

Bertso hauek berriz, 1975eko omenaldiko egunean, bertso saioan kantatu zizkioten aleak dira, esker ona adieraziz.•

USTOA JOXE LIZASO: Ementxe nator barrengo pozak kanpora ezin botian, ta poztu nau iduri ori or ikustean kalian; askoren famak izaten dira sartu ta gero lurpian, irekin beintzat oroitu dituk bizirik agon artian

IMANOL LAZKANO: Lore on danak bakandu dira, ugaldu zaigu sasiya, eta ori da gure artean ikusten dan desgraziya; Lasarten gisan baratz orretan erein zazute aziya, iñork jarraitu nai baldin badu or bada zer ikasiya. Jon Azpillaga: Nik ere berdin agurtutzen det aspaldiko lagun zarra, malda auetan bizi izana, ain bertsolari edarra; gaur Gipuzkoa’k babestutzen du baña jaiotzez leitzarra, orregatikan deitzen diote Naparrua’ko izarra. JON LOPATEGI: Ain zuzen ere izartxo batek deitu zidan onuntz neri, Zaldibar eta Gernika aldetik dakarkit zenbait agiri; milla zorion zuri, Lasarte, adiskide maite ori, t'aritz zarraren lore berriak Naparru erri zarrari. LAZKAO TXIKI: O, senideak, alde ontara ekarri deguen poza! Emen utzi nai degu burua edo eztarriko boza. Ikusitzen da, Manuelekin dago Leitza'ko biotza, zu jaio ziñan siaskatxoa oraindik ez dago otza.

199

3.GL / EUSKAL HERRIA PLAZA

BAINA GARAI BATEKOAK UTZITA, MANUEL LASARTEREN ONDOREN ETORRI DIRA BERRIAK ETA BERTSOAK BIZIRIK JARRAITU DU HERRIAN. Euskal Herria plazan, herriko plazan, urteko saiorik garrantzitsuena egiten da. Santiburtzio festetan urtero jaialdi bat antolatzen da, eta herriko plaza jendez goraino betetzen da, bertsolariek esateko daukatena entzun asmoz.

Gutxienez gerra garaitik edo lehenagotik egiten den jaialdia da, eta, festetan, zezenekin eta dantzekin batera, jende gehientsuen biltzen duen ekitaldia da. Bertsoa, ordea, ez da festetako jaialdian soilik entzuten herriko plazan, ekitaldi kultural, politiko, kirol arloko, omenaldi… gehienak ere bertan egiten dira, eta bertso doinuak ez dira urruti ibiltzen horrelakoetan. Baina festetako saiora itzuliz, urtero punta-puntako bertsolariak

200

ekartzen dira saioa borobiltzeko, eta herriko bertsolariekin batera osatzen dute taldea. Herritarrek kanpotik deitutakoen inbidiarik ez dute izaten, saio borobilak ateratzen dira guztien artean eta estimatutako plaza da; entzuleak gogoz hartzen ditu bertsolariak, eta txaloz ordaintzen die egindako lana. 2016. urteko saioan Oihana Iguaranek bakarka osatutako lana da hemen idatzita aurkitu daitekeena. Gure Esku Dago egitasmoaren, egindako giza-katearen, etortzekoak ziren herri-galdeketen eta “jende zoriontsua herri libre batean” dioen abestiaren inguruan galdegin zion gai jartzaileak Oihanari. Hementxe bada, Euskal Herria plazan gure herriaren erabakitze prozesuari eta honek sortutako ilusioei jarritako bertso hirukotea.•

Du(e)la bi urte abiatuta bagoaz erabakitzen gure pausoak norantza bota ta bide bat eraikitzen egia esan kantuarekin ni ere hunkitu nintzen nahiz proiektu bat ezinezko den abesti batean biltzen gure herria behingoagatik tonu berean ari zen.

Bidea pixkat arindu zaigu abesti hori tarteko baino aurretik dena daukagu egiteko, esateko irribarrea modu on bat da gure hortzen kanporako bide luzean pausoak daude ta prest gaude emateko baino enago herri horren zain zoriontsu izateko.

Giza-katean elkartu ginen hogeita hamaika eskuko gero oihalak josi genitun denak puntara juxtuko gure bidea, gure kantua bi gauza ditut gustuko nahiz eztabaida luzerako den eta ez den abestuko sinistu nahi det bitarte hortan ez gerala isilduko.

•

201

4.GL / AURRERA ELKA BERE PLAZATXO

HANDITIK TXIKIRA JAUZI EGINGO DUGU ORAIN, HERRIKO PLAZATIK ESTRATA TXIKI BAT HARTU ETA AURRERA ELKARTEA DAGOEN TOKIRA. Leitzako Kirol Elkartea da Aurrera, eta bere egoitza eta soziedadea daude Euskal Herria plazatik gertu, udaletxearen atzeko aldean. Kirolaz gain soziedade honetan egitasmo anitz egin izan dira betidanik, bertsoa horien artean. Bertso bazkari eta afariak edo Bardoak taldekako txapelketako saioak esaterako; garai batean eta urte luzez bertso eskola ere bertan egin izan da. Baina bada urtero hutsik egin gabe errepikatzen den saio bat azken 6-7 urtean, festetako egun handian, abuztuaren 11n San Tiburtzio egunez. Herriko bertso eskolak antolatzen duen saioa izaten da, eta bertako partaideek abesten dute bertan. Giro goxo eta atsegina sortzen da, bazkalosterako plan ezin hobea: etxean ederki bazkaldu ondoren kafea izo-

202

tzarekin, gin tonic bat eta herriko bertsolariak kantuan entzuteko parada.

Entzule kopuruak, pixkanaka, gorantz egin du urterik urte, eta azkeneko urteotan 50 pertsona inguru elkartu izan dira emanaldiaz gozatzeko. Bertsolarientzat ere plaza maitatua da, festa egunez herrian bertan kantatzea eta bertso eskolako kideekin batera mikrofonoa hartu eta jai giroan bakoitzak bere aletxoa uztea modu bikaina da bezperako parrandaren ondorioak pasatzeko; baita datorren parrandari hasiera emateko ere. Hemen dauden hiru puntu erantzun hauek, Miel Mari Elosegi Luze leitzarrak Aurrera Elkartean egindako saio batean botatakoak dira.•

ARTEA ETA OA

Atez ate biltzen da gaur egun zaborra Nahiz ta etxe batzutan suertatu gogorra Hobetu beharra dugu zaborren alorra amalurrarekin ho(r)i da daukagun zorra

Birziklatu ezkero gero ta gehiago Hobera iñen lukela du Luzek itxaro jendea kontzientziatzen ari da zeharo emaitza etorriko da ni seguru nago.

Donostia (XDZ).

Zuk zer egiten duzu naturaren alde? Saiatzen naiz izaten zabor guzin jabe nere ingurua zaindu nere burun pare hala (e)re ongi itteko ikasteko gaude. •

203

5.GL / ATEKABELTZ HERRIGUNEA

AURRERATIK ATERA, KALE NAGUSIAN BEHERA EGIN, HERRIKO BIRIBILGUNEA IGARO ETA HERRITIK IRTEN BAINO LEHENTXEAGO AURKITZEN DA AZKENAURREKO GELTOKIA: ATEKABELTZ HERRIGUNEA. Orain dela 16 urte okupatutako espazio bat da, herriaren eta herritarren erabilerarako ateak zabalik dituena. Garai batean Guardia Zibilaren kuartela izandakoa, gaur egun Herrigunea da, eta bertan daude gaztetxea, liburutegitxo bat, rokodromoa, serigrafia gela, eragile politiko eta sozialen batzar gelak, sukaldea, ikus-entzunezkoen gela…

Eragilek eskatu eta gelak hartzen dituzte, eta bertan dago Atekaberts Leitzako bertso eskolaren gela. Leku xume bat, baina uzta emankorrak eskainitakoa. Bertan biltzen dira bertso eskolako kideak kantuan aritzeko (gehienetan, kontukontari aritzeko ere bai askotan), txapelketak prestatzeko, saioak antolatzeko eta baita tarteka mokadutxo bat jan eta lagun giroan bertso batzuk botatzeko ere.

204

Herriko sortzaileen babesleku da Atekabeltz, sormenerako espazioak eskaintzeaz gain, plazak ere sortu eta eskura ematen baitizkie sortzaileei, sorkuntzako alor guztiei lekua eginez, herritik eta herriarentzat (auzo)lanean arituz. Bertso saio andana egin da Atekabeltzen, gaztetxea den espazioan batez ere. Azken urteotan Bardoak egitasmoko saioek hartu dute sona, eta herritarrak gogotsu agertzen dira saio hauek entzutera. Gaztetxea leporaino bete izan da, herrikideak kantuan entzuteko eta umorezko agur prestatuak ikusteko irrikaz bertaratzen dira. 100 lagun inguru bildu izan dira azken urteetan, eta saio on askoak entzuteko aukera izan dute. Hementxe bertso eskolako bi kidek, Diego Riañok eta Xabat Illarregik erdibana osatutako bi habanera, kontratua berrituko ote dieten ez dakiten enpresa bereko bi lankideren paperetik. *Diegok bertso bakoitzeko lehenengo lau puntuak abesten ditu, eta Xabatek beste 4rak.•

Gaur arte ibili gara hemen batetik bestera nolakoa izango ote da biharko egunaren bezpera? berriz kontratua sinatu izango ahal dugu aukera? edota asko bezela joango ahal gara kalera? Ba ez dakit, nik ere bai pentsatzen baitut berbera nahiz eta jakin inglesa, euskera eta erdera orain nahiz eta pentsatu itzuliko ahal naiz honera? alperrik egiten diot nere bururi galdera. Ta lana egin behar da betetzekotan sabela beño gure etorkizuna bihurtu zaigu kiniela Leitzako papelerian aritzen gara honela ta orain papelerian falta kontrato-papela laster ikusiko dugu INEMen gure eskela edota irrifartxo bat aterako da bestela ostirala iristear ta sentitzen naiz horrela sufritu egin beharko da aurreko astetan bezela! •

LEITZA, SUSTRAIAK BERTSOTAN www.leitza.eus

6.GL / KIROLDEGIA HERRIGUNETIK ATERA ETA ESKOLAKO PATIOTIK IGAROZ, PARKEA PASATU ETA KIROLDEGIRA HELTZEN GARA. Hauxe da gure azken geltokia. Atetik sartu eta lur urdineko futbol eta saskibaloi kantxa bat aurki ditzakegu. Baina lona batekin lur urdina estaltzen denean, izaera aldatzen zaio kiroldegiko pistari. Amurizaren liburua zentzu literalenean ulertuta, Hitzaren kirol nazionala praktikatzen da kiroldegi honetan; txapelketa formatuan oro har. Hala ere, jaialdiak ere egin izan dira, herriko bertso eskolak antolatutakoak adi-

bidez (pasa den abenduan izan zen azkena, festetan egin ez zen saioaren ordainetan antolatutakoa), edo 2009ko Txapelketaren ondoren AEK-k antolatu zuen 8 finalisten saioa. 2009ko eta 2017ko Txapelketa Nagusietan, final laurdenetako saioak jokatu izan dira bertan, 1.000 entzule ingururen aurrean. 2009koan Ainhoa Agirreazaldegi, Ibon Ajuriagojeaskoa, Etxahun Lekue, Iñigo Mantzisidor Mantxi, Iñigo Olaetxea eta Xabier Sukia aritu ziren kantuan. 2017ko hartan, aldiz, Julio Soto, Oihana Iguaran, Oihana Bartra, Unai Agirre, Agin Laburu eta Iñaki Apalategi. Bi saioak izan ziren bere garaian garrantzitsuak, eta 2017koa bereziki maila altuko eta ale eder asko utzi zituen saioa izan zen. 2009ko egun hartako saioa gogoan, bakarkako lan bat dago hemen transkribatuta. “Diru asko eskaini dizute, baina ez zaude prest”. Horixe izan zen egun hartan Ainhoa Agirreazaldegiri jarri zioten gaia kartzelako lanerako, eta hiru aleok utzi zituen kiroldegi bete batentzat.•

Diru mordoa jarri didate begi aurrean aukeran honek ipini dezake Ainhoa hipotekaren irteeran. Baina ezetza instinto handiz kolpean irten zait hegan ez segundo bat, ez segundo erdi ez naute eduki teman ezin dut izan beste norbaiten haurra barruan, niregan bederatzi hilabete eta gero ezingo nuke eman

Nere bi lagun hurbildu dira haurra izatea ametsa konfiantza bazuten nigan ta eskatu dute babesa eta ez dakit negatiba hau izango zuten sorpresa ze bi mutilen aitatasuna hain da gauza aldrebesa beraiek oso zaila daukate ez zen eurentzat erreza badakit zenbat desio duten ta zail egin zait ezetza

Diru gabe (e)re egin nahi nuke, ez ahal duzue usteko? baina zailegia da hau neretzat ta ez zaudete zorteko lesbianak ta gay-ak hor daude sarri legean menpeko ezkontza bat ta beste hainbat lege haurtxo bat adoptatzeko legeak aldatu daitezela horixe dut eskatzeko lagun bat behar ez izateko eurak aita izateko. •

206

Arg: Alberto Elosegi (XDZ)

207

ELKARRIZKETA

BIDEA DA BORROKA KOMIKIA > “Gure belaunaldia eta gure mundua nola ikusten dugun kontatzen saiatu gara” TESTUA: BEÑAT HACH EMBAREK IRIZAR ARGAZKIAK: CONNY BEIREUTHER

208

Beñat eta Unai Gaztelumendi elkarren artean 13 hilabeteko tartea duten anaia bikiak dira. 18 urte kunplitu arte dena egiten zuten elkarrekin, baina adin horretatik aurrera bakoitza bere bidea urratzen hasi zen. Bertsoei dagokienez ere eskutik helduta ibili ziren inguruko bertso eskoletatik jirabiran: Igeldon hasi ziren, Antiguoko Luberrin, gero Hernaniko bertso eskolara, Bilboko Santutxun… Azken urteetan Añorgan ere sortu zuten eskola, eta dinamika propioa garatu duen lagun taldea dabil bertan egun. Haien bideak berriz elkartu dira Bertsolari aldizkariak argitaratuko duen Bidea da borroka komikia egiteko.

209

210

NAI BILBORA JOAN ZEN ARTE EDERRAK IKASTERA, BAINA KARRERA HORI AMAITU GABE UTZI, ETA DISEINU GRAFIKOA IKASI ONDOTIK LANEAN HASI ZEN. Gaur egun Hiru Damatxo sormen kooperatiban dabil soldata baten egile, eta, hori gutxi balitz, izerdia ere majo botatzen du marrazkien pendizan. Lokarriak lotzeko kapaz ez zen garaitik du gustuko bertsolaritza, eta adin paretsutik maite izan du marrazkigintza ere: marraztu, komikiak irakurri, marrazkiak kopiatu… Diseinu Grafikoak ematen dio jaten, baina hori bai, loari orduak kenduz marrazten jarraitzen du. Bere lehen lan esanguratsua Jakoba Errekondoren Altza Porru liburuan egin zuen, marrazkilari askoren artean osatu zuten obran. Gure Esku Dagorentzat ere egin ditu ilustrazioak, eta hainbat tokitan kolaboratzen du: Gaztezulo, Gaur8, Berria, Argia… Bertsolari aldizkariarentzat egin duen komikia da bere lehen lan luzea. Beñatek Ikus-Entzunezko Komunikazioa ikasi zuen Bilbon, eta 2008an Bertsoa.com-en hasi zen lanean. Hasieran, kazetari bezala, eta, gero, grabatzen ere bai. 2017 bitarte bertsoa.eusen eta Hitzetik Hortzeran aritu da, eta 2017tik hona bertsotan zentratu da gehiago. Kolaborazio ugari egiten ditu han eta hemen. Militantzia esparruari dagokionez, Bertsozale Elkarteko zuzendaritza taldean ari da bere ekarpena egiten, ikerkuntza ataleko arduradun gisa bereziki.

Plazan kantuan aritzeaz gain, bi anaiak elkarrekin egin duzuen lehen lana da hau? U N A I : Gauza txikiak egin izan ditugu elkarrekin, Gaztezuloko sail hura datorkit gogora, Esaera Berriak. Esaera zaharrak hartu eta berritu egiten genituen. B E Ñ AT: Esaera zaharra aukeratu, horri buruzko idatzi bat egiten nuen nik, eta Unaik marrazki bat. Geroago, esaera berriak asmatzen ere hasi ginen. U N A I : “Egon hadi do eta jango dek re”, “Hizkuntza bat ez da galtzen dakitenek hitz egiten ez dutelako, baizik eta hitz egiten dutenak aspergarri hutsak

211

direlako”… Erdi txiste, erdi irakaspen, hortxe ibiltzen ginen. B E Ñ AT: Esan dezakegu gure lehen lan mardula orain egiten ari garen hau dela. 16-17 urterekin Irutxuluko Hitzan kolaboratzen hasi ginen. Denek zutabea banaka zeukaten eta guk binaka egiten genuen. Baina bagenuen gogoa zerbait mardulagoa egiteko, eta hau da lehendabizikoa. U N A I : Hitz eginda ez genuen, baina bai genuela oso presente biok zerbait egin behar genuela elkarrekin, jubilatu aurretik! Kuriosoa iruditzen zait, zeren eta garai hartan egiten genuen guztian geunden ados, guztia konpartitzen genuen, baina iritsi zen momentu bat… Ez dakit nola esan, gurasoekin daukazun harremanean bezala, eta tentsioak ere bagenituen gauzak egiterakoan… Gaztetasun eferbeszente urteak joan diren honetan, urak bere onera etorri dira berriz eta oso posizio onean harrapatu gaitu komiki honen enkarguak. B E Ñ AT: Enkargua luzatu zenutenean, lehendabizi ea elkarrekin egin nahi genuen planteatu genuen. Aspalditik gabiltza tematuta gure belaunaldiaren inguruko zerbait egitearekin, eta honetan aukera bat ikusi dugu. Gaia berehala adostu genuen; istorioa pentsatzea gehixeago kostatu zaigu, baina nahiko erraz egin dugu. Prozesuak lan bolumen handia ekarri du, baina erraza egin zaigu. U N A I : Oso konpartitua izan da. Era berean, bakoitzak berea egin du, eta ez da intrusiorik egon.

Baina moduren batean eragin duzue bestearen lanean? Zuk Unai, gidoian, eta zuk Beñat, marrazkietan? U N A I : Ez dut uste. Lanean jartzeko modua oso adostua izan da. Beñatek nik espero nuena eman dit, eta nik espero dut berari bueltan ere espero zuena eman izana. B E Ñ AT: Lehenik gidoia idatzi nuen, eta Unaik horren gainean marraztu. Baina gidoia idazten hasi nintzenerako pare bat hilabete pasatu genituen protagonisten izenak erabakitzen, ze jende aterako zen, ze kontatu nahi genuen… Lanean hasi ginenerako dena erabakita zegoen. Ez dut entzun Unai esanez “hau ez zait gustatu”, banekielako zer egin behar zuen, gutxi gorabehera.

212

Lehenengo aldia da komikirako gidoi bat egiten duzula. B E Ñ AT: Bai. Gidoiak egindakoa naiz, Hitzetik Hortzeran edo kantu inprobisatuaren inguruan egin genuen Mundu Bat Ahoz Aho dokumentalerako. Ni ez naiz inoiz komikizalea izan, eta lan honekin hasi aurretik Unaik Zerocalcareren komiki batzuk tu zizkidan. Zerocalcaren ikusi genuen zer kontatu nahi genuen baino gehiago gauzak kontatzeko estilo bat: ez da ezer handirik gertatzen, baina gauzak gertatzen dira. Azken urteetan gauza gehiago irakurri ditut, gehiago zaletu naiz, baina ez naiz izan betiko komikien jarraitzailea… Zu ordea bai, Unai. U N A I : Nik komiki asko kontsumitu ditut. Baina bai esan behar dudala Zerocalcare shock bat izan zela niretzat. Pentsatu nuen: “Egunen batean zerbait egiten badut horrelako zerbait izango da”. Kontatzeko modu bat ikusi nuen… Oso berea duen marrazkia da, baina oso boteprontokoa, oso batbatekoa. Azken urteetan photoshopak janda ikusi dut nire burua, eta nabaritu ahal den arren marrazkia nirea dela, prozesu osoa digitalki egin ondoren, nire golkorako galdetzen nuen ea non ikusten zen nire eskua. Iruditzen zitzaidan beste batek ere antzeko zerbait egin zezakeela. Lan honetan oso boteprontoko marrazkiak egin nahi nituen, oso barrutik ateratakoak, eta ikus zedila hori

duena. Komiki honetan aldaketa gutxi batzuk izango dira eskuz egitetik inprimatzerainoko fasean, baina ia dena atera zaidan lehenengo trazua da. Inperfekzioz jositako komikia da, eta horrek, era berean, pertsonalitatea ematen dio. B E Ñ AT: Zerocalcarek duen beste gauza oso on bat da nola kontatzen duen arrakasta izan eta gero lagunekin duen eguneroko harreman hori, eguneroko liskar txikiak: denak irakasle sartzen ari dira eta bera frustratuta dago… Eguneroko kontuak dira. Gure artean hitz egin genuen bertsolari izanda ere gauzak antzeko modu batean bizitzen direla, eta hortik ere dezente edan dugu.

Aldizkaritik komiki bat egiteko gonbita egin genizuenean, nola erabaki zenituzten gaia eta enfokea? Protagonista, Martin Artola, bere autoan doa BECeko finalean abestera, eta bidean oroitzapenak etortzen zaizkio gogora… B E Ñ AT: Enkargu hau 2020ko urtarrilean iritsi zitzaigun, justu Gipuzkoako Bertsolari Txapelketako finala baino hilabete lehenago, zurrunbiloaren erdian. Gure artean askotan komentatu dugu txapelketek zenbaterainoko fokoa hartzen duten, ze arreta berega-

214

natzen duten, eta nola beste plaza, saio edo bertsolari izateko moduak itzalean geratzen diren. Kezka bat genuen horrekin. Kuriositate bezala gehituko nuke hasieran apur bat kezkatzen ninduela 2021eko abenduan kaleratzea komikia, Euskal Herriko Bertsolari Txapelketako finalarekin batera, guk eginda, Txapelketari buruz… Txapelketa ez egitea pena da, baina guri mesede egin digu kontu honekin. U N A I : Agian, komikiaren zabalpen estrategiarentzat hobea izango zen komertzialki, baina guretzat hobeto! B E Ñ AT: Aldi berean asko saltzen da irudi bat: bertsolari izateko gaztetan txapelketa on bat egin behar duzula; eta txapelketa on bat egiten baduzu, bertsolaria izango zara eta ibilbide bat izango duzu. Batetik, ez da sanoa presio horrekin bizitzea; eta bestetik,

215

ez da erreala ere. Plazan dabilen jende gehienak ez du gaztetan goia jo txapelketa batean, ibilbide ezberdinak daude. Esan dugu gure belaunaldiaz zerbait kontatu nahi genuela. Gure belaunaldiak asko bizitu du txapelketaren espektatiba hori. Polita iruditu zitzaigun kontatzea protagonistaren bidea, bere egun handira nola doan BECera kotxean; eta kontrako norabidean kontatzea horraino iristeko bizitzan egin duen ibilbidea: ze jende utzi duen bazterrean, ze zalantza izan dituen, zergatik pasa den bera eta ez beste batzuk… Hori guztia aprobetxatu dugu aldi berean gure belaunaldiaren inguruan zabalago hitz egiteko: gatazka armatuaren fasearen ondoren egoera nola bizi dugun, hizkuntzaren gatazka nola senti-

216

tzen dugun, nola ikusten dugun 80ko hamarkadarekiko miresmen hori… Aukera ikusi genuen guzti hori kontatzeko, eta erraz adostu genuen planteamendua gure artean.

Bertsolari gipuzkoarra, mutila, BECeko finalera doana… Martin Artola zure alter ego bat da, Beñat? B E Ñ AT: Jolas hori badago. Ez da nire berdina, Unairen gauza asko dauzka… bion nahasketa bat da. Aldi berean, bagenekien komikian gure izenak agertzen diren unetik espektazio batzuk izango zirela, eta horrekin ere jokatu dugu. U N A I : Harkaitz Canok aipatzen dituen “maskara gardenak” bezala, bertsolariak edozein paper duela ere beti ikusiko dela bertsolaria. Beñat hiltzaile baten azalean jartzen badute, guk Beñat ikusten dugu kantatzen, eta Beñaten apaletik pasako da kantatzen duen guztia. Bertsolari aldizkariak Gaztelumendi anaiek egindako komiki bat ateratzen du, gainera 30-35 urte inguruko bertsolari bati buruzkoa… Pertsonaia hori izan zitekeen edonor, mundu guztiak gu ikusiko gaitu. B E Ñ AT: Ez dugu gure alter ego bezala sortu, baina mundu guztiak hala ikusiko du. Kontziente gara eta horrekin jolastu dugu. Bidea da borroka izango da urte amaieran argitaratuko dugun lanaren izenburua. Zergatik izenburu hori? U N A I : Gure belaunaldian badago sentipen bat aurreko belaunaldi guztiak hobeak zirela, belaunaldi bat aurrekoa baino hobeagoa… Guregana dena lortuta iritsi dela dirudi, eta dena alferrik galdu dugula. Konpromiso falta leporatzen zaion belaunaldi bat, lanean prekarietate handiarekin, ezer ez da “egonkorra”: lana, militantzia, harremanak… U N A I : Dena izango genuen pertsonak izango bagina bezala hezi gaituzte. Soltatu gaituzte eta… ez dugu ezer. Bide hori kontatu

217

nahi genuen. Izen topiko samarra da, buelta emanda. B E Ñ AT: Gure aurrekoek pentsatzen zuten gure belaunaldiak konponduko zituela haiek konpondu ez zituztenak. Espektatibak handiak ziren… Haiek sekulako proiektuak jarri zituzten martxan, eta gu ginen justu hortaz aprobetxatu behar zen belaunaldia, haiek iritsi ez ziren toki batera iritsiko zena. Baina iritsi da gure belaunaldia, eta gure lan baldintzak oso prekarioak dira, bizi zein bizitoki aldetik ez dakigu non egongo garen hemendik hamar urtera… Gauzak aldatzeko ere dena sortua dagoen mundu batera iritsi gara, eta sentsazioa daukagu gure aurrekoek planak egin zituztela guretzat, gure aurrekoek esan dutela zer izan behar dugun, baina guk ez dugula aukerarik izan hitz egiteko bizitzen ari garenari buruz. Izenburua hortik dator. Gu “borroka da bidea” entzunez hazi garen belaunaldi bat gara. Martin Artola oso pertsona konkretua da: gipuzkoarra, euskalduna, politikoki leku batean dago

218

eta leku horretatik kontatzen ditu gauzak, hori ez dugu ezkutatuko. Martin “borroka da bidea” entzuten hazi da. Eta 20-25 urtera iritsi denean, borroka armatuaren zikloa amaitu da. Ziklo berri bat hasiko dela entzunez darama ez daki zenbait urte, baina beti dago tarte batean, zer etorriko den jakin gabe… Martinek egoera bizi du (eta guk ere bai) gauza interesgarri guztiak bera heldu aurretik gertatu izan balira bezala, eta orain, bat-batean, garai ez-interesgarri batean bizi dela, pertsona ez-interesgarriak garela… U N A I : Gauza interesgarri guztiak pasatu dira, aurreko belaunaldiek egin dituzte, edo bestela gure belaunaldiko ertzetan gertatzen dira. Protagonista 30 bat urtekoa da, gizonezkoa, gipuzkoarra, dena alde izan duena bertsolari izateko, eta miresten dituen gauzak ertzetan gertatzen dira, ez du ezer interesgarririk ikusten bera bezalakoengan. B E Ñ AT: Periferietan gertatzen dira gauza interesgarriak, baina finalera pasatzen dena Martin da.

219

Bertsotan askotan esaten dugu “periferiak ari direla erdigunea hartzen”, eta bai, baina bueno… Asko zabaldu da diskurtso hori eta oraindik bide luzea dago. Martin kontziente da pribilegiatu bat dela, eta badu erruduntasun sentimendu bat: ez dela beragandik espero zen maila ematera iritsi, ez bertsotan eta ez bizitzan. U N A I : Herri oso baten egitura izan du muntatua bera bertsolaria izan zedin: gaztetatik deitzen diote herriko festetan kanta dezan, Egaña eta Lujanbiorekin igotzen dute oholtzara, dena izan du alde. B E Ñ AT: Berak lan egin du, baina la hori saritu dion jendea izan du inguruan, beste batzuek ez bezala. Bera ohartzen da gauza interesgarriak bera ez dagoen espazioetan gertatzen direla, baina, era berean, protagonismoari eutsi nahi dio… Hor dago, borroka horretan.

Komikian ikus dezakegu bertsolari bilakatzeko bidean Martinek bazterrean uzten dituela pertsona batzuk…

220

Leku bat egin nahi genion bertso eskoletan gertatzen den horri: 16 urte arte neska eta mutilen kopurua antzekoa da, eta 16tik aurrera mutilek bakarrik jarraitzen dute gehienbat. Zer dago horren atzean? Ekhiñe Martinen bertsokidea da. Martinek ez du zuzenean baztertzen, baina Martin talde batean onartua da, eta Ekhiñe ez dute hainbeste babesten… Ekhiñe pertsona konkretu bat da eta ez du mundu guztia sinbolizatzen, badaude bestelako pertsonaia batzuk ere komikian. Iparrarengandik ere dezente urruntzen da, bere bertso eskolako beste kide batengandik (kultureta, goi mailako kultur zalea). Bizitzan hartzen dituzun erabakiek batzuengandik urruntzen eta beste batzuengana hurbiltzen zaituzte… U N A I : Martin tartean dago, Ekhiñe eta Iparraren artean. B E Ñ AT:

Urko da Martinen lagun leialena. Zer sinbolizatzen du? U N A I : Gure belaunaldian oso presente dagoen pertsona mota bat da Urko. Gatazkaren ondorio pertsonifikatu bat da: inguru erdaldunekoa, familia erdaldunekoa, baina senide bat preso izan duena urte luzez, bera ere oso militantea… Martinek batzuetan goitik begiratzen dio, ez baita bertsozalea, ez baitu kulturarekiko inongo atxikimendurik… baina hor dago beti. Askotan, jende hori oso euskarri sendoa da, beste roilo batekoa eman arren, beti hor dagoena isil-isilik. Martinek bizitzan dena norbaitekin konpartitzen badu, hori Urko da. Ez da bertsozalea, baina Martinen saio guztietan hor dago. Martin harro-harro dabilenean, Euskal Herriko jende pilo batekin ibiltzen da iji eta aja, bere garaipenak ospatzen; baina negar egin behar duenean, beti dauka hor Urkoren sorbalda. B E Ñ AT: Lehen aipatu dugu nola gure belaunaldia parentesi batean sentitzen den. Garai batetik gatoz, beste batera goaz eta gu, tartean. Baina garai bera bizitzeko modu pila bat daude. Urko 80ko hamarkadan gotortua dago, berak hor segitzen du eta hortik pentsatzen du mundua. U N A I : La Polla entzuten segitzen du! B E Ñ AT: Martin blokeatua baino gehiago beti dabil kexaka, negarrez… Sarak, adibidez, beste modu batean bizi du: ga-

221

Unai: “Gure belaunaldian badago sentipen bat aurreko belaunaldi guztiak hobeak zirela, belaunaldi bat aurrekoa baino hobeagoa… Guregana dena lortuta iritsi dela dirudi, eta dena alferrik galdu dugula”.

222

223

224

raiz aldatu garela jabetuta, beste borroka batzuk daudela onartuta eta borroka horietan zentratu behar garela defendituz. Sarak bere lekua aurkitzen du garai aldaketan. Gure inguruan ikusten ditugun joerak islatzen saiatu gara.

Unai, marrazkilari ikuspuntutik zer erronka planteatu dizkizu lan honek? U N A I : Pare bat urtez aritu naiz ganbaran proiektu batekin, bineta bakoitzarekin sekulako lana hartuz… Proiektu horrekin erdi ataskatuta nenbilenean etorri zen eskaera hau, eta zerbait freskoagoa egin nahi nuen. Freskoagoa, eta denboraz estu jarriko ez ninduena. Lehen trazuko estilo horrekin aritu naiz. Estilo horretako komikiak irakurtzen aritu naiz, eta iruditzen zait perfekzioa gainbaloratuta dagoela. Istorioa kontatzeko aukeratu dugun moduarengatik kotxe pila bat agertzen dira, eta konturatu naiz ez naizela batere ona kotxeak marrazten (protagonistaren kotxea Kangoo granate bat da, kotxe horrekin hezi gara Beñat eta ni). Minimo bat eginda, istorioari ez badiote ezer kentzen, gustatu eta guzti egiten zait nire inperfekzioak ikustea. Beste alde batetik, ni beti izan naiz oso karikaturista, norbaiten erretratua hartu eta horren gainean lan egitekoa. Oraingoan ez nuen hori nahi. Ez gara pertsonaia konkretuez ari, ez Martin eta ez komikian agertzen diren besteekin. Lizaso eta gutxi batzuk marraztu ditut, baina, orokorrean, jende anonimoarekin egin nahi izan dut. Irakurtzen ari naizen komiki motetan ere bineten ordenamendu ezberdinak ageri dira, eta gustatzen zait. Ni ogibidez diseinatzailea eta maketatzailea naiz, eta horrek ere ematen dit zurruntasuna hautsi eta dena kuadrikulatua izan ez dadin. Orrialdeak inprimitzen ditut trazuak eta bokadiloak bakarrik jarrita, eta horren gainean marrazten dut. Ondoren, eskaneatu eta ordenagailura pasatzen ditut, margotzeko. Durangoko peajea, esaterako, oso ondo marraztu nahi nuen, eta Google Mapseko argazki bat kalkatu nuen.

225

Lehen aipatu duzue Zerocalcare. Ez dakit beste komiki batzuek ere eragina izan duten zuengan azkenaldian. U N A I : Oraintxe bukatu berri dut Dani Fanoren Sasi artean Elgeta, Xabiroi aldizkarian argitaratzen joan dena. Izugarria iruditu zait, Koldo Izagirreren gidoiarekin. Dani Fanoren Migel Marmolen hamaika eta bat jaiotzak ere bai… Euskarazko komikien loraldi bat bizitzen ari gara (oparoagoa ere izan daitekeena), autoreak ezagun bihurtzen ari dira, eta euskarazko komikia irakurtzen dut bereziki. Zerocalcare ere euskaratu zutenean ezagutu nuen. Erreferenteak: Xabiroi, Asisko, Josevisky… Josevisky ikaragarria da, kolorea emateko modua oso propioa du, ikusiz gero badakizu berea dela (ni ez naiz bere orpora ere iristen). Asterix eta estilo horretako komikietan hezi gara zerua urdina eta belarra berdea ikusiz, Gabai ere… Komiki honetan hiru kolore erabilita nire buruari ere lana kendu nahi nion, baina, era berean, asko apreziatzen dut Joseviskyk koloreak erabiltzeko daukan erabilera (ea zer esaten duen berak gure lana ikustean!). Komikian zeharkako osagai batzuk daude, zuen iruditeriaren parte direnak: Lehoi Erregeako eszena bat Axularren Geroko esaldi bat sartuta, Gartxoten filmetik The Doorsera, Chernobyl telesaila… B E Ñ AT: Guk beste erreferentzia batzuk beti sartu ditugu bertsotara, eta pentsatu genuen alderantziz ere egin genezakeela. Hau da, bizitza bat beste erreferentzia batzuekin kontatzen badugu? Jolas bezala planteatu dugu, alderantzizko ariketa gisa. Gu elikatu gaituen iruditeriari ere tokia egin nahi genion. U N A I : Eta, gero, dena ez da hain planifikatua. Gidoia egiten ari ginela Chernobyl telesaila tokatu zen telebistan, eta guretzat izugarrizko erreferentzia bat ez den arren, ba, parean tokatu zen eta kito. B E Ñ AT: Gehiena gu bion arteko jolas bat izan da.

226

227

Bidea da borroka komikiaz gozatzeko gure belaunaldikoa izan behar da? Bertsozalea izan behar da, edo ez? B E Ñ AT: Guk garbi genuen komiki hau bertso mundutik egingo genuela, baina ez zela espresuki bertso munduarentzat. Protagonista bertsolaria da, hori da bere militantzia espazioa, baina bueno, izan zitekeen beste edozein esparru ere, eta, ziurrenik, kontatzen dena ez zen hainbeste aldatuko. Gure belaunaldiko jendeari irekita dagoen zerbait da. Alaia Martini entzun nion behin galdetu ziotela ea bertsoak norentzat pentsatzen zituen, eta norentzat egiten zuen umorea. Esaten baduzu zure buruarentzat egiten duzula, artista minoritariotzat hartuko zaituzte, eta esaten baduzu entzuleria gustura egoteko moduko umorea egiten duzula, mainstream bat zarela esango dizute. Alaiak tarteko zerbait zioen: “Nik niri grazia egiten didan umorea egiten dut, baina badakit niri grazia egiten badit publikoan egongo dela jendea mundua nire antzeko tokitik begiratzen duena, eta grazia egingo diola”. Komiki hau ere antzeko zerbait da. Gure belaunaldia eta gure mundua nola ikusten dugun kontatzen saiatu gara. Gertukoei interesatuko zaie, eta urrutitik begiratzen gaituztenei gutxienez interesantea irudituko zaiela uste dut. Beraz, ez dugu komikia itxiko hartzaile zehatz batentzat dela esanez.•

228

229

KOMIKIA

BIDEA DA BORROKA EGILEAK: UNAI ETA BEÑAT GAZTELUMENDI

230

231

232

Bertsolari 122

Articles inside

BEÑAT ETA UNAI GAZTELUMENDI Beñat Hach Embarek Irizar

LEITZA.Joanes Illarregi

PLAZA, PLAZAKO. Xabier Amuriza

TXANPIÑOIAK. Maialen Akizu

REGUEIFA.Xian Naia Sanchez

Felix Zubia, Elixabet Etxandi Oihane Perea, Estitxu Arozena, Oihana Iguaran, Joanes Illarregi, Enare Muniategi eta Arkaitz Estiballes

LEHIAKETA (158

HITZEN BOTEREA. “La Basu”

HERRIYETAN BATZUBEK BERTSOA. Inaxio Lopez de Arana

KONTU KANTARI. Patri Urkizu

AUSPOA, 60 URTEKO ALTXOR AZKENGABEA, Juan Luis Zabala

2001EKO FINALA. Jone Uria

ATZOKO ETA GAURKO BERTSOAK ORAINGO ARGAZKIEKIN.Oskia Karrera

ERRIMA 004

ADIN-ADIN, EGOITZETAN KANTARI DENBORAK GAL EZ GAITZAN, Elixabet Etxandi(12) / ZAHARREN EGOITZA, Anjel Mari Peñagarikano(35)