Bertsolari 125

KANTUA.

Haritz

URTEBERRI ON, BERTSOZALE. 2022ARI INDARTSU EKIN DIOGU, ESKU ARTEAN DUZUN ALE HAU LEKUKO.• Zaldieroak emango dizu ongietorria, eta ondoren Markos Zapiain filosofo kontenplalariak idatzitako gogoetaz hausnartzeko parada izango duzu.• Bertso beefak edo ika-mikak ditu hizpide Kepa Matxainek, historian zehar bertsolarien artean eman diren dema dialektikoak. Sorta esanguratsu batzuk bildu ditugu guk ere handik eta hemendik. Gaia errematatzeko Zuberoako txikitoei buruzko Joseba Aurkenerenaren artikulu bat dakargu… txikito zerrenda luze batekin, prefosta. • Ane Zuazubiskar antolakuntza lanetan jardun zen iazko Señora Sariketan, eta esperientzia hark utzi zuenaz idatzi du.• Iker Zubeldiari elkarrizketa egin dio Gorka Azkaratek. Iban Urdangarinek bertso sorta eskaini dio bere adiskideari.• Perlak atalean 2004an Bergarako Arrano elkartean ospatu zen bertso saio bat ekarri du gogora Amaia Agirrek. Maialen Lujanbio eta Estitxu Eizagirre aritu ziren kantuan.• Rudolf Trebitsch antropologo, etnologo eta hizkuntzalari austriarra Euskal Herrian barna ibili zen 1913an, eta utzi zuen ondarearen berri eman digu Inaxio Lopez de Aranak.• Ttakun-Herren atalean topatuko dituzu Haritz Mujika eta Ane Zuazubiskarren bertso sortak. Jarraian iragan urtean ospatu ziren herrialdeetako txapelketen inguruko erreportajeak irakurtzeko aukera daukazu, denborak ematen duen perspektibatik idatziak.• Gipuzkoan garrote bidez exekutatutako azken pertsona izan zen Joxe FrantziskoTejeria, Aiako Muatz baserriko semea, 1900.urtean. Kasuaren inguruko bertsopaperak zabaldu zituen Juan Mari Zubizarreta “Etxeberritxo” bertsolariak. Beñat Hach Embarekek kontatu dizkigu nondik norakoak.• Ikerketa atalean hainbat lagunen artean ondutako ekarpena jaso dugu: “Bertsolaritzaren komunitate funtzioak: bertsolaritzan aktiboak diren belaunaldi ezberdinetako emakume gisa sozializatutako agenteen bizipenetatik”. Ines Huarte Gonzalez, Leire Amenabar Larrañaga, Ane Bengoetxea Erezuma, Miren Aiertza Odriozola eta Ana Villanueva Martinez dira egileak.• Ilbeltza oso beltza izan da Debagoienan. Aurrena Xanti Iparragirre itzaldu zen, eta jarraian Danel Goikolea. Jon Sarasuak gogora dakartza, eta bi debagoiendarrei eskainitako bertso ugari biltzen aritu gara han-hemenka.•Nazioarteko atalean Brasilgo repenteaz mintzo da Thierry Rougier, eta Idazmakinaz sekzioan Txomin Ezpondaren agurra dakargu.•Amaitzeko, Gasteizen barna eramango gaitu paseoan Ruben Sanchezek.• GOZATU!

Pantaila bidez baino, entzungailutik entzungailura konektatu gara. Hasi gara hizketan, eta ohartzerako elkarrizketa egina eman dit Oierrek. Zer den argi hitz egitea. Irakurtzera edo entzutera zoazen hau, izandako elkarrizketaren transkripzio literala da, ia.

OIER LAKUNTZA IRIGOIEN. IRUÑEA, 1985 Kimika kuantikoan doktore da eta ikerlari gisa egiten du lan. Bertsolaria ere bada, eta parte hartu berri du aurtengo Nafarroako Bertsolari Txapelketan. Wolfram sindromea dela eta, ikusmen eta entzumen urritasunarekin bizi da.

Nola oroitzen duzu zure haurtzaroa? Iruñea erdialdean bizi izan naiz beti. Hemen jaio nintzen eta hemengoak dira nire lehen oroitzapenak. Hemen eta Urdiainen, txikitan asteburuak eta oporraldiak batez ere amaren herrian pasatzen genituelako. Bi leku horiekin lotzen dut haurtzaroa. Eta txikitako oroitzapenekin lotzen dut sindromearen kontua ere. Lehen sintoma diabetesa izan zen. 4 urte nituen lehen motako diabetesa nuela ohartu zirenean. Eta Wolfram sindromearen diagnostikoa, berriz, 6-7 urterekin iritsi zitzaidan.

Nahiko goiz izan zen. Gurasoek ez zidaten sindromeaz zekiten guztia orduan aipatu. Neukanak izen bat zeukala esan zidaten, baina ez zidaten esan itsu eta gor gelditu nintekeenik. Hori denborak utziko zuen agerian.

Nola duzu gogoan diagnostiko haren garaia? Gaixotasunaz beraz baino gehiago gaixotasunaren eraginez gogoratzen naiz ni. Eskolan bazkaltzen nuen garai hartan, eta diabetesa zela eta intsulina ziztadak behar izaten nituen eguerditan. Ama ikastolako langilea zen eta berarengana joaten nintzen horretarako. Dieta berezia ere baneukan, eta bazkalorduan ez nuen besteek jaten zuten berdina jaten. Hor sentitu nituen lehenengo deserosotasunak.

Laster hasi ziren bestelako sintomak ere garatzen, eta sumatzen nuen ikusmen eta entzumen arazoak sortzen ari zitzaizkidala. Pixkanaka jendea galderak egiten hasi zen… Gogoan dut garai hura. Hasiera batean sindromeak eragiten zidan guztia ezkutatzen saiatu nintzen. Urteak eman nituen horrela, batxilergoan eskolaz aldatu nuen arte. Orduan erabaki nuen zailagoa izango zitzaidala ezkutatu nahia onartzea eta besteei jakinaraztea baino. Jende berria zen, ez ginen ikastolatik gindoazenak soilik, eta pentsatu nuen “ezagutu nazatela naizen bezalaxe, ditudan gaitasun eta

muga guztiekin”. Horrek handik aurrerako harremanak asko erraztu zituen. Eta baita ikastearen prozesua bera ere.

Nola moldatu zinen ordura arte, eta zer aldatu zuen erabaki hark? Egia esan, ikasketan hasieratik izan nituen nahiko emaitza onak. Nire ekinagatik, ama ere irakaslea zelako eta ikastearen garrantzia transmititu zidalako… Ikasketak ez dira inoiz arazo izatera heldu. Baina, ikaskideekin ez nuen oso harreman erraza, nik nire ezintasunak ezkutatzeak gabezia horiek berak ikusgarriago egiten zituen haien begietara. Eta oso egoera mingarria zen niretzat.

Nik, nabaritzen nuen gero eta gutxiago ikusten nuela. Hasieran irakurtzeko nahiko ondo moldatzen nintzen, baina gero lupak erabiltzen hasi behar izan nuen, Lehen Hezkuntzako hirugarren edo laugarren mailan. Baina arbelean zegoena, adibidez, ezin nuen ikusi. Disimulatzen saiatzen nintzen, etengabe nire lekutik jaiki eta arbelera hurbiltzen nintzen han idatzita zegoena irakurtzeko… Desberdintasuna ikusgarri egin nahi ezak galarazten zidan lagunduko ninduten neurriak hartzea. Batxilergoan teleskopio txiki bat erabiltzen hasi nintzen, esaterako.

Eta entzumenarekin ere gauza bera. Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzan jantzi nituen lehen aldiz audifonoak. Hori ere sekulako gatazka izan zen. Aparatu horiek erabiltzeko arrazoia gehiago izan zen nire gurasoen ekina

nire borondatea baino. Soluzio gisa baino gehiago traba eta ezberdintasun iturri gisa ikusten nuen, eta ahal bezainbeste atzeratu nuen kontua. Audifonoak erosteko zentrora lehen aldiz joan ginenean, bertako langileak nire audiometria ikusi eta ezin zuen sinetsi nola moldatu nintzen ordura arte laguntzarik gabe, neukan entzumen urritasunarekin.

Bitartean, bertsotan ere ari zinen. Noiz eta nola hasi zinen kantuan? Ez nuke esanen nire gurasoak bertsozale porrokatuak zirenik, baina Iruñean egiten ziren saioetara eramaten ninduten, Sanferminetan eta horrela. Gustura egoten nintzen. Saio batzuk ikusi ondoren nire kabuz bertso batzuk osatzen hasi nintzen. Gustatzen zitzaidan hitzarekin jolaste hori. Hitzak 7-6 edo 10-8an sartzearen jolasa izugarri dibertigarria iruditzen zitzaidan. Hori izan zen bertsolaritzarekin izan nuen lehen lotura. Gero, nik Paz de Ziganda ikastolan ikasten nuen, eta han bertso eskola bat zegoela jakin nuen. Unai Agirre zen orduan irakasle eta berarekin hasi nintzen Lehen Hezkuntzako seigarren mailan. Gerora Unaik unibertsitate ikasketak bukatu zituen, eta bertso-eskola hori desagertu zen, baina Iruñean bertso-eskola sortu zen Estitxu Aro-

zenaren gidaritzapean. Gogoan dut nola kantatu nuen eskolarteko txapelketan eta zer nolako urduritasunak bizi izan nituen.

Bertso-eskolako giroak izugarri erakartzen ninduen. Eskolan ez neuzkan oso harreman goxoak nire gelakideekin, eta bertsoeskolan aldiz beti oso lasai eta gustura sentitu nintzen, hasiera-hasieratik. Talde txikia zen ikastolakoarekin alderatuta, pertsona heldu batek gidatzen zuen, baina gaztea zen aldi berean; gai oso ezberdinei buruz hitz egiten genuen… Denok egiten genuen biluzte ariketa bat, bat-batean bertsoa botatzera ausartzen ginenean. Eta

horrek errespetuzko giro bat sortzen zuen. Zuk badakizu besteak epaitzen badituzu besteek ere gauza bera egin dezaketela. Badago halako berdintasun nahitaezko bat. Gainera, guk kantatzen genuen bertso bakoitzean trabatzen ginen! Baina han ez zegoen ez errietarik ez trufarik. Eta horrek zu zeu izatera bultzatzen zaitu.

Aurten bertan kantatu duzu Nafarroako Bertsolari Txapelketan. Nola bizi duzu gaur egun bertsotan aritzea? Bertsotarako izan dudan eragozpen handiena, ikusmena baino, entzumena izan da, eta hala da orain ere. Gogoan dut zuk eta biok elkarrekin kantatu genuela Mungian, Euskal Herriko eskolarteko txapelketa bateko finalean. Frontoian zen saioa, eta oroitzen dut sekulako oihartzuna zegoela eta hitzak ondo bereizteko komeriak nituela. Igor Elortza genuen gai jartzen, eta hark gaia jarri ondoren niri belarrira esan behar izaten zidan. Eta nire

kantukideen esanak ulertzea izugarri kostatu zitzaidan. Azken ideia harrapatzen banuen, gaitzerdi. Oso zaila egin zitzaidan saio hura. Gero, ordea, banekien beste espazio batzuetan, bertso-eskolan bertan adibidez, oso gustura aritzen nintzela.

Estitxurekin eskolaz eskola kantatzen ere aritzen ginen eta saio horien oso oroitzapen onak ditut. Orduan konturatu nintzen leku batzuetan kantatzeko eragozpenak izango nituela, baina bazeudela gustura kantatzeko moduko espazioak ere. Gainera, gerora, bertsozale elkarteari esker leku desegokietan ere ongi ulertzea ahalbidetu didaten baliabideak topatu ditut. Horrek guztiak eutsiarazi dit orain arte.

Zer zentzu dauka orain bertsolaritzak zure bizitzan? Gasteizen lanean hasi nintzenean Arkaitz Goikoetxearen Lekunberriko bertso-eskolako jarduna eten behar izan nuen. Baina bertsolaritzarekin harremanetan jarraitu nahi nuen, eta lehenengo urtean unibertsitateko ikasle batzuekin elkartu nintzen. Gerora, urtebetez egon nintzen bertso-eskolara joan gabe. Izugarrizko gabezia sentitu nuen! Orduan

Iñaki Viñasprerekin jarri nintzen harremanetan, eta hark esan zidan bazegoela helduen bertso-eskola bat, eta etortzeko bertara. Hasieran talde handi samarra ginen, batzuk hasi berriak eta beste batzuk bat-batean itxuroso egiteko gai ginenak. Eta bi talde egiten genituen. Iñaki hasiberriei laguntzen aritzen zen eta gu gure kabuz.

Gerora batzuk lan kontuengatik edo Gasteiztik alde egin zuten, eta talde txikiagoa gelditu ginen, batzuk hasi berriak eta besteok ez. Baina, han ibiltzen gara, batzuk bixiago, besteak motelago, tarteka denok puntuka… Bertsoa gustuko dugun lagun talde bat gara. Bertsoaren beharra daukat. Pentsa, orain pandemiaz geroztik egun batzuetan etxetik lan egiteko aukera izaten dut eta astelehenetan Iruñetik egiten dudanez lan, Barañaingo bertso-eskolara ere joaten naiz.

Gasteizen egiten duzu lan, kimika kuantikoan ikerlari. Nolatan kimika? Nolatan kimika kuantikoa? Hasi DBHtik eta Batxilergoa bukatu arte emaitza onak lortu nituen, bai zientzietan baita letretan ere. Zentzu horretan, ikusmen ezintasunaren gaiarekin lotura zuen jendeak izugarrizko ahaleginak egin zituen letretako zerbait ikas nezan. Baina ni momentu horretan zientziek harrapatuta nindukaten. Eta banekien momentu hartan probatzen ez banuen gerora probatzea ezinezkoa izango zela. Matematikak, fisikak,

kimikak… oinarri sendo bat eskatzen dute, eta zenbakiekin eta formulekin jolasteko trebetasun hori albora uzten baduzu, handik urte batzuetara hori berreskuratzea zaila da. Beraz, banekien hura zela nire aukera bakarra. Zaila izango zela ere banekien, noski, eta ez nuen baztertzen ikasketak hasi eta gero utzi behar izatea. Baina orduan kimika zen gehien gustatzen zitzaidan arloa eta saiatzea erabaki nuen. Dena ongi atera zen.

Karreran ere, ikaskideek utzitako apunteei eta gurasoek ordenagailura pasatzeko etxean eskainitako laguntzari esker, emaitza onak lortu nituen, eta ikerkuntza munduan sartu-irten bat egiteko gogoa sortu zitzaidan. Horrela hasi nintzen doktoretza egiten. EHUko kimika teoriko eta konputazionaleko taldeak beso zabalik hartu ninduen eta gustura egin nuen haiekin tesia.

Kimika kuantikoa aukeratu nuen, irisgarriena zelako niretzat. Baziren kimikan bertan atsegin nituen beste esparru batzuk, kimika organikoa, adibidez. Baina kimika organikoa oso lotuta dago laborategiko lanari. Eta kimika kuantikoa, aldiz, kimika teoriko eta konputazional gisa ere ezagutzen da, eta laborategian sartu beharrik gabe ikertu daiteke arlo

horretan. Eta horrek niretzat abantaila argiak ditu.

Denboratxoa daramagu ezintasunaz, inklusibotasunaz eta bazterkeriaz hizketan… Zer da galdetu ez dizudana eta aipatu beharko litzatekeena? Beti esan izan dut nire gaixotasuna ondo daramadala. Horretarako berebizikoa izan da nire gurasoen eta ingurukoen babesa. Badaude oztopoak, badaude zailtasunak, baina aurrera egitea bizitza-aukera bat da, denontzat. Nik badakit gauza batzuk ezin ditudala egin, baina ez daukat haiei begira egoterik. Bizitza honetan bi aukera daude: norbere buruarekiko errukia sentitu, ala indarra bildu eta aurrera egin. Saiatzeak eskatzen duen ahaleginaren eta lorpenek sortzen duten pozaren artean oreka topatzean dago gakoa. Baina gauza batzuk ahalegin handia eskatzen digute, gizartea egokitzen ez delako.

Eta asko hitz egiten da ezintasunen bat dugun jendearen lanerako eskubideaz, osasun eskubideaz, hezkuntzarako eskubideaz… baina, badago beste gai bat gutxiago aipatzen dena: aisialdirako eskubidea. Irudipena dut gure aisialdia gure inguruko pertsonen eta gurekin lan egiten duten elkarteen esku uzten dela. Nik zortea izan dut, Iruñeko eta Urdiaingo lagunekin hainbat plan egin ahal izan ditudalako urtetan zehar. Nire gaixotasunak ez du sendabiderik, baina laguntasuna bada nolabaiteko sendagaia. Denborak

aurrera egin ahala, ordea, nerabezaroko talde izaera hori lausotu egiten da, bakoitzak bere bidea hartzen du eta bere bizia egiten du, eta zentzu horretan aisialdirako aukerak asko murrizten zaizkigu. Hutsune handia uzten du horrek. Badira niretzat izugarri garrantzitsuak diren pertsonak, eta haiei esker Sakana aldeko mendi bueltak egin edo Larraun-Ultzaman tandemean ibiltzeko aukera izaten dut, adibidez. Baina gaia elkarteen eta hurbilenekoen eskutan utzi eta beste aldera begiratzeko joera handiegia dagoela uste dut. Guk badakigu gurekin plan batzuk egitea ezinezkoa dela, eta ez diogu hori inori eskatuko, baina aisialdiaz gozatzeko eskubidea ere badaukagu eta hori ez da soilik ezinduen elkarteen ardura.

UNIBERTSITATEA INKLUSIBO?

“Geroz eta presenteago dago inklusibitatearen kontua unibertsitatean, baina beti aipatzen da ikasleei begira, eta ez irakasleei edo bestelako langileei begira. Jende asko dago unibertsitate ikasketak egin dituena, doktoretza egin duena, baina bere ezintasuna dela eta uni-

bertsitatean lan egiteko zailtasunak dituena. Ni, adibidez, unibertsitateko lan poltsetan izena emanda nago, eta une batean ala bestean dei nazakete eskolak emateko. Eta neuk galdetu behar izan dut ikasleentzako laguntza bulegoan ea ordezkapen bat egiteko deituko balidate lagunduko ote ninduketen, materiala egokitzen edo dena delakoan. Haien erantzuna izan da eurek ikasleei begira egiten dutela lan eta irakasleen kontuak ez direla haien ardura. Horrek asko mugatzen du nire burua unibertsitatean irudikatzea. Ikasle gisa izan naiteke itsu, baina itsu bat ezin da irakasle izan? Jorratu beharreko gaia da”.

BANAKAKO

ELKARRIZKETAK

“Lauzpabost pertsona elkartzen garenean eta bi pertsonak batera hitz egiten dutenean, zailtasunak ditut. Bi baldin bagara belarrira hitz egitea errazagoa da, tabernan izan ala edonon izan. Gaur egun ikusmenarena erabat asumiturik daukat, baina entzumenarenak buruhauste gehiago sortzen dizkit. Komunikatzeko arazoak eragiten dit animikoki gehien. Gaur egungo bizimoduan pertsona batekin buruz buru lasai hitz egiteko gero eta tarte gutxiago hartzen dugu, eta hori da nire beharrik behinena. Jendearekin hitz egitea izugarri eskertzen dut. Ez naiz asko hitz egitekoa, baina gehiago ala gutxiago parte hartu, elkarrizketak jarraitzea gustatzen zait. Gaur egungo presakako bizitza azkar eta zaratatsuan horretarako giro lasaiak topatzea kosta egiten da, zoritxarrez”.•

Gorka Rubio.

“Zorteduna, maitatua eta mundu txiki eder-eder baten parte” sentitu zen markinarra larunbateko finalean eta ondorengo ospakizunetan. Era batean edo bestean bertsogintzaren munduan jarraitu nahi duela berresteko balio dio gozatu horrek.

Pozik. Lo gutxiko eta hizketaldi askoko ospakizun gauaren ondoren. Bizkaiko txapela eta makila autoko maletategian, amarenera noiz eramango. Finala etxetik estu samar jarraitu zuen ama horrengana. Azken agurrean ohoratu zituen “gure etxeko andre guztiak” horietan bat.

Zorionak Nerea. Nola zaude? Pozik, oso pozik. Gorputza erdi

hegan bezala… Baina badakit larunbatekoa oso egun ederra izan zela nire bizitzan eta horko argazki denak nire buruan geratuko dira betirako.

Finalaren ondoren bertsolariari bertso batzuek, pertsonaia batzuek, ondo markatu gabeko ertzek loa galarazten omen diote. Oraindik ez dut finala errepasatzeko ariketa egin. Aste honetan berriz ikusiko dut saioa. Badakit hobetzeko gauzak egongo direla, baina batez ere gera-

tzen naiz eusteko eduki nuen gaitasunarekin. Askotan bueltatu naiz saio batetik nire buruarekin haserre, baina finala aho-zapore onarekin bukatu nuen.

Baina zure burua portatu zen. Argitasunez aritu zinen saio osoan. Gustura aritu nintzen.

Parera etortzen ziren gaiak, gustura kantatzeko modukoak iruditzen zitzaizkidan… final bat zerorrek eta inguruko baldintzek osatzen dute eta baldintza horiek alde sentitzen nituen.

Agurrean Harry Potterren doinu bat ekarri zenuen. Jolaserako, magiarako prest hasieratik. Hasiera-agurra aurkezpen txartela bezala da, zure asmoak aurkezteko modua. Oso zaila da hasierako agurra pentsatzea, eta gustura zaudenean zure hasierako agurrarekin, gustura hasten zara. Duela urtebete edo, pandemian, okurritu zitzaidan Harry Potterren doinu horretan kantatzea. Banekien finalera pasatuz gero, sekulako motibazioa nuela doinu horretan kantatzeko eta gure belaunaldikide pila bat hunkitzeko. Misterio bat, zirrara bat, sortu nahi nuen giroan eta uste dut bazela final misteriotsua kinielei zegokienez. Hori piztu nahi nuen.

Ariketaz ariketa, bertsoz bertso irabazitako txapela. Finalak daukan gauzarik zailenetakoa da zortzi garela eta tarteko itxaronaldiak neurtzen ikasi behar dela. Atzo hori oso garbi neukan, ez nuen despistatu nahi, ez nuen tentsio handiegian egon nahi, itxaronaldiak luze joaten dira… Hurrengoa ni nintzela nekienean, gorputzaldi bat bilatzen saiatzen nintzen. Egia da gauzak ondo ateratzen hasten direnean, hurrengo ariketara ondo joaten zarela. Ez dut inoiz nire buruarekin hainbeste berba egin saio batean. Ikasketa bat izan da niretzat ere.

Buruz burukoan Jone Uria kartzelara zeramaten bitartean sin-

tonia jarri zuten eta erritmoa segitzen zenuen gorputzarekin. Esanguratsua. [Barrez] Ez nintzen konturatu. Baina bai, izango zen lasai nengoelako. Ez nekien zer pasatuko zen, baina ordura arte egindakoarekin gustura nengoen. Ez da berdina kezka batekin egotea –tamalez kide batzuk egon ziren bezala–edo trankil egotea. Baina egoera horietan ez dakizu oso ondo nola neurtu gorputza.

Agurrean esan zenuenez, “izarren hautsaz bete ditut bi poltsiko”, baina ez zen guztiz egia. Poltsikoetan azken urteotan egindako plaza mordoa, eskarmentua eta taldean zein bakarka egindako lana eta lana zeneramatzan. Asko kostatu zait txapelketarako gorputzaldia topatzen eta lan handia egin dut une arraro honetan esposizio basati horretan egoteko eta ondo egoteko. Motibazio hori batez ere topatu dut bakarkako lanean eta talde lanean, Xabat, Onintza eta Ander Elortegirekin batera egindako saioetan. Miren (Amuriza) eta Oihanarekin (Bartra) ere aritu naiz. Une gogor honetan denok daukagun helduleku garrantzitsuena hori dela uste dut; elkarrekin prestatzea txapelketa, elkarrekin aritzea. Lagunarte bat da.

Zozketak Etxahun eta Onintzaren artean eseri zintuen. Babestu egin zintuzten, mesedetan izan zen. Baietz uste dut. Duela hiru urteko finalean bezala tokatu zitzaizkidan ofizioak; zortziko nagusia, Etxahunekin, zortziko txikia, Onintzarekin eta hamarreko txikia, Xabatekin. Beteranoak alboan edukitzeak beti laguntzen du, bai alboan eserita eta baita kanturako ere.

Alde horretatik, pena pixka bat eman zidan Aitor Etxebarriazarragak, lehen finala zuen eta zortzigarren tokia tokatu zitzaion. Tira, gauza txikiek erabakitzen dute askotan final bat.

Buruz burukora Jone Uriarekin. Puntuazioa begiratuta, Jone aurretik zihoan. Buruz burukoan irabazi zenuen txapela. Buruz burukoa izugarri azkar pasatu zitzaidan, konturatzerako. Ez nuen astirik izan aurretik zein ote zihoan pentsatzeko ere. Geratzen zitzaidan indarra atera nuen eta aurrera. Sekulako poza eman zidan Jonerekin iristeak. Niretzat erreferente bat izan da beti, umetatik. Eskolartekoetatik elkarrekin abestu dugu eta iruditu zitzaidan Miribillan ziklo baten itxiera eman zela; “honaino heldu gara”.

Finalaren aurretik Saioa Alkaiza Nafarroako txapeldunari buruz aritu ginen. “Hori da nik finalean izan nahi dudan gorputzaldia, begirada hori, argitasun hori…”, aitortu zenuen. Bai. Gero gauean

Saioa Alkaizarekin egon nintzen eta izugarria izan zen. Saioarekin eta bertsokide feminista pila batekin egon nintzen eta olatu baten parte sentitzen garela aipatu genuen. Zer pasatu da? Une zehatz honetan lorpen hau denona bezala bizi dut, handiagoa den zerbaiten parte. Bai Saioa bere finalean eta baita ni neurean ere egon behar genuen tokian egon ginela uste dut eta izugarri pozten naiz.

Olatua aipatu duzu. Begira ditzagun zenbaki batzuk. Xilaban parte hartzaileen %25 izan dira emakumeak; finalisten artean, %50; buruz burukoan, %50. Nafarroako txapelketan, parte hartzaileen artean %25 emakumeak; finalisten artean, %12,5 eta buruz burukoan, %50. Bizkaikoan, parte hartzaileen artean %27 inguru emakumeak; finalisten artean, %37 eta buruz burukoan, %100. Eta hiru txapelketa horietatik bitan, txapeldunak emakumeak. Txapelketan abiatzen diren emakumeen kopurua askoz txikiagoa da, osotasun horretatik abiatu behar gara. Horrek esan nahi du emakumeok ez dugula izena ematen txarto egingo dugula uste dugun ezertan. Edo ondo egitera, irabaztera edo ukaezinak izatera goaz beti. Pixkanaka hortik askatzen joan

beharko genuke; gure ahotsak, akatsak eta gauza denak onartu beharko genituzke. Bestela, muturreko autoexijentzia horren bidea oso motza eta sufrimenduz betetakoa da. Nik uste dut plazak elikatu dituela txapelketak.

Guk bagenekien zelan egiten dugun bertsotan eta bat-batean txapelketak ere hori zilegitzen duenean, sekulakoa da. Zerbait aldatu da. Guk bagenekien zer gertatzen ari zen eta txapelketetan publiko masibo baten aurrean ikusi da.

Eta datorren urtean Txapelketa Nagusia. Bai, eta ez dakit zer gertatuko den. Nire gorputzak une honetan gehiago eskatzen dit plazara joatea. Plaza mordo bat galdu ditugu; otorduak, aire librekoak, informalak… batez ere, hor jarriko nuke indarra. Horiek berreskuratu behar ditugu eta emakumeontzat leku ezin hobeak izan behar dute, ez borrokatu beharreko plazak, txapelketakoak bezala. Uste dut bertsolaritzaren gauza gozagarrienak eta interesgarrienak herrietan, hirietan, kaleetan gertatzen direla, eta plaza horiek itzali samar daude orain. Plazan elkarrekin kantatzeari esker lortu dugu ziurtasun bat. Norberak sinisteko, inguruak ere zugan sinesten duela sentitu behar duzu, eta nik aurten babes izugarria sentitu dut, denok elkarren poz horrekin kutsatu gara eta horrek bultzatu nau. Plazak engantxatzen nau ni, herri horretan jende horrentzat sortzen duzun jenialtasun horrek.•

FILOSOFIA ETA BERTSOLARITZA

HAUXE KANTATU ZUEN AITOR ETXEBARRIAZARRAGAK BIZKAIKO AZKENEKO FINALEAN, MIRIBILLAN, HASIERAKO AGURREAN, ETA GOGO BIZIZ TXALOTUKO ZUKEEN CHAMFORT MORALISTAK:

Nik neure bertsoa dakart, eta helburua argi: gozaraztea zuei, eta nire buruari.

Chamforten ustez, Etxebarriazarragak adierazitakoak, edozein bertso saio edo jarduera artistikoren helburu ez ezik, giza bizitzarena ere izan behar luke, etikaren muina baita. Chamfortek, hitzez hitz: “Gozatu eta gozarazi, zeure burua edo beste inor kaltetu gabe, horra hor, nire ustez, moralaren funtsa”. Harrigarria da zenbat pasabide dagoen bertsolaritzaren eta fi-

losofiaren artean. Nerea Ibarzabalen tankeran esateko, filosofiaren ahala ere konjuratu beharra dago bertsolaritzaren mesedetan; hasiak zaizkigu honezkero bertsotan Simone de Beauvoirren lau bihotzak.

LEGATZA ETA BEHIA

90eko hamarraldian Jon Lopategi etortzen zitzaigun Bermeoko Institutura bertsotan irakastera. Behin batean, hipotesi interesgarri hauxe jakinarazi zidan, mendiak zergatik eman izan duen itsasoak baino bertsolari gehiago azaltzeko: “Legatzari bertsotan egin eta ez dizu erantzuten; behiak bai”. Eta Nietzschek idatzi zuen filosofoak behiaren antzekoa behar duela, hausnar luze geldoan kontzentratua. Horregatik egongo da apika hainbeste parekotasun eta elkargune filosofiaren eta bertsolaritzaren artean.

Foucault eta Deleuzeren iritziz, filosofiak tresna-kutxa izan behar du, filosofiatik at erabiliak izateko kontzeptuak gorde eta eskaini, filosofiatik kanpo funtzionatu. Bestela, ez du balio. Halatan, saiakera bat argitara emateko edo ez emateko irizpide bat izan liteke ea bertsolariak eta bertso-jartzaileak erabil ote lezaketen, bertatik arrazoiak atera, ea ondo letorkiekeen testuko ideiaren bat. Hala ez balitz, hobe isilik, pedantekeriak joa egongo baita ziur aski.

KOMETAREN HELDULEKUA

Filosofia ikasteko orduan, izugarri laguntzen du bertsolaritzak. Beste ariketa batzuek ere bai, noski, hala nola irakurtzeak, egunerokoa idazteak, instrumenturen bat jotzeak. Burmuineko gune berezi bat pizten zaio ezustean nerabeari atzamarrak partituran irakurritakoaren arabera mugitzen ahalegintzen delarik, irakurketa eta interpretazioa eskuen bitartez sinkronizatzen dituelarik. Orobat, gai baten inguruan irudiak eta ideiak asmatu eta doinu eta hitz neurtuetan tolestera entseatzen delarik, di-

ziplina eta autokontrola sormenaren abiapuntu eta euskarri. Hori dena primeran datorkio Filosofiaren ikaskuntzari.

Ikasle ditudan bertsolariak ez dira bereziki langileak, ia beti alderantziz; emaitza bikainak izaten dituzte ordea, azterketetan azkar bezain originalak direlako, hizkuntzarekin duten harreman sakona lagun. Gogoangarriak izan dira Filosofian Iker Uriarte, Nerea Amparan, Ane Lastra, Lore Barrena, Sergio Serrano, Nagore eta Aitor Beitia, Ander Oleaga, Unai Egaña eta Anertz Muniategi bertsolariak.

Indartsua da bertsoaren zein filosofiaren moldagarritasuna inguruko ia edozer erabiltzeko elikagai gisa. Unai Iturriagarenaz gain komikiarekin, esanguratsua da, halaber, Maddalen Arzalluzen harremana Doraemon katu kosmikoarekin, edota Nerea Ibarzabal Lazkao Txikiren eta Pernando Amezketarraren marrazki bizidunak ikusiz bertsozaletu izana txikitan, eta Harry Potterren inbokazioa Miribillan; gogora dakarte nola baliatzen zituen Deleuzek tenisa, txikiteoa zein B serieko filmak, edota Clément Rosseten eta Tintinen arteko lotura estua. Filosofiak ez dakigunari buruz dihardu, baina dakiguna oinarri hartuta; gaur egun, batez ere Biologia eta Ekonomia. Era berean, bertsotan, oinarri material mugatu batetik aireratzen da irudimenaren jolas mugagaitza. Fantasia eroa eta azpiegitura trinkoa horrela biltzeak egiten du bertsoa hain liluragarri.

Matematikan eta Fisikan ikasleek klase partikularrak izaten dituzte ikastetxetik kanpo. Filosofiakorik ez dago, bertso eskolak betetzen baitu zeregin hori. Filosofian konpontzen ez den ikasleren bat daukadanean, bertso eskolara joateko aholkatzen diot. Gurasoei ere bai. Asmamen indefinitua hitz eta neurri zehatzetan mamitzeko trebetasuna lantzen duen gazteak nabarmen jotzen du aurrera Filosofia eta Historia bezalako ikasgaietan, zer esanik ez Euskaran; are Biologian.

AZTERKETA ETA KARTZELA Dirudienez, mugikorraren eraginez, besteak beste, inoiz ez bezain sakabanatua eta urduri dabilkigu atentzioa. Gainera, eta mugikorra baino lehenagokoa da joera hau, nekeza zaigu edozeri buruz geuretik mintzatzea, errazagoa da besteri entzundakoa edo irakurritakoa gogoratu eta ziplo botatzea. Kasurako, azterketako galderak irakurri orduko hasten zara erantzunak idazten,

denbora kosta lain kosta irabazi guran edo, ez jakin zertarako, beti entregatzen baituzu txirrina jo baino lehen.

Kartzelako ariketak iradoki zidan pentsatzeko orduan hain kaltegarria den presa hori desaktibatzeko bide bat. Aspaldion, ikasleei azterketak banatu eta ordu laurden igaro ostean baino ez dizkiet bolalumak ematen. Ordu laurden horretan egin dezaketen gauza bakarra da galderak patxadaz irakurri eta erantzunei buruz pentsatu. Distantzia hartu, perspektiba aukeratu, erantzun osoa irudikatu, gogoan erabili eta taxutu, amaiera erabaki, kartzelako lanean bezala, eta ez erantzuna di-da goitikatu. Idoia Pujana bertsozaleak jakinarazi dit Suediako institutuetan ere, Biologiako azterketetan bai bederen, ohikoa dela jokabide hori. Oxala gero eta ikasgai gehiagotara zabalduko balitz, eta azterketa orotan ezarri, hain baita onuragarria.

AUTISTAREN LOTURA

Orain dela dozena urte inguru Asperger bat izan genuen, Oier deituko diot, nerabe seriosa, bere baitan itxia, ia harremanik ez ikaskide-irakasleokin, begiratu ere ez zigun egiten. Halako batean, epistemologiari buruzko jakin-mina piztu eta, hilabetean, bere irakasleok bizialdi osoan baino gehiago eta zehatzago jakitera heldu zen. Egun batean, Fredi Paia eta Xabier Silveira ekarri genituen. Areto Nagusian jesarlekuak bukatu eta Oier er-

Kartzelako ariketak iradoki zidan pentsatzeko orduan hain kaltegarria den presa hori desaktibatzeko bide bat. Aspaldion, ikasleei azterketak banatu eta ordu laurden igaro ostean baino ez dizkiet bolalumak ematen.

Nicolas Chamfort (Wikipedia).

diko pasilloan eseri zen, behearen gainean. Haren barre algarak, Silveira eta Paia hasi orduko! Ez ziren saio osoan etengo! Institutuan eman zituen sei urteetan egundo ez nuen ikusi inorekin horrela konektatzen. Huraxe izan zen benetako harremana eta benetako lotura sumatu nion egun bakarra.

XELEBRE OSPEA

Bertsolariak eta filosofoak, baita Filosofia irakasleak ere, biek izan dute ilargitarraren ospea, bere kasa dabilenarena, Tales edo Pernando Amezketarra bezalako aitzindari bide-erakusleengandik hasita; halatan, sinpatiaz onartzen zaizkie beste herritar zein irakasleek debeku lituzketen hainbat estrabagantzia. Orain dela bizpahiru hamarraldi, Bermeon bertso saioa antolatu eta Jon Maiari ahaztu egin zitzaion etortzea; Maialen Lujanbio berandu iritsi eta, aparkatzean, portura erori zen ia, atzeko gurpilak erdi zintzilik itsaso orrolariaren gainean. Bertsolaria, badakizu. Filokoa, badakizu, koitadua, berriro aurkitu dute billarretan Formakuntzako orduan.

MAÑUKORTAREN ETEKINA

Zentzu horretan, Mañukorta izango da, beharbada, bertsolaririk filosofoena, pekuliarrari

dagokion estatus pribilegiatuari etekinik oparoena atera diona. Beste edonori txantxetan ere ez litzaizkioke onetsiko Mañuk, ez bertsotan inoren ahotan, baizik eta bere izenean, Bertsonajea liburuan Xabier Amurizari Francoren alde adierazitako arrazoi sendoak: haren sasoian ez ei zegoen langabeziarik, langileentzako paga estra biak ezarri zituen, jubilazioa ere bai. Kriminala izango zen, baina baita beharginen lagun fina ere. Mañuk, zertara edo hartara, laguna omen zuen Franco.

Zirika ibiliko da agian, datuak erabilirik haatik; egia egia baita,

euskaldunak esan nahiz espainolak esan.

BULTOA ESKUAN

Nori onartuko litzaizkioke honako bertso eta giro hauxe, ez hain aspaldikoa, baina gaur egun, eta Mañuren ordez Etxahun Lekue, Amets Arzalluz edo arraren ezaugarri bistakoak dituen beste edozein ipinita, zeharo pentsaezina? Gaia: “Miren Amuriza azafata da, eta hegazkinera igotzen nori utzi eta nori ez erabaki behar du”. Fredi Paiari ez dio utzi, Amets Arzalluzi ere ez. Mañuren txanda heldu eta, Jainkomendikoak kontatzen duenez, “esan jostan, ba, mutil guapue ta noblie emoten nebala, baina gerrittik behera baneukola bulto bat, eta haxe zer zan ikusi barik,

Fantasia eroa eta azpiegitura trinkoa horrela biltzeak egiten du bertsoa hain liluragarri.

Gilles Deleuze (Wikipedia).

dudie emot’otsola nigaz zer egin, da kantatu najotsan:

Berdingabeko jakinduria

Dezu buruko kaskuan

Ta horregatik agintzen dezu Nor juan edo ez juan. Nire gerriko bulto honekin Ibili gabe juzkuan

ez dizu ezer egingo eta hartu zaidazu eskuan. Harek ein jittuan barriek!”.

Miren Amurizaren aitari kontatu dio hori Mañuk, eta Xabier Amuriza izango da ziurrenik bertsolaritzaren eta filosofiaren biltzeak zein fruitu ederrak eman ditza-

keen darakutsan figura behinena, Haritz Garmendia gaztearekin batera.

Sokrates bezala, izkribuarekiko mesfidantzak bizi du Mañu, irakurtzeko orduan nahiz idaztekoan, nobleagoa zaio esana idatzia baino, eta, goitik behera badago ere Jainkomendin sustraiturik, Sokrates bezain atopos da, kokaezina, harrapagaitza, sarritan egiten dielako irri, eta berariaz, inguruan nagusi sumatzen dituen dogmei. Eszeptiko samarra du jarrera, botereaz eta oposizioaz eta antibotereaz denaz bezainbatean, eta beti saiatzen da gozatzen eta gozarazten, ez bere buruari ez beste inori kalterik egiteke.•

Manukorta. Arg-UK Berri.

be

Bertsolarien arteko ika-mika dialektikoak

ef

Rap zein traparen munduan sarritan gertatzen dira kantarien arteko lehia dialektikoak. Gai bat edo bestea tarteko bi abeslari arerio (edo etsai) bilakatu eta egurra ematen diote elkarri, edo musikari batek aldebakarreko kantu bat zabaltzen du norbaiten aurka. Dema honi “beef” deitzen zaio.

“Beef” hitza sortu baino dezente lehenago bertsolari ugari aritu ziren bata bestearekin mokoka, edo bataren zein bestearen aurka kantuan ahoz zein idatziz. Kepa Matxainek erreportaje sakona dakar bertso beefen inguruan, XV.mendean hasi eta gaurdaino.

honen gehigarri gisa hiru “beef”edo ika-mika ekarri ditugu orrialde hauetara:

Zubia eta Xabier

artekoa

artekoa

BERTSO BEEFA: ANAKRONISMO BATEN UNE GORENAK

Jose Manuel Erauskin, Txirrita eta Xaturdino Erauskin, Altzako Gazteluene baserrian. Argazkia: Eugenio Figurski.

Orain hilabete batzuk ‘Silveira-Zubia’ afera jarraitu zuten klase guztietako grinatsuen artetik, auzia bertsozaletasunetik bizi izan zutenen egarria asetzeko bilketa xumea egin nahi luke erreportaje honek: "Gutxienez bertsotan ari dira, bada esperantzarik!" deiadarka jardundakoez ari gara, noski. Sobera funtsatua dute bozkarioa: Pizkundeaz gero aski fenomeno urritua bazen, 80ko hamarkadatik gaurdaino –bertso mugimendua kolektibizatzen hasten denetik, eta tonu erasokorra eta argudio zanpatzailea auzitan jartzearekin bat–are bakanago bihurtu da beef publikoa hitzaren kirol nazionalean, dema dialektiko zakarraren lekukotza Chill Mafia eta Kai Nakai bezalakoei utziz. Ez da beti hala izan; XIX. mende amaiera arte aise topa daitezke oholtzako lehia performatutik harago doazen konfrontazio gordineko uneak –eta gerora, bakar batzuk gehiago ere bai–, dela bi bertsolariren artean, dela bertsolari batek norbaiten aurka erreakzioz botatako purrustada bidez –ahoz zein idatziz–. Hautaketa bat bildu dugu hemen.

OLATU BITSETAN DARRAI LEHIAK BERTSO

MUNDUAN. KIROL JOKOA LEHENBIZI, TXAPPELA.EUS ATARIA BERRIKI:Joseba Zulaikak jokoa bertsoaren aberraziotzat jo zuenetik hiru hamarkada baino gehiago igaro diren honetan, ez du ematen konplexu handirik dagoenik kinielak kantu errimatuarekin lotzeko –eta, zer esanik ez, sailkapenak, kanporaketak, puntuak eta puntu erdiak–. Besterik gertatzen da, ordea, hitzezko lehiarekin. Ahozko inprobisazioak bere-bereak ditu konfrontazio dialektikora daramaten mekanismoak, baina beste kultura batzuetako inprobisatzaileen aldean aski zibilizatua izan da bertsolari jendea, oro har. Maltako ghana kantarien modalitate lehiatsuena, esaterako, poliziak jazarri du urte luzez, ahozko demek borroka bortitzetan amaitzen zutela eta. Regueifeiro galegoak ere ezagunak dira ukabila mihia bezain azkar dantzatzeagatik, eta kantuan hasi orduko mutur joka amaitu izan dute sarri –inoiz batak bestea akabatu ere bai–. Bertsolaritzan ere agian izango zen gisako pasadizorik –hor dira Zuberoako txikitoen dema zakarrak–, baina Pizkundetik egundaino nabarmen urritu dira desafioak eta bertso paperak, eta horiekin batera baita beefak ere, izan moral katoliko zorrotzean kabitzen ez zirelako, izan abertzaletasunari enbarazu egiten ziotelako, izan maskulinitate okaztagarrienaren adierazpide desfasatuak zirelako.

‘Silveira-Zubia’ aferak beef handien elementu guztiak zeuzkan: gizarte egoera tentsiozkoa, bi pertsonaia antagoniko, detonatzaile indartsu eta, aldi berean, tradizio handikoa –“txakurra!”–, eta bakoitzaren groupie kuadrilla. Beroketa osagaiak hain ziren puntakoak, funtsezko gertakaria, bertso trukea bera, ezinbestean izan baita dezepzionagarria –beef gehienetan bezala, bestalde–. Nolanahi den, gertakaria rara avis erabatekoa izan da bertso mundu garaikidean –Txomin Garmendiak eta Unai Mendizabalek orain sei urte Aiurri aldizkarian izandako norgehiagoka gerturatzen zaio gehien, ziur asko–. Hitzezko lehia dialektikoa oholtzako antzezpenera mu-

Oiartzun, Uztapideri eta Mitxelenari omenaldia, Basarri bertsotan.Sendoa artxiboa.

gatu ohi da, jaialdi estandarretako ofizioetako ariketara, otordu bueltara edo libreko saioetara. Denetan ere konfrontazio performatua izan ohi da, funtsean kooperatiboa, bertso esperientziak funtziona dezan baitezpadakoa, baina erabat domestikatua: lehia bai, baina bertsoaren zerbitzura –beefetan, aldiz, bertsoa dago lehiaren zerbitzura–. Horregatik dira bertsolaritzaren historian ezagutzen diren beef gehienak idatzizkoak, gatazka publikoak mamitzeko denbora eta distantzia behar duelako –eta, ziur asko, aurrez aurreko norgehiagoka gehienak ez direlako ezagutzera eman taberna girotik kanpora–. Beef guztiak ez direnez berdin bortitz, difamatzaile edo eztenkari, irizpide zabal samar bat erabili da ondorengo hautaketarako: ustez behintzat antzeztu gabeko tentsioren baten lekukotza izan daitezela –gisa berean, aldebakarreko zenbait bertso ere ontzat jo dira, istorioak merezi bazuen–. Orobat hautsi dugu bertso ikerkuntzaren urrezko legea: bat-batekoa eta idatzia, biak nahasi ditugu. Baina beste hark esango zukeen bezala: “beefa genero berezia da, eta, hortaz, azterbide berezia behar du”.

LEHEN BEEFA: MILIA LASTURKOAREN AHIZPA VS SANTXA ORTIZ (XV. MENDEA, DATARIK GABE).

Bi emakumeren arteko dema batek abiatzen du bertso beefen hautaketa hau. Jakina da azken 40 urteotatik atzerako bat-bateko bertsolaritzaren historia ia osoa gizonen artekoa dela –salbuespen gutxi batzuk salbu, XIX. mende amaierako lore jokoetan Mariana Hargainek eta Aña Etxegaraik izandako norgehiagoka sutsuak, kasurako–. Alta, bertsolaritzaren aurrekaritzat jotzen diren profazoak eta eresiak emakumeen arteko jardunak zirela ematen du. Aski desberdinak ziren biak: klase baxukoak eta fama txarrekoak ziren profazadoreak, beren ipuin eta katramilekin ingurukoak zirikatzen trebeak; eresiak, ostera, emakume aristokraten arteko heriotza-intziriak ziren, hiletetan abestu ohi zituztenak, sarri elkarren arteko demak piztuz. 1452ko Bizkaiko Foruek debekatu egin zituzten batzuk zein besteak, eta, hortaz, pentsa daiteke ondorengo kontakizuna urte hori baino lehenagoko eresiaren bati buruzkoa dela –Bereterretxen khantoriaz geroztik ezagutzen den zaharrena–.

Debako Lastur Etxeko Milia Arrasateko Pedro Garcia jaunarekin ezkondu zen oso gazterik, familia aristokratikoen arteko ohiko hitzarmenez. Umeren bat edo beste izan zuten, baina Milia ostera erditzen ari zela hil egin zen ustekabean. Zerraldo ingurura batu ziren senitartekoak, eta eresiak kantatzeko garaian, Miliaren ahizpak hartu zuen hitza. Orduan lehertu zen dena. Ahobizarrik gabe, salatu zuen Pedro Garciak ez ziola tratu onik eman bere ahizpari –uler daiteke tratu txarrak eman zizkiola–, haren heriotzak merezi zuen errespeturik ez zuela erakutsi, eta horren erakusgarri zela askoren belarrietara iritsi zen zurrumurrua: emaztearen dolua egin beharrean, lehendik ere maitale zuen Marina de Arrazolarekin ezkontzeko asmoetan zeukala Garciak burua. Ahizpak garbi zeukan: onartezina zen Milia Arrasaten hilobiratzea. Lasturrera behar zuen.

Lastur-era bear doçu, Milia. Ayta jaunac eresten dau elia Ama andreac apaynquetan obia.

Ara bear doçu, Milia.

Familiaren ohorea ezbaian ikusirik, Pedro Garciaren arreba Santxa Ortiz sartu zen deman, eta kantatu zuen anaiak ez zuela Miliaren heriotzaren errurik –zeruko mandamentua izan zela–, eta, bidez batez, anaiaren bertute fisikoak goraipatu zituen: gizon txikia zela, bai, baina ongi egina, eta aurpegi ederrekoa. Gainera, gehitzen zuen Milia ederki asko bizi izan zela ate zabaleko etxe handi askoan, giltza sorta handi baten jabe.

Guiçon chipi sotil baten andra çan, Ate arte çabalean oy çan Guilça porra andiaen jabe çan, Onrra andi asco cumplidu jacan.

Eresietan arrunta denez, bataren zein bestearen ahotsak sorta berean gorde dira. Edonola ere, pentsatzekoa da aurrez aurreko norgehiagoka puskaz luzeagoa izango zela –eta ahoz aho igarotakoa besterik ez dela gorde–. Miliaren ahizpak ematen dio beef ari amaiera: Garciaren familiaren aurka egin ondoren, okasioa aprobetxatzen du Arrasateko herria salatzeko: andre gipuzkoarrak gaizki hartu dituen herria dela, eta badirela gutxienez hiru bertara gaizki ezkondutakoak –berriz ere, uler daiteke senarrek tratu txarrak emandakoez ari dela–: “Iturriotz kalean, andra Maria Baldako; Arte kalean, Otsanda Gabiolako; Errebalean, andra Milia Lasturko”.

BEEF DESINKRONIZATUA: FERNANDO AMEZKETARRA VS AZPEITIKO KOLDARRA (1799). Bertsolaritzaren historiako lehen mitoa da Fernando Amezketarra, eta halakoetan ohi denez, zail da jakiten hari buruz kontatzen direnetatik zer den gari eta zer lasto –berari gertatutakoei besterenak erantsi zaizkionez gero–. Edonola ere, 1799ko San Sebastian egunez Azpeitian gertatu omen zitzaiona aproposa da bertso beef-en historian sartzeko. Beefa baino, desinkronizatutako desafio baten istorioa da.

XIX. mende hasieran bertso desafioak ohiko jarduna ziren: bi bertsolari, plaza batean, nork nor mendean hartuko. Han ez zen lehia antzezturik, parekoa zanpatuz soilik irabaz zitekeen, eta gisa horretara ematen zitzaion herriari atsegin ere. Fernando bertsolari azpeitiar baten aurka desafioa jokatzekoa zen. Iritsi zen herriko plazara, baina han ez zegoen inor. Puska batean zain egon ondotik, ostatu batera erretiratzea erabaki zuen, etsiak jota. Ez zuen berehalakoan usteko kontrarioa azalduko zitzaionik, baina ez plazara, ezpada ostatuko atarira, gauez eta azpikeriaz, deiadar betean, kuadrillaren babesean. Fernando kolpetik esnatu eta, gertatzen ari zenaz ohartuta, bitan pentsatu gabe, erantzutera abiatu zen. Adiskide batek geldiarazi zuen, ordea. “Ez estutu, Fernando. Bihar ere Jaungoikoak eguna zabalduko dik bizi denarentzat”. Mozkor kuadrilla kanpoan aupadaka utzita, izarapera egin zuen, zentzuzkoena zelakoan.

Biharamunean, Amezketara abiatu aurretik, Azpeitiko kaleetan barna ibili zen pixka batean, lagunaren esanak gogoan. Halako batean, gorpuzkera ezagun bat bistaratu zuen urrutira. Bera ote zen? Pauso batzuk aurrera eman bezain pronto jakin zuen baietz. Huraxe zuen aukera. Kontrarioa konturatzerako bere mutur parera agertu eta, ez bat ez bi, bezperan isildutako zortzi puntukoa bota zion: Lagunak arturikan, guzizko tirrian, nere billa enbillen bart gau erdian; erronkak botatuaz prestuezkerian, ez dik ongi ematen nork bere errian; egunazko argian, euskara garbian, jokatu nai nian; bañan ez nauk ipini iñon premian.

Eta garaile erretiratu zen, harainoko alfer bidaiak zerbaiterako balio izan zuelako sentipenez.

BEEF ELIZKOIA: ETXAHUN VS BI APAIZAK (1860).

Adinean aurrera egin ahala pertsonak otzantzera egiten duelako ustearen kontra ez dago Pierre Topet Etxahunen bizitza errepasatzea bezalakorik. Barkoxeko koplaria alderrai ibili ohi zen Zuberoan zehar, eskale eta begibakar, baina bizialdi guztian bezain hezigaitz jarraitzen zuen 74 urterekin, Schmarzow erretore alemanarekin sesioa izan zuenean –Zenmartzo deitzen zion Etxahunek burlaizez–. Itxuraz, aberatsekin gozo eta pobreekin zital jardun ohi zuen Schmarzow delakoak. Elizan bertan ere VIP gune moduko bat gordetzen zien herriko handikiei, organoaren azpialdean. Etxahun, Besta Berri egun batez, erretoreak debekatutako tokian eseri zen bere trapu zarpail eta guzti, boteretsu jendearekin aldakaz aldaka. Azkar ohartu zen Schmarzow aldaretik, eta elizatik kanpora zezaten agindu zuen. Etxahunek ez zuen oztoporik jarri. Baina meza bukatzean kanpoan jarraitzen zuen, upel baten gainean eserita, jendea noiz aterako zain. Eta erretorea kanporantz sumatu orduko, 19 ahapaldi bota zizkion, bata bestearen segidan. Tartean hauxe:

Argazkia: Joanes Etxebarria.

Jinkua zelin bada

Zü elizan bezala, Lekü ederren haitatzez, kargüdünak gora, Gü taulapetan girateke, jente gradoz apala.

Jon Etxaiderentzat zipo-bertso horiek dira euskal poesiaren sorta bikainenetakoa. Edonola, Etxahunen arazoak ez ziren hor bukatu. Behin apaizari epelak botata, norengana jo konfesatzera? Elizari zion erraietarainoko gorrotoa kontuan izanik, pentsa daiteke ez ziola lo handirik kenduko zalantza horrek, baina ondoko herriko apaizarengana joan zen, bazterrak nahastera beste ezertara baino gehiago. Bai baitzekien zer-nolako jende modua zen Eskiulako Musde Tiraz erretorea ere: tipo zitala eta bihozgabea. Herriko biolin jotzailearen hiletan bota zituenak horren lekuko: denak dantza miserablean jartzen zituen gizon haren arima pozoituta zegoela, eta herritarrek bekatuan jarraitzen bazuten haren patu bera izango zutela. Pentsatzekoa zenez, Etxahuni aitortza ukatu zion Musde Tirazek. Honek, orduan, apaizen kontrako bigarren round bat bota zuen, ondorengo bi ahapaldiak biltzen dituena:

Sei hilabete dizü egin Eskiulara zirela jin; gerozti sei barrika ardü edan tüzü ordanari: beste sei ukhen bazüntü, bardin edan beitzuntukin.

Eskiulan Musde Tiraz. Barkoxen Musde Zenmartzo, hurak biak perfeit dira, bai herri aizuentako, bena Jinkuk lagün bitza hoiek, nik maitha artino.

Handik bi urtera hil zen, Barkoxen bertan. Ez dago garbi hileta meza zein apaizek eman zuen.

Juan Frantzisko Petriarena Rekondo, Xenpelar . Margolana: Antonio Valverde Ayalde.

XENPELARREN ANTIBEEFA (XIX. MENDE ERDIALDERA, DATARIK GABE). Gipuzkoako ahoz ahoko usadioaren erakusgarri gailentzat jotzen da Xenpelar, argia eta zorrotza bat-batekoan, izugarri emankorra bertso paperak jartzen. Bere bizialdi laburrean –1869an 34 urterekin hil zen, nafarreriak jota– ez zuen erronka faltarik izan. Diotenez, behin Donostiako kuadrilla bat gerturatu zitzaion, desafio susmagarri samar batekin: aurrez aurreko erantzunean abila zela, bai, baina beti doinu bertsuan kantatzen zuela, eta ea zenbateraino zen gai doinu berrietan kantatzeko, Iparragirre bezala. Noski, Iparragirre aipatu zioten Bilintx ez aipatzeagatik, amuari kosk eginez gero Donostiako urretxindor mokokerraren izena atera eta berari komeni zitzaizkion baldintzetan desafioa taxutu ahal izateko. Xenpelar ez zen makala, ordea, eta inoiz erabili gabeko doinuan kantatu zizkien bi bertso, gerora Iparragirre abila dela izenez ezagun egin direnak. Belarriak jaitsita erretiratu ziren donostiarrak. Beste behin, Lezoko Santa Kruz jaietan, herriko bertsolari traketsenaren aurka aritu zen lehian. Juxto eta Lonjinos izeneko parea aritzen omen zen garai hartan herriz herri kantuan, nor baino nor baldarrago, baina txalo zartak jotzen zizkietela eta lainezak hartuta zebiltzan. Juxtok erronka bota zion Xenpelarri: ea nork bota bertso aldrebesagoak. Jendetza bildu zen plazan. Lehia hasi, eta Xenpelarrek ustez aldrebesena zen bertsoa ere dotore botatzen zuen, nahi gabe. Egun hartan Juxtorentzat izan ziren txalorik handienak.

Xenpelarren antibeefa errege egunez gertatu zen. Garai hartan ez zen giro oiartzuarren eta errenteriarren artean, eta Oiartzun inguruan ezezagunik sumatu orduko harrikadaka eta makilkadaka hasten omen zitzaizkien. Iluntze aldera, Xenpelar Ugaldetxo inguruan zebilela, lagun batek abisatu zion: “Hobe duzu etxe aldera goiz abiatu, susmoa dabil Palazio baserriko bileraren kontrako bertsoak zuk jarri dituzula, eta bidean zain dauzkazu batzuk”. Xenpelarrek, kontzientzia lasai, betiko orduan erretiratuko

zela erantzun zion. Iluntzean abiatu zen Errenteriarantz, eta Palazio baserrira gerturatu ahala bertso kantari hasi zen, egurtzeko guardian zeudenek entzuteko moduan. Bat bota zuen aurrena, bigarrena gero, eta hirugarrena amaitzerako atera zitzaizkion bidera, garrasi betean: “Hik jarri hituan bertso horiek!”. Xenpelarrek ezetz. Besteek baietz. Azkenean, hiru bertsorekin konpondu zuen eztabaida Xenpelarrek. Horietatik bi hauek:

Errenteriya’n esan omen du larogei urteko atsuak: “Orroko orretxek para zituen Palaziyoko bertsuak”. Gazte bat balitz eman niozkake belarrondoko batzuak, konfesakizun aundiyak testimoniyo falsuak.

Bertsolariya engañatzeko eskuan madamusela, uste al dezu orrenbestekin engañatutzen naizela? ume txikiyak engañatzeko nola egiña dan pastela, kulparik gabe saldutzen naute Kristo Judasek bezela.

Besteak konbentzituta, joaten utzi zioten azkenean. Lehiaz lehia ibili zena berak egin gabekoengatik egurtu zuten kasik, eta bertsotan eskuratu zuen barkazioa.

GAUZATU GABEKO BEEFA: BILINTX VS HONDARRIBIKO JOXEPA (XIX. MENDE ERDIALDERA, DATARIK GABE). Donostiako kale izendegiak justiziarik egiten ez badio ere jakina da nor izan zen Bilintx. Bertso jarrietan nabarmenduagatik, badirudi gai zela bat-batean aritzeko. Domingo Kanpainari buruzkoak bat-bateko bertsoaren itxura guztia dauka. Zenbait bertsioren arabera, Izturin gaineko sagardotegi batean afari-merienda prestatzen ari zen Bilintx –arrain gorria, zehazki– mando gainean Domingo bistaratu zuenean. Lehendik ere biak teman dezente aritutakoak

Bilintx. Bitoriano Iraolaren marrazkia. 1885, Euskal-Erria aldizkaria.

izaki –eta Domingo Bilintxen bizkarretik barre egin zalea zenez–, ez zuen erasorako aukera galdu: Mando baten gañian Domingo Kanpaña, ez dijoa utsikan asto orren gaña; azpian dijoana mandua da, baña, gañekua ere bada azpikua aña: mando baten gañian bestia, alajaña!

Itxura batean, gizon arteko demako bertso erabatekoa da, Bilintxen ohiko estilotik asko urruntzen dena. Baina badira bat-batekoa ote den zalantza egiten dutenak, hain denez egoki josia. Are, zantzuak badira pentsatzeko Bilintx ez zela aurrez aurreko inprobisazioan oso solte aritzen. Behinola, dozena bat donostiar Hondarribira gerturatu ziren, emakume bertsolari ezagun bat ezagutu asmoz. Joxepa izena zuen, eta ahoz aho zebilen sekulako maila zeukala. Joxepari buruzko daturik apenas dagoen, baina itxura guztien arabera, lore jokoetan

behin baino gehiagotan parte hartutako Joxepa berbera da Bilintxek eta lagunek bisitatu zutena. Elkarren artean bertsotan aritu bai, baina Bilintxek ez zituen aurreikuspenak bete –edo ez zuen eztarria askorik urratu–, laster jakin baitzuen Joxepari ez zitzaiola aski bertsolari iruditu. Minduta, ohorea lokaztuta, sei bertso jarri zizkion. Berak gogoa duenean soilik kantatzen duela arrazoitu ondoren, desafioa luzatzen dio:

Arkitzen baldin banaiz orduan umorez, proga emango dizut lehenagoko ordez, beste iñori baiño gustorago doblez, gero juzga dezagun ezaguera hobez, ia bertsolaria al naizen edo ez.

Pentsa daiteke desafio hura ez zela inoiz gauzatu, bertso sorta hori Bilintxen idazki argitaragabeen artean topatu zenez gero. Edonola ere, emakume batek bere ekimenez gizon bat desafiatzen duen kasu dokumentatu bakanetako bat da –gainontzeko beefetan gizonek esandakoei erreakzionatuz baizik ez dute parte hartzen–.

BEEF HANDIA:

UDARREGI VS PELLO ERROTA (1893-1895).

Bertsolaritzaren historiako beef handiena diru kontuek eragin zuten. Anton Abadiak 1893an Azpeitian antolatutako lore jokoetan bertsolari sorta eder batek eman zuen izena. Saria ez zen nolanahikoa: urrezko ehun libera. Udaletxeko balkoitik aritu ziren bertsolariak, parean ia 5.000 entzule zituztela, eta epaimahaikoan hiru izen handi: Resurrección Maria Azkue, Txomin Agirre eta Felipe Arrese. Laster asko nabarmendu ziren hiru bertsolari besteen gainetik: Joxe Bernardo Otaño –Pedro Mariren osaba–, Udarregi –gerora ezagun egin dena analfabetoa izanagatik bertsoak oroitzeko bere alfabeto propioa sortzeagatik– eta Pello Errota. Saioa izugarri berdindua zihoan, edonola ere: Otaño eta Udarregi nekazariak Pello Errota errotariaren aurka ari ziren herio batean, baina hark sendo

Udarregi. Biktoriano Iraolaren marrazkia. “El Thun Thun” aldizkaria, 1894.

Pello Errota. Argazkia: Indalecio Ojanguren.

eutsi zien, entzuleak erabat poltsikoratuz. Epaileek ez zekiten saria nori eman, baina ikusirik jendea “biba Pello!”-ka zebilela, hura izendatu zuten garaile –ez Otañoren eta Udarregiren aipamen berezia egin gabe–. Denak gustura erretiratu ziren, itxura batean. Handik gutxira, ordea, Udarregik eta Pello Errotak Usurbilen egin zuten topo. “Zer berri Azpeititik?”, galdetu zion errotariak. Udarregik galdera isekatzat hartu, nonbait, eta, erabat minduta, bertsopaper batzuk argitaratu zituen. Orduan hasi zen Beef Handia.

Premiyua eman zioten Pello Errotari, ez dan gauzik esaten ez gerade ari, zerbait luzatutzeko bere lagunari, Juan Jose Alkain edo Jose Bernardori, gezurra ugari sakatu dit neri, triste Udarregi, deskubritu bedi, asko partitu gabe juana da ori.

Zein zen afera? Pello Errotak saria Otaño bere auzoarekin elkarbanatu zuela, Udarregiri ezer eman gabe. Horretarako arrazoirik ote zuen edo ez, hor dago eztabaida. Itxuraz, saioaren aurretik, zerbaiten kexuz zebilen Udarregi, eta Pello Errotak lasaitzeko esan zion, jakitera emanez saria beraiek irabaziz gero elkarbanatuko zutela: “Ez hadi kexa, motel, elkar behintzat ez diagu galduko eta!”. Udarregik erantzun omen zion: “Zuek nahi izanagatik nik galtzen erraza dela uste al duk?”. Pello Errotari komentarioak graziarik egin ez, eta gero, saioa berak irabazitakoan, Otañorekin bakarrik partitzea erabaki zuen. Edo hori dio, behintzat, haren sokakoen bertsioak.

Kontua da Udarregiren bederatzi puntuko hogei bertsoek eztandarazi zutela guztia. Pello Errotak erantzun zion. Gero, Udarregirik kontraerantzun. Otaño ere tartean sartu zen une batez. Udarregik bien kontra jo zuen orduan. Pello Errotaren semea, Migel Anton, sartu zen gero. Udarregik laugarren sorta bat jarri zuen. Pello Errotaren anaia Juan Kruzek ekin zion segidan. Eta une horretatik aurrera kontrola erabat galdu zen: Udarregiren alde idatzi zuten Errikotxiak, Arzakek, antiguotar batek eta beste ezezagun batek –Gazteluk, ziur asko–. Bertsozaleak bataren edo bestearen alde posizionatu ziren, ezinbestean. Aferarekin lotutako 180 bertsotik gora idatzi ziren, ia denak bederatzi puntukoak, Udarregiren heriotza arte iraun zuen liskarrean.

Ohatzean gaixo zela, azken desio bat eskatu zuen Udarregik: deitzeko mesedez Pello Errotari, harekin hitz egin nahi zuela hil aurretik. Abisatu zioten, baina hura iristerako hila zen. Aretoan sartu zen errotaria, eta gorpua inguratzen zuten hiru gizonei begira, txapela erantzi, eta ondorengo bertsoa kantatu zuen:

Ojala ikusi banu onen eriyua, alkarri eskatzeko barkaziyua, animak irabazi dezan premiyua, eindako gaitz guztiyen erremediyua; utzi jeniyua ta inkurriyua, gure salbaziyua da oraziyua, erreza dezaiogun errosayua, au da katolikuen relijiyua.

NESKAZAHARRAREN BEEFA: JOXEPA ANTONI ARANBERRI VS ENRIKE ELIZETXEA (1902).

Bilboko Ibaizabal aldizkariak bertsopaper lehiaketa antolatu zuen 1902an, espresuki bertsogile ezezagunentzat. Hala zioen oharrean: “Bertso alai edo alegreak egin eizuez. Barre egin daigun, negar geuk gura eztogula egin bear izaten dogu, gura dogun baiño sarriago-ta”. Astez aste gai berria proposatzen zuten, parte hartzaileek sorkuntzarako denbora tarte mugatua izan zezaten. “Taberneruen bizimodua” jarri zuten gaitzat lehendabizi, “Aguazillaren bizimodua” bigarren, “Neskazarrak” gero, “Mutilzarrak” segidan.

Joxepa Antoni Aranberri (Sendoa).

Apirilaren 13ko agerkarian atera ziren neskazaharrei buruzko bertso irabazleak, Errenteriako Enrike Elizetxea delako batenak. Neskazaharrak jende maliziatsu eta gorrotagarritzat irudikatzen zituen, bide zuzenetik aldendutako jendaila modura. Konparazio baterako:

“Mutillen batek kalean neri itza egingo balira, kopeta illundu ta alde egingo nuke beste alderdira”. Bañan alperrik orlako ametsak egiten aritzen dira, oiek kalean ikusi eta nork begiratu arpegira?

Sorta hark oihartzun handi samarra izan zuen, laster iritsi baitzen berria Elizetxearen herrira. Joxepa Antoni Aranberri –Xenpelarren iloba, garaitsu hartan 30 urteren bueltan zebilena– erabat ernegatu zen, eta tamainako erantzuna idatzi zion. Itxuraz, Elizetxea hiltzeko zorian egona zen, eta orduan lagundu zioten asko iraintzea leporatzen zion bertso sorta berri horretan: Ibaizabal-en sari txiki bat irabazteagatikan, gogora etorri zaizun guztiya esan dezu gugatikan; nik esan bear banu munduban zaude gaur guregatikan, zu sendatzeko sendagarririk etzan iñungo botikan.

Bere baitarako “harrapa ezak hori!” esanez, bertso jarriak gutunazalean sartu eta Elizetxearen buzoian sartu zituen, gonbidapen batekin: bidaltzeko haiek ere Ibaizabal aldizkarian argitaratzera, eta kasualitatez berriro saririk ematen bazioten gogoratzeko berarekin. Ez zen inoren sinadurarik ageri, baina Elizetxea azkar ohartu zen hura Aranberriren lana zela, eta bizarrak zutik jarri

zitzaizkion. Kikilduta, mesedez barkatzeko eskatu zion, ez zuela sekula pentsatuko bertso haiek halako oihartzunik izango zutenik, Ibaizabal aldizkariaren errua zela gai hori jartzeagatik, berak liburu polit bat besterik ez zuela irabazi nahi, baina neskazaharren gorrotorik ez zuela merezi. Aranberrik eskatu bezala, haren sorta Ibaizabalera bidali zuen, excusatio non petitaz jositako hitzaurre luzea eta guzti. Han ere, tankeratsu, bere burua desenkusatzen zuen: ezin jan, edan eta lo egin omen zebilen. “Beti neskazarrak dakazkit gogoan. Edaten edo jaten asitzean, iduritzen zait edontzian eta erretilluan daudela, eta ori bera gertatzen zait oeratzekoan gelan sartzen naizenean”. Barkamena eskatuz amaitzen du, eta badirudi Aranberrik barkatu ziola azkenean. Behin harekikoak egindakoan, Ibaizabal aldizkariko kajistaren aurka ekin zion, hona ekartzeko luzeegia den beste beef batean.

TRAJE BERRIAREN BEEFA: FERMIN IMAZ VS TXIRRITA (1927).

Ez da Bilintx izan Donostiako kale bertsolari ezagun bakarra. Fermin Imaz izeneko bat ere ospetsu samar egin zen XX. mende hasiera aldera. Arrantzalea zen berez, kaiko zamaketari lanetan aritu zen gero, eta, azkenaldian, arrain saltzaile. Garai hartan, San Tomas egunez bertso saioa ospatzen zen urtero Antzoki Zaharrean, eta Txirrita arduratzen zen kantari nor arituko zen erabakitzeaz. Urteroko kuadrillaren parte izaten zen Fermin Imaz. 1927ko saioa prestatzeko bilerara berandu iritsi zen, ordea. Txirritak arratsaldeko seietarako jakinarazi beharra zeukan erabakia, eta beste batzuen izenak eman zituen. Imaz ziur zegoen berari deituko ziola, traje berria eginarazi baitzuen, saio hartako irabaziekin ordaintzeko asmoz. Easoko Bar Manolon zegoela jakinarazi zioten Txirritaren erabakiaren berri. Amorratuta, txaketa berria airean bota zuen: “Zerekin pagatu behar dut nik orain hau?”. Igande goiz batez, Errenterian azaldu zen Txirritaren aurkako bertsopaperak salduz. Bertsotan emandako beef handienetako baten hasiera izan zen. Bederatzi puntuko hamalau aleetako bat, hau:

Arrazoi aundiyakin egiten naiz mintza, nere entendimentuak ala deritza, teatrora juateko eman ziran itza, bera ori nola dan bertsolarin giltza, nik biar nun agintza nor izan banitza, egin diran gaitza aziyo murritza, lagunak engañatzen zertan zabiltza?

Iturria: Sendoa.

Azkar erantzun zion Txirritak, bederatzi puntuko beste hamabi bertsorekin. Azalpen handirik ez du ematen: Fermin bilerara berandu iritsi zela bitartean edanean zebilelako, eta berak erabakia azkar hartu beharra zeukanez, inguratu zirenekin egin zuela tratua. Ez du okasioa galtzen Imazen zurrutero fama puzteko: Ankak zabaldu eta balantzaka asi, kopeta illunduta begiyak itxi, aurrian zein daguen ezin du ikusi, txandarikan eztiyo iñori nai utzi, oju eta irrintzi, iñork ezetz autsi, orrek nai du bizi guziyen nagusi, iñon ametitzerik eztu merezi.

Imazek erantzun zion berriro, Txirritari “errespetu gutxiko bertsolariya”, “kristau faltsua” eta “alper danen diretoria” deituz, eta epaitegietara joateko mehatxua eginez. Txirritak berriro kontraerasoa: mozkor hutsa zela, andrearekin bananduta zebilela, eta gisakoak. Itxura denez, bosgarren roundean amaitu zen beefa, Imazen azken sorta batekin. Basarrik sarri aipatzen zuen garai bateko bertsolariak behe mailako jendea zirela, eta auzolotsa eragiten zutela beren norgehiagoka negargarriekin, nor zen mozkorren kapitaina, noren andrea ikusi zuten norekin, eta abar. Baliteke, besteren artean, Txirritaren eta Imazen arteko beefa gogoan zuela esan izana.

Fermin imaz. Gipuzkoako Foru Aldundia.

AZKEN BEEFA:

BASARRI VS INAXI ETXABE (1955). Basarriren zenbait sortak ez zuten hark ahotan hainbestetan hartutako ukuilu-girokoek baino goi-arnas askoz gehiagorik. Imanol Lazkanok esana dauka oso kontserbadorea zela, beheko sua baino zaharragoa: “lehengoa dena ona, gaurkoa dena txarra, eta etorkizunari izu izugarria”. Zarauzko frantziskotarren Anaitasuna agerkarira bidali zuen bertso sorta erabat kabitzen da koordenatu horietan. Kutsu moralizante agerikoz, emakume gazteen akatsak zerrendatu zituen sei bertsotan. Horietako bat da ondorengoa: Nobelak ondo irakurrita gabez zinetara irten. Guraso zarrak negar egiñez sutondoan itxogiten. Beren izkuntza bajutzat bota, ta beste bat itzegiten. Noizbait ezkondu, ta asitakoan etxeko lanak egiten, sua nolatan pizten dan ere askok ez dute jakiten.

Oikiako Inaxi Etxaberen eskuetara iritsi ziren bertso haiek. Gertutik jarraitzen zuen Basarri: bere bertsolari gustukoena zen –gutxiri bezala, Uztapide baino gehiago gustatzen zitzaion, bere kantatzeko modu patxadatsuagatik–. Ez zion sekula aitortu, kalean maiz gurutzatzen zuen arren. Basarrik aio, eta berak ere aio. Besterik ez. Baina emakumeen kontrako sorta hura irakurtzean, zeharo minduta, erantzun egingo ziola erabaki zuen. Hilabete batzuetara, sei bertso bidali zituen Anaitasunara, “Oikinako neska” goitizenez sinatuta. Basarriri erantzuten zion, gizonezkoen akatsak zerrendatuz. Esaterako:

Bizio txarrik asko badago gizasemien artian begiratzia naikoa dezu auzo-taberna atian egunero an ikusten dira pozik asko zurrutian jakiñagatik ori dutela bere buruen kaltean.

Ez dira ala ere geldituko patrikak ustu artian.

Bertsoak argitaratu ondotik, Etxabek ez zuen Basarriren berri izan denboraldi batez. Jakingo ote zuen bera zela izengoiti haren atzean ezkutatzen zena? Handik puska batera jakin zuen erantzuna, bere anaia bizarginarenera joan zenean Basarri. Ispilu aurrean eserita, bizar xaflaren zorrotzak kikilduta agian, hala aitortu zion: “Zure arrebak oso ondo erantzun dit”. Eta pentsatzekoa da zinez gustatu egingo zitzaizkiola bertso haiek Basarriri, bere ohiko diskurtsoarekin bat egiten baitzuten: emakumeak bezainbat, gizon gehienak ere bide zuzenetik kanpo ibili ohi ziren harentzat. Ez zion, ordea, Etxaberi zuzenean halakorik aitortu. Berriz ere Zarauzko kaleetan gurutzatu zirenean, elkarri begiratu eta, aio, eta aio.•

TXAKURRA

Lesakan bada gizon handi bat, Bertsotan aritzen dena, Pandemiaren gorabeherekin Txakurra deitu nauena. Ederki dakit zer den okerra Eta zer dugun zuzena, Zer dela eta jarri didate Modu hortako izena?

Hil zaizkigunak lau milioi pasa Zenbatu dira munduan, Euskal Herrian ia sei mila Begiratu inguruan. Gauza bat daukat oraindik ere Ezin sartuta buruan, Zer dela eta ukatzen duten Izan ez balitz moduan?

Zazpiehun kasu baino gehiago Neure begiz ikusiak, Heriotzaren bidez lezio asko gara ikasiak. Batzuk saihestu nahi nituzke nik, Aholkuz adieraziak. Zer dela eta jasotzen ditut Holako hitz itsusiak?

Zenbaitek, baina, gertatuari Egiten diote uko, Konspirazio baten azpian Gaituztela zapalduko. Ideia latz bat bururatzen zait Horiek entzun orduko, Bost mila aldiz ukatu arren Ez dela desagertuko.

Ez dakit zeinek asmatutako Gezur bat omen da dena, Txertoak berriz erdi-pozoia Guztia galtzen duena. Dudarik bada, ospitalera Etor dadila hurrena, Ikusi nahi ez duen hura Da itsurik handiena.

Negazionista batzuek ere Pneumoniaren harira, ospitalera iritsi dira Eta nahiko tira-bira.

Hasieran harro xamarrak baina, Egia hutsa hori da, Arnasa falta zaien unean Ederki umiltzen dira.

Makina saltsa izan ditugu Covid-aren inguruan, Hautatu dugun bizimoduak Jarri gaitu apuruan. Ekonomian, garraioetan Eta zaintzeko moduan, Zoritxarrean zertan pentsatu Asko daukagu munduan.

Nabaria da gauza guztiak Ez direla ondo egin, Agintariek, kazetariek, Eta medikuok berdin.

Gertatu dena onartuz eta Errepikatu ez dadin, Burua martxan ipini eta errespetuan hitz egin (bis).

NI

Kaixo Felix ni naiz lesakarra txakurra deitu zizuna modu polita ez zela aldez aurretikan jakituna baña lortu dut bai lortu ere horrekin bilatzen nuna eztabaidari bide eginez hona nere erantzuna.

Dena ez dela ongi egina ez da hausnarketa txarra. Kazetariek zabaldu duten bertsio bat ta bakarra zalantzan jarri ezina bera ez al da bitxi xamarra zertara dator ados ez dena ixilarazi beharra?

Zuk telebistan, irratietan eta egunkarietan lau haizetara zabaldu duzu beldurra modu denetan sentiaraziz bizitza bera beldurgarria benetan eta iaz hil ziren adina hil zen aurreko urtetan.

Donostiako hospitaleko ZIUek nolako sona hartu duten zu zaren ezkero bertan buru den gizona bapatean uy, gogoratu dut han larri gaixo dagona eta zu niri bertsoak jartzen ze gusto txarreko broma.

ZIZUNA

‘Burua martxan ipini eta errespetuan hitzegin’ erabat ados naukazu Felix zuk botatako hitzekin. Antolatu zen eztabaida bat euskal zientzilariekin zu gonbidatu ta azaldu ez eta hori gu ezjakin.

Negazionista diozunean argudiotan urria gelditzen zara, nahiz ta iraina ez den taktika berria gaitza inorrek ez du ukatzen baina bere jatorria isolatu ez den birus bat da? ze igerlek igerria?

PCR-a diagnosian erabiltzeko hautua nik bezain ongi dela dakizu maltzurkeriz gauzatua hola nahieran darabilzue intzidentzi metatua egoera bat marrazteraino arras manipulatua.

Gorritu gabe aipatze hutsa asintomatikoena lehen algara ta gero datoz haserrea eta pena mediku batek ez ote daki ume batek dakiena ez dela inoiz gaixoa izan sintomarik ez duena.

Txerto esaten diozun horrek zer du? barruan zer dakar? ez du sendatzen, ez du babesten ta hainbat ondorio txar sortzen ari da nik ez dut sartu baña hartu zure bizkar –idatziz noski–ardura oro ta txertatuko naiz bihar.

Zuk badakizu farmakogintzak gutxi daukala ‘santa’tik… iaz espainian 600 miloi medikuek hauengandik jaso zituzten -publikoa danik horrexegatik dakit Euskal Herrira zenbat iritsi ote dira hoietatik.

Nahiz ni ez naizen zientzilaria bertsolariak bagara entzuten ez den ahotsarentzat bozgorailu eta aba. Juanjo Martinez mediku eta zirujau sonatua da bion arteko eztabaidara animatuko al zara?

Hitzak zer duen helburu, haren baitan da edo ez irain noski ni ez naiz nere burua zuritzen hasiko orain. Ulertzeko gai bazara xapo! ta bertzela ere bikain gaizki esanak barkatu eta zure erantzunaren zain.

ADISKIDE MUTIL

ZAR BATI

Gaur nago bertso jario, lagunak geran merio, zertako dezu zurruterako ainbeste jenio? Ezkondu zaitez serio, gizonen gradura io; denbora joanda damututzeak ez baidu balio.

Orain ederki zabiltza, zenbat ate, ainbat giltza, luzarorako ez da izaten olako bizitza. Neskax ederrak dabiltza, norbaiti luzatu itza; edo bestela bidean dezu zure zorigaitza.

Oraindik zaude gordina, zugaitz on baten berdina, baina sasoia ez da izaten betiko egina. Zartzaroaren jakina, mutil zarraren jardina; bakardadeko tristura eta sukalde zikina.

Andregai on baten billa, alaxe izan dedilla, ona usteta txarra gertatu liteke sarrailla. Gero arazoak milla, tarten kutxako kartilla; zenbaitek azkar jorratuko du zure diru pilla.

Emakume asko pikardiz, sarri itxura geiegiz, dirua duten mutil zar oiek enganatzen dabiltz. Lotutakoan uztarriz, ez dirade zure premiz; burua bero izango dezu ankak otzak berriz.

Andreari artzen kontu, kezka eta pentsamentu, da bitartean gizona dabil ipui eta kantu, Inor ez gera kontentu, danok negar eta lantu; gizonak ere sarri ez gera aldareko santu.

Sarri berri itxusiak, pamilitako auziak, garai bateko baratz polita artzen du sasiak. Negar eta karrasiak, esku artzen justiziak; zorionean ez dira bizi ezkondu guziak.

Dauzkagun giza aulkeriz, osatzen gera txarkeriz, kabi goxoak zapuzten dira bizio geiegiz. Bakoitza bere alderdiz, dirua tarteko berriz; ezkondu asko gaur bizi dira mutil zar inbiriz.

Bakoitzak dun jenioa, da tarteko balioa, etxe askotan sumatutzen da negar jarioa. Artu ebanjelioa, edo errosarioa; alkarri barkatutzean dago erremedioa.

Naigabeak eta pozak, guk ez ditugu arrotzak, zalantzik ez da oiek berekin ditula ezkontzak.

Maitasunezko aitortzak, ugaltzen ditu itz-otsak; aberats dira alkar maitatzen dakiten biotzak.

Garai bateko fedea, ez ote gendun obea?

Alde batera utzi genduan Jainkoan legea. Nunnaitikan naigabea, oztu ezinik labea; komeni bada zuzen gaitzazu guztion Jabea.

Adiskide mutil zarra, dadukat esan bearra, suerte onez ixildu bedi daukazun negarra. Maitasunaren indarra, ez da gozatu bakarra; San Antonio bitarteko artu ez da lagun txarra.

EGUNGO EZKONDU ETA EZKONGABEEI

BERTSOAK: UNAI MENDIZABAL

DOINUA: DOZENA BAT BERTSO BERRI

Txomin Garmendia jauna bertsolari ezaguna lehengo alean egina dago bertsotan jarduna. Heldu zitzaidan barruna ta errespetuz laguna bertso hauetan hementxe doa nere erantzuna.

Mutiltzar eta soltero ezkondu gaberik edo lehengo aleko irakurleen artean balego kopeta beltz eta bero haserre xamarrik gero ipiniko zan zure bertsoak kantatu ezkero.

Bikote baten gerizan jarri ta ezkondu elizan egin beharra omen du gradu batzuk igo ditzan. Pentsatzen ipini nitzan sorta hartan esan gisan ezkondu gabe pertsonak ezin al du gizon izan?

Zartagin zikin ta grasa trapurik behin ere pasa mutiltzarrari maiz jartzen zaio narratsaren traza. Bikote baten jolasa ez du izango erraza baldin sukalde bat garbitzeko ez bada kapaza.

Lehen ezkondu eta hala uste zen betiko zala

“ta heriotzak banatu arte...” hitz eman bezala. Gaur denbora joan ahala apurtzea da normala agian hau da harreman baten bide naturala.

Soluzioa denean dagola barkamenean diozu baina nik zalantza bat badut barrenean: pazientzia azkenean bukatzen da gehienean beti barkatu behar duena berdina denean.

Jainkoa eta dotrina aipatu dezu jakina hori bailitzan gaur egungo gaitz hoien aspirina. Dena ez zen kristau fina lehen ere bada majina fede galanta izanagatik galantak egina.

Txomin zure esanera jartzea hobe ote da?

Oraindik nabil ezkongabe ta soltero antzera.

Presarik ez daukat, keba! Baina hemendik aurrera arroza pasa aurretik zerbait saiatuko gera.

Bi ikuskera ezberdin dutenak Unai ta Txomin.

Nik bukaera eman nahi diot aholku batekin: bizitza pozik joan dedin parejan, bakarrik berdin... Hemen bakoitzak nahi duna edo ahal duna egin!

UNAI MENDIZABAL DALA BIDE

BERTSOAK: TXOMIN GARMENDIA (2016-06-17) DOINUA: DOZENA BAT BERTSO BERRI

Unai Mendizabal bertsoz, ni toreatzeko asmoz, nik jarritako dozena bati erantzuten zatoz. Irakurri ditut gogoz, alkartu gerade txaskoz, irakurleak baditut eta orrek ematen dida poz.

Zaude gazte eta gordin, ez dezu nik ainbat adin, ezinezkoa iruditzen zait pentsatzea berdin. Saia gaitezen alegin, al dan gutxien utsegin, gazte-zarretan osasuna ta pakea izan dedin.

Ezkongai edo ezkondu, edo mutil-zar egondu, bakoitzak bere bizimodua bear du sakondu. Zer gogo dun artan ondu, maitetasunez konpondu, ezerren paltik guk ez genduke egingo bagendu.

Nola dote ta arrio, alkarrengan amorio, sukalde eder, koartoak berdin, oia eta armario.

Esaera zarrak dio, otoitz da errosario, egiz maitetasunik ez bada ez dute balio.

Noranaitara joanik, eztai egun bat izanik, etxe askotara bixitatxoak egin da dauzkat nik. Musu gozo ta laztanik, aurki badute azkenik, bertso berritan nik ez det jarri ikusten ez danik.

Mendizabalen galdera, konturatutzen al gera? Izan liteke irabazia da berdin galera. Gora-bera eskallera, naiz ezkondu legera, alde aundia izan liteke gizonetik gizonera.

Au dijoa Unairentzat, bere antzeko askorentzat, da zuentzako alperrik dira otoitz eta mezak. Utzitzen dira errezak, au dakar federik ezak, arrokeriak Iekurik ez du barkamenarentzat.

Paradisoko baratzan, Bibliak or dion trazan, Jaungoiko onak gizona egin zun bere esperantzan, Laister zan bera, zalantzan, Aita Eternoa an zan, gizona pozteko emakumea egina izan zan.

Sarritan nago pentsakor, berri txarrak emen da or, garai bateko maitetasunak ziraden aldakor. Jaunak ez ote gera inor, edo ez ote gera nor? Pamilitako ainbat eraso fedea galtzetik dator.

Zintzotasuna ez det gertu, inork nai banau aztertu, baina ala ere lengo federik ez det nai baztertu. Ezin niteke aspertu, eta Jainkoa eskertu, gaurko pena det gaztedi orri nik ezin ulertu.

Zuk daukazun pentsaera, eta nere jokaera, ezin litezke etorri noski alkarren parera. Gaurtik berrogei urtera, bizirik baldin bazera, orain daukazun pentsamoldetik aldatuko zera.

Nai degun ainbeste zori, ez etortzen edonori, gure inguruz ibilli arren eunka eta eunka txori. Al dana egite ori gustatzen zaigu danori, ondo da baina gaitzikan egin gabean inori.

ZUBEROAKO TXIKITOAK

TESTUA: JOSEBA AURKENERENA

Zuberoa famatua da Euskal Herri osoan, maskarada, pastoral eta baita kantu eta dantza xarmagarriengatik ere. Zuberera bera ere bitxi samarra, exotikoa, egiten zaigu gainerako euskaldunoi. Altxor ederra, beraz, euskaldunok Zuberoan daukaguna. Baina aipatu ditudan horietaz gain, Zuberoan badira bestelako kontuak bigarren edo hirugarren maila batean gorderik gelditzen zaizkigunak. Horietako bat, txikitoak.

Argazkia: Eneko Bidegain.

B

AINA, ZER DIRA TXIKITOAK?Txikitoak edo xikitoak, bere adiera afektiboan, Bortuetako artzainek elkarri, zirikan, norgehiagokan, erabiltzen zituzten erramolde errimatu lizun eta bortitzak ziren.

Allande Sokarrosek aditzera eman zidanez, mendi mazela batetik bestera, ola batetik bestera, oihukatzen omen zituzten. Batzuek desafio modura jaurtitzen zituzten eta besteek erantzun egiten zieten. Zenbat eta urrunagotik botata, orduan eta gordinagoak izaten ziren. Erramolde errimatu horien ondoren, Txikito!!! (edo Xikito!!!) erraten zuten, eta Sokarrosen aburuz, horrekin Orai hik errak! aditzera ematen zioten entzuten zuenari.

Artzainen arteko maleziak eta izterbegien (edo arerioen) arteko norgehiagoka ulertu behar dira txikitoka horretan, horrela aritzeari txikitokan aritzea deitzen baitzioten. Txikitoetan lizunkeriak, emakume kontuak eta itsuskeriak azaltzen ziren.

Jean Mixel Bedaxagarren ustez, desafioa izateaz gain, txikitoek bazuten balio iniziatiko bat, lehen aldiz artzain ibiltzen ziren hamabi-hamahiru urteko muttikoentzat, pitoa, alua, uzkia… eta horrelako hitzak erabiltzean, muttiko horiei gizon helduen munduaren berri ematen baitzitzaien.

Bedaxagarrek garbi adierazi zidan txikitoak bortuetan, gizonen artean, soilik, erabiltzen zirela. Emakumeen aurrean inoiz ez. “Hire arreba nahi nikek nire pitoa sartzeko” eta horrelakoak oso ohikoak ziren txikitoetan, eta, jakina, horrelako probokazio bortitzak bere neurriko erantzun gordina jasotzen zuen, eta, azkenik, horrelako mezu gogorrez osaturiko kate luzea osatzen zuten. Denetik erraten zioten elkarri eta, aunitzetan, horrek artzain horien arteko etsaitasuna areagotzen zuen. Txikitokan aritzea sua pizten edo probokaziotan aritzea zen.

Gaur egun, txikitoak galdu dira, gaur inork ez baitu horrelakorik erabiltzen. Iragan hurbilaren oroitzapena dira. Euskararen gibelatze

traumatikoak eta gizarte aldaketa lasterrak, beste gauza askorekin batera, txikitoen desagerpena ekarri dute.

Jon Mirandek eta Txomin Peillenek txikito paketa argitaratu zuten 1962 eta 1963 urteen artean Parisen plazaratu zuten Igela izeneko aldizkari heterodoxo ospetsuan. Nik dakidala, inprimatu ziren lehenak. 1991n, Etorargitaletxearen bitartez, Patri Urkizuk bi liburukiz osaturiko Lapurdi, Baxenabarre eta Zuberoako bertso eta kantak izeneko bilduma ederra plazaratu zuen. Bigarren liburukian txikito mordo bat plazaratu zuen. 2009an, Allande Etxartek Txikito!!! izeneko liburuxka kaleratu zuen, eta bertan aipatu bi iturri horietan azaltzen ziren txikito guztiak bildu eta plazaratu zituen. Baina Etxartek ekarpen handi bat egin zuen bere liburuxkan, txikito horiek guztiak gaurko grafia normalizatuan eta alfabetikoki antolaturik ezarri baitzituen, eta gainera, txikito guztien ondoan, frantsesezko itzulpena eman zuen. Horiek dira nik segidan, zubereraz eta batuan, emanen ditudan hogeita hamasei txikitoak.

Jean Mixel Bedaxagarrek aipatu didanez, baliteke artzain ibilitako gizon zaharrek oraindik horrelakoak gogoratzea. Baina tamalez, lekuz kanpo, hau da, Bortuetako artzain txaboletatik kanpo, eta txikitoek berez dituzten gordintasuna eta lizunkeria direla eta, inoiz ez diote inori aditzera emango. Hor badago autozentsura moduko bat. Ikus ditzagun, bada, ezagutzen ditugunak. Hasieran Allande Etxartek erabilitako gaurko grafian emango ditut eta, gero, nik batuan egindako moldapena.

Ahari beltxa errekan, pitoa xutik bragetan, jokatzen diat ekarten ez diala pintoaren saria sakolan. Txikito!!!

Ahari beltza errekan, buztana zutik bragetan, Jokatzen diat ekartzen ez duala sakelan pinta bat ordaintzeko adina. Txikito!!!

—

Ahüntzaren büztan txüta, haren peko xilo hütsa, sar ezak, sar südürra, ezkapa ez dakian hütza. Txikito!!!

Ahuntzaren buztan tentea, haren beheko zulo hutsa, sar ezak, sar sudurra, ihes egin ez dakian putza. Txikito!!!

Altxa ezak eria, hunk ezak zelüa, gero ükenen dük üzküan ene ziria. Txikito!!!

Altxa ezak hatzamarra, uki ezak zerua, gero izanen duk uzkian nire ziria. Txikito!!!

Arraultzea bilo gabe, apoa buztan gabe, Hebentik horra ikusten deitzat koskoilak batere bilorik gabe. Txikito!!!

Arrautza ilerik gabe, apoa buztanik gabe, Hemendik koskabiloak ikusten ditiat batere ilerik gabe. Txikito!!!

Aihen Buen hen-doi, gure ahüntza aihenkoi, mendi hortan txikitokan ari direnak oro pixapotetik ardokoi. Txikito!!!

Ongi haientzat tokian (mahastian), gure ahuntza mahasti zale, mendi horretan txikitoka ari diren guztiak pixontziko arnoaren maitale. Txikito!!!

Astoa zelatürik, hi hortan gainen muntatürik, ikusi behar haigü, orano ikusi, alu biloz ürkatürik. Txikito!!!

Astoa zelaturik, hi horren gainean muntaturik, oraindik ikusi behar haugu aluko ileetatik urkaturik. Txikito!!!

Balü ere berrehün haboro, bat aski dik beretako, besteak oro hiri üzkütik sartzeko. Txikito!!!

Berrehun gehiago balitu ere, bat aski dik beretzat, beste guztiak hiretzat, uzkitik sartzeko. Txikito!!!

Banoak bai aitzina, ez beti düt egoiteko aizina, Horaren üzküan sar hadi, südürraz aitzina. Txikito!!!

Banoak bai aitzina, ez baitut egoteko astirik, sar hadi zakurraren uzkian, sudurraz aitzina. Txikito!!!

Belea doa hegalez, bere bizi beharrez, ehün ürtez bizi behar dakiala haren kaka mokorrez. Txikito!!!

Belea doa hegalez, bere bizi beharrez, ehun urtez bizi beharko dik haren kaka mokorrez. Txikito!!!

Bertzaren üzkü beltza, kanfrearen tinta beltza, ütz nezak ixilik, hizan bezalako mütür beltza. Txikito!!!

Pertzaren ipurdi (hondo) beltza, alkanforraren (kanfrearen) tinta beltza, mutur beltz hori, utz nazak isilik. Txikito!!!

Bestaberri Mauleko, Jundane Juhane Lextarreko, ehün ürtez bizi behar dakiala emazte baten alüari belaünko. Txikito!!!

Bestaberri Mauleko, San Joan Lextarreko, ehun urtez bizi beharko duk emakume baten aluaren aurrean belauniko. Txikito!!!

—

Eraikak eria, hunk ezak zelüa, ordüan ükenen dük bai gure zerrama zaharren alüa. Txikito!!!

Altxa ezak atzamarra, uki ezak zerua, orduan izango duk, bai, gure txerrama zaharren alua. Txikito!!!

Erbiak lau zanko, lauak kako, kako badütü, kako, kaka dela hiretako. Txikito!!!

Erbiak lau zango, laurak oker, laurak ongi okertuta, eta kaka hiretzat. Txikito!!!

Erregeren idiak üztartürik, üztar hedeak gorriz tintatürik, ehün ürtez bizi behar dakiala haien adarrak üzkütik sartürik. Txikito!!!

Erregeren idiak uztarturik, uztar-hedeak gorriz margoturik, Ehun urtez bizi beharko duk haien adarrak uzkitik sarturik. Txikito!!!

Gaztañatzea hon dük kolte gei; gerezitzea ere bai taula gei, hi ere arraostatzeko beno alorreko küso gei. Txikito!!!

Gaztainondoa ona duk taketak (hesolak) egiteko, gereziondoa ere bai oholak egiteko, ez haiz erantzuteko modukoa baina bai soroetan txorimalo izateko. Txikito!!!

—

Gerezi beltz jan diat, kakeria badiat, ixilik egoiten ez bahiz ahoala egiten deiat. Txikito!!!

Gerezi beltza jan diat, kakeria badiat, / isilik egoten ez bahaiz ahoan egingo diat. Txikito!!!

Gure artzain hor zaharrak baditik ehün kana berga, / berarentako besteak oro, hiri üzkütik sartzeko. Txikito!!!

Gure artzain-zakur zaharrak baditik ehun taket beretzat, / beste guztiak, hiri uzkitik sartzeko. Txikito!!!

Gure etxean badük lau ardi, lauek zortzi beharri, / ez nük ssekulan izan, orai bezain egarri. Txikito!!!

Gure etxean badituk lau ardi, laurek zortzi belarri, / ez nauk sekula izan orain bezain egarri. Txikito!!!

—

Haintiko hegila, honaintiko nabata, / errabia dakiala zanko arteko kahaila. Txikito!!!

Haraindiko mendixkara, honaindiko haranera, / zango arteko ziria beti gustagarri izan dezaan! Txikito!!!

Haixtür eta kako, horiek dendarientako, hire hortz handi horiek hon lütükek bürdüin arrestelütüko. Txikito!!!

Guraizeak eta jostorratzak jostunarentzat, hire hortz handiak ongi lirateke burdinazko eskuare batentzat. Txikito!!!

Hamar eta sei hamasei, gure labeko bi sukei, txikitoka beno hobe hintzate alor bazterreko küsogei. Txikito!!!

Hamar eta hamasei, gure labeko bi su-egur, txikitoka baino hobe hintzateke inguruko soroetan txorimalo. Txikito!!!

Hebentik hara, bi mendien artekotik, ostadarra sar dakiala gibeleko xilotik. Txikito!!!

Hemendik hara, bi mendiren artetik, ortzadarra sar dakiala atzeko zulotik. Txikito!!!

Santa Engraziko ikuspegia. Argazkia: Lefrancq.

Haxeria badoazü bere xilotik, jarrai zakitzo ondotik, Haboro jakin nahi badüzü, sar zakitzo üzkü xilotik. Txikito!!!

Azeria badoa bere zulotik, jarrai zakizkio bertatik, gehiago jakin nahi baduzu, sar zakizkio zulotik. Txikito!!!

—

Hur bazterrean harria, haren gainen txoria, ikusten deiat hebentik horra kintaleko zorria. Txikito!!!

Ur bazterrean harria, haren gainean txoria, hemendik horra ikusten diat kintaleko zorria. Txikito!!!

Kanfrearen tinta beltza, bertzaren üzkü beltza, ez hiz aurten ezkontüren hizan bezalako mütür beltza. Txikito!!!

Alkanforraren (kanfrearen) tinta beltza, pertzaren ipurdi (hondo) beltza, mutur beltz hori, aurten ez haiz ezkonduko. Txikito!!!

Madalena gainean lano, guree baratzean porrü eta oino, hebentik horra ikusten deiat koskoiletan ehün gunka morpiu. Txikito!!!

Madalenaren gainean lainoa, gure baratzean porru eta tipula, hemendik ikusten ditiat ehun potrozorri-bartza koskabiloetan. Txikito!!!

Madalena gibelean, baita ere aitzinian, kaka ezkapa dakiala mündü ororen aitzinian. Txikito!!!

Madalenaren atzeko aldean, baita aurrekoan ere, kaka atera dakiala jende guztiaren aurrean. Txikito!!!

Oihaneko haltza, haren peko hartza, harek elkiko deik bai, koskoiletako hatza! Txikito!!!

Oihaneko haltza, haren azpiko hartza, horrek igoaraziko dik koskabiloetako atzamarra! Txikito!!!

Orhi püntan lano, gure baratzean porrü eta oino, hebentik eta horra ikusten deiat ehün mila morpiu. Txikito!!!

Orhi puntan laino, gure baratzean porru eta tipula, hemendik ehun mila potrozorri ikusten ditiat. Txikito!!!

Organtzarrak errekan, huren beharrez marrakan, entzün diat, entzün, barda hintzala alü beharrez marrakan. Txikito!!!

Orga handiak errekan, uren beharrez marrakan, entzun diat, entzun, bart hintzela alu beharrez marrakan. Txikito!!!

Satineta zeta hari pasajanta honarat beha hadi, korajerik balinbadük txikitoka has hadi. Txikito!!!

Zetazko soineko dotore hori, pasatzean begira ezak hona! adorerik baduk txikitoka has hadi! Txikito!!!

Sohütan da Üdola, atzaman dü alorra, hebentik hara ikusten deiat ontsa mardo mokorra. Txikito!!!

Sohütan da Üdola, atzeman du alorra, hemendik ikusten diat taket (mokor) handi ederra. Txikito!!!

Ürrützezko pertika, lexarrezko makila, jokatzen deiat, jokatzen, ez dakiala nondik xiko neskatila. Txikito!!!

Urritzezko pertika, lizarrezko makila, jokatzen diat, jokatzen, ez dakiala neskatilari nondik sartu. Txikito!!!

Xikito, diok ala xikito, ez hiz ez hortan kito, gure artzain horak badik ehün kana pito. Txikito!!!

Xikito diok, xikito, ez haiz ez horretan kito, gure artzain-zakurrak badik ehun kanako pito. Txikito!!!

Zibitze, oi Hegiapal o, merkat bideak ere talo, aisa izanen dütük haurrak ere katalo. Txikito!!!

Zibitze, oi Hegiapal o, merkatu bideak ere talo, aisa izanen dituk haurrak hiretik zintzilik. Txikito!!!

Zinka düana, zinka, hasi zaina loditzen pantza, ohart noiz jauzarazi heitan pito mútürreko tzintza. Txikito!!!

Eskaka bahabil, eskaka, laster handituko zain sabela, ohar hadi nire taketako hazia isurtzen delarik. Txikito!!!

Bertsolaritzaren historia soziala

Antxoka Agirreren lana

Sarasuaren hitzaurrearekin

“Etengabeko ikasketa arrosarioa dira kapitulu horiek. Hasi mugimendu honetaz ezagutzen dugun historiaren lehen pausoetatik eta egungo Elkartearen azken arora bitarteko parajeetan, nonahi badira kukuak, okilak eta eskinosoak hoska ibilbide honetan. Eta hasten zara ulertzen ze pajaro klase garen.” Jon Sarasua.

anmal printA HERNIOTIK LESAKARA

IRAKURRIKO DUZUN HAU EZ DA KONTAKIZUN BAT

BAINO. Atzera begiratu eta egiten den edozein errelato da apur bat gezurrezkoa, edo apur bat puztua, edo apur bat komenentziaz sortutakoa, baina behin idazten hasita, hau da I. Señora Sariketaren sorrerari buruzko errelatoa. 2020ko abenduaren 27a da, ez du eguraldi zoragarririk egiten, baina goizean ez du euririk egin, eta, adituen irizpidearen aurka, COVID-19ari aurre egiteko neurriak malgutzea erabaki dute administrazioek. Erkidego batetik bestera ezin mugituta ibili gara ia bi hilabetez Hego Euskal Herrian, baina gabonetako ospakizunen aitzakian, batetik bestera mugitzeko baimena eman dute Gasteizko eta Iruñeko gobernuek. Bestela ere egingo lukete agian, baina baimena besapean, Herniora igotzeko hitzordua egin dute sei lagunek. Bertsolariak dira batzuk, bertsozaleak besteak: Maider Arregi, Udane Mugerza, Saioa Alkaiza, Maddi Ane Txoperena, Maider Gorritiberea eta Eli Pagola. Feministak denak, eta bazterrak nahasten abilak. Pasatu dute Zelatun, eta Hernio puntan, arnasa estututa eta gurutze tartean, batek proposamena: “Señora txapelketa bat egin behar dugu. Bertsolari emakumeek kantatu dezaten. Señora sariketa bat, edo horrelako zerbait”. Ideia hori puzten egin dute maldan behera bidea, eta, bazkalosterako, ideia bat baino zerbait gehiago da Hernio puntako proposamena.

Mahaitik presaka altxatu, eta Asteasura egin dute. Azaroan zen egitekoa II. Pello Errota sariketaren finala, baina pandemia betean, atzeratzea erabaki zuten Harituz Bertsozale Elkarteak eta Asteasuko Udalak. Pare-parean egokitu zaie finala Herniotik jaitsitakoei. Amaia Iturriotz Etxanizek jantzi du txapela, neurri-neurriko saioa eginda. Bigarrenez antolatu dute Pello Errota sariketa, eta lehen aldian bezala, Pello Errotaz ez eze, Mikaela Elizegiz ere akordatu dira antolatzaileak. Iturriotz ere gogoratu da Elizegiz, Mikaelaren marrazkia daraman oihalezko poltsa eman baitiote txapelarekin batera, eta poltsa sorbaldan jarrita kantatu du agurra:

“Mikaela Elizegi/ da gure paisaia,/ ta gaur ginen Erika,/ Izarne, Amaia./ Aldatu nahi ditugu/ doinua ta gaia/ eta zirtoak berez/ daukan esanahia./ Elkar hartuta gaude,/ saretu gera ja,/ ta ez zaigu asko inporta/ besteen epaia.../Elkar hartuta gaude,/ saretu gera ja/ Mikaela, hauxe da/ señoren garaia”. Asteasuko Lege Zaharren Plazan elkartu dira Hernio puntako haizea eta Iturriotzen txapela. (Ironia pixka bat badu kontuak, dena esaten hasita). Señora Sariketaren berririk izan gabe aipatu ditu señorak Iturriotzek, eta dobleko poza eman die horrek. Finala ikustera hurbildutako beste bertsozale eta bertsolari batzuei ere bota digute ideia. Ados, Señora Sariketa antolatuko dugu.

HAUEK EURENEAN ORAIN ERE

Herniotik jaitsitakoei beste dozena bat batu gintzaizkien hurrengo asteetan, gai jartzaile, bertsolari, antolatzaile eta epaileak, eta tokian tokiko lagunek ere egin dute posible saioak egitea. Bertsozale feministak eta bertsolari feministak. Eta bertsozale eta bertsolari feministen lagun feminista ez hain bertsozaleak. I. Señora Sariketa antolatzeko lanetan aritu den taldeari begiratuta, hori aurkitu dugu abanikoan. Saioak antolatzera ohituta dauden bertsozale eta bertsolariek batera egin dutelako izan da posible sariketa, elkarrekin aritzeak eman diolako harrari jaten. Zerbait hutsetik egitearen poz txikiak puztu gaitu, eta kode batzuei plaza berriak ematearen satisfazioak.

SEÑORA, AUTOIZENDAPEN

HORI

Gaztelaniaz erabiltzen da ‘señora’, eta gehienetan ez du tonu gozoegia, baina hitz guztiei eman dakieke buelta. Harritu egiten da batzuetan jendea, baina Iturriotzek txapeldunaren agurrean bezala, zentzu onean esaten dugu askok “zeinen señora zaren”. I. Señora Sariketa antolatu genuela esan genuenetik gehien erantzun dugun galdera izango da “baina señora, zergatik?”. Maider Arregik Berria egunkarian emandako eran-

tzuna baliatu dugu horren ostean galderari erantzun behar izan diogunetan: “Ikusi genuen definitzeko zaila dela, baina denok ulertzen dugula zer den señora bat, eta kontzeptu hori aldarrikatu nahi genuen. Izan ere, emakume indartsu bat da señora bat, ahaldunduta dagoena”.

Praktikak egin ditu señorak señora. Señora da Haizea Arana, femeninotasunaz trufaka Señora Sariketaren finalera inoiz jantziko ez dituen belarritako eta alkandora koloretsuekin agertu zena. Edo Alazne Untxalo eta Saioa Alkaiza, euren animal printik ederrenak jantzita. Edo Amaia Agirre, Lesakako finalera ileapaindegitik

pasata etorri zena. Edo señora dira Aramaioko lehen kanporaketan hirugarren lerroan eseri ziren hiru andreak, hirurogeita hamar bat urtekoak, ez bereziki bertsozaleak, baina saioan beste inork baino barre gehiago egin zutenak. Edo señora da Onintza Enbeita, armairuko zapata takoidun dotoreenak jantzita etorri zena Lesakara. Edo señora dira Mutrikuko Kalbarioko ermita ireki eta barre txikiarekin aldarean bandera morea jartzen lagundu ziguten auzo elkarteko andreak.

Orri osoa bete dezakete adibideek, praktikak egin ditu señorak señora, estetikak ere bai. (Baina zer ez da estetika oholtzan? Eta zer ez da praktika oholtzan?). Bakoitza bere señoratasunak bizi du, baina izenak berak eman du aitzakia helburu asko betetzeko. Belaunaldien arteko loturak egiteko (gutxitan elkartzen dira oholtza batean 17 eta 44 urte bitarteko sei bertsolari), aitzindari sentitzen ditugunei aitortza egiteko (Lesakan “palkora” gonbidatu genituen Arantzazu Loidi, Kristina Mardaras, Rosi Lazkano, Maialen Lujanbio edo Estitxu Arozena, eta zuzenean finalera sailkatu ziren Amaia Agirre eta Onintza Enbeita) eta bertsozaleek plaza askotarikoa izan litekeela jasotzeko. Aldarri egin nahi genuen, aldarri, señoren alde. Baina bigarrenerako sortu du zalantza señoratasunak, eta eman digu zer pentsatua. Transfeminismotik begiratu liteke mundua, baina ez gara beti nahi bezain koherenteak. Emakumeei bakarrik eman behar die ahotsa Señora Sariketak? Nola egin diezaiekegu lekua oholtzan tokirik apenas duten gorputzei?

BAI, BAINA SARIKETA

Behin zerbait antolatzen hasiko, eta sariketa bat antolatu. Señoren artekoa, berria, berritzailea, belaunaldiartekoa, baina sariketa. Lehiak dena egiten du deigarriago, eta bagenekien hori proposamenari forma ematen hasi ginenean. Bi ahoko labana izan litekeela jakinda, lehia ere geureganatu nahi genuen. Bestelako sariketetan edo txapelketako lehian sentitu dezakegun estutasunari iskin egi-

teko modua eman zezakeen Señora Sariketak. Eta eman du. Txapelketak eta sariketak, oro har, eremu oso maskulinizatuak dira oraindik, eta lehiarekiko bizipenak ere horri lotutakoak dira. Beste modu bateko lehia irudikatu nahi genuen Señora Sariketan, baina eutsi egin genion sariketari, besteak beste, sariketa izateak lagundu zuelako giroak behetik gora egin zezan. Epaitzeko moduari ere jarri nahi genion arreta, eta tokian tokiko bertsozale feministak jarri genituen epaile lanetan. Bertsoak banaka eta batetik hamarrera epaitu beharrean, bertsoaldika epaitu zituzten, eta ohiko irizpideez gain, bertsoaldietan “feminismoari

egindako ekarpena” ere hartu zuten aintzat. Amaia Agirre izendatu zuten Lesakan I. Señora Sariketako txapeldun. Txapeldun edo. Señorakeriari eutsi, eta pamela dotore bat brodatzeko enkargua egin genion artisau bati. Estitxu Arozenak jarri zion pamela Agirreri, bederatziko txikian, oilo-larruz aditu genuen Lesakako Arrano tabernako terrazan eseritakoek: “Amaiaren troba,/ bide izango da,/ alperrikan ez dadin/ pasa denbora”. Eder dago pamela Agirreren buruan; etxeko egongelan eskegita duela uste dugu.

ARRAKASTA, SEÑORA ETA ANDREOK

Hitz potoloa da, badakigu, eta neurtzeko adierazle zaila, baina ondo egindakoak ospatu egin behar dira. Bertso plaza askotarikoa dela esaten dugu, eta askotarikoagoa dela azken urteotan. Bertso plaza guztiek dute adostutako kode inplizitu bat, parean dituen bertsozaleen araberako hizkera darabil bertsolariak. Guk, kode berrietan aritzeko bide eman izanaren pozez amaitu genuen I. Señora Sariketa: nahi gabe, edo sariketaren izenari kantu molde bat lotu zaiolako, bizipen antzerakoak zituzten oholtza gainekoek eta ohol-

jositako uneen jabe iluntasuna da.

tza azpikoek. Belaunaldi ezberdinetakoak izan arren, kode bertsuan elkar ulertzeko modua eman zien Señora Sariketak. Ez dugu bolbora asmatu, badakigu gutxi-gehiago bertso plaza denetan gertatzen dela hori, baina kode konpartituak berritu eta zabaldu izanak zerikusi handia du saioetan sortutako giroan.

Elkarrekin oholtzak betetzera ohituta ez dauden bertsolariak elkartu dira sariketan. Batzuk ohituta daude bertso eskolan elkartzera edo saio batzuetan batera kantatzera, baina nekez gertatuko dira sariketa batean I. Señora Sariketan izandako kartelak. Jaialdietan ere, kostata. Umorean asmatu izanaren poza nabarmendu zitzaigun sariketa bukatzean, sariketetan kosta egiten baita umorean asmatzea, eta plazan, gutxiago izaten dira señoren artean umoretik kantatzeko aukerak.

Irakurri duzun hau ez da kontakizun bat baino, oraindik zer kontatua eta zer kantatua baden arren. Pamela etxean du Amaia Agirrek, eta pameladunaren agurra gordeta antolatzaileek, bigarrenerako bidean:

Esti, Maialen, Rosi, garai gogorretan, Kristinan artelanak gizonen obretan, erreka bat sortu zait begi lehorretan, antolatzaileekin nijoa zorretan bidelagun gazteak artistak horretan, segi autopistak sortzen bidezidorretan.•

IKER ZUBELDIA

Noiz izan zenuen lehenengo kontaktua bertsoarekin?

Gaztaroan, astean zehar Beasainen bizi ginen eta bertako La Salle ikastetxean ibili nintzen ni umetan; irakasle bat izan genuen, Juan Mendizabal, azkoitiarra, Xabier Euzkitzeren osaba zela gogoratzen dut. Euskal hizkuntzako testu liburuetan bertsoak zeuden idatzita hanhemenka, eta Ander Murgiondo nire klasekide bati eta bioi bertso haientzako doinuak aurkitzen saiatzeko esaten zigun Juan Mendizabal irakasleak. Geronek buruan geneuzkan doinuekin zein Hitzetik Hortzera saioan entzundakoekin probaketak egiten aritzen ginen, Orioko balearena eta halakoekin, eta behin doinu egokia aurkituta, klase guztiak kantatzen genituen bertsoak. Esango nuke orduan hasi nintzela bertsoarekin esperimentatzen, erdi jolasean bazen ere.

Bertsoarekin jolasean ibiltzetik bertso eskolan izena ematera, urrats txiki bat baino ez… Bertso eskolek garai oparoa bizi zuten laurogeita hamarreko hamarkada hasiera hartan, bertsoaren booma puri-purian zegoen eta olatu hark harrapatu ninduen ni ere… Ordiziako Argi Berri elkartekoak etorri ziren ikastetxera, Goierriko bertso eskola ezagutarazi eta gaztetxoak izena ematera anima gintezen. Eta neuk ere izena eman nuen beste hainbatekin batera. Beste hainbatekin batera, diot, hasiera hartan 60 lagun inguru animatu ginen-eta, Goierriko herrietatik. Beti gertatzen den moduan, ordea, lehenengo klaseetako aparraldi hura baretzen joan zen asteak pasa ahala, eta, gero, taldea txikitzen joan zen.

Nola oroitzen dituzu bertso eskolako hasierako saio haiek?

Ume edo hasiberrien taldea astelehenetan biltzen ginen, eta bertso eskolak bertara joateko autobusa eta guzti jartzen zigun. Bertsoa-

rekin nolabaiteko lotura zuen jende asko ezagutu nuen bertan. Gogoan dut bigarren urtean Aitziber Garmendia ere bertso eskola hartan ibili zela… Ordu eta erdi inguruko saioak egiten genituen. Lehenengo erdian doinuak lantzen genituen Xanti Garmendiarekin, eta, ondoren, Mikel Mendizabalekin koplak osatzen, errimak lantzen eta bertsoarekin zerikusia zuten ariketak egiten aritzen ginen. Asteazkenetan beste talde bat elkartzen zen bertso eskolan, nolabait esatearren helduen taldea edo deitzen genion talde hura, eta urteek aurrera egin ahala, talde hartara igaro nintzen. Euxebio Igartzabal zen talde hartako gidaria. 1991 eta 1996 urteen artean egon nintzen bertan.

Zeintzuk ziren zure erreferenteak bertsoen munduan murgildu zinen garai hartan?

Gogoratzen dut saio askotara joaten ginela. Aitaren bizkarrera igota Lazkao Txiki kantuan entzun izana gogoan dut, adibidez.

Garai hartan jaialdi formatuko saio asko antolatzen ziren, oholtza gaineko saioak, esan nahi dut. Herri guztietan antolatzen ziren halako saioak, eta jende asko mugiarazten zuten. Arantxa Larrea jostunak bertso-kasetez beteriko poltsa bat eman zidan, eta kasete haiek entzuten nituen etengabe. Gerora, baita txapelketetarako entrenatzeko ere! Gaztaroan pasio handiz bizi genuen bertsolaritza. 1997ko Txapelketa Nagusiko finalera joateko, adibidez, Beasaingo geltokian trena hartu beharra genuen, eta haraino eramango gintuen norbait behar eta Legorretako taxistari erregutu genion eramateko. Hura iritsi bitartean, ordea, beste norbaitekin joateko aukera suertatu zitzaigun eta halaxe utzi genuen gizajoa… Modu ero samarrean ibiltzen ginela aitortu beharra daukat, betiere bertsoaren arrastoari segika… Garai hartan hasi zinen eskolarteko txapelketetan parte hartzen. 1993ko eskolartekoan kantatu nuen lehen aldiz, taldeka, Izar Sarriegi, Ikerne Urrestarazu eta Ander Murgiondorekin batera taldea osatuz: taldeko bik lau oinak emanda eta beste biek gaiari erantzunez. Ez genuen finalera pasatzea lortu. Ondorengo urtean, Ekaitz Goikoetxea, Aritz Zeberio, Ander Murgiondo eta laurok osatu genuen taldea, eta finalera iristea lortu genuen arren, bigarren ge-

ratu ginen Oiartzungo taldearen atzetik. Hirugarren ekinaldian, 1995ean, txikien mailako txapela irabaztea lortu genuen. Orduko hartan, Ander Murgiondo eta Nerea Elustondorekin osatu nuen taldea, besteei txikien mailan aritzeko garaia pasa zitzaiela eta. Bereziki deigarria izan zen Nerea Elustondoren kasua: bertsotan kasik hasiberria zen, edo hasi gabekoa ia, eta bat-batean bertso ikaragarriak kantatzen zituen.

Handien mailan ez zenuen eskolarteko txapelketan zorte handirik izan…

Eskolarteko txapelketan parte hartzen jarraitu nuen, handien mailan, 14 urtetik 18ra bitartean, baina ekinaldi haietan ez nuen finalera sartzerik izan. Hortxe atean geratu nintzen urtero-urtero, “puntu erdira geratu haiz”, esan zidaten epaileek aldiren batean… Kontsolamendu moduan esan izango zidatela pentsatzen dut, auskalo… Edozein kasutan, bertso eskolan eta bertsotan gustura nenbilen eta hori zen garrantzitsuena…

Bertso munduak jende ugari ezagutzeko aukera emango zizun, Goierrin batez ere… Bertso munduko sarea zabala da zorionez gure eskualdean. Goierriko bertso eskolan jende askorekin izan nuen tratua; lehenago aipatu ditudan horiekin eta beste askorekin ere bai, Joxe Munduate, Nikolas Zeberio… 18 urterekin lanean hasita kotxeko karneta atera nuen eta Ataungo taldearekin biltzen hasi nintzen, Ekaitz Goiko-

etxea ere tartean zela. Larunbat goizetan biltzen ginen, eta gaztetxoen talde sonatu hura orduan hasi zen bere ibilbidea egiten: Aitzol Barandiaran, Oier Zurutuza, Iban Urdangarin, Haitz Aierbe, Joseba Berasategi zegamarra, eta beste batzuk ere bai. Entrenaldi eta saio onak egin nituen Ataungo talde harekin batera… baita parranda onak ere!

Behin 18 urteak beteta hasi zen zure gorakada. Gorakada ez dakit, baina gazteen mailako sariketetan emaitza hobeak lortu nituen, eta esango nuke urte haietan egin nintzela nolabait esateko “ezagun” bertsoen munduan. 2000. urtean, esate-

rako, Osinalde sariketan kantatzeko aukera izan nuen. Hala ere, orduko hartan errebotez aritu nintzen finalean. Aztiriako kanporaketan kantatu nuen, eta saio hartatik Alaitz Sarasola eta Joseba Barandiaran pasa ziren aurrera. Azken honen aita zendu zen, ordea, Osinalde finalaren atarian, eta, ondorengo sailkatu bezala-edo, niri deitu zidaten.

Bertan egoteko zortea izan genuen bertsozaleok oraindik gogoan daukagu 2002ko Osinalde sariketan eman zenuen erakustaldia… 2001ean kanpoan geratu nintzen, baina 2002an finalean kantatu eta irabazi egin nuen. Gustura aritu nintzen kantuan gau hartan. Osinalde elkartean beste inon ez bezalako giroa sortzen da eta han saio ona egiteko gai den bertsolariak pauso handia ematen du bere burua ezagutarazteko bidean. Bertsoen munduko jende asko egoten da saioa bertatik bertara jarraitzen. Mikrorik gabe, isiltasuna, jendea gainean… ederra da oso. Gogoan dut saio haren amaieran Peña (Anjel Mari Peñagarikano) gerturatu eta honela esan zidala: “Hik esandako guztiarekin ados nagok, baina hire kamisetarekin ez”. Izan ere, Errealaren kamisetarekin kantatu nuen egun hartan, eta bera Athletic taldearen jarraitzaile sutsua da…

Saio hura izan al zen publiko orokorraren aurrean, nolabait esatearren, zure aurkezpen ofiziala?

Lizardi sariketan postu onak lortu nituen behin baino gehiagotan, eta Orixe sariketan ere aritu nintzen kantuan. Aurreko urtean, gainera, Txapelketa Nagusirako Gipuzkoako sailkapen fase moduko bat jokatu zen udaberrian (herrialdeko txapelketa indibidualik egin ez zenez, 2001eko udazkeneko Txapelketa Nagusian nork parte hartu erabaki behar zelako). Oñatin kantatu nuen, eta saio hartatik Ekaitz Goikoetxea eta Jokin Uranga sailkatu ziren. Edozein kasutan, bai, agian esan daiteke Osinaldeko saio hura mugarria izan zela… zenbaitek gau hartako bertsoaldi batzuk gogoan dauzka oraindik ere, eta horrek zerbait esan nahiko du…

Bertso eskolan aritu ez bazina, bertsolari izatera iritsiko al zinen?

Ez dut uste bertsolari izatera iritsiko nintzenik, ezta gutxiago ere. Norberak beretik ere jarri behar duen arren, bertso eskolak egin ninduen ni bertsolari. Egia da nolabaiteko tradizioa bazegoela etxean, izan ere Miel Frantzisko Zubeldia Artxanberri bertsolaria eta artzaina nire birraitonaren anaia zen. Aitari etxean askotan ateraldiak en-

tzundakoa naiz, eta horrek guztiak ere laguntzen dizu zure bidea egiten. Gero, ikastetxean, irakasle jakin batekin topo egitea, hark bultzada txiki bat ematea, une jakin batean jende jakin bat ezagutzea… Hala ere, bertso eskolarik izan ez balitz beste guztiarekin bakarrik ez nintzen ibilbide hau egitera iritsiko. Goierriko bertsolari beteranoen bilkura “sekretu” haietara joaten ere hasi zinen… Astearte iluntzetan elkartzeko ohitura zuen taldetxo hark, Ordizian. 2004an, Zaldibiako Santa Fe jaietan, Iñaki Muruarekin kantuan aritu nintzen eta beren bilkura haietara joateko aukeraz hizketan aritu ginen. Horrela hasi nintzen. Patxi Aldekok garaje moduko bat zeukan, soziedade koxkor bat bihurtuta, eta bertan elkartzen ziren Florentino Goiburu, Patxi Iraola, Iñaki Murua, Euxebio Igartzabal, Iñaki Añei, Mikel Mendizabal, Jexux Mari Jauregi AltzoTxiki, Joxe Mari Aranburu Gabika (Mikel Aranburu bertsolariaren aita) eta Patxi Aldeko bera, besteak beste. Tarteka, gonbidaturen bat ere azaltzen zen. Bertso eskola izan gabe, eskola berezia zen hura. Hutsik egin gabe elkartzen zen talde hura asteartero, orain pixka bat utzita daukaten arren, urteak ere aurrera…

Astearte buruzuri batean afaltzeko elkartu eta bertsotan jo eta su!

Ez pentsa parrandarako elkartzen ginenik; bertsotan egitea zen helburua. Iluntzean, 20:00etan hasten ginen afaltzen, Mari Karmen Barandiaranek, Patxi Aldekoren emazteak, afaria prest izaten baitzuen ordurako.

Kupel zahar bat ere bazegoen hozkailu baten barruan… 21:30ak aldean kantuan hasten ginen, afarian hitz egindako kontuak harturik bertsotarako gaitzat. Mikel Mendizabalek doinuren bat proposatzen zuen tarteka, baina librean aritzen ginen gehienbat. Maila ezberdinetako jendea zegoen talde hartan, baina bakoitzak beretik, serio eta intentsitate handiz hartzen genuen jarduna. Bertso eskola oso ona izan zen hura niretzat, txapelketetan kantatzeko entrenamenduak ere bertan egin izan nituen… 23:00ak aldera arte egiten genuen kantuan, eta, ondoren, erretiratzeko garaia iristen zen. Oso giro berezia sortzen zen. Hamar urte inguru egongo nintzen bertan, eta azkenean, lana, familia eta gainerako kontuak tarteko, joateari utzi nion. Pena txiki hori badaukat, han biltzen

ginenekiko zor txiki bat baneuka bezala, urteak pasa eta bertan biltzen ziren kide batzuk mundu honetatik joan baitira beraiei agur esateko aukerarik gabe… Bizitzak halakoak ditu tarteka…

2007ko Gipuzkoakoa izan al zen zure bizitzako txapelketa?

Agian bai, baina errematea ematea falta izan zitzaidala uste dut. 2003an Gipuzkoako Txapelketako finalerdietan kantatu nuen, Leidorren, eta lau urte geroago koxka bat gora egitea lortu nuen. Plaza asko egiten nituen ordurako, eta bertsoen munduan nire lekutxoa banuela esango nuke. Esan beharra daukat finalera erabat ustekabean iritsi nintzela. Lau aurpegi berri geunden final hartan: Aitor Sarriegi, Beñat Gaztelumendi, Unai Agirre eta ni. Laurok ere, esango nuke sorpresaz har tu genuela, neurri batean, sailkatzea. Txapelketa hartako finalerdietan gauza politak egingo nituela sinestuta joan nintzen bezala, finalean ez nuen gorputzaldi berarekin kantatu. Tentsio ikaragarria bizi izan nuen egun haietan, eta ez nuen finalak eskatzen zuen altueran egotea lortu. Zurrun-

bilo batean banengo moduan sentitu nintzen uneren batean. Adibidez, finaleko saioan kantatzeagatik zenbat kobratuko genuen esan zigutenean, parre txikiak ihes egin zidan niri. Lekuz kanpo nengoen seinale… Saioaren amaieran jendeak zoriondu eta “publikoa mugiarazi duk” eta halakoak esan zizkidaten arren, nire buruarekin triste itzuli nintzen etxera, gehiago egin nezakeen sentipen horrekin.

Ordurako plazan tope zenbiltzan… Segura Irratiko Lierni Elortzak elkarrizketa bat egin zidan 2004an, eta amaieran agenda bat erregalatu zidan bertan saioen datak apuntatzeko. Orduan hasi nintzen nire ibileraren kontzientzia hartzen, eta bai, saio mordoxka nituen ordurako. 2005eko Txapelketa Nagusian kantatu nuen bien bitartean, Idiazabalen, eta artean ume koxkorra zen Maialen Akizuk kartel bat egin zidala gogoan dut, lore txiki batekin. Oroimenean iltzatuta geratzen diren pasadizoak…

Txapelketetako saioak askotan oso linealak izan ohi dira. Zure kasuan, zure ezaugarriak kontuan harturik, sentitu al duzu inoiz zerbait ezberdina eman beharraren presio hori?

Egia da nik beti beste zerbait bilatu izan dudala, gaiak umoretik hartzea edo, gutxienez, kolpea ematen saiatzea. Txapelketetako saioetan, askotan gai jakin bati kantatu behar diogu bertsolari denek. Kartzelan atzera xamarrean kantatzea egokitu zaidanetan, eta besteek zer egingo duten gutxi gorabehera imajinatzen hasita, nik zerbait ezberdina emateko hautua egin izan dut sarritan, betelana egin eta hiru bertso gris kantatu ordez. Entzulearengan bestelako efektua sorrarazten ahalegindu, behintzat. Beti asmatzea zaila da, eta egia da beti berdina eginda ere sorpresa efektua galtzen dela azkenean. Txapelketa batean edo beste edozein saiotan ere bai, oholtza gainean kantuan jartzen zarenerako, jendeak badaki zure berri, aurretik zer egin duzun, nola kantatzen duzun, zer eskaini dezakezun… eta horrekin bizi behar dugu bertsolari guztiok, onerako eta txarrerako.

Txapelketetan, beharbada, saioen formatua ez da egokiena zuk puntuaketan oso goian amaitzeko… Txapelketek hori daukate, puntu banaketa, sailkapena… Hala ere, puntuaketan gehiegi pentsatu gabe aritzea lortu izan dudan aldietan lortu ditut emaitzarik onenak. 2011n, adibidez, plaza asko eginda joan nintzen Txapelketara, eta ez nuen batere maila ona eman. Betebehar edo presio horrekin joanda, askoz okerragoa errendimendua. Apalaren paperetik hobeto aritu izan naiz ni faboritoaren paperetik baino.

Sentitu al duzu noizbait zure bertsokerak edo, modu zehatzago batean esanda, bizitza ikuskera jakin bat bertsotan isladatzeak, inoren arbuioa sorrarazi duenik? Egia esan ez diot horri aparteko garrantzirik eman sekula. Natu-

rarekin harreman handia izan dut nik betidanik, baserri giroa gustuko dut, txakurrarekin mendi buelta bat ematea, artaldeari kasu egitea, behorrei jaten ematea… baita ehizera joatea ere. Naturarekiko harreman horretan oinarritzen da nire bizi ikuskera. Jendeak askotan ezjakintasunetik hitz egiten du, eta jarduera horien alderdi negatiboa ikusten tematzen da. Hala ere, esan bezala, modu naturalean bizi izan dut nik hori guztia. Gauza bat baita norbera zer den, eta bestea zer kantatzen duen. Edonorekin egin izan dut nik bertsotan, mota asko tako saioetan, eta ez bakarrik ustezko nire ezaugarri horietara egokitzen diren saio konkretu horietan bakarrik.

Uste al duzu oraindik ere bertsokera urbanoaren eta baserri girokoaren artean talka hori badenik?

Bakoitzak beretik tira egiten du, baina bereizketa hori gizartean dago gehiago gure artean baino. Niri edozein tokitatik deitu izan

didate eta edonorekin kantatu izan dut. Kuadrilla erdia Beasainen daukat, eta beste erdia Zegaman. Jende ezberdina da, baina elkarrekin ondo ezkontzeko moduan!

Azken urteotan bertsolaritza asko aldatzen ari dela iruditzen al zaizu?

Plaza kopurua jaitsi egin dela gauza nabarmena da, nire ustez. Gaur egun, bertsolari gazteek ez daukate erraza plazan euren lekua aurkitzen. Sariketa eta txapelketek eskaparate onak izaten jarraitzen dute, betiko moduan, baina ez da erraza. Berdintasunaren alorrean urrats handiak egin dira, emakumezko bertsolari erreferente asko dago gaur egun, eta hori gauza ona da. Hala ere, maila oneko bertsolari gazte asko erdibidean geratzeak kezkatzen nau, kantatzeko aukera beharko lukete denek ere. Bestalde, lehiakortasunaren aldekoa izan naiz ni beti, eta umeen txapelketetan lehia puntu hori ezabatzea ez dut egoki ikusten. Jolas egitea ondo dago, baina jokatu ere egin behar da. Oraingo formatua ez dut oso gustuko. Nire garaian eskolartekoak asko eman zidan, eszenatokiko bertigo hori sentitu eta kudeatzen irakatsi zidan, eta oraingo formatuan haur batek nekez ikasiko du halakorik, nire ustez.

Nola uztartzen dituzu bertsogintza jarduna eta egunerokotasuna?

Batzuetan ez da erraza, baina beti antzera xamar ibili izan naiz, eta modu naturalean egiten dudan zerbait da. 2021ean 40 plaza inguru egingo nituen, astero bat batez bestekoa eginda. Kopuru horrekin gustura nago, nire egungo errealitatera ondo moldatzen den kopurua dela uste dut. Ez naiz bertsotatik bizi, eta bolada batean plaza gutxixeago izateak ez dit tentsiorik sortzen. Normala da txapelketa garrantzitsu baten ostean bertan ondo ibili diren bertsolariek aukerak izatea, sari hori merezi dutela uste dut. Txapelketa osteko aparraldia igaro eta saioetarako deiak jasotzen jarraitzen dudala egiaztatzeak asko pozten nau, bestalde.

Plaza batera kantura zoazen unean, zein da eramaten duzun helburua? Zeren bila zoaz plaza batera? Helburua okerren ni ez aritzea, kar, kar! Esate bat da, baina egia da batek lasaitua hartzen duela berak saio txarra egin ostean saioa bera ere osotasunean txarra izan baldin bada. Alderantziz, zerorrek bidean zerbait ona utzi eta gainera besteak ere ondo ibili badira,

orduan poza erabatekoa da. Saio kaxkar batean neronek kolpe on batzuk emateak ez nau asebetetzen. Inguruak asko eragiten du bertsolariaren jardunean: eroso baldin bagaude erraz egingo dugu kantuan, eta bestela, ez. Aste ona izan badut, adibidez. Bertso jaialdi bat antolatzen duen norbaitek zer dela-eta uste duzu Iker Zubeldiari deitu beharko liokeela kanturako?

Onerako eta txarrerako, ez dut uste estandar xamarra naizenik, eta hortik etor daiteke, beharbada, antolatzaileak nitaz akordatzen jarraitzea. Nirekiko fidela den jendea badago, eta beste batzuek, agian, ez naute oso gogoko izango. Edozein kasutan, nik uste niri Iker Zubeldia naizelako deitu izan didatela kanturako, eta ez txapelketa edo sariketa jakin bateko finalista edo irabazle izan naizelako. Alde horretatik, poz txiki hori badaukat. Nire agendaren %80 inguru mahai bueltako saioak dira, eta espero dezagun pandemia txatxu hau behingoz amaitzea, astinaldi ederra eman baitio beste askori bezala nire bertso jardunari… •

KATE MOTZEAN

Bertsolari bat: Florentino Goiburu

Kantukide bat: Julio Soto

Neurri motzean ala luzean nahiago? Habanera, agurretarako. Gainerakoan, gaiaren eta ariketaren arabera, bat edo beste. Aukera oso zabala dago.

Oholtza gaineko jarduna ala afalostekoa? Afalostekoa, bat hartu beharko banu. Agurra etxetik edo bertan, bat-batean. Batzuetan etxetik eta besteetan bertan. Edo etxetik eraman, eta gero, aldatu. Egia da ez naizela sekula agurra asko pentsatzekoa izan. Illunbeko finalerako ez nuen gehiegi landu, adibidez, kotxean egin nuen. Eta hortaz damutu izan naiz tarteka, gainerako kantukideek oso agur landuak eraman baitzituzten saiora.

Entzule bezala gogoan duzun bertso saioren bat? Andoni Egañak 1993ko Txapelketa Nagusiko finalean “Irriparra” hitzari jarritako bertsoa. Tximeletak sabelean diskoan entzun nuen, ordea, ez bertan.

Zuk kantatu duzun saioren bat? Iban Urdangarin eta biok Segurako Elorripe elkartean orain dela urte asko egindako bertso afari bat.

Zenbat bertso dakizu buruz? Asko, ikaragarri, Aitor Sarriegik baino bakarren bat gehiago bai, kar kar kar… (iazko elkarrizketa batean Aitor Sarriegik buruz 1.000 bertso inguru jakingo zituela esan zion Bertsolari aldizkariari).•

NIRE BEGIETATIK

BERTSOAK: IBAN URDANGARIN

DOINUA: AZKEN ARNASA EMAN NAHI NUKE

Bertso sorta bat eskatu eta ia bihurtu naiz harri, boligrafoa ere eskutan ez baitet ibiltzen sarri. Nondik hasi ta nola bukatu, bertsoak nora ekarri. Eskela edo antzekoetan nahiz eta hitzak ezarri, irakurriko dituen bati inoiz ez dizkiot jarri.

Lehen urratsak eman zituen La Sallekoen eskura, ondoren berriz bertso eskolan lagunartea jo muga. Adarrik adar hegan dabiltzan txorikumeen modura, hitzen jolasak erakarrita sartu zen bertso mundura, geldi egoten ikasi ez zuen mutiko rubio hura.

Hala hasi zen herririk herri tantaz-tanta, mantso-mantso, zenbat bazkari, zenbat afari zenbat puru, zenbat baso. Gozatu ala gozaraziaz elkarri emanaz jaso, lanari esker putzu txikia bihurtu zaio itsaso, mahainguruan maitatuena izateraino akaso.

Bare artean jaioa eta bele artean hezia, praile artean ikasia ta artzain artean hezia, lehengo mundua ta oraingoa ontzi berean nahasia, denetik dauka, jakinduria karisma, txispa, grazia, baina batik-bat nor izateko ikuspuntu berezia.

Florentinoren sorginkeria Igartzabalen epela Artxanberriren odola eta Iraolaren txapela, Muruan hitzen dotorezia Lazkao Txikiren papela, goierritarren zatiak batuz puzzle bat balitz bezala, esan daiteke denen onena beretzat hartu duela.

Denen onena errotan sartu, xehetu eta erditu, adar jotzeen maisu zaitugu, tristeziaren mediku. Oraindik ere goraka zoaz, handitu eta handitu, dena ez dedin gai triste eta potoloetan gelditu, bertsolaritzak ere hontako mordoska bat behar ditu.

Historiara pasatuko haiz Iker hik ere badakik, Aizkorripean hire izena idatziko dek oraindik, etorriaren emarietan igeri segi ezak hik, lagun zahar honek bihotz-bihotzez eskerrak ematen dizkik, istori honen parte txiki bat sentiarazteagatik.

ARRANOKO HEGALALDIA

Iraganeko bertsoaldi bat da, baina nik oso presente daukadan saioa da era berean. Ingelesezko present modura gordetzen dudana nire oroimenean.

“Pareja de hecho bezela hau da gure lehenengo aldia”. Halaxe amaitu zuen bertsoa Maialen Lujanbiok duela hemezortzi urte Bergarako Arrano elkartean libreko saioan ari zirelarik. Estitxu Eizagirrek “ze ari zera gure esklusiba medio guztiei saltzen”, erantsi zion.

Badira memorian iltzatuta geratzen diren bertsoak, eta nire begietan eta gorputzean Bergarako bertso afari hark utzi zuen arrastoa. Maialenek eta Estitxuk makina bat bider egingo zuten bertsotan elkarrekin, baina ez

biek bakarrik eta bertso afari batean. Eta nire begientzat ere ziurrenik lehenengo aldia izango zen elkarte hartan ikusia. Hiru emakume bertsolari mahai baten jiran eta martxoaren zortzia baino hilabete lehenago. Ainhoa Agirreazaldegi gaiak jartzen, eta beste biak kantuan. Eta entzule artean gizon eta emakumeak, urteroko bertsozale leialak.

MAIALENLUJANBIO:

Lehenago ziran tripa haundiak orain dira esku finak lehenago ziran puro gizenak orain uran ahaleginak ederki daude kanbiatuta bertsoaren imajinak doinuak dira lehengo berberak baina hitzak desberdinak.

Estitxuk probokaziotik eta ausardiatik jarraitu zion Maialeni, eta konexio berezia sortu zen bertsolarien artean ez ezik bertsolari eta entzuleen artean ere. Une horretan ez zen purua izan piztu zen bakarra. Estitxuren ezpainetan purua eta bertaratu zirenen ahotan algara, lehenengo aldi hark ahogozo bikaina utzi zigun.

ESTITXUEIZAGIRRE:

Zure ustetan keinu hau al da eboluzioan frakaso? ba nere ustez puro txiki bat bertsotan ez da arazo eta gainera hau ikustera gu ohituta gaude oso ez al dezute inoiz ikusi Sara Montiel ta Lizaso?

Argazkiak: XDZ

MAIALENLUJANBIO:

Purotzar horrek sortzen duena nahiko ke ta nahiko laino zu bezelako erretzailerik ez det ikusi gaurdaino nahiz Sara Montiel ta Sebastian nik ez konparatu, koño... Eredu berrik sortu nahio det hoiek imitatu baino.

Ereduak eta moldeak aldatuz joan dira, baita eremuak eta kodeak ere. Ezinbestekoa da zernahi arlotan ereduak ukatea, baina baita, hala komeni denean, ereduei uko egitea ere, eredua erredura izatera iritsi aurretik bereziki. Ereduei eutsi behar zaie, baina eredu zaharrak ere hautsi egin behar dira, eta eredu berriei bidea utzi. Arauek eta ereduek artea eta jenioa

suntsitu egiten omen dute. Bide, adiskide eta adibide ezberdinen erakusleiho da gaur egun bertsoen plaza, eta Señora

txapelketa irabazi ondoko agurrean aitortu nuen moduan “segi autopistak sortzen bidezidorretan”.•

“GERNIKAKO ARBOLA” KANTUA

Trebitsch dela-eta

R

UDOLF TREBITSCH (1876-1918) AUSTRIARRAK GAZTETAN MEDIKUNTZAKO IKASKETAK EGIN BAZITUEN ERE, GERORA ANTROPOLOGIA, ETNOLOGIA ETA HIZKUNTZALARITZA LANDU ZITUEN, ETA EREMU HORIETAN NABARMENDU ZEN GEHIENBAT.Haren lana Austriako monarkiaren azken urteetan kokatu behar dugu, XX. mendearen lehenengo erdialdeko euskalari europarren mugimenduaren barruan. Garai hartan, euskal gaiekiko interesak sekula ez bezalako indarra hartu zuen Europan, batez ere Alemania, Austria, Belgika, Bretainia Handia, Espainia, Frantzia, Holanda, Italia, Polonia, Suitza eta Txekoslovakian, hango zenbait hizkuntzalari eta etnografo euskararekin eta euskal kulturarekin zaletu eta euskal gaiak ikertzen hasi zirelako, euskararen berezkotasunak erakarrita. Arlo horretan, goraipatzekoa da Eusko Ikaskuntzak, Julio Urkijok eta RIEV aldizkariak euskal gaiak mundu osora zabaltzeko egindako lana.

Rudolf Trebitschek, Zientzien Akademia Inperialaren Artxibo Fonografikoarekin lankidetza estuan, zenbait bidaia egin zituen, bere diruarekin ordainduak, soinu grabazioen xerka. Munduan barrena ibili zen, tokian tokiko soinu grabazioak biltzen, osatu nahi baitzuen Vienako Fonograma Artxiboak egin nahi omen zuen disko bilduma. Zehazki, herri hauek bisitatu zituen: Groenlandia (1906), Irlanda (1907), Britainia (1908), Gales, Man uhartea eta Eskozia (1909), eta Euskal Herria (1913). Desagertzeko zorian ikusten zituen hizkuntzak aukeratzen zituen, haien soinu-laginak hartu eta Vienara eramateko. 1906tik 1913ra bitarteko aldi hartan, guztira, 240 grabazio egin zituen.

Lehenengo Mundu Gerran, 1914an, hots, Euskal Herritik etorri berritan, sendagile aritzeko errekrutatu zuten. Hurrengo urteetan, zenbait ospitale militarretan jardun zuen. Bat-batean etnologiarekiko harremana eten egin behar izan bazuen ere, gutun batean adierazten du bere eginkizunek uzten zizkioten tarteetan astia eta gogoa izaten zuela euskal etnologiari buruzko ikerketei segida emateko. Antropologia eta etnologia ez bezala, erietxe militarretan egiten zuen lana ez zuen batere atsegin, bere kontzientziaren kontra zihoalako. Inguruabar haietan bizipoza urritzen hasi zitzaion, eta 1918ko urriaren 9an etsi egin zion egoera hartan irauteari: Judendorfeko erietxean bere buruaz beste egin zuen, Grazetik hurbil, 42 urte zituela.

Ondare handia utzi zuen Trebitschek folklore arloan. Bi lekutan banatuta daude hark egindako grabazioak: gehienak, Vienako Phonogrammarchiven,

Trebitschek berak han utzi zituelako 1913an; eta banaka batzuk, Berlingo Ethnologisches Museumen. Trebitschen soinu bilduma, beraz, erdibituta dago, zati bat Vienan eta beste bat Berlinen.

Rudolf Trebitsch eta Euskal Herria

Groenlandiatik eta hizkuntza zeltak zituzten aipatutako herrietatik etorrita, Rudolf Trebitschek jakin nahi izan zuen ea bazen hizkuntza gehiagorik desagertzeko arriskuan Europan, bere grabaziogintzan jarraitzeko. Phonogrammarchiveko kolaboratzaile Hans Pollakek erantzun zion euskara zegoela egoera penagarri hartan. Hori nahikoa izan zen, Rudolf Trebitsch euskararen mundura hurbil zedin. Hala, Hans Pollaken erantzuna/iradokizuna jaso ondoren, 1912ko abenduan, Trebitschek Hugo Schuchardtengana1 jo zuen, euskal etnologiaren arloan argitaratutako azken testuei buruz aholkua jaso nahi zuelako. Eta Hugo Schuchardtek lehenengo zuzenean, eta gero gutunez, erantzun zion. Euskal Herrira bidaia egiteko laguntza ere eskaini zion. Eta Hugo Schuchardten bidez, Julio Urkijorekin harremanetan jarri zen. Julio Urkijok eragin handia izan zuen Rudolf Trebitschen lanean, eta ez hori bakarrik: Trebitschen ikerketen norabidea berak markatu zuen. Inondik ere, Julio Urkijo izan zen Trebitschek Euskal Herrian izan zuen laguntzailerik behinena. Donibane Lohizunen zuen jauretxean eman zion ostatu Trebitschi, Euskal Herrian egon zen denboran, hau da, 1913ko uztailaren 18tik irailaren 3ra bitartean. Euskal hiztunak ere lortu zizkion fonografo aurrean hitz egiteko. Gainera, Euskal Herrian zehar eraman zuen, batetik bestera, bere autoan, grabazioak egin behar ziren tokietara. Grabazioetan esaten zena transkribatzen eta itzultzen ere lagundu zion, gogotik lagundu ere. Euskalki guztien laginak grabatu zituzten, erronkarierarenak ere bai, gaur egun desagertua bada ere. Garai hartako euskal kulturako pertsona nabarmenen ahotsak grabatu zituzten. Besteak beste, Aranzadi, Broussain, Roby, Azkue, Oianguren, Gregorio Mujika eta Julio Urkijo mintzatu ziren gramofonoaren aurrean. Bonaparteren euskalkimapaz ere baliatu zen, euskalkietako hiztunak hautatzeko orduan. Emandako datu horietan guztietan oinarria harturik, beldurrik gabe esan liteke Rudolf Trebitschen ekimenari eta Julio Urkijoren aholkularitza eta laguntza paregabeei esker dituela

Rudolf Trebitsch.

euskarak bere testigantza soinudun garrantzitsuenetako batzuk.

Rudolf Trebitschek bi asmo ekarri zituen Euskal Herrira: euskalki guztien grabazioak egitea eta euskal etnologiaren bilduma bat osatzea. Ederki bete zituen biak eta, gainera, grabazio musikalak ere egin zituen, euskal ondare musikalaren adierazle. Beraz, bi motatako grabazioak lortu zituen: hizkuntza grabazioak eta grabazio musikalak. Vienara itzuli eta urtebetera artikulu bat idatzi zuen2, Euskal Herrian izandako bizipenen eta egindako lanen lekuko.

1984az geroztik, Bilboko Azkue bibliotekan eskuragarri ditugu Rudolf Trebitschek Euskal Herrian 1913an egindako hizkuntza grabazioen kopiak, Jose Mª Etxebarriak Euskal Herrira ekarri zituelako. Gainera, Jose Mª Etxebarria dugu grabaziook eta euren nondik norako guztiak sakon eta zehatzen aztertu dituena. Hizkuntza grabazioek 130 minutu irauten dute denera, 64 diskotan banatuta daude eta bakoitzak bi minutu inguru irauten du3

1. Garai hartan, Hugo Schuchardt Filologia Erromanikoko irakasle emeritua zen, Grazeko unibertsitatean.

2. TREBITSCH, R., «34. Mitteilung der Phonogramm Archivs-Kommission der kaiserl. Akademie der Wissenschaften in Wien. Baskische Sprach und Musikaufnahmen», Anzeiger der philosophischhistorischen klasse der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften in Wien, Vol XI, Viena, 1914, 1-31.

Euskaraturik: LOPEZ DE ARANA, I. eta M., «Rudolf Trebitsch: euskal hizkuntzaren eta musikaren grabazioak (1913)». FLV (XXX. urtea, 77. zenbakia, 1998ko urtarrila-apirila), 97-117.

Gaztelaniaraturik: LOPEZ DE ARANA, I. eta M., «Rudolf Trebitsch: grabaciones de la lengua y la música vascas (1913)», ETNIKER 11, 1999ko urria, 266-300.

3. Euskarazko hizkuntza grabazioak Austriako Zientzia akademiak argitaratu zituen, 2003. urtean, CDROM batean bilduta: HURCH, B., «Rudolf Trebitsch and Linguistics: his phonographic legacy», in D. Schüller (arg.), The Collections of Rudolf Trebitsch. Basque Recordings 1913, (Sound documents from the Phonogrammarchiv of the Austrian Academy of Sciences. The complete Historical Collections 18991950. Series 5/3), 2003, Viena: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften (OÄW), 1316. 2 AudioCDs, 1 CD-ROM, Booklet with 71 pages, OEAW PHA CD 15.

Hugo Schuchardt.

Garai hartako fonografo bat.

Rudolf Trebitschen euskal grabazio musikalak

Rudolf Trebitschek 1913an egindako grabazio musikalak Berlingo Ethnologisches Museumen daude4 eta Susanne Ziegler eta Albrecht Wiedmann doktoreekin hitzartutako itun batek ahalbidetu zigun behialako grabazio horiei buruzko ikerlan bat egitea, orain arte egin den bakarra5. Grabazio musikalei Trebitsch Basken izena ezarri zieten Berlinen, eta 14 disko edo zilindrotan banatuta daude; horietatik bi (2.208 eta 2.209 zenbakidunak) hizkuntza grabazioen artean ere agertzen direnak. Guztira, 32 minutu irauten dute. Grabazioetarako erabili ziren musika tresnez bezainbatean, guzti-guztiak Vienara eraman zituen Trebitschek, Austriako Etnologia Museora, hain zuzen ere. Gaur egun oraindik Vienan daude, baina Austriako Zientzietako Akademiaren Fonograma Artxiboan, duela zenbait urte hara aldatu zituztelako.

Hau da Rudolf Trebitschen grabazio musikalen zerrenda6:

Euskal grabazio fonografikoa, Trebitsch jaunak Pirinioetan 1913an egina.

__1-4Zurgin bat musikari. Pirinio Atlantikoak Departamendua, Frantzia.

1.

a) Ostalersa, emakumezko ostalari baten kanta. Dantza egiteko kanta. Tuntuna eta txirula (haize-instrumentua).

b) Lili ederra, maitasun kanta. Tuntuna eta txirula.

Julio Urkijo, bere autoa eta Donibane

Lohitzuneko etxea (Urkixo Baita).

Julio Urkixo liburutegia.

2.

a) Satan, demonioaren dantza mozorro-jai batean. Tuntuna eta txirula. b) Turkiarren sartzea, pastoral batekoa, zaharra. Tuntuna eta txirula.

3.

a) Pello Joxepe, kanta satirikoa, lagun batzuek batera kantatua. Tuntuna eta txirula. b) Fandangoa. Tuntuna eta txirula. c) Kauteren dantza, (galdaragilearen dantza), eskuarki txirula bakarrik erabiltzen da.

4.

a) Nafarroa Behereko Zalditeriaren Martxa. b) Barikala, dantza mota bat. c) Italiako baltsea.

4. Grabazio hauek jatorriz zilindro itxurako argizarizko euskarri batzuetan jasota zeuden, eta, Trebitschek egindako euskal hizkuntza grabazioak bezala, Vienako Phonogrammarchiven gordeta egon ziren hainbat urtez. Behinola, grabazio musikal haien kopia bat Berlinera bidali zuten, Ethnologisches Museumera hain zuzen. Urteak joan eta urteak etorri, Vienan zeuden jatorrizko zilindro edo grabazio haiek galdu egin omen ziren, eta pentsatzekoa da Berlingoa dugula jatorrizko zilindroen kopia bakarra. Niri kopia digitalizatua egin zidaten, CD batean bilduta; jatorrizko zilindroen kopia Berlinen geratu zen.

5. LOPEZ DE ARANA, I., «Rudolf Trebitsch-en 1913ko euskal grabazio musikalak (II)», Lapurdum Euskal Ikerketen aldizkaria (XIV. zenbakia), 2010, 89-135.

6. Zerrenda hau Trebitschek egindako zerrendaren itzulpena da. Artikulu honetatik hartu dut: LOPEZ DE ARANA, I., «Rudolf Trebitsch-en 1913ko euskal grabazio musikalak (II)», Lapurdum Euskal Ikerketen aldizkaria (XIV. zenbakia), 2010, 89-135.

The Collections of Rudolf Trebitsch. Basque Recordings 1913.

Rudolf Trebitsch Lehen Mundu Gerrako kontzentrazio-esparru batean grabaziogintzan.

__5-9Igorren hartutakoak, Arratia bailaran, Bizkaia, Espainia.

5. Artolak deuko, Ambrosio Gorostiagak albokaz jotako kanta.

6. Josefa Ealok albokaz eta panderoz jotako kanta.Ahotsa ere Josefa Ealorena da.

7. Seigarrenaren jarraipena.

8. a) eta b)Bi dultzaina eta danbor bat; Sebastian Errasti, Jose Maria Gurrutxaga eta Gregorio Larralde ditugu musikariak. a) Eztaitarra (ezkontza eguna). Antzinako martxa. b) Andre Madalen… Kontsesiri. Kontsesi emakume izena da. Dantza doinua. Fandangoa.

Mapa.Trebitshek grabazioak non egin zituen adierazten dute puntu gorriek.

Baleriano Mokoroa.

9.

a) Baserritarra, dantzatzeko kanta zaharra, letrarik gabea.

b) Porrusalda. Antzinakoa. Doinu honekin arin-arina dantzatzen da. Letrarik gabe. Bi zatitan banaturik: a) eta b).

__10-12Tolosan hartuak (Gipuzkoa, Espainia).

10. Gizon batzuek jotako martxa. Bi txistu eta bi danbolin. Silbote bat eta danbor bat.

11. San Juanen Martxa. 5/8 konpasa. Testua San Juanen ereserkia da. Lau danbolin jotzailek dihardute.

12. Ereserki nazionala: Gernikako arbola. Gizaseme bat kantari.

2.193

Irrintzia, euskal garrasia, Pierre Jendak Donibane Garazin egina.

2.208

Bernhard Haritxelar txirula eta tuntuna jotzen. Atharratze, Pirinio Atlantikoak. Frantzia.

2.209

2.208.aren bukaera.

2.215

Joaquín Arrietak kantatutako herri abesti bat. Markina, Bizkaia, Espainia.

2.236

Demetrio Oiarzabalek kantatutako maitasun kanta. Tolosa, Gipuzkoa, Espainia.

2.237

Maitasun kanta, 2.236.a bezala.

2.244

Jota dantza eta Diana, Venancio Salameraren eskutik. Uharte (Iruñea ondoan).

Gernikako arbola kantua

Ohartuko bide zinenez, irakurle, Gernikako arbola kantuaren grabazioa agertzen da Rudolf Trebitschen grabazio musikalen zerrendan, hain zuzen ere, 12. zilindroan kokatuta. Honela agertzen da kantu hori bildumaren edukien alemanezko zerrendan (jatorrizkoan7):

Euskarazko itzulpena:

“12. Ereserki nazionala: “Gernikako arbola”. Gizaseme bat kantari”.

Kantu ezagun horren aurreneko lekukotasun soinuduna izan daiteke Trebitschek bildutako hura. Datu hauek bildu ahal izan ditugu kantuaren harako grabazio hartaz:

Grabazioko laguntzailea: Baleriano Mokoroa. Grabazioa egin zen herria: Tolosa (Gipuzkoa). Kantaria: Demetrio Oiarzabal botikaria. Musika tresnak: musika tresnarik ez, kantua bakarrik.

Kantak honela dio8:

Gernikako arbola Da bedeinkatuba

Euskaldunen artian Guztiz maitatua.

Gernikako arbola Da bedeinkatuba Euskaldunen artian Guztiz maitatua.

Eman da zabaltzazu Munduan frutua Adoratzen zaitugu Arbola santua.

Eman da zabaltzazu Munduan frutua Adoratzen zaitugu Arbola santua.

Iraupena: 1:46 min

Oharra: Trebitschen hitzak: “Gernikako arbola hau duela ehunka urte landatu zen Gernikan, Espainiako Euskal Herrian, eta esan liteke zuhaitz hori euskaldunen independentziaren ikurretako bat dela. Zilindro honetan ereserki nazionalaren bi ahapaldi entzun ditzakegu. Kantan arbola bedeinkatzen da eta bere fruituak goresten dira. Letra eta musika Iparragirre izeneko batek sortu zituen. Berriro ere 5/8 konpasarekin egiten dugu topo, alegia, benetako euskal konpasarekin”.

Hona hemen kantuaren partitura:

Iparragirreren gitarra (Bizkaiko Juntetxea).

7. Artikulu honetan ikus daiteke alemanezko zerrenda: LOPEZ DE ARANA, I., «Rudolf Trebitschen 1913ko euskal grabazio musikalak (II)», Lapurdum Euskal Ikerketen aldizkaria (XIV. zenbakia), 2010, 89-135.

8. Trebitschen dokumentazioan dagoen bezala transkribatu dut.

Mendeurrena

2013an bete zen Gernikako Arbola kantuaren grabazio haren mendeurrena. Hori dela-eta Berlingo Euskal Etxea-Gernika kultura elkarteak hitzaldi bat antolatu zuen urte hartako maiatzaren 27an, non aurkeztu bainuen Rudolf Trebitschen grabazio musikalei buruz egindako ikerlana. Biharamunean, maia-

Joxe Maria Iparragirre.

tzaren 28an, Leipzigeko unibertsitatean beste hitzaldi bat eman nuen, bertako Euskara Irakurletzak antolatuta. Ehun urte baino gehiago joan dira grabazio haiek egin zirenetik, eta oraindik haien erabilera eskubiderik ez daukagu Euskal Herrian. Kultura arduradunek jakingo dute zergatik.•

Mendeurrena

BELAUNALDI HONEN GALDERAK

ANE

DOINUA: BEHINETABERRIZBERRI POZGARRIZ

Joan den mende amaierako azken-aurreko segundu haietan jaio ginenok, gure zilborraren punta mundu...

Gu beti ume, gu beti gazte, baina beti berandu gu. Zer galdetua badugu berez, baina galdetzen al dugu?

Laurogeita hama-berandukook, dudaz beteta ez eze, historiaren putzu parean galderaz oin-puntak heze... Zuri ala beltz? Ezker, eskubi? Ernai ala GKS?

Ur sakonetan sartu gaitezke baina sakonegi ez, eh!

Bakarrik bizi nahi ote dugu, edo bizi bikoteka?

Alokairua konbentzimenduz ala kutxan hipoteka? Nahi al ditugu haurrak, katu bat, asteburuz furgoneta?

“Eta nahi badut zer?”. Baina hobe dut galdetzea ahopeka.

Umeak nora? (Galdera hau da: Publikoa? Ikastola?)

Igandetan zer? Sofa-zuloa?

Mendi-buelta bat? Futbola?

Pasa al gara gin-tonicera?

Gehiegi al da ron-cola?

Ez al dugu “zer?” asko galdetzen, tokatzen denean “nola?”

Guk zeren alde egingo dugu oihu? Zeren alde barau?

Zenbat iraultza daude egiteke?

Apurtzeke zenbat arau?

Dena eginda zegoenean munduratzeak ito nau; pasatzen al da dena asmatuta dagoenaren uste hau?

Senide zaharren etxe barruko eta kanpoko lan-ordu, aiton-amonen bizi-iraupen gurasoen bizimodu...

Dena ikusi duen munduak gugandik zer espero du?

Eta espero ez duenari zer eskaini nahi diogu?

Zer egin dugu lehengoek gisan, egin ezinda hobeto?

Zeren jarraipen izan nahi dugu eta zeren oinordeko?

Nahiz aurrekoen zenbait konturen lotsa ez dugun gordeko... Norbera ere ez al da beti beste norbaiten ordeko?

Galdera-ikur bat aldatzen bada belaunaldiz, begitartez, Beso nekatuz gabiltzanean aurrekoen estandarteez...

Zer dagokigu? Gaurtik hastea erantzuteko aldartez, guk erantzun nahi ditugun hauek hurrengoei utzi partez.

HERREN

ERANTZUNIK GABEKO GALDEREI JARRIAK

HARITZ

DOINUA: SEMEEZARRIBAINAUK

Erreportaje doia edo primizia, mendeku basatia edo justizia? Zazpi antxumetxoak edo Alizia?

Ez daukat erantzun bat finkoa, itxia; soilik eman dezaket nire iritzia. (Bis)

Batua-Euskalkia, GKS-Ernai?

Tribua sendotzeko egiten da zernahi. Ager-mahaiek behar lukete uler-mahai. Zergatik beti egon defentsiban, ernai? Ez al dugu arrazoiaz gain beste ezer nahi? (Bis)

Hori bada borroka honen bitamina etsaia bera denik ezin imajina. Besteek argituko balute enigma −zapalduz zapalkuntza, baztertuz estigma… Zer eragingo dizu min edo kilima? (Bis)

Parte-hartze prozesu nahiz gune seguru zergatik gure egin nahi ote ditugu? Sistema horizontala, −gu garena buru; nire iritzi, nire arau zein liburu… Horretara biltzeak baina zein zentzu du? (Bis)

Galdera guztientzat ez da erantzunik baina asko horretan sumatzen ditut nik.

Ez badaukazu lanik, balkoirik, lagunik…

Ez da sistema egurtzen ez duzun egunik. Desorekak noiztik du multiplo komunik? (Bis)

Izan ere guztiak goaz berdin jantziz ondorio bakar bat lortzeko instantziz. Ezetz heldu inora detaileak ahantziz kasu partikularrak taldekotu antsiz… Inbutua ez bada jartzen alderantziz. (Bis)

Ziurtasuna al du pertsonak berezko?

Koherentzia beti ote beharrezko?

Bai baten sokan ote daude sei ezezko?

Ta aldatzea sumatzen badut beharrezko? Edo erdibidea da erdi-bidezko? (Bis)

Zenbatek galdetu du nahikoa ote den?

−Zatituta balio baitugu bi heren. Une historiko hau bakearen eden ez bada ere oroit zaitezte bederen zazpi egunean behin hartzeaz atseden. (Bis)

HERRIALDEETA TXAPELKETAK

B

AINA, EZ DIOTE BERTSOLARIEK BAIZIK EKARRI BERRITASUNA TXAPELKETARI. Batzuetan hautatzen ez dugun berritasunak ere egin du bere lekua aurtengoan, gauzak birpentsatzera edo gure alde ez diren lekuetara egokitzera behartzen gaituen horrek. Ongi dakigu orain, azken bi urteetako osasun egoerak zenbat kalte egin diezaiokeen arteari orokorrean eta nola hustu dituen bertsolaritzaren plazak. Pixkanaka, plazak berriz betetzen joan dira, denbora batez bazterrera utzi genituen txapelketek haien lekua hartu dute berriz. Baina goiko erabakitzaileen neurrietara egokitu behar izan dute bertsolariek, bertsozaleek, antolatzaileek, hitzek. Bertsolariek aurpegi erdien aitzinean kantatu dute, begiak eta txalo zaparradak soilik emozioen adierazle izanen zirelakoan. Aspaldiko partez saio baten ikustera etorri ez zirenek ziurtagiri bat eraman dute mugikorrean gordeta, haien eztulak inori kalterik ez ziola eginen segurtatzeko gisan.

Hortan ere izan da berria. Hala ere, ez da txapelketa hortatik aterako dugun gauza nagusia. Egoera zen bezalakoa zela-eta, kanpoko presiotik urruntzeko aukera eman dezakeelako bertsoak. Eta azken bi urteetan hainbeste entzuten den gaia bazterrera utziz, bestelako gaiak plazaratu ditu oholtzak. Egunerokoan denek bizi ditzakegun egoeren aitzinean jarri dituzte bertsolariak, sarri umoretik, sarri gai seriosagoak emanez. Azken boladan ahantzia edo isildua izan den aktualitatea plazara ekarriz batzuetan, eguneroko bizitzak aurrera segitzen duela adieraziz. Makean hasi zen, Donibane Lohizunen bukatu, Ipar Euskal Herriko herri zenbaitetan bere alea utziz. Aurtengo txapelketak, leku gutti duen tokietara ere ekarri du bertsoa; Bardozera, adibidez. Bertsoa leku orotarikoetara ekarriz, euskararen presentzia ere zabaldu ohi da. Etxetik eta ikastolatik kanpo euskaraz soilik bizitzeko esparru bat gehiago sortzen du herrian, herrietan. Bertsozaletuz, jendea euskaltzaletu egiten da eta, egiteko lana oraindik handia dela badakigun arren, azken urteetan bertsolaritzak hartu duen leku gero eta handiagoa nabarmena da. Lehia da txapelketa aipatzen denean burura etorriko zaigun lehen hitzetariko bat, lehiak bere dituen alde on eta txarrekin. Bertsolarien artekoa izan daiteke, eta baita nork bere buruarekiko senti dezakeena ere. Baina, euskarak behar duen lekua ukan dezan ere, hainbat tokitan lehian gabiltza eta urteak joan ahala, txapelketak uzten duena ikusirik, denak irabazle senti gaitezke.

Kanporaketak pasatu eta nabaritzen dira, geroz eta gehiago, apustuak. Nola joanen den finalaurretakoetako sailkapena, nor sartuko den finalera, ea bertsolari berriak ikusiko diren aurten eta, agian, norgehiagokaren misterio horrek atxikitzen gaitu erne. Izpuran jakin ziren 2021eko finalisten izenak. Finala parekidea izan da lehen aldiz, bi bertsolarik parte hartu zuten finalean lehen aldiz. “Bertsolari berriak” sartu zirela finalean entzun izan da aitzineko egunetan. Baina, aspalditik bertsotan ari diren “finalista berriak” izan dira, azkenean, Iparraldeko bertso munduan hain berriak ez direnak. Bertsolari berri

izateak, finalak ekartzen duen ikusgarritasuna azpimarratzen du. Eta ikusgarritasun hori beharrezkoa izan daiteke batzuetan, agian, baina ez diezaiegun finaletan parte hartzen ez dutenei ikusgarritasunik edo talenturik kendu. Azaroaren 13an, beraz, Donibane Lohizuneko pilota lekuan bildu ziren 1.200 pertsona inguru. Ainitzek espero genuen festa eguna izan zen. Azken bi urteetan areto bat jendez betea ikustea ezohikoa bilakatu den garaiotan, bakoitzak, bere ttikitasunetik, handi bihurtu zuen eguna. Azpian egon nintzen, oholtzaren ezker aldean, telebistan saioa komentatzeko lanarekin. Bertsolariak kantuan hasi aitzin, nire aulkitik inguruari egon nintzen begira. Belaunaldi guziak elkartu ziren Donibanen, bertsoaren inguruan. Jendea gogoz eta irrikaz ikusi genuen, bostetatik goiti iraganen ziren lau orduen esperoan. Bertsolariak oholtzara igo eta lehen agurrak hasi orduko lehertu zen publikoa, segidaren gogoz. Txalo zaparraden oihartzuna zabaldu zen, puntarik punta pankartaz apaindua zen pilotalekuan. Ofizioak hasi eta aktualitateari lotutako gaietan murgildu ginen bertsolariekin batera. Gai umoretsuagoetatik ere joan zen saioa eta, ariketaz ariketa, saio borobil bat osatu zuten taula gaineko protagonistek. Azpitik, bertsolarien eta publikoaren arteko lotura sendotuz zihoala nabaritu zen. Finala txapelketa osoaren isla izan zen azkenean. Bakoitzak ekarri zion beretik, ekarri zion ainitz momentuari. Txapelketaren printzipioa denez, izan ziren puntuaketak eta jendea ibili zen buruz burukorako apustuak egiten eta, ondotik, sailkapen orokorra zein izango zen asmatu nahian. Baina lehia, egun bat baino gehiago, festa egun handia izan zela erran nezake.

BETELU

Oroitzen naiz, ttikitan edo behintzat gazteagotan, nola joaten nintzen Xilabako finalaren ikustera. Joan nintzen lehenengo aldiz, 10 urte edukiko nituen, bertso eskolan hasi berria nintzen, eta aitzineko urteetan ez nuen bertsoarekin lotura handirik izan. Taula gainean ziren bertsolariak miresmen handiz begiratzen nituen, lau orduz, adi.

Geroztik, hamar urte baino gehiago pasatu dira. Bertso eskolan segitu dut. Nire bertso ibilbidea hasi, 2016ko txapelketan parte hartu nuen eta, aurten, finala komentatzeko proposamena egin didate. Lehen aldiz finala ikustera joan nintzenetik, gauza ugari aldatu dira eta, hala ere, azaroaren 13an, duela 13 urteko umea bezala sentitzen nintzen batzuetan. Bertsolari batzuek 2008an kantatu zuten berak ziren, miresmen berarekin entzun ditudala uste dut. Orain, bertsotan egiten ikasi dudan arren eta bertsotan ari naizen arren, beste bertsolarien gaitasunak eta erraztasunak beti harritzen nau, eta finalaren egunean, denek harritu ninduten. Aurtengoan, lan berezia egin behar nuen, saioa komentatzearena. Eta ez dakit bertsolariak ezagutzen nituelako gertatu den edo saioa duela hamar urteko begi berekin begiratu dudalako izan den, baina egia da ariketen bukaeran lanaren komentatzea zaila egin zaidala batzuetan. Lan horren egiteko zilegitasun falta bat sentituko banu bezala. Agian, bai baitakit batzuetan zeinen zaila izan daitekeen gustatzen ez zaigun gai bati kantatzea, adierazi nahi duguna bertsotan ezin adieraziz egotea, eta, orduan, lau orduz egon nintzen bertsoak baloratzen, gustatu zitzaidana azpimarratzen, neure buruari aski objektiboa nintzen galdetuz. Baina, metrikatik eta errimetatik harago begiratuz gero, uste dut gure iritzia, nahi ala ez subjektiboa dela, eta, orduan, nire zilegitasun eskasa zalantzan jar dezakedala.

Lehen fasea bukatu eta apustuen momentua iristen da, buruz burukora nor sailkatuko den asmatu nahian. Hor ere ez nintzen busti. Ez nuelako hain segur eta hain argi nor izango ziren pasatuko ziren biak, eta holakoetan bai ez dudala nire iritzia hain zilegitzat hartzen, eta are guttiago telebistan.

Amets Arzallus eta Miren Artetxe. Horiek izan ziren publikoaren txalo zaparradekin batera entzun ziren bi izenak. Biek buruz buruko ederra egin zuten hasieratik bukaeraraino, eta hor ere, komentatzeko orduan, haien lanarekiko miresmena soilik adierazteko gai nintzela iruditu zitzaidan. Hain ttiki sentitu ohi gira holakoetan.

Saioa bukatu, txapeldunaren izena erran eta berriz lehertu zen pilotalekua, bertsolari bakoitzak bere saria jaso eta azken agurra kantatzera hurbiltzen zenean. Sailkapena izan dena izan da bertsolari bakoitzak hunkitu gaituelako eta finala hain polita egin dutelako denek. Saioa bukatu zenean, Gipuzkoako bertsolari batek hala erran zidan: “Hemen maila asko igo da azken urteetan”. Eta uste dut finalak erakutsi zuenak Ipar Euskal Herriko bertsolaritzaren egoera eta sendotzea islatzen duela. Finalean, maila igo zela ikusi zen agian. Baina bertsolaritzak duen lekua ere igo da, azken urteetan bertso eskolen kopurua biderkatu egin da, gero eta bertso saio gehiago antolatzen dira eta Xilaba ere bada lan handi horren emaitza.

Azken agurrean, Mirenek plazara oraindik atera ez direnak oholtzara hurbiltzera deitu zituen. 2021eko txapelketa ere hori izan delako: bertsoa bizi denaren seinale, eta bertsolaritza zabaltzen segitzeko lekua badela denentzat. Bakarkako txapelketa ez dela 24 bertsolariren arteko lehia bat, herri batek elikatzen duen euskararen beste iturri bat baino. Murruak hautsiz, segi dezagun, beraz, herria sortzen bertsoaren eta euskararen haritik.•

Nafarroako berdeak, horiak eta gorriak

UDABERRIAN EGITEKOA ZENA UDA ATARIAN HASI ZEN.Ekainean jokatu ziren Igantzin, Garesen eta Iruritan Txapelketan kantatu ahal izateko sailkapena eskuratzeko hiru saioak. Aurpegi berri zein ez hain berriak ikusi genituen bertsolarien artean, eta, tartean, urte batzuez plazatik kanpora ibilita Txapelketara itzultzeko erabakia hartu zuten Erika Lagoma eta Xabier Silveira. Sailkapen saioetan bertso saio ederrak eginda, aurpegi berriak iritsi ziren Txapelketara. Prest zen, beraz, dena, bertsolariak jardunean hasteko. Udazkenarekin bat, Txapelketa inoiz iritsi gabeko lurretan hasi zen bertsolarien jarduna: Izaban. Nafarroako Bertsozale Elkarteak ahalegin berezia egin du aurten Txapelketa lurraldean bertsolaritza hain presente ez dagoen lekuetara eramateko, horren adierazgarri Izaban egindako lehen saio hura. Izabakoaren ondotik iritsi ziren Tafalla, Zangoza eta Doneztebeko saioak.

Polito joan ziren saio denak, eta bat nabarmentzekotan Tafallako giroa da nabarmendu beharrekoa. Sei bertsolari oholtzan eta horietarik lau, emakumeak. Nafarroako Txapelketan inoiz ikusi gabeko irudia zen hura, garai berri baten adierazgarri, eta etorkizunerako hazi.

Bertsoaldi zehatzetan arreta paratuz gero, aldiz, makina bat dira azpimarratzeko modukoak. Tafallan Saioa Alkaiza eta Alazne Untxalok egindako zortziko txikiko ariketa da horietako bat, Doneztebeko saioan Josu Sanjurjo eta Julio Sotok zortziko handian eginikoa bertze bat.

Bakarkako ariketak kontuan hartuta, Donezteben Josu Sanjurjok ingurumenaren inguruan egindako puntu erantzunak, Julio Sotok semearen biolin errezitaldira joan ez den aita baten paperean egindako saioa, Tafallan Erika Lagomak amatxiri bisita egiten dion bilobaren ahotik kantatuak, Zangozan Saraik soldata kobratu ez duen lagunaren inguruan egindako saio gogoangarria… Ezin denak aipatu, baina, ale eta ariketa gogoangarriak utzi zituen lehen fase hark eta, garrantzitsuena, hurrengo faserako gogoz geratu zen bertsozalea.

Ataka estutzen

Final laurdenetan, aitzineko fasearekin alderatuz, bertso bat gehiago kantatu behar izan zuten bertsolariek. Kartzelako ariketan, bakarka, bi bertso beharrean hiru kantatu zituzten, eta bertsolariei istorioak gehiago garatu eta sakontzeko aukera eman zien horrek. Saio ederrak joan ziren Altsasun, Berriozarren eta Leitzan jokaturiko hirurak. Aspaldi ikusi gabeko konturik ere izan zen tartean.

Leitzakoa zen finalaren aitzinetik azken saioa, eta sarrerak salgai paratu eta azkar batean bukatu ziren. Gauzak horrela, saioa Leitzako Herri Aretotik kiroldegira aldatzeko hautua egin zuen elkarteak, jende gehiago sar zedin bertan. Azkenean, azken urteetako final laurdenik jendetsuena izan zen: 550 entzulek bete zuten Leitzako kiroldegia, Nafarroako bertsolaritza sasoi betean dagoela erakutsiz. Ziur aski, eragina izango zuen Leitzarako egokitutako seikoteak ere: Julio Soto azken txapelduna eta Xabier Silveira zazpi aldiz txapelduna egokitu ziren saio berean, eta bat baino gehiago izango ziren kartelak eragindako morboak deituta sarrera erosi zutenak ere. Azkenean, ordea, ez zen halakorik izan, Eneko Fernandezen osasun arazoak tarteko, Sotok Berriozarren kantatu zuelako, eta Fernandezek, Leitzan.

Altsasun, Berriozarren eta Leitzan jokatutako finalaurrekoetan aise samar nagusitu ziren Eneko Lazkoz, Julio Soto eta Joanes Illarregi. Ikusteko zegoen, ordea, bertze zein bortz bertsolarik osatuko zuten Anaitasunako finala. Ale ederrak izan ziren saio guztietan, eta ezin hemen denak aipatu, baina hona aukeraketa labur eta azkar bat: Eneko Lazkozek eta Ekhiñe Zapiainek Altsasun eginiko hamarreko txikiko ariketa, anai-arreben ikuspegitik; Julio Sotok eta Josu Sanjurjok piano ikasle eta irakasleen paperetan egindakoak Berriozarren; saio berean, Alazne Untxalok eta Saioa Alkaizak 88 urteko aitaren bizioen inguruan egindakoa; Saioa Alkaizak depresioa duen emakume baten rolean kantaturikoa; Sarai Roblesek eta Xabier Silveirak Leitzan zortziko txikian ondurikoa; Eneko Fernandezek eta Iker Gorosterrazuk musikarien paperetik eginikoa; eta Joanes Illarregik 13/13 sumarioan auzipetuta dagoen baten ahotik kantaturiko bakarkakoa.

Aurpegi berriak iritsi ziren finalera —Josu Sanjurjo eta Saioa Alkaiza–, baina finaletik kanpo geratu ziren bertsolariek ere erakutsi zuten gorantz jarraitzen dutela. Finalaren ateetan geratu zen txapelketa bikaina egin duen Sarai Robles, eta erakutsi zuen zer-nolako pausoa eman duen aitzinera txapelketa honetan (eta baita plazan ere). Bide beretik, aipagarria da: Iker Gorosterrazuren eta Alazne Untxaloren lana, ideietan fresko, gaiei beren ukitua emanez; Ekhiñe Zapiainen gaztetasun eta freskotasuna, nola erantzuten duen, zer bertsolaria

den; berriz txapelketan bueltan den Erika Lagoma, Txapelketaren itzuleran zer eta nola kantatua duela erakutsi du. Eta, noski, ezin aipatu gabe utzi gainerakoek egindako lana ere: Mikel Lasarte, Julen Zelaieta (zenbat finaletan kantatu duen!), Patxi Castillo, Endika Legarra, Oier Lakuntza. Denek utzi zuten gogoan gordetzeko moduko alerik.

Hotz kanpoan, barruan bero

Elurra mara-mara eta 1.750 entzule barruan, 3.500 belarri prest bertsolarien jarduna entzuteko. Lehen agurretik beretik argi utzi zuen bertsolari bakoitzak arratsalderako zuen intentzioa. Forman eta mamian ekarpen bat egiteko ahaleginetan zen Soto; nahi zuena kantatzeko gogoz, Alkaiza (arratsalde guztian erakutsi zuen jarreran aitzinsolasa); kartzelan dagoen eta saioa lehenengoz jarraitu zuen laguna gogoan kantatu zuen Fernandezek; gailurrera iristeko gogoz, Joanes Illarregik; inoiz ez bezala bertsotan aritzeko gogoz, Lazkozek; bertsoari indarra eskatu zion Sanjurjok; beretik kantatzeko gogoz aritu zen Xabat Illarregi, eta txapela norbere buruari janzteko aldarria egin zuen Silveirak.

Hasi ziren, bada, lan puntuagarriak, eta gizarte gaietan eroso-edo ikusi genituen lehen ariketan bertsolariak. Nahiz eta, beharbada, Alkaizak eta Sotok egindakoa izan zen denetan nabarmenena, denek utzi zuten ale gogoangarriren bat.

Umore kontuetan bizi eta trebe sumatu genituen bertsolariak, eta berriro ere Alkaiza distiratsuen. Fernandezekin batera osatu zuen ariketa, eta fresko, ganberro, iradokitzaile, erreferentziak sartuz (C tangana, Arrotxapea, Chill Mafia, Joseba Tapia), goitik beherako saioa osatu zuen. Fernandez ere fin erantzunetan, bere paperetik mugitu gabe. Entzutea eta gogoratzea merezi duen bertsoaldi horietako bat. Polito joan ziren bertze ofizioak ere, denek lortu zuten uneren batean publikoarekin konektatzea, nahiz eta, beharbada, freskotasun hori bota genuen faltan entzuleok.

Puntu erantzunetan, aldiz, distira baino irristadak izan ziren nabariagoak. Alkaiza bera izan zen, beharbada, erori ez zen eta ariketari zukua ateratzen asmatu zuen bakarra. Joanes Illarregi ere fin aritu zen lehen bi bertsoetan, nahiz azkenak ihes egin zion. Ariketa exijentea izaten da puntu erantzunetakoa, eta ezin erran bertsolariek bete-betean asmatu zutenik. Ale politak utzi zituzten hamarreko txikiko ariketan ere.

Eta, ondotik, bakarkakoa: zortzi gai, zortzi historia, zortzi pertsona. Saio osoan egin bezala, Alkaizarena izan zen distiratsuena. Berriro ere ertzera eraman zuen bertsozalea, gasolindegi batean lan egiten duen 60 urteko andre baten begiradatik. Ideietan aberats, errimetan eta deskribapenetan zorrotz, gasolindegira bertara eraman zuen entzulea. Eta ebidentzia bat agerian: emakumerik

ez bada finalean, ez dela horrelako mezurik. Hau zen gaia: “Gasolindegi bateko langilea zara. Gaueko txandak luzeegiak egiten zaizkizu”.

N-121A aurrean dudan paisaia Ultzama aldean nago eskutan diesel usaia. 60 urte ia jubilatzeko garaia baina zimurrak pilatzen hementxe daukat bisaia. Uztea nahiz ta litzakeen arimak leukakeen nahia gaua gasolindegian ez baita gauza alaia (bis) nire bizitza delako saltzen dudan erregaia.

Berrogei urteetan ni naiz hemen egon den pertsona depositoa betetzen edota saltzeko horma. Beti diskretu etorri naiz ez makillaje, ez gona arriskupean baitago mostradorean dagona. Baina hala’re beldurrez dabil nere zoriona aizto bat zait bihotzean kamioneroaren broma (bis) zein desberdina litzakeen izanen banintz gizona.

Prekario izatea hori da nere desditxa hutsaren hurrena baita hemen dudan lan baldintza “Kaixo, egun on”, “Kaixo, guapo” gainera jatorki hitza eta otso begiz haiek neri so egiten dabiltza. Hala’re bueltatuko naiz nahiz eta hau dudan bortitza bihar ere argituko du aterako da argi printza (bis). tamalez horrela baita langilearen bizitza.

Alkaizarenaz gain, izan zen bertze bertsoaldi ederrik ere kartzelakoan. Bi nabarmenduko nituzteke guztien gainetik: Sanjurjorena eta Silveirarena. Banandu berri den gizon baten ahotik kantatu zuen Sanjurjok. Berriz ere erakutsi zuen, bere bakarkakoetan zerbait kontatzeaz aparte, gauzak ere gertatzen direla. Eta zer erran Silveiraren bakarkakoaz. Artista da ariketa horretan eta, hainbertzetan kantatu izan dion maitasuna gai hartuta, goitik beherako hiru ale utzi zituen.

Eta behin lehen fasea bukatuta, zalantzak. Agurretik bertatik emana zuen abisua Alkaizak nahi zuena kantatzeko gogoz zela, eta hala sumatu genuen saio osoan zehar. Ideietan sendo, bazterretara begira, errefentziak sartuz, eta behar zenean erantzuten. Goitik beherako saioa egin zuek Alkaizak, txapeldun batek behar duen jarreraz. Ariketa denetan berea emanez, erori gabe eta bakarkakoan, batez ere, distiratsu. Txapelerako hautagai sendoa zen. Zalantza zen, ordea, zeinekin kantatuko zuen buruz burukoa. Ohi baino distira gutxiagorekin sumatu genuen Soto; Joanes Illarregik saio ederra egin zuen, nahiz eta puntu erantzunetan bertsoren batean erori; erregular baina gehiegi nabarmendu gabe Lazkoz. Gainontzekoak, berriz, beheraxeago edo.

Azkenean (anitzen sorpresarako), Lazkoz izan zen Alkaizarekin batera buruz burukoan kantatu zuena, eta behetik gora egin zuen bigarren zatian. Ofizio politak osatu zituzten puntukako ariketan, eta, batez ere, sei puntuko motzean, heriotzaren atarian zain dauden bi lagunen ahotik. Bizi-bizi aritu ziren, baina gaiak eskatutako sakontasunari iskin egin gabe. “Pilula hartu duzu aitzinera jarraitu ahal izateko” zuten bakarkako gaia. Abortatzeko pilula hartu duen 17 urteko neska baten larruan sartu zen Alkaiza, Tourra irabazteko pilula bat hartu duen txirrindulariaren azalean Lazkoz. Bide erabat ezberdinak, baina istorio (hun)ukigarriak bienak ere. Ziur aski, puntutako jardunean egindako potoak urrunduko zion txapela Lazkozi, azkenean hiru puntuko aldeaz nagusitu baitzen Alkaiza, nahiz eta bertan sentsazioa zen puntu gehiagokoa zela aldea.

Anaitasunetik ahizpatasunera

26 urte bete ziren iaz Estitxu Arozenak lehen aldiz txapela eskuratu zuenetik, eta 26 urte geroago berea izan zen txapeldun berriari txapela janzteko ardura. Oholtzan zeuden bertsolari guztiekin ibilia da Arozena, bertsotan batzuekin, irakasle bertzeekin. Bertso-ama kontzeptua erabili zuen kantaturiko bertsoan, eta bai, ziur aski anitzentzat bertso-ama izan da Estitxu. Ziur aski, beraz, txapela edozeini janztea zen berezia beretzat. Sinbolikoki, ordea, bertzek baino indar gehiago zuen Nafarroako lehen emakume txapeldunak bigarrenari txapela janzteak. Izan ere, berak txapela irabazi zuenetik, anitz aldatu da Nafarroako bertsolaritza eta baita bertsolarien profila ere. Bada, ordea, finalean aldatu ez den gauzarik: 2021eko finalean, 1995ekoan bezala, emakume bakarra oholtzan. Eskerrak finala ez den plazaren ispilu, eta 26 urtean poliki, baina aniz-

tasuna iristen ari den plazara. Eta ez genero aldetik bakarrik, gai eta ikuspegi aldetik ere aldatu da bertsogintza, eta hori behar luke etorkizunak ere: gizartearen aniztasuna bertsotan ere ikusgarri egitea.

Eta hori izan da, beharbada, finalean zein txapelketa guztian zehar Alkaizaren lorpenik handienetako bat: gizartearen bazterrak begiratu eta diskurtso anitzak plazaratzea, Nafarroako Txapelketan orain arte plazaratu gabeko errefentziak sartzea —hiritar pentsakera bere osotasunean—, haize berri bat ekartzea, bere begirada eta errealitate propioa erakustea. Edukian sakontasuna eta formulatzeko egokitasuna elkartuz, bertsogintzan heldutasunera heldu dela, alegia.

Eta zer erranik ez, oraindik ere gorago iristeko gaitasuna baduela.

Txapelketa guztian egin bezala, agurrean ere ertzak oholtzaratu zituen. Batetik, euskara gurasoengandik jaso ez duten langileen auzoetako seme-alabak, eta bertzetik, iraultza diren gorputzak.

Besarkada bat langile auzoetako aldera erdaldun seme-alabok hor ikasi dugu euskera eta mundu bat da jaso duguna horrekin batera euskerak behar du ofiziala Lesakatik Cascantera. Eta orain muxu handi bat iraultza den gorputzera ez-bitarra, queer-a, transa marika eta bollera (bis) mundua ederragoa da hurbilduz bazterrera.

Bukaerako agurra aditzearekin bat, bat baino gehiago hasiko ziren hiztegian beraientzat termino berriak zirenak bilatzen. Balio beza horrek hemendik aitzinera ere ikasten jarraitzeko, eta denok bazterrak begiratzen hasteko.•

E

TA NOLA LORTU BERME HORIEK GUZTIAK? HASTEKO, NON, NOIZ ETA NOLA EGIN ZEHAZTU BEHARRA ZEGOEN.Bazirudien 2020ko irailean posible izango zela udazkenean bertan egitea. ‘Udabarria bertsotan’ aurrekanporaketak ere egin ziren, jarraian lehen kanporaketekin hasteko asmoz. Egoera hain da aldakorra egun, ordea… eta Txapelketa atzeratuta geratu zen. Urtebete udalekin berba egiten, aforoak negoziatzen eta osasun neurriak zeintzuk izan behar ziren zehazten. Lortu ziren plazak: kanporaketetan aretoak izango ziren protagonista; finalerdietan, kiroldegiak; eta final handian, azken urteotan bidaide izan den Miribilla. Eta gogora dezagun aretoetako fasea aforo murriztapenekin hasi zela, Durangoko San Agustin Kultur Gunean.

Lehen egun hura berezia zela nabaritzen zen. Talde antolatzaileari Durangaldeko Bertso Eskolako kideak batu zitzaizkion. Lanerako ere dotore jantzita joan ziren batzuk. Egia da ez zela aulki festarik izan (fase osoan, saio bakarrean), baina gauza mordoa zegoen oraindik antolatzeko: bertsolari bakoitzarentzat botila bana eta bina kondoi; saio guztietan atzean lanean jardun duen metalezko figura osatu, eta horri Bizkaiko Bertsolari Txapelketako irudiaren plotterra jarri gainetik (zenbat atzamar galduko ote zituzten bidean hori jartzen zutenek! Hasieran erraza da sartzen, baina gero… komeriak); epaileei eta talde antolatzaileari mahaiak prestatu; ziurtatu soinu-teknikariari txapelketako sintonia eman zaiola eta ez Chill Mafiaren azken “edozer” hori… Bada, zenbatzen hasiz gero, beste urteetan adinako lana zegoen.

Entzuleak, ordu bi eta erdiren ostean, asebeteta zihoazen etxera. Baina hutsik uzten zuten lekuan bazegoen zereginik eraikitako guztia deseraikitzen. Bertsoaren tankera hartzen diot batzuetan: bertsolariak bertsoa barrutik eraikitzen du; ondoren, ahotik atera ahala eraikina bukatzeko; eta, barrutik atera artean, barruan, deseraikitako formak geratzen dira; beste bertso bat eraiki behar da. Bada, antolakuntzan berdin. Saio baterako eraiki, eraikitakoa entzuleak aprobetxatu, eta, behin saioa bukatzean, deseraiki, hurrengo saioan beste era batera baina forma mantenduz eraikitzeko.

Urte luzez forma horiek mantentzeko ardura izan duten pertsona bi dira abenduaren 18an txapeldunari txapela jarri zioten Joseba Etxebarria eta Moises Enbeita. Elkartean urte asko daraman jendeak badu horiek biek egin duten lanaren berri. Herriz herri joan, eta, isilpeko lana euren gain harturik, aurretik aipatutako eraikuntza hori ezin hobeto egin dadin inplikatzen diren pertsona bi dira. Baina bertso eskoletan dauden gazteek ere, modu lausoagoan bada ere, badute Etxebarriaren eta Enbeitaren berririk. Badakite beti daudela lanerako prest, badakite behar den lekuan esku bat botatzen ari direla, badakite saioan ezinbestekoak direla. Eta Etxebarria eta Enbeita, era inkontziente batean, bertso eskolako gazteen eredu bilakatzen dira une horretan. Gazteek hori edaten badute, gauza bera eskaintzeko grina izango dute. Eta hor etorriko da, aurreko urteetan gertatu den bezala, belaunaldi aldaketa talde antolatzailean.

Sariemaile bezain saritu izan ziren, ondo merezita, Etxebarria eta Enbeita. Eta sariemaile bezain saritu izan ziren baita elkartean dauden azpitaldeak ere. Horietako bat da talde komunikatzailea, zeinak, talde antolatzailearekin elkarlanean, saioetako eraikin hori ondo eusten lagundu baitu. Txapelketa aurreko hilabeteetan gauza asko eztabaidatu behar izan dituzte (baita Txapelketa martxan zegoelarik ere) eta multimedia edukiak sortu dituzte.

Sariemaileak izan ziren epaileak. Epaileek ere saritzen dutelako. Akatsak zigortu dituzte, eta epaileen zorroztasuna baliteke Bizkaiko bertsolaritzak egin duen gorakadaren isla izatea. Izan ere, lehen saiotik igarri ziren Txapelketak ekarriko zituenak: alde batetik, maila igo zela eta estua bezain garestia izango zela fasez fase aurrera egiteko lehia; eta bestetik, epaileek lan zailak izango zituztela epaitzeko orduan, maila oso berdindua baitzegoen, eta, bertso bat bestea baino hobea zela ebazteko, detaile txikietara jo beharko baitzuten. Bertsozaleek zituzten sentsazioekin alderatuta, emaitzak aldakorrak izan ziren kasu batzuetan. Zergatia argi dago: bertsoak egiten zuen funtsezko ekarpenak gehiago balio zuen dotoretasunak eta itxurak baino. Beti da horrela, berez. Baina badirudi urteak igaro ahala epaileen belarriak zorroztu egin direla, bertsozalearenak zorroztu diren bezala. Bizkaiko bertsogintzan exijentzia beti izan da handia epaiari dagokionez. Baina, teknikoki zein eduki aldetik, azken bost urteetan aldaketak egon dira, eta bertsoen eta gaien maila gora joan diren heinean, epaileen exijentzia ere gora joan da. Hori dela-eta gertatu dira, besteak beste, sorpresak.

Exijentzia hori izan dute, hain zuzen ere, gai jartzaileek. Exijentzia, bistakoa denaz soilik berba ez egiteko. Zaila da gaiak sortzeko erronkari aurre egitea

mundu mailako pandemia baten erdian. Koronabirusa aipatu behar duzu, baina ez gehiegi; bere bitartez beste gai batzuk bidera ditzakezu, baina ez bertsolariak birusari buruz soilik aritzeko arriskuarekin. Garai tranpatiak dira gai jartzaileentzat, bai plazako saioetarako, bai txapelketako saioetarako. Halere, gaiak, oro har, egokiak izan ziren. Exijentzia hain handia ari da (gara) bihurtzen, batzuetan bertsolariari berari ere ahaztu egiten zaiola bigarren buelta gabeko edo asmo berezirik gabeko gaiak ere existitzen direla. Gai jartzaile taldeak jakin du ofizio bakoitzean giro aproposena sortzen. Gerta zitekeen ariketa berdinean gai oso desberdinak egokitzea, gaiak gizartean duen pisuari dagokionez. Baina ezagutza aldetik, jakintza handia eskatzen zen ofizio gehienetan (8ko txikian salbuespena, gaiak askoz sinpleagoak eta beste helburu batekin jarriak izan ziren). Protagonista izan zen gaietako bat zaintzarena izan zen. Pandemiak erdigunean jarri duen gaietako bat da, baina aspalditik presente dagoena gizartean. Txapelketak jakin du gaiari adarrak ateratzen eta, birusaz berba egin edo gogoratu gabe, haziak jartzen, bertsolariek fruituak erein zitzaten. Baina ez da gaia zuzen eta ondo irakurtzea. Oholtzan bertsolarientzat helduleku izan dira, eta oholtzan gai jartzaileen eta bertsolarien arteko elkar zaintza igarri da.

Ez baitute izan lan errazik bertsolariek. Are zailagoa bihurtu zen Txapelketa urtebete atzeratzean. Baina edizio hau urtebete atzeratzearen abantaila izan da, gorago esan bezala, sorpresak bizitzea. Datuak soilik kontuan izanik, azken sei edizioetan ez zen 30 urte baino gutxiago zuen txapeldunik atera. Finaleko batez besteko adina 30’75ekoa zen (Jone Uriak esana finalaren aurreko prentsaurrekoan). Lehen aldiz, 2000ko hamarkadan jaiotako bertsolari bat aritu zen kantuan. Lehen aldiz, emakume bi, buruz burukoan. Izenburu asko utzi zituen finalak. Txapelketak aire freskoa ekarriko zuenaren sentsazioa zegoen, eta, saioak aurrera joan ahala, horixe bera ikusi zen. Erdiak baino gehiago ziren 30 urtetik beherako bertsolariak (25), eta bertsolari bakoitzak zuen haize freskoaren ekarpena egiteko asmoa. Garazi Navarroren fintasuna, Asier Alcedoren edo Ibai Amillategiren grazia, Josune Arakistainen sinpletasun dotorea, Txaber Altuberen erreferentzialtasun originalak zein Gorka Pagonabarragaren naturaltasuna… Gazteek asko zuten esateko.

Eta gazteak aipatzen hasita, txapelduna ere zakuan sartu behar. Denbora gutxian, salto txiki asko egiten aritu da azken urteetan, eta, berak azaldu bezala, hirugarren finalean egon baino zerbait gehiago egin gura zuen. Baita egin ere. Gazte belaunaldiak dituen naturaltasuna, fintasuna, sinpletasun dotorea, erreferentzialtasun originalak (Harry Potterren adibidea) eta grazia; guztiak menderatu zituen Txapelketan Nerea Ibarzabalek. Badira urte batzuk plazan islatzen duela, baina Txapelketan salto handi bat ematea falta zitzaion. Eta, azkenean, lortu du. Berarekin batera Jone Uria izan zen txapeldunorde. Saio latza osatu zuen, eta merezimendu osoz osatu zuen buruz buruko historiko hura. Kuantitatiboki, tamalez, gutxiengo nabarmena izaten jarraitzen dute emakumeek. Baina Nafarroako, Xilabako eta Bizkaiko txapelketek erakutsi dute kualitatiboki hazi egin direla, eta, zorionez, diskurtso desberdinak eta ertzetako aldarrikapenak sarriago entzuteko zortea izango dugu, beharbada, aldarri izaera galdu eta aniztasunaren ezaugarri bilakatzeraino (kostako den arren).

Txapeldunak eta aurpegi berriek kaixo bezala esan zuten agur beste aurpegi batzuek: Garikoitz Sarriugartek, Ibon Ajuriagogeaskoak eta 2016ko txapeldun Etxahun Lekuek, besteak beste. Larrabetzuarraren kasuan finaletako aurpegi klasiko bihurtu da eta Bizkaiko bertsogintza zer den ederki islatzen duen bertsolaria da. Galdakaoko finalerdia irabazi eta zazpi egunera Larrabetzuko frontoiko atean zegoen sarrerak baieztatzen. Txapelketak gauza berri asko izango ditu hemendik aurrera, baina aurpegi askoren falta sumatuko du.

Izenburu asko utzi zituen Txapelketak, gauza eder asko eraiki ziren, baina Bizkaiko Txapelketa laburtzeko eta Euskal Herriko Txapelketari begira apustua egiteko izenburua hau izango litzateke: aro berri bat eraiki da.•

1900. urteko urtarrilaren 16an Joxe Frantzisko Tejeria aia-

EKO

DESGRAZIA

1900. urteko urtarrilaren 16an Joxe Frantzisko Tejeria aiarra garrotea emanda hil zuten Azpeitian. Metodo anker horren bidez Gipuzkoan hil zuten azken pertsona izan zen Muatz baserriko semea. Aita tiroz hil izana leporatu zioten. • Gertakizunak aldetik alde zeharkatu zuen garaiko gizartea, eta horren lekukotasuna da Juan Mari Zubizarreta Etxeberritxo bertsolari azkoitiarrak idatzita utzi zuen bertsopapera. • Kasu honek hainbat osagai interesgarri dauzka bertsolaritzari dagokionez: batetik, bertsopaperen funtzio historikoari dagozkionak; bestetik, urkabe kantuei dagozkienak; eta amaitzeko, bertsolaria bera eta bertsoak, noski. Krimenaren nondik norakoak aztertzeaz gain, aipatutako puntuak ere izango ditugu mintzagai.

GARIA ETA ODOLA

Iturriozko benta-Antxon Gomez.

Ramon Casas, 1894, Garrote doilorra.

Aiako Laurgain auzoa XX. mende hasieran. Indalecio Ojanguren.

URTEBETE LEHENAGO HIL ZUTEN CANOVAS “PIKARO

GAIZKI EZIYA”. “GALDU ZITUEN GARI ZELAIAK”, ESAN ZION TXIRRITAK AGINTARIAREN ALARGUNARI, EZ ARRAZOI GABE. Arestian aipatutako arrazoiak tarteko beso gutxiago ari ziren lanean Iturriozko bentako gari jotzean. Canovasek gari zelaiak galdu bazituen zilegi bekit gari zelaietan galtzeko lizentzia hartzea paragrafo pare batez.

Toki berezia baita Iturriotz, zinez. Aia, Asteasu, Larraul eta Errezil herriak mugatzen ditu Ernioren magaleko gune honek, eta XVI. mendearen amaieran eraiki zuten bertako benta. Jende askok hartu zuen babesa bere estalpean, garai batean bertatik igarotzen baitzen Donostia eta Hernani lotzen zituen antzinako bidea, eta, gainera, kostaldea eta barrualdea lotzen zituen bidearen bidegurutzean zegoen. Bisitari “ilustre” batek hartu zuen aterpe bertan 1535eko abuztuan, Paristik Loiolarako bidean: Loiolako Inaziok. Tokiko Aiurri hedabideak dioenez “anonimoki eta batere zaratarik egin gabe etorri eta joan omen zen, baina garaiko bizilagunen artean izugarrizko oihartzuna izan zuen gertaera hark eta efemerideak aparteko sona eman zion bentari”. Orduz geroztik jesuiten konpainiaren sortzaileak lo egin zuen gela itxita mantendu dute, eta soilik urtean behin zabaltzen dute garbiketarako. Nafarroa okupatzearekin nahikoa ez eta behin erabili zuen gela betirako okupatu zuen “gure patroi handiak”. Muatz baserria Iturriozko bentatik oso hurbil dago. Kuriositate gisa aipa daiteke Bernado Atxagaren Obabakoak liburuko Post tenebras spero lucem kapituluan bi pertsonaia nagusi agertzen direla: maistra eta Mugatseko morroi txikia. Nevadako Egunak liburuan ere agertzen da Mugats. Mugats izen hori, aidanez, “toki ilun eta aldrebesa” da Asteasu aldekoentzat. Hitzek beren zentzua gordetzen dutenik ezin uka.

Banator bueltan gari zelaietatik bidera, Antonio Zavala lagun, berak bildu baitzituen argibideak aitona-amonen ahotik eta garaiko periodikoetatik.

1898ko uda da, eta inguruko baserritar jendea gari jotzen dabil Iturriozko bentan. Ilunabarrean bake santua aldenik alde urratzen du eskopeta tiro batek. Eztanda zetorren ingurura begiratzen jarri eta gizon bat ikusi omen zuten basoan ezkutatzen, baina, iluntzen hasia zenez, ez zuten ezer argirik ikusi izan. Hurbildu ziren hara, bada, eta ez zen txikia izan hartu zuten sorpresa lurrean Muatzeko nagusiarekin topo egin zutenean, odol putzu batean itota. Baina gizonak ez zuen azken hatsa eman oraindik, eta ondo baino hobeto prestatuta zeuzkan bere hondarreko hiru hitzak: “Semeak galdu nau”.

Semea, Joxe Frantzisko Tejeria, Donostira alde egina zen, bere krimena zuritzeko aitzakia izate aldera, ziotenez. Sebastopol ostatuan hartu zuen aterpe. Honakoa galdetu zion ostalariari:

—Inor nire galdez baldin badator, esango al diozu nik hemen bi egun pasa ditudala?

Eta etxekoandreak honela erantzun omen zion:

—Inori hortik kalterik ez badatorkio, bai.

Donostiako San Martin auzoa, 1870. urtean. Irudia garaiko epaitegien orubetik dago hartuta. Lehenengo planoan Sebastopol ostatua; atzealdean, Kursaal (Londres) hotela, eraikuntza lanetan.

Guardia zibilak heldu ziren nola edo hala ostatu hartara, eta Joxe Frantzisko atxilotu zuten. Hasieran, dena ukatu zuen epaileen aurrean, baina, azkenean, guztia aitortu omen zuen (batek daki txapelokerrek zerikusirik izan zuten iritzi aldaketan). Muatzeko semea Azpeitiko espetxean giltzapetu zuten, eta tarteka etxekoek eramaten zioten jatekoa. Emazteak, behin, erretako artaburu bat eraman zion, burdina dosi handiarekin. Kartzelazainak zarata bat entzun zuen erronda egiten ari zen bitartean… Tejeriaren zelda zabaldu eta han ari zen koitadua, lima batekin barroteak moztu nahian. Familiakoak zain zeuzkan bidegurutze batean, kartzelatik Loiola aldera joanda berrehun metrora. Aita hil, eta hala ere familiak lagundu. Kuriosoa.

Pasadizo horren ondoren Donostiara eraman zuten. Bertan eman zioten epaiaren berri: heriotza zigorra ezarriko ziotela urtebeteren buruan.

1900. urteko urtarrilaren 14an Tejeria kotxe batean sartu eta Donostiatik Azpeitira eraman zuten. Espetxealdian jarrera ona izan zuenez, hatz lodiak besterik ez omen zizkioten lotu. 15eko goizean jakinarazi zioten sententzia hurrengo egunean ezarriko ziotela, goizeko 8etan, baita publiko aurrean ezarri ere.

Hil aurreko eguna kaperan igaro zuen, Loiolako aita Aizpuruaren konpainian. Tejeriak eskatu zuen apaiz horren presentzia, eta harekin konfesatu eta prestatu zen heriotzarako.

Heriotzaren ikuskizuna

Exekuzioaren albistea lau haizetara zabaldu zen amen batean. Urtarrilaren 16ko goizean jendez mukuru zeuden inguruak, nahiz eta euri zaparrada itzela izan. Garaiko egunkariek diote sei mila lagun inguru hurbildu zirela Azpeitira, eta bezperatik ostatu guztiak beteta zeudela, eta taberna batzuk gau guztian izan zituztela zabalik. Urkamendia Perdillegin jarri zuten, egun institutua dagoen tontortxoan, eta inguruko zelaiak eta soroak leporaino bete ziren.

Zehaztutako orduan igo zuten Tejeria urkamendira. Via Crucis izeneko kofradiako bi kidek heltzen zioten alde banatatik, eta atzetik hiru apaiz: Beloki (Azpeitiko koadjutorea), eta Loiolako aita Olasagasti eta aita Aizpurua. Urkamendiko eskailerak igotzen zorabiatu egin zen Tejeria.

Eta orduan, Zavalaren ustez “inork uste ez zuena” gertatu zen: Aizpurua publikoari zuzendu zitzaion. “Inork uste ez zuena”… nola geldituko da ba isilik apaiz bat 6.000 lagun muturraren aurrean izanda? Hori ezinezkoa da, mesedez, izan gaitezen serioak.

Bueno, kontua da krimen horren harira zabaldu zela Tejeriak aita hiltzearen motiboa bere emaztea bortxatu izana zela. Aizpuruak hori gezurtatu egin zuen jendaurrean, eta Tejeriak baieztatu ziola guztia diru kontuengatik izan zela. Hiltzera zihoan lagunarentzat barkazioa eta orazio bat eskatu zituen. Baina hori bai, Tejeriaren emazteak ez zuen epaiketan deklaratzeko eskubiderik izan; denak mintzatu ziren berari buruz, baina inork ez zion ezer galdetu.

Borreroak garrotea emateko erabiltzen den burdinazko uztaia jarri zion Muatzekoari. Inon zehazten ez den arren, ziurrenik Anatole Mayoral burgostarra izango zen, Espainiako estatu osoan hiru besterik ez baitzeuden, eta bera zen gertuenekoa. Belokik hasiera emanda, jendeak kredoa errezatu zuen, eta borreroak bere lana amaitua zuen otoitza bukatu aitzin. Gipuzkoan metodo horren bidez eraildako azken pertsona izan zen.

Gorpua kartzela aurrean zintzilikatu zuten, handik pasa behar zutenen beldurgarri.

Bertsopaperak, urkabe kantak eta exekuzio publikoak

Mendeetan zehar botereak atsegin izan ditu zigor publikoak, eredugarri zirelakoan: monarkia eta aristokrazietatik hasi, inkisizioarekin segi eta estatuarekin amaitu.

Pio Barojak honako gogoeta utzi zuen bere biografian: “Iruñean jaso nuen inpresiorik handienetako bat, etxe aurretik exekutatzera zeramaten preso bat

Azpeitiko kartzela zaharra. Imanol Eliasen fondoa.

Garrotea.

pasatzen ikustean. (...) Arratsaldean, jakin-minez beterik, garrotatua oraindik ere patibuloan zegoela jakinik, hura ikustera joan nintzen, bakarrik, eta gertutik begira egon nintzaion, baina gauean etxera bueltatzean ezin izan nuen lorik egin» (A.I., Heriotza ikuskizun, Berria).

Dena den, momenturen batean boteretik ez zaio jada probetxurik ikusten zigor molde horri eta, pixkanaka, alboratu egiten da. Esaterako, 1915eko ekainaren 8an, Iruñean hau ere, Juan Gaston exekutatu zuten, Donibane Lohizuneko baserri batean bi anaia hil eta andre bat zauritzea egotzita. Garaiko prentsaren arabera exekuzio eguna dolu eguna izan zen, eta, hori kontuan izanda, ikuskizun publikorik gabe kendu zioten bizia.

Aipatzekoa da, baita ere, 1925eko otsailaren 2an Berueteko hiru anaia exekutatu zituztela Iruñeko kartzelan: Bernardo, Juan Martin eta Joxe Goñi. Heriotzaren egunean hiri buruzagian antolatuta zeuden emanaldi guztiak bertan behera geratu ziren. Festa giroko ikuskizun publikoak dolu egun bihurtzen hasiak ziren oroimen kolektiboan.

Joxe Frantzisko Tejeriaren kasuak ere izan zuen dolutik. Lehenik eta behin, etxekoena, agerikoa baitzen kalean eta bizirik nahi zutela, eta senideari ihes egiteko laguntza ematera iritsi zirela, horrek haien bizkar ekar zezakeenaz jakitun. Bestalde, azpimarratzekoa da, halaber, Azpeitiko udalak, Gipuzkoako Aldundiak hala aholkatuta, batzar berezian bildu eta Espainiako Maria Kristina erreginari indultua eskatu ziola Muatzekoarentzat.

Baina izan zen exekuzio publikoa defendatu eta, are gehiago, bertara joateko deialdia zabaldu zuenik ere. Agustin Jauregi sermoilari eta idazleak fermuki aholkatu zien igandeko mezan guraso azpeitiarrei seme-alabak heriotzaren ikuskizuna ikustera eramateko, “zigorraren legea zer den kolpetik ikasiko zutela eta”. (Loiolarik ez balitz, Iñigo Aranberri eta Jose Luis Otamendi)

Indarraren monopolioa noren eskuetan zetzan argi uztea, ordea, ez zen hor amaitzen. Ez zen aski zigorra ezartzearekin: zigorra ikusi egin behar zuten ahalik eta herritar gehienek, bai, baina ondotik horren inguruan hitz egin behar zuten luzaz. Hor rol bat jokatzen zuten murder balads delakoek anglosaxoien kasuan, eta urkabe kantek euskaldunen artean.

Murder baladsek balada tradizionalen azpigenero bat osatzen dute, eta krimenak, horiek zigortzeko ezarritako heriotza zigorrak eta hilketaren ondorioak izan ohi dituzte aipagai. Perspektiba ezberdinetatik lantzen dituzte istorioak: batzuek gaizkilearen ikuspuntutik (Tom Dooley, adibidez); beste batzuk biktimaren azalean jartzen dira (Lord Randall, esaterako). Badira gertakizunak distantzia emozionaletik deskribatzen dituztenak (Lamkin, kasu). Eskandinavian, Ingalaterran eta Eskoziako hegoaldean jaio ziren balada horietako asko, eta jatorri kultural germaniarra dutela pentsatzen da. Balada horietako asko, idatziak izan arren, ahozko kulturaren parte bilakatzen ziren, jendeak buruz ikasi eta abestu egiten zituelako.

Gaizkileak.

Gurean fenomeno honek urkabe kantuen forma hartu zuen, bertsopaperetan zabalduta. Patri Urkizuk luze eta zabal jardun zuen gaiaren inguruan Bertsolari aldizkariaren 112. alean: Urkaberako kantak direla-eta Jean Etchepare Donapaleukoaren konplaintak, 1873-1890

Bertsopaperek funtzio itzela bete zuten albisteak eta iritziak zabaltzen, garai bateko kronika sozialaren bizkarrezurra bilakatzeraino. Eta, noski, hori horrela izanda, zigor sistemaren baitan rol jakin bat jokatzera iritsi ziren zenbaitetan. Urkabe kantetan ohikoa zen bertsolariak lehen pertsonan hitz egitea, zigortuaren ahotik: Hamalau heriotzak, Estudiante kondenatua… eta hemen hizpide dugun kasuan ere. Bertsoek gogor kritikatzen dute auzipetua, bere zigorra guztientzat eredugarri izan dadila opa dute, damua agertu eta arimaren salbazioagatik erregutu.

Muatzeko desgrazia podcasta

Hasier Etxeberria idazlea gaizkileen inguruko artikulu laburrak argitaratzen hasi zen ZuZeun, krimen horien bueltan sortutako kantuak ekarriz. Hura hil zenean, lan berean segitu nuen, eta horren ondotik etorri zen Euskal Gaizkileak podcasta. Hiru zutabe dauzka proiektu honek: batetik, ZuZeu hedabidea bera, proiektua koordinatu eta gidoiak idazteaz arduratzen dena; bestetik, BIEUSE taldea, bikoiztaile euskaldunen elkartea, ahotsak jartzen dituena Xabier Alkizaren gidaritzapean; eta, amaitzeko, IN estudioa, grabaketak egin eta audioak editatzeko eginkizuna daukana, Iñigo Etxarriren eskutik.

Zortzi atal publikatu genituen, tartean Muatzeko desgraziarena. Fikzioa sortzeak ematen dituen abantailetako bat lizentziak hartzea da, eta hartu genituen batzuk. Pisu handia izan zuen faktoreetako bat Joxe Frantzisko Tejeriaren emaztearen inguruan dagoen hutsunea da. Hau da, bortxaketa salaketa bat dago, eta bortxatuari ez zaio deklaratzeko eskubiderik ematen. Hori aintzat hartuta, eta irakurleari beste ezer aurreratu gabe, podcast serie honetaz gozatzeko gonbita luzatzen dut. Etxeberritxoren bertsoak ez zituen inork musikatu oraindik, eta Rafa Rueda arduratu zen horretaz.

Etzan patxadaz, igo bolumena eta murgildu istorioan.

OHARRA : Mila esker Iñigo Aranbarriri gai honen inguruan emandako azalpenengatik.

JUAN MARI ZUBIZARRETA LARRAÑAGA 1855EKO MAIATZAREN

15EAN JAIO ZEN AZKOITIKO ETXEBERRITXO BASERRIAN.24 urterekin ezkondu zen eta bederatzi seme-alabaren aita izan zen. Udarregi Azkoitira hurbildu zen batean, Etxeberritxorekin jardun zen bertsotan. Aiako bertsolariak esan omen zion Goierri aldean ez zuela bere parekorik, eta hurbiltzeko kostaldera bertsotara, Gipuzkoako onena jarriko zela eta. Baina Etxeberritxok ez zion kasurik egin, eta ez zen kantuan ibili herriz herri; bertsopaperetan zentratu zen, eta ondare handia utzi zuen bertso idatzietan.

Etxeberritxo, ordea, bere garaiko beste asko bezala, eskolatu gabea zen (azkenerako irakurtzen ikasi omen zuen), eta laguntza behar izaten zuen bertsoak idazteko. Azkoitia alpargatagintzaren plaza garrantzitsua izan zen, eta lan horretan jarduten zen bertsolaria etxekoekin. Familia osoa horretan ari zen bitartean bururatzen zitzaizkion bertsoak etxekoei abesten zizkien, haiek ere ikas zitzaten. Hurrena, San Martin deitzen zioten gizon bat etorrarazten zuen etxera, berak bertsoak abestu eta hark paperean idatz zitzan. Paper horrekin, gero, Santa Klarako komentura joaten zen, eta bertako apaizek bertsoei oniritzia eman ondoren, Azpeitiko inprentara eramaten zituen.

Inprentatik bertsopaperak jaso eta inguruetako herrietara joaten zen saltzera: Zumarraga, Elgoibar, Zestoa, Zumaia… baina batez ere, eta lantzen gabiltzan kasu zehatzean gertatu zen bezala, Azpeitira jotzen zuen. Alpargatak egiteak ez zuen etxeko hamaika sabelak asetzeko lain ematen, eta horregatik aritzen zen zeregin hauetan.

Gazterik hil zen, 50 urte gordinekin. 1905eko uztailaren 22an zendu zen, eta horrela idatzi zituen Zavalak bere heriotzaren nondik norakoak:

“Uztaren larunbata batean, ibaiean ondarretan aritu zan, ta eguzkiak burua pasatu zion. Emaztea Zarautz’en zan, ta andik etxera etorri zanean, bere gizona oiean arkitu zuan. Onela esan zion:

—Ai, Etxeberri, Etxeberri! Zu sapatu-illuntzean oiean?

Andreak bereala antzeman zion, beraz, atarramentu onik etzuala. Gisa ontako beste esaera batez ere oroitzen dira semeak. Onela esan omen zion emazteak:

—Etxeberri, zigarro bat erretzeko gogorik bai? —Ez, Anttoni!

Ta onek orduan:

—Ai, Etxeberri, Etxeberri! Etzaude zu ederki zigarroa ere erre nai ez dezunean!

Oso erre-zalea baitzan. Zoritxarrez, andrearen errezeloak egitazkoak gertatu ziran. Esan degun bezela, larunbata-arratsaldean gaixotu zan, ta asteazkenean gorputzik zegoan…”. Zavalak Zubizarretaz kaleratutako liburuan azkoitiarraren bertso asko jaso zituen; tartean, jarraian datorrena. 48 urte zituenean idatzi zuela dio, 1903an, beraz. Bertsopapera Ormaiztegiko Etxaburu baserriko Bixente Mujikak Ezkioko baserri batean jasoa dela zehazten du Zavalak. Agerikoa da Etxeberritxo larre motzekoa zela, eta ederra da nola ematen duen bertsopaper honetan bere miserien berri.

Etxeberritxo baserria 2013an. Jose Luis Arrieta.

BERTSO BERRIAK ZUBIZARRETAK BERE

BIZIMODUARI JARRIAK

Zubizarreta’k kasoak agertu nai ditu, gusto dubenik bada ondo aditu: berrogei eta zortzi urtiak kunplitu, kontaduri ederra milloiak banitu; dietak segitu, bearko sufritu, mamiak urritu, indarrez txurritu; miseriak bajeza oiek baditu.

Ogei ta lau urtetan nintzan ezkonduba, pamelia azten geroz egonduba; ta interesan ere ez naiz gallenduba, pobrien artxibuan nere zimenduba; ondo mantenduba, arto lizunduba, ogi usanduba, esnia minduba... orra nolakua dan nere munduba!

Aberatsak jateko kapoien iztarrak, eltzietako saldak ditu izarrak; legatz eta bixigu, txuleta ederrak, neretzako ez dira mendiko eperrak; miseriak gerrak, janariak txarrak, pobrien negarrak, lan egin bearrak… sujetatuak daude nere indarrak!

Pobrien mantenua ez da asko kostatzen, gauza bastua merke gera pasatzen; sardiña zarrak ere asi aumentatzen, diruba pagatuta ditugu ekartzen; ezurrak txupatzen, ezpanak urratzen, gerade saiatzen, ez det nik ukatzen; ondo janda ez gera asko gizentzen!

Zortzi ume ditugu, familia fiña, trabajua jateko sortu eziña; guzientzako ez da munduba berdiña; goizian porru-salda, gaubian jakiña: ondo irakegiña, aparra egiña, andriak koziña; postrian sardiña; ondo izan nai nuke ezin det baiña!

Nere ofiziua alpargata josten, saiatutzen gerade aulki ta ezten; jornal andirik ere ez dute ematen: sei ta erdi ta zazpi igez eta aurten; egiak esaten, gutxi irabazten, ez degu izaten, miseria jaten; aberastuko gera alakoen baten!

Alprajeta jositzen beti ez lanikan, bertsuak saldutzera joan etxetikan; gauza ona zabalduta dirubagatikan, sekula ez det izango orren damurikan; ta eskandalorikan iñun emanikan ez det oraindikan nere partetikan; konzientzia libre daukat ortikan. Arropa berririkan ez degu soñetan, aiziak korritzen du zarpa-zuluetan; asko sufritzen degu guk mundu onetan; abundantzia gutxi paper ta kobretan, urre-zillarretan; daude auzuetan, palta sakeletan, aspaldi onetan; Zubizarreta dabill beti zorretan.

Ogei urte egiñak traje bi berriak, oraiñ estu ez dira orduko neurriak; Paris’tikan etziran oiek ekarriak, asto-illez eginak, zer edergarriak! kolorez gorriak, konsolagarriak, lujuan txurriak, gaude igarriak; orra nere prenda estimagarriak!

Oial pieza eder bat nabil erosteko, asko bear familia ondo jazteko; andreak ere diyo ez arren uzteko, bere poltsa zimurra ez dala ustuko; zerbait asteko, gerade poztuko, ez gera aztuko, ain gutxi oztuko; sastriak ere pozak daude josteko.

Pieza eder orrekin asi naiz tratatzen, andriak kantidadez ez dala allegatzen; txit gauza utsarekin gera konsolatzen, mudantza izan degu, asi naiz tristetzen: oiala Paris’en, diruba Londres’en konfiantza Cadiz’en, gu nola gabiltzen… ortzak erakutsita ez da pagatzen!

Andriak neretzako dauka erasua, kulparikan gabe ez da gustosua; errieta egitia beti prezisua, pobrien izatia oso penosua; ori erosua, jenio sosua, itzez garbosua, mingaiñ aidosua; iñor utsik jateko ez dabill gozua.

Anaia zarragua etxian zan jarri, basarritik “kalea nintzan etorri; dote aundirik ere ez nuan ekarri, oraiñ nola nabillen esango det sarri: estu eta larri, gose ta egarri, tximutx eta zorri, entretenigarri… Zubizarreta dabill txit errukarri!

Zartzaren bajezak ditugu jakiñak, asko ikusten dira kalbua egiñak, eta beste batzuek bizarrak urdiñak; nik ere falta ditut ortz eta agiñak, etziraden fiñak, ateratzen miñak, sanuak ezpañak, maskatu eziñak; nigandik libre daude fruta gordiñak!

Amaika aldiz juan naiz bertsuak sa1tzera, familiak jateko zerbait ekartzera; lapur-bildurrik gabe sarritan atzera, diruba ondotxorekin igual etxera; deskantsatutzera, zorrak pagatzera, kantuz nekatzera, txarra da zartzera, oraiñ erretiruba nua artzera.

Disponituba nintzan bertsuak jartzeko, bederatzi puntuan kantatutzeko; neurtuba izango naiz, inporta etzako, azkenengo salida au da neretzako: gazte oientzako broma pasatzeko, dirua biltzeko, papera saltzeko, inor erostunikan bada artzeko.

Tripazorriak entzuten eta gorriak eta bi ikusten ohituak zeuden Etxeberritxokoak, baina Muatzeko Joxe Frantzisko Tejeriaren heriotzaren ondoren, jango zuten kapoi izterren bat edo beste.

Exekuzioaren lekuko izan zen Etxeberritxo. Bertsoak jarri eta inprentara eraman zituen. Eta hurrena egokitu zen Azpeitiko azoka egunean, hantxe agertu zen Zubizarreta, “sei mila” bertsopaper besazpian hartuta eta bi semeren laguntzarekin: 20 urteko Rikardo, eta 12 urteko Antonio. Azpeitiko kale bazterren batean jarri eta bertsoak abesten hasi ziren: Etxeberritxo baxutik, Rikardo tenor bozean eta Antonio tiplean. Jendeak erruz erosi zituen azkoitiarraren bertsopaperak. Txakur handi batean saltzen zuen bakoitza, eta bakar bat ere gabe itzuli ziren etxera.

•

Etxeberritxo.

BERRIAK

Jose Tejeria da au nere grazia, Gipuzkoa’ko Aia’n jaio ta azia; tiroz aita ill nuan, orra desgrazia, publikatzera nua asunto guzia.

Deabrubak animua eman biotzera, tiroz atrebituba nire aita iltzera; Donostia’ra gero zerbait ekartzera, egin nuen okerra desemulatzera.

Gizonak altxa zuten aita bizirikan, “O, semiak galdu nau!” berak esanikan; gurasubak etzuban esan gezurrikan, gorputza ill da anima juan mundutikan.

Paperian jarrita alde aurretikan, aitari zenbat eman señalaturikan; eske ari zan beti aldamenetikan, gure enredo danak sortubak ortikan.

Aitak eskatzen ziran legez eta bidez, egiten niona da agindu ta eman ez; buru dana betia pentsamendu txarrez, tirua eman nion diruaren ordez.

Soldadu arma-dunak lotu kurioso, baita eraman ere Azpeiti’ra preso; deklarazio txarrak egiña ni oso, libratutzeko bear gezurra preziso.

Aurrena egon nintzan uka fuertian, salatzallia pranko bazan bitartian; gero aitortu nuen egunen batian, gezur guztiak ziran neretzat kaltian.

Donostia’tik giñan

1900. urteko urtarrilaren 16an Joxe Frantzisko Tejeria aia-

Azpeitia’tik juan Donosti aldera, Gipuzkoa’ko buru dan tribunalera; akusatuba nintzan Judasen legera, gezurrak balio ez, neretzat galera.

Andriak eta biyok emandako itzak, konprenditzeko ere oso dira gaitzak; oiek guziak ziran gezurrezko saltsak, aitari ezarriaz etzituben mantxak.

Gaizki egin nuala ondo damutzen zat, au eskarmenturako beste guzientzat; munduban ez da izan oraindikan behintzat ume bat txarragorik gurasubarentzat.

Donostia’n artuba nintzan albistia posible etzala neri bizirik uztia; ai ura orduko lastima tristia! Etzan alegratuko nere emaztia!

Azpeitia’ra etorri, bost guardiarekin kotxian ekarri; kartzelan sartu eta an nenguan larri, sententzia tristia zuten irakurri.

Zuzen da garbi egin dute justizia, badakit nuela nik ondo merezia; illbeltzan amaseirako nere sententzia, goizeko zortziretan kentzeko bizia.

Gaiztua izan banaiz orra sujetatu, sententzia orrek ziran biotza erdiratu; Aita Aizpuru’rekin gogoz konfesatu, egindako okerrak danak akusatu.

Pauso bat eziñ eman nuan ezergatik, bi lagun banituben beso banatatik; urkamendira juan giñan kartzelatik, borrerua begira zeguan atzetik.

Urkamendian nintzan eserita jarri, nire entrañak zeuden estu eta larri; bizia eman bear oso lotsagarri, au beste guzientzat eskarmentagarri.

Barkaziua nuan azkena eskatu, zergatik egiñ nuen lenago pekatu; orrengatik bear det orain nik urkatu, Jaungoikuari arren nitzaz erregutu!

BERTSOLARITZAREN KOMUNITATE FUNTZIOAK

AKTIBOAK DIREN BELAUNALDI EZBERDINETAKO EMAKUME GISA SOZIALIZATUTAKO AGENTEEN BIZIPENETATIK

Zein da bertsolaritzaren komunitatea? Eta, zein ez? Komunitate horrek zeren aurrean egin behar izan du erresistentzia? Zeri erresistitzen zaio gaur egun? Eta, komunitatearen baitan nor erresistitzen da noren aurrean, eta zergatik? Zein dira komunitatea indartzeko bertsolaritzak dituen ezaugarriak? Eta nola indartzen dute?

Adi!: Agian, emakume gisa sozializatutakoek egindako lana dela irakurrita pentsatuko duzu emakumeen eta bertsolaritzaren inguruko lan bat dela; baina ez, oker zaude: testu honek bertsolaritzaz dihardu.

I

kerketa honen helburu nagusia bertsolaritzak dituen komunitate eta erresistentzia funtzioak aztertzea izan da, horretarako bertsolaritzaren mugimenduko belaunaldi ezberdinetako, emakume gisa sozializatutako agente aktiboen artean ezagutza kolektiboa osatuz.

Zehazki, bertsolaritzaren komunitate eta erresistentzia funtzioen irakurketa historikoa egin nahi izan dugu; komunitate hau osatzen duten kideen identitate indibidual eta kolektiboan izan dezakeen eragina ezagutu; komunitate funtzioa indartzen duten elementuak aztertu, eta

euskal komunitatean bertsolaritzak izan ditzakeen gabeziak identifikatu eta erronka berrietarako estrategiak definitu nahi izan dira.

Horretarako, bertso komunitatea osatzen duten agenteen parte hartzea bermatu dugu. Bertsolariak, bertsozaleak eta gai jartzaileak izan ditugu prozesuan kide; guztiak emakume gisa sozializatuak eta belaunaldi ezberdinetakoak, emakumeek bertsolaritzan izan duten papera errekonozitu eta erresistentzia plano batean baino gehiagotan kokatzen direlako batetik, eta, beren zapalkuntzaz

harago, aditu orokor gisa hartzeko garrantziagatik, bestetik.

Helburu hauek betetzeko erabilitako metodologia anitza izan da, prozesuak berak izan dituen aldaketetara moldatu eta beharrezko egokitzapenak egitea ahalbidetu diguna. Bi etapa nagusi izan ditu: 50 emakumek erantzundako galdetegi kualitatiboa batetik; eta horretan oinarrituta sortutako Ikerketa Ekintza Parte Hartzailea (IEPH) bestetik. Horrela, galdetegian jasotako emaitzak aztertuta, horien inguruko jakintza kolektiboa osatzeko hiru eztabaida saio antolatu genituen, Ikerketa

Ekintza Parte Hartzailearen metodologian oinarrituta. Izan ere, IEPHa ikerketa metodo malgua da, ezagutza zientifiko eta herrikoiaren arteko uztarketa helburu duena eta jendarte-eraldaketara ekarpenak egingo dituen ezagutza sortuko duena. Honen funtsa ikertutako lagina bera ikertzaile bihurtzea da, horregatik prozesuan zehar paper aktiboa du bai eztabaidagaiak aukeratzean, baita txostenetan eta idatzietan ekarpenak egitean ere1

Bi prozesu horiek kontuan hartuta, honako gaien inguruan hausnartu eta eztabaidatu zen.

Ahalik eta modu zintzoenean biltzen saiatu gara:

Erresistentzia gure hitzetan

Erresistentzia definitzeko orduan Hollander eta Einwohnerren (2004)2 eredua hartzen dugu oinarri, zeinek ekintza eta oposizioa erresistentziaren elementu nagusi gisa identifikatzen dituzten. Formalki, erresistentzia honela definitzen dute: sistema sozial jakin batean norberak duen mendeko posizioa desafiatzeko prozesua eta ekintza.

Bertsolaritza, urteetan zehar, erresistentziarako eta sostengu emozionalerako tresna izan da artean, ahotsik ematen ez zaion talde isilduari, isilaraziari, menderatuari ahotsa emateko balio izan duen neurrian. Ikerketa honetako parte hartzaileen ustez, erresistitzea zerbaiten aurka borroka egitea da, korrontearen kontra joatea, eta horretan eusteak, irauteak eta horrek guztiak ematen duen barne indarra da erresistentzia.

Erresistentzia bertsolaritzaren izaeran bertan dago, besteak beste, bertso komunitatean erresistentziarekin lotutako edu-

1. Montero, Maritza. (2003). La investigación-acción participativa: aspectos metodológicos. Montero, Maritza. (Ed). Teoría y práctica de la psicología comunitaria: La tensión entre comunidad y sociedad-en. Bartzelona: Paidós.

2. Hollander, Jocelyn. A. eta Einwohner, Rachel. L. (2004). Conceptualizing resistance. Sociological Forum, 19, 533-554.

kiak islatzen direlako eta, gainera, horiek ertzetara eramaten saiatzen delako, bertsoa edukiaz harago doan egitura dela jakinda. Horrek komunitatean balio jakin batzuk sustatzera eramaten du, erresistentziari oso lotutako balioak hain zuzen. Baina, hein berean, eduki eta diskurtso hori bera euskaldun mota bat betikotzeko modua ere izan daitekeela uste dute.

Ildo horretan, irakurketa historiko bat eginez, bertsolaritzaren eta erresistentziaren arteko harremana urteetan eta garaietan aldatzen joan dela uste dute parte hartzaileek, iraganean jorratutako eta gaur eguneko gaiak asko aldatu baitira, baita kantatzeko moduak, saioak eta momentuan izan zitzakeen funtzioak ere.

Dena den, bertsolaritzak baditu erresistentziarako tresna bihurtzen duten elementuak: euskaraz egina izatea, hizkuntza komunitate minorizatua den heinean horren biziraupena bermatu eta horren erabileraren aldarria delako; bat-batekoa eta ahozkotasunean oinarritua izatea, eta baita herri baten historiaren transmisioa bermatzea ere.

Erresistentzia funtzioa dauka jendarte gaiei erantzuten dielako eta ezinegonei eusteko diskurtsoak, galderak eta moduak eskaintzen dituelako; herri iruditeria bat. Badu sostengu funtzioa ere, garai lausoetan argitasun printzak eta

umorea leungarri gerta litezkeelako eta taldetasunean eramangarriago egiten duelako egoeren labainkortasuna. Garai argiagoetan talde-indarra, hauspotzeko irrika eta aurrerako nahia bultzatzen ditu eta irakurketa kolektibo baikorrak eraikitzen lagun lezake, lekukotza baikorrak era zabaldu, landu eta ederrean gordetzeko (32 urte, Bertsolaria 22).

Erresistentzia sexuatua

Erresistentziaz ari garela, parte hartzaileen aburuz, bertsolaritzak zapalkuntza bati aurre egiteko joera izanda ere, horren barruan, komunitate hegemoniko bat sortzekoa ere badu. Horrela, mugimendu barruan ere erresistentzian dauden gorputzak, kolektiboak eta pertsonak daude, erresistentzia plano bakar batean baino gehiagotan kokatzen direnak.

Horrela, emakumeek emakume izateagatik bertsolaritzara hurbiltzeko izan dituzten zailtasunak aipatzen dituzte parte hartzaileek: zapalkuntza bikoitza da. Garai batean, heldu arte emakumeak ez ziren bakarrik joaten saioetara, adibidez. Eta ondo pasatzeko zaletasun gisa ikusten bazuten ere, momentu batean ere ez zitzaien burutik pasatu kantatzea: «Ez dakit zer esango zuen gure aitak momentuan hori esan izan banio» (61 urte, Bertsozalea 25). Garaiko jendarteak arautzen zuen gauzek nolakoak izan behar zuten.

Gaur egun ere perfekziora iristeko beharra, exigentzia eta aitortzen den zilegitasuna aipatzen dituzte parte hartzaileek. Horren isla da emakume bertsolari gazte asko gai jartzaile bihurtu izana edo plazara ateratzeari uztea.

Hala ere, emakumeek bertsolaritzaren garapenean izan duten papera azpimarratzen da, honen hedapenean eta transmisioan. Gainera, irakurketa historiko bat eginez, emakume bertsolariek gai eta kantatzeko modu berriak ekarri dituzte oholtzara, lehenago erdigunean ez zeuden gaiak agerian utziz. Hala, rolen hausturaz, eremu pribatutik publikorako jauziaz, bazterreko gatazkak eta desberdinkeriak azaleratzeaz, bestelako erreferenteak sortzeaz nahiz sentsibilitate ezberdin batekin aritzeaz hitz egiten da. Bestela esanda, fokua emozioetan eta norbere kontraesanetan egongo litzateke, bertsolaritza barrutik kanporako eta txikitik handirako politika gisa ulertuta. Hein berean, horrek bertsolaritza eta bertsolari izateko moduak definitu dituela ondorioztatzen dute.

Komunitatea

Bertsolaritzaren erresistentzia funtzioa bertan jorratzen diren gaiez harago doala identifikatu zen ikerketa prozesuan zehar, eta, hain zuzen, komunitate funtzioarekin zerikusia zuela

ondorioztatu zen. Izan ere, kulturak komunitatea definitzen duela diote partaideek, eta edertasunak zein sormenak kolektibitatea sortzen duela.

Hala, bertsolaritzak euskal komunitatearen minak, emozioak, beldurrak eta pozak elkarbanatzen ditu eta, bertsoaren bitartez, une jakinetan elkarrekin bizitzeko aukera ematen du; norbanako bakoitzak bere modura barneratuz, irudikatuz eta forma emanez, baina elkarrekin, kolektiboki, iruditeria komun bat osatuz. Horrela, emozio partekatu horiek erritu kolektibo gisa ulertuta, talde bateko kide izateko sentimendua handitzen dute.

Bestalde, bertsolaritzak, jardun soziala den heinean, kideen artean identitate kolektibo partekatu bat sortzea ahalbidetzen du. Aisialdia elkarbanatzeak, tertuliek, bertso saioetan parte hartzeak, bertsoa harremantzeko tresna bezala erabiltzeak, antolakuntzaren parte izateak,

etab. komunitatearen parte sentitzera eramaten du norbanakoa, eta, are gehiago, kideen nortasunean eta identitate indibidualean eragiten du. Parte hartzaileek, besteak beste, beren harremanetan, politizazioan, zaletasunetan eta balioetan eragin duela aipatzen dute.

Bilaketa bibliografikoari esker, beste ikerketa batzuekin konparazioa eginez, aztertu genuen ahozkotasunak berak badakarrela komunitate eraikuntzarako eta erresistentziarako gaitasuna. Izan ere, kontatutako istorioetan jendeak bere sentimenduak adierazten ditu; ahaidetasun egiturak, kontrol sozialak, bizi baldintza materialak, lan eta ekoizpen moduak, hierarkiak eta botere mekanismoak transmititzen ditu. Transmisioak eduki sinbolikoen bidez egiten dira eta horrek memorian gordetzea ahalbidetzen du, eta, horrela, nortasun etnikoa eta kulturala berresten ditu. Izan ere, ahozko narrazioetan

gertakari historikoa iragazki sortzaile batetik pasatuko da, eraldatuta eta aberastuta aterako da. Horrela, ahozkotasuna eta bere forma eta egitura era askotakoak, memoria menderatzailearen aurrean sortzen den kontramemoriaren garraiatzaile bihurtuko dira.

Dena den, komunitatea definitzeak, ezinbestean, kontraesanak eta galderak piztu zituen parte hartzaileen artean: “Baina zein da bertsolaritzaren komunitatea? Eta, zein ez?”. Parte hartzaileen aburuz, uste dena baino askoz murritzagoa da bertso komunitatea”.

Euskararen lurraldeak eta bertsolaritza arnasgune

Euskara euskal komunitatearen funtsezko elementua den aldetik, bertsolaritzak izugarrizko ekarpena egin du eta egiten jarraitzen du arlo honetan, bai galarazita zegoenean zapalkuntza horren aurrean erresistentzia guneak sortzen zituelako, baita gaur egun ere, pertsona askoren bilgune eta euskalduna ez den eremu batean ere giro euskalduna sortzeko tresna baliagarria baita.

Zentzu horretan, bertso eskolak arnasgunetzat hartzen dira, euskara hain presente ez dagoen eremuetan batez ere, giro euskalduna bilatzen duen jendea elkartzen baitute. Gainera,

bertsozaletasun handirik ez duten pertsonak ere hurbilarazten ditu zenbaitetan, euskara bermatzen delako eta bilatzen diren diskurtsoak eta balioak aurkituko direlako.

Bestalde, hizkuntza eta diskurtsoa bermatzeaz gain, bertso eskolek eta bertsolaritzak bere horretan parte hartzea, elkartasuna, kolektibitatea eta belaunaldi artekotasuna bultzatzen dituzte, gaur egun beste espazioetan aurkitzea hain ohikoa ez dena. Hau da, balio eta egiteko modu batzuk sustatzen dira, bertsolaritzaren erresistentziak hizkuntzarekin zerikusia duen gisan, identitatearekin eta balio kulturalarekin duen konpromisoa oso garrantzitsua baita.

Kontraesanak: diskurtsoak, eraldaketak eta zilegitasunak

Tokian toki eta plazaz plaza bertsolaritza ezberdina da, eta eskerrak. Bertsolarien eta bertso-

zaleen arteko elkarreragin etengabeak, hau da, harreman interdependenteak bertsolaritza den komunikazio ekintza zuzena kode konpartitu batzuetara bideratuko du. Parte hartzaileek adierazi duten bezala, bertsozaleen eta bertsolarien arteko elkarreraginari esker momentuko magia gertatzen da. Askotan, publikoa eta bertsotan ari den pertsona gauza bera sentitzen ari direla nabaritzen da, eta horrek konexio emozional bat eta komunitate sentimendua sortzen duela uste dute.

Izan ere, entzuleek paper aktiboa dute bertsoaren sorkuntzan, ez baitira neutralak; saihestezinak diren erreakzioak, txalotzea edo ez, horretarako jarrerak eta sinpatiak eragin egiten baitute. Txalotzea errituaren parte da, baina txalotzeko moduak daude

eta hori epaitzeko modu bat da. Ikusle moduan erantzukizuna esleitzen diete bertsozaleei parte hartzaileek. Oholtzaren gainean ikusten, entzuten edo hautematen dutenaren aurrean nola erreakzionatzen duten eta zein beste modutan egin ahalko luketen pentsatzera daramatza. Gutxiago edo gehiago txalotuaren kodeetan murgilduta, zalantzan jartzen dute bertsoak berak edozein baldintzatan sorkuntza artistiko eta jardun inprobisatu moduan duen txalogarritasun hori. Performatibitatetik eginik ere, diskurtsoa hor dagoelako beti, eta diskurtso batzuk biolentzia direlako, eta beren egituretan bertan biolentziak sortu, hedatu eta iraunarazten dituztelako.

Diskurtsoa bertsolariaren ahotsetik egiten den arren, zaleen

diskurtsoa eta ideiak berresteko eta indartzeko balio dezake askotan bertsoak. Bide nagusitik kanpo kokatzeak dakarren zailtasuna jakinarazi dute zenbait bertsolarik. Izan ere, deserosotasuna eragiten du eta zaila da eusteko, indarra behar da. Honenbestez, bertsolariak neurtu egin beharko du noraino transgreditzeko eta eragiteko prest dagoen, era bateko edo besteko feedbacka jasoko baitu publikoaren partetik.

Oreka bilatze horretan, kontraesan bat identifikatzen dute parte hartzaileek. Bertsoaren diskurtsoa, bere ezaugarri desberdinengatik, kontrahegemoni-

koa izan daiteke; baina, hein berean, jendarte edo komunitate horretan politikoki zuzena ere izan daiteke. Beraz, non dago transgresioa edo eraldaketa kasu horretan? Gainera, parte hartzaileen ustez, hasiera batean eraldatzailea den diskurtsoa behin eta berriz kantatzeak, edo plazaratzeak, eraldaketarako gaitasuna murrizten dio.

Eraldatzeko aukera horretan, diskurtsoak plazaratzeko zilegitasuna ere kontraesan bilaka

daiteke egoera askotan. Errealitatearen eta fikzioaren balantzan, bertsolariak bazterreko kolektiboei, hau da, oholtzan leku fisikorik ez dutenei, diskurtsiboki espazioa ematen die. Parte hartzaileen ustez, ordea, leku fisikorik ez duten horiek plaza hartzea eta euren errealitatetik kantatzea askoz ere eraldatzaileagoa da. Gainera, estatus/klase antzekoa dugunon komunitatea da bertsolaritza, eta, askotan, errealitate horretatik at dauden subjektuen posiziotik kantatzen eta txalotzen da. Parte hartzaileen ustez, hausnartu beharreko elementua da zein ahotsetatik zein diskurtso plazaratzen den eta horren zilegitasuna.

Estetika: eragiteko eta erresistitzeko tresna

Arte diziplina guztien moduan, bertsolaritzaren helburu gorena edertasuna da. Edertasun horren kanonak denboraren, jendearen, egunaren, gustuen edota lekuaren arabera aldatzen dira, nahiz eta kultura bereko jendearentzat plazer estetikoa antzekoa izan daitekeen. Azken finean, bertsolaria entzuleen erreferentea eta ordezkaria izanik, bertsoaren edertasuna entzuleek epaitzen dute eta horien

pertzepzio subjektiboaren arabera baloratzen da. Baina pertzepzioaz harago, bertsoaren edertasuna diskurtsoak duen eragin emozionalean sentitzen da. Izan ere, bertsolaritza artearekin lotutako praktika den heinean, parte hartzaileen ustez, sorkuntzak, mezuak eta fikzioak transgresioa dakar, emozioen bitartez erresistentzia indartsuago egin dezakeena.

Bertsoak ez dira mitin politikoak, nahiz eta helburua konpartitu dezaketen. Bertsoa da, nire ustez, hoskidetasuna, esa-

teko modu eder bezain sinple bat, gutxi esanda asko esatea. Nik ez dut nahi panfleto bat entzun, horretarako panfletoa irakur dezaket. Bertsotan ideia bati irudiak jar diezazkiokezu, fikzioaren bitartez egia handiak esan, eta gogoangarri bilakatu (26 urte, Bertsolaria 6).

Bertsoaren estetika bota nahi den diskurtsoaren menpe dago, esan nahi denaren arabera aldatuko baitira doinua, kantatzeko jarrera, neurria… hau da, erabiltzen diren errepertorio horiek guztiak kontatu eta kantatu

nahi den horren arabera aldatuko dira eta horrela diskurtsoa indartu. Izan ere, bertso batek (zein beste edozein kultura jarduerak) komunikatu nahi duenak askoz indar handiagoa izango du eta askoz ere gehiago eragingo du jendearengan estetikoki ona bada. Era berean, doinu eta estetika tradizionalak erabiltzea ere erresistentziarekin lotu daiteke; izan ere, denboran zehar herri baten sostengurako balio izan dute.

Urtez urte, belaunaldiz belaunaldi transmititu den tradizioa da bertsolaritza. Tradizioa da, baina egunean egunean berritua, eraldatua. Bertsoa ez da imitazio bidezko arte espresioa. Bertsoa egunerokoan sortzen da eta unean uneko gaiak jorratzeak egiten du erakargarri. Horrela, esan daiteke bertsolaritzak ez duela eredu bakarrik, tokian tokikoa izan ohi delako. Tradizioari helduz, bertsolaritza ariketa folkloriko moduan uler daiteke, folklorea herriaren izpiritu gisa hartuta; hau da, beste kulturekin alderatzen duena, berezkoa baino ez dena eta idiosinkratikoa. Baina, hein berean, parte hartzaileen iritziz, folklorea museoetan estankatuta dagoen artea da, eta bertsoak hortik ihes egiten du, izaera dinamikoa daukalako.

Beraz, arte diziplina hau folklorearen eta politikotasunaren artean uztartu bitartean, ezinbes-

tekoa dugu galdetzea: folklorea ezin da politikoa izan? Folkloreari erreparatzea, gure sena aztertzea da, bertsolaritzak gure identitatearen zer alde islatzen dituen behatuz. Horrela, folklorea nagusiki sistema kapitalistaren barnean kokatzen dute parte hartzaileek, jardunak folklore deitzeak interes batzuk ezkutatzen dituelakoan. Bertsolaritza kutxa horretatik kanpo dagoela uste dutenentzat, bertsoa ez da lortu saltzea eta hori ere erresistente izatea da. Aldiz, folkloretzat hartzen dutenentzat nabarmena da, tradizioaren ordezkari bezala, bertsolaritza eremu instituzionalera, ekitaldietara, zientzia mailara… eraman izan dela ere.

Nolakoa da amesten dugun bertsolaritza?

Behin bertsolaritzaren erresistentzia eta komunitate funtzioak aztertuta, aurrera begira

parte hartzaileek mugimendurako ikusten zituzten erronkak izan ziren eztabaidagai. Erabilitako metodologiari jarraituz, prozesuan sortutako ezagutza kolektiboak eraldaketarako eta bertsolaritzaren barnean ekarpenak egiteko balio dezan, identifikatutako erronkei soluzio posibleak eta tokian tokikoak diseinatu behar.

Zentzu horretan, zu irakurle ere prozesuaren parte egin nahi zaitugu. Hau irakurtzen ari bazara, segur aski izango duzu zer esan landu diren gai horien guztien aurrean. Zein zentzutan da zuretzat bertsolaritza komunitate eraikuntzarako eta erresistentziarako tresna? Etorkizunari begira, zeintzuk dira antzematen dituzun erronkak? Nolakoa(k) d(ir)a zuk amesten d(it)uzun bertsolaritza(k)? Zer egin dezakezu zuk, edo zure inguruak, zuen herrian edo hirian horretarako?

Norbere interesen eremu hertsian norbere indargune eta gabezian geunden baina sortu da txispa amnesian: eztabaida gune bat; lan bat sintesian: eremu seguru bat erresistentzian.

Oihana Arana

•

XANTI eta DANEL

MAISUARI eta IKASLEARI agurra

XANTI

TESTUA: JON SARASUA

XENPELAR DOKUMENTAZIO ZENTROA

I

NDUSTRIA-KOOPERATIBETAKO HIRU LANGILE, BASERRITAR JATORRIKOAK, IDEIA BITXI BATEKIN HASI ZIREN HIRUROGEITA HAMARREKO HAMARRALDIAN: UME KUADRILLA BATI BERTSOA TRANSMITITZEN.Bertso zaharrak kantatzetik hasi ziren, apenas irakatsi zuten bertso teknikarik. Teknika ez, baina bertsoaren etika eta patetika bat jariatu ziguten oharkabean: herrigintzaren adartxoa zen bertsogintza, erresistentzia jolasti bat, komunitate zerbitzu bat gehienera, eta kultura sorkuntzak sarri ohi duen nartzisismo indibidual

Xanti adarrak eta sastrakak erretzen. Argazkia: Goiena.

Xanti Iparragirre, 1987an. Ondoan ditu, besteak beste, Almen bertso eskolako bere ikasle Jon Sarasua eta Arantzazu Loidi. Argazkia: ARGIAko argazki artxiboa.

Xanti Iparragirre, 1986an. Saria ematen ari zaio Almen bertso eskola elkarrekin abiatu zuten Patxi Goikolea. Atzean, bien artean eserita, Felix Inurrategi. Gai-jartzen, Nikolas Segurola. Argazkia: ARGIAko argazki artxiboa.

kamuflatu horretatik gutxi zuen, edo gutxi behar zuen. Herrigileak ziren gure hiru anfitrioiak, bakoitza bere erara.

Xanti berezia zen gaztetxoon begietan. Basajaun gorputza, txapela buruan, ironia enigmatikoa. Eskola inoiz zapaldu gabea, jentil usaina, hitz gutxiko jakinduria. Haren etxean biltzen ginen kanturako. Halako batean, etxea guardia zibilek inguratua zutela, armategia ezkutatuta zuela, familiakoak atxilotu zituztela eta Xanti ihes egina zela zabaldu zen, tiroketa baten ondotik. Laurogeiko hasiera zen, eta geroztik mugaz bestaldean ezagutu genuen. Bizpahiru orduko oinezko bidean isolatutako haur eskolatugabearen baserriko sasitik, Europako azken erakunde armatuko klandestinitatearen sasira. “Sasitik sasira, arantzak dastatuaz larrosei begira” zioen bere bertso baten puntuak. Ekialdeko lurretan ere bertsoaren hazia ereiten ibili zen, hitz gutxirekin adiskideak egiten. Bere abizenak nonahitik ‘agiri’ den etxearen oihartzuna dakar, baina bere jaiotetxeak, zerbaiten azpian ezkutuago dagoen etxe apalarena.

Ez dugu hemen lekurik XX. mendearen bi muturren testigantza hunkigarria mamitu zuen gizonaren marrazki txar bat egiteko. Biziaren azala liburuan bildu ziren hark bere ibilbidean idatzitako gogoetak, eta bertsoak, bertsoak. Inor gutxik idatzi ditu inoiz tamaina esperientzial horretako zortziko eta hamarrekoak. Gustu baduzue, gure aldizkari honek argitaratua da liburua. Urpean dago Añarbe.•

Maria Luisa Guenetxea, Marijo alaba eta Xanti. Argazkia: Goiena.

DANEL

TESTUA: JON SARASUA ARGAZKIAK: GOIKOLEA SENDIA ETA AED.

B ERE MAISU ZAHARREN OMENALDIA PRESTATZEN ILUSIOZ ZEBILEN DANEL. OSO BEREA ZUEN PROIEKTU TXIKIENGATIKO ILUSIOA. Maisuentzako jarritako bertsoak ekarri zituen bilerara, eta, kalean elkartu ginenerako, guri belarrira kantatu arteko onik ez. Bileran ere, gai ordenan atal hori beranduago tratatuko genuela eta, bitartean, bertsoak gordetzeko esan zion haria zeramanak. Haren purrustada, “ze gai orden eta ze kristo!”. Akrata akaberabakoa berau. Espontaneo bat futbol zelaian.

Bada bertso mundu bat, bertso mundutik kanpo. Lehenbiziko mundu horretakoa zen bera. Publiko handiak, edo publiko kontzeptuak berak, urduri jartzen zuela ohartu zen gaztetan, eta bertsogile izateko beste modu bat aukeratu zuen: librea, okurrentea, herrikoa, taldekoa, bertso-mesedeen bidezkoa, bulkadazkoa. Artista zen bestela ere, orain tinduekin, orain paper-pastazko irudiekin, gero tramankuluekin. Bohemia artisau bat zeraman zainetan, eta bertsoa ere horrela ulertzen zuela esango nuke. Tarteka aktibatzen zitzaion baterako edo besterako gogoa. Eta lasai eskatu hari mesedea. Heriok eraman zuen egunean bertan ere bertsoak bidaltzen aritu zen, bati eta besteari.

Gurasoen 60. ezkon urtemugan, gurasoei bertsoak abesten.

Danel, 18 urte ingururekin, bertsoa abesten mikrofono aurrean.

Danel muralgintzan.

Danel, Anton Bedia (koinatua) eta Pello semearekin. Txapela buruan, ibili munduan…

Danel Lagunekin.

Gero, Danelen bertsoak bazuen zerbait. Hasteko, txarra botatzeko baimena ematen zion bere buruari, bi buelta eman gabe. Axolakabe izendatzen zituen txartzat, barre egin, eta segi hortan, artisautzaren plazerean. Erraz egiten baitzituen oso. Agurtu baino aste pare bat lehenago, Xantiren heriotzaren inguruan bertso batzuk eginda, esan zion Arantzazuri: “Lau bertso inttut. Ona, bat”. Lau bertsotik bat ona, ba al dakink zer den? Asko. Gehiago egiten zituen hark. Erraz, okurrente, sofistikazio gutxirekin, esan beharrekoak kolorez esanda. Jostaria izan bera, eta, gehienetan, haren bertsoan bazen zerbait jolastia. Lehenbiziko paragrafoan aipatu dudan bertso sorta izango zen bere azken sorta osoa, abenduan gure maisuen omenaldian kantatzekoa izan behar zuena. Orain, Xanti eta Danel falta. Sorta horretan, bertsoen bukaeretan omenaldiaren mamira iritsi aurretiko puntuetan, zeharka bere burua sartzen du motzenen, zapaburuen, txotxongiloen eta punkien multzoan. Arrasateko bailara hartu zuen punkaren eta heroinaren olatu betean, gaztetxo batzuk zortziko txikiak kantatzen. Zortziko txikiak, antena, eta izpiritu errebelde bat, bakoitzak bere modura.

Izan gintezken bertsolariak izan gintezken punkiak eta aukera aprobetxatuz zergatik ez izan biak?

Multzo esan dut? Taldekoa bai, baina multzokoa ez zen hura. Orain dago boladan “niretik” aritzea aldarrikatzea, gure kabuz pentsatzen dugula uste izatea, ai paradoxa, mezu hori bera kultura nagusiaren mantra denean, eta kontsigna ideologiko hipermoderno hegemonikoenen ildoan ardi askeak izatearen mezua irentsi dutenen artalde erraldoia osatzen dugun honetan. Orain, Danelen bertsoan ‘punkiak’ hitza irakurri dudanean, gogoratu dut bera izango zela lehen bertsolaria zintzilikarioak txertatzen, larruzko prakak bezala tirantezko koadrodunak janzten, ilea tente gorritzen, itsutik kantatzen. Punkia edo hippia? Lehena? Asko axola hari… Oraindik ez ziren hainbeste indartu nartzisismoaren garaiak. “Ni neu” izateaz arduratu gabe ibili zen bazterrak nahasten, indar sorburu bat barruan zuela, Gorka Torrek hiletan esan zuen moduan, itsu galantarekin azkena oheratzen, eta hurrengo goizean goiz jaikitzen, tokatzen zenerako.•

Gurasuen 60. Ezkon urtemugan.

Danel, Pello semearekin 2003 urte inguruan. Punki itxurak atera nahian…

Danel bere getuko batzuekin.

Danel gurasoekin eta Amaia arrebarekin Lekeition 2021 udan.

DANELI

BERTSOAK: JON IÑAKI, JON, AINHOA, AGURTZANE, AMAIA, SAIOA ETA ARANTZAZU

.

Urtarrilaren 18an azken agurra eman zitzaion Danel Goikoleari Arrasateko Aldai parkean. Almen bertso eskolako lagunak oholtzara igo eta bertaratutakoek honako bertsoak abestu zituzten.

DOINUA: ZERU ALTUAN ZEGOEN JAUNAK

Bertsoa, kantu, errima edo eskulanen estetika, bihurrikeri maitagarriaz satira eta kritika. Burua martxan, bihotza libre; beti zerbaiten irrika, orain be lagun joan ote haiz hire ametsei segika!

Gazte hasita euskalgintzako arima eta haragi beti ideia berritzaileen artisau ta margolari umore oneko taldekidea beldur barik aldapari guk ere saltsan segiko dugu auzolanean kantari.

Zela esan agur bizi guztiko adiskide maite bati? Samina eta ulertuezina, barru-barruan bi zati. Hauen lekuan, Danel, seguru kantuz umoretsu beti mahai baten bueltan hirekin dittuk Felix, Aitor eta Xanti.

Nola liteke hainbeste gogo ustekabean eraman? Dena umore, proiektu, asmo bizipoz eta harreman. Hegan egina haiz lehen ere jarrai ezak orain hegan. Hire berezko bizi-indarra gelditu dadila gugan.

Hil bezperen Danelek berak sortutako bertso sorta bat zabaldu zien ingurukoei, whatsappeko audio bidez. Bertso hori agur ekitaldian entzun ahal izan zen; hemen, transkribatuta:

DOINUA: YOLANDA (PABLO MILANES)

HOLANDA

Ingles klasean galdez andereño Miren Tulipanak non hazten ote diren. Estututa, arbelean nago urduri Txibato batek laguntzeko gertu dirudi

Holanda, Holanda, holan da baina, zelan da?

Ingeles asko ere ez dau Arrasaten “no espik inglix” hala be badakigu esaten Ikasteko, lana bilatzea zen aitzaki Ta gero edonork zu baino hobeto daki

Rumano, Rumano, Ikasi banu Rumano

Hizkuntza arrotzek a ze logurea Pentsatu nuen, ikasi nahi dut gurea! Nahiz kalean askorikan ez erabili, Heurea duk ta, heurean ondo habil hi…

Ganorez, Ganorez, Egin dezagun ganorez

Azkenerako ez bata ta ez beste Mintzapraktika erraza denik ez uste Beste bat darabilt, sarriago ta igual hobe Ikasi nahi nuen bape gogorik jarri gabe

Holan da, Holan da, Tristea baina holan da

Holan da Tulipanena Holanda Bene-benetan, holan da.

XANTI GOGOAN

Xanti hil zela jakitean ARGIA-k bertsoak eskatu zizkien zenbait bertsolariri, eta jarraian agertzen direnak urte hasieran jaso eta argitaratu zituzten.

Amets Arzallus: Nabigatzen jakin ez ta halere leman, zenbat haur ez duzuen ontzian ereman. Eskerrik asko Hontza, zuek bai antzeman, ez du askok egingo bizitzaren deman hainbeste ilun jaso ta argia eman.

Sustrai Colina: Uste osoa eta oso ustearen arteko itsasoa nahiz ta hustear den, eskerrik asko oinez erakustearren ta bidea egiten libre uztearren.

Xanti Iparragirre 1987an.

Argazkia: ARGIAko argazki artxiboa.

Bertso eskoletan lehenengotakoa izan zen Leintz-ekoa. Bertako ikasle izandako Ion Iñaki Izarzelaiak jarri dio bertso hau:

Sasiaren ondoko loredun landare, bertsoa, Aberria zuretzat zutabe. Ironiaren maisu; ekaitzean bare. Isilik joan zara baina ez esan gabe.

Baionako Biltxokon Xanti Iparragirrerekin biltzen zirenen izenean, Xumai Muruak eta Eneritz Zabaletak jarritako bertsoak:

Mendirik mendi etorri zinen eskeiniz zure jakintza nola haurrekin bertso-eskolan kantuz jar daiteken hitza mugarik gabe biak uztartuz jolasa eta ekintza zutaz oroituz esker onetik baizik ez gaitezke mintza

Sortu zinuten bertsolariak biltzen gintuen xokoa lagunartean zirikatzea bakinuen gogokoa nahiz tarteka kopeta belztu nahiz okertu mokoa hautsiko ez zen bertso katean beti libre zen jokoa

Berritz etxera itzuli arren ez zinen hemendik joan Agertzen zinen manifestaldi edota besta giroan Gaztandoiara bertso kantura zenbat joan-jin tiroan Ongi tolestu ta tinko-tinko Txapel ta guzti Twingoan

Loiola Irratia, 1969. Xanti ezkerrean. Argazkia: Goiena.

Aingeru Guardan behin bildu ginen Bertsu batzuk kantatzeko Zer komeriak Aitor gaizoa Eskaleran igaiteko! Orduan denek erran ginuen Korta zaharrean hobeto Ez baitzen leku txarrik izaten Xantirekin egoiteko.

Korta barnean epelduz joan zen Bertsolarion etxola

Mihiak zuen ziria sobran Sagardoa zeriola Hitzen beharrik gabe guziek Ulertu ginuen hola Garai bateko materiala hor Guardia onean zagola!

Lehenik Txato joan zitzaigun Eta geroago Aitor

Ihaz Gillermo, ta aurten Xanti Heriok ez eman amor!

Baina Biltxoko bizirik dugu Ta segituko du gogor Bihotza bigun, eskua zabal Ta mihia beti jator!

Leintz bailarako bertso eskolan Agurtzane, Ainhoa, Amaia eta Saioa hasi zirenerako, Xanti Iparragirre Iparraldean errefuxiatua zen. Baina “ezagutu ez duzun zure aitona hori bezala” gogoratzen du Ainhoak, beti izan zutela presente. Eta gerora, aurrez aurre ezagutzeko aukera izan zuten. Hemen laukote honek modu koralean jarritako bertsoak:

Isilpetik oihartzun egiten zenuen taldearen barruan beti hortxe zeunden falta zitzaigun pieza ezautu ondoren bertso ere hobeto ulertu genuen.

Hegaldi berri hontan argirantz mugitu kantuz ari zarela zaigu iruditu guk ere eztarria nahi dugu garbitu kantuak min guztiak arintzen baititu.

Urtarrilaren 4 iluntzean Eskoriatzako udal pilotalekuan bildu zen Xanti Iparragirreren gertuko jendea, azken agurra ematera. Hona ekitaldian entzun ziren bertsoak.

Danel Goikoleak “Xantik erakutsi zigun doinuan” kantatu zuen:

Txapelhandiak gure artean eman du bere itzala maisua izan zaitugu eta ez da suerte makala! Nola dantzatu erakutsiaz bizia eta azala ea guk ere egiten dugun zuk nahi zenuen bezala. Hitzak neurtzeko doaiarekin etorria Añarbetik etenik bako borrokalari maite zenuenagatik oraindik ere ikusten zaitut so zaudela txapelpetik argi handi bat piztu diguzu sasi guztien gainetik.

Iparragirre, erdian, sariarekin, 1973an Arrasateko Amaia antzokian egin zen Deba Ibarreko bertsolari txapelketan. Argazkia: Eskoriatzako Udala.

Jon Sarasuak Txikia zuen guda izena doinuan kantatu zuen bertso hau:

Ume bat, Añarbe baserrian eskolara inoiz joan ez zena bizi-ezin baten berri izanda engaiatu zitzaion barrena eragile, militante ta maisu ironia apalik finena asko emanda luzaz dastatua emanaren alde mingotsena hitz gutxirekin esan digu nor garen, zer den herri-sena. Harro hadi Kantauri itsasoa ta egin zan orroa gutxitan bezala gogora zan herrigile apalak lur hauetan ibili zirala Sortzaileak altzoan hartu eta lurrak gozo besarka zaitzala. Orain gugan da bere itzala.

Andoni Egañak bertso hauek kantatu zituen Gogoratuko zara doinuan: Bakarra dugulako gure Euskal Herria Ipar eta Hego ez dugu bereizi behar ia. Besarkada bat Xanti, beroa, larria mugarik balitz han ta hemen zara mugarria. Besarkada bat Xanti, beroa, larria, bertsozale guztien partez ekarria.

Gauekoaren lagun hontza ta ilargi noiz sasitan gordeta noiz zelaira jalgi euskaraz antzekoak dira bi esaldi: argirako bideaz etsiak aspaldi... Euskaraz antzekoak dira bi esaldi: zu beti izango zara biderako argi.

•

XANTI, PATXI ETA JUANITORI

BERTSOAK: DANEL GOIKOLEA ETA ION IÑAKI IZARZELAI

.

ALMEN bertso eskola kideak omenaldi bat prestatzen ari ziren euren hiru maisuei: Xanti Iparragirre, Patxi Goikolea eta eta Juanito Akixuri. Danel ere gogo betez ari zen lan horretan. eta honako bertso sorta Ion Iñaki Izarzelaiak eta biek omenaldi horretarako prestatua da. Balio beza oraingoan bai Danel eta bai Xanti omentzeko.

Misiolari baten moduan doan ibilitakoa, hirukote hau izan genuen eta ez nolahalakoa.

Bertsolaria ikasiz ala izaten da berezkoa eztabaidetan ibili barik, lana izan zen gakoa, begien bistan jarri zenuten inork ikusi bakoa.

Patxiren fitxa zoragarriak ariketa eta guzti “Zu ere bertsolari leloa” izan genuen fantasi ikasitako doinu berria beste aire batean hasi fuerte kantatu behar genuen nahiz ibili sasiz sasi azkenerako eginen puruz motzenak ere ikasi.

Almenen gelan zapatuetan Apotzan eguakotxero, ibiltzen giñan pozaren pozez Ring-ean sartuta bero, beti zegoen txapelketa bat sariketaren bat edo, bertso zaharrak astindu eta puntuan zirika gero, bertso polborak su hartzen zuen Aitor tentatu ezkero.

Bertso saio bat izaten bazan haiek ziren komeriak, jendea galdez zela zitekeen hain gazte, bertsolariak. Gu kanturako eta idazten gure bertso gidariak, oholtza gainean plantak egiten Txotxongilo kantariak, mututzen ginen une berean etetzen ziren hariak.

Omenaldi bat maisuentzako jardun zirenak bertsotan, baina besterik badela hemen ahazten zaigu askotan, Mila, Gregori ta Maria Luisa gizonen histori hontan, sarritan zuten gizonen falta ta seme alabak lotan beraiek ere merezi dute norbaitek izatekotan.

Leintz guztian batu ondoren berde zegoen sagarra ondo kutsatzen jakin zenuten bapatekoaren arra tripazorriak eragin arren zeinen sentipen edarra Punki garaian bertsoa ere ez zen hain idea txarra gure bailarak bazuen zerbait inokulatu beharra.

Danel. Maritxu Kajoi.

Izan gintezken bertsolariak izan gintezken punkiak eta aukera aprobetxatuz zergatik ez izan biak etzeukan zertan kantuan jaio derrigor bertsolariak hiru maixuren jolasarekin hautsi ziren teoriak ustekabean bilakatuaz eskolen aitzindariak.

Uzta oparo erne zitzaien laborategi probetan ugarixuak atera ziren zapaburuen probetan Xantik teknika, Patxik errima, Juanitok jarri roletan, eskola zenik etzan igartzen artistak ziren horretan zuen kultura edan izana eskertzen dugu benetan

Jasotakoen ordain moduan zer egin leiken badakit nagusientzat metodoren bat asmatu nahiko nuke nik antiojuak, sonotoneak egoki graduaturik senior mailako bertso eskolak merezi ditu Euskadik Babyboomeko aldrarentzako beharko dira oraindik.

Hiru hankadun aulkiak nekez egin zezaken errenik are zailago zuek moduko habe sendoak izanik etzeniketen birusa horren azkar zabalduko zenik iparralde nahiz hegoaldean bada bertsolari onik sortu zenuten epidemiak ez du izango etenik.

Xantiri egindako omenaldiko fotograma. Goiena.

Aitatasuna

Pirritx eta Porrotxen zinta ehun aldiz, Astonauta kantatu dugu behin da berriz, Ipuin bera sei bider esana da Felix, erotuta nengoke, esaten dut egiz, halako zoriona sortuko ez balitz.

Nahiz batzuetan egon zoratu antzean, nahiz eta onak txarra eduki atzean, bi lore sortu ziren nire bihotzean, eta sari eder bat egun bakoitzean, haien besarkada bat etxera heltzean.

AMA:

DOINUA: SAGUTXOTXIKIEKIN

Gaur dela harmar urte egin nintzen aita, orduztik nabil gure txikiei jarraika. Une gogorrak batzuk, gozoak hamaika, horietako zenbait nahi nituzke aipa, pasatu zaidan gauza ederrena baita.

Lo egiteko txarrak lehen bi urtetan, ordu txikitan esna jira eta bueltan, Amonak esan zidan “ez egon penetan, istori merezia duk hori benetan, heu ere halakoa baitintzen umetan”.

Etxean deskantsurik nola ez zegoen, kotxea eragiten bazen nahiko kemen, une batez isilik baitzeuden bederen, ohituraren ohituraz pentsa, mekasuen, Eroskiko gurdia eragiten nuen.

Oinez ikasi eta jolasteko grina, parkea bihurtu zen nire ofizina. Txirristan, zintzilika, orduak, makina, horrela etorri zen, zeinek imajina, zabuari bultzaka besotako mina.

Pixka bat hazi eta akabo txirrista, eskola bukatzean zeinek segi pista. Euskal dantza, musika, makina artista, kirola ez dugu ba, utziko erdizka, aita bihurtu zaigu etxeko taxista.

Ibilerak ez dira oso erosoak, eta denen premia daukate gaixoak. Aita-amek watsapp-ez nolako pausoak, hasten dira nahasteak eta erasoak, haurren gauza txarrena dira gurasoak.

Umeak izateak badu bere mauka, haiekin ikasten da tirriki-tarraka, txorien txanda orain, aukera aparta, txirrina, hegabera, txonta, marikaka, etxean haur bat dunak mugarik ez dauka.

Aurretik izan nintzen saltsa denen arrain, bikotea jartzeko askotan buruz gain. Umeak izateak lotura du ordain, Felix Zubia zena, niretzako bikain, Jon da Olatzen aita bihurtu da orain.

Amari amaz

Amarekin bizi zinen, ez behar bezain gustora. Zu zinen bere aingeru baina deabru zen droga. 2 urte zenituela diputazioko froga: “edateko bizi den bat ez da iristen inora”. Berari esker iritsi Zinen zu gure ondora. Amak eskua askatu baldin bazizun gerora, zaila da ulertzen baina maite zaituelako da.

DOINUA: ETA RENSUETENETIK

AMA:

Senarra, alaba ta ni (Ohiturak ohitura dira) telebista ikustera goaz salaren erdira. Baina ze tripako mina albiste baten harira: “haur bat abandonatu da motxila batean, tira.” Alabari ezin nion begiratu aurpegira. Ezin izan du jarraitu albisteari begira... aurpegia estali du eta negarrez hasi da.

ALABA:

Telebista itzali dut egon gintezen bakean, baina malkoak ixuriz bukatu dut mantapean. Haur bat utzi dutelako urte batekin parkean, eta bat batean amak “ondo zaude”? esatean: Amorratuta lotu naiz iraganaren katean, jakin nahi ez nuen hori galdetzen nuen artean: “ni ere utzi al ninduten kontenedore batean.”?

ALABA: Ezagutu nahiko nuke noizbait nire ama zena. Ezagutu nahiko nuke jarri zidana izena. Ezagutu nahiko nuke lapurtu niona sena. Sarritan planteatu dut 2.aukerarena. Baina galdera bat daukat erantzunik ez duena: Ez ote da uzteko gai dependentzien problema, parke batean alaba uzteko gai izan dena?

AMA: Txuri beltzeko munduan ederra da ortzadarra. Galdera bakoitzak dauka erantzun baten beharra. Urte batzuk igarota egin nahi dizut oharra: gainditu nahiko bazenu adiskidetzeko marra: bera ados egongo da ez delako ezer txarra, eta guk ere jarriko dugu horretan indarra. zuk bi guraso dauzkazu ta guk alaba bakarra.

ALABA:

14urte hauetan ez dut galderarik egin, nahiz eta nire barruak erantzunen bila ekin. Ni nire lehen amaren desberdina izan nadin, nola bihurtu dezaket berdintasuna desberdin? Nahiz eta min hartu dudan esan gabeko hitzekin, nahiz eta jada 16 urte dauzkadala jakin. Gaur gauean lo egingo dut aita ta amarekin.

•

Iritzia, bakarka…

“Txertoak ekarritako problematikari” egotzi zion bere garaian deserosotasun hori Juliok. Irailean deseroso bagenbiltzan, ea nola gabiltzan orain… Nik “txertoa” kendu eta “pandemia” edo “pandemiaren kudeaketa” jarriko nuke hor, baina ACHTUNG. Ez da honen asmoa upel horretako sagardoari tiraka aritzea, lizun usaina dakar eta.

Interesgarria da “bertsolariak gertatzen ari denari kantatu behar dio” hori. Posizionatu edo ez, gertatzen ari denari kantatzeak konplexutasuna eransten dio nahitaez bertsotarako gaiari. Zenbat gauza ari dira une honetan gertatzen? Eta, gertatzen ari den horrek, zenbat hari-mutur ditu? Ados, bi-hiru bertso bakarka botata ez duzu kantatzen ari zarenari buruzko analisi integral bat egingo. Baina betelana tesi bat defendatzen pasatzeak ez al dakar pobretze moduko bat?

Tabu

Julio Sotok, joan den irailaren 10ean, Naiz-eko Gaur8 agerkarian, Amagoia Mujika kazetariari erantzunez:

Oholtzatik kanpo deserosotasun hori dagoenez, susmoa dut oholtzan ere ez ote garen gai horri iskin egiten ari. Iruditzen zait alde egiten ari garela agian horretatik eta heldu beharko diogula uste dut, ez posizionatzeko, bertsolariak gertatzen ari denari kantatu behar diolako baizik. (Bide batez, zeinen zaila den bertsolarien iritzia jasotzea, txapelketaren testuinguruaren barruan ez bada. Txalo mundu txiki honi jarraipena egiten dioten kazetariei, eta txalo testu hau argitaratzeko lekua atondu duen hedabideari ere)

Iritzi monolitikoa debaluatuta dago burtsa sozialean. Ideiagintza irmoan sinesten dut, etengabeko kuestionamenduprozesuen ondoren badator. Ez al da horixe bera, gertatzen denari kantatzea?

(Epilogoa: goiko hori dena buruan zentrifugatzen neramala joan nintzen aurrekoan bertso eskolara, Arabako txapelketarako uste baino denbora gehixeago baina hala ere gehiegi ez dugula eta astero biltzen baikara orain, zintzo. Beti bezala, ahal nuena egin nuen bakarkakoa, presakako ideiagintza, erran nahi baita.)

•

Tabu hitzaren laugarren adierak “gizarte eta politika gaietan, bertan ebatzi gabe dauden eta traumatikoak edo deserosoak diren auziak” hartzen ditu hizpide. Bertsoa ere, diskurtsogintza eta komunikazio bide den neurrian beti egon da tabuz inguratua, zeharkatua eta zenbait tabu puskatzeko prest; bertsogintza ez baita urruneko perspektiba, ez bada murgiltzetik abiatutako distilazioa.

Zilegi da bertsogintza bozgorailu gisa ulertzea. Zilegi da, bertsolariok gizarte mugimenduei oihartzuna ematea. Zilegi da, zalantzak sortzen dizkigunaren inguruan pentsatzeko tartea hartzea ere. Are, zilegi da zalantza kantatzea. Baina zalantzari forma eman behar zaio eta bihiru bertsora errenditu. Izan gaitezen zintzoak: gai konplexu eta deserosoen aurrean, zuetako zenbatek erabakitzen du gaiari itzuri egitea? Koadrilan, familian, gabonetako otorduetan, heldu diozue edo tabu bilakatu zaizue?

Honi bueltaka ari nintzela argitaratu da ondoko leihoan Manex Agirreren zutabea, “bertsolariak gertatzen ari denari kantatu” behar dion Julio Sotoren adierazpenaren bueltan. Hain zuzen, hari mutur ugari dituen gai konplexu baten aurrean, hiru bertsotan gertatzen den hori bildu ote litekeen da beste galdera posible bat. Eta abiatzerako dakigu ezetz. “Burtsa sozialean”

debaluatu den “iritzi monolitikoa” aipatzen du Agirrek, eta burtsan gora doan zalantzaren apologia ez dakit onartzen dugun gai guztietan.

“Bertsoak bizi duen garaiaren lekukotza zor du” zioen Amets Arzallusek azken bertsolamintzan. Eta ahalegin horretan ebatzi gabeko gai traumatiko eta deseroso ugari agertzen zaigu. Sumatu dut jendea pandemiari kantatzeko eskean, eta sumatu dugu giroa hori ez den beste guztiaz aritzeko premiaz. Gai sortzaileek ere oreka horren bila dihardute, bertsolariok bezala. Horregatik, saio askotan agurretan entzun ahal izan dira garaiari lotutako kokapen, kritika eta iritziak. Beste hari-mutur ugari ofiziotan eta bakarka landu ahal izan dira. Susmoa dut, gaiari heltzeko eskatzen duen horrek ez ote duen berak eskuetan duen haria mikrofonoan jar dadin nahi (biralaren garaia, bi zentzutan).

Bertsoak bertsolari beste iritzi bil litzake, eta bertsozale beste mezu osatu interpretazioan. Maialen Akizuk gradu amaierako lanean planteatu zuen diskurtso komunitate gisa ulertzen badugu, ordea, ohartuko gara zenbait gairen inguruko norabide edo iritzi konpartitze bat gertatzen dela bertsoen bidez. Kontsentsurik gabeko gaietan, baina, zaila da ñabardurak lantzeko bertsoaldirik aurkitzen. Eta ez gaude epaietarako. Zorionez, saio ugari, bertsolari asko eta espazio anitzetako collage-a da bertsogintza. Bertsozalea denak, han-hemenka entzundako saioetatik pandemiaren irakurketa nahiko oparoa osatu ahalko du.

Haur eskolak S.O.S!

Luzatuz murrizketa bortitzen fasea zein zaila den plangintza duinak lantzea! Ez al da edukazio txarreko trantzea dirua hezkuntzaren gainetik jartzea?

“Hartu txertoa, hartu txertoa” eman duten garrotea ia arnasa hartzeko ere behar da pasaportea garai hauetan nahasi dira kontraesan bikotea Covid-pasea izatea ta osasuntsu egotea.

Ia bi urte pasatu dira guzti hau hasi zenetik zentzu gabeko hamaika neurri bat bestearen atzetik badaezpada hobe litzake denak kentzea kolpetik birusetik ez, baina burutik denok gaixotu aurretik.

•

DOINUA: DELIKATUABAITUT

Hausnarra, harrikada galdera, ezbaia… Pentsatzen dudan hori azaltzeko nahia Baliatu dezadan heldu zait garaia “Bertsolari”ri esker daukadan talaia.

Ta lehen sorta honetan nahi dut azpimarra Haur Eskola nafarrek daukaten liskarra nahiz etsigarria den konflikto zaharra urte berrian ere aipatu beharra.

Toperaino igota Ratioen langa Horri gehitu soldata duinen demanda Eman nahi omen zaio geroari txanda baina iraganeko baldintzak izanda.

Hezkuntza arautuan senide pobrea ahanzturaren zakuan sarritan gordea Denok nahiko genuke praktika hobea beharrezko babesa falta da ordea.

Tren azkarra heltzeko itxaropenean promesak pikutara doaz zuzenean Sos faltak S.O.S bat du barrenean txantxulloetarako badaukatenean.

Haurrak erdigunean jar ditzagun, chapeau! Baina marroia beti hezitzaileentzako Denon hobe beharra harturik aintzako Lan baldintza duinak Haur Eskolentzako!

•

Pasa o aparta

Antzerkiren bat edo filme bat nornahik gomenda dizuna bertso saio bat goi mailakoa aspaldi partez entzuna Bengoetxeak Labriten eman behar dun ikuskizuna OMSek ez dizu esango baina hori bada osasuna.

Esperimentu bat ez ote den duda egin dezakegu limitea non ote daukagu? honek muga non ote du? aurrerantzean benetan kontuz bizi beharrak gaude gu gurekin zernahi egingo dute hau onartzen badiegu.

Gogora ekarri nahi ditut hitzak zentzuzkoak ta sakonak Manuel Lasarte izan zenari kantuz entzun nizkionak askatasuna QR bati erregalatzen dionak, “bere garaian kenduko dio, lenago eman zionak!”.

Sasi-sare

Pasa da urte berriaren lehenengo hilabetea, asko gimnasio berri batera apuntatuta hilabetez, dietako jarraibideak hozkailuan eskegita lau astez, edo estankoko saltzaileak ikusi ez dituenak, baina, lagunei zigarroak lapurtzen dabiltzanak 27 egunez gutxi gora behera. Espero dut denok ondo egotea, eta egon lasai, otsailari egun batzuk baino ez zaizkio falta heltzeko eta hozkailua lehengoa izango da berriro ere.

Azken egunotan sare sozialetan hainbat sarrera irakurri ditut geure buruari jarritako helburu

DOINUA: HAUXENDAGAIA

ZELEBREZKUAT

Hemen agian ez dira biltzen guzti-guztien ahotsak azken aldian alde denetan entzun dira harrabotsak bertso sorta bat galde egin dit etsirik dudan bihotzak egoera hau bizi beharraz nekatuta gaudenontzat.

edo urte berrirako asmo horien harira. Sasi-mediku, sasi-jakintsu, sasi-influentziadunak, antza asko dakitenak, jarraitzaile kopuruarekin batera jakintza bereganatzen dutenak dira post hauen egile. Eta beldurra ematen du zenbat dauden pentsatze hutsak. Batzuk, asmoen alde haien iritzia tinko emanez “garrantzitsua da bizitzan helburu batzuk izatea, aldaketak egiteko argi izan behar dugu zer nahi dugun lortu…” eta horrelako hamaika sarrera igotzen dituzte sareetara. Pentsa aplikazio bat ere badago, goizean ohetik esnatu, limoi ura edan, ohea egin, kirola, etxea garbitu eta lanera joan aurretik hainbeste gauza egiteko antolatzen laguntzeko aplikazioa. Goizeko 7retarako dena eginda, aplikazioan sartuta eta produzitzeko bidean pozpozik joateko aplikazioa. Besteak, ostera, aplikazio eta xedeen kontra agertuz, datorrena datorrela hartu eta gorputzari entzun behar zaiola diotenak, astean Yoga hirutan egin eta sentitzen duguna elikatzea bultzatzen dutenak.

Eta hainbeste sasijakintsuren iritzi artean eta mugikorraren aurrean galdutako denboraren ostean, neure buruari begira jarri eta helburuak betetzen ari naizen galdetu diot: ari al naiz?

Nire aurtengo asmoak ez dira gorputzarekin borroka egitekoak, edo sareetan elegante ateratzearekin lotutakoak. Aurten, bertsotan hobetzeko hautua egin eta momentuz birritan baino ez naiz joan bertso eskolara, ideia aldetik ere ez dut

marabila handirik lortu, errimentzako koaderno polita berri-berri dago apalategian, telefonoak ez du jo saio baterako dei edo mezutxo batekin.

Bueno, yoga egingo dut astean hirutan, eta otsaila gainean denez, nire hozkailua, errimategia eta doinutegia, lehengoak izango dira, presio gutxiagorekin baina hobetzeko asmoz, telefonoak otsailean noiz joko.

Arditxakurrak

Aurrekoan esan nizuen gure herrian txakurretik txakurrera alde handia dagoela eta akaso baten bat beldurtu ere egingo zen, are gehiago, hilabeteko etenaldiaren ostean. Lasai, oraingoan ez naute deklaratzera deitu. Deituko banindute ere, arrazoi gutxirekin. Izan ere, Gorbeiako ardi-txakurrari eta Border Collie-i buruz ari nintzaizuen.

Badira urte batzuk Eva ezagutu nuela. Bertsozale elkartera ikastaro bat ematera etorri zitzaigun, eta geroztik harremana dugu. Logopeda da bera, beste gauza askoren artean, eta ahotsa zaintzeko eta lantzeko aholkuak eman zizkigun. Evak lehenengo aldiz bertsotarako deitu zidanean, harritu egin nintzen. Ardi-txakur erakustaldi batean abestu behar omen genuen, artean, ez nekien askorik mundu horri buruz.

Evaren neba, Fidel, artzaina da eta berak eta beste zenbait kidek

Arabako Arate elkartea osatzen dute. Artzaintzaren aldeko lanean dihardute pasio izugarriz, eta euren langintzaren transmisioa bultzatzeaz gain ardi-txakur erakustaldiak antolatzen dituzte. Ardi-txakur erakustaldi horietan ez da Border Collierik izaten, Gorbeiako ardi-txakurra edo iletsua bakarrik onartzen dituzte. Border Collie arrazako txakurra, txakur azkarra izateaz gain indarrez sartu da artzaintza munduan, lanerako eta aginduak betetzeko duen prestutasunagatik. Ondorioz, bertoko euskal arrazadun ardi-txakurrak desagertzeko bidean leudeke Arate elkarteagatik-eta ez balitz. Ardi-txakur erakustaldi horietan ezagutu nuen aurkezle lanak egiten dituen Josu ere, Evaren bikotekidea. Duintasun handiko gizona. Josuk asko daki arditxakurren gainean, eta, zoritxarrez, artzaintzaz beste daki ertzaintzaz... Tubacexeko langilea baita Josu. Borrokalaria, bakezalea, langilea eta euskaltzale amorratua. Tubacexeko gatazkan behin baino gehiagotan aritu da ertzaintzaren aurrean bertsotan, hitza bere arma bakarra... Bere bizkarrean, baina, beste batzuk probarazi dizkiote. Makila ez da lagunak egiteko biderik onena, ertzainek ez dakit, baina artzainek ondo dakite hori. Makila eskuan darabilte artzainek, baina ez ditut behin ere txakurraren aurka jasotzen ikusi.

Bikote zoragarria dira Eva eta Josu, bertsotara goazen bakoitzean mimatu egiten gaituzten horietakoak. Bertsoari zor diot horrelako jendea ezagutzeko aukera eman izana eta, beharbada, horixe da bertsoarekin dudan zor handiena. Horretarako ere balio baitu bertsoak, lagunak egiteko. Horrelako saioetan bertsolariak izan dezake betegarri sentsazioa ere, baina nik badakit hori ez dela Eva eta Josuren zioa. Erdalguneetan euskararen presentzia bermatu nahi dute. Euskaltzale amorratuak dira eta egiten duten lana eskertzea baino ez dagokigu.

Bertsolari bat baino gehiago gonbidatu dut nirekin abestera, eta ziur naiz oroitzapen ederrarekin bueltatu direla etxera. Halakoetan, oroigarritzat, ardi-txakur erakustaldiko epaileei ariketa puntuatzeko darabilten irizpide-orria eskatzen diet, bertsokideek etxera eraman dezaten. Ardi-txakur erakustaldietako epaileek zehaztuta daukate artzainaren eta txakurraren lana nola epaitu behar duten. Ikusgarria da daukaten zehaztasun maila, eta behin baino gehiagotan bertso txapelketetako epaileen lanaz oroitu naiz.

Ardi-txakur erakustaldietan nahiko argi izaten dut zeinek egingo duen aurrera, bertso-txapelketetan behin baino gehiagotan sartu dut hanka. Bertsoak ez dira matematika. Badakit hori lehendik ere, baina zenbaki matematikoekin epaitzen dira. Hala behar luke? Koefiziente zuzentzailerik beharko litzateke?

Ez naiz epaile zalea, baina neu ere epaile lanetan aritua naiz. Gure kontraesan txikiak. Buka dezagun urtea lasai, behintzat. Hurrengoan idatziko dizuet zerbait epaileei buruz, bitartean, urte berri on, bertsozale!

entea

Alferrik da Bertsolari aldizkariko irakurleei inprobisatzaileen garrantzia azaltzea. Poesia herrikoiaren esentzia dira, herri baten kulturaren erakusle, atsotitz eta esamoldeen sostengatzaile: hizkuntzaren freskura eta edertasun guztia mantentzen dute. • Tamalez, lehen trobadoreen okzitaniera mintzatzen den Frantziako hegoaldean poesia inprobisatuaren tradizioa galdu da. Miresmenez begiratzen diogu gure bizilagun euskaldunen bertsolaritzak edo korsikarren Chjama è rispondi-ak daukaten bizitasunari (dominazio kultural bati aurre egin behar dieten auzoko kulturak). Gure CORDAE elkarteak (Centre Occitan de Recherche, de Documentation et d'Animation Ethnographiques), duela 40 urtetik Tolosako eremuan hizkuntza eta kultura babesten ditu, ipuinak, abestiak, musikak eta dantzak bilduz, eta bere ikerketa esparrua kultura latinoetara zabaldu zuen. Horrek Brasilera eraman gintuen 90eko hamarkadan, eta han poesia kantatuaren hainbat jarraitzailerekin egin genuen topo, baina baita inprobisatzaile famatuekin ere: repentistak. Repentea da Daniel eta Celine Loddorekin egin genuen argitalpenaren ardatza, 2006an defenditu nuen tesiarena, eta baita jarraian datorren artikuluarena ere (ikerketan zehar atera genituen argazkiz ilustratua).

Enevaldo Hipolito eta Rogerio Meneses, Imaculadako cantoria-n, 2002.

Ikus-entzuleak Afogados de Ingazeirako jaialdian (2002).

Epaileak inprobisazioei adi, Afogados da Ingazeirako jaialdian (2002).

Sebastião Dias bere etxean, jaialdi eta topaketetan irabazitako garaikurren aurrean (Tabira, 2002).

Latinoamerika

osoan dira estimatuak poesia kantatua eta poeten arteko torneoak. Baina Brasilgo ipar-ekialdean garrantzi gorena ematen diote bertso kantatuen bat-batekotasun osoari. Horixe da repentearen artea, bizitasun nabarmeneko tradizio lokala: egun parte hartzen dutenak iraganean baino dezente gehiago dira.

Repentistas, cantadores edo violeiros izenez dira ezagunak. Repentistas, haien koplak berritzen dituztelako beti; cantadores, publikoak proposatutako edozein gairi abesten dioten artista herrikoiak direlako; violeiros, haien jardunaren adierazgarri, gitarra mota hori dutelako lagun.

Repentearen tradizioa XIX. mendean agertu zen Brasilgo ipar-ekialdean (Pernambuco, Paraiba eta inguruko estatuak), barnealdeko zonalde erdi lehor batean: Sertão(zartagina). Lehorteek aldizkako exodoak eragiten zituzten, eta iparekialdetar ugarik Brasil osora emigratu zuten lan bila. Hiri handien industrializazioan eta eraikuntzan parte hartu zuten. Landa eremuko exodo horrek hustu egin zuen Sertão, eta bertako antzinako poeta ibiltariak poeta emigrante bihurtu ziren, publikoak hirietara jarraitu zien eta beren artea modernitatera egokitu zuten. Urbanizazioak tradizioaren eboluzioa dinamizatu du.

Bat-batekotasuna

Bat-bateko bertsoaren sorkuntza elkarketak sustatzen du: poeten arteko bilkurek, eta horien artean eta cantoriak (kantoria) antolatzen dituzten zaleen artean egiten direnek. Arte honi eskainitako gaueko emankizunak dira. Kantoria tradizionala protokolo batek zuzentzen du: bi kantorek biola

Bat-bateko bertsoaren sorkuntza elkarketak sustatzen du: poeten arteko bilkurek, eta horien artean eta cantoriak (kantoria) antolatzen dituzten zaleen artean egiten direnek.

jotzen dute, horma baten kontra eserita, bata bestearen ondoan, sarritan abestiak eta estiloak eskatzen dizkien auditorioaren aurrean. Poemak, beti, bi egileren artean sortzen dituzte, koplak tartekatuz. Elkarrizketa poetikoak, bere emulazioak eta zenbait arauk (adibidez, lehen bertsoan bestearen azken bertsoa erabiltzeko betebeharra, horrek aurreikusi ezin daitekeen errima planteatzen duela kontuan hartuta), denek bermatzen dute inprobisazioaren benetakotasuna. Balio funtsezkoa da, jarraian datozen beste irizpide formalek baldintzatua.

Musika

Bertsoak ez bezala, beroriek sostengatzen dituzten melodiak ez dira inprobisatuak. Kantoreek belarriz ikasten dituzte doinu tradizionalak, eta horietako bat erabiltzen dute kanturako, ukitu pertsonal batekin. Horrela, melodiak eboluzionatuz doaz pixkanaka. Doinu zaharretatik tiraka berriak ere sortzen dira. Saioa zabaltzen duen poetak, garatu behar den gaia sostengatzeko, hobekien deritzon doinua hautatzen du errepertorio zabal horretatik; erantzuten dion poetak doinu bera errepikatu behar du, ukitu propio batekin. Poemaren ardatz etengabea da. Doinu zehatz batzuk forma poetiko

Pedro Vieira de Amorim, 1921an jaioa, bere Itapetimeko etxean jotzen (2002).

berezi bati lotzen zaizkio beti, lelo jakin bat berekin ekarriz. Kantoreak, tarteka-marteka, hautatu duen doinuaren zirriborroa aurreratzen du bere biolarekin.

Melodiak silabako nota bat abestu dadin konposatu dira, apaindua izan daitekeen azkenaren salbuespenarekin. Funtzionalak dira neurri zehatzetako poesia abestu ahal izateko, non bertso bakoitzak silaba kopuru jakin bat duen. Melodiek nortasun modal indartsua daukate. Modu gehienak maiorrak dira, eta askok oso alterazio exotikoak (guretzat) dauzkate. Moduak oso aldakorrak izan arren, egitura mantendu egiten da: doinuak eboluzio etengabe bat bizi duten forma poetikoentzako sostengu ona izan behar dira.

Biolaren ukitua inprobisazioaren ezinbesteko osagaia da: repentistek diote beren inspirazioak ezin diola soken hotsari muzin egin. Tentu handiz jartzen dituzte instrumentuak tonuan: zazpi eta hamar soka artean izaten dituzte, batzuk bikoitzak edo hirukoitzak, bost korotan antolatuak. Hala eta guztiz ere, preludio edo kontrakanturen baten salbuespenarekin, biolaren musika zeharo monotonoa da. Emanaldiko akonpainamendu bakarra hatzen joan-etorriek akorde maior bakarren gainean egiten dutena da, aldameneko nota batzuekin apenas apaindua. Harmoniaren eta erritmoaren aldaketarik gabeko jarraikortasuna da osagai bateratzailea, inprobisatzaileari aurretik sumatu ezin dena sortzea ahalbidetzen diona. Momentuan bertan adiskideak esan due-

Biolaren ukitua inprobisazioaren ezinbesteko osagaia da: repentistek diote beren inspirazioak ezin diola soken hotsari muzin egin.

Entzule batek dirua uzten du azpilean (Imaculada, 2002).

netik zerbait hartu behar du gogoan, eta hurrengo estrofan esango duena pentsatu, dena segundo gutxi batzuetan muntatuz. Instrumentua poetaren tresna da performancean, bere musikak arreta eta kontzentrazioa uztartzen dituelako.

Batzuetan geldialdi bat izaten da emanaldiko inprobisazioan. Entzuleren batek abesti bat eska dezake, nostalgikoa orokorrean. Poetetako batek joko du akorde anitzekin lagunduta, maiorrak eta minorrak (hiru eta sei akorde artean ohiko abesti baterako). Horrela, musikaren funtzionalitatea agertzen da: akordeen moldakortasuna guztiek ezagutzen duten abesti batentzat, VS lehia poetikoaren suspenserako harmonia bateratzaile bakarra.

Musikaren alderdi batzuk garrantzitsuak dira entzuleentzat, beren lehentasunak baitauzkate kantorearen ezaugarri bokal, erritmiko eta eszenikoen arabera. Dena den, kantore batentzat alde horiek ez dira bere kalitate profesionala definitzeko irizpide erabakigarriak; hizkuntza eta poesia uztartzeko maisutasunaren araberakoak dira soilik. Hizkuntzari dagokionez, Brasilen erabiltzen den portugesa exijentzia handikoa da hiztegiaren aberastasunean eta errimen soinu-kalitatean. Poetek beren jatorrizko herriaren arabera ahoskatzen dute, eta, maiz, hizkuntza indigenetatik datozen erregionalismoak sartzen dituzte. Baina ez dut ezagutzen Brasilgo jatorrizko hizkuntzaren batean inprobisatzen duen inor.

Bar do Pedinho, cantoria gaua Sanharãon (Paulista, 2002).

egiturak dira.

musika

Kantoreek

Poesia

Kantoreek modalidades gisa izendatzen dutena jarraituz osatzen dituzte ahozko performanceak; horiek musika testuarekin lotzen duten egiturak dira. 50 modalitate inguru dauzkate, eboluzio etengabean: batzuk ahanzturan urtzen dira beste batzuk jaiotzen diren bitartean (orokorrean anonimoek sortuak). Modalitateak kontu asko zehazten ditu: metrika, estrofen luzera, errimen egitura eta tarteko lelo edo nahitaezko melodia bat. Brasilen horrela definitzen da metrika: gaztelaniaz bertso batean zortzi silaba badaude, portugesez, soilik zazpi, azkenengo silaba azentuduna arte kontatzen baitira (kontuan izan gabe bertso amaieran egon daitekeen balizko silaba azentugabea). Era berean, Brasilgo bertso dekasilabikoak gaztelaniadunen 11 silabako bertsoekin bat datoz.

Gehien erabiltzen den modalitatea sextilla da, zazpi silabako sei bertso dauzkan estrofa, errima bertso bikoitietan duena. Dezima ere sarri erabiltzen da, eta eraikuntza poetikoaren maisulantzat jotzen da. Bi dezima mota daude: batek zazpi silabako bertsoak dauzka, eta besteak hamarrekoak. Estrofa bat eraikitzeko, inprobisatzaileak lau errima diferente hautatu eta ordenatu behar ditu, egitura konplexu batean: ABBAACCDDC. Espainiako Estatuan decima espinela deitzen zaio horri, XVI. mendeko Vicente Espinel poeta andaluziarrarengatik. Oraindik ere bat-bateko ahozko poesian erabiltzen

João Paulo eta Paulo Jesus (Itapetim, 2002).

dute payadore txiletar, argentinar eta uruguaitarrek, eta baita trobadore kubatarrek ere. Alegia, ohiko forma poetikoa da Latinoamerikako herrialdeetan. Maiz, mote batean amaitzen da dezima, inprobisatzen hasi aurretik norbaitek poetei proposatu dien bertso bat edo biko leloa. Motea buruz ikasi behar da gaia garatzeko, bere errimak berrartu 6., 7. eta 8. bertsoetan, eta estrofaren amaieran errepikatu. Antzeko exijentzia duen beste modalitate bat da galopea (galopa), eta bere bereizgarria 11 silabako bertsoa da (metrika alexandriarra). Gai bukolikoak abesteko erabiltzen da, naturarekin erlazionatuak. Beste modalitate batzuek exijentzia maila askotarikoak dauzkate, inprobisatzaileek bertsoak tartekatu behar dituztenean estrofen ordez. Adibidez, quadrão perguntado delakoan, bertso bakarrean erantzun behar diote aurreko bertsoan galdetutakoari. Cantador de você eta gabinete modalitateetan, birtuosismoa erakuts dezakete lelo luze bat errepikatuz.

Kantoria batean entzun daitekeen forma kantitateak ez du parekorik ahozko poesiaren beste genero batzuetan. Esateko dutena adierazteko, poetek exijentzia handiko tradizio bat eboluzionarazten dute, forma berriak asmatuz, bikaintasuna lortzea xede. Dibertsifikazioa zaintzea, berezitasun estetiko

Acrisio de França eta Francineto, Sanharão jaialdian inprobisatzen (2002).

Repentea indartu eta betikotzeko ahaleginetan, repentistak eta zaleak elkarrekin ari dira lanean testuinguru berrien koprodukzioan.

bat izateaz gain, kantoreak duen moldakortasunaren froga da. Edozein markotan mugitzeko gai den pentsamendua edozein testuingurutan mugi daiteke. Horrela eraikitzen da kantorearentzat behar etikoa den nortasun kritikoa.

Gaiak

Etika hori emankizunetan abesten dena entzunda antzematen da. Entzuleen aurrean esaten dena eta nola esaten den, horiexek dira inprobisazioa epaitzeko irizpide handienak. Irizpide honi oração esatendiote, eta kontuan hartu behar dira, halaber, errima eta metrika: poeta batek bertso erregularrak sortu behar ditu, erritmoa eten gabe; horretaz gain, errima asko eta onak topatu behar ditu. Emankizunetan entzuleek gaiak proposatzen dituzte, bertatik bertara esanez, edo bestela ordainketen azpil berean jartzen dituzten papertxoetan idatzita. Poesiazale batek bertsotan jarritako gai bat proposa dezake, mote edo estrofaren amaiera izango dena. Kantoreek eskaerei bide emateko betebeharra daukate. Artista herrikoi rola betetzen dute entzuleen bizitzak antzeztuz. Emankizun bakoitza hartu-eman une bat da: ideiak martxan dabiltza eta sentimenduak elkarbanatu egiten dira. Elkarrizketa etengabe bat dago poeten artean, baita poeten eta entzuleen artean ere. Horrela, aldatuz doaz beti gaiak, kantoreak doazen hamaika tokitako publikoaren arabera.

Gaitegia oso zabala da: arte poetikoa bere horretan, poeten balioa eta joan direnen hutsuneari abestuz; gai dibertigarriak, apreziatuenetakoak kantoreak lehian hasten direlako; maitasuna, gozoa edo gazia; gai bukolikoak; gai existentzial edo filosofikoak; etiko, moralista edo eraikitzaile gisa izenda daitezkeenak; gai sozial eta politikoak. Repentistak edozeren inguruan abesten jakin behar du. Hori inprobisatzaileen prestakun-

Antônio Lisboa eta Francineto, Sanharão jaialdian inprobisatzen (2002).

tzak egiten du posible. Ez dute buruz ikasitako bertsorik abesten, baina hitz mordo bat ikasten dute beren irudimena ernaltzeko. Liburuak, hiztegiak, egunkariak edo Interneteko edukiak irakurtzen dituzte, irratia entzun eta telebista ikusi, eta bereziki, beste repentista batzuen saioak entzutera joaten dira. Beharrak bultzatuta aktualitate sozial, politiko eta mediatikoa menderatzen dute, edozeren inguruan hitz egin behar dutenez. Herri kulturaren erudituak dira.

Beren ezagutzak zilegitzen du euren rol satirikoa. Arlo ludikoan, elkarri irainka jardun daitezke kantorian, lehiakortasunaren oholtzan. Plano moral batean, askatasun osoa daukate botereaz hitz egin eta haren abusuak salatzeko, termino mingotsetan. Entzuleek hori probesten dute pil-pilean dauden gaiak proposatzeko, kantoreek ikuspegi kritikoz landuko dituztenak. Behin baino gehiagotan entzun nuen honakoa: “Kantoreek herriak ahal balu esango lukeena esaten dute”. Poeta askok herriaren zaintzailetzat dute euren burua, kezka sozialen abangoardian.

Sorkuntza espazio berriak, aktore berriak

Kantoriak egiteko bilkura tradizionalak etxe partikularretan antolatzen ziren, edo tabernetan zein jatetxeetan (mozkinak jabeen eta kantoreen artean banatuz). Artikulu hau osagabe legoke sorkuntza gune berriak aipatuko ez bagenitu. 1950etik, kultur elkarteek antolatu dituzte poetak eta zaleak biltzen dituzten lehiaketak. Emankizun horiek kulturarentzat prestigiotsuak diren tokietan ospatzen dira —antzokietan esaterako—, ehunka lagun bil daitezkeen espazioetan (emanaldi pribatu, familiar edo landa eremukoetan baino publiko gehiagorekin, beraz). Lehiaketak bikoteen arteko norgehiagokak dira: kantoreak zutik jartzen dira oholtzan, aurkezpen labur baterako, biola soinean, gaiak jarri eta bikoteari nota jartzen dion epaimahaiaren ondoan. Epaiek arestian aipatutako hiru irizpideak jarraitzen dituzte soilik: errima, metrika eta oraçãoa. Oholtzaren aurrean, entzuleek euren poeta kuttunak babesten dituzte. Irabazleek garaikurrak eskuratzen dituzte, cache on bat eta fama handia repentearen munduan. Lehiaketek arrakasta handia daukate, astero bat ospatzen da gutxienez Brasilgo hiriren batean. Hori horrela izanda, sarri agertzen dira tituluak jokoan jartzeko aukerak. Lehiaketa horiek kantoreek asmatu zituzten, eta euren artearen sustapenari eta profesionalizazioari ekarpena egin diete. Orain cachearen araberako ordainketak azpilarekin egiten zen diru-

Repentistak beren tradizioa gaurkotzen dabiltzan esparruak ez du mugarik, repenteak ipar-ekialdetarren emigrazio bideetatik hartu duen zabalpena dela eta.

bilketa ordezkatu du, eta kontratuek hitzezko akordioak. Tradizioak modu horretan eboluzionatu du, inprobisatzeko inguruabar ezezagunak asmatzen dituzten poeten arteko lehiakortasunari esker.

Hori bera gertatzen da repentearen inguruko irrati programetan ere, poetek ekoitziak eta eginak. Emisioan zehar, hurrengo kantoria saioen berri ematen dute, baita inprobisatu ere, publikoa fisikoki parean ez egon arren, telefonoz eta korreoz eskaerak bidaltzen dituztelako. Landa eremuko exodoa gehien pairatu duten eremuetan irratia da repentistak sarri entzuteko aukera bat. Askok modu horretan ikasi dituzte arte honen oinarriak, lehen kantorietara joaten hasi aurretik.

Abeslarien dibertsifikazioa ikusarazten da horretarako zirrikitu bat irekitzen denean. Duela 40 urtetik hona emakume poetak agertu dira testuinguru guztiz maskulino batean. Brasilgo praktika sozialetan berdintasunerantz abiatutako eboluzioa probestu zuten emakume horiek asanbladetan hitza hartzeko. Baina ez zen erraza izan tradizionalki emakumeei egokitu zi-

Emakume repentistak: Terezinha eta Severina, Nazaré de Mata (2002).

tzaizkien roletatik askatu eta emantzipatzea. Horrek azal dezake gaur egun martxan dabiltzan emakume poeten kopuru txikia. Bestalde, kantorietako entzuleria mixtoa da: poetei euren joan-etorrietan jarraitzen dieten zaleak, edo lehiaketa bakar batera ere hutsik egiten ez dutenak. Hala eta guztiz ere, andrazko bi poeta besterik ez ditut aurkitu nire ikerketan zehar: aurreiritziak gainditzeko zailtasunen lekukotza eman zuten, eta egungo aurrerapenengatik zoriondu.

Egun kantoreak milaka dira, euren arbasoak baino askoz ere gehiago. Tradizioaren dinamismoa kalitate artistikoak bizi duen gorakada nabarmenaren bidelaguna da. Aitzineko kantore gehienak analfabetoak ziren, baldintza prekarioetan bizi ziren, eta gutxi arduratzen ziren musika, eszena edo korporazio irizpideez. Baina horrek ez du poeta handi haien kalitatea txikiagotzen, eta beren oroimena tradizioan bizi da. Egungo belaunaldiak estatus soziala irabazteko lanean ari dira, ikasten, emankizun onak sustatzen, eta zabalpena ematen elkarteen bidez, herri kulturaren beste defendatzaile batzuekin eskutik helduta.

Repentea indartu eta betikotzeko ahaleginetan, repentistak eta zaleak elkarrekin ari dira lanean testuinguru berrien koprodukzioan. Aktibismo horri esker espazio batzuk bereganatu eta hitza har dezakete kontzientzietan eragiteko.

Repentisten mugikortasuna, lurralde baten animatzaileak

Repentistak publiko berrien bila dabiltza etengabe, publikoa bera oso mugikorra baita ipar-ekialdeko emigrazio bereziarengatik: lurralde honek herrialde indize sozial okerrenak pairatu ditu eta migrazio tasa negatiboa dauka inguruko eremu guztiekin. Ipar-ekialdetar saldoak hartu zuen parte Amazoniako hevearen (zuhaitz mota bat) ustiapenean, herrialdearen hegoaldeko industrializazioan eta bere hiriburuen eraikuntzan (bereziki Sao Paulon, Hego Amerikako hiririk handiena). Haiek urbanizazio orokorrari jarraitu zioten, XX. mendeko azken erdiko fenomenorik handienari. Horrek landa eremuko animaleko exodoa eragin zuen Sertãon, tradizioaren sehaskan.

Repentistak beti mugitu dira asko, oinez edo, zaharrenen kasuan, animaliaren baten gainean (elkarrizketatu nituen zaharrenak I. Mundu Gerra garaian jaioak ziren). Oraingoen mugikortasun gaitasuna izugarri hazi da, aldaketa sozial eta demografikoen ondorioz. Beharrak bultzatuta, euren publikoaren atzetik joan eta urbanizatu egin dira. Garraio, komunikazio eta hedabide modernoak aprobetxatu dituzte; adie-

razpen esparru berriak konkistatu zituzten, eta orain sarean daude; beren hezkuntza maila eta munduaren ezagutza handitu zituzten; modernitatean murgildutako entzuleen partetik jasotako eskaera orotarikoagoei erantzun behar izan zieten. Sorkuntzarako baldintza berri horiek adorea sortu zuten repentistengan, moldatzeko gaitasuna baita inprobisatzailearen baliabidea.

Euren alde, aldaketak azkar gertatzen ari diren testuinguru batean, eboluzio zoragarri bat bizi dutela diote: iraganean baino formatuago eta antolatuago daude. Milaka poeta bizi dira euren arte herrikoitik Brasilen luze-zabalean, beren poemekin hizkuntza portugesari gorazarre egin diezaioketen toki bakoitzean, emigratuek beren sorterriko kultura kantatzeko beharra sentitzen duten leku orotan.

Funtsean, repentistek lurralde bat girotzen dute beren artea sortu zen eremuko kultura osagai bereziekin. Hala eta guztiz ere, repentistak beren tradizioa gaurkotzen dabiltzan esparruak ez du mugarik, repenteak ipar-ekialdetarren emigrazio bideetatik hartu duen zabalpena dela eta. Inprobisatzaileak egokitzapen estrategiak sustatzen dituzten bitartekariak dira. Entzuleen kultura osagaiak ekoitzi eta moldatzen dituzte etengabe.

Diskografia

Repentistas nordestinos – troubadours actuels du Nordeste du Brésil. Cordes: CORDAE / La Talvera, 2006, 96 orriko liburuxka + 2 CD. Egileak: Daniel Loddo eta Thierry Rougier

(CORDAE,BP 40, 23 Grand rue de l’Horloge, 81170 Cordes-sur-ciel, tel: (33) 05 56 62 19 17 mail: talvera@talvera.org site: www.talvera.org)

Payadores de Chile – Poètes improvisateurs du Chili, Langon: Daquí, label des Nuits Atypiques. 2 CD + Liburuxka ilustratua. Poemen eta elkarrizketen itzulpena, eta aurkezpen testua: Thierry Rougier. Argitalpen honetan Luis Sepulvedaren esaldi gogoangarriak daude payadaren inguruan. Ene artikuluaren lehen paragrafoa berak 2008an esan zuenaren aipu bat da. Hiru payadore txiletar gonbidatu genituen Nuis Atypiques jaialdira, munduko musika, herri kultura eta nazioarteko elkartasun foro batera. Aipamena idazle maiteari eginiko omenaldi bat da, poesia kantatuaren eta inprobisatuaren unibertsaltasuna erakusteko asmoz.•

ENE BIZITZA

SORTU NINTZEN 1937AN, Jatsu Garazin, laborari etxe batean eta, hogei

urte arte, han berean lan egin nuen. Gero, soldadu bi urte pasatu Aljeriako gerlan, handik Lapurdi alderat etorri eta, berrogei urtez, lan egin nuen. Orain erretretan nago, duelako hogeita hiru urte hauetan.

Bertsotan

Nire haur denboran baneukan osaba bat kantuz eta bertsotan nahiko trebea zena, hark gustu eman ninduen. Gero, hamasei-hamazazpi urterekin, lagun artean kantatzen nuen. Orduan ez zen bertso eskolarik. Lapurdiko irrati batek deiturik hasi nintzen bertsotan. Xalbador, Mattin, Xanpun eta besterekin, hogeita hamar urte pasa ibili nintzen herriz herri, gehienik Iparraldean. Hegoaldean, bakan. Hor bazeuden ni baino hobeak. Lehenago kantatzen ikasi behar nuen, orain isilik egoten ikasi dut.

Bertso bat

Zahartu eta eritasuna izaiten baita etsaia bainan zer egin horrelaxe da gure munduko pasaia. Ez izan arren gaurko bizitza lehengoa bezain lasaia oindik naturak lagun dezala neure ongi izan nahia.

Ikus arte

Argazkia: Juantxo Egaña

GASTEIZKO BERTSO IBILBIDEA

Argazkia: Mikel

Nola basamortuan aulkiak, nola sabanan ñuak, jaioberriak egin zuen garrasi. Hala sortu zen euskararen itoguneetako batean euskal oihu bat, laster ohartu zena oihan zaharrean bitxo arraro samarra zela, ahatetxo itsusi bat, espero ez den azken (eta zazpigarren) alaba bat bezala.

Dut egokitu zitzaigun bertso-lagun, eta hura ahoskatuaz bat, ohartu ginen ez zela det eta dot bezain moloia. Dutekin batera truk, xurrut eta batzuk geneuzkan (errima horiekin bertso beti berdintsuak kantatu arren).

Topikoetatik ateraz, egin dezagun ariketa bat Gasteizko bertso ibilbidea zertan izan litekeen Euskal Herri euskaldun eta kantari baterako interesgarri.

1.GELTOKIALAN / BURULLERIAK

BAINA EGIN DEZAGUN ARIKETA PIERRELOTIAR-PAISAJISTIKO BAT AURRENA. Imajinatu Euskal Herri bat non lautadako galsoroek, mendi malkartsuetako baserriek, hiritxoetako kaleek eta Maritxuren iturriak, denek berdin, euskaldun usaintzen duten. Zeinen harrigarria litzatekeen gaurtik abiatu eta 1562. urtera joatea eta Gasteizko ostatu batean, demagun Portaloian, Landuchio abizeneko italiar bidaiari batekin elkartu eta lehen euskal hiztegi mardula —6.000 hitzekoa— osatzen laguntzea.

Gasteiztarrok ikasi behar izan dugu txikitan ezagutu genuen Gasteiz erdaldun hura garai batean egungo arnasguneak bezain “euskalduna” izan zela.

Andatarren etxea da Gasteizen jendea bizi den etxerik zaharrena. Landuchioren sasoian eta egun euskara entzun da hor, berdin Burullerias (Bollerias bezala berbataiatua) plazan edo Portaloian.

•

Franki (Diario Vasco).

Baina aitortu behar dugu —hori omen da gaitzen sendabidearen lehen geltokia— ez aski euskaldunaren konplexuz bizi izan ditugula gure haurtzaro, nerabezaro eta gaztaroak. Horregatik, lehen bertsoa Juan Bautista de Gamizena (Sabando, Araba, 1696-IV-8, – Bolonia, Italia, 1773-IV-28) dakart lerrootara:

Erderaz eztuzu nay ene viotza euzqueraz kopla eguiten eztut nic lotza.

Gaizqui badoaz ere, Orra eusqueraz, Ifin naiz au eguiten, Neure bildurraz, Eguizu farre, Gaizqui mintzatzen badut Lotsarik bague.

DUCHIO/GAMIZ

Juan Bautista de Gamiz izena hartu zuen AEK sortu aurreko helduak euskaldu ntzeko Gasteizen sortu zen taldeak, ezkerreko apaizak eta langile borrokak bidelagun, eta Gamizen aurreko bertso hori hartu genuen 2002an Arabako Txapelketa Printzipalera eraman genuenean lelotzat. Hartu ahal genuen hau ere gure maitea euskara bailitzan:

Bay; bay, ez, ez, ez, ez, ez, zugatik ene begiak daude negarrez. Ez, ez, bay, bay, bay, bay, bay, ni joan nai zurequi eta zuc eztuzu nay.

2.GTXUSTA

JUAN MARI IRIONDO TXUSTAK GOITIZENAREN IZEN BEREKO TABERNA GOBERNATU ZUEN BEGOÑA LOPEZ DE MUNIAINEKIN BATERA, HIRU HAMARKADAZ. Hura izan zen Gasteizko bertsolaritzaren habia urte luzez, asteroko bertso eskolarena, bertso saio eta afariena, bilerena… Lehen bertsozale haiek taberna konpartitu zuten langile batzordeekin, grebalariekin, Hala Bedirekin, hainbat herri mugimendu eta joera politikorekin.

Txusta bera ere bertsozalea izateaz gain saltsero samarra zen, futbolari ohia, errepresaliatu eta espetxeratu politikoa, izaera irekia zuena; purua eta irribarrea ahoan, hamaika aurpegi zituena. Berriki hil da, eta, idazten ari den honek (ere) patxaran bat edo beste medio bere lehenengo bertso saioa han kantatu zuenez, bihoakie besarkada bat bere familiari eta gertuko guztiei. Gaur egun, beste taberna bat dago Txusta zegoen lekuan. Barkatu baina izenik ere ez dakit.

•

Juan Mari Juaristik bertsoak jarri zizkion 2002an (taberna itxi berritan), sortatik hauxe hartu dut, askori gertatu baitzitzaigun:

Hegan hasi aurreko guztion habia zalea zena soilik, han bertsolaria, Txustan astindu gendun beldurren nagia, zurekin dugun zorra ez al da handia? Inork ez baitu ahazten bere “lehen aldia”.

3.GBODE

TXUSTA TABERNATIK BODE TABERNARA. Txusta hil eta hilabetera itxi zuten Bode taberna. Bode ez da bereziki bertso taberna bezala nabarmendu, Gasteizko mugimendu alternatiboaren taberna zen. Besteak beste, Hertzainak taldekoena. Bere aurkezpen kanta bertsotan eman zuena. Alabaina, 1984an ez ziren holako kopla asko kantatuko:

Isilik inola ez hobe abestu gainera mundu zaharra musikaz deuseztu abestu ta zaharra deuseztu hau maite ez duenak bizitzerik ez du.

Kaixo lagun guztioi gu gara hertzainak batzuk porraz berotzen dizkigute gainak guk musikaz hustuko dizkiegu zainak

gaur kolokatu behar dugu edonola gu mozkortzeko vodka horiek koka kola edonola koka kola zuek enporratzeko gure rokanrola.

Gurekin nahi baduzu izan neska fina hobe txina batekin etorri bazina mundua ez litzateke egongo hain zikina neska fina etorri bazina ta elkarrekin ohean izango bagina.

Txoriek zelaietan mokoka garia guk kanutotarako nahiago maria gaur mozkortu baino lehen presta afaria hori duzu hertzainok nahi dugun saria.

Hertzainak jaio eta Hertzainak bukatu gu isilitzeko mediorik ez du inork asmatu geu hil baino lehen hobe da apaizak urkatu aita santu gaixoa puzkarrez akatu.

Ta ohezalea dena gertura dadila borrokarako prest balak eta fusila ta inguruan ditugun neska mutil pila muermoa beheraka ta goraka zakila.

Josu Zabalak BERRIAn esan zuen: “Hasieran zaila izan zen jendeari ulertaraztea zergatik egiten genuen egiten genuena euskaraz, euskaraz egiten ez zen hiri batean. Baina bertakoen babesari esker iraun genuen lau urtez desertu miserable batean. Gasteizen genuen lagun sareak bultzatu gintuen. Lehen diskoa kaleratu arte ez genuen giro euskaldunetan kontzerturik egin”.

1980ko hamarkadan mundu alternatiboarekin batera hazi zen euskara Gasteizen, beste tribu bat gehiago. Mundu euskaltzalea zipriztindu zen besteen koloreekin, eta beste tribuek ikasi zuten euskara errespetatzen, lehenik, eta gerturatzen, gero. Eta hala euskararatu ziren gaztetxea, talde politikoak, intsumisoak, feministak, ekologistak, internazionalistak, musikariak… Arabako bertso mugimendua, inon ez bezala, kolektibo bat zela diote Jon Maiak eta Igor Elortzak 1990eko hamarkadan Gasteizera heldu zirenean, eta sektore alternatibo erdaldunek leku gutxitan bezalako begirunea zietela bertsolariei.

Eta bertsolaritza horrela ezagutu genuen Gasteizen: kolektibo bat. Maiz falta izan zaigu lehiakortasuna eta erronka. Garrantzi handiagoa eman izan diogu bertso eskolak, bertsozaleak eta bertso giroa sortzeari, bertsolari onak ateratzeari baino. Maiz, bertso eskolan lan egin izan dugu beste kolektibo batzuetan jarduten ginen bitartean.

(Ikus. Araba bertso histori ezberdin bat liburua)

•

4.GFLORIDA

80. HAMARKADAREN HASIERAN BERAZ, SORTU ZEN GASTEIZKO LEHEN BERTSO ESKOLA (Araban beste bat besterik ez zegoen: Aretan). Bertso eskolaren bigarren urtean, bertsozale haiek bertsolari sentitu ziren eta, karneta atera gabe aitari autoa hartzen dion gaztea bezala, ausartu ziren ez soilik jendaurrean kantatzera, baita Arabako Txapelketa antolatzera ere. Gaur egun, Florida zinemak dauden lekuan antzokia zegoen, eta bertan egin zuten finala 1984ko ekainaren 10ean.

Txapelketa hura ulertzeko gako batzuk:

● Bertan kantatu zuen inoiz txapelketa batean kantatu duen lehen emakumeak: Amaia Otsoa. 2018an hil zen Amaia, eta horrela gogoratzen zuen sasoi hura (bertso eskolako gizonei begira): “Zuek ez zineten gehiegi kortatzen, baina gogoratzen naiz askotan Karmelek eta biok, erdi haserre erdi nekaturik, esan behar izaten genizuela «hori matxista da» monogaiaz aritzen ginenean, eta baten batek erantzuten zuela «bertsotan dena onartzen da» (freskotasunaren izenean). Hemen ere denok tolerantzia ikasi behar! Hala ere, talde ederra osatzen genuen, maitasun handiz gogoratzen ditut ostegun guzti horiek”.

● Irabazlea, Bilbotik Gasteizen bizitzera aldatu zen Juan Isasi Txinotxu izan zen, (hura ere) euskaldun berria. Txapelketan hasi eta bukatu zuen bertso ibilbidea jendaurreko jardunean. Ordura arte lagun artekoa zen hura handiegi egin zitzaion kazetariak eta antolatzaileak gainera etorri eta bertso saio zein elkarrizketetarako bertsolaritzat hartzean.

● Hurrengo Arabako Txapelketa 2002an egin zen, Printzipal Antzokian —tartean, San Prudentzio Sariketa ospatu zen 1990eko hamarkadan zehar—. Ematen du aitari autoa hartu zion gazte hark istripua izan eta beste 18 urte kosta izan zitzaiola berriz auto handiarekin ausartzea.

•

Abel Enbeita izan zen Arabako bertso eskolen lehen irakaslea, gidaria, sosen bilatzailea eta Txapelketaren bultzatzailea. Egunean bertan parte hartu zutenei eta Txapelketari berari bertso sorta eskaini zien, eta hartatik seiko motz hau:

Arabako Txapelketa historiari erpeka hamasei lagun aurkeztu dira nerbioz beteta lehen urratsak erreta mikrofonoai topeka Arabak ere badu gerorik hasi dira eta.

Donostia (XDZ).

5.GMATXETE

1980KO HAMARKADAN BERTSO ESKOLAK HASI ZIRELARIK, BILBO ETA GASTEIZ IZAN DIRA BERTSOA GEHIEN JORRATU DUTEN EUSKAL HERRIKO HIRIBURUAK (Añorga ez baita Donostia). Eta Arabako gasteizentrismoa dela-eta, Gasteiz izan da garrantzitsuena herrialdearen norabidea markatzen. Ez zuen hainbeste markatu ez BAMek Iparraldea, ez Donostiak Gipuzkoa, ez Iruñeak Nafarroa, ezta Bilbok Bizkaia ere. Eta ez da gauza kuantitatibo hutsa: beste herrialdeetan “mundu euskaldunak” bertso-markatu zuen herrialdea, Araba izan da bakarra mundu erdalduneko euskaldunek markatu dutena. Horrek eragin du hasieratik gauzak beste era batera egin izana. Euskal Herriko gainerako inguru erdaldunetako bertso eskolak kenduta, esan ahal da Euskal Herriko Bertsozale Elkarteak BECeratu zenean egin zuela “lehen” ariketa sendoa bertsolaritza mundu erdaldunera gerturatzeko, 2001ean.

Ordurako burutua zen Arabako bertsogintzaren benetako arrakasta: etxeko ohiko hizkuntza euskara ez zuten arabar bertsolariak eta bertsozaleak sortzea, elkarrekin ondo pasatzen zutenak. Arabako herri eta Gasteizko auzo askotan egin ditugu historiako lehenengo bertso saioak; hasieran herabeti, eta hurrena festa giro txoroan. Sentitzen genuen, eta oraindik sentitzen dugu, lurralde berriak jorratzen ari den esploratzailearen adrenalina, gutxien uste duzun lekuan estreinakoz bertso giro bat sortzearena.

Pentsa liteke: “Tira Araba holakoxea da eta “han” horrela egin beharko ziren gauzak”. Izan ere, euskaldun paisaia mendi berdeekin lotzean, ahaztu egiten zaigu euskal herritar gehienak ez direla euskal hiztun naturalak. Horra zergatik den garrantzitsua Gasteizko bertso ibilbidea ezagutzea.

Plaza-urratze horretan, Matxete izan da bertso giro horren nagusietako bat, Gasteizko festetan: Andoni Egañak, 80ko ha-

markadan Gasteizen egon zelarik eta udaletxeko euskara teknikaria zela, utzi ziguna. Eta, geroztik, urtero hutsik egin gabe (urte batzuetan diru laguntzekin gorabeherak izan badira ere) festetako bertso plaza izan dena. Andoni Egaña eta, bere moduan, beste hamaika lagun etorri da Gasteizera (batez ere unibertsitatera), eta haiek ere Gasteizko bertso giroa markatu dute; zorionez, elkar zipriztindu dugulakoan nago. Gasteiz euskalduntzen lagundu dute haiek, eta itzultzean (itzuli badira) Euskal Herria pixka bat gasteiztartuko zen.

•

Milaka bertso eder kantatu dira Matxeten eta ez nuke jakingo zein aukeratu, beraz, bat-batean liburuei begira 1992koa hartu dut —artean Bertsozale elkartea Bertsolari elkartea zenekoa—. Matxete plazan, Andoni Egañaren gaiei kantari, Jon Sarasua eta Xabier Amuriza, gai librean, sortu berri samarra zen Egunkaria hartu eta berriak iruzkintzen. Segi dezagun gure konplexuan zuloratzen ;-):

J. Sarasua: Euskal Herriko probintzi denek ez dute berdin indarra, egunkaria ikusi eta ez zaitezela hasarra, hiriko jaien orrialdeak dago ikusi beharra, Donostiari hamar pajina eta Gasteizi bakarra…

Amuriza: Eskalafoia hala omen da eta aguantatu behar badago hemen inbiri pixkat hiru probintzitan zehar, hemen bakarra ta Donostian hamar horrek omen dakar, ta Bilbokoak datozenean ehun da berrogeitamar.

6.GAMAIA ZENTROA

ETA, AZKENIK, ALDE ZAHARRETIK IRTEN ETA ARANBIZKARRA AUZORA EGINGO DUGU JAUZI. Halako batean, belaunaldi gazteago batek hartu zion erreleboa 80ko hamarkadako Guardia Zaharrari. Arabako Bertsozale Elkartea —Txusta taberna oso kuttuna izanagatik— bulegoago zen lekuren batera eraman behar zen: kostatakoa eta ez minik gabea izan zen erabakia (eta hemen ulertu behar duzue Gasteizko tabernetan oso ardo ederrak egoten direla).

Lehen esan dut Gasteiztik antolatu zela Arabako bertso mugimendua. Gaur egun, zorionez, eskualdez eskualde, autonomoa da. Baina, hasieran, Gasteiztik heldu zitzaion eta abiarazi ziren Aramaixo, Legutio, Aiaraldea (Aretako bertso eskolako guardia zaharrari erreleboa emanez), Arabako Lautada, Mendialdea, Trebiñu, Arabako Errioxa, Añana edota Zuiako bertso eskolak, saioak, hezkuntza arautuko lana edo unibertsitarioen bertso eskolak.

Gauzak horrela, nahikoa aspaldidanik egiten dira bertso saioak Araba osoan zehar. Bertso eskolak zabalduta daude bazter guztietan, eta, beraz, munduan leku gutxitan gertatu den zerbait eragin dugu: hizkuntza handi hegemoniko batean hazi ginenok hizkuntza txiki gutxitu bat hartu, gure artean solasean erabili eta bertsotan kantatuz ondo pasatzea. Nahi duzuena esango duzue, baina oso arraroa da.

Eta behin —eta oraingoz txikien mailan— bada ere, gure konplexutik askatzeko egun kolektibo bat izan genuen, Aroa Arrizubieta gasteiztarrak eskolarteko txapela jantzi zuen egunean.

Nik uste, ordurako, guk ez genuela “behar” EH mailako txapel baten aitortza gure lana balioesteko, baina beharbada zuek bai, kar-kar!

•

2017an izan zen, eta Aroak arabar bertsolariok bertso munduan sentitu izan dugun… nola esan? Konplexua sortzen zigun zera hori? Arabafobia gogorregia egiten zait ;-), baina ez dakit nola esan. Tira, hona, Aroaren agurra, egun batez bada ere, geu denok han goian egon ginen eta:

Eskerrik asko Muxikakoei tratatzearren horrela zuei ere sentitu bainaiz udalekutan bezela.

Familiakoei, klasekideei ezin zen izan bestela.

Ta kritikatu gaituzten denak izorratu daitezela!

Arabar batek lortu duela Euskal Herriko txapela!