Ανταρκτική : Μία ήπειρος για την επιστήμη

Σχεδόν κάθε περιγραφή της Ανταρκτικής ξεκινά με αναφορά στα ακραία κλιματικά στοιχεία που χαρακτηρίζουν την ήπειρο:: θερμοκρασία, ταχύτητα ανέμου, μέσο υψόμετρο και σχετική υγρασία. Δεν αποτελεί κομμάτι της πρώιμης ανθρώπινης ιστορίας και ως εκ τούτου δεν έχει πολιτιστικά αντικείμενα, παραδόσεις ή μνήμη ένοπλων συγκρούσεων. Σε αντίθεση με την Αρκτική, η Ανταρκτική παρέμεινε απομονωμένη μακρυά από κάθε

ανθρώπινη παρουσία, καλυμμένη διαρκώς με πάγο και περιτριγυρισμένη από τον θυελλώδη Νότιο Ωκεανό. Αν και η

Ανταρκτική έχει μια σχετικά πλούσια πρόσφατη ιστορία, το εύρος της είναι μόλις 200 ετών. Χωρίς τη διαθεσιμότητα

δομικών υλικών, και χωρίς τη δυνατότηα γεωργικής καλλιέργειας, όλα πρέπει να εισαχθούν. Κάθε απόπειρα κατοίκησης

στην Ανταρκτική απαιτεί τεράστιες προσπάθειες υλικής υποσήριξης, όπως ακριβώς συμβαίνει και με τα διαστημικά

ταξείδια γιατί το τοπίο, ενώ εντυπωσιάζει, είναι αφιλόξενο και επικίνδυνο. Η ίδια ομορφιά που αποτυπώθηκε σε

αμέτρητες φωτογραφίες τον περασμένο αιώνα μπορεί να είναι μια απόσπαση της προσοχής από το γεγονός ότι, εάν

αποκοπούν από τον εξωτερικό κόσμο, οι άνθρωποι σε αυτά τα τοπία αντιμετωπίζουν ζοφερές συνθήκες και καμία πιθανότητα μακροχρόνιας επιβίωσης. Ωστόσο, όπως και στα διαστημικά ταξίδια, έχουμε προχωρήσει από μικρά, στενά

περιβλήματα σε μεγαλύτερες, σύγχρονες ερευνητικές εγκαταστάσεις. Το επίκεντρο σήμερα έχει μετατοπιστεί από

την απλή επιβίωση σε ένα μακροπρόθεσμο πλάνο παρουσίας και έρευνας, που δημιουργεί μια αίσθηση εγκατάστασης

σε ένα «εξωγήινο» περιβάλλον που γίνεται βιώσιμο. 1

Η Ανταρκτική είναι μία παγωμένη, ανεμώδης ήπειρος, τόσο αφιλόξενη και απομονωμένη που δεν έχει μόνιμους κατοίκους.

Είναι η νοτιότερη ήπειρος της Γης, στην οποία βρίσκεται ο γεωγραφικός Νότιος Πόλος. Με έκταση 14 εκατομμύρια τ.

χλμ., αποτελεί την πέμπτη μεγαλύτερη ήπειρο του πλανήτη. Περίπου το 98% της επιφάνειας της είναι καλυμμένη με

πάγο, με μέσο πάχος 1,9 χιλιόμετρα. Έχει το υψηλότερο υψόμετρο από όλες τις άλλες ηπείρους. Θεωρείται έρημος,

με ετήσιες κατακρημνίσεις 2 μόλις 200mm κατά μήκος των ακτών και πολύ μικρότερο στην ενδοχώρα. Η θερμοκρασία

στην Ανταρκτική έχει φτάσει και -93°C, με τη μέση θερμοκρασία να κυμαίνεται μεταξύ -60°C έως -10°C, αναλόγως την

τοποθεσία. 3 Στην Ανταρκτική, έχουν καταγραφεί άνεμοι έως 351 χλμ./ώρα. Το μεγαλύτερο πάχος πάγου βρίσκεται

στο Dome A, στην Δυτική Ανταρκτική, με βάθος 4.8 χιλιόμετρα, περίπου όσο και το ύψος των Άλπεων. 4

Έχει μόνο

δύο εποχές: το καλοκαίρι και τον χειμώνα. Επειδή βρίσκεται στο νότιο ημισφαίριο, το καλοκαίρι της Ανταρκτικής είναι από τον Οκτώβριο έως τον Φεβρουάριο, μία περίοδος διαρκούς φωτός. Αν κάποιος βρεθεί στην Ανταρκτική όταν ξεκινήσει ο χειμώνας, θα πρέπει να μείνει εκεί μέχρι να έρθει ξανά το καλοκαίρι. Σε αυτήν την περίοδο, με σχεδόν μόνιμο σκοτάδι, δεν υπάρχει δυνατότητα μετακίνησης εκτός ηπείρου. Οι ερευνητές που μένουν το χειμώνα, έχουν την εξαιρετική ευκαιρία να διεξάγουν εξαιρετικές αστρονομικές παρατηρήσεις μέσα σε αυτό το απόλυτο σκοτάδι.

1 2 3, 4 Davis, ‘A history of McMurdo Station through its architecture’. σελ.167-184 βροχοπτώσεις, χαλαζοπτώσεις, χιονοπτώσεις Tedrow, Antarctic Soils and Soil Forming Processes. Tedrow.

Εικ. 1.

Εικ. 2.

Ιστορικό Εξερεύνησης

Η πρώτη επιβεβαιωμένη θέαση της ηπείρου είναι κοινώς αποδεκτό ότι συνέβη το 1820 από μία ρωσική αποστολή, αν

και υπήρχαν μύθοι και υποθέσεις για μία Terra Australis («Νότια Γη») από την αρχαιότητα. Η ήπειρος ωστόσο έμεινε εν

γένει ανεξερεύνητη για το υπόλοιπο του 19 ου αιώνα, εξαιτίας του εχθρικού περιβάλλοντος, της έλλειψης πόρων και της

απομόνωσης. Η απομόνωση και η άγρια φύση της Ανταρκτικής ήταν αρχικά εμπόδια στην επιστήμη. Μετά από δεκαετίες επισκέψεων μικρού αριθμού εξερευνητών και επιστημόνων στον 20ο αιώνα, η Ανταρκτική ξεκίνησε να προσελκύει έναν αυξανόμενο αριθμό ερευνητών και επισκεπτών.

Το κλίμα της Ανταρκτικής

Το κρύο του κλίματος της Ανταρκτικής είναι συνδυαστικό αποτέλεσμα διαφορετικών παραγόντων. Όπως και με την

Αρκτική, το υψηλό υψόμετρο της Ανταρκτικής σημαίνει ότι το ηλιακό φως προσπίπτει με χαμηλή γωνία στην επιφάνεια

της. Έτσι, η ηλιακή ενέργεια που συγκεντρώνεται είναι εξαιρετικά μειωμένη. Επιπρόσθετα, υπάρχει μία περίοδος κατά

τον αυστραλιανό χειμώνα όπου ο ήλιος δεν βρίσκεται ψηλότερα από τον ορίζοντα. Στον Νότιο Πόλο, αυτή η χαμηλή

γωνία πρόσπτωσης του ηλίου διαρκεί από τις 21 Σεπτεμβρίου έως τις 21 Μαρτίου, ενώ το υπόλοιπο μισό του χρόνου

υπάρχει σκοτάδι. Σε αυτήν την σκοτεινή περίοδο, συνεχίζει να υπάρχει κάποια διανομή της ζέστης στον χώρο,

χωρίς όμως ηλιακή ακτινοβολία. Έτσι, η θερμοκρασία πέφτει στο ετήσιο χαμηλότερο σημείο. Το γεγονός ότι ο αέρας

είναι αρκετά ξηρός, σημαίνει επίσης ότι σχετικά λίγη θερμότητα που εκπέμπεται από το έδαφος διατηρείται από την ατμόσφαιρα. Σημειωτέον, το κλίμα της Ανταρκτικής είναι πιο κρύο από το Αρκτικό κλίμα, λόγω μεγάλων διαφορών

στη γεωγραφία και την τοπογραφία των δύο περιοχών. 5 Σε ένα τέτοιο περιβάλλον μπορούν να ζήσουν μόνο ελάχιστοι

οργανισμοί, προσαρμοσμένοι στις εξαιρετικά χαμηλές θερμοκρασίες, μεταξύ των οποίων πολλά είδη φυκιών, ζώων, βακτήρια, μύκητες και κάποια φυτά. Η βλάστηση, όπου εμφανίζεται, είναι τύπου τούνδρας.

Κατοίκηση και η «Συνθήκη της Ανταρκτικής»

Στην ήπειρο, δεν υπάρχουν μόνιμοι κάτοικοι, κατοικούν όμως από 1.000 την χειμερινή έως 5.000 άνθρωποι την θερινή

περίοδο σε ερευνητικούς σταθμούς που υπάρχουν σε διαφορετικά σημεία της ηπείρου. Οι Ανταρκτικές περιοχές δεν

περιλαμβάνουν μόνο την ήπειρο της Ανταρκτικής, αλλά και τα 14 νησιά της, πιο μακριά από την ενδοχώρα. Κάποια από

αυτά κατοικούνται σε μόνιμη βάση. 6 Κάθε μέρος στη γη, εκτός από την Ανταρκτική ανήκει σε κάποιο κράτος, συνεπώς

έχει κάποιο σαφές και διακριτό πολιτικό νόημα. Αυτό δεν μπορεί να συμβεί στην Ανταρκτική, διότι η ήπειρος της Ανταρκτικής δεν ανήκει σε καμία χώρα, αν και τα περιβάλλοντα νησιά είναι εδάφη συγκεκριμένων κρατών. Η Συνθήκη της Ανταρκτικής υπογράφηκε το 1959 από 12 κράτη, και μέχρι τώρα την έχουν υπογράψει 54 συνολικά, μεταξύ των

‘Arctic Climatology and Meteorology’., National Snow and Ice Data Center Hince, The Antarctic Dictionary., σελ. 7

Εικ. 3. Ο σταθμός Halley VI

οποίων και η Ελλάδα. 7 Η συνθήκη απαγορεύει στρατιωτικές δραστηριότητες και εξόρυξη ορυκτών, πυρηνικές εκρήξεις

και διάθεση πυρηνικών αποβλήτων, ενώ υποστηρίζει την επιστημονική έρευνα και προστατεύει το οικοσύστημα της

ηπείρου. Μεταξύ αυτών των κρατών, οι υπογράφοντες τη συνθήκη είχαν ιδρύσει περισσότερους από 50 ερευνητικούς

σταθμούς της Ανταρκτικής στο πλαίσιο του Διεθνούς Γεωφυσικού Έτους (1957-58). 8

Τουρισμός στην Ανταρκτική

Ήδη από τη δεκαετία του ’60 ξεκίνησαν οι πρώτες τουριστικές εξορμήσεις στην Ανταρκτική. Ο τουρισμός, έχει αυξηθεί

από μερικές εκατοντάδες τουρίστες στην αρχή, σε περίπου 38.500 επισκέπτες ετησίως. Υπάρχουν αρκετές εταιρείες

διακοπών που προσφέρουν πακέτα εκδρομών στην Ανταρκτική. Οι τουρίστες μπορούν είτε να πάνε κρουαζιέρα, να

έχουν το δικό τους σκάφος, να πετάξουν με αεροπλάνο, ή ακόμα και να βρεθούν στο έδαφος με πτώση με αλεξίπτωτο.

Όπως όμως κάθε επισκέπτης στην Ανταρκτική, οι τουρίστες πρέπει να είναι πολύ προσεκτικοί να μην προκαλέσουν

βλάβη στο ευαίσθητο οικοσύστημα. Συνεπώς, το International Association of Antarctica Tour Operators (IAATO), ασχολείται

με τη διασφάλιση των απαραίτητων κανόνων για την προστασία του περιβάλλοντος στην περιοχή. 9

Ένας τόπος για νέες επιστημονικές ανακαλύψεις

Από την ηρωική περίοδο των εξερευνήσεων του 19 ου αιώνα, έως σήμερα, η Ανταρκτική παραμένει ο τόπος για νέες

επιστημονικές ανακαλύψεις και πρωτοποριακή επιστημονική έρευνα. Η Ανταρκτική είναι παράγοντας-κλειδί για το φυσικό

σύστημα της Γης. Η πολική έρευνα και επιστήμη, είναι σημαντική για να μας βοηθήσει να καταλάβουμε πώς λειτουργεί

ο πλανήτης. Οι επιστήμονες στην Ανταρκτική μελετούν την «ξηρά» και την ατμόσφαιρα, όσο και τα διάφορα ίχνη

που βρίσκονται θαμμένα στον πάγο. Έχουν πραγματοποιηθεί πολλές ανακαλύψεις, συμπεριλαμβανομένων στοιχείων

μελλοντικών αλλαγών που αναμένεται να επηρεάσουν τη Γη. Οι πόλοι, αλλάζουν πιο γρήγορα από οποιαδήποτε

άλλη περιοχή στον πλανήτη. Οι πολικές περιοχές έχουν μία πρωτοφανή επιρροή στο παγκόσμιο περιβάλλον, κυρίως

στο οικοσύστημα. Το ερευνητικό πρόγραμμα της Ανταρκτικής περιλαμβάνει τους ακόλουθους τομείς: αερονομία και αστροφυσική, βιολογία και ιατρική, γεωλογία και γεωφυσική, μελέτη των πάγων και συστήματα ωκεανών και κλίματος.

Η επιστήμη επωφελείται από τη μοναδικότητα της Ανταρκτικής ως ένα φυσικό εργαστήριο όπου ορισμένα είδη έρευνας

μπορούν να λάβουν χώρα καλύτερα εκεί από οποιοδήποτε άλλο μέρος, ενώ άλλα μπορούν να διεξαχθούν μόνο στην

Ανταρκτική. Τα προγράμματα περιλαμβάνουν θεμελιώδη έρευνα για την κατανόηση της Γης και των συστημάτων της,

όπως ο ρόλος της Ανταρκτικής στο κλίμα και τη γεωλογική ιστορία της Γης. Η Ανταρκτική παρέχει επίσης ένα παράθυρο

για τη την έρευνα του απώτερου διαστήματος που περιλαμβάνει τις μελέτες για την προέλευση του σύμπαντος. 10

7 8 9 10 ‘The Antarctic Treaty’. Hince, The Antarctic Dictionary., σελ. 20-21 ‘Antarctic Tourism - FAQ, British Antarctic Survey’. ‘The United States in Antarctica - Report of the U.S. Antarctic Program External Panel’., σελ..37-38

Εικ. 4.

Εικ. 5.

Εικ. 6. Πείραμα που διεξάγεται στην Ανταρκτική για τον εντοπισμό των σωματιδίων Neutrino