REPENTEA.Thierry Rougier

Ikus-entzuleak Afogados de Ingazeirako jaialdian (2002).

Epaileak inprobisazioei adi, Afogados da Ingazeirako jaialdian (2002).

Sebastião Dias bere etxean, jaialdi eta topaketetan irabazitako garaikurren aurrean (Tabira, 2002). Latinoamerika osoan dira estimatuak poesia kantatua eta

poeten arteko torneoak. Baina Brasilgo ipar-ekialdean garrantzi gorena ematen diote bertso kantatuen bat-batekotasun osoari. Horixe da repentearen artea, bizitasun nabarmeneko tradizio lokala: egun parte hartzen dutenak iraganean baino dezente gehiago dira.

Repentistas, cantadores edo violeiros izenez dira ezagunak. Repentistas, haien koplak berritzen dituztelako beti; cantadores, publikoak proposatutako edozein gairi abesten dioten artista herrikoiak direlako; violeiros, haien jardunaren adierazgarri, gitarra mota hori dutelako lagun.

Repentearen tradizioa XIX. mendean agertu zen Brasilgo ipar-ekialdean (Pernambuco, Paraiba eta inguruko estatuak), barnealdeko zonalde erdi lehor batean: Sertão(zartagina). Lehorteek aldizkako exodoak eragiten zituzten, eta iparekialdetar ugarik Brasil osora emigratu zuten lan bila. Hiri handien industrializazioan eta eraikuntzan parte hartu zuten. Landa eremuko exodo horrek hustu egin zuen Sertão, eta bertako antzinako poeta ibiltariak poeta emigrante bihurtu ziren, publikoak hirietara jarraitu zien eta beren artea modernitatera egokitu zuten. Urbanizazioak tradizioaren eboluzioa dinamizatu du.

Bat-batekotasuna

Bat-bateko bertsoaren sorkuntza elkarketak sustatzen du: poeten arteko bilkurek, eta horien artean eta cantoriak (kantoria) antolatzen dituzten zaleen artean egiten direnek. Arte honi eskainitako gaueko emankizunak dira. Kantoria tradizionala protokolo batek zuzentzen du: bi kantorek biola

Bat-bateko bertsoaren sorkuntza elkarketak sustatzen du: poeten arteko bilkurek, eta horien artean eta cantoriak (kantoria) antolatzen dituzten zaleen artean egiten direnek.

jotzen dute, horma baten kontra eserita, bata bestearen ondoan, sarritan abestiak eta estiloak eskatzen dizkien auditorioaren aurrean. Poemak, beti, bi egileren artean sortzen dituzte, koplak tartekatuz. Elkarrizketa poetikoak, bere emulazioak eta zenbait arauk (adibidez, lehen bertsoan bestearen azken bertsoa erabiltzeko betebeharra, horrek aurreikusi ezin daitekeen errima planteatzen duela kontuan hartuta), denek bermatzen dute inprobisazioaren benetakotasuna. Balio funtsezkoa da, jarraian datozen beste irizpide formalek baldintzatua.

Pedro Vieira de Amorim, 1921an jaioa, bere Itapetimeko etxean jotzen (2002).

Musika

Bertsoak ez bezala, beroriek sostengatzen dituzten melodiak ez dira inprobisatuak. Kantoreek belarriz ikasten dituzte doinu tradizionalak, eta horietako bat erabiltzen dute kanturako, ukitu pertsonal batekin. Horrela, melodiak eboluzionatuz doaz pixkanaka. Doinu zaharretatik tiraka berriak ere sortzen dira. Saioa zabaltzen duen poetak, garatu behar den gaia sostengatzeko, hobekien deritzon doinua hautatzen du errepertorio zabal horretatik; erantzuten dion poetak doinu bera errepikatu behar du, ukitu propio batekin. Poemaren ardatz etengabea da. Doinu zehatz batzuk forma poetiko

berezi bati lotzen zaizkio beti, lelo jakin bat berekin ekarriz. Kantoreak, tarteka-marteka, hautatu duen doinuaren zirriborroa aurreratzen du bere biolarekin.

Melodiak silabako nota bat abestu dadin konposatu dira, apaindua izan daitekeen azkenaren salbuespenarekin. Funtzionalak dira neurri zehatzetako poesia abestu ahal izateko, non bertso bakoitzak silaba kopuru jakin bat duen. Melodiek nortasun modal indartsua daukate. Modu gehienak maiorrak dira, eta askok oso alterazio exotikoak (guretzat) dauzkate. Moduak oso aldakorrak izan arren, egitura mantendu egiten da: doinuak eboluzio etengabe bat bizi duten forma poetikoentzako sostengu ona izan behar dira.

Biolaren ukitua inprobisazioaren ezinbesteko osagaia da: repentistek diote beren inspirazioak ezin diola soken hotsari muzin egin. Tentu handiz jartzen dituzte instrumentuak tonuan: zazpi eta hamar soka artean izaten dituzte, batzuk bikoitzak edo hirukoitzak, bost korotan antolatuak. Hala eta guztiz ere, preludio edo kontrakanturen baten salbuespenarekin, biolaren musika zeharo monotonoa da. Emanaldiko akonpainamendu bakarra hatzen joan-etorriek akorde maior bakarren gainean egiten dutena da, aldameneko nota batzuekin apenas apaindua. Harmoniaren eta erritmoaren aldaketarik gabeko jarraikortasuna da osagai bateratzailea, inprobisatzaileari aurretik sumatu ezin dena sortzea ahalbidetzen diona. Momentuan bertan adiskideak esan due-

Entzule batek dirua uzten du azpilean (Imaculada, 2002).

Biolaren ukitua inprobisazioaren ezinbesteko osagaia da: repentistek diote beren inspirazioak ezin diola soken hotsari muzin egin.

netik zerbait hartu behar du gogoan, eta hurrengo estrofan esango duena pentsatu, dena segundo gutxi batzuetan muntatuz. Instrumentua poetaren tresna da performancean, bere musikak arreta eta kontzentrazioa uztartzen dituelako.

Batzuetan geldialdi bat izaten da emanaldiko inprobisazioan. Entzuleren batek abesti bat eska dezake, nostalgikoa orokorrean. Poetetako batek joko du akorde anitzekin lagunduta, maiorrak eta minorrak (hiru eta sei akorde artean ohiko abesti baterako). Horrela, musikaren funtzionalitatea agertzen da: akordeen moldakortasuna guztiek ezagutzen duten abesti batentzat, VS lehia poetikoaren suspenserako harmonia bateratzaile bakarra.

Musikaren alderdi batzuk garrantzitsuak dira entzuleentzat, beren lehentasunak baitauzkate kantorearen ezaugarri bokal, erritmiko eta eszenikoen arabera. Dena den, kantore batentzat alde horiek ez dira bere kalitate profesionala definitzeko irizpide erabakigarriak; hizkuntza eta poesia uztartzeko maisutasunaren araberakoak dira soilik. Hizkuntzari dagokionez, Brasilen erabiltzen den portugesa exijentzia handikoa da hiztegiaren aberastasunean eta errimen soinu-kalitatean. Poetek beren jatorrizko herriaren arabera ahoskatzen dute, eta, maiz, hizkuntza indigenetatik datozen erregionalismoak sartzen dituzte. Baina ez dut ezagutzen Brasilgo jatorrizko hizkuntzaren batean inprobisatzen duen inor.

Bar do Pedinho, cantoria gaua Sanharãon (Paulista, 2002).

Kantoreek modalidades gisa izendatzen dutena jarraituz osatzen dituzte ahozko performanceak; horiek musika testuarekin lotzen duten egiturak dira.

Kantoreek modalidades gisa izendatzen dutena jarraituz osatzen dituzte ahozko performanceak; horiek musika testuarekin lotzen duten egiturak dira. 50 modalitate inguru dauzkate, eboluzio etengabean: batzuk ahanzturan urtzen dira beste batzuk jaiotzen diren bitartean (orokorrean anonimoek sortuak). Modalitateak kontu asko zehazten ditu: metrika, estrofen luzera, errimen egitura eta tarteko lelo edo nahitaezko melodia bat. Brasilen horrela definitzen da metrika: gaztelaniaz bertso batean zortzi silaba badaude, portugesez, soilik zazpi, azkenengo silaba azentuduna arte kontatzen baitira (kontuan izan gabe bertso amaieran egon daitekeen balizko silaba azentugabea). Era berean, Brasilgo bertso dekasilabikoak gaztelaniadunen 11 silabako bertsoekin bat datoz.

Gehien erabiltzen den modalitatea sextilla da, zazpi silabako sei bertso dauzkan estrofa, errima bertso bikoitietan duena. Dezima ere sarri erabiltzen da, eta eraikuntza poetikoaren maisulantzat jotzen da. Bi dezima mota daude: batek zazpi silabako bertsoak dauzka, eta besteak hamarrekoak. Estrofa bat eraikitzeko, inprobisatzaileak lau errima diferente hautatu eta ordenatu behar ditu, egitura konplexu batean: ABBAACCDDC. Espainiako Estatuan decima espinela deitzen zaio horri, XVI. mendeko Vicente Espinel poeta andaluziarrarengatik. Oraindik ere bat-bateko ahozko poesian erabiltzen

João Paulo eta Paulo Jesus (Itapetim, 2002).

dute payadore txiletar, argentinar eta uruguaitarrek, eta baita trobadore kubatarrek ere. Alegia, ohiko forma poetikoa da Latinoamerikako herrialdeetan. Maiz, mote batean amaitzen da dezima, inprobisatzen hasi aurretik norbaitek poetei proposatu dien bertso bat edo biko leloa. Motea buruz ikasi behar da gaia garatzeko, bere errimak berrartu 6., 7. eta 8. bertsoetan, eta estrofaren amaieran errepikatu. Antzeko exijentzia duen beste modalitate bat da galopea (galopa), eta bere bereizgarria 11 silabako bertsoa da (metrika alexandriarra). Gai bukolikoak abesteko erabiltzen da, naturarekin erlazionatuak. Beste modalitate batzuek exijentzia maila askotarikoak dauzkate, inprobisatzaileek bertsoak tartekatu behar dituztenean estrofen ordez. Adibidez, quadrão perguntado delakoan, bertso bakarrean erantzun behar diote aurreko bertsoan galdetutakoari. Cantador de você eta gabinete modalitateetan, birtuosismoa erakuts dezakete lelo luze bat errepikatuz.

Kantoria batean entzun daitekeen forma kantitateak ez du parekorik ahozko poesiaren beste genero batzuetan. Esateko dutena adierazteko, poetek exijentzia handiko tradizio bat eboluzionarazten dute, forma berriak asmatuz, bikaintasuna lortzea xede. Dibertsifikazioa zaintzea, berezitasun estetiko

Acrisio de França eta Francineto, Sanharão jaialdian inprobisatzen (2002).

Repentea indartu eta betikotzeko ahaleginetan, repentistak eta zaleak elkarrekin ari dira lanean testuinguru berrien koprodukzioan.

bat izateaz gain, kantoreak duen moldakortasunaren froga da. Edozein markotan mugitzeko gai den pentsamendua edozein testuingurutan mugi daiteke. Horrela eraikitzen da kantorearentzat behar etikoa den nortasun kritikoa.

Gaiak

Etika hori emankizunetan abesten dena entzunda antzematen da. Entzuleen aurrean esaten dena eta nola esaten den, horiexek dira inprobisazioa epaitzeko irizpide handienak. Irizpide honi oração esatendiote, eta kontuan hartu behar dira, halaber, errima eta metrika: poeta batek bertso erregularrak sortu behar ditu, erritmoa eten gabe; horretaz gain, errima asko eta onak topatu behar ditu. Emankizunetan entzuleek gaiak proposatzen dituzte, bertatik bertara esanez, edo bestela ordainketen azpil berean jartzen dituzten papertxoetan idatzita. Poesiazale batek bertsotan jarritako gai bat proposa dezake, mote edo estrofaren amaiera izango dena. Kantoreek eskaerei bide emateko betebeharra daukate. Artista herrikoi rola betetzen dute entzuleen bizitzak antzeztuz. Emankizun bakoitza hartu-eman une bat da: ideiak martxan dabiltza eta sentimenduak elkarbanatu egiten dira. Elkarrizketa etengabe bat dago poeten artean, baita poeten eta entzuleen artean ere. Horrela, aldatuz doaz beti gaiak, kantoreak doazen hamaika tokitako publikoaren arabera.

Gaitegia oso zabala da: arte poetikoa bere horretan, poeten balioa eta joan direnen hutsuneari abestuz; gai dibertigarriak, apreziatuenetakoak kantoreak lehian hasten direlako; maitasuna, gozoa edo gazia; gai bukolikoak; gai existentzial edo filosofikoak; etiko, moralista edo eraikitzaile gisa izenda daitezkeenak; gai sozial eta politikoak. Repentistak edozeren inguruan abesten jakin behar du. Hori inprobisatzaileen prestakun-

Antônio Lisboa eta Francineto, Sanharão jaialdian inprobisatzen (2002).

tzak egiten du posible. Ez dute buruz ikasitako bertsorik abesten, baina hitz mordo bat ikasten dute beren irudimena ernaltzeko. Liburuak, hiztegiak, egunkariak edo Interneteko edukiak irakurtzen dituzte, irratia entzun eta telebista ikusi, eta bereziki, beste repentista batzuen saioak entzutera joaten dira. Beharrak bultzatuta aktualitate sozial, politiko eta mediatikoa menderatzen dute, edozeren inguruan hitz egin behar dutenez. Herri kulturaren erudituak dira.

Beren ezagutzak zilegitzen du euren rol satirikoa. Arlo ludikoan, elkarri irainka jardun daitezke kantorian, lehiakortasunaren oholtzan. Plano moral batean, askatasun osoa daukate botereaz hitz egin eta haren abusuak salatzeko, termino mingotsetan. Entzuleek hori probesten dute pil-pilean dauden gaiak proposatzeko, kantoreek ikuspegi kritikoz landuko dituztenak. Behin baino gehiagotan entzun nuen honakoa: “Kantoreek herriak ahal balu esango lukeena esaten dute”. Poeta askok herriaren zaintzailetzat dute euren burua, kezka sozialen abangoardian.

Sorkuntza espazio berriak, aktore berriak

Kantoriak egiteko bilkura tradizionalak etxe partikularretan antolatzen ziren, edo tabernetan zein jatetxeetan (mozkinak jabeen eta kantoreen artean banatuz). Artikulu hau osagabe legoke sorkuntza gune berriak aipatuko ez bagenitu. 1950etik, kultur elkarteek antolatu dituzte poetak eta zaleak biltzen dituzten lehiaketak. Emankizun horiek kulturarentzat prestigiotsuak diren tokietan ospatzen dira —antzokietan esaterako—, ehunka lagun bil daitezkeen espazioetan (emanaldi pribatu, familiar edo landa eremukoetan baino publiko gehiagorekin, beraz). Lehiaketak bikoteen arteko norgehiagokak dira: kantoreak zutik jartzen dira oholtzan, aurkezpen labur baterako, biola soinean, gaiak jarri eta bikoteari nota jartzen dion epaimahaiaren ondoan. Epaiek arestian aipatutako hiru irizpideak jarraitzen dituzte soilik: errima, metrika eta oraçãoa. Oholtzaren aurrean, entzuleek euren poeta kuttunak babesten dituzte. Irabazleek garaikurrak eskuratzen dituzte, cache on bat eta fama handia repentearen munduan. Lehiaketek arrakasta handia daukate, astero bat ospatzen da gutxienez Brasilgo hiriren batean. Hori horrela izanda, sarri agertzen dira tituluak jokoan jartzeko aukerak. Lehiaketa horiek kantoreek asmatu zituzten, eta euren artearen sustapenari eta profesionalizazioari ekarpena egin diete. Orain cachearen araberako ordainketak azpilarekin egiten zen diru-

Repentistak beren tradizioa gaurkotzen dabiltzan esparruak ez du mugarik, repenteak ipar-ekialdetarren emigrazio bideetatik hartu duen zabalpena dela eta.

Emakume repentistak: Terezinha eta Severina, Nazaré de Mata (2002).

bilketa ordezkatu du, eta kontratuek hitzezko akordioak. Tradizioak modu horretan eboluzionatu du, inprobisatzeko inguruabar ezezagunak asmatzen dituzten poeten arteko lehiakortasunari esker.

Hori bera gertatzen da repentearen inguruko irrati programetan ere, poetek ekoitziak eta eginak. Emisioan zehar, hurrengo kantoria saioen berri ematen dute, baita inprobisatu ere, publikoa fisikoki parean ez egon arren, telefonoz eta korreoz eskaerak bidaltzen dituztelako. Landa eremuko exodoa gehien pairatu duten eremuetan irratia da repentistak sarri entzuteko aukera bat. Askok modu horretan ikasi dituzte arte honen oinarriak, lehen kantorietara joaten hasi aurretik.

Abeslarien dibertsifikazioa ikusarazten da horretarako zirrikitu bat irekitzen denean. Duela 40 urtetik hona emakume poetak agertu dira testuinguru guztiz maskulino batean. Brasilgo praktika sozialetan berdintasunerantz abiatutako eboluzioa probestu zuten emakume horiek asanbladetan hitza hartzeko. Baina ez zen erraza izan tradizionalki emakumeei egokitu zi-

tzaizkien roletatik askatu eta emantzipatzea. Horrek azal dezake gaur egun martxan dabiltzan emakume poeten kopuru txikia. Bestalde, kantorietako entzuleria mixtoa da: poetei euren joan-etorrietan jarraitzen dieten zaleak, edo lehiaketa bakar batera ere hutsik egiten ez dutenak. Hala eta guztiz ere, andrazko bi poeta besterik ez ditut aurkitu nire ikerketan zehar: aurreiritziak gainditzeko zailtasunen lekukotza eman zuten, eta egungo aurrerapenengatik zoriondu.

Egun kantoreak milaka dira, euren arbasoak baino askoz ere gehiago. Tradizioaren dinamismoa kalitate artistikoak bizi duen gorakada nabarmenaren bidelaguna da. Aitzineko kantore gehienak analfabetoak ziren, baldintza prekarioetan bizi ziren, eta gutxi arduratzen ziren musika, eszena edo korporazio irizpideez. Baina horrek ez du poeta handi haien kalitatea txikiagotzen, eta beren oroimena tradizioan bizi da. Egungo belaunaldiak estatus soziala irabazteko lanean ari dira, ikasten, emankizun onak sustatzen, eta zabalpena ematen elkarteen bidez, herri kulturaren beste defendatzaile batzuekin eskutik helduta.

Repentea indartu eta betikotzeko ahaleginetan, repentistak eta zaleak elkarrekin ari dira lanean testuinguru berrien koprodukzioan. Aktibismo horri esker espazio batzuk bereganatu eta hitza har dezakete kontzientzietan eragiteko.

Repentisten mugikortasuna, lurralde baten animatzaileak

Repentistak publiko berrien bila dabiltza etengabe, publikoa bera oso mugikorra baita ipar-ekialdeko emigrazio bereziarengatik: lurralde honek herrialde indize sozial okerrenak pairatu ditu eta migrazio tasa negatiboa dauka inguruko eremu guztiekin. Ipar-ekialdetar saldoak hartu zuen parte Amazoniako hevearen (zuhaitz mota bat) ustiapenean, herrialdearen hegoaldeko industrializazioan eta bere hiriburuen eraikuntzan (bereziki Sao Paulon, Hego Amerikako hiririk handiena). Haiek urbanizazio orokorrari jarraitu zioten, XX. mendeko azken erdiko fenomenorik handienari. Horrek landa eremuko animaleko exodoa eragin zuen Sertãon, tradizioaren sehaskan.

Repentistak beti mugitu dira asko, oinez edo, zaharrenen kasuan, animaliaren baten gainean (elkarrizketatu nituen zaharrenak I. Mundu Gerra garaian jaioak ziren). Oraingoen mugikortasun gaitasuna izugarri hazi da, aldaketa sozial eta demografikoen ondorioz. Beharrak bultzatuta, euren publikoaren atzetik joan eta urbanizatu egin dira. Garraio, komunikazio eta hedabide modernoak aprobetxatu dituzte; adie-

razpen esparru berriak konkistatu zituzten, eta orain sarean daude; beren hezkuntza maila eta munduaren ezagutza handitu zituzten; modernitatean murgildutako entzuleen partetik jasotako eskaera orotarikoagoei erantzun behar izan zieten. Sorkuntzarako baldintza berri horiek adorea sortu zuten repentistengan, moldatzeko gaitasuna baita inprobisatzailearen baliabidea.

Euren alde, aldaketak azkar gertatzen ari diren testuinguru batean, eboluzio zoragarri bat bizi dutela diote: iraganean baino formatuago eta antolatuago daude. Milaka poeta bizi dira euren arte herrikoitik Brasilen luze-zabalean, beren poemekin hizkuntza portugesari gorazarre egin diezaioketen toki bakoitzean, emigratuek beren sorterriko kultura kantatzeko beharra sentitzen duten leku orotan.

Funtsean, repentistek lurralde bat girotzen dute beren artea sortu zen eremuko kultura osagai bereziekin. Hala eta guztiz ere, repentistak beren tradizioa gaurkotzen dabiltzan esparruak ez du mugarik, repenteak ipar-ekialdetarren emigrazio bideetatik hartu duen zabalpena dela eta. Inprobisatzaileak egokitzapen estrategiak sustatzen dituzten bitartekariak dira. Entzuleen kultura osagaiak ekoitzi eta moldatzen dituzte etengabe.

Diskografia

Repentistas nordestinos – troubadours actuels du Nordeste du Brésil. Cordes: CORDAE / La Talvera, 2006, 96 orriko liburuxka + 2 CD. Egileak: Daniel Loddo eta Thierry Rougier

(CORDAE,BP 40, 23 Grand rue de l’Horloge, 81170 Cordes-sur-ciel, tel: (33) 05 56 62 19 17 mail: talvera@talvera.org site: www.talvera.org)

Payadores de Chile – Poètes improvisateurs du Chili, Langon: Daquí, label des Nuits Atypiques. 2 CD + Liburuxka ilustratua. Poemen eta elkarrizketen itzulpena, eta aurkezpen testua: Thierry Rougier. Argitalpen honetan Luis Sepulvedaren esaldi gogoangarriak daude payadaren inguruan. Ene artikuluaren lehen paragrafoa berak 2008an esan zuenaren aipu bat da. Hiru payadore txiletar gonbidatu genituen Nuis Atypiques jaialdira, munduko musika, herri kultura eta nazioarteko elkartasun foro batera. Aipamena idazle maiteari eginiko omenaldi bat da, poesia kantatuaren eta inprobisatuaren unibertsaltasuna erakusteko asmoz.•

ENE BIZITZA

TESTUA: TXOMIN EZPONDA ARGAZKIAK: XDZ

SORTU NINTZEN 1937AN, Jatsu Garazin, laborari etxe batean eta, hogei urte arte, han berean lan egin nuen. Gero, soldadu bi urte pasatu Aljeriako gerlan, handik Lapurdi alderat etorri eta, berrogei urtez, lan egin nuen. Orain erretretan nago, duelako hogeita hiru urte hauetan.

Bertsotan

Nire haur denboran baneukan osaba bat kantuz eta bertsotan nahiko trebea zena, hark gustu eman ninduen. Gero, hamasei-hamazazpi urterekin, lagun artean kantatzen nuen. Orduan ez zen bertso eskolarik. Lapurdiko irrati batek deiturik hasi nintzen bertsotan. Xalbador, Mattin, Xanpun eta besterekin, hogeita hamar urte pasa ibili nintzen herriz herri, gehienik Iparraldean. Hegoaldean, bakan. Hor bazeuden ni baino hobeak. Lehenago kantatzen ikasi behar nuen, orain isilik egoten ikasi dut.

Bertso bat

Zahartu eta eritasuna izaiten baita etsaia bainan zer egin horrelaxe da gure munduko pasaia. Ez izan arren gaurko bizitza lehengoa bezain lasaia oindik naturak lagun dezala neure ongi izan nahia.

Ikus arte

Argazkia: Juantxo Egaña

GASTEIZKO BERTSO IBILBIDEA

TESTUA: RUBEN SANCHEZ BAKAIKOA