Rampzalige restauraties

door Madelief Rütten

Het restaureren van schilderijen is niet voor iedereen weggelegd. Soms wordt het zo slecht gedaan dat het zelfs het wereldnieuws bereikt. Zo hoef je niet ingelezen te zijn in de kunstgeschiedenis om te weten dat Ecce Homo, een fresco van Jezus in Borja, door Cecilia Giménez omgetoverd werd in een aap. Zo ook Who’s Afraid of Red, Yellow and Blue III van Barnett Newman, dit schilderij werd veel bekritiseerd, leed daarna onder vandalisme en is vervolgens op rampzalige wijze gerestaureerd. Wat zijn de gevolgen van deze restauraties?

Ecce Homo is een fresco in Borja, Spanje. In 1930 werd het geschilderd door Elías García Martínez en in 2012 “gerestaureerd” door Cecilia Giménez. De afbeelding van Jezus toverde Cecilia Giménez om tot waar ze opstaat. Dat is niet het enige, in 2014 zagen Paul Fowler en Andrew Flack potentie in het verhaal en zo ontstond Behold the Man, La Ópera de Cecilia, een opera over de gebeurtenis. Al met al heeft Borja de rampzalige restauratie omarmt en leeft het dorp er een afbeelding van een aap. In de volksmond vaak Ecce Mono genoemd, vrij vertaald zie de aap’. Volgens Cecilia is alles in samenspraak gegaan met de priester van de kerk. Ze vond het afbladderen van de verf lelijk en had toestemming van de kerk om het te restaureren. Toen Cecilia twee weken op vakantie ging was de restauratie nog niet klaar, maar bij terugkomst had ineens de hele wereld het werk al gezien. In eerste instantie had ze spijt, omdat haar werk bedoeld was als goede daad. Later veranderde echter haar mening. Volgens sommigen is de gebeurtenis uit 2012 onvergetelijk en heeft het kunstwerk verpest. DaarenteLinks het origineel van Murillo. Rechtsboven de eerste restauratie, rechtsonder de onherkenbare tweede restauratie. gen is het volgens anderen juist een tocht naar Borja waard geworden. Sinds de ‘restauratie’ zijn al meer dan 250.000 mensen de kerk gaan bezoeken om het werk van Cecilia Giménez te bewonderen. Ook doet Cecilia meet and greets en signeert ze wijnetiketten op een positieve manier mee verder. Een tweede aap verscheen in 2020 bij een Spaanse kunstverzamelaar die een kopie van een barok kunstwerk van Maria (origineel geschilderd door Bartolomé Esteban Murillo) wilde laten restaureren. Hij betaalde een restaurator 1200 euro voor de klus. Zelfs na twee restauraties bleek Maria op het schilderij onherkenbaar. Het was dan wel een kopie, maar dat veranderde niks aan het feit dat de restauratie mislukt was. Dit keer had het niet dezelfde positieve uitkomst als Ecce Homo. Het restauratiewerk heeft de overheid van Spanje wel aan het denken gezet. De wet liet het in principe namelijk gewoon toe dat onopgeleide mensen een schilderij konden restaureren. De restauraties in Spanje zijn niet de eerste restauraties waar veel over te doen was. Eind jaren 80 van de vorige restaureerde Daniel Goldreyer Who’s Afraid of Red, Yellow and Blue III van Barnett Newman. Dit schilderij vergt echter iets meer uitleg om de ramp van de restauratie te begrijpen. Toen het Stedelijk Museum

Ecce homo voor (links) en na (rechts) de restauratie.

in Amsterdam het schilderij van Barnett Newman in 1969 kocht, reageerde het publiek wisselend. De een vond het prachtig en de ander verschrikkelijk. Een van de bezoekers vond het zo lelijk dat hij in 1986 met een mes meerdere keren in het doek sneed. Volgens de vandalist was het schilderij “een plaag’’ en maakte hij het werk mooier met zijn sneden. Het museum besloot dat het schilderij gerestaureerd moest worden. In 1991 werd het schilderij na een drie jaar lange restauratie weer tentoongesteld. Gelijk viel op dat er iets mis was. De nuances in de rode verf die Newman had opgebracht waren niet meer De afbeelding van Jezus toverde terug te zien. Om erachter te komen wat er gebeurd Cecilia Giménez om tot een was vond er een rechtszaak afbeelding van een aap. plaats. Volgens het museum gebruikte Goldreyer acrylverf en een roller om het schilderij over te schilderen. Goldreyer ontkende dit en klaagde het museum aan. Uiteindelijk vroeg het museum samen met de stad Amsterdam om een forensisch rapport. Door de geheimhoudingsplicht en de overeenstemming tussen Goldreyer en het stedelijk wist het publiek twintig jaar lang niet hoe het echt zat. In 2013 publiceerde de Volkskrant het forensisch rapport. Het Stedelijk Museum bleek gelijk te hebben gehad. Het schilderij was “gerestaureerd” met een verf die andere bestanddelen had dan de oorspronkelijke verf. Deze restauratie is niet herstelbaar en daardoor onjuist uitgevoerd. Volgens sommigen onderging het werk tweemaal vandalisme, eerst door het mes en later door Goldreyer. Niet alleen Europa onderging de gevolgen van mislukte restauraties. In de Chaoyang Yungi tempel werden fresco’s gerestaureerd door een restauratieteam dat er niks vanaf wist. Fresco’s zijn enorm kwetsbaar en de restauratie is vaak lastig. Doordat dit team er niet goed tot opgeleid was, is het tot een kindertekening gerestaureerd. De kleuren kloppen niet en de figuren zien er compleet anders uit. Uiteindelijk bleek dat de restauratie niet goedgekeurd was door de overheid en de abt van de tempel een derde partij had ingeschakeld om de fresco’s te restaureren. Soms zijn de gevolgen van een ongeplande of mislukte restauratie zo desastreus dat het grappig wordt. Hierdoor nam in de stad Borja het aantal toerisme toe en werd het in dit geval iets positiefs. In andere gevallen pakt het vaak minder positief uit. Rechtszaken, zoals bij het Stedelijk Museum, laten de complexiteit van het kunstwerk en de conservatie en restauratie daarvan zien. Er zal bijna altijd onenigheid zijn over hoe een restauratie uitgevoerd moet worden. Het is echter wel handig om mensen in te huren die verstand van restaureren hebben en opgeleid zijn tot restaurator. d