RDMagazine - thema Goede doelen - 5 nov 2022

Kostbaar graan

In Jemen is de oogst te klein

De wereld wacht op tarwe uit Oekraïne

VOORDENAASTE

Queeny vult tassen met voedsel voor mensen die niet kunnen rondkomen

ZWARTEAARDE

Vruchtbare chernozem uit Rusland speelt een sleutelrol in de voedselvoorziening

BROODNODIG

Marjon is zuinig, let scherp op prijzen, maar heeft soms geen geld voor de lunch

VOORWOORD

56

Hetwasdankdagdezeweek,enopdevoorpaginavanhetRDstond woensdageenfotovanhandenengraankorrels Opdevolgende paginainditmagazinestaatookeenfotovanhandenmetgraan, meteenbijschriftoverdeoogstinJemen,eneengedichtvanArie Maaslanderbij.Overelkelementdachtenwediepnametelkaar Ik dacht:wordtzo’nfotosomseencliché?Dedichtervroeg:„Ismijn tekstnietteveeleenverwijtofaanklacht?Zoishetnietbedoeld, maarwelalseenaansporingtotdankbaarheidgeletophoeveelminderanderenhetnogweerhebben,zonderteontkennendatook menseninNederlandhetmoeilijkerkunnenhebbendanvoorheen.”

Welietenallesstaan:hethandjevoltarwe,hetnieuwsoverJemen, deaanklachtdievooraleenaansporingis.Nadezefotovolgenverhalenoverschaarste,voedselgebrek,eendreigendehongersnood. Deverhaleninditmagazinezijngroot,ensomskleinendichtbij. ZostaatereentipinmeteenlinknaareentestvanhetVoedingscentrum(pagina45).Hettestjeistrouwensmakkelijkzotemaken datjeeenpluimkrijgtvoorjevoedselafdruk.Enalleenjijzelfweet ofdatterechtis,ofdatersomstochietsbeterkan:vooreenander, voordewereld,voorjeeigengeweten.

Clasina van den Heuvel clasina@rd.nl

3 5 NOVEMBER 2022

Boeren in Sanaa verzamelden de afgelopen week tarwe; hun dorsmachine scheidt graan van stro, koren van kaf. Het is het oogstseizoen in Jemen. De totale tarweproductie in het land –sinds 2015 verscheurd door een burgeroorlog– bedraagt minder dan 10 procent van wat er nodig is voor de bevolking. Jemen importeert meer dan 3,8 miljoen ton graan per jaar, en zo’n 45 procent daarvan moet uit Oekraïne en Rusland komen. beeld

EPA, Yahya Arhab

Watbenjerijk

Wat ben je rijk. Je hebt echt geen idee hoe onnavolgbaar veel je hebt gekregen. Besef je hoeveel gaven, hoeveel zegen je ook dit jaar ontvangen hebt? Ach nee.

Wat honger is kun jij maar half vermoeden En machteloze angst... je bent verwend. –Ons akkerland gaf nog geen 10 procent van wat er nodig is om ons te voeden

ArieMaasland

Omzien naar daklozen en verslaafden

“Het is mooi om straatbewoners de liefde van Christus te laten zien, al maakt de verslavingsproblematiek dat weerbarstig. Echter, van de Heere mogen we verwachting hebben!” (zendingswerker ds Peter Kleinbloesem)

Help ds. Kleinbloesem en de kerk in Colombia bij het delen van Gods liefde, juist ook aan mensen die alle hoop zijn kwijtgeraakt.

Word Zendingmaatje of maak een gift over via Tikkie.

Gods Woord wereldwijd verspreid

Samen met verschillende kerken en hulporganisaties verspreiden wij gratis Bijbels in vele landen van de wereld.

In Nederland schenkt de GBS Bijbels aan particulieren, maar ook aan ziekenhuizen, gevangenissen en evangelisatieposten.

Ook steunen wij diverse vertaal- en revisieprojecten: vertaling van de Bijbel in het Chinees, de revisie van de Spaanse Bijbel (Reina-Valeravertaling) en het Hebreeuwse Nieuwe Testament (Delitzschvertaling).

Uw gift is van harte welkom! Hartelijk dank!

Bid,

Handenuitde mouwenvoor denaasten

Naomideelteenkoptheeeneen broodjeuitaanhendiedestraat tothunthuishebben.Reinelieke biedtpraktischehulpaandak-en thuislozen.EnQueenyvulttassenmet voedselvoormensendienietkunnen rondkomen.Drieportrettenvan jongerendiezichmeteenwarmhart inzettenvoordeander.

Voordatechtpaar metschulden

Marjolein Snoeij-de

Pee

Eenrelatieopbouwenmet mensendiezenormaalniet zouontmoeten.Naastenliefde indepraktijkbrengenvanuit eenBijbelseopdracht.Enmetregelmaatnietbegrijpenwaaromeencliënt bepaaldekeuzesmaakt.VoorReineliekeDonkelaar(25),ambulantwoonbegeleidsterbijstichtingOntmoeting inRotterdam,isdatderealiteitvan alledag.

InhetvoorbijgaanpiktReinelieke hetstapeltjepapierenopdatophaar bureauligt.Deformulierendienodig zijnomeenaanvraagvoorbewindvoeringtedoen.IndehalvandethuishaveninRotterdamCharloiszitdeeerste cliëntvandedagalophaartewachten.Hetiseenrobuuste,zwarteman vanmiddelbareleeftijd.Naasthemzit zijnvrouw,diehemvandaagvergezelt

Voorzienvaneenbekerwarme cappuccinowandelthetdrietalnaar degespreksruimte.Meteenhandgebaarnodigtdewoonbegeleidsterhet echtpaaruittegaanzitten

Zorgvuldigroertdemandesuiker doordekoffieenleuntdaarnabelangstellendvoorover.Zijnvrouwlacht eensvriendelijkenkruisthaararmen voorhaarborstinafwachtingtotReineliekehetvoortouwneemt.„Hetdoel vanvandaagisomsamendeaanvraag voorbewindvoeringintevullen”,geeft dewoonbegeleidsteraan

Alsmensenmetschuldentemaken hebben,kanereenaanvraagvoor bewindvoeringgedaanworden.Een aantalcliëntendieReineliekebegeleidt,worstelenomhunfinanciënop ordetekrijgen.Eenbewindvoerder scheptordeindiechaos.Erkunnen betalingsregelingengetroffenworden voordeschulden.Endaarnaastkrijgen

mensendieonderbewindstaan eenweekbedragvoordedagelijkse benodigdhedenuitgekeerd.„Somsis datvijftigeuroperweek”,verteltde woonbegeleidster

„Iedereenmerktdatallesduurderwordt”,merktzeop.„Maarmijn cliëntenmerkendatzeker.Meteen uitkeringvan900europermaand, waarvanzeookdehuurvanhunhuis moetenbetalen,isergeenruimte vooronverwachtseuitgaven.Buffers rakenop.Watwedanbijvoorbeeld kunnendoen,isbellenmeteenenergiemaatschappijomtevragenofeen termijnbedragverlaagdmagworden. Helaasluktditnietaltijd.Verdervraag ikvoormijncliëntenmetregelmaat eenvoedselpakketbijdeVoedselbank aan.Doordatallesduurderwordtener geenbufferszijn,ontstaatervoedselonzekerheid.”

Reineliekewerktinmiddels tweejaarbijstichtingOntmoeting. „OorspronkelijkkomikuitLunteren. NadatikmijnstudieaandeChristelijkeHogeschoolEdeafgerondhad, wildeikvluchtelingengaanhelpen. Iksolliciteerdeeenpaarkeer.Maar

ikwerdhelaasnietaangenomen.Te weinigervaring.Toenikeenvacature vanstichtingOntmoetingonderogen kreeg,beslootikhetteproberen.Zo belanddeikinRotterdamennuwoon ikerzelfs”,lachtze.Deeerstemaandenbijdestichtingwarenintensief voorReinelieke:„ErisveelproblematiekinRotterdam.Enhetkosttijdom dedoelgroeptelerenkennen.Hetzijn ookgewoonmensen.Maarzehebben hulpnodig.Onzecliëntenzijnnietalleendestereotypendieopeenbankje slapen.Sommigenhebbeninmiddels eenhuis,maarwarendak-enthuisloos.Zijmoetenweerlerenfunctionerenindemaatschappij.Andere cliëntenzijnbankslapers.Zeovernachtenaltijdbijanderemensen. ”

VoordeRotterdamsevoelthetwerk bijOntmoetingalseenopdracht.„Voor mijishetvanzelfsprekenddatikeen fijnsociaalnetwerkhebomopterug tekunnenvallen.Maarmijncliënten hebbendatvaakniet.Doorervoor hentezijnvoelthetalsofikietsuitte delenheb.Alsiemandvijfkeerniet komtopdagenbijeenafspraak,ishij nogsteedswelkom.Datisbelangrijk voorhetvertrouwen.

Regelmatigbegrijpikbepaaldekeuzesvanmijncliëntenniet.Datmaakt hetuitdagend.Zehebbenzo’nandere belevingswereld.Somslijkenzevast tezittenineennegatievespiraalof verwachtenzemeervanmijdanik kanbieden.Maaralsikmijndoelom vanuitnaastenliefdetehandelenvoor ogenhoud,kanikweerverder.”

UitReineliekeswoordenblijktliefdevoordedoelgroep.Maarwathaar cliëntenvanhunambulantwoonbegeleidstervinden?Eengrotegrijns glijdtoverhetgezichtvanhaareerste afspraakvandezedag.„Zijisecht geweldig”,mimethijenthousiast.

„Door er voor mijn cliënten te zijn, voelt het alsof ik hun iets uit kan delen”

Reinelieke Donkelaar, ambulant woonbegeleidster stichting Ontmoeting

Voorwieerg krapbijkaszit

Kees-Jan Oskam

Alsnaeenschoolweek opvrijdagmiddaghet weekendaanbreekt,gaat QueenySeinpaal(13) nietietsvoorzichzelfdoen.Nee,ze helptineenpinksterkerkinRotterdam–onderdeelvandedenominatie CrossCenteredMinistries–methet inpakkenvanvoedselpakkettenvoor streekgenotendienietofnauwelijks kunnenrondkomen.

Zo’ntienmensenzijndezederde vrijdaginoktoberindeweermethet sorterenvaneten.Groentenmoeten bijgroenten,vleesbijvleesensnacks bijsnacks.Eenverlorenpaprikarolt overdevloervanhetRotterdamse kerkgebouw.Zachteopwekkingsmuziekvultdekantine.„Hooronsloflied Heer,onzedankweerklinkt./Eng’len buigenneer,Uwgemeentezingt.”Te middenvantassendiezovolzitten datzebijnaomvallen,voortdurend in-enuitlopendemensenenstapels boodschappenkrattenbeweegtQueenySeinpaalzichdoordekantinevan dekerkalsofzedaarkindaanhuisis. Degemeenteorganiseertdewekelijkseuitdeelactiesinds2019.Queeny isdaarsindsdezomervan2021bij betrokken.

Datbegontoenhaarmoeder,die hielpindepinksterkerk,ziekwerd. Queenymelddezichdaaropalshaar vervanger.SindsdienisdeRotterdamseiederevrijdagtevindeninhet kerkgebouw;ijverigsjouwendmet boodschappenterwijlzeluistertnaar instructiesvanAngeliquevander Klein-Statie.„Zijzegthoeveeliedereen nodigheeftenwijvullendandetassen”,zegtQueeny.VanderKlein-Statie enhaarmanMarcovanderKleinzijn devoorgangersvandekleinegemeen-

teinRotterdam-IJsselmonde,metzo’n dertigtotveertigleden. Detallozekroppensla,dehoog opgestapeldespitskolenendekeurig gesorteerdepastasoortenkomenelke weekruimvijftighuishoudensten goedeinRotterdam-Zuid,Capelleaan denIJsselenKrimpenaandenIJssel. „Webedieneneenvastegroep”,vertelt Queeny.Dat‘klantenbestand’groeitin tijdenvanstijgendegas-enenergieprijzen.„Mensenkunnenzichaanmeldenbijeenvanonzevoorgangersals zebehoeftehebbenaaneenpakket”, lichtQueenytoe.Veelruchtbaarheid geeftdekerkelijkegemeentenietaan dewekelijksterugkerendeuitdeelacties:allebegunstigdehuishoudens zijnopdeadressenlijstvandekerkgekomendoormond-tot-mondreclame.

Hetuitgedeeldeetenisbestemd voormensendienietgenoegeten kunnenkopenvanhuninkomsten, maardieteveelverdienenomnaar devoedselbanktegaan.Dekerkelijke gemeentekrijgtboodschappenvan ondermeerdevoedselbankenhet RodeKruisomdieverderteverspreiden.Ookiserindekantinevanhet kerkgebouweeneigenvoorraadaangelegdmetgeldvandekerk.

Nauwkeurigeverdeling

Iederevrijwilligerisverantwoordelijk voorhetvullenvanvijfofzesboodschappentassen.Nauwkeurigheidis daarbijcruciaal.Alleenstaandenhebbenimmersweinigetennodig.Maar erstaatookeengezinvanveertien personenopdeadressenlijst;inhun tweetassenmoetjuistveelvoedsel. Erzijnmoslimsbijdiehalaleten.En iemanddieeenzerearmheeft,krijgt geenspitskoolomdathetsnijden daarvanpijnenmoeiteoplevert.Een vandevrijwilligerskrijgtheterwarm

van.Tussendebedrijvendoordropt zehaastighaarsjaalopeenstoelin deruimte.Queeny:„Doordatwedital eenaantaljaardoen,zijnwealsvrijwilligersgoedopelkaaringespeeld.”

Queenyisondermeerverantwoordelijkvoorhetvullenvandetasvoor hetgezinmetveertienpersonen.Ze helptgraagmee.„Hierdehandenuit demouwenstekenisaltijdgezellig”, vindtze.„Ennatuurlijkishetmooiom mensenopdezemaniertevoorzien vanbrood,vlees,snacksendrinken. Datdoeikmetliefde”

Voorhetwerkdatzedoet,krijgt Queenyveelterug.„Mensenvinden hetleukalsikkom.Omdatzezodankbaarzijn,vermoedikdatzeheteten bestgoedkunnengebruiken.Hetgeeft meeengoedgevoeldatikdaaraankan bijdragen.”

DatQueenyzelfuitervaringweet wathongeris,motiveerthaarommee tewerkenaanhetuitdelenvandepakketten.„Hetisbijmijthuisweleens voorgekomendatwegeeneteninhuis haddenendaterookgeengeldwas omietstekopen.Meerwilikdaarniet overzeggen.Maarhetiswaaromik hetbelangrijkvinddatanderemensen ookkunneneten.”

„Het is bij mij thuis weleens gebeurd dat er geen eten was”

Queeny Seinpaal, vrijwilliger bij Cross Centered Ministries Rotterdam

Voormensen zonderthuis

Robert van der Stelt

Haarvriendinnenmoeten eraltijdeenbeetjeomlachen:alsNaomiVisscher (17)doorApeldoornloopt, zwaaienveeldaklozenenthousiast naarhaar Waardemeestemensenmet eenboogomdevanhuisenhaardverdrevenmedemensheenlopen,knoopt Naomieenpraatjemetzeaan Gewoon omtevragenhoehetmetzegaatof eventeluisterennaarhunverhaal.

Sindsdriejaardoetdetiener vrijwilligerswerkbijstichtingDak-en ThuislozenZorg(DTZ)inApeldoorn. Deorganisatievoorzietindemeest basalebehoeftenvanmensendieop straatlevenmetondermeeretenen kleding.Daarnaasthelptdestichting bijdezoektochtnaareenhuisenmet deaanvraagvanbijvoorbeeldverslavingszorgofschuldhulpverlening.

NaastvrijwilligerisNaomi,diede mbo-opleidingsocialworkvolgt,momenteelookvoortweedagenstagiair bijDTZ.„Doorhetvrijwilligerswerk kwamikerachterdatikwerkenmet dak-enthuislozenergleukvind.Het isnamelijknooitsaai,ergebeurt

altijdwelwat.Daklozenwijkenafvan denormaalenzijneenbeetjegek. Maarhetzijnookgewoonhelelieve mensen.”

Wiedenachtopstraatheeftdoorgebrachtkaniedereochtendopwarmenmeteenkopjetheein”eetkamer 9”.Hetiseenvandegezelligingerichteruimtesinhetkantoorpandvan deEvangelischeZendingsgemeente Menorah,dieDTZfinancieelen praktischsteunt.Deergstehonger kangestildwordenmeteenbroodje. „Meestalmakenertussendetienen twintigdaklozengebruikvanditgratis ontbijt”,verteltNaomi,diezo’ntwee ochtendenperweekbijhetinloopmomentaanwezigis.

Vechtendebezoekers

Opdewoensdag-enzondagavonden deeltdeApeldoornsewarmemaaltijdenuitaanhendiedestraattothun thuishebbengemaakt.„Wekokenmet devrijwilligerspastaofaardappels.We lopenrondenmakenmetiedereen eengezelligpraatje.”

Nietiedereenheeftbehoefteaan eengesprek.Sommigeetersreageren enkelmet„goed”opdevraaghoehet mezegaat.Anderendelenhuncompletelevensverhaalenwillenzolang mogelijkdeaandachtvasthoudenvan derondlopendemedewerkers.

Dejongevrijwilligernoemthet „bestmoeilijk”omdedaklozenna zo’nmaaltijdweerdedeurtewijzen. „Somsregenthetofishetkoud.Ze kunnenbijdedaklozenopvangterecht,maardaarlopendealersronden wordtveeldrugsgebruikt.Ensommigevrouwenvoelenzicheronveilig.”

Eendeelvandedaklozenslaapt volgensNaomidanooklieverbuiten opeenbankje.„Opdiemomentenbid ikofGoddichtbijhenwilzijntijdens

denacht.Meerkaniknietdoen.”

Hetbeelddatveelmensenhebben vandaklozenisvolgensNaominiet altijdjuist.„Veelmensenzijneenbeetjebangvoorze.Maardaariseigenlijk geenredenvoor.Sommigezwervers zienernietfrisuitofroepenjenaop straat.Maardaklozenzijnookgewoon mensen.Alsjenaarzeluistert,bouwje alsneleenbandmetzeop. ”

GedurendehaartijdbijDTZmaakte Naomialheteenenandermee.Pas nogsprongzemethaarcollega’s tussentweevechtendebezoekers vanhetinloopmoment.„Zevlogen elkaarindeharen,omdatdeeenzijn zinnietkreeg.”Sowiesoneemtde agressietoeonderdaklozen,zomerkt zeop.„Erzijnsteedsmeersoorten drugsbeschikbaarendiehebbengeen positiefeffect.”Recentnogbeldezede politie.Eenvandebezoekershadeen psychoseengooidemetstenenopde geparkeerdeauto’sindestraat.

HetaantaldaklozenzagNaomide afgelopenwekenflinktoenemen.„Per dagzijnheterweldrieextra.”Zedenkt dathetkomtdoordetoegenomeninflatie.„Opeenshebbenmensenmoeite omhunhuurhuistebetalen.Zelfs mensenmeteennormaalinkomen kunnendanopstraatbelanden.”

Eenmaalopstraatverergerende problemen.Eendeelvandedaklozen raaktverslaafdaandrugsofalcohol. Enwieeenmaalverslaafdis,kandaar moeilijkweervanafkomen.Sommigenwillengeenhuisenblijvenliever opstraat.„Hetvergtdoorzettingsvermogenomhendantochtehelpen.”

Deinspiratieomzichinteblijven zetten,haaltNaomiuithaargeloof. „Ikdenkdathetonzeopdrachtisom anderentehelpen.Jezushielpookde mensendiediepindeputzaten.Waaromzouikdatdannietdoen?”

„Het is moeilijk om de daklozen na een warme maaltijd de koude nacht in te sturen”

Naomi Visscher, vrijwilliger Dak- en ThuislozenZorg

Werken bij AAproTec Er

gaan deuren voor je open!

Wij zijn op zoek naar teamleden die met ons meegroeien

Want een team, dat zijn we Wij werken elke dag keihard om klanten blij te maken En dat doen we samen Doe jij met ons mee? Bij AAproTec in Goes en Barendrecht, gaan er deuren voor je open, en dat heb jij in de hand!

Wijzijnaltijd opzoeknaar monteurs!

Servicemonteur

automatische deuren Goes (Zeeland)

Monteur montage

garagedeuren Goes (Zeeland)

Monteur montage bedrijfsdeuren Goes (Zeeland)

Onderhoudsmonteur bedrijfsdeuren Goes (Zeeland)

Monteur montage

automatische deuren Goes (Zeeland) & Barendrecht (Zuid-Holland)

Servicemonteur bedrijfsdeuren Barendrecht (Zuid-Holland)

Vragen over een vacature? Stuur ons gerust een appje 0113-202049 Jouw vacature liever rustig doorlezen? Kijk dan op WerkenbijAAproTec.nl

RD geeft mij bezinnende duiding van het alledaagse, snelle nieuws.

De een leest graag persoonlijke verhalen, de ander zoekt verdieping bij het nieuws

Maar allemaal hebben we behoefte aan goede, evenwichtige en eerlijke informatie Aan zicht op het Bijbelse perspectief in ons bestaan.

Het RD wil helpen verder te kijken dan jezelf.

RD, de krant voor het hele verhaal. Scan

Het RD is er ook voor jou.

Ga naar rd.nl/rdmagazine

Ontdek het RD 4 weken lang vanaf 4 euro

Matthea | Recruiter

Zoon stoot me aan. „Heeft u nog een bonnetje?”Ikpakmijnnetietstegrote kerktasenopenhetetuitjewaardecollectebonneninzitten.Normaalgesproken dan Want vandaag blijkt het leeg Oh ja, schiet het door m ’ n hoofd Afgelopen zondag stopten wedelaatstebonnenindecollectezak.Ikhaddus nieuwemoetenbestellen Ofcontantgeldmoeten meenemen.

helebuurtwasuitgenodigd.Demensenstonden erurenvoorinderij;eentekendatzehetvoedsel echtnodighadden

Datbeeld komtaltijdbijmebovenalsbijonsde collectewordtaangekondigd Hetlaatietszienvan watweinNederlandmisschienweleenbeetjezijn kwijtgeraakt:ietsgevenvanjezelfomdenoodvan anderentelenigen.

Van

Ikgraaiinm’ntasomtekijkenofertochnietnog ietsvanwaardeinzit.IkvoelnogeenBijbel,een paar pennen, een vol aantekenboekjeeneenpaarrollensnoep Zalikdiedanmaarindecollectezakstoppen?

de opgehaalde rijst werd een maaltijd gekookt

Diegedachtekomtnietvoorniets bijmeboven Ooitzatikineenkerkdienstwaar etenswarendonerenheelgebruikelijkwas.Iedereendiehetkonmissenkieperdevoorindekerk eenmandjemeegenomenrijstleegineengrote bak Erbovenhingeenbordjemet” offergave ”Tenminste,ikgaervanuitdatdieteksteropstond, wantvandeIndiasetekensbegreepikeerlijkgezegdnietveel.

Vandemeegebrachtekorrelswerdnadediensteen maaltijdgekookt.Eenbijeenkomstwaarvoorde

Somswordtdecollecteookwel”dienstderofferande”genoemd.Dieuitdrukkingtypeertdecollecte meeralseenoffer,ietswatjegeeft uit dankbaarheid En eigenlijk is dat wat de bedoeling ervan ook meerlaatzien

Natuurlijk,diecollectebonnenzijn erg handig Zeker met een gezin, want sprokkel elkeweekmaarweereenstapelmuntjesbijelkaar Maardatmandjerijstzegtnatuurlijkveelmeer.

Vruchtbare steppe voedt de wereld

Enormeoppervlaktes”zwarteaarde” speleneensleutelrolindewereldwijde voedselvoorziening.Verrewegde meestevandezeuiterstvruchtbare grondligtinRusland.Maarzonder goedbeheerdreigtuitputting.

Tiemen Roos

Elkjaarwelverspreideninternationale persbureausfoto’svandegraanoogstop deonafzienbareRussischesteppe.Grote maaidorsersdieineenrijtjeschuin achterelkaarrijden,halenderijpetarweofgerst vanhetland.

Somswordteengroteoogstverwacht.Dandalendetermijnmarktprijzenopdeinternationale graanbeurzeninChicagoenParijs.Anderejaren eisendroogteenhittehuntolenkomterveel mindergraanvanhetland.Dandreigthongerin hetMidden-OostenenAfrika.Veellandendaar zijnafhankelijkvantarweuitRusland,Oekraïne enKazachstan.

ToenditjaardeOekraïenseexportdoorde oorloginhetlandbelemmerdwerd,schotende prijzenvangraanenzonnebloemolieomhoog. InNederlandsesupermarktengingendeflessen plantaardigeolieoprantsoen

Hoekanhetdatdedriegenoemdelandenzo veelinvloedhebbenopdewereldvoedselproductie?Hetantwoordis:chernozem.DitRussische woordbetekent”zwarteaarde”.Hetisuiterst vruchtbareengoeddoorwortelbaregrond,zwart vankleurdoorhethogegehaltekoolstofenrijk aanvoedingsstoffenvoorplanten,zoalsstikstof, fosfaatenkalium.

Zwarteaarde,waaronderookdeaanchernozemverwantebodemsoortenphaeozemen kastanozemwordengerekend,strektzichineen bredestrookuitoverEuropaenAzië,vanHongarijeinhetwestentotMongoliëinhetoosten.Het zijndevroegeresteppes,dienuvoorhetgrootste deelalslandbouwgrondwordengebruikt.

Prairies

Maarjevindtdezegrondenookopdeprairiesin Noord-Amerikaenopdepampa’sinZuid-Amerika.Wereldwijdgaathetomzo’n725miljoen hectare,oftewel214keerdelandoppervlakte vanNederland.Meerdandehelftervanligtin Rusland.DaarnavolgenKazachstan,Chinaen Argentinië.Oekraïnestaatopdezesdeplaats.

Grofwegeenderdevandezwartegrondenis ingebruikalsakkerbouwland.Eveneenseenderdeisgrasland.Opderestgroeitbos.Deverdeling verschiltperregio.

Samenzijndezwartegrondenvolgensde FAO,devoedsel-enlandbouworganisatievande VerenigdeNaties,goedvoortweederdevande wereldwijdeproductievanzonnebloempitten, eenkleinehelftvandegerst,30procentvande tarweenruimeenkwartvandeaardappelen.

VierjaargeledendichttetoenmaligFAO-top-

Akker op chernozem in Roemenië. beeld ISRIC World Soil Information

Mollen brengen plantenresten dieper in de grond

manJoséGrazianodaSilvatijdenseencongres inChinazwarteaardeeensleutelroltoebijhet strevennaareenwereldzonderhongerenbij hettegengaanvanklimaatverandering.Maarde chernozemsenverwantebodemsoortenworden bedreigd,waarschuwdehij:zezijnkwetsbaar voorbewerkingendreigendaardooraftebreken. Tijdenshetcongresondertekendenachttienlandeneenreeksafsprakenoverduurzaamgebruik enbeheervanzwarteaarde.

Bodemmuseum

Eenopvallendgebouwopdecampusvande Wageningseuniversiteitbiedtonderdakaanhet WorldSoilMuseum(wereldbodemmuseum).De buitenkantlijktopeenuitdegrondgestoken graszode,waarvanderandengeverfdzijninlaagjesbruineengelekleuren.Ramenontbreken

Datlaatsteheeftallestemakenmetwater binnentezienis.Hierwordenzo’n1200zogehetenbodemmonolietenbewaard,afkomstig uitmeervan75landenvanoverdehelewereld. Hetzijnkolomvormige,verticaledoorsnedes vandebovenstelagengrond,verzameldopland datdoordemenswordtbewerkt(landbouw).Ze geveninzichtindesamenstelling,deopbouwen destructuurvandebodem.

Deprofielenzijnvanafbeginjaren60verzameld,verteltconservatorStephanMantel.Het materiaaliskwetsbaarenmagnietaandaglicht wordenblootgesteld.Daaromdusgeenramen.

Hetgrootstedeelvandecollectiezitineen specialeopslag.Minderdan10procentisvoor hetpubliektebekijkenindetentoonstellingsruimteopdeverdiepingvanhetmuseum.Daaronderzijnookprofielenvaneenchernozem,een phaeozemeneenkastonozem.

Mantelheeftdemeestebodemsookinhet

veldbekekenendaarvoordewereldrondgereisd. VanwaardieRussischetermvoorzwarteaarde?

„Russischebodemkundigenkwameneind19e eeuwalseerstenophetideedatereensystematiekachterbodemvormingzit.Dieisafhankelijkvanhetklimaat,ontdektenze,hoewel weintussenwetendatermeerfactoreneenrol spelen:hetlandschap(ineenvalleiverlooptde bodemvormingandersdanopeenberghelling), hetmoedermateriaal,organismendieopenin debodemlevenendetijd.”

Demenswordtnogonderdeorganismen gerekend.Maaromdatdiezoveelinvloedheeft, neigenbodemkundigenernaardemensalszesdefactortebeschouwen.

Löss ChernozemshebbenzichvolgensMantelopgebouwdinlöss:eenleemhoudendegrondsoort, dieookinZuid-Limburgvoorkomt.Opde steppesheersteenlandklimaatmeteenvochtig voorjaar,eenkorte,drogezomereneenkoude, sneeuwrijkewinter.Inhetvoorjaargroeithet graseralskool.Latersterfthetaf,maarindelangewinterrakendeplantenrestengeconserveerd. Inbodemkundigeterminologie:deorganische stof,dierijkisaankoolstof,zitalshetwareinde koelkastenbreektmaarlangzaamaf.

Intussenzorgenmollenenandereknaagdierenvoorverspreidingvandeplantenrestendieperindegrond.Inhetvoorjaarbegintdecyclus opnieuw.Zolangdemensnietingrijpt,wordtde laagzwarteaardesteedsdikker,totsomsmeerderemeters.

Maardatingrijpengebeurtwereldwijdjuist wel,opgroteschaal:demeestezwarteaardeis ontgonneneningebruikvoordelandbouw Deboerenzijngewendhunlandteploegen.

Top

Daardoorgaatdestructuur–deinwendigesamenhang–vanchernozemsachteruit Datbrengt risico’smetzichmee.

Mantel:„Bijlangdurigedroogteiserkansop winderosie.Inkortetijdkaneengrootdeelvan devruchtbaregrondverlorengaan Wehebben dateenpaareeuwengeledenookinNederland gehad.Heidevelden,diesteedswerdenafgeplagdvoorbemestingvanhetbouwland,gingen verstuiven.”

Eenmeerrecentenberuchtvoorbeeldisde ”DustBowl”uitdejaren30vandevorigeeeuw Enormestofstormenrichttentoengroteschade aanopdeprairievlaktenvandeAmerikaanse Midwest(middenwesten).Zo’n3,5miljoenmensensloegenopdevlucht,weetMantel.

Volgensdebodemspecialistzijnerteweinig lessengetrokkenuitwatertoenisgebeurd.„Ook indeMidwestwordtnogsteedsgeploegd”,zegt hij.

Naasterosiezijnermeergevolgenvanonverantwoordmenselijkhandelen:verdichting, verzilting,verzuringenverontreinigingvande grond.

Mantelwijsteropdatdeachteruitgangniet alleendebodemvruchtbaarheidbedreigt,maar ookeffectheeftophetklimaat.Debodemisna

deoceanendegrootstevoorraadkastvankoolstof opaarde.„Alsbodemsslijten,komtdiekoolstof vrijenkomthijindevormvanCO 2 indeatmosfeerterecht.Datversterkthetbroeikaseffect”

Watisdaartegentedoen?Mantelnoemtwaar hetbeschermingvandekoolstofrijkezwarte aardebetreft,driemaatregelen Deeersteisdeze bodemszominmogelijkbewerken.Nietploegen dus.Eennadeeldaarvanisweldatonkruidmeer kanskrijgtenmisschienmetchemischemiddelenmoetwordenaangepakt,omtevoorkomen datgewassenoverwoekerdraken

Tweedemaatregeliszorgendatdebodemnagenoegvoortdurendbedektblijftdoorgewassen. Datkandoornadeoogsteengroenbemesterin tezaaien.Belangrijkisookeengoedevruchtwisseling(afwisselingvanteelten).„Geenmonoculturen,wantdievergrotendekansoperosie”,zegt Mantel.Eenderdemogelijkheidisdeaanplant vanwindhagenopdevelden.

Afbraak

Hoeweldeskundigenregelmatigaandebeltrekken,gaanoveralterwereldvruchtbarelandbouwgrondenachteruit,ookinNederland.Deafbraak vanorganischestofgaatvaaksnellerdandeopbouwervan,verwoordtdeWageningsespecialist

Achteruitgang van de bodem heeft ook effect op het klimaat

„Terwijldiecruciaalisvoorhetbodemleven.”

Boerenkrijgendaargelukkiggeleidelijkaan meeroogvoor Zoisniet-kerendegrondbewerking–waarbijalleengeëgdwordtenploegen achterwegeblijft–inNederlandinopkomst. Hetzelfdegeldtvoor”zerotillage”inNoord-en Zuid-AmerikaeninAustralië.Inditsysteem wordtdegrondhelemaalnietbewerkt

Denatuurzelfkanookmeehelpen.”Gedegradeerde”bodemskunnenzichsomsherstellen, zegtMantel.„Debodemiseencomplexmedium

Omhetmeteenantiekefilosooftezeggen:Hoe meerikweet,hoemeerikerachterkomdatik eigenlijkmaarheelweinigweet.”

Terraincognita

Vraagjejezelfsomsmismoedigafofjedeenigebentdieniet meerweetwaarhetheenmoetmetdewereld,dankanhet eentroostzijntebedenkendatdeEdwardStanfordAward voorhetbestegeïllustreerdereisboekditjaarnaar”Atlasof ImaginedPlaces”ging.Dezeatlaswijstdewegnaarhonderdenplekken diealleenindegemeenschappelijkeverbeeldingbestaan.Hiertrefje hetHonderdBunderbosvanWinniedePoehenGulliversLilliputeiland,zoneergezetdatjedewegerheenvanstaptotstapzoukunnen uitmeten:zowerkelijkalseendroom,zowaaralseenmirage.

Eenplekkanertegelijkzijnennietzijn.Jekunteroverpraten,erinwegdromen,ernaarverlangenofervangriezelen.Ingedachtenproefjede lucht,voeljedeaarde.Jehoefternietintegelovenomhettochtezien.

Sarah van der Maas

Verbeeldelandenvoorzienineenbehoefte.Wekennengeenterra incognitameer.Onzeeigenwereldiseenkleiknikkergewordenenwij dekeramistendiehemvormentussenonzevingers.Detijddatwe tachtigdagennodighaddenomhemrondtereizen,voeltruimeen eeuwlaterbijnafantastischerdaneeneeuwervoor.Wevliegenintien uurnaarNewYorkenintienminutennaarderuimte.Allesisbereikbaar–entochkunnenwesomsgeenkantop.

Hetisdewerkelijkheidzelfdieonsklemzet.Rampen,misdaden, oorlogen.Wehorenhetnieuws.Weziendefoto’s.Dekoeienkarkassen.Armpjesalstwijgen.Gapende,steenhardegrond.Wekennende verhalen,entochspelenzevooronsgevoelineenanderuniversum, eenrealiteitdieevenonbereikbaarlijktalsOzofUnauwenofde Hasselerwaard.Hongeriseenanderland.Ergaatgeenbootnaartoe, erzijngeenwegen.Eriszoveelentochzoweinigaantedoen.

Ooginoogmethetleedvanhetleventergtonszovaakdeonmacht.Alshetgaatomproblemenvanwereldformaat,ofdievan alledag.Juisthetlijden,hetzoeken,hetdwalenvananderenmaakt onszokleininonsvermogen.Eenonzichtbareziekte.Deisoleercel vanpsychischepijn.Murenwaarwetegenoplopenennietdoorheen kunnenbreken,albeukenweeronzeschoudersopstuk.

Natuurlijk,wezoekennaaroplossingen;gevengeld,tijd,aandacht, voerenactieengesprekken,lopenmarsen,collectes,hetvuuruitonze sloffen.Entochisheterzovaak:datstillegevoelvanverlamming. Omdathetzogrootis.Ofzoongrijpbaar.Ofzoverweg.Ofjuistzo dichtbij.

Onzehandenvoelenonssomszonutteloosaan.Wewillenduwen enkneden,gladstrijken,omvormen,maarwegrijpeninhetluchtledige.Smekend,vasthoudend,inlevendkomenweslechtstotdegrens.

Wekunnendielandennietbinnengaan.Zezijnvooronsgesloten. Machtenonmachtliggenvaakzijaanzij.Waaromkunnenwe weleenklimaattoporganiserenengeenwaternaarhetSomalisch schiereilandbrengen?Hetmiddelpuntvanhetheelalvastleggenen nietinhethartvanonzenaastedoordringen?Degedachteaanalles watmogelijkisendesondanksnietkan,drijftonsbijtijdenhaasttot wanhoop–entochhoeftdatniet.

Juistaandescheidslijnenvanhetlevenontvouwtzicheenperspectiefdatdekadersvanhettastbareoverstijgt.„Hetwonderlijkevanhet gebed”,zegtCorrietenBoom,„isdatjeeenwereldverlaatwaarjegeen machthebt,enGodskoninkrijkbinnengaatwaarallesmogelijkis.”

Eriseenrijkdatopgeenlandkaartstaat.Jebenterineenoogwenk.Allegrenzenzijneropen.Jehoefthetniettezien.Jemoeterin geloven.

Sarah van der Maas (1995) studeerde algemene en sociale geschiedenis in Leiden en Groningen. Verhalen vertellen is haar passie: of die zich nu afspelen in een ver en vreemd verleden of om de hoek van de straat.

Woensdag was het dankdag. Een dag om extra stil te staan bij wat we van God ontvangen Want wat hebben we veel redenen om Hem te danken!

Een heel dankbaar mens is ook Bénebeyense, getrouwd en vader van drie kinderen. Voor mensen met een beperking is het in Burkina Faso vaak lastig om werk te vinden Ook Bénebeyense –verlamd aan beide benen–had moeite om zijn gezin te onderhouden

Gelukkig kwam hij in contact met een lokale partnerorganisatie van Woord en Daad, die hem

ondersteunde met een training en het aanvragen van een lening Nu werkt hij als meubelmaker en daarnaast repareert hij fietsen. ‘Dankzij de training kunnen we voor onszelf zorgen. ’

Voor mensen als Bénebeyense gaan we bij Woord en Daad een extra mijl. Omdat we wereldwijd van Gods liefde en barmhartigheid willen delen. Juist met de allerarmsten.

Dit kunnen we niet alleen, maar realiseren we mede dankzij duizenden partners in Nederland.

Wilt u ook delen vanuit uw dankbaarheid?

Word partner van Woord en Daad en draag bij aan ons werk.

Samen gaan we voor blijvende verandering!

uit Burkina Faso

‘Ik wil een rolmodel zijn voor anderen met een beperking’

Michaëluit Tilburgslaat somszijn middagmaal over

HongerinwelvarendNederland?

Tochwel.BijStichting BroodNodiginTilburgweten zedaarallesvan.„Somszitikte jankenopdebank.”

Johannes Visscher

„Ikprobeerhetallemaalrondtebreien”, zegtMarjon(67)inhaarscootmobiel, vergezeldvanhaarhondjeAppie

„Maarhetkomtweleensvoordatik geengeldhebvoordelunch.”Zeheeftdezemilde herfstmiddagbijstichtingBroodNodiginTilburg neteenhalfbrood,watperenenslaopgehaald. Vrijwilligersdelenzesmiddagenperweekgratis etenswarenuitopdebinnenplaatsvanDe Pollepel,eenvoormaligsociaaleethuisaande StedekestraatinhartjeTilburg.

Marjonkannietzomaaralleseten.Degezette vrouwheefteendarmaandoeningenwerddaar meermaalsaangeholpen „Jemaghetwelzien”, zegtdezestiger Zetrekthaartruiomhoogen toonteenimposantlittekenvan25centimeter ophaarbuik.„Hetheeftvierjaargeduurdvoordatdewondhelemaaldichtwas. ”

Marjon,vroegerwerkzaamindehoreca, zat„heellang”indeWAOennegenjaarinde schuldsanering.Tussenkomstvaneenbewindvoerdergingjaren„nietgoed”,verteltdevrouw. „Ikhebeenszesmaandenzondertv,internet entelefoongezeten,omdatdebewindvoerder ietsniethadbetaald.Zésmaanden,datistoch ongelooflijklang?!”

OmgelduittesparenletMarjonscherpop prijzen.„Ikrijdrondinsupermarktenenneem deprijzeninmeop.Ikbengoedinhoofdrekenen.Bijdeenewinkelkostenhondenbrokken 3,29euro,dezelfdebrokkenkostenineenandere winkel2,99euro ”Metstemverheffingvermaant zeintussenhaarhondje,datslaagsisgeraakt meteenanderkeffertje.„Klaar,Appie!”

KlerenzegtMarjon„bijnanooit”tekopen Haarmoeder,vorigjaarop85-jarigeleeftijd overleden,stoptehaarbijtijdenwijlekledijtoe. „Zewasnogietsbrederdanik.Danhadzeiets

bijBonprixgekochtenzeize:„Hetpastmijniet, neemtgijhetmaarmee ”LachendwijstMarjon ophaarstevige,zwartelerenjas.„Diehebikal honderdjaar Ookvanonsmamgehad.”

Knie

Marjonstaatinzekerezinsymboolvoorveelvan debezoekersvanDePollepel.Wievandeklanten jeookspreekt,erkomteendeerniswekkende potpourriaanproblemenvoorbij.

„Dezeiszevenkeergeopereerd”,zegtColinda (45).BuitendepoortvanDePollepelwijstde vrouwnaarhaarlinkerknie Dangebaartzenaar haarrechterknie.„Dieisinaprilgeopereerd.Ik hebooknekslijtage Ikbenvolledigafgekeurden staaldertienjaaronderbewindvoering.”

Colinda–zwartjasje,spijkerbroek,knotje–heeftbrood,fruitenyoghurtinhaarAction-boodschappentasgestopt.„Ikvindhetheel ergdatikhiermoetkomen.Ikwillievervoor mezelfkunnenzorgen. ”

Colindaheeftdriezoons,van25,19en16jaar De„middelste”woontbijhaar.OmdatColinda’s scooterkurenheeft,schonkhaarzoonhaardit jaareenauto,een„OpelCorsaatjeuit2001”Na driemaandendeedzehetvoertuigweervande hand.„Teduur”

Hetzithaardwarsdatzehaarzoonsophun verjaardag„niks”kangeven.„Datraaktjeals moederhetmeest.”

Verdrukking

Nederlandhaaltdebroekriemaan.Prijzenvan energie,brandstofenboodschappenschotendit jaaromhoog.Zekerdeminderbedeeldenzitten indehoekwaardeklappenvallen.„Dearmen komensteedsmeerindeverdrukking”,beaamt LeoWijnbelt,voorzittervanVoedselbankenNederland,dekoepelvan172voedselbanken.

Hetaantalhulpbehoevendendataanklopt voorvoedselhulpneemtinraptempotoe.Deden beginditjaarzo’n90.000menseneenberoepop eenvoedselbank,opditmomentstaatdeteller op110.000.Wijnbelthoudterrekeningmeedat hetaantalvoedselvragersstijgttotzeker130.000 inhetvoorjaarvan2023.

Hetisnogmaardevraagofdevoedselbanken aldiemondenkunnenblijvenvullen.Doorantiverspillingsactiesinbijvoorbeeldsupermarkten ontvangenvoedselbankenminderetenswaren.

Een bezoeker van BroodNodig in Tilburg. beeld Erald van der Aa

Hülya Özdemir leidt BroodNodig. beeld Erald van der Aa

Bezoekers kunnen brood krijgen. beeld Erald van der Aa BroodNodig biedt ook gratis kleding. beeld Erald van der Aa

Daarstaatechtertegenoverdatdiversevoedingsmiddelenproducenten–verenigdinhetzogehetenWintercollectief–vorigeweekbeslotenom komendemaandenextraetenswarentedoneren aandevoedselbanken.

Vanwegedestijgendeprijzenvoorlevensonderhoudversoepeldendevoedselbanken vorigemaanddevoorwaardenomeenberoep tekunnendoenopeengratispakketetenswaren Iemanddienumaandelijksminderdan 300euronettooverhoudtvoorleefgeld(etenen kleding),magaankloppenbijeenvoedselbank Voorelkextragezinslidverschuiftdiegrensmet 110euro.„Duseenmanenvrouwdiesamen maandelijksminderdan410eurotebesteden hebbenaanleefgeld,komenookinaanmerkingvooreenpakketvandevoedselbank”,legt Wijnbeltuit

Vandekrap18miljoenNederlandersworstelenerzo’n400.000metgebrekaaneten,schat Wijnbelt.„Denkaandemoederdieeenmaaltijd overslaatomgenoeggeldovertehoudenom haarkinderentekunnenvoeden.”

Voedselbankenlenigendenoodvanzo’n 110.000vandie400.000mensen.Daarnaastzijn ertalvanandereinitiatievenrondvoedselhulp. „Alleenalvanuitbijvoorbeeldgarageboxen inAmsterdamwordentalvanarmegezinnen geholpen.”HetaantalhongerendeNederlanders dathetzóndervoedselhulpmoetdoen,„weet niemand”,zegtWijnbelt.„Maardatzebestaan,is absoluutzeker”

Suikerpatiënt Honger?„Somsslaikweleenseenmaaltijd over”,kniktbijdepoortvanDePollepeleen 45-jarigevrouwnaasthaarfiets.Zeheeftbrood eneenkrentenbolgehaald.„Ikbensuikerpatiënt enikkaneigenlijkhelemaalgeenmaaltijden overslaan.Olie,boter,melk–allesisduurder. Somsbenikzomoedeloosdatikzittejankenop debank.”

ZeworsteltmetdegangnaardeTilburgse broodbank.„Ikbenerniettrotsopdatikhiersta. Erzijnaltijdmensendiehetnogminderhebben.”Devrouwiswerkloos,maarzoektweleen baan.„Ikhebaltijdindesupermarktgewerkt”

Haarvoormaligepartner,een48-jarigeman metgrijzecoltruienzwartepet,verteltdathij voorheteerstaankloptbijBroodNodig.„Ikheb

langtegenovermezelfenanderenontkenddat hetnietgoedgaat.Ikkomgeldtekortvoorde boodschappen.”Ookhijzitzonderwerkenzoekt eenbaan.„Ikhebeennieuwgebit.Datmoetwennen.Hetduurtevenvoordatikmetdatkunstgebitnetjeskangaanwerken.”

Rugzakken

ZweetpareltophetvoorhoofdvanMichaël.De 35-jarigeTilburger,diekamptmeternstigovergewicht,heeftnetetenswareninzijnrodekoffer opwieltjesgestopt.InseptemberzatMichaël „tiendagenzondergeld”,demanisblijdathij onlangsvanoverheidswegeeenenergietoeslag opzijnrekeningkreegbijgeschreven.

Omdathijzokrapbijkaszit,slaatderuigbebaardeMichaël„somsweleens”eenmaaltijd over.„Ikprobeereerstaltijdmijnrekeningente betalen.Ikkaneigenlijknietrondkomen.Hetis fijndatmensenmijsomseenmaaltijdbrengen.” Michaëldeedvoorheenzendingswerkvoorde christelijkeorganisatieYouthwithaMission (JeugdmeteenOpdracht).„Iedereenkanwel eensineenanderesituatiekomen.Eenaantal rugzakkenbelemmerenmeomfulltimetewerken.Nudoeikvrijwilligerswerk.”

Broodpater

„Debehoefteaandagelijksbroodwordtgroter. Dagelijkskrijgenwenieuweaanmeldingen”,zegt HülyaÖzdemirindehuiskamervanDePollepel, waareentafeltjemetdaaroptweeBijbelsvlak bijhettafelvoetbalspelstaat.Özdemir,Turkse vanorigine,zwaaitdescepteroverdeStichting Broodnodig.ZeiseenpleegdochtervanGerriten AngeliquePoels.GerritPoelstradin1969uitals priester.DeinTilburgvermaardebroodpater,zoalshijwerdgenoemd,enzijnvrouwontfermden zichdecennialangoverdeminstbedeelden.

„Ik ben er niet trots op dat ik hier sta. Soms zit ik te janken op bank”

Bezoekster van BroodNodig

Zo’nhonderdmensen,onderwiedaklozen, komendagelijksbijBroodNodig.Vrijwilligers delenmeerdaneensookandereetenswaren uit,zoalsfruit,soepenyoghurt.Deorganisatie krijgthetvoedselvanwinkels.Somskunnende klantenookkledingmeenemen.

BroodNodigisenigszinsvergelijkbaarmet eenvoedselbank.Welisbijeenvoedselbankhet assortimentwatgroter.

Zekernuhetlevenduurderisgeworden, vertellenbezoekersvandeTilburgsebroodbank datze„geengeldmeeroverhoudenomboodschappentedoen”,weetÖzdemir.„Zozeieen mevrouwdatzetweedagenniethadgegeten.”

Veelhongerkanverborgenblijven,zegt Özdemir „Schaamtekanmensenervanweerhoudenzichtemelden Omtochetentekrijgen, zoudenzekunnengaanjatten InTilburgleeft 20procentvandeburgersopofonderdearmoedegrens.”

Steigerbouwer

„Ikbenalleskwijtgeraakt”,analyseerteen„rasechteTilburger,52lentesjong”zijnlevensloop. EvendaarvoorhaddebezoekervanBroodNodig zichgebukt,gulpteereengolfjebieronderzijn klerenweg,greephijhetbierflesjeuitzijnbinnenzakenkloktehijderesterendeteugennaar binnen.

Bijdekraampjesopdebinnenplaatsheefthij dezevrijdagmiddagverschillendeetenswaren gehaald.„Warmesoep,broodjesmetbeleg,saucijzenbroodjes,yoghurtdrank,groentesalade.Ik zitfinancieelnietaltijdgoed.Ikbenzeercontent metdezemensen. ”

Hijsteekthetvuurinzijnshagenverhaalt metrauwestemhoehijeenjaaroftiengeleden alssteigerbouwerinDordrechtdooreen„paar verrotteplanken”zakteen16meteromlaag

stortte–„bam,bam,bam,bam.”Hoezijnvalnog enigszinswerdgebroken,hijinhetziekenhuisin comawerdgehoudenenaanhetzwareongeval niet-aangeborenhersenletseloverhield.

Als15-jarigelts’er(lageretechnischeschool, JV)werdhijvanschool„getrapt”enginghijaan deslagopdemarkt.„Gemoetdedamesaansprekenenjestemeenbeetjekunnenverheffen, goedkunnenarticuleren.Danriepik:„Verwenje manmetpreiindepan!”En:„Ikhebnogappelen enperenomteproberen!””

Hijmerktdathetlevenduurderwordt.Neem zwareshag.„BijdeAldibetaalik11,85europer pak,zondervloei.Vandie50gramrookiktwee, driedagen.”

Graagwilhijwatvrijwilligerswerkdoen.„Ik moetietsomhandenhebben.Ikkanniethele dagenbinnengaanzitten.”

Peer

Tegenhalfvijfslinktderijbezoekersvoorde poortvanBroodNodig.„Welkom,jongen!”begroetvrijwilligerJimeenvandelaatsteklanten diehetmetherfstbladerenbezaaidebinnenpleintjeoplopen.

„Ikhebeenchocoladelolly’tjevoorje”,zegt eenanderevrijwilligertegeneenmeisjeachter opdefietsbijhaarvader.Hetkindzethaartandenineenmalsepeer.„Eerstdepeeropeten,hè!” VanachtereenkraamprijstvrijwilligsterSilvia haargratisetenswarenaan.„Ikhebperenvoor je”,zegtzetegeneenbezoeker.Haarcollega-vrijwilligerEdgrijnst.„Vandetofstepeermoetje afblijven,datbenik.”

Een36-jarigedaklozemantrekteenzakopen enzetz’ntandenineenworteltje.Hijvertrekt metbroodenperen.„Hierkanikeendagop teren.Dankzijdemensenhieroverleefikeen beetje.Anderswordthetheelmoeilijk.”

„Schaamte kan mensen ervan weerhouden zich te melden. Dan kunnen ze gaan jatten”

Hülya Özdemir van Stichting Broodnodig

dien nge

Jezus ontmoeten is o mensen uit Azië en d solliciteer of donee

de Arabische wereld

www.interserve.nl

www.kieslevenactueel.nl Eindejaars

Lignes

Scan de QR-code om

te

In een ZuidSudanees vluchtelingenkamp wordt een kindje gewogen. beeld Jaco Klamer

Zodra er honger dreigt, is het dagelijks wikken en wegen

Ab Jansen

Kiesikvoorwarmteofvooreten?Hetiseenvraag diesteedsvakerklinktinEuropanuenergieduuris geworden.Deallerarmstenindewereldworstelenhun levenlangalmetzo’ndilemma.Enookuitandere keuzesdiezealtijdalmaakten–eenmaaltijdoverslaan bijvoorbeeld–blijktdathunleefwerelddichterbijkomt nusteedsmeerEuropeanenvoordezelfdezakenstaan.

Cijfersendiagrammen.Meestalduikendiealseersteopzodrahetover hongerindewereldgaat.Waaromniet eerstdevraaggesteldwatergebeurt alsmannen,vrouwen,kinderenhongerlijden? Waaromnieteersthet(on)menselijkgezicht getoondvanhonger?MatthiasSpäth,landendirecteurvanWelthungerhilfe,eenDuitseorganisatiediezichtoelegtophetinkaartbrengen vanhongerwereldwijd(omdaarvervolgens aandachtenfondsenvoortevragen),heeftzich voorgenomendááraantewerken.„Doorniet wegtekijken,maartotonstelatendoordringen wathongerendemensenmeemaken,zettenwe deeerstestapnaarverandering”,iszijnovertuiging.„Veranderingbegintmethetwillenzienvan andermanslijden.”

Späthweetwaaroverhijpraat.Hijheeftzijn kantoorinEthiopiëeninditOost-Afrikaanse landwordtvandaagdedaghongergeleden.Als gevolgvaneenveelheidaancrises–hardnekkige droogte,oorlogsgeweldenstijgingvandevoedselprijzenopdewereldmarkt–krijgen25miljoen „mannen,vrouwenenkinderen”nogenkel dankzijbuitenlandsehulpeten.„Voor7miljoen mensendreigtdehongerdood”,weetdeDuitser „Deeersteslachtofferszullendemeestkwetsbarenzijn:zwangerevrouwen,kleinekinderen, zieken,oudenvandagenenlichamelijkbeperkte mensen.”

Späthzagmeteigenogenwathongermet mensendoet.„Onlangswasikineenafgelegen

dorpeniktrofdaarvolledigapathischemensen aan.Zewarenbezigteoverlevenennietsanders dandat.”Vooralwatmoedersmetbaby’sen jongekinderenmeemaken,raakteSpäth.„Baby’s enietsouderekleintjeshuildennietmeer–daar haddenzesimpelweggeenkrachtmeervoor”

TweewekengeledenlietNRCHandelsblad deBelgischeemeritushoogleraarJanNyssen aanhetwoord.Ookhijkwammetalarmerende berichtenuitEthiopië.NyssenhadalsonderzoekerjarenlangderegioTigray(inNoord-Ethiopië) alstweedethuisland,enpreciesdaarwoedtnu eenburgeroorlog.Metverschrikkelijkegevolgen voordebevolking.Nyssenschaterhetaantal dodenoptussende437en914perdagenhonger isdaarvandebelangrijksteoorzaak.Deafgelopen tweejaarzijnvolgenshemtussende384.000en 600.000mensendehongerdoodgestorven.

Elkaaroverlappendecrises

Hetzijngetallendieiedervoorstellingsvermogentebovengaan.Datgeldtookvoordatandere getal,datditjaarindeGlobalHungerIndex 2022wordtgenoemd:ruim800miljoen.Zoveel mensenwarenervorigjaarovergeleverdaan hongerofgoldenalsondervoed.Depositieve trendvandeafgelopentienjaar(minderhonger indewereld)isdaarmeegekeerd,melddende rapporteursvanWelthungerhilfeenConcern Worldwide,deinitiatiefnemersvandeindex. Zewijtendemisstandenaaneen„spervuur vanelkaaroverlappendecrises”:conflictenen

In Zuid-Sudan wordt de omtrek van armpjes van een ondervoed kind gemeten. beeld Jaco Klamer

oorlogen,klimaatverandering,deeconomische gevolgenvandecorona-epidemie(denkaanhet aanbandenleggenvantransportenaanuitval vanproducenten).Allemaaldragenzebijaanhet ontstaanvanvoedseltekortenendusaanhonger enondervoeding.ZoheeftdeRussischeinvalin Oekraïnewereldwijdgezorgdvoorhogereprijzen vanvoedsel,brandstofenkunstmest,metals gevolgmindervoedsel.Ditjaarisdatnietveel andersenookvolgendjaarniet.

Enookhiergeldtdatdezwakstebevolkingsgroepenenmeestproblematischelandenhet zwaarstgetroffenworden.Deuitlegbijdeindex noemtonderliggendefactorenalsarmoede,ongelijkheid,slechtbestuur,eenzwakke infrastructuur(gebrekaanwegen)eneenzwak ontwikkeldelandbouwdiedetoestandineen landverergeren.

OorlogenenconflictenzoalsdieinEthiopië (maarookJemenisereenvoorbeeldvan)maken datboerenopdevluchtslaanenhunakkers onbewerktachterlaten.Somshoeftdaarvoor nieteenstewordengevochten:eenmijnenveld ofzelfsgeruchtenovereenachtergeblevenmijn „ergensineenveld”,zorgenervoordatboeren hunakkersnietmeeropdurven.Denkdaarbij nietaanboerenalseenapartebevolkingsgroep wantophetplattelandproducerenallebewoners doorgaanszelfhunvoedsel–iedereeniserboer Datmaakthenkwetsbaar.Driekwartvanalle hongerigenindewereld,meldtWelthungerhilfe, leeftophetplatteland.Meestalzijndeakkers

Zelfs het gerucht over een achtergebleven landmijn maakt dat boeren hun akkers niet meer op durven en dat de oogst verpietert

Op het platteland van Malawi zijn het vaak vrouwen die de eigen akker bewerken. beeld Jaco Klamer

kleinvanomvang,gemiddeld1,5hectare–de groottevantweevoetbalvelden.

Armoede

Datlaatstegeefthetalaan:armoedeisnogaltijd degrootsteoorzaakvanhonger.Wiegeenof onvoldoendegeldheeftomvoedsel,zaaizaad ofmesttekopen,ofwieonvoldoenderuimte heeftomtezaaienenteplanten,dielooptgrote risico’szodradeoogsttegenvaltenprijzenvan voedselopdemarktstijgen.Bijnatuurrampen, zoalsdroogteenwatersnood(waardooroogsten mislukken)wordendeallerarmstendoorgaans hethardstgetroffen.Zehebbenimmersgeenreservesaanetenofgeld.Voorééncategoriezijnal dezemisstandenhelemaalfunest:delandlozen. Zijmoetendagelijksgeldverdienenomaaneten tekomenenzijndusvolledigafhankelijkvanwat eropdevoedselmarktbeschikbaarisenwatnog betaalbaaris.

IntussenhaalthongerinEthiopiëdevoorpaginavankranten.Veelmisstandenophet terreinvanvoedseldoendatallangnietmeer Datkomtomdathet‘gezicht’vanhongerniet altijdopenlijktezienis.Erwordtookinstilteen bijnaonzichtbaarvoordebuitenwereldhongergeleden.Erwordtjaarin,jaaruitdoormiljoenen mensenonopgemerktgepiekerdengeknoktom voldoendeetenoptafeltehebbenentehouden.

InhetAfrikaanselandMalawibijvoorbeeld, waarhetmerendeelvandebevolkingzijneigen voedsel(maïs)verbouwt.Doorgaansgebeurtdat

Miljoenen mensen wereldwijd zitten

vaak jaar in, jaar uit te piekeren over de vraag of ze straks voldoende eten op tafel hebben

Een moeder in Malawi is bezig het schaarse eten zorgvuldig te verdelen. beeld Jaco Klamer

opeendusdanigprimitievewijzedatmensen zijnovergeleverdaandegrillenvandenatuur. Droogtekanerzomaareenoogstdoenverpieteren,hevigeregenvaleenakkercompleetof deelsverwoesten.Hetgevolgisdatineenvande meestvreedzameenstabielelandenvanAfrika ertochgeregeldhongerwordtgeleden,ofvoor hongersnoodwordtgevreesd.Jaarlijkswachten familiesinspanningdeoogstaf:valtdietegen danmoetervanalleswordengeregeldomhet jaardooretentehebben.Mindermaaltijden opeendag(dooreréénoverteslaan)ofminderetenopiedersbordzijntweemanierenom ervoortezorgendatdevoorraadnietvoortijdig opraaktendat”voortijdig”slaatophetmoment waaropdenieuweoogstnognietbinnenis.Door veelvadersen–vooral–moederswordterwatafgepiekerdoverdieenevraag:hebbenwegenoeg etentotdevolgendeoogst?Isdatniethetgeval enisdevoedselvoorraadopvoordatdeoogst vanhetlandis’,dandoemteronverbiddelijk een”hungergap”op,eenoverbruggingsperiode waarinhongerbijnaonvermijdelijkis.

Zelfsdanishongervaaknietzichtbaar,tenzij jegoedkijkt.Wieopstraatkinderenlusteloos zietrondhangen,knagendopeensuikerrietstengel,weetgenoeg:diehebbenthuisnietsgegeten. Kinderendiezondereten’sochtendsnaarschool gaaniseenandersignaalzo’n”hungergap”

Tekampenhebbenmetvoedseltekorten betekentintussenookextrakwetsbaarzijnvoor ziekten.Hetimmuunsysteemwordterimmers

dooraangetastofzelfsafgebrokenenookdan zijnkinderenenjongerenheteerstaandebeurt.

Inarmelandenophetnoordelijkhalfrond komterinperiodevankoueenprobleembij: stookkosten.”Eatingorheating”(etenofverwarmen)isdeonmogelijkekeuzetussenjeschaarse gelduitgevenaanbrandstofomhethuiswarmte houdenofaaneten.Hetdilemmaspeeltvanwege deextreemhogegasprijzenookinrijkelanden alsNederlandsteedsvaker;ineenarmlandals Moldaviëduiktdekeuzevoorheteenofhet anderaltientallenjarenonverbiddelijkopzodra deherfstzichaandient.Eigenlijkzijngezinnen, maarookarmeweduwenenweduwnaars(vanwegehunmiezeriglagestaatspensioentjes)het helejaaralbezigmetdieenevraag:hoekomik straksdewinterdoor?

Daarmeeisseizoenshonger,zoalsinMalawi enMoldavië,misschienweldemeestvoorkomendevormvanhongerwereldwijd,maarook deminstzichtbare.

DeBengaalsewetenschapperShahidur Khandkerheeftuitvoerigonderzoekgedaannaar dezevariantvanhonger Hijreisdedaarvoornaar hetnoordwestenvanBangladesh,naarRangpur, waar”monga”(zoalsseizoenshongerdaarheet) eenjaarlijksterugkerendfenomeenis.

DelandbouwinBangladeshkentdrierijstoogstenperjaar,verdeeldovereenperiodevan negenmaanden.Demaandenseptembertoten metnovemberzijnzonderoogstendatbetekent voorlandlozegezinnen:geenwerkophetland

Om hun arme ouders te ontzien krijgen Moldavische kinderen een maaltijd. beeld Jaco Klamer

Hongerindex

Volgens de dit jaar uitgebrachte Global Hunger Index (een coproductie van het Duitse Welthungerhilfe en de Ierse organisatie Concern Worldwide) hadden vorig jaar 828 miljoen mensen onvoldoende te eten. Chronische honger en ondervoeding (oranje op de kaart) komen het meest voor in Zuid-Azië (Afghanistan, Pakistan, India); Afrika ten zuiden van de Sahara staat op de tweede plek Delen van Oost-Afrika hebben de afgelopen veertig jaar niet zo’n ernstige droogte gekend, waardoor het leven van miljoenen mensen bedreigd wordt

Volgens de index (met scores van in totaal 121 landen) is honger op een „alarmerend hoog niveau” (rood op de kaart) in vijf landen: de Centraal-Afrikaanse Republiek, Tsjaad, delen van Ethiopië, de Democratische Republiek Congo, Madagaskar en Jemen. Even zorgwekkend is de toestand in Burundi, Somalië, ZuidSudan en Syrië.

Niet overal verslechtert de voedselsituatie, aldus de opstellers van de index. Zo is in 32 landen de voedselsituatie met 50 procent verbeterd

Corruptie onder bestuurders en honger onder de armen hangen in landen als Bangladesh en India vaak nauw

©RD, André Dorst – bron: Global Hunger Index

Honger in soorten

De opstellers van de Global Hunger Index onderscheiden drie typen van honger Hieronder zijn ze kort samengevat.

Acute honger. Is een ernstige vorm van honger (rood op de kaart), veroorzaakt door droogte, oorlogsgeweld en natuurrampen. Meestal zijn mensen die al lijden onder chronische honger hier slachtoffer

Chronische honger. Sprake van langdurige ondervoeding (oranje op de kaart). Is de meest voorkomende vorm wereldwijd Houdt meestal verband met armoede, onvoldoende geld om gezonde voeding te kopen.

Verborgen honger (geel). Gebrek aan belangrijke voedingstoffen als ijzer, vitamine A, jodium en zink. Leidt vooral bij kinderen tot allerlei ziekten en achterblijvende lichamelijk groei en ontwikkeling.

endusgeeninkomsten.Daarmeevormendie driemaandenvoordezearmendemonga,een tijdvanhonger

Omdatheteentelkensterugkerendietsis hebbenarmefamiliesinRangpurzichertegen gewapend.Maaltijdenwordenovergeslagen endoorrantsoenering–minderetenopieders bord–proberenzevoedseluittesparen.

Vaakzijnerallerleivoedselprogramma’sdie deoverheidheeftopgezetendievoorenigeverlichtingzorgen.Nietaltijdwerkendieefficiënt, vooralnietalserbinnenhetverantwoordelijke ambtenarenapparaatgeldaandestrijkstokblijft hangen.Corruptieenhongerhangeninlanden alsBangladeshenbuurlandIndiavaaknauw samen.

Slavernij

Geldlenenometentekopenisvoordeallerarmstengeenoptie.Commerciëlebankenzien hensowiesonietalskredietwaardigenweigeren henalsklant.Danzijnernogde‘vrijejongens’, kredietverstrekkersopstraatdieweltotgeld lenenbereidzijn.Doorgaansisdattegeneen hogeprijs:zevragenhogerentesenjelooptals gezinrisicoopslavendienst.Veelgezinnenzijn vanwegehuntorenhogeschuldenlijfeigenenvan geldschietersgeworden.Hunvrijheid(inclusief dievandekinderen)istoteenlevenslangonderpandgemaakt.

VeelarmeninRangpur(bijna40procent)kiezenervooromiederjaarwegtetrekkenenelders

inhetlandwerktezoeken.OokinbuurlandIndiaisdateenjaarlijksterugkerendverschijnsel. Wiedezemigratieinkaartbrengt,zietenorme mensenstromenvannoordnaarzuidgaan,van oostnaarwestenviceversa.Voordebuitenwereldisheteenonzichtbaarfenomeen,maar massaleseizoenstrekbinnendegrenzenvan eenlandraaktmiljoenengezinnenenfamilies. OnderzoekerKhandkerontdektedatdezeinternemigrantennietalleenhongerontlopen,maar optermijnzelfshunlevensstandaardwetente verhogen.

Watdecorona-epidemieenvooraldeoverheidsmaatregelenertegenbetekendenvoor dezegroeplaatzichraden:gedwongenthuisblijvenwasvoorhenhongerlijdenofeengrotekans daarop.Dezorgenenspanningendieditvooruitzichtteweegbracht,zijngrotendeelsaande wereldvoorbijgegaan,wantdiehadevengenoeg aaneigenzorgenomdeuitbraakvancorona.

Hetzaldekomendetijdnietanderszijn,want devragendiearmenwereldwijdaldecennia langkopzorgengeven–denkaan:kiezenwe voorverwarmenofvooreten–dringenzich vanwegedegas-enstroomcrisisnuookopinde hoofdenenhartenvanvelenonderons.Ooknu weergeentijddusvoordeslogandieMatthias Späthformuleerde:”Veranderingbegintmet aandachtvoorandermanslijden”.Jammeris dat,wantjuistnukunnenbewonersvande rijkstelandenterwereldwatopstekenvande allerarmstenelders.

Iets eetbaars. beeld Jaco Klamer

Geef

voor Woordverkondiging in het Midden-Oosten

35 euro Voor dit bedrag kunnen we 5 kinderen hun eigen kinderbijbel geven.

150 euro Hiermee kan een kind een maand lang christelijk onderwijs ontvangen.

Scan de QR-code om te doneren of maak uw gift over naar:

5.000 euro Met dit bedrag draagt u substantieel bij aan kerkbouw in Egypte.

NL68 TRIO 0786 7131 43 t.n.v. Stichting Ismaël o.v.v. Woordverkondiging in het Midden-Oosten

Doneren kan ook via de website: stichting-ismael.nl/doneren

RISN: 818 779 391 Deze advertentie is gesponsord door: N.N.

Helpt u mee?

Ook in de Arabische wereld bouwt God Zijn kerk. Het licht van Gods Woord kan niet gedoofd worden Daarom zet Stichting Ismaël zich op diverse manieren in om de mensen in het Midden-Oosten in aanraking te brengen met het Levende Woord. Al onze projecten staan direct of indirect in het teken van Woordverkondiging. Heeft dit werk ook uw instemming?

Ondernemersavond in Zeeland • 22 november

Op D V 22 november a.s vanaf 19.30 uur is Murre Technologies in Krabbendijke onze gastheer Er wordt een impressie gegeven over Woordverkondiging in het Midden-Oosten (met een live verbinding met de Arabische wereld). De opening en afsluiting van deze avond wordt verzorgd door voorzitter ds. W. Visscher.

Locatie Zuidweg 20 - 4413 NM Krabbendijke

Ga voor meer informatie en aanmelden naar: www.stichting-ismael.nl/acties/ondernemersavondzeeland2022

Christelijke doelen

Wiealschristendoorhet levengaat,kanervoor kiezenomzijngiftenenkel tebestedenaanchristelijke organisaties.Dekansdat demissieaansluitbijde levensovertuigingisdan hetgrootst.Gevenkanvia collectenindekerk,maandelijksegiftenaanorganisatiesdiehongerenarmoede bestrijdenofstichtingendie vervolgdechristenenon-

Financieel altruïsme

Nuchter,berekenenden weloverwogengeldgeven aangoededoelenpast binnenhetfinancieelaltruisme.Hierbijwordtvooral gekekennaarhetlangetermijneffectvandegiftenhet rendementervan.

Eenkortetermijnoplossingkanbijvoorbeeldzijn omvoedselpakkettente verstrekkenwanneerde oogstismislukt.Eenlangetermijnoplossingzoektnaar deoorzaakenpaktdebron vanhetprobleemaandoor bijvoorbeeldhetaanleggen vaneenirrigatiesysteemof waterputten.Steedsmeer

dersteunenmetjuridische bijstand,praktischehulpen hetverstrekkenvanBijbels. Structurelefinanciëlehulp biedenaanbijvoorbeeld eensponsorkindhelpteen probleembijdebasisaan tepakken.Dankzijhetgeld kanvoorzienwordenin scholingenvoedselenwie geschooldis,heeftmeer arbeidszekerheid.

Demeesteorganisaties hebbeneenzogeheten anbistatus.Eeninstelling kanalleeneenanbizijn,als zezichgeheelinzetvoorhet algemeenbelang.Degiften aanzo’ninstellingkunnen danafgetrokkenworden vandeaangifteinkomstenbelasting.

Betrokken

Waarhethartnaaruitgaat, daargaatookhetgeldheen.Zo werkthetbijdeaankopenin desupermarktenhetkanop diemanierookdekeuzevoor goededoelenbepalen.Wie lievernietteberekenendmaar metemotionelebetrokkenheid zijngeldwilschenken,kan kiezenvooreenorganisatie waarvandeoprichtersvrienden offamiliezijn.

organisatiesrichten zichop langetermijnondersteuning omdebevolkingminder afhankelijktelatenzijnvan hetaanbodvanhulporganisaties.Eenpragmatische aanpakvanhetgevenaan goededoelensteltdegever voordevraagwatelkeeuro vandegiftoplevert.Tien euroaanvoedselhulpof tieneurovooreenboekenpakket.Waarmeegezegd moetwordendatheteen hetandernietuitsluit, zekerincrisissituaties.

Ookhetsteunenvaneengezinopmissieinhetbuitenland viathuisfrontcommissiesis eenoptie.Zijdragenzorgvoor ondersteuningvandepersonendiezijnuitgezondeninde vormvansalaris.

Donerentijdensfeestelijke aangelegenhedenbehoort ooktotdemogelijkheden. Doorgeenverlanglijstte makenmaarallegastenop bijvoorbeeldeenbruiloftof kraamfeesttevragenomeen donatie.Hetingezameldegeld wordtdanovergemaaktnaar eengoeddoeldatdoorhet bruidspaarofdekraamouders gekozenis.

Hoedraagjezelfeensteentjebijaandebestrijdingvanhonger,armoedeenonrecht? Deel1:financieel.

Pc met oogbesturing biedt meerwaarde

Zorgcoördinator Gerjanne Stijnen van Beth-San weet het zeker: een ooggestuurde computer helpt oudere cliënten aan een betere dagbesteding

BijSiloahinMoerkapelle, eenonderdeelvandeZorggroepSirjon,verblijven elfcliëntenopeenknusse enkleinelocatie.Hetgaatomeen groepouderenmeteenernstige verstandelijkebeperking.Eriseen dagbestedingsgroepvoormensen diezelfnogdingenkunnendoen Maarnietiedereenkandaarterecht. Eengoedeenzinvolledagbesteding voordecliëntentevinden,isdan somserglastig,isdeervaringvan zorgcoördinatorStijnen.

Ouderdomsziekten

Stijnenvertelt:„Demeestecliënten zijnnietmeermobielenzehebben veelal individuele zorg en begeleidingnodig.Ooktredenouderdomsziekten en dementie op De mogelijkheden om dan samen wat te ondernemenzijnbeperkt Tochwil-

lenwedemensengraagietsbieden waarzezelfmeeaandeslagkunnen gaan,naastdegebruikelijkezakenals muziek luisteren, snoezelen of een anderebelevingsgerichteactiviteit.”

Oogbesturingscomputer

OmdieredenkwamerinSiloaheen proefplaatsingvaneenKoJo,eenalles-in-een oogbesturingscomputer voor gebruikers met een ernstige motorische of meervoudige beperking.Stijnen:“Vooronzeouderenis decomputereenuitkomst,hetgeeft invullingaandevrijetijdendagbesteding.Decliëntenkunnenhetapparaatzelfaansturenmetoogbewegingen.Opdezemanierzijnzeactief bezig Bijkomendeffectisdatzenieuweleerervaringenopdoen Alsjemotorischminderwordt,maarjekunt ditnogwel,danisdatechteenvooruitgang.Hetgeeftbewonerscontro-

leeneenstukjeregieoverhuneigen leventerug Alsikdecliëntenbezig zieenerkomteenglimlachophun gezicht,danisdatvoormijechteen geluksmomentje.”

Meerwaarde

DeKoJoheeftzijnmeerwaardevoor Stijnenenhaarteamduidelijkbewezen.Beth-Sanwilhetapparaatgraag aanschaffen,nudeproefgeslaagdis. Voor deze waardevolle aanvulling van het dagbestedingsprogramma heeftSiloahnogeenbedragvanzo’n 15000euronodig Helptumee?Scan onderstaandeQR-code!

SILOAH GEHANDICAPTENZORG

Gieterijstraat 120, Ridderkerk

088 27 54 500

info@siloah.nl

www.siloah.nl

Ik vroeg haar of ze niet bang was. Zezeitoen“KhumanyaMuomboliwanewalimoyo”. (ik weet dat mijn Verlosser leeft).

Kort daarop was ze door de honger gestorven.

HaarkinderennemennudeelaanhetFoodForLife Malawiprogramma.De7000deelnemendeboeren hebben nu nooit meer honger of een misoogst. Zij produceren nu iedere dag voedsel voor 100000 mensen.

Een goed doel in het testament

Geertje Bikker-Otten

Nalatenschappenzijnvoorgoededoeleneen groeiendebronvaninkomsten.Maarhetisookeen gevoeligterrein.

Datnalatenschappenvoor goededoeleneensteeds belangrijkerebronvan inkomstenzijn,blijkt onderandereuitdegegevensvanhet CBF.Dezeinstantiehoudttoezichtop dekwaliteitendetransparantievande werkwijzevangecertificeerdegoede doelen.Datzijnerinmiddelsruim 660,variërendvangrotealgemeneorganisatiesalshetRodeKruisenArtsen zonderGrenzentotkleinere,specifiek christelijkealsdeEvangelischeHogeschoolendeVBOK.In2011ontvingen zijsamen243miljoeneurouiterfenissen,in2020wasdattoegenomentot 379miljoeneuro.Degegevensvoor 2021zijnnognietcompleet.

Ookprocentueelisersprakevan groei.In2011maaktennalatenschappen7,6procentvandetotaleinkomstenvandezeorganisatiesuit.In2020 wasdat8,4procent.„Erissprakevan stabielegroei”,zegtDickKoopmans, managertoezichtbijhetCBF

Steedsmeergoededoelenwordenintestamentenopgenomen.In 2011ginghetom171bijdoorhetCBF gecertificeerdeorganisaties,in2020 warendater228.Bedenkhierbijwel daterinNederlandveelmeergoede

doelenactiefzijndandedoorhetCBF gecertificeerde.Volgenshetonderzoek ”GeveninNederland2022”,dateens indetweejaarwordtuitgevoerddoor hetaandeVUinAmsterdamverbondenCentrumvoorFilantropische studies,zijnerintotaalcirca44.000 goededoelenmeteenzogenaamde anbistatus.Zijzijnvrijgesteldvanerfenschenkbelasting;giftenaandeze organisatieszijnfiscaalaftrekbaar Ookkerkenvallenindiecategorie.

Nalatenschappenaankerkelijke gemeentenkomennietindecijfers vanhetCBFterug.Terwijlhetbest vaakvoorkomtdateenkerknahet overlijdenvaneenvandeledendeelt indeerfenis.Diebedragenzijninde cijfersvanhetCBFdusnietmeegenomen.Sterkernog:hetisnietbekend omhoeveelgeldhetgaat.

Uithetgenoemdeonderzoekblijkt dat34procentvandeNederlanders eentestamentheeftlatenopstellen. Vanhenheeft12procentervoorgekozeneenofmeergoededoeleninde nalatenschaptelatendelen.Voordeze groepmensengeldtdatzerelatief vaakkinderloosen/ofalleenstaand zijn.Religiespeelthierbijookeen rolletje.Vandemensendiegeldaan

eengoeddoelwillennalaten,geeft 27procentaangelovigtezijn.Bijde groepdieditnietdoetligtditpercentageop23procent.

Legatenenerfenissenzijnvoor goededoelenuitkostenoogpunteen aantrekkelijkemanierommiddelen teverwerven.KoopmansvanhetCBF: „Inkomstenuitnalatenschappen vergenvaneenorganisatierelatief weiniginspanning.Datisbijandere bronnenvaninkomstenanders.Wervingscampagnesopzettenomnieuwe donateursaantetrekkenofcollectes organiseren:datkostveelgeldentijd.”

Maarerzitookeenonvoorspelbarekantaannalatenschappen:het isuitdeaardderzaakingewikkeld omvantevoreneeninschattingte makenvandezebronvaninkomsten. Hetenejaargaathetmisschienom 2miljoeneuro,terwijleenjaarlater detellernietbovende500.000euro uitkomt.Tochontkomteenorganisatienietaanhetinschattenvaneen bedragalsereennieuwejaarbegroting moetwordenopgesteld.Koopmansis voorstandervandevoorzichtigelijn. „Neemhetgemiddeldebedragvande vijfvoorgaandejaren,engadaardan watonderzitten.Hetisnietzo’npunt

alsjemeergeldvianalatenschappen binnenkrijgtdanjebegroothad;dan kunjehetreserveren.Maaralser minderbinnenkomtdanbegroot,kun jealsorganisatiefinancieelindeknel komen.”

Geoormerkt

Alsmensengeldnalatenvooreen specifiekebestemming,heethet wel”geoormerkt”.Datkanvoor eenorganisatielastigzijn.Bijgrote gezondheidsfondsenalsKWFKankerbestrijdingofdeHartstichtingzalhet doeldateenerflaternoemtvaakzijn: hetdoenvanonderzoekomhetperspectiefvanpatiëntenteverbeteren Datisgeenprobleem,daarzijndeze organisatiesmeebezig.

Maarwatdoejealsjegeldkrijgt vooreenspecifiekdoelmaarhetniet

luktomdatterealiseren?Koopmans weetvaneensituatiewaarineen organisatienaeenpaarjaarmetde familieingesprekisgegaanomeenalternatievebestemmingtebespreken. „Weesalsorganisatieiniedergeval transparant.Zo’nbedragjaarnajaar werkeloosindeboekenlatenstaan heeftookgeenzin.”

Veelgrotereorganisatieshebben eenspecialeafdelingvoorhetwerven enafwikkelenvannalatenschappen. Koopmans:„Wijtoetsen,inzijnalgemeenheid,offondsenwervingopeen maatschappelijkverantwoordemanier gebeurt.Organisatiesmogendaarin nietteagressiefzijn.”Eengraadmeter daarvoorisdeklachtenproceduredie eenfondsdatdoorhetCBFgecertificeerdisdienttehebben.„Waarwij naarkijken,isofdieklachtengoedzijn

beeld iSt ock afgehandeld.”

Datluktinhetgevalvaneenerfenis nietaltijd.Koopmansmemoreertde rechtszaakoverhettestamentvaneen miljonairdiein2012miljoenennaliet aanDeZonnebloemenhetLegerdes Heils.Zijnweduweenstiefdochters vochtenditaan:deerflaterzouniet wilsbekwaamzijngeweestophetmomentdathijditdocumentopstelde. In2017steldederechterdenabestaandeninhetongelijk.Beidegoede doelenmochtenhetgeldhouden.

Donatietest

Wiegeldwilnalatenaaneengoed doel,heeftwellichtbaatbijdeDonatietestopdewebsitevanhetCBF. Jekunteraanklikkenwelkezaken jebelangrijkvindtenkrijgtnaeen paarstappeneenlijstjeorganisaties voorgeschotelddiedaarhetbestbij aansluiten.Koopmans:„Hetismaar eenhulpmiddel.Kijkvooralookeens opdewebsitevaneenorganisatiedie aanspreekt.Bijdergelijkebeslissingen ishetgoedomdichtbijjezelfteblijven.Jekuntjelatenleidendoorcijfers engrafieken,maareengoedgevoelbij eenorganisatieismisschiennogwel belangrijker”

Voor een goed doel zijn inkomsten uit nalatenschappen onvoorspelbaar

Woord en Daad: We willen niet te veel pushen

WoordenDaadkiestalshet gaatomnalatenschappen bewustvooreenterughoudende benadering.„Wewillenniette veelpushen”,zegtfinancieel directeurArnoldvanWilligen.

JaarlijksdeeltWoordenDaadgemiddelddertig keerineennalatenschap.Indehelftvandegevallengaathetomlegatentotmaximaal15000 euro,derestbetreft„significantere”bedragen

VanWilligen:„Deinkomstenuitnalatenschappenschommelenheelerg In2021ginghetom 1,2miljoeneuro Hetjaarervoor500000euro

Ditjaarlijkthetweerwatlageruittekomen.”

Hijconstateertdater,overeenlangereperiodekijkend,sprakeisvaneenstijgendelijn.„Hoe datkomt,wetenweeigenlijkniet.Misschien speeltdevergrijzingeenrol.Maaronsdonateursbestandisjuistrelatiefjong.”

ErflatersdieWoordenDaadinhuntestament opnemenzijninhetmerendeelvandegevallen donateur.Maarhetkomtookregelmatigvoordat deorganisatieeennalatenschapontvangtvan iemanddienietindeadresbestandenvoorkomt

Gevoeligonderwerp

WoordenDaadkiesterbewustvooromwat betreftnalatenschappenterughoudendtezijn. Opdewebsiteisinformatieoverditonderwerp tevinden.Mensendieoverwegendeorganisatie

inhuntestamentoptenemenkunnenhierhun gegevensachterlatenzodatercontactgelegdkan worden.„Weverwijzendanookaltijddoornaar eennotaris.”Inhetdonateursbladwordteens perjaareenkortberichtovernalatenschappen opgenomen.Maardaarblijfthetbij.VanWilligen:

„Weadverterenniet,wedoennietmeeaangrote campagnesovernalatenschappen,webenaderen mensennietactief.Datistrouwensgeenwaardeoordeel;organisatiesdieditweldoenkunnen evengoedintegerbezigzijn.”

Debelangrijksteredenvoordeterughoudendheidisdatnalatenschappeneengevoelig onderwerpzijn.„Wevindendatditindepersoonlijkelevenssfeerligt Hetisietswaarmensenzelf, eventueelmethunkinderenofpartner,keuzes inmoetenmaken.Wijwillenonsdaarnietin mengenofteveelpushen Ookomdathetsoms ommensenineenkwetsbarepositiegaat We zijnblijalsmensenWoordenDaadinhuntestamentopnemen,maarwewillenwegblijvenvan beïnvloeding”

Fondsopnaam

VanWilligenmerktdaterindeachterbanvan WoordenDaadsprakeisvaneennieuwetrend: mensenmetflinkwatvermogendiebijdeorganisatieaankloppenomteoverleggenhoezebij leveneensteentjebijkunnendragen.„Datkanin devormvaneenschenking,maarookdooreen fondsopnaamopterichten.Hetmooiedaarvan isdatjeinoverlegeendoelbedenktdatbijde donateurpast.Endatwezoiemandookkunnen informerenoverhoehetgeldterechtkomt.De persoonlijkerelatiedieinzulke gevallenontstaat:datisechteen meerwaarde.Bijnalatenschappenhebjedatniet.”

Bram van Grootheest, directeur Wycliffe

„Je moet voorzichtig zijn met wat je in zo’n situatie belooft”

Bijbelvertalers

Een huis voor verlofgangers van Wycliffe Bijbelvertalers

Sindseenpaarmaanden isWycliffeBijbelvertalers actiefbezigdonateurs tebenaderenover nalatenschappen.„Hetis eentaboeonderwerp”,is deervaringvandirecteur BramvanGrootheest.

OvernalatenschappenwordtinNederlandnauwelijksgepraat,constateert VanGrootheest.„Mensenschuiven hetvoorzichuitomoverhuntestamentnatedenken.Kinderenweten vaaknietwathunoudersvasthebben latenleggen.”

SindskortheeftWycliffeBijbelvertalerseennieuwewerkwijzealshet gaatomnalatenschappen.„Voorheen warenwevooralafwachtend.Eenpaar maandengeledenzijnwebegonnen meteenmeeractieveaanpak.We hebbeneenselectiegemaaktvan donateurs,onderandereopleeftijd,en zoekentelefonischcontactmethen Ineersteinstantieomhentebedankenvoorhunbetrokkenheid,maar vervolgensookomtevragenofzeer weleensovernahebbengedachtom WycliffeBijbelvertalersinhuntestamentoptenemen. ”

Dereactieszijnzeerwisselend. „Vanelketienmensendieikspreek zijnereenpaardieheterhelemaal nietoverwillenhebben,eenaantal mensenreageertneutraal,enmet

derestraakjeechtingesprek”Van Grootheestverwachtnietdatdeafwijzendereactiesvoordeorganisatie eenafbreukrisicovormen „Misschien opdekortetermijn Maarikhoopdat mensenzichrealiserendatwehet nietvooronszelfvragen Hetstaatten dienstevandeuitbreidingvanGods Koninkrijk”

JaarlijksdeeltWycliffeBijbelvertalersgemiddeldzo’nachtkeerineen nalatenschap.Dataantalisvrijstabiel; quaomvangiserwelsprakevangroei. „Hetgaat,gemiddeldovervijfjaar,om ongeveer100.000europerjaar”Maar erzijnookuitschieters.In2020waser eenlegaatvan1,2miljoeneuro.Bijzonder:deerflaterwasnietbijdeorganisatiebekend.„Datisinongeveerde helftvandegevallenzo.Nuzegtdat nietalles:mensenwordensomsheel oudenzijndanaljarengestoptmet hetgevenvandonaties.”

Relatie

Somsiserjuistwelsprakevaneen relatie.VanGrootheestverteltover eenmevrouwdiehemzo’ntienjaar geledenuitnodigdeomeensbijhaar langstekomen.Zewildehaarhuisna haaroverlijdenaanWycliffeBijbelvertalersschenken,maarmeteenspecifiekdoel.Zewildedathetgebruiktzou wordenalsverlofhuisvoorzendelingen.„Datiseenheleverantwoordelijkheid.Ikhebdatmethetbestuur besprokeneneristoenbeslotendat weopditaanbodinzoudengaan.Na

haaroverlijdenishethuismetbehulp vanvrijwilligersverbouwd.Hetisnu nogsteedsingebruikalsverlofhuis; hetgrootstedeelvanhetjaarishet bewoond.Ikbenblijdathetzoheeft uitgepakt.Jemoetvoorzichtigzijn metwatjeinzo’nsituatiebelooft”

Specifiekdoel

Somsiseendooreenerflatergekozendoelzospecifiekdathetniet luktomeenlegaattebesteden.Van Grootheest:„Alsorganisatiekregen wejarengeledengeldvoorhetopleidenvankinderenvanzendelingendie zelfindezendingwildengaanwerken. Datlegaathaddenwegeaccepteerd, maarhetdoelwaszospecifiekdater nauwelijksaanvragenvoorbinnenkwamen.Uiteindelijkhebbenwedat fondstoenopengesteldvoordeopleidingvanlokalemedewerkers.Maar zoietsdoejepasnaverloopvanjaren.”

Dooringesprektegaankunnen zulkesituatiesmogelijkworden voorkomen.„Pashadikeenafspraak metmensendieviafamilienauw betrokkenzijnbijonswerkineen specifieklandinAfrika.Zewildengeld nalatenvoorprojectenindatland.Ik hebbeloofddatwe,alshetzoveris, onsbestzullendoenomovereenkomstighunwensentehandelen.Maarik hebookgevraagdofdatgeld,alswe bijvoorbeeldtegendietijdnietmeer indatlandactiefzijn,tengoedemag komenaanandereprojecteninAfrika. Datvondenzeprima”

„Het is iets waar mensen zelf, eventueel met hun kinderen of partner, keuzes in moeten maken”

Arnold van Willigen, financieel directeur Woord en Daad

Hoedraagjezelfeensteentjebijaandebestrijdingvanhonger,armoedeenonrecht? Deel2:praktisch.

Boodschappen doen

Kunjemetdekeuzevanje boodschappeneenverschil makenvoordewereld?Ja, zeggendiversedeskundigen wereldwijd Doorbijvoorbeeldnauwkeurigintekopenwatbetrefthoeveelheden VolgensMilieuCentraal gooienNederlandersper persoonperjaargemiddeld 34kiloaanvoedselweg

VolgensJohnRobbins, auteurvanhetboek”The FoodRevolution”,iser12 miljoentongraannodigom allehongerigenopaardete

voeden.Om12miljoenton graantevrijtespelenzou slechts10procentvande Amerikaansebevolkingiets mindervleesmoeteneten, omdatveelgraangebruikt wordtalsveevoer.

Inplaatsvanzeven dagenperweekvleeseten, draagjeduseensteentjebij alsjewatmindervaaklangs deslagergaat.

Overigenszijnvleesvervangersvrijwelnooiteen duurzamerekeuze.Groente wel.

Bereken hier je voedselafdruk: voedingscentrum.nl/voedselafdruk

Aan de slag bij voedselbank

DeVerenigingvanVoedselbankenNederlandverwacht dathetklantenbestandvan de172voedselbankenaan heteindvandezewinter metminimaal40procent zalzijngegroeidtenopzichtevanjanuarivanditjaar Grotevoedselproducenten hebbentoegezegdmeerte donerenaandeuitgeefpuntenvanetenenverzorgingsproducten.

Deorganisatiedraait volledigopvrijwilligers, ookdirectieenbestuur ontvangengeensalaris.De voedselbankheeftdiverse vacaturesvoorzowelcoör-

dinerende takenals meertechnologische zaken.

Eenkleinschaliger initiatiefiseenzogeheten deelkastdiebuurtbewoners metelkaarvullen.Mensen diehetnodighebbenkunnenhiervoedselenverzorgingsproductenuitpakken. Insteedsmeerwijken, meestalinsteden,duiken deopenbarekastenop.Via internetensocialemedia zijndebuurtinitiatievente vinden.Ookkerkendragen geregeldeensteentjebij.

Eenbezoekaaneenkringloopwinkelisommeerdere redeneneengoedidee.Maarde winkelsvanorganisatieDorcas hebbeneenextradimensie. Deopbrengstvandeverkochte spullengaatnaarprojecten voormenseninnood.Datzorgt bijdeaanschafvandetweedehandsboeken,-kledingof -serviesvooreendubbelrijkgevoel:koperblijmetdenieuwe aanwinstendeorganisatiemet deinkomsten.Dorcaswerktin Oost-Europa,Oost-Afrikaen hetMidden-Oosten.Elkewinter wordendoordeorganisatie voedselpakkettenuitgedeeldin Oost-Europa.Hieraankunnen particulieren,kerkenenscholendeelnemen.

Inhetjubleumjaar2020, toendeorganisatieveertig jaarbestond,kondefysieke inzamelingvanboodschappen nietdoorgaanvanwegehet coronavirus.Dorcaskoosvoor eenonline-inzamelingenkocht deproductenlokaalinOost-Europa.Dienieuwewerkwijzeis voorlopigblijvend.

dé bestrijder van ongedierte

in Zuid-West Nederland

Ongedierte! Je wilt er niet alleen snel vanaf, je wilt het liever helemaal niet zien. Door preventie en bestrijding houden we grip op ongedierte en hygiëne in- en om jouw bedrijf!

T. E. 0111 218000 info@gripmetkik.nl gripmetkik.nl

Het Veluws Zandsculpturenfestijn in Garderen is de gehele winter geopend! Vanaf 27 december 2022 tot en met 4 maart 2023 ziet u naast de bekende zandsculpturen ook schitterende ijssculpturen. Dagelijks vinden er demonstraties plaats door de beste carvers ter wereld. Zij halen alles uit de kast om van ijsblokken ware kunstwerken te maken.

komt u ook langs?

Neem een kijkje in het sfeervolle winters Dickens Dorp; hier bakt de oude bakker zijn brood en kunt u zelf genieten van warme chocomelk, vuurkorven, oliebollen en gluhwein... alles onder begeleidingvansfeervollemuziek.Breng een bezoekje aan ons sneeuwlandschap en sta oog in oog met levensgrote ijsberen en pinguïns.

Klaas-Willem Kik Mede-eigenaar

Eenaardige chimpansee enandere hartverwarmende dierenverhalen

Veelmensenbiedenhulpaanhunmedemens,vooralin moeilijketijden.Inextremesituaties,zoalsoorlog,offeren zezichsomszelfsopvooranderen.Ookdierensteunen elkaar,blijktinmiddelsuithonderdenwetenschappelijke onderzoekenenobservaties.Maarhoedoenzedaten waaromtonenzedatmedeleven?

Imco Lanting

InAntarcticabrengenkeizerspinguïnshun jongenvoortindemeestextremeomstandigheden.Naeenmaandenlangevoetreis overtroosteloosijsleggendevrouwtjeseen ei.Doorhongerflinkverzwaktvertrektze,hetei achterlatendbijdevader.Pastweeeneenhalve maandlaterkomtze,volgegeten,terug.Aldie tijdheeftvaderdoodstilophetijskoudepoolijs gestaan,metheteiopz’npotenenbedektdoor zijnverenkleed.Numoederpinguïnterugis, maghijeindelijkzijnhongergaanstillen.Ookhij blijftmaandenweg.Alleenergiediededierenin zichhebben,gaatnaarheteien,daarna,naarhet grootbrengenvaneenjong.Deogenschijnlijk stoïcijnseopofferingsgezindheidvandeAntarctischepinguïnsis,mededankzijtallozenatuurdocumentaires,legendarisch.Zegaanervoor, ongeachtdeenormerisico’svoorhuneigen leven.Tenminste,zointerpreterenwijhet.

Menselijkeemotiesopdierengedragplakken gebeurtvaakongemerkt,vooraldichtbijhuis. Opinternetwemelthetvandefilmpjesdiebij kijkersdezelfdeouderlijkegevoelensoproepen alsvandepinguïnsinAntarctica.Demoedereendbijvoorbeeld,diehaarkuikensbegeleidtbij hetoverstekenvaneendrukkeweg,ofhetkonijn dathaarpasgeborenjongenzoogt.Wiesmelter nietbijdergelijkebeelden?

Maarhetliefdevollegedragverandertopslag alseenbelagerhetophunkroostheeftvoorzien; ofalleenmaartedichtindebuurtkomt.Inblindeagressiegaanzedeechteofvermeendevijand telijf.Zoalsindiecompilatievideowaarinonder meereenkonijn,katten,eenkoe,eenvogel,leeuweneneenrathetgenadeloosvoorhunjongen opnemen.Deonfortuinlijkewandelaardiein Noord-Amerikaeengrizzlybeermoedermethaar jongentegenkwam,realiseerdezichonmiddellijk dathijzichineenlevensgevaarlijkesituatiebe-

vond.Gelukkigwisthijwathijmoestdoenomde kansopeenrechtstreekseconfrontatiezoklein mogelijktemaken,wathemzijnlevenredde.Het maaktdebeeldennietminderbloedstollend. Ookbuitenhetouderschaptonendieren compassie,behulpzaamheidenempathie.Daar zijntigvoorbeeldenvan.Zoalsrecentdeolifant ineendierentuininGuatemala,diealarmsloeg toeneenantilopedreigdeteverdrinken.Een videodietotnutoebijna6,5miljoenkeeris bekeken,toontdierendieeenanderdierredden. Somswordtde‘naastenliefde’zelfsnaareennóg hogerniveaugetild,alsdiereneenindividuvan eentotaalanderesoort‘adopteren’

Veldslagonderdemieren

Zijndierenzichbewustvanhunbehulpzaamheidofdoenzemaarwat?Andersgesteld: bestaataltruïsme,ofwelbelangeloosheid,inhet dierenrijk?„Jezouhetdenken,bijhetzienvan deduizendenaandoenlijkefilmpjesopinternet”, zegtoud-boswachterenschrijvervanboeken overdierengedragArjanPostma,„maarnee, voorzoverweweten,doendierennietsécht belangeloos.Indekerngaathunlevenomhetin standhoudenvanhuneigengenen.Enomdie opdrachtvandenatuurgoedtevervullen,isde belangrijksteprioriteitomvoorsterknageslacht tezorgen.Zozijnergenoegsoortenwaarbijde zwakstenvanhetkroostzonderpardonworden opgegevenomalleenergieinhetsterkstejong tekunnensteken.Liefdevolgedragvandieren naaranderediersoortenheefttemakenmetde socialeleefomgevingdiezebeschermen.Alsdat dezorgvooreenanderdierinhoudt,doenze dat.Maaralshetgeenduidelijkefunctieinhet overlevenheeft,dandoenzehetniet.”

Altruïsmevereisteenbepaaldbewusthandelen,dattypischmenselijkis.Dierenkennen datniet,legtPostmauit.„Maarempathieisiets andersendattonendierenweldegelijk.”Een voorbeeldisdeAfrikaanseMatabele-mier.Dit insectisvaakinoorlogmetdeveelgroteretermiet,waarvandeheuvelsafgeladenliggenmet heerlijksappigelarven,waardemierjachtop maakt.Dieovervalpogingenlopenmeestaluitop eenbloedigeveldslag.Maarmeteennádergelijkeconfrontatiesgebeurterietsbijzonders.De

De pinguïn staat doodstil op ijskoud poolijs, het ei of het jong op z’n poten

ongedeerdemierensoldatentillenhunophet slagveldgewondgeraaktesoortgenotenopen dragenzemeeterugnaarhunnest.Daarverzorgenzehungewondestrijdmakkersenlikkenze, waarschijnlijkterontsmetting,opdeplekken waarpootjeszijnafgebroken.Postma:„Ditis typischzo’nempathischeeigenschap,waarbij hetaankomtomhetvermogenjeintelevenin eenander,waardoorjeiemandhelptdooreen situatietekomen.Datkandezemierdus.”Maar belangeloosishetniet.Doordegewondemieren voorhetnesttebehouden,verzwakthetniet verder.Endatisinhetvoordeelvanhetvoortbestaanvanhetmierenvolk.

Delijstmetempathischgedragbijdieren groeitbijnaperdag.„Vanbewegenderobots”,zoalsPostmahetnoemt,zijndiereninonzebeeldvorming,dankzijveelvuldigwetenschappelijk gedragsonderzoek,indeloopderjarentotsoms hoogintelligentewezensmétgevoeluitgegroeid. Volgensdeoud-boswachterisdatbelangrijkom dierenbetertebegrijpen.„Enmeerbegripleidt totbeterezorgvoordewereld,daarbenikvan overtuigd.”

Komkommerwoede

OpinitiatiefvandebekendebioloogFransde Waalwerdenineentestlaboratoriumtweekapucijnaapjesintweekooiennaastelkaargezet.De onderzoekergeeftaanelkeaapeensteentjedat zemoetenteruggevenvooreenbeloning.Dat gaateenpaarkeergoed,totdeeneaapdoorkrijgt dathijeenstukjekomkommeralsbeloning krijgtenzijnbuurmaneenveellekkerderdruif. Daaropgooithijzijnstukjekomkommerwoe-

dendzijnhokuitenprotesteertmetgeluiden. Zijnrechtvaardigheidsgevoelisaangetast.Terwijl hijprecieshetzelfdepresteertalszijnbuurman, wordthijafgescheeptmeteenveelmindere beloning.Zijnbuurmanintussen,genietvan elkedruifdiehemwordtaangereikt.Lateris ditexperimentookgedaanmetchimpansees. Daarbijgebeurdeietsverrassends.Deaapdie dedruifkreegzagdatzijnsoortgenoothetmet eenarmzaligkomkommertjemoestdoenen weigerdevervolgenszijndruifopteeten.Alszijn vriendernietookeentjekreeg,dankonhijer ooknietmeervangenieten.Eenduidelijkbewijs vanmedelevenenempathie

Behulpzamegoudvis

Goudvissenstondenlangetijdbekendomhun kortegeheugen.Zezoudennaeenpaarseconden allesalvergetenzijn.Maarniksblijktminder waar.Goudvissenzijnheelslim,proeventoondenaandatzegezichtenvanindividuelemensen herkennenenbovendienhunsoortgenoten helpen.Iseenvisgewondofziek,danduwteen aquariumgenoot’mnaardeoppervlakteom bijhetdaardrijvendevoedseltekomen.Omdat goudvissenpopulairehuisdierenzijn,iserveel bewijsvoorhunempathischegedrag.

Ietsanders,overvleermuizen.Vleermuizen hebbeneensnellestofwisseling.Zekunnenmaar 48uurzondervoedsel:bloed.Omdathetzeook nietaltijdlukt’snachtsbloedvanbijvoorbeeld eenpaardoptezuigen,komtaltijdeenaantal vleermuizenhongerigterugopdebasis.Dan gaanzeopbedeltochtbijsoortgenotendiewel hunbuikvolhebbengezogen.Vaakzijndie

Goudvissen zijn heel slim, ze herkennen gezichten van mensen en helpen hun soortgenoten in nood

beeld iSt ock

bereideendeelvanhunbuitaftestaan.Enals zegeensucceshebben,danproberenzehet bijvleermuizenvaneenandere,niet-verwante groep.Maardanzullenzealleenietskrijgenvan vleermuizendiezijinhetverledenookhebben geholpen.Wiegoeddoet,goedontmoet,dus. Waarderingopgrondvaneengoedontwikkeld geheugeniseenbijzondereeigenschapinde dierenwereld,maarnietuniekvoorvleermuizen. Ookeenmannetjesbaviaanzaleenniet-verwante soortgenootineengevechteerdertehulpschietenalsdezehemvroegerheeftgeholpen.

Dankbaarheid

Sommigehuisdieren,metnamehondenen katten,tonenmaaraltegraagdankbaarheidnaar mensen.Maarookwildedierenzijninstaattot affectienaarmensen,vooralalszewordengered uiteenbenardesituatie.Zovloogeenkangoeroe eenszijnredderomdehalsenstakeenluiaard liefdevolz’narmopnaardegenediehemoverde weghadgeholpen.Hartverwarmendebeelden, dielatenziendatdebelevingswereldvandieren

verdergaatdanhunoverlevingsinstinct.

Rechtvaardigheidsgevoel,empathie,ondersteuning,delen:hetzijnpositieveeigenschappenindedierenwereldwaarmeemensenzich kunnenidentificeren.Datbetekentnietdatde aloudenatuurwet”hetrechtvandesterkste” zomaarvantafelkan.Datwordtvooralduidelijk alswekijkennaarhongerbijdieren.Hetbeeldis daneenstukgrimmiger.Hongeriseenwijdverbreidfenomeenindedierenwereld.Endemeest voorkomendeoorzaakdaarvanissimpelweg: geborenworden.Eenharderealiteit.Demeeste diersoortenplantenzichingroteaantallenvoort. Hetmaaktdekansopoverlevingvandegenen hetgrootst.Geleedpotigenenvissenleggen tijdenshunlevenduizendentotwelmiljoenen eitjes.Daarvanbereiktvaakmaaréénnakomelingperouderdevolwassenheid.Dereststerft, somsomdatzegedoodwordendoorroofdieren ofhuneigenfamilie. Maarinverrewegdemeestegevallenisdedoodsoorzaakhonger.Maarook volwassendierenlijdengeregeldhonger.Herten stervenindewinterbijbosjesdoorgebrekaan

Onbaatzuchtig gedrag

Het is lastig te verklaren waarom dieren iets doen voor een ander waar ze zelf nadeel van hebben. Veel diersoorten delen voedsel met elkaar (vleermuizen), planten zich niet voort omdat ze zorgen voor de jongen van anderen (bijen) of stellen die plannen om dezelfde reden uit (marmotten).

De Britse bioloog W. H. Hamilton (19362000) was ook gefascineerd door deze bijzondere, en in de dierenwereld wijdverbreide, eigenschap en formuleerde een

altruïsmetheorie. Die luidt dat de belangrijkste factor binnen groepen dieren waar onbaatzuchtig gedrag voorkomt is, dat sociaal gedrag wordt beloond en bedrog afgestraft. Een samenleving die egoïstische individuen uitsluit, beschermt zo het gemeenschappelijk genenpakket tegen asociale eigenschappen. En andersom: door sociaal en empathisch gedrag juist te stimuleren heeft de groep, en daarmee de soort, de grootste kans om te overleven.

voedseleninsommigegebiedensterftmeer dandehelftvaneenpopulatiezeeschildpadden wanneerzedoordekouverdoofdrakenentegedesoriënteerdzijnomteeten.Endanzijnernog natuurrampenenecologischeverstoringendie hongersnoodonderdierenveroorzaken.Honger is,inmindereofmeerderemate,onlosmakelijk verbondenmethetlevenvanelkdier.

Maarwatervaarteendieralshethonger heeft?VerschillendeAmerikaansewetenschappersbogenzicheentijdjegeledenopverzoekvan onlinewetenschapsmagazineGizmodooverdeze fascinerendevraag.ZozegthersenwetenschapperChrisBraundatdefysiologievandierendie ingebiedenofomstandighedenlevenwaarin voedselschaarste„erbijhoort”,bestandistegen eenbepaaldgebrekaanvoedingsstoffen.Sommigereptielenkunnenmaandenzonderetendoor hunhartslagtotéénkeerperminuutteverlagen. Zowachtenzeophetvolgendejachtseizoen.De winterslaapisvoorverschillendeanderedieren eenoverlevingstruc.Ookdanwordenlichaamsfunctiestothetminimumteruggebracht.De aangelegdevetreserveszorgenvoorderest. Terwijlzeindieperiodesweliswaarverzwakkenenvermageren,lijdenzegeenhongerinde menselijkebetekenis.Zalmenmakenjaarlijks eenuitputtendeenlevensgevaarlijkereiswaarbij zevaakhonderdenkilometersstroomopwaarts naarhunbroedplaatsenzwemmen.Onderweg etenzeniets.Veelvandevissenverbruikenopde bestemminghunlaatsteenergieomzichvoortte

planteneneitjesaftezetten,enstervendaarna. Hongeriseenonlosmakelijkonderdeelvande levenscyclusvandezalm.

Dierenhebbennietbewusthonger,zoalsde mens,volgensbioloogMarshallMcCue.Natuurlijkreagerenzeerwelop,vooralalsvoedselgebrekonverwachttoeslaat–doorbijvoorbeeld bosbranden,droogte,aardbevingenofoverstromingen.Veelhongerendedierenzonderenzich danaf.Zevragenzichnietaf,zoalsdemenszou doen,waardevolgendemaaltijdvandaankomt. Netzoalseendierooknietbewustzinheeftin eenlekkeresteenbok,zoalsdemenszinheeft inbloemkoolofpatat.Hetzalhooguitinstinctiefopzoekgaannaareten,alshetdaarnog energievoorheeft.Ishetdaarvoorteverzwakt, danwachthetopdedood.Hetzelfdegeldtvoor watergebrek,metditverschildatdorsteenfysiek veelpijnlijkerstervensprocesisdanhonger.Dat isvoordierennietandersdanvoormensen. Stervenvandehongeriseensluipenderproces. VolgensbioloogBrianPalestisverliezenmensen dielangerdanvijfdagenvastenhunoverweldigendehongergevoel.Zehebbendan,bijzonder genoeg,geenobsessievebehoefteaanetenmeer. Mogelijkhebbendierendiezelfdeeigenschapen komenzedankzijdiefysiekeoverlevingsstrategiedoorperiodesvanvoedselschaarste.Het verschilis,wellichteengelukbijeenongeluk,dat zeernietbewustmeebezigzijndatzemisschien weldoodgaanofeengebrekaanetenhebben. Hongerhoortervooreendiergewoonbij.

Hongerige dieren vragen zich niet af, zoals de mens zou doen, waar de volgende maaltijd vandaan komt

Ondersteun Russische evangelisten. Juist nu!

Evangelisten in de voormalige Sovjet-Unie arbeiden over het algemeen ver weg van familie en vrienden. Om zich volledig aan hun opdracht te kunnen wijden, voorziet Friedensstimme in hun levensonderhoud en reis- en verblijfkosten.

Met uw hulp kunnen wij dit jaar ca. 120 evangelistenen hun gezinnen onderhouden. In de noordelijkegebieden, de onherbergzame wereld van sneeuw en ijs. Maar ook in Centraal Azië, waar christenen met stevige tegenwind te maken hebben. In onze opvatting gaat ondersteuning veel verder dan alleen financieel. Wij willen naast

de evangelisten staan in het gebed. Wij willen hen bemoedigen met brieven en kaarten. En we willen hen helpen als er ziekte is in het gezin, of ervoor zorgen dat evangelisten periodiek met verlof kunnen. Speciale aandacht willen wij hebben voor evangelisatie onder die bevolkingsgroepen die het minst bereikt zijn met het Evangelie. Uw gebed en gaven zijn onmisbaar voor ons om dit werk te kunnen blijven doen.

Hoedraagjezelfeensteentjebijaandebestrijdingvanhonger,armoedeenonrecht? Deel3:metdekerk.

Leef mee

Financiëlesteunisonontbeerlijkvoorhulpverlening envoedselprogramma’s. Geestelijkeenmentale steunisvoordeindividuelehulpverlenervangroot belang.Meestalwordt ditgeorganiseerddoor familieenvrienden.Voor zendingswerkersheeftde GereformeerdeZendingsbond(GZB)bijvoorbeeldhet projectZendingsmaatjes

Zet die eerste stap

Kerkenzettenzichaleeuwenlangintegenarmoede enonrecht.Tiendengeven, nietalleszelfopeten,de naasteliefhebbenalsjezelf: hetzitindegenenvande kerk,viahetOudeenhet NieuweTestament.DeMichaZondaginoktober,rond Wereldarmoededag,ishier eenuitingvan:duizenden kerkenstaanwereldwijdstil bijarmoedeenonrecht.

”Eenreisvanduizend mijlbegintmetéénstap”: datprachtigeArabische gezegdespringterdeze weekuitopdewebsitevan BijzondereNoden,rondeen

opgezet.Daarmeekaneen particuliereenindividuele zendingswerkerondersteunenmetgeldmaar ookdoorbetrokkenheidbij verjaardagenendoorspecifiekegebedspunten.

Wieeenhulpverlener kentdieinhetbuitenland werkttegenonrechten armoede,kandiepersoon dandagelijksopdragenin hetgebedenomconcrete gebedspuntenvragen.

DenkookaanbelangrijkedataalsNederlandse feestdagenofverjaardagen enstuurdanpostzodatde hulpverlenerweetdathij nietalleenstaatindestrijd vooreenrechtvaardige wereld.

Bid mee

Biddendatdehongerinde wereldstopt:kinderendoen hetvaakmaarvolwassenen steedsminder.Wanthetiseen wereldprobleemvanongekend formaat.DeorganisatieTearfundhelptmensenzelfopte staanuitarmoedeenonrecht enbiedtwereldwijdhulpvia lokaleorganisatiesenkerken.

najaarscollecte. Voorlichters vanBijzondereNoden–het verlengstukvandediaconievandeGereformeerdeGemeenten–zijnuitte nodigenvoorbijvoorbeeld eenvrouwenbijeenkomstof jeugdavond.

Ookandereorganisaties organiserenbijeenkomsten ofthemadagen.Deactie ”ZipyourLip”vanWorldVisiondaagtjongerenuitom ééndagtevastenentegelijkertijdgeldoptehalenvoor projectentegenhonger

Tearfundheeftophaar websiteeenaantalconcrete gebedspuntengepubliceerdom hetgebedtegenhongervorm tegeven.

● Bidvoordemensendie geraaktwordendoorhongeren watertekort.

● Bidvoordewereldleiders. Biddatjuistzijinactiekomen.

● Bidvoordekerkenin Nederland.Biddatzijzichuitsprekentegendeongelijkheid diedehongercrisiszichtbaar maakt.

● Bidvoorherstelvangebrokenrelatiesenvredeende veiligheidvandemensenin conflictgebieden.Hetgebrek aanvoedselverergertbestaandeconflicten.

Hersteldievuilevallei

Pieter Beens

Ineenvervuildevalleiproberenspelersmet behulpvanverschillendedierendenatuur inhaaroorspronkelijkeglorieteherstellen. DatisalthanshetdoelvanRenature,SpeelgoedvanhetJaarindecategorieDuurzaamheid.

Inhetspelproberenmaximaalvierspelers ombeurtenmetbehulpvandominostenen devalleitebebouwen.Wanneereensteenaan braakliggendegrondwordtgelegd,magdespeler dieaanzetiseenstruikofboomplanten.Dielevertaanheteindevanhetspelpuntenop,maar alleenalshijdeeigenkleurvandespelerheeft énanderespelersgeenbomenenstruikenmet eenhogerepuntenwaardeinhetzelfdeperkhebbengeplant.Omjeeenhandjetehelpen,magje eerdergeplantebomenenstruikenverplanten, maardatkostdanwelpunten.Ermoet,kortom, heelwatgepuzzeldengedachtwordenomaan heteindevanhetspelalswinnaaruitdebuste komen.

DaarmeeisRenatureoverigensnietperseeen

ingewikkeldspel.Deregelslatenzichgemakkelijkuitleggenenstaanookverbeeldopdespeelbordjesdieelkespelervoorzichheeftliggen.De dominostenen(waaropjegeeninvloedhebt)en detactischemogelijkheden(waaropjewelinvloedhebt)bepalendediepgang,endespelduur DaarmeeisRenaturegeschiktvoorzowel beginnendealsgevorderdespelers.Hetspel krijgtbovendienextrakleurdoorz’nafwerking: hetmooiespelbord,deprachtiggeïllustreerde houtendominostenenendeanderehouten spelstukkengevenhetideedatjeietswaardevols inhandenhebt.Hetthemaduurzaamheidkeert vakerteruginspellen,maarheeftinditspeleen heelnieuweinsteek.Alblijftnatuurlijkdevraag wieernaeenuurtjeplantenenbebouwennu echtietsheeftopgestokenoverbiodiversiteit, duurzaamheidenaanverwantethema’s.Ook zonderdielessenisRenatureechterdemoeite vanhetspelenmeerdanwaard.

Renature € 49,99 via > hotgames.nl

Orchidee met lange adem

Zeswittebloemenaan donkergroenestengels stralenboveneengrijsblauwebloempot.Knoppen enontluikendebloempjes latenziendaternogmeer schoonsteverwachtenvalt. Groeiendoetdeorchidee vanlegoniet,schitterendes temeer.

SindsLEGOeenpaar jaargeledenzijnBotanical Collectionpresenteerde, staldeDeensespeelgoedfabrikantdehartenvantal vanvolwassenendienog nieteerdereenbouwdoos inhuishaddengehaald. Hetsuccesstimuleerde hetmerkomdoortegaan Naeenbloemenboeket volgdeneenbonsaiboompje,paradijsvogelbloemen vetplanten.Deorchidee,die vorigjaarverscheen,werd ditjaaruitgeroepentot SpeelgoedvanhetJaar.

Bijhetopenenvan dedoosiserevenlichte teleurstelling:debouwinstructieslijkensimpel, hetresultaatoogtopde tekeningenmagertjes.Dat gevoelverandertnaarmate

Papieren vouwpauw

hetbouwwerkvordert LEGOblijktnamelijk verrassendebouwtechniekenénbouwsteentjeste gebruiken.Zobestaathet hartvandeorchideeën uitlilakikkers;deroze knoppenzijnophunbeurt ijsbolletjesuitdeLEGO Friends-serie.

Natweeuurstevigdoorbouwenmaghetresultaat erzijn:uiteenhandzame potiseenlevensechte orchideevanplastic,luchtwortelsincluis,gegroeid.

Watindebouwdoos ontbreekt,isdenotievan duurzaamheid.Indeinstructiesvandeeersteset besteeddeLEGOdaarveel aandachtaan,netalsaan hetgebruikvanduurzame materialen.Daaroverwordt nuechtermetgeenwoord gerept.Deduurzaamheid zit’mmisschieninhetfeit datdeorchideelangblijft staan,maaraanhetmilieu hadmeeraandachtbesteed mogenworden.

Eenpauwvouwenuit549vouwblaadjes:gaermaaraanstaan.Tochisdat precieswatjedoetmetOrigami3D PeacockvanSelecta.Hetknutelwerkvoorgevorderdenis prijswinnaarindecategorieKnutselencreatief.De setbestaatuittientallen vellenmetgekleurde, gestansteengerilde vouwblaadjes.Heteigenlijkevouwwerkisdaardoor eenfluitjevaneencent.Het bouwenvandepauwheeftheel watmeervoetenindeaarde,maar instructievideo’sbiedenuitkomst. Wiedesmaaktepakkenheeft,kan daarnanogveelmeernatuurfiguren aanschaffen.

Selecta ”3D Origami Peacock”, €19,99

Spelend afval scheiden

Jonggeleerdisoudgedaan.Dat geldtzekervoorietsalsafval scheidenenopruimen.”Ik leerrecyclen”vanJumbo helptkinderenomte ontdekkenwelkafval waarhoort.Zolerende kleinstenspelenderwijs hunafvalterecyclen. Deeducatievesetmoet hetvooralhebbenvanhet leerelement:hetspelzelfisweinig uitdagend,alishetvoorjongekinderenleukomhun‘afval’daadwerkelijk dooreengleuftelatenglijden.Als kinderenervanonthoudendatafval opdejuisteplekhoortteworden opgeruimd,isdateenwinstdieeen levenlangmeegaat.

Jumbo ”Ik leer recyclen”, €12,99

LEGO Orchidee € 49,99 via > lego com

#werkmetovertuiging

8,7 medewerkers beoordelen ons met een

‘Zonder journalistieke opleiding was ik ook welkom bij het RD.

Ik leerde intern de kneepjes van het vak en vind het nu geweldig om te schrijven voor de krant en het RDMagazine’

Redacteur binnenland

Geen dag op de redactie van het Reformatorisch

Dagblad is hetzelfde De nieuwsfeiten buitelen vaak over elkaar heen waarbij we als redactie een scherpe selectie moeten maken van onderwerpen waaraan we aandacht besteden. Voel jij je in deze dynamiek als een vis in het water? Reageer vandaag nog!

Meer info?

Ben je enthousiast geworden en wil je graag meer weten over de functie? Of een keer meekijken of de organisatie bij jou past?

Bel of app Bert via 06-22900889

Als Erdee Media Groep hebben we de belangrijke missie christenen te informeren, te verbinden en toe te rusten. Dit doen we onder andere via het Reformatorisch Dagblad, Terdege, De Banier, Kerktijden en Digibron in Apeldoorn Draag jij bij aan dit mooie doel? Kijk op werkenbijemg.nl voor meer informatie en alle vacatures

- Robert, redacteur binnenland

„Geschiedenishelpt omjegeworteld tevoelen”

Enny de Bruijn

Gelderlandisvandaageentamelijkgemiddeldeprovincie, denktprof.DollyVerhoeven.Maarweleenprovinciemeteen heeleigen,rijkegeschiedenis.Wiedaarmeeroverwilweten, kanvanafvolgendeweekterechtbijdevierdeligeboekenserie ”HetverhaalvanGelderland”.

Samenkunjemeerdanalleen DatblijktweluithetgigantischeprojectdatDollyVerhoeven,bijzonderhoogleraar GeldersegeschiedenisaandeRadboud Universiteit,zojuisttoteengoedeinde heeftgebracht.AllebelangrijkeculturelepartijenuitdeprovincieGelderlandzijnerbijbetrokken

JarenisVerhoevenermeebezig

geweest:schrijvenenredigeren,maar ookdraagvlakvindenbijmeerdan honderderfgoedorganisaties,samenwerkenmetmeerdandertigauteurs, tientallenbijeenkomstenorganiseren voorhetbredepubliek.„Ikbetrekheel graagallerleipartnersinmijnwerk. Jekuntzelfwelmetgeschiedenis bezigzijn,maarvoorwiedoejedat eigenlijk?Erzitzóveelkennisbijde

plaatselijkemusea,deplaatselijkehistorischeverenigingen,delezersvan historischeboeken.Zijwetendingen, zijwillendingen.Erisnietsleukers daningesprekgaanmethetpubliek. Daarhebjealleenmaarvoordeelvan.”

Doordiebenaderingkwamereen overvloedaaninformatieenbeeldmateriaallos,diedoorauteursenredacteurenvervolgensverwerktkonwor-

Een van de foto’s die ”Het verhaal van Gelderland” illustreren, in dit geval van de Empense en Tondense heide beeld Richard Trenning

deninvierfraaie,historischeboeken: deserie”HetverhaalvanGelderland”. Donderdagwordthetnieuweoverzichtswerkfeestelijkgepresenteerd.

Hoeishetideevoordezeboekenreeksontstaan?

„In2014werdikbijzonderhoogleraar GeldersegeschiedenisaandeRadboud Universiteit,enindieperiodekwamik incontactmetallerleipartijen.MensenvanGelderschLandschapenKasteelen,ErfgoedGelderland,deRidders vanGelre–dievoorOmroepGelderlandhistorischeverhalenmaken–en

website,educatiefmateriaal,museumactiviteiten,afstemmingmetalle mogelijkeerfgoedorganisatiesen bijeenkomstenmeteenbreedpubliek. AllesomdegeschiedenisvanGelderlandopzoveelmogelijkmanierenbij demensentebrengen.”

Daarmoeteenbehoorlijkprijskaartjeaangehangenhebben.

„Erhoordeeenflinkebegrotingbij,ja. Maarwehaddenernietvoornietseen paarjaarvoorwerkingeïnvesteerd:de GedeputeerdeStatenvanGelderland omhelsdenuiteindelijkhetplan,en deprovinciekwammethetgeldover debrug.Ongeveerhonderdkleineen groteerfgoedorganisatiesuitGelderlandzegdenbegin2019hunsteuntoe: zijwildeninformatieenafbeeldingen leverenofurenbeschikbaarstellen. Tegendezomerhaddenweeenstartbijeenkomstmetalleauteurs,entoen konhetwerkbeginnen.”

Hoehebtuhetaangepakt,als projectleiderenhoofdredacteur?

religie–alleshangtmetallessamen. Daaromgeenlossehoofdstukkenover economie,politiekofcultuur,maar hoofdstukkenwaarindekernvragen steedsmetelkaarinverbandworden gebracht.Doordiemethodekunje juistopregionaalniveauheelgoedde langelijnenindegeschiedenisonderscheiden.Jekuntzienhoebepaalde ontwikkelingenzichvoltrekken.”

Welkegrotelijnzietuvooral?

„Hoebepalendhetlandschapende liggingvanGelderlandgeweestisvoor deloopvandegeschiedenis.Degrote rivierendieerdwarsdoorheenlopen, dieeenpermanenteverbindingvormenmetderestvandewereld,maar dieookgrenzenaangeven.Levensadersenbarrièrestegelijk.Dierivieren makenvanGelderlandeenknooppunt eneentransitiezone,waarbijGelderlandindeeneperiodevandegeschiedenismeerophetwesten,Holland, gerichtis,enindeandereperiodevan degeschiedenismeerophetoosten, hetDuitseRijk.”

mensenuithetprovinciebestuur.Op eengegevenmomentzeidenwetegen elkaar:„JehebteenDrentsMuseum, eenLimburgsMuseum,eenGroningerMuseumeneenNoordbrabants Museum,maargeenGeldersMuseum. Datistochvreemd?Willenwijookeen museum?Enhoezoudatvandegrond moetenkomen?”

Maarhetwerdgeenmuseum. „Wekwamenerachterdatwehet verkeerdestartpunthadden.Alsje eenmuseumwilt,moetjeéérstweten welkverhaaljedaardanwiltvertellen. Endatverhaalhaddenwenogniet. Daarisdusditheletrajectmeebegonnen.Wehebbeneenuitvoerigplan gemaakt,wehebbendatmooilaten vormgevenenhettoenaangeboden aandeprovincie.Eenplanvoorvier boeken,maarookvooreenuitvoerige

„Ikbengespecialiseerdindetwintigsteeeuw–aanhetvierdedeelhebik zelfookmeegeschreven–maarikheb geenverstandvandeprehistorie.Er moestdusvoorelkvandevierdelen eeneigendeelredactiekomen,diede inhoudvanhetverhaalkonbepalen enbeoordelen.Maarikhebmewél bijalledelenbemoeidmetdestijlvan hetgeheel,deverhaallijnen,detien kernvragenwaariedereenietsmee moestdoen.Bijvoorbeeld:”Hoevormt hetlandschapdegeschiedenis?”,”Wie heeftinditgebieddemacht?”of”Hoe gevendemensenzinaanhunleven?”

Verteltdezeboekenreekseennieuw verhaal?

„Wehebbendetekstmetz’nallenin driejaartijdgeschreven.Datbetekent daterweinigtijdisgeweestvoor nieuwarchiefonderzoek.Hetverhaal isvooralgebaseerdopwateropallerleigebiedenaleerdergepubliceerd was.Hetvernieuwendezitvooralin deaanpak,indeverbindingtussen dedeelterreinen.Hetlandschap,de politiek,debestaansmiddelen,de

Maarerzijnookbehoorlijke verschillenbinnenGelderland.

„Vanafhetbegindaterzoietsals ”Gelderland”bestond,isdatopgesplitstgeweestinverschillendedelen: deVeluwe,hetRivierengebied,de Achterhoek.Envroegerooknoghet Overkwartier,hetgebiedrondVenlo, RoermondenGeldern.Deinwoners vanGelderlandhebbenzichvanouds VeluwenaarsofBetuwenaarsgevoeld, maargeenGeldersen–hetGelderlandgevoelisveelmindersterkdan deregionaleidentiteiten.Erzíjnook groteverschillentussen,bijvoorbeeld,ZaltbommelenWinterswijk.In cultuur,intaal,inlandschap.Met”Het verhaalvanGelderland”latenwezien: ja,dieverschillentussenderegio’sbestaan,maaralsjeuitzoomtziejeook: alduizendjaarlanghoortditgebied opeenbepaaldemanierbijelkaar.Er isweldegelijksprakevaneengezamenlijkegeschiedenis.”

WatonderscheidtGelderlandvan deandereprovincies?

„Het landschap, de politiek, de economie, de religie – alles hangt samen”

Dolly Verhoeven, hoofdredacteur

„Denatuur:debossen,derivieren, hetcoulissenlandschap.Gelderland isvanoudsontzettendaantrekkelijk voortoeristen.Indegeschiedenis heeftGelderlandookeigenkenmerkengehad.Hetwasvroegerbijvoorbeeldeenhertogdom,alsenigevande huidigeNederlandseprovincies.En laterspeeldedeadelereengroterolin hetbestuur MaareigenlijkisGelderlandvandaagvooraleengemiddelde provincie,bijvoorbeeldalshetgaat omstemgedragofreligiekeuze.”

Valtdatnogteverklarenvanuitde geschiedenisvandeReformatie?

„DeReformatiewerdinGelderlandbehoorlijkvanbovenafopgelegd,onder invloedvanstadhouderJanvanNassau.Insommigeregio’ssloegdataan, inandereniet.Dathadindegrensgebiedenbijvoorbeeldtemakenmetde nabijheidvankatholiekestreken In bepaaldeplaatsen,zoalsVaassenof Loenen,washetookdeadeldieniet meegingindeprotestantisering.De keuzesdiemensenmaakten,hadden temakenmetpersoonlijkeovertuiging,maarookmetvragenals”Hoe houdikmijnhoofdbovenwater?”, ”Watdoetmijnfamilie?”of”Waarheb ikhetmeestvoordeelvan?””

Probeertubijeenonderwerpals deReformatiebovendepartijente staan?

Dolly Verhoeven, hoofdredacteur

„Onsboekverteltgeengereformeerd verhaal,ookgeenkatholiekverhaal. Vooronsishetbelangrijkstedat geschiedenisverbindingenbegrip kweekt,enleertrelativeren.Somskijkenmensennaardegeschiedenisalsofhetallemaaleenlogischeuitkomst had,enalsofallesmeteen”goed”of ”fout”tenoemenwas.Maaraltijdals jejeergensingaatverdiepen,zieje dathetcomplexerenverwarrender geweestisdanwijonsachterafvoorstellen Hetisgoedomrechttedoen aandemensendieinhetverleden ingewikkeldekeuzesmoestenmaken.”

WatvoegtdeGeldersegeschiedenis toeaanhetgrotereverhaalvanonze samenleving?

Nieuwe boekenserie

”Het verhaal van Gelderland” –onder redactie van Dolly Verhoeven, Maarten Gubbels en Michel Melenhorst– is een boekenserie waarin tientallen historici de politieke, economische, sociale en culturele geschiedenis van Gelderland in samenhang beschrijven Er zijn vier delen: ”Gelderland voor het Gelderland werd” (van prehistorie tot 1025), ”Gelder-

land als zelfstandig graafschap en hertogdom” (van 1025 tot 1543), ”Gelderland als Nederlands gewest” (van 1543 tot 1795) en ”Gelderland in het Koninkrijk der Nederlanden” (van 1795 tot 2020). De boeken –rond de 400 pagina’s per deel– zijn rijk geïllustreerd met bekende en onbekende afbeeldingen, maar ook tientallen speciaal gemaakte

„Ikhoudnietvanchauvinistisch gedoe–wijGeldersentegenover Holland,datsoortdingen.Eenbeetje bescheidenheidenrelativeringsvermogenisnooitverkeerd.Maarikdenk wéldathetjeverrijktalsjejeverbondenkuntvoelenmetdeplekwaarje leeft.Jekuntaarden,jevoeltdatje nietzómaarergensbent.Ikhoopdat dezeboekenmensenkunnenhelpen omzichmeergeworteldtevoelen, waardoorzeookmeerverantwoordelijkheidenmeerzorgzaamheidvoelen voordewereldomzichheen.Datis waaromikgeschiedeniszobelangrijk vind.Geschiedenisverrijktjelevenen jedagelijkseomgevingenhelptomje gehechttevoelen”

Enhetmuseumwaarmeealles begon,komtdaternog?

„Hetisindezetijdnietmakkelijkom eennieuwmuseumtestarten.En bovendien:delenvanhetverhaalvan Gelderlandwordenalopveelplaatsen eninveelmuseaverteld.Wekunnen dusbeterzeggen:Datmuseumvan Gelderlandíseral,enhetheeftveel filialen Maarwatwegraagwillenbereiken,isdataldiekleinereverhalen metelkaarverbondenworden.Datze ingepastwordeninhetgroterekader van”HetverhaalvanGelderland”.Het isdebedoelingdatErfgoedGelderland dekomendetijddekleineremuseaen organisatiesdaarmeegaathelpen.”

kaarten en infographics. De serie verschijnt op 10 november bij uitgeverij Boom en kost in totaal € 100,-. Afzonderlijke delen zijn € 29,95 per stuk

„De Reformatie werd in Gelderland behoorlijk van bovenaf opgelegd”

Zware seizoensarbeid in de steenbakkerij

Ondanks de technische innovaties aan het eind van de 19e eeuw, bleef het vorm-, droog- en bakproces handwerk.

VOORBEWERKEN

Klei werd in kleine laagjes met water vermengd en met blote voeten tot verwerkbaar materiaal gestampt (‘walken’)

INWINNING

De uitgegraven klei liet men een winter lang in de ‘rot’ staan om nog levende plantendelen te laten afsterven. Onder invloed van vorst, regen en droogte werd de klei rul en beter verwerkbaar.

VORMEN De gewalkte klei werd vervolgens in de met zand bestrooide vormvakken gedrukt.

DROGEN De vormlingen werden in de wind gedroogd

SORTEREN EN OPSLAAN

Op een tasveld werden de gebakken stenen op klank en kleur gesorteerd.

BAKKEN De stenen werden in de veldoven eerst twee weken drooggestookt, vervolgens vier weken op hoog vuur gebakken en ten slotte twee weken afgekoeld.

Een van de vele speciaal voor ”Het verhaal van Gelderland” gemaakte infographics. In dit voorbeeld wordt de geschiedenis van de baksteenindustrie samengevat. beeld Frédérik Ruys

Wat mogen wij nalaten in ons leven?

Al tijdens ons leven geven we zovéél door Een bemoediging aan een vriend, liefde aan kinderen, een tip aan onze buren of misschien wel een grote gift aan iemand die het goed kan gebruiken

Ook ná ons leven is het mogelijk hulp en hoop door te geven. Bijvoorbeeld aan mensen die alles zijn kwijtgeraakt door een oorlog of een ramp Nu al zijn meer dan 100 miljoen mensen op de vlucht!

Christelijke noodhulporganisatie ZOA helpt vluchtelingen in hun eigen regio met onder andere voedsel, schoon drinkwater, en onderwijs Door ZOA op te nemen in uw testament, mag u nu alvast hoop zaaien in hun levens en - met Gods hulpperspectief bieden!

Wilt u hierover met ons doorpraten over dit onderwerp? Of onze brochure over nalaten bestellen?

Neem dan vrijblijvend contact met ons op Wij staan u graag te woord Of ga naar www zoa nl/nalaten

Yolenta Pater 06 558 307 18 y pater@zoa ngo

Monique Boom 06 380 080 94 m boom@zoa ngo

ullam zorgt (ook) voor het milieu

Albert, bewoner van Kroonhei de troep die hij buiten ziet dat er netjes met de schep

bewoner van Kroonheim, kan soms b troep die buiten ziet liggen. “Ik vind h dat er met schepping omgegaan w

Zorg voor het milieu is ook Adullams we duurzaamheidsprojecten. Ook gemeentes en zorgkantoren ons om zamen. Adullam wil de kosten om laste laten komen van het budget

g voor zorg, daarom on we verplichten de o onze locaties te v zamen. om te verduurzamen niet t van het voor zorg en begeleiding

Dankzij uw steun kunnen ma worden getroffen. Draagt u

uw steun maatregelen worden Draagt u (weer) bij?

ilt u

Wilt u direct bijdragen? Dat kan naar IBAN: NL83 op naam van Stichting Steun Adullam. Hartelijk

RABO 0337 5866 91 naam van dank voor uw gift!

eun Adullam 088 238 55 26 steun@adullamzorg.nl

Steun Adullam | 088 238 55 26 | steun@adullamzorg.nl | www

Zuinig aaninde keukenmet bespaartips vanlezers

deel 1: Ragout

Eenroux alsbasis

geertje@rd.nl

Gerechtenopbasisvaneenrouxmaken: datisvoormevrouwBeaTeuben-Faber uitHardenbergeenmanieromzuinig aantedoenindekeuken.Debelangrijksteingrediënten,boterenbloem,zijnnietduur enheeftiedereeneigenlijkwelinhuis Maarofhet nogveelgebeurt:zelfeenrouxmakenalsgemakkelijkebasisvoorbechamelsaus,eensouffléofeen pastasaus?Zevraagthetzichaf.

Een roux maken klinkt misschien ingewikkeld, maardatishet–naenigeoefening–niet Hetis inwezennietmeerdaneenmengselvangelijke delenbloemenvet(vaakboter,oliekanook)dat oplaagvuureenpaarminutengegaardis Daar-

Kipkerrieragout

Ingrediënten(voor4-6personen)

2-3 uien, scheutje olie, 75 g boter, 75 g bloem, 3 tl kerriepoeder, 1 l hete kippenbouillon (zelfgemaakt of op basis van 2 bouillontabletten),

1-2 kipfilets of kippenbouten, 450 g doperwten (diepvries), peper en zout naar smaak

Erbij: basmatirijst of aardappelen.

Bereiding

1. Voor de bouillon en het kippenvlees zijn er twee routes.

De eerste: zelf kippenbouillon maken

Dat kost relatief veel tijd (en energie).

Ik gebruikte voor 2 liter twee scharrelkippenbouten, foelie, peperkorrels, laurier, een winterwortel, een ui en een stengel bleekselderij en liet alles ruim een uur trekken. Bij soepkip is

Hoe bespaar je geld en energie bij het koken? Voor deze serie zijn we op zoek naar lekkere en zuinige recepten en tips van lezers. Mailen kan naar rdmagazine@rd.nl met als onderwerp

aan”.

nagaatereenhetevloeistofbijenontstaater,al roerend, al snel een mooie gebonden saus. Het kanmetmelk,voorbechamelsaus.Maarookmet bouillon,voorragout.Dehoeveelheidvochtbepaaltdediktevandesaus.

Ragout: ook al zoiets waar je volgens mevrouw Teubennietvaakmeervanhoort Terwijljeinzo ’ n hartigegebondensausvanalleskwijtkunt:restjes groente,restjesvlees.Zijkiestvoorveelui–een goedkoopingrediënt Bouillonhoeftookalniet duurtezijn.IklietmeinspirerendoordekipkerrieragoutdiemevrouwTeubenvaakmaakt,maar voegdealsextradoperwtenuitdediepvriestoe Zijeetergraagaardappelsbij;ikkoosvoorrijst.

dat zeker 2 tot 3 uur. Zeef de bouillon. Snijd het vlees in stukjes. De groenten worden verder niet gebruikt De rest van de bouillon ging in de vriezer. De snellere route is bouillon maken door een paar bouillontabletten op te lossen in kokend water en de rauwe kipfilets of kippenbouten daarin op laag vuur te pocheren. Dat duurt afhankelijk van de dikte 10-15 minuten. Haal de kip uit de pan en snijd het vlees fijn.

2. Pel de uien, snijd ze in fijne blokjes en laat ze met een snuf zout 10 tot 15

minuten fruiten in een scheutje olie, tot ze glazig zijn. Schep de uien uit de pan en laat de boter in dezelfde pan smelten. Een bespaartip van mevrouw Teuben: dat scheelt afwas.

3. Voeg de bloem toe en meng alles met een garde door elkaar. Laat de roux een paar minuten garen op laag vuur Het is niet de bedoeling dat het mengsel bruin wordt. Voeg kerriepoeder en zout naar smaak toe. Giet de bouillon erbij en blijf roeren tot de saus bindt en alle klontjes verdwenen zijn. Laat de ragout 10 minuten zachtjes pruttelen. Roer regelmatig om aanbranden te voorkomen. Voeg uitjes, vlees en erwten toe. Laat alles nog 5 minuten zachtjes koken, tot de erwten gaar zijn. Proef of er nog wat zout of versgemalen peper bij moet.

In actie voor het goede doel

Bladerenharkenvoordebuurman.Tweedehandsspullenverkopen voorWoordenDaad.Ofboodschappendoenvoorjeopaofoma.

Tirza,HetzerenTalithageventipshoejeinactiekomtvoorhet goededoel.

Wat kun jij doen?

● Haallegestatiegeldflessenop enleverzeinbijdesupermarkt.

● Zoekjespeelgoeduitenverkoopdatwaarjijnietmeermee speelt.

● Houdjevanbakken?Maakdan eenlekkerecakeverkoopdeze. Benjecreatief?Verkoopdande mooistetekening,dekleurrijkste armbandofdezachtstescrunchie.

● Vraagjefamiliemetwelke klusjesjehenkunthelpen.Een heitjevooreenkarweitje.

● Verzineenuitdagingenlaat mensenuitjeomgevingjesponsoren.Zwemhonderdbaantjes, fietsvanUtrechtnaarGroningen ofloopachterstevorenvanhuis naarschool.

● Vuleenglazenpotmetsnoep. Laatmensenvooreeneuroraden hoeveelsnoeperindepotzit.Aan heteindevandeweekkrijgtdegenediehetgoedeaantalgeraden heeft,depotmetlekkerscadeau.

Tirza verkoopt kaarten voor de zending

TirzaBooij(11):„Omgeldoptehalenzouikeenvoorleeswedstrijdorganiseren.Wantikleesheelgraag.Mensendiewillenkomenluisterenmoetengeldbetalen.En deopbrengstgaatdannaarhetgoededoel.

Maarjekuntnatuurlijkookaaniemandvragenof jebijhemindetuinmagwerken.Alserveelbladligt, moetdatbijelkaargeharktworden.Somsgroeiter onkruiddatweggehaaldmagworden.Enerzijnook mensendiehetfijnvindenalsiemandhungraseen keermaait.

Ofjebiedtiemandvanjefamilieaanomtekomen schoonmakenvooreenbepaaldbedrag.Eenkeerstofzuigenofhelpenmetstoffen.

Samenmeteenvriendinhebikeenkeerzelfgemaaktekaartenverkocht.Zeverkochtenbestgoed.Dekleine kaartenkostten25cent.Degrote50.Hetgelddatwe verdiendhebben,leverdenweopmaandaginopschool voordezending.”

Marjolein Snoeij-de Pee

Hetzer doet mee aan de Textiel Race

HetzerNijhof(12):„Opschoolorganiserenweweleens eenrommelmarkt.Dehelftvandeopbrengstgaatnaar eengoeddoel.BijvoorbeeldWoordenDaad.

Maaronzeschoolheeftditjaarookmeegedaanaan deTextielRace.Datiseenwedstrijd.Wemoestenzo veelmogelijkoudekledingverzamelen.Opschoolwerd allesgewogen.Perkilokreegjetienpunten.Endaarna kwamereengrotevrachtwagenomdekledingoptehalen,zodatdiegerecycledkanworden.Metdewedstrijd dedennegenscholenmee.Maarwijhebbenuiteindelijk demeestepuntenverzameld.

Recyclenvankledingofanderespullenisbelangrijk. Inarmelandenhoevenerdanminderkinderentehelpenbijhetmakenvankleding.

Omdatwijthuisveeldierenhebben,weetikgoed hoejebijvoorbeeldvarkens,eendenenezelsmoetverzorgen.Tegenbetalingkanikanderemensendaarmee helpen.Hetverdiendegeldisdanvoorhetgoededoel.”

Talitha organiseert een volleybalmiddag

TalithaVos(11):„Watikheelgraagdoe,isvolleyballen. Ikzoudaaromvoorkleinekindereneenvolleybalmiddagorganiseren.Hunvadersenmoedershoevendan eenmiddagnietophentepassen.Enikleerdekinderenderegelsvanhetspel.Daarmoetenhunouders natuurlijkwelvoorbetalen.

Hetgelddatikophaalgaatnaarhetgoededoel. Bijvoorbeeldeendoeldatarmekinderenhelptdiegeen etenhebben.

Maarjekuntookaanouderemensenuitjeomgevingvragenofjevoorhennaardewinkelmag.Zij vindenboodschappendoenvaaknietleuk,omdathette verlopenis.Enwatjedanverdient,kunjeweggeven.

Waarjeookgeldmeeinkuntzamelen,iseensponsorloop.Rondjesrennenvoorhetgoededoel.Envoor iederrondjevraagjeeenbepaaldbedragaanfamilie, bekendenenmensenuitdestraat.Bijvoorbeeldvijftig centperrondje.”

Unsplash

Sudoku ★★★

Vul de lege hokjes in met een getal van 1 t/m 9 Gebruik elk cijfer één keer in elke rij, elke kolom en elk vak van 3 x 3.

Zweedsepuzzel

Prijspuzzel

Onder de inzenders van de goede oplossing wordt een prijs weggegeven Stuur uw oplossing voor 10 november bij voorkeur per mail naar puzzel@ rd.nl of anders per briefkaart naar Reformatorisch Dagblad, Postbus 613, 7300 AP Apeldoorn.

De prijs voor deze week is de Bijbelse roman ”De schrijver van Nebukadnezar”, door Maarten Hertoghs (uitg. De Banier).

Vorige week heeft Anke Veltman uit Amsterdam de prijs gewonnen.

Gezamenlijk producten Importeren. Veilig, snel en betrouwbaar

USEme heeft 15 jaar ervaring in het importer producten, maar ook in het laten aanpassen van bestaande producten en het produceren van maatwerk. Aan de hand van uw wensen gaan wij op zoek naar de juiste producenten. Wilt u samen producten importeren? Neem dan contact met USEme op of doe je vrijblijvende aanvraag via useme.nl/offerte-aanvragen.

Uw producten In 5 stappen geïmporteerd

Start van uw import aanvraag.

1.

Wij zoeken de juiste producent.

Wij doen u een prijs voorstel.

3.

Wij regelen een product sample.

2. 4.

Start import en levering.

Een scala aan producten die USEme importeert

Een product naar keuze importeren?

Zonnepanelen Tuinartikelen

Verlichting Sanitair

Neem vrijblijvend contact met ons op voor de mogelijkheden.

Cryptogram

Horizontaal

1 De ringband is een enorm succes (7); 7 Een sieraad als onderpand? (11); 10 In de kern hoort dat bij de opvoeding (15); 11 Onophoudelijk tonen zij het rouwen (12); 12 Achter is dichtbij (2); 13 In de stadskernen bevinden zich veel instellingen (6); 14 De ommekeer kwam na de zinsnede (7); 15 Met een fles is het voertuig klaar (5); 16 Ontveld maar nog niet gaar (4); 17

Die lange slungel heeft een eend (6); 21 Tijd van achteruitgang? (11); 23 De conducteur en de machinist bijvoorbeeld, sporen wel samen (9).

Verticaal

2 Ze tonen aan dat het onjuist is de ontvettende behandeling te vergelden (13); 3 Het stukadoren van een gipsen beeld (12); 4 Die ondernemer sponsort een renner te Peru (12); 5 Geweldige tuinarchitect (10); 6 De behandeling van de rechtszaak vindt bij het college plaats (9); 8 Neem de prijzen over (13); 9 Spaarzaam en karig (6); 18 Dreekegmo (6); 19 Bijna spoed (5); 20 Halfrond raam in een vesting (5); 22 De stemming was er een van vrolijkheid (4).

Oplossingvorigepuzzel

Horizontaal: 1 sporen; 6 voorzien; 7 snoeshaan; 10 vlasser; 11 peer; 13 trog; 14 aai; 15 aarden; 16 couvade; 17 adelaar; 19 kerngezond; 20 neer; 21 venster; 22 zeker.

Verticaal: 2 parketstandje; 3 ruimhartig; 4 nonna; 5 toonaangevend; 8 overkomen; 9 weerklinken; 11 paardedistel; 12 gevaren; 18 poneren.

RDMagazine is een wekelijkse uitgave bij het Reformatorisch Dagblad

Directie Ir. C. Heutink

Hoofdredacteur

Dr. ir. S. M. de Bruijn

Chef Clasina van den Heuvel

Redactie Margreet van den Berg, Aline de Bruin, Miranda van de Bruinhorst, Enny de Bruijn, Mariska Dijkstra, Janette Hertog, Chris Klaasse, Jaco van der Knijff, Rudy Ligtenberg, Mariëlle Oussoren, Roosmarijn Reijnoudt Ontwerp Corné van der Horst Vormgeving André Kikkert, Hans Kraayeveld

Redactie

RDMagazine

Postbus 670

7300 AR Apeldoorn

055-5390222

rdmagazine@rd.nl

Abonneeservice

Postbus 613

7300 AP Apeldoorn 055-5390498

abonneeservice@erdee.nl

Adverteren 055-5390499

advertentie@erdee.nl

Tips voor de inhoud van RDMagazine?

rdmagazine@rd.nl

WhatsApp 06-43020391

EMG legt van abonnees gegevens vast voor de uitvoering van een overeenkomst en om hen te informeren over producten en diensten. Voor meer informatie over het privacybeleid en de algemene voorwaarden van EMG, zie erdeeservice.nl.

LAATSTE WOORD

Loven(1) „WijlovenU,oGod.”

Psalm 75:2

Ishetmisschiendebijnahuppelendemelodiedieal directbijhetzingenvandeberijmingvanPsalm75 doetdenkenaandankenenloven?„Ualleen,Uloven wij,jawijlovenUoHeer’”Geenanderishetimmers danGodalleendieallelofeneertoekomt.

„WijbrengenUdank,God”,zegteenanderevertaling. WanthoekunjeandersGoddankendandoorHem teloven?

Lovenendanken.GoedzeggenvanGod. David,zeggendekanttekeningen,belooftindeze psalmdathij,alshijeenmaalkoningoverIsraëlis, datzaldoen:Godlovenendanken.

Help de vluchteling en geef voor het werk van CRR