NUMMER 42 • 71STE JAARGANG • 17 OKTOBER 2015 • € 5,95
HOE STUDENTEN LEREN VAN SUCCESVOLLE START-UPS
r e d Zon KLM n e e g l o h p i h Sc
et o m h c i z M L K e c m n o r a a r a F r W i A n a v n e k a m s o l
MEEBUIGEN MET MOSLIMS
Hoe de islam Nederland steeds verder verandert
DOSSIER INTERIEUR Trends in licht, haarden, tapijten en badkamers AP
15els042z001 1
13-10-15 17:05
ELSEVIER / INHOUD
NUMMER 42
3
Omslag Robin Utrecht/HH inzetjes Koen van Weel/ANP, Studio Badini Createam
Leren ondernemen 56 Een bedrijf beginnen is razend populair onder studenten. Ze spiegelen zich aan succesvolle start-ups en volgen colleges in ondernemerschap.
De magie van Miró 84 Expositie in Amstelveen illustreert de geestverwantschap tussen de experimentele Spaanse schilder en zijn jongere collega’s van CoBrA.
Omslagartikel Zonder KLM geen Schiphol
18
Schiphol en KLM kunnen niet zonder elkaar. En dus moet het kabinet zich niet alleen druk maken over de nationale luchthaven, maar ook over de vliegmaatschappij. Bij Air France blijven is een doodlopende weg. Hoogste tijd om aan een exit van KLM te denken.
Interieur-special
93
Stijlvol comfort in de badkamer, interview met designuitgever Thomas Eyck en de nieuwste trends uit Milaan. 26 extra pagina’s over wonen. 93
ELSEVIER 17 OKTOBER 2015
INTERIEUR Stijlvol comfort in DE BADKAMER Interview met designuitgever THOMAS EYCK: ‘Ik heb geleerd niet te snel te oordelen’ TRENDS in licht, haarden tapijten en design voor de eetkamer
32
Door de komst van moslims verandert Nederland. Een inventarisatie van voorbeelden hoe politici en instituties zich conformeren.
15els042z003 3
De oorlog bereikt Ankara
46
Zware bomaanslag betekent een groot probleem voor AK-partij van president Erdogan, die juist het parlement wil heroveren.
Badkamer met kranen uit de Axor Citterio E-collectie van Hansgrohe
Kuhnle & Knödler for Axor /Hansgrohe SE
Meebuigen met de islam
13-10-15 17:23
4
17 OKTOBER 2015 ELSEVIER
NON SOLUS
6 8 11
Anti-Europa?
W
ie de Europese Unie wil begrijpen, moet Frankrijk begrijpen. Frankrijk legde begin jaren vijftig met Nederland, Duitsland, Italië, België en Luxemburg het fundament onder de Europese samenwerking. Destijds kon Frankrijk het bouwwerk eenvoudig naar zijn hand zetten. Duitsland kwam daarvoor niet in aanmerking, zo vlak na de oorlog. Italië was zoals gewoonlijk vooral met zichzelf bezig en de Beneluxlanden waren te klein. Vandaar dus dat de instituties in Brussel gemodelleerd zijn naar die in Parijs. De voertaal in Europees Brussel mag inmiddels Engels zijn, Frans is nog steeds de taal van de organisatie. En het centralisme dat Frankrijk kenmerkt, kenmerkt ook (steeds meer) de Europese Unie. Dat de Europese Unie zo Frans aanvoelt, verklaart ook waarom zoveel Britten er ongelukkig mee zijn. Rationeel kunnen ze begrijpen waarom samenwerking nodig is, maar de manier waarop, zoals vormgegeven door de Fransen, voelt voor de Britten heel vreemd. Dat geldt ook voor Nederlanders die kritisch zijn over ‘Brussel’. Ze worden door de supporters van de Europese Unie weggezet als tegenstander of euroscepticus. Alsof Europese samenwerking, waarmee niets mis hoeft te zijn, alleen volgens de Franse methode kan. Alsof er geen ander, beter bestuursmodel mogelijk is dan het huidige. En omdat de Europese Unie zo Frans is, is de benadering van tegenstanders ook zo Frans. Die is vooral retorisch en ideologisch, niet pragmatisch. Het Europees Parlement klapt net als het Franse parlement de bezwaren weg. Arendo Joustra, hoofdredacteur
15els042z004 4
15 18
NEDERLAND
26
BUITENLAND
46
ECONOMIE
56
26 29 30 32
CULTUUR
84
INTERVIEW
Jelte Wiersma in gesprek met de president van de Europese Investeringsbank Werner Hoyer
46
Turkije De oorlog bereikt Ankara In Berlijn Een botsing der beschavingen Arend Jan Boekestijn Wat Rusland heeft geleerd van Afghanistan Indonesië Bulldozer door Jakarta Italië Paradepaardjes Israël Hoogleraar Sari Nusseibeh: ‘Religie maakt hier alles ingewikkelder’
49 50 52
56 58 59 60 63
70
78
Asiel Halbe Zijlstra wil Nederland onaantrekkelijk maken voor asielzoekers. Heeft dat nut? In Brussel Beleggen in Europees niemandsland Gerry van der List Angst voor verkiezingen als bindende factor Hoek van Holland Boekelo In Nederland Raad Staphorst en de man met de hamer Immigratie Islam verandert Nederland; inventarisering van voorbeelden van hoe politici en instituties zich conformeren aan islam
42
68
KENNIS
Brieven Foto van de week Brussel – Remco Campert De week Het nieuws samengevat; Letterlijk; Feiten; Stijger/Daler; Agenda Commentaren Lege glibbertaal; Oorzaak bekend; Onveilige haven; EU: en wij dan? Verhaal van de week Zonder KLM geen Schiphol
Onderwijs Student wil ondernemen In de cijfers Tegen het in chloor gewassen monster Syp Wynia Als, dan zou, misschien, eventueel, op termijn... Merken Oude, vertrouwde namen keren terug in de supermarkt Handel Noordrijn-Westfalen is de Duitse zwakke schakel Social media Dankzij Facebook maken adverteerders veel meer gebruik van internet dan voorspeld Wat verder ter tafel komt Jan Brouwer
UW GELD
72 74
Inkomen Wat kost volwassen worden? Netto Ouders kunnen kinderen helpen met hypotheek bij Obvion Lezers vragen Drie deskundigen geven antwoord M’n goeie geld Steven van den Heuvel Te koop Directiewoning
78 80
Tbc Middel tegen tuberculose wint Galenus Geneesmiddelenprijs Lichaam & Geest Ongemerkt blind worden
DIGITALE WERELD
82
Twitter Zoekende techreus Verkeersapps Rijdende telefoon Hebbeding Chromecast 2 De mens achter Ongehinderd Tips
84
143
Kunst De magie van Joan Miró In première Selectie uit het cultuuraanbod Uit & Thuis Van Bosch tot Bruegel in Boijmans Van Beuningen Interieur-special Thomas Eyk: ‘Ik word gelukkig van een goed ontwerp’; Trends; Zes Dutch designers; Zelfdenkende badkamers Taal Lauweren Spiritueel De kunst van creatief leven Gastronomie Friet Hotspot LF in de voormalige lichtfabriek – Gouda Wijn Gespierde nebbiolo Marijke Hilhorst Alles zonder controle
144 146
Leven & Dood Harry Vos (1916-2015) Bridge & Puzzels
89 93 138 140
13-10-15 17:23
18
VERHAAL VAN DE WEEK
17 OKTOBER 2015 ELSEVIER
Zonder KLM geen Schiphol
Ruud Taal / Capital Photos
LUCHTVAART / Ze kunnen het niet alleen. Dus moet het kabinet zich niet alleen druk maken over Schiphol, maar ook over KLM. Bij Air France blijven is een doodlopende weg. Hoogste tijd om aan een exit te denken.
Ron Kosterman
E
en week voordat agressieve Air France-werknemers op vliegveld Orly twee directeuren van dat bedrijf bijna kielhalen, sturen twee Nederlandse bewindslieden een nette brief naar de Tweede Kamer. PvdAstaatssecretaris Wilma Mansveld, op het departement van Infrastructuur en Milieu verantwoordelijk voor luchtvaart, en VVDminister Henk Kamp van Economische Zaken kondigen in die brief van 29 september aan dat ze met een actieagenda Schiphol mainport 2016-2025 willen komen.
15els042z018 18
‘Dankzij het omvangrijke netwerk van verbindingen dat vanaf Schiphol wordt aangeboden,’ schrijven ze, ‘is Nederland uitstekend verbonden met belangrijke economische centra in de wereld. Deze goede internationale bereikbaarheid is van groot belang voor de Nederlandse economie.’ Hun brief wordt vergezeld door twee rapporten. Het ene is van economisch onderzoeksbureau Decisio, het andere van SEO Economisch Onderzoek van de Universiteit van Amsterdam. Die tonen dat belang aan. SEO gaat specifiek in op de hub-functie van Schiphol. De luchthaven wordt grotendeels gebruikt door transferpassagiers die via
Amsterdam doorvliegen naar allerlei bestemmingen – dat is wat Mansveld en Kamp ook bedoelen met ‘uitstekend verbonden’. KLM wordt niet genoemd in de brief. Dat terwijl de vliegmaatschappij op Schiphol de allesbepalende klant is, verreweg de meeste transferpassagiers aanlevert en met haar product (vliegen) dat ‘omvangrijke netwerk’ exploiteert. KLM is cruciaal voor de hubfunctie van Schiphol en daarmee voor de Nederlandse economie. Zonder KLM geen Schiphol. Andersom ook niet trouwens. De ellendige positie van KLM binnen het verbond met Air France moet Mansveld en Kamp zorgen baren. KLM draait zelf ook niet
13-10-15 15:37
19
ELSEVIER 17 OKTOBER 2015
Onafscheidelijk: toestellen van KLM op luchthaven Schiphol
best, maar wordt door Air France in het moeras meegezogen. Sinds de Fransen KLM overnamen, in 2004, stapelen de verliezen zich vooral door hun falen op. KLM werkt serieus aan een besparing van 700 miljoen euro. De top van Air France ruziet weer eens met werknemers. Eerst mislukten besprekingen met piloten over een loonakkoord, vervolgens sloeg de vlam in de pan op Orly. Air France wil 2.900 banen schrappen (op een totaal van 64.000), verlieslatende bestemmingen schrappen en overbodige toestellen verkopen. Klein bier, maar bij de Franse werknemers, van piloten tot grondpersoneel, ontbreekt elk besef dat
15els042z019 19
de nood zeer hoog is. Wachten tot dat besef er komt, is zeer riskant. Moet KLM niet gewoon weg bij Air France? Als KLM ten onder gaat, is Schiphol vrijwel waardeloos en loopt de Nederlandse economie grote schade op. Zo’n exit is mogelijk; de ontsnappingsroute is uitgetekend bij de overname elf jaar terug. Waarom zou KLM niet zelfstandig verder kunnen?
Hoe belangrijk is Schiphol dan? Het belang van mainport Schiphol wordt wel eens overdreven. ‘In sommige onderzoeken,’ valt in het rapport van Decisio te lezen, ‘worden ook de bestedingen van werk-
nemers meegenomen als economische bijdrage van de luchthaven. In dit onderzoek is dit niet gedaan.’ Decisio is nuchter. Het bredere economische belang van Schiphol (als een van de vestigingsfactoren voor internationale bedrijven) valt moeilijk te kwantificeren, schrijft het bureau. Er zijn meer factoren die buitenlandse multinationals doen besluiten naar de regio Schiphol te komen. Die factoren kun je niet isoleren om vervolgens op elk een waarde te plakken. Dat neemt niet weg dat Schiphol met de vele directe bestemmingen cruciaal is voor het Nederlandse vestigingsklimaat. ‘Het levert het interna-
13-10-15 15:37
52
BUITENLAND
17 OKTOBER 2015 ELSEVIER
‘Religie maakt hier alles ingewikkelder’ ISRAËL / Weinig Palestijnen worden zo gerespecteerd als Sari Nusseibeh (66). Gesprek met de wijsgeer over Jeruzalem, politiek en zijn liefde voor Yasser Arafat. Gerry van der List in Jeruzalem
H
et was een incident dat wereldwijd de aandacht trok. Op 5 november 2013 hielden studenten van de Al-Quds Universiteit in Jeruzalem een demonstratie, waarbij zij de vlag van Israël vertrapten en de Hitlergroet brachten. Sari Nusseibeh denkt er met pijn in het hart aan terug. ‘Het was, anders dan wel is geschreven, geen nazistische betoging. Maar ze had zeker fascistoïde trekken. Niet zo vreemd. De islam in zijn extreme vorm is een onverdraagzaam geloof dat Joden kiest als doelwit van agressie.’ Prof.dr. Nusseibeh heeft heel wat te stellen gehad met zijn studenten op de universiteit waarvan hij twee decennia rector is geweest. ‘Sommigen zijn heel radicaal, dat klopt. Misschien wel zo’n 30 tot 40 procent sympathiseert met Hamas en jihadisten.’ Nusseibeh groeide op in een vooraanstaande Arabische familie die een nauwe band heeft met Jeruzalem. Van animositeit tussen moslims en christenen merkte hij vroeger niets. ‘Als kind kon ik ze gewoon niet uit elkaar houden, zo leken ze op elkaar. Wij waren moslims, maar thuis vierden we Kerstmis. Zo waren onze gewoontes met elkaar vervlochten. Nu presenteert de islam zich geregeld als gewelddadige, onverdraagzame beweging. Maar dat was niet de sfeer van mijn jeugd. Ik groeide op in een tolerant en open milieu.’ Met Joden had Nusseibeh praktisch geen contact. Dat veranderde in 1967. Israël boekte een verpletterende overwinning tijdens de Zesdaagse Oorlog en kreeg heel Jeruzalem onder controle. Nusseibeh studeerde tijdens de militaire confrontatie in Engeland en wist niet wat hij zag toen hij terugkeerde. ‘Ik vloog terug met de maatschappij van wat eigenlijk de vijand was: El Al. Ik weet nog hoe prachtig ik de stewar-
15els042z052 52
weld afwees. Met zijn voorzichtige verzet tedessen vond. In Israël was alles anders gegen het Israëlische regime liep hij worden. Het was een schokkende ervaring. aanzienlijke risico’s. Hij werd in elkaar geIk kwam op plekken waar ik nog nooit was slagen door zijn eigen volk en belandde tijgeweest. Voor het eerst van mijn leven dens de intifada van 1991 in een Israëlische kwam ik in aanraking met Joden. Eerlijk gegevangenis. Hij kijkt erop terug met Nelson zegd maakten ze op mij een nogal onbeMandela-achtige mildheid. ‘Ik ben niet schaafde indruk. Ze hadden de manieren verbitterd geraakt door mijn van de lagere klasse.’ gevangenschap. Ik voelde Met een sigaret in zijn vooral medelijden met mijn mond, oude schoenen, sjofele ‘Ik voelde bewakers en ondervragers, broek en hemd met korte vooral mededie elke dag heel saai werk mouwen dat welige beharing lijden met moesten doen. Ik kon zelf lekop de gebruinde armen en borst laat zien, oogt Nusseimijn bewakers’ ker de drukproeven van mijn nieuwe boek doornemen.’ beh niet als de hoogleraar en Dat boek was No Trumvooraanstaand wijsgeer die pets, No Drums en bevatte een pleidooi voor hij is. Toch wordt hij alom beschouwd als twee aparte staten voor Israëliërs en Paleseen belangrijke intellectueel en wijs man. tijnen. Inmiddels heeft de auteur het geloof Zijn Engels is vlekkeloos. Begrijpelijk, want in deze oplossing verloren. ‘Ik ben niet van hij studeerde aan Christ Church College in mening veranderd, mijn mening is achterOxford en behaalde een doctorstitel aan haald door de feiten. De Israëliërs hebben Harvard. Hij verwierf internationaal aanin de bezette gebieden in zo’n hoog tempo zien als spreekbuis van de gematigde Palesnederzettingen gebouwd, dat het idee van tijnen die consequent het gebruik van getwee staten nu een illusie is. Wat dan? Tja.’ Peinzend over de beste marsroute voor zijn volk, formuleert Nusseibeh nog beELSEVIER dachtzamer dan gewoonlijk. Het komt erop SPECIALE neer dat de Palestijnen voorlopig moeten EDITIE: accepteren dat de Israëliërs het roer in hanJERUZALEM den hebben, maar wel meer rechten dienen te krijgen. ‘We kunnen niet doorgaan met elkaars kelen doorsnijden. Palestijnen verdienen meer mogelijkheden om zich te ontwikkelen. Je kunt ons veel verwijten en Hamas Alles over de Heilige Stad leest u in de heeft met zijn gewelddaden onze zaak veel Speciale Editie Jeruzalem. Deze rijk geïlluschade berokkend. Maar feit is dat wij onder streerde uitgave telt 100 pagina’s en kost bezetting leven. Met een misdadige muur € 8,95. Met onder meer de geschiedenis die onze bewegingsvrijheid inperkt om Isvan de stad, een fotoserie van de heilige raëliërs een schijnveiligheid te bieden.’ plaatsen en een cultureel lexicon. Bestel Wat betreft Jeruzalem hoopt Nusseibeh deze uitgave op www.elsevier.nl/jeruzalem op een gezamenlijk Israëlisch-Palestijns beof bel 0314-358350. stuur, om er meteen aan toe te voegen dat dit veel verbeeldingskracht eist. ‘Jeruzalem
12-10-15 12:05
53
ELSEVIER 17 OKTOBER 2015
SARI NUSSEIBEH IN JAARTALLEN
BOEKEN VAN SARI NUSSEIBEH
1949 Geboren in Damascus 1978 Behaalt doctorstitel aan Harvard en gaat doceren aan universiteit van Bir Zeit 1991 Zit drie maanden vast in Israëlische gevangenis 1995 Wordt rector magnificus van Al-Quds-universiteit 2002 Wordt vertegenwoordiger van de Palestijnse Autoriteit in Jeruzalem 2003 Lew Kopelew-prijs 2004 Four Freedoms Award 2010 Siegfried Unseld-prijs
is voor drie godsdiensten een heilige stad. als de Israëlische samenleving. Een positief Religie maakt hier alles een stuk ingewikpunt van Israël is zeker dat het democratikelder. Overigens zou het kunnen zijn dat de scher is dan omringende landen.’ situatie eerst moet verergeren voordat de Corruptie mogelijkheid van echte verbetering ontstaat. Marxisten hebben daar een term voor: Nusseibeh ontvangt deze zonnige zondagVerelendung.’ ochtend in zijn kamertje op de Al-Quds UniNusseibeh klinkt als een roepende in de versiteit in Beit Hanina, een Palestijnse woestijn. Mist hij zelfs in eigen kring niet de voorstad van Jeruzalem. Hij is een jaar gelenodige steun? ‘U kunt zeggen dat ik geïsoden gestopt als rector, wat een verhuizing leerd sta. Toch kreeg ik een hoop stemmen betekende naar een klein vertrek dat is voltoen ik een paar jaar geleden gestouwd met boeken en paeen gooi deed naar een plek in perassen. ‘Ik kan me wel verhet centraal comité van Fatah. voor de troep,’ ‘Palestijnen zijn ontschuldigen Ik verloor wel, dat klopt. Maar zegt de gastheer glimlachend. niet zo goed wat ik wil zeggen, is dat Fatah ‘Maar bij mij is het altijd een veel gematigden telt. Net zorommeltje.’ Verantwoordelijk in teamwork’
15els042z053 53
Basso Cannarsa/HH
Sari Nusseibeh: ‘Als kind kon ik moslims en christenen niet uit elkaar houden’
- Palestine: A State is Born (1990) - No Trumpets, No Drums. A Two-State Settlement of the Israeli-Palestinian Conflict (1991) - Once Upon a Country. A Palestinian Life (2007) - What Is a Palestinian State Worth? (2011) - Giving Voice to Conscience (2013)
voor zijn studenten voelt de oud-rector zich nog wel. Als hij hoort dat een afstudeerfeest in de aula van het geenszins ultramodern ogende universitair complex in een vechtpartij dreigt te ontaarden, beent hij weg om de heethoofden tot bedaren te brengen. Dat biedt gelegenheid om de foto’s aan de wand te bestuderen. Vooral een portret met wijlen PLO-leider Yasser Arafat trekt de aandacht. ‘Ik hield van hem,’ zegt Nusseibeh bij zijn terugkeer, nadat hij weer een L&M heeft opgestoken. ‘Arafat en ik verschilden vaak van opvatting, maar we respecteerden elkaar. Ik was korte tijd vertegenwoordiger van de PLO in Jeruzalem, maar dat was geen succes. Ik schreef een ontslagbrief waarin ik uitlegde dat ik liever de vrijheid wilde behouden om overal mijn mening over te geven. Hij accepteerde dat zonder morren.’ Arafat won de Nobelprijs voor de Vrede. Toch wordt hij niet herinnerd als een toonbeeld van morele zuiverheid. Deed Nusseibeh er wel verstandig aan om zich in te laten met zo’n terrorist? ‘Arafat deed ongetwijfeld dingen verkeerd. De corruptie bij de PLO heeft hij bijvoorbeeld niet tegengehouden. Hij moet op de hoogte zijn geweest. Hij las alles, wist alles van iedereen. Blijkbaar besefte Arafat niet dat corruptie de geloofwaardigheid van de PLO om zeep hielp.’ Nusseibeh is blij dat hij zich niet meer hoeft te verantwoorden voor moeilijke politieke keuzes en zich niet meer hoeft bezig te houden met het besturen van een islamitische universiteit. Hij kan ongestoord lezen, schrijven en college geven. ‘Ik voel me bijzonder opgelucht dat ik rector af ben. Het was een zware verantwoordelijkheid om van deze universiteit een succes te maken. Bij ons rusten instituties sterk op één persoon. Palestijnen zijn niet zo goed in teamwork. In dat opzicht kunnen we nog veel leE ren van de Israëliërs.’
12-10-15 12:05
60
ECONOMIE
17 OKTOBER 2015 ELSEVIER
Zwakke Duitse schakel HANDEL / Duitsland doorstond de economische crisis veel beter dan Nederland. Maar dat geldt niet voor het hele land. Duitse economen maken zich zorgen over Noordrijn-Westfalen, Nederlands belangrijkste handelspartner. Bertus Bouwman in Berlijn
D
uitsland leek bijna immuun voor de economische crisis in Europa tussen 2008 en 2014. Terwijl de rest van de oude wereld zuchtte en steunde onder oplopende werkloosheid, stijgende staatsschulden en langdurig gebrek aan economische groei, floreerde de Bondsrepubliek. Duitsland kwam als een stuiterbal uit de crisis, vertelt senior econoom dr. Klaus-Heiner Röhl van het economisch onderzoeksinstituut IW uit Keulen. De Duitsers merkten wel dat de vraag naar hun producten bij de West-Europese buren terugliep. Maar dat werd ruimschoots gecompenseerd door sta-
15els042z060 60
pels orders uit opkomende economieën als China. Daardoor draaiden de Duitse fabrieken al snel weer op volle toeren. De steeds verdere dalende rente deed de Duitsers tegelijkertijd ongekend gretig naar de portemonnee grijpen. Spaarzin werd ingeruild voor een bezoekje aan de showroom voor een fonkelnieuwe auto of een hypermodern kookeiland. Beide natuurlijk van degelijke Duitse kwaliteit. De crisis is in de ogen van veel Duitsers een plaag die vooral de rest van Europa trof. In tegenstelling tot Nederland waren er in Duitsland geen keiharde bezuinigingen. De pensioenleeftijd werd verlaagd, en in plaats van zorgen over oplopende werkloosheid, vroegen de Duitsers zich af waar ze al het
benodigde personeel vandaan moesten halen. Dat de crisis Duitsland als geheel nauwelijks deerde, was ook de oogst van wat Gerhard Schröder (SPD) als bondskanselier tussen 1998 en 2005 had gezaaid. Hij hervormde de arbeidsmarkt, versoberde het sociale vangnet en maakte arbeid goedkoper. Het waren voor Duitsland ongekende ingrepen, die de sociaal-democraat moest bekopen met een verkiezingsnederlaag. Pas onder zijn opvolger, de christen-democraat Angela Merkel (CDU), werden de successen zichtbaar. Meer mensen dan ooit hebben werk en de belastinginkomsten zijn hoog. Maar wie beter kijkt, ziet opvallende verschillen binnen de Bondsrepubliek.
12-10-15 10:01
61
ELSEVIER 17 OKTOBER 2015
Noordrijn-Westfalen kent nog veel traditionele industrie en mijnbouw
ven.’ Hier zijn bekende namen te vinden zoals levensmiddelenproducent Dr. Oetker uit Bielefeld en witgoedfabrikant Miele uit Gütersloh. Met Düsseldorf, de hoofdstad van de deelstaat, gaat het aardig, zo blijkt uit de cijfers. De huizenprijzen stijgen er licht en de werkloosheid daalt. Maar wie een kwarHoogtijdagen tiertje met de trein naar het noorden reist, komt in Duisburg in een heel andere wereld Duitsland is met afstand Nederlands beterecht. Daar ligt het aantal werklozen al jalangrijkste handelspartner: een kwart van ren stabiel boven de 12 procent, een koppoalle goederen die Nederland uitvoert – met sitie in de deelstaat. Tegen de landelijke een waarde van 104 miljard euro – gaat de trend in dalen de huizenprijzen hier fors. grens over naar Duitsland. ING Bank bereDe situatie in Duisburg is zo verontruskende dat bijna de helft daarvan Noordrijntend dat Angela Merkel er eind augustus Westfalen als eindbestemming heeft. Als kwam praten in de wijk Marxloh – een het in Noordrijn-Westfalen minder goed buurt die worstelt met hoge werkloosheid, gaat, heeft Nederland daar last van – en geweld, verwaarlozing en mensensmokkeomgekeerd. laars, die soms wel twintig illegalen in een De restanten van de kolenindustrie moeappartement proppen. Voor ten het vanaf 2018 zonder subveel Duitsers is dat het beeld sidie doen. De sector heeft de dat zij van het Ruhrgebied hoogtijdagen al lang achter ‘Hier waren hebben. ‘Het imago is heel zich; de laatste tien jaar versinds de slecht. Iedereen ziet vervallen dwenen er zo’n dertigduizend oorlog sociaal- fabrieken voor zich.’ banen. ‘We steken er nog ontdemocraten zettend veel subsidiegeld in,’ zegt Röhl. ‘We kiezen ervoor aan de macht’ Krimp Dan is er nog de vergrijzing. iets met staatssteun in stand Die heeft weliswaar een posite houden waarvan we alletieve uitwerking op het werkloosheidscijmaal weten dat het binnenkort voorbij is.’ fer, maar ze veroorzaakt andere probleDe deelstaat is natuurlijk meer dan een men. ‘Er zijn hier krimpregio’s ontstaan. handvol onrendabele mijnen. NoordrijnDaarmee kom je in een neerwaartse spiraal Westfalen barst van de megaconcerns, vaak terecht. Je krijgt minder belasting binnen, beursgenoteerd aan de DAX in Frankfurt. waardoor je minder geld hebt om de steeds Chemiereuzen als Bayer en Henkel zijn er groter wordende problemen aan te pakgevestigd, net als de energiegiganten Eon ken,’ legt Röhl uit. Veel problemen zitten en RWE en de zware staalindustrie van bevolgens hem tussen de oren. Er is niet veel drijven als ThyssenKrupp. Stuk voor stuk animo bij politiek en bedrijfsleven om die enorm belangrijke werkgevers. Maar ze hebaan te pakken. ben ook allemaal zorgen door hun gebrek Röhl pleit ervoor om zwakke regio’s beaan flexibiliteit. ter te verbinden met sterke gebieden, zodat Deze industriële reuzen hebben van de het voor mensen aantrekkelijk wordt om te deelstaat bovendien een regio van werknezeggen: ‘In plaats van duur te wonen in mers gemaakt. Het schort aan onderneeen lelijk deel van Düsseldorf, verhuis ik merszin. Röhl: ‘In het Ruhrgebied bepalen naar een leuke en goedkopere buurt in arbeiders het klimaat, hier tref je veel minDuisburg.’ der een ondernemerscultuur aan waar menHet investeren in verbindingen ziet Röhl sen een eigen bedrijf willen beginnen.’ ook heel letterlijk: het opknappen van de Niet de hele deelstaat piept en kraakt. De kapotte wegen en bruggen. ‘Stilstand is econoom is een stuk positiever over veel steachteruitgang; Noordrijn-Westfalen moet den langs de Rijn, het Sauerland (bij Nederer echt werk van maken om de weg naar landers bekend van de wintersport) en het boven te vinden. Als dan in 2022 misschien oosten van Westfalen, de noordelijke regio ook de Betuweroute vanuit Nederland rond Bielefeld en Münster. ‘Daar zitten veel klaar is, dan is dat een mooie, nieuwe imsterke midden- en kleinbedrijven die wel inpuls voor de regio.’ En voor Nederland. E noveren. Vaak zijn ze het ook familiebedrij-
ANP
industrie in het Ruhrgebied en te weinig bezig met de toekomst. ‘Op een korte onderbreking na zijn hier sinds de oorlog de sociaaldemocraten van de SPD aan de macht geweest. Sterke vakbonden vechten voor behoud van banen. Maar daarmee houd je ook innovatie tegen.’
Röhl (47), gespecialiseerd in verschillen tussen Duitse regio’s: ‘Noordrijn-Westfalen, de grootste deelstaat van Duitsland, is een zorgenkind dat minder goed mee kan komen met bijvoorbeeld het welvarende zuiden. Terwijl de werkloosheid in de rest van Duitsland terugliep, bleef die in Noordrijn-Westfalen stabiel.’ Dat lijkt misschien niet alarmerend, maar Röhl en veel vakgenoten maken zich zorgen over de toekomst van de 17,6 miljoen inwoners tellende deelstaat, die van Vaals tot Enschede een lange grens met Nederland heeft. Volgens Röhl zijn politiek en bedrijfsleven in het westen van Duitsland te veel gericht op het in stand houden van de oude
15els042z061 61
12-10-15 10:01
63
ELSEVIER 17 OKTOBER 2015
Afgetroefd door het web euro per Nederlander SOCIAL MEDIA / Dankzij 200 Advertentie-uitgaven per medium Facebook maken adver2010 2015 -34% teerders al veel meer ge376 566 bruik van internet dan miljoen miljoen 2015 2010 euro euro uitgeverijen hadden voor239 231 speld. De traditionele miljoen miljoen KRANTEN euro 3% euro kranten en tijdschriften RADIO moeten zich aanpassen, en ook online gaan. Nic Vrieselaar
R
eclamemaken? Dat ging een paar jaar geleden nog over gelikte campagnes op tv, grote posters in bushokjes en fraaie foto’s in de krant. Maar adverteren verschuift steeds meer naar internet. Kranten en tijdschriften merkten dat al, en de komende jaren staat ook televisie onder druk. Sinds de eerste tv-reclame in 1941 groeide de televisie uit tot het belangrijkste medium voor reclamemakers, maar het internationaal opererende communicatiebureau ZenithOptimedia verwacht dat internet in de meeste ontwikkelde landen over een paar jaar het belangrijkste kanaal is waar reclamemakers hun geld verdienen. In Nederland is dat al zo: consultant Deloitte schat dat zo’n 44 procent van de 3,4 miljard euro die merken dit jaar naar verwachting uitgeven aan reclame, naar online-advertenties gaat. Voor televisiespotjes maken marketeers nog geen 29 procent van hun budget vrij. Waarom? ‘Het geld van adverteerders volgt wat consumenten doen,’ zegt Julius Minnaar (45). Hij is baas van de Nederlandse tak van Dentsu Aegis Network, een van de grootste advertentiebedrijven ter wereld. ‘Neem kranten en tijdschriften: minder mensen lezen ze, dus blijven adverteerders weg.’ Het beeld dat hij schetst, is bij Nederlandse uitgevers al bekend: samen verdienden ze in 2010 nog 789 miljoen euro aan advertenties in hun kranten en bladen. In 2015 moeten ze naar verwachting genoegen nemen met 533 miljoen euro, bijna eenderde minder. Dat proberen uitgevers terug te verdie-
15els042z063 63
2010 -30% 2015 223 miljoen euro
157 miljoen euro
TIJDSCHRIFTEN nen met eigen websites, maar in de strijd om de advertentiebudgetten van bedrijven worden ze afgetroefd door een nieuwe speler: sociale media. Want als er een plek is waar consumenten de laatste jaren meer tijd zijn gaan besteden, dan is het wel op websites als Facebook, Instagram en Twitter. De drie hebben samen ruim twee miljard gebruikers wereldwijd. In Nederland hebben ze volgens marktvorser Newcom zo’n 14 miljoen gebruikers. Facebook neemt daarvan het leeuwendeel voor zijn rekening: meer dan 9,4 miljoen Nederlanders gebruiken de site om op de hoogte te blijven van het reilen en zeilen van familie, vrienden én van bedrijven die ze volgen. Die laatste kunnen er ook adverteren. In 2010 zette Facebook nog geen 1,5 miljard euro om met het verkopen van advertentieruimte; in 2014 was dat meer dan het zesvoudige: bedrijven kochten voor 9,6
©ELSEVIER
BRON: DELOITTE, IAB
miljard euro advertentieruimte in bij het Amerikaanse bedrijf. Facebook domineert daarmee een niche van de online-advertentiemarkt die het zelf heeft gecreëerd, en die nu een van de stuwkrachten is achter de online-advertentiemarkt. Onderzoeksbureau eMarketer schat dat advertenties op sociale media dit jaar al bijna 14 procent uitmaken van de pakweg 130 miljard euro die bedrijven wereldwijd uitgeven op internet.
Hoogopgeleid De belangrijkste troef die Facebook heeft, is de hoeveelheid data die gebruikers het Amerikaanse bedrijf toevertrouwen. Leeftijd, opleiding, in welke sector iemand werkt, hobby’s, interesses, bezochte landen, noem maar op. Voor bedrijven betekent dit dat ze met hun reclames zeer gericht potentiële klanten kunnen bereiken. Zo
13-10-15 11:11
64
ECONOMIE
17 OKTOBER 2015 ELSEVIER
2010
2015
2010
983 miljoen euro
975 miljoen euro
2015
168 155 miljoen miljoen euro 8% euro
BUSHOKJES EN BILLBOARDS
1%
noma heeft Facebook al achter zich gelaten. ZenithOptimedia verwacht dat de wereldwijde markt voor kranten en tijdschriften tot 2017 met nog eens 9 miljard euro afneemt, terwijl televisie nog maar een paar procent groeit. Dat uitgevers online breder moeten opereren, is al langer bekend, maar de snelle groei van Facebook zet daar extra druk op. Facebook heeft ook de reclamewereld zelf opgeschud. Terwijl die markt tot een paar jaar geleden nog werd gedomineerd door traditionele bedrijven als TBWA en Ogilvy & Mather, zijn er tal van bureaus bijgekomen die zijn gespecialiseerd in Facebook, Instagram (inmiddels eigendom van Facebook) en in mindere mate Twitter. Het zijn bedrijven met toepasselijke namen als Social Inc en Social Embassy.
TV
Pepers
2015
2010
1,5 miljard euro
954 miljoen euro
Per Nederlander wordt elk jaar ongeveer 200 euro uitgegeven aan reclame
58%
INTERNET
kunnen marketeers van luchtvaartmaatschappij KLM instellen dat een advertentie voor tickets naar New York alleen wordt getoond aan hoogopgeleide mannen en vrouwen van dertig jaar die graag verre bestemmingen aandoen. Minnaar: ‘Door zijn grote impact heeft televisie nog altijd een enorme aantrekkingskracht op reclamemakers. Met een budget van een paar ton kun je in één klap 80 procent van je doelgroep bereiken. Maar je betaalt ook om veel mensen te bereiken die niet geïnteresseerd zijn in je boodschap.’ Een ander voordeel van Facebook is de mogelijkheid voor kleinere bedrijven om er te adverteren. Ferry Zonder (32), oprichter van designfietsenmaker Veloretti: ‘Een miljoenenbudget voor tv-spotjes hebben we niet, dus zetten we heel bewust in op Facebook.’ De Facebookpagina van zijn fietsenmerk heeft inmiddels ruim 15.000 ‘fans’.
15els042z064 64
‘Een groot deel van onze klanten die we nabellen om te vragen hoe ze van ons hebben gehoord, bereikt onze website via Facebook.’ Hoeveel Veloretti uitgeeft aan advertenties verschilt per week, zegt hij. ‘Soms 800 euro in een week als we een nieuwe fiets lanceren, maar vaak ook niet meer dan 50 euro.’ Dankzij die laagdrempelige manier voor bedrijven om aan klantenbinding te doen, is Facebook in een paar jaar uitgegroeid tot een van belangrijkste mediabedrijven ter wereld. Op een lijst van ZenithOptimedia van de dertig bedrijven die het meeste geld verdienen aan advertenties staat Facebook op de tiende plaats. Dat is maar net achter bedrijven als Time Warner en News Corp, enorme concerns met filmstudio’s, tv-zenders en kranten. Traditionele ‘papieren’ uitgeverijen als Hearst Corporation, Axel Springer en Sa-
Online reclamemaken vergt namelijk een heel andere aanpak dan offline. Ten eerste gaat het veel sneller: televisiespotjes worden vaak maanden van te voren bedacht en geproduceerd, berichten op Facebook en Twitter in een tijd van, soms, niet meer dan een uur. Ferry Zonder zegt succes te boeken met berichten die mensen aanspreken. Want niet aan elk bericht geeft hij geld uit. ‘Een foto van onze werkplaats wordt al gauw door tientallen mensen gedeeld met vrienden en familie, waardoor ook mensen die je bedrijf nog niet kennen je leren kennen.’ Gratis reclame dus. In plaats van zogeheten zendboodschappen – waarin bedrijven vooral aankondigen wat ze verkopen of hoe goed hun producten zijn – proberen onlinereclamemakers zich daarom te richten op berichten die interactie opleveren met het publiek. Een populaire manier is inhaken op de actualiteit. Zo plaatste HEMA op Twitter, voorafgaand aan de voetbalwedstrijd tussen Nederland en Chili tijdens het wereldkampioenschap, het bericht: ‘Chili heeft pepers, maar wij hebben molens’. Dat bericht werd vervolgens meer dan tweeduizend keer geretweet. Maar door de haast die met het medium gepaard gaat, worden soms ook fouten gemaakt die door de doelgroep via hetzelfde medium genadeloos breed worden uitgemeten. Zo haalde elektronicagigant LG via Twitter op een gevatte manier uit naar de iPhone van concurrent Apple. Minder gevat was dat onder het bericht te zien was dat het E werd verstuurd vanaf een iPhone.
13-10-15 11:11
78
17 OKTOBER 2015 ELSEVIER
Daniel Irungu/EPA/ANP
KENNIS
Tim Brakemeier/DPA/ANP
Patiënten in Kenia met multidrug-resistente tbc wachten op behandeling
La Miseria van Cristóbal Rojas toont tbc-ellende eind negentiende eeuw
Koen Andries: ‘Het werken aan ziektes als deze draait op erkenning’
Strijd tegen de resistentie
TBC / Wereldwijd sterven dagelijks nog steeds 4.000 mensen aan tuberculose. Een middel tegen de ziekte wint dit jaar de Galenus Geneesmiddelenprijs. Hidde Boersma
T
e midden van het geweld van de Nobelprijzen werd afgelopen week ook de Galenus Geneesmiddelenprijs uitreikt, een prijs voor het meest betekenisvolle en innovatieve medicijn dat dit jaar op de markt is gebracht. En net als de Nobelprijs voor de Geneeskunde, voor de ontdekking van een malariamedicijn, is ook deze prijs toegekend aan onderzoek naar een ziekte die nog steeds vooral in ontwikkelingslanden huishoudt: tuberculose.
15els042z078 78
Voor het eerst in veertig jaar komt er een nieuw antibioticum tegen de ziekte op de markt. ‘Tuberculose is de dodelijkste bacteriële infectie aller tijden,’ zegt Koen Andries (64), emeritus hoogleraar aan de Universiteit Antwerpen en winnaar van de prijs. ‘Lange tijd was de ziekte op haar retour, maar door de hiv-epidemie kreeg tuberculose eind jaren negentig weer kans om terug te keren. Bij veel gezonde mensen is de bacterie aanwezig, maar houdt het immuunsysteem haar in toom. Mensen met hiv hebben
een veel minder goed functionerend immuunsysteem, waardoor de tuberculosebacterie wel schadelijk wordt.’ In 2013 waren er wereldwijd 9 miljoen patiënten met actieve tuberculose. Er overlijden jaarlijks 1,5 miljoen mensen aan. Eenderde van hen had ook hiv. Vooral de landen ten zuiden van de Sahara, India en China worden hard getroffen. Maar ook Nederland kent jaarlijks 800 gevallen. En er is een extra probleem. ‘Er zijn vier antibiotica op de markt tegen de ziekte, waarvan er twee
heel goed werken,’ zegt Andries. ‘Maar de afgelopen decennia doken bacteriestammen op die resistent zijn voor twee of meer middelen, de zogenoemde multidrugresistente tuberculosebacteriën (MDR-TB).’ Het afgelopen jaar waren er 300.000 patiënten die deze moeilijk te behandelen variant onder de leden hadden. ‘De resistentie wordt bij tuberculose vooral veroorzaakt doordat kuren niet worden afgemaakt,’ zegt Andries. ‘En dat is niet verwonderlijk: zelfs een behandeling met de beste middelen duurt een
12-10-15 10:50
79
ELSEVIER 17 OKTOBER 2015
Het einde van Napoleon II, die in 1832 stierf aan tbc
Toen de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) eind vorige eeuw de noodklok luidde over de terugkeer van tuberculose, was er eindelijk weer wat ruimte en kon Andries een molecuul doorontwikkelen waarvan in zijn lab antibacteriële eigenschappen waren aangetoond.
Nationaal Archief/Collectie Spaarnestad
Tbc-bacterie onder de microscoop
Tbc-patiënten in de jaren dertig
half jaar.’ Omdat patiënten zich na een week of zes al een stuk beter voelen, is het heel verleidelijk om dan al te stoppen met de antibiotica. ‘Zeker als je bedenkt dat de medicijnen heftige bijwerkingen hebben. Een van de minder goed werkende medicijnen, dat zelfs twee jaar moet worden gebruikt, heeft bij 30 procent van de gebruikers doofheid tot gevolg.’ De afgelopen halve eeuw lag de zoektocht naar nieuwe antibiotica grotendeels stil. Dat kwam onder meer doordat het laaghangende fruit al is geoogst, maar het heeft ook te maken met het feit dat er weinig geld mee te verdienen valt. Infectieziektes komen vooral in de armere landen voor, en een behandeling duurt vaak te kort om echt winst te maken. Bovendien worden antibiotica geproduceerd om slechts in uiterste nood te gebruiken: een lastig zakelijk model.
15els042z079 79
Nu, zo’n vijftien jaar later, leidt dat bijna zeker tot een nieuw medicijn en tot een prijs. ‘We zitten in de laatste ontwikkelingsfase. Zoals het nu lijkt, levert het nieuwe medicijn, bedaquiline, een 20 procent hogere kans op genezing op bij patiënten die resistente tuberculose onder de leden hebben.’ De hoop is bovendien dat het de behandeling kan terugbrengen van twee jaar naar een half jaar, precies dezelfde lengte als de beste behandeling van nietresistente tuberculose. ‘Het idee is dat het middel samen met bestaande middelen wordt voorgeschreven om verdere resistentie te voorkomen.’ Het bijzondere aan bedaquiline (merknaam Sirturo) is dat het een volledig nieuw werkingsmechanisme heeft. Als de afgelopen jaren al een nieuw antibioticum werd ontdekt, dan was dat doorgaans een variatie op een bestaand middel. Het was daardoor voor bacteriën makkelijker om resistentie te ontwikkelen. Dit nieuwe antibioticum is het eerste dat de energievoorziening van bacteriën verstoort. Het pakt een enzym aan dat energie vrijmaakt, waardoor de bacterie niet meer kan groeien en komt te overlijden. ‘We hadden geluk dat de tuberculosebacterie slechts één moleculaire weg heeft om energie te produceren; de meeste bacteriën hebben er meerdere.’ Nu heeft de tbc-bacterie ook nog een neefje dat lepra veroorzaakt. Recent ondervond Andries met zijn team dat bedaquiline ook daartegen werkt, zelfs beter dan tegen tuberculose. Melaatsheid verminkt jaarlijks duizenden mensen wereldwijd. ‘Bij lepra zijn
UniversalImagesGroup/Getty Images
iStock
Genezing
STOKOUDE TURBOKILLER TUBERCULOSE TEISTERT DE MENS AL SINDS DE OUDHEID Tuberculose is al onder ons sinds de Oudheid. Egyptenaren, oude Grieken – allemaal schreven ze over de verschrikkelijke ziekte, die gepaard gaat met bloed hoesten en hoge koorts. De ziekte begon in Europa echt om zich heen te slaan vanaf 1600, vooral in de dichtbevolkte en vieze steden. In 1800 was de ziekte verantwoordelijk voor een kwart van alle doden. Betere hygiëne vanaf het eind van de negentiende eeuw zorgde
voor de eerste echte verbetering, en in 1950 was het aantal gevallen met 90 procent gedaald. De ontdekking van het antibioticum streptomycine in 1943 deed de ziekte op veel plaatsen bijna verdwijnen. Het ontstaan van antibiotica-resistente varianten van tuberculose lijkt die trend nu voor het eerst weer te keren. Oude methoden om de ziekte te bestrijden, zoals het opzettelijk laten inklappen van de long, doen hier en daar weer hun intrede.
er nog geen resistentieproblemen,’ zegt Andries, ‘maar het huidige medicijn veroorzaakt wel huidverkleuring en dat heeft nare sociale gevolgen. Als buurtgenoten zien dat iemand wordt behandeld voor lepra, dan wordt diegene verstoten uit de gemeenschap. Vaak kiezen mensen ervoor dan maar niet te worden behandeld. We hopen dat dit medicijn het oude kan vervangen.’ Andries is blij met de erkenning die de prijs geeft, net als hij content is met de winnaar van de Nobelprijs voor de Geneeskunde
voor onderzoek naar een malariamedicijn. ‘Het werken aan ziektes die vooral in ontwikkelingslanden voorkomen, draait op erkenning.’ Bedaquiline zal zoals dat heet ‘gedifferentieerd geprijsd’ worden: in ontwikkelingslanden zal de prijs laag zijn, wat moet worden gecompenseerd door een hogere prijs in rijkere landen. Toch kan het medicijn waarschijnlijk niet uit, stelt Andries. Prijzen en andere erkenningen zijn daarom een belangrijke stimulans om zulke aandoeningen E te blijven onderzoeken.
12-10-15 10:50