De 'Wedstrijd des Doods'

door Christiaan Velzeboer

Op 9 augustus 1942 speelde het Oekraïense FC Start een voetbalwedstrijd tegen een team van Duitse bezetters genaamd Flakelf die later de boeken in zou gaan als de ‘Wedstrijd des Doods’ en die altijd in nevelen van mystiek is blijven hangen. Er wordt wel vaker gezegd dat voetbal oorlog is, maar hoe komt deze wedstrijd aan zijn naam en wat is er nu precies gebeurd? Een inkijkje in voetballen tijdens de oorlog, de kracht van Sovjetpropaganda en de dunne lijn tussen feiten en fabels.

Na een belegering van ruim een maand marcheerde het Duitse leger in september 1941 de stad Kyiv in. Maanden later, wanneer de Duitsers hun macht geconsolideerd lijken te hebben, krabbelt in het bezette Kyiv het culturele leven langzaam weer op. In de zomer van 1942 konden de inwoners van de stad weer naar de opera, heropenden cinema’s en werden er weer concerten gegeven. Tegelijkertijd groeide onder de mensen de behoefte tot het opzetten van sportcompetities, niet in de eerste plaats door de inmiddels flink gedemoraliseerde Duitse soldaten zelf. Hoewel het nooit helemaal duidelijk is geworden waarom de bezetter een dergelijke competitie goedkeurde, gaf het Stadtkommissariat begin juni 1942 definitief groen licht. De bal zou spoedig weer gaan rollen in het bezette Kyiv. Aan de start van de competitie verscheen een zevental teams. Dit waren voornamelijk militaire teams, maar ook de lokale bevolking was met twee ploegen vertegenwoordigd. Een daarvan, FC Roesch, bestond grotendeels uit spelers die in de gemeenschap bekend stonden als collaborateurs. Het tweede lokale elftal luisterde naar de naam FC Start en werd gevormd door mannen die te werk waren gesteld in Bakkerij Nr. 1. Onder hen begaven zich spelers die voor de bezetting speelden voor Dynamo en Lokomotiv, de grootste en bekendste voetbalclubs van Kyiv. Het is FC Start die de hoofdrol speelt in de zogeheten ‘Wedstrijd des Doods’. Na de vuurdoop van de competitie in het Olympisch Stadion (toen Sportpaleis geheten) van Kyiv verkast het nieuwbakken voetbalcircus naar het Zenit Stadion. Dit staat nog altijd overeind en is als park voor het publiek toegankelijk. In 1942 gaat het FC Start in dit stadion voor de wind. Achtereenvolgens weten ze teams van respectievelijk Hongaarse en Roemeense soldaten te verslaan, delven de Hongaarse club MSG Wal en de Duitse club PGS het onderspit en moet ook een Duits team van spoorwegmedewerkers er aan geloven. Dit allemaal tot grote frustratie van de Duitse autoriteiten. Deze competitie was voor de bezetter immers dé aangelegenheid om ook hier de superioriteit van het Arische ras nog eens goed in de etalage te zetten. Hiermee zijn we dan ook aangekomen bij de laatste tegenstander van FC Start: een geïmproviseerd team van de beste mannen (veelal Luftwaffe-rekruten) die de Duitsers konden vinden met de treffende naam FLugzeugAbwehrKanonen Elf, kortweg Flakelf.

Het pilaarmonument in het FC Start stadion.

Het tot dan toe ongeslagen FC Start ging er ook hier met de winst vandoor. Flakelf werd op 6 augustus 1942 met 5-1 van de mat gespeeld. De volgende dag doken er overal in Kyiv posters op. De Duitsers hadden hun zinnen gezet op een revanche en kondigden via deze weg aan dat er op zondag 9 augustus 1942 een tweede wedstrijd tussen beide teams gespeeld zou worden. Deze wedstrijd zou later de geschiedenis ingaan als de ‘Wedstrijd des Doods’. Feit is dat FC Start ook deze wedstrijd voor de ogen van zo’n tweeduizend toeschouwers wist te winnen. Na het laatste fluitsignaal is het verhaal rondom deze wedstrijd zijn eigen leven gaan leiden. Veruit het meest bekende narratief omtrent de ‘Wedstrijd des Doods’ en waar deze bijnaam vermoedelijk vandaan komt is als volgt: voor de Oekraïners was het een haast onmogelijke wedstrijd. Naast een partijdige arbitrage zou er voor aanvang van de wedstrijd een hoge Duitse officier de kleedkamer van FC Start zijn ingegaan met de korte, maar heldere, boodschap dat FC Start deze wedstrijd diende te verliezen. Deden ze dit niet dan zouden ze dit met de dood moeten bekopen. Ondanks deze dreigende woorden besloten de spelers van FC Start tot een daad van verzet. Voorafgaand aan de wedstrijd weigerden ze eerst de Hitlergroet te geven en uiteindelijk wonnen ze met 5-3. Direct na de wedstrijd werden de meeste spelers opgepakt, gemarteld en werden er vier van hen Tegelijkertijd groeide onder de vermoord. Wat is er nu waar mensen de behoefte tot het opzetten van bovenstaand verhaal? Het is in ieder geval be- van sportcompetities, niet in de kend dat FC Start ook na eerste plaats door de inmiddels flink de revanchewedstrijd tegen Flakelf nog een wedstrijd gedemoraliseerde Duitse soldaten. heeft gespeeld op 16 augustus 1942 tegen het andere lokale team FC Roesch. Wel zijn er na die laatste wedstrijd enkele spelers door de Gestapo meegenomen en verhoord. Toen in 1943 Kyiv werd bevrijd door het Rode Leger werden veel van de overige en nog levende spelers van FC Start opgepakt. Het deelnemen aan een door de Duitsers opgezette competitie werd gezien als een vorm van collaboratie. Naarmate er meer bekend werd over het wedstrijdverloop veranderde de houding van Stalin en zijn ministers. Het verzet tegen de Duitse bezetter, met gevaar voor eigen leven, kon immers uitstekend worden ingezet als propagandamiddel. Zeer waarschijnlijk is het hierboven beschreven en meest bekende narratief dan ook een product van het propaganda-apparaat van de Sovjet-Unie. Ook Stalins opvolgers hebben de mythische wedstrijd gretig gebruikt voor hun eigen gewin. Het meest treffende voorbeeld hiervan is dat er in 1971 een granieten monument werd geplaatst ter ere van de vier omgekomen spelers. Tien jaar later werd het Zenit Stadion officieel omgedoopt tot het FC Start Stadion inclusief een mooie entree en wederom een monument, ditmaal in de vorm van een pilaar met daarop een voetballer die de Duitse adelaar verslaat. Door het gesloten en geheimzinnige karakter van de Sovjet-Unie De poster met de daarop aangekondigde is deze mythische versie revanchewedstrijd die 7 augustus plots van het verhaal uiteindelijk overal in Kyiv opdook. gemeengoed geworden. Tot op 26 december 1991 de Sovjet-Unie uit elkaar viel en daarmee de geheime archieven werden vrijgegeven. De ‘Wedstrijd des Doods’ was nog altijd springlevend en nieuwe informatie kon inzicht geven in wat er nu precies gebeurd was. De verschillende bronnen spreken elkaar echter op een hoop vlakken tegen. Moeten we de oude Sovjet-mythe nu simpelweg met een korreltje zout nemen? Of was er überhaupt geen correlatie tussen de wedstrijd en de dood van enkele spelers, zoals een rechtbank in Hamburg in 2005 zou oordelen. Waarschijnlijk ligt de waarheid in het midden. De vraag is of we ooit echt zullen weten wat in die zomer van 1942 in Kyiv gebeurde daar de laatste nog levende speler van FC Start, Makar Gontsjarenko in 1996 overleed en het verhaal met zich mee het graf innam. d