Bertsolari 128

BERTSO LARI ALDIZKARIA

BERTSOLARITZAZ FIKZIONATZEN

HAMAR IPUIN ETA

POEMA NARRATIBO BAT 128 ZK. / NEGUA 2022

www.bertsolari.eus

EDITATZAILEA:

BERTSOZALEAK KULTUR ELKARTEA

Martin Ugalde Kultur Parkea / 20140 ANDOAIN

TELEFONOA: 688 827 545

HELBIDE ELEKTRONIKOAK: administrazioa@bertsolari.eus

ZUZENDARIAK: Beñat Hach Embarek Irizar eta Antxoka Agirre Maiora

ERREDAKZIO BATZORDEA: Ane Zuazubiskar, Arkaitz Estiballes, Ainhoa Agirreazaldegi, Jon Martin, Oihana Iguaran, Antxoka Agirre, Unai Gaztelumendi eta Beñat Hach Embarek.

KUDEAKETA: Antxoka Agirre Maiora

ADMINISTRAZIOA: Beñat Hach Embarek Irizar

WEBGUNEA: Beñat Hach Embarek Irizar

ARGAZKIAK: Conny Beyreuther Crezburg

DISEINUA: Txema Garcia Urbina

MAKETAZIOA: Unai Gaztelumendi Arandia

MARRAZKIAK: Patxi Gallego Palacios

EUSKARA ZUZENTZAILEA: Txiliku Aranguren

INPRIMATZAILEA: Leitzaran grafikak D. L. SS 482/91

AURKIBIDEA

006 ERREPORTAJEA:

BERTSOLARITZA IPUINETAN Antxoka Agirre

048 BERTSOLARITZAZ FIKZIONATZEN

Ilustrazioak: Paula Heras

054 01 EGAÑAZALEAK Joxean Agirre

066 02 NOSTALGIA EDO POEMA BAT IDAZTEKO

ESKULIBURUA Oihana Arana

078 03 EGIN GABE UTZI ZUEN OHEA Bertol Arrieta

096 04 TXIRRITAREN ITZAL HANDIA Itxaro Borda

112 05 GOIZUETA Unai Elorriaga

120 06 SEGIDILLA Martin eta Xabier Etxeberria

134 07 ETXE HUSTUA Julen Gabiria

150 08 ZAMA Miren Gorrotxategi

158 09 BASOAN Miren Agur Meabe

192 10 SINBIOSIA MARTEN Juan Luis Zabala

248 11 SUPERPOTENTZIA EMOZIONALA:

KRITIKA BAT Iban Zaldua

Elkarrekin etorkizun seguruago eta iraunkorrago baten alde

ALDIZKARIAK 30 URTETIK GORA BADITU ERE ARIKETA BERRIA DA HAU

GURETZAT: KAZETARIAK EDO BERTSOLARIAK BEHARREAN, IDAZLEAK JARRI

DITUGU LANEAN, ETA EUREN BEREZKO LANGINTZAN GAINERA, FIKZIOA

EGITEN. Honela, nolabait, eta batetik edo bestetik, bertsolaritzarekin zerikusia izango zuten fikziozko testuak eskatu dizkiegu.

Luzaroan esan izan da euskal idazle askok, auzokoen arteko gaizki-ulertu eta karrankak edo, ez ziola sinpatia handirik bertsolaritzari. Guk ez dugu horren arrastorik topatu, abegikor erantzun diote idazle guztiek gure deiari, eta hamaikako dotorea osatu dugulakoan gaude: Joxean Agirre, Oihana Arana, Bertol Arrieta, Itxaro Borda, Unai Elorriaga, Martin eta Xabier Etxeberria, Julen Gabiria, Miren Gorrotxategi, Miren Agur Meabe, Juan Luis Zabala eta Iban Zaldua.

Enkarguz egindako ipuin bana ekarri digute —Miren Agur Meaberen kasuan hitz lauz beharrean poesia narratibo gisa osatua—, Juan Luis Zabalak salbu. Honek jada idatzia zuen bertsolaritza eta zientzia fikzioa uztartzen dituen pieza luzea, eta ez zaigu zentzuzkoa iruditu berri bat eginaraztea. Horregatik du bereak nabarmen orrialde gehiago, gainerakoei eskatu dieguna ipuin labur bana izan baita.

Oso lan anitzak eta interesgarriak ekarri dizkigute, eta dotore gelditu dira Paula Heras ilustratzailearen irudiekin jantzita. Azkenik, sarrera gisa funtzionatzen duen testu bat ere eskaini nahi izan dugu, prentsako ipuingintzan bertsolaritzak izan duen presentziaren errepasoa eginez.

Urtero saiatu ohi gara Durangoko Azokara begira neguko zenbakian zerbait berezia egiten. Eskuartean duzun hau ere, ezin uka, bada zerbait berezia, asteotan pil-pilean dagoen Txapelketa Nagusiaren ingurukoen irakurketa osagarri originala. Gozatuko duzulakoan, agur bat.

Bertsolaritza ipuinetan Prentsan argitaratutako aurrekarien errepaso arin bat

Idazleek eskaini dizkiguten plater gozoen aurretik, zizka-mizka modura, garai batean prentsan argitaratutako aurrekarien katalogo bat dakarkigu.

17 pieza labur errepasatu dira, guztiak ere horitu samarrak, aldizkari honentzat ez ezik euskal literatura

garaikidearentzat ere ariketa arrotz samarra bihurtua baita eskuartean

duguna: urteak dira bertsolariaren figura ipuinetatik, eleberrietatik edo poemetatik desagertu zela. Bestalde, fikzioak berak ere ez du toki handirik egungo prentsan, ahaide urruntzat har daitezkeen fake newsak bolo-bolo dabiltzan arren. Rentrée edo itzulera moduko honentzat, bada, atzera begirako bat ahogozoa esnatzen hasteko.

TESTUA: ANTXOKA AGIRRE

ARGAZKIAK: BERTSOLARI ARTXIBOA

XIX. mendearen bigarren er ­

ditik hasi eta

XX.aren lehen

herena bitar ­

tean, folletoia

edo atalka hainbat egunetan

zehar argitaratutako istorio

luzea izan zen fikzioak pren­

tsan zuen sarbide nagusie ­

netako bat. Arrakasta handi ­

koak eta ohikoak ziren folletoi

hauek, eta kazetari bezala eza­

gun egindako sinadura asko

animatzen zen gisako testuak

lantzera. Gauzak horrela, ez

da harri tzekoa bertsolari tzaz

pren tsan argitaratutako fik­

ziozko piezarik interesgarrie ­

nak eremu horretan topatzea:

Agosti Xahoren Aïtor - Légende

cantabren, 1845ean Ariel aldi­

zkarian argitaratua, bertsola ­

ria zen Aitor, euskaldunon pa­

triarka, eta bertsotan ematen

zuen euskal tribuen genesiaren

berri; Juan Antonio Mogelen

Peru Abarkan, 1880an Beti-bat

egunkarian argitaratua, herri

jakinduriaren adierazpen gisa

bertsolaritzak presentzia oso

garrantzitsua zuen; Vicente

Aranak El Aralar egunkarian

bertsolari bat jarri zuen zal ­

dunen istorio bateko prota ­

gonista nagusi 1896an; ABC k

folletoi gisa eskaini zuen Pie ­

rre Lotiren Ramuncho, garaiko

best seller garrantzitsuenetako

bat, eta bertako protagonista

ziren euskal kontrabandisten

artean bertsolariek dezente

luzitzen zuten; edo bertsola ­

rien inguruko hainbat eszena

eskaintzen zituen Blasco Iba ­

ñezen El Intruso eleberri eza ­

guna ere atalka eskaini zuen Le Populaire egunkariak 1935ean.

Hala ere, horiek guztiak

Prentsa historikoko perlak izen­

burupean, Bertsolari aldizkari

honen 123. zenbakian jasota

utzi genituen, eta ez du zen­

tzu handirik hona berriro ekar­

tzeak.

Perlak hartatik kanpoan

gelditu ziren bertsolaritzari

lotutako hainbat ipuin labur, ordea, egokiak dira idazle ga ­

raikideei eskatu zaizkien ipui­

nen aurrekari gisa.

Ez zuten aurrekoek bezainbesteko oihartzunik eta ga ­

rrantzirik izan. Gehienak ez dira puntakoak izango kalitate

aldetik, baina kurioso askoak

iruditu zaizkigu guztiak, eta

errepaso arin bat merezi dute­

lakoan gaude. Bertsolaritzak

gaur ere toki garrantzitsua

betetzen du euskal kultur sisteman eta iruditerian, baina garai batean iruditeria hori

fikziora orain baino dezente gehiago eramaten zela erakusten dute, gainera, ipuinok, eta iruditeria horren nondik norakoak ilustratzeko ere baliagarriak dira1 .

Ricardo Becerro de Bengoaren Señor amo

imprentualista del Solfa (El Solfeo, bromazo diario para músicos y danzantes, 1875eko urriaren 31n)

Ricardo Becerro de Bengoa gasteiztarra (1845 ­ 1902) Espainiako Gorteetan senatari, Gasteizko kronista ofizial, Fisika eta Kimikako katedratiko eta Historia eta Arte Ederretako Erret ­ Akademiako kide izan zen, besteak beste. Honela, idazle, ikerlari edo ilustratzaile gisa bere kolaborazioa izan zuten argitalpenen zerrenda amaiezina da: Euskal-Erria, Revista de las Provin-

cias Euskaras, La Vanguardia, Revista Euskara, La Paz, La Iberia, La Mañana, La América, La Ilustración de Alava, El Solfeo, Revista de Vizcaya, Ateneo… Bertsolaritzaren historiari egindako ekarpenik garrantzitsuena Iparragirreren inguruan argitaratu zituen kronikak izan ziren. Urretxuarraren bizitza gorabeheratsuari buruzko hainbat testu sortu zituen Becerro de Bengoak, kalitate handikoak,

1 Aipatu beharra dago, ez direla topatu diren guztiak ekarri, bertsolaritzaren presentzia esanguratsuena zutenak baizik.

eta, nolabait, mitoaren sorreran paper garrantzitsu bat bete zuen.

Bestelako lan bat dakarkigu orain, fikziozko testu kurioso bat. Liberalen bandokoa behar

duen Sanchez de Anton de ­

lako batek egunkarian argita­

ratutakoari erantzutera dator

norbaitek Chomin Zur Andi y Piper ezizenarekin sinatutako eskutitza. Becerro de Bengoa, ustez, eskutitza egunkarira helarazi duen bitartekari bat baino ez omen da.

Gaztelera maila erdipurdi ­

kotik beherakoa nabari zaio

Chomin karlistari, duela ia be­

rrehun urte, eta oraindik ere bai askotan, euskaldun aldeanoen kolkotik barre egiteko erabil­

tzen zen euskañol moduko bat, baita letxe txarra ere: haserre dago oso liberalak argitaratu­

takoarekin eta direnak eta ez direnak esaten dizkio. Tartean, aurreko testuak zekartzan ber­

tso batzuk ere aipatzen ditu, eta hauen erantzuna ere ba omen dakar (gero bertso berri hauek ez dira inon ageri).

Testuaren izenburuak ez ezik

argitalpenaren izenak ere argi uzten duen bezala, umorea egin nahi duen sorkuntza arin bat da.

“Los versular, que te esquibres coplas de verso burlas hasiendo de curas, tontos ser; malos cabesa sacando verso charra. Ya te puedes dejar la opisio, y corres que te escondes en último errincon de Castilla, porque si te incontras los madrid cuando te vas yo con el errey, chiquichiquis te hases las tripas bayonetaso limpia de metiendo la cuerpo.

Para que te caes el cabesa abajo de vergüensas te invias adentro de esto carta uno coplas de zorsico que ha hecho de cabesa suyo un tamborillero de Aspe, en el erromeria de Andramaria los Aramayona, quinse dias antes de ahora, la mes pasao, unos dos semanas hase.

Mejor te harias ¡arrayua, negros guiris! No andar asiendo burlas de papel, cojes carabiña erreminta ensima de los espaldas, y vienes a la VIscaya, que te ajustas los cuentas. Pero, señoritos bildurra de miedo, titirimerque de Madrid, tísicos de podrido, estomago de larri, pocho la pellejo de color, no te vales un chatarri (…)”

Becerro de Bengoaren ipuina El Solfeo aldizkarian (1875)

Félix Ortiz y San Pelayoren Episodio de un Bascongado (Euskal-Erria 1884ko urtarrila)

izan zen, eta berea da Pedro Mari

Otañok idatzitako Artzai mutilla (1900) operaren musika. Idaztea ere atsegin zuen, Euskal-Erria

aldizkariko kolaboratzaile joria

izan zen eta pare bat liburu argitaratu zituen euskal gaien in­

guruan.

Suitzan kokatzen da kontakizuna, Bernako kantonamenduko

baso batean, eta idazkera ezin hanpatuago batekin deskribatzen da urretxuarra nola ari den naturak bakarrik inguraturik arbolape batean eseri eta kantuan.

atrás se habían abrazado en las entrañas de la tierra, el símbolo de otro árbol inmortal, y creía estar leyendo en aquellas hojas todas las leyes del Fuero (…) exclamando cuando en esta contemplación lo ahogaba el gozo ¡¡qué hermosas sois!!

Iparragirrek gaztea zela Eu­

ropan zehar egin zituen ibiliak

Alphonse Thibaud con la orquesta dirigida por opus 22 de Camille Saint- Saëns. Luego

jartzen ditu bere lumaren jomu­

gan Ortiz y San Pelayok. Abizen

arranditsuaren atzean musikari

azpeitiarrarekin egin dugu topo, musikari ikasketak Madrilen eta

Parisen osatu ondoren, Buenos

Airesera emigratu eta bertako

obras y compone y estrena en 1900 la Teatro de la Victoria. Es de destacar que es Vasco en idioma vasco. En 1910 compone

jesuiten eskolan musikologiako

irakasle izandakoarekin. Hainbat

pieza konposatu zituen, zarzue­

libro Tipos del Natural y en 1915 el 1941.

la orkestra baten zuzendaria ere

“Era necesario seguirle en su indeterminado rumbo para verle, á veces agobiado, no por el peso de su guitarra que esta jamás le cansaba; sino por el mucho camino que recorria, sentarse al pié de un árbol de robusto tronco y sobre cuyas salientes raices encontraba dulce albergue cobijado por la ancha copa que solo permitia en su artística construccion el paso de algunos timidos rayos del sol para que al chocar con las gotas de sudor que pausadamente caian de su frente, brilláran como perlas que engalanan las musas que tanto lo secundaron, sacar de

su zurron el pan y queso que alguna alma (tal vez más curiosa de oir su melódico cantar, que inspirada por la caridad) habia puesto en sus manos.

(…) veia en aquel árbol de labiada hoja, de robusto tronco y de raices que siglos y siglos atrás se habían abrazado en las entrañas de la tierra, el símbolo de otro árbol inmor-

tal, y creía estar leyendo en aquellas hojas todas las leyes del Fuero (…) exclamando cuando en esta contemplación lo ahogaba el gozo ¡¡qué hermosas sois!! ¡¡que hermosas!! (…) escribió en una de las raices el nombre de Guipúzcoa; en otra Vizcaya, Alava en la otra, y la hermana Navarra en la cuarta.

1870 y participa Música de Teoría de la compone autor piano. 1885.

“(…) veia en aquel árbol de labiada hoja, de robusto tronco y de raices que siglos y siglos

¡¡que hermosas!!”

Felix Ortiz

y San

Pelayo, Iparragirre protagonista (1884)

Agarra su guitarra, no recuerdo si la afinó o su inspiración no le permitió pararse en semejante nimiedad (…) El árbol que con inmovil atención habia escuchado tan agradables rimas, empezó á sacudir una hoja con la otra, agitadas por el viento al que dieron paso las avecillas que empezaron á trinar, aplaudiendo de esa manera al joven desterrado que con tanto cariño recordaba su pátria amada (…) Levantóse el poeta-cantor á saludar á sus agradecidos oyentes cual si se hallara en un teatro. Y ¡qué alegre sonrisa dirigió á la naturaleza al ver que tan benévola y cariñosa daba el parabien á un alma solitaria que desde luego aceptaba por amigos cuantos Natura en su prodigalidad complaciente le brindaba!”

Txomin Agirreren Iru Erezi (Euskalzale 1898ko otsailaren 10ean)

Txomin Agirre (1864­1920)

Ondarroako familia pobre ba­

tean jaio eta bizitza Zumaian kapilau emandakoak parte hartze aktiboa izan zuen garaiko argitalpenetan, harreman estua izan zuen orduko kulturgile handiekin, Azkue, Campion edo Etxegarai besteak beste, eta euskaltzain izatera ere iritsi zen. Gerora itzalik handiena utzi duen lana Auñamendiko lorea (1898), Kresala’(1906) eta Garoa (1912) trilogiarekin euskal eleberri modernoaren lehen bidegile gisa egin zuena izan zen, ordea. Euskal kostunbrismoaren gailur gisa hartzen da hirukoa.

Auñamendiko lorea k baditu

desberdintasunak, aitzitik, beste biekin. Gailur horri baino ordura arte Campionek edo Navarro Villosladak jorratu zuten literatura erromantiko historikoari dago­

kio. Euskaldunak kristautu ziren garaiaz ari da, euskal jatorriaz, kutsu mitiko batekin. Hemen kokatzen da Iru Erezi, bertsolaritzari erabateko protagonismoa

ematen dion ipuina.

Frankoen kontra gerrara jo ala ez erabakitzeko bildu dira gizonak mendian. Gerrako kontuak entzun nahi dituzte bertsoetan, baina bertsolari nekatu batekin egiten dute topo kontatzen denez, alargundu zenetik apenas abestu duenarekin. Ingurukoek hauspotu eta sagardoarekin zirikatzen duten arren Jainkoa, bakea eta bere emazte hila baino ez dakartza bere bertsoetan. Bertsolari tzaren eredu moralizatzaile bat eskaintzeko darabil apaizak gerora bere lehen eleberrian, eta Euskal-Erria (1998ko uztaila) eta La Baskonia (1902ko otsaila) aldizkarietan berrargitaratu zen ipuina.

“Koblakaririk onenetakoa zan Peru (…) Igarle baten antzera itz egiten bekian; iñoiz bere aotik urtendako itz gorituak euskaldun gudarienak

berotu oi zituan; baiña egun guztietan ezta gizona tentun batean egoten, da egun atan ezegoan Peru gizonen biotzak ausardituteko

tentu, gogo edo indarrean.”

Txomin Agirre (1898)

“Koblakaririk onenetakoa zan Peru (…) Igarle baten antzera itz egiten bekian; iñoiz bere aotik urtendako itz gorituak euskaldun gudarienak berotu oi zituan; baiña egun guztietan ezta gizona tentun batean egoten, da egun atan ezegoan Peru gizonen biotzak ausardituteko tentun, gogo edo indarrean.

(…) Iaizu ta edaizu, lagun zaarra, ta zeure naigabeok alde batera ichizuz.

Sarrera ona egin dozu, beti legez, baiña bigunego edo, samurregi edo, eztakit nik zer esan bere. Ezgaikezuz geiegi oillotu, biar edo etzi iñoiz baño gogorragoak izan beharko dogu-ta. Ea, esaiguzu gudarako erezi bat.

– Peruk, zurezko ontzia eskuetan ebala, ezpanaetara eroan barik, zerurontz begira, suaren garrak eta biotzeko mugidaldeak gorri-gorri eukala, asi eban bigarren erezia

(…) “Gaur badakit eztala ondo/ sentzun baga zaunk eitea/ ta bakean doianari/ Ortz-azurrak ezartea”

(…) Jaungoikoak daki zer zarata ta nasteak atera zituen Peruren jiran (…) Milla bat keiña, betzigo ta irain alkarri esaten nekatu ziranean, oraindik askoren orruak entzuten ziran (…)

“Nere emazte Manu Mari/ Jaunak ein nau ni koblakari.” Peruk bere ereziak amaitu zituan, da eskuetan eukan ontzi sagardoaz betea lurrean ichi ta aldendu zan gizakumen artetik.”

Alfredo Laffitteren El versolari de Aloñaga, leyenda bascongada (Euskal-Erria, 1899ko urtarrila)

Laffitte (1854­1934) donostiarra kazetaria eta politikaria izan zen. Kazetari gisa egunkari eta aldizkari errenkada batean hartu zuen parte, eta bere Donostiako kronikak oso iraku­

rriak ei ziren. Ideologiaz liberala eta erreformista izan zen, eta Gipuzkoako Batzarretako batzarkide ere izendatu zuten, baina bere hiriko zinegotzi bezala egin zuen ibilbiderik esanguratsuena: 40 urtean zehar aukeratu zuten horretarako herritarrek.

Aizkorriren bueltan kokatutako balizko Aloñako ermitan gertatutako milagroa kontatzen du ipuinak. Miserian bizi den bertsolari batek bere biolinaz doinu triste bat joz laguntza eskatzen dio bertako Ama Birjinari, Santa Zeziliari. Musikari eta poeten Ama Birjina izanik, bere urrezko zapatetako bat ematen dio honek, baina herritarrek pentsatzen dute bertsolariak lapurtu egin duela eta kartzelara sartuko dute. Bertsolarien erreguei ameto eginda Ama Birjinaren aurrera eramango dute, berriro ere laguntza eskatzeko, eta bigarren urrezko zapata emango dio Santa Zeziliak…

“Un día, uno de esos pobres bersolaris mendicantes que recorren los caserios cantando improvisadas coplas, acompañadas con el sonido de un usado violin que de un zurrón de cuero colgaba de su espalda, entró en la ermita á rogar á la patrona de los músicos que le librara de su triste suerte (…)

Como nada podía ofrecerla, y parecéndole irreverente entonar sus cánticos en aquel sitio, ejecutó en el violín una tierna melodía, pero tan triste y sentimental que interpretó mejor que palabra alguna la misera condición del errante músico. Sin duda aquellos desgarradores acentos que vibraban en las cuerdas del instrumento cual ayes de la desesperación, hallaron eco en el corazón de la artista Santa, la que conmovida (…) y ante el asombro y la colosal sorpresa del bersolari, se inclinó hácia él, y le dió uno de sus zapatos de oro.”

Pedro Mari Otañoren

Auntza Larrera

(La Baskonia, 1903ko uztaila)

Pedro Mari Otañok makina bat bertso jarri argitaratu zuen bere garaiko prentsan, eta Zerbait (1895) eta Alkar

(1904) bilduma ezagunetan

jasoko zituen gero bertso

hauetako asko. Bat­ batekoan

kasik saiorik ezagutzen ez bazaio ere bere garaiko bertsolari

garrantzitsuena izan zen, eta eredu izango zen hurrengo belaunaldientzat. Bestelako generoak apenas ukitu zituen,

( Artzai mutilla operaren libretoa litzateke salbuespena) eta

horrek balio berezi bat ema ­

ten dio Buenos Aireseko euskal diasporak abiarazitako La Baskonia aldizkarian argitara ­

tutako ipuin honi.

Baserri txiroko Borda ber­

tsolaria eta auzoko baserri

aberatseko Martolo maiorazgo lukurra dira protagonistak eta planteamendua sinplea da:

bertsotan egiteari utzi eta ba­

serriko lanetara serio lotzeko

aholkatzen dio Martolok Bor­

dari, hala egiten badu lagun ­

duko duela aurrerantzean; ale­

gia, txindurria eta txitxarraren

orrek? Oraiñ erortzen naiz kontura, eguiaz, ez dedala ezagutu bersolari aberatsik; eta lengo zarrakatik ere beti entzun izan det oso pobriak zirala. ¿Ez ote zaio Jainkuari

bersorik gustatzen?

¿Edo au oteda sari bat diruaren ordez ematen diguna? Biak

eskatzea gueiegui litzake.”

arteko kontrakotasun klasikoaren aldaera, bertsolaria txitxarra kantariarekin alderatuz.

Bordak Martolori tabernan botatako bertsoaldi luzearekin bukatzen da, ipuina. Ahalegindu da aholkua jarraitzen, baina ez dio tristura eta nahasmendua baino ekarri. Bertsolariari txitxarraren bizitza dagokio; amuarrainak uretan behar du, usoak hodeietan, otsoak sasian, satorrak lurpean, mitxirrikak argitan eta ahuntzak larrean. Ipuin hori argitaratu eta urte gutxira zizurkildarra bitarteko faltagatik Argentinatik Euskal Herrira itzultzeko guraria bete ezinik hil zela jakinda, badu esangurarik azken ondorio horrek.

“(…) -Buruz azkarrak zeratelarik ¡zer umeak zeraten bersolari denak! eta zenbat eta obea, ura ta umeago. Choriai jarraika dabillen umeak mandatuba berandu eguiten du beti, eta gueienean gaizki. Burua bersoz beterik

“-¿Arrazoi otedu guizon

Pedro

Mari Otaño (1903)

Ibaizabal aldizkarian Otañoren Ahuntza larrera (1903)

dabilkin guizonak maiz izango ditu esku u tsak. Zerura beguira dabillenak, sarritan eguingo du estrapozu. Ametsetako irabaziak, esnatzean ¡ario! Au, zuk, nik baño obeto dakizu, Borda. ¿Ezta eguia?

(…) Borda guizagajua, lotsaturik itzuli zan berriz ote larrera, bere artean esanaz: -¿Arrazoi otedu guizon orrek? Oraiñ erortzen naiz kontura, eguiaz, ez dedala ezagutu bersolari aberatsik; eta lengo zarrakatik ere beti entzun izan det oso pobriak zirala. ¿Ez ote zaio Jainkuari bersorik gusta tzen? ¿Edo au oteda sari bat diruaren ordez ematen diguna? Biak eskatzea gueiegui litzake. Martolok dio asko dedala bersoz. Progra zagun Martoloren konsejua.”

(…) “Ez dezazula sinistu,/ bertsolaria ez da ill,/ bañan oso gaizki dabill/ Illabete ta erdi ontan/ ¡Ai, damutu zait prankotan!!

-¿Zerena dezu damuba?/

-Zuk sartutako amuba/ Daukat barrenen gordia,/ aterako det ordia/ Chimista demoniño hau/ Bestela

penak hilko nau”. “Zure konsejuakin/ burruka askotan,/ naspillatu naiz joan dan/ illabete ontan;/ Iñon ezin bizirik/ ez esna ez lotan;/ ni lertuko nin tzake/ ez kantatzekotan”. “Itotzeko bildurrez /uzteko urari/ ¿Nola esango zaio/ arrai bizkorrari?/ ¿Ez dadilla egaatu/ uso azkarrari,/ eta issildutzeko/ errechiñolari?”.

Leopoldo López de Saáren El Versolari (Blanco y Negro, 1903ko irailak 12)

Burgosen jaio eta poeta, antzerkigile nahiz kazetari gisa

Madrilen ibilbide oparoa egin

zuen Leopoldo López de Saá

(1870­1936) da egilea. Pare bat

dozena liburu argitaratu zuen

eta Pan y Toros aldizkaria zuzen­

du zuen, besteak beste. Testua

argitaratu zuen Blanco y Negro, berriz, ABC egunkariaren lite­

ratura gehigarria izan zen, urte

luzez zabalkunde handia izandakoa.

Agurea iloba gaztearen es ­

kutik bueltan dator bere he ­

rrira urte asko kanpoan egin

ondoren. Ipuina janzten duten

ilustrazioak ikusita, eta testuak

aipatzen dituenak irakurrita, Euskal Herriko herri bati buruz ari dela uler daiteke. Bertsolariak kantuan hasi dira, baina bertako zaharrek garai batekoak hobeak zirela diote, eta Pedro delako bat oroitzen dute mira gehienarekin. Iritsi berria den agureak bera dela dio, Pe­

dro dela. Eta bertsotan bukatzen du gazte batek botatakoari erantzunez.

Formari dagokionean deigarria da hasi eta buka bertsotan idatzia dagoela, baita euskal bertsolariek erdaraz botatzen dituztenak ere.

“De frente, en la plaza/ que los recios castaños sombrean,/ al son del aurresko, los jovenes bailan;/ murmuran las viejas,/ y los graves caseros la cuba/ de la sidra espumosa rodean./ De pronto las voces/ frenéticas suenan./ ‘¡Versolaris! Repiten las mozas/ y los mozos se se incitan y retan/ de ventana á ventana y componen/ en eúskaros ritmos sentidas fernezas./ Los viejos los oyen/ y el suelo golpean,/ y chupando sus pipas, repiten/ “Ya no hay versolaris que animen las fiestas”/ y las vijas co-

“De frente, en la plaza/ que los recios castaños sombrean,/ al son del aurresko, los jovenes bailan; / murmuran las viejas,/ y los graves caseros la cuba/ de la sidra espumosa rodean./ De pronto las voces/ frenéticas suenan./

‘¡Versolaris! Repiten las mozas/ y los mozos se incitan y retan/ de ventana á ventana y componen/ en eúskaros ritmos sentidas fernezas.”

Leopoldo López de Saá (1903)

madres murmuran/ “Lo que es como Pedro… ¡Qué coplas aquellas!”

de Pedro? Las coplas mejores/ son siempre las nuevas./ Las otras… pasaron./ -¿Quién eres?/-Soy Pedro/aquel Versolari que algunos recuerdan./-¿Es posible?/¡No hay duda… es el mismo! (…)”

Cecilio Benítez Osésen

Peruchu

(El Cantábrico, 1906ko abenduak 13)

Peruchu bertsolari gazteak

kantatzeari utzi dio tristuragatik, bere ama hil eta bakarrik gelditu denean. Urte batzuetara, ordea, maiteminduta, berriro hasi da kantuan, bere maiteak beste batekin ezkontzeko hitzemanda dagoela esaten dion arte. Bere maitea ezkondu aurretik gaixotu egingo da, ordea. Bere ondasun guztiak emango dizkio Peruchuk neskaren familiari, hau sendatzeko laguntza modura, baina ezingo du honen heriotza eragotzi. Ordutik hilerrian entzuten dira Peruchuren bertsoak.

Cecilio Benitez Oses XX. mende hasieran hainbat lan argitaratu zituen idazle galiziar bat izan zen. Euskal bertsolarien berri jakin zuen nonbaitetik, El Cantabricon ez ezik La Hormiga de Oro (1907/03/02) eta El Catequista (1907/08/29)

aldizkarietan ere argitaratu zen Peruchu honetako protagonista kantuz errimatzea gustuko duen euskaldun jator arketipikoa baita.

“Peruchu era un mutille, como se dice en la legendaría lengua vasca, un mozo alto, robusto, fornido, con cuerpo de gigante y ciclópeos puños (…) Poseía ese raro don de improvisar y cantaba las glorias vascongadas con perfección inimitable. Y cuando él, sereno, inspiradísimo, daba al aire las primeras notas de su canción, que salían de su boca como bandada de armoniosos sones, ocurría un movimiento de estupor en el auditorio que, conmovido, lloraba á lágirma viva, o

“Cuando

aldeano más valiente escaló el muro de la mansión de la muerte, quedó estupefacto. Vió allí, á la luz de la luna, arrodillado sobre la tumba de Rosa, á

sentía encendérsele la sangre cuando el cantor entonaba algún cantar que reflejaba la abnegación y el heroismo de los vascos primitivos…

(…) Los aldeanos que vivian cerca del Campo santo estaban aterrados. Oianse desde algunos días atrás, cuando mayor era el silencio

el

Peruchu, el poeta, el versolari que entonaba su canción más triste”

Cecilio Benítez Osés (1906)

de la noche, ayes dolorosos y chillidos lugubres.

Como esto se repetía, deicidieron averiguar la causa, y una noche los más animosos se reunieron dirigiéndose al cementerio (…) cuando el aldeano más valiente escaló el muro de la mansión de muerte, quedó estupefacto.

Vió allí, á la luz de la luna, arrodillado sobre la tumba de Rosa, á Peruchu, el poeta, el versolari que entonaba su canción más triste. Una canción sonora, armoniosa, inspiradísima; una canción que recordaba las penas más profundas; una canción ritmica, sentimental, que escucharon admirados los ruiseñores del cercano bosque, mientras la noche solemne y silenciosa transcurria, y tras el negro cendal del espacio tenues y oscilantes titilaban las estrellas…”

Pierre Picocheten Axigar (Gure Herria, 1924ko azaroa)

Pierre Picochet (1899­1981)

apez barkoxtarra Zuberoako

berriemaile lanetan aritu izan

zen Eskualduna aldizkarian eta administrazio batzordeko kide

Baionako Gure Herrian. Azken

honetan lauzpabost ipuin argita­

ratu zituen, denak zuberotarrez, tartean eskuartean duguna.

Axigar bertsolari bizizale

bihurria da, ahalik eta lanik

gutxien eginda gainerakoen

kolkotik bizi zalea. Nafarroako

erregeak Atharratzera egin ­

dako bisita batean bertsotan

hartzen du berau eta erregeak

dema luzatzen dio: zaldian, karrozan edo oinez egin gabe

Pauen erregek duen jauregiraino iristen asmatzen badu idi

parea oparituko dio.

Aker handi baten gainean abiatzen da Axigar, parean to­

patzen duen guztiari bertsotan

eginez, eta bidaian zehar nahiz

jauregira iristean bizitako aben­

turek ipuin luze baterako ema­

ten diote Picocheti.

“ (…) Galta ezozü Ezpeleko etxekojaun zaharrari, Axigarren gazte lagünari: behin urdankako bertz handia sükaldetik ebatsi ziozün… Erranen deizü ere Ezpelek, Axigarren urdeak aüzoen alorretan gizentzen zirela (…) Axigar alde orotatik ontsa elkiten zen. Egiak erran behar dü koblakari errabiatüa zela, jaunen aitzinean koblaka has eta oro bere alteko ezarten zütüala.

“Axigar alde orotatik ontsa elkiten zen. Egiak erran behar dü koblakari errabiatüa zela, jaunen aitzinean koblaka has eta oro bere alteko ezarten zütüala.”

Pierre Picochet (1924)

Egün batez, Nabarreko erregea (ordüan Nabarren bazen errege bat, Pauen egoiten zena) igaran zen Zihigan, Iratiko oihanean izanik basurde ihiztekatzen. Besta handi izan zen Zihigan: dantzari zanpillak, peredikü ederrak, hitz batez ohore güziak. Peredikü baten ondotik, Axigar hasi zeion harri handi baten gainetik erregeari koblakan: ‘Agur jaun Errege, mündüan maitatüa!/ Heben da Axigar, gizon aipatüa,/ Orotan ezagütüa, Zihigan haütua…!’

(…) Biarnon ez zen agundaino holakorik ikusi!... Axigar aldiz aitzina, Aita Saintü bat bezain lerden!

Gizon batek espantatürik

baitzion: ‘Ques aquo?’. Axigarrek ihardets: ‘Ako, mako!

Biarnes, zankoak tük kako!/ Akerra ene aski, sobera dük hiretako…’

Beste batek beitzion: ‘Das bis pasa aquero?’. Axigarrek: ‘Hi akerro, hau aker, zihigarra

Ezpeleko,/ bere etxeko jaunak ez egün han ikusiko!”

Luis Antonio De Vegaren

Decir de versolari (La Voz, 1925eko ekainak 12)

(1927­1936). Gerra lehertzean bando frankistaren Burgosko

Dirección General de Prensa y Propaganda delakoan txertatu zen. Donostiako Semana aste­

karia zuzendu zuen ondoren

hogei urtez (1937­1957) eta be­

rrogei bat liburu argitaratu zi­

tuen poesia, saiakera, eleberria

eta gastronomiari buruzkoak

tartekatuz.

Euskal kulturarekin harreman bipolar samarra izan zuen.

Batetik, batez ere gerraosteko

lehen urteetan, euskararekiko

sekulako herra erakutsi zuen, desagerrarazi beharra zegoela

aldarrikatzeraino; bestetik, no­

labaiteko begirunez idatzi zuen

bertsolaritzaren inguruan, ge­

rraurretik nahiz gerraosteko

lehen urte horien ondotik, eta

1950eko hamarraldian eman­

dako elkarrizketa pare batean

berak izatez bertsolaria izan nahiko lukeela adierazi zuen.

Voz egunkarian argitaratutako lehen ipuin honetan ere horixe adierazten du: narratzaileak bere amari zuzendutako eskutitzean bertsolaria izan nahi duela errepikatzen dio luze eta zabal. Eta jarraian bertsolari gazte baten eta erreginaren arteko istorioa kontatzen du. Bertsolariak, nonbait, erregina Bergarako gortean ikusi eta karlisten gudarostean bolondres aurkeztu behar zuela sentitu zuen. Gerra karlistentzat okertu eta galtzear zirela zauritu egin zuten gaztea, erreginaren karrozak salbatu zuen liberalen eskuetan erortzetik, eta honen besoetan hil zen, zoriontsu.

Luis Antonio de Vega (19001977) bilbotarrak euskal pren­

tsa abertzalean hasi zuen bere

kazetari ibilbidea (El Nervión, El Pueblo Vasco, Euskalerriaren

Alde eta abar). Irakasle postua

lortu eta Espainiaren Marokoko

protekturatuko Larachen eta

Tetuanen eskatu zuen plaza

Gerraurretik Madrilgo La

“Quiero, amatxu, ser como un versolari más de la montaña, recoger como un pio trofeo hereditario el ardor espresivo de los hados euzkeldunes, un versolari a

De Vegaren Decir de bersolari La Voz en (1925)

“Un fuerte terror irreprimible se apoderó de los ocho viajeros. Los mozos y las mujerucas, lo mismo que el vejete, temblaron, poseidos de un pánico insuperable. Maria Ignacia, curiosa y atónita, tratando de dominar sus nervios, veía cómo se acercaba el peligro desconocido, mientras el versolari permanecía ajeno a todo en su asiento”

Luis Antonio De Vega (1925))

quien le gustaría bruñir versos sonoros y lindas prosas de ceremonia, para acercarse

hojarasca espesa de los castaños, y al guijarro, desnudo y pequeño (…) Al rayo que

BERRITXU

un poco hostiles, como la tierra, que tienen los nombres difíciles y euzkelduna el perfil (…)

(…) La vió solamente una vez, y fué en la pequeña Corte carlista de Vergara, la real. Que frágil y blanca le pareció bajo las tercas lluvias guipuzkoanas la católica Reina extranjera (…) Las niñas vergaresas, cogidas de la mano, giraban en un corro dinámico de cabecitas rubias con lazos azules, y de cabecitas negras con lazos rojos y blancos, cantando una canción sencilla, la del espatadanzari, que abandonó las herramientas agrarias por vestir la blanca camisa y el blanco pantalón (…) La Reina se separó de su esposo, se acercó al coro infantil y acarició las cabecitas parvulas (…)

Quien vió la escena de mimos reales fué un versolari al que, sin duda, conmovió el lirismo de las caricias monárquicas. Un versolari de puro perfil euzkaldune, que se había sentado a la sagrada sombra de los santuarios, por aprender de boca de los

olentzeros las fábulas montesas, que dicen cosas amables de las sorguiñas que celebran sus conciliábulos en las noches del sábado en los aquelarres de la raya de Francia (…)”

Luis Antonio De Vegaren

Okerra-etxea

(La Voz, 1925eko abenduak 9)

Beldurrezko kontakizun laburra dakar De Vegaren bigarren ipuin honek: bertsolari bat aurkitzen da Baztanen barrena gauaren erdian zaldizko mamu batengandik ihesi ziztu batean doan diligentziako bidaiarien artean; bera da lasaitasunari eusten dion bakarra. Ezusteko batekin ixten da narrazioa: mamu bat zelakoan ilargipean tirokatu dutena, lurrean zerraldo, Arizkuneko apaiza da.

“(…) La voz del postillón se oía a intervalos, seca, como los restallidos de su tralla: - ¡Zuri!

¡Beltxe! ¡App! El coche se bamboleaba a derecha y a

izquierda, hundía sus ruedas en los baches, saltaba sobre los pedruscos de la carretera (…) Un grito, que fué un alarido atroz, le hizo interrumpirse. Pálido, señalo un punto en la carretera (…) Un jinete vestido de negro , pálido, intensamente pálido, corría por la carretera persiguiendo la diligencia. Dos enormes perros le prestaban cortejo.

Un fuerte terror irreprimible se apoderó de los ocho viajeros. Los mozos y las mujerucas, lo mismo que el vejete, temblaron, poseidos de un pánico insuperable. Maria Ignacia, curiosa y atónita, tratando de dominar sus nervios, veía cómo se acercaba el peligro desconocido, mientras el versolari permanecía ajeno a todo en su asiento.

El postillon también habia visto la aparición repentina, y el susto hizo que el látigo cayera desde su mano hasta

el lomo de las bestias, que al sentir el golpe salieron disparadasen una desenfrenada carrera, que aumentó el temor de todos los ocupantes de la diligencia: -¡Se han desbocado!¡Arantzazuko-Ezkuntza!-gimió el viejecillo.”

G.ren Senar-emazte bertsolari’ak

(Argia, 1926ko urriak 10)

Tabernan egun batzuk egin ondoren etxerakoan bertsotan

datokion senarra haizea har­

tzera bertsotan bidaltzen duen emakumea da protagonista.

“Erri txiki baten bizi ziran senar-emazte ber tsolari

auek (...) Biyak elkarren

antzekoak, zaletasunez eta

izakeraz: Pello Joxepe’k baxoerdi bat artu orduko bertsuetan beriala ekin oi zion: bere emazte Juanatxo etzan makalagoa; ta itzetik-ortzera supituz erantzuna ematen yayoa zan.

(…) bere emazte Juanatxok komoda edo kutxan gordeta zeuzkan diruak

artuta joan zan tabernara

Pello Joxepe. Lau-bost egun

igaro arren, etzan ageri (…)

Alakoren batean sakela ustu

zitzaion, eta bazetorren gure

Pello Joxepe etxe aldera; lo-

tsatuta, burua makurturik, bere atxuari zer esango ote zion asmatzen. Bere andre

gaxua baratzan lanean ari

“Erri txiki baten bizi ziran senar-emazte

bertsolari auek (...) Biyak elkarren

antzekoak, zaletasunez eta

izakeraz: Pello

Joxepe’k baxoerdi bat

artu orduko

bertsuetan

beriala ekin oi zion: bere emazte Juanatxo

etzan makalagoa; ta itzetik-ortzera supituz

erantzuna ematen yayoa zan.”

zan, aza-jorran. Urreratu zitzaion Pello, ta bertsuetan, onela esan zion: Baratza-jorran ari al zera/ Neure biotzeko Juana?/ Badakit bada

oraiñ ezkero/ Asarre izango zerana;/ Beste guziak utzi

alde bat/ Oraintxe nator zeugana.

Bere emazteak ere bertsuetan erantzun au bota

zion: Pello Joxepe, neure biotza/ Oraiñ al zatoz etxera?/ ‘Ongi-etorri’ ematen dizut,/ Gizon gaiztua etzera;/ Iñor tabernan utzi badezu/ Joan zindezke atzera.”

Pierre Picocheten

Etchahun

(Gure Herria, 1926ko urria)

Berriro Picochet, berriro ere Gure Herria aldizkarian zuberotarrez fikzionatuz. Etxahunen tragediaren birsorkuntza bat eskaintzen du oraingoan: errealitatean gertatu bezala emaztearen ustezko maitale Egiapal tiroz hiltzeko lehen saiakeran huts egin eta mendian ezkutatu ondoren, fikzioan Etxahunek bigarren saiakera bat egingo du honen baserria erreta.

“(…) Berri hau entzünik, harruak gañia hartürik, eztitake Etchahun bortian egon: borün behera dua Barkocheatko bidian, beak eztaki ez nuat ez zertako, bena bere

harraen ichilerazi nahiz. Ulhüntze heltzian Jaigiberri-Ibarra behera dua: huna Etchaunia, eta aphalago haren aizo lehena, Hegiphalia. Zerralü baten onduan jar eta so beha dago, bihotza hersi, bere etche-onduari so: kabaliak mithil batek hüschtülatzez hotsamaiten tü barnilat; borthakuak bere bazkaren beha dia kurrinkaz, ardiak arthegi onduan marrakaz barnilat nahiz (…) Jaigiber-Ibarrian argi bat agertzen da, eta haren ondotik gar bat jauziz luzatzen, bazterrak argitzen tianak, tchinkak tzapastakaz odeietat urthukitzez, idüriz zerbait ihize espantagarrik lür petik goiti buhatzen dila bere tripan din murra izigarria… Sü onduan lehenik, eta bertan etche batetik bestila, mendiz mendi, hürrünila artina hedatzen da oihü lazgarria: Hel, hel! Süia! Süia!... (…) Hamar orenak bazien “hede-churiak” agertü zienian, galthoz Etchaun han gaintik asmatü zienez: bezpera gaian Hegiaphalia erre zen eta jentek zioien Etchaunen lana zela.”

G. (1926))

X.X.X.en Cuentos de caza que parecen verdades… Para contar en el tren, camino del cazadero, hecho aldeano del Pirineo (Excelsior, 1929ko abuztuak 25)

Euskal Herriko lehen kirol aldizkarian, EAJren eskutik gerra aurretik kaleratzen zuen Excelsiorren argitaratu zen hurrengoa.

Trenean, Bilbotik Donostiarako bidaian, eta bertan zihoazenen gozamenerako, bertso saioa eskaintzen dute bi bertsolarik.

Tartean ehizako istorio bana kontatzen dute bertsotan, zein baino zein harrigarriagoa. Lehenengoan, Nafarroako Pirinio inguruetan, bere atzapar luzeak txapa bati iltzatuta harrapatu

zuen artza artzain batek; bigarrenean, basurde bat tiroka ehizatu eta bigarren bat ere, itsua zenez honi buztanetik helduta zihoana, eraman ahal izan zuen mahaira ehiztariak Aizkorrin.

“Iniciaron su disputa como se inicia siempre entre los que llevan en sus venas la sangre de la raza, cantando en versos

sus cantos más conocidos, poesias delicadas, escogidas entre lo mejor de nuestro folklore y terminando por dedicarse estrofas de su propia cosecha; eran dos versolaris de verdadera enjundia, y cuando terminaron de decirse cuanto su ironía aldeana les trajo a su imaginación, buscaron el tema, siempre de actualidad de los cazadores, disputandose cada cual el record del ‘colmo’ del cazador…

(…) - ¡Ederki ziot-polita da ipuiñ ori! (¡Está muy bien!) Es muy bonito el cuento ese, dijole el más anciano al joven versolari que tan amena disertación hizo del cuento del oso y del pastorcillo; pues yo también conozco otro muy interesante que me sucedió en las estribaciones del Aizkorri.

(…) cual no sería mi sorpresa al ver que lo que pendía de su boca era nada menos que el trozo del rabo del otro jabalí, que por ser ciego el que venía con él, lo traía conducido con el rabo en su busca… y que yo corté con mi disparo certero. El jabalí fué conducido por mí, agarrado por el trozo que tenía en su boca, a lugar con-

veniente, donde mis compañeros celebraron el caso entre estrepitosas carcajadas. Viejo versolari y joven diéronse la mano, y todos los del coche celebramos también las ingeniosas ocurrencias narradas en su lengua, en nuestro euzkera, con su especial gracejo (…)”

Javier Lizarrondoren

Murió el versolari… (Vida vasca, 1952, 29. zenbakia)

Egileari buruz ezer atera ezin ahal izan denez, ipuinaren laburpentxoa eskaintzearekin konformatu beharko gara.

Migel Arratia Ratia bertsolariaren hiletan bere bizitzaren errepasoaW egiten dute bertaratutako batzuek. Gazterik ekin zion bertsoari, Juan Martin Leitza bertsolari ezagunari zion mirespenak hauspotuta, hasieran lotsati baina denborarekin inguruetako bertsolari ezagunena bihurtuz. Aita hil zenean ama eta biak bakarrik gelditu ziren Bordazuri baserrian, ez zegoen lurrak ganoraz landuko zituen beste seniderik eta, zorrei buelta eman ezinda baserria galdu zutenean, Tiburtzio tratantearen morroi joan behar izan zuen. Maitemindu egin zen, baina neskaren familiak ez zuen ontzat eman harremana, beren alabak lurrik ez zuen morroi bat baino zerbait

“- ¡Ederki ziot-polita da ipuiñ ori! (¡Está muy bien!) Es muy bonito el cuento ese, dijole el más anciano al joven versolari que tan amena disertación hizo del cuento del oso y del pastorcillo; pues yo también conozco otro muy interesante que me sucedió en las estribaciones del Aizkorri.”

X.X.X. (1929)

hobea merezi zuelakoan. Bertsolari bezala inguruetan irabazitako ospea gorabehera, tristuraz eta eramandako bizimoduaz damuturik hil omen zen Ratia hiletan bertaratutakoek kontatzen zutenez.

“Ratia se muere de la tristeza porque la realidad le zarandea y le dice: “¡Estupido, por qué perdías el tiempo alegrando a la gente! ¿Qué te dieron ellos? ¿Quién te ayuda ahora? ¡Si hubieras tendio tu casa y tus campos!”

(…) Dios ha hecho plantas útiles para la vida como el trigo y las patatas… pero también flores que sólo tienen color y belleza. Y del mismo modo ha puesto junto a los hombres trabajadores, junto al herrero que prepara los arados y el labrador que siempra y al carpintero… de vez en cuando, un versolari que cante las cosas bellas y los sentimientos buenos.

Así pienso también yo cuando le llevan a Ratia por una senda estrecha, bordeada de hierba verde, salpicada de margaritas…

En cambio, el tratante Tiburcio ha dicho luego en la posada, golpeando con el bastón en el suelo: - Versolaris, hombres inútiles. Para los doce años sabía yo comprar cebada a quince reales y venderla a veinte.”

Robert Laxalten The Basque troubadour (The Atlantic Monthly, 1963ko urria)

diko figura izan zen Laxalt: Nobelagile gisa oihar tzun garrantzitsua lortu zuen AEBetan, hain zuzen ere bere euskal familiaren inguruko kontakizuna

ardatz zuten lanekin (1957an

argitaraturiko Sweet promised land , esaterako, best­ sellerra

izan zen) eta kazetari gisa Pu­

llitzer sarietarako bi izendapen

jaso zituen.

Testua argitaratu zuen The Atlantic Montly , berebat, kultur eta literatur aldizkari bat da, 1857an Bostonen sortua

eta hamarkada askoan sal ­

mentetan nahiz oihartzunean

New Yorker handiari Estatu

Batuetan itzala egin izan dion

bakarra.

The Basque troubadour honek bere lehengusuarekin

Pirinioetan buelta bat eman ondoren herrixka bateko ta ­

bernan aterpea bilatzen duen

narratzaile amerikarraren

ahotsa eskain tzen digu. Ber ­

tan ikusitako bi bertsolariren

sarrerako atea zeharkatzen duen lehen pertsonaia; arerioarekin begiradak gurutzatu eta bakoitza tabernaren punta banatan nola jartzen diren; begirada berri batekin desafioa nola onartzen duten…

“The door to the tavern opened and a figure came in out of the darkness, shaking the water form his umbrella. He wore the unmistakable garb of the shepherd, a wide beret, leggings wrapped tightly around his lower legs, and a long blue cape for a raincoat. His face was of the ancient Basque type, long and razor-lean, and there was a pride almost to arrogance in his bearing. He waved in answer to the greetings and his black eyes flicked over the bar.

Robert Laxalt (1923­2001)

Kaliforniara emigraturiko euskal komunitatearen bigarren

belaunaldiko kide izan zen.

Ibilbide oparoko eta itzal han ­

arteko lehia kontatzen da, Oxaldek eta Etxahunek aspaldi batean izandako saioarekin

loturak eginez, eta estetikoki

western baten trazak hartzen

dituen fikzioa osatuz: gauaren

erdian guztien begi radapean

(…) When his gaze came to the huge paysan standing beside us, it stopped. He nodded with dignity, hooked the handle of his umbrella into the collar of his cape, and walked to the other end of the bar (…) I looked at the paysan stan -

ding next to us. He was hunched over the bar, but in an easy attitude of waiting. His eyes were crinkled in flesh, and there was a mischievous smile on his lips.

(…) The chill that coursed my back was not from the cold. Out of this burly giant came a tenor voice that was beautiful. Without looking up, an still hunched over the bar he began to sing a storu of a young shepherd fated to live forever in the cruel crags an swirling night mists of the high mountains (...) he coyld look down into the valley and see the warm light that peeped from the window of the house of a paysan, and contemplate all the familial joy and comfort that the light meant.”

Antonio Arrueren Pernando

Amezketarra’rekin

elkarrizketa

(Zeruko Argia, 1963ko irailak 20)

Antonio Arrue (1903­1976)

asteasuarra saltsa guztietako

perrexila eta figura polemikoa

izan zen frankismo garaiko

euskal kulturgintzan. Karlista

eta tradizionalista sutsua, ira­

bazleen bandoan borrokatu zen

1936ko gerran, eta ondorengo

hamarkadetan frankismoaren

Aurreren 'Pernando Amezketarra'rekin elkarrizketa' Zeruko Argia n (1964)

zana ere zuekin zeruan al-dago?- Bai, aspaldi ontan gure artean

dadukagu, baña ez det uste il zanean

zuzen-zuzen zerura joan zenik. Purgatorioan

edo bear bada taberna-zuloren batean

–eztakigu seguru-, egun batzuek pasiak izan

txapelketetan epaimahaiko ibili

zen, eta saioen antolaketarako

ere agintari frankistekin bitar­

tekari lanak egiten zituen. Bes­

talde, idazle joria izan zen, eus­

kal historia, gastronomia edota

umoreari buruzko hainbat lan ar­

gitaratuz, eta Egan aldizkariaren

zuzendari nahiz garaiko euskal

prentsako ohiko kolaboratzaile

ere izan zen. Bere biografiaren

alderdi hauei erreparatuta, bada, ez da harritzekoa bertsolaritza

ardatz hartzen zuen fikzio txiki bat argitaratu izana.

Arruek Fernando Amezketa­

rrarekin izandako elkarrizketa

bat asmatzen du antzinako eta

orduko bertsolariei buruz bere

iritzia eman, zeruaz, infernuaz

eta bizitzaz galdetuz katekesi

pixka bat egin, baserritarrak

goratu eta Amezketari buruzko bertso batekin bukatzeko.

Baña entzun det, badirala gaur –dozenerdi bat baño geiago gañera- bertsolari motorizatuak ere. Lengoan entzun nion Txirrita’ri, gaurko bertsolari batzuek, bertsolari itxura baño amerikano-tankera geiago dutela.

- Ta Txirrita zana ere zuekin zeruan al-dago?

- Bai, aspaldi ontan gure artean dadukagu, baña ez det uste il zanean zuzen-zuzen zerura joan zenik. Purgatorioan edo bear bada taber-

hainbat organotako ateak ire­

ki zizkion horrek. Euskaltzalea

ere bazen, ordea, eta euskal­

tzain ere izendatu zuten, adi­

tuek azaltzen dutenez, Euskal­

tzaindiak frankismoan nolabait

bizirauteko erabili zuen izen­

dapenen estrategiaren baitan.

Frankismoarentzat zentsore

lanetan ibili zela seinalatzen

dute hainbatek, baina beste batzuek bere ekarpena ere

azpimarratzen dute: Antonio

Zavalak, esaterako, Auspoako

bertso liburuek zentsura gain­

ditu ahal izateko ezinbesteko

laguntza eskaini zuela dio eta

adiskidetzat dauka.

Bertso munduan ere utzi zuen

arrastorik: Euskaltzaindiaren

-“Berriro jaioko baziñake, zer naiko zenduke izan?

- Bertsolaria.

- Bertsolaria?

- Bai, gaur gañera bertsolariak ondo irabazten baidute. Itxurak ala dira behintzat. Gure denboran kantu-lanak ezer gutxi ematen zuan, eta bertsolariak oso beartsu eta

gaizki bizi giñan. Guziok, e?

“- Ta Txirrita

bear zituan.”

Fernando Amezketarrari elkarrizketa Antonio Arruek (1963).

na-zuloren batean –eztakigu seguru-, egun batzuek pasiak izan bear zituan.

(…) - Ze akats arkitzen dizkiezu gaurko bertsolariei?

- Galdera labaña da au, alazankoa. Baña, tira, zerbait erantzungo dizut. Nere ustez, elkar gutxitxo zirikatzen dute. Baliteke gure

denboran guk kontrako

ajea izatea, baña gaurko

bertsolariak, aukeran, ta esan bezela, elkar gutxiegi

zirikatzen dute, nire ustez.

Gaurko bertsolariak badute

beste akats txiki bat ere: guk

baño geldiago, man tsoago kantantzen dutela”.

Bernardo Atxagaren

Euskal Herriko

bertsolari hilezinen

batzar nagusiak

(Anaitasuna, 1973ko

apirilak 15 eta maiatzak 31)

Asteasuarrak, artean gazte

eta berde zela, Anaitasuna aldi­

zkarian bi zatitan argitaratutako

Euskal Herriko bertsolari hilezinen batzar nagusiak honetan

hildako bertsolarien izpirituek

lantzean behin egin ei dituzten batzar batzuen kontakizuna

dakar. 1973koak dira testuak, hain justu hamarkada luze batez

Markinan urtero egin zen Ber­

tsolarien Batzarra desegin zen urte berekoa. Izan liteke, beraz, idazleak batzar hauen berri izatea, eta ipuinerako ideia hortik sortu izana. Kontuak kontu, alegiazko batzarren aktak jaso ohi dituen idazkariaren ordezko bezala kokatzen du narratzailea, eta bertsolari bakoitzaren euskalkia nahiz hizkerarekin egiten du jolas. Umorea eta bertsolaritzaren historiaren ezagutza dira beste bi osagai garrantzitsu.

“Zeruaren ertzeko bost izar gorriak i tzal tzen direnean (Arkturo eta Betelgeuse lehendabizi, eta Aldebaran, Antares eta Pollux azkenik), ilundu egiten du zeharo, eta asko tristetzen da gaua. Orduan gehiago erretzen du suak, eta gehiago bustitzen urak (…) Gau horretan, gainera, ezkutuko indar sakonak libratu egiten dira, eta, hauen poderioz, euskal bertsolari hilezinek hitz egiteko aukera edukitzen dute.

Bernardo Atxaga. Arg: Donostia Kultura

(…) Batzar hauetara beti azkena heltzen dena, Fernando Amezketarra omen da. Besteetan ez dakit, baina oraingoan behintzat bera ailegatu zen atzeraturik.

Batzar honetarako aginduta zegoen gaia, hauxe zen: «Mundu honetako

bizimodua». Eta horretaz

kantatu behar zuena, Jose Manuel Lujanbio «Txirrita» bertsolari handia. Bere

150 kilo zutitu, eta honela

eman zion ihardunaldia -

ri hasiera: Gure munduko

bizimodua/ guziyentzat da laburra/ griña gaiztuak

tiratzen gaitu/ hortatik dator makurra/ leku askotan

ikusi ohi da/ lapur guardiyan lapurra/ animaliya ere

igual/ katua eta zakurra/ berak asko nahi t’ezin sofritu/ bestek daraman apurra.

Pello Mari Otaño Zizur -

kildarraren hitza entzun

zen orduan. ‘Kontuan izan —esan zuen— bertso ba -

tek, ona izateko, gauza bat duela derrigorrezkoa, hori da, fantasiaren arintasuna, irudi eta imajen poetikoen bizkortasuna, kontrasteen sendotasun eta indarra. Erlea lorez lore ibiltzen

ohi den bezala ibiltzen da bertsolaria ere, inongo ederrarekin gelditu gabe, gozoa laburki dastatuz. Alferrikako hi tzak —hots, bertsoa uler tzeko behar beharrezkoak ez direnak— ez dira maiz aurkitzen bertso onetan. Joxe Manuelek botatakoa adibide da horretan.’ (…)

Marmarrak isildu eta gero, Bilintxek hau aipatu

zuen: ‘Bertsoak, ona behar badu izan, arrazoi sakona, zartadarik sendoena azkeneko estrofan gordeta etorri behar du (…)’. Nola giroa asko seriotu zen, Txirritaren ingurukoek

«bertso txar bat egiteko» esan zioten, «ea horretarako gauza zen» (...)” 2 .

2 Atxagaren ipuina, eta baita Laxaltena ere, Bertsolari aldizkariaren 123. zenbakian jaso eta iruzkindu ziren modu zabalago batean.

Bertso laritzaz fikzio natzen

ILUSTRAZIOAK: PAULA HERAS

Egañazaleak

JOXEAN AGIRRE

BECeko episodioa gertatu eta hiru ordura egin zuen

Osasun sailburuak lehen agerraldia eta berretsi zuen pandemia baten zantzuak ikusten zituztela eta barre

erasoen mende jarraitzen zutenei etxean bakartzeko aholkatu zien. Gotzone Sagarduik histeria kolektibo gisa kalifikatu zuen gertatua. “Ez da birus bidez kutsatzen den epidemia bat, kontrolatzen askoz ere zailagoa den zerbait baizik”, esan zuen eta 1962an Tanzanian (artean Tanganika zen, baina berehala lortu zuen independentzia) gertatuarekin

parekotasunak zituela edo izan zitzakeela gogoratu zuen. Ordu­

rako, irratiak bereziki, barre erasoek eragindakoei buruzko zifra

puztuak ematen ari ziren eta, kopuru horiek egiak izatera, BECen geundenon laurdenak ospitalean geundekeela pentsatu genuen.

Felix Zubiak hitz egin zuen Euskadi Irratitik gauzak bere lekuan jarriz. Ospitaleetan artatuak bostehun zirela esan zuen eta hogei zeudela UZIetan eta guztiak zirela 60 urtetik gorakoak, eta une horretan zehaztapen hori soberan zegoela iruditu bazitzaidan ere, guztiak Egañazaleak zirela erantsi zuen.

Biharamunean bertan epidemiaren jarraipena egiteko EH Bilduren bultzadaz Legebiltzarrean presaka adituen batzorde bat eratu zen eta oso gertutik ari gara aztertzen Tanganikako kasua.

Victoria lakuaren ondoan dagoen Kashasha herriko eskolan hiru neskato hasi ziren barrez lehertu beharrean eta irakaslearen errietak gorabehera, barrez jarraitu zuten, txoro haize hori ingurukoei kutsatuz. Barrez ari ziren batzuk minaren minez negarrez hasita zeudela ohartzean, jo zuen irakasleak lankideengana laguntza eske, baina ezin izan zituzten algara eraso luze horiek geldiarazi. 1962ko urtarrilaren 30a zen eta Tanganikako barre epidemiaren hasiera baizik ez zen izan egun horretakoa. Ikastetxea itxi eta ikasleak etxera bidaltzea erabaki zuten, baina horrekin ez zuten

gaitza zabaltzea baizik lortu, herrialdeko auzo eta herrixketan hasi baitziren adin guztietakoak, baina bereziki gazteak, algaraka barreari eutsi ezinik, askotan konortea galdu eta lurrera erortzeraino. Geroztik AEBetan, Mexikon edo Kolonbian eman dira gisa

bereko fenomenoak. Txinan, Siberian eta beste hainbat lekutan ere egon ziren aurretik barre epidemiak eta batzuk hilgarriak izan ziren.

Gurean gertatuarekin paralelismoak egitea ezinbestekoa izan zen, beraz. Aditu batzuen ustetan, estres egoerak aurki daitezke histeria fenomeno horien atzean. Tanganikako kasuan independentzia lortzeko zorian zeuden, gobernu aldaketak ari ziren gauzatzen. Baina Euskal Herrian ez genuen aldaketa handi horien zantzurik ikusten eta gutxiago independentziarenik. Zerk eragin zezakeen, beraz, BECeko epidemia hori?

Hori argitzen saiatu gara Legebiltzarreko adituen batzordean. Behin eta berriz ikusi ditugu ETBk zuzenean grabatu zituen irudiak. Esatariak estilo liburuetan debekatua behar lukeen “dantesko” hitza errepikatzen zuen ikusten ari ginena kalifikatzeko, hala egin ohi dutelako beti kazetariek triskantza edo hondamendi batek ondoren uzten dituen irudi lazgarriak deskribatzeko, eta txapelketako finaleko episodioak utzi zuen panoramak ere asko zuelako Danteren infernutik.

Jendea ikus zitekeen BECeko ohorezko palkoaren bueltako eserlekuen artean erorita aieneka, haize bortitz batek astindu eta lurrera bota izan balitu bezala. Tsunami hitza ere erabili zuten. Horietako askok barrez jarraitzen zuten, egia da, baina barre horiek ez ziren dagoeneko hasierako algaren oihartzun tristeak baizik, aiumak eta negarrak ez zirenean.

Gertakaria barre epidemia gisa definitu badugu ere, ETBko irudi horiek ikusita, askok pentsa dezakete gehiago dirudiela negar epidemia bat, nahiz eta badakigun barrea eta negarra antzeko fenomenoak direla, hainbeste non askotan nahasi egiten diren.

Irudi horiek behin eta berriro errepikatzen zituzten bitartean sorosle taldeek ehunka lagun eramanak zituzten anbulantzietan Gurutzetako eta Basurtuko ospitaleetara, arnasa hartzeko arazoekin asko, konortea galduta besteak, eta antolakuntzak finala

bertan behera utzi eta ebakuatzeko agindua eman zuenerako, han ginen guztiok bagenekien zerbait larria gertatua zela.

Finalistek izuaren izuz jarraitu zuten gertakarien bilakaera. Hunkituenak Lujanbio eta Egaña izan zitezkeen, haiek kantuan ari zirela eman baitziren barre histeriaren lehen agerraldiak.

Hirurogeita zortzi urte eginak zituen Egañak eta beste bertsolari askok erretiroa hartzen duten adina zuenez, kazetariei deitu eta prentsaurrekorako hitzordua eman zienean despedida iragarriko zuela pentsatu zuten, eta berriro txapelketara itzuli eta bosgarren txapelaren bila saiatuko zela esan zuenean, harridura eragin zuen bertsozaleengan eta sekulako irrika bere zaleen artean.

Eta kazetariek ea, lau txapel edukita, zertarako behar zuen bosgarren txapela, galdetu ziotenean despedida modu baten gisan ere uler zezaketela erantzun zien, musikaren munduko dinosauroak azkenaldion egiten ari ziren antzera, eta The Rolling Sotones edo Delirium Tremens aipatu omen zituen, berriki agertokietan ibiliak zirelako, edo heriotzari edo, zehatzago esateko, zahartzaroari iskin egin nahi bat ere egon zitekeela bere erabakiaren atzean, erantsi omen zuen edo egon zitekeela baita erronkarako joera bat ere, berak odolean zeramana, eta beste zenbait arrazoi ere eman omen zituen, baina askoren susmoa izan zen zerbait ezkutatzen ari zela.

Gipuzkoako txapela aise irabazi zuen. Bigarrenari ehun punturen aldea atera zion eta, noski, horrekin bakarrik eromena eragin zuen inguruan. Egunkarien arabera, jarraitzaile andanak ibili ziren

Parte Zaharrean gau beranduan, gizaseme adinekoak gehienak baina emakumeak ere bai tartean, garagardo pitxarrak eskuetan zituztela, jauziak eginez, eta “Egaña, Egaña, hik egin duk azaña” kantatuz. Bertsozale bainoago tiffosiak omen ziruditen. Bagenekien ‘tiffosi’ hitzak ‘tifusarekin kutsatua’ esan nahi zuela jatorrian, baina ez genuen pentsatzen bertsolariaren erabakiak gure artera epidemia bat ekarriko zuenik.

Urola-Kostatik autobusean joandako

jubilatu talde bat izan omen zen lurrera

erortzen lehena. Hesteak bota beharrean

ikusi omen zituzten eserlekuen artean

barrez, txoro haizeak jotako gaztetxoak

ziruditela, baina adineko jendea zen

sabelari helduta barrez jarraitzen zuena

eta arnasari buelta eman ezinda zeudela

ohartu zirenean antolakuntzakoak izan

omen ziren sorosleei laguntza eske hasi zirenak.

Lau txapel jantziak zituen arren, lurralde mailako kanporaketekin hasi eta ibilbide osoa egin behar izan zuen finalean sartzeko, eta bide luze horretan gogorik gabe bezala ikusi genuen askotan, kartarik onenak gordetzen ari balitz bezala, eta tarteka bakarrik eskaintzen zituen distirak, zerbait handiagoaren printzak izan zitezkeenak. Jarraitzaileak berehala ohartu ziren molde berriak inauguratzera zetorrela, berrikuntza zertan zetzan ez bazekiten ere, susmatu egiten zuten zaharra berritzera zetorrela, bertsolaritzak azken urteetan irabazia zuen nobletasun pedigria apurtzera, zerbait alprojagoa, ganberroagoa, bazterrekoagoa proposatu nahiko zuela, zirian, adar­jotzean, zeharkako jardunean, ditxoetan oinarrituko zena, bufoien lanetik ere bazuena. Berriako kronista listo usteko batek trasch terminoa erabili zuen Andonik zerabilen bertso moldea definitzeko.

Kontua da finala iritsi zen arte ez zituela kartak erakutsi. Goizean galga jarrita abiatuko zen seguru asko. Egia da hitz ­ joko distiratsu batzuk egin zituela, gaiztakerian nabarmendu zen, azeria zela frogatu, azidoa eta ironikoa agertu zen tarteka, ustekabe­

ko ateraldi batzuk utzi zizkigun, osagarri kontrajarriak elkartzen ikusi genuen, atsotitz jator batzuk tartekatu zituen, arrazoiak tolestatzen asmatzen zuen, bertsoak ahora zetozkiola ematen zuen, baina hori Egañarengan ohikoa zen eta jarraitzaileek disfrutatu egiten zuten, baina algaraka hasi gabe.

Arratsaldean etorri zen paroxismoa. Kontu groteskoetara jotzen hasi zen, parodiari eta fartsari heltzen zien ia nahi gabe, eta esaten zuen guztia zen bihurria, anbibalentea edo aho bikoa. Ulertzeak askotan lanak ematen zituen, baina ulertzen genuenean atsegin izugarri batek betetzen zigun barrena eta bozkario halako batek altxatzen gintuen eserita geunden lekuetatik. Begi bistakoa zen zerbait berria ari zela egiten edo inoiz bertsolariek erabili eta bazterrean utzitako osagarriak ari zela berriro interpretatzen. Epaimahaikoak ere noraezean ikusten genituen, zer puntuatu behar zuten ere ez zekitela.

Maialen Lujanbiorekin egokitu zitzaion seiko motzean.

ETBren irudietan garbi ikusten da bertsoaldi horretan giroak nola egiten duen koska bat gora. Egañak bigarren bertsoa bukatu zue­

nean jendea, bere jendea esan nahi dugu, altxatzen ikusten da eta

Bigarren egunean izen zen Andoni

Egaña lekuko berezi gisa batzordekideon

galderei erantzuten eta Felix Zubiak

galdetu zionean ea zergatik erabaki

zuen 68 urte beteak zituela txapelketa

nagusira itzultzea, bertsolaritzaren

norabideari buruzko kezka batek

bultzatuta itzuli zela jakinarazi zuen.

ohorezko palkoaren bueltan zirenak, futbol estadioetan bezala, olatuak egiten hasi ziren. Hirugarren bertsoa bukatzean, ordea, kamerak zerbait berezia gertatzen dela oharturik edo, hasten dira gertuagotik jendea enfokatzen. Bertan zeudenek behin eta berriz adierazi dutenez, Andoniren azken ateraldiarekin egin zuen eztanda giroak. Urola­Kostatik autobusean joandako jubilatu talde bat izan omen zen lurrera erortzen lehena. Hesteak bota beharrean ikusi omen zituzten eserlekuen artean barrez, txoro haizeak jotako gaztetxoak ziruditela, baina adineko jendea zen sabelari helduta barrez jarraitzen zuena, eta, arnasari buelta eman ezinda zeudela ohartu zirenean, antolakuntzakoak izan omen ziren sorosleei laguntza eske hasi zirenak. Kamerei begira oso garbi ikusten da zeinen denbora gutxi behar izan zuten Gurutze Gorriko eta DYAko langileek larrialdiaren lekura iristeko, dagoeneko ez baitago gertatuari larrialdia deitzea beste erremediorik. Lekuan bertan hasi ziren jendea artatzen eta ez zutela erantzuten ikusirik, hasi ziren ohatilekin jende garraioan.

Biharamunean Felix Zubia izendatu zuten Legebiltzarrean eratu zen taldeko buru eta parte hartzeko gonbidapena egiteko telefonoz deitu zidanean, zalantzak nituela esan nion. Guk, EHUko Soziologia departamendutik bultzatuta, euskaldunen umore gaitasuna edo konpetentziei buruzko ikerketa zabal bat egina genuen, eta gaitasun horiek bertsozaleen artean askoz ere garatuagoak daudela frogatu genuen bertsozale ez direnen artean baino. Hori aurreikus zitekeen ondorioa izan zen, baina erdal gazteen eta euskal gazteen umore gaitasuna neurtzeko egin genuen eranskinak kalapita izugarria eragin zuen komunikabide handietan, eta horregatik egin ginen ezagun eta horregatik uste dut ezagutzen ninduela Felixek ere, nahiz eta oso garbi utzi nion BECen gertatua psikologia sozialak aztertu beharreko auzia zela eta arlo horretako ordezkari gehiago biltzea komeni zitzaiola.

Eta hala ari da izaten. Bigarren egunean izan zen Andoni Egaña lekuko berezi gisa batzordekideon galderei erantzuten, eta Felix

Zubiak galdetu zionean ea zergatik erabaki zuen 68 urte beteak

zituela Txapelketa Nagusira itzultzea, bertsolaritzaren norabideari buruzko kezka batek bultzatuta itzuli zela jakinarazi zuen. Lehen hitzetik aitortu zuen bertsolaritzaren baitan gehiegi garatu den jarrera oker bat sumatzen zuela, desbideratze hitza uste dut erabili zuela, eta jarrera oker hori zuzendu nahian hartu zuela erabakia, txapelketak beti funtzionatu izan duelako erakusleiho erraldoi moduan, eta desbideratze hori neurri handi batean berak bultzatua izanak behartu zuela pausoa ematera.

Ahotsa izugarri apalduz aitortu zuen gaztetako bere ametsa bertsoa gaurko gustu literarioetara egokitzea izan zela, horrela bertsolaritza kultura modernoan erabat txerta zedin, baina urteak joan ahala hasi zela sumatzen bertsolari gazteak erabat ari zirela festaren herri kulturatik urruntzen (esamolde bitxi hori erabili zuen behin edo bitan), eta hasi zela pentsatzen zerbait egin beharra zegoela oreka berri bat aurkitu ahal izateko.

Txaketaren poltsikoan eskua sartu eta Ducados paketea atera zuen, zegoen lekuan erretzea debekatuta zuela ohartu zen arte, eta, arau eta lege guztiek bezalaxe, erretzearen debekuak ere salbuespenak beharko zituela pentsatu nuen.

Felix Zubiak galdetu zion orduan, hitzak etenez esaldiak osatzeko duen modu berezi eta indartsuarekin, ea zein ziren bere ustetan aipatu zuen festaren herri kultura horren osagarriak eta Egañak ahotsaren tonua berriro jaitsiz esan zuen koplagintzaren sotiltasunera itzuli nahi zuela (“edertasuna sotila bada, ederragoa da”, esan zuen ahots hain apalez, non ez zitzaion oso ondo aditu), puntu motzean aritzen zirenen jardun bihurria, eskeko bertso moldearen zuzenekotasuna eta gauezko ibilera alderraien inauteri giroa izan zitezkeela berreskuratu nahi zituen altxorrak.

—Inauteria ez da ospakizun bat bakarrik, mundua ikusteko modu ere bada. Bertsolaritza oholtzatik jaitsarazi beharko genuke eta hain bereak izan dituen zokoetara itzularazi. Bertsolaritza, jazza bezalaxe, gaueko generoa dela uste dut eta hura bezalaxe lurpekoa, neurri batean. Elkarte berri bat sortu beharko genuke herri

Neurri horrek Egañazaleen haserrea piztu du eta herriren batean Osakidetzaren

kristalezko ateak apurtzen ikusi dituzte gizaseme adinekoak eta han-hemenka bertso saio isilpekoak antolatzen hasi dira.

erdi mailako eta handietan Bertso Klubak zabaltzeko, bertsozale gautxoriek biltokiak izan ditzaten. Jendeak astean behin edan, bertsoak entzun eta barre egiteko eskubidea du –esan zuen eta bi esaldi horietan dena esan izan balu bezala geratu zen, nola segi ez zekiela.

Ez nuen esan baina irudipena izan nuen Andoni Egaña oso atzera joan zela bere bertso molde berriarentzako iturrien bila, Oteiza hutsaren bila historiaurreko cromlechetaraino joan zen adina. Beharbada Erdi Aroko fartsak eta parodiak aztertzen ibilia zen Zuberoako folklorezaleren batekin. Nik ez dakit fitsik gai horietaz, baina bere proposamenak arrazoitua zirudien.

Felix Zubiak ere ez zekien nondik jarraitu eta beharbada bere bertso molde berriaren erakustaldiak egiteko lekurik aproposenak ez zirela txapelketak jakinarazi zion, ondorioak larriak izan zitezkeelako.

—Hogei lagun ditugu UZIetan eta denak zure jarraitzaileak dira –esan zion.

Oso egun gutxi izan ditugu lanerako, baina fenomenoaren morfologia gisako bat zirriborratzeko gai izan garela uste dut. Osasun

Markinako mendi batean ere antolatu

dute gaueko saio bat Mañukortaren

omenez, bertsolaria han bizi delako.

Peñagarikano, Telleria, Iker Zubeldia

eta beste hainbat animatu omen dira

ekimenean parte hartzera. Telebistako

kamerarik ez da onartuko eta grabagailu

bat ikusten badute, hankapean txikituko

dutela iragarri dute, Uztapideren

garaietan bezala.

sailak, gehiegitan aurpegiratu izan zaion geldotasuna saihestu nahiz edo, azkar hartu ditu erabakiak eta bertso saio jendetsuak debekatu egin ditu pandemiak dirauen bitartean, eta Andoni Egañari urtebeteko isilaldia ezarri dio. Neurri horrek Egañazaleen haserrea piztu du eta herriren batean Osakidetzaren kristalezko ateak apurtzen ikusi dituzte gizaseme adinekoak, eta han­hemenka bertso saio isilpekoak antolatzen hasi dira.

Felix Zubiari neuk deitu diot batzordeko bizpahiru Aittola Zaharren gaur gauean egingo den bertso­afarira apuntatu garela jakinarazteko, Egañazale amorratuak garelako eta baita jatetxea bera oso gogokoa dugulako ere. Felix Zubiak berak ere gogokoa duela esan dit, baina osasungintzan dituen ardurak tarteko, ezin duela joan erantzun dit.

Etxeratze agindurik ez dute eman. Beraz, Sebastianekin egin beharreko saioa gauerdian hasiko dela iragarri dute. Errepidea

zaintzen talde bat jarriko omen dute eta ertzainak zer suma eto­

rriko balira, abisua pasatuko lukete, Sebastianek eta Andonik gordetzeko astia izan dezaten.

Baldin eta Andoni Egañaren bertsoekin afaltiarren artean barre eraso kontrola ezinak berriro piztuko balira, Felix Zubiak pilula batzuk eman dizkigu badaezpada ere, afalondoan whisky txupitoarekin batean irents ditzagun, barrea gauza guztiak bezala ederra baita, baina bere neurrian, tentsioa askatzeko balio duelako. Orgasmo txiki bat dela ere esan daiteke, baina gure gorputzaren kontrola galarazten digunean arriskuak ditu, adin batetik aurrera behintzat.

Hauxe zen, beharbada, Egañak bere ibilbidearen azken etaparako amesten zuen egoera, isunen batzuk jartzen badizkiote, erabat klandestinitatera pasatzea beste biderik ez baitzaio geldituko eta betidanik gustatu izan zaizkion bazterreko bideak erabiliko ditu, nahiz erdigunean egoten ere beti jakin izan duen. Badirudi ikusgarritasunaz aspertuta, katakonbetara itzuli nahi duela. Zurrumurruen arabera, agenda erabat betea du dagoeneko eta astero hiruzpalau saio egiteko aukera zabaldu zaio, guziak gauez noski eta irisgarritasun urriko lekuetan, bere zaintzaileek segurtasun neurriak zaindu diezazkioten. Irisgarritasun urriko lekuetan diogunean, batzuk errepiderik ere ez dutenak omen dira. Ba omen da Zugarramurditik Etxalarrera doan errepidetik aparte gelditzen den galdutako baserri bat zirkuituan sartu dutena. Ordu erdi bat oinez joan behar denez, gaupasa egitea gomendatzen dute goizean parajea miretsi ahal izateko. Aizarna eta Errezil artean dagoen Etumetan inoiz taberna izandako etxean ere iragarri dute saio bat, Joxe Lizasok gaztetan han asko kantatu zuelako. Markinako mendi batean ere antolatu dute gaueko saio bat Mañukortaren omenez, bertsolaria han bizi zelako. Peñagarikano, Telleria, Iker Zubeldia eta beste hainbat animatu omen dira ekimenean parte hartzera. Telebistako kamerarik ez da onartuko eta grabagailu bat ikusten badute, hankapean txikituko dutela iragarri dute, Uztapideren garaietan bezala. Diotenez, lehen bertso kluba irekitzeko aukerak aztertzen ari dira. •

Poema

bat idazteko eskuliburua

OIHANA ARANA

Lirioei eta laranjondoei buruz idazten da hemen. Sustrairik gabeko landareei buruz ere bai. Pitxer bete uretan aspirina bat gehitu eta loreek luzaroago irauten omen dute tente. Geureko amonak ura egunero aldatzen zien mahai gaineko krabelinei eta astebete pasa irauten zuten eder. Ezin ederrago.

Zazpi ditu abuztuak eta lorategian natza. Amonarena izandako besaulkian. Krema usaina azalean, koaderno zuri hau berbaz bete bitartean okaran eskukada ahoratzeko irrikan. Ez edozein okaran: klaudia okarana. Amonaren etxeak zapore hau izaten du udan, zapore gozoa oroitzen nuen nik, bera ez dagoenetik puskaz garratzagoa da. Oraindik heldu gabe daudela erosten ditut eta ez dakit heldu arte itxaroten. Ez dut ikasi nahi. Sagar ustelen ondoan jarri behar omen dira, baina okaranak saltzen dituzten dendetan ez dut sagarrik erosten.

Bart etorri nintzen, etxepeko gasolindegian patata poltsa handi horietako bat erosita. Lasaigarria zait oso gauez gidatzea, apenas dagoen autorik, apenas dagoen kamioirik, apenas dagoen munduan ni ez naizen beste inor bizi dela gogoraraziko didan estimulurik. Kafea egin nuen etxea utzi aurretik, kafetera italiarrean; edaten dakidan kafe mota bakarra da, italiarrekoa, egin berria. Baina ez nuen tragoxkarik ere hartu: kafe usaina utzi nahi nuen. Lanetik itzultzen denean etxean ez egonagatik, Juliaren sudurzuloak xarmatzen saiatzen naiz beti.

Berandu etortzen da etxera, eta inoiz itzarrik topatzen nauen arren, liburua bularraren kontra bermatuta eta mesanotxeko argia piztuta lokartu ohi naiz normalean, bera itzuli baino askoz lehenago. Goizean goiz ez bada ez dakit lanik egiten eta. Egiari zor, gurago izango nuke biok ordutegi antzekoagoa izango bagenu. Batera afaldu ahal izatea edo lokartu aurretxoan telesail funtsgabe bati begira barrez lehertzea, lantzean behin behintzat. Egia da nik ere ez dudala ahalegin bereziegirik egiten. Gaur eta bihar ez dauka saiorik, igaro genitzakeen egunok elkarrekin, baina etzi

Zazpi ditu abuztuak eta lorategian natza. Amonarena izandako besaulkian. Krema usaina azalean, koaderno zuri hau berbaz bete bitartean okaran eskukada ahoratzeko irrikitan.

entregatu behar dudan poema bildumari bueltaka nabil, hiru hilabeteko epea eman zidaten, baina bi egunok baino ez ditut hartu, ez dut denborarik izan, edo ez dut denbora hobeto kudeatzen jakin. Horregatik etorri naiz hona.

Etxe txiki­txiki bat da, hozkailua egongelan eta garbigailua lorategian duten horietakoa. Lorategian egon ohi zen amona, irratia piztuta. Paretetako argazki zaharren gaineko hautsa kentzen eta galtzerdiak josten oroitzen dut nik, betaurrekoak sudur puntan eta mingaina hortzen artean pausatuta. Hala ikusi zuen batean haren antza nuela esan zion Juliak, dorpeagoa nintzela ni, baina aurpegiera bera genuela kontzentratzen ginenean. Irri egin zion amonak, bazekiela adierazteko. Ordurako ez zuen berbarik egiten. Entzun bai, eta erantzun ere bai. Baina hitzen beharrik gabe.

Rosaliaren Motomami diskoa bi aldiz aditu nuen bart kotxean. Ozen kantatuko ez banu segituan lokartu izango nintzatekeen. Lau aldiz egin nuen negar. Azken kantua amaitu arte kotxe barruan egon nintzen zain, argiak piztuta. Adi­adi entzuten. Ordenarik ez dutelako ei dira politak sugarrak, eta dena apurtzen duelako sua. Bat nator. Hala da. Polit izatea bera nahikoa ote den, hori da kontua.

Ezagutu nuenean, liluragarria iruditzen zitzaidan Juliaren lana, are, bertso kantari ikusi nuen lehen aldian ezin ederragoa iruditu

zitzaidan bera. Gerora konturatu naiz oso gutxitan egoten dela kantuan dabilenean baino ederrago eta baita jardun horretaz gaindiko

lanak egin behar izaten dituela ere, baldin eta jango badu. Oholtza gainean egoteko jaioa dirudi. Zeinen ondo eraiki duen pertsonaia: edertu egiten du oholtza gaineko jarrerak, eta berak badaki hori.

Ni ere ibili nintzen bertso eskolan, ez urte gutxi, gainera. Lau ginen, hiru mutil eta ni. Ez nintzen bereziki txarra, doinuak gustatzen zitzaizkidan, eta errima estuak. Zale­zalea nintzen, parean tokatzen zitzaizkidan bertso guztiak aditzen nituen, eta baita buruan gorde ere. Bertso eskolako bertsolaria baino ez nintzen izan, ordea. Pla­

zandre izateko esaten zidan amonak, baina plazara irtetera nindoan egunean presaka, negar anpuluka erantzi nuen hiru astez armairuan prest utzitako arropa, zeina ez bainuen berriz jantzi, eta ama

bidali nuen plazara, aitzakia merkeren bat zela medio azkenean kantatuko ez nuela esatera. Ohe barruan ezkutatuta igaro nuen arratsaldea.

Maitale ororekin maitemintzen nintzen.

Musu erdi ematen zidan ororekin

maitemintzen nintzen. Musu erdi

emateko modukoa iruditzen zitzaidan

pertsona ororekin maitemintzen

nintzen. Hautsita nengoen, dena zegoen

hautsita. Horregatik etorri nintzen hona.

Amonarekin bizitzera.

Bertso eskolara joateari utzi nion, hasieran gai ­ jartzaile izatea nahiago nuela esaten nien, eta horretan aritzen nintzen, pixkanaka ez joaten hasi eta gehiago joan ez nintzen arte. Gai izango ez nintzela uste nuen, edo oholtza niretzako moduko lekua ez zela sinetsi nuen, eta ez akaso horregatik, baina orduan hasi nintzen poemak idazten.

Momentuan ez nuen gehiegi pentsatu. Ezpainak erratz mutur baten parean paratzetik arkatzak hozkatzera igaro nintzen, zutabe ­ gorputz bat izatetik, gorputza ahal bezain ez ­ gorputz izatera kondenatzetik, gorputzari buruzko poemak idaztera igaro nintzen. Eta pozik nengoen: bertso eskolako kideekin baino erosoago sentitzen nintzen neure baitako munstroekin hizketan.

Gerora ikasi dut poz hori konformismoa zela. Edo, bueno, poza ere bazen, guztiz neure sentitzen ez nuen eremu batetik neure ­ neurea zen batera igaro nintzelako sentipena nuen eta. Gerora ikasi dut ez zitzaidala niri bakarrik gertatu eta ez dela bertsolaritzan bakarrik gertatzen. Orduan adiskidetu nintzen bertsoarekin, orduan zaletu nintzen berriro, talde feministek bertso saioak antolatzen zituztela jakin nuenean. Garai bertsuan ezagutu nuen Julia, Salamancatik etorri berritan.

Garai korapilatsua izan zen, ez nuen etxea etxe sentitzen, eta etxe ­ jendearen bila nenbilen, eskale. Lagun izandakoen bizitzetan ez nuen kabidarik, ez ginen elkarrentzako modukoak, aski aldatuta geunden, edo hobeki esanda, berdin ­ berdin geunden, baina benetan nahi genuen horren gaineko kontzientzia sakonagoa genuen.

Maitale ororekin maitemintzen nintzen. Musu erdi ematen zidan ororekin maitemintzen nintzen. Musu erdi emateko modukoa iruditzen zitzaidan pertsona ororekin maitemintzen nintzen. Hautsita nengoen, dena zegoen hautsita. Horregatik etorri nintzen hona. Amonarekin bizitzera.

Sarri samar egiten nuen berba Juliarekin telefonoz; elkarrekin egon nahi genuen, baina ni ez nengoen Donostian eta ez nuen han egon nahi. Are, ez neukan burua harekin egoteko prest. Gerora ikasi nuen berehalako maitemin inozoen kontua, konexio ulergaitzetan sinesteko nahia... gertuago zegoela kanpo onarpena jaso nahi izatetik maitasunetik baino. Ezin konta beste maitale izan nuen hilabeteko epean. Ez zen sexu­grina. Ez zen ezer. Kapitala metatzeko modu bat zen. Edertasun balizko bat banuelako sinesmena. Horregatik egin nuen ihes. Inoiz inork esan ez dizkidan gauzak esaten zizkidalako amonak.

Pobre gorpuzkera dudala eta zorte handia dela hori, janzki oro gelditzen delako ondo halako gorputzetan. Potxak zuritu eta aletzen ni baino hoberik ikusi ez zuela. Aski astuna naizela besarkadekin, baina berak izugarri maite zuela hori. Ilea orrazten utz niezaion ere eskatzen zidan, ezbehar handia omen halako adatsa motots itsusi batean biltzea. Berak baino hobeto neurtzen nuela goizetako kafesneak behar zuen azukre kopuru zehatza.

Maitaleei exijitzen niena eman zidan, eskatu gabe. Oraindik ez dakit bizitzari aurre egiteko manera sanoa iruditzen ote zaidan; akaso ez zait oso sanoa iruditzen. Baina on egin zidan.

Taberna hartako komuneko intimitatea eta hiru hilabeteko erbestealdia nahikoa izan ziren amona bakarrik utzi eta Juliarekin biziko nintzela erabakitzeko. Gerora jakin dudana jakin izan banu, ez nukeen egingo, baina espero daitekeena baino hobea izan zen ideia. Pozik hartu ninduen Juliak: komuneko argia piztuta uzteko eta zartaginak gehiegi garbitzeko joerengatik ez balitz, apenas haserretuko zatekeen. Pixkanaka entenditu genituen bakoitzaren ohiturak, eta kostako zitzaidala uste izan nuen arren, ondo moldatu nintzen bere katu izaerarekin. Are, benetan interesgarria iruditu zitzaidan tarteka laztan hartzaile ezinhobe eta tarteka horren bakartia izateko gaitasuna. Gure harremana bizigarria baldin bada, horregatik da, neurri handi batean.

Ezagutu nuenean, liluragarria iruditzen

zitzaidan Juliaren lana, are, bertso

kantari ikusi nuen lehen aldian ezin

ederragoa iruditu zitzaidan bera. Gerora

konturatu naiz oso gutxitan egoten dela

kantuan dabilenean baino ederrago eta

baita jardun horretaz gaindiko lanak egin

behar izaten dituela ere, baldin eta jango badu.

Hasieran katakumetu egin nuen, arratsalde osoak igarotzen genituen masailarekin bestearen masaila laztantzen. Ezinbestean kale­katutu da gero, eta goizeko ordu txikietan bat­batean esnatu eta lo egin ezinda topatzen dudanetan bakarrik egiten dugu larrutan. Loezina izaten du. Uste nuena baino buruhauste handiagoak sortzen dizkio plazandre izatearenak. Zoriontsuegi datorrenean egoa zatitzen eta zatiak mesanotxean gordetzen irudikatzen dut. Lehen besarkatu egiten ninduen, malkoz betetzen zidan pijama eta lasai egoteko esaten nion nik. Ez dakit beste zer esan behar zaigun ideiarik ez dugula eta ezertarako balio ez dugula uste dugunean. Egokia deritzot horri. Tristetu egin nintzen egoa dosifikatzen ikasi zuenean, baina askoz hobeto bizi gara ordutik.

Nik ihes egiten dut ideiarik ez daukadanean. Ihes egiten dut ezertarako balio ez dudala uste dudanean. Juliari besarkatuta nengoke, bestela, orain. Horrenbeste malko, horrenbeste muki kanporatzen ezen odol gustua izango bainuke ahoan. Sudurretik odoletan igaroko nuke gero ordu laurdena. Grazia egiten dit Julia odol orbanak garbitzen irudikatzeak.

Hasieran katakumetu egin nuen, arratsalde osoak igarotzen genituen

masailarekin bestearen masaila

laztantzen. Ezinbestean kale-katutu da gero, eta goizeko ordu txikietan

bat-batean esnatu eta lo egin ezinda

topatzen dudanetan bakarrik egiten dugu

larrutan. Loezina izaten du. Uste nuena

baino buruhauste handiagoak sortzen

dizkio plazandre izatearenak.

Grazia egiten dit Juliaren zaintzeko moduak. Egia esaten du zorrotz. Zauriak irekitzen dizkizu. Eta gero garbitzen ahalegintzen da. Askotan eskertu izan diot eraginkortasuna. Baina batzuetan gurago izango nuke zauriak berriz ireki ez eta ezertarako balio ez duten koloretako tirita horietakoak ezarriko balizkit.

Esnatu denean deitu dit. Bart zoriontsu heldu omen zen etxera eta ni zer moduz nagoen jakin nahi zuen. Ohean topatu ez ninduenean suposatu zuela hemen egongo nintzela. Hemen banago ondo ez nagoelako dela esan diot. Horregatik galdetu didala erantzun dit berak. Lasai egoteko esan diot, banabilela zerbait idazten, eta akaso gaur iluntzean itzuliko naizela, elkarrekin egon gaitezen. Agertzen banaiz asko poztuko dela esan dit, baina lana amaitzea garrantzitsuagoa dela ez ahazteko. Ez dela esan diot eta barre egin du.

Lirioei eta laranjondoei buruz/ idazten da hemen./ Sustrairik gabeko landareei buruz/ ere bai./ Pitxer bete uretan aspirina bat gehitu/ eta loreek luzaroago/ irauten omen dute tente./ Geureko amonak ura egunero aldatzen zien/ mahai gaineko krabelinei/ eta astebete pasa irauten zuten/ eder. Ezin ederrago.

Ordenarik ez dutelako/ ei dira politak sugarrak,/ eta dena apurtzen duelako sua./ Bat nator. Hala da./ Polit izatea bera nahikoa ote den,/ hori da kontua.

Horrenbeste malko,/ horrenbeste muki kanporatzen/ ezen odol gustua izango bainuke ahoan./ Sudurretik odoletan/ igaroko nuke gero/ ordu laurdena.

Pobre gorpuzkera dudala/ eta zorte handia dela hori,/ janzki oro gelditzen delako ondo halako gorputzetan./ Potxak zuritu eta aletzen/ ni baino hoberik ikusi ez zuela./ Aski astuna naizela besarkadekin,/ baina berak izugarri maite zuela hori. Ilea orrazten utz niezaion/ ere eskatzen zidan,/ ezbehar handia omen/ halako adatsa motots itsusi batean biltzea./ Berak baino hobeto neurtzen nuela/ goizetako kafesneak behar zuen/ azukre kopuru zehatza.

Gorputza ahal bezain ez ­gorputz. klaudia okarana./Amonaren etxeak zapore hau izaten du udan,/ zapore gozoa oroitzen nuen nik,/ bera ez dagoenetik puskaz garratzagoa da./ Oraindik heldugabe daudela erosten ditut/ eta ez dakit heldu arte itxaroten./ Ez dut ikasi nahi./ Sagar ustelen ondoan/ jarri behar omen dira,/ baina okaranak saltzen dituzten dendetan/ ez dut sagarrik erosten. Paretetako argazki zaharren/ gaineko hautsa kentzen/ eta galtzerdiak josten oroitzen dut nik,/ betaurrekoak sudur puntan/ eta mingaina hortzen artean/ pausatuta.

Horregatik etorri nintzen hona

“Voy retornando a la tierra donde florece el Júpiter rosado. Donde también se escribe con azahares y lirios”.11

Lorontziak

sagarrak

argazki albumak

liburuak

daude nire etxeko apaletan pilatuta.

Saihetsen arteko tarte bakoitzean

hasperen bat gorde zidaten

liburuak gorde beharko liratekeen lekuan.

Lorontzi horterak

sagar ustelak

berriz ez zabaltzeko itxitako argazki albumak

eta liburu irekiak

hatza miazkatu behar da

orrialdea pasatzeko

eta berriz gero

orrialdea pasatakoan

paper zaharrek

odol gustua dute.

Rosario Murillo

Besaulki eder baten eserita

igaroko nituzke arratsak

gorputza ahal bezain ez ­gorputz

hankak buru gainean

eta enborra oker, estu, narrats, nagi apalategiari so, baina horituta, itsatsita

dauzkat hezurrak: hizkietara eta apaletara.

•

1 Jupiter arroskara loratzen den lurraldera itzultzen ari naiz, non laranja-loreekin eta lirioekin ere idazten den.

Egin gabe utzi zuen ohea

BERTOL ARRIETA

Atzera begiratu eta guztia nola okertu zen ikusita, amorruak hartzen nau, adiskide handiak baikinen azken batean, lagun minak. Eta gauzak bestela ezin gerta zitezkeela pentsatzen baldin badut batzuetan, eta berea izan zela errua, eta berea soilik; besteetan iruditzen zait hainbat gertakariren baturak, ez beste ezerk, eraman gintuela egoera hartara, eta elkarrizketa hura beste era batera eman izan balitz, gure bideak beste egokiera batean gurutzatu izan balira, gau hartan horrenbeste txupito zintzurreratu izan ez bagenitu, edo nik neuk –nahita edo nahi gabe– hura guztia bilatu izan ez banu eta antzekoekin zigortzen dut nire burua, nola litekeka.

Ondo gogoratzen naiz bertso eskolan hasi zen egunarekin, han ezagutu baikenuen elkar. Ia urtebete generaman askok hankaluzeekin borrokan, edozein zenbakiz osatutako bertso errimagabeak neurri egokian kabituarazte soilarekin pozik. Bi aste eskasean harrapar y pasar egina zigun Gorkak. Nabari zitzaion berezkoa zuela dohaina. Agudo ikasi zuen oin egokia ekartzen mingain puntara, eta ongi kantatzeko trebezia zeukan, gainera. Ziztuan bereganatzen zuen doinua, zeharo ezezaguna izanagatik ere. Ikusgarria izan zen bere bilakaera: hirugarren hilabeterako, natural josten zuen zortziko handi bat, hura balitz legez bere ohiko lengoaia; bertsoa, ama­hizkuntza. Eta hori gutxi balitz, xarma berezia zeukan tipoak. Oholtzarako jaioa ematen zuen. Lau ileko bizar zaindugabe hura, esnatu berriaren txima narras haiek, irribarre erdi herabe erdi pikaroa… Dantzan jarri zituen bertso eskolako neska guztiak, lehen hitza esan baino lehen. Eta baita mutilen bat ere, aitor dezadan argi.

Zeren hamasei urte konplitu berritan oso argi ez neukan arren, haragia edo arraina, zer arraio ote zen gustatzen zitzaidana, esango nuke Gorkaren agerraldia izan zela behingoagatik nire burua engainatzeari utzi eta benetan nintzena –benetan naizena– onartzen hasi nintzen unea. Hori zor diot behintzat, eta ez da gutxi, nahiz eta, ai nire zorigaitzaren handia!, heterosexual erabatekoa izan bera, lehendabiziko egunetik argi geratu zenez.

Bertso eskolan hasterako, Maitanerekin baitzebilen; ez zuten gehiegi iraun, edozein kasutan. Oihanarekin ia urtebete egin zuen gero (bere marka guztiak hautsiz, kontatu zidanaren arabera). Baina Idoia izan zen ergel konpleto baten moduan maitemindu zuena. Haren keinu ezdeus batek biluzik –armarik gabe– uzten zuen. Inoiz ez bezalako sentimenduak sortzen zizkiola esan zidan, pozez mozkor, bertso eskolatik atera eta ostiralero legez kalimotxo batzuk hartzen genbiltzan bitartean (bokatarena, hautazkoa zen). Sekula ez nuen Idoiarekin ibili zeneko egun haietako euforiarekin ikusi, ezta ikusiko ere. Gutxi iraun zion bozkarioak, ordura arte berak bikotekideei egin ohi ziena egin baitzion Idoiak Gorkari: utzi egin zuen, gizajoa artean lerde­ jario zela.

Hiruzpalau hilabete igaro zituen burua altxatu ezinik, Idoia bere aldamenera erakartzen saiatzen batzuetan, hordialdiaren olatua hartu eta berari buruz kristorenak esaten besteetan. Neurea izaten zen etxerako bidean –ordu txikitan– negar egiteko erabiltzen zuen sorbalda. Besoarekin erakartzen nuen, bere mozkor­ malkoak nire masailean behera sentitzeraino. Ez dut une haien oroitzapen onik: cocktail arriskutsuegia osatzen zuten bere kontsolamenduak eta nire desirak, eta mesede baino kalte handiagoa eragiten zidaten bere ezkaratz aurrean banatzen ginenean ematen zizkidan besarkada lagunkoiek, zer egingo nian nik hi gabe. Hain gertu, eta hain urrun. Nirea bai destino petrala.

Eskerrak Idoia beste mutil harekin hasi zen, nola izena zuen… Zeren hori gertatu eta gutxira, klik, zeharo aldatu zuen jarrera Gorkak, nahiz eta ez dakidan onerako izan ote zen. Egun batetik bestera, poz ­maskara jantzi eta gau bero bat igarotzeko pronto zegoen neska pinpirin oro bere altzora katigatzen hasi zen; ez zuen ahalegin handirik egin behar izaten. “Hil arte bizio” arrandiaz oihukatuz gogoratzen dut, hamabi kalimotxo eta sei txupito eztarriratu ostean. Ez zen pertsona bera izan orduz geroztik, baina txora­ txora nindukan guztiagatik ere.

Bere ehiztari-senak aldatu egin zuen bertso-eskolaren baitan zeukan estatusa, nesken artean batez ere. Lider izaera galdu zuela esango nuke; bertsokera nabarmen hobetu zuen, ordea. Gaiztakeria finagoaz aritzen zen.

Ofizioka jarduten zuenean nabaritzen zitzaion batik bat.

Bere ehiztari­ senak aldatu egin zuen bertso eskolaren baitan zeukan estatusa, nesken artean batez ere. Lider izaera galdu zuela esango nuke; bertsokera nabarmen hobetu zuen, ordea. Gaiztakeria finagoz aritzen zen. Ofizioka jarduten zuenean nabaritzen zitzaion batik bat: arrazoi bat bestearen atzetik eransten zion, zart, bere argudiaketari. Talentua zorroztu zuen, eta horrek eman zion plazara jauzi egiteko bertso eskolako beteranoenen oniritzia, kemena sobran izan baitzuen betidanik.

ta, badakit): herrian ez bezalako lotsagabekeriaz aritzen nintzen hiriburuan, nire homosexualitatea ezkutatzeko batere beharrik gabe, hasiera­hasieratik. Lasaitu ederra hartu nuen, armairutik hanka bat atera, eta ezer ez zela gertatzen egiaztatutakoan.

Lehen ikasturte haren bukaeran, eta estreinako sexu­harreman lotsatiek –zer nintzen memeloa!– neure buruarengan eman zidaten konfiantza baliatuta, bertso eskolakoak gonbidatu nituen asteburupasa. Larunbat eguerdirako iritsi, nire ikasle­pisuan bazkaldu, eta arratsaldetik aurrera alde zaharra konkistatzea zen plana. Maider, Ainara eta Gorka bera animatu ziren azkenean, eta dantzan jarri zitzaizkidan kirioak, ez dakit zer espero nuen. Funtsik gabeko esperantzak sustatutako masokismo ariketa inozoa, horixe besterik ez zen izan hura.

Apartamentuko 3 logelak nola banatu erabakitzea izan genuen lehendabiziko lana: bik ohe berean egin behar zuten lo, norbaitek sofan ez egitekotan. Neure gela zein zen esan orduko aukeratu zuen Gorkak aldameneko logela, motxila ohe gainean utzita, hementxe geratuko naiz ni! Nesken erabakia argia zen: eurek konpartituko zuten hirugarren gela. Aldez aurretik jakin arren halako zerbait gertatuko zela, ezin saihestu izan nuen frustrazio pixka bat sentitzea, Gorka Gasteiza bazetorrela jakin nuenetik gau guzti­guztietan irudikatu bainuen nire izaren artean, eta ez lotan preseski.

Euskal Filologia ikasten hasi nintzen ni Gasteizen; Irakasle­Eskola aukeratu zuen Gorkak, Donostian. Ostiraletako planari eutsi genion biok, hala ere, hasiera batean. Nik uste pena ematen zigula bertso eskola/bokata/parranda ohitura eder hura bazter uzteak, elkarrekin hainbeste denbora igarotzearen poderioz osatutako bigarren kuadrilla hari agur esateak.

Gasteizen ere lagun taldea egin nuen, ordea, eta tarteka han geratzen hasi nintzen asteburuetan. Kuriosoa zen (eta guztiz arrun­

Ez genuen gaizki pasatu, baina katastrofiko samarra izan zen gauaren bukaera. Goizeko bostetan, Bodegoitik etxerantz erretiratu ginenean, Gorka neska batekin gerritik helduta zetorrela ikusi nuen. Ez zaik inporta, ezta?, galdetu zidan xuxurlan, irribarre erdi batekin.

Aldameneko gelatik jasan behar izan nituen euren txortaldiaren aiene eta danbatekoak, etxera iritsi berritan lehendabizikoz, eta goizeko bederatzietan, berriro. Alferrik ezkutatu nintzen buruko azpian.

Bertso eskola utzi nuen, ezinbestean; nire burua zigortzen ari nintzen, ostiraletan hara gerturatuta. Literaturako klaseez gozatzen hasia nintzen, gainera, eta natural samar atera zitzaidan bertso mundutik ipuingintzarako jauzitxoa egitea. Egun haietan argitaratu nituen nire lehen bi narrazioak herriko aldizkarian, eta bide berri bat jorratzeko hauspoa eman zidaten lagunen eta ingurukoen laudorioek.

Batak bestea ekarri zuen: herrian egitekoak ziren bertso afari batean gai jartzaile jardutea proposatu zidaten, eta jakin ez nik ezetzik esaten. Konfortgunetik ateratzeak on egingo zidala esanez konbentzitu nuen nire burua. Zerrenda luze baten lehendabizikoa izan zen; ez zituzten, antza, gai jartzaileak sobran, inguruetan. Orion, Andoainen, Zumaian, Azpeitian, Zestoan aritu nintzen.

Gozatu egiten nuen bertsolariak ikusten gai bakoitzarekin neuri burutik pasa ere egin ez zitzaizkidan aterabideak asmatzen. Ez zen suertatu harritu ez ninduten egunik.

burua amorruz madarikatzera eraman ninduen gertaera batek lausotzen dit gogoa, hainbeste urte eta gero ere.

Nekazari etxe bateko gela bat alokatu genuen, Barrika inguruan. Asteburupasa erromantikoa egitera joanak ginen Bizkaiko kostara, Albertek paraje eder haiek ezagutu zitzan: Sopela, Plentzia, Bakio, Gaztelugatxe, Bermeo…

Mundakan geunden, larunbat arratsaldean, eta euria hasi zuen galanki. Parean tokatu zitzaigun tabernan hartu genuen babes, eta hara zer den bizitza, Gipuzkoako Txapelketako finala zeukaten jarrita telebistan.

Ondo baino hobeto nekien egun horretan zela finala, gai jartzaileen taldean aritu bainintzen. Eta banekien, era berean, egina zuen progresio paregabea tarteko, Gorka bera ere finalisten artean zela, halakorik lortzen zuen bertsolaririk gazteenetarikoa bihurtuz. Zergatik bestela Bizkaiko kosta, zergatik asteburu erromantikoa… Alferrik dena. Saihestu nahi izan nuen egoeraren aurrean aurkitu nintzen, eta –ustez– maiteminduta nindukan gizonaren ondoan, gainera.

Lelotuta nengoen, telebistari begira, zaparradak bazterrak astintzen zituen bitartean. Latz ari zuen; tanta lodiek bor­

Albert ezagutu nuen, behingoagatik Gorka ahantzaraziko zidan morroia izatera deitua, ai nire Albert maitea, Gironako Puigcerdá herritik nora eta Gasteizeraino etorria itzulpengintza ikastera.

Zortzi (zortzi!) hizkuntza zekizkien (katalana, gaztelania, galiziera, portugesa, italiera, ingelesa, frantsesa eta alemana), eta

Gasteizen urtebete igaroa zuenerako, gai zen euskaraz poliki jarduteko (hika egiteko eskatu ez zidan ba, ezagutu eta gutxira!: “Nola ikasiko dut bestela!”).

Asko hitz egiten da maiteminaren eldarnioari buruz. Halaxe da: nire bizitzako hilabete zoragarrienak izan ziren. Zentzurik ez daukaten gauza guztiak bezala, ordea, eta maiteminak ez dauka ez hanka ez bururik, bukatu egin zen. Eta kalamidadea ni: egun ezin ederrago haietatik oroitzapen on askoak baditut ere, nire

Zerrenda luze baten lehendabizikoa izan zen; ez zituzten, antza, gai-jartzaileak sobran, inguruetan. Orion, Andoainen, Zumaian, Azpeitian, Zestoan aritu

nintzen. Gozatu egiten nuen bertsolariak ikusten gai bakoitzarekin neuri burutik pasa ere egin ez zitzaizkidan aterabideak asmatzen.

tizki kolpatzen zituzten kafetegiko beirateak. Ofizioka ari ziren Miren Lizarrusti hernaniarra eta Gorka bera. Jeans estuak zangoetan, kamiseta beltza ikusten zitzaion, azken bi botoiak irekita zeuzkan laranja koloreko alkandora koadrodunaren azpitik; uztai txiki bat ezkerreko belarrian, bizarño hura, eta are gehiago harrotzeko gogoa ematen zizuten txima haiek. Ez dakit ongi ala gaizki abestu zuen, ez nituen entzun Gorkaren bertsoak, ezin jarri arreta haren hitzei. Lelotuta nindukan bere ezpainen mugimendu leunak. Telebistak itsusiago bihurtzen ditu itsusiak, baina lerdenago, lehendik ere lerden direnak. Pantailari musuka hasteko bulkada sartzen ari zitzaidan, joder…

—Nire laguna da —esan nion Alberti ahalik eta neutroen, nire hipnosia zuritu nahian.

—Neska hori? —galdetu zidan, justu orduan Miren Lizarrusti ari baitzen kantuan.

—Mutila.

—Guapoa, tipoa —ebatzi zuen.

Zer ostia egiten da halakoetan.

Zuritoa irentsi nuen.

Ez dakit ongi ala gaizki abestu zuen, ez nituen entzun Gorkaren bertsoak, ezin jarri arreta haren hitzei. Lelotuta nindukan bere ezpainen mugimendu leunak. Telebistak itsusiago bihurtzen ditu itsusiak, baina lerdenago, lehendik ere lerden direnak.

—Goazen —esan nion Alberti. Hautsi beharra neukan sorginkeria hura.

—Goian behean ari du­eta –gaztigatu zidan berak. Ikaragarri gustatzen zitzaion espresio hura, grazia egiten zion, goian behean!, eta ikasi zuenetik, ahal zuen guztietan zerabilen.

Tipo maitagarria zen, zinez.

Eta ni telebistari beha, babalore baten moduan. Euskal Herri osoko heterosexual petoenaren keinu oro zelatatuz kasik disimulurik gabe, audientziari – eta ez niri!– egiten zion irri erdi bakoitzak –begirada konplize orok– lilura nintzan utziz, noiz eta Albert bezalako morroi bat neukanean aldamenean. Ez nuen barkaziorik merezi.

“Gaur ez zinen zu”, esan zidan mutil lagunak nire samurtasun ezak harriturik, gau hartan popatik eman nionean.

Baina Albert izan zen, berak jakin ez arren, Albert izan ez zena. * * *

Ez zuen askoz gehiago iraun bion artekoak, ez zen ergela, morroia, eta bakarrik aurkitu nintzen berriz, pisukideekin eta ikaskideekin batera eta bestera ibiltzeko pronto. Parrandaz eta gehiegikeriaz betetako hilabeteak izan ziren. Apenas hurbiltzen nintzen herrira, eroso nenbilen hiriburuan, eta bertso eskolakoekin ere galdua nuen kontaktua (gai jartzaile taldearen bilerak ziren bertso munduarekin neukan lotura bakarra).

Izan nituen gau bateko hamaika enkontru, gozagarri baino ihesbide izan zirenak. Probatu nituen onddoak, pilulak, hautsak. Edan nituen ronak, vodkak, tekilak. Erre nituen, baita balkoiko belarrak ere.

Eta idatzi nuen liburua. Ipuinliburua, zehazki. Udazkenean argitaratuko zidaten, Bertsolari Txapelketa Nagusia jokoan zela, hain zuzen. Ez zen BECeko finalean egotearen pareko, baina konforme nintzen. Ez zuen edonork lortzen liburu bat kaleratzea! Landatu beharko nuen pagoren bat non edo non, umea izatearena zailxeagoa zegoen­eta.

Basamortu tankera hartzen zuen udan Gasteizek, hanka egiten zuten ikasle guztiek, eta herrira bueltatu nintzen ni neu ere, zer egin behar nuen ba. Ez zitzaizkidan gaizki etorriko amaren mimoak eta txerak, espinakez lagundutako garbantzuak, onddo­kroketak edota batere azukrerik gabeko flanak eta natillak. Kiloak irabazi beharrean nengoen.

Beldurtu egin ziren gurasoak, zurbil eta flako ikusi nindutenean.

—Baina zer begi­ zulo dira horiek! —bota zidan amak.

Pare bat astean berreskuratu nituen azalaren kolorea, nire ohiko pisua eta loa. Eta baita adorea ere. Sukaldean afaltzen ari ginen batean bota nien, bitan pentsatu gabe, aspaldi esan behar izan niena:

—Homosexuala naiz, aita —esan nuen, han amarik ez balitz bezala—. Marikoia.

Ahoan zeukana murtxikatzeari utzi, eta begietara so egin zidan hiruzpalau segundoz. Lekak jaten segitu zuen gero, buruarekin ezezko txiki bat marraztu ostean.

—Esan nizun, Joxe! Ikusten?! —esan zion amak, eta niri begira gero:­ Eta guk izan behar al genuen herri osoan jakiten azkenak?

Burua makurtu nuen. Amak segitu zuen hizketan:

—Orain horixe dago modan eta… Tira, zu zoriontsua baldin bazara… Zoriontsua al zara?

Pozgarria izan zen ostera bertso eskolako lagunekin topo egitea. Ostiralero haiekin ibiltzen segitu izan banu bezala hartu nindu­

ten, inolako kontu eskerik gabe. Nik deus galdetu baino lehen eman zidaten Gorkaren berri. Hezurretaraino maiteminduta zeukan Beasaingo neskatila batekin hasi omen zen, eta ez zuen, antza, herrian zangorik jartzen. Neska lagunarekin ez zegoenetan txapelketa prestatzen aritzen zen, nonbait. Gogorrean omen zebilen, ia egunero prestakuntza­ saioak egiten, bailarako beste hiru bertsolarirekin batera. BECeko finala, jomuga.

Lasaitua hartu nuen, zorte pixka batekin ikusi ere ez nuela egingo kalkulatu ostean. Eta bikotekidea zeukala jakiteak ere, ez dakit, presioa kendu zidan nolabait (bikotekiderik ez izateak aukeraren bat emango balit legez, zer egingo zaio, nire burua engainatzen aditua naiz).

Baina lehenago edo geroago gertatu beharra zeukan, eta gertatu egin zen: topo egin genuen azkenean. Abuztuko azken larunbatean izan zen. Nire kuadrillako lagunekin nenbilen, kaña batzuk hartzen, bera agertu zenean, neska lirain harekin eskutik helduta.

—Mikel! —egin zidan oihu, ikusi orduko.

Besarkada handi batean bildu ginen. Uste dut bera zela, herri osoan, eragiten zizkidan sentimenduez ezer ez zekien bakarra,

Ez dakit zer ostia egiten nuen nik watxap

talde horretan, bikote maiteminduaren

artean, baina kontua da tarteka

txorakeriak idazten genizkiola elkarri eta

kontaktua mantentzeko balio izan zigula, nik oso argi ez neukan arren kontaktua mantendu nahi ote nuen. Baina

beranduegi zen ezer aldatzen hasteko, eta ez neukan taldea uzteko adina adorerik.

marikoia nintzela ere sumatzen ez zuen bakanetarikoa. Posible al zen?!

—Ane, Mikel. Mikel, Ane —aurkeztu zidan neska laguna.

—Zu al zara Mikel famatua?

—Bera da, bai! —esan zuen Gorkak, sorbaldatik eusten ninduen bitartean–. Zenbat psikologo­ordu ez ote nituen aurreztuko berarengatik ez balitz! Aspaldikoa! Zer moduz hago! Hau ospatu beharra zagok! Zer nahi duk, garagardo bat, ron txupito bat? Biak!? Gaua hasi besterik ez duk egin, motel!

Eurekin eraman ninduten, eta oso gustura ibili ginen, egia esan, garai zaharrak oroituz. Ez dakit gure anekdotak gorabehera Ane ez genuen nazkatu, baina tira, gau polita izan zen. Eskertu nien euren artean gozoegi jokatu ez izana, keinu sotiletara mugatu izana euren maitasun­erakustaldia.

Goizeko bostetan erretiratu ginen, erdi balantzaka. Gurasoen etxaurrean utzi ninduten, lehen nik Gorkarekin hainbeste aldiz egin bezala.

—Nahi duzuenean, badakizue! —esan nien agurtzerakoan, mozkorraldiaren gailurretik­. Pisu bat duzue Gasteizen.

—Ez esan bi aldiz, e… —gaztigatu zidan Anek.

—Nahi duzuenean, badakizue! Pisu bat duzue Gasteizen. Listo. Esan dut bi aldiz. Eta oraintxe sortuko dut watxap talde bat Euskal Autonomia Erkidegoko hiriburuan parranda bat antolatzeko.

Barre egin genuen, eta besarkada banarekin agurtu ginen. Zergatik edan ote nuen horrenbeste? * * *

Ez dakit zer ostia egiten nuen nik watxap talde horretan, bikote maiteminduaren artean, baina kontua da tarteka txorakeriak idazten genizkiola elkarri eta kontaktua mantentzeko balio izan zigula, nik oso argi ez neukan arren kontaktua mantendu nahi ote nuen. Baina beranduegi zen ezer aldatzen hasteko, eta ez neukan taldea uzteko adina adorerik. Bazuen abantailaren bat, gainera: Tuterako saioaren ondoren txapelketako final erdietarako sailkatu zenean, esaterako, hantxe bertatik zoriondu nuen Gorka, mezu pertsonalik bidali behar izan gabe: “Artista! Zorionak! Saio bikaina!”. “Eskerrik asko”, erantzun zidan, “ospatuko diagu parrandaren batekin”. “Gasteizen!”, bota zuen Anek. “Nahi duzuenean!”, nik. “Ba asteburu honetan ez bada, neguan beharko”, esan zuen Gorkak, “buru­belarri arituko nauk txapelketa prestatzen”. Halaxe jarri genuen hitzordua, ez bat eta ez bi. Ongi etorriko zitzaion, zioenez, final erdiak prestatzen hasi aurreko parentesi moduko bat egitea, parranda formatuan.

Ez nintzen larritu, harik eta ostiraleko Aneren mezua irakurri nuen arte: “Mikel, barkatu!, kuadrillako afaria jarri didate larunbatean, eta, jo sentitzen dut, e, gogo handia neukan Gasteizen zurekin parranda bat egiteko, baina bueno, no hay mal que por bien no venga, eta pentsatu dut ASKOZ hobeto pasako duzuela zuek biok bakarrik, ezta?! Noiztik ez duzue parranda bat egin bi lagun minek, mano­mano, e?! Super ondo pasa! Eta mozkortu ezazu Gorka! Tentsioa soltatzeko beharra dauka!! Obsesionatuta dago txapelketa txoro horrekin, ai ama!”.

Kuriosoa da nola konplikatzen diren gauzak, nola iristen garen desio ez dugun egoera batera, nola korapilatzen diren kontuak guk geuk geure burua halako ataka gaizto batean jartzeraino. Ala kontrakoa zen? Ez al zen huraxe, azken batean, nahiz eta neure burua behin eta berriz aurkakoaz konbentzitzen saiatu, urtetan desio izan nuen egokiera? Gorka eta biok azkenean bakarrik, Gasteizen… Gauza bakarra zen segurua: ez zeukan atzera bueltarik kontuak.

Isilik geratu nintzen, soa bere begi gorrituetan finkaturik. - Gai bakarra

eskatzen ari nauk, Mikel. Bat! - Hoa

popatik hartzera!

Banekien Gorkarekin ez nuela ezer lortuko, baina kamiseta berri bat erosi nuen. Banekien Gorkarekin ez nuela ezer lortuko, baina ile­apaindegira joan nintzen. Banekien Gorkarekin ez nuela ezer lortuko, baina desodorante berri bat aukeratu nuen. Banekien Gorkarekin ez nuela ezer lortuko, baina kondoiak erosi nituen.

Jo eta txikitzera etorri zen, parrandarako, grina baino, beharra balu bezala: marianitoak eguerdian, garagardoak arratsaldez, botila ardoarekin afaldu gero, eta handik aurrera ere, non-stop music. Adiskidetasun oro goratzen den ordu horretan geunden Hala Bedin, ron txupito bana eskuan. Zer izango ziren, goizeko hirurak?

—Maite haut, Mikel! —esan zidan Gorkak, muturrean musu bat ematearekin batera–. Kristoren laguna haiz. Topa!

Ez dakit nola eutsi nion, hantxe lepotik heldu eta mingaina eztarri­ zuloraino sartzeko grinari.

Ohi bezala, Bodegoian hartu genuen azkena, egoskorkeria hutsagatik, zeren onenak emanda geunden; erdizka utzi genuen garagardoa. Eskerrak bertatik bertara zegoen nire ikasle­pisua, dezente kostatzen baitzitzaigun pausoa zuzen luzatzea ere. Sukaldean batu ginen, oroitzen ez naizen txorakeria baten kontura barrez lehertzen. Gosea omen zeukan morroiak, arrautzak egiten jarri zen, ez geneukan ia beste ezer hozkailuan. Sei frijitu zituen, zirt­ zart, jango dituk hik ere!, eta plater batean paratu, bata bestearen gainean zuringoak, baina ongi bananduta gorringoak. Sei begiko Tartalo itsusi bat ikusten nuen nik han, pixka bat deskuidatuz gero hamabikoa bihurtzen zena.

Bi arrautza irentsi zituen, ogirik erabili gabe. Basati itxura zeukan. Zapatak zikin, barruko kamiseta zuri mahuka motza alde batetik soilik galtzetan sartuta, tximak ohi baino harrotuago, ezpainak ubel, mingaina lodi… Gau hartako enkontru eta anekdotak xehatzen ibili ginen. Ez dakit nola arraio hasi ginen Txapelketaz hizketan. Berak aterako zuen gaia…

—Badakik Hendaian dudala finalerdia, ezta? —esan zidan, beste hiru arrautza zintzurreratu eta gero. Ezin begirik kendu sardexka zerabilen besoko bizepsaren mugimenduei­. Etorriko haiz, ala?!

—Ba ez zakiat. Baietz pentsatzen diat.

Platereko arrautza bakartia behatu nuen. Orain bai Tartalo!

—Dena eman beharra zaukaat eta hala ere… —segitu zuen Gorkak berearekin.

—Ederki ari haiz! Saio oso polita egin huen Tuteran.

—Finalean egon behar diat, bai ala bai, Mikel!

—Badituk aukerak…

—Ba al dakik zenbat saio egiten dituzten finalistek urtean zehar?! —muturra okertu zuen—. Ez diat 18 umeri ipurdia garbitzen ibili nahi, joder.

Irribarre egin nuen.

—Hirea ematen baldin baduk, barruan izango haiz –esan nion irmoki.

—Hik uste?

—Seguru nagok.

—Nibela zagok, Mikel. Eta kristorena. Begira ezak –hatzak zenbatzen hasi zen–. Gorrotxa, Arritxu, Zapirain, Ilarramendi, Elene, Iturria, Asier… Non kabitzen nauk hor, e? Esaidak.

—Kabituko haiz. Huts egingo dik baten batek, ikusiko duk.

—Nik neuk, igual! —bota zuen irri erdi batekin, baina serio jarri zen bat­batean—. Laguntzatxoren bat banu… —esan zidan begietara begira.

—Nola laguntzatxo bat?

—Laguntzatxo bat, Mikel!

Izozkailuaren zarata leun baina etenik gabea entzuten zen.

—Zer arraio eskatzen ari haiz, Gorka.

—Barruan behar diat, Mikel! Barruan behar diat, bai ala bai…

—Gorka, ostia…

—Kartzelakoa bakarrik, motel! Ez duk hainbesterako! Hiretzat huskeria bat, eta niretzat kristoren mesedea.

Isilik geratu nintzen, soa bere begi gorrituetan finkaturik.

—Gai bakarra eskatzen ari nauk, Mikel. Bat!

—Hoa popatik hartzera!

Sukaldetik atera nintzen. Kolpetik igaroa zitzaidan aitzurra. Oheratu egin nintzen, ez nuen ergelkeriak aditzen denborarik galdu nahi. Komunean entzun nuen Gorka, eta gero bere logelara sartzen, eranzten.

Bat­batean nire gelako atea zabaltzen ari zela iruditu zitzaidan. Bizkarka nengoen, albozka etzanda, eta ez nuen burua biratzeko ere indarrik bildu. Ohe barrura sartu zen, eta bere gorputza nirera hurbildu zuen. Biluzik zegoen, biluzik nengoen. Sabela laztandu zidan, bularra, lepoa.

—Gorka, ez —esan nion.

Izterrak ferekatu zizkidan. Izterren barrena. Gorago ekarri zuen eskua. Hanpatua neukan ordurako. Masturbatu egin ninduen,

izarak zikindu nituen arte. Orgasmorik gabeko eiakulazioa izan zen, gaiztoa, zitala, plazerik gabea.

Ohetik atera zen hustualdia igarri zuenean. Bizkarka segitzen nuen nik. Ez nuen begiratu ere egin nahi.

—Hire txanda duk orain —esan zidan.

Ez —esan nion, jiratu gabe.

Mikel, begiratuidak —agindu zidan.

Burua biratu nuen. Zutik zegoen Gorka, ohearen ertzean. Leihotik sartzen zen farolaren argi leunak bere gorputz biluzia erakusten zidan ilunantzean. Erraldoi bat zirudien.

Hire txanda duk —errepikatu zidan.

Ez nion deus erantzun. Burua lehengo lekura ekarri, eta bizkarra eman nion. Hantxe geratu zen segundo eternal batzuez. Gero, atea ireki eta bere gelara erretiratu zen. Ohean sartzen entzutea iruditu zitzaidan.

Ez nuen begirik bildu gau horretan. Handik bizpahiru ordura, komunetik pasatzen sentitu nuen, bere puskak biltzen. Atea danbateko ozen batez itxita irten zen etxetik.

Egin gabe utzi zuen ohea. •

TXIRRITAREN ITZAL HANDIA Lapsus Tempo

ITXARO BORDA

A2, zuretzat, eskerronez.

Gaua Ereñotzun pasatu nuen.

Lehen aldia zen Gipuzkoako herri txiki horretako etxe batean atseden hartzen nuela. Ez nuen ezagutzen. Damurik. Halatan, maiatzeko goizalde distiratsua genuen. Bertako ezker paretan ausartu nintzen, aterpea eskaini zidanak Goizuetarainoko bidaia prestatu bitartean. Gustatu zitzaidan pilota plazaren hormen gristasun askotarikoa, halaber marra zuriek lurrean eta espazioan moldatzen zuten angelu besta sinestezina.

Lagunak urrunetik deitu ninduen. Zeinuak hamarrak jo zituen.

—Etorri!

—Bagoaz orduan?

—Bai, Urumea ibaiaren ertzetatik ibiliko gera, Trabuko gidari.

Eta berehala, Trabukoren bertsoak xerkatu genituen mugikorrean. Autoaren barnea bete zuen Mikel Laboaren ahotsak, eta bat­batean, geografia karta bat hedatu zitzaigun garunean, kliska­gorritan piztu Elama, Berdabio, Goizueta eta Arrantza agertuz. Abestia, hiruzpalau bider hauteman genuen, isiltasunik handienean.

Hernaniko auzoa da Ereñotzu. Laborantza eta bizigunea. Sagardotegi ospetsuak badira patar piko batzuen kaskoan. Batzuetan luiziek bide horiek mozten dituzte. Pazientzia behar da. Urteko sagar arno preziatua dastatzera joateko pazientzia hots...

Gipuzkoa sakonaren bihotzean geunden. Donostian, Tolosan edo Orion gaudenean, ezin da Gipuzkoa sakona imajinatu, urbanizatua eta gainpopulatua delako... baina haran hauetan, bai,

Lagunak eskuinera bideratu zuen autoa eta ibai baten gaineko zubia zeharkatu

ondoan, oroigailu gotor bat seinalatu

zidan behatzaz. Harri potoloz osatua

zuen zutabea, eta gainean, gizon baten

bustoa zetzan, txapela buruan, gusturik

hoberenean inguruari so.

zinez, iruditzen zitzaidan herrialdearen erro errealak hunkitzen nituela. Urumearen magalean, banekien Obaba edo Otzetaren moduko leku mitikoetan nengoela, malenkonia zerbaiten gatibu, iraganaren uhinetan preso eta aldi berean orainaldian igerika. Sentsazio bitxia zen: euskal hiriaren zale amorratuak ginen eta euskal baserriaren nostalgiko kontsolaezinak.

—Denbora badezu, ezta?

—Bistan dena, lasai. Zertarako bada?

—Zerbait erakutsiko dizut.

Lagunak eskuinera bideratu zuen autoa eta ibai baten gaineko zubia zeharkatu ondoan, oroigailu gotor bat seinalatu zidan behatzaz. Harri potoloz osatua zuen zutabea, eta gainean, gizon baten bustoa zetzan, txapela buruan, gusturik hoberenean inguruari so. Latxen ginen, Usoko errekaren ezpondetan: monumentuaren maldako alkohol, ikatz eta mundrun lantegi ohiaren hondarrak bezain Txirritaren sortetxe eroriaren horma zaharraren oinak bustitzen zituen isuriak, bere burua Urumearen sabel likidora bota aitzin.

Bat­batean, lagunaren boza airostu zen:

—Tatata... Jose Manuel askotarikoa. Alias Txirrita!

—Zein? Txirrita bertsolaria?

—Besterik ezagutzen dezu?

Irriz lehertu ginen. Arrazoia zuen, besterik ez zegoen. Nahiz eta biek Lujanbio garaikide bat ezagutzen genuen, hau ere bertsolaria, eta nolakoa! Maialenek, bertsoz bertso, zoratzen gintuen, aztoratzen, oraindik ere bertsolaritza maitatzeko gure estakuruetatik bat izanez.

Emozio zizta bat sentitu nuen. Argazkiak eta selfiak eginik, orain halakoa baitzen usantxa, Txirritaren hargin andaluza eta txurro saltzailea oroitu genituen, Goizuetako misioak eta norteko ferrokarrilaren lehen burrunbak ere. Bertso haien zati osoak gogoz kanta genezazkeen, hainbatetan entzunik, Xabier Lete eta Antton Valverderi esker.

Buruz buru jarri ginen, bertsolari plantan.

Hasi nintzen:

Frantses eskualdun bat etorri zaik ipiñitzeko bertsua, harri tzar honek ohoratzen hau hi bertsolari maisua,

Adiskideak bukatu zuen: hire trenpua maite diagu hire barre on goxua, gurekin habil, itzal handi bat, gure jaun amorosua... * * *

Irriz lehertu ginen. Arrazoia zuen, besterik ez zegoen. Nahiz eta biek

Lujanbio garaikide bat ezagutzen genuen, hau ere bertsolaria, eta nolakoa! Maialenek, bertsoz bertso, zoratzen gintuen, aztoratzen, oraindik ere bertsolaritza maitatzeko gure estakuruetatik bat izanez.

Tzipi­ tzapa hurbiltzen ikusi nuen.

Egun hartan euri xehea egiten zuen. Lanbroa. Larruko poroak oro emokatzen zituen zirimiri arin batek. Egun egokia zen tabernazulo batean tapalakatzeko. Jendez mukuru zegoen, baina denek beren edari­janariak mutur pean zeuzkatela, bake une batez goza nezakeen. Leihotik beha nengoen eta Ereñotzu aldetik zetorren gizon lodikotea begiz segitu nuen, matoa eskuan, euriarekin pataskaz.

Aurkeztuko dut nire burua: Aranbideko Benta deritzon ostatuko langilea naiz. Maitena. Eraikuntza berria da, Goizueta eta Aranorako bidegurutzetik ez sobera urrun. Nafarroa bertan dago, Leitza hogei kilometrotan, handik Iruñera heltzeko legoa gutxi geratzen dela. Bertako sehia naiz... eta nagusiaren alaba zaharrena.

Espero dut noizbait Donostiara edo Iruñera joatea, neskame edo hiri handi horietan diren lantegiren bateko langile sartzeko. Ene ametsa egiaztatu artean, hemen nago, haraneko errota, armagintza, ur zentrala, fundizio, burdindegi, fabrika eta meategietako beharginak zerbitzatzen, ahalik hobekien. Ez gara gelditzen.

Atea bultzatu zuen. Jendetzaren harramantza apaldu zen bat­batean. Aurpegiak oro, kopeta bakar, bortara itzulikatu ziren: traka zapaleko gizona inarrosi zen ur zipo borobila marraztuz tabernako zoladuran.

—Mingaña galdu dezue ala? Ez al dira gizakumeak ganoraz agurtzen?

—Etorri. Zatoz hona...

Hitz egin zuenak aulki bat ekarri zion eta gelan murmurio uhin bat hedatu zen, gizona, bere kadiraren gainera banpez erortzean. Eskuineko besoa goratu zuen:

—Hi, neska, ardotxu bat...

—Berehala jauna! —ihardetsi nion eta barrara ernatu nintzen, adinekoak eskatua aitari jakinarazteko. Baso bat atera zuen eta Nafarroako ardoz erditaraino bete, duintasun ekonomikoaren marra imajinarioa ez gainditzen saiatuz.

Multzo bat osatu zen, irri eta oihu, algara eta laido. Kanpoko euria ahanzten ari nintzen, ardotxoa ekarriko nion bezain laster hasiko baitzen ikusgarria. Mahaietan, solasaldiak garatzen eta hantzen zihoazen berriz:

—Bigarren semea hasi zaidak Fagollagako armagintzan lanean. Hamalau urte konplitu ditik... Baldintza gogorrak ditiztek, izugarriak. Sua eta kea, izerdia eta izua. Baina soldatak nahikoa onak.

—Nekazaritzan baino hobegoak ziur aski...

—Bai... oraino eta negarrez zuek!

—Behargin bila zebiltzak beraz?

—Halako zerbait baduk, bai —sartu zen, ordura arte isilik egon zen ninika berdeekiko mutil zainarta— ontzi gidariak eskatzen ditiztek, Fagollaga, Ereñotzu eta Pikoagan ekoitzi gauzak, mareaz balia, Pasaiaraino eramateko...

Gizonaren trenpua onera itzultzen zela bazirudien. Lehortzea lortu zuen. Eta ardotxoari zor, barnea ere bero­bero zeukala nabari zen. Ondotik iragan nintzaionean, ipurdi mazelatik pasatu zidan ahurra “beste ardotxu bat” nahi zuela xuxurlatuz: ahalketan galdu zen ikara arraro batek nahasi nire gorputz osoa.

Aitarenganako joan­etorria egiten nuela, kantatzeari ekina zion gizonak. Ardoa kokots azpian utzi nion. Begi lizunez eskertu ninduela iruditu zitzaidan. Ene ezinegona areagotu zen. Aitak lasaitu ninduen:

—Egokiro zerbitza ezan, bestela koplak onduko dizkinagu eta taberna ireki berritan ez dinagu fama txar premiarik!

—Nor da?

—Txirrita, bertsolari ezaguna, mingain gaiztokoa... ardotxo baten trukean koplak sortzen dizkin, kontuz eta kontuz horrekin.

Algara mikatzaz askatu zen aita. Garrasi egin zuen:

—Nagusiarena!

Txaloak. Oker elkorrak. Uzkerrak. Zotinak. Giroa are sutsuagoa zen. Ardo zahar urrin zizkolatsua hedatu zen ostatuan. Ardotxoak banatzen aritu nintzen, bezero bakoitzari irriñoa eta arreta eskainiz. Aseak eta beteak zirela erabaki zuten unean, saldoko baten harramantza gailendu zen:

Txaloak. Oker elkorrak. Uzkerrak.

Zotinak. Giroa are sutsuagoa zen. Ardo

zahar urrin zizkolatsua hedatu zen

ostatuan. Ardotxoak banatzen aritu

nintzen, bezero bakoitzari irriñoa eta

arreta eskainiz.

Txirritaren so abilak harrapatu ninduen.

Alderik alde mugitzen zituen ñiñikak.

Zaintsu. Bertsoa ontzen ari zen, azken

lerrotik lehenerako bidea azpatzen, errimak bilatzen, ni nintzen moñoñari

begira, zehatz eta bere baitara bildua.

—Hi, bota ezak bertso bat, gaurko giroaren ohoretan...

—Ostatuko zerbitzari moñoñari adibidez?

—Apa hi!

Txirritaren so abilak harrapatu ninduen. Alderik alde mugitzen zituen ñiñikak. Zaintsu. Bertsoa ontzen ari zen, azken lerrotik lehenerako bidea azpatzen, errimak bilatzen, ni nintzen moñoñari begira, zehatz eta bere baitara bildua:

Aranbideko bentan bada giro ona, Hona etortzen zaigu herriko gizona: Kanta dezagun danok geure zoriona, Zerbitzari dugula neskatxa moñoña!

Esku zarta ozenak. Ugariak. Tabernako kantoi ilunetan lotan zeudenak ere iratzartu ziren. Mozkorretatik batek Txirritari erantzun zion eta elizak debekatzen dituen xendretatik lerratu ziren, ni ardo banatzen ari nintzela, elkor.

Eskerrak ostatuetako koplak galtzen direla.

Garai haietan, oinezko asko bazebilen bideetan.

Saltzaileak ziren, buhameak, eskaleak eta bentaz benta zebiltzan herresta alfer ezagunak. Haietariko bat naiz. Ttanko deitzen naute eta Ereñotzutik Goizuetarako bideko arroiletan nagitzen nabil, zeregin berezirik gabe, erdi eske, erdi lanean, nekazari edo artisauen lankietan. Udaberrian demagun, belarrak biltzen laguntzen dut bistan dena eta Urumea ibaiaren zurrunbiloek martxarazten dituzten zentral elektriketan, esku­ukaldi baten premia dutenean, orduan, hor nago ni. Txapon apurren trukean.

Ez dut ahanzten, mendearen atarian, burdinkiak Elamatik Errenteriara eramateko trenbidea eraikitzen aritu nintzela, Andaluziatik, Extremaduratik edo Galiziatik etorri beharginekin batera. Ikazkintzan ere trebea naiz, teila eta adreilugintzan bezainbeste. Ez dut sekula lan finkorik desiratu, libre egon nahi baitut, orduak eta zereginak hautatzeko. Etxerik ez daukat: ene aterpetzeko prest direnak badira, kontatzen ditudan istorio harrigarriak maite dituztelako.

Bakarretan, egoitza edo burdindegi abandonatu baten aizolbean pasatzen dut gaua. Bereziki udan. Paradisuan banintza bezala sentitzen naiz Urumearen gerizan. Errekaren xuxurlak egiazko sehaska­melodiak dira niretzat, nehon ez dut hoberik kausitu, amaren magaletik urrunduz geroztik: bihurgunez bihurgune jaisten da Urumea, Ezkurra mendian behera, eta nire antzeko ijitoentzat zinez abegikorrak dira bere ezpondak. Eta natura eskuzabala da, askotan sendiak eta adiskideak baino gehiago.

Txirrita bertsolariaren konpainian egin nuen bidea behin. Laguntzaile gisa alabaina. Bihotza eskumuturrean dudalako. Besotik helduta aitzinatzen ginen, trinkili­trankala, ondoan neukan gizonak bere matoaz lurra mailukatzen zuela. Marmaraz ari zen, bizkarreko mina, aztalpekoa, lepondokoa, sorbaldakoa, ene dolore meta nomada kuttuna. Akitzen zenean, haren hatsanka dorpea entzuten nuen eta bat­batean xendra ertzeko harri borobil baten zapalean atseden hartzea proposatzen zidan:

—Hemen diagu pausatokia. Atera ezak ardoa...

—Bai Jose Manuel Lujanbio jauna, hori egina zegok! Zer berri hor gaindi?

—Zaharrak berri...

Ardo botila ezpainetara eramaten zuen, trago luzeaz gozatzeko: zenbat maite zuen aihenaren odol malgua! Matelak gorritu zitzaizkion. Indarberritzen ari zela iruditu zitzaidan. Hitzaz askatu zen:

—Ikusi al dek Aranbideko Bentako zerbitzari moñoña?

—Nagusiaren alaba dek, alaba xarmagarria, gozoa eta bizia... koplak egin omen dizkiok!

—Bai, eta barre egin genian... —isiltasun alegera bulta batetik landa: bazekik Errezilgo plazan ninduala herenegun, Pello Errota eta Udarregirekin kantari. Uste diat pasatu egin ginela...

—Zuek pasatu? Pentsa!

—Apur bat, baina hauxe ikasi nian, Larraulgo sei haurrideko familia oso bat Ameriketara joan zela aitzineko astean, etxea hutsik dela gaurdanik eta orain Larraulgo elizako zeinuak debaldetan jotzen dituela orduak...

Botila ebatsi zidan salbaiki. Ahoratu zuen, erraietan nabaritzen zitzaion tristura itotzeko bezala ari zen draga­draga. Emozioek porroskatzen zuten gizona zelako. Begirada alaitu zitzaion, eta Txirritaren hitzek, berehala, Hernio maldako herri hartako plazara bultzatu ninduten.

Begira geratu zitzaidan. Pentsakor. Bertsolaria eta eskalea, biak “alprojak” ziren jende arruntarentzat. Ez gintuzten askotan ikusten eliz barneetan, are gutxiago kofesategietan. Txirrita alta, nahikoa atxikia zen fedezko urratsei, ez nekien kuriositatez zen ala egiazki sinesten zuelako gure Jainko potoloarengan. Irakurriak nituen Goizuetako Misioei zegozkien bertsopaperak, Hernaniko

Marmaraz ari zen, bizkarreko mina, aztalpekoa, lepondokoa, sorbaldakoa, ene dolore meta nomada kuttuna. Akitzen zenean, haren hatsanka dorpea entzuten nuen.

Andra kale kantoiko itsuak salgai zeuzkanak. Trufa merkea eta seriotasuna aldizkatuz idatzi zituen Jose Manuel gureak. Baina, tematsu, Errezilgo saioa zuen buruan:

—Asteasutik, Alkizatik, Bidaniatik eta Andatzan barrena Usurbildik etorri jendea hor zegoan, hiru bertsolarion inguruan, borobilean trinko, bakoitzak bere zerbeza, sagardo eta Kubako zigarroa eskuetan zuela. Pello Errota hasi zuan zirikan, Udarregi eta biok ez gintuan atzean geratu, ez horixe...

—Giro ederra beraz...

—Bai, prezisamente, desafioa bota ziguan asteasuarrak, eta gu erantzutera atrebitu gintuan, publikoaren txaloekin. Eta bertsoz bertso jenioa txartzen hasi zitzaigukean. Ikusleek parioak egiten zitiztean, kopla nork errematatuko zuen aurren, alde, aurka. Baina luzatzera jotzen genian guk, ez gintuan aspertzen, nola nahi dek aspertzea horrelako konpainiarekin...

—Ostalaria ez zitekean haserre: gizaki egarrituak, giro beroa, dirua barra­barra... zer diok hik?

Hitz ­gabetu zen Txirrita. Hatsa hartzeko eta agian oroitzapenak sailkatzeko.

Kantuari lotu zitzaion, pozik:

Hiru lagunak beti, beltzak ikusita, bizi gera preziso bertsotan jarrita. Lagunekin ein degu Usurbilen zita, eiteko gogo onez, gordinak bizita, Benta Zikinen neska politei bisita!

Matoa altxatu zuen, karkara gordina ozenaraziz. Abiatzeko tenorea genuen. Txirritarekin ez zen leku batean errotzeko betarik.

* * *

Auto zuri bat gelditu zen, eremu berdeak zaintzen ari zela zirudien Txirritaren oroitarriaren parean.

Gidariak, begiak zulo, bi pertsona ikusi zituen harriaren oinetan, lo. Autotik jaitsi zen eta duda izpirik gabe, bietatik baten sorbalda hunki zuen, eztiro, hilotzak zirela beldur balitz bezala.

—Zer? Goizetik unatuak?

—Jauna... baina nor zera zu?

—Izeneder etxeko nagusi zaharra. Bide horretan gora bizi naiz.

Banpez zutitu ginen. Begiak torratuz. Gorputzak inarrosi genituen ogi zaku astunak baliran. Lo arraroak gure buruetan hazi irudiak

memorian biribiltzen ari ginen, aitzinean genuen gizonari begira.

Asteasutik, Alkizatik, Bidaniatik eta

Andatzan barrena Usurbildik etorri

jendea hor zegoan, hiru bertsolarion

inguruan, borobilean trinko, bakoitzak

bere zerbeza, sagardo eta Kubako

zigarroa eskuetan zuela. Pello Errota

hasi zuan zirikan, Udarregi eta biok ez

gintuan atzean geratu, ez horixe...

Ausartu nintzen:

—Txirrita ezagutu zenuen?

—Ez... gazteegia naiz, laurogeita hamasei urte ditudan arren. Baina, bai, gure baserrian Txirritaren itzala indartsua zan. Gurasoek eta auzoek kontatzen zituztenak ere oroitzen ditut.

—Oroitzapenak norenak dira, besterenak ez badira?

Oharrak, gizona harritu zuen. Irriz zartatu zen. Ateraldia borobilegia iruditu zitzaion, menturaz. Eta hala zen. Umiltasun gehiago beharko nuen.

Izeneder ez zen kikildu:

—Kriston bertsolaria zan Txirrita, adi eta bere kopla harilkatzeko prest, ikusten, entzuten edo ikasten zuanaren arabera. Trufari handia ere bai...

Bera eroriko dek ez zekiok bultza... —murmuratu zuen adiskideak.

—Zure lagunak izpiritua argi dauka! —erran zidan behatza kopeta ondoan bermatuz.

Haritik tiraka nenbilen ni:

—Urumeako eraikuntza gehienak beraz hargin andaluz batek eginak direla ematen du, hauetatik asko erdi lurrean direlako engoitik...

—Zer ezagutzen dezu Urumeako bailaraz?

—Han izanik hona naiz.

Nire erantzunaren laburrak, bidaidearen ezinegona areagotu eta irri leun bat marraztu zuen ezpainekin, begiak hotz geratzen zitzaizkiola. Berehala, egoera jabaltzeko, berak ere, nire antzera, istant batez, denboraren isurian, haustura bat jasan zuela salatu zidan, beste gizaldi eta beste jende batzuekin ibili zela iruditu zitzaiolako: Txirritaren garaian ginen, Urumearen uhinetan, mende urrunetako giro eta zereginetan leporaino sartuak.

Berehala, egoera jabaltzeko, berak ere, nire antzera, istant batez, denboraren isurian, haustura bat jasan zuela salatu zidan, beste gizaldi eta beste jende batzuekin ibili zela iruditu zitzaiolako:

Txirritaren garaian ginen, Urumearen uhinetan, mende urrunetako giro eta zereginetan leporaino sartuak.

Gurekin solastatu zen gizon gozoa kotxera igo zen. Eskuz agurtzen gintuen, Latxeko bidetik, errepide zabaleraino gidatuz. Egia erran, ez genekien Izeneder zela zioena, erreala zen ala soilik gure irudipenaren fruitua. Betazalak apaltzean, biek ala biek, Txirritaren figura eraikitzen genuen, gaurkotasunean, haren behako kokin eta ele errazarekin. Bere gaurkotasunean edo gurean, hori ez zitzaigun hain garbi.

Txirritaren baitan genbiltzan.

Denboraren kolapsoan bizituak kontatu genizkion elkarri: Aranbideko moñoñaren miresle eta Errezilgo hiru bertsolari ospetsuen desafioaren jakile ginen. Urumearen hegiak ezberdin hartzen genituen, langilez, jornalariz eta alprojaz mukuru. Urrako tenporalaren leizean behera erori ginela baimendu genuen. Baina gure bidea ez zen Latxe bukatzen, Goizuetara abian ginelako, Zubiondo ostatuan kafea edanez puntuka aritzeko.

Elizara zuzendu ginen sabelak ongi beterik, galdera bat airean: Goizuetako misioetan aurkituko al genuen Trabuko? •

Goizueta

UNAI ELORRIAGA

Nora hoa? Zertara hoa? Zer duk bide hau? Galdera sorta hori sortu da bere buruan, buru barruan agertu zaizkio esaldiak. Modu zakarrean egin dizkio baten batek, ezagutzen ez duen gizon batek, ahots erlatsa daukana. Ez du ulertzen tratamendu hori gainera, hika: inork ez du hika erabiltzen berarekin, ez dago ohiturarik bere inguruan. Ez daki erantzun behar dion… Bakarrik doa autoan eta Zergatik ez, erantzun dio azkenean behar baino ozenago. Esan nahi dio zergatik ez den joango, zergatik ez duen bide hori egingo, hori eta nahi dituen bide guztiak. Ez daki bere buru barruan galderak egin dizkion horrek erantzuna ulertu ote duen, baina berdin dio, bakarrik doa autoan, gogoa zuen bide hau egiteko eta egiten ari da.

Egun asko kendu dizkio gaixotasunak, etxetik irten gabe, baina azken hiru pilulak hartu behar ditu gaur, kalera irteteko unea heldu zaio. Autoa hartu du, horregatik doa. Hori guztia pentsatu du bere buru barruko galdera zakar eta arraroak egiten dizkionari erantzun barik, bigarren planoan pentsatzen ariko balitz bezala, bere buruarekin hitz egiten ariko balitz bezala, galderak egin dizkionari kasurik egin gabe.

Euzkitze, Sarasua, Amets Arzallus,

Oihana Iguaran… Noiztik lehenengo biak

entzun gabe: itzulera ederra, nahasketa

ederra, estiloak, ahotsak, kantaerak…

Horretarako hartu du autoa etxean

hainbeste egun eman eta gero, horren

zain egon da.

Horregatik ez duk egin behar, ez duk gidatu behar, gaixorik hago. Gaixorik hago? Berriro ere esaldiak buru barruan. Nor zara? Galdetu du normalean ez daukan inozentziaz, bolanteari estuago helduz. Tximista luze batek argitu du orduan lehenengoz inguru guztia, zuhaitzak, mendiak, lokatzak, euria bera. Orain arte fokuek baino ez diote erakutsi basoaren zatiren bat; tximistak filmatu egin du orain baso osoa, auto aurreko euria.

Zer duk eguraldi hau? Normala duk eguraldi honekin autoa hartzea? Horren urrun joateko? Zergatik Goizueta? Erabaki du ez diola erantzungo. Autoa hartu nahi zuen eta hartu egin du. Saio horretan egon nahi zuen, aspaldiko partez, hainbeste denbora etxetik irten gabe izan eta gero. Euzkitze, Sarasua, Amets Arzallus, Oihana Iguaran… Noiztik lehenengo biak entzun gabe: itzulera ederra, nahasketa ederra, estiloak, ahotsak, kantaerak… Horretarako hartu du autoa etxean hainbeste egun eman eta gero, horren zain egon da. Ohean sartuta irudikatzen zuen saioa, sei bertsolari guztira, baina ez dio hori erantzungo, ez du nahi. Hala ere, ez daki galdetu dionak pentsatzen ari dena entzun ahal duen, zer entzuten ari den, zer dakien.

Tximista luze batek argitu du orduan lehenengoz inguru guztia, zuhaitzak, mendiak, lokatzak, euria bera. Orain arte fokuek baino ez diote erakutsi basoaren zatiren bat; tximistak filmatu egin du orain baso osoa, auto aurreko euria.

Euriaren bortitzak behe­lainoa zartatzen du, aurreko kristalean, begi aurrean, biolentziaz lehertzen dira tantak, unean­unean gutxiago ikusten du, abiadurari erreparatu behar dio, martxa moteldu du, aldats behera doan honetan. Zergatik egun hau? Ez zagok besterik? Egongo dituk beste saio batzuk, beste Goizueta batzuk… Galderei ez erantzuteko, galderak burutik kentzeko, gogora beste gauza batzuk ekartzea deliberatu du bolante aurrean. Esate baterako, Nikolai Gogol gogoratu du, edo haren arima hilak, edo jainko hilak, eta horrekin batera Nietzsche, edo Zaratustra, Walkiriak, helikopteroak, surfa. Guztiarekin ere, hori guztia gogora ekartzeko ahalegin handia egin duen arren, “beste Goizueta batzuk” esaldiaren oihartzuna entzuten ari da eta Nikolai Gogolekin batera Goizuetako kirolariak datozkio burura, hango hizkera, hango parajeak. Ez daki galderak egiten dizkionak bigarren pentsamendu horiek entzuten dituen, ulertzen dituen, zer dakien benetan.

Leku lauago batera heltzen ari da, baina basoak lehen bezain sarria izaten jarraitzen du, euria, trumoiak berdin, behe­lainoa. Beste tximista batek errepidearen zati handi samarra argitu du eta urrun, zutunik eta geldi, pertsona bat ikusi uste izan du. Nola izango duk pertsona bat? Pertsonak ikusi nahi dituk? Badaezpada adi jarri da bolanteari eutsita, ondo daki non agerrarazi dion argitasunak espektroa, berrehun bat metro aurrerago.

Pertsona ikusi uste izan duen lekutik hogei metrora heldu denean, ez du hainbesteko sorpresa hartu neska bat dela ikusi duenean, emakumea, soineko zuri­beltza daramana, marraduna, euripean, goitik behera bustita. Espanturik egin gabe, natural, autorantz hurbiltzen hasi da neska. Lau bat metrora hurreratu denean, aurpegia ondo ikusi dionean, ohartu da ezagutzen duela, nola ez du ezagutuko, Pello Urionaren lehengusina. Ez du izena gogoratzen, esango luke ikusi zuen azken egunean soineko bera zeramala, zuri­beltza, marraduna. Ez du ulertzen zer egiten duen hemen, eguraldi honekin, udako arroparekin, hotzak umilduta egon beharko luke, Goizuetarako bidean, etxetik horren urrun.

Gustatzen zaik, ala? B este galdera bat bere buruan. Zerbait daki galderak egiten dizkion horrek, baina oker dabil: bikotea dauka aspaldi, urteak, Pello Urionaren lehengusina baino ederragoa, askozaz ere atseginagoa; autora bidean datorren neska hori gustatzen zaio bai, baina beste modu batean. Egiten dituen mugimenduak gustatzen zaizkio, ibilera, hitz egiteko manera, ironia, barre erdia, kuadrillako lagunak gustatzen zaizkion moduan, bere anaia nagusia gustatzen zaion moduan, amama bezala, izeko Pilar.

Atea brau ireki eta auto barrura sartu da Pello Urionaren lehengusina. Galderak egin nahi dizkio, zergatik errepide erdian, nola, hain urrun, baina neskak ez dio utzi, segituan hasi da hitz egiten. Nora hoa? Zertara? Zer dok bide hau? Harrituta begiratu dio, iruditzen zaio ez daukala halako galderak egiteko eskubiderik, errepide galdu batean, inoren autora baimenik gabe sartuta, goitik behera bustita udako arropaz. Hi ez haz makalik egon? Kotxea hartu behar dok makalik? Makalik egon haz, eztok?

Orain galderek eurek harritu dute, neskak dakienak. Zergatik daki gaixorik egon dela? Eta hizkera hori? Orain arte gutxi hitz egiten izan du Pello Urionaren lehengusinarekin, baina badaki euskara traketsa darabilela, tatarrez heltzen dela esaldi guztien amaierara, kostata, Pello bera bezala, eta hara hor gaur hitano zuzen hori, egokia, non eta Goizuetara bidean. Ikusi dok denporalea? Ezin dok gaur kotxea hartu… Goizueta? Zergaitik Goizueta?

Inoizko astiroen darama autoa, tarteka begiratzen dio neskari, eta erantzun ez erantzun egon da une batez, etxetik irten beharrarena, saioarena… Konturatu orduko ahots goran ari da, neskari azalpenak ematen, Sarasua, Euzkitze, Amets Arzallus, Lazkao Txiki, saio berezi hori, nola aurreikusi duen ohean, nolako gogoa zeukan Goizuetarako, Lazkao Txiki, Oihana Iguaran, Uxue Alberdi… Baie ez haz konturetu? Eztok ikusten inposible dala, saio hori?

Fokuek zerbaiten soslaia marraztu diote orduan errepidean, metro batzuk aurrerago. Astoak ematen dute, mandoak beharba­

Harrituta begiratu dio, iruditzen zaio ez daukala halako galderak egiteko

eskubiderik, errepide galdu batean, inoren autora baimenik gabe sartuta, goitik behera bustita udako arropaz. Hi

ez haz makalik egon? Kotxea hartu behar

dok makalik? Makalik egon haz, eztok?

da, nekez bereizten ditu, ez du uste zaldiak direnik. Bi direla esango luke, uztartuta datozela, zerbaiti tiraka. Errepidea gurutzatu nahi dute, baina oraindik aurreko hankak baino ez dituzte asfaltoan. Autoa segituan gelditu du, guztiz. Abereek aurrera egin arau, atzean gurdia dakartela ikusi dute auto barrukoek, gurdiaren gainean kutxa luzanga bat. Abereak eta gurdia bakarrik doazela pentsatzen hasi direnean, ohartu dira atzean segizioa daukatela, zazpi­zortzi lagun, beltzez, burua bera ere estalita. Ematen du euriak ez dituela bustitzen, auto barrutik esango lukete ohetik irten berri daudela.

Hamen bajeko nok. Hamen egin behar joat, horrekaz pertsonakaz. Sartu bezain kolpera zabaldu du atea Pello Urionaren lehengusinak. Auto barrutik ikusi du nola galdu den neska segizioarekin batera errepidearen beste aldeko zuhaitz artean, ingurukoen arropen aldean hain desberdin, soineko zuri­beltza, marraduna, udakoa, ilea estali gabe.

Burua arinduago dauka orain, bakarrik doa berriro, ez da hainbeste denbora ere faltako Goizuetarako. Errepide ertzeko zuhaitzak saretzen hasi dira, lantzean behin etxe bakanen bat ikusi ahal izan du han­hemen, bidetik urrun samar oraindik. Euri tantak ere urritzen hasi dira, iruditzen zaio aurreko kristalak ez duela hainbeste sufritzen. Ematen du mendiak atzean utzi dituela, pendizean ez dago orain gorabehera handirik. Pertsonak bizitzeko leku

atseginagoa da hau, laster hasiko da etxe multzoak ikusten, herri txikiren bat beharbada, auzoren bat.

Uste baino denbora gehiago behar izan du, baina konturatu da asmatu egin duela: errepidea nabarmen zabaldu da halako batean, apenas agertzen da zuhaitzik inon eta etxeak maizago ikusten ditu. Etxe batzuk, etxe multzo batzuk, ezagun egin zaizkio; hori iruditu zaio guztiz logikatik kanpo, sekula ez baita Goizuetan egon, Goizueta inguruetan. Ezagun sentsazio hori, gainera, desagertu beharrean, areagotu egin zaio aurrera egin ahala. Laster ez dauka inongo zalantzarik: Larrabetzu pasatu du, Loiuko aireportu parean dago, baina eskuman uzten ari da, ez ezkerrean; horrek esan nahi du etxera itzultzen ari dela, ez dela han Goizuetarik, saiorik, mendirik, basorik. Etsia hartu du, ulertu du alferrik izan dela ahalegin guztia.

Atertu egin du, hiru­lau tanta baino ez datoz kristalean behera, minutu batean desagertu direnak. Errepidea bera ere nahiko lehor dagoela ematen du, mundu zati honetan euririk egin izan ez balu bezala. Zazpi minutuan heldu da herri­ sarrerara eta etxe ondo­ondoan aparkatu du autoa, ataritik bost metrora. Etxeko eskailerak igota, ate aurrean, eskertu du inor ez egotea bertan. Giltza emanda dago.

Logelara joan da zuzen eta soineko zuri­beltza kendu du mugimendu motel batez, soineko marraduna, udakoa, goitik behera bustita dagoena; ohartu da pisua daukala. Aulki baten gainean jarri du sikatzen. Bularretakoa lurrean utzi eta ohera sartu da emeki, ordu honetan hartu beharko lukeen pilula hartu gabe. •

Segidilla

MARTIN ETXEBERRIA GARRO

XABIER ETXEBERRIA GARRO

Ibonek ezin ditu bertsolariak jasan. Ikastolan zebilenean euskara irakaslea saiatu zen bertsolaritza zein dibertigarria den azaltzen, baina ez du inoiz ikusi non daukan grazia errimekin eta silaba kopuruarekin borrokan aritu beharrak. Are gutxiago euskararentzat edo euskal kulturarentzat zein garrantzi izan lezakeen horrek. Ez da ezer landua, ez dago ganoraz pentsatua. Momentuan inprobisatzen dute eta! Kantatzerakoan ondo intonatzen ere ez dakite gehienek, mesedez.

Han daude hala ere, Guggeheim bezalako kulturaren tenplu

garrantzitsu batean, erakusketa berri baten inaugurazioan parte hartzen, aurresku dantzariaren ondoren eta gastro­luncharen aurretik. Sorbaldak altxatu ditu ia oharkabean. Pasako den moda bat dela bertsolaritzarena egin du berekiko Ibonek, jaken sorbaldako altuak, beganismoa edo piña zaporeko trinaranjusa bezala.

Kantari hasi direnean, sarrerako atea ireki eta plazara zigarrotxo bat erretzera irteteko aprobetxatu du aukera. Tabakoaren

Han daude hala ere, Guggeheim

bezalako kulturaren tenplu garrantzitsu

batean, erakusketa berri baten

inaugurazioan parte hartzen, aurresku

dantzariaren ondoren eta gastroluncharen aurretik. Sorbaldak altxatu

ditu ia oharkabean. Pasako den moda

bat dela bertsolaritzarena egin du

berekiko Ibonek, jaken sorbaldako

altuak, beganismoa edo piña zaporeko

trinaranjusa bezala.

aurkako lege madarikatua, lanean erretzea eragotzi eta bizitza ezinezkoa egiten diona. Ibonek zigarroa piztu eta grinaz eman dio lehen kalada, kea xurgatuz, minutu bat ur azpian egon ondoren oxigenoa arnasten duenaren moduan. Begiak itxi ditu. Lepondoa laztandu du. Milioiduna denean, erabaki du, Churchillek baino puru gehiago erreko ditu eta inor ez da ausartuko itzaltzeko eskatzera.

Zigarroari beste kalada bat eman dio. Honakoan, hegan egiten utzi dio keari, haizearekin igotzen. Bada denbora hortaz pentsatzen ari dela. Ez itsuentzako kupoiak ez eta loteriak. Ez du bere etorkizuna bezain gauza garrantzitsua zortearen eskuetan utziko. Ez soilik behintzat. Zorte kolpeak ondo prestatuta harrapatu behar baitzaitu, bestela ez dago zereginik. Horretan, konturatu da ustekabean Ibon, bertsolariek arrazoia dute: bukaera pentsatuta hasi behar da inprobisatzen.

Gauzak aurrez ondo prestatu eta unea iristean aukera egokiarekin asmatu, hori da egin behar dena. Esaten errazagoa egiten baino, noski, baina azken batean, gogoratu dio bere buruari, Guggenheim museoan lapurtzea hain erraza balitz, edonork egingo luke egunero.

Berak, museoko segurtasun langile gisa, abantaila dauka. Sarbidea du informaziora. Ez guztira, noski, baina bai ezinbesteko datu askotara: guardia­ txandak, bigarren mailako gakoak, larrialdi­prozedurak... Eta beste kontu bat ere badago, itxuraz azalekoa, baina bere helburua lortzeko aurrekoak bezain garrantzitsua dena: ondo ezagutzen du bertan lan egiten duen jendea. Zein lankidek hartzen duen lo goizeko ordubietatik aurrera, nork dituen inkontinentzia arazoak eta guardia erdia komunean pasatzen duen, mantentze­lanetako zein arduradunek uzten duen ordenagailua piztuta eta pasahitzarekin...

Dagoeneko, eraikinaren plano zehatza inprimatu ahal izan du, solairu bakoitzaren zehaztapen tekniko guztiekin. Gau osoak ematen ditu aireztapen bideen, segurtasun kameren eta lurpeko bilte­

Ez itsuentzako kupoiak ez eta loteriak.

Ez du bere etorkizuna bezain gauza

garrantzitsua zortearen eskuetan

utziko. Ez soilik behintzat. Zorte kolpeak ondo prestatuta harrapatu behar

baitzaitu, bestela ez dago zereginik.

Horretan, konturatu da ustekabean

Ibon, bertsolariek arrazoia dute: bukaera pentsatuta hasi behar da inprobisatzen.

gien xehetasun guztiak aztertzen. Kalkuluak egiten. Distantziak neurtzen. Planeatzen.

Edozein modutan, koadro txiki batekin nahikoa lukeela esaten dio bere buruari. Itsusi bat, modernoa, inork faltan botako ez duena, eta ikerketa gehiegirik ere eragingo ez duena. Baina, merkatu beltzean behin saltzen duenean, mendi aldean etxalde eder bat erosteko aski emango diona. Palentzian esate baterako, zergatik ez, bere gurasoen herritik gertu. Bizitzeko gutxiago behar da han. Bertako enpresa batean inbertitu lezake agian edo, onenean, baita mahasti on bat sortu ere. Bai. Milioiduna denean, errepikatu dio bere buruari, egunero erreserbako ardoa edango du eta Churchillek baino puru gehiago erreko ditu.

Ahots distortsionatu batek, ordea, Iboni zigarroa amaitzea eragotzi dio. Are gehiago Sir Winstoni konpetentzia egiten hastea. Saileko burua, walkietik deika. –Bai, esadazu. Isilik entzun du une batez. –Ados, berehala joango naiz.

Transmisorea itzali eta poliki ­ poliki plazaren beste aldera zuzendu da Ibon. Oinezkoei huskeriak saltzen dizkien marokoar gaztearengana. Kokotsa hazkatu du Ibonek. Ondo zakilmokoak

dira nagusiak. Ezin dute eraman koitadu hauek euren itzalpean lau sos ateratzea ere. Emigrante horiek museoaren inguruko irudia kaltetzen dutela iritzi diote. Hasperen egin du, baina gerrikoan daraman porra oratu du. Milioiduna denean, erabaki du, izango da justuagoa pobreekin.

Halidek ez du ikusi Ibon hurbiltzen. Horren ordez, bere gatibua jakin­minez aztertu du. Txikia da. Gaztea, oraindik. Azalaren leuntasun hori, bere gerri mehea. Ederra da. Besoak gora eta behera amorruz mugitzen ditu ihes egiten ahaleginduz. Alferrik. Halidek ondo oratua du. Ez estuegi, ez eta bigunegi ere. Atzetik, sabelaldearen azpitik, aitonak aspaldi irakatsi zion gisan. Ziztadarik jaso nahi ez bada erle bat oratu behar den moduan.

Bazen denbora Halidek ez zuela erlerik ikusi. Eta are gehiago ez zela aitonaz oroitzen, haren ahots erlastuaz, eta ibai­harrien gisako haren aholku biribilez. Inoiz hartaz pentsatzen jarriz gero, oroitzapen horiek bere herrixka eta Zaouia Ahansal haran osoa inguratzen duten Atlas mendilerroaren tontor elurtuak igaro ezinik geratu zirela pentsatuko luke. Edo Tangerrera oinez eginiko bide luzean galdu zirela bazterren batean. Ez zutela Melillara sartzeko hesiaren gainetik salto egiten asmatu. Eta, edozein modutan, Afrika Europatik bereizten duen itsasarte izoztuan ito zirela behin betiko.

Horregatik, ia sinetsi ezinik begiratzen dio Halidek fularrez beteta duen mahaitxo tolesgarrian pausatu eta orain hatz artean duen erleari. “Oker zaude”, esaten dio ezpainik mugitu gabe.

Bazen denbora Halidek ez zuela erlerik ikusi. Eta are gehiago ez zela aitonaz oroitzen, haren ahots erlastuaz, eta ibaiharrien gisako haren aholku biribilez.

“Hauek ez dira loreak, turistentzako koloretako bufandak baizik”. “Nahastu egin zara”, errepikatzen dio, “begiratu ondo, ez zaude Tarbouk mendiaren magalean. Hau Bilbo da. Erreparatu iezaiozu ibaiaren distirari, astiro­astiro itsasora irristatuz. Jendearen aurpegi grisari. Plazaren beste aldetik zelatatzen gaituen metalezko museoari. Konturatzen? Bilbo da hau. Nahastu egin zara”.

Hasperen egin du. Libre duen eskua burura eraman du, ilea lisatzen saiatuz. Oroitzapenak, aldiz, irauli egin zaizkio ustekabean. Artelatz eta adobe usainak ekarriz gogora, bizitza idealizatu baten oihartzunak, beste norbaitenak balira bezain ederrak eta arrotzak. Begiak itxi ditu. Almendra biltzeko garaia izango dela honezkero pentsatu du. Olibak eramanak izango dituztela dolarera. Eta azken pentsamendu hori da arreta erabat galarazi eta hatzak bereiztera eraman duena.

Begiak kliskatu ditu Halidek, Bilbora itzuliz, eta alferrik saiatu da erlearen hegaldia jarraitzen. Baina, erdi­irribarre baten antzerako keinu bitxi batekin, etxera bidea hartuko zuela pentsatu du, hegoalderantz, Zaouia Ahansal haraneko mendi magaletara.

Lorez osatutako txakurkume erraldoirantz abiatu da erlea ordea, Josebaren buru gainetik hegan eginez. Hartaz ohartu gabe lurpeko aparkalekura abiatu da Joseba, hainbeste jira eta bira ematearen ondorioz aparkaleku­ txartela erditik tolestua duela. Errua Internetena da, egin du berekiko, dioena sinesten saiatuz. Sare hori, armiarma sare maltzur hori, non bere moduko koitaduak eulien pare amiltzen diren. Irristada txikiena egin eta bertara erortzeko amarruz josia dago.

Nagusiari horixe bera azaltzen saiatu da hain zuzen ere. Akats bat izan dela, nahasketa bat. Benetan. Segurtasun sarrailen eta ateen sektorean dugun lehiakideari buruz (TERA) informazioa bilatzen nuen. Baina mekanografia huts bategatik (kasualitate madarikatua, patu puta) T sakatu nuen R ordez (jainkoa, zergatik jartzen dituzte elkarren ondoan hizki horiek teklatuan?) eta hor hasi zen dena. Sarrailen salmentarako atari industrial bat

(www.tera.com) aurkitzeko ustetan eman nion enter­i, eta horren ordez, mezu likitsez eta paparra agerian zuten emakumeen irudiz josia zegoen orri batekin egin nuen topo (www.teta.com). Zin egiten dut, nagusi jauna. Nahasketa izan zen.

Josebak bere nagusiari ez dio kontatu noski, eta ez da azaltzen saiatu ere egin, zenbat denbora igaro den hitztripu hark pornografia orriraino eraman zuenetik. Ezta zenbat aldiz bisitatu duen harrezkeroztik (patxadaz, sakon). Kafe makinaren eta komunera bisitaren ostetik, goizeroko errutina bihurtzeraino: norbait ote datorren ziurtatzeko zeharkako begirada (bizkarra estaltzen dion herdoildutako armairu bedeinkatua), Internetera sartzeko klik bat eta bost/hamar minutu inguru begiak gozatzeko. Ezer txarrik ez duen ohitura eta lasaitu egiten duena.

Hainbeste, non gaur ez den ohartu bere nagusia poliki­poliki hurbildu eta bere mahaiaren ondoan jarri zaion arte, txosten bat eskuetan eta begiak zabal­ zabalik bere pantailaren irudietan.

“Jainko maitea, Jainko maitea. Bihar honi buruz hitz egingo dugu”, esan dio nagusiak zorrotz. Josebak listua irentsi du haren begirada gogorraz eta mahai gainera txostena botatzean atera duen zarataz gogoratzean. Ziur dago kaleratu egingo dutela.

Ia oharkabean iritsi da aparkalekuaren oinezkoentzako sarrerara. Barandari oratu eta eskaileretan behera abiatu da, infernuetara jaisten ari denaren aurpegiarekin.

Lehenengo solairuan, urez betetako ontzi bat nekez garraiatzen ari den garbitzaile batekin gurutzatu da. Eskaileren angeluak eta uniformearen lepo zabalak kolkoaren ikuspegi bikaina eskaintzen diote, baina Josebak kopeta zimurtu du eta zoru fregatu berrira begiratzen saiatu da. Poliki­poliki ibiliz, irristatzeko beldur balitz bezala.

Begok eskailerak igo ditu, harrituta. Bere ondotik pasatzean titietara begiratu dio bankuko kontable itxura zuen gizonak.

Aspaldi luzean ez zaio horrelakorik gertatu. Bere senarrak, ka­

mioi­gidari autonomo gisa lan egiten du Arrasatetik Frankfurtera makina­erreminten osagaiak garraiatuz. Beti presaka, beti larri. Etxean denetan, ohean nahiago izaten du gehienetan burkoa estutu emaztearen gerria baino. Edonola ere, hausnartu du Begok, bat edo bestea egin beti modu berean bukatzen du: bost minuturako ahituta eta zurrungan.

Eta hori Bego oraindik planta onekoa dagoela. Berrogeita hamar urte besterik ez ditu eta lan egitearen ondorioz sasoian mantentzen da. Eskaileretan gora eta behera egunero ibiltzeak, zalantzarik gabe, aerobikeko hamar saiok baino hobeto gogortzen dizute ipurdia.

Horixe erantzuten dio Anderri, bere seme bakarrari, haren lagun guztiak joaten diren gimnasioan izena emateko dirua eskatzen dionean nerabezaroko lotsagabekeriaz. Begok keinua gogortu du Guggenheim plazako diseinuzko estolda­ zuloan kuboa hustutzen duen bitartean. Zenbat ziurtasun gabezia eta gehiegizko ergelkeria eragiten duen tontoleszentziak. Eta zenbateko egia den gutxiena duenak eskatzen duela gutxien. Berak, adibidez. Aita ezagutu ez (tuberkulosiak jota hil zen, oso gazte), baina ama lau seme­alabak aurrera ateratzeko lana beltz egiten ikusi zuen. Eta konturatzerako, familiako ekonomian bere alea jartzeko hainbeste gustatzen zitzaizkion ikasketak utzi eta hamalau urte mukizurekin textilean lanean hasi behar izan zuen berak ere.

Josebak bere nagusiari ez dio kontatu noski, eta ez da azaltzen saiatu ere egin, zenbat denbora igaro den hitztripu hark pornografia orriraino eraman zuenetik. Ezta zenbat aldiz bisitatu duen harrezgeroztik (patxadaz, sakon).

Irakurri ostean, Bego geldi-geldi geratu da, zutik, egunerokoa eskuetan. Zein aldetara erori ez dakien ebakitako

zuhaitza bezala. Malko bat isuri du.

Malko batzuk. Mahai gainean boligrafoa

bilatu eta egunerokoaren orrien gainean

PUTAKUMEA idatzi du hizki larriz. Beti gogorra dena, baina batez ere zure semeari esaten badiozu.

Ez da gelditu harrezkeroztik. Ez senarraren kamioiaren irabaziek, ez eta bere garbitzaile soldatak ere ez baitute luxu askotarako ematen. Bizimodua oso garesti dago.

Horregatik ematen dio min Anderrenak. Ez hainbeste bere bizio ergelek (tabakoa, motoa, astebururo diskoteketara joan beharra), ezta auzo pobreko pijoaren zaletasun horiek ere (punta­puntako mugikorra, markako arropa, gimnasioa). Ez. Bere mespretxuak mintzen du gehien.

Begok kopetako izerdia alkandoraren mahukarekin lehortu du. Ohartua zegoen kalean ikaskideekin batera topatzen zuenean egiten zituen keinuez. Nola egiten zioten barre (erdi ezkutuka, erdi nabarmen). Bazekien hori, hortaz gehiegi ez pentsatu arren. Baina min sobredosia eragin diona, atsekabemetroa leherrarazi duena egunerokoarena izan da. Paper on eta azal gogorreko eguneroko hori, ederki ordainduta Gabonetan oparitu ziona.

Ez da bere asmoa izan zokomiran aritzea. Baina ohe gainean utzi duenez, zabal­ zabalik, aurkitzea nahi balu bezala... Ez da tentazioari eusteko gai izan, eta lanera etorri aurretik irakurri egin du. Hain zuzen ere, beregatik hainbeste lan egiten duen eta

hainbeste sufritzen duen seme maiteak berataz pentsatzen duena irakurri du: nazka ematen dio. Ezin du eraman bere lixiba usaina, ez bere esku ajatuak ez eta bere baserritar tankera ere. Gero eta gutxiago jasaten du olio litroa superrean nola igo den kontatzen entzutea, eta, are gutxiago, hitzak asmatzeko omen duen ohitura ergela. Gorroto du bere lagunek elkarrekin ikustea. Amak lotsarazi egiten du.

Irakurri ostean, Bego geldi­geldi geratu da, zutik, egunerokoa eskuetan. Zein aldetara erori ez dakien ebakitako zuhaitza bezala. Malko bat isuri du. Malko batzuk. Eta gero, mahai gainean boligrafoa bilatu eta egunerokoaren orrien gainean PUTAKUMEA idatzi du hizki larriz. Beti gogorra dena, baina batez ere zure semeari esaten badiozu.

Orain, ordea, hobeto sentitzen da. Pauso sendoagoz dabil. Arinago, eskuan kubo hutsarekin. Plaza karratua zeharkatu eta museora zuzendu da, bertan hiru orduko lana geratzen zaio. Kuboa garbiketa­orgatxoaren behealdean utzi du, denetik sartzen da han. Atearen isladan bere irudiari erreparatu dio gero. Oso zurbil dagoela erabaki du. Ondo etorriko litzaizkiokeela opor batzuk hondartzan (Benidormen edota, zergatik ez, Kanarietan) senarrarekin, mutikoaren unibertsitaterako gordeta zuten dirua erabiliz.

Bego garbiketa orgatxoarekin Guggenheimera sartu den une berean, Josebak autoa aparkalekutik atera du. Makinara iritsi eta leihoa jaitsi du. Txartel zimurtua nekez sartu du zirrikitutik. Hesia nola igotzen den begira geratu da. Buruari alde batera eta bestera eragin dio. Gaixo dago. Azeleragailua zapaldu eta aurrera egin du, leihoa igotzeaz gogoratu gabe.

Akats larria. Leiho horretxetatik sartu baita erlea. Joseba oihuka hasi da. Gorroto ditu. Haurra zenez geroztik ikara gorria sortzen diote erleek. Eskuarekin uxatzen saiatu da, bolanteaz ahaztuta. Baina efektua kontrakoa izan da. Bere burua defendatzeko erleak eraso egin eta eskuineko besoan eztena sartu dio Josebari. Garesti saldu du erremateko mazoa.

Josebaren min ­ oihua izu ­ garraisi bilakatu da burua altxatu duenean. Autoa, plaza kontrolik gabe zeharkatuz, zuzen­ zuzenean turistentzako salmenta postu txiki baten aurka doa. Saltzailea eta polizia bat eztabaidan ari dira eta ez dute etortzen sumatu ere egin. Indar guztiz zapaldu du balazta Josebak, baina beranduegi da. Mahaia azpiratu eta farola baten aurka jo du bete­betean.

Talkaren danbatekoa, izu oihuak, jendearen zalapartak entzun ditu Halidek. Baina dena ahopean bezala, mutututa. Urrutitik baletor bezala hautematen du zarata hura guztia. Bat­ batean, lurrean etzanda dagoelako izango da. Ikusmena lainotzen ari zaio, soinuak oihartzun bihurtzen. Hala ere, museoko segurata desatsegina entzutea iruditu zaio, oihu egiten, bere gainean makurturik.

Laguntza eskatu du Ibonek, bidali anbulantzia bat, berehala. Eskua kopetara eraman du. Non ostiatik atera da kotxe puta hori? Lepoa okertu du une batez barrura begiratzeko. Gidariaren aurpegiari erreparatuta drogatuta dagoela ematen du, edo agian berezkoa izango du ergel itxura hori, auskalo, airbagari esker bizirik dago edozein moduz. Lurrean etzanda geratu den gazte marokoarrak ez dauka hain itxura onik. Odol putzua handitzen ari da bere inguruan. Kauenlaputa. Bizitza ez da justua.

Anbulantziaren arrastorik ez oraindik. Guggenheimeko atera begiratu du Ibonek, jende taldetxoa dator handik jakin­min morbosoak erakarrita. Bisitariak, bertsolariak, baita bere auzokoa den Bego garbitzailea ere. Bitan pentsatu gabe korrika harantz abiatu da Ibon.

Bego ez da Ibonen aurpegi zurbilaz ohartu ere egin. Lurrean etzanda dagoen muitl gaztea ikusi duenean bihotzak jauzi egin dio. Ezin du begirada handik aldendu. Ibon bere ondotik korrika igaro da, laguntza eske doa barrura ziur aski nahiz eta istripu horrek kaos une bat eragin duen museoan bertan ere. Begok plazan aurrera oinez jarraitu du bitartean, begiak odol putzuan iltzatuta.

Aretoaren angelu itsu batean zintzilikatu duten margolan txiki bat hartu eta zakarrentzako plastikozko zorro batean

sartu du di-da batean. Ingurura begiratu du: ez dago inor. Batzuetan, pentsatu du Ibonek, ez da burua estutu beharrik, gauzek berez errimatzen dute.

Bertaratu den arte, ez du arnasa hartu. Orduan konturatu baita lurrean etzanda dagoen mutikoa ez dela bere Ander, beste koitadu baten semea baizik. Ene. Mutil gaixoak ez du Anderren antzik egia esan, pentsatu du Begok bat­batean harrituta, zergatik bururatu zait ideia txoro hori?

Belaunikatu eta eskua hartu dio dena dela. Jainkoa, ze gaztea den. Eskua heldu dionean begiak beregana zuzendu ditu, ikaratuta bezala apur bat. Lasai, dena ondo irtengo da, esan nahi izan dio Begok baina ez zaio hitzik atera, negarrez ari da jada. Horrela iraun dute une luze batez, bat negarrez bestea inora begira. Ez du presaka datorren anbulantziaren sirena entzun ere egin.

Sirena aditu duenean, seinale bat dela ulertu du Ibonek. Ez du galtzeko astirik. Ezohiko kaos unea antzeman du Guggenheimeko sarreran. Erakusketaren inauguraziorako azaldu diren agintari eta politikariak atean daude plazara begira. Bertara joan ala ez zalantzan bezala. Haien aurpegiak interesen aritmetikarekin zimurtzen ikusi ditu: komeni da jendeak gu istripu horren ondoan ikustea ala ez.

Bertsolari batengana hurbildu da Ibon. Hobe duzue hemen geldirik geratu, esan dio Ibonek, emigrante bat da zauritu dena, ez du axola. Bertsolariak kopeta zimurtu du eta, Aita Santua baino

serioago plazara abiatu da pauso bizkorrez. Haren atzetik joan dira agintari eta politikari guztiak ere, segurtasuneko langile guztiekin lagunduta.

Ibonek irribarre egin du baina, lotan geratu gabe, galeriara zuzendu da. Aretoaren angelu itsu batean zintzilikatu duten margolan txiki bat hartu eta zakarrentzako plastikozko zorro batean sartu du di­da batean. Ingurura begiratu du: ez dago inor. Batzuetan, pentsatu du Ibonek, ez dago burua estutu beharrik, gauzek berez errimatzen dute.

Sorbalda errime estutzen dion esku bat sentitu duenean, nekez jiratu du lepoa Begok. Ez daki zenbat denbora daraman han lurrean makurtuta, pixkanaka ahitzen ari den mutiko gazte haren alboan. Museo barruan zeuden gonbidatu eta pertsonaia ezagun ugari gehienak bere inguruan geratu dira. Bertsolarietako bat bere ondoan egon da une batez, benetan hunkitua zirudien.

Hura izango zela eskua sorbaldan pausatu diona uste izan du Begok, baina ez, Ibon da, larritu aurpegiarekin. Hau hemen uzten dizut esan dio, garbiketa orgatxoaren behealdean fardel bat ezkutatuz. Lurretik altxatzen lagundu dio. Anbulantzia iritsi da Bego, esan dio, uztazu, joan egin behar dugu hemendik.

Halidek harrituta begiratu dio eskua askatu dion emakumeari. Ez du ezagutzen, baina ez du joatea nahi. Geratu hemen, oihukatu nahiko luke, ez utzi bakarrik. Nahiz eta ez duen ondo ikusten jada, dena lausotua datorkio, eguna ehun izara ikusezinek estali balute bezala.

Bat­batean min zorrotza sentitu du saihetsean, arnasa eragotzi diona. Segundo gutxian airez husten ari dela iruditu zaio. Edo alderantziz, zuzendu dio bere buruari. Orain globo bat bezalakoa dela dirudi. Airean hegan dabilena. Irribarre egin du. Izan ere, azken pentsamenduarekin, erle bihurtu dela imajinatu du, eta etxera abiatu dela, beti hegoalderantz, Marokoko Atlaseko Zaouia­ Ahansal haraneko almendraz beteriko mendi hegaletara. •

Etxe hustua

JULEN GABIRIA

Amama baserrian jaio zen, eta hil, ia mende bat geroago, ozta­ozta 60 metro dituen pisu hartan. Berdin gurasoak: baserrian jaio eta pisu hartantxe hil. Gu, bi anaiok, ez: ospitalean jaio, eta oraindik ez gara hil; baina, horretarako unea heltzen denean ere, argi dagoena da ez garela han hilko.

Gurasorik gabe geratu eta hiru urte igaro arte, ez ginen ausartu planteatzera erabakirik zentzuzkoena etxea merke saltzea izango zela. Ez soilik saltzea: merke saltzea. Hiru urte, pentsatuz nola moldatuko ginen etxea bion artean banatzeko, onartu genuen arte hura alferrikako sama bat zela, eta bestela ere bagenuela nahikoa geure kontuekin: bakoitzak bere pisua izateaz gain, anaiak apartamentu bat dauka Kantabriako kostaldean; eta nik autokarabana bat, estalpean gorde beharrekoa: 100 eurotik gora hilean, soil­soilik euriak jan ez dezan. Hasi zaitez banatzen inork nahi eta behar ez duen etxe bat.

Alokatzeko aukera ere bazegoen, baina, fabrika handia itxi zutenetik, eta baziren urte batzuk, herriak ez zeukan aparteko mugimendurik: langile jendea siderurgiarako aukera hobeak eskaintzen zituzten beste probintzia batzuetara desplazatu zen. Eta fabrikaren beharrizanak asetzen zituzten tailer txikiagoek ere, edo pertsiana jaitsi, edo, iraun bazuten, ez zuten behargin gehiagoren premiarik izan. Denean igarri zen: lau ile­apaindegi izatetik, bakarra izatera pasatu zen herria; eta gauza bera negozio guztiekin: bankuen sukurtsalak, supermerkatuak, optikak, apustu­etxeak, bazar txinatarrak, kontzesionarioak, aseguru­bulegoak eta, tira: dena berdin. Harrigarria bada ere, tabernekin ere gertatu zen, eta horrek, bereziki horrek, alarma guztiak piztu zituen: tabernen kopurua hain modu nabarmenean amiltzen bada, ez da pisu bat alokairuan jartzeko unea. Behintzat herri polita balitz, baina ezta hori ere: fabrikaren inguruan eraikitako langile­etxeen multzo bat besterik ez da, izaerarik gabea, errepide baten alboan, eta, udaletxea ere baduen arren, herri handiagoren bateko auzo pobrea izateko itxura osoa duena. Merke saldu beharra zegoen, oso merke, akaso merkeegi.

Hainbeste jaitsi genuen prezioa, dei bat ere jaso bainuen handik bizpahiru egunera; ezer ez serioa, espekulatzaileren bat ziurrenik: oraindik ere garesti iruditu, eta ea ez genuen merkeago jarriko. Putrekeria leporatuta, irain bat bota eta zakar eskegi nion, bai eta gero damutu ere egindakoaz: merezi zuen zakarkeria hura, eta agian egia zen putre ustel bat zela, baina gizabidez jokatzen saiatzen naiz beti, eta, batez ere, tipoak nire telefonoa zeukan. Pentsatu nuen atzera ere deitzea barkamena eskatzeko, etxearen kontuarekin urduri nengoela argudiatuz edo. Baina orduan, seguruenera, bera izango zen astakeriaren bat botako zidana, arrazoiz gainera, eta horretan geratu zen bakeak egiteko izan nuen bulkadatxoa.

Edonola ere, dei hura jasotzean konturatu ginen etxea hustu beharko genuela holakoren batean, horrek dezenteko endredoa ekarriko bazigun ere: atzera eta aurrera ibili beharra dozenaka aldiz, batzuetan furgonetak ere alokatuta, garbigunera hamaika bidaia eginda eta bigarren eskuko salmentarako plataforma birtualetan mila traste eskainita.

Anaiak eta biok gutxi kointziditu genuen pisua husteko lanetan, zeren, bakoitzak geure ordutegia eta bizimodua genuenez, txandaka joaten baikinen gurasoenera. Eta bitxia egiten zitzaidan etxera sartu eta konturatzea aurreko egunean han egondako zerbait jada ez zegoela. Baina konturatu diot, ez objektu konkretu hura zein zen gogoratzen nuelako, baizik eta orain, haren ordez, inoiz ikusi gabeko hutsune bat aurkitzen nuelako. Jendearekin ere gertatzen zait maiz: norbait nire eszenatik desagertzen denean (adibidez, paseoan joan, eta beti toki berean agurtzen nuen agurea hil egin delako), memorian iltzatuta geratzen zaidana ez da desagertu den pertsona horren aurpegia edo ahots­ tonua, baizik eta toki zehatz horretan zerbait falta dela. Eta ez da nire ezaugarri guztietatik gehien gustatzen zaidana, hori ere esan behar dut: nahiago nuke lotura handiagoa sentituko banu gauza edo pertsonekiko, baina beharbada berandu da zimendu horiek aldatzen hasteko.

Erabaki nuen botatako objektu esanguratsuen zerrenda egingo nuela

koaderno batean; hartara, gurasoen

etxetik desagertu arren, nire iraganerako

esteka izaten segi zezaten nola edo hala.

Ados jarri izan bagina bezala, gurasoen logela izan zen hustu genuen aurreneko estantzia. Pisu hartan bizi ginenean, kontzienteki ez bazen ere, sekula ez genuen logela hura zapaltzen, akaso bagenekielako lau pareta haien artean egin gintuztela; baina orain, kikilduta sentitu beharrean, alderantziz izan zen: hain zitzaizkigun arrotzak hango arropak, izarak, paper zaharrak eta abarrak, ez zitzaigula batere kostatu dena zaborretara botatzea. Ohea ere, gure genesiaren lekuko izan zena, pena handirik gabe eman genien Emausekoei, beste norbaitek erabil zezan demografiaren mesedetan.

Jantokia, sukaldea, komuna; gela horiek ere errazak ziren: altzari funtzionalak, orain inork hartuko ez lituzkeenak, batzuk sitsak jandakoak ere, dena fuera birritan pentsatu gabe.

Egongelak mami gehixeago zuen, besterik ez bazen ere gaztetan ordu dezente igaro nituelako hango sofan etzanda, eta, beraz, toki hark lotura handiagoa zuelako nire bizipenekin. Liburuak (entziklopediak eta abar, gaur egungo ikuspegitik erabat alferrikakoak), Muranoko figuratxoak (denak imitazioak), 90etako VHSak…; hormetako koadroek ere ez zuten inongo baliorik, ezta sentimentalik ere, haietako batzuk nik egindakoak ziren arren. Amorrua eman zidan, hori bai, nik gaztetan pintatutako paisaia bat eskuetan hartzeak: ia 40 urte ziren koadro hura egin nuenetik, artean hamar bat urte nituela, eta ordura arte sekula

konturatu ez, bere baldartxoan, margolan hark nolako tonalita­

te­paleta zabala zeukan, nolako kontrasteak belardietako berde batetik bestera, eta harkaitzetako urdinetatik grisetara; finean, konturatu ez nolako sentsibilitatea neukan umetan artearekiko, eta nola geratu zen hori guztia ezerezean, inor ez zelako ohartu edo inork ez ziolako baliorik eman. Eta, bestetik, amorrua eman zidana ez zen izan nik koadroaren oroitzapenik ez izatea, ezpada hamar urterekin zer egiten nuen ere ez gogoratzea: pinturako eskoletara joaten nintzela, bai, baina koadroa eskuetan hartu behar izan nuen horretaz akordatu ahal izateko. Bizialdi osoa eman izan dut egunean­egunean bizi nahi izatearekin tematuta, hainbesteko irmotasunez ezen tarteka iragana gogoratu behar dela ere erabat ahaztu baitut. Amorratu egiten nau pentsamendu horrek, eta amorratzen ninduen ez jakiteak zer egin traste horiekin, zeren, esan dudan bezala, koadroek balio artistikorik ez, baina sentimentalik ere apenas baitzuten, ariketa tekniko hutsak zirelako, nik inoiz ikusi gabeko paisaien irudiak. Azkenean dena bota nuen, jabetu nintzenean koadroen (eta aurkituko nituen gainerako trasteen) benetako balioa ez zela ekonomikoa, ez sentimentala, ez etnografikoa, ez inolakoa, eta gehiago zirela haurtzarora (erabat ahaztuta neukan haurtzarora) eramaten ninduten esteka moduko batzuk, klik egin eta soilik neureak ziren tokietara garraiatzen nindutenak. Arazoa zen, eta horrek kezkatzen ninduen gehien, zer gertatuko ote zen nik traste haiek

Neuk irratitik zuzenean grabatutako bertso-saio zaharrak (oso zaharrak)

zeuden nahi beste, hainbat zinta elkarren

gainean, eta, martxan jarri ez nituen

arren, gogoratu nuen Nikolas Aldairen

ahotsa han barruan, noiz eta non

egindako bertso-saioak ziren azalduz.

zabor­poltsan sartu ondoren: esteka haiek desagertuta, ez ote zen desagertuko nire iragan osoa ere.

Halaxe, holako pentsamenduetan galduta, bota nituen egongelako traste guztiak, eta akaso penarik handiena eman zidan likoreak gordetzeko armairutxo batek, zergatik eta, hain zuzen ere, egongela guztitik huraxe zelako gutxien gogoratzen nuen atala, nahiz eta umetan harexek ematen zidan tentaziorik handiena, giltza zuelako eta banekielako barruan nagusien gauzak zeudela. Armairutxo haren atea beherantz irekitzen zen, halako moduz non mahaitxo baten forma hartzen zuen, han zerbitzatzeko bateko zein besteko hordigarriak, beti edalontzi txiki tindatuetan. Baina hango guztia ere zaborretako poltsetan hustu nuen, oraindik ere botilaz beteta baitzegoen, eta egongela osoa okupatzen zuen armairu erraldoia ere hasi nintzen apurka­apurka desmuntatzen. Erabaki nuen botatako objektu esanguratsuen zerrenda egingo nuela koaderno batean; hartara, gurasoen etxetik desagertu arren, nire iraganerako esteka izaten segi zezaten nola edo hala.

Pisura bueltatu nintzen hurrengo aldian, ikusi nuen anaiak amaitu zuela egongelako armairua desmuntatzen, eta pieza guztiak atera zituela. Ia konturatu gabe, hustua genuen etxe erdia, eta, nonbaitetik jarraitu behar nuenez, nire logela izandakora sartu nintzen. Hura zen, etxea husten hasi ginenetik, nire logela zapaltzen nuen lehen aldia.

Deigarria zen urte haietan guztietan gurasoek ezertxo ere ez ukitu izana, ez anaiaren logelan ez nirean. Aprobetxatu ahal izan zuten, zer dakit nik, bietako batean estudio bat atontzeko adibidez, edo gimnasio txiki bat. Amak, esate baterako, oso nagusia izan arte puntua egiten zuen arratsaldero, arropak konpontzen zituen, bazekien josteko makina trebe erabiltzen; ez ote zitzaion bururatu anaiaren edo nire logelan joskintzarako toki txukun bat prestatzea, argi egokiarekin, aulki eroso batekin? Ez, antza. Berdin aitak: urteekin, zaletasun berezi bat garatu zuen, liburu zaharretan herriko eta inguruotako historia azken ñabarduraraino xehatzekoa,

eta, ondorioz, paperez eta oharrez beteta zeuzkan karpeta ugari. Zer hoberik, gela haietako batean bere bulegotxoa jartzea baino, daturik ziztrinenarekin obsesionatutako agure maniatiko haren purrustadak beste inork jasan ez zitzan? Ba ez: gure bi logelak berdin­berdin zeuden, XX. mende amaierako gazteei buruzko museoak balira bezala. Hantxe segitzen zuten gure posterrek. Oheak ere, bezperan han lo egin izan bagenu bezala, izarak eta mantak txukun jantzita. Institutuko idazmahaiak, anaia bakoitzak berea; eta flexoak ere beharbada oraindik pizteko moduan, 1995eko bonbillak edo lehenagokoak izango zituzten arren. Armairuetako tiraderetan, auskalo zer: begiratzeak ere hozkia ematen zuen. Esango nuke horregatik afanatu ginela hainbeste etxeko beste estantzia guztiak husten, geureei ekin aurretik. Ezin dut anaiaren ahotik ozenegi hitz egin, baina neuretik bai: ahalik eta gehien atzeratu nuen nire logelara bueltatzeko momentua, iraganarekin topo ez egitearren. Behintzat astakeriaren bat egin izan banu gaztetan, norbait akabatu, norbait umiliatu, edo neure burua zigortzeko motiboren bat banu behintzat; baina ezta hori ere: iragan arruntik izan badu inork, neu izango naiz klub horretako presidente, edo gutxienez presidenteorde. Eta, bestetik, iraganari sekula begiratu ez dion batek, nerabezaroan zer egiten zuen gogoratzen ez duen batek, nondik ekiten dio iragana husteari? Hori ez dago erantzuterik; nekien bakarra zen, edozein tiradera irekita, trumilka etorriko zitzaizkidala nire bizitza osatzen duten pieza guztiak: oroitzapen goxoren bat edo beste, ez askoz gehiago; eta horren ostean, orduan bai trumilka, aurrez aurre begiratzeak ere ikara ematen didan iragan osoa, orain naizena (eta, agian indar handiagoz, orain ez naizena) osatu duten bizipen guztiak, denak kaxoietan gordeta. Eta nork nahi du atzera begiratu, jakinda hor barruan daudela bere izaera osatzen duten baina, hala ere, gogoratzen ez dituen elementu guztiak?

Logelara sartu, eta atea itxi nuen, pisuan bakarrik nengoen arren. Apaletatik hasi nintzen: hori zen errazena. Aise bota nituen hango liburu asko, gaztetako bidaietako oroigarriak, gustuko neska batentzat tiropitxoian lortutako panpinatxo bat (nik lortutakoa, baina gero

hari ematen ausartu ez nintzena), eta fosilen bilduma bat, neukanik ere gogoratzen ez nuena. Aise samar bota nituen kasete guztiak ere, baina maketa original batzuk gorde nituen, banekielako haiekin sos batzuk aterako nituela webgune espezializatuetan. Hori bai: talde eta disko guztien izenak apuntatu nituen, gero etxean digitalki jaisteko (ez, noski, garai hartako musikaz gozatu nahi nuelako –gutxi du musika horrek gozatzekotik–, baizik eta gaztaroarekiko esteka horri eustearren).

Kaseteen artean, baztertxo batean kukututa, folklorikotzat har daitezkeenak zeuden. Ez dakit ze jende­klase biziko den orain auzo hartan, baina, ni gaztea nintzela, hura langile­auzo triste bat zen, fabrika handiaren altzoan eraikitakoa, espainiar etorkinez eta haien seme­alabez jositakoa. Gu salbuespena ginen: etxe barruan euskaraz egiten genuen, beharbada gurekin bizi zen amamarekiko errespetuz, baina, atetik kanpora, bi anaion helburu bakarra inguruarekin mimetizatzea zen, eta hizkuntza zen hori lortzeko lehen pausoa. Bigarren pausoa, musika eta janzkera. Eta horretan, musikan zehazki, aitortu behar dut pertsonalitate pixka bat izan nuela: auzoko gehienen erreferente nagusiak Leño eta Los Suaves ziren bitartean, nik hasieratik egin nuen Euskal Herriko taldeen alde, bereziki Eskorbuto eta RIPen alde, eta gero, denboran aurrera egin ahala, euskaraz kantatzen hasi ziren beste talde batzuen alde ere. Gaztaroko garai horrek, noski, zentzu askotan markatu ninduen, baina kontatzen ari naizen guztitik gehien markatu ninduena inguruarekin mimetizatu beharra sentitzearena izan zen. Gero helduz joan nintzen, gustuetan ere galbahea etorri zen, baina kameleoiarena egitea, ez gehiegi nabarmentzea, besteen iritzietara moldatzea eta, finean, neure benetako izaera mozorrotzea, hori beti egon da hor. Eta kasete haiek aurkitu behar izan nituen, ohartzeko noiz hasi nintzen besteen onarpenera tolesten: hantxe zegoen karbono­14aren datua, frogatzen zuena kanpora begira eraiki nuela nire barne­mundu osoa, harik eta, azkenean, barne­mundu haren arrastorik ere geratu ez zen arte, ni neu nire iraganaz ez akordatzeraino.

Zintak eskuetan hartu, eta pentsatzen jarri nintzen zerk erakartzen ote ninduen material hartatik. Ez zen musikagatik, ezta estetikagatik ere, hori argi dago: antigoalekoak ziren zinta guztiak –Laja eta Landakanda, Epelde eta Iturbide, Sakabi eta Egañazpi–, entzuteko zakar samarrak eta ia desatseginak ere bai, baina gauzak esateko moduetan hipnotikoak iruditzen zitzaizkidanak. Eta bertsoekin, antzera: neuk irratitik zuzenean grabatutako bertso saio zaharrak (oso zaharrak) zeuden nahi beste, hainbat zinta elkarren gainean, eta, martxan jarri ez nituen arren, gogoratu nuen Nikolas Aldairen ahotsa han barruan, noiz eta non egindako bertso saioak ziren azalduz. Ez hori bakarrik: Manuel Lasarteren kasete original bat, beste bat Imanol Lazkanorena, Orandarena, Amurizarena… non feriatu ote nituen nik haiek guztiak? Ez dut gogoan inongo dendatara joan izana haiek erostera; agian aitak ekarriko zituen, norbaitek fabrikan emanda, auskalo. Edonola ere, kaseteen azaletan jakaz eta txapelaz jantzitako gizon nagusi haiek ezin ziren urrunago egon nire estetikatik. Gauzak esateko zuten moduagatik zen, banekielako gauzak esateko beste modu bat ere bazegoela, guk etxean ere bageneukana, baserrian jaiotako amama hura gurekin bizi zelako; eta banekielako gauzak esateko beste modu hartatik nentorrela neu ere, nahiz eta nik ez nekien gauzak horrela esaten, ezta amamarekin aritzen nintzenean ere, are gutxiago anaiarekin, eta zer esanik ez kaleko jendearekin tratatzen nuenean.

Amama zen, berez, etxearen jabea: ezagutu ez nuen aitonak fabrika handian aurkitu zuen lana aspaldi urrunean, eta baserritik jaitsi ziren hara bizitzera. Gero, amona alargun geratu, haren alaba ezkondu, eta senar­emazte berriak pisutxo hartan geratu ziren bizitzen, diru apur bat bildu eta toki duinagoren batera joateko esperantzan, gero sekula gertatuko ez zena. Horrela sustraitu zen nire familia ezerez haren erdian. Bost senide 60 metroko pisutxo batean, ea nola egiten den hori. Gertatu zen, baina, amama hil zela justu bi anaiok espazio gehixeago behar genuen unean, gaztarora sartzean; eta neu izan nintzen haren logelara aldatu zena. Altzariak ere ez genituen ukitu: amamak erabilitako haiexek jaso nituen herentzian,

eta hantxe moldatu nintzen: haren ohea, haren armairua… gauza berri bakarra, idazmahai bat eskolako lanetarako, eta nire minikate musikala. Kanpotik etorritako batek ez luke jakingo bereizten gela hura mutil gazte batena zen, ala andre zahar batena.

Amama ohean hil zen, lotan, narratiboki askoz erakargarriagoak liratekeen heriotzak baztertuta. Eta ez horretarako aukerarik izan ez zuelako, ze, azken urteak burua galduta eman zituenez, ia egunero izaten baitzen kalapitaren bat harekin: berdin jar zezakeen sua martxan eta gero kozinatzea ahaztu, edo berdin irten zitekeen errepide erdira paseatzera, edo autobusa hartu nora zihoan jakin gabe, edo atea edonori ireki, edo bainerako ura irekita utzi, edo gasa emanda, edo bankutik aurrezki guztiak atera eta kaleko norbaiti eman. Edozer egin zezakeen, baina ohean eta lotan hil zen, ni gaztea nintzela.

Kaxoiak irekitzen eta barrukoa zabor­poltsetan sartzen hasi beharrean, hori baitzen logikak agintzen zuen hurrengo pausoa, logelako ohea desmuntatzen hasi nintzen. Hantxe hil zen amama, eta hantxe hasi nintzen lo egiten hura hil eta aste gutxira. Zerbaitek balio sentimentalik bazuen pisu hartan, huraxe zen niretzat baliorik handiena zuena: non hartu izan dudan atseden gaztetatik, eta non hil zen ezagutu izan dudan arbasorik zaharrena, denboran urrunen eramango nindukeena, ni nonbaitera eramateko aukerarik balu.

Nik gelako ate ertzetik ikusten nuen nola hasten zen bat-batean ispiluari erantzuten. Esaten zidan ea nik ez

nuen ikusten aurpegirik ispiluan, eta, ezetz erantzutean, haserretu egiten zen, burutik eginda zegoela pentsatuko genuelakoan.

Harekin hil ziren dagoeneko existitzen ez diren hitzak, gogoratzen ez ditudanak eta, ziurrenik, norbaiti oraintxe entzungo banizkio, astindu izugarri bat eragingo lidaketenak. Ohea desmuntatzen hasi nintzen ohe soil bat desmuntatzen duenak egingo lukeen modu berean, baina jakinda ohe bat baino askoz ere gehiago ari nintzela desmuntatzen. Paseoan topatzen nuen agure horrekin gertatzen zaidan moduan, behin ohea desagertuta, izango al nintzen amamarekin gogoratzeko kapaz, ala hutsune bat baino ez nuen ikusiko han?

Burua galduta eman zituen azken urteak, eta bere logelako ispilua izan zen horren lekuko. Ni logela hartara joan nintzenean bizitzera, ispilua horma hartantxe utzi nuen ukitu gabe, ez nuelako ahaztu nahi nola jartzen zen amama begiak zabal­zabal, gorputza tenk, atzamarrekin soinekoari helduz, ia zotin batean esanez berriz ere agertu zitzaiola aurpegi hura ispiluan, eta hizketan hasi zitzaiola berriz ere. Nik gelako ate ertzetik ikusten nuen nola hasten zen bat­batean ispiluari erantzuten. Esaten zidan ea nik ez nuen ikusten aurpegirik ispiluan, eta, ezetz erantzutean, haserretu egiten zen, burutik eginda zegoela pentsatuko genuelakoan, une hartan jabetzen baitzen hura ez zela normala: holakoetan, zentzua bueltatzen zitzaion tartetxo batez, eta konturatzen zen kontu haiek ez zirela inondik ere sinistekoak, eta, seguruenik, lotsatu ere egiten zen, berak ere argi ikusten zuelako lurra galtzen hasia zela. Auskalo zer edo nor zen agertzen zitzaion aurpegi hura: gaztetako norbait agian, edo urruneko arbasoren bat; eta batek daki zer leporatzen zion, amama hainbeste estutzeraino.

Ohea desmuntatu ostean, ispilua hormatik jaitsi nuen. Hura ez nuen zaborretara botako, saldu ere ez: beste ezerk baino gehiago, harexek ninderaman gaztarora, eta akaso urruneko arbasoren batengana ere bai. Ispilu hark inork baino arreta handiagoz jaso zuen amamaren gauzak esateko modua, kode hura, hain gertukoa eta hain arrotza niretzat. Hura ez nuen botako: neuretzat gordeko nuen.

Bueltatu nintzen hurrengo aldian, ikusi nuen anaia pasatua zela pisutik eta erabat hustu zuela bere logela. Ondorioz, etxe osotik batzeko geratzen zen bakarra nire logelako idazmahaia zen. Pisura sartzen ikusi izan banindu bezala, anaiaren mezu bat jaso nuen mugikorrean une hartantxe: nire idazmahaia baino ez zela falta, eta desmuntatzeko dena azkar, ea behingoz etxea saltzen genuen. Abisatzeko amaitzen nuenean.

Hiru tiradera zituen idazmahaiak, eta behekotik hasi nintzen, nahita. Han aurkitu nituen institutuko apunte batzuk (azken ikasturtekoak, pentsatzen dut), emaitza akademikoak, koaderno solteak, neuk egindako eskemak… penarik gabe bota nuen guztia. Erdiko tiraderan ere banekien zer topatuko nuen: nire zaletasunekin lotutako materiala. Musika­aldizkari ugari, errekorteak (musikari buruzko albisteak batez ere, baina baita gatazkaren ingurukoak ere: ezagutzen nuen jendearen atxiloketak, parrandan nengoela erdi­erdian harrapatutako karga polizialen bat, herrian edo inguruetan izandako atentatuak eta abar), eta, paper horien azpian, errebista porno batzuk eta eguneroko pertsonal bat, ez egunean zehar egiten nituen gauzei buruzkoa, ezpada sentitzen nituenei buruzkoa. Azken hori aparte jarri nuen, begiratu bat emateko asmoz. Beste guztia, bihotzeko min handirik gabe, zabor­poltsara joan zen, nahiz eta azken errepasotxoa eman nien aldizkariei: gaztetan egingo nukeenaren kontrara, baina, oraingoan denbora gehiagoz izan nituen eskuetan musika­aldizkariak, pornoak baino.

Goiko kaxoia kolpe siku batez ireki nuen: nahikoa ibili nintzen une hura atzeratzen, zer eta orain ere luzamendutan hasteko. Gainera, banekien zer zegoen han, eta anaia zain egongo zen gainera, ea noiz bidaliko nion mezuren bat. Beraz, kaxoia kolpe batez ireki, esku biekin buelta eman, eta hango traste guztiak lurrera erortzen utzi nituen. Logela huts haren erdian, normalean egingo luketena baino zarata handiagoa egin zuten jaustean, eta oihartzuna ere egundokoa, segundo luzez iraun zuena, luzeegiz nire iritzirako.

(…) niretzat pentsaezina zen hizkera hartan, gaztea izan arren ondotxo nekiena inoiz, sekula ere, ez zela nire hizkera izango, eta bakarrik existitzen zena Landakandaren ahotsean, Manuel Lasarteren ahotsean, amamaren ahotsean, eta nik egundo ere ezagutuko ez nuen iragan bateko jendearen ahotsean.

Auskalo zertarako gordetako zirtzilkeria guztien artean, han zegoen kasete hura ere: 90 minutuko TDK zinta, etiketan ez zeukana ezertxo ere idatzita, grabatu nuenean sumatu izan banu bezala (ondo sumatu ere) bizi osoan jakingo nuela han barruan zer zegoen. Agian, hori baino lehenago, Nikolas Aldairen ahotsa egongo zen han barruan, agian musika gogorren bat, edo agian Maltzeta aita­alaben fandango bat, edo nire ahotsa hamar urterekin, koadro bat nola pintatu behar den azalduz. Edonola ere, berdin dio, zeren han barruan zegoena amamaren ahotsa baitzen, ispiluarekin hizketan ari zen batean grabatu niona, ni logelako atearen atzeko aldean ezkutatuta nengoela. Hantxe ikus dezaket oraindik ere, ohean eserita, ispiluko izaki hari begira ordu eta erdiz. Hain zen benetakoa amamaren izua, ezen nik tarteka ispiluari begiratzen bainion, eta ez nuen ezer ikusten, baina sinisten nuen, nola ez sinistu ba, ispilu hartan norbait zegoela, norbait lazgarria zehazki, eta erraz imajina nezakeen haren erliebea kristaletik kanpora irteten, epaiketa bateko fiskala balitz bezala; nola ez sinistu hori guztia, ikusita amama nolako otzantasun ikaragarriz ari zitzaion aletzen bere bizitza osoa. Eta aletu ere, gauzak esateko modu hartan, niretzat pentsaezina zen hizkera hartan, gaztea izan arren ondotxo nekiena inoiz, sekula ere, ez zela nire hizkera izango, eta bakarrik existitzen zena Landakandaren ahotsean, Manuel Lasarteren ahotsean, amamaren ahotsean, eta

nik egundo ere ezagutuko ez nuen iragan bateko jendearen ahotsean. Hantxe ikus dezaket ohean eserita, eskuekin izarei desesperazioz helduz, ezerezari kontatuz niri inoiz esan ez zizkidan bere bizitzako pasarteak, baina larri, sufrituz, eta ni ate atzean grabatzen, gelara sartu eta besarkada batez amama lasaitzen saiatu beharrean. Hantxe gazte hura ate atzean grabatzen, bost axola besteen ikarak; hantxe gazte hura, bazekiena gauzak esateko modu hura betiko zihoala, eta bazekiena, edo uste zuena, inportanteagoa zela iragan hura kasete batean gordetzea, laguntza behar zuenari laguntzea baino. Auskalo: uste dut orain ere gauza bera egingo nukeela.

Kasete haren barruan egongo da amamaren ahotsa: hura hil ostean ez nuen behin ere egiaztatu ea ondo grabatu zen. Ez dut gogoan nolakoa zuen tonua, tinbrea, kadentzia; ez dut gogoan zein zen ere hainbestetan aipatu dudan esateko modu hura; zorte apur batez, eta denborak izorratu ez badu, kasetean gordeta egongo da dena, nahiz eta badakidan ez naizela egundo saiatuko grabazio hori entzuten, ezta formatu digitalera pasatzen ere. Ez dut ezer gogoan, are gutxiago orain, gurasoen etxea hustu ostean; baina kasetea eta ispilua neuretzat hartu nituen. Memoriarik ez, baina, gutxienez, hutsune gehiago ere izan ez dezadan.

Mezu bat bidali nion anaiari: kito, hutsik dago etxea.

Gero, telefonoan jasotako deien zerrendan sartu nintzen, eta berehala aurkitu nuen aste batzuk lehenago jasotako deia, espekulatzaile harena, merkeago ez ote genuen jarriko galdetu zidana. Miserable hark irain handiagoak merezi zituen: jendearen beharrizanen kontura aberasten ari den tipo batek nire amorrurik zornetsuena baino ez du merezi; irain handiagoak, egia galantak bata bestearen atzetik, ahal balitz baita zaplazteko eder bat ere aurpegi erdian, eta bizi osorako iraungo dion madarikazio astunen bat ere bai.

Atzamarra pantailaren gainean jarrita, telefono­zenbaki hura sakatu nuen, eta nire mugikorra deika hasi zen. Hiru tonu entzun ziren, eta, laugarrena hastear zela, klik bat, eta tipo haren ahotsa entzun zen. “Zenbat merkeago nahiko zenuke pisua?”, galdetu nion. •

Zama

MIREN GORROTXATEGI AZKUNE

“Hauxe hitza, Mikel, bederatziko txikian bertsoa osatzeko: zama. Mikel, zama da bederatziko txikian bertsoa osatzeko hitza”.

tasunetik. Astun samarra bihurtu da Olatz akaso? Baina astuna da ama izatearen karga. Zamara ohitu egin da, edo ohitu egiten omen da, eta Olatz errudun sentitzen da karga hori astunegi sumatzen duenean. Sikiera segundo batez zama gainetik kentzerik balego!

Urruti dauka Olatzek telebistaren mandoa, sofa aurreko mahaitxoan. Metro batera egiaz, baina metro bat ikaragarrizko distantzia bihur daiteke sabelean hiru kilo eta erdi inguruko haurra daramazunean. Nekez altxatu da, motelak ditxu jada mugimenduak. Baina eman dio astia off botoiari sakatzeko Mikel kantuan hasi aurretik. Tente jarri denez gero, mugikorraren bila sukaldera joateko aprobetxatu du. 153 mezu; eskerrak isilean jarria zuen. Baina ahizparen mezu bakar bat ere ez. Deitu egin dio.

—Lier ondo al da?

—Olatz, Mikel abestear da! Nola deituko didazu ba orain?

Eskegi egin dio telefonoa ahizpak. Mikel ez da hasi oraindik abesten. Publikoko isiltasuna irudikatu du Olatzek: tentsioa, ikusmina, urduritasuna. Bitartean, Mikel buruan hitzak josten, neurtzen; esku izerdituak elkar igurzten, zintzurra lehor. Olatzek hozkailuko atea ireki eta ur trago bat egin du botila muturretik; gero, bere lekuan utzi du ura, Veuve Clicquot botilaren ondoan. “Ez dugu ba halako garaipen bat cava soil batekin ospatuko, ezta?”, esan zion Mikelek aurrekoan, ardangelatik bueltan. Gaur goizean, berriz, “Jarri xanpaina freskatzen” izan dira haren azken hitzak etxetik irten aurretik. “Eta txapelduna zu ez bazara, Mikel?”, esan du Olatzek, Mikelek sarrerako atea jada itxi eta joan dela ziurtatu duenean.

“Zama” jarri da Olatz pentsatzen, hozkailuko freskura aurpegian. Mikelen lekuan balego, sabelean daramanaz abestuko luke berak seguru. Gaia edozein izanda ere, amatasunera ekartzeko joera hartu baitu Olatzek, eta ez bertsotan ari denean soilik. Amatasunaz, ama­

Adibidez, botilaz nahastu eta uraren ordez xanpainaren freskoa eztarrian behera sentitu, burbuilak sudurrean gora, zangoak arin eta burua arinago.

Telefonoak dar­dar egin dio txabusinaren patrikan. Hozkailua itxi eta deiari erantzun dio.

—Entzun al duzu, Olatz? Ikaragarria izan da! Ikaragarria!

—Amaitu du kartzelakoa?

—Bai. Gaia emandako bertsoetan… tira, ez da gaizki aritu. Baina gai­jartzaileak zama hitzari abesteko esan dionean? Oilo­ipurdia jartzen zait pentsatuta bakarrik, Olatz! Bat­batean halakorik asmatu daitekeenik ere! Publikoa erotu egin da, izugarria izan da! Lier, Lier! Amatxo da telefonoan, esaiozu zer moduz abestu duen aitatxok.

—Aitatxo txapeldun! —entzun du Olatzek Lierren ahots alaia telefonoaren bestaldean, eta gero deia moztu egin da.

Bertsolari leinu bateko laugarren

katebegia izateak suposatu dion

abantailari zama deituko zion kabroiak?

Edo puntako bertsolari, irakasle funtzionario, senar fidel eta aita

eredugarri izatea beretzat zama dela

sinetsarazi nahi izan dio publikoari?

Zer zamari buruz aritu ote da Mikel? CrossFitean altxatzen dituenez gain, ez baitaki bere senarrak benetako kargak zer diren. Bertsolari leinu bateko laugarren katebegia izateak suposatu dion abantailari zama deituko zion kabroiak? Edo puntako bertsolari, irakasle funtzionario, senar fidel eta aita eredugarri izatea beretzat zama dela sinetsarazi nahi izan dio publikoari? Ez zen ba Mikel beste norbaiten azalean jarriko publikoa poltsikoratu eta halako txalo zaparrada jasotzeko? Ahizparen esaldiaz gogoratu da Olatz: “Bat­batean halakorik asmatu daitekeenik ere”. Ez, ez zen horretarako kapaza izango. Berriro ez. “Behin engainatu duenak berriro ere engainatuko du”, gogoratu du Mikel bera esaten, ahizpari bikotekide ohiak adarrak jarri zizkionean.

Sofan eseri da berriro ere Olatz, magalean ordenagailua duela orain, sabel puztuaren azpian. Interneten Txapelketako finala bilatu eta sartu da streamingeko saiora. Rewind botoiari sakatu eta, atzekoz aurrera, ikusi du Mikel aulkitik altxatzen, publikoaren txaloak entzuten, bertsoak abesten: hirugarrena, bigarrena, lehenengoa. Jarraian, pentsakor, mikroaren aurrean, gai­ jartzailea gaia ematen ari den bitartean. Gero, Mikel mikrofonoaren aurrean tente, isilik, begiak umel, publikoaren txalo zaparrada luzea entzuten.

Mikel bertsoa abesten gero, eta pentsakor berriro ere. Azkenik, gaia entzuten, gai­jartzailea berriro ere gaia ematen ari den bitar­

Pentsakor dago Mikel, baina ez da ari

bertsoa asmatzen. Bai baitaki Olatzek

Mikel abestear den bertsoa jada asmatuta dagoena.

tean. Playari sakatu dio Olatzek: “Hauxe hitza, Mikel, bederatziko txikian bertsoa osatzeko: zama. Mikel, zama da bederatziko txikian bertsoa osatzeko hitza”. Pentsakor dago Mikel, baina ez da ari bertsoa asmatzen. Bai baitaki Olatzek Mikel abestear den bertsoa jada asmatuta dagoena.

Urteak daramatza koaderno batean bertsoak idatzi eta idatzi. Lier oheratu orduko ekiten dio lanketari: bere buruari gaia jarri, bertsoa osatu, errima hau beste harengatik ordeztu, sinonimoak hiztegian bilatu. Alferrikako lan gehiegi egiten duela esaten dio bikotekideak, baina gauero egiten du bere koadernoan saiotxoa Olatzek, egindako lana noizbait probetxuzkoa izango dela konbentzituta. Bertsoa osorik entzun duenean, ordenagailuaren tapa itxi du. Probetxuzkoa izan da azkenean Olatzek eginiko lana; Mikelentzat behinik behin.

“Behin engainatu duenak berriro ere engainatuko du”, esan ditu Olatzek bere senarraren hitzak, ondoan entzuteko inor ez duen arren. Gauza berbera egin zion duela lau urteko finalean. Orduan ere kartzelako lanean, Olatzek bere koadernoan zirriborratutako bertsoak egokitu ahal izan zituen Mikelek. Ez zen zaila izan: ama izan zen orduan bederatziko txikian bertsoa osatzeko emandako hitza, eta hamaika bertso zituen Olatzek idatzita jaio berri zen Lierrentzat. Kritikariek miresmenez goraipatu zuten bertsoa, zaleek buruz ikasi zuten. Mikelen esanetan, aldiz, txapeletik urrundu zuen bertsoa izan zen. Gau hartan, etxeratzean, sutan hartu zuen Olatzek. Lapurreta egin zion, bere bertsoa ostu zion. Minduta erantzun zion Mikelek, Olatz bera ere nolabait taula gainean egoteko modua zela azalduz, seme jaioberriaren amari omenaldia egiteko era ezin politagoa, bere ustez. Lier txikia negarrez hasi zen. Olatzek titia emanez lasaitu nahi izan zuen; Mikelek Olatzi, berriz, gehiago halakorik ez zuela egingo esanez.

Ordenagailua alde batera utzi eta buruz ondo dakien telefonoa markatu du Olatzek mugikorraren pantailan.

—Entzun duzu Mikel abesten?

Ez ditu gaur probatuko burbuila frantsesak, ez askatuko sabeleko zama.

Ez du gaur txapelik jantziko, baina garaipenaren zaporea dastatzen hasia da mingainaren puntan.

—Badakizu ez naizela bertsozalea. Bertsolariak aldiz… —telefonoaren bestaldeko hitzetan irribarrea sumatu du Olatzek.

—Kabroi alaen horrek berriro ostu dit bertsoa.

—Finalean? Berriro?

—Badakit: abisatu zenidan, esan zenidan koadernoa gordetzeko, baina ez nuen uste…

—Olatz, han egon izan bazina, ez zen ausartuko.

—Ozta­ozta zutitzen naiz sofatik eta… nola jasango nuen egun osoa oholtza gainean?

—Haurdunaldia ez zenean, titia zen… Ez dakit nola moldatzen den zure senar hori, baina txapeletik urrun egon zaitezen konbentzitzen zaitu beti.

Olatzi telefonoa dardarka hasi zaio. Pantailari begiratu dio: zorion mezuak ilaran. Lehen dama deitu dionik ere bada. Jarraian, deiak bata bestearen atzetik.

—Olatz? Hor jarraitzen duzu? —esan dio telefonoz bestaldeko gizonezko ahotsak.

—Etorriko zinateke nire bila lehenbailehen?

—Zer ba? Badator haurra? —larritu da gizona.

—Ez da hori. Txikia oraindik eroso dago —esan du Olatzek

sabela ferekatuz—. Ez zaitu oraingoz aita egingo. Baina hemendik irten beharra daukat.

—Hamar minutu barru hor naiz.

Erraz altxatu da Olatz oraingoan sofatik, bat­batean karga handi bat gainetik kendu izan balu bezala. Sukaldera joan, xanpaina hozkailutik atera eta ospitalera eramateko prest daukan poltsan sartu du. Ez ditu gaur probatuko burbuila frantsesak, ez askatuko sabeleko zama. Ez du gaur txapelik jantziko, baina garaipenaren zaporea dastatzen hasia da mingainaren puntan. •

jabe iluntasuna da, ideia baten haritik tira ta ibilbide bat bada.

Gero zugana hurbildu eta kantuan hasi ohi gara, arrazoiz beteriko mezua zabalduz lau haizetara.

Basoan

1/ Nire fitxa

Nire obsesioa beti izan dira ateak eta giltzak. Beti? Ez, beti denbora larregi da, bizitza bakar batek bizitza ugari barnebiltzen baititu.

Nire oraingo bizitzak aldaketa batean du erroa: lehen bihotz itsua nintzen, emateko programatua; orain ez dit iruzurrik egingo berezi sentiarazten didan inork, ez ezerk.

Lehengo Agurtzane euskaltegi bateko irakaslea zen; oraingoa atezaina da DBHko ikastetxe publiko batean.

Lehengo Agurtzane ekintza­goseak akuilatuta bizi zen; oraingoak ez du konpromisorako grinarik.

Lehengo Agurtzanek barra­barra erabiltzen zuen konfiantza; oraingoak burdina goriz markatuta ditu lagunak.

Erre egin nintzen. Antzutu. Zapuztu.

Lehengo Agurtzaneri eltxoek zizt egiten zioten udan; oraingoari ez

Halaxe kontuak, xinple bezain txundigarri.

Ia dena doakit ondo. Zikoina baten antzeko ikusten naiz, neure burua lekualdatzen, mokotik zintzilik.

2/ Bi itsas izar mutilatu

Egunkari guztiek zabaldu dute albistea.

Izen­abizenen inizialak testuaren gorputzean —I. B.— bi itsas izar mutilatu iruditu zaizkit.

Kafe hutsa atera dut irakasleen gelako makinan, mingotsa mingotsari.

7:40 dira. Oraindik ez da inor etorri, Mendian agertu da, iratzeen artean, udaberri­ zizatan zebilen batek aurkituta.

Hereneguneko jazoera da: beltzunetzarra matrailean, kaskezurra arrakalaturik, txakur­ileak azalean.

3/ Torratxorien abesbatza

Hilkutxak batela dirudi, flotean aldarerantz.

Ordu gutxi barru, I. B.ren soin gazte autopsiaren kremailerak apaindua usteltzen hasiko da lurpean. Organo­bankuari ahal dena eman eta gero, amaren borondatez.

Ikaskideek, torratxori begigorritu horiek, bertso pare bat bota dute eliz atarian, hildako laguna omentzeko.

Kanpoan geratu naiz, txalo­ zaparradaren erdian. Oihuak: “Erasorik ez!”.

4/ Ilargikara

Mantso noa etxerantz, musika ozen ipinita.

Ilargia bere buruari puzka ari da kraterren hustasuna betetzeko.

Fokuen menera, errepidea zabaldu egiten da aho lizun baten antzera.

Katu baten begiek jo naute hezurren kraska gurpil artean sentitu orduko.

Ez segi, Agurtzane. Utzi burua baketan. Gogoratu I. B. Eta kito.

5/ Irati Berazari buruzko jakingarri batzuk

Ikastetxean sartzerakoan egun on esaten dutenetakoa zen, fotokopiak jasotzeko edo banatzeko beti prest, gauzak “mesedez” eskatzen ikasia.

Behinola guardasol bat utzi niolako bizkotxo zatia ekarri zidan biharamunean, esanez: “Kafearekin hartzeko, Agur”.

Nabarmendu egiten zen besteen artetik, liderra, gangarra edo arazotsua ez izanagatik.

Ile­adats lisoa, gerrira arteko kamiseta, praka estuak, txantxangorri diskretu bat zen Irati Beraza.

Kultur Astean, gai jartzaile jardun zuen: “Bikotea zarete. Zu, fulanita, poliamodioaren alde zaude. Zu, menganita, berriz, erabat kontra”.

Inork ez daki nor den % 100ean; gutxiago nor diren besteak. Ez hasieran, ez amaieran.

6/ Harri bat

hormari

Basoan bizi naiz, herritik aparte, familiarena izandako lursail batean.

Txikitan negarrez ikusi nuen aitita pinudia suak hartu zuelako. Betiko kiskali zen nire erretina.

Baserriak hustu behar izan zituzten, gehienak bertan behera utzita bazeuden ere. Ilintien artetik, horma bakarra salbatu zen gurean.

Bizitza oso bat geroago, harri bat eskuetan hartu eta horma horren bihotz bihurtu dut.

Esan nahi dut, orain paretek taup egiten dutela arteria eta zain berriak balituzte bezala: neure etxea eraiki dut basoan.

7/Liburuek

elkartu egiten gaituzte

I. B.ren ama eskuei bihurrika, begirada alfonbratik aldendu

gabe:

“Eskerrik asko etortzeagatik”.

Etxe honetan Ambipur usaina dago.

Mahai batean, familiaren argazkia alpakazko markoan: Irati txikitan, ama eta aitita­amumak herriko jaietan.

Aita hiletarako etorri zen, baina segituan alde egin zuen, bigarren emaztearekin.

I. B.ren amari ihes egin dio intziri batek: “Nahi duzue bere logela ikusi?”.

Badaki trantzeari eusten.

Alabaren tutorea, zuzendaria eta hirurok joan gatzaizkio doluminak ematera, estamentu bakoitzeko ordezkari bana.

Edredoi marradunak pentagrama­airea dauka grisez pintaturiko kuartoan.

Oheburuan, txantiloiz idatzita:

ENE PARADISUETAN

ZUHAITZ ASKO DEBEKATUAK DAUDE.

Nerabe baten deklarazioa?

I. B.ren amaren azalpena:

“Amaia Lasarenak dira lerro horiek.

Nire liburuak pasatzen dizkiot Irati… nizkion. Liburuek elkartu egiten gaituzte”.

8/ Nire etxea

Nire etxea porlanezko laukizuzen bat da.

Atea dauka harrizko horma hartan eta leihate zabala eskuineko saihetsean.

Modu onean lortu nituen materialak Josuri esker, antzinako laguna, arkitektoa. Segituan hauteman zituen nire ideia, nire estiloa, nire kausa.

“Bunkerra nahi duzu zuk”.

Aurrekontua doitu zidan.

“Eta, gainera, uste baino argi gehiago izango duzu”.

Obretan, putakumeren batek grafiti bat egin zuen arren. ez dut jarri alarmarik.

Nire etxea kaiola bat da, kisketa dantzan. Ilundian iristen naizenean, bizkarrean gora egiten didate itzalek, bisitari ikusgaitzek.

9/ Bioletak?

Jakin nahi nuke zer ostia zeukan buruan. Jakin nahi nuke zergatik sentitzen zen bakarrik.

10/ Carpe Diem

Hedonismoa irtenbide bat izan daiteke aldaketa­garaian edota krisian gaudenean.

Bioletak hazten zaizkit ezpainen bueltan. Udaberriko euriak bustita, beren urdinak gogorarazten dit zein ederrak izan daitezkeen bakarrik dauden gauzak.

Nor da Diane Wakoski?

Detaile batek egoerari buruzko ikuspegia berdimentsionatu du:

trapu umel bat pasatzerakoan I. B.ren takillan, libre uzteko, nire hatzek talka egin dute zerbaitekin: arkakuso baten moduan, ilunpean babestua, papertxo bat zegoen, toles ­ toles eginda, sakonean.

Aurkian, bioletei buruzko gogoeta poetikoa. Ifrentzuan, telefono­ zenbaki bat.

Irati, zergatik ez zenuen grabatu mugikorrean?

Aspaldian ez dut larrurik jo. Egin beharko nuke noizean behin, osasun ginekologikoari laguntzeko neurri gisa: bagina atrofiatu egiten da menopausian.

Baina erreparoa ematen didate saburdinek, robotek, banpiroek, zapelaitzek, nepenthes haragijaleek.

APP bat deskargatu dut profil bat egiteko.

Izena: Idoia

Adina: 50

Kirolak: igeriketa, paseoak...

Abestia: Epilogo bat, Anari

Edaria: ardo beltza

Interesak: Carpe Diem

Argazkian bizkarrez ageri naiz, geranio­lorontzien artean.

Autoerretratu hori osatu ahala, telefonoaren kristalean ikusi ditut

nire betaurrekoak, zimurtxoak, orbaina goiko ezpainean.

Berriz loratzeko tentazio hau oso­oso­oso krudela da.

Diane Wakoski

11/ Enarak eta haize-arrosak

Neskak patioan.

Sandwich begetalak atseden­ordurako, makillajerik ez, pankarta bat burdin hesian.

“Irati hil dute, Irati hil…, Irati…”, hala dabil surmurka maiatzeko haize pinpirina.

Lepoan daramadan giltza­ sokak ematen dit nola­halako aginpidea mesede bat eskatzeko.

“Zer moduz? Lagunduko didazue folio­kaxa batzuk mugitzen?”.

Fabrika bateko sirena­hotsa, zigarro­paketeak poltsikora, Bertso saioaren iragarkia kartulina margul batean.

“Mugitu zeuk… No te jode! Edo esan mutilei, ezta?”.

Adeitasun eredugarri horrek ez nau kikilduko. Aluminiozko pilotatxo bat jasotzera makurtu naiz.

“Bale, neu noa”, prestatu da enaren eta haize­arrosen tatuajeen bidez ahaldundutako ninfa horien arteko bat.

12/ Cocker-Begik sekretu bat dauka

Cocker­begiak, galtza arrosa elastikoak, piercing hori. Atzazalei hozkaka ari da eta maionesa­hatsak aztoratu egin nau pixka bat.

“Nire lagunik onena zen Irati”, esan dit materialen biltegian, folio­kaxa bat besoetan hartuta.

“Baina ez zegoen ondo”.

Nire buruan zerbait arraildu da, itsulapiko baten irekidura: Cocker­begik sekretu bat dauka.

“Ez? Zer ba?”, eta besoetatik kendu diot kaxa eta eskua jarri diot sorbaldan.

“Dena hasi zen txakurren kontuarekin. Boluntarioa zen udal­ txakurtegian. Elkarrekin joaten ginen tipo hura ezagutu zuen arte”.

Malko bat kartoizko kaxara.

“Kontatu diozu hori norbaiti?”. Cocker­begik ezezkoa buruarekin.

“Hamaikak dira, Alba... Txirrina jo behar dut. Hitz egingo dugu, falta barik, bai?”.

Eskailerak igotzean gehitu du, ahapeka:

“Berak esaten zuen seko maiteminduta zegoela, baina beste iritzi bat daukat nik horretaz”.

13/ Basoan bizi naiz

Etxe aurretik pista bat pasatzen da, aisiaguneraino. Hemen beti dabil mugimendua: etxekoandre txandaldunak, makarrak motorrean, trapitxeroak, parejatxoak, jendea txakurrekin.

Kilometro batera urmael bat dago. Akaziak ispilu uher batean bezala islatzen dira uretan eta, lainoa adarretan endredatzen denean, gure ezgaitasunak ekartzen dizkit akordura.

Lurzoruaren desnibela aprobetxatu zuten presa bat egiteko. Horregatik, bada kanaberarekin etortzen denik ere. Inoiz edo behin ikusi ditut, metalezko pasarelatik, amuarrain eta zamo ondo lodiak.

Nire basoa ez da polita, ez da lasaia. Aitzitik, bertan bizi naiz, dagokidan tokian.

14/ Lehen hitzordua: Bildotsa

Azazkaletako esmaltea konketaren ertzetik erori eta baldosen kontra lehertu da. Presagioa?

“Kaixo, pixka bat urduri nago”, esan dit kafetegian elkartu garenean.

“Lasai, ez gara ezkontzeko geratu”, erantzun diot, autobabeserako pilotu automatikoa jarrita.

Litografietan zentratu ditugu soak, Botxoko bazterrak. Martiniaren izotz ­koxkorrekin jolasean ni.

“Ez duzu zure adina ematen”.

Iruzkin horrek zuzen­ zuzen galdetzera bultzatu nau: gorteiatzearen arteari berea eskaintzeko unea da:

“Eta?”

“Ezer ez”.

“Gustuko nauzu?”

“Bai, andre nagusiak gustatzen zaizkit, eta mamitsuak”.

Sinonimoak lantzeko ariketa batean, baliokide lirateke nagusi eta zahar, mamitsu eta lodi?

“Ten points”, zoriondu dut, ezinbestean.

Gestoria batean lan egiten du, EGA atera zuen, asteburuetan mendira joan ohi da, emozioak konpartitzeko konplize baten bila dabil.

Eta gero zer?

Gizon honek ez nau estualdian jarriko.

Zazpi Kaleetarantz zeharkatu dugu zubia. Txurro­usaina airean.

Etxea berriturik dauka, baina ukitu femeninoa falta zaio (ala feminista? ), amantal bat ikusten ari bainaiz, idazkune honekin: Poxpolo bat nire sukaldetxorako?

Sofan zirrika jardun ondoren, eskutik helduta eraman nau logelara. Dardarka nago, onartzen dut: aspaldian ez dut…

Erdi biluzik gaudela, soka bat agertu da, ez dakit nondik: “Eskatu ahal dizut gauza bat?”.

O, Agurtzane!

“Lotzea gustatuko litzaidake, inporta ez bazaizu”.

Azalduko diot eskulanetan ez naizela inoiz trebea izan?

Bildots baten gisa irudikatu dut mutila, aurreko hankak luze, burdinazko oheari lotuta.

“Ezin dut, barkatu, sentitzen dut”, diotsat, barre­purrustei eutsi nahian.

Janzten hasi naiz, galtzontziloetan orban heze bat ikusten diodala.

15/ Hegaztien babesleak

Hegaztiak gustatzen zaizkie. Horregatik ematen diete jaten ahateei. Haiei deika aritzen dira, karrankak antzeratuz. Esnatu egiten naute.

Gizon burusoil bat eta semea dira, biok egurgile­alkandoraz jantzita, udaberria izan arren.

Presako uretan, tamaina guztietako ogi­koxkorrak, hezur galduak edo belaki eriak diruditela.

Egun batean berba egitera joan nintzaien. Esan nien baietz, ados nagoela fauna babestearekin, baina arratoien populazioak gora egin duela eta, nahi barik bada ere, beren konpromiso ekologikoak kalte egiten didala, hurbil bizi naizelako.

Gauetan, urtegiaren ertzean, kuku egiten dute metanozko hodeitxoek.

Aitak esan zuen: “Esajeratzen ari zara”. Semeak ez daki hitz egiten. Ahoa erdi zabalik, jostailu bati bezala begiratzen zidan.

Buelta hartu eta bota nien, ahots lehorrez: “Utzi ahateei jaten emateko zuen ohitura horri, salaketa bat jartzea gura ez baduzue”.

16/ Zauria morea da

Ez zait arrotza ahotsen galgara haragian.

Nire haragia entzuten ari naiz eta aiztoz jositako emakumez bete zait, balkoitik jaurtitako emakumez, autoen azpian leher egindako emakumez.

Irratia piztu dut, etxea haizetu. Badut egur nahikorik, kontserba­latarik, garagardorik.

I. B. datorkit ohe ondora, papertxoak zabaltzen, konfetiaren gisa. “Irakurri, Biblia bertsotan”, xuxurlatzen du, ahots marrantatsuz.

Tupustean esnatu naiz haragi horrek jotzen duen nire haragiaren marean.

Gure haragia da gure isiltasuna.

17/ Krista deituko zara

Igandea da eta Josuneri itxaroten nago erabiltzen ez duen koltxoi bat ekartzekotan geratu zelako.

“Begira zer topatu dudan”, diost ate ertzetik ia­ia bultz eginez sartzeko. “Zaurituta dago”.

Manta bat zabaldu dut behegainean. Ur epelez bete dut palangana bat. Botikina ekarri dut komunetik. Izozkailutik xerra bat atera.

“Sats eginda dauzka hankazpiak. Auskalo zenbat denbora daraman nora ezean. Enbor huts baten ondoan zegoen. Egundo ez dut halako hezur­ zaku tristerik ikusi.

Zolituta dauzka titiak: kendu egin dizkiote kumeak, antza”.

Izen bila hasi gara, (basoan) galdutako pertsonaien deiturak.

Edurnezuri, no comment. Gretel, samurregia artzain­ txakur alemaniar nabar batentzat.

Zaunka ahulak egiten ditu, etxeko oxigeno­molekulak astintzen dituzten kexu deszifragaitzak, oda bat minari.

Izen atzaparduna, letaginduna, ilajeduna emango diogu. Elkarketak eginez bataiatuko: Ekaitz, Bronte, Terra, Mari, Madame, Dama, Medea.

Artatzen utzi digu. Geu bezalakoa da: moldakaitzen, iheslarien, zigortuen leinukoa.

“Krista deituko zara”.

18/ Tortilla-pintxo batek

konplizitatea berma dezake

“Coca­ Cola eta tortilla­pintxo bat”.

Neskatotxu honek odoletan hasi arte jan ditu azazkalak. Nire kafesnearen bitsari so dago, duna pikotsuegi bati legez edo.

Taberna batean geratu gara, institutuaren auzoan bertan. Bai, beti jakin izan dut entzuten:

jendeari beren arazoak kontatzeko gogoa eragiten omen diot. Ofizioa balego, aditzaile aditua izango nintzateke.

“Ez dut lorik egiten Irati falta denetik”.

Azaldu da hutsmina

Albaren belarritakoak, bi tximeleta dilindan.

“Beharbada, haserretu izan ez bagina, bizirik legoke oraindik”.

Azaldu da errua.

Albaren ezpainak, bi barkillo zimur.

“Asteazkenero, liburutegian geratzen ginen ikasten, bertso eskolara joan baino lehen, baina morroi hura ezagutu zuenetik, piper egiten hasi zen”.

ezezaguna irudikatzen ditut auto batean, laztanka.

“Debekatu egin zidan inori ezer esatea. Biei gustatzen zitzaizkien txakurrak, natura, liburuak...

Ez dut sekula ikusi.

Ez zidan bere izena esan”.

I. B. eta lagun ezezaguna irudikatzen ditut orbeltzan etzanda, irakurtzen.

“Egun batean, igerilekuan, beltzune bat ikusi nion lepoan: `Kontuz, kari, esaiozu ez txupatzeko hain gogor´, esan nion. Agian atximurkada bat zen, eta ez txupetoia?

Erantzun zidan tipoak esperientzia handia zeukala”.

kalezulo batean, eztabaidan.

“Txora­ txora eginda zeukan. Poemak eta bertsoak idatzi eta idatzi. Koadernoa pasatzen zidan, iritzia emateko… Tori nahi baduzu, nik ez dakit zer egin honekin. Albo batera utzi ninduen agure haren erruz eta haserretu egin nintzen”.

I. B. eta lagun

I. B. eta lagun ezezaguna irudikatzen ditut

Konplizitate kalkulaezina berma dezake tortilla­pintxo batek.

19/ Txakurrak eta mitologia

Egunero ateratzen naiz paseatzera Kristari esker. Ai, lehenago iritsi balitz!

Ez nuen urrundik ere usteko animalia batek poesia ere ekar ziezaiokeenik nire bizitzari.

Beti daukat presente I. B.ren azalean txakur­ileak aurkitu zituztela.

“Basoko bi erregina”, horixe esan du, zin egin nezake.

Gizon horail bat zetorren bidean behera hautsa harrotuz. Gure parera heldu denean esan du esan duen hori.

“Zure txakurra ere ederra da. Nola du izena?”, galdetu diot, ez bakarrik border collieari erreparatuz. baizik eta jabearen ezkon­eraztunari ere.

“Ez du izenik, txakurtegikoa da. Nik Basajaun esaten diot”.

Ilunabarra ezabatzen ari zen sahatsen taxua eta argi­izpi bat Manuren bizarra pizten. “Urrezko ahari­larrua”, horra hor nire pentsamendua.

Hala ere, baditu ezeroso sentiarazi didaten xehetasunak: haur­begiak, gorputz mendrea, kamisetako marrazkia (perla bat, ostra ireki baten barruan).

20/ Antologia baterako pasarte aukeratuak

Irati, zure amatxok ez luke hau esperoko, zinez. Poesia mordoka konpartitu baduzue ere.

Nire begiek zure letra beltzak erreskatatu dituzte, bele­lumak halakoak urkidian hegaka.

Lehen pasartea:

Txakurkumea izan nahi dut.

Eta zure atzamarrek ilea ferekatzea

eta zure atzamarrek sabelean kili-kili egitea

eta zure atzamarrek nire adurra lehortzea.

Zure txakurtxoa izan nahi dut.

Eta zure izena esan zaunkaka.

Eta zuri jarraitu, atzera begiratu barik, munduko basoetan.

(Oharra: Juntagailu gehiegi)

Bigarren pasartea:

Zu, lore-zila, zu ilargiko arroka.

Zure arimak ernaldu egiten nau.

Zure arimak, zanpatu.

(Oharra: Saihestu paralelismoak)

Hirugarren pasartea:

Zure sexuaren zapore gazia, nire desiraren adar urrezkoa.

O, Poseidon!

Doinua: Bazkaltzean gogoa neukan

(Oharra: Paralelismoak berriz! Bestalde, erreferentzia mitologiko kursia?)

Laugarren pasartea:

Boga-boga, txuntxurrun-txurrun, Desioen Itsasorantz…

Nahien arraunei eraginda

ilargiaren altzoan.

(Sorry… Honelakoak ebaluatzeko gai ez naiz… Dena den, ausartuko zinateke niretzako bertso bat egiten berba hauekin? makila – bila – zakila ­ mantekila).

Bosgarren pasartea:

Erakutsi didazu nire gorputza tenplua dela, ez munduan egoteko haragizko morfologia hutsa.

Baina agur esan didazu eta, ordutik, labezomorro horailak jaio zaizkit bularrean.

(Mila eta bat esker beti, poxpolintxu. Nik ere maite zaitut, baina ez dago beste biderik).

Koadernoan bi grafia ageri dira: I. B.rena eta beste norbaitena, parentesi artean,

Irati, zure boligrafoari hazia zerion turrustan, laztana. Bai tristea nire neskatotxu txakur­bokazioduna.

Tira ba, maitasuna uhal puta bat da, arrazoi duzu.

Askotan galdetzen dute zer den Oronaren getting closer, inglesez zerbait badakienak ulertuko du zeozer, gerturatzeko nahia daukagu hortan ez zabiltza oker, nahiz ta urruti suerta litezken aurre-atze, eskuin-ezker, zure eskura jarri nahi dugu mila txoko eta bazter, ametsetara distantzia oro kosta ez dakizun ezer.

Igo edo jaitsi, joan edo etorri, 25 milioi pertsona baino gehiago gara egunero Oronarekin helmugara iristen garenak

Ander Malbadi

21/ Telefono-dei batek

solasaldi bitxi bat galarazi

“Bazen behin dalmata bat orban urdinak zituena… Maitagarrien ipuin baten hasiera dirudi, ezta?

Ba ez… Txakur baten istorioa da, urteetan eduki zutena soto batean giltzapetuta. Argi faltan, mudatu egin zitzaion larrua. Hain kalteturik zegoen, astebete ere ez zuen iraun kanpoan. Kataratak zituen eta hortz batzuk galduta, kalte psikologikoak ez aipatzeagatik…”.

Kristari begira nago, nola dabilen presaren ertzean kalatxori baten atzetik.

Janari­banku peto­petoa da toki hau, txiroentzat.

Manuk Marko Polo ekarri du gaur, boxer begibakar bat, ibili baino gehiago lo egiten duena.

“Oreka naturalari laguntzeko modua da hau niretzat… Poesia egiteko era bat”.

Horrelako esaldiek lurra desagerrarazten didate oinen azpitik.

Udaberria uretan, polen­belo horizta. Kardulatzak, taketetan iltzatutako giltzurrun malbak.

Zergatik sentitzen naiz karrika moztu batean bezala?

Galdetu nahi nioke Manuri ea I. B. ezagutu zuen, kasualitatez, akaso egun batean, txakurtegian edo.

Mugikorra, dei­ tonua.

Altxatu egin da, telefonoa motxilatik atera ahala, Hitz solteak: “Bai, maitea. Berehala noa”.

Hitz ­ joko patetiko batekin egin dit adio: “Agur, Agur! Bakarrik uzten zaitut paradisu honetan, gozatu.

Gauzak, zenbat eta bakartiago, ederrago”.

22/ Gizon perladuna

I. B.ren aurpegia, bioleta bat iratzeen artean itota, eder eta bakarti.

Ez dakit zer egin.

Eztarria lokatzetan bezala daukat, ahotsa indar gabe dabilkit palastaka.

“Diane Wakoskiren poesia ezagutzen duzu?”, diotsat, braust.

Gizon Perladunaren begietan zer edo zer mugitu da, irristakorra, larbak bezala, ñimiñoa, igel­arrautzen tamainakoa.

Eta I­B.k papertxo koadrikulatu hartan eskuz idatzitako zenbaki hura markatu dut. Buruz ikasi nuen, badaezpada.

Mugikorra, dei­ tonua.

Gizon Perladunaren mainak, txatar­ subasta bat bezain garestiak:

“Istripua izan zen, bere testutxoak pasatzen zizkidan, ez nuen espero nitaz maitemintzerik, bultzatu egin nuen gainetik kentzeko, harri baten kontra jo zuen buruarekin…”.

Ezkon­eraztuna duen ukabil batek bota egin nau lurrera.

Gizon Perladuna lasterka hasi da. Gizon Perladunak irrist egin du urtegiko gardingan.

Gizon Perladuna ur­ jauzira erori da.

Krista eta Marko Polo arratoiei zaunkaka.

23/ Perla-arrantzalea naiz

Perla­arrantzalea ni.

Begiak igurtzi ditut malko baten bidea mozteko.

Tinbrea jo. Eztarria garbitu. Irriño bat saiatu.

I. B.ren koadernoa daukat eskuetan.

Amaren gorputza kakotu egin da altxor hori estutzean.

Agur.

24/ Ahotsa

Autoa aparkatu dut etxe aurrean, basoan.

Iratiren ahotsa dabil eukaliptoen artean,

euriaren mezuarekin nahasita eta Kristaren zaunka alaiekin.

Gero, goroldio hezearen gainean pausatu eta diz ­dizka hasi da perla bat bezala. •

ARABA

eraldatzen berritzen aurrera ekonomia zirkularra trantsizio energetikoa klima aldaketara egokitzea

Sinbiosia Marten

JUAN LUIS ZABALA

Gauza bat nuen, eta dut, Igeldon maiteenik: udaberrian bakarti zeuden atzealdeko pinudia eta pinuen arteko bidezidorrak, behin eta berriz bisitatuak. Hantxe entzun ditut nik isiltasun oso hartan Lizardiren «bizion oiñok»; eta hantxe ere, halako batez, Debussyren La Mer bikaina... Bakardade momentu haiexek izan dira agian neure bizian ezagutuko ditudan osoenak.

TXILLARDEGI («Antigua amets», Kronikak) * * *

Ez da ezer bi aldiz gertatzen eta ez da gertatuko; horregatik, esperientziarik gabe jaio gara, errutinarik gabe hilko gara.

Ez da egun bera den egunik, bata bestearen antzeko den gaurik, begirada berdinik begietan, errepikatutako musurik.

WISLAWA SZYMBORSKA (Wołanie do Yeti) * * *

Izan gaitezen bi erraldoi zorrotz (elkartu arren bakarti izateari utzi gabe).

LEONARD COHEN (Queen Victoria)

Amak kontrakoa badio ere, ez naiz bereziki azkarra edo trebea ezertan. Azkenekoekin batera eta nahiko justu iritsi izan naiz beti normaltasuna zedarritzen duten oinarrizko gaitasunetara: oi­

nez ibiltzekoa, hitz egitekoa, neure kabuz jan eta janztekoa, eragiketa matematikoak ulertu eta egitekoa, bizikletan babes­gurpil txikirik gabe ibiltzekoa... baita lagunak egitekoa ere, inoiz gaitasun hori benetan izan baldin badut.

Hala ere, salbatu egin nintzen, edo salbatu egin ninduten, ez merezi nuelako, amaren meritu zalantza guztietatik kanpokoen albo­eragin ustez pozgarrietako bati esker baizik. Pribilegiatua izan nintzen, neuk halakorik merezi izateko ezer egin gabe eman zitzaidan pribilegio handi eta estimagarri baten jabe, baina, neure burua zuritzeko edo, pentsatzen dut bizi den oro dela, berez, bizi deino, pribilegiatu, eta ez dagoela benetan merezitako pribilegiorik, merituak eta merezimenduak, bidezkotasuna eta eskubideak bezala, giza abstrakzioaren asmakizun hutsalak baino ez baitira, ezer ez.

Zer logika du, adibidez, lasterketa batean irabazlea saritzeak? Ez al du nahikoa sari irabaztera eraman duten dohainekin, irabazle izateko izan duen borondate irmoarekin? Ez al dira, dohain horien eta borondate horren gabeziaren ondorioz hain zuzen ere, azken putz geratu direnak sariaren benetako premia eta merezimendua dutenak? Neuk ere ez dut sinesten arrazonamendu horretan, baina kontsolatzen nau nire pribilegioa justifikatu daitekeela pentsatzeak.

Amak salbatu ninduen, amaren adimen zorrotzak, amaren burdinazko borondateak, amaren maitasun baldintzarik gabeak. Berez, amaren semea ere ez naiz, biologikoki, genetikoki, eta igartzen da gainera, agerikoa da. Berak ere gogorarazi izan dit inoiz, bere ohiko joera neurtu eta neurritsuari eutsi ezinik, nirekin izandako sumindurazko berotze eta kontrol­galtze bakanetan. Akaso, logika

Pribilegiatuon kastako buruzagiek, Lur

planeta salbatzeko azken plan bat ere prestaturik omen zuten, amak azaldu

zidanez. Aginte bateratu baten premia

zegoela adostu zuten, eta hori bideratu eta gauzatzeko modu bakartzat adimen

artifizialari lidergoa ematea izango zela.

bihurritzen hasita, hain ama bikain eta perfektua izateak nigan eragindako zuloa izan zen nahikoa merezimendu ni ere salbatuen artean izateko.

Ondo miatuz gero, banaiz iaioa zerbaitetan: logika neure aldera bihurritzen, alfer­alferrik ari naizela jakin arren.

—Martera? —galdetu nion, harrituta—. Nola joango gara ba Martera?

—Ezin diozu inori ezer esan honetaz, garrantzitsua da sekretua ondo gordetzea. Ez dakigu zenbat iraun dezakeen Lur planetak baina gero eta argiago dago ez dagoela luzerako, 25 urte gehiago akaso, edo 50, 100… Baina suntsipenera bidean doa erremediorik gabe eta, gainera, suntsitu aurretik katastrofe handiak izango dira leku askotan. Non eta noiz gertatuko diren aurreikusterik ez da izango kasurik gehienetan, baina izango direla ez dago dudarik.

—Klima aldaketarengatik?

—Bai. Eta atmosferaren narriadurarengatik, baliabideen xahuketarengatik, plastikoak kate trofikoan eragindako kutsadurarengatik, zoonosi eta askotariko birusengatik, sektarismoa eta jokabide zentzugabeak bultzatzen dituzten gezur arriskutsuen zabalkunde etengabearengatik, gizakiak sortutako armen indarrarengatik eta sofistikazioarengatik eta, horrenbestez, gerra gero eta arriskutsu eta masiboagoen arriskuagatik… Ugariak dira globalizazio teknifikatu eta hiperkomunikatuaren arrisku eta endekapen faktoreak. Eta ezin kontrolatuzkoak gizakiarentzat, pertsonen ahal mugatuentzat.

Etorri baino hilabete lehenago jakin nuen Marterako ihesaldi handiaren berri. Mariorekin hizketan entzun nuen ama ohetik, eta berehala jabetu nintzen kontu serio bati buruz ari zirela. Irakurtzen ari nintzen liburua gau­mahaian utzi, ohetik altxatu eta komunera joan nintzen isilka, hobeto entzuteko zer esaten ari ziren. Handik ere ez nuen oso ondo ulertzen esaten zuten guztia, baina, Donostia utzita, beste norabait joan behar genuela ulertu nuen behintzat.

—Martera joango gara bizitzera —esan zidan amak goizean, gosariko zerealak jaten ari nintzela, gauean Mario eta biak zertaz aritu ziren galdetu nionean.

—Eta ezin dira konpondu arazo horiek Martera joan beharrik gabe?

Konputerizazioaren arloan mundu osoko

zientzialari nagusietako bat zenez, AGK Aginte Global Konputerizatuaren sorreran, konfigurazioan eta

programazioan lan egin zuen amak, Martera etorri aurretik.

—Ez. Txinak eguraldiaren kontrolean egindako aurrerapenekin batera baieztatu zen horrela jarraitzerik ez dagoela, zuzen ­ zuzen goazela erabateko kolapso suntsitzailera. Sekulako lorpenak eskuratu zituzten txinatarrek, baina baita hondamendi ikaragarriak eragin ere, Txinan ez ezik Mongolian, Kazakhstanen eta are Errusiako lurralde batzuetan ere, hedabideek erakutsi zutena baino askoz larriagoak. Xake mate moduko bat izan zen.

—Baina Marte… Lekutan dago!

—Ilargira joateko aukera ere aztertu zen baina gertuegi dago. Lurreko katastrofeek eragina izan lezakete han ere.

—Hain larria da egoera?

—Tamalez, bai. Beranduegi da, eta ezinezkoa dirudi mundu osoko herrialdeak ados jartzea katastrofea saihesteko borroka horretan erabaki bateratuak hartu eta lankidetzan aritzeko. Horregatik, munduko herrialde indartsuenetako agintariek erabaki zuten, duela bost urte, Marten bizi ahal izateko plataforma handi batzuk prestatzea, isilean. Isolatutako hiri txiki modukoak izango dira plataforma horiek, eta bizimodu autonomoa egin ahal izango da han, Lurretik eramandako baliabideekin. Zazpi izango dira guztira, eta bost mila lagun inguru joango gara hasieran horietan bizitzera. Gero, ezeren okerrik ez dela, jende gehiagorentzat lekua izatea dago aurreikusita.

—Agintariak diozunean, nori buruz ari zara?

—Neuk ere ez dakit oso ondo. Batetik, agintari ezagunak daude: politikariak. Bestetik: ezkutukoak, korporazio handietako presidenteak, CEOak, zuzendariak eta beste. Horiek dira botere handiena dutenak, baina gehienak ezezagunak dira.

—Eta zu zientzialari bikaina zarelako aukeratu zaituzte Marten lan egiteko, ezta?

—Bai, eta zu nirekin eramateko baimena dut, jakina.

—Mario ere gurekin joango da?

—Bai. Hirurok joango gara.

—Eta noiz joan behar dugu Martera?

—Bi urte barru abiatzea espero dugu. Sei hilabete inguruko bidaia izango da. Iristen garenerako Marteko hiriak prestatuta egongo dira, gutxieneko zerbitzuak eskaintzeko eta bertan bizitzen geratzeko moduan. Horretaz arduratuko diren lehen teknikariak han daude jada. Sekretu erabatekoan, jakina. Beraz, honetaz txintik ere ez inori.

—Kontatuta ere ez lidake inork sinetsiko.

—Hala ere, ez kontatuta hobe, badaezpada ere.

—Liburuak izango ditugu Marten?

—Bai, baina digitalizatuta ia denak. Oraingoz behintzat beharrezkoa baino ezin izango da eraman hara, eta erabaki da paperezko liburuak hemen uztea, norberak berarekin eraman nahi dituen bakan batzuen salbuespenarekin, lauzpabost, hamar edo dozena bat asko jota, pare bat kilo edo. Inprenta batzuk sortuko dira Marten, paperezko liburu berriak argitaratzeko, baina oraingoz paperezko liburu zaharrak oso urriak izango dira. Badakit paperezko liburuak maite dituzula, baina pantailan irakurtzen ohitu beharko duzu.

Nire beste zaletasunaz ere oroitu zen, nik ezer esan gabe:

—Mendi ­ ibilaldiak ere egin ahal izango dituzu. Hiri bakoitzak baso handi samar bat edukiko du paseatu eta egurasteko.

Batzuek algoritmoaren diktadura deitzen

diote hura agintari ezarri zutenetik

dugun erregimenari, beste batzuen

ustez kapitalismo konputerizatuan bizi gara, faxismo kapitalista humanista

deitzen dionik ere bada, edo komunismo

kapitalista, kapitalismo komunista, anarkismo kontrolatua…

Nahiz eta Martera etorri beren burua salbu jartzera, munduko agintari nagusiek, pribilegiatuon kastako buruzagiek, Lur planeta onbideratzeko eta salbatzeko azken plan bat ere prestaturik omen zuten, amak azaldu zidanez. Aginte bateratu baten premia zegoela adostu zuten, eta hori bideratu eta gauzatzeko modu bakartzat adimen artifizialari lidergoa ematea izango zela. AGK Aginte Global Konputerizatuak erabakiko zuen zein ziren lege egokienak Lur planetak ahalik eta luzaroen bizileku egokia izaten jarraitu zezan, eta bertan geratuko ziren bizilagunak ahalik eta ondoen bizi izan zitezen, horretarako batzuetan neurri gogorrak hartu beharko baziren ere, bidegabeak ere bai kasu askotan, interes komunen alde betiere.

AGK Aginte Global Konputerizatua arduratuko zen berak ezarritako legeak betearazteaz eta haiek urratzen zituztenak zigortzeaz ere, horretarako bere mendeko gizakiak, azpi­konputagailuak, robotak eta androideak erabiliz. Erabateko agintea izango zuen mundu osoan, asmo onekoa eta bidezkoa, hura lanean jarri zutenek ziotenez behintzat.

Baina, haiek hala deitzen ez zioten arren, diktadorea zen, eta da, AGK. Batzuek algoritmoaren diktadura deitzen diote hura agintari ezarri zutenetik dugun erregimenari, beste batzuen

Orotara 7.500 hektarea omen dauzka

Valles Marineris 5th Townek, Marteko

gure bizitoki abegikor samar baina

aukeran estu honek, ia-ia guztiz lauak

denak ere, muino izatetik urrun dauden

koxka txiki batzuk gorabehera, handiena

15 metrokoa.

ustez kapitalismo konputerizatuan bizi gara, faxismo kapitalista humanista deitzen dionik ere bada, edo komunismo kapitalista, kapitalismo komunista, anarkismo kontrolatua… Aipatu ditudan horiek guztiak zentzuzkoak iruditzen zaizkit, azkenekoek oximoron erabatekoak badirudite ere. Nondik begiratzen zaion.

Argi zegoen demokrazia ez zela behintzat. Baina nork nahiko zukeen demokraziarik, demokraziaren onuradun nagusiek ere, agintariek eta merkatuaren ugazaba handiek, egiaztatuta zutelarik XXI. mendeko demokrazian —batez ere mendearen bigarren erdian— etengabe hazten zirela merkatu librearen indar zapaltzaile mugagabea, txikizio ekologikoa, ustelkeria, zarrastelkeria, nepotismoa, plutokrazia, gezur ofiziala eta gezur konspirazionista, gezurkrazia eta izukrazia, indibidualismo suntsitzaile eta autosuntsitzailea… planetako giza bizitza arriskuan jartzeko punturaino? Demokrazia sistema egokia izan daiteke komunitate txiki eta kontrolagarrietan, baina mundu global hiperteknifikatu eta konputerizatuan suizidioa da.

Zabalpen handiko beste topiko bat ere ehortzi zuen, behin eta betiko, munduaren martxa eroak: pentsamendu bakarraren arbuioarena. Pluraltasun ideologikoa jo zen urte askoan, demokraziarekin batera, gizakiaren askatasunaren eta, horrekin lotuta, ongizatearen eta are zorionaren oinarri ezinbestekotzat, baina

aurrerapen teknologikoek, gezurren zabalkundearen hazkunde esponentzialak eta gizakiaren berezko egoismoak, itsukeriak eta oldarkortasunak arrisku larri bihurtu zuten pluraltasuna: guztiz premiazko, aitzitik, ezinbesteko, hil ala biziko, pentsamendu bakarra.

—Baina zer izango da zehazki AGK delako hori? —galdetu nion amari—. Ordenagailu handi bat?

—Antzeko zerbait. Sekulako potentzia izango duen ordenagailu kuantikoa, teknologiaren azken aurrerapenekin osatua. Berez, fisikoki, bi konputagailu izango dira, bata Marten eta bestea Lurrean, baina funtsean bakarra balira bezala funtzionatuko dute. Bakarra da. Muntatua dago eta haren programazioa lantzen ari gara orain, giza bizitzaren aldeko oinarrizko printzipioetan oinarrituta. Behin programatu eta gero, modu autonomoan emango ditu aginduak AGK­k, eta agindu horiek itsu­itsuan betearaziko dira mundu osoan, baita gogorregiak eta bidegabeak diruditenak ere, bidegabekeria batzuk beharrezkoak izaten baitira beti bidegabekeria handiagoak eragozteko. Jende askok dena galduko du, ikaragarri sufrituko du, hilko da, helburu handiago batek hala eskatuta: gizateriaren biziraupena eta ongizatea.

—Beldurra ematen du.

—Baina azken batean beti izan da horrela, beti egin izan du horrela aurrera gizateriak. Iritsi garen puntura iritsita, tamalez, aukerarik onena da, irtenbide bakarra. Etsi­etsian eta, neurri handi batean, gogoz kontra hartu dute erabakia herrialde indartsuetako agintariek. Eta ikusteko dago, hala ere, balio izango duen egoera konpontzeko, planeta onbideratzeko. Aurreikuspenak ez dira oso onak. Dena den, gu, zorionez, salbu izango gara Marten. Hura gure eguneroko bizitza ahalbidetu eta errazteko prestatuta egongo da gu joaten garenerako, eta han askoz ere urriagoak izango dira era guztietako arriskuak.

Lagunengana joan zitzaidan gogoa, baina haietaz asko arduratu gabe, ez bainien atxikimendu handirik, ezta haiek niri ere. Salba­

tuko ote zen haietako inor, nik adinako zoria izateari esker? Akaso denek ez, baina ia denek Lurrean geratu beharko zuten, konputagailu diktadore erraldoi baten legeen, aginduen eta zigorren mende, auskalo zertara behartuta, gero eta egoera okerragoan zegoen eta suntsipen ia­ia saihetsezin baterantz amiltzen ari zen planeta zauritu eta zartatu batean.

Ni, berriz, bizimodu guztiz berri eta arrotz batera eramango ninduten, niretzako helduleku argirik gabekoa. Birmoldatu egin beharko nuen nire bi zaletasun nagusi eta ia bakarren praktika. Marten paperezko liburuak urriak izango zirenez, ordenagailuan irakurtzen ohitu beharko nuen. Mendialdeko paseoak eta egonaldiak ere gune mugatu batean egin beharko nituen, Marteko hiri bateko baso ez oso naturalean. Ez zuen bereziki erakargarria ematen Marteko bizimoduak, baina bai segurua behintzat. Pribilegiatua nintzen, ezin nuen ukatu. Baina ez nengoen kriskitinak jotzeko moduan.

Lurretik Martera etortzeko bidaiak iraun zituen sei hilabeteak gatibu eman genituen, ezinbestean, espazio­ontziko bidaiari ­ bizilagun guztiok, mila inguru baikinen hamar mila metro karratuko azalera batetik ezertarako irten ezinik. Gatibutza arazo praktikorik gabe iragateko erosotasun material guztiak geneuzkan arren —janari ­ edariak, lo egiteko tokia, arropak, osasun arloko zerbitzuak, BKS Banakako Konexio Sistema, askotariko entretenimendu erreal nahiz birtualak, espazio­ontzi barruko elkarretaratze sozialak eta festak...—, oso gogorra izan zen askorentzat. Han hasi zen pitzatzen Marioren eta amaren arteko harremana —lehendik ere akaso ez erabat pitzadurarik gabea—, Mariok ezin baitzuen gatibutza hura eraman.

Neu hainbestean moldatu nintzen, nire bi zaletasun nagusietako bati esker: irakurketa, paperezko liburuena zein pantaila bidezkoa. Hasieran irakurketa espazio ­ ontziaren hegaletako leihatiletako ikusmirarekin konbinatzen nuen, baina bigarren edo hirugarren egunerako aspertu egin ninduen ikusmira ustez liluragarri horren monotoniak, eta amak eta biok espazio­ontziaren barruan geneukan gelatxora aldatu nituen irakurketa saioak. Ez nintzen bakarra izan. Lehen egunetan beteak egon ohi ziren leihatila ondoko aulkiak, baina bidaiak aurrera egin ahala bakan batzuen siestarako gune bihurtu ziren. Aise aspertzekoak gara, izan ere, gizakiok.

Nire beste zaletasun nagusia, mendian paseoan ibiltzearena, alde batera utzi behar izan nuen urte erdi hartan. Pantaila eta holograma bidezko paseoen eskaintza oso zabala da gaur egun, eta oso aberatsa eta sofistikatua errealitatea itxuratzeari dagokionez; era guztietako ibilbide birtualak egin daitezke, orografia errealak imitatzen dituzten ibilaldiak zein fikziozko orografia liluragarrietan barneratzen zaituztenak, sekulakoa da aukera, amaierarik gabekoa. Baina niri erabat deserosoak egiten zaizkit

denak. Neure burua engainatzen, gaixotzen eta ahultzen ari naizelako irudipena izan dut, beti, horrelakoak erabili izan ditudan aldi bakanetan.

Lurrean bizi nintzenean etxetik gertu neuzkan parajeak eta mendiak ezagutzera joanez egin nintzen, oharkabean eta neure erara, mendizale. Ni naizenari mendizale esaterik baldin badago. Gehiegi izango da seguru asko. Mendigoizale ez bainaiz behintzat, are gutxiago alpinista, Donostialdetik irten gabe eta gehienez ere Mendizorrotz mendiaren 392 metroko altuerara iritsita egiten bainituen nire ibilaldi pausatu eta kirol maila oso eskasekoak.

Ibilian, paisaia ederrek baino gehiago hunkitzen ninduen jendea bere egunerokotasunean ikusteak, kaletik bertatik hasi eta, azken espaloiaren ondoren, lehendabiziko etxe baratzedunen eta kale­baserrien paretik igarota, ibilitako kalea, apurka, landa bihurtzen den eremutik gora eginda gero, baserri bakanduagoen artean mendian sartu arte, mendian baina hirigunetik inoiz asko urrundu gabe. Batzuetan jendea ikusten nuen; beste batzuetan, jendeak utzitako askotariko arrasto txikiak, xumeak, espanturik gabekoak, ibiltari batek utzitako oinatzak bezain gizatiarrak.

Horrela osatu zuen AGKk berak, gizakiek emandako datuen eta txostenetan

oinarrituta eta OGI Ongizate

Globalerako Irizpideen garapen gisa, GBKT Gutxieneko Balio Komunen

Txostena, konputagailu handiaren aginte-irizpideen oinarri nagusi eta eztabaidaezina.

Pirinioetako edo urrutiagoko goi­mendietan ere izana naiz, bi aldiz, amarekin, baina ez ninduten batere erakarri. Urrutiko mendialde handi horietan ez zen ia jenderik ikusten, eta ikusten zen apurra ez zegoen egunerokotasunean, hartatik ihesean baino; aterpetxeetako langileak salbu, jakina. Izadiaren ikuspegitik begiratuta naturalagoak izanagatik ere, mendi handi haiek geure etxeetatik gertu genituen mendi txikiak baino artifizialagoak iruditu zitzaizkidan gizatasunaren ikuspegitik begiratuz gero. Eta halaxe izango dira orain ere, jakina.

Amaren aholku tematiei are tematiago muzin eginez, mendira ez nuen inoiz BKS Banakako Konexio Sistema eramaten, ezta inolako maparik ere, ez birtualik eta ez paperezkorik. Arrisku gutxiko txangoak zirenez ez zitzaidan beharrezkoa iruditzen eta plazeraren parte handi bat munduaren atzaparretatik aske sentitzea zen, ezerekiko konexio elektronikorik gabeko arnasa espirituala. Jateko pixka bat, urez betetako kantinplora eta libururen bat edo beste baino ez nuen sartzen bizkar­ zorroan, zerbitzu anitzeko labana zahar batekin batera, kirtenean oskol moduko gorria dutenetakoa, suitzar deritzenetakoa, ogitartekoak prestatzeko eta fruta zatitzeko; baita egur zatiak zuritu eta zizelkatzeko ere, batzuetan, horrek lasaitu egiten bainau.

Erraldoi txikia sentitu ohi nintzen, edo ipotx ikaragarri handia, gizatasunak, aldez edo moldez, modu nabarmenean batzuetan, zeharka eta sotilki baino ez beste batzuetan, bereganaturiko izadiaren erdian neure mokadutxo apal eta organikoa prestatzen eta jaten nuen bitartean.

Hainbat txoko ezkutu ezagutu nituen ibilaldi haietan, eta maiteena Igeldon aurkitu nuen: udaberrian bakarti zeuden atzealdeko pinudia eta pinuen arteko bidezidorrak, behin eta berriz bisitatuak. Orduak ematen nituen han batzuetan, inor ikusi gabe eta inork ikusi gabe, ezer egin gabe, egonean, edo libururen bat irakurtzen bestela. Bakardade momentu haiexek izan dira agian neure bizian ezagutuko ditudan osoenak.

Hutsarte izendatu nuen neure arterako txoko hura, Jorge Oteiza eskultoreak haurra zela Orioko hondartzako harean bere burua ezkutatzeko egiten omen zuen zuloa gogoan.

Horren guztiaren falta sentitu nuen batez ere Marterako bidaia luzean. Kontsolatzeko, amak iragarria zidan basoa izango omen nuen nire ibilaldietarako. Banekien, ordea, ez zela aski izango nire premia eta irrika asetzeko.

Marten bizitzarako —edo giza bizitzarako bederen— egokiena den lekua denez, Valles Marineris deritzon gunean daude ezarrita hemengo gizakion zazpi hiriak, Valle Marineris Town izendatuak, bakoitza bere zenbakiarekin: VM1T, VM2T, VM3T, VM4T, VM5T, VM6T, VM7T. Gurea VM5T da, Valles Marineris 5th Town, osorik idatzita.

Ez dakit zergatik gauden zazpi hiritan banatuta eta ez denok bakarrean batuta; edo bitan, hirutan edo dozena batean bestela. Batzuetan pentsatzen dut AGK­k nahiago izan duela arrautza guztiak saski bakarrean ez sartu, badaezpada ere, Marteko hirietakoren batean kontuak okertzen eta larritzen hasiz gero gainerakoak salbatzeko aukera handiagoak izan ditzakeelakoan. Esanahi sinbolikoa ere izan dezake, Bibliarekin edo beste erreferentziaren batekin lotua. Auskalo! Nire adimenari guztiz urrun geratzen zaion beste edozein arrazoi ere izan zezakeen AGK­k

Marteko hiriak zazpi izango zirela erabakitzeko, baita arrazoi horren berri ez emateko ere. Amak ere ez omen daki zergatik diren zazpi, hala dio behintzat, baina akaso sekretu profesionala gorde beharrak isilarazten du. Horrela dira kontuak gure planeta oraindik ere berri samar honetan.

Orotara 7.500 hektarea omen dauzka Valles Marineris 5th Townek, Marteko gure bizitoki abegikor samar baina aukeran estu honek, ia­ia guztiz lauak denak ere, muino izatetik urrun dauden koxka txiki batzuk gorabehera, handiena 15 metrokoa. Bizitzeko behar dugun egurats oxigenatua, grabitate egokitua eta tenperaturaren kontrola —azken hori zientzialari txinatarrek garatutako sistema konplexu baten bitartez lortua— 20 metroko altuerara baino ez dira iristen.

Lehen zeuzkan zeregin batzuk utzita, gaur egun ama da gure bizigune mugatu honetako eguratsaren oxigenazioaz, garbita­

sunaz, tenperatura­erregulazioaz eta ur­horniduraz arduratzen diren zientzialarietako bat. Dozena bat dira, gutxi gorabehera, eta Lurreko beste zientzialari batzuekin koordinatuta egiten dute lan, AGKren begiradapean eta agindupean beti. Lan delikatua da, erantzukizun handikoa. Ez dit berak halakorik esaten, baina nire susmoa da amak ez duela hemendik alde egingo hemen gizakirik geratzen den artean, alde egitekotan ez lukeelako lasai bizitzerik izango Lurrean, Marteko eguratsean istripu bat gertatuko ote den beldurrez.

Aurrerago arau hori aldatzeko asmoa badago ere, oraingoz ezin gara nahieran aldatu Marteko hiri batetik bestera, laneko betebeharrek hartara behartuta ez bada. Ezin gara, beraz, VM5Tko muga estuetatik irten; eta VM5T barruan ere ezin gara bertako eraikin altuenaren —VM5Tko Udaletxea— teilatua baino gorago igo. Ez dugu ez itsasorik eta ez mendirik. Ezin gara ez marinel eta ez mendizale izan, edo ez behintzat alpinista, hain gutxi surflari edo eskiatzaile. Hala ere, amak hona etorri aurretik esan zidan moduan, 1.500 hektareako baso misto oparo samarra daukagu, haritz, lizar, urki, gaztainondo eta hurritzez hornitua, besteak beste, bere fauna propioarekin —kaskabeltzak, katanarrak, buztanluzeak eta bestelako hainbat txori, katagorriak, azkonarrak, basakatuak, katajinetak, espezie ugaritako ornogabeak...—, atsedenerako gune eder eta patxadatsua, egokia aisialdian paseatu edo kirol pixka bat egiteko, oinez, lasterka edo bizikletan. Dena den, ezin gara basoan, besterik gabe, nahi dugunean sartu, AGK­k ezarritako txanden arabera baizik, jende pilaketak lekuari xarma kenduko bailioke bestela.

AGK­k baimendutako tarteetako batzuk, ez denak, basoan paseatzeko baliatu ohi ditut. Neu bakarrik eta BKS Konexio Sistema

Elektronikorik gabe joaten naiz gehienetan, baina amarekin ere bai inoiz edo behin, hark horretarako astia gutxitan izaten badu ere. Lurrean ez zuen halako ohiturarik, baina hemen betebehar bat dela iruditzen zaio. Ez da bakarra. Gauza bera gertatzen zaie

VM5Tko beste bizilagun askori ere. Nahiz eta beste inora joateko

premiarik edo aparteko gogorik ez izan, nahiz eta pantailen bidez edonongo —Lurreko, Ilargiko, Marteko, Artizarreko...— edozer gauza ikusi eta entzuteko aukera izan, nahiz eta simulazioen bidez pantailan ikusi eta entzundakoa gorputzaren mugimenduekin lotu ahal izan, psikologikoki gogorra da fisikoki eta 7.500 hektareako azalera batetik ezin irten zarela jakitea, eta basoak itxitasun eta gatibutza sentsazio hori murrizten laguntzen du.

Basora joaten hasi nintzenean ia beti ikusten nuen han amona gazte itxurako emakume bat, ile zuria motots batean bildua zuena, aurpegia zimurtzen hasia eta arropa zarpail samarrez jantzia — lan­jantzi tirantedun urdin iluna— baina segail eta pertxenta hala ere, bere xumean berezko dotoretasun batez dohatua, asto arin baten gainean paratutako mihisean aurrean zuen paisaia akuarelaz margotzen. Beti leku berean aurkitzen nuen, baso mistoaren barruko harizti zabal baten erdigunean, basoa aldenik alde zeharkatzen duen errekako urak han egiten duen jauziari begira.

—Baimen berezia dauka, AGK­k emana —azaldu zidan amak biok batera basora joan eta emakumea han ikusi genuen lehen aldietako batean—, hemen nahi duenean eta nahi bezain luzaz egoteko. Ez dio inori kalte egiten, eta bera hementxe egoten da beste inon baino gusturago.

Errebelde batzuek zabaldutako

teorien arabera, OME Osasun Mundu

Erakundeak hainbat birus berriri

aurre egiteko antolatutako txertaketa

masiboak erabili zituen AGKk egoera

berriaren onarpen otzana erraztuko

zuten aldaketa genetikoak eragiteko gizakiongan.

Gezurra izan gabe ere, ez zen erabateko egia, beraz, Uztapidek esandakoa.

Ñabardura asko zeuden, askotan

ezkutuan, orduko amatasunean ere.

Ñabardura horiek ugaritu, azaleratu

eta lehertu egin ziren hurrengo

hamarkadetan, eta harrezkero izan da, eta bada, zer esanik franko esatean ama.

Halakoxea da, izan ere, AGK, bikain arrazoitutako erabakiei are hobeto arrazoitutako salbuespenak ezartzeko kapaza. Gure datu guztiak ditu, berrituta, eguneratuta eta ia­ia orduratuta; behar izanez gero, elkarrizketatu ere egiten gaitu —edo, kasu batzuetan, galdekatu—, gure adierazpenetatik are datu gehiago eskuratzeko; eta datu guztiak segundo gutxian prozesatzen ditu GBKT Gutxieneko Balio Komunen Txostenaren irizpideekin bat datorren erabaki zuzen eta apelaezina hartzeko. Margolari hura ere elkarrizketaturik izango zuen AGK­k, gizakion solasak eta solas egiteko moduak interpretatzeko baliabide guztiak martxan jarrita, poligraforik sofistikatuenak barne, andreari basoan noiznahi sartzeko baimen berezia eman aurretik.

* * *

Martera iritsi gienenetik lauzpabost edo sei hilabetera izan nuen, erabat ezustean, margolari kaskazuria basotik —eta hariztiko bere txokotik— kanpo aurreneko aldiz ikusteko aukera. Non eta bere etxean! Thierry izeneko ikaskide frantziarraren ur­

tebetetze festara gonbidatuta nengoen, baina ez nekien Thierry margolariaren biloba zenik, arrastorik ere ez nik horretaz.

Michelle Delion du izena, Normandiako Étretat hirian jaioa eta han bizi izana beti, harik eta hona etorri behar izan zuen arte, alaba, Claire Tournier, Martera etorritako artista plastiko profesional bakanetako bat delako, teknologiaren erabilera artistiko sofistikatuen arloan ospe eta arrakasta handikoa. Hori eta Michelleri buruz hasieran nekien guztia ez nuen jakin Michellek berak esanda. Ez nuen berarekin hitz egin Thierryren urtebetetze festan; ikusi baino ez bainuen egin, une batez, margotzeko bere trasteak aldean zituela etxeratu eta festa ospatzen ari ginen neska­mutilak geunden gelan kuku txiki bat egin zuenean, biloba agurtzeko. Thierryk ere ez zidan amonaz ezer kontatu. Wikipedia eta Interneteko beste iturri batzuek eman zidaten Michelleri buruz, piztu zidan jakin­minak bultzatuta, bildu nuen informazio guztia.

Kontraste nabarmena dago Michelle eta Claire ama­alaba artisten artean. Akuarela beste teknikarik ez darabil Michellek, eta ez du maite pintatzen duen motiboa aldatzea ere, pintatu besterik ez eta beti gauza bera pintatu, egunean eguneko eta unean uneko aldaketa txikiei erreparatuta. Claire, aitzitik, etengabeko esperimentazio teknologiko eta artistikoaren sumendi geldiezina da, zorabio zentrifugo eta zentripeto etengabe bat, ikusle soilentzat ezin jarraituzkoa nire iritziz, baina dinamismo eta freskotasun ukaezinekoa. Bien artean dago Thierry, Claireren seme eta Michelleren biloba, nire ikaskide futbolzalea, artearen era guztietako gorabeherez futitzen den nerabea, edo futitzen dela aditzera ematea maite duena bederen.

Étretaten bizi zelarik Avaleko Labarra eta Avaleko Atea egunero edo ia egunero margotzen ematen zituen bolada luzeak Michellek, Claude Monetek margotu zituen ikuspuntu beretik, toki berean kokatuta beti begiak eta pintzelak, koloreen aldaketa txikiei adi. Margotzean, ez omen zuen inolako edertasunik bilatzen, ez estetikoa, ez artistikoa, pintatzea besterik ez omen zuen nahi, paisaia, argia, akuarela, mihisea eta pintzelak bete­betean bizitzea, dastatzea, zukutzea, bereganatzea… edo antzeko zerbait. Ez zuen erakusketarik egin, eta beti leku berean eta zeregin berean ikusten zutenen harridurak egin zuen ezagun, ez inongo arte kritikarik edo ikusle adituk bere lanari egindako laudorioek edo emandako balioak.

Marten bizitzera derrigortuta, besterik ezin eta, VM5Tko basoan aurkitu zuen bere pintatzeko moldearentzako lekua, beti leku berean hemen ere, errekaren ur­ jauziari begiratzeko aukeratua duen txokoan. Ondo justifikatuta dago AGK­k basoan nahi duenean sartu eta bertan nahi duen denbora guztian geratzeko eman zion baimena.

Konputerizazioaren arloan mundu osoko zientzialari nagusietako bat zenez, AGK Aginte Global Konputerizatuaren sorreran, konfigurazioan eta programazioan lan egin zuen amak, Martera etorri aurretik. Programazioren oinarria osatzeko oinarrizko aurreneko input moduan, Kangabako (Mali) Kuruka Fuga —Mandengo Gutuna ere deitua—, Parisko (Frantzia) Giza Eskubideen Aldarrikapen Unibertsala eta Banjulgo (Gambia) Gizakien eta

Herrien Eskubideen Afrikako Gutuna hartu ziren aintzat lehenik, XIII. mendekoa lehena, 1948koa bigarrena, 1981ekoa hirugarrena. Horiek osatu eta eguneratzeko azken hamarkadetan herrialde aurreratu askotan —Europan batez ere, baina ez Europan soilik— hainbat eta hainbat GKE Gobernuz Kanpoko Erakundek —beti ere gobernuren baten, edo Europako Batasunaren dirulaguntzekin— eta hainbat eta hainbat erakunde instituzionalek landutako txostenak eta liburuak erabili ziren. Bakoitza bere moduan, gobernu indartsu guztiak —Txina, Estatu Batuak, India, Japonia, Saudi Arabia, Indonesia, Errusia, Alemania, Brasil, Ingalaterra, Frantzia...— aldez edo moldez kapitalistak ziren ordurako, baina haietako askok —Europakoek batez ere— kapitalismoaren aje gero eta larri eta arriskutsuagoei aurre egiteko moduei buruzko ikerketak enkargatu zituzten, teorian mundu ekologiko, solidarioago eta inklusibo baterako bideak bilatzeko asmoz, baina pentsatuz, praktikan, herritarren aurrean irudi hobea izateko baino ez zutela balioko, kapitalismoa gelditzerik ez zegoen gurpila zelako, gurpil gero eta zoroagoa —eta baita krudelagoa ere sarritan—, bere izaerak berak hala eskatuta.

Baina herrialde indartsuenetako zientzialariek eta askotariko adituek kolapso suntsitzailea eta, harekin batera gizateriaren amaiera, gero eta saihetsezinagoa zela ohartarazi zutenean, alarma guztiak piztuta ikusirik, herrialde nagusietako agintariek, azken erremedio moduan, etsi­etsian, giza eskubideen aldarrikapen

—Ni bat nator digitalizaziotik

konputerizaziora arinegi eta errazegi

igaro garela diotenekin —azaldu

nion behin, BKS Banakako Kontaktu

Sistemaren gehiegizko erabileraren

arriskuez ohartarazi nahian—.

unibertsal historikoek eta GKE Gobernuz Kanpoko Erakundeek egindako txosten idiliko eta ordura artean erabat antzu haiek ziotenean oinarrituta, OGI Ongizate Globalerako Irizpideak adostu zituzten, AGKri txertatzeko, konputagailu erraldoiak irizpide haiei jarraituz goberna zezan bere diktadore postu ahalguztidunetik, aporofobia, xenofobia, LGBT+fobia, genero­arrakala, glotofobia, suntsiketa ekologikoaren sustapena eta gisako joera eta jokabide bidegabe eta arriskutsuen arrasto txikienik gabe.

Badaezpada ere, dena den, espazioaren ikerketak horretarako zabaldu berri zituen aukerak baliatuta, beraiek, munduko agintari nagusiek, Martera ospa egitea erabaki zuten, pribilegiatu kasta batekin batera, tartean, lehen ere esana dudan moduan, horretarako meriturik egin gabe, neu nintzela, Mariorekin batera, biak nire amaren hegalpean babestuta.

Txosten haien arteko gehienak, amak zioenez, onkeriazko adierazpen hutsal hanpatuak baino ez ziren, baina ba omen zituzten proposamen zehatz eta egingarri bakan batzuk ere tartean, eta AGK­k, hitzontzikeria erraldoi hartan zorrotz arakatuta, garia eta lastoa bereizten asmatu zuen, horri esker munduarentzat bide berri eta iraunkorra planteatu eta martxan jartzeko; eta iraunkorra esatean, benetan eta errealki iraunkorra esan nahi da kasu honetan. Aurreko hamarkadetan, hamarretik bederatzitan oso

bestelako moduan erabili zen hitz hori, iraingarri izaterainoko azalkeriaz eta hutsaltasunez.

Horrela osatu zuen AGK­k berak, gizakiek emandako datuen eta txostenetan oinarrituta eta OGI Ongizate Globalerako Irizpideen garapen gisa, GBKT Gutxieneko Balio Komunen Txostena, konputagailu handiaren aginte­irizpideen oinarri nagusi eta eztabaidaezina.

AGKren erabaki eta zigor batzuek protestak eragin zituzten hasieran Lurrean, eta haren aurkako mugimendu global zabala sortu eta eratu zen. Diktadura global hura faxista zela salatu zuten, makina baten mende bizitzeak suntsipena baino ezin zuela ekarri arrazoituz. Atentatu gogor eta odoltsuak ere izan ziren. Baina urtebete inguruan protesta gogorrak izan ondoren, pixkanaka, hobekuntzak mundu osoan nabariak eta ezin ukatuzkoak bihurtu ahala —eta AGK­k erantzun biolentoenen erantzuleak identifikatu, atzeman eta neutralizatu ondoren––, mugimendu haiek urritu eta ahuldu egin ziren, sarritan elkarren aurka aritzen ziren sekta minoritario multzo sakabanatu eta indarrik gabea izatera iritsi arte. AGKren onarpena ia­ia haren agintea bezain globala eta erabatekoa bihurtu zen azkenean.

Martera ihes egindako adituek eta agintariek ez zuten Lurrarekiko eta AGKrekiko kontaktu oro suntsitu, eta AGKren bidez beren jatorrizko planetan gertatutako ia guztiaren berri jasotzen

Michelle Delion amona gazte margolariak

bezala, nik ere neure txoko partikularra

daukat VM5Teko basoan, arboladia

zeharkatzen duen bide baten ertzetik

ehun bat metrora dagoen sakonune

ezkutu eta abegikorra.

zuten. Harrituta utzi zituen AGKren funtzionamendu zorrotz, efikaz eta, ahal zuen neurrian, berdinzale eta solidarioak. Kapitalismoaren eta komunismoaren arteko ekonomia hibrido neurtua ezarri zuen mundu osoan, hasieran aurkakotasun handiak eragin zituzten debeku zorrotzetan funtsatua: auto partikularren eta hegazkinen justifikatu gabeko erabilera guztiak, baita luxu handiko ibilgailuak, tresnak eta etxe partikularrak ere, neurriz kanpoko aurrekontuak behar zituzten kirol eta kultura ekitaldiak… Sinplea baitzen ekuazioa: desazkundea ala hil.

Esan liteke, gainera, zorrotz izateari utzi gabe, agintari askok baino jokabide gizatiarragoa izan zuela auzi askotan AGK­k, enpatiarako eta errukirako hasieratik erakutsi zuen joerarengatik. Berak sentimendurik izan ez arren, giza sentimenduen balorazio zuzenak egiteko eta haien neurriko erabakirik egokienak hartzeko programatuta baitzegoen, eta bikaintasun handiz programatua gainera, behin eta berriz erakutsi zuenez.

Marten ere AGK­k izan zuen erabateko agintea hasieratik, GBKT

Gutxieneko Balio Komunen Txostenean oinarrituta, jakina, Lurrean agintari izandakoek ez baitzuten nahi beren arteko gatazkek elkarbizitza eragozterik Marten.

Bospasei urteren buruan, ordea, Lurrean berriro ere ondo eta segurtasunez bizitzeko aukera zegoela ikusirik, Martera joandako agintari ohi askok hara itzultzeko planak egiten eta AGKri horretarako baimenak eskatzen hasi ziren. AGK­k arriskutsutzat jo zuen pribilegiatuon —martetar berrion— itzulera masiboa, Lurreko bizilagunen artean aurkako erreakzioak sor zitzakeelako, batetik, eta, bestetik, Marteko bizitzak berak ere bere premiak zituelako, ihesaldi desordenatu batek kaosa eragin zezakeelako hemengo bizimodu berrian. Horregatik, itzuli nahi zutenek pixkanaka itzuli beharko zutela erabaki zuen, eta batzuek urteak eman beharko zituztela baimenaren zain.

* * *

Amari itzultzeko baimena eman zion, baina amak ez zuen nahi. Mariok bai, ordea, eta eztabaida gogorrak izan zituzten biek egun batzuetan, harik eta Mariok betiko alde egin zuen arte.

—Ez naiz eroso sentitzen hemen —argudiatu zion Mariok amari eztabaida haietako batean—. Planeta madarikatu honetan dena ikaraz egiten da, dena da zuhurtzia eta beldurra.

—Berriak gara hemen, ikasten ari gara eta kontuz ibili behar dugu.

—Nik ezin dut hau eraman. Gizakirik adimentsuenak izango zarete aukeratuok, eta bejondeizuela!, baina hemen ergelok, hona zuen eskuzabaltasun miresgarriari esker etorri garenok bigarren mailako herritar txatxuak gara, hutsaren hurrengoa.

—Denok gara beharrezkoak, Mario, ez dago inor soberan. Marten, Lurrean bezala, denetatik dago, denetatik behar delako. AGK­k ez du inor baztertzen.

—Jakina! Ergelak behar dituzue ondoan, zuen adimenaz harro sentitzeko.

—Zer esaten ari zara? Berdintasunean dago oinarrituta hemengo bizimodua: bakoitzak ahal duena, bakoitzari behar dena. Ez ote dira matxismoaren azken hondarrak horrela sentitzera eramaten zaituztenak? Mundu berrira egokitu gabe bazaude, ez ahaztu Lurrean ere AGK­k agintzen duela, hemengo

irizpide berberekin. Eta eskerrak! Han ere handia baita dena pikutara joateko arriskua!

—Han behintzat ni bezalako jende gehiago aurkituko dudala uste dut, libreago sentituko naizela gogoak emandakoa esateko eta egiteko.

Gure gaurko munduan —Marte ere gure horren partetzat hartuta— ez dago klase sozialik, hitzaren adiera hertsian bederen, baina ez gara denok guztiz berdinak, ezta hurrik eman ere. Continuum bat dago, koska handirik gabeko aldapa leun bat, jende boteretsuenarengandik behe­beheko mailakoenganaino, eta Mario ondo ohartuta zegoen horretaz, batez ere amaren arrimuan aldaparen goialdekoen ondoan bizitzea egokitu zitzaionetik, hau da, amarekin bizitzen hasi zenetik.

Baina denon gutxieneko premiak, oinarrizkoenak, aseta daude. Horri eta kudeaketarako duen gaitasun makula gabeari esker, ia zeharo desagertu arte murriztu ditu gatazkak AGK­k bere agintearekin. Gizakia, ordea, beti izango da gatazka iturri. Berezkoa eta beharrezkoa du. AGKren agintera ondoen egokitutakoek marmarti zeritzen Marioren ezpalekoei, gizateria gidatzen eta babesten zuen erregimen berriaren abantailak onartu nahi ez eta dena aitzakia eta purrusta zutenei. Ez zuten onartzen makina baten diktadurapean bizitzea, ingurukoek, hedabideek eta —zergatik

Auspoa bildumaren zale eta

irakurleontzat oso ezaguna da Pedro Mari

Otaño bertsolariak, Argentinako Panpan

bizitzera beharturik, onbu bat izan zuela, han ohikoa den espezie bateko arbola, «lagunik maitatuena»

Auspoako paperezko liburu batzuk dauzkat hemen, Martera ekarriak, eta horrez gain, nahi izanez gero, bilduma osoa pantaila bidez irakurgai. Birramona, amaren amona, omen zen bilduma horren zale porrokatua.

ez esan, nire iritzia da— errealitateak berak, egunero pixka bat gehiago, arrazoia kentzen zieten arren. Ulertzekoa da, gizatiarra oso.

Errebelde batzuek zabaldutako teorien arabera, OME Osasun Mundu Erakundeak hainbat birus berriri aurre egiteko antolatutako txertaketa masiboak erabili zituen AGK­k egoera berriaren onarpen otzana erraztuko zuten aldaketa genetikoak eragiteko gizakiongan. Amak beti esan izan dit salaketa horiek ez dutela funtsik, gezur hutsa direla, oinarririk gabeko konspirazio teoriak, konspiranoiak. Ez dakit sinesten diodan. Badakit, ordea, nik sinesteak edo ez sinesteak ez duela batere axolarik, ez inorentzat eta ez ezertarako.

Nolanahi dela ere, ezin zaio ukatu Mariori kontu batean gutxienez zuzen zebilela. Hona ekarri gintuen ihesaldiak bitan banatu zuen gizateria: lurtarrak alde batean, martetarrok bestean; eta hona etorri ziren helduak ere, halaber, bitan banatuta daude, ez legez eta eskubidez, baina bai beren arteko harremanetan: beren merituz etorritakoak alde batean, bestean haiek izendatuta etorritakoak. Haur eta adingabeon artean ez dago halako bereizketarik, denok baikara guraso edo bestelako ahaideei esker etorriak, gutariko inor ez meritu propioz.

Horretarako baimena eman ziotenean, amak ez zidan galdetu ere egin Lurrera itzuli nahi nuen. Akaso beldur zen baietz esango ote nion. Edo akaso bazekien berdin samar zitzaidala, han edo hemen bizi. Azken batean, ezin nintzen kexatu. Ordurako ohituta nengoen pantailetan irakurtzen, eta paperezko liburuak ere gero eta ugariagoak ziren Marten, oraindik hemen inprentarik ez bazegoen ere Lurraren eta Marteren arteko komunikazioak eta garraio zerbitzuak oso ondo funtzionatu baitu hasieratik. Lurrean egiten nituen bakarkako paseo eta mendi buelten aldean, askoz ere mugatuagoak eta ezuste gutxiagokoak dira hemen egin daitezkeenak, baina badu bere xarma hemen bizitzeak sentiarazten duen arroztasunak ere. Badu abenturatik Marten bizitzeak, hain modu kontrolatu eta zuzenduan, ia­ia monitorizatuan, bada ere.

Gainerakoan, ez zen hemengo bizimodua oso diferentea Lurrean geratu banintz han izango nukeenaren aldean. Hemen ere banituen adiskideak, baina, han gertatzen zitzaidan bezala, gusturago egoten nintzen neure kasa entretenituta, irakurtzen edo paseatzen, haiekin jolasten edo solasean baino. Amak lagunengana bidaltzen ninduen beti, eta nik gutxieneko batzuk betetzen nituen, protokolo baten moduan, ama ez ezik neure burua ere lasaitzeko, baina niri hortik aurrerakorik eskatzea alferrikako lana izan da beti.

Eskola, berriz, antzekoa da Marten eta Lurrean, aisialdirako aukerak ere parekoak, eta, gainera, gero eta komunikazio handiagoa dago bi planeten artean, gehiena telematikoa bada ere, jakina, fisikoki urrun baikaude oraindik, eta hala izango gara luzaz, espazioko garraiobideek asko aurreratu beharko bailukete bidaiarako behar den denbora murrizteko.

Ama esatean beste zer esanik ez dela kantatu zuen Uztapide bertsolariak, 60ko hamarkadan oker ez banago, bere bertsorik gogoratuenetako baten amaieran. Ez zuen gezurrik esan, garai hartan eta Uztapideren gizartean ama esatean dena esanda baitzegoen: maitasuna, babesa, laguntza, errukia, miresmena, bultzada, enpatia, kezka, borroka, sukaldea, arropa, komuna, plantxa, ohea, medikua, botika, sendabelarra, aholkua, haserrea, errieta... bizitza… Zer ez? Dena, den­dena.

Paradoxikoki, ordea, ama den­dena izate horrek ezerezean uzten zuen askotan, ia beti, ama bera, ama huts, ama besterik ez, betiereko ume­ zulo.

Gezurra izan gabe ere, ez zen erabateko egia, beraz, Uztapidek esandakoa. Ñabardura asko zeuden, askotan ezkutuan, orduko amatasunean ere. Ñabardura horiek ugaritu, azaleratu eta lehertu egin ziren hurrengo hamarkadetan, eta harrezkero izan da, eta bada, zer esanik franko esatean ama. Amatasuna ulertzeko, sentitzeko eta bizitzeko bestelako moduak ikaragarri ugaritu dira, bizimolde berriek bultzatuak eta feminismoak aldarrikatuak, justuagoak eta bidezkoagoak, dudarik gabe, emakumeentzat oro har, amentzat bereziki.

Hasteko eta behin, nire ama horixe da: «nire ama». Ezin dut «gure ama» izendatu, Auspoa bildumako egileek, euskaldunon ordura arteko tradizio sendoaren barruan, beren amak izendatzen zituzten bezala. Amaren seme bakarra bainaiz, eta, dena esateko, hala eta guztiz ere nahikoa eta are gehiegi ere nire amarentzat.

Maite nau eta ondoan nahi nau, laguntzen diot lanetik aparteko bizitza bat duela sentitzen, badut neure zeregina biok osatzen dugun familia koxkorrean. Baina batzuetan amarengan eta bion arteko harremanean pentsatzeak artegatu egiten nau, ezinegonera eraman. Askotan irudikatzen dut neka­neka eta nazka­nazka

Inaziomari Atxukarrorekin gozatzen ari naiz azken egunotan, ikaragarri gozatzen ere. Aparteko espanturik gabe aritu arren, gizonak ez zekien hitz bakoitzari gutxienez txinpartatxo xume bat atera gabe hitz egiten edo idazten.

eginda lana uzten duela bizitzaz gehiago gozatzeko eta nirekin beste era batera egoteko, baina nire irudimena ez da istorio horri bilakaera pozgarria emateko gauza.

Diferenteegiak gara. Oraingo gure elkartze ­ neurrietan biontzako aberasgarri izan daitezke gure arteko diferentzia horiek, baina beldur naiz elkarrekin orain baino denbora gehiago pasatzea, eta orain baino plan gehiago egitea, katastrofeari bidea zabaltzea ez ote litzatekeen izango.

Ez naiz epaitzen ari, ez da nire asmoa behintzat, hau ez da kexu bat. Nire ama bere garaiko ama asko bezalakoa da, eta bidezkoa eta zuzena da ama gisa egin duen guztia ez ezik egin ez duen guztia ere; makularik gabea gizaki den neurrian, denok bezala, tarteka izan dituen laprastada txiki batzuk alde batera utziz gero behintzat. Eta neu ere gustura nago ama eta bion arteko harremanarekin.

* * *

AGK­k hemezortzi urtetik gorako herritar guztiak BKS Banakako Konexio Sistema izatera behartu zituenean aurkako mugimendu aski indartsua zabaldu zen mundu osoan. Ama, ordea,

BKSaren eta haren derrigortasunaren aldezle sutsuenetakoa izan zen. Neurekin ere haserretu zen behin baino gehiagotan, derrigortasunaren aurka han­hemenka entzunak edo irakurriak nituen argudio batzuk azaltzen nizkionean.

—Ni bat nator digitalizaziotik konputerizaziora arinegi eta errazegi igaro garela diotenekin —azaldu nion behin, BKS Banakako Kontaktu Sistemaren gehiegizko erabileraren arriskuez ohartarazi nahian—. Aparteko arazorik gabe onartu genuen digitalizazioa; ondo baitago era guztietako informazioa ematen eta ordenatzen digun gailu deskriptibo bat izatea gure besoan edo patrikan, horrez gainera, hala nahi dugunean, edonorekin hitz egiteko eta, larrialdian gertatuz gero, AGKri laguntza eskatzeko aukera ematen diguna, nahiz eta horrek ere badituen bere alderdi kaltegarriak ere, jakin­minaren eta memoriaren erkintzea, besteak beste. Baina gaur egungo konputerizazio basatian —aitortzen dut ez nuela adjektiborik egokiena erabili— gailuak, errealitatea ordenatu eta deskribatzetik harago, orotariko aholkulari bihurtua dugu aspaldidanik, eta, eguneroko praktikan, berak agintzen digu zer egin kasu askotan, gero eta gehiagotan.

—Eta eskerrak horri! —egin zidan oihu, asaldatuta—. BKSaren aurka daudenak bizi garen munduaren konplexutasuna ukatzen duten ameslari ezjakinak baino ez dira, AGKren agintea gaitzesten

XX. mendearen amaierako eta XXI. mendeko bertsolariak —Xabier Amuriza, Andoni Egaña, Maialen Lujanbio, Amets

Arzallus...— ez ditut neurri berean

ezagutzen. Ez naute inoiz askorik

kitzikatu. Beste molde batekoak direlako, neure mundukoegiak beharbada.

duten guztiak bezala. Uste dutena uste izateko eta adierazteko eskubidea dute, ezin diet ukatu hori. Baina ideia horien zabalkundea oso arriskutsua da gizaki guztiontzat. Askatasunaren aldarrikapen teorikoak egitea erraza da, baina une honetan, etorkizuna jokoan dagoenean, elkartasunik gabeko askatasuna galbidea da denontzat, elkartasuna da benetako askatasunaren lehen premisa, hil ala bizikoa, eta elkartasunak konputerizazio globala onartzea eta hari men egitea eskatzen du, oilarkeria iraultzaile testosteronikoak alde batera utzita.

«Hil ala bizi». Askotan erabiltzen zuen orduan esamolde hori, eta gaur egun ere ez du inondik ere baztertua. Hil ala biziko egoeran omen dago planeta, hil ala bizikoa omen da AGKren agintea, hil ala bizikoa AGK­k erakutsitako bidetik joatea, hil ala bizikoa AGK­k agindutako lana egitea, eta bereziki hil ala bizikoak, amaren ustez, Marten duen lantaldearen lana eta, lan horren barruan, berea.

AGKren indarrak eta hari hasieratik izan dion fedeak lasaitzen du hil ala biziko egoerari buruzko kezka etengabe horretan. Eta ezin da ukatu zuzen zebilela esaten zuenean AGK­k asmatuko zuela aurkako joera eta jokabideak neutralizatzen, gaur egun AGKren aurkako iritziak oso urriak baitira, eta haien artikulazioa eta aldarrikapena hutsaren hurrengoa ia­ia. Zorionez, esan beharko, dena arrazionalki ikusita.

Ni, ordea, ama ez bezala, BKSaren erabilera AGK­k onartutako gutxienetakora murrizten dutenetakoa izan naiz hasieratik, eta derrigorrezkoa ez denean hura gabe irteten naiz etxetik, basora noanean, adibidez.

—Zer traba egiten dizu ba? —galdetzen zidan lehen amak, erabat etsi baino lehen—. Edozer gertatuta ere lagungarri izango duzu…

Aparatu elektronikoetatik aparte naizela jakite hutsak lasaitu egiten nau. Hain konputerizatua dago gure bizimodua, non deskonputerizazio sentsazio txiki soil batek aske sentiarazten nauen.

Gero askatasun horrek, nahitaez, konputerizazioarekin topo egiten badu ere: konputerizaziotik aldendu zaitezke neurri batean, baina askatasun hori baliatuz edozer gauza egin nahi izanez gero, edozein jarduerari ekiteko, konputerizaziora jo behar duzu berriro gu bizi garen munduan, Lurrean eta Ilargian bezala hemen; Marten, edo Marteko giza hirietan behintzat.

6 Michelle Delion amona gazte margolariak bezala, nik ere neure txoko partikularra daukat VM5Teko basoan, arboladia zeharkatzen duen bide baten ertzetik ehun bat metrora dagoen sakonune ezkutu eta abegikorra. Auspoa bildumaren zale eta irakurleontzat oso ezaguna da Pedro Mari Otaño bertsolariak, Argentinako Panpan bizitzera beharturik, onbu bat izan zuela, han ohikoa den espezie bateko arbola, «lagunik maitatuena», Zizurkilgo jaiotetxe urruneko «atariko intxaurpera» eramaten ziolako gogoa. Poetiko jarrita, esan nezake Otañorentzat onbu hura izan zenaren parekoa dela niretzat txoko horretan eserlekutzat izan ohi dudan harri potorraren ondoko haritza, Donostialdeko eta inguruko beste hainbat herritako nire mendi ibilaldiak ekartzen baitizkit gogora, eta bereziki nik Hutsarte izendatutako Igeldoko txokoa, nire ezkutaleku oteizarra izandako pinudi koskorra eta haren barruko bidezidorrak.

Neure artean Hutsarte Berri deitzen diodan txoko horretan jaten dut sarritan basora bakarrik noanean bizkar zorroan eraman ohi dudan ogitartekoa. Lurrean banengo bezala.

Basorako txanden ordutegiak basoan jende asko ibiltzea eragozten duenez, bakarrik egoten naiz beti Hutsarte Berrin, ez naiz inork nire intimitatea urratuko duen beldur izaten, arrisku pittin bat beti badago ere. Badakit AGK­k etxe barrua izan ezik hiri osoko bazterrak zelatatzen dituzten kamerak dituela ezarriak, baita basoan ere. Baina AGK­k bermatzen du kamerak hartutako irudi horiek ez dituela inork ikusiko —ez dituela pertsona bakar batek ere ikusiko, alegia— horietan zigortu beharreko delitu baten frogarik edo, gutxienez, zantzu nabarmenik izan ezean.

Ohitu egiten zara horretara ere, eta nik inoren aurrean inola ere egingo ez nituzkeenak egin ohi ditut neure ezkutalekuan. Niretzat behintzat, zeregin fisiologiko intimo batzuk gogobetegarriagoak

dira izadiaren erdian etxeko pareten artean baino. Eta ez naiz eskatologikoez ari, edo ez horietaz soilik behintzat. Bakarkako sexua ere indartsuagoa da izadiaren erdian praktikatzen denean gela baten barruan pantailako pornografiak kitzikatzen duenean baino. Telurikoagoa da, Lurrean bezala Marten ere.

Malkoak ere han isuri ditut, Hutsarte Berrin, Marten nagoenez geroztik negar egin dudan aldi bakanetan. Bereziki gogoan daukat amarekin haserretu eta gero etorri nintzen egun bateko negarraldia. Ez dakit zein izan zen haserrearen azaleko motiboa, baina, sakonean, maitale egin berri zuen lankide bat etxera ekarri zuelako nengoen suminduta.

Begiak beteta, Lazkao Txiki bertsolariak Txindokiri begira jarritako bertsoak kantatu nituen isilean, neure artean, haren ahots samurra gogoan.

Urre antzeko argitasunez jantzi da zeru urdina, gure Jainkoak mirari antzo zeru goitikan egina. Behar genduke sendotasuna eta sinistapen fina, zer miraria egunsentiaz konturatuko bagina!

Duela hilabete inguru, alabaina, bisita izan nuen Hutsarte Berrin. Michelle agertu zitzaidan, zurezko astoa eta margotzeko trepetak bizkarretik zintzilik zituela. Zorionez, ez nintzen inoren aurrean lotsatzeko moduko ezer egiten ari une hartan. Txorizo ogitarteko bat prestatzeko suitzar labanarekin ogia mozten, besterik ez.

—Egun on eta on dagizula —diosal egin zidan, ingelesez—. Barkatu molestatzen bazaitut.

Hitzik gabe geratu nintzen, edo akaso «kaixo» isil bat murmurikatu nuen, besterik ez.

—Gaurkoz nahikoa margotu dut eta pixka bat egurastu nahian nabil, etxera itzuli aurretik —desenkusatu zen.

Ez nekien zer esan, eta berak jarraitu zuen hizketan.

—Badakizu, noski, nor naizen…

—Bai... —ausartu nintzen azkenean—. Askotan ikusi zaitut basoan margotzen. Zure biloba ere ezagutzen dut, Thierry. Gela berean gaude eskolan.

—Hara! Ez nekien.

Isilik geratu zen une batez, nik zerbait esatea espero balu bezala, eta hitz egitera behartuta ikusi nuen neure burua.

—Ba ni ogitartekoa prestatzen ari naiz. Nahi duzu zati bat?

—Ez, eskerrik asko. Jan zeuk dena, oraindik ere hazteko adinean zaude eta.

Lotsa ematen zidan, ordea, haren aurrean ogitartekoa jaten hasteak.

—Ederra labana! —esan zidan—. Garai batean askoz gehiago ikusten ziren horrelakoak. Orain jende gutxik erabiltzen du labana etxeko sukaldetik kanpo. Utziko al didazu une batez?

Ez nion esan, baina euskarazko hitz

bat ekarri zidan gogora Michelle

estralurtarraren arrazoibideak, lehengo zaharrek oso erabilia baina gaur egun betiko galdutzat eman beharrekoa: konformidadea.

Labana eman nion eta lehen mokadua kendu nion ogitartekoari. Deseroso nengoen, urduri eta beldur lauso batek hartua, baina aldi berean pozik, zerk eragiten zuen ulertzen ez nuen ilusio arrotz batek hartua.

Bat­batean, mugimendu azkar batez labana irekia airean bota eta, nire buru gainetik pasatuta, atzean neukan haritzean sartuta utzi zuen. Metro erditik beherako aldea zegoen buruaren eta labanaren artean.

—Ez beldurtu! —esan zuen barrez, nire izuari burla eginez—. Eskarmentu handia daukat labana­jaurtiketan! Ez dut inoiz huts egiten!

Buelta erdi eman eta alde egiten hasi zen.

—Hurrengora arte —esan zuen, irribarre samurrez, une batez burua niregana biratuta.

Orain arte idatzi dudana berrirakurri dut, hasi eta buka, eta gustura geratu naiz, neurri batean, uste dudalako ezin dudala hobetu, baina triste ere utzi nau berrirakurketak, baieztatu didalako ez dakidala ondo idazten, ez dakidala hitzei benetako bizitza ematen. Beharbada ezintasun hori ez da nire ahulezia edo gabezia, zerbait sakonagoa baizik, bizi garen munduaren nolakotasunari lotua.

Marten bizi garenetik ama dut euskaraz aritzeko solaskide ia­ia bakarra. Mariorekin ere euskaraz aritzen nintzen, egia da, baina azken batean hura ez dago jada hemen eta lehen ere ez genuen elkarrekin askorik hitz egiten.

Biziraupenarekin lotuagoak dauden bestelako premia batzuei lehentasuna emanik, lehentasun guztiz logikoa, AGK ez da arduratu Marten eremu urriko hizkuntzez Lurrean arduratzen den neurrian, eta munduko alde guztietako herritarrak nahastu gaitu, ingelesari emanez nagusitasuna, azken batean hona etorritakoen artetik bakanak baitira ingelesa ondo antzean jakin gabe etorriak.

Berez, Txina da gaur egun, azken hamarkadetatik hona, Lurreko herrialderik indartsuena, baina Txina Estatu Batuei eta Europari gailentzen hasi zitzaionerako ingelesa guztiz zabalduta zegoen mundu osoan, garai batean esperantoa asmatu zutenek hari eman nahi zioten indarra eta lekua zuen hartua. Horregatik, AGK­k hasieratik lehenetsi du ingelesa Lurreko eta Marteko hizkuntza nagusi eta unibertsal gisa.

Hizkuntza minorizatuen babesaren ardura Lurrerako utzia du gure konputagailu arrazionalak, oraingoz behintzat. Lurrean askoz ere zainduagoa dago gaur egun ere euskara, AGK­k bere algoritmoaren bidez bizitarako hautatutako gisako hizkuntza guztiak bezala, garapen betean literaturan eta arlo artistiko eta kultural guztietan. Baina han ere banituen nik neure arrangurak euskararekin. Euskara batuaren aurreko zahar elebakarren euskararen zale porrokatua naiz, mendekotasun patologikorainoko zalea, Antonio Zavala biltzaile, idazle eta idatzarazle

erraldoiaren Auspoa sail osoaren irakurle eta miresle etengabea, eta gero eta argiago ari naiz egiaztatzen, penaz eta minez, altxor galdu bat dela hori guztia.

Ez da, berez, ezer larria nire kezka hau, aje edo gaitz txiki bat, neurosi obsesibo koxkor bat, ezin sendatuzkoa baina eragin fisiko eskasekoa, eta —hala espero dut— nire bizi­itxaropenean eragin kaltegarririk gabekoa. Ez dut uste, horrenbestez, AGKren esku­hartzea behar duenik, batzuetan, neurosiak gogorren erasotzen didanean, horri buruzko zalantzak izaten baditut ere. Aurrerabidean, dena ezin da irabazia izan, ez dago erabateko justiziarik eta zoriontasunik, kontuan hartu beha­

rrekoa da hori AGKren zeregina eta oreka beti zaila ulertzeko. Beharrezkoak ditugu gaur egungo gizakiok AGK­k ezin konpondu dituen honelako arazo txikiak ere.

Auspoako paperezko liburu batzuk dauzkat hemen, Martera ekarriak, eta horrez gain, nahi izanez gero, bilduma osoa pantaila bidez irakurgai. Birramona, amaren amona, omen zen bilduma horren zale porrokatua —eta bertsozale ez ezik bertsolari ere bai, amak oroitzen duenez, ez plazan baina bai etxean eta auzo giroan—, eta harengandik oinordetzan jasotako liburuekin hasi nintzen zaletzen. Liburu batzuetan behin eta berriro murgiltzen naiz, plazer handiz. Aurretik Xalbador, Uztapide, Mikaela Elizegi, Manuel Lasarte, Lazkao Txiki, Ataño eta beste hainbatekin bezala, Inaziomari Atxukarrorekin gozatzen ari naiz azken egunotan, ikaragarri gozatzen ere. Aparteko espanturik gabe aritu arren, gizonak ez zekien hitz bakoitzari gutxienez txinpartatxo xume bat atera gabe hitz egiten edo idazten, ez zen harengandik intentziorik gabeko hitz ahul gezarik ateratzen, hain gutxi esaldi hilik.

XX. mendearen amaierako eta XXI. mendeko bertsolariak —Xabier Amuriza, Andoni Egaña, Maialen Lujanbio, Amets Arzallus...— ez ditut neurri berean ezagutzen. Ez naute inoiz askorik kitzikatu. Beste molde batekoak direlako, neure mundukoegiak beharbada. Gertukoegiak ditudalako.

Gaur egun denok gara elebidunak gutxienez, edonon gaudela ere eskura ditugu bitarteko guztiak ikasteko, edozein hizkuntzatan esal­

di zuzen eta zehatzak idazteko, baita adierazkor eta indartsu askoak ere. Itzuli ere, edozer itzultzen dugu, horretarako tresnek lagunduta, edozein hizkuntzatatik edozein hizkuntzatara, aitaren batean. Baina Atxukarroren hizketa­modua, dagokion mundu­ikuskerarekin batera, galdua da betiko, hori ez da itzuliko. Beste era bateko bizimodua eskatzen baitu: hizkuntza bakarra jakin, entzun, irakurri, mintzatu eta idatzi —edo akaso, aukeran, hobe jakin, entzun eta mintzatu soilik, irakurri eta idatzi gabe–, hizkuntzaren berezko eremu geografiko eta sozialean, eta hartan murgilduta bizi hartaz oso kontziente izan gabe, arraina uretan bezala. Globalizazioaren antipodak.

Galera horretan euskara ez da bakarra, hizkuntza guztiei eragiten die antzeko moduan globalizazioak, baita ingelesari berari ere, nahiz eta ikaragarri zabaldu den ez baitzait iruditzen aberastu neurri berean egin denik, ezta hurrik eman ere, alderantziz baizik, pobretu bai nabarmen, praktikotasunean eta efikazian irabazitakoa bestelako bizi­indar eta zirrara­pilpiretan galduz.

Elebidun edo poliglota gara denok. Hitzezko komunikazioaren zati gero eta handiagoa, sortua zein itzulitakoa, konputagailu indartsuen esku dago. Literatura, hori ere neurri handi batean konputagailuen esku utzia, denbora­pasarako industria oparo eta erraldoi bihurtu da. Hizkuntzak beren lurrezko sustrai geografikoetatik eta giza harremanen berezko sareetatik erauzi eta bereizita daude, eta hizkuntza guztien egiturak oro inkontzienteki antzekotu eta homologatuta, itzulpenetan ia ezer ez galtzeko moduan mintzatuak eta idatziak izateraino. Horren guztiaren ondorioz, ahazten ari zaigu hizketari komunikaziotik haragoko edertasuna bilatzea zer den ere, erremediorik gabeko moteltasun temati batek ahultzen ditu gure zirto eta ateraldirik ezustekoenak ere, gure ezintasuna agerian eta lotsagarri utzita.

Esajeratzen ari ote naiz? Hala usteko du batek baino gehiagok. Beharbada ez da horrenbesterako. Baina hau ez da eztabaida bat, ez daukat ezer justifikatu edo inoren kontrakotasunari erantzun beharrik, sentitzen eta pentsatzen dudana adierazi besterik ez, eta horrek, azaleratu denerako, beti izango du oinarri errealen bat gutxienez.

—Hizkuntza minorizatu bateko liburu zaharrak irakurtzen dituzu, beraz —esan zidan egun batzuk geroago Michellek—. Bertsolarien eta idazten ez zekien jendeari jasotako lekukotasunak, gainera, horietako asko. Berehala igarri nuen zu gure planetakoa zarela.

—Zuen planetakoa?

—Bai, zoroen planetakoa!

—Bakoitza bere zoroak bizi duela dio euskarazko esaldi batek.

—Txantxetan esan dizut zoroen planetarena. Baina ez oinarririk gabe. Ez zara nire planetakoa, baina, neurri batean, nire antzekoa zara, gizaki gehienak baino nire antzekoagoa behintzat.

Ez nekien zer esan. Hutsarte Berrin elkartuta solas labur bat genuen hirugarren aldia edo izango zen ordukoa. Aldez aurretik abisatuta biltzen ginen. Ni bera margotzen aritzen zen paretik pasatutakoan ohartarazten zidan bukatutakoan joango zela, eta ni zain gelditzen nintzaion.

—Orain inori kontatu behar ez diozun sekretu bat kontatu

Plazer bat izan da AGKrekin zuzenean hitz egitea. Lehen ez zuten herritarrek

hain erraza izaten beren agintari

gorenekin aurrez aurre elkartzea, are gutxiago fededunek nork bere

jainkoarekin. Horretan ere AGKk aurrera

hartzen die denei.

behar dizut —hartu zuen berriro hitza Michellek—. Ni, zu bezala, ez naiz Martekoa. Baina Lurrekoa ere ez.

—Ilargikoa akaso, hortaz —ironikoa izateko asmotan nik.

—Ez. Askoz urrunago dagoen leku batekoa. Tira, berez, zehatz esanda, ez da ez leku bat, ez planeta, ez izar, ez satelite ez antzeko ezer, beste dimentsio bat baizik. Zaila da zuen hizkuntzetako batean azaltzea, eta ondo azaltzen asmatuz gero ez zenidake sinetsiko.

—Eta nolakoak zarete ba beste dimentsio horretako biztanleak? —galdetu nion, esaten ari zitzaidana sinetsiko banu bezala baina ezin sinetsita—. Zertan bereizten zarete gizakiongandik?

—Ugariak eta handiak dira diferentziak, baina ulertzen errazenetako bat, nabarmenetako bat, da denboraren beste pertzepzio bat daukagula, eta baita errealitate fisikoarena ere. Ez gaitu ia ezerk larritzen, eta denboraren eta egonarriaren beste kontzeptu bat daukagu, oso bestelakoa.

—Horregatik ematen duzu hainbeste denbora leku bera margotzen?

—Ez da leku bera, aldatu egiten da. Margotzen ari naizen bitartean ere aldatzen ari da.

—Baina oso­oso gutxi, igarri ere ezin den moduan.

—Bai zera! Ikaragarri aldatzen da, ondo erreparatzen bazaio. Egonarria behar da, eta horretatik ez duzue sobera handirik gizakiok.

—Eta zure familia? Thierry ere… ez da gizakia?

—Bai, baina ez da nire biloba biologikoa, haren ama, Claire, nire alaba biologikoa ez den bezala. Nire arroztasuna disimulatzen laguntzen dit familiak, guztiz ama eta amona arrunt, diskretua eta ortodoxoa izatea ezinezkoa bazait ere. Clairek badaki ez naizela bere ama; are gehiago: badaki ez naizela gizakia. Baina hala

banintz bezala onartzen nau bere ondoan, ohikotik kanpo dagoen guztiaren zale amorratua delako. Hori da hura bizi duen zoroa, bere artelanetan ere agerikoa denez. Thierryri ez diogu ezer esan, eta asmorik ere ez dugu. Zertarako? Jakiteak nahastu baino ez luke egingo gizagaixoa.

—Eta niri zergatik esan didazu?

—Claireren kasuan bezala, senak ekarri nau zuregana. Ikusi zintudan lehen alditik erabaki nuen zure adiskide egitea eta dena kontatzea.

Berarentzat gure bizialdi bat denbora tarte laburra dela azaldu zidan, milaka urteko bizi­itxaropena dutelako, eta Michelleren bizialdia —Michelleren itxura eta izena hartuta bizitzen ari dena— gizakioi buruzko informazioa biltzeko baliatzen ari zela.

—Hori da nire misioa. Berez, lana egina daukat, aspalditik, baina orain gustura nago hemen, Michelle Delionen larruan, hari hiltzeko adina eta unea iristen zaion bitartean. Beste hogei edo hogeita bost urte kalkulatzen ditut. Ez dago presarik.

diezaguke, baina berehala gainditzen dugu. Zuek pelikula bateko drama ikustean sentitzen duzuenaren parekoa izan daiteke, gehienez ere, gure pena; urruna, leuna eta are goxoa ere.

Beste kontu askori buruz mintzatu ginen lehen elkarraldi haietan.

—Zuek oso jakintsuak zaretenez, gu baino askoz ere jakintsuagoak, galdera bat egin nahi dizut —esan nion beste batean.

—Esan.

—Zuek, gu bezala, hilkorrak zarete, ezta? Hala ulertu izan dizut.

—Bai, gure bizialdia luzeago da, baina hil egiten gara denok.

—Eta hil eta gero, zer? Ezer ez? Ala bada zerbait, beste bizitza modu bat, beste errealitate batean, dimentsio batean?

—Ez dakigu. Baina badakigu, edo hala uste dugu behintzat, ia ziur gaude, hobe dela ez jakitea, eta horretxegatik ez dakigula, zuek ere ez dakizuen modu berean.

Ez nuen ezer esan. Ez nekien nola jarraitu aurrera solasaldi hartan.

Ez zion inoiz utzi beti leku berean eta beti paisaia bera —bere unean uneko aldaketekin, berak zioen bezala— margotzeari.

—Eta margolanekin zer egiten duzu ondoren —galdetu nion behin, bere betiko margotze ­ lekura hurreratuta—. Gordeta dauzkazu? Saldu egiten dituzu?

—Bai zera! Zertarako? Paper gainean margotzen dut eta egin ahala zaborretara botatzen dut dena.

—Ez dizu pena ematen?

—Presa eta larritasuna bezala, pena ere ez dugu ia­ia sentitu ere egiten. Ulertu egiten dugu, eta halako zimiko txiki bat eragin

Berez, ikuspegi arrazional batetik begiratuta, ez nuen sinesten Michelle gizakia ez zenik, baina une batzuetan zalantza pizten zidaten haren kontaketaren zehaztasunak, koherentziak, trebeziak eta adierazkortasunak, eta ez nion neure buruari erabateko ziurtasunez ukatzen hark esaten zidan guztia egia izan zitekeenik. Ez genuen elkarrekin denbora asko igarotzen, tarte luzeagoak ematen baikenituen bakoitzak bere ohiko bakar­lekuan, Michelle basoko bere txokoa margotzen, ni egonean gehienetan, irakurtzen bestela… Baina, pixkanaka, elkarrekiko konfiantza hartu genuen eta begien bistako gertatu zen gure arteko adiskidetasuna. Zenbaiti harrigarri ez ezik kezkagarri ere iruditzen hasi zitzaion sinbiosi hura, baina nork bere etxean ez genuen arazo handirik izan horren ondorioz, ez Michellek eta ez nik.

—Nahiago nuke zeure adineko lagunekin ibiliko bazina, baina nik ezin dizut agindu noren lagun izan —esan zidan behin amak—, kontuari garrantzi handirik eman gabe. Ez zidan askorik kontatu horretaz, baina Marteko hirietako batean istripu larri bat eragozteko lanetan buru­belarri murgilduta egon zen egun haietan.

Claire, berriz, erabat ohituta zegoen bere amaren askotariko jokabide ohikotik kanpokoetara.

Euskara batuaren aurreko zahar elebakarren euskararen zale porrokatua naiz, mendekotasun patologikorainoko

zalea, Antonio Zavala biltzaile, idazle eta idatzarazle erraldoiaren Auspoa sail osoaren irakurle eta miresle etengabea, eta gero eta argiago ari naiz egiaztatzen, pena eta minez, altxor galdu bat dela hori guztia.

Sinetsi edo ez —azken batean berdin zitzaion— gustatzen hasi zitzaidan Michelleri bere dimentsioaz galdetzea. Hutsik egin gabe, beti zeukan erantzun zuzen eta koherente samar bat nire galderentzat.

—Ez daukat nire dimentsioko beste izakiekin egon beharrik —azaldu zidan, gure artera etorrita, gizakiz inguratuta, bakarrik ez ote zen sentitzen galdetu nionean, ez ote zuen, alegia, bera bezalakoekin, bere senide, ahaide, kide edo dena delakoekin, egoteko premiarik sentitzen.

Elkarren ondoan eserita geunden eta ni egur zati bat zizelkatzen ari nintzen labanarekin.

—Ez daukagu premia afektiborik —jarraitu zuen—, edo, izatekotan, pena bezala, premia horiek distantzia batetik sentitzen ditugu, ez gaituzte ez mintzen, ez asaldatzen, ez kezkatzen, ez larritzen.

—Baina informazio bila etorri zara gure artera, hori da zure misioa, diozunez. Zertarako behar duzue, zuen dimentsioko izakiek, informazio hori?

—Misioa dela esan nizun, baina ez du aparteko garrantzirik. Entretenimendu hutsa da. Ez kezkatu, ez dago gure asmoen artean zuek suntsitzea edo inbaditzea, ezta zuei laguntzea ere.

—Denbora­pasa hutsa? Beti paisaia bera margotzea bezala?

—Antzera. Baina ez ahaztu ez dela beti paisaia bera. Eta hala balitz ere, ez ginateke aspertuko. Berez, ez dugu ezer behar gustura egoteko, ezeren premiarik gabe gaude pozik.

—Kosta egiten zait horrela bizi daitekeenik irudikatzea, baina inbidia pittin bat ere ematen dit.

—Esan nizun: gure antzekoa zara. Ezagutzen ditudan gizakien artean antzekoena.

—Baina nik eskolara joan beharra daukat, laster lanean hasi beharko dut, ez dakit zertan, gaixotu ere egin naiteke noiznahi, aurretik gaitzen edo istripuren batek hiltzen ez banau zahartu egingo naiz… Bere burua suntsitzetik gertu dagoen espezie bateko izakia naiz gainera. Batzuetan larritu egiten naiz etorkizunaz pentsatuta.

—Alferrikako lana da. Are gehiago zuen oraingo bizimoduan, zuen bizitza inoiz baino gidatuago dagoenean, AGKren erabakien mende.

—Hori da mintzen nauen beste kontu bat. Hain lotuta bizitzeak. Batzuetan AGK suntsitzeko gogoa izaten dut, baina gutxi irauten dit sumindura antzu horrek. Harengandik ihes egitea da geratzen zaidan poz bakarra. BKS Banakako Konexio Sistema etxean utzi eta hona etorrita. Ez da lorpen ikaragarria, baina besterik ez daukat eskura.

Bat­ bateko mugimendu batez eskuan neukan labana kendu eta, bi besoekin atzetik heltzen zidalarik, zintzurraren parean jarri zidan.

—Lasai, ez dizut minik egingo —esan zidan, askatu eta labana itzultzen zidalarik.

—Pentsa ezazu oreka batean bizi zarela. Oraintxe ikusi duzu zein erraz hautsi daitekeen oreka hori. Hausten ez den bitartean, gozatu orekaz. Unibertsoaren handitasunaz jabetu eta horretan integratuta sentitzeko aukera daukazu. Horretarako behar diren dohainen jabe zara. Ez ahaztu ezer ez dela betiko; ez dagoela galerarik gabeko irabazirik, irabazi bakarra irabazitakoa galtzeko beldurra bada ere; ezta irabazirik gabeko galerarik ere, galera bakarra irabazia galtzeko beldurra bada ere.

—Lurreko gizakia bazina, ekialdekoa zinateke —esan nion, ironiaz—. Horrelako kontuak ekialdekoek esaten dituzte, eskolan azaldu digutenez.

—Ekialdea? Zer ekialde? Zeren ekialdea? —erantzun zidan, serio—. Ez dago ekialderik. AGK Aginte Global Konputerizatua ez al da jabetu horretaz? Eskema zaharkitu horrekin bizi baitzarete oraindik. Nik uste dut AGK­ k ondo dakiela hori, baina ez dizuela azaldu nahi, batzuek ez dutelako ulertuko, beste batzuek ez dutelako onartuko eta beste batzuek liskarra sortzeko erabiliko dutelako. Baina Lurrari hemendik, Martetik, begiratzea

aski duzu ekialderik ez dagoela jabetzeko. —Egia da. Ez dago ekialderik —erantzun nion, pentsakor—. Unibertsoa dago.

—Eta Unibertsoan zu.

Ez nion esan, baina euskarazko hitz bat ekarri zidan gogora Michelle estralurtarraren arrazoibideak, lehengo zaharrek oso erabilia baina gaur egun betiko galdutzat eman beharrekoa: konformidadea.

Egun batean, Hutsarte Berrin berriketan geundela, isilune bat baliatuz, ile zuria biltzen zion mototsa askatu zuen Michellek, niri begira.

—Orraztuko didazu adatsa? —galdetu zidan, serio eta samur, lan­ jantziaren poltsikotik atera zuen eskuila eskaintzen zidala zeregin horretarako.

Atzealdean eseri eta eskuilarekin ilea orrazten hasi nintzaion, harik eta buelta eman eta musu bero eta heze ematen hasi zitzaidan arte. Barrua lehertu zitzaidan une hartan zentzumenen zorabio batean. Inoren ezpainak musukatuz eta inoren gorputza ukituz sexu irrika sentitzen nuen lehen aldia zen, eta nahita ere ezin geldituko nukeen zorabiozko espiral batean gora egiten sentitu nuen nire gorputz osoa.

—Astiro —esaten zidan, behin eta berriz Michellek, sexu­grinaren kitzikadura zoroak mugimendu azkarregi eta bortitzegietara eramaten ninduen bakoitzean.

Hitzik esan gabe alde egin zuen gero, eta neu ere ez nintzen ezer esateko gauza sentitu, Marteko belar gainean etzanda Marteko zeruari begira.

Informazioa etengabe eta kantitate ikaragarrietan, zinez sinesgaitzetan, giza adimen arruntarentzat ezin irudikatuzkoetan, jaso, atxiki eta prozesatzeko gaitasuna da AGKren dohain miresgarrienetako bat.

Iturri asko du informazio hori guztia jasotzeko, Lurrean, Ilargian zein Marten: bere mendeko gizakiak, azpi ­ konputagailuak, robotak eta androideak, zaintzako kamerak, mikrofonoak eta askotariko sentsoreak nonahi…

Hala jakin zuen AGK­ k beste ezein gizakik ez zekiena, Michelle eta biok harreman sexualak izaten ari ginela, eta informazio horrek alarma txiki bat piztu zuen haren barruko zirkuituetan. Txikia, oso txikia, baina hala ere arreta eman beharrekoa.

Handik eta hemendik jasotako informazioa osatu beharra dagoela irizten dionean, galdeketa indibidual sekretuak egiten dizkigu AGK­ k herritarroi, harekin badaezpada ere ia une oro konektatuta gauzkan BKS Banakako Konexio Sistemaren bidez. Niri gaur egin dit, bizitzan lehen aldiz, galdeketa horietako bat, Michelle eta bion arteko harremanak hizpide hartuta.

Marten bizi garenetik ama dut euskaraz aritzeko solaskide ia-ia bakarra.

Mariorekin ere euskaraz aritzen nintzen, egia da, baina azken batean hura ez dago jada hemen eta lehen ere ez genuen elkarrekin askorik hitz egiten.

—Ba al dakizu pertsona heldu batek adingabe batekin sexu harremanak izatea delitutzat jo daitekeela, hori egiten duen pertsona askoz adin handiagokoa baldin bada? —galdetu dit.

—Ez nekien —erantzun diot. Amak beharbada esango zidan zerbait horri buruz, baina ez dut gogoan. Ez nuen uste inolako sexu harremanik izango nuenik inorekin gutxienez 20 bat urte izan arte, eta ez nuen horretaz pentsatzen.

—Zer moduz sentitzen zara Michelle Delion andrearekin sexu ­ harremanak izan eta gero? Deserosotasunik sentitzen duzu? Kezkarik izaten duzu? Ezinegonik? Damurik?

—Ez.

—Hasieran ere ez? Lehen aldian, adibidez?

—Ez. Lehen aldiaren ondoren, bake ­ bakean sentitu nintzen, pozik.

—Ez dizu beldurrik sentiarazten berarekin egoteak eta hain harreman estuak izateak?

—Ez. Alderantziz. Seguru eta lasai sentiarazten nau.

—Seguru eta lasai sentitu zinen labana buru gainetik jaurti zizunean ere? Edo labanaren ahoarekin zintzurra ferekatu zizunean?

—Sustoa eman zidan bi aldi horietan, ezin dut ukatu, baina asmo onez emandako sustoak izan ziren. Berehala jabetu nintzen.

—Asmo onez?

—Niri astindu txiki bat emateko balio izan zuten susto horiek. Daukadanaz jabetu eta biziago senti nendin… Eta, bide batez, bion arteko konfiantza handitzeko ere bai.

—Ez dela gizakia esan dizu, beste dimentsio bateko izakia dela… Ez dizute ezinegonik eragiten adierazpen horiek?

—Horiek ere lasaitu egiten naute.

—Baina sinesten dituzu?

—Ez. Edo bai. Ez dakit. Berdin zait.

—Gezur hutsak dira, neuk esaten dizut.

—Ados.

Gezur hutsak izango dira, beraz, AGK­ k hala badio. Ez diot AGKri esan, baina uste dut ederra dela Michellek eta biok hori egia balitz bezala bizitzea.

Plazer bat izan da AGKrekin zuzenean hitz egitea. Lehen ez zuten herritarrek hain erraza izaten beren agintari gorenekin aurrez aurre elkartzea, are gutxiago fededunek nork bere jainkoarekin. Horretan ere AGK­ k aurrea hartzen die denei.

Michelleri ere egin dio galdeketa AGK­ k. Esan didanez, nirekin izan duenaren antzekoa izan omen da harekin izandakoa.

Ez dakit, ordea, AGKri, niri bezala, beste dimentsio bateko izakia dela esan dion. AGKri gezurra esatea ez da beti eta noiznahi delitutzat jotzen, baina AGKri gezur bat sinetsaraztea oso zaila da.

* * *

Gaurkoaren ondoren, baikorrak gara Michelle eta biok etorkizunari begira. Lurrera elkarrekin itzultzeko baimena eskatuko diogu AGKri. Gure lehengo bizimodua berreskuratzera itzuli nahi dugu, edo lehengo bizimoduaren printza estimatu batzuk bederen, ahal den neurrian.

AGKren diskrezioari esker, Michelleren alabak eta nire amak ez dute gure harremanen benetako nolakotasunaren, izaeraren eta intimotasunaren berri. Baina konbentzitu ditugu Lurrean

elkarrekin ondo molda gaitezkeela elkar zainduz. Oraingoz adindua adingabea zaintzeko moduan dago, eta laster adingabea, adindun bihurtuta, adindua zaintzeko moduan izango da. Sinbiosia.

Horretaz hitz egiten hasi ginenean, zalantza izan genuen biziko ginen lekuaren hautaketan: Étretat ala Donostia? Baina hartu dugu erabakia. AGK ­ k besterik proposatzen edo aholkatzen ez badigu, bietan txandaka bizitzea da gure asmoa.

Avaleko Labarra margotuko du behin eta berriz Michellek, udako egun guztietan, Étretaten bizi garelarik. Donostiaratzen garenean, berriz, Igeldora jo eta udaberrian bakarti dauden atzealdeko pinudia eta pinuen arteko bidezidorrak bisitatuko ditut nik sarri, buruz dakizkidan bertso eta kantu zaharrak gogoan, bakardadeak baino ezin eman dituen momentu ezin osoagoen bila. •

Superpotentzia emozionala: kritika bat

IBAN ZALDUA

Gau Bolunburu Superpotentzia emozionala Autoeditatua, 2022.

Esan dezagun hasieratik, argi eta garbi: ahaleginak ez du meritua eskas. Literaturaren esparru nagusian sekula sartu ezingo bada ere, lortzen dituen oihartzunak ez dira nolanahikoak, gure estilista onenen mailara gerturatzen denik ezin da uka –kasu: gerturatu esan dugu, ez berdindu–. Salbuespenak dira bere burua –alferrik– literatura garaitzat aldarrikatzen duen esparruan, baina egon badaude, eta ez dugu hori aitortzeagatik lotsatu behar. Azpimarra dezagun: idazleen artean ere badaude bertsolarien mailara hurbiltzen diren aleak. Gutxi, baina egon badaude. Izan ere, gero eta gehiago dira. Eta ongietorria eman behar zaie, duda­mudarik gabe, arte gorenaren egoitza nagusira. Edo, egoitza nagusira ez bada ere, haren atarira behintzat.

Tradizionalisten eta esnoben beldurrak ez daude, gure ustez, inolaz ere justifikatuta. Antzinako garaietan ainguratuta jarraitzea baino ez dakar jarrera horrek, buru­hertsitasunean tematzera: ateak ireki behar dizkiegu idatzizko literaturan aritzen direnei, geure baitan ondo dakigun arren Literatura –maiuskulaz egiten den Literatura hori– nekez iritsiko dutela inoiz. Idatzizkoa eta bertsoa gurutzatzen duten saio horiekin asaldatzen direnei beti esaten diegun bezala: ez zaie beldurrik izan behar halako esperimentu hibridoei, zeinek, bistan denez, ez baitute sekula betiko bertso­ saio baten berezkotasuna eta maila teknikoa eskuratuko, baina, ezusterik ez, inplizituki bertsoarekiko mendekotasuna erakusten baitute, jardun literario nagusiarekiko morrontza alegia. Idatzitik bertsora pasatzen ari den belaunaldi berriak egiten duen bezala: gero eta gehiago dira, bizpahiru liburu argitaratu ondoren, bertsolari ibilbideari ekiten diotenak, kasu batzuetan eleberrigintza edo ipuingintza guztiz abandonatzeraino, azkenean. Ze froga gehiago behar duzue benetako Literaturaren esta­

Ekintzaren gehiengoa Bilbon eta

Donostia artean kokatzen du Bolunburuk, harrigarria suerta

daitekeena, egun Penintsulan oso

bigarren mailako hiriguneak direlako, guztiz probintzianoak, eta haien

esangura, euskararen historia sozialaren

ikuspegitik, hutsaren hurrengoa delako

Iruñea, Gasteiz, Toledo, Sevilla edo, zer esanik ez, Lisboarekin, Mexiko hiriburuarekin eta Urtarrileko Ibairekin alderatuta.

tus ukiezinari buruz? Bertsozaleok ez ginateke halako kontuekin batere kezkatuta egon behar…

Baina goazen harira, gaurkoan, baiki, eta salbuespen bezala, liburu batez kantatzera etorri baikara, eleberri baten kritika egitera alegia. Gau Bolunbururen Superpotentzia emozionala (autoedizioa) zientzia­ fikzioaren generoan koka daiteke, bertsolaritzan izar handiak eman dituena azkenaldi honetan, bide batez esanda, hala nola Uxue Alberdi, Xabier Euzkitze, Almudena Grandes eta Roberto Bolaño, besteak beste. Izan ere, Superpotentzia emozionala unibertso ukroniko batean kokatzen da, irakurlearen aldetik ahalegin ez txikia eskatzen duena sinesgogortasunaren etenaldia gauzatzeko, eleberriko mundu alternatibo horretan euskara –ha­

rrapa ezazue– hizkuntza gutxitua litzatekeelako, eta Penintsula Iberiarraren iparraldeko eta Akitaniaren hego­mendebaldeko txoko txiki batera mugatuta legokeelako, mende askotan zeharreko atzerakada prozesu dramatiko baten ondoren. Bai, bada­

kigu, irrigarria suerta daiteke, gure hizkuntzak laurehun milioi hiztun baino gehiago dituelarik, eta bost kontinenteetan zehar zabalduta egonik. Baina behin oztopo hori gaindituta, ez dago arazorik ukroniak kontatzen diguna irensteko. Azken finean, ez da horren zaila, Bolunburu abilki doalako egoera soziolinguistiko arrotz horren inguruko informazio­ tantak tartekatzen, in media res hasi eta gorabeherez beteriko testuan zehar. Ekintza asko baitago eleberrian, hasiera batean, gaia ikusita, espero zitekeena baino askoz ere gehiago: liburua zientzia­ fikzioan bezainbeste kokatu daiteke, azken batean, genero beltzean ere.

Hala, guztiz sinesgarria suertatzen da Nafarroako erresumak sekula izendatu ez izana euskara hizkuntza ofizial bakar gisa, eta bere porrota Hispaniaren batasunaren ardatz bihurtzeko, eta, ondorioz, logikoa denez, Amerikako kontinente berriaren aurkikuntza eta euskalduntzea aurrera eramateko, eta Ekialde Urrunerako europarron merkataritza­ eta koloniakuntza­bide zuzena ezartzeko orduan. Horren ordez, Penintsulako hizkuntza

erromantzeen bestelako garapen askoz ere hedakorrago bat deskribatzen du Superpotentzia emozionalak, gaztelaniarena batez ere, gaur egun Soriako, Errioxako eta Arabako probintzietako eskualde batzuetan guztiz zokoratuta dagoen latinaren dialekto hori.

Istorioaren ildo printzipala, adar ugari

dituen arren, eleberria hasi eta egun

batzuetara jokatuko den Bertsolari

Txapelketa Nagusiaren inguruan

korapilatzen da, gure Munduko Bertsolari

Lehiaketa Unibertsalaren parekoa

litzatekeena baina, jakina, askoz ere

irismen murritzagoa duena eleberrian.

Zailagoa da sinestea, iradokitzen den bezala, gure hizkuntza­ahaide akitanieraren desagerpen osoa, eta bere zabalpen eza Garonatik Oder ibairaino, zer eta erro latindarreko edo germaniarreko beste hizkuntza batzuek ordezka zezaten –bururatzea ere! Ezin da ukatu eleberri hau irudimenaren mirari bat denik, alde horretatik–. Baina ekintzaren gehiengoa gure Hispanian gertatzen denez, kontu horren gainetik behatz­puntetan pasatzen da eleberria, oso zeharkako erreferentzien bitartez betiere. Eta akitanieraren desagerpen erabateko hori ere, ez dezagun ahaztu, oso erosoa zaio egileari, ez duena zertan denbora galdu, horrela, euskarazko bertsolaritzaren eta akitanierazko koblakaritzaren arteko desberdintasunak eta ñabardurak aletzen, ezta mundu­mailako literatur hegemoniagatik estilo biek duten mendeetako lehiaz arduratzeko ere. Bertsolaritza, azken batean, guztiz bazterreko genero bat da eleberrian, batzuek ez dute kasik literaturatzat ere jotzen, eta horixe da fikzio honen alderdirik zirraragarrienetako bat, gure irakurle ikuspuntutik ukroniarenean ez ezik, genero postapokaliptikoan ere finkatzen duelako kasik.

Ekintzaren gehiengoa Bilbo eta Donostia artean kokatzen du Bolunburuk, harrigarria suerta daitekeena, egun Penintsulan oso bigarren mailako hiriguneak direlako, guztiz probintzianoak, eta haien esangura, euskararen historia sozialaren ikuspegitik, hutsaren hurrengoa delako Iruñea, Gasteiz, Toledo, Sevilla edo, zer esanik ez, Lisboarekin, Mexiko hiriburuarekin eta Urtarrileko Ibairekin alderatuta. Horietaz gain, Kantauri aldeko zenbait herri txikiagotan ere tartekatzen dira gertakariak, kontakizunari, bitxiki, aire –nolabait– baserritarragoa ematen dion zerbait. Baina logikoa da, eleberriak Hispaniako euskararen balizko eremu gutxitua, aipatu dugun bezala, iparraldeko espazio txiki batera mugatzen duen neurrian, eta, ondorioz, gaur egun bezain hiritartuagoa –are megalopolizatua– ez dagoen jarduera kulturala denez gero bertsolaritza ukroniko eta “urritu” hori…

Istorioaren ildo printzipala, adar ugari dituen arren, eleberria hasi eta egun batzuetara jokatuko den Bertsolari Txapelketa Na­

gusiaren inguruan korapilatzen da, gure Munduko Bertsolari Lehiaketa Unibertsalaren parekoa litzatekeena baina, jakina, askoz ere irismen murritzagoa duena eleberrian: pentsa, telebista kate autonomiko txiki batetik eta irratitik baino ez dute ematen, ez dauka eleberrian mundu­mailako zabalpenik, ezta komunikabide kate globalen bitartezko berehalako konexiorik, ezta bat­bateko itzulpenik ere munduko gainontzeko hizkuntza nagusietara, gizateriaren literatur gertakari inportanteenari dagokion bezala alegia. Konspirazio bat dago aurreko txapelketako irabazlea –eta jokatu beharrekoaren hautagai nagusia– paretik kentzeko, eta, bistan denez, eleberriaren korapiloa hiltzaileari mozorroa kentzean datza, hala nobelaren protagonistarentzat –Gentzane, bertsozale porrokatu eta idealista bat, mundu horretan topatzen duen azpikeria deskubritu ahala gero eta etsipen handiagoa sentitzen hasten dena, baina, ustekabean, maitasuna aurkituko duena bere ibilaldietan zehar–, nola irakurlearentzat. Hori guztia, gure ikuspegitik, ez da bereziki harrigarria, esango diguzue, ezaguna baita bertsolaritzaren eta, oro har, mundu­mailako goi literaturaren esfera orotan nagusi den jukutria eta lehiakortasun gaixotia.

Baina hori da kontu barregarrienetakoa eleberri honetan, eta horregatik da biziki garrantzitsua egilea, poliki eta meheki, eraikitzen doan girotze lana, sinestarazten digulako balizko bertsolaritza ukroniko horren barruan harreman interpertsonalak batasunezkoak bezain adiskidantzazkoak direla, eta, ondorioz, txapeldunaren aurkako azpijokoa kontu guztiz ezohikoa dela, anomalia asaldagarri bat, kasik pentsaezina unibertso bitxi horretan. Eta bere logika du, zeren eta euskara hizkuntza gutxitu eta mehatxatua izanik, eta bertsolaritza bazterreko jarduera kulturala –hegemonikoa bere esparru minorizatuan, baina marjinala literatura idatzia nagusi den testuinguru global batean–, normala litzateke pentsatzea bertsolarien eta bertsozaleen erkidegoa bereziki trinkoa izango litzatekeela, elkartasunezko harreman adeitsuek zeharkatua, konpetentziazkoek baino. Hots, gure mundu errealean idatzizko literatura beti minoritarioaren alorrean

gertatzen omen den bezala, non idazle guztiak adiskide handiak eta are –bikain konpontzen diren– neba­arrebak direla baitirudi.

Gau Bolunburu egileak horrekin komunikatu nahi diguna, ironikoki, da oro ez dela urre gure idazleen mundu ñimiñoan ere: batzuetan bertsolariok ongi moldatzeko ahalmen horregatik inbidiaz begiratzen badiegu ere, haien artean badirela, orobat, eta sumatzen ez baditugu ere –azaleratzen ez badituzte ere–, etsaigoak eta ezinikusiak. Hots, esparru txiki eta mehatxatu batean aritzeak, berez, ez dituela salbatzen giza naturaren berezko ustelkeriatik. Eta horretarako, zer esanik ez, bertsolaritzaren mundu ukroniko hipotetiko eta urritu horretaz baliatzen da, ispilu gisa. Ariketa bat, bide batez esanda, idazleek bertsolaritzari dioten bekaizkeria baino ez duena islatzen, azken finean: idatzizko literatura Literaturaren ildo nagusia bihurtuta aurkeztea, ahozkoaren kaltean, ezin da bestela ulertu, eleberri honetan.

Ez gara, normala den bezala, eleberriaren bilbea zapuzten hasiko, xehetasunak emanez, suspenseak eta ezusteak protagonismo handia dutelako bertan, eta ez genituzke irakurle posibleen itxaropenak hondatu nahi. Atzealdean hausnarketa sakon eta, aipatu bezala, ironiko hori dagoen arren, ez diolako horregatik uzten entretenimenduzko eleberri bat izateari, peripeziaz, jira­biraz eta anagnorisiaz betea, hots, funtsean kontsumorako produktu arin bat, idatzizko literatura gehienari gertatzen zaion bezala.

Ariketa bat, bide batez esanda, idazleek bertsolaritzari dioten bekaizkeria baino ez duena islatzen, azken finean: idatzizko literatura Literaturaren ildo nagusia bihurtuta aurkeztea, ahozkoaren kaltean, ezin da bestela ulertu, eleberri honetan.

Estreinaldian Maialen Lujanbio,

Amets

Arzallus, Ramon Saizarbitoria eta Belen

Gopegi arituko dira Superpotentzia

emozionala kantatzen.

Idazleek, baiki, nahi dutena esango dute denborak eta bakardadeak eskaintzen dizkien hausnarketarako eta barnatasunerako

aukerez, baina emaitza guztion bistan dago: idatzizko literaturako produktuak nekez lehiatu daitezke, horretan, erdi mailako bertso­ saioekin ere. Nahiz eta kasu honetan, esan dugun bezala, badauden beste elementu batzuk balio handixeagoa eransten diotenak lanari. Hori bai, ez bilatu hemen bertsolaritzak eskaintzen duen benetako sakontasuna eta birtuosismoa, ezta igorlearen eta hartzailearen konexio beterik ere, hots, bat­batekotasunak eta kantuak eta potoari behin eta berriro ihes egiteko abileziak baino eskaintzen ez dituzten dohain horiek. Ez baitituzue aurkituko, entzule maiteak. Hau soilik idatzizko literatura da, ez Literatura.

Izan ere, eleberriaren zertzeladak agerian ez jartzeko daukagun beste arrazoia nobela honen bertsioaren zuzeneko bertso­emanaldiaren proiektua da, laster aurkeztuko dena; kontua soilik eleberrian geratu izan balitz, ziurrenik, ez ginateke horren tentuz ibiliko argumentuarekin, idatzizko literaturak daukan hedapen minimoa kontuan hartuta. Baina bertso­ saio bihurtuko denez, zabalkuntza masiboa espero daiteke, eta, kasu horretan, eta nahiz eta zuzeneko emanaldietan, gure arte gorenean normala den bezala, istorioak aldaketak jasango dituen, ez zaigu iruditzen komenigarria xehetasunetan arakatzen ibiltzea, sorpresa­efek­

tua kontserbatze aldera. Estreinaldian Maialen Lujanbio, Amets

Arzallus, Ramon Saizarbitoria eta Belen Gopegi arituko dira Superpotentzia emozionala kantatzen, eta ziur gaude, bide horretatik, istorioak bere ahalmen osoa iritsiko duela azkenean, eta emanaldi

honetan egiten ari gatzaizkion kritika oro har positiboa berretsiko eta are gaindituko duela. Hala espero dugu, behintzat.

Baina zuzeneko emanaldia iritsi bitartean –datak ohiko bideetatik jakinaraziko zaizkizue–, liburuaren kritikarekin konformatu behar. Ulergarria litzateke, publiko kutun hori, saioa egin arte itxaron nahi izatea, baina egonarriari ezin badiozue eutsi, hor daukazue liburua, gosegarri gisa. Susmoa dugu aurretik irakurrita ere, kalte gutxi jasoko duela istorioak, bertso­emanaldian lortuko duen erakustaldi­maila dela medio. Edo hori pentsatu nahi dugu, lehengaia, esan bezala, zinez promesgarria iruditzen zaigulako. Nolanahi ere, han izango gara eta, beti bezala, gure kritika kantatuko dizuegu ondoren: ikusiko dugu honekin bat egiten duen ala ez, azkenean.

[Inazio Etxebarria Perezek, Mikel Aierbe Sudupek, Ane Labaka Maiozek eta Mitxiko Kakutani Elissaltek 2022­XII­8an Lisboako Bertso Antzoki Nagusian kantatutako Superpotentzia emozionala nobelaren saio kritikoa, egile ezezagun batek prosaz transkribatu, bateratu eta Babelia idatzizko literaturaren fanzinean argitaratu zen bezala, 2023ko urtarrileko zenbakian. “Gutxiengoaren txostena”, hots, ildo orokorrarekin bat ez zetozen bertsolari horien iritzien laburpena, hurrengo zenbakiaren ohar batean agertu zen]