Euskal sektore eszenikoaren inguruko hausnarketarako aldizkari digitala
3. alea 2016ko abendua
Eskubideak, zirkuitoak, azeriak eta kirikinoak
Argitaratzen du: Eskena Langaran 3, behea 48004 Bilbo info@eskena.org www.eskena.org
-ren bazkidea
aurkibidea 04
16
EDITORIALA
Hitzartutako Zirkuitua bost urte. Egoeraren diagnostikorako datuak.
06
Pello GutiĂŠrrez.
Hainbat eratako kultura eragileen parte hartzea politika publikoetan, Nazio Batuen garapenen argitan: giza eskubide kontua. Beatriz Barreiro Carril.
17 Sarrera. 18 Metodologia. 19 Diruz lagundutako proiektuen zerrenda. 21 Bira eta emankizunen datu orokorrak tipologien arabera. 23 Biren eta ekoizpenerako diru laguntzen zerrenda. 25 Hitzartutako Zirkuitua modalitatea beste modalitateekin alderatuta. 27 Hitzartutako Zirkuitua Sareako programazioan. 27 Dimentsio kualitatiboa. 29 Ekoiztetik taularatzera igarotzea. 30 Ikusteko sinopsia. 32 Hobetu litezkeen elementuak.
33 Azeriak eta trikuak eszenatokira. David MĂĄrquez MartĂn de la Leona.
Eskubideak, zirkuitoak, azeriak eta kirikinoak
EDITORIALA Hirugarren edizio honetan, azken hilabeteotan Eskenaren jardueraren ardatz izan diren gaiei buruzko gogoetarako gunea proposatzen digu JakinBoxek berriz ere, uste dugulako gai horiek modu berezian eragiten diotela produkzio eszenikoari eta modu orokorrean euskal antzerkijarduerari. Horrela, ideia eta interes orokorreko ezagutzak sustatu nahi ditugu konpainientzat, sektorearen jardueran sartu beharreko lanproposamen zehatzek ondoren heltze-prozesu bat izan dezatela ahalbidetuko duten ezagutzak, hain zuzen ere.
argitara: Giza eskubideekin lotutako gaia” izenburuko bere artikuluan. Horrela, bete-betean murgiltzen da publikoaren –arlo politikoa eta zuzenbidea– eta herritarrek kulturarako duten eskubidearen arteko interakzio konplexu eta gaur egun ondoz ondo astindutakoaren sorburu den kontzeptuzko gunean, kultura arte-sorkuntzaren jardun eta hari dagokion sarbide gisa ulertuta.
Diseinu grafikoa berrituta egingo dugu hori, garbitasun bisual handiagoa eta irakurketa hobea ahalbidetuko dion interfaze berria emango baitio horrek ekimenari, edizio elektronikoa atxikita. JakinBox honek hiru lan biltzen ditu, bakoitza jardun-esparru desberdin batetik egindakoa. Lehenengoan, gizarte-sareak kultura-gobernantzan esku hartzea zuzenbideko eskakizun bat dela adierazten du Rey Juan Carlos Unibertsitateko Nazioarteko Zuzenbide Publikoko irakasle Beatriz Barreiro Carrilek “Kulturaeragileen parte-hartzea politika publikoetan Nazio Batuen garapenen 4
Eskubideak, zirkuitoak, azeriak eta kirikinoak
Bigarrenean, egungo eszenaerakusketan praktikei atxikita, “Zirkuitu Kontzertatua” deitutako produkziorako laguntzen modalitatearen ebaluazioa egiten da “Bost urte Zirkuitu Kontzertatuarekin. Egoera-diagnostiko baterako datuak” txostenean. Behin-behineko ekarpena da, bukatu gabea, modalitatea hobetzeko lagungarri izan daitezkeen zenbait elementuren ekarpena egiten duena abiapuntu gisa, hau da, argi eta garbi geratzeko iritsi dela dirudien modalitatea hobetzeko, hasieran izan zuen ‘errodaje’-fasearen ondoren. Eskenak berak egindakoa da, eskura ditzakeen datuak erabilita eta abiapuntu osagarri izan nahi duena beste agente batzuek ere ziur aski eskainiko dituzten beste ebaluazio batzuetarako.
Azkenik, arte eszenikoak bidea zabaltzen ari den krisiondoko eszenatoki berrira eguneratzea proposatzen du David Márquez politologo eta kultura-kudeatzaileak. Hitzarmenak publikoekin eta administrazio publikoekin berritu beharko dituen egokitzapen bat da eta, horrenbestez, produkzio eszenikoa garatuko den espazio berria ere berrezagutu beharko da. Kalteen ebaluazioa, jarrerak eta praktiken zaharberritzea eta gaurkotze honetarako t resna izan nahi duten zenbait proposamen ere. On egin dezazuela! n
5
Hainbat eratako kultura eragileen parte hartzea politika publikoetan, Nazio Batuen garapenen argitan: giza eskubide kontua
Beatriz Barreiro Carril
Eskubideak, zirkuitoak, azeriak eta kirikinoak
Hainbat eratako kultura eragileen parte hartzea politika publikoetan, Nazio Batuen garapenen argitan: giza eskubide kontua
* Beatriz Barreiro Carril
horrek askotariko jarraibide ugari eskaintzen ditu, eta jarraibideok lagungarri izan daitezke eragile kulturalek kultura politiketan parte har dezaten.
Oso pozik nago gaur hemen zuekin nagoelako, Euskadin Kultura Zuzenean Bizirik izateko akordioa lortzera bideratutako eztabaida saio honetan. Eskerrik asko aukera eder hau eskaintzeagatik. Zorionak Eskenari deialdiagatik, eta zorionak deialdiari erantzun diozuen guztioi, jardunaldi hau aukera bikaina delako demokrazia trebatu eta bizitzeko oro har, baita demokrazia kulturala ere. Horren harira, hauxe da jarraian zuekin partekatuko dudan gaiaren ardatza: eskubide kulturalek, giza eskubideak diren heinean, eginkizun bat bete dezakete eragile kulturalek kultura politiketan parte hartzearen gradua eta modua hobetzeko. Eskubide kulturalen esparruan, eta zehazki bizitza kulturalean parte hartzeko eskubidearen esparruan (BKPHE), Nazio Batuen garapen berriak erabiliko ditut tresna bezala; berehala ikusiko dugunez, eskubide
BKPHEak garapen apartak izan ditu, Giza Eskubideen Nazioarteko Zuzenbidearen arloan azkeneko hamarkadan zehar garrantzi apartekoz gauzatu diren garapenen baitan. Mugarri berezia ezarri zen 2009. urtean: Eskubide Ekonomiko, Sozial eta Kulturalen (EESK) Nazio Batuetako batzordeak Ohar Orokorra osatu zuen BKPHEri buruz; eskubide hori EESKen Nazioarteko Itunaren 15.1.a) artikuluan jasota dago. Urte horretan bertan, NBEko Giza Eskubideen Kontseiluak “eskubide kulturalen esparruko aditu independentea� izeneko prozedura ere finkatu zuen. Gainera, gogoan izan behar da 2005eko urrian
* Beatriz Barreiro Carril doktorea, Nazioarteko Zuzenbideko eta Nazioarteko Harremanetako irakaslea, Rey Juan Carlos unibertsitatea. https://gestion2.urjc.es/curriculum/ pdicv?id=beatriz.barreiro
7
Eskubideak, zirkuitoak, azeriak eta kirikinoak
hezkuntza, zientzia eta kulturaren eremuetan lan egiten duen Nazio Batuetako UNESCO agentziaren baitan onetsi zela adierazpen kulturalen aniztasuna babestu eta sustatzeko Hitzarmena; 2007an jarri zen indarrean. Hitzarmen horretan, nahiz eta berariaz bizitza kulturalean parte hartzeko eskubidea zuzenean ez jaso, honako hau dago finkatuta: “gizarte zibilaren “parte hartze aktiboa sustatuko dute, [Hitzarmeneko] helburuak lortzeko ahaleginean” (berariaz erantsitako enfasia); jomuga horiek adierazpen kulturalen aniztasuna babestu eta sustatzea dira.
aitortu ziren eskubide ekonomikoak, sozialak eta kulturalak, langileen iraultzen ostean. Hala ere, denbora askoan zehar bide eman izan zaio interpretazio jakin honi: lehenengo eta bigarren belaunaldiko eskubideak historia aldetik zalantzarik gabe bereiz daitezkeen arren, garrantzitsua izango litzateke definitu ahal izateko estatu-betebehar motak eta eskubide-kategoria bakoitzeko berme motak. Era horretan, aldeztu izan da lehenengo belaunaldiko eskubideak (zibilak eta politikoak) askatasun-eskubideak direla,
Hori dela eta, BKPHErentzako lehenengo mailako aukera zabaldu zen. Lehen, Jesus Prieto de Pedro irakasleak hain ondo asmatutako izenez “giza eskubideetako seme etxekaltea” zen; une horretatik aurrera, atzean utzi zuen hori guztia. Bere ibilbidean zehar, BKPHEk garapena eragotzi dioten hainbat arazo izan ditu bere aurka. Arazo horietako batzuk eskubide sozial eta ekonomikoekin lotuta zeuden, eta nire iritziz desegokia den zatiketa batean oinarrituta daude: eskubide zibil eta politikoak alde batean, eta eskubide ekonomiko, sozial eta kulturalak, beste alde batean. Ezin uka daiteke banatze horrek zentzu historiko nabaria duela, Frantziako Iraultzaren ondoren aitortu ziren lehenengo eskubideen belaunaldia eskubide zibil eta politikoena izan zela; gerora 8
Eskubideak, zirkuitoak, azeriak eta kirikinoak
bete ezingo lituzkeen betebeharrak ezartzea.
Estatuari dagokionean eskubideak gauzatzerako garaian abstentzioa edo ez sartzea “bakarrik� eskatuko lioketenak. Gainera, horiek bortxatzea epaile-egoitzan egiaztatu ahal izango litzateke kasuz kasu. Alderantziz, bigarren belaunaldiko eskubideak (ekonomikoak, sozialak eta kulturalak) prestazio-eskubideak izango lirateke. Aurrekoek ez bezala, Estatuak parte hartzea eskatuko lukete ezinbestean, eta gainera gastu publikoa eragingo lukete. Jarrera erradikalena dutenen iritzirako, eskubide ekonomiko, sozial eta kulturalak ezingo lirateke giza eskubidetzat hartu ere egin. Izan ere, beste kontu batzuen artean, euren bermea Estatuak une bakoitzean eskura izango lituzkeen baliabide ekonomikoen araberakoa izango litzateke. Horrenbestean, ez litzateke zentzuzkoa izango Estatuari askotan
Baina egia da doktrinak eboluzio bat egin duela, eta, gainera, errealitate juridikoak erakusten digunez, banaketa hori zaharkituta dago. Eskubide ekonomikoak, sozialak eta kulturalak ez dira baliabide publikoak eskatzen dituzten eskubide bakarrak, eskubide zibilak eta politikoak bermatu ahal izateko inbertsio garrantzitsuak behar baitira (pentsa dezagun epailetza sistema eraginkor bat mantentzean, edo hauteskundeak zorroztasunez egitean). Baina gainera eskubide kulturalek, eta BKPHEk zehazki, bere izateko arrazoiarekin lotutako arazo partikularrei egin behar izan diete aurre: kultura, ideia 9
Eskubideak, zirkuitoak, azeriak eta kirikinoak
labainkorra izanik, Zuzenbidetik jorratzeko zaila da. Horrenbestean, unibertsalismoaren eta erlatibismo kulturalaren arteko eztabaida nekagarria da hein handi batean eskubide kulturalak eta bereziki BKPHE aitortzen zailak izatearen erantzule. Neurri handi batean, eztabaida horretan kulturaren ideia okerra erabili izan da: horren arabera, identitate kulturalak mugiezinak dira, erabat erabakigarriak ezinbestean gizakion portaeren arloan. Kulturaren ikuskera esentzialista da hori, eta ikuskera horren arabera kulturak konpartimentu estankoak bezalakoak dira, elkarren artean adierazpen kulturalik sortzeko gaitasunik gabeak. Giza Eskubideen Nazioarteko Zuzenbidearen esparruan, ideia horrek iraun egin du denbora luzean zehar; areago, asmorik oneneko eragileek ere, abokatuek eta giza eskubideen aldekoek esaterako, ideia hori erabili izan dute. Kontu honetan, Sally Merry Zuzenbidearen antropologoaren adierazpenak gogoratzea gustatzen zait: “Giza Eskubideen Nazioarteko Zuzenbideak kultura -eta bide batez, Antropologia- demonizatzea� (norbere itzulpena). Batzuetan, giza eskubideetako tresnek (zehazki, emakumeak diskriminatzearen aurkako Hitzarmena) kulturaren ideia ikuskera okerra erabili izan dute, hasieratik bertatik giza eskubideen aurka berez dagoen zerbait bezala. Kulturaren ikuskera antropologikoa –esentzialista–
bezala ezagutzen da; paradoxikoki, azken hamarkadetan antropologoek dagoeneko ez dute erabiltzen, baina Giza Eskubideen Nazioarteko Zuzenbideak, hala eta guztiz ere, denbora askoan zehar mantendu izan du. Ikuskera horri jarraituz, praktika tradizional kaltegarriak kultural bezala identifikatzen dira besterik gabe, praktika horiek gauzatzeko orduan beste faktore garrantzitsu batzuk ezagutu gabe, hala nola, botere harremanak. Nolanahi ere, hemen garbi adieraztea komeni da, kaltegarria den edozein praktika errotik erauzi behar dela, hori justifikatzeko faktorea edozein izanda ere, kulturala barne.
10
Eskubideak, zirkuitoak, azeriak eta kirikinoak
balore sistemak, tradizioak eta sinesmenak” (berariaz erantsitako enfasia).
Zorionez, BKPHEarekin lotuta lehen aipatu ditugun aldaketei esker, kulturaren ikuskera oker eta esentzialista desegin da. Horixe egin dute bai lehen aipatutako EESK Batzordearen Ohar Orokorrean, BKPHEren edukia eta Estatuei dagozkien betebeharrak zehaztasunez adierazten duelarik, eta bai Eskubide Kulturaretako Aditu Independientearen dokumentuetan ere (Aditua Farida Shaheed andrea zen, eta orain Karima Bennoune andrea da haren ordezkoa). Bietan kulturaren ikuskera dinamikoa erakusten da, ikuskera oker eta esentzialista horretatik urruti dagoeneko. Nahiz eta aitortu identitate kulturalek gizakia definitu egiten dutela, nola bere bizitza banakakoan, hala kolektiboan, ikuspegi errealago batetik begira jarriz gero, elkarri eragiten diotela egiaztatzen da, eta gizakien bizitzako faktore askotarikoekin elkarlotzen direla. Kulturaren ikuskera hori oso era ederrean zehaztu zuten 1982an Politika Kulturaletako Mexikoko Adierazpenean. Hauxe zioen idatziko pasarte batean:
Beraz, kulturaren kontzeptu zabal baten aurrean gaude, kontzeptu murriztua alboratuta (arte eta letretara mugatzen zen, eta denbora luzez “goi kultura” izendapen elitistarekin ere identifikatu zen). Gainera, lehen esan dudan bezala, kontzeptu hau dinamikoa da, adierazpenean jasota dagoenaren arabera, ia poesia ukitzen duen pasarte honetan:
“bere buruaz gogoeta egiteko gaitasuna ematen dio kulturak gizakiari. Hari esker gara gu izaki berariaz gizatiarrak, arrazionalak, kritikoak eta etikoki konprometituak. Haren bitartez bereizten ditugu baloreak eta gauzatzen ditugu aukerak. Haren bitartez, gizakiak adierazi egiten du, bere buruaz jabetzen da, bukatu gabeko proiektutzat ezagutzen du bere burua, berak egindakoak auzitan jartzen ditu, esanahi berriak bilatzen ditu etengabean, eta bera gainditzen duten lanak sortzen ditu.”
“gaur egun kultura, zentzurik zabalenean, honako hau dela esan daiteke: gizarte edo talde sozial batek bere ezaugarritzat dituen bereizgarri espiritual nahiz materialek, intelektualek zein afektiboek osatzen duten multzoa. Horren baitan daude, arte eta letrez gain, bizimoduak, gizakiaren funtsezko eskubideak, 11
Eskubideak, zirkuitoak, azeriak eta kirikinoak
informatua izateko eskubidean gauzatuta. Halaber, kultura oztopoa ez dela oztopoa aitortu behar da, baizik eta alderantziz, garapenaren motorra dela; aitortza horrek, kulturaren rol hori ezagutzen ez zuten politika desarrollisten porrota egiaztatu ostean egindako aitortza izanik, izugarri lagundu du BKPHE garatu dadin. Bestalde, adierazpen kulturalen aniztasuna babestu eta sustatzeko Hitzarmenari dagokionez, horrek ere bideratu du BKPHEren aldarrikapenak legitimatu izana. Haren ardatza gehienbat “industria kultural� deitutako ondasun eta zerbitzu kulturalen jokabide esparruan kokatuta dagoen arren zehazki, jardunaldi honetarako interesgarria da bi arrazoigatik. Hasteko, argitu nahi dut Hitzarmenak ondasun eta zerbitzu kultural aipatuok babestu eta susta ditzan, kultura transmititu behar dutela egiaz, lehen jorratu dugun Mexikoko adierazpenean ulertzen den modu berean. (Edonola ere, sumatzen da zaila dela bereiztea eskakizun horiek zer ondasun eta zerbitzuk betetzen dituzten, eta, kasua gertatuz gero, azterketa hori zer organok eta zer irizpideren arabera finkatuko duen. Egia da, ordea, Hitzarmenean eginkizun horretan oso orientazio egokia eman dezaketen adierazpenak erabiltzen direla: hala, aplikatzeko eremua
BKPHEak garapenerako aurrean zeukan beste oztopoetako bat Estatuen beldurrekin lotuta zegoen; BKPHEren aldarrikapenetan, Estatuek haien lurralde osotasunerako mehatxua ikusten zuten. Hori dela eta, Estatu askok lurralde osotasuna eta osotasun politikoa azaldu izan dute BKPHEri uko egiteko. Hala ere, bereziki egiaztatzen ari den joera orokorra, esate baterako herri indigenen kasuan, honako hau da: BKPHE aldarrikatzearen bitartez autonomia gradu egokia bilatzen dute herri indigenek, oinarrian aldez aurretik onespen aske eta egoki 12
Eskubideak, zirkuitoak, azeriak eta kirikinoak
mugatu egin du sormen prozesu batean osatutako ondasun eta zerbitzu kulturalen esparruan. Hala ere, zail samarra izan daiteke beste behin kultura gai bakoitzak sormen izaerarik ba duen ala ez zehaztea‌)
Hitzarmenaren helburu nagusia industria estatubatuarraren menpeko erosgai kulturalen nazioarteko fluxua orekatzea izanik, helburu horrekiko elementu arrotza zirudien, lehenengo irudipen batean. Baina “jarduera kulturalak� izendapena eranstearekin, Estatu Batuek garrantzia kendu nahi zioten ardatza Hitzarmenaren xede hain zehatzean jartzeari. Nolanahi ere, jarduera horiek Hitzarmenaren aplikazio esparruaren zati bat ziren izatez. Horixe bera erakusten digute Hitzarmeneko funtsak finantzatutako proiektuek; horien artean daude arte eszenikoekin lotutako hainbat proiektu. Espainia ere Hitzarmeneko partaide denez, Hitzarmena tresna egokia da sektorea sustatu eta hobetzeko neurriak eskatzeko.
Esan bezala, Hitzarmen hau funtsezkoa da Jardunaldi honen ardatza diren zuzeneko arte eta kulturarentzat, bi arrazoigatik. Lehenengo eta behin, esan beharra dago aplikazio eremuan, ondasun eta zerbitzu kulturalekin batera, jarduera kulturalak ere sartu zituztela; izendapen horretan ondo egokitzen da zuzeneko kultura bizia. Bitxikeriatzat aipa daiteke, hain zuzen, Estatu Batuak izan zela izendapen hori txerta zedin ekin eta ekin aritu zen herrialdea.
13
Eskubideak, zirkuitoak, azeriak eta kirikinoak
Bigarren atal bezala, Hitzarmen hau garrantzitsua da zuzeneko kultura biziarentzat. Izan ere, orain oso denbora gutxitik hona, Hitzarmeneko administrazio organoetako bat, bertako idazkaritza, hain zuzen ere, bere gain hartzen hasi da Artista Estatusaren inguruko Gomendioa, zoritxarrez Artista Estatuserako Munduko Behatokia itxi ondoren. Zalantzarik gabe, Gomendioaren garapenak interesgarriak izango dira zuzeneko kultura biziko artista eta langileen baldintzak hobetzeko.
[erabat gozatuz] iritsi ahal izateko, guztien -finantza- ahalmenaren eskura.”
Horrenbestean, giza eskubideen nazioarteko estandarrek bete beharreko eskakizuna da Estatuek beren politikak diseinatzea pertsona guztiek ekonomikoki kultura eskuratu ahal izateko moduan.
Lehengo EESK Batzordearen Ohar Orokorrera itzulita, eta esku hartze hau zuzeneko kultura biziaren sektoreko aldarrikapenak erabilgarri bihurtzeko balio dezaketen bi adibide zinez praktikoekin bukatzeko, azaldu nahiko nuke eragile kulturalei dagozkien politika publikoak diseinatzean eragile horiek duten parte hartzea jasota dagoela EESK bertan, goiko Ohar Orokorra aintzat hartuta. Argi nabarmentzen da hori Oharra irakurritakoan, adierazi egiten baita “euren eskubide kulturalak gauzatzean eragiten duten politikak eta erabakiak definitu, formulatu eta aplikatzea” eskubide horien baitan dagoela.
Hemen sartzen dira jokoan prozedura betebeharrak deitzen direnak. Hala, nahiz eta 2012an EESKei eragiten zieten austeritate neurriak ezarri zirelarik, EESK Batzordeak berariaz idatzitako dokumentu batean adierazi zuen murrizketa batzuk zenbaitetan ezin direla ekidin, behin eta berriz errepikatu du eskubideei eragiten dien edozein doikuntza neurri eskakizun multzo bati lotuta egon behar duela. Horien artean daude neurriaren beharra eta proportzionaltasuna, edo diskriminatzailea ez izateko exijentzia; esate baterako, krisi garaietan handitu ohi diren desberdintasunak gutxitzeko balio dezaketen zerga neurriak eranstean. Hari berean jarraituz, sektorerik zaurgarrienen eskubideetan (BKPHE barne) ezarritako murrizketa neurriek
Gogoan hartu beharreko beste kontu interesgarria “eskuragarritasuna” da, Ohar Orokorraren arabera BKPHEren edukia osatzen duena. Hara nola adierazita dagoen: “aukera eraginkor eta zehatzak eskura izatea kulturara 14
Eskubideak, zirkuitoak, azeriak eta kirikinoak
izan duten eraginaz azterlanak egitea ere EESK Batzordeak proposatutako prozedura eskakizuna izan da. Hori guztia erabilgarri izan daiteke BKPHEren esparruan neurri atzeragarriak auzitan jartzeko, hala nola, BEZ kulturala igo izana. Ikus dezakegunez, Giza Eskubideen Nazioarteko Zuzenbidearen eta Aniztasun kulturaleko hitzarmenaren tresnek eskaintzen duten ikuspegitik begira jarriz gero, lanabes oso erabilgarria da BKPHE zuzeneko kultura biziaren sektoreko aldarrikapenak bideratzeko. Kulturaren Lege Orokorrik ez dagoenez, nola estatu mailan, hala autonomia mailan, adierazi ditugun garapenak balia daitezke politika publiko kulturalak diseinatzea gidatzeko; giza eskubideen nazioarteko esparrua errespetatuz eta harekiko koherenteak izanez, gainera. Eskerrik asko. n
15
Hitzartutako Zirkuitua bost urte Egoeraren diagnostikorako datuak
Pello GutiĂŠrrez
Eskubideak, zirkuitoak, azeriak eta kirikinoak
Hitzartutako Zirkuitua bost urte Egoeraren diagnostikorako datuak Pello GutiĂŠrrez
Sarrera 2011n Hitzartutako Zirkuitua diruz laguntzeko agindu arautzailea argitaratu zen. Horren bitartez, arautzeko lehenengo erantzun bat eman zitzaion aurreko urteetan zehar errepikatzen ari zen arazo bati: ikuskizun baten estreinaldiaren eta antzerki karteldegietan -ordenarik gabe- txertatzearen arteko denbora tartea, antzezle-zerrendetan ziurtasun eza eta oreka gabezia eragiten zuena, bai ekoizpenen bizi zikloa eta bai haien ustiatzea arriskuan jarrita. Orduan abiarazi nahi genuen formula ‘aldez aurretik erostea’ zen; oso gutxi erabili zen praktikan, antolakuntza sistemarik gabe eta antzoki anfitrioia banakako ekoizpen kide izanda.
izan ditu dagoeneko Espainiako hainbat esparrutan eta onespen zabala eragin du Sarearen baitan. Zailagoa da, inondik ere, Eskenako ekoizpen enpresek aho batez erantzutea. Zalantzarik gabe, izan litezkeen irabaziak ez direlako berdinak konpainia guztientzat: merkatuak ez du izaera arautzaile edo orekatzailearekin jokatzen, baizik eta biziagotzeko joera eragiten du. Hori dela eta, areagotu egin daitezke orobat nola zatiketak, hala modalitatera okerren egokitzen diren konpainien zirkuitu publikorako sarbide desberdinak ere. Txosten labur honetan, egin beharreko gogoetarako gaur egun eskura dauzkagun datu nagusien sintesia eskaini nahi da; helburua laguntza modalitate hau ezartzearen ondorioei buruzko interpretazio ahalik eta objektiboena finkatzea izango da. Ez da bukatutako diagnostiko bat egin nahi, asmo hori inplikatutako eragile guztien esperientzia zuzena eta arrazoituaren ikuspegitik bakarrik jorratu daitekeelako: ekoizleak, programatzaileak eta EJ.
Kultura sailaren ekimenak ez zuen orduan Eskenaren babesik izan, eta harrera epela egin zioten Sareako aretoek. Bost urte geroago, eta araudiaren seigarren deialdiren ostean, badirudi une egokia dela bere emaitzak analizatzeko, esperientziaren ikuspegitik gaur egun zuzenketak egiteko edo arazo berrien balizko jatorria aurkitzeko. Jarduera bezala, laudorioak jaso 17
Eskubideak, zirkuitoak, azeriak eta kirikinoak
ez dauden datu horien artean, garrantzi handiko datu ekonomiko batzuk daude: handizka saltzeagatik prezioen batez bestekoa jaistea, Sareako kontratazioetan sortutako aurrezpena, kontratazio bolumenen eboluzioa, eta abar. Azken batean, lan hau presakoa izanda, kontuan hartu beharko da birtualtasun orientatzailea gehiago komeni dela birtualtasun sistematizatzailea baino.
Hurbiltze objektiboaren ondoren, Eskenako konpainien ikuspegitik identifikatutako hobetzeko elementu garrantzitsuenetako batzuk biltzen ditu txostenak. Guztientzako izendatzaile berbera duten elementuak dira, elkarteak bere aniztasunean eztabaida aho batez konponduko ez badu ere. Horrenbestean, zabalik dago lehenengo fase honen ebaluazioa, eta espero dugu interesa duten alde guztiekin batera egin ahal izango dugula.
Bigarren mailako datuak erabilgai nagusi bihurtu dira txosten honetan. Datuak biltzeko iturriak SGAE, EHAO, Euskal Kulturaren Behatokia (EKBOVC) eta Sareako idazkaritzaren urtekariak izan dira.
Metodologia Lehenengo eta behin, beharrezkoa da azpimarratzea ez dagoela programa ebaluatzeko berariaz zehaztutako metodologiarik; ez dago definituta, aldez aurretik finkatutako helburu eta adierazleen arabera, zer datu diren beharrezkoak eta zer sistemarekin jaso eta tratatuko diren. Beraz, txostenarekin Eskenak bete nahi duen helburua partekatutako baliagarritasun nahikoa iristea den arren, izan daiteke aldez aurreko joera bat alde batean eta artatu gabe utzi ditzake gainerako aldeentzako garrantzitsuak diren alderdiak.
Lehenengo datuak bigarren mailakoetan hautemandako akats batzuk konpondu ahal izateko bildu dira, eta berariaz eskatu zaizkie behar zirenak zegozkien konpainiei. Horrekin guztiarekin, datuak elkarren artean gurutzatzeko eragiketak egin dira; behin eta berriz esan behar da horiekin ez dela zorroztasun enpirikoa baieztatu nahi, baizik eta behin behinean errealitatera zentzuz hurbildu eta dagoeneko ezagutzaren eremuan kokatu, usteen eremua alde batera utzita.
Aldi berean, Eskena ez denez programa gauzatzen duena, ezin du ekoitzi, beraz, bere ikuspunturako interes handikoak izango liratekeen daturik, eta ezin du orobat osorik ezagutu gainerakoen datuek adierazten dutena ere. Eskura 18
Eskubideak, zirkuitoak, azeriak eta kirikinoak
Diruz lagundutako proiektuen zerrenda KONPAINIA
IKUSKIZUNA
2011 Tanttaka teatroa SL Ados Teatroa SL Txalo Produkzioak
Ipar haizearen kontra Wilt Hil arte bizi
2012 Glu Glu Produkzioak Txalo Tanttaka 2013 Glu - Glu Artedrama Txalo Tanttaka Tartean / Marie de Jongh Gorakada MarkeliĂąe 2014 Glu Glu Tanttaka Txalo Teatro Gorakada Glu Glu Produkzioak Markeline Dis-Dis Producciones 2015 Glu Glu Produkzioak Tanttaka Huts teatroa & Artedrama Anita Maravillas & Portal 71 Txalo Produkzioak Tartean
EMANALDIAK
DIRU LAGUNTZA
Guztira
30 27 20 77
46.600 37.400 16.000 100.000
Guztira
40 28 15 83
59.976 Bira soilik Bira soilik 59.976
Hansel eta Gretel txokolatezko etxean Hamlet Ondoko hilobiko tipoa Zazpi aldiz elur Kibubu Aladino Kapsulak Guztira
29 25 23 18 17 16 14 142
24.500 46.400 Bira soilik Bira soilik Bira soilik 41.797 26.705 139.402
Hiru txerritxo eta otsoa Kreditua Erdibana Moby Dick De cuerpo presente Kixote Opera abeslaria Guztira
29 24 23 17 16 15 14 138
Bira soilik Bira soilik Bira soilik 59.000 42.000 36.264 14.000 151.264
Txanogorritxo / Caperucita feroz El florido pensil - Neskak Etxekoak Pintto Pintto Heroiak Amour Guztira
41 30 26 22 22 14 155
59.826 Bira soilik Bira soilik 9.293 Bira soilik 19.060 88.179
Su txikian/A fuego lento Pottola/Gorda Gauerdian/A media noche
19
Eskubideak, zirkuitoak, azeriak eta kirikinoak
KONPAINIA
IKUSKIZUNA
2016 Glu Glu Produkzioak Artedrama Ados Glu Glu MarkeliĂąe Txalo Hika Ganso Teatro Gorakada Borobil
Marikixkur eta hiru hartzak Francoren bilobari gutuna Antes de mirar, cruzar Desoxirribonucleico Desoxirribonucleico Jainko basatia Koaderno zuria kaput Titirikontu kontari Gu
Pausoka Entertainment
Go!azen 3.0 Guztira
2011 - 2016 GUZTIRA
EMANALDIAK
DIRU LAGUNTZA
34 32 20 20 19 23 23 17 16 15
39.062 58.604 Bira soilik Bira soilik Bira soilik Bira soilik Bira soilik 11.864 10.322 Bira soilik
14 233
34.300 154.152
828
692.973
2016ko ekitaldian, ekoizpenera bideratu den gastua 154.152 eurokoa izan da, eta kontratazioen bolumen osoa 772.759 eurokoa guztira. Sei deialdietan zehar, 15 konpainia desberdin hautatu dira, eta 828 emanaldi eskaini dituzten 37 bira osatu, seriearen multzo osorako honako banaketa orokor honekin:
Konpainia 1 Konpainia 2 Konpainia 3 Konpainia 4 Konpainia 5 Konpainia 6 Konpainia 7 Konpainia 8 Konpainia 9 Konpainia 10 Konpainia 11 Konpainia 12 Konpainia 13 Konpainia 14 Konpainia 15
EMANALDI KOP. GUZTIRA
EKOIZPENERAKO DIRU LAGUNTZA
209 49 57 48 117 47 14 31 139 14 17 22 15 23 26
225.364 111.119 105.004 62.969 46.600 37.400 34.300 19.060 16.000 14.000 11.864 9.293 0 0 0
20
Eskubideak, zirkuitoak, azeriak eta kirikinoak
Ekoizpenerako diru laguntza
Emanaldi kop. guztira
250.000
250
200.000
200
150.000
150
100.000
100
50.000
50 0
0 0
1 2
3
4
5
6
7
8
9 10 11 12 13 14 15 16
kontrolatzen dituen hautaketa pausoen bitartez egiten da. Ez dago onartu gabeko proiektuei buruzko daturik. Horiek eskura izanez gero, elementu interesgarri iradokitzaileak ere izango lituzkete konpainiek eskura, taularatzeko interesen berri hobeto jakin ahal izateko.
Horrela ezagutu ditugu proiektu onuradunak. Edonola ere, gure lehenengo gogoeta hautatutako proiektuetara eta kanpoan gelditu direnetara bideratu beharko genuke, hurrenez hurren. Hautatzeko prozesua erabakitzea antzerki publikoetako eskaerak zuzenean
Bira eta emankizunen datu orokorrak tipologien arabera Formatuen banaketa
Ikusle izango direnen banaketa
Formatu txikia
Helduak
Formatu ertaina
Familiak
Formatu ertaina-handia
Bestelakoak
21
Eskubideak, zirkuitoak, azeriak eta kirikinoak
Ez da posible emankizunen ehunekoa hizkuntzaren arabera finkatzea, bertsio bikoitzeko ikuskizunen kasuan datu zehatzik ez baitago eskura
emankizun bakoitzerako aukeratutako hizkuntza finkatzeko -euskara edo gaztelania-.
Emanaldiak eta birak Emanaldiak guztira
Birak guztira
300
12
250
10
200
8
150
6
100
4
50
2
0
Emanaldiak guztira Birak guztira
Aretorako Aretorako helduen helduen antzerkia antzerkia formatu formatu txikia ertaina
0
Aretorako helduen antzerkia Bestelakoak formatu ertainahandia
Haurrak/ familia formatu txikia
Haurrak/ familia formatu ertaina
Haurrak/ familia formatu ertainahandia
88
224
14
148
280
57
31
5
5
1
7
11
2
2
Hitzartutako birak tipologiaren arabera 1
Haurrak / familia formatu ertaina-handia Bestelakoak
2
Aretorako helduen antzerkia formatu ertaina-handia
2 5
Haurrak / familia formatu txikia
7
Aretorako helduen antzerkia formatu txikia Haurrak / familia formatu ertaina
9 11
Aretorako helduen antzerkia formatu ertaina 0
22
2
4
6
8
10
12
Eskubideak, zirkuitoak, azeriak eta kirikinoak
Emanaldien batez bestekoa birako, formatuaren arabera 16
Bestelakoak
29
Aretorako helduen antzerkia formatu ertaina-handia
25
Aretorako helduen antzerkia formatu ertaina
21
Aretorako helduen antzerkia formatu txikia
22
Haurrak / familia formatu ertaina
18
Haurrak / familia formatu txikia
10
15
20
25
30
Biren eta ekoizpenerako diru laguntzen zerrenda Bigarren begirada ekoizpenaren eta gauzatutako bira kopuruaren zerrendan kokatzea da asmoa; aginduak berak horrekin lotzen du, ekoizpenerako diru laguntza emateko gutxienez 12 kontratazio lortzeko baldintza ezarrita. Dagoeneko, aginduaren baitan aurreikusitako esparruari berari dagokion eremua
gainditu du foroko lan ekimenak, eta Hitzartutako Zirkuituko aginduaren esparru zehatzetik kanpora ere birak kontratatzeko baliatu izan da; horrenbestean, ez da islatu zirkuituko aurrekontuetan. Hari berean, ekinbide horretako datu orokorren laburpena da ondorengo grafikoetan adierazita dagoena:
Foroan 2012-2016 epealdian kontratatutako emanaldien ehunekoa EKOIZPENA + BIRA
BIRA BAKARRIK
* 2011 ez, Foroaren bileran hari zegokion aukera ez zelako aztertu 23
Eskubideak, zirkuitoak, azeriak eta kirikinoak
Hitzartutako emankizunen eta ekoizpenerako diru laguntzen zerrenda Emanaldi kop. guztira
250
Ekoizpenerako diru laguntza 250.000
200
200.000
150
150.000
100
100.000
50
50.000
uc lo ci on es lla Ga s n & Po so rt al 71 Hu Bo ts te ro at bi ro l a & H Ar ik a te dr am a
h ng
s
An
ita
M
Di sDi
ar av i
ar
ie
Pr od
Tx a
t en de
Jo
nm
Ad o
ai rt te
En ka
an te
so
Ta r
Pa u
/M
u
-G
Go
Gl
s
0
lu ra k Ar ad a te dr am M a ar ke li Ta ne nt ta ka
0
Ikuskizun moten alderaketa biren eta ekoizpenerako diru laguntzen zerrendan Emanaldiak
Ekoizpenerako diru laguntza
45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Haurrak / familia formatu txikia
Haurrak / familia formatu ertaina
Haurrak / familia formatu ertaina-handia
Aretorako helduen antzerkia formatu txikia
24
Aretorako helduen antzerkia formatu ertaina
Aretorako helduen antzerkia formatu ertaina-handia
Bestelakoak
Eskubideak, zirkuitoak, azeriak eta kirikinoak
2011-2016 saileko multzo osoa kontuan hartuta, ‘haurrak-familia formatu ertaina’ eta ‘helduen formatu ertaina’ izeneko proiektuak izan ziren ekoizpenerako diru laguntza gehienak eskuratu zituztenak, eta kontratatuenak, berriz, ‘helduen formatu txikia’ eta ‘haurrak-familia formatu ertaina’ izan ziren.
Hitzartutako Zirkuitua modalitatea beste modalitateekin alderatuta Bost urteetan zehar Kultura sailaren menpean dagoen aurrekontuan hainbat murrizketa jasan behar izan dituzten gainerako beste modalitateek ez bezala, Hitzartutako Zirkuituaren aurrekontua %54,2 handitu da. 2016.
urtean Kultura Sustapenak antzerki ekoizpenari bideratutako aurrekontu osoaren %33 bereganatu du.
Modalitate multzoaren 2011-2016 bitarteko eboluzioa 500.000 450.000
Sortu berriak
400.000 350.000
Ekoizpenak
300.000 250.000
Hitzartutako zirkuituko ekoizpenak
200.000 150.000
Bi urteko antzerki jarduera
100.000 50.000 0 2011
2012
2013
2014
2015
25
2016
Eskubideak, zirkuitoak, azeriak eta kirikinoak
Modalitate guztien 2011-2016 bitarteko banaketa ehunekoetan 100% 90% 80%
Bi urteko antzerki jarduera
70%
Hitzartutako zirkuituko ekoizpenak
60% 50%
Ekoizpenak
40%
Sortu berriak
30% 20% 10% 0%
2011
2012
2013
2014
2015
2016
Ehuneko desberdintasuna 2012-2016 bitartean modalitateka
Sortu berriak
54,2%
Ekoizpenak Hitzartutako zirkuituko ekoizpenak
-22,9%
-17,4%
-10,1%
Bi urteko antzerki jarduera
* Epaimahaiaren lanek iraun duten bitartean modalitateen artean izandako eskualdatzeak direla eta, urtero gauzatzen diren kopuruak ere aldatu egin dira, aurreikusitako aurrekontuekiko era irregularrean. Edonola ere, desberdintasun hori joera adierazle bezala proiekta daiteke.
26
Eskubideak, zirkuitoak, azeriak eta kirikinoak
Hitzartutako Zirkuitua Sareako programazioan Hitzartutako Zirkuituaren eboluzioa Sarean euskal antzerkiaren guztizkoan (emanaldi kop.) SAREA euskal antzerkia
% kuota HZ Sarea antzerkian
800
35%
700
30%
600
25%
500
20%
400
15%
300 200
10%
100
5%
0
SAREA euskal antzerkia% % kuota HZ Sarea antzerkian
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
596
563
454
717
683
694
706
0%
14%
18%
22%
33%
20%
20%
0%
2011-2016 bitartean modalitate honetatik eratorritako kontratazioak, Sarearen baitako euskal antzerki karteldegian, orotariko kopuruaren %14 izatetik %33 izatera igaro dira, eta 2016. urtean zehar nabarmen igo ere bai: %11 gehiago izan dira.
Dimentsio kualitatiboa guztiaren adierazle garbiena da, hain zuzen, berariaz atal bat prestatzea, konpainiek bultzatutako proiektuetan aretoak, euren kapitalaren parte hartzearekin, ekoizle kide izan daitezen.
Hitzartutako Zirkuituaren modalitate horretan, hasiera batean bere helburuen artean nabarmendu zen Sareako antzerkiei babesa ematea eta parte hartzeko borondatea; zehatz adierazita, era honetako proiektuak sortzeko: ohiko prozesuen bitartez sortzen ez diren berezitasuna, interes artistikoa edo arriskua euren baitan daukaten proiektuak. Horren
Horrela bada, beharrezkoa izango litzateke nolabaiteko ebaluazio kualitatiboa egitea, zifretatik harago, 27
Eskubideak, zirkuitoak, azeriak eta kirikinoak
modalitate horretan sustatutako ikuskizunei buruz. Hala eta guztiz ere, asmo subjektibista da bete-betean, eta adierazle egokien identifikazio berezia eskatuko luke egoki baloratu ahal izateko ikuskizun baten kalitatea edo izaera artistikoa bezalako kontu hunkiberak.
‘Esperimentazioa-Komertzialtasuna’ ardatza aukeratu da, eta eskarmentuaren laguntzaz egindako balioespen batean kokatu gaitu: nolako kontratatzeko aukerak izango lituzke, modalitate hau gabe askotariko ikusle herrikoientzako areto baterako edozein ikuskizunek dagoeneko badituen aukerekin alderatuta.
Arrazoi horregatik, lehentasunezko ebaluazio hau ez saihestearren,
Esperimentazioa (1) / Komertzialtasuna (10) ardatzaren batez besteko baloreak Haurrak / familia formatu ertaina Haurrak / familia formatu txikia Haurrak / familia formatu ertaina-handia
9
Aretorako helduen antzerkia formatu ertaina
8,2
Bestelakoak
8
Aretorako helduen antzerkia formatu txikia 7,0
7,0
Aretorako helduen antzerkia formatu ertaina-handia
7,0
7 1 6
6,5
6,4
6 4,5
6
Emanaldiak / Komertzialtasuna Emanaldiak guztira
Komertzialtasuna
300
10 9
250
8 7 6 5 4
200 150 100
3 2 1
50
0
0 Aretorako helduen antzerkia formatu ertaina
Haurrak/ familia formatu ertaina
Haurrak/ familia formatu ertaina-handia
Aretorako helduen antzerkia formatu txikia
28
Haurrak/ familia formatu txikia
Aretorako Bestelakoak helduen antzerkia formatu ertaina-handia
Eskubideak, zirkuitoak, azeriak eta kirikinoak
Ekoiztetik taularatzera igarotzea ahalik eta gehien trinkotzea, bestetik, kontratu mota egonkor eta biziagoak finkatu ahal izateko; horrelakoen bidez erdietsi daitezke lan onurak eta kostu merkeagoak. Kontuak kontu, Eskenako konpainien inguruko datuak bakarrik daude eskura, eta hauek dira:
Hasiera batean, lehentasunezko beste helburuetako bat izan zen ekoiztea eta taularatzearen arteko lotura bideratzea, bi eskakizun nagusirekin: estreinaldiaren eta biraren arteko tartea laburtzea, alde batetik, eta bira
• Estrainaldia eta biraren arteko batez besteko tartea: 5 egun. • Biren batez besteko iraupena: 21 emankizun 145 egunetan (hilean 5 emanaldi baino gutxiago). Aginduan aurreikusitako epea: 90 eguneko birak. (%61,2ko desbideratzea) Datu hauek Eskenako konpainiek hitzartutako biren emaitzei soilik dagozkiela kontuan hartuta, pentsa daiteke datu horiek aldatu egingo liratekeela baldin eta kalkulu orokorra datu guztiekin egingo balitz.
29
Eskubideak, zirkuitoak, azeriak eta kirikinoak
Ikusteko sinopsia Datu orokorrak 2016
2011-2016
Hitzartutako emanaldiak: 232
Hitzartutako emanaldiak: 828
Birak / Proiektuak: 11
Birak / Proiektuak: 37
Kontratazio gastuak:
772,759 â‚Ź
Kontratazio gastuak: 24
Ekoizpen gastuak:
154.152 â‚Ź
Ekoizpen gastuak:
629.973 â‚Ź
Ekoizpenerako diru laguntza handienak: familia formatu ertaina, helduen formatu ertaina. Kontratatutako emanaldi gehienak: helduen formatu txikia, familia formatu ertaina. Batez bestekoaren gaineko emanaldiak: formatu ertaina-handia, helduen formatu ertaina, familia formatu ertaina.
Ehuneko desberdintasuna 2012-2016 bitartean modalitatea
Esperimentazioa (1) / Komertzialtasuna (10)
Sortu berriak
Haurrak / familia formatu ertaina
Ekoizpenak
Haurrak / familia formatu txikia
Hitzartutako zirkuituko ekoizpenak
Haurrak / familia formatu ertaina-handia
Bi urteko antzerki jarduera
Aretorako helduen antzerkia formatu ertaina Bestelakoak Aretorako helduen antzerkia formatu txikia Aretorako helduen antzerkia formatu ertaina-handia 9
54,2%
8,2 8 7
-22,9%
-17,4%
-10,1%
7,0
6
7,0
7,0 1
6,5
6,4
5 4,5
4
2011-2016 Estreinaldia eta biraren arteko tartea batez beste:
5 egun
Biren iraupena eta batez bestekoa: 21 emanaldi 145 egunean Emanaldiak hileko batez beste:
5 90 egun
Arautze epea:
30
Eskubideak, zirkuitoak, azeriak eta kirikinoak
Ikus daitezkeen joerak Kuota igoera Sareako programazioan
Igoera kontzentrazioa / desberdintasunean
33% 18%
20%
Hiru lehenengo konpainia: Kopurua % kopurua guztizkoaren gainean
22%
20%
465 56,2%
Emanaldiak
14%
Ekoizpenerako diru laguntza 441.487 63,7%
0% 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 % kuota HZ Sarea antzerkian
Igoera EJko aurrekontuen baitan
Foroa programazio sistema bezala
2011tik 2016ra bere aurrekontua gehitu duen modalitate bakarra
Foroan 2012-2016 epealdian kontratatutako emanaldien ehunekoa
60.000 40.000
Sortu berriak
20.000
Ekoizpenak
0 -20.000 -40.000
EKOIZPENA Hitzartutako zirkuituko ekoizpenak Bi urteko antzerki jarduera
-60.000
31
+ BIRA
BIRA BAKARRIK
Eskubideak, zirkuitoak, azeriak eta kirikinoak
Hobetu litezkeen elementuak Horrek, 1. puntuan bezalaxe, berriz ere espero diren helburuak eta eraginak identifikatzera garamatza.
1. Ebaluatzeko prozedura finkatzea: Helburuak eta eraginak, jarraipeneko adierazleak, datuak jasotzeko prozedura, ustiatzea eta ebaluazioa.
3. Ekoizpenerako emandako diru laguntza taularen osotasunean kuotako ehunekoaren muga finkatzea.
• Honako hauek ere analizatu behar ditu:
4. Ekoizpenerako dirulaguntza gabeko birak, nola proiektuei dagokienean, hala jadanik estreinatutako ikuskizunei dagokienean, hitzartzeko bigarren Kontratazio Foro bat osatzeko aukera aztertzea. Dagoeneko badagoen Foroarekin lotutako espazio berria irekitzea da helburua, araututako sistemak eskaintzen dituen hobekuntzetan sakondu ahal izateko.
- Bolumen eta tipo ekonomikoak, cachearen gaineko prezio eskaintzak barne. - Uko egindako proiektuak, kuantitatibo nahiz kualitatiboki. - Emanaldiak egiteko hizkuntzak. - Antzerki parte hartzaileak. 2. Hautatzeko irizpideak ekoizpenerako beste gainerako laguntza modalitateekin berdindu, bertan zehaztuta interes soziala nahiz kulturaleko interesa, kalitate artistiko eta teknikoa, berrikuntza, sarbidea, gardentasuna, emaitzak komunikatzea, eta abar.
5. Kale antzerkia modalitate horretan apurka txertatzeko aukera aztertzea. n
Kontratatutako emanaldi kopurua ezin da izan ekoizpenerako diru laguntza publikoak emateko irizpide bakarra.
32
Azeriak eta trikuak eszenatokira
David MĂĄrquez MartĂn de la Leona
Eskubideak, zirkuitoak, azeriak eta kirikinoak
Azeriak eta trikuak eszenatokira * David Márquez Martín de la Leona
arren azeriak beti porrot egiten du trikuaren sinpletasunaren defentsa tematia dela medio.
Greziako alegia zahar batek triku baten eta azeri baten arteko liskarra kontatzen du. Azeria, ehiztari eta trikimailu-sortzaile trebea izateaz harro dagoena, etengabe arakatzen eta aztertzen ari da harrapatu nahi duen triku baten gordelekuaren ingurua. Trikua, ordea, izaki sinpleagoa da, janaria gordelekutik hurbil bilatzen du, ez baita asko urruntzen, eta gainerako denbora guztia gordelekuan igarotzen du, geldirik. Azeriak azkenik erasotzea erabakitzen duenean, trikuak bere arantzak zabaldu eta azeri harroputzaren muturra zulatzen du, eta azeria porrot eginda itzultzen da baso barrura. Eta berriro eraso egiten duenean, hainbat estrategia baliatu
Bere “Trikua eta Azeria” saiakera ospetsuan, aurreko fabulaz baliatuz, Isaiah Berlinek mundu intelektuala bi jarrera motatan sailkatzen zuen. Batetik, munduari ideia sendo bakarreko lente baten bitartez begiratzen diotenak (horiek trikuaren jarrerarekin identifikatzen ditu), eta, bestetik, mundua esperientziaaniztasuna eta analisi konplexu eta multifokala abiapuntutzat hartuz ikusten dutenak. Saiakera ospetsu hartatik ez da inolako balizko abantailarik ondorioztatzen azerien edota trikuen alde, izan ere,
* David Márquez Martín de la Leona
(www.etilem.org @David_mml) Politologoa eta kultura-kudeatzailea, bere ibilbide profesionala arte eszenikoen eta kulturaren aholkularitza eta analisiaren inguruan garatu da. Kultura-kudeatzaile gisa Àngels Margarit/Cia Mudancesen managerra, Tensdansa festibaleko zuzendarikidea, Kataluniako Dantza Konpainien Elkarteko Presidentea FECEDen presidenteorde eta sortzailea izan da, besteren artean. Aholkulari gisa, hainbat erakunderentzat lan egin du: Azkuna Zentroa (Bilbo), Mercat de les Flors, Madrid
34
Destino, COFAE, Antzoki Alternatiboen Sarea eta abar. Eta analista gisa, Elkano Errege Insitutuarekin eta Bartzelonako Unibertsitateko kultura-ikasketen Programarekin dihardu lankidetzan. Hainbat komunikabidetan argitaratzen ditu artikuluak (ElDiario.es, Agenda Pública…) baina batez ere bere blogean idazten du: www.etilem.org. Red Escénica aldizkariaren erredakzio-kontseiluko eta Foro de cultura y buenas prácticas foroaren aholkularitzakontseiluko kide da.
Eskubideak, zirkuitoak, azeriak eta kirikinoak
errealitatera hurbiltzeko edo haren aurrean erreakzionatzeko bi teknika oso desberdin direla egiaztatu besterik ez baita egiten. Azeri bat eta triku bat aurrez aurre jarriz gero berdinketan amaitzen dutela agerian geratu arren, izan ere, batek erasoan duen nagusitasun estrategikoa besteak defentsa-nagusitasunarekin indargabetzen baitu. Entretenigarria litzateke, Berlinen antzera jardunez, arte eszenikoetako profesionalak azeritzat eta trikutzat jotzen ditugunen artean zatituko bagenituzke, baina beste testu mota baten entretenimendua izango litzateke. Nik, alegia hori abiapuntutzat hartuz, arte eszenikoek Espainian duten egoerari buruzko hausnarketa egin nahiko nuke. Gaur egun ba al dago azeriaren edota trikuaren teknikekin bat etorriko litzatekeen ekimenik? Zeintzuk izango lirateke jarrerarik egokienak zalantzaz betetako egun hauetan profesionalki bizirauteko? La hamarkada oso bat galdu ondoren, badirudi krisi ekonomikoak sartu gintuen tunelaren amaierara iristen ari garela azkenean. Eta era berean badirudi gainazalera iristen garenean neurri handi batean errekonozitzen ez dugun mundu bat ikusten dugula. Zerbait aldatu da goitik behera. Joan egin zen eta antza denez inoiz itzuliko ez den mundu bat. Kulturako profesional gehienek ikuspuntu hori dute, eta oso bereziki 35
Eskubideak, zirkuitoak, azeriak eta kirikinoak
arte eszenikoetako profesionalek. Hala eta guztiz ere, ez litzateke egokia izango zauriak miazkatzea eta biktimismo egozentriko batean atsegin hartzea, gure inguruari begiratuz gero arte eszenikoena bezain suntsituta edo are okerrago dauden sektoreak ikus ditzakegulako. Kazetaritza txikitu duen lurrikara suntsitzailea ikusi besterik ez dago, edota hainbat sektoreren eraldaketa, adibidez edizioa, musika, ikusentzunezkoak eta abar, eta zer esanik ez ekonomiaren beste sektore batzuei dagokienez.
abiadura azeleratu egin izanaren sentsazioarekin ateratzen direla, gero eta atzeratuago geratuz Historiaren bilakaeran. Baina, sentsazio hori ebidentziaren baten ondorio al da, edo distortsio pertzeptibo edo emozionalen baten ondorio? Administrazio Publiko guztiek kultura-gastuan atzera egin izanari buruz asko hitz egin da (2007 eta 2014 artean gastua 2.381 milioi euro murriztu da), baina ezer gutxi hitz egin dugu Espainiako familiek ere kulturan egin duten gastuaren murrizketa handiari buruz (2007 eta 2015 artean 3.577’2 milioi euro desagertu). Elkarrekin BPGaren % 0,6 inguru osatzen duten bi gastu
Edonola ere, egiaztatu dugu arte eszenikoak krisitik leher eginda, desorientatuta eta denborak euren
36
Eskubideak, zirkuitoak, azeriak eta kirikinoak
horien agregatua nahiko lagungarria da kultura-sektorearen aldartea eta lanbide-errealitatea nolakoak diren azaltzeko. Hala eta guztiz ere, zenbakietatik haratago joan behar dugu, beste zerbait pasatu da. Espainiako familien gastu-doikuntza bereizten dugunean aurkitzen dugun gauzarik interesgarriena zera da, gastu-doikuntza ez dela homogeneoa. Grafikoan ikus daitekeenez, kultura-
azpisektore batzuetan eragina handiagoa izan da beste batzuetan baino. Grafiko honetan ikus dezakeguna da azken zortzi urteetan familiek kultura-kontsumorako ereduak aldatu egin dituztela, eta krisia egon arren, kultura-industria tradizionalek eratzen zituzten sektoreetan (liburua, prentsa, musika,
Batez besteko kultura-gastuaren aldakuntza (2007-2015) familia bakoitzeko, ondasun eta zerbitzu motaren arabera -100% -80%
-60%
-40%
-20%
0%
20%
-36,47%
TESTU-LIBURUA EZ DEN LIBURUA -59,82%
ALDIZKAKO ARGITALPENAK
-35,54%
EMANALDIAK (ZINEAK, ANTZOKIAK ETA BESTE BATZUK)
-1,82%
MUSEOAK, LIBURUTEGIAK, PARKEAK ETA ANTZEKOAK IRRATI ETA TELEBISTAKO KUOTAK ETA ALOKAIRUAK
-20,95%
IRRATI ETA TELEBISTAKO KUOTAK ETA HARPIDETZEAK
-14,93% -86,08%
TELEBISTA- ETA BIDEO-ALOKAIRUA
-5,70%
BESTE KULTURA-ZERBITZU BATZUK -57,92%
IRUDI- ETA SOINU-EKIPOAK
-76,27%
SOINU-EKIPOAK
-54,93%
TELEBISTA ETA BIDEOA -74,65%
EKIPO FOTOGRAFIKOAK ETA ZINEMATOGRAFIKOAK
-13,67%
INFORMAZIOAREN TRATAMENDUA ETA INTERNET
-42,12%
INFORMAZIOAREN TRATAMENDURAKO MATERIALA
12,81%
INTERNETI LOTUTAKO ZERBITZUA IRUDIA, SOINUA ETA DATUAK ERREGISTRATZEKO EUSKARRI
-62,50% -34,74%
MUSIKA-INSTRUMENTUAK -54,33%
KONPONKETAK Iturria: INE / Egilea: @David_mml
37
Eskubideak, zirkuitoak, azeriak eta kirikinoak
ikus-entzunezkoak) gastua asko murriztu dutela eta, bestalde, askoz gutxiago murriztu dutela edota igo egin dutela kultura-industria berri gisa sendotzen ari direnetan (sektore digitalak eta internet). Beraz, kultura sortzeko eta partekatzeko ditugun moduetan eragina izaten ari den aldaketa teknologiko bati buruz hitz egin dezakegu. Teknologia berri bat gizakiok elkarren artean erlazionatzeko dugun modua egituratzen ari da, baita kulturalki eratzeko dugun modua ere. Smartphoneen eragina erabakigarria izan da, baina badirudi garai berri baten aurrean gaudela, eta interneterako etengabeko interkonektibitateak giza jardueraren ia eremu guztiak markatuko dituela.
gizarte-prestigioari dagokionez haizea kontra dagoela. Arte eszenikoak ez dira ezinbesteko gauza bat bezala ikusten, sanitatea, hezkuntza edo gizarte-zerbitzuekin gertatzen den bezala, eta hori baldintza edo muga indartsua da. Hainbat kasutan ikuspegia peioratiboa ere bada, diru publikoarekiko mendetasunarekin edota oso agerian dagoen bere langileen zati baten mobilizazio politikoekin lotzen direlako. Gazteen belaunaldiek ez dute konektatzen hizkuntza eszenikoekin, etorkinek ez dute gune eszenikoetara bertaratzeko aitzakiarik aurkitzen, prezioek gizartearen zati handi bati esperientzia eszeniko bikainak izatea eragozten diote, eta prezioak oztopo ez direnean, askotan obren kalitatea edo irisgarritasuna ere oztopo dira jende askorentzat.
Eta testuinguru horretan, non geratzen dira arte eszenikoak? Aurkakoa pentsa zitekeen arren eta gainerako azpisektoreekin erlatibizatuz, ez dirudi kaltetuenetakoak izan direnik (-35’54ko murrizketa). Hain zuzen ere, diziplina horren formatuak masa-kontsumoko objektu hain erraz bihur ez daitezkeenez, eta kulturaindustriaren eta sormen-sektorearen arteko ekonomia- eta antolaketaosaera mistoa denez, arte eszenikoak zaurituta daude, baina ez larriki zaurituta (adibidez musika-industria egon den bezala). Eta hala eta guztiz ere, sektoreak berak duen sentsazioa da ekonomikoki aldapa handiegia dela eta ezin dela igo, eta era berean
Izan ere, zirkunstantzia horiek guztiek sektorearen berreraikuntza ez dutela errazten dirudien arren, arte eszenikoek potentzial propio handia dute arrakastaz eguneratu ahal izateko. Beren aniztasunaren barruan, arte eszenikoek sektore osoari bultzada emateko adina indar duten hainbat aukera dituzte. Era berean, eguneratze hori helburu izanik, oraindik behar den zabaltasun eta sakontasunarekin egin ez den autokritika zorrotza egitea 38
Eskubideak, zirkuitoak, azeriak eta kirikinoak
dela, nire ustez gaur egun beste modurik ez dagoelako. Administrazio Publikoak sistema eszenikoari hala produkzioaren nola emanaldiaren ikuspegitik baliabide askorekin eusten zion garaia amaitu da, eta oraingoz behintzat ez da ikusten garai horiek itzuliko direnik. Lluís Bonetek eta Héctor Schargorodskyk adierazten duten bezala, “Nekez justifikatu ahal izango da baliabideen gehikuntza bat (publikoak nahiz pribatuak), ez bada jarduera eta baliabide horien itzulera sozial eta/edo ekonomikoa handitzen”1.
etorkizuneko egoera baikorragoak lortzeko oinarria izan daiteke. Dudarik gabe, edozein autokritika zorrotz egiteak errezelo eta erresistentzia asko piztuko dituzte, hala barnean nola kanpoan, baina horiek gainditu egin beharko dira arte eszenikoen sektoreak etorkizun hobea izan dezan. Arte eszenikoen eguneratze horrek aliantza berritzea izango luke helburu, ikuspegi bikoitzarekin: batetik, entzuleak, ikusleak, jendea; eta, ondoren, Administrazio Publikoak. Administrazio Publikoekin egin beharreko aliantza berritzeko baldintza gisa jarri dut aliantza hori lehendabizi publikoekin berritu behar
Antzokien kudeaketa: kultur-ekipamendurako eredu eta estrategiak. Quaderns Gescènic, Barcelona 2016.
1
39
Eskubideak, zirkuitoak, azeriak eta kirikinoak
Egia esan, edozein eguneratze adimenarekin egin behar da, proiektu eszeniko bat kokatuta dagoen testuingurua kontuan izanik. Ez dago irtenbide globalik, antzerkiaren plan estrategiko batek edo esparru horretako estatuko lege batek lagun dezaketela pentsatzeko tentazioa izan dezakegun arren. Irtenbideak, konplexuenak direnak zehatzenak eta aldi berean eraginkorrenak direlako, beti inguru hurbilean aurkitu behar dira, norberaren lan-testuinguruan. Ildo horretan, hainbat hausnarketa eta ideia baliagarriak eta egokiak izan daitezke:
publikoen konfigurazioari bere mikro-esparrutik laguntzeko. Inork esparru orokorra definitzeko zain egon beharrean, bakoitzak bere hurbileko esparrua definituz hasi beharko luke. Mikro-esparruen agregatutik, egungoa baino askoz hobea izango den makro-esparru bat lortuko genuke. • Programazio- eta komunikazioestrategiak egokitzea, esperientzia
• Gure proiektuen kudeaketari ikuspegi estrategikoa gaineratzea. Ikuspegi estrategikoak proiektuan bere testuinguruari eta bilakaerari lotuta pentsatzeko aukera ematen digun heinean, objektibazio eta indar handiagoak izango ditugu. • Onartu behar dugu testuinguru sozioekonomiko eta politikoa ez dela Frantziakoa edota Alemaniakoa bezalakoa, eta ez dagoela hain egituratua eta arte eszenikoen sektorearentzat hain babesgarri eta onuragarriak diren politika publikoak ez direla existitzen. Hala eta guztiz ere, errealitatearen onarpen horren ildotik, pragmatismoa lagungarria izan daiteke. Proiektu eszeniko orok (konpainia batetik antzoki bateraino) ahalmena du sistema ekonomiko bati eta politika 40
Eskubideak, zirkuitoak, azeriak eta kirikinoak
eszenikoetatik urrun dauden biztanleen segmentuekin konektatzeko. Horien artean etorkinak, segmentu pobreenak, klase popularrak eta, noski, belaunaldi gazteena daude. Eta ildo horretan…
sentsibilitate artistikoak, sozialak eta abar), diru publikoarekin finantzatutako proiektuen kontrol demokratikoagoa eta, ondorioz, gardentasun eta profesionaltasun handiagoa lortzeko xedez. • Arte eszenikoen kontzeptua dagoeneko kontsolidatuta dagoen arte biziak kontzeptura eskuzabaltasunez zabaltzea, era horretan esperientzia “eszenikoa” lantzen duten formatuak zabalduz. Horren ondorioz, beste espazio “ez eszeniko” mota batzuetan lan egiteari buruz hitz egin beharko genuke: kalea, site specific, hiriekintza, eta abar.
• Teknologia modu erabakigarrian erabiltzea, egitate eszenikoari lotutako prozesuetan sartzeko. Teknologia ez da inoiz ere neutroa, baina beti aukera berriak eskaintzen ditu, arrisku berriak ekarri arren. Internetek eskaintzen dituen garapen eta aukerekin konektatzea: konexio-terminalak, datu-kudeaketak, aukera artistikoak, komunikazio-estrategiak eta abar.
Beraz, azerien garaia da, ez ordea trikuena. Arte eszenikoek orain arte oso ondo egiten zekiten gauza bakar hori egiteari utzi behar diote eta bestelako estrategia asko aztertu behar dituzte, egiteko modu berriak, egiteko gauza asko aurkitzeko. Arte eszenikoek triku izateari, euren biziraupenean eta defentsaestrategietan murgilduta egoteari utzi behar diote, eta azeri izatera eta ezezaguna den ildotik joatera ausartu behar dute. Esparru artistikotik nahiz kudeaketaren esparrutik estrategiak pentsatu behar dituzten azeriak behar dira, arte eszeniko izateari uzteko eta oraindik ere izenik ez duten etorkizuneko ekintzaren, hitzaren, gorputzaren eta mugimenduaren arte berriak itxuratzen hasteko. n
• Mota guztietako baliabideak maximizatzea. Gaur egun hain ohikoa den lanaren prekarizaziotik aldenduz, egun dauden baliabideetara egokitzeko (gutxiago egitea baina baliabide gehiagorekin unitate bakoitzeko), eta era berean baliabideak xahutzea saihestu behar da (denbora eta espazioa). Adibidez, antzokiek ezin dute itxita egon egunaren zati batean, batez ere publikoak baldin badira. Gizarteak baliabide-eskaera ugari ditu nahitaez eszenikoak izan behar ez duten hainbat ekimenetarako, eta ekipamendu horietarantz bideratu daitezke ekimen horiek. • Egitura eszenikoen gobernantza eta kudeaketa hobetzea, aniztasun handiagoa (generoa, adina, 41
Ikerketetako eta Proiektuetako Eskena-ren Bulegoak editatua. 2016 Argitalpen digital honetako artikulu guztietarako:
(by-nc) Egilearen jakinaraztea / Ez komertziala
Argitalpen honek Eusko Jaurlaritzaren Kultura Sailaren laguntzari esker argitaratu da.
ZURE PROIEKTURA MOLDATZEN GARA! Profesionalek, profesionalentzat gaur egungo sormenerako diseinatuta, HARROBIAK konpainiek egin beharreko lana errazteko kalitatezko baliabideak, metodología eta ezagutzak eskeintzen dizkizue.
Langaran, 3 – 48004 BILBAO – Tel.:94 459 77 47 info@harrobia.org – www.harrobia.org