oktober 2015 – jaargang 3 – nummer 22 –
5,95
MEER WERELD, MEER WETEN
MEER WERELD, MEER WETEN Historicus
JAMES KENNEDY
over Nederland van toen en nu
Ze bestaan al:
SLIMME COMPUTERS die zelf actie ondernemen
AFSHIN ELLIAN
over Avicenna islamitisch filosoof en geneesheer
AFRIKAANSE VINEXWIJK In de rivier de Congo
WETRANSFER: Listig jong bedrijf met 30 miljoen gebruikers
zijn juist goed voor de economie
DUTCH DESIGN 4 DUO’S DIE ERTOE DOEN
Waarom Nederlandse vrouwen uitblinken in hun studie en hun baan
AP
oktober 2015 – jaargang 3 – nummer 22
MILJARDAIRS
DE VROUW WINT OP ALLE FRONTEN
15emb022z001_coverMetRug_22_tomdef.indd 2-3
11-09-2015 12:36
JUIST
INHOUD
1- 65 ‘ We noemden ons een “gidsland”. Die tijden zijn voorbij’
006 Van de redactie 007 Colofon, medewerkers, reacties
Check in 010 Het seizoen Luchtballonnen in New Mexico
012 In de gaten houden... Ionica Smeets
013 Div./infographic James Kennedy is per 1 oktober decaan aan University College in Utrecht. Liesbeth Wytzes sprak met de beroemde Amerikaanse hoogleraar geschiedenis over het Nederland van toen en het Nederland van nu.
16
Buitenlandse Zaken
014 Div./kort Sporten, bier en onderwater-eden
016 Wereldtoppers
Liesbeth Wytzes in gesprek met historicus James Kennedy
Leef 022 Binnenkijken in... Luxemburg De familie Kass/Laborier in Esch-sur-Alzette
026 Multiculti met Vuijsje Slavernij vergelijken met de Holocaust. Is dat normaal?
028 Vrouw van de wereld Wat Wytzes niet meer wil horen
030 Wereldburger Jolanda Smit werkt in Berlijn voor onlinegigant Zalando
Binnenkijken bij de familie Kass/Laborier in Luxemburg
Wonen op een kunstmatig eiland in de Congorivier
Van twee huizen maakten ze er één. Ontmoet een gelukkig stel dat weinig te klagen heeft in het land met het hoogste gemiddelde jaarinkomen van Europa.
Afrika verstedelijkt snel. In Kinshasa groeien de sloppenwijken. De middenklasse kan terecht in een fleurige vinexwijk op een eiland in de brede rivier.
22
032 Uit het leven gegrepen
34
Journalisten onder vuur
034
Wonen in Congo
In de Congorivier bij Kinshasa verrijst een wijk van allure
Weet 044 De wereld van morgen Kunstmatige intelligentie staat ons straks bij in ons privéleven
050 Alledaagse wijsheid & Taalsignaal 052 Toen de islam nog van kennis hield
Binnenkort hebben we allemaal een hightech personal assistant
Precisiewerk op 27.000 voet boven Polen
Het is al lang geen sciencefiction meer. De context aware computer denkt straks met ons mee en helpt ons om producten te vinden en kinderen te leren praten.
Eric Vrijsen vloog mee in een oude DC-10 en een F-16, en zag van heel dichtbij hoe de straaljagers hoog in de lucht worden bijgetankt.
44
6
60
Afshin Ellian over medicus/filosoof Avicenna
058 Moderne tijden Leren programmeren op school
060
F-16’s
Straaljagers bijtanken in de lucht
ELSEVIER
15emb022z006_inhoud_defb.indd 6
11-09-2015 11:50
INHOUD
66 -122 Verdien 066 Bedrijf belicht WeTransfer uit Amsterdam
070 Miljardairs Waarom extreem rijken goed zijn voor de economie
072 Vrouwen galore
De eeuw van de vrouw breekt in Nederland nu echt aan
080 Eindelijk thuis
De digitale koerier die ook door de sterren wordt gebruikt
De rockster-econoom van Israël
WeTransfer is een bijzonder succesvolle e-mailservice die per maand (tot 2 gigabyte gratis) 70 miljoen digitale pakketten verstuurt. De adverteerder betaalt.
Guy Rolnik vecht tegen de economische macht van oligarchen en het defensieapparaat. Wat drijft de voorman van Israëls protestgeneratie?
66
Verbouwde school in Amsterdam
082 Profiel De Israëlische econoom Guy Rolnik
086 Door vreemde ogen
82
Dit wordt de eeuw van de vrouw
Hoe het is om als buitenlander in Nederland te werken
088 DJ’s
Neerlands succesvolste exportproducten voor Anthony Donner op de foto
Beleef 096 Leesvoer Hoe infrastructuur ontstond voor massacommunicatie en -mobiliteit
100 Klassiekers van nu De Opel Karl
102 Leven in beeld De echte emancipatie is in Nederland net begonnen, betoogt Syp Wynia. Nu pas komen vrouwen op de arbeidsmarkt die een werkende moeder als rolmodel hadden.
Acteur Matt Damon
104 Literatuur Jessica Durlacher over Gelukkig de Gelukkigen
72
105 Startpagina
Irene Start selecteert boeken op komst
106 Wereldkeuken Wat is goede olijfolie?
108
Dutch Design
Vier ontwerpduo’s over design
Check out 114 Cultuuragenda Tips uit het wereldwijde aanbod
116 Stijl Winterse wol
Thuis bij beroemde Nederlandse dj’s
Dutch Design in de gloria
Fotograaf Anthony Donner slaagde erin om voor zijn boek Dutch DJ’s zo’n beetje alle dj’s in hun thuisomgeving voor zijn lens te krijgen. Juist geeft een voorproefje.
In oktober is de veertiende editie van de Dutch Design Week. Vier design duo’s vertellen over het belang van de week én hun best gelukte stukken tot nu toe.
88
118 Wijn
108
Nicolaas Klei over ingenieuze assemblages
120 Hidden secret Granada
121 Reis om de wereld Inspirerende tips
ELSEVIER
15emb022z006_inhoud_defb.indd 7
7
11-09-2015 11:51
wereldtoppers
Tekst: Liesbeth Wytzes Foto’s: Olivier Middendorp
James Kennedy
‘We noemden ons pretentieus “gidsland”. Die tijden zijn voorbij’ Vanaf 1 oktober is hij dean aan het University College in Utrecht. Historicus James Kennedy over het Nederland van toen én het Nederland van nu. ‘Een grote massa arme mensen om je heen is gevaarlijk, dat moet worden geordend’
I
n zijn vak mag hij het eigenlijk niet zeggen. Maar hoe denkt historicus James Kennedy (52), jongensachtig, donker haar, dat er over vijftig jaar naar de huidige tijd wordt gekeken? Lange stilte. Nadenkende blik. Ten slotte: ‘Onzeker. Ik denk dat we dit later zullen zien als een onzekere tijd van heruitvinding.’ Nu is het leven continu in beweging. Er zijn meer onzekere tijden geweest. Veel erger nog. Maar er zijn ook periodes geweest van grote stabiliteit. Dit is er niet één van, dat zal iedereen beamen. En de grote kwesties van nu zullen nog wel even duren: de mondialisering, de dreiging van terrorisme. ‘We don’t know how rough a ride it’s going to be.’ Jammer genoeg ziet Kennedy geen politici van formaat op dit moment: mensen als Domela Nieuwenhuis, Troelstra, Drees. ‘Dat waren reuzen in het land. Er is nu een onvermogen bij Nederlandse politici om veel aandacht en tijd te besteden aan andere zaken dan de eigen kring en het eigen netwerk. Het blijft een opvallend insulaire politiek. Dat wordt niet overstegen.’ James Kennedy, Amerikaanse vader, Nederlandse moeder, groeide op in Orange City, Iowa. Hij woont inmiddels al jaren in Nederland en heeft de samenstelling van zijn ouderlijk huis nagevolgd:
16
hij trouwde met een Nederlandse vrouw, en ze hebben ook twee zoons en een dochter. Op 1 oktober is hij begonnen met een nieuwe baan: na een hoogleraarschap aan de Vrije Universiteit en aan de Universiteit van Amsterdam wordt hij dean van het Engelstalige Utrechtse University College. Maar eerst nog even aan een boek werken – niet zijn eerste, wel een omvangrijke klus: de Cambridge Concise History of the Netherlands. Een deel in een prestigieuze reeks. Zodoende is Kennedy de voor de hand liggende autoriteit om eens mee te praten over Nederland. Wat is Nederland nu voor land? Dat begrijp je misschien het beste door de hele geschiedenis in ogenschouw te nemen. Kennedy, die boeken schreef over Nederland in de jaren zestig, over euthanasie, over religie, politiek en maatschappij, over de rol van de protestante kerk, kiest zijn woorden met zorg. Hij is niet bang om lange stiltes te laten vallen en dan zie je hem nadenken, naar de juiste woorden zoeken. Voor het boek moest Kennedy zich verdiepen in grote delen van de Nederlandse geschiedenis die hem, met zijn specialisme moderne tijd – negentiende en twintigste eeuw – niet heel erg bekend waren. Hoe is hij te werk gegaan? ‘Ik ben begonnen
DE HISTORICUS 1963 Geboren in Orange City, Iowa, Verenigde Staten 1986 BSc buitenlandse betrekkingen, Georgetown University, Washington 1988 MA theologie, Calvin Theological Seminary in Grand Rapids (Michigan) 1997 Docent Europese geschiedenis, Hope College in Holland (Michigan) 2003 Hoogleraar contemporaine geschiedenis, Vrije Universiteit Amsterdam 2007 Hoogleraar Nederlandse geschiedenis sinds de Middeleeuwen, Universiteit van Amsterdam 2015 Dean van het University College in Utrecht
Getrouwd met Simone Doornbos, drie kinderen
ELSEVIER
15emb022z016_Interview_defb.indd 16
10-09-2015 12:18
James Kennedy: ‘Ik denk dat we dit later zullen zien als een onzekere tijd van heruitvinding’
ELSEVIER
15emb022z016_Interview_defb.indd 17
17
10-09-2015 12:18
TEKST: Stephanie Bakker in kinshasa Foto’s: yvonne brandwijk
Cité in de machtige Congo Kinshasa is de snelst groeiende Afrikaanse stad beneden de Sahara. De Congolese hoofdstad explodeert en moet de komende twintig jaar uitbreiden met een gebied zo groot als Rotterdam. Op twee kunstmatige eilanden in de Congorivier wordt een nieuwe stad gebouwd naar westers voorbeeld. Met lantaarnpalen die werken, parkeervakken en boetes voor hardrijders
34
ELSEVIER
15emb022z034_repoKinshasa_defb.indd 34
11-09-2015 11:30
Het ‘IJburg van Kinshasa’ is bestemd voor de snel groeiende Congolese middenklasse
15emb022z034_repoKinshasa_defb.indd 35
11-09-2015 11:30
WEET
TEKST: Syp Wynia
waarom vrouwen winnen De 21ste eeuw wordt de eeuw van de succesvolle vrouw. Wat voor effect heeft dat op de man, op de relatiemarkt, op de economie, op de samenleving? Syp Wynia over de late, maar onweerstaanbare opkomst van de Nederlandse vrouw
S
inds de eeuwwisseling stude ren er in Nederland meer jon ge vrouwen dan jongemannen. Vrouwelijke studenten doen het beter, vallen minder uit en studeren sneller af. Voor het eerst in de geschiedenis verdienen jonge vrou wen in Nederland gemiddeld meer dan jongemannen. Nog maar een halve eeuw geleden hadden vrouwen in Nederland, zeker als ze ge huwd waren – en al helemaal als ze kin deren hadden – geen betaald werk. Meis jes volgden minder lang en bovendien lager gekwalificeerde opleidingen dan jongens. Als ze al studeerden, leidde dat zelden tot een langdurige carrière. Zelfs een studie stond bij meisjes vaak in het teken van een verbetering van de kansen op de huwelijksmarkt. Nog maar enkele decennia geleden was dit de dominante route voor sociale stij ging en welvaart voor de vrouw: een goe
72
de partij aan de haak slaan. Nederland was kostwinnersland en die kostwinner was een man, tevens hoofd van het gezin. Tot 1957 was de gehuwde vrouw in Ne derland van staatswege handelingsonbe kwaam verklaard: vrouwen konden niet zelfstandig overeenkomsten afsluiten. Als een vrouw werk had op het moment van trouwen, diende ze ontslag te nemen. Nederland behoorde, als het om arbeids participatie van vrouwen ging, lang tot de achterlijkste landen van Europa. Er is nooit goed onderzoek gedaan naar een sluitende verklaring voor dat feno meen, dat extra bijzonder is omdat het buitenlandse bezoekers eeuwen geleden juist opviel dat Nederlandse vrouwen zo zelfstandig en zelfbewust waren. De vele ‘vrouwenstudies’ waren lange tijd te gefixeerd op de onderdrukking van de vrouw door de man om tot een deugde lijke verklaring voor de specifiek Neder landse achterstelling te komen.
ELSEVIER
15emb022z072_Weet_Eeuwvdvrouw_defb.indd 72
11-09-2015 12:06
Het aandeel van vrouwen in managementfuncties en wetenschappen is snel aan het stijgen
Maar in het kort komt het erop neer dat toen de industriële revolutie goed en wel tot Nederland was doorgedrongen, het als een teken van vooruitgang werd beschouwd als de man het zich kon permitteren om zijn vrouw niet buitenshuis aan het werk te laten gaan, net zoals dat in de (hogere) middenklasse al eeuwen het geval was. Dat was, zo eind negentiende eeuw, en niet alleen in Nederland, een breed gevoeld vooruitgangsidee.
Eerste Wereldoorlog
De Eerste Wereldoorlog zorgde in de oorlogvoerende landen voor een cesuur in die ontwikkeling. De miljoenen jonge mannen die naar het front werden gestuurd, zorgden aan het thuisfront voor een tekort aan arbeidskrachten. Door de miljoenen gesneuvelden bleef het mannentekort nog lang naijlen. Nederland was neutraal in de Eerste Wereldoorlog en onderging niet de emancipatie-impuls die zich elders wel voordeed. Ook de Tweede Wereldoorlog leidde in Nederland niet tot een tekort aan mannen op de arbeidsmarkt. Daarbij kwam de sterke rol bij van de kerken en confessionele partijen, die – ook in onderlinge concurrentie – hamerden op de rol van de vrouw als moeder. Het was niet toevallig de katholieke minister van Sociale Zaken Carl Romme (18961980), die de crisis van de jaren dertig aangreep om gehuwde ambtenaressen en onderwijzeressen te ontslaan – een fenomeen dat tot eind jaren vijftig wettelijk is blijven bestaan en daarna informeel nog vaak doorging. Verder waren de Nederlandse vakbonden, gedomineerd door mannen, ook gekant tegen vrouwelijke concurrentie op de arbeidsmarkt. Extra arbeidsaanbod zou de lonen van de mannelijke vakbondsleden maar drukken. Zo zorgden conservatieve politici en socialistische vakbondsleiders er samen voor dat de Nederlandse vrouw, al kinderen barend, thuis en achter het fornuis bleef. De kentering begon in de jaren zestig. De anticonceptiepil gaf vrouwen controle over de planning van het nageslacht, en het daarmee samenhangende vrijere seksuele verkeer leidde ertoe dat er later werd getrouwd en er later kinderen kwamen. De invoering van de Bijstandswet (1965) zorgde ervoor dat de afhankelijk-
ELSEVIER
15emb022z072_Weet_Eeuwvdvrouw_defb.indd 73
73
11-09-2015 12:06
Verdien
TEKST: Jan Franke in Tel Aviv Illustratie: kathryn rathke
Stem van de middenklasse
Econoom Guy Rolnik Elke maand portretteert Juist een internationaal kopstuk
De rockstereconoom van Israël Guy Rolnik vecht tegen de economische macht van oligarchen en het defensieapparaat. Wat drijft de voorman van Israëls protestgeneratie?
‘Tel Aviv zal nooit echt goedkoop worden’
NR: 04 Eerdere afleveringen van deze serie onbekende internationale kopstukken zijn te vinden op www.elsevierjuist.nl
82
Z
omer 2011. Op de Rothschild Boulevard in het centrum van Tel Aviv staat al wekenlang een groot tentenkamp waar honderden demonstranten kamperen. Over deze statige boulevard in het centrum van de stad paraderen normaal gesproken Israëls rich and famous. Bijna wekelijks openen hier nachtclubs en cafés, die steevast hits worden in het extravagante uitgaansleven van Tel Aviv. De ouderwetse gevels met grijs en bruin uitgeslagen beton aan weerszijden van de boulevard maken plaats voor glazen kantoorgebouwen. Daar werkt de nieuwe economische elite: jonge softwareprogrammeurs die hun start-ups voor miljoenen hebben verkocht aan Google of Facebook, en de bankiers en advocaten die de lucratieve overnames begeleiden. Deze openlijke rijkdom is tegen het zere been van de demonstranten op het gras, die elke sjekel moeten omdraaien. Ze protesteren tegen de hoge prijzen van boodschappen en huizen, de lage salarissen en de concentratie van economische macht in de handen van elf prominente Israëlische families, ‘de tycoons’. De tentbewoners zijn een doorsnee van de Israëlische middenklasse in de grote steden. Jonge ge-
zinnen waarin beide ouders fulltime werken en de kinderen naar het kinderdagverblijf gaan. Het zijn leraren op middelbare scholen, dokters in ziekenfondsklinieken, onderbetaalde kantoorklerken. Een gemiddeld brutosalaris ligt in Tel Aviv voor deze groep op zo’n 8.000 sjekel per maand, omgerekend zo’n 1.600 euro. De kosten van het levensonderhoud zijn in Israëls grote steden zo hoog dat jonge gezinnen het hoofd nauwelijks boven water kunnen houden. Iedereen staat rood. Het is doodnormaal om ’s avonds in de taxi een chauffeur te treffen die vertelt over zijn andere fulltimebaan, als advocaat bij de gemeente. De wekenlange demonstraties brachten uiteindelijk honderdduizenden Israëliërs op de been. Het waren de grootste sociaal-economische protesten in de geschiedenis van het land. Eén man zwengelde het economische debat, en uiteindelijk de demonstraties, aan: Guy Rolnik (45), oprichter van het zakelijke dagblad The Marker. Rolnik was al jong een grote belofte. Hij vervulde zijn militaire dienstplicht bij de populaire radiozender van het leger, waar hij de eerste redacteur zonder academische graad werd. Op zijn 24ste werd hij hoofdredacteur van het zakelijke katern van de prominente krant Ha’aretz. Vijf jaar
ELSEVIER
15emb022z082_Verdien_profielGuyRolnik_defb.indd 82
11-09-2015 12:03
later begon hij The Marker. Met deze zakelijke krant vergaarde hij voor zijn dertigste grote faam. Het lukte de nieuwe krant om ingewikkelde economische dossiers onder de aandacht te brengen van een jong publiek. Economie werd sexy. Bestaande financiële media waren ouderwets gericht op papier en in handen van de tycoons die grote zakelijke belangen hadden in de bedrijven en vakbonden waarover de journalisten schreven. Rolnik ging juist achter deze tycoons aan, en schreef tientallen onthullende verhalen over de manier waarop zij de Israëlische economie controleren: van bankwezen tot supermarkten en de vastgoedmarkt. Rolniks agressieve campagne viel uiteindelijk samen met de plotselinge prijsstijging van hoogst populaire bakjes Hüttenkäse. De Hüttenkäse-protesten waren geboren. De prijzen zijn in Israël nog steeds erg hoog. Wat hebt u echt bereikt? ‘De protesten en onze campagnes met The Marker hebben geleid tot de complete hervorming in de telecommarkt. Dat is een grote stap. De jaarlijkse bestedingen aan bellen daalden van 20 miljard naar 14 miljard sjekel (van 4,5 miljard naar 3,1 miljard euro), en de prijzen dalen nog steeds. Er was jarenlang een kartel dat de prijzen bepaalde. Mensen werden compleet uitgekleed. Er is nu vrije concurrentie, een groter aanbod en lagere prijzen. Maar belangrijker is dat gewone Israëliërs hebben gezien dat het wel degelijk uitmaakt wat zij van deze zaken vinden. Sinds de protesten gaan de verkiezingen elke keer weer over de economie.’ Jonge gezinnen met een modaal inkomen kunnen nog altijd geen huis kopen in het centrum van het land, waar de meeste banen zijn. En de prijzen in de supermarkten zijn hoger dan in Amsterdam, waar de lonen hoger liggen. ‘De veranderingen zijn onderweg. Onze ideeën over hervormingen krijgen navolging in de politiek, en niet alleen van linkse bolwerken zoals de Arbeidspartij. Zelfs Naftali Bennett van de rechtsnationalistische partij Het Joodse Huis strijdt tegen de monopolies van de tycoons en het machtsmisbruik van de vakbonden, waardoor de prijzen hier zo hoog zijn. De huizenmarkt is een ander verhaal. De vastgoedmarkt werkt traag. Het duurt een tijd voor de hervormingen resulteren in een groter aanbod en hopelijk lagere prijzen. Al zal Tel Aviv waarschijnlijk nooit goedkoop worden. Maar geldt dat niet voor alle populaire grote steden?’
Blauwe inkt
Rolnik haalt een manuscript uit zijn tas. De pagina’s – het zijn er meer dan 150 – staan vol aantekeningen in blauwe inkt. ‘Hier,’ zegt hij. ‘Mijn nieuwe boek over de resultaten en gevolgen van
ELSEVIER
15emb022z082_Verdien_profielGuyRolnik_defb.indd 83
83
11-09-2015 12:04
Lampshade-lamp van Piet Hein Eek
Ongelakte schommelstoel van Piet Hein Eek
Floating Frame Mantel Clock van Kiki van Eijk
De Dutch Design Week (17-25 oktober) is met 350 evenementen op bijna 90 locaties Nederlands belangrijkste designevenement. Vanwege de aanwezigheid van talent weten verzamelaars, curatoren, museumdirecteuren en de internationale pers Eindhoven steeds beter te vinden. Vier designduo’s in aanloop naar de veertiende editie over het belang van de week als podium én hun best gelukte stukken tot nu toe
Piet Hein Eek studeerde in 1990 af met een kast van sloophout. Inmiddels is die collectie uitgebreid met onder meer deze sloophouten bank
108
ELSEVIER
15emb022z108_repoDesigners_defb.indd 108
11-09-2015 11:59
TEKST: irene start
dutch design
Het belang van ... Piet Hein Eek: ‘De Dutch Design Week is een superbelangrijk podium voor ons, er komen ook steeds meer verzamelaars en journalisten van over de hele wereld hiernaartoe.’ Meestal wordt wat tijdens DDW ‘in première’ gaat, geheim gehouden, maar Piet Hein Eek wil wel een tipje van de sluier oplichten: hij heeft een soort wandkast ontworpen. ‘Jeanine is een echte verzamelaar; eierdopjes, camembertdeksels, beertjes. Ik heb er plastic dozen voor gemaakt. Bij elkaar is het een soort schilderij dat je tegen de muur kunt zetten.’
PIET HEIN EEK (48) EN JEANINE EEK-KEIZER (48)
D
e kast van sloophout uit 1990 waarmee Piet Hein Eek als industrieel ontwerper afstudeerde aan de Design Academy in Eindhoven, is alom bekend. In een tijd dat design glamourvol en luxueus moest zijn, was zijn kast een statement, want heel sober. Inmiddels is de collectie van sloophout uitgebreid (en veelvuldig gekopieerd). Maar Eek maakt meer, en hij werkt daarvoor af en toe ook samen met zijn vrouw, keramist Jeanine Eek-Keizer. ‘Ik ben een meubelmaker gericht op de meest efficiënte oplossing, mijn werk is altijd doordacht wat de constructie betreft. Jeanine is esthetisch, intuïtiever, een keramist werkt heel lang aan een perfecte vorm om er later meerdere producten van te gieten.’ Thuisbasis is het pand aan de Halvemaanstraat in Eindhoven, waarin ook een winkel en een restaurant zitten. ‘Dat gebouw is mijn beste werk tot nu toe, hier kan ik mooie dingen maken.’ Daar zal ook de presentatie zijn van de nieuwe collectie.
Gelukkige combinatie: de Tegelkast uit 1992 laat zien dat keramiek en het vak van meubelmaken prima samen gaan
Buizenfauteuil Jeanine EekKeizer ontwierp opvallend zwart servies
Balkenfauteuil
Kruk met opdruk
ELSEVIER
15emb022z108_repoDesigners_defb.indd 109
109
11-09-2015 11:59