Elektronica 65 jaar

Wat in 1953 begon als Radio Electronica 4 -2018 een Benelux uitgave

1953

Radio Electronica, de voorganger

1971

Eerste microprocessor, met 2300 transistoren

1947

Uitvinding van de transistor

JAAR 1981

Introductie van de PC

1988 2018

Vaktijdschrift Elektronica bestaat 65 jaar!

2017

Microprocessor met 19 miljard transistoren

Internet in Nederland

NAGALMKAMERS VOOR EMC-TESTS Het fundamentele mode-stirring mechanisme LEVENDE ELEKTRONICA-HISTORIE Erfgoed in de kelder van de TU Delft

GEFELICITEERD! met 65 jaar Elektronica!

We verheugen ons nu al op de voortdurende ďŹ jne samenwerking en uitdagende projecten in de toekomst.

avnet-silica.com

Colofon Elektronica is een vaktijdschrift voor diegenen die zich bezighouden met elektronica in producten en productiesystemen. De redactie streeft ernaar om lezers te inspireren en informeren zodat ze hun werk (nog) beter kunnen uitvoeren. Dit willen we bereiken door het vertalen van fundamentele, wetenschappelijke informatie naar praktische toepasbaarheid en door inzicht te geven in ontwikkelingen op het gebied van techniek.

Redactieadres postbus 58, 7400 AB Deventer, fax: +31(0)570 50 43 89 Redactie Kees de Waal, +31(0)570 50 43 81, k.waal@mybusinessmedia.nl José Pot +31(0)570 50 43 82, j.pot@mybusinessmedia.nl Medewerkers Hans van Eerden, Theo van Gelder, Jacqueline van Gool, Maartje Henket, Paul Petersen, Robert van der Zwan Advertenties Rob Swart, 06-22 79 66 33, r.swart@mybusinessmedia.nl; René Wibbelink, +31(0)570 50 43 43, r.wibbelink@mybusinessmedia.nl; Advertentieopdrachten worden uitgevoerd overeenkomstig de Regelen voor het Advertentiewezen 1990.

Abonnementen Voor vragen over abonnementen, bezorging en/of adreswijzigingen kunt u bellen met +31 (0)570 50 43 25, faxen naar +31 (0)570 50 43 99, mailen naar: elektronica@mybusinessmedia.nl Schrijven naar: MYbusinessmedia BV Elektronica Postbus 58 7400 AB Deventer Abonnementstarieven Jaarabonnement Nederland en België € 199,00 Jaarabonnement overig Buitenland € 200,00 Administratiekosten € 3,95 Jaarabonnement geldt tot wederopzegging.

Beëindiging van het abonnement kan schriftelijk, per e-mail of telefonisch geschieden, uiterlijk drie maanden voor het einde van de abonnementsperiode; nadien vindt automatisch verlenging plaats.

Vormgeving Colorscan, Velsen-Noord Drukkerij Roelofs, Enschede Een uitgave van MYbusinessmedia BV, postbus 58, 7400 AB Deventer +31(0)570 504300.

Uitgever Marjan Leenders, tel. (0570) 50 43 36, m.leenders@mybusinessmedia.nl Auteursrecht Overname van artikelen, tekeningen en/of foto’s uit Elektronica is slechts mogelijk na schriftelijke toestemming van de uitgever.

‘Het auteursrecht op de inhoud van dit tijdschrift wordt uitdrukkelijk voorbehouden.’ Door het aanbieden van bijdragen aan dit tijdschrift, verklaart de auteur zich akkoord met de Standaard Publicatievoorwaarden voor bijdragen aan tijdschriften en soortgelijke uitgaven.

Bescherming persoonsgegevens MYbusinessmedia BV legt uw gegevens vast voor de uitvoering van de (abonnements)overeenkomst.

Uw gegevens kunnen door MYbusinessmedia BV of zorgvuldig geselecteerde derden worden gebruikt om u te informeren over relevante producten en diensten. Indien u hier bezwaar tegen heeft, kunt u dit melden aan MYbusinessmedia BV, t.a.v. Afdeling Relatiebeheer, postbus 58, 7400 AB Deventer.

Redactioneel

Rijstebrij met wijntje Luilekkerland heet het schilderij uit 1567 dat een droomwereld schetst voor de mens uit de Middeleeuwen. Honger en ziekte slaan in die tijd driftig in het rond en dan moet de Tachtigjarige Oorlog een jaar later nog beginnen. Welke gedachte is in zo’n situatie mooier dan een berg rijstebrij waar je je doorheen kunt eten om vervolgens zorgeloos en verzadigd in slaap te vallen nadat je ook nog even een kruik wijn leeg hebt gedronken?

Ik moest denken aan een oude uitzending van Tegenlicht waarin dat ideaalbeeld uit de Middeleeuwen werd vergeleken met die van ons in 2018. Hoewel het ondertussen werkelijkheid is geworden ervaren we die overdaad aan eten en de hoeveelheid vrije tijd niet meer als ons ultieme doel. De schilder Bruegel kon natuurlijk niet voorzien dat de wereld er zo volledig anders uitziet dan 450 jaar geleden. Die gewijzigde context is essentieel voor een goede beeldvorming van de toekomst.

Steve Jobs, we kennen hem allemaal. Een handjevol van dit soort ‘zieners’ heeft een grote bijdrage geleverd aan de digitalisering die ervoor zorgt dat onze wereld in een rap tempo verandert. Nog eerder was er Douglas Engelbart. Hij demonstreerde in 1968 de computermuis in ‘the mother of all demos’ en was daarmee zijn tijd ver vooruit. Waar Steve en Douglas wel de juiste context wisten te plaatsen blijkt dat voor gewone stervelingen toch lastig. Ik kon me in de jaren 90 niet voorstellen waarom je ook tekstberichten met je mobiele telefoon zou willen verzenden. Wist ik veel dat je vandaag de dag je mobiel nog amper gebruikt om te bellen.

Maar het gaat niet alleen om die geniale ver-zieners. Het is ook mooi om te zien hoe snel het elektronische stokje telkens wordt opgepakt door iemand die raad weet met een techniek die vraagt om een nieuwe toepassing. Ontwikkelingen volgen elkaar hierdoor als een speer op. Dat blijkt ook wel uit de tijdlijn over de laatste 65 jaar die we in dit blad hebben opgesteld.

Ik probeer nog één keer ver-ziener te zijn. Volgens velen is print dood maar er komt een volgende tijdlijn als we 100 jaar bestaan. Waarom? Omdat de beloofde revolutie van de e-boeken stagneert sinds 2014. En je knettergek wordt van al die berichten over nepnieuws en desinformatie op je mobiel, laptop of tablet.

Zou het dan geen logische stap zijn dat papieren magazines weer de norm worden? Een medium dat fatsoenlijk gereguleerd wordt en dat feiten levert, zonder inmenging van trollen en andere snoodaards? Denk maar eens buiten je context.

Ik pak alvast een bakje rijstebrij. Met een wijntje uiteraard. Om te vieren dat we 65 jaar bestaan!

Kees de Waal Hoofdredacteur k.waal@mybusinessmedia.nl

Verschijningsfrequentie Elektronica verschijnt 8 keer per jaar, Uitgevers voor Vak en Wetenschap, lid FPPB, Federatie van de Periodieke Pers van België, ISSN 0168-7840

elektronica 4- 2018

3

Elektronica | nummer 4 | 2018

8

EMC/ESD

Theorie achter de test Het gebruik van nagalmkamers in EMC-tests wordt al sinds de jaren zeventig toegepast. In dit artikel wordt enige theorie achter deze speciaal ingerichte testruimtes toegelicht. Een fundamenteel onderdeel van nagalmkamers is het modestirring mechanisme.

12

RF-technologie

Van bestaande toepassingen tot aan de kwantumcomputer Op 18 en 19 april word je ondergedompeld in een diversiteit aan applicaties en innovaties voor Radio Frequentie technologie. Ontwikkelingen van RF-fotonica, nieuwe antenne oplossingen en test- en meetsystemen komen op het RF Technology Days seminar aan bod. Een ideale gelegenheid om in Nederland en in België vakinhoudelijke kennis uit te wisselen.

Basiselektronica

Levende elektronica-historie De kelder van de Delftse faculteit EWI bruist van de elektrotechniek en elektronica. Enthousiaste vrijwilligers werken er aan de Studieverzameling, de uitgebreide collectie erfgoed van EWI. Ze zijn druk met catalogiseren, repareren en demonstreren van uiteenlopende apparaten. Veel apparatuur werkt nog en toont studenten en andere geïnteresseerden hoe de elektronica zich heeft ontwikkeld.

4

elektronica 4- 2018

27

29

User-interface design

Voldoen aan gebruikerswensen Gebruikers van User Interfaces - en wie zijn dat niet - worden op vele manieren beïnvloed.

Alles lijkt mogelijk. Dat leidt tot veeleisende klanten. Misschien wel te veeleisend. Want wat is er eigenlijk mogelijk als het om industriële toepassingen gaat? En wat mag dat dan kosten?

Het User Interface Design seminar geeft inzicht.

Agenda April 6 en 7 april, Amsterdam, RAI De nationale carrière beurs, kennis maken met 120 werkgevers en bijwonen van

Productontwikkeling

verschillende carrièregerichte en vakinhoude-

Het blad Elektronica bestaat 65 jaar

lijke workshops.

65 jaar geleden werd voor het eerst het blad Radio Electronica uitgegeven. Enkele jaren later omgedoopt tot het blad Elektronica. De ontwikkelingen beperkten zich niet meer tot alleen radio’s. Maar wie had kunnen voorspellen dat elektronica zo’n dominante rol zou spelen in onze samenleving?

Daarom een overzicht. Van de eerste transistor tot nu.

https://www.carrierebeurs.nl 12 april, Veenendaal, De Basiliek User Interface Design seminar, ontwikkelen van aansturingen en interfaces die concreet toepasbaar zijn in de industrie.

www.userinterfacedesignonline.nl 18 april, Veenendaal, De Basiliek | 19 april, Mechelen, Lamot (B) RF Technology Days, diversiteit aan applicaties en innovaties en de plek voor het uitwisselen van kennis over Radio Frequentie

16

technologie.

www.rftechnologydays.com/

Juni 6 en 7 juni, Veldhoven, Koningshof Vision, Robotics & Motion 2018, vakbeurs en congres over het toekomstige samenwerken tussen mens en robot op de werkvloer.

www.vision-robotics.nl/

Augustus 27 t/m 30 augustus, Amsterdam, beurs van Berlage EMC Europe 2018 Conference, internationaal symposium en beurs over elektromagnetische compatibiliteit.

www.emceurope2018.org

Op de cover

Rubrieken 6 30 38

Actueel De Branche Productnieuws

Foto in de gele balk: Prototype van de uitvinding door Engelbart in 1964. In het laboratorium werd deze zowel ‘bug’ als ‘mouse’ genoemd.

De laatste werd uiteindelijk wereldberoemd. (Foto: SRI International)

Oktober 2 t/m 5 oktober, Utrecht, Jaarbeurs World of Technology & Science, beurs en seminar verdeeld over vijf werelden: World of Automation, World of Laboratory, World of Motion & Drives, World of Electronics en Industrial Processing.

www.wots.nl

Credits kleine foto’s: Unitronic (1947), Boffy b (1981).

Kijk voor meer beurzen en evenementen op www.engineersonline.nl/agenda

elektronica 4- 2018

5

Atomair vlakke galliumlagen bieden mogelijkheden voor productie nano-elektronica Onderzoekers van de Amerikaanse Rice University en het Indiase Instituut voor Wetenschap hebben een nieuwe methode ontdekt om atomair vlakke galliumlagen te maken. De ontwikkeling is volgens de onderzoekers veelbelovend voor de ontwikkeling van nano-elektronica.

Tweedimensionaal De onderzoekers beschrijven hun bevindingen in Science Advances. De wetenschappers zijn erin geslaagd tweedimensionale ‘gallenene’ te creëren, een dun folie van geleidend materiaal dat voor gallium dezelfde rol vervult als grafeen voor koolstof. Indien dit materiaal in tweedimensionale vorm wordt geëxtraheerd, blijkt het goed te binden met halfgeleiders als silicium. Deze eigenschap maakt het volgens de onderzoeker mogelijk een efficiënt contactoppervlak van metaal te creëren in tweedimensionale elektronische apparaten.

Gallium Gallium is een metaal met een laag smeltpunt. In tegenstelling tot grafeen en veel andere 2D-structuren is het nog niet mogelijk gallium met vacuümverdamping te creëren. Gallium heeft daarnaast de neiging snel te oxideren. Vroege samples van grafeen werden met behulp van plakband uit grafiet verwijderd. De binding tussen galliumlagen zijn echter te sterk om een dergelijke aanpak te hanteren.

De onderzoekers hebben daarom een methode ontwikkeld om met behulp van warmte galliumlagen te scheiden. De onderzoekers verwarmen gallium hierbij tot een temperatuur van 29,7 graden Celsius, wat net lager is dan het smeltpunt van het materiaal. Dit blijkt voldoende te zijn om gallium op een glasplaat te laten druppelen. Zodra deze druppel een klein beetje is afgekoeld, drukken de onderzoekers een

Gallium dat door het lage smeltpunt in de hand vloeibaar wordt.

plat stuk siliciumdioxide op het materiaal om enkele lagen gallenene van het materiaal te scheiden.

Op substraten plaatsen Ook zijn de onderzoekers erin geslaagd deze lagen gallenene op andere substraten te plaatsen, waaronder galliumnitride, galliumarsenide, silicium en nikkel. Hieruit blijkt dat verschillende combinaties van gallenene met andere substraten verschillende elektrische eigenschappen hebben.

De onderzoekers verwachten deze eigenschappen te kunnen finetunen voor specifieke toepassingen.

Kivi-award voor uitvinder blauwe energiecentrale De Academic Society Award van het Koninklijk Instituut Van Ingenieurs (Kivi) gaat naar Kitty Nijmeijer. De hoogleraar Membraantechnologie aan de TU Eindhoven doet baanbrekend onderzoek dat in 2014 leidde tot de bouw van de eerste blauwe energiecentrale ter wereld, op de Afsluitdijk.

Nijmeijer krijgt de prijs vanwege het grote belang van haar onderzoek en de aansprekende wijze waarop zij de verbinding weet te leggen tussen wetenschap en maatschappij. Deze werd op 21 maart uitgereikt tijdens de Dag van de Ingenieur.

In de blauwe energiecentrale wordt het mengen van rivier- en zeewater gebruikt om duurzame energie op te wekken. In zout water bevinden zich meer geladen deeltjes (zout-ionen), dan in zoet water. Wanneer tussen beide een membraan wordt geplaatst, vindt ionentransport plaats, dat wordt omgezet in elektriciteit.

Membranen kunnen ook worden gebruikt voor het verwijderen van medicijnresten uit water, het terugwinnen van waardevolle stoffen zodat deze opnieuw gebruikt kunnen worden en voor het maken van bioplastics of biobrandstof.

6

elektronica 4- 2018

“Ik ben ontzettend blij en zeer vereerd dat ik de Academic Society Award heb gewonnen”, zegt Nijmeijer. “Al vanaf het begin van mijn wetenschappelijke carrière heb ik geprobeerd om onderzoek en maatschappij met elkaar te verbinden, ook toen dat nog niet zo vanzelfsprekend was. Deze prijs is dan ook een grote erkenning voor mij persoonlijk en voor het onderzoek van onze groep.”

Professor Nijmeijer: “Ik ben ervan overtuigd dat we onze lineaire economie moeten omvormen tot een duurzame, circulaire economie. Dat is een enorme technologische en maatschappelijke transitie.

Alleen ingenieurs kunnen abstract wetenschappelijk onderzoek vertalen naar concrete toepassingen.”

Circulaire economie maakbaar maken Professor Nijmeijer vervolgt: “Ik merk dat mensen vaak niet weten hoe belangrijk onderzoek en technologie voor de mensheid zijn. Bovendien zal technologie in de toekomst alleen maar belangrijker worden.

Ik ben ervan overtuigd dat we onze lineaire economie zullen moeten omvormen tot een duurzame, circulaire economie. Dat is een enorme technologische en maatschappelijke transitie. Alleen ingenieurs kunnen abstract wetenschappelijk onderzoek vertalen naar concrete toepassingen. Door op een begrijpelijke manier over ons onderzoek te vertellen, wil ik hen laten zien hoe mooi technologie is en wil ik overbrengen dat vrijwel alles wat wij gebruiken, consu-

meren en doen alleen mogelijk is dankzij die technologie.”

Kivi-directeur Micaela dos Ramos: “Het onderzoek van Professor Kitty Nijmeijer brengt belangrijke innovaties teweeg op het grensvlak van duurzame energie, water, materialen en grondstoffen. Kivi onderscheidt haar vanwege de hoge kwaliteit en maatschappelijke betekenis van haar onderzoek en de wijze waarop zij zich via diverse gremia onvermoeibaar inzet om kennis en bewustwording voor deze thema’s te genereren en het debat te stimuleren.” www.kivi.nl

Actueel

Let’s reload technology

Let’s reload technology Hoe zal de arbeidsmarkt er in de toekomst uitzien? Hoe zullen autonome machines zich huisvesten in onze maatschappij? Hoe kunnen we privacy waarborgen wanneer informatie wordt gemonitord? Reloading Technology zet aan tot denken en brengt gebruikers, bedrijven, ontwerpers, kunstenaars en universiteiten samen om op zoek te gaan naar antwoorden op deze en vele andere vragen.

Reloading Technology (23 maart tot 4 mei) is een omvangrijke expositie in Temporary Art Centre ( TAC) in Eindhoven die de betekenis en voorwaarden van technologische innovatie bespreekt. De expositie presenteert design- en kunstprojecten die de grenzen, mogelijkheden en valkuilen laten zien van technologische innovatie.

Reloading Technology nodigt onder andere Hyperspace Collective uit, een collectief van zelfstandige ondernemers die bijzondere projecten op het gebied van Augmented en Virtual Reality (AR en VR) realiseren.

In de expositie stellen zij VR- en AR-erfgoed tentoon. Ontwerper Dongwhan Kam neemt je mee in een virtuele ruimte gebaseerd op landschappen die we kennen uit kranten en het journaal. Met VR-fotogereedschap krijgt het publiek de mogelijkheid een nieuwe, eigen foto Let’s reload technology te maken van een specifiek nieuwsitem.

De educatieve organisatie Beam it Up laat leerlingen op een speelse manier kennismaken met technologie door hen te motiveren er zelf mee aan de slag te gaan. Hun project Kine Cart is onderdeel van de expositie.

Publiek programma Naast de expositie, is er een veelzijdig openbaar programma met veel ruimte voor discussie. • Op donderdagen worden workshops georganiseerd, variÍrend van het maken van chatbots tot brainstormsessies over hoe we in de toekomst zelfrijdende voertuigen kunnen gebruiken. • Onder de noemer Friday Feelgood Talks worden lezingen georganiseerd waarin onder andere cyber-surveillance wordt bediscussieerd en de drang om ethiek te implementeren in kunstmatige intelligentie - en om wiens ethiek gaat dit dan? • Op zondag zijn er Sunday Screenings met documentaires als The Internet’s Own Boy en The Future of Work and Death. www.reloadingtechnology.nl

Geen directe zorgen over vrijheid van wetenschapsbeoefening in Nederland De KNAW heeft zich naar aanleiding van een motie van de kamerleden Straus en Duisenberg gebogen over de vraag of er aanwijzingen zijn dat er in ons land sprake is van zelfcensuur of gebrek aan diversiteit in de wetenschap, en of er specifiek Nederlandse mechanismen zijn die de kans daarop vergroten.

Bij de programmering van onderzoek ziet de KNAW risico’s.

De samenleving krijgt steeds meer invloed op de onderzoeksvragen waarnaar de academische wereld onderzoek moet doen. Daardoor kan de ruimte voor onderzoeker-gedreven onderzoek in de knel komen. Ook projectfinanciering van wetenschappelijk onderzoek vormt een risico voor de academische vrijheid als de financier te veel invloed krijgt. Goede afspraken daarover kunnen dat voorkomen.

Advies Het advies benadrukt tevens het belang van een open organisatieklimaat binnen academische instellingen, waarin verschillen in perspectief en onderling debat worden gestimuleerd. Hierdoor ontstaat een diversiteit van ideeĂŤn.

De Akademie wijst op twee momenten waarop vooringenomenheid en het ongewenst beperken van ideeĂŤn het grootste risico vormt voor vrijheid van wetenschapsbeoefening: de benoeming van wetenschappelijk personeel, en het proces van peer review. De academische instellingen moeten zorgen voor een open vizier bij het opstellen van profielschetsen voor leerstoelen, voldoende externe inbreng in benoemingsadviescommissies, en transparante procedures.

Het briefadvies Vrijheid van wetenschapsbeoefening in Nederland is geschreven door de Commissie Vrijheid van Wetenschapsbeoefening van de KNAW, onder leiding van Nico Schrijver, hoogleraar internationaal publiekrecht aan de Universiteit Leiden en Staatsraad (lid van de Afdeling Advisering van de Raad van State).

Bijeenkomst Op 22 mei 2018 is er een bijeenkomst over het advies, met aandacht voor de verschillende gedragscodes voor wetenschappers en het gebruik daarvan in de praktijk. Je kunt je daarvoor aanmelden.

ADVERTENTIE

elektronica 4- 2018

7

Theorie achter de test Nagalmkamer statistisch uniform dankzij mode-stirring Het gebruik van nagalmkamers in EMC-tests wordt al sinds de jaren zeventig toegepast. In dit artikel wordt enige theorie achter deze speciaal ingerichte testruimtes toegelicht. Een fundamenteel onderdeel van nagalmkamers is het mode-stirring mechanisme.

RAMIRO SERRA

E

MC-testen moeten in een voorspelbare omgeving plaatsvinden. Het gedrag van het te testen apparaat moet niet onnodig worden beïnvloed door de testomgeving. En er moet binnen de testomgeving geen voorkeur zijn voor specifieke frequenties of meetlocaties. Een manier om resonanties te vermijden is door de terugkaatsing te onderdrukken. Dit kan bijvoorbeeld door de muren van een testkamer te bedekken met absorberend materiaal. Een dergelijke ruimte wordt anechoïsche kamer genoemd. Maar het maken van zo’n ruimte is duur en het vraagt bovendien veel input-energie om hoog-intensieve velden voor immuniteitstesten te bereiken. Een andere optie om de testomgeving voorspelbaar te maken, is de weerkaatsing juist te maximaliseren. Hierdoor ontstaan er zogenaamde statistisch unifor-

me velden. Een ruimte waarin dit principe wordt toegepast, wordt nagalmkamer (Reverberation Chamber, RC) genoemd. Er is in de afgelopen jaren een groot aantal verschillende mechanismen ontwikkeld om de weerkaatsing te maximaliseren en daarmee een hoge graad van willekeur in de velden te bereiken.

Statistisch uniform De naam nagalmkamer komt uit de akoestiek. In de basisvorm bestaan ze uit een afgeschermde metalen ruimte die een trilholte (cavity resonator) vormt, met daarin een antenne die een veld genereert en elektromagnetische energie in de ruimte brengt en een ontvangstantenne die het veld monitort, en een mode-stirring mechanisme (zie figuur 1).

Het doel van het stirring (mix/meng)

mechanisme is een elektromagnetisch veld te vormen, met variabele amplitude, dat statistisch uniform is. De regio binnen de nagalmkamer waar statistische velduniformiteit heerst, wordt werkvolume genoemd.

Statistische velduniformiteit betekent: 1) homogeniteit, oftewel ruimtelijke uniformiteit; 2) isotropie, oftewel uniformiteit voor wat betreft de oriëntatie.

Door het juiste mode stirring mechanisme toe te passen wordt in een nagalmkamer aan deze twee voorwaarden voldaan.

Voordat we dieper kunnen ingaan op de verschillende stirring concepten is het belangrijk om een stuk van de achterliggende theorie te begrijpen. Met statistische velduniformiteit voor nagalmkamers wordt niet hetzelfde bedoeld als velduniformiteit zoals bekend uit andere testomgevingen, zoals open ruimte testterreinen, anechöische kamers of (G)TEM cellen. Daar geldt dat het veld uniform is, als iets ‘overal op ieder moment hetzelfde is’. In een statistisch uniform veld in een nagalmkamer geldt dat ‘gemiddeld, en met een accep-

Dit artikel in 30 seconden Door maximalisatie van weerkaatsingen is een nagalmkamer een voorspelbare testomgeving met statische uniforme velden. Dit komt door het goed toepassen van stirring (mixen/mengen). De definitie voor de uniformiteit is echter anders dan bekend uit andere testomgevingen. Hier gaat het om het gemixte vectorveld dat gemiddeld, en met een accepteerbare onzekerheid hetzelfde is op verschillende plaatsen in de ruimte.

Door een zendende antenne ontstaan golfpatronen in de trilholte. Deze vertegenwoordigen een sterk niet uniforme verdeling van het veld. Op basis van verschillende technieken kun je dit met mode-stirring veranderen.

In de twee vervolgdelen komen de basiskarakteristieken en prestaties van de twee belangrijkste manieren aan bod: mechanische en elektronische mode-stirring.

Figuur 1. Typische opstelling in een nagalmkamer met zendende (TX) en ontvangende (RX) antennes.

8

elektronica 4-2018

EMC/ESD

Ontvangen vermogen [dBm]

Maximum waarde [dBm]

Positie 1

Positie 2

21,3

22,0

Gemiddelde waarde [dBm]

16,6

16,6

Verhouding Max – Gem [dB]

4,7

5,4

Verhouding Max – Min [dB]

19,0

19,0

Standaard deviatie [dBm]

14,2

14,8

Statistische eigenschappen voor de twee posities uit figuur 2.

Gemeten bij verschillende posities en oriëntaties in de nagalmkamer.

Draaihoek [graden]

Figuur 2. Ontvangen vermogen van de antenne bij 1GHz als functie van de draaihoek van de stirrer op twee verschillende posities in de nagalmkamer.

teerbare onzekerheid, het gemixte vectorveld (en zijn ruimtelijke oriëntatie, grootte en intensiteit) hetzelfde is op verschillende plaatsen in deze ruimte’. Het magnetisch veld is op verschillende locaties binnen het werkvolume nergens gelijk). Maar na afronding van een complete stirringcyclus zijn de statistische parameters (zoals het gemiddelde, standaard deviatie, enzovoorts) wel overal hetzelfde.

De statistische beschrijving van velden lijkt wellicht gecompliceerd vergeleken met de normaal toegepaste deterministische velden. Een voorbeeld van hoe een statistisch uniform veld begrepen zou moeten worden, is te zien in figuur 2. In deze figuur is het vermogen weergegeven dat door

de dan het veld op de andere positie, bij iedere draaihoek van de stirrer. Maar, als we de statistische eigenschappen van het veld op beide posities na een hele stirringcyclus bekijken, kunnen we zien dat de velden statistisch erg op elkaar lijken (tabel 1).

Deze statistische uniformiteit heerst overigens alleen binnen het werkvolume van de nagalmkamer. Dit wordt dikwijls gedefinieerd als het volume waarvan de grenzen voldoende ver weg zijn van de wanden van de ruimte, van antennes, de stirrers en van ieder ander elektromagnetisch relevant object binnen de nagalmkamer.

Figuur 3. Analogie met akoestiek: het trillen van een snaar met twee vaste uiteinden. De bovenste vier vormen tonen de grondtoon en de eerste drie boventonen. De onderste vorm toont de staande golf indien de snaar op een derde van zijn lengte is getokkeld (aangeslagen).

Reciprociteit Het gebruik van een statistisch uniform veld is nuttig in bijvoorbeeld susceptibili-

“De ergodische hypothese blijft een aanname” een antenne wordt ontvangen, wanneer een zendende antenne een veld binnen een nagalmkamer genereert. De variaties in het ontvangende veld worden veroorzaakt door de draaiende beweging van de stirrer binnen de nagalmkamer. Bij iedere verandering in de hoekpositie van de stirrer, verandert de verdeling van het elektromagnetische veld binnen de nagalmkamer.

Het ontvangen vermogen in figuur 2 werd geregistreerd op twee verschillende locaties. De ontvangende antenne had in beide situaties een andere oriëntatie. Het veld op de ene positie heeft een andere amplitu-

teit tests. Het te testen apparaat wordt ongeacht zijn plaats en oriëntatie in het werkvolume van de nagalmkamer aan statistisch hetzelfde veld blootgesteld. Het gegeven van reciprociteit helpt ons te begrijpen dat hetzelfde geldt voor emissietests. De ontvangende antenne ontvangt altijd statistisch hetzelfde veld dat wordt uitgezonden door het te testen apparaat, ongeacht diens positie in de kamer.

Trilholte Om een nagalmkamer te creëren is een elektromagnetische trilholte (cavity resonator)

Figuur 4. Eenvoudig voorbeeld van gasmoleculen die op elkaar botsen in een gesloten vat.

nodig. Dit is meestal een rechthoekige behuizing met geleidende wanden. Wanneer er met behulp van een zendende antenne energie in deze ruimte wordt gebracht, worden oneindig veel resonantiemodi opgewekt. Bij iedere activeringsfrequentie draagt slechts een eindig aantal van deze modi significant bij aan het gehele veld in de trilholte. Hoe hoger de activeringsfrequentie, hoe groter het aantal modi dat

»

elektronica 4-2018

9

een bijdrage levert. De totale veldverdeling wordt gevonden door superpositie van alle resonantiemodi die significant bijdragen.

De superpositie van resonantiemodi vormt driedimensionale staande golfpatronen binnen de kamer, met gebieden waar het veld relatief klein is en gebieden waar het relatief groot is. Dit klinkt ingewikkeld, maar door de analogie met de akoestiek te volgen, wordt één en ander duidelijker: ieder fysiek object heeft zijn eigen natuurlijke geluidsresonanties, denk aan een snaar of een glazen fles. De resonantiefrequenties hangen af van fysische eigenschappen zoals materiaal, grootte en vorm. Hoe dikker de snaar, hoe lager de fundamentele resonantiefrequentie. Hoe hoger de spanning op de snaar, hoe hoger de fundamentele resonantiefrequentie. Deze resonanties kunnen mathematisch worden gevonden door de golfvergelijking voor het homogene geluid op te lossen. De homogene golfvergelijking is niets meer dan de golfvergelijking zonder bron. Als we een bron toepassen, zoals het tokkelen van een snaar, of lucht in de fles te blazen, zullen de objecten een geluid produceren dat uitgedrukt kan worden als de gewogen bijdragen van alle natuurlijke resonanties. Wiskundig gezien is de oplossing een gewogen som van alle aanwezige resonantiemodi. Dit wordt vaak aangeduid als modale expansie (modal expansion).

Figuur 3 toont de eerste vier resonantiemodi voor een snaar die aan beide kanten vast zit. Als deze getokkeld wordt, kan het samengestelde geluid worden gevonden door alle opgewekte modi met bijbehorende expansie-coëfficient op te tellen (modus-weging). In de onderste kromme van de figuur wordt de trilling van de snaar getoond, als deze op een derde van de lengte getokkeld wordt.

Als we de analogie met de akoestiek volgen, zijn elektromagnetische resonantiemodi de natuurlijke (niet triviale) oplossingen van de homogene elektromagnetische golfvergelijking, voor de specifieke geometrie van het object dat bestudeerd wordt.

To power meter Connector adapter

Access door

Output antenna

Weapon cable under test

From generator

Input antenna Paddle wheel tuner

Cabinet enclosure

End View

Figuur 5. Eerste vermelding van een testopstelling, het zogeheten testkabinet uit de jaren 70.

den van de trilholte veranderd, waardoor de bijdragende resonantiemodi veranderen.

Dit kan op verschillende manieren worden bereikt, bijvoorbeeld door de positie van de bron te veranderen, door een draaiende metalen paddel aan te brengen, of door een holte te bouwen van flexibel geleidend materiaal en dat te laten trillen. In iedere mengtoestand zal de modus-expansie en

de veldverdeling veranderen. Het moge duidelijk zijn dat niet iedere verandering in de randvoorwaarden een succesvolle mode stirring techniek oplevert.

Standaard Er bestaat een internationale standaard (Electromagnetic compatibility (EMC) - Part 4-21: Testing and measurement techniques

MOTOR WITH REDUCTOR Vane 170 × 60 cm

~10 cm Vane 170 × 42 cm

1,5 RPS

MOTOR WITH REDUCTOR 2 RPS

Mode stirring Begrip van elektromagnetische resonantie is de basisstap om nagalmkamers te begrijpen. Maar dit is niet genoeg, want een nagalmkamer is niet slechts trilholte. De staande golfpatronen in trilholtes vertegenwoordigen een sterk niet uniforme verdeling van het veld. Terwijl nagalmkamers juist een statistisch uniform veld moeten opleveren. Om dat te bereiken wordt mode stirring toegepast.

Bij mode stirring worden de randvoorwaar-

10

elektronica 4-2018

~10 cm

200 cm

200 cm

Figuur 6. Schematische weergave van de nagalmkamer van het Instituto Universitario Navale in Napels uit ’76.

EMC/ESD - Reverberation chamber test methods, IEC 61000-4-21:2011) waarin beschreven wordt hoe statistische velduniformiteit kan worden bereikt. De nagalmkamer wordt volgens deze standaard uitgerust met een zendende antenne en het elektrische veld wordt in de acht hoeken van het werkvolume gemonitored. Hiertoe wordt een elektrische veldsonde gebruikt die in de drie axiale richtingen meet, terwijl het stirringproces plaatsvindt (bijvoorbeeld de roerder draait). Na een complete stirringcyclus wordt de standaard deviatie van de acht gemeten maximum veldwaarden op iedere positie berekend per coördinaat vector (i.e. , en ) en ook voor de gecombineerde coördinaatvectors.

De IEC-limiet voor niet-uniformiteit van het veld is 3 decibel van het gemiddelde voor frequenties van boven de 400 megahertz, bij frequenties tussen de 100 en 400 megahertz loopt dat lineair op van 3 tot 4 decibel en onder de 100 megahertz is het 4 decibel.

Ergodiciteit De term ergodiciteit komt uit de statistische fysica en refereert aan die stationaire dynamische systemen, waarvan ieder gezamenlijk gemiddelde uit te wisselen is over ieder tijdsgemiddelde.

Dit betekent dat nadat er voldoende tijd verstreken is, iedere statistische eigenschap van een aantal toestanden binnen het proces evenredig over de gehele ruimte wordt verdeeld.

Dit principe kan worden geïllustreerd met de kinetische gastheorie. In een afgesloten vat zit een specifiek aantal moleculen. Alle statistische kengetallen voor dit systeem blijven gelijk – denk hierbij aan de gemiddelde afstand van een molecuul tot het midden van het vat of het snelheidsbereik

b) de veranderende snelheid van één specifiek molecuul lang genoeg volgen.

De twee gemiddelden zullen convergeren omdat we met een ergodisch proces te maken hebben.

Het is belangrijk om op te merken dat de ergodische hypothese een aanname blijft.

Of deze op een specifiek proces kan worden toegepast, is dikwijls onderwerp van discussie. Gelukkig is er bij gebruikers van nagalmkamers hierover niet veel onenigheid.

De ergodische hypothese wordt hier dan ook toegepast. Als we aannemen dat voldoende resonanties worden aangestoten met ongeveer gelijke amplitudes, dan is de overlap hiervan gelijk aan de bijdragen op verschillende momenten van één resonantiemodus, mits het stirring proces goed plaatsvindt.

Het totale veld in de trilholte kan worden beschreven als de oneindige som van zijn natuurlijke resonantiemodi, die een afgeleide zijn van de vorm, grootte, verliezen en diëlektrische eigenschappen van de wanden en het medium in de holte. Op zijn beurt wordt iedere bijdragende modus gewogen door een factor die afhangt van het type bron, diens oriëntatie en positie.

Als de ontvangende antenne van plaats verandert, de stirrer draait of de frequentie verandert, blijven de kansverdelingen die de elektromagnetische hoeveelheden karakteriseren hetzelfde; aangenomen dat de ergodische hypothese geldt.

Jaren zeventig De eerste testomgevingen die aan een nagalmkamer doen denken, stammen uit de vroege jaren zeventig. De militaire standaard MIL-STD 1377 beschrijft een test om de afschermingsefficiëntie op een wapen-

Ieder fysiek object heeft zijn eigen natuurlijke geluidsresonanties van de deeltjes. Mits het gebied afgebakend is en de totale energie constant (zie figuur 4).

Dit gegeven zorgt ervoor dat het mogelijk is om de toekomst van dit proces te beschrijven en te voorspellen zonder de exacte formule voor de routes van de moleculen te kennen. Bijvoorbeeld, als we de gemiddelde snelheid (zowel de grootte, als de richting) van alle gasmoleculen in het vat willen weten, kunnen we: a) de snelheid van alle moleculen op één exact moment meten;

kabel te testen. Dit zogeheten testkabinet bevatte alle componenten uit een nagalmkamer, een afgeschermde behuizing en een stirringmechanisme (paddle wheel tuner), zie figuur 5.

In 1973 beschreven Paolini en Piccioli het gebruik van een nagalmkamer om verstoringen van draadloze ISM apparatuur te meten. De meest bekende en geciteerde nagalmkamer voor gebruik in EMC-tests werd in 1976 ontwikkeld door P. Corona en G. Latmiral van het Istituto Universitario Navale (IUN) in Napels in Italië (figuur

EMC Europe 2018 Van 27 tot 30 augustus vindt in de Beurs van Berlage in Amsterdam het ‘International Symposium and Exhibition on Electromagnetic Compatibility (EMC Europe 2018 Conference) plaats. EMC Europe is de belangrijkste internationale conferentie op het gebied van EMC waarbij leidende professionals en academici in dit vakgebied samenkomen.

Tijdens het symposium worden de laatste onderzoeksresultaten op EMC-gebied in tal van toepassingen gepresenteerd. Tevens vinden diverse workshops en tutorials plaats waar praktische aspecten van EMC-tests aan bod zullen komen.

Naast het symposium wordt een technische beurs georganiseerd voor EMC en RF/microgolf metingen en instrumentatie. Verschillende fabrikanten en distributeurs van EMC-apparatuur en tools, meet- en testinstrumenten, spectrum monitoring en –meetsystemen, beveiligingsdevices en componenten, microgolfinstrumenten, elektromagnetische analyse en synthesesoftware zullen hun noviteiten tijdens deze beurs presenteren.

Meer informatie: www.emceurope2018.org

6). Zij maakten de weg vrij voor een breder spectrum aan EMC-tests, niet alleen om afschermingsefficiëntie te testen, maar ook susceptibiliteit en emissie. Sindsdien zijn nagalmkamers steeds populairder geworden binnen en buiten de EMC-gemeenschap. Er is in de afgelopen veertig jaar een groot aantal verschillende stirring technieken voor nagalmkamers ontwikkeld. In de komende twee edities van dit vakblad zullen deze uitgebreider aan bod komen.

De basiskarakteristieken en prestaties van de twee belangrijkste manieren van mode stirring, mechanische en elektronische mode stirring zullen worden belicht.

Dit artikel is vertaald uit het origineel in Engels (Reverberation Chambers à La Carte: An Overview of the Different ModeStirring Techniques, R. Serra et al. IEEE Electromagnetic Compatibility Magazine – Volume 6 – Quarter 1, p. 63-67) – door Jacqueline van Gool

elektronica 4-2018

11

Levende elektronica-historie Delftse studieverzameling houdt technisch-wetenschappelijk erfgoed in stand De kelder van de Delftse faculteit EWI bruist van de elektrotechniek en elektronica.

Enthousiaste vrijwilligers werken er aan de Studieverzameling, de uitgebreide collectie erfgoed van EWI. Ze zijn druk met catalogiseren, repareren en demonstreren van uiteenlopende apparaten. Veel apparatuur werkt nog en toont studenten en andere geĂŻnteresseerden hoe de elektronica zich heeft ontwikkeld.

HANS VAN EERDEN

Willem van der Poel voor zijn geesteskind, de Zebra-computer.

(Foto: Sam Rentmeester)

12

elektronica 4- 2018

Basiselektronica Erfgoed open voor publiek Elke maandag is de Studieverzameling vanaf 10.00 uur open voor het publiek. Geïnteresseerden kunnen dan de collectie bewonderen en in de bibliotheek studeren op de geschiedenis van de elektrotechniek en elektronica. De enthousiaste vrijwilligers geven graag een toelichting of demonstratie. De collectie bevindt zich in de kelder van de laagbouw van de faculteit EWI, Mekelweg 4, 2628 CD Delft.

Contact: Han Geijp, coördinator 015 - 278 13 59 j.a.geijp@tudelft.nl

Een magnetisch schijfgeheugen uit ongeveer 1960.

D

e Studieverzameling van de faculteit Elektrotechniek, Wiskunde & Informatica (EWI) draait nu op een stuk of tien vrijwilligers. Zij houden zich bezig met het bijeenbrengen, ordenen, beschrijven, conserveren, repareren en demonstreren van elektronische objecten die representatief zijn voor de ontwikkeling van de techniek. De collectie omvat onder meer audio- en videoapparatuur, reken- en typemachines, telefoons en telefooncentrales, hoogspanningscomponenten, radartechnologie, navigatiesystemen, meet- en regelapparatuur, radiobuizen en computers. Dit aangevuld met boeken, tijdschriften en andere documentatie. Alles bij elkaar geeft het een goed beeld van de steeds grotere rol die elektrotechniek en elektronica in ons leven zijn gaan spelen. Of zoals een collega van een techniekmuseum elders in het land schreef in het gastenboek: “Het is een schatkamer en laboratorium ineen.

Een bakermat van technologie en ook design. Alles wat wij nu gebruiken, kennen en digitaal met elkaar verbinden, kent hier zijn oorsprong.”

Vierkante meters De kiem van de Studieverzameling werd gelegd in 1969, bij de opening van de toenmalige EWI-nieuwbouw. Een kleine halve eeuw is er dus al aan de verzameling gewerkt. Geen wonder dat de beschikbare 2.000 vierkante meter volledig zijn bezet, vooral met veel apparatuur van voor de miniaturisering. “Het is onze grootste uitdaging, die vierkante meters”, verklaart Geijp. Veel bedrijven en musea stoten (delen van) collecties af, omdat ‘spreadsheetmanagers’ de kosten voor die meters gaan doorberekenen. In Delft is dat gelukkig nooit aan de orde geweest, meldt Geijp, met dank aan de faculteitsleiding.

De toekomst is echter wel ongewis, want EWI heeft nieuwbouwplannen en de plek

naar boven om tijdens college te demonstreren. Dat is het voordeel ten opzichte van de huidige geminiaturiseerde en gedi-

“Een van de eerste was heel traag en kreeg de bijnaam Testudo. Schildpad” van de Studieverzameling daarin is nog niet uitgekristalliseerd. Dat terwijl er nog altijd groei is, omdat uit die afgestoten collecties steeds weer interessante objecten voor de Studieverzameling tevoorschijn komen.

Voor studenten

De Tefifon uit eind jaren vijftig: een radio met rechtsboven een afspeelapparaat waarin een (rode) band uit de (witte) cassette met een naald wordt afgelezen.

Een kijkje op de instrumentatie-afdeling van de Studieverzameling in de kelder van de Delftse faculteit EWI. (Foto: Studieverzameling)

“We moeten selectiever worden, ook in onze bestaande collectie”, erkent Geijp.

“We hebben bijvoorbeeld wel heel veel oude radio’s. Maar die zijn toch interessant, want studenten Industrieel Ontwerpen kunnen er de ontwikkeling van het design voor consumentenelektronica zoals radio’s uit afleiden.” Het is maar één voorbeeld van de actieve rol die de Studieverzameling speelt in het onderwijs aan de TU. Eerstejaars krijgen er een rondleiding, in de kelder wordt nog een practicum verzorgd en regelmatig gaat apparatuur, zoals een opengewerkte transformator of een elektriseermachine,

gitaliseerde elektronica: aan de buitenkant is vaak nog de opbouw of zelfs de werking af te lezen.

20.000 radiobuizen Een van de vrijwilligers is Piet Trimp. Hij was ruim veertig jaar verbonden aan de TU Delft en werkte als lid van de technische staf aan meet- en regeltechnische instrumentatie.

Zo gaf hij onder meer ondersteuning bij de ontwikkeling van operationele versterkers, waarmee Delft in de wereld een vooraanstaande positie heeft verworven (onder meer omdat die opamp’s bij lage voedingsspanningen blijven werken met behoud van alle specificaties). Speciaal voor Elektronica verzorgt Trimp een uitgebreide rondleiding, die hij lardeert met technische toelichtingen en anekdotes. “Van de meeste apparaten weet ik wel waarvoor ze dienen en hoe ze werken, maar van dit apparaat hier

»

elektronica 4- 2018

13

bevinden zich onder meer een Philips-buis die toegepast in de Britse radarsystemen zou hebben bijgedragen aan de geallieerde overwinning in WOII, en ook een buis met Wehrmacht-opdruk die in V2-raketten (gericht op Londen) gezeten zou kunnen hebben.

Tefifon Uiteraard laat Trimp trots de verschillende collecties meetinstrumenten zien, van voltmeters tot weerstandsbanken en van signaalgeneratoren tot oscilloscopen. En in de al genoemde collectie radio’s licht hij er

met ruim 400 cassettes en een magnetisch schijfgeheugen dat veel weg heeft van een jukebox. Piet Trimp toont ook de ontwikkeling van de harddisk. Een oud exemplaar is voorzien van een laag ijzeroxide; rode menie die ook werd gebruikt voor het schilderen van de Golden Gate brug bij San Francisco, weet hij te melden. Een recent exemplaar is voorzien van een glimmende crashbestendige coating.

De opslagsystemen maken deel uit van de uitgebreide computercollectie in de kelder, met onder meer Apple-nostalgie – van de populaire IIe tot de vierkante Mac – en

“Het is een schatkamer en laboratorium ineen”

Piet Trimp bij de verzameling radio’s.

– hypsograph staat erop – weet ik dat niet. Dus als iemand mij daarover meer kan vertellen...” Trimp laat onder meer de radiobuizenverzameling zien, die maar liefst 20.000 stuks telt; twee studenten helpen bij het catalogiseren. In die verzameling

enkele bijzondere exemplaren uit, zoals een radio waar bovenin een platenspeler is ingebouwd. Een vergelijkbaar concept heeft de Tefifon, een van de verrassendste objecten – “Ik had er nog nooit van gehoord.”

Het apparaat van Duitse makelij uit eind jaren vijftig combineert een radio met een afspeelapparaat waarin een band met een naald wordt afgelezen. De Schlager-Revue schalt met verrassende geluidskwaliteit uit de radioluidspreker. Tot vier uur muziek kan een band bevatten.

Computers Over opslagcapaciteit gesproken, de collectie bevat uiteenlopende oplossingen voor data-opslag, waaronder een taperobot

tal van andere computers, van de PDP-11 (Programmable Data Processor) uit de zeventiger jaren tot de grote Silicon Graphics werkstations van eind jaren tachtig. Pronkstukken zijn echter de computers die in de jaren vijftig in Nederland zijn gebouwd.

Computererfgoed Geestelijk vader van die computers is prof. dr.ir. Willem van der Poel. Na zijn afstuderen in 1950 aan de TH Delft ging Van der Poel werken bij het Dr. Neherlab van de PTT in het nabije Leidschendam, waar hij meerdere computers bouwde. Later werd hij in Delft hoogleraar in theorie en constructie van computers (toegepaste logica). Na zijn pen-

De vrijwilligers bijeen op het helikopterdek van de Zr.Ms. Johan de Witt in Den Helder, met Han Geijp (in het midden, met uitgestoken hand), Willem van der Poel (vierde van rechts) en Piet Trimp (uiterst rechts). (Foto: Gerrit Jasperse)

14

elektronica 4-2018

Basiselektronica sionering was Van der Poel actief betrokken bij SCEN (Stichting Computer Erfgoed Nederland), die een virtuele collectie Nederlandse historische computers heeft beschreven. En nu gaat hij op 91-jarige leeftijd nog regelmatig op pad voor de Delftse Studieverzameling, bijvoorbeeld om bij bedrijven die hun collectie afstoten interessante items op te pikken.

Alleen is de vraag waar die nog tentoongesteld kunnen worden. Met lichte afgunst

(schildpad), maar hij was wel heel betrouwbaar en bleef van 1952 tot 1964 in bedrijf.

Voor de Delftse hoogleraar Van Heel, ‘de vader van de technische optica in Nederland’, deed de Testudo onder meer lensberekeningen, ook ’s nachts: “Het is niet erg dat hij traag is, want dan slaap ik.” Bij de PTT bouwde Van der Poel onder meer de PTERA (PTT Elektronische RekenAutomaat) en de Zebra (Zeer Eenvoudig Binair Reken

De ‘trucologie’ van de Zebra: Een aparte bit voor bijna elke functie kijkt Van der Poel naar het Heinz Nixdorf MuseumsForum in Paderborn (D), waar op 6.000 vierkante meter verleden, heden en toekomst van de informatica zijn te beleven.

Zebra Gedreven vertelt de computerpionier over zijn machines. Een van de eerste was heel traag en kreeg daarom de bijnaam Testudo

Apparaat), waar hij in 1956 aan de Universiteit van Amsterdam op promoveerde en in 1971 van de IEEE de Computer Pioneer Award voor ontving. “Die maakt op een listige manier gebruik van functionele bits.

Voor bijna elke functie heeft hij een aparte bit, waardoor je hem heel flexibel kunt programmeren. Dat is de ‘trucologie’ van de Zebra.”

3.000 keer sneller Van der Poel klopte bij Philips aan voor de serieproductie, maar het concern bedankte vanwege z’n relatie met computerbouwer IBM, waaraan het componenten leverde. Later ging Philips in ons land wel zelf computers bouwen, maar dat werd geen succes. Intussen was Van der Poel in Engeland uitgekomen bij de firma Standard Telephones and Cables, die ruim vijftig Zebra’s bouwde. Helaas werken de twee exemplaren in de Studieverzameling niet meer, omdat er te veel onderdelen uit zijn verdwenen. Daarom heeft Van der Poel een simulatie gemaakt, die op elke PC kan draaien en tot 3.000 keer sneller is dan de Zebra zelf – om maar te illustreren hoe de elektronica zich in de afgelopen 65 jaar heeft ontwikkeld.

ADVERTENTIE

Industriële HMI oplossingen >

Coverlens

>

Sensor bonding

>

Touch sensor

>

Optical bonding

>

Display

>

Verlichting

>

Electronica

>

Behuizing

Bezoek ons op 12 april 2018 - De Basiliek Veenendaal

- Aanspreekpunt voor alle HMI technologieën - Competente partner voor complete systemen - Aanbieder van klantspecifieke oplossingen - Competentiecentrum voor capacitieve elektronica - Service gedurende de gehele productlevenscyclus sales@schurter.nl | 0523-281200

schurter.nl/inputsystems

elektronica 4- 2018

15

16

elektronica 4- 2018

Het blad Elektronica bestaat 65Â jaar!

1947

De geschiedenis van elektronica in een vogelvlucht 65 jaar geleden werd voor het eerst het blad Radio Electronica - met twee c’s - uitgegeven. Enkele jaren later omgedoopt tot het blad Elektronica. De ontwikkelingen beperkten zich niet meer tot alleen radio’s. Maar wie had kunnen voorspellen dat elektronica zo’n dominante rol zou spelen in onze samenleving? Daarom een overzicht. Van de eerste transistor tot nu.

Een replica van de puntcontacttransistor. Twee puntcontacten van goudfolie aan een stuk germanium, dat bevestigd was aan een metalen voet.

De goudfolie werd gescheiden door een stukje plastic. (Foto:Â Unitronic)

1953

1947

') # # ) # '% #& &'$% $$% % # % '' # $ ! , # !! ! $% '$% # * %& , % # ' ' #

%&' ( ' ) ) # ' ! ! '%$# $ # #$ 5DGLRb(OHFWURQLFD RSJHULFKW GRRU $ , &' # # %! " $$% ( ' ) % % " # % ) # % $%&'

1958

%&' * % # /#' % % & ! # $$% ! , " ' # '% #& &'$% # ) %& !! # ! '%$# & FRPSRQHQWHQ RS *HUPDQLXP $'$ + & #&'%(" #'&

1956

1REHOSULMV YRRU GH '((% (# )$$% % # % '' # $ ! , )$$% (# $# %-$ # ! ! %& # (# $#' # ) # ' '% #& &'$% '

Kijk bij dit logo voor extra’s op www.engineersonline.nl/tijdlijn

Cover van de eerste Radio Electronica. elektronica 4- 2018

17

1968

Douglas Engelbart - de vader van alle gebruikersinterfaces ‘The mother of all demos’ uit 1968 is nog steeds te zien op Youtube Wie denkt dat muis en grafische vensters uit de tijd van de Macintosh stammen, zit er naar computerbegrippen een eeuwigheid naast. Een halve eeuw geleden al werden deze concepten gedemonstreerd, samen met pre-HTML-concepten en andere revolutionaire technieken.

We beleven dit jaar het gouden jubileum van een van de meest invloedrijke presentaties in de geschiedenis van de informatica. Op 9 december 1968 toonde Douglas C. Engelbart de vorderingen die hij op zijn Augmented Research Center, onderdeel van het Stanford Research Institute, had geboekt op het gebied van kennisbeheer en -communicatie. Veel van de oplossingen en technieken die hij gedurende die anderhalf uur liet zien, waren hun tijd letterlijk decennia vooruit.

De presentatie, sinds 1994 bekend als The mother of all demos, moest duidelijk maken waaraan het instituut in de vijf jaar sinds de oprichting had gewerkt. De computer was in die tijd weinig meer dan een programmeerbare rekenmachine. Engelbart wilde die transformeren tot een toegankelijk hulpmiddel bij kennisoverdracht en informatievoorziening. Omdat deze ideeĂŤn voor velen, en vooral ook subsidieverstrekkers Nasa en Arpa, nogal abstract en ondoorgrondelijk waren, werd een lezing voorbereid waarin alle technische innovaties zouden samenkomen.

1961

0 -1(12.0 0 -1(12.0 .&(" #..0 ,$1 3($ 4 - "(%(" $,(".-#3"2.0 $ 2$"'-.+.&($ '$$%2 7()- - , 2$ # -*$- - #$ 20 -1(12.0$- #($ 7.5$+ 4..0 #$ +.&(" +1 #$ 4$012$0*(-& 5$0#$- 2.$&$/ 12 - 4..0& -#$ .-25$0/$- 4 - +.&(1"'$ 1"' *$+(-&$- 5$0#$- &$$- 20 -1(12.0$- , 0 #(.#$1 5$$012 -#$- $- ".-#$-1 2.0$- &$!03(*2 ..0 (-#3120($+$ 2.0/ 11(-&$- *5 , (- ,$2 '3-

1$0($

18 18

elektronica el k on ca 4- 2018 2 1

Youtube

Prototype van Engelbarts muis. De bij de presentatie gebruikte, verbeterde versie lijkt al veel op moderne uitvoeringen, met drie knoppen en de ‘staart’ aan voorkant. (foto: Michael Hicks

De opnamen uit 1968 zijn onverkort terug te zien op Youtube en het is zeer de moeite waard om er even voor te gaan zitten.

Alleen al de opzet van de presentatie was baanbrekend. Twee microgolfverbindingen projecteerden het beeldscherm van de computer in de zaal met gelijktijdig, als prehistorische Skype, medewerkers van diverse locaties in een deelvenster. Engelbart bediende de NLS, oN-Line System, op afstand met toetsenbord en de door hem uitgevonden muis via twee 1200-bit/s modems.

Bijna alles wat hij liet zien was nog nooit eerder vertoond: tekstverwerking en -manipulatie met de muis, schaalbare tekst- en grafische vensters met variabele lettergrootte. Zo mogelijk nog indrukwekkender was het samen met een collega 50 km verderop via internet-voorloper Arpanet simultaan en interactief aan hetzelfde document werken. Bovendien konden woorden worden gekoppeld aan andere documenten, het principe van hypertext.

Samen met een collega, die gelijktijdig in beeld is, wordt online een document bewerkt.

1962

$ +("'2&$4$-#$ #(.#$ +$# #..0 ("* .+.-6 *

1963

1964

.!$+/0()1 4..0 2330*3-#$ 4..0 %3-# ,$-2$$+ .-#$07.$* ./ '$2 &$!($# 4 - *5 -23, $+$*20.-(" 5 2 '$$%2 &$+$(# 2.2 #$ ".-1203"2($ 4 - .1"(++ 2.0$- $- 4$012$0*$01 &$! 1$$0# ./ '$2 , 1$0 + 1$0 /0(-"(/$

$ ,37($*" 11$22$ #..0 '(+(/1 (- 11$+2 ) 0 + 2$0 / 1 2$ !$+3(12$0$- ,$2 )$ 5 +*, - 0 5 1 ..* '$2 ) 0 # 2 #$ $#3" 2($4$ .,0.$/ $+$ " 5$0# ./&$0("'2 #($ 4$+$ "301311$- (- #$ + 2$0$ ) 0$- ./ #$ " 11$22$ '$$%2 -&$!.#$-

1967

2$-2 4 - 0 -* -+ 11 (0"'(+# $,(".-#3"2.0 .4$0 #$ 2$"'-.+.&($ (1 &.$#&$*$30# $2 &0.2$ 4..0#$$+ 4 - (1 '$2 + &$ 120..,4$0!03(* $$+ &$!03(*2 +1 +.&(1"'$ /..02 (- 91

1965

-20.#3"2($ 4 - #$ 5$2 4 - ..0$ 0()4$-#$ *0 "'2 4..0 #$ "'(/(-#3120($ 0 '.$ + -& -.&

1968

..03(2120$4$-#$ #$,.-120 2($ #..0 .3&+ 1 -&$+! 02 7($ 02(*$+ 8 .3&+ 1 -&$+! 02 #$ 4 #$0 4 - ++$ &$!03(*$01(-2$0% "$19

1978

Databus en het digitale cambrium Tijdschrift in de turbulente opkomst van de micro-elektronica In 1978 werd naast Elektronica een tijdschrift geĂŻntroduceerd dat zich toelegde op een nieuwe tak van sport, de micro-elektronica. Het was precies de periode dat chipbakkers in een adembenemend tempo nieuwe microprocessoren ontwikkelden, die op hun beurt leidden tot een veelheid aan verschillende microcomputers.

Filosofie Engelbarts voornaamste drijfveer was een filosofische. Hij wilde de mensheid helpen de collectieve kennis en intelligentie beter te benutten. Zijn observatie uit 1959, dat dit kan leiden tot exponentiĂŤle vooruitgang, inspireerde Gordon Moore enkele jaren later tot het formuleren van zijn beroemde wetmatigheid.

Door conflicten met collega’s, het opdrogen van subsidies en de verkoop van NLS aan een commerciÍle partij kwam Engelbart op een zijspoor. Erkenning kwam pas twintig jaar later. In 1995 was hij de eerste ontvanger van de Yuri Rubinsky Memorial Award en in 1997 werd hem de Turing Award toegekend.

Vele andere prijzen volgden, waaronder de door president Clinton uitgereikte hoogste Amerikaanse techniekonderscheiding, de National Medal of Technology, in 2000.

1971

Microprocessor Zoals gebruikelijk in dergelijke onstuimige markten was het nieuws nauwelijks bij te houden. Alleen al een opsomming van alle processoren die in die tijd werden uitgebracht, zou dit nummer volledig vullen.

Het begon allemaal met de rekenmachinechip die Intel in opdracht van het Japanse Busicom ontwikkelde op basis van de door Marcian Hoff bedachte architectuur.

De chipbakker zag er meer mogelijkheden in, kocht het ontwerp terug en liet het door

1975

% %%123% % 1%,!3)%& '/%$+/0% -)#1/01/#%22/1 %. 2.%,,% ")3 % .3%, -%3 -)#1/01/#%22/1

31!.2)23/1%. $% $//1 (4#+ %$$,%

1969

1-231/.' 201!+ $% "%1/%-$% 6//1$%. ? (!3>2 /.% 2-!,, 23%0 &/1 -!. /.% ')!.3 ,%!0 &/1 -!.+).$@ % 0/,,/ 4)$!.#% /-043%1 -!!+3% '%"14)+ 5!. %%. 1%!, 3)-% 231/.!43%. +/.$%. %%.5/4$)'% #/--!.$/>2 ).5/%1%. . $% 0/,,/ 8!3%. >2 ,+ -%3 +),/"73% !!. %. + !!. % +,/+2.%,(%)$ 6!2 )%32 -%%1 $!. 8

1976

ex-Fairchild-man Federico Faggin in 1971 ombouwen naar de eerste echte microprocessor, de 4-bit 4004. Na een mislukte 8-bit variant, de 8008, volgde in 1974 de 8080, waar de belangrijkste kinderziektes waren uitgehaald en die veel gemakkelijker kon worden toegepast.

Met de 8080 werden ook de eerste microcomputers geĂŻntroduceerd en die zorgden voor een snelle groei van de markt. Al snel kwamen andere fabrikanten dan ook met hun eigen processoren. Vanaf 1975 werd MOS Technology een geduchte concurrent met de 6502, die sneller en vooral veel goedkoper was. Deze chip werd samen met Zilogs Z80 - ook ontworpen door Faggin, 8080-compatibel maar aanzienlijk uitgebreider - zeer populair in microcomputers.

Motorola bracht in 1974 de ontwerpvriendelijke MC6800 uit, die met ĂŠĂŠn voedingsspanning toe kon in plaats van drie. Vier jaar later volgde de geavanceerde MC6809 en in 1979 was het bedrijf de eerste met een 16/32-bitter, de MC68000. Intel introduceerde datzelfde jaar de 16-bit 8088 en 8086, die de basis zouden vormen van de IBM PC.

01)#(3).' 00,% $//1 3%5% /"2 %. 3%5% /8.)!+ "%'/..%. ). $% '!1!'% 5!. $% /4$%12 5!. /"2 ). !,)&/1.): &/3/ !3()%4 (/45%.). ).

ÂŤ

Douglas Carl Engelbart in 1968.

Net als rond de vijfhonderd miljoen jaar geleden de aarde een ongeĂŤvenaard snelle toename in de soortendiversiteit kende, was er vier decennia geleden een vergelijkbare Cambrische explosie in de markt voor microprocessoren en microcomputers.

Daarop inhakend wijdde Kluwer Technische Tijdschriften, de toenmalige uitgever van Elektronica, een viertal conferenties aan dit nieuwe vakgebied micro-elektronica.

Deze werden zo goed bezocht dat in 1978 de introductie van Databus volgde. Het maandblad zou zich volledig richten op de ‘niet-analoge elektronica’.

1978

% 01%2%.3!3)% 5!. $% %%123% #/-0!#3 $)2+ //0 ).*/4 (%3 (//&$ /.36)++%,).' !4$)/01/$4#3%. 5!. (),)02 ? % 2.%,23% "%2,)22).' ). $% /.36)++%,).'2&!2% 6!2 /5%1 $% $)!-%3%1 5!. (%3 '!3 ). $% #$ + ,%'$% %%. $4""%,3*% /0 3!&%, %. $!3 6%1$ $% -!!3@ % 3)3%, = ,%+31/.)#!> 6/1$3 '%;.31/$4#%%1$ !,2 5%15!.').' 5!. = !$)/ ,%#31/.)#!> %3 ",!$ ,%'3 -%%1 $% &/#42 /0 $% ).$4231):,% %,%+31/.)#! % /.$%16%10%. /.$%1 $% 14"1)%+ =$)')3!,% 3%#(.)%+> 5%1(4)2$%. .!!1 (%3 .)%46% ",!$ = !3!"42>

elektronica k r nic 4- 2018 0 8

19

Federico Faggin in 2011 met op de achtergrond ‘zijn’ 4004 en in de vitrine de rekenmachine van Busicom. (foto Intel)

Dertig jaar later is Acorn Computers allang verdwenen. Maar de afgesplitste ontwerpafdeling van de Acorn Risc Machine is daarentegen uitgegroeid tot een van de meest dominante spelers wereldwijd. Haar ARM-processorkernen, vergaand geÍvolueerd maar nog steeds gebaseerd op de oorspronkelijke architectuur, vormen het hart van miljarden soc’s in onder andere mobieltjes, batterijgevoede toestellen en ingebedde systemen. En trouwens ook in de Raspberry Pi, de hedendaagse reïncarnatie van de jaren-’80 microcomputer.

Microcomputers

Risc Evenals in de natuur moet de invloed van de buitenbeentjes niet worden onderschat.

Zo droeg Inmos’ in 1983 voor parallelle systemen ontworpen Transputer met bijbehorende programmeertaal Occam substantieel bij aan technieken als de integratie van cpu met perifere logica in soc’s, aan digitale beeldverwerking en aan snelle seriÍle datacommunicatie. RCA’s CDP1802 uit 1976 is nog steeds in originele vorm in productie, nu bij Intersil. Het IC heeft een volledig statische architectuur in cmos en wordt vanwege zijn energiezuinigheid, tolerantie voor stoorsignalen en stralingshardheid veel toegepast in de ruimtevaart.

In 1985 introduceerde microcomputerfabrikant Acorn de eerste Risc-processor, aanvankelijk als uitbreidingsmodule bij de zeer succesvolle, 6502-gebaseerde BBC Micro die het bedrijf leverde. Vanaf 1987 werd de processor gebruikt als brein van de Acorn Archimedes.

De microcomputerdecade begon in 1975 met de zelf in elkaar te solderen Altair 8800 en niet lang daarna de kant-en-klare Imsai 8080, beide opgebouwd rond de 8080. Ze werden met tienduizenden verkocht maar alleen aan technische bedrijven en hobbyisten want elektronicakennis was vereist en het programmeren ging in hexadecimale code, met de hand via een schakelpaneel.

Datzelfde gold voor andere eerste-generatie microcomputers. Zo realiseerde chipbakker MOS Technology voor zijn 6502 in 1976 een eveneens nogal basaal platform met de KIM-1. De Cosmac Elf rond RCA’s CDP1802 was helemaal opgezet als bouwpakket, beschreven in een serie artikelen die in 1976 en 1977 waren gepubliceerd in Popular Electronics.

Maar al snel werden de systemen completer.

De door elektronicawinkelketen Tandy/Radio Shack met de Z80 ontwikkelde TRS-80 maakte in 1976 indruk met zijn Ascii-toetsenbord, beeldscherm, cassetteopslag en Basic-programmering. In totaal werden er ruim 200 duizend van verkocht, ondanks frequente problemen met de betrouwbaarheid. De 6502-gebaseerde Commodore PET 2001, geĂŻntroduceerd in 1977, bleek daarentegen zeer robuust en integreerde bovendien alle componenten in een enkele behuizing. Nu nog steeds zijn er werkende

1982

)'') )+ )&! (, " - .#(( ,,

))% ) )+ , ,-/ +%) "- )'*.- + ))#- #( ( ' ,- - /))+ " - 0 +%! " .! ( / ( )'') )+ ( %#&) 1- ,

1981

*+ , (- +- +,- )* ,#, / ( (- & '# +)*+) ,,)+

20 20

elektronica el k on ca 4- 2018 2 1

Het begin van Risc en vooral ook van ARM. (foto Peter Howkins)

systemen en er worden zelfs nog nieuwe spellen voor de PET uitgebracht.

In dezelfde jaren zagen ook de eveneens met de 6502 werkende Apple I en Apple II het levenslicht. Ze vielen op door hun open architectuur. Die maakte het voor derden mogelijk om uitbreidingen te ontwikkelen, zoals videomodulen en Z80-computerkaar-

ASML, opgericht in 1984 geeft 34 jaar later aan, in januari 2018, dat ze een omzet hebben behaald van meer dan 9 miljard euro. Het bedrijf heeft in de loop der jaren vele ups en downs gekend maar de vraag naar chips blijft stijgen en daar plukt ASML nog steeds de vruchten van.

De architecten van ASML Met oog voor detail beschrijft wetenschapsjournalist RenĂŠ Raaijmakers in zijn boek ‘De architecten van ASML’ de turbulente geschiedenis van een paar mannen uit Veldhoven die de wereld willen veroveren, tot halverwege de jaren 90 als het bedrijf ASML naar de beurs gaat.

Het technisch-populaire boek is niet alleen voor medewerkers van het grote hightech bedrijf zelf, maar voor iedereen die geinteresseerd is in techniek en die beter inzicht wil krijgen in de technische en organisatorische factoren die hebben meegespeeld om uit te kunnen groeien tot ĂŠĂŠn van de grootste spelers in de lithografiewereld.

1984

*+# "-#(!

Er is ook een verkorte managementeditie verkrijgbaar met de titel ‘De geldmachine - De turbulente jeugd van ASML. www.techwatchbooks.nl

1986

) &*+#$, /))+ -..+%.( +(,- .,% /))+ 2#$( .( ' (- & / ++# "-#(! ( #( & %-+)( ()*-# ( )(-0#%% &#(! / ( +,- & %-+)( ('# +), ))* + #((#(! ( #(+# " )"+ + /))+ ".( )(-0 +* / ( , ((#(! -.(( &#(! '# +), ))*

TIONAL INTERNA STING A BROADC ION IN T N CONVE DAM eo AMSTER st van vid m o k e to ar a d le e digita entraal,

1994

D e IBC c over stond dez exposant twijfel met rt n a e a e b g e cg liet naar ob Korose bestaan. Bns gevoel voor drama zegt: a ij a h k n, als Ameri m zich hee elen de stands oale video veel voordmaal e it ll ig a ier ,,Dat d van ken ze h heeft, malijk. Het probleem rijgt k e wel duid , dat je te maken data, digitaal is e hoeveelheden zijn met enormel bits en bytes. Die aan, een helebon moeilijk op te sl vert niet allee ansmissie ervan le van ook de tr op. De bandbreedte hiet problemennde infrastructuur sc ssie de bestaa . Met video compre op. daar tekortt soort problemen iste los je da reduceer je de vereudig Daarmee aciteit en vereenvo opslagcap issie.’’ 4) je de transm Bron: Elektronica (199

De eerste echte microcomputer, de Altair 8800, tentoongesteld in het Smithsonian Museum. (foto Ed Uthman)

ten. En in 1979 kwam voor de Apple II de applicatie die de doorbraak zou betekenen voor zakelijk gebruik: Visicalc.

Commissie Rathenau Vele andere microcomputers volgden, soms bijzonder succesvol (Commodore 64, Sinclair ZX81, Atari 400/800) maar vaker niet opgewassen tegen de moordende concurrentie. In de loop van de jaren ‘80 worden microcomputers en vooral PC’s steeds meer gangbaar bij het brede publiek. De IBM PC uit 1981 en latere klonen vormden het kantelpunt, niet vanwege de prestaties - die waren zeer matig - maar vooral dankzij het uniforme besturingssysteem en de onderlinge softwarecompatibiliteit.

Bij de acceptatie in Nederland heeft Gerhart Rathenau een grote rol gespeeld.

Het in 1979 verschenen rapport van zijn commissie over de bedreigingen en vooral kansen van micro-elektronica had enorme invloed en maakte Nederland ervan bewust dat een inhaalslag op het gebied van digitalisering nodig was. Overheid, omroepen, media, grote bedrijven en onderwijsinstellingen kwamen, al dan niet gezamenlijk, met stimuleringsinitiatieven. Die sloegen aan en de PC werd gemeengoed in het MKB maar ook in huishoudens.

In 1986 had Databus zijn koers al verlegd naar de professionele markt.

Net als de andere vroege microcomputers had de KIM-1 meer weg van een evaluatiemodule dan van een volwaardige computer.

Door deze tendens verschoof de focus van de onderliggende hardware naar de programmatuur. Op een gegeven moment bleven alleen specifieke groepen hobbyisten knutselen met microcomputers. Veel belangrijker werd de rol van microprocessorgebaseerde ontwerpen in apparaten,

1989

% "& !((% %&' !#"&'% ' ) " " "#' "# # ! " $( % "#" '#! " " ' # # ) " )##% ' %&' '##" ! ' " % &' %'("" ! %#& ##$ & "" " '("" " ! %#& #$+

1988

% " " & #' " #$ ' "' %" '

instrumenten en industriĂŤle systemen. En dat maakte, althans gezien vanuit het technische vaktijdschrift, de cirkel rond: het vakgebied micro-elektronica ging weer op in de gewone elektronica en in 1988 verdween Databus als afzonderlijke titel om op te gaan in Elektronica.

1992

' #!$ ' && '' ) " $&

1997

* & ' " " %&#" " " )

1994

( '##' ( ' )#" " ##% % " % $ %'& " " "&' % &&#" " ! ) " ' " ) %* &' " % " " #" " % ) " " ! % " ' % &' " #! " " " ) / "'%# ( % ' ) % ' ' % ) " #& && " " % ,0 ) ) " ' ' , " ' " " % (* ) " (% " ' * & ##%&$%#" * % " ! ) " ' $%# ' ! % % " " ' % " ! & ' ## " ' ) " ! *#% "

elektronica k r ic 4- 2018 0 8

21 2

TV-NEP De N.B.C. ontwikkelde een systeem , om in haar studio optredende artisten van een “achtergrond� te voorzien.

Met behulp van een extra camerasysteem kan zo op een goedkope manier de Noordpool of de Sahara, Londen of Parijs in Uw rug worden gegoocheld . Nog erger dan bandopnamen!

Bron: Radio Electronica nummer 4 (juni 1953)

1953

Zend-amateur helpt in nood!

Dat zend-amateurs niet alleen een simpel spelletje spelen, blijkt uit een bericht, dat wij bij het ter perse gaan van dit nummer ontvingen: Door de uitgebreide stakingen in Frankrijk was het voor een Franse arts onmogelijk, een alleen in U.S.A. verkrijgbaar geneesmiddel, dat met de grootste spoed moest worden toegediend te bestellen. Een zendamateur in Frankrijk zette zich aan zijn toestel en werd ontvangen door een collega in Chili. Deze zond het bericht door naar U.S.A. Een vliegtuig startte 15 Augustus, zodat het belangrijke ge-

neesmiddel, waarmede de arts een mensenleven poogt te redden, reeds de 16e in zijn bezit was.

Commentaar is hier overbodig. Naar onze mening sluit dit bericht aan op een reeds eerder gepubliceerd artikel van Jac. Wigman over het instellen van een hulporganisatie voor zendamateurs. Alleen zouden wij dit dan niet alleen nationaal, doch ook internationaal willen zien.

Een grootse taak voor de VERON. Bron: Radio Electronica nummer 6 (augustus 1953)

2001

2009

"

2005

$ ! ! ! !

! " %

2007

In de adverten tie van Radio PEETERS in Juni-nummer het staat bij de C O LLARO MO een prijs afge TOR drukt van f29.

50. Deze prij juist. Deze m s is niet otor kost f30.

-.

Bron: Radio Electronica nu mmer 5 (juli 1953)

g Electronische besturin in het M.I.T. De Amerikanen hebben te of Techno(Massachusetts Institu paratuur ontlogy) een controle-ap ctronenbuizen, wikkeld met 250 ele ds bekende regebaseerd op de ree e een moderne kenwonders, waarmed rdt. Door midfraisbank bestuurd wo band wordt ’t del van een geponsde en geregeld. Er gehele werk bestuurd nden aan te pas. komen geen mensenha a nummer 3 Bron: Radio Electronic (mei 1953)

"

2010

" !! ! " " " " ! #

22 22

elektronica k on ca 4- 2018 2 1

Cognac‌

Koffiepraatje wordt verd rongen

Een aantal oudere dames heeft in Engeland een An bben he s stu ti-Televisie-Club opgerich gu au 31 ag dd van mening, dat door het toe Maandagmi t. Zij zijn nemend kijken naar televi en ng va ge op je sie tip -ui n tze ee nd ing ld van wi en de ge het on gez ou ellige theevisite in gedran de gebruik we g komt en dat achten zij -scherm. Omeen gevaar voor de hedendaagse cultuur. vanachter het N.R.U. e vielen beide Zij hebben gezworen no streeks kwart voor dri oit een televisietoestel in de leiin g huis te zullen nemen – al rin sto n ee or do een voor niets krijgen (krant zouden zij er zenders uit enbericht). er. nd ze de ar na dio stu de it nu va g din Bron: Radio Electronica eld op Hilvernummer 7 (september 19 Ons toestel stond afgest 53) , lte sti de n va n ke rik sch we en I m su oken door een totdat deze werd verbr door de luidtelefoongesprek, dat el het waarspreker kwam. Alhoew eld was, kwam schijnlijk niet zo bedo l zeer duidedit telefoongesprek we daarbij iemand lijk door. Wij hoorden . aan hadâ€?, de “die er toch geen z‌ hij geen “cogopmerking maken dat jgen. En dat nacâ€? (contact) kon kri Maar tussen over de NCRV. Foei! n enkele mentwee haakjes, al zulle en toegehoord, sen vol afgrijzen hebb gâ€? uitermate ons heeft de “uitzendin ongedwongenbekoord door haar jammer, dat de heid. Wij vinden het na vijf minuten N.R.U.-technici weer “cognacâ€? kregen. a nummer 8 Bron: Radio Electronic (oktober 1953)

ignal Corps� maakt “S t he n va e tj le el st oe Een radiot ors gebruik van 5 transist nal ontwikkeld door het Sig

is, werd rkelijk de moeite waard over afstanden van 40 Een pols-radio, die we en kan omroepstations ors ist ns tra 5 t va be t ndse ons, terCorps (USA). He minder dan een Nederla is t da e, nc ou 5/8 2 t eg dik ž inch. Er worden mijl ontvangen. Het we e zijn: lang 2br. 1 1/8, stj ka c sti pla t he n va tlood. Het chaswijl de afmetingen dan de punt van een po n zij ter gro t nie die ikt pt het snoer van de kwikbatterijen in gebru mouw van de drager loo de In . ng eli ak sch kte sis bevat een gedru t. als een gehoor-apparaa 1953) telefoon, die er uitziet a nummer 9 (november Bron: Radio Electronic

2017

#(&$ ) ( * # " &$%&$ ''$& * #

" ( " & # " ! & (& #' '($& #

2012

& $$% * # &'( '% &&, -' #(+ ! # # * &' ( ( * # " & # $ ! *$$& ) ( * $ ! # #

2018

( ' & ( ! (&$# '( ( &

elektronica k r ic 4- 2018 0 8

23 2

[ WYVÄJPH L [ Y H O U =H jaar met 65 UPJH ,SLR[YV

Bezoek ons op 18 RF Technology 20

Sensor Node board – ARM® mbed Enabled™ Avnet Silica’s IoT Sensor Node board presents an easy and effective implementation to bring smart sensing applications into the cloud. The Sensor Node board combines best-in-class processing, sensing and connectivity products from STMicroelectronics with the ARM® mbed™ IoT device platform, which provides a complete solution including an advanced RTOS, cloud based device management and advanced security. avnet-silica.com/sensornode

RF-technologie

Van bestaande toepassingen tot kwantumcomputer Trends op het gebied van RF-technologie Op 18 en 19 april word je ondergedompeld in een diversiteit aan applicaties en innovaties voor Radio Frequentie technologie. Ontwikkelingen van RF-fotonica, nieuwe antenne oplossingen en test- en meetsystemen komen op het RF Technology Days seminar aan bod. Een ideale gelegenheid om in Nederland en in België vakinhoudelijke kennis uit te wisselen.

T

wee dagen staan in het teken van trends in de RF-technologie. Het seminar georganiseerd door de Nederlandse en Belgische brancheorganisaties FHI en FEE biedt een gevarieerd programma met lezingen en een beursvloer waar exposanten staan die je alles kunnen vertellen over de bestaande en toekomstige technologieën voor RF. Een greep uit het aanbod van de lezingen die in Nederland aan bod komen: - Technologische ontwikkelingen voor MRI. Hoe combineer je een sterk uniform magnetisch veld met nieuwe technologie dat goed moet blijven functioneren waarbij je ook nog rekening dient te houden met vereiste veiligheidsrichtlijnen?

Andrew Webb, het Leids Universitair Medisch Centrum

- Een basiscursus over kwantumcomputers die tevens inzicht geeft in de RF-middelen en technieken die daarvoor nodig zijn.

Raymond Schouten, TU Delft, QuTech - Meten van vrije elektronen in vacuüm die worden gegenereerd door uitbreiding van het aantal kanalen en hoger zendvermogen door toenemende transmissiecapaciteiten van satellieten.

Onno de Meijer, Dare Projects - Antennes zijn geen standaard componenten. Ontwikkeling van een prototype voor het internet der dingen en hoe je RF-karakteristieken in banen dient te leiden tijdens de ontwikkelingscyclus.

Roger Denker, MegiQ, namens TOPelectronics - Modelleren om meerdere ontwerpiteraties te voorkomen, of het nu om een digitale CMOS of een hoog vermogen LDMOS FET gaat. Onderwerpen die tijdens de presentatie aan bod komen zijn IV/CV metingen, pulserende IV, S-parameter en ruiskarakteristieken.

BSW TestSystems and Consulting - De uitdaging voor Over The Air testen.

Voor Mimo radio’s is er geen ontkomen

aan. OTA is noodzakelijk om het multipad-effect op de prestatie te meten. Met 802.11ax voor de deur wordt die uitdaging zelfs nog groter. Hoe configureer je de ideale testomgeving?

Leigh Chinitz, Octoscope namens Tucana - Elektronische apparaten worden alsmaar kleiner. We zijn ondertussen op de zogenaamde nano-schaal belandt. Meetinstrumenten dienen daarvoor geschikt te zijn. Wat zijn daarbij de uitdagingen?

Faisal Mubarak, VSL Dit is slechts een klein deel van het aanbod.

Het volledige overzicht van alle lezingen staat in het programma op de website van het seminar in Veenendaal of in Mechelen in België.

Op de website vind je tevens een nadere toelichting over de bijna twintig betrokken exposanten.

RF Technology Days 18 april in de Basiliek, Veenendaal 19 april in Lamot, Mechelen (B) www.rftechnologydays.com

elektronica 4-2018

27

TECHVERTORIAL

Reichelt elektronik ook in de Benelux Van soldeerbout naar 85.000 artikelen voor elektronica en PC ontwikkelaars Het bestellen van een soldeerbout op negenjarige leeftijd heeft geleid tot een bedrijf van 280 medewerkers in Sande, Nedersaksen. Uit Duitsland biedt de onlinedistributeur nu ook elektronica en techniek rondom de PC aan in Nederland, BelgiĂŤ en Luxemburg. Liever niet via het web? Kom dan naar hun winkel. Net zoals 600 andere klanten die er per dag langskomen.

CEO Ulf Timmermann.

I

n 1969 richt het echtpaar Reichelt hun Duitse onderneming op. Door de aantrekkelijke prijzen en de hoge beschikbaarheid van de producten werden ze al snel een van de marktleiders in het thuisland. Daarbij richtte het bedrijf zich eerst uitsluitend op de verkoop via de catalogus die voor veel klanten onmisbaar werd op het gebied van elektronica en techniek. “Op 9-jarige leeftijd werd ik al fan van reichelt toen mijn ouders een soldeerbout uit de catalogus voor mij hebben besteld�, zegt Ulf Timmermann, CEO van reichelt elektronik GmbH & Co. KG. “Ik kan met recht zeggen dat daarmee mijn passie voor techniek en ook voor reichelt elektronik is begonnen�.

Groei Om meer groei mogelijk te maken is het bedrijf in 1996 met haar 80 medewerkers naar Sande in Nedersaksen verhuisd. Een absoluut stimulerende factor was de implementatie van het door Timmermann zelf ontwikkelde, geavanceerde logistieke systeem dat in 2005 werd gestart. De huidige CEO wilde daarmee een nieuwe maatstaf

1969

" " $ ! ! $ " #! $ # " ! $

28

elektronica 4- 2018

zetten voor de concurrentie en de positie van reichelt in de toekomst veiligstellen.

Tegenwoordig werken bij reichelt 280 medewerkers op deze locatie, van waaruit ook alle markten worden voorzien.

In 2017 is het logistieke centrum van het bedrijf nog een keer significant uitgebreid.

Daardoor kan het artikelaanbod nog eens aanzienlijk tot 150.000 artikelen worden uitgebreid en het assortiment ook in andere markten worden aangeboden. Op dit moment is reichelt reeds in Oostenrijk, Zwitserland, het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk en Polen vertegenwoordigd en biedt zijn complete assortiment in deze landen aan.

Met de uitbreiding van de online-shop naar de Benelux neemt het bedrijf weer een stap in de richting van de internationalisering.

Outlet store Natuurlijk is de verkoop ook met de tijd meegegaan. De catalogus is bij veel klanten nog altijd heel populair, maar ook met de uitbreiding van de verkoop via een eigen online-shop is men bij reichelt trouw gebleven aan de postorderverkoop. Alleen

1996

$ # !" " !

2005

" # " $ ( "% $ !" !'!"

in het Noord-Duitse Sande is een winkel gevestigd, waar je –naast de producten uit het assortiment– ook outlet-producten (retouren, kleine beschadigingen) kunt kopen.

Ook in tijden dat iedereen alleen maar online aankopen lijkt te doen geeft Timmermann aan dat er nog steeds gemiddeld 600 mensen per dag langskomen.

Ontwikkeling Ulf Timmermann: “Onze successen op de Europese markten, waarnaar wij ons aanbod in de afgelopen jaren hebben uitgebreid, laten zien dat ons concept, hoge kwaliteit tegen een redelijke prijs en zo kort mogelijke levertijden, ook buiten Duitsland heel goed wordt ontvangen. De online-shop voor BelgiĂŤ, Nederland en Luxemburg moet de klanten dezelfde service bieden die wij ook Duitse klanten bieden – met alle voordelenâ€?. reichelt elektronik biedt de klanten in de verschillende markten daarbij ook landspecifieke producten, zoals toetsenborden of stekkers aan. Bovendien hecht het bedrijf er waarde aan om de service ook in de betreffende landstalen aan te bieden.

2017

" !" " # " #& # # "

User-interface design

Voldoen aan gebruikerswensen in een veeleisende tijd Ontwikkelingen voor het User Interface gaan snel, zowel voor consumenten- als industriële toepassingen Gebruikers van User Interfaces - en wie zijn dat niet - worden op vele manieren beïnvloed. Alles lijkt mogelijk. Dat leidt tot veeleisende klanten. Misschien wel te veeleisend. Want wat is er eigenlijk mogelijk als het om industriële toepassingen gaat? En wat mag dat dan kosten? Het User Interface Design seminar geeft inzicht. len het ontwerp van hardware, software, dataverwerking en –weergave. Ben je meer geïnteresseerd in user experience, ergonomie, psychologie en methodieken? Ook dan ben je bij dit seminar aan het juiste adres.

Lezingen

H

oe krijg je de meest geschikte User Interface, wat zijn de huidige technieken en wat beïnvloedt de kostprijs? Tijdens de vijfde editie van het User Interface Design worden deze vragen uitvoerig behandeld. Voor systemen bedoeld voor consumenten maar ook voor industriële toepassingen valt er veel te leren en te ontdekken. Experts gaan in op voorbeelden van het ontwikkelproces en behande-

De Basiliek in Veenendaal

Om te weten wat er in de markt speelt en om meer inzicht te krijgen van de laatste ontwikkelingen, zijn er gedurende de gehele dag twaalf lezingen om naar toe te gaan. De eerste plenaire lezing van Aito begint om half tien. René de Vries vertelt over de bediening in auto’s nu Tesla de trend heeft gezet om schakelaars te vervangen door displays. In de volgende plenaire lezing spreekt Joep Frens van de TU Eindhoven. Hij weidt uit over het veranderende landschap van ontwerpen vanuit het perspectief van onderwijs en onderzoek.

Hierna volgen er twee tracks. Deze hebben niet een specifiek thema maar tijdens je aanmelding kun je kiezen welke je wilt bijwonen afhankelijk van waar je interesse ligt. Als afsluiter zijn er wederom plenaire lezingen. Henrik Goul kondigt namens Logic Technology een nieuw tijdperk aan van virtueel testen, en Scott Saverie van Invision leert je kennis maken met een nieuw platform voor UI-ontwerp. Bedrijven zoals Amazon, IBM en Nike zijn je hierin voorgegaan.

Meer gedetailleerde beschrijvingen van de lezingen staan in het programma. Daaruit kun je tevens opmaken in welke taal de lezingen worden gegeven. Dat is meestal in

het Nederlands, maar in sommige gevallen in het Engels.

Kennismarkt Maken de lezingen je nieuwsgierig of had je sowieso al behoefte aan verdieping? Dan is er een kennismarkt met meer dan tien exposanten. Hier kun je bijvoorbeeld tussen lezingen door of in de pauzes terecht voor informatie over de nieuwste componenten en toepassingen zoals knoppen en touch panels. Om gericht te werk te gaan staan op de website van het seminar profielen van de betrokken bedrijven. Dan weet je zeker bij wie je terecht kunt met je prangende vragen.

User Interface Design, 12 april in de Basiliek in Veenendaal. www.userinterfacedesignonline.nl. (toegang is gratis)

elektronica 4-2018

29

Kort De toekomstverkenning Connect2025 laat zien dat de rol van de techniek in de komende zeven jaar groter zal zijn dan ooit tevoren. De energietransitie, circulaire economie, verstedelijking en digitalisering zullen de samenleving ingrijpend veranderen. Eerdere rapporten verschenen in 2004 en 2010 onder de naam Radar.

Het Ministerie van Economische Zaken, TNO, FME en de NEN hebben het Standaardisatieplatform Smart Industry opgericht. Doel is te zorgen dat bedrijven meer gebruik gaan maken van de kennis die is vastgelegd in standaarden en dat meer Nederlandse bedrijven actief gaan meedoen bij de ontwikkeling van internationale standaarden voor Smart Industry.

NEVAT branchemanager Edwin Dekker neemt tijdelijk de taken van Kees de Schipper waar als interim directeur, totdat er een nieuwe branchemanager is gevonden. De Schipper maakt per 1 april de overstap naar de Rabobank.

Bijna twintig industriële ondernemingen, waaronder Rittal en Siemens AG, maken deel uit van de nieuw opgerichte wereldwijde gebruikersorganisatie ‘MindSphere World’. Het doel is het ecosysteem rond het cloud-gebaseerde, open IoT-besturingssysteem MindSphere uit te breiden.

De helft van de Nederlandse innovatieve bedrijven is gevestigd in maar liefst dertig gemeenten. Innovatieve startups en snelgroeiende bedrijven zitten vooral in Amsterdam, Rotterdam, Haarlemmermeer en Utrecht. In Zuid-Holland wordt met 3 miljard euro het meest geïnvesteerd in R&D, gevolgd door Noord-Brabant. Dit blijkt uit een analyse van het Rathenau Instituut.

Om de marktpositie in Japan te versterken heeft Recom Power het bedrijf Sistec benoemd tot distributeur voor Japan op verschillende gebieden, waaronder informatietechnologie, telecommunicatie, industriële apparatuur, automotive en consumentenelektronica.

Volgens staatssecretaris Mona Keijzer hebben MKB-ondernemers een doorslaggevende rol als het gaat om innovatie. De overheid steekt daarom 18 miljoen euro extra in het stimuleren van innovatie in het MKB. Ze verhoogt ook het budget voor MKB-innovatiestimulering Regio en Topsectoren naar 40 miljoen euro en is dit jaar 70 miljoen euro Innovatiekrediet beschikbaar voor ondernemers.

30

elektronica 4- 2018

Nieuwe start-ups geselecteerd voor imec.istart programma Imec heeft opnieuw een aantal veelbelovende tech start-ups geselecteerd voor het imec.istart ondernemersprogramma.

Naast financiële steun krijgen ze coaching, workshops en andere faciliteiten op maat.

Opvallend is dat de start-ups ook sectoren aanboren die traditioneel weinig te maken hebben met de digitale revolutie.

“De impact van de digitale revolutie dringt steeds dieper door in Vlaanderen. Dat zien wij ook bij de start-ups die zich kandidaat stellen voor het imec.istart programma. In deze lichting hebben we start-ups die technologische oplossingen ontwikkelen voor sectoren die nog weinig gedigitaliseerd zijn, zoals de vee-industrie en zelfs ongediertebestrijding. Vanuit ons standpunt is het alvast positief dat ook deze niet-traditionele tech start-ups hun weg vinden naar het imec.istart programma. Vaak hebben de ondernemers al heel wat marktspecifieke knowhow en kunnen wij hen vanuit imec ondersteunen om hun business plan verder uit te bouwen en hun technologie te verfijnen,” legt Sven De Cleyn uit.

De twee interessantste winnaars zijn een tool voor melkveehouders en een moderne methode voor marktonderzoek onder digital natives:

Een allesomvattende tool voor melkveehouders Hoewel er al heel wat software op de markt is om boeren te ondersteunen, focussen de meeste van die programma’s slechts op één specifiek aspect of kunnen ze enkel retrospectief data-analyses uitvoeren. De tool van FarmDesk brengt daarentegen alle data die relevant zijn voor de melkveehouderij samen in één platform. Zo krijgen veehouders een totaaloverzicht, wat hen toelaat om meer gebalanceerde beslissingen te ma-

ken en hun winstgevendheid te verhogen.

Op dit moment is er reeds een werkende basisversie die proefdraait in de praktijk.

Met de steun van imec.istart wil Farmdesk vooral haar technologie verder verfijnen en haar go-to-market strategie op punt stellen.

Marktonderzoek onder digital natives Veel marktonderzoek verloopt nog steeds via relatief traditionele methoden (online vragenlijsten, enquêtes via de post, cold calling, enzovoort). Maar de nieuwe generatie consumenten, de millennials die door het leven gaan met hun smartphone in de hand, wordt via deze kanalen amper bereikt. Buffl ontwikkelde daarom een digitaal platform voor gebruikersonderzoek dat zich specifiek op deze doelgroep richt.

Door spelelementen, een beloningssysteem en netwerkmogelijkheden in te bouwen, willen ze het engagement van de deelnemers verhogen. Via hun website kunnen bedrijven op een snelle en eenvoudige manier hun marktonderzoek opzetten. Ook op technologisch vlak wil Buffl verder gaan dan een standaard survey-app: zo willen ze onder meer augmented reality inzetten om participanten de mogelijkheid te geven om nieuwe concepten in hun dagelijkse omgeving te visualiseren.

Van imec verwachten ze vooral hulp bij het positioneren van hun service en ondersteuning bij het verder ontwikkelen van de technologie achter hun app (onder andere op vlak van AI).

Start volgende call Ben je als innovatieve tech start-up op zoek naar ondersteuning? De volgende imec. istart call opent begin mei en wordt op 1 juni afgesloten.

TME wereldwijd distributeur van Schurter Transfer Multisort Elektronik (TME) is de officiële distributeur geworden van Schurter.

TME heeft in haar aanbod meer dan 1200 producten van de Zwitserse producent van professionele passieve componenten, connectoren, schakelaars en indicatoren, aansluitingkabels, LED-indicatoren en elektromechanische componenten voor IT- en Telecomsegmenten en vliegtuig- en medische industrie.

Schurter zorgt voor ontwikkeling van de productie en gebruikt de nieuwste tech-

nologieën. Daarbij streeft het naar innovatie en veiligheid.

Transfer Multisort Elektronik (TME) biedt bijna 220.000 elektronische componenten en distribueert ze naar 140 landen.

Het bedrijf heeft meer dan 700 mensen in dienst bij de centrale in Polen en bij dochterondernemingen in andere landen.

TME wereldwijd distributeur van Schurter.

De Branche Veiligheidsvoorschriften bewust genegeerd 47% van de medewerkers op de werkvloer in fabrieken, werkplaatsen of buitenlocaties geeft aan zich niet altijd aan de veiligheidsregels te houden. Dit gebeurt vooral als het nut van de regels onvoldoende duidelijk is.

“Heel begrijpelijk”, zegt Jan Piet van Dijk, veiligheidscoördinator bij Manutan. “Als het nut van de veiligheidsvoorschriften niet voldoende duidelijk is, gaan medewerkers ze als onnodig ervaren. Zeker wanneer onder tijdsdruk gewerkt wordt, schuift men voorschriften die tijd kosten makkelijker aan de kant.” Die gemakzucht kan tot gevaarlijke situaties leiden.

Werkdruk en vermoeidheid 35% van de medewerkers op de werkvloer zegt dat hoge werkdruk soms voor onveilige situaties zorgt en 30% verklaart weleens een fout gemaakt te hebben door vermoeidheid van te lang doorwerken.

67% denkt wel eens na over mogelijke gevaren en 52% stelt dat onderschatting van

Nooit met pensioen De pensioengerechtigde leeftijd is al opgetrokken, maar in mijn hoofd zit het nog steeds vastgebakken: met 65 jaar ga je met pensioen. Als een vakblad op die leeftijd komt, dan gebeurt dat vanzelfsprekend niet. Je wordt wel met je neus op de feiten van de geschiedenis gedrukt. Er is veel bereikt.

De uitvinding van de transistor was eerst en toen kwam het vakblad Elektronica.

risico’s ongevallen kan veroorzaken. “Een preventiemedewerker kan voorkomen dat onveilige situaties ontstaan en uit de hand lopen door risico’s zichtbaar te maken en adviezen te geven.” 43% van de medewerkers geeft aan gemaakte fouten lang niet altijd te rapporteren en 17% vindt het lastig een onveilige situatie te melden. “Het bespreekbaar maken van mogelijke risico’s is dus belangrijk.”

De ontwikkelingen, de liefde voor het vak, de wetenschap, de economische groei en allerlei toepassingen kwamen daarna. Nou ben ik niet oud genoeg om publicaties in Radio Electronica meegemaakt te hebben, maar een goed deel van de 65 jaar heb ik toch mee mogen maken. Hierin blijft bij mij vooral de passie voor elektronica en de mogelijkheden daarmee bij.

Nogal wat maatschappelijke uitdagingen zoals duur-

Citius Engineering vangt groei op met nieuw gebouw Om de snelle groei van zijn activiteiten te ondersteunen en tegelijk nog dichter bij zijn core business te komen, heeft Citius Engineering zijn intrek genomen in een nieuwbouw op het Liège Science Park in Luik (BE). Citius Engineering is gespecialiseerd in het design en de ontwikkeling van industriële robots en andere machines.

In het nieuwe gebouw van 2000 m2 wil Citius die activiteiten verder uitbouwen en zich positioneren als Waalse topspeler in het ontwerp en de realisatie van machines op maat en in advies- en engineeringdiensten voor de industriële sector.

Samen met de groei van de activiteiten

van Citius Engineering nemen ook de personeelsbehoeften toe. Momenteel is de onderneming op zoek naar een twintigtal nieuwe medewerkers die in de loop van het jaar zullen worden aangeworven.

“Ons vorige gebouw was echt te klein geworden. We hadden niet voldoende ruimte om machines te ontwerpen. Het Science Park is bovendien een omgeving die helemaal bij het DNA van onze onderneming en onze activiteiten past. We zitten er heel dicht bij onze klanten en de andere bedrijven waarmee we samenwerken”, aldus Gregory Reichling, de CEO van Citius.

zaamheid, goede zorg, veiligheid, mobiliteit en goed onderwijs kunnen volgens mij bijgestaan worden door technologie. Als je de lijst van nobelprijzen en innovaties van microprocessors bekijkt, dan zitten we met z’n allen nog aan het begin. Het technisch vak wordt dus uitgedaagd en daar zal over gecommuniceerd worden.

Eigenlijk maakt de vorm van het medium dan niet uit. Wat dat betreft is Elektronica meegegaan op alle golven van de tijd. De levendigheid van ‘What makes you tick?’ spreekt boekdelen. Het groene hart op de homepage van engineersonline.nl blijft bonzen.

Dat heeft te maken met de mensen die elektronica steeds maar weer een extra boost geven. Zij vormen het hart van het vakgebied. Dat hart gaat nooit met pensioen.

Ik zie het bijvoorbeeld bij bezoekers aan het RF Technology event of eigenlijk bij alle bijeenkomsten die wij met leden en hun klanten hebben. Er bloeit steeds weer een nieuwe lente uit technische mogelijkheden. Daar moet over geschreven en gesproken worden. De felicitaties aan Elektronica dat dit al 65 jaar gebeurt.

Paul Petersen Citius Engineering vangt groei op met nieuw gebouw.

FHI

elektronica 4-2018

31

Dinsdag 8 mei 2018 in het EVOLUON te Eindhoven

Praktische antwoorden op al uw vragen over machineveiligheid!

Op 8 mei aanstaande vindt de negende editie van het Safety event plaats, met als thema ‘Machineveiligheid: van risicoanalyse tot aansprakelijkheid’.

Wat heeft het Safety Event u te bieden?

• Laat u inspireren tijdens het plenaire programma • Doe kennis op bij de learnshops tijdens het middagprogramma • Krijg praktische antwoorden van de Safety doctors, die alle safety-gerelateerde vragen beantwoorden • Kom in contact met vakgenoten, fabrikanten en toeleveranciers op de informatiemarkt

Datum: 8 mei 2018 Locatie: Evoluon Eindhoven Prijs deelname: € 150,Sponsored by:

www.engineersonline.nl/safetyevent

Een greep uit het programma: Laat u inspireren tijdens het plenaire programma • Paneldiscussie over: Risicobeoordeling van machines: hoe ver moet je gaan?

• Jeroen Heijkants, Safety Engineer Hoe kun je safety praktisch integreren in het ontwerpproces? Doe kennis op bij de learnshops tijdens het middagprogramma

• Remko Roosjen, Maakadvocaten Machineveiligheid en de juridische aansprakelijkheid van ontwerpers, tekenaars en machineoperators

• Frans Wilschut, FW-Techniek Functionele veiligheid in de hydrauliek & pneumatiek

• Rolf van Dijk, U&D Industrial Safety Stofexplosies: wat is er nodig voor een goede risicobeoordeling van apparaten?

Your Global Automation Partner Y

TECHVERTORIAL

Chaos biedt kansen Voorzien in de behoefte van ontwikkelaars Als tweemanschap dat slim inspeelde op het veranderende wereldtoneel tussen Oost en West is Eurocircuits uitgegroeid tot een bedrijf dat opereert vanuit zeven landen in Europa en vanuit India. Ze produceren printplaten voor prototypes en voor kleine batches. Ontwikkelaars krijgen daarbij op allerlei wijze ondersteuning zodat de productie op tijd en binnen budget mogelijk is.

E

urocircuits produceert printplaten in Duitsland en in Hongarije en is gespecialiseerd in het maken van prototypes en kleine batches. Het bedrijf biedt PCB-ontwikkelaars de mogelijkheid om hun projecten tijdig en volgens afgesproken budget aan marktpartijen te kunnen leveren. Voor wie iets meer tijd heeft, kan Eurocircuits standaardproducten tegen lagere prijzen leveren vanuit de fabriek in India maar afgewerkt en geĂŻnspecteerd in de Europese fabrieken, en dus voldoen aan dezelfde Q-norm.

Berlijnse muur Eind jaren 80 zag de wereld voor Europese bedrijven die printplaten produceerden er goed uit. Ze waren verantwoordelijk voor meer dan 40% van de wereldproductie en hoewel

1990 1991 1993

" " " #$ % ' " )##% $% "'$ ' " ! ' ##% #&' (%#$ & % ) " )##% &'

(%#$ & '%#" & " " %&

34

$% ' " ) "

(%#$% "' " "

elektronica 4- 2018

hun focus op middelgrote volumes lag, verdienden ze er goed aan. Voor de productie van prototypes moest je echter in AziÍ aankloppen, bij dochterondernemingen van de grote Europese OEM’ers. Maar de grenzen uit de periode van de Koude Oorlog vervaagden en die verandering bood kansen.

Na de val van de Berlijnse muur, eind 1989, behoorden de meeste Oost-Europese landen niet meer tot de Sovjet-Unie. Deze ontwikkeling gaf de oprichters van het huidige Eurocircuits, Dirk Stans en Luc Smets, de mogelijkheid om te kunnen voldoen aan de behoefte van lokale elektronica ontwikkelaars. Ze begonnen te handelen in printplaten voor prototypes en kleine batches, geproduceerd in OostEuropa. Na goed drie jaar kochten ze er hun eerste fabriek.

1999

Meer dan productie Bijna 30 jaar later is Eurocircuits van handelaar in printplaten gegroeid naar een bedrijf met honderden medewerkers werkzaam in BelgiĂŤ, Duitsland, Hongarije en India. Met verkoopbedrijven in Frankrijk, Duitsland en Zwitserland en verkoopkantoren in ItaliĂŤ en het Verenigd Koninkrijk. Ze produceren meer dan 100.000 orders per jaar voor meer dan 12.000 actieve Europese klanten.

Om in staat te zijn de gevraagde producten op tijd en binnen budget te leveren, biedt Eurocircuits verschillende middelen aan om de ontwikkelaar te helpen. Van tools, technische beschrijvingen, blogs, video’s en workshops tot aan een online chatsupport in negen verschillende talen.

2000 2009 2013

(%#$% "' " !' " & ) &' "

(%# % ( '& ' " % )##% ' ' " !' %

(%# % ( '&

#" % #) % ) %* % " ) " " ( '& " #$ % ' * % $% "'$ ' " #% %& #) % & '* & ) % ##$ *#% " ! ' #% " & ' )##% $%# ( ' $ "' #" " $## "

(%# % ( '& &' %' % $%# ( ' # ' " "

2018

(%# % ( '& ) &' " , ( '& "

#" % " " ' ) % ##$ % ) " " % " % ( '& " " * '& % " " ) % ##$ "'#% " " ' , " ' % " #" " %

9LM]HOPROHQODDQ

+LJK 3RZHU 5) H΍HFWHQ LQ YDFX¾P YRRU 6SDFH $SSOLFDWLRQV

*; :RHUGHQ 7KH 1HWKHUODQGV

LQIR#GDUH HX : ZZZ GDUH HX

RUTRONIK IVE AUTOMOT S C O N G R E S 18 une 20 05 and 06 J im CCP Pforzhe

Rutronik congratulates Electonica with their 65 years anniversary

WHEEL OF FORTUNE We love to see YOU win!

rutronik.com/18154

Body & Convenience

Drive Train

Chassis & Safety

Connected Car

eMobility

Consulting

Discover Innovation in Motion

AUTOMOTIVE Products RUTRONIK AUTOMOTIVE offers innovative products of leading manufacturers for the automotive industry.

RUTRONIK AUTOMOTIVE brings together entire solutions to build applications for Body & Convenience

Drive Train

Chassis & Safety

Connected Car

eMobility

Consulting

Programme and registration for the Rutronik Automotive Congress: www.rutronik.com/automotive-kongress Deadline: 02.05.2018

High-Tech Components for Your Innovations As a leading distributor of electronic components we are able to offer you a wide portfolio of products, expert technical support for product development and design-in, individual logistics and supply chain management solutions as well as comprehensive services.

Semiconductors Passive Components Electromechanical Components

Displays & Boards Storage Technologies Wireless Technologies

For more information about RUTRONIK: rutronik_nl@rutronik.com Tel. +31 76 57 230 00 www.rutronik.com

AUTOMOTIVE

Producten

Analoog/digitaal-omzetter voor sensorsignalen De ADS122U04 van Texas Instruments is een 24-bits precisie analoog/ digitaalomzetter die minder componenten telt dan soortgelijke AD-omzetters voor toepassingen die sensorsignalen meten. De omzetter bestaat uit een flexibele inputmultiplexer (MUX; 2 differentiële of 4 single-ended inputs), een low-noise PGA (programmable gain amplifier), 2 programmeerbare excitatiestroombronnen, een voltagereferentie, een oscillator en een precisietemperatuursensor. www.farnell.com

Retroreflectieve area-sensor Micro Detectors heeft zijn serie area-sensoren uitgebreid met de CR0-serie. Omdat de nieuwe area-sensoren bij hun aanwezigheidsdetectie van objecten gebruik maken van gepolariseerd licht, detecteren ze ook doorschijnende en reflecterende objecten (zelfs als de producten onderling afwijken in vorm en formaat). De zender en ontvanger van de CR0-serie zitten in één behuizing en reageren op verandering van de lichtintensiteit die terugkeert van de reflector. De sensoren hebben een nominaal bereik van 0,2…4,5 meter, een hoogte van 69 mm en een resolutie van ø6 mm.

De beampitch bedraagt 10 mm. Er zijn zes paar zender/ontvanger geïntegreerd in de compacte aluminium IP67-behuizing van 20 x 36 mm. Door een schakelfrequentie van 600 Hz detecteren de sensoren ook snel bewegende objecten. www.summit-automation.eu

Nieuwe controller, nieuwe aanraakschermen eCount embedded is een Duitse firma die een nieuwe opzet heeft bedacht voor de bediening van aanraakschermen: niet alleen is de resolutie voor dit soort schermen verhoogd naar 4K UHD, ook is de CTRtoLCD91-controller voorzien van een RFID-lezer om een authenticatieproces te vergemakkelijken op bijvoorbeeld een tablet (of een beeldscherm dat hoort bij een specifieke machine). Het Duitse bedrijf zegt benieuwd te zijn welke “totaal nieuwe toepassingen” aanraakschermen zullen krijgen door de beschikbaarheid van de CTRtoLCD91-controller. www.ecount-embedded.com

38

elektronica 4- 2018

' '! "!

) # " ! " $ #% # $ !! ! #% * $ !! ! $ % ( " & " $ ! " Ɗ (TGSWGPVKGDGTGKM /*\ VQV )*\ Ɗ 5KIPCCNPKXGCW F$O VQV F$O Ɗ #WVQOCVKUEJG HTGSWGPVKG GP DCPFFGVGEVKG Ɗ /*\ OGGVDCPFDTGGFVG Ɗ %QPVKPWG n#XGTCIGo n6TCEGo GP n#%.4o OGVKPIGP Ɗ 9GD IGDCUGGTFG .#0 EQPVTQNG GP WKVNG\KPI Ɗ 4( HTQPVGPF XQQT +3 UKIPCCNCPCN[UG

" $ ( #% $

QH PGGO EQPVCEV QR OGV

% ( #& 6GN

' OCKN KPHQ DPN"TQJFG UEJYCT\ EQO

ɢ

ɢ ȱH

ȭʑU ʙLʎLɀ

6 ȯɰ

5

ʢLȰɏ UʝʜLFɈ ʋ M

Nʤ

+Hɢ ʢLȰɏ (ȵɰ Mʋ

Producten Compacte shuntweerstand

Efficiënte high-speed/end-launch connectoren

Met de PRS100-serie biedt Rohm een duidelijk compactere versie van zijn PRS100-shuntweerstanden, speciaal bedoeld voor gebruik binnen de automotive en industriële omgevingen. De nieuwe shuntweerstanden zijn gebaseerd op een nieuwe metaallegering als weerstandselement, leidend tot temperatuurcoëfficiënten van ± 50 ppm tot ±150 ppm. Door een innovatieve precisielastechniek leveren de weerstanden een vermogen van 3 W op 6,35 x 3,05 mm. Het weerstandsbereik gaat van 0,3 mΩ tot 3,0 mΩ. De weerstandstolerantie bedraagt ±1%, het temperatuurbereik -55 tot +170 °C. www.rohm.com/eu

De nieuwe lijn van highspeed/end-launch connectoren van Fairview Microwave bestaat uit vier modellen met een VSWR (Voltage Standing Wave Ratio) van 1,10:1 en een maximale frequentie van 40 tot 110 GHz, afhankelijk van het model. De connectoren zijn herbruikbaar, vragen geen soldeerwerk en hebben een compact profiel (0,350 inch aanbrengbreedte met een 0,005 inch launchpin). De end-launch connectoren zijn volgens Fairview Microwave zeer geschikt voor bijvoorbeeld het meten van signaalintegriteit of voor chipevaluatie. “Door de goede VSWR-prestaties en het compacte aanbrengprofiel wordt het mogelijk meer verbindingen aan te brengen op hetzelfde PCB-vlak,” aldus Dan Birch, productmanager van Fairview Microwave. www.fairviewmicrowave.com

PoE-switch voor Led-verlichting Het Amerikaanse bedrijf Microsemi verwacht veel van een nieuw Power over Ethernet-switch die speciaal is bedoeld om Led-verlichting aan te sturen. De PDS-208G PoE-switch is uitwisselbaar met elke IEEE 802.3af of 802.3at-armatuur en past makkelijk in bijvoorbeeld plafondracks. De 240 W-ventilatorloze switch kan gelijktijdig 30 W vermogen leveren op 8 poorten. Elke poort is geschikt voor 72 W vermogen. De switch kan ook software-updates ontvangen terwijl het de PoE-poorten aanstuurt. Microsemi denkt met name aan toepassing in slimme gebouwen. www.microsemi.com

ADVERTENTIE

HortiCoolture.

LED it grow!

Horticulture LED Lighting New horticultural products from the high power ceramic series. Specially chosen wavelengths (450 nm, 660 nm and 730 nm) increase photosynthesis, optimizing plant development and growth. With outstanding PPF-value, small size and low power consumption, the WL-SMDC is the future choice for horticultural lighting.

Available ex stock. Samples free of charge.

© eiPal

For further information please visit: www.we-online.com/leditgrow

40

elektronica 4-2018

For a short introduction of Horticulture LEDs read our Application Note: www.we-online.com/AN-Horti

High efficacy Individually adjustable color spectrum for each plant Full color spectrum available incl. white, UV and IR-LEDs Low thermal resistance Electrically neutral thermal path One footprint for all colors

#LEDITGROW

Producten Optische sensor voor precisiewerk

Nu ook 9 W-uitgangsvermogen bij Peak

De AQ2200-232 is een high-performance optische sensor die Yokogawa’s familie van optische vermogensmetermodules aanvult.

De AQ2200-232 is een sensor die samenwerkt met de AQ 2 2 0 0 - 2 0 2 - i n t e r facemodule om zodoende zeer accurate metingen mogelijk te maken in uitdagende applicaties zoals powertesting van laserchips, I/L-curvemetingen van laser-diode modules en multicore-fibremetingen (met een MPO-connectoradapter). De sensor bestaat uit een gekoelde detector (5 mm diameter) en heeft een golflengtebereik van 800 tot 1.700 nm naast een powermanagementbereik van +15 tot -90 dBm. De onzekerheidsgraad is “best-in-class” (Yokogawa) en bedraagt ±1,8%.

Peak Electronics, bekend van zijn DC/DC- en AC/ DC-omzetters, breidt zijn bekende DC/DCseries PMBW en PMB uit met een omzetter naar 9 W-uitgangsvermogen. Tot nu was de serie beschikbaar met de uitgangsvermogens 1, 2, 3 en 6 W. Bovendien zijn beide series nu verkrijgbaar in SIP-8-behuizingen. Dit betekent een ruimtebesparing van bijna 50% in vergelijking met de DIP-24-behuizingen die Peak tot voor kort aanbood. De PMBW-serie gaat uit van een 4:1-inputrange, de PMB-serie van een 2:1-inputrange. www.peak-electronics.de

tmi.yokogawa.com/eu

38 nieuwe microcontrollers Renesas Electronics Corporation introduceert 38 nieuwe, energiezuinige microcontrollers in zijn RX130-groep. Deze nieuwe MCU’s verhogen de flashgeheugencapaciteit tot 256, 384 en 512 kB. De behuizing groeit ietsje mee naar 100-pins om hogere prestaties af te dwingen in samenwerking met de RX21/RX230-groep van aanraak-MCU’s. De nieuwe microcontrollers combineren (ultra)laag energieverbruik met een hoge responsiegraad. Zodoende zijn ze volgens Renesas zeer geschikt voor toepassing binnenshuis en binnen industriële omgevingen. www.renesas.com

ADVERTENTIE

Happy Birthday

Elektronica! www.we-online.com

elektronica 4- 2018

41

Producten GPS-tracker ter grootte luciferdoosje

Elektronica x adverteerdersindex

Het Nederlandse bedrijf Sodaq brengt een nieuwe versie uit van hun vlaggenschipproduct, de Sodaq One GPS-tracker. De Sodaq One verbruikt minder energie door een zuiniger accelerometer en magnetometer (LSM303AGR). De nieuwe GPS-tracker is ietsje groter dan zijn voorganger, maar de toegevoegde JST-connectoren zorgen voor een makkelijke implementatie van de energievoorziening via batterijen of ‘solar’. De Sodaq One V3 is Arduino compatible en gaat uit van een SAMD21 32 bits-microcontroller. www.sodaq.com

AR Benelux AR Benelux C.N. Rood C.N. Rood Dare Measurements Dare Measurements EEMCCOIMEX EEMCCOIMEX Elipse Eurocircuits Eurocircuits Ingun Benelux reichelt elektronik reichelt elektronik Rohde & Schwarz Rohde & Schwarz Rutronik Rutronik Safety Event Schurter Electronics Silica Breda Silica Breda SMD-Tec SMD-Tec Würth Elektronik Nederland Würth Elektronik Nederland

ADVERTENTIE

42

elektronica 4- 2018

26 26 37 37 35 35 24 24 15 7 34 38 44 44 39 42 36 36 32/33 15 2 25 42 42 40 41

07&2 0'

&4 .&"352&.&/4 $0/'*%&/$&

+Hɢ

Mʋ Mʋ ʢLȰ ʢLȰɏ 5 ɏ ( ȵɰN 6 ȯɰ ʤUʝ ʙ ʜLF LʎLɀȭʑ Uɢ ȱ Ɉ

Hɢ

0()8$- $6"+

Ɗ #*4 Ɗ : 405$)3$2&&/ Ɗ 8 .&&2 (&)&5(&/

4 - %

!*& .&&2 3*(/""-%&4"*- &#25*, %& 3/&--& ""/2"",#&%*&/*/( &&4 &&/ -"/(&2 4*+%3*/4&26"- 0%&--&/ 6"/ 9 404 9 &,*+, /5 )&4 5*4(&#2&*%& 1024'0-*0 6"/ %& < <

&/ < &2*&3 03$*--03$01&/

4 - %

" 6002 .&&2 */'02."4*& /""2 555 0.'#$ 1"'5 08 "., # .1"(++.1"./$1

0' /&&. $0/4"$4 01 .&4 0)%& $)7"29 &/&-58 &-

."*- */'0 #/- 20)%& 3$)7"29 $0.

9

9 ($35

4 - %

9 ($35

-20.#3"2($ -!.# ../ $$- .% .1"(++.1"./$ ,$2 ,(-(, + 8 ! -#!0$$#2$ $- .-24 -& # 0!() *.12$+..1 #$ 8 /$"203, - +78$0

-!.# &$+#(& 2.2 )3-(

'$"* +(-* 4( ".#$ 4..0 ,$$0 (-%.0, 2($

NU OOK IN ONZE SHOP LANDS! HET NEDER

ORIUM

ABORAT L N E S T A A L R WERKP

!

K E L P K R E W E D P O R E W O P L L U F K VOO

ECHNIE T E L E N IO S S ROFE

P

Programmeerbare laboratoriumvoeding De uitgangsspanning kan worden ingesteld tussen 0 en 30 V DC en de stroom tegelijkertijd tussen 0 en 5 A. De fijne instelmogelijkheden in stappen van 10 mV en 1 mA maken precies werken mogelijk.

Intelligente, temperatuurgestuurde ventilatie Constante spanning / constante stroom Geringe rimpelspanning Grote led-weergave voor uitgangswaarde, toestelstatus en geheugen

USB RS-232

Bestelnr.: RND 320-KD3005P

INTERFACE

50

90,

PRIJS

TIP

(€ 74,79)

TRMS-digitale multimeter

De voedingseenheid voor professionals Programmeerbare laboratoriumvoeding, 1 – 60 V, 0 – 15 A

0,09 % basisnauwkeurigheid AC/DC: 1 mV – 1000 V

OP AFTAND TE BEDIENEN

6000 tellingen

Smoothing-modus (afvlakken) voor stabielere aflezing van snel fluctuerende ingangssignalen

3 vrij programmeerbare geheugens

USB-interface

Pc-software voor het programmeren van cyclische handelingen

PC SOFTWARE

Schakeling via afstandsbediening

USB

Weergavenauwkeurigheid: ± 0,2 % + 3 digits Rendement: 88 %

OOMGROOT STR GSBEREIK IN N N EN SPA

- s o ft w a r

e

Inc

l.

pc

HEBT U ZO PRECIES GEMETEN! NOG NOOIT

Bestelnr.: HCS 3604 USB

396,77

BEST

(€ 327,91)

EN

61010-1

61010-1

CAT III

CAT IV

1000 V

320,36

(€ 264,76)

600 V

Veiligheids-meetkabels, 1 m 1 mm² doorsnede

Bestelnr.: FLUKE 179

8% BESPAREN

SELLER

EN

Bestelnr.: ML 2612-100RT ML 2612-100SW

Dagprijzen · Prijzenstand: 15-03-2018 De wettelijke herroepingsregelingen zijn van toepassing. Alle aangegeven prijzen in euro inclusief de wettelijke BTW, excl. verzendkosten voor de totale winkelwagen. Uitsluitend onze Algemene Voorwaarden (zie hiervoor www.reichelt.nl/agb, de catalogus of op aanvraag) zijn van toepassing. Afbeeldingen kunnen afwijken. Drukfouten, vergissingen en prijswijzigingen voorbehouden. reichelt elektronik GmbH & Co. KG, Elektronikring 1, D-26452 Sande, Tel.:+49 (0)4422 955-360

rood zwart

stapelbaar

per stuk

tot 20 A

4,06

stekker: 4 mm

(€ 3,35) Online Shop Talen:

www.reichelt.nl BESTEL-HOTLINE: +49 (0)4422 955-360